Кыттааччы:Prince Kassad

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="sah">
  <siteinfo>
    <sitename>Бикитиэкэ</sitename>
    <dbname>sahwikisource</dbname>
    <base>https://sah.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D2%AF%D1%80%D2%AF%D0%BD_%D1%81%D0%B8%D1%80%D1%8D%D0%B9</base>
    <generator>MediaWiki 1.43.0-wmf.23</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Миэдьийэ</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Аналлаах</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Ырытыы</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Кыттааччы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Кыттааччы ырытыыта</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Бикитиэкэ</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Бикитиэкэ Ырытыы</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Билэ</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Билэ ырытыыта</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki-ни ырытыы</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Халыып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Халыыбы ырытыы</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Көмө</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Көмөнү ырытыы</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категорияны ырытыы</namespace>
      <namespace key="250" case="first-letter">Page</namespace>
      <namespace key="251" case="first-letter">Page talk</namespace>
      <namespace key="252" case="first-letter">Index</namespace>
      <namespace key="253" case="first-letter">Index talk</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Обсуждение модуля</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Prince Kassad</title>
    <ns>2</ns>
    <id>2</id>
    <revision>
      <id>3</id>
      <parentid>2</parentid>
      <timestamp>2011-03-18T23:35:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Main Page]] аата манныкка уларытылынна: [[Кыттааччы:Prince Kassad]]</comment>
      <origin>3</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29" sha1="rp8pckki6ki5dfg9vnyis1kezq8bb71" xml:space="preserve">[[m:wikt:User:Prince Kassad]]</text>
      <sha1>rp8pckki6ki5dfg9vnyis1kezq8bb71</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:DerHexer</title>
    <ns>2</ns>
    <id>3</id>
    <revision>
      <id>4</id>
      <timestamp>2011-03-19T01:17:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DerHexer</username>
        <id>8</id>
      </contributor>
      <comment>new</comment>
      <origin>4</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1634" sha1="n79xigc3y3kyeh2jsu56jm8fsktv6ss" xml:space="preserve">I live in Berlin, Germany, and I'm a [[meta:Stewards|steward]] at meta.wikimedia and a sysop at [[:w:en:User:DerHexer|en.wikipedia]] and at [[:w:de:User:DerHexer|de.wikipedia]]. I'm interested in Latin language, Chemistry and Ancient Greek. My contributions can be found [[Special:Contributions/DerHexer|here]], and sorted by namespace [http://tools.wikimedia.de/~interiot/cgi-bin/Tool1/wannabe_kate?username=DerHexer&amp;site=sah.wikisource.org here]. At the moment I'm fighting vandalism.
{| border=&quot;0&quot; align=&quot;left&quot; style=&quot;margin-left:1em; margin-bottom:1em;&quot; width=&quot;370px&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |
{| align=&quot;center&quot; |
 | colspan=&quot;3&quot; align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#FFDEAD&quot; width=&quot;370px&quot; | overview
 |-
 | bgcolor=&quot;#FFDEAD&quot; align=&quot;center&quot; |[[Special:Emailuser/DerHexer|e-mail]]
 | bgcolor=&quot;#FFDEAD&quot; align=&quot;center&quot; |[[User_talk:DerHexer|talk]]
 | bgcolor=&quot;#FFDEAD&quot; align=&quot;center&quot; |[[Special:Contributions/DerHexer|contributions]]
 |}
|-
| [[Image:Wikistress3D 2 v3.jpg|170px]] || [[Image:DerHexer.png|200px]]
|}

&lt;br style=&quot;clear:right&quot; /&gt;
{| align=&quot;right&quot;
|&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #99B3FF 1px;margin:1px;&quot;&gt;
&lt;table cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#E0E8FF&quot;&gt;&lt;tr&gt;
&lt;td style=&quot;width:45px;height:45px;background:#99B3FF;text-align:center;font-size:14pt&quot;&gt;'''IM'''&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot;&gt;Jabber: derhexer@jabber.ccc.de &lt;br /&gt; (This is '''not''' an e-mail address!&lt;br /&gt;Therefore use [[Special:Emailuser/DerHexer|this]] link, please.) [http://pgpkeys.pca.dfn.de:11371/pks/lookup?op=get&amp;search=0x5C2AE6D7DC7E2EF9 GnuPGP key] &lt;br /&gt;Skype: sigmundjaehn&lt;br /&gt;ICQ: 281562687&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;/table&gt;&lt;/div&gt;
|}</text>
      <sha1>n79xigc3y3kyeh2jsu56jm8fsktv6ss</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Leinad</title>
    <ns>2</ns>
    <id>4</id>
    <revision>
      <id>5</id>
      <timestamp>2011-03-19T08:40:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Leinad</username>
        <id>14</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Meta:user:Leinad]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="8lh0qck1nlwanrrrfv4sesx0rvnt7yg" xml:space="preserve">[[Meta:user:Leinad]]</text>
      <sha1>8lh0qck1nlwanrrrfv4sesx0rvnt7yg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Mercy</title>
    <ns>2</ns>
    <id>5</id>
    <revision>
      <id>6</id>
      <timestamp>2011-03-19T09:43:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mercy</username>
        <id>16</id>
      </contributor>
      <comment>[[meta:user:Mercy]]</comment>
      <origin>6</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19" sha1="qs5j55ls1svle11xqayad9ozm2xr394" xml:space="preserve">[[meta:user:Mercy]]</text>
      <sha1>qs5j55ls1svle11xqayad9ozm2xr394</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Mercy/monobook.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>6</id>
    <revision>
      <id>7339</id>
      <parentid>7</parentid>
      <timestamp>2021-02-05T20:11:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ladsgroup</username>
        <id>719</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Maintenance: Replacing importScriptURI with mw.loader.load ([[phab:T95964]])</comment>
      <origin>7339</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="117" sha1="t69tpujqeggse5a8cq3oy84mk3fo7ba" xml:space="preserve">mw.loader.load('https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Mercy/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>t69tpujqeggse5a8cq3oy84mk3fo7ba</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Xqt</title>
    <ns>2</ns>
    <id>7</id>
    <revision>
      <id>8</id>
      <timestamp>2011-03-19T11:14:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqt</username>
        <id>19</id>
      </contributor>
      <comment>''''[[meta:user:xqt]]''' {{babel|de|en-3|sah-0}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>8</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47" sha1="aluij4l6bxau9lgibl14iey4wmem3ra" xml:space="preserve">'''[[meta:user:xqt]]'''
{{babel|de|en-3|sah-0}}</text>
      <sha1>aluij4l6bxau9lgibl14iey4wmem3ra</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:GerardM</title>
    <ns>2</ns>
    <id>9</id>
    <revision>
      <id>10</id>
      <timestamp>2011-03-19T12:10:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>GerardM</username>
        <id>21</id>
      </contributor>
      <comment>'*[[:meta:user:GerardM|meta]] *[[:translatewiki:user:GerardM|translatewiki]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>10</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="75" sha1="2qkp2qvr6acrew5b7rx5jv17pbgrkig" xml:space="preserve">*[[:meta:user:GerardM|meta]]
*[[:translatewiki:user:GerardM|translatewiki]]</text>
      <sha1>2qkp2qvr6acrew5b7rx5jv17pbgrkig</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Hydriz</title>
    <ns>2</ns>
    <id>10</id>
    <revision>
      <id>6409</id>
      <parentid>5112</parentid>
      <timestamp>2014-01-21T08:36:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hydriz</username>
        <id>10</id>
      </contributor>
      <comment>Updating global user page</comment>
      <origin>6409</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="535" sha1="sumlw8hdauxjf6izg0ac8yuefud1tau" xml:space="preserve">{{#babel:en-N|zh-hans-N|zh-hant-3|sah-0}}
Hi, I am Hydriz. Please visit [[m:User:Hydriz|my userpage on Meta]] for more information about me.

== Wiki statistics ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
| Number of pages || {{NUMBEROFPAGES}} 
|-
| Number of articles || '''{{NUMBEROFARTICLES}}'''
|-
| Number of uploaded files || {{NUMBEROFFILES}}
|-
| Number of registered users || {{NUMBEROFUSERS}}
|-
| Number of active users || {{NUMBEROFACTIVEUSERS}}
|-
| Number of admins || {{NUMBEROFADMINS}}
|-
| Number of total edits || {{NUMBEROFEDITS}}
|}</text>
      <sha1>sumlw8hdauxjf6izg0ac8yuefud1tau</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Mardetanha</title>
    <ns>2</ns>
    <id>15</id>
    <revision>
      <id>16</id>
      <timestamp>2011-03-19T18:59:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mardetanha</username>
        <id>31</id>
      </contributor>
      <comment>'{| | style=&quot;border:solid #EFEFF1; -moz-border-radius: 10px; background:white; width:80%;&quot; | '''&lt;span style=&quot;font-family:verdana; fon...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>16</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1393" sha1="lcxf2rnxh1f048wt54n993v1v6n1nkm" xml:space="preserve">{|
| style=&quot;border:solid #EFEFF1; -moz-border-radius: 10px; background:white; width:80%;&quot; | '''&lt;span style=&quot;font-family:verdana; font-size:10pt; color:#B05427&quot;&gt;Hello!&lt;/span&gt;'''
&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-family:verdana; font-size:8pt; color:#626574;&quot;&gt;
I am mohsen from cold city called [[zanjan]] in north west of [[iran]]. I've been using wikipedia since 2004 and seriously begin to edit from 2007. and I am active in fawiki and [[luxo:Mardetanha|many other projects]] !! I am also meta [[m:stewards|steward]] , if you need my help don't hesitate . you can easily find me both on my [[m:User talk:Mardetanha|meta user talkpag ]] or [[Special:EmailUser/Mardetanha|Email]] .

'''&lt;span style=&quot;font-family:verdana; font-size:10pt; color:#B05427&quot;&gt;mardetanha&lt;/span&gt;'''

| style=&quot;border:solid #EFEFF1; -moz-border-radius: 10px; background:white;&quot; | '''&lt;span style=&quot;font-family:verdana; font-size:10pt; color:#B05427&quot;&gt;A Thousand Words from One Picture&lt;/span&gt;'''
[[Image:Flower5-b.JPG|thumb|300px]]
&lt;br&gt;

&lt;br&gt;
'''&lt;span style=&quot;font-family:verdana; font-size:10pt; color:#B05427&quot;&gt;God sees the truth but bides its time&lt;/span&gt;'''

| style=&quot;border:solid #EFEFF1; -moz-border-radius: 10px; background:white;&quot; | '''&lt;span style=&quot;font-family:verdana; font-size:10pt; color:#B05427&quot;&gt;Languages:&lt;/span&gt;'''
&lt;br&gt;
{{Babel|fa|az|en-3|tr-2|ar-1}}
&lt;span style=&quot;font-family:verdana; font-size:8pt; color:#626574;&quot;&gt;

&lt;br&gt;

|}</text>
      <sha1>lcxf2rnxh1f048wt54n993v1v6n1nkm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Cbrown1023</title>
    <ns>2</ns>
    <id>16</id>
    <revision>
      <id>17</id>
      <timestamp>2011-03-19T19:15:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Cbrown1023</username>
        <id>34</id>
      </contributor>
      <comment>'[[m:user:Cbrown1023]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>17</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21" sha1="m9wmdsm9iojgepovb0oi0p593qsvhu8" xml:space="preserve">[[m:user:Cbrown1023]]</text>
      <sha1>m9wmdsm9iojgepovb0oi0p593qsvhu8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сүрүн сирэй</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17</id>
    <revision>
      <id>7109</id>
      <parentid>7108</parentid>
      <timestamp>2019-05-21T22:29:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Turkmen</username>
        <id>1489</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/119.95.115.197|119.95.115.197]] кыттааччы ([[User talk:119.95.115.197|ырытыы]] | [[Special:Contributions/119.95.115.197|вклад]]) 7108 нүөмэрдээх уларытыытын сотон оннугар түһэрэргэ.</comment>
      <origin>7109</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1111" sha1="dg58d2y60v8ka8mgls0yt4ee0pe77y2" xml:space="preserve">&lt;!---&lt;div class=&quot;usermessage&quot;&gt; &lt;center&gt; &lt;/center&gt;&lt;/div&gt;---&gt;
__NOTOC__{{Үрдэ}}
{| width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;60%&quot; valign=&quot;top&quot;|
{{/box|#C8D8FF|{{Бүгүҥҥү}}}}
{{/box|#C8D8FF|{{Баһа}}|Баһа}}
{{/box|#C8D8FF|{{Көмө сирэ}}|Көмө сирэ}}
{{/box|#C8D8FF|{{Ситимҥэ аан бастаан}}|Ситимҥэ аан бастаан}}
&lt;!--{{/box|#C8D8FF|{{Ситимҥэ аан бастаан/Алампа}}|Ситимҥэ аан бастаан/Алампа}}--&gt;
| valign=&quot;top&quot;|
{{/box|#D7FFC7|{{Ааптардарынан наардааһын}}|Ааптардарынан наардааһын}}
{{/box|#D7FFC7|{{Биллэриилэр}}|Биллэриилэр}}
{{/box|#D7FFC7|{{Ситим-сир сонуннара}}|Ситим-сир сонуннара}}
&lt;!--{{/box|#D7FFC7|{{Анонстар/Арбита}}|Анонстар/Арбита}}--&gt;
|}

{{/box|#E0E0E0|{{Бикитиэкэ салаалара}}|Бикитиэкэ салаалара}}
{{/box|#E0E0E0|{{Атылыы бырайыактар}}}}

{{‎Халыып:Атын тыллар Бикитиэкэлэригэр сигэлэр}}</text>
      <sha1>dg58d2y60v8ka8mgls0yt4ee0pe77y2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Павлов Николай Гаврильевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18</id>
    <revision>
      <id>7040</id>
      <parentid>3645</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:30:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7040</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1296" sha1="54i3f9na16a48hv9yd3ts9mmn4rwf5g" xml:space="preserve">Павлов Николай Гаврильевич

1931 сыллаахха Үөһээ Бүлүү оройуонун 2-с Үөдүгэй нэһилиэгэр төрөөбүтэ.

Педагогическай үлэ, тыыл бэтэрээнэ, учууталлар учууталлара, Үөһээ Бүлүү улууһун уонна Үөһээ Бүлүүтээҕи Хоро нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина.

Билигин Дьокуускай куоракка олорор.


== Хоһооннор ==
*[[Сааскы ууга саһааккаҕа… (Павлов Николай Гаврильевич)|Сааскы ууга саһааккаҕа…]]
*[[Күһүн көхтөөх бултуур кэмҥэ… (Павлов Николай Гаврильевич)|Күһүн көхтөөх бултуур кэмҥэ…]]
*[[Булт дойҕохторо (Павлов Николай Гаврильевич)|Булт дойҕохторо]].

{{DEFAULTSORT:Павлов Николай Гаврильевич}}
[[Категория:Бары ааптардар|Павлов Николай Гаврильевич]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:XXI үйэ ааптардара]]</text>
      <sha1>54i3f9na16a48hv9yd3ts9mmn4rwf5g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сааскы ууга саһааккаҕа… (Павлов Николай Гаврильевич)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19</id>
    <revision>
      <id>3866</id>
      <parentid>200</parentid>
      <timestamp>2011-07-02T02:48:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3866</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1897" sha1="qbxysxfglz8v8at7a8x8h734xllxhz4" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Павлов Николай Гаврильевич
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Күһүн көхтөөх бултуур кэмҥэ… (Павлов Николай Гаврильевич)|Күһүн көхтөөх бултуур кэмҥэ…]]
 | next       = [[Булт дойҕохторо (Павлов Николай Гаврильевич)|Булт дойҕохторо]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Сааскы ууга, саһааккаҕа}}
&lt;poem&gt;
Сааскы ууга, саһааккаҕа,  
Сааһыт, саһан, иһийэр;
Үөрдээх кустар эргийэннэр 
Элиэтээннэр иһэллэр.

Удьуор булчут сааҥ чыыбыһын 
Тардан кэбис – сыыһыма,
Сэһэн-тэптэн номох буолуон 
Отой мүччү туттума.

Биири-биэһи суулараҥҥын, 
Бэрт эбиэти булунуоҥ;
Уһун түүҥҥэ тоҥон-хатан 
Олорбуккун боруостуоҥ.

Ити курдук ньоҕойдоһон, 
Сааскы болдьох бүтүөҕэ;
Саабыт тыаһа дуораһыйан, 
Ыраах эҥсэн сүтүөҕэ...

Сааскы ууга, саһааккаҕа, 
Сааһыт саһан, иһийэр;
Үөрдээх кустар эргийэннэр
Элиэтээннэр иһэллэр…&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

''1991 с. Ыам ыйа. «Хара күөл».''

1996 с. &quot;Үөһээ Бүлүү&quot; хаһыакка бэчээттэммитэ.

{{PermissionOTRS|2011020210002326}}
[[Author:Павлов Николай Гаврильевич|Павлов Николай Гаврильевич айымньыларын тиһигэр]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Category:Павлов Николай Гаврильевич]]</text>
      <sha1>qbxysxfglz8v8at7a8x8h734xllxhz4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күһүн көхтөөх бултуур кэмҥэ… (Павлов Николай Гаврильевич)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20</id>
    <revision>
      <id>3865</id>
      <parentid>215</parentid>
      <timestamp>2011-07-02T02:48:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3865</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2405" sha1="693m41au381m622c5rfqkg20dforo7w" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Павлов Николай Гаврильевич
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Сааскы ууга саһааккаҕа… (Павлов Николай Гаврильевич)|Сааскы ууга саһааккаҕа…]]
 | next       = [[Булт дойҕохторо (Павлов Николай Гаврильевич)|Булт дойҕохторо]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Күһүн көхтөөх бултуур кэмҥэ…}}
&lt;poem&gt;
Күһүн көхтөөх бултуур кэмҥэ кустуу күөлгэ тиийэҕин;
Бэрт эрдэттэн оҥостоҥҥун, олороҕун кэтэһэҥҥин.

Күммүт киирэн күөл үрдэ күлүгүрэ барыарар;
Тымныы салгын ууну кууһан, туман хойдон тунаарар.

Онно-манна одоҥ-додоҥ саалар тыаһаан бараллар –
Ити аата кус киириитэ – сэрэттилэр – саҕаланар.

Сыыдам сырыы чөркөөкүлэр сурулаһан киирэллэр,
Онон-манан уу урсунун килбэҥнэтэ түһэллэр…

Бэлэм туппут сааҥ чыыбыһын, кыҥыы түһээт, тардыалыаҥ;
Таба туттан хас чөркөйү хааларбыккын барыллыаҥ.

Сорох киэһэ кус киириитэ астыннарыа – ыппахтыаҥ;
Араас куһу, бэл көҕөнү, ирээт биэрэн, – бултаныаҥ.

Оччоҕуна сааһыт киһи, бултаан-алтаан, астыныаҥ…
Маннык сылдьан көй салгыны көҥүл тыына сынньаныаҥ.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

''1997 с., атырдьах ыйыгар, «Үөһээ Бүлүү» хаһыакка бэчээттэммитэ.''

''2002 с., кулун тутарга, уларыта тутан (хоһоон форматыгар) көннөрүүлэр киллэриллибиттэр.''

[[Author:Павлов Николай Гаврильевич|Павлов Николай Гаврильевич айымньыларын тиһигэр]]

[[Category:Хоһоон]]
[[Category:Павлов Николай Гаврильевич]]
{{PermissionOTRS|2011020210002326}}</text>
      <sha1>693m41au381m622c5rfqkg20dforo7w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Author:Күндэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21</id>
    <redirect title="Күндэ" />
    <revision>
      <id>4071</id>
      <parentid>3195</parentid>
      <timestamp>2011-07-06T21:23:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Күндэ]]</comment>
      <origin>4071</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24" sha1="6y0y11ewwsqcwi8hvap06gihmv9lixb" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Күндэ]]</text>
      <sha1>6y0y11ewwsqcwi8hvap06gihmv9lixb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кии сыта (Күндэ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22</id>
    <revision>
      <id>3868</id>
      <parentid>227</parentid>
      <timestamp>2011-07-02T02:50:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3868</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="983" sha1="7dnlrz8rki0o53v5y9dcgtzziwsgzkn" xml:space="preserve">{{poem-on|Кии сыта}}
&lt;poem&gt;Сааскы сөрүүн салгыҥҥа
Уу-хаар тахсан эрдэҕинэ,
Саха ыалын таһынан
Уһун суол устун
Айаннаан аҥаарытан,
Ааһан испитим.
Хатыҥ тумул иһиттэн,
Хахыйахтары быыһынан,
Ыарҕа талахтары үрдүнэн,
Ыал түптэтин буруота
Тунааран киирэн,
Турар.
Ибир-сабыр тыаллаах,
Ичигэс салгыҥҥа
Кии сыта
Киһи сүрэҕин=быарын
Хаба ортотунан
Халыйан киирэр...
Иитиллибит
Ийэ киин дойдум
Сымнаҕас, сылаас,
Сыламнатар сыта-сымара
Испэр-быарбар
Таайан киирэрин
Таптыыбын эбээт, атастаар!&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
''[[Күндэ]] сирэйгэ төнүн''

[[Category:Хоһоон]]
[[Category:Күндэ]]</text>
      <sha1>7dnlrz8rki0o53v5y9dcgtzziwsgzkn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өксөкүлээх Өлөксөй</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23</id>
    <revision>
      <id>7051</id>
      <parentid>5155</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:33:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7051</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2324" sha1="rjy66ae9e8uxwy23camtiiyc7mbjlvl" xml:space="preserve">'''Өксөкүлээх Өлөксөй - Алексей Елисеевич Кулаковскай''' - саха уус-уран литератууратын төрүттээбит поэт, араас ноуука көрүҥнэригэр оҥкуллары охсубут чинчийээччи, тылбаасчыт, бөлөһүөк.

== Хоһооннор ==
*[[Байанай алгыhа (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Балык ыама (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Итирик Бурсуй ырыата (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Былыргылыы алгыс (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Куорат кыргыттара (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Куоска (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Кутуйах (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]

*[[Оттоку олук алгыhа  (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Оскуолаҕа (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[От-мас тыллыыта (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Өй, сүрэх икки мөккүөрэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Өрүс бэлэхтэрэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Саха дьахталларын мэтириэттэрэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Саха омук (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Тыа кыыла (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Чабыр5ах (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Хомус (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Хаар хараарыыта, үрэх эстиитэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Этиҥ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Хаар-муус дойду аармыйата (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]

[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]]

{{DEFAULTSORT:Өксөкүлээх Өлөксөй}}
[[Категория:Бары ааптардар|Өксөкүлээх Өлөксөй]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:Тылбаасчыттар]]
[[Категория:Кириитиктэр]]
[[Категория:Драматуурдар]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:XIX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Ө]]</text>
      <sha1>rjy66ae9e8uxwy23camtiiyc7mbjlvl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха омук (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24</id>
    <revision>
      <id>5787</id>
      <parentid>3824</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T06:43:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5787</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1560" sha1="pbm7ethtrzubc7py2p7bdtnwq6tu4ow" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Саха дьахталларын мэтириэттэрэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[Тыа кыыла (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Саха омук}}
&lt;poem&gt;
:Уруккута биһиги,
:Бу да буолларбыт,
Өбүгэлэрбит үйэлэриттэн ыла
Үтүрүллүбүппүт иннигэр,
Өлөн биэрбэт үөстээх
Үөдэттэр этибит.

:Омоҕой баай оҕонньортон ыла
:Сойуолаппыппыт иһин,
:Охтон биэрбэт оҥоһуулаах
:Омукчаан оҕото этибит.

Эр соҕотох Эллэй
Эһэбит саҕыттан ыла
Эккирэтиллибиппит иннигэр,
Эмсэҕэлээн биэрбэт
Эрэйдээхтэр этибит...

:Биһигини - 
Хабараан тымныы
Хаарыйан-хаарыйан
Хатан харахтаабыта,

:Уордаах тымныы
:Мускуйан-мускуйан
:Уһаарыылаах уҥуохтаабыта

Кыыдааннаах тымныы
Кыһарыйан-кыһарыйан
Быстыбат тыыннаабыта.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>pbm7ethtrzubc7py2p7bdtnwq6tu4ow</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алампа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25</id>
    <revision>
      <id>7017</id>
      <parentid>5678</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:36:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7017</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4287" sha1="2vke4klcf57pmb51vy1j374s2f3hbzd" xml:space="preserve">'''Алампа - Анемподист Иванович Софронов''' (11.1886-10.1935)


== Хоһооннор ==
*[[Аҕабар сурук (Алампа)]]
*[[Атаас! (Алампа)]]
*[[Бырастыы (Алампа)|Бырастыы]]
*[[Дьадаңыттан тахсыбытым... (Алампа)]]
*[[Доҕоруом (Алампа)|Доҕоруом]]
*[[Доҕоччугуом (Алампа)|Доҕоччугуом]]
*[[Дорообо, доҕоруом!.. (Алампа)|Дорообо, доҕоруом!..]]
*[[Дьүөрэ (Алампа)]]
*[[Кимиэхэ... (Алампа)|Кимиэхэ...]]
*[[Көлбөҕүрбүт көхсүбүн... (Алампа)|Көлбөҕүрбүт көхсүбүн...]]
*[[Күһүҥҥү күн... (Алампа)]]
*[[Күүтэбин... (Алампа)]]
*[[Кэриэс (Алампа)]]
*[[Мин...(Алампа)]]
*[[Мин (Алампа)]]
*[[Миигин тоҕо ыллаппаккын? (Алампа)|Миигин тоҕо ыллаппаккын?]]
*[[Мэлдьи барык-сарык... (Алампа)|Мэлдьи барык-сарык...]]
*[[Нарынныр эрэ тарбаххын...(Алампа)]]
*[[Ньургуһуннааҕар ньуолдьаҕай ньуурдаах...(Алампа)|Ньургуһуннааҕар ньуолдьаҕай ньуурдаах...]]
*[[Одуулаан олордоххо...(Алампа)]]
*[[Саһархай хааннаах...(Алампа)|Саһархай хааннаах...]]
*[[Санааргыыр санаа (Алампа)]]
*[[Саҥа Дьыл (Алампа)]]
*[[Саҥа дьылынан саҥардым... (Алампа)]]
*[[Саха аймах (Алампа)]]
*[[Саха ырыата (Алампа)]]
*[[Сэрэх (Алампа)]]
*[[Уордайбыккын... (Алампа)|Уордайбыккын...]]
*[[Таһыттан санаатахха... (Алампа)|Таһыттан санаатахха...]]
*[[Таптыыбын (Алампа)|Таптыыбын]]
*[[Таатта уола... (Алампа)]]
*[[Тоҥуй сүрэхтээх... (Алампа)]]
*[[Төрөөбүт дойду (Алампа)]]
*[[Тугу көрдүүбүн?... (Алампа)]]
*[[Туругурбут дойдубуттан... (Алампа)]]
*[[Туохтан? (Алампа)]]
*[[Туһата суох туругуран... (Алампа)]]
*[[Тугу туһанаары... (Алампа)]]
*[[Хатан санаа хампарыйда... (Алампа)]]
*[[Хоргутума (Алампа)|Хоргутума]]
*[[Уулларбыт хорҕолдьун куддук... (Алампа)|Уулларбыт хорҕолдьун куддук...]]
*[[Yрүҥ күн анныгар... (Алампа)]]
*[[Yрүҥ туллук эрэ... (Алампа)]]
*[[Ыччат сахаларга (Алампа)]]
*[[Эдэр сааспар (Алампа)|Эдэр сааспар]]
*[[Эмиэ, эмиэ (Алампа)]]
*[[Ээ, баттахтаах барахсаттар... (Алампа)|Ээ, баттахтаах барахсаттар...]]
*[[Эт-сүрэх эҥмэнийэн... (Алампа)|Эт-сүрэх эҥмэнийэн...]]
*[[Эт сүрэҕим... (Алампа)|Эт сүрэҕим...]]

== Саха поэзиятын антологиятыгар (1967) киирбит хоһоонноро ==
*[[Төрөөбүт дойду (Алампа)]]
*[[Аанньал уонна абааһы (Алампа)]]
*[[Кэҕэ (Алампа)]]
*[[Мин сулуһум (Алампа)]]
*[[Саҥа олох (Алампа)]]
*[[Тугу туойабын (Алампа)]]
*[[Уркуускай (Алампа)]]

== Кэпсээннэр ==
* [[Барда (Алампа)]]
*[[Ордугу булаары олоҕун алдьаппыт (Алампа)|Ордугу булаары олоҕун алдьаппыт]]

== Оонньуулара (Пьесалар) ==
*[[Эргэ сүктэр кыыс (Алампа)]]

[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]]

{{DEFAULTSORT:Алампа}}
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:Тылбаасчыттар]]
[[Категория:Кириитиктэр]]
[[Категория:Драматуурдар]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Алампа]]</text>
      <sha1>2vke4klcf57pmb51vy1j374s2f3hbzd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төрөөбүт дойду (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>26</id>
    <revision>
      <id>7441</id>
      <parentid>7439</parentid>
      <timestamp>2022-02-03T04:19:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.245.167.104</ip>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/94.245.167.104|94.245.167.104]] кыттааччы ([[User talk:94.245.167.104|ырытыы]] | [[Special:Contributions/94.245.167.104|вклад]]) 7439 нүөмэрдээх уларытыытын сотон оннугар түһэрэргэ.</comment>
      <origin>7441</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5278" sha1="151cfv984zdi25oyiy65znr30063pct" xml:space="preserve">{{poem-on|Төрөөбүт дойду}}
Өлбүт киһи буор түгэҕэр сытарын курдук,

Мин төрөөбүт аан ийэ дойдум

Халыҥ хаарынан

Саҥата суох сабыллан сытар...

Сүүрүктээх үрэҕим

Сүүнэ үлүгэр мууһунан

Сөллүбэт гына сүгэһэрдэнэн турар...

Хара тыам

Халыҥ үлүгэр хаар бэргэһэнэн

Хаппахтанан турар...

Буруолаах балаҕаҥҥа,

Модун тымныы бохсон,

Боростуой дьон бука бары

Бокуйан сыталлар...

Өй күүһэ мөлтөөн,

Хараҥа балаҕаҥҥа

Харахтарын уута,

Хара былыт курдук 

Хаайа хаампыт.

Ырыа ыллыахха дуу?

Ким ыллыай? Ыллаабыт да иһин,

Ырыа ынчык буолан

Ынырыктанан иһиллэр!..

Мин ыттан сырыттым үрүҥ күҥҥэ, 

Уһуга суох ордук көҥүлгэ,

Аан дойду киэргэллээх 

Кэрэ сибэккитинэн киэргэммит сиригэр. 

Ол дойдум дьоно

Аан дойду айхалыгар

Уу долгунун курдук,

Көрүдьүөс көҥүл олоххо

Көрүлүүллэр эбит. 

Ол дойдуга

Күн сирин көҥүл олоҕо,

Күөстээх үүт курдук,

Күнүстэри-түүннэри

Куугунуу оргуйа турар сирэ эбит. 

Арааһынай куолаһынан

Айхал бөҕөну айаарбыт,

Көҥүл куолаһынан

Көрүдьүөс бөҕөҕө көҕүйбут сир эбит.

Ол да эрээри

Онно мин тэһийиминэ, тэскилээбитим, 

Ол дойду дьоллоох долгунугар олороммун, 

Тулуйумуна, туоххаһыйбытым.

Тоҕо оннугуй диэтэргит, -

Тоһоҕолоон үөскээбит тоҕой сэлэ дойдум

Тоҕо эрэ, тоҕо эрэ... 

Чөмчөкөм иһиттэн төлөрүйбэт этэ.

Мин харахпар ийэ дойдум 

Ирбэнньик буолан элэҥниирэ: 

Кини хаарыан бэйэлээх ходуһатын уута 

Халыҥ мууска хаайтарбыта, Хара тыата

Хаар бэргэһэнэн сабыллыбыта, 

Самнан түһээри турар саха балаҕана, 

Хоргуйан өлөөру гыммыт куһаҕан дьоно.

Аан ийэ дойдуом! 

Халлаан умнубут хаарыан бухатыырын

курдук,

Былыр-былыргыттан быйылга дылы 

Муустаах муора муннугар, 

Модун тимир быанан бохсуллан, 

Бокуйа, утуктуу тураҕын!

Ол да эрээри мин күүтэбин: 

Бу көҥулэ суох уугуттан көччуйэн

уһуктаргын, 

Күн аннын диэки

Күүһүнэн күүһүлээн олорор дьону 

Күүстээх бэйэҕинэн 

Көтүрүтэ анньаргын.

Оччоҕо буоллаҕына 

Халыҥ хаар анныттан 

Хайы-үйэтээҕи дьон, 

Ойон туран, охсуһууга барыахтара.

Аан дайды үрдүгэр 

Хаһааҥы эмэ үйэттэн 

Хаайан турар хараҥа халбарыйыаҕа, 

Үөрэҕэ суох, дьүһүнүнэн мөку, 

Үтүө быһыыга тиксибэтэх, 

Этэ ыалдьарын ынчыгынан ырыҥалыыр 

Ыччат дьонноох ийэ дойдуом!

Тиллиэҥ! Көҥүллэниэҥ! Күүһүрүөҥ! 

Билигин, баҕардар, күүстээх, ыарахан

хараҥа саптын. 

Мин билгэлиибин:

Былыт быыһыттан күн тыгарын курдук, 

Көҥүл олох көстүө!

Мин ыллыыбын: 

Эһиги кистэлэҥ күүскүтүн, 

Үрүҥ күн үтүө күннэрин...

Күөрэйиэхтэрэ умнуллан хаалбыт киһи уҥуохтара,

Сааскы этиҥи кытта олох устуо. 

Оччоҕо биһигини хаайбыт хараҥа 

Саас тухары тарҕаныа.

Бэйи эрэ! 

Истиҥ!

Халыҥ хаар анныгар хайы-үйэҕэ 

Хара уу халлыгыраан эрэр. 

Ити сибикитин билэн, 

Ийэ дойдубун

Илэ-бааччы

Кэриэс тымныытынан

Кэрдэн эрэр.

Ким урут турбут — улаханнык 

Дьоллоох олох туһун туойуҥ,

Үйэ тухары үктүөн турбут 

Үлүгэри үргүтүҥ!

{{poem-off|1912}}


[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1912 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Category:Саха поэзиятын антологията (1967)]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:1912]]</text>
      <sha1>151cfv984zdi25oyiy65znr30063pct</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былатыан Ойуунускай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27</id>
    <revision>
      <id>7106</id>
      <parentid>7105</parentid>
      <timestamp>2019-04-21T04:09:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.245.130.219</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Кэпсээннэр */</comment>
      <origin>7106</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1577" sha1="d3bz7vvh3ix1e65xsox53ufoes7ar8b" xml:space="preserve">'''Былатыан Ойуунускай - Платон Алексеевич Слепцов'''

== Хоһооннор ==

*[[Кэтэһии (Ойуунускай)|Кэтэһии]]
*[[Андаҕар (Ойуунускай)]]

== Саха поэзиятын антологиятыгар (1967) киирбит хоһоонноро ==
*[[Көҥүл ырыата (Ойуунускай)]]
*[[Уруйа улааттын (Ойуунускай)]]
*[[Өрүөл кэриэһэ (Ойуунускай)]]
*[[На смерть вождя (Ойуунускай)]]
*[[Былааһы - Совекка (Ойуунускай)]]
*[[Тимир көлө (Ойуунускай)]]
*[[Кэлэр кэскил ырыата (Ойуунускай)]]
*[[Доҕорбор Сүөкүччэҕэ (Ойуунускай)]]
*[[Таатта үрэх үрдүгэр (Ойуунускай)]]
*[[Бырастыы (Ойуунускай)]]

== Кэпсээннэр ==
*[[Улуу Кудаҥса]]
*[[АЛЕКСААНДЫР МАКЕДУОНУСКАЙ]]
*[[Соломуон Муударай]]


{{DEFAULTSORT:Былатыан Ойуунускай}}
[[Категория:Бары ааптардар|Былатыан Ойуунускай]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:Тылбаасчыттар]]
[[Категория:Кириитиктэр]]
[[Категория:Драматуурдар]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:XIX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-О]]
[[Категория:Ойуунускай]]</text>
      <sha1>d3bz7vvh3ix1e65xsox53ufoes7ar8b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көҥүл ырыата</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28</id>
    <revision>
      <id>309</id>
      <parentid>308</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:46:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>309</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1649" sha1="8rw0y2igczbdxewrnrjgza6d6c68i6q" xml:space="preserve">Дирбиэн-дарбаан күннэргэ 

Дирбийэн-дарбыйан тураммыт 

Көнөр көҥүлү көрдүөхпүт, 

Көмүс солону көмүөхпут...


Тибиилээх-тиһиктээх күннэргэ 

Тибийэн-табыйан тураммыт 

Баай дьон батталын барыахпыт, 

Барбах дьоннор барҕарыахпыт...


Саталаах-саргылаах күннэргэ 

Сатайан саҥаран тураммыт 

Саха дьону салайыахпыт,

Сааппат-саспат саргылыахпыт...


Хаарыан-харамай күннэргэ 

Хаһыытаан-ыһыытаан тураммыт

Түрбүөн бөҕөнү түһэриэхпит,

Түрмэ бөҕөну түҥнэриэхпит...


Килбик-кичимэҕэй күннэргэ 

Кичэйэн-хачайан тураммыт 

Ордук соргуну булуохпут,

Олох дьолун ончэруохпут...


Көҥүл дохсун күннэргэ 

Көрүлээн-нарылаан тураммыт 

Өйү, күүһү үрдэтиэхпит,

өлгөм дьолу төрөтүөхпүт...


Дорҕоон-долгун күннэргэ

Долгуйан-оргуйан тураммыт 

Кыра норуот кыайыахпыт, 

Кырыыс баһын быһыахпыт...


Кыыһар сардаҥа уотугар, 

Кыһыл үйэбит дьолугар 

Уһун тускул тутуохпут, 

Уруй-айхал этиэхпит...


1922 сыл


[[Category:Сахалыы]]
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>8rw0y2igczbdxewrnrjgza6d6c68i6q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кэтэһии (Ойуунускай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29</id>
    <revision>
      <id>3918</id>
      <parentid>317</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T04:52:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3918</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1083" sha1="miyk9h5pnn5nflqc9lo2adr9a9s8bow" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Ырыа-тойук тыкаарам, 
Ыллыах-туойуох, гитаарам,
Тохтор көмүс дорҕоонум,
Тоҕо бу мин тохтоотум?

Илбис тылбын истээри,
Имэҥ дьайын билээри
Үөрэр-көтөр буоларым,
Үөрэ-дьүөрэ туойарым...

Сааскы күнүм тахсыыта,
Саҥа олох сырдыыта
Илбис тыллаах этиэҕэ, 
Имэҥ дьайдаах кэлиэҕэ...

Ырыа-тойук тыкаарам,
Ыллыах-туойуох, гитаарам,
Тохтор көмүс дорҕоонум,
Тоҕо бу мин тохтоотум?

Кэлэр сааска тиийиэхпит,
Кэрэ тылы истиэхпит, — 
Үөрэр-көтөр буолуохха, 
Үөрэ-дьүөрэ туойуохха!
&lt;/poem&gt;

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Былатыан Ойуунускай]]

[[Категория:Ойуунускай]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>miyk9h5pnn5nflqc9lo2adr9a9s8bow</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таатта үрэх үрдүгэр (Ойуунускай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>30</id>
    <revision>
      <id>3909</id>
      <parentid>325</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T04:47:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3909</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1769" sha1="79e0of6sxfwryn2pi3jykapyw4d24uw" xml:space="preserve">{{poem-on|Таатта үрэх үрдүгэр}}
&lt;poem&gt;Таатта үрэх үрдүгэр,
Таалар хонуу түөһугэр, 
Таптал уотун күллэрэ, 
Тардыы талах үүнэрэ...


Эдэр чэгиэн туруйа — 
Элбэх эҥин буруйа, 
Үөрэр-көтөр буолара, 
Үөрэ-дьүөрэ туойара...


Кээчик-кээчик Кэчиини, 
Кэрэ, нарын Кэчиини 
Уоһун-тииһин ууруура, 
Ууруу-сыллыы оонньуура...


&quot;Кээчик-кээчик Кэчиикэ, 
Кэрэ, нарын Кэчиикэ! 
Таптал уотун убатыах, 
Татыйыгы ыллатыах... 


Кырдьар сааспыт кэлиэҕэ, 
Кырыа хаары тибиэҕэ, 
Уохтаах таптал умнуллуо, 
Уота-күүһэ умуллуо...


Үөрэн-көтөн туруохпун, 
Үөрэ-дьүөрэ туойуохпун 
Уураа-сыллаа, сэгэттэй! 
Ууруур-сыллыыр үчүгэй!&quot;


Эдэр чэгиэн туруйа — 
Элбэх эҥин буруйа, 
Үөрэр-көтөр буолара, 
Үөрэ-дьүөрэ туойара...


Кээчик-кээчик Кэчиини, 
Кэрэ, нарын Кэчиини 
Уоһун-тииһин ууруура, 
Ууруу-сыллыы оонньуура...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|6.XI.1936}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Былатыан Ойуунускай]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Ойуунускай]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1936 сыллаахха суруллубут]]</text>
      <sha1>79e0of6sxfwryn2pi3jykapyw4d24uw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чаҕылҕан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>31</id>
    <revision>
      <id>7047</id>
      <parentid>3699</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:32:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7047</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2317" sha1="08ish8yhdb3hpgvvb2huz27sy1mh3lk" xml:space="preserve">Чаҕылҕан – Винокуров Илья Дорофеевич, Нам улууһугар 1914 сыллаахха төрөөбүт. Учууталлабаыт, хаһыат редакциятыгар араадьыйаҕа үлэлээбитэ, Үчүгэйдик уруһуйдуур, музыканы таптыыра. 1931 сылтан саҕалаан хоһооннору, ырыалары суруйбута. Биир кэмҥэ сымыйаннан буруйданан хаайылла сылдьыбыта. Онтон доруобуйата улаханнык мөлтөөн тахсыбыта. Кэлин бэрт уһуннук ыалдьан баран баара суоҕа 38 саастааҕар 1952 сыллаахха олохтон туораабыта.
Тылбаасчыт быһыытынан эмиэ биллэр.

* Чаҕылҕан. Хоһооннор, остуоруйалар, кэпсээн, тылбаас. Дьокуускай «Бичик», 2004. Хомуйан оҥордулар А.И. Винокуров, Л.М. Сабарайкина; - 136 с. (Саха суруйааччылара – оҕолорго). ISBN 5-7696-1586-9


== Ырыалар ==
* [[Хайыһар (Чаҕылҕан)]]
== Хоһооннор ==
*[[Мин тугум буруйай?]]

== Саха поэзиятын антологиятыгар (1967) киирбит хоһоонноро ==
===[[Илья Дорофеевич Винокуров - Чаҕылҕан]]===
* [[Лена (Чаҕылҕан)]]
* [[Быраһаайдарыҥ, быдан кэмҥэ... (Чаҕылҕан)]]
* [[Герой туһунан ырыа (Чаҕылҕан)]]
* [[Дьоллоох айан ырыата (Чаҕылҕан)]]
* [[Сүҥкэн тай5ам күөнүттэн...  (Чаҕылҕан)]]
* [[Ленин тыыннаах (Чаҕылҕан)]]
* [[Намҥа (Чаҕылҕан)]]
* [[Сэргэлээххэ (Чаҕылҕан)]]
* [[Якутскай куорат (Чаҕылҕан)]]
* [[Хайыһар (Чаҕылҕан)]]

[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]]

{{DEFAULTSORT:Чаҕылҕан}}
[[Категория:Бары ааптардар|Чаҕылҕан]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Ч]]</text>
      <sha1>08ish8yhdb3hpgvvb2huz27sy1mh3lk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хайыһар (Чаҕылҕан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>32</id>
    <revision>
      <id>4116</id>
      <parentid>3609</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T20:35:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.33</ip>
      </contributor>
      <origin>4116</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="869" sha1="8ah73fq1pzhab640f7s9alegj51aftj" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Хоту дойду хонноҕунан
Колонналар бардылар,
Хара тыанан, толоонунан
Хайыһардар дайдылар.

''Хос ырыата:''
Өстөөх ханна саһан сылдьар,
Өстөөх ханна хайыһар, - 
Ситиэ онно сытыы буулдьа,
Ситиэ сыыдам хайыһар!

Сибирь улуу буолактара
Силлиэрдилэр иһиирэ,
Туундара тыйыс уолаттара
Туруннулар сэриигэ.

Биллин фашист баһылыга
Биһи чаҕаан күүспүтүн,
Кыайыы сырдык дьаралыга
Биһигини кууспутун.

''1942 с.''
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Чаҕылҕан]]
[[Категория:1942]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Ырыа]]</text>
      <sha1>8ah73fq1pzhab640f7s9alegj51aftj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иван Арбита</title>
    <ns>0</ns>
    <id>33</id>
    <revision>
      <id>4780</id>
      <parentid>4778</parentid>
      <timestamp>2011-11-24T20:54:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>Бу сирэй ыраастаныллыбыт</comment>
      <origin>4780</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чолбон (Иван Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>34</id>
    <revision>
      <id>4793</id>
      <parentid>4782</parentid>
      <timestamp>2011-11-27T14:46:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4793</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1408" sha1="hbzkb7l623gixgchy9wbslwhmbczd6c" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = [[Иван Арбита]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[]]
 | next       = [[Сүбэлэр-соргулар (Арбита)|Сүбэлэр-соргулар]]→
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Чолбон}}
&lt;poem&gt;
Киэҥ сир арҕаа саҕаҕар, 
Киэһээ кэммэр бэрт эрдэ, 
Далай халлаан хараҕа –
Чолбон сулус дьэргэйдэ. 
Тыыннаах ыраас өҥүнэн
Тырым ойо тылбаарда,
Көстөр тыргыл күлүмэ 
Күндү таастыы кылбайда.
Көрүҥ, ити киэҥ халлаан 
Кырасаабысса кыыһа, 
Күнүм сирин абылаан 
Күлүм-дьирим кыыһарын.
Улуу куйаар буостатын 
Сургуустаммыт суруга, 
Киэһэ сиргэ бастатар 
Кэрэ сырдык сулуһа,
Уоттаах Чолбон барахсан 
Ооньньоо хайтах баҕарар –
Кырдьык, сибээс бырахсар
Кэммит кэлиэ ээ, ба5ар.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|12.7.1935}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1935 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>hbzkb7l623gixgchy9wbslwhmbczd6c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин тугум буруйай?</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35</id>
    <revision>
      <id>4182</id>
      <parentid>357</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T23:19:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4182</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1527" sha1="722m555b7tl1owhpgddf567i3ljabgh" xml:space="preserve">Үс төгүл хаһыакка

Дьүһүммүн оҥоотторо,

Үс төгүл айыкка

Дьүүлүнэн толоотторо.

Мин онно, мин тугум,

Мин тугум буруйай?

Минньигэстик

Үөхсүбүтүм буолуо арай.


Маҥнайгыта маннык:

Оҕолор анньыалыыллар,

Кыараҕас да муннук

Кыһыйдым: тэбэн ыллар…

Мин онно, мин тугум,

Мин тугум буруйай?

Минньигэстик тэппитим буолуо арай.


Иккиһэ: кылааска

Паартабын уруһуйдуу,

Инчэҕэй кырааска

Илби сыбыы олордум.

Мин онно, мин тугум,

Мин тугум буруйай?

Миэстэбин

Киэргэппитим буолуо арай.


Үсүһэ оруокка:

Үстэ кэллим хойутаан.

Күн ааҕар субуокка

Үстэ кыайда хоруотаан.

Мин онно, мин тугум,

Мин тугум буруйай?

Бэйэм ааппын

Хараарпытым буолуо арай.


Өссө маннык баара:

Көрсүө, бытаан уолчаантан,

Муннун тоҕо саайаат

Муннукка саһан хаалтым…

Мин онно, мин тугум,

Мин тугум буруйай?

Муокастаабыт

Айылаах буолуом арай.


1936 с.

[[Category:1936]]
[[Category:Хоһоон]]</text>
      <sha1>722m555b7tl1owhpgddf567i3ljabgh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара</title>
    <ns>0</ns>
    <id>36</id>
    <revision>
      <id>4380</id>
      <parentid>4372</parentid>
      <timestamp>2011-08-02T02:26:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* Б) Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр */</comment>
      <origin>4380</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6466" sha1="dtmrkc0gm609pkyg7g6w98bok2mdowz" xml:space="preserve">{{header
 | title      = Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | translator = 
 | section    = 
 | previous   = 
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Киирии]]
 | notes      = 
}}
[[Копырин Николай Захарович]] 

== [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Киирии|Киирии]] ==

== Бастакы глава. ==
:[[Аан дойду географическай эйгэтэ...]]
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. 1 глава. Хайа дьонугар... (Копырин Н.З.)|Хайа дьонугар таас, оттон тыа олохтоохторугар мас...]]
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Саастарын тухары булдунан... (Копырин Н.З.)|Саастарын тухары булдунан...]]
:[[Аны... ооҕуй үөнү ылыаҕыҥ...]]
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Климат араас курдааһыннарыгар... (Копырин Н.З.)|Климат араас курдааҥыннарыгар...]]
:[[Омуктар уһулуччу таптыыр өҥнөрө...]]

== Иккис глава. ==
[[Саха норуотун тылынан айымньытын дьүһүннээһиннэрэ]] 
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Күн (Копырин Н.З.)|Күн]].
:[[Тымныы. Муус. Хаар.]]
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Уот (Копырин Н.З.)|Уот]]
:[[Таас. Хайа.]]
:[[Былыт.]] 
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Сылгы (Копырин Н.З.)|Сылгы.]]
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. 2 глава. Ынах. Оҕус. (Копырин Н.З.)|Ынах. Оҕус.]]
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Ыт (Копырин Н.З.)|Ыт]]
:[[Тыа (мас). Тиит. Хатыҥ. Күөх от]]
:[[Күөрэгэй, туллук уо.д.а. чыычаахтар. Кыталык. Туруйа.]]
:[[Хотой. Атын көтөрдөр]]
:[[Киис, саһыл уо.д.а. кыыллар]]
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. 2 глава. Эһэ. Бөрө. Таба. Тайах (Копырин Н.З.)|Эһэ. Бөрө. Таба. Тайах]]
:[[Балыктар. Үөннэр-көйүүрдэр]]
:[[Көмүс. Тимир]]

== Үһүс глава. Саха суругунан поэзиятын дьүһүннээһиннэрэ==

=== А) Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. ===
 
[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Күн|Күн]]
[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Саас, сайын. Кыһын|Саас, сайын. Кыһын]]
[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Уот|Уот]]
[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Хайа. Былыт|Хайа. Былыт]] 
[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Сылгы. Ынах. Оҕус|Сылгы. Ынах. Оҕус]]
[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Ыт. Тыа (мас). Сибэкки|Ыт. Тыа (мас). Сибэкки]]
[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Күөрэгэй, туллук уо.д.а. Кэҕэ. Кыталык. Куба|Күөрэгэй, туллук уо.д.а. Кэҕэ. Кыталык. Куба]]
[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Хотой уонна мохсоҕол. Атын көтөрдөр|Хотой уонна мохсоҕол. Атын көтөрдөр]]
[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Саһыл уо.д.а. Эһэ. Бөрө. Таба уо.д.а.|Саһыл уо.д.а. Эһэ. Бөрө. Таба уо.д.а.]] 
[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Балык. Үөннэр-көйүүрдэр|Балык. Үөннэр-көйүүрдэр]]
[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Көмүс, тимир уо.д.а.|Көмүс, тимир уо.д.а.]]

=== Б) [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Копырин Н.З.) Үһүс глава. Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр|Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр]] ===

[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Копырин Н.З.) Үһүс глава. Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр|Буурҕа, этиҥ. Муора, өрүс, долгун, сүүрүк. Сулус. Кустук. Дьүкээбил уота уо.д.а.]]

== [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Н. З. Копырин). Төрдүс глава|Төрдүс глава. Саха поэзиятын дьүһүннээһиннэрин сорох уратылара]] ==

== Бэһис глава. Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта ==
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Н. З. Копырин). Бэһис глава/1|Бастакы кэрчик]]
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта 2|Иккис кэрчик]]
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта 3|Үһүс кэрчик]]
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта 4|Төрдүс кэрчик]]
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта 5|Бэһис кэрчик]]

== [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Түмүк|Түмүк]] ==

== [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Туһаныллыбыт литература|Туһаныллыбыт литература]] ==

{{Template:PD-release}}

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>dtmrkc0gm609pkyg7g6w98bok2mdowz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха норуотун тылынан айымньытын дьүһүннээһиннэрэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37</id>
    <revision>
      <id>4339</id>
      <parentid>4338</parentid>
      <timestamp>2011-08-02T01:23:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* Иккис глава. САХА НОРУОТУН ТЫЛЫНАН АЙЫМНЬЫТЫН ДЬҮҺҮННЭЭҺИННЭРЭ */</comment>
      <origin>4339</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1894" sha1="29opjkntuo7xllnmma4irmexxavmmgf" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Иккис глава)
 | previous   = ←[[Омуктар уһулуччу таптыыр өҥнөрө...]]
 | next       = [[Күн]]→
 | notes      = 
}}
== Иккис глава. САХА НОРУОТУН ТЫЛЫНАН АЙЫМНЬЫТЫН ДЬҮҺҮННЭЭҺИННЭРЭ==


:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Күн (Копырин Н.З.)|Күн]].
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Тымныы. Муус. Хаар (Копырин Н.З.)|Тымныы. Муус. Хаар]]
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Уот (Копырин Н.З.)|Уот]]
:[[Таас. Хайа.]]
:[[Былыт.]]
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Сылгы (Копырин Н.З.)|Сылгы]]
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. 2 глава. Ынах. Оҕус. (Копырин Н.З.)|Ынах. Оҕус]]
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Ыт (Копырин Н.З.)|Ыт]]
:[[Тыа (мас). Тиит. Хатыҥ. Күөх от]]
:[[Күөрэгэй, туллук уо.д.а. чыычаахтар. Кыталык. Туруйа.]]
:[[Хотой. Атын көтөрдөр]]
:[[Киис, саһыл уо.д.а. кыыллар]]
:[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. 2 глава. Эһэ. Бөрө. Таба. Тайах (Копырин Н.З.)|Эһэ. Бөрө. Таба. Тайах]]
:[[Балыктар. Үөннэр-көйүүрдэр]]
:[[Көмүс. Тимир]]

[[Category:Копырин Николай Захарович]]
[[Category:Кириитикэ]]</text>
      <sha1>29opjkntuo7xllnmma4irmexxavmmgf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Тымныы. Муус. Хаар (Копырин Н.З.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>38</id>
    <revision>
      <id>7449</id>
      <parentid>4533</parentid>
      <timestamp>2022-03-24T10:45:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>89.113.101.167</ip>
      </contributor>
      <origin>7449</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6279" sha1="azqziirszhq131mtgzlyy7q6iflo7vr" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Иккис глава)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Күн (Копырин Н.З.)|Күн]]
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Уот (Копырин Н.З.)|Уот]]→
 | notes      = 
}}
Тымныы. Муус. Хаар. Норуот үйэ-саас тухары сааһы, сайыны, сылааһы ыралыыр, кинилэринэн бары үчүгэйи, үүнэри, үөскүүрү уобарастаан этэр. Оттон тымныынан, төптөрүтүн, куһаҕаны, өлүүнү, кэхтиини холобурдуур. Олоҥхоҕо айыы аймахтара олорор сирдэрэ «кыһына суох сайын дойду», «тымныыта суох итии дойду» (49—22), оттон адьарай аймахтара олорор сирдэрэ — тымныы, хараҥа, куһаҕан сыттаах-сымардаах дойду. «Күһүнүм күһэйдэ», «кыһыным кыһайда», «кыстыкпар бараары гынным» диэн кырыйдым-буорайдым, өлөрүм чугаһаата диэн ис хоһоонноох этиилэр буолаллар. «Сылаас сүрэхтээх», «сылаас харахтаах», «сылаас тыллаах» диэннэр — үчүгэй өттүгэр этиллэр тыллар, оттон «тымныы сүрэхтээх», «тымныы харахтаах», «тымныы тыллаах» диэннэр итилэргэ уун-утары өйдөбүллэр.

Ол курдук «тоҥ» («тымныы») саха фольклоругар маннык дьүһүннээһиннэргэ туттуллар:

Тоҥ — эрэй, мэһэй: «тоҥтон толлубат киһи» (50— 162).

Тоҥ — кытаанах, бөҕө: «тоҥ иҥиирдээх», «тоҥ маһы тосту тардар» киһи; Тоҥ Дуурай диэн олоҥхо бухатыырын аата (137—2728). 
Бухатыырдар, охсуһаннар, «тоҥ буору тобуктарын хараҕар диэри тобулута үктээн кэбиһэллэр» (31—234).

Тоҥ — өрдөөҕү: «тоҥ суолгун тордоотоҕум» (31 — 177).

Тоҥ — бириэмэ кээмэйэ: «тоҥ күөс быстыҥа саҥарда» (56—119).

Тоҥоруу (тымнытыы, сойутуу) — өлөрүү, эһии: «суон тыынын сойуттум, собулҕа этин тоҥордум» (31—241).

Тоҥ — саҥата суох, көһүүн, тоҥкуруун киһи: «тоҥ киһи».

Тоҥ — долуой сахалыы билбэт киһи: «тоҥ нуучча».

Эн толоостук саҥарбыккын бар-дьон истэн сэмэлиэ диэри этэллэр: «Дьыбардаахха саҥардыҥ!»   (50—18).

«Муус» маннык дьүһүннээһиннэргэ туттуллар:

Муус сүрэх (өй) — аһынары билбэт сүрэх (өй): «Абааһы кыыһын чой муус сүрэҕэ... чороҥолуу сытта» (10—225).

Абааһы уолун ытыһа — муус: «дьаҥхалаах күлэр муус ытыһынан балаҕан диэки таҥнары чарапчыланан көрдө» (10—62).

Аллараа дойду уолаттара «үс кырыылаах дьэҥкир муус үөрбэ буолан, өрө күөрэйэллэр» (10—57).
 
Аллараа адьарай аймаҕын баһылыга — «Муус Суорун тойон», оттон сорук-боллурдара «Муус-Дьолуо хара уолаттар» (62—259). Аллараа дойдуга киирэр аартык «Муус Күҥкүйэ хотун аартык» (39—98) биитэр «Муус Чоҥкуйа хотун аартык» (31 —10). 

Муус тайахтаныы — умнаһыттыйыы,- дьадайыы: «муус дьоҥкуо тайахтаабыта» (52—281).

Муус ураҕаһынан үүрсүү — иирсии, абааһы көрсүү: «муус ураҕаһынан үүрбүт» (50—177).

Муус дьаҥхаланыы — уһун, сындалҕаннаах айан. Олоҥхо бухатыырдара айаннаабыт омуннарыгар «үрут өттүлэригэр үс тутум күр муус үллүктэннилэр, алын өттүлэригэр аҕыс илии хайыр муус дьаҥхаланнылар (31—285).

«Хаар» маннык дьүһүннээһиннэргэ киирэр:

Хаар — табыллымыы, сатанымыы: «хаары ытыһан хаалбыт» (50—33); «сииккэ сиэлбитим, хаарга хаампытым» (36—78).

Хайыҥ — эрдэттэн харыстаныы, страховкаланыы: «хайыҥ охсунна» (50—123).

Хаар — өҥ-дьүһүн: «хаар маҥан баттахтаах».

Хаар — саас (сыл): «хас хаары бараатыҥ?»» (89— 57).

Хаар — кээмэй: «халыҥ буруйуҥ, хаар хайа саҕа» (10—77); «хаардаах бугул саҕа хааннаах сил» (10— 288).

Хаары ыраастааһын — урукку тапталы сөргүтүү: «өтөхтөрүн хаардаабыт» (50—139).

Хаар — кэбирэх: «хараҥа тыаларын, хаар курдук, хампы сыстылар» (43—88).

Дьадаҥы, курааһы олохтоох киһини: «уу-хаар оһоҕостоох уһун сордоох»,— дииллэр (43—39).

Уу-хаар — кураанах лахсыыр: «уу-хаар тыллаах» (50—99).

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>azqziirszhq131mtgzlyy7q6iflo7vr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Уот (Копырин Н.З.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39</id>
    <revision>
      <id>4534</id>
      <parentid>4158</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T00:56:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4534</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9180" sha1="n09fuk3p5nxgdrmz7zjvnep7h9540ka" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Иккис глава)
 | previous   = ←[[Тымныы. Муус. Хаар.]]
 | next       = [[Таас. Хайа.]]→
 | notes   
}}
'''Уот.''' Кумах куйаар олохтоохторугар уу, тымныы курдааһын олохтоохторугар уот — олох тыына. Уот сахалар олохторун тутааҕа буолара кинилэр итэҕэллэригэр, абыычайдарыгар көстөр. Биһиги норуоппут былыр сүгүрүйбүт иччилэриттэн ордук сүрдээхтэрэ — уот иччитэ. Араас бэлиэ, кыра да, улахан да үөрүүлээх түгэҥҥэ барытыгар ас саамай күндүтүттэн, үчүгэйиттэн ким-хайа иннинэ уот иччитигэр, кини аһына-харыһыйа сылдьарын туһугар, хайаан да бэрсэллэр. «Уот иччитигэр дылы, маппакка бараҥҥын» диэн онтон үөскээбит өс хоһооно буолуохтаах. Атын айыылары, иччилэри ааттаан-суоллаан аһатыы эмиэ уот иччитинэн (уокка ас биэриинэн) эргитиллэр. Онон кини атын айыылары, иччилэри кытта тиксиһиннэрээччи курдук буолар.

Тугу эрэ быһаарынан, биитэр туохтан эрэ аккаастанан олордохторуна, уот эмискэ биллэрдик «тас» гыннаҕына дуу, иһиирэр курдук тыаһаатаҕына дуу, быһаарыммыт суолларыттан «уот буойда» диэн аккаастаналлар, биитэр төттөрү, «уот эттэ» диэн аккаастаммытта-рыгар төннөллөр. Оһохтон чох ыстаннаҕына, ыалдьыт кэлээри гыннаҕа дииллэр, уонна ол чоҕу мээнэ бырахпаттар. Оттон чох ыстанан киһиэхэ түстэҕинэ «эһэм көтөхтөрдө» диэн олус үөрэллэр. Уот иччитэ инникини бэриэт этэр, хаһан да сымыйалаабат, үчүгэй санаалаах. Абааһылар араас куһаҕан дьайыыларыттан киһини эрэллээхтик араҥаччылааччы уот. Кинини кыыһырдар, хомотор сатаммат. Киниэхэ кирдээҕи, куһаҕаны бэриллиэ суохтаах, кыыһыран, тирии ыарыытынан тыбыырыа диэн буолар. Уокка силлиир, ууну ыһар — улахан айыы. Саҥа сүктэн кэлэр кийиит уот иннин быһа хаамыа суохтаах.

А. Е. Кулаковскай суруйарынан, уот иччитин толору аата маннык кэрэ поэтическай эпитеттэринэн бэриллэр: «Аал уот иччитэ Күлтэллэх, Көмөр сыттык, Көбөрүүнньүк суорҕан, Саалыр чанчык, Бырдьа Бытык, Кыырык Төбө, Көмүс ураанньык, Күөнэ көҕөччөр, Хахай саҕынньах, Хатан Тэмиэрийэ, Алтан Баһырҕас, Аан Уххан-Тойон» (121—30). Манна уот умайан кытыастара, күлүбүрүүрэ, бачыгырыыра, умуллан күл, көмөр буолара киһититиллибит (антропоморфнай) образтарынан хоһу-йуллар. Уокка, уот иччитигэр сүгүрүйүү Сибирь булдунан дьарыктанар элбэх норуоттарыгар баар. Ол эрээри эвенкилэргэ, нанайдарга, нивхилэргэ, удегелэргэ, мансиларга уо. д. а. уот иччитэ дьахтар буоллаҕына, буряттарга, сахаларга кини оҕонньор дьүһүннэнэр эбит.

«Аал уоту оттуу»— олох олоруу, ыал буолуу: «аал уоту оттон, алаһа дьиэни тэрийэн,... иннигин көрүнэриҥ кэллэ» (59—302).
Ньургун Боотур ыраах айаҥҥа аттанарыгар дьиэм, сүөһүм-аһым этэҥҥэ турдуннар диэри: «оттубут уотум умуллубатын!» (62—241)—диир. Норуот ырыаһыта С. Зверев хоһуйарынан, Манчаары төрөөбүт буоруттан букатыннаахтык арахсарыгар аны олох олорорум бүттэҕэ диэри: «аны кэлэн.. аал уоту отторбун аастаҕым» (26—118),— диир.

Ыал олорорун сүрүн бэлиэтэ уота (оһоҕун буруота) буолар. Ол иһин ыал диир оннугар үксүгэр «буруо» дииллэр. «Хас буруо баарый?» (хас ыал баарый?), «буруо таһаарбыт» (ыал буолбут), «буруолааҕы көрбөтүм» (ыалы көрбөтүм) эҥин диэн буолар. Оттон нууччаҕа «буруо» үксүгэр олох атыннык тэгилитэн этиигэ туттуллар («обман, дым», «поругался в дым», «дым столбом»).

Уот сахаҕа олох тыына (тутааҕа) буолара «кыыс оҕо тэллэҕэр уон уоттаах» диэн хоһуйан этииттэн эмиэ көстөр.

Уот умуллуута — өлүү-сүтүү, эстии: «уотуҥ умулуннун»,  «үөлэһиҥ чоҥкуйдун» диэн кырыыска этиллэр тыллар. «Аал   уотуҥ  утуйдун,  үөлэһиҥ  кырыардын» (150—143).

Арыт уот алдьархайы аҕалар күүс курдук эмиэ өйдөнөр. «Уот да сиэбэт, уу да ылбат киһитэ буолуоҥ» (22— 234); «уот сиэбитин... курдук» (50—33).

«Уот ааныттан» (хара маҥнайгыттан), «уот өттө» (илин өттө), «уот харахха эттэ» (адьас таба эттэ) диэн этиилэр эмиэ былыр-былыргыттан сахаҕа уот олох тыына буолбутуттан үөскээбит буолуохтарын сөп. Сахаҕа «уот» үксүгэр үчүгэй өттүгэр холобурдааһыҥҥа туттуллар буоллаҕына, нууччаҕа кини, арааһа, алдьархайы аҕалар күүс курдук көрдөрүллэрэ ордук элбэх быһыылаах. «Огонь да вода — нужда да беда», «огню не верь», «с огнем не шути», «с огнем не дружись»,— диэннэр, бука, мээнэҕэ этиллибэтэхтэрэ буолуо. Ол эрээри киһи ис психическэй хаачыстыбатын, характерын «уотунан» холобурдаан этии нууччаҕа даҕаны, сахаҕа даҕаны майгыннаһаллар быһыылаах. Холобур, маннык этиилэри тэҥнээн көрүөҕүҥ: «уот курдук киһи» — «не человек, а огонь!», «хараҕа уоттанна» — «глаза его горят огнем», «уот хааннаах киһи», «бу киһи бэйэтэ уоттанар» — «огнем душа его полна», «сердце вспыхнуло огнем», «огонь в груди». Биһиги «уоттаах саһыл» диибит, нууччаҕа «лиса огневка» диэн этии баар. Оттон «уокка-ууга түһүү» («в огонь и в воду»), «уоту-ууну туорааһын» («пройти огонь и воду»), «икки уот икки ардыгар киирии» («между двух огней»), «уоттан куттанар курдук күрэнэр» («боится как огня») диэннэр биһиэхэ нууччаттан киирбит буолуохтарын эмиэ сөп (ити этиилэр Э. К. Пекарскай тылдьытыгар киирбэтэхтэр). Сахаҕа олус улахан тымныыны уотунан эпитеттээн хоһуйуу эмиэ баар: «уоттаах улуу модун тымныы», «уоттаах дьыбар» (37—49).

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>n09fuk3p5nxgdrmz7zjvnep7h9540ka</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Таас. Хайа (Копырин Н.З.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>40</id>
    <revision>
      <id>4329</id>
      <parentid>4328</parentid>
      <timestamp>2011-08-02T01:13:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4329</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3571" sha1="rx0eiq199c2qltd5u6bpep5vgtb7jz6" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Иккис глава)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Уот (Копырин Н.З.)|Уот]]
 | next       = [[Былыт.]]→
 | notes      = 
}}
'''Таас. Хайа.''' Таас эпитет быһыытынан кытаанаҕы, тымныыны-тыйыһы дьүһүннүүргэ туттуллар. «Таас санаа» — аһыммат, манньыйбат санаа: «таас санааҕытын сымнатан,... ыллаан-туойан кэбиһиэм» (52—231).

«Таас орой» өйдөбүлэ «чой орой» диэҥҥэ чугас буолуохтаах. «Таас уллуҥах» диэн Дыгын биир бөҕөс уолун аата. «Таас дьүлэй»— кулгааҕынан тугу да истибэт буолбут киһи. «Таас ытыс»—кэччэгэй киһи. Олоҥхоҕо, мифологияҕа абааһы аймахтара «туолбат ньыгылы таас куртахтаахтар» (10—241), «сыһааҕырбат сымара таас быардаахтар»   (43—91).

Фольклор араас образтааһыннарыгар хайа (таас хайа) элбэхтик киирэр. Хайа — хахха, дурда. «Хайаны тыал курдарбат» (52—127). Сорук Боллур уол күн дьо-нун көмүскүүргэ ананан үөскээбит Ньургун Боотурга кэлэн илдьити этэригэр маннык тыллар бааллар: «халыҥ хайа курдук хахха буолуоҥ үһү» (62—239).

Олоҥхоҕо айыы бухатыырын улахана «хайа саҕа». Бухатыырдар, охсуһаннар, «икки хайа ыпса түһэрин курдук, «хап» гына түсүһэллэр» (22—130).

Аат-суол улуута, улахана хайаҕа тэҥнэнэр. Эрбэхтэй Бэргэн «орто буорга туруук таас хайа курдук сураҕыран үөскээбит» (49—25).
Норуот айымньытыгар абстрактнай өйдөбүллэр үк сүгэр ханнык эрэ дьиҥ баар предмет көстүүтүнэн бэ-риллэллэр. Холобур, үөрүү, дьол, үтүө, мөкү санаа уо. д. а. кээмэйдэрэ хайанан, булгунньаҕынан холобур-даналлар: «үрдүк маҥан хайа саҕа өрөгөй-талаан үрдээтэ» (52—307); «хайа cаҕа хара санаатааҕар түөн саҕа сырдык санаа ордук» (50—76).

Уопсайынан саха үрдүккэ талаһар, кини идеала — үөһээҥи. Бары айыылар үөһэ бааллар, оттон адьарайдар, абааһылар — аллараалар. Ол иһин үөскээбит маннык этии: «таҥара ©һөөбүтэ аппаҕа, киһи өһөөбүтэ томторго» (50—60). «Томторго соргулуубун» (43—155), — диэн үтүөҕэ, үчүгэйгэ баҕаран, алҕаан этэллэр.

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>rx0eiq199c2qltd5u6bpep5vgtb7jz6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Былыт (Копырин Н.З.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41</id>
    <revision>
      <id>4535</id>
      <parentid>4324</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T00:57:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4535</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3240" sha1="5vfc5t38e9zqm1hyv65chkktqejxnzt" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Иккис глава)
 | previous   = ←[[Таас. Хайа.]]
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Сылгы (Копырин Н.З.)|Сылгы.]]→
 | notes      = 
}}
'''Былыт''' ырыаҕа-тойукка, олоҥхо араас дьүһүннээһиннэригэр балачча киирэр. Олоҥхоҕо, остуоруйаҕа, туох эрэ куһаҕан, өлүү, алдьархай буолаары гыннаҕына, халлааҥҥа хара өһөх былыттар көбөллөр. Абааһы бухатыыра оннук куһаҕан дьүһүннээх былыкка олорон кэлэр, былыта икки аҥы хайа ыстанар да, илэ бэйэти-нэн дьиэрбэс гына түһэр. Ойуун, кыыран үөһээ дойдуга көтөрүгэр аара тохтуур сирдэрэ, Э. К. Пекарскай тылдьытыгар этиллэринэн, эмиэ «былыттар» диэн аатыраллар эбит. Ойуун тохтууругар барыта «тоҕус былыттааҕа» үһү.

Былыт үчүгэйи киэргэтэн хоһуйар эпитет, тэҥнэбил быһыытынан эмиэ үгүстүк туттулларг Олоҥхо бухатыырын атын тэрилэ былытынан дьүһүннэнэр: «соһо былыт чаппараахтаах, кыыһар былыт кычымнаах,.. босхо былыт ботолоох, сүүрэр былыт сөрүөлээх» (39—170).

Ньургун Боотур атын сиэлэ былыт курдук: «сэттэ былас тибиилээх сиэлэ, саталаах былыт курдук, сарбайа сахсылынна» (39—172).

«Былыт тараһа», «былыт хаһа» диэн сылгы уойуу-тун мээрэйдиир этии баар. Сылгы хаһата биир илиини кыайбат буоллаҕына итинник этэллэр. Киһи майгытын былыкка холоон этиилэр эмиэ бааллар. Албын-түөкэй киһини: «көһөр былыт көлдьүнэ», «ааһар былыт албына» (62—257, 262),— диэччилэр. Сигилитэ уларыйымтыа киһини: «былыттаах халлаан курдук киһи» (50—108),— диэччилэр. Ханна да барбат-кэлбэт, сылдьыбат, бүтэй киһини «былыттаахха быкпат» дииллэр. Кэмэ ааспыты, олус өрдөөҕүнү былытынан сыһыаннаан этии баар. Холобур, «былыргыны былыт саппыта» дииллэр. Сүөһү, көтөр уо. д. а. харамайдар элбэхтэрин былыкка холуйуу эмиэ баар.

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>5vfc5t38e9zqm1hyv65chkktqejxnzt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Сылгы (Копырин Н.З.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>42</id>
    <revision>
      <id>4537</id>
      <parentid>4536</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T01:08:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4537</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37063" sha1="locnbd43kv0ri1oi39hfis9dkr9ei1y" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Иккис глава)
 | previous   = ←[[Былыт.]]
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. 2 глава. Ынах. Оҕус. (Копырин Н.З.)|Ынах. Оҕус.]]→
 | notes      = 
}}
'''Сылгы.''' Кыылга, сүөһүгэ сүгүрүйүү, таҥара оҥостуу бэрт былыр биис уустарынан олоруу саҕана киэҥник тарҕаммыта биллэр. Былыргы сүөһү иитээччилэр бэйэлэрин иитимньилэрин төрдө буолбут ынахха уонна сылгыга сүгүрүйэллэрэ. Ол иһин улууну, үрдүгү барытын ынахха, сылгыга холоон көрөллөрө. Былыргы египтяннар халлааны ынах, оттон күнү ол ынах төрөппүт көмүс ньирэйэ дииллэрэ. Былыргы гректэр үрдүк таҥаралара Зевс арыт «оҕус» дэнэр буоллаҕына, Зевс кэргэнэ Гера ынах төбөтө төбөлөөх гына ойууланара уонна «волоокая» («оҕус харах») диэн эпитетынан киэргэтиллэрэ.

Шумердарга «Күн Оҕус» диэн баара үһү. Оттон былыргы Индия таҥарата Дьяус эмиэ Оҕус этэ дииллэр. Санскрит тылыгар ынах уонна күн «го» диэн биир тылынан бэлиэтэнэллэр. Кинилэргэ былыттар эмиэ ынахтар, ардыыллара — ол ынахтар үүттэрин ыыллара. Этиҥ «ынах курдук» маҥырыыр, чаҕылҕан, «ньирэй ийэтин батыһарын курдук» тыалы батыһар (104—23). Индия поэзиятыгар ынах олус үтүө, уйаҕас, нарын-намчы дууһалаах сүөһү быһыытынан үрдүктүк сыаналанаы ырыа-тойук тылын кйэргэтиигэ, араас уус-уран дьүһүннээһиҥҥэ бэрт киэҥник туттулларын туһунан урут этэн турабыт.

Саха поэзиятыгар, тылыгар, итэҕэлигэр дьиэ сүөһүлэриттэн ат (сылгы) обраһа ордук киэҥник киирбит. Сахалар төрүттэрэ былыр Киин Азия стептэрин диэки олорор эрдэхтэриттэн сылгыны иитэллэрин, сахалар сылгыны олус ытыктыылларын, таптыылларын, бэйэлэ-рэ туспа үтүө боруода сылгыны үөскэппиттэрин туста-рынан үөрэхтээхтэр элбэхтик суруйан тураллар.

«Дьикти сүөһү», «бу дойдуга кини тугунан да солбуллубат олус күндү хаачыстыбаларын толору сыаналаатым», «саха ата дьиҥ-чахчы остуоруйаҕа этиллэр хорсунун хаста даҕаны кэтээн көрбүтүм», — диэн сөҕөн суруйбута Саха сиригэр өр сыылкаҕа олорбут этнограф В. Л. Серошевскай (140—166).

Оттон аатырбыт кыһыл командир И. Я. Строд, саха атын ордорон, өр мииммитэ. «Кыра элэмэс» диэн сылайбат сындааһыннаах, тулуурдаах, көрсүө, сүүрүк аты хорсун командир олус таптаабыт. Бандьыыттары кыайан-хотон өрөгөйдөөн, Саха сириттэн барарыгар Строд, атын имэрийэ-имэрийэ, ытамньыйбыта диэн кэпсииллэр. Кини атын тумсуттан убураан баран, үрүҥ көмүс симэхтээх бас быатын кэтэрдибит уонна эппит: «дьэ, соргулаах соноҕоһум, үрүҥ тыыммын өллөйдөөбүт үтүө доҕорум! Мин бардым, эн хааллыҥ. Эн аны эйэ дэмнээх саха йччиҥ эрэллээх доҕоро буол. Эн кулгааххар ыстаал буулдьа ыйылыыра иһиллибэтин, зн хараххар сытыы саабыла килбэҥниирэ аны көстүбэтин! Быраһаай, тыла-саҥата суох доҕорум!» (74).

Сахаҕа сылгы, көлөтө эрэ буолбатах, ону таһынан бастыҥ аһа, таҥаһа. Сылгы үүтэ, кымыһа, этэ, хаана, хаһата киһи доруобуйатыгар туһалааҕын, бэл эмтээҕин туһунан наука этэр. Оттон сылгы тириитэ, сиэлэ, кутуруга, иҥиирэ таҥас-сап, туттар тэрил арааһа буолар. Биир тылынан эттэххэ, сылгыга туһаҕа турбата диэн суох.

Кэнники кэмҥэ тылы чинчийээччилэр саха сылгыны иитиигэ сыһыаннаах тыллара бэрт былыргы тюркдуу төрүттээхтэрин, оттон ынах сүөһүнү иитиигэ сыһыаннаах тыллара үксэ монголлуу төрүттээхтэрин, былыргы өбүгэлэрбит ынах сүөһүнү иитиэхтэрин инниттэн сылгыны ииппиттэрин сабаҕалыыллар (101—33, 36).

Биһиэхэ ат, сылгы «Дьөһөгөйтөн төрүттээх» ытык, ыраас сүөһүнэн, «айыы оҕотунан» аатырара. Сылгы таҥарата Дьөһөгөй Тойон (Күрүө Дьөһөгөй, Уот Дьө-һөгөй, Уордаах Дьөһөгөй) кыһыҥҥы күн тахсыытын туһунан соҕуруулуу-илин халлааҥҥа олохтооҕо диэн буолар. Өссө саха былыргы итэҕэлигэр аан бастаан сылгы үөскээбитин кэннэ, киһи үөскээбитэ диэн этии баар (155—296). Ол курдук, сылгыны бэл киһитээҕэр үрдэтии хаһан эрэ баар буола да сылдьыан сөп эбит.

Эрилик Эристиин «Буура Дохсун» диэн олоҥхотугар Айыҥа-Сиэр оҕонньор уонна Айыы-Нуоралдьын эмээхсин сахалар төрүттэрэ буолаллар. Айыҥа-Сиэр оҕонньор Үрүҥ Аар Тойон инитэ, оттон Айыы-Нуоралдьын убайа — Уордаах Дьөһөгөй (96—6). Онон, саха төрдө икки сылгы төрдө икки хаан уруулуу буолалларыгар тиийэллэр. Оттон «арҕаһыттан тэһииннээх аһы-ныылаах санаалаах Айыы Дьөһөгөй аймахтара,.. көхсүттэн тэһииннээх көмүскэстээх санаалаах күн өркөн дьонноро, урааҥхай саха удьуордара» (52—60),— диэн тоҕо этэллэрэ буолуой? Ойуунускай олоҥхотугар: «Күн Дьөһөгөй улуустара көмүскүү сылдьыахтыннар» (39— 140),— диэн эмиэ этиллэр. «Сылгы уола Дыырай бухатыыр» диэн ааттаах олоҥхо баара биллэр. Саха бухатыыра тоҕо «Сылгы уола» буолан хаалла?

Биитэр кэлин соҕус үөскээбит маннык үһүйээннэри ахтан аһарыаҕыҥ. Кээрэкээн ойуунтан соҕотох Дьохсоҕон (сылгыны «дьохсооттуур», «дьохсоҕолдьуйар» дииллэр) диэн уол төрөөбүт. Оттон Дьохсоҕонтон түөрт уол төрөөбүтүттэн иккис уола төбөтүттэн кутуругун төрдүгэр диэри сылгы курдук сиэллээх буолбут, ол иһин бу уолу Сиэллээх диэн ааттаабыттар. Итилэртэн Дьох-соҕон, Сиэллээх диэн уустар, нэһилиэктэр үөскээбиттэр. Чакыр нэһилиэгин төрүттэрэ Ат Күһэҥэй, Тый Күһэҥэй диэннэр эбиттэрэ үһү. Оттон «Чакыр» диэн сылгыны дьүһүннээн этэр тыл буолар. Боотур улууһун дьоно 1662 сыллаахха нуучча ыраахтааҕытыгар дьаһааҕы чэп-чэтэргэ көрдөһүү ыыппыт суруктарыгар киирбит дьоннор ааттарын ортотугар «Кушенейко Карагин», «Ат-Кушенейко» диэннэр эмиэ бааллар эбит (107—91, 95). Былыргы сахалар бэйэлэрин сылгыны кытта биир тө-рүттээх, уруулуу гына сананаллара ити аҕыйах чах-чыттан да көстөр.

Биһиэхэ ынах сүөһү да улаханнык ытыктанар буо-лан баран, сылгыга тиийбэт. Саха олоҕор сылгы түҥ былыр төһөлөөх суолталаммыта итэҕэлгэ, араас сиэри, туому толорууларга эмиэ биллэн ааһар. Айыыны, ич-чини аһатыы, сиэртибэлээһин сылгы сүөһүнэн оҥоһул-лар. Сир-дойду иччитигэр бэлэх биэрии, аал уот инни-гэр алҕааһыннар сылгы сиэлинэн оҥоһуллаллар. Ыһыах, сыбаайба иһитин-хомуоһун, түһүлгэни, чэчири сылгы сиэлинэн киэргэтэллэр. Сылгы иһитэ чороон, ат баайар сэргэ саха культуратын ытык атрибуттарыгар киирсэллэр. Чороон, остуол атахтарын ат туйаҕыныы быһыылаан, сэргэни ат бастаан оҥороллоро. Дьиэ тутталла-рыгар сүрүн баҕаналарын сылгы хаанынан, кымыһынан оҕунуохтууллара, баҕаналарын үүтүгэр сиэли угаллара, өһүө уонна баҕана икки ардыгар сиэли кыбытал-лара. Ойуун кыырарыгар уот иннигэр маҥан сылгы тириитин тэлгэтэллэр. Сылгы (ордук маҥан сылгы) айыы сүөһүтэ буоларын быһыытынан ойууну куһаҕан тыын-нартан араҥаччылыахтаах. Оттон арыт ойуун дүҥүр оннугар кыра хатыҥ маска сылгы сиэлин баайан баран кыырара диэн буолар (155—312, 308).

Олоҥхо бухатыырдара, айыылар аты эрэ көлө оҥос-толлор. Оттон аллараа адьарай аймахтара соччо-бачча ат көлөлөммөттөр. Олоҥхоҕо, остуоруйаҕа ат — киһи эрэллээх доҕоро, көмүскэлэ, сүбэһитэ; кини киһи курдук саҥарар тыллаах, өйдөөх, дууһалаах ырааһа. Олоҥхоҕо даҕаны, көннөрү олоххо даҕаны ат ааттаах-суол-лаах, өр кэпсээҥҥэ сылдьар кэрэ, дьикти сырыылардаах буолар. Ньургун Боотур атын аата «Дьулусханнаах дьолуо маҥан халлаан дьураатыгар тура төрүөбүт Дьулусхан Субуйа Сүүрүк», Күн Эрили атын аата «Күннүк сир усталаах, көс сир туоралаах Күөкэри Дьаҕыл», Күөҕүлээн Куо атын аата «Тибиилээх сиэллээх, бурхааннаах кутуруктаах, күдэннээх көҕүллээх Күөнэ Маҥан» уо. д. а.
 
Сахалар сылгы өлүгүн, кырамтатын сиргэ мээнэ хаалларбаттар; көмөллөр, биитэр үөһэ, мас мутугар ыйаан кэбиһэллэр. Кырдьаҕас атыыры эбэтэр биэни өлөрүү туспа дуом толоруулаах буолара. Олортон биир холобур маннык. Өлөрүөх иннинэ хаһаайын үс төгүл «уруйдуур». Онтон, өлөрөр сүөһүтүгэр туһаайан, маннык тыллары этэр: «үөргүн-сүүрүккүн тиэргэҥҥэр хааллар! Уйгугун-быйаҥҥын, кэтит кэһиигин кэбиһэн бар! Туйаххын туура тэп.., тэрийбит тиэргэниҥ, өтөҕөлөөбүт өтөҕүҥ этэ! Кыраан-өһөөн гымматыбыт, ынырык дьыл олуйан ытыгылаатыбыт!..» Инньэ диэн баран, сиэлиттэн, кутуругуттан сүүмэхтэри сыыйталаан ылар. Ол сүүмэхтэри, күөх окко суулаан үс хоннорон баран, солбуйар сылгытын сиэлигэр, кутуругар сыһыаран кэбиһэр (121—97). Ытык сылгыны туттуу малааһыннаах буолар.

Сылгы сааһынан, дьүһүнүнэн араарыллар олус элбэх ааттардаах. Оттон эмиһин, көтөҕүн быһаарарга уон иккигэ тиийэ категория баар. Былыр кыыһы сүгүннэрэригэр күтүөт сулууга ылбыт сылгытыттан кыыс төрөппүттэригэр биир биэни хаалларан барара, ол «оҕо оннугар биэрбит сүөһүтэ» диэн буолара үһү. Түһээн үөр атыырын өлөрүү — саамай ытыктабыллаах, бочуоттаах эр киһи өлүүтүн сүрэ, оттон түүлгэ биэ өлуүтэ — ытыктабыллаах дьахтар киһи өлүүтүн сүрэ. Ат төбөтүн сииллэригэр оҕоҕо бэрсэллэр, оттон ынах төбөтүттэн оҕоҕо сиэтэллэрэ бэрт аҕыйах. Ынах кулгааҕын сиэбит оҕо ынах курдук дьүлэй буолуохтаах, ынах муннун сиэбит оҕо муннун уута сүүрэ сылдьыахтаах...

Биһиэхэ сылгыга сыһыаннаан оттор, сибэккилэр, туттар сэптэр, көтөрдөр ааттаналлар: «кулун кутуруга», «кулун туйаҕа», «биэ эмиийэ», «чороон от», «ат дулҕа», «ат тимир», «ат тараах», «сылгы чыычааҕа» уо. д. а. Былыргы үҥкүүлэр, оонньуулар эмиэ сылгыга сыһыаннаахтар — «кулун куллуруһуу», «анньа-бөрдө», «чохчоохой», «дьиэрэҥкэй», «ат буола оонньуу», «мас аттаах оонньуу» уо. д. а. Балар сылгы сылгылааһыны, биэни ыаһыны, кулуннар хонууга оонньохолооһуннарын, атыыр бөрөнү кытта охсуһуутун санаталлар.

Биһиги күннээҕи саҥарар тылбытыгар сылгы дьии-бэтик иҥэн киирбит. «Ат», «атыыр», «миҥэ» диэн тус-туспа бэлиэтээн зтэр тыллардаах буоллахпытына, он-нук ынах сүөһү өттүгэр суох. Сымыыттаах буоллаҕына «атыыр оҕус» (жеребец-бык), сымыыта быһыллыбыт буоллаҕына «ат оҕус» (конь-бык) диибит. Маны өссө В. Л. Серошевскай бэргэнник бэлиэтээн суруйбута (140—265). Сахалар сылгыны ынах сүөһү иннинэ иип-питтэрин итинтэн эмиэ сэрэйиэххз сөп. Биһиги — көлө-лөөх буоллун, сатыы буоллун — ханна эрэ барда, айан-наата диэрибит, «аттанна»; икки илиинэн тайана тү-һүүнү «ат буолуу» диибит («абааһы уолун итиннэ ат гыннарда», 22—180); кими эрэ көрдөө, эккирэтэн бул диир оннугар «сылгылаа»; туохтан да тутулуга суох көҥүл сылдьар киһини «кулун босхо сылдьар» диибит; кими эмэ имит-хомут, үөрэт, сыһыт диэн өйдөбүл «айааһаа» диэн буолар; улахан мунньах — «атыыр мунньах», кытаанах, хатан тимир — «атыыр тимир», күүстээх тымныы — «атыыр тымныы», сүдү ойуун — «атыыр ойуун», улахан алдьархай — «атыыр алдьархай»...

Норуот быдан былыргыттан ыла иитимньитин тэриммит, олоҕун тыына оҥостубут сүөһүтүн таптыыра, үрдүктүк тутара, киниэхэ сүгүрүйэрэ, кинини тылыгар, итэҕэлигэр киллэрэрэ сиэрдээх суол. Саха норуотун культуратын, чуолаан литературатын, национальнай уратылаах ойуулуур-дьүһүннүүр форматын үөскэтиигэ сылгы элбэхтик туһаныллар. Норуот тылынан айымньытыгар сылгы уус-уран эпитет, тэҥнэбил, образ быһыытынан киэҥник, бэрт араас өрүттээхтик киирбит. Туох баар төгүрүктээн турар улуу, кэрэ, үчүгэй барыта сылгынан дьүһүннэнэр: «үөр атыырын өрө туппут курдук өҥкөөр таас хайалар» (10—21); «тоҕус атыыр сылгы дьохсооттоһо туралларын курдук, тоҕус хоҥорой дуорсун тумуллар» (22—62); «кыһыл буулуур кытыт биэлэри кырымах хаарга кыҥыһахтыы түһэрэн, хантайар муос хабарҕаларын хайыта баттаан ылан, кэр-диистээх өҥүргэстэрин кэккэлэтэн кээспит курдук, дьан-талҕа таас хайалар дьарҕааланан тахсыбыттар» (39 — 104).

Олоҥхо бухатыырын дьиэтин ис тэриэбэтэ эмиэ сылгынан ойууланар: «үөр атыырын өрө туппут курдук аҕыс кырыылаах маҥхалыын хаан оһох» (49—20); «кытыылыыр кытыт биэ кыҥыһахтыы түһэн сытарын курдук модун-модороон модьоҕо» (39—63); «кытыылыыр сылгыны кыҥыһахтыы охторбут курдук кырбыы-дьирбии сыҥаһа» (10—30); «баай ыал маҥнайгы сэлэтигэр баал-лан турар маҥан кулуннара баһынан-атаҕынан оонньуу турарын курдук бардам бас уһуктар». Кытай Бахсылааны уус кыһата маннык ойууланар: «кырымахтаах кылбараҥ маҥан хаарга кытыылыыр кытыт биэ барахсаны кынталдьыта хаамтаран иһэн кырыытынан кыҥыһахтыы түһэрэн кыа-хаанын кытыастатан кээсиит курдук кытара убайа турар кыһалаах» (39—151, 26).

Киһи күүһэ, чулуута, кэрэтэ акка холуллар: «ат бөҕө», «ат курдук ааттаах... киһи», «киһи ата киһи» (50—81, 85). Ньургун Боотур ситэн-хотон, муҥутуу сатаан баран: «ким миигин ат курдук айааһаан, албан ааппын алдьатыа баара дуо?!» (39—206) диир. Айыы бухатыыра абааһы уолун, «уйусхан ат сылгы курдук, умсары баттаталыыр». Айыы бухатыырын «тойон сүрэҕэ, эмньик соноҕос сылгы курдук, толугураан соһуйар» (10—287, 173), «үөр сылгы үргүбүтүн курдук, үллэр өһөҕө үллэҥниир» (39—246). Тойон Дьаҕарыма бухатыыр «тый курдук... ыран олоробун» (31—64),— диир.

Дьахталлар—биэлэр, оҕолор—кулуннар: «хаар биэтин курдук ханайбыт, сыһыы биэтин курдук сыспалдьыйбыт хотун дьахтар» (22—164) дэнэр олоҥхоҕо. «Ньэлбэҥ Айыыһыт... үүт кэрэ биэ» буолар (39—56). «Куллустуур кулун уолаттар, дьылыстыыр кытыт кыргыттар» (43—59) дэниллэр. «Туйаарыма Куо, уу испит сылгы курдук, уҥуоҕа илибирии түһэн баран уҥан түһэр» (62—252). Олоҥхо оҕото, төрүөт, кыайтарбакка, «кулун курдук өрө мөҕөр» (39—120). «Уол оҕо, ат кулун», «уол оҕо туохха төрүүрэй, ат кулун ханныкка айылларай» (22—192) диэн буолар. Айыы кыыһын «кылаан бэрдэ барахсан... кэрэ кулун оҕотун курдук дьэргэлдьиччи-чэрэлдьиччи көрбөхтүүр» (31 — 132). Кыргыттар, уолаттар, оҕолор эрэ буолбакка, дьон сырсыыта, быччыҥ күүрүүтэ эмиэ — кулуннар: «дьон сэлэттэн мүччү барбыт кулун курдук дьэ мүлтүрүтэ сырыстылар» (22 —294), айыы бухатыырын «куҥ-куҥнарын бастара эмньик кулун курдук чиччигиниир» (10—174).

Тэҥнээһиннэргэ сылгы хараҕа үгүстүк туттуллар. Үрүҥ Уолан «аллаах ат курдук, алам-дьалам көрөр» (39—234), Күн Туналыҥса «улаан убаһа хараҕын курдук уу хараҕынаҥ.. утары көрөр» (10—198). Саамай чугас, арахсыспат, күндү доҕоттору ат икки бараа хараҕар эмиэ тэҥнииллэр; «аллаах атым хараҕын курдук ханыылаһан иитиллибит хаарыаннаахай доҕотторум» (35-7).

Сылгы сиэлэ, кутуруга образка бэрт үгүстүк киирэр. «Күрэҥ сылгы сиэллээх кутуругун күөйэ туппут курдук көлкү нуолур суһуохтаах күн-күбэй хатын ийэм!... Ат сылгы сиэллээх кутуругун арыйа туппут курдук аас маҥан чынчалаах... аар тойон аҕам!» (10—75). Айыы бухатыыра кыыһырбыт омунугар «саннын байаатыгар диэри түспүт хара көмүс курдук куударалаах аһа төбөтүн оройугар кулун кутуругун курдук өрө эриллэн тахсар». Оттон кини айанын түргэнигэр таҥныбыт таҥаһа эмиэ «кулун кутуругун курдук өрө эриллэр» (22—176, 200). Охсуһууга кыайтаран эрэр бухатыыр хаана сылгы кылын биитэр кутуругун сыыйа таппыт курдук тохтор — Күн Тэгиэримэн «тымыр тымырдарын быыһыттан тыһы кыл курдук сырдык хааннар сыыйылла тыккырыыллар» (10—183). Ньургун Боотур Уот Уһуму «халыҥ тириитин хайыта охсон хара хаанын сылгы сиэлин курдук сыыйылла тэптэрэр» (41—93). Бухатыыр бэл силлиир силэ «сыдьаан сылгы сиэлин сыыйа туппуттан» атыннык көстүбэт (10—174).

Айылҕа көстүүлэрэ сиэлгэ, кутурукка үгүстүк холуллаллар. «Тураҕастай атыыр сылгы кутуругун, сиэлин туруорута туппут курдук догдоон хара тыа» (49—92); «эттээх ат кутуругун экчи быһа баттаабыт курдук эргэнэ хара тыа» (52—46); «соноҕос ат кутуругун субуйа бырахпыт курдук сулу дьылга мастар» (31 —10); «күрэҥ сылгы сиэллээх кутуругун күөйэ туппут курдук күөх маҕан былыт»; «үүт кэрэ сылгы сиэллээх кутуругун үллэрэ туппут курдук... үс үөстээх үүт үрэх»; «кэрэ сылгы сиэллээх кутуругун тэнитэ туппут курдук сиибиктэ от кырыстаах, сибэкки от ардайдаах дьэҥкэ хонуу» (10—479, 21, 20); «толомон маҥан күн уота соноҕос ат нуоҕайдаах сиэлин субуруччу туппут курдук таҥнары тоҕуоруйар» (49—26); Үрүҥ Аар Тойоҥҥо «сиэр сылгы сиэлин, кутуругун силэйэ туппут курдук сиэги дьаҕыл  аартык» устун тахсаллар   (22—160).

Сиэл, кутурук ити үөһэ этиллибиттэн атыннык эмиэ туттуллар. Эгэлгэлээн, силигин ситэрэн этэр кыаҕым суох диэри, «сиэллээн-кутуруктаан этэрим суох» диэччилэр. Кубулҕаттаах уһун түүн диир кэриэтэ буоллаҕа буолуо — «сиэлиттэн-кутуругуттан туттарбатах эҥсилгэниээх, сиэр күрэҥ түүн ийэ бараан хотун» (36—46) диэн эмиэ этэллэр.

Сылгы көҕүлэ, киһи баттаҕар холонорун таһынан («көҕүлүм аһа күрэҥсийэн», 52—220), абстрактнай өйдөбүлү дьүһүннүүргэ туттуллар. Үөрүү, көр-нар бөҕө буолбут диир оннугар «көр бөҕөнү көҕүлүттэн туппуттар» дэнэр.

Сылгы тириитэ маннык образтарга, тэҥнээһиннэргэ киирэр: «тоҕустаах ат сылгы ньуурун тириитин субуйа таппыт курдук, локуора күөх от кырыстаах» хонуу; «аҕыстаах ат сылгы харчымын тириитин тэнитэ таппыт курдук алаан-дьалаан алаастар» (10—22, 24); «тыстаах баттахтаах маҥан сылгы тириитин тиэрз таппыт кур-дук, түөлбэ маҥан былыт» (41 — 134); Аал-Луук мас «үрүҥ сылгы тириитин өрө анньан кэбиспит курдук, үс хос үскүөбүллээх күндүл көмүс хатырыктаах» (49—14); «көҕөччөр сылгы көхсүн тириитин тиирэ таппыт курдук, күрэҥ бараан урсуннаах күһүн хотун» (52—212); олоҥхо бухатыыра «тиҥэһэ сылгы тириитин тиэрэ уурбут курдук ньэлээрбэ-хотоолбо тэлэкэччийэ тэбэн кэлэр тэриэккэлэрдээх» (39—151).

Сылгы баһа (чөмчөкөтө) элбэх тэҥнэбиллэргэ киирэр. Аал Луук мас «үс үүт маҥан биэни баһын быһа сыспыт курдук... «үрүҥ илгэлээх», оттон «арыыта-сыата аҕыс байтаһын биэни баһын быһа сыспыт курдук өрө үллэҥнээн тахсар» (49—16, 17). Сылгы баһыгар тэҥнэнэллэр: хатат, күлүүс — «соноҕос ат хоолдьуктаах баһын саҕа алтаннаах болуо хатат» (52—56), «атыыр сылгы баһын саҕа алтан дьаакыр күлүүс» (31—43). Олоҥхоҕо бухатыырдар, охсуһан, күүстэрэ быстан, «истэрин түгэҕиттэн аллаах ат баһын саҕа үрүҥ күүгэн өрө үллэн тахсар» (68—42).

Маны таһынан, сылгы атаҕа, туйаҕа, уҥуохтара, быара, хаһата, хартата уо. д. а. араас уус-уран тэҥнэ-биллэргэ киирсэллэр. Биир тылынан эттэххэ, сылгыт-тан образка туттуллубаты булар уустук. Айыы бухатыыра «аллаах ат харытын таҥнары туппут курдук субуллаҕас муруннаах» (22—102), айыы дьахтара «эскэл тый силиитин сыыйа тарпыт курдук, сырыылаах муруннаах» (52—322), «улаан сылгы уу хаһатын ойо баттаан утары уурбут курдук обугуркаан уостаах» (10—49); «кээчэрэлиир сылгыкайым кэлиниктиир бэрбээкэйин кэккэлэппит курдук, кэрэ-билэ дьоннор» (43—58); «ханчааһын тый быарын курдук хатан тэбиэр эстэриик» (49—183); айыы дьонун сирэ-дойдута барыта баайдык-тоттук, сыа-сым курдук ойууланар — «харта халдьаайылардаах..., үргүнньэх үрүйэлэрдээх..., сыа сыһыылардаах..., чоҕочу толооннордоох» (31 — 14, 15) диэн буолар. «Ат саалын курдук уһун кырдал» дииллэр. Олоҥхо бухатыырын хататын кыата «атыыр сылгы өтөҕөтүн саҕа» (22—94).

Туох эмэ кээмэйин, өлгөмун атынан, ат миэстэтинэн образтаан этэллэр. «Курдаҥ хаҥыл сылгы хомурҕанынан бадахтаах хомурах хаар» (10—25), «кытыт биэни кыыс бэрбээкэйинэн кыраһа хаар» (39—236); «дьоруо ат тобугунан охсуллар нуолур солко от» (43—258); «кытыт сылгы саҕа кымньыы балык» (10—28), «аллаах ат бадараанныыр арыылаах кымыһа» (31—45), «эмньик кулун өрүкүйэр көҕүлүн саҕа үрүҥ кыа» (52—56), абааһы уола хараҥаҕа үчүгэйдик көрөр, оттон «сырдыкка, сылгы саҕаны сыыһа көрө сылдьар» (31 —110). Олус киэҥ балаҕаны «ат эккирзтэр балаҕан» диибит.

Биһиэхэ эҕэрдэ, алгыс, дьол, албан аат, айыы-буруй уо. д. а. абстрактнай өйдөбүллэр үгүстүк атынан дьүһүннэнэллэр. «Аан дайдыбар, бар-дьоммор эдэр сылгы кэдэлдьийэр сиһэ уйарынан кэһиилээх курдук тиэргэҥҥиттэн тэлэһийдим» (52—266); «Эдьэн Иэйэхсит эдьиийбит эскэл тый саҕа эҕэрдэ хаанынан эркиннии эрчийдин» (43—194); «суон дохсун сурахтара үөһэ чуураадыйар тоҕус биискэ, туора туоһахталаах хоҥор кугас сылгы курдук буолан, тырылаччы-дьырылаччы кистээбит» (10—19); «уҥа өттүгүтүгэр тоҕус сааһын туруору туолбут тураҕас дьүһүннээх соноҕос атыыр курдук дьол-соргу улаатта» (75—70); «орто дойду олоҕо тупсуо... бар атыыр дьэ кистиэ» (52—280); «ат таппатынан аньыы баҕадьы ааҥнаабыт» (43—111).

Ат дьүһүнэ эмиэ образка туттуллар эбит. Холобур, «кэрэ дьаҕыл дайды» биитэр «орто курбуу-дьаҕыл дайды» (43—103, 151), «эбир дьаҕыл былыт», «хара дьаҕыл хотой» (137—770) уо.д. а. 

Ат тэрилэ (ыҥыыр, үүн, тэһиин, бото, сөрүө уо. д. а.) образтаан, тэгилитэн этиигэ элбэхтик туттуллар. Баар-суох хаарыан көрдөһүүбүн ылын диир оннугар «үүннээх-ыҥыырдаах үтүө тылбын ылын» (39—187), «ыҥыырдаах-кычымнаах ытык дуоһун тылбын ылын» (49—177) дииллэр. «Тор тэһиинин таттарда» (22—288) диэн кыаҕын ылларда диир кэриэтэ этии; «тэһиин тутан көрсүөхтэрэ» (31—123) диэн үчүгэйдик чиэстээн көрсүөхтэрэ диэн өйдөнөр. Айыы бухатыыра «эрэдэһиннээх үүн тиэрбэһин курдук эрилкэй харахтаах» (22— 102), «Айыы Умсуур удаҕан, үс үөстээх ат өргөнүн курдук, хараҕын уота абааһы уолун икки чараас саннын хараҕынан дьөлө көрөр» (22—150).

Туох баар тулалаан турары билии, өйдөөһүн, философскай санаалар, өс хоһоонноро, таабырыннар, тыл араас дэгэттэрэ бэрт үгүстүк сылгынан доҕуһуоллаан этиллэллэр. «Үтүө ат биир кымньыылаах, үтүө киһи биир тыллаах»; «уол оҕо биир күн ат өрөҕөтүгэр, биир күн ат уорҕатыгар», «ат соноҕоһугар ахсым, киһи эдэригэр дохсун»; «үтүө ат мөҥүүк буолар»; «көҕүлүн илбийэр, кэтэҕин кэрдэр» (бэрт буола сылдьан, куһаҕаны оҥорор); «аан дойду атыыра кистиир» — этиҥ этиитэ; «маҥан биэ барбыт, сиэр биэ сиэлбит, кэрэ биэ кэлбит» — хаар хараарыыта, саас кэлэн ааһыыта, сайын кэлиитэ; «ийэтэ иҥэрсийэ хаалбыт, оҕото ойон хаалбыт» — саа эстэрэ; «икки маҥан атыыр өлөрсөн эрэллэрин кугас биэ быыһыыр» — үөһээ, аллараа тиистэр уонна тыл.

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>locnbd43kv0ri1oi39hfis9dkr9ei1y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. 2 глава. Ынах. Оҕус. (Копырин Н.З.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>43</id>
    <revision>
      <id>4539</id>
      <parentid>4538</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T01:13:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4539</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8793" sha1="1h0hku1q04ugjhk3ovtj08oxyjyc5ys" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Иккис глава)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Сылгы (Копырин Н.З.)|Сылгы.]]
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Ыт (Копырин Н.З.)|Ыт]]→
 | notes      = 
}}
'''Ынах. Оҕус.''' Ынах сүөһү ырыа-тойук тылын киэргэтиигэ эмиэ элбэхтик туттуллар. Ол гынан баран, сылгы наар үчүгэй эрэ өттүгэр туттуллар буоллаҕына, ынах сүөһү арыт куһаҕаны дьүһүннээһиҥҥэ эмиэ киирэр түбэлтэлээх. Холобур, кыһын алдьархайын күөх эбириэн оҕуһунан дьүһүннээһини уонна аллараа дойдуга олохтоох адьарай аймахтара оҕус көлөлөөхтөрүн ахтыахха сөп. «Ынах кэйбит ынаҕын ынах кэйэр», «сыптараҥ ынах курдук булуйда» диэн этиилэр бааллар (50—28, 97).

Сорох хоһуйууларга ынах сүөһү сылгыны кытта сэргэстэһэ туттуллар түбэлтэлэрдээх. Олортон аҕыйах холобурда ылыаҕыҥ. Атыыр оҕустар (атыыр сылгылар) курдуктар хайалар: «аҕыс хара маҥаас атыыр оҕус харсан лачыгыраһа туралларын курдук, аҕыс тараах суорба таас хайалардаах» (22—64).

Атыыр оҕус (атыыр сылгы) курдук оһох: «атыыр оҕуһу өрө туппут курдук, ньирилэ хаан оһох» (22—94).

Орон сыҥаһата биэ буоллаҕына, холумтан — кунан оҕус: «Кунан оҕуһу сүүскэ биэрэн сүгүрэйдии түһэрбит курдук, түөрт кырыылаах модун хаан холумтан» (49 —20).

Кытай Бахсылааны уус кыһата биэҕэ тэҥнэнэр диэ-биппит, оттон кини кыстыга — атыыр оҕус: «алталаах атыыр оҕуһу... сүгүрүтэн кээспит курдук... кыстыктаах» (39—26).

Киһи кэрэтэ, быһыыта-тутуута, үчүгэйэ ынах сүөһүнэн холобурдаммат буолан баран, бухатыыр модорооно, күүстээҕэ-уохтааҕа атыыр оҕуһунан дьүһүннэнээччи.
Атыыр оҕустар — бухатыырдар: «икки атыыр оҕуһу туруору туппут курдук дьон утарыта хайыһа түстүлэр», «икки сүүлүн саҕанааҕы атыыр оҕус курдук лачыгыраһа түстүлэр» (22—314, 316).

Бухатыыр ыппыт оноҕоһо атыыр оҕус буолан айаатыыр: «ыппыт оноҕоһо буоллаҕына өлүү күөх эбириэн атыыр оҕуһа буолан, өндөл маҥан халлаан үрүт көбүөтүн диэки... лүҥкүнээн түһэн бара турда» (31—70).

Атыыр оҕус — бардамсыйыы: «аан дойдуга адьырҕалара, аҥардас мин диэн атыыр оҕустуу айаатаабыт» (43—122).

Оҕус — иэдээн, алдьархай: «оонньообутуҥ оҕус буолуо».

Охсуһуулаах, хадаар дьоннор «харсыылаах оҕустар курдуктар» (50—20, 125).

Атыыр оҕус — улуу дьылҕа: «уол оҕо барахсан курдук... меҕүрүүр беҕеттөн төлкөлөөх орто дойдуга ким даҕаны айыллыбатаҕа» (52—226).

Атыыр оҕус — улуу ойуун. Кыһыл Ойуун этэр: «алдьархайдаах аан дойду, алгыстаах атыыр оҕуһа аам-дьаам дьааһыйдым...» (38—124).

Интэриэһинэйэ диэн баар — айыы бухатыырын «албан дьаалы аата аллараа бөҕөҕө атыыр оҕус курдук чоҥкуначчы айаатыыр» буоллаҕына, кини «суочуо сураҕа соноҕос ат буолан үөһээ бөҕөҕө дьырылаччы кистиир» (49—23), а.э. аат-сурах аллараа алдьарай аймаҕар атыыр оҕус буолан тарҕанар, үөһээ үрдүк айыыларга атыыр сылгы буолан тиийэр. Ити тэҥэ Үрүҥ Аар Тойоҥҥо «сиэр сылгы сиэлин, кутуругун силэйэ туппут курдук, сиэҕи дьаҕыл аартык» устун өрө көтөн тахсар буоллахтарына, аллараа дойдуга «атыыр оҕус хабарҕатын быһа баттаабыт курдук, тимир дьолуо аартык таҥнары дьулуруйан түспүтүн устун бараллар» (22— 120).

Ол эрээри ынах сүөһү, сылгы курдук туох эмэ кээ-мэйэ өлгөмүн, бөдөҥүн дьүһүннүүргэ эмиэ туттуллар. «Үстээх өҥүрүмэр оҕуһу үрүт өттүнэн - өрүкүйэн көстөр өлбөөдүйбэт үкэр от» (39—54), «бороон торбос баһын саҕа муус тобурах» (68—29), «борооску томуйах саҕа чокуур» (22—94).

Оҕуһунан, ынаҕынан өрөгөй, дьол-соргу улаатыыта, албан аат эмиэ кээмэйдэнэр: «үрүҥ оҕус саҕа өрөгөйүҥ улааттын» (22—225).
«Сытар ынаҕы туруорбат» диэн аһара сымнаҕас киһини этэллэр.

Сылгыга сиэлэ, кутуруга, көҕүлэ буоллаҕына, ынахха муоһа дьүһүннээһиҥҥэ хото киирэр. Ат бараа хараҕын кэриэтэ, бараа муос — доҕордуулар: «бургунас ынах муоһун курдук, дьүерэлэһэн үөскээбит үөлээннээхэй дьүөгэлэрим» (35—7).

Хаар өлгөмө, тымныы улахана ынах муоһунан кээ-мэйдэнэр: «бургунас ынах муоһунан холобурдаах буордаах хаар түһэн муналытта» (68—163), «бургунас ынах муоһа булгу тоҥон хаалар... муус тоҥот» (31—286).

Буруо — муос:  «бургунас муоһун курдук бур-бур буруо» (39—27).

Кыыһыран силбиэтэнии — муос: «иһигэр былас муостаах киирбит» (50—127). Оттон «муос муоска» диэн тэҥ-тэҥэ буоллубут, тэҥнэстибит диир кэриэтэ.
Арыт оҕус кутуруга эмиэ тэҥнээһин буолар. Олоҥ-хо бухатыыра айаннаабыт айанын күүһүгэр «чуор мас оҕус кутуругун курдук, өрө сыыйыллар» (22—112).

Оҕус ииктээн барбыт суола — ойуу: «сууйуллаҕас ыстаал иннэтин сулбу тардан ылла.., оҕус ииктэтэн ойуулаан киирдэ» (52—250).

Оҕус сэтэлгэтэ — бөҕө оҥоруу: «ыраас буорум үрдүгэр силлибэт сэтэлгэ тэрилиннин...» (52—69).

Оҕус, ынах өссө маннык тэҥнээһиннэргэ туттуллар: айыы бухатыыра «алталаах атыыр оҕус баһын саҕа байбара маҥан сутуруктаах» (39—86), «дуолан оҕус саҕа чомпо сүлүгэстээх..., сытар ынах ханнын саҕа хара таас мээчиктээх». Олоҥхо дойдута «тиҥэһэ ынах саҕа дэриэспэ таас тибиилээх, кунан оҕус саҕа лочугурас таас бурҕааттаах» (22—88,62).


[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>1h0hku1q04ugjhk3ovtj08oxyjyc5ys</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Ыт (Копырин Н.З.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>44</id>
    <revision>
      <id>4541</id>
      <parentid>4540</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T01:16:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4541</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4747" sha1="sx6zckzjf03bqcvl5b2f9a1wmu1cppc" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Иккис глава)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. 2 глава. Ынах. Оҕус. (Копырин Н.З.)|Ынах. Оҕус.]]
 | next       = [[Тыа (мас). Тиит. Хатыҥ. Күөх от]]→
 | notes      = 
}}
'''Ыт.''' Иитиэх кыыллартан ыт саҕа куһаҕаны дьүһүн-нүүргэ үгүстүк тутуллааччы суох. Сылгыга анаан ыһыах ыһыллар буоллаҕына, ыкка анаан ыһыах ыһыллыахтааҕар, ыһыахха кини баар буолара — айыы. Ол иһин ыһыах кэмигэр ыттары баайаллара үһү. Ыты өлөрбүт киһи сылгыны аттыа суохтаах. Ыкка кымыһы иһэрпэттэр — би' эмиийэ бааһырыа диэн буолар (150—238).

Итинтэн ыт былыр сахалар хаһаайыстыбаларыгар улахан суолтаны ылбатах эбит диэн саныахха сөп. Арай ынах, сылгы сүөһүттэн тэйбит, аҥардас булдунан ииттэр буолбут хотугу сахаларга ыт сыаналанар.

Ыт дьүһүннээн, тэҥнээн этиилэргэ киириитин сорох холобурдара манныктар.
Ыт — саамай куһаҕан үөҕүү: «ыттары кытта ыал буолумуоҕуҥ», «хара түөкүттэр, хааннаах ыттар» (39— 22); «бу ыты кырдьык даҕаны баһын тырыта сынньан өлөрүөм дуу».

Улахан саат-суут: «эриэн ыт элэгэ, күөрт ыт күлүүтэ буолуом буоллаҕа»,
«Ыт охсор киһи суох»,— диэн ким да суоҕун туһунан этии; «дьиэлээх киһи кинилэргэ ыт да киирдэҕэ диэбэтэ» (22—286, 192, 324, 306),— диэн олус сэнээбиттэрин, аанньа ахтыбатахтарын туһунан этин. Олоҥхоҕо абааһы уола, ытырыык ыт ырдьыгынаан эрэрин курдук, ыпсыыта суоҕунан ырдьах-ырдьах, ырдьах-ымах гынна» (40—50),— диэн хоһулаан этиллэр.

Аһара сылайбыт — «этин ыт сиэбэт буолбут»; бэйэтэ куһаҕаныттан дьолун мүччү туппут — «ыт баһа көмүс кытахтан төкүнүйбүт» (50—94, 121); киһи аатыттан ааспыт — «ыт үрбэт буолбут» (52—225); олус иҥсэлээх — «ыт курдук ымсыылаах» (50—113); сааппыт — «ыт харбат» (52—123).

Ол эрээри, үөһэ эппит курдук, булдунан иитинээччилэргэ, а. э. хоту, муора кытыытын диэки чугаһаан истэх аайы, ыкка сыһыан уларыйар. Ол туундараҕа хаһаайыстыба  сүрүннээн  ыкка  тирэҕирэриттэн буолар. Онно  «булчут ыт дьиэ сүөһүлэриттэн  барыларыттан өйдөөхтөрө» диэн өйдөбүл үөскүүр уонна туохтааҕар да ордук сыаналанар. Үтүө ыт иччитин аччыктааһынтан, эрэйтэн, өлүүттэн быыһааччы быһыытынан кэрэ кэпсээҥҥэ сылдьар. Онно ыты кырбаабаттар, үчүгэйдик аһаталлар, бэйэлэрин кытта бииргэ сытыараллар. Ыт ороҥҥо төрөөһүнэ ол орон хаһаайына баай-тот, оҕолоох-уруулаах, дьоллоох киһи буолуохтааҕын сүрэ. Саҥа төрөөбүт ыт оҕолорун оронуттан сиргэ тамнааттаабыт «акаарыны» ыт айыыһыта кырыыр. Ыт айыыһыта кыраабыт киһитэ сааһын тухары дьоло суох буолар. Ол дойду дьоно, бэйэ-бэйэлэрин көрүстэхтэринэ, бастакы ыйытыылара «ыттарыҥ хайдахтарый?» диэн буолар (150—74, 238).

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>sx6zckzjf03bqcvl5b2f9a1wmu1cppc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тыа (мас). Тиит. Хатыҥ. Күөх от</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45</id>
    <revision>
      <id>4542</id>
      <parentid>3883</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T01:21:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4542</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10574" sha1="qr3qfv33pnpc8p5pecz5cjs24pnu8eo" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Иккис глава)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Ыт (Копырин Н.З.)|Ыт]]
 | next       = [[Күөрэгэй, туллук уо.д.а. чыычаахтар. Кыталык. Туруйа.]]→
 | notes      = 
}}
'''Тыа (мас). Тиит. Хатыҥ.''' Сахалар тайҕа зонатыҥ олохтоохторо буолалларын быһыытынан, кинилэр культураларыгар, тылларыгар-өстөрүгэр, ырыаларыгар-тойуктарыгар тыа элбэхтик киирбит. Тыа арааһа тус-туспа ааттардаах: догдоон тыа, ой тыа, эргэнэ тыа, арыы тыа, тэҥкэ тыа, сис тыа, тумул тыа, кыҥырай тыа уо. д. а. Тиит, мас ааттарын арааһа эмиэ элбэх. Тыа Байанайдаах — иччилээх, ол Байанайдар тоҕус бырааттыылар диэн буолар. Тыа көтөр, сүүрэр баайын кинилэр бас билэллэр. Тоҕус бырааттыыттан убайдара, баһылыктара — Баай Барылаах. Былыргы айыылары, иччилэри итэҕэйэр киһи санаатыгар, Байанай үтүө майгылаах, күлэн-салан күһүгүрүү, барҕа баайыттан бэрсэ, аһата сылдьар сүдү кырдьаҕас булчут киһи буолан көстөрө үһү. Кини майгытын хоту бултуйбут киһи эмиэ үөрүөх-тээх-көтүөхтээх. Холобур, айаларыгар тайах таптара сытарын ыраахтан көрөөт: «һо-һо һоох! Көр, хара тыа иччитэ биэрбит! һо-һоох!»— диэн, үөрүүлэрин Байанайга биллэрээри, омуннуран өрүтэ эккирии-эккирии алларастыыллара үһү.

Тыа (мас) уус-уран дьүһүннээһиҥҥэ киирэр холобурдарын көрүөҕүҥ. Тыа — элбэҕи, үксү көрдөрөргө туттуллар: «үрдүк ойуур курдук үгүс үтүө дьонноро бары муһуннулар» (22—90).

Тыа элбэҕи, үксү эридьиэстиири сэргэ олор бииргэ түмсэллэрин көрдөрөр: «арыы тыа курдук араллааннаан сылдьаммыт...» (58—272).
Тыа — дурда, хахха: «суон ойуур курдук дурда буол, халыҥ ойуур курдук хахха буол!» (22—98).

Тыа — өлгөмнүк үүнүү-үөскүү холобура: «үрдүк ойуур курдук үүнэ-үөскүү турар үрдүк өрөгөй үктэллэниҥ» (49—187).
Ойуур, тиит — туох эмэ кээмэйэ, улахана: «үрдүк ойуур курдук өһөх хаан үктэллэнэн» (22—80), «үүнүүлээх тиит саҕа үрдүк өрөгөй үөскээбитинэн барда» (43-—262).

Тэҥнээһиннэргэ мастан саамай үгүстүк тиит киирэр. Тииттэр — эр дьоннрр: «Тойон түһүмэт дьон тоҕуоруһан туралларын курдук... толуу тиит мас тулааһыннаах» (31 — 14).

Айыы бухатыыра, кини ата тиитинэн кээмэйдэнэр: «муҥур тиит саҕа киһи» (22—172), «тиити төргүү мутугунан холобурдаах тэбэр тураҕас ат». Абааһы бухатыыра эмиэ арыт тиитинэн кээмэйдэнэр: «ыйдыҥатааҕы тиит күлүгүн курдук суор хара киһи».

Айыы бухатыырын илиитэ, атаҕа, быччыҥа — барыта тиитинэн холобурдаан этиллэр: «баай тиит бастыҥ үөрэҕэһин быһыта сынньан ылан байбаччы олордон кэбиспит курдук барылы быччыҥнаах эбит; уолах тиит орто чууркатын оломооттоон ылан олорчу уурбут курдук уһун ньондоҕор сотолоох эбит; эриллэҕэс тиит курдук илиилээх эбит...».

Айыы бухатыыра кыыһырдаҕына «чуор мутук курдук чоноччу таттарар, киил мас курдук кэдэриччи таттарар» (22—72, 172, 102, 91).

Хатыҥнар — дьахталлар: «хатын дьахталлар ханыылаһа хаамсан иһэллэрин курдук, хатыҥ чараҥ тыа» (31 — 13).
Хатыҥ хагдарыйыыта — дьахтар кэхтиитэ. Туйаарыма Куо «хаппыт хатыҥ курдук хаҥкыйа хатан түһүөҕүм»,— диир (38—27).

Тиитинэн абааһы бухатыыра эмиэ дьүһүннэнэр, тииккэ «абааһы хорҕойор» буоллаҕына, хатыҥ — аҥардас айыы маһа. Хатыҥҥа этиҥ түспэт. Ыһыах чэчирин хатыҥынан анньаллар. Айыы бухатыырын ата хатыҥҥа кубулуйар. Ньургун Боотур атын «соххор холорук өттүнэн эргитэ охсон кээспитэ — этэн баран эҕирийиэх иннинэ... хатыҥ мас буолан ханас гына түһэр» (40—106).

Дьүһүннээһиҥҥэ талах, ыарҕа эмиэ туттуллаллар. Ыарҕа элбэҕи көрдөрөр: «хара ыарҕа курдук халыҥ аймахтар» (41—55).
Талах — түргэнник үүнүү: «үөл талах курдук үүннэ» (43—228).

Ньургун Боотур айанын түргэниттэн «сирэйэ тыһы талаҕынан быһыта сынньар курдук сырылыыр» (22— 118).
Кыһалҕа талаҕынан таһыйар курдук: «кыһалҕа кыһыл талах кымньыылаах» (50—30).

Киһи майгытын-сигилитин, туругун, ыараханы, уустугу тобулуутун, дьолун-соргутун уо. д. а. түөһүү туой тыанан, маһынан дьүһүннэнэр. Холобур, маннык аҕыйах өс хоһоонун да ылыахха сөп: «харыйаны таҥнары соспут курдук киһи», «хаахыныыр мас охтон биэрбэт», «бэл хара тыа ыллыктаах», «хара тыа баайдаах, уол оҕо дьоллоох», «силиһэ суох мас үүммэт», «ойуурдаах куобах охтон биэрбэт», «тыала суохха мас хамсаабат», «салаҥ киһиэхэ хара тыа маһа ытыыр».


'''Күөх от.''' Күөх от фольклор дьүһүннээһинигэр балачча киирбит. Сүөһү иитиитинэн былыр-былыргыттан дьарыктаммыт омукка оннук буолара сөп. От саамай ытык суолталаахха туттуллар. Дьахтар төрүүрүгэр күөх оту тэлгэтэллэр, онтон буолуо, «окко түспүт оҥоруум» диэн хоһуйуу үөскээбитэ. Күөх оту ытык-мааны киһи кэлэр суолугар тэлгэтэллэр. Ньургун Боотур иһэрин биллэрэн, Сорук Боллур уол этэр: «Түөнэ Моҕол аҕаккабыт, Күбэй Хотун ийэккэбит, күөхтүүр отто тэлгэттэриҥ, тэһииннэрдэ туттартарыҥ... Ньургун Боотур убайыкпыт кыайан-хотон иһэр эбээт!» (62—270).

Сайын күөҕэ, күөх от көҥүл-дьол, быйаҥ бэлиэтин быһыытынан өс хоһоонугар уо. д. а. хоһуйууларга үгүстүк киирэр: «күөххэ көттө, көҥүл барда», «кинилэр айахтарыттан эрэ күөх от үүнэр дуо?», «күөх оттоох сиргэ сырытыннарыа суох киһи» (50—32, 46, 109). Былыргы үҥкүүгэ өҥү-быйаҥы баҕаран алҕаан этэллэр: «биһиги үктэммит сирбититтэн үкэр күөх от үүннүн, оҕолоор!» (52—67).

Сымнаҕас, сэмэй киһини «күөх оту тосту үктээбэт» дииллэр.

Сахалар былыр хараҕы манньытар кэрэ дьүһүннээх оттору — «алтан от», «таҥара кийиитэ», «ньургуһун» диэн тус-туспа арааран ааттаталаабыттар, «сир симэҕэ» диэн тыллаах эбиттэр буолан баран, «сибэкки (цвет-ки)» диэн тылы кэлин нууччаттан ылбыттар. Олоҥхоҕо кыыһы «сибэкки курдук симиэҕиҥ» диир оннугар «ой курдук оҥоруоҕуҥ, тах курдук таҥыннарыаҕыҥ», «сир курдук симиэҕиҥ» (22—82, 88),— дииллэр эбит. Былыр даҕаны кыыс кэрэтин симэх окко дьүһүйэллэрэ. Ордук саас ситэ ирэ илик сиргэ үүнэн тахсар ньургуһун хоһооҥҥо киирэр. Кыыс оҕоҕо «Ньургуһун», «Ньургустай», «Ньургуу» диэн ааттары иҥэрэллэр. Кыраһыабай кыыс, эдэр дьахтар ньургуһуҥҥа холуллар: «ньургуһун курдук ньулурдаспыт... кыыс дьахталлар» (43—279).

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>qr3qfv33pnpc8p5pecz5cjs24pnu8eo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Күн (Копырин Н.З.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>46</id>
    <revision>
      <id>4532</id>
      <parentid>4002</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T00:50:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4532</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17815" sha1="t8ky2qwppt906in8tkfac6q2fms4kfr" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Иккис глава)
 | previous   = ←[[Саха норуотун тылынан айымньытын дьүһүннээһиннэрэ]]
 | next       = [[Тымныы. Муус. Хаар.]]→
 | notes      = 
}}
'''Күн.''' Былыргы египтяннар баһылык таҥаралара «Ра» диэн Күн таҥара эбитэ үһү. Гректэр үрдүкү таҥаралара Зевс биир былыргы Криттээҕи вариана — эмиэ Күн, эбэтэр Күн Оҕус. Илиҥҥи славяннар, языческай итэҕэллээх эрдэхтэринэ, эмиэ айылҕа көстүүлэригэр үҥэллэрэ-сүктэллэрэ, «Даждь» диэн күн таҥаралаахтара. Күҥҥэ сүгүрүйүү былыр-былыргыттан норуоттарга киэҥник тарҕаммыт суол. Ол сөп: олох тутааҕа — күн, күнэ суох — олох суох. Күн сылааһа, сырдыга туох баар үөскүүргэ, тыынарга булгуччу наадатын дьон эрдэттэн билиттэр.

Сахалар эмиэ адьас өрдөөҕүттэн күҥҥэ сүгүрүйэллэрин кинилэр былыргы төрүттэрин чинчийээччилэр бигэргэтэллэр. Биһиги тылбыт үөскээн кэлбит суолун чинчийэр проф. Н. К. Антонов сахалар языческай итэҕэллэрин бэлиэтиир терминнэрэ бэрт былыргы түүрдэртэн төрүттээхтэрин, кинилэр өссө соҕуруу, степь олохтоохторо эрдэхтэриттэн, түүр атын биистэрин курдук, күҥҥэ үҥэр-сүктэр буолбуттарын көрдөрөллөр диэн суруйар (101—163). Соҕуруу төрүттэрбит былыр Күн таҥаралаахтарын археологтар эмиэ дакаастыыллар. Академик А. П. Окладников экспедицията Киин Азия бүтүннүүтүн устун булбут суруктаах таастарыгар Күн таҥара обраһа элбэхтик ойууламмыта бэлиэтэнэр. Оттон ол ойуулары түүрдэр төрүттэрэ түһэрбиттэрэ диэн сабаҕаланар (135—24).

Биһиги былыргы итэҕэлбитин үөрэппит В. Ф. Трощанскай сахалар үрдүк үҥэр таҥаралара Күн, кинини Үрүҥ Айыы тойон диэн ааттыыллар диэбитэ (145—36). Э. К. Пекарскай тылдьытыгар эмиэ Күн таҥара буолара бэлиэтэнэр. Күн уонна Ый бырааттыылар. Күн - убай, Ый — быраат дэнэр (137—1296). Ол эрээри арыт олоҥхоҕо «Күн тойон», «Ый хотун» диэн эмиэ этиллэр. Холобур, Ойуунускайга: «Күн тойон төрүөн күөлэһийэ оонньообут көмүс хайата, Ый хотун төрүөбүт ытык хайата» (41—20).

Үрүҥ Айыы Тойон диэн күнү ааттыылларын туһунан арыт норуот ырыаһыттарын айымньыларыгар этиллэр, «Үүнэн, үрдээн тахсар үрүҥ-маҥан Күнүм, Үрүҥ Айыы Тойон буолан, орто дойду оҥоһуллан үөскүүр күнүгэр... төлкөлөөн өрө көппүтэ эбитэ үһү» (75—63).

А. Е. Кулаковскай сайын кэлиитин хоһуйарыгар маннык этии баар:

:Үрүҥ Аар Тойон аҕаккабыт!..
:Үрүҥ тыыныҥ,
:Өҥүрүк куйаас буолан,
:Үс саха
:Өлбөтүн төрүттээтэ.

(43—270)

Сахалар үрдүк таҥаралара Үрүҥ Аар биитэр Айыы Тойон былыргыта, кырдьык, Күнтэн ханнык эрэ төрүттээҕэ эбитэ буолуо. Кини, күн курдук, халлаан саамай үрүт (тохсус) араҥатыгар олохтоох; аан дойдуну, тыынар тыыннааҕы, хамсыыры-харамайы, туох баар кэрэни, үчүгэйи барытын кини айбыт-үөскэппит. Кини «өҥүрүк куйаас тыыннаах, үүт-таас олбохтоох, үүс-аас бэйэлээх», киниэхэ күҥҥэ туттулларын курдук, «үрүҥ» диэн эпитет өрүү туттуллар,— ити бииринэн. Иккиһинэн, сахалар күнү бэйэтин Үрүҥ Аар Тойоннорун кытта сэргэ үрдүктүк туталлара, ытыктыыллара, таптыыллара кинилэр итэҕэллэригэр, саҥарар тылларыгар, ырыаларыгар-тойуктарыгар бүтүннүүтүгэр көстөр.

Биһиэхэ халлаан эттигэ уонна суукка сырдык кэмэ тоҕо эрэ «күн» диэн биир тылынан бэлиэтэммиттэр (баҕар, ол күнү уонна күн сырдыгын бэрт былыр, бэйэ-бэйэлэриттэн араарбакка, бииргэ холбуу өйдүүллэриттэн буолуо). Олоҥхоҕо айыы дойдута, орто дойду, сахалар олорор сирдэрэ — киирбэт күннээх өрүү сайын дойду, «күн сирэ» диэн аатырар, онно олохтоохтор «күн дьоно», «күн улууһун дьоно» дэнэллэр. «Мин төрөөбүтүм» диир оннугар «мин күнү көрбүтүм» («күҥҥэ көстүбүтүм») диэн образтаан этээччилэр. Айыы дьонугар саамай улахан дьолу-соргуну, үөрүүнү-өрөгөйү баҕаралларыгар этэллэр: «өркөн сырдык күннэриҥ өрүүтүн үрүлүйдүн, аҥардас айхал-мичил аламай күннүү алаарыйдын!»  (62—257, 275). Оттон дьол, өрөгөй буоллаҕына: «ойор күммүт дьоллоох уота күндээрийдэ!» (62— 234), — диэччилэр. Ырыаҕа-хоһооҥҥо, бэл көннөрү кэпсэтиигэ «күммүт тахсыа», «биһиги да тиэргэммитигэр күн тахсыа, күөрэгэй ыллыа» (50—75),— диэн ыралааччылар.

Туох үчүгэй барыта күн көрөрүттэн сибээстээх буоллаҕына, туох куһаҕан барыта күн киирэриттэн тутулуктаах. Өлөөрү гыннахтарына биитэр олоҥхоҕо абааһы уола охсуһан кыайаары гыннаҕына, этэллэр: «үрүҥ күнтэн сүтээри олоробун» (10—97), «көстүбэт соҕуруу уола күнтэн дьэ сүтэрээри гынна!» (22—148), «күн туллара, күҥэһэ быстара буолла» (62—265). Өлөллөрүгэр: «үрүҥ күнүм, бырастыы дуу!» — дииллэр (10—97). Бэл абааһы бухатыыра айыы бухатыырын кыайар-хотор күннээх да буоллаҕына, үрүҥ күнү кытта бырастыылаһыннаран баран, тыынын салгыыр үгэстээх. Оттон иэдээнтэн-алдьархайтан быыһанар, өлө сыһан баран ордор түбэлтэҕэ: «аламай күммэр, аан-ийэ дойдубар... кэлбиппин буолбат дуо?» (62—274), — дииллэр.

Олоҥхо сүрүн геройдарын ааттарыгар күн үгүстүк киирсэр. Айыы бухатыырдара — Күн Эрбийэ, Күн Эрили, Күн Тэгиэримэн, Күн Толомон, Күн Ньургун уо. д. а.; айыы дьахталлара, кыргыттара — Күн Туналыҥса, Күн Туйаарыма, Күн Сыралыман Куо уо. д. а. Халлаан сорукка сылдьааччылара — «күн дьөһөлдьүт уолаттар» (22—70).

Айыы бухатыырын атын тэрилигэр эмиэ күн толору. «Аламай күн аалыытын курдук алта былас алтан амаҕаччы», «толомон маҥан күн тоҕуутун курдук тоҕус былас торҕо тэһиин», «күн күлүгэ көнтөс» (39—170, 171) уо. д. а. Оттон бухатыыр бэйэтэ? «Күн Эрбийэ бухатыыр... күн толбонун курдук толонноох ньуурдаах» (22— 116).

Ол эрээри туохтааҕар да үгүстүк айыы дьахталлара күҥҥэ холуллаллар. Кинилэр бүтүн бэйэлэрэ эрэ буол-бакка, сирэйдэрэ, харахтара, сүүстэрэ, иэдэстэрэ — барыта күҥҥэ тэҥнэнэр. Туйаарыма «үрүҥ күннүү туналыйан киирэн кэлэр», кини «күлэр күн харахтаах» (62— 234, 254); Айталыын Куо «киирэн эрэр күн килбиэнин курдук килбиэннээх иэдэстээх, сааскы сандал маҥан күн сардаҥатын курдук сардаҥалаах сүүстээх» (39— 306).

Олоҥхоҕо киһи кулгааҕа кытта күҥҥэ тэҥнэнэр.

Ойуунускай олоҥхотугар Аан Алахчын Үрүҥ Аар Тойоҥҥо этэр: «икки сэгэй күн кулгааххынан истэ сэргэҕэлээн көрүүй эрэ» (39—117). Дьахтар кэрэтин күҥҥэ холооһун аҥардас олоҥхоҕо эрэ этиллибэт, бу ырыаҕа-тойукка барытыгар киирбит суол. Ол иһин А. Е. Кулаковскай «кырасыабай кыыһын» хоһуйарыгар: «аламай маҥан күн атылыыта буолбут ала тыргыл харахтаах эбит», «күлэн-оонньоон күлүмүрдээн... бардаҕына, туналы маҥан күммэр тутуһуннара толкуйдуубун»,— диэбитэ (43—96, 100).

Уопсайынан саамай күндүнү, ытыктабыллааҕы барытын күҥҥэ холоон этии баар. Сир үрдүгэр күндүттэн күндү киһини, төрөөбүт ийэни, «күн ийэ» диигин, ийэ-аҕа баар-суох соҕотох оҕолоохторун «күммүт киниттэн тахсар»,— диэччилэр, кимтэн эмэттэн тиһэх көрдөһүүгүн көрдөһөөрү гыннаххына: «абыраа, күн буол»,— дииллэр, олус сүдү киһи туһунан: «Күн диэки күлүгэ кэһиллибэт киһи»,— диэн этэн кэбиһэллэр, ас-үөл элбэҕин сөхтөхтөрүнэ, «күн көрбөтөх эгэлгэ аһа»,— диэн буолар. Олус өр буола-буола көрсүһэбит диэн этээри: «күн-ый алтыһарын кэриэтэ көрсүһэн ааһабыт»,— диэччилэр, ханна да сылдьыбакка хаппахтанан олорор киһини: «күннээххэ көстүмүнэ олорор»,— диэччилэр.

Туох баар үтүөнү барытын күҥҥэ тэҥнии сылдьан арыт, бара сатаан, күннээҕэр да ордорон этии эмиэ баар буолар («күннээҕэр күндү», «кырдьык күннээҕэр сырдык»), оттон абааһы бухатыыра тугу да тулуппат күүстээҕинэн чабыланарын омунугар: «күн да буоллар, көтүрү тардыам»,— дэтэлиир түбэлтэлэрдээх.

Оһуохай үҥкүүтүн хаамыыта уонна араас былыргы сиэр-туом толоруулара төһөҕө даҕаны «күнү батыһа» оҥоһуллаллар, а. з. күн илинтэн арҕаа хамсаан барарын батыһыннарыллар. Таҥнар таҥаска, сэпкэ-сэбиргэлгэ, иһиккэ-хомуоска күн ойуута элбэх буолар. Холобур, бэргэһэ үрүҥ көмүс туоһахталаах (күннээх), үрүҥ көмүс кур, кымыс удьаатын уга хайаан да күн ойуулаах буолаллар. Ойуун кыырар таҥаһын көхсүгэр күһэҥэ диэн баайыллар, ону «күн» дииллэр. Өскөтө күһэҥэ быата быстан түстэҕинэ, ойуун өлүөхтээх диэн буолар. «Күн туллара, күһэҥэ быата быстара буолла»,— диэн алдьархай тирээтэҕинэ этиллэр этии итинтэн үөскээби-тэ үһү.

Ынах, сылгы сүөһү сүүһүн туоһахтата, сорох кыыллар түөстэригэр баар маҥан бэлиэлэрэ кинилэр «күннэрэ» диэн буолар. «Күн тыкпытын курдук оройун ортотугар туоһахталаах оҕус сүөһү» (39—200), «түөһүгэр үс күннээх хара саарба», «түөһүгэр үс күннээх... хара саһыл» (10—472, 470) эҥин диэн этиилэри олоҥхоҕо, ырыаҕа-тойукка үгүстүк көрсөбүт.

Күн обраһа саха норуотун тылыгар-өһүгэр, ырыатыгар-тойугар, итэҕэлигэр, олоҕор бүтүннүүтүгэр киэҥник киирбитэ, дириҥник иҥмитэ омукка эрэ барытыгар баар көстүү буолбатах. Ону маннык биир холобурунан көрдөрүөххэ сөп. Индия былыргы тылын, поэзиятын чинчийбит академик А. П. Баранников суруйарынан, Индия поэзиятыгар күн оннугар ый (сапсһа) киэҥник туттуллар эбит. Санскрит, хинди уо. д. а. Индия тылларыгар ый сүүстэн тахса араас киэргэл ааттардаах. Индия бастыҥ таҥаралара, бастыҥ геройдара ыйынан ааттаналлар, ыйга тэҥнэнэллэр. Рамачандра, Кришна-чандра диэннэр биһиги тылбытыгар Ый Рама, Ый Кришна буолаллар. Эр киһи да, дьахтар да кэрэттэн кэрэ сирэйин кинилэр ыйга тэҥнииллэр, «ый курдук туналыйар сирэйдээх»,— диэхтэрэ кинилэр  (104—38).

Тоҕо Индияҕа күннээҕэр ый ордук күндү буолбута буолуой? Итини норуоттар олорор географическай балаһыанньаларынан быһаарыахха сөп. Индия итии дойду, онно күн итиитинэн эрэйдиир, бэрт кыратык сөрүүн түһэрэ онно — үөрүү. Дьэ, оччоҕо, күн киирбитин кэннэ, түүҥҥү ыйдаҥа абылаҥа сүрэҕи-быары сөрүүкэтэ түһэрэ төһөлөөх дуоһуйууну аҕаларын санаан кэбиһиҥ. Ол иһин даҕаны былыргы Индия тылыгар тымныы уонна дуоһуйуу диэн өйдөбүллэр «тхандак» диэн биир тылынан бэлиэтэммиттэр (127—103). Индияҕа итии эрэйи аҕалар, тымныы үөрүүнү аҕалар эбит буоллаҕына, биһиэхэ, хоту дойду дьонугар, итии үөрүүнү аҕалар, тымныы эрэйи аҕалар. Биһиэхэ «тымныы сүрэх» — куһаҕан, «сылаас сүрэх» — үчүгэй. Индияҕа ый сөрүүнү, дуоһуйууну аҕалар буолан күндү, биһиэхэ күн сылааһы, сырдыгы аҕалар буолан күндү.

Итинэн буоллаҕына, сымнаһыар курдааһыҥҥа олорор омуктар күҥҥэ сүгүрүйүүлэрэ, күнү ырыаларыгар-тойуктарыгар холбооһуннара тымныы дойду олохтоохторун киэннэринээҕэр арыый аҕыйах соҕус буолуон сөпкө дылы.


[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>t8ky2qwppt906in8tkfac6q2fms4kfr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көмүс. Тимир</title>
    <ns>0</ns>
    <id>47</id>
    <revision>
      <id>4550</id>
      <parentid>3888</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T05:42:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4550</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5200" sha1="5xn9wdr5850m79y4l7fzj6omt31yh9d" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Иккис глава)
 | previous   = ←[[Балыктар. Үөннэр-көйүүрдэр]]
 | next       = [[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Күн|Үһүс глава]]→
 | notes      = 
}}
'''Көмүс. Тимир.''' Минераллартан кыһыл көмүс, үрүҥ көмүс, тимир дьүһүннээһиҥҥэ үгүстүк киирэллэр. Ол эрээри көмүс ордук элбэхтик туттуллар эпитет буолар. Туох үчүгэйи, кэрэни, күндүнү, сыаналааҕы барытын көмүскэ тэҥнииллэр.

Күндүттэн күндү киһи — көмүскэ холонор: «күнүм дьонноро, көмүс биэбэйдэрим! Тугу билэн-көрөн тураҕыт?» Туйаарыма Куо Үрүҥ Уолаҥҥа туһаайан этэр:
«Абырыы оҕус даа, көмүһүөм!» Үрүҥ Уолан Туйаарыма Куону эмиэ: «Көмүһүөм!» (62—230, 249, 254) диир. Ийэ оҕотун «көмүс чыычааҕым» диир (8—143).

Дьахтар иэдэһэ, иҥэ — (көмүс: «имин хаана оонньообут илбиэнэ көмүс иэдэстээх Айыҥа Сиэр хотун» (39—12).
Киһи ытыһа — көмүс: Айыы Нуоралдьын «бабыа көмүс ытыстаах» (40--24).

Бухатыыр куйаҕа — көмүс. «Бүтүннүү кыһыл көмүс куйахтаах Дьулуруйар Ньургун Боотур илэ бэйэтинэн нөрүс гына түстэ» (62—253).
Киһи уҥуоҕа (өлүгэ) — көмүс: «алтан уҥуоххун араҥастыа, көмүс уҥуоххун көтөҕүө» (50—157).

Былыргы түүрдэр кыһыл көмүһү «алтун», үрүҥ көмүһү «күмүш» дииллэрэ үһү. Онон сахалар «алтаҥ уҥуоххун араҥастыа», «алтан түөстээх», «алтан хоҥоруулаах» диэн этиилэригэр «алтан» бастаан кыһыл көмүс суолтатыгар туттуллубут буолуохтаах. Кэлин «алтун» оннугар «кыһыл көмүс», «күмүш» оннугар «үрүҥ көмүс» диир буолтар. Оттон «алтан» диэн тылынан атын металы (медь) ааттыыр буолбуттар.
Дьиэ — көмүс: «иэримэ көмүс дьиэни иилээн-саҕалаан тэнит!» (43—156).

Дьиэ оһоҕун уота — көмүс. Туйаарыма Куо этэр: «аалыы көмүс уоту оттоммун, төрөтөр оҕону төлкөлөөммүн, киһи хара буолаайамый» (62—235).
Ынах сүөһү — көмүс муостаах; «көмүс муостааҕы бөрүөрүҥ» (26—40).

Көтөр кынаттаах — көмүс куорсуннаах, кини сымыыта — көмүс: «көмүстээх куорсуннаах көтөр бииһин ууһа көй боллох уйаланан, көмүс ньээкэ сымыыттанан, көччүйэн көрүлээн эрэр» (43—246).

Оттон кыталык кыната, түүтэ, түөһэ, өрөҕөтө, уорҕата — барыта көмүс: «кырыйыы көмүс кынаттаах, тардыы көмүс табыталлаах, эрийии көмүс эрбийэлээх, кутуу көмүс куорсуннаах, булуу көмүс буухтаах, үрүҥ көмүс өрөҕөлөөх, уулаах көмүс уорҕалаах...» (52—212).
Балык — көмүс хатырыктаах: «күөх Боллох тойон көмүс хатырыктааҕынан күндүлүү турдун»  (43—195).

Иирэ, талах — көмүс: «иэҕии көмүс курдук иирэлээх, тардыы көмүс курдук талахтаах» (52—207).

Туох кытаанах, бөҕө, тыйыс — барыта тимиргэ тэҥнэнэр.	
 
Олоҥхоҕо абааһы уола Уот Уһутаакы «тимир үөрбэ буолан, аллара дьөлө түһэн хаалар». Тимир диэн эпитет абааһы бухатыырдарын ааттарыгар киирсэр (Тимир Дьэһиэнтэй, Тимир Дьигистэй уо. д. а.).

Аллараа дойду ото-маһа, дьиэтэ-уота — тимир: «тимир килэгир дьиэ..., тимир кирилиэс таҥнары дьулуруйан түспүт» (62—253, 244).

Кыыһырбыт — «тимир тириитин кэппит», «дьэбин уоһуйбут» (50—127).

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>5xn9wdr5850m79y4l7fzj6omt31yh9d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балыктар. Үөннэр-көйүүрдэр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>48</id>
    <revision>
      <id>4549</id>
      <parentid>3887</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T05:39:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4549</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6490" sha1="1iwyx1k2fagenma4pi4zg9opggo0nrg" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Иккис глава)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. 2 глава. Эһэ. Бөрө. Таба. Тайах (Копырин Н.З.)|Эһэ. Бөрө. Таба. Тайах]]
 | next       = [[Көмүс. Тимир]]→
 | notes      = 
}}
'''Балыктар.''' Балык образтааһыҥҥа син элбэхтик киирэр. Балык саҥата суоҕунан ааҕыллар. Ол иһин сэмэй, иирсээнэ-айдаана суох киһини «балыктааҕар кэлэҕэй» дииллэр.

Күнэ-ыйа суох, хараҥа дойду көстүүтүн, балык миининэн дьүһүннүүллэр. Ньургун Боотур «барбатах балык миинин курдук бадыа-бүдүө дойду устун баран истэ» (22—120).

Киһи араас хаачыстыбата, киһи олоҕун туһунан элбэх түмүктээһиннэр балыгынан холобурдаан этиллэллэр. Киһи үөрэр, өрөгөйдүүр кэмнээх — «балык ыамнаах»; киһи үчүгэйгэ талаһар — «балык уу дириҥин былдьаһар», дьонноох киһи өлөн-охтон биэрбэт — «уулаах балык аппат»; туохха да ылларбат, таба туттарбат киһи — «салыҥнаах бальгк курдук киһи»; киэбирбэтин, мин кинини үчүгэйдик билэбин диэн — «билэр күөлүм балыга» уо. д. а.

Өрүс балыктарыттан бил, сыалыһар, сордоҥ образка үгүстүк туһаныллаллар. Эрэлэ суох инникигэ дьылланыы — «эһиилги бил баһын сиэм диэбиккэ дылы»; туох эрэ төрдүттэн, баһылыгыттан алдьанан (мөлтөөн) барыыта — «бил баһыттан сытыйарын курдук» (50— 73, 67, 108, 131, 130, 189); кыыһырыма, майгыгын сымнат диэн — «сыалыһар быара буолан сылаанньый» (10 —226) уо. д. а.

Күөл балыктарыттан собо, мунду, ылбай образтааһыҥҥа киирэллэр. Олус кыраҕа олус улаханы туттуу — «ылбайга быһахтаммыкка дылы»; соҕотоҕун чабыланыы — «соҕотох собо тыастаах» (50—14, 125, 130). Уот Уһутаакы Ньургун Боотурга кыайтаран, «үөлүллүбүт мунду курдук өрүтэ мөҥөр» (40—194) уо. д. а.


'''Үөннэр-көйүүрдэр.''' Кыра харамайдар наар куһаҕаны дьүһүннээһиҥҥэ туттуллаллар, арай үрүмэччи үчүгэй образка киирсэр.
Олоҥхо бухатыырын ата уонна үөрбүт кыргыттар үрүмэччигэ холуллаллар: «үрүмэччи маҥан аттаах Үрүҥ Уолан» (22—320); «кыргыттар, үрүмэччилэһэн тахсан,.. үҥкүүлэрин күүһүртүлэр».

Бырдах — элбэх холобура: «харааннаах бырдак курдук халыаннык хаҥаабыт хара норуот».
Арыт кымырдаҕас эмиэ элбэх холобуругар туттуллар: «кымырдаҕас курдук кыймалаһан үөскээбит кыра норуот» (43—218, 126).
Бырдах — хаан утахтаах, сиэмэх: «кумаарга дылы хаанынан утахтаах» (50—38); «быралыйбыты бырдах сиир» (52—124).

Солуута суох саҥа — сахсырҕа саҥата: «сахсырҕа курдук сааҕынас саҥалаах»   (43—55).

Олус бадарааннаах сир — «ооҕуй оҕус бадараанныыр иһик бадылҕах» (62—263). Ииччэх-бааччах быа —«ооҕуй ситимэ»: «отут&quot;сэттэ бухатыыры ооҕуй оҕус ситимин курдук хара дьүһүннээх быаҕа харыларын утаҕыттан тобулута үүттээн баран, онтон тиһэн кэбиспит айыы бухатыырдара кычытыраһан тураллар» (22— 290); «ап-чарай быа, ооҕуй оҕус ситимин курдук, тиирэ тардыллан турар» (62—263).

Баҕаҕа мөлтөх сыһыаны маннык да өс хоһоонноруттан көрүөххэ сөп: «баҕа бэйэтин бадараанын хайгыыр»; «ууну охсон баҕаны куттаабыт диэбиккэ дылы»; «баҕа аттаммытыгар дылы»; «балык суоҕар баҕа эмиэ балык»; «баҕа бадарааныгар эрэ баһылыгар дылы»; «баҕа иигэ далайга эбиилээх» (50—119, 131, 136, 148, 192, 197).

Кутуйаҕынан киһи майгытын, характерын, туругун көрдөрөллөр. Холобур, маннык өс хоһоонноро бааллар: «оннооҕор кутуйах хаһаастаах», «кутуйах түүлэннэҕинэ «ычча» дииригэр дылы», «үктээтэххэ, оннооҕор кутуйах «чыып!» диир», «кутуйах иинин кэҥэтэр» (50— 36, 43, 46, 122) уо. д. а.

Тыймыыт саамай куһаҕаҥҥа холобурданар. Аллараа адьарай аймаҕа олорор сирэ «тыймыыт үөнэ чыыбыргыы сырсыбыт» дойдута (65—244). Абааһы бухатыырын тыла тыймыыт курдук. Тимир Дьитистэй «сиикэй тыймыыт курдук сэттэ былас күөх чалахай тыллаах» (39—255).

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>1iwyx1k2fagenma4pi4zg9opggo0nrg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Киирии</title>
    <ns>0</ns>
    <id>49</id>
    <revision>
      <id>4525</id>
      <parentid>3997</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T00:03:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4525</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17013" sha1="k8sk2bcns6w1mpxm2mli4pzbep2vjz1" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Киирии)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | next       = [[Аан дойду географическай эйгэтэ...]]→
 | notes      = 
}}

Өссө ааспыт үйэҕэ литературалары тэҥнээн үөрэтии методын уһулуччулаах представителэ А. Н. Веселовскай араас омуктар искусстволарын ойуулуур ньымалара тус-туспа буолалларын бэлиэтээн турар (109—75, 210). Ол гынан баран уус-уран дьүһүннээһиннэри ордук тэҥнээн көрүү методын туттан чинчийии билигин да ырааҕынан ситэтэ суохтук ыытыллар.

Бөдөҥ советскай индолог академик А. П. Баранников «Индия поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара» диэн үлэтэ 1947 сыллаахха бэчээттэммитэ. Бу үлэтигэр кини Индия төрүт олохтоохторо (индустар) бэрт былыргыттан үөскээн кэлбит ураты характердаах поэтическай дьүһүннээһиннэрин Индияҕа олорор мусульманнар уонна Европа норуоттарын литератураларын кытта кэрэхсэбиллээхтик тэҥнэтэлээн көрбүтэ.

Чинчийээччи Индия поэзията төрөөбүт айылҕатын, сирин-дойдутун кытта ыкса сибээстээҕин балиэтиир. Онно образка ханан эмэнэн кыттыбатах биир да олохтоох үүнээйи, кыыл, хайа, өрүс уо. д. а. суох. Ол оннугар ханнык да поэтическай дьүһүннээһин, образ урукку өттүгэр тастан киирбэтэх. Индия поэзиятын биир уратыта ити буолар эбит.

Өскө Индия поэзията бэйэтин ис эйгэтинэн муҥурдаммыт эбит буоллаҕына, Европа поэзиятыгар күннээҕи олоххо суох үүнээйилэр, кыыллар (холобур, тигр, хахай, эбисийээнэ, слон, лиана уо. д. а.) дьүһүннээһиннэргэ элбэхтик кытталлар. Европа литератураларыгар тастан киирбит, интернациональнай характердаах диэххэ сөп, дьүһүннээһиннэр элбэхтэр уонна ордук чаҕылхайдар. Ол оннугар   сорох   «олохтоох»   кыыллар, холобур, сибиинньэ, ынах, бараан, куурусса, тураах уо. д. а. мөлтөҕү дьүһүннүүргэ, үөхсүү тылыгар киирэллэр.

Оттон Индияҕа тыһыынчаттан тахса сыл устатыгар олохсуйан олорор мусульманнар, кинилэр быдан үгүстэрэ ислам итэҕэлигэр көспүт хиндилэр буолалларын үрдүнэн, бэйэлэрин поэтическай дьүһүннээһиннэригэр Индия айылҕатын, литературатын үгэстэрин букатын киллэрбэттэрин дьиибэргиэххэ сөп.

Урду поэта, урду литературатын чинчийбит профессор Азат бу курдук суруйар: «Урду аал-луук маһа (ол аата Индия мусульманнарын литературнай тыла), санскрит уонна хинди кырыһыгар үүнэн баран, аҥардас Персия тылын салгыныгар силигилээбитэ. Ити түмүгэр хинди уонна урду икки ардылара халлаан сиртэн ырааҕын курдук буолбута» (104—51). Урду литературата Кришна, Рама курдук Индия былыргы эпоһын геройдарын оннуларыгар Рустем, Исфандияр, Сикандар курдук Персия литературатын геройдарын образтарын киллэрэр. Индияҕа ыллаабат соловейынан, урду тылынан ааҕааччылар уонна айааччылар хаһан да харахтаабатах розаларынан, нарцисстарынан, кипаристарынан, фиалкаларынан дьүһүннүүр эбит.

Тэҥнээн көрөр метод «поэтика сорох өрүттэрин олох да таарыйа илик. Поэтическай дьүһүннүүр ньымалары үөрэтиигэ кини букатын кэриэтэ туһанылла илик, оттон дьиҥинэн буоллаҕына образтааһыны тэҥнээн үөрэтии бэрт баай түмүктэри биэрэр кыахтаах» (104—62), — диир А. П. Баранников. Кини литературалар (ордук Арҕааҥылар уонна Илиҥҥилэр) национальнай дьүһүннээһиннэригэр бэлэмэ суох ааҕааччы сатаан өйдөөбөт бэрт улахан уратылаһыылара арыт баар буолалларын бэлиэтиир, тус-туспа историялаах, традициялаах норуоттар бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөллөрүгэр, бэйэ-бэйэлэригэр чугасаһалларыгар литература уус-уран, дьүһүннээһин курдук уустук боппуруостарын иҥэн-тоҥон көрөр суолталааҕын ыйар.

Г. Д. Гачев «Аан дойду национальнай дьүһүнүн туһунан» диэн 1967 сыллаахха «Азия уонна Африка норуоттара» диэн сурунаалга таһаартарбыт ыстатыйатыгар норуоттар эстетическэй көрүүлэрин киргизтэр ойуулааһыннарыгар олоҕуран ырытар. Кини «национальнай ураты үөскээбит төрдүн ырытарга быдан былыргыга, норуоттар доисторическай эпохаларыгар өтөн киириэххэ наада» диир, «аан дойдуну национальнай хараҕынан көрүүнү чинчийэргэ уус-уран айымньы ураты кыаҕы биэрэрин» ыйар (112—79, 81).

Нуучча реализмын поэтикатын үөрэтээччи Г. М. Фридлендер, ити Г. Д. Гачев ыстатыйатыгар сигэнэн туран, «кэнники кэмҥэ биһиги литературабыт үөрэҕэ» «аан дойду национальнай образтарын» ырытар саҥа наадалаах проблеманы күннээҕи боппуруос быһыытынан туруорда» диэн суруйар итиэннэ бу саҥа проблема, тылынан уонна суругунан поэзияны таһынан, проза поэтикатын үөрэтэргэ эмиэ көдьүүстээҕин ыйар (148—139).

«Литератураҕа национальнай образтааһыны үөрэтии туһунан» Л. С. Кишкин (1968 сыллааҕы) ыстатыйатыгар национальнай дьүһүннүүр өй уратытыгар, ол литератураҕа хайдах тыктарылларыгар болҕомто ууруллар. Кини проблеманы киэҥник ылар, нуучча, чех, словак уо. д. а. литератураларын образтааһыннарын тэҥнэтэлээн көрөр. «Национальнай образтааһыны литература күттүөннээх ураты бэлиэлэриттэн биирдэстэрин курдук көрүү ордук аан дойду литературнай сайдыытыгар норуоттар икки ардыларынааҕы сибээстэһии закономерноһын, характерын уонна суолтатын арыйан таһаарарга, биһиги санаабытыгар, методическай да өттүнэн кэскиллээх. Бу ньыма көмөтүнэн биһиги чинчийэр предмеппитин саҥа позицияттан көрөр кыахтаахпыт (120— 177)»,— диир Кишкин уонна бу боппуруос уустугун, элбэх чинчийээччи болҕомтотун эрэйэрин, маны бары өттүнэн научнайдык быһаарыы барыбыт иннибитигэр турарын өйдөтөр.

1974 сыллаахха, тохсунньуга критиктэр бүтүн Союзтааҕы сүбэ мунньахтарыгар А. М. Горькай аатынан Аан дойду литературатын институтун директора Б. Л. Сучков «Социалистическай реализм теорията уонна литература билиҥҥи процеһа» диэн дакылаатыгар «реалистическай ойуулааһыны» чинчийии боппуруостарыгар эмиэ бэрт улахан суолта бэриллибитэ. «Билигин социалистическай реализм теориятын биир саамай дьоһуннаах проблематынан реалистическай дьүһүннээһин кыахтарын чинчийии боппуруоһа буолар», — диэн дакылаакка бэлиэтэммитэ. Б. Л. Сучков этэринэн, «уус-уран дьүһүннээһин диалектичнайа мэлдьи олох бэйэтин диалектикатын көрдөрөрүн быһыытынан, хоһуйан этии формаларын, дьүһүннээһин формаларын уус-уран арааһа саамай кылаабынай боппуруос буолар» (144).
Онон билиҥҥи кэмҥэ литература образтыыр, дьүһүннүүр ньымаларын үөрэтии суолтата улаатта. Бу, биир өттүнэн, литературалары тэҥнээн үөрэтэргэ, кинилэр уратылаһыыларын, хардарыта сибээстэһиилэрин, сабыдыаллаһыыларын уонна чугасаһыыларын арыйарга, иккис өттүнэн, норуоттар эстетичёскэй көрүүлэрин, психологияларын, өйдөрүн-санааларын характерын, олор хайдах уларыйан, байан иһиилэрин уо. д. а. билэргэ көмөлөөх.

Биһиги бу үлэбитигэр саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын, олор уларыйыыларын-тэлэрийиилэрин, сайдан иһиилэрин хайан көрөргө холонобут. Литература уус-уран ойуулуур-дьүһүннүүр ньымата — киэҥ киэлилээх тема, онтон биһиги сыччах биир боппуруоһу, чуолаан тулалаан турар эйгэ, төрөөбүт айылҕа, климат, норуот үйэлэргэ муспут үгэһэ, абыычайа, дьарыга уус-уран дьүһүннээһиҥҥэ хайдах киирэрин ылабыт.

Национальнай дьүһүннээһини үөрэтэргэ норуот историятын, олоҕун-дьаһаҕын, тылын-өһүн, эстетическэй үгэстэрин уо. д. а. көрдөрөр элбэх чахчы хайаан да наада. Онон үлэҕэ этнографическай уонна лингвистическэй матырыйаал туһаныллара омнуоланыа суохтаах.

Үлэ бастакы главатыгар аан дойду тус-туспа литератураларын дьүһүннээһиннэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн уратылаһар холобурдарын, олор хайдах норуот олоҕуттан, үөскээбит айылҕаттан силистэммиттэрин көрдөрөбүт. Бу саха поэзиятын дьүһүннээһиннэрин үөрэтэргэ кии-рии глава ааҕааччы национальнай ойуулааһыннар хайдах үөскүүллэрин уонна хайдах уратылаһалларын өйдүүрүгэр көмөлөһүөн сөп.

Бастакы главаттан уратыларга саха поэзиятын дьүһүннээһиннэрэ көрүллэллэр. Иккис главаҕа ордук бэлиэ саха былыргы төрүт (фольклорнай) дьүһүннээһиннэрэ тус-туспа объектарынан аттарыллан бэриллэллэр. Манна сурукка киирбит олоҥхолор, ырыалар, өс хоһоонноро уо. д. а. сүрүн матырыйаал буолаллар. Олорго саха төрүт эстетическэй көрүүлэрэ, образтыыр ньымалара арыллаллар. Фольклор образтааһыннарын көрдөрөр сорох холобурдарга А. Е. Кулаковскай ырыаларыгар П. А. Ойуунускай, Д. К. Сивцев - Суорун Омоллоон, В. М. Новиков-Күннүк Уурастыырап олоҥхолоругар уларыйбакка кииртэлээбит норуот хоһуйар үгэстэрин эмиэ туһанныбыт.

Суругунан поэзия дьүһүннээһиннэрин туһунан үһүс глава икки салаалаах: былыргыттан баар объектар суругунан поэзия дьүһүннээһиннэригэр туттуллуулара кэҥээһинэ, уларыйыылара-тэлэрийиилэрэ уонна урут фольклорга аанньа туһаныллыбатах «олохтоох» объектар суругунан поэзия дьүһүннээһиннэригэр кыттыылара. Манна суругунан поэзия төрөөбүт фольклору кытта уустук эстетическэй сибээстээҕэ, национальнай поэзия дьүһүннээһинин сайдыытыгар нуучча литературатын үтүө сабыдыала сырдатыллаллар.

Саха поэзиятын дьүһүннээһиннэрин уратылара үлэҕэ бүтүннүүтүгэр көрдөрүллэллэр буолан баран, дьон кэбэҕэстик өйдөөбөт, анал быһаарыылары эрэйэр сорох төрүт уратылар тустарынан туспа главаны суруйары наадалааҕынан ааҕабыт.

«Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта» диэн тиһэх глава иккис, үһүс, төрдүс главаларга туох этиллибитин түмүктүүр соруктаах. Быдан былыргыттан бүгүҥҥү күҥҥэ диэри дьүһүннээһин хайдах уларыйан-тэлэрийэн, байан, сайдан испитин кылгастык түмэн көрөргө холонобут. Саха поэзиятын дьүһүннээһинэ сайдыытыгар нуучча литературатын, культуратын, Улуу Октябрьскай социалистическай революция үрдүк-үтүө сабыдыалларын көрдөрүүгэ улахан болҕомто ууруллар.

Тиһэҕэр кылгас уопсай түмүк уонна туһаныллыбыт литература испииһэгэ бэриллэр.

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>k8sk2bcns6w1mpxm2mli4pzbep2vjz1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аан дойду географическай эйгэтэ...</title>
    <ns>0</ns>
    <id>50</id>
    <revision>
      <id>4524</id>
      <parentid>4359</parentid>
      <timestamp>2011-10-11T23:54:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4524</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14697" sha1="ld48u937as6zijsiprhyn985sgrzykr" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Бастакы глава)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Киирии]]
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. 1 глава. Хайа дьонугар... (Копырин Н.З.)|Хайа дьонугар таас, оттон тыа олохтоохторугар мас...]]→
 | notes      = 
}}
Бастакы   глава
ЛИТЕРАТУРАЛАР НАЦИОНАЛЬНАЙ ДЬҮҺҮННЭЭҺИННЭРИН ТУҺУНАН

Аан дойду географическай эйгэтэ эҥин араас. Бэл ыаллыы сирдэр отторо-мастара, уулара, хайалара, хамсыыр-харамайдара бэйэ-бэйэлэриттэн туох эрэ атыннаах буолаллар. Расул Гамзатов Каспий Хара муора курдук «нарын, баархаттыҥы өҥө суох», «кини тыйыс майгылаах», «оттон Дагестан хайалара Грузия, Абхазия уо. д. а. хайаларынааҕар атын майгыннара суох үһү дуо?» диэн сөпкө этэр (111—19).

Сир-дойду, климат атыннаһыыта дьон, норуот олоҕор сабыдыаллыыр, кинйлэр дьарыктарыгар, туттунан олорууларыгар туох эрэ уратылары үөскэтэр. Итинтэн кинилэр майгылара, итэҕэллэрэ, уус-уран көрүүлэрэ эмиэ төрүөттэнэр.
Литература ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары олох-тон, төгүрүктүүр эйгэттэн ылар. Норуот олоҕо-дьаһаҕа, дьарыга, историята, кини хайдах дьүһүннээх-бодолоох, климаттаах сиргэ үөскээбитэ саҥарар тылыгар, литературатын, искусствотын араас дьүһүннээһиннэригэр ырылыччы көстөр.

Норуот төрөөбүт географическай эйгэтэ, олоҕо-дьаһаҕа хайдаҕый да, кини эстетическэй көрүүлэрэ, образтааһыннара соччонон уратылаах буолаллар диэххэ сөп. Ол курдук, итии, ичигэс, тымныы дойду олохтоохторо, степь, хайа, тайҕа, муора олохтоохторо, булдунан,түөһү иитиитинэн, сир оҥоһуутунан дьарыктанааччылар ырыаларыгар-тойуктарыгар куруук таптаан туттар үгүс ураты образтардаах буолаллар. Ити бүтүн система образтар, араас поэтическай символлар, олохсуйбут үгэстэр бэрт уһуннук сулууспалыыллар, сүтэн-оһон биэрбэттэр, балар литература национальнай ойуулуур-дьүһүннүүр уратытын үөскэтэллэр.

Норуоттар икки ардыларыгар бэрт былыргыттан үөскээбит сибээстэһии кинилэр материальнай уонна духовнай культураларын (ол иһигэр уус-уран айымньыларын) сайдыытыгар мэлдьи сабыдыаллыыра буолан баран, капитализм үйэтэ үөскүөр диэри общество олоҕор климат, тулалыыр эйгэ оруола бэрт улахан этэ. Оҥоруулаах күүстэр сайдыыларын таһыма төһөнөн намыһаҕый да, соччонон географическай эйгэ общество олоҕор сабыдыала күүстээх.

Тулалаан турар айылҕа, олох-дьаһах көстүүлэринэн ойуулааһын үйэ-саас тухары салҕанан бара турар. Бэл билиҥҥи научнай-техническэй прогресс үйэтигэр былыр-былыргыттан үгэс буолбут дьүһүннээһиннэр дөбөҥнүк уларыйбаттар.
Холобур, Кавказ норуоттарын поэзиятыгар хайа, таас обраһа дириҥник киирбит. Ону биһиги Кавказ бүгүҥҥү поэттарын айымньыларыттан даҕаны чуолкайдык көрөбүт. Кинилэргэ киһи ис хаачыстыбата, характера, санаата, олоххо баар туох үчүгэй, үрдүк, кытаанах барыта сатаан таас хайанан холобурданар. Грузин Ираклий Абашидзе өстөөхтөрү утары таас хайатааҕар кырыктаахтык туруулаһарга («стойте, непоколебимее скал») советскай буойуннары ыҥырар (139—12). Армянин Гегам Сарям Октябрьскай революция буолуон иннинэ биһиги норуоттарбыт, чороҥ соҕотох хайа курдук, туох да көмүскэлэ-харыһылтата суох олорбуттарын, оттон билигин кинилэр, сис хайа курдук, доҕордуу куустуспуттарын хоһуйар (139—421).

Манна Илин Сибирь түҥ тыатыгар олохтоох саха норуотун представителэ Эллэй образтааһынын ылан сыһыары тутан көрүөҕүҥ. Эллэй революция иннинээҕи саха дьадаҥытын «тымныы кыраайга, иччитэх куйаарга соҕотох хахыйах сордонон үүммүтүгэр» холуур, кинилэр Советскай былааска «хаһыҥ хаарыйбат халыҥ тыа буолаллар» (87—36). Сахаҕа ойуурунан, тыанан, тиитинэн образтааһын хойуу буолара өйдөнөр. Оттон армяннарга таас хайдах курдук эҥин эгэлгэ өҥнөнөрүн, таас өҥө, дьүһүнэ, норуот дьылҕатын курдук, уларыйан көстүтэлиирин Сильва Капутикян бу курдук хоһуйар:
:И камни в стенах были черными, 
:Как наша черная судьба... 
:И новых стен цвета весенние 
:Под цвет весенних наших дней, 
:И вся судвба моей Армении, 
:Как и судьба ее камней!

Кавказ бүгүҥҥү литературатыгар поэзия, төрөөбүт тыл, сүрэх эмиэ тааһынан образтанар. Лак Эффенди Капиев: «поэзия үксүн дьиикэй тааска майгынньшр эбээт, кини албыннааһыны, сымыйалааһыны кытаанахтык өһүүр»,— диир. Балкар Кайсын Кулиев «Мин сүрэхпэр» диэн хоһоонугар маннык параллелы туттар:

:От огня чернеет даже камень, 
:Мы с тобой всегда в кольце огня.
(122—55)
Таас хайалар — «тыла суох дьүүлдьүттэр», поэкка баар буолар — «хайа санаарҕабыла», поэт сүпсүгү, ымсыыны билбэт, таҥнарбат «тыйыс суорба хайалартан үөрүйэх ылар», «тулуурдаах буоларга үөрэнэр», эрэй бөҕөнү эҥэринэн тэлбит эр бэрдэ «уот сиэн бааһырпыт тааһыгар» холоонноох диэн хоһуйар Кайсын Кулиев (122—69, 72, 78, 96, 148). Авар Расул Гамзатов суруйарынан, кинилэргэ сүрэхтээх, сырыыны сылдьыбыт киһи туһунан «элбэх хайаны, сиһи туораабыт киһи», оттон сүрэҕэ суох киһини «хойгуонан тааһы биирдэ да охсон көрбөтөх киһи» дииллэр эбит (111—15). Тайҕа, тыа олохтоохторо сахаларга итиннэ сыһыаннаах «ууну-тыаны туораабыт киһи», «биир тоһоҕону аспатах киһи» диэн этиилэр бааллар. Саха поэта Баал Хабырыыс обществоҕа, норуокка туох да туһалааҕы оҥорботох киһини сүөлүргээн этэр:
:Баар дуо бар дьон туһугар 
:Биир тоһоҕону аспытыҥ?!
(4—259)
Араас халабырдьыттартан көмүскэнэр охсуһууну саастарын тухары ыыппыт, сэриигэ буспут-хаппыт Кавказ норуоттара сэрии атрибуттарын үгүстүк образка тутталлара, ол иһигэр хайаны төгүрүк куйахха, халлааҥҥа уһулу ойон тахсыбыт сыгынньах болокко холоон дьүһүйэллэрэ сиэрдээх (122—68). Оттон саха олоҥхотугар улуу очуостар охсуһа турар атыырдарга, сис хайалар хайыта баттаммыт сылгы хабарҕаларыгар холуллаллара, сахалар сылгыга сүгүрүйэллэрин өйдөө-төххө, эмиэ сиэрдээх эбиттэр.

Хайаҕа олохтоох омуктарга таас бэрт былыргыттан образка күүскэ киирбитин өссө маннык холобуртан көрөбүт.   Абхазтар  номохторун быһыытынан, былыргы нартар төрүттэрэ Сатаана диэн дьахтар эбитэ үһү. Бу дьахтар сүүс уоллааҕа үһү, олортон нартар биистэрэ ууһаан-тэнийэн барбыттар. Сатаана кыра уола таастан дьиибэтик төрөөбүт. Сатаана сааһыгар кырдьыбатах, кыыс эрдэҕинээҕи кэрэтэ кэхтибэтэх, эрэ суох дьахтар, кинини көрбүт бостууктар олус кэрэтиттэн өйдөрө көтөн, барааннарын үөрүн сүтэртээн кэбиһэллэр, оттон оҥочонон устан иһэр дьон оҥочолоро түҥнэстэн ууга түһэллэр. Ол курдук өрүс уҥуоргуттан бу дьахтары көрөн абылаппыт биир бостууктан тааска оҕо үөскээн хаалбыта үһү диэн буолар (131—167).

Киэҥник тарҕаммыт дьиктитик төрөөһүн уонна дьүһүн кубулуйуу мотивтара эмиэ норуот ханнык географическай эйгэҕэ олороруттан, туох дьарыктааҕыттан тутулуктаахтар. Ол курдук эһэттэн, бөрөттөн, хотойтон, суортан, сылгыттан, ынахтан уо. д. а. киһи төрүүр, биитэр бу кыыллар бэйэлэрэ киһи буолан хаалаллар.

Хотой бэрт элбэх омук ырыатыгар-тойугар киирбит көтөр. Ол эрээри кини дагестаннарга туойулларын курдук күүскэ сир аайы туойуллубата буолуо. Дагестаннар хотойу бэйэлэрин өбүгэлэрин курдук саныыллар, олус ытыктыыллар, таптыыллар, ол иһин кинилэр уус-уран айымньыларыгар хотой элбэхтик киирбит. «Биһиги ырыабыт үксэ хотойдор тустарынан. Хоһооммор хотойдору куруук ахтарым иһин миигин элбэхтик кириитикэлээбиттэрэ» (111—22), — диир Расул Гамзатов.

Сорох хотугу омуктар, холобур коряктар, суору бэйэлэрин өбүгэлэринэн, бастакы киһинэн ааҕаллар (99—124). Оттон сахаларга киһи сылгыттан төрүттээх диир номох баар (145—32).

Сорох сүөһүнэн ииттээччилэр ынахтан төрүттээх курдук сананаллар. Африка илин өттүгэр олорор масаилар туох баар олохторо ынах сүөһүттэн тутулуктаах, Кинилэргэ ынах сүөһү да, норуоттарын да аата — «масаи» диэн биир тыл. Аҕа уолугар оҕуһу бэлэхтээтэҕинэ, ол күнтэн ыла уолун аата ол оҕуһу бас билээччи диэн буолар эбит. Холобур, Польполь диэн ааттаах оҕуһу бэлэхтэппит уол аата Польполу бас билээччи буолар (105—168, 172). Итинтэн масаилар айымньыларыгар оҕус, ынах төһө оруоллаахтарын сэрэйиэххэ сөп.

Азия, Африка сир оҥоһуутунан, туой оҥоһуктарынан бэрт былыргыттан дьарыктаммыт омуктарыгар киһини таҥара буортан (туойтан) мэһийэн оҥорбута диир номохтор үөскээбиттэр. Ол курдук кытайдарга Нюй-ва диэн дьахтар таҥара киһини күөл кытыытыгар араҕас туойунан оҥорбута үһү диэн номох баар (154—59).

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>ld48u937as6zijsiprhyn985sgrzykr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. 1 глава. Хайа дьонугар... (Копырин Н.З.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>51</id>
    <revision>
      <id>4526</id>
      <parentid>4362</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T00:09:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4526</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14347" sha1="hg1fbbymal845evwmon23k2tl153d5v" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Бастакы глава)
 | previous   = ←[[Аан дойду географическай эйгэтэ...]]
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Саастарын тухары булдунан... (Копырин Н.З.)|Саастарын тухары булдунан...]]→
 | notes      = 
}}
Хайа дьонугар таас, оттон тыа олохтоохторугар мас тойукка-номоххо ордук хото киирэр. Саха ырыатыгар туох элбэҕэ, дэлэйэ, өлгөмө, дурда-хахха буолара барыта тыанан образтанар. Кавказ поэта советскай норуоттары, «сис хайа курдук, доҕордуу куустустулар» диир буоллаҕына, саха ырыатыгар кинилэр «сис тыа курдук сиэттиһэллэр», «халыҥ ойуур курдук ханыылаһаллар»; кинилэр «таас хайа курдук хахха буол» диэхтэрэ, биһиги кэбэҕэстик «суон ойуур курдук дурда буол» диэхпит. Киргизтэр Манастарын атын ахтатын киэҥэ хайа хапчааныгар холуйуллар: манан толору ындыылаах тэбиэн холкутук ааһар кыахтаах. Манас бэйэтин мунна, хоҥоруута, халтаһата — барыта хайанан дьүһүннэнэллэр (112—122). Саха бухатыырын ата «тиити төргүү мутугунан», оттон бэйэтэ «хастаабыт тиит курдук харылаах, суллаабыт тиит курдук сотолоох». Кини, кыыһырдаҕына, «чуор мутук курдук чоноччу таттарар, киил мас курдук кэдэрги таттарар». Сахаҕа «ойуурдаах куобах охтон биэрбэт», «тыала суохха мас хамсаабат», «силиһэ суох мас үүммэт», «хара тыа баайдаах, уол оҕо дьоллоох», «бэл хара тыа ыллыктаах», «хаахыныыр мас охтон биэрбэт» эҥин диэн маһынан, тыанан дьүһүннүүр дириҥ ис хоһоонноох этиилэр бэрт элбэхтэр.

Мас элбэх омуктар тойуктарыгар киирбитин иһин, ханнык мастар таптаан хоһуйуллаллара эмиэ араастаах. Сахаҕа хоһуйуллар тиит нуучча поэзиятыгар адьаһын да киирбэт диэххэ сөп. Ол оннугар кинилэргэ дуб, калина, малина, рябина бааллар. Нууччаҕа дубунан күүс-уох, модьу-таҕа символланар буоллаҕына, тиит сахаҕа эмиэ онно майгынныырдыы туттуллар.

Оттон сорох омуктарга дуб, тиит оннугар бамбук туттуллар (холобур, Китайга, Вьетнамҥа). Бамбук Кытайга элбэхтик үүнэр, күннээҕи олоххо, элбэхтик түттуллар. Бамбуктан араас сэби-сэбиргэли, иһити-хомуоһу, малы-салы оҥороллор. Бамбук чэпчэкитинэн, бөҕөтүнэн бэрт тутуу матырыйаала буолар. Бамбугунан оҥоһуллубут храмнар сүүһүнэн сылга туох да буолбакка тураллар. Сииги тулуйумтуо буолан күрбэлэри, уу турбаларын бамбугунан оҥороллор. Былыр, кумааҕы суох эрдэҕинэ кинигэни бамбук пластинкаларынан оҥорор буолтар. Уһун синньигэс бамбук пластинкаларыгар суруйан баран быанан тиһэн кэбиһэллэр. Кытайдар ол иһин туруору строкалаан суруйар үгэстэммиттэр дииллэр. Кэлин бамбуктан кумааҕы оҥорор буолбуттар. Китай норуотун олоҕор итинник улахан суолталаммытын иһин, кинилэргэ бамбугу хоһуйбатах поэт, художник суох, бамбук өс хоһоонугар, фольклор онтон да атын жанрдарыгар үгүстүк киирбит: «этэ суох олоруохха сөп, бамбуга суох сатаан олорбоккун» (147—137).

Саха норуотун тылынан айымньытыгар уунан дьүһүннээһин маһынан дьүһүннээһиннээҕэр аҕыйах. Биһиги норуоппут Ленаҕа кэлэн олорбутун устатыгар былыр сир оҥоһуутунан дьарыктамматах, оттон сүүһүнэн тыһыынча күөллэр, үрэхтэр, өрүстэр киһи, сүөһү уулууругар проблеманы үөскэппэтэхтэр.

Оттон сорох сирдэргэ оннук буолбатах. Сир оҥоһуутунан дьарыктанааччыларга, уута суох куйаардар олохтоохторугар уу — күндүттэн күндү. Кинилэргэ итэҕэл саҕана ууга сүгүрүйүү, уунан айыыны-хараны ыраастаныы (хотугу омуктар уотунан ыраастаналларын тэҥэ), араас сиэр, туом толоруулара үөскээбиттзр.

Өссө ислам итэҕэлэ үөскүөн иннинэ кумах куйаар сирдээх-дойдулаах арабтарга ардах айар, үөскэтэр үтүө күүс быһыытынан туойуллара үһү. Ардах уйгу-быйаҥ, байым быһыы буоллаҕына, кураан — кэччэгэй, тардыас кэмэлдьи; итинтэн «кураанах ытыстаах киһи» — кэччэгэй, куһаҕан киһинэн, оттон «инчэҕэй ытыстаах киһи», төптөрү, үтүө майгылаах, дьэллэм «иһинэн аатырар (153—18).

Индияҕа, күн бүгүҥҥэ диэри Ганг өрүс «сибэтиэй» уутугар күргүөмүнэн дьон үҥэллэр-сүктэллэр, айыыларын-хараларын сууналлар, ыраастаналлар. Хас таҥарамсах индус, өллөҕүнэ, Бенагрес куорат таһыгар Ганг өрүскэ тимирдиллиэн, биитэр күлүн куттарыан баҕарар.

Туркмен народнай поэзиятыгар үйэлэр тухары ууга баҕарыы, кумах куйаары баһылыыр баҕа санаа этиллэр: Уу сүрэҕи-быары сөрүүкэтэр тыына, таммах уу күн уотугар кылабачыйара, күлүмүрдүүрэ туркмен лирик-тэрэ саас тухары өрө көтөҕүллэн туойар ытык көстүү-лэрэ буолаллар.

Таджик Мирзо Турсун-заде кэпсиир: «Биһиэхэ уу — олох тыына. Норуот дьол диэн тугун былыр-былыргыттан ууну кытта сибээстиир. Үчүгэй түүлү түһээбит уонна онтукаҥ олоххо туолуон баҕарар буоллаххына, ол түүлгүн ууга кэпсээ диэн итэҕэли мин кыра эрдэхпиттэн мээнэҕэ истибэтэҕим».

Турсун-заде Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕанааҕы биир маннык түбэлтэни ахтар. Польшаны босхолоспут таджиктар ааттарыттан икки саллаат, делегатынан талылланнар, Душанбеҕа Министрдэр Советтарын мунньаҕар фроннааҕы бойобуой сырыыларын туһунан рапордаабыттар. Таджик саллаата, икки толору уулаах бытыылканы бэрт күндүтүк тутан министрдэр иннилэригэр остуолга ууран баран, оргууй этэр: «Биһиги Висла биэрэгиттэн кэллибит, ол өрүс уута бу...» Баар дьон бука бары сүһүөхтэригэр тураллар, саалаҕа босхолоспут доҕордуу Польшаларын уутун уруйдуур тыллар дуораһыйаллар... (146—4,6). Бу бытыылкалаах уулар дьоҥҥо хайдах курдук күүскэ дьайбыттарын үйэ тухары ууга сүгүрүйбүт омуктар эрэ дириҥник өйдүөхтэрэ.

Национальнай ураты кыыллары, араас харамайдары образка туттууга ордук чуолкайдык көстөр. Холобур, Индияҕа слон былыргыттан бэрт элбэх уус-уран холобурдааһыҥҥа киирбит. Индустар эстетическэй көрүүлэригэр слон кэрэттэн кэрэ, толуу быһыылааҕынан-таһаалааҕынан, үтүө майгылааҕынан аатырар. Саамай үчүгэй дьахтар туттар-хаптар быһыыта слоҥҥа холуллар, үчүгэй илии слон хоботыгар тэҥнээх, санаарҕаабыт дьоннор — хоботтарын сүтэрбит слоннар. Оттон Европа литературатыгар слоҥҥа сыһыан атын, онно слонунан олус бөдөҥү, томороону, көһүүнү холобурдууллар.

Монголия, Казахстан, Орто Азия уо. д. а. дойдулар олохтоохторугар тэбиэн, бараан обраһа күүскэ киирбит. Казах ырыаһыта, бэйэтин тэбиэҥҥэ тэҥнээн, бу
курдук хоһуйар:	
:Крепка подпруга, силен верблюд, 
:Не сломят его ни груз, ни труд — 
:Так старый Джамбул духом силен (139—120)

Киргиз Кубанычбек Маликов степь хойуу отун бараан түүтүгэр холуйар:
:Лук зеленый, красный, синий, 
:Как овечья шерсть, кудряв

(139—271)
 
Саха поэзиятыгар хонуу ото хаһан да бараан түүтүнэн холобурдаммат, хата, ол кэриэтин этиэхтэрэ: «Кугас ынах курдук, кубарыһа-кугдарыһа кууран турар хонуулар» биитэр «талыы хадыһалар, таарбаҕан кыыл таманын курдук, Чалыы отунан таһымныы таҕыстылар» (44—225,226).

Слон былыргы саха фольклоругар төрүт суох. Оттон «тэбиэн», «хой» (бараан) диэннэр бэрт үдүк-бадык ахтыллаллар («тэбиэн саҕа хара санаатааҕар түөн саҕа үрүҥ санаа ордук», «хой баһа тыл»). Ити үс иитиэх сүөһүлэринэн дьүһүннээһин биһиэхэ кэлин, нуучча литературатын сабыдыалынан, киирэн эрэр.

Сахаҕа дьиэ сүөһүлэриттэн образтааһыҥҥа ордук элбэхтик сылгы туттулларын туһунан биһиги сиһилии кэнники главаларга этиэхпит. Манна биир суолу эрэ бэлиэтиэҕиҥ. Ат аан дойду элбэх литературатын поэтическай дьүһүннээһинигэр киирбитин да иһин, ол омук аайы барыта адьас биир буолбатах. Холобур, нуучча литературатыгар (фольклоругар эмиэ) ат киһи эрэллээх доҕорун, бастыҥ көлөтүн быһыытынан күүскэ хоһуйуллар буолан баран, онно поэтическай образтааһыҥҥа сылгы этигэр-сиинигэр, иһигэр-үөһүгэр, сэбигэр-сэбиргэлигэр тиийэ ырыҥаламмат быһыылаах. Олоҥхоҕо дьахтары «хаар биэтин курдук ханалдьыйда», «сыһыы биэтин курдук сыспалдьыйда» диэн хайҕаан этэллэр. Оттон нуучча литературатыгар дьахтары ити курдук этэн дьүһүннүүр ончу табыгаһа суох, ол курдук бу улуу литература бэйэтэ үйэлэр тухары олохсуйбут ураты кэрэ дьүһүннүүр средстволардаах, онон өскө сылгынан дьүһүннээһини туттар да түбэлтэтигэр сахаттан атыҥ, ханнык эрэ ураты линияны тутуһар диэххэ сөп.

Итинэн дьахтар кэрэтин биэнэн дьүһүннээн хоһуйуу үчүгэй дуу, куһаҕан дуу диэн боппуруоһу быһаччы туруорар сыыһа.


[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>hg1fbbymal845evwmon23k2tl153d5v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Саастарын тухары булдунан... (Копырин Н.З.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>52</id>
    <revision>
      <id>4527</id>
      <parentid>4363</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T00:15:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4527</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11427" sha1="7ufhrisccxb1w5nz0epgx6vx3q4gdsz" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Бастакы глава)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. 1 глава. Хайа дьонугар... (Копырин Н.З.)|Хайа дьонугар таас, оттон тыа олохтоохторугар мас...]]
 | next       = [[Аны... ооҕуй үөнү ылыаҕыҥ...]]→
 | notes      = 
}}
Саастарын тухары булдунан, таба иитиитинэн дьарыктаммыт омуктарга (холобур, эвеннэргэ, эвенкилэргэ) булт кыыллара, ордук таба, тайах уо. д. а. образтааһыҥҥа күүскэ киирбиттэр. Булт кыылларыгар сүгүрүйүү кинилэр итэҕэллэригэр дириҥник иҥмит. Эвенкилэр былыр өйдөөһүннэринэн Улахан Араҥас Сулус (Большая Медведица) — тайах (Хоглэн), оттон Аччыгый Араҥас Сулус (Малая Медведица) — кини тугута. Эвенкилэргэ Аллараа, Үөһээ дойдулары Орто дойдуну кытта холбуур ойуун мифическэй өрүһүн харабыла, хаһаайына — сүдү атыыр таба. Кинилэр өбүтэлэрэ эмиэ аарыма тайаҕынан дьүһүннэнэр эбит (#9—69, 75, 105).

Чукчалар, коряктар эмиэ сулустары табаларынан, тайахтарынан, кыылы сонордоһор булчуттарынан ааттыыллар (106—25,28).

Советскай кэмнээҕи эвен поэттара айымньыларыгар табаны, тайаҕы, тугуту уо. д. а. тыа кыылларын образка үгүстүк тутталлар:
:Үөртэн быстан сылдьар 
:Тулаайах тугуттуу, 
:Үөмэр чүөмэр үктүүбүн, 
:Тулабын одуулуубун.

(66—106)
:Мин саҥам хаардаах тыанан 
:Тииҥ буолан ыстаҥалаан 
:Ыраах көстөр хайаҕа 
:Номнуо тиийэ оҕуста.

(21-6)

Оттон муора булдунан иитиллэн олорооччуларга (холобур, эскимостарга, муора чукчаларыгар уо. д. а.) киит, морж, тюлень, ньиэрпэ ырыаҕа-номоххо киирэллэр, остуоруйа сүрүн персонажтара буолаллар. Ол курдук; «дьахтар буолан төрөөбүт киит» туһунан остуоруйалар, «киити бултуур үҥкүү», «ньиэрпэ үҥкүүтэ», «кырса бырааһынньыга» эҥин диэннэр элбэхтэр.

Ити омуктар үҥкүүлэрэ муора булдун көрдөрөр хамсаныылардаах буолаллар. Кинилэр тыллара муора булдугар сыһыаннаах терминнэринэн олус баай. Холобур, эскимостарга морж ууга ханан, хайдах сылдьарынан, хайа диэки устан иһэринэн уонна төһө саастааҕынан көрөн уон биэстэн тахса тус-туспа ааттардаах буолар эбит. Аһаҕас муораҕа бөдөҥ кыылы бултуурга тыл итинник чуолкай сигналлара олус табыгастаахтар. Итинник кэмчи буолан баран, элбэҕи этэр сигналлар булчут түргэнник сөптөөх быһаарыныыны ылына охсон кыылы гарпунунан, үҥүүнэн таба быраҕарыгар көмөлөһөллөрө биллэн турар (132—85, 87, 101).

Эскимостарга өссө «киит ыалдьыттааһына», «киити муораҕа атаарыы» диэн обрядтар бааллар. Итинник элбэх сиэрдэргэ, дуомнарга олоҕурбут фольклорнай образтааһыннары эскимостар олохторун, итэҕэллэрин үөрэттэххэ эрэ үчүгэйдик өйдөнөр. 

Арҕаа Сибииргэ. Обь өрүс тардыытыгар олохтоох мансиларга балык төһө улахан суолталааҕын, Юван Шесталов маннык хоһуйуута дьэҥкэтик көрдөрөр:

:Вся сила в нас от обских рыб, 
:Крепки Мы от ухи. 
:И мы без рыбы не смогли б 
:Писать даже стихи.

(152—1.42)

Юван Шесталов олох араас көстүүтүн, кэрэни, үчүгэйи үксүн күөл, өрүс балыгынан дьүһүннүүр эбит. Күн ууга түспүт күлүгэ, илимҥэ иҥнибит балык курдук, кылбаҥныыр; балык үөрүн курдук хойуу норуот; сүрэх, балык курдук, мөхсөр; киһи, үлүйдэҕинэ, тоҥ балыктааҕар туртайар; кыраһыабай кыыс суһуоҕа — балык кутуругун курдук, кини оҕуруо симэхтэрэ — күндү балык хатырыктара. Эдэр бил балык хараҕа кэрэтин бу поэт сибэккигэ холоон дьүһүйэр.

Омуктар былыр-былыргыттан образка таптаан киллэрэр көстүүлэрэ, харамайдара эҥин араас буолалларын ааһан, чопчу биир көстүүгэ, харамайга эстетическэй сыһыаннара үүт-үкчүтэ суох, өссө арыт уун-утары буолар. Биир омук үчүгэйи образтыырга ахтар кыылын атын омук куһаҕаны, мөлтөҕү дьүһүннүүргэ туттара эмиэ баар буолар. Гегель: «Биир норуот өйүн ууһун сөхтөрөр үчүгэйэ атын норуокка салаҥнык, дьулааннык, түктэритик көстүөн сөп» (113—302), — диэбиттээх.

Холобур, былыр мифтэргэ үгүстүк киирбит дракону ылыаҕыҥ. Европа литератураларыгар дракон киһиэхэ өстөөх хараҥа күүстэри образтааһыҥҥа туттуллар. «Дракон» (йгакоп) диэн грек омук тыла. Арҕаа омуктар сэһэннэригэр кини уот тыыннаах, кынаттаах (арыт хас да бастаах) фантастическай эриэн кыыл көрүҥнэнэр. Нуучча фольклоругар дракоҥҥа майгынныыр Змей-Горыныч обраһа баар.

Оттон Вьетнамҥа - драконтан төрүттээх король олоро сылдьыбытын туһунан былыргы номох эмиэ баар (142—251). Кинилэр сирдэрин-дойдуларын аатыгар дракон элбэхтик киирсэр эбит. Индокитай саамай улахан өрүһэ Меконг вьетнамныы аата Кыу-лонг (тоҕус дракон) диэн, билигин Ханой столица оннугар Тханг-лонг (Көтөр дракон) диэн ааттаах кириэппэс турбута үһү; Ха-лонг диэн хомо быһаччы тылбааһа түһэн иһэр дракон диэн буолар уо. д. а. Итилэр бары былыргы үһүйээннэртэн үөскээбит ааттар (149—19/.

Кытай поэзиятыгар драконунан образтааһын олус элбэх. Өрүһү туоруур бөкчөгөр муосталар — драконнар («не видно в небе ни единой тучи! Откуда же слетел к реке дракон?»); кыыһырбыт киһи бытыга — көтөн иһэр дракон («усы — поднявшийся дракон») (100—34, 298); «дракон утуйдаҕына», ардах түспэккэ сир-дойду куурар-хатар (100—61).

Саха олоҥхотугар дракоҥҥа майгынныыр кыыл баар. К. Оросин «Ньургун Боотур» диэн олоҥхотугар абааһы бухатыыра Алып Хара аллараа «өлүү луоҕатын ис кырыытыгар үс хос бастаах, сэттэ салаа кутуруктаах, дьүһүнэ таллан эриэн, сэттэ анньар иннэлээх, өрөҕөтүгэр аҕыс атахтаах абааһы дьүһүннээх баҕадьы» буолан түүрүллэн сытар. Кини айыы дьонун өлөр өстөөҕө. Эмиэ ити олоҥхоҕо Ыйыста Хара «үс хос бастаах икки салаа кутуруктаах Садаҕа Уот моҕойу миинэн» айанныыр (22—335, 120).

Олоҥхоҕо «Өлүү Луо-хаан оҕуһа» диэн абааһылар көлүнэр оҕустара баар уонна «Луо-Хаан тойон» диэн Аллараа дойду баһылыгын аата (137—1480). «Өлүү дьирибинэй балыга» биитэр «Өлүү балыга» диэннэр эмиэ бааллар.

Ойуунускай олоҥхотугар абааһы кыыһа Ытык Хахайдаан аймаҕа Тимир Дьигистэй кырамтатын булаары Хаан Дьалыкы байҕалга «өлүү дьирибинэй балык буолан» умса сылдьан көрдүүр (39—300). Айыы бухатыырдара «өлүү дьирибинэй балык сиһин үөһэ силимнээх көрүлүүр көр муос саалаахтар», «өлүү дьирибинэй балык өһөҕөр уһаарыллыбыт уһун сула турба батастаахтар» (41—-33; 39—193). Ньургун Боотур саата «өлүү балыгын сиһин үөһэ силимнээх» диэн этиллэр (22—86).

Ити «дьирибинэй», «луо» диэн тыллар бэрт былыргыттан кэлбит буолуохтарын сөп. Холобур, былыргы түүрдэр «лу» диэн дракону уонна эриэн кыылы ааттыыллара биллэр (116—334).

Монголлар кэнники кэмҥэ диэри «лу» диэн дракону уонна уу, сир иччилэрин ааттыыллар, оттон арҕаа буряттарга «лу» — «крокодил» үһү (103—63, 266).
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]
[[Категория:Кириитикэ]]</text>
      <sha1>7ufhrisccxb1w5nz0epgx6vx3q4gdsz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аны... ооҕуй үөнү ылыаҕыҥ...</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53</id>
    <revision>
      <id>4529</id>
      <parentid>4365</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T00:26:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4529</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20112" sha1="1kujf3uc3ferlga4wr0zviamoropgs8" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Бастакы глава)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Саастарын тухары булдунан... (Копырин Н.З.)|Саастарын тухары булдунан...]]
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Климат араас курдааһыннарыгар... (Копырин Н.З.)|Климат араас курдааҥыннарыгар...]]→
 | notes      = 
}}
Аны аан дойдуга киэҥник тэнийэн үөскээбит ооҕуй үөнү ылыаҕыҥ. Ооҕуй саха фольклоругар кыратык киирбит. Биһиэхэ олус бадарааннаах сири «ооҕуй оҕус бадараанныыр иһик бадылҕаҕа» дииллэр, ииччэх-бааччах быаны ооҕуй ситимигэр холууллар. Нуучча литературатыгар оботтоох баайы, бар дьону супту уулуур паразиты ооҕуйга холууллар («такой паук, что все село высосал»; «Ах, ты — наук!»). Ооҕуйунан баайы дьүһүннээһин нууччаттан саха суругунан литературатыгар эмиэ киирэн турар. Саха советскай поэта Эллэй этэр: «Ооҕуй баай уулаабат, сор баттал тууйбат, ол иһин көҥүл күн көмүстүү күндээрдэ» (89—129).

Ол эрээри сорох омуктарга ооҕуй атыннык өйдөнөр, хоһуйууга туттуллар Збит. Арҕаа Африка норуоттарыгар ооҕуй туһунан төһө эмэ остуоруйа баар. Кинилэр ооҕуйдарын обраһа Европа саһылын обраһыгар майгынныыр дииллэр. Африка остуоруйаларыгар кыра, мөлтөх, бүрэ көрүҥнээх буолан баран, эр санаалаах, дьулуурдаах, булугас өйдөөх харамайдар куруук кыайыылаах тахсаллар. Манна норуот бардам күүстээхтээҕэр өйү, сатабылы, байым баайдаахтааҕар дьадаҥы үлэһит киһини ордороро этиллэр (102—18). Кинилэргэ ооҕуй өйү, муудараһы аан дойдуга хайдах тарҕаппытын туһунан остуоруйа баар (124—252).

Ооҕуйу вьетнамецтар эмиэ сүрдээҕин ытыктыыллар. Ооҕуй ситим тарпытын көрдөхтөрүнэ, үчүгэй күннэр буолаары гыннахтара, үчүгэй сонуну истээри гыннахпыт диэн үөрэллэр. Вьетнам норуота ооҕуйга сүгүрүйэр буолбута бэйэтэ туспа номохтоох. Ооҕуй ситим тардарыгар элбэх бириэмэ барар. Өр муҥнанан оҥорбут ситимин дьоннор биирдэ тоҕо сотоҥ кэбиһэллэр. Ол ооҕуйу төһөлөөх эрэйдиирэ буолуой? Ол гынан баран кини, хата, тулуура бэрт буолан, ситимин хат-хат тарда турар.

Ол эрээри кини аһыммат, тымныы сүрэхтээх дьону биирдэ дьиэ иччитигэр үҥсүбүт. Дьиэ иччитэ: «Эн, Ооҕуй барахсан, дьоҥҥо туох да көдьүүһү аҕалбаккын,
арай кинилэр дьиэлэрин муннугун киртитэҕин. Дьоннор эйигин туох иһин таптыахтарай? Арай ханна эрэ атын сиргэ көстөххүнэ ордук буолуо»,— диэбит. Онуоха:
«Мин дьоҥҥо хайдах көмөлөһөрбүн билэрим буоллар, ону үөрүүнэн оҥоруом этэ. Үрдүк үтүө таҥара, эн миэхэ сүбэлиэҥ буолаарай?»— диэн хомойбут Ооҕуй саҥа
аллайар. Дьиэ иччитэ, толкуйдуу түһэн баран, этэр: «Бачча кыра бэйэҥ дьоҥҥо тугунан кыайан көмөлөһүөҥ буолла. Сөбүлэһэр буоллаххына, миэхэ көмөлөһөөччү
буол. Дьону кытта олоруоҥ, дьоннор тугу кэпсэтэллэрин, кэргэн иһигэр туох сонун тахсарын миэхэ этэр буолуоҥ. Уонна дьоҥҥо мин ааппыттан үтүө сураҕы тиэрдээччи буолуоҥ».

Ооҕуй ити этиини үөрүүнэн ылыммыт, онтон ыла кини Дьиэ иччитин эрэллээх, солбуллубат көмөлөһөөччүтэ буолбут (142—264). Таҥараҕа тус бэйэтигэр көмөлөһөөччү буолартан ордук үрдүк чиэс баар буолуо дуо! Итинтэн ыла дьоннор ооҕуйу олус ытыктыыр, харыстыыр буолбуттар.

Биһиги манна дракон, ооҕуй тустарынан аҕынныбыт. Аан дойду араас омуктарын поэзияларыгар итинник тус-туспатык киирэр харамайдар элбэхтэр.

Бэл диэтэр бэрт элбэх норуот былыр-былыргыттан сөбүлээн ииппит-үөскэппит ынах сүөһүтэ поэзия образтааһыныгар араастаан кииртэлиир буолар эбит.

Нуучча литературатыгар ынах, ньирэй поэтическай киэргэтийгэ төрүт да киирбэттэр.

Оттон Индия поэзиятыгар ынах саамай үтүө, кэрэ, нарын сүөһү быһыытынан поэзия бастыҥтан бастыҥ киэргэлэ буолар. Кинилэргэ саамай хайҕанар дьахталлар эрэ буолбакка, сарыабыналар, үрдүк таҥаралар, ынахха холуллаллар. Үрдүктүк ытыктанар Рама таҥара ийэтэ Каушалья ынахха, оттон Рама бэйэтэ ньирэйгэ холуллаллар.

Ыраас таптал, дириҥ билии, ытык итэҕэл курдук абстрактнай өйдөбүллэр Индия поэзиятыгар ынахха си-бээстзэн, ынаҕынан дьүһүннээн хоһуйуллаллар. Ынах оҕотун таптааһына ырааһа, нарына хас индиец өйүгэр-санаатыгар төһөлөөх поэтичнайдык иҥмитин өссө маннык холобуртан көрүөххэ сөп. Индиецтэргэ туох да хардата суох, күүскэ ылларан таптааһыны бэлиэтээн этэр «уа1за1уа» диэн термин баар эбит. Ити термин үөскээбит төрдө «уа1;5а» (ньирэй) диэн тыл. Ол аата, «уа1за1уа» нууччалыы судургу тылбааһа «телячество» диэн буолар.

Индиецтэргэ оннооҕор ынах инчэҕэй буорга, бадарааҥҥа үктэнэн барбыт суола дьикти поэтическай көстүү буолар эбит. Орто үйэлэрдээҕи Индия аатырбыт поэта Тулси Дас бу курдук хоһуйар:
:А кто же чтит с благословеньем, радуясь такому дару, 
:Как след коровьего копыта переходит всю сансару.

(104—57) 20
 
Тус-туспа эстетическэй көрүү халлаан араас көстүүлэрин өйдөөһүҥҥэ эмиэ биллэр.

Былыргы сорох омуктар халлааны муора дииллэр, сулустар — ол муораҕа устар балыктар; сорохтор халлааны тыа дииллэр, сулустар — ол тыаҕа сылдьар кыыллар; сорохтор халлааны сир дииллэр, сулустар — ол сир күөллэрэ (151—85).

Эвенкилэр саныылларъшан, халлаан — киэҥ-нэлэмэн тайҕа тыа, Улахан Араҥас сулус — тайах, Аччыгый Араҥас Сулус — кини тугута. Күнүс кинилэр, ойуур иһигэр киирэн хааланнар, көстүбэттэр, түүн ойууртан тахсан кэлэллэр, ол иһин киһи хараҕар көстөллөр. Оччоҕо халлаан булчуттара тайахтары, ол аата сулустары, сонордообутунан бараллар (99—69).

Манна эвенкилэр бэйэлэрин сирдээҕи дьарыктарын халлааҥҥа көһөрбүттэрэ көстөр.

Ити эвенкилэргэ эрэ сыһыаннаах буолбатах. Грузиннарга тапталлан оҥоһуллубут халлаан («о кованом небе») туһунан номох баар. «Таҥара сири олохтууругар, кинини алтанынан бүрүйбүтэ»,— диэн илиҥҥи Грузия хайаҕа олохтоохторо ыллыыллар. Күнү эмиэ халлаан уустара таптайан оҥорбуттарын курдук грузин норуотун остуоруцатыгар этиллэр (115—18). Итинник образтааһыннар Кавказ, чуолаан Грузия, бэрт былыргы металлургиялаах буолбутун туоһулуохтарын сөп.

Ыйга баар хара толбоннору сахалар «ый иччитэ», «аргыһахтаах кыыс» дииллэр. Чукчалар ыйы «аллараа дойду күнэ» дииллэр. Ол иһин чукча ойууттара ыйы үөтэллэр. Ыйы уһуннук көрдөххө, киһи өйүн сүтэрэр; ый бэйэтигэр тардан ылыан сөп үһү. Хаһан эрэ ый бэ-йэтигэр тардан ылбыт уола, биитэр кыыһа (бутуһунан остуоруйалар араас варианнара бааллар) ыйга хара толбон буолан көстөр диэн буолар (106—22).

Оттон Америка индеецтэригэр ый — киһи мэҥнээх сирэйэ. Бу туһунан индеецтэр араас биистэригэр тарҕаммыт номох хас да варианнаах. Олортон биирдэстэрэ маннык:

Былыр уолаттар уонна кыргыттар тус-туспа олороллоро үһү. Аан бастаан бииргэ хонуохтаах түүннэригэр кыргыттар хижинаҕа урут киирэн сыппыттар, уолаттар таһырдьа кутаа аттыгар хаалбыттар. Онтон уолаттар хижинаҕа киирбиттэр. Биирдии бэйэлэрэ биирдии кыыһы ылаллар. Хараҥаҕа ким кимин билбэт. Биир уол кыыһа кимин хайаан да билиэн баҕарбыт. «Кимҥиний?»— диэн сибигинэйэр да, кыыс саҥарбат. Онуоха уол тарбаҕынан бадарааны сотон ылан, кыыс сирэйигэр ымньыыр.

Халлаан сырдыан иннинэ уолаттар хижинаттан тахсаллар. Уол, кутаа аттыгар олорон, кыыс сирэйин бэлиэтээбитин туһунан кэпсиир.
Сарсыарда сырдаабытын кэннэ көрбүттэрэ — уол бэйэтин бииргэ төрөөбүт балтын сирэйин бэлиэтээбит эбит. Онтон ыла убайдаах балыс улуу айыыны оҥорон, онтон саатан, күҥҥэ уонна ыйга кубулуйаннар, халлааҥҥа уста сылдьар буолбуттар. Мэҥнээх сирэйдээх балта (ый) халлаан атын улаҕатыттан быктар эрэ, уол (күн), саатан, саһа охсор үһү.

Карибтар диэн индеецтэр биир биистэрэ ол ыйга кубулуйбут кыыс. Хйали диэн уолуттан ууһаан-тэнийэн барбыппыт дииллэр үһү (123—124, 243).

Халлааҥҥа түүн сыдьаайар сырдык балаһаны нууччалар — «үүт суол» («млечный путь»), Украина бааһынайдара — паннар батталларыттан куотар суол, чукчалар — ахса биллибэт элбэх арыылардаах өрүс, балыксыт полинезиецтэр — уһун-синньигэс балык, эвенкилэр — булчут хайыһарын суола дииллэр.

Этиҥ китайдарга — драконнар охсуһаллара, саха-ларга — аан дойду атыыра кистиирэ, индиецтэргэ — ынах маҥырыыра, чукчаларга — түлүөн тириитигэр оонньуур кыргыттар айдаараллара. Оттон ардах сүөһү иитиитинэн, сир оҥоһуутунан дьарыктанар индиецтэргэ ол маҥырыыр халлаан ынаҕын илгэлээх үүтэ буоллаҕына, ардахха наадыйбат булчут чукчаларга ол оонньуур, айдаарар халлаанкыргыттарын ииктэрэ буолан алдьатара эмиэ өйдөнүөн сөп.

Славяннар былыр халлаан сорох бөлөх сулустарын сири оҥорор сэптэрин-сэбиргэллэрин аатынан (суханан, барананан, кыраабылынан, хотуурунан уо. д. .а) ааттаталаабыттара дьон сирдээҕи олоҕо, дьарыга, сирдээҕи событие, комедия, драма халлааҥҥа тыктарыллыбытын туоһулуур курдуктар.

Бэл тыал хайа диэкиттэн үрэрэ  атын-атын эстетическэй сыһыаны үөскэтэр. Сахаҕа илинтэн үрэр тыал ардаҕы, быйаҥы аҕаларын иһин хайҕанар, «иэйэхситтээх илин халлаан итии тыала» диэн буолар.

Оттон «Зеленый Мыс» арыыларыгар олохтоохторго илинтэн, Сахараттан, үрэр тыаллар, суту, өлүүнү аҕалар буоланнар, абааһы көрүллэллэр, кинилэр поэзияларыгар омсолооҕу хоһуйарга туттуллаллар. Ол иһин Африка биир эдэр поэта Овидио Мартинс «Мы бичуемые восточным ветром!»  (138—231), — диир.

Саҕах түөрт өттүн бэлиэтээн этии да уратылаах. Сахалар илин өттүлэрэ күн тахсыытын туһун, кэлин өттүлэрэ (арҕаалара) күн киириитин туһун диэки эбит буоллаҕына, вьетнамецтарга илиннэрэ соҕуруу, кэннилэрэ хоту буолар эбит. Былыргы египтяннар Египеттэн соҕуруу сытар сирдэри «иннигэ» (впереди), оттон Сир ортотунааҕы муораны, Нил өрүс төрдүн «кэннигэ» (позади) баар сирдэр диэн ааттыыллара үһү (124—60). Ити хаһан эрэ быдан былыр сахалар арҕааттан илин, египтяннар, вьетнамецтар хотуттан соҕуруу сыҕарыйан олохсуйбуттарын кэрэһэлиир быһыылаах.

Сахалар хоту уонна соҕуруу диэннэрэ былыргы тюрк-скай төрүттээхтэрин туһунан тылы чинчийээччилэр этэллэр. Былыргы тюрк тылыгар «йохору»— үөһэ, өрө, оттон «ходы», «хойы» — аллара диэн буолар збит (101— 11). Ол аата, илин диэки сирэйдэннэххэ, хоту — хаҥас диэки аллара түһүү, соҕуруу — уҥа диэки өрө тахсыы буолар. Оттон вьетнамецтарга «арҕаа тахсыы», «илин түһүү» (149—5) диэн этиилэр эмиэ сирдэрин рельебиттэн үөскээбиттэр: кинилэр арҕаа өттүлэринэн туруук таас хайалар күөнтүүллэр, илининэн   муора эҥсиллэр.

Киргизтэргэ сир обраһа эмиэ иҥнэри. Сахалар айыыны үөһэ, абааһыны аллара олохтообут буоллахтарына киргизтэр киэнэ төптөрү эбит. Киргизтэр абааһылара хараҥа күүстэрэ — үөһэ, хайаҕа.

Чингиз Айтматов «Маҥнайгы учуутал» диэн сэһэнигэр Алтынайы хайа дьоно уоран үөһэ илдьэ бараллар. Кыыс үөһэ хайаҕа олорон күҥҥэ, сырдыкка чугаһаабыт курдук төрүт да санаммат, били аллараа адьарай аймаҕын хаайыытыгар олорор сахалар Туйаарыма Куоларыныы, тымныы, хараҥа ииҥҥэ, түүл-бит курдук дойдуга түбэспиттии туттар. Хайаҕа тымныы, хараҥа, эргиччи түүн курдук буоллаҕына, сылаас, сырдык, өҥ-быйаҥ аллараттан, налыыттан аллар. Күн аллара, степкэ сырайар, стептэн илгэлээх итии салгын илгийэр. Киргизтэргэ хайаттан киэҥ-нэлэмэн хонууга киирии суола — тиллии, ырааһырыы, өй-санаа, дууһа сэртэхсийиитин символа (112—89,91).

Оттон дэхси сир олохтоохторо хайаҕа сыһыаннара киргизтэр өйдөбүллэригэр сөп түбэспэт диэххэ сөп. Нуучча улуу поэттара Пушкин, Лермонтов Кавказ хайаларын хайдах курдук сөҕө-махтайа көрбүттэрэй, умсулҕаннаахтык хоһуйбуттарай! Нуучча поэзиятыгар хайаны дабайыы ыараханы кыайыы, үрдүккэ, кэрэҕэ, сырдыкка талаһыы буолар буолбат дуо?

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>1kujf3uc3ferlga4wr0zviamoropgs8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Климат араас курдааһыннарыгар... (Копырин Н.З.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>54</id>
    <revision>
      <id>4530</id>
      <parentid>4162</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T00:28:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4530</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7243" sha1="6gqt8csovoqc8be3cmrio943omy6suk" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Бастакы глава)
 | previous   = ←[[Аны... ооҕуй үөнү ылыаҕыҥ...]]
 | next       = [[Омуктар уһулуччу таптыыр өҥнөрө...]]→
 | notes      = 
}}
Климат араас курдааһыннарыгар олорор омуктар тымныыга уонна итиигэ сыһыаннара тус-туспа. Уһун тымныы кыһын хоту дойду олохтоохторугар элбэх эрэйи, түбүгү үөскэтэр. Былыр намыһах сайдыылаах, батталлаах үйэҕэ кыһын кыыбаҕата дьадаҥыга сортон-муҥтан атыны аҕалбат этэ. Арай Советскай былааска, оҥоруулаах күүстэр барҕарар усулуобуйалара үөскээн, киһи киһини көлөһүннүүрэ суох оҥоһуллан, биһиги кыһыны улахан кыһалҕата суох аһарар буоллубут.

Саха норуота олуурдаах уһун тымныы кыһын эрэйин-кыһалҕатын аччатарга былыр-былыргыттан баҕара саныыра. Ол санаа баҕата Улуу Кудаҥса, Чачыгыр Таас ойуун курдук сир-халлаан сокуонун уларытарга соруммут улуу, модун образтары үөскэппитэ.

Кыһыны, сүрдээн-кэптээн, Дьыл Оҕуһа диэн дьүһүйбүттэр. Күнү-ыйы бүөлүүр күөх эбириэн оҕус күһүн хотугу муустаах муора улаҕатыттан тахсан кэлэр. Саас кини хантан кэлбит сирин диэки төннөр, биитэр өлүгүн сааскы уу мотуога илдьэ барар. Кыһын тымныыта улам мөлтөөн иһиитин сиэринэн бу оҕус бастаан «муоһун кылаана кыларыйар», онтон «бастакы муоһа тостон түһэр», онтон «иккис муоһа тостор», тиһэҕэр, ыкса саас буолуута «сиһэ булгуруйар» диэн этэллэр.

Биһиги поэппыт А. Е. Кулаковскай хоһуйарынан, «айыҥат аймаҕын кытта аат-миҥэ былдьаһар, атаан-мөҥүөн аахсар анабыллаах» анысханнаах Хотугу байҕал эбэ хотун «богдо үрүйэ», Өлүөнэ, бар-дьоҥҥо аһыныгас санаатын иһин, өһөөн, анаан-тэрийэн ыыппыт «уоҕан уола» эбит «Дьыл оҕуһа» диэн. Бу Оҕус «ыыс быдан тыыннаах, болуо муус муруннаах, кыаһаан муус кыла-маннаах, аймыыр муус арҕастаах, көмнөх хаар көлөһүннээх, хайыр ойбон харахтаах, уһун ураа муостаах, күнү-ыйы күкүрдүүр күр муус көҕүстээх». «Кини бэйэлээх хаамыталаан хачыгыраатаҕын аайы халыҥ хаар хаҥыыр, сүүрэкэлээн күһүгүрэйдэҕин аайы сүдү тымныы сүлүһүннүрэр, муннун бууһугураттаҕын аайы мунан барар буркун турар, тыынан кыскырыттаҕын аайы тымныы-дьыбар тыйыһырар, ураалаҥкыр муоһуттан улуу сата турар». Кини «аас-майах аргыстанан, иҥсэ-мэнэгэй эҥэрдэнэн, оп-соллоҥ ойоҕостонон, дьаҥ-дьаһах таһаҕастанан, ыарыы-сүтүү ындыыланан, өлүү-сүтүү көтөллөнөн» кэлэн «күн дьонун күһүҥҥүттэн ыла күл-көмөр гынар буолбут» (43—93).

Поэт тымныы кыһарҕаныгар төрөөбүт айылҕатын («Өрөгөйдөөх Өлүөнэтин») кыратык да буруйдаабат, хата, бу айылҕа аһыныгаһын уһулуччу чорботон, бэлиэтиир. Лена, бар дьоҥҥо көмөлөһөрүн иһин буруйданан, аҕыс ый тухары «хаар хаайыыланар», «муус олбохтонор», «аҥардас хараҕын эрэ уутунан харылыы сытар гына харгыстанар».

«Тымныы оҕуһа», «тымныы муоһа» саха ырыатыгар-тойугар үгүстүк киирбит образтар буолаллар.

Тымныы сир олохтоохторугар кыһын кыһалҕата үлахан буоллаҕына, итии сир дьонун олус куйаас эмиэ эрэйдиир. Биһиги ёылааска, кинилэр сөрүүҥҥэ баҕараллар. Кинилэр ити үйэ-саас тухары уот куйааһы мөлтөтөр баҕа санаалара эмиэ араас образтары үөскэтэллэр. Холобур, Кытайга, Вьетнамҥа былыр халлааҥҥа уон күн биирдэ тахсан, алдьархайдаах сут, кураан буолбутун туһунан номохтор бааллар эбит. Китай норуотун номоҕунан уон күн халлааҥҥа уочаратынан тахсаллара үһү. Ол бэрээдэктэрэ уларыйан, биирдэ, Яо диэн үһүйээҥҥэ этиллэр император баһылаан олорор кэмигэр, уон күн онуон тэҥҥэ тахсыбыттар. Сир-халлаан умайар уот куйааһа турбут. Ханна да хаххаланар күлүк суох. Үүнээйи куурарын-хатарын ааһан, бэл таас, тимир кытта ууллар, киһи хаана тымырдарыгар оргуйан хаалар куттала үөскээбит. Оттон сахаҕа сир-дойду дэлбэритэ тоҥор, бургунас ынах муоһа булгурута барар тымныыта хоһооҥҥо киирэр (37—45).

Император, ыксаан, үрдүкү таҥараттан үҥэн-сүктэн көмүскэл көрдөспүт. Үрдүкү таҥара И диэн бэргэн ытааччыны ыыппыт. Бу ытааччы тоҕус күнү тоҕута ытыалаан кэбиспит, биир эрэ күнү ордорбут. Онтон ыла халлааҥҥа соҕотох күн тахсар буолбут, тыынар тыыннаах, үүнээйи торолуйан үөскээбит (154—175, 181).

[[Категория:Копырин Николай Захарович]]
[[Категория:Кириитикэ]]</text>
      <sha1>6gqt8csovoqc8be3cmrio943omy6suk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Омуктар уһулуччу таптыыр өҥнөрө...</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55</id>
    <revision>
      <id>4531</id>
      <parentid>3879</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T00:38:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4531</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17326" sha1="38qjy25bk8zxx702wwcnk5sbu094pxg" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Бастакы глава)
 | previous   = ←[[Климат араас курдааҥыннарыгар...]]
 | next       = [[Саха норуотун тылынан айымньытын дьүһүннээһиннэрэ]]→
 | notes      = 
}}
Омуктар уһулуччу таптыыр өҥнөрө араас буолар. Сорохтор маҥаны, сорохтор хараны, сорохтор кыһылы, сорохтор араҕаһы, сорохтор күөҕү кэрэхсииллэр.
 
Г. Д. Гачев суруйарынан, экватордааҕы Африка сорох норуоттара хара дьүһүнү идеал оҥостоллор. «Хара сор» диэн этии кинилэргэ «сырдык сор» диэх курдук дьиибэтик иһиллиэ эбит. Отелло:- «мин харабын!»— диэн кэмириниитэ, бэйэни хайҕаныы курдук төттөрүтүк өйдөнүөн сөп үһү (112—79).

Африка сорох омуктарыгар хара үөрүүнү-көтүүнү көрдөрөр буоллаҕына, үрүҥ абааһы өҥө, кутурҕаны бэлиэтиир өҥ. Соҕуруу Африка суруйааччыта Питер Абрахамс биир романын геройа Губузу маннык этэр: үрүҥнэр абааһыны хара дииллэр. Оттон биһиги, харалар,... абааһыны үрүҥ гына ойуулуубут» (124—237, 257).

Хара өҥү абааһы көрөр, үрүҥ (маҥан) өҥү ханныктан да ордорор омук элбэх. Олорго түүр-монгол төрүттээх омуктар үгүстэрэ эмиэ киирсэллэр.

Былыргы монголлар үрүҥ ый (цаган-сара) диэн сылга биирдэ күһүн атаарар бырааһынньыктаахтара үһү. Бу бырааһынньыкка бары маҥаны таҥналлара, маҥан биэ кымыһынан, маҥан дьүһүннээх сылгынан, бараанынан үрдүк айыыларга бэлэх-туһах биэрэллэрэ үһү диэн буолар (103—41).

Түүр норуоттар эпостарыгар, ол иһигэр алтайдар «Маадай Караларыгар», айыы дьоно үрүҥ сирэйдээх, аллараа дойдуга олохтоохтор хара дьүһүннээх гына ойууланаллар (126—461).

Былыргы сахалар саамай таптыыр өҥнөрө — эмиэ үрүҥ (маҥан). Кинилэргэ туох кэрэ, үчүгэй, хайҕаныан, ытыктаныан сөптөөх барыта «үрүҥ (маҥан)» диэн эпитетынан киэргэтиллэр («үрүҥ күн», «Үрүҥ Аар тойон», «үрүҥ илгэ (сөлөгөй)», «Үрүҥ Уолан», «кындыа маҥан кыргыттар», «холбороҥ маҥан хочо» уо. д. а.). Саха араҕас расаҕа киирсэр эрээри, «кырса кылбаҕарга, субата туртаҕарга» умсугуйар.

К. Г. Оросин олоҥхотугар абааһы бухатыыра айыы бухатыырыгар: «килбиэннээх маҥан сирэйгин киртитиэм, туналҕаннаах маҥан ньуургун суһуктутуом»,— диэн саанар, Ньургун Боотур өлүү уутугар сөтүөлээн баран: «хара бэйэм үрүҥ буоллум, куһаҕан бэйэм үчүгэй киһи буоллум», — диир (22—174,204).

Бэл халлаан биир сүдү көстүүтүн омук-омук атын-атыннык хоһуйан этэр. Холобур, нууччаҕа күн «красное солнышко» буоллаҕына, сахаҕа кини «үрүҥ күн» дэнэр.
 
Нуучча норуота бэрт былыргыттан «красный» диэн эпитетынан туох баар үтүөнү, кыраһыабайы, сыаналааҕы барытын бэлиэтээн этэрэ («красный молодец (девица)», «красная изба», «красное словцо»). Кэлин, үөрэхтээхтэр сабаҕалыылларынан XIV—XVI үйэлэртэн бэттэх, ити тылынан өҥү бэлиэтиир буолбуттар. Өссө кэлин ити тыл «революционнай» диэн суолтаҕа туттуллар буолбут.

Нууччаҕа «красный» диэн баарын кэриэтэ, биһиги, сахалар, «кэрэ» диэн тылынан үчүгэйи, кыраһыабайы даҕаны («кэрэ киһи», «кэрэ тыл»), өҥү даҕаны («кэрэ&gt; биэ») бэлиэтээн этэбит.

Кыһыл өҥү Африка сорох омуктара таптыыллар. Холобур, Судан олохтоохторо күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри ытыстарын, уллуҥахтарын, тыҥырахтарын хнаттан оҥоһуллар кыһыл кыраасканан кырааскалана сылдьаллар. Кинилэргэ кыһыл өҥ үөрүү, таптал, астыныы бэлиэтэ(124—237).

Оттон Индонезияҕа олохтоох ниас омук араҕас өҥү ордорор. Араҕас өҥ ыраас, үтүө быһыы символа. Үтүө иитиилээх, эйэҕэс киһини ниастар «араҕас майгылаах» диэхтэрэ (биһиги «ыраас (сырдык) майгылаах» диирбиг тэҥэ); үчүгэй түүлү түһээтэхтэринэ, «араҕас түүлү түһээтим» диэхтэрэ (114—273).
Сорох чинчийээччилэр этэллэринэн, Прибалтика олохтоохторо халлаан күөҕэ (синий) өҥү ырыаларыгар-тойуктарыгар хото киллэрэллэр эбит (141—88).

Биһиги бу омук таптыыр өҥө үчүгэй, бу омук таптыыр өҥө куһаҕан диэн быһаччы этэн кэбиһэрбит букатын сыыһа. Тус-туспа омук ханнык өҥү, тоҕо сөбүлүүрүн кини историятын, культуратын үөрэттэххэ эрэ өйдүөххэ сөп.

Уонна, олох уларыйан иһиитин быһыытынан, омуктар өҥҥө эстетическэй сыһыаннара эмиэ уларыйар. Аан дойду пролетариата көҥүл, социализм иһин охсуһуутунан сибээстээн, кыһыл өҥ, революция өҥө, бары үлэһит норуоттар саамай таптыыр, умсугуйар өҥнөрө буолла. Кыһыл өҥ, босхолонуу, революция, сайдыы символын быһыытынан, ордук Улуу Октябрьскай социалистическай революция кыайбытыттан бэттэх нуучча пролетариатын кылаассабай охсуһуутун үтүө сабыдыалынан аан дойду үрдүнэн киэҥник тарҕанна, үлэһиттэр бары умсугуйар интернациональнай өҥнөрө буолла.
 
Омуктар ордук чорботон сыаналыыр күндү таастара, металлара эмиэ биир буолбатах эбит. Бэл арбаммыт кыһыл көмүс, холобур, Африка сорох биистэригэр улаханнык сыаналаммат. Африка ювелирдара саамай күндүркэтэр матырыйааллара — коралл. Бронза барельефтарга ойууламмыт дьоннор илиилэрэ, моойдоро, сирэйдэрэ кытта аата-ахса биллибэт күөх коралл соппуоскаларынан, араас иилэҕэстэринэн симэммит буолаллар (124—239).

Оттон кытай поэттара нефрити бэл алмаастан ордороллор, туох баар кэрэни, үчүгэйи нефриккэ холууллар, нефритинэн өрүстэр, күөллэр, хайалар ааттара ааттаналлар. Киһи өйө, үөрэҕэ нефрит бөҕөтүгэр, көнөтө, чиэһинэйэ нефрит сытыы кырыыларыгар холуйуллаллар, киниэхэ күндү, кэрэ, үрүҥ, уран, нарын диэн эпитеттэр иҥэриллибиттэр. Ол иһин нефрит образтааһыҥҥа элбэхтик киирбит: «Үтүө киһи үчүгэй быһыыта нефриттиин хатыһар», «Бүтүн черепица буолуох кэриэтин нефрит үлтүркэйэ буолбут ордук» уо. д. а. (147—186).

Аны, хас биирдии норуот тус бэйэтэ былыр-былыргыттан үөскэппит бэрт элбэх ураты этиилэрдээх буоларын ахтар тоҕоостоох. Ол ураты образтаан этиилэри анаан быһаардахха эрэ, атын омук киһитэ өйдүүр кыахтаах. Оннук этиилэр литература национальнай дьүһүннээһиннэригэр киирсэллэр. Элбэхтэн биирдии эмэ холобурдарда ылыаҕыҥ.

Африка сорох норуоттара киһи өйө иһигэр баар дииллэр эбит. Холобур, бауле омук остуоруйаларыгар биир бааһынай ойоҕор маннык этэр: «Мин испэр (иһим иһигэр) биир санаа кэллэ (мне в живот пришла одна мысль) (102—152), — диэн.

Сахалар эмиэ «испэр санаан сылдьабын» дииллэр, «киэҥ көҕүстээх» диэн кыраҕа ыксаабат, холку өйдөөх-санаалаах киһини этэллэр. Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕана биһиги поэттарбыт «уоттаах санаа уолугу тууйбакка, күүстээх санаа көхсүгэ көөймөккө» (55—46) хааннаах фашистары утары абаран-сатаран туран охсуһарга советскай норуоту ыҥырбыттара.

Сахалары кытта биир төрүттээх былыргы алтайдар киһи өйө түөһүн иһигэр баар дииллэрэ үһү. Кинилэр билигин даҕаны, кими эрэ «өйдөөх киһи» диэрилэр, этэллэр: «көгүстү кижи (человек с грудью)» (126— 463). 58
 
Ити курдук, киһи өйө-санаата, төбөтүгэр буолбатах — иһин, түөһүн, көхсүн иһигэр үөскүүр диэн өйдөөһүн былыр үгүс омукка баар буолбут суол быһыылаах.

Сахаҕа соһуччу үөрбүт, санаата табыллыбыт киһини «үөһэ тэһиннэ» («в нем прохудилась желчь») дииллэр. Бу образтаан этиини, быһааран биэрбэтэххэ, атын омук киһитэ сатаан өйдүө суоҕа.

Хотугу Америкаҕа, бизнес баһылыыр дойдутугар, аҥардас байарга-тайарга, тус бэйэ барыһырарыгар дьулуһуу дьон өйүгэр-санаатыгар төһөлөөх иҥмитин В. В. Маяковскай кинилэр күннээҕи саҥарар тылларыттан истэн бу курдук суруйан турар:
«Американец көрүстэҕинэ: — үтүө сарсыарда,— диэн кытыга суох тылы саҥарыа суоҕа. Кини: —мек моней? (харчыны оҥороҕун?), — диэн үтүө бэйэлээхтик ордоотоот, ааһа туруо.

Американец: — эн бүгүн сирэйиҥ-хараҕыҥ мөлтөх (эбэтэр үчүгэй),— диэн бүдүктүк этиэ суоҕа. Американец:— эн бүгүн икки цента курдуккун (эбэтэр эн бүгүн мөлүйүөн доллар курдуккун), — диэн чуолкайдык быһаарыаҕа.

Поэт, художник, философ эбитэ дуу диэн эн тускунан таайа сатыыр гына этиэ суоҕа. — Бу киһи 1.230.000 долларга турар, — диэн американец бэрт чуолкайдык быһаарыаҕа. Итинэн кини барытын этэн кэбиһэр: эн кимнээххэри билсэргин, эйигин ханна ыалдьыттаталларын, эн сайын ханна сынньана бараргын уо. д. а.» (128—533).

Хайдах курдук бэргэн характеристиканый! Империалистическай Америкаҕа харчы, барыс ымсыыта эрэ дьону өрө күүрдэрин кинилэр бэйэлэрин саҥарар тыллара дьүһүннээн биэрэр эбээт. Американецтар итинник саҥараллара советскай киһиэхэ олус олуонатык иһиллэр.

Биһиги манна, бэрт кылгастык да буоллар, араас норуоттар уус-уран дьүһүннээһиннэрэ, эстетическэй көрүүлэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн уратылаһар холобурдарын аҕалтаатыбыт. Норуоттар поэтическай дьүһүннээһиннэрин, эстетическэй көрүүлэрин, ол иһигэр кинилэр бу боппуруоска национальнай уратылаһар өрүттэрин үөрэтии, билии бэрт наадалаах. Ыраах сирдэр, дьоннор, нациялар тустарынан билии-көрүү эбиллэн иһиитэ киһи эмоциональнай сайдыытыгар, вкуһугар, өйүгэр-санаатыгар, характерыгар үчүгэйдик дьайаллар, киһи духовнай эйгэтин байыталлар.

Билиҥҥи цивилизация эйгэтигэр саҥаттан саҥа норуоттар киирэллэр. Киһи аймахха буола турар науч-най-техническэй сайдыы, «демографическай өрө үллүү», колониализм үлтүрүйүүтэ уонна элбэх тутулуга суох дойдулар үөскээһиннэрэ сир шарын бар-дьонун культурата холбоһон биир кэлимник сайдарыгар күһэйэр. Ол иһин гуманитарнай наукалар иннилэригэр аан дойду бары норуоттарын культураларын өйдүүр, үөрэтэр улахан уустук сорук турар. Литературоведтар болҕомтолорун далыгар общественнай сайдыы араас кэрдииһигэр турар норуоттар литературалара киирэллэр. Дьэ ол иһин капитализм уонна социализм стадиятыгар сылдьар норуоттар билиҥҥи литератураларын үөрэтиинэн эрэ муҥурдаммакка, феодализм эбэтэр родовой общество кэрднистэригэр баар литературалар сайдыыларын закономерностарын чинчийиинэн эмиэ дьарыктаныахха наада. «Литературоведение «ырааҕы» кытта охсуһар, дьоннор, норуоттар, үйэлэр икки ардыларынааҕы мэһэйдэри суох гынарга дьулуһар буолан, ол иһин киниэхэ араас темалар, улахан кэмнэр наадалар. Литературоведение киһиэхэ киһилии социальноһы иитэр» (125— 8), — диэн суруйар академик Д. С. Лихачев.

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>38qjy25bk8zxx702wwcnk5sbu094pxg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Күн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56</id>
    <revision>
      <id>4551</id>
      <parentid>3889</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T05:58:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4551</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22854" sha1="cme0ghptynli68kfmbbki65avn2z5kz" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Үһүс глава)
 | previous   = ←[[Көмүс. Тимир]]
 | next       = [[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Саас, сайын. Кыһын]]→
 | notes      = 
}}

== Үһүс глава. САХА СУРУГУНАН ПОЭЗИЯТЫН ДЬҮҺҮННЭЭҺИННЭРЭ ==


=== А)   БЫЛЫРГЫТТАН БААР ДЬҮҺҮННЭЭҺИННЭР ===

'''Күн.''' Биһиги суругунан литературабыт XX үйэ саҕаланыытыгар Россияҕа буолбут бастакы буржуазнай-демократическай революция долгуннаах күннэригэр төрөөбүт фольклорун үтүө үгэстэригэр олоҕуран, нуучча улуу классическай литературатын сабыдыалынан үөскээбитэ. Саха үлэһит норуотун өйө-санаата, литературата дохсуннук сайдарыгар Улуу Октябрьскай социалистическай революция, В. И. Ленин идеялара букатыннаахтык кыайыылара бөҕө тирэх буолбуттара. Улуу Октябрь буурҕата эргэ олоҕу, эргэ итэҕэли, үгэһи, батталы-атаҕастабылы барытын киэр типпитэ, үлтү ытыйбыта, оттон норуот үтүө үгэстэрин, үйэ-саас тухары муспут ситиһиилэрин өссө ордук сайыннарбыта, барҕардыбыта.

Ол курдук, саха тылынан уонна суругунан поэзиятын дьүһүннээһиннэрин икки ардыларыгар букатын быстан хаалар тосту уларыйыы тахсыбата диэххэ сөп. Аан бастаан үөскүүр суругунан литература фольклор ойуулааһыннарыттан бэрт элбэҕи туһаммыта, тирэх оҥостубута. Быдан былыргыттан образтааһыҥҥа таптаан киллэрбит күммүт, күөрэгэйбит, кыталыкпыт, аппыт уо. д. а. бүгүн даҕаны биһиги поэттарбыт ырыаларын-хоһооннорун киэргэтэллэр, төһө да туттуллууларын ис хоһооно, аспега уларыйбытын иннигэр, бугүҥҥү поэзияҕа бэрт үчүгэйдик туһанылла сылдьаллар.

Суругунан литератураҕа күн обраһа элбэх эгэлгэ, баай ис хоһооннонон киирдэ. Норуот былыр таҥара оҥостон үҥпүт-сүктүбүт «үрүҥ күнэ» саҥалыы, киэҥ, дириҥ суолталанна, уус тыл күлүмүрдүү оонньуур киэргэлэ буолла.

Норуот чулуу уола Баһылай Манчаары (С. Зверев туойуутунан) ханан да ыйдыҥата суох хараҥа баттал аҥардастыы бүрүүкээн турдаҕына: «аан дойдуга аламай күн алаарыйа тахсан, атаҕастаммыт аҕа ууһа хаһан хараҕын көрүө баарай?!» (52—281),— диэн көҥүлгэ дьулуһуутун ыралаан эппит буоллаҕына, Бороҕон улууһун киһитэ П. А. Охлопков (Наара суох) 1905 сыллаахха бастакы революционнай өрө турууттан көтөҕүллэн, Якутскайга «Народнай мунньах» дьиэтигэр баайдары, тойоттору утары ис хоһоонноох ырыа ыллыырыгар, «күнү-ыйы бүөлээбиккит күн бүгүҥҥүлээх эрэ буолуоҕа!» (52—280) диэн, кинилэр кэхтэр кэмнэрэ-чаастара чугаһаабытын өтө көрөн эппитэ. Манна күнүнэн киһи киһини баттаабат көҥүл, дьоллоох олоҕо символланар.

Улуу Октябрь кыайыыта, Советскай былаас олохтонуута сахаларга хаһан да көстүбэтэх күн тахсыыта, онтон үөрүү, өрөгөйдөөһүн. Ол туһунан саха советскай литературатын төрүттээбит, төлөннөөх революционер-ленинец П. А. Ойуунускай бу курдук туойбута:
:Көстөр күн сырдыга, 
:Көҥүлбүт ыллыта
:Аһыллан,
:Арыллан —
:Үөрдэхпиэн,
:Үөрдэхпиэн! (36—190)
Дьэ итинтэн бэттэх саха поэзията бутүннүүтэ күнүнэн, сааһынан туолар. «Совет былааһа сааскы күннүү ойор» (89—156), поэттар «ыллыыллар сахаҕа саас буолтун, Октябрь уот күнэ ойбутун» (94—138). Оттон революцияны кытта саастыы поэттар «Өктөөппүт күнүн сардаҥата биһикпитигэр тыкпыта» (4—283) — диэн хоһуйаллар. Саха бааһынайдарын холбоһуктааһын — бу кинилэргэ күн тахсыыта: «колхуоһунай олохпут күндэлэс күнэ хоту дойду үрдүнэн күөрэйэ ойдо» (61— 427).

Итинтэн бэттэх Улуу Россия, били олоҥхоҕо этэр курдук, «киирбэт күннээх, күөх сайыннаах, хаарыан улуу дойду буолар» (32—197), советскай норуоттар «көҥүлүн булуммут күн-өркөн улууһа аатыраллар» (89—222).

Күҥҥэ тэҥнэнэллэр улуу коммунист партията, кини сирдьитэ, революция хотторбот знамята. Партия, эн «күнэ суох сири күннээтиҥ» (89—395), «Эн, Ленин пар-тията,... киирбэт күн курдук сыламныы   күндээрдиҥ!» (8—117), «Эн күн знамяҥ аннынан эрдээхтик сахалар хаамабыт» (32—261) диэн буолар.

Күн обраһа ордук хойуутук киһи аймах генийэ В. И. Ленини хоһуйарга туттуллар. Күн ийэ, күн аҕа диир кэриэтэ Лениҥҥэ күн мэлдьи туттуллар эпитет буолла. Итини сэргэ Ленин, күн курдук, үөһэ күөрэйэн тахсан, сири-дойдуну барытын сырдатар гына ойууланар: «устата биллибэт, туората көстүбэт улахан дойдуттан күн буолан күөрэйдиҥ» (32—198).

Манна сирдьит обраһа балачча абстрактнайдык бэриллэр. Итиннэ майгынныыр буолан баран, арыый сиһилии күҥҥэ тэҥнээһин эмиэ баар.

:Ис иһиттэн сардаҥарбыт үрдүк сүүһэ — 
:Ити өркөн өйүн өтө көстөр күүһэ. 
:Арыый быһыччы көрбүт хараҕын кыламаннара — 
:Аламай маҥан күн көмүс сардаҥалара. 
:Саҕах үрдүнэн тахсан эрэринии, итиннэ, 
:Сандал халлааны сандаардан чэмэлитэ, 
:Сир-дойду үрдүвэн күөрэйэн көһүннэ Ильич сүдү сүүстээх төгүрүк төбөтө. (72 — 70)
Сирдьит олоҕун ис характерын күнүнэн холобурдаан көрдөрүү эмиэ баар. Күн уонна Ленин иккиэн күннэтэ улууканнаах үлэни толороллор буолан баран, махтал тылтан ураты манньаҕа наадыйбаттар, «күн сиригэр кинилэр күннүүн иккиэйэх эбиттэр» (33—93) диэн хоһуйар поэт П. Тобуруокап.

Лениҥ «күнү аҕалбыт», «күнү таһаарбыт», «күнү көрдөрбүт» киһинэн ааҕыллар. «Киирбэт сылаас күнү таһаарбыт улуу Ленини уруйдуубут!» (52—297).
Ленин үөрэҕэ, знамята күҥҥэ тэҥнээхтэр: «Ленин... өр үйэҕэ өлбөөрбөт күн сырдык үөрэҕэ» (90—5), «кини тыыннааҕын бэлиэтэ — мөлүйүөн күн тэҥэ знамята бүтүн сир түөһүн сырдатта». Оттон биһиги оҕолорбут үөрзниэх тустаахтар Лениннии «күн курдук сырдыырга, күлүгү кыйдыырга» (89—185, 343).

Олоҥхо кырасаабыссаларын оннуларьҥар, аны билигин саҥа олох тутааччылара комсомолкалар, колхозтаах хоһууттар күҥҥэ тэҥнэнэллэр. «Күн уота — Маайакам, сэгэрим, куотума, илдьэ бар, абыраа!» (89 —90)— диир үөрэниэн баҕарар батараак кыыс куораттан тыаҕа боломуочунайынан тахса сылдьар комсомолкаҕа. Оттон Кирилэ хараҕар колхозтаах доҕоро — Маайата «от мустара күн буолан устара» (24—64). Тыа дьоно, айылҕа оҕолоро, «күн уота, күөх салгын аргыстаах, килбиктик мичээрдээн», промышленноска рабочай кылаас кэккэтин хаҥата кэлэллэр (89—107).

Былыр туох үчүгэй барыта күҥҥэ тэҥнэнэр буоллаҕына, билигин хамначчыт, батараак, баттаммыт үлэһит норуот көҥүлү ылыыта, дьоллоох олоҕу аҕалбыт Улуу Октябрьскай социалистическай революция, Коммунис-тическай партия, кини сирдьитэ В. И. Ленин, Советскай былаас — бары күннэр.

Күн ордук чопчу, историческай көстүүлэри образтаан хоһуйууга үгүстүк туттуллар буолан иһэр. «Москвабыт күнүн уота Өлүөнэҕэ күлүмнээтэ» (32—284), «көрүөхтэн күндэлэс күн тыкпыт долгуйар Дьокуускай куоракка» (89—90), «күн куорат-бөһүөлэк күөрэйэн эрэрэ — көрүөххэ күндүтүөн!» Улуу өрүстэрбит — Лена, Бүлүү, Алдан — «көмүскэс санаалаах күн эбэлэрбит»; ГЭС рабочайа электричество уотунан «дьыбардаах хотугу халлааҥҥа киирбэт күнү күлүбүрэтэр» (94—77, 153, 171). Советскай конституция — «норуоппут күн сокуона» (89—130), герой олоҕо — «күн олох», эйэ диэн «күн тыл», алмаас — «күн тааһа», буорга кутан үүннэрэр сиэмэбит туорахтара — «күн кылабачыгас таммахтара» (13—51), «холоруктаах хоту да дойдуга коммунизм күн дьиэтин тутуллуо!»  (94—-150),— дииллэр.

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр гитлеровскай фашистар «советскай күнү» хаххалыы, суох оҥоро кэлбиттэригэр бырааттыы норуоттар бука бары, биир киһи курдук, биилэрин-кылааннарын өрө күүрдэн, өстөөҕү утары турбуттара. Советскай буойуттар «биһигини кытта үрүҥ күн, биһигини кытта бүтүн аан дойду!» (5—7),— диэн кыайыыга бигэ эрэллээх кыргыспыттара, кинилэр өстөөх үрдүгэр күөрэппит ыстаал болотторо «күннүү күлүмнүүрэ», «ыстыыктарын уһугар сааскы күн оон-ньуура» (89—388). Советскай норуоттар кырдьыктаах, босхолонуулаах сэриини ыыталларын саха поэттара итинник сырдык образтарынан хоһуйбуттара.
Оттон киһи аймах өһөгөйдөөх өстөөҕүн — гитлеров-скай фашизмы урусхаллааһын — хараҥаны халбарытыы, күнү таһаарыы: «Гитлер киэр үүрүллэн, киирбэт күн таҕыста!» «Албаннаах кыайыы, арылхай күн сырдыга буолан, айхалдаа айыы дьонун алаһа дьиэтин ааны-нан киирэн! Уруйдаа, урааҥхай саха уйгулаах остуолун оройугар тыган!» (23—86, 255), «көмүскээбит көмүс көҥүлбүт күн буолан күндээрэр» (55—72).

Күнү образка киллэрии аспега сзрии кэннинээҕи поэзияҕа ордук кэҥээтэ. Күнү араастаан тыыннааҕымсытан ойуулааһын үгүс. Арыт «күн кыһыл көмүс карс-тата: көрүҥ, эһиэхэ дьолу тиэйэн кэлэн иһэбин,— диир кэриэтэ, киэҥ халлааҥҥа килбэчийэр», арыт «Лена уутун кырсынан көмүс түөстээх көтөр буолан, күммүт дайан тахсар» (94—35,87); күөрэгэй сааһы хоһуйарыгар «күн көмүс струнатын тардар» (92—213). Күн арыт улуу үлэһит мөссүөнүн ылынар, «мин хотугу кыраайга хойутаан кэлэммин, кэрэ саас кэлэрин бытаарпыт эбиппин» (90—53),— диир уонна сылааһы-сырдыгы аҕала түбүгүрбүтүнэн барар. Күн арыт «таптал таҥарата —... сүрэхтэрбитин көмүс уот оҕунан ытыалыыр» (94—102). Күн үгүстүк дьахтар дьүһүннэнэр: «Күммүт сардаҥа былаатын күөх тыаҕа далбаатаата» (4—190); «кылбаа маҥан күннэрбит кыыстыы күлэн мичээрдэ» (32—109). Оттон Хара муора кытыытынааҕы Абхазия күнэ маннык ойууланар:
:Былыт хаххатыттан күн 
:Быкпакка туран суунар, 
:Соҕурууҥу ил тыалынан 
:Соттордонон сотунар.
:Быыс күлүгэр олорор
:Былыргы саха кыыһыныы,
:Килбигийэн, кийииттээн
:Кистэннэҕэ баҕаһын. (76—24)
Туундара күнэ эмиэ уратылаахтык хоһуйуллар. Онно «күн көмүс хабдьы буолан, сыа хаартан быган көрөр» (17—255), биитэр «табаһыт уол буолан», халлаан саҕаҕынан сүүрэр (11—50).

Күн биһиги, советскай дьон, арахсыспат аргыспыт, биһиги олохпут суолугар кини мэлдьи тыгар. Дьэ ол иһин бэл куорат эргэ мас дьиэтиттэн саҥа сырдык таас дьиэҕэ көһөн киирээччилэр биһигини кытта «көһөн киирсиэ түннүгүнэн күлүм-чаҕыл күн уота» (89—538) диэхтэрэ. Поэт төрөөбүт Амматыттан Якутскайга диэри күннүүн «аргыстаспытын» ыллыыр.

:Аммабыттан сарсыарда 
:Айан суолун тутарбар 
:Аламайкаан күнүкэм, 
:Аламаҕай кыыс курдук:
:«Арҕаа барар буолларгын, Аргыстаһыах!»— диэбитэ.
(32—292)
Күнү таптааһын, күҥҥэ тардыһыы, күҥҥэ дьулуһуу былыр-былыргыттан билиҥҥээҥэ диэри (сирэйинэн да, тэгилитэн да өйдөөһүн буоллун) сахаҕа олус күүстээх. Өлбүтү күн диэки көрдөрөн көмүү былыргыттан үөскээбит. Оттон бүгүҥҥү поэзияҕа этиллэр: «мин өһөр да чааспар үөрэ-мичилийэ, Элиэнэм быраанын үрдүттэн эн тыгаар...» (92—236); «бэл хоруобум киирэр күн уотунуу кылбаҕар..» (13—10); «өлүүад мин —... күн курдук көстө киирэммин» (45—209).

Күнтэн күүс-күдэх көрдөһүү, саҥардылла-саҥардылла куруук эргийэн кэлэ турар матыып буолар.

:Оо! Аламай маҥан күн! 
:Кулууй да эн миэхэ, 
:Эн илгэлээх иэйиигэр кыттан* 
:Кэрэни эрэ кэтирэтиэхпин, 
:Сырдыгы эрэ сатыылатыахпын, 
:Күүстээҕи эрэ көтүтүөхлүн — 
:Сайар хааммар сылааскыттан, 
:Саппах санаабар сырдыккыттан, 
:Элэйэр эпгаэр эрчимҥиттэн.
:Күн суолун тэлэр
:Күтүр күүстэ, 
:Дьол суолун тобулар 
:Дьоһун дьоҕурда, 
:Аламай маҥан күнүөм!
(19-4)
Таптал күн уотун курдук күүстээх буоларыгар баҕарыы үөһэ этиллибит матыыпка уруулуу.

:Күөх халлаантан күүрэ тохтор 
:Күн күндүл уота буолан, 
:Көтөн тиийиий күндүкэйбэр, 
:Сүрэх итии таптала. (92—365)
«Африка оҕото, күн уотун оҕото!» (45—297),— диэн итии дойду оҕотун сирэйинэн хоһуйар эбит буоллахха, «мин күн оҕотобун», «бэйэм күҥҥэ тэҥнээхпин», онон советскай дьоннор — күннэр диэн тэпилитэн этиилэр эмиэ бааллар (71 —12).

Манна коммунизмы тутар советскай киһи өйүн күүһүнэн, санаатын сырдыгынан, дууһатын ырааһынан күҥҥэ тэҥнэнэр. Оттон арыт кини туох баар этин-хаанын, оҥоһуутунан күҥҥэ дьүөрэлээх, күнтэн төрүттээх гына эгэлгэлээн этиллэр эмиэ түбэлтэлээх.
:Мин харахтарым күн курдук ып-ыраастар,
:Күн курдук мичээрдии көрөбүн...
:Мин сүрэҕим күн курдук ип-итии...
:Мин хараҕым уутун таммаҕа
:Күн курдук төп-төгүрүк,
:Мин көлөһүнүм күн курдук чаҕылхай,
:Мин хааным күн курдук тэтэркэй,
:Мин уон тарбаҕым — күн сардаҥалара...
:Күн курдук төгүрүк төбөбүн...
(13-8)
Итини сэргэ күн элбэх диэн матыып баар. «Мин санаабар, күн элбэх... Биир күн көрөр саҕахха, сүрэххэ сүүс күн тыгар» (12—12).

Поэт Эллэй этэринии, «күннээхтик олоруу», «күнүнэн, сааһынан толору хоһооннору» айыы, «дьон аймах олоҕун күнүнэн толоруу», «күн курдук сырдыырга бар-дьону ыҥырыы» (92—235, 237),—дьэ бу буолар саха ноэттарын улууканнаах сыаллара, уруйдаах ырыалара.

Үөһэ эппиттэргэ олоҕуран, маннык быстах түмүктэри оҥоруохха сөп:
:1.	Сахалар бэрт былыргыттан күҥҥэ сүгүрүйэллэрэ, күнү таптыыллара, чиэстииллэрэ, күнү туохтааҕар да ордороллоро кинилэр ырыаларыгар-тойуктарыгар чуолкайдык көстөр.
:2.	Сахалар күҥҥэ сүгүрүйүүлэрэ, кинилэр төрүттэрэ соҕуруу, Киин Азия чугаһын диэки, олоруохтарыттан саҕаланан баран, Ленаҕа көһөн кэлэн олохсуйбуттарын устатыгар салҕанан барбыт. Күҥҥэ сүгүрүйүүнү тымныы климат кыһалҕата уһаппыт буолуон сөп.
:3.	Кэлин, ордук Советскай былаас буолбутун кэннэ, күҥҥэ таҥара курдук үҥүү, сүгүрүйүү уурайар, ол эрээри күнү саҥарар саҥаҕа, ордук ырыаҕа-тойукка, уус-уран айымньыга тэгилитэн, образтаан этии быһыы-тынан туттуу билигин да мөлтөөбөт. Күнү уус-уран дьүһүннээһин, ойуулуур ньыма быһыытынан туттуу поэзияҕа олус киэҥ уонна элбэх эгэлгэ өрүттээх. Манна көрдүөххэ сөп саха поэзиятыгар национальнай ураты биир суол көстүүтүн.

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>cme0ghptynli68kfmbbki65avn2z5kz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Саас, сайын. Кыһын</title>
    <ns>0</ns>
    <id>57</id>
    <revision>
      <id>4552</id>
      <parentid>3890</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T06:08:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4552</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15496" sha1="6licgdlrepmebtncws7um629hgcqc3k" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Үһүс глава)
 | previous   = ←[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Күн]]
 | next       = [[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Уот]]→
 | notes      = 
}}
'''Саас, сайын. Кыһын.''' Норуот сааһынан, сайынынан үчүгэйи ыралаабыта олоххо туолбута. В. И. Ленин уонна кини партията сирдээһининэн Россияҕа Улуу пролетарскай революция кыайбыта. Киһи киһини көлөһүннээһинэ эһиллибитэ. Аан дойдуга бастакы дьоллоох социалистическай общество үөскээбитэ. Ол сүҥкэн уларыйыыны саха поэттара хаһан да буолбатах дьикти саас, сайын кэлбитинэн образтаан хоһуйбуттара. Айылҕаҕа кыһын, саас, сайын, күһүн цикллара быыстала суох эргийэ тураллар. Саха сирэ син биир тымныытын курдук тымныы кыһыннаах. Ол үрдүнэн поэттар революция иннинэ олус тымныы, хараҥа этэ, оттон Советскай былаас буолбутуттан ыла эргиччи сайын кэллэ, сылаас, сырдык буолла диэн, общество олоҕо тосту тупсубутун тэгилитэн этэллэр.

Ыраахтааҕы былааһын саҕана Саха сирэ, А. Софронов хоһуйарынан, «халыҥ үлүгэр хаар бэргэһэнэн хаппахтанан», «сүүнэ үлүгэр мууһунан сөллүбэт гына сүгэһэрдэнэн турбута». Төрөөбүт айылҕа бүтүннүүтэ мэлдьи даҕаны «ытаабыт-соҥообут курдуга» (89—447). Оттон революция кыайбытын, баттал суулбутун, Советскай былаас барҕарбытын поэттар кыһын ааопытынан, сайын кэлбитинэн, сир-дойду сибэккинэн симэммитинэн дьүһүннээн хоһуйаллар: «норуот кыайда кырыыс муҥун... ийэ сирбит тымныы буорун сибэккинэн чэлгиттэ» (89—141); «муус кырыа бобо туппут сиригэр олох самаан сайына сатыылаабыта» (55—11).
Олох сааһын аҕалааччынан улуу сирдьит В. И. Ленин буолар: «иитиллэр эбэбит Элиэнэ иэнигэр эриэккэс сааскыны эн, Ленин, эргиттиҥ» (32—198).
Ленин анаан, сааһы аҕалаары, төрөөбүтүн курдук этиллэр: «Ленин бу сиргэ күөх сааһы аҕала — саас төрөөбүтэ»,— дэһэллэр сахалар (92—222).
Сылааһы, сырдыгы аҕалааччынан Ленин знамята буолар: «улуу генийбит знамята тыйыс дьыбары ититэн, хатан уотунан чаҕыллар» (89—185).
Ийэ сири күөҕүнэн чэлгиппит коммунист партията буолар: «эн биһи кыраайбыт чэҥ мууһун ириэрдиҥ, чоҥкуйбут тайҕаны күөҕүнэн чэлгиттиҥ» (8—117).
Немец фашистара оккупациялаабыт сирдэрэ — кыһын, оттон оккупацияттан норуоттары босхолооһун — сааһы аҕалыы: «ханна кыһын — илгэ сааһы илдьэ барар герой сэриим» (89—331).

Туох үүнэр, үрдүүр, эдэр, чэгиэн барыта сааска холуллар. Комсомол — «хоту дойду кэхтвбэт кэрэ сааһа», коммунизм — «дьон-аймах көҥүл сайдар сааскыта» (89—422, 423); оҕо — «саппаҕырбат сандал саас» (9—174). Советскай киһи дьоллоох олоҕо «сааскылыы ылаарар», кини таптала, санаатын ырааһа эмиэ сааска, сайыҥҥа дьүөрэлээх. «Мин олохпор сааскы ылаа» (23 — 140); «тоҕо эрэ мин бүгүн санаатым эн биһикки тапталбыт сааскытын» (17—282); «...санаам сайынынан киэҥ аартыкка таһаарыам» (18—27).

Дьоллоох советскай киһи тас дьүһүнэ-бодото даҕаны сааскылыы ойууланар: «мичээрэр харахпыт — ымаҥ саас чаҕыла», «иэдэһиҥ — сааскы им сарыала» (89— 218, 300).

Кыһын мууһа, тымныыта уонна саас, сайын сылааһа общество олоҕун контраһын көрдөрөргө үгүстүк туттуллаллар. Советскай Союз олох күөх сааһа буоллаҕына, капиталистическай дойдулар олохторо хааннаах тоҥ булууска холуллар.

Кыһыны уонна сайыны кытта сэргэ күнүс уонна түүн, сырдык уонна хараҥа контрастаһаллар. Советскай былаас Саха сиригэр бастаан олохтонуутун утаата икки утарыта күүс охсуһуутун Эллэй бу курдук хоһуйбута: «онно күннээх түүн мөккүөрдэрэ турда, эргэ, саҥа охсуһан эрэллэр» (89—112, 81).

Аан дойду иккис сэриитигэр советскай норуоттар гитлеровскай фашистары утары кыргыһыыларын Т. Сметанин бу курдук көрдөрбүтэ: «хааннаах кыргыс хонуутугар хараҥалаах сырдык күүстэр хапсан эрэллэр» (55—7).

Сааһынан, сайынынан, сырдыгынан социализмы, коммунизмы, дьоллоох советскай олоҕу, туох баар үчүгэйи, үүнэри, үөскүүрү, прогрессивнайы, оттон кыһынынан, хараҥанан, түүнүнэн революция иннинээҕи оло-ҕу, туох баар батталы-атаҕастабылы, зргэни, хаалыылааҕы, реакционнайы символлаан көрдөрөллөр.

Тымныыны, мууһу, хаары образка туттуу суругунан литератураҕа улам кэҥээн, элбэх тэгилитиилээх ис хоһооннонон иһэр эбит. Урут үксүгэр «тымныы (муус) сүрэхтээх», «тымныы харахтаах», «тымныы тыллаах» диэн буолара. Ону поэттар «муус санаа», «муус толкуй», «сүрэх кырыаран чоҥкуйуута», «санаа чэҥэ» эҥин диэн сайыннараллар. «Чой орой болуо муус толкуйун тобулар ыар суол буолуоҕа» (93—211); «өр дьыллаах аһыы, кутурҕан ыар муус дьаакыр буолбута» (90—31); «санаам чэҥэ уулунна» (34—35).

Туохтан да иҥнибэт-толлубат хоодуот киһини «тоҥтон толлубат» дииллэрэ. Ити этиини дириҥэтэн, Эллэй сүүрбэһис сыллардааҕы Саха сирин бойобуой комсомолецтарын бу курдук бэргэнник характеристикалаабыта: «тоҥ буортан тохтообот, хомурах хаартан дьулайбат... хоодуот, хорсун, обургу...»  (89—28).
Хаһыҥ өлүүнү, кэхтинни дьүһүннүүргэ үгүстүк туттуллар. «Оҕолоргут олоҕун хаһыҥҥа оҕустарыаххыт дуо, ийэлэр!» (23—152); «хаарыан эдэр тапталбытын хаһыҥ букатын хаарыйбатах» (8—28).

Кыһын сылдьыбыт суолу хаар түһэн көстүбэт оҥорон кэбиспитин: «суолбун хаар саппыт»,— дииллэр. Итини поэттар киһи олоҕор сыһыаран, социальнай ис хоһоонноон тэгилитэн этэллэр. Холобур, Дьуон Дьаҥылы оҕо сааһа ааспыта ырааппытын, умнуллубутун маннык образтыыр:
:Отоннуур, оонньуур, 
:Торбос уулаппыт, 
:Тоҥууну оймуур 
:Суолбун хаар саппыт. (23—154)
Оттон Эллэй хотугу норуоттар революция иннинэ быста-ойдо олорбуттарын икки бэргэн строканан биэрэр:
:Тордоххо олорбут суолбутун 
:Көмөөх хаар көмөн испитэ. (92—206)
Ол эрээри «куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат» диэн формула тымныыны эгэлгэлээн өйдүүргэ эмиэ тоҕоостоох. Тымныы климат куһаҕанын, олоҕу муомурдарын киһи барыта билэр буолан баран, онуоха кыайтарбатаххына, хата буһан-хатан, кииллийэн таҕыстаххына, кини эмиэ да сорох өттүнэн туһалаабыт эбит ээ диэҕиҥ. Итини өссө А. Кулаковскай бэлиэтээн турар.

:Биһигини —
:Хабараан тымныы
:Хаарыйан-хаарыйан
:Хатан харахтаабыта, 
:Уордаах тымныы 
:Мускуйан-мускуйан 
:Уһаарыылаах уҥуохтаабыта,
:Кыыдааннаах тымныы
:Кыһарыйан-кыһарыйан
:Быстыбат тыыннаабыта. (43—141)
Ол курдук, тымныы кыһарҕанын абааһы көрүүнү таһынан, кэлин арыт тымныыны кыайбытынан-хоппутунан киэн туттуу матыыба советскай поэттар айымньыларыгар биллитэлиир буолла.

:Түптэлэс тьшныылаах дойдуга төрөөммүн, 
:Төлөннөөх сүрэхтээх буолбутум буолаарай?
(92-245)

Социализм үйэтигэр биһиги тыйыс кыраайбыт тымныытын   кыһарҕана   мөлтөөбүтүн   курдук  туойуллар.

Аны, кыһын баар да буоллаҕына, ону хайҕаан, үчүгэйин арыйан хоһуйуу барар. Урут кыһыны наар абааһы көрөр, мөҥөр эбит буоллахпытына, аны арыт хайгыыбыт, таптыыбыт даҕаны.
:Бэл кыһынын саха сирэ
:Миэхэ күндү буоллаҕа.
:Үллүк хаардыын, түүннүүн кэрэ,
:Үп-үрүҥ да мап-маҥан. (23—155) 

:Кыһьйгҥы киэһэ, оо, кэрэтиэн, 
:Туус маҥан былаата тэлээрэн, 
:Доҕорум үҥкүүлээн эрэрин 
:Санатта хаары тыал күдээрдэн. (78—82)

Биһиги поэзиябытыгар кыһыҥҥа сыһыан уларыйбыта төрүттээх. Аас-туор, бары өттүнэн хаалыылаах олоххо кыһын кыһарҕана ордук улаатара, кыһын дьадаҥыга куһаҕаны эрэ аҕалара, ол иһин кыһыны сирэллэрэ, общество олоҕор туох куһаҕаны, өстөөҕү барытын тымныынан, кыһынынан, мууһунан дьүһүннээн этэллэрэ сөп этэ. Оттон социализм үйэтигэр, оҥоруулаах күүстэр барҕара сайдар көҥүл-дуол олохторугар тымныы кыһарҕана быдан аччыыр, ол иһин төрөөбүт айылҕаны толорутук таптааһын (ол иһигэр кыһыны эмиэ таптаа-һын) чувствота үөскүүр.

Кэнники кэмҥэ саха поэзиятыгар хаары араастаан хоһуйуу, образка киллэрии элбээтэ. Хаар — үрүмэччи, туллук, кыталык, куба, хопто; хаар—таба; хаар — минньигэстэн минньигэс, сылаастан сылаас, сымнаҕастан сымнаҕас, ыраастан ыраас, сырдыктан сырдык:
:Үрүмэччи буолан хаар ыһыллар, 
:Туллук буолан хаар бураллар. (45—206) 82
 
:Хаар!
:Сүөгэй күүгэнэ хаар,
:Мип-минньигэс хаар,
:Сып-сылаас хаар,
:Эн — туллуккун,
:Эн — хоптоҕун,
:Эн — кынтайар кыталыккын,
:Эн — кылбаарар кубаҕын!
:Эн сырдыккын, ырааскын
:Мин сүрэҕим ылыахтын,
:Эн бараммат ырыаҕын
:Мин дууһам ыллыахтын!
(73-281)

Таптал, дууһа ырааһа, сырдыга, ырыа, хоһоон үчү-гэйэ хаарга тэҥнэнэллэр.

:Тапталбыт хаар курдук сырдыга, 
:Дууһабыт хаар курдук ырааһа. (15—21) 

:Хаар курдук чэпчэки ырыаҕын 
:Мин таала истэбин, Чачаани, 
:Хаар курдук сып-сырдык ырыаҕын,
Чачаани! (17—259) 

:Хойутаан айбыт хоһоонум 
:Сибиэһэй, эдэр хаар буоллун.
(69—3)

Бу үөһэ этиллибит холобурдар төрөөбүт айылҕаҕа ылларыы, таптал социализм кэмигэр ордук күүһүрэрин, ордук толору буоларын, оттон батталлаах үйэҕэ үлэһит киһи төрөөбүт айылҕатын ситэри таптыыр кыаҕа суоҕун туоһулууллар.

Төрөөбүт дойду арай кини өстөөхтөрүгэр куһаҕан өттүнэн дьайарын поэттар хоһуйаллар.
:Төрөөбүт дойдум... 
:Оттон эн өстөөххө — 
:Туманнаах тохсунньу 
:Чысхааннаах киэһэтин 
:Дьыбара буолаҕын.
(77—45)
[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>6licgdlrepmebtncws7um629hgcqc3k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Уот</title>
    <ns>0</ns>
    <id>58</id>
    <revision>
      <id>4553</id>
      <parentid>3891</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T06:38:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4553</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11353" sha1="bi07ahf9i54687h74ie7pw3b3gvtj8o" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Үһүс глава)
 | previous   = ←[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Саас, сайын. Кыһын]]
 | next       = [[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Хайа. Былыт]]→
 | notes      = 
}}
Уот образка киириитэ революционнай охсуһуу, саҥа олоҕу тутуу күүрээннээх кэмнэригэр ордук диэлийэр эбит. Ол сөп. Кылаастар охсуһуулара, үүнүү, сайдыы общество хас биирдии чилиэнин өйүн-санаатын өрүкүтэр. «Уот курдук киһи», «уот хааннаах киһи», «уоттаах харахтаах», «бу киһи бэйэтэ уоттанар» эҥнн диэн киһи психическзй туругун көрдөрөр этиилэр сахаҕа былыргыттан бааллара. Уонна итинник этиилэри сайыннарарга нуучча образтааһыннарын сабыдыала улахан буолуохтаах («огнем душа полна», «огонь кипит в крови», «огонь в груди», «сердце вспыхнуло огнем», «горим желанием» и т. д.).

Уот, уоту оттуу, буруо таһаарыы — олох тыына, олох олоруу, ыал буолуу. Уот умуллуута, буруо сүтүүтэ, күл буолуу — эстии-быстыы, өлүү-алдьаныы. Бу былыргы образтары поэттар дириҥэтэн, хас айымньы аайы чопчу социальнай ис хоһоонноои тутталлар, бы-лыргы формалар саҥалыы ис хоһоонноноллор. Импе-риалистическай державалар колония оҥостубут сирдэригэр олохтоох норуоттар өлөн-быстан бараналлар, уоттуун умуллаллар: «Олус элбэх оччугуй омук орто дойдуттан омуллубута үһү» (43—138).

Россияҕа ыраахтааҕы былааһын батталын суулларыы — ыраахтааҕы «уоругун күл оҥоруу»: «күтүр ыраахтааҕы күндү уорутун күл оҥорон — күнү көрдөрүөҕүҥ, көҥүлү таһаарыаҕыҥ» (36—29).

Баай кылааһын урусхаллааһын — кинилэр «уоттарын умулларыы»: «дьэбэрэлээх олох дьиикэй бииһин уустара,... уоккутун умулларан, уйаҕытын суулларыам!» (36—78).

Советскай былаас, социалистическай общество хотторбот күүһэ — ким да умулларбат уота: «көҥүл норуот оттубут уотун, унаардыбыт буруотун ханнык да таас уллуҥахтаах саба үктээбэтин билэбит» (91 —14).

Аҕа дойду сэриитин саҕана фроҥҥа барбыт Саха сирин ыччаттара дойдуларыгар үлэлээбит үлэлэрэ, оҥорбут оҥоһуулара — умуллубат уот. «Охсуһууга сылдьааччы оҕолорбут, дьоннорбут оттон барбыт уоттара умуллубат буолуохтун» (32—211).

Оттон өстөөх биһиги советскай олохпутун урусхаллыыр соруга — «күл гынан көтүтүү»: «бу сылаас тыыннаах аал уоппутун... кини: «күл гынан көтүтүөм»,— диэтэ» (55—11).

Саха норуотун легендарнай геройа Баһылай Манчаары батталы утары охсуспут дьыалата — өспөт кыым: «Манчаары тыыннаах, оттубут оһоҕо кыымнаах» (7— 142).
Коммунизм олоҕо — «умуллубат уйгулаах уот». Советскай рабочай кылаас хоту дойдуга электроэнергетиканы сайыннарыыта — умуллубат уоту оттуу: «муустаах муора тымныы тыына саба үрбэт кутаа уотун эн модун илииҥ отунна» (94—153, 170).

Манна «уоту оттуу», «буруону унаардыы» биитэр «уоту умуруоруу», «күл оҥоруу» былыргы ис хоһоонноро хайдах курдук уларыйалларын, кинилэр быыстала суох кэҥии турар номохтоноллорун көрөбүт. Итини тэҥэ «харах уота», «уоттаах харах» диэн этиилэри ылыаҕыҥ. Көрөрө мөлтөөбүт киһини «хараҕын уота мөлтөөбүт» дииллэрэ. Сытыы харахтаах киһини «уоттаах харахтаах» дииллэрэ. Ону туһанан, поэттар саҥалыы киэҥ, дириҥ ис хоһоонноох образтары айаллар:
:Айылҕа сүүс кубулҕатын 
:Аалсан-харсан үөскээбит. 
:Халлаан тьшныытын, буурҕатын 
:Хараҕын уотунан ириэрбит 
:Саха кырата-харата 
:Самнан, бүгэн олорбута.
(55 — 10)

Хотугу омук революция иннинээҕи ыар дьылҕата, кини тулуура, дьэбирэ, өлбөтө-сүппэтэ манна бэрт күүскэ этиллэр.

Уоту образка киллэрии былыргы фольклорнай формалара билигин саҥа ис хоһооҥҥо сөп түбэһиннэрэн уларыйаллар. Октябрь, социализм, социализмы тутааччылар өйдөрө, дьулуурдара, үлэлэрэ — барыта уотунан образтанар. «Өрөгөйдөөх Октябрь революцията өлбөт төлөн сиэмэни өрө түллэн ыһар,.. аан-балаһа уотунан тыынар». Аан дойду им-балай хараҥатын сырдатаҥ «очуос таас — ССРС күлүмнүү умайар», ол «очуос тааһы» сырдатааччынан В. И. Ленин көстөр, кини «ууммут илиитэ халлааным анныгар илбистээх төлөнү уматар». Арыт Ильич улуу уус символическай обраһын ылынар, кини «кытыастар кыһатын ыһыахтас төлөнө оргуйар» (36—46, 66, 91). Ленин дьыалата — «оттубут кутаата» умуллубат, бу улуу уоту саҥаттан саҥа көлүөнэ ленинецаэр «күөдьүтэллэр»: «Ленин норуокка уматан биэрбит дьолун уотун күн-түүн күөдьүтэбит» (94—152).

Революционердар, көҥүл, социализм иһин охсуһааччылар, саҥа олох дьоно — уоттар. «Уот төлөн күүһүнэн күүрэммит — уруйдаан,  айхаллаан,  Советскай  былааһы... үрдэтэн эрэбит»; «бары ааспыт өттүҥ барыта уоттаммыта» (36-28, 105). Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ биһиги  дьоннорбут   «уокка   кыттан — уот буола барбыттара»; немецкэй фашистары утары охсуһар партизаннар — «көҥүл уоттара» (89—291, 306).

Комсомоллар «кутаа уоттуу күлүмнүүллэр» (32—58) Пионердар «кыһыл көмүс кыым курдуктар» (92—221) кинилэр «Октябрь уота буолаллар» (89—111).
Коммунистар,   ленинецтэр   «уйадыйбат   уот-болгуо сүрэхтээхтэр, умайар сата төлөн санаалаахтар»  кинилэр «уоттаах улуу модун санаалзра уҕарыйыа дии санаама» (36—92, 60). Кинилэр тапталлара, ырыалара (89-56Р197) Дьүһүннэрэ-бодолоро - барыта    «уоттаах».

Революционердар бэл бакааллара — уоттаах:   «бу уоттаах бакаалы, бу төлөн тапталы — көтөҕүөх  көмүһүөм!» (36—208).

Көҥүл, дьол — эмиэ уоттаах: «көҥдөй көмүс ТУӨ1™М
көҥүл уотун истэ».

Саха сиригэр саҥа олоҕу тутар ударнай үлэ уоттуу умайар: «хоту кыраай тымныы хоонньун үлэ КУТЯЯ
лаата» (89—30, 346).

Советскай Союз киинэ улуу Москва — «кыһыл сардаҥа тахсыбыт, кыымнаах төлөн түспүт» куората -
Советскай Союз былааҕа «халлааҥҥа тыгар төлөннөөх», «кытара сандааран умайан тэтэрбит», «кытыастар былаах», оттон биэс салаалаах сулуспут «тырымныы умайар» (36-35, 47, 56). Кыһыл кавалеристар сааскалара, саабылалара «уотунан оонньуур», «УОТТУЛ/
күндээрэр» (89-378).	&lt;уоттуу

Империалистар   халабырдаах    сэриилэрэ — «упдаһыннаах уот», иннигэр түбэспити барытын «уоттаах тылынан» тоҕо салыыр. Советскай буойун төрөөбүт ака дойдутун өстөөхтөрүн ытыалыыр буулдьата — «аба сата уоттаах силэ» (55—12, 42, 45).

Охсуулаах үлэлээх колхозтаахтар сааскы ыһыылара — «уот сиэмэ». Советскай биолог-новатор И. В. Мичурин айбыт яблокатын саҥа суорда «уот өҥнөөх» (89— 112, 146). Советскай сир сааскы сибэккилэрэ «уотунан мичиҥнииллэр» (92—213).
Төрөөбүт айылҕабыт күһүҥҥү кэрэ көстүүтэ тымныыны утары охсуһардыы «уотунан кутаалыыр».
 
:Кытылларга көрөбүн  
:Талах кутааларын, 
:Итэҕэйэн үөрэбин 
:Күһүн куттанарын. (97—400)

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>bi07ahf9i54687h74ie7pw3b3gvtj8o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Хайа. Былыт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59</id>
    <revision>
      <id>4555</id>
      <parentid>4554</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T06:43:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4555</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6923" sha1="ofkex5l8r0qs1odq6kq4vh5ry1skutt" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Үһүс глава)
 | previous   = ←[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Саас, сайын. Кыһын]]
 | next       = [[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Сылгы. Ынах. Оҕус]]→
 | notes      = 
}}
Хайа советскай поэзия дьүһүннээһинигэр киириитэ - эмиэ балачча кэҥээтэ. Манна нуучча, Кавказ норуоттарын уо. д. а. литератураларын сабыдыала баар диэххэ сөп. Модун Советскай Союһу аан дойдуга соҕотох суураллыбат таас очуос курдук өссө 1930-с сыллардаахха П. А. Ойуунускай туойбута: «очуос таас — ССРС күлүмнүү умайар» (36—46).

Бастакы колхозтары «өстөөх суулларбат таас очуос буоллугут» дииллэр. Колхозтаах хоһуун уол эдэрэ, чэгиэнэ хоһооҥҥо киирэр, кини быччыҥа таас болгуоҕа холуллар: «колхоһум эдэр оҕото... быччыҥа болгуо хайата» (89—89, 125).

Советскай дьон таас хайа курдук бөҕө оҥоруулаахтар: «одун оҥоһуум — сууллубат суорба хайа» (18—10).

Талаан, поэзия бэйэтэ эмиэ хайалаах, очуостаах. Маяковскай туһунан: «поэзия үрдүк очуоһуттан тыаһыыр поэт лирата» (92—233).

Үчүгэй ырыа — үрдүккэ, кэрэҕэ дабайыы: «эн ырыаҥ — тахсар дабаан кэлэр кэрэҕэ» (89—426).

Олох олоруу — сыыры хайаны дабайыы: «олох сыы-рын туруорутунан дабайабыт» (32—239).

Армян, грузин поэзиятыгар көрсүллэрин курдук, таас хайалары доҕордуу норуоттарга дьүөрэлээн этии эмиэ баар. Үрдүк, намыһах хайалар улахан, кыра омук курдуктар: «үрдүк хайалар, турууктар үгүс доҕордуу норуоттар,.. көмөлөһөн, биир күүһүнэн олороллорун курдуктар» (24—72).

Хайа фольклорга үксүгэр куһаҕантан хахха буолара, суругунан поэзияҕа үчүгэйтэн хаххалааччы эмиэ буолар эбит. «Ол саллаат утатар уйгулаах олоҕо бу сэрии хайатын кэтэҕэр буоллаҕа» (55—34).

«Сэрии хайатын кэтэҕэ» диэн сахаҕа сонун этии, биһиги санаабытыгар, нуучча тылын, хоһоонун сабыдыалынан үөскээбит буолуон сөп. Нуучча «за горами, за долами» (далеко), «не за горами» (недалеко, близко) диэн этиилэриттэн сиэттэрэн, сахалыы саллаат дьоллоох олоҕо хойут, бу сэрии бүппүтүн кэннэ кэлиэҕэ диэн санаа этиллибит.
 
Айылҕаны тыыннааҕымсытан көрдөрүү сиэринэн хайаны араастаан хоһуйуу бэрт үгүс. Олортон биир холобур:

:«Баайбын хостоо» диэбит курдук 
:Балаҕан саҕа таастардаах 
:Баараҕай очуос хайа 
:Баһын өрө өндөтөр.
(89—47)

Бу күппүлүөккэ сир аннын барҕа баайын советскай норуот туһатыгар таһаарыы идеята ааҕааччыга тиийимтиэтик бэриллэр.

'''Былыт.''' Очуос тааһынан Советскай Союз дьүһүннэнэр буоллаҕына, хараҥа былыттар — реакционнай күүстэр: «бу күдэн хараҥа ытыллар былыттар ол очуос түөһүгэр охсуллан тохтоллор» (36—47).

Ыарахан, хараҥа былыттар — баттал, батталлаах үйэ, сэрии:

&lt;poem&gt;
Күлүк былыт көтөрө, 
Көҥүл күнэ көстөрө, 
Көмнөх-көппөх олоҕум 
Көҕөрбүтэ күндүтүн!
(89—32, 67) 

Ийэ дойду үрдүнэн 
Хара былыт таҕыста. 
Кыырыктаах кыргар үҥүүнэн 
Баай биһиэхэ хайыста. (32—54)

Туман — албын, сымыйа аат-суол:	

Эн чэпчэки албан аакка 
Өйгүн-сүрэххин уурума, 
Кини көтөр тумарыкка 
Маарынныырын умнума. (94—132)&lt;/poem&gt;

Туман — ааспыт   кэм:   «туман   буолбут   хонуктар» (93—8).

Туманынан дьүһүннээһиҥҥэ нуучча литературатын сабыдыала баар буолуон сөп («исчезли юные забавы, как.. утренний туман», «туман в голове», «слезы туманят взор»). «Ааһар былыт албына», «былыргыны былыт саппыта» диэн саха былыргыттан бэйэтигэр баар этиилэрз сайыннарыллыахтарын эмиэ сөп. Поэттар билигин бу курдук хоһуйаллар: «аан дойду бары кэрэтэ — ааһар былыт диэхтээмэ» (94—116).

Туундара табалара «туман былыт курдуктар» (92—208). Кыһыҥҥы түптэлэс тымныыга тыынар салгыннарын туманын, ортотугар айаннаан күдээрдэн иһэр табалар, кырдьык да, «туман былыт курдук» көстүөхтэрин сөп.

Уонна былыттары бэйэлэрин араастаан киэргэтэн хоһуйуулар элбииллэр. Холобур, былыт — знамя, былаат, быыс. Күн киириитигэр «былыттар, буурҕаҕа көтөн ааһар знамяны санаталлар» (19—35). Түүн «ый былыт былаатынан далбаатана оонньуур» (4—298).

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>ofkex5l8r0qs1odq6kq4vh5ry1skutt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Сылгы. Ынах. Оҕус</title>
    <ns>0</ns>
    <id>60</id>
    <revision>
      <id>4559</id>
      <parentid>4558</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T06:49:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4559</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23990" sha1="9srkgqn7sfwy7pvg57ye532qnradvog" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Үһүс глава)
 | previous   = ←[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Хайа. Былыт]]
 | next       = [[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Ыт. Тыа (мас). Сибэкки]]→
 | notes      = 
}}

'''Сылгы.''' Сылгынан дьүһүннээһин суругунан литератураҕа чуолаан поэзияҕа син биир фольклорга туттулларын курдук майгылаах буолан баран, ис хоһооно уларыйар, кэҥиир, дириҥиир. Холобур, урут «уу испит сылгы курдук», «ууга түспүт сылгылыы» диэн образтааһыннар чопчу биир киһиэхэ, киһи туругар сыһыаннанар эбит буоллахтарына, Кыһыл Ойуун: «орто туруу аан ийэ дойдубун одуулаан көрөн турдахпына, уу испит сылгы курдук, уһуутуу-уһуутуу хаанынан ытаан,.. төлөнө күндээрэн умайан эрэр»,— диэн этэригэр пролетарскай революция эпохатын көрдөрөр сөҕүмэр образ ойууланар. «Ыллым мин ындыыһыт ат ыатаран кыайбат ыйааһыннаах ыйааҕы» (8—211) — бу эмиэ фольклортан атыннаах. Манна поэт олус суолталаах «ыйааҕы» (бэбиэскэни) туппутун туһунан этэр. Норуот ырыатыгар «ат таппат аньыыта» (буруйа), «эдэр сылгы кэдэлдьийэр сиһэ уйарынан кэһиилээх» (кэпсээннээх) кэллим дииллэр этэ.

«Хойуу сиэл курдук былыт» (90—18), «атыыр сылгы сиэлин курдук былыт тараадыйар» (4—404) диэн этиилэр фольклорга чугастар, ол эрээри адьас үкчү буолбатахтар. Олоҥхоҕо «күрэҥ сылгы сиэллээх кутуругун күөйэ туппут курдук күөх маҥан былыт» (10—479) диэн этии баар. Оттон «бороҥ ат — былыты миинэннэр, этиҥнэр кымньыылаан эрэллэр» (94—101) диэн этии балачча сонун. Норуот ырыатыгар ат бүтүн бэйэтэ былыты дьүһүннээһиҥҥэ туттуллубута биллибэт, хата ол кэриэтин сылгы тириитэ былыкка үгүстүк холуллара: «тыстаах баттахтаах маҥан сылгы тириитин тиэрэ тарпыт курдук, түөлбэ маҥан былыт» (41 —134).
Сылгы сиэлэ адьас саҥа көстүүнү дьүһүннүүргэ туттуллар түбэлтэлээх. Революция кыайан сир-дойду бүтүннүүтэ кыһыл былааҕынан киэркэйбитэ сэлиик ат сиэлигэр дьүөрэлии буолар. «Сэлиик ат сиэлэн иһэр сиэлин курдук, аан дойду үрдэ кыһыл симэҕинэн киэркэйдэ, кыһыл былааҕа кытара тэлээрдэ» (30—27).

Сылгы төбөтө, кулгааҕа, көҕүлэ, туйаҕа уо. д. а. суругунан поэзия дьүһүннэзһиннэригэр змиэ киирзллэр. «Алаастара кулун туйаҕыныы төгүрүк» (13—14), «үргүүк кулун кулгааҕыныы, үөт сэбирдэҕэ сэгэҥниир» (70—15), «күөх ойуур көҕүллээх сыырдарыҥ өйбөр этэллэр үгуһү» (4—213), «сылгы баһын саҕа бөдөҥ дынялар сылаас буор сиргэ сыламныы сыталлар» (93 —224). Бу айылҕа көстүүлэрин дьиҥнээх сахалыы өйдөөһунтэн тахсыбыт этиилэр. Киһи баттаҕын «көҕүл» диир буоллахпытына, кырдьыга, сүүс курдук чөмчөөрүйбүт үрдүк сыырдар тоҕо «күөх ойуур көҕүлэ» суох буолуохтаахтарый? Биһиги урут күлүүһү, хататы сылгы баһыгар тэҥниирбит. Оттон бу саҥа билбит дынябыт бөдөҥө, быһыыта ньолбоҕоро сылгы баһыгар холоноро балайда бэргэн. Ити курдук биһиги саҥа көстүүлэри хоһуйарбытыгар бэйэбит урукку, традиционнай образтарбытын туттабыт.

Поэттар образтааһыҥҥа кулуну үгүстүк киллэрэллэр. Кулунчук — от, хаар, үөрүү. «Улаан биэ оҕото — кулунчук курдук, утаппыт отторбут чалбахтан уулууллар» (89—54), «кулун курдук хаар кистиир мин атаҕым анныгар» (18—108), «сааскы үөрүү сылгыһыкка кулун буолан сиэллэ» (24—25). Кэнники хоһооҥҥо сылгыһыт сааскы үөрүүтэ көстөн турар гына арылхайдык ойууланар.

Аны маннык холобурдары ылыаҕыҥ: «бу ытыс буор хас тоорохойдоро, килэриччи уойбут хаҥыл сылгы буоланнар, барылаччы тыбыыраат сырсан лиһигирэһэллэр»; «күрүөҕэ хааллыбыт атыырдыы тиргиллэ көөнньөр кымыһы...»; «мин айан атыныы кырыарбыт балаҕаным дьагдьайан титирии-титирии бабыгырыыра»; «мин сүрзҕим күн аайы айан атын курдук күүгэн аллар» (70—24, 25, 48, 67).

Ийэ буор тоорохойдоро, көөнньүбүт кымыс, кырыаны бүрүммүт балаҕан, поэт сүрэҕэ — хаҥыл сылгылар, атыырдар, айан аттара. Бу романтическай күүрүүлээх саҥа гиперболическай образтар үөскээбит силистэрэ син-биир норуот айымньыта буолар, ити образтар син-биир норуот көрүүтүгэр, норуот өйдөөһүнүгэр олоҕураллар. Бу хоһооннор көҥүл хоһоон (свободный стих, верлибр) нуорматынан суруллубуттар. Манна аллитерация да, силлабика да баара чуолкай көстүбэт, дорҕооннор дьүөрэлэһиилэрин тыл этигэнэ солбуйар.

Өрүс, өрүс сүүрүгэ, долгуна, өрүс эстиитэ — барыта эмиэ атынан, сылгынан образтанар. Поэт күүстээх сүүрүктээх төрөөбүт өрүһүн аллаах ат ахсым айаныгар холуур:
&lt;poem&gt;
Аллаах аттыы сиэллэрэн, 
Айанныыра өрө көтөн, 
Табыйталаан туһүөлүү 
Таастаах бардам Бүлүү.
(45-31),

Долгун быһыытын-таһаатын, тыаһын сылгынан дьүһүннээн хоһуйуу:

Үөр атыырын үрүҥ сиэлинии 
Өрүкүйэр күүгэн арҕастаах 
Дьохсооттуу, оргуйа, кистии 
Долгун долгуну батыста. (17—312)&lt;/poem&gt;

Долгун омуна, оонньохолооһуна «кулун курдук» (89—42).

Өрүс эстиитин «сиэлин-кутуругун сиксийэн айанныыр» олоҥхо атынан дьүһүннуүллэр, кини «муус кыаһаанынан бурҕайа илгистэр, чэҥнээх арҕаһынан дьигиһийэ титириир» (55—94).

Бу холобурдарга фольклор хоһуйар үгэстэрэ айымньылаахтык сайыннарыллаллара көстөр. Былыр өрүһү атынан дьүһүннээһин соччо суоҕа, баар да эбит буоллаҕына, билиҥҥитээҕэр атыннык этиллэрэ. Холобур «үүт кэрэ сылгы сиэллээх-кутуругун үллэрэ туппут курдук... үс үөстээх үүт үрэх» (10—21), — дииллэрэ.

Саха поэзиятыгар өрүһү сылгынан көрдөрөр эбит буоллахтарына сорох литератураларга хахайынан, тигринэн, драконунан уо. д. а. дьүһүннүүллэр; ол кинилэр национальнай уратылара буолар.

Биһиги поэзиябытыгар ат көнтөһө, үүнэ, тэһиинэ, ыҥыыра уо. д. а. тэриллэрэ дьүһүннээһиҥҥэ эмиэ элбэхтик кытталлар.
&lt;poem&gt;
Айан атын көнтөһүй 
Айгыраччы тунпуттуу, 
Арҕаа тыаны туһаайан 
Аартык суола тыргыллар... 
Ыҥыыр быраантан быганнар
Ыраах хочолор түөстэрэ 
Ыҥыра, долгуйа хаалаллар. (55—60, 63)&lt;/poem&gt;

«Күөгэйэр күннэрим көнтөһүн тутуһан, күннүктээн күөх сирбин көрүөлүү турдум» (89—210), «күн анньщ көҥүлүн көнтөһүн тутуохпут» (32—96), «бэлэм буол, эдэр дьон, дэлэй дуол дьылларга бэрт элбэх саҥа дьол тэһиинин тутарга!» — дииллэр поэттар. Урут «арҕаһыттан (көхсүттэн) тэһииннээх айыы аймахтара», «тор тэһииним тардылынна», «тэһиин тутан көрүстэ» диэн этиллэллэрэ, оттон «көҥүл көнтөһө», «дьол тэһиинэ» диэннэр аныгы үйэҕэ сөп түбэһиннэриллэн, саҥардыллыбыт образтааһыннар буолуохтарын сөп. Итини таһынан өссө «тимир килиэ аттары тэһиин тутан сиэллэрдим» (89—202, 342), «үрдүк үөрэх, техника тэһииннэрин тутаммыт» (94—157) диэн этиилэр бааллар. Итиннэ үөрэҕи, науканы сайыннарыы, техниканы баһылааһын образтаан этиллэр.

Суругунан поэзияҕа атынан абстрактнай өйдөбүллэри дьүһүннээһин үгүс. Норуот ырыатыгар «соноҕос атыыр курдук дьол-соргу улаатта» (75—70) дииллэрэ. Дьол өйдөбүлэ уларыйбытын кэриэтэ, кинини атынан дьүһүннээн көрдөрүү эмиэ уларыйар: «ньиргийэр ньаргыйар эбэккэм-куоратым,... силлиэрэр уот кугас сиэллэрдээх дьол атын сэриигэ мииннэрбэр биэрбитиҥ» (89— 170).

Манна ат — көҥүл, социалистическайдыы олох, сайдыы иһин охсуһуу дьоло, революционнай өй-санаа уһуктуутун, ситиитин дьоло.
Ити тэҥэ ахсым ат — эдэр саас: «көрдөөх эдэр сааспыт биһиэнэ ахсым ат кэриэтэ ааспыта» (17—279)..

Аллаах аттар — сыллар: «тиэтэй, тиэтэй, түргэтээ дэһэбит сыллары — аллаах аппытын» (98—14).

Ат — ахсынньы-тохсунньу тымныыта (норуот айымньытыгар «тымныы оҕуһа», «тымныы муоһа» диэн баара): «саҥа дьылбыт ата — тымныы, тэлгэһэҕэ аҕылыыр» (55—145); «айаас ат курдук тыбыыран, ахсынньы силлиэнэн тыынар» (79—202).

Хаҥыл ат — сэрии: «сүрэх билэр... сэрии айаас хаҥыл атынан стептэри туоруурбун» (97—42).
Кынаттаах аттаах бухатыыр — Советскай Армия: «кынаттаах аттаах бухатыыр курдук, аатыран турдуҥ, модун уохтаах Советскай Армия» (89—409).
Образка аты киллэрии аспега улам кэҥээн иһэр уонна саҥаттан саҥа объекка көһөн иһэр. Ону өссө маннык холобурдартан көрүөххэ сөп.
Кырдьаҕас, сылайбыт поэт — ырбыт ат: «мин ырбыт аттыы ынчыктыы турабын...» (58—431).

Хоһооннор — соноҕостор, кулуннар: «хоһооннорум — мин улгум соноҕосторум!» (17—453); «хонууга төрөөбүт хоһооннорүм, кулун курдук чэбдик буолуҥ!» (4-241).

Хоһоон табыллыыта — «ат мүҥунан ыстаныыта» (45—282).

Аллитерация, рифма — аттар: «рифманы миҥэлэнэн, аллитерация  аттанан... дойдубутун  булбуппут»   (32—
Маны таһынан, трактор — ат: «билэҕизн, трактор аттанан,&quot; Маайыстаан дьол туһун ыллыырын?!» (33—72).
Автомобиль — аллаах ат: «аллаах аппыт — авто сүүрдэ» (89—471).

Самолет — кынаттаах ат: «күндү ыалдьыттарбыт, айаннаарыгыт көтөр кынаттаах аккытын көмүс ыҥыырынан ыҥыырдаатыгыт» (95—60).
ГЭС — кынаттаах ат, уот сиэллээх бухатыыр ат: «кынаттаах аттыы кынтайан, таас дамба, Бүлүүнү саптыҥ, аны көрүөхпүт табыйан, эн ууттан уоту саҕаргын!» (94—168).

Спутник — кулунчук: «кугас кулунчук ийэтин тула күн-түүн иҥэрсийэ сүүрэр үһү?» (47—11).

Аты айааһааһын, миинии — айылҕа күүһүн баһылааһын, туһаныы: «айылҕаны ат оҥостон мииниэҕиҥ, киппэ тэһиини киниэхэ кэтэрдэн!» (89—420).
Үөһэ этиллибиттэргэ олоҕуран маннык түмүгу оҥоруохха сөп: Сахалар быдан былыргыттан сылгы сүөһүлэммиттзрэ кинилэр кэпсэтэр тылларыгар, итэҕэллэригэр, үгэстэригэр, ырыаларыгар-тойуктарыгар көстөр. Сылгынан дьүһүннээһин суругунан поэзияҕа эмиэ салҕана турар, аспега кэҥээн иһэр уонна саҥаттан саҥа объекка, көстүүгэ көһөн иһэр эбит.

'''Ынах. Оҕус.''' Ынах сүөһү суругунан поэзия дьүһүннээһинигэр салгыы туттулла турар. Кини арыт образка, тэҥнэбилгэ киириитэ уруккуттан уларыйбатын кэриэтэ. «Бииргэ булкуһан улааппыппыт бургунас ынах муоһунуу»; «ынах ханнын саҕа ыар сымара таастары муора баала баллырҕаччы саайталыыр» (4—178, 223).
 
Ол эрээри суругунан литератураҕа сүөһүнэн дьүһүннээһин фольклортан уларыйыылааҕа үгүс. Эллэйгэ маннык этии баар: «Муустаах муора буурҕаны, силлиэни муус оҕус оҥорон атаарар» (94—147).

Манна поэт, тымныы былыргы мифическэй обраһын туһанан, саҥа обраһы айар. Ити курдук норуот былыргы уус-уран дьүһүннээһиннэрэ мэлдьи уларыйа, сайда, кэҥии тураллар. Холобур, «ыанньыйыы» диэн былыргыттан этиллэр тыл баар («былыт ыанньыйда» — былыт ыаһаата, хойунна, «санаа ыанньыйда» — санаа түмүлүннэ). Ити тылы поэттар айар күүрүүлэрэ киирбитин бэлиэтээн этэргэ образ оҥостоллор: «ыанньыйбыппын тоҕо ыатым» (33—101).

Былыр «мөккүөр бөҕө мөҥүрээтэ» диэн, бэрдэ буоллаҕына, тус туспа биистэр икки ардыларыгар үөдүйэр иирсээннэргэ сыһыаннаан этиллэрэ эбитэ буолуо, ону поэттар общество олоҕор кылаас охсуһуута муҥутуур тыҥаабыт туһааннаах историческай быһыытын-майгытын дьүһүннүүргэ тутталлар. Ойуунускай Кыһыл Ойууна Оруос Баайы (ол аата, батталы) суох гынарга мөккүөрү «мөҥүрэтэр» (38—117).

Ойуунускайга мөккүөрү соҕотох ойуун «мөҥүрэтэр». Оттон Т. Сметанин хоһуйуутугар гитлеровскай талабырдьыттары утары турбут Аҕа дойду Улуу сэриитэ — бу «айдаан бөҕө айаатаабыт алдьархайдаах кэмэ, мөккүөр бөҕө мөҥүрээбит мүһэргэннээх кэмэ» (55—8).

Биитэр «кытарахтаан аһыыр», «оҕус гынан көлүнэр», «мунну үүттүүр, бурҕалдьы кэтэрдэр» диэн этиилэри ылыаҕыҥ. Балар эмиэ суругунан литератураҕа суолталара улаатар, дириҥ ис хоһоонноҥор эбиттэр. А. Е. Кулаковскай империалистическай державалар кыра омуктары харса-хабыра суох көлөһүннүүллэрин, баттыылларын-үктүүллэрин бу курдук образтаан этэр: «оччугуй омук сордоохтору оҕус гынан көлүнээри.., кыраай айыы саҥнаахтары кытарахтаан аһаары кырпатаҕа буолбуттар» (43—116).

Ойуунускай айымньытыгар хамначчыт: баайдарга «кунан оҕус буолан көлүллүбүтүм», — диир (36—78). Эллэй хоһоонугар этиллэринэн, гитлеровскай фашистар Советскай Аҕа дойдуга «мунну үүттүүр, бурҕалдьы кэтэрдэр сыаллаах» сэриинэн саба түһэллэр (89—285). Оттон Т. Сметаниҥҥа маннык дириҥ образтааһын баар:
&lt;poem&gt;
Хампы барбыт хара бурҕалдьыны 
Хаанынан силимнээн хат кэтэрдээри, 
Киһи аймах дьэбинэ, аад тыына 
Кирээстээх илиитин сүрэхпитигэр уунна.
(55 — 11)&lt;poem&gt;

Улуу Октябрь хампарыппыт хараҥа батталын, сордоох-муҥнаах олоҕун, норуот хаанын тоҕон туран, хат эргитэргэ соруммут киһи аймах сайдыытын кэҕиннэрэр фашистскай күүстэр Советскай Союһу эһэр сэриинэн киирбиттэрин поэт бурҕалдьынан дьүһүннээн хоһуйбута ааҕааччыга бэркэ тиийэр.
«Оҕус гынан көлүнүү» — айылҕа уорун уҕарытыы. П. Тулааһынап советскай дьон айар-тутар үлэлэринэн тыйыс айылҕаны сымнаталларын «хоту дойду холоругун кунан оҕус гынан көлүннүбүт» (77—44), — диэн дьүһүннүүр.

Норуот айымньытыгар хайалары, олоҥхо бухатыырдарын, олоҥхо дьиэтин, оһоҕун, холумтанын, Кытай Бахсылааны кыстыгын уо. .д. а. атыыр оҕуһунан дьүһүннүүллэрэ. Суругунан поэзияҕа оҕус олох атын предметтэри, чуолаан техника көрүҥнэрин, хоһуйарга туттуллар буолла. Холобур, паровозтар — «модун моойдоох боробуос оҕустар» (43—199).

Техниканы дьүһүннүүргэ муос эмиэ туттуллар. Холобур, булуук тутааҕа — кини муоһа: «эриһэриҥ күнү быһа булуук өһөс муоһунуун» (34—71).

Оҕуруот астарын ньирэйдэргэ холуйуу сүөһүнэн дьүһүннээһин аспегын эмиэ кэҥэтэр:
&lt;poem&gt;
Кыһын хотоҥҥо хойдубут ньирэйдэр 
Саас күөх хонууга мэччийэ бараллар. 
Дьиэҕэ сир астара син ол кэриэтэ, 
Симсэ үүнэннэр, сыһыыга тахсаллар.
(93—224)&lt;/poem&gt;

Оҕуһунан, ынаҕынан дьүһүннээһин кэлин өссө элбээн иһэр диэхпитин баҕарабыт. Иван Гоголев «Уу оҕуһун муоһугар суруктар» диэн айымньытыгар итинник дьүһүннээһиннэри бэрт оригинальнайдык туттар эбит. Поэт тыла оҕус быччыҥын күүрүүтүгэр, ынах хараҕын сылааһыгар тэҥнэнэр: «тардыылаах оҕус холун быччыҥын курдук, чыҥкынас чиҥ буоллуннар мин тылларым, саҥа төрөөбүт оҕотун салыы турар бургунас ынах хараҕын курдук, сылаас буоллуннар мин тылларым».
 
Күөллэр — томуйах харахтара, кырдаллар — ынах сириннэрэ. Урут биһиги литературабытыгар маннык тэҥнээһиннэр бааллара биллибэт: «күөллэрэ томуйах хараҕыныы харааччы одуулууллара», «ыанньыйбыт ынах синньин курдук томтоҕор кырдалга» (13—7, 14, 15).

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>9srkgqn7sfwy7pvg57ye532qnradvog</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Ыт. Тыа (мас). Сибэкки</title>
    <ns>0</ns>
    <id>61</id>
    <revision>
      <id>4562</id>
      <parentid>4561</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T06:52:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4562</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11309" sha1="med2oll1lpmcsy4q8jtke8hr9nihf2f" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Үһүс глава)
 | previous   = ←[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Сылгы. Ынах. Оҕус]]
 | next       = [[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Күөрэгэй, туллук уо.д.а. Кэҕэ. Кыталык. Куба]]→
 | notes      = 
}}
'''Ыт.''' Суругунан литератураҕа даҕаны ыт наар куһаҕаны дьүһүннүүргэ туттуллар.
Бандьыыттар — «баай кутуруга хааннаах ыттар!» (24—84).
Фашистар — «хааннаах ыттар» (89—322); «киһи аймахха Гитлер ыт саҕа ким баарай кутталы оҥорбут?» (23—207); империалистар — «сэриинэн иирбит ыттар» (84—62).
Биир тылынан эттэххэ, рабочай кылаас, советскай норуот өстөөхтөрө бука бары — «ыттар».

'''Тыа (мас).''' Эдэр, күөх тыанан (ойуурунан) саҥа советскай көлүөнэ ыччат халыҥ кэккэтэ дьүһүннэнэр.

Умайан охтубут мастары солбуйа 
Хойуу мас үүнэн, ойуур тыа тилиннэ. 
Коммуна олоҕун уһанар, хоһуйар 
Ыччат бэрдинэн Ийэ сир киэргэннэ. (89 — 498)

Үөр таба муоһа — тыал түспүт ойуура: «адаар муос аалыҥныы хамсанан, тыалырар ойууру санатар» (92— 212).
Хойуу ыстыык — ойуур: «ыстыыктар, ойуур курдук, салгыҥҥа адаарыһаллар» (65—263).
Тыа — муора: «мутукча ойуурум муората тыалтан суугунуу тыаһыыр» (4—251).
Тыаҕа ыллык үктээһин — олох олоруу: «дойдум' ха-ра тыатыгар ыллык сыыһын таһаарыым» (45—196).

Киһи сылдьыбатах ойуурун туорааһын — литератураҕа бастаан суол тыырыы. А. Софронов поэт П. Черных туһунан этэр: «эн... ким да туора хаама илик нуудара ойуурун туораан хайҕаттыҥ» (65—115).

Тыытылла илик тыа мастара — поэт айылла илик ырыалара:

Тыытылла илик тыа 
Лиҥкир хара мастара — 
Айылла илик ырыам 
Симик дуорааннара.
(34—58)
 
Тиитинэн, хатыҥынан, талахтарынан дьүһүннээһин суругунан поэзияҕа, аҕыйыахтааҕар, элбиир. Былыргы үгэһинэн хатыҥнар — кыргыттар, тииттэр — уолаттар: «самантан аллараа үҥкүүлээн дыгыйар маҥан туос чуккулаах мааны кыыс — хатыҥ» (92—114).

Ол хатыҥ тиит мастыын сиэттиһэн 
Эниэни дабайан иһэллэр. 
Сиһиктэр, талахтар силэллэн, 
Эҕэрдэлии наскыһан эрэллэр. (25 — 6)

Күһүҥҥү хахыйахтар — «саһархай сараиааннаах кыргыттар» (98—73).
Хатыҥнар — кубалар: «тумарык быыһынан кубалар курдук туналыһан көстүбүттэрэ дойдум туус маҥан хатыҥнара» (67—40).
«Хатыҥ туоһун сылга иккитэ хастыыллар үһү» диэн «ыраахтааҕы суолун» туһунан таабырыны туһанан, баай дьадаҥыны баттыырын дьүһүннүүллэр: «хатыҥ туоһунуу хастыыллар хамначчыты баай ыаллар» (89— 435).
Талахтар, титириктэр, бэрдьигэстэр — оҕолор:

Түү бэргэһэлээх, мааны 
Оҕолору санатан, 
Маҥан, намчы баатаны 
Талах кэтэн наҥнайда.
(92—217) 

Ийэлэрин кытары киирэннэр 
Сааскы борокуоту көһүтэр 
Саллаат оҕолорун кэриэтэ, 
Бэс титириктэр бэйбэриһэ 
Тэҥкэ тииттар иннилэригэр 
Тэҥҥэ үүнэн киирбиттэр.
(55—63) 

Арыт бэстэр «кыргыттар» буолаллар: «колхоз ходуһатыгар киирэн иһэр кыргыттар курдук, сайбарыспыт бэс мастаах үрүйэ» (2—78).
Үүнэн турар маһынан киһи олоҕун, эрэйин-кыһал-ҕатын, санаатын-оноотун көрдөрүү үгүс. Революция ин-нинээҕи саха дьадаҥыта иччитэх кураайы толооҥҥо со-ҕотоҕун үүнэн муҥнанар хахыйахха холуллар. Оттон дьадаҥы тулаайах оҕо, «тааска хатаастан үүммүт бэс-тии», «буурҕа тыаллыын өрө тустар» (92—77, 231).
Олох, охсуһуу үөһүгэр олорбут поэт бэйэтин «куруҥ маһынан» дьүһүннэнэр: «Бустум-хаттым, кииллийдим» (4—196), — диир.

Доҕордуулар өр арахсан баран көрсүһүүлэрэ тииттэринэн дьүһүннэнэр: «силлиэ тыал олуһа силэйэ оон-ньообут тииттэрэ, тыал сэллээн, эмиэ дьэ куустуһа тү-һэллэрин курдук, куустуһа түстүлэр»  (91 —109).

Сибэкки арааһын уус-уран дьүһүннээһиннэргэ кил-лэрии суругунан поэзияҕа олус элбэх. Кыыһы, дьахтар кэрэтин сибэккигэ, ордук ньургуһуҥҥа, сардаанаҕа, ал-тан окко уо. д. а. холуйуу суругунан поэзияҕа үгүс.

Сайын оҕуруокка үлэлии сылдьар колхоз дьоллоох кыргыттарын, нуучча поэзиятыгар үгүстүк көрсүллэр параллелизмы туһанан, маннык этэллэр:

Ол ньургуһун төбөлөрө ,
Тыалтан хамсаан эрбэттэр, 
Ол колхоз кыыс оҕолоро 
Оҕуруокка элбэхтэр. (89 — 37, 155)

Кыыһы сибэккигэ холуйууну сэргэ, төптөрү сибэккини кыыска холуйуу эмиэ үгүс. «Оттон эн, сардаана сарыалтан кыыс курдук кыыһаҕын» (51—391); «тыллыбыт сибэкки тыа саҕатыгар кыбыстыбыт кыыс оҕолуу кытаран турар» (34—85).

Сибэккигэ кыыс оҕо эрэ тэҥнэммэт, Советскай былааска үөскээбит ыччаттар — комсомолецтар, пионердар — бары сибэккилэр: «сэрии сирэлийэр төлөнүттэн саҥа үйэ сибэккилэрэ үүммүппүт» (77—41); «биһиги, сир ийэ сибэккилэрэ, силлиэлээх, сэриилээх үйэҕэ сир үрдүгэр кэлбиппит» (89—32).

Сибэкки — үүнүү, сайдыы, чэлгийии:

Бу охсуһуулаах улуу мөккүер уурайдаҕына, 
Коммуна олоҕо    
Хотон-кыайан таҕыстаҕына... 
Сирэйи-хараҕы сылаанньытар 
Сытыы-тырым сибэкки, 
Сири-буору көрдөрбөккө, 
Сирилэччи үүнэн тахсыаҕа.
(36—93)

- Коммунистическай партияҕа туһаайан этиллэр: «симэһин хаанынан устубут сирдэри сибэкки күөҕүнэн тэтэрдэ симээтиҥ!» (89—23).
Сибэкки — охсуһуу, сиэртибэ  кыайыылаах түмүгэ:
 
«аалай хааным тохтубута Россия дэхси хонуутугар, кыһыл төлөн сибэкки буолан, кыыһа үүнэр» (55—72).
Сибэккинэн симээһин — аатырдыы-суолурдуу: «Ийэ дойду эн ааккын сибэккинэн симиэҕэ» (77—16).
Сибэкки — үөрүү-көтүү, өй-санаа сырдааһына, көтөҕүллүүтэ: «үөрүү-көтүү сибэккитэ өйбөр саҥалыы тиллэ түстэ»; «сааскы сыһыы сибэккитэ санаам толоонугар сириэдийдэ» (8—28, 29).

Сибэкки — ырыа-хоһоон, поэзия кэрэтэ: «сибэккилии чэлгийэ тэтэрдинэр... мин таптыыр ырыаларым» (9—167).
Ырыа, хоһоон табыллыыта — «ньургуһун тыллыыта» (18—95).

Оттон тостубут, хагдарыйбыт ньургуһун сибэкки — өлүү-сүтүү, кэхтии, «ньургуһун оттуу уҥмутум баара» (89—272).
Сибэккиттэн ураты күөх от арааһа дьүһүннээһиҥҥэ киирэрэ эмиэ үгүс. Холобур, ача, кэнчээри — үүнэр, саҥа көлүөнэ ыччат обраһа: «хаантан мууһа ирбит буорга киһи аймах кэнчээритэ үүннүн диэбиппит» (55—11); «көрбүтүҥ эн мин көлүөнэм бастакы ачаларын» (68— 140).

Итини таһынан советскай поэзияҕа сыыс отторунан, эрбэһиннэринэн араас хаалынньаҥнары дьүһүннүүллэр: «эргэ олох эрбэһинэ эстэн сүтэн,иһиэҕэ» (36—93); «биһиги тэлгэһэбитигэр үүммүт сытыган эрбэһин. Суох, тэлгэһэбитигэр буолбатах, тэрилтэбитигэр...» (4—186).

Сибэккилэринэҥ, сыыс отторунан дьүһүннээһиҥҥэ нууччаттан сабыдыал баара биллэр. «Сибэкки (цветки)» диэн нууччаттан киирбит тыл. Нууччаҕа сибэккиттэн төрүттээх дьүһүннээн этии бэрт элбэх (общество процветает; наука, искусство, торговля цветет; лицо цветет; цвести здоровьем; во цвете лет; цвет общества; срывать цветы удовольствия...).

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>med2oll1lpmcsy4q8jtke8hr9nihf2f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Күөрэгэй, туллук уо.д.а. Кэҕэ. Кыталык. Куба</title>
    <ns>0</ns>
    <id>62</id>
    <revision>
      <id>4566</id>
      <parentid>4565</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T06:59:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4566</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14399" sha1="9a9lhjxfk5i28pba866xvrw3djab5u5" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Үһүс глава)
 | previous   = ←[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Ыт. Тыа (мас). Сибэкки]]
 | next       = [[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Хотой уонна мохсоҕол. Атын көтөрдөр]]→
 | notes      = 
}}
'''Күөрэгэй, туллук уо. д. а.''' Күөрэгэй, көлүөс, ымыы, татыйык, туллук уо. д. а. чыычаахтар, син-биир фольклорга хоһуйулдарын курдук, күндүттэн күндү киһини — туох-ханнык иннинэ, оҕону, таптыыр кыыһы, дьахтары — дьүһүннээн хоһуйарга үгүстүк туттуллаллар. Уонна күөрэгэй — саас, сайын кэлиитин арахсыспат аргыһа: «көхсү кэҥэтэр, күөрэгэйи ыллатар, күрүлэс куйаастаах күөх сайын» (60—125).

Күөрэгэй таптал, үөрүү, дьол-соргу символа буолар.
 
«Таптал... чыычаахтыы чугдааран, сүрэҕи талбаардан ааһааччы» (89—162); «эһиги миигин өйдүөххүт сүрэх-тэргит үөрүүтэ күөрэгэйдии ыллыыта» (94—133).
Күөрэгэй — көҥүл-босхо санаа: «көҥүл санааҥ көй салгыҥҥа,.. күөрэгэй буолан көтө күөрэйдин» (63—14).
Поэт — күөрэгэй,   кини   ырыата — күөрэгэй тойуга:
&lt;poem&gt;
Баҕардым — мин тыллаах
Күөрэгэй буолуохпун,
Күннэтэ тапталлаах
Дойдубун туойуохпун.
(89—213)&lt;/poem&gt;

Поэт — ымыы: «ымыы чыычаах буоламмын, ыллыы-туойа турабын» (8—14).

Поэт ырыалара туллук, татыйык буолан көтөллөр: «мин бастыҥ татыйык ырыабын куорсуннаан көтүтэ иликпин» (17—457); «ырыам тыллара, тырымнаһан, үрүҥ туллук буолан көтүҥ!» (23—118).

Чыычаах түөһүн кырааската — халлаан өҥө: «ымыы аалай түөһүнүү сарыал кыыһа тэтэриитэ...» (34—8).

Табалар — «туундара туллуктара»  (89—41).

Сылгылар — туллуктар:
Үрүҥ хаардаах сыһыылар. Үрүйэлар, сис тыалар Туллуктара — сылгылар Хаһан аһыы бардылар. (23—119)

Охсуулаах үлэ сүгэтин олуга — «туллуктуу күөрэҥниир» (17—249).

Ааспыт кэм ахтылҕана — үөр туллук:
&lt;poem&gt;
Таптал, үөрүү тулалыыр 
Таалан ааспыт кзмнэрэ 
Сэттэ үөрдээх туллуктуу 
Сиэттистилэр бу курдуу. (55—49)

Сир аргыстара — «киһи өйүн көмүс чыычаахтара» (67-39).

Дьүһүннээһиҥҥэ хараҥаччы эмиэ киирдэ:
Сахаҕа Октябрь сааһын илдьиттэрэ 
Маҥнайгы хараҥаччылар — Ярославскай, Орджоникидзе 
Манна маевкалаабыттар. (92—246)&lt;/poem&gt;

 
«Маҥнайгы хараҥаччылар» («первые ласточки») — нуучча литературатын сабыдыалынан киирбит этии. Сахаҕа арай «хара дьиэ хараҥаччыта, үрүҥ дьиэ үрүмэччитэ» диэн дьахтары хоһуйан этии баара.

'''Кэҕэ.''' Суругунан поэзияҕа кэҕэ, син-биир норуот айымньытыгар курдук, үөрүү, уһуктуу, дьол аргыһа буолар. Саас кэҕэ эттэҕинэ, сир-дойду ордук тупсарга дылы. Күөрэгэй ыллыыр, кэҕэ этэр, сир дойду симэнэр кэмигэр эдэр дьон тапталлара ордук уһуктар: «күммүт күлэр, кэҕэ этэр... Сүөдэр мин сүрэхпин сүүйдэҕин!» (89—101).

Хойуу күөрэгэйдээх, кэҕэлээх, кэрэ айылҕалаах сир ырыаҕа-хоһооҥҥо киирэр. Оттон кэҕэ мөлтөхтүк этэрэ курус санааны көбүтэр:
&lt;poem&gt;Тоҕо кэҕэм барахсан, 
Ыраах тыаҕа этээхтиигин, 
Түүл-бит курдук, санаарҕаан, 
Аҕыйахтык «кук-куук!» диигин? (92—248)&lt;/poem&gt;

Ол эрээри кэҕэ арыт мөлтөҕү хоһуйууга эмиэ туттуллар. Кураанаҕы айдаарар, дьыалаҕа көппө киһини «кэҕэлии чоргуйар», «кэҕэ курдук», — диэн эҕэлээн этии буолар.

'''Кыталык. Куба.''' Кыталыктар, норуот айымньытыгар буоларын курдук, — кыргыттар: «үс дьүөгэлҥи кыргыттар үс кыталык курдуктар» (73—107).

Эллэй «кыргыттар — кыталыктар» диэни кырдьар сааһы дьүһүннүүргэ туттар. Эдэр саас, таптал, кыталыктар буоланнар, күннээх сиргэ төннүбэккэ көппүттэр, оттон поэт дойдутугар кыһыны (кырдьыыны) көрсө хаалбыт:
&lt;poem&gt;
Эдэргэр  эрэ  баар  кыргыттар 
Кыскыйар тымныылаах кыһынтан 
Күннээх сир сыламнаах сылааһар 
Күрэммит кыталык курдуктар.
Оттон эн төрөөбүт дойдугар 
Хаалбытын. Эн тулаҥ—маҥан хаар.— 
Ол буолтун иннигэр, ырыаҕар 
Маҥнайгы тапталыҥ мэлдьи баар
(94—106)

Кыталык куолаһа — кэрэттэн кэрэ дорҕоон:
 
Кырыымпалыыр куоластаах 
Кыталыгы санатан, 
Нарын, нарын соҕустук 
Таарый, таарый хамускун! (4—94)&lt;/poem&gt;

Олоҥхоҕо сыһыы, толоон киэҥэ кыталык көтүүтүнэн кээмэйдэнэрэ, поэттар эмиэ төрөөбүт дойдулара — туундара — эйгэтэ киэҥин сөҕө, киэн тутта хоһуйаллар: «кыталык, лыглыйа кытыытын булбатах кыраайа» (92 —204).

Сааҕа таптарбыт кыталык — таптал алдьаныыта: «улуу тапталым охтубута оххо таптарбыт кыталык курдук...» (16—61).

Поэттар ырыалара кыталык буолан көтөр, кйнилэр ырыаларыгар «кыталык кыттыһар»:  «сүрэхтэн үөскээбит ырыабыт кыталык кыыл буолан кыырайдын» (32 — 195).
Поэт өйүгэр үөскүүр саҥа образтар — кыталыктар:
&lt;poem&gt;
Күһүн ааһар кыталыктар 
Ыраах халлаан түгэҕэр, 
Сүтэ-сүтэ кыҥкынатар 
Саҥаларыныы, сороҕор, 
Хоһоону айар санаалар 
Сүтэ-сүтэ көстөллөр.
(98—71)

Поэт музата (айар күүрүүтэ) — кыталык: «көстөрүҥ эн кый халлаан кырсыгар кыталык үөрүнүүн» (89— 341).
Арыт поэттар бэйэлэрэ кыталык буолан көтүөхтэрин баҕараллар:

Саймаарар сырдык санаабынан 
Сандаарар саһарҕа кынаттанан, 
Күн айыы кыталыга буоламмын, 
Күндээрэр  күөх  халлааны  кырсынан 
Күөрэйэ-кылбайа көттөрбүөн.
(9—221)&lt;/poem&gt;

Айылҕа көстүүлэрин кыталыкка тэҥнээһин элбэх. Хаар түһэрэ — кыталык үҥкүүлүүрэ: «намыын хаар үҥкүүлүүр кыталык үҥкүүтүн» (16—67).
Саҥардыы кырыыта сырдаан эрэр халлаан — «кынтайар кыталык кыыл кынатын таһын курдук, кылбайар» (8—211). 102
 
Тахсан эрэр күн «көмүс утахтарын кыталыктар кынаттарынан таарыйан лыҥкынаталлар»  (98—6).

Техниканы дьүһүннээһиҥҥэ кыталык эмиэ киирэр. Кремль чаһыытын тыаһа — «кыталык куолаһа» (48— 23).

Самолеттар «кыталыктыы көтөллөр» (86—29). 

Советскай космическай ракета 
Ыйга тиийэн «туруйа көтөрдүү дьондос гынна, кыталык кыыллыы кылбайа түстэ» (97—279).

Кыталыкка да тиийбэтэллэр, туруйа, куба, хаас образка элбзхтик киирэр буоллулар. Туруйа кыталыгы кытта сэргэстэһэ туттуллар үгэһэ хаалбат. Олоҥхоҕо, кыталык, туруйа кырыйа көтөн кытыытын булбат кырдалларын туһунан этиллэр буоллаҕына, советскай поэттар биһиги баараҕай колхозтарбыт үлэлэрин-хамнастарын сөҕөн, гиперболическай образ оҥорон, кинилэр «туруйа тула эргийэн кыайан туораан тахсыбат киэҥ бааһынатын тиэрэллэрин» туһунан этиллэр (77— 40).

Туруйа хаһыыта үгүстүк тыл хоһоонугар киирэр. Кини сааскы уһуктууну, ахтылҕаны, арыт курус санааны курулуйар. Дьэ ол иһин: «саас туруйа хаһыытыыр күнүгэр саныаҕыҥ дуо миигин» (23—164); «саас туруйа хаһыыта элбэҕи сүрэхпэр этэр» (11—16), эбэтэр: «тулаайах туруйа курдук чоҥкунуу туойуом буоллаҕа» (55—433),— диэн буолар.

Күн-дьыл ааһара «үөһэнэн субуһар хаастар айманар үөрдэрин курдук» (78—29).

Ордук аныгы транспорт сириэстибэлэрэ үөр хааска холуллаллар. Поезд — үөр хаас субуһара: «хонуу боробуостара, хоҥор хаастар хоҥкунаһан иһэллэрин курдук, холбооһуннара-холбооһуннана холугурастылар» (43—129).

Куорат транспора, үөр хаас курдук «күрүлүү тардыллар» (52—310). Бухтаҕа турар борохуоттар «сото-ру айаҥҥа көтөр субан хаастыы, субуруһа турбуттар» (90—54).

Хааһы образка киллэрии кэлин өссө эбиллэр. Сайыҥҥы саһарҕаны, халлаан сырдааһынын хаас атаҕынан, хаас оҕотунан дьүһүннээһин баар. «Сара хаас атаҕыныы сараадыйан тахсар саһарҕалаах туундара», «уоһугар уоһаҕа куура илик куйукаанныы ап-араҕас саһарҕа тэстэ тыҥ чараас хаҕын» (34—83, 57).
 
Фольклор айымньыларыгар куба аҕыйахтык киирбит буоллаҕына, суругунан поэзияҕа кини дэлэйдик туттуллар. Итиннэ нуучча литературата сабыдыаллаабыт. Көтөрү-сүүрэри холобурга тутта үөрүйэх саха куба курдук талбаны хайаан туһаммат буолуоҕай? Куба, туох-ханнык иннинэ, — кэрэ кыыс, дьахтар:
&lt;poem&gt;
Долгуйан хаамаргын 
Туналыйар кубам 
Тунаарар байҕалым 
Удьурдаах баалыгар 
Устарыгар уурдум.
(36—198) 

Ол ким ойуур быыһыгар 
Ойуу-бичвк отугар 
Куба курдук устарый?
(89—431)&lt;/poem&gt;

Куба арыт — күн: «куула ойуур үрдүнэн куба күммүт ойбут».

Куба түүтэ — хаар, арыт туллук: «хаар түһэр куба кыыл түүтүнүү» (89—217, 341); «кыбыыттан, далтан туллуктар, куба түүтүн ыспыттыы, көтөн тырыбынас-тылар».

Куба куорсуна — хатыҥнар. Баал Хабырыыс күһүҥ туһунан бу курдук хоһуйар:
&lt;poem&gt;
Эн диэтэх эриэккэс оһуордьут 
Куба куорсуна хатыҥнары 
Көмүс үрүмэнэн таҥыннар! (4—109, 193)&lt;/poem&gt;

Маҥан ат — «куба маҥан» (65—263). Маҥан балааккалар — «куба курдуктар» (17—35).

Пароходтар «кубалыы усталлар» (89—533), өрүс сааскы муустара «үөр кубалыы үмүөрэллэр» (54—58).
Ырыа — «кубалыы дайар»; санаа — «кубалыы халаахтыыр» (1—21; 55—49). Үөрүү — «үрүҥ куба үөрүнүү өрө көтөр» (32—212).

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>9a9lhjxfk5i28pba866xvrw3djab5u5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Хотой уонна мохсоҕол. Атын көтөрдөр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63</id>
    <revision>
      <id>4569</id>
      <parentid>4568</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T07:05:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4569</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9297" sha1="rnvim7dvdle0ynfgt0mr0wtfnknpx1q" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Үһүс глава)
 | previous   = ←[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Күөрэгэй, туллук уо.д.а. Кэҕэ. Кыталык. Куба]]
 | next       = [[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Саһыл уо.д.а. Эһэ. Бөрө. Таба уо.д.а.]]→
 | notes      = 
}}
Хотой уонна мохсоҕол эр санаа, хорсун быһыы, күүс-уох, героизм символларын быһыытынан суругунан поэзияҕа бэрт үгүстук киирдилэр. Хотойго, туох-ханнык иннинэ, киһи аймах улуу сирдьитэ В. И. Ленин холуллар: «Ленин — үрдүк далааһыннаах киҥкил халтааҥ хотойо» (82—25).

Хорсун-хоодуот революционердар, коммунистар, комсомолецтар, кыһыл буойуттар — бары хотойдор, мохсоҕоллор: «буурҕаны ыҥырар мохсоҕол буолан, халлааны кырсынан дайбыттаргын,.. ыраахтааҕылар манна кыйдыыллара» (89—376); «коммунист партия барахсан хотойдуу хоодуот хоһуун оҕолоро» (36—55, 60); «өрүөл-хотой бойобуой комсомол» (32—56).

Кыһыл знамялар суугуннара — хотойдор кынаттарын тыаһа: «өлөрсүүгэ бэлэм өрүөллүү кынаккытынан чэйиҥ, эрэ, суугунааҥ,.. знамялар!» (55—21).
Саха норуотун легендарнай геройа Баһылай Манчаары — хотой: «Манчаары саныыра: соҕотох олоҕун, маҥнайгы хотой кыыл буоларын» (82—54).

Летчиктар, самолеттар — хотойдор, мохсоҕоллор, кыр-быйдар:- «күлүбүрээбит өҥнөөх көтөр өксөкү көлөлөнөн...», «мохсоҕол кыыл мосуоннаах, модун көтөр аал-лар» (26—23, 28); «кырбый аалым сырылыыр» (51 — 129).
Винтовка тыаһа «хотой кыыллыы чаҥыргыыр» (51 — 129).

Аҕа дойду сэриитигэр фроҥҥа бааһырбыт саллаат — «сатыылаабыт хотой» (55—99).

Норуокка хотойу дьүһүннүүр «хомпоруун» диэн былыргыттан туттуллар эпитеккэ олоҕуран, поэттар арыт бу курдук хоһуйаллар: «мин олоруом хотой курдук: номоҕоннук, хомпорууннук» (20—82).

Ити курдук поэттар тыл араас «кырааскатын оонньотоллор», тылга «тыын угар албастаахтар».

'''Атын көтөрдөр.''' Уу, тыа араас көтөрдөрүнэн дьүһүннээһин элбээн иһэр. Хаар «курупааскы үөрүнүү көтүөлүүр» (94—161).

Хабдьы адьас саҥа объегы дьүһүннээһиҥҥэ эмиэ туттуллар. Холобур, яблоня сибэккилэрэ — хабдьылар: «яблоня, үөр хабдьы кэриэтэ, үрүҥ сибэккилэринэн бүрүннэ» (93—225).

Тоҥсоҕой саҥа  көстүүлэри   дьүһүннээһиҥҥэ   эмиэ киирдэ. Сэриигэ «автомат тыаһа тоҥсоҕой курдук торулуур» (72—18). Оттон тоҥсоҕой бэйэтэ телеграфист: 
&lt;poem&gt;
Ханнык да суһал морзист 
Ымсыырыаҕын курдук түргэн 
Тоҥсоҕой-телеграфист 
Тахсар көҥүл эфиргэ. (34—49)

Уу көтөрдөрүнэн дьүһүннээһин эмиэ кэҥиир. Кыргыттар — «хоптолор курдуктар» (7-3—107).
 
Былыттар — хоптолор: «маҥан хопто былыттао» (4—28).

Ыар санаа-оноо — куһаҕаннаппыт көҕөн:

Төһө өр ол хойомул көҕөннүу 
Көхсүбэр ыар сүгэһэр гынаммын, 
Илдьэ сылдьабын, өһүллүбэт гүмүктүү 
Сымыйа  хоп содулун — дьарҕа санааны?
(37-76)

Хаххан, суор куһаҕаны дьүһүннээһиҥҥэ киирэллэр „ Куһаҕан кириитиктэр — хахханнар:

Хаххан күнүс араатардыыр: — 
Баар эбит олоҕу хараардыы!.. 
Сырдыгы көрбөт кириитиктзр 
Син эмиэ итинниктэр. (4—334)

Куһаҕаны, өстөөҕү наар суорунан дьүһүннүүллэр.
Саха баайдара, атыыһыттара — «халаахтыып хара суордар» (32-117).
	
Колониальнай баттал — суор тоҥсуйара:

Эн көөттүҥ: ол өлүү суор тумса 
Үс үйэ туоратын тухары 
Дьон-норуот сүрэҕин тоҥсуйан, 
Тунал хаар кытара сытарын
(88-54)

Империалистар, фашистар, фащист летчиктара — суордар:
Халлаан диэки хайыһыҥ,— 
Хара суордар көтөллөр, 
Эмиэ хааннаах ыһыаҕы 
Тэрийээри көболлөр.
Хараҥа былыт түүҥҥэ
Өлөрө-уора, 
Халаатаан өрө көттө
Баай-фашист суора (89-78, 297)&lt;/poem&gt;
Суордар халаатаһаллара — куһаҕан, өлүүлээх күннэр-дьыллар күөрэйиилэрэ: «сор туолар суостаах күннэрэ, хара суордуу халаатаһан түстүлэр...» (8—149); «түүҥҥү суордуу халаахтаан, түлүк кэмнэр тэйдилэр» (89—203).

Дьиикэй тыа — суор хаһыытыыр тыата: «суор эрэ кыланар суон, күлүк ойуурум» (89—49, 203).
 
Дьиикэй, түҥкэтэх тыа мастара силлиэ түстэҕинэ «хара суордуу халаатаһаллар» (94—159).

Саха суругунан поэзиятыгар кынат образка туттуллуута элбээтэ. Урут «кынаттаммыт», «кынатын куурдубут» эбэтэр «кыната сарбыллыбыт» диэн этиилэр бааллара. Билигин санаа, таптал, үөрүү, ырыа — барыта «кынаттаах»: «буурҕа-сата кынаттаах модун санаам күүрэн турда», «туойуоҕуҥ, кынатын тэнитэн, салаллан иһэр саас үөрүүтүн» (32—187, 195); «туругуруҥ, ыраас таптал кынатыгар куустарбыттар..!» (9—202); «ыҥырар ырыаны төһө да хаайдаллар, көтөр кынатын төһе да бысталлар, кэм кэлиэ...» (92—225).

Үөскүүр үйэ, сайдыы эмиэ «кынаттаахтар». Кыһыл Ойуун этэр: «мин үөскүүр үйэ кынатабын» (38—129).

Утуйар уу эмиэ «кынаттаах»: «минньигэс уу кыната кинини саппыта...» (92—224).

Силлиэ, тыал — «кынаттаах»: «силлиэ хаар кына-тынан кутаам үрдүгэр сапсынар» (34—93).

Дьон былыр-былыргыттан куорсун үүннэринэн кынаттанан көтүөхтэрин баҕараллара, кынаттаахтарга ымсыыраллара. Кинилэр ол баҕалара туолбат этэ, арай түүн түһээн көтөллөрө, «түһээн көтөр үчүгэй ыра» дииллэрэ. Оттон билигин, социализм үйэтигэр, киһи барыта көй салгыньшан көтөр буолтун ааһан, биһиги санаабыт, баҕабыт, үөрүүбүт, ырыабыт-тойукпут, тапталбыт—барыта «кынаттанан көтөр» буолла. «Кынат» образка киэҥник туттуллуутугар нуучча литературатын үтүө сабыдыала эмиэ баар. Нууччаҕа «окрыленный», «расправлять крылья», «крылатые слова», «опускать крылья» эҥин диэн киһиэхэ, киһи деятельноһыгар сыһыаннаан этиилэр элбэхтэр.

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>rnvim7dvdle0ynfgt0mr0wtfnknpx1q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Саһыл уо.д.а. Эһэ. Бөрө. Таба уо.д.а.</title>
    <ns>0</ns>
    <id>64</id>
    <revision>
      <id>4572</id>
      <parentid>4571</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T07:08:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4572</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4380" sha1="cx8fu1sfq042pkgi5cbywsh2k7yss2n" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Үһүс глава)
 | previous   = ←[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Күөрэгэй, туллук уо.д.а. Кэҕэ. Кыталык. Куба]]
 | next       = [[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Балык. Үөннэр-көйүүрдэр]]→
 | notes      = 
}}
'''Саһыл уо. д. а.''' Кыырыктыйбыт баттаҕы кырымахтаах хара саһылга холуйуу урут фольклорга баара биллибэт. Оттон поэттар этэллэр: «кырымахтаах саһылга маарынныы кырыарбыт ыас хара баттахпыт» (92— 263).

Күн хайа төбөтүн, тииттэри кытардара кыһыл саһыл кутуругар холуллар: «будьуруспут тииттэр уорҕаларын саһыл кутуругунуу уматар»» (89—79); «күн хайа төбө-түгэр саһыл кутуругунуу оонньуур» (77—36).

Буспут сиэмэ саһыл өҥнөөх: «аһын кутан, буһуо, арыы саһыл буолуо» (32—34); «саһыл өҥҥеөх бурдугу кыһыл обуос тиэйиэ» (89—159).
 
Кырыарбыт хатыҥнар — «кырынаас сонноохтор» (17—135).
Таптыыр кыыһы тииҥҥэ холооһун — сонун образ. Кыыс тапталлааҕын көрсө кэлэрэ бу курдук хоһуйуллар:
&lt;poem&gt;
Тииккэ тахсар
Тииҥим курдук,
Тиэтэй-саарай,	
Тиийэн калиий!
(89 — 52)&lt;/poem&gt;

'''Эһэ. Бөрө.''' Саха баайдара, империалистар, кылаас өстөөхтөрө — «соллоҥноох сур бөрөлөр»  (92—206).

Аҕа дойду сэриитигэр гитлеровскай фашистары утары кыргыһыы саҕанааҕы андаҕарга этиллэр: «торҕон бөрөттөн толлон турдахпытына, тутах туттан чугус гыннахпытына, үүнэр ыччаттарбыт үөҕүү гынныннар!» (8—154).

Снаряд, мина «торҕоннообут бөрөлүү улуйбут» (72 -10).

Эһэнэн айылҕа көстүүлэрин дьүһүннээһиннэр бааллар. Холобур, этиҥ, чаҕылҕан — эһэ кыыһыран маһы хайыта тыытара:
&lt;poem&gt;
Хардаҥ эһэ хатырыктаах маһы 
Хайыта-тырыта сынньарын курдук, 
Хара былыттар хаба ортолоругар 
Хабараан сүллэр &quot;этиҥ дарбыйда. (89—54)&lt;/poem&gt;

Сэриилэһэр сиргэ түүн буолуута сиэмэх кыыл сыыллан иһэригэр холуллар: «тыҥыраҕын кистэнэн, үөмэн, тыа кыыла иһэринии... хайаларга, кытылларга хаппахтана хараҥарда» (97—57).

'''Таба уо. д. а.''' Суругунан поэзияҕа таба, чубуку, бүүчээн образка үгүстүк киирэллэр. Уу дохсун_ сүүрүгэ «үөр кыыл табаҕа маарынныыр» (94—166).

Былыттар «үргүбүт бүүчээннии үөрдүһэллэр» (11 -6).
Туундараҕа күн-дьыл «үөр таба курдук сырсан ааһар» (79—351).
Ыраахтааҕы былааһын саҕана хотугу омуктар «ырыган табалыы сиэлэллэрэ» (92—206).
Кэнэн, килбик киһи «туундара үргүүк чубукутун курдук» (23—207).

 
Поэт ырыалара — тугуттар: «мин тугут ырыаларбын тоҥустардыы маанылааҥ!»
Дьол—тэһии таба: «дьол тэһии табаларын дьон маамыктаан туталлар» (19—83, 143).

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>cx8fu1sfq042pkgi5cbywsh2k7yss2n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Балык. Үөннэр-көйүүрдэр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>65</id>
    <revision>
      <id>4575</id>
      <parentid>4574</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T07:10:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4575</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3869" sha1="jwv7e65jvszd9vg73rn06en1qxll7ko" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Үһүс глава)
 | previous   = ←[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Саһыл уо.д.а. Эһэ. Бөрө. Таба уо.д.а.]]
 | next       = [[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Көмүс, тимир уо.д.а.]]→
 | notes      = 
}}
Балыгы суругунан поэзия дьүһүннээһинэ оҥоруу фольклортан бэрики эбиллибэтэ. Сэбирдэх тэлибириирэ, сүрэх мөхсөрө илимҥэ иҥнибит собоҕо холуллар: «Илимҥэ иҥнибит соболуу илибирии хамсыыр сэбирдэх...»; «илимҥэ иҥнибит соболуу илибирии түстэ сүрэҕим!» (4—155).

'''Үөннэр-көйүүрдэр.''' Үрүмэччинэн ойуулааһын фольклордааҕар кэҥээтэ. Аны кыргыттар эрэ үрүмэччигэ холуллубаттар, парашют эмиэ — үрүмэччи курдук: «парашют күөх урдүктэн лыах курдук тэлээрдэ» (89— 163).

Кыайыы салютун уоттара — үрүмэччилэр: «салют уоттаах үрүмэччитэ» (84—31).

Бэһиэлэй ырыа — үрүмэччи: «көтүттэрбиэн эн кытылларгар көрдөөх тойук үрүмэччилэрин» (55—94).

Эриэн кыыл, хомурдуос, ооҕуй, сахсырҕа куһаҕаны дьүһүннүүргэ туттуллаллар. Былыргы эрэйдээх, эрийэ-буруйа суол «эриэн кыыллыы эриллэр»; Ийэ дойдуну, партияны таҥнарыы «эриэн үөннүү сыыллар» (84— 52, 79). Өрүс арыт «эриэн кыыл курдук синньии» ус-тар (65—281). Баттал дьадаҥылары эриэн кыыллыы эмэр: «хааннаах хара моҕой кыыл эттээх-хааннаах ик-ки атахтааҕы эриллэ сылдьан эмэн эрэр...» (38—122).

Кулаахтар, тойоттор, бурсуйдар — «кубулҕат моҕойдор» (36—75).

Хааннаах фашистар — моҕойдор: «моҕой фашист сүүһүгэр уордаах сааны эстим» (55—25).

Санаа-оноо, күнүүлээһин — эриэн кыыл эмэрэ: «эриэн кыыл күнүүтэ» (85—268).

Ыраахтааҕы былааһын саҕанааҕы хараҥа, батталлаах олох — «ооҕуй оҕус бадараанныыр өлүү дьэбэрэтэ» (81—7). Баайдар — «ооҕуйдар» (89—129).

Ол эрээри ооҕуй сорох омуктарга сүрдээхтик ытыктанар. Арҕаа Африкаҕа уонна Вьетнамҥа ооҕуйга хайдах сыһыаннаһалларын туһунан инники этэн турабыт. Оттон Хоту Муустаах муора кытыытыгар олохтоох эскимостар ооҕуйга, син биир суорга курдук, сүгүрүйэллэр. Эскимостар ооҕуйу, киһи курдук, «иннигэр илимнээн» аһыыр дииллэр. Бу үөн киһини быыһааччы, араҥаччылааччы буоларын туһунан элбэх остуоруйаларга, номохторго этиллэр (132—89).

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>jwv7e65jvszd9vg73rn06en1qxll7ko</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Көмүс, тимир уо.д.а.</title>
    <ns>0</ns>
    <id>66</id>
    <revision>
      <id>4577</id>
      <parentid>4576</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T07:14:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4577</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6510" sha1="en9d4r11bmi652q12owp2c3tarulx96" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Үһүс глава)
 | previous   = ←[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Саһыл уо.д.а. Эһэ. Бөрө. Таба уо.д.а.]]
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Копырин Н.З.) Үһүс глава. Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр|Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр]]→
 | notes      = 
}}
'''Көмүс, тимир уо. д. а.''' Суругунан поэзияҕа даҕаны туох үчүгэй бука барыта «көмүскэ» холуллар. Элбэхтэн сорох холобурдары аҕалтыаҕыҥ.

Күн — көмүс кытыйа, көмүс сымыыт, көмүс куба: «көмүс кытыйалыы ойдо күн» (64—26); «күдэрик уҥуор халлааҥҥа көмүс сымыыт күн ойор» (65—28); «күн көмүс кубалыы долгуйда» (32—106).

Ый эмиэ көмүс диэн эпитеттэнэр: «илин халлаан арҕаһын көмүс ыйым кэрийдэ» (65—64).

Күһүн — көмүс, көмүс атынан көтүтэр: «бу дьогдьоот күһүммүт көмүһүн бүгүҥҥү эдэр саас күллэрдэ» (17—280); «көмүс атынан көтүтэн ааста күлүм-чаҕыл күһүммүт» (70—22).

Күһүҥҥү көтөҕө көмүс: «эн атаҕыҥ анныгар көбүөр — көмүс көтөҕө» (18—99).

-«Көмүс күһүн», «көмүс илии» диэннэргэ нуучча этиилэрэ сабыдыаллаабыт буолуохтарын сөп (золотая осень, золотые руки). Арай олоҥхоҕо Айыы Нуоралдьын «бабыа көмүс ытыстааҕа» хоһооҥҥо киирэрэ. Оттон билигин советскай дьон быйаҥы орҕорор «кыһыл көмүс илиилээхтэр».

Өрүс уута, сүүрүгэ — көмүс. «Лена көмүстүү сүүрүктүүр»; Лена уута айанньыт иннигэр «кыһыл көмүс суол буолан кутуллар» (89—119, 231, 291), кинини «күн оонньуур көмүс далаһата» (76—15) диэн эмиэ ааттыыллар. Үрүччэлэр «сүүрүк көмүс тылынан» ыллыыллар (17 —19). «Үрүҥ көмүс бырдаатынан ыһыахтана оонньуур фонтан» (4—317). Күн сырдыга көмүстээх: «сааскы күн көмүстээх сырдыгын чаҕыла үрдүбэр тоҕунна» (32—62).

Көмүс диэн эпитет сибэккигэ эмиэ туттуллар: «быраһаай, мин күндү Сэргэлээҕим, күөх халлааным, көмүс сибэкким» (95—88).

&lt;poem&gt;
Поэттар айар музаларын кыната — көмүс:
Биирдэ иэйэр Муза көппүтэ 
Сайсары киэҥ тулатынан, 
Эргэ хомус тылын тарпыта 
Алҕас көмүс кынатынан. (65 — 293)&lt;/poem&gt;

Күөрэгэй тойуга — «көмүстээх», Кавказ хайаларын төбөтө — «көмүстээх» (32—84, 151). 110
 
Кремль сулуһа «кыһыл көмүс кыымнарынан кытыастар» (7—193). Бааһынаҕа буспут сиэмэ куоластара көмүһүнэн күлэллэр» (23—107). «Кыһыл көмүстүү помидор кытыастар» (93—224).

Киһи ырыата, санаата, сүрэҕэ — көмүс. Ленин «үтүө сүрэҕэ көмүстээҕэр ыраас этэ» (82—25),
— дииллэр. Итини тэҥэ «көмүс көҥүл кэллэ», «оҕо саас көмүстээх күннэрэ», «көмүс күннээх эдэр саас» диэн этиилэр бааллар.

Көмүстэн ураты тимир, алмаас, чөмчүүк уо. д. а. дьүһүннээһиҥҥэ туттуллаллар. Кылаас охсуһуута ерө күүрбүт кэмигэр аан дойду «кытарбыт тимир курдук, кыыһа ыгыстыбыт ньуурданар» (36—92).

Поэт тыла — ыстаал, алмаас. В. Маяковскай «ыстаал, алмаас тыллары кылапаччытан, ытыс муҥунан ылан, ыччат сүрэҕэр ыһыахтыыра» (89—192).

Үлэһит норуот үйэ-саас тухары үрүлүйбүт көлөһүнэ «алмааска кубулуйбутун» лирическэй герой бу курдук этэр:
&lt;poem&gt;
Мин тоҥ буору тобулу 
Түспүт ыар көлөһүнүм 
Алмаас таас буолбут.
(12—37)

Арыт кини көлөһүнэ эрэ буолбакка, хараҕын уута кытта холбоһон алмаас буолар:

Тоҥмут-хаппыт сордоох эргэ кэмҥэ 
Тохпут икки хараҕыҥ уута, 
Иэнинэн сүүрбүт көп көлөһүнэ 
Сиргэ иҥэн, алмаас буолбут. (94—154)&lt;/poem&gt;

Бу этиилэргэ норуот уһун үйэтигэр эрэйдэммит эрэйэ, кыһалҕата, охсуһуута, үлэтэ хаалаи хаалбата образтанар.

Харах уута — чөмчүүк: «Чурумчуку чоҕул хараҕын уута чөмчүүк курдук тохтор» (89—252).

Поэт бастыҥ ырыата — көмүс чөмчүүк: «ыстарбыан эн долгуннаргар ырыа көмүс чөмчүүктэрин» (55—93).

Манна икки хос дьүһүннээһин баар. Поэт бастыҥ, күндү ырыата чөмчүүккэ тэҥнэнэр, оттон ол көннөрү чөмчүүк да буолбатах — «көмүс чөмчүүк», а. э. чулууттан чулуу чөмчүүк.

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>en9d4r11bmi652q12owp2c3tarulx96</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр (Копырин Н.З.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>67</id>
    <revision>
      <id>3998</id>
      <parentid>532</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:35:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3998</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1719" sha1="etqi9jc3yvg6vryerb3x1q9ngglp99z" xml:space="preserve">== Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр ==

Биһиэхэ урут фольклорга туһаныллыбатах биитэр кыратык туһаныллыбыт объектар суругунан поэзия дьүһүннээһинигэр киириилэрэ революцияны, кылаас ох-суһуута тыҥааһынын, саҥа олоҕу тутууну кытта сибээс-тэзх. Улуу тосту өҕүллүү — Советскай былаас, социа-лизм иһин охсуһуу — сылларыгар слха литератураты-гар нуучча революционнай литературатын (ол иһигэр кини образтааһыннарын) сабыдыала ойуччу күүһүр-бүтэ.

Ити сабыдыал ис сибээһэ суох, туораттан ойо ыс-танан киирии буолбатах. Саха тылыгар, фольклоругар саҥа дьүһүннээһиннэри хорсуннук үөскэтиэххэ сөптөөх база өрүү баара, ону улахан литература сабыдыалынан сатаан туһаныахха наада этэ. Биһиги манна советскай былаас кэмигэр араас дьүһүннээһиннэргэ сытайан ту-ран киирбит «буурҕа», «этиҥ», «долгун», «сүүрүк» уо. д. а. урут аанньа туһаныллыбатах «олохтоох» объектар тустарынан этэбит.


[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>etqi9jc3yvg6vryerb3x1q9ngglp99z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Копырин Н.З.) Үһүс глава. Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>68</id>
    <revision>
      <id>4579</id>
      <parentid>4578</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T07:21:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4579</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21107" sha1="eq6mjxwrxubuokmz9ebj3jekn3w26tp" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Үһүс глава)
 | previous   = ←[[Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Көмүс, тимир уо.д.а.|Былыргыттан баар дьүһүннээһиннэр. Көмүс, тимир уо.д.а.]]
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Н. З. Копырин). Төрдүс глава|Төрдүс глава]]→
 | notes      = 
}}

=== Буурҕа, этиҥ. ===
Былыргы фольклорга силлиэ, холорук, этиҥ тыаһа иэдээн, алдьархай иһэрин, бухатыырдар охсуһууларын биитэр айыы бухатыырын айана күүһүн, түргэнин дьүһүннүүр ньыма буолаллара. Атын ойуулааһыннарга айылҕа ити көстүүлэрэ үгүстүк туттуллубаттара. Ити көстүүлэри араас хоһуйууларга киллэрии ордук улуу Октябрьскай социалистическай революцияттан бэттэх күүһүрдэ.

Буурҕа, этиҥ үксүгэр биир ис хоһоонноох ойуулаа-һыннарга туттуллаллар, сэргэстэһэ сылдьаллар. Улуу Октябрь — аан дойдуга хаһан да буолбатах «силлиэ», «буурҕа», «холорук»: «сир ийэ үрдүнэн силлиэлээх холорук силлиэрэн-боллоорон ытыллан таҕыста» (36— 26).

Октябрь уһук Саха сиригэр эмиэ «буурҕаны», «этиҥи» туруорар: «кыраай муннук дойдуга уордаах этиҥ дарбыйда, уохтаах сата часкыйда».
Оттон кылаассабай охсуһуу хабыра ааһан, эйэлээх тутуу кэмэ эргийиитэ саас кэлбитигэр, этиҥ, силлиэ кэнниттэн күн көрбүтүгэр холуллар: «уот буурҕа хонуктар оргуйан аастылар, күндэлэс сырдыктар күлүмнүү тыктылар» (32—16, 25).

Улуу революция күннэригэр төрөөбүт поэттар: «улуу Өктөөп буурҕата биһигини бигээбитэ» (4—129),— дииллэр. «Ханнык да буурҕаттан толлубат коммунист буойуттар буолуохпут» (89—424),— диэн комсомолецтар ыллыыллар.

Коммунист, революционер санаатын күүһэ, дохсуна уот буурҕаҕа холоонноох: «умайар сата-төлөн санаалаах хоодуот хорсун коммунистар». Революционер поэт ырыата-тойуга — «умайар буурҕа» (36—92, 176). Коммунистар «буурҕалаах ырыалара доргуйар», кинилэр «холоруктаах уот-буурҕа хоһоонноругар коммуна олоҕун чугдаарда туойаллар» (36—66, 79). Октябрь уһулуччулаах поэта В. В. Маяковскай «сибигинэйбитэ — силлиэ буолан сирилиир» (89—194).

Революция музыката «буурҕалыы куугунуур» (36— 45). Революционнай күүһү түмүнүү бырааһынньыга, параада «этиҥнии дарбыйар» (36—52). Саҥа олох тутуута, Стахановтыы үлэ «этиҥнии лиҥкиниир» (36— 45). Ыччаттар, комсомолецтар — «уот силлиэлэр», эргэни эһэргэ «этиҥнии сааллаллар» (32—44).

Капитализм дойдуларыгар буолар кылаас охсуһуута, революция — этиҥ, силлиэ: «Арҕааҥы бырааттар! Быыһаныы этиҥин хаппытаал халлааныҥ оройугар этитиҥ!»

Силлиэнэн, буурҕанан кырдьык, көҥүл иһин охсуһуу, революция эрэ ойууламмат, империалистар талыыр-халыыр сэриилэрэ, реакционнай күүстэр дьайыылара эмиэ көрдөрүллэр:
:Арҕааттан анысхан тыал үрэр... 
:Үрүҥ күммүтүн өлбөөрдө. 
:Өһөхтөөх өһүнзн өһүрэн 
:Өстөөх биһиэхэ өргөйдө.

(89—152, 286)
Биһиги суругунан поэзиябытыгар — айылҕа атын көстүүлэрин сэргэ — тыалы, чаҕылҕаны  тыыннааҕы - сытыы, лирическэй образ оҥоруу бэрт үгүс. Тыал — күндү, истиҥ доҕор, таптыыр сүрэх аргыһа:
:Өйдүүбүн сайыҥҥы күөх түүнү, 
:Сэбирдэх уһуктан эрэрин, 
:Тыаһа суох сиккиэр тыал түннүгү 
:Сэрэнэн сэгэтэн киирэрин... 
:Тыал миигин күүлэбэр күүтэрэ... (77 — 18)

Тыал арыт мэниктиир: «мэник оҕолуу көрсөн, тыал мин түөспэр кэтиллэр» (4—285).
Кыһын туундара тымныы тыалын балаһата, абааһылар курдук «бэригилдьиһзллэр», киһиэхэ моһуолу оҥороллор (90—52).
Оттон революция иннинээҕи хараҥа, батталлаах үйэ киһитин кулгааҕар тыал тыаһа арыт өосө ынырыктанан иһиллэр: «кыһыҥҥы кыскыйар тыал кыланар кыыдаана, кырыыр курдук, улуйан барара» (8—257).


=== Муора, өрүс, долгун, сүүрүк ===

Норуот айымньытыгар муора, долгун, сүүрүк дьүһүннээһиҥҥэ аҕыйахтык кытталдара. Оттон суругунан поэзияҕа, ордук Улуу Октябрьскай социалистическай революцияттан бэттэх буурҕаны, этиҥи, чаҕылҕаны кытта уу эйгзтэ дьүһүннээһиҥҥэ бэрт үгүстүк уонна араас өрүттээхтик туттуллар буолла. Норуот олоҕор тахсар революционнай уларыйыы, хамсааһын, тосту өҕүллүү, тэтимнээх сайдыы - барыта саха советскай поэзиятыгар муора долгуна түллүүтүнэн, өрүс сүүрүгүнэн образтанар.

Батталы утары өрө турбут норуот — муора долгуна, баала: «муора баалын курдук күүрэн, модун норуот өрө турда» (83—8).

Хамначчыт өрө туруута — «халыйар сүүрүк күүһэ». Советскай былаас кыайан, биирдии ыаллар «сааскы уу дьырылыы сүүрэн, түмсэрин курдук» көхтөөхтүк, колхозка киирэллэр (89—26, 84). Россия — «сир модун өрүһэ», саха норуота — Ол өрүскэ кыттар «өҥ үрэх» (90—37).

Дьоллоох советскай олох — «өҥ үрэхтии устар», кини ханнык да хаарчахтан иҥнибэккэ иннин диэки дьулусханнык сайдыыта саас хоту дойду өрүһэ эстэригэр холоонноох. Оттон хараҥа, батталлаах үйэтээҕи олоҕу арыт змиэ өрүс уутунан дьүһүннүүллэр буолан баран, ол үөрэ-көтө, өрегөйдүү устар уу буолбатах,— «таас хапчааҥҥа ыгыллан, ытыы устар уу» (89—540).

Норуот олоҕун саамай ыарахан күннэригэр үөскүүр санаа-оноо, харах уута элбэҕэ муораҕа тэҥнэһэр.
:Дойдугун, бар-дьоҥҥун, оҕоҕун 
:Эн, ытыы олорон, саныырыҥ,
:Оччоҕо күүс ылан туорууруҥ 
:Ол дириҥ кутурҕан.муоратын. 
:(92—203)

 
Киһи обществотын олоҕо — муора, оттон ол муора «хаан хадьааһыннаах өлүү долгунунан. өрүтэ үллэҥниирэ» — аан дойду иккис сэриитэ (55—7).

Оттон советскай олох, үүнүү-сайдыы кэмэ — «эппэҥнии мэҥийбит оргуйар-долгуйар муора» (32—59). Ленин партията, Кыһыл Армия күүһэ-күдэҕэ «балкыырдаах байҕал баалланарын курдук» (36—42).

Революция ыччата, Ленин комсомола — «оргуйар-долгун», «чобоо долгун». Ленин үһүс сүһүөхтэрэ — эдэр пионердар «долгун курдук куугунууллар, сүүрүк кур-дук чарылыыллар» (89—23, 35, 65). Уопсайынан даҕаны айар-тутар советскай киһи олоҕо эрчимнээх сүүрүк курдук: «олоҕум түргэн сүүрүгэр оҕо саас имэ кэйэр» (23—161).

Норуот көҥүлүн иһин охсуһар чулуу дьоннор, геройдар өйдөрө, сүрэхтэрэ муоралыы долгуйар. «Дьоллоох коммунизм туругурарын туһугар, долгун курдук, дохсун буолуҥ!» — диэн поэт норуотун ыҥырар, кини сүрэҕэ түөһүгэр «тыалырбыт Лена баалыныы күүрэр» (89—20, 561). Тапталлааҕын көрбүт сүрэх, «муора курдук, эппэҥнии, долгуйа бааллырар» (92—264).

Муораны, долгуну, сүүрүгү образка киллэрии аспега улам элбээн иһэр. Билиҥҥи кэмҥэ эйэ туһугар охсуһааччылар халыҥ армиялара океан курдук баараҕай, ол иһин этэллэр: «эйэ океанын биир таммаҕа, мин» (45—121), — диэн.

Ыччат, комсомолецтар ырыалара «күүстээх сүүрүк тыаһыныы» иһиллэр, кинилэр бойобуой тойуктара «сааскы күүс сүүрүктүу кутуллар» (89—422, 423). Урут «кыһыл тыл байҕалы оломнуур» диэн буоллаҕына, билигин поэттар «тыл далай уутугар тыыланан усталлар» (4—140); кинилэр ырыалара — «сырдык үрүччэ» (32— 355), «өҥ үрэх уутунуу аллар», «көмүөлүн күөрэлиир көй күүстээх сүүрүккэ маарынныыр» (89—427). Кинилэр «туойар муоралара» — комсомол (89—72). Поэт айар ырыата, төрөөбүт Ленатын уутун курдук, бар-дьон «сүрэҕин сөруүкэтиэн», өрүс долгуннарын курдук, күүстээх-уохтаах буолуон баҕарар (55—94).

Коммунистар, саҥа олоҕу тутар советскай дьон охсуулаах үлэлэрэ муоралыы, долгуннуу «куугунуур», «барылыыр» (36—71). 

Колхозтаахтар бурдуктара, отторо «күөх муоралыы, буолактарга долгуйар», кинилэр молотилкаҕа астыыр өлгөм сиэмэлэрэ «дьоллоох олох көҥүһэ» буолан сүүрүгүрэр (89— 159). Советскай куорат көй элбэх электричествотын уота эмиэ муораҕа холоонноох: «эмискэ сандааран көһүннэ аллара электро муората» (32—250).

Долгуну, сүурүгү, муораны араастаан тыыннааҕымсытан хоһуйуу фольклор айымньыларыгар суох этэ. Манна биһиги литературабыт айылҕаны кытта ыкса сибээстээҕэ, төрөөбүт айылҕа кэрэтин умсугуйуу, таптааһын, кини эҥин көстүүлэригэр киһи санаатын ис эгэлгэ оонньооһуннара тыктарыллан көстөллөр.

Сарсыарда:
:Лена ыраас уутугар 
:Эрдэ турбут долгуттар 
:Сөтүөлүү, умсаахтыы 
:Сүүрэ көтө сырыттылар.
(55—102)

Муора сайуҥҥы туманнаах сарсыардата саҥардыы уһуктубут кырасаабыссаҕа холуйуллар:
:Оронугар уһуктан баран,
:Таалалаан сытар талба кыыстьы,
:Муора, туман суорҕанын аһан, 
:Аргыый хамсыыр, арылла
::::::::сырдыыр. 
(4—221)


=== Сулус. Кустук. Дьүкээбил уота уо. д. а. ===
Былыргы фольклор айымньыларыгар сулус, кустук уус-уран дьүһүннээһиҥҥэ бэрт аҕыйахтык киирбиттэрэ. Сулус фольклор дьүһуннээһиннэригэр үксүгэр манныктарга туттуллара: олоҥхо, остуоруйа персонажтарын айаннара түргэҕин образтаан этэргэ («сындыыс сулус сүүрүүтүн курдук «сур» гынан хаалла»), харах сытыытын көрдөрөргө («хатааһын чолбонун курдук харахтаах») уонна элбэҕи бэлиэтээн этэргэ («халлаан сулуһун курдук элбэх»).

Советскай поэзияҕа сулус образка киириитэ быдан элбээтэ уонна туттуллар аспега кэҥээтэ. Олоххо туох ыҥырар, сырдыыр, умсугутар барыта сулуһунан образтанар.

Дьол, баҕа санаа — сулус: «дьол чолбон сулуһа чоҕулус гыныаҕа!» (89—51), «ырабыт сырдык сулуһа аны да күлүмнүү турдун» (32—336).
Советскай Союз — «көҥүл, дьол сулуһа» (89—222).

Москва куорат «көй сулуһа күлүмнүүр» (92—214). Революционер, ленинец «сүүрэр уот сулустуу сырдатар», эдэр пионер — «эдэр сулус» (89—71, 113).

Сиргэ үөскээбит үтүө дьоннор бары —- сулустар, оттон эн — кинилэртэн биирдэстэрэҕин: «сир ийэ — киһи халлаана, онно эн биир сулускун» (16—6).

Поэт албан аата, ырыалара — сулустар. Маяковскай албан аата: «аан дойду поэзиятын халлааныгар аралдьыйбат сулус буолан аралыйда» (89—197).

Түүҥҥү куорат электрическэй уоттара — «сиргэ түспүт сулустар» (23—94).

Сулустары бэйэлэрин араастаан хоһуйуулар эмиэ бааллар. Холобур, Чолбон — «халлаан чэлгиэн тэлгэһэтин кыһыл көмүс сэргэтэ» (13—16). Оттон хотугу булчут көрүүтүгэр сулустар субу сарт түһүөххэ айылаах «көлөһүн таммахтарыгар маарынныыллар» 34— 31).

Кустук фольклор дьүһүннээһинигэр киириитэ эмиэ сэдэх этэ. Мааны дьон солко курдара — «кустук курдук» (52—231). Олоҥхоҕо айыы бухатыырын ата «кустук курдук курбуу-дьирбии холуннаах» (39—170).

Кустук суругунан литература образтааһыннарыгар араастаан киирэр буолла. Кини, туох-ханнык иннинэ, дьахтар кэрэтин хоһуйууга туттуллар. Кыраһыабай кыыс «хаанын ырааһа халлаан кустугар, ханыылыы» көстөр (43—99). Дьахтар кэрэ суһуоҕа эмиэ кустукка ханыыланар:
:Субуруйар  эрэ  суһуоххун 
:Халлааным эрэ кустугар 
:Ханыылыы эрэ саныыбын

(58—266)

Кыраһыабай дьахтар оҥостон, доҕорун көһүтэн олорор бэйэтэ бүтүннүү — кустук:
:Субуруйар долгун 
:Суһуоххун тараанан, 
:Күлүмнүү-мичиҥнии 
:Күүтэн олороргун 
:Курбуулаах арылык 
:Кустукка холуйдум.
(36—198)

Сибэккилээх хонуу устун долгуһуйа хааман иһэр кэрэ кыыс — «кустук дьэрэкээнин курдук» (51—339).
117&quot;
 
Кустук абстрактнай өйдөбүллэри дьүһүннүүргэ эмиэ туттуллар. Холобур, герой өлбөт-сүппэт албан аата — «кустуктуу умайар» (33—144).
Советскай норуот культураҕа ситиһиилэрэ — кустуктар: «хотугу халлаан саҕаҕар культура кустуктарын түһэриэҕиҥ!» (23—69).
Ырыа кэрэтэ, үчүгэйэ эмиэ кустуктаах: «кустуктаах ырыалар кубалыы дайдылар» (1—21).

Дьүкээбил уота фольклор образтааһыныгар дэлэйдик туттуллубат эбит буоллаҕына, суругунан поэзияҕа кини арыт суһуох толбоно, арыт былаат уо. д. а. буолуталыыр. Нуучча кыыһын кугас баттаҕар дьүкээбил уота оонньуур: «дьүкээбил уоттара кыыһаллар эн көмүс араҕас баттаххар» (89—300). Лена өрүс «дьүкээбил төлөнө былааттаах» эдьиий дьахтар дьүһүннэнэр (88—52).

Ардах фольклорга уус-уран тэҥнэбил быһыытынан туттуллубутун билбэппит, оттон суругунан поэзия дьүһүннээһинэ буолбут холобура элбэх. Ардах — сэрии, сэрии буулдьата: «ытаама, ийэкээниэм, ытаама, арҕааттан таҕыста уот ардах» (79—156). Аплодисмент тыаһа — ардах тыаһа: «аплодисмент астыбат ардаҕа табыгырыы тыаһыыра» (89—192). Поэт айар үлэтэ — ардах: «ньүөл былыттыы ардыаҕым күөхпүн — ырыабын үүннэрэ» (34—30).

Ардаҕы айылҕаны тыыннааҕымсытыыга уонна атын көстүүлэргэ сыһыаннаан киэргэтэн хоһуйуулар бааллар. Күһүҥҥү ардах — халлаан ытыыра:
:Халлаан хара былытын 
:Халҕаһалаан аҕалар, 
:Хагдарыйар айылҕа 
:Хаарыан күөҕүн аһыйар 
:Харах уута ардаҕын 
:Харса суохтук халытар... 

(94—91)

Сааскы  ардах таммахтара— этигэн устурууналар:
:Уулаах хара былыттан 
:Унаар күөх хочоҕо тиийэ 
:Сайаҕас — сайдам 
:Сааскы өгарөн ардах 
:Күлүмүрдэс
:Күөх устурууналарын тардар. 

(34—65)
 
[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>eq6mjxwrxubuokmz9ebj3jekn3w26tp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Н. З. Копырин). Бэһис глава/1 кэрчик</title>
    <ns>0</ns>
    <id>71</id>
    <revision>
      <id>4582</id>
      <parentid>4357</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T08:10:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4582</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41806" sha1="mqla5zvam5hjy2sdulo3cts2wjgfcfz" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Бэһис глава)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Н. З. Копырин). Төрдүс глава|Төрдүс глава]]
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта 2|2 кэрчик]]→
 | notes      = 
}}
Бэһис   глава
== САХА ПОЭЗИЯТЫН ДЬҮҺҮННҮҮР НЬЫМАЛАРЫН САЙДЫЫТА ==

Саха тылынан айымньыта баайын, күүстээх уус-уран образтардааҕын туһунан чинчийээччилэр үгүстүк суруйаллар.

«Олоҥхо дьикти кэрэ поэзиятын туһунан кэпсииртэн сылайыа суох курдукпун»,— диир саха тылын, фольклорун үөрэппит С. В. Ястремскай (156—9). «Сахаларга дьиҥнээх ырыалар да, дьиҥнээх ырыаһыттар да бааллар», кинилэр «ыллааһыннарын ньымата олус ураты уонна Европа киэниттэн букатын атын»,— диэбитэ этнограф, суруйааччы В. Л. Серошевскай (140— 590). «Киһи сүрэҕин иэйиитэ араастаан да этиллэр эбээт!..», «Сахалар кэрэтик хоһуйарга, биһиги өйдүүр-бүтүнэн буолбатаҕын да иһин, улахан дьоҕурдаах дьон»,—	диэн суруйар В. Г. Короленко (29—42, 299).

Кини этэринэн, саха ырыата, «Эол арфатын курдук», хас тыал сиккирээһинигэр, тыйыс айылҕа хас хамсааһыныгар, тулалыыр олох хас ибир гыныытыгар
— барытыгар улгумнук хоруидуу охсон, дуораһыйан, төрөөн-үөскээн тахсар «туох эрэ туспалаах сааһыланыылаах», «эмиэ бэйэтин туһугар кэрэлээх» ырыа. Саха ырыата тулалаан турар айылҕаны, норуот олоҕун-дьаһаҕын кытта дьикти сөптүк дьүөрэлэһэрин уонна тутатына үөскүүр санааны ураннык биэрэрин Короленко таба бэлиэтээбитэ (29—42, 299).

Сахалар төрүттэрэ соҕурууттан илдьэ кэлбит культуралара Лена сүнньүгэр сөп түбэһэрдии хайдах уларыйан испитин биһиги билигин чуолкайдык билбэппит.

Сахалар тустарынан бастакы сибидиэнньэлэр аан бастаан нууччалар кэлиэхтэриттэн (XVII үйэ 30-с сылларыттан) эрэ бэттэх сурукка киирэн испиттэр. Оттон сахалар бэйэлэрин тылынан айымньылара ааспыт үйэттэн эрэ ыла сурукка бэлиэтэнэр буолбут.

Сахалар культуралара бэрт былыргы түүр төрүттээҕэ кинилэр бүгүҥҥү саҥарар тылларыгар, образтаан, хоһуйан этиилэригэр элбэхтик көстөр. Советскай тюрколог И. В. Стеблева поэтическай айымньылар диэн дакаастыыр тыһыынча сыл быдан анараа өттүнээҕи тааска суруллубут Орхон памятниктарыгар биһиги бүгүҥҥү хоһуйууларбытыгар киһи сөҕүөн курдук майгынныыр этиилэр бааллар эбит.

Кюль-Тегин мэҥэ тааһын улахан суругар «бастааҕы хоҥкуппуттар, сүһүөхтээҕи сүгүрүппүттэр» (Башлыҕыҕ йүкүнтүрмис тизлигиг сөкүрмис) диэн хас да сиргэ этиллэр. Ити этии сороҕор «сүһүөхтээҕи...» диэн саҕаланардаах эбит (3—72, 78, 80). Оттон биһиэхэ «хоолдьуктаах бэйэм хоҥкуйан, сүһүөхтээх бэйэм сүгүрүйэн», эбэтэр «сүһүөхтээх бэйэм сүгүрүйэн, хоолдьуктаах бэйэм хоҥкуйан» диэн үгүстүк этиллэрин билэбит.

Кюль-Тегин уонна Тоньюкук мэҥэ таастарын суруктарыгар маннык эриэкэс этиилэр эмиэ бааллар: «түүр норуотун иһин түүн утуйбатым, күнүс олорботум» (Түрк будун үчүн түн удымадым күнтүз олурмадым); «түүн утуйуом кэлбэтэ, күнүс олоруом кэлбэтэ» (түн удысыхым кэлмэди күнтүз олурсыхым кэлмэди); «түүн эмиэ уум кэлбэт этэ, олоруом кэлбэт этэ» (түн йэмэ удысыхым кэлмэз эрти олурсыхым кэлмэз эрти); «түүн утуйбакка, күнүс олорбокко» (түн удыматы күн-түз олурматы) (3—84, 100, 104, 113).

Биһиги күүскэ үлэлээһини-хамсааһыны, сырыыны сылдьыыны күн бүгүн даҕаны ити курдук этэ сылдьабыт. Үөһэ аҕалыллыбыт хоһуйан этиилэр быдан былыргы кэмтэн билиҥҥээҥэ диэри тас эрэ формаларын буолбакка, ис хоһооннорун кытта уларыппакка кэлбиттэрин киһи бэркиһизн эрэ сөп. Өссө төһө элбэх итинник ситимнэспит бөлөх тыллар оччоттон баччаҕа тиийэн кэлбиттэрэ буолуой?!

Аҥардас Кюль-Тегин уонна Тоньюкук мэҥэ таастарыттан биһиги бүгүҥҥү саҥарар тылбытыгар, дьүһүйүулэрбитигэр майгынныыр этиилэри элбэҕи булуохха сөп.

«Кэрэ дьаҕыл дайды», «орто курбуу-дьаҕыл дайды» дэнэр саха фольклоругар. Оттон Орхон суругар «аллараа дьаҕыл сир» (Асра йаҕыз йир) айыллыбытын туһунан этиллэр. Ол аата, аан дойдуну оччоттон (эбэтэр ол анараа өттүттэн)  ыла сылгы дьүһүнүнэн хоһуйан этэр буолтар эбит. Былыргы түүрдэргэ дьаҕыллаах сылгы элбэҕэ биллэр. «Кюль-Тегин кыра дьаҕылын миинэн» (Күл Тигин Аз йаҕызын бинип) сэриилэһэрин туһунан эмиэ суруллубут (3—71).

Өссө маннык этиилэри ылыаҕыҥ: «суох-дьадаҥы»— йох чыҕань, «сирэ-уута»— йир суб, «хааныҥ уу курдук сүүрүгүрбүтэ» — ханыҥ субча йүгүрти, «уокка-ууга түһэрбэтим» —!ОТ суб хылмадым, «өлө-сүтэ» — өлү йиту, «үлэтин-күүһүн биэрэн» — исиг кучиг бирур, «хара норуот» — хара будун, «кыһыл хааным тоҕунна, хара көлөһүнүм сүүрдэ»— хызыл ханьгм төкти хара тэрим йүгүрти (3—69, 80, 82, 84, 85, 89, 115) уо. д. а. Бу этиилэр биһиэхэ оччо-бачча уларыйбакка билигин да туттулла сылдьаллар.

Оттон «дьадаҥы норуоту баай гынным, аҕыйах норуоту үгүс гынным» (Чыҕань будуныҕ бай хылтым аз будуныҕ үкүш хылтым), «үөһэ халлаан баттаабатар, аллара сир тэллибэтэр» (үзэ тэҥри басмасар асра йир тэлинмэсэр), «иһигэр аһа суох, таһыгар таҥаһа суох» (ичрэ ашсыз ташра тонсыз), «халлаан-сир булкуллубутун иһин» (тэҥри йир булҕахын үчүн), «көрөр хараҕым көрбөт тэҥэ» (көрүр көзим көрмэз тэг), «өстөөх-төрбүт төгүрүйэ сиэмэх көтөрдөр курдук этилэр, биһиги сиэҥ этибит» (йаҕымыз тэгирэ учух тэг эрти, биз шэг эртимиз), «синньигэс эрдэҕи (синньигэһинэн) быһа тардар чэпчэки» (йинчгэ эриклиг үзгэли учуз) (3— 70, 81, 83, 91, 94, 99, 101) уо. д. а. этиилэр саха дьүһүннээһинигэр эмиэ чугастар.

Былыргы тюүүрдэр «өлбүт» диэни тэгилитэн «көтөн барбыт» (3—78), «арахпыт», «барбыт» дииллэр эбит. «Сылгы сүөһүм, ынах сүөһүм» диэни «үрүҥүм, харам» (өрүҥүм харам) (143—98, 100, 101) дииллэр эбит. Оттон биһиэхэ «үрүҥ сүүрүгүм, хара сүүрүгүм» дэнэр.

Былыргы тюрк үйэтинээҕи киһи уҥуоҕун биир тааһыгар маннык тыллары ааҕабыт: «Эһигиттэн, мин бэйэлээх бэйэм көмүс норуоппуттан (күмүш будунум),—-о муҥум!—араҕыстым» (143—99). Ити аата, туох үчүгэйи, кэрэни, күндүнү, сыаналааҕы барытын оччоттон көмүскэ тэҥнииллэр, «көмүс» диэн эпитет үгүстүк туттуллар эбит.

«Хой баһа тыл», «Хоро тойуга», «тараан буолан тар-ҕаммыт», «хахай бодотугар түспүт», «тэбиэн саҕа хара санаатааҕар түөн саҕа үрүҥ санаа ордук» уо. д. а. өс хоһоонноро былыр, сахалар төрүттэрэ өссө соҕуруу олорор эрдэхтэринэ, үөскээбит буолуохтара диэн сабаҕаланар.

Саха сорох өһүн хоһоонноро атын түүр, монгол норуоттар «иэннэриниин сөп түбэһэллэрэ биитэр майгыннаһаллара эмиэ биллэр. Холобур, түүрдэр биир эрдэтээҕи (XI үйэтээҕи) суруктарын памятнигынан аатырар Махмуд Кашгарскай «Дивану Луҕат-ит-турк» диэн кинигэтигэр «курҕак касык ауыз жартар» (сухая ложка рот дерет), «алдырҕан анасыныҥ койнын ашар» (потерявший ищет и в пазухе своей матери), «Куш аласы ташында, киши аласы ичиндэ» (пестрота утки снаружи, пестрота человека внутри) диэн өс хоһоонноро киирбиттэрин, итилэр «кураанах хамыйах айахха баппат», «сүтүктээх сүүс айыылаах: ийэтин да хоон-ньун хаһан көрүөҕэ», «көтөр эриэнэ таһыгар, киһи эриэ-нэ иһигэр» диэн саха өһүн хоһоонноругар сөп түбэһэллэрин фольклористар бэлиэтииллэр.

Шордарга «ат кистэс танузар, кизи эрбэктэс танузар» (кони знают друг друга по ржанию, люди знакомятся разговаривая друг с другом), «йахсу атха пир хамзу, йахсу кизэ пир сез» (хорошему коню одна плеть, хорошему человеку одно слово) диэн өс хоһоонноро баар буоллаҕына, сахаларга «сылгы кистэһэн билсэр, киһи кэпсэтэн билсэр», «үтүө ат биир кымньыылаах, үтүө киһи биир тыллаах» диэннэр бааллар.

«Бил балык баһыттан сытыйбытыгар дылы», «балык уу дириҥин былдьаһар, киһи күн үтүөтүн батыһар», «ыт тииһиттэн ыт өлбөт», «суор хараҕын суор оҥпот» диэннэр туроктарга, татаардарга бааллар эбит. «Сүгэ түһүөр диэри дүлүҥ сынньанар», «оннооҕор үүнэр от-мас үрдүктээх-намыһахтаах», «төрүү илик оҕоҕо биһик оҥорбукка дылы» диэн саха өһүн хоһоонноругар майгынныыр буряттарга эмиэ баар эбит (118—34, 37). Итинтэн да атын бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаһар, биир төрүттээх өс хоһооннорун, тэҥнэбиллэри уо. д. а. хоһуйуулары билиҥҥи түүр, монгол омуктарга элбэҕи булуохха сөп буолуо.

Кюль-Тегин, Бильге-Каган, Тоньюкук тустарынан мэҥэ тааска суруллубут суруктар ис хоһооннорун, композиция, ритм, рифма, дорҕоон өттүнэн дьүөрэлэһиилэрин, стиллэрин, сорох образтыыр ньымаларын ырытан баран, И. В. Стеблева бу «үрдүк уус-уран таһымнаах
поэтическай айымньылар эбиттэр», балары «историческай-героическай поэмалар курдук сыаналыахха сөп» диэн түмүк оҥорор уонна хоһооннор тутуллара билиҥҥи тюркскай норуоттар, ордук тува, хакас, саха героическай эпостарын хоһооннорун тутулугар чугастарын бэлиэтиир (143—61, 64).

Былыргы дьүһүннээһиннэр сорохторо умнуллубуттара, сорохторо уларыйбыттара-тэлэрийбиттэрэ буолуо. Сир-дойду, олох усулуобуйалара уларыйыылара хоһуйан этэр үөрүйзххэ даҕаны уларыйыылары киллэрэн истэҕэ. Норуот уус-уран поэтическай дьүһүннээһинэ быыстала суох байар, кэҥиир, сайдар.

Бу Киин Азия стептэрин диэки үөскээбит, бу тыа зонатыгар, Ленаҕа үөскээбит дьүһүннээһиннэр диэн тус-туспа долбуурга уурталыыр кыаллыбат. Ол эрзэ-ри сорох-сорох дьүһүннээһиннэр хаһан, ханна үөскээ-биттэрин, хайдах уларыйбыттарын быһаара сатыыр көдьүүстээх буолуон сөп.

Былыргы тюркдар тааска суруктарыгар баар «үрүҥ көмүс» (өрүҥ күмүш), «хара саарба» (хара киш), «күөх тииҥ» (көк тэиҥ), «кыһыл хаан» (хызыл хан), «хара көлөһүн» (хара тэр), «мэҥэ таас» (бэнгү&quot; таш), «көрөр хараҕым» (көрүр көзүм) диэн этиилэргэ баар уларыйбат эпитеттэр сахаҕа күн бүгүн даҕаны туттулла сылдьаллар. Билге-каган памятнигар баар «харах көрбөтөх, кулгаах истибэтэх» (көзүн көрмэдүк хулха-гун эсидмэдүк) (143—44, 46) диэн этии даҕаны би-һиэхэ сылдьар. Арай, арыт өссө уустугурдан, «хара ха-рах көрбөтөх, хаптаҕай кулгаах истибэтэх» диэн этэр түбэлтэлэр бааллар.

Сорох былыргы дьүһүннээһиннэр кэлин ордук уус-тугуран испит курдуктар. Урут «дьаҕыл сир» (йаҕыз йир) диэн холобурга аҕалбыппыт. Сахалар ити дьүһүннээһини уларытан (сайыннаран) «кэрэ дьаҕыл дайды», «орто курбуу дьаҕыл дайды» дииллэрин туһунан эппиппит. Ити тэҥэ «үрүҥүм, харам» (өрүҥүм харам) диэни «үрүҥ сүүрүгүм, хара сүүрүгүм» эбэтэр «үрүҥ түүлээҕим, хара түүлээҕим» диэн хоһуйан этэр буолбуттар.

Итэҕэли, айыыны, иччини кытта ситимнээх дьүһүннээһиннэр былыр үөскээбиттэрэ саарбаҕа суох. Холобур, Үрүҥ айыылар, Чыҥыс, Одун, Дьылҕа хааннар, Аар кудук (Луук) мас, Кыдай (Кудай, Кытай) Бахсы уус, о. д. а. образтара, Бар кыыл, халлаан Хардай кыыла, Луо балык уо. д. а мифологическай харамайдар, тэбиэн, хой, кулан курдук, степь кыылларыгар сыһыаннаах образтар эмиэ Киин Азия диэкиттэн кэлбиттэрэ буолуо.

Оттон булт таҥарата, «тыа иччитэ»— Байанай, киниэхэ сыһыаннаах образтар тыа зонатыгар олохсуйбут кэннэ үөскээбиттэрэ буолуо суоҕа дуо? Тыа иччитэ кыырыктыйбыт хойуу баттахтаах, бытыктаах, баһыттан атаҕар диэри түүлэзх таҥастаах, мэлдьи алларастыы, күлэн-салан күһүгүрүү сылдьар майгылаах, эвенк-саха оҕонньорун икки ардыларынан көрүҥнээх. Кини арыт түөһүгэр «түһүлүк» диэн бэриэнньик курдугу кэтэ сылдьар уонна таба көлөлөөх буолар эбит. Онон сахалар тыа иччитин эвенкилэртэн ылбыттар диэбэппит буолан баран, кини тас көрүҥүн ойуулааһыҥҥа эвенкилэр сабыдыаллара баар быһыылаах.

Оттон Дьыл оҕуһа Саха сирин кыһынын амырыын тымныыта үөскэппит сүдү мифологическай обраһа буолар. Уордаах уһун кыһын, тоҕо, холобур, атынан (атыырынан) буолбакка, суостаах-суодаллаах оҕуһунан образтаммыта буолуой? Сахаҕа бэрт былыргыттан сылгыны айыы сүөһүтүнэн ааттыыр, кинини туой үчүгэйи образтааһыҥҥа туттар үөрүйэх үөскээбитэ. Оттон былыргы итэҕэлинэн ынах сүөһүнү абааһылар эмиэ сүөһүлэнэллэр, абааһылар арыт оҕус келөлөнөллөр. Онон, оҕус, арыт, куһаҕаны дьүһүннээһиҥҥэ туттулларын быһыытынан, тымныыны, кыһыны иччи оҥорон, тыыннааҕымсытан көрдөрөргө туһаныллыбыт буолуон сөп.

Сахалар төрүттэрэ соҕурууттан илдьэ кэлбит духовнай баайдара, олохтоох усулуобуйаҕа сөп түбэһиннэриллэн, сыыйа уларыйан-тэлэрийэн, кэлин, дьон билиэҕиттэн (сурукка бэлиэтэниэҕиттэн) ылатааҕыта бүтүннүү сүнньүнэн Лена эйгэтигэр үөскээбит культура буолан тахсар.

Фольклор дьүһүннээһинигэр Саха сирин айылҕата, үүнээйитэ, кыыла-сүөлэ, көтөрө-сүүрэрэ бэрт элбэхтик кыттар.
Үүнээйилэртэн дьүһүннээһиҥҥэ үгүстүк киирэллэр: тиит, хатыҥ, талах, үкэр, ача, ньургуһун.

Дьиэ сүөһүтүттэн образка ордук элбэхтик туттуллар: ат, сылгы. Ынах сүөһү да образтанар буолан баран, сылгыга тиийбэт уонна, эппит курдук, арыт куһаҕаны дьүһүннүүргэ эмиэ туттуллар.

Тыа кыылларыттан ордук хото киирэллэр: саһыл, саарба (киис), бэдэр, буобура, тииҥ, кырынаас, эһэ, бөрө, тайах, таба.

Көтөрдөртөн — кыталык, туруйа, хаас, орулуос, көҕөн, чөркей, чөкчөҥө, кэҕэ, күөрэгэй, туллук, чооруос, кыырт, мохооҕол, хотой, улардар, киргил, тоҥсоҕой, суор.

Балыктан — бил, сыалыһар, сордоҥ, собо, мунду, ылбай. Үөннэртэн-көйүүрдэртэн, кыра харамайдартан — үрүмэччи, бырдах, сахсырҕа, ооҕуй, кымырдаҕас, баҕа, чоху, тыймыыт, кутуйах. Үрүмэччиттэн уратылара, үксүгэр куһаҕаны дьүһүннүүргэ киирсэллэр («быралый-быты бырдах сиир», «сахсырҕа курдук сааҕынас саҥалаах»,- «баҕа аттаммытыгар дылы»).

Ити үүнээйилэр, харамайдар, үйэлэр тухары тыл хоһоонугар киирзннэр, биирдиилэрэ ханнык эрэ көстүүнү өйдөтөр, дьүһүннээн көрдөрөр ис хоһоонноммуттар. Холобур, тиит мастары эр дьоннорго, хатыҥнары дьахталларга тэҥниир үгэс үөскээбит. «Тойон-түһүмэт дьон тугу эрэ толкуйдуу тоҕуоруһан туралларын курдук,... толуу тиитмас тулааһыннаах» (31 —14); «хотун дьахтар аймах киэргэнэн туралларын курдук, арыы хатыҥ саҕалардаах» (52—206).

Итини сэргэ кыргыттары кыталыктарга, уолаттары туруйаларга тэҥниир үгэс баар. «Тоҕус субан туруйа курдук уолаттар, аҕыс тыһы кыталык курдук кыргыттар» (22—82).

Саха обществота элбэх социальнай араҥаҕа хайдыбатаҕын быһыытынан, дьон дьүһүннээһиҥҥэ идэлэринэн, дьарыктарынан киириилэрэ аҕыйах. Ол оннугар киһи эр киһитэ, дьахтара, эдэрэ, кырдьаҕаһа уонна киһи тус-туспа миэстэлэрэ — төбөтө, хараҕа, мунна, айаҕа, тииһэ, тыла, кулгааҕа, илиитэ, атаҕа, көхсө, сүрэҕэ, быара, уо. д. а. — бэрт элбэх дьүһүннээһиҥҥэ кытталлар («саар дьахтар саҕа сабаҕа былас саргы», «кыыһыҥ алдьанна», «оҕотугар түспүт», «үтүө киһи хараҕа үс», «хараҕын уутун сотунна», «булбута эрэ муннугар», «айаҕын ииттэр», «тиис-тыҥырах тиийиэҕинэн», «көҥдөй көҕүс», «тиийбэт тирии, тарпат тараһа», «иһэ тымныйар», «таала кырыыланар», «сүрэҕин быата уһун», «тылын минньитэр» уо. д. а.).

Дьүһүннээһиҥҥэ харах, тиис эрэ буолбакка, «харах уута», «харах харата», «харах дьүккэтэ», «тиис билэтэ (миилэтэ)» диэн быьгччыктар эмиэ кытталлар. Элбэхтик ытыыр-соҥуур, аһыы аһыйар киһи — «хараҕын уутунан суунар», «хараҕын уутугар мунар», оттон улахан аһыы, сүтүк кэнниттэн, ону толуйар көһүннэҕинэ, «хараҕын уутун сотунна» диэн этиллэр. Саамай харыстыыры, таптыыры «көрдөр хараҕым двүккэтэ, көтүрдэр тииһим миилэтэ (билэтэ)» дииллэр. Ойуунускай олоҥхотугар Айыҥа Сиэр тойон баар-суох уоллаах кыыһын иккиэннэрин Орто дойдуга олохтуу ыытарыгар этэр: «Үрүҥ Уолан оҕобун аҕыс былас суһуохтаах Айталыын Куо аҕаһын кытта — икки көрөр хараҕым дьүккэтин, икки көтүрдэр тииһим билэтин иккиэннэрин бииргэ киллэрэбин...» (39—140).

Илии образка олус элбэхтик киирэр, олортон сорох холобурдары, кинилэр туох суолтаҕа туттуллалларын көрүөҕүҥ: «суут (ыраахтааҕы, таҥара) илиитэ уһун»— кинилэр кыахтарын, тугу да куоттарбаттарын туһунан; «аҕабыт илиитэ тордуохтаах» — кини иҥсэлээх, бэригимсэх; «икки илиилээх (уус)» — киһини кимиттэн көрөн, биитэр үчүгэй, биитэр куһаҕан гына оҥорор үгэстээх; «икки илиитинэн» — үөрүүнү кытта; «илиигэ киирбит»— бэйэтин кыаммат буола ыалдьыбыт; «илиигэр ыл»— салай, баһылаа-көһүлээ; «илиитин иһигэр баар» — кыаҕын иһигэр баар, таптаабытынан дьаһайар кыахтаах; «илиитин көтөхпүт» — охсубут (ытыктыыр, сөбүлүүр, таптыыр киһитин); «илиитин сотунна» — барытыттан матта, эһиннэ; «илиитин хааннаата» — бултуйда, бастакы булдун өлөрдө; «илиитинэн киирэр» — кырбаары гынар; «илии туппах» — ыйытыыта суох барыны бары ылар; «илиитэ сыстар» — сатыыр, үөрүйэхтэнэр.

Арыт илии атаҕы кытта холбуу образка туттуллар түбэлтэлэрдээх: «илии-атах буол» — көмө-ама буол; «илии-атах салас» — туһаныс, тииһин; «илиитин-атаҕын кэтэс» — тугу эмэ биэрэрин кэтэс; «илиитэ-атаҕа барбат» — ымсыыта-баҕата суох оҥорор; «илиитэ-атаҕа суох буолар» — кыайбат-хоппот, сатаабат буолан хаалар.

Дьүһүннээһиҥҥэ быар үгүстүк туттуллуута, сүрэҕи кытта холбуу сылдьыыта сахалар хоһуйан этиилэрин биир суол уратыта быһыылаах. «Быарын тарбыыр» (күлүү гынар), «быара манньыйар» (аһынар), «быар-быһаҕас» (ыарыһах), «сүрэҕи-быары сымнат» (уоскут, манньыт, санааны көтөх), «сүрэҕи-быары ортотунан киирэр» (сөбүлэтэр, таптатар), «сүрэҕэ-быара бөҕөх» (бүтэйдии эрэнэр), «сүрэх-быар ыарыыта» (ааспат санаа-оноо) уо. д. а. «Нохтолоох тойон долуо сүрэх», «хайҕахтаах хара быар» дизнҥэр сахалыы хоһуйууга үгүстүк көрсүллэллэр. Күннүк Уурастыырап «Тойон Дьаҕарыма» диэн олоҥхотугар Аал-Луук мас Орто дойду «сүрэҕэ» да «быара» да иккиэннэрэ тэҥҥэ буолар: «орто туруу дойду киэнэ нохтолоох сүрэҕэ буолан соҕотохтуу туругурбут, аан ийэ дайды киэнэ хайҕахтаах быара буолан аҥардастыы айыллыбыт, аҕыс салаалаах Аал-Луук мас» (31 —17). Манна «сүрэҕинэн», «быарынан» Аал-Луук мас сир-дойду, тыынар тыыннаах тутааҕа буолара образтанар.

Норуат бэйэтин таҥнар таҥаһа, туттар сэбэ-сэбиргэлэ, аһыыр аһа дьүһүннээһиҥҥз эмиэ дэлэйдик кыттар. Олус өһөс, хадаар быһыы, эппити үрүтүн үөһэ этэ туруу «кэлии да соҕох» дэнэр; оттон сыыһа буоллун, таба буоллун, куруук биири талкыйыы — «кэлиилии кэбии»; мэһэйдэтэр, сөбүлээбэт, өстүйэр — «сыарҕатын сыҥааҕа иҥнэр» диэн буолаллар.

Олоҥхоҕо абааһылар олорор аллараа дойдулара — «барбатах балык минин курдук бадыа-бүдүө, буспатах мунду минин курдук борук-сорук дойду». Олоҥхо бухатыырын хараҕа арыт «хатааһын чолбонугар», арыт «үүн тиэрбэһигэр» холуллар. Ньургун Боотур «эрэдэһиннээх үүн тиэрбэһин курдук эрилкэй харахтаах».

Харах уотун сытыыта, күүһэ туохха холоноруй? Прожекторы, электротехниканы билбэт былыргы сахалар кинини ат өргөнүнэн дьүһүннүүллэр. Далан өксөкүгэ кубулуйбут Айыы Умсуур удаҕан «үс үөстээх ат өргөнүн курдук хараҕын уота абааһы уолун икки чараас саннын хараҕынан дьөлө көрдө» дэнэр «Ньургун Боотур» олоҥхоҕо (22—150).

Аан дойду, сир-халлаан бүтүннүүтэ долгуйуута тордуйалаах биитэр атыйахтаах уу хамсааһыныгар холуллар. Абааһы уола орто дойду маанылаах кыыһын Айталыын Куону уоран барыытыгар «үрдүк халлаан тордуйалаах уу курдук долгуйар», оттон Ньургун Боотур абаран-сатаран хаһыытаабытыгар «аан дойду атыйахтаах уу курдук хамсыыр».
 
Сир-халлаан бүтүннүүтэ долгуйуутун баара суоҕа атыйахтаах биитэр тордуйалаах уу хамсаабытыгар холуйуу төттөрү гипербола (литота) ньымата буолар. Итинйик стилиотическэй ньыма саха норуотун тылынан айымньытыгар элбэх. Ол курдук, киһи аймах бүтүннүүтэ долгуйан хамсааһынын аһыыр аһынан образтаан көрдөрүллэр («икки атахтаах бииһин ууһа кымыс хойуутун курдук кырылыы кыынньар, үүт күүгэнин курдук күрүлүү үллэр»).

Былыргы сахалар мировоззрениеларынан сир уонна халлаан баранар уһуктаахтар: сир халлаан диэки өрө кэдэрийэн тахсар, оттон халлаан сир диэки таҥнары намылыйан түһэр, кинилэр тиксиһэр сирдэринэн бэйэ-бэйэлэрин аалса тураллар. Маны ырыаһыттар хайыһарынан, сири иһитинэн, тириинэн уо. д. а. дьүһүннүүллэр. «Кулун Куллустуур» олоҥхоҕо этиллэр: «сир-ийэ тэнийэ-тэлгэнэ сатаан баран, тоҥус киһи туут хайыһарын тумсун курдук, токуруйа чоноруйан тахсан, киҥкиниир киэҥ халлаан, араҕас маҥаас атыыр сылгы тириитин тиэрэ тардан, тэнитэ тоҥорбут курдук, таҥнары сааллан, намылыйан киирэн, сир-халлаан сири иһит сиксигин курдук, силбэһэ түһэн, аллаах ат балтатын тыаһын курдук, хаахыр-күүкүр аалса турар дойдута...» (68—19).

Сорох айымньыга халлаан «сылгы тириитин» оннугар «сарыы таҥас курдук таҥнары намылыйан түһэр» (39-24).

Айылҕа көстүүлэриттэн образка ордук күүскэ күн, уот, былыт, сайьгн сылааһа, кыһын тымныыта, сырдык, хараҥа кытталлар; өҥтөн үрүҥ (маҥан), күөх (от күөҕэ); сир-дойду көстүүлэриттэн хайа, томтор, булгунньах, тыа, алаас, сыһыы, үрэх, күөл уо. д. а. киирэллэр.

Сир-дойду көстүүлэрйттэн алаас Саха сиригэр эрэ баар суол буолар, онон онуоха сыһыаннаах дьүһүннээһиннэр Саха сиригэр кэлбит кэннэ үөскээбит буолуохтарын сөп. Сахалар сиртэн эрэ алааска таптаан олохсуйаллар. Алааһы — сүөһү сииригэр үчүгэй оттооҕунан буолуо — үрэх, өрүс сирдээҕэр ордороллор. Үрэх, өрүс ото соҕоон, сахсархай, сүөһүнү дьүдьэтэр, оттон алаас ойо үүттүгэннээх, чиҥ-чаҥ, сүөһүнү төлөһүтэр диэн буолар.

Дьэ ол иһин ырыаҕа-тойукка, чабырҕахха ааттаах алаастары хайҕаан хоһуйаллар: «уол оҕо хоһоонугар холбоспут, кыыс оҕо ырыатыгар кыттыспыт Кыыс Хаҥа кырдалыттан ордук кылбаархай хонуу баарын өйдөөн-дьүүллээн көрбөтөҕүм,.. бүтэй алаас үтүөтүттэн Мүрүттэн ордук бөдөҥ алаас баарын өйдөөн-дьүүллээн көрбөтөҕүм» (52—274).

Алаас — тыа иһигэр үөскээбмт, үксүгэр сыырдаах, күөллээх хонуу. Мэччирэҥ сирдээх, оттуур ходуһалаах, иһэр уулаах, уутугар балыктаах, сир астаах, көтөр-сүүрэр бултаах куула, халдьаайы тыалардаах ойдом сири биир-икки ыал бас билэн олорор. Билбэт киһилэрин көрүстэхтэринэ: «хайа алаас киһитэй?» диэн буолар. Дьэ ол иһин олоҥхоҕо маннык этии үөскүүр: «Айталыын Куо барахсаны атын алгыстаах алаас аҕа баһылыгар ойох биэрэллэр» (41—308).

Алааһы бэйэтин хайҕаан хоһуйуу элбэх. Маны таһынан, алааһы атын көстүүлэргэ тэҥнээһин, образ оҥоруу ырыаҕа-тойукка үгүс. Холобур, олоҥхоҕо бухатыыр дьиэтин киэҥэ, ороно, холумтана, хаппахчытын аана алааһынан холобурданар: «алаас сыһыы быһаҕаһын саҕа айдаҥ уорук балаҕан» (22—96), «алаас сыһыы быһаҕаһын саҕа араҕас-маҥан холумтан» (68— 13), «уҥуор диэки өттүгэр тоҕус алаас тоҕойун саҕа тоҕус лоҥку орон турбут... хаҥырҕастаах хаппахчы аана алаас-сыһыы аҥарын саҕа аһыллан аҥайбыт эбит» (41—200,201).

Алаас сыһыынан холуллар улуу ыһыахтар чэчирдэрэ, бухатыырдар айанныыр былыттара. «Алаас сыһыы быһаҕаһын саҕа араҕас чачыр», «убайдара Мүлдьү Бөҕө обургу алаас сыһыы бцһаҕаһын саҕа най хара былыты быһа кыйдаан ылла да, биир мөҥүрүк сылгыны, биир мөҥүрук ынаҕы быһа кыйдаан, уоллаах кыыстары, аттары, таҥастары-саптары барытын былытын үрдүгзр олорто да, туох да бокуойа суох илдьэ барда».

Алааһынан, күөлүнэн ойууттар, удаҕаттар дүҥүрдэрэ образтанар. «Ньургун Боотур» олоҥхоҕо этиллэр: «аҕаһа Умсуур удаҕан обургу түөлбэ күөл быһаҕаһын саҕа дүҥүрүн тоһуйа охсон биэрдэ» (22—76, 94, 344).

Уруй-айхал, үөрүү курдук абстрактнай өйдөбүллэр улаханнара эмиэ алааһынан кээмэйдэнэр: «алаас сыһыы саҕа айхал аргыстастын» (41—61).

Металлартан образка кыһыл көмүс, үрүҥ көмүс, алтан, тимир уо. д. а. киирэллэр. Ол эрээри саамай үгүстүк туттуллааччы — көмүс. Үчүгэй, кэрэ, күндү, сыаналаах барыта көмүскэ тэҥнэнэр.

Итини таһынан фольклор дьүһүҥнээһинигэр араас мифологическай кыыллар, харамайдар, көстүүлэр, араас айыылар, иччилэр, абааһылар киэҥник туттуллаллар. Биир тылынан эттэххэ, Саха сирин үүнээйитэ, кыыла-сүөлэ, хамсыыра-харамайа, норуот эҥин араас дьарыга, сэбэ-сэбиргэлэ, таҥаһа-саба, аһа-үөлэ уо. д. а. поэзия араас дьүһүннээһинигэр бары кэриэтэ кытталлар.

Быдан былыр өбүгэлэр соҕурууттан илдьэ кэлбит образтыыр объектарын (холобур, тэбиэн, кулан, хой, хахай уо. д. а.) тобохторо ордон хаалбыттарын аахсыбатахха, нууччалар кэлиэхтэригэр диэри Саха сирин тас өттүттэн норуот тылынан айымньытыгар киирбит биир эмэ үүнээйи, кыыл, харамай баара биллибэт. Дьүһүннээһиннэр бары бэйэ ис эйгэтиттэн, олоҕуттан, историятыттан, мифологиятыттан үөскээбиттэр. Ол, үөһэ эппит курдук, норуот сайдыылаах дойдулартан сибээһэ быстан, Хоту Муустаах муора хонноҕор өр бэйэтэ бэйэтигэр бүгэн, ойдон олорбутуттан тахсар.

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>mqla5zvam5hjy2sdulo3cts2wjgfcfz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта 2</title>
    <ns>0</ns>
    <id>72</id>
    <revision>
      <id>4584</id>
      <parentid>4355</parentid>
      <timestamp>2011-10-13T00:37:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4584</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40071" sha1="6w6vbkoacr1z4u6sgxyp3jbtyvaak6y" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Бэһис глава)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Н. З. Копырин). Бэһис глава/1 кэрчик|1 кэрчик]]
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта 3|3 кэрчик]]→
 | notes      = 
}}
Саха поэзиятын дьүһүннээһинигэр улахан уларыйыылар нуучча культуратын сабыдыалынан тахсыбыттара. Сахалыы уус-уран дьүһүннээһиҥҥэ нуучча культуратын, тылын, литературатын сабыдыалын үс этапка хайытыахха сөп: бастакы этап — XVII үйэ 30-с сылларыттан (Саха сирэ Россия государствотыгар холбоһуоҕуттан) бэттэх улуу Октябрьскай социалистическай революцияҕа диэри, бу — фольклорнай прэзия баһылыыр кэмэ; иккис этап — Улуу Октябрьскай социалистическай революция кыайыаҕыттан 1960-с сылларга диэри, бу — суругунан литература барҕарбыт, социализмы букатыннаахтык тутуу кэмэ; үһүс этап — 1960-с сыллартан саҕаланар, бу — наука, техника дохсуннук сайдар, социализмтан коммунизмҥа сыыйа киирии кэмэ.

Нуучча культуратын сабыдыала эрдэттэн киирбитин норуот айымньытыттан көрөбүт. Биһиэхэ бэрт өрдөөҕүтэ нууччаттан кэлбит остуоруйалар, легендалар, араас кэпсээннэр бааллар. Олор тустарынан ааспыт үйэ ортотун диэки Саха сирин чинчййэ сылдьыбыт академик А. Ф. Миддендорф суруйбута. Ол курдук, былыр уу мотуогун саҕана мамонт кыыл, улахана бэрт буолан, Нуой оҥочотугар кыайан баппакка, ууга өлбүтэ үһү диэн үһүйээни сирдьит сахалар киниэхэ кэпсээбиттэр (134—821). Нууччаттан киирэн, библия үһүйээнэ оччоттон сахаҕа тарҕаммыт эбит. Оттон Уйбаан Сарыабыс, Соломуон Муударай, Салтаан Саар, Суут Балаахырап уо. д. а. тустарынан остуоруйалар сахаҕа эмиэ өрдөөҕүттэн киэҥник биллэллэр.

Нуучча боростуой үлэһит дьоно хайдах сахалары кытта бииргэ олорбуттарын, бэйэлэрин норуоттарын культуратын сахаларга тарҕаппыттарын, сахалары кытта бодоруспуттарын туһунан элбэх үһүйээннэр бааллар. Холобур, билиҥҥи Уус-Алдан оройуонун сиригэр, Өспөххө былыр (XVII үйэ эргэтин саҕана буолуон сөп) Василий Готовцев диэн ыраахтааҕы былааһын утаран кэлбит киһи олохсуйбута эбитэ үһү. Бу киһи кэргэнинээн Үөнэ аҕатын ууһугар, Булгунньахтаах диэн сиргэ, олорбут. Кинилэр сотору сахалыы үчүгэйдик билэр буолбуттар. Уоллаах кыыс оҕолоро саха оҕолорун ортолоругар улаатаннар, саха тыла төрөөбүт тылларын курдук буолбут. Кинилэр саха ырыатын, үҥкүүтүн, оонньуутун таптаан улааппыттар. Кинилэр сахалыы тылынан нуучча остуоруйаларын, кэпсээннэрин дьонноруттан истибиттэрин доҕотторугар кэпсииллэр. Готовцев оҕонньор нуучча куораттарын, дэриэбинэлэрин, хайдах өстөөхтөрү кытта сэриилэспитин уо. д. а. тустарынан бэркэ кэпсиирэ үһү. Урут Өспөх сахалара аты көлө быһыытынан миинэн эрэ туһаналлара үһү, оттон Василий Готовцев саха атын кыһын сыарҕаҕа көлүйбүт. Кинилэртэн олохтоохтор аты сыарҕаҕа көлүйэргэ үөрэммиттэр. Сыарҕаны, дуганы, хомууту, сөдүөлкэни уо. д. а. оҥостор буолтар. Василий Готовцев кэмиттэн ыла бу дойдуга нуучча таҥаһа-саба, иһитэ-хомуоһа баар буолан испит. Кэлин Готовцевтар ыччаттара сахалары кытта хаан уруулуу буолбуттар (48—37). Бу үһүйээн кэпсээнтэн нуучча культурата олохтоох тыа маассатыгар хайдах дириҥник киирэн испитин көрөбүт.

Нуучча сабыдыала үһүйээннэр, остуоруйалар, кэпсээннэр ис хоһоонноругар, сюжеттарыгар, идейнэй матыыптарыгар эрэ буолбакка, ону таһынан олоҥхо, өс хоһооннорун,   таабырыннар,   чабырҕахтар,   ырыалар-тойуктар поэтическай дьүһүннээһиннэригэр киирэр.

Сурукка биир саамай эрдэ биллибит сахалыы айымньынан А. Ф. Миддендорф үлэтигэр киирбит «Ыһыах төгүлэ» диэн ырыа буолар. Миддендорф Якутскайынан 1844 сыллаахха кэлэн ааспыта биллэр. Онон бу ырыа ааспыт үйэ 40-с сылларын иннинэ айыллыбыт буолуон сөп. «Ырыаҕа», биһиги ааҕыыбытынан, 20-тэн тахса нууччаттан киирбит тыл баар, олор образтаан этиигэ, хоһуйууну  киэргэтиигэ туттуллубуттар   (52—70).

«Сиэрэй сэбирдэх силитилээтэ, мотуок солко мутукча муҥутаата». «Сиэрэй», «мотуок», «солко» диэннэр нууччаттан киирбит тыллар буолаллар (серый, моток, шелк), баларынан сайын мас сэбирдэҕэ, мутукчата көҕөрүүтэ сиппитэ образтанар.

Миддендорф ити үлэтигэр киирбит «Бүлүү төгүлэ» («Песня в честь реки Вилюя») диэн ырыатыгар: «Таат (Таатта буолуон сөп) эбэм мотуок солко мутукчата муҥутаата, сиэрэй солко сэбирдэҕэ силигилээтэ, чопчу көмүс туораҕа торолуйда, хара көмүс хатырыга хаҥаата» (134—806),— диэн хоһуйуу эмиэ баар. Таарыйа эттэххэ, ити ырыаҕа «холуста хонуулаах» диэн баар. Онон холуста (холст) таҥас образка эмиэ өрдөөҕүтэ киирбит эбит.

Оччоттон баччааҥҥа диэри «сиэрэй солко сэбирдэх», «мотуок солко мутукча» диэн хоһуйан этии ырыаҕа-тойукка киирэн ахан биэрэр. «Сиэрэй солко», «мотуок солко» диэннэр куруук туттуллар эпитеттэр буолаллар.

«Ырыаҕа» «оһуордаах оронноох», «оһуор хонуулаах», «сиэгилээх сиэбэлэс мастаах» диэн этиилэр бааллар. «Ойуу», «дьарҕаа», «мандар», «дьэрэкээн» уо. д. а. синонимическай ис хоһоонноох тыллар баалларын үрдүнэн «оһуор» (узор) диэн тыл поэзияҕа эбии киирэр. Оттон «сиэбэлэһи (сиэмэлэһи)» тыл үөрэхтээхтэрэ «жимолость» диэнтэн таһаараллар. Нууччалар сэбирдэхтээх сэппэрээк маһы ити курдук ааттыыллар. Бу тыл олоҥхоҕо киирбит. Сорох олоҥхо бухатыырдара «сиэмэлэс мас торуоскалаахтар».

Үөһэ этиллибит ырыаҕа өссө маннык хоһуйуулар бааллар: «бар тыа баһаардаах, куруҥ тыа куораттаах, уулаах уулуссалаах, дулҕа тойонноох, киргил кинээстээх, чаарда  чаччыыналаах,  кукаакы  кулубалаах!..». Мантан   көрдөххө, куорат   итинник   атрибуттарынан, ыраахтааҕы саҕанааҕы дуоһунастарынан юмористическай уонна сатирическай образтары оҥоруу норуот айымньытыгар бэрт өрдөөҕүттэн үөскээбит эбит. Кэлин суругунан литератураны олохтоспут Н. Д. Неустроев «Кукаакы кулуба» диэн революция иннинээҕи саха тойотторун күлэр бастыҥ комедияны айбыта. Комедия «Кукаакы кулубалаах, киргил кинээстээх, суор сурук-суттаах...»,— диэн эпиграфтаах. Айымньы норуоттан силистээҕин ити эмиэ көрдөрөр.

Аны «ырыаҕа» нууччаттан киирбит таҥас-сап ааттарын туһанан метонимическай образтааһыннары хайдах оҥорбуттарын көрүөҕүҥ: «куһаахтааҕы куоттарымаҥ, ыстааннааҕы ыытымаҥ, сэлиэччиктээҕи ситиҥ, сөртүүктээҕи төлөрүтүмэҥ, хаалтыстааҕы ханыылааҥ, хампалааҕы ханыылааҥ».

А. Миддендорф кэлэ сылдьыытын саҕана былыргылыы национальнай быһыылаах-тутуулаах, симэхтээх таҥас-сап толору баара. Ону сэргэ нууччаттан кэлбит таҥас-сап эмиэ балачча дэлэйбит (134—831). Ити кэмҥэ куһаах (кусаак) кур, сэлиэччик, сөртүүк, хаалтыс, солко, хампа (канфа) таҥастар үгүстүк туттуллар буолбуттарыттан араас поэтическай хоһуйуулар үөскүүллэр.

Сахаҕа бэйэтигэр «саһыл саҕалаахтар», «оноолоох сонноохтор», «уһун сонноохтор» уо. д. а. этиилэр элбэх буолааччылар. Метонимическай образтааһыннары оҥорор үөрүйзхтээх буолан, норуот ити үөһэ этиллибит нуучча тылларын хоһуйууга хамаҕатык киллэртиир.

Итини таһынан, бу ырыаҕа «көрүлүүр көлүөнэ» (колено), «оонньуур уочарат» (очередь), «этэр ибирээт» (обряд), «саҥарар чаастыйда» (от слова «часто») диэн нууччаттан киирбит тылларынан доҕуһуоллаан этиилэр бааллар. А. Мйддендорф «көлүөнэ» диэн тылга маннык быһаарыы биэрбит: «мин утарсарым үрдүнэн, тылбаасчытым бу тылы нууччаттан киирбитэ диэн бигэргэтэр». А. Миддендорф сахалар бэйэлэрин былыргы ырыаларыгар нуучча тылларын кыбыталаан киэргэтэр үгэстээхтэрин эмиэ бэлиэтээбит   (134—767, 799).

Мантан көрдөххө, бэрт эрдэттэн сахаҕа нуучча тыллара, көннөрү саҥаҕа эрэ буолбакка, ырыаҕа-тойукка киирэннэр, араас поэтическай дьүһүннээһиннэри эпитеттэри, тэҥнэбиллэри, метафоралары, метонимиялары — үөскэппиттэр. Ономатическай эрэ буолбакка, туохтуурунан («саҥарар чаастыйда») образтааһыннар эмиэ үөскүүллэр эбит.

Нуучча тылын, культуратын сабыдыалынан үөскээбит дьүһүннээһиннэр бэл саха фольклорун былыргы жанрытар, олоҥхоҕо, өтөн кииртэлээбиттэр.

Хомойуох иһин «олоҥхо сахалыы тылынан суруллуута ааспыт үйэ ортотуттан эрэ бэттэх, атыннык эттэххэ, Саха сирэ Росеия государствотыгар холбоспута икки сүүс сыл ааспытын кэннэ саҕаламмыт. Онон олоҥхо былыргы көрүҥэ хайдаҕын биһиги билбэппит.

А. Миддендорф үлэлэрин II чааһын VI отделыгар, хас да ырыалартан ураты, «Эриэн тойон, Эбириэлдьин хотун уола Эриэдэл Бэргэн» диэн олоҥхоттон быһа тардыы киирбит. Бу олоҥхоҕо абааһы уолун дьүһүнүн-бодотун ойуулааһыҥҥа «...буор хаһар күрдьэх курдук тиистээх» диэн этии баар (134—810). Мантан көрдөххө, билигин киһи барыта билэр, туттар сэбэ өссө «тимир күрдьэх» диэн ааттаныан иннинэ олоҥхо дьүһүйүүтүгэр хайы-үйэ киирэ охсубут эбит.

Олоҥхону аан бастаан (1848 с.) сахалыы сурукка киллэрбит киһинэн сахалар ортолоругар үөскээбит, нуучча төрүттээх А. Я. Уваровскай буолар. Кини айымньыны көннөрү «Олоҥхо» диэн ааттаабыт. Бухатыырын аатын быһыытынан бу олоҥхо «Эрэйдээх-буруйдаах Эр Соҕотох» диэн ааттаныан сөп. Олоҥхо суруллубутунан сүрдээх кылгас, стилэ да уратылаах. Сахалар таптыыр уһун сиэллээх-кутуруктаах хоһуйуулара да, тылы тылга дьүөрэлээһиннэрэ да кэмчи. Ол, баҕар, Уваровскай идэтийбит олоҥхоһут буолбатаҕыттан буолуо. Уонна сахалар тылларын, культураларын төһө да үчүгэйдик биллэр, нуучча төрүттээх киһи, бэрт былыргы силистээх уустук образтары, тыл эҥин эгэлгэ дэгэттэрин ситэри баһылыыра, биллэн туран, ыарахан.

Уваровскай сахалары таптыыр, сахалар тылларын, культураларын үрдүктүк сыаналыыр киһи. А. Миддендорф этэринэн, бэйэтэ кэнэн сахаҕа кубулуйан хаалбыт киһи «Ахтыыларын» хас страницата кини дьиҥнээх сахалыы өйдөөҕүн-санаалааҕын көрдөрөллөр (134—768). Уваровскай, биһиги тылбытын аан бастаан сурукка киллэрэр киһи, бука, бу тыл барҕа баайын арыйан көрдөрдөрбүн, дьиҥ «ыраас» саха тылынан суруйдарбын диэбит буолуохтаах. Ол үрдүнэн, кини «Олоҥхотугар» нууччаттан киирбит тыллар элбэхтэр. Холобур, бухатыыр дьиэтин-уотун хоһуйарыгар маннык этиилэри ааҕабыт: «түөрт атахтаах остуоллаах», «сиэркэлэ тэлгэсэлээх», «ат туруорар алтан амбаардаах» (133— 82). Автор «Олоҥхотугар» даҕаны, «Ахтыыларыгар» даҕаны адьас сахалыы суруйа сатыырыттан сыаналаатахха ити «остуол», «сиэркилэ», «ампаар» диэн тыллар норуот күннээҕи саҥатыгар оччоттон лаппа киирбит буолуохтарын сөп.

Уваровскай «Олоҥхотугар» даҕаны, «Ахтыыларыгар» даҕаны «муора» диэн тыл киирбэтэх. Баҕар, оччолорго ити тыл киэҥник туттулла илигэ буолуо. «Олоҥхоҕо» «күөх далай байҕаллаах» диэн этиллэр. Оттон «Ахтыыларга», Петербурга сылдьан, «элбэх улахан сололоох байҕал тойотторун кытта» (133—80, 56) билсибитин туһунан суруйар. «Муора» диэн тыл оччолорго лаппа кииртэ буоллар, «муора тойотторун гытта» диэн сөп этэ.

Ол эрээри Уваровскай ити айымньыларыгар куорат, кинээс, кулуба («голоба»), хамыысыйа, сулуусуба, тыһыынча, сылабаар, чэй, саахар, биилкэ, ньуоска, сукуна, барча, сибиинньэ, быыдара уо. д. а. киирбиттэр. Ол аата, ити тыллар оччотооҕу дьон саҥатыгар туттуллар буолбут буолуохтарын сөп.

Ити «муора» диэн тыл кэнники сахалар олоҥхолоругар элбэхтик киирбит. Холобур, К. Г. Оросин «Дьулуруйар Ньургун Боотур» диэн биир саамай эрдэтээҕитэ (1895 с.) сурукка киирбит саха бастыҥ олоҥхотугар бухатыыр: «уҥуоргута биллибэт, улаҕата көстүбэт, оломо суох улуу муораҕа тиийдэҕинэ, ата «хорус» гына түстэ» (22—120),— диэн этии баар.

Олоҥхоһут «муора», «байҕал» диэн тыллары олбу-солбу, арыт сэргэстэһиннэри туттар. «Арҕаа дизки өттүн одуулаан турдахпына — аҕыс үөстээх Араат байаҕаллаах эбит»,— диир. Оттон Абааһы уола Айталыын Куону уоран барбыт сырыытын күүһүгэр «муора уута булкулла түстэ, байҕал уута баарыстана түстэ» дэнэр.

Оросин олоҥхотугар киирии тыл «муоранан» эрэ бүппэт. Бухатыыр сирэ «очуос булгунньахтаах», «дэриэспэ таас тибиилээх», сыһыыта «ортотугар туох да ото-маһа суох чыыстай дойду» (22—62, 64, 112). «Очуос булгунньах», «дэриэспэ таас» («дресва» диэнтэн), «дэриэспэ курдук үлтү ыстанна», «чыыстай буолак» диэннэр — фольклор айымньыларыгар үгүстүк көрсүллэр ойуулааһыннар. Ырыа тылын эмоциональноһын күүһүрдэргэ «чыыстай маҥан», «чуорунай хара», «сиилинэй күүстээх» диэн киирии тылы кытта хоһуласпыт эпитеттэр туттуллаллар.

Бухатыыр туттар сэбин, дьиэтин, дьүһүнүн-бодотун ойуулааһыҥҥа киирии тыллар эмиэ бааллар. Ньургун Боотур сытар ынах ханнын саҕа хара таас «мээчиктээх», «күкүр таас ампаардаах», «саннын байаатыгар диэри түспүт хара көмүс курдук куударалаах астаах», кыыһырдаҕына, «сирэйиттэн сиэрэ уотун курдук сирдьигиниир». Манна «мээчик», «ампаар» диэннэр чопчу предметтэри сирэйинэн ааттыырга туттуллубут буоллахтарына, «хара көмүс курдук куударалаах ас», «еи-рэйиттэн сиэрэ уотун курдук сирдьигиниир» диэннэргэ «куудара», «сиэрэ» диэн киирии тыллар уус-уран дьүһүннээһин быһыытынан туттуллубуттара көстөр. Итини тэҥэ «илиэсэй (илиэһэй) бэттэрэ», «абааһы атамааннара» диэннэр эмиэ бастаан-утаа образтаан этэр суолталаах туттуллубуттара буолуо. Оросин бу олоҥхотугар «тылбын күлүүстээн турабын» (22—88, 114, 176, 350, 356) диэн эриэккэс этии баар. Бу этии «тылбын биэрэн (туттаран) турабын» диэн суолтаҕа туттуллубут образтааһын буолара чуолкай.

Аны балачча эрдэтээҕитэ (1906 с.) суруллубут И. Г. Теплоухов-Тимофеев «Куруубай хааннаах Кулун Куллустуурун» ылыаҕыҥ. Көстөрүн курдук, бу олоҥхо сүрүн геройун майгытын характеристйкалыырга «куруубай» диэн киирии тыл туһаныллыбыт.

Ити тэҥэ олоҥхо геройдарын ааттарыгар киирии тыллар кыбыллыбыттара элбэх. «Балтараа Баатыр», «Арсыын туора тиистээх Арсан Дуолай», «Халлаан Бэрэгиэһэ Бэриэт Бэргэн», «Сэттэ уон бууттаах сиэмэлэс мас торуоскалаах Дзбиэ Дэлэй бухатыыр», уо. д. а. А. Е. Кулаковскай «бухатыыры» эмиэ киирии тыл диир эбит.
Д. Говоров «Мүлдьү Бөҕөтүгэр» абааһы эмээхсинэ нууччалыы «Дьэгэ-Бааба» (Яга Баба) диэн ааттанар. Бу «Дьэгэ-Бааба» балаҕанын «түү халпаак курдук логлу харбаан ылан», үөһэ халлааҥҥа таһааран баран, «сиксийбит куруппа курдук... ыһан кэбиһэр» (10—219). Манна «халпаак», «куруппа» диэн киирии тыллар олоҥхоҕо үчүгэй уус-уран тэҥнээһиннэри оҥорорго туһаныллыбыттар.

«Мүлдьү Бөҕөҕө» Халлаан Дьардьама диэн мифологическай кыыл хараҕа «алтан чааскынан», «сүлүүдэ тааһынан» дьүһүннэнэр: «икки алтан чааскыны кэккэлэччи туппут курдук икки силиэдэ таас харахтаах, халлаан хамсыктаах Дьардьам тимир туруук кыыла» (10—220).

Олоҥхо дьүһүннээһинигэр тэриэлкэ, чугуун, сиэркилэ, чөмчүүк, хаалтыс, сукуна, солко, былаат, сэлээппэ, өтүүк уо. д. а. олох-дьаһах, дьиэ-уот элбэх мала киирбиттэр. «Алтан тэриэлкэни кэккэлэтэ уурбут курдук„ алаан-дьалаан алаастар» (68—10); «кутуу чугуун куттахтаах... халлаан атыыр баргый кыыла», «сиэкилэ дугуй уу толбонноох» сир ийэ; абааһы уола «тоҕус уон тоҕус бууттаах дулҕа хара ноһумуой былаатын икки санньш байаатынан нэри-нэмиличчи нээлбилэнэн кэбиһэр», кини «сэттэ уон сэттэ бууттаах тиммр лэҥкэ хара сэлээппэ бэргэһэлээх»; «халлаан чалахайа хаалтыстаах» (31—7, 58, 137, 138, 235). Туйаарыма Куо «икки хараҕын уута икки уруускай чөмчүүк курдук күлүмүрдээбитинэн мөлбөрүс гынар» (40—179); Күн Толомон «тоҕус былас уйуллаах нуолур солко суһуохтаах», кини сирэйэ «кыһыл сукуна курдук кытара кыыһар» (68—21, 111).

Сир, халлаан баранар ыпсыытын сарыы таҥаһынан хайыһарынан образтаан этэллэрин туһунан урут ахтаҥ турабыт. Итини кэлмн киирии тылынан—өтүүгүнэн дьүһүннээн эмиэ этэр буолбуттар. Холобур, сорох олоҥхоҕо маннык этэллэр: «үктэнэн үөскээбит үтүө буорум өтүүк төбөтүн курдук үмүрүйэ бараныыта...» (49—25). | Онон нуучча культурата саха дьүһүннээһинигэр бастаан-утаа дьиэ эргин туттуллар араас тэриллэринэн, малларынан, иһиттэринэн-хомуостарынан өтөн киирбитэ диэххэ сөп. Үөрэх, интеллектуальнай билии сыста илик омугар итинтэн атын буолуон да сатаммат.

Итини таһынан олоҥхоҕо өссө христианскай итэҕэлгэ сыһыаннаах тыллар, терминнэр уонна олорунан образтаан зтиилэр бааллар. Бу өттүнэн үөһэ ахтыллыбыт И. Г. Теплоухов-Тимофеев «Кулун Куллустуура» ордук бэлиэ. Олоҥхоһут саха былыргы үрдүк таҥаратын — Үрүҥ Айыы тойону баһыттан атаҕар диэри нуучча итэҕэлин эгэлгэ атрибуттарынан симиир. «...Кыһыл көмүс ырыысалаах, арыы чаллах хатыҥын курдук араҕас-маҥан лампаадалаах, уон ордуга икки аанньал таҥара ньэмиэтэ суруллубут, тоҕус сиринэн нуоҕайдаах ураа көмүс бэргэһэтин кырыытынан ууруммут, тоҕус Ньукуола таҥаратын түөһүгэр көтөхпүт, аҕыс аанньал таҥаратын арҕаһыгар сүкпүт, сэттэ сибэтиэй таҥаратын сиһигэр кэккэлэппит, умуллубат чүмэчн уота манаардаах, ахпат лаадан сыта түптэлээх, сырдык ыырай сыккыабалаах аҕыс халлаан ыраахтааҕыта, сэттэ халлаан кинээһэ өрөһөлөөх өтөҕөлөөх Үрүҥ Айыы тойон» (68— 43).

Манна саха языческай итэҕэлэ булкуллубутун курдук, кини үҥпүт-сүктүбүт үрдүк айыыта таҥастыын-саптыын, ааттыын-суоллуун барыта булкуллан хаалбыт.

Кулун Куллустуур көрдөҕүнэ, Күн Толомон ийэтэ Боҕороодьусса, аҕата Ньукуола курдуктар эбит: «кэтэҕириин диэки Боҕороодьуссаны, уҥа диэки Ньукуоланы суруйбут  курдук оҕонньордоох эмээхсин олороллор».

Аллараа дойдуга олохтоох Буор Маҥалай оҕонньор эмиэ «ыраахтааҕынан» аатырар буолбут: «илиэһэй улууһун ыраахтааҕыта буолбут Буор Маҥалай оҕонньор, Буор Сүргэй тойон!» (68—7, 136).

Уопсайынан И. Г. Теплоухов-Тимофеев олоҥхотугар нууччаттан киирбит тыллар, өйдөбүллэр элбэхтэр: «киэҥ дьаарбаҥ куорат», «кыһыл көмүс олбуор», «дьапталҕа көмүс кинигэ», «норуот», «хамаанда», «сибиидэ» уо. д .а. Оҕоһут эмээхсин «баабыскаһыт» дэммит, дьону мунньалларыгар «ыраах ыалларын барабааннааҕынан тардаллар». Ити курдук саха фольклорун былыргы жанрыгар арыт адьас атын обществоҕа үөскээбит өйдөбүллэр, терминнэр көһөрүллэн киирэллэр эбит.

Ол эрээри итинник, итиниэхэ майгынныыр көһөртөөһүннэр айымньы аайы баар буолбатахтар. Үгүс олоҥхоҕо нууччаттан киирбит таллары кытта сибээстээх дьүһүннээһиннэр айымньы бэйэтин былыргыттан илдьэ сылдьар национальнай айылҕатын алдьаппакка, сиэрдээхтик киирбиттэр. Оннук дьүһүннээһиннэр И. Г. Теплоухов-Тимофеев бу аатырбыт олоҥхотугар, биллэн турар, элбэхтэр.

Нуучча тылын, культуратын сабыдыалынан үөскүүр дьүһүннээһиннэр олоҥхоҕо улам кэҥээн испиттэр. Бастаан сурукка киирбит олоҥхолорго (Уваровскай «Олоҥхотугар», Оросин «Дьулуруйар Ньургун Боотуругар» уо. д. а.) сабыдыал аҕыйах буоллаҕына, кэлин суруллубуттарга (Теплоухов-Тимофеев «Кулун Куллустууругар», Говоров «Мүлдьү Бөҕөтүгэр» уо. д. а.) ол лаппа элбээн испит.

Олоҥхоҕо саҥаны этиилэр, олоҥхолонор кэмҥэ сөп түбэһиннэрэн, саҥаны киллэриилэр буола турбуттарын биир маннык холобуртан көрүөххэ сөп. Үөрэҕэ суох кырдьаҕас олоҥхоһут Д. М. Говоров «Мүлдьү Бөҕө» олоҥхотун, биһиги дойдубутугар тыа хаһаайыстыбатын социалистическайдыы холбоһуктааһын буолбутун кэннэ, 1935 сыллаахха суруйтарбыта 1938 сыллаахха туспа кинигэнэн бэчээттэммитэ. Олоҥхоһут «оччотооҕу бириэмэҕэ килиэбинэ суоҕуна, хотон холбоһугун саҕана, холоҥсолоох хотон кулубата хотонноохтор эбит»,— диэн бухатыыр дьиэтин-уотун хоһуйарыгар Саха сиригэр культурнай революция буолан, хотону дьиэттэн араарбыттарын кэннэ олоҥхолуурун туһунан быһаарбытын кинигэ аан тылыгар сөпкө бэлиэтээн тураллар (10—13).

Олоҥхо тылыгар-өһүгэр, уус-уран дьүһүннээһиннэригэр эрэ буолбакка, сюжетыгар, идейнэй ис хоһоонугар саҥа мотивтар кииртэлиир түбэлтэлэрэ эмиэ бааллар. Олоҥхо «саҥа социальнай мотивтарынан, өссө, баҕар, саҥа сюжеттарынан, образтарынан, олох-дьаһах бэлиэлэринэн байарын», «тыла, поэтическай ньымалара сайдалларын» туһунан фольклорист Г. У. Эргис өссө 1940-с сыллардаахха суруйбута (22—44).

Биһиэхэ нууччаттан киирбит өс хоһоонноро, сомоҕо домохтор элбэхтэр. Олортон сорохторо калькалааһын быһыытынан үөскээбиттэр. Оннуктарга, холобур, киллэриэххэ сөп маннык этиилэри: «харчы ахсааны таптыыр» (деньги счет любят), «муораны тобугунан» (море по колено), «уутааҕар чуумпу, оттооҕор намыһах» (тише воды, ниже травы), «кини ырыата ылланна» (песня его спета) уо. д. а.

Оттон «өлүү суолун нэтээҕинэн бүөлээбиккэ дылы», «туора киһи иннигэр кыл саҕаны да көрөр, бэйэтин иннигэр бэрэбинэ сыта,рын көрүммэт», «бэрт киһи бэтиэхэлээх, үтүө киһи үгэлээх», «тыла мүөттээҕэр минньигэс», «сүлүүкүн үбэ үптээх», «маат бардым», «мэтээл туттар», «туппута эрэ торуоска, кэппитэ эрэ сэлээппэ», «холуоһаҕа олорбут», «этэрбэс радиота» уо. д. а. «нэтээги» (летяга), «бэрэбинэ» (бревно), «бэтиэхэ» (потеха), «мүөт» (мед), «сүлүүкүн» (шиликун), «маат» (мат), «мэтээл» (медаль), «торуоска» (трость, тростка), «сэлээппэ» (шляпа), «холуоһа» (галоши), «радио» диэн киирии тыллар лаппа үгүстүк туттуллар буолбуттарын эрэ кэннэ үөскээбит буолуохтарын сөп.

«Сиргэ түспүт сэрибиэй» (жребий), «хааппыла (капля) хаан хаалыар диэри»., «бэҕэһээҥи бэтэнээски» (бедняжка), «истиэнэ (стена) курдук эрэн», «сиидэ (сито) хайаҕаһын курдук», «тэрэпиискэ (тряпочка) курдук тутар», «хааһы (каша) буолбут», «алаадьы (оладьи) курдук эргитэр», «тустан ырычаахтастылар (от слова — рычаг)» уо. д. а. эмиэ нууччалар кэлбиттэрин кэннэ,. кинилэр тылларын сабыдыалынан үөскээбит этиилэр буолаллар.

«Бэтэнээски» диэн тылы ылыаҕыҥ. Бу тылы А. Е.. Кулаковскай «бедняжка» диэн тылтан таһаарар. Бу соҕотоҕун бэйэтэ туттуллубат, «бэҕэһээҥи бэтэнээски» диэн эдэр киһини сэнээн этэргэ туттуллар образтааһын, Н. С. Григорьев үөскэппит термининэн эттэххэ, сомоҕо домох буолар.

Оттон «ырычаах» сахаҕа бэйэтигэр ити тыл суолтатыгар туттуллар «төһүү» диэн тыл баарын үрдүнэн киирбит уонна туохтуурунан образтаан этэргэ туттуллар буолбут. Холобур, «тустан ырычаахтастылар» диэн («тустан төһүүлэстилэр» диэбэттэр) бэрт үчүгэй дьүһүннээһин үөскээбит. Манна икки мөлтөһүөр киһи тустан, тэҥҥэ эллэспиттэрин туһунан этиллэр. «Ырычаахтастылар» диэһин күлүү-оонньуу хабааннаах этии буолар.

Норуот баайдары, тойоттору күлэр-элэктиир чабырҕахтарыгар нуучча, саха тылларын соруйан булкуйан сытыы сатирическай обраһы айар түбэлтэлэр бааллар. Холобур, «Балтааса» диэн чабырҕахха маннык көрүдьүөс этиилэр бааллар:
&lt;poem&gt;
Бырыы да бадараан, 
Түөрт түгэн айаҕа 
Дыбаа куонь пропаал — 
Саам сатыы
Насыыла-насыыла приехал. 
Ити дьыаланы 
Исправник писаал, 
Күбүрүнээтэр подписаал. (52—270)
&lt;/poem&gt;
 
Үөһэ эппиттэргэ олоҕуран түмүктээтэххэ, саха норуотун тылынан уус-уран дьүһүннээһинигэр нуучча культуратын сабыдыала бэрт эрдэттэн дириҥник иҥэн киирбит. Россияҕа капитализм үөскээн, пролетариат революционнай хамсааһына күүһүрэн истэҕин аайы саха культуратыгар нуучча норуотун культуратын прогрессивнай сабыдыала улам улаатан, күүһүрэн испит. Саха обществота бэйэтэ сайдан иһиитэ кини прогрессивнай сабыдыалы ылынымтыатын эмиэ күүһүрдэр. Ол курдук, манна өссө революция буолуон иннинэ сурук-бичик, оскуолаҕа үөрзтии, уус-уран литература уонна периодическай бэчээт үөскэхтэрэ баар буолбуттара.

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>6w6vbkoacr1z4u6sgxyp3jbtyvaak6y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта 3</title>
    <ns>0</ns>
    <id>73</id>
    <revision>
      <id>4586</id>
      <parentid>4349</parentid>
      <timestamp>2011-10-13T02:00:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4586</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32168" sha1="llgtxy9y05a1xjph8i94hk2btku870f" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Бэһис глава)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта 2|2 кэрчик]]
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта 4|4 кэрчик]]→
 | notes      = 
}}
Саха суругунан литературата төрөөбүт фольклоруттан силистэнэн, нуучча улуу реалистическай литературатын үтүө сабыдыалынан үескээбитэ биллэр. Бу литература биһигин Росоияҕа буолбут Бастакы буржуазнай-демократическай революция тыала бигээбитэ.

Поэт А. Е. Кулаковскай (Өксөкүлээх Өлөксөй) норуот тылынан хоһуйар үгэстэрин, образтыыр, ойуулуур ньымаларын олоччу бэйэтигэр ылыммыта. Ону таһынан, кини национальнай образтааһыны салгыы сайыннарбыта диэххэ сөп.

Норуот тылынан айымньытыгар уу эйгэтэ образтааһыҥҥа бэрт кыратык кыттара. Олоҥхоҕо айыы дьоно олорор сирдэрин арҕаа өттүгэр «Араат байҕал» баар ааттанар уонна аллараа дойдуга бухатыырдар охсуһар сирдэрэ «Уот кудулу байҕал», «Муус кудулу байҕал» диэннэр бааллара ахтыллар. Итиэннэ «далай акаары», «баһа байҕал, кутуруга куйаар» диэн курдук аҕыйах образтаан этиилэр бааллар. Сахалар, былыр-былыргыттан муораттан ыраах олорбут буоланнар уонна сүөһү иитиитинэн, булдунан дьарыктанар омукка уу улахан проблеманы үөскэппэтэҕиттэн кинилэр ырыаларыгар-тойуктарыгар уу эйгэтэ күүскэ киирбэтэх. Улуу Байкал күөл туһунан билигин «акыйаан» (байхал, байҕал) диэн суолтаҕа туттуллар тылтан ураты туох эмэ норуот өйүгэр хатанан хаалбыта биллибэт.

«Муора» диэн тыл нууччаттан киирбитин да кэннэ, уу эйгэтин көстүүлэринэн образтааһын норуот айымньытыгар улаханнык тэнийбэтэх. «Муора далай санаата муҥурсуйбат» диэн этиигэ «муора» уонна «далай» диэн биир өйдөбүллээх тыллар сэргэстэһэ сылдьаллар. Маҥнайгы поэттар — Кулаковскай уонна Софронов — уу эйгэтинэн дьүһүннээһини сайыннарбыттара. Ол курдук Кулаковскай киһи обществотын олоҕун «уу долгунугар» тэҥнээн хоһуйбута: «орто дойду оонньуулаах олоҕо, уу долгунун курдук, уларыйа турар буолар эбит!» (44—262). Автор бу хоһоону нууччалыыттан көҥүл тылбаас быһыытынан оҥорбута.

Империалистическай дойдулар сэбилэниилээх күүстэрэ бэйэ-бэйэлэригэр сабыта түһээри суоһаспыттарын поэт атын айымньытыгар бу курдук ойуулуур: «Күтүр үрэх күрүлгэнин курдук, күүстээх сэриилэр күөтэспитинэн бардылар» (43—129).

А. Софронов общество сайдыылаах олоҕун эмиэ долгунунан дьүһүннээн хоһуйбута. «Ол дойдум дьоно аан дойду айхалыгар, уу долгунун курдук, көрүдьүөс көҥүл олоххо көрүлүүллэр эбит» (60—112).

Норуот тылынан айымньытыгар уоту образка киллэрии бэрт үгүс. Ити үгэһи өссө кэҥэтэн, сүүнэ социальнай ис хоһоонноон, Кулаковскай бу курдук хоһуйбута: «олус элбэх оччугуй. омук орто дойдуттан омуллубута үһү» (43—138).

Капитализм, империализм саҕана национальнай баттал, колониализм күүһүрэрин, аан дойду адьырҕа баайдара кыра омуктары букатын эһэн кэбиһэр расистскай политиканы ыыталларын, ол түмүгэр элбэх омук сир үрдүттэн сотуллубутун поэт уот умулларынан образтаан көрдөрүүтэ саха поэзиятыгар бэрт сонун.
Кулаковскай борокуоту «уһун субурҕа буруо тыыннаах, уот булкуур сүрэхтээх» диэн ойуулааһына эмиэ, урут этиллибэтэх, бэргэн, күүстээх этии буолар.

Норуот айымньытыгар нууччаттан киирбит дьүһүннээһиннэри маҥнайгы поэттар ылыммат буолуох тус-тара суох. Кинилэр поэтическай дьүһүннээһиннэригэр нууччаттан сабыдыал фольклордааҕар өссө улааппыта. Улахан талааннаах поэттар фольклор ойуулуур үгэстэрин бэрт сиэрдээхтик сайыннарбыттара.
Кулаковскай кыраһыабай кыыһы бу курдук образтаан хоһуйар:
&lt;poem&gt;Кириэстээх атыыр манньыаты 
Кэккэлэтэ туппут курдук 
Килбиэн маҥан иэдэстээх эбит..,
Чэрбиэнчэ харчыны
Тэҥилии туппут курдук,
Тэтэркэй иҥнэрдээх эбит. 
Киирэ-тахса кирибинньиктэннэ, 
Бара-кэлэ манньыаттанна. (44—146, 158)&lt;/poem&gt;
Манньыатынан, чэрбиэнчэ харчынан дьүһүннээһин, «кирибинньиктзннэ», «манньыаттанна» диэн этиилэр, баҕар, Өксөкүлээх иннинэ норуот хоһуйуутутар киирбиттэрэ буолуо. Саха сиригэр ис рынок үөскээбитин, нууччалар харчыларын системата лаппа олоҕурбутун кэннэ итинник дьүһүннүүр буолбуттара саарбаҕаламмат. Итинник дьүһүннээһин үөскүөн иннинэ дьахтар кэрэ иэдэһин күҥҥэ холуйаллара. «Киирэн эрэр күн килбиэнин курдук килбиэннээх иэдэстээх» дииллэрэ. Оттон дьахтар, кыыс туттар-хаптар ,кэрэ быһыытын «туллуктанна», «дьороһуйда» диир буолуохтаахтар. Ол эрээри уруккуттан баар дьүһүннээһиннэри саҥа, нууччаттан киирбит дьүһүннээһиннэр үтүрүйэн кэбиспэттэр, байыталлар. «Кирибинньиктэннэ», «манньыаттанна» диэни сэргэ «туллуктанна», дьороһуйда» диэн хоһуйуу туттулла сылдьар.

Норуокка өрдөөҕүтэ киирбит «мотуок солко мутукча», «сиэрэй солко сэбирдэх» диэни Кулаковскай арыт бу курдук уларытан хоһуйар:
&lt;poem&gt;
Томороон лоҥкур тиит
Тоҥон-хатан турбут бэйэтэ 
Толуу лоһуор туррахтанна,
Муодунай солкону
Мотуоктуу туппут курдук,
Моймо күөх мутукчаланна. 
Хатан, кууран турбут Хатыҥ мастар...
Харбалдьын хампа сэбирдэхтэннилэр.
(44—227)&lt;/poem&gt;

Өксөкүлээх бэйэтэ оҥорбут киирии тылларын Тылдьытыгар «муода (мода), «муода» (диво, чудо), «муодарас» (мудрость, диво), «муодаранас» (мудреный), «муодьунусса» (модница) диэннэр бааллар, оттон «муодунай» диэн тыл суох. Онон «муодунай солкону мотуоктуу туппут курдук» диэни поэт бэйэтэ саҥалыы айбыт буолуон сөп.

Ити этиллэр тылдьыкка «харбаллын» диэн тыл баар. Бу тылы автор «какая-то древняя материя» диэн быһаарбыт. «Харбалдьын» уонна «харбаллын» диэннэр биир тыл араастаан этиллиилэрэ буолуон сөп. Онон «харбалдьын хампа сэбирдэхтэннилэр» диэн эмиэ интэриэһинэй дьүһүннээһин буолар.

«Суобастаах сокуонайа», «доруобуйалаах туйгуна» диэн поэт этиитэ оччотооҕуга эмиэ сонун буолуохтаах.. Оттон «кыра от-мас кыраһыабай өҥнөннө», «күөх көбүөр хонуу», «хартыына курдук хаамсан ханардастылар», «тойон киһи толкуйа тобулунна», «харах уулаах хаппырыыһа» диэннэргэ «кыраһыабай», «көбүөр», «хартыына», «толкуй», «хаппырыыс» диэн киирии тыллар эмиэ дьүһүннээһиҥҥэ актыыбынайдык кытталлар.

«Сүлүмэ» (сулема) диэн тыл биһиэхэ кэлин соҕус киирбит быһыылаах. Бу тылы поэт «Тылдьытыгар» киллэрбэтэх. Өскө урут киирбит да буоллаҕына, фольклор хоһуйуутугар туттулла илик буолуохтаах. «Сүлүмэ» сахаҕа сүһүрдэр дьаат диэн өйдөбүллээх. Поэт бу тылы М. Ю. Лермонтов «Демонын» тылбаастыырыгар бэрт табыгастаахтык киллэрбитэ:
&lt;poem&gt;Бу күнтэн ыла
Мин өйүм сүлүмэтэ
Ким да сүрэҕин сүөгүппэтин,
Санаатын саппаҕыппатын...
Күтүр угураабыта сүлүмэ буолан сүрэҕэр түстэ.
(44—257)&lt;/poem&gt;

Лермонтовка «сүлүмэ» диэн суох, ол оннугар «отныне яд коварной лести ничей уж не встревожит ум», «смертельный яд его лобзания мгновенно в грудь ее проник» диэн этиилэр бааллар. Онон Кулаковскай сүлүмэнэн дьүһүннээһини Лермонтовтан быһаччы сибээһэ суох оҥорор. Бу саха ааҕааччытыгар тиийимтиэ образтар. Маннык образтааһыны А. Софронов эмиэ туттубута. «Сөп даҕаны сүлүмэ курдук сөҥөр... сүлүһүннээх күннэр сөп-сөп көстөн ааһаллар эбит» (60—214).

«Сүлүс», «сүлүһүн» диэн саха бэйэтин төрүт тылларын кытта «сүлүмэ» ис хоһоонунан да, саҥарыллар дуораанынан да бэркэ чугасаһар буолан, ордук хамаҕатык киирбит уонна дьүһүннээһиҥҥэ да туттуллар буолбут быһыылаах. Сүрэх (санаа) сүлүһэ (сүлүһүнэ), а. э. бэтиэхэтэ, үөнэ-күрдьэҕэтэ, өһүөнэ диэн эмиэ этиллиэн сөп. Ол эрээри Ойуунускайга маннык хоһуйуу баар: «сүрэҕиэм, сүрэҕиэм, сүлүһүҥ күүстээҕиэн, сүөдүйбүт  бэйэҕиэн!»   (36—189).

Поэт манна сүрэх күүскэ өрүкүйбутүн, долгуйбутун этэр буолуохтаах.

«Дьүөкэт (деготь)» биһиги тылбытыгар революция иннинэ киирбит буолан баран, уус-уран дьүһүннээһин быһыытынан ситэ туттулла илигэ. А. Кулаковскай бу тылы ким-хайа иннинэ образтааһыҥҥа киллэрэр. «Дьүһүнүн эрэ көрбүт киһи дьүөкэт үөрэҕиттэн төлөрүйэн дьүүллээх өйүн түмүнэр» (44—151).

Манна поэт «дьүөкэт үөрэҕинэн» куһаҕан быһыыны, хара санааны ойуулуур, кыыс кэрэ дьуһүнүттэн хара да санаа халбарыйарын туһунан этэр.

Кулаковскай киирии тыллары, олор сабыдыаллары-нан үөскээбит дьүһүннээһиннэри куорат олоҕун, нуучча культурата киэҥник тарҕаммыт араҥаларын олоҕун хоһуйарыгар ордук дэлэгэйдик туттар.

«Саха дьахталларын мэтириэттэригэр» «баарысына», «ньэмиэстэ», «бодурууга», «хабалыар», «сыбааха», «лиэкэр», «сибээткэ», «маасылынка», «сыбаайба», «дурууска», «дуоһунас», «дохуот», «биридээнэ» уо. д. а. элбэх киирии тылы булабыт. Оттон «Куорат кыргыттара» диэҥҥэ ааҕабыт: «бирикиэсэй», «көстүүнэй», «хардарыап», «биричиэскэ», «кулуон», «иридикиил», «тонсуор», «сэниик», «урукобиитийэ», «сомотурууна», «ухаасыбайдаһыы», «саппыыскалаһыы», «ысынакуомайдаһыы», «борободьуу гыныы», «сагылаасынай» уо. д. а. Бу тыллар үгүстэрэ айымньы персонажтарын майгыларын-сигилилэрин, олохторун-дьаһахтарын характеристикалаан көрдөрөргө, онон кинилэри күлэр, сиилиир майгыннаахтык, образтары ордук чаҕылхай оҥорор сыаллаахтык туттуллаллар.
Холобур, «сибээткэҕэ сиэдэрэйдзрэ, маасылыҥкаҕа бастыҥнара» диэн хоһуйууну ылыаҕыҥ. Манна элбэхтик кэлбит-барбыт, биир да бырааһынньыгы, оонньууну көтүппэккэ сылдьар киһи тыыннаах мэтириэтэ саха ааҕааччытыгар бэрт тупсаҕайдык иһиллэр аллитерациянан бэриллэр.

Поэт наука, техника терминнэринэн образтааһыннары айымньытыгар эмиэ балачча киллэртиир. Ол курдук, «Өрүс бэлэхтэрэ» диэн поэматыгар маннык этиилэри ааҕабыт: «динэмиитинэн тэптэрэн дэлбэритэ ыыттылар», «алдьархайдаах шахталар айахтара аҥастылар», «тимир суол тилигирээтэ, боробуос олус чускуутаата», «ыстаал сэп чыҥкынаата, буур массыына чуҥкунаата, маҕыньыыттаах массыына бачыгыраата, элэктэриичэстибэ уота элбээтэ...»

Борокуоту, паровоһу, самолету саха поэзиятыгар аан бастаан киллэрэн хоһуйбут киһинэн А. Е. Кулаковскай буолар. Борокуот туһунан хоһооно 1913 сыллаахха «Саха саҥата» сурунаалга «Уот тыыннаах улахан оҥочо» диэн ааттанан бэчээттэммитэ. Кэлин автор бу хоһоонун 1924 сыллаахха бэчээттэтэригэр «Борокуот аал» диэн уларытан ааттаабыта. Айымньы бастакы да варианыгар оччотооҕу техника биир бастыҥ ситиһиитин поэт «уот булкуур сүрэхтээх обургу дьаалы борокуот аалга олордум» диэн хоһуйар. Оттон самолету хоһуйарыгар үксүн «көтөр аал», «салгын аала», арыт «айарапалаан», «тимир чыычаах» диэн тыллары туттар.

Сахаҕа «аал» диэн улахан уу сэбин ааттыыллар. Оттон борокуоту «аал» биитэр «улахан оҥочо» диир чуолкайа суох. Оччотооҕу ааҕааччыга «борокуот аал» диэн хоһулаһыннаран этэр ордук тупсаҕайдык иһиллэр, өйдөнүмтүгө буолуохтаах.

Кэлин «аалынан», уу эрэ буолбакка, салгын транспорын тэрилин кытта ааттыыр буолтар. Ол курдук «көтөр аал», «салгын аала» диэн тыллар үөскээбиттэр. Ол эрээри тимир суол поеһа «аал» дэммэтэх. Холобур, Кулаковскай «боробуос оҕус», «хонуу богуона» диэн эмиэ икки тылы хоһулаһыннарар. Арыгы хайдах тиэйиллэн кэлэн Саха сиригэр тарҕанарын хоһуйарыгар этэр: «хонуу богуонугар хос-хос уган баран,.. боробуос оҕустарга состорон... тиэйэн тиҥкинэттилэр» (44-197).

Кулаковскай уопсайынан даҕаны саҥа терминнэри айымньыга киллэрэригэр киирии тылы төрүт биитэр төрүт тылга кубулуйбут киирии тылы кытта хоһулаһыннарар үгэстээх эбит («борокуот аал», «боробуос оҕус», «хонуу богуона», «буур массыына», «элэктэриичэстибэ уота», «боробулуоха тимир», «хоро турба» уо. д. а.). Кини итинник ньыманая саҥа киирэр терминнэ-ри оччотооҕу үөрэҕэ суох маасса кэбэҕэстик өйдүүрүн сйтиһэрин ааһан, ордук поэтичнай оҥорор. Дьэ ол иһин борокуоту ойуулууругар кини «хороҕор хоро турбалааҕын», «бадаҕа биллибэт баарсалааҕын, сатала суох улахансыарҕалааҕын», «боробулуоха тимир мурун быалааҕын»,   «дьуос дьаакыр   тыҥырахтааҕын»  хоһуйар, субу тыыннаах курдук көрдөрөр. Борокуоту хамсатар «гребной винт», «гребные колеса» диэн баар. Ону поэт «дьэргэлгэн эрэһэ эрдиилэр», «кыһыл-кытархай тыҥырахтар» диэн киһиэхэ тиийэрдик, кэрэтик хоһуйан этэр. Улахан лирик поэт А. И. Софронов сүнньүнэн син биир фольклор үгэстэрин тутуһан хоһуйара буолан баран, хоһоон тас форматыгар, ритмигэр, интонациятыгар эрэ буолбакка, ис поэтическай образтааһыннарыгар эмиэ А. Кулаковскайтан салҕаан балачча саҥа суоллары киллэртээбитэ. Кини поэтическай дьүһүннээһиннэригэр, нуучча литературатын, тылын сабыдыалынан үөскээбит элбэх.
&lt;poem&gt;
Өлбүт киһи буор түгэҕэр сытарын курдук,
Мин төрөөбүт аан ийэ дойдум
Халыҥ хаарынан
Саҥата суох сабыллан сытар...
Аан ийэ дойдум! 
Халлаан умнубут хаарыан бухатыырын курдук, 
Былыр-былыргыттан быйылгыга дылы 
Муустаах муора муннугар, 
Модун тимир быанан бохсуллан
Бокуйа, утуктуу тураҕын! (60—112)&lt;/poem&gt;

Патриархальнай-феодальнай, колониальнай батталга, айылҕа кытаанах усулуобуйатыгар бохсуллубут аһара хаалан, быстан олорбут төрөөбүт Сахабыт сирин көмүллүбүт киһиэхэ, Муустаах муора муннугар хам кэлгиллэ сытар бухатыырга холуйуу — бу саха поззиятыгар урут туттуллубатах дьүһүннээһин. Маннык хоһуйуу нуучча поэзиятын быһаччы сабыдыалынан үөскээбитэ, ол эбэтэр саха поэта нуучча суруйааччытын Вас. И. Немирович-Данченко «Родной край» диэн хоһоонун образтарын ылыммыта. Немирович-Данченко хоһоонугар: «засыпанный глубокими снегами, как труп в земле, молчит мой край», «как богатырь, забытый небесами, к полярным льдам волшебницей-зимой прикованный железными цепями, давным-давно ты дремлешь, край родной»,— диэн этиилэр бааллар.
Ол эрээри Софронов айымньыта — нууччаттан тыл-баас биитэр судургу үтүктүү диир сөбө суох. Нуучча суруйааччыта көҥүлгэ, сайдыыга дьулуһар үтүө идеятын, кини образтарын ылынан, Софронов сахалыы дириҥ иэйиилээх, улахан публицистическай күүрүүлээх, оччотооҕу олоҕу таба сыаналыыр уонна инникигэ ыҥырар айымньыны суруйбута.

Софронов өрүһү лиэнтэнэн дьүһүннээн хоһуйууну саха поэзиятыгар бастаан киллэрбитэ. Кини Ленаны бу курдук хоһуйар:
&lt;poem&gt;Көҥүллүк күөгэйэн
Лиэнтэлии тэнийэн 
Унаара устаргын 
Уруйдаан туойабын!  (60—354)&lt;/poem&gt;
Кэлин советскай поэттар лиэнтэни образка киллэриилэрэ үксээн уонна элбэх өрүттэнэн испитэ. Эллэйгэ Лена көннөрү лиэнтэҕэ эрэ холуллубат. Киниэхэ Саха сирэ кэрэ кыыс, ол кыыс лиэнтэтэ — Лена. «Кыыс кыраай лиэнтэтэ буолаахтаан үөскээбит Элиэнэ мөһүүрэ ууларын сүүрдэр» (89—210).
Баал Хабырыыс хайаттан түһэр күрүлгэн уутун эмиэ лиэнтэҕэ холуйар: «торҕо күөх лиэнтэлии күлүмнээн, тохтон сыыйыллар күрүлгэн» (4—225).

Тимофей Сметанин Ленаны эмиэ лиэнтэҕэ холуур гынан баран, Лена киниэхэ «санааҕа кэтириир үөрүү лиэнтэтинии саймаара кэҥиир». Оттон сэрии алдьархайа, траур хара лиэнтэ буолан, өйгө-санааҕа сөрүөстэр: «ханнык да кэпсэтии түмүгэр хап-хара лиэнтэнэн туой сэрии сөрүөстэр» (55—35). Тимофей Сметанин лиэнтэ обраһын киһи ис психологическай санаатын көрдөрөн туттар.

Сахаҕа «бырдах» диэн тыл баарын үрдүнэн «кумаар» диэн тыл нууччаттан киирбитин холобурга аҕалан туран, Кулаковскай саха тыла ылынымтыатын бэлиэтээбитэ, Кини кумаарынан образтааһыны айымньытыгар туттубута: «оҥоойу кумаар курдук оҕо эдэр дьон... оонньууга туола түстүлэр» (44—235).

А. Софронов итинник дьүһүннээһини сайыннаран, туохтуур форматынан биэрбитэ. «Ырыаһыт Бүөтүр Черныхха» хоһоонугар кини суруйар: «ыарыһах бэйэҕин кымаардаабакка,.. ыардьиппэ санааҕын,.. эргэрбэт диэн бэйэлээх эгэлгэ хоһоон оҥорон тэлгэттиҥ» (60 — 114).

«Кымаардаабат» диэн кыһаммат, аахсыбат, ула-хаҥҥа уурбат диэн этиилэргэ чугас суолталаах тыл буолар.
«Хомуок» (комок) диэн киирии тыл «мөчөкө» диэҥҥэ чугас суолталаах. Ол эрээри бу тылы норуокка үксүгэр мээккэ бурдук мөчөкөлөһө хаппытын (хомуохтас-пытын) этэргэ тутталлар. Ону А. Софронов абстрактнай өйдөбүлгэ киллэрэн, образ оҥорон турар: «хомуоктаспыт санаабыттан хоҥноруттан холбоспут хобун холобурбун хоһооммор холбуубун» (60—334).

«Хомуоктаспыт санаа» диэн кини ыар санаа баттаабытын, өй-санаа тууйуллубутун туһунан хоһуйан этэр. Оттон поэт буруйа суох хаайыыга хаптара сытар киһини бу курдук дьүһүннүүр: «дьааһыкка хааттарбыт, таракаан курдук сананан,... сассыҥым сабыллан,.. сыҥ-сааран сытабын» (60—337).

«Дьааһыкка хаайтарбыт таракаан курдук сананыы» олох саҥа дьүһүннээһин. Оттон чохуну, баҕаны кытта сэргэ хомурдуос куһаҕаны, мөлтөҕү холобурдааһыҥҥа уруккуттан да туттуллара буолан баран, «холбуйаҕа кутуллубут хомурдуоска» холонуу эмиэ да уратылаах этии буолар.

Үөһэ аҕалтаабыт сорох чахчыларга олоҕуран, маннык санааны этиэххэ сөп. Кулаковскай, Софронов сүнньүнэн фольклор поэтикатыгар тирэҕирдэллэр даҕаны национальнай дьүһүннээһини салгыы сайыннарыы, байытыы суолунан барбыттара. Ол эрээри кинилэр урукку поэтическай үгэстэри улаханнык уларыппатахтара, син-биир күннээҕи олоххо-дьаһахха туттуллар киирии терминнэри, тыллары образка туһаналлара. Кинилэр поэтическай ойуулааһыннарыгар нуучча классическай литературатыттан бэйэтиттэн сабыдыал кичим этэ&lt;ref&gt;Кулаковскайы, Софроновы биирдиилэрин туспа ылар буоллахха, кинилэр бэйэлэрин икки ардыгар эмиэ уратылаһаллар. Бастакы поэт фольклорга ордук чугас буоллаҕына, иккис поэт хоһоонун поэтическай дьүһүннээһинэ, тас тутула, стилэ фольклортан арыый сыҕарыйбыта биллэр.&lt;/ref&gt;.

Тоҕо оннук буолбута өйдөнөр. Үөрэх, интеллектуальнай сайдыы киирбэтэх биитэр киэҥник киирэ илик, бэйэ-бэйэлэриттэн тэйсэр культуралаах тус-туспа социальнай араҥаларга хайдыспатах омукка суругунан литература бастаан үөскүүрүгэр төрөөбүт фольклортан атыҥҥа сүрүннээн тирэҕирэр кыах суоҕа. Бастакы поэттар фольклор образтыыр, ойуулуур үгэстэригэр тирэҕирэн айбатахтара буоллар, кинилэр айымньыларын оччотооҕу үлэһит норуот халыҥ араҥата өйдүө суох этэ. Кулаковскай уонна Софронов сүнньүнэн фольклор үгэстэригзр олоҕурбут дьүһүннээһиннэрэ кинилэр поэт быһыытынан мөлтөхтөрүттэн, биитэр бэйэлэрин соруйан «төрөөбүт ыырдарынан» хаарчахтана сатаабыттарыттан, консервативнайдарыттан төрүттэммит буолбатахтар. Хата, бу оччотооҕу олох сайдыытын закономернай көстүүтүн, биһиги суругунан литературабыт үөскээбит уратытын курдук өйдөнүөх тустаах. Кулаковскай уонна Софронов фольклор үгэстэригэр олоҕурбут дьүһүннээһиннэрэ кинилэр айьшньыларын норуокка тиийимтиэ, демократичнай оҥорбута. Ити өттүнэн Кулаковскай уонна Софронов кэмнэрэ — биһиги литературабыт сайдыытын бастакы тумнуллубат кэрдииһэ буолар.

&lt;references/&gt; 

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>llgtxy9y05a1xjph8i94hk2btku870f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта 4</title>
    <ns>0</ns>
    <id>74</id>
    <revision>
      <id>4587</id>
      <parentid>4347</parentid>
      <timestamp>2011-10-13T02:18:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4587</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37992" sha1="lqawid1ry48pakxrg02xflec7q6m9s6" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Бэһис глава)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта 3|3 кэрчик]]
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта 5|5 кэрчик]]→
 | notes      = 
}}
Саха поэзиятын дьүһүннээһиннэригэр ордук улахан уларыйыылар Улуу Октябрьскай социалистическай революцияттан бэттэх, атыннык эттэххэ, Советскай кэмҥэ, социализм кэмигэр тахсаллар. Общество олоҕор бүтүннүүтүгэр буолбут тосту өҕүллүү поэзия ойуулуур-дьүһүннүүр ньымаларыгар да сабыдыаллаабат буолуох туһа суох.

Патриархальнай-феодальнай олох социалистическайга кубулуйар, эргэ итэҕэллэр, аныгы кэмҥэ дьүөрэтэ суох эргэ үгэстэр быраҕыллаллар, норуоту бүтүннүүтүн үөрэхтээһиҥҥэ, аныгылыы ис хоһоонноох культураҕа үмүрү тардар үлэ күүскэ ыытыллар; урут ким да үөйбэтэх-ахтыбатах саҥа тэрээһиннэрэ үөокүүллэр. Бу кэмҥэ нуучча демократическай, социалистичеокай культуратын үтүө сабыдыала хаһааҥҥытааҕар да күүһүрэр. Саха профессиональнай искусствота үүнэр, сайдар. Ити барыта норуот эстетическэй көрүүлэригэр уларыйыылары киллэртиир.

Саха суругунан поэзиятын дьүһүннээһиннэрэ икки үөскүүр, сайдар төрүттээхтэр: бастакынан, бэйэтин төрүкү национальнай үгэстэригэр олоҕуруу, олору байытыы; иккиһинэн, нуучча литературатын, тылын, культуратын сабыдыалларынан урут билбэтэх саҥа көстүүлэри, объектары туһаныы.

Фольклорга туһаныллыбатах биитэр бэрт кыратык туһаныллыбыт «олохтоох» объектар, көстүүлэр советскай поэзия дьүһүннээһинигэр күүскэ киирдилэр. Холобур, буурҕа, этиҥ, муора, өрүс, сүүрүк, долгун, дьүкээбил уота уо. д. а.

Уу эйгэтэ Кулаковскай, Софронов дьүһүннээһиннэригэр кыратык «иирбитин туһунан ахтан турабыт. Этиҥ, силлиэ Софронов хоһуйууларыгар кииртэлзэбитин эмиэ этэр наадалаах. Кини «Этиҥнээх ардах»; «Силлиэ» диэн хоһоонноругар революционнай охсуһуу уорун-кылынын ойуулаан көрдөрбүтэ.

Поэт «сир симэҕин сиҥнэритэ сынньар», «сэбирдэҕи, сиппэҕи... үөһэ-аллара өрүкүтэр», «үгүһү үнтүрүтэр», киһи билбэтэх күүстээх силлиэтэ, тобураҕа турбутун сөҕөр-махтайар, онтон чаҕыйар даҕаны.

Бастакы хоһооҥҥо этиллэр:
&lt;poem&gt;
— Ок-сиэ ньии оҕолоор, 
Олоҕу уларытарга 
Улахантан олохтоммут, 
Киэҥтэн кэскиллэммит, 
Айыыны-хараны аччылыырга 
Анарааттан анаттарыылаах 
Алдьархайдаах ардах 
Аан дайдым үрдүнэн 
Ааҥнаан ааспыт эбит ньии.

Иккис хоһооҥҥо ааҕабыт:
Ардьаалы, ааттатай ньии! 
Аныһыйдаҕа баҕас 
Тугун алыһай... 
Сипсийдэҕэ баҕас 
Тугун сибиэнэй... 
Тыалырдаҕа баҕас 
Тугун сытыытай!.. (60—192, 326)&lt;/poem&gt;
Буурҕа, холорук, муора, долгун саха поэзиятын дьүһүннээһиннэригэр күүскэ киириилэрэ Улуу Октябрьскай социалистическай революцияны, кылаас охсуһуута тыҥааһынын, саҥа олоҕу тутуу күүрээнин кытта ситимнээх. Улуу социальнай уларыйыылар, революционнай тосту өҕүллүү кэмнэрэ бэйэтигэр сөптөөх саҥа образтары, символлары, ойуулааһыннары эрэйэр. Буурҕа, силлиэ, холорук, этиҥ, чаҕылҕан, муора, долгун курдук, айылҕа модун көстүүлэрэ айымньы активнай компоненнара буолаллар.

Айылҕа ити көстүүлэрэ саха поэзиятын дьүһүннээһиннэригэр күүскэ кыттыыларыгар нуучча литературатын опыта үтүө холобуру көрдөрөр. Пушкинтан,

Лермонтовтан Горькайга диэри образка улам күүскэ киирэн испит буурҕа, силлиэ, муора, долгун нуучча поэзиятын сүрүн лейтмотива бублбуттара. Бу көстүүлэр саха советскай литературатын төрүттээччи, революционер, ленинец П. А. Ойуунускай поэзиятыгар аан бастаан күүскэ киирбиттэрэ.

Ойуунускай өссө 1917 сыллаахха суруйбут «Таатта оҕото Дьаральжтыйа Былатыан» диэн биир эрдэтээҕи хоһоонугар: «Араат байҕал уотунан умайар уу долгунун, күөх халлаан көстөр күөх көхсүн көрөн туран, сытыы сындыыс сырыыта сырыылаах өй-мэйиибинэн өйдөөн турдум, үтүө доҕоттоор!» — диэбиттээх. «Муораны тобугунан, халлааны хабарҕатынан» харса-хаан санаалаах уол оҕо литератураҕа киирбит эбит диэх курдук. Ситинтэн ыла кини революционнай поэзиятыгар буурҕа, этиҥ, чаҕылҕан, муора модун баала кыттыспытынан бараллар. «Санаа» диэн хоһоонугар пролетариат улуу революцията бу курдук образтанар:
&lt;poem&gt;Өрөгөйдөөх революция 
Өркөн төленө саластаҕына, 
Өрө түллэн дьалкыйдаҕына, 
Уоттаах улуу күүһүнэн 
Общество урукку олоҕун 
Уйаҕас уйата долгуйар... 
Кыайбыт кылаас обургу 
Кыайыыттан кыайыыга 
Өрө суүрэн тахсан 
Өрөһөлүү анньан истэҕинэ, 
Хаппытаал, хабала, хаатырга 
Хампарыта охсулла түһэллэр. 
Дибилийэр элбэх уулаах 
Дириҥ далай обургу 
Кэрис бараан дьүһүннэнэн, 
Кэтит иэнэ ытыллар. 
Баараҕай байҕал барахсан 
Баала баллырҕаччы охсуллар, 
Өлгөм өрөгөй күүһэ 
Өрө түллэн мэҥийэр. 
Сир, халлаан икки, 
Силлиэ ытыйбытын курдук, 
Титирии, ньиргийэ, тураллар. (36—104)&lt;/poem&gt;
Автор общество олоҕун айылҕа көстүүтүн кытта дьүөрэлиир поэтическай параллелизмы айар. Революция муҥутааһына сири-халлааны титирэтзр акыйаан силлиэтин ойуулааһынынан түстэнэр.
 
Ойуунускай революционнай охсуһуу буурҕатыттан, силлиэтиттэн кыратык да дьулайбат, чаҕыйбат, хата ордук күүһүрэригэр баҕарар. Кини: «Түөрт сүллэр этиҥ дүрбүйдэр дүрбүйдүн! Сааллар чаҕылҕан дапсыйдар дапсыйдын!» — диир. Ити этэрэ «Пусть сильнее грянет буря!» диэн М. Горькай этиитигэр уруулуу. Ойуунускай «сэтинньи сэттистиир күүрээннээх күнүгэр... сир ийэ үрдүнэн силлизлээх холорук силлиэрэн-боллоорон ытыллан тахсыбытын» дорҕоонноохтук уруйдуур-айхаллыыр. Бу силлиэ баай былааһын, батталы «түҥнэри ытыйар, күөрчэхтии көтүтэр», баттаммыт-атаҕастаммыт үлэһит норуот, эн, бу силлиэттэн чаҕыйыма, «кэннигинэн кэхтимэ», хата «биитэр мин, биитэр эн — биирдэспит кыайдын диэн өрөгөй өлөрсүү өһүөнэ үрдээтин...», «бары сир баһынан баттаммыт баргыйдын..!» — диэн поэт уоттаахтык-төленнөөхтүк охсуһууга ыҥырар.

Коммунист партията, рабочай-бааһынай армията үүнэн-үрдээн иһиилэрэ Ойуунускайга акыйаан баалынан образтанар: «Балкыырдаах байҕалым баалланарын курдук, бассабыык партия барҕаран таҕыста... Үллэр долгун курдук, үлэһит сэриитэ үксээтэ үрдээтэ» (36— 42).

Киһи обществотын олоҕо — дьалхааннаах муора («Ильич өллө» диэн бу муора курулуур»), революция, гражданскай сэрии күннэрэ — «дирбиэн-дарбаан», «тибиилээх-тиһиктээх», «саталаах-саргылаах» күннэр.

Революция кыһыл партизана Мэхээчэ, олоҥхо бухатыырын курдук, айаннаах: «Аҕыс тараҕай Дьааҥы арҕаһыттан күдэн туман оргуйан, буурҕа курдук ытыллан, аттаах киһи күлүгэ таҥнары түһэн иһэрэ» (42— 209).

Россияҕа Улуу Октябрьскай социалистическай революция кыайбытын кэннэ капиталистическай дойдуларга кылаас охсуһуута өссө ордук сэтэрбитин поэт эмиэ буурҕанан образтаан көрдөрөр: «аан дайды адаардаах арҕаһын саалыгар... уйулуу оргуйар холорук ытыллар, уот тырым чаҕылҕан тоһуттан чаҕыллар» (36—44).
Онон, Ойуунускайга хабыр кылаас охсуһуута барыта буурҕаҕа, холорукка холуллар; «билиҥҥи биһиги бириэмэбит... коммуна олоҕун мөккүөрэ, холорук буурҕа ытыллыыта» диир кини.

Революционер өйө, дууһата буурҕанан туолар, «санаата сата буурай оонньуур». Революция ырыата, музыката, революционнай поэт айымньыта — барылара буурҕалаахтар (36—45, 78, 176). Эйэлээх социалистическай тутуу күүрээнэ, стахановтыы үлэ муоралыы «куугунуур», «этиҥнии лиҥкиниир».
Манна биһиги Ойуунускай муораны бэйэтин, ордук Хара муораны, сахаттан ким-хайа иннинэ хас да айым-ньытыгар анаан-минээн хоһуйууларын («Байҕал таптала», «Муора», «Бырастыы»), муора кини күүһүн көтөҕөрүн, кини революционнай-романтическай поэзиятыгар, кини характерыгар бүтүннүүтүгэр дьүөрэлээҕин тустарынан этэ да барбаппыт.
&lt;poem&gt;
Мин тылым — мин тохтор тойугум...
Харака муорака саалыгар, 
Харылыы баргыйар баалыгар 
Уһуллан-уоҕуран уүмлтүтэ, 
Умайар урсуҥҥа күлбүтэ (36—176)&lt;/poem&gt;
диэн поэт мээнэҕэ эппэтэҕэ.

Сахалыы хоһуйар кыахтары кэҥэтэр ити аҕыйах холобуртан да көрдөххө, П. А. Ойуунускай биһиги поэзиябытын идейнэй эрэ өттүнэн буолбакка, эстетическэй өттүнэн эмиэ быдан инники сайыннарбыт дьиҥнээх новатор-поэт буолар. Чуолаан буурҕа, муора уо. д. а. айылҕа модун көстүүлэрин айымньы образтааһыннара оҥорууга Ойуунускай үөрүйэхтэрин биһиги элбэх талааннаах поэттарбыт кэлин салгыы сайыннарбыттара уонна сайыннара тураллар.

Холобур, 1920-с сыллар иккис аҥардарыгар литератураҕа кэлбит эдэр поэттарга, Эллэй этэринии, Ленин комсомолун «ньиргиэрдээх долгуна санааларын туруоран», бу тема ыччаттарга «туойар муоранан буолбута». Итинтзн ыла туох элбэх, киэҥ, муҥура биллибэт барыта, нуучча литературатыгар буоларын курдук, муоранан образтанар буолан испитэ. Колхоз үүнүүлээх бурдугун бааһыната, оттуур ходуһата, советскай но-руот бүттүүнүн бас билиитэ буолбут, уйаара-кэйээрэ биллибэт күөх тайҕа тыабыт — барыта «муоралыы долгуйаллар», саҥа олоҕу тутар советскай ыччат хоодуот сүрэҕэ «муора курдук, эппэҥнии долгуйа бааллырар».

Муораны, муора баалын кытта сэргэ олох сайдыы-тын тэтимин өрүһүнэн, өрүс, үрэх сүүрүгүнэн, сааскы уунан образтааһыннар үөскүүллэр. Тыа дьоно, «сааскы уу дьырылыы сүүрэн түмсэрин курдук», колхозка «киирэллэр, улуус, нэһилиэж аайы бастакы бүттүүн үөрэхтээһин оҕолоро, пионердар «долгун курдук куу-гунууллар, сүүрүк курдук чарылыыллар...», көҥүл советскай ыччат «бүтүн дойду устун чобоо долгун кур-дук туран хаамсар», «Россия диэн ааттаах сир модун өрүһүгэр кыттан остуоруйа дьоллоох суолунан Саха өҥ үрэҕэ устар».

Муораны, буурҕаны, өрүһү образка кэлин ордук чопчу киллэрэр буоллулар. Гитлеровскай Германияны кыайыы кэнниттэн сэрии иккис көрдүгэнэ буолбут имтериалистическай Японияны урусхаллыыр сорук турбутугар Т. Сметанин охсуһууга үөлээннээхтэрин ыҥыран, маннык тыллары эипитэ:
&lt;poem&gt;Охсуһуулаах кэмҥэ төрөөбүт
Уол оҕо доҕорум..,
Көҥүл-дьол сүрэҕин хаһыытын, 
Санаа ыар сибиниэһин 
Тайфун гынан силлиэрдиэх эрэ Япон сиригэр
(55 — 70)&lt;/poem&gt;

«Тайфун» төрдө кытай тыла. Акыйааҥҥа, экватор чугаһыгар үөскүүр Японияҕа бэркэ биллэр буурҕаны (циклону) ити курдук ааттыыллар. Бу тыл сахаҕа нууччаттан кэлбитэ. Япон империализмын урусхаллыыр босхолонуулаах сэриини поэт, үрдүттэн буурҕанан, муоранан буолбакка, чуолаан тайфунунан, Чуумпу акыйаан уутунан дьүһүннээһиҥэ ордук табыгастааҕа көстөн турар.

Уу эйгэтинэн дьүһүннээһиҥҥэ Эллэй чопчу национальнай географическай уратылары үгүстүк туһанар. Кини казах норуотун босхолонуулаах хамсааһынын сирдьитэ Амангельды Имановы хоһуйарыгар Арал күөл обраһын туттар: «Араал байҕал баалыныы аймаммыта Амангельды» (89—199).

Саха сиригэр Советскай былааһы олохтооһуҥҥа актыыбынайдык кыттыбыт латыш норуотун чулуу уолаттарын — К. Байкаловы, И. Строду, Я. Крумины — хоһуйарыгар поэт Балтийскай муора долгуннарынан образтыыр (95—52).

Советскай поэзияҕа сулус, кустук, дьүкээбил уота, ардах эмиэ араас ойуулааһыҥҥа киирэр буоллулар. Манна эмиэ нуучча литературатын сабыдыала баар. Холобур, «дьол чолбон сулуһа», «көҥүл, дьол сулуһа» диэн этиилэр нуучча литературатын сабыдыалынан үөскээбиттэрэ чахчы (А. С. Пушкиҥҥа «звезда пленительного счастья» диэн баара дии).

Өҥү туттууну ылар буоллахха, кыһыл өҥ, урут эппит курдук, нуучча пролетариата күөдьүппүт охсуһуутун сабыдыалынан, революция өҥүн быһыытынан биһиги литературабытыгар күүскэ киирбитэ, биһиги таптыыр өҥмүт буолбута.

Онон бйһиэхэ бэйэбитигэр баар, былыргыттан билэр да көстүүлэрбит, объектарбыт (муора, буурҕа, сулус, дьүкээбил уота, кыһыл өҥ уо. д. а.) поэзия актыыбынай дьүһүннээһинэ буолууларытар нуучча литературата, культурата, нуучча норуота көҥүл иһин революционнай охсуһуута үтүө сабыдыаллаах.
Нуучча литературатын дьүһүннээһиннэрэ уонна нуучча литературатынан эргийэн кэлэр интернациональнай үөрүйэхтэр саха советскай поэзиятыгар киириилэрэ улам элбээн иһэр. Маны барытын хабан, системалаан көрөр уустук.

Холобур, «көбүөрү» образка киллэриини ылыаҕыҥ. Маны бастаан өссе эрдэтээҕи поэттар туһаммыттара, Кулаковскайга «күөх көбүөр хонуулар», Софроновка «күөх көбүөр от», «көбүөрү тэлгэппит курдук, көҕөрөн көстөр хонуулар» диэн этиилэр бааллар. Манна кинилэр сайыҥҥы сибэккилээх хонууну дьүһүннээн хоһуйаллар. Оттон кэлин, советскай поэзияҕа көбүөрүнэн хоһуйуу хайдах киирбитэй? Коммунист партията үлэһит норуот дьоллоох олоҕун тэрийбитин Эллэй бу курдук хоһуйар:
&lt;poem&gt;Бөкчөйбүт систэри көннөрдө, 
Самныбыт саргыны көтөхтө, 
Ханнык да үөрбэтэх өтөххө 
Тэлгэттэ дьикти бэрт дьол, үөрүү 
Дьэрэкээн көбүөрүн. (89 — 222)&lt;/poem&gt;
Манна поэт бар-дьон олоҕо ойуччу тупсубутун көбүөрүнэн тэгилитэн эппитэ дириҥ түмүктээһиннээх образ буолан тахсар.

«Манньыаты» Кулаковскай кыраһыабай кыыһы хоһуйарыгар киллэрбитин үөһэ ахтан турабыт. Оттон советскай поэзияҕа манньыаты атын образтааһыннарга эмиэ тутталлар. Эллэй күһүҥҥү айылҕа көстүүтүн бу курдук хоһуйар:
&lt;poem&gt;
Күһүн. Хагдарыйбыт хатыҥнар
Сэбирдэхтэрин тыал ыһан, 
Тулаларын манньыат харчынан 
Ыһыахтыы турар курдуктара.
(95—29)&lt;/poem&gt;
Биллэн турар, саха литературата революция иннинэ киирбит дьүһүннээһиннэри кэҥэтиинэн эрэ муҥурдаммат. Урут, Советскай былаас иннинз саха хаһан да үөйбэтэх-ахтыбатах ахса биллибэт элбэх саҥаттан саҥа образтааһыннара нуучча литературатын сабыдыалынан үөскээтилэр уонна үөскүү тураллар.
Биһиэхэ «знамя», «барабаан», «набаат» уо. д. а. тыллар революцияны кытта тэҥҥэ кэлбиттэрэ. Кинилэр сирэй бэйэлэрин суолталарыгар туттуллалларын таһынан, улам-улам араас образтааһыннарга киирэр буоллулар. Советскай Союз — буурҕаттан иҥнибэккэ айанныыр модун хараап, ол хараап «Ленин знамята кынаттаах» (89—185). Айылҕа көстүүтүн знамянан образтааһын эмиэ баар.
&lt;poem&gt;
Онно намтыы кыыһаллар
Поэзия былыттар,
Буурҕаҕа көтөн ааһар Знамяны санаталлар. (19—35)&lt;/poem&gt;

Былыты знамяҕа холуйуу, бу революция знамятын обраһа, революция идеята советскай киһи өйүгэр-сүрэҕэр күүскэ иҥмитин туоһулуур.

Норуоту сирдиир, охсуһууга ыҥырар, охсуһууну күөртүүр революционнай поэзия — барабаан, набаат, куолакал, фонтан, маяк. Ол курдук, Эллэй этэринэн, советскай поэт ырыата — «барабаан, набаат эрэйи эһэргэ», Маяковскай айымньыта — «туйгун тойук фонтана», «барыктан сырдыкка ыҥыртыыр банаардаах маяк», оттон Лермонтов — «поэзия куолакала».

Улуу Москва куорат — факел, банаар, маяк. «Аан дойду сырдык банаара — аар-ытык Москвам»; «Октябрь умуллубат факела — эн бааргын улуу Москва!» (92— 214,254).

Советскай Союз — хараап, аал; Ленин — кини капитана. «Биһиги аалбыт биирдэ да мунуо суоҕа, кини капитана — Киин Комитет сирдьитэ, улуу учууталбыт Ленин..» (136—105). Оттон бүгүҥҥү Саха сирэ — ол модун хараап «биир маҥан баарыһа»(13—63). Советскай олох — аал, советскай киһи — матрос: «Үйэм, олоҕум аалыгар биир матрос этим мин» (18—23). Арыт поэт сүрэҕэ, «аал буолан, сайын тыырар Лена урсунун» (14 -5).

Саха советскай поэзиятын дьүһүннээһинигэр дууп, сад, оҕуруот, роза, соловей элбэхтик киирдэ. Советскай Союз — чэлгийэ үүнэр модун дууп, кини олоҥхоҕо этил-лэр Аал-Луук маһы майгынныыр гына ойууланар.
&lt;poem&gt;
Тимиртэн лабаалаах дууп мастыы, 
Үлэһит, бааһынай аймахтыын, 
Дирбийэ үүнэҕин, мин дойдум, 
Коммунист сирдьиттээх Союһум! (89—120)&lt;/poem&gt;

Арыт Советскай Союз — «дьиктилээх сад», «хаһыҥ хаарыйбат халыҥ сада», арыт Саха сирэ эмиэ «сайдыылаах садынан», «отонноох садынан» образтанар. Советскай киһи «сири, сад курдук, симиир».

Оҕуруотунан дьарыктанар буолбуттан ыла оҕуруот астарын образка киллэрии элбээтэ. Күннүк Уурастыырап айымньым аҕыйах диирин оннугар, «оҕуруоппар үүнүүм кэмчи» диэн тэгилитэн этэр. Оттон И. Гоголевка «агроном кыысчаан имэ, килбигийэн, үүннэрбит помидорун курдук кэйэр» (14—38).

Бу ураты саҥа образтааһын. Урут кыыс иҥин (иэдэһин) күҥҥэ, кыһыл көмүс манньыакка холуйар эбит буоллахтарына, бу сырыыга эдэркээн агроном кыыс кытарбыт иэдэһэ бэйэтэ «үүннэрбит помидорун курдук кэйэр».

Оттон дьахтар уоһун роза сибэккигэ холуйуу эмиэ саҥа. Ойуунускай этэр: «Обуйук уостара — умайар оруоса!» (36—75).

Биһиэхэ күөрэгэй, көлүөс, ымыы курдук хоһооҥҥо киирбит ырыаһыт чыычаахтар баалларын үрдүнэн, нууччаттан соловей эбии кэллэ. Соловей образка туттуллуута күөрэгэйгэ майгынныыр диэххэ сөп. Син-биир күөрэгэй курдук, соловей — кэрэ куоластаах ырыаһыт, поэт, музыкант. Ол гынан баран соловей үксүгэр соҕуруу дойдулар идэлээхтэрин образтыырга туттуллар. Композитор Грант Григорян туһунан этиллэр: «Соҕуруу итии сир соловей чыычааҕа, эн көтөн кэлбитиҥ бу тымныы тайҕаҕа» (92—242).

Арыт саха ырыаһыт кыргыттарын соловейга холуйуу эмиэ баар.
&lt;poem&gt;
Оо, Сахам сиригэр 
Ырыаһыт кыргыттар, 
Кыҥкынас куоласкыт кэрэтиэн! 
Санаатым манна суох 
Соловей чыычаахтар 
Эһиги эбиккит эбээт,— диэн. (94—99)&lt;/poem&gt;

Саха поэзиятын дьүһүннээһиннэригэр өссө революция иннинэ ырай, аат (ад), аанньал киирбиттэрэ. Советскай былаас саҕана храм, люстра, арфа, орган, флейта, ордук Аҕа дойду сэриитин сылларыттан бэттэх армия, фронт, тыл, маршал, орудие, снаряд, сэрии кэнниттэн эйэ иһин охсуһуу күүһүрбүт кэмигэр холууп уо. д. а. элбэх саҥа объектар киирдилэр.

Биһиги поэзиябытыгар Илья Муромец, Тарас Бульба, Онегин, Демон уо. д. а. нуучча литературатын образтара, Прометей, Колумб, Робинзон, Муза, Пегас, Орфей уо. д, а. интернациональнай образтар, Крым, Кавказ, Волга, Москва, Ташкент, Бородино уо. д. а. аатырбыт куораттар, географическай ааттар киирдилэр.

Ити элбэх киирии образтар үксүгэр нуучча литературатыгар хайдах баалларынан эбэтэр олорго майгын-натан туттуллаллар. Холобур, «храм» диэни ылыаҕыҥ: «эн тэлэйбитиҥ дьолуҥ аанын — искусство килбиэннээх храмын» (57—27).

Манна «храм искусства», «храм муз», «храм науки» диэн нууччаҕа этиллэринии бэриллэр. Ол эрээри туохха эрэ дириҥник сүгүрүйүү суолтатыгар храмынан образ-тааһыны саха поэттара атыннык эмиэ тутталлар.
&lt;poem&gt;Айылҕам
бу халыан храмыгар 
Мин көрбүөччү харахтанабын. (20—122) 

Умайдын олох храмыгар 
Умуллубат сырдык чүмэчи. (55—74)&lt;/poem&gt;

Бу саха поэзиятыгар сонун хоһуйуулар. Холобур, айар-тутар советскай норуоттар дьоллоох олохторун храмҥа холуйуу, биһиги санаабытыгар, бэргэн. Норуот баттана-үктэнэ олорор сордоох олоҕун поэт, бука, ити курдук этиэ суоҕа эбитэ буолуо. Бу холобурдарга биһи киирии объектары айымньылаахтык поэтическай образ оҥорон кэбиһиини көрөбүт.

Биһиги саҥарар тылбытыгар, ырыабытыгар нуучча сомоҕо домохторо үгүстүк киирэллэр. «Көмүс илиилээх» (золотые руки), «маҥнайгы хараҥаччылар» (первые ласточки) диэннэр уо. д. а. ис хоһоонноро да, тас формалара да уларыйбакка сылдьаллар эбит: «көҥдөй тиит хаачырҕаата, көмүү ырыатын ыллаата» (55—139); «кубаларын хоһооннорун хоҥкуначчы туойбут диэмэҥ» (17 -438).

«Көмүү ырыата» (панихидная песня), «куба хоһооно» (лебединая песня) диэннэр эмиэ нууччаттан киирбит сомоҕо домохтор буолаллар. Балартан иккиһин өссө 1928 сыллаахха А. И. Софронов бастаан саха тылыгар киллэрбит эбит (60—430). Кини маны «ырыа быстыыта хоһоон» диэн тылбаастаабыт. Онтон кэлин ким эрэ тиһэх айымньытын, талаан, дьоҕур бүтэр тиһэх күөрэйиитин «кубатын хоһооно» (тойуга) диэн калька оҥорон этэр буолбуттар.

Арыт сахалыы этиини нуучча тылын сабыдыалынан үөскээбит этиини кытта сэргэстэһиннэрэ туттуу баар. Оннук сэргэстэһиннэриилэри, холобур, Т. Сметанин хоһоонноруттан булуохха сөп.
&lt;poem&gt;
Өлөн иһэн Өйдөммүтэ эһэ: 
Этинэн хаанынан, 
Бүтүн олоҕунан 
Эппит тылы кэһиигэ 
Эппиэттииллэр эбит диэн. (54—78)&lt;/poem&gt;
«Этинэн-хаанынан» диэн дьиҥ сахалыы этии, оттон «олоҕунан эппиэттээһин» (поплатиться жизнью) диэн нуучча тылын сабыдыалынан үөскэтиллибит этии. Биитэр маннык холобуру ылыаҕыҥ:
&lt;poem&gt;Сэрии хааннаах 
Сценатын быыһын 
Аан маҥнай аһааччыларынан 
Фашистар этилэр. 
Илбис дьиикэй ырыата 
Фашист сириттэн куйаарара. (55—67)&lt;/poem&gt;
«Сэрии сценатын быыһын аһыы» — сахаҕа саҥа образ. Нуучча тылыгар «сцена гибели», «выступить на сцену истории», «под занавес тумана», «приподнять завесу» уо. д. а. «сцена», «занавес» диэн тылларынан тэгилитэн этиилэр элбэхтэр. Олору айымньылаахтык туһанан, поэт «сэрии сценатын быыһа» диэн образтааһыны киллэрэр. Ону кытта «илбис дьиикэй ырыата» диэн этиини сэргэстэһиннэрэр. Бу кэнники образтааһын саха бэйэтин «илбис кыыһын ырыата» диэниттэн тахсар.

Сахаҕа урут «уһун тыл» диэн этиллибэт этэ. Арай нууччаҕа «длинный язык» диэн буолары-буолбаты элбэхтик лахсыйары, тылга тииһиини этэллзр. Онон поэт И. Гоголев маннык хоһуйара эмиэ нууччаттан сабыдыаллаах буолуо: «Таҥас кылгас лоскуйуттан кылгас таҥас тигиллэр. Тоҕо кылгас санааттан уһун тыллар төрүүллэр?» (13—95)

Былыргы гректэртэн төрүттээх искусство таҥаратын Муза обраһа саха поэзиятыгар арыт кыталык доҕуһуоллаах буолар эбит. Кини «кый халлаан кырсыгар кыталык үөрүнүүн» көстөр, «кыталык кыҥкынас ырыатынан ыҥырар» (89—341). Арыт кини көмүс кынатынан хомус тылын таарыйан, «дьикти дорҕоону таһаарар».
&lt;poem&gt;Биирдэ иэйэр Муза көппүтэ
Сайсары киэҥ тулатынан, 
Эргэ хомус тылын тарпыта 
Алҕас көмүс кынатынан (65—293)&lt;/poem&gt;
Искусство таҥарата Муза ити курдук «сахатыйбыт».

Демоны бастаан саха -поэзиятыгар киллэрбит Кулаковскай кинини «Абааһы (үөһээ бөҕө өһөгөйдөөх санаалаах үөдэн уола сордоох Уот Уорумтаҕай)» диэн тылбаастаабыта. Кулаковскай «сахатытан» тылбаастааһына оччотооҕу дьоҥҥо ордук өйдөнүмтүө этэ. Советскай былаас саҕана норуот үөрэҕирбитин, өйө-санаата кэҥээбитин, биһиэхэ нуучча культуратын, литературатын сабыдыала күүһүрбүтүн кэннэ бу образ сирэйинэн кҥирэр буолта. Таллан Бүрэ «Уолан Эрилик» диэн поэматыгар ааҕабыт:
&lt;poem&gt;Ол этэ — өлүүгэ өргөстөммүт, 
Үҥэр таҥараларыгар өстөммүт, 
Самныы-кыайыы демона, 
Сайсары төлөннөөх уолана, Уолан Эрилик!..&lt;/poem&gt;
(65—343)
Демон манна тыл көһөрүллүбүт суолтатыгар, тэгилитэн, образтаан этии быһыытынан туттуллубут.

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>lqawid1ry48pakxrg02xflec7q6m9s6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта 5</title>
    <ns>0</ns>
    <id>75</id>
    <revision>
      <id>4589</id>
      <parentid>4346</parentid>
      <timestamp>2011-10-13T02:33:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4589</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28406" sha1="bmz89n6ffgktk4ull1zrjql62als9y0" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (5 глава)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта 4|Бэһис глава]]
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Түмүк|Түмүк]]→
 | notes      = 
}}

Саха поэзиятын дьүһүннээһиннэригэр саҥа биллэр уларыйыылар 1960-с сыллартан бзттэх, тахсыталаан эрэллэр. Ол уларыйыылары олох сайдыыта бэйэтэ үөскэтэр.
Биһиги научнай-техническэй прогресс кзмигэр, сайдыылаах социализм үйэтигэр олоробут. Билиҥҥи кэмҥэ бырааттыы советскай норуоттар бэйэ-бэйэлэрин кытта сибээстэһиилэрэ, сабыдыаллаһыылара, чугасаһыылара күүһүрэн иһэр. Элбэх национальностаах советскай общество дьон саҥа историческай холбоһуга буола үүнэн таҕыста. Аан дойду үрдүнэн ылар буоллахха, норуоттар эйэ иһин, талыыр-халыыр сэриилэри утары охсуһуулара күүһүрэр, государстволар бэйэ-бэйэлэрин кытта экономическай, научнай, культурнай өттүнэн сибээстэһиилэрэ кэҥиир. Коммуникация сайдан, аан дойдуга туох буолара дьон кулгааҕар-хараҕар түргэнник тиийэр. Ити барыта, хас биирдии норуот олоҕор-дьаһаҕар, культуратыгар, ол иһигэр литературатыгар, литературатыҤ дьүһүннээһиннэригэр сабыдыаллаабат буолуох туһа суох. Ол курдук, олох улахан уларыйыылара саха поэзиятын дьүһүннээһиннэригэр эмиэ сабыдыаллыыллар.

Дьүһүннээһиҥҥэ наука, техника терминнэрэ, объектара хоиуутук кииртэлээн эрэллэр. Ол сөп: наука, техника биһиги күннээҕи олохпут-дьаһахпыт арахсыбат көстүүлэрэ буоллулар, кинилэрэ суох биһиги билшгҥи кэмҥэ мүнүүтэҕэ да сатаммаппыт.

Саха поэзиятыгар саҥа дьүһүннээһиннэри хорсуннук киллэрэр поэттартан биирдэстэринэн Иван Гоголев буолар. Кини хоһуйууларыгар «атом», «космонавт», «нейлон» уо. д. а. кииртэлииллэр.
&lt;poem&gt;
Айымньыга атом күүһүн 
Көлүйэр кэм кэллэ буолбаат, 
Поэзияҕа наада бүгүн 
Хардааччы космонавт...
Хоһооннору көмүс, алмаас
Салгыппыта буолуо, бука,
Атаакалаа пластмасс,
Нейлоновай лирика. (12—73, 74)&lt;/poem&gt;
Урукку образтааһыннары (холобур, көмүһү, алмааһы да буоллун)  үрдүттэн эргэрдилэр, «салгыттылар» диир киһини итэҕэппэт, балары саҥардан тутуннахха, билигин да үчүгэйдик сулууспалыыр кыахтаахтар уонна сулууспалыыллар даҕаны. Оттон поэзия дьүһүннээһиннэрэ саҥаттан саҥа көстүүлэринэн байытыллан иһиэхтээхтэрэ эмиэ саарбаҕа суох. Ол иһигэр наука, техника терминнэрин — пластмассалары, нейлону да буоллун — дьүһүннээһиҥҥэ сатаан киллэрдэххэ, сүүйүөххэ эрэ сөп. И. Гоголев сулустары — күөх светофордарга, былыттары —- комбайнарга холуйан хоһуйталаабыта поэтичнайдар.
&lt;poem&gt;
Сулус — күөх светофор, 
Киэһэ аайы умайар, 
Үргүбүт былыт уҥуор 
Суол аһаҕас диэн ыйар.
(12—63) 
-Күһүн эмиэ иһийдилар бааһыналар... 
Кинилэри үрдүнэн комбайнныы 
Үөр былыттар долгуһаллар,
ыллыы-ыллыы. (14—39)&lt;/poem&gt;
Сулус киһи космоска ыттыбыт үйэтигэр куйаарга айанныырга суол аһаҕаһын ыйар светофор буолан көстөрө өйдөнөр, хомуллубут бааһыналар үрдүлэринэн устар былыттар субу аҕай үлэлээн ньиргийэн барбыт комбайннары санатыахтарын сөп. Итинник образтааһыннар табыллыбыттара билиҥҥи дьон өйдөрө-санаалара араастаан оонньооһунун эгэлгэлээн хоһуйарга сөптөөхтөр. Итиннэ даҕатан эттэххэ, А. П. Чехов өосө ааспыт үйэ бүтүүтүгэр суруйбут «Хопто» диэн аатырбыт пьесатын геройа, суруйааччы Тригорин былыты рояльга холуйбута эбээт.
                                
Дьүһүннээһиҥҥэ наука, техника терминнэрин, өйдөбүллэрин куорат, индустриальнай олохкөстүүлэрин туттуу билиҥҥи советскай поэзияҕа бүтүннүүтүгэр баар. Ол эрээри, сорохтор этэллэрин курдук, урукку, «дэриэбинэ поэтиката» эргэрдэ, наука, техника барҕара сайдар үйэтигэр сөп түбэспэт буолла, маны саҥа «индустриальнай поэтиканан» солбуйар уолдьаста диир сыыһа. Киһи аймах үйэ тухары муспут духовнай баайа хаһан да бүтүннүүтэ киэр быраҕыллааччыта суох, хата саҥар-дыллан, байан, сайдан иһээччи. Ити уус-уран дьүһүннээһин сайдыытыгар эмиэ сыһыаннааҕын биһиги саха поэзиятын холобурдарыттан даҕаны көрөбүт.
 
Саха поэзиятыгар наука, техника сайдыыларын сабыдыалынан үөскүүр дьүһүннээһиннэр урукку, традиционнай дьүһүннээһиннэри үтүрүйбэттэр. Атын бырааттыы советскай литератураларга эмиэ оннук.

«Индустрия үйэтигэр» айылҕаҕа тардыһыы, айылҕаны харах харатын курдук өйдөөн-санаан харыстааһын наадата кэлэн турдаҕына, бүтүннүүтэ айылҕаттан төрүттэнэн үөскээбит урукку образтааһыннарбытын киэр быраҕыахтааҕар, хата, ордук күндүркэтэрбит сөп буолуоҕа.

Былыр тулалаан турар айылҕаттан атын сибээс суох эбит буоллаҕына, кэлин киһи бэйэтэ үөскэппит «иккис айылҕатын» — наукатын, техникатын — көстүүлэрэ эмиэ умсугутар, сөхтөрөр, эстетическэй өттүнэн суолталаах буолан иһэллэр. Ол эрээри наука, техника ситиһиилэрин бар-дьон туһатыгар өйдөөхтүк киллэрэр наадатын тэҥэ, наука, техника көстүүлэринэн уустаан-ураннаан дьүһүннээһини да сатабыллаахтык туттуохха наада.

Бүгүҥҥү советскай литератураҕа ураты образтааһыннардаах поэттартан литовец Эдуардас Межелайтиһы уонна нуучча Андрей Вознесенскайы ылыаҕыҥ. Кинилэр айымньыларыгар наука, техника өйдөбүллэрэ күүскэ киирбиттэрин аҥардас кинигэлэрин да аатта: рыттан көрүөххэ сөп: бастакы поэт «Кардиограмма» (1963 с); иккис —«Парабола» (1960 с), «Мозаика» (1960 с) «Треугольная груша» (1962 с),«Антимиры» (1964 с) диэн хомуурунньуктары  бзчээттэтэн тураллар.

Межелайтис коммунизм материальнай-техническэй базатын тэрийэр баараҕай үлэни советскай киһи «сүрэҕин буочарыгар» холуур. Кини маннык хоһуйар:
&lt;poem&gt;Городов гляжу панорамы 
И прерывистые кривые, 
Как на ленте кардиограммы, 
Различаю там
не впервые,.. 
Наше сердце
чертит кривую 
Не на тонкой ленте бумаги, 
А другую — Большую, живую — 
На
земли и неба
размахе. (130)&lt;/poem&gt;
 
Бу ааҕааччыга тиийэр, өйдөнөр образтааһын. Кырдьыга да, дойдуну индустриялыыр, социалистическайдыы сайыннарар күүрээннээх үлэ туох баара «сүрэх тэбиититтэн» үөскүүр. «Сүрэҕэ тэппэт», «сүрзҕэ суох» киһи диэн биһиэхэ, сахаҕа даҕаны буорайбыт киһини, луодуру ааттыыллар. Онон бу түбэлтэҕэ «кардиограмма» диэн медицина термининзн образтааһын табыллыбыт.

А. Вознесенскай «Лонжюмо» (1963 с.) диэн хайҕанар поэматыгар Ленин мавзолейын рентген кабинетыгар, оттон Ленини бэйэтин рентген аппаратыгар тэҥниир.
Мы входим в Мавзолей, как в кабинет рентгеновский, вне сплетен и легенд, без шапок, без прикрас, и Ленин, как рентген, просвечивает нас.
(110—134)

Ордук, эдэрдэртэн Э. Межелайтиһы, А. Вознесенскайы уо. д. а. батыһааччылар баар буолан иһэллэр. Саха поэзиятыгар бу сабыдыал эмиэ биллэн эрэр. Ол эрээри, урукку өттүгзр саха поэзиятын образтааһыннарыгар куораттыы хабааннаах терүт традиция суоҕун быһыытынан, итинник саҥа сүүрээн сыыйа, олохтоохтук киириэн сөп этэ.

Биһиэхэ билигин наука, техника көстүүлэринэн, терминнэринэн дьүһүннээһин урукку, традиционнай , дьүһүннээһиннэри салгыы сайыннарыыны кытта сэргэстэһэ барар диэххэ сөп. Холобур, И. Гоголев айымньытыгар «кулун туйаҕыныы төтүрүк» алаастары, «томуйах хараҕыныы харааччы одуулаһар» күөллэри сэргэ били үөһэ ахтыбыт «пластмассаларбыт», «нейлоннарбыт» дьүһүн-нээһиҥҥэ кытталлар.

1967 сыллаахха Рафаэль Баҕатаайыскай «Үс муннук» диэн хомуурунньугу бэчээттэтэн турар. Онно киирбит итинник ааттаах лирическэй поэма маннык куплет-тарынан түмүктэнэр:
&lt;poem&gt;Бүгүн эһэм хотуурунан 
От оҕустум алааска: 
Икки муннуктан мустан 
Түмүстүбүт үс муннукка.
Хотуур, мин — катеттарбыт:
Онно иҥмит икки муза.
Биһигини холбоон барбыт
Эһэм суола — гипотенуза. (6 — 126)&lt;/poem&gt;
 
Геометрия терминнэрин дьүһүннээһиҥҥэ киллэрии саха поэзиятыгар урут суоҕа. Бу бастакы холонууну олус табыллыбыт дииртэн туттунуохха сөп буолан баран, математика да терминнэрэ, сатаннаҕына, образка киириэхтэрин син эбит дии саныыгын.

Арыт бүтүннүү саҥа метафорическай образтарынан туолбут хоһооннор суруллаллар. Олох-дьаһах көстүү-лэрин саҥалыы тыыннаан, киһититэн, айылҕа көстүүлэрин олох-дьаһах, культура көстүүлэринэн тэгилитэн хо-һуйуулар, уустук, ассоциативнай образтааһыннар түбэһитэлииллэр.

Холобур, И. Гоголев «Саха балаҕана», «Поэзия хо-нуута», К. Туйаарыскай «Киэҥ кабинет киһитэбин», М. Ефимов «Көлүччэм» диэннэрэ — кэлимсэ метафоранан суруллубут хоһооннор.

К. Туйаарыскай «Киэҥ кабинет киһитэбин» (1966 с.) диэн хоһоонугар төрөөбүт айылҕатын кытта быстыспат ситимнээҕин тоһоҕолоон этэригэр айылҕа дьүһүнүн-бодотун билиҥҥи олох-дьаһах көстүүлэринэн образтыыр. Поэт «үлэлиир хоһо» «күн люстралаах» «күөх мутукча көбүөрдээх», «дүлүҥ диваннаах», «хатыҥ хампа шторалаах», көтөр-сүүрэр саҥатын ой дуораана оҥорор «радиолаах». Оттон сарсыардааҥы сиигинэн, самыырынан куоппаһы сууйар, сотор тыал — «буор босхо остуорас».
&lt;poem&gt;
Амма, Лена тардыыта 
Аһаҕас халлаан анна бүтүннүү,— 
Аарыма сабардамнаах, айар-үлэлиир 
Алаһа ордуум итинник,— (76—31)&lt;/poem&gt;
диэн поэт киэн тутта этэр.
М. Ефимовка күөл уутун үрдэ театр сцената буолан көстөр, онно хатыҥнар күлүктэрэ «маҥан сотолоох балерина кыргыттар» буолан үҥкүүлЪэн дайаллар («Көлүччэм»). Манна айылҕа искусство эйгэтин көстүүлэринэн образтанар. Поэт биир хоһоонугар: «ийэ айылҕам — дьэ бу баар поэт, музыкант»,— диэн эмиэ эппиттээх (25—4).

Дьуһүннээһиҥҥэ биири атынынан солбуйар ньыманы сонуннук туттар түбэлтэлэр урут да бааллара. Холобур, П. Тулааһынап И. Эртюковтыын «Оҕо эһэтиниин кэпсэтиитэ» диэн 30-с сыллардаахха суруйбут хоһоонноругар маннык этиилэри ааҕабыт:
&lt;poem&gt;
Тукаам, былыр оскуоланы 
Өҥөйбөтөх киһибин. 
Бөдөҥ бугул буукубаны 
Мин ааҕа үөрэммитим.
От охсор, мунньар оскуола
Өр сылга үөрэшгатэ.
Кини партата, остуола —
Киэҥ хочо, кытыл өтэ. (79 — 101)&lt;/poem&gt;
Ити үгэһи бүгүҥҥү поэттар сайыннараллар. Холобур, В. Миронов суруйааччы айар, обраһы көрдүүр үлэтин булчут дьарыгар холуу тутан хоһуйбут.
&lt;poem&gt;Ыллам бөрүө — мин туутум,
Ыраас лиис — хаардаах сис,
Олох — билэр ойуурум, 
Онно саһар санаа — киис. (34—3)&lt;/poem&gt;
Суруйааччы — булчут, кини олох ойууругар, кииһи сонордоһор курдук, уус-уран булумньуну көрдүүр. Туох-ханнык иннинэ, хотугу булчут омуктар литератураларыгар маннык образтааһыннар кэбэҕэстик үөскүүллэрэ өйдөнөр.

Дьүһүннээһиҥҥэ былыргыттан баар тыыннааҕым-сытыы, киһититии ньымата кэлин күүскэ уонна саҥалыы туттуллар буолла диэххэ сөп. И. Гоголев «Саха балаҕана» диэн хоһоонугар өтөх кубарыйа куурбут сэргэтэ «ааһар дьону чарапчыланан көрөр». Өтөххө баар барыта поэкка тыыннаах курдук: балаҕан эрэйдээх, кини сылдьыбытыгар «махтанан, дириҥник үөһэ тыынар», эргэ талкы «эмээхсиннии мас миилэтин килэтэн, мичээрдиир», «сэлликтээбит» көмүлүөк кубарыйар» (12—69) — бу барыта ааҕааччыга тиийигэс тыыннааҕымсытыылар. Итинник тыыннааҕымсытыы көмөтүнэн автор элбэҕи эҥсэн этэр кыахтанар. «Тыыммат айылҕа тыынар көстүүнэн дьүһүннэннэҕинэ, тыл ордук этигэн буолар» (113—114),— дииллэрэ эбээт.

Саҥалыы тыыннааҕымсытыы эмиэ эмискэ кэлбэтэҕэ. Итинник ньыманы өссө 40-с сыл бастакы аҥарыгар П. Тулааһынап «Комсомолга» диэн хоһоонугар туттубута:
&lt;poem&gt;Ыҥырбытыҥ эн миигин, комсомол, 
Дьолго көтүтэр айаҥҥар. 
Көрсүбүтүҥ кылаас ааныгар 
Миэхэ илиигин быластаан. (79—185)&lt;/poem&gt;
 
Советокай былаас туругуран, саха ыччата үөрэх, сайдыы суолунан барбытын, комсомол киниэхэ эрэллээх доҕор, сирдьит буолбутун поэт тыыннааҕымсытыы кө-мөтүнэн аҕыйах тылынан этэн кэбиспит.

И. Гоголев «Поэзия хонуута» диэн хоһоонугар поэзияны (абстрактнай өйдөбүлү) айылҕанан дьүһүйүү, а. э .төптөрү образтааһын туттуллар.
&lt;poem&gt;Поэзия хонуута баар
Дьоһун мааны Ленаҕа...
Ортотугар күүгэн аллар 
Олоҥхо улуу күөлэ, 
Куба буолан, тыыннаах тыллар 
Көрүлүүллэр чүөмпэтигэр... (12—155)&lt;/poem&gt;
«Поэзия хонуутугар» поэт «дьиэ туттубут», дьиэтин түннүктэрин таастаабыт «ып ыраас мичээринэн», оһоҕун оттубут «иэйии өспөт төлөнүнэн». Бу дьиэҕэ тиэрдэр «ырыа ыллык», «таптал аллеята», онно баар «баҕа санаа беседката». Поэт биһигини барыбытын онно ыалдьыттыырга ыҥырар (12—155).

Омос көрдөххө, бу барыта олуона курдук. Ол эрээри эргитэ санаатахха, кинилэр син биир ийэ сиртэн тардыылаахтар. Норуокка бэрт былыргыттан абстрактнай өйдөбүлү предметинэн холобурдаан зтйи баара: «саадьаҕай ынах саҕа саргы», «эскэл тый саҕа эҕэрдэ», «алаас сыһыы саҕа айхал»... Айыы бухатыырын албан аата оҕус буолан мөҥүрүүрэ, атыыр буолан кистиирэ. Ол аата, И. Гоголев норуот образтыыр үгэһин сайыннарар, байытар.

Билигин абстрактнай өйдөбүлү хараҕынан көрөн, илиинэн бигээн билэр көстүүнэн биитэр ону төптөрү эргитэн образтаан хоһуйуу ордук сайдар, Саха аҕа кө-лүөнэ поэттарыттан биир ураты хоһуйуулаахтара Таллан Бүрэ маннык этэр:
&lt;poem&gt;Өлүөнэҕэ элбэх таас очуос турар,..
Сороҕо хомойуу курдук намыһах, 
Сороҕо үөрүү курдук үрдүк. (65 — 285)&lt;/poem&gt;
«Үөрүү курдук үрдүк» диэн этии «саар булгунньах саҕа саргы», «үүнүүлээх тиит саҕа өрөгөй» диэн фольклор хоһуйууларыттан чиэски ырааҕа суох. Үрдүк —
үөрүү, дьол, кыайыы, оттон намыһах — хомойуу, кыайтарыы символлара буоллахтара. Былыр даҕаны «өрөгөй үрдээтэ», «соргу түстэ (намтаата)» дииллэрэ эбээт. И. Гоголев өрүс уутун арыт «ынчык курдук хара», арыт «ырыа курдук сырдык» (14—8) диэһинэ даҕаны ити кэккэ хоһуйууларга киирсэр. Семен Данилов этэр:
&lt;poem&gt;Арыллан баран, умнуллан, 
Ааҕылла илик хоһооннуу 
Алыс да чуумпу буолар 
Күһүҥҥү алаас, тыа, хонуу. (18—102)&lt;/poem&gt;
Саха поэзиятыгар итинник образтар нуучча литературатын сабыдыалынан үөскээбиттэрэ саарбаҕа суох. Сем. Данилов «Сибэккилэр» диэн хоһоонугар В. Тушнова: «Цветы— это стихи земли»,— диэн этиитин эпиграф оҥостор. Итинник образтааһыннары тутталлара В. Маяковскай, Б. Пастернак, кэлин тутталлар Э. Межелайтис, А. Вознесенскай уонна да атын советскай поэттар.

В. Маяковскай: «И женщины истрепанные, как пословица» (129—6); Б. Пастернак: «Вечер пуст, как прерванный рассказ» (136—134). Э. Межелайтис:
&lt;poem&gt;Растворяется воздух в крови, 
Как живая вода растворяется, 
И становится тесно в груди, 
И, как эпос, она расширяется. (130—210)&lt;/poem&gt;
Историческай событиелар, географическай миэстэлэр поэтическай ойуулааһыннарга үгүстүк кииртэлээһиннэригэр литературалар сабыдыаллаһыылара эмиэ көстүөн сөп. Холобур, саха поэта: «суруйбут хас лииспит буоллун Бородино хонуутунан» (12—74),— диэһинэ Е. Евтушенко маннык этиитигэр ханан эрэ уруулуу: «Все мы порознь как в поле травинки, ну а вместе — Бородино» (117—40).
Бородино кэриэтэ, улахан историческай событиелар буолбут рлохтоох миэстэлэрэ эр санаа, геройдуу быһыы символын быһыытынан образтааһыҥҥа эмиэ кытталлар. М. Ефимов этэр:
:Баар миэхэ «Саһыл сыһыым» — 
:Мин бэриммэт бигэ санаам.
:Өстөөх ыла сатыыр 
:Ахсаабакка атаакалаан. (25—62)

Манна поэт Ленин идеяларын, коммунизм иһин туруулаһан охсуһарын Саха сиригэр гражданскай сэрии бийр саамай быһаарыылаах кыргыһыыта буолбут алааһынан образтаан этэр.

Биһиги поэттарбыт хоһуйууларыгар нуучча литературатын чахчылара, образтарга улам хамаҕатык туттуллар буоллулар. Холобур, Баал Хабырыыс тиһэх хоһоонноруттан биирдэстэригэр маннык этиилэр бааллар:
:Пушкин Болдинотааҕы күһүнэ 
:Букатын миигиттэн күрэннэ. 
:Некрасовтыыкэриэс этинэр 
:Бүтэһик күннэрим үүннүлэр. (5—114)

Бу айар, үлэлиир күдэҕи ыарыы сарбыйбытыттан үөскээбит тыллар. Манна айар көтөҕүллүү Пушкин биир күһүн Болдино дэриэбинэҕэ олорон күүрүүлээхтик үлэлээбитинэн образтанар.

Биһиги бүгүҥҥү поэзиябытыгар биир суол бэлйэ көстүүнэн өлүктүйбүт тыллары, образтары хат сөргүтүү буолар. Холобур, «табык», «айыҥат», «аар», «добун», «күлкэдийии» уо. д. а. хоһооҥҥо кииртэлиир буоллулар.

Умнуллан эрэр тыллары хоһооҥҥо сатабыллаахтык киллэртиирэ өссө 30—40-с сыллардаахха поэт И. Чаҕылҕан. «Күн. уотун бүөлүүр кыргыһыы мэйэ», «күлкэдийбэт күтүр күүс» — баларга өлүктүйбүт тыллар саҥалыы клүмүрдүүллэр. Эргэ тыллар, сатаатахха, хоһуйар кыаҕы кэҥэтиэхтэрин, тылы этигэн оҥоруохтарын, байытыахтарын сөп. Итинник кыахтар баалларын поэттар билигин өйдөөтүлэр.

Поэзия этэр кыаҕын, кэриҥин кэҥэтэр сыалтан саҥа тыллары айарга холонуулар эмиэ бааллар. Таллан Бүрэ революцияны, революционнай өй-санаа күүһүн, улуутун символлаан, «Байҕалиада» диэн тылы үөскэтэр, Лена — «Арктическай Куо», киниэхэ «килбиэннээх бухатыыр аттар» кэлэллэр (65—49, 65, 348).
 

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>bmz89n6ffgktk4ull1zrjql62als9y0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Түмүк</title>
    <ns>0</ns>
    <id>76</id>
    <revision>
      <id>4590</id>
      <parentid>4342</parentid>
      <timestamp>2011-10-13T05:46:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4590</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4563" sha1="ol07v5d9661hhvt7ssb3v8xb06dqn5a" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Түмүк)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта 5|Бэһис глава]]
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Туһаныллыбыт литература|Туһаныллыбыт литература]]→
 | notes      = 
}}
Уус-уран дьүһүннээһиннэргэ литературалар национальнай уратылара тыктарыллар. Ураты дьүһүннээһиннэр норуот үөскээбит айылҕатыттан, климатыттан, олорбут историятыттан, дьарыгыттан дириҥ силистээхтэр. Дьүһүннээһиҥҥэ национальнай уратылаһыы ордук ааспыт үйэлэргэ күүстээх этэ.

Билиҥҥи дохсун социальнай-политическай, научнай-техническэй сайдыы үйэтэ литератураҕа урут киһи билбэтэх элбэх саҥа тылларын-өстөрүн, дьүһүннээһиннэрин, саҥа хоһуйуулары, стиллэри үөскэтэр. Норуот эстетическэй көрүүтүгэр улахан уларыйыылар тахсаллар. Ол эрээри урукку, традиционнай дьүһүннээһиннэр киэр быраҕыллыбаттар, олор үгүстэрэ билигин даҕаны сулууспалыыллар, саҥа кэмҥэ сөп түбэһиннэрэн туттуллуулара уларыйар-тэлэрийэр, кэҥиир, сайдар. Онон коммунизмҥа сыыйа киирии, наука-техника дохсуннук сайдар үйэтигэр үөскүүр саҥа дьүһүннээһиннэр литература ойуулуур кыаҕын салгыы байыталлар.

Саха поэзиятын дьүһүннээһиннэрэ сайдыытыгар нуучча культуратын сабыдыала сүүнэ улахан. Бу сабыдыал ааспыт үйэтээҕи саха тылынан айымньытын (олоҥхотун, ырыатын-тойугун, өһүн хоһооннорун уо. д. а.) дьүһүннээһиннэригэр даҕаны көстөрө. Оттон суругунан литература төрөөбүт фольклорун кырыһыттан силис тардан үөскүүрүгэр, ордук Улуу Октябрьтан бэттэх биһиги советскай поэттарбыт социализм баараҕай кыайыытын-хотуутун өрө көтөҕүллэн хоһуйууларыгар бу үтүө сабыдыал кинилэр тыынар салгыннара буолла.

Советскай национальнай литературалар идейнэй сомоҕолоһуулара, биир санааланыылара кинилэр эгэлгэ көрүҥнэрин, ураты майгыларын суох гыммат. Биир кэлим эрээри, эгэлгэ уус-уран дьүһүннээх буолуу — барҕарыы тирэҕэ, көстүүтэ.

Сайдыылаах социалистическай общества үйэтигэр бырааттыы советскай литературалар хардарыта сабыдыаллаһыылара, байытыһыылара быдан күүһүрэр, литературалар дьиҥнээх доҕордоһуулара үөскүүр. Ол үрдүнэн наука-техника да үйэтигэр саҥа киирэр дьүһүннээһиннэр литератураларга барыларыгар адьас биир буолбаттара буолуо, национальнай ойуулааһыннарга унификация үөскээбэтэ буолуо дии саныахха сөп. Бу боппуруоһу туспа кичэйэн үөрэтиэххэ наада. Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара сайдыытын бэрийэн көрүүттэн итинник түмүк тахсар.

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>ol07v5d9661hhvt7ssb3v8xb06dqn5a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Туһаныллыбыт литература</title>
    <ns>0</ns>
    <id>77</id>
    <revision>
      <id>4345</id>
      <parentid>4344</parentid>
      <timestamp>2011-08-02T01:38:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4345</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21554" sha1="9eslk1mptxtjn93pk86eo6soghryvzc" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Түмүк)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Түмүк|Түмүк]]
 | next       = 
 | notes      = 
}}
&lt;poem&gt;
1.	Абаҕыыныскай. Талыллыбыт айымньылар. — Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1958.
2.	Амма Аччыгыйа. Алдьархай,— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1966.
3.	Антонов Н. К. Былыргы тюрк тыла (VI—VIII үйэ-лэр).— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1970.
4.	Баал Xабырыыс Талыллыбыт айымнъылар. — Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1968.
5.	Баал Xабырыыс. Киһи суола барбыт.— Якут-скай: Кинигэ изд-вота, 1974.
6.	Баҕатаайыскай. Үс муннук.—Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1967.
7.	Б э р и я к. Отут биэс сыл.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1964.
8.	Васильев С. С. Талыллыбыт айымньылар. 1 т.— Якутскай: Кинигэ изд^вота, 1966.
9.	Васильев С. С. Талыллыбыт айымньылар. 2 т.— Якутскай: Кинигэ изд^вота, 1967.

10.	Говоров Д. М. Бүдүрүйбэт Мулдьү Бөҕө.—Якут-скай: Кинигэ изд-вота, 1938.
11.	Гоголев И. М. Кынаттар.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1959.
12.	Гоголев И. М. Лирйка.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1965.
13.	Гоголев И. М. Тоҕус халлаан анныгар.—Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1970.
14.	Гоголев И. М. Өлүөнэ хоптолоро.— Якутскай: Ки-нигэ изднвота, 1973.
15.	Гольдеров В. Ф. Доҕордоһуу чорооно,—Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1970.
16.	Д а н и л ов С. П. Алаас сулустара.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1965.
17.	Данилов С. П. Хоһооннор, поэмалар.—Якутскай: Кинигэ, изд-иота, 1967.
18.	Данилов С. П. Киһи барахсан.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1968.
19.	Данилов С. П. Саҥа күн.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1971.
20.	Данилов С. П. Манчаары маҥан ата.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1973.
21.	Доҕордоһуу түһүлгэтэ (хотугу норуоттар суруйааччыларын хомуурунньуктара). Г. Н. Курилов-Улуро Адо уонна П. Д. Аввакумов оҥоруулара.— Якутскай:   Кинигэ   изд-вота, 1974.
22.	Дьулуруйар Ньургун Боотур. Суруллуута Г. К. Оросин киэнэ, редакцията, тылбааһа уонна комментарийдара Г. У. Эргис киэннэрэ.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1947.
23.	Дьуон Дьаҥылы. Хоһооннор, поэмалар.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1958.
Кыым, кулун тутар
24.	Дьуон Дьаҥылы. Саха сиригэр саас иһэр.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1962.
25.	Ефимов М. Д. Мин Саһыл Сыһыым.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1970.
26.	Зверев С. А. Аман өс— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1971.  .
27.	Иванов М. С. Айыы тайбыт -28 күнэ, 1970.
Ки-
айымньылар.— Якутскай:
Дьаҕарыма.
28.	Иванов М. С. Сэттэ.—Хотугу сулус,    1971, № 2.
29.	Короленко В. Г. Саха сирин туһунан.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1954.
30.	Күндэ.   Талыллыбыт нигэ изд-вота, 1960.
31.	Күннүк  Уурастыырап.    Тойон Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1959.
32. Күннүк Уурастыырал. Талыллыбыт айымньылар. 1 т.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1967.

33.	Күннүк Уурастыырап. Талыллыбыт айымньылар. 2 т.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1968.
34.	Миронов В. П. Саҕаһа.—Якутскай: Кинигэ вота, 1969.
35.	Норуот ырыаһыттара. 1947.—Якутскай: Кинигэ вота, 1947

36.	Ойуунускай П.А. Айымньылар. 1 т. - Кинигэ изд-вота, 1958.
37.	Ойуунускай П.А. Айымньылар. 2 т. -Кинигэ изд-вота, 1958.
38.	Ойуунускай П.А. Айымньылар. 3 т. Кинигэ изд-вота, 1959.
39.	Ойуунускай П.А. Айымньылар. 4 т. -Кинигэ изд-вота, 1959.
40.	Ойуунускай П.А. Айымньылар. 5 т. -Кинигэ изд-вота, 1959.
41.	Ойуунуснай П.А. Айымньылар. 6 т. -Кинигэ изд-вота, 1960.
42.	Ойуунускай П.А. Айымньылар. 7 т. -Кинигэ изд-вота, 1962.

43.	Өксөкүлээх Өлөксөй. Ырыа-хоһоон  - Якутскай: Кинигэ изд-чзота, 19464.

44.	Өксөкүлээх   Ө л ө к с ө й Ырыалар-хоһооннор  - Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1957.

45.	Попов Л. А. Талыллыбыт Кинигэ изд-вота, 1969.

46.	Попов Л. А. Күндэли. — Якутскай: 1970.
47.	Рыкунов изд-вота, 1969.
 
48.	Саха былыргы сэһаннэрэ уонна кэпсээннэрэ. Г. У. Эр-гис оҥоруута, 2 ч,— М. Л., изд-во АН СССР, 1960.
49.	Саха норуотун айымньыта. Г. М. Васильев, X. И. Кон-стантинов оҥоруулара.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1942.
50.	Саха өһүи хоһоонноруе хомуура. Н. В. Емельянов оҥо-руута.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1965.

51.	Саха поэзиятын антологията.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1967.
52.	Саха фольклора. Д. К. Сивцев оҥоруута.— Якутскай: Кинигз изд-вота, 1970.
53.	Сидоров Е. Былыргы сахаҕа аая дойду обраһа.— Хотугу сулус, 1970, № 7.
54.	Сметанин Т. Е. Талыллыбыт айымньылар.— Якут-скай: Кинигэ изд-вота, 1951.
55.	Сметанин Т. Е. Талыллыбыт айымньылар.— Якут-скай: Кинигэ изд-вота, 1969.
56.	Соловьев В. С. Ол күн.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1959.
57.	Соловьев   В. С. Хомурахтаах мин дойдум.— Якут-скай: Кинигэ изд-вота, 1965.
58.	Софронов А. И. Талыллыбыт айымньылар.— Якут-скай: Кинигэ изд-вота, 1959.
59.	Софронов А. И. Талыллыбыт айымньылар. 1 т.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1964.
60.	Софронов А. И. Талыллыбыт айымньылар. 2 т.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1965.
61.	Оуорун   Ом. о|ллоо|н.   Талыллыбыт  айымньылар. 2 т.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1960.
62.	Суорун Омоллоон.    Талыллыбыт айымньылар. 1 т.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1966.
63.	Суорун  Омоллоон.  Талыллыбыт  айымньылар. 2 т.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1967.
64.	Таллан Бүрэ.  Көмүс долгун.— Якутскай:  Кинигэ изд-вота. 1957.
65.	Таллан Бүрэ. Өлүөнэ очуостара.— Якутокай: Ки-нигэ изднвота, 1971.
66.	Тарабукин Н. С. Дьүкээбил уота.— Якутскай: Ки-нигэ изд-вота, 1971.
67.	Тарасов  С.  И.  Билэр,  таптыыр да этим.—Якут-скай: Кинигэ изд-вота, 1971.
68.	Теплоухов-Тимофеев И.  Г.  Куруубай хаан-наах Кулун  Куллустуур.— Якутскай:  Кинигэ изд-вота,  1958.
69.	Тимофеев М. Е. Маҥнайгы хаар.— Якутскай: Ки-нигэ изд-вота, 1960.
70.	Тимофеев С.  И.  Сандаарар саҕахтар.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1960.
71.	Тимофеев С. И. Күнүс.— Якутскай:    Кинигэ изд-вота, 1967.
72.	Тимофеев С. И. Суох буоллун сэрии.— Якутекай: Кинигэ изд-вота, 1970.
73.	Тобуруокап П.  Н. Хоһооннор, поэмалар.— Якут-скай: Кинигэ изд-вота, 1967.
74.	Толстяков И. Биһиги да сүүрүктэрдаэх этибит.— Кыым, 1971, бэс ыйын 17 күнэ.

75.	Тоҥ Суорун. Ырыа-тойук.—Якутскай: Кинигз изд-вота, 1944.
76.	Т у й а а р ы с к а й К. Н. Көмүс далаһа.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1970.
77.	Т у л а а һ ы н а п П. Я. Таптыыбын төрөөбүт дойду-бун.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1948.
78.	Т у л а а һ ы н а п П. Я. Талыллыбыт айымньылар.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1950.
79.	Т у л а а һ ы н а п П. Я. . Кымыс ьфыата.— Якутснай: Кинигэ изд-вота, 1969.
80.	Т ы а һ ы т. Кууһума.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1940.
81.	Уйгулаах олоҕу уруйдуубут (норуот . ырыаһыттарын айымньылара).— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1960.
82.	Ч а ҕ ы л ҕ а н. Саргылаах дойду.—Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1944.
83.	Чаҕылҕан. Биһиги күннэрбит ырыалара.— Якут-скай: Кинигэ изд-вота, 1952.
84.	Ч а ҕ ы л ҕ а н. Талыллыбыт айымньылар.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1954.
85.	Ч а ҕ ы л ҕ а н-. Талыллыйыт айымньылар.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1972.
86.	Ч и р я е в В. Г. Ырыалар, хоһооннор.—Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1971.
87.	Эллэй. ДьоллоОх олох.— Якутскай: Кинигэ изднво-та, 1938.
88.	Э л л э й.  Элиэнэ.— Хотугу сулус, 1940, № 5—6.
89.	Э л л э й. Хоһооннор, поэмалар.— Ярутскай: Кинигэ изд^ота, 1954.
90.	Э л л э й. Айар үлэҕэ айхал.—Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1959.
91.	Э л л э й.: Киһи — 'киһиэхэ.— Якутскай: Кинигэ изд,-вота, 1962.
92.	Э л л эй. Талыллыбыт айымньылар. 1 т.—Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1964.
93.	Эллэй. Талыллыбыт айымньылар. 2 т.— Якутскай: Кинигэ изд^вота, 1965.
94.	Э л л э й. Умуллубат уот.— Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1969.
95.	Э л л э й. Доҕор хоһуун сүрэҕэ.— Якутскай: Кинигэ :;зд-вота, 1973.
96.	Э&gt;рилик Эристиин. Буура Дохсун.— Архив ЯФ СО АН СОСР, ф. 4, оп. 2, д. 30.
97.	Эртюков И. И. Талыллыбыт хоһооннор.— Якутскаи: Кинигэ изд-вота, 1967.
98.	Эртюков И. И. Сарсыарда оһуора.—Якутскай: Ки-нигэ изд-вота, 1970.
* * *
99.	Анисииов А. Ф. Религия эвенков в историко-гене-
гическом взучении и проблемы происхождения первобытных
верований. М.-Л., Изд-во АН СССР, 1958.
100.	Антология китайской поэзии.   Перевод   с китайского
под общ. ред. Го Мо-жо и Н. Т. Федоренко. Кн. 3.— М.: Худож. .лит., 1957.

101. Антонов Н. К. Материалы по исторической лек-сике якутского языка.— Якутск: Книжное изд-во, 1971.
102.	Аура Поку (мифы, сказки, легенды, басни пословицы и загадки народа баулеК Собраны доктором Г. Химмельхебе-рам в этнографичеекой экспедиции на Берег Слоновой Кости.— М.: Изд. Вост. лит., 1960.
103.	Банзаров Д. Собрание сочинений.— М.: Изд-во АН СССР, 1955.
104.	Баранников А. П. Изобразительные средства Индийской поэзии.— Л.: Изд-во госуниверситета, 1947.
105.	Бернгард и Михаэль Гржимек. Серенгети не должен умереть.— М., 1968.
106.	Богораз В. Г. Чукчи и религия. Авторизов. пер. с англ. под ред. Ю. П. Францева.—- Л.: Изд-во Глав. сев. мор. пути, 1939.
107.	Боло С. И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену.— Сб. труд. Науч. иссл. института языка и культуры при СНК ЯАССР, вып. 4.— М. Якутск, 1938.

108.	Васильев. Л. С. Культуры, религии, традиции в Китае. Гл. ред. Вост. Лит.—М.: Наука, 1970.
109.	Веселовский А. Н. Историческая поэтика.— Л., 1940.
110.	Вознесенский А. А. Ахиллесово сердце. — М.: Изд-во  Худ.   Лит.   1966.
111.	Гамзатов Р. Мой Дагестан.— Роман-газета, 1973, .№ 5.
112.	Гачев Г. Д. 0 национальных картинах мира.— Наро-ды Азии и Африки, 1967, № 1.
113.	Г е г е л ь. Сочинения. Т. 14 (Лекции по- эстетике, кн. 3, пер. П. С. Попова),— М., 1958.
114.	Глобус. Географический ежегодник для дет-ей.— Л.: изд-во Дет. лит., 1968.
115.	Грузинские народные предания и легенды. Сост., пе-рев., предисл. и прим. Е. Б. Бирсаладзе,— М.: Наука, 1973.
116.	Древнетюркский словарь. Ред. В. М. Наделяев и др.— Л.: Наука, 1969.
117.	Ев т у ш е н к о Е. А. Поющая дамба.— М.: Советский писатель, 1972.
118.	Емельянов Н. В. Якутокие пословицы и поговор-ки.— Якутск: Кн. изд-во, 1962.

119.	Ионов В. М. Дух — хозяин леса у якутов.— Сб. музея Антропологии и этнографии при Импер. АН, т. 4.— Пет-роград, 1916.
120.	Кишкин Л. С. 06 изучении национальной образно-сти в литературе.— «Чешско-русские и словацко-русские ли-тературные отношения»,— М.: Наука, 1968.
121.	Кулаковский А. Ё. Материалы для изучения верований якутов.— Якутск: Кн. изд-во, 1923.
122.	Кулиев К. Благодарю солнце. Пер. с балкарского.— М.: Молодая гвардия, 1969.
123.	Легенды и оказки индейцев Латинской Америки.— М.-Л.: Худож. лит., 1962.
 

124.	Линде Г. и Бретшнейдер Э. До прихода бе-лого человека.— М.: Наука, 1965.
125.	Лихачев Д. С. 06 общественной ответственности литерату^роведения.— Ковтекст, 1973. Литературно-критичес-кие исследования.— М.: Наука, 1974.
126.	Маадай-Кара. Алтайский героический эпос.— М.: Наука, 1973.
127.	Маловицкий Л. Я., Попов Р. Н. Профессии, которые мы выбираем.— Русская речь, 1969, № 2.
128.	Маяковский В. В. Избранные произведения. Т. 1.— М.: Худож. лит.,1953.
129.	Маяковский В. В. Избранные произведения. Т. 2,— М.: Худож. лит., 1953!
130.	Межелайтис Э. Кардиограмма. Пер. с литовско-го под ред. Б. Слуцкого.— М.: Советокий писатель, 1963.
131.	М е л е т'и н с к и й Е. М. Происхождение героическо-.го эпоса.— М., 1963.
132.	Меновщиков Г. А. Эскимосы.— Магадан: Книж-ное изд-во, 1959.

133.	Миддендорф А. Ф. Путешествие на север и вос-ток Сибири,— Спб, 1851.
134.	Миддендорф А. Ф. Путешествие на север и вос-ток Сибири.— Спб, 1878-
135.	Окладников А. П. Петроглифы Сибири и Даль-него Востока как источник по этнической истории Северной Азии.— Материалы конференции «Этногенез народов Север-ной Азии».— Новосибирск, 1969.
136.	Пастернак Б. Л. Стихи.— М.: Худож. лит., 1966.
137.	Пекарский Э. К. Словарь якутского языка.— Спб.:
'Изд-во А&quot;Н, 1907 — 1930.

138.	Поэзия Африки. Вступ. ст. Р. Рождественского, сост. и прим. М, Ваксмахара и др.— М.: Худож. лит., 1973.
139.	Родная поэзия. Избранные стихотворения советских поэтов народов СССР.— М.: Дет. лит., 1966.
140.	Серошевский В. Л. Якуты.—Спб., 1896.
141.	Сидельников В. М. Поэтика русской народной лирики.— М.: 1959.'
142.	Сказки и легенды Вьетнама. Сост., вступ. ст. и прим. Э. Зиберта.— М.: Худож., лит., 1958.
143.	Стеблева И. В. Поэзия тюрков VI—VIII веков.— М.: Наука, 1965.
144.	С у ч к о в Б. Л. Теория социалистического реализма и современный литературный процесс.— Литературная гаэета, 1974, 6 февраля.
145.	Трощанский В. Ф. Эволюция черной веры (ша-манизма) у якутов,— Казань, 1902.
146.	Турсун-заде М. Свет над Азией.— Вопросы лите-ратуры, 1972, № 8.
147.	Федоренко Н. Т. Китайские записи.— М.: Совет-ский писатель, 1958.
148.	Фридлендер Г. М. Поэтика русского реализма. Очерки о русской литературе XIX века.— Л.: . Наука,    1971.
149.	Хоанг Тхи Т ь я у. Названия рек Вьетнама.— Топонимика Востока.  Исследования и матёриалы.— М.: Наука, 1969.

150.	Худяков И. А. Краткое описание Верхоянского округа.-— Л.: Наука, 1969.
151.	Шахнович М. И. Первобытная мифология и фило-софия.— Л.: Наука, 1971.
152.	Шесталов Ю. Языческая поэма.— М.: Современ-ник, 1973.
153.	Шидфар Б. Я. Обраэная система арабской класси-ческой литературы (VI—XII вв.).— М.: Наука, 1974.
154.	Юань К э. Мифы древнего Китая.—М.: Наука. 1965.
155.	Якутский фольклор. Тексты и перев. Попова А. А., Лит. обраб. Тагер Е. М., общая ред. Сергеева М. А., встун. стат. акад. Самойловича А. Н.— М.: Совегский писатель, 1936.
156.	Ястремский С. В. Образцы народной литературы якутов,— Л., 1929.
&lt;/poem&gt;

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>9eslk1mptxtjn93pk86eo6soghryvzc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Киирии (Копырин Н.З.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>78</id>
    <revision>
      <id>4001</id>
      <parentid>572</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:39:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4001</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17086" sha1="tgknt1kos5pnlfc76fsz7waiibsxsot" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Киирии)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | next       = [[Аан дойду географическай эйгэтэ...]]→
 | notes      = 
}}

Өссө ааспыт үйэҕэ литературалары тэҥнээн үөрэтии методын уһулуччулаах представителэ А. Н. Веселовскай араас омуктар искусстволарын ойуулуур ньымалара тус-туспа буолалларын бэлиэтээн турар (109—75, 210). Ол гынан баран уус-уран дьүһүннээһиннэри ордук тэҥ-нээн көрүү методын туттан чинчийии билигин да ыраа-ҕынан ситэтэ суохтук ыытыллар.

Бөдөҥ советскай индолог академик А. П. Баранников «Индия поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара» диэн үлэтэ 1947 сыллаахха бэчээттэммитэ. Бу үлэтигэр кини' Индия төрүт олохтоохторо (индустар) бэрт былыргыттан үөскээн кэлбит ураты характердаах поэтическай дьүһүннээһиннэрин Индияҕа олорор мусульманнар уон-на Европа норуоттарын литератураларын кытта кэрэх-сэбиллээхтик тэҥнэтэлээн көрбүтэ.

Чинчийээччи Индия поэзяята төрөөбүт айылҕатын, сирин-дойдутун кытта ыкса сибээстээҕин балиэтиир. Онно образка ханан эмэнэн кыттыбатах биир да олох-тоох үүнээйи, кыыл, хайа, өрүс уо. д. а. суох. Ол оннугар ханнык да поэтическай дьүһүннээһин, образ урукку өттүгэр тастан киирбэтэх. Индия поэзиятын биир ура-тыта ити буолар эбит.

Өскө Индия поэзията бэйэтин ис эйгэтинэн муҥурдаммыт эбит буоллаҕына, Европа поэзиятыгар күннээ-ҕи олоххо суох үүнээйилэр, кыыллар (холобур, тигр, ха-хай, эбисийээнэ, слон, лиана уо. д. а.) дьүһүннээһиннэргэ элбэхтик кытталлар. Европа литератураларыгар тастан киирбит, интернациональнай характердаах диэххэ сөп, дьүһүннээһиннэр элбэхтэр уонна ордук чаҕылхайдар. Ол оннугар   сорох   «олохтоох»   кыыллар,холобур, сибиинньэ, ынах, бараан, куурусса, тураах уо. д. а., мөлтөҕү дьүһүннүүргэ, үөхсүү тылыгар киирэллэр.
Оттон Индияҕа тыһыьшчаттан тахса сыл устатыгар олохсуйан олорор мусульманнар, кинилэр быдан үгүс-тэрэ ислам итэҕэлигэр көспүт хиндилэр буолалларын үрдүнэн, бэйэлэрин поэтическай дьүһүннээһиннэригэр Индия айылҕатын, литературатын үгэстэрин букатын киллэрбэттэрин дьиибэргиэххэ сөп.

Урду поэта, урду литературатын чинчийбит профес-сор Азат бу курдук суруйар: «Урду аал-луук маһа (ол аата Индия мусульманнарын литературнай тыла), санс-крит уонна хинди кырыһыгар үүнэн баран, аҥардас Персия тылын салгыныгар силигилээбитэ. Ити түмүгэр хинди уонна урду икки ардылара халлаан сиртэн ыраа-ҕын курдук буолбута» (104—51). Урду литературата Кришна, Рама курдук Индия былыргы эпоһын геройда-рын оннуларыгар Рустем, Исфандияр, Сикандар курдук Персия литературатын геройдарын образтарын киллэ-рэр. Индияҕа ыллаабат соловейынан, урду тылынан ааҕааччылар уонна айааччылар хаһан да харахтааба-тах розаларынан, нарцисотарынан, кипаристарынан, фиалкаларынан дьүһүннүүр эбит.

Тэҥнээн көрөр метод «поэтика сорох өрүттэрин олох да таарыйа илик. Поэтическай дьүһүннүүр ньымалары үөрэтиигэ кини букатын кэриэтэ туһанылла илик, оттон дьиҥинэн буоллаҕына образтааһыны тэҥнээн үөрэтии бэрт баай түмүктэри биэрэр кыахтаах» (104—62),— диир А. П. Баранников. Кини литературалар (ордук Арҕааҥылар уонна Илиҥҥилэр) национальнай дьүһүн-нээһиннэригэр бэлэмэ суох ааҕааччы сатаан өйдөөбөт бэрт улахан уратылаһыылара арыт баар буолалларын бэлиэтиир, тус-туспа историялаах, традициялаах но-руоттар бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөллөрүгэр, бэйэ-бэйэлэри-гэр чугасаһалларыгар литература уус-уран, дьүһүннээ-һин курдук уустук боппуруоетарын иҥэн-тоҥон көрөр суолталааҕын ыйар.

Г. Д. Гачев «Аан дойду национальнай дьүһүнүн туһунан» диэн 1967 сыллаахха «Азия уонна Африка норуоттара» диэн сурунаалга таһаартарбыт ыстатыйатыгар норуоттар эстетическэй көрүүлэрин киргизтэр ойуулааһыннарыгар олоҕуран ырытар. Кини «национальнай ураты үөскээбит төрдүн ырытарга быдан былыргыга, норуоттар доисторическай эпохаларыгар өтөн киириэххэ наада» диир, «аан дойдуну национальнай хараҕынан көрүүнү чинчийэргэ уус-уран айымньы ураты кыаҕы биэрэрин» ыйар (112—79, 81).

Нуучча реализмын поэтикатын үөрэтээччи Г. М. Фридлендер, ити Г. Д. Гачев ыстатыйатыгар сигэнэн туран, «кэнники кэмҥэ биһиги литературабыт үөрэҕэ» «аан дойду национальнай образтарын» ырытар саҥа наадалаах проблеманы күннээҕи боппуруос быһыыты-нан туруорда» диэн суруйар итиэннэ бу саҥа проблема, тылынан уонна суругунан поэзияны таһынан, проза поэ-тикатын үөрэтэргэ эмиэ көдьүүстээҕин ыйар (148—139).

«Литератураҕа национальнай образтааһыны үөрэтии туһунан» Л. С. Кишкин (1968 сыллааҕы) ыстатыйаты-гар национальнай дьүһүннүүр өй уратытыгар, ол лите-ратураҕа хайдах тыктарылларыгар болҕомто ууруллар. Кини проблеманы киэҥник ылар, нуучча, чех, словак уо. д. а. литератураларын образтааһыннарын тэҥнэтэ-лээн көрөр. «Национальнай образтааһыны литература күттүөннээх ураты бэлиэлэриттэн биирдэстэрин курдук көрүү ордук аан дойду литературнай сайдыытыгар но-руоттар икки ардыларынааҕы сибээстэһии закономерно-һын, характерын уонна суолтатын арыйан таһаарарга, биһиги санаабытыгар, методическай да өттүнэн кэскил-лээх. Бу ньыма көмөтүнэн биһиги чинчийэр предмеп-питин саҥа позицияттан көрөр кыахтаахпыт (120— 177)»,— диир Кишкин уонна бу боппуруос уустугун, эл-бэх чинчийээччи болҕомтотун эрэйэрин, маны бары өттүнэн научнайдык быһаарыы барыбыт иннибитигэр турарын өйдөтөр.

1974 сыллаахха, тохсунньуга критиктэр бүтүн Союз*-тааҕы сүбэ мунньахтарыгар А. М. Горькай аатынан Аан дойду литературатын институтун директора Б. Л. Сучков «Социалистическай реализм теорията уонна литература билиҥҥи процеһа» диэн дакылаатыгар «реа-листическай ойуулааһыны» чинчийии боппуруостарыгар эмиэ бэрт улахан суолта бэриллибитэ. «Билигин социа-листическай реализм теориятын биир саамай дьоһун-наах проблематынан реалистическай дьүһүннээһин кыахтарын чинчийии боппуруоһа буолар»,—• диэн дакы-лаакка бэлиэтэммитэ. Б. Л. Сучков этэринэн, «уус-уран дьүһүннээһин диалектичнайа мэлдьи олох бэйэтин диа-лектикатын   көрдөрөрүн   быһыытынан,   хоһуйан   этии формаларын, дьүһүннээһин формаларын уус-уран арааһа саамай кылаабынай боппуруос буолар» (144).
Онон билиҥҥи кэмҥэ литература образтыыр, дьү-һүннүүр ньымаларын үөрэтии суолтата улаатта. Бу, биир өттүнэн, литературалары тэҥнээн үөрэтэргэ, ки-нилэр уратылаһыыларын, хардарыта сибээстэһиилэрин, сабыдыаллаһыыларын уонна чугасаһыыларын арыйарга, иккис өттүнэн, норуоттар эстетичёскэй көрүүлэрин, психологияларын, өйдөрүн-санааларын характерын, олор хайдах уларыйан, байан иһиилэрин уо. д. а. би-лэргэ көмөлөөх.

Биһиги бу үлэбитигэр саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын, олор уларыйыыларын-тэлэрийиилэрин, сайдан иһиилэрин хайан көрөргө холонобут. Литература уус-уран ойуулуур-дьүһүннүүр ньымата — киэҥ киэли-лээх тема, онтон биһиги сыччах биир боппуруоһу, чуо-лаан тулалаан турар эйгэ, төрөөбүт • айылҕа, климат, норуот үйэлэргэ муспут үгэһэ, абыычайа, дьарыга уус-уран дьүһүннээһиҥҥэ хайдах киирэрин ылабыт.

Национальнай дьүһүннээһини үөрэтэргэ норуот ис-ториятын, олоҕун-дьаһаҕын, тылын-өһүн, эстетическэй үгэстэрин уо. д. а. көрдөрөр элбэх чахчы хайаан да наа-да. Онон үлэҕэ этнографическай уонна лингвистическэй матырыйаал ту,һаныллара омнуоланыа суохтаах.
Үлэ бастакы главатыгар аан дойду тус-туспа литера-тураларын дьүһүннээһиннэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн ураты-лаһар холобурдарын, олор хайдах норуот олоҕуттан, үөскээбит айылҕаттан силистэммиттэрин көрдөрөбүт. Бу саха поэзиятын' дьүһүннээһиннэрин үөрэтэргэ кии-рии глава ааҕааччы национальнай ойуулааһыннар хай-дах үөскүүллэрин уонна хайдах уратылаһалларын өйдүүрүгэр көмөлөһүөн сөп.

Бастакы главаттан уратыларга саха поэзиятын дьү-һүннээһиннэрэ көрүллэллэр. Иккис главаҕа ордук бэ-лиэ саха былыргы төрүт (фольклорнай) дьүһүннээһин-нэрэ тус-туспа объектарынан аттарыллан бэриллэллэр. Манна сурукка киирбит олоҥхолор, ырыалар, өс хо-һоонноро уо. д. а. сүрүн матырыйаал буолаллар. Олорго саха төрүт эстетическэй көрүүлэрэ, образтыыр ньыма-лара арыллаллар. Фольклор образтааһыннарын көрдө рөр сорох холобурдарга А. Е. Кулаковскай ырыалары-гар П. А. Оиуунускай, Д. К. Сивцев Суорун Омоллоон В. М.  Новиков-Күннүк   Уурастыырап   олоҥхолоругар уларыйбакка кииртэлээбит норуот хоһуйар үгэстэрин эмиэ туһанныбыт.

Суругунан поэзия дьүһүннээһиннэрин туһунан үһүс глава икки салаалаах: былыргыттан баар объектар су-ругунан поэзия дьүһүннээһиннэригэр туттуллуулара кэ-ҥээһинэ, уларыйыылара-тэлэрийиилэрэ уонна урут фольклорга аанньа туһаныллыбатах «олохтоох» объектар суругунан поэзия дьүһүннээһиннэригэр кыттыыла-ра. Манна суругунан поэзия төрөөбүт фольклору кытта уустук эстетическэй сибээстээҕэ, национальнай поэзия дьүһүннээһинин сайдыытыгар нуучча литературатын үтүө сабыдыала сырдатыллаллар.
Саха поэзиятын дьүһүннээһиннэрин уратылара үлэҕэ бүтүннүүтүгэр көрдөрүллэллэр буолан баран, дьон кэбэҕэстик өйдөөбөт, анал быһаарыылары эрэйэр сорох төрүт уратылар тустарынан туспа главаны суруйары наадалааҕынан ааҕабыт.

«Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымаларын сайдыыта» диэн тиһэх глава иккис, үһүс, төрдүс главаларга туох этиллибитин түмүктүүр соруктаах. Быдан былыргыттан бүгүҥҥү күҥҥэ диэри дьүһүннээһин хайдах ула-рыйан-тэлэрийэн, байан, сайдан испитин кылгастык түмэн көрөргө холонобут. Саха поэзиятын дьүһүннээһинэ сайдыытыгар нуучча литературатын, культуратын, Улуу Октябрьскай социалистическай революция үрдүк-үтүө сабыдыалларын көрдөрүүгэ улахан болҕомто ууруллар.

Тиһэҕэр кылгас уопсай түмүк уонна туһаныллыбыт литература испииһэгэ бэриллэр.


[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>tgknt1kos5pnlfc76fsz7waiibsxsot</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оскуолаҕа (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>79</id>
    <revision>
      <id>5782</id>
      <parentid>3815</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T06:40:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5782</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1018" sha1="cmtyhxjaec5qk0n8qq34kg4v1s9mt1s" xml:space="preserve">
{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Кэччэгэй баай (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[От-мас тыллыыта (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Оскуолаҕа}}
&lt;poem&gt;
Сэмэнчик уол 
Сэллэҥнээн-лэппэҥнээн, 
Ноотоҥноон-тоотоҥноон, 
Норуотнай оскуолаҕа тиийдэ.

Онно,
Ыала уол ыҥырбытыгар,
Доҕоро уол угуйбутугар,
Куттана-куттана
Куйтукус гынна.

Сэрэнэ-сэрэнэ 
Сэллэрис гынна. 
Иһирдьэ киирдэ, 
Көрүдүөргэ көһүннэ.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>cmtyhxjaec5qk0n8qq34kg4v1s9mt1s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саҥа Дьыл (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>80</id>
    <revision>
      <id>5828</id>
      <parentid>3503</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T23:38:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5828</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1310" sha1="nkcdv81q2nit9qy6zd1ztbb6zbfcdvr" xml:space="preserve">{{poem-on|Саҥа Дьыл}}
&lt;poem&gt;
Саҥалыыра дьылларбыт 
Салаллан-тэлэллэн кэлиитигэр 
Сайаҕас дьэллэм тылынан 
Саҥара-иҥэрэ тоһуйуоҕуҥ!

Үчүгэйдиир үйэлэрбит 
Үүнэн тахсан кэлиитигэр 
Үмүөрүһэн тураммыт 
Үөрэн-көтөн көрсүөҕүҥ!

Көмнөх хаарбыт анныттан 
Көрдөөх-нардаах дьылларбыт 
Күөрэйэн тахсан кэлиитигэр 
Күлэн-оонньоон керсүөҕүҥ!

Дьолу-соргуну уһаттын, 
Дьоллоох олоҕу кэҥэттин 
Дьону-сэргэни холбоотун, 
Дьолу-тускулу тупсардын!

Алгыс баһын салайдын, 
Айылгы төбөтүн арыйдын, 
Абырал баһын айхаллаан 
Айдааран ахтан иһиэҕиҥ!

Сайаҕас ыччат оҕолорго 
Сахалыы саҥарбыт саҥабыт 
Саҥа үөскүүр дьоннорго 
Сатараан, үксээн иһилиннин!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]

[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>nkcdv81q2nit9qy6zd1ztbb6zbfcdvr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сэрэх (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>81</id>
    <revision>
      <id>3500</id>
      <parentid>589</parentid>
      <timestamp>2011-04-05T20:05:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3500</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1136" sha1="5oh4mn8o3qohxthhj8blhiflyzn11rr" xml:space="preserve">{{poem-on|Сэрэх}}
&lt;poem&gt;
Эчи, арах-арах,
Тунуйан турар туман көтөн,
Сабан турар салгын тарҕанан,
Нуучча омук тыла тускуланан,
Үгүс үөрэҕэ өрөгөйдөнөн,
Халлаан былытын курдук
Халыйа көтөн кэлэн,
Хаппахтыы сүүрэн,
Хамсыыры-харамайы хараҥардан,
Ньуучча омукка охтон,
«Да» диэн тылы таптаан,
«Нет» диэн тылы биһирээн,
Халыҥ хаар анныттан
Харалдьыттаан тахсыбыт
Хампа сэбирдэх курдук
Саҥардыы салаллан эрэр
Саха барахсан саҥата
Сабыллан хаалан,
Кэскилбит кэлтэйиэх,
Кэмэлдьибит кэхтиэх бэйэтэ буоллаҕа... 

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1925}}
[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1925 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>5oh4mn8o3qohxthhj8blhiflyzn11rr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кутуйах (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>82</id>
    <revision>
      <id>5996</id>
      <parentid>5995</parentid>
      <timestamp>2013-01-04T22:14:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kaganer</username>
        <id>529</id>
      </contributor>
      <origin>5996</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1550" sha1="bz9es2i51yck9nv1j6ltr8d5d2n7kwz" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Куоска (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[Кэччэгэй баай (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Кутуйах}}
&lt;poem&gt;
Икки атах 
Иһийэрин кытта, 
Уһаты уллуҥах 
Утуйарын кытта, 
Мурун тыаһа 
Бурдьугунуурун кытта,
Бытыр тиис бытаһыт, 
Чэҥэлис харах чэҥэрэкээн, 
Куйбах кутурук кутуйах 
Ордуутуттан ойон таҕыста, 
Ол-бу диэки одуулаата, 
Ити-бу диэки иһиллээтэ...
Минньигэс сыты биллэ, 
Ас сытын араарда, 
Үчүгэй сыкка үөрдэ.
 
Сыт хоту сыбдырыйда, 
Муннук аайы мукуруйда, 
Хаҥас диэки хачыгыраата.
Ас тобоҕун булан, 
Аһаабытынан барда. 
Лэппиэски бытархайын 
Кэбийбитинэн барда.
Бурдук тохтубутун 
Булбутунан барда. 
Иһит кирин 
Кирбитинэн барда.
Оһоҕоһо тотто, 
Дьоло улаатта, 
Күнэ да күөнэҕэ буолла.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>bz9es2i51yck9nv1j6ltr8d5d2n7kwz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Куоска (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>83</id>
    <revision>
      <id>5779</id>
      <parentid>3811</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T06:39:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5779</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1875" sha1="gnmfa7hfhrercodi8pbrex3b72hmtmz" xml:space="preserve">
{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Куорат кыргыттара (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[Кутуйах (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Куоска}}
&lt;poem&gt;
Мултас мурун, 
Бытыгыр бытык, 
Чэҥэлис сирэй
Куоска обургу, 
Мааска барахсан, 
Кыыча кыыл
Эрдэ туран, 
Эҥинник киэргэннэ. 
Түүн ааһан, 
Түүтүн суунна,
Тыстары, тыҥырахтары 
Тылынан саланна. 
Аҥатах кыыл дэтээри, 
Айаҕын атта.
Аҥала кыыл дэтээри, 
Аргыый хаамта. 
Сыылба кыыл дэтээри, 
Сыбдырыҥнаан сырытта.
Көхсүн бөкчөлдьүттэ, 
Кутуругун куоҕалдьытта, 
Курдьугунаан кубулунна.
 
Хаҥас диэки 
Хачыгырас тыаһы 
Хапсаҕайдык иһиттэ.
Кэтэҕириин диэки 
Кэбийэр тыаһы 
Кэрэтик иһиттэ.
Муннук диэки 
Булт баарын 
Муннунан булла.
Хатан харах, 
Хапсаҕай хары, 
Сытыы сырай, 
Сындыыс сырыы,
Тыытаайы тыҥырах, 
Кумуу куоска диэн 
Кини буолла.
Кутуйах сордооҕу 
Хайы-үйэҕэ 
Хаппыта баар,
Номнуо үйэҕэ 
Туппута баар,
Ытыһыгар ылан, 
Ытаппыта баар.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>gnmfa7hfhrercodi8pbrex3b72hmtmz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хаар хараарыыта, үрэх эстиитэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>84</id>
    <revision>
      <id>5790</id>
      <parentid>5768</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T06:44:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5790</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4791" sha1="dptk8vdu9splz7tnotulsafl924muyu" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Үөн-көйүүр (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[Этиҥ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Хаар хараарыыта, үрэх эстиитэ}}
&lt;poem&gt;
Айыы таҥара айбыт 
Аан ийэ дайдыбытыгар 
Аҕыс ый тохору 
Адаҕыйан турбут 
Амырыын тымныы 
Ахсаан барда.
Тойон таҥара оҥорбут
Туруу-бараан дойдубутугар
Тоҕус ый тохору
Тоҕураан турбут
Толомон дьыбар
Тоһутталанан барда. 
Аас-аймах аргыстаах, 
Иҥсэ-мэнэгэй эҥэрдээх, 
Оп-соллоҥ ойоҕостоох 
Олуурдаах улуу дьыл оҕуһа 
Унаар-маҕан күн 
Уһуурун кытта 
Ураа муостара булгуруйан, 
Удурҕаччы санаата уурайан, 
Улуу муора диэки 
Уста турда.
Дьэс эмэгэт
Дьиэрэҥкэйдии-дьиибэлэнэ,
Иирэ-битийэ
Иһэрин курдук,
Дьэллик дьэргэлгэн
Дьирибинэйэн көттө. 
Ол туурата
Туохтан турбутун 
Толкуйдаан көрдөхпүнэ, — 
Тоҕус туналҕаннаах 
Туналы-маҕан күммүт 
Туйаара ойор буолбут;

 
Аҕыс сардаҥалаах
Аламай маҕан күммүт
Аҥаарыйа айанныыр буолбут; 
Күндээр-маҕан күнүс 
Күөрэйэн истэ,
Сандаар-маҕан күнүс
Сабырыйан истэ; 
Күөх дьай күөннээх 
Күтүр уһун түүн 
Күрэнэн барда,
Хара дьай ханыылаах
Хараҥа бараан түүн
Халбарыйан барда, 
Сындааһыннааҕы сыыйбыт 
Сыа хаар баҕадьы 
Сылбыйатыйан барда,
Күүстээҕи күлкэдиппит
Көмүрүө хаар күтүр
Көлбөрүйэн барда, 
Сотолооҕу солбонуппут 
Солуо хаар обургу 
Солбонуйан барда.
Күр муус көтөҕүлүннэ,
Болуо муус буралынна,
Хайыр муус хампарыйда,
Улуу муус уулла. 
Хаар уута халыйда, 
Сыһыы уута сыккыстаата, 
Хонуу уута холбосто, 
Тыа уута кыттыста.
Иҥнэстигэс диэки иэнигийдэ,
Таҥнастыгас диэки таласта,
Сүнньүн булан сүүрүктэннэ. 
Тымырдар тыккырастылар, 
Салаалар саккырастылар, 
Дьураалар чуккурастылар.
Ханыылаһан-ханыылаһан
Харылас буоллулар, 
Үксээн-үксээн 
Үрүйэ буоллулар,
Күргүөмнээн киирэн
Көҥүс буоллулар. 
Онтон утум-ситим 
От үрэх буолан
 
Устан угуттаатылар, 
Халааннаан халыйдылар, 
Кэлэн дэлбэрийдилэр,
Ситимнэһэн-сиэттиһэн
Сиэнчэр үрэхтэр буолан
Сиэлсэн дьигиһистилэр, 
Оҕо үрэхтэр буолан 
Орто үрэхтэргэ 
Орулуу-курулуу 
Оонньуу-күлэ куттулар.
Иитимньилээх ийэ үрэхтэр
Иҥиэттэн-иэнигийэн,
Халҕаһаланан-харыыланан,
Айаннаан айгыстан
Ахсым ууларын
Аҕас үрэхтэргэ аҕаллылар, 
Дохсун ууларын 
Тутаах үрэхтэргэ куттулар,
Устар ууларын
Улуу үрэхтэргэ суккуйдулар. 
Улуу эбэлэр буоллахтарына 
Орто туруу дойду 
Улуу үрэхтэрэ буолан, 
Улуутуйан-уораадыйан,
Аан ийэ дайды
Ааттаах үрэхтэрэ буолан,
Айгыстан аҥааттан, 
Хайыр тааһы харыйан, 
Очуос тааһы суурайан, 
Ийэ сири сиҥнэрэн,
Түгэҕин көрдөрбөтөх,
Биэрэгин биллэрбэтэх,
Улаҕатын булларбатах,
Улуу муора диэки устан
Улутуһа турдулар...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>dptk8vdu9splz7tnotulsafl924muyu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Н. З. Копырин). Төрдүс глава</title>
    <ns>0</ns>
    <id>85</id>
    <revision>
      <id>4581</id>
      <parentid>4580</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T07:34:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4581</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37056" sha1="0h7t3wm0ic3h7rka3rs8378b3i393zq" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Төрдүс глава)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Копырин Н.З.) Үһүс глава. Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр|Үһүс глава]]
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Н. З. Копырин). Бэһис глава/1 кэрчик|Бэһис глава/Бастакы кэрчик]]→
 | notes      = 
}}


== САХА   ПОЭЗИЯТЫН ДЬҮҺҮННЭЭҺИННЭРИН СОРОХ УРАТЫЛАРА ==

Саха поэзиятын үгүс дьүһүннээһиннэрин атын омук дьоно сүнньүнэн өйдүөхтэрин сөп. Ол эрээри сорох дьүһүннээһини өйдүүрү ааһан, сүрэҕинэн ылынарга саха былыргы итэҕэлин, абыычайын, майгытын, былыргы легендаларын, үһүйээннэрин уонна сорох ураты поэтическай үгэстэрин, зстетическэй көрүүлэрин билиэххэ наада.

Аҕа дойду сэриитин саҕана хаан-уруу Украинаны өстөөх оккупациялааһыныттан босхолуурга саха буойуннарын ыҥыран хоһуйарыгар П. Тулааһынап бу курдук эппитэ:
:Өстөөҕү кыйдаа, өлөр, үүр, 
:Эн киир бастакы кэнкэҕэ, 
:Ньургун Боотур көмүскүүр 
:Күндү Туйаарыматын кэриэтэ, 
:Украинаны өрүһүй!
(78—179)

Оттон ыалдьыыттан, балыыһа суорҕаныгар-тэллэҕэр хам ылларыыттан буумтуйуу абатын Сем. Данилов бу курдук хоһуйар: «мин Мүлдьү Бөҕөлүү буумтуйан муҥнаҥным бу өлүү олохтуун быысаһар сиригэр» (18 — 119).

Күн улууһун дьонун көстүбэт биистэртэн көмүскүүргэ туох баар күүһүн-күдэҕин харыстаабакка охсуспут Ньургун Боотур уонна отут сааһыгар диэри босхоҥ сыппыт Мүлдьү Бөҕө тустарынан олоҥхолору билэр киһи бу хоһооннор образтааһыннарын сүрэҕинэн-быарынан ылыныахтаах, ордук үчүгэйдик өйдүөхтээх.

Итини тэҥэ Арсан Дуолай, Ап Чарай, Уот Уһутаакы уо. д. а. олоҥхо персонажтара, айыылар, иччилэр поэтическай образтааһын быһыытынан туттуллаллар. Аллараа дойдуга, Ап Салбаныкы айаҕар, Өлүү Чөркөчүөх төрдүгэр, Үс Ньүкэн үтүгэн түгэҕэр алдьархайдаах адьарай аймахтара олороллор диэн олоҥхоҕо этиллэр. Кинилэр аҕа баһылыктара арбаҕаһын бүрүммүтүнэн төрөөбүт, адаҕатын кзппитинэн кэлбит, арсыын тиистээх Арсан Дуолай (Буор Маҥалай) диэн аатырар. Аллараа дойду адьарайдара — орто дойду дьонун өлөр өстөөхтөрө — алдьатарталыыр эрэ адьынаттаахтар, ахса биллибэт ааһар албастаахтар, куотар кубулҕаттаахтар, туттарбытынан балыырдаахтар, көрдөрбүтүнэн мэлдьэхтээхтэр. Дьэ, ол иһин сорох поэттар айымньыларыгар немец фашистара Арсан Дуолай аймахтарыгар холуллаллар (4—388).

Аллараа дойду биир аарымата ап төрдө аатырар Алып Хара бухатыыр буолар. Кини ооҕуй оҕус бадараанныыр иһик бадылҕах дойдуга олорон, Ап Чарай оҕуур быатынан айыы бухатыырын сөрүү тардан ылан, өлүү кутатыгар батылыннарар идэлээх. Ол курдук, тоҕус халлаан үрдүгэр тура төрөөбүт Айыы Дьураҕастай бухатыыры  сөрөөн өлөрөрүгэр  тириэрпитин  Ньургун Боотур быыһыыр. Алып Хара — өлүү луоҕатын ис кы-рыытыгар үс хос бастаах, сэттэ салаа кутуруктаах, сэттэ анньар иннэлээх, өрөҕөтүгэр аҕыс атахтаах таллан эриэн дьүһүннээх баҕадьы буолан, үс төгүл түүрүллэн, көстөр-көстүбэт гына сытар. Ап Чарай быатыгар чороччу эриллибит Айыы Дьураҕастай эмиийин кэрзтигэр диэри өрө көбөн истэҕин аайы ол күтүр өлүү дьуоҕатыгар тимиччи тардан иһэр эбит. Ньургун Боотур, эдьиийэ Айыы Умсуур удаҕан биэрбит айыы далбар кымньыы-тынан Ап Чарай быатын быһа түһэн, Айыы Дьураҕас-тайы быыһыыр. Кинилэр иккиэн көмөлөөн Алып Ха-раны өлөрөллөр. Дьэ итинтэн поэттар Ап Чарай быа-тынан дьүһүннээһини элбэхтик киллэрэллэр.

Баай баттала, хабалата — Ап Чарай быата: «бардам баай Ап Чарай илимэр иҥнэммит бакаайы кэтэрбит, бакыйан иһэрбит» (8—118).

Немец фашистарын оккупацията — Ап Чарай. кэлгиэтэ, ол кэлгиэттэн Советскай сири босхолуурга поэт буойуннары ыҥырар: «айыы аймаҕын атаҕын кыаһы-лаабыт Ап Чарай кэлгиэтин быһыта сынньаҥҥын, күн дьонун көмүскүү оҕус!»

Колониализм — Ап Чарай супту уулааһына: «Азия, Африка норуоттара, Ап Чарай супту уулаабыт кулуттара!» (8—137, 59).

Уот былыр сахаҕа олох тыына буоларын, уот иччитигэр Хатан Тэмиэрийэҕэ сүгүрүйүү олус күүстээҕин, уокка сыһыаннаах дьүһүннээһиннэр злбзхтэрин туста-рынан инники этэн турабыт. Уокка сыһыаннаан образтаан этиилэри норуот итэҕэлин билэр эрэ киһи үчүгэйдик өйдүөн сөп: «Эмиэ киэһэ эргийэн кэлэр, үөрэр Хатан Тэмиэрийэ» (23—117). Аҥардас бу этиини өйдүүргэ Хатан Тэмиэрийэ диэн кимин-тугун, киниэхэ дьон сыһыанын, кини майгытын, дьүһүнүн-бодотун, кини хаһан, тоҕо үөрэрин уо. д. а. билиэххэ наада. Оттон ону билбэт киһиэхэ бу хоһоон поэтическай алыба сүтэн хаалар.

Күнү быһа таһырдьа үлэлээн-хамсаан тоҥмут, аччыктаабыт дьон киэһэ дьиэлэригэр мусталлар, көмүлүөк оһохторун тигинэччи оттоллор, күөстэрин күөс-түүллэр: дьиэ иһэ сырдыы, саҥа-иҥэ хойдо түһэр, оһоххо толору симиллибйт хардаҕастар көхтөөхтүк умайан бачыгырыыллар,— дьэ, кырдьык оччоҕо били, үҥэр-сүк-тэр үөрүнньэҥ Хатан Тэмиэрийэлэрэ күлэн-салан алларастыырга дылы буолар.

Былыргы кэнэн саха уоту билгэ оҥосторо. Оһохтон кыым ыстанан суол ааныгар түһэрэ — «ыалдьыт кэлэрин сүрэ» диэн буолара. Ол иһин хоһооҥҥо этиллэр:
:Көмүлүөк күөдьүйэр, тыһыргыыр, 
:Суол ааныгар уот ыстанар. 
:Ийэм дьиибэргиир: «Ким кэллэ, тыый, 
:Хара түүнү харахтанан?»
::(4—210)
Оттон тымтыгы ачаахтаан баран туорайын уматтахха, хайа диэки ыстанарынан көрөн, булт кэлэрин-кэлбэтин билгэлииллэрэ: аан дизки ыстаннаҕына — булт суох, оһох диэки ыстаннаҕына - ас кэлииһи диэн буолара. Маны «сыҥаах ойуун» диэн ааттыыллара. Ол иһин былыргы итэҕэли утаран поэт этэр:.
:Тымтык «сыҥаах  ойуун»  албынныыр этэ 
:Күөспүт оннугар ыстанан. 
:Уу оргута-оргута өр кэтэтэн, 
:Кураанах кээлтэр муҥхаттан. 
::(4—217)
Тыа иччитэ — Байанай үөрэри сөбүлүүр дии саныыллара. Ол иһин, кыратык да бултуйдахтарына, үөрэллэрэ-көтөллөрө. Холобур, бүүчээни өлөрөн баран, аарыма булду охторбут курдук, соруйан кыайбатаҕа буолаллар, синньигэс титиригинэн төһүүлээбитэ буола-буола, онтукаларын тоһута баттыыллар. Итинтэн «бүүчээн төһүүтүгэр дылы» диэн үгүстүк этиллэр номох үөскээбит (121—94).

Сахаҕа былыр ойууннуур идэ сайда сылдьыбытын быһыытынан ойууҥҥа сыһыаннаах этиилэр, уус-уран ойуулааһыннар үгүстэр. Ойуун биир суол соруга — араас абааһылар, куһаҕан тыыннар киһини ыарытыннаралларын, «сииллэрин» утары охсуһуу. Кини абааһылары утары охсуһарыгар кыырар. Кыырарыгар элбэх бытырыыстаах, айгырастаах халаат курдук таҥаһы кэтэр. Кини кыаһааннарыгар күһэҥэ, чыллырыыт, хобо, табытал, ойоҕос, балык тимирдэрэ диэннэр бааллар. Кыыра сылдьар ойуун күһэҥэ тимирэ быстан түстэҕинэ өлөр диэн буолара үһү. Ол иһин «күһэҥэ быата быстара буолла» диэн, алдьархай тирээтэҕинэ этиллэр тыл буолбут (22—391). «Арбаҕастаах да абыраабат, бытырыыстаах да быыһаабат буолла» диэн эмиэ ойуунтан сибээстээх, ойуун да кыайбат буолла диэн этии &lt;50—221).

Былыргы кэпсээннэр, үһуйээннэр геройдара, сюжеттара образка киириилэрэ үгүс буолар. Былыр Мэҥэҕэ Кыычыкыын баай үлэһиттэригэр биирдэ оҕус төбөтүн буһаран сиэтиэх буолбут. Үлэһиттэр үөрсүбүттэр. Үлэ бөҕөнү үлэлээн бараннар, аччыктааннар, төбө сиэн абыраныахпыт буоллаҕа дизннэр, омурҕаннарыгар тах-сыбыттара — астара кэм да буһа илик буолар. Күнү быһа үлэлээн аччыктаан, сылайан охтон түһэллэрэ буолбутун ,кэннэ кэмниэ-кэнэҕэс кэтэтэн-кэтэтэн дьэ буспута эбитэ үһү ол кэччэгэй баай оҕуһун төбөтө. Он-тон ылата, туох кыаллыахха айылаах кыаллан биэрбэтэҕинэ, «аата, Кыычыкыын оҕуһун баһа буоллаҕа» диир буолтар (48—156). Арыт хоһооҥҥо «Кыычыкыын баһа буоллаҕай»,— диэн быһаччы эмиэ этэн кэбиһэллэр эбит: «Кыычыкыын баһа буоллаҕай, күөһү хотор!.. Эр киһи ыксыыр» (4—177).

Советскай былаас буолуон иннинэ саха обществотыгар «бастаахтар» уонна «баһа суохтар» диэннэр бааллара. Улахан мунньахтарга, түмсүүлэргэ, муҥха балыгын үллэстиигэ: «бастаахтар, бэттэх кэлиҥ», «баһа суохтар, антах туруҥ»,— диир тыллар үгүстүк иһиллэллэрэ. Маннык этиилэри оччотооҕу дьоннор бэрт үчүгэйдик өйдүүллэрэ: «бастаахтарынан» баайдар, тойоттор, нэһилиэк, улуус дуоһунастаахтара, аҕа ууһуҥ баһыльжтара аатыраллара, оттон «баһа суохтарынан» хамначчыттар, дьадаҥылар буолаллара. Ити чахчылар оччотооҕу олоҕу көрдөрөр айымньыларга кииртэлээн тураллар. В. Соловьев «Ол күн» диэн былыргы муҥ-ханы ойуулуур поэматыгар этэр: «Баҕадьылаахтар, бастаахтар мустан тураннар мунньахтаатылар» (50—-42), А. Кулаковскай баай, дьадаҥы охсуһуута күүһүрбүтүн бу курдук этэр:
:Баһаам баайдар... 
:Баһа суох дьон 
:Бастыҥ сиилэлэрин 
:Баһыйан кэбиһэн, 
:Баламат алдьархайы арыйбыттар. 
::(43 — 125)

Саха оччотооҕу олоҕун билбэт киһи ити этиилэри сөптөөх быһаарыыта суох сатаан өйдүө суоҕа. Билиҥҥи -сахалар сорох образтаан этиилэр үөскээбит төрүттэрин бэйэлэрэ да билбэттэр. Холобур, «бэс ыйыгар Бээчээн муннун үлүппүтүгэр дылы», «сэттэ кэрэх этиттэн маппыт Тэлээһэйгэ дылы», «буруй эрэ Моттойоҕо диэбиккэ дылы» уо. д. а. хоһоонноон этиилэр аан бастаан туохтан үөскээбиттэрэ умнуллан эрэллэр. Ол да буоллар, ити этиилэр билигин даҕаны поэттар хоһуйууларыгар киирэр түбэлтэлээхтэр. Күннүк Уурастыырап «Моттойо туһунан» диэн саҥа хоһоонугар этэр:
:Ыскылаат падбаалын кэмигэр 
:Ыраастыыр дьаһалы ылбакка, 
:Тоҕус уон тоҕус туон хортуоппуй 
:Толооҥҥо тоҥмута толооһун.
::Буруйун онуоха олоччу
::Моттойо сүгэрин сөҕөбүн.

Поэт тэрээһин мөлтөҕүттэн государствоҕа улахан ороскуот тахсарын, онуоха дьиҥнээх буруйдаах зппиэк-кэ тардыллыбакка хааларын сытыытык күлэр.

Араас үһүйээннэртэн, остуоруйалартан сибээстээх образтааһыннар эмиэ бааллар. Ыйга көстөр хара бэлиэлэр саха хараҕар аргыһаҕынан уу баһан иһэр кыыс күлүгүн курдук көстөллөр. Итинэн сибээстээн номох үөскээбит. Ол номох биир вариана маннык: бэрт былыр биир тулаайах хамначчыт кыыс, ыйдаҥа түүн күөлгэ аргыһаҕынан уу баһа киирэ сылдьан, эрэйин-муҥун чэпчэттэрээри, ыйтан көрдөспүт. Онуоха сурдээх улахан буурҕа түһэн, кыыһы ыаҕастары, аргыһахтары баҕастары олоччу көтүтэн ыйга тиэрпит. Сорохтор кинини «Ый кыыһа», «Ый иччитэ» диэн ааттыыллар. Дьэ ол иһин наука, техника дохсуннук сайдар үйэтигэр олорор поэттар халлаан,куйаарыгар тахсыахпыт, атын планеталары сиһилии чинчийиэхпит, кистэлэҥнэрин арыйыахпыт диэн хоһуйалларыгар этэллэр:
:Сотору Марска,
:::Ыйга
:::::ыттыахпыт, 
:Ыаҕас сүгэһэрдээх 
:::Ый кыыһыгар
:::::тиийэммит, 
:Ытыырын-соҥуурун
:::::ончу ууратыахпыт. 
:(90—22)

Үөһэ этиллибит номоҕу билэр буоллаххына эрэ ити хоһуйууну өйдүүгүн.

Тымныы оҕуһун туһунан номоҕу инники главаҕа кэпсээн турабыт. Ол оҕус муоһа билигин даҕаны образтааһыннарга киирэ турар: «норуотум, эн айар уохтарыҥ булгу охсуоҕа тымныы да муостарын» (93— 203).

Бу образтааһын тымныы оҕуһун туһунан номоҕу билэр киһиэхэ дөбөҥнүк өйдөнүөҕэ. Манна биһиги советскай норуоппут билиҥҥи сайдыыта тыйыс айылҕа эрэйин-кыһалҕатын аччатар кыахтаммыта үчүгэйдик дьүһүннэнэр.

Тоҕо сылгы уөһэ, ынах сүөһү илин үөһээ тиистэрэ суох буолбуттарын, тоҕо элиэ кулуннуу кистиирин, тоҕо чооруос төбөтө кыһылын, оттон хаххан хара тыаҕа хараҥа түүнү харахтана сылдьарын уо. д. а. тустарынан бэрт элбэх көрдөөх-күлүүлээх кэпсээннэргэ, остуоруйаларга олоҕурбут өс хоһоонноро, образтаан этиилэр бааллар. Итинник этиилэр суругунан поэзия дьүһүннээһиннэригэр эмиэ кыбыллан киирбит буолаллар: «куһаҕан тылынан үөхсээччи куччугуй чөкчөҥө ханнаный? өрүүтүн өлөөрү куттааччы өһүргэс өгүрүө ханнаный?» (32—146); «мин сүөгэй сиэҕим...»,— диэх курдук, симиктик чыычаах ыллаата (91—34). Бу — норуот былыргыттан көтөр кынаттаах саҥатын-иҥэтин, туттар быһыытын мындырдык өйдөөн хаалбытыгар олоҕурбут этиилэр. Холобур, үгүрүө (өгүрүө) олус аҕыйах сымыыты сымыыттыыбын диэн, онтон абаран, үөһээ халлааҥҥа кыырайан тахса-тахса, сиргэ үлтү түһээри муҥнанар диэн буолар. Оттон көлүөс чыычаах сааскы сарсыардааҥы минньигэс саҥата саха киһи кулгааҕар: «мин чүөгэй чиэҕим», «Түмэпийи чиэҕим», «киһини-сүөһүнү чиэҕим»,— диир курдук көрүдьүөстүк иһиллэр.

Норуот уратылаах абыычайа, майгыта айымньыга араастаан киирбитэ элбэх буолар. Олору барытын ааҕан сиппэккин. Сыччах биир холобуру ылыаҕыҥ. Василий Соловьев «Ол күн» поэматын геройа Халлааскы Хабырылла биир сиргэ бэйэтин туһунан бу курдук этэр:
:Оҕо төрөппөккө кырдьыбыт
:Оҕонньордоох эмээхсинтэн   үөскээммин,
:«Орук уола» дэтэммин,..
:Кэдэрги кэскиллэммит
:Уһун сордоох этим, оҕолоор! 
::(56—36)

Бу «орук уола» диэн кимий? Маныаха оһуобай хос быһаарыы баар буоллаҕына эрэ сатанар. Тыаҕа көтөр уйатыгар майгынныыр, биир сиргэ хойуутук чохчолоспут мутуктаах тиит, бэс баар буолар. Оннук тиити, бэһи «арыктаах (оруктаах)» диэн ааттыыллар. Былыр оҕо төрөөбөт дьахтара, оннук мас анныгар, маҥан сылгы тириитин тэлгэтэн баран, ол үрдүгэр туһахталаах дьабака бэргэһэтин кэтэн, иннигэр дьэҥкир арыылаах чохоону ууран, сөһүргэстээн олорон, дойду иччитигэр ааттаан үҥэн-сүктэн, ытаан-соҥоон оҕо көрдөһөрө үһү. Бу олордоҕуна, олбоҕор ханнык эрэ үөн үөһэттэн түстэҕинэ, хап-сабар чохоолоох арыытыгар уган баран, арыыны кытта ыйыстан кэбиһиэхтээҕэ үһү. Ооҕуй түспүт буоллаҕына — кыыс оҕо сүрэ диэн буолара үһү. Арык (орук) оҕото ордуос майгылаах уонна үйэтэ кылгас буолар дииллэрэ. Итинтэн «арык оҕотугар дылы, кыра салгыны уйбакка бардаҕа» диэн тыл үөскээбит. Дьэ ол иһин, норуот ити былыргы абыычайын биллэх-иитинэ эрэ, эргэ кэм киһитэ Халлааскы Хабырылла бзйэтин кэрэгэй оҥоруутуттан кэмиринэрин өйдүөххэ сөп.

Үгүс дьүһүннээһиннэр норуот олоҕуттан-дьаһаҕыттан, ханнык айылҕалаах сиргэ олороруттан тутаахтаахтар. Былыр элбэх акка ындыы ыҥырдан үрэх бастыыр, ыраах, сындалҕаннаах сырыыга барар айанньыттар бас-такы ат кутуругун төрдүгэр үүттээх маһы баайан баран, кэлин ат тэһиинин ол үүтүнэн тартаран холбоноллоро үһү. Сис тыалар, таас хайалар кыараҕас ыллыктарынан аттар онно-манна сөрүөстүбэккэ, үтүрүспэккэ субуруһан айанныылларыгар итинник холбооттооһун табыгастаах эбит. А. Е. Кулаковскай этэринэн, саха айанньыттара өр туттубут ити үөрүйэхтэриттэн үөскээбит эбит ким кими эрэ арахсыбакка батыһа сылдьарын, кимниин эрэ куодарыһарын сиилээн «кутурук маһа буолбут» диэн образтаан этии.

«Ала кулуну төрөппүт» диэни саха тылын билбэт киһи сатаан өйдүө суоҕа. Оттон ити образтааһыч ис хоһооно түүнү быһа титйрээн утуйбатах киһини күлэн этии буолар. Түүн үлүйэн утуйбатаҕы тоҕо ала кулунунан образтаан эппиттэрэ буолуой? Ону бу курдук быһаараллар. Саха биэлэрэ саас үксүгэр күн тахсыыта төрүуллэр. Сарсыарда эрдэ, дьыбарга төрөөбүт кулун, тымныыга кырыаран, ыраахтан ала буолан көстөр. Онон бу этии змиэ норуот олоҕуттан, дьарыгыттан төрүөттээх буолан тахсар.

Уста уонна. бириэмэ ураты кээмэйдэрин туһанан хо-һуйуулары эмиэ ахтан аһарыахха сөп. Халыҥы «илии», устаны «уллуҥах», «сүөм», «харыс», былас», ырааҕы «көс», «күннүк», оттон бириэмэни «күөс быстыҥа» диэннэринэн уо. д. а. кээмэйдээһиннэр бааллар. Итинтэн «харыс хаалбыт, сүөм түспүт» диэн санаа түһүүтүн, муҥутахсыйыыны образтаан этэллэр. А. Е. Кулаковскай кыраһыабай кыыһы маннык хоҺуйар:
:Илин өттүгэр киирэн 
:Икки даҕаны чааска 
:Илии сыҕарыйбакка
:Истиҥнээн көрбүтүм иһин,.. 
:Аҥардас бэйэтиттэн. 
:Алҕаһы амныаны таһаарбаппын 
:Алайаана дьарылыкпыттан... 
::(44—145)

«Илии» халыҥы эрэ буолбакка, бу хоһооҥҥо этиллибитин курдук, арыт устаны бэлиэтииргэ эмиэ туттуллар.

П. А. Ойуунускай «Тимир көлө» диэн хоһоонугар паровоз айанын хоһуйарыгар маннык этиилэр баал-лар: «үс күннүк сиртэн ыла үөгүтэ иһилиннэ..., сатыы күннүк сиртэн сабыта сапсыйан салгына билиннэ» (36 -165).

Күннүк сир араастаах: «ат күннүгэ»— ат биир күннээҕи ортоку айана, «сатыы күннүк» — сатыы киһи күннээҕи ортоку айана.
Оттон бириэмэ кээмэйин быһаарыыга көннөрү «күөс быстыҥа» икки, «тоҥ күөс быстыҥа» икки араастаһаллар. Кэнникитэ бастакытааҕар балачча уһун кэм буолуохтаах: «Тохороон тохтообокко эрэ тоҥ күөс быстыҥа саҥарда» (56—119).

Манна Тохороон, холобурун эттэххэ, кыһын таһыттан киирбит тоҥ эт хаһан оргуйан буһуор диэри кэм устатыгар араатардаабыт (ити, а. э., чаастан ордук сыһа бириэмэ буолуохтаах).

Национальнай спортивнай оонньуулар көрүҥнэрэ — кылыы, ыстаҥа, куобах — дьүһүннээһиҥҥэ эмиэ киирэллэр. «Кырдьан баран кылыыһыт буолбут» диэн — кырдьаҕас киһи эдэр киһилии быһыытыйдаҕына этэр тыллара.

:Кырыйдарбын даҕаны, 
:Кылыйыахпын баҕардым. 
:Кыталыктыыр ырыаны 
:Кыҥкыната атаардым.
::(86-3)
Манна поэт, сааһыран да баран айар күдэҕэ мөлтөөбөтөҕүн туһунан этэрин сахалыы дьүһүннээһин уратытын билбэт киһи кэбэҕэстик өйдүө суоҕун сөп. Оттон арыт сорох поэттар сыл уон икки ыйын куобахтаан ыстаныы уон икки туоһа диэн хоһуйаллар.
:Дьыл уон икки туоһун
:Куоһарбахтыы куобахтаан, 
:Кыыралдьытан ааста быйыл 
:Быһый да дьыл барахсан! 
::(47 — 25)

Норуот уус-ураннык, хоһуйан этэр тыла муҥура суох элбэх, олору атын тылга биитэр уларытан, биитэр анал хос быһаарыылаан тылбаастыыллар. Кинилэри бэйэлэринэн тылбаастаатахха өйдөммөттөр.

«Баҕатаайап обургу... Тохорооҥҥо таала кырыыланан, тулутан олорпотугар тиэрпитэ» (56—9). «Таала кырыыланан» диэни, арай, нууччалыы этэр буоллар, «навострив селезенки» диэх курдук тахсыа этэ, ону нуучча киһитэ сатаан өйдүө суоҕа. Оттон сахалыытыгар буоллаҕына ити хоһуйан этии үчүгэйдик тахсар. «Тохорооҥҥо кыыһыран (абаран, өстүйэн), тулутан олорпотугар тиэрпитэ» диэбит буоллар, быдан сымсах буолуо этэ. Ити тэҥэ «быарын тарбыыр», «аллараа сыҥаах буолар», «кулгааҕар куба саахтаабыт», «бэлэһигэр биэс иннэлээх», «үүтүн тохпут оҕо курдук» эҥин диэн этиилэр бэрт элбэхтэр.

Киһи, сааһырдаҕына, злбэҕи билэн-көрөн, эрэйдэнэн, опыттанан, өйө-санаата кэҥиир, эдзрдэргэ сүбэһит-амаһыт буолар, ытьжтанар. Итинтэн «кырдьаҕастан алгыһын ыл», «кырдьаҕаһы хааһахха хаалаан сылдьан сүбэлэтиҥ» диэн өс хоһооиноро үөскээбиттэр. Иккис өс хоһооно үөскээһинэ өссө былыргы Эр Соҕотох Эллэй саҕаттан төрүттээх диэн үһүйээн баар. Эллэй Боотур Өлүөнэ сүнньүнэн хоту айанныырыгар аарыма кырдьаҕас аҕата оҕонньору, хааһахха уган баран, сүгэ сылдьан сүбэлэтэ испитэ үһү. Ити үһүйээни биллэххэ эрэ, бу аллараа күппүлүөтү өйдүөххэ сөп:
:Итиэннэ дьэ миигин, баҕар, 
:Эдэрдэр хааһахха хаайдыннар. 
:Ама куһаҕан буоллаҕай 
:Сүбэһит-амаһыт ааттанар.
::(4—354)

Саха норуотун поэзиятыгар абстрактнай өйдөбүллэри предметтэринэн холобурдаан этииураты үгэстэрэ эмиэ баар. Бу, баҕар, абстрактнай өй сайда илигинэ үөскүүр закономерность буолуо. Ол курдук, дьол-соргу, үөрүү-өрөгөй улааппытын, үрдээбитин кээмэйин сүөһүнэн, хайанан, тиитинэн дьүһүннээн этэллэр.

Ити үгэс билиҥҥи суругунан поэзияҕа, былыргытын курдук олус хойуутук да буолбатар, туттуллар. В. Соловьев «Ол күн» поэматын геройа Кылбаанап Миитэрэй этэр: «ат таппат айыылаах аатыран... хаатырга сиригэр быраҕыллан...» (56—115).
Сахаҕа элбэх кээмэйин ханнык эрэ чопчу чыыһыланан этэн кэбиһэр эмиэ ураты үгэс баар. Маннык холобуру ылыаҕыҥ: «тоҕус кубулуйбат кулугулаах, аҕыс халбарыйбат хараҕалаах, түөрт төлөрүйбэт сүдьүгэстээх түмэн бараан түүн ийэ...»

Түүнү «кулугулаах», «хараҕалаах», «сүдьүгэстээх» гына хоһуйуу, үөһэ эппит курдук, абстрактнай өйдөбүлү предметтэринэн холобурдаан этии буолар. Оттон 
«тоҕус», «аҕыс», «түөрт» дизн чопчу чыыһылалар «элбэх» диэн суолтаҕа туттуллубуттар. Биитэр маннык холобуру ылыаҕыҥ: «тоҕус улууһу тоторор кумалааннарын дурдата, аҕыс улууһу аһатар араҥнарын аҕата, сэт-гэ улууһу иитэр иринньэхтэрин ийэтэ буол! (44—93, 95). Манна «тоҕус улуус», «аҕыс улуус», «сэттэ улуус» диэннэр «үгүс улуус» эрэ диэн суолталаахтар. Онон, үөһэ аҕалбыт холобурбут элбэх улуус кыратын-кыамматын көрөр-харайар киһи буол диир ис хоһоонноох. Элбэх кээмэйин чопчу чыыһыланан этэр үгэс сороҕор тылы тылга, дорҕоону дорҕооҥҥо дьүөрэлиир баҕаттан үөскээбит буолуон сөп.

Уонна 3, 7, 8, 9 саха поэзиятыгар элбэхтик туттуллар ытык ахсааннар буолаллар. Сорохтор 7, 8, 9 чыыһылалары туттуу бастаан үөскээбит төрдө түбэһиэхчэ, тылы дьүөрэлииргэ эрэ буолбатаҕа буолуо диэн суруйаллар. Ол курдук, саха ырыатыгар уонна олоҥхоҕо «аҕыс иилээх-саҕалаах аан дайды» диэн этии былыргыттан киһи аймах саҕах өттүлэрин (туһаайыыларын) туһунан өйдөбүлүттэн тахсыбытын сабаҕалыыллар эбит (53—115).

Оттон «сэнээбиккиттэн сэттэҕин ылыаҥ» диэн өс хоһооно туохтан үөскээбитэ буолуой? Тоҕо чолчу «сэттэ» буолла, тыл дьүөрэтигэр эрэ дуо? Маны топонимиканан дьарыктанар М. С. Иванов, былыргыны билэр кырдьаҕастар этиилэригэр олоҕуран, бу курдук тойоннуур. Былыр сахаларга «ынах сэттэтэ» диэн халыым баара үһү. Уол дьоно кыыс дьонугар сэттэ сүөһүнэн (биир оҕус, биир ат, биир көннөрү сылгы, түөрт ынах) халыым төлүүллэр. Итинтэн былыргы дьон: «Бэйи, доҕор, ити киһини сэнээмэ. Кыыстааххын буолбат дуо, кини уоллаах. Улаханнык сананыма эрэ, аны сэттэҕин (а. э. халыымҥын), киниттэн ыла сылдьаайаҕын»,— диэн этиһиилэрэ үөскээбит (28—109).

Ханнык эрэ чопчу чыыһыланы «элбэх» дизн суолталаах тылы дьүөрэлииргэ туттуу эмиэ үгүс: «аҕыс салаалаах ача күөх от, үс салаалаах үкэр күөх от, тоҕус салаалаах локуора күөх от, сэттэ салаалаах бэттиэмэ күөх от» (52—22). П. А. Ойуунускай биир хоһоонугар «үс саха үөскүөҕэ, үүнүөҕэ-үрдүөҕэ» (36—208) диэһинэ «элбэх саха», «саха норуота бүтүннүүтэ» диэн суолталаах.

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>0h7t3wm0ic3h7rka3rs8378b3i393zq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көтөр кэлиитэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>86</id>
    <revision>
      <id>5777</id>
      <parentid>3807</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T06:38:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5777</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9707" sha1="3hx2s6n2mzlzuvld2c9f5dm5crs7yyi" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Итирик Бурсуй ырыата (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[Куорат кыргыттара (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]→
 | notes      = 
}}

=== Көтөр кэлиитэ ===
&lt;poem&gt;
Күн сирин диэкиттэн 
Күөкэспит быһыылаах, 
Көмүстээх куорсуннаах 
Көтөр бииһин ууһа, 
Көҕүһэ-көҕүһэ
Көтөн кэлэн, 
Көй-боллох уйаланан, 
Көмүс-ньээкэ сымыыттанан 
Көччүйэн-көрүлээн эрэр.

Соҕуруу дойду диэкиттэн
Солотуу көмүс хотоҕойдоох,
Солко-сурук куорсуннаах
Солун көтөр
Суугунаан кэлэн,
Соҥуруо көмүс сымыыттанан
Соргута улаатта. 

Кытай сирин диэкиттэн 
Кылыбырас сырыылаах, 
Кыһыл-күөх түүлээх 
Кынаттаах кыылларым 
Кылаан бэттэрэ, 
Кыттыһа-кыттыһа 
Кырылаһан кэлэн, 
Кылбаҕыр көмүс сымыыттанан 
Кыһалҕаларын ситтилэр.
&lt;/poem&gt;

=== ТУЛЛУК ===
&lt;poem&gt;

Туус маҕан хаар 
Турар эрдэҕинэ, 
Туох-ханнык иннинэ 
Туттаҕар дьүһүннээх, 
Тутум бэйэлээх 
Туллуктуура барахсан, 
Тустаах суорумньу курдук, 
Туналҕаннаах халлаанынан 
Туйааран кэлэн, 
Тууйуллубут санаабын 
Туругурдан туһалаата.
&lt;/poem&gt;

=== ХОТОЙ ===

&lt;poem&gt;
Тумустаах кыыл тойоно, 
Көтөр кыыл сүрдээҕэ, 
Кынаттаах кыыл ыраахтааҕыта — 
Чуучугуруур туус тумус, 
Чаачыгырыыр таас таҥалай, 
Бүрүө харах,
Бүтэй мүлгүн, 
Төгүрүк түрбүү кынат, 
Атара кутурук, 
Алтан сабарай, 
Ала мондоҕой, 
Тайбыыр дьаҕыл, 
Сүҥкэн эрэли 
Хомпоруун хотой кыыл, 
Туллук чыычааҕынан тотон, 
Үрүҥ чыычааҕынан үтэлэнэн, 
Аччыгый чыычааҕынан 
Аһылыктанан кэлэн, — 
Хоҥкугур төбөлөөх, 
Хоҥнорхой хатырыктаах, 
Хоппоҕор силистээх 
Хоҕудал хара тииккэ 
Хоҥсоллон олорорун 
Холобурдаан көрөн баран, 
Хомурахтаах хаар-муус 
Хоҥноору гыммыт диэн, 
Хорбуйбут санаам 
Хоһулайан тиийэн кэллэ.
&lt;/poem&gt;


=== ТУРААХ ===

&lt;poem&gt;
Көй көтөр
Көстүөн арыый иннинэ,

Тэнтик-мунтук көппүт,
Тэлиэс-былаас тайбаабыт,
Тэрилик-турулук көрбүт 
Дааҕынай кыылым кэлэн 
Дабдарыс-ибдэрис ойдо, 
Таахыр-туукур хаамта, 
Даах-дуук ыллаата.
&lt;/poem&gt;


=== ТУРУЙА ===

&lt;poem&gt;
Сотору соҕус 
Соҕуруу дойдуттан 
Суй-маҕан халлааны 
Субатынан соҕус 
Суруйа охсон кэлбит, 
Сундуллубут уҥуохтаах,
Суптуллубут тумустаах, 
Сурдуҥу дьүһүннээх 
Субан туруйа кэлэн, 
Солко-нуолур хонуубар 
Суодаҥнаһан эрэллэрин 
Суһумнаан көрөн баран, 
Сутаакы дьылбыт 
Суураллыбыт эбит диэн, 
Суһуктуйбут ньуурум 
Сууйулунна курдук.
&lt;/poem&gt;


=== ХААС ===

&lt;poem&gt;
Хараҥатыҥы дьүһүннээх, 
Ханаҕар быһыылаах, 
Халыгырас саҥалаах 
Хаастыыра барахсан 
Хабыр-дьолуо халлаан 
Хабырыттар тараһатынан 
Хаҥынаһан кэлэн, 
Харалдьыттаах сиргэ 
Харабыллаах аһыы олороллорун 
Харахтаан бараммын, 
Харгыстаан турбут 
Хаҕыс дьылбыт 
Халбарыйбыт эбит диэн, 
Харыастыбыт санаам 
Халбарыйда курдук.
&lt;/poem&gt;


=== КӨҔӨН ===

&lt;poem&gt;
Күөкэллибит моойноох, 
Күөх баттахтаах, 
Күндү-үтүө түүлээх 
Көҕөнүктүүр куһум 
Күндүл-маҕан халлааны 
Күлэр-таллан өрөһөтүнэн 
Көмүс-уйгуур табыталыгар 
Көтөхтөрөн кэлэн, 
Көлүйэ күөлгэ 
Күөкэс гына түһэн, 
Көҥүлүнэн көччүйэн эрэрин 
Көрөөхтөөн бараммын,
Күтүр күбэ дьылбыт 
Күрэммит эбит диэн, 
Күл-көмөр буолбут санаам 
Күүһүрэн тиийэн кэллэ.
&lt;/poem&gt;


=== КЫТАЛЫК ===

&lt;poem&gt;
Кытай сирин диэкиттэн 
Кыырай-маҕан халлааны 
Кырсынан айаннаан 
Кылбаарыйан кэлбит, 
Кырыылаах тумустаах, 
Кылдьыылаах харахтаах, 
Кыҥкынас ырыалаах, 
Кынтаҕыр быһыылаах, 
Кылбаҕыр дьүһүннээх 
Кынаттаах кыылым 
Кырасыабай бэрдэ 
Кыталыктыыра барахсан, 
Кытыл сирбин 
Кырыйа көтөн иһэн, 
Кырпаҕа суох кырдалбар 
Кынтас гына түһэн, 
Кырыымпалыы кыҥкынаабытын 
Кыбычылаан истэн баран, 
Кыдьык хаан аргыстаах, 
Кыһалҕа кыттыгастаах, 
Кыыдааннаах кыһын баҕадьы 
Кырыата-кыдьыга 
Кыларыйбыт эбит диэн, 
Кыһарыллыбыт санаам 
Кый-бырах кыйданна.
&lt;/poem&gt;


=== КЫЫРТ ===

&lt;poem&gt;
Хотоҕойдоох хоодуоттара,
Табыталлаах талыылара,
Кынаттаах кытыгырастара
Кыырт, кырбый икки
Кыра көтөрү
Кыама суох
Кырган аххан эрэллэр.
&lt;/poem&gt; 


=== МОХСОҔОЛ ===

&lt;poem&gt;
Кустук доҕуһуола,
Чаҕылҕан даҕыһыала,
Сындыыстыы сырыылаах,
Күүрүүлээх этиҥ күүстээх,
Курулас куорсуннаах,
Кырылас кынаттаах,
Хорулас хотоҕойдоох, 
Моонньугар мойбордоох
Мохсоҕол обургу
Булт бөҕөнү булан
Бурайа оонньоон эрэр.
&lt;/poem&gt;


=== БЫТАХАЙ КӨТӨР, ЧЫЫЧААХ ===

&lt;poem&gt;
Бытахай көтөр
Бырдьыгынас буолла,
Кыра көтөр
Кырдьыгынас буолла.
Быгылах быыһын аайы
Бырылас былдьырыыт,
Бадараан саҕатын аайы
Барылас бараах буолла.
Таҥара сарыыта
Талах ойуурдарга
Тардыы көмүс табыталлаах
Талыы ырыаһыттара,
Таҥараны санаан, дьаргыстылар.
Күн тахсыыта Күөх тыаларга
Көмүс түөстээх Күндү ырыаһыттара
Күн айыыга үөрэн
Күүгүн бөҕөнү түһэрдилэр.
Күнүскү диэкинэн
Күөх көбүөр хонууларга
Күөмэйдээх үтүөтэ
Күөрэгэйдиирэ барахсан,
Күн үчүгэйигэр үөрэн,
Күөрэйэн көтө-көтө,
Көр бөҕөнү түһэрдэ.
	
Аламай маҕан күн Арҕаалыырын саҕана,
Араан тыаларга
Алтан түөстээх
Алыптаах айахтаахтара
Айбыт айыыны санаан
Араас ырыаны арыйдылар.
Им сүтүүтэ иһиирдилэр,
Түүн үөһэ үһүүрдүлэр.
&lt;/poem&gt;


=== КЭҔЭ ===
&lt;poem&gt;
Кэрэ-дьаҕыл дайдым 
Киэркэйбитин кэннэ
Кэлэн баран, 
Кэлэҕэйдээн сылдьыбыт,
Кэрдэстигэс кэҥириилээх,
Кэдэгэр систээх,
Кээдьэгэр быһыылаах
Кэҕэлиирэ кыылым,
Киҥкил-силик тыам
Кэрискэ маһыгар
Кэдэллэн олорон,
Кэрэ-чуор куолаһынан
Кэрэ билэтик эппитин
Кэрэхсии истэммин,
Кэрэ солун дьылыкайбыт
Кэлбит эбит диэн,
Кэри-куру буолбут санаам
Кэҥээн тиийэн кэллэ.
&lt;/poem&gt;


=== АНДЫ ===
&lt;poem&gt;
Кэнньэ-кэнэҕэс,
Кэлэр кэхтибитин кэннэ,
Эрдэ кэлбит
Эргэрбитин кэннэ,
Урут кэлбит
Уйаламмытын кэннэ,
Хара дьүһүннээх,
Харалҕан харахтаах,
Хохуоралаах хонуруулаах, 
Холуочуктуу холуон,
Итириктии имэҥнээх, 
Ааттаах кыыл 
Анды барахсан 
Айаннаан кэллэ...
&lt;/poem&gt;


[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>3hx2s6n2mzlzuvld2c9f5dm5crs7yyi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балык ыама (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>87</id>
    <revision>
      <id>5775</id>
      <parentid>5766</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T06:38:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5775</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2164" sha1="45jzeepmazparyhktz01n5yu20fvnqu" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Ардах (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[Итирик Бурсуй ырыата (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Балык ыама}}
&lt;poem&gt;
Халыҥ хаар 
Хаппахтаан кэбиһэн 
Хараҥаҕа хаайбыт 
Ханньыылаах бииһин ууһа, 
Харгыстаабыт хаар-муус 
Халбарыйарын кытта 
Хараҥаттан быыһанан, 
Хаана ирэн 
Харылас сүүрүгү 
Харсыһа харбаан, 
Хаадыктаах ууну булан 
Хаҥаан-элбээн кэллэ.

Саахаллаах дьыл
Салаҥ дириҥҥэ саһыарбыт
Саҥырыалаах балыга,
Сааскы уу
Сайарын кытта
Саргылаах ууну булан,
Саҥырыатын сайа үннэн,
Саҥа ыччат үөскүүр
Салалтатын салайда. 

Идэмэрдээх тымныы 
Ийэ ууларга 
Иһитэн кэбиспит 
Искэхтээх балыга, 
Итии кэлэрин кытта 
Иитиллэр сири 
Ирдээн булан, 
Искэҕин ыан, 
Ирбэнньик ыччаты элбэттэ.

Күбэ дьыл
Күтүр дириҥҥэ
Күрэтэн кэбиспит
Күөл балыга,
Күр муус
Көтөҕүллүбүтүн кэннэ
Күөрэйэн тахсан,
Күн уота көрбүт
Күөх оттоох кытыыга
Көрүлүү-нарылыы ыата. 

Кыһыл көмүс кырыстаах ыама 
Кыама суох кырдьыгынаата,

Үрүҥ көмүс өҥнөөх төрүөх
Үгүс үлүгэр үөскээтэ, 

Хара көмүс хатырыктаах ыама 
Халыан элбэх хаҥаата.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>45jzeepmazparyhktz01n5yu20fvnqu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тыа кыыла (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>88</id>
    <revision>
      <id>5788</id>
      <parentid>3825</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T06:43:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5788</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1374" sha1="o1wt4r8r7bkchgv2g8ra5hx1q8oaowj" xml:space="preserve">
{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Саха омук (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[Үөн-көйүүр (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Тыа кыыла}}
&lt;poem&gt;
Амырыын тымныы
Арҕахха иһиппит
Ардай анаҕастаах
Адьырҕа кыыллар —
Атырдьах атахтаах,
Адаархай муостаах
Анамы тайах — таба,
Алдьахайдаах дьыл аттанан
Астара тахсан,
Абыранан бардылар. 

Күндү-үтүө түүлээх 
Күтүр бэттэрэ, 
Күбэ дьыл күрэнэн 
Күннэрэ тахсан, 
Көҥүл баран, 
Күөххэ көттүлэр.

Турар атахтаах
Туура оппокко
Тугуттаан тубуста, 

Түөрт атахтаах 
Түөрэ оппокко 
Төрүөхтэнэн төлөһүйдэ,

Сүүрэр сүһүөхтээх
Сүдү дьыл оборбут
Сүмэтин толорунна.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>o1wt4r8r7bkchgv2g8ra5hx1q8oaowj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөн-көйүүр (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>89</id>
    <revision>
      <id>5789</id>
      <parentid>3826</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T06:44:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5789</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1031" sha1="j2m0p74q7xjlz6j4y4nkqql2ajz81wt" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Тыа кыыла (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[Хаар хараарыыта, үрэх эстиитэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Үөн-көйүүр}}
&lt;poem&gt;
Үрүҥ айыы үөскэппит, 
Үксүн өйдөөх үтүөтэ
Өтөрү өйдүөбэтэх,
Үөн-көйүүр
Үллэҥнэс буолла. 

Кыраҕы харах 
Кыайан аахпатах 
Кыамаайы-бырдах 
Кыймаҥнас буолла.

Саха урааҥхай
Сатаан сабаҕалаабатах
Салаҥ элбэх
Сахсырҕа-ньаалаҕай
Сааҕынас буолла.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>j2m0p74q7xjlz6j4y4nkqql2ajz81wt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Этиҥ (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90</id>
    <revision>
      <id>5791</id>
      <parentid>5767</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T06:44:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5791</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2583" sha1="51pbb5f6trrxldz4jvfak534q7g4qr2" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Хаар хараарыыта, үрэх эстиитэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Этиҥ}}
&lt;poem&gt;
Күдэн былыт үктэллээх,
Итир былыт илдьиттээх,
Дугуй былыт олбохтоох,
Сүгэ-таас сүргүөһүннээх,
Сааллар чаҕылҕан сапсыырдаах,
Кутаа уот куйбуурдаах,

Дуксуурдаах Буура Дохсун, 
Амырыыннаах Аан Дьааһын, 
Одурууннаах орой Буурай тойон

Үс күүрүүлээх
Үллэр этиҥ буолан,
Үрдүк халлаан өрөһөтүгэр
Өрө сүүрэн лүһүгүрэйдэ,

Хабырыттар халлааны 
Хайа сүүрэн лаһыгырайда,

Добун халлааны
Тоҕо сүүрэн лоһугурайда. 
Онтон —
Сир ийэ хатыҥы
Сидьиҥ өлүүлэр
Сирдиргэттэхтэрэ диэн,
Симэлитэн кэбиһээри
Силлиэрэн сирилэттэ. 

Сүөһү-киһи 
Сүрүн-кутун 
Сүлүүкүн аймаҕа 
Сүтэрбитэ буолуо диэн, 
Сүүлэр этиҥ сүргүөһүннэннэ.
Саха урааҥхай санаатын
Сах аймаҕа
Сарбыйбыта буолуо диэн,
Салаҥкый баҕадьы
Сааллар чаҕылҕан сапсыырданна.

Куччугуй-улахан киһи
Кутун-сүрүн
Куһаҕан аймаҕа
Куттаабыта буолуо диэн,
Кутталлаах үлүгэр
Кутаа уот куйбуурданна. 

Аан ийэ дайдыга 
Абааһы аймаҕа 
Адаҕыйбыта буолуо диэн, 
Амырыыннаах үлүгэр 
Аан халарык аргыстанна.

Ытык нуолур дайдыбын
Ыарыы-сүтүү төрдө
Ыксаппыта буолуо диэн,
Ынырыктаах тыас ымыыланна. 

Турар маска 
Дурдаламмыт абааһыга 
Дуксуйан тоҕо барда.

Чаллах маска
Саспыт абааһыга
Дьааһыйан сатарытта...
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>51pbb5f6trrxldz4jvfak534q7g4qr2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ардах (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>91</id>
    <revision>
      <id>5774</id>
      <parentid>5773</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T06:37:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5774</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1932" sha1="sog4jb4lutxyqr51cr4oqkrt47preo9" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[]]
 | next       = [[Балык ыама (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Ардах}}
&lt;poem&gt;
Ийэ дайды
Ииннэҕэ-хаттаҕа диэн,
Илин муораттан 
Итир былыта 
Илдьэ кэлиэҕинэн 
Итии ууну аҕалан, 
Ибир самыыр гынан, 
Ийэ сири 
Илитэн биэрэн, 
Икки атахтаах 
Иитимньитин тэрийдэ.

Дойду-сир
Туҥурбута буолуо диэн,
Тоҥмот муораттан
Дугуй былыта
Туолуон тохору
Тоҥмотох ууну аҕалан,
Толон самыыр оҥорон,
Тоҕо суккуйан биэрэн,
Туҥурбут дойдуну
Туругурдан кэбиһэн,
Турар-турбат
Туһанарын тууралаата. 

Ити дьаһалы
Бэтэрэнэн биллэххэ,
Аллараттан адыылаатахха,
Орто дойдуттан одуулаатахха, 

Эрдэҕэс улар 
Эбириэнин курдук, 
Эбир дьаҕыл былыт 
Элбээн тиийэн кэллэ;

Үүс кыыл
Өрөҕөтүн көрдүк,
Үрүҥ былыттар
Үөрдүһэн кэллилэр,

Хара эһэ тириитин 
Хардары-таары 
Тамнаабыт курдук 
Хараҥа былыттар 
Ханыылаһан кэллилэр. 
Онтон
Толон самыыр буолан
Тоҕо ыстанан
Тохтон курулатта,
Ичигэс баҕадьы 
Ибир самыыр буолан 
Ибиирэ турда...
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>sog4jb4lutxyqr51cr4oqkrt47preo9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өрүс бэлэхтэрэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>92</id>
    <revision>
      <id>5785</id>
      <parentid>3820</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T06:41:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5785</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23404" sha1="f2xxhhsc7uzf3263rsmm4axt0r6408w" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Өй, сүрэх икки мөккүөрэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[Саха дьахталларын мэтириэттэрэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Өрүс бэлэхтэрэ}}
&lt;poem&gt;
Үс үллэр үөстээх,
Өрүскэннээх сүүрүктээх
Өрөгөйдөөх Өлүөнэ — өрүс хотун 

Ыччаттарын ыҥырталаан, 
Кыргыттарын кытаттаан, 
Оҕолорун холбооттоон, 
Дохсуннук долгуннуран, 
Күүстээхтик көмүөллэнэн, 
Халыаннык халҕаһаланан,

Илин Сибиир уутун
Ирдээн туран
Иҥнэри тардан,

Хоту Сибиир уутун 
Хотуулаах үлүгэрдик 
Хомуйа тардан,

Орто дойду
Улуу үрэҕэ буолан
Улуутуйан-уораадыйан,
Аан дайды
Ааттаах үрэҕэ буолан,
Айгыстан-аймаһыйан
Айаннаата-аҥаарыйда
Эбээ, доҕоттоор!
Хор бу
Хоту диэки
Хотун эбэтигэр — 

Улаҕатын булларбатах, 
Биэрэгин биллэрбэтэх, 
Түгэҕин көрдөрбөтөх,

Хараҥа саарыстыбалаах,
Тымныы тыыннаах, 

Кыһын кыбаҕалаах, 
Чэлгиэн эркиннээх, 
Хаар хайыҥнаах, 
Муус олбохтоох,
Будулҕаннаах бурҕааттаах
Муустаах муора хотуҥҥа
Тиийдэ кини... Ол тиийэн, 
Хотун эбэтин 
Холугурас муус 
Хоонньугар киирэн, 
Хоһоонноон холдьугуруу сытта —
«Хотун эбэкэйим
Хоргута тоһуйуо диэн
Хоой хостуурдаах холлоттум, 
Эбэм эмээхсин
Эрэйэ-эрэҥкэдийэ тоһуйуо диэн, 
Энньэлээх-сэтиилээх кэлээхтээтим курдук!
Тоҕус уон түһүмэх
Үйэлэр тохору дьуххарбатах
Күлэр муус хоҥуруугун
Дьуххардаары чугуулаатым. 

Сэттэ уон мэҥэһик 
Үйэлэр тохору ирбэтэх 
Ньэҥкир-тарын бэлэскин 
Ириэрээри кэллим курдук!

Торуой бүрүчүүстүйэ дьүүлэ
Туолуор диэри
Долгуйбат добугуордаах,
Тоҕус хос модун муус буоҕаралаах
Тойон долуо сүрэххин долгутаары
Улаханнык сананан, 
Олустук оҥостон 
Олодуйдум курдук...»

Итигирдик
Иҥсэлээхтик-сэттээхтик
Этинэн баран,
Элиэнэ хатын
Эбэтигэр   киирэн,
Элбэх уутун
Эҥсибитинэн барда... 
Эбэтэ эмээхсин буоллаҕына 
Эймэнэ-эҕэрдэлии барбата, 
Ийэтэх иҥиэттэн баран 
Иһиллээн иһийэ сытта...

Өрөгөйдөөх Өлүөнэ —
Өрүс хотун онуоха 
Кулгааҕар кулдьугуруу, 
Хоонньугар холдьугуруу, 
Күөнүгэр күлдьүгүрүү сытта —
«Эбэм киэнэ ньиччэҕэйин
Ийэ сир иҥэрэн
Энигиппитэ буолаарай диэн,
Илин Сибиир уутун бүтүннүү
Ирдээн туран
Иҥнэри тардан
Илдьэ киирдим. 

Муус хайалара
Бураллыбыттара буолаарай диэн, 
Бостуочунай Сибиир күр-мууһун 
Бултаһан туран булан, 
Буура дохсун толоҕойбор уйдаран, 
Тоҕо анньан уһаардым.
Күн уотун
Күүстээх күрүлгэниттэн
Күөх далайа
Көп түспүтэ буолаарай диэн,
Күлүмэх үгүс
Көмүөл мууһу
Күүстээх күөммүнэн
Көҥү үтүрүйэн киллэрдим...» 
«Айахтат. Акаары кыыс! 
Аламай күнү кытта 
Аалса сытар андаҕардаах 
Ааттаах байҕал
Аччаан эрэрэ буолуо диэн 
Аҕалан испит Акаары далаҕаный!..»

«Абарбыккын аралдьытыный даа,
Аар-хатын эбэкээм,
Атыны аҕалбыттаахпын.
Ааспыт күннэргэ
Ахсааннаах балыгы
Айан ыыппыккын,
Аччык бэйэлэрин аһатан,
Аҕыйах бэйэлэрин
Ахса биллибэт оҥорон, 
Ханньыылаахтары харайан, 
Сүргүөхтээхтэри сүөһүлээн, 
Лаабырааннаахтары намыччылаан, 
Ыыр балыктары 
Ытык ырыыналарбар ыарыылаан,
Санырыалаах балыктары
Салаҥ дириҥнэрбэр саһыаран, 
Үөскүүр балыктары 
Үтүө чүөппэлэрбэр үөрдээн, 
Үрүҥ көмүс өҥнөөн, 
Үтүмэн элбэҕи Үүрэн киллэрдим,
Кыһыл көмүс кырыстаан,
Кыама суох элбэҕи
Кыйдаан киллэрдим, 
Хара көмүс хатырыктаан, 
Харса суох элбэҕи 
Халҕаһалаан аҕаллым, —
Харайталаан
Хамаарда гынаттаа,
Хатын эбэкээм...»
«Үрүмэ, түксү,
Үөдэн үрүйэтэ
Үөнү-көйүүрү үксү
Үүрэ сылдьабын диэн...» 
«Уорда намырый даа, 
Улуу муора хотуон, 
Уһугар диэри иһит! 
Үгүс бүктэрдээх сүүрүктээх, 
Үс бүтэй бүлгүннээх, 
Үс үөстээх төрүттээх 
Үтүө үрэх
 
Үс Бүлүү хотун диэн 
Үөлэн кыыстаах этим.
Онтукам — Туус уутунан тунахтанан, 
Алтан аалыытынан халҕаһаланан, 
Тимир аалыытынан тибиилэнэн киирбитин —
Эн бэйэлээххэ
Кэһии гынымна
Кэннибэр тутуом дуо диэн,
Киллэртээн кэллим, эбэкээ!»
«Кэһиигин кытта
Киэр кэбэлий!
Мин бэйэлээх киэлибэр
Килэгир тимир — алтан
Кэмчи буолуо диэн,
Киллэрэн испит
Кэбэлкэйгин дуу!..»
«Эрдин даа, эбэкээ,
Истэн ис! 

Аан маҥнайгы кыыһым, 
Аҕас-балыс курдук санаспыт, 
Аан дайдыга аатырбыт 
Ааттаах Аллан хатын
 диэн баара. Ол кыыс 
Тоҕус уон дохсун уоллаах, 
Аҕыс уон адьырҕа кыыстаах, 
Сэттэ тыһыынча дьигискэн сиэннээх этэ —

Тохтоло суох сүүрүктээх,
Томороон ноҥсолҕонноох
Тоттук үрэх
Томпо хотун диэн; 

Тыастаах сүүрүктээх, 
Тымныы тыыннаах 
Тыымах үрэх 
Тыра хатын диэн;
Халыҥ таас халҕаһалаах,
Хааннаах дьайыҥнаах
Халыан үрэх
Хаандыга хатын диэн; 
Тайалҕаннаах хайалардаах, 
Тайах кыыллардаах 
Талыы үрэх 
Тандагы хатын диэн;
Ахса суох салаалардаах,
 
Аймааһыннаах уулардаах
Ааттаах үрэх
Ааллаах хатын диэн; 

Баабыһап аллардаах, 
Бааһынай дьоннордоох 
Бастыҥ үрэх 
Майыыда хатын диэн;
Уһуу бултаах,
Умсуук көтөрдөөх,
Уйусках балыктаах,
Уһун толоҕойдоох
Улуу үрэх
Уйуудама хотун диэн; 
Киһи-киһи кэрэхсээбит 
Киргиллээх киис кэһиилээх 
Силигилээбит үрэх 
Киэҥ Силигил хатын диэн;
Улуус-улуус умсугуйбут
Уһун сурахтаах,
Улуу саарба уруйдаах
Умсулҕаннаах үрэх
Учур хотун диэн; 
Аргый сүүрүктээх, 
Аҥаархай салгыннаах, 
Аҥаат-муҥаат хочолордоох, 
Ахса суох дьонноох 
Абыраллаах үрэх 
Амма хатын диэн.
Ол сиэнчэрдэр —
Дьааҥы үрэх
Таас хайаларын
Хайыта сүүрэн,
Илин итии муора
Ии хайаларын
Элэтэ сүүрэн, 
Омур үрэх 
Турук хайаларын 
Тоҕута сүүрэн,
Бойомоот таастары бурайан
Буор оҥорон, 
Күтүр таастары күкрэнньиктээн 
Күдэн оҥорон,
Куустаах таастары курупалаан
Кумах оҥорон
 
Киллэрэн биэрбиттэрин, 
Кэтит киэлибэр иҥэрэн 
Кэһии гынан 
Кэлэн иһэн аара —
Айыҥат-хаан аймахтара
Алыс үөскээн хаалан
Аһыыллара аҕыйаатаҕына,
Абыраннынар диэн,
Аата-ахса суох элбэх
Аҥаат-муҥаат
Арыы оҥортолоон,
Айыталаан аастым... 
 Ол туттубут 
Буорум ордугун 
Будулуччу куттум, 
Кумаҕым ордугун 
Куугуначчы куттум,
 Күдэним ордугун
 Күүгүнэччи куттум...» 
«Аан ийэ дайды 
Айыллыаҕыттан ыла 
Айыы аймаҕын кытта 
Адьырыһар санаабын аахайбакка, 
Айыҥат-хаан аймаҕар 
Абыралы арыйбыт 
Акаары абааһыгыный...»
 «Кыыһырбыккын кыатаный даа,
 Кырдьаҕас эбэкээм! 
Аллан үрэх 
Аччыгый ылгын кыыһа,
Дьокуускай уокуруга
Дьолугар туругурбут, 
Саха омук 
Саргытын салайбыт,
Илин улуустар
Иитимньилэрин тэрийбит, 
Оччугуй-куччугуй усталаах, 
Тиийбэт-түгэммэт иэннээх,
Биллибэт-көстүбэт эйгэлээх 
Чопчулаах чороонноох, 
Хайырҕастаах хамнатардаах, 
Көмүстээх көҥкөлөйдөөх, 
Симэхтээх симиирдээх, 
Лочугурас ойуулаах
Уһаа айахтаах, 
Кэчигирэс ойуулаах 
Кэриэн айахтаах,
 Бачыгырас ойуулаах
 Мааччах иһиттээх, 
Тардыллыбытынан танылҕаннаах 
Талыы үрэх
Таатта хатын диэн баара. 
  Ол дойдуга
Улахан урууларга,
Ытык ыһыахтарга,
Барҕа малааһыннарга 
Айыҥат-хаан аймаҕар 
Айыы-дьаҕыл удаҕанынан 
Аал уокка 
Ас куттаран 
Алҕатар дьаһаллаахтар эбит.

Абааһы аймаҕар буоллаҕына
Арбах баттахтаах
Аан-дьааһын ойууттарынан
Аар саламаны
Айгыраттараллар эбит. 
Сиикэй эт мэҥиэни 
Сибиэ уотунан сиэтэн

Сиэрдэнэр идэлээхтэр эбит. 
Тоҕус дьөлөкөй тордуйаҕа 
Субай хаан утаҕы тосхойон 
Дьоһуннуур туомнаахтар эбит.
Дойду иччитигэр
Томторҕо туруораллар, 
Иэйиэхсит-айыыһыт иккигэ 
Дэбдиргэ тэрийэллэр эбит.
  Онтон — 
Амырыын аартыктар, 
Таас хайалар, 
Хара тыалар, 
Сүдү үрэхтэр, 
Улуу муоралар иччилэригэр
Аал уотунан
Айахтаан аһатан
Алгыыр саҥнаахтар эбит... 
  Ол дойдуттан — 
Туҥуй ыһыаҕын 
Тунаҕыттан тутуһан,
 
Дэлэй ыһыаҕын
Дэбилгэниттэн тииһинэн, 
Эбир ыһыаҕын 
Илгэтиттэн иҥэринэн
 Эбэ хотуммар
 Кэрэтик көстөөрү
 Илдьэ киирдим көрдүк...»
 «Ко... һо... һо!!! 

Ол миэхэ туох 
Туһалаах дойдуну 
Туойан чугдаардыҥ, хотуой?
Оннук соргулаах дойдуттан
Дохсун кулунунан долгуннуран,
Чаччырҕа тамыйаҕынан талбааланан,
Уордаах уол оҕонон урусхалланан,
Кыыдааннаах кыыс оҕонон кыдьымахтанан 
 Кэлиэҥ этэ буоллаҕа дии...»
«Эрдин даа эбэкээ,
Эппиэппин ситэ иһит! 
Биллэр-көстөр кыыһым 
Бэлиэ үрэх 
Биитим хатын 
Биһиримнээх иринньэҕэ буолбут,
Буордаах уулаах,
Буомнардаах сүүрүктээх
Бодойбо оҕо диэн баара. 
Ол үрүйэчээни 
Элбэх көмүһүнэн эркиннээн, 
Дохсун көмүһүнэн олбохтоон, 
Дэлэй көмүһүнэн тэллэхтээн
Тэрийэн баран,
Бириэмэтин иннинэ
Биллибэтин бэйи диэн — 
Таас хайаларга саһыаран, 
Күкүр хайаларынан күлүктээн, 
Хараҥа тыаларынан хаххалаан, 
Хардаҥ эһэлэринэн харабыллатан, 
Торҕон бөрөлөрүнэн толуннаран, 
Туора дойдуларга дурдалаан, 
Киһи билбэт сирдэригэр кистээн
Ииппит иринньэхпит этэ... 
Ону баара
Улаан ньуурдаах,
Уус-уран санаалаах,
Уу дугуй сүһүөхтээх
 
Урааҥхай — киһи 
Уһуннарбакка булан —
Кэтит Сибиир
Кэрэмэс бэттэрэ
Кэлэн киэптээтилэр, 
Аан ийэ дайды 
Алыс адьырҕалара 
Албан алкыйан ааҥнаатылар, 
Улуу-улуу куорат 
Олус одурҕаннаахтара 
Чуоҕуһан тоҕураатылар...
Элбэх ыраахтааҕы
Сэриитэ эймэннэ,
Үгүс ыраахтааҕы 
Үлэһитэ түмүлүннэ,
Хас эмэ омук
Хамаардата хамылынна, 
Оҕо Бодойбо богдо 
Уутун сүнньүн, 
Оонньуу оҥостор курдук, 
Оннуттан уларыталаатылар;
Хаххалаан турар
Хараҥа тыаларын,
Хаар курдук,
Хампы сыстылар;
Күлүктээн турар 
Түбэ тыаларын, 
Күл курдук, 
Үлтү сыстылар.
Улахан даа таастары
Уу-уот күүһүнэн
Урусхаллыы турдулар. 
Нэлиэн таастары 
Динэмиитинэн тэптэртээн 
Дэлбэритэ ыыталаатылар.
Аат айаҕын курдук
Алдьахайдаах саахталар
Айахтара аҥастылар;
Үөдэн түгэҕин курдук 
Үлүгэрдээх хорооттор 
Дьөлүтэ көҥүрүстүлэр.
Тимир суол тилигирээтэ,
Боробуос оҕус чускуутаата,
Тимир сэп тиргиитээтэ,
 
Ыстаал сэп чыҥкынаата, 
Буур массыына чуҥкунаата, 
Маҕыньыыттаах массыына бачыгыраата, 
Элэктириичэстибэ уота элбээтэ...
Көмүстээх буору
Күрдьэҕинэн күртүлэр, 
Харчылаах буору 
Лаппаакынан хаһыйдылар,
Кыһыл көмүһү
Ытыстарынан ыстылар. 
Харчыга хараҥаран 
Харыстарыттан таҕыстылар, 
Хабараан майгытыйдылар, 
Халыҥ тириилэрин хайыталастылар, 
Хараҥа хааннарын таҕаарыстылар...
Үпкэ үлүһүйэн
Үтүө быһыыларын,
Үҥэр таҥараларын,
Үҥсэр сууттарын
Өйдүөбэт буоллулар,
Үлүмнэһии турда,
Өлөрсүү үксээтэ... 
Ол иһин — 
Буруй олус улаатаары, 
Айыы алыс хаҥаары гынна диэн,
Айыы дьонун атаарҕаан,
Күн дьонун көмүскээн, 
Көмүстэрин күүс өттүн 
Күһүҥҥү, сааскы 
Күүстээх сүүрүктэринэн 
Көҥүтэ суккуйан ылан 
Көмөлгөннөөх күөммэр уктан 
Күбэй хотун эбэбэр 
Күндүтүк көстөөрү, 
Көрүлүү-нарылыы, 
Күллүгүрүү-бүллүгүрүү 
Сүүрүгүрдүм күрдүк.»
Ити курдук этэн баран,
Эҥсэлгэннээх Элиэнэ хатын
Эҥсэ-эппэҥнии сытта эбээт. 
Онуоха Муустаах муора хотун 
Тоҕус түүннээх күн тохору 
Бурулуйда будулуйда, булкулунна...
 
Онтон онус хонугар
Оҕотун диэки
Одурууннаах үлүгэрдик
Одуулаан олорон баран,
Ордоо-кулан куолаһынан, 
Сөҥ-нүөрэһин күөмэйинэн, 
Ыар-ньаҥсаа тылынан 
Саҥаран аныһыйда —
«Аан ийэ дайды
Айыллыаҕыттан ыла
Аламай күнү кытта,
Айыҥат аймаҕын кытта
Аат-миҥэ былдьаһар,
Атаан-мөҥүөн аахсар
Анабыллаах, андаҕардаах
Ааттаах байҕал этим. Ону эн
Айыҥат хаан аймаҕар
Абыралы арыйдым дии-дии
Аҥнан-бохтон
Абартыҥ даҕаны,
Абааһы кыыс...
Күн сирэ үөскүөҕүттэн ыла 
Күн улуустарын кытта 
Күрэстэһэр мөккүөрдээх, 
Күүрээннээх санаалаах 
Күөх-далай 
Күтүр дьаалыта этим. Ону эн
Күн улуустарын
Көмүскүүбүн дии-дии
Күүгүнээн-көбүөхтээн
Күтүрдүк даа өһүргэттиҥ,
Үөдэн үрүйэтэ ...
Мин диэтэх байҕал
Чэҥнээх бэлэспэр
Бэлиэ бэлэҕи
Биэриэҥ эбитэ буоллар,
Сымара таас быарбын 
Сыһаахтытыаҥ эбитэ буоллар, 
Муус долуо сүрэхпин 
Долгутуоҥ эбитэ буоллар, 
— Хайа —
Дьол-соргу доҕуһуоллаах,
 
Томороон туйгун бэйэлээх 
Тойот-түһүмэт дьонунан 
Толоҕойгун толорунан 
Туруоҥ этэ.
Уруй-туску доҕуһуоллаах,
Улаат-халаат бэйэлээх
Уолан-ньургун дьонунан
Урусхалланан устуоҥ этэ. 
Айыыһыт таҥара аһыннарыылаах, 
Ала-дьикти бэйэлээх 
Айгыр-дьаралык хатыттарынан 
Талбааланан айанныаҥ этэ.
Иэйэхсит таҥара эрэмньилээх,
Илэ-дьикти бэйэкээннээх
Эдэр кыыс дьэрэликтэринэн
Энньэлэнэн-сэтиилэнэн кэлиэҥ этэ. 
Бу балары Булбакка туран, 
Бу курдук хомотон 
Боһойдообутуҥ туһугар, 
Богдо үрүйэ, Буруйга тур! — 
Кырдьаҕас кыыспын, 
Кырыа хаар тыыннаах, 
Кыдьык-хаан кыттыгастаах, 
Кыһалҕа-кыыбаҕа кымньыылаах, 
Кыыдааннаах кыһын хатыны 
Кыйдаан ыыттаҕым буоллун!
Кини бэйэлээх 
Ыырданар ыллыктаргын ылҕаан, 
Ыччат кыргыттаргын ыччалаттын!
Бэйэҕин буоллаҕына 
Сэттэ ый тохору 
Ирбэт чэҥ тэллэхтээн, 
Им-балай сибииккэҕэ 
Иһитэн кэбиһиэхтин!
Аҕыс ый тохору
Халыҥ хаар анныгар
Хаайан кэбиһэн аҥардас
Хараҕыҥ эрэ уутунан
Харылыы сытар гына
Харгыстаан кэбиһиэхтин! 
Тоҕус ый тохору, 
Сор-муҥ суорумньулаах

 
Сордоох муус суорҕаҥҥа 
Суулаан кэбиһэн, 
Соҕотох муннуҥ эрэ уутунан 
Чорулуу сытар гына 
Чоҥкутан кэбиһиэхтин!... 
Ону кытта уоҕан уолбун — 
Ыыс быдаан тыыннаах, 
Болуо муус муруннаах, 
Кыаһаан муус кыламаннаах, 
Аймыр муус арҕастаах, 
Көмнөх хаар көлөһүннээх, 
Хайыр ойбон харахтаах, 
Уһун ураа муостаах, 
Күнү-ыйы күкүрдүүр 
Күр муус көҕүстээх, 
Олуурдаах улуу Дьыл — 
Оҕуһун Туругурдан утаардаҕым буоллун!
Кини бэйэлээх 
Хаамыталаан хачыгыраатаҕын аайы 
Халыҥ хаар хаҥаатын,
Сүүрэкэлээн күүһүгүрэйдэҕин аайы
Сүдү тымныы сүлүһүннүрдүн, 
Муннун бууһугураттаҕын аайы 
Мунан барар буркун турдун,
Тыынан кыскырыттаҕын аайы
Тымныы дьыбар тыйыһырдын, 
Ураа лаҥкыр муоһуттан 
Улуу сата туран, 
Уһун хобдох тыал олохтоннун!
Уолум обургу, олуурдаах
Улуу дьыл оҕуһа, 
Аас-майах аргыстанан, 
Иҥсэ-мэнэгэй эҥэрдэнэн, 
Оп-соллоҥ ойоҕостонон,
Дьаҥ-дьаһах таһаҕастанан,
Ыарыы-сүтүү ырдыыланан,
Өлүү-сүтүү көтөллөнөн, 
Көмүскүүр күнүҥ дьонун 
Күһүҥҥүттэн ыла 
Күл-көмөр гынар буоллун.
Атааргыыр айыыҥ дьонун
Сааскыга диэри
Сахтыы сабар саҥнаннын 
Сир-халлаан уларыйыар диэри!»

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>f2xxhhsc7uzf3263rsmm4axt0r6408w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Author:Алтан Сарын</title>
    <ns>0</ns>
    <id>93</id>
    <redirect title="Алтан Сарын" />
    <revision>
      <id>4201</id>
      <parentid>3938</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T23:41:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Алтан Сарын]]</comment>
      <origin>4201</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="6depg8cce8ysy9eyku585l37578nfvy" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Алтан Сарын]]</text>
      <sha1>6depg8cce8ysy9eyku585l37578nfvy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өрүс (Алтан Сарын)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>94</id>
    <revision>
      <id>3949</id>
      <parentid>665</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T21:46:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3949</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7094" sha1="p2ahf53m6hh5d9c70swx0zfcrr81251" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Алтан Сарын]]
 | author     = Алтан Сарын
 | section    = Өрүс (Алтан Сарын)
 | previous   = ←[[Алтан Сарын]]
 | next       = [[Этиҥнээх ардах (Алтан Сарын)]]→
 | notes      = 
}}
Сайыҥҥы сандаархай күнүм саймаархай сардаҥата таҥнары сатыылаан түһэн, салыбырыы-чаҕалыйа тыган турдаҕына, Эбэ Хотунум киэбэ-киэлитэ киэркэйэн, икки ии мыраана, эҕэрдэлээн эрэр көрдүк, күөх унаарынан тунаарыччы соҕус күрүөлэнэн баран, эҥээрийэ кэхтэн олороро көрүөххэ — үчүгэй кэрэ даа буоллаҕа.

Күн уотун күлүм күндээркэй сандаҕата күлэ күлүмүрдүү тыган баран, күөх уу көхсүгэр күндү таас көрдүк күндээрбэхтээн умсаахтыыра, көрөргө үчүгэй кэрэ да буоллаҕа.

Эбэ Хотунум эҥэринээҕи иирэ талахтара эриллэҕэс көмүс сэбирдэхтэринэн илибирии күлсэн кэлэн бараннар, үрэл-сарал түһэн, өлбүргэ-нуоҕай төбөлөрүнэн өрөгөйдөөх үрүҥ күҥҥэ үҥэр-сүктэр көрдүк үөрэн-көтөн, өрүкүйэ, нусхайа тураллара, иирбэнньик дьэргэлгэн күлүктэрэ күндээркэй күөх уу мэндээрийэр килэгир киэлитигэр элэҥнэһэ, дьэргэлдьийэ тураллара, өйдүөн-дьүүллээн көрдөххө, үчүгэй кэрэ даа буоллаҕа!..

Эбэ Хотунум килбиэннээх дьэҥкир киэлитэ, уйан тимири килбэччи аалан кэбиспит көрдүк, кылбаарыйар мэндээркэй кырса көй салгын көҥүл сүүрүгүрүүтэ онон-манан эриллэн түһэн, көҥүтэ охсон аастаҕын аайы соһуйбукка-өмүрбүккэ дылы, титирэстии-дьирибинии сытара, көрөргө — үчүгэй, кэрэ да буоллаҕа!..

Күрүлгэннээх куйаас күҥҥэ киһи сүрэҕэ-быара убайан, этэ-хаана итийэн-эппэҥнээн кэлэн баран, эбэ хотунум кытыытыгар, иһирик иирэ талахтар күлүктэрин анныгар киирэн олордоҕуна, сөрүүнүнэн күөттээн, сүрэҕи-быары сөрүүкэтэрэ, ньиччэҕэй-ньиҥсик салгынынан дьиэлийбэх-тээн, ньулуун-тумары сыттары аҕалан, салгыны кытта сабыта биэрэн, киһи сүрэҕэр-быарыгар иҥэрэн, талбаардара-туймаардара минньигэс, үчүгэй да буоллаҕа!..

Эбэ Хотунум кытыытыгар киирэн сыттахха, күн уотун чаҕалыйар сандаҕатын аннынан, кини киһи көҥүл-көй сүүрүгэ киһи хараҕа ылар киэлитин тухары таҥнары киэптээн, аргыый аҕай, аа-дьуо уолуһуйбакка, долгуйбакка устан, көһөн эрэр көрдүк таҥнары сабардаан, дьалкыһыйан-мэндээрийэн, күндээркэй көхсүгэр халлаан, сир өҥүн эриличчи, супту тардан ылан иҥэринэн, кыайан-хотон дыгдаһыйан, нухарыйбыкка, туймаарбыкка дылы буолан баран (миигин туох да ааттаах кыайан тохтотуой, оҕолоор диэххэ айылаах), долгуннура-толбоннура уста турара, киһи өйүн-санаатын сүүйэн, сүрэҕин-быарын көнньүөрдэрэ — үчүгэй, кэрэ даа буоллаҕа!

Хараҥа, чуумпу түүммэр Эбэ хотунум, иһиллээбиккэ дылы буолан, ылыйан-дьылыйан баран, кыыс-дьахтар кыйаханан олорорун көрдүк, аан тумаранан бүрүллэн, кылбаарыйан, дьылбаарыйан турар кырсын үрдүгэр, онон-манан арыылар күлүктэрэ, харааран, күлүгүрэн туралларын көрдөххө, киһи сүрэҕэ-быара нүөлүйэр, өйө-санаата күлүгүрэр. Күһүҥҥү ыйдыҥа түүҥҥэ, ый уотун санньыххай наҕыл сандаҥата санаарҕаабыкка дылы таҥнары санньылыйан түһэн баран, Эбэ Хотунум килэгир иэнин устун көмүс ураанньык буолан күлүмүрдүү тыкпыта — алтан килиэ аартык көрдүк, уҥуоргу диэки быһа кэрэлэнэн, күндээрэн тахсыбытын икки өттө күлүк хара эркиннэнэн, халлаан өнүн сиһилии сүһэн ылан баран, халыҥныы-дьалкылдьыйа, килбэҥнии-күөгэлдьийэ турарын көрдөххө — киһи көҥүл санаата күүрэн, күөстүү үллэн көтөр, халыан хаана дьалкыйан-хамсаан айманар.

Эбэ Хотунум модун тыалга мускуттаран, будулҕаннанан түһэн бардаҕына, үрүҥ күүгэн үллүктэнэн, өҕүөмэр сүүрүгэ үллэн-түллэн, өрүтэ күүрэн, күөрэйтэлээн тахса-тахса, куобахтаан түһэн, киллиргэччи эҥсэн, ыһытаан-хаһытаан ыдьырыйа иирэ турдаҕына — киэбэ-кэмэлдьитэ кэбэлийэр.

Оччоҕо: муҥ-сор булсуспутун көрдүк, ынырыктык ынчыктаан ыҥыранар, эрэйдээхтик эппэҥнээн, өрүтэ күүртэлээн мэҥилдьийэр, иирээн-илбис эркиннэспитин көрдүк иҥсэлээхтик энэлийэн, килэгир кэтит таһаата кэрдиис долгун буолан, үллэ-үллэ өрүтэ үөмүтэлии, барылыы-курулуу, эппэҥнии-мэҥилдьийэ турар; ону көрбүт киһи киҥэ-наара кэхтэн түһэр, сүрэҕэ-быара өрүкүйэн хамсыыр.

[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Алтан Сарын]]
[[Категория:XX үйэ айымньылара]]</text>
      <sha1>p2ahf53m6hh5d9c70swx0zfcrr81251</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Этиҥнээх ардах (Алтан Сарын)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>95</id>
    <revision>
      <id>4043</id>
      <parentid>3948</parentid>
      <timestamp>2011-07-05T04:47:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4043</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13999" sha1="d1zsj7cu2iybdhbrxn93gr72hg65mp5" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Алтан Сарын]]
 | author     = Алтан Сарын
 | section    = Этиҥнээх ардах (Алтан Сарын)
 | previous   = ←[[Өрүс (Алтан Сарын)]]
 | next       = [[Күһүҥҥү киэһээ (Алтан Сарын)]]→
 | notes      = 
}}
Көҥдөй уораҕай күндү күөх халлаан, көмүс-алтан көрдүк, көҕөрө-күлүмүрдүү турбута.

Өрөгөйдөөх үрүҥ күн үөрэ-көтө, үлүһүйбүт көрдүк, үгүс үтүө күрүлгэннээх күндээркэй сандаҕатын, көҥүл-босхо күргүөмнээн, таҥнары саккыратан, саймаархай салгыны сандаҕалаах сыралҕанынан сайдаабыта, көмүс аалыытын көрдүк күлүмүрдүү-дьирибинии, алтан аалыытын көрдүк чаҕалыйа-дьирибинии турбута.

Сыралҕаннаах сырдык төлөнө өндөл маҕан халлаан өрөҕөтүттэн төлө мөҕөн түһэн, сырылаччы сытыытык тыган, ийэ сири ириэрэ көрбүтүгэр күөх от быыһыттан көрдөөх-күндү күөмэйдээх күөрэгэй чыычаах көтө дьирибинээн тахсан, көй салгыҥҥа көҥүл-босхо көтөхтөрө сылдьан, күндү-көмүс күөмэйинэн күөх халлаан көҥдөй уоругун анныгар көрүлээн-нарылаан, көрдөөх ырыатынан көччүйбүт санааны көҕүтэрэ. Саймаархай салгыҥҥа сайа оҕустара сылдьан, ыбыгыраччы-дьыбыгыраччы ыллаан, саха киһи санньых-хай санаатын дьайҕардара.

Айыы айылгылаах күнүн ортотугар арҕаа диэкиттэн итии сиккирэстэй тыал, биллэ-биллибэт сирилэччи үрэн кэлэн, хатыҥ, ойуур таалай хампа сэбирдэхтээх санньыххай лабааты-нан аргыый аҕай аҥаарыччы талбаатаабытыгар аас-мөдөөн сыттар алаас муҥунан аҥкылыйа биллэн, салгыны кытта сабыта биэрдилэр. Тиит ойуур солко-нуолук мутуччалаах унньуххай мутугунан оргууй аҕай унаарыччы долгулдьуппутугар ньулуун-тумары сыттар толоону тунуйдулар. Сааһын тухары санньыххай лабаалаах ытанньах &quot;иирэ талах эриллэҕэс көмүс сэбирдэҕэ илибирии мөҕүстэ. Үрүмэччи кыыл көтөн тэлибирээн иһэрин көрдүк, тэтиҥ мас дьэргэлгэн төгүрүк сэбирдэҕэ, тиэтэйбит көрдүк, тэлибирии түстэ. Ыарҕа төбөтө, кыыһырбыт киһи сирэйин хаана быһытталанарын көрдүк, ыдьырыйа иирдэ. Толоон муҥунан солко көбүөрү соһо тар-дан кэбиспит көрдүк, аҥаарыма күөх от аргыый аоайдык, толбонноох төбөтө долгуннуран киирэн барда.

Күн анна күөх унаарынан күрүөлэммитэ көй салгыҥҥа көҥүтэ сыстаран көстө мэлийэн түстэ. Халлаан уон арааһынай өҥүн өҥнөнөр, эргийиэх икки ардыгар сэттэтэ дьүһүн кубулуйан уларыйар, сиэдэрэй киһи сирэйин көрүнэ оонньуур сиэкилэ таас күөллэр үрдүлэрэ тоҕус уон арааһынай долгунунан уһуорданан түһэн барда. Самаан маҕан күн сандыл көмүс сандаҥата салгын устун сатыылаан түһэн, итиинэн дьиэлийэн, сүрэх өрүкүйэр, уҥуох уулар өҥүрүк куйааһын үөдүппүтэ көй салгыҥҥа сыстаран, бутуллан сүттэ. Чэлгиэннээх дьэгдьийэр тыал дьиэ-лийэн, санаа аралдьыйар, уҥуох уоскуйар, сүрэх сөрүүкүүр, өй дьэгдьийэр, үөрүүлээх үтүө сөрүүнүн үөдүттэ.

Ол кэлин өттүттэн, өндөл маҕан халлаан үрүт кырыыта үрүмэ долгун көрдүк үрүҥ чэлкэҕинэн бүрүллэн барда. Соҕоруу халлаан соһо былытынан соттуктанан тунаарыйан түстэ, илин халлаан иэдьэгэй-эриэн буолан ирбинньиктэ-нэн киирэн барда, хоту халлаан куба кыыл хотоҕойун тириитин тиэрэ тарпыт көрдүк хоҥор былыттарынан курдуу-ланан көһүннэ. Эбир былыттар элбээтилэр, дьаҕыл былыттар наардастылар, куба кыыл буугун өрүкүччү таппыт көрдүк, кубархый былыттар куоталаһан таҕыстылар. Сыыйа-баайа сыстаҥ былыттар сырсыалаһан тахсан, кылбараҥ маҕан халлаан кырсын кыыйыта көттүлэр.

Араҕас маҕан халлаан алын кырыытыттан ахсааннара биллибэт, адаархара былыттар, алаас мунунан анах сүөһүлэр ааллаан иһэллэрин көрдүк, аргыый аҕай ааҥнаан таҕыстылар. Халлаан тула өттүттэн тула былытынан бытырыыс-танан, ардаҕынан айылгыланан барда.

Ол кэлин өттүттэн, киһи тыына хааттарар, санаата мунчаарар сылаас буһуруга, кэтэспиккэ дылы, кэҥсээрдээн турда. Саймаархай салгынынан сабыта биэрэрэ ах баран хаалла, көй салгын көҥүл сүүрүгүрүүтэ көҕүрээн-уостан түстэ, ихии сиккирэстэй тыал, иһиллээбит көрдүк, им-дьим барда. Намылхай талахтар санньыххай лабаалара таҥнары намылыһан түстүлэр; тэтиҥ мастар тэллэккэй сэбирдэхтэрэ, сэрэммиккэ дылы, дьирибинии, сибигинэһэ турдулар; тиит ойуур нуолук-солко мутуччалара, хомойбукка дылы, хобугунаһан суугунастылар; күндү уулаах көлүйэ күөл халыйан тахсар хараҕын уутун көрдүк, аан туманынан аймана бүрүлүннэ.

Күндү күөмэйдээх көтөрдөр кэрэ-үчүгэй кэпсээннэрэ, кэтэспит көрдүк, кэхтэн хаалла. Этигэн дорбоон им-дьим барда, киһи тыаһыаҕын да куттанар, хамныаҕын да кэрэйэр чуумпута буолла.

Толооҥҥо үүммүт тоҕус салаалаах локуора күөх оттуун нуоҕайдаах төбөлөрүнэн, нухарыйбыт көрдүк, нусхайан түстүлэр, алааска үүммүт аҕыс салаалаах ача күөх оттуун аҥаарыйбыт көрдүк адьас ах бардылар. Тыаҕа таҕыстахха, тыас-уус суох буолла, алааска киирдэххэ, айдаан-куйдаан аҕыйаата; толооҥҥо тойук-дорҕоон тохтоото, иһиллээтэххэ даҕаны — от үүнэриниин, эмэгэт ытыырыныын иһиллиэх көрдүк им-дьим үүт-тураан чуумпута тунуйда.

Онтон, чочумча буолаат, кэҥсээрдээн турар халлаан кэҕэрдэргэ дылы гынарын кытта, сындыыс уоттар сырымнаатылар, чаҕылҕан уоттара чаҕылыйдылар даа, добун халлаан дьулайа кутаа уот тыыннанан тоҕо ыстанарга дылы гынна, үрдүк өрөҕөтө үнтү ыстанан дьүрүһүйэн түстэ, кэлэбирэ биллибэт кэтит киэлитэ, киэбиттэн хамсаан, кэниэрдээхтик кэҥирээтэ, улаҕата биллибэт улуу халлаан, оройо тобуллан, обуннаахтык орулаата. Этиэх бокуойа һуох эппэҥнии турар иҥсэлээх ньиргиэр тыас дэлби ыстанна, саҥарыах бокуойа һуох аппаҥныы турар алдьархай хабараан тыас хайа ыстанан сатараата. Олорбут киһи олоро уҥар, турбут киһи тура туймаарар уордаах дорҕооно, халлаан оройугар өрө дуораһыйан тахсан, салгыннары салыбыратта, сирдэри ньиргиттэ, халлааннары хамнатта.

Тоҕус этиҥ уйманан тыаһыырын, сэттэ ньиргиэр этиҥ дэлэйэн этэрин кытта, үөр анды кыыл кыырай халлаан кырсыттан саймаархай салгыны хайа тэлэн, таҥнары саккыраан түһэн иһэллэрин көрдүк, эҕэрдэ маҕан халлаан ис кырыытыттан эрчимнээх холорук таҥнары эриллэн түһэн, иһиирбитинэн барда, орулуос кус кынатын тыаһын көрдүк сытыы-дьэллик тыал халлаан оройуттан быһа кыйданан түһэн, тыалыран кыскырыппытынан барда.

Халлаан түөрт өттүгэр түөрт сүллэр этиҥ түллэн этэрин кытта, ыанньыйбыт былыттар ыһыктара, ардах уута буолан, салгын устун таҥнары саккыраан түһэн, көгөччөр сылгы сиэллээх кутуругун кылын сыыйыта тардан кээспит көрдүк, санньылыйа тохто турда. Эбир былыттар иитиэх-тээбит илгэлэрэ, этиҥ уотунан эҥсиллэн, таҥнары сиидэлэнэн сиксиллэн түһэн, итийбит сиргэ илэһэ-талаһа иҥмэхтээтэ, хобдоҕурбут хонууларга куллугураччы-халлыгыраччы хоммохтоото.

Ол кэлин өттүттэн уохтаах холорук, уоска биэрбит көрдүк, уостан хаалла, сиккээһиннээх тыал симэлийэн барда, аҥардастыы ардах эрэ уута, күлүгэ көстүбэтинэн күрүлэччи, битиитэ биллибэтинэн бирилэччи биэрэ турда.

Онтон, утаакы соҕус буолан баран, ытанньах оҕо уоҕа тахсан, уостан олорорун көрдүк, халлаан уута ах баран хаалла, инньэ гынарын кытта, арҕаа халлаан улаҕатыттан ыла хатарыылаах болот биитин туора туппут көрдүк, хап-лаан кылбаһыйан таҕыста.

Онтон салгыы, ардахтаах былыттар ааһан барыыларыгар, силлиэлээх былыттар силэллэн түһүүлэригэр, өрөгөйдөөх үрүҥ күн үөрэ-көтө өҥөйбүтүнэн көстөн, көмүс аалыытын көрдүк күндээркэй сырдыгынан киэҥ халлаантан таҥнары саккыраан, санньылыйа тохто турар ардах уутун дьэҥкир таас таммахтарыгар чаҕылыччы тыкпыта, ыраас халлаан сандаҕалаах кустуга буолан, салгын үрдүгэр салыбырыы чаҕалыйа, илибирии дьэрэлийэ турда. Тэтиҥ ойуурдар тэллэккэй сэбирдэхтэринэн тэрибинии күлсэн кэллилэр, арыы хатыҥнар санньыххай лабааларынан аал-сан, аргыый аҕай аймалаһа турдулар, куула тыалар уһуктубут көрдүк хобугунаһан тиийэн кэллилэр, кус көтөр күндү уулаах көлүйэ күөллэргэ күлүктэринэн оонньоон, көҥүллэринэн көрүлээн түстүлэр.

Сырыы-айаан сытайда, тойук-дорҕоон хойунна, ырыа-тойук ыраатта...

 
[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Алтан Сарын]]
[[Категория:Бары ааптардар|Алтан Сарын]]
[[Категория:Кэпсээнньиттэр]]
[[Категория:Тыл үөрэхтээхтэрэ]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-А]]</text>
      <sha1>d1zsj7cu2iybdhbrxn93gr72hg65mp5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күһүҥҥү киэһээ (Алтан Сарын)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>96</id>
    <revision>
      <id>4656</id>
      <parentid>4032</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T04:51:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4656</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5408" sha1="8w27438ms6vikd5rhqymvu024xpubid" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Алтан Сарын]]
 | author     = Алтан Сарын
 | section    = Күһүҥҥү киэһээ (Алтан Сарын)
 | previous   = ←[[Этиҥнээх ардах (Алтан Сарын)]]
 | next       = [[Киэһээ айан (Алтан Сарын)]]→
 | notes      = 
}}
Күн уотун күлүм сырдыга көҕүрээн, уостан, күрэҥсийэн түһүүтэ келүйэ күеллэр күндээркэй көҕүстэрэ күлүмүрдүү, дьирибинии күлүгүрэн көстөн, от-мас ойуу-бичик күлүгүн ымсыы таас курдук дьирибинэччи тардан ыллылар. Туйаар маҕан күн, туһахта ньуурун курдук буолан, туналыйа, туйаара сүтүүтэ, тунаархай сырдыгынан (аата, арахсыам буоллаҕа диэххэ айылаах) нөҥүөргү тыа төбөтүгэр долгуннура, толбоннура тыкпыта саһаран, сандааран көстөн баран, дьэргэлдьийэ-дьирибинии мөхсөн сүттэ...

Куула»куруҥ тыа, курутуйбут курдук, хоҥкуйа-кэхтэн түстэ, халдьаайы хара тыа санаарҕаабыкка дылы хаҥкыйа-харааран турда. Көлбөхтөөх күөх түүн ийэм күлүк хара кыната күлүктээн күлүгүрэн, үөл-дьүөлү үктэллэнэн, улам-улам харааран, түҥкүгүрэн, барыйан-сарыйан тиийэн кэллэ.

Күөллэр үрдүлэрэ утуктаабыкка, нухарыйбыкка дылы үрүҥ төлөнүнэн аргыый аҕай, аа-дьуо, өрүкүйэ-толбоннура, ыдьырыйа-долгуннура туралларын иһиттэн туотаайы кыылым саҥата, курутуйбукка дылы куһугураччы, кэмсиммиккэ дылы кэчигирэччи кыланан кыладыйар саҥата илиллэн, киһи этин сааһыгар иҥэн, уҥуоҕун куодатыгар охсон, тэбэр тэһии сүрэҕи ньиргиттэ, дохсун дьүһүл хааны долгутта.

Ыарҕа саҕатыгар хабдьы кыыл саҥата өрө бэбээрэн тахсан (утуйуом-утуйуом диэххэ айылаах), бабаахтаан баран сүтэрин кытта, эмиэ иһиллээбиккэ дылы им-дьим буолан хаалла. Барыҥый буолуута түүн сырыылаах тыҥырахтаах кыыллар, күрүү-хара кынаттара килбэлдьийэн, сымнаҕас-сымнаҕастык дайбаан, аргыый аҕайдык барыгылдьыһан көттүлэр. Ойуур саҕатыгар куобах маҥхараҥаан тахсан, чөмчөйөн-чөмчөйөн, өҥөйөн көрөн баран, түргэн үлүгэрдик төттөрү дьылыс гынан хаалла. Ханна эрэ халлаан диэки хаастар саҥалара хабарҕаларынан оонньоон халыгыраһан аастылар.

Киһи кутун-сүрүн баттыыр туох эрэ инчэҕэй ньиҥсик салгына дьиэлийэн биллэн, тымныы соҕуһунан сабыта биэрдэ.

Халлаан өрөҕөтө улам-улам күлүгүрэн, киһини баттыы түһүөххэ айылаах, чугаһаан тиийэн кэллэ: оттор-мастар ытаабыкка-соҥообукка дылы күлүгүрэн, барыйан көһүннүлэр. Сулустар онон-манан, халлааны сиидэ хайаҕаһын курдук тэһитэ сиэн тахсаннар, хатыылааҕынан дьирибинэччи көрөн турдулар.

Ыраах күөл диэкиттэн,  от-мас баһа  кытта сатараан, энэлийэн эймэниэр диэри ыарахан ынчык тиҥиргээн иһилиннэ, киһи уҥуоҕа кыйда, сүрэҕэ долгуйда.

Тиэтэйбэккэ, долгуйбакка, улам-улам хараҥа буолан, күөтээн, ыыстыйан тиийэн кэллэ.

Күөллэртэн туман оргуйан, аргыый аҕай, аа-дьуо, тунаарыйан-долгуннуран, толооҥҥо түптэ буруотун курдук сыыйыллан, тэнийэн тарҕанна. Нөгүөргү тыа баһа үмүрүөр диэри өлбүргэлээх саҥата, өлөн эрэр курдук, үгүрэлээн дьүрүһүттэ. Киһи этэ саласта, хаана хамсаата, санаабар, ханна эрэ ыраах хараҥа тумары дойдуга кыыс-дьахтар өрүттүбэт өлүү төрдүгэр киирэн кыһыгыраччы ытыыр саҥата иһилиннэ, сирэйим-хараҕым итийдэ, сүрэҕим-быарым долгуйда.

[[Категория:Алтан Сарын]]
[[Категория:Кэпсээн]]</text>
      <sha1>8w27438ms6vikd5rhqymvu024xpubid</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Киэһээ айан (Алтан Сарын)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>97</id>
    <revision>
      <id>7024</id>
      <parentid>4198</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:39:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7024</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6180" sha1="siujlpakfcs5uxhrrcroyk03wlndvhq" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Алтан Сарын]]
 | author     = Алтан Сарын
 | section    = Киэһээ айан (Алтан Сарын)
 | previous   = ←[[Күһүҥҥү киэһээ (Алтан Сарын)]]
 | next       = [[Үрэх баһын тыата (Алтан Сарын)]]→
 | notes      = 
}}
Киэһээ буолла — күн дьааһыгырда, от-мас күлүгүрэн көстөр буолан барда. Ыраах, Дьааҥылар төбөлөрүгэр күрэ-нэн эрэр күн уота, кыбыстыбыкка дылы, кылабаччыйа көстөн хаалла. Арҕаа халлаан улаҕата күрэнэн эрэр күнү гытта, кутаалаах уотунан кырбаһан, кыһыл солкону тиирэ тарпыт көрдүк, кытара буста.

Онон-манан, утуу-һубуу уоттаах сулустар уһулута ойон таҕыстылар. Сындыыс уоттар, тыһы кылы сыыйыта тардан кээспит көрдүк, сытыытык сыыйыллан сырыстылар.

Борук-сорук буулаан, бадыа-бүдүө баһыйан тиийэн кэллэ.

Арҕаа диэки хайа адаархай арҕаһа, аҕам киһи аргынньахтыы түһэн олорорун көрдүк, аргыый аҕай аастыйан түһэн барда. Илин диэки эҥэр хайа иҥнэккэй иэдэһэ, эмээхсин дьахтар энэлийэ туойа олорорун көрдүк, эҥээрийэ кэхтэн түстэ.

Кэтэх хайа кирбии таастара, кэтэспиккэ дылы кэри-куру буолан, кистэнэр анныгар киирдилэр. Күндү күөх халлаан, күрүҥ сылгы көтөгөйүн түүтүн көрдүк, күдэн хара күлүктэннэ.

Киһи санаата салыттар сай-күдүө тыыннаах, куйахата күүрэр күрүҥ хара дьүһүннээх, этэ салаһар эҥсэ-обот эркиннээх, эппит тыл энэлгэн тойук буолар иҥсэлээх киэһээбит элиэтээн тиийэн кэллэ. От-мас, улам-улам күлүгүрэн, чугаһаан, хойдон көстөр буолла. Аппа сир алыс элбээтэ, тэхтир эниэ дьэ дэлэйдэ.

Сыарҕаларбыт сыҥаахтарын тыаһа хайдах эрэ иҥсэлэнэн, энэлгэннэнэн иһиллэр буолла. Саҥарбыт саҥа саталанан сатараан барар сааскы дьыбар түстэ. Табаларбыт туйахтарын тыастара, сытыы анньыы көрдүк, чыбырҕаан түһэн иһилиннэ. Иһиллээбиккэ дылы эҥсэлээх киэһэ буолла: кыра да саҥа сатараан иһиллэр, оччугуй да тыас дорҕооннонон барар имэҥнээх этигэн киэһэ кэллэ.

Куобах кыыл ходуһата буолбут, хобдоҕурбукка дылы хоҥкуйа куурбут куруҥ хара тыа устун куугунатан түстүбүт. Халлаан хара суора эрэ хам-түм хаһытаан ааһар хара сис ыһытыыр арҕаһын быһан, нөҥүө үрэх баһа, хайыһар төбөтүн көрдүк, өрө иэҕиллэн, ыйаастан түһүүтүгэр киирдибит.

Ол икки ардыгар тумус хайа дьулайыттан кэлтэгэй бараан ыйбыт тиэрэ эргийэн, дьэргэйэн тахсан кэллэ. Алтан аалыытын көрдүк, сандаьалаах ыйдаҥата таҥнары саккы-раан түһэн, ии хайа иэдэһигэр ирибинэччи-дьирибинэччи иҥмэхтээтэ, тумустаан турар томтор сирдэри дьуккурута көрдө, ыарҕа төбөтүн аайы ыйааммахтаата, мутук аайы мунньуһунна, эҥэр хара тыаҕа ирим-дьирим иилиллим-мэхтээтэ. Тарын мууһугар чаҕылыччы тыкпыта — уот көрдүк күндээрдэ, сулус көрдүк дьирибинээтэ, сындыыс көрдүк сырыбынаата. Көмүрүө хаарга күндээриччи тыкпыта-күндээркэй сырдыгынан көҥсүөрбүт санааны көнньүөртэ, саппаҕырбыт санааны саймаархай сандаҕатынан сайдаата.

Дьэ доҕоттоор! Аҕам киһи санаарҕаан санньылыйар, оҕо киһи уйадыйа уулар үүт-тураан тунаархай сырдыгынан толоону тунуйда. Сүрэҕи өрүкүтэр, быары манньытар дьэргэлгэннээх үүт ыйдыҥа түһэн дьирибинээн, салгын устун салыбырыы-чаһылыйа, дьырыбыныы, күлүмүрдүү турда.

Табаларбыт хонук сирдэрэ чугаһаабытын билэннэр, сар-сур тэбинэн, оту-маһы быыһынан, дьэргэлгэн көрдүк элэ-гэлдьистилэр. Сыарҕаларбыт халыр-босхо баран, хабыс-хата суох халыһыйан сүүрдүлэр. Мууһу таҥнары бокуойа һуох бурҕаҥнатан, эниэни таҥнары эрэйэ һуох элэгэлдьитэн, хонук сирбитигэр дылы үрүмэтчилии көтүтэн, бөрөлүү харбатан түстүбүт.

{{DEFAULTSORT:Алтан Сарын}}
[[Категория:Бары ааптардар|Алтан Сарын]]
[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:XX үйэ]]
[[Категория:Алтан Сарын]]</text>
      <sha1>siujlpakfcs5uxhrrcroyk03wlndvhq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үрэх баһын тыата (Алтан Сарын)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>98</id>
    <revision>
      <id>7025</id>
      <parentid>4197</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:40:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7025</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11546" sha1="j079mzzhey38jtae2xqptt1g3di17c4" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Алтан Сарын]]
 | author     = Алтан Сарын
 | section    = Үрэх баһын тыата (Алтан Сарын)
 | previous   = ←[[Киэһээ айан (Алтан Сарын)]]
 | next       = [[Уруккутун өйдүөбүт (Алтан Сарын)]]→
 | notes      = 
}}
Киэһээ, күн уота мөлтөөн, талбаархай сандаҥата салгын устун санньылыйа тохтон, онон-манан от-мас сэбирдэхтэ-рин лабааларын быыһынан сиидэ хайаҕаһын көрдүк сик-силлэн түһэн, уу-хаар олохтоох, сааһын тохору  сараҕыйбатах үрэх баһын үөдэн-таһаан үктэллээх кута-нуора сиригэр (уһун күнү мэлдьи быһа одуулааммын уоҕум хараата диэх-хэ айылаах) сэниэтэ суох нукаай көрдүк сылааһынан биллэ-биллибэт дьиэлийэн, санаарҕаабыкка дылы тыган турда.

Тула өттүттэн тула хайаны күрүөлэнэн, хайалар хон-нохторун-быттыктарын быыстарыгар аан дойду атын олоҕо алыс аралдьыйбакка эрэ бүөмчү баҕайытык, киһи кута-сүрэ сөрүөстүөххэ айылаах саһан-быргыйан олорор үрэх баһын тыата барахсан, тыаһа-ууһа суох, иһиллээбиккэ-кэтэспиккэ дылы, им-дьим, ылы-дьылы баран, куттаммык-ка-куруйбукка дылы, тойуга-дорҕооно суох чуумпуран-кэх-тэн турар. Хам-түм көй салгын көҥүл сүүрүгүрүүтэ ол-бу очураакка охсуллан, хайа төбөтүттэн тэриирдэнэн таҥна-ры ытыллан түһэн, тыа төбөтүн, салгынынан саба охсон аастаҕына, оттор-мастар төбөлөрө, соһуйбукка дылы, үрэл-сарал баран өрүкүйэ-өрүкүйэлэр, кэнниттэн хоһулаабыкка, сиилээбиккэ дылы хобугунаһан, суугунаһа түһэллэр. Ыраах Дьааҥылар адаархай арҕастара халлааны хайа суруйуох-ха айылаах былыт оһуутун көрдүк буолан баран, күөрэ-лаҥкы тахсан, көҕөрөн көстөллөр.

Аттыбытыгар турар Туруук Хайа, толлубакка-дьулай-бакка, дугуй-маҕан халлаан дьулайын диэки оһуу-тоһуу ураалыы муостарын тоһуйбутунан, саадьаҕай таас санны-нан саймаархай салгыны хайа тэлэн, халлаан аҥаарын быһа сабардаан, күн уотун күрүлгэннээх күлүм-күндээркэй сандаҕатын күтүр үлүгэр көхсүнэн өрө күөтээн, окко-маска тииһиннэрбэккэ эрэ соҕотоьун кини аҕай буолан, быһа уруйдаан ылбытын кэннэ, экир хара күлүгэ аттынааҕы Мас-Хайа тэллэҕэр тиийэн барыйан түспүт.

Тирэх мастар, үҥэн-сүктэн, көрдөһөн эрэр көрдүк, ла-бааларын-салааларын устун күн уота көҥүл күүлэйдиир гына, күөх халлаан күөнүн диэки өрө уунан бараннар, аттыларыгар баар кыра оттор-мастар айыы сирин айыл-гытыгар тииһинэллэригэр-тииһиммэттэригэр бөрүкү кыһам-макка, адьас баран аҥаарыйан, улуутуйан улугуран, лоҥ-кур тойот дьон мунньахтыы туралларын көрдүк, тигинэһэн-лиҥкинэһэн тураллар.

Үйэ-саас тохору көҥүлүнэн үөскээн, көй салгыны, аҥар-дастыы ардаҕы-хаары эрэ кытта билсиһэн үөскээбит күрүҥ хара тыа күлүгүрэн, көрбөтөьүн көрөн, күтүрэммиккэ дылы күрүөтэнэн турар.

Хайа тэллэҕэр харыйа ойуур (хаарыан хараҥабын күн уота күрүөһүлээн киирэн, көҥүтэ көрөн көтүтүө ээ диэххэ айылаах) көҥөс киһи, сонун умсары бүрүнэн баран, көхсүнэн буолан, таҥнары хайыһан турарын көрдүк, түүкүгүрэн, ханан да ыпсыыта-ыллыга суох кына харааран, барыйан-сарыйан турар.

Киһи хаана долгуйар, сүрэҕэ-быара манньыйар, саас-үйэ тохору, көҥүлүнэн үөскээбит күрүҥ хара тыа, одуулаабыкка-иһиллээбиккэ дылы буолан, күбэтийэн турара — киһи санаатын талбаардар, өйүн туймаардар. Улуу хара тыа туох эрэ кистэлэҥ кэпсээннээх, туох эрэ туһунан тойуктаах, ханнык эрэ хараҥа санаа киниттэн халбарыйбат даа, онтукатын харахтаахха көрдөрбөт, кулгаахтаахха иһитиннэрбэт, кини сорох ардыгар сибигинэйэн сипсийэрин иһиллээтэх аайы, ылы-дьылы баран, харааран, түҥкүгүрэн биэрэр, кини киһиттэн сэрэнэр, кини киһиттэн куттанар. 

Уҥуоргу Хайа ураа муоһа муус ураанньык буолан, күн уотун чаҕылхай сандаҕатыгар, туһахта ньуурун көрдүк, туналыйа-чаҕалыйа турар. Кини алын иэдэһигэр үүммүт ой мурааны күн уотун талбаархай сандаҕата таҥнары сатыылаан түһэн, үөрүктүйбүт ыдьырхай төбөтүн онон-манан тумустаан турар сирдэринэн дьуккурута охсон аас-пыта аппа аппаларынан хара күлүк чуоҕурданан баран, долгуннура-толбоннура турар.

Турар Хайа дьапталҕа тааһын быыһыттан муус көрдүк тымныы, курустаал көрдүк ыраас түмэн-аарык төлө мөҕөн тахсан үрүҥ күдэнинэн өрө үллэ-үллэ, таастан таас устун куобахтаан түһэн, харагзатыттан төлө барбыт хаҥыл кулун көрдүк, үөрэн-көтөн үлүһүйэн, күлэн-оонньоон күлүмүрдүү сүүрүгүрэ турарын көрөн баран, киһи сүрэҕэ-быара дьэгдьийэр, өйө-санаата көтөҕүллэр.

Онтон эмиэ ону ааһаргын кытта, тула өттүгүттэн тула тыа баһа үмүрүйэн кэлэн, үрдүгэр баттыы түһүөх көрдүк, өҥөйөн көрөн баран, хаайа харбаан ылыахха айылаах харааран, барыйан-сарыйан туралларын көрдөххүнэ, киһи тыына-быара ыгымсыйар.

Хантайан көрдөххө, халлаан онон-манан тииттэр үрэл-сарал көрдүк өрбүлгэ-нуоҕай төбөлөрүн быыһынан сарбынньахтанан эрэ көстөр. Күн уота илим хараҕын көрдүк, мутуктар быыстарынан мүччүрүтэ ойон киирэн дьэрэкээн ойуу көрдүгүн дьэрэлитчи тыгыталаан оту-маһы ойуулуур. Амтаннаах ас кэрдүк аас-мөдөөн сыттар аҥкылыйбахтаан ааһан, киһи мэйиитин-санаатын эргитэллэр.

Үрэх баһын тыата үгүһү кистээн, элбэҕи сабардаан, саҥата-иҥэтэ суох, билбэтэх-көрбөтөх буолан, ылы-дьылы баран, кэтэһэн кэхтэн турар.

Онтон эмиэ айаннаан истэххэ, чугас соҕус улуу холорук, оту-маһы барчалаан, өрө ытыйан куугунатарын көрдүк дуу, эбэтэр халыҥ атыыр үөрэ толоон устун сүүрэн тиги-нэһэн иһэр туйахтарын тыаһын көрдүк дуу — иҥсэлээх тигинэс тыас иннибитигэр өрө ньиргийэн иһилиннэ. Ол кэн-ниттэн үллэн-түллэн өрө тэбэ турар, күтүр күрүлгэннээх сүүрүктээх Таас Үрэх кыыһыран-абаран, илгистэн, эрчим-нээх сүүрүгэ оту-маһы быыһынан элэгэлдьийэн көһүннэ.

Үүнэн эрэр от-мас, куттаммыкка-куруйбукка дылы, кэри-куру буолан кэхтэн хаалтар, күлүүлэрэ-оонньуулара көтөр кынаттаахтар көҕүрээн, уостан түспүт, ырыа чыычаахтара ырыалара-тойуктара уурайбыт.

Күөх уу өрүтэ түллэн тахса-тахса, томороон таастар тоҥ күөннэригэр быһыта кырбанан, үрүҥ күдэн буолан үллүктэнэн адырҕай таастары хаһытыы-хаһытыы хал-лырҕаччы таһыйан, киһи мэйиитэ эргийиэххэ айылаах, ирим-дьирим эрилийэ турара көһүннэ.

Уҥуоргу диэки тирэх ойуур, салгынынан кэлэн сабыта биэрдэҕин аайы үөрүктүйбүт төбөтө өрүкүйэ-үрэллэҥнии турар, дьэргэлгэн битии сэбирдэхтэригэр күн уота күлүбүрэч-чи тохтубута көмүс өҥүн көрдүгүнэн долгуннуран, килбэл-лийэ турар.

Таас үрэх обургу обуннуран-төлөннүрэн таастар быыста-рынан бокуойа суох будулуйан, ыллаан-туойан, кылбаһыйа устан, күрүлүү-барылыы, күллүгүрүү-халлыгырыы сытар.

Элбэх элбэҕи кэпсээн киллигирэтэр, үгүс-үгүһү саҥаран кулдьугуратар даа, хоһооно-тойуга хотон иһиллибэт.


{{DEFAULTSORT:Алтан Сарын}}
[[Категория:Бары ааптардар|Алтан Сарын]]
[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:XX үйэ]]
[[Категория:Алтан Сарын]]</text>
      <sha1>j079mzzhey38jtae2xqptt1g3di17c4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уруккутун өйдүөбүт (Алтан Сарын)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>99</id>
    <revision>
      <id>7026</id>
      <parentid>4196</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:40:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7026</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7098" sha1="ch5fbqfhyn405pou9de2j9lm30531av" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Алтан Сарын]]
 | author     = Алтан Сарын
 | section    = Уруккутун өйдүөбүт (Алтан Сарын)
 | previous   = ←[[Үрэх баһын тыата (Алтан Сарын)]]
 | next       = [[Сайыҥҥы түүн дьалыҥнара (истомы), (Алтан Сарын)]]→
 | notes      = 
}}
Тыалырбыта, ардаабыта аҕыс-сэттэ хонно. Тыалга-ардахха түбэһэн айаннаан, бэркэ сылайан сындалыйан, санаарҕаан-санньылыйан испитим. Күн, киэһэ буолан, от-мас күлүгүрэн эрэрэ. Халлаан, онон-манан, сытыйбыт тураах оҕолорун туора-маары тамнааттаабыт курдук, өһөх хара былыттарынан кыдьымаҕыран баран, кыыһырбыт, кыйахаммыт курдук, арҕаа диэкиттэн тымныы чысхаан тыалынан тыалыран кыйыһыйан, киһи этин сааһынан ибили охсон киирэн, тымныынан үргүйэн, киһи сүрэҕин-быарын тоҥорбута. Үүнэн эрэр от-мас, куттаммыкка-куруйбукка дылы, кэри-куру буолан кэхтэн хаалтар, күлүүлэрэ-оонньуулара көтөр кынаттаахтар көҕүрээн, уостан түспүт, ырыа чыычаахтара ырыалара-тойуктара уурайбыт.

Төрөөбүт-үөскээбит үрэҕим эрэйдээҕи кытта өр буолан баран,  кэлэн  көрүстүм.  Ото-маһа күлүгүрэн,  киҥэ-наара кэхтэн турара, киэҥ сирдэргэ холуйдахха, киэбэ-киэлитэ тугун кэрэгэйэ эбитэй? Өнньүөһүн быыһыгар уу хоммутун анныттан, онон-манан дулҕаларын төбөлөрө чочуруһан олороллоро дойду ааттаах, талыы хочолоругар холуйдахха, ньуура тугун куһаҕана, мүрэтэ эбитэй?

Арҕаа халлаан улаҕата дьэбин уоһуйан, дьиппиэрэн, тымныы салгынынан аҥылыйан тыалыран дьигиһитэ тура-ра, киһи киҥин-наарын алдьатар, өйүн-санаатын мунчаар-дар буоллаҕа үһү...

Былыр оҕо эрдэхпинэ үөскээбит, убайым олорбут, эһэм оҕонньор өтөҕүн ааһан иһэн көрбүтүм, дьиэлэрэ-уоттара кураанахтанан баран, санаарҕаабыкка дылы саай-күдүө тахсан, барыйан, күлүгүрэн тураллара көрүөххэ тугун хобдоҕой-куһаҕанай? Күрүөлэр-кыбыылара көтүллэн, күөрэ-лаҥкы тахсан баран, чугаһынааҕы отторо-мастара ту-лаайахтыйан, ынчыктаан дуу, ытаан дуу эрэр курдук таҥ-нары сукуһан, күлүгүрэн тураллара — киһи сүрэҕин-быа-рын эппэҥнэтэр, сирэйин-хараҕын ититэр буоллаҕа үһү...

&lt;poem&gt;Тыал тыалырар, 
Тымныы салгын биллэр, 
Эт-хаан эппэҥниир, 
Сүрэх-быар ньүөлүйэр...&lt;/poem&gt;

Төрөөбүт-үөскээбит алааһым тамаҕар чугаһаан иһэн, туорайдаан киирбит тука тумул үрдүгэр, ийэлээх аҕам уҥуохтарын саҥа чардааттаах кириэстэрэ сандааран, кил-бэҕийэн туралларын көрдүм. Онтон мэйиим-санаам эргий-дэ, этим-хааным дьырылаата...

&lt;poem&gt;Тымныы салгын аҥылыйар, 
Быһыттаҕас былыттар сүүрэллэр, 
Этим-хааным дыддыргыыр, 
Мэйиим-санаам эргийэр...&lt;/poem&gt;

Алааһым тамаҕын ааһан иһэн көрбүтүм, урукку сыл-ларга күн уотун күлүм сандаҕатыгар күлэн-оонньоон күлүмүрдүү тоһуйар күндү уулаах көлүйэ күөлүм күөх көлбөҕүнэн бүрүллэн, тымныы салгынынан аҕылыйан, тимир өҥүн көрдүгүнэн дьэбин уоһуйан көрүстэ. Этим сааһа аһылынна, сүрэҕим-быарым тымныйда... Халдьаайы сыыр үрдүгэр, ойуур саҕатыгар чаллах тииттэри хатырыктарын хастыы тардан ылбыттара, туос ала буолан кубарыһан тураллара, киһи сүрэҕэ-быара ыалдьыах тоҕо баҕас куһаьанай!..

Төрөөбүт-үөскээбит өтөхпөр тиийэн кэллим. Туһунан кииннээх туора дьон,  өтөхпүттэн сарбыйан,  онон-манан туора-маары быыһаабыт быыстарын тоһоҕолоро чороһон тураллара харахпар хатыы буолан аалылынна. Балаҕаным иһиттэн бур-бур буруолуур ээ — дьөссө даҕаны итии хааннаах, сыккырыыр тыыннаах, эргэ элээмэтэ, урукку ордуга кэм да баар эбит!

Тэлгэһэм таһыгар, мин оҕо эрдэхпинэ, наҥнайан, санньылыйан, аҥаарыйан турбут арыы хатыҥнар тоһутталанан түспүттэрэ, тостубут хары уҥуоҕун курдук буолан, кубарыһан чочоруттан тураллара көрүөххэ тугун куһаҕанай?

Сылбах да сыстыбатах, хомурах да хоммотох сыһыыбар балбааҕы кутан бачыгыраппыттара, хара тордох харааран сыталлара. Туох да саҥа үүммүтэ-туругурбута диэн көстүбэт, хата, барыта хампарыйбыт, алдьаммыт-киэһэммит. Ону көрөн бараммын сүрэҕим-быарым ыарыйда, хааным-сииним хамнаата.

Атым тэлгэһэҕэ кэлэн тохтоото. Тымныы тыал тыалыр-да, сүрэҕим-быарым долгуйда, сирэйим хаана ил-ил кынна...


{{DEFAULTSORT:Алтан Сарын}}
[[Категория:Бары ааптардар|Алтан Сарын]]
[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:XX үйэ]]
[[Категория:Алтан Сарын]]</text>
      <sha1>ch5fbqfhyn405pou9de2j9lm30531av</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сайыҥҥы түүн дьалыҥнара (истомы), (Алтан Сарын)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>100</id>
    <revision>
      <id>7027</id>
      <parentid>4195</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:40:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7027</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9853" sha1="3v79xiqhrmbffv65iy2y7ea8xpla8y5" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Алтан Сарын]]
 | author     = Алтан Сарын
 | section    = Сайыҥҥы түүн дьалыҥнара (истомы), (Алтан Сарын)
 | previous   = ←[[Уруккутун өйдүөбүт (Алтан Сарын)]]
 | next       = [[Айыыһыт (Былыргы кэпсээн), (Алтан Сарын)]]→
 | notes      = 
}}
Сайыҥҥы Күн кутаа уот толбоннорунан кырбаһан, кыыһар-чаҕаан дьалхааннары бүрүнэн, арҕаа халлаан алын сайыытын кытыастар кыһыл долгуннарынан уһааран, хал-лааны кытта халаастаһан, кытара кыыһыран, марбайа үллэн киирэн хаалла. Сайылык иһэ сайыҥҥы күнүс буһурук куйааһын харам соҕустук ботуччу уобан, кэри-куру буолан соҥуйан хаалла. Аан дойду иһирик төлөнүнэн, итии салгынынан тыына-тыына улам-улам утуйан нухарыйан, ибириин сиигинэн тиритэ сытта.

Түүҥҥү дьалыҥнар итии тыыннара ийэ сиргэ эрсэҥ (похоть) имэҥнэрин (вожделение) иҥэриччи туойдулар, кыатаммат баҕалар илбис иҥсэлэрин көбүттүлэр. Эҕэрдэ-маҕан халлаан илин кырыытыттан эрсэҥ-ходьоҥ итии дьалыҥнар ийэ сиргэ итии тыалы илдьиттэнэн эргийдилэр.

Ийэ сир кыатаммат баҕалар имэҥнэринэн иитиллэн, эппэҥнии-мэҥилдьийэ, өрүтэ тыына, ууһуур-дэлэйэр эр-сэҥнэринэн иэдэйдэ. Аан дойду ньамчы чэчиктэрэ (цветы) имэҥи көбүтэр айаал (нежный) — аҥкылас сыттарынан салгыны саталыы турбуттара. Чэл (зеленый) — нуолук оттор сытыы аҕыраҥ (удушливый) сыттарынан асхарый-ан, киһи сүрэлин (душа) туймаардаллар, эрэй-муҥ эрсэ-ҥинэн киһи дьайымын (чувство) толороллор.

Арай, бу түүҥҥү дьалымнаах кэм бары эрсэҥнэрэ көбөн эрдэҕинэ, күех унаар түптэҕэ мунан, утуктаан-нухарыйан эрэр сайылык илин-бас халдьаайытын анныгар, хатыҥ чараҥ ортотугар, эндэрдии түһэн сытар баай хатыҥ төрдүгэр эрдээх дьахтар олороллор эбит. Кинилэргэ ньимик (тиши-на) дурда буолан, тулалаан турааччы хатыҥ чараҥ бүтүннүү иһиллээбит курдук иһийэн, илбистээх (страстный) таһаа-нан (поза) таалан турар... Байылыат (могучий) хатыҥнар, хардарыта буойсубут курдук, санньырхай лабаа илиилэри-нэн сэрэхтээхтик өрө уунан баран, бука бары ньимик ба-ран таалан тураллар.

Арай, кинилэр сэбирдэхтэрин эрэ тыаһа дөр-дөр итийбит сүрэх кирдээх талыы титирэһин курдук, ибиргээн, суугунуу-суугунуулар хам бараллар. Айылҕа бүтүннүү кинилэртэн туох тахсарын кэтээбит курдук, ах баран кэтэһэн турар.

Ол барыта кинилэри тапталга үтэйэр, биллибэтинэн-көстүбэтинэн таптал илбистээх олбоҕун кинилэргэ сым-наҕастык тэлгиир, сүрэхтэрин-быардарын эппэҥнэтэр, мэйии-лэрин-санааларын итирдэр. Кинилэри атахтарын анныттан күөх торҕо таҥара кийииттэрэ айаал-аҥкылыс (ароматный), сүүл-дьаралҕан сыттарынан ыһааран, кинилэр сүрэллэрин (душу) сылаанньытан, кинилэр хааннарын уоттуу оргуппуттара.

Ньамчы-ньамчы аалай-эбириэн (розовато-пестрый) үүрэнньиктэр (фиалки) сытыы минньигэс сыттарынан ту-нуйан, кинилэри туймаардаллар. Алтан оттор аҕыраҥ сыт-тарынан салгыны ыһааран, сайыҥҥы сылаас буһурук түүнү сүүлүнэн аҕырдан, кинилэр хааннарын долгуталлар, кини-лэри имэҥинэн-дьалыҥынан мэҥилдьитэллэр.

Кыһыл сараналар (сарана), дьылтархай-маҕан толоон тунахтара (ромашки), күөх дьүһүннээх чороон оттор (колокольчики), боллох уолаттара (ландыши), дьылтархай-алтан ортолоох, үрүҥ төбөлөөх уу кийииттэрэ (водяные лилии), кыһыл-аалай ымыйахтар (гвоздики), күөхтүҥү-кытархай сирэҥнэр (незабудки), дөлүһүөн чэчиктэрэ бука бары салгыны араас-суол минньигэс: аһыы-ньулуун, аҥкылас-аҕыраҥ, сата-дьаралҕан, курус (едкий) — кубулҕан (острый), имириин (сладко-преслый) сыттарынан ыһааран тунуйа тураллара — имэҥнэри, дьалыҥнары күүрдэллэр, эрсэҥнэри, илбистэри төрөтөллөр, киһи сүрэлин мэлэритэн туймаардаллар.

Сырыынньа халдьаайы сирэйигэр күн уотун сыралҕа-ныгар биэбэйдэтэн торолуйбут байылыат бэстэр, солко-нуолук мутукчалаах баараҕай тииттэр, халдьаайы аппала-рыгар үүммүт улуудаҥ (гордый) харыйалар,  чаллах хатыҥнар, үргүүк сэбирдэхтээх тэтиҥнэр, имигэс талахтар, хаҕыдай ыарҕалар бука бары бу кэмҥэ саталаах аҥкылыс сыттары тарҕатан, лабахайынан кэьэрдэн киһи-сүөһү хаа-нын долгутан, киһи мэйиитин итирдэн туймаардаллар. 

Аан дойду ууһуур-дэлэйэр тэлгэҕин тыаһа суохтук тэлгиир, төрүүр-үөскүүр суорҕанын биллибэтинэн-көстүбэти-нэн сабар, бары хамсыыктары (животных) таптал суолу-гар үтэйэр.

Сайыҥҥы күүрүүлээх күн сандаҕата дьулурҕатык (стремительно) таҥнары сатыылаан түһэн, ийэ сир бары ыама-лыыр күдэхтэрин (средства) көбүппүт. Хатыҥ чараҥ ортотугар олорор эрдээх дьахтар түгэхтэрэ көстүбэт хараҥа-дьалхаан харахтара минньигэс дьалыҥынан убайаллар, эрсэҥ эрэйинэн дьиэлийэллэр, сирэйдэрин хааннара имэҥ илбиһинэн кэйэллэр. Муос тыҥырахтарыттан эт сүрэхтэ-ригэр диэри дьалыҥ титирэстэрэ сүүрэлиир, эттэрэ бүтүннүү дьырылыы титирэстиир, мэйиилэрэ-санаалара итирэн күүрэр, сүрэхтэрэ-быардара минньигэс тапталынан эппэҥниир...

Эмискэ тыа баһа суугунуу күлэн титирэстии түһэр, чэчиктэр, оттор аллайаллар, эҕэрдэлии битийэллэр, айылҕа бүтүннүү эҕэрдэлиир, күллэрэстиир, кинилэр барыларын кыттан (общий) баҕалара ханна, таптал үтэһэтэ дьэ туол-ла, кини таһылҕата (уровень) таһымнаата, таптал сүүл имэҥнэрэ дьэ төлүргэлээтэ, уос этигэн-дорҕоон тыаһа чахчы этэн, кэтэһэн тыҥаан турар айылҕаны күллэрэн тыбыырта..
Бу айылгылаах (торжественный) сайыҥҥы түүн кэмигэр бары үөскүүр-ууһуур күүстэр баҕарбыт баҕалара туолла, аан дойду бүтүннүү онуохаҕа үөрэн айхаллаата.Хатыҥ чараҥ түүҥҥү ыалдьыттарын ымсыы имэҥнэрин уоскутта, утах баҕаларын ханнарда.

Оҕордук ускуруой үөскүү-тэнийэ, ууһуу-тунуйа турар, өлө-өлө тиллээччи, өскүл (вечно) эдэр, өскүл тыыннаах Айылҕа.

{{DEFAULTSORT:Алтан Сарын}}
[[Категория:Бары ааптардар|Алтан Сарын]]
[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:XX үйэ]]
[[Категория:Алтан Сарын]]</text>
      <sha1>3v79xiqhrmbffv65iy2y7ea8xpla8y5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айыыһыт (Былыргы кэпсээн), (Алтан Сарын)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>101</id>
    <revision>
      <id>7532</id>
      <parentid>7531</parentid>
      <timestamp>2023-04-10T03:07:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсаана Птицына</username>
        <id>1894</id>
      </contributor>
      <origin>7532</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9466" sha1="3gsois77j8oda7tsxmptidrgs7tpc0m" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Алтан Сарын]]
 | author     = Алтан Сарын
 | section    = Айыыһыт (Былыргы кэпсээн) (Алтан Сарын)
 | previous   = ←[[Сайыҥҥы түүн дьалыҥнара (истомы), (Алтан Сарын)]]
 | next       = [[Уол оҕо дьоллоох, таҥара баайдаах (Быһылааннаах кэпсээн), (Алтан Сарын)]]→
 | notes      = 
}}
Арай былыр биир киһи үрэх баһыттан айаннаан иһэн, аара сиргэ, биир бэт үтүө чаллах хатыҥ анныгар хоно һыппыт. Бу хоно һытан түһээн көрдөҕүнэ: бии үрдүгэр турар чаллах хатыҥа, үс курдуулаах моҕол ураһа буолан хаалбыт, ураһатын иһигэр биир бэт мааны хотун дьахтар, бэдэр саҕынньаҕын нэлбэгэйдээн, үүс-киис тириитэ дьабака бэргэһэтин өгүччү соҕус уурунан баран, олорор үһү. Он-тон, чочумча буолан баран, дьиэ таһыттан киирэн кэлбиттэр — аҕыс-сэттэ эриэн быыһык саҕынньахтаах ньидьирис-пит кыра оҕолор. Ол киирбиттэрин кэннэ, бу дьахтар оҕоло-руттан ыйыппыт: &quot;Хайа тукаларыам, төһө бэт ыалга һылдьан кэллигит, астара-үөллэрэ, үөрүүлэрэ-көтүүлэрэ төһө бэр-дий, хайдах төлкөлөөн-оҥоруулаан кэллигит&quot;.

Онуоха оҕолоро эппиттэр: &quot;Ээ дьэ ас-үөл, үөрүү-көтүү бэт, оол гынан баран, кытыйалаах арыыны дьалкытан тохпуттарыттан соһуйаммыт итэҕэс кэскиллээн кэбисти-бит: уон сааскар тиийэн бараҥҥын эргэ өтөххө сытар холум хараҕатыгар уллуҥаҕыҥ оройун тобулу үктээбикки-нэн хааныҥ баран өлүөхтүгүн диэтибит&quot;.

Онуохаҕа бу дьахтар: &quot;Бэйэм барымнабын. Эһигини ыыппытым — оҕолор оҕолуу һылдьан, сыыһа төлкөлөөн кэлээхтээбиккит, аата, оччо үөрбүт-көппүт барахсаттарга оҕолорун үчүгэйдик толору даа төлкөлөөн-оҥоруулаан кэл-бэккит,&quot; — диэн оҕолорун сэмэлээбит уонна бии киһи диэки ыйан баран: &quot;Көрүҥ эрэ, эһиги төлкөлөөбүт оҕоҕут аҕата ити кэлэ һытар,&quot; — диэн оҕолоругар эппит.
Киһи уолуйан уһуктан кэлбитэ: ханнык даа ураһа һуох, хатыҥа хатыҥынан турар үһү. Туран, айаннаан дьиэтигэр кэлбитэ, ойоҕуттан биир уол оҕо төрөөн һытар үһү.

Оҕо уончатыгар тиийэн баран, кырдьык, аҕата түһээби-тин көрдүк, эргэ өтөххө һытар холум хараҕатыгар атаҕын тобулу үктээбитинэн хаана баран, өлөн хаалбыт.

Онон былыргы сахалар: дьахтар төрөөбүтүн кэннэ үс хонон баран, Айыыһыт аттанарыгар диэн, үөрэн-көтөн, малааһыннаан атаараллар эбит — Айыыһыт ас-үөл үгүһүн, үөрүүнү-көтүүнү таптыыр — диэн. Дьахталлар эр дьону тарҕатан бараннар (Айыыһыт таттахпыт диэн) төрүөбүт дьахтары кытта сирэйдэрин дэлби арыынан угунуохтаан баран, уот кытыытыгар төгүрүччү олорон эрэннэр, дэлби күлсэллэрэ үһү. Онно биир саамай үгүстүк күлбүт дьахталларын — бу дьахтарга Айыыһыт киирдэ, сотору хат буолууһук — диэн билгэлииллэр эбит.

Айыыһыт соһумтаҕай, соһуйдаҕына, саҥа төрүөбүт оҕону итэҕэс кэскиллээн, быстах оҥоруулаан барар диэн — дьахтар төрөөн сыттаҕына, киһини улаханнык саҥаппаттара, тыаһаппаттара үһү.

Ас-үөл тохторун, дьалкыйарын Айыыһыт эмиэ сөбүлээбэт диэн бэккэ харыстыыллар...

Ол курдук быһыылаах-майгылаах буолаллар эбит былыргы дьон.

{{DEFAULTSORT:Алтан Сарын}}


Алтан Сарын &quot;Айыыһыт&quot; кэпсээнин нууччалыы тылбааһа. Тылбаастаата: Шарин Сайаан, В.П.Ларионов аатынан Майа орто оскуолатын 7 &quot;в&quot; кылааһын үөрэнээччитэ, салайааччы: Семенова Марфа Николаевна
'''Айысыт.'''

Однажды один человек, ехавший из верховья реки, по дороге остановился отдохнуть, поспать под низкорослой ветвистой березой. Уснул и видит сон, как сия береза, под которой он уснул, превратился в большую берестяную урасу, а в той урасе была прекрасная хотун-женщина, накинувшая на плечи рысью доху, а на макушке надевшая соболиную шапку-дьабака. Чуть погодя, в дом зашли восемь-семь маленьких детей, одетые в пестрые пыжиковые доха. Когда они зашли, женщина спросила: “Ну, голубки, в какой семье вы были, какие явтсва, радость у этой семьи, какую судьбу вы им преопределили?” Ответили ей дети: “Пища, радость у них особенная, но из-за того, что масло в кытыйе расплескалась, мы удивились и недостаточно предопределили их судьбу: после исполнения десятилетия в старом заброшенном доме на чеке камелька ты подвернешь ступни, пойдет кровь и из-за потери крови ты умрешь, сказали”. 
Тогда сказала эта женщина: “Лучше бы сама пошла. Вас отправила – не так предсказали судьбу ребенка, родители которого так были рады, смогли бы и счастливую судьбу предопределить” - отругала мать своих детей и посмотрев на человека, добавила: “Посмотрите, вот лежит отец ребенка, чью судьбу вы преопределили”. Человек проснулся: никакой урасы нет, береза березой стоит. Собравшись, человек приехал домой: жена родила еще одного сына.
После исполнения десятилетия в старом заброшенном доме на чеке камелька мальчик подвернул ступни, пошла кровь и из-за потери крови мальчик умер. 
Поэтому в старину народ саха верил, что через три дня после рождения ребенка, вся семья должна радоваться и угощать Айысыта – Айысыт любит обилие еды, радость-веселье. Женщины, сопроводив мужчин (думая, что влекут Айысыта), вместе с родившей женщиной намазывали маслом свое лицо, садились вокруг огня и смеялись. И предсказывали, что в ту женщину, которая много всех смеялась, вошла Айысыт и что она скоро забеременеет.
Айысыт пугливая, если испугается, может недостаточно предопределить судьбу ребенка – когда женщина рожает, разговаривали тихо, не шумели.
Айысыт не любит, когда проливается, расплескывается угощение, поэтому угощение очень берегли...
Вот такие были люди в старые времена.


[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Алтан Сарын]]
[[Категория:XX үйэ]]</text>
      <sha1>3gsois77j8oda7tsxmptidrgs7tpc0m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уол оҕо дьоллоох, таҥара баайдаах (Быһылааннаах кэпсээн), (Алтан Сарын)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102</id>
    <revision>
      <id>7028</id>
      <parentid>4042</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:41:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7028</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40073" sha1="qh74wo7dgy7hvr4n2fu5xvl9kt1qzwv" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Алтан Сарын]]
 | author     = Алтан Сарын
 | section    = Уол оҕо дьоллоох, таҥара баайдаах (Быһылааннаах кэпсээн), (Алтан Сарын)
 | previous   = ←[[Айыыһыт (Былыргы кэпсээн), (Алтан Сарын)]]
 | next       = [[Алтан Сарын]]→
 | notes      = 
}}
* Бу кэпсээн аата да, маҥнайгы аҥара да суох. Илиинэн суруллубут харатын бүтүүтүгэр: &quot;Хахайдаах Хабырыыс. 1924 с, кулун тутар ый 17 күнэ&quot; диэн илии баттааһыннаах. Кэпсээн аатын уонна чаастарга үллэриитин бэйэм оҥордум. — Василий Протодьяконов.

== II ==


Уол кутталыгар буолан, хаһыытаабакка да хаалбыт. Буочуката аргыый аҕай, улам-улам үөскэ киирэн, хоту диэки устан лэглэйэ турбут.
Уол эмэһэтигэр иччэҕэй биллибитигэр өйдөнөн көрбүтэ, буочуката сахсайан хаалбыт, инньэ гынан сиксиктэринэн уу быыһылаан киирбит, мантан уол сүрдээхтик куттаммыт ханна да барыан, тугу да гыныан булбатах. Быган, таһырдьаны көрүөн баҕарбытын иһин, буочука улахана бэт, ааныгар нэһиилэ тарбаҕын эрэ төбөтө тиийэр. Уол атаҕыттан быһаҕын сулбу таһыйан таһаарбыт, буочукатын үөһэ өттүнэн, турдаҕына хараҕар сөп түбэһэр гына дьөлүтэ үүттээбит. Тула өттүнэн көрө иһэр гына түннүк оҥоттообут. Чуолҕаннарынан көрбүтэ, күн һандаһыра киирэн эрэр. Кини, бадаҕа, ханнык эрэ арыыны ойоҕоһунан устан иһэр быһыылаах, ол көрдүк оҥочолоох дьон устан иһэллэр. Оҥочолоохтор уолу хабырыйбытынан, арыыны тумсунан арҕааттан илин диэки этириэс быһа туораан иһэллэр.

Ити иккэрдигэр уол буочукатын уута дириҥээн, тобугар тиийэн барда. Оҥочолоох дьон улам-улам чугаһаан тиийэн кэллилэр, һаҥалара иһиллэр буолан барда. Биир киһи һаҥата: &quot;Бу туохпут эмиэ иннибитигэр арбайан-һарбайан иһэрий, доҕоттоор!?&quot; Иккис киһи: &quot;Хайа эбэбит итчитэ эмээххин күөх көлбөхтөөх көҥкөлөй ыаҕаһын биһиэхэ оҕолоругар тоһуйбута буолаарай? Арыгыта кутан биэриэххэ&quot;
Үһүс киһи: &quot;Аата, бу дьон арыгыларын абааһы аайы элбэҕэргээн... Онтон, көрдөххө, көҥдөй мас буочука устан иһэр буолбат дуо? Итиннэ ама ханнык абааһы кэлэн хааламмыт үһү! Күрүлүүр күнүс оттотугар... Иккис киһи: &quot;Бу киһи тоҕо айаҕа суоэай доҕоор,&quot; — диэн бүтэрэ илигинэ, буочука иһиттэн уол хаһыытыыр. Иккис киһи: &quot;Дьэ мин эппэтэҕим дуо, һолоҕой! Күн-хаан кэллэ быһылаах — түргэнник арыыга тахха охсуоҕуҥ!!!&quot;

Арыыга тиксэ охсоллор. Оҥочолоруттан тахсаллар. Бары талах быыһыгар түһэллэр. Оҥочолорун баайбатахтара, киирэн  уста  турар.  Уол   буочукатын   иһигэр  хаһытыы-хаһытыы, биир кураанах оҥочо аргыстанан хоту диэки устан испит.

Ол түүнү быһа устубуттар. Сассыарда халлаан сырдыыта оҥочо кэлэн биир арыы иирэтиттэн иҥнэн тохтоон хаалбыт; буочука устубутун көрдүк устан испит.

Буочука дьиппинийэн уу киирэрэ тохтообут. Урут киирбит уута уолу самаҕын туорайыгар тиийбит.

Күн оттотун һаҕана икки тыылаах киһи арҕааттан илин диэки туораан талбаардан иһэллэрин көрбүт. Били дьон улам-улам чугаһаан кэлбиттэр. Биир киһи: &quot;Э! дьэ бэт да буочука устан иһэр доҕор, итини ама ыллахпыт дии!&quot; Иккис киһи: &quot;Хата таҕаараммыт оттотунан быһа эрбээн баран, күһүн сүөһү хаана һүүрдэр билээги оҥостуохпут&quot;. Инньэ дии-дии аргыый аҕай кытыы диэки уһааран барбыттар.

Уол чуолҕанынан көрөн истэҕинэ, кытыыта улам-улам чугаһаатар чугаһаан кэллэ, дьоно аҕаланнар кытыы кумахха астаран баран, буочуканы иҥнэри таппыттарыгар, буочука иһинээҕи уу уолу бүрүннэри түспүт. Уол соһуйан сарылаабыт, тохтуу соҕус баһын быктаран көрбүтэ, икки тыы эрдиилиин-баҕастыын ууга барбыттар, ол көрдүк икки киһи хаһытыы-хаһытыы сыссан эрэллэр...

Уол буочукатыттан оронон тахсыбыт. Хааман көрүөх буолта, икки атаҕа кыайан хамнаабат гына көһүйэн хаалбыт. Тымныы ууга уһун түүнү быһа турбут сордоох, туох аанньа буолуой! Нэһиилэ кытыыга үҥүөхтээн тахсыбыт, хата куйаас баҕайы күн эбит. Кытыы кумахха күн уота сып-сылаастык сыралыччы тыкпытыгар уол сыттыгы бырахпыт көрдүк күс гына баран түспүт. Таалалаан сыппыт. Утуйбатах, куттаммыт, дэлби һылайбыт эрэйдээх күн уотугар сыламнаан, устунан утуйан хаалбыт.

== III ==

Киэһэ буолан барбыт. Уол уһуктан тиийэн кэлбитэ; сылаата тахсыбыт, илиитэ-атаҕа көһүйбүтэ суох буолбут, ол оннугар, хата, дэлби хоргуйбут.

Эргим-ургум көрбүтэ өрүс илин эҥэригэр таххыбыт быһыылаах, илин мыраан ол көрдүк сугас соҕус сааскы сытыы күөҕүнэн чэлгийэн турар. Уол турбут, өрүһү кыйа, мыраан аннын диэки һоҕус баран испит. Барбахтаат, мыраантан киирэр улахан хорулҕан айан суолугар көтөн түспүт. Суол устун үөһэ мыраан үрдүгэр таххыбыт. Үөһэ таххан көрбүтэ: күн түөттүүр бадаҕа буолбут, аҕыйахтык хардыылыырын гытта, баараҕай мугур бэс кумалааныттан биир һудьу өрө көтөн тилигирээн таҕыста, инньэ гынарын гытта манна һымыыттаабыт эбит буоллаҕа диэн уолга өй көтөн түстэ.

Инньэ дии һанаата да, салбах хатыҥ төҥүргэһэ һытарын сулбу тардан аҕалла; кумалааҥҥа сыһыары ууран, онтон һалҕанан тахсан кумалаан айаҕын таҥнары өҥөйөн көрдө, көрбүтэ: ол көрдүк кумалаан түгэҕэр уонтан тахха кус сымыыта лэчигирэһэн сыталлар. Уол эрэйдээх харгыйбыта диэн сүрдээх. Дьэ бу сымыыттары ылаары хачыгыраспыт. Илиитэ тиийиэхчэ тиийбэтэх, кыһыы бөҕө буолбут, онтон, бу хачыгыраһа туран, кумалааҥҥа төбөтүнэн таҥнары түһэн хаалбыт, сымыыттарын төбөтүнэн илдьи түһэн кээспит. Хаһытыы, орулуу мөхсе сатаан кэбиспит да туох истиэ-көрүө баарай! Кэннэки сэниэтэ быстан, сээбэһэ эстэн, син бииригэр түһэн кыбыллыбытынан турбут.

Арай ол туран иһиттэҕинэ, һайдыыр саҥа баар, улам-улам саҥа чугаһаан кэлбит. Саҥатыттан истэн сэрэйдэҕинэ — оҕустаах сыарҕалаах кырдьаҕас киһи быһыылаах. Сотору соҕус тыаһа оҕуһун аҕалан оҕонньор кумалаан аттыгар талыр гына булгутан кэбистэ, ол гэннэ ботур-ботур саҥарар: &quot;Ээ дьэ бараххан бэт да көҥдөй мугур бэс турар эбит... урут хайтах өйдүөн көрүмнэ һылдьыбытым эбитэй? Хата тиэйэн киллэрэн, бурдук тардар даарда оҥос-туом буоллаҕа эбээт,&quot;- дии-дии бокуойа һуох кэрдэн чалкайбытынан барбыт.

Кумалаан иһигэр эмискэ сырдык киирбитигэр, уол өйдүөн көрбүтэ: тэрээк сүгэ биитэ килбэйэ-килбэйэ сирэйин оттотунан киирэн иһэр. Уол мантан уйулҕата көтөн часкыйа түспүт. Туох баар күүһүнэн мөхсүбүт. Оҕонньор кумалааны тула өттүттэн төгүрүччү моойньуу кэппит эбит, онтуката уол мөхсүбүтүгэр тосту түһэн хаалла. Оччо быыһанан баран, уол былтас гына түһэн көрбүтэ: биир даба ырбаахылаах оҕонньор кини диэки көрүөҕүнэн көрбүт, былтас гынарын гытта махчайа түһэн баран, сүгэнэн сырбаппыт. Уол иһидьэдьэ ньимис гынан биэрбит. Сүгэ тыаһа ириэнэх сиргэ &quot;кур&quot; гына түспүт.

Уол маһыттан таххан көрбүтэ — оҕонньор ол көрдүк үҥкүрүйэ-күөлэһийэ былаан, мырааны таҥнары мээчиктэнэн түһэн эрэр, оҕуһа булгуллубутунан, сүгэтэ сиргэ батары охсуллубутунан туран хаалбыттар.

== IV ==


Ити иккэрдигэр күн дьааһыгыран барбыт... Уол мыраан
кэрийэ айанын суолуттан туораан, хоту диэки баран испит.

Оҕордук баран, киэһэ уот саҕана мыраан анныгар биир ыалга тиийэн кэлбит. Сэптэриттэн-сэбиргэллэриттэн көрдөҕүнэ, бэт баай ыал быһыылаахтар.

Кэлэн дьиэ аанын тардыалаабыт, хатыылаах буолан биэрбит, онтон уол санаа булбут: &quot;Бээрэ, миигин бостуой уорбалыахтара; аны куораппар төттөрү тутан киллэрэн биэриэхтэрэ! Бэйэ, мин биллибэккэ киирэн аһаан таххыым&quot;. Инньэ дии санаан дьиэни эргийэр: түннүгүнэн сатаан киириэ һуох, балаҕан үрдүгэр ытта сүүрэн таххар, оһох үөлэһин өҥөйөн көрбүтэ — киһи батыах көрдүк. Өр толкуйдуу барбатах үөлэс үүтүнэн түспүт. Түһэн иһэн аны манна кыбыллан хаалбыт.

Дьэ хайтах да гыныах сир суох. Хаһытыан эмиэ кэрэгэй, мөхсүөн эмиэ сатаммат.

Бу туран иһиттэҕинэ, дьахтар һаҥата энэлийэр, энэлийэрэ улам-улам улаатан барбыт, онтон утаакы һоҕус буолан баран, саҥатыттан иһиттэххэ, эмээхсин айалаан-дьойолоон турбут. Уот оттон тииһэн барбыт. Ол уолга дьэ күн-хаан бөҕө үтүрүйэн кэлбит ээ. Буруоҕа туҥнастаары гынан, хаһытыы-хаһытыы тэбиэлэммит. Эмээххин уокка оттубут хардаҕастарын барытын суулларыта тэбэн түһэттээбит. Эмээххин онтон өмүрэн, хаһытыы-хаһытыы, уол икки атаҕын үөлэһинэн чорбойон турарын хардаҕаһынан имитэн барбыт, уол һарылыыкката, эмээххин хаһыыкката диэн туох да өй мэйдээх тулуйбат үлүгэрэ буолбут. Онтон эр дьон туран эмээххини тохтоппуттар. Уол һаҥата ытыы-ытыы: &quot;Абырааҥ даа, абырааҥ! Өллүм даа, өллүм!&quot; — диир.

Эр дьон тахханнар, үөһэттэн быаны түһэрэн биэттэр. Уол быаттан тутуспут, сулбу тардан ылбыттар.

Уол таххан көрбүтэ: оһох хоротун аттыгар икки киһи турара, биирдэрэ эдэр уол, биирдэрэ аҕам соҕус киһи. Бу киһи кинини сынньаары тииспит: &quot;Тыыннаах ыт, дьэ мин эйигин оҥоруугун оҥордоҕум! Тугу гынаары түүн кэлэн үөлэһинэн киирэ һылдьаҕын!?&quot; — дии-дии быатын туппутунан уолга ынан кэлбит. Уол ытыы-ытыы балаҕан үрдүн төгүрүйэ сүүрбүт. Оҕонньор эккирэтэн батыччахтаан испит. Кирилиэс турарынан уол оттотугар биирдэ-иккитэ үктэнэн, сиргэ ыстанан түспүт. Кэнниттэн оҕонньор баатыйалаан түһэн истэҕинэ, уол түөрэкэй баҕайы кирилиэһи түҥнэри анньан кэбиспит. Кирилиэс оҕонньордуун-баҕастыын суулан лиһигирээн түспүт. Оҕонньор хатыҥ төҥүргэскэ төбөтүн хайа түһэн уҥан тэйтэйэн хаалбыт, эдэр киһи үөгүлүү-үөгүлүү балаҕан үрдүгэр тура сүүрэ сылдьыбыт. Уол буоллаҕына, буута быстарынан тыаҕа түспүт.

== V ==


Хоту диэки мээлэ баран испит, халлаан илин өттө улам-улам дьэҥкэрэн, һырдаан тиийэн кэлбит. Утаакы буолбакка, күн тахсан чаҕалыччы тыкпыт. Уол биир хатыҥ төрдүгэр сыламнаан, утуйан хаалбыт. Уһуктан, туран көрбүтэ: күн оттото буолан барбыт. Харгыйбыта алыс буолбут. Инчэҕэй эрэ буоллар тугу барытын аһыа эбит.

Туран, эмиэ барбытын көрдүк баран истэьинэ, арай ол көрдүк хочо анараа һаҕатыгар биир ыал балаҕана көстүбүт. Харбыалаһан чугаһаан тиийэн кэлбитэ: дьиэ таһыгар саҥа таһыллыбыт сиэрдийэлэр һыталлар, биир оҕус баайыллан турар. Быһыыта бүтэй оҥорооччу дьон бааллар быһыылаах, дьиэ итчитэх, түннүгэ һуох буолан баран, үөлэһиттэн бур-бур буруо тахсар. Ону уол — бу бүтэй оҥороотчу дьон киирэн омурҕаннана олордохторо — диэн һэрэйэ санаабыт. Хотон аанынан үөмэн киирбит. Дьиэттэн хотоҥҥо киирэр аанынан оргууй аҕай кэлэн өҥөйөн көрбүтэ, биир киһи чаанньык оргутунан омурҕаннанаары олорор. &quot;Бээрэ, мин кинини куттуум&quot; диэн уол санаа булбут. Инньэ дии санаан, сүрдээх куһаҕан баҕайытык сарылаабыт. Дьэ эбэтээ доҕоор! Анараа киһи көрүөҕүнэн көрөн, айаҕын атыаҕынан атан баран, муҥ кыраайынан таһырдьа ыстанан хаалбыт...

Уол дьиэҕэ көтөн түспүтэ, куоппут киһи өйүөтэ: буспут эт, арыылаах лэппиэскэ диэн элбэх буолбут. Уол олоро түспүт, эр-луҥха аһаабытынан барбыт. Дэлби тото аһаабыт, кыратык һытан һынньана түспүт. Уонна, туран, эмиэ барбытын көрдүк баран испит.

== VI ==


Күн киириитин һаҕана биир ыалга тиийэн кэлэн киирбит. Биир аҥаарыйа кырдьыбыт оҕонньор, биир эдэр киһи, биир уол оҕо, ону гытта эмээхсин, биир эдэр дьахтар бааллар үһү.

Дьиэлээхтэр кэпсэппиттэр, хантан хайдах иһэрин ыйыппыттар. &quot;Куоракка оскуолаҕа кырбыыллара бэрдиттэн, дойдубар күрээн таххан испитим, ол гынан баран мунан, манна тиийэн кэллим&quot;, — диэбит.

Ыал уолу дэлби аһынаннар, мээлэ үчүгэйдик аһатан илдьэ олорбуттар. Уол манна хас да хонон кэргэнниһэн барбыт.
Биирдэ эдэр дьахталлара ыалдьан, үөһэ һаҥата үөһэ, аллара һаҥата аллара буолан барбыт.

Дьахтар төрүөрү гынна, ыксал буолла диэн (эр дьоннор һуохтар эбит) дьиэлээх эммэхсин дьиэлээх уол икки, хоноһо уол иккини икки көлөһөлөөх таратаайка һыарҕа оҕотун биэрэн, ол көрдүк көстө олорор ыалга ыытта: &quot;Икки атаҕа һуох босхоҥ баабыскаһыт эмээхсин баар, ону ба-раҥҥыт, бу таратаайканан тардан аҕалыҥ&quot;, — диэн.

Уолаттар баара ат буоланнар сыссан бөдөрөҥнөһөн ол эмээхсиннээх ыалга тиийбиттэр. Тиийэннэр наадаларын эппиттэригэр, дьиэлээх дьон эмээхсини, көтөҕөн таҕаа-ран, таратаайкаҕа олордон биэттэр. Икки тэҥ мэлик баҕайы уолаттар, харахтарын тиэрэ көрөннөр, баара ат буолан, саамай өрүс мүлчүрүйэр хааһын үрдүнэн эмээххини бокуойа һуох соһон дьулурутан испиттэр.

Ол иһэннэр, хара һыыры эриличчи куоһуу турар уорааҥ-ҥа аҕаланнар, мүтчү тутан эмээхсиннэрин һыарҕалары баҕастары бас-атах түһэрэн кээстэр. Бэйэлэрэ нэһиилэ куотан биэттэр, онтон куттанан хоноһо уол һирэйин хоту мээлэ һүүрэн испит. Доҕоро ханна да бааттын билбэтэх.

Хас да хонукка хайа да диэки барарын дьаабытын билбэккэ, мээлэ айаннаабыт. Суолугар быстыбат ыаллаах сир буолан, түүн ыал уҥкучаҕар киирэн, уоран аһаан, онон өллөнөн испит.

Кэннэки ыал ыырыттан улам-улам тэйэн барбыт. Хас да хонугу мэлдьи долуой ыала һуох һиринэн айаннаабыт. Аччыктыыра, хоргуйара дьэ улааппыт, муҥ-сор бөҕөнү көрбүт.

— Дьэ, аны кэлэн туох өрүһүйүөй, харгыйан өлөр киһи буоллаҕым! — диэн санаа кииртэлээбит.

== VII ==


Ыарҕа үрэх устун иһэн көрдөҕүнэ: ол көрдүк үрэх халдьаайытыгар буруо көстүбүт. Уол туох да кэмэ һуох үөрбүт.
Чугаһаан тиийэн кээттэ: үгүс баҕайы атах баайыылаах аттар мэччийэ һылдьаллар, төһө эмэ ындыы өрөһөлөнө һытар. Ол аттыгар айан дьоно биэс-алта киһи омурҕанна-наары саламаат буһара олороллор.

Дьон уолу бары тула көппүттэр, ыйыталаспыттар. Уол тугу да кистээбэккэ барытын кэпсээн биэрбит.

Дэлби аһаппыттар, һүрдээхтик аһыммыттар, ол кэннэ эппиттэр: &quot;Нохоо, бэт ыраах сиргэ кэлбиккин, дьиэҕин аны кэлэн һатаан булбат уол буоккун. Чугаһынан ыал букатын һуох. Бостуой һиргэ хоргуйан өлүүһүккүн. Биһиги бу үрэх баһыгар ындыы таҕаарар дьоммут. Үрэх бастаан иһэбит. Эн,  хата,  биһигини  гытта  көлө  иччитэ  буолан  бассыс.
 
Сиргэ быраҕан кэбиһэрбит сатаммат. Аһатыахпыт-таҥын-нарыахпыт, үчүгэйдик һырыттаххына, хамнас да биэриэхпит&quot;, — дэспиттэр.
Уол аккаастаһа барбатах, үөрүүнү гытта сөбүлэммит. Итинэн бу дьону гытта бу һайыны быһа айаннаан таххыбыт.

Айаннаан иһэр үрэхтэрин баһын уһук ыала чугаһаабытын гынна, арай биир күн һүрдээх һүүнэ дабааны туораан, турар һуорба таас хайаны һирэйдэнэн айанныыллара тиийэн кэлбит. Ындыылаах ат нэһиилэ батан айанныыр кычамын устун баран испиттэр. Ат кыратык даҕаны мүтчү үктээтэр эрэ аллара түгэҕэ биллибэт дойдуга түһэн хаалар һирэ буолла.

Уол икки атын гытта һаамай киһи-киһи кэннигэр хаалан испит. Ол иһэн, бии уһун һордоох эмиэ мэлигилээн дьэр-гэйэн, икки аты ындыылары баҕастары аллара түһэрэн кэбиспит, дьоно урут баран, хайа эргийэ охсуутугар кии-рэн хааланнар, көрүмнэ хаалбыттар. Уол дьонноруттан куттанан, мээлэ хайаны сирэйинэн, хайа оройун диэки өрө тахсан испит. Сүрдээх үрдүк баҕайы хайа эбит хайата, дьэ кини өр баҕайы айаннаан, хайа һаамай төбөтүгэр тахсыбыт. Ол таххан көрдөҕүнэ: олоччох лааппы хайа эбит, бүтүннүү нуучча киһи һыҥааҕын түүтүн көрдүк ыдьыр-хай болбукта маһынан хаххаланан үөскээбит дойду.

Болбуктаны быыһынан мээлэ һирэйин хоту барбыт. Ол баран истэҕинэ, эмискэ баҕайы, болбукта быыһыттан биир кугас эһэ часкыйбытынан ыстанан таххыбыт. Мантан куттанан, уол хаһытыы-хаһытыы сүүрбүт. Сүүрбэхтээн иһэн суос-соҕотохто кулгааҕа куугунуу түспүт.

== VIII ==


Өр буолан баран, тыын киллэрэн өйдөнөн кэлбитэ — туох эрэ һымнаҕас үрдүгэр түһэ һытар, хайтах-хайтах баҕайыный? — диэн кичэйэн көрбүтэ: уон былас холобурдаах кэбиһиллибит от үрдүгэр түһэ һытар эбит. Сирэ-дойдута олоҥхоҕо кэпсиир көрдүк барбатах балык миинин көрдүк, бадыа-бүдүө буолла.

Хайтах баьайыный — иирдэҕим дуу, хайа буоллум дуу? — диэн өр таалан олорбут.
Санаан көрдөҕүнэ: кини, быһыыта, букатын хаһан да, ким даҕаны һылдьыбатах дойдутугар киирэн олорор быһыы-лаах. Хайтах да киирбитин, ким киллэрбитин кыайан быһаар-бата.

Хаһааҥҥа дылы олоруой, отуттан түһэн эмиэ мээлэ һирэйин хоту хаампыт. Иһэр һирин тула эргиччи көрдөҕүнэ, сүрдээх киэҥ уйаара-кэйэзрэ биллибэт хочо устун иһэр быһыылаах. Хочотун аҥаар өттө — өрүс, аҥаар өттө ол көрдүк күлүгэ эрэ нэһиилэ барыйан көстөр ии хайа буолан эргийэн түһэн барда.

Сотору аҕай ыал уота көстүбүт. Бу дойдубут эмиэ ыаллаах буолар эбит буоллаҕа дии-дии барбыт. Чугаһаан кэлбитэ, кырдьык, ыал. Дьөксө бэт баай ыал быһыылаах. Дьиэ таһыгар сылгы, ынах толору.

Дьиэҕэ көтөн түспүтэ: биир аҕам һоҕус эмээхсин дьах-тар, ону гытта биир туран эрэр уол оҕо бааллар эбит. Кини киирбитин киһи киирдэ диэн кырыы харахтарынан кынчайан да көрбөтөхтөр. Уол кэпсэппитигэр кинини гытта дьоно кэпсэппэт да дьон буолан биэттэр.

Туох улаатымсык баҕайыларый! Саатар киһини гытта кэпсэппэттэр диэн саныы олорбут. Дьонноро, хата, бэйэлэ-рин иккэрдигэр кэпсэтэллэрэ үһү. Оҕонньор: &quot;Хайтах эрэ этим сааһа аһылынна? Эһи көрдүгүт дуо: мин санаабар, дьиэбит аана аһылларга дылы гынан баран — туох даҕаны киирбитин кыайан көрбөтүм ээ?&quot; Эмээхсин: &quot;Мин тугу да көрбөтүм да, этим сааһа мээлэ аһыллан, куйахам дэлби күүрдэ.&quot; Уол: &quot;Мин иһиттэхпинэ туох эрэ тыас тыаһыырга дылы гыммыта эбээ. Ол гынан баран биллибэккэ барда...&quot;

Уол бу дьон кэпсэтэллэриттэн, тутталларыттан-хапталларыттан һыаналаан көрдөҕүнэ, дьоно кинини көрбөт даҕаны, истибэт да быһыылаахтар. Көрдөҕүнэ — эмиэ һин харахтаахха дылылар. Бэйэ-бэйэлэрин көрсөр быһыылаахтар, ол гынан баран харахтара хайтах эрэ киһи хараҕын көрдүгэ һуох — туруору үһү.

Дьэ уол мантан эр ылан, остуолга тардыллан турар астарыттан туох да ыйытыыта һуох аһаабытынан барбыт. Астара туох да куһаьан амтана һуох, син саха ыалын аһын амтанын курдук.

Биир дьиибэтэ баар эбит: бу кини аһаабытын да иһин, аһыыр аһа эбиллибэт-көҕүрүөбэт үһү. Манна талбытынан аһаан, хас да хонукка олорбут. Дьиэлээх ыала буоллаьы-на: &quot;Дьиэбит сибиэннэннэ ээ, быһыыта&quot;, — диэн кэпсэтэр буолбуттар. Киэһэ хараҥа эрэ буоллар, туой иккилии буолан таһырдьа таххар буолтар.

Арай биир киэһэ эмээхсиннээх оҕонньор таһырдьа тахсыбыттарын гынна, дьиэлээх уол уотун кытыытыгар һоҕотоҕун олордоҕуна, уол дьиибэтэ көтөн түһэн тиийэн үрдүгэр түспүт, синньэ гынарын гытта анараа уол чиччигинии-чиччигинии уҥан барбыт, онтон бэтэрээ уол бэйэтэ куттанан, тиийэн орон улаҕатыгар түспүт. Сотору таһырдьаттан эмээхсиннээх оҕонньор киирбиттэр. Анараа уол тыын киллэрэн кэлэн баран, дэлби таарымталанан, онон һылтаан устунан ыалдьан барбыт. Бу түүнү быһа ыалдьан тахсыбыт. Эмээхсиннээх оҕонньор оҕолорун кэтээн, түүнү быһа утуйбакка хоммуттар.

Сассыныгар оҕолоро арыычча үтүө буолбут. Киэһэ буолуутугар биһи уолбут эмиэ, кыдьыга батарымна, тиийэн эмиэ тыыппыт да, уол эмиэ ыалдьан барбыт. Онтон бу уолу аны күн аайы, ыаһах оҥостон, кургуом ыарытыннарар буолбут.

Биир сарсыарда оҕонньор эмээхсининиин: &quot;Эмээхсини аҕалан кыырдаран көрүөх баҕайы дуу&quot; диэн һүбэлэһэн баран, туран таҥнан баран хаалбыт. Уол маны истэн: удаҕан эмээхсини аҕалаары гыннахтара, дьэ кэлэн хайтах эрэ дьаабылыыр диэн куттанан күнү быһа ол һанаатыгар һылдьыбыт. Ыарытыннарар уолугар бу күн букатын чугаһаабатах, анараа уол ыалдьара арый үтүө буолбут.

Киэһэ күн киириитин һаҕана оҕонньор биир эмээхсини алтахтатан аҕалбыт.

&quot;Дьэ оҕобут бүгүн хайтаҕый, эмээхсиэн?&quot; — диэн оҕонньор эмээхсиниттэн ыйыппыт. Онуохаҕа эмээхсин: &quot;Ээ, бүгүн эн бааттыҥ гынна арыый эрэ үтүө олорор,&quot; — диэбит.

Удаҕан эмээхсин эппит: &quot;Кэбиһиҥ, үөрүмэҥ! Ол аата, киниттэн сүгүн уодьуганын биэримээри гыммыт абааһы буллаҕа. Оттон хайтах гыныамый, ол да буоллар, һанаабар, дьалбыйан көрүөм буоллаҕа!&quot; — диэбит.

Киэһээ уот буолуутун һаҕана удаҕан эмээхсин олоҕор олорон кыырбыт. Түүн үөһүгэр дылы быһа кыыра сатаан баран: &quot;Дьэ тугу даҕаны кыайбатым, алгыһын таба алҕаабатым, туонатын биэрбэтэ&quot;, — диэн уурайбыт.

Сассыныгар удаҕан баран хаалбыт. Биһи уолбут туран дьэ ордук эр ылан: &quot;Кинилэр удаҕаннара, ойууннара даҕаны миигин тугу да гыныа һуохтар,&quot; — диэн, бии уолун ыарытыннарарын көрдүк ыарытыннарбытынан барбыт.

Мантан ыксааннар, оҕонньордоох эмээхсин эмиэ сүбэлэһэн: &quot;Аны оьонньору баран аҕалыах баар&quot;, — дэспиттэр.

Сүбэлэһэн, оҕонньор баран хаалбыт. Үс хонон баран, быһыыта бэт ыраах һиртэн, дьэ биир сүрдээх кырдьаҕас сүдү киһини аҕалбыт.
Дьэ бии ойуун кэлбит да, арай икки хараҕын уота биһи уолбутуттан арахпатах. Уол куттанан, ол бу баьана күлүгэр саһа һатаабыт — оҕонньорун хараҕын уота долуой киниттэн архсыбатах. Таһырдьа хотон айаҕынан тахсан куотаары гыммыта, эмиэ бөрөлөрө, эһэлэрэ ханна да хамсаппакка төттөрү үүрэн киллэрбиттэр.

== IX ==


Оҕонньор аһаан-сиэн баран, кыратык көрүүлэммит. Көрүүлэнэн эппит: &quot;Бу үөһэ туора харахтаах дьиэрбэҥ бииһин ууһуттан босхо бастаах бороҥ урааҥхай уола, бу кэлэбирэ биллибэт кэй бараан дойдуга ааһар былыт кэһиитэ буолан кэтэрги кэбистэрбит, таҥнары бырахтарбыт, дьэ аанньанан аттаныа һуох, сүгүнүнэн һүктүө һуох, арай, икки хаҥкыйар хаалдьыктарыгар дылы хара маҕаас ат сылгыны бэлэхтээн, икки халлаан хара һуора оҥорон мииннэрэн үөһэ орой биир дойду үрдүк мындаатыгар бырахтарар эбит буоллар, оһоҕун хайыа эбитэ буолла...&quot;

Көрүүлэнэн баран, бу түүн кыырбакка хоммут. Сассыҥҥытыгар туран, бу бэҕэһээ ойуун эппит дьүһүннээх сылгыларын булан аҕалбыттар. Аар саламаны тиирбиттэр, икки аты аҕалан онно баайан кээстэр. Ол кэнниттэн ойуун дьэ кыырбыт. Оттолуу кыыран иһэн, уокка ылан арыгы биэрбит. Арыгыта биһи уолбут атаҕар кэлэн көтөн түспүт, инньэ гынан уол итирэн хаалбыт (&quot;Дьэ ол иһин, ону билэн, уокка ас биэрэллэр эбит&quot; диир буолара Мурун уола Бүөтүккэ).

Онтон ойуун дүҥүрүн охсон баран, үс төгүл һуордуу хаһыытыырын гытта, бии икки хара маҕаас ат икки халлаан хара һуора буолан баран, биһи уолбут үрдүнэн эргийэ көтөн эрэллэрэ үһү да, уол һоҕотохто ханна даа бааттын билбэккэ, икки кулгааҕын тыаһа өрө куугунуу түспүт.

Кэмниэ-кэнэҕэс буолан баран, өйдөнөн кээттэ: бии эһэттэн куттанан һүүрбүт хайатын үрдүгэр тахсан сытар эбит.
Хайтах баҕайыный: түһээбит буоллаҕым дуу диэн, туран, олоро түспүт. Аллара дойдуга олорон итирбитэ букатын ааһа илик эбит, ол гэннэ көрдөҕүнэ, бу аллараа дойдуга киниэхэ бэлэхтээбит икки хара маҕаас аттара манна тахсан ыҥыырдыын аттыгар баайыллан тураллар. Уонна бу кини аллараа дойдуга түспүт хайаҕаһа буоллаҕа буолуо, аттыгар чардаат саҕа түгэҕэ биллибэт үөлэс көрдүк үөдэн айаҕа чөҥөрүйэн көстөр.

Хайтах-хайтах баҕайыный? Түһээбитим буоллар, бу ат-тар һуох буолуо этилэр диэн мунаахсыйа олорбут. Онтон туран, арай, баран көрдөҕүм диэн аттарын сиэтэн хайаны таҥнары түспүт. Сотору бу айаннаан иһэн дьонуттан арахсыбыт һуолугар киирэн кэлбит. Дьонун һуолун һолоон баран испит. Оҕордук айаннаан сотору соҕус ыал уһугун булбут.

Кини бу кыһынын бу дойдуга кыстаабыт, үрэх баһыгар от суох, сут буолан биир ата һутаан өлөн хаалбыт, биир атын нэһиилэ муҥнанан-һордонон һыл таҕаарбыт. Нөгүө дьылыгар дьону гытта аргыстаһан дойдутугар киирэн хаалбыт.

Ол киһи бэйэтэ билигин даҕаны баар Боотуруускай улууһугар Перибэй Сылаҥ нэһилиэгэр. Миигин итэҕэйбэт буоллаххытына, киниттэн бэйэтиттэн даҕаны ыйытыҥ, бэйэтэ бэт һымыйаччыта һуох киһи.

Аҕалбыт атын баһаарга киллэрэн атыылаабыта аҕыйах һыл буолбут.

Дьэ ону эһи бэйэҕит хайтах һаныыгыт?


{{DEFAULTSORT:Алтан Сарын}}
[[Категория:Бары ааптардар|Алтан Сарын]]
[[Категория:Кэпсээнньиттэр]]
[[Категория:Тыл үөрэхтээхтэрэ]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Алтан Сарын]]</text>
      <sha1>qh74wo7dgy7hvr4n2fu5xvl9kt1qzwv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тылбаас - саха тылын кыһалҕата</title>
    <ns>0</ns>
    <id>103</id>
    <revision>
      <id>7545</id>
      <parentid>4669</parentid>
      <timestamp>2023-08-18T10:18:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.162.254.157</ip>
      </contributor>
      <comment>Берегите себя</comment>
      <origin>7545</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16988" sha1="s30fleq760cpxxlszf5noc01rywc08m" xml:space="preserve">Киин куорат, 07.08.2008
32 (467) №

&quot;Ийэ тыл&quot; рубрика

Берегите себя 
== Тылбаас – саха тылын кыһалҕата ==


'''«Саха тыла самнан, сатарыйан эрэр» диэн үгүс дьон айманар. Кырдьык даҕаны, билигин уу сахалыы саҥарар киһи ахсааннаах буолуохтаах. 375 сыл устата нуучча норуотун кытта алтыһан, баччаҕа диэри эйэ-дэмнээхтик, бэйэ-бэйэбит култууратын убаастаһан, бииргэ олорон кэллибит. Ол иһин, төһө да төрөөбүт тылбытын өрө туттарбыт, ардыгар нууччалыы кэпсэтэрбитигэр тиийэбит. Сорох саха эдэр ыччата, саастаах да дьон, кыбыстан эбэтэр билбэт буолан дуу, төрөөбүт тылларын өйдөөбөтөҕө буолалларыттан киһи хараастар уонна саатар. Ити дьиҥнээх сахалыы тыыннаах оскуола, оҕо саада суоҕуттан дии саныыбын. Ол эрэн, кэлин нуучча оскуолаларыгар саха тылынан кэпсэтии бырагырааматын киллэрэн, үөрэтэн эрэллэр.'''

Оттон биһиги, сахалыы тыллаах көрдөрөр, иһитиннэрэр, бэчээт суруналыыстара, чуолаан эдэрдэр, нууччаттан сахалыы тылбааска олус эрэйи көрөбүт диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Уһун да уһун тэрилтэлэр ааттарын, медицинскэй терминнэри уонна биирдиилээн тыллары тылбаастыырбытыгар күммүт аҥаара барар. Аналлаах тылдьыт өҥөтүнэн туһанабыт да, сороҕор олох кыаллааччыта суох. Ол иһин, бу саха тылын биир тыын боппуруоһун, таарыйарга сананныбыт.

Тоҕо нууччаттаи сахалыы тылдьыт аҕыйаҕый? Тоҕо ким да үлэлэспэтий, дьарыктамматый? Биһиги эрэдээксийэбитигэр Пётр Алексеевич Слепцов тылдьыта баар. Ону илиистэрэ тус-туспа арахсан хаалыар диэри туһанаахтаабыппыт.

Үп-харчы тиийбэт буолан дуу, эбэтэр таҥан оҥорор дьон суох буолан эбитэ дуу, тылдьыты элбэх ахсаанынан таһаарбаттар.

Бу туһунан сиһилии билээри филологическай наука хандьыдаатын, гуманитарнай чинчийии институтун социолингвистическэй чинчийии секторын (уруккута тыл бэлиитикэтин киинэ) сэбиэдиссэйин Нина Иннокентьевна Иванованы кытта кэпсэттим.

- Биһиги кииммит үс хайысханан үлэлиир. Ол курдук, бастакы хайысхабыт «Өрөспүүбүлүкэ тылын туругун чинчийии» диэн буолар. 2002 сыллаах перепись түмүгүйэн, араас эйгэҕэ тыл туругун чинчийэн көрөбүт. 69 боппуруостаах анкетаны өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар толотторбуппут. Манна «ханнык тылынан кэпсэтэҕин?», «оҕоҕун ханнык тылынан үөрэттэриэххин баҕараҕын?» эҥин диэн боппуруостар киирбиттэрэ. Дьон тыл өттүгэр туохха тар-дыһалларын чинчийэбит.

Иккис хайысха - «Географическай, сир-дойду ааттарын бэрээдэктээһин» диэн буолар. Манна филологическай наука хандьыдаата Иванов Ньургун Михайлович, Багдарыын Сүлбэ картотекатыгар олоҕуран сир-дойду ааттарын үөрэтэн, чинчийэн, саҥалыы оҥоро сылдьар.
Үһүс хайысха - Терминнэри таҥан оҥорор бөлөх баар. Онно бары билэр Тэрис, Дапсы үлэлии сылдьаллар. Кинилэр тылбааһынан дьарыктаммыттара хас да сыл буол-ла. Биһиги аналлаах көмпүүтэр бырагырааматын, эдэр специалиһы сыһыаран бөлөх үлэтин сөргүппүппут. Үлэлэрин тиэмэтэ «Сахалыы дьыала-куолу тылын буондата» диэн. Бу тиэмэни икки сыл үөрэттилэр, 12 тыһыынча тылы оҥорбуттар. Ол гынан баран, президент аппараатын иһинэн, тыл бэлиитикэтин сүбэтин термиҥҥэ эксперт хамыыһыйата СГУ профессора Г.Г.Филиппов салайааччылаах хамыыһыйа бөлөх 12 тыһыынчалаах буондатын ситэрэн-хоторон биэриҥ диэн сорудахтаабыта. Бу 12 тыһыынчалаах термин буондатын иһигэр дьыалы-куолу, суут-сокуон, маркетинг, менеджмент, олохтоох салайыныы, социология, экономика уо.д.а. киирмэхтээхтэр.

Бу үлэни Г.Г.Филиппов аҕыс киһиттэн турар хамыыһыйата бигэргэппитин кэннэ, саха тыллаах устудьуоннар ортолоругар апробациялатан ханнык тылы ордук тутталларын, кинилэргэ чугаһын билээри анал үлэ ыытыллыахтаах этэ. Онон, термин атаҕар турарыгар механизма оҥоһуллан турар. Билигин оҥоһуллубут терминнэр итэҕэстэрин туоратан, дьон-сэргэ туттарын курдук турукка киллэрэллэрин термин бөлөҕүттэн кэтэһэбит.

Аны 2006 сыллаахха биһиги научнай үлэһилпит Васильева Римма Иннокентьевна термин бөлөҕөр көмөлөһөн араас тэрилтэлэр, министиэристибэлэр ааттарын кэрийэ сылдьан устан ылан, термин бөлөҕөр биирдитэн бэрээдэктииллэригэр биэрбитэ. Ону күн бүгүнугэр диэри бэрээдэктээн көрдөрө иликтэр.

Норуот тыла сайдыытыгар хаһыат тыла улахан сабыдыаллаах. Хаһыат дьон-сэргэ тылын-өһүн «оҥорор». Ол чахчы. Атын да эйгэҕэ үлэлиир, интэриэстээх дьон тылдьыты оҥоро сатыыллар, оҥоруохха да сөп. Ону хааччахтыыр сатаммат. Учуонайдар, тылга үлэлэһэр киһи аҕыйах, ис дууһатын ууран туран үлэлэһэр киһи ахсааннаах. Холобур, Татарстаҥҥа билиҥҥи туругунан термиҥҥэ наадыйар дьон бэйэлэрэ термин оҥоруутугар үлэлэһэллэр. Ону ким да боппот. Биһиэхэ да күннээҕи үлэлэригэр туһаналларыгар наадыйар дьон оннук бырайыактары оҥорон биһиэхэ көрдөрөн, бигэргэттэрэн киэҥник туттуохтарын, бэчээттэтиэхтэрин сөп. Тоҕо сатаммат буолуой? А.К.Акимов президент аппараатын иһинэн Тыл сүбэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлиирин саҕана, көрдөрөр, иһитиннэрэр эйгэ, бэчээт үлэһиттэрэ кытаанахтык ылсан туран үлэлиир этилэр.

Холобур, 2006 сыллаахха тыл бырагырааматын иһинэн олунньу ыйга суруналыыстар төрөөбүт тылларынан төһө хомоҕойдук суруйаллар эбит диэн куонкурус буолан ааспыта. Онно нуучча, саха, эбээн тыллаахтар кыттыбыттара.

Билигин Саха Өрөспүүбулүкэтин үрдүнэн саха оҕолоро кытай, кэриэй, дьоппуон тылын ордук талан үөрэтэллэр. Олох сайдан, алтыһыы эйгэтэ кэҥээн илин диэки көрөн эрэбит. Ол эрэн, бэйэбит тылбыт базатын толору хааччыйа иликпит. Сахалыы оскуолаларга, оҕо саадтарыгар сахалыы үчүгэйдик билэр учууталлар, суруналыыстар наадалар. Эппитим курдук, кердөрөр, иһитиннэрэр, бэчээт үлэтэ саха тылын сайдарыгар улахан оруоллаах.

=== ТЕРМИН ОҤОРУУ - ОЛУС УУСТУК ===

Афанасьев Лазарь Андреевич - Тэрис:

-Терминнэри оҥоруу уратыта диэн тылы тылбаастыыр онтон, тылы оҥорон биэрэр. Кини оҥорбут тыллара уоп-састыбаҕа тарҕаныахтаах. Терминнэринэн дьарыктанар бөлөх диэн суох. Мин эрэ баарбын. Миэхэ Алексеев Михаил Петрович - Дапсы уонна эдэр үлэһит кыыс көмөлөһөр. Бу терминнэри оҥоруу биир киһи үлэтэ буолбатах. 10 да сылынан бүтүө суоҕа дии саныыбын. Сэбиэскэй былаас саҕана саҕаламматах үлэ буолан олус ыарахан.

Хаһыакка 40-50% тылбаас кыһалҕата көстөр. Ор-фография тылдьытын сокуон курдук туһаныахтаахтар, Оччоҕо тыл тупсуо этэ. Быһаарыылаах тылдьыт 1997 сыллаахха оҥоһуллан бүппүтэ да саҥа тылы эккирэтэн ситэ бүтэрэ иликтэр. Биһиги термин тьшдьытын оҥоро сылдьабыт. Дьыалы-куолу эрэ эйгэтэ оҥоһуллубута. Спорт, медицинэ, искусство терминнэрэ оҥоһулла иликтэр. 60 тыһыынча термин оҥоһулла илик. Бу тылдь-ыт бүтэрэ олох ыраах. Тоҕо диэтэххэ үлэһит дьон аҕыйах. Ону үрдүкүлэр өйдөөбөттөр, соҕотоҕун үлэлии сатыыбын.

Урут терминнэргэ үлэлээн испиппит да ону саппытта-ра. Манна өйөөһүн наада. Быһаарыылаах тылдьыт оҥоһул-лан бүтэрэ буоллар. 10-20 том туохха нааданый? Саҥа тыл киирэ туруо ону сиппэт буоллахпыт дии. Күннээҕи саҥарар тылы оҥоруохха наада дии саныыбын. Үксэ ну-учча тыла буолан эрэр. Саха тыла сүтэн иһэр. Биричиинэтэ элбэх. Онтон сүрүн биричиинэтэ - термин тылдьыта суоҕа буолар. Тыл терминтэн турар, терминэ суох тыл эргэрбит тыл диэн буолар. Үчүгэй тылдьыт оҥорор кыах билигин да суох курдук.

=== СИР ДОЙДУ ААТА ИНТЕРНЕККА  КИИРИЭҔЭ ===

Иванов Ньургун Михайлович - филологическай наука хандьыдаата, социолингвистическай чинчийии секторын научнай үлэһитэ.

- Мин аҕам Михаил Спиридонович - Багдарыын Сүлбэ матырыйаалыгар олоҕуран сир-дойду ааттарынан дьарыктанабын. Аҕам географическай терминнэр тылдьытын рукопись быһыытынан оҥорбута. Ол эрэн, кыайан бэчээттэммэккэ сытар. Тылдьыт тахсарыгар үбүлээһин кыаттарбат. Тылдьыт тахсара буоллар сирдэр ааттарыгар туһанар матырыйаал баар буолуо этэ. Икки сыллааҕыта үөрэх министиэристибэтигэр бара сылдьыбытым. Географическай терминнэри саатар оскуола оҕолоругар рукопиһы туһанан таһаарыахха диэбиппин ылымматахтара. Сир аатыгар холобур, атын кыраайдарга, Бурятияҕа топонимическай тылдьыт баар. Ити курдук биһиэхэ да Багдарыын Сүлбэ картотекатынан оҥоһуллуон сөп. Географическай ааттарга олоҕуран тахсыбыг ыйынньык баар. Онно улуустар, нэһилиэктэр ааттарын сахалыыттан нууччалыы таба суруйуу киирбитэ. 2008-2009 сылга маннык ыйынньык тахсаары бэлэмнэнэ сытар. Бу ыйынньыктан суруналыыстар туһаныаххытын сөп. Кыра сыыһалардаах да буоллар бырабыыталыстыба бигэргэппитэ. Географическай сир ааттарыгар тылдьыт суох буолан «Саха сирэ» хаһыакка кытта сир-дойду ааттара сыыһа-халты суруллубут буолар. Куорат дьаһалтата биһиэхэ бачча сир-дойду аатын эбэтэр төһө кыалларынан оҥоруҥ диэн сакаас түһэрэрэ буоллар. Оччоҕо биһиги Туймаада хочотун тула сытар сир аатын таба суруйууга үлэ оҥоруо этибит.

Үлэбит таһынан техническай наука доктора, профессор Мордовской Сергей Денисович, Ия Петровна Калачёва уонна мин буолан сир аатыгар электроннай каталог оҥоро сылдьабыт. Базата оҥоһулунна аны көмпүүтэргэ киириэхтээх. Хаҥалас, Таатта улуустарын сирдэрин ааттара киирдилэр. Сыл бүтүүтүгэр Бүлүү улууһун сирэ-уота киириэҕэ. Көмпүүтэргэ киирдэҕинэ интернекка киирэр кыахтаах. Оччоҕо дьон үлэлии олорон мунаахсыйдахтарына интернеты аһан көрөллөрүгэр табыгастаах буолуо этэ.

'''Сахалар тылбыт сүппэтин туһугар хас биирдиибит кыһаллыахтаахпыт. Оччоҕо омук быһыытынан симэлийиэ суохпут. Онон күннээҕи кэпсэтэргитигэр сахалыы саҥара сатааҥ, оҕолоргутун сахалыы элбэхтик аахтарыҥ. Оттон бу термин базата сайдарыгар термиҥҥэ наадыйар араас эйгэҕэ үлэлиир специалистар күүс-көмө буолан, күннээҕи үлэҕитигэр наадыйар, ыарырҕатар тыллары мунньан биэрэргит буоллар, термин тылдьыта тахсан саха дьонугар күндү бэлэх буолуо этэ.'''

[[Category:Публицистика]]
[[Category:Тылбаас]]
[[Категория:Тыл үөрэҕэ]]</text>
      <sha1>s30fleq760cpxxlszf5noc01rywc08m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чүөккэ уолаттара (Омолуй ахтыыта)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104</id>
    <revision>
      <id>7567</id>
      <parentid>4458</parentid>
      <timestamp>2024-01-28T05:24:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.244.137.69</ip>
      </contributor>
      <comment>ис хоhооно эбилиннэ</comment>
      <origin>7567</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4749" sha1="l32dpi5aytwqa6manpf38vrlojjcif5" xml:space="preserve">'''Чүөккэ уолаттара'''

Үөһээ Бүлүү улууһун 2-с Үөдүгэй нэһилиэгэр Павлов Федор - Чүөккэ оҕонньор Куорамыкыга Сэбиэскэй былаас иннинэ олорбут. Кини сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ өлбүт. Бу Чүөккэ оҕонньор биир соҕотох төрөппүт уоллаах эбит - Павлов Гаврил Федорович диэн. Ол уолугар ханыы үс уолу ииттибит: мин аҕабын Павлов Герасим Федоровиһы -Баллаа Дьарааһыны, Павлов Федор Федоровиһы - Болтуону уонна Павлов Дмитрий Федоровиһы - Мииккэни.

Мин аҕам бу уолаттартан саамай аҕалара эбит. Төһө да бииргэ иитилиннэллэр аҕам бу Чүөккэҕэ, улаатан баран хамначчыт быһыытынан сылдьыбыт.

Павлов Хабырыыл (Хабырыыска) уонна Павлов Федор (Болтуо) гражданскай сэрии кэмигэр Үөһээ Бүлүүгэ бандьыыттары утары кыһыл партизаннар этилэр. Сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ Хабырыыска атыы-эргиэн тэрилтэтигэр агеннаан наар ыраах Өлүөхүмэнэн, атын да сирдэринэн айаҥҥа сылдьыбыт. Сааһыран баран, икки хараҕынан көрбөт буолан өлбүтэ.

Онтон Болтуо туох эрэ боломуочунайынан үлэлээбитэ. Эмиэ икки хараҕа суох буолан өр эрэйдэнэн өлбүт үһү. Хабырыыска мин өйдүүрбүнэн үс оҕолоох. Кыыһа Павлова Анна Гаврильевна этэ, икки оҕолоох. Улахан уола Павлов Иван Гаврильевич (Соһор Уйбаан) Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, элбэх оҕолоох. 2004 сыл сааһыары өлбүтэ. Кыра уол Павлов Николай Гаврильевич үрдүк үөрэхтээх учуутал, хас да оҕолоох. Билигин Дьокуускай куоракка пенсияҕа олорор.

Онтон Болтуо икки уоллааҕа. Улахан уола Софрон Федорович Павлов улаатан иһэн ыалдьан өлбүтэ. Кыра уола Павлов Николай Федорович, Ойуунускай аатынан Саха драмтеатырын артыыһа, эдэр сааһыгар ыалдьан орто дойдуттан барбыта. Икки кыыс оҕолоох.
Мииккэ Павлов Аҕа дойду Улуу сэриитин активнай кыттыылааҕа. Сэрииттэн илиитин тарбахтарын таптаран инбэлиит буолан кэлбитэ. Кырдьан, эмиэ хараҕа-көһө олус мөлтөөн, аҕыйах сыллааҕыта өлбүтэ. Биир уоллааҕа билигин суох. Икки кыыстаах. Улахана Марыына Дьокуускайга олорор, ыал кыра кыыһа Мария манна Үөһээ Бүлүүгэ олорор, биир уоллаах, сиэннэрдээх.
 
Аҕам иккис кэргэниттэн уола Павлов Гаврил Герасимович бастакы комсомолецтартан биирдэстэрэ этэ. «Күҥкү» колхуоһу тэрийсибитэ. «Күҥкү» кэлин «Карл Маркс» холкуос, онтон «Үөдүгэй» совхоз буолбута. Өрүс уҥуор эмиэ хас да холкуоһу тэрийсибит.
Убайым Гаврил Герасимович (Байбааскы) Дьүөгэ Ааныстыырап «Кыһылбын уонна оскуолаҕа үөрэнним» диэн кэпсээнин геройа. Кини Москватааҕы Тимирязев аатынан академияны бүтэрбит. Элбэх сыл оскуола директорынан, райком I, II-с секретарынан Бүлүүгэ үлэлээбит. Кэлин Төҥүлүгэ райком 1-кы секретарынан үлэлии олорон 1941 сыл кыһыныгар өлбүт.

''2004 сыл.''

[[Category:Ахтыы]]
[[Категория:2004]]
[[Категория:Үөһээ Бүлүү]]</text>
      <sha1>l32dpi5aytwqa6manpf38vrlojjcif5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Интеллигенциябыт көмүс биһигин харыстыахха (Копырин Н. З.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>105</id>
    <revision>
      <id>3931</id>
      <parentid>720</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T21:24:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.31</ip>
      </contributor>
      <origin>3931</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8921" sha1="ctuufd59d7hgjlg8qa7ez6g2ckdlxwd" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Копырин Николай Захарович]]
 | author     = Николай Захарович Копырин
 | section    = Интеллигенциябыт көмүс биһигин харыстыахха.
 | previous   = ←[[Копырин Николай Захарович]]
 | next       = [[]]→
 | notes      = 
}}


Кыайан хаамар эрдэхпинэ Ярославскай уонна Кулаковскай ааттарынан уулуссалар быһа охсуһар сирдэригэр Аппа үрдүгэр кырдьаҕас бэрэбинэ дьиэ харааран турарын ытыктыы, сүгүрүйэ көрөн ааһарым. Тутуллубута 150 сыл кэриҥэ буолбута буолуо да, бөҕө таас акылааттаах буолан билигин да туруга хамсаабатах этэ. Хаачыстыбалаах мас тутуу уһун үйэлээх буолар эбит. Ол курдук куоракка, холобур, «Тыгын башнята», «Туус лааппыта» диэннэр 350-ча сыллаах тутуулар бааллара.

Мин кэпсиир икки этээстээх мас дьиэм классическай прогимназияҕа ананан оччотооҕу олохтоох уопсастыба сириэстибэтигэр саха уустарынан тутуллубут. Бу дьиэ барахсан Саха Сиригэр бастаан тэриллибит орто үөрэх кыһата 20-чэ сыл устата балачча элбэх ыччаты (олор истэригэр сахалары) ииппит-үөрэппит үтүөлээх. Бастакы революционер К.Г. Неустроев (Урсик), бастакы сырдатааччы, суруйааччы В.В. Никифоров-Күлүмнүүр, бастакы аатырбыт учууталлар В.Г. Монастырев, Д.Д. Сивцев, Г.П. Помин, П.Х. Староватов, бастакы быраастар Е.Н.Слепцов, П.Н. Сокольников, прогрессивнай өйдөөх диэйэтэллэр Николаевтар, Слепцовтар, Поповтар, Афанасьевтар, Говоровтар о.д.а. Саха бастакы көлүөнэ интеллигеннэрэ бу дьиэҕэ үөрэммиттэрэ. Кинилэртэн Россия бастакы революциятын саҕана «Сахалар Сойуустара» диэн босхолонуулаах хамсааһыны тэрийээччилэр үөскээбиттэрэ.
Бу дьиэҕэ 1890 с. прогимназия оннугар реальнай училище тэриллэн үйэ чиэппэрин кэриҥэ үлэлээбитэ. Манна өссө элбэх ахсааннаах интеллигенцийэ иккис көлүөнэтэ иитиллибитэ. Национальнай уус-уран суругунан литератураны, суругу-бичиги төрүттээччилэр А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй, С.А. Новгородов, уһулуччулаах историк ученай Г.В. Ксенофонтов, кини быраата конфедералистар партияларын баһылыга П.В. Ксенфонтов, талааннаах экономист, «Холбос» сойууһу тэрийбит К.О. Гаврильев, «Сырдык», «Саха аймах», «Саха омук» диэн культурнай-сырдатар уопсастыбалары үөскэтэн үлэлэппит бүтүн аармыйа дьон манна үөрэнэн-иитиллэн тахсыбыттара. Кэлин бу дьиэ таһыгар икки этээстээх бэйэтин кэмигэр сүүнэ улахан таас дьиэ тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Онтон ыла бу дьиэлэр «мас реальнай», таас реальнай» диэн ааттанар буолбуттара.

Сэбиэскэй былаас буолбутун кэннэ мас уонна таас реальнайдар дьиэлэригэр педагогическай, учительскай институуттар, кинилэр баазалара орто үөрэҕи биэрэр рабфак (рабочий факультет) тэриллибиттэрэ. Бүттүүн үөрэхтээһин буолбут барҕарыы кэмигэр манна саҥа кэм интеллигенцийэтэ  - тыһыынчанан дьон иитиллибиттэрэ. Республика бары муннуктарыгар үөрэҕи-сырдыгы тарҕата, саҥа олоҕу тэрийэ, салайа барбыттара. Бу дьиэлэргэ үлэлээбиттэрэ биһиги норуоппут бастыҥ дьонноро, учуонайдар — И.П. Жерготов, С.Ф. Попов, А.Е. Мординов, И.А. Мельников, Г.П. Башарин, И.М. Романов, Л.Н. Харитонов, А.Д. Егоров, Ю.Г. Шафер, Ф.Г. Сафронов о.д.а. Кэлин манна Саха Государственнай Университета аһыллыбыта.

Бу дьиэлэр билигин кырдьан, онуоха эбии көрүүлэрэ-истиилэрэ мөлтөөн тураахтыыллар. Үөрэх аан-бастакы кыһалара буолбут улахан үтүөлээх уезднай училище, куорат үчилищетын, учуутал техникумун, Кырбыһааҥкын туттарбыт орто оскуолатын дьиэлэрэ көтүллэн суох буолбуттара ыраатта. Мас уонна таас реальнайдар дьиэлэрэ эмиэ кинилэр киэптэрин кэтиэх бэйэлэрэ буолуо дуо... Оо, абатын, олус да хомолтолоох, кутурҕаннаах буолсу. Кэбис, оннук буолбатын. Киров уулуссатыгар турар Кыргыттар гимназияларын дьиэтин умаппыттарын билэбит. Билигин «не помнящие родства» буолуохпутун букатын сатаммат! Билигин бүтүн турар кэриэстэбиллээх ытык дьиэлэри өрүһүйүөххэ! «Былыргы прогимназия дьиэтин харыстааһын» диэн историческай науука кандидаата П.П. Петров («Билии-Көрүү» 1998-1999, №2) национальнай интеллигенцийэ көмүс биһигэ буолбут дьиэлэри харыстыырга бэрт сөпкө тыл көтөхпүтүн кэннэ туох да сэҥээрии буолбата. Бу дьиэлэр турар бэрт дьоҕус сирин ыраастаан, мас үүннэрэн, төгүрүччү олбуордаан комплекс оҕото оҥоруох баара. Дьиэлэри үчүгэйдик сууйан-тараан, эрэмиэннээн интеллигенцийэ историятын көрдөрөр баай экспонааттаах музейы тэрийиэххэ. Күөх аллеяны оҥорон уһулуччулаах дьоннорбут бюстарын туруортуохха. Манна уезднай училища, куорат училищата, учууталлар, кыргыттар семинариялара, учуутал техникума үлэлээбит матырыйаалларын кытта көрдөрөр саалалары аһыталыахха. Энтузиаст салайааччыны буллахха, уопсастыбаннас күүһүн түмэ туттахха, бу үлэ улахан ороскуота суох кыаллар кыахтаах. Кэскиллээх дьыалаҕа университет, педучилище, атын да үөрэх кэлэктииптэрэ актыыбынайдык кыттыа этилэр. Мемориалы тэрийиигэ ытык кырдьҕас Суорун Омоллоон, атыттар да уоппуттара, «2000 үтүө дьыала» үөрүйэхтэрэ баар. Интеллигенцийэбит көмүс биһигэ мемориалы тэрийии биллэрэр, иитэр-өйдөтөр суолтата сүҥкэн улахан буолуо этэ. 

«Не хлебом единым жив человек»!


[[Категория:Публицистика]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>ctuufd59d7hgjlg8qa7ez6g2ckdlxwd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Булт дойҕохторо (Павлов Николай Гаврильевич)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>106</id>
    <revision>
      <id>3867</id>
      <parentid>736</parentid>
      <timestamp>2011-07-02T02:49:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3867</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10212" sha1="82vcromchownyf5o1mkfhdncjm1bpuj" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Павлов Николай Гаврильевич
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Сааскы ууга саһааккаҕа… (Павлов Николай Гаврильевич)|Сааскы ууга саһааккаҕа…]]
 | next       = [[Күһүн көхтөөх бултуур кэмҥэ… (Павлов Николай Гаврильевич)|Күһүн көхтөөх бултуур кэмҥэ…]]→
 | notes      = 
}}

Сэрии, үлэ ветерана Касьянов Василий Гаврилович сырдык кэриэһигэр ананар.
Автор.

== Киирии тыл ==

Бу хоһоонум геройа киһи быһыытынан ордук чаҕылхай, аймах-билэ дьонугар
биһирэнэ көрсүллэр уратытынан олох ханнык да түбэлтэтигэр (үөрүү-көтүү, баҕар, санаа-
оноо да түһүөх кэмнэригэр) сомоҕо тыллары майгынныырдыы этэн, көргө, күлүүгэ
тиэрдэн кээһэр идэлээҕэ (талааннааҕа да диэххэ сөп).  Баһылай уу мотуора, оҥочо атыыласпытын токоолоспуттарыгар «Пенсияҕа бараарыбын спорт-инвентарь хомуна сылдьабын», - диэн кырдьык-хордьук эппиэттэспитэ дииллэр. Дьэ оннук киһи этэ Баһылай Хаһыйаанаап (Хаһыйаан БаҺылай). Кини этэн-тыынан кэбиспитэ фольклорнай хабааннаах буолалларыттан буолуо – кэлин да дьон өйүгэр-санаатыгар сөҥөн хааланнар, сөбүлэтэннэр, кэпсэлгэ,ахтыыга сырыттахтара.
''Тыыл, педагогическай үлэ ветерана Павлов Николай Гаврильевич.''

Бу хоһоон аан бастаан атырдьах ыйын 24 күнүгэр, 1999 с. &quot;Үөһээ Бүлүү&quot; хаһыакка бээттэммитэ.
2007 с. Бүөтүр Тобуруокап төрөөбүтэ 90 сылыгар анаммыт &quot;Саха Сирэ&quot; хаһыат биллэрбит хоһоон күрэһигэр кыттан ахсынньытыгар кыайыылааҕынан тахсыбыта.

&quot;Байанай&quot; сурунаал булт туһунан күрэһигэр 2-с миэстэни ылбыта.

&quot;Чолбон&quot; сурунаал 2008 сыллааҕы 6№ бэчээттэммитэ.

== Булт дойҕохторо ==
&lt;poem&gt;
Күһүн буолла. Куобах үүрэн
Бултуур кэмнэр кэллилэр;
Элбэх буолан түмсэр түгэн,
Бу кутаа уот умайар;
Ууну-хаары була охсон,
Чэй өрөллөр уолаттар…
Уоту тула саамылаһан
Ас-үөл тахсар, хостонор.
- Көрүҥ, киһиҥ мөһөөччүгэ
Аһа-үөлэ көбүччү:
Алаадьыта, буспут этэ
- Тугун бэрдэй – үгүөрү.
Кэнсиэрбэтэ «Сайра» -
Тоҕо буолуой? Таай эрэ.
Оттон сорох ыһыга
Ханнык эмэ бар-туомугар
Угуллубут арыы, саахар –
Кырдьыбыкка күтүрэнии,
Күлүү-оонньуу, көр кэпсэтии
Күөдьүйүүтүн күлүүһэ…

***
Элбэх саҥа, кэпсээн хаата,
Кырдьа барбыт эристиин
Кэлэн ааспыт сылларын
Кэрэ, бэлиэ түгэннэрин,
Кэмнээн-томноон турбакка,
Сэһэн гынан тупсаран
Сэҥийэтэ энньэҥниир,
Токур тарбах чочоҥнуур:

-Биирдэ, ноко, бултуу сылдьан
(Бэркэ ытарбын билэҕит)
Буур бэрдигэр түбэстим,
Отой талах быыһынан
Субу кэлтин - муннуттан
Ситиэх курдук чугаспын;
Үгүс элбэх толкуй суох -
Тардан кээстим чыыбыспын.
Тайах турар, охтубат;
Баай Барыылаах биэрбитин
Маннык ытар табыллыбат!..
Инним диэки ыстанабын -
Иккистээри ыксыыбын…
Тайаҕым дьэ түҥнэһиннэ…
Хайдах буолла?! Өйдөөтүм:
Өлөн турбут муҥнааҕы
Ойбут уохпар охторбуппун -
Саабынан таарыйбыппын!..
-Таарыйбыккын?!
Баҕар буоллун…

***
Булт сырыыта эндирдээх,
Эҥин араас эриирдээх…
Табыллыаҕыҥ тайаҕы
«Тутан туран» ытыаҕыҥ;
Этэргэ дылы, балыгы
Туһаххыттан ылыаҕыҥ;
Оттон ойуур куобаҕын
Туугуттан да хостуоҕуҥ…

***
Утуу-субуу булчуттар
Ахтан, санаан бараллар
Суостаах сэрии кыттыылааҕа
Хаһыйаанап  Баһылай
Номох буолбут дойҕохторун,
Көхтөөх булчут сырыытын –
Көрүдьүөстээх түгэннэрин.

***
Маннык түмсүү түгэнигэр,
Күө-дьаа сэһэн үгэнигэр,
Аргыый сыыйан саҥаран,
Эдэр дьону сэрэтэн,
Этэр этэ Баһылай:
-Эдэр сааһыҥ эргиллибэт;
«Доҕоор», «Васька-а», «Баһыла-ай»
- Иэйии, таптал тыллара
Аны кэлэн этиллибэт.
Оттон бииргэ кырдьыбытыҥ
Кыҥкыйдыыра кыһыылаах,
Тыла чахчы кырыылаах:
-Кими этэҕит? Үөдэни?!
Ыйытымаҥ миигиттэн!
Истэн туһан киниттэн! –
«Нэриэсинньик» да дииртэн,
Иҥнэн турбат киһиттэн.

***
Биирдэ күһүн Баһылай
Туораан тахсан наадатын –
Кыра дэнэр кыһалҕатын-
Толоруна турдаҕына,
Буучугурас тииккэ түһэр,
Тула-хала көрүнэр…
Кэтэһэбит… Киһиҥ ыппат-
Кэлэн биэрбит булду тыыппат!..
Баһылайбыт кура холку,
Эппиэт наһаа судургу:
-Хаһан табаары ытыамый,
Хаарыан сэби барыамый?!
Хата үүрүү кэмигэр
Ханнык эмэ бөлөчөөк
Кэлэн биэриэ, оччоҕо 
Тутта түһэн хаалыллыаҕа,
Тутан ылар чугастан,
Тоҕо ытан ылыллыаҕа…


***
Кэннибиттэн Хаһыйаан
Кэлэн истэ алтахтаан,
Эмискэччи саа тыаһа
Дэлби барда, соһутта…

Көрө түстүм – «алдьархай!»
Адаар дулҕа быыһыгар
Мэлис гыммыт – көстүбэт,
Арай хорсоох саппыкылар
Салгыны харбыалыыллар…
Сүүрэн тиийдим, ыксаатым…
Киһим сытар, ымаҥныыр -
Үөрэн үөһэ тыынабын,
Өрө тардан туруорабын...
Ааһан иһэр кустары
Булчут көрөн турбатах,
Ытан хаалыан санаабыт…
Уоттаах сэрии содула
Контузия моһуоктаабыт:
Сүһүөхтэрэ дэҥи көрбөт,
Уйбат буолтар- босхолор.
Баһылайыҥ кура холку,
Эппиэт буоллар судургу:
-Өлбөт үөстээх эбиттэр
Ити ааспыт көҕөттөр -
Ыта сатаан кэбистим,
Көрөҕүн дии – мэлийдим.

***
Тоһуур аайы Баһылай
Тоҕо куруук ыппат диэннэр,
Уорбалааннар «түөкүттэр»
Бөлүүн түспүт кыраһаҕа
Турбут сирин көрбүттэр -
Адьас субу аттынан
Атаралаан ааспыт куобах
Суолун көрөн – туппуттар!..
Хаһыйааныҥ кура холку,
Эппиэт син биир судургу:

-Тохтообокко ааспыты
Тоҕо ыта сатыамый,
Сыыһа туттан эһигиттэн
Сэмэ-суҥха ылыамый?!

***
Уолан киһи уолуйбут,
Туора ойбут куобаҕы
Туһулаабыт да ыппыт…
Онно,өлүү түбэлтэлээх,
Баһылайбыт түбэспит;
Кэлин, кэҥээн, киһиҥ күлбүт;
Хата, дьолго, ити иэдээн
Халымырдык ааспыт эбит;
Онтон буолуо, бадаҕа,
Маннык буолбут түмүгэ:
Киһилэрин самыытыттан
Дарабыына ылҕаабыттар,
Саа хойуутук тэбэрин
Онно көрөн,- хайҕаабыттар.
Куобах тоҕо өлөрүн
Бэйэтинэн кини билбит - 
«Оо, дьэ, саайда эбээт»,- диэн,
Сөҕөн, саҥа аллайбыт.
-Хата оҕом, халаабыһын
Таарыйбатах,-диэн үөрбүт.

***

Булт сырыыта эндирдээх,
Эҥин араас эриирдээх…
Табыллыаҕыҥ тайаҕы
«Тутан туран» ытыаҕыҥ; 
Этэргэ дылы балыгы
Туһаххыттан ылыаҕыҥ;
Оттон ойуур куобаҕын
Туугуттан да хостуоҕуҥ…
Сэһэн-тэптэн буолунай – 
Истэн бэйэҥ итэҕэй.
&lt;/poem&gt;

[[Author:Павлов Николай Гаврильевич|Павлов Николай Гаврильевич айымньыларын тиһигэр]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Category:Павлов Николай Гаврильевич]]
{{PermissionOTRS|2011020210002326}}</text>
      <sha1>82vcromchownyf5o1mkfhdncjm1bpuj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тиэрминнэртэн. Суол (Багдарыын Сүлбэ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>107</id>
    <revision>
      <id>4628</id>
      <parentid>741</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T02:28:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тыалыыр суол. */</comment>
      <origin>4628</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21319" sha1="tm5y824t8ukwtczvugx40vewcgu4u3a" xml:space="preserve">{{header
 | title      = Тиэрминнэртэн: Суол
 | author     = Багдарыын Сүлбэ
 | translator = 
 | section    = 
 | previous   = 
 | next       = 
 | notes      = 
}}
[[Багдарыын Сүлбэ]]
== Абааһы суола. ==
«Кыым хаһыакка» (5.06.1993) Космофизическай чинчийии уонна аэрономия институтун научнай үлэһитэ, «Кут-сүр» уопсастыба айылҕа дьикти кестүүлэрин үерэтэр бөлөҕүн са-лайааччыта Н.Слепцов «Куһаҕан тыыннаах» сир дьайыыта» диэн суруйуута бэчээттэммитэ. Суруйуу маннык саҕаламмыт: «Быдан бы-лыргы үйэлэртэн араас норуоттар эмчиттэрэ сир киһиэхэ үчүгэй да, куһаҕан да ертүнэн дьайыылааҕын туһунан билэр этилэр. Биһиги өбүгэлэрбит ханан «куһаҕан тыыннаах» сир баарын, ханан «абааһы суола» ааһарын бэркэ билэллэрэ».

Итинтэн салгыы ааптар абааһылар ханан-ханан суолланалларын балайда сиһилии суруйбут. Олортон сорохторун көрүтэлиэҕиҥ.
«Өбүгэлэрбит хайа да күн тумус халдьаайыга, эмпэрэ сыыр аттыгар, куурбут үрүйэлэр сүнньүлэригэр, хаппыт тыаҕа, дүөдэ, тыымпы, былыргы айан суолун үрдүлэригэр олохсуйа сатаабат буолаллара.

(...) Чех, онколог-врач О.Юризик сүүрбэттэн тахса сыл сир дьайыы-тын үөрэтэн баран урукку күөл, куурбут үрэх оннуларыгар уонна уу халааннаан ылар сиригэр оло-рооччулар уһун үйэлэммэттэрин быһаарбыта.
(...) Дьиэ сирин тэҥнииргэ хайаан да бөҕү ыраастаан эрэ ба-ран буорда, кумахта кутуҥ эбэтэр балбаахта тэлгээҥ.
Былыргы өтөхтөр оннуларыгар олохсуйумаҥ, үрэхтээҕэр алааска олохсуйар ордук».
Абааһылар суолланар сирдэ-рэ итилэринэн эрэ бүппэт диэбит ааптар.
Суруйуутун кини маннык түмүктээбитэ киһини үөрдэр: «Биһиги сир куһаҕан тыынын, «абааһылар суолларын» суох оҥорорго эбэтэр дьайыытын на-мыратарга киһи өйүн күүһүн туһанар ньыманы булан туһанабыт».

«Ис иһигэр киирдэххэ» кинигэбиттэн (Дьокуускай, 1988) ааҕыаҕыҥ.

«Айан суолун Өймөкөөн дьоно ат суола дииллэр. Ол өйдөнөр. Атынан сылдьар суол диэн оттон таба ыырын курдук буолуо баара дуо, быдан бэлиэ, киэҥ-куоҥ, дыргыйан көсте сытар буоллаҕа дии» (72 с).

== Сыарҕа суола. ==
Бу киэҥ-куоҥ, сыарҕанан сылдьыллар, таһаҕас таһыллар суола. Ыллык суол буол-батах. Сыарҕа суола урукку өттүгэр норуот олоҕор улахан суолталаах этэ. Онон суол алдьаныыта диэн тиэрмини айбыппыт.
Сыарҕа суола иккис, дьыл кэмин арыйан көрдөрөр киэҥник биллэр суолталаах. Сыарҕа суола турдаҕына диир этибит. Ол саха киһитин олоҕор кыс хаар түһэн, сыарҕанан оту-маһы тиэнэр буо-луута дьыл биир саамай күүгүүлээх, бэлиэ кэминэн буолара.

А.И.Егоров - Чокуур «Кэс тыл» диэн кинигэтин (Дьокуускай, 1993) ылабыт уонна ааптар Мэҥэдьэк сириттэн Ньурбаҕа хайдах айаннаан киирбитин туһунан суруйбутуттан ааҕабыт.
«Кукаакыны быһан, Малдьаҕарга тиийэн хонон баран, Марха өрүһү тыынан туораабыппытын уонна наһаа бадарааннаах, барыта бал-лаат суол омоонунан барбыппытын ейдүүбүн» (15 с).

== Баллаат суол. ==
Баллаат. Ман-нык тылы биир да тылдьыттан булбатым. Онон? «Наһаа бадарааннаах, барыта баллаат суол». Баллаат төрүт олоҕо баллай диэн буолуон сөп дии санаатым. Быһаарыылаах тылдьыкка баллайы икки суолталаан быһаарбыттар: « 1. Испит курдук үллэн-баллан, кэтирээн көһүн; 2.
Үрүллүбүт хабах курдук дыгдайан, үллэн, кэтирээн таҕыс».
Олус бадарааннаах. Сирэ-буора наһаа илийэн, үллэн-баллан тахсыбыт. Баллай + -аат. Аат - туохтуурдартан хайааһын түмүгүн көрдөрөр ааттары үөскэтэр сыһыарыы. Баай төрүөхтээх. Холобур диэн олус элбэх. Олортон мин бүгүи наука доктора Н.К.Антонов аҕалбыт холобурдарын манан киллэриим: боллороот, кырбаат, нэлэ-эт, хахсаат.

== Кычыгырас суол. ==
1990 с. Орто Халыма Хатыҥнааҕыттан 71 саастаах А.Н.Лаптевтан сурук туппутум. Тылы Алексей Николаевичка бизриэҕиҥ.
«Кычыгырас суол. Чычаас хаарга, эбэтэр дириҥ да буоллун, элбэхтик сылдьан, олуктара силлиспит суол. Баҕар, ыарахан сыарҕанан дэхсилэммит да буолуон сөп».
Киһим өссө олук суол диэни арааран быһаарбыт этэ.

«'''Олук суол''' диэн дириҥ хаарга аҕыйахта, эбэтэр элбэхтэ да буоллун, биир сиргэ үктээн, олуктаан сылдьар суол. Кыыллар эмиэ
халыҥ хаарга урут ааспыт олуктарыгар үктээн ааһааччылар. Онно капкаан туруорарга табыгастаах буолааччы».

«Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытын» ылабыт.
«'''Омоон суол''' - элбэхтик сыл-дьыллыбатах, барбах аҕай биллэр суол».
Бу тылдьыкка омоон суолу өссе омоох суол дииллэр диэбиттэр.

Э.К.Пекарскай Тылдьытыгар омоох суолу өссө '''түүппэх суол''', '''уппах суол''' дииллэр диэбит (3055 ст.).
Ойуку «Хоболоох суол» ки-нигэтин (Дьокуускай, 1999) саҕаланыытыттан ааҕыаҕыҥ.
«Казактар аал маһыттан оҥоһуллубут модьу-таҕа соппулуот олбуордарын уонна сахалар сүллүгэс күрүөлээх тиэргэттэрин быыстарынан губерния киинигэр, Иркутскайга, тиэрдэр '''сайбарыын суол''' ааһара. Тракт суолунан кыһынын дуҕаларыгар, сайынын эрдиилэригэр хоболордоох дьону уонна почтаны таһар кэккэлэһэ көлүллүбүт аттар уонна оҥочолор тиһигин быспакка тиэстэллэрэ» (4 с).
«Сайбарыын суолунан ... тиһигин быспакка тиэстэллэр».
 
Г.Ф.Сивцев «Сахалыы кылгас тылдьытыгар»: «Сайбарыын -барыы-кэлии, айан түбүгэ, тэрилэ», — диэбит (105 с).
Ити курдук сайбарыын суол диэн тугу ааттыырбытын быһаардыбыт.

1990 с. олоҥхоһут В.О.Каратаев - Багдарыын Баһылайын кытта кэпсэтэн, Бүлүү Бороҕонун сирдэрин суруйбутум. Киһим икки тиэрмини быһаарбыта.
«Кыһыҥҥылыы суол - кыһын эрэ сылдьар суол. Буус уйдаҕына эрэ сылдьаҕын. Сайыҥҥылыы суол - уута-хаара суох, күөл эҥин быспат сиринэн көлөнөн тахсар суол».
1990 с. Мирнэй Таас Үрэҕэр 68 саастаах П.Н.Васильевы кытта кэпсэтэн, ити түбэ сирдэрин суруйбутум. Онно киһим икки тиэрмини быһааран биэрбитэ.
«Былыргы саха суола - былыр сыарҕаннан, ыҥыыр атынан сылдьыбыт суол. Ыллык - кыччыгый, булчут эҥин сылдьар суола».
Таас Үрэх уруккута эбэҥки дойдута. Ол дуораана ити суоллары араастаан ааттааһыҥҥа билиҥҥэ диэри ити тиийэн кэлбит, көстө-биллэ сылдьар.
Э.К.Пекарскай Тылдьытыгар: «'''Суодуйа хаан суол''' - трудная длинная дорога» диэни ааҕабыт (2341 ст.).
Тылдьыт ааптара итини кимтэн истибитин-билбитин маннык суруйбут: «Слепцова - Андросова М.Н. Сказка на якутском языке (рукопись) и личные указания».
Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ Николай Игнатьев «Чолбон» сурунаалга (1990, № 7) «Күнү-дьылы билгэлээһин» диэн ыстатыйатын бэчээттэппитэ. Онно: «Муус устар 14 күнүгэр суол алдьа-нар», — диэни ааҕабыт (89 с).

'''Суол алдьаныыта''' диэни нууччалыы распутица диэн тылбаастыыллар.
Бу тиэрмини Муома дьоно атыннык ааттыыллар эбит. Саха тылын уонна литературатын учуутала Г.Федотов «Муома фольклора. Маҥнайгы чааһа» кинигэтигэр (Дьокуускай, 1994) маннык суруй-бутун ааҕар кэрэхсэбиллээх буолар эбит.
«Куччаҥа, кэргэнин билэр дьонугар олохтоот, Дойдуга киирэр суолунан Дьокуускайдыыр. Аара олохтоох тоҥустары көрсөн, кинилэри кытта бииргэ бултуур. Дьааҥы хайатын уһаты-туора сыыйар. Ол курдук сүрдээх үчүгэйдик кыстаан баран, суол эрэ охтуон иннинэ, үчүгэйдик өйүө бэлэмнэнэн баран, дьонуттан кердөспүтүгэр табанан Дойду сиригэр киллэрэн биэрэллэр» (59 с).

Үчүгэй баҕайы дии. Суол алдьаныыта - '''суол охтуута'''.

Өссө биири этиэххэ. '''Дойдуга киирэр суол'''. Хоту улуустартан Саха сирин киин улуустарыгар кии-рэр суолу итинник ааттыыллара.
Суол охтуута. Бу тиэрмин хоту улуустарга балайда тарҕаммыт эбит. «Чолбон» сурунаал (1998, № 2) Семен Винокуров «Халыма долгуннара» романын 3-с кинигэтиттэн бэчээттээбитэ. Онно маннык су-руллубута баар: «Билиҥҥитэ Абый диэкиттэн кэлбэтилэр. Сыарҕа суола субу күннэргэ оҕунна. Билигин ыҥыырдаах атынан эрэ киһи айанныыр буолан турар» (11 с).
Николай Петров «Ол үйэлэр дуорааннара» кинигэтигэр (Дьокуускай, 1994) суол айаҕа диэн тиэрмини маннык быһаарбыт: «Аартык, айан суола түмүллэр сирэ барыта суол айаҕа аатырар» (208 с).

Литературовед учуонай Н.З.Копырин «Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара» кинигэтиттэн (Дьокуускай, 1981) биир сонуну аахтым, биллим. Күндү ааҕааччыларым, эһиги туох диэххит эбитэ буолла.

«Готовцев оҕонньор нуучча куораттарын, дэриэбинэлэрин, хайдах өстөөхтөрү кытта сэриилэ-спитин уо.д.а. тустарынан бэркэ кэпсиирэ үһү. Урут Өспөх сахалара аты келө быһыытынан миинэн эрэ туһаналлара үһү. Оттон Василий Готовцев саха атын кыһын сыарҕаҕа көлүйбүт. Кинилэртэн олохто-охтор аты сыарҕаҕа көлүйэргэ үөрэммиттэр. Сыарҕаны, дуганы, хомуугу, сөдүөлкэни уо.д.а. оҥостор буолтар» (142 с).
Өспөх - Уус Алдан нэһилиэгэ. Василий Готовцев - нуучча киһитэ.

Итини бигэргэтиһиэн сөпкө дылы «Тумат нэһилиэгэ. Усуйаана улууһа» кинигэҕэ (Дьокуускай, 2007) маннык суруллубута: «Тумат нэһилиэгин сиригэр билиҥҥи Сыарҕа Суоллаах диэки биир нуучча киһитэ олохсуйбут» (9 с).
Өссө. Историк П.С.Софронеев «Якуты в 1-й половине XVIII в.» кинигэтигэр сабаҕалаан маннык суруйбута баар: «Якуты, видимо, тогда еще не запрягали лошадей в сани» (25 с).
Ити иһин эбитэ дуу, дьикти буолан, Мэҥэ-Хаҥалас Ходороту-гар, Үөһээ Бүлүү Намыгар Сыарҕа Суола уонна Нам Кебоконүгэр На-стааччыйа Сыарҕатын Суола диэн топонимнар бааллара.
Ол да гыннар, тыл үорэхтзэхтэрэ сыарҕаны монгол тылларыттан киирбит тыл дииллэр. Биир са-наанан. Ити иһигэр улахан учуонай В.И.Рассадин «Монголо-бурятские заимствования в сибирских тюрк-ских языках» кинигэтигэр (М., «Наука», 1980) маннык чопчулаан суруйбутун болҕомтоҕо ыллахпы-тына сатаныыһы: «Часть слов с начальным «с» попала в якутский язык позднее, из бурятского языка» (80 с).
Хойут соҕус бүрээт тылыттан!
 
Сыарҕа — бүрээт тылыгар шарга.


== Суол батыыта. ==
Бүлүү хаһыата «Октябрь суолугар» (24.12.1991) Н.Григорьев «Сиргэ совхоз күентээһинин тохтотуохха» диэн суруйуутун бэчээттээбитэ. Онтон ааҕыаҕыҥ.
«Аны оттуур сири ылыаҕыҥ. Со-вхозка 1646 га, Совекка 56 га оттуур сир баар диэн учуокка сылдьар. Биллэрин курдук, ыаллар саамай куһаҕан сирдээх кыараҕас алаа-стары, өтөхтөрү, суол батыытын, ууга барбыт сирдэри оттууллар. Сүөһүлэрин ахсаанынан ити 1700 га сиртэн саатар үстэн биирин от-туохтаах этилэр. Ыал быдан аҕыйах сири оттуура мэлдьэх буолбатах».

Суол батыытын оттууллар. От-тон ол аата суолу бата баран, кини икки өттүн ходуһа оҥостунар буол-лахтара дии. Ити, били, сорохтор хайгыыр аҕай хомуньуусумнарын саҕана!


== Тумнар суол. ==
Реас Кулаковскай «Аҕам олоҕо» кинигэтиттэн (Дьокуускай, 1990) ааҕыаҕыҥ.
«Мин кинилэр тоһуурдарын тумнар суолунан Өймөкөөҥҥө лоп курдук тиэрдээччи буолуом» (268 с).
Ити өйдөнөр да буоллар, Быһаарыылаах кылгас тылдьыкка суруллубуту ааҕыаҕыҥ: «Тумун - баран иһэн туох эмэ мэһэйи, мэһэйдээҕи таһынан эргийэн бар, аас».
«Саха сирэ» хаһыакка (22.05.1999) суруйааччы, про-фессор Гавриил Угаров дьылы билгэлээһинэ бэчээттэммитэ. Онтон ааҕыаҕыҥ.
«7.IV. Талах т у т а р (Былаҕачыанайап). Бу күн хайдаҕыттан корон, кэлэр күнү-дьылы билгэлииллэр. Сылаас өнньүо күннэр саҕаланаллар. Күрдьүгэс хороонуттан тахсар. Эһэ арҕаҕын кырдьыылыыр. Эрдэлээбит тураах кэлэр. Чигди суол томтойор».

== Чигди суол. ==
Быһаарыылаах кылгас тылдьыты ылабыт. «Чигди -элбэхтик тэпсиллэн кытааппыт хаар (хол., тиэргэҥҥэ, суолга)».

== Тыалыыр суол. ==
1990 с. Хаҥалас Тиит Эбэтигэр 48 саастаах Н.Е.Солдатов - Ньукулаҕы кытта кэпсэтэн, Бэрэгэ эргиннээҕи сирдэри суруйбугум. Ол иһигэр — Үүттээх Бэһи.
Ити сири Ньукулах маннык быһаарбыта: «Бэрэгэҕэ барарга, тыалыыр суолга бэлэх биэрэр, сынньанан, тохтоон ааһар сир. Ол мас охтон бүтэн турар. Билигин арыгы иһэн ааһаллар. Былыргыны тутуһар киһи тохтуур».

Аны Г.Ф.Сивцев «Сахалыы кылгас тылдьытын» көрүоҕүҥ: «Тыалыыр - тыаҕа күндү түүлээҕи бултуу барар».
Бу суруйуубун «Эдэр саас» хаһыакка (6.04.2005) Нам улууһун Салбаҥ орто оскуолатын 9-с кылааһын үорэнээччитэ Саргылаан Оконешников бэчээттэппит «Сэрии кэмин оҕото» ыстатыйатыттан холо-бурдаан түмүктүүм.

«Эбэм 7 сааһыгар диэри кыай-ан хаампатах. Дьоно кистээн ойуу-ну кыырдаран көрбүттэр даҕаны туһалаабатах. Онтон абаҕата, аҕатын убайа Протопопов Петр Иванович - Эт Бас сүбэтинэн сэтгэ суол төрдүгэр олордон корүоххэ диэн, билигин Кирилэ Өтөҕор тахсар суолга алҕаан-арчылаан, сиэри-туому тутуһан олордубуттар. Дьэ ити кэнниттэн кыра-кыралаан хааман барбыт».

«'''Сэттэ суол төрдүгэр...''' Кирилэ Өтөҕөр тахсар суолга».
Манна сэттэ суол төрдө диэн чахчы сэттэ суол түмсэр сирэ диэн буолбатах быһыылаах, көннөрү түмүк, ытык сир диэн өйдөбүллээх быһыылаах.


[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ төннүү]]
[[Category:Багдарыын Сүлбэ]]
[[Category:Топонимика]]</text>
      <sha1>tm5y824t8ukwtczvugx40vewcgu4u3a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күлүмнүүр, Никифоров Василий Васильевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108</id>
    <revision>
      <id>4170</id>
      <parentid>744</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T22:18:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.238.115</ip>
      </contributor>
      <origin>4170</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4210" sha1="htgkitmuk5yp40bmhfr2df3cfuu1udm" xml:space="preserve">'''Василий Васильевич Никифоров-Күлүмнүүр''' - Саха сирин уһулуччулаах общественнай, политическэй диэйэтэлэ, краевед учуонай, суруйааччы, публицист, Сахалар сойуустарын салайааччыта, Саха сиригэр земстваны киллэрии көҕүлээччитэ уонна тэрийээччитэ.

Василий Васильевич Никифоров 1866 с. Саха уокуругун Дүпсү улууһугар сэниэ дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Аҕата — Дьокуускайдааҕы уезднай училищаҕа үөрэммит киһи — улуус суруксута эбит. Кини бэйэтин оҕолорун дьиэтигэр оскуола арыйан үөрэппит. Василий бастакы учууталынан политсыылынайдар Н.П.Странден, П.Д.Ермолов, Д.А.Юрасов уонна П.П. Подбельскай этилэр. 1876 сыллаахха Дьокуускайга эр дьон прогимназиятыгар киирбит. Онтун 1885 с. бүтэрбит. Орто үөрэҕи ыларыгар каракозовец Н.П. Странден көмөлөспүт. Үөрэнэ сылдьан кэлин бииргэ үлэлэспит дьонун кытта — бырааттыы Илья, Федор, Иосиф Поповтары, П.А. уонна М.А.Афанасьевтары, П.Н.Сокольниковы, В.Я.Слепцовы, Е.Д.Николаев II, онтон биллиилээх общественнай диэйэтэл Е.Д.Николаевтыын — билсэр.

Оскуола кэнниттэн төрөөбүт улууһугар суруксуттуур, онтон кулуба буолар. Бу дуоһунастарга үлэлии сылдьан кини мири таҥастааһыны кэҥэтэргэ, культуураны көтөҕүүгэ, дьон ыраас олоҕун туһугар, арыгылааһыны уонна хаартылааһыны утары охсуһар. Атыыһыт К.Д.Спиридоновтыын кыттыһан Дүпсүҥҥэ бастаан приход оскуолатын, онтон кини олоҕор министерскэй оскуоланы арыйтарар. Үөрэҕириигэ үлэтин иһин үрдүк наҕараадаҕа тиксэр — тохсунньу 25 күнугэр 1895 с. император Станиславскай лиэнтэлээх үрүҥ көмүс мэтээл биэрэр.

1894 — 1896 сылларга Сибиряков экспедициятын үлэтигэр кыттар.

1906 сыллаахха Сахалар сойуустарын (Союз якутов) тэрийэр.

Саха суругунан уус-уран литератуурата төрүттэниитигэр Никифоров сүүнэ улахан үтүөлээх. Литератуура саамай уустук көрүҥэр суруйбут &quot;Манчаары&quot; драмата бастаан бэчээттэммит уонна маассаҕа киэҥник тарҕанан биһирэммит, бары хаачыстыбаларынан национальнай классикаҕа киирэр үйэлээх айымньы.

1927 с. Дьокуускайга кэлэ сылдьан конфедералиистар дьыалаларынан тыллаабатаҕын иһин тутуллар. Атырдьах ыйын 1928 с. В.В.Никифоров ытылларга ууруллубут, онтон бу бириигибэры концлааҕырга 10 сылга ыытыынан уларыппыттар. Балаҕан ыйын 15 күнүгэр 1928 г. Новосибирскай куорат түрмэтигэр өлбүтэ. 1992 сыл олунньутугар реабилитацияламмыта.

*[[Манчаары (Манчаары түөкүн)]], дыраама


[[Категория:Күлүмнүүр]]
[[Категория:Дыраама]]</text>
      <sha1>htgkitmuk5yp40bmhfr2df3cfuu1udm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Манчаары (Манчаары түөкүн)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>109</id>
    <revision>
      <id>4165</id>
      <parentid>750</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T22:12:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.238.115</ip>
      </contributor>
      <origin>4165</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1170" sha1="kfubekifu4rc8iootvehyv46ybx76tj" xml:space="preserve">[[Күлүмнүүр Манчаары драматын 1996 с. тахсыытыгар Аан тыл (Копырин Н.З)|Аан тыл (Копырин Н.З)]]

В.В. Никифоров &quot;Манчаары&quot;, Якутск, 1908 г. диэн кинигэни таһаарбытынан СӨ НА ГЧИ саҥа алпабыыкка көһөрөн 1996 сыллаахха бэчээттээбитинэн.

Киһинэн үтүгүннэрэн көрдөрөр кэпсээн. Биэс суол ойнуулаах.
*[[Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Бастакы ойньуута|Бастакы ойньуута]]
*[[Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Иккис ойньуута|Иккис ойньуута]]
*[[Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Үһүс ойньуута|Үһүс ойньуута]]
*[[Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Төрдүс ойньуута|Төрдүс ойньуута]]
*[[Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Бэһис ойньуута|Бэһис ойньуута]]


[[Категория:Күлүмнүүр]]
[[Категория:Дыраама]]</text>
      <sha1>kfubekifu4rc8iootvehyv46ybx76tj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Бастакы ойньуута</title>
    <ns>0</ns>
    <id>110</id>
    <revision>
      <id>6503</id>
      <parentid>6502</parentid>
      <timestamp>2014-11-16T18:29:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Agilight</username>
        <id>888</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/Agilight|Agilight]] кыттааччы ([[User talk:Agilight|ырытыы]] | [[Special:Contributions/Agilight|вклад]]) 6502 нүөмэрдээх уларытыытын сотон оннугар түһэрэргэ.</comment>
      <origin>6503</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15770" sha1="6b67sfhrzt5g2a4sg0aa250xhewrgv7" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Күлүмнүүр
 | section    = [[Дыраамалар]]
 | previous   = ←[[Манчаары_(Манчаары_түөкүн)]]
 | next       = [[Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Иккис ойньуута|Иккис ойньуута]]→
 | notes      = 
}}

Киһинэн үтүгүннэрэн көрдөрөр кэпсээн. Биэс суол ойньуулаах.

[[Манчаары (Манчаары түөкүн)|Инники]]
&lt;poem&gt;
:ООННЬУУР  ДЬОН:
:Маарыйа  эмээхсин, Манчаары ийэтэ, кырдьаҕас саастаах.
:М а н ч а а р ы   Б а һ ы л а й ,   эдэр одо киһи, 19 саастаах.
:К э р г э н  д ь а х т а р .
:К у б а р с ы   У й б а а н ,   Чоочо кинээс хамначчыта.
Ойньуур сирдэрэ - Манчаарылаах дьиэлэрэ. Дьадаҥы ыал. Манчаары уотун кытыытыгар олорон саатын оҥостор. Хаҥас диэки кэргэн дьахтар сүөгэи иирдэ олорор. Дьиэ таһыттан киирэр Манчаары ийэтэ.

М а н ч а а р ы . Хайа, кэпсиэ, ийээ? Тугу иһиттиҥ тойонуҥ аахха?

Эмээхсин. (кыыһырбыт киһи быһыытынан). Тугу истиэмий, арай абарҥ оҥоньор эн үтүө быһыыгын кэпсиэн сир сырайдаата, буор харахтаата. Хайтах гыныаҕым баарай - халлааҥҥа көтүөхпүн кынатым суох, сиргэ тимириэхпин уһуга суох буолан хааллым.

Манчаары (курус гынан тохтоон баран). Ол курдук туох үлүгэри оҕорбуппун булан таһаарбыт үһү абаҕам оҥоньор?
Эмээхсин. Сарыкпын истибэт диир. Сүөһүбүн аспын көрсүбэт буолла диир. Ойньуу күлүү дьарыктанна: ойньоон тэҥ оҕону булбатах, сырсан тэҥ киһини булбатах, тустан бөҕөнү тулуппат буолбут үһү диир. Ойуун кыырарыттан арахсыбат, урууттан ыһыахтан хаалсыбат буолбуккун. Куһаҕан тулаайах уол тугун көрөй нарай, үлэтин-хамнаһын үлэлии үлэлии дьиэтигэр да сыгшат диир.
 
М а н ч а а р ы . Мин үлэбин кини үлэлээн биэрбит дуо, биһигини кини иитэн-аһатан олорор үһү дуо? Хайа убаҕаһыгар хамыйахтаммытым аҕыйах буолуо, кытаанарр уһуктаммытым мөлтөх буолуоҕа. Ама тулаайаҕым иһин мин да тэбэр тымырдаахпын. ама дьадаҥым иһин мин да ойньуур хааннаахпын. Мин да киһини көрүөхпүн баҕарабын, мин да дьону кытта билсиэхпин баҕарабын. Аламай күн баайдарга эрэ тахсыбата буолуо, сир быйаҥа кинилэргэ эрэ ананан үөскээбэтэҕэ буолуо. Соххор хараҕын уутун, доҕолоҥ сүһүөҕүн уутун супту оборон ылан байбытынан алыс киһиргээбэтин.

Эмээхсин (куттсшмыт киһи быһыытынсш). Тыый, тукаам, туох тылын тылластаҥый, туох саҥаны саҥардаҥый? Аны итини абаҕаҥ оҥоньор истэн эбии кыыһырыаҕа, эбии уордайыаҕа, алдьархайы оҥоруоҕа.

Манчаары. Уордайдар уордайдын, кыыһырдар кыыһырдын: урууга ойньууга сылдьыбыппын ууратыам суоҕа, көргө нарга сылдьарбын көҕүрэтиэм суоҕа. Дьэ, - кини миииитин хайтах гынар эбит оол иһин?

Эмээхсин. Кэбис, биэбэкээм, сэгэртэйиэм оҕотоо, ити курдук саҕарыма. Абаҕаҥ оҥоньору бэйэҥ билбэккин дуо, кини күтүр кытаанах санаатын. Туттаран ылан, таһыттаран кэбиһэн тараах иэнниэҕэ, кулугур кулгаахтыаҕа. Онто суох эшштэ: &quot;аны ойньууга күлүүгэ сырыттаҕына, мин бэйэм ыламмын кинини үөрэтиэм&quot; диэн. Ол саата суута хайтах буолуоҕай. Мин эйигин туох иннигэр эрэйи буруйу көрөммүн баччаҕар диэри иштгштимий. Бэйэҥ билбэккин дуо, аҕаҥ Быртааны Сүөдэр тоҕустаах оҕо эрдэххинэ өлбүтүн кэннэ, тулаайах хаалан муҥу таҥы көрөн, сүүһүм көлөһүнүн уллуҥахпар аҕаан, уллуҥаҕым көлөһүнүн сүүспэр аҕаан, бачча киһи гынным буолбат дуо? Өлөр үйэбэр, кырдьар сааспар иитиллиэм аһыам диэн? Аҕаҥ өлүөхсүт маннык тыллаах өстөөх киһи буолуо диэбэт этэ. Оҕом сымнаҕас киһи буолуоҕа эрэйдээхтэри аһынар, кыһалҕалаахтары көмүскүүр киһи буолуоҕа диирэ
Аҕаҥ өлбүтүн кэннэ үс түөрт киһи кэлэн ыйыта сатаан кээстэрэ, ону оҕобун аан дойдутуттан араарымаайыбын, иэримэ дьиэтиттэн иэдэтимээйибин диэн бу тоҥ модьоҕону кэтиэн олорор буолбагшын дуо? Ону төһө кэриэстээн ытыктаан эрэҕин.  Хата  дьоҥҥо  сырыттаҕым аайы  &quot;үтүө&quot;  быһыыгын-майгыгын кэпсиэн сыраи эрэ саатардан. кулгаахпын ититэн эрэллэр ини!

Манчаары. Ол, Чоочо баай тойон, мийигин тугу гыммытым иһин таһыйаары гынар! Тугу уорбут үһүбүн ду, тугу алдьаппыт үһүбүн ду? Кими талаабыппын ду, кимтэн былдьаабыппын ду? Хата бэйэтин дьон этэллэр буолбат дуо, былыр айан дьонун аттарын быһа аһарбат этэ, чугастааҕы ыалларын сүгүн олоппот этэ диэн, ити гэннэ кинээс буолан баран уоруйахтары уоруйахтарын сабан, кинилэр уорбут үптэрин барытын бэйэтэ хамыйан ылан байда дииллэр буолбат дуо? Кыра дьону баттаан, дьадаҕыны атаҕастаан, тулайахтар сирдэрин былдьаан, ккнилэр көлөһүннэрин хамнастарын сиэн, Чоочо баай ааттаммыта диэбэттэр дуо? Ити кэннэ кини мин туох буруйбун булан буруйдаары гынар?

Эмээхсин. Эй, тугаам, улахаттары баайдары кытта биһиги кыра дьон хайаан кыайан мэккиһиэхпитин, хайтах кинилэри кытта тэҥнэһиэхпитин этэҕин? Хата кэл, аһылыккын аһаан баран утуй! Хотуой, чэ күөскүн таһааран хотор! Бу сүөгэйгин хайтах мааҥыттан кыайан иирпэтиҥ! Мааҥын мин барыахпыттан тугу гына олордуҥ? Атаххын оллооннуу кэбиһэн олорон, хамыс тардан, хантайа олордоҕуҥ дии!

Кэргэн дьахтар {уоһун иһигэр ботугураап). Хам мааччы олоро иликпин. Миэхэ хотонум да сааҕа кыаттарбат.

Эмээхсин. Дьэ күөскүн хоторумна итиннэ ботугуруу тураары гынныҥ дуо?
(Кэргэн дьахтар остуолга аҕалан киэһэ аһылыктарын тарпытын саката суох аһыыллар. Манчаары аат харата эрэ аһыыр, тугу эрэ саныыр,өйдүүр киһи быһыытынап олорор).

Эмээхсин. Тугаам, тоҕо аһаабаккын, алыс тоҕо санаар-гыыгын? Абаҕаҥ оҥоньор мөҥөн баран уурайыа буоллар диибин!
Манчаары. Абаҕам оҕоньор бэйэтин идэтигэр үөрэтээри гыммыта буолуо да. мин кини киэҥ хардыытын кыайан хардыылаым суох, кини уһун олугун кыайан олуктуом суох. Киниэхэ даҕаны дьон хааннаах көлөһүннэрэ, харахтарын уута хайаан иҥнэҕэй?
Эмээхсин. Чэ, чэ, кэбис, хааллын. Хайа, бүгүн туһаххын, айаҕын көрдүҥ дуо? Туох түбэспит?
 
М а н ч а а р ы . Ээ, көрдүм да, икки үс куобах түбэспитин эмиэ суор баҕайы сэймэктээн кээсгшт!
Эмээхсин. Тыый, ол эмиэ хайа хара дьайдаах баҕайы буллаҕай биһигини!

Таһырдьаттан киирэр Кубарсы Уйбаан, Чоочо оҕоньор хамначчыта. Таҥараҕа үҥэр.

К у б а р с ы . Дорооболоруҥ!
Эмээхсин. Дорообо, Уйбаан. бу ханна баран иһэҕин?
К у б а р с ы . Сылгыһыт Сүөдэргэ сылдьан баран, дьиэбэр баран иһэбин!
Эмээхсин. Кэл, манна олорон аһаа! Ол Сылгыһыт Сүөдэргэ тоҕо бара сырыттын?
К у б а р с ы . Тойонум иэс иэстэгатитигэр бара сырыттым.Бу саас сутаары гынан Сүөдэр икки сыарҕа оту ылбыта үһү, биир буос ынаҕы биэриэх буолан. Онтукатын биэрбэтэҕин иһин тойонум көлүнэ сылдьар оҕуһун туттарбытын, ону баран ылан и11эбин.
М а н ч а а р ы . Былырыын биһигиттэн икки арыы иэстээҕэр икки сыарҕа оту ылбыта, ону биэрбит этэ Сылгыһыт Сүөдэргэ, ама оол иһин киһи баар эрэ көлүнэр көлөтүк былдьаттаҕа дуо?
К у б а р с ы . Тыый, туох диэн эттэҥий? Саас быстарыы саҕына хата киниэхэ от баар буолан, дьон сүө11үлээх астаах хаалтара буолбат дуо? Дөссө истиэххин баҕардаххына мэҥэлэр киирэннэр аҕыс көстөөх сиртэн сыарҕатыгар аҕыстыы сүүһү иннигэр ууран туран көрдүү сатаан кээстэрэ, ону бэйэм дьонум сутуохтара диэн биэрбэтэҕэ буолбат дуо?
М а н ч а а р ы . Оттон билигин даҕаны биир улуус, икки дэ сылы мэлдьи, сут кэллэҕинэ сиир ото баар буолбат дуо? Бэйэтэ алыс харам санаатыгар биирдии арыыга ылбыт ото аҕыстыы сүүс барарыгар хараҕа туолумна биэрбэт буоллаҕа диибин. Син оол дьон кэннилэригэр хас да киһиэхэ сыарҕатын уоннуу сүүс биэрбит сурахтааҕа.
Эмээхсин. Чэ, ол биһиэхэ туох буолуой,- хата Сүөдэр ону туох диир?
К у б а р с ы . Туох диэҕэй, тугу кыайан мэккиһиэҕэй. Арай тойонум өлөрдөҕө алдьаттаҕа, киһи аатыттан аһардаҕа диир.

Бэйэтэ сатаатахха ыалдьа сытар эбит. Бу оҕоҕо илдьиттээбитэ, бука кэлэн оппун тиэйэн, маспын мастаан биэрдин диэн.
Эмээхсин. Оттон Матрыана ханна барбыт? Бэйэтэ дэ отун маһын тиэммэт дъахтар ду!
К у б а р с ы . Матрыана баар да, хата бэйэтэ эмиэ илдьиттиир: кэлэн көмөлөстүн, мин оттору мастары кыайыам суох диир.
Эмээхсин. Оол барыта кини уһун кутуругун охсуута буоллаҕа. Сайын биирдэ дэ оттобокко, өрүү ыһыаҕы, ойньууну бата сылдьар. Үчүгэйдик оттууллара мастыыллара буоллар аҕыйах сүөһүгэ тоҕо кыайан оттоообот буолуохтарай? Оччоҕо саас аайы от атыытыгар киириэ суох этилэр.
М а н ч а а р ы . Ханнааҕы баар сирдэрин оттууллар оол. Бэйэлэрин өлбүгэлэрин сириттэн ситэри уон сыарҕа тахсыбат буолбат дуо? Ол Чоочо оҕоньор сирин үс кыммыт бииригэр оттуулларыттан туох дуоннаах тиксиэҕэй?
Эмээхсин. Чэ, ол эрээри Матырыас да булкуурдаах кыыс оҕо буолуоҕа.
Аһаан бүтэллэр. Кэргэн дьахтар остуолтан иһити тардар, Кубарсы туран үтүлүктээх бэргэһэтин ылан Таҥараҕа үҥэр, ити гэннэ &quot;Бырастыыларыҥ&quot; диэн баран, тахсан баран хаалар. Эмээхсин онуоха эмиэ &quot;бырастыы&quot; диир. Манчаары эмиэ туран таҥнар. Ылар саатын, батыйатын.
Эмээхсин. Бу тоҕо киэһэ бараҕын, сарсыарда да барбаккын дуо? Ити гэннэ бу тугуҥ сэбэй, батаһай?
М а н ч а а р ы . Аара баҕардаҕына булт түбэһиэҕэ. Ити гэннэ бу түүн үлэлээн биэрэн баран, сарсын атын ыалларга сылдьыам!
Эмээхсин. Аны, оол дьон, оол бу диэбиттэрин аайы, онуоха маныаха кытта сылдьар буолаайаҕын! Киһи кыһалҕатын эн барытын кыайан толоруоҥ суоҕа, дьон атаҕастаммытын баттамытын барытын эн кыайан тэҥниэҥ суоҕа!
(Манчаары тахсар).
(Быыс түһэр).

&lt;/poem&gt;

[[Категория:Күлүмнүүр]]
[[Категория:Дыраама]]</text>
      <sha1>6b67sfhrzt5g2a4sg0aa250xhewrgv7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Иккис ойньуута</title>
    <ns>0</ns>
    <id>111</id>
    <revision>
      <id>4258</id>
      <parentid>4257</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T21:55:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4258</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25567" sha1="35b1yg1ufn59d2dv1sgekmlx5roa6xm" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Күлүмнүүр
 | section    = [[Дыраамалар]]
 | previous   = ←[[Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Бастакы ойньуута|Бастакы ойньуута]]
 | next       = [[Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Үһүс ойньуута|Үһүс ойньуута]]→
 | notes      = 
}}

&lt;poem&gt;
ОЙНЬУУР  ДЬОН:
С ы л г ы һ ы т   С ү е д э р ,    эр ортото киһи. М а т р ы а н а ,   эдэр дьахтар, Сүөдэр ойоҕо. М а н ч а а р ы .
Ө р ө ҥ н ү ү р   К и р г и э л э й     дьадаҥы дьон.
Т э л л э й   X а б ы р ы л л а	сылгыһыт.
К ы ы д а ҥ н ы ы р   М и и т р э й     ыаллара.
Сылгыһыт дьиэтэ, дьадаҥы ыал. Бэйэтэ ыалдьа сытар, ойоҕо иистэнэ олорор уот кытыытыгар.
Манчаары дьиэ таһыттан киирэн илии тутуһуталыыр,  ити  гэннэ ороҥҥо баран олорор. Сылгыһыт туран олорор.
С ы л г ы һ ы т . Кэпсиэ, тугу иһиттиҥ?
Манчаары. Суох, тугу да истибэтим! Эһиги тугу иһиттигит, хайтах туох олороҕут?
С ы л г ы һ ы т . Биһиги тугу истиэхпитий, арай тойоммут Чоочо баай баар эрэ көлүнэр көлөбүтүн икки сыарҕа отун иэһигэр туттаран ылла.
М а т р ы а н а. Чоочо баай балай эмэ үрүҥ хара сүүрүктээх буолара, балай эмэ сыһыыга баппат сылгы сүөһүлээх, алааска баппат ынах сүөһүлээх буолар буолара, олоро барыта умса түһэн хааланнар, биһиги баар эрэ биир туора муостаахпытын туттаран ылла ини, онон өрө таттараары. Хайа, биһиги да көлөһүммүтүн кини балай эрэ сиэбитэ буолуоҕа, балай эрэ иннигэр кэннигэр сүүрпүтэ буолуоҕа.
С ы л г ы һ ы т . Ээ, барбаҕы саҥарыма, дьахтар! Улахаттары кытта эн кыайан тэҥнэһээри гынаҕын дуо?
М а т р ы а н а . &quot;Саҥарыма&quot; буола буола, кырдьыгын этитимээри гынаҕын дуо? Ама билигин бу айылаах буолтум иһин, мин да син кини курдук дьонтон төрүөбүтүм. Мин ийэм аҕам өллөхтөрүнэ балай эмэ сүөһү ас хаалбыт этэ.  Ону барытын Чоочо оҕоньор бэйэтэ халаан ылан баран, миийигин тулаайах кыыһы туоҕа да суох үҥкүрүччү аньан кэбиспитэ буолбат дуо? Мин аҕам ийэм баалларын саҕына кинини да сөбүгэр киһи этэ дииллэрэ. Оол кинилэр сор суоллаах буоланнар, умса түһэн хаалан, мин бу айыылаах буоллум ини. (Ытыыр, хараҕын уутун элиитинэн соттор.)
Ийэм аҕам өллөхтөрүнэ сүүстэн тахса сылгы хаалта, икки сүүскэ тиийэ тиийбэт ынах сүөһү хаалта, хас да хоспох үп сээбэс хаалта. Ону дьон эрэ барыта билэллэр. Мантан тугу эмэ бэристэҕэ дуо! Хата киһини билиэхпиттэн хамначчыт гынан ынаҕын сааҕын күртэрбитэ буолуоҕа.
М а н ч а а р ы . Отчо үлүгэр сүөһүттэн, үптэн хайтах тугу эмэ ирдэһэн көрбөтөххүтүй, бэйэтэ биэрбэт буоллаҕына, саатар суутунан да үҥсэҥҥит?
М а т р ы а н а . Хайтах ирдэспэт буолуохпутуй, ирдэһэ сатаан кэбиспиппит дэ, ким биһиги диэки буолуой, хата барылара саба саҥаран бэйэбитин мөҥөллөр, сэмэлииллэр. Нуучча суутугар үҥсэрбитигэр хата бэйэбититтэн төһө эмэ харчы баарта сурук оҥотторон биэрэрбитигэр. Биир нуучча тойоно тахса сылдьан, хата кини туһаммыт этэ биһиги үппүтүттэн. Хас эмэ хонугу мэддьи арыҕы иһэн иһэн баран балай эмэ кылааннаах түүлээҕи ылан киирбит этэ.
М а н ч а а р ы . Оннук хараҕа суох баттабылы тохтотор дьарыйар үтүө сүрэхтээх киһи биир эмэ көстүбэтэх буоллаҕа.
М а т р ы а н а . Эчи, оннук киһи хантан көстүөҕэй? Ким биһиги иннибитигэр Чоочо обургу айаҕар киирэн биэриэҕэй.
С ы л г ы һ ы т . Чэ, бу чайгын кут, хата.
''Матрыана тахсан ампаартан хайах киллэрэн, остуолга чааскы тэлгэтэн дьонун чайдыыр.''
С ы л г ы һ ы т . Бу Чоочо тойон биир атыырын үөрэ мантан арахсымына бу сир отун бэркэ күрүөһүлээн сиэтэ. Мин ыалларым Өрөҥнүүр Киргиэлэй, Кыдаҥныыр Миитэрэй, Тэллэй Хабырылла буолан, бэрт кыра дьон отторун бараатылар. Күн аайы таһаараллар таһаараллар да, кэннилэриттэн киирэ тураллар. Туох да бүтэйтэн иҥнибэт буолбут баҕайылар. 
М а н ч а а р ы . Оттон ону айа тардан ду, саанан ытан ду өлөрөн кэбиспэттэр дуо? Хата бу аас саҕана эт сиэниллиэ этэ.
С ы л г ы һ ы т . Тыый, отчоҕо баһыҥ хаһый? Чоочо тойон киһи тыынын иһиллиэ буоллаҕа диибин. Оол курдук гынар баара буоллар биһигини барыбытын тыыннаах гынара суох.
М а н ч а а р ы . Алаата, доҕор, алыс тугу гыныа буоллаҕай? Үбүн аһын бэйэтэ кыанар буоллун ээ. Киһи баар эрэ тыынын күрүөһүлэтэн сиэппэт буоллун. Киниттэн баран от атыыластахха ыарахан соҕустук этиэх быһыылаах диибин.
{Чайдаан бүтэллэр.)
С ы л г ы һ ы т {таҥаһын таҥнан баран). Доҕоор, мин сүөһүбүн аһата таҕыстым, эн Баһылайга сытарыгар таҥаста булан биэр. {Тахсар.)
Манчаары {Кэлэн, Матрыана аттыгар олорон баран). Үнүрүүн Дарбаҕай Дарыбыанҥа тоҕо барбатаҥый?
М а т р ы а н а . Онно тоҕо барыамый?
М а н ч а а р ы . Ойуун кыырдарбыттара буолбат дуо? Онно элбэх уолаттар, кыргыттар муньустубуттара.
М а т р ы а н а . Эчи,мин онно эмиэ тоҕо бардамый?
М а н ч а а р ы . Оттон мин эйигин онно барыаҕа диэн бараммын күүтэ сатаан кэбиспитим.
М а т р ы а н а . Оол эн эмиэ тоҕо миийигин күүттэҥий, миэхэ тоҕо кыһаннаҥый?
М а н ч а а р ы . Мин эйигин күүтэрбин, мин эйиэхэ кыһанарбын, эйигин бэйэтэ даа билэрэ буолуоҕа, сүрэҕэ таайара буолуоҕа дии саныыбын. Былырыын сайын Мэрбэллэ Бүөтүр уруутугар сылдьан көрсүспүппүт тохору, онно оонньообуппут, көрүлээбиппит тохору, эн мин санаабыттан тахсыбат буолан хааллыҥ, онтон бэттэх түүн да буоллун, күнүс да буоллун өрүү эйигин саныы сылдьар буолан хааллым. Сүрэҕим быарым уулан тохторугар тиийдим. Эйигин санаатахпына утуйар да уум уу буолбат, аһыыр да аһым ас буолбат.
Матр ы а н а . Ама тоҕо отчо үлүгэр буоллаҥый! Куһаҕан дьахтар диэҥҥин күлүү гынан этэн эрдэҕиҥ диибин.
М а н ч а а р ы . Мин тоҕо күллэмий? Хата эн бэйэҥ сэниэн, атаҕастаан этэн этэр инигин. Кини эмиэ киһи дуо, кини эмиэ итии хааннаах, хамсыыр сүрэхтээх буолуо дуо диэн, эрдэҕиҥ.Буор дьадаҥы баҕайы киһи таптаабытын иһин тугунан иитиэҕэй, аһатыаҕай диириҥ буолуо да,- мин да киһи буолан сырыттаҕым дии, мин даҕаны ниччэҕэй эттээх, тардар тымырдаах, тэбэр хааннаах буоллаҕым. Дьадаҥым иһин илиим, атаҕым да күүһүнэн биир дьахтары иитиэм дии саныыбын.
М а т р ы а н а . Мин тоҕо иннэ диэмий дэ, мин баҕас эрэйдээҕи тоҕо таптаатаҥый? Аны кэлэн мин хайтах эйигин кытта холбоһон тэллэххэ сытар тэҥнээх хойньҕо сытар холоонноох доҕор буолуомуй, оҥоруубут, ыйаахпыт атын буолтун кэннэ. Бостуой сүрэх быар бааһа буола сылдьыах кэриэтэ санааны маҥнайгыттан эрэйдиэххэ түктэри, бостуой дьон элэгэ, киһи күлүүтэ буолуохпут.
М а н ч а а р ы . Оҥоруубут, ыйаахпыт туһунан буола буола. Тугу да билбэт тулаайах хаалбыт оҕону оол Чоочо оҕоньор бары баайын халаан ылан баран, сылгыһыт уолугар күүһүнэн эргэ биэртэ оҥоруу буоллаҕай, бэйэҥ өйдөөх санааҕынан, сүрэҕин сөбүлүөн барбыккар дылы. Итинниги оҥоруу ыйаах диэтэххэ киһи бэйэтэ өйдөөх санаалаах да буола сылдьыа суох. Отчоҕо киһи сүөһү курдук үүрүллэ да сырыттаҕына, сөп буолсу диибин. Хайа, эмиэ Таҥара ыйааҕынан киһи орто дайдыга сүүрэр атахтаах баһылыга буолар, үтүөнү куһаҕаны бэйэтэ билэн бэйэтин иннин бэйэтэ билиэх тустаах дииллэр дии. Биһиги кырдьык таптаһар буолан баран тоҕо холбоспоппут, дьолбутуттан туораан биэрэбит? Тоҕо биһиги куһаҕан дьон санааларын тылларын хоту бараммыт бэйэбит бэйэбитин эрэйдиибит, муҥнуубут. Хата эн биһиги сүбэбитин холбоон биир буолуох. Мин эн иннигэр ууга да уокка да түһэрбин кэрэйиэм суоҕа. Отчоҕо кэм мин Чоочо оҕоньортон, кини сиэбитин аһаабытын хайата да буоллар ситиэм. Аҕаҕыттан, ийэҕиттэн хаалбыт симэххин таҥаскын сүгүн киниэхэ сиэтиэм суоҕа.
М а т р ы а н а . Эчи билбэтэҕим, оҕолоор, сүрэҕим куттанара, санаам хоппото бэрт эбээт. Ол улуу күтүр биһиги барахсаттары тулутар баҕас үһүө! (Куустуһан баран уураһаллар-сыллаһаллар.)
М а н ч а а р ы (Тохтоон олорон баран). Бэрт да буолар эбит киһи кытаанах күтүр санаата, киһини аһыммата, харыһыйбата, дьонтон  сааппата,   таҥараттан  куттаммата,   бэйэтин   иннин 
кэннин өйдүөн көрбөтө, бэйэтин курдук киһини хааннаах ыт курдук көрөрө. Бу Чоочо оҕоньор тугу саныы саныы бу курдук киһини күтүрдүк, кытаанахтык баттыыра, атаҕастыыра буолуой? Бэйэтин кини өлөр тыына, ыалдьар этэ, тохтор хаана суох курдук саныыра дуу? Хайтах кини киһини бэйэтинэн охсубат, хайтах кини киһи эрэ үчүгэй олоххо, үтүө майгыга баҕарара буолуо диэбэт. Туох диэ этэ, арай кинини кини бэйэтэ атаҕастыырын-баттыырын курдук атаҕастыыр-баттыыр киһи көһүннэҕинэ?
М а т р ы а н а. Эчи, кининньик улуу күтүрү ким кыайан өрө көрөн туран өрөлөстөҕөй, туох кинини утары көрдөҕөй.
М а н ч а а р ы . Алаата доҕоор! Чоочо да оҕонньору уу ылбат, уот сиэбэт диэтэҕиҥ дуу. Куһаҕан санаа киирдэҕинэ киһи эрэ киниэхэ сөбтөөх доҕор, аналлаах атас буолуо этэ!
М а т р ы а н а. Ээ, эчи эн биһикки баҕас тугу кьгайдахпытый хоттохпутуй; доҕоччукаам!
М а н ч а а р ы. Миигин даҕаны тугу кыайан оҥорбот буолуо диэтэҥий. Билигин Чоочо оҕоньор, кыстыгыттан атын сиргэ, от сии олорор: Үбэ, аһа кыстыгар хаалбыта буолуоҕа, ону бараммын ый быыһын ыһыаҕа, аат дойду аһылыга гыннахпына гоши миийигин тугу гыныаҕай, хантан билиэҕэй?
М а т р ы а н а. Ол курдук оҥорбуттан туох туһа тахсыай? Кыаттарара буоллар Чоочо оҕоньор, баайгын барытын ылан, кыра дьоҥҥо түҥэтэн биэрэр буоллар, үчүгэй буолуо этэ.
М а н ч а а р ы. Оннугун оннук даа кыра дьонуҥ ону билиэхтэрэ диэтэҕиҥ дуу? Чоочо оҕоньор туту эппитин хоту бара сылдьар баҕадьылар хата бэйэбитин бултуурга эккирэтэргэ барыахтара. (Тохтоон олорон баран.) Бэйэ-рэ мин бараммын көрөн кэлиим, туох харабыллаах манабыллаах эбит Чоочо кыстыга. Мантан чугас буолбат дуо?
М а т р ы а н а . Куттанабын эбээт, доҕоччукаам, хайа алдьархай буолаарай? Чоочо оҕоньор биллэр эрэ сүгүннүүрэ суох эйигин киһи аатыттан аһарыа буолбат дуо?
М а н ч а а р ы . Биллэр биллин доҕоор! Биир сымыыт ханна сытыйбат биир киһи ханна өлбөт. Оччоҕо саатар түүн көҥүл күөлэһийэрэ, күнүс көҥүл көрүлүүрэ тохтуоҕа. Кинилэр даа хамсыыр сүрэхтээх, тардар эттээх, буолуохтара. Хата, эн бэйэҥ сүрэх быар элэмтэтэ буола олорума.    Билигин даа кыаттарбатахтарын хотторботохторун иһин хойуккутун хойут, кэнэҕэскиттэн кэнэҕэс, биһиги курдук санаалаах дьон элбээн истэхтэринэ маннык хараҕа суох баттабыл, маннык муҥура суох атаҕастабыл мөлтүөҕэ, уурайыаҕа. Ону дьоммут билигин даа билбэтэхтэрин иһин, хойутун хойуккунан билиэхтэрэ. Чэ, бырастыый! (Уураан-сыллаан баран, Манчаары саатын батыйатын ылан баран, тахсан барар. Тохтуу туһэн баран, дьиэ таһыттан Сылгыһыт киирэр.)
Сүөдэр (Таҥаһын сыгынньахтана-сыгынньахтана этэр). Доҕоор, хайа билиҥҥи ыалдьыппыт ханна барда?
М а т р ы а н а. Ким билэр, билигин кэлиэм диэн таҕыста диибин.
С ы л г ы һ ы т . Тыый, ол ханна бардаҕай? Тахсан Чоочо оҕоньор иччитэх кыстыгын диэкки барда. Аны ол киһи тугу эмэ оҥорон алдьахай буолуо, киһини тылга иҥиннэриэ.
Таһырдьаттан киирэллэр Ө р ө ҥ н ү ү р  К и р г и э л э й, Т э л л э й   X а б ы р ы л л а , К ы ы д а ҥ н ы ы р  М и и т р э й .
С ы л г ы һ ы т . Кэпсиэҥ? Бу ханна бардыгыт бачча түүн?
Ө р ө ҥ н ү ү р. Бэйэбит манна сылдьабыт.
С ы л г ы һ ы т . Манна тоҕо кэллигит?
Ө р ө ҥ н ү ү р. Чоочо баай оҕоньор атыырдаах сылгыта баар-эрэ оппутун күрүөһүлээн сиэн кэбиспитин ону тыллыы сылдьабыт, оҕоньорго бэйэтигэр баран тыллыы сылдьыбыппытын сиргэ сылдьар сүөһүлэри хайтах кыныамый диэн батан ыытта. Күрүөҕүтүн үчүгэйдик оҥорбоккут буолуо диир даа, киһи сатаан кини сылгыта кыайан киирбэт кына оҥоруо суох; көтүөхтэригэр кыната суох эрэ баҕадьылар.
С ы л г ы һ ы т . Ону хайтах кынаары кынаҕыт?
Ө р ө ҥ н ү ү р. Хайтах кыныахпытый!..
Таһырдьаттан киирэр, сүүрэн аҕылаабыт киһи быһыытынан, биир хааһаҕы сүкпүтүнэн, М а н ч а а р ы . Элбэх дьон баарын көрөн баран, соһуйбут киһи быһыыланар.
М а н ч а а р ы . Бу тоҕо мунньустубут дьонуй? 
С ы л г ы һ ы т . Ээ, бэйэлэрэ сылдьар дьон! Чоочо оҕоньор сылгыта отторун күрүөһүлээбитин тыллыы сылдьаллар.
М а н ч а а р ы . Тыллыы буола-буола, оттон мин билигин ааһан иһэн көрдөхпүнэ, атыыра суолга туора охто сытар диибин.
Б а р ы . Тыый, ол хайтах буоллаҕай? Хайтах өллөҕөй?(бэйэ-бэйэлэрин көрсөллөр.)
М а н ч а а р ы . Онуоха тоҕо соһуйдаххытый,- аҕалан үллэстэн сиэхпит. Онуоха диэри ити хааһахха баар үбү ылан үллэстиҥ! Ити эмиэ Чоочо оҕоньор уһун быйаҕа, киэҥ кэһиитэ. Билигин мин сылайдым, ханна эрэ утутуҥ. Сасыарда эрдэ уһугуннараарыҥ.
С ы л г ы һ ы т . Чэ ити үгэх баар, онно киирэҥҥин утуй!
М а н ч а а р ы үгэххэ киирэр.
(Өр соҕус тохтоон олорон баран, аргыый аҕай сибигинэйэн этэр.) Чэ, доҕоттоор, бу үлүгэри көрүҥ эрэ, ити киһи бу дьаабыны оҕордоҕун! Дьэ, Чоочо оҕоньор биһитини олорор олохтуура суох, утуйар уулуура суох, хайа хайтах гынабыт?
Ө р ө ҥ н ү ү р . Биһиги тугу билиэмитий, эн биллэҕиҥ диибин!
И к к и  д о ҕ о р о . Эн бил, эн бил!
С ы л г ы һ ы т (Тохтоон олорон). Хайтах кыныахпытый. Кэлбит үбү үллэһиннэхпит диибин, ити гэннэ чэ, бу киһи тыыннааҕын тухары Чоочо биһигини сүгүн олордоро суох, онон биир киһи тыынын тыыннаныахпыт дуо, кинини билигин утуйа сыттаҕына саанан ытан кэбиһиэххэ. Сөбүлүүгүт дуо?
Б а р ы . Чэ эн бил, чэ эн бил.
М а т р ы а н а . Тыый, хайа үлүгэр буоллаххытый, иирдэххит дуу? Тугу эһиэхэ оҥорбут киһини өлөрөөрү кынаҕыт. Хата, эһиги иннигитин илиннэн, эһиги кыһалҕаҕытын кыһалҕа оҥостон сылдьар буолбат дуо?
С ы л г ы һ ы т . Дьэ эн саҥар эрэ аны биирдэ, мин эйигин көрдөөбүккүн биэриэм. Кэтэҕиҥ аһыттан ылан баран, дьиэ таһыгар быраҕыам. Эн эмиэ тугу эрэ билэҕин, киэр бар антах! (Охсоору гынар, дьахтар куотан дьиэ таһыгар тахсар.)  Чэ, ылыҥ,  ити сааны иккиһин  иитэн  баран,  ол чуолҕанынан сүүһүн хаба оттотунан көрөн ытыҥ!
Б а р ы . Суох, суох, бэйэҥ ыт. (Кэннилэринэн тэйиэкэлииллэр.)
С ы л г ы һ ы т ылан сааны иккиһин иитэн баран, ытар, саата уот биэрбэт. Сотору соҕус буолан баран, М а н ч а а р ы туран кэлэр.
М а н ч а а р ы . Үчүгэйдик да утуйдум, доҕоор. Эһиги ханна да барбатыгыт дуу,- ким да кэлбэтэ дуу?
Б а р ы : Суох, ханна даа барбатыбыт, ким даа кэлбэтэ!
Манчаары. Кэлиҥ эрэ, доҕоттоор, манна олоруҥ. Мин түүлбүн кэпсиим. Сити утуйа сыттахпына эһиги саанан ыппыт курдуккут, сааҕытын икки буулдьаннан иитэн, ол буулдьаларгыт икки кулгаахпынан сирилээн этэн аастылар: Тур, эйигин доҕотторуҥ өлөрөөрү гыннылар дииллэр!
Б а р ы . Тыый, туох баҕайы түүлүй? Эчи, биһиги эйигин туох диэн өлөрөөрү гыннахпытый, бэйэбит бэйэбитинэн.
М а н ч а а р ы . Чэ! Оччоҕо кэлиҥ, бу аал уот иннигэр тобуктаан туран андаҕайыҥ: Биһиги өлөрөөрү гымматахпыт диэн.
Бары уот кытыытыгар кэлэн тобуктаан тураллар.
М а н ч а а р ы . Андаҕайаҕыт - дуо мийиэхэ. туох да куһаҕаны санаабатахпыт диэн?
Б а р ы . Андаҕайабыт! Андаҕайабыт!
М а н ч а а р ы . Андаҕайаҕыт дуу: бу Манчаары баайга баҕаран, үбкэ ымсыыран, баранаак буолан бардаҕа диэхпит суоҕа, - хата, биһиги хааннаах хара көлөһүммүт харыһыгар, биһиги сордоох сор суолбут толугар бу курдук бэйэтин харыстаммакка тэрилиннэҕэ диэн, кэнэҕэски үөскүүр ыччаттарга даа кэпсиэхпит диэн?
Б а р ы . Андаҕайабыт, андаҕайабыт!

&lt;/poem&gt;
[[Үһүс ойнуута]]

[[Категория:Күлүмнүүр]]
[[Категория:Дыраама]]</text>
      <sha1>35b1yg1ufn59d2dv1sgekmlx5roa6xm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Үһүс ойньуута</title>
    <ns>0</ns>
    <id>112</id>
    <revision>
      <id>4259</id>
      <parentid>4167</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T21:57:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4259</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20529" sha1="dsyd1ukh2jwntbr8ujveuydy0znka1y" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Күлүмнүүр
 | section    = [[Дыраамалар]]
 | previous   = ←[[Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Иккис ойньуута|Иккис ойньуута]]
 | next       = [[Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Төрдүс ойньуута|Төрдүс ойньуута]]→
 | notes      = 
}}

Киһинэн үтүгүннэрэн көрдөрөр кэпсээн. Биэс суол ойньуулаах.
ҮҺҮС ООННЬУУТА

&lt;poem&gt;
ОЙНЬУУР  ДЬОН:
Ч о о ч о   к и н э э с ,   ааттаах баай оҕоньор. М а ҥ н а й г ы   ч а р ч ы ы н а - кинээс. саас ортото киһи. И к к и с   ч а р ч ы ы н а - кинээс, кырдьаҕас оҕонньор. Хапраал. М а н ч а а р ы . Мунньах дьоно: С ы л г ы һ ы т   С ү ө д э р . Өрөҥнүүр   Киргиэлэй, Т э л л э й   X а б ы р ы л л а , К ы ы д а ҥ н ы ы р   М и и т р э й у о н н а  д а   а т ы н   д ь о н н о р
Чоочо баай дьиэтэ, тойоттор остуол иннигэр чай иһэллэр. Манчаары маска баайыллан турар, кыра дьон уот кытыытыгар тураллар.
Ч о о ч о . Дьэ, кырдьарстара, тойотторо, бу акаары мэник быһыытын майгытын истэн дьүүллээҥ, дьаһайыҥ! Кини туохха даҕаны кыайтарарыттан ааста. Ампаарбын алдьатан үбпүн көтөҕөн ылбыт, сыһыыга сылдьар сылгыбын ытыалаан өлөртөөн кэбиспит. Бу мин үбпэр-аспар кини туохха өстөннө, кини мийиэхэ тугун былдьатан, талатан маннык быһыыны быһыыланна. Арай тулаайах хаалбыт уолу иитэн, аһатан бачча гыммыт буруйдаах буолуом. Ылыҥ эрэ ыйытыҥ. туох иннигэр мийигин ити курдук дьаабылаабыт?
М а ҥ н а й г ы ч а р ч ы ы н а . Чэ, эт, нокоо, туох туһуттан эйиэхэ итинник күтүр санаа киирдэ? Туоха эйиэхэ ити курдук абааһы имнэннэ дуу, хайа киһи кигиэһининэн оҥордуҥ дуу?
М а н ч а а р ы . Абааһы да имнэнэ илик, киһи да кигэ илик, бэйэм санаабыттан оҥордум диибин!
М а ҥ н а й г ы ч а р ч ы ы н а . Туох туһуттан эйиэхэ итинник санаа көтөн түстэ?
М а н ч а а р ы . Истиэххитин баҕарар буолаххытына кэпсиэм даҕаны! Оҕоньоттоор,кырдьаҕастаар, бэйэҕит даа билэрҕит буолуо мин хайтах түөкүн үөскээн баччааҥҥа диэри олорбугатун. Нирэй оҕо эрдэхпинэ, аҕам тыыннааҕына, эрэйи-муҥу билбэт этим.Оччоҕо киһини эрэ барыта тэҥ буолуохтара диирим. Аламай күн бары дьон үрдүгэр тахсара буолуо диирим, аан дойду бары дьон аатыгар үөскээбитэ буолуо дии саныырым, көтөр кынаттаах халлааҥҥа, сүүрэр атахтаах хара тыаҕа, таҥнары сүлгүөхтээх дириҥ далайга, бары дьон туһаларыгар айыллыбыта буолуо диирим. Сымыыттааҕар бүтэй, балыктааҕар кэлэҕэй этим, хамначчыттар сүөһүнү күүскэ үүрдэхтэринэ аһынан ытыыр этим. Аҕам сымнаҕаһа бэрт диэн, Манчаары диэн ааттааҥ диирэ. Тоҕустаах оҕо эрдэхпинэ аҕам өлбүтэ. Ол сыл сүүнэ аас, сут сыл буолта. Биирдии сыарҕа от уоннуу сүүс буолбута, биирдии буут тар иккилии сүүс буолта. Сааскытыгар кыра дьон барыта уу ымдаантан сирэйдэрэ сүүлэ иһэн хаалта. Аҕам, ийэм саһарар дьаҥҥа охтубуттарыгар хамнатчыппыт куттанан күрээн баран хаалбыта. Онно ити Чоочо баай оҕонньор, дьаҥ сыстан өлөммүн баайбыттан матыам диэн, биир да киһини сырытыннарбат гына оҥорбута. Кыра чугас ыалбыт түүн кэлэн маспытын мастаан биэрбэтэхтэрэ буоллар тоҥон өлүө этибит. Сонно билбитим бастаан дьон сүрэгин кытаанаҕын, киһини аһымматын, харыстаабатын. Онтон аҕам өлбүтүн кэннэ оппут баранан хаалан, сүөһүбүт сутаан күн аайы 8-тыы - 9-туу сүөһү өлбүтэ. Ийэм ыалдьа сытан миийигин огустаан сыарҕалаан Чоочо оҕоньорго ыыгатыта - бараҥҥын абаҕаҕыттан саатар биир тиэйии отто аҕал, торбосторбутугар сиэтэрбитигэр диэбитэ. Онно барбыппар ити оҕоньор дьаҥыргаан дьиэтигэр киллэрбэккэ таһынан батан ыыгптыта, биир дэ салаа оту биэрбэккэ. Онтон бараммын кыбыытыттан торбоспор сиэтиэҕим диэн этэрбэһим айагар оту симмитим. Ону көрөн Чоочо хамначчыта Кубарсы Уйбаан биир түүтэх оту уоран биэрбитин дьиэбэр илпитим. Саамай бастаан түөкүн буолбутум ол баар, ону барыгыт истиҥ, туох буруйга. дьүүлгэ тириэртэрҕит - тириэрдиҥ. Сарсынҥытыгар тураммын ийэбиниин дулга сиэлин күрдьэммит, ону хаар анныттан хаһаммыт. сүөһүбүтүн аһаттыбыт. Сонно бастаан билбитим бу Чоочо оҕоньор от-мас сүмэтин супту оборон сиэн олорорун, кини дьон күүһүн таҥнары сабардаан олорорун.
Ч о о ч о . Ити хара ыкка тугу мээнэ лабаҥхалатаҕыт, ылыҥ ыйытыҥ, ылбыт үбүн кини ханна гыммыт?
М а ҥ н а й г ы Ч а р ч ы ы н а . Үгүһү тугу лахсыйаҕын, хата кэпсээн биэр ылбыт үпкүн ханна гыммыккын!
М а н ч а а р ы . Суох, ылбыт үппүн ханна гыммыппын этиэм суога!
Ч о о ч о . Тыыннаах абааһы, дьөссө эн уоскунан угалдьылы, тылгынан лабаҥхалы тураҕын, мин эйигин сибилигин ээххин этитиэм, кырдьыккын кэпсэтиэм. Ыл. Хапраал! Ылан ити түөкүнү маска туруор.
Хапраал баҕанаттан сүөрэн кырыылаах маска тобуктатан туруорар.
М а ҥ н а й г ы Ч а р ч ы ы н а . Нокоо, эн тойоҥҥуттан көрдөс, буруйгун билинэн ааттастаххына. Тоҕо мэккиһэҕин, өрөлөһөҕүн!
М а н ч а а р ы. Мин туох диэн киниттэн көрдөһүөмүй, туох диэн ааттаһыамый. Мин кини курдук хайа даа тулаайах үбүн-аһын былдьаан-талаан ыла иликпин, мин кини курдук хайа даа тиийиммэт-түгэммэт хааннаах хара көлөһүнүн супту оборон сии иликпин, мин кини курдук сатыыттан тайаҕын, аттаахтан кымньыытын талаан ыла иликпин.
Ч о о ч о . Ити түөкүҥҥэ ыт курдук үрдэримэҥ, үөхтэримэҥ!
М а ҥ н а й г ы  Ч а р ч ы ы н а. Бэйэ эрэ нокоо, эн тохтоо, өйдөн, иирдиҥ дуу, кутурдуҥ дуу, тугу-тугу мээнэ лахсыйаҕын. Эн бадаҕа этэр тылыҥ баһын билбэт буолбуккун эбээт.
М а н ч а а р ы . Мин тугу да лахсыйа иликпин. Ити оҕоньор бадаҕа кырдьыкка хараҕын аалларар, сырайа саатар быһыылаах.
Ч о о ч о . (Уордуйан.) Бу маҥайкаан аллаах тылын истиҥ эрэ, миигин туохтан сырайбын саатардар, харахпын аалларар? Мин тугу гыммыт үһүбүн: Сылгы, ынах иитэммин дьону аһатар буруйдаах буолуом, от оттотон дьону салгыыр айыылаах буолуом. Ол мин быйаҥмыттан балай эмэ киһи саас аайы иитиллэрэ буолуоҕа. Сырайгыт сүүлэ иһэн баран, саас бэс үөрэннэн   аһылыктанаргыт   саҕына   хайа   мин   аһым-үөлүм минньигэс буолар буолара диибин. Эһиги сырайгытын мин иһэрдэбин дуо, аспын-үөлбүн мин эһиэхэ элбэҕи ирдиибин дуо? Мин оту оттоппотум буоллар, маһы мастаппатым буоллар, хайа эһиги даа холоон дьон буолаайаҕыт. Саас аайы бэйэһит отто аҕал даа дии диигит, киһини олорпоккут даҕаны, туруорбаккыт даҕаны. Мин эһигини мин оппун ылан, мин аспын аһаан абырааҥ диэн көрдөспөппүн эбээт, ылан, аһаан миигин туһалаамаҥ, абыраамаҥ эбээт. Эһиги даа бааргыт эбээт тоҕо байбаккыт-топпоккут, киһи эрэ бэлэмигэр бэрт буолаҕыт. Баайы даа киһи эрэйинэн байар, үбү да киһи кыһалҕанан булар.
М а н ч а а р ы . Эн кыһалҕаҕын, эн эрэйгин киһи билэр кыһалҕата, эрэйэ буолуо.
Ч о о ч о . Чэ, бэрт киһи эн ону билэр буоллахкына, кэпсээн иһитиннэр эрэ бу дьон ортотугар.
М а ҥ н а й г ы ч а р ч ы ы н а . Чэ, туран тойонҥор кэпсээн биэр.
М а н ч а а р ы . Эн эрэйиҥ, кыһалҕаҥ диэн тугуй? Сир үтүөтүн эн тутан олороҕун, сир бастыҥын эн былдьаан олороҕун. Ону тийиммэккэ түгэммэккэ, тулаайахтарга бэйэлэрин сирдэрин бэйэлэригэр оттотон ыларыҥ ол дуо эн кыһалҕаҥ? Эн оккун тиэйэргэ, эн маскын мастыырга, эн сүөһүгүн сүөһүлүүргэ бүтүн нэһилиэк, улуус дьоно тук буолбаттар, - ол дуо эн эрэйиҥ? Кырдьык, арыыҥ, отуҥ, сүөһүҥ, түүлээҕиҥ - диэксэлэр ахсааныгар, хамыырыгар түүн утуйбаккын, күнүһүн олорбоккун. Күһүнүгэр чэпчикитик ылларбын диэн, сааскытыгар ыараханнык биэрдэрбин диэн, ол санаатыгар олорор буолбаккын дуо? Ити эн этэҕин мин көрдөспөппүн, миигиттэн ылан салҕанан абырааҥ диэн.
Кырдьык, эн көрдөспөккүн кими даҕанны, эйигиттэн көрдөһөллөр барылара. Ол эрээри эн биирдэ эмэ өйдүөн көрдүҥ дуо - бу туох туһуттан эйиэхэ кэлэн ааттаһаллар, атаххар үҥэллэр? Эн бэйэҥ туох диэҥий, тугу саныаҥый, арай эн ууга түһэн тыыҥҥын былдьаһан эрэр буол, онно уу кытыытыгар турар киһи эн көрдөһүүгэр ураҕас быраҕан биэрэригэр эн баайгын барытын көрдүүр буоллун? Кини эмиэ этиэ эбээт - мин көрдөспөппүн, эн көрдөһөҕүн диэн, ууга өлүөххүн баҕарар буоллахына биэримэ диэҕэ. Онно эн туох диэн саныаҥый? Өлөрбүттэн быыһаатаҕа, тугу баҕарар: барытын ыллын диэҥ дуу, кыһалҕабар, өлөр күммэр, туох да улаханы эрэйдэммэтэх суолугар кыһайан ыллаҕа диэҥ дуу? Хайа, өлөөрү гыммыты өрүһүйбэккэ барда, алдьархайы көрөн баран, ааһан барда диэн буруйга, сэмэҕэ тириэрдээйэҕин!.. Оттон эн диэксэллиир дьонуҥ саас аайы сутуур, саас аайы сырайдара иһэр дьон тугунан атыннарый ууга түспүт киһиттэн? Ол дьон тугу дииллэрэ буолуой эйигин?
Ч о о ч о . Бу түөкүн аны уорбутун, алдьаппытын ордугун тылынан үөҕэрэ хаалбыт эбит. Тойоттор, кырдьаҕастар, дьүүллээҥ бу киһини, түксү, миигин үөхтэримэн, симнэримэҥ. Ирдээҥ, кини ылбыт үбүн ханна гыммытый.
М а ҥ н а й г ы  ч а р ч ы ы н а . Туоһулартан ыйытан истиэххэ баар. Кэлиҥ эрэ бэттэх Сылгыһыт Сүөдэр, Өрөҥнүүр Киргиэлэй, Тэллэй Хабырылла, Кыыдаҥныыр Миитэрэй, кэпсээҥ тугу билэргитин, тугу да кистиэбэккэ.
С ы л г ы һ ы т . Суох, мин тугу даа билбэппин, арай бу дьон миэхэ биирдэ кэлэн кэпсээбиттэрэ Манчаарыны көрүстүбүт диэн, кини бу тойоммут ампаарын алдьатыаҕыҥ, сылгытын ытыталаан кэбиһиэҕиҥ, диэтэ диэбиттэрэ, ону сонно сарсыҥҥытыгар дуу, өйүүҥҥүтүгэр дуу кэлэн тойоммор кэпсээбиппэр, баран ампаардарын көрбүтэ хайы үйэҕэ алдьатан кэбиспиттэр. Ити кэннэ тугу да билбэппин.
М а ҥ н а й г ы  ч а р ч ы ы н а . Оттон эһиги, ноколоор!
Ө р ө ҥ н ү ү р. Биһиги билэрбит баар арай биирдэ түүн сылгылар оппутун көрүөһүлээн сиэбиттэрин таһаартыы сырыттахпытына Манчаары кэлэн бу тойоммут ампаарын алдьатыаҕыҥ, сылгыларын ытыталаан кэбиһиэҕиҥ диэбитэ, онтон куттанан ити Сылгыһыт Сүөдэргэ кэпсээбиппит. бар тойонҥор тыллыы тарт диэбиппит. Ити гэннэ тугу да билбэппит...
Б а р ы . Ити кэннэ тугу да билбэппит. (Тоҥхолдьуһаллар.)
Ч о о ч о . Хара ыттар, ону тоҕо сонно кэлэн миэхэ тыллаабатыгыт? Бэйэ мин эһигини кытта кэпсэтиэм!
Б а р ы . Тыый, тойоммуот, онно түүннэри хайаан кэлиэхпитий бачча ыраах сиргэ!
М а ҥ н а й г ы  ч а р ч ы ы н а . Манчаары ылбыт үбүн ханна гыммытын билэргит буолуо.
Б а р ы . Суох, суох, тугу да билбэппит ончу.
М а ҥ н а й г ы  ч а р ч ы ы н а . Дьэ, туох уурууну уурабыт, хайтах дьүүллүүбүт. Сатаан олорпотугар тиийбит киһи быһыылаах. Кинини үчүгэй аҕайдык кэһэтэн биэриэххэ баар. Ыл Хапраал, ылаҥҥын ээҕин этиэҕэр диэри өлөрбүт сылгытын баһын быанан баайан баран мойнугар кэтэрдэн кэбис, ити гэннэ уот кытыытыгар илдьэн туруор.
М а н ч а а р ы . Хайтах да гыммыккыт иһин оҥорорбун оҥоро туруом, алдьатарбын алдьата туруом. Арай эһиги миигин өлөрдөххүтүнэ уурайыам.
Ч о о ч о . Киһигит тылын истиҥ, ханнык ааньаны саныыр киһи ити курдук тыллаһыыһык? Кинини үчүгэйдик кытаанахтык дьүүллээн сүрэҕин кэһэтэн биэриэххэ. Оруоската быстаран үстэ унуор диэри таһыйан биэриэххэ.
М а ҥ н а й г ы  ч а р ч ы ы н а . Арай ол курдук дьүүллүүргэ сөп буолбут киһи, атынынан киҥини киһи иһитиннэриэ суох киһитэ. Хайа, оҕоньор, эн санааҕар хайдаҕый.
И к к и с  ч а р ч ы ы н а . Мин тугу билиэмий, билэр дьон бэйэҕит дьүүллээтэххит диибин. Сааспын сэттэ уоммун туоллум, онуоха диэри хас даа кинээскэ чарчыынанан сырыттым даа киһи чэгиэн этин сэймэктииригэр, кыа хаанын тоҕоругар сылдьыбатаҕым даҕаны, былыргыга даҕаны оннук дьүүл баарын истибэт этим. Арай эмээхситтэр сыалдьа сыбыдах уолаттар үүтү уоран истэхтэринэ, этэрбэстэрин быатынан таһыйаллар, онуоха дылы бачча улахан киһини хайтах гынан таһыйабыт. Ньуучалар кэпсииллэр, арай киһини өлөрбүт дьону таныыларын тыыран, имнэрин имнээн баран, быалаах кымньыынан таһыйаллар үһү диэн. Ону үтүгүннэриэхпит дуу?
Ч о о ч о . Иньнэ гынан хайтах дьүүллэтээри гынаҕын. Биитэр эн санааҕар түөкүнү, баранааҕы букатын дьүүллүөххэ сатаммат дуу? Кырдьаҕас киһи буолан баран, бэйэҥ бэйэҕинэн куһаҕан санаалаах эдэр уолаттары тэптэрэн биэрэҕин.
И к к и с  ч а р ч ы ы н а . (Туран эрэн). Мин, кими даа тэптэрэн эппэппин. Кырдьыгы этэбин. Кырдьык кырдьаҕаска даа буоллун, эдэргэ даа буоллун биир буолуо дии саныыбын. Баттабыл аата - баттабыл, атаҕастабыл аата - атаҕастабыл.
(Быыс түһэр)

&lt;/poem&gt;

[[Категория:Күлүмнүүр]]
[[Категория:Дыраама]]</text>
      <sha1>dsyd1ukh2jwntbr8ujveuydy0znka1y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Төрдүс ойньуута</title>
    <ns>0</ns>
    <id>113</id>
    <revision>
      <id>4260</id>
      <parentid>4168</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T22:00:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4260</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14756" sha1="7jww5u38izfrre5pjkqx5liueljwgys" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Күлүмнүүр
 | section    = [[Дыраамалар]]
 | previous   = ←[[Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Үһүс ойньуута|Үһүс ойньуута]]
 | next       = [[Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Бэһис ойньуута|Бэһис ойньуута]]→
 | notes      = 
}}
Киһинэн үтүгүннэрэн көрдөрөр кэпсээн. Биэс суол ойньуулаах.
ТӨРДҮС ООННЬУУТА.
&lt;poem&gt;

ОЙНЬУУР  ДЬОН:
Б э р т   М а а р ы й а   х а м н а ч ч ы т а куһаҕан киһи.
М а н ч а а р ы .
С ы ы с ы г ы н   кинээс огоньор.
Б э р т   М а а р ы й а ,   саас ортото дьахтар.
К и н и   к ы ы һ а , эдэр дьахтар.
X а ч ы к а а т   У й б а а н ,    Бэрт Маарыйа күтүөтэ, ити кэннэ
а т ы н   к ы р а  д ь и э   кэргэнэ- уолатгар, кыргыттар.
Бэрт Маарыйа дьиэтэ. Хамначчыт суол ааныгар утуйа сытар. Сыысыгын кинээс кэтэҕэриин, атын кэргэн хаҥас диэкки сыталлар. Бэрт Маарыйа кыыһынаан, күтүөтүнээн чулааҥҥа сыталлар. Түүн.
М а н ч а а р ы . (Дьиэ таһыттан ааны тоисуйа-токсуйа, хаста да этэр). Ааҥҥытын аһыҥ, мин кэллим.
X а м н а ч ы т . (Дьааһыйа-дьааһыйа). Киммит эмиэ түүннэри кэбэлэйдэҕэй. Бэйэ тохтоо, ааны алдьатаайаҕын, алыс дэлбэрнйимэ.
М а н ч а а р ы . Ааҥҥын аһа тарт, туту күргүйдүү тураҕын хара ыт! Миийигин билбэккин дуо, мин кэлэн турабын!
27
 
М а н ч а а р ы . Оттон хотунуҥ. Бэрт Маарыйа ханнаный?
X а м н а ч ы т . Хотунум чуулааныгар сытар.
М а н ч а а р ы . (Сыысыгыи оҕоннъорго тиийэи батыйатын уһугунап суорганын арыйа биэрэр).
С ы ы с ы г ы н . Бай! Бу кимий киһини сүгүн утуппат!
М а н ч а а р ы . Дөссө эн утуйан дархаһыйа сытаҕын мин кэлбитим гэннэ. Тура тарт. иэҥҥин батыйабынан дэлби таһыйа иликпинэ!
С ы ы с ы г ы н . Э-э-э. Баһылай эн кэлбит эбиккин - дуу? Дорообо!
М а н ч а а р ы . Чэ, ол бу диэн ньаамыргыы сытыма, туран дьиэлээх хотуну Бэрт Маарыйаны туруора тарт! Мин кини үрдүк аатын ааттаан, суон сураҕын сураҕалаан кээлтим. Бу саас илдьиттээбитим диибин бара сылдьыам диэн, ону истэн бэлэмнэммэтэҕэ дуо?
Сыысыгы» Истэрин истибитэ буолуо даа, эйигин бу курдук түүн кэлиэҕэ диэ дуо?.Аҥардаһынан олорор дьахтар хайа чуулааҥҥа сытар буоллаҕа диибин. Бэйэ, тохтуу түс, туран оҥоһуннун, таҥыннын!
Ити курдук кэпсэтэн эрдэхтэринэ Хачыкаат Уйбаан чуулаантан тахсан ааныгар барар аргыый аҕай.
М а н ч а а р ы . Чэ, тура тардыҥ, уһугуннара тарт дьиэлээх хотуну.
Бэйэтэ баран оһох уҥа чанчыгар батыйатын үрдүгэр олорор. Сыысыгын рҕоньор таҥнан букунайан эрдэгинэ. Хачыкаат Уйбаан оһох кэннинэн кэлэн Манчаарыны батыйалаах саатын мүлчү охсон баран, кэнниттэн кууһан ылан өрө мөктөрөр.
М а н ч а а р ы . Бу хара албын албыннаан өлөрдөҕүн көрүҥ эрэ! Манчаары обургу сэбэ-сэбиргэлэ ити эрэ буолуо диэтэҕиҥ дуу? Сэрэн эрэ Нокоо! (Атаҕыттан мас уктаах хамсаны ылар.)
X а ч ы к а а т . һук, бу алдьархайы! (У/га илиитжэн хамсатын төлө охсор.) Кэлэ тардыҥ, доҕоттоор, өтүүнэн атаҕын баайыҥ! (Охторон, хамса быатын курдук, эрийэн бараи баҕаиаҕа баайаллар.)
28
 
Бэйэтэ баран оһох уҥа чанчыгар батыйатын үрдүгэр олорор. Сыысыгын оҕоньор таҥнан букунайан эрдэгинэ, Хачыкаат Уйбаан оһох кэннинэн кэлэн Манчаарыны батыйалаах саатын мүлчү охсон баран, кэнниттэн кууһан ылан өрө мөктөрөр.
М а н ч а а р ы . Бу хара албын албыннаан өлөрдөҕүн көрүҥ эрэ! Манчаары обургу сэбэ-сэбиргэлэ ити эрэ буолуо диэтэҕиҥ дуу? Сэрэн эрэ Нокоо! (Атаҕыттан мас уктаах хамсаиы ылар.)
X а ч ы к а а т . һук, бу алдьархайы! (Уҥа илиитинэн хамсатъш төлө охсор.) Кэлэ тардыҥ, доҕоттоор, өтүүнэн атаҕын баайыҥ! (Охторои, хамса быатын курдук, эрийэи баран баҕанаҕа баайаллар.)
М а н ч а а р ы . Доҕорум, учүгэй согус ытчат үөскээн сылдьар эбиккин! Кэл эрэ бэттэх чутас соҕус туран ааккын-суолгун кэпсиэ!
X а ч ы к а а т . Аатым-суолум бу баар! (Ытыһын хаптаҕайынан Манчаарыны хакас кулгаах тааска биэрэр).
М а н ч а а р ы (Туймаарталыы-туймаарталыы). Тыый, бу тугуй! Сыысыгын кинээс бэйэҥ бэйэҕинэн көрөн туран тугу оҥортороҕун. Мин ыраахтан ыйыылаах, үрдүктэн оҥоһуулаах киһибин, ону эһиги илииггачтнэн дьүүллээн бүтэрээри гынаҕыт дуо?
С ы ы с ы г ы н . Кэбис, Хачыкаат Уйбаан, эн сыыһа дьаабыланныҥ. тохтоо, болтой! Ити. кырдьыга даҕаны, биһиги кыайан дьүүллээбэт киһибит буолуога!
X а ч ы к а а т . Суох, оҕоньор, ити гэннэ мин кинини тоҕо тыыттамый. Бэйэтэ ааптгын ыйынпытыгар бэйэбин биллэрдэҕим диибин!
М а н ч а а р ы . Догорум, Хачыкаат Уйбаан, ити эппиккэр баһыыба. Кырдьык, эн илиигэр, эрчимнээх атаххар күүстээх киһи эбиккин,онон өрөҕөйүҥ үрдээн билигин тугу да этэриҥ, саҥарарыҥ көҥүл. Ол эрээри, хайабыт даҕаны эдэр дьон буолабыт, эн дьиэлээх-уоттаах киһи - уол оҕоҥ оноҕос тутарын сагына, кыыс оҕоҥ кыптыый тутарын сагына, мин эйигин кытта аны биирдэ көрсөн ити эппит тылгын ыйытыам. Ити саҥарбыт саҥаҕын өйдөтүөм!
X а ч ы к а а т . Мин да онтон киэр буолбаппын, иннибинэн туруом оччоҕо даҕаны, кэннибинэн буолуом суоҕа.
29
 
Сыысыгын. Барбаҕы саҥарсымаҥ, доҕоттоор. Хайаҕыт даҕаны, ордуга хоһута суох, тэҥ дьон буолуоххут. Ол оҥоруугут тус-туһунан буолан, атын-атын суолунан баран хаалбыт дьон буолбаккыт дуо! Хайаҕыт даҕаны суол суолгутун быһыта хаамсыаххыт суога, ити гэннэ тугу саҥарсаҕыт, тоҕо иирсэҕит. Ким билэр кэнэҕэһин - кэнэҕэс, хойутун-хойут хайаҕыт аата ытчаттар кэпсээннэригэр киирэр, хоһоонноругар холбонор. Ону билигин бы!1а этиэххэ түктэри. Хата дьиэлээх хотун тахсаҥҥын, бу күтүөттээх хоноһоҕун тупсартаа эрэ, эдэр дьон хоргутуһан хаалыахтара!
Б э р т М а а р ы й а (Кыыһыиаап чуулааитан тахсап кэлэн баран). Баһылай, кэпсиэ!
М а н ч а а р ы . Тогу кэпсэтээри гынныгыт? Арай эн үтүө ааккар суон сураххар кэлэбин диэн чэгиэн этим сэимэктэннэ, үтүө аатым киртийдэ!
М а а р ы й а . Кэтиэбэтэх, күүппэтэх түүҥү өттүгэр кэлэн, уолутан уһугуннартааҥын, соһуттуҥ диибин!
Манчаары. Дьон үтүө дииллэрэ кырдьык үтүө эбиккин, дьон бэрт диэн хайгыыллара кырдьык бэрт эбиккин. Аҕыс улууһу аргара сырыттым даа, сэттэ улууһу диэлийэ сырыттым даа эн курдук үчүгэй дьахтары көрбөтөҕүм. Мин эйигин атаҕастыы даа баттыы даа кэлбэтэҕим, аҥардас үтүө аатыҥ иһин ону көрө кээлтим даа санаабын ситтим. Мин даҕаны ааттаах суоллаах киһибин. Аны биһиги көрсөрбүт баһа биллибэт, онон мин биир ырыата ыллыахпын көҥүллээ.
Мин даа кэпсээн оҥосто сылдьыам оннук хотуну дьахтары кытта көрсөн баран ол курдук ыллаабытым диэн, эн даҕаны оннук киһи өлөр тыынын харыстаабакка кэлэн мийиигин көрөн баран ыллаабыт ырыата диэгиҥ!
М а а р ы й а . Чэ ыллаа, ылыҥ эрэ. ноколоор, быатын мөлтөтөн биэриҥ!
М а н ч а а р ы . (Ыллыыр). Мин, эн Халыҥ халҕаҥҥын Хааннаһарга баҕаран аспатаҕым, Суон-модун модьоҕоҕун Ороскуоттуурга оҥостоммун атыллаабатаҕым.
30
 

Эн Үтүө сураҕыҥ Үс- дойдуну бүрүүкээтэ, Албан аатыҥ Аҕыс улууска тарганна;
Оол иһин
Эрэйдээх эрэйин сэрэйдэҕинэ
Эйигин сэрэйиэ,
Санаалаах санаатын сабаҕалаатаҕына
Эйигин сабаҕалыа- диэн кэлбитим.
Ыалдьартан илии арахсыбатын кэриэтэ, Эрэйдээх иһиллэтэрин таптыыр, Муҥнаах муҕатыйарын таптыыр...
Хаһан эрэ мин даҕаны Орто- дойду
Дьоллоох олоҕор олорсорго, Аан -дайды
Саргытыга р дьайыҥнаһарга Күн-сирин
Күҥүл олоҕор көрүлэһэргэ Сананар баарым, Этинэр этим.
Оол, Бэйэ бэлэмнэммитин, Санаа баҕарбытын, Сүрэх сөбүлүөбүтүн Курдук буолбат эбит:
Одун - хаан оҥоһуута улахан, Чыҥыс - хаан ыйааҕа ыксары буолар эбит:
31
 
Үөһэ - бөҕө төлкөтө үлүгэрдээх, Аллараа - бөҕө лнабыла алдьпрхайдаах Буолар эбит.
Муҥ бөҕөнү Муннубунан булсарга Оҥоһуллубут уһун сордоох,
Санаа- баҕадьыны Санныбынан аалсарга Анаппыт айыы саҥнаах,
Эрэй диэни Эҥэрбинэн тэлэйэргэ Этиниллибит эристиин Арай мин баарбын.
Ийиэримэ дьиэни иччилээбэтэх, Аал - уокка анаппатах, Хотун ойоҕу хойноспотох, Төрөтөр оҕону төлкөлөөбөтөх, Иитэр сүө1аүнү билгэлээбэтэх Арай мин баарбын.
Орто - туруу-дьаҕыл дойду Дьоллоох олоҕуттан муммут, Атааннаах аан-дайды Саргылаах айылгытыттан маппыт. Кэрэ-дьаҕыл дайды Киэргэллээх кэскилиттэн Киэр турбут эрэйдээх Арай мин баарбын.
Ханна даҕаны Хааннаах ыт курдук атыныранар,
Туохха даҕаны Сотуун өлүү курдук сурагырар.
Сир ахсын Сидьиҥ өлүү курдук сиргэниллэр Мин баарбын.
32
 
Амп м.ин билигин, Орто-дойду долгунугар огустаран. Остуруок дойдуламмытым иһин.
Ама Түмэн дойду
Түн нэстигэс дьүүлүгэр түбэһэн. Түүнүктээх түрмэгэ Төлкөлөммүтүм иһин,
Ама аан-дайды Хара дьайагар хаптаран, Хайыргастаах хандалыга. Харана хаайыыга Хааттарбытым иһин. -
Мин даҕаны Өйдүүр өйдөөх, Саныыр санаалаах, Тэбэр сүрэхтээх, Ыалдьар эттээх, Айынат-хаан сиэнэ, Урааҥхай-саха Буоллаҕым дии...
Ону   эһиги   бэркэ   кэлэйимэн-сиргэнимэҥ.
Алыс	атаҕастаамаҥ.
Олус тутунумаҥ.
(Быыс туһэр)
33
&lt;/poem&gt;

[[Категория:Күлүмнүүр]]
[[Категория:Дыраама]]</text>
      <sha1>7jww5u38izfrre5pjkqx5liueljwgys</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Бэһис ойньуута</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114</id>
    <revision>
      <id>6277</id>
      <parentid>4261</parentid>
      <timestamp>2013-06-01T10:14:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.238.6</ip>
      </contributor>
      <origin>6277</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17831" sha1="801nn8skkeak43stsdzlgj2n9x66ok7" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Күлүмнүүр
 | section    = [[Дыраамалар]]
 | previous   = ←[[Манчаары түөкүн (Күлүмнүүр). Төрдүс ойньуута|Төрдүс ойньуута]]
 | next       = [[]]→
 | notes      = 
}}

Киһинэн үтүгүннэрэн көрдөрөр кэпсээн. Биэс суол ойньуулаах.
БЭҺИС ОЙНЬУУТА


&lt;poem&gt;

ОЙНЬУУР  ДЬОН:
Улуус   кулубата.
Улуус   хорохоото.
Ыспыраабыньык  тойон.
К а з а к,   ыспыраабыньык   киһитэ.
Улуус   суруксута.
М а н ч а а р ы.
Үс-түөрт саалаах каһаактар, хас - даа муньах дьоно.
Кулуба дьиэтэ, тойон кэлиэ диэн, от тэлгэтэн. дьиэлэрин оҥостон олороллор.
К у л у б а (Олорор). Кэл эрэ бэттэх Нокоо, кэпсиэ, тойону хантан куоттуҥ?
Хорохоот (Уот кытыытыгар турар). Тойон кинээскэ кэлэн хаалла!
К у л у б а. Дьэ! Хайтаҕый, тугу диир, тугу саҥарар. Үчүгэйдик кэпсиэ эрэ?
Хорохоот. Бэрт ынырык суостаах тойон быһыыта. Кэлээт кинээһи сэттэтин ылла: ыраахтааҕыҥ суолун киллэрэ иликкин диир, сапаас оккутун бурдуккутун куттара иликкин диир. Маны барытын бүтэртэрбэтэххитинэ куоракка туттаран ылан, хаайыыга уктарыам диир.
К у л у б а. Онуоха кинээс тугу гынар, тугу биэрдэ дуу, суох дуу?
Хорохоот. Хайтах биэрбэт буолуорй, биэрдэ сүүрбэ биэс сүүһү.
К у л у б а. Тыый! Ол туох буолларй, иирдэҕэ дуу? Урут кинээстэр тойоҥҥо уон биэстии сүүһү биэрэллэрэ эбээт!
X о р о х о о т . Кинээс да бастаан оччону биэрээри гыммытын, каһаага эппит сүүрбэ биэс сүүстэн аччыгыйы ылыа суор диэн.
34
 
К у л у б а. Дьэ, оччоҕо мин төһөнү биэриэхпин сөбүй, суруксуот?
Суруксут. Эн арай оччоҕо биэс уон сүүһү биэрэргэр тийэҕин.
К у л у б а. Оччо харчыны билигин мин хантан ылабын?
Суруксут. Кинээс оччону биэрбитин кэннэ онтон итэҕэһи хайаан биэриэҥий! Суол харчытыттан ылан биэрэн баран тардыыга түһэриэххэ сөб буоллаҕа диибин.
К у л у б а. Арай иннэ гыныахпыт. Бар эрэ, Нокоо, тахсан көр эрэ, иһэллэрэ буолаарай!
Хорохоот (Тахсан баран, сотору төттөрү киирэн этэр). Саҥалара иһиллэр!
К у л у б а. (Тура эккириэи баран ). Ханна иһэллэр, чугаһаабыттар дуо?
Хорохоот .Чугас, чугас, кэлиэхчэ буоллулар.
К у л у б а . Чэ, оччоҕо үөһэ-аллара туруҥ! (Бэйэтэ эмиэ танпап баран тахсар).
Ааны аһаннар, бастаан тойон киирэр, ол кэнниттэн каһаага. ити гэннэ кулуба, суруксут киирэннэр тэйиччи тураллар. Каһаага тойонун сыгыньахтыыр.
Т о й о н . Где голова?
К а һ а а к . Кулуба ханнаный диир, тойон?
К у л у б а . Мин кулубабын (то)схолдьуйар.)
К а з а к . Я, говорит, голова (ыйар).
Т о й о н . Ну, голова, как поживаешь?
К а һ а а к . Тойон ыйытар, хайтах олороҕун? диир.
К у л у б а . Ээ, үчүгэйдик олоробун, тойонуом (то/схойор).
К а з а к . Говорит, что живет хорошо.
Т о й о н . А на счет податей как? Взысканы и внесены ли все?
К а һ а а к . Ыраахтааҕы суолун хайаатыҥ диир, барытын иэстээн киллэрдиҥ дуо?
К у л у б а . Суох тойонуом, кыаттаран ситэри иэстэнэ илик!
К а з а к . Говорит, что еще не мог взыскать.
Т о й о н . Как??? Почему до сих пор он не взыскал? Разве он не получал предписаний Началъства, чтобы немедленно взыскать и внести подати?
35
 
К а һ а а к . Тоҕо аныаха диэри иэстээбэтэ диир. Кини сууттан ыйааҕы ылбатаҕа дуо? Ыраахтааҕы суолун тардан киллэрэ тартын диэн, диир, Тойон.
Кулуба . Ыларын ылбытым даа, дьон күүһэ кыайбат. Бу сайын сут буолан от бурдук үүнүмнэ, дьон суолларын хайаан даа кыайан биэрбэт өттулэригэр тийдилэр.
К а з а к . Говорит, что летом не было урожая сена и хлеба, почему народ совсем не может платить податей.
Т о й о н . Знаю я эти басни. Скажи ему, что никакого неурожая летом не было и подати с инородцев собраны все давно. Если он в течение трех дней не внесет податей сполна. то я доложу Губернатору и он его посадит на гауптвахту.
К а һ а а к . Тойон этэр бу сайын ханнык даа сут суоҕа диир, суолу бэйэтэ барытын хамыйан сии сылдьара буолуо диир. Аны үс хонук иһигэр тардыытын барытын тү^гэрбэтэҕинэ мин кинини тутта|зан ылан хааггыыга бырагыам диир.
К у л у б а . Тойон бэйэтэ көнулэ тугу даа оҥороругар.
Т о й о н . Что говорит?
К а з а к . Говорит, что Ваша воля как угодно поступить.
Т о й о н . То-то и есть! А спроси-ка запасы хлеба и сена пополнены ли?
К а 11 а а к . Бурдуккут оккут кутулунна дуо диир тойон?
К у л у б а . Суох, кутулла илик. Дьэ тардыахпыт диэн эрдэхпитинэ, бу Манчаары түөкүн кэлэн хаайда.
К а з а к. Говорит, что еще не собраны. Разбойник Манчаары помешал.
Тойон, Я им такого разбойника Манчаары покажу, что потом будут меня благодарить. Сами же приютили и скрывали его, а потом валят на него. (Бараи олорор.)
К а һ. а а к . Манчаарыны бэйэлэрэ спһыаран сылдьан баран албынныыллар диир, ол иһин улаханнык тылга ин-ниэхтэрэ диир.
К у л у б а . Тойону көрсүөм этэ, төһөдө көрүстэххэ сөб буолуой?
К а һ а а к. Ким билэр, бэркэ саҥарар. кыыһырар этэ аара, ылыа суоҕа эбээт?
К у л у б а . Тойонуом, онуоха кытаатан көмөлөс эрэ мийиэхэ, санаатын бил эрэ?
36
 
К а II а а к . Кырдьаҕаас, ол туһүгар мийиэхэ. тугу саныыгын. мин эйиэхэ атчыгый арыгы кэһиилээхпин эбээт.
К у л у б а . Сөб үчүҕэй буоллаҕа диибин, эйигин матарыллыа дуо.
Т о й о н . О чем ты там с ними тараторишь.
К а з а к . Нет ничего, барин. Голова говорит, что у него имеется маленький гостинец для барина.
Т о й о н . А-а-а, а что у него там?
К а з а к . Чэ, көрүс! Я, барин, сейчас чай притотовлю. (Антах барар. Кулуба то/гхойо, токхойо харчытын илиитин иһигэр тутаи ууиар.)
Т о й о н . Ну, здравствуй, здравствуй, голова. Садись, сейчас чай будем пить. Николай, давай чаю поскорей, устал с дороги!
К а з а к . Сейчас, барин! (Чай аҕалан каһаак тойонпоох кулубаҕа иһэрдэр.)
Т о й о н . А вон. там, кто стоит9
К а з а к . Писарь, барин.
Т о й о н . А, писарь?! Ты улусный писарь?
Суруксут. Да, Ваше Благородие, улл'сный письмоводитель!
Т о й о н . А ну скажи, ведомости готовы? Все дела в исправности, я сейчас буду ревизировать!
Суруксут. Все в исправности, Ваше Благородие, только дела в Управе.
Т о й о н . А, в управе? Ну, хорошо, я заеду в обратном пути. Садись, писарь, будем чай пить. Николай, угости его чаем! Скажи, ггисарь, чем здесь инородцы занимаются?
Суруксут. Скотоводством, немного хлеба сеют.
Т о й о н . Гм! Скотоводством? А еще чем занимаются?
Суруксут. Рыбу промышляют зимой неводами. а летом мордами.
Т о й о н . Гм! Рыбу промышляют? А еще. ничем больше не занимаются?
Суруксут. Ничем не занимаются.
Т о й о н . Как ничем, а разве звериным промыслом не занимаются?
Суруксут. Как же, как же занимаются Ваше Благородие.
37
 
Т о й о н . То-то! А лисил убивают? Кстати, нельзя-ли здесь кугшть лисиц на мех?
Суруксут. Можно Ваше Благородие.
Т о й о н . А почем будет стоит?
Суруксут. По рублю, по полтора можно купить.
Тойон. Неужели так дешево. Тогда нельзя-ли. писарь, постараться для меня купить лисиц на шубу. Штук двадцать я думаю хватит?
Суруксут. Можно купить Ваше Благородие. Штук двадцать хватить.
Т о й о н . Ну, теперь спроси, Николай, голову: где у него разбойник Манчары?
К а һ а а к . Тойон ыйытар: Манчаары түөкүн ханна баарый -диир?
Кулуба. Манчаары манна дьиэ таһынаащ ыалга. каһаактар манаан олороллор.
К а з а к . Манчары здесь в соседней юрте, говорит, караулять казаки.
Т о й о н. Ну, а спроси его, при аресте Манчары много вещей было найдено?
К а һ а а к . Манчаарыны тутаргытыгар элбэх үбү, сэби б5'лбуккут дуу диир?
К у л у б а . Эх, элбэги! Көмүс симэх даа элбэх, таҥас сэб даа элбэх.
К а з а к . Много, говорит, нашли разных вещей и одежды.
Т о й о н . Ну, а денег не было найдено?
К а һ а а к . Харчыны булбатаххыт дуо?
К у л у б а . Харчы даа баар, биир ымыйаны толору маньыат, хаһын даа аахпатахпыт.
К а з а к . И деньги, говорит есть. Серебряными монетами полна одна посуда, но сколько не считали.
Т о й о н . Ну хорошо! Пусть все это мне представят. Я потом в городе составлю им опись и вышлю ему приложить печать, а теперь пусть приведут Манчаары.
К а һ а а к . Тойон этэр, ону: барытын мийиэхэ агалан туттардыннар диир, мин онно куоракка киирэн уопус оҥорон баран кини бэчээтин уурдарыам диир. Билигин баран Манчаарыны аҕалтар.
38
 
К у л у б а . Сөб үчүгэй! (Хсигас диэки барар).Барыҥ, доҕоттоор, бараҥҥыт аҕалыҥ.
Биир киһи тахсан барар, сорохтор сэрэммит дьон курдук биир сиргэ чөмчөхтөһөллөр. Дьиэ таһыттан илиитэ кэдирги баайыллыбыт Манчаары киирэр. Кинини кытта киирэллэр саалаах каһаактар.
М а н ч а а р ы . Дорообо, тойон ньууча!
Тойон. Здравствуй, здравствуй! {Куттаммыт киһи быһыытыиан).
М а н ч а а р ы . Тойон, бу каһаактарыҥ илиибин кэдирги баайаннар, сор бөҕөбүн көрдөрдүлэр. Маны сүөрдэр, мин бачча саалаах дьонтон ханна барыамый.
К а з а к . Просит Вашего распоряжения, чтобы освободили его от привязывания веревкой.
Тойон. Передай ему, что я такого распоряжения дать не могу.
К а һ а а к . Мин оннук дьаһабылы оҥоруохпун сатаммат диир, тойон.
М а н ч а а р ы . Хайтах сатаммат үһү, хата бараммын быарын быһа үктүөм эбээт, ынайа туолбутун! ( Бараары гынар. )
Т о й о н . Держите, держите его, не подпускайте ко мне. Голова, сейчас же распорядись, лошадей, чтобы отправить их в город!
К а һ а а к . Кулуба! Атта бэлэмнэтэ тардыаҥ үһү, бу дьону сибилигин куоракка атаараары гынар.
К у л у б а . Аттар бэлэм тойонуом!
К а з а к . Лошади, говорит, готовы.
Т о й о н . Ну, тогда везите его прямо в острог, нигде по дороге не останавливаясь. За вами поеду и я.
Манчаары. Аан дойдум бырастыы, бар дьонум бырастыыларыҥ! Ийиэрэмэ дьиэм бырастыый, аал уотум бырастыый! Арахсар күнүм анаан тийэн кэллэ. барар күнүм баттаан тийэн кэллэ! Хараҥа хаайыыга хаптарарым, түүнүктээх түрмэҕэ түмүллэрим тийэн кэллэ! Ол эрээри сүрэҕим быарым бөҕөх, өйүм санаам сэргэх! Ким даа хара хаанын тохпут айыым суох, ким даа хара көлөһүнүн сиэбит айыым суох; сордооҕу соҥоппотоҕум,   муҥнааҕы   муҥатыппатаҕым.   Хата   кинилэр
39
 
харыан олохторун харыһыгар, хата кинилэр көҥүлүнэн олороллорун көмүскэлигэр хара хааным тохторун харыстаабакка, чэгиэн этим сэймэктэнэрин кэрэйбэккэ сылдьа сатаатым даа бэйэм дьонум бэйэлэрэ туһэн, охтон биэрдилэр. Хайтах гыныамый! Кинилэр өрөҕөйдөре үрдээтэҕэ, мин сор суолум тосхойдоҕо; дьон ситэн кыайан өйдүү илик буолуохтара: хараҕа суох хараҥа баттабылы, мугура суох мугутуур муҥнабылы. Ол эрээри мин сылдьыбытым. мин эрэйдэммитим си-дьүгээр мээнэ хаалыа суога. Кэнэҕэһин, кэнэҕэс, хойутун хойут, кэнчээри оҕолор кэпсээннэрэ, ороһу оҕолор олоҥхолоро буолуом. Бар дьонум бырастыыйдарыҥ!
(Тахсар)
(Быыс түһэр.).
&lt;/poem&gt;


[[Категория:Күлүмнүүр]]
[[Категория:Дыраама]]</text>
      <sha1>801nn8skkeak43stsdzlgj2n9x66ok7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күлүмнүүр Манчаары драматын 1996 с. тахсыытыгар Аан тыл (Копырин Н.З)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>115</id>
    <revision>
      <id>3932</id>
      <parentid>3613</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T21:28:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.31</ip>
      </contributor>
      <origin>3932</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11518" sha1="g3s6bc1z3h7s6rgxelegznc872sl9zl" xml:space="preserve">'''В.В.Никифоров - Күлүмнүүр''' (18.05.1866 - 15.09.1928) саха бастакы үгүс өрүттээх бөдөҥ уопсастыбаннай деятеля, сырдатааччыта, литературатын, суругун-бичигин, бэчээтин, суруналыыстыкатын төрүттээччитэ, кыраайы үөрэтээччитэ, сокуонньута, саха революция иннинээҕи көҥүлгэ тардыһар национальнай интеллигенциятын баһылыга этэ. Кини Россия бастакы уонна иккис (олунньутааҕы) революцияларын Дьокуускайга буолуталаабыт сабыытыйаларыгар күүскэ кыттыбыта, холуонньа батталын утары &quot;Сахалар союзтара&quot; диэн аатырбыт босхолонуулаах хамсааһыны салайааччы, Россия федерациятын иһинэн уобалас бэйэтин дьаһаныытын (земствоны) туруулаһааччы уонна бастакы тэрийээччи буолбута. Сэбиэскэй иннинээҕи үгүс кулътурнай-сырдатар, социальнай-экономическай саҕалааһыннар, олохтоохтор тыын кыһалҕаларын ыраахтааҕы үрдүк сололоохторугар дьүккүөрдээх туруорсуулар кинитэ суох барбаттара. &quot;Инородецтар&quot; диэн ааттанааччылар съезтэрин, кулууптарын, куруһуоктарын сүрүннээһиҥҥэ, куоракка бастакы норуодунай ааҕыылары, публичнай библиотеканы, олохтоох музейы тэрийиигэ, кыраайы научнайдык чинчийиигэ, быыстапкаҕа көрдөрүүгэ, нуучча бааһынайдарын, интеллигенцияны түмэн Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбатын уопсастыбатын үлэлэтиигэ о.д.а. барытыгар кини бэрт элбэх сыратын биэрбитэ, баттаммыттар-атаҕастаммыттар адвокаттара этэ. Бу барыта ыйдаҥата суох хараҥа былаас, ньүдьү-балай олох бүрүүкээн турдаҕына, кыра да үтүө саҕалааһын кытаанахтык бобуллар, хам баттанар кэмигэр оҥоһуллубута.

Саха суругунан уус-уран литературата төрүттэниитигэр Никифоров сүүнэ улахан үтүөлээх. Литература саамай уустук көрүҥэр суруйбут &quot;Манчаары&quot; драмата бастаан бэчээттэммит 
уонна маассаҕа киэҥник тарҕанан биһирэммит, бары хаачыстыбаларынан национальнай классикаҕа киирэр үйэлээх айымньы. Атын үгүс суруйуулара, хомойуох иһин, көстө илик. Кини нууччалыыттан сахалыы улахан дьоһуннаах тылбаастары оҥортообута. Маны таһынан Василий Васильевич литератураны, бэчээти бастакы тэрийээччи быһыытынан сыаналанар. Сахалыы сурук өссө дьиҥнээхтик үөскүү илигинэ &quot;Якутский край&quot; (атын да аатынан тахсыбыт) бастакы көҥүл хаһыакка кини политсыылынайдары кытта ыкса үлэлэһэн сахалыы муннугу, балаһаны тэрийтэрэн норуот олоҕун-дьаһаҕын, кыһалҕатын кэпсиир матырыйааллары, бастакы уус-уран айымньылары балачча элбэхтик бэчээттэппитэ. Чэпчэки сыаналаах кинигэлэри таһаарар кооперативы тэрийсэн сахалыы айымньы күнү көрөрүн ситиспитэ. Аһара кытаанах кэмҥэ &quot;Саха саҥата&quot; (1912- 1913с.с.) диэн бастакы сахалыы уус-уран литературнай, уопсастыбаннай-политическай сурунаал үөдүйүүтүгэр В.В.Никифоров кыһамньыта эмиэ улахан. Бу сурунаал тула талааннаах эдэрдэр түмсүбүттэрэ, олортон А.Кулаковскай, А.Софронов, П.Черных о.д.а. саха литературатыгар сүдү кылааты киллэрбит суруйааччылар тахсыбыттара.

Кэлин Күлүмнүүр саха литературатын бастакы ситиһиилэрин туһунан суруйбут очеркатыгар (&quot;Литературное творчество якутов&quot;, &quot;Жизнь национальностей&quot;, М.,1923, кн.3-4) А.Кулаковскай, А.Софронов, П.Ойуунускай о.д.а. айымньыларыгар үрдүк сыанабылы биэрбитэ, онон сахаҕа литературнай кириитикэ үөскээһинигэр бигэ олугу уурбута, бу үлэтин киин бэчээккэ таһааран төрөөбүт литературатын киэҥ эйгэҕэ ким-хайа иннинэ билиһиннэрбитэ.

Сыылкаҕа сылдьан Никифоров Саха сиригэр сэбиэскэй автономия олоҕурбутун сөбүлээн Ойуунускайдаах ыҥырыыларын ылынан, Москваҕа кэлэн эдэр республика салайааччыларын сорудаҕынан элбэх улахан эппиэттээх эбээһинэстэри кыайа-хото толортообута, олоҕун тиһэх сылларыгар сүрдээҕин өрө көтөҕүллэн ордук научнай-чинчийэр үлэнэн күүрээннээхтик дьарыктанан испитэ, саҥа эпоха улуу босхолонуулаах идеятын ылыммытын тылынан эрэ буолбакка, дьиҥ дьыалаҕа көрдөрбүтэ.

&quot;Манчаары&quot; драманы В.В.Никифоров - Күлүмнүүр 1906 сыллаахха сайын ыраахтааҕы былааһын хаайыытыгар олорон суруйбута уонна хаайыыттан мэктиэнэн тахсан баран, ити сыл аан бастаан бэйэтин дьиэтигэр &quot;Саха кулуубун&quot; дьонун көмөтүнэн оонньотон көрдөрбүтэ. Онно Манчаары оруолун -А.Е.Кулаковскай, Манчаары ийэтин уонна Бэрт Маарыйаны - Ионов сыылынай хотуна М.Н.Андросова, Чоочону Т.В.Слепцов, Матырыананы - Е.Н.Аверинская, нуучча исправнигын - урукку сыылынай М.В.Сабунаев толортообуттара. Анал үөрэхтээх актер дьон оонньуулларын билэр нууччалар бу бастакы холонууну көрөн баран, сахалар да нууччаттан итэҕэс буолуо суохтар диэбиттэр. Драма суруллубута уонна сценаҕа турбута быйыл 90 сыла туолар.

Айымньы бастаан &quot;Манчаары түөкүн&quot; диэн ааттанан &quot;Якутский край&quot; хаһыат 1907 с. атырдьах ыйын 26, 30, балаҕан ыйын 2 күнүнээҕи ньүөмэригэр, салгыыта &quot;Якутская жизнь&quot; хаһыат 1908 с. кулун тутар 9, 16, ыам ыйын 11, 18, 25, 29, бэс ыйын 1, 8 күннэринээҕи ньүөмэрдэригэр бэчээттэммитэ. Манчаарыны &quot;түөкүн&quot; диэн оччотооҕу ыраахтааҕы цензуратыттан куотаары ааттаабытым диэн автор кэлин быһаарбыта. Бу &quot;киһинэн үтүгүннэрэн көрдөрөр кэпсээн&quot; өссө 1908 с. Дьокуускайга В.В.Жаров типографиятыгар И.Н.Эверстов таһаарыытынан туспа кинигэнэн бэчээттэммитэ. Онон бу саха литературатын историятыгар аан бастаан туспа кинигэнэн бэчээттэммит сахалыы уус-уран айымньы буолар. Кинигэ &quot;Манчаары&quot; диэн ааттанан (&quot;түөкүнэ&quot; оскуопка иһигэр суруллан) тахсыбыта. Кэлин М.Е.Николаева нууччалыы тылбааһынан айымньы &quot;Ленские волны&quot; сурунаал 1914 с. 5-9 ньүөмэрдэригэр бэчээттэммитэ. Пьеса улуустарга, нэһилиэктэргэ элбэхтик, Дьокуускайга нууччалыы эмиэ тура сылдьыбыта.

Сэбиэскэй былаас сылларыгар Никифоров &quot;Манчаарыта&quot; туспа кинигэнэн хаһан да бэчээттэммэтэҕэ, арай 1930-ус с.с. үөрэх оҕолорун хрестоматиятыгар кииртэлээбитэ. Адьас кэлин, суруйааччыны хараардыы букатыннаахтык уурайыытын утаата республика сурунаалларыгар хаттаан тахсыталаабыта. Оттон автор пьесатын бэйэтэ баарына көрөн 1908 с. туспа кинигэнэн таһааттарбыта билигин бэрт эрэйинэн көстөр буолла, онон биһиги кини төрөөбүтэ 130, айымньыта суруллубута 90 сылын туолууларыгар маассабай ааҕааччыларга анаан иккиһин туспа таһаарарга быһаардыбыт. Урут Бетлинг транскрипциятынан бэчээттэммити билиҥҥи сурукка түһэрдибит, 1908 с. тахсыбытыттан тугу да уларыппатыбыт, арай туһааннаах миэстэлэргэ &quot;С&quot; буукубаны &quot;һ&quot;-нан солбуйдубут. Холобур, &quot;кусаҕан&quot;, &quot;исин&quot;, &quot;усуктаммыт&quot;, &quot;киси&quot;, &quot;асаабаккын&quot;... оннугар &quot;куһаҕан&quot;, &quot;иһин&quot;, &quot;уһуктаммыт&quot;, &quot;киһи&quot;, &quot;аһаабаккын&quot; диэтибит.

''Н.З.Копырин, филологическай наука кандидата. СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ 25.03.96.''

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Публицистика]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]
[[Категория:1996 сыллаахха суруллубут]]</text>
      <sha1>g3s6bc1z3h7s6rgxelegznc872sl9zl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха тылын сайдар туруга (Афанасьев-Тэрис)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116</id>
    <revision>
      <id>6875</id>
      <parentid>6874</parentid>
      <timestamp>2018-01-06T04:25:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* Уопсай анаарыы */</comment>
      <origin>6875</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61795" sha1="s5d2lijhu0zqgre8ghrab5hm69up6e7" xml:space="preserve">Л.А. Афанасьев
САХА ТЫЛЫН САЙДАР ТУРУГА


Мантан ылыллынна: Сахалыы тиэрмини оҥоруу. Научнай ыстатыйалар хомуурунньуктара.—Дьокуускай: СР НА ГЧИ, 1995.-124 с.


== Уопсай анаарыы ==

1.	Саха тылын билиҥҥи туруга хайдаҕый?

Олоххо-дьаһахха, дьиэҕэ-уокка саха тыла киэҥник туһаныллар. Иһитиннэрии-биллэрии эйгэтигэр кини эмиэ син туһаныллар, ол гынан баран улахан суолталаах ырытыылары, анаарыылары үксүн биһиги нуучча тылынан ылабыт. Онон үгүс иһитиннэриилэр-биллэриилэр кылгастык билиһиннэрэр эрэ суолталаах сахалыы бэриллэллэр. Онон иһитиннэрии-биллэрии эйгэтигэр саха тыла толору суолталаахтык туһаныллар буолбатах. Дьыала-куолу эйгэтигэр саха тыла үксүгэр туһаныллыбат, туһаныллар буоллаҕына, өйдөтөр, билиһиннэрэр эрэ суолталаах. Уус-уран эйгэҕэ туһаныллыыта эмиэ кыараҕас, холобур, уус-уран киинэ суоҕун кэриэтэ. Онон саха тыла уус-уран литератураҕа эрэ туһаныллар. Үөрэх эйгэтигэр саха тыла эмиэ оҕо нууччалыы билэ илигинэ билиини биэрэргэ эрэ ананар. Онон көмө суолталаах. Идэни үксүн саха киһитэ нуучча тылынан ылар, наука салааларын туһунан этэ да барыллыбат. Саха тыла ити салааларга үлэлээбэт.
Мантан саха тыла үлэлиир эйгэтэ толору буолбатаҕа көстөр.

2.	Саха тылын туһаныллыыта икки көрүҥнээх: дьиҥнээхтик туһаныы уонна көмө эрэ быһыытынан туһаныы. Бу көрүҥнэри көрүөҕүҥ.

Олох-дьаһах эйгэтигэр уонна уус-уран литератураҕа саха тыла дьиҥнээхтик үлэлиир тыл быһыытынан туттуллар. Иһитиннэрии-биллэрии эйгэтигэр саха тыла икки көрүҥнээхтик туһаныллар: үлэлиир да тыл быһыытынан, көмө да тыл быһыытынан. Оттон дьыала-куолу, үөрэх эйгэлэригэр кини, сүнньүнэн, көмө тыл быһыытынан туһаныллар. Бу эйгэлэргэ дьиҥнээх үлэлиир тылынан нуучча тыла буолар.

Онон, түмүктээн эттэххэ, саха тыла билиҥҥи олох эйгэтин барытын кыайан хаппат, оттон хабар өттүгэр сороҕор эрэ толору үлэлиир, сороҕор көмө тыл быһыытынан туһаныллар.

1939 сылтан саҕалаан саха тыла көмө эрэ суолталаах тылга кубулуйбута, Саха тылын үөрэх тылыгар туһаныыны сар-быйыы, тиэрминнэри оҥорууну тохтотуу, дьиҥнээх сахалыы суруйар истиил үөскүүрүгэр болҕомто суох буолуута — ити барыта саха тыла дьиҥнээхтик үлэлиир суолтата түспүтүн көрдөрөр (3).*
Саха тылын баар туруга итинник.


3.	Инникитин саха тылын туруга хайдах буолуохтааҕый?

Үөһэ этэн аһарбыппыт курдук саха тыла олох бары эйгэтин хабар буолбатах. Ити саха норуотун баар кыаҕыттан тахсар. Саха тыла кыайан сиппэтэх өттүн нуучча тыла толорон биэрэр. Бу турук инникитин да салҕанан барыаҕа. Ол гынан баран саха тыла сиппэтэх өттүн сокуон туттан тылы* онон хааччахтаан кэбиһэр сатаммат. Саха тылын сайдыыта диэн тугуй? Бииринэн, кини төһө кыайарынан элбэх эйгэни хабарын ситиһии; иккиһинэн, көмө эрэ суолталанарын улаатыннарыы. Бу тосхолунан чопчу ис хоһоон бэрилиннэ: саха тыла Саха республикатын государственнай тылын статуһун ылла (5). Онон республика иһигэр толору үлэлиир тыл буолуохтаах. Саха тыла инникитин ылыахтаах туруга бу буолар.

4.	Алфавит боппуруоһа сытыырхайда (9, 15). 

Биһиги билиҥҥи алфавиппыт нуучча уонна саха тылын уратыларын бииргэ илдьэ сылдьар. Онон бу алфавит дьиҥнээх сахалыы буолбакка сахалыы-нууччалыы алфавит диэн ааттаныан сөп.
Сахалыы-нууччалыы алфавит ылыллыбыт буолан нуучча тыла көҥүл киирэр усулуобуйата үөскээбитэ. Ону урукку таба суруйуу быраабылалара эмиэ бигэргэтэллэр.
Биһиги тыл тылга сыһыаныгар икки хайысханы булуохпутун сөп: тыл тылга көмө буолуута уонна тыл тылы суурайыыта.

Тыл тылга көмө буолуута диэн маннык буолуон сөп. Тыл бэйэтин алфавитын илдьэ сылдьар, атын тылтан тиэрминнэри, өйдөбүллэрп тылбаастаан ылар эбэтэр бэйэтэ саҥарар уратыты-гар сөп түбэһиннэрэр. Онон кини бэйэтин өйдөбүллэрин уонна саҥарар нуорматын харыстыыр. Көмө буолар тыл бу тыл өйдөбүллэрэ элбииригэр көмөлөһөр эбэтэр тылларын биэрэн бу тыл байарыгар сабыдыаллыыр.

Оттон тылы суурайар тыл, бастакытынан, бэйэтин алфавитын уратытын атын тылга киллэрэр, инньэ гынан бу тыл саҥарыллар нуорматын бэйэтин туһатыгар уларытар, аны ити алфавикка олоҕуран бэйэтин тыллара уларытыыта суох киирэллэрин хааччыйар. Онон бу түбэлтэҕэ алфавит эрэ холбоһуута буолбакка тыл эмиэ холбоһуута барар. Оччоҕо киллэрэр тыл бэйэтин сайдыахтаах өттүгэр атын тылы ылар буолан бэйэтин ис кыаҕын туһаммат. Инньэ гынан улам мөлтөөн, суолтата түһэн, иинэн-хатан барар.

Сахалыы-нууччалыы алфавит ылыллыыта саха тыла иккис хайысханан баран иһэрин көрдөрөр, ол аата саха тыла суураллыы өттүнэн баран иһэр. Сорохтор сахалыы-нууччалыы алфавиты ылыы олох-дьаһах ирдэбилиттэн үөскээн тахсыбыта дииллэр. Көстөрүн курдук, олох-дьаһах өттүттэн ирдэбил баар этэ буолан баран, ити ирдэбил нуучча тылын билиинэн ситиһиллэр кыахтааҕа. Билигин даҕаны бу ирдэбил суолталаах. Оттон сахалыы-нууччалыы алфавиты ылыы саха тылыгар нуучча тылын холбуурга анаан оҥоһуллубута чуолкай. Чуолаан бу алфавит ылыллар кэмигэр Я.Марр &quot;тыллар силлиһиилэрэ&quot; диэн теорията баһылыыр-көһүлүүр этэ. Онон бу алфавит саха тылын сайдарын хааччыйбат, төттөрү саха тыла бэйэтин уратыларын сүтэрэн саха-нуучча тыла (булкаас тыл) буоларын ситиһэр соруктаах.

Билигин тылга сыһыан уларыйбытынан сибээстээн сахалыы-нууччалыы алфавит саха тыла сайдарын мэһэйдиир өрүттэрин туоратыы соруга турда. Атыннык эттэххэ, биһиги тылбыт саха-нуучча тыла буола кубулуйбутун төттөрү дьиҥнээх саха дала оҥоруохтаахпыт. Ол иһин киирии тыллары саха тылынан солбуйар эбэтэр сахалыы саҥарар нуорманан суруйар тосхол ылылынна.


Саха тылын чөлүгэр түһэрэр сорук түргэнник ситиһиллэр кыаҕа суох. Бииринэн, билиҥҥи туһаныллар сахалыы-нууччалыы алфавиты олох-дьаһах ирдэбилигэр сөп түбэһэр курдук санааһын өссө да күүстээх; иккиһинэн, биэс уонтан тахса сылы быһа саха суруга бу алфавитынан ыытыллар. Ити үгэс ылбычча уларыйыа суоҕа. Онон билигин саха тылын көннөрөр үлэ маннык хайысхаланна: 

1) тиэрминнэри бэрээдэктээһин,

2) таба суруйуу быраабылаларын уларытыы.

Бу үлэлэр ситиһилиннэхтэринэ, саха тыла сахалыы-нууччалыы алфавиттан дьиҥнээх сахалыы алфавикка киирэр усулуобуйата үөскүөҕэ.

Саха тыла үөрэх тылыгар хайдах туһаныллара саха тылын ылҕатыгар улахан суолталаах. Онон бу боппуруоһу туспа ылан көрүөҕүҥ.

Билигин саха тыла үөрэххэ, сүнньүнэн, көмө тыл быһыытынан туһаныллар. Оҕо саха тылынан үөрэнэр, ол гынан баран идэни нуучча тылынан ылар, онон бу түбэлтэҕэ саха тыла оҕо нууччалыы билиэр диэри билиини ыларыгар эрэ туһалыыр курдук. Төрөппүттэри бүтэһик түмүк интэриэһиргэтэр. Кинилэр оҕо идэни ыларыгар нуучча тыла ордук суолталааҕын билэллэр. Бу чахчыга олоҕуран урут саха оскуолатын суолтата түспүтэ (3).

Билигин саха оҕотун орто үөрэх таһымыгар диэри сахалыы үөрэтэр тосхол ылылынна. Бу соругу биһиги саха тыла үлэлиир өттүн күүһүртэхпитинэ эрэ ситиһэр кыахтаахпыт. Манна икки таһымы араарыахха сөп:

1)үрдүк эбэтэр анал үөрэххэ киирэргэ саха тылын туһаныы;

2)үрдүк эбэтэр анал үөрэххэ саха тылынан үөрэнии. Саха тыла үөрэххэ үлэлиирин ситиһии олохпут сайдыытыттан тутулуктаах. Билигин биһиги бастакы таһымы ситиһэ сатыыбыт: үрдүк эбэтэр анал үөрэххэ киирэргэ саха тылын туһаныыны. Онно биир тосхол тутуһуллуохтаах: саха үөрэнэ-эччитэ билиитин төрөөбүт тылынан көмүскүүр толору бырааптаах буолуохтаах. Биһиги бу усулуобуйаны хааччыйыахтаахпыт.

Саха тыла үлэлиир иккис таһымын ситиһии ыарахаттардаах буолуоҕа. Онно өссө даҕаны бэлэмнэнии, олох таһымын үрдэтии наада. Ол гынан баран бу да таһымҥа кыаллар өттүн хамсатан иһиэхтээхпит. Ити курдук үөрэх эйгэтигэр саха тыла үлэлээһинин утумнаахтык үрдэтэр туһаайыыны тутуһуохтаахпыт.

Манна өссө биир боппуруос дьон-сэргэ болҕомтотун тардар: сахалыы үөрэнииттэн нууччалыы үөрэниигэ көһүү боппуруоһа. Билигин саха оскуолаларыгар саха тыла орто оскуола таһымыгар тиийэ үөрэх тыла буолар тосхоло ылылынна. Сахалыы үөрэммит °Ҕ0 үрдүк эбэтэр анал үөрэххэ эмискэ нууччалыы үөрэнэн бардаҕына, ыарахаттары көрсүө суоҕа дуо? Биллэн турар, биир тылынан үөрэнэ сылдьан атын тылынан үөрэнэргэ төһө эрэ сыһыамныыр    (адаптационнай)    кэм-кэрдии   наада.   Билигин сыһыамныыр кылаастарынан 10-с, 11-с кылаастар буолан эрэллэр, ол аата бу кылаастарга оҕолору нуучча тылынан үөрэнэллэригэр бэлэмнээһин ыытыллар. Бу боппуруос быһаарыллыыта саха тылын үлэлиир туругун үрдэтэргэ кырата суох суолталаах буолуоҕа. Онон бу боппуруос мэлдьи болҕомтоҕо сылдьыахтаах.

6. Билигин саха тыла биир туруктан атын турукка киирэр кэмигэр таба суруйууга босхо барыы буола турар. Ол аата урукку орфография быраабылалара үлэлээбэттэр, саҥа быраа,-былалар суохтар. Бу босхо барыы 1991 сылтан саҕаламмыта уонна билиҥҥэ диэри салҕанан барар.
Таба суруйууга босхо барыы баара саха тылыгар улахан уларыйыы барбытын туоһулуур. Дьэ, бу кэмҥэ тылга ханнык хамсааһыннар бара туралларый?

# Киирии тыллар сорохторо сахалыы этиллэринэн суруллар буоллулар: миитин, баан, бырабыыталыстыба уо.д.а.
# Сорох киирии тыллар саха тылынан солбулуннулар: тиһик (система), сүүрээн (ток), субул (частота) уо.д.а.
# Тиэрминнэри бэрээдэктиир үлэлэр бара тураллар.
# Саха тылын эргэрбит, умнуллубут араҥалара сөргүйэллэр.
# Норуот тиэрминнэрин наардааһын ыытыллар.
# Сахалыы ыраастык, имигэстик саҥарыы төрүттэрэ ыры-тыллаллар.
# Саха тылын араас өрүтүн туһунан кэпсэтиилэр бараллар. Онон бу босхо барыы кэмэ саха тыла көҕүрэригэр сүүнэ суолталаах буолла. Ол гынан баран тыл бигэргэтиллибит нуормата суох өр үлэлиир кыаҕа суох. Олох хайаан да ханнык эмэ нуорма баар буоларын ирдиир.

Билигин тылга буолар бу уларыйыылары сүрүннүүр киин тэрилиннэ. Ити киининэн Тыл, литература, история институтугар аһыллыбыт тиэрмин үөрэҕин уонна дьыала-куолу тылын отдела буолар. Бу киин саха тылын уларыйар сокуоннарын үөрэтэн эрэр. Билигин сүрүн балаһыанньалар дьэҥкэрдилэр, тыл уларыйыытын сөптөөх хайысханан ыытарга ханнык үлэлэр наадалара билиннэ. Онон саха тылын саҥа нуорматын олохтуурга төрүттэр оҥоһулуннулар. Саха тылын саҥа литературнай нуорматын олохтуур үлэ чугаһаан эрэр. Бу үлэни хайдах оҥорорбут саха тылын дьылҕатыгар улахан сабыдыаллаах буолуоҕа. Саҥа олохтонор нуормаларга маннык сүрүн ирдэбил туруон сөп: бастакытынан, саха тыла сайдыытын бохсор бары мэһэйдэр туоратыллыахтаахтар; иккиһинэн, тылы көҕүлүүр, сайыннарар үлэлэр салгыы барар, дириниир усулуобуйалара тэриллиэхтээх.

7.	Ырытыы көрдөрөрүнэн, саха литературнай тыла, сүнньүнэн, отутус сылларга олохсуйбут эбит. Ол гынан баран бу литературнай тыл саха тылын бары кыаҕын туһанар толору киэби ылбатах. Тоҕо диэтэххэ, саха тылын эргэрбит уонна түөлбэ тыл диэн ааттанар араналара туһаныллыбакка хаалбыттар. Ити курдук тылы үөскэтэр сыһыарыылар үгүстэрэ эмиэ туоратыллыбыттар. Бу түмүгэр саха тыла тиэрминнэри оҥорорго туһаныллара мөлтөөбүт (9, 140-144).

Билигин саха литературнай тылын толору киэптээх^гик үөскэтэр сорук турда, ол иһин саха тылын кыайан туһаныллыбакка хаалбыт өрүттэрин сөргүтүү бара турар. Онон литературнай тыл төрдө икки өрүттээх буолан эрэр: туттулла сылдьар тыллар уонна саҥа сөргүтүллэр тыллар.
Тиэрмини онорорго олох (базовай) тыллар наадалар. Онну-гунан төрүт тыл буолар. Оттон үөһэ эппиппит курдук, төрүппүт икки өрүттээх. Бу икки өрүт иккиэн тиэрмини онорорго олох буолуохтаахтар. Туттулла сылдьар тыллар үчүгэйдик өйдөнөллөр, оттон саҥа сөргүтүллэр тыллар суолталара үчүгэйдик олохсуйа илик. Инньэ гынан тиэрмин биир сүрүн ирдэбилэ — суолтата дьэҥкэ тылга олоҕуруохтаах диэнэ — намтыырыгар тиийэр, тоҕо диэтэххэ сорох тиэрминнэр саҥа сөргүтүллэр тылларга олоҕуран үөскүөхтэрэ.

Биһиги бу көстүүнү ахсааҥҥа ылыахтаахпыт, ол гынан баран тиэрмини оҥорорго төрүт тыллары толору туһаныахтаахпыт — ону саха тылын сайдыытыгар тыл ис кыаҕын толору туһаныллыахтааҕа ирдиир.

8.	Саха тыла нуучча тылыгар сыһыана. Бу сыһыан саамай
төрдүнэн саха тыла сиппэтэх өттүн нуучча тылынан толорунан
сайдара буолар.
Урут манна икки ньыма баар этэ: үлэлиир эйгэлэри үллэстии уонна тыллары силбэһиннэрии. Саха тыла олох бары эйгэтин ситэри хаппат, ол иһин кыаҕа тиийэр эрэ-эйгэлэригэр үлэлиир, оттон саха тыла хаппатах эйгэтигэр нуучча тыла үлэлиир. Бу түбэлтэҕэ саха киһитэ бэйэтин тыла үлэлиир өттүгэр төрөөбүт тылын туһанар, саха тыла кыайан хаппат эйгэлэрин ситиһэр туһугар нуучча тылын билэрэ ирдэнэр.

Оттон тыллары силбэһиннэрии ньымата диэн саҥа сайдар тылы сайдыылаах тылы кытта холбоон булкаас тылы оҥоруу буолар. Холобур, дьиҥнээх сахалыы алфавиты сахалыы-нууч-чалыы алфавитынан солбуйбуттара, саха тыла дьиҥнээх саха-лыы көрүҥүн сүтэрэн саха-нуучча тыла буолан барбыта (8, 119; 8, 136).
Урут бу икки ньыма иккиэн туһаныллыбыттара. Ити түмүгэр бастакы ньыма саха тылын үлэлиир эйгэтэ улам кыччаан иһэригэр тиэрдибитэ, оттон иккис ньыма саха тылын ис кыаҕын сарбыйбыта. Ол иһин саха тылын сайыннарыы ураты уустук буолла: маҥнай биһиги саха тыла сайдарын бохсор ньымалары туоратыахтаахпыт, ол эрэ кэннэ сайдыы туһунан саныахпытын сөп (2).

Саха тыла нуучча тылын көмөтүн туһанара мөккүөрэ суох суол. Саха тыла төһө эрэ үлэлиир эйгэлээх буолуоҕа, оттон атын эйгэлэргэ нуучча тылын туһаныахпыт. Онон биһиги икки (үс даҕаны) тылы билэрбит олох ирдэбилэ буолар. Манна биири болҕомтоҕо ылыахтаахпыт — саха тыла үлэлиир эйгэтэ утум-наахтык кэҥээн иһэрин хааччыйыахтаахпыт.

Иккиһинэн, саха тыла сайдыылаах тыл буоларга дьулуһар. Биһиэхэ холобур буолар тылынан нуучча тыла буолар. Ол иһин нуучча тылын сайдыытын батыһыы барар. Ити батыһыы олус дириҥ. Саха тылын өйдөбүллэрэ нуучча тылын өйдөбүллэрин батыһардыы наарданаллар (интерференция), тиэрминнэри оҥоруу нуучча тиэрминнэригэр олоҕуран сайдар, истиил боп-пуруоһа эмиэ нуучча тылын ситиһиилэригэр олоҕурар. Инни-китин даҕаны саха тыла нуучча тылын батыһан сайдыаҕа, олох ирдэбилэ оннук. Ол гынан баран тыл тылы батыһан сайдарын тыллар силбэһиилэрин кытта булкуйан өйдөөмүөххэ наада. Биһиги тыллары силбээһин ньыматыттан төрүт аккаастаныах-таахпыт. Билигин биһиги биир сүрүн сорукпут диэн бу ньыма оҥорбут содулларын туоратыы буолар. Саха тыла саха-нуучча тыла буолбутун дьиҥнээх саха тыла оҥорон таһаарыахтаахпыт, ол аата тыл ис кыаҕын толору чөлүгэр түһэриэхтээхпит, дьиннээх сахалыы алфавикка төннүөхтээхпит. Бу үлэ өр кэмнээх буолара мөккүөрэ суох.

9. Сахалыы тиэрмини онорууга ыарахаттар элбэхтэр. Олор-тон биир саамай суолталаахтарынан дьон-сэргэ олоҕурбут өйө-санаата буолар. Сайдыыны өйдөөһүн уонна олоҕурбут өй-санаа икки ардыгар утарсыы баар. Холобур, саха тылын
йдар интэриэһин быһыытынан биһиги тыллары силбээһин содулларыттан босхолонуохтаахпыт. Бу сорук дьэҥкэ. Онтон яьон олоҕурбут өйө-санаата урукку нууччалыы-сахалыы булкаас тылынан үлэлиир. Үгүс дьон бүгүн кэпсэтэр тылларын буолар буолуохтааҕын курдук өйдүүллэр. Кинилэр, бүгүн кэпсэтэр тылларыгар эмискэ элбэх уларыйыы киирдэҕинэ, ылыныахтара
суоҕа.

Биһиги бу көстүүнү учуоттуохтаахпыт. Үлэбит инники диэки туһаайыллар буолан баран, дьон-сэргэ олоҕурбут өйүн-санаатын тосту уларыта сатыа суохтаахпыт. Дьэ, ол иһин тиэрминнэри ханыылаан оҥорор ньыма үөскээтэ. Тиэрмин бастакы ханыыта олоҕурбут өйгө-санааҕа тирэнэр, оттон иккис ханыы саха тылын сайдар интэриэһигэр олоҕурар. Холобур, посол диэн тыл икки ханыылаах буолуоҕа: посол уонна илдьит. Дьон-сэргэ билиҥҥи өйө-санаата посол диэн тылы ылынар. Ол иһин посол диэн тылы туһанар көҥүллэнэр, ол гынан баран бу тылы илдьит диэнинэн солбуйар олохтооҕун туһунан мэлдьи санатылл ыахтаах.

Тиэрмин уопсай быраабылата ханыылаһыыны (вариация) бобор. Оттон биһиги тиэрминнэргэ ханыылаһыыны киллэрэбит. Ити барыта олохпут ирдэбилиттэн тахсар. Ол гынан баран ханыылаһыыны сыыйа суох гынарга туһаайыылаах буолуохта-ахпыт: ханыылыы тылтан саха тылын интэриэһигэр эппиэттиир тыл хаалыахтаах.

== Тыл сайдыытын эйгэлэринэн көрүү ==

Саха тылыгар биһиги тыл биэс эйгэтин араарабыт: кэпсэтии тыла, иһитиннэрии-биллэрии тыла, үөрэх тыла, уус-уран тыл, дьыала-куолу тыла. Бу эйгэлэргэ уларыйыы хайдах барыахтааҕын көрүөҕуҥ.

=== Кэпсэтии тыла ===

Кэпсэтии тыла диэн күннээҕи олоххо-дьаһахха, дьиэҕэ-уокка кэпсэтэр тылы ааттыыбыт.

1. Кэпсэтии тыла литературнай тыл буолбатах. Билигин кэпсэтии тылын хайдах туһанарынан көрөн саха нэһиэлиэнньэтигэр   икки   араҥаны   булуохха   сөп.   Бастакы, сахалыы үчүгэйдик билэр, санаатын толору этэр дьон; иккис, нуучча тылын былаан саҥарар, санааларын сахалыы ситэри биэрбэт дьон.
Бастакылар баһыйар үгүстэрэ тыаҕа олороллор. Иккистэр куоракка олороллор уонна кинилэргэ анал идэлээхтэр элбэхтэр. Урут нууччалыы-сахалыы былаан саҥарыы хайа эрэ өттүнэн сайдыы бэлиэтин курдук көстөрө, тоҕо диэтэххэ итинник куорат дьоно уонна үөрэхтээхтэр саҥараллара. Саха орфографията 1939 сылтан ылбыт тосхоло эмиэ итинник саҥарыыны бигэргэтэрэ. Ол иһин нууччалыы-сахалыы былаан саҥарыы сорох өттүнэн саха литературнай тылын биир көстүүтэ буолбута. Ити кэпсэтии тылыгар сабыдыаллаабыта, онон сахалыы ыраастык даҕаны саҥарааччылар тылларын быыһыгар нуучча тылын туттуулара улам элбээн иһэр.
Билигин кэпсэтии тыла балачча тупсарыгар усулуобуйа үөскээтэ. Культуралаах киһи диэн бэйэтин тылынан ыраастык, хомоҕойдук саҥарар киһи диэн өйдөбүл баар буолла.

2. Кэпсэтии тыла тыл эйгэтин үксүн хабар. Биһиги манна биири бэлиэтиэхпитин сөп. Урут саха тылын кыаҕын туһаныы улам мөлтөөн барбыта. Саха тылын бииртэн биир араҥалара эргэрбит аатыран сүтэн-иинэн, кэпсэтииттэн үтүрүллэн испит-тэрэ.
Билигин саха тылын сөргүтүү үлэтэ барда. Норуот тиэрминнэрин бэрээдэктээһин, наардааһын саҕаланна. Маны таһынан кут-сүр, итэҕэл өйдөбүллэрэ киэҥник тэнийэн эрэллэр. Онон кэпсэтии тыла байар, этигэн буолар кыахтанна диэххэ сөп. Инникитин бу үлэни өссө тэнитэр, дириҥэтэр сорук турар. Кэпсэтии истиилигэр олоҕуран биһиги дьиҥнээх сахалыы литературнай истиили булуохпутун сөп. Ол иһин кэпсэтии истиилин үөрэтии, сахалыы имигэстик саҥарыы билиҥҥи холобурун литературнай истиилгэ туһаныы хайаан да наадалаах. Аны, биир өттүнэн, литературнай тыл истиилэ көннөҕүнэ, кэпсэтии истиилэ, ордук сахалыы олуттаҕастык санарыы, нууччалыы былаан кэпсэтии кыччыа, эстетическэйэ, культурнайа суох көстүү быһыытынан сыаналанан, аҕыйыа этэ.

4. Кэпсэтии тыла уопсай бэйэтин майгытынан эмиэ уларый-ыылары түргэнник ылыммат уратылаах. Ол гынан баран билинҥи кэмҥэ литературнай тыл кэпсэтии тылыгар сабыдыала олус улаатан турар, бу чахчы кэпсэтии тылын уларытарга төһүү буолуон сөп.
Туох ханнык иннинэ оскуолаҕа үөрэнэр оҕолор бэйэлэрин тылларын билиилэрин үрдээһинэ итиннэ улахан суолталаах. Маны таһынан иһитиннэрии-биллэрии, дьыала-куолу, уус-уран тыл эйгэлэригэр буолар уларыйыылар кэпсэтиигэ киириэхтэрэ.

5. Кэпсэтии тылын норуот барыта туһанар, онон кэпсэтии тылыгар уларытыыны оҥорор буоллахпытына, норуокка бары-тыгар үөрэтии ыытыахтаахпыт.
Үөрэх, иһитиннэрии-биллэрии, уус-уран, дылала-куолу эйгэлэригэр буолар уларыйыылар холбоһон кэпсэтии тылын уларытар кыахтаахтар. Маны таһынан кэпсэтии тылын бэйэтин бэрээдэктээһин эмиэ суолталаныаҕа. Онон норуот тиэрминнэрин тылдьыттарын оҥоруу мэлдьи ыытылла туруохтаах.

=== Иһитиннэрии-биллэрии тыла ===

Иһитиннэрии-биллэрии тыла диэн хаһыат, сурунаал, араадьыйа, телевидение тылларын этэбит.

1.	Иһитиннэрии-биллэрии тыла литературнай тылга киирэр.
Кини икки араҥаҕа арахсар: литературнай тылынан туһанар
суруналыыстар тыллара уонна кэпсэтии тылын туһанар көннөрү
дьон тыллара. Онон тыл халбаҥнааһына балачча улахан,
кэпсэтии тылыттан литературнай тылга тиийэ.
Билигин саха тылын туһаныллыытын мөлтогор икки көстүү баара бэлиэтэнэр. Бастакытынан, 70-с сыллартан сахалыы олуттаҕастык саҥарар суруналыыстар балачча элбээтилэр; ик-киһинэн, идэлээх дьон этнилэригэр, суруйууларыгар быһаччы мөлтөх тылбаастар, нууччалыы кыбытан саҥарыылар олус хойуулар. Онон иһитиннэрии-биллэрии эйгэтигэр хайа эрэ өттүнэн &quot;хааһылаан&quot; саҥарыы бэлиэлэрэ күүскэ көстөллөр.
Иһитиннэрэр-биллэрэр тыл дьоҥҥо сабыдыала олус күүстээх. Бу эйгэ биэрэр тыла-өһө холобур буолан дьонҥо-сэргэҕэ тарҕанар.

2.	Иһитиннэрии-биллэрии тыла тиэрмин эйгэтин барытын
кэриэтэ хабар, Хайа баҕарар тиэрминнэргэ, быһа холоон, икки
бөлөҕү булуохха сөп: уопсай соҕус тыллары уонна чопчу анал
тыллары. Иһитиннэрии-биллэрии эйгэтигэр, биллэн турар,
тиэрмин хонууларыттан ордук уопсай соҕус тыллар киирэллэр.
Иһитиннэрии-биллэрии эйгэтигэр дьон-сэргэ олоҕун хам-сааһынын көрдөрүү сүрүн суолталаах. Ол иһин общественнай-политическай диэн ааттанар тиэрминнэр күүскэ туһаныллаллар.

Билигин бу эйгэҕэ киирэр тиэрминнэри бэрээдэктээһин үлэтэ саҕаланна. Тиэрмин атын эйгэлэригэр, сүрүннээн, орто оскуола, орто оскуоланы үрдүнэн таһымҥа туттуллар тиэрминнэри ырытыы ыытыллан эрэр.
Бу үлэлэр саха тыла ырааһырарыгар, этигэн буоларыгар сүрүн суолталаныахтара.

3.	Иһитиннэрии-биллэрии истиилэ улахан хал-
баҥнааһыннаах. Ону барытын бу ыстатыйаҕа ырыппаппыт.
Истиил майгытын эрэ көрүөҕүҥ. Биир саамай биллэр бэлиэ:
нууччалыы таттаран саҥарыы, суруйуу буолар. Бу бэлиэ олус
күүскэ киирэ сылдьар. Ити, арааһа, тылбаас элбэҕиттэн уонна
сахалыы иһитиннэрии-биллэрии сорох өттүнэн нууччалыы
иһитиннэриигэ-биллэриигэ көмө эрэ суолтаны ыларыттан
төрүөттээх быһыылаах.

4.	Иһитиннэрии-биллэрии эйгэтэ уларыйыылары тыл атын
эйгэлэринээҕэр суһаллык ылынар уратылаах. Онон саҥа
өйдөбүллэри, тиэрминнэри ылыыны бу эйгэ сүрүннүүр буолан
тахсар. Өр кэмҥэ, билигин даҕаны, саҥа өйдөбүллэри, тиэр-
миннэри ылыы тылбаас нөҥүө ыытыллар. Тылбаасчыттар
бэйэлэрин билиилэригэр-көрүүлэригэр олоҕуран уонна үксүгэр
тиэтэлинэн тиэрминнэри оҥороллор эбэтэр хайдах баарынан
сурукка киллэрэллэр. Бу кинилэр ылыммыт тыллара бүттүүн
норуот туһанар тыла буолан хаалар.
Инникитин саҥа киирэр өйдебүллэри, тыллары хонтуруол-лааһын соруга турар. Оччоҕо эрэ тиэрминнэр сайдыыларын үүннүөхпүт-тэһиинниэхпит.
Хонтуруоллааһын диэн маннык буолуон сөп. Бастакытынан, саҥа киирэр тыллары эллиир дьон тиэрмини оҥоруу тосхолло-рун, ньымаларын билиэхтээхтэр; иккиһинэн, бу дьон тиэрмин-нэри оҥороллоругар анал тиэрмини оҥорор идэлээхтэри кытта сүбэлэһиэхтээхтэр; үсүһүнэн, сотору-сотору саҥа тиэрминнэри туһанар дьоҥҥо анаан саҥа киирбит, оҥоһуллубут тиэрминнэр испииһэктэрэ бэриллиэхтээх.

5.	Иһитиннэрии-биллэрии эйгэтигэр атын эйгэлэргэ холоо-
тоххо аҕыйах киһи үлэлиир, ити, биллэн турар, үөрэтэр үлэни
балачча чэпчэтэр кыахтаах.
Үөрэтэр үлэ араастык ыытыллыан сөп. Анал кууруһу олохтооһун, тылдьыттары таһаарыы, саҥа тиэрминнэр ыйыннь-ыктарын кэмигэр оҥорон иһии уо.д.а.

=== Үөрэх тыла ===

Үөрэх тыла диэн билиини соруктанан биэрэр тэрилтэ тыла.

1. Үөрэх тыла литературнай тылга киирэр эрэ буолбатах, литературнай тылы үөскэтэр тыл, онон литературнай тыл таһнма бу тылтан улахан тутулуктаах.
Саха тыла үөрэх тылыгар туһаныллыыта халбаҥныы сылдь-ыбыта, 1930-с сыллартан төрүттүтүү (коренизация) политика-тын кэмигэр саха тылын туһаныы ситэтэ суох орто үөрэх таһымыгар тиийэ үрдээбитэ. 1960-с сылларга саха тылын үөрэххэ туһаныыны сарбыйыы тосхоло ыытыллыбыта, ол түмүгэр бэһис кылааска диэри намтатыллыбыта. 1990 сылтан тылга саҥа сыһыан үөскээтэ, национальнай оскуола концепци-ятын быһыытынан саха тылын орто үөрэх таһымыгар диэри толору туһанар тосхол ылылынна. Биллэн турар, бу тосхол саха литературнай тылын таһыма үрдүүрүгэр тоҕоостоох усу-луобуйаны үөскэтиэҕэ.
Биһиги бүттүүн интэриэспит диэн тылбытын харыстааһын уонна Саха республикатын иһинэн туһаныы буолар. Тылга билиҥҥи туһаайыы саха тылын туһаныллыытын кэҥэтэргэ ананар. Ол гынан баран үөрэххэ өссө да өр кэмҥэ саха оҕолоро идэни сүнньүнэн нуучча тылынан эбэтэр атын омук тылынан ылыахтара, онон саха тыла көмө суолталааҕынан хаалыа.

2. Үөрэх тыла хабар тиэрминнэрин хонуута элбэх.&quot; Наука уонна техника тиэрминнэрэ үксэ үөрэх тылын нөҥүө саха тылыгар киирэр, онон үөрэх тыла тиэрмин туһаныллар сүрүн эйгэтинэн буолар. Сахалыы тиэрминнэри туһаныы үөрэх тылы-гар олоҕуран үөскүүр.

50-с сыллар бүтүүлэригэр тиэрмини оҥорор үлэ тохтотул-лубута, урут оҥоһуллубут тиэрминнэри суурайыы саҕаламмыта. Туочунай наука тиэрминнэрэ диэн ааттанааччылар төрүт да туһаныллыбат буолбуттара. Ити түмүгэр 90-с сыллар саҕаланыыларыгар сахалыы үөрэх тиэрминнэрэ диэн ааттаныан сөптөөх чөллөөх туох эмэ хаалбатаҕа.

90-с сыллартан үөрэх тиэрминнэрин оҥорор үлэ саҕаланна. Бу үлэ, сүнньүнэн, орто үөрэх таһымын хабардыы ыытыллар. Билиҥҥи туругунан үлэ сөптөөх ирдэбилэ суох ыытыллар. Саха тылын үөрэх тыла оҥоруохха диэн уопсай санаа төһүү буолар, оттон үөрэх тылын чопчу хайдах  оҥорор бигэргээбит торум
суох. Бу бүгүн буола турар тиэрмини оҥорууга босхо барыы өссө биэс-алта сыл салҕанан барар туруктаах. Ити барыта тиэрмини сүрүннүүр үлэ хойутаабытын түмүгэр таҕыста.

Билигин биир сүрүн соругунан үөрэх тылыгар дьиҥнээхтик бигэргэтиллибит тиэрминнэр тылдьыттарын оҥоруу буолар. Үөрэх тиэрминнэрин сөптөөхтүк оҥорбокко эрэ сахалыы тиэр-миннэр эйгэлэрин дьиҥнээхтик үөскэтэр кыаллыбат суол, ол курдук тиэрминнэр туһаныллар эйгэлэрин үөскэппэккэ эрэ дьиҥнээх литературнай тыл сайдыбат.

Үөрэх тыла аҥардас орто эрэ үөрэҕинэн муҥурданыа суохтаах, идэни биэрэр оскуолалар (ПУ, ПТУ) уонна үрдүк үөрэх тиэрминнэрэ эмиэ оҥоһуллуохтаахтар.

3.	Үөрэх тылын истиилэ литературнай тыл истиилэ үөскүүрүгэр биир сүрүн төрүт буолар. Литературнай суруйуу үгэһэ оскуолаттан үөскээн тахсар.
Биллэрин курдук үөрэнэр кинигэлэр бары кэриэтэ тылбаас быһыытынан оҥоһуллаллар, оннооҕор саха литературата, грам-матиката оннук майгылаах.
Тылбаас, сүрүннээн, икки көрүҥнээх буолуон сөп: дьиҥ сахалыы тылбаастааһын, нууччалыы таттаран тылбаастааһын. Саха тылыгар дьалаҕай сыһыан олоҕурбутун түмүгэр нууччалыы таттаран тылбаастааһын баһыйбыта.
Билигин тылбааһы дьиҥ сахалыы оҥорорго тосхол үөскээтэ, тылбаас ньымалара үөрэтиллэн эрэллэр, онон литературнай истиил үөскүүрүгэр төрүттэр бааллар.

4.	Үөрэх тыла уларыйыылары суһаллык ылбат, балачча туруктаах тыл. Бу эйгэҕэ уларыйыы барыыта тылга улахан дириҥ хамсааһын оҥоһуллубутун, литературнай тыл саҥа турукка киирэн эрэрин туоһулуур.
Билигин саха тылын ыраастыыр уонна этигэн оҥорор сорук турар, чуолаан бу өттүнэн үөрэх тылыгар уларыйыы барда, онон саха литературнай тыла бөҕөргүүр, сайдар кыахтанна.

5.	Үөрэх тылын уларытарга балачча элбэх күүс эрэйиллэр.
Тылы уларытыы биллэн турар учууталлартан уонна үөрэтинньиктэртэн саҕаланар, кинилэр нөҥүө үөрэнээччилэргэ тиийэр.
Үөрэтинньиктэр тылларын оҥорорго ааптардар үлэлииллэр, кинилэр наһаа элбэх буолбатахтар уонна оҥоһуллубут тиэрминнэри туттан үлэлиэхтэрин сөп.   Онон үөрэтинньиктэр
тылларын уларытар балачча дөбөҥ. Оттон учууталларга тылы туһаналларыгар анаан анал тылдьыттар оноһуллуохтаахтар уонна анал үөрэтиилэр ыытыллыахтаахтар.
Үрдүк уонна анал орто үөрэҕи бүтэрэр дьонҥо бэйэлэрин идэлэринэн сахалыы тиэрминнэри билэллэригэр анал куурустар баар буолуохтаахтар.
Бу үлэлэр сөпкө ыытылыннахтарына үөрэх тылын саҥа турукка киллэрии кыаллыан сөп.

=== Уус-уран эйгэ тыла ===

Уус-уран эйгэ тыла диэн уус-уран литература уонна уус-уран киинэ тылларын ааттыыбыт.

1. Уус-уран эйгэ тыла литературнай тылга киирэр.
Саха уус-уран тыла литератураҕа эрэ туһаныллар. Бу тыл атын эйгэ тылларынааҕар ордук сахалыы. Киниэхэ эргэрбит тыллар, түөлбэ тыллар киэҥник туһаныллаллар.
Уопсайынан, олох-дьаһах тыла уонна уус-уран тыл ураты-лаһыыта 70-с сыллартан күүһүрэн барбыта. Бу кэмтэн нэһилиэнньэҕэ икки бөлөх ааҕааччы үөскээбитэ. Саха уус-уран литературатын ааҕан улаатааччылар бу тылы өйдүүллэр, оттон саха уус-уран литературатын билсибэккэ улааппыттар ситэ өйдөөбөттөр.
Сорох суруйааччылар бу уратылаһыы баарын өйдөөн кэп-сэтии тылыгар чугаһыы сатыыллар. Ол гынан баран ити дьулуһуу улахан утарсыыны көрсөр, т£ҕо диэтэххэ уус-уран тыл эстетиката итини ылыммат. Билигин оскуолаҕа саха уус-уран литературатын үөрэтии кэҥээтэ, онон уус-уран тылы өйдөөн улаатааччылар элбиир усулуобуйалара тэрилиннэ.

2. Уус-уран литература туһанар тыла олус киэҥ, баай буолар.
Саха уус-уран литературатын тылын чугастааҕы туругун көрдөххө маннык. Эргэрбит уонна түөлбэ тыллары туһаныыны бобуу саха литературатыгар өр сабыдыаллаабыта.
Билигин саха туттар мала, киэргэлэ, дьиэтэ-уота саҥалыы суолталаннылар, итини сэргэ ити эйгэлэри кытта сибээстээх тыллар сөргүтүлүннүлэр. Маны таһынан саха өйүн-санаатын, кУтун-сүрүн көрдөрөр тыллар туһаныллыылара кэҥээтэ. Бу буолар уларыйыылар саха уус-уран тыла сайдарыгар тоҕоостоохтор.

Дьыала-куолу, үөрэх, иһитиннэрии-биллэрии тылларын бэ-рээдэктээһин уус-уран тыл тупсарыгар эмиэ көмөлөһүө.

3. Уус-уран литература истиилэ эмиэ үөрэтиллэ илик. Тылбаас сабыдыала бу эйгэҕэ тыл атын эйгэлэринээҕэр балачча кыра курдук. Ол гынан баран кэнники чинчийиилэр көрдөрөллөрүнэн 60-с, 70-с сыллардааҕы литература суруйар истиилэ, инники кэмнээҕи литература истиилиттэн балачча уларыйбыта көстөр. Онно биир сүрүн бэлиэнэн нууччалыы таттаран суруйуу киирбитэ бэлиэтэнэр. Билигин дьиҥнээх сахалыы истиили чөлүгэр түһэрэргэ хамсааһын барда. Бу хамсааһын уус-уран эйгэ истиилигэр сабыдыаллыа.

4. Олоҕурбут, туруктаах тыллар уус-уран тыл эйгэтигэр киирэллэр. Онон уус-уран эйгэ уларыйыыны суһаллык ылар буолбатах.

Билигин уус-уран тылга буолар уларыйыы тылы байытыы өттүнэн барар. Ити уларыйыы, биллэн турар, тылы байытарга урут кыайан туһаныллыбакка сыппыт кыахтар баар буоланнар оҥоһуллар.

Ол гынан баран билиҥҥи олоххо уус-уран тыл эйгэлэрин барытын туһанар буолбатахпыт. Ити уус-уран тыл сабыдыалын мөлтөтөр.

5.	Уус-уран тылы суруйааччылар оҥороллор. Суруйааччы туох-ханнык иннинэ тыл маастара буолуохтаах. Бу ирдэбил мэлдьи баар этэ. Ол гынан баран 60-с, 70-с сыллартан бу ирдэбил балачча мөлтөөбүтэ бэлиэтэнэр. Билигин суруйар
ньыма уларыйар кэмигэр бу ирдэбил эмиэ мөлтөх (1).
Инникитин суруйааччы тылы билэр ирдэбилэ улаатыаҕа. Ити саха уус-уран литературата дириҥник үөрэтиллэр буолбутун, төрүт культураҕа, саха тылыгар, идэлээхтэри, суруналыыстары бэлэмнээһин кэҥээбитин кытта сибээстээх буолуоҕа.

=== Суут-сокуон, дьыала-куолу тыла ===

Суут-сокуон, дьыала-куолу тыла диэн сокуоннар, докуму-оннар тылларын ааттыыбыт.
Суут-сокуон, дьыала-куолу тыла литературнай тыл биир саамай бэрээдэктэммит өттө буолар. Биһиэхэ дьыала-куолу тыла үксүн көмө тыл быһыытынан туһаныллар. Бииринэн, сокуоннар, уураахтар, ыйаахтар уо.д.а. нуучча тылынан оҥоһуллаллар, саха тылыгар кинилэри тылбааһынан эрэ билэбит. Аны бу сокуоннар, уураахтар үксүн нуучча тылынан үлэлииллэр. Онон сахалыы тылбаастара билиһиннэрэр эрэ суолталаах курдук. Дьыала-куолу тылыгар маннык сыһыан 30-с сыллар бүтүүлэриттэн үөскээн барбыта, оттон 70-с сыллартан күүһүрбүтэ. Дьыала-куолу тыла көмө эрэ суолталаныаҕыттан, үлэлиир суолтата кыччыаҕыттан, хаачыстыбата мөлтөөбүтэ. Бүгүн бу сыһыан түмүгүн көрөбүт.

Тыл государственнай буолуута туох-хайа иннинэ бу тыл дьыала-куолу эйгэтигэр толору туһаныллыахтааҕын көрдөрөр. Саха тыла Саха Республикатын үлэлиир тылынан буолуохтаах, бу тосхолунан тиэрмини бэрээдэктиир үлэ саҕаланна. Дьыала-куолу тыла бэрээдэктэннэҕинэ, биллэн турар, саха литератур-най тыла толору көрүҥнэниэ.

2.	Дьыала-куолу эйгэтин хабар тыллар — суут-сокуон, дьыала-куолу тыллара. Манна өссө общественнай-политическай уонна экономическай тиэрминнэри эбии киллэриэххэ сөп.
Саха тылыгар урукку өттүгэр общественнай-политическай эйгэ эрэ тыллара балачча имиллибиттэрэ-хомуллубуттара, оттон дьиҥнээх суут-сокуон, дьыала-куолу тиэрминнэрэ өр кэмҥэ төрүт даҕаны ырытыллыбатахтара.
Билигин сүрүн болҕомто дьыала-куолу тылыгар уурулунна. Бастатан туран, биһиги тиэрминнэри оҥоруохтаахпыт, сааһылыахтаахпыт, инньэ гынан суут-сокуон эйгэтигэр саха тылын үлэлиир туруктуохтаахпыт (10).

3.	Дьыала-куолу, суут-сокуон суругун истиилэ биһиэхэ ситэ ырытылла илик. Урукку өттүгэр туох эмэ баар буоллаҕына — ол тылбаас. Ити тылбаастарга нууччалыы таттаран тылбаастааһын үгэһэ олохсуйбут. Билигин бу олохсуйбут үгэстэн тахсар наадатыгар саха тылыгар дьыала-куолу истиилэ хайдах киирбитин, олохсуйан испитин үөрэтии наада. Бу өттүнэн үлэ саҕаланна. Урукку дьыала-куолу истиилэ биир сүрүн быһаарыылаах этэ, үксүн көмө эрэ суолтаҕа сахалыы тылбаастанар. Ол иһин кыра сыыһа-халты улахан алҕаһынан ааҕыллыбат этэ. Инникитин саха тыла үлэлиир суолталаныахтаах, ити суолтаҕа олоҕуран дьиҥнээх дьыала-куолу истиилэ үөскүөхтээх.

4.	Дьыала-куолу тыла уларыйыыны суһаллык ылынар буолбатах. Саамай өйдөнөр, дьэҥкэ ис хоһоонноох, бүттүүн тыллар дьыала-куолу тылыгар киириэхтээхтэр.

Билигин дьыала-куолу тылын үөскэтэргэ икки тирэхтээхпит: литературнай тыл уонна саҥа сөргүтүллэр тыллар. Саҥа сөргүтүллэр тыллар үгүстэрэ киэҥник биллибэттэр, суолталара суураллыбыт. Ол да үрдүнэн биһиги ити тыллары сөптөөх миэстэтигэр тиэрмини үөскэтэр • тыл быһыытынан туһаныахтаахпыт. Ити саха тылын чөлүгэр түһэрэр, сайыннарар уопсай интэриэстэн тахсар.

5. Дьыала-куолу тылын туһанар дьон элбэхтэр: суут үлэһиттэрэ, тэрилтэ салайааччылара уо.д.а. Онон бу эйгэҕэ саҥарыыны, тылы туһаныыны саҥа нуормаҕа киллэрии чэпчэ-китэ суох дьыала.
Бастатан туран, бары өттүнэн ситэри оҥоһуллубут дьыала-куолу тылын тылдьыта наада. Онтон кэлин, саха тыла дьыала-куолу эйгэтигэр үлэлээн бардаҕына, сахалыы дьыала-ны-куолуну онорорго анал куурустар ыытыллыахтарын сөп.

== Түмүк ==

&quot;Саха тылын сайдар туруга&quot; диэн балаһыанньа сахалыы тиэрмини оҥоруу хайысхатын быһаарарга анаан оҥоһулунна. Тиэрмини оҥоруу тыл уопсай сайдар тосхолун олоххо киллэрии быһыытынан ыытыллар. Ол иһин бу үлэҕэ саха тылыгар буолар уларыйыылар оҥоһуллар төрүөттэрэ уонна хайдах майгылаах-тык оҥоһуллуохтаахтара ырытылынна.

== Литература ==

# Алексеев М.П. Уус-уран тылга сыһыан уонна ирдэбил. Тугу оҥоруохха сөбүй? // &quot;Эдэр коммунист&quot;, 1990, сэтинньи 16 күнэ.
#  Афанасьев Л.А.   Орфографияҕа  саҥа  сыһыан.  //  &quot;Сахаада&quot;,   1992, атырдьах ыйын 21 күнэ.
# Афанасьев П.С. Төрөөбүт тыл төлкөлөнүүтэ — ыччакка. // &quot;Кыым&quot;, 1990, бэс ыйын 27 күнэ.
# Гуляев  П.,  Попов  С.   Новгородов  алфавита  уонна  компьютер.   // &quot;Кыым&quot;, 1990, алтынньы 4 күнэ.
# Закон Республики  Саха   (Якутия)   &quot;О  языках  в Республике  Саха (Якутия). // &quot;Социалистическая Якутия&quot;, 20 октября 1992 г.
# Саха тылын орфографическай тылдьыта. — Якутск, 1975.
# Слепцов П.А. Тыл — национальнай сайдыы төрүтэ. //        &quot;Кыым&quot;, 1989, олунньу 9 күнэ.
# Слепцов П.А. Якутский литературный язык. Истоки, становление норм. — Новосибирск: Наука, 1986.
# Слепцов П.А. Якутский литературный язык. Формирование и развитие обшенациональных форм. — Новосибирск: Наука, 1990.
#	Концепция Государственной программы Республики Саха (Якутия) по возрождению, сохранению и развитию языков коренных народов Республики Саха (Якутия) // Якутские ведомости (приложение газеты &quot;СЯ&quot;), 23 июня 1993 г.

[http://wikisource.org/wiki/Main_Page:Sakha Сүрүн сирэй]


[[Category:Тыл үөрэҕэ]]
[[Category:Тэрис]]
[[Категория:1995]]</text>
      <sha1>s5d2lijhu0zqgre8ghrab5hm69up6e7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха Өрөспүүбүлүкэтин Өрөгөйүн ырыата</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117</id>
    <revision>
      <id>4608</id>
      <parentid>3995</parentid>
      <timestamp>2011-10-17T13:43:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4608</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1277" sha1="eqb7o0mll3o0i7vroa01q8ztdtxdcms" xml:space="preserve">Савва Тарасов, Михаил Тимофеев тыллара

Кирилл Герасимов матыыба
{{poem-on|Саха Өрөспүүбүлүкэтин Өрөгөйүн ырыата}}
&lt;poem&gt;
Сахам сирэ дьоллоох тускуга 
Саһарҕалыы Ыҥыра ыллыыр. 
Илинтэн арҕаа ол кустуга 
Алмаас таас курдук сандаара сырдыыр.

Хос ырыата:
Барҕа быйаҥнаах Сахам дойдута 
Модун Россия киэн туттуута 
Өркөн өрөгөй тойугун туойдун, 
Үүнэр үйэҕэ үрдүү туруохтун!

Үллэр үөстээх Өлүөнэ 
Эбэ Өлбөт-мэҥэ угупуур уулаах. 
Элбэх омукка эрчим эбэр, 
Или-эйэни олохтуур уохтаах.

Хос ырыата.

Ааспыт кэммит айхаллаах суола 
Арчылыыр аар алгыһын биэрдэ. 
Сахабыт сирэ дьоһун, дуолан 
Сайдыы аартыгар түөрэҕэ түстэ.

Хос ырыата.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:Ырыа]]</text>
      <sha1>eqb7o0mll3o0i7vroa01q8ztdtxdcms</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тиэрмини оҥоруу ньымалара (ГЧИ матырыйааллара)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>118</id>
    <revision>
      <id>4627</id>
      <parentid>798</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T02:26:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4627</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12971" sha1="4fgi197tprv3gf4to9bdltgzip3eg89" xml:space="preserve">Тиэрмини оҥоруу ньымалара

Тиэрмини оҥорооччулар иннилэригэр саха тылын тиэрмини үөскэтэр кыахтарын толору туһаныы соруга туруоруллар. Сахалыы тиэрминнэри олохтуурга араас ньымалар туттуллуох-тарын сөп.

Бастакытынан, тылы үөскэтэр сыһыарыылар көмөлөрүнэн тиэрминнэри оҥоруу. Тылдьыты оҥорооччуларга анаан сахалыы тылы үөскэтэр сыһыарыылары уонна ол сыһыарыыларынан үөскэтиллибит холобурдары биэрэбит.

== Киэҥник туттуллар сыһыарыылар: ==

&lt;poem&gt;
1) -ыы (-ии, -уу, -үү): билии, түмсүү (түмүс + үү);
2) -ааһын (-ээһин, -ооһун, -өөһүн): билгэлээһин, сүрүннээһин;
3.      -ааччы (-ээччи, ооччу, өөччү): суруйааччы, сырдатааччы;
4.      -һыт (-сыт, -чыт, -дьыт, -ньыт): айыыһыт, атыыһыт;
5.      -лаах (-лээх, -лоох, -лөөх): үөрэхтээх, итэҕэллээх;
6.      -ыган (-игэн, -уган, үгэн): истигэн, ыарытыган;
7.      -ыгас (-игэс, -угас, үгэс): оҥоругас, толоругас;
8.      -ыык (-иик, -уук, -үүк): кэйиик, сэлиик, тустуук;
9.      -ҕай (-ҕэй, -ҕой, -гэй): сатаҕай, самнаҕай;
10.      -хай (-кэй, -хой, -көй): килэҥкэй, чаҕылхай;
11.      -ҕэр (-гэр, -ҕор, -гөр): бөкчөгөр, хончоҕор;
12.      -гыр (-гир, -гур, -гүр): бэкигир, чулбугур;
13.      -мтыа (-мтиэ, -мтуо, -мтүө): тиритимтиэ, тулуйумтуо;
14.      -мтаҕай (-мтэҕэй): кычыгыламтаҕай, кыыһырымтаҕай;
15.     -мсах (-мсэх, -мсох, -мсөх, -мсык, -мсик, -мсук, -мсүк): куттамсах, сонумсах;
16.     -нньаҥ (-нньэҥ): иистэнньэҥ, хаалынньаҥ;
17.      -тыҥы (-тини, -дыҥы, -дини): киһитиҥи, оҕонньордуну;
18.      -сыар (-сиэр, -суор, -сүөр): мэниксиэр, үрдүксүөр.
&lt;/poem&gt;

== Сэдэхтик туттуллар сыһыарыылар: ==

&lt;poem&gt;
1.      -к: турук, түҥэтик, ыҥырык, тиһик;
2.      -х: кыах, сэрэх, үлэх, саҕах, үөскэх;
3.      -л: абырал, анал, баттал, дьаһар, оҥкул;
4.      -с: барылас, үрүҥэс, буккаас;
5.      -лык: хабылык, ыанньык;
6.      -лта (-лтэ): дьаһалта, тэрилтэ, салалта;
7.      -ҕас (-ҕэс, -ҕос, -ҕөс): бутугас, кытаҕас;
8) -ҕан (-ҕэн, -ҕон, -ҕөн, -хан, -хон, -көн): ахтылҕан,күрүлгэн, сытыган;
9) -аан (-ээн, -оон, -өөн): ахсаан, иирээн, сүүрээн;
10) -ма (-мэ, -мо, -мө, -ба, -бэ, -бо, -па, -пэ, -по, -пө):кичэмэ, аппа, хатарба;
11.      -мах (-мэх, -мох, -мөх, -бах, -бэх, -бох, -бөх, -пах, -пох, -пэх, -пөх): таамах, үтүмэх;
12.      -мта (-мтэ, -мто, -мтө): болҕомто, эргимтэ;
13.      -мньы (-мньи, -мньу, -мньү): кыһамньы, айымньы, хоромньу;
14.      -а (-э, -о, -ө): кыһа, туура, көнө;
15.      -м: биһирэм, илим, сабардам, төрүм;
16.      -р: андаҕар, томтор;
17.      -ыыр (-иир, -уур, -үүр): көлүүр, булкуур, эргиир;
18.      -ыар (-иэр, -уор, -үөр): аргыар, дьаныар:
19.      -ыах (-иэх, -уох, -үөх): аҕыныах, кэһиэх, төрүөх;
20.      -ыас (-иэс, -уос, -үөс): тардыас, тэбиэс;
21.      -ыат (-иэт, -уот, -үөт): байылыат, сыһыат;
22.      -аайы (-ээйи, -өөйү, -оойу): кураайы, оҥоойу, үүнээйи;
23.      -быр (-бар, -бур, -бүр): даҕаамыр, салҕабыр;
24.      -мар (-мэр, -мор, -мөр): соһумар, хаһымар;
25.      -ҕа (-гэ, -ҕо, -гө): билгэ, дьапталҕа;
26.      -ха (-кэ, -хо, -кө): өрүскэ, тырыыҥка;
27.      -гы (-ги, -гу, -гү, -кы, -ки): өксөкү, сутаакы, харгы;
28.      -лаҥ (-лэҥ, -лоҥ, -лөҥ): кистэлэҥ, күһэлэҥ; 
29.      -даһын (-дэһин, -доһун, -дөһүн): кырадаһын, үүдэһин;
30.      -ыйа (-ийэ, -уйа, -үйэ): батыйа, кытыйа;
&lt;/poem&gt;
== Өлүктүйбүт сыһыарыылар: ==
&lt;poem&gt;
1.     -аа (-ээ, -оо, -өө): сылаа, утаа;
2.      -ыа (-иэ, -уо, -үө): бүрүө, кэлгиэ;
3.      -й: туорай, эмиий;
4.      -н: салгын, умсан;
5.      -ҥ: бастын, көрүҥ;
6.      -т: булт, быһыт, сирдьит;
7.      -аах (-ээх, -оох, -өөх): мунаах, мэнээк, куоһаах;
8.      -аал (-ээл, -оол, -өөл): хатаал, хотоол;
9.      -аар (-ээр, -оор, -өөр): аҥаар, мичээр;
10.      -аас (-ээс, -оос, -өөс): булкаас, тоҕоос;
11.      -аат (-оот): боллороот, кырбаат, хахсаат;
12.      -ыыс (-уус, -иис, -үүс): бытырыыс, кэрдиис;
13.      -һа (-һэ, -һо, -сэ): кыраһа, хоноһо, кэлимсэ;
14.      -ча (-чэ, -чо, -чө): кэтинчэ, буомча, ытарча, төрүтчэ;
15.      -ҥа (-ҥэ): араҥа, сардаҥа, ыйдана;
16.     -на (-нэ): дьирибинэ, сүгэргэнэ;
17.      -ран (-рэҥ, роҥ, -рөн): дэгэрэҥ, мэччирэҥ;
18.     -рык (-рик): моойторук, титирик;
19.      -дай (-дэй): ардай, кыһыытай;
20)  -гах (-гэх, -ках, -кэх): дойҕох, сэргэх;
21.      -нах (-нэх, -нох, -нөх): ириэнэх, кураанах;
22.      -ыын (-иин, -уун, -үүн): көһүүн, намыын;
23.      -ыан (-иэн, -уон, -үөн): дирбиэн;
24.      -сын (-син): эрбэһин, харбаһын;
25.      -сөх (-сэх): күлбүһэх, эмсэх;
26.      -чах (-чэх, -чох, -чөх): бааччах, иирчэх;
27.      -чык (-чик, -чук, -чүк): бүүрчүк, кэрчик, аччык;
28.      -ман (-мэн, -бан, -бэн): ойбон, кыламан;
29.      -һар (-һэр): алыһар, сүгэһэр;
30.      -йах (-йэх): иитийэх, күрүөйэх;
31.      -ньах (-ньэх): мунньах, эминньэх;
32.      -ньык (-ньик): көрүнньук, ыанньык;
33.      -чы (-чи): бүөмчү, күөмчү;
34.      -ы (-и, -у, -ү): сытыары, былдьыры;
35.      -май (-мэй): барамай, ыамай.
&lt;/poem&gt;

Саха тыла — &quot;аһаҕас&quot; тутуллаах тыл: биир тылга икки-үс, онтон да ордук сыһыарыы сыстыан сөп; туйахтаахтар, тоноҕостоохтор, хаппардаахтар, сыыллааччылар, кэбинээччилэр, салаллыныы (биол.), көхтөөхтүйүү (биол.), сиэмэхситтийии (биол.), тэҥнэһимии (мат.) - &quot;неравенство&quot; уо.д.а.


Иккиһинэн, хас да тылынан бэриллэр холбуу тиэрминнэр:

а) аан дойду, бас билии, кыһыл көмүс, харах иччитэ, ынах тыла, баҕа батаһа уо.д.а.

б) икки онтон да ордук тылларынан бэриллэр тылбаас тиэрминнэрэ: сэрии сэбэ, тулалыыр эйгэ, олох илгэтэ, сэриилээн ылыы, уларыта тутуу, уларытан тэрийии, үлэтэ суох хаалыы, иһитиннэрэн-биллэрэн иһии, тутулуга суох буолуу, сыананы босхо ыытыы, сирэй бас билии, тэҥэ суох атастаһыы. Бу иһигэр сороҕо тылбаастанар, сороҕо тылбаастаммакка киирии тылынан бэриллэр тиэрминнэр баар буолуохтарын сөп: эйэлээх дуогабар, төрүт сокуон, былааһы бэйэҕэ туһаныы, кэтэх хаһаайыстыба, хардары былаан уо.д.а.


Үсүһүнэн, паараласпыт тылларынан бэриллибит тиэрминнэр: майгы-сигили, быһыы-майгы. билии-көрүү, сиэр-силик, күн-дьыл, өлөрүү-өһөрүү, өй-санаа о.д.а.

Төрдүһүнэн, саха тылыгар баар тардыы ситимэ тиэрмини үөскэтэр ньыма быһыытынан эмиэ туттуллуон сөп: бэриниилээҕэ, түмсүүлээҕэ, арааһа (хаалара), хабараана (үлтүрүйүмтүөтэ), сорунуулааҕа, түргэнэ, кырдьыга, туспата, уратыта о.д.а.

Бэсиһинэн, тиэрмин суолтатыгар киэҥник туттуллубат буолбут (эргэрбит, эбэтэр эргэрэн эрэр) тыллары сөргүтүү. Холобурдары биология салаатыттан аҕалабыт: урума (облик), аҥардам (половая клетка), тыһы аҥардам- (пол женский), олбуор (место обитания), карпа урумата (карпообразные) о.д.а. Саха тылыгар киэҥник туттуллубат тыллар* элбээһиннэрэ саха үгэс буолбут дьарыгыттан, төрүт олоҕуттан-дьаһаҕыттан тэйиитин кытта сибээстээх этэ.

Алтыһынан, түөлбэ тыллары тиэрмин өйдөбүлүгэр туттуу: көрүҥ үөдэҥэ (подвид), дооҕуй (клещ), сыаҕай (кокон), маскаалай (лемяга), бөллөөт, бөллөөҥкө (яйцо, болтун) о.д.а.

Сэттиһинэн, тоҕоостоох түбэлтэтигэр тыллары силбээн туттуу ньымата эмиэ баар буолуон сөп. Холобурдары эмиэ биология салаатыттан ылабыт: төбөтүөс (головогрудь), төбөтүөс куйаҕа (головогрудный щит), илинтүөс (переднегрудь), уонатах рактар (десятиногие раки) о.д.а.

Ахсыһынан, саха тыла бэйэтин төрүт суолтатын уларытан тиэрмин өйдөбүллэнэр. Тыл, үгэс курдук, көспүт суолтатыгар тиэрмиҥҥэ кубулуйар. Холобур, салаа диэн тыл төрүт суолтата &quot;мас салаата&quot;, &quot;өрүс салаата&quot; эҥин диэн туох эмэ салаатын бэлиэтиир суолталааҕа. Билигин &quot;отрасль&quot; диэн общественнай-политическай суолталанна.

Эбии холобурдар: сабыдыал (влияние), иэс (долг), тэтим (темп), түһүмэх (раздел), тосхол (принцип), тиһик (система) о.д.а.

Манна тиэрмин курдук өйдөнөр көспүт суолта саха тылын төрүт да, үөскэтиллибит да суолтатыттан тутулуга суох атын тыл (чуолаан нуучча тылын) сабыдыалынан үөскүүр. Бу тыл саха төрүт тыла буолан баран, сахаҕа суох наука өйдөбүллэрин бэлиэтииринэн уратылаах. Онон бу ньыма тиэрминнэри олохтуурга олус хомоҕой.


Гуманитарнай чинчийэр институт таһаарбыт ''Сахалыы тиэрмини оҥоруу'' кинигэттэн, Дьокуускай, 1995

[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ төннүү]]
[[Category:Тыл үөрэҕэ]]
[[Category:1995]]</text>
      <sha1>4fgi197tprv3gf4to9bdltgzip3eg89</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Копырин Николай Захарович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119</id>
    <revision>
      <id>7558</id>
      <parentid>6534</parentid>
      <timestamp>2023-11-30T00:52:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* Номуукаҕа үлэлэрэ */</comment>
      <origin>7558</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4550" sha1="2zl6stdc8dy5blx78hn47hpr2mnvbvu" xml:space="preserve">[[File:Kopyrin NZ.jpg|thumb|Копырин Н.З. (2008)]]
'''Копырин Николай Захарович''' — Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС НА Сибиирдээҕи салаатын үтүөлээх бэтэрээнэ, филология номуукатын хандьыдаата, литературовед, критик. Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа.

Ахсынньы 5 күнүгэр 1923 сыллаахха Уус-Алдан Өнөрүгэр төрөөбүтэ. 1953 с. Саха педагогическай институтун филология факультетын бүтэрбитэ. 1961 сылга диэри аҕыс кылаастаах оскуолаҕа учууталынан уонна дириэктэринэн үлэлээбитэ.

1963 сылтан тыл, литература уонна история институтугар улэлиир (билиҥҥитэ тылы чинчийэр институт). 1968 сыллаахха &quot;Поэтическое творчество С.Р. Кулачикова-Элляя&quot; тиэмэҕэ кандидатскай диссертациятын көмүскээбитэ. 1982 с. &quot;Литература народов СССР&quot; диэн идэҕэ старший научный сотрудник аата иҥэриллибитэ.

Копырин алта монография уонна научнай-популярнай ыстатыйалар биэс хомуурунньуктарын ааптара. &quot;Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара&quot; диэн үлэтэ (сахалыы уонна нуччалыы тахсыбыта) омук тылынан дьүһүйүүтүн уратыларын ырытар. 

Н.3. Копырин саха суруйааччыларын уонна уопсастыбаннай диэйэтэллэрин үтүө ааттарын сөргүтүүгэ үлэлээбитэ. 1996 с. «В.В. Никифоров-Күлүмнүүр» диэн саха литератууратын төрүттээчилэртэн биирдэстэрин туһунан монографияны таһаарбыта. 1999 с. «Н.Н.Павлов-Тыаhыт» диэн үлэтин бэчээттэппитэ. Манна саха литератууратыгар, ноуукатыгар уонна култууратыгар биллэр-көстөр суолу хаалларбыт, аанньа ахтыллыбатах прозаик, литератуура криитигэ, тылбаасчыт, лексикограф туһунан суруйбута.

Учуонай олоҕун тиһэх сылларыгар дылы үлэлээбитэ. «Литература Якутии на современном этапе, 1980-1990-е гг.» диэн 2002 сыллаахха тахсыбыт хомуурунньукка киирбит уочаркатыгар аныгы поэзия уратыларын, хайысхаларын, тосхоллорун көрдөрбүтэ. 

Н.З. Копырин өрөспүүбүлүкэ биир биллэр публицииһэ этэ. Сиэр-майгы, чэгиэн олох, бэйэҕэ уонна тулалыыр дьоҥҥо эппиэтинэстээх сыһыан туһунан 200-тэн тахса ыстатыйаны бэчээттэппитэ.

«Кавкааһы көмүскэл иһин», «Варшааваны босхолооһун иһин», «Берлиини ылыы иһин», «Германияны кыайыы иһин», мэтээллэринэн, орденом «Аҕа Дойду Улуу сэриитин» уордьанын II истиэпэнинэн наҕараадаламмыта. 

Учуонай 2011 сыл сайыныгар суох буолбута.

* [http://www.sakha.gov.ru/print.asp?c=5019 Официальный сервер органов власти РС(Я)]

== Публицистика ==
* [[Интеллигенциябыт көмүс биһигин харыстыахха (Копырин Н. З.)|Интеллигенциябыт көмүс биһигин харыстыахха]] Ыстатыйа.

== Билимҥэ үлэлэрэ ==
* [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]], монография
* [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ төннүү]]

[[Категория:Кириитиктэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]</text>
      <sha1>2zl6stdc8dy5blx78hn47hpr2mnvbvu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Охлопкова Венера</title>
    <ns>0</ns>
    <id>120</id>
    <revision>
      <id>4610</id>
      <parentid>814</parentid>
      <timestamp>2011-10-17T13:48:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4610</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="230" sha1="9hmckx1xphnm8foc2n21bwphlxdkaqj" xml:space="preserve">&quot;Киин куорат&quot; хаһыат суруналыыһа

[[Тылбаас - саха тылын кыһалҕата]]

[[Категория:Тылбаас]]
[[Категория:Тыл үөрэҕэ]]
[[Category:Сахалыы]]</text>
      <sha1>9hmckx1xphnm8foc2n21bwphlxdkaqj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дьүөрэ (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>121</id>
    <revision>
      <id>4900</id>
      <parentid>3498</parentid>
      <timestamp>2011-12-21T13:26:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4900</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="871" sha1="srfqj7gq1yplbsvo283yy5ju7195ug7" xml:space="preserve">{{poem-on|Дьүөрэ}}
Куобаҕы-кииһи,

Балыгы-барааны,

Хотойу-кутуйаҕы,

Бөрөнү-Бөтүүгү,

Улары-оҕуһу,

Эһэни-киһини,

Сылгыны-чыычааҕы - 

Барыларын наардаан,

Бииргэ дьиэлээн,

Ойбонтон уулатан,

Ороҥҥо утутан,

Олоххо олордон,

Биир аһынан минньигэһиргэтэн,

Бииргэ иитэр биллибэт.

Бары тус-туһугар

Иннилэрин көрүнүөхтэрэ,

Истэрин сананыахтара, 

Илин былдьаһыахтара,

Иирсэн барыахтара...
{{poem-off|1926}}

[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>srfqj7gq1yplbsvo283yy5ju7195ug7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>От-мас тыллыыта (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>122</id>
    <revision>
      <id>5783</id>
      <parentid>3817</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T06:40:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5783</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4929" sha1="t75zff15asj5fiwq72f636j4cn01wdf" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Оскуолаҕа (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[Өй, сүрэх икки мөккүөрэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]→
 | notes      = 
}}


== ОТ-МАС ТЫЛЛЫЫТА ==


=== НЬУРГУҺУН ===

&lt;poem&gt;
Номоҕон ньуурдаах, 
Ньулугур уҥуохтаах 
Ньуучча кыыс оҕото 
Ньургуллан турарын курдук, 
Ньургуһун күөх от 
Ньургуутуу үүннэ.
&lt;/poem&gt;
 

=== СИБЭККИ ===

&lt;poem&gt;
Кийиит дьахталлар 
Киэргэл симэхтэрин кэтэн 
Кэҕиһэ иһэллэрин курдук, 
Кэрэ-дьикти сибэккилэр 
Кэмэ суох кэчигирэстилэр.

Кыһыл-күөх таҥастаах
Кыыс дьахталлар
Кыабакаларын симэҕин
Кылыгырата иһэллэрин курдук,
Кырасыабай сибэккилэр
Кыама суох кырдьыгынастылар. 

Эниэ-эниэ сирдэр, 
Эҥин-эҥин буолбут 
Эдэр дьахталлар 
Эриэн оҕуруолаах 
Этэрбэстэрин симэҕин курдук, 
Эҥин-дьикти симэхтэннилэр.

Кытах-кытах сирдэр,
Кырса кыыл
Кыабакатын түүтүн курдук,
Кыһыл-күөх  кырыстаннылар. 

Үтүө-үтүө хонуулар, 
Үүс кыыл өрөҕөтүн көрдүк, 
Үчүгэй сибэккинэн 
Өрүтэ астылар.
&lt;/poem&gt;


=== ОТ ҮҮНҮҮТЭ ===

&lt;poem&gt;
Талыы-талыы хадыһалар,
Таарбаҕан кыыл
Таманын курдук,
Талыы отунан
Таһымныы таҕыстылар. 

Саргылаах хадыһалар, 
Саарба кыыл
Самыытын түүтүн курдук, 
Саарыгыран бардылар.

Дьоруо ат
Тобугунан охсуллар
Нуолур солко от
Торолуйа үүннэ.
 
Хаамыылаах ат 
Харытыгар хатыллар 
Хампа-ньаассын от 
Хамныы таҕыста. 

Сүүрүк ат 
Сүһүөҕэр сөрүөстэр 
Сүмэлээх күөх от 
Сүүнэтийэ үүннэ.
&lt;/poem&gt;


=== ТАЛАХ, МАС КӨҔӨРҮҮТЭ ===

&lt;poem&gt;
Кэриэрэн-хатыран турбут 
Кэҥкэмэлээх киҥкил хара тыа, 
Киис кыыл кутуругун 
Кэдирги туппут курдук, 
Киистэ анньан киэркэйдэ.

Томторҕолоох күөмэйдээх, 
Торумтуйбут бытыктаах, 
Томороон уҥуохтаах, 
Тойот-түһүмэт дьон 
Толкуйдаһа туралларын курдук, 
Томороон лоҥкур тиит 
Тоҥон-хатан турбут бэйэтэ 
Толуу-лоһуор туорахтанна, 

Муоднай солкону 
Мотуоктуу туппут курдук, 
Моймо күөх мутукчаланна. 

Иинэн-хатан турбут 
Титирик-тиит мас, 
Тииҥ кыыл кутуругун 
Тэҥилии ыйааттаабыт курдук, 
Тэтэркэй киистэлэннилэр. 
Хатыран-кууран турбут 
Хатыҥ мастар, 
Хатын дьахталлар 
Ханна эрэ бараары, 
Харыһыктаах таҥастарын 
Хаттанан бараннар, 
Ханардаһан иһэллэрин курдук, 
Харбалдьын-хампа сэбирдэхтэннилэр. 

Анысханнаах тымныыга 
Арҕам-тарҕам хаппыт 
Адаархай талахтар
Алгыстаах таҥастанан
Айгыраһан хааллылар. 

Хаар-хахсаат күҥҥэ 
Хатыы-түтүү кына 
Хараара хатан хаалбыт 
Хара ыарҕа 
Хампа-силик буолла.

Буурҕа-бурҕаат күҥҥэ
Букур-такыр буола
Буомуран турбут
Буоппал сэппэрээк
Будьуруйа көҕөрдө. 

Дьэрэкээннээх этэрбэстээх 
Дьэллик тоҥус оҕолоро 
Дьиэрэҥкэйдэһэ иһэллэрин курдук, 
Дьэрэкээн отон уктара 
Дьэрэлэспит үнүгэстэннилэр.

Кыһын кыыдааныгар
Кырыа хаар анныгар
Кыранан сыппыт
Кыра от-мас
Кырасыабай өҥнөнөн
Кытыгыраһан таҕыстылар.


&lt;/poem&gt;


[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>t75zff15asj5fiwq72f636j4cn01wdf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Российскай Федерация холуобунай кодекса</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123</id>
    <revision>
      <id>4105</id>
      <parentid>835</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T20:26:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.33</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 13 ыстатыйа Буруйу оҥорбут дьону биэрии */</comment>
      <origin>4105</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14238" sha1="srig6l8uw74vju8lcusa3x600psyi6d" xml:space="preserve">
== УОПСАЙ ЧААҺА ==
 

=== I САЛАА.ХОЛУОБУНАЙ СОКУОН ===

==== 1 баһа Российскай Федерация Холуобунай кодексын   соруктара уонна бириинсиптэрэ ====


===== 1 ыстатыйа. Российскай Федерация Холуобунай суута-сокуона =====

1. Российскай Федерация Холуобунай суута-сокуона бу Кодекстан турар. Холуобунай эппиэтинэһи көрөр саҥа сокуоннар бу Кодекска киириэх тустаахтар.
2. Бу Кодекс Российскай Федерация Төрүт сокуонугар итиэннэ норуоттар икки ардыларынааҕы быраап уопсай билиниллибит бириинсиптэригэр уонна нуормаларыгар олоҕурар.

=====2 ыстатыйа  Российскай Федерация Холуобунай кодексын соруктара=====
1.Бу Кодекс соруктарынан киһи уонна гражданин быраабыгар итиэннэ көҥүлүгэр, бас билиигэ, уопсастыба бэрээдэгэр уонна уопсастыба куттала суох буолуутугар, тулалыыр эйгэҕэ, Российскай Федерация Төрүт сокуонун тутулугар буруйу оҥорор суудайыылартан көмүскээһин, киһи-аймахха эйэни уонна куттал суох буолуутун хааччыйыы, ону тэҥэ буруйу оҥорууттан сэрэтии буолаллар.
2.Ыйыллыбыт соруктары олоххо киллэрэргэ бу Кодекс холуобунай эппиэтинэс төрүтүн уонна бириинсиптэрин олохтуур, лиичинэскэ, уопсастыбаҕа эбэтэр судаарыстыбаҕа ханнык кутталлаах дьайыылар буруйу оҥоруунан билиниллэллэрин быһаарар уонна буруйу оҥоруу иһин накаастабыл көрүҥүн уонна холуобунай-правовой майгылаах атын миэрэлэри олохтуур.

=====3 ыстатыйа Сокуоннас бириинсибэ=====
1.Дьайыы буруйа уонна ол буруйга тардыллыан төһө сөптөөҕө, атын да холуобунай-правовой содуллара бу Кодексынан эрэ быһаарыллаллар.
2.Холуобунай сокуону ханыылаан көрөн (по аналогии) туттар көҥүллэммэт.

=====4 ыстатыйа Гражданнар сокуон иннигэр тэҥ буолууларын бириинсибэ=====
Буруйу оҥорбут дьон сокуон иннигэр бары тэҥнэр уонна холуобунай эппиэтинэскэ эр киһититтэн, дьахтарыттан, араасатыттан, омутуттан, тылыттан, төрдүттэн-ууһуттан, баайыттан-дуолуттан уонна дуоһунаһыттан, олорор сириттэн, итэҕэлгэ сыһыаныттан, итэҕэбилиттэн, уопсастыба ханнык холбоһугар турарыттан уонна да атын түгэннэртэн тутулуга суох тардыллаллар.

=====5 ыстатыйа Буруйу оҥоруу бириинсибэ=====
1.Уопсастыбаҕа кутталлаах уонна кутталлаах содуллаах дьайыы (дьайбат буолуу) иһин холуобунай эппиэтинэскэ буруйу оҥорбута биллибит эрэ киһи тардыллар.
2.Буруйа суохтан тахсыбыт хоромньу иһин холуобунай эппиэтинэскэ тардыы көҥүллэммэт.

=====6 ыстатыйа Кырдьыктаах буолуу бириинсибэ=====
1. Буруйу оҥорбут киһиэхэ туттуллар накаастабыл уонна холуобунай-правовой майгылаах атын да миэрэлэр кырдьыктаах буолуохтаахтар, ол эбэтэр буруйу оҥоруу уопсастыбаҕа кутталын майгытыгар уонна истиэпэнигэр, оҥоһуллубут быһыытыгар-майгытыгар итиэннэ буруйдаах лиичинэһигэр сөп түбэһиэхтээхтэр.
б
2. Ким да биир буруйу оҥоруу иһин икки төгүл холуобунай эппиэтинэһи сүгүөн сатаммат.

=====7 ыстатыйа Киһилии буолуу бириинсибэ=====
1.Российскай Федерация Холуобунай суута-сокуона киһиэхэ куттал суох буолуутун хааччыйар.
2.Буруйу оҥорбут киһиэхэ туттуллар накаастабыл уонна холуобунай-правовой майгылаах атын миэрэлэр	киһи достоинствотын түһэрэр эбэтэр киһини эт-хаан өттүнэн эмсэҕэлэтэр сыала суох буолуохтаахтар.


===== 8 ыстатыйа Холуобунай эппиэтинэс төрүтэ =====

Холуобунай эппиэтинэс төрүтүнэн бу Кодексаҕа көрүллүбүт буруйу оҥоруу састаабын ханнык баҕарар бэлиэтэ баар дьайыыны оҥоруу буолар.
2 баһа Холуобунай сокуон кэмҥэ-кэрдиискэ уонна эйгэҕэ дьайыыта
=====9 ыстатыйа Холуобунай сокуон кэмҥэ-кэрдиискэ дьайыыта=====
1.Буруйу оҥоруу уонна буруйга тардыллыы ол дьайыы оҥоһуллубут кэминээҕи холуобунай сокуонунан быһаарыллар.
2.Буруйу оҥоруу буолар бириэмэтинэн, содула хаһан буоларыттан тутулуга суох, уопсастыбаҕа кутталлаах дьайыы (дьайбат буолуу) буолар бириэмэтэ билиниллэр.
=====10 ыстатыйа Холуобунай сокуон төттөрү күүһэ=====
1. Буруйу оҥорор дьайыыны туоратар, накаастабылы сымнатар эбэтэр атын да көрүҥүнэн буруйу оҥорбут киһи балаһыанньатын
7
чэпчэтэр холуобунай сокуон төттөрү күүстээх, атыннык эттэххэ, туһааннаах дьайыылары маннык сокуон күүһүгэр киириэр диэри оҥорбут, ол иһигэр накаастабылы боруостуур эбэтэр боруостаабыт, ол эрээри суутунан буруйдана сылдьыбыт дьоҥҥо тарҕанар. Накаастабылы күүһүрдэр эбэтэр атын да көрүҥүнэн киһи балаһыанньатын мөлтөтөр буруйу олохтуур холуобунай сокуон төттөрү күүһэ суох.
2. Өскөтүн саҥа холуобунай сокуон накаастана сылдьар киһи дьайыытын чэпчэтэр буоллаҕына, маннык накаастабыл саҥа холуобунай сокуонунан көрүллүбүт болдьох иһинэн кылгыахтаах.
=====11 ыстатыйа Холуобунай сокуон Российскай Федерация сиригэр-уотугар буруйу оҥорбут дьоҥҥо сыһыаннаах дьайыыта=====
1.Российскай Федерация сиригэр-уотугар буруйу оҥорбут киһи бу Кодексынан холуобунай эппиэтинэскэ тардыллар.
2.Российскай Федерация сиригэр-уотугар баар ууга эбэтэр салгыҥҥа оҥоһуллубут буруйу Российскай Федерация сиригэр-уотугар оҥоһуллубутунан билиниллэр. Бу Кодекс дьайыыта континентальнай шельфкэ уонна Российскай Федерация ураты экономическэй зонатыгар оҥоһуллубут буруйдарга тарҕанар.
3.Өскөтүн Российскай Федерация норуоттар икки ардыларынааҕы дуогабарынан атын көрүү суох буоллаҕына, Российскай Федерация тас өттүгэр аһаҕас ууга эбэтэр салгыҥҥа сыддьар Российскай Федерация хайа эмэ пордун суудунатыгар буруйу оҥорбут киһи бу Кодексынан эппиэтинэскэ тардыллар. Бу Кодексынан Российскай Федерация байыаннай хараабылыгар эбэтэр салгын байыаннай суудунатыгар буруйу оҥорбут киһи, кинилэр ханна сылдьалларыттан тутулуга суох, эмиэ холуобунай эппиэтинэһи сүгэр.

4. Атын судаарыстыбалар дипломатияҕа бэрэстэбиитэллэрэ уонна иммунитетынан туһанар атын гражданнар холуобунай эппиэтинэстэрин туһунан боппуруос, бу дьон Российскай Федерация сиригэр-уотугар буруйу оҥорор түбэлтэлэригэр, норуоттар икки ардыларынааҕы нуормаҕа сөп түбэһиннэрэн быһаарыллар.
=====12 ыстатыйа Холуобунай сокуон Российскай Федерация тас өттүгэр буруйу оҥорбут дьоҥҥо сыһыаннаах дьайыыта=====
1.Российскай Федерация тас өттүгэр буруйу оҥорбут Российскай Федерация гражданнара уонна Российскай Федерацияҕа бастайааннайдык олорор гражданствота суох дьон, өскөтүн кинилэр дьайыьшара ол судаарыстыбаҕа буруйу оҥоруунан уонна кини сиригэр-уотугар оҥоһуллубутунан билилиннэҕинэ, ону тэҥинэн өскөтүн бу дьон атын судаарыстыбаҕа сууттана сылдьыбатах буоллахтарына, бу Кодексынан холуобунай эппиэтинэскэ тардыллаллар. Ыйыллыбыт дьону сууттуурга омук судаарыстыбатын кини сиригэр-уотугар оҥоһуллубут буруйу оҥоруу иһин сокуонунан көрүллүбүт накаастабыл мунугуур саансыйатын аһарар табыллыбат.
2.Өскөтүн Российскай Федерация норуоттар икки ардыларынааҕы дуогабарынан атын көрүү суох буоллаҕына, Российскай Федерация тас өттүгэр баар Российскай Федерация байыаннай чаастарыгар сулууспалааччылар атын судаарыстыба сиригэр-уотугар оҥорбут буруйдарын иһин бу Кодексынан холуобунай эппиэтинэһи сүгэллэр.
3.Российскай Федерация тас өттүгэр буруйу оҥорбут Российскай Федерацияҕа быстах олорор атын омук гражданнара уонна гражданствота суох дьон буруйу оҥоруулара Российскай Федерация интэриэһин утары хайысхалаах түбэлтэтигэр итиэннэ Российскай Федерация норуоттар икки ардыларынааҕы дуогабарынан
көрүллүбүт    түбэлтэтигэр,	өскөтүн    кинилэр    атын    омук
судаарыстыбатыгар сууттамматах уонна Российскай Федерация сиригэр-уотугар холуобунай эппиэтинэскэ тардыллар буоллахтарына, бу Кодексынан холуобунай эппиэтинэскэ тардыллаллар.

=====13 ыстатыйа Буруйу оҥорбут дьону биэрии=====
1.Атын омук судаарыстыбатын сиригэр-уотугар буруйу оҥорбут Российскай Федерация гражданнара ол судаарыстыбаҕа бэриллибэттэр.

2.Российскай Федерация тас өттүгэр буруйу оҥорбут Российскай Федерация сиригэр-уотутар баар атын омук гражданнара уонна гражданствота суох дьон Российскай Федерация норуоттар икки ардьшарынааҕы дуогабарыгар сөп түбэһиннэрэн, холуобунай эппиэтинэскэ тардылларга эбэтэр накаастабылы боруостуурга атын омук судаарыстыбатыгар бэриллиэхтэрин сөп.

[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ төннүү]]
[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]</text>
      <sha1>srig6l8uw74vju8lcusa3x600psyi6d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көҥүл (Аскалон Павлов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>124</id>
    <revision>
      <id>4908</id>
      <parentid>4907</parentid>
      <timestamp>2012-01-08T11:45:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4908</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1270" sha1="psi7jjd87bsmplb0rplk9lifs1fhqo9" xml:space="preserve">{{poem-on|Көҥүл}}
&lt;poem&gt;
Сүүс киһиэхэ сүгүрүйэн
Тоҥхоруҥнуох кэриэтэ
Бэргэн буулдьа аһылыга
Буолбут быдан, быдан ордук.

Сүүс омукка үтүрүллэн
Хам баттаныах кэриэтэ
Кырыктаахтык кыргыспыппыт
Быдан ордук, оннук ордук.

Көҥүл! Көҥүл! Көҥүл!
Биһиэхэ күндү!
Көҥүл! Көҥүл! Көҥүл!
Биһиэхэ үрдүк!

Былаҕайга былдьаммакка,
Быстах суолу тутуспакка,
Хааччах суолу тумна куота
Сатаабыт быдан ордук, оннук ордук.

Олохпутун сөхсүнэммит,
Омукпутун сөргүтэммит,
Очуос тааска бары бииргэ
Ыттыбыппыт быдан ордук,
Оннук, оннук.

Көҥүл! Көҥүл! Көҥүл!
Биһиэхэ күндү!
Көҥүл! Көҥүл! Көҥүл!
Биһиэхэ үрдүк!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Аскалон Павлов]]
[[Категория:Саха ааптардара|Аскалон Павлов]]</text>
      <sha1>psi7jjd87bsmplb0rplk9lifs1fhqo9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуона</title>
    <ns>0</ns>
    <id>125</id>
    <revision>
      <id>3991</id>
      <parentid>843</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:29:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3991</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2100" sha1="o67u8fwq8h2c4e7ycgnkwzij0e2n2yq" xml:space="preserve">САХА ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭТИН ҮРДҮКҮ СЭБИЭТЭ 1992 СЫЛ МУУС УСТАР 4 КҮНҮГЭР ЫЛЫММЫТА

== САХА ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭТИН ТӨРҮТ СОКУОНА ==

&lt;poem&gt;
(Саха Өрөспүүбүлүкэтин
1994 сыл тохсунньу 26 күнүнээҕи,
1994 сыл муус устар 20 кунүнээҕи,
2000	сыл от ыйын 7 күнүнээҕи,
2001	сыл бэс ыйын 15 күнүнээҕи,
2001	сыл от ыйын 17уонна 18 күннэринээҕи,
2002	сыл тохсунньу 28 күнүнээҕи, 2002 сыл кулун тутар 6 күнүнээҕи,
2002	сыл муус устар 29 күнүнээҕи,
2003	сыл от ыйын 10 күнүнээҕи,
2006	сыл муус устар 25 күнүнээҕи,
2007	сыл олунньу 14 күнүнээҕи сокуоннарынан уларытыылары уонна эбиилэри киллэрэн туран)
'''(2002 сыл алтынньы 17 күнүнээҕи эрэдээксийэтинэн)'''
&lt;/poem&gt;
*[[Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун Преамбулата]]
*[[Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун Бастакы түһүмэҕэ]]
*[[Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун Иккис түһүмэҕэ]]
*[[СӨ Төрүт Сокуонун эрэдээксийэтин туһунан СӨ Сокуона, С 445-II №-дээх]]
*[[&quot;СӨ Төрүт Сокуонун тиэкиһин эрэдээксийэтин туһунан&quot; СӨ Сокуонун туһунан СӨ Ил Түмэнин уурааҕа, С 446-II №-дээх]]
*[[&quot;СӨ Төрүт Сокуонун тиэкиһин эрэдээксийэтин туһунан&quot; СӨ Сокуонун туһунан СӨ Президенын ыйааҕа, 575 №-дээх]]

[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ төннүү]]
[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:Төрүт сокуон]]</text>
      <sha1>o67u8fwq8h2c4e7ycgnkwzij0e2n2yq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун Преамбулата</title>
    <ns>0</ns>
    <id>126</id>
    <revision>
      <id>3992</id>
      <parentid>847</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:29:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3992</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2979" sha1="4d1vq1lewx0qdjun6r5e3vjyrsrtpsm" xml:space="preserve">Биһиги, Саха Өрөспүүбүлүкэтин элбэх омуктаах бар дьоно,

өрөспүүбүлүкэ ааспыт кэмин устатыгар төрүттэнэн кэлбит судаарыстыбатын са-йыннарар дьулууру ТУРУОРСАН,

өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбатын суверенитетын туһунан Дэкэлэрээссийэҕэ ТИРЭҔИРЭН,

өрөспүүбүлүкэни Төрүт Сокуоҥҥа уонна дуогабардаһыы сыһыаннаһыытын тускулугар олоҕурар Российскай Федерация субъегынан БИЛИНЭН,

бэйэ дьылҕатын көнүллүк быһаарыныыга уонна тэҥ бырааптаныыга аан дойду бүттүүн билиммит быраабын олоххо КИЛЛЭРЭН,

өрөспүүбулүкэни сайыннарыыга ааспыт көлүөнэ үтүөлэрин ЫТЫКТААН,

биликки уонна кэлэр көлүөнэ иннигэр ытык иэһи толорууга ОЛОҔУРАН,

дэмэкэрээтийэ ирдэбцлинэн олорор уопсастыба тускулунан САЛАЙТАРАН,

өрөспүүбүлүкэ бар дьонун аракаччылыыр уонна кини тус бэйэтин суолунан сайдарын туһугар КЫҺАНАН,

өрөспүүбүлүкэ бары гражданнарын көҥүлгэ, тэҥ буолууга, эйэҕэ, сайдыыга баҕаларын уонна дьулуурдарын ЭТЭН,

бу Төрүт Сокуону ЫЛЫНАБЫТ уонна ону инникитин Саха Өрөспүүбүлүкэтин — Российскай Федерация састаабыгар киирэр судаарыстыба Төрүт Сокуонунан билинэбит.

*[[Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун Преамбулата]]
*[[Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун Бастакы түһүмэҕэ]]
*[[Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун Иккис түһүмэҕэ]]
*[[СӨ Төрүт Сокуонун эрэдээксийэтин туһунан СӨ Сокуона, С 445-II №-дээх]]
*[[&quot;СӨ Төрүт Сокуонун тиэкиһин эрэдээксийэтин туһунан&quot; СӨ Сокуонун туһунан СӨ Ил Түмэнин уурааҕа, С 446-II №-дээх]]
*[[&quot;СӨ Төрүт Сокуонун тиэкиһин эрэдээксийэтин туһунан&quot; СӨ Сокуонун туһунан СӨ Президенын ыйааҕа, 575 №-дээх]]

[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ төннүү]]
[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:Төрүт сокуон]]</text>
      <sha1>4d1vq1lewx0qdjun6r5e3vjyrsrtpsm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сайа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>127</id>
    <revision>
      <id>7214</id>
      <parentid>7213</parentid>
      <timestamp>2020-03-28T15:38:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Наталья Михалёва-Сайа</username>
        <id>1565</id>
      </contributor>
      <origin>7214</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6608" sha1="7m2vq3tlv7ipfshfszkv1agolvqeapk" xml:space="preserve">'''Сайа (Михалева Наталья Владимировна)''' -  поэт уонна прозаик. Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруйааччыларын сойууһун 1994 с. чилиэнэ.
1964 сыллаахха ыам ыйын 9 күнүгэр Сунтаар улууһун Түбэй нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1985 с. Хабаровскайдааҕы култуура институутун бүтэрбитэ. Дойдутугар кэлэн идэтинэн Оройуоннааҕы култуура дьиэтин сүрүннүүр методиһынан үлэлээбитэ.
Наталья Михалева 1987 с. эдэр суруйааччылар Өрөспүүбүлүкэтээҕи XIII-с сүбэ мунньахтарын соһуччу арыйыыта буолбута. Онтон ыла өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар уонна сурунаалларыгар бэчээттэнэр, хас да уус-уран уонна публицистика кинигэлэрин ааптара. 1992 с. тэлэбидиэнньийэ, суруналыыстыка эйгэтигэр үлэлиир. &quot;Саха&quot; Национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа тэлэбидиэнньийэтин эрэдээктэрэ, ыытааччыта
 

&lt;poem&gt;

МИХАЛЁВА НАТАЛЬЯ ВЛАДИМИРОВНА-САЙА

Кинигэлэрэ:
1.	«Тыллыы», хоһооннор хомуурунньуктара, 1994 с. Дьокуускай, “Ситим” изд.
2.	«Бүгүн түүн”, хоһооннор уонна кэпсээннэр хомуурунньуктара, 2000 с. Дьокуускай , “Бичик” изд.
3.	“Күөх ньургуһун”, сэһэн, 2003 с. изд. “Бичик”
4.	“Кистэлэҥ халлааным Айыыта”, хоһооннор хомуурунньуктара, 2006 с. Дьокуускай, “Бичик” изд.
5.	“Аата суох сибэкки”, хоһооннор уонна кэпсээннэр хомуурунньуктара, 2010 с. Дьокуускай, “Бичик” изд.
6.	“Эрэнэ сүрэхпин аһабын”, хоһооннор хомуурунньуктара, 2012 с. Дьокуускай, “Бичик” изд.
7.	“Эрэн миэхэ”, сборник стихов, 2014 с. Дьокуускай, “СМИК-Мастер Полиграфия” изд.
8.	“Попутные ветры”, нууччалыы тылбаастаммыт хоһооннорун хомуурунньуктара, 2014 с. Москва, “Салама” изд.
9.	&quot;Кэпсиэ&quot; кэннэ аһаҕастык&quot;, уочаркалар уонна ыстатыйалар хомуурунньуктара, 2017 с. Дьокуускай, &quot;Бичик&quot; изд.
10.	&quot;Тыыннаах тылбаас&quot;, нууччалыыттан тылбаастаабыт хоһооннорун хомуурунньуга, 2017 с. Дьокуускай, &quot;Көмүөл&quot; изд.
11.     &quot;Алтан сэргэм&quot;, хоһооннор хомуурунньуктара, 2019 с. Дьокуускай, &quot;Көмүөл&quot; изд.

Хомуурунньуктарга:
1. &quot;Суол тоҕойугар&quot; эдэр прозаиктар хомуурунньуктара. 1988 с. Дьокуускайдааҕы кинигэ изд.
2. &quot;Кыталыктар кырдаллара&quot; поэт дьахталлар хоһооннорун хомуурунньуга. 1988 с. Дьокуускайдааҕы кинигэ изд.
3. &quot;Из века в век&quot; кириллица азбукалаах норуоттар поэзияларын хомуурунньуга. 2009 с. Москва, &quot;Пранат&quot; изд.
4. &quot;Поэзия&quot; антология современной литературы народов России.2017 с. Москва, Объединенное гуманитарное издание. 

Хаһыаттарга уонна сурунаалларга:
1987 сыллаахтан Өрөспүүбүлүкэҕэ тахсар бары хаһыаттарга уонна сурунаалларга бэчээттэнэр.
&quot;Общеписательская литературная газета&quot; тахсар, &quot;Звезда&quot;, &quot;Невский альманах&quot;, &quot;Молодой Петербург&quot; сурунаалларга бэчээттэммитэ. 
Кыргыстан, Башкортостан, Татарстан литературнай сурунаалларыгар уонна хаһыаттарыгар тахсыбыта.
Элбэх кинигэлэри хомуйан оҥорууга уонна редакциялааһыҥҥа үлэлиир. Олортон ордук бэлиэлэрэ: “На рубеже двух эпох” - М.Н. Тимофеев-Терешкин олоҕун, айар уонна билимҥэ үлэлэрин үйэтитэр кинигэ; &quot;Түбэй нэһилиэгэ&quot; кыраайы үөрэтэр кинигэ; &quot;И в снег и в ветер&quot; - сенатор Александр Акимов олоҕор уонна үлэтигэр анаммыт кинигэ; “Олоҥхо өрөгөйө – саха саргыта”, “Алтан аарык тойуга” – саха норуотун үгэстэригэр, фольклоругар, култууратыгар анаммыт кинигэлэр.
&lt;/poem&gt;

Кини туһунан
1. &quot;Саха поэзиятын күөх ньургуһуна&quot; саха биллиилээх учуонайдара, норуотун суруйааччылара, литератураны чинчийээччилэр, учууталлар Сайа поэзиятын ырыппыт суруйууларн хомуурунньуга, 2014 с. Дьокуускай, &quot;Бичик&quot; изд. 
2. Варвара Окорокова &quot;Саха поэзиятын алгыстаах Айыы Куота&quot; монография, 2019 с. Дьокуускай, ХИФУ изд. дьиэтэ

== Хоһооннор ==
*[[Бу сиргэ дьиҥинэн... (Сайа)]]
*[[Манчаары (Сайа)]]
*[[Хара банаар харахтаах... (Сайа)]] 
*[[Дом... (Сайа)]]

[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]]

{{DEFAULTSORT:Сайа}}
[[Категория:Бары ааптардар|Сайа]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:XXI үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-С]]</text>
      <sha1>7m2vq3tlv7ipfshfszkv1agolvqeapk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дом... (Сайа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128</id>
    <revision>
      <id>5933</id>
      <parentid>857</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:47:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5933</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3719" sha1="qr17o4y7xbn7c5f3vajxobpk3ou68h2" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Аата суох сибэкки]]
 | author     = Сайа
 | section    = Дом...
 | previous   = ←[[Хара банаар харахтаах... (Сайа)]]
 | next       = [[Сайа]]→
 | notes      = 
}}
&lt;poem&gt;Ийэлээх оҕо
ийэтин иннигэр кэлэн
иэнигийэ тохторун курдук,
Аҕалаах оҕо
аҕатын иннигэр кэлэн
албадыйа айгылларын курдук,
Ааттаһыылаах алтан айах
мин буолан,
Көрдөһүүлээх көмүс айах
мин буолан,
Тоҕус толомон халлаан
Торҕо дьолуо аартыктарын
Домнуур дорҕоон тойуктанан,
Аҕыс аламай халлаан
Ардай дьолуо аартыктарын
Арчылыыр албан ырыаланан,
Сэттэ сэгэйэр халлаан
Сэттээх сэрэбиэй аартыктарын
Сэлбийэр сэтии сэһэннэнэн,
Албан-далбан
Ааккытын ааттаан
Айаатаан эрэбин
Ахтар Айыыларыам,
Сургуллар
Суон сураххытын сураан
Суруйан эрэбин
Суо-хаан иччилэриэм!
 
Тыал тыаһыттан тыҥаан, 
Самыыр тыаһыттан самнан, 
Хаар тыаһыттан ханнан 
Хаһааҥҥа диэри 
Хабахха тыынабыт? 
Уруйу уунан 
Урааҥхай омугу 
Олохтообуккут буолбаат, 
Саргыны санаан 
Саха аймаҕы 
Салайбыккыт буолбаат!
Көрүҥ эрэ: 
Көҥүлбүт — 
Көлдьүн тыл буолбутун, 
Сабаҕалааҥ эрэ: 
Саргыбыт — 
Саатал тыл буолбутун, 
Ундаардааҥ эрэ: 
Уруйбут —
Оҥоһуу тыл буолбутун... 
Көҕөрөр урсуммут 
Көрдөрөн туран 
Көйүү ойбоннуу 
Көҥөрүтэ барбытын, 
Маанылаах маспыт 
Маҥырыы туран 
Баранан хаалбытын, 
Хаарыан хатыҥмыт 
Хаһыытыы туран 
Хахыччы хаппытын, 
Оһуордаах оппут 
Орулуу туран 
Ордубакка охтубутун... 
Үүс тириитин курдук, 
Үтүө майгы
 
Үтүргэҥҥэ барбытын, 
Киис тириитин курдук, 
Килбиэн санаа 
Кистэлэҥҥэ хаалбытын...
Албан-далбан 
Ааккытын ааттаан 
Айаатаан эрэбин 
Ахтар Айыыларыам, 
Сургуллар
Суон сураххытын сураан 
Суруйан эрэбин 
Суо-хаан иччилэриэм!
Куотан эрэр 
Куппутун куоһааҥ, 
Сүтэн эрэр 
Сүрбүтүн сүрүннээҥ, 
Иинэн эрэр 
Иэммитин иччилээҥ! 
Кыыгыныы тыаһыыр 
Кыаһааҥҥа кыттыһыҥ, 
Хоҥкунуу оонньуур 
Хобоҕо холбоһуҥ, 
Дүрбүотүү түллэр 
Дүҥүргэ этиниҥ!
Самыыр тыаһыттан 
Самнан турбат 
аргыны салайыҥ, 
Тыал тыаһыттан 
Тыҥаан биэрбэт 
Ыйааҕы ыйыҥ, 
Хаар тыаһыттан 
Ханнан хаалбат 
Хататы саҕыҥ!
Дом! Дом! Дом!
&lt;/poem&gt;

*[[Бу сиргэ дьиҥинэн... (Сайа)]]
*[[Манчаары (Сайа)]]
*[[Хара банаар харахтаах... (Сайа)]] 
*[[Дом... (Сайа)]]


[[Категория:Сайа]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>qr17o4y7xbn7c5f3vajxobpk3ou68h2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бу сиргэ дьиҥинэн... (Сайа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129</id>
    <revision>
      <id>5932</id>
      <parentid>863</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:46:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5932</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1430" sha1="9v1ydf9pqpmr1i2cdqgeke6vq7x3xnm" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Аата суох сибэкки]]
 | author     = Сайа
 | section    = Бу сиргэ дьиҥинэн... 
 | previous   = ←[[Сайа]]
 | next       = [[[[Манчаары (Сайа)]]]]→
 | notes      = 
}}
&lt;poem&gt;
 *  *  *
Бу сиргэ дьиҥинэн,
Дьикти суох.
Дьылҕалыын мөккүһэн,
Кыайбыт суох.
Күн тахсар, күн киирэр
Түгэнин
Саҕахха тохтоппут
Ким да суох.
Арай...
Бэлэхтиэ дьиктини
Киһиэхэ — киһи.
Күрүҥ былыт күлүгүттэн 
Күрэҥсийбит сир үрдүгэр 
Күлүмүрдэс уотун кутар 
Күн оннугар — күн буолан! 
Ыарык былыт ыгыытыттан 
Ытыстыбыт ыгым түүҥҥэр 
Ымай ыллык суолу ыйар 
Ый оннугар — ый буолан! 
Түннүгүнэн элэс гынар 
Түргэн кэмҥин түмүктүүргэр 
Үйэлээҕи булан этэр 
Үрүҥ Айыы — кини буолан...
Бэлэхтиэ дьиктини 
Киһиэхэ — киһи.
&lt;/poem&gt;

*[[Бу сиргэ дьиҥинэн... (Сайа)]]
*[[Манчаары (Сайа)]]
*[[Хара банаар харахтаах... (Сайа)]] 
*[[Дом... (Сайа)]]


[[Категория:Сайа]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>9v1ydf9pqpmr1i2cdqgeke6vq7x3xnm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Манчаары (Сайа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>130</id>
    <revision>
      <id>5935</id>
      <parentid>868</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:48:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5935</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1665" sha1="l1uqku50rumpp9do23k9o7be2hca2n8" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Аата суох сибэкки]]
 | author     = Сайа
 | section    = Манчаары
 | previous   = ←[[Бу сиргэ дьиҥинэн... (Сайа)]]
 | next       = [[Хара банаар харахтаах... (Сайа)]]→
 | notes      = 
}}
&lt;poem&gt;''Хара баттахпын сүлэннэр,'' 
''Хара сыарҕаҕа олордоннор...''
:''Манчаары тойугуттан''

Көрбүтүҥ ханна 
Көҥүллээх 
Кырдьык 
Икки хос кустук 
Көстүүтүн курдук 
Сир ийэ үрдүн 
Симээбиттэрин ?
Икки тэҥ кынат 
Дайыытын курдук 
Ким эрэ олоҕун 
Чэпчэппиттэрин ?
Хаһаата да суох 
Хаайыы баар. 
Хатыыра да суох 
Хандалы баар.
Биир өрүс устар. 
Олох өрүһэ. 
Бар дьонум арахсар 
Икки кытылга: 
Кырдьыгы таҥнаран 
Көҥүллүк тыыммыкка,
 
Кырдьыгы этэн 
Көҥүлтэн маппыкка.
Уҥа кытылга — 
Кулутур куттаах 
Кулут диэн аймах 
Удьуора ууһуур, 
Буруота уһуур.
Хаҥас кытылга — 
Аһаҕас куттаах 
Айыы хаан аймах 
Аргыары тулуйар, 
Алгыһы аҕалар...
 
&lt;/poem&gt;

*[[Бу сиргэ дьиҥинэн... (Сайа)]]
*[[Манчаары (Сайа)]]
*[[Хара банаар харахтаах... (Сайа)]] 
*[[Дом... (Сайа)]]


[[Категория:Сайа]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>l1uqku50rumpp9do23k9o7be2hca2n8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хара банаар харахтаах... (Сайа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>131</id>
    <revision>
      <id>5934</id>
      <parentid>875</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:47:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5934</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2059" sha1="fjo9b5miy1tduy26fcq3ekwc8q6u1zt" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Аата суох сибэкки]]
 | author     = Сайа
 | section    = Хара банаар харахтаах...
 | previous   = ←[[Манчаары (Сайа)]]
 | next       = [[Дом... (Сайа)]]→
 | notes      = 
}}
'''* * *'''
&lt;poem&gt;
:'''Манчаары...''' 
:'''Тоҕо бу эн аатыҥ''' 
:'''Долгутар бар дьоҥҥун,''' 
:'''Үйэттэн үйэҕэ''' 
:'''Үрдэтэр эн дьиҥҥин?'''

Хара банаар харахтаах 
Хабыр халлаан харгыһа 
Маҥан былыт баарыстаах 
Эн ыраҕын ыспатах.

Хара буруй хаймыылаах 
Хатан дьылҕа ыйааҕа 
Маҥан акка баҕалаах 
Хаҥыл куккун хаайбатах.

Хара баттал балыырдаах 
Халыан олох дьалкыыра 
Көҥүл тыынар мөккүөрдээх 
Түгэннэргин күөйбэтэх.

Ол да иһин сүүрбэһис 
Сүтүктэрдээх үйэҕэ 
Эн ааккыттан эрдийбит 
Эр дьоннордоох этибит.

Кырдьык уонна Көҥүл бииргэ 
Туругурбут олоҕун
Туруулаһан охтубут 
Туруу дьонноох этибит.

Барҕарыынан таһымныыр 
Бардам тылы кетөхпүт, 
Батыйаны килбэппит 
Бастыҥ дьонноох этибит...

...Хара маска таһыллар, 
Хара хаана халыйар 
Кырдьык эмиэ Көҥүлүн — 
Манчаарытын ыҥырар,

Харах уута оһуордаах 
Хаппыт маска холоонноох 
Тойон сэргэ доҕорун — 
Маҥан атын кэтэһэр...
 
&lt;/poem&gt;

*[[Бу сиргэ дьиҥинэн... (Сайа)]]
*[[Манчаары (Сайа)]]
*[[Хара банаар харахтаах... (Сайа)]] 
*[[Дом... (Сайа)]]

[[Категория:Сайа]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>fjo9b5miy1tduy26fcq3ekwc8q6u1zt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аан дойду иччитин алгыһа (И. А. Шадринтан Ф. Ф. Попов 1937 с. суруйуута)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>132</id>
    <revision>
      <id>4047</id>
      <parentid>886</parentid>
      <timestamp>2011-07-05T05:18:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.185.242.52</ip>
      </contributor>
      <origin>4047</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5361" sha1="6io3v8wro8u0yh662nv9syb39u6ah78" xml:space="preserve">{{poem-on|ААН ДОЙДУ ИЧЧИТИН АЛГЫҺА}}
&lt;poem&gt;Аҕыс иилээх-саҕалаах, 
Атааннаах-мөҕүөннээх 
Айгыр-силик Аан ийэ дойдум, 
Тоҕус иилээх-саҕалаах 
Торҕо томоон дойдум 
Локуора от үктэллээх, 
Алтан от дьайыҥнаах, 
Аҕыс салаалаах 
Ача күөх от таманнаах 
Иринньэхпин ииппит эбэм 
Истэн туолаһыйа тур 
Мин этэр тылбын. 
Балчыр бэйэм барҕарбытым 
Алтан-таман хонуугар, 
Араҕас арыыгар 
Таалалаан үөскээбитим, 
Үрдүк үтүө хонуугар 
Үүт үрүмэ үрдүгэр 
Үҥкүрүйэн үөскээбитим.
Сыалыһар быара буолан 
Сыламньыйан кулу, 
Үс киис тириитэ буолан 
Мөлбөйөн кулу. 
Иэримэ дьиэни
Тэринээри саныыбын 
Аан дойдубар: 
Дойдум иччитэ, 
Үстэ иэнигий!
Тойон сэргэни 
Тутаары оҥостобун, 
Алтан сэргэни 
Анньаары оҥостобун. 
Аан дойдум иччитэ, 
Алҕастыы санаама, 
Аныгытын даҕаны 
Атааргыыр буолаайаҕын.
Көрдөһөр күлтүөннээх, 
Ааттаһар ахсааннаах, 
Хоолдьуктаах бэйэм 
Хоҥкуйан туран, 
Сөһүргэстээх бэйэм 
Сүгүрүйэн туран, 
Өттүктээх бэйэм 
Үҥэ-сүктэ турабын.
Сыта-тура сыаналаа,
Олоро-тура толкуйдаа,
Кэлин өттүбэр кэбирэ суох,
Илин өттүбэр ибирэ суох,
Аан дойдум иччитэ
Бэдэр саҥыйах
Нэлэмэн хотун эдьиийим,
Көмүстээх нуолур от
Үктэллээх,
Күөх от олбохтоох,
Сэбирдэхтээх от дэйбиирдээх
Нэлэмэн хотун эдьиийим,
Албаннаах бэйэм
Ааттаһа турабын, 
Көнтөрүк бэйэм 
Көрдөһө турабын.
Сиэл баайабын,
Дэлбиргэ ыйыыбын,
Ахтаах арыынан
Айах тутан эрэбин,
Үрүҥ толоҕунан
Күөмэй көтөҕөн эрэбин.
Көрдөһөр күлтүөннээх,
Ааттаһар ахсааннаах,
Эбэлэрим иччилэрэ,
Бука барыгыт
Бүрү-бүттүүн
Дэри-дэхси
Бэттэх буолуҥ!
Улаан убаһам уйгутунан,
Кытыт сылгым кымыһынан
Айах тутан
Ааттаһар күнүм буолла,
Чороон айаҕы
Тосхойор күнүм буолла.
Биир тылбын биһирээҥ,
Икки тылбын иһиллээҥ,
Үс тылбын өйдөөҥ.
Бука барыгытыгар
Үҥэ-сүктэ
Сүгүрүйэр күнүм буолла.
Арҕааттан кэлэр
Алдьархайдаах санаалаах
Абааһы улууһугар
Алтан сүрдьүгэскитин
Араарар буолаайаҕыт,
Үөһэттэн түһэр
Үлүгэрдээх улууһугар 
Үс үрүҥ көмүс сүрдьүгэскитин 
Төлөрүтэр буолаайаҕыт. 
Ымсыыран-ымсыыран, 
Баҕаран-баҕаран 
Көрдөһө турабын. 
Бука барыгыт — 
Ойуулаах отум иччитэ, 
Дьарҕаалаах маһым иччитэ, 
Атаххытыгар аҕыс 
Бокулуону уураммын 
Ааттаһа турабын. 
Тобуккутугар тоҕус 
Бокулуону уураммын 
Үҥэ-сүктэ турабын 
Ааттаан тураммын. 
Ааттаһар ахсааннаах, 
Көрдөһөр күлтүөннээх. 
Иитэр сүөһүбүн 
Күрүөлээрэй диэммин, 
Төрөтөр оҕобун 
Уйалаарай диэммин 
Эбэлэрим иччилэриттэн 
Көрдөһө-ааттаһа турабын.
Эриэн ыт 
Элэгэ гынымаҥ, 
Күөт ыт
Күлүүтэ гынымаҥ, 
Тэҥнээхпэр сэтэлэтимэҥ, 
Сүбэ-соргу айахтааҥ, 
Дьолло-соргута тосхойуҥ, 
Аал уотунан айахтаныҥ, 
Күн уотунан күөмэйдэниҥ, 
Бука барыгыт мунньаҕынан
Бары аһаабыт-сиэбит буоллаххытына
Түөрэх быраҕан көрүөм...
Алтаннаах сүрэхпин
Арҕаспар ууруҥ,
Төптөөх сүрэхпин
Түөспэр олордуҥ.
Уруй-уруй,
Бүрү-бүттүүн
Дэри-дэхси
Аһаан-сиэн тарҕаһыҥ!&lt;/poem&gt;

{{poem-off|И.А.Шадрин, 1869 с. төрөөбүт, Витим национальнай уокуруга, Халар оройуонун Нэлэт нэһилиэгэ, Калакан&lt;br&gt;Ф.Ф.Попов 1937с. суруйбут, ССНК архыыба, 5 ф., 3 уоп., 542 дь.}}


Перуашева-Арылыкы кинигэтиттэн ылынылынна

*[[Алгыстар]] 
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Category:Алгыс]]</text>
      <sha1>6io3v8wro8u0yh662nv9syb39u6ah78</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«Ситии ыйааһын» алгыһа (М.Спиридоновтан А.А.Саввин 1938 с. суруйуута)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>133</id>
    <revision>
      <id>3714</id>
      <parentid>3710</parentid>
      <timestamp>2011-05-31T17:24:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3714</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1732" sha1="jmex5zu09bcnpcqyd2l4wofmj6zs5pb" xml:space="preserve">{{poem-on|Ситии ыйааһын}}
&lt;poem&gt;Аҕыс салаалаах аар хатыҥ!
Атааннаах-мөҥүөннээх
Аан ийэ дойдум,
Иитиллибит Ийэ сирим,
Төрөөбүт төрүт дойдум
Буркун түспэт түүлээх түһүлгэҕэр,
Салгын киирбэт таһаалаах дьаптаҕар,
Тор тобулу охсубат дьоллоох толоҕойгор 
Итии тыыннааҕы иһирдьэнэн киллэр, 
Тымныы тыыннааҕы таһырдьанан аһар! 
Суон сүллүгэскин төлөрүтүмэ! 
Халыҥ халҕаҥҥын халбарытыма! 
Кэнчээрини кэский, ыччаты ыралаа! 
Ороһуну тускуй, маҥаны баараалаа! 
Элэмэһи элбэт, саадьаҕайы салай! 
Түү тиэргэни дьүөрэлээ, 
Сыа тиэргэни ситимнээ! 
Тойон сэргэни туругурт! 
Аас сэргэни анньар айылга, 
Тойон сэргэни туругурдар туска, 
Аал уоту оттор айылга, 
Аан алаһаны тэрийэр туска 
Төрөтөр оҕобун уйалаа, 
Иитэр сүөһүбүн күрүөлээ!&lt;/poem&gt;
{{poem-off|''М.Спиридонов, 59 саастаах,''
''Кэбээйи оройуонун II Лүүччүн нэһилиэгэ''

''А.А.Саввин 1938 с. суруйбут''
''ССНК архыыба, 5 ф., 3 уоп., 101 дь.''


Перуашева-Арылыкы кинигэтиттэн ылынылынна

}}

[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Алгыс]]</text>
      <sha1>jmex5zu09bcnpcqyd2l4wofmj6zs5pb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ыһыахха дойду иччитин алҕааһын (Н. С. Семеноваттан Павлов 1945 с. суруйуута)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134</id>
    <revision>
      <id>4624</id>
      <parentid>3987</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T02:19:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4624</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1326" sha1="ltcn6oh7fsb5wnqueuu00sn8m7155m7" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;Сэттэ сиксиктээх
Сир ийэ иччитэ,
Ситимэхтээх сэһэннээх
Сирэдэһиннээх тыллаах
Айбыт айыыһыппыт,
Иэйбит иэйиэхсиппит
Сир ийэ иччитэ!
Аспыт үрдүгэр
Айылгыбыт бастыҥар
Ахтан-санаан
Аһатан эрэбит,
Аал уотунан
Айахтаан аһатабыт.
Көмүрүө чодунан остуоллаан,
Күөх уотунан күөмэйдээн
Күндүлүүбүт.
Уруй, уруй, уруй!
Айхал!
Кэччэрийбэт кэскилбитин
Тэрийэргэр,
Уларыйбат уйгубутун
Олохтуургар
Уруй, уруй, уруй!
Ыраах да буолларгын чугаһаа,
Суох да буолларгын баар буол!&lt;/poem&gt;

''Н.С. Семенова, Амма оройуонун Чыамайыкы нэһилиэгэ''

''Павлов 1945 с. бэс ыйын 13 күнугэр суруйбут''
''ССНК архыыба, 5 ф., 3 уоп., 782 дь.''


Перуашева-Арылыкы кинигэтиттэн ылынылынна

*[[Алгыстар]] 
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Category:Болкулуор]]
[[Category:Алгыс]]
[[Категория:Амма]]</text>
      <sha1>ltcn6oh7fsb5wnqueuu00sn8m7155m7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сиэл баайыы (И.Н.Поповтан А.А. Саввин 1938 с. суруйуута)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>135</id>
    <revision>
      <id>3712</id>
      <parentid>3711</parentid>
      <timestamp>2011-05-31T17:21:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3712</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1583" sha1="s5u7o94nook17n5g2582l8err8c6wu3" xml:space="preserve">{{poem-on|Сиэл баайыы}}
&lt;poem&gt;
Аан дойду иччитэ,
Эрсэҥниир кэмиҥ буолла,
Онуоха биһиги
Сиэллээх дэлбиргэ ситим баайан
Киэркэйэн көстөөрүбүт
Бу ситиини ыйаан эрэбит.
Ынахсыттан ынах сүөһүнү
биэрбитин 
Толугардаах торбуйаҕы 
Туораннатар ханнык диэммит, 
Сылгыһыт Дьөһөгөй айбыт 
Тааҕылаах убаһатын, 
Айыыһыт айбыт 
Биһиктээх оҕону тумуулаппакка, 
Бу эппит тыллары барытын 
«Күрүө-хаһаа буол» диэри 
Сиэл ыйаан эрэбит. 
Эйигиттэн көрдөһөбүн, ааттаһабын, 
Өссө даҕаны 
Ынахсыт айдара тур, 
Сылгыһыт өссө да айдара тур, 
Мэҥнээх оҕонон куруук 
Бэрдэрэ тур диэммин 
Эбэбиттэн көрдөһөбүн!
Сиэл баайыллар саас күөл мууһа суулларыгар — 
Аан дойду иччитигэр бэлэх биэрэн.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|''И.Н.Попов, 72 саастаах, Кэбээйи оройуона'' 
''А.А. Саввин 1938 с. суруйбут''

''ССНК архыыба, 5 ф., 3 уоп., 255 дь''}}


Перуашева-Арылыкы кинигэтиттэн ылынылынна.

[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Алгыс]]</text>
      <sha1>s5u7o94nook17n5g2582l8err8c6wu3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Суол иччитин алгыһа (Н.С. Семеноваттан Павлов 1945 с. суруйуута)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>136</id>
    <revision>
      <id>3713</id>
      <parentid>905</parentid>
      <timestamp>2011-05-31T17:23:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3713</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1166" sha1="1aw6a3tstrxwtimsxspqvg7gl3rwv55" xml:space="preserve">{{poem-on|Суол иччитин алгыһа}}
&lt;poem&gt;Аҕыс хараҕалаах
Арҕаан айан суол,
Тоҕус хараҕалаах
Дорҕоон суол хаан иччитэ
Хатан Суодуйа
Тойон эһэкэбит!
Кытыппыт кымыһа,
Тунуйбут тунаҕа,
Араҕаспыт айхала,
Аспыт үрдэ,
Айылгыбыт бастыҥа
Ахтан-санаан
Аал уотунан айахтаан
Аһатар күммүт буолла!
Тойон эһэкэбит
Аҕыс тоҕойгор айылҕалаар,
Тоҕус тоҕойгор дьоллоор.
Урууй, урууй,
Айхал!&lt;/poem&gt;
{{poem-off|''Н.С. Семенова, Амма оройуонун Чыамайыкы нэһилиэгэ, Захаров А.Р.-Куугун оҕонньортон истэрэ үһү''

''Павлов 1945 с. бэс ыйын 13 күнүгэр суруйбут''

''ССНК архыыба, 5 ф., 3 уоп.''


Перуашева-Арылыкы кинигэтиттэн ылынылынна
}}


[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Алгыс]]</text>
      <sha1>1aw6a3tstrxwtimsxspqvg7gl3rwv55</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аскалон Павлов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137</id>
    <revision>
      <id>7021</id>
      <parentid>4638</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:37:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7021</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="333" sha1="bzi5pcc0cbyms8vtsu2z6jg7pli2as5" xml:space="preserve">*[[Көҥүл (Аскалон Павлов)|Көҥүл]]
[[Категория:Саха ааптардара|Аскалон Павлов]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:XXI үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-П]]</text>
      <sha1>bzi5pcc0cbyms8vtsu2z6jg7pli2as5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Барда (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>138</id>
    <revision>
      <id>7513</id>
      <parentid>3919</parentid>
      <timestamp>2022-12-25T20:07:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.221.12.131</ip>
      </contributor>
      <comment>/* БАРДА (Урукку олохтон кэпсээн) */исправила ошибки</comment>
      <origin>7513</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12314" sha1="d8zfhwz5nxknelkpcosa34qnrrs9iky" xml:space="preserve">== БАРДА (Урукку олохтон кэпсээн) ==


Имик-самык сырдык балаҕан дьиэ кэтэҕириин оронун иннигэр сыа чимэчи элэҥнээн-күөрэҥнээн умайар сырдыгынан сирдэтэн көрдөххө, ороҥҥо биир киһи сотору-сотору иһин түгэҕиттэн бөтүөхтээн ынчыктыы сытара.

Сытар киһи дьүһүнэ-бодото уларыйбыт, сырайын дьүһүнэ туой буор курдук өлбөөдүйбүт, икки хараҕын көмүскэтин түгэҕэр үрүҥүнэн диэличчи көрбүт, мунна ордук уһуктанан, чөмчөйөн, кырыыламмыт курдук буолбут. Ынчыктыырыттан, тыынарыттан иһиттэххэ, киһи аатыттан ааспыт киһи быһыылаах.

Чочум буола-буола түҥ-таҥ буолан, тыынын былдьаһан, эмискэ ууга түһэн баран өрүһүнэн эрэр киһи курдук өрө тарбыалаһар, ол кэнниттэн салгыны туппат буолбут күөт хааһаҕын курдук хар-быс гынан, хамнаабакка им-ньим баран сытар. Ол курдук таҥас баран сыттаҕына, кини өйүгэр-санаатыгар арааһынай көстөргө дылы гынар. Хайтах кини өлүөр-чэбдик сылдьан тугу гыммыта, тугу саҥарбыта, хайтах оҕо буолан улааппыта,ойох ылан, оҕо төрөтөн ыал буолбута. Байар-тотор кыһалҕатыгар араас эрэйи-буруйу көрбүтэ, үчүгэй ааты ылар, илин быльдьасыһар иннигэр, араас дьиибэни-албыны оҥорбута, киһи ордугар ымсыырбыта, дьону кыһалҕаҕа түбэһиннэртээбитэ, атаҕастаабыта, баттаабыта, быһатын диэн эттэххэ, киһини өйдүүр буолуоҕуттан тугу оҥорбута барыта бу баар курдук кини өйүгэр, кини хараҕар чопчу элэҥнээн көстөргө дылы этэ. Кини атаҕастаабыт, сыспыт-мөхпүт, сымыйалаабыт, албыннаабыт дьонноро бука барылара кини иннигэр кэлэн сэтэрии, күлэ турарга дылылара. «Оок-сиэ! Отто дойдуга сыыһатык даа туттан сыльдьыбыт эбиппин. Үрүҥ күнтэн сүтэртэн миигин туох да быыһыа суох ээ, бадаҕа... Хаттаан төрүүрүм буоллар, хара ааныттан атыннык туттан олоруом этэ, кылгас үйэлээхпин өйдөөн, кими да кытта ииссибэккэ, кимиэхэ даа куһаҕаны оҥорбокко олоруом этэ. Киһи иккитэ төрүүр гына оҥоһуллубатаҕа куһаҕанын эбитин нии...» — дии саныы сытта.

Ол гэннэ дьоҥҥо, бары өстөөхтөрүн кытта тупсуон, бары киниэхэ куһаҕаннаах дьону бырастыы гыныан сүрдээхтик баҕара санаата. Тугу эрэ саҥарыан баҕарда даа, тыла хамсаабат буолан хаалбыт, көхсө, түөһэ тугунан эрэ ыга баттаппыт эбэтэр кыбыттарбыт курдук, кып-кыараҕаһынан түөһүн иһиттэн өрө эппэҥнээн тыына сытта...

Дьиэ иһигэр тыас иһиллээбит курдук им-ньим... Дьиэлээхтэрэ барылара туохтан эрэ куттаммыт, туох эрэ кытаанах улахан суолга бэлэмнэммит курдук буолан, саҥата-иҥэтэ суох куруһан олороллор.

Кырдьык даҕаны хайтах эрэ киһи куйахата күүрүөх, этэ салаһан ытырбахтыах, улаханнык саҥардахха, улаханнык тыаһаатахха, туох эрэ көтүрү ыстанан барыларын баттыы түһүөх курдук, барык-сарык балаҕан иһэ буолбута, ок-сиэ!.. Кырдьык даҕаны, тоҕо баҕас куһаҕанай, ыараханай...
Ол курдук дьиэ иһинээҕи дьон санааларын туох эрэ харахха көстүбэт, кистэлэҥ, хараҥа күүс кэлэн саба баттаабыта...
Сытар киһи көхсүн иһигэр дириҥ баҕайытык ынчыктаатаҕын аайы дьиэ иһинээҕи дьон барылара, эмискэ тымныы уунан ыстар-быт курдук «дьигис» гына-гына, бэйэ-бэйэлэрин көрсүһэн кэбиһэ олорбуттара.

Сытар киһи иннигэр олорор дьахтар, имик-самык умайа турар чимэчи сырдыгын хаппахтыы дьиэ үрдүгэр тиийэ харааран «бэкис» гына туран баран, хайдах эрэ сүрдээх түгэхтээх баҕайытык: «Туруҥ, барда...» — диэбитэ барыларыгар сүрдээх ыараханнык, кытаанахтык иһилиннэ. «Барда», соҕотох «барда» диэн тыл ол бириэмэҕэ киһи аайы бэрт элбэх ыарахан кутурҕан санааны аҕалла. «Барда...»

Биһиги эмиэ кини курдук өлүөхпүт буоллаҕа диэн куттаммыттара эбитэ дуу, эбэтэр өлөн сытааччыны өссө улаханнык аһыйбыттара эбитэ дуу, соччоҕо ону хайалара да арааран билбэтэҕэ.

Дьахтар имик-самык оттотугар туран «барда» диэбит тылыттан туох баар дьиэ иһигэр баар барыта, уоттуун, мастыын уларыйарга дылы гынна, оннооҕор хотон түгэҕэр сытар ынах дириҥ баҕайытык им-ньим оттотугар ынчыктаан ыҥыранна.

Кэтэҕириин балаҕан муннугар, долбуур үрдүгэр турар кырааска таҥара мэтириэтигэр араҥас чимэчи аҕаараҕын уматан баран, таҥараны итэҕэйэрдиин, итэҕэйбэттиин ол бириэмэҕэ ис сүрэхтэриттэн, бары наадаларын, кыһалҕаларын, отто дойду олоҕун умнан тураннар, «бокуоньньук дууһатын айыы таҥара уһун олоҕор сырдаттын» диэн уостарын иһигэр ботугуруу-ботугуруу, кириэстэммитинэн бардылар. Кырааската онон-манан эргэрэн, эмтэрийэн тохтон түспүт Киристиэс мэтириэтэ, борук-сорук оттотугар чимэчи элэҥнээн умайан сырдатарынан кыһайан көрдөххө, кинилэр көрдөһүүлэрин истибит, саныы турар санааларын тобулу билбит, кырдьык субу илэ бэйэтинэн кэлэн олорор дуу дии саныах курдук буолбут этэ.


=== *** ===

Түөрт муннуктаах муус түннүгүнэн күһүҥҥү күн уота мүлчү ойон киирэн, балаҕан иһин күндэлэс сырдык оҥорбут. Таҥара анныгар алта кырыылаах хоруоп дьааһыкка өлбүт киһи чиккэйэн сытар. Кини ойоҕоһугар кырдьа барбыт кыра соҕус киһи чочум буола-буола бокулуоннуу-бокулуоннуу, таҥара да иһиттин, дьон даа көрдүннэр диэбит курдук, саалтыыр ааҕан добдугурата турара, дьиэ иһинээҕи быһыы-майгы, көннөрү олохтон чыҥха атын буолбут, киһи эрэ сирэйэ-хараҕа уларыйбыт, урукку курдук ооньньуу-күлүү суох... Ханна эрэ, тоҕо эрэ кыһаммыт, тиэтэйбит курдук буолбуттар. Дьиэ иһинээҕи дьон бары, аны туран кэлээрэй, биһигини барыбытын билэн сыттаҕа буолуо диэбит курдук, хайы-үйэҕэ муус буолан тоҥон тугу да гынарын билбэт буолбут киһиттэн харахтара, санаалара арахпатаҕа...

=== *** ===

Кыраһа хаар оттотугар, томтор сиргэ, иин үрдүгэр хоруоптаах киһи сытар. Лааданнаах хадьыыланан талбаатыы-талбаатыы, ырыысалаах аҕабыт кырдьык-хордьук санаарҕаабыт куолаһынан ыллаан дуораһытара хайтах эрэ киһи сүрэҕэр хатанан, кырдьык даҕаны киһибитин уһун олоҕор атааран эрэбит диэх курдук этэ.
Ыраас халлаан ньууруттан күн уота ордук үчүгэйдик, ыраастык күндээрэн, өлбүт киһи сирэйигэр, аны көрүөм суоҕа диэх айылаах чаҕылыйа тыкпыт.
Сонно көрдөххө, оттуун-мастыын, күннүүн, аҕабыттыын хайтах эрэ ордук үчүгэй буолбукка дылылара.
Хоруобу иин түгэҕэр түһэрэн бараннар, аны туран кэлиэ диэбит курдук, салаҥ ыксалынан иин тулатыгар томточчу ыһыллыбыт тоҥ буорунан ииннэрин толоро охсон кэбистилэр... «Барда»...

Аҕыйах хонук анараа өттүгэр син атын дьон курдук ооньньоон-көрүлээн, кыһанан, эрэйдэнэн, илин быльдьасыһан үп-ас мунньа сыддьыбыта барыта кэннигэр хаалла.Билигин киниэхэ туох даа наадата суох...сири кытта сир, буору кытта буор... Аны таҥара да, абааһы да өрүһүйбэт.
Хайтах кини сир үрдүттэн сир анныгар киирэн буорунан баттатыллыбытын курдук, бар дьоҥҥо эмиэ мааныта, аһыыта, кутурҕана барыта сууйуллан, умнуллан Уйбааҥа да, Сэмэнҥэ да биллибэт буолла.
 
Киһилэрин көмөөт, били ытаабыт, аһыйбыт дьон бары эмиэ күн сирин олоҕор кыһанан, өлөрү умнан, үөрэн-көтөн, оонньоон-күлэн, атаҕастаһан-баттаһан, илин быльдьасыһан, тыыннаах буоларга кыһаммытынан бардылар.

Оннооҕор халлаан тыала саҥа түспүт кыраһа хаары альдьатан, өлбүт киһини таһаарбыт суолларын саба тибэн, сүтэрэн кэбистэ... «Барда...»

'''Алампа айымньыларын тиһигэр [[Алампа|төннөргө]].'''

[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Кэпсээн]]</text>
      <sha1>d8zfhwz5nxknelkpcosa34qnrrs9iky</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уваровскай Афанасий Яковлевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>139</id>
    <revision>
      <id>4204</id>
      <parentid>3199</parentid>
      <timestamp>2011-07-09T08:25:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4204</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="959" sha1="qt0nyvafrjsqyiqqh3c8h9hp53dojlg" xml:space="preserve">'''Уваровскай Афанасий Яковлевич''' (1800-1861) - саха уус-уран литератууратын бастакы хараҥаччыта. Кини суруйбут &quot;Ахтыылара&quot; сахалыы уонна ниэмэстии 1848 сыллаахха бэчээттэммитэ. Бу айымньы академик О.Н. Бетлингк &quot;Сахалар тылларын туһунан&quot; диэн классическэй үлэтин (1851 с.) суруйуутугар сүрүн тирэҕинэн буолбута.

*[[Үтүөлээх тойон Отто Ныкалайабыс! (Уваровскай А. Я.)]] - ааптар Санкт-Петербурга олорор кэмигэр (1839-1852 сс.) Бетлингк О.Н. аатыгар суруллубут сурук.

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Category:Уваровскай Афанасий Яковлевич]]
[[Category:XIX үйэ]]</text>
      <sha1>qt0nyvafrjsqyiqqh3c8h9hp53dojlg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үтүөлээх тойон Отто Ныкалайабыс! (Уваровскай А. Я.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140</id>
    <revision>
      <id>6546</id>
      <parentid>4172</parentid>
      <timestamp>2015-02-12T06:41:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bacr</username>
        <id>375</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>6546</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6823" sha1="ttrv9i1oau4cp2fn8lhxyvb55hmjwu4" xml:space="preserve">Үтүөлээх тойон Отто Ныкалайабыс!

Эн эгин ааттаах омук тылын билиэх баҕаҕыттан ааспыт кулун тутар ыйга мин олорор дьиэбэр кэлэн кэпсиэбитиҥ эн бары Саха кэпсэтэр тылын сурукка уурары гынар санааҕын. Бу эрэйбэр көмөлөс диэн, эн мийигин көрдүөбүтүҥ.

Саха дойдута мин төрүөбүт сирим, Саха тыла мин төрүөбүт тылым: бу гэннэ эн үтүө туһалаах үлэҕэр мин көмөлөһүмнэ киэр диэм баара дуо?

Сэттис ый туолан эрэр эн Саха тылын төрүттүөбүт күҥҥүттэн, бу аҕыйах ыйга эн үлэҥ бүтэн эрэр. Эн өйүҥ эн Саха тылын төрдүн күүһүн аҕыйах ый икки ардыгар билбитиҥ сөҕүүлээх даҕаны үтүө даҕаны мэктиэһит эн эрэйдэммит эрэйиҥ бэрд туһаҕа туруоҕун.

Саха тыла суруга суоҕуттан өлбүт тылынан ааҕыллар, эн кинини тилиннэриэх кэмиҥ аҕыйах хаалла. Аҕыйах хаалла эн үрдүк да үөрэхтээх да дьон хайаҕалларыгар тийиэҥ Саха да омук уһуга суох махтаныытын ылыан. Төрүөбүт Саха ыччата эн айбыккынан толору туһаланыаҕа, эн ааккын үрдэтиэҕэ, ыраас сүрэҕиттэн эн тускар үрдүк айыыга таҥараҕа сүһүөҕүн сүгүтүөҕэ. Бу буолуоҕа киннэр төлөбүрдэрэ, бу буолуоҕа эн манньан.

Бу үлэбит икки ардыгар эн баҕарбытыҥ мин үөскээн төрүөн сылдьыбыт майгыбын Сахалы суруллубут суруктан билиэххин. Эн үтүөн туһуттан мин бу да туһугар эн баҕарбыккын күүһүм тириэриэҕинэн ситэрбэт буолуохпун түктэрии баара. Бу санаабыттан мин олоҕум майгытын суруйан баран ахтыы диэн ааттаан бу суругу гытта эйиэхэ биэрэбин.

Билэбин бу сурук туһата суоҕун: кинини холобур кэрэтэ эн эрэ ааҕыан, эйигиттэн атын киһи ким да ааҕыаҕа суоҕа. Оол да гыннар кинини суруйар балай эрэ эрэйдээх баара, оннук буолумуоҕуттан да түктэрии баара: урут Саха тылынан биир да сурук сурулла илигэ, кини сурукка киирэр тосхоло хуолута биллэ илигэ. Былыргы үйэттэн аныаха диэри көстөр Сахалы суруллубут арай биир Кэтихисис диэн танара суруга, бу да сурук Нучча кинигэтиттэн бэрд куһаҕаннык тылбаастаммыт. Бу туһуттан мин   билигин   үөрэбин   таптыыр Сахам тылынан маҥнайгы суругу мин суруйбуппуттан.

Бу ахтыы сурукка соҕотох бэйэм туһун суруйуохпун мин аҕыйаҕынан аахпытым: киниэхэ сортон санарҕыылаах ахтыыттан ордук туох да суох. Бу туһуттан мин, бэрд да кылгастык буоллар, эбии суруйбутум Саха олорор майгытын хуолутун. Уһуннук суруйуохпун суругум киэбэ буойбута, оол гэннэ Саха олорор майгытынан бары дьонтон атын, санаата майгыта хас да үйэ устатыгар аҕыйах улларыйыылаах, хуолута көнүлэ ураты, олорор сирин устата кэмэ суох, тыалара бараммат күндүү кыылынан уулара ааттаах үтүө балыгынан байдар, сирин тымныыта итиитэ кэмэ суох күүстээх, ото маһа үүнэр күүһэ холобура суох. Бу маны барытын биирдии бичигили суруйдахха хас да халыҥ кинигэ сурук тахсыаҕа этэ. Маныаха эбиллиэх тустаах үйэттэн үйэҕэ ыччаттан ыччакка иһэр усках тыл: ким баарай кинилэр төрүт эһэлэрэ? туохтан  кыһанан  кинилэр  кэмэ суох ыраах дойдуну булбуттарай? уруккуттан киннэр суругу билбэттэрэ ду, хойут суруктарын сүтэрбиттэрэ ду? Бу усках кэпсэнэр тыллартан киһи туох эмиэ туһалаах итэҕэллээх былыргыны таһаарыаҕа этэ. Бу барыта билигин этиллимнэ хаалар оол кэмҥэ диэри төһөҕө Саха эн төрүт үөрэххиттэн этэр тылынан суруйа үөрэниэҕэр диэри биэтэр көҥүл дьоллоох олохтоох көрсүө санаалаах Нучча оннук эрэйи бэйэтигэр ылыныаҕар диэри. Оол икки ардыгар төһө эрэ туһалаах буолар этэ, кинилэр тылларынан таҥара суруктарын аат-таах киһилэр олорбут майгыларын тылбаастаан суруйан киннэргэ ыытар буоллар! Кинилэр ону ба-рытын ааҕан өйдүөн саныырга үөрэххэ сыстыахтара этэ.

Сүрэхпиттэн баҕарабын төрүттүөбүт суолгун бүтэриэххин. Ыал-дьар сүтэр эйиэхэ кэргэҥҥэр даҕаны тийбэтин, өлүөх кэмнэр диэри ханнык да сор эйиэхэ сыстыбатын.

Эйигин мэлдьи ытыктааччы эйиэхэ үтүөнү баҕараччы Убарыскай.

Саха аахсыытынан сэттинньи ый аҕыс саната.

[[Уваровскай Афанасий Яковлевич]]

[[Категория:Суруйсуу]]
[[Категория:Уваровскай Афанасий Яковлевич]]</text>
      <sha1>ttrv9i1oau4cp2fn8lhxyvb55hmjwu4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын антологията (1967)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>141</id>
    <revision>
      <id>4499</id>
      <parentid>4264</parentid>
      <timestamp>2011-08-28T03:16:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* Илья Дорофеевич Винокуров - Чаҕылҕан */</comment>
      <origin>4499</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8436" sha1="55p3uhzjmqsnh19ecediin4oj210u9h" xml:space="preserve">Бу кинигэ Дьокуускайга 1967 сыллаахха тахсыбыта. 

Хомуйан оҥорбуттар М.Д. Ефимов уонна И.И. Артамонов. Редакциялаабыт уонна аан тылын суруйбут В. М. Новиков.

Худуоһунньук В.Д. Иванов. Ойууларга Э.С. Сивцев, В.Р. Васильев, Л.М. Неофитов, А.П. Мунхалов линогравюралара туттуллубуттар.

512 сирэйдээх. 32 бэчээтинэй лиис иэннээх. Тирааһа 7 000 экз. Өрөспүүбүлүкэ Дьокуускайдааҕы Ю. Гагарин аатынан типографиятыгар бэчээттэммит.


== [[Аан тыл оннугар (СПА, 1967)]] ==

== Революция иннинээҕи норуот айымньыта ==
*[[Орто дойду оҥоһуллуута (&quot;Дьулуруйар Ньургун Боотур&quot; олоҥхоттон)]]
*[[Айыы бухатыырын сирэ-дойдута (&quot;Тойон Дьаҕарыма&quot; олоҥхоттон)|Айыы бухатыырын сирэ-дойдута («Тойон Дьаҕарыма» олоҥхоттон)]]
*[[Кулун Куллустуур бухатыыр (&quot;Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур&quot; олоҥхоттон)]]
*[[Сайын (Ырыалаах Ыстапаан)]]
*[[Сут ырыата (Оонньуулаах Ыстапаан)]]
*[[Олохтоох сокуон оҥоһуллуо (Наара Суох)]]

==Революция иннинээҕи поэзия==
==== [[Өксөкүлээх Өлөксөй]] ====
*[[Өрүс бэлэхтэрэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Көтөр аал (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
*[[Хаар-муус дойду аармыйата (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
==== [[Алампа]] ====
*[[Төрөөбүт дойду (Алампа)]]
*[[Аанньал уонна абааһы (Алампа)]]
*[[Кэҕэ (Алампа)]]
*[[Мин сулуһум (Алампа)]]
*[[Саҥа олох (Алампа)]]
*[[Тугу туойабын (Алампа)]]
*[[Уркуускай (Алампа)]]

== Советскай кэмнээҕи поэзия ==

===[[Былатыан Ойуунускай]]===
*[[Көҥүл ырыата (Ойуунускай)]]
*[[Уруйа улааттын (Ойуунускай)]]
*[[Өрүөл кэриэһэ (Ойуунускай)]]
*[[На смерть вождя (Ойуунускай)]]
*[[Былааһы - Совекка (Ойуунускай)]]
*[[Тимир көлө (Ойуунускай)]]
*[[Кэлэр кэскил ырыата (Ойуунускай)]]
*[[Доҕорбор Сүөкүччэҕэ (Ойуунускай)]]
*[[Таатта үрэх үрдүгэр (Ойуунускай)]]
*[[Бырастыы (Ойуунускай)]]

=== [[Күндэ]] ===
*[[Төрөөбүт тыл (Күндэ)]]
*[[Эдэр ыччакка (Күндэ)]]
*[[Ыллыыр ырыам... (Күндэ)]]
*[[Кии сыта (Күндэ)]]
*[[Ыам ыйын 1-гы күнэ (Күндэ)]] 
*[[Ыам ыйа (Күндэ)]]
*[[Тырактарыыс (Күндэ)]]

=== [[Эллэй]] ===
* [[Буурҕа-буулдьа дьылыгар (Эллэй)]]
* [[Таба (Эллэй)]]
* [[Үөрэх ыҥырыыта (Эллэй)]]
* [[Ол түүн (Эллэй)]]
* [[Улуу мавзолей (Эллэй)]]
* [[Дылбаахы үрдүттэн (Эллэй)]]
* [[Бырастыылаһыы (Эллэй)]]
* [[Коммунист партияҕа (Эллэй)]]
* [[Москва сырдыга (Эллэй)]]

=== [[А. Абаҕыыныскай]] ===
* [[Күөрэгэй (Абаҕыыныскай)]]
* [[Ленин тыыннаах (Абаҕыыныскай)]]
* [[Дорҕоонноох ырыам... (Абаҕыыныскай)]]
* [[Күөх (Абаҕыыныскай)]]
* [[Күрүлэс күргүөм күннэргэ... (Абаҕыыныскай)]]
* [[Долгунтан долгуннар (Абаҕыыныскай)]]
* [[Былыттар - баарыстаах туос тыылар... (Абаҕыыныскай)]]
* [[Түүн үөһэ... (Абаҕыыныскай)]]
* [[Өйбөр бу баар ол сырдык... (Абаҕыыныскай)]]
* [[Атаака (Абаҕыыныскай)]]
* [[Өйдөбүнньүк (Абаҕыыныскай)]]
* [[Ийэ дойду (Абаҕыыныскай)]]
* [[Ийэ сирим, миигин эн... (Абаҕыыныскай)]]
* [[Ходуһаҕа (Абаҕыыныскай)]]
* [[Хараастыбыт халлааны... (Абаҕыыныскай)]]
* [[Кэс тыллаах эйэни... (Абаҕыыныскай)]]

=== [[Күн Дьирибинэ]] ===
* [[Тураахтаах күүдээх (Күн Дьирибинэ)]]
* [[Тастыҥ лааппы «талбыт табаара» (Күн Дьирибинэ)]]
* [[Көбүөхтүүрүн аанньа күөх киһиргэс (Күн Дьирибинэ)]]
* [[Уустарга (Күн Дьирибинэ)]]
* [[Бэркэ таптыыр биэбэккэбэр, биэстэ эстэр бинтиэпкэбэр (Күн Дьирибинэ)]]

===[[Суорун Омоллоон]]===
* [[Ийэ ырыата (Суорун Омоллоон)]]
* [[Ийэ дойду (Суорун Омоллоон)]]
* [[Эйэ ырыата (Суорун Омоллоон)]]
* [[Айхал ырыата (Суорун Омоллоон)]]
* [[Күкүр уус ырыата (Суорун Омоллоон)]]
* [[Саргы дьаалы салалынна... (Суорун Омоллоон)]]
* [[Элиэнэ эбэккэм (Суорун Омоллоон)]]
* [[Сардаҥалыы күлүмнээн... (Суорун Омоллоон)]]
* [[Сайылыкка (Суорун Омоллоон)]]

===[[Амма Аччыгыйа]]===
* [[Ийэ (Амма Аччыгыйа)]]
* [[Маҥнайгы учууталбар (Амма Аччыгыйа)]]
* [[Манчаары ырыата (Амма Аччыгыйа)]]

===[[Күннүк Уурастыырап]]===
* [[Якутскай куоракка (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Чуорунай муораҕа (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Похуот (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Күөх нуоҕай мутукча (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Чуумпу (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Тиийдиннэр эhиэхэ (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Күн киһи (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Саха тыла (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Кэллим кэрэ Тааттаҕа (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Күннүүн аргыстастым (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Саас иһэр (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Олох үөрүүтэ (Күннүк Уурастыырап)]]

===[[Сергей Васильев - Борогонскай]]===
* [[Сэттэ туруйа (Сергей Борогонскай)]]
* [[Ийэ алгыһа (Сергей Борогонскай)]]
* [[Барыта оҕолор иһин (Сергей Борогонскай)]]

===[[Михаил Николаевич Тимофеев - Терешкин]]===
* [[Саха андаҕара (М.Н.Тимофеев-Терешкин)]]
* [[Москва (М.Н.Тимофеев-Терешкин)]]

===[[Валерий Георгиевич Чиряев]]===

* [[Атастарбар (лирическэй хоһооннор)(В. Г. Чиряев)]]

===[[Илья Дорофеевич Винокуров - Чаҕылҕан]]===
* [[Лена (Чаҕылҕан)]]
* [[Быраһаайдарыҥ, быдан кэмҥэ... (Чаҕылҕан)]]
* [[Герой туһунан ырыа (Чаҕылҕан)]]
* [[Дьоллоох айан ырыата (Чаҕылҕан)]]
* [[Сүҥкэн тай5ам күөнүттэн...  (Чаҕылҕан)]]
* [[Ленин тыыннаах (Чаҕылҕан)]]
* [[Намҥа (Чаҕылҕан)]]
* [[Сэргэлээххэ (Чаҕылҕан)]]
* [[Якутскай куорат (Чаҕылҕан)]]
* [[Хайыһар (Чаҕылҕан)|Хайыһар]]

''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1967]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>55p3uhzjmqsnh19ecediin4oj210u9h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аан тыл оннугар (СПА, 1967)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>142</id>
    <revision>
      <id>6937</id>
      <parentid>5850</parentid>
      <timestamp>2018-04-16T07:06:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6937</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31722" sha1="3cnkzxatynuj86di089kzlvlxp7ek1k" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын антологията]]
 | author     = Күннүк Уурастыырап
 | section    = Аан тыл оннугар (СПА, 1967)
 | previous   = ←[[Саха поэзиятын антологията (1967)]]
 | next       = [[Орто дойду оҥоһуллуута (&quot;Дьулуруйар Ньургун Боотур&quot; олоҥхоттон)]]→
 | notes      = 
}}
Бу «Саха поэзиятын антологията» олоҥхолортон быһа тардыыларынан уонна норуот ырыаларынан саҕаланара түбэспиччэ буолбатах. Дьиҥ чахчытынан, биһиги поэзиябыт, биһиги литературабыт норуот тылынан айымньытыттан силистэнэн-төрүттэнэн үөскээбиттэрэ. Ол тоҕо оннуга эмиэ өйдөнөр: ыар батталга ыга ылларан олорор, политическай көҥүлэ, тэҥ бырааба суох саха норуота төрөөбүт тылынан маассабай суруга-бичигэ, хаһыата, кинигэтэ, уус-уран литературата суоҕа.

Саха уус-уран литературата XX үйэ саҥатыгар, 1905—1907 сс. нуучча маҥнайгы революциятын быһаччы сабыдыалынан үөскээн-үөдүйэн барбыта. Онон ити иннинээҕи кэмҥэ норуот айар талаана, өйүн муудараһа, тылын баайа бүтүннүү фольклорга түмүллүбүтэ. Үөрэхтээхтэр-чинчийээччилэр бары биир санаанан бигэргэтэллэринэн, биһиги норуоппут тылынан айымньыта олус дириҥ, баай ис хоһоонноох, үрдүк таһымнаах уус-уран формалаах. Холобурга олоҥхону ыллахха, кини фантазиятын күүһүнэн, образтара модуннарынан, тыла кэрэтинэн аан дойдуга аатырбыт бастыҥ литературнай памятниктар кэккэлэригэр киирсэр.

Фольклорга уопсайынан норуот олоҕо, охсуһуута, үрдүккэ-үтүөҕэ тардыһыыта, кэлэр кэрэ кэскилгэ эрэлэ, сырдык ырата көстөр. Итини. холобур, бу «Саха поэзиятын антологиятыгар» киирбит «Сайын», «Сут ырыате», «Олохтоох сокуон оҥоһуллуо» диэн айымньылар даҕаны чаҕылхайдык туоһулууллар.
Үөһэ ахтыллыбытын курдук, 1905—1907 сс. нуучча маҥнайгы революциятын этиҥин ньиргиэрэ сүүһүнэн сылларга утуктуу улугур-бут олох чуумпутун үргүтэн, общественнай-демократическай өйү-санааны уһугуннарбыгын түмүгэр, саха поззията, литературата үөскүүр кыахтаммыта.

Биһиэхэ билигин биллэринэн, сахалыы тылынан аан бастаан бэчээккэ тахсыбыт поэтическай айымньынан А. Е. Кулаковскай «Төрүү илигиттэн кыраныылаах»&lt;ref&gt;Кэлин автор бу хоһоонун, «Төрүү илигиттэн түҥнэри төлкөлөөх» диэн, уларытан ааттаабыта.&lt;/ref&gt; диэн хоһооно буолар. Ити хоһоон 1908 сыл-лаахха «Якутская жизнь» диэн нууччалыы хаһыат сахалыы тылынан бэчээттэнэр «муннугар» тахсыбыта. Итинтэн түөрт сыл буолан баран, 1912 сыллаахха, «Саха саҥата» диэн сахалыы тылынан тахсар сурунаалга А. И. Софронов «Төрөөбүт дойду» диэн аакка киирбит хоһооно бэчэзттэммитэ.

Революция иннинээҕи саха поэзиятын төрүттээбит биһиги маҥнайгы поэттарбыт Алексей Кулаковскай, Анемподист Софронов, биллэрин курдук, норуоту олоххо инники диэки ыҥырар, бар дьон, үлэлээн иитиллээччилэр интириэстэрин харыстыыр, демократическай өйдөөх-санаалаах, прогрессивнай дьон этилэр. Кинилэр Саха сирин колония оҥостон олорор ыраахтааҕы былааһын, нуучча, саха тойотторун, баайдарын хара батталларын ис сүрэхтэриттэн абааһы көрөллөрө.

А. Е. Кулаковскай, А. И. Софронов саха норуота көҥүл олохтоох, тэҥ бырааптаах буолуон, үөрэххэ, сырдыкка тиийиэн баҕараллара. Ол иһин кинилэр бэйэлэрин айымньыларыгар кэччэгэй баайдар, итирик бурсуйдар, Быыпсай Байбаллар бардам батталларын, ньүдьү балайдарын, патриархальнай-феодальнай олох хараҥа хаалынньаҥ-нарын, күүстэрэ-кыахтара төһө тиийэринэн, харыстала суох саралаан арыйаллара.

А. Е. Кулаковскай, А. И. Софронов нуучча улуу классическай литературатын, Пушкин, Лермонтов, Островскай, Толстой курдук, бастыҥ маастардарын — учуутал оҥостон үөрэммит, олоҕу кырдьык-таахтык көрдөрөр, реалист суруйааччылар этилэр. Ол иһин револю-ция иннинээҕи саха поэзията «Кэччэгэй баай», «Итирик бурсуй ырыа-та», «Борокуот аал», «Ойуун түүлэ», «Өрүс бэлэхтэрэ», «Төрөөбүт дойду», «Аанньал уонна Абааһы» диэн, о. д. а. олоҕу киэҥник хабан, кырдьыктаахтык көрдөрөр, норуокка биллибит-биһирэммит, биһиги литературабыт  историятын   киэргэтэр   айымньылары   биэрбитэ.

Саха советскай литературата Улуу Октябрьскай социалистическай революцияттан  бэйэтин  көҥүлүн туппут, дьоллоох,  саҥа  олоҕу  айарсоветскай норуот социалистическай культуратын быстыспат сорҕотун быһыытынан үүммүтэ-үөскээбитэ. Советскай литература сүрүҥ геройа — коммунистическай обществаны тутар советскай киһи. Саха советскай суруйааччыларын, поэттарын айар идэлэригэр сыыйа, улам дириҥник социалистическай реализм ньыматын сүрүн принциптэрэ: кырдьыктаахтык суруйуу, народность, партийность олохтонон испиттэрэ.

Саха советскай поэзиятын уһулуччулаах поэт, талааннаах прозаик уонна драматург, төлөннөөх революционер, большевик-ленинец, Саха сиригэр советскай былааһы тэрийбит уонна салайбыт дьоннортон биирдэстэрэ — Платон Алексеевич Ойуунускай төрүттээбитэ. Л. А. Ойуунускай биһиги литературабытыгар норуот көҥүлүн, дьолун туойар пролетарскай революция ырыаһытын быһыытынан кэлбитэ.

Поэт айар идэтэ олоччу Коммунистическай партия, советскай норуот социализмы тутар иһин охсуһууларын кытта ыкса ситимнээх-сибээстээх. П. А. Ойуунускай поэзията үлэһит норуот бары өстөөхтөрүн өлөрдүү абааһы көрөргө, марксизм-ленинизм улуу идеялара кыайан-хотон өрөгөйдүүллэригэр, биһиги дойдубутугар дьоллоох коммунизм саарыстыбата туругурарыгар толору эрэллээх-итэҕэллээх буоларга   ыҥырар   уонна   иитэр.

П. А. Ойуунускай, 1917 сыллаахха февральскай революция буолан, ыраахтааҕы уһулларын кытта «Үлэһит ырыатын» суруйбута уонна аан дойду пролетарийдарын бойобуой гимнэрин «Интернационалы» тылбаастаабыта. Ити айымньылар бэчээккэ тахсаат, Якутскай куоракка уонна улуустар, нэһилиэктэр кииннэригэр буолуталыыр оч-чотооҕу миитиннэргэ, мунньахтарга бар дьон уостарыттан түспэккэ ылланар   ырыалар  буолбуттара.

Платон Алексеевич Ойуунускай айар идэтин итинник саҕалаабыта. Советскай былаас маҥнайгы сылларыгар, гражданскай сэрии кэмигэр кини республика үлэлээн иитиллээччилэрин Октябрь кыайыыларын-ситиһиилэрин өстөөхтөртөн көмүскүүргэ ыҥырар төлөннөөх патриотическай айымньылары биэрбитэ («Син биир буолбаат?!», «Уруйа улааттын», «Генерал тойон» уо. д. а.).

Оттон  «На смерть  вождя»,    «Тимир  көлө»,    «Былааһы — Совекка!» — биһиги  поэзиябыт   салгыы   сайдарыгар   күүстээх   сабыдыалы оҥорбут, улахан суолталаах айымньылар. Ити айымньылар саха со-ветскай литературатын саҥа ис хоһоонунан байыппытара, кини тематикатын кэҥэппиттэрэ.

1925 сыллаахха поэт «Кыһыл Ойууну», аҕыс сыл устата дьаныардаахтык үлэлээн, суруйан бүтэрбитэ. Биһиги литературабыт историятыгар албан аатырбыт ити драматическай поэма уонна «Ырыа-хоһоон» диэн поэт хоһооннорун бастакы  хомуурунньуга  бэчээттэнэн тахсыылара  республика   культурнай   олоҕор  улахан   событие    буолбуттара.

Биһиги литературабытыгар П. А. Ойуунускай үтүөтэ-өҥөтө үгүс. Олортон быстахтык ыллахха, саха советскай поэзиятыгар таптал лирикатын, айылҕаны хоһуйууну киллэрии, тэҥ мээрэйдээх, рифма-лаах хоһоону олохтооһун, бастатан туран, Ойуунускай аатыныын сибээстээхтэр.

1924—1925 сс. Өксөкүлээх Өлөксөй эмиэ «Ырыа-хоһоон» диэн ааттаах икки кинигэтэ утуу-субуу тахсыбыттара. Онно бэчээттэммит хоһооннор уонна поэмалар урукку олоҕу көрдөрөр-биллэрэр суол-таларын тас өттүнэн, норуот ийэ тылын эриэккэс кэрэтин биһирииргэ, бараммат баайын баһылыырга көҕүтэр-көмөлөһөр суолталаахтарын бэлиэтиир наадалаах.

Платон Алексеевич Ойуунускай кэнниттэн саха поэзиятыгар А. Иванов-Күндэ, [[Эллэй]], [[Күн Дьирибинэ]], Абаҕыыныскай, Сергей Васильев бэйэ-бэйэлэрин тилэх баттаһа кииртэлээбиттэрэ, Ити поэттар бары бэйэлэрэ туспа саҥа тылы этэн, саҥа суолу көрдөөн, литератураҕа кэлбиттэрэ. Кинилэр сүүрбэһис сыллардааҕы саха поэзиятын саҥа темаларынан, саҥа образтарынан байыппыттара. Жанр өттүнэн ыллахха үгэ, сатира формалара үөскээбиттэрэ, таптал лириката, айылҕаны хоһуйуу күүһүрэн салгыы сайдыбыта, революционнай, лирическай маассабай ырыалар киэҥник тарҕаммыттара («Кыһыл хоһоон»). Тэҥ мээрэйдээх, рифмалаах хоһоону суруйуу улам үксээтэр үксээн барбыта.

Отутус сыллардааҕы саха поэзиятын сүрүн тематынан, револю-ция уонна гражданскай сэрии темаларын салгыы сырдатыыны кытта сэргэ, тыа хаһаайыстыбатын холбоһуктааһын, колхозтары тэрийии, кулааҕы кылаас быһыытыцан эһии буолар. Оччотооҕу олох ити сүрүн боппуруостарын туойарга-хоһуйарга анаммыт үгүс ырыалары, хо-һооннору сэргэ, «Арамаан артыала», «Коммунист Сэмэн» курдук поэмалар айыллаллар. Саха поэзията жанр өттүнэн салгыы байан, норуот олоҕун, охсуһуутун киэҥник уонна дириҥник арыйарга саҥа хардыыны оҥорор. Литератураҕа ити кэмҥэ В. Чиряев, И. Чаҕылҕан, А. Бэрияк о. д. а. поэттар кэлэллэр. Отутус сыллар быстар эргэлэ-ригэр, ити ааттарга кэлин бар дьон биһириир-кэрэхсиир киэҥ биллиилээх суруйааччылара буолбут, талааннаах эдэр автордар — И. Арбита, П. Тулааһынап, [[Таллан Бүрэ]], [[Баал Хабырыыс]] ааттара эбиллэр.

Түрбүөннээх, ынырыктаах түөрт уонус сыллар тиийэн-тиксэн кэл-биттэрэ. Немецкэй-фашистскай халабырдьыттар Советскай Союзка түөкүннүү өйдөппөккө саба түспүттэрэ. Аҕа дойду ытык сэриитэ саҕаламмыта. Саха поэттара Ленин партиятын, советскай норуот кырдьыктаах улуу дьыалаларын, Ийэ дойду көҥүлүн, чиэһин, тутулуга суох буолуутун көмүскүүргэ бар дьону илбистээх этэр тыл күү нэн ыҥырбыттара. Кинилэр советскай буойуннар хорсун быһыы, рын, фроҥҥа буолар кыырыктаах кыргыһыылары туойар-хоһуй советскай дьон кыайыыны уһанар бэриниилээх, дьаныардаах үлэ. рин, тыыл олоҕун көрдөрөр үгүс үтүө айымньылары айбытта; Кыыһырыы-абарыы иэйиитин, быыппастыбыт, түмүллүбүт санааны бар дьон өйүгэр-санаатыгар тиийимтиэ гына судургутук, аһаҕастык этэр сүгэ-балта тыллаах, көҥүл мээрэйинэн суруллубут эпическай айымньылар   элбээбиттэрэ.

Саха уус-уран литературатыгар Ийэ сиргэ тапталы, советскай патриотизмы, интернационализмы, норуоттар доҕордоһууларын, эйэ улуу дьыалатын туойуу-хоһуйуу өрүүтүн сүрүннүүр миэстэни ылара. Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар бүтүн Советскай литератураҕа, ол аата биһиги сахабыт литературатыгар, поэзиятыгар эмиэ, ити темалар суолталара өссө ордук үрдээбитэ, кинилэргэ анаммыт айымньылар ахсааннара өссө ордук үксээбитэ.

Сэрии сылларыттан саҕалаан, саха поэзиятыгар Дьуон Дьаҥылы, Тимофей Сметанин, Иннокентий Эртюков, Леонид Попов курдук поэттар ааттара биллэн-көстөн барбыттара.

Аҕа дойду Улуу сэриитэ советскай норуот килбиэннээх модун кыайыытынан түмүктэммитэ. Литератураҕа Аҕа дойду сэриитин көрдөрүү, сэрии бэйэтин кэминэн эрэ муҥурданан бүтэн хаалбакка, эйэлээх кэмҥэ өссө эбии кэҥээн, дириҥээн иһиэхтээх этэ. Ол түмүгэр саха поэзиятыгар, быстахтык ыллахха, үөһээ ахтыллыбыт поэттар Дьуон Дьаҥылы, Сметанин, Эртюков сэрии туһунан хоһоонноро Советскай Союз геройа Федор Попов туһунан поэмалар, хоһооннор ырыалар уо. д. а. үгүс айымньылар суруллубуттара.
Сэрии кэннинээҕи эйэлээх кэмҥэ советскай литература иннигэр биһиги дойдубутугар дьоллоох олоҕу айар советскай киһини, норуо^ коммунизмы тутар күүрээннээх үлэтин туойуу, көрдөрүү соруге турбута.

Сэрии кэннинээҕи саха поэзиятын биир суол саамай сүрүн кыайыытынан советскай киһи өйүн-санаатын, үөрүүтүн-хомолтотун, тапталын, эрэлин, биир тылынан эттэххэ, кини дууһатын_баайын үгүс өрүттэхтик арыйыы буолар. Форма, жанр өттүнэн ыллахха, биһиги поэзиябытыгар моральнай-этическай темаҕа анаммыт кылгас лирическай хоһооннор, ылланар ырыалар биллэрдик үксээһиннэринэн, иккис өттүнэн, улахан айымньылары — поэмалары, хоһоонунан романнары суруйууга тардыстыы күүһүрбүтүн бэлиэтиэххэ сөп. Итинник улахан, эпическай айымньыларга лирическай матыыптар күүскэ өтөн киириилэрин, оттон лирическай айымьыларга гражданскай, социальнай сүүрээн күүһүрбүтүн ахтыбат буолуохха түктэри. Итини кытта сэргэ рифмалаах, тэҥ мээрэйдээх уонна көҥүл кээмэйинэн дьаарыстанар, рифмата суох, фоническай анафораҕа (үгүстүк туттулла үөрэммитинэн эттэххэ — аллитерацияҕа) олоҕуран суруллар хоһооннор формаларын салгыы байытыыга саҥа холонон көрүүлэр, саҥа суолу-ииһи көрдөөһүннэр бааллара кэрэхсэниэх тустаах. Ити чахчылар саха поэзията, аҥардас ис хоһоон эрэ өттҮнэн буолбакка, уус-уран форма, тыл-өс даҕаны өттүнэн, ханнык да хаарчаҕа, муҥурданыыта суох, салгыы сайдар кэскиллээҕин этэллэр.

Сэрии кэннинээҕи саха поэзиятыгар, Петр Тобуруокап, Семен Данилов, Константин Туйаарыскай, Иван Гоголев, Моисей Ефимов, Рафаэль Баҕатаайыскай курдук бөдөҥ поэттар үөскээтилэр. Кинилэр биһиги литературабытыгар боччумнаах кылааты уган, бүтүн норуот билиниитинэн, ытыктабылынаЧТ туһаналлар. Итини таһынан, биһиэхэ поэзияны дьиҥ-чахчы истиҥник таптыыр, туох баар күүстэрин-кыах-тарын олоччу анаан, литератураҕа сыралаахтык-харалаахтык үлэлиир, элбэҕи эрэннэрзр, сэмэй талааннар баалларын биһиги эмиэ үөрэ, сэҥээрэ бэлиэтиэх кэриҥнээхпит...

Саха совесткай литературата Улуу Октябрь уоттаах этиҥиттэн кыым буолан саҕыллан, төлөн буолан күөдьүйэн, эргэ олох эстэр, саҥа үйэ саргылыыр эйэлэспэт модун кылаассабай охсуһуутун кыһатыгар уһаарыллан үөскээбитэ. Онон кини норуот олоҕун сайдыытын кытта тэҥҥэ олук үктээн,  норуот героическай охсуһуутун, дьаныараах үлэтин уус тыл күүһүнэн ойуулаан көрдөрбүтэ уонна көрдөрөр. 

Республика үлэлээн иитиллээччилэрин олохторугар буолар бары бөдөҥ социальнай-экономическай уларыйыылар саха суруйааччыларын айар үлэлэригэр саҥаттан саҥа көҕү-нэми үөскэтэн, күүһү-кыаҕы биэрэн, биһиги литературабытыгар сырдатыллан, ойууланан, бэйэ лэрин тустарынан сөптөөх ахтыыны, бэлиэни хаалларан испиттэрэ. Ити чахчы биһиги литературабыт бэйэтин төрөөбүт норуотун олоҕун кытта мэлдьитин ыкса-чугас сибээстээҕин туоһулуур.

Саха советскай литературата элбэх тыллаах, биир социалистическай ис хоһоонноох улуу советскай литература быстыспат сорҕотун, бойобуой этэрээтин быһыытынан үүнэр уонна сайдар. Саха советскай суруйааччылара Коммунистическай партия, советскай былаас политикалара олоххо киирэн өрөгөйдүүрүн туһугар, Ленин улуу кэриэс-тэрэ туолан туругуралларын туһугар бэйэлэрин айар идэлэринэн мэлдьитин активнайдык охсуспуттара уонна охсуһаллар. Биһиги литературабытын, биһиги поэзиябытын киэҥ ааҕааччылар, бар дьон, бүтүн норуот итиитик таптыылларын төрдө итиниэхэ буолар диэтэххэ — ол туох да сыыһата, омуна суох суол.

Саха поэзията киэҥ, дириҥ номохтоох, үрдүк уус-уран таһымнаах, нууччалыы уонна атын да бырааттыы норуоттар тылларыгар тылбаастаммыт, граница таһыгар кытта тахсыбыт үгүс айымньылардаах, сип-пит-хоппут поэзия. Бу антологияҕа сүүмэрдэнэн киирбит айымньы-лар кини баайын-дуолун ситэри-толору көрдөрбөттөр. Холобур, ол курдук, миэстэ тиийбэтиттэн күһэллэн, антологияҕа «Кыһыл Ойуун», «Уолан Эрилик», атын да улахан поэмалар кыайан киллэриллибэти-лэр. Ити, биирэ. Иккиһинэн, эмиэ үөһэ ыйыллыбыт биричиинэнэн, олоҥхолортон быһа тардыылары төһө кыалларынан кылгата, норуот ырыаларын ахсаан өттүнэн соруйан аҕыйата сатаатыбыт. Үсүһүнэн, биирдии автордар айар үлэлэрин бары өттүнэн барытынан толору көрдөрер гына, кинилэр суруйууларын киэҥник эмиэ кыайан туһам-матыбыт. Ону ааһан, өссө сорохтортон олус аҕыйах, ардыгар, баа-ра-суоҕа биирдии-иккилии эрэ, айымньылары ыларга күһэлиннибич (Таллан Бүрэ, Сергей Васильев, Михаил Тимофеев).

Ол эрээри, төһө да итиннигин Үрдүнэн, саха поэзията туохтан силистэнэн-төрүттэнэн, хайдах саҕаланан үүнэн, сайдан испитин туһунан антология ааҕааччыга сөптөөх уопсай өйдөбүлү син биэриэ дии саныыбыт. Ол курдук, холобура, антологияҕа биһиги литературабыт историятын тус-туспа кэрдиис кэмнэрин туоһулуур, норуот олоҕор буолбут сүрүн событиелары сырдатар боччумнаах айымньылар киллэриллэ сатаатылар. Жанр да өттүнэн ыллахха, норуот олоҥхотуттан, ырыа-ларыттан саҕалаан, үгэлэри, хоһооннору, ырыалары, тойуктары, поэ-малары барытын матарбакка кэриэтэ хабылынна. Оттон туһааннаах автордар быһаччы ньымаларын сүҮмэрдээһиҥҥэ, бастатан туран, ки-нилэр саамай киэҥник биллибит-биһирэммит, бар дьон үрдүк сыана-тын туох да мөккүөрэ, саарбаҕа суох ылбыт, бастыҥ айымньыларын киллэрилиннэ.

А. Е. Кулаковскай, А. И. Софронов, биллэрин курдук, Советскай былаас кэмигэр олорбут, активнайдык үлэлээбит, айбыт суруйааччылар. Биһиги ол иһин кинилэр ити кэнники кэмнээҕи айымньыларыттан сорох хоһооннорун эмиэ антологияҕа киллэрэри наадалааҕынан ааҕабыт.

Антологияҕа   ССРС   суруйааччыларын    Союзтарыгар   чилиэнинэн
ылыллыбыт эрэ эдэр поэттар айымньыларын туһанар принциби тутустубут.

Фольклор литература үөскүү илигиттэн баарын быһыытынан, олоҥхолортон быһа тардыылары уонна норуот ырыаларын туспа салаа оҥорон, революция иннинээҕи поэзия салаатын иннигэр киллэрдибит. Оттон ССРС суруйааччыларын Союзтарыгар чилиэнинэн ылыллыбыт, биһиги биллиилээх олоҥхоһуттарбыт-ырыаһыттарбыт тылларыттан суруллубут ырыалары, хоһооннору, советскай кэмнээҕи фольклор айымньыларын курдук көрөн, антология бүтүүтүгэр эмиэ туспа салаа оҥордубут.

Билигин баар поэттар айымньыларын антологияҕа сүүмэрдээһини, автордары кытта сүбэлэһэн, кинилэри бэйэлэрин көмөлөһүннэрэн оҥордубут (холобур, Таллан Бүрэттэн баара-суоҕа собус-соҕстох поэма   киирбитэ   итинэн   быһаарыллар).

Антологияҕа прэттары литератураҕа хайдах кэлбиттэринэн, хаһааҥҥыттан биллэн-көстөн барбыттарынан сирдэтэн, бэрээдэктэзн киллэрдибит. Ол гынан баран ити адьас чуолкайдык дэбигис сатаан араарыллыбат, быһаарыллыбат суол эбит, онон сорох автордарга, баҕар, алҕас тахсыбытын буллахтарына даҕаны, ону улаханнык баа-лыахтара суоҕа уонна бэйэлэрэ көннөрөн өйдүөхтэрэ диэн эрэнэбит.

Бу аан маҥнайгы «Саха поэзиятын антологията», Советскай былаас үөскээбитэ 50 сылын туолар улуу бырааҺынньыгынан сибээстээн, общественнай саҕалааһын быһыытынан тахсар.

''[[Күннүк Уурастыырап]]''


== Быһаарыылар ==
&lt;references/&gt;

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)]] - Иһинээҕитэ
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Category:Кириитикэ]]
[[Category:Саха поэзиятын антологията]]
[[Категория:Күннүк Уурастыырап]]
[[Категория:1967]]</text>
      <sha1>3cnkzxatynuj86di089kzlvlxp7ek1k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Орто дойду оҥоһуллуута (&quot;Дьулуруйар Ньургун Боотур&quot; олоҥхоттон)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>143</id>
    <revision>
      <id>4456</id>
      <parentid>983</parentid>
      <timestamp>2011-08-10T23:28:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4456</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5414" sha1="km55f3ewrqmk4ik120i4fqh2wltutp7" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын антологията]]
 | author     = Норуот
 | section    = Орто дойду оҥоһуллуута (&quot;Дьулуруйар Ньургун Боотур&quot; олоҥхоттон)
 | previous   = ←[[Аан тыл оннугар (СПА, 1967)]]
 | next       = [[Айыы бухатыырын сирэ-дойдута (&quot;Тойон Дьаҕарыма&quot; олоҥхоттон)]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Орто дойду оҥоһуллуута}}
&lt;poem&gt;
Былыргы былдьаһыктаах дьылым 
Быралыйар быраман мындаатыгар, 
Урукку охсуһуулаах дьылым 
Уларыйар улаҕа өттүгэр, 
Алдьархайдаах ааспыт дьылым 
Аҥаарыйар анараа таһаатыгар, 
Орто туруу дойду 
Отут биэс биис ууһа 
Ол-бу улуус диэн 
Иннинэн сирэйдээххэ, 
Ичээҥ эттээххэ, 
Икки атахтаахха 
Иһиллэ илигинэ;
   Алдьархайдаах аллараа дойду
Арбаҕаһын бүрүммүтүнэн үөскээбит, 
Атара бэйэлээх, арбыйа тиистээх 
Аатырар Арсан Дуолай аҕатын уустара, 
Адаҕатын кэппитинэн төрүөбүт 
Ааттаах Ала Буурай эмээхсин удьуордара 
Көхсүттэн тэһииннээх, 
Көрбүөччү харахтаах 
Күн-айыы улууһугар 
Аат ааттанан 
Ахтылла   илигинэ;
Үөһээ үлүскэннээх үрдүк мэҥийэ халлаан
Үөтүүлээх үрүт өттүгэр үөскээбит
Улуутуйар улуу тойон оҕонньор,
Уораан-аараан Хотун Куохтуйа икки
Отут тоҕус биистэрэ
Ол-бу бииһин ууһа диэн
Арҕаһыттан тэһииннээх
Айыы-хаан аймахтарыгар
Үөрбэ-чаҕаан тылларыгар
Үһүйээн буолан үөтүллэ илигинэ,—
     Дьулусханнаах дьулуо маҥан халлаан
Дьураатыттан тутуллубута биллибэт, 
Үс күөгэйэр күлүм күлүүһүттэн 
Үктэллэнэн үөскэзбитэ көстүбэт, 
Үлүгэрдээх үс ньүкэн үтүгэн 
Үлүскэннээх үрүт өттүнэн 
Көй-сата салгынынан көтөҕүллэн 
Көтөр кыната көтүтэрэ көстүбэт, 
Эргийэр иэччэҕэ эргитэрэ биллибэт, 
Энэлгэннээх тойуктаах, ынчыктаах ырыалаах, 
Улаҕата  көстүбэт,  уҥуоргута биллибэт, 
Уорааннаах уораҕайдаах 
Улуу байҕал уллуҥахтаах, 
Оруһуоллаах уулаах 
Оһоллоох Одун байҕал 
Огдолуйбат олбохтоох, 
Сүллэр этиҥ ньиргиэрдэммит, 
Сүлүһүн илбис дугуйдаммыт 
Сүҥ байҕал түгэхтэммит, 
Тунаах былыт урсуннаах 
Туустаах байҕал тулалаах, 
Алдьархайдаах аан-өлүү аарыктаммыт 
Абалаах аһыы байҕал алыннаах, 
Чэлгиэн сата саатаабыт 
Чэҥ муус сиксиктээх, 
Кыйыра-кырылыы көтөр 
Кыһыл кумах кырдайдаах, 
Алтан от анньан тахсыбыт 
Араҕас туой буор ардайдаах, 
Үкэр күөх от үтүөхтээбит 
Үрүҥ туой буор үрүттээх, 
Сыралҕан  куйаас  сыламнаабыт
Сытар хайа сындыыстаах,
Будулҕан туман оргуйбут	
Буор хайа модьоҕолоох,
Оллорута ойон тахсыбыт
Очуос таас хайа оройдоох,
Баттаатахха маталдьыйбат
Баараҕай таһаалаах,
Үктээтэххэ өҕүлдьүйбэт
Үрдүк мындаалаах,
Кэбиэлээтэххэ кэйбэлдьийбэт
Кэтит киэлилээх,
Аҕыс иилээх-саҕалаах,
Алта киспэлээх,
Атааннаах-мөҥүөннээх,
Айгыр-силик бэйэлээх
Араҕас айыы далбардаах,
Алаҕаркаан-тэтэгэркээн
Аан-ийэ дайды диэн
Ананан-айыллан,
Ойон тахсар күннээх,
Охтон баранар мастаах,
Уолан баранар уулаах,
Уостан эстэр уйгулаах,
Муҥ-сор суунаҕалаах,
Муур-таар бэйэкэлээх
Орто туруу дьаҕыл дойду диэн
Оҥоһуллубута эбитэ үһү...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
«Дьулуруйар   Ньургун   Боотур»    диэн П. А. Ойуунускай суруйбут олоҥхотуттан.

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Category:Саха поэзиятын антологията (1967)]]
[[Category:Болкулуор]]
[[Категория:Олоҥхо]]</text>
      <sha1>km55f3ewrqmk4ik120i4fqh2wltutp7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төрөөбүт тыл (Күндэ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>144</id>
    <revision>
      <id>3869</id>
      <parentid>986</parentid>
      <timestamp>2011-07-02T02:51:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3869</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="978" sha1="to3322kzi1gwo0a0ix14nvziu543rxg" xml:space="preserve">{{poem-on|Төрөөбүт тыл}}

&lt;poem&gt;Төрөөбүт
Төрүт тыл,
Сөрүүн
Сүөгэй курдук,
Сүрэҕи-быары
Сөрүүргэтэр,
Убаҕас отон
Уутун курдук,
Улахан куйааска
Утаҕы аһарар,
Сырдьыгыныы  көөнньүбүт
Сылгы кымыһын курдук,
Тостор куйааска
Тоҕулу ханнарар...
 
Иитиллибит 
Ийэ тылбыт 
Иинэҕэс сири 
Имэҥинэн-быйаҥынан 
Ибиирэн биэрэр... 
Саппа
Садарах уотунан 
Күтүр хараҥаны 
Күлүмнэтэ сырдатар... 
Ийэ тыл — 
Быстар-ойдор күҥҥэ 
Быыһал-абырал буолар, 
Өлөр-сүтэр күҥҥэ 
Өрөһүлтэ буолар
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Күндэ]]</text>
      <sha1>to3322kzi1gwo0a0ix14nvziu543rxg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айыы бухатыырын сирэ-дойдута (&quot;Тойон Дьаҕарыма&quot; олоҥхоттон)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>145</id>
    <revision>
      <id>4048</id>
      <parentid>989</parentid>
      <timestamp>2011-07-05T05:21:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.185.242.52</ip>
      </contributor>
      <origin>4048</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5761" sha1="42p6q306wa7gmep506rn1ttp5n9ysac" xml:space="preserve">{{poem-on|Айыы бухатыырын сирэ-дойдута}}
&lt;poem&gt;
   ...Бу маннык бэйэкээннээх, 
Күтүр үрдүк-үтүө дойду киэнин 
Илин диэки өттүн 
Эргиччи көрөн кэбистэххэ,— 
Иэйэхсит киирэн иэнигийбит 
Илгэ-быйаҥ эҥэрдээх, 
Иитэ-саҕата биллибэтэх 
Ийэ киэҥ эбэлэрдээх эбит.
    Арҕаа диэки өттүн 
Алаарыччы көрөн кэбистэххэ,— 
Айыыһыт түһэн сатыылаабыт 
Араҕас илгэ айылгылаах 
Аҥаат-муҥаат аҥаарыйар 
Алыс киэҥ алаастардаах эбит. 
Сылгы сүөһү 
Тоҕуоруйан мунньустар 
Дьоллоох хоннохтордоох эбит, 
Ынах сүөһү
Төбүрүөннээн мөҕүөрүһэр 
Төгүрүк саппыйалардаах эбит, 
Соноҕос атыыр дьохсооттоһор 
Туруору тумуллардаах эбит,
Кунан оҕус күрдьүөттэһэр 
Үрдүк мөлдьөгейдөрдөөх эбит.
    Туруйа түһэн 
Тохтоон ааһар 
Тунаа маҥан 
Томтордордоох эбит, 
Кыталык түһэн 
Ыллаан ааһар 
Кылбаа маҥан 
Кырдаллардаах эбит. 
Хомурах кыайан хоммотох 
Холбороҥ маҥан хонуулардаах эбит, 
Сылбах кыайан сыстыбатах 
Сылбараҥ маҥан сыһыылардаах эбит.
      Хаарыс-солко хассыаттаах, 
Халадаайдаах ырбаахылаах, 
Хаймыылаах былааттаах, 
Хайырҕастаах ытарҕалаах, 
Хаҥырҕастаах симэхтээх, 
Халааннаах саҥалаах, 
Ханаллыбыт быһыылаах 
Хатын дьахталлар 
Ханна эрэ бараары
Ханыылаһа хаамсан иһэллэрин курдук, 
Хампа-силик сэбирдэхтээх 
Хатыҥ чараҥ тыа 
Хадьааһыннаах эбит.
       Дьогдьуурдаах сонноох, 
Тумустаах этэрбэстээх, 
Туорум көмүс курдаах, 
Тор курдук бытыктаах, 
Толбонноох ньуурдаах, 
Дорҕоонноох саҥалаах, 
Туруору уҥуохтаах 
Тойон түһүмэт дьон, 
Тугу эрэ толкуйдуу, 
Тоҕуоруһан туралларын курдук, 
Лоһуор көмүс туораахтаах 
Толуу тиит мас 
Тулааһыннаах эбит.
       Хааннаах-сииннээх 
Хардаҥ эһэ тириитин
Хастыы тардан ылан баран,
Хайа тутан, таҥнары сахсыйбыт курдук,
Хаарыаннаах үчүгэй
Хараҥа көмүс
Талах, ыарҕа ойуур
Дьарыҥнардаах эбит.
       Тардыы көмүс талахтаах, 
Иэбии көмүс иирэлээх, 
Мотуок солко мутукчалаах 
Сиэрэй солко сэбирдэхтээх эбит.
       Тоҕус салаалаах 
Локуора күөх ото 
Торолуйа үүнэн тупсар, 
Аҕыс салаалаах 
Ача күөх ото 
Аҥаарыйа үүнэн анньар, 
Сэттэ салаалаах 
Сиибиктэ күөх ото 
Сириэдийэ үүнэн ситэр, 
Үс салаалаах 
Үкэр күөх ото 
Өрө үүнэн үтэр эбит.
        Кэтэх тыаларын аайы 
Кэҕэ кыыллара 
Кэрээбэккэ кэпсииллэр, 
Үөһээ тыаларын аайы 
Өтөҥ кыыллара 
Өрөөбөккө үөтэллэр, 
Тумул тыаларын аайы 
Тойон кыыллара 
Тохтообокко чоргуйаллар эбит.
Бырта бырааннардаах, 
Харта халдьаайылардаах, 
Бүөр бүдүргэйдэрдээх, 
Үргүнньэх үрүйэлэрдээх, 
Сыа сыһыылардаах, 
Чоҕочу толооннордоох эбит.
       Эттээх аты 
Ииччэх тэбэринэн 
Итии иэдьэгэй 
Бидилгэхтээх эбит, 
Аллаах аты 
Атах тардарынан
Араҕас арыы
Бадарааннаах эбит,
Сүүрүк аты
Сүһүөх быһарынан
Сөҥ сүөгэй
Сүүдүрүүннээх эбит.
        Омоллоон олоҕо олохсуйбут, 
Дьэргэстэй ыһыаҕа тэнийбит, 
Мичээрдэ баһаама тарҕаммыт, 
Ыт кытта чалыптаабыт, 
Баҕа эмиэ халтарыйбыт —
Баһаам элбэх баайдаах, 
Дохсун кэрэ тоттоох, 
Арыы хара тыа саҕа 
Араҕас илгэ далбардаах, 
Үллэр хара тыа саҕа 
Үрүҥ тунах уруйдаах,
Чөҥөрө чүөмпэ күөл саҕа
Түгэҕэ биллибэтэх дириҥ далай 
Түһүлгэ үтүөтэ туругурбут, 
Уолбат ойбон бөҕө олохсуйбут, 
Олус үтүө дойдута буолан биэрдэ...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
«Тойон Дьаҕарыма» диэн Күннүк Уурастыырап суруйбут олоҥхотуттан.
*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Category:Олоҥхо]]
[[Category:Күннүк Уурастыырап]]</text>
      <sha1>42p6q306wa7gmep506rn1ttp5n9ysac</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кулун Куллустуур бухатыыр (&quot;Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур&quot; олоҥхоттон)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>146</id>
    <revision>
      <id>4265</id>
      <parentid>993</parentid>
      <timestamp>2011-07-18T06:14:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4265</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7444" sha1="tn76thdo1znhq0sl489g0n3uhxm4xnm" xml:space="preserve">{{poem-on|Кулун Куллустуур бухатыыр}}

&lt;poem&gt;
Былыргы дьыл
Быдан мындаатыгар,
Урукку дьыл
Кулан уорБатыгар,
Түөрт саха
Төрүү илигинэ,
Үс саха
Үөскүү илигинэ,
Икки саха
Иитиллэ илигинэ,—
Кулгааҕар кураҕаччы кыыллаах,
Кэтэ5эр кэҕэ кыыллаах,
Өттүгэр өтөҥ кыыллаах,
Санныгар сар кыыллаах,
Көхсүгэр көҕөн кустаах,
Борбуйугар борчук куобахтаах,
Үөһээ сибииргэ ааттаммыт аата
Төбөтүнэн оонньуур
Чүмэчи кугас аттаах,
Аллара дойдуга ааттаммыт аата
АтаБынан оонньуур
Айдаар кугас аттаах,
Орто дойдуга ааттаммыт аата
Кутуругунан оонньуур
Кунньалык Куйаар кугас аттаах
Куруубай хааннаах
Кулун Куллустуур диэн
Бухатыыр киһи үөскээбитэ эбитэ үһү.


Хаан чаҕаан сэбэрэтин,
Дьүдьүн бараан үскэлин
Өйдөөн көрөн турдахха:
Уркуускай куорат
Уҥа өттүнээҕи
Ойдом хара тыаҕа саһан үөскээбит
Буурай-кэрэмэс саһыл кыылы
Ойута-хайыта бысталаан
Уос-тиис оҥорбут курдук,
Обугур-чобугур
Уостаах-тиистээх эбит;
Хамчаакы куорат
Хаҥас өттүнээҕи
Халбаҥ хара тыаҕа саһан үөскээбит
Хара саһыл кыылы
Хайыта-тырыта бысталаан
Харах-хаас оҥорбут курдук,
Халбалдьыгас хара көмүс
Хаастаах-харахтаах эбит.
Хастаабыт тиит курдук,
Сылбараҥ маҥан  харылаах,
Суллаабыт тиит курдук,
Ньондо хаан сотолоох,
Тоҕус мастаах хойуук оҥочону
Туруору туппут курдук,
Буу-хаан көҕүстээх,
Сэттэ мастаах лип-хаан халҕаны
Тиэрэ кэбэн кээспит курдук,
Кэтит нанаҕар түөстээх,
Үс былас
Үөкэйэр өттүктээх,
Биэс былас
Биэкэйэр бииллээх,
Алта былас
Дарайар сарыннаах,
Түөрт былас
Куллугур моойдоох,
Бөҕө мөссүөннээх, 
Быһый быһыылаах, 
Киһиттэн кириһинэн ордук, 
Сахаттан саалынан ордук, 
Бухатыыртан сүөмүнэн ордук, 
Киһи киэнэ кэрэмэһэ эбит.


Кимтэн даҕаны
Кииннээҕин билбэт,
Туохтан даҕаны
Тууралааҕын толкуйдаабат эбит.
Үс дойду
Үөлэһин үрдүнэн
Өрүкүйэн күдээрийэн көстүбүт,
Күлүгэ биллибэтэх,
Күөх унаар хаплаан
Толонноон тохтор
Томоон хара самыырын кытары
Торолуйан үөскээн,
Тоҕо суккуллан түһэн
Томтойон олорорун
Тобулан оломтотун булбатаҕа үһү.
Эбэтэр,
Хаһыытаатар ханталдьыйбат,
Үөгүлээтэр өндөлдьүйбэт,
Кэтиэлээтэр кэдэлдьийбэт,
Кэҥириир кэтит үөдэн түгэҕэр
Кэри-куру күннээх,
Кэмсиин-кумсуун сыттаах,
Ньуу-ньаҥаа саҥалаах,
Сутуруо быатын саҕа соллоҥноох,
Бэргэһэ быатын саҕа мэнэҕэйдээх,
Барыамах алаастаах,
Таҥнастыгас харбааһыннаах
Илиэһэй улууһун ыраахтааҕьҥа буолбут
Буор Маҥалай оҕонньор,
Буор-Сүргэй Тойон киэҥ ыырыттан —
Аллараа дойдуттан,
Арахсыылаах аймаҕыттан
Айыллан тахсан,
Аатыран олорорун лабын булбатах.
Күдэн муора алыннаммыт,
Күр муус түгэхтэммит,
Буорунан оҥоһуллубут,
Туойунан дуйдаммыт,
Симилиэһинэн   иһэрдиллибит,
Тимиринэн сиксиктэммит,
Алтанынан ардайдаммыт,
Көмүһүнэн көпсөлөммут,
Кумаҕынан кунустаммыт,
Сиэрэй хара тыанан эҥэрдэммит,
Аккырыытынай таас хайанан хадьааһыннаммыт
Көҥдөй муоранан тулаламмыт,
Күөх отунан таманнаммыт,
Сир ийэттэн
Үүнэр отун-маһын кытта
Үөскээн-үөдүйэн тахсыбытым эбитэ буоллар,
Уллуҥаҕым ортотугар
Биэстээх харчы саҕа
Буордаах буолуом этэ диэн
Мунаахсыйар киһи буолта үһү.


Киис киэнин киргиллээҕинэн,
Түнэ киэнин түүнүктээҕинэн,
Сарыы киэнин тыйыһынан
Таҥныбыт киһи эбитэ үһү.
Хатыан-имиэн дойду
Хатыҥынан хатыҥнаммыт,
Томуон-имиэн дойду
Туоһунан туостаммыт,
Китиэн-имиэн дойду
Киилинэн кииллэммит,
Ала күндэлэй балык
Хабаҕа силимнээх,
Аҥаат балык
Саннын уҥуоҕа чаачардаах,
Киит балык
Иэнин иҥиирэ киристээх,
Улуу үрэх
Тоҕойдообутун курдук,
Көрүлүүр
Көр муос саалааҕа үһү.
Сэттэ кырыылаах
Тимир тиҥсирики оноҕостоох,
Тоҕус кырыылаах
Кутаа уот кустуктаах,
Хардаҥ эһэ саҕа
Хара дьайдаах
Саабылалаах-батыйалаах,
Эрдэҕэс күөс саҕа
Кутаа уот илбистээх
Кыырыктаах үҥүүлээх,
Тоҕус уон бууттаах
Чомпо тимир сүлүгэстээх,
Биэс уон бууттаах
Бэриэспэ таас мээчиктээх эбитэ үһү.


Тоҕус субан маҕаас
Туруйа кыыл
Тоҕус сылы мэлдьи
Тула көтөн,
Тулатын булбатах
Туман маҥан дойдуга,
Аҕыс тыһы маҥан
Кыталык кыыл
Аҕыс сылы мэлдьи
Кырыйа көтөн,
Кытыытын булбатах
Кылбаа маҥан дойдуга
Иитиллэн-тэриллэн үөскээбит киһи эбит.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
«Куруубай    хааннаах   Кулун   Куллустуур»
диэн И.Г. Теплоухов-Тимофеев   суруйтарбыт олоҥхотуттан.
*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Category:Олоҥхо]]
[[Category:Теплоухов-Тимофеев]]</text>
      <sha1>tn76thdo1znhq0sl489g0n3uhxm4xnm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сайын (Ырыалаах Ыстапаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>147</id>
    <revision>
      <id>4496</id>
      <parentid>998</parentid>
      <timestamp>2011-08-28T03:10:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4496</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4152" sha1="4rfa2w7icnlbac5k4uy7iszz5e6he76" xml:space="preserve">{{poem-on|Сайын}}
&lt;poem&gt;
Бу көстөр чэл күөх, чэл бараан 
Хантан кэлбитэй — диэтэргин,
     Үс хаттыгастаах
     Өндүл маҥан халлаан 
Маанылаах мандаара буолбут, 
Аламаҕай маҥан күннэригим уота
     Алтан биһилэх
     Аалыытын курдук, 
Таҥнары саккыраан түһэн,
     Ахсынньылыыр ыйым
     Аам-даамын аһаран,
     Тохсунньулуур ыйым 
          Дьоһун болуо 
Дьыбарын дьуххарытан,
     Олунньулуур ыйым 
Омун тымныытын
      Ууратан, 
Кыһайан турбут 
Кыстык хаары
      Кыайан, 
Буойан турбут 
Болуо мууһу
      Булгурутан, 
Үс хаттыгастаах
Өндүл маҥан халлаан
      Үктэллээх, 
Үүс аас бэйэлээх 
Үрүҥ Айыы тойон, 
Сибиириктиир ийэкэм
       Симэҕэ буолбут 
Аҕыс салаалаах, 
Ньалгаххай лабаалаах, 
Сиэрэй солко сэбирдэхтээх, 
Чараастыыра хатырыктаах
       Чаллах хатыҥ
Арҕахтаах,
Аан дойдум иччитэ 
Ахсарыма  мичил хотун эбэкийбин,
Айылгылаах дьыл
Аттанан кэлиитигэр 
Аан дойдубун 
Алгыыр гына,
Айылгылаабытынан,—
Сэттэ дьэһиэл иэйэхсит
Итии салгын тыына 
Илин ийэ эбир маҥан халлаантан
Илибирии сиэттиһэн, 
Алта ахтар Айыы салгын тыына
Ахтаах лаадан буолан 
Таҥнары саккыраан түһэн,
Илин ийэ халлаантан 
Итии салгын илдьиттэнэн, 
Ибир былыт эҥийэлэнэн, 
Сүллэр этиҥ сүргүөһүннэнэн 
Сааллар чаҕылҕан сапсыырданан,
Холлоҕос саҕа 
Кутаа уот куйбуурданан, 
Сиилинэй силлиэ сирдьиттэнэн, 
Аан тыал аргыстанан,
Орой-буурай оонньоон,
КурааН дьылга
Куодалаах маска хорҕойбут
Хоохоон бииһин ууһун
   Холдьоҕон туран, 
       Хаҕыс дьылга
 
Хайдыылаах маска хорҕойбут 
Хара дьайга 
Халбарытан туран, 
Сарсыарда дьыбарга 
Салаалаах маска саспыт 
Сараһын аймаҕын 
Салгытан туран, 
Киэһэ дьыбарга 
Киил маска  кистэммит 
Кирдээх сирэйдээх кикииримэни 
Киэр үүрэн туран, 
Эбир ийэ былыттан 
Итии самыыр 
Илибирии ибиирбититтэн
Аан ийэ дойдум, 
Алгыстардаах алаастарым. 
Аҕыс салаалаах 
Ача күөх ото 
Айылгыламмыта үһү, 
Дьоллордоох толооннорум 
       Тоҕус салаалаах 
       Локуора күөх ото 
       Туйгуутаабыта үһү, 
       Баай хара тыатын
            Маанылаах маһын 
Сиэрэй солко сэбирдэҕэ 
       Сиппитэ үһү, 
       Аалай солко мутукчата 
       Муҥутаабыта үһү, 
           Доҕоттоор!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
Ырыалаах Ыстапаан.  
«Саха   саҥата»   диэн сурунаал 1 №-гэр 1912 с. бэчээттэммит.
*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Category:Саха поэзиятын антологията (1967)]]
[[Category:Болкулуор]]
[[Категория:Ырыалаах Ыстапаан]]
[[Категория:1912]]</text>
      <sha1>4rfa2w7icnlbac5k4uy7iszz5e6he76</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сут ырыата (Оонньуулаах Ыстапаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>148</id>
    <revision>
      <id>4141</id>
      <parentid>1004</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T21:11:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.238.115</ip>
      </contributor>
      <origin>4141</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6091" sha1="3o6gzgcmbglkuxpueidnwfb4rd57nc5" xml:space="preserve">{{poem-on|Сут ырыата }}
=== (1910 сыллааҕы сут туһунан ырыа) ===
&lt;poem&gt;
Дьэ-буо!
Сир-сибиир киинэ,
Орто дойду уулуссата буолан оҥоһуллубут
От үрэх ортолоох
Улуу өрүс хотун
Илин уҥуоргутугар
Аан дойду аартыга буолан арыллыбыт
Амма, Таатта аргыстаах
Аҕыс үөстээх,
Алтан нэһийэлээх
Аллан арыыта сибиир ааттаахха —
Үрдүк дьылтан
Өрүһүннэхпит — диэн үөрдүбүт,
Дьаҥха-муҥ дьылтан
Таҕыстахпыт — диэн,
Санаабыт көммүтэ.
Самаан сайын
Салалынна — диэн,
Таҥара баайа
Тарҕаныаҕа — диэн санаабыппыт.
Эрэйдээх дьылбыт буоллаҕына
Иккиһин кэлэн иэдэттэ,
Элбэх киһи иитимньитин
 
Эһээри гынна,
Субу-субу сут кэлэн,
Ночооппут улаатта,
Хос-хос курааннаан,
Хоромньубут кэҥээтэ,
Ыраас Дьылҕа тойон
Ынаҕа, сылгыта ааттаах аһыҥа үөн
Аан дойдубутун алдьатта.
Дабды самыырбыт татыа буолан,
Силбик самыырбыт сэл буолан
Сиэмэбит тиллибэтэ,
Дэлби хатан хаалла.
Өлбүгэлээх сирбит
Үүнүмүнэ өлөрдө,
Сатаан салбырҕастаммат
Сайын кэлэн дьадатта.
Ийэ буорбут
Илбиргэстэммэт иэскэ киллэртээтэ,
Тураҥ сайыммыт туһатыттан
Тоҕус ыйдаах
Суо-модун дьылга тоһуйарбытын
Тугу да булбатыбыт,
Аһыылаах сүөһүбүтүн
Аһылык гынабыт,
Олохтоох сүөһүбүтүн
Улуу өрүскэ
Ордугунан уостаатыбыт.
Хаҕыс дьыл хадыйбытыттан,
Халлырыт киһилээх
Хатын куоракка киирэн,
Хаарыаннаах сүөһүбүтүн
Хаартылаан, арыгылаан кээстибит.
Улуу дьыл олуйбутуттан
Олохпутуттан уларыйдыбыт —
Уобалас куоракка
Оонньоон күлэн ороскуотурдубут,
Итэҕэстээх иэскэ киирэр
Имитиилээх дьыл кэллэ,
Бастааҕы бырыһыаҥҥа былдьаттарар
Быһылааннаах дьыл кэллэ,
Туорахайы добуруоҥаҕа туттарар
Дохсун дьыл кэллэ,

 
Хааччымматах хамнаска барар 
Хаҕыс дьыла кэллэ, 
Баардаах
Байар дьыла кэллэ, 
Үптээх үөрэр 
Үрдүк дьыла үтүрүйдэ, 
Хаччылаах
Хаҥыыр дьыла кэллэ. 
Аҕыс ыйдаах 
Аҕа-дыбыр дьыл 
Аан бастаан 
Аттанан кэлиитигэр, 
Алтынньы ый 
Ахсыс эргэтигэр 
Тус арҕаа диэкиттэн, 
Хаардаах-муустаах 
Хайа хаспаҕыттан 
Хара күлүк оҕус 
Хамнаан кэлбитэ, 
Муустаах муора 
Муннугуттан, улаҕатыттан 
Буор хара оҕус 
Туран кэлбитэ, 
Урукку кырдьаҕастар — 
Олуурдаах улуу Дьыл Оҕуһа — диэн, 
Этэллэр эбит. 
Ону мин көрдөхпүнэ — 
Улахан тымныынан уһуутаталаабыта; 
Ыыс туман тыыннаах, 
Чэҥ муус саҥыйахтаах, 
Болуо муус муруннаах, 
Хайыырбыт ойбон харахтаах, 
Кыаһаан муус кыламаннаах, 
Уһунтан уһун 
Ураа лыҥкы муостаах, 
Күнү бүөлүүр 
Күтүр улахан көҕүстээх, 
Күр муус өрөҕөлөөх, 
Аймыр муус арҕастаах, 
Көмнөх хаар көлөһүннээх, 
Хорсун тымныы хоннохтоох, 
Быстах тымныы быттыктаах, 
 
Хобдох кураан кутуруктаах,
Аас-майах аргыстаах,
Иҥсэ, обот эркиннээх,
Обот-соллоҥ ойоҕостоох
Буолар эбит ол күтүр өстөөҕүм.
Аан дойдуга кэлэн
Айаҕын атан туран
Аҕылаабытыгар —
Чаан туман тахсан кэлбит,
Самаан күн чааһынан намтаабыт.
Ыарыы-сүтүү ындыылаах,
Дьаҥ-дьаһах таһаҕастаах,
Өлүү-сүтүү көтөллөөх
Буолар эбит өлүү сүөһүтэ.
Тиийиммэт ыал
Сэттэ былас оту булбуттарын
Хайа үйэҕэ,
Кирдиргэччи кэбийэн, биир да суох гыммыт,
Дьадаҥы ыал,
Аҕыс былас оту астаммыттарын
Хардырҕаччы ыстаан, бараан кээспит,
Дулҕа сиэлин кырсан,
Тоҕус былас оту булбуттарын
Бу күтүрүм хайа үйэҕэ,
Күллүгүрэччи ыстаан, бүтэрэн кээспит.
Кылгастык эттэххэ, кыһалҕа гиэнин
Кылааннааҕын тэрийбит.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
Таатта улууһун Сиэллээх нэһилиэгин
киһитэ Оонньуулаах Уйбаан (Иван Елисеевич Кулаковскай) ыллаабыт ырыата.
*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Оонньуулаах Уйбаан]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1910 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>3o6gzgcmbglkuxpueidnwfb4rd57nc5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Олохтоох сокуон оҥоһуллуо (Наара Суох)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>149</id>
    <revision>
      <id>7107</id>
      <parentid>4497</parentid>
      <timestamp>2019-05-03T21:49:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7107</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4808" sha1="3jfncov0fmm2dw3iul29xmyu8beyl96" xml:space="preserve">{{poem-on|Олохтоох сокуон оҥоһуллуо}}
&lt;poem&gt;
Саллаҕар бастаах, 
Сарыы таҥастаах, 
Саары чаккылаах, 
Санньыххай санаалаах 
Саха дьадаҥылара 
Сааспыт тухары
    Иинэ5эс бэйэлэнэн, 
Иринньэх эттэнэн, 
Эриллэҕэс илиилэнэн, 
Элэйбит тиҥилэхтэнэн, 
Аҥаарыйа сылайан 
Ат буолуохпутугар диэри, 
Харалыйбыт хара көлөһүммүтүн 
Харчы оҥорон тураммыт — 
Ханна да барарын билбэккэ, 
«Хасыанай буодат» аатынан 
Хаассаҕа хаалаан биэрэбит; 
Күүспүт-күдэхпит быстан 
Күр гына түһүөхпүтүгэр диэри, 
Үрүлүйбүт үрүҥ көлөһүммүтүн 
Үп оҥорон тураммыт, 
Төрдүн-төбөтүн төргүөн 
Төрүт да билбэт буолларбыт — 
Өртөн ыла бүрүүкээбит 
 
Өлбүгэ аатынан 
Түгэҕэ биллибэт, 
Төннөрбөт куду сиргэ 
Төлүү-кута турабыт.
     Сордоох сут дьыл 
Солбоҥуттаҕына, 
Баспытыгар олорор 
Баһылык тойотторбутуттан 
«Абырааҥ, харыһыйыҥ»,— диэн, 
Атаххытыгар үҥэн ааттастахпытына,— 
Алдьата киирбит курдук, 

Хараҥа хаайыыга хаайан, 
Хандалы кыаһыны кэтэрдэн, 
«Абырал» дьаһаллааххыт эһиги...
Үлүгэрдээх дьыл өҥөйдөҕүнэ 
Үрдүбүтүгэр турар үрдүк сололоох, 
Үгүс-элбэх чыыннаах 
«Үтүө, төрүт» тойотторбутуттан 
«Өлөрүмэҥ, өрүһүйүҥ»,— диэн 
Үс-бараа күлүккүтүгэр 
Үҥэн-сүктэн  көрдөстөхпүтүнэ — 
Өлөрөөрү киирбит курдук, 
Өрө-хатыйан ылан, 
Түүрэ тутан, симэн, 
Түүнүктээх түрмэҕэ 
Төлкөбүтүн дьүүллүөх дьүһүннээххит...
Эппилиэттээх сарыннаах, 
Ыскаабалаах өттүктээх 
Күбүөрүнэ баһылыга 
Күбүрүнээтэр тойоҥҥо 
Этэр илэ-была тылбытын
Иһитиннэрээри,
Этэн-тыынан эрэбит,— 
Ону истэн сэргээн
Олус да ууннугут, 
Эгэ даа диэлийдигит, 
Наһаа да дайбаатыгыт! 
Туох ханнык кэмнээх, чаастаах, 
Кэхтэр да, тиллэр да кэрдиистээх! 
Онон эһи да 
Күҥҥүт-чааскыт туолан 
Эппилиэккит сараланан,
 
Ыскаабаҕыт тостон	
Кирилиэскэ кинтэйиэххит, 
Кэхтэн, быстан иһиэххит!..
    Суох-дьадаҥы
Хааннаах-хара көлөһүнүн
Хамсык буолан халаан
Халыҥ хаһаламмыт,
Соххор-доҕолоҥ
Сорун-муҥун сонотон
Суон буулаҕа моойдоммут	'
Күбүөрүнэ тойотторо — 
Кириэстээх түөстээх, 
Киэҥ сиэхтээх, 
Аанньаллаах аккыыбалаах 
Аҕабыттар, аккыырайдар, 
Көмүс чыыннаах, 
Көрдьөс быһыылаах 
Күбүрүнээтэрдэр, үрээнньиктэр 
Күннээн-көрүлээн олорбуккут, 
Көҥүл-босхо күөтээбиккит,
     Күнү-ыйы күөнтээбиккит
     Күн бүгүҥҥүлээх,
     Аҥардас сарсыҥҥылаах
     Эрэ буолуоҕа!.. 
Ордук туттаргыт уурайыа, 
Хара баттыгаскыт хаалыа, 
Олохтоох сокуон оҥоһуллуо, 
Тэҥнээх дьүүл тэриллиэ!
Орто дойду олоҕо тупсуо,
Баараҕай оҕус, дьэ мөҥүрүө!
Бар атыыр дьэ кистиэ!..
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1905}}
Наара суох (Петр Аммосович Охлопков) тылыттан Ф. Местников суруйбута. 1905 сыллаахха ылламмыт ырыа.
*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]
[[Категория:Болкулуор]]
[[Категория:Наара Суох]]
[[Категория:1905]]</text>
      <sha1>3jfncov0fmm2dw3iul29xmyu8beyl96</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хаар-муус дойду аармыйата (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>150</id>
    <revision>
      <id>4303</id>
      <parentid>1010</parentid>
      <timestamp>2011-07-20T14:16:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4303</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2977" sha1="5ho8r9y9jrtb18a212xw3xsqwrzo7q6" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = [[Өксөкүлээх Өлөксөй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Этиҥ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[]]→
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Хаар-муус дойду аармыйата}}
=== (Кыһыл Армия 7-с сыла туолуутугар) ===
&lt;poem&gt;
Кылгас буолбут кыһалҕалаах,
Дьадаҥы буолбут аналлаах,
Саха омук 
Үлэһит диэки өттүн,
Кулут диэки сорҕотун, 
Хамначчыт диэки аҥарын
     Эрэйин чэпчэппит,
     Муҥун долгуппут,
     Сорун оччоппут 
Кыһыл Аармыйа баар, 
Хомунньуус дьон баар, 
Бассабыык баартыйата баар...
     Уһун уор5алаах
     Ороссууйа хотун
     Ол бу улаҕаларыттан, 
Үс-түөрт сыллааҕыта 
Үтүө дойдуларыттан 
Үлүһүйэн кэлбит,—
     Хара норуот
     Харыһыктаах ханыылара: 
Кыра норуот 
Кырыктаах ыччаттара,
     Боростуой норуот
     Буойун уолаттара 
Бу дойдуну булбуттара, 
Саха сиригэр салаллыбыттара, 
Хаар-муус дойдуга хааттарбыттара.
     Сэбиэскэй былаас иннигэр
     Сиилэлэрин биэрбиттэрэ, 
Кыраасынай кыайарыгар 
Кытаанахтык кыһаммыттара,
     Хомунньуус туһугар
     Хорсуннук хоһулайбыттара. 
Бэппэлээйэп  ньадараал  кэлэн 
Бэрт иирээни тэрийбитин, 
Олоҕу долгуппутун, 
Хааны таһаарбытын
     Эмиэ сэбиэскэй  сэриитэ
     Элбэх эрэйинэн,
Үгүс түбүгүнэн,
Кытаанах кыһалҕанан 
Бэппэлээйэп сэриитин эспиттэрэ, 
Үрүҥ сэриитин үрэйбиттэрэ, 
Бандьыыт сэриитин бараабыттара.
     Онтон бэттэх
     Батталы барахтардылар,
     Үктэли үрэттэрдилэр, 
     Куһаҕаны кубулуттулар. 
Дьоллоох оло5у туругуртулар, 
Кэскиллээх олоҕу киэргэттилзр 
Үтүө оло5У үөскэттилэр... 
    Ол иһин
    Күөнэхпит күөрэйдэ, 
    Күөрэгэйбит ыллаата, 
    Күммүт та5ыста.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1925}}
*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]]</text>
      <sha1>5ho8r9y9jrtb18a212xw3xsqwrzo7q6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көтөр аал (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>151</id>
    <revision>
      <id>4069</id>
      <parentid>1014</parentid>
      <timestamp>2011-07-06T21:17:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <origin>4069</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1325" sha1="szbku3bodmkhpr7h5jqj4vsdffey1k5" xml:space="preserve">{{poem-on|Көтөр аал}}

&lt;poem&gt;Күүтэн-күүтэн 
Күөйүүлээх кынатын 
Көтөр аал 
Көтөн-күлэн, 
Көй салгыны 
Күөммүтүнэн үтүрүйэн, 
Көтөн куугунуур, 
Көрүлүүр күммүт 
Күүтэбилэ туолан, 
Көрөн-күөрэйэк 
Кэллэ  көрдүк!!! 
Саха сиригэр 
Салгынынан сылдьаары, 
Сабыаскай былаас 
Санаа булан
Сахсыйан аҕалан, 
Санаабатах суолбутун 
Салайан эрэригэр, 
Сайдан эрэбит диэн 
Санаабыт чэпчиир. 
Көтөр аал 
Күүстээх туһатын 
Көрөн тураммыт, 
Күүс тиийэринэн 
Көмөлөһөн иһэрбит 
Күндү буолуо!!! 
Салгын аала 
Саха сиригэр 
Сатаан сырыттын, 
Саргыта улааттын!!!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1924, Дьокуускай к.}}
*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Өксөкүлээх Өлөксөй]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1924 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>szbku3bodmkhpr7h5jqj4vsdffey1k5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аанньал уонна абааһы (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>152</id>
    <revision>
      <id>4439</id>
      <parentid>4128</parentid>
      <timestamp>2011-08-08T07:16:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.16</ip>
      </contributor>
      <origin>4439</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9067" sha1="n5h1sj8g0r9t7g9ay0x720i8x7682ht" xml:space="preserve">{{poem-on|Аанньал уонна абааһы}}

&lt;poem&gt;
Саха көрөр 
Сандалы маҥан халлаан илин кырыыта 
Арыллан сырдыыра 
Арыычча иннинэ, 
Илин халлаан эҥийэтин диэкиттэн, 
Үрүҥ күн тонолҕонун курдук ньуурдаах, 
Сайыҥҥы күн 
Сандаҕатын курдук сандаҕалаах,
Көхсүттэн үүммүт 
Көмүс кынаттаах, 
Күн сирин дьонун 
Күдэрик-мэнэгэй тыыннаах 
Көстүбэт аҕатын ууһуттан 
Көмүскэһэр күнүгэр, 
Аан дайды чаҕарын 
Аньыыга анньааччы 
Абааһы аҕатын ууһуттан 
Араҥаччылыыр чааһыгар 
Халлаан хараньыытал аанньалаг 
Хара буорга төрүөбүт 
Хаарыан дьону харыстаһаары, 
Салгын устун талбааран, 
Халлаан кырсынан намылыйан, 
Үрүҥ күн курдук, 
Көтөн күөгэйэн испитэ.
    Ол кэмигэр 
Орто аан ийэ дойдуга 
Баттыгаска баҕалаах, 
Аньыыга наадалаах, 
Хааннаах хара көлөһүн тамахтаах, 
Хара буор сидьиҥ санаалаах, 
Аан дайды киһитин, 
Алҕас  хаалларан, 
Аньыыга анньан алларастаабыт 
Абааһы аҕатын ууһун атамаана, 
Эҥин дьиибэҕэ эрийэр 
Идэмэрдээх санаалаах 
Илиэһэй уолун идэкилээҕэ, 
Күрдьэх курдук тарбахтаах, 
Көхө курдук тумустаах, 
Көппөх курдук көҕүстээх 
Көтөр кынаттаах күтүрэ буолан, 
Көтөн күүгүнээн тахсан, 
Күкүр хайа күлүк өттүгэр 
Күөнтээн олорон, 
Кини күтүр
Хатааһын чолбонун курдук хараҕынан 
Халлаан аанньалын диэки 
Хааннааҕынан халыр-түлүр 
Хайыспахтыы олордо.

 
ААННЬАЛ:
«Айыы таҥара айбыт
Аан дайды дьонун аймаан,
Күнтэн-таҥараттан көмүскэллээх
Күн айыы аймаҕын
Күдэриккэ тумнаран,
Көлөһүҥҥэ күөйбүккүн,
Аан дайды чаҕарын
Албаскынан аралдьытан,
Аньыыга-буруйга анньыталаабыккын,
Аньыыларын халыҥаппыккын,
Кыһалҕалаах олохтоох
Кыра-кыйма дьону
Кыдьыккынан кыайаҥҥын,
Кыһалҕаларын кытаатыннарбыккын,
Кыраайга кыйдаабыккын.
     Онон, 
Аан дайды үрдүгэр 
Аньыы-буруй элбээбит, 
Алҕас-сыыһа тарҕаммыт.
     Ол иһин 
Аҕа таҥара,
Атаҕастаммыттары аһынан араҥаччылааччы, 
Хара былыт курдук, 
Хаххалаан турар 
Хара дьайы халбарытарга, 
Аан ийэ дойду үрдүгэр 
Аньыыны-буруйу тарҕатааччы 
Абааһы аҕатын ууһун 
Аллара дойдуга атаарарга, 
Ийэ дойду иһигэр 
Идэмэри тэлгэтээччи 
Илиэһэй аҕатын ууһун 
Иҥнэри туойарга, 
Имнэри быһарга эттэ».

АБААҺЫ:
Хатан маһы 
Хайа таппыт курдук, 
Хайа ыстанан күлэн баран, 
 
Хатааһын чолбонун курдук, 
Хааннааҕынан көрөн 
Хабырыттан баран:
     «Харысталлаах санаалаах 
Халлаан аанньалаа! 
Хаһан да хаайтарбат 
Халыҥ хамаандабынан 
Хаайа көтө сылдьаммын 
Харгыстаабытым  чахча, 
Аата-ахсаана биллибэт 
Абааһы аймахтарбынан 
Аан дойду дьонун 
Арҕара сылдьаммын 
Айбыттарын умуннаран, 
Аньыыга анньыталааммын, 
Алдьархайы  оҥорторон 
Абыраммытым чахча.
      Ол эрээри 
Мин бэйэлээх оҥорбуппун 
Тумнары туойаргыт, 
Тоҕо сиэлийэргит, 
Туһунан олоҕу оҥороргут 
Тутуурдаах буолаарай?..»

ААННЬАЛ:
     «Суох, үс сүүс үйэ тохору 
Үктэбиллээх олоҕу үрэйэргэ, 
Аата-ахсаана суох 
Аньыылаах дьаһалы сарбыйарга 
Бириэмэ тирээбит, 
Хонук тосхойбут, 
Мүлтүҥнүүр бүүрүгэ, 
Тостор төбөтө буолбут үһү».


АБААҺЫ:
   «Ама доҕор! 
...Мин бэйэлээх, 
Аата ахсаана биллибэтэх 
Аймах-абааһы билэбин 
Аан дойду үрдүгэр тарҕаттахпына, 
Айыы таҥара да буолтун иһин, 
Адьас суох гынара биллибэт...» 
 
ААННЬАЛ:
      «Алҕаһыҥ буолуо. 
Айыы таҥара 
Атын санааны айдаҕына, 
Аан дойдуга айбыт дьонноро 
Атаҕастабыллаах олохтон 
Адьас арахсан, 
Атыннык дьаһаныахтара, 
Айыыны-таҥараны ахтыахтара!..»


АБААҺЫ:
    «Оччоҕо биһиги ханна барабыт?.. 
Айыы-таҥара
Аан дайдыны айарыгар тоҕо ахтыбатаҕай, 
Абааһы аймаҕа 
Аан дайдыттан 
Адьас араҕыстын диэн? 
Аньыылара халыҥаабыта 
Абааһы эрэ буруйа 
Адьас буолбатах».


ААННЬАЛ:
     «Алыс барбыккыт иһин 
Айыы таҥара, 
Аан дойду дьонун аһынан, 
Абааһы аймаҕын 
Аан дайдыттан атааран, 
Атын олоҕу арыйарга, 
Аньыыны-буруйу аччатарга 
Араҕас аркыыбатын аспыта, 
Орто дойду олоҕун уларытарга 
Остуруогай ууруутун уурбута, 
Уларыйбат ыйааҕын оҥорбута».

АБААНЫ:
Күнү-ыйы бүөлүүр, 
Күкүр хара кынатын 
Күн түҥкэтэх өттүнэн
Күкүр-күкүр гынна, 
Сэтинньи ый сэттис эргэтин курдук, 
Иирэр хараҕынан эргиччи көрдө, 
Арыы тыа бастара сатарыар дылы 
Күлэн алларастаата:
     «Көмүскэстээх аанньал, 
Күнүҥ дьонун көрүн Көр эрэ!!!»


ААННЬАЛ:
Онуоха
Аллараа диэки
Адыылаан көөртө:
Аан дойду дьонун
Көхсүн хаана
Күтүр өрүс буолан
Күүгүнүү устан эрэр,
Хабарҕа хаана
Хаан байҕал буолан
Таҥнары дьалкыйан эрэр,
Оп-соллоҥ чуубурҕаабыт,
Оһол-төрүөт чорбоҥнообут,
Илбис-мэнэгэй дьиэрэҥкэйдээбит,
Саалаах бөҕө самныбыт,
Үҥүүлээх бөҕө өлбүт,
Бууска саа буугунаабыт,
Тэргэн саа тирилэзбит,
Хаан былаастаах
Хара күдэн сатыылаабыт,
Өлүү күдэригэ күөрэйбит,
Өһөх быһылаана буолбут.
    Онтон 
Хаҥас диэки 
Халбарытан көөртө: 
Халыҥ хармааннаах ханыылаһан, 
Уордьаннаах чуоҕуһан, 
Уһун таҥастаахтар мустан, 
Килэгир тимэхтээхтэр  кэккэлэһэ  сылдьаннар, 
Кэриэс тылларын кэпсэтэн, 
Улаҕа тылларын толкуйдаһан
          эрэллэр аххан эбит ээ...
 
Ити курдук кэби кэнээрэн,
Ол курдук олоҕу оҥорон баран,
Халлаан аанньала барахсан,
Үс курдуулаах
Үрдүк маҥан халлаан
Үрүт өрөһөтүгэр
Үрүҥ Айыы тойоҥҥо
Үүт-үкчү
Үтүктэн биэрээри,
Үрүҥ былыт олохтонон,
Өрө көтөн күөрэйбитэ үһү...
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|20-VII-1914}}
*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Category:Алампа]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1914]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>n5h1sj8g0r9t7g9ay0x720i8x7682ht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кэҕэ (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>153</id>
    <revision>
      <id>3535</id>
      <parentid>3534</parentid>
      <timestamp>2011-04-06T19:11:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3535</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1798" sha1="fe6ux1qnsu36ltvh9etifbd9t95x06k" xml:space="preserve">{{poem-on|Кэҕэ (Ырыа)}}
   
&lt;poem&gt;
Кэлэҕэйдиир куоластаах 
Кэҕэлиирэ кыылларбыт 
Кэтит кэскил олохтоох 
Кэрэлиирэ сайыммыт 
Кэлэригин кэпсиирэ 
Кэрэкэтин эбитин...
   Һу-һуо, һу-һуо, һу-һуо!.. 
Күлүмүрдэс күннэрдээх, 
Көҥүлүктүүр олохтоох 
Күөхтүүрүгэ сайыммыт 
Күөрэйэр-көстөр күннэрин 
Күөгэлдьийэ олорон 
Күүгүнүүрэ күндүтүн...
     Һу-һуо, һу-һуо, һу-һуо!.. 
Уһуор ойуу оттордоох 
Уруй-туску сайыммыт 
Устар-унаар күннэрин, 
Уйгу-быйаҥ олоҕун 
Ууран-тутан олорон 
Уруйдуура олуһун...
     Һу-һуо, һу-һуо, һу-һуо!.. 
Итии илгэ эҥэрдээх, 
Иллэҥ-босхо олохтоох
Эриэкэстиир сайыммыт 
Эргийээхтиир күннэрин 
Этэ-тыына олороро 
Эриэккэһин эбитин...
     Һу-һуо, һу-һуо, һу-һуо!.. 
Сибэккилиир оттордоох, 
Сиэдэрэйдиир олохтоох 
Сэлэлиирэ сайыммыт 
Ситэн-хотон иһэрин 
Сэгэртэйдиир кыылларбыт 
Сэһэргиирэ сэргэҕин...
    һу-һуо, һу-һуо, һу-һуо!..
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>fe6ux1qnsu36ltvh9etifbd9t95x06k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин сулуһум (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>154</id>
    <revision>
      <id>3513</id>
      <parentid>1027</parentid>
      <timestamp>2011-04-05T20:12:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3513</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2351" sha1="7rx5umg22ge57jgt6fjmkvmvsl6q452" xml:space="preserve">{{poem-on|Мин сулуһум}}
&lt;poem&gt;Үрүт  буорга  үктэниэхпиттэн 
Үрүт өттүбэр үөскээбит, 
Үлүгэртэн өрүһүйээччи 
Үргэл сулус үөлээннэзх, 
Аан дойдуга ананыахпыттзк 
Араҥаччы  буоларга ан аммыт 
Араҥас  сулус 
Аҥар салаата аргыстаах, 
Төбөм оройугар 
Төгүрүйэн үөскээбит 
Чороҥ соҕотох,  дьоллсох 
Чолбон  сулус  доҕордоох, 
Баарым тохору 
Баһым үрдүгэр 
Батыһа сылдьар 
Маҥан сулус 
Баһылыктаах этим... 
Онтукам 
Хараҥаҕа мунан, 
Харгыска хаптаран, 
Санааҕа ылларан 
Санньыйар күммэр, 
Сандааран биэрэн 
Сайыннарар буолара...
Буомчаҕа булларан
Муҥур-соҥур буоллахпына,
Күрүөҕэ хаайтаран
Күүһүм күөйүлүннэҕинэ,
Күндээрэн көстөн
Күүс угар буолара...
Хараҕым сабыллан
Хараҥаҕа  харбыалаһан,
Сиппэххэ түбэһэн
Силискэ иҥиинэхпинэ,
Сээкэтийбит санаабын
Сэргэхситэр  буолара...
Дьоллоох  чолбонуом,
Соргулаах сулуһуом,
Үеһээ өттүбэр
Өрө  күндээр!
Чабырҕайым  чанчыгар
Чаҕылыйан сандаар!
Хараҥаҕа хаайтарыма,
Харгыска хаптарыма!
Көстө күндээрэн
Көхсүбүн көндүөрүт,
Сандаара сырдаан
Санаабын сайҕаа!..
Элбэххэ эппэппин, 
Эйиэхэ эрэнэбин, 
Соботох дьолум — 
Чолбон сулуһум,
Тосхой, Чугаһаа! 
Арахсыма, аргыстас, 
Айхал-уруй буоллун...
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1921}}
[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1921 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>7rx5umg22ge57jgt6fjmkvmvsl6q452</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саҥа олох (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>155</id>
    <revision>
      <id>4133</id>
      <parentid>1031</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T21:01:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.238.115</ip>
      </contributor>
      <origin>4133</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1342" sha1="k536u229m8u8dtas2lfo26cazfe6ntc" xml:space="preserve">{{poem-on|Саҥа олох}}

&lt;poem&gt;Үтүргэннээх үйэ 
Үүрүллээхтээн хаалла, 
Өрөгөйдөөх олох 
Үҥкүрүйэн кэллэ.

Баттабыллаах үйэ 
Батыллаахтаан барда. 
Баһааҕырбат олох 
Батыһаахтаан кэллэ.

Күөмчүлэһэр үйэ 
Көйгөлөнөн көттө, 
Көмүскэстээх олох 
Көстөөхөйдүү күөрэйдэ.

Халаһыылаах үйэ 
Хампарыйан хаалла,
Ханыылаһар олох
Халбарыйан кэллэ.	

Кыһалҕалаах үйэ	
Кыйданаахтаан хаалла, 
Кыттыһыылаах олох     
Кылбайаахтаан кэллэ.

Самнарыылаах үйэ 
Сабыллаахтаан хаалла. 
Сайаҕастай олох   
Сандаараахтаан кэллэ.

Атаҕастаһар үйэ
Аамайданан ааста.
Алгыстардаах автономия 
Арыллаахтаан таҕыста.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Алампа]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>k536u229m8u8dtas2lfo26cazfe6ntc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тугу туойабын (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156</id>
    <revision>
      <id>3514</id>
      <parentid>1035</parentid>
      <timestamp>2011-04-05T20:13:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3514</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2298" sha1="4u3g1even0qh8r8376kc9cq9sodjxik" xml:space="preserve">{{poem-on|Тугу туойабын}}
&lt;poem&gt;Туох туһун туймуулаан 
Тускулаахтык туойуомуй? 
Ыйдыҥалаах ый Ыраас сырдыгын 
Ыпсаран ыллыырым дуу?
Күлүмүрдэс күн 
Күөх тыа быыһынан 
Күндээрэ ойорун 
Көччүтэн көрөрүм дуу? 
Сир ийэ 
Сибэккинэн симэнэн,
Силигилээн эрэрин
Сиһилии сэһэргиирим дуу?
Көтөр кынаттаах
Көстөр дьүһүнүн,
Көрөр көрдүк,
Көтүтэн көрөрүм дуу?
Уу балыга уста сылдьарын
Ураннаан суруйан
Умсугутарым дуу?
Хатын дьахтар
Хааман ханаҥныырын
Хайҕаан-хаһытаан
Хараҥардарым дуу?
Ээ, кэбис, эрэйэ элбииһик,
Эҥинэ эбиллииһик.
Ол кэриэтэ,
Олоруохтааҕар,
Булгунньахтаах алааска
Бур-бур буруолаах,
Бутугас аһылыктаах
Боростуой саха
Кыһалҕата кыччыырын,
Эрэйэ чэпчиирин,
Эйэҕэс эҕэрдэнэн
Эгэлгэлээн этэн,
Иһитиннэрэн сэргэхситиэм.
Үлэһит киһи
Үллэр-үөскүүр өрөгөйүн,
Кэлэр-кэнчээри  кэскилин
Кэрэ кэпсээммэр киллэрэн,
Кэмчиэрийбит киэлитин
Кэпсээн кэҥэтиэм.
Ырыган  саха  ыллыгын-ыырын,
Ыйыстыбыт санаатын
Ырыабар ыпсаран,
Хоһооммор холбоон,
Саппахтаах  санаатын  сайыннарыам,
Саҥа саргыга салайыам.
      Кини 
Көҥүлэ күүһүрбүтүн 
Көрдөрөн көччүтүөм, 
Көҕүтүөм, көрдөрүөм,
Үтүө  үгэс  үлэһиккэ  үөскүүрүн 
Өйдөтүөм, үрдэтиэм, 
Үүннэриэм, үөскэтиэм.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1924}}
[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1924 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>4u3g1even0qh8r8376kc9cq9sodjxik</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уркуускай (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>157</id>
    <revision>
      <id>5762</id>
      <parentid>3512</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T02:09:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5762</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2192" sha1="4a5ep9bxsxe2htbcrpai5tttepcwlre" xml:space="preserve">{{poem-on|Уркуускай}}
&lt;poem&gt;Уруйдаах олохтоох 
Уркуускай куораты 
Ураты  дойду улаҕатыттан 
Уруурҕаан кэлэммин 
Түөрт ый олордум. 
Арылыйа устар 
Ангара өрүс 
Ыраас-дьэҥкир 
Уруйдаах уутунан 
Утахтанан олордум. 
Үлэҕэ түбэһиминэ, 
Үбү булумуна, аччыктаан, 
Араччы даа сырыттарбын, 
Аймах-билэ дьоннорбун 
Анаарталаан,
Ахтылҕаммын  аралдьыттым, 
Ийэбиттэн төрүөбүт 
Илэ-билэ тылбынан 
Кэрэ тылы кэпсэтэн, 
Уруккубун өйдөөтүм, 
Улаханнык уоскуйдум. 
Саппаҕырбыт санаам 
Салаҥнык сайҕанна, 
Өлбөөдүйбүт өйүм 
Үгүстүк үөрдэ.
Күлэн көссүбүт, 
Дорообонон тоһуйбут 
Доҕотторбор, 
Аһыммыт, аһаппыт, 
Айхаллаабыт  атастарбар 
Барыгытыгар баһыыба буоллун! 
Аан дайдыбыттан   арахсан, 
Атын аймахха ананан, 
Үс сыл үөрэҥ-түөрэҥ, 
Эрэй эгэлгэтин 
Эҥэрбинэн тэлэйэн, 
Кыһалҕа кытаанаҕар 
Кыттыһан сылдьан 
Балаҕадыйан бараммын, 
Уркуускай куоракка 
Уруйу көрүстүм, 
Киһилии кэпсэттим, 
Төрүөбүт дойдум 
Төлкөлөөх олоҕун 
Ирдээн истэммин, 
Уҕарыйдым,   уоскуйдум, 
Абыранным,   астынным, 
Сэргэхсийдим,   чэпчээтим.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|Муус устар 21 к. (1931)}}
[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1931 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Алампа]]</text>
      <sha1>4a5ep9bxsxe2htbcrpai5tttepcwlre</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көҥүл ырыата (Ойуунускай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>158</id>
    <revision>
      <id>4409</id>
      <parentid>3917</parentid>
      <timestamp>2011-08-03T06:04:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4409</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1785" sha1="cu7e4noto95rl6b2kxs936xena84lic" xml:space="preserve">{{poem-on|Көҥүл ырыата}}

&lt;poem&gt;Дирбиэн-дарбаан күннэргэ 
Дирбийэн-дарбыйан тураммыт 
Көнөр көҥүлү көрдүөхпүт, 
Көмүс солону көмүөхпүт...

Тибиилээх-тиһиктээх күннэргэ 
Тибийэн-табыйан тураммыт 
Баай дьон батталын барыахпыт, 
Барбах дьоннор барҕарыахпыт...

Саталаах-саргылаах  күннэргэ 
Сатайан  саҥаран  тураммыт 
Саха дьону салайыахпыт, 
Сааппат-саспат  саргылыахпыт...

Хаарыан-харамай күннэргэ 
Хаһыытаан-ыһыытаан тураммыт 
Түрбүөн бөҕөнү түһэриэхпит, 
Түрмэ   бөҕөнү  түҥнэриэхпит...

Килбик-кичимэҕэй күннэргэ 
Кичэйэн-хачайан тураммыт 
Ордук соргуну булуохпут, 
Олох дьолун оҥоруохпут...

Көҥүл дохсун күннэргэ 
Көрүлээн-нарылаан тураммыт 
Өйү, күүһү үрдэтиэхпит, 
Өлгөм дьолу төрөтүөхпүт...

Дорҕоон-долгун күннэргэ 
Долгуйан-оргуйан тураммыт 
Кыра норуот кыайыахпыт, 
Кырыыс баһын быһыахпыт...

Кыыһар сардаҥа уотугар, 
Кыһыл үйэбит дьолугар 
Уһун тускул тутуохпут, 
Уруй-айхал этиэхпит...
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1922}}


[[Категория:Ойуунускай]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1922 сыллаахха суруллубут]]</text>
      <sha1>cu7e4noto95rl6b2kxs936xena84lic</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уруйа улааттын (Ойуунускай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>159</id>
    <revision>
      <id>3916</id>
      <parentid>1048</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T04:51:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3916</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1486" sha1="33lu309t24i89qtgi6xx8xywrkmkcpx" xml:space="preserve">{{poem-on|Уруйа улааттын}}
&lt;poem&gt;Балкыырдаах байҕалым 
Баалланарын курдук, 
Большевик партия
Барҕаран таҕыста.

Баттаммыт омукпун 
Большевик партия 
Батталтан таһаарда, 
Баспытын биллэрдэ.

Үллэр долгун курдук, 
Үлэһит сэриитэ 
Үксээтэ-үрдээтэ, 
Үрүҥнэри үүрдэ.

Батталга баҕарбыт 
Баандабыт баранна, 
Тэмтэрийбэт саргы — 
Тэҥнэһиибит кэллэ.
 
Кыскыйар тыыннардаах, 
Кыыдааннаах дьыбардаах 
Төрүөбүт дойдубут 
Төлкөтө олордо.

Сахабыт сиригэр 
Самныбат саргыбыт, 
Сандааран-күндээрэн, 
Салаллаахтаан кэллэ.

Кэхтибэт кэскилбит 
Кэрэлэнэн кэллэ, 
Охтубат соргубут 
Оҥоруута турда.

Большевик партия 
Батталтан таһаарбыт 
Урааҥхай сахабыт 
Уруйа улааттын!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Былатыан Ойуунускай]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Ойуунускай]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>33lu309t24i89qtgi6xx8xywrkmkcpx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өрүөл кэриэһэ (Ойуунускай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>160</id>
    <revision>
      <id>7409</id>
      <parentid>3915</parentid>
      <timestamp>2021-12-15T09:12:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.162.254.152</ip>
      </contributor>
      <origin>7409</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3030" sha1="s7s1gb61jnnzb6j096024xx355qva2i" xml:space="preserve">{{poem-on|Өрүөл кэриэһэ}}

&lt;poem&gt;Будулҕан  тумаҥҥа,  чыгдааннаах  дьыбарга 
Буорахпыт буруота бурҕаҥнаан оргуйар; 
Түүннэри-күннэри  түрбүөтээн  ытарга 
Түннүктүүн, үөлэстиин барыта доргуйар.... 

Биэс тарбах доҕоро — бинтиэпкэ тиҥийэр, 
Быысталы  биэрбэккэ буулдьабыт  ыйылыыр; 
Бааһырбыт большевик өрүтэ мэҥийэр, 
Баастарын  көрдөрөр,  хаанынан хардыргыыр.

«Командир!  Хаан хааҥҥа!  Кэннинэн кэхтимэ! 
Хаатырга-хандалы хараҥа хаайыытын 
Хайыта сынньартан харыастан биэримэ, 
Капитал-хабала ханна даа хаалбатын!
 
Үлэһит былааһын көмүскүөх буоламмыт 
Үҥүүнү-ыстыыгы тутаммыт турбуппут, 
Өлөртөн куттаммат өрүөллэр буоламмыт 
Өлөрсөр-охсуһар   өргөһү  туппуппут...

Адаардаах арҕастаах таас дьааҥы анныгар, 
Аргыардаах Аммаҕа, мууһурбут буоругар 
Хааннарым тохтоннор мин өлөн эрэбин, 
Хараҕым сабыллан мин ииҥҥэ киирэбин...

Баандаҕа баспытын биэриэхпит кэриэтин 
Харса суох санаабыт халлааны хамнатыа, 
Умайар-эргийэр күлүмнүүр күн иитин 
Халыйар хааннарбыт уулларан уматыа...

Бинтиэпкэ доҕордоох буойуттар этибит,— 
Мин өллүм — мин эппин кириэппэс оҥоруҥ! 
Кытара сандааран умайан тэтэрбит 
Кытыастар былааҕы үрдүбэр туруоруҥ!

Өлбүппүт даҕаны өлөрсө сытыахтын — 
Мин эппин таһааран хаххата оҥостуҥ! 
Өллөрбүн даҕаны өстөөхпүт буулдьатын 
Өттүкпэр-сүрэхпэр түһэрэн тохтотуҥ!»

Адаардаах арҕастаах таас дьааҥы анныгар, 
Аргыардаах Аммаҕа, мууһурбут буоругар 
Бааһырбыт большевик кэриэһин эппитэ, 
Барыбыт бааһырбыт сүрэхпит тэппитэ...
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1929, сэтинньи 7 күнэ. Хоро.}}
*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Былатыан Ойуунускай]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Ойуунускай]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1929 сыллаахха суруллубут]]</text>
      <sha1>s7s1gb61jnnzb6j096024xx355qva2i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>На смерть вождя (Ойуунускай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>161</id>
    <revision>
      <id>3914</id>
      <parentid>1056</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T04:49:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3914</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2939" sha1="5drreubjau2goie2yxabw9a0mq7m1tf" xml:space="preserve">{{poem-on|На смерть вождя}}
&lt;poem&gt;
Кыһыл сардаҥа тахсыбыт,
      Кыымнаах   төлөн   түспүт,
Модун  санаа  туругурбут 
      Москва   куораппар —
Халлааҥҥа  тыгар  төлөннөөх, 
      Хара дьай дьураалаах
 
Кытарар дьэргэн былааҕым 
      Кыыһан-ыыһан  тахсан,
Хара  санаа  күлүктэннэ, 
      Хааннаах төлөнүнэн
Кырыыстаах сирим үрдүнэн 
      Кытара умайда...

Сордоох-муҥнаах сорун-муҥун 
Солбонутан  туран,
Саргылаах саарыстыбаны 
Салайан  аҕалбыт,

Дьоллоох олоҕу оҥорбут, 
Дьол-соргу  тутуспут,
Өрөгөй өлбөт санаалаах,
Өркөн төлөн тыллаах,

Эрэйдээх-муҥнаах   иннигэр 
Эппитин  толорбут,
Кэннитинэн   кэхтибэтэх 
Кэрэ киһи  өллө...

Үлэһит дьону үрдэтэн,
Үрдүк үтүө аата 
Үйэттэн үйэ тухары
Үрдүү-үүнэ туруо.

Көмүс уҥуоҕун көтөҕөн 
Көмнөрбүт даҕаны,
Санньыйбыт  санаабыт  ааһан 
Сата-буурай   оонньуо...

Хоту-соҕуруу сирдэргэ 
Холорук буурҕанан
Алтан-тимир араҥастаан 
Айхаллаан-айаатаан,

 
Өрүтэ күүрэн тахсаммыт — 
Өргөстөөх өрөгөй
Союзтаах соргу улаатар 
Солун  соргу  кэлиэ...

Илиҥҥи-арҕаа  сирдэргэ 
Илбистээх сатанан
Хаамар хаамыыны хаҥатан, 
Хааннардаах кырыыһы

Хара дьайдарын алдьатан, 
Хампарыта  охсон,
Үрүҥ-хара сэриилэри 
Үнтүрүтэ тэпсэн.

Омук омугу барытын
Охсуспат-кыргыспат
Сайаҕас саргы санаалаан — 
Саргы-дьаалы тупсуо...

Кытарар дьэргэн былааҕым 
Кыыһан-ыыһан  тахсан,
Кырыыстаах сирим үрдүнэн 
Кытара умайда...

Көмүс уҥуоҕун көтөҕөн, 
Көмнөрбүт  даҕаны,
Санньыйбыт  санаабыт   ааһан, 
Сата-буурай  оонньуо...
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|23/1-1924, Москва к.}}
*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Былатыан Ойуунускай]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Ойуунускай]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1924 сыллаахха суруллубут]]</text>
      <sha1>5drreubjau2goie2yxabw9a0mq7m1tf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былааһы - Совекка (Ойуунускай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>162</id>
    <revision>
      <id>3913</id>
      <parentid>1061</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T04:49:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3913</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5000" sha1="8zyw7j9nonzmcw4lam5bvu4hldnyaej" xml:space="preserve">{{poem-on|Былааһы - Совекка}}
&lt;poem&gt;Сэтинньи сэттистиир күүрээннээх күнүгэр, 
Сэриинэн   сэтэрэн,   уотунан   умайан, 
Сир ийэ үрдүнэн силлиэлээх холорук 
Силлиэрэн-боллоорон  ытыллан таҕыста...

 
Бары баар баттаммыт
Барыта тахсаннар,
Барабаан охсоннор	»'
Баргыһан бардылар... 
    Уруйдааҥ! 
    Уруйдааҥ!
Былааһы — Совекка! 

Хара хаан олбохтоох капитал оло5ун, 
Хап гынар хаппардаах хаан салын хаайыытын, 
Түп  гынар түптүрдээх түүнүктээх түрмэтин 
Түҥнэри ытыйан, күөрчэхтии көтүттэ...

Өлөртөн куттаммат,
Өргөстөн  дьулайбат,
Кэннинэн кэхтибэт
Кэм кэллэ быһыылаах... 
Уруйдааҥ! 
Уруйдааҥ!
Былааһы — Совекка! 

Хандала күүһүнэн, хабала дьайынан 
Хамныыртан-хараттан хааныттан хараммыт, 
Кыраттан-кыамматтан,  дьон-норуот соруттан, 
Кырыыстан-ынчыктан  баараҕай баайдаммыт
Баай бампыыр батталын,
Батталлаах былааһын
Үлэһит, бааһынай
Үҥүүнэн үрэйдэ... 
Уруйдааҥ! 
Уруйдааҥ!
Былааһы — Совекка! 

Имэҥнээх санаанан, илбистээх ырыанан 
Ийэ сир үрдүнэн, аан дойду баһынан 
Кытыастар хаанынан, кырбаһар уотунан 
Кырыыстаах дойдуну кытыаста салатан,
Биитэр мин, биитэр эн —
Биирдэспит кыайдын диэн
Өрөгөй өлөрсүү
Өһүөнэ үрдээтин... 
Уруйдааҥ! 
Уруйдааҥ!
Былааһы — Совекка! 

Үйэттэн үйэ5э үрүҥ күн анныгар 
Үлэһит, бааһынай симэһин сииктэрин,
 
Күдэхтээх күүстэрин күннэри-түүннэри 
Күүгэннии оргутан оборо олорбут
Буулаҕа бурсуйу	,
Буруйдаан-сэмэлээн 
Үлэһит, бааһынай 
Үөрбэҕэ түһэрдэ...    
 Уруйдааҥ! 
 Уруйдааҥ! 
Былааһы — Совекка! 

Үлэһит, бааһынай үлэтин түмүктээн 
Үүнээхтээн тахсыбыт көҥүлбүт олоҕун 
Барыктаах-сарыктаах кыһаҕа кытардан — 
Баабырдаан  балталаан  баргыйан  иһиэххэ... 

Наахара хааннанан 
Набааты охсунан, 
Аан дойду үрдүнэн 
Арбыйа оонньуохха... 
Уруйдааҥ! 
Уруйдааҥ! 
Былааһы — Совекка! 

Бары сир үрдүнэн баай бампыыр аймаҕа 
Бары баар баттаммыт хааннарын тоҕоннор, 
Уҥуохтаах эттэрин урусхал оҥорбут 
Улуу хаан иэстэрин иэстииргэ тэринэн, 
Үлэһит, бааһынай 
Үҥүүнэн-үөрбэнэн 
Тиис тиискэ, хаан хааҥна 
Тиийбитин биллиннэр... 
Уруйдааҥ! 
Уруйдааҥ! 
Былааһы — Совекка! 

Үлэһит, бааһынай этигэр-хааныгар 
Үйэттэн үйэҕэ үөдүйэн үөскээбит, 
Иҥээхтээн сылдьыбыт илбистээх үөрэхтэр 
Имэҥнээн-илбистээн,   кыырыктаан-кылыстаан, 
Баттаммыт туруута 
Большевик партия 
Кынаттаах тылынан 
Кыайыыта үрдээтэ... 
Уруйдааҥ! 
Уруйдааҥ! 
Былааһы — Совекка! 
 
Уон сылга уот төлөн күүһүнэн күүрэммит — 
Уруйдаан, айхаллаан, советскай былааһы 
Аан дойду алтаттан биирдэрин үрдүгэр 
Аарыктаан  айдаардан  үрдэтэн  эрэбит...
Биитэр мин, биитэр эн —
Биирдэспит кыайдын диэн
Бары сир баһынан
Баттаммыт баргыйдын... 
Уруйдааҥ! 
Уруйдааҥ!
Былааһы — Совекка!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|29.ХII-1926, Москва к.}}
*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Былатыан Ойуунускай]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Ойуунускай]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1926 сыллаахха суруллубут]]</text>
      <sha1>8zyw7j9nonzmcw4lam5bvu4hldnyaej</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эдэр ыччакка (Күндэ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>163</id>
    <revision>
      <id>3870</id>
      <parentid>1063</parentid>
      <timestamp>2011-07-02T02:51:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3870</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="917" sha1="h0y8x3i3vs3zyra6lerdvk8ealke6yz" xml:space="preserve">{{poem-on|Эдэр ыччакка}}
&lt;poem&gt;Саҥа үйэбит
Саргылардаах
Саастара,
Баһа-атаҕа биллибэт
Баай хара тыаларбытыттан
Сабыта  халыйталаан тахсан,
Саҥалыыра кэскили
Саҕалаан эрэр...
Бүтүн омук ыччата
Бүттүүн үлэлээн,
 
Бар-дьон бука бары 
Баайдарын холбоон, 
Кыттыһан олорон, 
Кыһалҕата аччаан, 
Көмүс
Көлөһүнүн түмэн, 
Хомуунаҕа холбоһон, 
Саҥалыыра кэскилбит 
Саҕаланан эрэр...
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Күндэ]]</text>
      <sha1>h0y8x3i3vs3zyra6lerdvk8ealke6yz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ыллыыр ырыам... (Күндэ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>164</id>
    <revision>
      <id>3871</id>
      <parentid>1065</parentid>
      <timestamp>2011-07-02T02:52:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3871</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1229" sha1="7lpdv3zb6dhjrbnq550buzjg0o3zmmq" xml:space="preserve">{{poem-on|***}}
&lt;poem&gt;Ыллыыр 
Ырыам
Күдэн-маҥан халлаан 
Күүгэс чыычааҕын 
Күүгүнүүр 
Күүгээнэ буолар...
 
Ыллыыр
Ырыам
Ыккый иһинээҕи
Ыллыыр чыычаах
Тылыгырыыр
Тыла буолар...

Ыллыыр 
Ырыам 
Тумара маар 
Тураҕас туруйата 
Тулаайахтыйан олорон, 
Тумаҥҥа  часкыытыыра
                  буолар...
Ыллыыр
Ырыам
Харыйа сиикээн
Хараҥа түгэҕэр
Чыбыс-чыыхаан
Чылырдыыр  тыаһа буолар...
 
Ыллыыр
Ырыам
Хайа хаспаҕыттан
Халыйан  тахсар
Хаккырыар уутун
Халлыгырас  тыаһа  буолар...

Ыллыыр
Ырыам
Күлүгүрэ луҥкурбут
Күндэ күөл түгэҕин
Тааллыбатах
Таабырына буолар...
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Күндэ]]</text>
      <sha1>7lpdv3zb6dhjrbnq550buzjg0o3zmmq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ыам ыйын 1-гы күнэ (Күндэ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>165</id>
    <revision>
      <id>3872</id>
      <parentid>1067</parentid>
      <timestamp>2011-07-02T02:52:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3872</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="687" sha1="p99fmstkg29ubf9alotyno7ar1o9e5d" xml:space="preserve">{{poem-on|Ыам ыйын 1-гы күнэ}}
&lt;poem&gt;Сэлиик ат сиэлэн иһэр 
Сиэлин курдук, 
Өрт уота
Өрө күлүбүрүү турарын курдук, 
Кыһыл уот
Кытыаста турарын курдук, 
 
Аламай күн анна,
Аан дойду үрдэ,
Кыһыл симэҕинэн  киэргэйдэ,
Кыһыл   былааҕа
Кытара тэлээрдэ...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Күндэ]]</text>
      <sha1>p99fmstkg29ubf9alotyno7ar1o9e5d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ыам ыйа (Күндэ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>166</id>
    <revision>
      <id>3873</id>
      <parentid>1069</parentid>
      <timestamp>2011-07-02T02:52:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3873</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1040" sha1="p0ysavm42yaswu77fg1vsji4a50ws4o" xml:space="preserve">{{poem-on|Ыам ыйа}}
&lt;poem&gt;Кыһыҥҥы   кыскыраҥ
Кыйданан барда,
Кыстык балаҕан
Кырыа чэҥэ ууллан сүттэ.
Кыра  дьон  кыһалҕалаах  олоҕор
Өлгөм өйөлтөлөех
Өҥе-тото кэллэ,
Төннүбэт төлкөлөөх
Төрүүрэ таҕыста,
Иэстэбилэ суох
Иэдьэгэй тэпсилгэн  бадарааннаах,
Атыыта суох
Араҕас  уоһах  аймалҕаннаах,
Холобура суох
Хойуу сүөгэй сүүдүрүннээх,
Ыаммытынан үүт чөллөрүүннээх,
Ыаммыт ыйа кэлэн,
Үөмэн тиийбэт
Үөрүү турда,
Саха киһи
Саҥа дьыла буолла.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Күндэ]]</text>
      <sha1>p0ysavm42yaswu77fg1vsji4a50ws4o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тырактарыыс (Күндэ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167</id>
    <revision>
      <id>3874</id>
      <parentid>3529</parentid>
      <timestamp>2011-07-02T02:53:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3874</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2436" sha1="14e0b9nasf6mtnopy6mx7ekfkxsu00a" xml:space="preserve">{{poem-on|Тырактарыыс}}
&lt;poem&gt;Үрэхтэр муустара 
Күрүлүү-харылыы   усталлар. 
Күөрэлэҥнэс муустарга 
Үөһээ халлаан күнүн 
Күлүмүрдэс уотун
 
Кустуктарын өҥнөрө 
Кубулуһа оонньууллар. 
Хабараан ыстаал ырыата 
Халлааҥҥа тахсан сатарыйар, 
Хатан тимир тыраактарынан

Үрдүк сирим үллэр көхсүгэр 
Үлэлээн үллэҥнэтэн иһэбин. 
Оонньуулаах, көрдөөх 
Олус үтүө сааска 
Уҥуоргута көстүбэт 
Унаарыгас-тунаарыгас 
Улуу буолалары 
Омуннаах массыынанан 
Тиэритэ уурталаан 
Тибилитэн иһэбин...
Сииктээх сирим
Симэһинин иҥэринэн,
Үллэн-сайдан,
Үүнэн тахсан,_
Кыһыл көмүс туорах 
Кырылыы кутуллуоҕа. 
Хара буору хайа тардар 
Хатан ыстаал сэбим 
Холкуостары үксэтиэ, 
Хомууналары олохтуо, 
Эргэтээҕи үйэ
Эрэйдээх үлэтин 
Эһэргэ-тэбэргэ кэллибит... 
Сордоох муҥнаах сухаҕа 
Кунан оҕус эрэйдээх 
Кутуруга чороҥолуурун 
Сотору аҕай ууратыахпыт. 
Кылбаҕар күн анныгар, 
Тумарык маҥан халлааҥҥа, 
Туруйалар хаһыытаһаллар, 
Кыҥкынаһа ыллыыллар... 
Харыйа сиикээттэр 
Хаардара уулланнар, 
Тыһыынчанан кэмнэрдээх 
Тымырдар уулара 
Кытыл ыарҕаларын быыстарынан 
Кылыгыраһа сүүрдүлэр. 
Үтүө үөрүүлзэх дойдубут 
Үрдүктүүрэ саалыгар 
Охсуулаах үлэни 
Оргутан иһэбин.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1932}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
**''[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Күндэ]]
[[Категория:1932 сыл айымньылара]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>14e0b9nasf6mtnopy6mx7ekfkxsu00a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тимир көлө (Ойуунускай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>168</id>
    <revision>
      <id>3912</id>
      <parentid>1075</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T04:49:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3912</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4820" sha1="bdgx7obt6gn2l0thb512h6q66he0pru" xml:space="preserve">{{poem-on|Тимир көлө}}
&lt;poem&gt;Хаһытаатар хамнаабат 
Хараҥа бараан түүҥҥэ 
Хайа арҕаһын курдук 
Харааран туран эрэ,
      Уот тыыннаах,
      Уу күүстээх 
Локомотив обургу 
Лочур-чочур охсунна, 
Сыыгыныы-сыыгыныы, 
Сыыйыы тимир ыстаал 
Сындыыһын үрдүгэр 
Сыналыйан туран, 
«Сыр» гына сырдьыгынаата, 
Сыыбыр-сыыбыр
тыыммахтаата... 
Чыыһыр-чааһыр   тыҥыахтаан, 
Чыскыйа түһэн баран,
      Кэннинэн
      Кэ5иҥнэттэ,
      Иннинэн
      Иҥиэхтэттэ,
      Личигирии түстэ,
      Лиһигирии сүүрдэ...
 
Бурдьугунуу-бурдьугунуу 
Бууһурҕаччы  тыыммахтаата, 
Буруоларын бур5аҥнатта, 
Күөх тырым уотунан 
Күлтэс гына көрдө, 
Кыһыл сарык уотунан 
Кытар гына тыынна... 
Лачыр-лачыр охсунан, 
Лаһыр-лаһыр тайбанан, 
Дьирдьигинэс тимир устун 
Дьирилээбитинэн   барда. 
         Айанныыр  аартыгын 
         Аанын  астараары 
         Айаатаан кэбистэ... 
Үнтү сүүрэн  кэлэн 
Үлүгэр   буолуо   диэн, 
Үөгүлэһэн тахсан, 
Айанныыр аартыгын 
Аһа охсон баран: 
«Хараҥа түүҥҥэ 
Ханна барабыт? 
Хампы түһүөххүт, 
Хаалыҥ!» — дэһэннэр, 
Хас эмэ өттүттэн

Хаһыытаан хааллылар... 
Хаһыытаатар  хамнаабат 
Хараҥа бараа түүҥҥэ — 
        Аартыгын арыйан, 
        Айаннаан   барартан 
        Куттанан турбата, 
Курулуу-дьурулуу, 
Хотолдьута-хотолдьута, 
Холорук  курдук  ытыллан, 
        Түллэ-түллэ түстэ, 
        Түлүгүрүү сүүрдэ... 
Кэмин көрдөрбөккө, 
Кэрдиитин  биллэрбэккэ, 
Күүрэ-күүрэ  түстэ, 
Күлүгүрэйэн истэ... 
Хара бараан түүҥҥэ 
Хайа арҕастарын 
Хараҕын уотунан 
Хайыта салаата. 
Кыһыл сарык уотунан 
Кьҥар гына тыыммыта — 
Өрөгөйдөөх халлааны 
Өрөһөтүн аннынан 
Өрүтэ күлүмнээтэ... 
Айаннаабыт күүһүттэн 
Аан ийэ дойдум баара, 
Атыйахтаах уу курдук, 
Аймаммытынан  барда... 
Үс күннүк сиртэн ыла 
Үөгүтэ  иһилиннэ, 
Түөрт күннүк сиртэн 
Түллэн түспүтэ — 
Тиҥилэҕин тыаһа 
Тилигирээн кэллэ, 
Сатыы күннүк сиртэн 
Сабыта сапсыйан
Салгына билиннэ... 
Уһуннук субуллаахтаан 
Унньулуйдар даҕаны, 
Субурус-субурус 
Сууһамнык, сууххайдык, 
Уот   тыынынан, 
Уу   күүһүнэн,
    Этиҥнии  ньирилээн,
    Элэҥнэтэн   истэ... 
Чыллырыын тимир суолунан 
Чыыһыр-чааһыр   чыскыйан, 
Сирдьигинии-сирдьигинии, 
Сирэлийэ сүүрбүтүттэн —
     Силлиэ курдук
     Сирдиин   ньиргийдэ,
     Үрэхтиин
     Үөгүлэстэ,
     Алаастыын
     Аҕыласта...
Сырылыы-сырылыы, 
Сыыбыргыы-сыыбыргыы, 
Сыыдамнык  барыыһы!.. 
Умсарыта дьулуруйан, 
Уотунан кутааланан, 
Холоруктуу ытыллан 
Коммунабыт олоҕор 
Тиэртэҕинэ даҕаны 
Тиэрдиэх тимир   көлө диэн
     Бу эбит
     Буоллаҕа!.. 
Ол иһин даҕаны 
Олус улаханнык 
Хара бараан түүн — 
«Ханна бардыҥ» диэк, 
Хааннааҕынан  ытаахтаан, 
Хаһыытаан хаалбыт эбит!..

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Былатыан Ойуунускай]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Ойуунускай]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1926 сыллаахха суруллубут]]</text>
      <sha1>bdgx7obt6gn2l0thb512h6q66he0pru</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кэлэр кэскил ырыата (Ойуунускай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>169</id>
    <revision>
      <id>3911</id>
      <parentid>1078</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T04:48:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3911</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4692" sha1="9mxnn6uvpveijwyxo9eibk7pfhf6u6n" xml:space="preserve">{{poem-on|Кэлэр кэскил ырыата}}
&lt;poem&gt;
       Сайаҕас 
       Сандал саас 
Күөх урсун күөнүгэр, 
Күн уотун күлүмэр 
Балаҕан  иһиттэн, 
Баҕана төрдүттэн 
       Ойоммун, 
       Оонньооммун, 
Дьэргэйэр-долгуйар 
Дьэргэлгэн уотугар 
Дьиэрэҥкэй тэбэммин, 
Дьиэрэтэ туойаммын 
       Доргутуом, 
       Долгутуом...

       Билэҕиэт,
       Билбэккиэт — 
Сир ийэм иэнигэр, 
Симэҕин үрдүгэр 
Күн күлүм уотуттан, 
Күөх унаар урсунтан
       Ырыаһыт
       Ыччаккыт 
Дьон-норуот дьолугар, 
Дьол-соргу туһугар 
Тускулбун тутаммын 
Туойаахтыы турабын...
Дьэ-дьэ-дьэ!
Дьэ-дьэ-дьэ!
Көрөҕүөт,
Көрбөккүөт — 
Тэллэхтиин чэҥнэрдээх, 
Тэллэйдиин түүнүктээх 
Балаҕан иһигэр, баҕана төрдүгэр —
Буруоттан,
Буоруттан
Хараххыт ыалдьаахтаан, 
Хаанынан ытаахтаан, 
Тыҥаҕыт сытыйан 
Тыынаргыт  кылгаахтаан.
Өлбөккүөт,
Өспөккүөт?!

    Мүҥ дьолуо,
    Муус болуо 
Түннүккүт төрдүгэр, 
Түптүргүт түгэҕзр 
Туох кута кутуллан, 
Туох дьоло тутуллан,
    Үүнүөҕэй,
    Үөскүөҕэй?! 
Чэҥирбит ороҥҥор, 
Чэлгирбит олбоххор 
Төрөтөр төрүөххүт 
Төннөрүн көрүөххүт...
Аай-аайбын!
Аанайбын!..

   Хайдахтык,
   Ханныктык 
Нууччалыы дьиэлэргэ 
Ньургуһун курдуктук, 
Кыһыҥҥы күннэргэ 
Кылбаарар кустуктук,
   Тэтэрэн,
   Тэлээрэн, 
Сибэкки ситээхтээн, 
Сирэмнээн-силиктээн, 
Кутуллан-куоластаан, 
Куоҕайан-нусхайан
Үүнэрий,
Үтэрий?!
 Буруоттан,
Буоруттан 
Балаҕан иһигэр, 
Ытыыргыт элбиэҕэ, 
Ынчыккыт үксүөҕэ.
Муобуран,
Муоҕуран, 
Дьахсайан-ньаҥхаран, 
Дьарҕаран-дьаҥыран, 
Күүстэргит быстаахтыа, 
Күдэххит бараныа...
Ыый-ыыйбын
Ытыыбын...

    Үөрүүлээх,
    Үөскүүлээх 
Күн уотун күлүмэр, 
Күөх урсун күөнүгэр 
Аныгы сэбинэн, 
Алаһа дьиэлэнэн
    Оҥостон,
    Олорон — 
Төрөтөр төрүөххүт 
Төлкөтүн   көрүөххүт, 
Уһун дьол үрдүгэр, 
Уоҕурар бэрдигэр
    Үүнүөххүт,
    Үөскүөххүт...

Буруоттан,
Буоруттан 
Халтаһаҥ  баранан 
Хаан балай буоларыҥ, 
Тыҥалыын сытыйан 
Тыҥыахтыы тыынарыҥ
Аччыаҕа,
Ааһыаҕа...

Хоруйан-ходуйан 
Хортуоппуй олордон, 
Кутуллар куҥнаныаҥ, 
Куланнаах  уохтаныаҥ...
    Буо-буо-буо...
    Буо-буо-буо...

    Үөрэҥҥин,
    Үүнэҥҥин, 
Массыына тэринэн, 
Маҕыньыыт күүһүнэн, 
Салгыҥҥа тирэнэн, 
Сатаны тэбинэн
Көтөҥҥүн,
Көрөҥҥүн, 
Күөх урсун күүһүнэн 
Күн уотун көлүйэн 
Сир ийэҥ иэнигэр, 
Сирэмин үрдүгэр
Уйгулуоҥ,
Уруйдуоҥ...

     Айаҥҥын,
     Дьайаҥҥын, 
Уу далай күүһүнэн 
Уйгугун үксэтиэҥ, 
Сатанан тэбинэн 
Саргыгын элбэтиэҥ...
     Үөрүүнэн,
     Үҥкүүнэн 
Дьон-норуот дьолугар, 
Дьол-соргу туһугар 
Күн уотун көлүйүөҥ, 
Күлүмнүү көтөөхтүөҥ...
     Дьэ-дьэ-дьэ...
     Дьэ-дьэ-дьэ...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|2.III.1927, Москва к.}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Былатыан Ойуунускай]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Ойуунускай]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1927 сыллаахха суруллубут]]</text>
      <sha1>9mxnn6uvpveijwyxo9eibk7pfhf6u6n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Доҕорбор Сүөкүччэҕэ (Ойуунускай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>170</id>
    <revision>
      <id>3910</id>
      <parentid>1081</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T04:48:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3910</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2359" sha1="9mepk2s65xwq5xxk6swd1wqcmjdu0xv" xml:space="preserve">{{poem-on|Доҕорбор Сүөкүччэҕэ}}
&lt;poem&gt;
Кылбаарар кынаттаах 
Кыталыктан ордук, 
Тырымныыр чыычааҕым, 
Тыкаарар далбарым, 
Сүрэҕим сөбүлүүр 
Сүөкүччэ доҕорум!

Түүннээҕи халлааным 
Төлөннөөх мичээрэ 
Күлүмнүүрүн курдук, 
Күндү күлэр-мичик 
Хаастаах харахтаргын 
Хайҕаан умсугуйдум.

Сардаҥалаах күнүм 
Саһарҕата оонньуур 
Субуруйар долгун 
Суһуоххун санааммын, 
Олохтоох дойдубар 
Ордугу булбатым.

Тэрбэлдьийэн көстөр 
Тэтэрээхтиир иҥҥин 
Килбэйэр халлааным 
Киирэн эрэр күнүн 
Кыыһар сырдыгыттан 
Кыччыырга көрбөтүм.

Томтойор-мөтөйөр 
Толору түөстэриҥ 
Долгуйарын көрөн,
Дорҕоонноох салгыным 
Дьэргэнигэр аахтым, 
Тэҥнээҕи билбэтим.

Доҕойон тураҥҥын 
Долгуйа хаамаргын 
Туналыйар кубам 
Тунаарар байҕалым 
Удьурдаах баалыгар 
Устарыгар уурдум.

Субуруйар долгун 
Суһуоххун тараанан, 
Күлүмнүү-мичиҥнии 
Күүтэн олороргун 
Курбуулаах арылык 
Кустукка холуйдум.

Алаарар, тунаарар 
Алгыстаах алааһым 
Ахтар айылгыта 
Көҕөрөн-наҕаран 
Көрүлүүрүн курдук, 
Күндүтүк санаатым.

Кэмнэрдээх аналбыт 
Кэхтиилээх кирбиитэ 
Кэлэрин көрөммүн, 
Иккистээн эргийбэт 
Илэ кэрэ сааскар 
Хоһуйан ыллаатым.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1925}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Былатыан Ойуунускай]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Ойуунускай]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1925 сыллаахха суруллубут]]</text>
      <sha1>9mepk2s65xwq5xxk6swd1wqcmjdu0xv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бырастыы (Ойуунускай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>171</id>
    <revision>
      <id>3906</id>
      <parentid>1084</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T04:43:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3906</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2972" sha1="9g3eqm1nu4trsmv73rcvx6akggs1hen" xml:space="preserve">{{poem-on|Бырастыы}}
&lt;poem&gt;
Харака муорака дьалкыыра, 
Харылыы баргыйар балкыыра, 
Ытыллар долгунум, бырастыы! 
Ыһыллар  чөмчүүгүм,  бырастыы!

Мин  тылым — мин  тохтор  тойугум, 
Мин тылым — мин туойар хомуһум 
Сандаҥа   көмүһэ   саккырыыр, 
Салгыҥҥа  умайан  тырымныыр. 

Харака муорака саалыгар, 
Харылыы  балкыйар баалыгар 
Уһуллан-уоҕуран  үүммүтэ, 
Умайар урсуҥҥа  күлбүтэ...

Уорсуйар байҕалым долгуура, 
Умайар көмүһүм оргуура, 
Күлүмүр  тырымым, бырастыы! 
Күлэр   күөх   муоракам,   бырастыы!

Мин ыллыыр ырыакам ырата, 
Мин тыыннаах тылыкам сатата 
Хотугу дойдукам ньууругар
Коммуна олоҕун тутарга, 
Хотуулаах охсуһуу уотугар 
Коммунист хорсуна буоларга 
Уруйдаах тускулу туппута, 
Умайар буурҕанан туойбута.

Күөх урсун күлүмэ дьиримниир, 
Күрүлүүр  күлүмүр  мичиҥниир, 
Баараҕай байҕалым, бырастыы! 
Барылыыр балкыырым, бырастыы!

Хомойо-куруйа саныахпын, 
Хонуктан хонукка ытыахпын — 
Бу күнү ким төрүөн көрбөтөй?!! 
Бу  сиргэ  ким  төрүөн  өлбөтөй?!! 
Мин өлүөм — дьүһүнүм сүтүөҕэ, 
Мин буорум отунан үүнүөҕэ... 
Кэриэһим — кэннибэр   хааларым: 
Кэхтибэт кэрэкэ тылларым...

Харака муорака дьалкыыра, 
Харылыы  баргыйар  балкыыра, 
Ытыллар долгунум,  бырастыы! 
Ыһыллар чөмчүүгүм,  бырастыы!

Күн  сирин  күлүмнүүр  түөһүгэр, 
Күөх  сирэм  күөгэйэр  күөнүгэр 
Коммуна олоҕун тутарга, 
Коммунист хорсуна  буоларга, 
Имэҥнээх сатанан дьиэһийэр, 
Илбистээх тылынан ньиргийэр, 
Мин тохтор тойугум чугдаарыа, 
Мин тылым, дьэ, ордук сатарыа!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1.IV.1932, Ялта}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Былатыан Ойуунускай]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Ойуунускай]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1932 сыллаахха суруллубут]]</text>
      <sha1>9g3eqm1nu4trsmv73rcvx6akggs1hen</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эллэй</title>
    <ns>0</ns>
    <id>172</id>
    <revision>
      <id>7048</id>
      <parentid>6823</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:32:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7048</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1782" sha1="pdbdfeimoo34vzgiw9stmlehmufaste" xml:space="preserve">Эллэй (Серафим Романович Кулачиков)
(1904 с.)

Саха народнай поэта. Таатта улууһугар Аллараа-Амма нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Москваҕа журналистика государственнай институтун бүтэрбитэ.
Эллэй маҥнайгы хоһоонноро уонна тылбаастара «Кыһыл хоһоон» диэн коллективнай хомуурунньукка (1925) бэчээттэммиттэрэ. 1928 с. «Күөгэйэр күннэрбэр» диэн поэт бастакы кинигэтэ тахсыбыта.

Итинтэн бэттэх, нууччалыы тылбаастары холбуу аахтахха, кини барыта отуттан тахса кинигэни бэчээттэттэ.

== Саха поэзиятын антологиятыгар (1967) киирбит хоһоонноро ==

* [[Буурҕа-буулдьа дьылыгар (Эллэй)]]
* [[Таба (Эллэй)]]
* [[Үөрэх ыҥырыыта (Эллэй)]]
* [[Ол түүн (Эллэй)]]
* [[Улуу мавзолей (Эллэй)]]
* [[Дылбаахы үрдүттэн (Эллэй)]]
* [[Бырастыылаһыы (Эллэй)]]
* [[Коммунист партияҕа (Эллэй)]]
* [[Москва сырдыга (Эллэй)]]


[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

''[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

{{DEFAULTSORT:Эллэй}}
[[Категория:Бары ааптардар|Эллэй]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Э]]</text>
      <sha1>pdbdfeimoo34vzgiw9stmlehmufaste</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Буурҕа-буулдьа дьылыгар (Эллэй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>173</id>
    <revision>
      <id>5856</id>
      <parentid>1092</parentid>
      <timestamp>2012-12-26T07:55:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5856</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8700" sha1="7ev1izqueo5gl18tt6dpgdd9bgck661" xml:space="preserve">{{poem-on|Буурҕа-буулдьа дьылыгар}}
&lt;poem&gt;
Үүнэр үйэ баалларын 
Күлүмнэрдээх анньыыта, 
Эдэр чэгиэн саастарым 
Чаҕыллардаах сааскыта!

Эн ньиргиэрдээх долгунуҥ 
Санааларбын туруоран, 
Уо!  Комсомол, эн буоллуҥ 
Миэхэ туойар муоранан!

Хаһан, ханна ол этэй, 
Ыстаал тимир сирдьитим, 
Хаһан, хайа күн этзй 
Мин эйиэхэ кэлбитим?!

Үлэ,  ырыа күнүгэр, 
Бурдук, ынах төрүүтэ, 
Дьикти тимир кэккэҕэр 
Эллэй диэн уол киирбитэ.

Эдэр ыччат түөстэрин 
Дохсун долгун ырыанан 
Түллэҥнэтэр гимнэри 
Төрүттээхтиир саҕана —

Ол күннэргэ эн күүстээх, 
Эрчим тылы биэрбитиҥ; 
«Сааскы  күлэр этиҥнээх 
Күнү ыллаа!» — диэбитиҥ.

Онтон ыла  «хаарыаны — 
Оонньоомохтоон хаалыах» 
Улдьаа мэник ырыаны 
Охсор тылым ньирилиир.

Уо!  Комсомол, эн миигин 
Поэт гынныҥ! Дьэ, кэрэ! 
Махтал уоттаах мичигин 
Поэткыттан тут эрэ!
 
Ол да буоллар, хайдаҕый, 
Харса суоҕум киирэр дуу, 
Ыстаал буулдьа ардаҕар 
Түөспүн биэртим ордук дуу?!

Татым санаа! Сыыһа суол! 
Бэҕэһээҥи — ааспыт түүн, 
Тимир сирдьит Комсомол, 
Эн бу күнүҥ — улуу күн!!!

Ол да буоллар ааспыт күн — 
Остуоруйа кэрдииһэ, 
Умуллубат уот дьүһүн, 
Бастыҥ хардыы  кэриэһэ!


Туман буолбут хокуктар 
Тумулларын кэтэҕэр 
Кыһыл буурҕа аттаахтар 
Ньиргиэрдэрэ иһиллэр.

Ленйн сирдиир илиитэ... 
Саҥатыгын дуораана... 
Кылаас, кылаас сэриитэ... 
Ыччат күүстээх долгуна...

«Бары эдэр уохтары — 
Батталлааҕы эһиигэ! 
Туруҥ, баайы самнарыҥ, 
Киириҥ тиһэх сэриигэ!»

Ленин  ити саҥата 
Мэлүйүөннэри туруорда, 
Буулдьа уоттаах буурҕата 
Буржуй тыынын булкуйда.


Буурҕа, буулдьа дьылыгар 
Каландарашвили командир 
Ыстыыктарын уһуга 
Хоту диэки кылбардыыр.
 
«Тойот үөрэ — торҕоттор 
Баандаларын бараары 
Туруннубут, доҕоттоор! 
Баттаммыты быыһаары —

Ыстыыктары  ыллыбыт, 
Кыра саха омугу 
Өрүһүйэ бардыбыт, 
Тардыҥ сааҕыт сомуогун!»

Каландарашвили командир 
Ыйаах тылын  иһиллээт — 
Халҕаһалыы айанныыр 
Ыстыыктардаах этэрээт...

Буурҕа,  буулдьа сырыытын 
Ким, хайаан да тохтотуой? 
Булгу барбыт кынаты 
Ким, хайаан да  көтүтүөй?!

Хайа тааһын быыһыттан 
Хара хааннаах бандьыыттар 
Каландарашвили партизан 
Хаарыан тыынын быспыттар...

Онно эдэр буойуттар 
Эһэлэрин кэннигэр, 
КыҺыл былаах анныгар, 
Харахтарын симпиттэр...


Буурҕа,  буулдьа дьылыгар 
Муустаах поход дьонноро 
«Саһыл сыһыы» буолагар 
Баррикада буолтара.

Онно Строд дьонугар 
Уонтан тахса сууккаҕа 
Утуйбакка охсуһар 
Оҕо дьоннор бааллара...

 
Эдэр левтэр уохтара 
Эстибэккэ кыайбыта, 
Офицердар сыаптарын 
Буомбатынан ыспыта.

Созет сирин былааһа 
Охсор күүһэ чиҥээхтээн, 
Сиидэ буолбут былааҕа 
Дьокуускайга киирбитэ.

Онтон бэттэх... Ким умнуой 
Кыһыл хаалтыс эрчимин, 
Тимир чэгиэн, бойобуой 
Тэйитиини биэрбитин?

Артыамыйап далаҕа 
Атааканан түспүтүн — 
Ыстаал буулдьа ардаҕа 
Абаҕаттан үүрбүтүн!

Буурҕа, буулдьа дьылыттан 
Муҥҥа буһан өлбүттэр 
Хайа сүрэх хааныттан 
Сүппүт-өспүт үһүлэр?!

Тоҕус герой  хоруобун, 
Уо, мин тоҕо умнуомуй!.. 
Ахтан, санаан көрөбүн — 
Сүрэх түөспэр содуомнуур!..

Тоҕус өлбүт буойуну... 
Баттыы түһэр тоҥ буору... 
Көмөр санньыар ырыаны... 
Саанар сата тыллары...

Тимир түөһү тыырбыттар... 
Илиилэрин бысталаан, 
Кыылга, суорга сиэппиттэр... 
Өлбүт өрүөл — партизан...


Буурҕа, буулдьа ардаҕын 
Көрсөн өлбүт буойуттар — 
Кимэ, хайа ааттааҕын 
Сыллар, күннэр соппуттар...

Уҥуохтарын күллэрин 
Улуу халлаан ытыга — 
Күүстээх силлиэ силлиэрэн, 
Күдэн-туман ыспыта.

Арай  норуот өйүгэр —
Сирдьит сулус буоланнар, 
Баайы  кытта биилэһэр 
Сүрэхтэргэ тыыннаахтар.


Үөскүүр үйэ уот күнүн 
Хаанын биэрэн көрсүбүт, 
Мин биир сырдык мөссүөнү 
Умнубаттык өйдүүбүн.

Кыһыл кыайыы туһугар 
Бастыҥ кэккэ ыччаттан 
Бардам кимсии уотугар 
Кини баһын уурбута.

Охто, өлө охсуһар 
Сырдык чааһын иннигэр, 
Таптыыр, ахтар атаһар 
Суругунан тыл этэр:

«Дьоллоох кыһыл кыргыһыы 
Толоонугар мин бардым! 
Баҕар, өлүөм... Бии кыыһы 
Иитээр диэммин хааллардым.

Өйдөөр, өйдөөр, доҕоруом! 
Кэриэс тылбын умнумаар: 
Кыыстан кыһыл таас боруон 
Чаҕылҕанын таһаараар!»

Кини кэлэр үйэҕэ 
Кыыһын бэлэх ууммута, 
Өстөөх кыыллыын  кимсиигэ 
Эдэр баһын уурбута.

Манна... бүгүн ол кыыһа — 
Комсомолка, уот силлиэ, 
Хараҥалыын кыргыһан, 
Аҕа суолун ситэриэ!


Ленин сырдык кэриэһин, 
Өрө туппут саллааттар! 
Буржуй кылаас кэрчиэһин 
Көрсөн өлбүт геройдар!

Кыламаҥҥыт түүтүнэн 
Хаппахтаммыт хараххыт, 
Кэрэ, дьоллоох өлүүнэн 
Өлбүт төлөн сүрэххит —

Өлбөт-сүппэт, мэлдьитин, 
Умуллубат сулустуу, 
Үүнэр үйэ имнэрин 
Эҕэрдэлии туруохтун!

Оробуочай өстөөҕө 
Тыҥыраҕа куттуурун 
Ыйан турар тоһоҕо — 
Ааспыт буурҕа буолуохтун!


Халлаан диэки хайыһыҥ — 
Хара суордар көтөллөр, 
Эмиэ хааннаах ыһыаҕы 
Тэрийээри көбөллөр.

Үүнэр үйэ илиитэ — 
Эдэр хотой комсомол!
Уоттаах уһук сэриигэ 
Мэлдьи,  куруук бэлэм буол!

 
Эмиэ буурҕа тыаһыаҕа, 
Онно өстөөх ытыллыа! 
Саҥа күүстээх ырыаҕа 
Кыһыл кыайыы туойуллуо.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1930}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Category:Эллэй]]
[[Category:Саха хоһооно]]
[[Категория:1930]]</text>
      <sha1>7ev1izqueo5gl18tt6dpgdd9bgck661</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таба (Эллэй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>174</id>
    <revision>
      <id>5896</id>
      <parentid>1094</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:14:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5896</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1389" sha1="gyrfi694vi5tlbj6uyfl3v69yfc0gp4" xml:space="preserve">{{poem-on|Таба}}
&lt;poem&gt;Хаар-хаар хаачыргыыр, 
Халлааным халынна. 
Тап-тап табыйан, 
Табаккам, айаннаа!

Мах-мах маҥхаҕар 
Баай кыраай манньыата, 
Кып-кып  кылбаҕар 
Кыраһам көмүһэ.

Чох-чох харанан 
Чоҕулуччу көрөн, 
Күп-күөх кыраайым 
Көлөтө буолаахтаан.

Лах-лах лаҥкырдаах 
Лабаалаах муостардаах...
Көп түүлээх көхсө 
Күлүмүр толбонноох.

Тоҥ, чэҥ дойдулаах 
Эбэҥки доҕорум 
Тус-тус хотуттан 
Туппута эйигин.

Сипсиэр силлиэлээх 
Сибиирим симэҕэ, 
Туус-туус тунаархай 
Туундарам туллуга.

Так-так такымнаах 
Табаккам барахсан, 
Таас-таас хайаны 
Таптыыгын, таптыыгын!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''
[[Категория:Эллэй]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]] 
[[Категория:1926]]</text>
      <sha1>gyrfi694vi5tlbj6uyfl3v69yfc0gp4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөрэх ыҥырыыта (Эллэй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>175</id>
    <revision>
      <id>4451</id>
      <parentid>1096</parentid>
      <timestamp>2011-08-10T00:35:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.185.242.52</ip>
      </contributor>
      <origin>4451</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2577" sha1="es4l30iv4hwlwfz8avc95tc9ppy22ja" xml:space="preserve">{{poem-on|Үөрэх ыҥырыыта}}
&lt;poem&gt;
Ыыт эрэ эн миигин, ийэккээм, 
Ыыт эрэ — үөрэххэ барыахпын, 
Үөрүүлээх эдэркээн үйэккэм 
Килбиэннээх суолунан көтүөхпүн!..

 
Мин бүгүн комсомол Маайаттан 
Бэрт элбэх сонуну иһиттим, 
Долгуйар Дьокуускай куоракка 
Дьоллонор сир баарын мин биллим...

Ол онно... бу халыҥ күөх тыабыт 
Хараҥа маардарын аастахха, 
Көрүөхтэн күндэлэс күн тыкпыт 
Долгуйар Дьокуускай куоракка.

Ол онно... эр дьоннуун, дьахтардыын 
Үтүөҕэ үөрэнэ сылдьаллар, 
Кыыс күнүн хараардар сор халыым 
Сууллары дайбыырын билбэттзр...

Ыыт онно эн миигин, ийэккээм! 
Ыыт онно үөрэххэ киириэхпин... 
Ыанньыга элбэх баай күтүөккэ 
Ымсыырар баҕаҕын сирэбин.

Ол күтүр хотонун күлүгэр 
Саах күрдьэх дьаарыгар тумнастан, 
Эн курдук сэлликкэ эмтэрэн, 
Эдэрим кэхтэрэ куһаҕан...

Мин мантан куотаахтыыр санааккам 
Сүрэҕим хааннарын кыынньарар, 
Долгуйар Дьокуускай куоракка 
Күннэри, түүннэри ыҥырар...

Эн миигин аһыммат буолларгын — 
Хараҥа ыыспаҕар хаалларыаҥ! 
Кыыс оҕоҥ инники дьылҕатын 
Хамсаабат түүнүнэн хаххалыаҥ!

Мин онно үөрэниэм, үөрэниэм... 
Оччоҕо, хараҥа, быраһаай! 
Күн уота — Маайаккам, сэгэриэм, 
Куотума, илдьэ бар, абыраа!..

Ыыт эрэ эн миигин, ийэккээм, 
Ыыт миигин сырдыкка, куоракка! 
Ат иһэр... Комсомол дьүөгэккэм, 
Үөрдэхпиэн — эн  илдьэр буолбуккар.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1930}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Category:Эллэй]]
[[Category:Саха поэзиятын антологията (1967)]]
[[Категория:1930]]</text>
      <sha1>es4l30iv4hwlwfz8avc95tc9ppy22ja</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ол түүн (Эллэй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>176</id>
    <revision>
      <id>6466</id>
      <parentid>5895</parentid>
      <timestamp>2014-07-09T04:43:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.87.122.123</ip>
      </contributor>
      <origin>6466</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3351" sha1="0jhqmbckc5p8niba528djf4b29wfqr0" xml:space="preserve">{{poem-on|Ол түүн}}
&lt;poem&gt;(ааспыт олохтон)
Чох хара түүммүт уһунун! 
Силлиэ тыал көтер, сүүрэр, 
Муус кырыа дьиэбит оһоҕун 
Уотун тыал саба үрэр...

Хардаҕас маспыт баранна... 
Уо, аҕам хаһан кэлиэй? 
Балаҕан тымныы, хараҥа — 
Ким маһы таһан биэриэй?

«Ийэккээм, уоккун отун   даа! 
Кинигэ ааҕыам этэ...» 
Онуоха ийэм ыллаата, 
Сүрэхпин миэнин үөртэ.

«Чэ,  бэйи,  тукаам,  билигин 
Куобахтаан аҕаҥ кэлиэ, 
Кини нэк сонун кэтэммин, 
Мин маһы сүгэн киириэм...

Эн аҕаҥ муҥнаах сис   тыаҕа 
Буурҕаны кытта сырсар, 
Эйигин, миигин иитээри — 
Куобахха айа тардар.

Кыһыҥҥы түүммүт барыыта, 
Аҕаккаҥ   отун   тиэйэр, 
Күн үөһээ   көтөн   тахсыыта, 
Мас  мастыы  баайга  сүүрэр...

Күн сырдык көмүс уорҕата 
Ой  тыаҕа  кылбас  гынар. 
Оччоҕо аҕаҥ атаҕа 
Халыҥ хаар устун хаамар...

Түүн үөһэ буолуон дылытын 
Сис тыаҕа бултуур-алтыыр, 
Табаҕын  эрэ  буруотун 
Хоргуйан сиэхтии сатыыр...
 
Бу   силлиэ  күтүр   эрийэн, 
Аҕаҕын   ханна   илдьэр? 
Муннаран,   тибэн   эрэрин — 
Ким билиэ баарай, сэгээр...

Сайыҥҥы уһун күннэргэ 
Аҕаҕын куйаас салыа. 
Баай  Байбал хойуу отугар 
Эн аҕаҥ мөхсө сатыа.

Ол курдук кыра киһини 
Ытыйар силлиэ-буурҕа... 
Көҥүлү, дьолу, итиини 
Билимнэ өлүө аҕаҥ!

Уо! Тукаам, сордоох сүрэхпин 
Эн эрэ эрэннэрдиҥ: 
Үөрэхтээх   киһи   буолларгын — 
Дьиҥ дьолу булуо этиҥ.

Көр эрэ!  Уйбаан учуутал, 
Хамначчыт киһи уола, 
Аҕабыыт хара албынын 
Харса суох аһар буолла.

Баай Байбал курдук үөннэри, 
Күүс кыайар эрэ буоллар, 
Ыбылы харбаар, сэгэрим, 
Ыар муҥу иэстээн ылаар!»

Итииэн оһох чанчыгар 
Мин ийэм ыллаан бүттэ, 
Утуктаан эрэр хараҕар 
Төлөнтөн  сырдык түстэ.

Чох хара түүммүт долгуйбат... 
Аҕам суох... Хааным оонньуур, 
Муус кырыа дьиэбит үрдүнэн 
Силлиэ тыал ытыыр, ыллыыр...
 
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1931}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Эллэй]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]] 
[[Категория:1931]]</text>
      <sha1>0jhqmbckc5p8niba528djf4b29wfqr0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улуу мавзолей (Эллэй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>177</id>
    <revision>
      <id>5897</id>
      <parentid>1101</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:15:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5897</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2211" sha1="r35ylorr2wvht3bhwaz96vozgpjr6ab" xml:space="preserve">{{poem-on|Улуу мавзолей}}
&lt;poem&gt;Барабаан тыаһынан барааттыы хаамаммыт, 
Харахпыт уутунан таастары самсааммыт, 
Айбыппыт эйигин, баараҕай мавзолей, 
Эн саҕа хаарыаннаах туох кэлиэй?!

Сүүнэтиэн! Сүүс күннүк аартыктан көстүүлээх, 
Сир аайы күн буолан күлүмнүүр үрүттээх, 
Азия, Африка, Европа бу манна 
Миллиард хараҕа хатанна.

Харахпыт көмүс сиик ууларын  илгинэн, 
Уурбуппут Ильич уҥуоҕун итиннэ, 
Ол иһин ыар-барыар батталы барыырга 
Мавзолей маяктыы ыҥырда.

Кэккэлээн кэлэммит,  кинини уурбуппут, 
Кремль таас эркинин анныгар турбуппут... 
Абарбыт, сатарбыт, санааны бурайа, 
Дьаадара халлааҥҥа кыырайар...

Бинтиэпкэ саалары илиибит ылбыта, 
Айахпыт андаҕар тылынан тыыммыта, 
Турбуппут Ильичпит кэриэһин толоро 
Туундара, тайҕа тыа дьонноро.

Партия Лениммит күн өйүн тириэрдэ, 
Ийэ-сир илгэнэн тэтэрдэ. 
Ол иһин, Ильич тыыннааҕын кэриэтэ, 
Ильич сүрэҕэ тэбэрин биллэрдэ,

Үүнэр дуол үөрүүнэн симэнэр үөһүттэн, 
Өргөс таас Дьааҥыны өҥөйөр үрдүктэн, 
Үйэлэр тухары өй-сүрэх маяга — 
Баараҕай мавзолей туруоҕа. 
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|6.XI.1936}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Эллэй]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]] 
[[Категория:1936]]</text>
      <sha1>r35ylorr2wvht3bhwaz96vozgpjr6ab</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дылбаахы үрдүттэн (Эллэй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>178</id>
    <revision>
      <id>4275</id>
      <parentid>1103</parentid>
      <timestamp>2011-07-18T06:24:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4275</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5009" sha1="8gp8nn2x1jox3ttiaauwiwmy0hjp4ah" xml:space="preserve">{{poem-on|Дылбаахы үрдүттэн}}
&lt;poem&gt;
Дылбаахы хайатын  кылбаархай үрдүттэн 
Мин ийэ кыраайбын эргиччи көрдүм, 
Кини күн көмүскүүр күөх боллох күөнүттэн 
Көрүлүүр олоҕу көрөммүн — үэрдүм.

Айылҕа уһуктан күндэлэс хараҕын 
Имнэрдээх илиним диэкиттэн аста, 
Сибэкки бэрдинэн симэммит баттаҕын 
Сиккиэр тыал силирдии хамсатан ааста.

Самантан аллараа үҥкүүлээн дыгыйар 
Маҥан туос чулкулаах мааны кыыс — хатыҥ, 
Ол атта: будьурхай баттахтаах харыйа, 
Модьу бэс, силигир сэбирдэх тэтиҥ...

Ол анна: алтан от тэлгэххэ тирэммит 
Колхозпут сүнньүөх мас күрүөтэ сүүрбүт, 
Хаппыыста тэрэгэр сүрэҕэ тэлгэммит, 
Огурсуу араҕас хараҕа көрбүт.

Ой тыаны оркестр тыаһыныы чугдаарпыт 
Ол көҥүс биэрэгэр — будьурхай иирэ, 
Көй элбэх сэбирдэх тылынан айаарбыт 
Көтөрү-сүүрэри көччүтэр лиирэ.

Бу мантан тус илин, быраантан аллараа, 
Хайыта баттаммыт хабарҕа курдук, 
Былыргы хаан аартык тайҕаттан таҥнары 
Кумахтаах дьуоҕаҕа дьурулуу турбут.

О, сордоох эргэ суол, эн миэхэ эт эрэ: 
Сүр нүһэр сүгэһэр самнары баттаан, 
Хас-төһө хамначчыт хараҕын сииктэрэ 
Халыҥ таас хаспаххар халыйан хаалтай?..

Суугунас солкоҕо маарынныыр сонуоктар 
Соҕуруу бастара — хайалыын харсар. 
Ол үрдэ — суол бэрдэ. 
Суоруу таас устунан Массыына ох курдук сурулаан тахсар. 
 
Халлааны көрөбүн: сандаллаах халлааҥҥа 
Эрилкэй харахтаах мохсоҕол көттө. 
Ол үрүт өттүгэр, күлүмнэс мындааҕа, 
Кылбаарар кынаттаах самолет көстөр.

Куйаарбыт халлааҥҥа — күөх лаахтаах ньууругар, 
Көһөҥө муус курдук, умньаммыт былыт 
Күрүлэс көмүөллээх полюһу санатар, 
Бухатыыр моторбут бу баарга дылы...

Ууллубат муус куйах хотугу далайга 
Кыайыыбыт кылбайбыт, кыһыл кыым кыыспыт, 
Сир-дойду баһыгар, хаар маҥан баттаҕар, 
Советскай норуоппут сибэкки аспыт.

Ол иһин — мин эрэ буолбатах — мөлүйүөн 
Үөрүүлээх хараҕа полюска тиийдэ, 
Ол иһин сүрэҕим ол дойдуга көтүөн 
Олустук дьулуйда, долгуйа күүрдэ.

Күр муустаах кыраайга күн бүгүн тиийдэрбиэн! 
Көтөөхтөөн тиийэммин,  кырыарбыт түөспэр 
Күн дойдум чаҕыла суоһуурун биллэрбиэн, 
Часкыйар чысхааннаах өлүүлээх үөскэ!

Мин көр-нар олоҕум уоттарын көрөбүн: 
Пионер парада, барабаан тыаһыыр... 
Миитэрэй мас мастыыр, биир уолчаан төрөөбүт, 
Мичээрбит эмээхсин саламаат астыыр...

Кый ыраах, чуумпурбут ууларбыт уҥуора — 
Көй элбэх уотунан суһумнуур муора, 
Сырал күн анныгар сыламныы сытара 
Ол көстөр — ол дьоллоох Дьокуускай куорат.

Кыыс кыраай лиэнтэтэ буолаахтаан   үөскээбит 
Элиэнэ мөһүүрэ ууларын сүүрдэр. 
Хамсатын буруотун халлааҥҥа күдээрпит 
Борокуот эр-бэрдэ эрчимник эрдэр.

Күөгэйэр күннэрим көнтөһүн тутуһан, 
Күннүктээн күөх сирбин көрүөлүү турдум, 
Көмүстээх күөмэйим күүстэрин баттаһа, 
Көрүлүүр доҕорбор күндүлүү туойдум.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1937}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Category:Хоһоон]]
[[Category:Эллэй]]</text>
      <sha1>8gp8nn2x1jox3ttiaauwiwmy0hjp4ah</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бырастыылаһыы (Эллэй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>179</id>
    <revision>
      <id>5864</id>
      <parentid>5860</parentid>
      <timestamp>2012-12-26T08:01:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5864</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2629" sha1="3cdveefvohimmt5479r5g03ddizl4x9" xml:space="preserve">{{poem-on|Бырастыылаһыы}}
&lt;poem&gt;
Ытаама, мин хотун-доҕорум,
Оҕолорум барахсаттар, ытаһымаҥ;
Миигин сөрөөбөтө модун холорук,
Суолбун бүөлээбэтэ күдэн туман.
Мин иннибэр Лена эбэм
Долгуннара чуумпурдулар,
Кини уйгулаах уулара мин иннибэр
Кыһыл көмүс суол буолан кутулуннулар.
Мин бардым:  бухатыыр эһэлэрим
Былыргы аартыктарын арыйан,
Күн дьонум дьоллоох көҥүллэрин
Хараҥа күүстэртэн харыһыйа,
Ийэ дойдум, норуотум ыҥырыыта
Эр сүрэхпин толугуруу мөҥүһүннэрдэ,
Фашист хааннаах баандаларын хампарытар
Өрөгөйдөөх айан суолугар үктэннэрдэ.
Ким эмэ:   «Аҕаҕыт  ханнаный?»  диир  буоллар,—
Уокка кыттан — уот,
                этиҥҥэ эбиллэн — этиҥ, 
Хотойдорго холбоһон
                — хотой буола, 
Тапталлаах аҕабыт барбыта — диэриҥ. 
Бырастыыларыҥ, көмүс биэбэйдэрим!.. 
Алгыс талыытынан алҕаан хаалыҥ! 
Кыһыл фроҥҥа кынаттаах биистэрин 
Бастыҥ сыыдамынан тиийэрбэр баҕарыҥ! Ол тиийэммин,
кыргыһыыга киирэммин, 
Кырыктаах охсуунан өстөөҕү эсиһиэм! 
Иккистээн төрөөбүттүү үлүскэнник
                            үөрэммин. 
Иэримэ дьиэбэр,
           эһиэхэ,
             эргиллэн кэлиэм! 
Оччоҕо,
      ол кэлиибэр,
               Лена эбэм, 
Эмиэ бу курдук,
          сааскылыы таҥнан туруохтун
Чуумпу киэһэбэр,
               иһирик иирэлээх биэрэгэр, 
Чыычаахтарын тойуктара
                       сүрэхпин долгутуохтун!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1942}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''


[[Категория:Эллэй]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>3cdveefvohimmt5479r5g03ddizl4x9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Коммунист партияҕа (Эллэй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>180</id>
    <revision>
      <id>5893</id>
      <parentid>1108</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:13:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5893</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2213" sha1="gomuj3rx042ulhj75jeoocblxhoo8vt" xml:space="preserve">{{poem-on|Коммунист партияҕа}}
&lt;poem&gt;Дьон-аймах сүрэҕин төлөнө — 
Сулустаах эн знамяҥ, кылбайан, 
Аан дойду үрдүнэн көһүннэ, 
Мин улуу коммунист партиям!

Дьол күнүн күндээрдэр үөрэххин 
Айбыттар Маркс,  Энгельс генийдэр, 
Батталы эһэргэ эйигин 
Күн Ленин  батастаан биэрбитэ.

Бар-дьоҥҥо саргылаах,  сайдыылаах 
Аартыгы арыйан, 
Үйэлэр тухары айхаллан, 
Коммунист партия!

Үлэһит кэккэтин түмэҥҥин, 
Эн баттал түрмэтин түҥнээртиҥ, 
Коммуна суолунан билигин 
Советскай норуоту сирдиигин,

Эн айдыҥ: саха дьон саргытын, 
Тайҕаны чэлгитэ үүннэрдиҥ 
Сүүһүнэн омук биир бырааттыы 
Модун күүс Союһун тэрийдиҥ.

Бар-дьоҥҥо саргылаах,  сайдыылаах 
Аартыгы арыйан, 
Үйэлэр  тухары  айхаллан, 
Коммунист партия!

Эн бааргын — аан дойду эрэлэ, 
Сүүһүнэн мөлүйүөн таптала.
Норуоттар, эн тула түмүллэн, 
Эйэни көмүскүү тураллар. 
Дьон-аймах чулуута барыта, 
Сүрэҕин санаатын салайан, 
Олоҕун бүтүннүү анаата 
Эн сыалгар, коммунист партия. 
Бар-дьоҥҥо саргылаах,  сайдыылаах 
Аартыгы арыйан, 
Үйэлэр тухары айхаллан, 
Коммунист партия!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1950}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Эллэй]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]] 
[[Категория:1950]]</text>
      <sha1>gomuj3rx042ulhj75jeoocblxhoo8vt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Москва сырдыга (Эллэй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>181</id>
    <revision>
      <id>5894</id>
      <parentid>1110</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:13:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5894</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1768" sha1="dvm23mwdjbuygvys2t7aejru3cvvg7n" xml:space="preserve">{{poem-on|Москва сырдыга}}
&lt;poem&gt;
Саһархай, сырдык харахтаах 
Саха кыыһын санатар 
Тайҕа нарын титиригин 
Лабаатынан далбаатаан, 
Мичилийэ керсөр миигин 
Мэлдьи Москва барахсан. 
Оо, Москва! Туохтан даҕаны 
Ордук эйигин саныыбын. 
Көҥүл көтөр — күөх халлааны, 
Оҕо — көмүс уйатын, 
Саха — тыаны, туундараны 
Таптыырыныы таптыыбын. 
Эн айбыт аҕабыттан ордук 
Төлкөбүн түстээбитиҥ, 
Ииппит ийэбиттэн ордук,
Ийэм, миигин ииппитиҥ, 
Таптыыр доҕорбуттан ордук 
Таптаабытыҥ эн миигин. 
Москва!  Үс ыйдаах түүннэрбин 
Эн күнүҥ уота үүрбүтэ, 
Ирбэт чэҥнээх хоту сирбин 
Эн итииҥ ириэрбитэ. 
Дьол күндү тааһын эн илииҥ 
Мин норуоппар биэрбитэ. 
Аан дойду сааскы сарыала, 
Хагдарыйбат аал-дууба, 
Эн суоҕуҥ эбитэ буоллар — 
Дьол суох бу аан дойдубар, 
Октябрь умуллубат факела — 
Эн бааргын, улуу Москва!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Эллэй]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>dvm23mwdjbuygvys2t7aejru3cvvg7n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күөрэгэй (Абаҕыыныскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>182</id>
    <revision>
      <id>5910</id>
      <parentid>1112</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:29:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5910</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1194" sha1="e9dmum8ihiwjj36uf2jagluk8zvvut9" xml:space="preserve">{{poem-on|Күөрэгэй}}
&lt;poem&gt;Күндү кэммит эргийдэ, 
Күммүт уота сылыйда, 
Күөрэгэйдиир чыычаахпыт 
Көтөн-дайан күөрэйдэ.

Сааскы күммүт тахсыыта, 
Саха дьиэтин үрдүнэн 
Көмүс куолас көтөрбүт 
Көтөн дьырыбынаата.

Саас кэлбит үөрүүтүгэр, 
Саха омук сиригэр
Итии күннээх кыраайтан 
Эҕэрдэлии ыллаата.

Үтүө ырыатын иһиллии 
Үмүөрүһэн тахсаннар, 
Кырдьаҕастыын-эдэрдиин 
Көрүлүүрүн көрдүлэр.

Уһун ууга утуйбут 
Улуу дойду обургу 
Эҕэрдэлээх ырыаҕа 
Үөрэ-көтө өндөйдө.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''


[[Категория:Абаҕыыныскай]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>e9dmum8ihiwjj36uf2jagluk8zvvut9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ленин тыыннаах (Абаҕыыныскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>183</id>
    <revision>
      <id>4448</id>
      <parentid>1114</parentid>
      <timestamp>2011-08-10T00:33:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.185.242.52</ip>
      </contributor>
      <origin>4448</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1039" sha1="e78o0y72p0u9cpqyj53i51dwzrwossp" xml:space="preserve">{{poem-on|Ленин тыыннаах}}
&lt;poem&gt;Ким эттэ,
Ким эттэ,
Ленин өллө диэн?..
Ленин өстө диэн?..
Сымыйа!
Сымыйа!..
Ленин тыыннаах,
Тыыннаах!
Үгүс мөлүйүөн,
Үгүс кыра норуот,
Үлэһит-хамначчыт,
Үүнэр-үөскүүр ыччат
Сүрэҕэр-быарыгар,
Өйүгэр тыыннаах,
Тыыннаах!
Өлбөт-сүппэт
 
Өлгөм өйө —
Үөрэҕэ,
Өрө
Үллэ-үллэ,
Күүрэр,
Күлэр...
Ким эттэ,
Ким эттэ,
Ленин өллө диэн?.
Ленин өстө диэн?..
Сымыйа!..
Сымыйа!..
Ленин тыыннаах!
Тыыннаах!
Тыыннаах!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Category:Саха поэзиятын антологията (1967)]]
[[Category:Абаҕыыныскай]]</text>
      <sha1>e78o0y72p0u9cpqyj53i51dwzrwossp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>А. Абаҕыыныскай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184</id>
    <revision>
      <id>7016</id>
      <parentid>3637</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:36:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7016</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2179" sha1="7wwcy0eiov6lg8ro99vdp297pwvhmbt" xml:space="preserve">А.  Абаҕыыныскай (Архип Георгиевич Кудрин)
(1907—1960)

Өлүөхумэ уокуругар Абаҕа нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Учуутал техникумун бүтэрэн баран, Иркутскайга пединститукка үөрэммитэ.
«Ырыа-хоһоон» диэн поэт маҥнайгы хомуурунньуга 1927 с. тахсыбыта. А. Абаҕыыныскай барыта сүүрбэччэ кинигэлээх. Олор истэригэр «Биһиги дьааһылабыт», «Түөрт өҥү дьүөрэлии», «Туллуктаана» диэн уо. д. а. оҕоҕо анаммыт кинигэлэпдээх.

== Саха поэзиятын антологиятыгар (1967) киирбит хоһоонноро ==
* [[Күөрэгэй (Абаҕыыныскай)]]
* [[Ленин тыыннаах (Абаҕыыныскай)]]
* [[Дорҕоонноох ырыам... (Абаҕыыныскай)]]
* [[Күөх (Абаҕыыныскай)]]
* [[Күрүлэс күргүөм күннэргэ... (Абаҕыыныскай)]]
* [[Долгунтан долгуннар (Абаҕыыныскай)]]
* [[Былыттар - баарыстаах туос тыылар... (Абаҕыыныскай)]]
* [[Түүн үөһэ... (Абаҕыыныскай)]]
* [[Өйбөр бу баар ол сырдык... (Абаҕыыныскай)]]
* [[Атаака (Абаҕыыныскай)]]
* [[Өйдөбүнньүк (Абаҕыыныскай)]]
* [[Ийэ дойду (Абаҕыыныскай)]]
* [[Ийэ сирим, миигин эн... (Абаҕыыныскай)]]
* [[Ходуһаҕа (Абаҕыыныскай)]]
* [[Хараастыбыт халлааны... (Абаҕыыныскай)]]
* [[Кэс тыллаах эйэни... (Абаҕыыныскай)]]

[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]]

{{DEFAULTSORT:Абаҕыыныскай}}
[[Категория:Бары ааптардар|А. Абаҕыыныскай]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-А]]</text>
      <sha1>7wwcy0eiov6lg8ro99vdp297pwvhmbt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дорҕоонноох ырыам... (Абаҕыыныскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>185</id>
    <revision>
      <id>5866</id>
      <parentid>1118</parentid>
      <timestamp>2012-12-26T08:02:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5866</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1121" sha1="swsp4dbumgngbmps58m167og1u6ykf0" xml:space="preserve">{{poem-on|***}}
&lt;poem&gt;
Дорҕоонноох ырыам, 
Дохсун көр тылым,
Улууска тарҕаа, 
Уйгуну алҕаа!

Мөлтөҕү күүһэт, 
Мөдөөнү тиэтэт, 
Саргыта ыллаа, 
Санаата салҕаа!

Кырдьыкка түмсэр 
Кыра дьон-аймах 
Сүрэҕин эппэт, 
Сүһүөҕүн эрчит!

Дорҕоонноох ырыам, 
Дохсун көр тылым,
Улууска тарҕаа, 
Уйгуну алҕаа!

Хаан өһөх обот — 
Хара суор тойот 
Үрдүгэр баргый, 
Этиҥнии ньиргий!

Хамначчыт дьону 
Хамыйан холбуу, 
Сылаастык хоһуй, 
Сырдыкка салай!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Абаҕыыныскай]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>swsp4dbumgngbmps58m167og1u6ykf0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күөх (Абаҕыыныскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>186</id>
    <revision>
      <id>5911</id>
      <parentid>1121</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:29:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5911</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1114" sha1="2kd6eij3jo6s65sv6gy9f1m9cxkoam5" xml:space="preserve">{{poem-on|Күөх}}
&lt;poem&gt;Күөх!
Күөх!
Тула өттүм тула күөх!
Тунаар туйгун солко күөх!
Күөх!
Күөх!
Көрө-көрө
Сүрэх сэлибириир.
Сүһүөх чиччигиниир.
Кыыдаан кыһын
Кырыа хаардыын,
Самаан сайын
Сатыы тыаллыын,
Хонуу, сыһыы,
Хонук аайы,
Саҥа сырдык,
Саргы арылык
Олохтуун,
Оҕо дьоннуун,
Күлэ-үөрэ турар,
Куугунуу айманар
Сааскылыы санаалаах,
Сайаҕас ырыалаах.
Күөх!
Күөх!..
Тула өттүм, тула күөх!
Тунаар туйгун солко күөх!
Күөх!
Күөх!..
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Абаҕыыныскай]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>2kd6eij3jo6s65sv6gy9f1m9cxkoam5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күрүлэс күргүөм күннэргэ... (Абаҕыыныскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>187</id>
    <revision>
      <id>5870</id>
      <parentid>1125</parentid>
      <timestamp>2012-12-26T08:03:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5870</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1467" sha1="cnf77jq4vd98etebqjj41423biuly0p" xml:space="preserve">{{poem-on|***}}
&lt;poem&gt;Күрүлэс күргүөм күннэргэ — 
Күндэл дьэргэл мичээргэ 
Көтөр дьырылас ырыатыгар, 
Көмүс долгун алааспар 
Көрүлүү көтө дайбакка, 
Көҥүл тыына туойбакка,
Балаҕаҥҥа сыттамый, 
Балаадыйан хаалламый?!

Сайаҕас салгын баалыгар, 
Сайдам мүөттэй дыргылыгар 
Бигэнэ  уста   сылдьарбын,
Биэрэҥ   эрдэ   дайбыырбын 
Алаас  сүмэҕэр  үөскээммин, 
Арыы чэл күөх күлэммин, 
Алыс   даҕаны   таптыыбын, 
Аралдьытар булбаппын.

Аны аҕыйах   кэминэн 
Араалаһар кэккэнэн,
Артыалынан күргүөмнээн, 
Алардаһан сиэттиһэн, 
Бастыҥ хотуур үлэтигэр — 
Майдаан-айдаан дьаарбаҥа 
Хоруйа охсо киириэхпит, 
Хоһоон-ырыа   тэнитиэхпит.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Абаҕыыныскай]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>cnf77jq4vd98etebqjj41423biuly0p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Долгунтан долгуннар (Абаҕыыныскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>188</id>
    <revision>
      <id>5865</id>
      <parentid>1128</parentid>
      <timestamp>2012-12-26T08:02:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5865</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="977" sha1="c23ogyhsoa0tf07z161phar5ky3ncg8" xml:space="preserve">{{poem-on|***}}
&lt;poem&gt;
Долгунтан долгуннар 
Күллүргүү күүрдүлэр, 
Санааттан санаалар 
Түмүллэн ыктылар...

Күөх далан оргуйан 
Кытылы кырбаата. 
Нохтолоох убайан 
Биллиргии битийдэ.
 
Уу чуумпу муораны 
Хайа туох дьалкытта? 
Уук буолбут бэйэбин 
Хайа туох долгутта?

Долгунтан долгуннар 
Күллүргүү күүрдүлэр, 
Санааттан санаалар 
Түмүллэн ыктылар...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Абаҕыыныскай]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>c23ogyhsoa0tf07z161phar5ky3ncg8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыттар - баарыстаах туос тыылар... (Абаҕыыныскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>189</id>
    <revision>
      <id>5859</id>
      <parentid>5858</parentid>
      <timestamp>2012-12-26T07:57:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5859</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1036" sha1="pk1gle32hugbwqkl9rvxrf85v8a5dic" xml:space="preserve">{{poem-on|***}}
&lt;poem&gt;
Былыттар — баарыстаах туос тыылар 
Күөх байҕал — киэҥ халлаан устунан 
Быралгы соҕуруу усталлар, 
Күн уотун күлүмэр оонньууллар.

Былыттар, көрдөлбүн ылыныҥ, 
Туос тыыга поэты олордуҥ, 
Былыттар, көтүтүҥ халлааҥҥа, 
Туналҕан дьиримниир урсуҥҥа!

Ырыанан былыкка ытынным, 
Ырааҕы эргитэ анаардым,— 
Туруйа турууктуур суолунан 
уорайда  хоһоонум  тобуллан.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''


[[Категория:Абаҕыыныскай]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>pk1gle32hugbwqkl9rvxrf85v8a5dic</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Атаака (Абаҕыыныскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>190</id>
    <revision>
      <id>5854</id>
      <parentid>1135</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:56:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5854</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1979" sha1="dvkhh7kb2v8a5lyjvo6gi39j7wvc24a" xml:space="preserve">{{poem-on|Атаака}}
&lt;poem&gt;
Күнү-ыйы кытардар 
Өһех хааны... о, сүрүн... 
Көрдүм, өйү туймаардар 
Өлөр өлүү мөккүөрүн...

Оһол-илбис күүлэйэ 
Саҕаланна сарсыарда, 
Орудие лүҥсүөрэ 
Сатарыйа дарбыарда.

Сири-буору сиксийэр 
Сата-буурай аргыары, 
Силлиэ-буурҕа  иһиирэн, 
Сатыылатта  илбиһи.

Хайа быара быһыттан, 
Хара буруо халыйда, 
Халлаан имэ харыастан, 
Хараҥаран барыарда...

 
Өргөстеммүт бэйэбит 
Хоҥуннубут окуоптан, 
Өрө сүүрэн киирдибит, 
Холоруктуу ытыллан.

Снаряд, гранат дапсыыра -
Таалар налыы хотоолго, 
Хаалыы-быстыы ыһыыта — 
Траншея хорооҥҥо.

Өһөгөйдөөх сарпалаах 
Хатыы харах саҕыллар, 
Өрө ууммут батастаах 
Хабыр күлүк барыллар...

Түөстэн туөскэ түрүйсэн 
Ырба оххо кэтиһии... 
Саллар сааһын тухары
Атаан-мөҥүөн харсыыга 
Сайылаабыт саастааҕы 
Албан нуучча ыстыыга!

Тиэрэ баран, иэнинэн 
Кэлэн түһэр ким эрэ,
Тэпсэн ааһар үрдүнэн 
Кэлин кэрии дьүккүөрэ...

Күнү-ыйы кытардар 
Өһөх хааны... о, сүрүн... 
Көрдүм, өйү туймаардар 
Өлөр өлүү мөккүөрүн...


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Category:Абаҕыыныскай]]
[[Category:Саха поэзията]]</text>
      <sha1>dvkhh7kb2v8a5lyjvo6gi39j7wvc24a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өйбөр бу баар ол сырдык... (Абаҕыыныскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191</id>
    <revision>
      <id>4495</id>
      <parentid>1137</parentid>
      <timestamp>2011-08-28T03:07:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4495</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2578" sha1="rq916y2b5xurk0llu4sa2hd52cuf622" xml:space="preserve">{{poem-on|***}}
&lt;poem&gt;
Өйбөр бу баар ол сырдык, 
Сарсыардааҥы хартыына. 
Өйдөөбүччэ, быстахтык, 
Санатабын ырыанан.
 
Тоҕо эрэ итини 
Ахтан-санаан ылабын, 
Кууһан  туран  итиитик 
Атастарбын ааттыыбын.
 

Армияҕа барар күн 
Миэхэ эмиэ үүммүтэ, 
Атаарааччы үгүһүн 
Кэлбит бары көрбүтэ.
 
Сэрииһити айхаллыы, 
Доҕотторум мусталлар: 
Кэлэр Петя Ванялыын, 
Гоша, Тыаһыт буоланнар.
 
 
Аһыллыбыт түннүккэ 
Турар этиҥ санньыйан... 
Ааҕар Эллэй Күннүккэ 
Тугу эрэ Хаямтан *.
 
Кэпсээн баһын саҕалыыр 
Онно Коля Мординов. 
Кини миэхэ санатар 
Оҕо сааспыт тапталын.

Саргы, уруй алгыстаах 
Кыайыы-хотуу иннигэр, 
Барааччыга аналлаах 
Тылгыт ууһа этиллэр.

Атаарыыгыт умнуллан, 
Айымньыга тиийэрбит, 
Айымньыттан сыҕаллан, 
Атаарыыга кзлэрбит.

Көҕү-хаҕы  гынааччы, 
Күлүк санаа диэн суоҕа, 
Көмүскэ да барааччы 
Күнүүлүөҕүн  курдуга.

Арай манна биллибэт 
Чаҕылҕаны суохтуурум, 
Ахтар санаа тэһиппэт, 
Намтан киириэн суруурум.
 
Армияҕа кэлэрбэр 
Сити курдук ытыктаан, 
Арахсыһар түмүкпэр 
Сылаас тылы  ымыылаан:

— Өлөр,— дииргит,— фашиһы, 
Түөкүттэри үгүстүк, 
Өргөстөнөн, ырыаһыт, 
Төннөөр дьиэҕэр өлүөрдүк!..

Өйбөр  бу  баар  ол  сырдык 
Сарсыардааҥы хартыына. 
Өйдөөбүччэ, быстахтык, 
Санатабын ырыанан...

Аһыллыбыт түннүккэ 
Турар этиҥ, санньыйан... 
Ааҕар  Эллэй Күннүккэ 
Тугу эрэ Хаямтан.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Category:Абаҕыыныскай]]
[[Category:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>rq916y2b5xurk0llu4sa2hd52cuf622</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Түүн үөһэ... (Абаҕыыныскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>192</id>
    <revision>
      <id>5871</id>
      <parentid>1139</parentid>
      <timestamp>2012-12-26T08:04:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5871</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1122" sha1="fvg1ev383t3ks9nzayx062fr24fu2vi" xml:space="preserve">{{poem-on|***}}
&lt;poem&gt;
Түүн үөһэ.
Күлүктээх саад иһэ.
Туолбут ый толонноох сандала
Тунааран,  сэлэ мас  быыһынан  санньыйар.
Сэмэйдик сэһэргии сиккиэр тыал илгийэр.
Сэбирдэх  тэлимнии  сипсиһэр,—
Имэҥнээх кэм иэйэр,
Иҥ кэйэр.
Дьол, үөрүү.
Көмүскэ уутунуу,
Фонтаммыт ибиирэр таммаҕа —
Чуумпу түүн  ньууругар  чоккуруур  бырдаҥа,
Чуу... ыраах... Бетховен... сүрэҕи манньытар...
Музыка санньыара долгурар...
Ыйдаҥа сыдьаайар.
Ыллаһар...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Абаҕыыныскай]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>fvg1ev383t3ks9nzayx062fr24fu2vi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өйдөбүнньүк (Абаҕыыныскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>193</id>
    <revision>
      <id>5873</id>
      <parentid>1141</parentid>
      <timestamp>2012-12-26T08:05:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5873</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1219" sha1="s56omq8v1h13xjb85kj58uyyo7hsexb" xml:space="preserve">{{poem-on|Өйдөбүнньүк}}
&lt;poem&gt;
Ийэ дойду чиэһин, 
Кыайыы, көҥүл иһин 
Кыргыһан охтубуттарга 
Албан аат, норуот махтала!

Хинган халыҥ хапчаан, 
Кырыы тааһын туораан, 
Кыайбыттары  өйдөтөрдүк, 
Туругурда өйдөбүнньүк.

Тохтоо, ааһар киһи, 
Ытыгылаа, биһи
Ыччат дьоммут уҥуохтарын, 
Ахтан аас сырдык ааттарын!

Дойду, норуот туһар 
Өһүөннэһэн туран, 
Өлбүт герой өйгө тиллэр, 
Охсуһууга өргөһүрдэр.

Ийэ дойду чиэһин, 
Кыайыы, көҥүл иһин 
Кыргыһан охтубуттарга 
Албан аат, норуот махтала

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Абаҕыыныскай]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>s56omq8v1h13xjb85kj58uyyo7hsexb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ийэ дойду (Абаҕыыныскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>194</id>
    <revision>
      <id>5867</id>
      <parentid>1144</parentid>
      <timestamp>2012-12-26T08:02:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5867</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2475" sha1="8k3ob78r8f8x1ce1vyn0asz43px3li6" xml:space="preserve">{{poem-on|Ийэ дойду}}
&lt;poem&gt;
Мин төрөөбүт Ийэ дойдум —
Кыраны-кыамматы баттыыр
Кыахтарынан өртөйөөччүлэр
Күҥҥэ күлүмнүүр
Көмүс дыбарыастара  буолбатах,
Кини
Иирээн кынаттанан, кыргыс суолланан,
Илбиһинэн   кыырыгыра   көппөт,
Туора дойду дьолун тоҕо кэһэн,
Толооннорун уотунан салаабат.

Мин төрөөбүт Ийэ дойдум — 
Эдэр сайдар,  кырдьаҕас ытыктанар 
Эйэҕэс таптал күнүн сылааһа,
Үлэ айар күүһүн кылаанныыр
Үрдүк эрэл, кэлэр кэскил биһигэ.
Кини
Кэхтэри билбэт тимир кимиитэ
Маяковскай  хоһоонугар  этиллэр,
Көҕөрө чэлгийэр кэтит таһаата —
Максим Горькай уран,  кырдьык тылыгар.
Мин төрөөбүт Ийэ дойдум —
Быһар, талыыр суоһунан  суодуйбукка,
Кылыстаммыт абарыынан күүрэн,
Өһүөнньүтү үнтү суоһаран,
Өрөгөйдүүр кыайыы сүллэр этиҥэ.
Кини
Хотой кынаттанан күҥҥэ дьулуһар,
Эр сүрэхтэнэн көҥүлү көмүскэһэр.
Хорсун герой буойуттарын
Кэлим кэккэтинэн киэркэйэр.

Мин төрөөбүт Ийэ дойдум —
Кураайы кумаҕы сиигирдэн сириэдитэр,
Муустаах чэҥи уулларан көҕөрдөр,
Үйэлэр күөннэрин сырдатар
Сирдьит Ленин күнүн сардаҥата!
Кини
Устата-туората биллибэт уорҕатын,
Большевик партия салалтатынан,
Уолбат  уйгулаан,   бараммат  быйаҥнаан,
Барҕараллар бырааттыы баатыр норуоттар.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Абаҕыыныскай]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>8k3ob78r8f8x1ce1vyn0asz43px3li6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ийэ сирим, миигин эн... (Абаҕыыныскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>195</id>
    <revision>
      <id>5868</id>
      <parentid>1146</parentid>
      <timestamp>2012-12-26T08:03:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5868</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1095" sha1="03oieg7ojvd1flb2cjqv5s1iuz6k0tk" xml:space="preserve">{{poem-on|***}}
&lt;poem&gt;
Ийэ сирим, миигин эн 
Итии эйэҕэс тыллаатыҥ, 
Көтөр  кынат санаалаатыҥ, 
Күөххэ көҥүл көччүтэн.

Үөрэ-көтө саныахтык, 
Үүнэр,   сайдар   тускулаатыҥ, 
Итии  төлөн   тапталлаатыҥ, 
Ирэн иэйэ ыллыахтык.
 
Бастыҥ махтал — эйиэхэ,
Барҕардыбыт Ийэ буорбар, 
Төрөппүт,  ииппит норуоппар 
Төлөн тыллаах эҕэрдэ!
 
Сирим-буорум иннигэр 
Сэрииһитинэн сырыттым, 
Сэрииһитинэн барыаҕым 
Силлиэ түһэр күнүгэр.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Абаҕыыныскай]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>03oieg7ojvd1flb2cjqv5s1iuz6k0tk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ходуһаҕа (Абаҕыыныскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>196</id>
    <revision>
      <id>5912</id>
      <parentid>1150</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:29:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5912</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2750" sha1="7hyve5s8jhe9jdr24fogccwwbmgr9dx" xml:space="preserve">{{poem-on|Ходуһаҕа}}
&lt;poem&gt;
1
Уоттаах сэрии ардыгар 
Дойдум сытын ахтарым, 
Омук сирин маарыгар 
Ходуһабын саныырым.

Ахтылҕаным тахсыахтык. 
Оттоон, санаам тарҕыаҕа, 
Артыал дьоно хайгыахтык 
Охсуом, мунньуом буоллаҕа.

2
Хойуу нуолур оппут үүммүт байымнык,— 
Хотуур хоппот, муспат аттаах тараанньык, 
Олуур хаттаан ардахтыаҕа, куйааска 
Охсон,   мунньан — хомуйбахтаан   хаалыахха,

Сытыы хотуур чаҕылыҥныы сырдыргыыр, 
Сыыйа быһан косилкабыт кырдыргыыр. 
Охсооччулар, мунньааччылар күлсэллэр,

3
Кэккэ тахсан, сырсан охсон, 
Тириттибит-хоруттубут, 
Киэһэ ахсаан, сыыдам-дохсун 
Киирсиибитин тохтоттубут.

Туругурдун, сыламыран, 
Сырал күммүт буһугуран, 
Мунньулуннун, бугулланан, 
Сыалаах оппут, күөхтүү кууран!

4
Үрэллигэс кыымнанан, 
Отуу уота кытыастар, 
Үлэ бүтэн, сынньанан, 
Оҕо дьоммут кылыйсар.

Сиккиэр тыалым уураатын, 
Этим-хааным чэбдийэр, 
Сибэккилээх былаатыҥ, 
Этий,  ханна  тэтэрэр?

5
Күрэстэһэн, доҕоччугум, тарааҥҥын
Сыралҕаҥҥа бустаҕыҥ,
Күнү быһа толоон иэнин хастааҥҥын,
Сылайбытыҥ буолуоҕа.
Кэлий бэттэх, уста оонньуох тыыланан,
Кыырпах долгун  оргуйар.
Киэһэ сөрүүн  салгын мүөттээх сытынан
Кымыс курдук, дыргыйар.

6
Бөтүүк басгаан  ыллыыта, 
Күлүм сарыал тыгыыта, 
Мунньуу, охсуу күрэҕэр 
Туруннубут үлэҕэ. 
Сүрэх үөрэр: үлэттэн, 
Сөрүүкэтэр  сиккиэртэн, 
Сэргэхсийэр санааттан, 
Сибэккилээх былааттан...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Абаҕыыныскай]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>7hyve5s8jhe9jdr24fogccwwbmgr9dx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хараастыбыт халлааны... (Абаҕыыныскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>197</id>
    <revision>
      <id>5872</id>
      <parentid>1152</parentid>
      <timestamp>2012-12-26T08:04:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5872</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1080" sha1="fruxpl30cof0tlfxctybipe4cenv1zf" xml:space="preserve">{{poem-on|***}}
&lt;poem&gt;
Хараастыбыт халлааны 
Ардах түһэн дуоһутар. 
Ахтылҕаннаах санааны 
Харах уута уоскутар.

Былыт ааһан, күн тыган 
Күлүмнүүрэ сылааһын, 
Быстах санаа тарҕанан, 
Күлэр-оонньуур   алыһын.
 
Көргө  көхтөөх  күөрэгэй, 
Күөххэ көтөн эн күөрэй, 
Доҕоччугум суруга 
Дьоллоон  үөрдэр буоллаҕа.

Ыраах  баары — бу   баардыы, 
Сыллаан-уураан  ылбыттыы, 
Сылаанньыйан  ылаҕын, 
Ыллаан-туойан  бараҕын,

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Абаҕыыныскай]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>fruxpl30cof0tlfxctybipe4cenv1zf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кэс тыллаах эйэни... (Абаҕыыныскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>198</id>
    <revision>
      <id>5869</id>
      <parentid>1154</parentid>
      <timestamp>2012-12-26T08:03:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5869</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1122" sha1="9fobi2fhkz0djy6pfue8ycp4z119slu" xml:space="preserve">{{poem-on|***}}
&lt;poem&gt;
Кэс тыллаах эйэни 
Көҥүлү, үлэни — 
Коммунизм хардыытын 
Хоһуйан ыллаатым.

Кырдьан да олорон, 
Ырабын толорон, 
Кырдьыгы  ыллыаҕым — 
Ыччакка аныаҕым.

Өлбүтүм да иһин, 
Тыл күүһэ тириэриэ,
Үйэлээх кэриэһим 
Тыыннаахпын биллэриэ.

Дьон-норуот сүрэҕэр 
Тиллэммин  мөхсүөҕүм, 
Дьолломмут үөрүүбэр 
Мин өрө көтүөҕүм.

Суостаах да өлөр чаас 
Поэты тумнуохтаах,— 
Күөх көрдөөх күндэл саас 
Күөрэгэй  ылпыахтаах]

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Абаҕыыныскай]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>9fobi2fhkz0djy6pfue8ycp4z119slu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Author:Күн Дьирибинэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199</id>
    <redirect title="Күн Дьирибинэ" />
    <revision>
      <id>4661</id>
      <parentid>4660</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T05:00:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Күн Дьирибинэ]]</comment>
      <origin>4661</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39" sha1="fb8vkv7hj1npyazbbvm6ec3z3tecqz5" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Күн Дьирибинэ]]</text>
      <sha1>fb8vkv7hj1npyazbbvm6ec3z3tecqz5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сыа хаар үллүктээбит...(Андросов Гаврил)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>200</id>
    <revision>
      <id>4073</id>
      <parentid>4072</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T10:43:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.238.47</ip>
      </contributor>
      <origin>4073</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1249" sha1="iszttqegt28k303isvv7dzne0orudsl" xml:space="preserve">{{header
 | title      = 
 | author     = Андросов Гаврил
 | section    = Сыа хаар үллүктээбит...
 | previous   = ←
 | next       = →
 | notes      = 
}}
'''* * *'''
&lt;poem&gt;

Сыа хаар үллүктээбит. Бөлүүн… Соһуччу…
«Сыарҕа хаара түспүт»,--диэн мүчүҥнүөх эбит
Саадьаҕай оҕуһун көлүнэ туран  өбүгэбит…

Кыратык эргэрдэр да син сэнэх
Кырынаас саҕынньаҕы бүрүнэн
Сыанатын үрдэтэ үтүөмсүйбүт,
Сылаанньыйбыт Сайсары хатын
Сыапка хам хараҕаланан
Салгымтыалаах олохтоммут ыттарын
Атаҕым тыаһынан уһугуннаран
Абытай моргуор арыалдьыттаах
Сыгынньах уулусса устун
Сырдырҕаччы хаамабын!..

Сарсыарда эрдэ. Барык-сарык…
Сыґыктааҕым буоллар
Сыалаах эти сиэх эбиппин…
&lt;/poem&gt;

[[Категория:Андросов Гаврил Гаврильевич]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:2009]]</text>
      <sha1>iszttqegt28k303isvv7dzne0orudsl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Aндросов Гаврил Гаврильевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>201</id>
    <revision>
      <id>7015</id>
      <parentid>4199</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:35:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7015</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="611" sha1="fpleceg208i5l83bqk0p434q9n5xl5h" xml:space="preserve">'''Aндросов Гаврил''' — суруналыыс уонна поэт. &quot;Саха Сирэ&quot; хаһыакка үлэлиир&lt;ref&gt;Бу суруйааччы айымньытын бар дьон бас билиитигэр бэйэтэ биэрбитэ, бу хоһоонун бэйэтэ укпута&lt;/ref&gt;.

* [[Сыа хаар үллүктээбит...(Андросов Гаврил)]]

== Быһаарыылар ==
&lt;references/&gt;

[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:Андросов Гаврил Гаврильевич]]
[[Категория:XXI үйэ ааптардара]]</text>
      <sha1>fpleceg208i5l83bqk0p434q9n5xl5h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Author:Слепцов Анатолий Игнатьевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>202</id>
    <revision>
      <id>4630</id>
      <parentid>4271</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T04:22:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4630</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1494" sha1="j601nbi3rfjtpis791ywhqshnt4286y" xml:space="preserve">'''Слепцов Анатолий Игнатьевич''' - быраас идэлээх саха эдэр суруйааччыта, эдэр суруйааччылар XVII сүбэ мунньахтарын кыттыылааҕа&lt;ref&gt;Бу суруйааччы айымньыларбын бар дьон бас билиитигэр биэрэбин диэн көҥүлүн биэрбитэ, сиһилии Ырытыы сирэйигэр көр&lt;/ref&gt;.

* [[Суорҕан (Слепцов Анатолий Игнатьевич)|Суорҕан]]
* [[Ахтылҕан (Слепцов Анатолий Игнатьевич)]]
* [[Самогонщик (Слепцов Анатолий Игнатьевич)]]
* [[Марина (Слепцов Анатолий Игнатьевич)]]
* [[Баҕайы Былаадьык кэпсээннэрэ (Слепцов Анатолий Игнатьевич)]]
* [[Күтүөт сириллиитэ (Слепцов Анатолий Игнатьевич)]]
* [[Күтүөт сириллиитэ-2 (Слепцов Анатолий Игнатьевич)]]
* [[Быраабыла (Слепцов Анатолий Игнатьевич)]]
* [[Сомоһоон (Слепцов Анатолий Игнатьевич)]]

== Быһаарыылар ==
&lt;references/&gt;


[[Категория:Саха ааптардара]]
[[Категория:Кэпсээнньиттэр]]
[[Категория:XXI үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-С]]</text>
      <sha1>j601nbi3rfjtpis791ywhqshnt4286y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Суорҕан (Слепцов Анатолий Игнатьевич)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>203</id>
    <revision>
      <id>5689</id>
      <parentid>4144</parentid>
      <timestamp>2012-09-12T23:29:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5689</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7048" sha1="qrgeocfky2av7z4gkfd95c2l23wx6bn" xml:space="preserve">''Хас биирдии быраас туһунан кылабыыһалаах...''
::::''Эмчиттэр өс тыллара''


«Бу ким суорҕанай? Балыыһа киэнэ дуо?» — эдэр биэлсэр уол Бүөккэ аан аттыгар туран айманар. Ким да кинини истибэт - сиэстэрэлэр ыарыһах дьахтар малын бэрийэ сылдьаллар, быраастара куоракка ыытар кумааҕытын бэрт ыксаллаахтык суруйа олорор. Санитарнай сырыы
сөмөлүөтэ сиргэ түһэн  кэтэһэн турарын саҥа биллэрэннэр аймалҕан бөҕөтө. «Чэ, тукаам, бу баар направлениета. Сэллик балыыһатыгар илдьэн туттараҕын, - быраас Клавдия Иванову кумааҕыны уолга уунар. - Кытаат, тиэтэй! Сөмөлүөтүҥ көтөн хаалаарай? Саатар эрдэ биллэрбэт буоллахтара!» Уол докумуону сонун иһинээҕи сиэбигэр уктан баран сиэстэрэлэртэн ыйытар: «Бу ким суорҕанай? Ыарыһаххыт киэнэ буолбатах дуо?». «Туох ааттаах эн ити суорҕаҥҥа баайыстыҥ?! Ыл ээ, сөбүлээбит буоллаххына, — сиэстэрэ кыыс Шура суорҕаны утары уунар. - Балыыһа малын сүтэрдэххинэ бэйэҥ төлүөҥ!» «Бу да кыыс. Бэйэбэр көрдүүр буоллахпыный! Мин ыарыһаххыт таҥаһа чарааһыттан санаарҕыыбын ээ!» — Бүөккэ тохтоон толкуйдуу турда: Өскөтүн суорҕан ыарыһах киэнэ эбитэ буоллар кыһалҕа аччыгый - бэйэтин кытта куоракка хаалыа этэ. Оттон балыыһа мала буоллаҕына - хайаан да төттөрү аҕаллахха сатанар. Ол эрээри, куораттан төннөрүгэр наһыылканы да сүгэн кэлэрэ сөп - ааспыт сырыыга курдук суолга туран айаннаан кэллэҕинэ ити суорҕан улахан адаҕа буолар кутталлаах... «Чэ, турума! Суоппарыҥ ыксатан эрэр», — Клавдия Ивановна наһыылканы биир өттүттэн көтөхпүтүнэн барда. «Ээ чэ, хааллын! Хайдах эмэ тиийэр инибит», — дии санаан баран, Бүөккэ наһыылканы көтөҕөөт, ааны атаҕынан аһан, кыһыҥҥы түүн туманнаах хараҥатыгар атыллаата...

---

Петр Петрович, миниистирбит аатыттан маннык ис хоһоонноох бирикээс кэллэ: «За некачественную работу и систематически неудовлетворительные показатели хирургической помощи населению принять меры административного взыскания к заведующему хирургическим отделением вашей ЦРБ», — улуус кылаабынай бырааһа Влас Степанович кумааҕыны туора уурда. - Дьэ, онон хайыыр да кыаҕым суох, быыгабар биллэрэрбэр тиийэбин. Сыл саҕаланыытыгар мин эйиэхэ этэ сатаабытым: «Туһата суох, ыарахан ыарыһахтары эпэрээссийэҕэ ылыма, отчуокка көрдөрүүлэриҥ сыл ахсын быстар мөлтөхтөр, ону санаа», — диэбитим. Ол кэпсэтииттэн эн бэйэҕэр түмүктэри оҥостубатаххын, онон миэхэ өһүргэнимэ.

— Туох диэн өһүргэниэмий - эн үлэҥ оннук буоллаҕа... Ити миниистир даҕаны, эн даҕаны өлөрдүүн тэҥҥэ өлбөтөххүт, тиллэрдиин тэҥҥэ тиллибэтэххит... Үлэҕит диэн отчуот көрдөрүүлэринэн дьон дьылҕатын быһаарыы буоллаҕа. Оннугу сатаабат киһи, мин, ыраахтан сылдьан сөҕөбүн эрэ... — Петр Петрович бэргэһэтин кэтэн тахсан иһэн, тугу эрэ этиэхчэ эппэккэ аан аттыгар турда, онтон тыл ыһыгынна: — Ол эрээри, эһиги утуйаргытыгар саптар суорҕаҥҥыт, мин суорҕаммын кытта тэҥ ыйааһыннаах ини... — диэн баран тахсан барда.

«Киһибит аһары үлэлээн буккуллаары гыммыт дуу? Туох суорҕанын туһунан дойҕохтоото буолла?» — диэн Влас Степанович кэтэҕин тарбана хаалла.

---

Бүөккэ балыыһа кэннигэр саһан туран, ким да көрбөтүгэр, хараҕын уутун соттор. Ый анараа өттүгэр куоракка санрейска саппарааһайдаан илдьибит дьахтара тымныйыыттан сэбиргэхтэтэн өлбүтүн бүгүн саҥа иһиттэ. «Ааккын билбэтэрбин да, бырастыы гын, эн миигин! Хантан мин билиэхпиний, көтөр сөмөлүөппүт иһэ таһырдьатааҕар тымныы буоларын! Хантан мин сэрэйиэхпиний, куоракка көрсүбүт массыынабыт иһэ эмиэ тымныы буоларын! Саатар ол баата суорҕаны илдьэ барбытым буоллар, баҕар эн тымныйыаҥ суоҕа этэ!» — уол абатыйан уоһун ытырар, кыатана сатыыр. Кини кымаахтыыр сүрэҕэ уол дьылҕатын оҥоһуутун сэрэйбэт. Бүөккэ, аҕыйах сылынан Петр Петрович, быраас буолан, элбэх дьон олоҕун быыһыыр аналлааҕын сүрэҕэ билбэт. Билигин ол эдэркээн сүрэх биир баата суорҕан ыйааһынын Бүөккэ олоҕун тухары төлөрүйбэт адаҕа оҥостубутун билэр уонна хаанынан ытыыр, ытыыр, ытыыр...


[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Слепцов Анатолий Игнатьевич]]</text>
      <sha1>qrgeocfky2av7z4gkfd95c2l23wx6bn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ахтылҕан (Слепцов Анатолий Игнатьевич)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>204</id>
    <revision>
      <id>7555</id>
      <parentid>3856</parentid>
      <timestamp>2023-10-31T07:24:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Талбаана</username>
        <id>1986</id>
      </contributor>
      <comment>Тылга алҕас көннөрүлүннэ</comment>
      <origin>7555</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3943" sha1="ju7w6jruxh3xtfsm0l5e71gh1gw65qk" xml:space="preserve">''Сыновей мы теряем вместе с их рождением...''
::::::''Биллибэт автор''


—	Ок-сиэ, гипсэҕит тугун ыараханай! - Коля, сүгүн сыппакка, атаҕын өндөҥөлөтөн көрөр.

—	Бэйэ эрэ, тохтоо! Саатар кыратык куурарын кэтэс, — диэн мөхпүтэ буолар кырдьаҕас сиэстэрэм Өлөөнө. Ый устата атаҕын тоһутан таттарыыга сыппыт уол, балай эмэ дьиэтийэн, Өлөөнөҕө атаахтыырын уруккуттан бэлиэтии көрөбүн. Өлөөнө соҕотох уола эдэр сааһыгар оһолго былдьаммыт буолан, кини уолаттарга сыһыана куруук сымнаҕас, хайдах даҕаны эмтэнэ киирэллэригэр итирик да маатыраһыт да буоллаллар. Коля эмиэ, биир ардахтаах түүн төбөтүттэн атаҕар диэри бадарааҥҥа буккуллан, маатыра аргыстаах, «сутурук сүгэһэрдээх», кими да утары көрбөт «көкөт» наһыылкаҕа тиэллэн киирбитэ. Сырыыны сылдьыбыт уол оҕото, охсуһуу уоҕуттан тахсыбакка, киһилии көрдөрөр былаана суоҕа. Хата, онно Өлөөнө дьуһуурустубата этэ, кини уолга тылын ылыннаран, син дэбигистик Коля атаҕын таттарыыга сытыарбыппыт.

Бүгүн, атаҕа оһон, Коля дьиэлиир күнэ. Баттыктарын кээмэйдэнэ сытан, уол эмискэ эттэ:

—	Түргэнник дьиэлии охсубут киһи! Тоҕо эрэ ийэбин аҕынным аҕай. Аармыйаҕа да сылдьан маннык ахтыбат этим. Билигин, арай, массыына да наадата суох курдук. Бу баттыктарынан уон көһү аҕыйахта дайбаан тиийиэм этэ.

Өлөөнө гипсэ бөҕүн хомуйа сылдьан, төбөтүн көтөхпөккө ыйытта:

—	Коля, ийэҕэр ахтылҕаныҥ туһунан кэпсиир этиҥ дуо?

—	Эс, суох! Эр киһи дуомаката буоллаҕым дии! Уонна хомоппутум да элбэҕэ сүрдээх - хайа сирэйбинэн чугаһыахпыный... — диэтэ Коля. Өлөөнө саҥата суох тахсан барда.

Эбиэттэн киэһэ Өлөөнөлүүн ординаторскай түннүгүнэн Коля дойдулуур массыынатыгар киирэн эрэрин көрөн турдубут. Ый анараа өттүгэр, Коля саҥа эмтэнэ киирбитин кэннэ, кини ийэтэ сүрэҕинэн ыалдьан, биһиги балыыһабыт бастакы этээһигэр сытан өлбүтэ. «Коляҕа этимэҥ, ситэ эмтэнэн атахтаныа этэ», — диэбит кэриэһин Коля аҕата биһиэхэ тиэрдибитэ. Кэриэс туоллаҕа дөбөҥүн... Санаабын таайбыттыы Өлөөнө эттэ:

—	Оо, дьэ! Уолбут уйуннар, устунан бүдүрүйбэтэр... Онтон эн бэйэҥ, ийэҕэр хаһан бара сылдьаҕын?

*[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]]
*[[Слепцов Анатолий Игнатьевич]]


[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Слепцов Анатолий Игнатьевич]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]</text>
      <sha1>ju7w6jruxh3xtfsm0l5e71gh1gw65qk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Самогонщик (Слепцов Анатолий Игнатьевич)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>205</id>
    <revision>
      <id>4171</id>
      <parentid>4145</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T22:20:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.238.115</ip>
      </contributor>
      <origin>4171</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10662" sha1="8mwpkkvi0z5swowrzorsy2kv89mfj5i" xml:space="preserve">''Старик! Я слышал много раз, что ты меня от смерти спас...''
::::::''М.Ю. Лермонтов «Мцыри». 1839 г.''

&lt;poem&gt;... И не церковь, и не кабак
— а ничего не свято!
Нет, ребята, все не так...
Все не так, ребята!
Эх, раз, да еще раз,
Да еще много-много раз...

''B.C. Высоцкий «Моя цыганская».''
&lt;/poem&gt;


—	«Гастелло», дьэ эйиэхэ, доҕор, көһүннэ!
санитарка куолаһа түүлүм ситимин быһар. Икки күнү быһа палаатабар соҕотох сыппыт киһи үөр-дүм аҕай. Өндөйөн көрбүтүм аттыбар төбөтө
бүтүннүү биинтэнэн эриллибит киһи турар, биинтэ неҥүө онон-манан хаан өтөн кытарар. Билсиһиэх буолтум, аатын эппитигэр, салгыы кэпсэтэр баҕам сүтэн хаалла. Этэргэ дылы, билэр күөлүм балыга эбит - мин олорор уулуссабар олорор, дэриэбинэ биир биллэр күлүгээнэ, Баплат Баанньа диэн уол. Киһим буоллаҕына, «баппатын» ааһан, «мээ-ри» соҕус буолан биэрдэ:

—	Ити эйиигин санитарка ким диэн ааттаата? Киирбитиҥ хас хонно? Тоҕо соҕотох сытаҕын? -диэн доппуруос бөҕөтө. Бу киһи айаҕа хам буолуо суох диэммин хоруйдаатым:

—	Ити Клава миигин Гастелло диэн күлүу гынар. Сэрии кэмигэр Гастелло диэн лүөтчук умайа сылдьар сөмөлүөтүн өстөөхтөр колонналарын үр-дүгэр түһэрбитэ үһү, онно холуур миигин. Мин иллэрээ күн оттуу баран иһэн аара кимнээх эрэ ходуһалара умайан эрэрин көрен умулларааччы буолтум. Онтукам быстыбыт уот боруобата хатыһан от умайбыт эбит, ол боруобаты көрбөккөбүн уокка оҕустаран, дөйөн, аны эбиитин уоюса илиибин сиэтэн балыыһа киһитэ буоллум.

—	Дьэ, кырдьык герой эбиккин буолбат дуо? Мин санаабар эйиигин сөпке ааттыыллар эбит. Ким диэтиҥ ол герой аатын?
Киһим саҥатыттан сылайан, истибэтэҕэ буолан улаҕа хайыстым, утуйбута буоллум.

Эбиэттэн киэһэ биир, тойон буолуох көрүҥнэзх, киһи биһиги палаатабытыгар эмтэнэ киирдэ. Бү-тэй бэйэтэ бүтүн эрээри тоҕо хирургияҕа киирдэ буолла? Тойон олоҕо сыаҕаарыыга буккулларын уйбакка үөһэ туоллаҕа дуу? Тойон дьилпиэн көрү-ҥүттэн толлон, оннооҕор Баппат Баанньа саҥата суох сытта.

Бырааспыт, дьэ соло булан, ыарыһахтарын исто-рияларын толороору кэллэ. Киниэхэ кэпсиир югь сээннэрин истэ сытан санаатахха, биһиги сытар хос-пут бүгүннүү «героццар» палааталара эбит. Баппат Баанньа, «теневой» фронт геройа, бэйэтин курдук «өҥнөөхтөрү» кытта «разборкалаһа» сылдьан эчэйбит. Тойоммут «аһыы ас» фронугар эмсэҕэлээн «сай-ҕана» киирбит эбит. Бырааслыт ол тойону быра-быыталыстыбаттан төлөлүеннээн ыйыталаспыттарын туһунан сибигинэйэн кэриэтэ эттэ уонна бырастыы гынарын көрдөһөн туран, киэһэлик, ооҕотох сытар палаатаҕа миэстэ таһааран, көһөрүөх буолла.

Ол кэмҥэ аан аһыллан кэллэ уонна кыра унуох-таах, содьороҥ атахтаах, кырдьаҕас оҕонньору санитаркабыт Клава сиэтэн киллэрдэ. Оҕонньор салыбырас илиитигэр киртийэн лаҕыыр буолбут биинтэҕэ баайыллыбыт пластик хабаҕы тута сылдьар. Ону көрөөт Тойон күлэн тоҕо барда:

—	Хайа, бу туох «самогонщигын» аҕаллыгыт? «Э-ээ-э!»

—	Дьэ тугу самогоннуурун бэйэҕит кэлин сиһилии туоһулаһаарыҥ, — диэта, күлэ-күлэ, Клава.
Бырааспыт ыраас кумааҕыны ылан аны оҕонньортон ону-маны туоһуласта: туга ыалдьарын, хаһааҥҥыттан моһуогурбутун, урут тугунан ыалдьа сылдьыбытын. Кырдьаҕас лоп-бааччы эппиэттэһэн истэ. Онтон эчэйиилэрин туһунан ыйытыыга төбөтүн төҥкөтөн, аастыйбыт баттаҕын арыйан көрдөрдө:

—	Бу туөрдүөн ордугуна биир сыллаахха ньиэмэс уола саа прикладынан куйахабын хайа охсон турардаах. Бөдөҥ уол этэ, хайаан уҥуохпун хотуп-патаҕа буолла... — диэтэ.

Бырааспыт маннык эчэйиилээхтэри хаһан да-ҕаны көрсүбэтэх буолан мух-мах барда, уонна:

—	Онно дөйбөтөҕүҥ дуо? Хайдах тыыннаах ордубуккунуй? - диэн ыйытта.

—	Дөйүмүнэ, мин эмиэ киһи буоллаҕым дии, — оҕонньор дьэҥкирэр күөх хараҕынан бырааһын имэрийэ көрдө. - Онно Немоляев Коля диэн нуучча доҕордоох этим, ол уол миигин быыһаабьҥа. Барахсан, ханна тиийэн охтубута буолла - ол рукопашнай кэнниттэн кинини көрсүбэтэҕим.

—	Сөп чэ, атын эчэйиилээххин дуо? - быраас бэйэтин «колеятыгар» киирэ сатыыр.

—	Бу атаҕым протезтаах - бөлүмүөт буулдьата түөрдүөн ордугуна икки сыллаахха сотобун таппыта. Ол гынан баран онно атахпын медсанбатка сытыаран оһорбуттара. Сэрии бүппүтүн кэннэ, түөрдүөн ордугуна алта сыллаахха, атаҕым ол баастан сытыйан тахсыбытыгар быспыттара. Инньэ гынан сэрии инбэлиитэ буолбатахпын.

—	Онтон атын эпэрээссийэлээххин дуо? - оҕон-ньор кэпсээнэ кэҥээри гыммытыттан быраас ыксыыр.

—	Түөрдүөн үс сыллаахха миинэ оскуолага искэ таппыта, онно эпэрээссийэлээхпин, — оҕон-ньор ырбаахытын арыйан көрдөрөр - уонна иллэрээ сыл иигим барбат буолан хабахпар туруупка укпуттара.

—	Оҕонньор! Оччоҕо сэриини ханна түмүктээбиккиний? — тойоммут куолаһа күөрэйдэ.
Кырдьаҕас кини диэки хайыста уонна хаҥас илиитин көтөҕөн көрдөрдө:

—	Бу илиибин Кенигсберг куоракка эмиэ миинэ оскуолага таппыта. Онно сыыһа оһон илиим бакыр бушггун иһин комиссиялаабыттара... — тохтуу түһэн баран оҕонньор сонньуйбуттуу салҕаата. -Ол эрээри, бу диэн эттэххэ, сэрии миэхэ түмүк¬тэнэрэ ыраах быһыылаах... Алта уои сылы түүн аайы түһээм, уолаттарбын кытары эгаакак^ турабын. Хата, эһигини мантан ыла утуппакка моһуоктуурум буолуо, нуучча маатыратын истибэтэххитин истиэххит турдаҕа...

Палаата иһэ уу чуумлу буолла. Санаабар Улуу сэрии тыына сирэйбин даҕайбыкка дылы гынна, куйахам күүрдэ, этим-сииним барыта титирээтэ, Туох иһин Дьылҕа-хаан киһиии маннык эрэйдиирий? Туох иһин тыыннаах киһини, этиттзн эт хаалларбакка, олоҕун суолугар суоллууруй?! Туох иһин эн хаарыан хааҥҥын тохпуккунуй, кырдьаҕас?! Бу олоробут, эн иннигэр, билиҥки кэм «геройдара»: Мин - ким эрэ үлэтигэр ээл-дээл сыһыаныттан эмсэҕэлээбит киһи, Баппат Баанньа - хаайыы киһитэ, Тойон - олох мааһын табан сыта байбыт киһи. Бу маннык олох иһин эн киирсибитиҥ дуо? Эн олорбут олоххун биһигиттэн, бу олорооччулартан, ким эмэ хатылыа этэ дуо?!

Эмискэ Баппат Баанньа эттэ:

— Санаарҕаама, кырдьаҕас! Билигин биһиэхэ саҥа маатыраҕа үөрэнэргэ саамай табыгастаах кэм. Онтон уутун харыһыйааччыга соҕотох сытар палаата бэлэм быһыылаах.

[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Слепцов Анатолий Игнатьевич]]</text>
      <sha1>8mwpkkvi0z5swowrzorsy2kv89mfj5i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Марина (Слепцов Анатолий Игнатьевич)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>206</id>
    <revision>
      <id>7554</id>
      <parentid>3934</parentid>
      <timestamp>2023-10-31T06:45:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2A00:1FA3:571:7685:F7C6:5D86:E173:E7A1</ip>
      </contributor>
      <comment>Тылга алҕас көннөрүлүннэ</comment>
      <origin>7554</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8494" sha1="h0tdfpm70b0oh2einusk23esxzv08d9" xml:space="preserve">:''Дьонтон хаалыма - алдьархай ситиэ. ''
:''Дьонтон урутаама - алдьархайы ситиэҥ.''
:::''К.М. Давыдов.''

Тымныы кыһын тыйыс тыына сири-дойдуну тоҥорон турдаҕына, биир куһаҕан сурах тиийэн кэллэ, сүүрбэ сыллааҕыта оскуолаҕа бииргэ үөрэммит үөлээннээхтэри түмэ тарта. Уон сыл бииргэ үөрэммит кыыстара Марина, былаҕайга былдьанан тыына быстыбытын бастакынан истэннэр, Митээлээх Былаадьык бииргэ үөрэммиттэригэр ыар сонуну биллэрэр соруктаннылар.

Тиһэх суолугар атаарарга сиэр быһыытынан, ким баарынан түмсэн, бокуонньук сытар дьиэтигэр тиийдилэр, Марина тулаайахсыйбыт эдьииймгэр күүс-көмө буоллулар, тиһэх остуолу тзрийистилэр.

Митээ хаста даҕаны хоско киирэн, Марина аттыгар олордо... Марина төһө да ыарахан олоҕу олордор, бу билигин, Митээ иннигэр, сүүрбэ сыпь төрүт мэлдьэспит курдук сытар. Оскуолатааҕы кэмнэригэр курдук хатыҥыр, кыра үҥуохтааши. Баттаҕын бөрөчүөасэтэ да уларыйбатах куредк. Арай таҥаһа мөкү соҕус быһыылаах... Сарсын оҕолоро кэлэллэр диэтилэр... Үс оҕо ийэтэ бу сыттаҕа... Арай бэҕэһээ эрэ курдук Митээ санаата биир түгэни: онус кылааска сылдьан Сэбиэскэй Аармыйа кунүн Тонялаах дьиэлэригэр ылбыттара. Онно Митээ, олоҕор бастакытын, кыыһы вальска ынырбыта. Оччолорго ама маннык буолуо диэн билиэхтэрэ дуо!

Митээ билигин, төһө даҕаны олох чыпчаалларын дабайбатар, син дьон тэҥэ сылдьар курдук сананар: үлэлээх, дьиэлээх-уоттаах, биир оҕолоох. Кини билэринэн, Марина үөрэҕэр төһө да кыахтааҕын иһин, оскуоланы бүтэрэригэр үрдүк үөрэххэ барар путевкаҕа тиксибэтэҕэ. Ийэтэ муоста сууйааччы буолан атаҕастаабыттара эбитэ дуу?.. «Оскуола-производство-үрдүк үөрэх» диэн девизкэ оҕустаран, хотоҥҥо үлэлээн, устунан атын дойду уолугар кэргэн тахсан, оҕолонон, үөрэҕэ суох хаалаахтаабыта. Кэргэнэ кырбанан өлбүтэ, Марина үс оҕотунаан соҕотох хаалбыта... Устунан арыгыһыт буолан, оҕолорун кэргэнин дьонугар былдьатан, дойдутугар төннөр моһолломмута. Төрөөбүт сиригэр кэлэн баран, оскуолатааҕы доҕотторун тумна сатыыра: үөлээннээхтэрэ бары олохторун оҥостубут курдуктара, арай кини эрэ туга да табыллыбатах курдук этэ...

Кыыстарын кистээбит күннэригэр Митээлээх Былаадьык бииргэ дьиэлээтилэр. Өр соҕус саҥата суох айаннаан баран Митээ эттэ: «Былаадьык, өйдүүгүн бу суолунан Маринкалыын аргыстаһарбытын? Кини наар ортоку хаамара дии уонна биһигини күлүү гынара: «Бу да уолаттар, атаххы-тынан саллырҕайдаан түһэҥҥит! Икки ардыгытыгар мин суолум суоҕа буоллар, сарсын сарсыарда дьон үлэлэригэр баран иһэн, Туһалыыр Мэхээлэ тыраахтара бэлиэр күөлү мууһунан туораабыт диэхтэрэ этэ». — диирэ. Киһитэ саҥарбатаҕар тулуйбата: «Доҕоор! Мин бүгүн туох эрэ аньыыны оҥорбут курдук санаалаах иһэбин. Маринка тиһэх остуолугар биир өттүгэр дэриэбинэ улуу арыгы-һыттара олордулар, нөҥүө өттүгэр биһиги, бииргэ үөрэммит оҕолоро, олордубут. Остуол биир өттүгэр наар Марина абырахтаабытын, хаһан эрэ пии-бэлээх кэлэн абыраабытын туһунан кэпсэтэллэр. Биһиги өттүбүтүгэр наар Марина арыллыбатах кыаҕын, билиигэ тардыһыылааҕын, комсорг бы-һыытынан ирдэбиллээҕин туһунан кэпсээтибит. Хайдах эрэ бүгүн биир ииҥҥэ икки киһини көмпүт курдук буолбатахпыт дуо?»
Былаадьык саҥата суох тохтоон, өр соҕус табаҕын уматтыбыта буола турда, онтон эттэ: «Биһиги аньыыбыт диэн... Марина олоҕо, мин саныырбынан, куоракка олорор атастарбытынан сарбылынна. Кинилэр үөрэххэ путевкаҕа тиксэн, туһанан баран, ол талбыт идэлэринэн биирдэрэ да толору үлэлээбэтилэр. Бары иккис үөрэх, иккис идэ, иккис олох: Арай оччолорго Маринка үөрэххэ киирбит буоллун...»

Митээ Былаадьыгы тохтото сатаата: «Оччотооҕуга биһиги бары оҕолор буоллахпыт дии. Ким билиэй маннык буоларын... Онно барытын төрөппүттэрбит быһаардахтара дии!»

«Чэ, кытаат, оскуолатааҕы кэммэр төрөппүттэрим барытын дьаһайбыттара, аармыйаҕа сылдьан, андаҕайбыт судаарыстыбам бэйэтэ миигин таҥнаран суох буолбута, барытыгар бары буруйдаахтар, арай мин эрэ ырааспын диэ! - Былаадьык хатыылаах хараҕынан доҕорун диэки көрдө, - биһиги бары оҕо эрдэҕинээҕи суолбутун көнөтүнэн суорбакка, наар тиксибит кэммитигэр сөп түбэһэ сатаан айаннаан кэллибит. Ол буолар, биһиги аньыыбыт... Маринка бэйэтин олоҕун сатыырынан олорон аастаҕа, ону эн икки киһини көмтүбүт диигин... Бүгүн Маринка биһигини түмэн, олорбут олохпутун ырыҥалатта, уруккуну уонна билиҥҥини көрдөрдө. Эн биири өйдөө: бүгүн оҕо сааспытынаан тиһэх көрсүһүүбүт этэ. Онно сорохторбут кэлбэтилэр, соло булбатылар, суолта биэрбэтилэр...»

Митээ туох диэн билбэтэ, нүксүччү туттан, табаарыһын кытта сэргэстэһэ хааман барда. Сүүрбэ да сыл аастар уолаттар аргыстаһар суоллара биир - иккиэн төрөөбүт тэлгэһэлэригэр дьиэ туттан олороллор. Арай икки ардыларыгар Марина суола суоҕун курдук суох...

[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Слепцов Анатолий Игнатьевич]]</text>
      <sha1>h0tdfpm70b0oh2einusk23esxzv08d9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баҕайы Былаадьык кэпсээннэрэ (Слепцов Анатолий Игнатьевич)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>207</id>
    <revision>
      <id>3936</id>
      <parentid>1200</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T21:32:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.31</ip>
      </contributor>
      <origin>3936</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6445" sha1="nvwedo9usvwlrpt7zc746fpzma7q7vf" xml:space="preserve">Устудьуоннуу сылдьан, каникул кэмигэр дойдубар кэллэхпинэ, таптаан Баҕайы Былаадьык диэн ааттыыр доҕорбор дэриэбинэ сонунун истээри тиийэр буоларым. Дьиэтигэр киириэхпиттэн айаҕа хам буолбакка, миэхэ тыл кыбытар кыаҕы биэрбэккэ, тоҕо-хоро кэпсиир идэлээҕэ. Ол кэпсээннэрин эһиэхэ кэпсиим...

«Ок-сиэ, Мотуруона-а-а! Ким кэлбитэ буолуой? Үөһээ-аллараа туруҥ - мин атаһым кэллэ! Чэ, кытаат, ааны саба тарт - ытым тэҥҥэ киирээри гыныаҕа. Биһиэхэ тиксибит биһиэнин курдук -туох да киэбирэн-хаабыран ыт бөҕөтө! Этин буһардахха эрэ сиир, киэһэ тэллэҕин эргиттэххэ эрэ утуйар... Сороҕор кыыһыран маатыралыыбын ээ: «Киһи эрэ ыт буолар баҕайыта! Киэбиримэ!» — диибин. Чэ, турума, вас... Мотуруона-а-а! Остуолгун та-а-арт! Уонна били аспытын чугаһатаар эрэ-э-э! Но! Испэппин даа?! Кэлбит буоллаххына саҥата суох олороргун эрэ бил -эн оннугар бэйэм да сордонон көрүөм. Мин диэн экстремал буоллаҕым дии! Райком бастакы сэкирэтээрин кабинетыгар одьукулуоннаабыт ки-һи бүтүн Сэбиэскэй Союз үрдүнэн суоҕа буолуо! Ол туһунан истэ иликкин дуо? Чэ, иһит:

— Оччолорго эн ыалыҥ Бааска, ийэтин солбуйан, райкомҥа охранник оннугар хонор буолара. Биир кыһыҥҥы киэһэ мин, Хонтоҕор Бүөккэ уонна Тэллэй Кйэсэ буолан кини дьуһуурустубатын күнүн таба тайана түстүбүт. «Тройной» одьукулуон булан-талан киэбирэ сылдьабыт. Бааска, биһигини убаастаан, бастакы сэкирэтээр хоһун арыйан биэрдэ. Аччык сылдьар дьон, сокууската суох «амсайан» баран, сонно хоттордубут. Хонтоҕор приемнайга секретарша остуолугар турар бэчээттиир массыыҥканы булан туту эрэ бэчээттээн букунайар, биһиги Киэсэлиин Баасканы иккис этээс кирилиэһиттэн төкүнүтэ оонньуу сырыттыбыт... 

Онтон мин «Сельхозтехника» кулуубугар киинэҕэ бардым. Ким диэн киинэни көрдөрбүгтэрин өйдөөбөппүн - экран иннигэр муостаҕа сытан утуйан хаалбыппын. Арай, утуйа сыттахпына, ким эрэ атахпын тэптэ. Мин утары тэбээччи буоллум, ону атахпыттан ылан таһырдьа состулар. Харахпын арыйан көрбүтүм хараҥаҕа икки хахаарда килбэчийэр... Милииссийэҕэ аҕалан остуол анныгар симтилэр. Онно Хонтоҕор Бүөккэ олохсуйбута ырааппыт эбит, миэстэтин көҥөнүөх курдук туттар. Ол дьаабылана сырыттахпытына Тэллэй Киэсэни киллэрдилэр. Киһибит мелодичнай баҕайы ырыалаах: «Талыы талба Таатта талах курдаах уола Тэллэй Киэсэ диэммин...» — диэн куплетын түмүгэр кэтэх тыаһа сөптөөх доҕуһуол буолла. Кини биһиги кэккэбитигэр холбоспутун кэннэ, партия барытын өтө көрөр харахтааҕын итэҕэйэн, сөҕө-махтайа остуол анныгар киирдибит-таҕыстыбыт... Партия эрэ ыйан биэрэн, милииссийэлэр биһиги үһүөн одьукулуоннаабыппытын билэннэр, барыбытын чуо туттахтара дэстибит... Ону баара, кэнники билбиппит, Бааска дьиэтигэр тиийэн «шумнаабыт» эбит, онуоха ийэтэ милииссийэҕэ тыллаан биэрбит. «Өскөтүн охранник маннык туруктаах буоллаҕына, райкомҥа туох буола турарый?» — диэн санааттан киирэн көрбүттэрэ приемнайга «банкет ыҥырыылаахтарын испииһэгэ» массыыҥкаҕа кыбыллан турар үһү. Хонтоҕор, хайа наадата суохха суруксута киирэн, барыбыт аатын ыраас лиискэ ууран биэрбит, аҕабыт аатын кытары умнубатах... 

Хайаан оччотооҕу кытаанах сокуоннаах кэмҥэ биһигини хаайыыга укпатахтара буолла? Оҕолор диэн харыстаабыттара дуу, айдаантан бэйэбит эмсэҕэлиэхпит диэн куттаммыттара дуу... Олохпут син биир оннубутун буллартаатаҕа: Бүөккэ киһи илиититтэн өлбүтэ, Бааска кыһын үлэтиттэн кэлэн иһэн тоҥон өлбүтэ, Тэллэй Киэсэ хаайыы киһитэ буолбута... Мин бу баарбын даҕаны, билиҥҥи кэмҥэ киһи тугу эрэниэй - баҕар эн аныгыскы кэлиигэр суох буолуом... Чэ, хааллын, атыны кэпсэтиэх...»

[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Слепцов Анатолий Игнатьевич]]</text>
      <sha1>nvwedo9usvwlrpt7zc746fpzma7q7vf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күтүөт сириллиитэ (Слепцов Анатолий Игнатьевич)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>208</id>
    <revision>
      <id>3933</id>
      <parentid>1202</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T21:29:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.31</ip>
      </contributor>
      <origin>3933</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3787" sha1="8lad3xvn3vu1aqu9q5mhrjod11mek0o" xml:space="preserve">Биир ардахтаах сайын, халлаан халлыбыт былдьаһык кэмигэр, Дайылла оттуур сиригэр алҕас эрдэлээн кэлэн хаалбыт. Эмээхсининээн кыыһыр-сыбыта дуу, кур сылдьар мэйии булкуйбута дуу? Ону ким билиэ баарай?.. Отуутугар кэлбиччэ хайыай - хотуурун ылан ходуһатыгар тахсыбыт, халлаан сөрүүнүгэр, өй-санаа чэлчэкитигэр син хамсаммыт. Арай күн үрдээн, куйааһыран истэҕин аайы хотуур улам сыппаан, от хаптайан биэрэргэ дылы буолбут. Өлөттөрөн Дайылла төбөтүн да уйбат буолан барбыт, инньэ гынан, өһөс санаатыгар тиниктэһэ сатаан баран, отууга тахсан күлүккэ сыппыт, төһө өр сыппыта биллибэт, оя эрэн, уу иһээри турбутугар, отуутун кулүгэ уһаа-быт этэ... Солууртан уу баһан омурдуох буолан эрдэҕинэ эмискэ алаас үрдүнээҕи сыырга мае-сыына сигнала бэбээрбит, Дайылла соһуйан хомуоһун ыһыкта сыспыт. Хайыһан көрбүтэ ыалла-рын уола Бүөккэ «УАЗ-ик» аттыгар чарапчылз-нан турар эбит. «Дайылла! Эйиигин ыпа кэллим, түргэнник дьиэлиэҥ үһү!» — диэн хаһыытаабьгг Бүөккэ. Дайылла уутун үрдүгэр кутан баран: «Туох буолла ол айылаах? Киһи дьэ уутугар-хаарыгар киирэн үлэлээн эрдэҕинэ аралдьытаҕыт!» — диэн кыыһырбыт. Бүөккэ кураанах алааһы эргиччи көрөн Дайылла үлэтин түмүгүн була са-таабыт да ытыс саҕа охсуллубут сиртэн атыны көрбөтөх: «Эдьиийим Настя күтүөт аҕалбыт, мантан киэһэ көрсүһүү оҥорор буоллубут. Онно ыҥыраллар эйиигин».

Дайылла алааһын диэки хайыһан уҥа-хаҥас көрбүт. Эмиэ да «абырахтанар» баҕа баһаам... Эмиэ да үлэ үөтэлээбэтэҕэ сүрдээх... Эмискэ Дайылла кыһын Маҥааччыйата аччыктаабыт харахтарын санаан кэлбит уонна уол диэки хайы-һан: «Суох! Барбаппын! Бу үлүгэр былдьаһык кэмкэ, үлэ күөстүү оргуйа турдаҕына, туох аан-ньа киһи таҕылын ханнара сири-дойдуну кэрийбит үһү!» — диэбит уонна эрчимнээхтик ходуһатын диэки хаама турбут.

Дьэ, күтүөт дьылҕата быһаарылыннаҕа ол... Бүөккэ бэйэтин дьонугар Дайылла тылын тиэртэҕэ дии, ону дьоно: «Кырдьык даҕаны, эмиэ да сөпкө эппит ээ, ыалбыт барахсан», — дэспиттэр. Көрсүһүү буолбут, сыбаайба тэриллибит эрээри, күтүөтү истэригэр киллэрбэккэ тэйитэн кэбиспиттэрэ үһү...


[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Слепцов Анатолий Игнатьевич]]</text>
      <sha1>8lad3xvn3vu1aqu9q5mhrjod11mek0o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күтүөт сириллиитэ-2 (Слепцов Анатолий Игнатьевич)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>209</id>
    <revision>
      <id>3854</id>
      <parentid>1204</parentid>
      <timestamp>2011-07-01T01:44:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3854</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2842" sha1="b001wmiavc3gvztrch1b9ue6mua2m7v" xml:space="preserve">Даайа эмээхсин хараҕа суох буолта сүүрбэччэ сыл буолла. Онтукатын моһуок оҥостубакка дьиэтин иһигр кыыһын кытта тэҥнээх хаһаайка. «Дьахтар киһи дьаһайарын да кыайдаҕына сөп» — диэн өс тыллаах.

Биир сайын сиэнэ кыыс күтүөт аҕалбыт. Уол майгытынан да, дьүһүнүнэн да кыыс дьонугар сирдэрбэтэх. Даайалыын да биир тылы булуох курдук буолбут. Арай биир үтүө күн күтүөт эмээх-сини кытта дьиэ иһигэр иккиэн эрэ хаалбыттар. Бары онно-манна наадаларыгар барыталаабыттар. Күтүөт уол таһырдьа тахсан тугу эрэ уһана сырыттаҕына, Даайа, тэһийбэккэ, аан аттыгар күн уотугар сылаанньыйа олорбут. Эмээхсин дьиэ иннигэр олорорун көрөннөр ааһан иһэр дьон ыраахтан дорооболоһон, тыл бырахсан ааспыттар. Онуоха эмээхсин барыларын кытта кэпсэтэн баран, барбыттарын кэннэ, уолтан туоһулаһар үһү: «Ити кэпсэппит киһим кимий?». Уол дэриэбинэ дьонун хантан билиэй, ол эрэн көмөлөһөр баҕата баһаам - ааспыт дьону барыларын таҥныбыт таҥастарын тылынан уруһуйдаан, туттар-хаптар үгэстэрин үтүктэ, ким хайдах хаамарыгар тиийэ кэпсээн биэрбит. Ол аайы эмээхсин: «Ээ сөп, кини эбит!» — дии-дии, иккистээн харахтаммыт курдук сананан, үөрэ-көтө күнүн атаарбыт.

Киэһээҥҥи чэйдэрин иһэ олорон Даайа дьонугар күтүөтүн кытта хайдах олорбуттарын туһунан кэпсээбит: «Дьэ бүгүн уолбут миигин үөртэ аҕай! Дэриэбинэм дьонун барыларын илэ харахпынан көрбүт курдук буоллум! Эчи уруһуй-даатаҕа үчүгэйин - барыларын үүт-үкчү үтүктэр!»
Чэйин сыпсырыйан баран сиэнигэр эттэ: «Ол эрээри, хотуой, киһиҥ одууһут быһыылаах, сэрэнээр эрэ!» — диэтэ.

[[Category:Кэпсээн]] 
[[Category:Слепцов Анатолий Игнатьевич]]</text>
      <sha1>b001wmiavc3gvztrch1b9ue6mua2m7v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Быраабыла (Слепцов Анатолий Игнатьевич)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>210</id>
    <revision>
      <id>3935</id>
      <parentid>1206</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T21:32:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.31</ip>
      </contributor>
      <origin>3935</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3222" sha1="lm0d43vz4xyvfviipq5ymd9x1x2ivuq" xml:space="preserve">Биирдэ Былаадьык, нэһилиэк субуотунньугар үлэлээн баран, тыраахтарынан сапыраапкаҕа тиийбит. Онно көрбүтэ биир билэр сулумах дьахтара джибинэн кэлэн сапыраапкаланаары турар эбит. Дьахтар массыынатын бааҕын халпаҕын аспыт уонна каассаҕа харчытын төлүү турар эбит. Былаадьык, идэтинэн дьээбэлэнээри, тыраахтарын кэннигэр саспыт уонна джип хаһаайката массыынатыгар кэлбитигэр үөмэн тиийэн:

—	Өлөөнө! Быраабыла быһыытынан, каассаҕа харчыгын төлүөх иннинэ бэстилиэти бааҕыҥ иһигэр угуохтааххын ээ, — диэн бааҕынаабьҥ.
Өлөөнө, хайыһан да көрбөккө, хардарааччы буолбут:

—	Бу быраабыланан-тойдонон хантан тиийэн кэллиҥ мин үрдүбүнэн?

—	Э-һэ, үрдүгүнэн буолан... Аттыгар турабын дии! Нэһилиэк субуотунньуга буоларын истибэтэххин дуу? Тоҕо кыттыбатыҥ, бөһүөлэккин өрө тардыбатыҥ? - сүөргүлүүр былаастаах тыл ыһыктан баран Былаадьык харданы күүппэккэ каасса диэки хаампыт.

—	Субуотунньукка эр дьону эрэ ынырбыттара дии! - диэн баран Өлөөнө бааҕын хаппаҕын саппыт.

—	Но! Джиптээх дьахталлар эр киһиэхэ тэҥнэһэллэрин аныаха диэри билэ иликкин дуо? - диэн соһуйбута буолан, Былаадьык Өлөөнө диэки хайыспыт. Дьахтар тылыттан матан, өһүргэнэн, массыынатыгар олорон баран, мотуорун собуоттаабыт. Хоҥнон эрдэҕинэ Былаадьык массыына түннүгүн тоҥсуйан, арыйтаран баран чиҥэтэн биэрээччи буолбут:

—	Иккис быраабыла: Сапыраапкаланан бүппүт киһи, кэнниттэн кэлбит массыына аһаҕас бааҕыгар бэстилиэти уган биэриэхтээх.
Өлөөнө «Пошел!» диэн баран гааһын үктээн кэбиспит. Эмискэ суол төрдүгэр джип тохтуу биэрбит уонна Өлөөнө аанынан быган баран хаһыытаабыт:

—	Былаадьык! Эр киһиэхэ укпаттар!
Джип көтөхпүт быыла симэлийиэр диэри Былаадьык тииһин килэтэн, ырдьайан, сапыраапка ортотугар туран хаалбыт...

[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Слепцов Анатолий Игнатьевич]]</text>
      <sha1>lm0d43vz4xyvfviipq5ymd9x1x2ivuq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сомоһоон (Слепцов Анатолий Игнатьевич)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>211</id>
    <revision>
      <id>4143</id>
      <parentid>4142</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T21:14:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.238.115</ip>
      </contributor>
      <origin>4143</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7585" sha1="1m1vcyt68gjbbms6cb14kpuxtt036zo" xml:space="preserve">Арай биирдэ Былаадьык, таах сытыахтааҕар харчылаһаары, быыбарга агытаатардаабыт: «Чэ, көх-нэм буолуом. Онно-манна тыл кыбытар инибин», —	диэн Сынтаҕар Сэмэни көҕүлүүр бөлөххө тылын биэрбит.

Син суобастаах агытаатар буолан, кэлэ-бара, буолары-буолбаты куолулуу таарыйа, Сынтаҕарын «чорбото» сылдьыбыт. Устунан үлэтигэр ылларан, быыбардара чугаһаан истэҕин аайы, Сынтаҕарыттан сылтаан уолуктаһар да буолан барбыт. Көҕүлүүр бөлөх дьоно Былаадьык хаҥас хараҕа көҕөрбүтүн көрө-көрө, үлэ күөстүү оргуйарын итэҕэйэн, аны уоскутар аакка түспүттэр: «Былаадьык, эн киэһээттэн киэһэ, хараҥаҕа, билэр кырдьаҕастаргын кэ-рийиэҥ этэ. Дьону да куттуоҥ суоҕа этэ, бэйэҥ да тыыннаах хаалыаҥ этэ...»

Ол сүбэни ылынан Былаадьык биирдэ ырааҕынан аймаҕа буолар эмээхсиҥҥэ барбыт. Маайа эмээхсин өр кэмҥэ көстүбэтэх ыалдьыт кэлбититтэн эмиэ да соһуйбут, эмиэ да үөрбүт. Сырдык уокка ыалдьытын сирэйин балай да одуулаһан баран өс киирбэх ыйыппыт: «Хайа, нохоо, бадаҕа эмэһэҕэ тэппиттэрин аһаран биэрбиккин дуу?» Былаадьык мух-мах туттан, тугу этиэн билбэккэ: «Ээ, оннук...» —	диэбит. «Сымса да киһини көрөбүн!» — диэн сөҕө-махтайа Маайа чэйин тардыбытынан барбыт.

Былаадьык кэпсэтиини туохтан саҕалыырын билбэккэ: «Маайа, ити тэрээһэҕэр ыйанан турар сомоһоону биирдэ эмэ уларсыаҥ дуо?» — диэбит.

Маайа эмискэ хаһыытаабытынан эргиллэ түспүт: «Ээ?! Туох диэтиҥ?! Хатылаа! Ханна баарый?» Былаадьык соһуйан олоппоһуттан суулла сыспыт: «Сос-со... Сомоһоону диибин... Тэрээһэҕэр ки-киирэр аан кэннигэр ыйанан турар дии!» Эмээхсин сэниэтэ эстибиттии ыараханнык олоппоско олоро түспүт. Ыалдьыта соһуйбутуттан күлбүт, онтон аны ытамньыйан ылбыт. Арыый уоскуйан баран Маайа кэпсээбит:

«Аата чэпчээтэхпин! Былаадьык, эн соһуйума... Былыр, уончалаахпар, аҕам биирдэ миигин соруйда: «Баран Киргиэлэйдээхтэн сомоһоону аҕал», — диэтэ. Мин аҕабыттан сүрдээҕин диэн толлор этим, ол иһин «сомоһоон» диэн тугун билбэтэрбин даҕаны, ыйыппакка эрэ ойдум. Умнубат гына сүүрэн иһэн: «Сомоһоон-сомоһоон-сомоһоон», — диэн xaтылыы истим. Киргиэлэйдээхпэр тиийэн баран, атаҕым хаарын тэбээри ол тылбын умнан кэбистим. Таһырдьа туран тоҥуохпар диэри өйдүү сатаатым да туһа суох. Төннүөх санаа киирэн баран, «баҕар дьиэҕэ киирдэхпинэ өйдүөм» диэн төннүбэтим. Хантан кэлиэ буоллаҕай! Киирэн аан аттыгар саҥата суох турдум. Киргиэлэй кэргэнэ Дьэбдьиэ туохха кэлбиппин туоһулаһа сатаата да мин, тура түһээт, тахсан бардым. Дьиэбэр диэри, тылы умнубут кыһыыбар ытаан-соҥоон, сирэй-харах буолан тиийдим. Аҕабар: «Эн көрдүүр тэрилиҥ Киргиэлэйдээххэ суох үһү», — диэтим. «Но! Иллэрээ күн уларсыбыттара дии!» — диэн соһуйда аҕам. Ытаан оспойбут сирэйбин көрөн улаханнык хаһыспатаҕа. Ийэбэр: «Бу кыыс тугу эрэ түөкүннээтэ», — эрэ диэбитэ.

Киргиэлэйдээх ол тэрили төннөрбүттэрэ дуу, төннөрбөтөхтөрө дуу? Ыйытыахпын аатын билбэппин, аҕабын албыннаабыппыттан кыбыстыым да
күүһэ сүрдээх... Аҕам мин отуттаахпар өлбүтэ. Ол тухары кырдьыгы этиэхпин тылым тахсыбатаҕа.
Соччо улахан буруй буолбатаҕын да иһин, аныаха
диэри санаарҕабыл оҥосто сырыттаҕым үһү...
Сомоһоон... Сомоһоон диэн итинник эбит дии...
Иллэрээ сыл ыалбар Сүөкүччэҕэ Ньукулай Уус тирии субатын ыраастыыр тэрили оҥорбутун көрөн
«Миэхэ эмиэ оҥороор эрэ», — диэн көрдөспүтүм,
онтукпун ити быйыл аҕалан биэрбитин тэрээһэбэр ыйаан туруорабын. Дьэ биллэҕим, аны умнубат 
инибин... Аҕабар тиийдэхпинэ кэлсиэм да бyoллаҕа! Бэйэ эрэ, онтон эн туохха кэллиҥ? Сураҕа
агытаатардыы сылдьар үһүгүн дуу?»

Былаадьык саҥата суох, өйө-санаата букатын атын сиргэ сылдьар сирэйдээх-харахтаах олорбут. 
Маайа агытаатарын санныттан илгиэлээбит: «Нохоо! Тугу кэпсиигин диибин ээ!». «Ээ, туох кэлиэй... Эн миигин соһутаҥнын аны мин туохха
кэлбиппин умуннум. Сомоһоону уларсаары гынным ини... Чэ, мин бардым», — диэт ыалдьыт таһырдьа ыстаммыт.	

Сарсыҥҥы күнүгэр Былаадьык агытаатарыттан аккаастаммыт: «Туохха агитациялыырбын билбэппин. Хонтоҕоороппут да, Сынтаҕарбыт да туох  уратылаахтарый? Ити талар партияларбыт туох атыннаахтарый? Ис хоһоонун билбэкхэ сылдьан дьону албынныахпын баҕарбаппын!» — диэн ааны тыастаахтык сабан тахсыбыт. Уонна, сураҕа, быыбар буолар күнүгэр дьиэтиттэн быкпатаҕа үһү...

[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Слепцов Анатолий Игнатьевич]]</text>
      <sha1>1m1vcyt68gjbbms6cb14kpuxtt036zo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Умсуура</title>
    <ns>0</ns>
    <id>212</id>
    <revision>
      <id>7046</id>
      <parentid>3704</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:32:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7046</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1082" sha1="g3oy83okf1dwh86fyji14tofe0x2cpp" xml:space="preserve">'''Умсуура'''

* [[Уоттаах чыычаах (Умсуура)]]
* [[Күн (Умсуура)]]
* [[Салгыҥҥа тарҕанан тайаарбыт... (Умсуура)]]
* [[Дьахтар сааһа (Умсуура)]]
* [[Оҕо этэ аһаҕас дииллэр... (Умсуура)]]
* [[Ама? (Умсуура)]]
* [[Саас бэл дулҕа сиэлэ... (Умсуура)]]
* [[Тоҕо ааспат туоххаһыйыы... (Умсуура)]]
* [[Саҥа Дьыл (Умсуура)]]
* [[Сэгэрим, эн тоҕо хаалан хааллыҥ... (Умсуура)]]
* [[Тугу да мин эрэйиэмий... (Умсуура)]]
* [[Хоһооҥҥо эрэ хоонньоһуу буоллаҕай... (Умсуура)]]
* [[Уоттар (Умсуура)]]

{{DEFAULTSORT:Умсуура}}
[[Категория:Бары ааптардар|Умсуура]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XXI үйэ ааптардара]]
[[Категория:Оҕо суруйааччылара]]
[[Категория:Ааптардар-У]]</text>
      <sha1>g3oy83okf1dwh86fyji14tofe0x2cpp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уоттаах чыычаах (Умсуура)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>213</id>
    <revision>
      <id>5890</id>
      <parentid>1224</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:10:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5890</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1905" sha1="in6i40p0r4iith1f76k6ll3xp68prt9" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;

УОТТААХ ЧЫЫЧААХ

Күһүн кыһыл кынатынан 
Сапсынна, сапсынна! 
Кэрэ да көтөр, барахсан! 
Оҕо сааһым Уоттаах чыычааҕа!

Көтүмэ, тохтуу түс. 
Алтан астаах маспар түс. 
Биэс уон талыы саастарым 
Биэс уон уоттаах күннэрин 
Сыралҕана буһарбыт 
Маһым толуу астарын 
Күндүлүүбүн.

Талыы-талба күөх сааспар 
Ыҥыра сатаабытым: 
Тыллыбыт тунах баспар 
Лыаҕы эрэ түһэрбитим.

Саарыгырбыт куйаас сайын 
Сэбирдэхпин сөрүүкэтэ, 
Сыҥалана сатаабытым 
Баарбын-суохпун көөчүктэнэ: 
Икки тэтэркэй иэдэстэрим,
Икки тэрэгэр түөстэрим 
Алаҕаркаан чэчиктэрин.

Дьэ түстүҥ дии бүгүн 
Остуоруйа дойдутуттан, 
Кыыһар уот кынаккынан 
Дэлэгэйдик кууһан!

Алтан көмүс саарыстыба 
Уоттаах чыычааҕа, 
Мин эйигин туттум дуу? 
Эн миигин уматтыҥ дуу?

Дууһабар кытыастар кутаа: 
Умайдылар үйэ аҥаара 
Аахайбатах күөх сааһым 
Тамнааттаабыт иэйиилэрэ, 
Ахсарбатах сайыным 
Дохсун добун эрэллэрэ.

Ону кытта олоҕум 
Амтана дьэ билиннэ, 
Ороһу ньургуһунум 
Боччойбут сутуругун 
Күлбүн сүгэ күөрэттэ!
 
&lt;/poem&gt;
*[[Умсуура]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]

[[Категория:Умсуура]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>in6i40p0r4iith1f76k6ll3xp68prt9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күн (Умсуура)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>214</id>
    <revision>
      <id>5882</id>
      <parentid>1228</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:07:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5882</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3763" sha1="l4aob366brzsy8pry9o5jka6bqqe9zt" xml:space="preserve">KYH
 

== 1. ==
&lt;poem&gt;
Күн тахсыыта тугунан угуйар? 
Халлаан хаппаҕын арыйар 
Салгыҥҥа тайаарар 
Музыкатынан!

Оо, ол музыка салгыннаах! 
Сайан киирэр саҕаланыы сыттаах! 
Үтүө түбүгү үксэтэр сайбарыыннаах!

Кини көстүбэт сабарай кынатыгар уйдаран 
Санаалар көтөҕүллэллэр 
Саҥа төрүүр оҕо эһээхэйинэн!

Тыргылла ыһыллар 
Уоттаах саһарҕа 
Сардаҥа кыллара — 
Ыраҕар тиэрдиэх ыллыктара.

Санаам оонньоо сатыыргынан, 
Күн сырдыгын уон тарбаххынан 
Бэрийэ наардаан! 
Дуораһыйа туой эбэтэр ыллаа 
Күн дорҕоонунан!

Оо! Ырам ытаа, 
Үрүҥ күҥҥэ көтөхтөрө, 
Бүтүн тыҥаҕынан түллэ, 
Бэрэлийэ бэбээрэ! 
Эмсэхтээтиннэр күн баҕабын 
Таҥара мунура суох тапталын 
Иэйэр-куойар дьүрүскэнинэн 
Айыыһыттарым!
&lt;/poem&gt;


== 2. ==
&lt;poem&gt;
Күн киириитэ тугунан күндүнүй? 
Оһох уотунуу 
Кытыастар аал саҕаҕынан, 
Көхсүгүттэн кууһуохтуу 
Нуурайбыт сатыы халлаанынан.

Көөчүктэнэ сүтэр 
Хойуу мандар өҥүнэн, 
Көстө күрэнэр 
Кэрэ кылгас үйэтинэн...

Сүүс мыччыстаҕаһын курдук 
Дьураа хара былыттар 
Эмискэ сарыалга салатан, 
Кэйэ сырдыылларынан.

Күн сырдыга баҕалааҕын, 
Күөгэйэр күннэргэр көппөтөххүн, 
Балай атаҕын иминэн 
Күн ыллыгын 
Көрдүү да барбатаххын 
Ахтар кыһыылааҕын 
Санаан ыллахтара 
Санаа былыттара...

Оо!
Киирэр күн сарыала!
Куус миигин дуйгар суулуу! 
Сүктэр кыыс сулуутунуу,2 
Энньэни аахсыбакка! 
Сир симэҕэ, 
Таҥара табата буолан 
Мин олоҕум кэрэтэ 
Дьэрэлийдин!
 
Олорбут олохпун сирбэккэ, 
Оҥорбуппун кэрэйбэккэ, 
Айылҕа курдук намырыы, 
Туруом тыынныын намтыы...

Арай эн күлүмҥүн дэлэгэйдик 
Түөспэр көтөҕө түһэриэхтик 
Батыһыннарар майгыммынан, 
Сиэттиһиннэрэр сигилибинэн 
Силигилии ситиим-хотуум! 
Эн көмүс ардаххар сөтүөлэтиэх 
Айымньы сэбирдэхтэрбин 
Айгырата суугунуу, 
Аар баҕах курдук, 
Өрө анньан туруум!

Оттон энньэ... 
Аньыыбын быһа этинэ 
Атыыланар халыыммын 
Ананабын:
Сарыал уотун тохтотор 
Талыы таптал аараатын! 
Мин харахпын толорор 
Сэмсэ саҕах арылыннын!

Халлаан бэһис туһаайыытыгар
Оо, мин барсыам өлө-сүтэ,
Күҥҥэ эрэ эргэ сүктэ,
Эргиллиэхтээх айаныгар
Өлө-тиллэ...
Син биир күөрэйиэм
Күнү сүгэ!
&lt;/poem&gt;

*[[Умсуура]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
[[Категория:Умсуура]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>l4aob366brzsy8pry9o5jka6bqqe9zt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Салгыҥҥа тарҕанан тайаарбыт... (Умсуура)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>215</id>
    <revision>
      <id>5885</id>
      <parentid>5682</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:08:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5885</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2528" sha1="ducnn62td48lbafyvicpqj81ney6zl0" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Салгыҥҥа тарҕанан тайаарбыт 
Дорҕооннору хомуйан, 
Ити хайдах айаллара буолла 
Музыканы,
Баара-суоҕа сэттэ нотаны 
Аттаран!

Онно холоотоххо киhи үксэ — 
Таас дьүлэй кулгаах. 
Ким эрэ айбытын үтүктэ 
Хатылыыр муҥнаах.

Киһи эрэ талааннаах буолбат, 
Кулгаах баара быһаарбат. 
Оччоҕо тоҕо сүрэхтээхпит диэммит 
Тапталынан түөһэйэбит?

Арай сүрэх иэйии эрэ тыынынан 
Утахтанан олорор буоллун: 
Хас тапталга тырыта тыыттаран 
Билиэх этэй дьоллонуу муҥун?

Бииртэн биир таптал талыыта 
Ырыа курдук айыллар? 
Сэттэ сэгэй аартыкка 
Куппутун муннарар?

...Ол да иһин эдэр сааска 
Сүрэх тэлэллэн эрдэҕэ, 
Ким киирбиккэ бүтэйдэнэ, 
Иэйии аанын саптара.

Киирбит эрэ тилэҕэ 
Уһун ыллыккын тэлиэҕэ, 
Иччилэммит сүрэх дьэ 
Холкутук нус бааччы тэбиэҕэ...

...Ол да буоллар таптал уоттаах 
Хараҕа угуйа туруоҕа: 
Ким кынаттаах дууһалаах 
Сүрэҕин толук yypyoҕa 
Ньээкэлээбэт уйаҕа, 
Сураҕа суох курхааҥҥа.

Ийэ кыыл — улуу кутурҕан 
Сүрэхтэри онно баттыыр, 
Өлбөт үйэлээх өрөгөй талаан 
Сэттэ сэгээх музата бигиир 
Улуу таптал мунун үөтэ, 
Уйадыта иэтэ.
Ол уйаттан көтөллөр көстүбэккэ, 
Аҥаардас дуораһыйан иһиллэ, 
Сэттэ ойдуо буолбуттар — 
Эймэһийэ иэйэр куттар, 
Салгыҥҥа тарҕана тайааран.

...Уонна хайдах айаллар 
Музыканы дэһэбит.

Сүрэхтэрбит — үтүмэххэ: 
Эйиэнэ, доҕоор, до эбит, 
Миэнэ буоллар — 
Бемоль.
Кэм да бэлиэ эрэ...

&lt;/poem&gt;


*[[Умсуура]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
[[Категория:Умсуура]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>ducnn62td48lbafyvicpqj81ney6zl0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дьахтар сааһа (Умсуура)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>216</id>
    <revision>
      <id>5881</id>
      <parentid>5683</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:07:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5881</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3368" sha1="i9i6b462b2t5f2e1w9meziwgyjfh2wt" xml:space="preserve">ДЬАХТАР СААҺА


== 1. ==
&lt;poem&gt;
Бу сааскы иэйиигэ 
Эдэр сүрэҕим мөхсүүтэ — 
Тыллыы биир эминньэҕэ — 
Толук буолан тэлээрбитэ. 
Эриэн-быраан сиргэ 
Хатыҥ хастаммыт субатыныы 
Чэпчэкитик үктэммитэ: 
Тэлгэммитин билбэтэҕэ...

Тыал кытта өрө тыына 
Көтүтэ сатаабыта: 
Иэйиим ньуолах түүтэ 
Көтөҕүллүбүтэ... 
Арай дьэ убаһа субайыныы
Таптатар минньигэһэ...

Хаар хараҕын уутун 
Толору сомсубутум, 
Сааскы тыллыы солунун 
Сон курдук устубутум...
&lt;/poem&gt;

== 2. ==
&lt;poem&gt;
Эминньэхпин бэлэхтээн, 
Сааскы сири тэллэхтээн,
Өрө тыына ааспытым, 
Сайыммар саймаарбытым...

Кыһыл оҕону эмсэхтэтэн 
Ньиккирэһэн ааспьптара 
Сайын күөҕүн көөчүктээн 
Ньирилэс ардахтара.

Чыычаах түбүгүн саната 
Мин да быыспар улдьаарбытым: 
Оҕобунуун ахсаан аахса 
Тэбис-тэҥҥэ улааппытым.

Арыый үөһэ тыыннара, 
Алаһаттан аралдьыта 
Сайын сайбарыына миэхэ 
Саҕаламмыт эрэ этэ...

Быллаардардаах алааһы 
Үтүктүбүт таһаабын 
Суугунатар байбары 
Халадаайым саппатын

Сэмээр билэ-билэбин 
Ып-ыраастык көрбүтүм, 
Кэчигирэс тиистэрбин 
Бэлэхтээммин күлбүтүм...

Тула күөххэ көччүйүөххэ 
Үтүөкэн да кэмнэр этэ...
&lt;/poem&gt;
== 3. ==
&lt;poem&gt;
Бүгүн да сайым арахпат, 
Дыргыл сыта аһыйбат. 
Арай таптал омуна 
Уоскуйа быһыытыйда...

Сайыары күһүн алгыһа 
Хата миигин матарбакка 
Кууста иэйэр сааспыттан, 
Уон аҕыстаах сааспыттан!

Кыраттан ымыттыбат 
Холку сааһым айманна:
Ньуолах түүнэн кынаттанан 
Эдэр сааһым булан ылла...

Сэмсэ кэмнэр аараатылар: 
Энньэ хаалбыт эминньэхтэр 
Сир аһынан ситтилэр, 
Ыаҕаспар эргилиннилэр ...
&lt;/poem&gt;
== 4. ==
&lt;poem&gt;
Ити сыл-хонук көппөҕүн аннынан 
Эдэр сааһым силис тарпытын 
Билбэтэхпин.

Ити аньыыттан-хараттан харысыһан 
Сүгэлээх илии күөрэйиэхтээҕин 
Сэрэйбэтэхпин...

Ити күөх сааспыттан 
Тымыр тардыстан 
Сэмсэ дьогдьоот күһүнүм 
Мин сайыары сааспар үүммүт: 
Уот ылбыт уон аҕыһым 
Сайыламмат сыһыыбар 
Хоһууннук үппүт!..
&lt;/poem&gt;


*[[Умсуура]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]

[[Категория:Умсуура]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>i9i6b462b2t5f2e1w9meziwgyjfh2wt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оҕо этэ аһаҕас дииллэр... (Умсуура)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>217</id>
    <revision>
      <id>5883</id>
      <parentid>1241</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:08:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5883</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1240" sha1="961bzmu5fttxfwsiwpmkl2cd3z3004o" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
...Оҕо этэ аһаҕас дииллэр: 
Көстүбэти көрөр, 
Иһиллибэти истэр, 
Бэл сатаан кэпсэтэр.

Уонна тоҕо туту да 
Өйдөөн хаалбатахпын? 
Мин да оҕо дойдутугар 
Биһикпин ыйаатаҕым!

Ол аата, Орто дойду 
Олуурдаах олоҕо саҕаламмыт. 
Көстүбэт эйгэлээх Ол дойду 
Эргиппэттии атаарбыт.

...Эдэр саас 
Сүрэҕэ аһаҕас, 
Кини иэйии тылынан 
Саҥарар ээ, табыллан. 
Биһиги да эдэр сырыттахпыт. 
Оччоҕо тоҕо дьолбут 
Соргутун туттарбыт 
Тылбытын умуннубут? 
Эбэтэр сүрэхпит 
Тылыттан маппыт?

Ол аата тапталбыт 
Улааттаҕа... 
Сүрэхпит быатын 
Уһаттаҕа...
Оҕо сааһын өйдөөбөт улахан киһилии 
Буруй буолуо дуо бүтэй эттэнии?
&lt;/poem&gt;


*[[Умсуура]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
[[Категория:Умсуура]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>961bzmu5fttxfwsiwpmkl2cd3z3004o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ама? (Умсуура)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>218</id>
    <revision>
      <id>5853</id>
      <parentid>1245</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:55:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5853</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="913" sha1="8ov0ik1ejr4wdjor7120vvypwm61se0" xml:space="preserve">==АМА?!==
&lt;poem&gt;

Ама!
Бу халҕаһа дьон быыһыгар 
Утары көрөн дьолум кыымын саҕар 
Тырым харахтаах суох үһүө!

Ама!
Бу киҥкиниир киэҥ халлаан анныгар 
Эн биһиккини иккиэйэх хаалларар 
Бүччүм сирбит суох үһүө!

Ама!
Бу күөх суугун тайҕа ортотугар 
Эн биһикки үүтээн оҕото туттунар 
Баараҕай тииппит үүммэтэх үһүө!

Ама!
Бу көрдөөбүт көмүһүн булар үйэҕэ 
Эн биһикки сылдьыбыппыт түмүгэ — 
Сыыс саҕа дьолбутун булуохпут суоҕа үһүө!

Ама?!
&lt;/poem&gt;


*[[Умсуура]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
[[Category:Саха поэзията]] 
[[Category:Умсуура]]</text>
      <sha1>8ov0ik1ejr4wdjor7120vvypwm61se0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тоҕо ааспат туоххаһыйыы... (Умсуура)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>219</id>
    <revision>
      <id>5888</id>
      <parentid>5681</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:09:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5888</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1238" sha1="dx6hkxydaofqpck92afojgv21abvmmh" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Тоҕо ааспат туоххаһыйыы 
Куппун эмэр саас ахсын? 
Бу ууллубут хаар уутуттан 
Көмүскэм күөлэ туоларыныы?

Хаар дуо бу: долохуна эминньэҕэ 
Тобурах курдук тохтубута 
Мин эдэркээн сирбин туналыта... 
Буор кутум уһукта да илигинэ...

Түспэтийэ сатыыбын сааһы үүрэ, 
Ол эрээри сүрэҕим элэйбэт: 
Долохуна симэҕэр кистэнэ 
Түҥ сааспыттан эргиллибэт...

Сирбин маҥхаппыт ол саас тунаҕа 
Бөһүөнэх хаардыы ууллубат! 
Тыллыыттан дыргыйбыт салгына 
Дьайҕара сылларга сайҕаммат...

Уонна тоҕо да ааһыай туоххаһыйыы, 
Хас сааһын сылларбын хаардыы? 
Кур сүрэх эппэйбэт ыарыыта, 
Тыыннааҕы таптаабат сылтаҕа...

&lt;/poem&gt;


*[[Умсуура]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
[[Категория:Умсуура]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>dx6hkxydaofqpck92afojgv21abvmmh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саас бэл дулҕа сиэлэ... (Умсуура)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>220</id>
    <revision>
      <id>5884</id>
      <parentid>5684</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:08:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5884</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1101" sha1="ryjn7knwa73eqi4m0bg6ql2snusfam2" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Саас бэл дулҕа сиэлэ — 
Кынаттаахха уйа бэрдэ. 
Хагдаҥ отун силэйэ 
Күөҕэ үтэр бэргэһэ...

Чээн! Сааскы тиллии, 
Бэргэһэлэнии! 
Эбир-чуоҕур сымыыттар 
Эриэн оҕонон быыһаммыттар.

«Бу дулҕа, — диир былдьырыыт, — 
Сылын ахсын хаардыыр төҥүргэскит, 
Имэҥнээх тапталгыт бугула, 
Сайгытыттан хаалбыта».
Ама?!
Сутуругу санатар үүнээйи 
Эн биһикки сүрэхтэрбит?! 
Өйдүүгүн: бу күөл суоҕа дии... 
Оччо үгүс хаары ууллардыбыт?

Элбэх да дулҕа сиэллэммит! 
Ол да иһин Эдэр сааспыт, 
Ньургуһуннаах кырдалбыт 
Эн биһиккини мэлдьэспит!

&lt;/poem&gt;


*[[Умсуура]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
[[Категория:Умсуура]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>ryjn7knwa73eqi4m0bg6ql2snusfam2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саҥа Дьыл (Умсуура)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>221</id>
    <revision>
      <id>5886</id>
      <parentid>1252</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:09:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5886</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1897" sha1="gdbkelv8utt7gwqne6e2v9fq2u9kfnv" xml:space="preserve">==САҤА ДЬЫЛ==
&lt;poem&gt;
Дьиктини күүтэр унньуктаах турук, 
Кэтэһиилээх, кэлиэхтээх сурук курдук. 
Оҕо сааспыттан саҕаламмыт сайбарыына 
Күөх сааспар силлиспитэ, салҕаныыта.

Уһуун-уһуннук ол тыыҥҥа көөнньүбүт 
Көйөргө көмүс кымыстаах сүрэхтэнэн 
Кэтэспит кэһиибин дьэ туппутум 
Ахсынньыттан буолбатах, ыам ыйыттан.

Кыынньыбыт утах бүөтэ төлө көппүтүнүү 
Сүрэҕим биирдэ баар буолта
сэттис халлааҥҥа, 
Эн эмиэ бу түгэни өрүү күүппүккүнүү 
Дьолбут уоҕуттан холуочуйбутуҥ, бадаҕа.

Сып-сырдык күн сандаара көппүтэ, 
Үрүҥ былаах курдуга ыам ыйын халлаана. 
Ити аата икки сүрэх тапталга бэриммитэ, 
Дьолун самнарыа суох буолан андаҕайа.

Эн биһикки уу ньуулдьаҕай күп-күөх сааспыт 
Дьоло түстэммитэ халлаан күөх уйаарынан, 
Кулгаахтаах истэринэн кэҕэ эппитэ
ааппытын 
Сулумахтар эридьиэстэриттэн таһааран.

Онон, доҕоор, эн биһикки саҕаламмыппыт, 
Саҥа олоххо хардыылыы, 
Ыам ыйыттан: Ыанньыйбыт баҕа санаабыт биэтин ыабыт, 
Уруу ыһыаҕын ыспыт саха Саҥа дьылыттан.

&lt;/poem&gt;


*[[Умсуура]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
[[Категория:Умсуура]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>gdbkelv8utt7gwqne6e2v9fq2u9kfnv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сэгэрим, эн тоҕо хаалан хааллыҥ... (Умсуура)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>222</id>
    <revision>
      <id>5887</id>
      <parentid>5685</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:09:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5887</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1335" sha1="as20csqt6up81d0fbtma1ko191vbuzb" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;

Сэгэрим, эн тоҕо хаалан хааллыҥ 
Ол саас харалдьыгар? 
Мэҥэ буолан тааһырдыҥ 
Иэйиибит уйатыгар?

Эн биһикки онно 
Айыллыбыппыт эрэ, 
Үктэммиппит дии олоххо 
Күнү кытта сиэттиһэ.

Хас сыл ааттаһа ыҥыраммын 
Бүгү күҥҥэ аҕала сатаатым, 
Сыл-хонук хаар быыһын 
Курдара хаһыытаатым?!

Ол эрэн тыыннааҕы 
Эн олох истибэккин. 
Дьиҥ баарбын атыҥырыы 
Ааспыты иһиллиигин:

Сүүрбэччэлээх кыыс оҕо 
Тэбэнэттээх күлүүтүн, 
Эйигинэ суох ороҥҥо 
Тэһийбэккэ мөхсөрүн...

Ол күлүүнү көмпүттэрэ 
Күннэр-дьыллар көмнөхтөрө, 
Эт-хаан имэҥ илбиһэ
Оҕо буолан сүүрбүтэ...

Атын кэмнэр үүннүлэр: 
Сэнньилиһэ сиэттиһэр, 
Сиэммититтэн үөрэнэр, 
Бииргэ чэйдииртэн бэл үөрэр.
&lt;/poem&gt;


*[[Умсуура]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
[[Категория:Умсуура]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>as20csqt6up81d0fbtma1ko191vbuzb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тугу да мин эрэйиэмий... (Умсуура)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>223</id>
    <revision>
      <id>5889</id>
      <parentid>1257</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:10:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5889</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="472" sha1="ti0segl5vuve8sl5m4rg1v2eus08lhk" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Тугу да мин эрэйиэмий?
Көһүтүүттэн көөнньүбүт көхсүгүн
Тугунан кэҥэтиэмий?
Арай көччөх гынан көтүтүөххүн
Төһө-хачча буолуох этэй?
Күһүн буолла:
Туох бары кынаттанна...
&lt;/poem&gt;


*[[Умсуура]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
[[Категория:Умсуура]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>ti0segl5vuve8sl5m4rg1v2eus08lhk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хоһооҥҥо эрэ хоонньоһуу буоллаҕай... (Умсуура)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>224</id>
    <revision>
      <id>5892</id>
      <parentid>1259</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:11:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5892</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="634" sha1="qhkl2vn6k6oag1zr73zmplbgcumc0ke" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Хоһооҥҥо эрэ 
Хоонньоһуу буоллаҕай? 
Ороммут кэтитэ 
Муннаран кээстэҕэй?

Баара эрэ
Аҕыйах уон сыллар 
Алтыһан аастылар, 
Тоҕо эрэ Уон тоҕуспар
Алгыстарын хааллардылар...

Эдэрдэр эйэбитин 
Баара эрэ биэрбиппит... 
Бэл орон иллээбэтин 
Ону баара билбэтэхпит...

&lt;/poem&gt;


*[[Умсуура]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
[[Категория:Умсуура]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>qhkl2vn6k6oag1zr73zmplbgcumc0ke</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уоттар (Умсуура)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>225</id>
    <revision>
      <id>5891</id>
      <parentid>5687</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:10:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5891</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3641" sha1="qcw9oweo43jnhmrdu92ssfm0xlh7zjl" xml:space="preserve">== УОТТАР ==

=== Күөх уот ===
&lt;poem&gt;
Сүрэҕим төлөннүрдэр да, 
Толкуйум тыйыһа, 
Урун1 сааһым салгын кутун 
Ураһата уорааннааҕа.

Үөрэх-билии кыһата, 
Үрүҥ күҥҥэ тардыһа, 
Уота сандаар сырдыга. 
Кутаа оттор түбүк суоҕа.

Арай хайырҕастаах хаппахчыбар 
Утуйбакка өрө мөхсө 
Мээр сулус күөх уотугар 
Дууһа, санаа көтөрө.

Хороҥ талыы кутаатыгар 
Көтөхтөрө илигинэ, 
Кыыс-дьахтар бүтэй этэ 
Көҕүйбэт тэллэх уотугар... 
Хор, оннук!
&lt;/poem&gt;

=== Аал уот ===
&lt;poem&gt;
Барык-сарык балаҕан 
Сүрэҕэ — көмүлүөгэ, 
Аал уотум тас-тас таһынан 
Эҕэрдэтин этэрэ 
Эн биһиккигэ.

Эргийэ-эргийэ утуйарга, 
Суоспутугар иттэргэ
Алаһа бараан дьиэҕэ 
Үчүгэйэ бэрдэ!

Арай иигэр сөтүөлээн 
Дьагдьайбыт оҕо хаһыыта 
Хоонньугуттан күрэтэн 
Сойбут оһох оттуллара. 
Аата!
&lt;/poem&gt;

=== Сылам уот ===
&lt;poem&gt;
Курулас ардах тыаһыгар 
Куккун-сүргүн хорҕото, 
Курдьугунуу умайар 
Оһох олоҥхото!

Сылам уокка сыралла 
Дьарҕаларгын угуттуу, 
Минньигэстик тарбаһа 
Олороҕун нуктуу-нуктуу.

Кыстык уга үүтээҥҥэ, 
Кэккэлэһэр бүөмчүгэ, 
Ыксаабакка чэй иһэ, 
Уоккар кытта ас кээһэ.

Кып-кыһыл кынаттара 
Сылааһынан кууһаллар, 
Тыл этэн кылбаҥната 
Олоххун хаадьылыыллар.

«Дьээ-буо!

Көччөхтөрүн көтүппүттэр, 
Мунньахтааннар бүппүттэр 
Эмэн саастаах төрөппүттэр. 
Ноо!

Күһүҥҥү дьоннор күлбүттэр, 
Алаһа бараан дьиэлэригэр 
Сиэттиһэннэр киирбиттэр. 
Дьээ!

Кыһыл саһыл уорҕата 
Суорҕаннарын анныгар 
Дьылыс гынан хаалбыттар. 
Хм-хм...

Эмискэ оҕо ытаан эйээрбит. 
Били уоттаах тэллэхтэрин 
Умулларан кэбиспит. 
Тыый?

Өйдөөн-дьүүллээн көөртөрө: 
Көтүппүт диэбит көччөхтөрө 
Бары кутулла түспүттэр. 
Пах-хыай!

Эбэ, эһэ буолтарынан эҕэрдэни кытта 
Сиэннэрин көтөхтөрөөт, көкөттөр, 
Эмиэ көтөн хаалбыттар. 
Аата!

Эргийэ-эргийэ утуйуох, 
Суостарыгар сыламныах 
Буолбуттара — сыччах! 
Он-нуок!

Мэрбэйэ-мэрбэйэ ытыыр 
Сиэннэрин онно ууртар, манна ууртар 
Ыксаан эбэ ыллыыр. 
Хайыай!

«Дьээ-буо!

Көччөхтөрүн көтүппүттэр,
Мунньахтааннар бүппүттэр 
Эмэн саастаах төрөппүттэр». 
һаа-һаах!..

(Салгыытын бэйэҥ аах).


&lt;/poem&gt;


*[[Умсуура]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
[[Категория:Умсуура]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>qcw9oweo43jnhmrdu92ssfm0xlh7zjl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ханна баарый? (Zeasta)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>226</id>
    <revision>
      <id>5723</id>
      <parentid>1266</parentid>
      <timestamp>2012-10-29T11:17:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>217.118.64.54</ip>
      </contributor>
      <origin>5723</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="824" sha1="i1bveuad704nqfy0ywnszh8it9tmufb" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Таптыыбын диибин, ханна баарый?
Аттыбар суоххун, дьолунан туолуохпун...
Сүрэхпин тапталынан таарый,
Көрдөһөбүн, кэрэнэн толор олохпун...

Дойдулаах этим, ханна баарый?
Дьиэбэр, дьонум аттыгар суохпун...
Дойдубар аан суолу арый,
Онно дьоллоохпун, доҕоттордоохпун...

Иэйиим, дьикти күүһүм хайа баарый?
Санаам тахсыбат дуо, суруйуохпун...
Олоҕум кинигэтин ылан арый,
Хоһуйабын хоһооммор олохпун...


*[[Zeasta]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]

[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>i1bveuad704nqfy0ywnszh8it9tmufb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zeasta</title>
    <ns>0</ns>
    <id>227</id>
    <revision>
      <id>5724</id>
      <parentid>5719</parentid>
      <timestamp>2012-10-29T11:19:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>217.118.64.54</ip>
      </contributor>
      <origin>5724</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="312" sha1="hm792iru78vpi8rx3900u96vr3c60vv" xml:space="preserve">* [[Баҕарар баҕам байҕала... (Zeasta)]]
* [[Итэҕэйэбин (Zeasta)]]
* [[Көтөр буолан көтүөм этэ (Zeasta)]]
* [[Ханна баарый? (Zeasta)]]
* [[Эн эрэ (Zeasta)]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]

[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>hm792iru78vpi8rx3900u96vr3c60vv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Махтанабын бу кэми (Өнөкөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>228</id>
    <revision>
      <id>5921</id>
      <parentid>1281</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:36:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5921</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7686" sha1="e5288qxn2071v3gaijymmr7lbrggmo2" xml:space="preserve">== Аан тыл ==
Маҥнайгы суруйууларым анныгар 1972 сыл диэн сурулла сылдьар. Онтон эрдэтээҥини булбатым. Ити Новосибирскай университетын үһүс кууруһугар үөрэнэр кэмим. Дойдубун, дьиэбин, элэс гыммыт оҕо сааспын ахтан, хоһоон киэбин үтүгүннэрэн, ону-маны суруйа сатыыр эбиппин. Билигин ол тэтэрээттэрбин оччотооҕу кэм күннүгүн курдук көрөбүн, атын киһи ааҕан туһаммат - туох санааны этэ сатаабыппын бэйэм эрэ нэһиилэ өйдүөхпүн сөп.

Онтон 1974-75 сыллартан бэттэх суруллубукка ааҕааччыга тиийиэн сөп ис хоһоон баар курдук буолан барбыт. Өссө 1985 сыл эргин мунньуллубут матырыйаалы бэчээттэтэргэ соруна сылдьыбыттаахпын. &quot;Хотугу Сулуска&quot; таџаараарай&quot; диэн хоџооннорбуттан талан-талан Семен Руфовка ыыппытым. Сэмэн Тиитэбис: &quot;Бу хоџооҥҥо майгыннаабат. Рифмата да, кээмэйэ да суох. Уонна ис хоџоонун киџи соччо-бачча љйдљљбљт. Саатар сурук бэлиэтэ турбатах. Чэ, санаа-хоџоон диэххэ сљп буолуо. Ол гынан баран учуонай математик хоџоон суруйбутун бигэргэтэр факт быџыытынан таџаара сатыам&quot;, - диэбитэ.

Инньэ гынан 1987 сыллаахха &quot;Хотугу Сулус&quot; 5-с нүөмэригэр Иван Бигэ диэн хос аатынан алта хоџоонум, Семен Руфовтыы эттэххэ &quot;санаа-хоһооннорум&quot;, күн сирин көрбүттэрэ. Ити кэнниттэн сотору соҕус буолан баран Эрчимэн поэзия туһунан критическэй ыстатыйатыгар кэрэхсээбит саҥа автордарын быыһыгар ол &quot;Иван Бигэни&quot; кыбыппытын дьиктиргии да, үөрэ да, аахпыттаахпын.

Тиџэх санаа-хоһооммун 1987 сыллаахха суруйбут эбиппин. Бука ити кэмтэн саҕалаан атын тњбњк-садьык аралдьытан бардаҕа. Ити маҥнайгытынан. Иккиџинэн, оччотооҕуга миэхэ тњмњллњбњт сњрњн ис санааларбын, тылынан ойуулуохпун сљп иэйиилэрбин барытын суруйан бњтэрэн да кэбиспит буолуохпун эмиэ сљп.
Билигин букатын атын кэм, атын олох кэллэ, атын сыал-сорук кыџарҕана књннээҕи тњбњк миэлиҥсэтин эргитэр. Онон, љрдљљҕњтэ љрњкњйбњт љй-санаа туоџута сыппыт сиригэр сытан да хаалыан сљп этэ. Ол гынан баран...

Бу иккиттэн биирэ быџаарыллар былдьаһыктаах кэмнэргэ сурук-бичик эйгэтигэр чугас эдэр дьону бэйэм угуйа сатыыбын: &quot;Кэпсээн суруйуҥ, хоһоон айыҥ. Кыбыстымаҥ, көрдөрүҥ, бэчээттэтиҥ, дьон- сэргэ туһатыгар таһаарарга кыһаллыҥ&quot; диэн. &quot;Дьоҕурга&quot; сылдьыбыт, &quot;Түмэҥҥэ&quot; (&quot;Тобулга&quot;), Республика лицейигэр үөрэммит ыччаттартан суруйар эдэр дьон син элбээн эрэллэр. Онтон сэргэхсийэн, кинилэри ааҕаайаллар, ол ааҕан биир эмэ олук санааны булаайаллар диэн эргэ күннүк тэтэрээттэрбэр тиһиллибит суруйуулартан арыый да хоһооҥҥо маарынныырын талан-талан хомуурунньук оҥорорго сананным.
Бу дьоҕус кинигэ туһунан кэпсээн итинник.

'''Өнөкөй'''

Иһинээҕитэ:
&lt;poem&gt;
[[Махтанабын бу кэми... (Өнөкөй)|Махтанабын бу кэми...]] 
[[Ыраах, ыраах иһэллэр... (Өнөкөй)|Ыраах, ыраах иһэллэр...]]
[[Туох барыта арыллар... (Өнөкөй)|Туох барыта арыллар...]]
[[Халлаан үрүҥ, сир үрүҥ... (Өнөкөй)|Халлаан үрүҥ, сир үрүҥ...]]
[[Сааскы сарсыарда өссө иһэр... (Өнөкөй)|Сааскы сарсыарда өссө иһэр...]]
[[Сайын (Өнөкөй)|Сайын]]
[[Дойдубар кэллим (Өнөкөй)|Дойдубар кэллим]]
[[Сир дойду тырымныы турбута... (Өнөкөй)|Сир дойду тырымныы турбута...]]
[[Сырдык кумахха... (Өнөкөй)|Сырдык кумахха...]]
[[Сибэккилэр!... (Өнөкөй)|Сибэккилэр!...]]
[[Ахтылҕан (Өнөкөй)|Ахтылҕан]]
[[Саныы сатыыбын (Өнөкөй)|Саныы сатыыбын]]
[[Баҕар... (Өнөкөй)|Баҕар...]]
[[Төрүт буорум Үөдүгэй... (Өнөкөй)|Төрүт буорум Үөдүгэй...]]
[[Ый сиргэ тардыһарын тэҥэ... (Өнөкөй)|Ый сиргэ тардыһарын тэҥэ...]]
[[Мин ханнабыный?... (Өнөкөй)|Мин ханнабыный?...]]
[[Харах уутун курдук ыраас... (Өнөкөй)|Харах уутун курдук ыраас...]]
[[Аҕам олорбут олоҕо... (Өнөкөй)|Аҕам олорбут олоҕо...]]
[[Сахам сирэ (Өнөкөй)|Сахам сирэ]]
[[Сайсары мас уопсайа (Өнөкөй)|Сайсары мас уопсайа]]
[[Түннүгүм анныгар... (Өнөкөй)|Түннүгүм анныгар...]]
[[Бииргэ үөрэммиттэрбэр (Өнөкөй)|Бииргэ үөрэммиттэрбэр]]
[[Алампа (Өнөкөй)|Алампа]]
[[Оҕом оонньуур көрүдүөрэ (Өнөкөй)|Оҕом оонньуур көрүдүөрэ]]
[[Мин ытыыбын да күлэбин... (Өнөкөй)|Мин ытыыбын да күлэбин...]]
[[Сибэккилии наҥнайар... (Өнөкөй)|Сибэккилии наҥнайар...]]
[[Ыарыы, санаа кэнниттэн... (Өнөкөй)|Ыарыы, санаа кэнниттэн...]]
[[Кэмнэр, дьоннор сүрдэрин... (Өнөкөй)|Кэмнэр, дьоннор сүрдэрин...]]
[[Ааттаһыы (Өнөкөй)|Ааттаһыы]]
[[Эн суоххар эйигин... (Өнөкөй)|Эн суоххар эйигин...]]
[[Эн ырыаҕын санаабыппар... (Өнөкөй)|Эн ырыаҕын санаабыппар...]]
[[Хараҥаҕа, соҕотохпор... (Өнөкөй)|Хараҥаҕа, соҕотохпор...]]
[[Эн сылааһыҥ аттыгар... (Өнөкөй)|Эн сылааһыҥ аттыгар...]]
&lt;/poem&gt;
[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]

[[Категория:Өнөкөй]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>e5288qxn2071v3gaijymmr7lbrggmo2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Махтанабын бу кэми... (Өнөкөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>229</id>
    <revision>
      <id>5922</id>
      <parentid>1284</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:36:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5922</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1187" sha1="iasx98nbnqto9ig6h9oqmoo9gar7zfm" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;Махтанабын бу кэми -
Этинэ илик эдэр кэммин.

Истиҥнэрин кистэммэттэр, 
Дьиктилэрин баайбаттар, 
Мин иннибэр кустук буола 
Дьон кэрэтэ арыллар.

Саҥарбаппьш, саҥарбаппын, 
Санааларбар арыллабын. 
Син биир таайар курдуктар 
Ыраас, сырдык ыраларбын.

Махтанабын бу кэми -
Уйан, чараас књннэри.

Бэйэҥ айбыт саҕа үөрэ 
Саҕахтары көрөҕүн, 
Халлаан бүппэт номохторун 
Күн, түүн сэргии ааҕаҕын.

Күн майгытын үтүктэ
Өҥ үөрүнньэҥ оонньуутунан 
Санааларгар сарыал ыһа 
Утуйаҕын, уһуктаҕын.

Махтанабын бу кэми -
Этинэ илик кэрэ кэммин.

''21.08.75''
&lt;/poem&gt;
[[Махтанабын бу кэми (Өнөкөй)]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]

[[Категория:Өнөкөй]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1975]]</text>
      <sha1>iasx98nbnqto9ig6h9oqmoo9gar7zfm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ыраах, ыраах иһэллэр... (Өнөкөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>230</id>
    <revision>
      <id>4449</id>
      <parentid>1288</parentid>
      <timestamp>2011-08-10T00:33:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.185.242.52</ip>
      </contributor>
      <origin>4449</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="653" sha1="ph3j8ta1rxx8p59hzg5jmw9552i6i4q" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;Ыраах, ыраах иһэллэр 
Мин ыҥырар тылларым...

Үөмэхтэһэр таба үөрүн 
Үлүскэннээх айанын
Үрүҥ туман мэһэйдээн 
Үүтээммиттэн көрдөрбөт.

Арай хобо тыаһыттан 
Айманаахтыыр сүрэҕим 
Књњтэр дьонун көрсөөрү 
Өрүкүйэ үөрэ тэбэр.

Ыраах, ыраах иһэллэр 
Мин ыҥырар тылларым...
&lt;/poem&gt;
''15.11.74''

[[Махтанабын бу кэми (Өнөкөй)]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]

[[Category:Өнөкөй]] 
[[Category:1974]]</text>
      <sha1>ph3j8ta1rxx8p59hzg5jmw9552i6i4q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туох барыта арыллар... (Өнөкөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>231</id>
    <revision>
      <id>5923</id>
      <parentid>1291</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:37:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5923</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="359" sha1="cmmy4dpyw73ac1igimgi91sdrx6fd8g" xml:space="preserve">Туох барыта арыллар, 

Долгун буола тарҕанар, 

Хараастарын кистээн күлэ 

Дьүрүһүйэ сүтэр. Иҥэр.


[[Махтанабын бу кэми (Өнөкөй)]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]

[[Категория:Өнөкөй]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>cmmy4dpyw73ac1igimgi91sdrx6fd8g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эн эрэ (Zeasta)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>232</id>
    <revision>
      <id>5722</id>
      <parentid>1295</parentid>
      <timestamp>2012-10-29T11:16:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>217.118.64.54</ip>
      </contributor>
      <origin>5722</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="464" sha1="m67o6hxovuc95be0r7ihsy9ync5bmwz" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Мин тапталым эн эрэ, 
Олоҕум киэргэлэ эн эрэ, 
Эн мөссүөнүҥ кэрэ, 
Сырдык күн мичээрэ 
Ананар эйиэхэ эрэ. 
Сүрэҕим эйиэхэ этэрэ, 
Тапталга билинэрэ, 
Сылаас сыһыаны тиэрдэрэ… 
Мин тапталым эн эрэ, 
Күнүм-ыйым барыта эн эрэ… 
&lt;/poem&gt;

[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>m67o6hxovuc95be0r7ihsy9ync5bmwz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оо, дохсун санаа аргыстара... (Варвара Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>233</id>
    <revision>
      <id>4910</id>
      <parentid>4790</parentid>
      <timestamp>2012-01-11T09:22:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4910</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1418" sha1="4ogon9lxyv346jsw0ktogu23kxl954d" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[]] 
 | next       = [[Таптыыбын эйигин, таптыыбын!.. (Варвара Потапова)|Таптыыбын эйигин, таптыыбын!..]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
Оо, дохсун санаа аргыстара,

Хорсун ыра кынаттара,

Мин хаҥыл сылгыларым,

Мин үргүүк лыахтарым,

Мин ирдиир тылларым,

Сирдиин ситимниир кылларым,

Эhиги миигин биэрдигит

Хахсаат тымныы дьыбарыгар,

Эhиги миигин сиэттигит

Куйаас төлөн кутаатыгар.

Буоллар буоллун.

Баҕам дьэ туоллун,

Дьыбартан мин титириим,

Куйаастан мин тиритиим.

Күүhүм эрэ көhүйбэтин,

өйүм эрэ бөhүйбэтин, 

Эрэнэбин: мин санныбар

Сүгэ сылдьар сарсыҥҥыбар,

Уонна - бар дьоҥҥо тапталбар,

Барыны кыайыах аналбар.

{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>4ogon9lxyv346jsw0ktogu23kxl954d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Yрүҥ туллук эрэ... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>235</id>
    <revision>
      <id>7088</id>
      <parentid>7087</parentid>
      <timestamp>2019-03-05T07:42:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>46.48.209.208</ip>
      </contributor>
      <origin>7088</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2017" sha1="4sfqwgffby17jqcbdcke55jl5xlctrb" xml:space="preserve">Yрүҥ туллук эрэ мөлбөстүүр,

Маҥан туллук эрэ далластыыр,

Ыраастыыра эрэ бөлтөрдүүр,

Доҕойумалыыр эрэ доҕоруом!


Ылбаҕайдыыр эрэ чыычааҕыам,

Туохха баҕас туора көрөн,

Туоххаhыйар эрэ буоллуҥ дуо,

Туллуктуур эрэ доҕоруом!


Туналыйар эрэ ньуурдааҕыам,

Туттаҕардыыр эрэ бэйэлээҕиэм,

Кыталыктыыр эрэ кыылларга,

Кытарабын эрэ, кыртайааныам!


Күлүбүрдэс эрэ дьүhүҥҥүн,

Күлүмнээн эрэ көрөргүн

Күннээҕэр эрэ күндүтүк

Көрөбүн эрэ, көмүhүөм!


Нарынныыр эрэ тарбаххын,

Наскыйар эрэ бэйэҕин

Хатыҥныыр эрэ мастарга

Ханыылыы эрэ хайгыыбын!


Субуллар эрэ суһуоххун

Халлааным эрэ кустугар

Ханыылыы эрэ саныыбын,

Хайҕаллаах эрэ киэргэлиэм!


Томтойор эрэ түөстэргин

Толорукаан эрэ кутуллубут

Чорооннордоох эрэ кымыска

Доҕуйабын эрэ, тоҕойуом!


Күөгэлдьигэс эрэ бэйэҕин

Күлэн эрэ күөмчүлүүр

Күүһүм эрэ суохуйа,

Күөкэйдиир эрэ көмүһүөм!


Сайаҕастай эрэ санааҕын

Саҥабынан эрэ салгытар

Санаакайым эрэ суохуйа,

Саргылардаах эрэ саhарҕаам!


Өрөгөйдөөх эрэ өйгүн

Өрө эрэ этэммин

Өһүргэтэр эрэ өйүм 

Өрүү эрэ суохуйа!


[[Category:Алампа]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>4sfqwgffby17jqcbdcke55jl5xlctrb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өс хоһоонноро</title>
    <ns>0</ns>
    <id>237</id>
    <revision>
      <id>7504</id>
      <parentid>7470</parentid>
      <timestamp>2022-10-04T03:10:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>89.223.104.107</ip>
      </contributor>
      <origin>7504</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="793" sha1="jf5qjfe1xuskb52hn9r2jcbay86xo59" xml:space="preserve">'''Өс хоһоонноро''' - олох-дьаһах, сиэр-майгы туһунан түмүктэммит өйү-санааны аҕыйах бэргэн тылынан этии.втс


Пойми

ааккын
* [[Бар дьон баҕа санаата]]
* [[Өс хоһоонноро. Ыалдьытымсах быһыы]]
* [[Киһи, кини майгыта-сигилитэ]]
* [[Тыл номохторо]]
* [[Сэрии/эйэ]]
* [[Ол-бу көстүүлэр]]
* [[Үлэ, үөрэх туһунан өс хоһооннор]]
* [[Төрөөбүт дойду туhунан ]]
* [[Дьол/үөрүү/таптал ]]
* [[Доҕордоһуу]]
* [[өй, аат суол, көнө быһыы]]
* [[Олох-дьаһах, кэргэн]]

[[Категория:Ох тыл]]</text>
      <sha1>jf5qjfe1xuskb52hn9r2jcbay86xo59</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бар дьон баҕа санаата</title>
    <ns>0</ns>
    <id>238</id>
    <revision>
      <id>5981</id>
      <parentid>5697</parentid>
      <timestamp>2013-01-03T09:04:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5981</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6353" sha1="9oqe4v9de58k5i9n0i2pyy4h8qpq6h7" xml:space="preserve">
'''А'''ан дойду ахтылҕаннаах, бар дьон санабыллаах.

Ааспыкка аһы көрдөрүмэ, сыгынньахха таҥаһы көрдөрүмэ, тоҥмукка уоту көрдөрүмэ.

Ааттаспыт аам-дьаамы алдьатар, күүһүлэспит күүдээк даа күүһүн кыайбат. 

Ааттаһар даа ахсааннаах, көрдөһөр даа күттүөннээх.  

Алгыс аалы көтөҕөр.

Алгыс баһа сыалаах, кырыыс баһа хааннаах.

Аҕыйах тыл - минньигэс, элбэх тыл - сымсах.

Аман өс.

Атыллыах иннинэ атаҕыҥ аннын көр.


'''Б'''аайбын диэн баҕыдыйыма, дьадаҥыбын диэн сэнэнимэ.

Баайы кытта мөккүһүмэ, быһыйы кытта сыссыма.

Баастаах бааһын тарбаама.

Балык ыамнаах, киһи күннээх.

Бар дьон тыла - ох, санаата - батас.

Биир тыл минньигэс, биэс тыл сымсах.


'''И'''стиҥ иһирэх тыл.

Иэгэйэр икки атахтаах бары тыллаах.


'''К'''иһи кэпсэтэн, сылгы кистэһэн, ынах маҥыраан билсэр.

Киһи сырыттаҕына сырыттым диир. 

Киһи тыла дугаҕа баайыллыбат чуораан буолбатах.

Киһи тыла - ох, санаата - батас.

Киһи тыла - охтооҕор сытыы.

Киһи тыла сэттээх, киһи тыла сүлүһүннээх.

Киһи тыла уоттааҕар абытай.

Киһи үйэтэ аттаах киһи түннүгүнэн элэкис гынарын курдук.

Киһи үтүөтэ өллөҕүнэ биллэр.

Кулгаах ырааҕы истэр, харах чугаһы көрөр. 

Кырдьаҕастан алгыһын ыл, эдэртэн эйэтин ыл.

Кырдьаҕаһы хааһахха хаайа сыддьан сүбэлэт.

Кэриэс кэс тыл.

Кэһиллибэт кэс тыл.

Кэскиллээх кэс тыл.

Киһи иккитэ төрүөбэт

Киһи киэнигэр баҕарыма — бэйэҥ киэниттэн матыаҥ

Киһи ойоҕо ойох буолбат

Киһи ата ат буолбат

Киһи сырыттаҕына сырыттым диир

Киһи - хабахтаах хаан

Киһи үйэтэ аттаах киһи түннүгүнэн элэкис гынарын курдук

Киһи үтүөтэ өллөҕүнэ биллэр

Киэҥ үрэх чэлгиэннээх, уһун үрэх уорааннаах

Көҕөн көттөҕүнэ чуркуй (чыркый) хаалбат

Көлүүрдээх оҕус от хаата, үлэ киһитэ ас хаата

Көтөр түспэтэх маһа суох, кыыл сылдьыбатах симилэҕэ суох

Хомурах хоммотох сирэ суох, кыыл сылдьыбатах симилэҕэ суох

Кулгаах хаалыа, муос үүнүө

Курдьаҕаҕын хомун, кыдьыккын кыан, имэҥҥин иҥэрин

Кураанах хамыйах айахха баппат

Курдаттыыбын диэн төгүрүйүөҥ

Куһаҕан кутуруктаах

Куһаҕантан куһаҕан тахсар, үтүөттэн үтүө тахсар

Куһаҕантан буор тохтор

Куһаҕан сымыйа буолбат


'''Л'''оп гына догобуор, эттиҥ да этириэс.


'''О'''дьолууну ойохтонума, кииринньэҥҥэ кииримэ.

Ох-батыйа тыл.

Оччугуй улааттын, көтөх уойдун (көһүт).


'''Ө'''с хоһооно - өбүгэ номоҕо.

Өрүммүт күөскүн эрэнимэ.


'''С'''аҥарыаҥ иннинэ санаан көр.

Саҥарыан иннинэ санаан көр, тоҥсуйуон иннинэ толкуйдаан көр.

Соҕотох тыл сокуон, аҥаардас тыл ачастаат, биир тыл бирисээгэ.

Сүбэ сүүрүгү тутар.

Сүгэ балта - тыл.

Сүгэ кыайбатаҕын сүбэ кыайар.

Сүөһү күрүөлээҕэ үчүгэй, киһи бастааҕа үчүгэй.

Сыҥааҕыҥ сыаланнын, айаҕыҥ арыыланнын.

Сэһэн сиэрдээх, олоҥхо олохтоох.


'''Т'''ыл дьыалаттан арахсыбат.

Тыл тыалга быраҕыллыбат.

Тэбиэн саҕа хара санаатааҕар түөн саҕа үрүҥ санаа ордук.


'''У'''луу дойду оспуостаах, аан дайды аартыктаах, күөх далай оломноох, хара тыа ыллыктаах.

Уол оҕо ойдоох бууру охтордоҕуна олоҕо тупсар, арҕахтаах эһэни самнардаҕына санаата табыллар.

Уол оҕо саадаҕын үстэ курданан (эбэтэр ыйаан) баран киһи буолар.


'''Ү'''түө ат - биир кымньыылаах,  үтүө киһи - биир тыллаах.

Үтүө тылтан ким да тахсыбат.

Үүннээх-ыҥыырдаах үтүө тыл.


'''Х'''айа доҕоор, кугас ыт холун кыбынаайаҕын.

Хой баһа тыл.

Хоммут уоһа хоҥунна, өрөөбүт уоһа өһүлүннэ.


'''Ы'''рыа курдук ыпсар, тойук курдук тупсар.


'''Э'''дэрбин диэн эрэнимэ — кырдьаҕаспын диэн кыбыстыма — (түүнүмэ).

Элбэх тылтан элбэх сыыһа тахсар. 

Эппит тыл биир, санаабыт санаа төлөрүйбэт.

Эр киһи тыла биир.

Эрэннэрбити толорортон ордук эрэйдээх суох.

Этэр тыл эҕэлээх, саҥарар тыл салалталаах.


[[Категория:Ох тыл]]
[[Категория:Өс хоһоонноро]]</text>
      <sha1>9oqe4v9de58k5i9n0i2pyy4h8qpq6h7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өс хоһоонноро. Ыалдьытымсах быһыы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>239</id>
    <revision>
      <id>5517</id>
      <parentid>4899</parentid>
      <timestamp>2012-09-01T10:50:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>88.82.176.43</ip>
      </contributor>
      <origin>5517</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="417" sha1="nas5o9xj8slep965p6wkfr2bqu0mvuf" xml:space="preserve">'''А'''ччыгы аһат, тоҥмуту ириэр.


'''С'''үрэх билэр, сүһүөх билбэт.


Ыалдьыт сылдьыбатаҕын, хоноһо хоммотоҕун курдук.

'''Ы'''алдьыты маанылыыр, тоҥмуту ириэрэр.

Ытыс үрдүгэр түһэрдилэр.


[[Категория:Ох тыл]]
[[Категория:Өс хоһоонноро]]</text>
      <sha1>nas5o9xj8slep965p6wkfr2bqu0mvuf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Киһи, кини майгыта-сигилитэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>240</id>
    <revision>
      <id>5980</id>
      <parentid>5671</parentid>
      <timestamp>2013-01-03T09:02:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5980</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14926" sha1="3udvbkqs6asfdaq6dzpi1bi62oro9w1" xml:space="preserve">'''А'''ата, ыраахтааҕы ылгын кыыһа буоллаҕа.  

«Аҕал» диэтэххэ антах хайыһар, «ыл» диэтэххэ ымас гынар, «кулу» диэтэххэ курус гынар, «мэ» диэтэххэ мичис гынар.

Айах адаҕата, буоһах бохсуута.  

Айах ыла аҕа.

Акаары ахсым, киһиргэс киэбиримтиэ.

Албыҥҥа акаары бараммат.

Алгыс баһа сыалаах, кырыыс баһа хааннаах.

Антах-бэттэх сирэй буолар.

Арбаҕас иһигэр абааһы баар.

Арҕаһыгар баастаах ат ыҥыырын уурдарбат.  

Аһаан бүтэн баран атаһын ахтыбыкка дылы.  

Аһыырга аллаах, үлэҕэ көлөөк.

Атаҕастыыбын диэн атаххыттан ыллараайаххын.

Ат күрүөнү намыһаҕынан көтөр.

Аттанаары туран ахтатын абырахтаппыкка дылы.

Атырдьах маһы аҥардаһан арахсыахпыт (эбэтэр салаалаах оту).

Аччыгы аһат, тоҥмуту ириэр.


'''Б'''аай оҕото бардам, тот оҕото дохсун.

Баай дьадаҥыны аһыммат, дьадаҥы баайы аһыммат.

Баай мэник иккигэ халлаан хабарҕатынан, муора тобугунан.

Баҕа бадарааныгар бардам.

Баҕа бэйэтин бадараанын хайгыыр.

Балык уу дириҥин, киһи күн уотун батыһар.

Балык уу дириҥин былдьаһар, киһи күн үтүөтүн көрдөһөр (батыһар).

Барбыт суолгунан төнүннэххинэ махтанаар.

Баһа байҕал, кутуруга куйаар (эбэтэр кута).

Баһыгар быта да суох.  

Баһын кырбана олорор.

Биир ылбайы сэттэтэ уоппукка дылы.

Биэрэр илии билэр, ылар илии билбэт.

Бүлүү түгэҕинээҕи киһини кынчарыйбыкка дылы.  

Быа синньигэһинэн быстар, быһах уһугунан тостор.

Быста-быста салҕанар, тимирэ-тимирэ күөрэйэр, өлө-өлө тиллэр.

Быт сиэтэҕинэ тарбаныллыа.  

Бэҕэһээҥэ диэри ыт буутун ытыра сылдьарыҥ, бүгүн саһыл кутуругун тута сылдьаҕын.    

Бэрдэ бэргэһэ саҕа, үтүөтэ үтүлүк саҕа.

Бэрт киһи бэтиэхэлээх, үтүө киһи үгэлээх.

Бэс ыйыгар Бээчээн муннун үлүппүтүгэр дылы.


'''Д'''үлүҥ анныгар уу киирбэт.

Дьахтар оронуттан оhоҕор дылы санаата сэттэтэ уларыйар.

Дьүһүнүн көрөн киһини сэнээмэ.


'''И'''йэ-аҕа ырыатын ыллатта.

Икки адьырҕа эһэ биир арҕахха кыстаабаттар.

Илин атах суолун кэлин атах сиппэт.

Иннин тымтыктанан көрбүт суох.

Ис минэ киһи.


'''K'''иллэҥэ ийэтин тэпсибитигэр дылы. 

Килэгир харах, көппөҕөр мурун, көҥдөй көҕүс. 

Киһи эриэнэ иһигэр, сүөһү эриэнэ таһыгар.

Киһи иккистээн төрөөбөт.

Киһи эриэнэ иһигэр, сүөһү эриэнэ таһыгар. 

Киһиргиибин диэн кирсиҥ быстаарай.

Киэҥҥэ киирбэт, баайга баппат киһи.

Көҕөнү тутаары, чөркөйтөн маппыт.

Көмүскэтэрим эрэ көмүскэм уута, харыһыттарарым эрэ хараҕым уута.

Көрдөрөн туран балыырдаах, туттаран туран мэллэхтээх.

Көс ыта көҥөс.

Көтөр өҥүнэн, киhи өйүнэн.

Көтүөхпүн — халлаан ыраах, тимириэхпин — сир кытаанах буолла.

Кулгааҕар куба саахтаабыт. 

Кулгааҕа суох кулгаахтаныа, хараҕа суох харахтаныа.

Кулгааҕа-хараҕа кэҥээбит киһи.

Кулгаах - харах көмүстээн этэр. 

Kумах мэйии, хоҥхо бас. 

Кус быһый, ат бөҕө.

Кус уҥуоҕун кыайан тоһуппат киһи.

Куһаҕан киһи кулгааҕа кутуругун төрдүгэр.

Кутталыгар кута куртаҕар тустэ. 

Куттас бэйэтин күлүгүттэн куттанар.

Кутуругун быһа кыбына сылдьар. 

Күлүгэр ырдьыгынаабыт ыкка дылы.

Күн киһитэ көмүскэс, айыы киһитэ аһыныгас.

Күнүм буолла, күөнэҕим таҕыста, күөрэгэйим ыллаата.

Күөх оту тосту үктээбэт киһи.

Күөххэ көппүт, бэлэмҥэ бэрт.

Кыната сарбыллыбыт.

Кынатын куурпут (бүлүүлүү — хотоҕойун куурпут).

Кыптый кырадаһыннаспыкка дылы.

Кырдьан баран кылыыһыт буолбукка дылы.

Кэтээбитэ кэргэнэ, манаабыта балаҕана.

Кэччэгэйтэн кэлтэгэй хамыйахтаах баһар.

Кэччэгэй кэриэһэ суох. 

Кинээс ойоҕо кэтэхтээх, уус ойоҕо улаатымсык, ойуун ойоҕо улаҕалаах

Ойуун ойоҕо дархан, кинээс ойоҕо халааннаах

Киһи иннигэр тыһы кылы көрөр, бэйэтин иннигэр бэрэбинэни даа билбэт

Киһи киһиэхэ тэҥнэспэт, сүөһү сүөһүгэ тэҥнэспэт

Киһи өһөөбүтэ томторго, таҥара өһөөбүтэ ахпаҕа

. Көҕөнүн ытабын диэн чуркуйуттан маппыт

Көҕүлүн илбийэн баран кэтэҕин кэрпит

Көҥдөй оҕото көтүө дуо!

Көрдөрөн туран балыырдаах, туттаран туран мэллэхтээх

Көхсүгэр оноҕостоох, муннугар сыттаах

Кулгаах ырааҕы истэр, харах чугаһы көрөр

Куһаҕан киһи кулгааҕа кутуругун төрдүгэр

Кутургуйа талбытыгар тахсар, тойон таптаабытын дьүүллүүр


'''М'''аc баттах барда.

Миэхэ туулаама, чалбахха туулаа.

Мээнэҕэ кыыһырыма - эрдэ кырдьыаҥ.

Муҥхатын хараҕа кэҥээбит киһи.

Муора тобугунан, халлаан хабарҕатынан.

Мыыныык оҕо үүтүн тоҕор.


'''С'''аары баттаһар, сампай уопсар.

Салаҥ киһиэхэ хара тыа маһа ытыыр.

Салаҥ киһиэхэ хара тыа маһа ытыыр.

Салаҥ сабы барыыр.

Саҥата суох киһи көрсуө аатырар.

Саһыл курдук ньылаҥнас, ыт курдук ырдырҕас.

Сатабыллаах саһыл саҕалаах.

Сатаабат сата баһын тардар, өйдөөбөт үөдэни хаһар.

Саха сахатынан кэрэ. 

Си барыга сысса сыалыйа, бырахса мыаннарык буоллаххыный.

Сиик хоту сигилилээх, салгын хоту санаалаах.

Силин быһа ыньыстар.

Сип гыммыты ситиигэ, сап гыммыты сапка тиһэр.

Сир быта киһи.

Сириксэн силлибиккэ түбэһэр.

Сирэйигэр суорат бырдаҥалаабыт (баҕадьыта).

Сирэйигэр суорат кутан салыаҥ суоҕа.

Сирэн-сирэн сирэҕэскэ түбэһиэҥ, талан-талан тараҕайга табыллыаҥ.

Сокуона сутуругар, эппиэтэ илиитигэр.

Солуну солбуйбут, саҥаны сахсыйбыт.

Суол киһитэ тутулуктаах, айан киһитэ тардылыктаах.

Суор хараҕын сиэбит киһи.

Сургунах суруксута, мыаннарык быыбарнайа.

Суулуу туппут сууҥ киһи, эрийэ туппут эмэх киһи.

Сүөһү күрүөлээҕэ,  киһи төбөлөөҕө үчүгэй.

Сүрэҕэ суох сүүс сүбэлээх.

Сүүһүгэр түптүрдээх, хараҕар хаппахтаах.

Сыа анныгар үтэһэ буспатаҕар дылы.

Сыа хаары быспат, уу долгуратын хамнаппат, күөх оту тосту үктээбэт киһи.

Сыалыһар сыа быардаммытыгар дылы.

Сылдьыбыт сыыһы булар.

Сымыйанан эппэтэҕинэ иһэ ыалдьар.

Сымыйаччы кэрэһиттээх, түөкүн хонуктаах.

Сымыйаччы туоһулаах.

Сытар ынаҕы туруорбат киһи.

Сымыыттааҕар бүтэй, балыктааҕар кэлэҕэй.

Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быhар.

Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһа кэймиир (кэрбиир).

Сэнээбиккиттэн сэттэҕин ылыаҥ.


'''Т'''алыы собо курдук дьон.

Талан-талан тараҕайга табыллыаҥ.

Тарбаабыт ынах курдук.

Тииһимэ тиҥэһэ, тыыныма тыһаҕас, болҕой борооску.

Тимир илии, кытаҕас ытыс.

Тимир тириитин кэппит.

Тиэргэнигэр тиргэлээбит, суолугар туһахтаабыт, ааныгар айалаабыт.

Топпутун тобуга уйбат.

Тоттум даа тойон оҕото буоллум!

Тохтор хаана суох, быстар этэ суох киһи.

Тохтор хаана суох, ыалдьар этэ суох, быстар тыына суох.

Тоҥтон толлубат (торуллубат), ириэнэхтэн иҥнибэт.

Төрдө суох чөҥөчөк киһи.

Тумсун дулҕаҕа сотунна.

Түөкүн киһи үс күлүктээх.

Түөкүн мэлдьэҕин, ыт тииһин эрэнэр.

Түптүрдээх күөстэммит, туҥнэри хайыспыт.

Тыла айаҕар баппат, атаҕа суолга баппат.

Тыла мүөттээх, сүрэҕэ муустаах.

Тыллаах эппитин, кырыыстаах кыраабытын курдук.

Тэбэр сүрэхтээх, тардар тымырдаах, оонньуур хааннаах киһи.

Тэбэр туйах чэрчитэ, үҥэр муос өргөһө, уһун кутурук оҥоһуута.


'''У'''йатыгар уу киирбит.

Улар мэйии, куба олоороҥ.

Уҥуох үүттээх, эт саастаах киһи.

Уол оҕо биир күн ат өрөҕөтүгэр, биир күн ат үрдүгэр.

Уолугунан тыыммыт, уһугунан догуммут, оройунан оонньообут.

Уохтаах буору сиэмэ сөбүлүүр, үтүө киһини дьон сөбүлүүр.

Урукку иҥсэ убаҕас, хойукку иҥсэ хойуу.

Устан барар уу киһитэ, ааһан барар айан киһитэ буолбатах.

Утаппыкка ууну көрдөрүмэ, аччыктаабыкка аһы көрдөрүмэ.

Уулаах олорон кэпсиир (хайгыыр).

Уута уҥуор, бэһэ бэттэх.


'''Ү'''рүҥү көрбөтөх үрүмэччигэ дылы.

Үс өргөстөөх, аҕыс кырыылаах киһи.

Үтүө ат биир кымньыылаах, үтүө киһи биир тыллаах.

Үтүө киһи биир тыллаах.

Үтүө киһи  үөлэһэ кыымнаах, өтөҕө төҥүргэстээх.

Үтүө киһи хараҕа үс.

Үүтүн тохпут оҕоҕо дылы.

Үөл мастан үөннээн сиэбит, аһаах мастан астаан аһаабыт.

Үчүгэй майгыҥ -  көтөр кынатыҥ.


'''Х'''аарга хаампыт, сииккэ сиэлбит.

Хаахыныыр мас охтон биэрбэт.

Хабдьытааҕар хара, тураахтааҕар маҕан.

Хагдаҥ оттоох сиргэ олоруо суох күтүр.

Хайҕанабын диэн хараайаҕын.

Халаабыһа хапсыйда, кутуйалааҕын курданна.

Халлааны саппаҕырдан, сири киртитэн, дойдуну буортулаан.

Халлааны харбаан, хайыһары миинэн, хаары ытыһан хаалбыт.

Халлааҥҥа туойан кэбистэ.

Халлааҥҥа хардаҕастаммыкка дылы, былыкка быһахтаммыкка дылы.

Харыйаны таҥнары соспут курдук.

Хаһынара хараҕа, оҥосторо уоһа.


'''Ч'''ыҥыс хаан ыйааҕа, одун хаан оҥоһуута.


'''Ы'''ал киллэрбэт, ыт үрбэт буолбут.

Ыарыһах таҥараһыт, дьадаҥы уруумсах.

Ылар илии билбэт, биэрэр илии билэр.

Ынах маҕыраһан билсэр, сылгы кистэһэн билсэр, киһи кэпсэтэн билсэр.

Ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр.

Ытыһын соттон хаалла.


'''Э'''һэ уордаах да, арҕахха сытар.

Эрдиитэ суох тыыга олорто.

Эриэн ыт элэгэ, күөт ыт күлүүтэ буолбут.

Эрэйдээх этигэс, муҥнаах булугас.

Эрэйэ миэхэ, эгэйэ эйиэхэ.

Эһиилги бил баһын мин сиэм диэбиккэ дылы.


[[Категория:Ох тыл]]
[[Категория:Өс хоһоонноро]]</text>
      <sha1>3udvbkqs6asfdaq6dzpi1bi62oro9w1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тыл номохторо</title>
    <ns>0</ns>
    <id>241</id>
    <revision>
      <id>7259</id>
      <parentid>7258</parentid>
      <timestamp>2020-09-02T10:56:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mtarch11</username>
        <id>1630</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Undid edits by [[Special:Contribs/217.118.64.120|217.118.64.120]] ([[User talk:217.118.64.120|talk]]) to last version by Mtarch11: reverting vandalism</comment>
      <origin>7259</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1295" sha1="sr5coj24trif9ffipbfpik3d0vzc71f" xml:space="preserve">'''Б'''аартан туһаныллыбат буолуллубат.

Балык суоҕар  баҕа да балык.

Бөрөм бөтөһө, баҕам батаһа.  

Буруй эрэ Моттойоҕо диэбиккэ дылы.

Бэйэ алҕаһын бэйэ билиммэт.


'''К'''өҕөн көттөҕүнэ, чөккөй хаалбат.

Кырдьык күннээҕэр сырдык.


'''О'''ҕус тириитин иккитэ сүлбэттэр.


'''С'''аҥа дорҕоонноох, өс хоһооно киэргэллээх.

Сиэгэн сыыһа сиргэ быраҕыллыбат, буобура сыыһа буорга хаалбат.

Сытар киһи сыыспат, сылдьар киһи алҕаһыыр.


'''Т'''арбаххынан тал, сөмүйэҕинэн сүүмэрдээ.

Тыл хаалыан кэриэтэ тыһыынча бардын.

Тылтан тыл тахсар, саҥаттан саҥа тахсар.


'''Ү'''гүс тыл сымсах, аҕыйах тыл минньигэс.

Үүннээх-ыҥыырдаах үтүө тыл.


'''Э'''тэр тыл эгэлгэлээх, саҥарар саҥа салалталаах.


[[Категория:Ох тыл]]
[[Категория:Өс хоһоонноро]]</text>
      <sha1>sr5coj24trif9ffipbfpik3d0vzc71f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сэрии/эйэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>242</id>
    <revision>
      <id>7225</id>
      <parentid>6415</parentid>
      <timestamp>2020-04-07T13:37:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>37.204.161.142</ip>
      </contributor>
      <origin>7225</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1711" sha1="c2atb6w09kivkfhj1keumusy259vwh1" xml:space="preserve">'''А'''рбаҕастаах да абырыа суоҕа, бытырыыстаах да быыһыа суоҕа.  


'''Б'''аайыллыма — маҥан атым суох.

Бото - боллох, кэтэ - кэрдии.


'''И'''кки адьырҕа эһэ биир арҕахха кыстаабаттар.  


'''К'''ытыйа кытыйатын кытта кырбаһар, хамыйах хамыйаҕын кытта хабырыһар.

Кытыйанан-хамыйаҕынан кырбаһа олорор.


'''М'''уос муоска, тиис тиискэ, туйах туйахха.


'''О'''хтоохтон охтума, саалаахтан самныма.


'''С'''эт-сэлэн сиппит, сэмэ-суҥха буолбут.

Сокуон хараҕа сулус хараҕын курдук.


'''Т'''аҥараҕа мастаммыкка дылы.

Тор суолун тордообут, ир суолун ирдээбит.

Тыллаах этэр, харахтаах кынчарыйар, илиилээх охсор.


'''Х'''аллааҥҥа хардаҕастаммыкка дылы, былыкка быһахтаммыкка дылы.


'''Ы'''ҥырыа уйатын тоҕо таппыт курдук буолла.

Ыраахтааҕы илиитэ уһун.


'''Э'''лбэхтэн элбэх охтуо, аҕыйахтан аҕыйах охтуо.

Эбиитин эмэһэҕэ тэппиккэ дылы.

Элийбити элиэ сиир, быралыйбыты бырдах сиир.

Эмтэрийбити эһэ сиир, быралыйбыты быыр сиир.


[[Категория:Ох тыл]]
[[Категория:Өс хоһоонноро]]</text>
      <sha1>c2atb6w09kivkfhj1keumusy259vwh1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ол-бу көстүүлэр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>243</id>
    <revision>
      <id>5984</id>
      <parentid>5667</parentid>
      <timestamp>2013-01-03T09:11:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5984</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7790" sha1="cr7pyawwobi2tfw8rxpg0dzjb5a1r6w" xml:space="preserve">'''А'''ата, тэбиэн кыыл этэ буоллаҕа!  

Абааһы аһаабыт сириттэн арахпат.

Абааһыны абааһы сиэбэт.

Албыҥҥа акаары бараммат.

Алгыс баһа сыалаах, кырыыс баһа хааннаах. 

Aрай күн арҕааттан таҕыстаҕына оннук буолаа ини.

Арай ыт мунна куурдаҕына оннук буолаа ини.   

«Арах» диэхтээҕэр «алакы!» буоллаҕа дии.

Ат көһүннэҕинэ ыҥыыр көстүө, быһах көһүннэҕинэ кыын көстүө.

Ат сүүрдэҕинэ ыт хаалбат, көҕөн көттөҕүнэ чөркөй хаалбат.


'''Б'''алык дириҥи былдьаһар, көтөр үрдүгү талаһар.

Билэр күөлүм балыга.

Бүппүт баһыллыбат, тохтубут туолбат, хайдыбыт самсаммат.

Быа синньигэһинэн быстар, быһах уһугунан тостор.

Былыргыны былыт саппыт, аныгыны айыы айбыт.

Былыргыны былыт саппыт, аныгыны ардах сууйбут.

Бырахпыт быыра курдук барда.

Быһах угун кыстыммат, суор хараҕын оҥуспат.

Бэл хара тыа ыллыктаах, бэл күөх далай оломноох.

Бэл өрүс уута уолар.


'''Д'''алай балыга көнчүөлээх, дайҕа кыыла сэттээх. 

Далайга түс, чалбахха таҕыс — миэхэ син биир. 

Дугдуруй да оҕус.

Дьадайан баран баайгын кэпсэнимэ, кырдьан баран күүскүн кэпсэнимэ.


'''И'''кки тараҕай быттаспыттарыгар дылы. 

Инники атаҕы кэнники атах сиппэт.

Иннин тымтыктанан көрбүт суох. 

Иччитэх куулу олордьу ууруоҥ суоҕа.


'''К'''илэгир харах, көҥдөй көҕүс.

Киэҥ үрэх чэлгиэннээх, уһун үрэх уорааннаах. 

Көҕөн көттөҕүнэ, көппөх өрүкүйэр.

Көҕөн көттөҕүнэ чуркуй (чыркый) хаалбат.

Көҕөнүн ытабын диэн чуркуйуттан маппыт.

Кураанах хамыйах айахха баппат.

Кус түспэтэх уута суох, тииҥ ыттыбатах маһа суох.

Күн хараҕата туллара, күһэҥэ быата быстара буолла.

Күөскүн эрдэттэн өрүнүмэ.

Кылбайбыт эрэ кыһыл көмүс буолбат.

Кэннэкитэ кэтинчэ даа буоллун.

Килэгир харах, көппөҕөр мурун, көҥдөй көҕүс

Кумах мэйии, хоҥхо бас

Көмүскэтэрим эрэ көмүскэм уута, харыһыттарарым эрэ хараҕым уута

Көрдөр хараҕым дьүккэтэ, көтүрдэр тииһим миилэтэ

үҥэр муоһум, тэбэр туйаҕым, ыытар кыырдым, тэбэр мохсоҕолум

Кулгааҕар куба саахтаабыт

Кулгаах - харах көмүстээн этэр

Кур бэйэм кубулуйумна, эргэ бэйэм элэйимнэ - олоробун

Кус баһа быһа ыстанар, куттуйах кутуруга тиэрэ охсуллар, кулун көхсө дьөлө барар тыала

Кус быһый, ат бөҕө (киһи)

Кус уҥуоҕун кыайан тоһуппат киһи

Кус - хаас лахсыыра

Кутталыгар кута куттаҕар тустэ

Кучум (Кучу, Кучан) булуута, Омоллоон олоҕо, Дьэргэстэй ыһыаҕа

Омоллоон уйгута, Саркый ыһыаҕа, Таркаайы чалларына.


'''О'''ҕустан охторгор муоһуттан тутус, аттан суулларгар сиэлиттэн харбаа.

Оннооҕор үүнэр от-мас үрдүктээх-намыһахтаах.

Оннооҕор быа түмүктээх.

Оннооҕор кутуйах орохтоох.

Онуоха диэри хара суор туpтайыа.

Оһол төрүөт-төрдө обот-соллоҥ.


'''Ө'''рүһү көрөн туран үрүйэттэн уулаабыкка дылы.


'''С'''ааскы киһи салбаммытынан, күһүҥҥү киhи күлбүтүнэн.

Силиһэ суох мас үүммэт.

Сордон өллөҕүнэ, тииһэ хаалар, ырыаһыт өллөҕүнэ,  ырыата хаалар.

Суоҕу суоруллубат.

Суортан суор, тураахтан тураах төрүүр.

Сүгэ олуга сүүрүгү утары устубат.

Сүhүөхтээх буолан баран, бүдүрүйбэт буолуо дуо?

Сүппүт көстүбэт, тимирбит күөрэйбэт.

Сүрэх баҕарар да, сүһүөх тиийбэт.

Сыарҕа сыҥааҕын курдук, эрбии биитин курдук (тэҥнэр).

Сыгынах анныгар күн тыкпытыгар дылы.

Сылдьыбыт киһи сыыһы булар.


'''Т'''амыйах абааһыта кулуҥҥа чарапчыламмытыгар дылы.

Томтор сиргэ уу хоммот.

Тоттоххо сыа да сымсах.

Тута иликкинэ тотума, туттаххына тотоор.

Тыала суохха мас хамсаабат.

Тыалынан киирбит холоругунан тахсар.


'''У'''от ылар курдук.

Урукку хоһоҕу хостуур хоһуулаах, сырҕан бааһы хастыыр аһыылаах.

Ууну оломун булбакка эрэ кэһимэ.

Ууһу кытта олорор уус буолар.


'''Ү'''чүгэй эмиэ доҕуһуоллаах, куһаҕан эмиэ содуллаах.


'''Х'''аллааннаан көтүөхпүн кыната суох, сирдээн тимириэхпин уһуга суох буолан хааллым.

Халлаан таптаабыт өттүттэн тыалырар.

Халлаан үрдүк, сир киэҥ, муора дириҥ.

Халлаан ыраах, сир киэҥ, далай дириҥ.

Халыҥ хайдыбат, суон тостубат.

Халыҥ хаһа халтархай, суон саал мүлчүркэй.

Хантайан туран силлээбитиҥ хараххар түһүө.

Хара харах көрбөтөх, хаптаҕай кулгаах истибэтэх.

Хаххан баһынан куттаабыкка дылы.

Хомурах хоммотох сирэ суох, кыыл сылдьыбатах симилэҕэ суох.


'''Ы'''нах эрэ муостаах, сылгы эрэ туйахтаах, ыт эрэ тиистээх

Ыт тииһиттэн ыт өлбөт, ынах муоһуттан ынах өлбөт.

Ытаабат о5ону эмсэхтээбэттэр.

Ыт баһа көмүс кытахтан үҥкүрүйбүтүгэр дылы.

Ыт ууну салаабытыгар дылы.

Ыт үрбэт, ымыы ыллаабат, тураах тохтообот, туруйа хаһыытаабат буолбут.


'''Э'''ргэ эстибит, саҥа сандаарбыт.

[[Категория:Ох тыл]]
[[Категория:Өс хоһоонноро]]</text>
      <sha1>cr7pyawwobi2tfw8rxpg0dzjb5a1r6w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлэ, үөрэх туһунан өс хоһооннор</title>
    <ns>0</ns>
    <id>244</id>
    <revision>
      <id>5634</id>
      <parentid>5568</parentid>
      <timestamp>2012-09-02T05:36:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Www~sahwikisource</username>
        <id>490</id>
      </contributor>
      <origin>5634</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2961" sha1="n960ezeb4bb051vp2bpkfys4t3kbdwu" xml:space="preserve">'''А'''рыы үрдүгэр уу дагдайбат, кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат.

Аска аҕыйах үчүгэй, үлэҕэ үгүс үчүгэй.  


'''Б'''айҕал бааллаах, үлэ күүрээннээх.

Былыргы киһи - ынаҕынан, аныгы киһи - үөрэҕинэн байар.


'''И'''лии хамнаатаҕына айах хамныыр.


'''К'''иирбит күн күөрэйиэ.

Көлүүрдээх оҕус от хаата, үлэ киһитэ ас хаатa.

Көрдөөбүт көһүйэ көмүһү булар.

Күн аайы эбиллибэт билии көҕүрүүр.

Күн сири сырдатар, үөрэх - киһини.

Кэрдиэҥ иннинэ кээмэйдээ, быһыаҥ иннинэ былааннаа.


'''Н'''оруот күүһэ - көмүөл күүһэ.


'''О'''лоруохтааҕар оҥорор ордук.

Отонноотоххо оҥоойук туолар.


'''Ө'''ҥө өҥөнөн, үтүө үтүөнэн төлөнөр.


'''С'''арсыарда эрдэ турбатаххына күҥҥүн сүтэриэҥ, оҕо сааскар үөрэммэтэххинэ олоххун сүтэриэҥ.

Сатаа да саhыл саҕалан.

Сатабыллаах саһыл саҕалаах.

Сир быйаҥнаах, киһи сатабыллаах.

Суон тиити быһаҕынан кэрпиккэ дылы.

Сүгэ кыайбатаҕын сүбэ кыайар.

Сүрэҕэ суох сүүс сүбэлээх.

Сүрэхтээх киһи сүгүн буолбат.

Сылдьар даа сылаалаах (эбэтэр сылдьар да сыа буолбат).

Сылдьыбыт сыа аһылыктаах, утуйбут уу аһылыктаах.

Сылдьыбыт сыыһы булар.


'''Т'''иитин мин охтордум, тииҥин эн итигэстээтиҥ.

Тиэтэйбит сыарҕа сыыр анныгар хаалар, тиэтэйбэтэх - сыыр үрдүгэр тахсар.

Туттуоҥ иннинэ толкуйдаа, кэрдиэҥ иннинэ кэмнээ.


'''Ү'''лэни хаһааныма, аһы хаһаан.

Үлэ үксэ, тыл аҕыйаҕа үчүгэй.

Үлэ сыа кырбыыр буолбатах.

Үөрэх баар - бараммат баай.


'''Х'''аллаантан ас түһүө диэн айаххын атыма.

Харайбатахха, тимир да дьэбиннирэр.


'''Э'''рдэ турбут чыычаах тумсун соттор, хойутаан турбут - хараҕын хастар.

Эрдэ турбут чыычаах тумсун соттор, хойут турбут чыычаах хараҕын аалар.

Эһэ кымырдаҕастаабытыгар дылы.


[[Категория:Ох тыл]]
[[Категория:Өс хоһоонноро]]</text>
      <sha1>n960ezeb4bb051vp2bpkfys4t3kbdwu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төрөөбүт дойду туhунан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>245</id>
    <revision>
      <id>5624</id>
      <parentid>5623</parentid>
      <timestamp>2012-09-02T04:53:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Www~sahwikisource</username>
        <id>490</id>
      </contributor>
      <origin>5624</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1046" sha1="cohjjqg2bpnx0p8wi1xnildqk2f9199" xml:space="preserve">'''А'''йыы сирэ аһаҕас, күн сирэ көҥдөй.


'''Б'''иһикпин ыйаабыт сирим.  


'''Д'''ойду сурахтаах, алаас ааттаах.


'''И'''итиллибит Ийэ дойду иһирэхтээх.


'''К'''үн сирэ күндү.


'''Ө'''төх төҥүргэстээх, дьурт (бүлүүлүү: суурт) кэриэстээх, оһох (уот) кыымнаах.

Өтөх төнүргэстээх, сурт кэриэстээх.


'''Т'''ыаллаах даа буоллар хотунум хоннорбут сирэ, мэччирэҥэ даа суох буоллар бэйэм төрүөбүт сирим.


'''У'''луу дойду оспуостаах, аан дойду аартыктаах, күөх далай оломноох, хара тыа ыллыктаах.

Уулаах көрдүгэҥҥэ көтөр түһэр, оттоох алааска ынах мэччийэр.


[[Категория:Ох тыл]]
[[Категория:Өс хоһоонноро]]</text>
      <sha1>cohjjqg2bpnx0p8wi1xnildqk2f9199</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дьол/үөрүү/таптал</title>
    <ns>0</ns>
    <id>246</id>
    <revision>
      <id>5656</id>
      <parentid>5627</parentid>
      <timestamp>2012-09-02T09:29:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Www~sahwikisource</username>
        <id>490</id>
      </contributor>
      <origin>5656</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1645" sha1="5266ulppv3h4f7629csku5nmmlahw3d" xml:space="preserve">'''А'''лгыс аалы көтөҕөр.  


'''Б'''алык ыамнаах, киһи күннээх.

Быс да — сыа, бас да — арыы!  


'''И'''лии тутуурдаах, өттүк харалаах. 


'''К'''үлүккэр имнэн.

Күнүм буолла — күөнэҕим таҕыста, күөрэгэйим ыллаата.

Күөх от күн уотугар хайыһар, киһи күн үтүөтүн батыһар.

Кыыс оҕо ырыата, уол оҕо тойуга буолбут.


'''С'''иргэ туспүт силик, окко түспүт оҥоһуу.


'''Т'''аптаһар дьон таҥаралара биир.

Таптыыр сүрэх таайыгас.

Таптыыртан харах арахпат, абааһы көрөртөн тыл арахпат, ыалдьартан илии арахпат.

Тойон кыыл дьоло тосхойбут.

Тоттум даа тойон оҕото буоллум!


'''У'''лаҕаҕа уктар, ойоҕоско олордор ойох-доҕор.

Уллуҥаҕа сири билбэт, хараҕа халлааны билбэт буолбут.

Уол оҕо дьоло - сир түөрт өттүгэр.

Уол оҕо дьоллоох, соно5ос ат соргулаах.

Уол оҕо дьоллоох, таҥара баайдаах.

Уол оҕо дьолун туох даа билбэт.

Үтүө тыл - дьол.


'''Ы'''алдьартан илии арахпат, таптыыртан харах арахпат.


[[Категория:Ох тыл]]
[[Категория:Өс хоһоонноро]]</text>
      <sha1>5266ulppv3h4f7629csku5nmmlahw3d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Доҕордоһуу</title>
    <ns>0</ns>
    <id>247</id>
    <revision>
      <id>5727</id>
      <parentid>5666</parentid>
      <timestamp>2012-11-16T17:53:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.238.230.245</ip>
      </contributor>
      <origin>5727</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1538" sha1="ruq738twa2hmnj6b9wywjpnk5xvkw7h" xml:space="preserve">'''А'''йан аргыһы таптыыр.

Айан киһитэ аргыстаах, суол киһитэ доҕордоох.

Атас туһугар атах тостор.


'''Дь'''онноох киһи тутайбат.


'''И'''кки ардыларынан уу тохтубат.


'''К'''им доҕордоох - ол дьоллоох.

Киһи киһинэн олорор, киһи киһинэн тыыннанар.

Кулуннаах биэ курдук куодарыһаллар.

Кырдьаҕаһы хааһахха хаалаан сылдьан сүбэлэт.

Кырдьаҕастан сүбэтин, эдэртэн эйэтин ыл.


'''У'''мса тустэхпинэ сүүспүттэн өйөө, иттэнэ түстэхпинэ кэтэхпиттэн өйөө.

Уулаах балык быстыбат, дьонноох киһи тутайбат, ойуурдаах куобах охтубат.


'''Ү'''түө киһи үгүс доҕордоох.

Үтүө киһи үтүөтэ үс үйэ тухары умнуллубат.


'''С'''уол аргыһы таптыыр.


'''Х'''айабытын даҕаны суор-тураах тоҥсуйуо суоҕа.

Хайабытыттан даҕаны эһэ бараах сахсарыйыа суоҕа.


'''Ы'''й-күн курдук алтыһыахпыт.


'''Э'''дэрбин диэн эрэнимэ, кырдьаҕаспын диэн түүнүмэ.


[[Категория:Ох тыл]]
[[Категория:Өс хоһоонноро]]</text>
      <sha1>ruq738twa2hmnj6b9wywjpnk5xvkw7h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өй, аат суол, көнө быһыы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>248</id>
    <revision>
      <id>5642</id>
      <parentid>5638</parentid>
      <timestamp>2012-09-02T05:47:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Www~sahwikisource</username>
        <id>490</id>
      </contributor>
      <origin>5642</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1719" sha1="ifraasaha1xsmt6edxa5a72j7odghyf" xml:space="preserve">'''А'''ат-сурах ыраах барар.

Арыы үрдүгэр уу дагдайбат, кырдьык үрдүгэр сымыйа тахсыбат.

Ат ааттаах, суол сурахтаах.

Ат курдук ааттаах, суол курдук сурахтаах киһи/  


'''Б'''аҕарбыт маска ыттар.

Биир эрэ собо тыастаах.  


'''К'''ырдьык арыы курдук дагдайар.

Кырдьык көмустээҕэр күндү.

Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат, арыы үрдүгэр уу дагдайбат.

Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат.

Көтөр өҥүнэн, киһи өйүнэн.

Көрсүө киһи өйө байҕал дириҥин, халлаан үрдүгүн курдук.


'''О'''нно суохха оннооҕор от хамнаабат.

Оҥоло мэйии.


'''Ө'''йдөөх өйүнэн өлөртөн куотар.

Өйдөөх үтүөнү саныыр, акаары алдьархайы сатыыр.


'''С'''анаа сүрэҕи сиир, дьэбин тимири сиир.

Сатабыллаах саһыл саҕалаах.

Суох мастааҕар кытаанах.

Суох сирдээҕэр кытаанах, халлааннааҕар ыраах.

Суохтан суоран ылыаҥ суоҕа.

Сүгэ кыайбатаҕын сүбэ кыайар.


'''Ү'''түө ат биир кымньыылаах, үтүө киһи биир тыллаах.


'''Х'''оҥуруутугар да холообот.


[[Өс хоһоонноро]] 

[[Категория:Ох тыл]]
[[Категория:Өс хоһоонноро]]</text>
      <sha1>ifraasaha1xsmt6edxa5a72j7odghyf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Олох-дьаһах, кэргэн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>249</id>
    <revision>
      <id>5695</id>
      <parentid>5668</parentid>
      <timestamp>2012-09-22T07:52:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Www~sahwikisource</username>
        <id>490</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5695</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5821" sha1="ebfmm842e2243m0rsc677qgrb91rnzu" xml:space="preserve">'''А'''ата, Кыычыкын оҕуһун баһа буоллаҕа.

Аҕатын туйаҕын хатарыах барахсан.  

Аҕыйах да буоллар, амтаннааҕа үчүгэй.

Айанныыргар аһы, бараргар маһы бараама.

Ат көһүннэҕинэ, ыҥыыр көстүө; быһах көһүннэҕинэ, кыын көстүө.  


'''Б'''аҕана үүтэ барҕалаах, кэлии үүтэ кэриҥнээх, тоһоҕо үүтэ торумнаах (тосхоллоох). 

Барар сир баҕана үүтэ, кэлэр сир кэлии үүтэ буолбут.   

Барбат киһитигэр барбат, биэрбэт киһитигэр биэрбэт.  

Биир сымыыт ханна сытыйбатай!  

Бодорустахха бодоҥ биллэр, кэргэннистэххэ кэмэлдьи биллэр.  

Бэйэм сиппэтэхпинэ, бэдэрим ситиэхтин.


'''Дь'''ахтар санаатын дьахтар табар.

Дьахтар өйө аһынаа5ар кылгас.

Дьахтар оһоҕун холумтаныттан оронугар тиийиэр диэри санаата түөртуоначата уларыйар.


'''И'''йэ-аҕа санаата - оҕоҕо, оҕо санаата - тааска. 

Илии тутуурдаах, өттүк харалаах.

Инчэҕэй тирбэҕэ быстан биэрбэт.

Иһит ырааһын таптыыр.


'''К'''өрдөөх аргыс суолу кылгатар.

Кур бэйэм кубулуйумна, эргэ бэйэм элэйимнэ - олоробун. 

Куттар хороммот, бастар бараммат.

Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн, сааскы киһи салбаммытынан.

Күөскүн эрдэттэн өрүнүмэ.

Кыҥыырыҥ эрэ кыыһыҥ, одуулууруҥ эрэ ойоҕуҥ.

Кырдьар кырыыс муҥа, сорсуйар сор муҥа.

Кырдьаҕас ыт күрдьүктэн арахпат.

Кыыс - дьахтар кытыйаны - хамыйаҕы кытта кырбаһар, ойоҕо суох уол үтүлүгүн - бэргэһэтнн кытта охсуһар.

Кыыс сирэйигэр дьоллоох.

Кыыс - омук анала.

Кыыс эрэ кыыкынайдааҕар элбэх.


'''О'''ҕо атаҕа - ыт атаҕа.

Оҕолоох ыалтан оннооҕор уот иччитэ үөрэр.

Ойдубута уолга, кыйдаммыта кыыска, эмтэрийбитэ эмээхсиҥҥэ, ыстаммыта — ыкка.

Ойоҕо суох — ооҕуй муҥа, эрэ суох — эрэй муҥа.

Ойоҕо хараҕа суох буолбутун үс сыл буолан баран билбиккэ дылы.

Ойох ылбатах уол үтүлүгүн-бэргэһэтии кытта охсуһар, эргэ тахсыбатах кыыс кытыйаны-хамыйаҕы кытта кырбаһар.

Ойоххун эрэнимэ — эpкиҥҥин эрэн.

Ойуурдаах куобах охтон биэрбэт, дьонноох киһи өлөн биэрбэт.

Олох олоруу ыраас хонууну туорааһын буолбатах.

Олох оҕо оонньуута буолбатах.

Орон эрэ оҥхойо, тэллэх эрэ тэһэҕэһэ.


'''С'''аха ньоҕой, оҕото өссө ньоҕой.

Соҕотох ынахтаах ынаҕын бөрө тутан сиэбитигэр дылы.

Соруктаах сууххамсыйара үчүгэй.

Суол сурахтаах, аартык ааттаах.

Суол сылаалаах, көс эрэйдээх.

Суор күөстэммэт, ыт хаһааммат.

Сыл - хонук.

Сылайбыт акка үүнэ да таһаҕас.


'''Т'''аһырдьа таҕыстахха — хаар маҥхайар, иһирдьэ киирдэххэ — уот кытарар.

Тииһимэ тиҥэһэ, тыыныма тыһаҕас, болҕой борооску.

Тиит иэччэхтиитэ эдэр дьахтар иэнэ ирэр, харалдьыт тахсыыта саастаах дьахтар иэнэ ирэр, сэбирдэх тэлиитэ эмэн дьахтар иэнэ ирэр.

Тимир уһарыллан тимир буолар, уол оҕо эриллэн эр бэрдэ буолар.

Тиэтэйбит сыарҕа сыыр анныгар хаалар, тиэтэйбэтэх сыарҕа сыыр үрдүгэр тахсар.

Тиэтэйии - алҕас атаһа.

Тойон оҕото — тойон, тураах оҕото — тураах.

Төлкөҕүн төрүөх ыччаккыттан ыйыт, кэскилгин кэнчээри оҕоҕуттан көрүн.

Тымныы - уол оҕо доҕоро, куһаҕан киһи тойоно.


'''У'''ол оҕо дьоло орто дойдуга, баайа балаадаҕа, көлөһүнэ күн сиригэр.

Уол оҕо төрөөтөҕүнэ суор үөрэр, кыыс оҕо төрөөтөҕүнэ ыт үөрэр.

Уруу уот биистээх.

Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй.

Уус - баайа суох, ырыаһыт - дьоло суох.


'''Х'''аахыныыр мас охтон биэрбэт.

Хайыҥын охсунна.


'''Э'''дэр саас, күөгэйэр күн.

Эрэ суох дьахтар иччитэ суох анах кэриэтэ.

Эрэй элбэххэ үөрэтэр.


[[Өс хоһоонноро]] 


[[Категория:Ох тыл]]
[[Категория:Өс хоһоонноро]]</text>
      <sha1>ebfmm842e2243m0rsc677qgrb91rnzu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тобуроков Петр Николаевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>250</id>
    <revision>
      <id>7045</id>
      <parentid>4891</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:32:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7045</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="635" sha1="rjjkany2g49pzy0muonkfu93bsaako3" xml:space="preserve">* [[Өндөрүүскэ биригэдьиир (Бүөтүр Тобуруокап)]]
* [[Хаппытыан (Бүөтүр Тобуруокап)]]

[[Категория:Саха ааптардара|Бүөтүр Тобуруокап]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:Кэпсээнньиттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Т]]
[[Категория:Б. Тобуруокап]]
[[Категория:Саха ааптардара|Бүөтүр Тобуруокап]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>rjjkany2g49pzy0muonkfu93bsaako3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өндөрүүскэ биригэдьиир (Бүөтүр Тобуруокап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>251</id>
    <revision>
      <id>4895</id>
      <parentid>4893</parentid>
      <timestamp>2011-12-14T08:56:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4895</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1919" sha1="5o8gn6c53pe2m4li97i75nwpw3a080k" xml:space="preserve">{{poem-on|Өндөрүүскэ биригэдьиир}}
&lt;poem&gt;
Кырыа кыһын кээлтигэр
Кыстык хотон сиппэтэх,
Кыһытыаҕын иннигэр
Биригэдьиир билбэтэх.


Өндөрүүскэ биригэдьиир, 
Өндөрүүскэ тыла биир:
- Өссө хойут буолбатаах,
Өлөн эрэр сүөһү суох,

Үчүгэйдик тэрийиэм,
Үс күнүнэн бүтэриэм.
Харалдьыттар тахсаллар,
Хаар типтэрэр үлэни

Хаалларбатын туһугар
Хаһыаттыыллар кинини.
Өндөрүүскэ биригэдьиир,
Өндөрүүскэ тыла биир:

- Өссө хойут буолбатаах,
Үрэх мууһа уолбатах,
Үчүгэйдик ыыттахха,
Өр гыныллыа дуо, ама.


Ыаллыы турар колхозка
Ыһыы үлэтин үгэнэ,
Онтон кини үлэҕэ
Отой хойут киирбитэ. 

Өндөрүүскэ биригэдьиир,
Өндөрүүскэ тыла биир:
- Үлэ куобах буолбатаах,
Үргэн куотуох буоллаҕай,

Үчүгэйдик тэриниэм,
Үс былааны толоруом.
Бытааныттан салҕаннар,
Быыбар уопсай мунньаҕар,

&quot;Өр күүттүбүт&quot;, - дэһэллэр,
Үлэтиттэн эһэллэр.
Өндөрүүскэ кыһаммаат,
Өндөрүүскэ тыла биир:

- Өсөһүөххэ сатаммат,
Үтүө көҥүл быһыынан
Үлэбиттэн бардым диэн
Үгүс дьоҥҥо киһиргиир. 
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Б. Тобуруокап]]
[[Категория:Саха ааптардара|Бүөтүр Тобуруокап]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>5o8gn6c53pe2m4li97i75nwpw3a080k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хаппытыан (Бүөтүр Тобуруокап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>252</id>
    <revision>
      <id>4892</id>
      <parentid>1397</parentid>
      <timestamp>2011-12-14T08:51:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4892</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="499" sha1="bpn8fwh3rnbwmdf50ytfjjvomnmv2ax" xml:space="preserve">Хаппытыан, Хаппытыан,

Хонтуораҥ кыратыан,

Хотонуҥ тымныытыан,

Ынаҕыҥ ырбытыан!


- Хаалары саҥарар

Халлаан да дьоноҕут,

Ахсынньы тымныытын

Ама да хайыамый?!


[[Категория:Б. Тобуруокап]]
[[Категория:Саха ааптардара|Бүөтүр Тобуруокап]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>bpn8fwh3rnbwmdf50ytfjjvomnmv2ax</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>&quot;Күһүҥҥү күн...&quot; (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>253</id>
    <redirect title="Күһүҥҥү күн... (Алампа)" />
    <revision>
      <id>5835</id>
      <parentid>5794</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:10:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Күһүҥҥү күн... (Алампа)]]</comment>
      <origin>5835</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53" sha1="h7prl5ewyazwe2f4isbjof4vv3moxw5" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Күһүҥҥү күн... (Алампа)]]</text>
      <sha1>h7prl5ewyazwe2f4isbjof4vv3moxw5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кэриэс (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>254</id>
    <revision>
      <id>3494</id>
      <parentid>1407</parentid>
      <timestamp>2011-04-05T19:50:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3494</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="584" sha1="5ack7q2afsxw7l1ncc5i488nukx1q8p" xml:space="preserve">{{poem-on|Кэриэс}}
Аһыыны аһаама,

Айыыны саҥарба.

Таҥараны таптаама,

Абааһыны ахтыма.

Уруккуну ороомо,

Уорбалыы санаама.

Улаханы ордорума,

Кыраны кыччатыма.

Бэйэҕин бэрдимситимэ,

Бэккин билинимэ.

{{poem-off|1926}}
[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>5ack7q2afsxw7l1ncc5i488nukx1q8p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>&quot;Мин...&quot;(Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>255</id>
    <redirect title="Мин...(Алампа)" />
    <revision>
      <id>5837</id>
      <parentid>4432</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:12:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Мин...(Алампа)]]</comment>
      <origin>5837</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" sha1="m7bz9pgfw45j92v8dzgxwp5cmzoq6o7" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Мин...(Алампа)]]</text>
      <sha1>m7bz9pgfw45j92v8dzgxwp5cmzoq6o7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>&quot;Одуулаан олордоххо...&quot;(Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256</id>
    <redirect title="Одуулаан олордоххо...(Алампа)" />
    <revision>
      <id>5839</id>
      <parentid>5795</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:32:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Одуулаан олордоххо...(Алампа)]]</comment>
      <origin>5839</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="p1arfnewm0sigjymhwhi16csht4mrbi" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Одуулаан олордоххо...(Алампа)]]</text>
      <sha1>p1arfnewm0sigjymhwhi16csht4mrbi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>&quot;Саҥа дьылынан саҥардым...&quot; (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>257</id>
    <redirect title="Саҥа дьылынан саҥардым... (Алампа)" />
    <revision>
      <id>5840</id>
      <parentid>4434</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:33:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Саҥа дьылынан саҥардым... (Алампа)]]</comment>
      <origin>5840</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74" sha1="7h3n98yh5x9knxwhygs1s26a2khxony" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Саҥа дьылынан саҥардым... (Алампа)]]</text>
      <sha1>7h3n98yh5x9knxwhygs1s26a2khxony</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>&quot;Тоҥуй сүрэхтээх...&quot; (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258</id>
    <redirect title="Тоҥуй сүрэхтээх... (Алампа)" />
    <revision>
      <id>5841</id>
      <parentid>4435</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:34:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Тоҥуй сүрэхтээх... (Алампа)]]</comment>
      <origin>5841</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61" sha1="b1g9z99vfl3lgf9l1ka1s5v6dyn2yqi" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Тоҥуй сүрэхтээх... (Алампа)]]</text>
      <sha1>b1g9z99vfl3lgf9l1ka1s5v6dyn2yqi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>&quot;Тугу көрдүүбүн?..&quot; (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>259</id>
    <redirect title="Тугу көрдүүбүн?... (Алампа)" />
    <revision>
      <id>5844</id>
      <parentid>4436</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:42:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Тугу көрдүүбүн?... (Алампа)]]</comment>
      <origin>5844</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" sha1="ij17brmizv4d5oqey5vac41h6b50vs7" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Тугу көрдүүбүн?... (Алампа)]]</text>
      <sha1>ij17brmizv4d5oqey5vac41h6b50vs7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>&quot;Туһата суох туругуран...&quot; (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>260</id>
    <redirect title="Туһата суох туругуран... (Алампа)" />
    <revision>
      <id>5849</id>
      <parentid>4438</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:49:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Туһата суох туругуран... (Алампа)]]</comment>
      <origin>5849</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="72" sha1="9fxyxbg2mctmytymbluul6fhriz9qnz" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Туһата суох туругуран... (Алампа)]]</text>
      <sha1>9fxyxbg2mctmytymbluul6fhriz9qnz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>&quot;Yрүҥ күн анныгар..&quot; (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>261</id>
    <redirect title="Yрүҥ күн анныгар... (Алампа)" />
    <revision>
      <id>5834</id>
      <parentid>5792</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:08:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Yрүҥ күн анныгар... (Алампа)]]</comment>
      <origin>5834</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61" sha1="bxuqo9d9bp2xc48weiyjacb6a7ucz35" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Yрүҥ күн анныгар... (Алампа)]]</text>
      <sha1>bxuqo9d9bp2xc48weiyjacb6a7ucz35</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тэһийбэт, тэһиккиир киэһэҕэр... (Варвара Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>262</id>
    <revision>
      <id>4294</id>
      <parentid>4293</parentid>
      <timestamp>2011-07-20T10:46:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4294</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1851" sha1="fprjww0e6z62ltbksvhmxw2sepps2kc" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Таптыыбын эйигин, таптыыбын!.. (Варвара Потапова)|Таптыыбын эйигин, таптыыбын!..]] 
 | next       = [[Хахыйах ырыата (Варвара Потапова)|Хахыйах ырыата]]→ 
 | notes      =  
}}

{{poem-on|}}
Тэһийбэт, тэһиккиир киэһэҕэр

Кэтэһээр миигин, кэтэһээр,

Эйиэхэ түүлгэр кэлэрбэр 

Эрэнээр миигин, эрэнээр. 


Аттыгар аргыый чугаһыам, 

Ааттал тылларын сипсийиэм, 

Төбөҕүн түөспэр сыһыарыам, 

Сылаас тыыммынан имэрийиэм. 


Буруйдуом суоҕа эйиигин 

Бутуурдаах күнүкү иэйиигин, 

Кимниин эрэ сэлэспиккин, 

Кимҥэ эрэ илиигин биэрбиккин... 


Бырастыы гыныам барытын, 

Баалыам суоҕа букатын - 

Дьулусхан дохсун иэйиигин, 

Дьолу дьоннуун үллэстиигин. 


Арай хоргутуом адьаһын, 

Хомойо кэмсиниэм бэйэбэр 

Санньыйар, санааргыыр санааҕын 

Сонньуйа ким эрэ истиэҕэр... 


Тэһийбэт, тэһиккиир киэһэҕэр

Кэтэһээр миигин, кэтэһээр, 

Эйиэхэ түүлгэр кэлэрбэр 

Эрэнээр миигин, эрэнээр. 
{{poem-off|}}

[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>fprjww0e6z62ltbksvhmxw2sepps2kc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хахыйах ырыата (Варвара Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>263</id>
    <revision>
      <id>4295</id>
      <parentid>3786</parentid>
      <timestamp>2011-07-20T10:47:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4295</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1694" sha1="q23gq1ae1mfoe02zn5k8kjxklearz45" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Тэһийбэт, тэһиккиир киэһэҕэр... (Варвара Потапова)|Тэһийбэт, тэһиккиир киэһэҕэр...]] 
 | next       = [[Эйиигин көрүүм да мин... (Варвара Потапова)|Эйиигин көрүүм да мин...]]→ 
 | notes      =  
}}

{{poem-on|}}
Мин сибэкки буолбатахпын. 

Суох, мин арыый атыммын - 

Тымныы халлааны таламмын, 

Ойдом үүммүт хахыйахпын. 

Буурҕа улуйар түүнүгэр 

Мин өрүү соҕотох буолабын, 

Кырыалаах лабаабын уунабын - 

Айылҕа уордайбыт күүһүгэр. 


Мин сибэкки буолбатахпын. 

Ол эрэн, оһуор от кэриэтэ, 

Сырдык тыыннааҕым бэлиэтэ - 

Сылааһы таптыыр дууһалаахпын. 

Ол иһин, күүтэбин: хаһан эрэ 

Мин хатан эрэр лабаабар, 

Өҥө суох бороҥ таһаабар 

Күөххэ тапталы дьон көрүөхтэрэ. 

Баҕар, үөһэ тыынан ылыахтара - 

Ыйдаҥа тунал түүннэригэр, 

Ырааҕы ахтар түүллэригэр, 

Уонна мин туспунан ыллыахтара!..

{{poem-off|}}

[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>q23gq1ae1mfoe02zn5k8kjxklearz45</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эйиигин көрүүм да мин... (Варвара Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>264</id>
    <revision>
      <id>4297</id>
      <parentid>4296</parentid>
      <timestamp>2011-07-20T10:55:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4297</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2164" sha1="gqy6f3jz48nkx4ngay0ylny0l5ytwcv" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Хахыйах ырыата (Варвара Потапова)|Хахыйах ырыата]] 
 | next       = [[Көрбөккүөт... (Варвара Потапова)|Көрбөккүөт...]]→ 
 | notes      =  
}}

{{poem-on|}}
Эйиигин көрүүм да мин - 

Элбэҕи-элбэҕи эргитэ саныыбын.
 
Эдэр-истиҥ иэйиилэрим 

Эргиллибэт сааскыларын күөх төлөннөрө 

Эһиэкэйдиир курдуктар 

Мин сүрэҕим тэбиитин эрчимигэр. 


Эйиигин көрүүм да мин - 

Эмиэ-эмиэ эйэҕэс буолабын. 

Хаһан эрэ харысхала суох 

Хагдарыппыт хаарыан сибэккилэрим 

Дьөрбөлөрө тиллэн, киэргэйэн кэлэллэр. 


Эйиигин көрүүм да мин - 

Эрбэьин саҕабын умнабын. 

Ахтар-саныыр алааһым тула суугунуур 

Аар тайҕам тойугун үтүктэр туһугар 

Ырыа умсулҕаныгар күөлэһийэбин. 


Эйиигин көрүүм да мин - 

Мин баҕарабын эйиэхэ: 

Кубулҕата суох доҕору, 

Куттаһа суох өстөөҕү, 

Хаардаах кыһыны, 

Самыырдыых сайыны... 


Мин бэйэбэр баҕарабын: 

Эн эйэҕэс мичээргин, 

Эн чэгиэн көрүҥҥүн, 

Эн сылаас сыһыаҥҥын, 

Эн эрэ эрэйи билимиэххин, 

Эн эрэ миигин эрэниэххин, 

Эн эрэ миигин кэтэһиэххин, 

Эн эрэ миигин итэҕэйиэххин 

Уонна, уонна... 

Оо, эйиигиттэн эрэ кэлэйимиэхпин.

{{poem-off|}}

[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>gqy6f3jz48nkx4ngay0ylny0l5ytwcv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таптыыбын эйигин, таптыыбын!.. (Варвара Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>265</id>
    <revision>
      <id>4292</id>
      <parentid>3784</parentid>
      <timestamp>2011-07-20T10:43:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4292</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1436" sha1="ny5vlq00jojxgsu6rpkmorc4xig9o9i" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Оо, дохсун санаа аргыстара... (Варвара Потапова)|Оо, дохсун санаа аргыстара...]] 
 | next       = [[Тэһийбэт, тэһиккиир киэһэҕэр... (Варвара Потапова)|Тэһийбэт, тэһиккиир киэһэҕэр...]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
Таптыыбын эйиигин, таптыыбын! 

Тыла суох таптыыбын, 

Тыыммакка таптыыбын! 

Суудайбаппын - өйү сүүйэр иэдээннээх, 

Эрэй-муҥ эргитиилээх 

Элэк буолар имэҥҥэ, 

Хайа да түгэҥҥэ! 

Сүгүрүйэбин сүрү-куту сылытар, 

Сырдык уоту уматар, 

Сэрэҕэ суох хараххар, 

Албына суох хараххар. 

Эрэммэппин бэйэбэр, 

Эҥкилэ суох кэрэбэр, 

Эрэнэбин - эйиэхэ, 

Итэҕэлим - эн эрэ...
{{poem-off|}}
[[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>ny5vlq00jojxgsu6rpkmorc4xig9o9i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Данилов Семен Петрович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>266</id>
    <revision>
      <id>7043</id>
      <parentid>4667</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:31:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7043</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="559" sha1="ku128lh7d51no7tl1ckeujkh11g9tf5" xml:space="preserve">*[[Ийэ сир хаары таҥынна...]]
*[[Мин дойдум (Данилов Семен Петрович)]]
*[[Сайыҥҥы быйаҥнаах алааһыҥ!.. (Данилов Семен Петрович)]]

{{DEFAULTSORT:Семен Данилов}}
[[Категория:Бары ааптардар|Семен Данилов]]
[[Категория:Саха ааптардара|Семен Данилов]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Д]]</text>
      <sha1>ku128lh7d51no7tl1ckeujkh11g9tf5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ийэ сир хаары таҥынна...</title>
    <ns>0</ns>
    <id>267</id>
    <revision>
      <id>4613</id>
      <parentid>4140</parentid>
      <timestamp>2011-10-17T13:52:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4613</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="925" sha1="sjbkwnsguv5ghd5mn1fzxbzg6kiz6np" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
Ийэ сир хаары таҥынна, 

Тоҥнулар күөллэр, өрүстэр. 

Сайаҕас чэбдик салгыннаах 

Кыһыҥҥы күннэр үүннүлэр. 


Хайыһардар, салааскалар, 

Халыһыйыҥ сыырдарбар: 

Эһиэхэ анаан хаар түһэр, 

Эһиэхэ кыһын салаллар. 


Сурдурҕаччы субуруҥнаан, 

Сыыдамнык сырсыҥ, хаҥкылар: 

Эһиэхэ анаан соруйан, 

Өрүстэр, күөллэр тоҥнулар. 


Ыраас хаарга, күөлгэ киирэн, 

Оҕолор, оонньооҥ-көрүлээҥ: 

Эһиэхэ анаан, бу кэрэ 

Кыһыҥҥы күннэр үүннүлэр.
{{poem-off|}}


[[Категория:Сэмэн Данилов]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>sjbkwnsguv5ghd5mn1fzxbzg6kiz6np</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин дойдум (Сэмэн Данилов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>268</id>
    <revision>
      <id>5349</id>
      <parentid>4861</parentid>
      <timestamp>2012-07-07T07:59:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5349</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1205" sha1="d7n9ldjh7rvh5j4mxguevb3xgfmrfo8" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Бу далай, бу халлаан сарыала,
Сүрэҕи угуттуур күөх салгын,
Бу уйгу ыһыаҕын чараҥа,
Үлүскэн үөрүүбүт, бу дьолбут —
Барыта эн эбээт, мин дойдум!


Бу өлгөм үүнүүлээх алаастар,
Бу саһыл сыһыылар, толооннор,
Бу көмүс үктэллээх хайалар,
Угуттаан таһымныыр үрэхтэр —
Барыта эн эбээт, мин дойдум!


Бу мичил күн түһэн саатаабыт
Киэҥтэн киэҥ уорҕалаах сир-дойду,
Бу &quot;кэхтэр&quot; — диэн тылы сатаабат
Кэрэммэт кэккэлээх ыччатым —
Барыта эн эбээт, мин дойдум!


Ньиргиэрдээх бу үрүҥ куораттар,
Киэнтэн киэҥ куйаарар аартыктар,
Бу айар үлэбит этиҥэ,
Бу ыллыыр ырыабыт көмүһэ —
Барыта эн эбээт, мин дойдум!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Сэмэн Данилов]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>d7n9ldjh7rvh5j4mxguevb3xgfmrfo8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сайыҥҥы быйаҥнаах алааһыҥ!.. (Сэмэн Данилов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>269</id>
    <revision>
      <id>5925</id>
      <parentid>1478</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:39:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5925</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1256" sha1="bocm2zdk4jwsum4dhgazqwfshmfn0at" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
Сайыҥҥы быйаҥнаах алааһыҥ! 

Кыһыҥҥы ыарахан көмнөҕүҥ!
 
Төрөөбүт чысхааннаах алаһам, 

Ыраахтан эн тупсан көстөҕүн. 


Кырынаас сонноммут курдуктар 

Кырыаны таҥныбыт хатыҥнар, 

Чуумпуран, налыйан турбуттар 

Чоҥкуйбут чараҥмар мустаннар. 


Күөх солко таһынан бэсчээннэр 

Үллэккэй саҥыйах кэппиттэр, 

Халысхан хайыһар миинэннэр 

Халдьыаны таҥнары тэппиттэр. 


Санаабар саһылы сойуолаан, 

Кыраһа суругу ааҕабын, 

Чуорааннаах табабын ньуоҕулаан, 

Тоҥууну тыырдаран ааһабын. 


Сайыҥҥы быйаҥнаах алааһыҥ,

Кыһыҥҥы ыарахан көмнөҕүҥ... 

Төрөөбүт чысхааннаах алаһам, 

Ыраахтан эн тупсан көстөҕүн. 

{{poem-off|}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


[[Категория:Сэмэн Данилов]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>bocm2zdk4jwsum4dhgazqwfshmfn0at</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тураахтаах күүдээх (Күн Дьирибинэ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>270</id>
    <revision>
      <id>5918</id>
      <parentid>1483</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:33:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5918</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4767" sha1="sy77wj53us2tzkufft885csr018ochh" xml:space="preserve">== Тураахтаах күүдээх ==
&lt;poem&gt;
Күрдьүк анныгар уйаламмыт, күкээркэй дьүһүннээх, 
Күлтүрүйбүт быһыылаах Күүдээх кыыл эрэйдээх, 
Арай биирдэ, ас булар сирэ 
Адьас биир буолан, атастаспыт эбит — 
Сарып-ирип көппүт, сахсайбыт түүлээх, 
Хааҕырҕаан саҥарбыт хара Турааҕы кытта.

Кырыа хаар кыһалаах, кытаанах тымныы кыстыктаах,
Кылыс тыал күөттээх кыһын обургу кыһайан, 
Ойоҕун, оҕотун мунньан, ороҕун кэҥэтэн, 
Күүдээх эрэйдээх күрдьүк анныгар көспүт,
Хара Тураах хаайтарыа дуо, халыҥ үөргэ холбоһон.
Хааҕыргыы-хааҕыргыы, итии сиргэ көппүт.

Хаарыан сайыҥҥа харамнаһан муспут 
Хасааһа аҕыйаан, хара күн кэлэн,
Эрдэҕэс күн эркиннээх, итии салгын илдьиттээх
Эриэккэс итии саас эргийбитин билэн даҕаны, 
Күүдээх эрэйдээх күрдьүгүн анныттан 
Кебүехтээн кебен, күөрэйэн тахсан,
Сылаас күн уотугар сыламныы, кылаҥныы,
Сыыһы-бөҕү сытырҕалыы сылдьан, 
Хантас гынан халлаан диэки көрбүтэ: 
Хаарыан доҕоро хара Тураах хантаһыйан эрэр эбит!
Маҥнай кэлэн, маанымсыйар бадахтаах,
Мара быһыы суох, майгы-сигили уларыйбыт: 
Күрдьүк диэки көрбөккө күтүр үрдүгүнэн, 
Күөх халлааны кехсүнэн, көбүөхтүү көтөр;
Саах диэки саантаабакка сандал халлаан
Саамал салгынынан сарайа көтөр; 
Ыыр диэки ыксаласпакка ыраах үлүгэринэн, 
Ытык халлаан ыксатынан ыадайа көтөр —
Буолан хаалбыт буоппал бэйэтэ,
Күүдээх эрэйдээх көрө сөхтө. 
Тиэтэйбэккэ эрэ тэлээрэн тиийэн, 
Тиит чыпчаал мутугар чэмчэс гына олордо.
Тумсун-уоһун туора-маары сотунна,
Хара түүлэрин хамынан оҥоһунна,
 
«Көтөр кынаттаах күүстээх ыраахтааҕытабын,
Сүүрэр атахтаах сүдү тойонобун»,— 
Диэх курдук дэлэйдик тутунна, 
Дэлби киэбирдэ, дириҥник дааҕырҕаата.
Күүдээх эрэйдээх, көрөр күндү доҕорум этэ,
Бииргэ бултуур бэрт билсиилээҕим этэ диэн: 
— «Хайа, доҕоор, хара Тураах, дорообо, 
Хаһан кэллиҥ, хайдах сырыттыҥ?!» — диэн,
Халыр босхо бара-бара, хаардаах бех быыһыттан
Хаччыгынайан тахсан, хаһыытаан ыйытта.
Тураах атаһа чонох гына-гына чохоҥноото, 
Кыбыстан, кыйбыҥнаан хамсаата, дааҕырҕаата.
Уоҕугар уларыйан олордо, уһуутаата,
Улахан үлүгэрдик ордоотоон саҥарда 
(Чугас сылдьааччы чуор өттүлэрэ 
Өйдөөн  истэн, үөҕэ  сылдьыбатыннар  диэн):
— «Чоху — чохуга,  баҕа — баҕаҕа,
Сытыган үөдэн, сыыскын да ырыта сырыт» — диэтэ; 
Айаҕа кытарда, антах хайыста, 
Атаһын кытта аанньа ахтан кэпсэппэтэ. 
«Көҥдөй оҕото кетүө дуо? Көҕүйдэҕэ дии, 
Итии эрэ сиртэн эргийбиттэр элбэхтэрин идэтэ:
Билсэр доҕотторун билбэт гына
Харахтарыгар хос уу үүнэр.
Аанньа ахтан кэпсэппэт гына 
Айахтара хам тигиллэр» — диэн,
Энэлийэн, эҕэрдэстээн, күлэн эттэ,
Элиэтии сылдьан, Элиэ кырдьаҕас.
&lt;/poem&gt;

1926

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Күн Дьирибинэ]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Үгэ]] 
[[Категория:1926]]</text>
      <sha1>sy77wj53us2tzkufft885csr018ochh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тастыҥ лааппы «талбыт табаара» (Күн Дьирибинэ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>271</id>
    <revision>
      <id>5919</id>
      <parentid>5917</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:34:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5919</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6581" sha1="4tpnahrugwqi3huaozfoowo2qgtbit6" xml:space="preserve">== Тастыҥ лааппы &quot;талбыт табаара&quot; ==
=== (Дьикти лаампа) ===
&lt;poem&gt;
Тэрэпээнэп Харалаампый тириппит-хоруппут, 
Тэтэрбит, тиэтэйбит, тиийэн кэлэн эттэ: 
«Этиҥ уотун илиибэр ыллым, 
Халлаан уотун хармааммар хаайдым.
Ороспуой уолуйар, сон устааччы, соһуйар, 
Куһаҕан санаалаах куттанар,
Итирик иттэнэ түһэр, талаанньыт таптаабат,
Талба  сэбин  буллум-таллым»,— диэн, 
Ырбыыта ыпсыбакка ымаҥныы-ымаҥныы, 
Ытыктыыр доҕоругар ыллам Ылдьааҕа.
Ылтаһын сыыһынан ыпсарыллан оҥоһуллубут,
Харах көрүнньүгэр эрэ хара кырааскалаах, 
Хоттуун курдук гынан баран 
Хороҕорунан эрэ куотар,
Түгэх өттүнэн төлөрүтүллэн аһыллар,
Төбө өттүгэр төгүрүк быһыылаах, 
Адьас муус дьэҥкир аччыгый таас сыыстаах, 
Албастаах-абыраллаах аатырдар сэбин
Ыстаанын сиэбиттэн ылан, ытыһыгар ууран,
Ыраахтан көрдөрдө Ылдьаа доҕоругар. 
«Тас көрүҥэ таһымньыта суох табаар, 
Этэргэ диэри, иһигэр буорахтаах ини...
Хайа бу «халлаан уоттаах» диэн
Хайгыыр сэбиҥ хас сыаналааҕый? 
«Киристиэс дьиктилээх» диэн киэбирдэн кэпсиир 
«Кэрэ сэпкин» кимтэн ыллыҥ?» — диэн,
Ылан  көрө-көрө, ыстырыыстыы  былаан,
Ыллам Ылдьаа ырыҥалаан ыйытта. 
«Хааһына лааппыларыгар ханнык да сакалаакка, 
Маҥан күн баарына, манаардаах да сылдьан,
Көрдөөн муҥнаммытыҥ иһин,
Көрүөҥ эрэ суоҕа, кемүһүөм, 
Тастыҥ атыыһыкка буоллаҕа дии талбыт табаар, 
Үрдэтэн эттэххэ, өлбет мэҥэ уута эрэ суох.
Атыытын ыйыттаххына, адьас чэпчэки,
Билсэр буолуохпут диэн биэскэ биэрдэ. 
Аны миэхэ, атаһым оҕотоо, 
Түүн хараҥата диэн түүл,
Куттаммакка, куойбакка куорат иһигэр,
Хоҥор хаас курдук, хотойон-устан сылдьыам; 
Ыксатан кэллэхтэринэ, ылан ыытыам да,— 
Ыстанан хаалыахтара, ылы-чып барыахтара.
Кумааһынньыгым куурдун, сиэбим сиксийдин —
Куобах курдук  куттана  сылдьыахтааҕар»,— диэтэ, 
Салгыҥҥа барар диэн санаарҕаабата, 
Санаата таптыырын саҥарбахтаата. 
 
Кэри-куру киэһэ кэлбит,
Килиэбинэ иһигэр киһилэр кэпсэтэллэр.
Кимнээҕий диэн киирэн көрдөххө:
Харалаампый доҕорбут, 
«Дьикти лаампатын» дьиибэтин көрдөрөөрү, 
Халлаан уотун харахтыы охсоору,
Хараҥа хотоҥҥо харбыалаһан тахсан
Хаччыгынайан эрэр эбит Ыллам Ылдьаалыын. 
Халлаан уоттаах хайгыыр сэбин 
Хонуопкатын «хол» гына аста...
Хараҕа сааппата, хараҥата ааспата...
Хайҕаллаах сэбин хайыһан кербүтэ: 
Кыыл хараҕын уотугар холобурдаах 
Кыһыллыҥы уот кыымныы кыламнаата.
«Хайа дойду сырдыгай?
Халлаан уотуттан хараҕым саатта... 
Сон устааччыгын соһутаар,  ороспуойгун уолутаар, 
Саба  оҕус — сарсыҥҥыга  хааллар»,— диэн
Ылдьаа доҕоро ыпсыыта суох ыыстаан,
Кэмэтэ суох күлэн барда. 
«Элэмиэнэ хаппыт буоллаҕына эрэйдиэҕэ, ону 
Сииктээх сиргэ уурдахха син сиилэтин ситиэ диэн,
Атыылаабыт киһим ахтан аһарбыта,
Онон уунан илиттэххэ умайыаҕа»,— диэтэ, 
Уоҕа хараабыт, омуна ааспыт, 
Халы-мааргы буолбут Харалаампый эрэйдээх.
Ууга    түһэн    эрэр — оттон тутуһарын кэриэтэ
Айаҕалыы сатаан, атыыһыт сүбэтинэн, 
Түгэҕин аһан төҥкөйөн олорон, 
Элэмиэнин сиигитээри иһигэр силлээтэ.
«Көлдьүн  күөмэйиттэн  көппүт  көне  буолааччы
Албын айаҕыттан тахсыбыт алыс бэрт, онон
Эриэккэс сэп эҥин муодалаах,
Дьикти сэп дьиибэлээх да буолуо... 
Сииктээх сиргэ уурдахха сиилэтин ситиэ, 
Ууга уктахха умайан күлүмнүө»,— диэн
Элэктээн эттэ, иэрийэн күллэ,
Итэҕэллээх доҕоро Ыллам Ылдьаа.
Эргиттэ-урбатта, эрийдэ-мускуйда да
Эбиллэн кэлбэтэ, эбии эһиннэ...	
 
«Симиэт сэбэ, ситэри умулун!» — диэтэ,
Сиргэ силлээтэ, сэбэрэтэ уларыйда. 
Хараҕыттан  уу-хаар  баста,  «хара  сатана»,— диэтэ, 
Хараҥа муннук диэки халыр гына бырахта.
Тастыҥ лааппы «талбыт табаара» —
Хайгыыр сэппит хааллаҕа ити...

Атыыһыт эристиин аччыгыйы даҕаны, 
Албыны былаан, атыылаан айаҕын ииттэр ээ...
&lt;/poem&gt;

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Күн Дьирибинэ]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Үгэ]]</text>
      <sha1>4tpnahrugwqi3huaozfoowo2qgtbit6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көбүөхтүүрүн аанньа күөх киһиргэс (Күн Дьирибинэ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>272</id>
    <revision>
      <id>5916</id>
      <parentid>1489</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:32:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5916</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5156" sha1="2471nmj2ttiv5evx4ndxybprv1kgj72" xml:space="preserve">== Көбүөхтүүрүн аанньа күөх киһиргэс ==
&lt;poem&gt;
Күндэлэс күн уотуттан 
Көмүс мөһүүрэ курдук 
Күлүмнүү умайбыт күөннээх, 
Күтүр улахан 
Күөлтэн тахсан,
Ырбайбыт айахтаах,
Ынайбыт истээх,
Тырайбыт атахтаах,
Тымныы эттээх
Баҕа үөн баҕайы
Бадараан устун
Бал-пал түһэн,
Күөгэйэн хамсыыр
Күех от диэки
Көтөн-ойон истэ. 
Халлааннаахпын диэн 
Хантаарыҥнаамына  истэҕинэ, 
Хантан да кэлбитин билбэтэ, 
Хара Тураах обургу, 
Хааҕырҕаабытынан, 
Хамсык холоруктуу серөөн, 
Ханна да хамсаппакка, 
Харбаан ылан,
Ойор күннэри,
Орто дойдулары,
Уҥан хаалан,
Умнуор диэри, 
 
Уһун тумсунан
Оройго биэрэн,
Ортотуттан ытыран,
Бултаабыт киһи быһыытынан
Бокуойа суох сапсыйан,
Күөлү ортотунан
Көппөх  уйатын  диэки
Көтөн тарыкынайда. 
Баҕа үөн баҕайы 
Баһа эргийбитэ ааһан, 
Өйдөнөн кэлэн, 
Өлбет сүбэтин була истэ:
—	«Хата мин куттанным
Хайа баҕайы харбаата диэн,
Хайҕалга киирбит
Хара Тураах эбиккин дуу! 
Көрсүөхпүн баҕарбытым 
Күтүр да өр буолла»,— диэтэ. 
Айаҕын аппакка эрэ, 
Антах, бэлэһин түгэҕэр: 
«Ээх»,— диэтэ 
Илдьэ иһэр эристиин.
—	«Күтүр уһун үйэбэр
Көтөр кынаттаах бииһин
Көрдүм-биллим  ини  даа,
Эйиэхэ тиийэ эриэккэһи
Экчи-быһа билбэтим.
Сурукка киирбит 
Соломуон   Муударайдыы — 
Үгүс дьиибэ өйгүнэн, 
Үлэҕинэн-хамнаскынан, 
Үтүө майгыгынан,
Үрдүк күөх халлаан
Үрүмэ долгун салгыйын
Өрө тыыран көтөр
Үгүс-билэ аймаххыттан
Үтүмэх устата
Үрдүккүн»,— диэтэ.
Үтүө тыл буолаарай диэн, 
Өрө салыы истэ, 
Бадарааҥҥа барҕарар 
Баҕа үөн баҕайы. 
 
Тураах эристиин,
Турулус-тарылыс көрен,
Тумсун ыһыктыбакка эрэ,
Таалбахтаан баран,
Таҥалайын хамнатан
«Таах» — диэтэ.
«Күлүм-чаҕыл   күннээх, 
Күөх дьүрүс халлаан 
Көстүбэт салгыныгар 
Көҥүл уста сылдьар 
Көтер  кынаттаах ууһуттан 
Ырыаһыккынан даҕаны 
Ыраах бастыҥнараҕын
Кэрэ күөгэл тыам
Кэрдиис чыпчаал кэтэҕиттэн
Килбиэн тырым күнүм,
Киистэтэ сарайан
Кэлэрин эҕэрдэлээн,
Күндү кэрэ баҕайытык
Күүгүнээн ылдыыргын,
Хас сассыарда аайы, 
Хараҥа ууттан тахсан, 
Хара бадараан үрдүгэр 
Таалалаан сытаммын, 
Таптаан иһиллиир этим.
Өлөр-хаалар күммэр
Үөрэ-көтө   барыахпын,
Күөгү көмүс күөмэйгин
Көбүөхтэтэн  күндүлээ!» — диэтэ,
Бары албына  бараммыт,
Ба§а үөн баҕайы.
Хара төрүөҕүттэн 
Хайҕал диэни билбэтэх 
Хара Тураах акаары, 
Хаана хамнаан, 
Хараҕа дьиримнээн, 
Улаханнык үөрэн, 
Уобан иһэрин умнан, 
Ырыаһыт киһи буолан, 
Ыллаан ыыра барда:
«Даах...   дарараах» — диэтэ
Даллах-даллах дайбаата.

 
Ыллыыбын диэн
Ыһыктан кэбиспитэ,
Баҕа үөн баҕайы
Баран ууга түһэн сылдьан:
«Даллаҥныырыҥ   аанньа, 
Далай акаары, 
Көбүехтүүрүҥ аанньа 
Күөх киһиргэс, 
Эйиэхэ бу баар!!» — диэн,
Иһин эриэнин кердөрөн,
Көмүс уоругар,
Күөх   ньамахха,
Уу түгэҕин диэки
Умсан хаалла.
Кыһыйбытыҥ иһин 
Кырдьыгы кистиэҥ дуо, 
Син ити курдук, эриэккэс 
Сэбиэскэй үлэһиттэри 
Баай аймах 
Бастарын охсоро, 
Баар суол, атастарыам!
&lt;/poem&gt;

1928

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


[[Категория:Күн Дьирибинэ]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Үгэ]] 
[[Категория:1928]]</text>
      <sha1>2471nmj2ttiv5evx4ndxybprv1kgj72</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уустарга (Күн Дьирибинэ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>273</id>
    <revision>
      <id>5920</id>
      <parentid>1492</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:34:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5920</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="852" sha1="sz39eavb01hft5ubhumy081i05qczzh" xml:space="preserve">== Уустарга ==
&lt;poem&gt; 
Үлэ дьонун сынньатар 
Үрүҥ түүн сирдьитэ, 
Сүөгэй астыы дьэгдьитэр 
Сөрүүн киэһэ эргийдэ.

Модьу илии доҕоро 
Молотуогум уоскуйда. 
Ходуһам хоһоонньута 
Хотуур туойан уурайда.
 
Көйгө олох күлүүһүн 
Күл-көмөр оҥорбут 
Күүрээн   илии   күөччүтүм 
Күүс ыла утуйбут.

Сырдык олох кыһата 
Сынньанан лыҥкыныа, 
Кыыһар тыҥ хатыыта 
Кыстыктара чыҥкыныа!
&lt;/poem&gt;

от ыйа, 1928

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Күн Дьирибинэ]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1928]]</text>
      <sha1>sz39eavb01hft5ubhumy081i05qczzh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бэркэ таптыыр биэбэккэбэр, биэстэ эстэр бинтиэпкэбэр (Күн Дьирибинэ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>274</id>
    <revision>
      <id>5861</id>
      <parentid>1497</parentid>
      <timestamp>2012-12-26T07:59:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5861</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4543" sha1="qc9nlwwo48ordppcpcpe5238bes4v58" xml:space="preserve">== Бэркэ таптыыр биэбэккэбэр, биэстэ эстэр бинтиэпкэбэр ==

&lt;poem&gt;
— Биэрэ   кыыска   иирээхтээн, 
Миигин умнуоҥ, мэниктээмэ; 
Хааннаах сүрэххин  биэрээхтээн, 
Хаалыаҥ... быстыаҥ! — диэхтээмэ,
Бэркэ таптыыр биэбэккээм,
Биэстэ эстэр бинтиэпкээм! 
Өһөх-бөлүөх санаалаах 
Өстөөхтөрбүт өстүлэр, 
Кыһыл былаах тутуурдаах 
Кыра дьонум үөрдүлэр,
Мичик аллай,  биэбэккээм,
Биэстэ эстэр бинтиэпкээм! 
Тууйар туман  тымныыбар 
Тоҥон тохтоон хаалбатах, 
Сааһын салаҥ самыырбар 
Илийэн эспэт буолбатах,
Эрэл доҕор бинтиэпкээм,
Этэр   тылбын   истээхтээ: 
Ымыы чыычаах ырыалаах 
Ыстаал буулдьаҥ чыскыытаан, 
Балбаах  саах,  муус  боруоннаах 
Бандьыыт хаанын сойуолаан,
Куобах курдук куттуургун
Куруук бэркэ өйдҮүбүн. 
Өлөр, ыксыыр кэмнэрбэр 
Үтүө доҕор буолбуккун, 
Сэрии, кыргыс күннэрбэр 
Сэргэх атас буолбуккун
Сүрдээх  күүскэ  саныыбын!

xxx

Кырса   кырамай   хаары 
Кыа хаанынан оһуордуур, 
Кыра иһин барары 
Кыраан туран сонордуур 
Сидьиҥ аймах иһийдэ, 
Сииктии кууран мэлийдэ.

Улуус-улуус аайытын 
Олус кыра үөрдээтэ, 
Сэбиэт былаас кыайыытын 
Ситэрэр үлэ үксээтэ,
Билэн  кэбис, биэбэккээм, 
Биэстэ эстэр бинтиэпкээм, 
Буулдьа тыаһа  иһийбит 
Буолак, толоон сирдэрбэр, 
Буорах сыта мэлийбит 
Мотуок нуоҕай систэрбэр, 
Кэлэр кэскил бэлиэтэ, 
Кэллэктиибим  элбээтэ. 
Тыастаах тэргэн оннугар 
Тыраактарым тырылыыр, 
Кылысбуулдьам оннугар 
Кырбый аалым сырылыыр,
Көрүй, истий, биэбэккээм, 
Биэстэ эстэр бинтиэпкээм!

xxx

Аҕыйах сылынан барыбыт
Ааҕар-суруйар буолуохпут,
Сахалар өрө  хаамыахпыт,
Сайдыы баһын тутуохпут,
Кулут дьонум, тууһуруҥ, 
Культураҕа холбоһуҥ!
Халыҥ үбү хаппахтыыр
Хайалары тиэриэхпит,
Үгүс баайы сабардыыр
Өрүспүтүн кэмниэхпит. 
Кэтит ийэ дойдубут 
Кистэл малын хостуохпут!
Собуоттары биһиги
Субуруччу тутуохпут,
Баабырыканы, саахтаны,
Барҕардан олохтуохпут,
Үрдүк  үөрэх  ыйыытынан, 
Быччыҥ  күүһүн  күүрдүөхпүт

xxx

Кутаа сэрии турдаҕына, 
Хотой  кыыллыы чаҥыргыаҥ,

Илбис уота умайдаҕына, 
Эн эмиэ чабырҕыаҥ.
Сэбиэт  иһин сиэттиһиэхпит,
Сэриигэ эмиэ киириэхпит! 
Ыстаал үөһэ буулдьаҕын 
Ыраастыаҕым,   сууйуоҕум, 
Убаҕас ыраас арыынан 
Уҥунуохтаан ууруоҕум,
Батарантаас   иһигэр
Баачыканан угуоҕум. 
Эрийии ыстаал искин 
Испииринэн итирдиэм, 
Талыы ыстаал бэйэҕин 
Таҥаһынан эрийиэм.
Ууруом-сыллыам,   биэбэккээм,
Уоскуй,   болҕой,   бинтиэпкээм! 
Биэрэ кыыска иирээхтээн, 
Миигин умнуоҥ, мэниктээмэ, 
Хааннаах сүрэххин  биэрээхтээн, 
Хаалыаҥ,   быстыаҥ,— диэхтээмэ,
Бэркэ таптыыр биэбэккээм!
Миигин эрэн, бинтиэпкээм!
&lt;/poem&gt;

1929

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Category:Күн Дьирибинэ]]
[[Category:1929]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>qc9nlwwo48ordppcpcpe5238bes4v58</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Суорун Омоллоон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>275</id>
    <revision>
      <id>7044</id>
      <parentid>3703</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:31:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7044</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1182" sha1="ps1mpwcxh9a7r9tz9tvreqkhfarokqe" xml:space="preserve">'''Суорун Омоллоон''' - саха норуодунай суруйааччыта.

== Саха поэзиятын антологиятыгар (1967) киирбит хоһоонноро ==

* [[Ийэ ырыата (Суорун Омоллоон)]]
* [[Ийэ дойду (Суорун Омоллоон)]]
* [[Эйэ ырыата (Суорун Омоллоон)]]
* [[Айхал ырыата (Суорун Омоллоон)]]
* [[Күкүр уус ырыата (Суорун Омоллоон)]]
* [[Саргы дьаалы салалынна... (Суорун Омоллоон)]]
* [[Элиэнэ эбэккэм (Суорун Омоллоон)]]
* [[Сардаҥалыы күлүмнээн... (Суорун Омоллоон)]]
* [[Сайылыкка (Суорун Омоллоон)]]

*''[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

{{DEFAULTSORT:Суорун Омоллоон}}
[[Категория:Бары ааптардар|Суорун Омоллоон]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:Кэпсээнньиттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-С]]</text>
      <sha1>ps1mpwcxh9a7r9tz9tvreqkhfarokqe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ийэ ырыата (Суорун Омоллоон)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>276</id>
    <revision>
      <id>5875</id>
      <parentid>1502</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:04:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5875</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1431" sha1="jq4k2g4o403f02clbrdbmces0hux304" xml:space="preserve">== Ийэ ырыата ==
===== &quot;Саха бырааһынньыга&quot; диэн театрализованнай ораторияттан =====
&lt;poem&gt;
Уот сиэбит, кэриэрпит күөх кырсын 
Кэнчээри от үүнэн оһорор, 
Арай мин сүтүктээх сүрэҕим. 
Аһаҕас баастара ааспаттар.

Хайаан   мин,   көмүстээр,
умнуомуй — 
Хара дьай күммүтүн күлүктээн, 
Хаан өһөх сэриинэн сабардаан, 
Хаарыаннаах  оҕобун  сиэбитин...

Оҕобун булаары өрүүтүн 
Одуулуу көрбүтүм иннигэр, 
Күннээҕэр  күндүкэй   биэбэйим 
Мичээрэр бэйэтэ биллибэт.

Хаарыаммын   мэлитэн,   былдьатан, 
Хатан нии бэйэккэм уйарҕаан, 
Хара да баттаҕым маҥхайан, 
Хараҕым  уутугар  муннаҕым...

Хайаан мин, көмүстээр, умнуомуй — 
Хаан дьайдаах көбүппүт сэриитин, 
Ол сэрии олоҕу алдьатар 
Оһоллоох амырыын сор муҥун...
&lt;/poem&gt;
*[[Суорун Омоллоон]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]


[[Категория:Суорун Омоллоон]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>jq4k2g4o403f02clbrdbmces0hux304</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ийэ дойду (Суорун Омоллоон)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>277</id>
    <revision>
      <id>5874</id>
      <parentid>1504</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:03:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5874</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1343" sha1="70g8qkszi8lkoodzfnh0usxpqvg31xf" xml:space="preserve">== Ийэ дойду ==
===== &quot;Саха бырааһынньыга&quot; диэн театрализованнай ораторияттан =====
===== (Ыччат ырыата) =====
&lt;poem&gt;
Ийэ итии таптала,	
Эдьий   нарын сүрэҕэ	
Эйиэхэ баар эбээт,	
Ийэ дойду биһиэнэ!
	
Оҕо сааспыт оонньуутун,
Олох дьолун үөрүүтүн,
Имнээх  халлаан  кэрэтин,
Ийэ дойду, эн биэртиҥ!

Күүстээх  күөҥҥэр көтөҕөн, 
Күҥҥэ,  күеххэ көччүтэн, 
Илгэҕинэн эмсэхтээн, 
Ийэ дойду, ииппитиҥ.

Үөрэх үрдүк ситиитэ, 
Үлэ дьикти  айыыта, 
Эйэ-доҕор   эрэлэ,— 
Ийэ дойду,  бэлэҕиҥ.

Уоттан   толлон  турбакка, 
Ууттан  иҥнэн хаалбакка 
Эдэр  ыччат  бэлэммит, 
Ийэ дойду, иннигэр!

Ииппит сүһүөх дьоҥҥуттан, 
Иэстээх чэгиэн кэккэттэн 
Итии төлөн эҕэрдэ, 
Ийэ дойду, эйиэхэ!
&lt;/poem&gt;

*[[Суорун Омоллоон]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]

[[Категория:Суорун Омоллоон]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>70g8qkszi8lkoodzfnh0usxpqvg31xf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эйэ ырыата (Суорун Омоллоон)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>278</id>
    <revision>
      <id>5879</id>
      <parentid>1506</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:05:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5879</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1705" sha1="rcqoa4gj715nah9mawygypbml3jxok9" xml:space="preserve">== Эйэ ырыата ==
===== (Ыччат Ийэҕэ эппиэтэ) =====
===== &quot;Саха бырааһынньыга&quot; диэн театрализованнай ораторияттан =====

&lt;poem&gt;
Күөх нуоҕай сибэкки күн диэки тардыылаах, 
Күөрэгэй да чыычаах күөх окко уйалаах. 
Дьон-норуот үрдүккэ дьулуһар, 
Чэлгийэ барыыга, дьоллорго тардыһар.

Дорҕоонноох тойукпут,
Дуораһый, туой, ыллаа,
Дьон-норуот дьулуурун,
Дьоллорун уруйдаа! 

Өс кыайбат эйэни — Эйэ баар дьиҥ күүстээх, 
Сор кыайбат дьоллору — үлэ баар кэскиллээх 
Эйэ   чэл   кыната   сир   ахсын   дайыаҕа, 
Сэрии уот тыыннара кыайтаран самныаҕа.

Дорҕоонноох тойукпут,
Дуораһый, туой, ыллаа,
Дьон-норуот эйэтин,
Үлэтин уруйдаа! 

Кэскилбит тирэҕэ — коммунист партия, 
Күн-Ленин үөрэҕэ, норуоттар иллэрэ! 
Кырдьыкпыт кыайыаҕа, эйэ-ил чиҥиэҕэ, 
Коммуна күннэрэ күндээрэ көрүөҕэ!

Дорҕоонноох тойукпут,
Дуораһый, туой, ыллаа,
Дьон-норуот кырдьыгын,
Кыайыытын уруйдаа!

&lt;/poem&gt;
*[[Суорун Омоллоон]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]


[[Категория:Суорун Омоллоон]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>rcqoa4gj715nah9mawygypbml3jxok9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айхал ырыата (Суорун Омоллоон)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>279</id>
    <revision>
      <id>5852</id>
      <parentid>1508</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:54:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5852</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1776" sha1="ku0jux7jd3bjm50qfwbxwh1840n4dy3" xml:space="preserve">== Айхал ырыата ==
===== (Түмүк ырыа) =====
===== &quot;Саха бырааһынньыга&quot; диэн театрализованнай ораторияттан =====
&lt;poem&gt;
	
Кэрэтиэн — үрдүккэ хотойдуу көтөрбүт. 
Саханы сааскы күн сандаарчы кербүтэ! 
Кэрэтиэн — сүрэхпит үөрүүнэн туолбута, 
Күөх чэчир кырдалга кубалыы дайарбыт!

Дьэ, тахсан ыллыаҕыҥ,  нууччалыын, эбээнниин, 
Доҕордуу дьон-сэргэ иллээх киэҥ эйгэтэ. 
Хотугу уруйу иһиттин сир үрдэ: 
Дьиэрэтэ туойуоҕуҥ Бүлүүлүүн, Алданныын.

Кэрэтиэн — тоҥ буордаах кыраайбыт ньуурдара 
Киэркэйэ симэнэн тэтэрэ күлбүтэ: 
Туруйа чугдаарар маардара чэлгийдэ, 
Сур бөрө улуйар түбэтэ дуорайда.

Киһи дьэ эрдээхтик күн диэки дьулуста. 
Кэхтибэт кэскиллээх аартыгын тэлиннэ: 
Кэрэтиэн — дьон аймах төлкөтүн түстүеххэ, 
Коммуна үйэтин килбиэнин айсыахха!

Айхаллан, сирдьиппит Коммунист партия! 
Уруйдан, убайбыт эн нуучча норуота! 
Барҕардын соаетскай Ийэ сир дойдубут! 
Чэлгийдин биһиги Хотугу кыраайбыт!

&lt;/poem&gt;
*[[Суорун Омоллоон]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]

[[Category:Саха поэзията]] 
[[Category:Суорун Омоллоон]]</text>
      <sha1>ku0jux7jd3bjm50qfwbxwh1840n4dy3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күкүр уус ырыата (Суорун Омоллоон)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>280</id>
    <revision>
      <id>5876</id>
      <parentid>3778</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:04:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5876</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4521" sha1="ehpp9r0uf5h0isazhx2uqvzp7g41e4b" xml:space="preserve">== Күкүр уус ырыата ==

&lt;poem&gt;
Көр даа бу! Көр даа бу! 
Көрөллөр, көрбөттөөр!!! 
Аҕыс уон айыыһыт сатыылаан ааһар 
Аан дайдытыгар арҕаҕырбыт курдук санаабытым, 
Тоҕус уон айыыһыт тохтоон ааһар 
Толонноох туонатыгар дуурдаммыт курдук
толкуйдаабытым, 
Толору дьоллоох орто туруу дойдуга 
Олоҕурбут курдук ууруммутум, 
Ситэри кэскиллээх сир-буор ийэҕэ 
 
Сириэдийбит курдук сиэрдэммитим; 
Бу көстөр күлүмнүүр күҥҥэ 
Баайтан ордук баарын бадахтаабатаҕым, 
Бу күлүгэ-күөнэ оонньуур кэмҥэ 
Үптэн ордук күүстээҕи өйдүөбэтэҕим;

Үрдүктэн аналлаах үтүө идэбин 
Атыылаан тураммын, 
Улахантан ууруулаах уран өйбүн 
Ууран тураммын,
Үптээх күлүгүн эмэгэт гынан үҥэрим, 
Астаах атаҕар таҥара гынан сүгүрүйэрим, 
Сүүһүм көлөһүнүн тобукпар аҕыырым, 
Тобугум көлөһүнүн сүүспэр аҕыырым, 
Тотор оннугар — хоргуйарым, 
Аһыыр оннугар — ааһарым, 
Ыллыыр оннугар — ынчыктыырым, 
Ытыыр оннугар — ымаҥныырым.

Аллараа ийэ сиргэ «ыраахтааҕы» диирим,
Үөһээ үрдүк халлааҥҥа «таҥара» диирим.
Онтукам баара —
Үйэ тухары үҥпүт таҥарам — үтүгэн эбит,
Саас тухары албаабыт айыым — албын эбит.
Баҕарбыт баайдарым бассыабай эбиттэр.
Туттубут тойотторум торҕон эбиттэр.
Үтүө диэбитим,
Үрдэ үүт тураан гынан баран,—
Үлүгэрдээх өлүү түгэҕин үөннзрэ эбиттэр.
Хайгыы санаабытым,
Харах көрөрүгэр халааннаах гынан бараннар,
Хаан олбохтоох, хара бөлүөх эмсэхтээх
Хара дьайдар эбиттэр.
Аанай-туонай абам даа баар эбит, оҕолоор!
Бу-
Ааһар былыт албыннарыгар — абылаппыт аньыым,
Көһөр былыт көлдьүннэригэр — күүһэппит өлүүм:
Аймах-билэ дьоммуттан
Антах хаамаммын,
Күрүөх-билэ дьоммуттан
Күрээн бараммын —
Хара тыыннаммытым,
 
Хараҥа күлүктэммитим, 
Үтүебүн — үлтүрүтэргэ үлүһүйбүтүм, 
Айыыбын— алдьатарга дьалыһыйбытым, 
Абаккайын-алдьархайын ини, оҕолоор!!! 
Кимнээх буоламмын — 
Умса баттаан ыламмын, 
Уодьуганнарын тардыамый! 
Абаккайбын-алдьархайбын нии, оҕолоор!!! 
Кимнээх буоламмын — 
Ситэ баттаан ыламмын, 
Сир-буор   сирэйдиэмий! 
Ир суолларын ирдээммин, 
Имнэри быһыамый! 
Тоҥ суолларын тордооммун, 
Тобохтору эһиэмий! 
Умса уураммын
Уһун уҥуохтарын урусхаллыамый?! 
Иттэнэ уураммын, 
Истэрин тыырыамый?! 
Уу-субай хааннарын 
Оһол Уолугар 
Оботторо оонньуомуй?! 
Итии-буһуу хааннарын 
Илбис Кыыһыгар иһэрдэ оонньуомуй?! 
Сибилигин, силбиктээх илиибинэн 
Чиккэйэн турар Сиһин үөһүн
Тир гына быһа тардыам баарай?! 
Аата аанай-туонай абам даа баар эбит оҕолоор! 
Абаккабын,  алдьархайбын,  сорбун-муҥмун  ини,
-доҕоттоор!!!

&lt;/poem&gt;
*[[Суорун Омоллоон]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]


[[Категория:Суорун Омоллоон]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>ehpp9r0uf5h0isazhx2uqvzp7g41e4b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саргы дьаалы салалынна... (Суорун Омоллоон)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>281</id>
    <revision>
      <id>5877</id>
      <parentid>1512</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:05:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5877</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1210" sha1="pv04lgcpx9rlla5vo01cuo3bowwtnwo" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Саргы дьаалы салалынна, 
Өрөгей талаан үрдээтэ! 
Аан дойду арчыланна, 
Айыы аймах дьоллонно!
Харах уута ханыннын,  
Тохтор  хаан  аҕыннын!
Ааспыт-туорбут астыннын. 
Ииммит-хаппыт тылыннын! 
Эрэй-буруй эһиннин, 
Муҥнаах-сордоох дьоллоннун!
Дьоллоох туона тунаардын,
Барҕа быйаҥ тэнийдин. 
Күнүс эрэ күндээрдин, 
Сайын эрэ сандаардын!
Икки атах ийэ сирэ 
Инникитин  биир буоллун! 
Киһи бииһин уустарын 
Иллээх кэрэ кэскилин
Килбиэн маҥан күннзрэ 
Үйэлэргэ үрүлүйдүн, 
Саастарга сандаардын!
Айхал-мичил! Күөгэл-нусхал!
Нарын-наскыл!  Уруй-туску!
Айхал!  Айхал!  Айхал!

&lt;/poem&gt;
*[[Суорун Омоллоон]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]


[[Категория:Суорун Омоллоон]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>pv04lgcpx9rlla5vo01cuo3bowwtnwo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Элиэнэ эбэккэм (Суорун Омоллоон)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>282</id>
    <revision>
      <id>6504</id>
      <parentid>5880</parentid>
      <timestamp>2014-11-20T22:51:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.96</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Элиэнэ эбэккэм */</comment>
      <origin>6504</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1323" sha1="q5opg7htikt5xg4qkncxvsocmuhmorq" xml:space="preserve">== Элиэнэ эбэккэм ==
&lt;poem&gt;
Эҥсиллэр Элиэнэ эбэккэм, 
Эн миэхэ харахпар бу бааргын: 
Көрөбүн күндэлэс долгуҥҥун, 
Күөх унаар күлүмнэс урсуҥҥун.

Саныыбын — Сайсарыҥ   аларын, 
Саас кэлэн ньургуһун быгарын. 
Мырааҥҥар мутукча тылларын, 
Уу кэлэн Күөх хонуу туоларын.

Субу баар оһуохай дуораана, 
Колхозпут  ыһыаҕын   дьиэрээнэ, 
Кэҕэ кыыл кэрэ чуор кэпсээнэ, 
Борокуот аалларбыт чугдаана.

Таптыыбын   Дьокуускай   куораккын, 
Талааннаах сэбиэскэй   ыччаккын,
Табанан айанныыр кыһыҥҥын, 
Талыы чээл кыыс кэрэ сайыҥҥын.

Эҥсиллэр Элиэнэ эбэккэм, 
Эн миэхэ харахпар бу бааргын: 
Көрөбүн күндэлэс долгуҥҥун, 
Күөх  унаар  күлүмнэс урсуҥҥун.
&lt;/poem&gt;
*[[Суорун Омоллоон]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]

[[Категория:Суорун Омоллоон]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>q5opg7htikt5xg4qkncxvsocmuhmorq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сардаҥалыы күлүмнээн... (Суорун Омоллоон)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>283</id>
    <revision>
      <id>5878</id>
      <parentid>1516</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:05:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5878</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1051" sha1="2gzt2j1srnucqfv13lti8u9kx8s4jl3" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;Сардаҥалыы күлүмнээн, 
Саһарҕалыы тырымнаан, 
Күөрэгэйдии дьырылаан, 
Күндүкэйгин, көмүһүм!

Тоҕо хотой буоламмын, 
Туллукчаана доҕорбун, 
Көтөн-дайан тиийэммин, 
Күөннэриккин күейбэппин?

Барар сиргин биллэрбин 
Батыһаахтаан тиийэммин,
Турук-очуос буоламмын, 
Тутан-хаайан ылларбын...

Ыллыыр-туойар ырыаккам 
Салгыннары сатардар, 
Былыттары   көбүтэр, 
Күнүм уотун мөлтөтөр

Күүстэрдээҕин биллэрбин, 
Күммүн, тоойбун, күөгэйбин. 
Абылаахтыах этим мин, 
Абаккайын эбитин!..
&lt;/poem&gt;
*[[Суорун Омоллоон]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]


[[Категория:Суорун Омоллоон]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>2gzt2j1srnucqfv13lti8u9kx8s4jl3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сайылыкка (Суорун Омоллоон)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>284</id>
    <revision>
      <id>5924</id>
      <parentid>1519</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:38:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5924</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1205" sha1="rznt4n2kuuesw196hqa3pbmhhprs0j8" xml:space="preserve">== Сайылыкка ==
&lt;poem&gt;
Сирэм күөх сайылык барахсан 
Симэҕэ,   оһуора   ситтэҕиэн: — 
Сайыҥҥы саймаархай салгыҥҥа 
Сайыта тыыныахха  көҥүлүен, 
Долгураан көп солко хонууга 
Доҕордуун  хаамсыахха  күндүтүөн.

Эргиччи  көрдөххө барыта 
Ирбэнньик мутукча,  меһүүрэ; — 
Сир ийэ дьэрэкээн симэҕэ 
Сибэкки  тэтэрэ  мичээрэр. 
Күөх     өндөл     халлаантан   күн  уота 
Күрүлгэн  сүүрүктүү  күндээрэр.

Сирэм күөх сайылык барахсан 
Симэҕэ, оһуора ситтэҕиэн; — 
Сайыҥҥы   саймаархай   салгыҥҥа 
Сайыта тыыныахха көҥүлүөн, 
Долгураан көп солко хонууга 
Доҕордуун  хаамсыахха күндүтүөн.
&lt;/poem&gt;
*[[Суорун Омоллоон]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]

[[Категория:Суорун Омоллоон]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>rznt4n2kuuesw196hqa3pbmhhprs0j8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туохтан? (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>285</id>
    <revision>
      <id>5814</id>
      <parentid>5813</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:18:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5814</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1683" sha1="monct86c540rz12dv7vypv3k13ppdco" xml:space="preserve">{{poem-on|Туохтан?}}
&lt;poem&gt;
Туохтан 
Сүдүрүүннээх санаалар,
Сүнньүм үүтүнэн сүрүннэнэн,
Сүрэхпэр сөҥөр буоллулар?
Туохтан
Саппахтаах санаалар,
Санным үүтүнэн сааллан,
Санаабын саппаҕыттылар?...
Туохтан
Өһөхтөөх өйдөр,
Өттүгүм үүтүнэн үктэллэнэн,
Өйбүн өһөрдүлэр?...
Туохтан
Барабах майгылар,
Баспынан батарыта киирэн,
Баспын баттаатылар?...
Туохтан
Ыарахан санаалар,
Ыга анньан киирэн,
Ыар баттык буоллулар?...
Күннээҕи олох күөмчүтэ
Көй салгын буолан
Күлүктүү көттөҕө дуу?
Сүңкэн олох сүдүрүүнэ
Сүлүһүн буолан
Сүрэхпэр сөҥнөҕө дуу?
Халың олох хапсыыра
Халык буолан
Харахпын саптаҕа дуу?
Эбэтэр
Эрэй баҕайы илбиһэ 
Этэр тыла суох буолан
Эппэр иңнэҕэ дуу?
Миигин 
Хаххалыыр хара санаа – халбарый,
Күлүктүүр күтүр санаа – күрэн,
Баттыыр балыыр санаа – бар,
Ынчыктыыр ыар санаа – ыһылын,
Санаарҕатар саппах санаа – сайҕан.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}


[[Алампа]]

[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1926]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]</text>
      <sha1>monct86c540rz12dv7vypv3k13ppdco</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өнөкөй</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286</id>
    <revision>
      <id>7052</id>
      <parentid>4633</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:33:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7052</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3485" sha1="26te2bkqkzkao65nvkxwhol5c3ntd3h" xml:space="preserve">'''Өнөкөй - Уйбаан Самаайап'''

Хоһооннорун дьоҕус кинигэтигэр суруйбут аан тыла: [[Махтанабын бу кэми (Өнөкөй)]]

&lt;poem&gt;
[[Махтанабын бу кэми... (Өнөкөй)|Махтанабын бу кэми...]] 
[[Ыраах, ыраах иһэллэр... (Өнөкөй)|Ыраах, ыраах иһэллэр...]]
[[Туох барыта арыллар... (Өнөкөй)|Туох барыта арыллар...]]
[[Халлаан үрүҥ, сир үрүҥ... (Өнөкөй)|Халлаан үрүҥ, сир үрүҥ...]]
[[Сааскы сарсыарда өссө иһэр... (Өнөкөй)|Сааскы сарсыарда өссө иһэр...]]
[[Сайын (Өнөкөй)|Сайын]]
[[Дойдубар кэллим (Өнөкөй)|Дойдубар кэллим]]
[[Сир дойду тырымныы турбута... (Өнөкөй)|Сир дойду тырымныы турбута...]]
[[Сырдык кумахха... (Өнөкөй)|Сырдык кумахха...]]
[[Сибэккилэр!... (Өнөкөй)|Сибэккилэр!...]]
[[Ахтылҕан (Өнөкөй)|Ахтылҕан]]
[[Саныы сатыыбын (Өнөкөй)|Саныы сатыыбын]]
[[Баҕар... (Өнөкөй)|Баҕар...]]
[[Төрүт буорум Үөдүгэй... (Өнөкөй)|Төрүт буорум Үөдүгэй...]]
[[Ый сиргэ тардыһарын тэҥэ... (Өнөкөй)|Ый сиргэ тардыһарын тэҥэ...]]
[[Мин ханнабыный?... (Өнөкөй)|Мин ханнабыный?...]]
[[Харах уутун курдук ыраас... (Өнөкөй)|Харах уутун курдук ыраас...]]
[[Аҕам олорбут олоҕо... (Өнөкөй)|Аҕам олорбут олоҕо...]]
[[Сахам сирэ (Өнөкөй)|Сахам сирэ]]
[[Сайсары мас уопсайа (Өнөкөй)|Сайсары мас уопсайа]]
[[Түннүгүм анныгар... (Өнөкөй)|Түннүгүм анныгар...]]
[[Бииргэ үөрэммиттэрбэр (Өнөкөй)|Бииргэ үөрэммиттэрбэр]]
[[Алампа (Өнөкөй)|Алампа]]
[[Оҕом оонньуур көрүдүөрэ (Өнөкөй)|Оҕом оонньуур көрүдүөрэ]]
[[Мин ытыыбын да күлэбин... (Өнөкөй)|Мин ытыыбын да күлэбин...]]
[[Сибэккилии наҥнайар... (Өнөкөй)|Сибэккилии наҥнайар...]]
[[Ыарыы, санаа кэнниттэн... (Өнөкөй)|Ыарыы, санаа кэнниттэн...]]
[[Кэмнэр, дьоннор сүрдэрин... (Өнөкөй)|Кэмнэр, дьоннор сүрдэрин...]]
[[Ааттаһыы (Өнөкөй)|Ааттаһыы]]
[[Эн суоххар эйигин... (Өнөкөй)|Эн суоххар эйигин...]]
[[Эн ырыаҕын санаабыппар... (Өнөкөй)|Эн ырыаҕын санаабыппар...]]
[[Хараҥаҕа, соҕотохпор... (Өнөкөй)|Хараҥаҕа, соҕотохпор...]]
[[Эн сылааһыҥ аттыгар... (Өнөкөй)|Эн сылааһыҥ аттыгар...]]
&lt;/poem&gt;

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Category:Өнөкөй]]
[[Категория:Саха ааптардара]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Ө]]</text>
      <sha1>26te2bkqkzkao65nvkxwhol5c3ntd3h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кэриэс (Тарас Шевченко)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287</id>
    <revision>
      <id>3334</id>
      <parentid>3161</parentid>
      <timestamp>2011-04-01T21:26:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3334</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1264" sha1="7s1m7digj94lduc7a4vn6qzm4mt0nux" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;Өллөхпүнэ, көмүҥ миигин
Таптыыр Украинам
Унаар күөх киллэм истиэбин
Үрдүк кургааныгар:
Онтон мин көрө сытыаҕым
Дойдум күөх быйаҥын:
Истиэм Днепр эҥсиллэр тыаһын.
Бардам барылҕанын...
Кини Украина устун
Хаһан күөх муораҕа
Өстөөх хаанын сүүрдэн устуо,—
Мин тиллэн туруоҕум.
Оччоҕо мин үҥүөх этим
Таҥарабыт диэҥҥэ…
Ол кэммит кэлиэр диэритин
Айбыт диэн суох миэхэ.
Миигин көмөөт, өрө туруҥ.
Хандалыны хампарытыҥ,
Өстөөх өһөх хаанын тоҕуҥ,—
Көҥүл уота кыыстын!
Саҥа улуу кэргэн үөскүө —
Миигин умнумаарыҥ,
Итии намыын тылгытынан
Истиҥник ахтаарыҥ.
&lt;/poem&gt;

''(Васильев Георгий Митрофанович тылбааһа)''

[[:w:sah:Тарас Шевченко|Тарас Шевченко бикипиэдьийэҕэ]]
[[Категория:Украина]]
[[Категория:Тылбаас]]</text>
      <sha1>7s1m7digj94lduc7a4vn6qzm4mt0nux</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>288</id>
    <revision>
      <id>3501</id>
      <parentid>1545</parentid>
      <timestamp>2011-04-05T20:05:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3501</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1259" sha1="g7a39bemdhd3mxxe01qez3g4d7pw7hw" xml:space="preserve">{{poem-on|Мин}}
&lt;poem&gt;
Мин, 
Оноллоох олохпун
Уокка уматтым,
Ууга суурайдым…
Олорбуппун, турбуппун,
Сылдьыбыппын, сыппыппын
Олоччу умнубуппун,
Умнубуппун, утуйбуппун…
Хас хоммуппун,
Ханна хаампыппын 
Олоччу умнубуппун,
Умнубуппун, утуйбуппун…
Тугу туhанаары
Тура сылдьыбыппын
Олоччу умнубуппун,
Умнубуппун, утуйбуппун…
Оччугуйум улаатан
О5онньор буоппун
Олоччу умнубуппун,
Умнубуппун, утуйбуппун…
Сааскы садырыынынан
Сааhым сай5аммытын
Олоччу умнубуппун,
Умнубуппун, утуйбуппун…
Уохтаах сааhым 
Уокка уока умайбытын
Олоччу умнубуппун,
Умнубуппун, утуйбуппун…

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1/V-29}}
[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1929 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>g7a39bemdhd3mxxe01qez3g4d7pw7hw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санааргыыр санаа (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>289</id>
    <revision>
      <id>5827</id>
      <parentid>3504</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T23:34:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5827</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1538" sha1="1ttyb889h8sjjhhj55tg8igw1fzd7vv" xml:space="preserve">{{poem-on|Санааргыыр санаа}}
&lt;poem&gt;
Эҥин элбэх эгэлгэ
Эймэлгэн эрэйдэр
Күн ахсын күүһүрэн,
Эриэн кыыллыы эриллэн,
Эппэр-хааммар иҥэн
Эймэнитэн даа эрэллэр…
Сүрэҕим
Ньүөлүйэ-ньүөлүйэ мөхсөр,
Баһым
Тырытта-тырытта тыңыыр,
Мэйиим 
Дьалкыйа-дьалкыйа баттыыр,
Хараҕым
Ирбэнньик-ирбэнньик элэңниир.
Куһаҕан сана
Куоттарбакка холбосто,
Хоннуктары хоонньосто…
Барар сирбэр барытыгар
Батыһа сылдьан баттаан
Күүспүн өһүлэр,
Күдэхпин күлкэдитэр
Күчүмэҕэй күнэ
Күлүгүрэн көһүннэ…
Кини
Тоҥ тарбаҕынан
Толугуруур сүрэхпин
Тобулу туппутун
Туох тохтотуой?
Эриэн кыыллыы
Эппэр-хааммар
Эриллэн иҥмитин
Туох босхолуой?
Болуо муус
Сулбуруйбат суорҕанынан
Самнары саппытын
Ким ириэрэн
Сараҕытан арыйыай?
Хабыс-хараҥа,
Им-балай…

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|23/IV-29}}
[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1929 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>1ttyb889h8sjjhhj55tg8igw1fzd7vv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Атаас! (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>290</id>
    <revision>
      <id>5799</id>
      <parentid>4903</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:09:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5799</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="769" sha1="j7k9czs64gom3u2uwuw7m3qmtmv03ux" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|Атаас!}}
Алыс
Алтаҥҥа-көмүскэ аралдьыйыма,
Олус
Ойуурга-оһуорга охсуллума,
Барытын барҕалаа,
Быһатын быһаар!...
Сынньалаң да сылаалаах,
Дьаарбаҥ да салгымтыалаах,
Салгын аайыттан санаарҕаама,
Тыал аайыттан сынтайыма.
Уу эрэ дириҥ,
Умуһах эрэ хараҥа,
Хаар эрэ халыҥ
Букатын буолбат.


{{poem-off|1926}}
&lt;/poem&gt;
[[Category:Алампа]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>j7k9czs64gom3u2uwuw7m3qmtmv03ux</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Доҕоруом (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>291</id>
    <revision>
      <id>4988</id>
      <parentid>4132</parentid>
      <timestamp>2012-02-23T06:25:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4988</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1098" sha1="1ajzswt18zdohugjrq9lk3bc6q4fle1" xml:space="preserve">{{poem-on|Доҕоруом}}
&lt;poem&gt;
Сүрэҕим ньүөлүйэр,
Сүөһүөҕүм хамныыр,
Хараҕым уута халыйар,
Хааным хараастар.
:Көр эрэ, көмүһүөм!
:Көмүскэм иһиттэн
:Күөх уу
:Көтүллэн түһэрин!
Аламаҕай санааҕынан
Алларыйбыт бэйэбин
Аралдьыт даа, ааттыыбын!
:Буоһата суоҕу булкуйан
:Боруоктаспыт буруйбун
:Бырастыы кын!
Алҕаска алкыттаран
Атаҕастаабыт айыыбын
Ааттыыбын даа, аахсыма.
Аныгы арыллар
Ахсааннаах күннэрбин
Адыылаан көр.
Аан дайдыттан 
Аттаныахпар дылы
Арахсар санам
Адьаһын суох.
Ааттаһабын, абарыма!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}


[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>1ajzswt18zdohugjrq9lk3bc6q4fle1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туохтан?.. (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>292</id>
    <revision>
      <id>3540</id>
      <parentid>3505</parentid>
      <timestamp>2011-04-06T19:14:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3540</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1629" sha1="f19az5diwnswrtqwz956tyu3m1ikpog" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Туохтан 
Сүдүрүүннээх санаалар,
Сүнньүм үүтүнэн сүрүннэнэн,
Сүрэхпэр сөңөр буоллулар?
Туохтан
Саппахтаах санаалар,
Санным үүтүнэн сааллан,
Санаабын саппа5ыттылар?...
Туохтан
Өһөхтөөх өйдөр,
Өттүгүм үүтүнэн үктэллэнэн,
Өйбүн өһөрдүлэр?...
Туохтан
Барбах майгылар,
Баспынан батарыта киирэн,
Баспын баттаатылар?...
Туохтан
Ыарахан санаалар,
Ыга анньан киирэн,
Ыар баттык буоллулар?...
Күннээ5и олох күөмчүтэ
Көй салгын буолан
Күлүктүү көттө5ө дуу?
Сүңкэн олох сүдүрүүнэ
Сүлүһүн буолан
Сүрэхпэр сөңнө5ө дуу?
Халың олох хапсыыра
Халык буолан
Харахпын сапта5а дуу?
Эбэтэр
Эрэй ба5айы илбиһэ 
Этэр тыла суох буолан
Эппэр иңнэ5э дуу?
Миигин 
Хаххалыыр хара санаа – халбарый,
Күлүктүүр күтүр санаа – күрэн,
Баттыыр балыыр санаа – бар,
Ынчыктыыр ыар санаа – ыһылын,
Санаар5атар саппах санаа – сай5ан.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]

[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>f19az5diwnswrtqwz956tyu3m1ikpog</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ыччат сахаларга (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>293</id>
    <revision>
      <id>7391</id>
      <parentid>5819</parentid>
      <timestamp>2021-08-25T16:30:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>We moved to 8.12</username>
        <id>1690</id>
      </contributor>
      <origin>7391</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1314" sha1="48hymyapo0qsauyqzfhx4gdue6hup77" xml:space="preserve">{{poem-on|Ыччат сахаларга}}
&lt;poem&gt;
Саргылардаах сахаларбыт
Салаһыннаах саңаларын
Саңалыыра тойугунан
Салайан-саңардан иһиэҕиҥ.
Ытык-кырдьаҕас дьоннорбут
Ыллаабыт ырыаларын
Ыллам-дьэллэм ырыанан
Ыллаан-туойан иһиэҕиҥ.
Ийэттэн-аҕаттан айыллыбыт
Элэ-была тыллары
Ирдээн-тордоон тураммыт,
Этэн-саңаран иһиэҕиҥ.
Киһи – саха аатырбыт
Кэриэс-хомуруос тыллары
Кичэйэн-хачайан тураммыт,
Кэңэтэн саҥаран иһиэҕиҥ.
Киис тыһыгар кэккэлээх,
Кэрэ-билэ доҕоттоор,
Кэлэн-баран иһэммит,
Кэскиллэ тэрийэн иһиэҕиҥ.
Уруккулуур удьуордарбыт
Уруйдаабыт олохторун
Умнубакка сылдьаммыт,
Уһатан-кэңэтэн иһиэҕиҥ!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}
[[Category:Алампа]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>48hymyapo0qsauyqzfhx4gdue6hup77</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>&quot;Туругурбут дойдубуттан&quot; (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>294</id>
    <redirect title="Туругурбут дойдубуттан... (Алампа)" />
    <revision>
      <id>5847</id>
      <parentid>5846</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:44:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Туругурбут дойдубуттан... (Алампа)]]</comment>
      <origin>5847</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="75" sha1="ho2f4ad4rel2s82mrcs9h71auyxexuk" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Туругурбут дойдубуттан... (Алампа)]]</text>
      <sha1>ho2f4ad4rel2s82mrcs9h71auyxexuk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туругурбут дойдубуттан... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>295</id>
    <revision>
      <id>5845</id>
      <parentid>4150</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:43:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5845</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="755" sha1="dmupattqyq5cd17wzfjxxuz3ooo9rax" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Туругурбут дойдубуттан
Тугу да көрдүөбэппин.
Барытын ыллым,
Баҕарарбын көрдүм.
Түксү,
	Аны
Аламай күн анныгар
Айахпын аһатан
Аттаныахпар дылы
Аат былдьаһарга,
Айылгы тардыһарга
Адьаһын аралдьыйбакка,
Аан дайдыбыттан
Араҕыстарбын диэн
Араара саныыбын…

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}
[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926]]
[[Категория:1926 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>dmupattqyq5cd17wzfjxxuz3ooo9rax</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Yрүҥ күн анныгар... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>296</id>
    <revision>
      <id>5833</id>
      <parentid>5797</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:07:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5833</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="660" sha1="3ff03vfddzl4v9wlr0ni27t1vzjbohq" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Үрүҥ күн анныгар,
Үс дойду үрдүгэр
Үтүө-мөкү сирдэр
Үүнэр-үөскүүр эбиттэр.
Халлааны хаххалыыр
Хапхаас хайалара,
Кыһыны көрбөтөх
Кырыым кырдаллара,
Улаҕата-уһуга көстүбэт
Унаар-мэнээр толооннор,
Муннуга-буома биллибэт
Модун муоралар.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}
[[Алампа]]

[[Category:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:1926 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>3ff03vfddzl4v9wlr0ni27t1vzjbohq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туһата суох туругуран... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>297</id>
    <revision>
      <id>5848</id>
      <parentid>1576</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:48:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5848</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="553" sha1="6m97s4rafarwdd65n4htcxdrn1yjs8t" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Туһата суох туругуран,
Наадата суох хааман,
Кэскилэ суох кэлтэччи
Киһи аатырыах кэриэтэ,
Олорору ууратан
Огдолуйбут ордук.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}

[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


[[Category:Алампа]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>6m97s4rafarwdd65n4htcxdrn1yjs8t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тоҥуй сүрэхтээх... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>298</id>
    <revision>
      <id>5842</id>
      <parentid>4146</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:35:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5842</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="411" sha1="dvwsdymgj4ygxei64m9t6w7es00tr2y" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Тоҥуй сүрэхтээх,
Толоос майгылаах
Тоҕо төрөөбүтүм буолуой?

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}

[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926]]
[[Категория:1926 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>dvwsdymgj4ygxei64m9t6w7es00tr2y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саҥа дьылынан саҥардым... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>299</id>
    <revision>
      <id>4131</id>
      <parentid>1582</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T20:59:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.238.115</ip>
      </contributor>
      <origin>4131</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="611" sha1="3qaia2lgc2dif4uu7dfj450wfj5yp4w" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Саҥа дьылынан саҥардым,
Кэлэр дьылынан кэпсээтим,
Үөскүүр үйэнэн үөгүлэээтим.
Саҥа дьыл
Саргыны салайдым,
Санааны көннөрдүн,
Эйэни тэниттин,
Эгэлгэни эргиттин,
Хараҥа сана халбарыйдын,
Харыстаһыы хайыстын!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}
[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>3qaia2lgc2dif4uu7dfj450wfj5yp4w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Одуулаан олордоххо...(Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>300</id>
    <revision>
      <id>5838</id>
      <parentid>4129</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:14:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5838</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="408" sha1="j29nr7tsalsezywb4v5zvsu0awnhrj4" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Одуулаан олордоххо
Олох обургу
Оҥоһуута олуһун,
Кэлэн истэххэ
Кэскил киэлитэ
Кэдиргитэ киэҥин…
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}
[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>j29nr7tsalsezywb4v5zvsu0awnhrj4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин...(Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>301</id>
    <revision>
      <id>5836</id>
      <parentid>4127</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:11:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5836</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="497" sha1="b2l8bfwu57e7lb0ww32iore564cgh21" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Мин
Ыраас олох
Ыллыгын ыллыыбын,
Көнө көҥүл
Көрүн көрдүүбүн,
Атаҕастаһыыта суох
Айылгыны ахтабын…
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}

[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Category:Алампа]]
[[Категория:1926 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>b2l8bfwu57e7lb0ww32iore564cgh21</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күһүҥҥү күн... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>302</id>
    <revision>
      <id>4126</id>
      <parentid>1591</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T20:52:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.238.115</ip>
      </contributor>
      <origin>4126</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="459" sha1="gco1u2tggfiu10ql5f886cxppdyu7db" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Күһүҥҥү күн
Күһэлтэтэ суох
Күөгэлдьийэ күөрэйдэ.
Саппаҕырбыт санааны
Сайыччы сандаарта.
Кугдарыйбыт хонууларга
Куру-кэри…
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}
[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>gco1u2tggfiu10ql5f886cxppdyu7db</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үһүйээннэр, номохтор</title>
    <ns>0</ns>
    <id>303</id>
    <revision>
      <id>3307</id>
      <parentid>1595</parentid>
      <timestamp>2011-04-01T01:33:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3307</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="207" sha1="8djsshtf9prn3qpgw0jm684fmyic0if" xml:space="preserve">'''Wuhujeenner, nomoqtor'''
* [[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete]]
* [[Манчаары норуот номоҕор]]


[[Категория:Үһүйээннэр уонна фольклор]]</text>
      <sha1>8djsshtf9prn3qpgw0jm684fmyic0if</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete</title>
    <ns>0</ns>
    <id>304</id>
    <revision>
      <id>1648</id>
      <parentid>1647</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:47:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>52 барыл баар</comment>
      <origin>1648</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3263" sha1="hkdpsid7nd8f1jg4lo1o1c7t1jgedph" xml:space="preserve">===== Ihineeghite =====

===== Saqa Tworuttere=====
* [[Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Ilin-Qangalas baryjaana)|Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Ilin-Qangalas baryjaana)]]
* [[Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Curapcy orojuonun baryjaana)|Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Curapcy orojuonun baryjaana)]]
* [[Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Taatta orojuonun baryjaana)|Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Taatta orojuonun baryjaana)]]
* [[Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Curapcy orojuonun II baryjaana)|Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Curapcy orojuonun II baryjaana)]]
* [[Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Curapcy orojuonun III baryjaana)|Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Curapcy orojuonun III baryjaana)]]
* [[Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Uus-Aldan orojuonun baryjaana)|Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Uus-Aldan orojuonun baryjaana)]]
* [[Omoghoj Baaj, Er Soghotoq Ellej Bootur |Omoghoj Baaj, Er Soghotoq Ellej Bootur ]]
* [[Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Uus-Aldan orojuonun III baryjaana)|Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Uus-Aldan orojuonun III baryjaana)]]
* [[Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Curapcy orojuonun IV baryjaana)|Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Curapcy  orojuonun IV baryjaana)]]
* [[Saqa twordo |Saqa twordo]]
*[[Uluu Qoro (I baryjaan)]]
*[[Uluu Qoro (II baryjaan)]]
*[[Kyrgys omuk]]
*[[Saqalar ]]
*[[Qara saghyl omuktar]]
*[[Uluu Qoro, qorolor, tumattar]]
*[[Onoghoj, Tataar Tajma, Ellej, Tygyn]]

===== Kyrgys wujete=====
*[[Bet Qara, Dygyn Bootur (Curapcy orojuonun baryjaana)]]
*[[Dygyn Tojon uola Bwudju Bosqon]]
*[[Tygyn Tojon]]
*[[Uraanaj Bootur, Dygyn Tojon]]
*[[Dygyn Baaj]]
*[[Synaghy baaj, Wuut baaj, Dygyn Baaj, Bet Qara, Edjeet tongustara]]
*[[Dygyn Tojon seriite Taattalary kytta seriilespite]]
*[[Dygyn uola Taas Ullungaq]]
*[[Dygyn Tojon seriite]]
*[[Dygyn Tojon]]
*[[Batas Mwondukeen uonna Dygyn Tojon]]
*[[Dygyn Tojon, Kwoccoq Tworoloj, Batas Mwondukeen]]
*[[Tihikeen Bwogho, Bet Qara, Dygyn Bootur]]
*[[Kwuusteeq saalaaq Kwuhengej Baatyr, Tangas Boltongo, Tygyn Tojon]]
*[[Kwomokonnor uonna Tygyn Tojon]]
*[[Corboghor Baatyr, Tygyn Tojon]]
*[[Bert Qara, Tygyn Tojon, Qoro oghonnjoro,Mwocoko Bwogho]]
*[[Syargha Naranaq, Tygyn Tojon]]
*[[Bart Qara, Dygyn Baaj]]
*[[Syngaaq-Abyjykaan Tarbyaq Tiis]]
*[[Bert Qara]]
*[[Tarbyaq Tiis, Tygyn Tojon]]
*[[Tarbyaq Tiis, Tygyn Tojon (II baryjaan)]]
*[[Bert Qara, Tarbyaq tiis, Tygyn Tojon]]
*[[Tygyn Baaj, Kwoluje Baaj, Tuoka Baatyr]]
*[[Taas Ullungaq]]
*[[Bert Qara, Tygyn Tojon]]
*[[Tygyn Tojon tongustary kytta kyrgyhyyta]]
*[[Dygyn Tojon (Curapcy, Binokuurap baryjaana)]]
*[[Badjaajy, Dygyn Tojon]]
*[[Muoghan Emeeqsin, Kwodogoj Oghonnjor uonna Tygyn Tojon]]
*[[Qodoro uuha, Dygyn Tojon]]
*[[Kuhaghan Emeeqsin, Tygyn]]
*[[Bert Qara, Djaangy buqatyyra]]
*[[Dygyn qamnaccyttara]]
*[[Batas Mwondukeen, Dygyn Bootur]]
*[[Dygyn uonna Aas Tongus]]
*[[Dygyn, Bert Qara, Bwokol]]
*[[Kennjeler, Naaqaralar uonna Dygyn]]
*[[Kennje Tietejbit Bootur]]
*[[Bworo sagha sorgulaaq Bworo Bwotungner]]
*[[Bworo sagha sorgulaaq Bworo Bwotungner (II baryjaan)]]
*[[Bworo Bwotungner]]
*[[Omolloon]]
*[[Bwotungner]]
*[[Omolloon (II baryjaan)]]
*[[Somossuunnar]]
*[[Omolloon seriite]]
*[[Omolloon (III baryjaan)]]
*[[Omolloon (IV baryjaan)]]
*[[Modjugu Oghonnjor, Omolloon Bwogho]]


''[[Main_Page:Sakha|Swurun sirejge]] twonun''

[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>hkdpsid7nd8f1jg4lo1o1c7t1jgedph</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Ilin-Qangalas baryjaana)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>305</id>
    <revision>
      <id>1653</id>
      <parentid>1652</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:47:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>4 барыл баар</comment>
      <origin>1653</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6266" sha1="h8joc3ifdpqalz8b9zv3xp4i3vme92e" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
Okoneshnikov Nikolaj Savvic,

40 saastaaq, I Nworukteeji nehiliege,

Menge-Qangalas orojuona,

qolkuostaaq, saqa, wuoreghe suoq.


1933 s. Ot yjyn 15 kwune, &quot;Uluu syhyy&quot;


Soghoruu bereet omuk siriger oloqtooq bereet omuk ojuuna Omoghoj Baajga kyyran, wus wuosteeq Woluone woruhu kuba kyyl buolan tangnaran, Bwuluu tworduger tiije kworuu kworon eppit:
- Woluone worus kengeen tiijiitiger soghoruu Ytyk-Qaja aryyj allaraa wottuger wus wutuo qaryjalar wuoskeen turallar. Onno oghonnjordooq emeeqsin &quot;dojdu iejeqsitebit&quot; dien, kelbiti uuhatar-teniter beriileeq buolan turabyt dien, urujduu turallar. Soghoruu Ytyk Qaja sylgy swuohu twordo buolaaccyk, Qotu Ytyk Qaja ynaq swuohu twordo buolaaccyk buolan wuoskeebitter ebit, onon, dje bu min kworor dojdubar tiijdeqqine, djolu-sorgunu kwossuong, keneghehin uuhuong-tenijieng ete.
Many ylynan Omoghoj Baaj ojoqtooq, ikki kyystaaq, uonca kergen uolattardaaq buolan, ologhuttan kwohon ajannaan ihen, qajtaq ere alghas Bwuluu woruhun twobotun bulan, ol ustun boluotunan tangnaran, Woluoneghe tiije Bwuluu tworduger kelen toqtoon baran, Woluoneni bejete soghotoghun dwulungu miinen ilin enger tuoraan wureq syndyyha wurduk qajatyn (Djaangytyn) wurduger taqsan dojdu bylaanyn kwootto wuhu.

Ol kworon: &quot;Onton woro bardaqqa swop buolsu, bu dojduga togho ere qotu wottutten tymnyy salgynnar billeller, kihi-swuohu wuoskeebet, djolo-sorguta toqtubut dojdu byhyylaaq; soghoruu woro diekitten itii sylaas salgyn oqsullar, buka, wutuo dojdu manan buoluo&quot;, - dien boluotun becimelenen, Woluone woruhu woro woksojon biligi Killem qonuutugar keleller. Dje, kyrdjyk, bilii bereet ojuuna eppitin kurduk, ile-bodo iejeqsitteeq, caqcy-baaccy ajyyhyttaaq oghonnjordooq emeeqsin buolan wus qaryjagha urujduu turallar ebite wuhu. Omoghojdooq manna tuos uraha turuoran twuheller. Sassynygar Qotu Ytyk Qajagha barannar yngyrya erien djwuhunneeq, uulaaq, wus saastaaq burgunas ynaghy bulan aghalallar. Onton sassynygar soghoruu Ytyk Qajagha tiijen &quot;Iejeeni qonuuta, Kierkeeni qonuuta aatyryam&quot; diir sirderge wus qaryjany bulan baran, onton twuot saastaaq congkuruun sielleeq, kuturuktaaq uulaaq bieni qaja qangas qoonnjuttan bulan aghalallar. Manna oloqsujan, bultaan-altaan, kyyllaan, sahyllaan bili swuohulerin wuosketeller, yal buolan olorollor.

Wus syl buolan baran, uluu tunaq saghana, ikkis swuhuoq (sajynngy) uunan, araj biirde Omoghoj uolattara kwoottoro - worus worotutten kus, kyyl twuute, mas syyha ustan aahallar. Onu kworon, taqsan Omoghojgo tyllyyllar. Manyaqa Omoghoj: &quot;Ketehing!&quot; - dien sorudaqtyyr. Njirgiter uonna Dorgutar buolannar Soghoruu Ytyk Qajagha tiije barallar. Onno tiijbittere - oloq sygynnjaq kihi oloror wuhu. Onu kworoot, uolattar wuomeller. Onuoqa kihilere bilen: &quot;Bu Omoghoj uolattaraghyt duo? Min ehi turbukkut kenne syl angaara buolan baran, ehigini ekkireten, ikki angaar syl qonugar ajannaan bu kelen olorobun&quot;, - dien biler kihi kurduk, dwokso &quot;min Ellej Bootur buolabyn&quot; dien kepseten, bissen, bary Omoghojdooqqo tiijen keleller. Dje ol kelen, Ellej Omoghojgo oloron wus syl toqoru kergen (qamnyyr) uol kurduk  buolan oloror.

Wuletiger olus bwogho-tagha, modju, wus kihi tutuuta tutuulaaq, kiepteeq-talalaaq buolan (Omoghojgo) qajghatan syldjar.

Omoghoj Baaj ikki kergen taqsa ilik kyrgyttardaaq. Ulaqana Dekej-Depse, kyrata Njyky-Daqqan dienner ebit. Ikkien bu Ellejge ojoq baryaqtaryn bekke bagharar buolan barallar.

Biir sassyarda Omoghoj emeeqsine coroonnooq kymyhy ajaq tuttaran turan Ellejten:

-Bihi kyrgyttarbytyttan biir wucugejin anal ojoq ylan kihi-swuohu twordo buoluuj. Bihi ejieqe iti Njyky-Daqqany anyybyt, - dien coroonnooq kymyhyn bieren turan kwordohor. Ellej emeeqsin bierbit kymyhyn iher, tugu da eppekke isten ere kebiher.

Ellej bultuur-altyyr, aghalara da olus, tutuuta da bet. Ikki kyys tuoj arghaa beske taqsan kiirer ideleeqter. Onu Ellej wulelii syldjan ketehen oloron sahan kwootto - ikki kyystan kwojgo kyys Dekej-Depse iige wurung kwuugen buolan kwuos kurduk cwomcojo oloror wuhu, otton kyra, maany kyys Njyky-Daqqan iige sirge uu kurduk kwuugene suoq ingen-swuten qaalbyt wuhu. Onu tojonnoon &quot;bu - qojuukkuttan tworuoqteeq, ytcattaaq buoluo, kyra maany kyys uuhuo-tenijie suogha, sotoru wujeleeq buoluo&quot;, - dii sanyy syryppyt. Ol kurduk sanyy syryttaghyna, Omoghoj Baaj biirde Elleji yngyran ylan yjytar: &quot;Qaja, bu bihi ogholorbututtan qajalaryn ojoq ylan, ogho-uruu twordo-uuha buolaghyn?&quot; - dien. Onu Ellej: &quot;Iti kwojgo, kuhaghan kyyhy Dekej-Depseni ojoq ylabyn&quot; - diebit. Manyaqa Omoghoj Baajdaaq kwojgo kyyhy ojoq ylaryn ihin wohoon, swobuleemine, caastaryn baajdaryttan biir kuturuga, muoha suoq, Kuocaj kugas ynaghy biereller, uonna: &quot;Ce, bara oqsung, ikki qaraqpytygar kwostumeng! Qanna sanyygyt daa, atyn sirge baran araan tya buolung&quot;, dien kyraan-tanyjan turan qoldjoghollor. Ellejdeeq ikkiejeghin otcotooghu Kieng-Iejeeni qonuutugar (biligi) Saqsaryga kelen oloqsujan, sep-sebirgel ongoston, uraha turuorunan, sylgy selete ongoston, twupteleen, sylgy ihite terinen, sylgylaryn tutan yan, kymys munnjunan yal buolan barallar.

Aghyjaq sylynan bajan-tajan, ogholonon-uruulanan barallar. Musput kymystaryn biir sajyn &quot;Kulun kymyha&quot; ongoron, ajmaqtaryn Omoghojdooghu yngyran yhyaq yhallar. Yngyryyga emeeqsini kytta kergen uolattar kele syldjybyttar. Omoghoj maany kyyhynyyn kelbeteqter.
Ellej yhyaghar coroonnooq, sielleeq ajaghy woro tutan, swohurgesteen turan algyyr. Kini aan dojdu iccitin alghaan (aattatalaan) ajaq tuttarar (ahatar-sieter). Manyaqa Ilin qallaan ulaghatyttan swuumeq sylgy kyla kwun taqsybytyttan kwunu byha batyha taqsan ergije kwoton aaspyt. Ol ikki ardygar yhyaq ortotugar Omoghoj qamnaccyt kyyha kelen tyllyyr: &quot;Maany kyys Njyky-Daqqan kulun bahyn byatynan byalanan bieghe sostoro syldjar, bara oqsuoghung!&quot; - dien. Many bary baar djon baran kwoottoro, Njyky-Daqqan bieghe bas byatynan sostoron wolbut wuhu. Onon wolbutuger tiijen qaalallar.

Ellej dje onton yla kihi-swuohu, saqa twordo buolar gyna uuhuur-tenijer, bajar-tajar. Biligi saqa 5 uluuha Ellej Bootur ogholoruttan ebite wuhu (Qangalas, Menge, Booturuskaj, Boroghon, Nam).


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>h8joc3ifdpqalz8b9zv3xp4i3vme92e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Данилов Никита Павлович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>306</id>
    <revision>
      <id>7033</id>
      <parentid>4631</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:29:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7033</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="813" sha1="d5p02sjl7clxqn8yolp72jm3d3lraa2" xml:space="preserve">* [[Данилов Никита Павлович автобиографията|Буойун, поэт Никита Данилов автобиографията]]
* [[Данилов Никита Павлович күннүгүттэн]]
* [[Данилов Никита Павлович хоһоонноро]]
* [[Данилов Никита Павлович туһунан Егорова Татьяна Константиновна ахтыыта]]
* [[Данилов Никита Павлович туһунан Тороп Луиза Никитична ахтыыта]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Саха ааптардара]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Д]]</text>
      <sha1>d5p02sjl7clxqn8yolp72jm3d3lraa2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Данилов Никита Павлович автобиографията</title>
    <ns>0</ns>
    <id>307</id>
    <revision>
      <id>5931</id>
      <parentid>1659</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:45:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5931</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17145" sha1="i3p59gyc2j38ojtuo1zkmq8x9znoc4m" xml:space="preserve">Мин 1918 сыллаахха Сунтаар улууһун Мачча5а (билиңңитэ Бүлүүчээн) нэһилиэгэр Хапсыңа түбэтин Тыкаарытыгар төрөөбүтүм. Мин төрөөбүт ийэм 1926 сыллаахха саас спанка ыарыыга сыыстаран өлбүтэ. Биһиги, үс о5о, а5абытын кытта хаалбыппыт. Ийэм өлөрүгэр 7-8 саастаа5ым буолуо. оччолорго «Ньукуола» таңара күнэ диир этилэр. Саас ыам ыйын үтүөкэннээх күннэрэ күөгэйэ тыкпыта. Үс ынах төрөөн, үүт үгэннээбитэ, туос чабычахтар туолан бы5аспыттара. Өтөхпүт хаара ууллан, үрдэл сирэ күөх от кырыстанан кө5өрүмтүйэн, дыргыл сытынан аңылыйан, томтордоргэ ньургуһун чөмөхтөһөн солко күө5үнүү суугунуу хамсыыра. Сылгы чыычаа5а ойуулаах туора5ы ыспыт курдук ыһыллыбыта. Дьиэбит таһыгар хаппыт төбөлөөх баара5ай тииккэ а5ам, Микитииңкэ саанан, киһи ытыһын са5а гына суоран, сыал ытар оңорбута. Ол тииккэ кэ5э барахсан чуор куолаһа чоргуйбута, эриэн кутуругун кэдэччи туттан, киэмсийбиттии кэриччи көрө-көрө, куолаһынан куоталаһардыы кукууктаан тахсара.

Мин эдьиийим Балаагый миигиттэн 5 сыл, оттон улахан эдьиийим Настя 10 сылынан а5а этилэр. Кинилэр дьиэ араас үлэтин толороллоро. Ийэм оннугар хаалбыт дьон быһыытынан миигин кинилэр көрөллөрө - харайаллара, ардыгар тала5ы да ыалдьыттатар этилэр. Ынах этэрбэспин чалбах уутугар ньа5аччы сытытарбын куурдаллара, сотору-сотору абырахтаан биэрэллэрин, өр-өтөр гыммакка, ата5ым тарба5а кэчигирээн, оонньуускам быгыалаан, инчэ5эй күтэр уйатын хаспыт ыт тылын курдук быгыалыыра. Дьиэбит анныгар Тыкаары күөлэ баара. Онно күнү быһа чөкчөңөлөрү сойуолаһан, үлэ-иис оңосторум. Үрүмэччи үксүүрүн са5ана билиис ыстааммын, бээс ырбаахыбын илдьи тыытан, ахсаана суох абырахтанара, ардыгар, сыгынньах да кэриэтэ сайыны туоруурум. Сайын этэрбэс кэтиллибэт буолан, ата5ым тураах ата5ын курдук хараара сатаан баран хайыта барарын харыйа, бэс сымалатынан ботуччу сыбаан биэрэрим. Оччолорго кумаартан көмүскэнэр тэрил кэлиэ дуо? Ынах, сылгы киитинэн буруо оңостон уонна талах төбөлөрүн тоһуталаан сапсынан үүрэ сатыырбыт. 

Бэс ыйыгар бэс сулбут кэмигэр а5ам чагда5а тахсан бэс сүлэр буолара. Ньалаката диэн чараас кумаа5ы курдук сыыйталаан кэһии киллэрэрэ. Туорум диэн эмиэ туспа хатырыктыыннары киллэрэн үрүөх маска сулуйан кырбаан, олгуйга оргутан, уутун ыган баран кыһын сиир тарга кутара. Бурдугу бопууда сиригэр, мас суханан тырыта тыыттаран баран, ыһаллара. Онтулара хаһыңнаах сыл үлүйэн хаалан мэлитэрэ. 

Сайын сайылыкка тахсыыга о5ус хаба5ар хаһааныллыбыт нэчимиэн мээккэтинэн саламаат сиирбит, орунна5ына окко киириигэ. От үлэтигэр иэдьэгэй, суорат, ынах быппа5ынан үлэлииллэрэ. Күөлгэ эбэтэр үрэх көңүстэригэр тууну сүгэ сылдьан угаллара. Онно кыра балык киирдэ5инэ бэскэ булкуйан буһаран өйүө оңостоллоро. Чаанньык, биэдэрэ дьэс биитэр алтан буолара, хас да сиринэн абырахтаа5а арыт тэстэн, хос сүөкээн баран өтүйэнэн хара5атын таптайа-таптайа өрүнэллэрэ. 
Күһүн, бурдук саңа тэһитэ буста да үргээн ылан илиинэн куоластаан тыһа5ас тириитигэр тута сылдьан мас кэлиигэ сынньан, көмүлүөк уотугар хобордооххо кутан сырайан куурдаллара уонна таас суоруна5а тардан улахан үлүмнэһиинэн маңнайгы бурдук алаадьытын сиирбит. Ол киэһэ биһиги кыра о5олор улахан үөрүүлээх-көтүүлээх киэһэбит буолара. Аан бастаан ыкка урут бэрсэллэрэ. Сорох сахаларга абыычай буолбут быһыылаа5а. Былыр таңара куолаһын барытын сыыйан ылаары гыммытын ыт көрдөһөн төбөтүгэр хааллаттарбыт дииллэрэ, бурдук аһа  отун былаһын тухары астаа5а үһү. Дьэ ол иһин, биһиги бурдук үлүйбэтэ5инэ, ыппытын имэрийэ-имэрийэ: «Эн үчүгэй да эбиккин!» - дэһэрбит.

А5ам 1928 сыллаахха иккис ийэбитин а5албыта. Ийэбит олус сымна5ас этэ. Ол сыл миигин оскуола5а киллэрбиттэрэ. Биһиги оскуолаттан 3 биэрэстэлээх Тыкаары диэн сиргэ, үс ыаллаах күөл үрдүгэр бэс кырдалга олорорбут, биһигиттэн өссө антах Хапсыңа ыала баара. Олортон икки о5о – Коля, Яша үөрэнэллэрэ. Коля мин саастыым, бииргэ киирбиппит. Яша а5а этэ, онон 2-с группа5а үөрэнэрэ. Оччолорго биһиги курдук ыал о5олоро таңаспыт да туох кэлиэй. Оскуола5а киирэр киһи буолан саңа билиис ыстаан уонна бээс ырбаахы, эдьиийдэрим этэрбэстэрин сототуттан саңа этэрбэс тикпиттэрэ. От үлэтин кэнниттэн ийэм өр илиинэн тигэттээбитэ. Хоп курдук уустуктук тигэр эбит диэн уус Татьяна дииллэрэ.

Мин толору киэргэнэн, улахан мааны киһи оскуола5а кэлбитим. Бу билиңңи Бүлүүчээммит оччолорго Мачча5а нэһилиэгэ дэнэрэ, билиңңи бүһүөлэк Бэдэрээс Хордо5ойунан ааттанара. 5-6 дьиэни кытта таңара дьиэлээ5э. Таңара дьиэтин тула мас эрэсээңкилээх олбуорунан төгүрүтүллүбүт иһигэр тула элбэх киһи мэңэтэ баара, олортон сорохторо тимир эрэсээңкилээх дьапсыыр таастаа5а, нэһилиэк улахан баайдарын таңара5а чугаһатан манна көмөллөрө үһү. Василий а5абыт мэңэтэ, таңара дьиэтин аанын утары маңан кырааскалаах улахан плита, түөрт өттүгэр нууччалыы суруллубут тимир эрэсиэңкэнэн төгүрүтүллэн турара. Таңара дьиэтэ оччолорго багдайан, ыраахтан кини эрэ 5-6 дьиэттэн чорбойон, кыһыл дуйдаах кириэһэ, үрүң чаалбаанынан бүрүллүбүт куумбала күн уотун бэйэтигэр сыһыаран күлүмүрдээн көстөрө. 

Мин иһигэр, ийэм өлүөн биир сыл иннигэр, таңара5а тиксэ сылдьыһан турардаахпын. А5абыт уһун баттахтаа5а, килэбэчийэ сылдьар ырыыһа диэн билиңңи халаат курдугу иилинэ сылдьара, түөһүгэр күтүр улахан кириэстээ5э. Мээрин ырыа ыллаан дуораһытара хайдах эрэ көңдөй буочука иһигэр лиңкиниир курдуга. Аалтаар диэн уопсай саалаттан туспа түгэх диэки үрдүк муосталаа5а, тулата мөһүүрэнэн бүрүллүбүт таңара күлүктэрэ төгүрүччү ыйаммыттар. Саала ортотун диэки икки сиргэ дьиэ үрдүгэр тиийэ кыһыл мөһүүрэлээх тэтиң сэбирдэ5ин курдук тэлибирии турар кирилиэс диэн ыйанан тураллара. Биир таңара үлэһитэ буолуо, күөх буруонан бур5ачыта сылдьар, кыабакы быалаах тимир иһити икки өттүнэн эйэңнэтэрэ сыта үчүгэйэ сүрдээххэ дылы буолара. Таңара аһа диэн биир луоска кыһыл өңнөөх минньигэс уба5аһы уонна бэрт кыра бурдук аһы биэрбиттэрэ онтуларын а5ыннаран кыһыл солко былаатынан уоспун сото-сото айыы этипиттэрэ: « -Таңараны итэ5эйэр буол, уорбат буол, киһини кытта этиспэт буол», онтон да атыны арааһы бары үтүгүннэрбиттэрэ. Мустубут дьон таңара5а үңэн тоңхоңнууллара, мин эмиэ ким тугу гынарын үтүктүһэн илиибин сатаан кириэстэммэккэ бутуллан хаала-хаала таңара5а айыыны оңордо5ум диэн олус кыбыстарым. Таңара тугу ба5арар биэриэ, көмүскүө дии саныырым.

Ийэм өлөрүгэр самнархай дьиэбит уңа долбууругар киэргэл курдук турар таңара күлүгэр «Айыы таңара абыраа, кыра уолу тулаайах хаалларыма» -дии-дии көрдөһө сатаабытым да көмөлөһүө баара дуо? Ийэм өлбүтүн кэннэ, сэмээр ылан куһа5аны кутар сиргэ илдьэн умса ууран баран көмөн кэбиспитим. «Ийэм өллө, эн да өл» - диэбитим уонна таңара диэни олох итэ5эйбэт буолбутум. А5абар ачаа буолан соччо мө5үллүбэтэ5им, а5ам да ахсарбат быһыылаа5а, сиэри-майгыны кэһимээри биирдэ-иккитэ кириэстэнэн сапсынара.

Оскуолабыт 4 группалаа5а, 20-чэ о5о үөрэнэрэ. Үрдүкү группа5а үөрэнэр о5олор сиппит-хоппут көрүңнээх улахан дьон этилэр. Учууталларбыт үксүн нууччалыы үөрэтэр этилэр, онон саха о5отугар олус ыарахан буолан кулгаахпыт элбэхтэ эриллэрэ, харандаас төбөтүнэн сүүспүт иһиэр диэри дьөлүтэ кэйиллэрбит, доска кэннигэр уруок бүтүөр диэри тобуктаан олорорбут. Ардыгар ойууну үтүгүннэрэн таңара5а үңтэрэн накаастыыллара. Оннук учууталынан Архипов диэн сүрдээх дьиибэлээх учуутал баара. Мин таңара5а үңпэт буолан учууталы кытта мэлдьи утарылаһан кылаастан үүрүллэрим, онон кини уруогар соччолоох билиини ылбата5ым. Хата, кинини уураппыттарын кэннэ Михалев, Егорова диэн учууталларга олус кыһанан үөрэнэрим. 

Оччолорго о5олор 3-8 биэрэстэттэн хааман үөрэнэрбит, уруокка хойутаамаары мэлдьи сүүрүүнэн сылдьарбыт, таңас да туох кэлиэй, куобах нэгэ сон, ыстаан истэнэрбит, ынах, сылгы тыһа бүүппэх, кумаа5ыбытын мас хоппо5о эбэтэр тыһа5ас тириитэ суумка5а хааланарбыт.

Баанньык диэни олох да билбэт этибит. Маңнайгы икки сылларга кыһын сууммакка кыстыырбыт, уларытар таңас да суох буолара. Оччотоо5у ыал кыһынын хотону кытта холбуу олороро, ынахтыын, киһилиин биир аанынан сылдьыллар. О5о оскуолаттан да кэлэн баран үлэтэ суох олорбот, хааһы биитэр тар ымдаана иһэн баран сарсыардааңы хааһытын бурдугун тардынар, таммах охсор, мас кыстыыр, киэһэ ынах ыырга тымтык тутар, утуйуох а5ай иннинэ көмүлүөк уотугар уруогу аа5ыллар.
О5олор усулуобуйалара куһа5ан, олус ыраах сиртэн кыһыңңы тымныыны кытта эриһэн, итииргии-итииргии тымныйан тыңа ыарыытыгар ылларан тэң сүһүөх о5олорум үксүлэрэ өлбүттэрэ. Мин да кыранан тулуспутум. Маннаа5ы оскуоланы 1932 сыллаахха бүтэрбитим. Биһиги, урукку кэм о5олоро билиңңи олох ситэ-хото илигинэ, ыраах Саха сирин уһук нэһилиэктэригэр итинник кыһал5а5а олорон үөрэммиппит. Билигин мин 49 саастаах А5а дойду сэриитин кыттыылаа5а, инвалида буолан олорон, тапталлаах хаан-уруу Коммунистическай партия баар буолан олох кыһал5атын билбэккэ пенсиянан туһанабын. Үс о5о а5атабын, улахаммын оскуоланы бүтэттэрбитим, икки уолчаантан биирэ 2 кылааска үөрэнэр, кырам детсадка сылдьар. Дьэ билигин,  маннык үчүгэй уйгулаах олоххо олорон о5олорбут иннигэр төһөлөөх киэң кэрэ кэскил күүтэрин тылынан сатаан суруллубат курдук уустук кэскиллээх буолла. Урут биһиги о5уска да олорон айанныырбыт улахан дьол буолара. Билигин биһиги о5олорбут халлаан хараабылынан ханнык сулуска ыалдьыттыылларын, сир үрдүгэр баар бары үчүгэйи үллэстиһэн, үөрэ-көтө үлэлиэхтэрэ-айыахтара диэн этэрбит омуна суох буолуо. Олох үчүгэйэ, уйгулаа5а о5олорбутугар хааларын туһугар хас биирдии ийэ-а5а оңоро-айа сатыырбыт Ийэ дойдуга иэспит буолар.


1967 сыл.
Бүлүүчээн бөһ.

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Данилов Никита Павлович]]
[[Категория:Автобиография]]
[[Категория:1967]]</text>
      <sha1>i3p59gyc2j38ojtuo1zkmq8x9znoc4m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Данилов Никита Павлович күннүгүттэн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>308</id>
    <revision>
      <id>5930</id>
      <parentid>1662</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:44:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5930</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74354" sha1="1hf47eknthiefgal2civrgbwnhdtufl" xml:space="preserve">== 1941-1945 с.с. ахтыылара уонна инники соруктар. ==
(А5а Дойду сэриитин 2 гр. инв. Данилов Никита Павловичтан)

Мин бу ахтыыларым сэрии сылларын 
хабан туран, мин олохпор ханнык бириэмэлэр кэлэн  ааспыттарын уонна инники туох үчүгэйи төрүттэһиэххэ, ситиһиэххэ диэн суруйдум.
Автортан

== 1941-1945 с.с. А5а дойду Улуу сэриитин кэмигэр мин олохпор буолан ааспыт түбэлтэлэртэн. ==

Мин 1941 сыл иккис ыңырыыга төрөөбүт  Бүлүүчээммиттэн бала5ан ыйын 2 күнүгэр арахпытым. Оройуон киинигэр Сунтаарга, биһиги нэһилиэктэн 50-ча буолан, бары ыңыыр атынан киирбиппит. От-бурдук үлэтин өрөгөйө этэ, хомуур түмүктэнэн чөмчөйө илигэ. О5олор оскуолаларыгар субуспуттара. Оттон, биһиги Ийэ дойду көмүскэлигэр саа-саадах тутан бары чулуу дьоннор субуспуппут.

Төрөөбүт алаастан арахсан, үлэни-хамнаһы быра5ан, тапталлаах дьоңңун, кэннигэр үлэ үтүргэнигэр, сүрэх-быар аалларар аһыытыгар хаалларан, харах уутунан сууйуллубат кутур5анынан, суол ыраа5ын, эрэй-муң сындал5аннаах сырыытыгар, өлөр-өлүү айа5ар уун-утары, өһүөннээх өстөө5ү өлөрө эбэтэр өлө тыңааһыннаах дьыл5аланан, тапталлаах Ийэ дойду туһугар, үүүнэр кэскилгэ а5алар ааттара ааттана турарын курдук, Коммунизм знамятын аннынан, хаан уруу коммунистическай партия саламтатынан, хотторору билбэтэх кыайыылаах Кыһыл Армия, өстөөх төһө да өмүтүннэрэн Гитлеровскай фашизм сиэхситтэрэ кыыллыйбыттарын иһин, син-бир биһиги өттүбүтүттэн ыар сүтүк тахсыбытын иһин кыайыы түмүгэ биһиэхэ буолуохтаа5ын хас биирдии советскай киһи, эрэнэр итэ5элэ итинник этэ. Дьэ онон, сүтүк элбэ5ин ла иһин кыайыы биһиэнэ буолбута.

Сунтаартан 700-чэ буолан 1941 с. бала5ан ыйын 10 диэки, сатыы айаннаан Лена  суолунан (Турукта суола) 6 хонон Ньүүйэ сэлиэнньэтигэр тиийбиппит. Ол сыл кураан буолан, Бүлүү өрүс уолан, пароход сылдьыбат этэ. Айан сүрдээх сындыл5аннаах этэ, бэйэм да сайын ис ыарыытыгар ыалдьан үтүөрэн саңа турбутум кэннэ 7 хоноот бэбиэскэ ылбытым. Төһө да ыалдьыбытым, сылайбытым иһин табаарыстарбар биллэрбэт этим. Оройуон нэһилиэктэриттэн араас өйдөөх санаалаах дьон бары бара. Суолбут үһүс-төрдүс күннэриттэн мөлтөх өттүлэрэ бэйэлэрин табаарыстарын хаалларан, дьонтон күрэнэн, хараңа тыаларга күрээбиттэрэ, сааттаахтык Ийэ дойду чиэһин түһэн биэрбиттэрэ. Ньүүйэ сэлиэнньэтигэр күнүн аайы хортуоска, хаппыыста хомууругар көмөлөһөн, биир нэдиэлэ буолбуппут кэннэ, «Ленин» пароход кэлбитэ. Маңан кырааскалаах, этээстээх, пассажирскай үтүөкэннээх улахан пароход. Мин ханна да ыраатан тэлэһийэ сылдьыбатах эдэр киһи аан бастаан көрдө5үм эбээт, итинник улуукан уйуктаах, күндэлэс көрүңнээх уу пароходун. Сааһынан сааһылаһан, хамаанданан хамсаан, каюталарга киирэн, отделениенан олохсуйан, оннубутун булунан, Лена эбэ хотуну өрө өксөйөн, көрбөтөх сирбитин көрөөрү өңөңнөһүү-өгдөңнөһүү буолла5а дии, маңнайгы солуңңа. Онтон улам-улам уоскуйан, утуйа-утуйа уһуктан хас да хонугу быһа хал буолан Лена баһыгар Усть-Кутка тиийбиппит. Онтон сүөкэнэн 350 км ыраахха грузовой массыыналарга тиэллэн, ахсым сүүрүктээх Ангара өрүс биэрэгэр Заярскай сэлиэнньэ5э тиийбиппит. Онно хонон баран «Клара Цеткин» пароходка олорон Ангараны өксөйөн Иркутскайга тиийбиппит. Онтон Саха сириттэн тиийбиттэр бары атын-атын байыаннай чаастарга хайдыспыппыт. Мин Бурят Монголия5а Улан-Үдэ куорат таһыгар дивизионнай станция5а хаалбытым. Сунтаартан миигин кытта Федоров Алексей, Данилов Иван, Анисимов Степан, Алексеев Игнатий о.д.а баар этилэр. 2 ый устата карантиңңа сытыарбыттара.

1941 с. Октябрь бырааһынньыгар байыаннай присяга биэрбитим. Мин 45 мм танканы утары ытыалаһар пушка5а үөрэммитим. Сунтаартан 4 буолан младшай командирдары бэлэмниир курска үөрэммиппит: Анисимов С., Данилов И. уонна мин буолан. Ити сыл толору буолаат рядовой саллааттары фроңңа илпиттэрэ. Олортон Тимофеев Григорий Васильевич (өлбүт этэ), Данилов Петр Романович (билигин баар), уоннаа5ы табаарыстарбын кыайан көрсүбэтэ5им. Кинилэр сотору буолаат сэриигэ киирсибит этилэр.

1942 сыл үүммүтүн кэннэ муус устар ыйга илин көһөрүллүбүппүт, ол барыыга мин со5отох буолан хаалбытым, табаарыстарым атын чааска барбыттара. Илин Манчьжурия таһыгар «Белый камень» диэн сиргэ 152 стр. полка5а, кэлин минометчик наводчигынан сылдьыбытым 82 мм. Ол кэмңэ биһиги тоһуурга сыппыппыт. Япония5а 52 дивизия мунньуллан биһиги туһаайыыбытынан киирэргэ бэлэм этэ. Күнүстэри-түүннэри оборона хаһыытыгар үлэлии-үлэлии үөрэнэрбит. 

Онтон 1943 сыл үүнүүтүгэр Сталинград куорат босхоломмутун кэннэ, японскай армия төттөрү хомуммутун кэнниттэн биһиги со5уруу фроңңа тохсунньу 13 күнүгэр ыытыллыбыппыт. Сахалартан со5отох эрэ этим. Кулун тутар ыйга фронт кирбиитигэр тиийбиппит, аара немец бомбардировщиктара улаханнык мэһэйдээбиттэрэ.
Калининскай туһаайыытынан I Украинскай фроңңа 15-с оһуобай гвардейскай морской пехотнай дивизия5а минометчигынан сылдьан, Холм куорат таһыгар немецкай бомбардировщиктар саба түһүүлэригэр, сэриигэ киирэн көрө да иликпинэ контузияламмытым. Онно уңа харахпын доргуппуттарын, көрбөт буолан, 1943 сыл ыам ыйын 8 күнүгэр Великий Лук куорат таһыгар госпитальга үс ый сытан нестроевой солдат буолбутум. Онтон ыла сэрии сэбин, аһы-таңаһы тиэйээччинэн хоз.взводка сылдьыбытым. Үгүс сэлиэнньэлэри, куораттары ылыыга ардыгар илиибэр саа тутан хас да атаакаларга киирсэ сылдьыбытым. Кыра бааһы ылыы, сиирэ-халты түһэртэрии ханна барыай, ол хас күнүн аайы баар буолааччы. Холобур, штыковойга уонна уун-утары эн-мин диэн ытыһыыга, хана барыай, атака5а киирэн баран ча5ытар уоту аһыы, мин урут көрдөрбүн диэн үлүгэр, биир өстөөх көһүннэ5инэ, киһи барыта киниэхэ туһаайар буолан ким урутаабыта биллибэт буолла5а дии.

III Белорусскай фроңңа I Украинскай фронт холбоспутун кэннэ 139 гвардейскай стрелковай полка5а минометнай батальоңңа сылдьан комсомольскай бюро чилиэнинэн үлэлээбитим. Онтон 1943 сылга Коммунистическай партия чилиэнигэр кандидакка турбутум. Сотору буолан баран Иванченко диэн дэриэбинэни ылыыга «Хорсунунан иһин» диэн медалынан на5араадалаабыттара. Ол кэнниттэн 1944 сылга кулун тутар 8 күнүгэр Белоруссия5а Полоцк куорат таһыгар улахан кыргыһыыга хаңас уллуңум уңуо5ун тосту ыттаран, сэрии хонуутуттан туораан, биир сылы быһа госпитальга, онтон 1945 сыл сэрии бүтээтин а5ай кытта Новосибирскай куораттан төрөөбүт дойдубар кэлбитим.

Күчүмэ5эй күннэргэ бэйэм Ийэ дойдум туһугар күүһүм-күдэ5им төһө тиийэринэн, эппинэн-хааммынан бар дьонум дьоллоох-соргулаах буоларын туһугар бэйэм иэспин төлөһөн кэлэн, сэрии содулуттан ата5а суох буолан билигин хаан-уруу Коммунистическай партия а5алыы кыһамньытынан государственнай пенсиянан хааччыллан, атах гынарбар аналлаах мотоколясканан хаамтаран, үйэм аңарын үктэнэн олороммун, иннибэр өссө үчүгэйтэн үчүгэйи ыралыыбын, үүнэр ыччатым үлэни-үөрэ5и баһылаан, дьоллоох-соргулаах буола улааталларыгар истиңник эрэнэбин. Хас биирдии үөрэнээччи үөрэх иккис сылыгар хаалбатын курдук кыһамньылаах буолуохтаах, үтүө холобурунан бэйэтин киэн туттунуохтаах, хаалан иһэр табаарыстарыгар көмөлөһүөхтээх.
Биир киһи барыбыт туһугар, бары биир киһи туһугар диэн мээнэ5э этиллибэт, биһиги сорукпут оннук буолара дьэңкэ. Дьэ ол иһин Ийэ дойдуну хаһан ба5арар көмүскүүргэ, үөрэх төрүттэрин баһылыырга саамай сүрүн соругунан Коммунистическай тыыңңа иитиллии, эйэлээх, көрсүө-сэмэй, дьиссипилиинэлээх, чиэһинэй буола иитилиллиэхтээх. Оннук буола улаатыы хас биирдии эдэр ыччакка барыта кыаллар, киһи кыайбата5а диэн суох.

						
Н.П.Данилов 1968 сыл олунньу 2 күнэ
					
Бүлүүчээн, Хордо5ой сэл. 


ССРС сэбилэниилээх күүстэрин 50 сылыгар аныыбын.


== Дьэ сордоох атах ==

Бу күһүн хаар хойутаан түһэн суол охсуута сүрдээх. Онуоха эбии биһиэнэ, тыа сирин суола, солооһуна суох буолла5а дии. Айаннаан тиийиэххэр диэри а5ыс мүһэң айгыраан, то5ус мүһэң тоһугураан, ыһыахха тустан сонохтоспут киһитээ5эр ордук, этиң имиллэн, ыраа5а да суох сиргэ илистэн, өлүөр да киһи өһүллэн, Сунтаарга тиийэ5ин. Мин түбэспиччэ грузовой массыына5а олорсон, оройуон уһук нэһилиэгиттэн Бүлүүчээнтэн эмкэ киирсэн иһэбин.
Дьэ, сордоох атах, 1944 сыллаахха, А5а дойду сэриитигэр Белоруссия5а тоһуттарбытым. Кэлэн баран төһөтө балыыһа5а сыппытым буолла, бэйэм да5аны сал5ан хааллым. Саатар кылгаан, уңуо5а хардары оһон, иринньэх о5о курдук мэлдьи биэбэйдэтэн, бу күргүөмнээх, кэлбит кэскиллээх кэмнэргэ, барабыай курдук, сылаас уйаттан тэйбэккэ, икки мас тайахха өйөнөн, кырдьыбатар да кырдьан, муңур уһугар тиийэн, атахтанан абыранаары айаннаһан истэ5им.
Аа5ааччыам! Кэнники эргиллэн ааспыт ыар сыллар содулларын ахтан ааһар инигин? Саллаат, саллаат! Ийэ дойду, көңүл норуот оло5ун көмүскэлэ буола5ын. Олох охсуута суох буолбата5а. Сир үрдүгэр эйэлээх оло5у, коммунизм тутуута  кыргыһа суох сатаммата5а чахчы. Бу да айанныыр суолум сотору үчүгэйкээн үлэһит дьон илиитинэн тараныа5а. Аа5аачыам, мин кэпсээммин салгыыһыбын. Оту-маһы ойуулаабаккабын, олохпор баар чахчылартан билиһиннэрэр ба5алаахпын.
1963 сыл сэтинньи 30 күнэ. Уруккуттан сытан эмтэнэр Сунтаарым балыыһатыгар кэлэммин, билэр дьоннорбун көрсөн кэпсэтэн бараммын, хирург Иван Софроновиһы көрсөбүн - саха бырааһа, кыра уңуохтаах, төгүрүк сирэйдээх, тэрбэччи көрбүт хара харахтаах, сүрдээх эйэ5эс, ыарыһахха истиң сыһыаннаах, уруккуттан оройуоңңа биллибит, үгүстүк өлөр өлүүттэн быыһаабыт, 30-ча саастаах хирург. Ыңырыым диагноһын көрө да барбата. 
– Үчүгэй, 2 палата5а тутулла5ын, сотору Якутскайга барыахтаах этиң дуу, онтука5ар киирдэ5иң дии. Саатар манна электростанция уота кэлбэт буолан рентген үлэлээбэтэ5э ыраатта. Кыра бэйэбит моторбутунан снимок үчүгэйдик барбат. Били, Якутскайтан кэлэ сылдьыбыт, республиканскай сэллик ыарыытын кылаабынай бырааһа – Гурьев Д.А., ата5ың снимогын көрөн баран, Якутскайга туруорсуом  - диэбитэ. Телеграмма кэлиэр диэри кыалларынан эмтэниэхпит. Дьэ, сордообут атахтаах киһигин, билигин ыарыһах элбэх, дэң-оһол тахса турар – диэн баран көрүдүөрүнэн түргэн үлүгэрдик палаталары ааһан, кабинетыгар телефон тыаһыгар барда. 

Бэрээдэк быһыытынан суунан-соттон, балыыһа таңаһын таңнан, этиллибит 2 нүөмэрдээх, тупса5айдык оңоһуллубут, барыта саңа таңастаах, 8 миэстэлээх палата5а киирэбин. Төһө да буолтун иһин, саңа кэлбит киһи, ыалга дьукаах киирбит кэриэтэ, килбик со5ус буолааччы. Барыларын да билэр дьонум эбит. Бу кэнники сылларга оройуон балыыһата паровой ититиилээх буолан ыарыһахтар аңардас көбүөр суор5анынан сапталлар. Мин аттыбар, о5о сааспытыгар бииргэ үөрэммит табаарыһым Петя сытар. Өр сылларга икки аңыы араас суол үлэлэргэ, олоххо олорбут дьон, дьэ бииргэ түбэһистибит. Кини таас дьүлэй, арыт аанньа истибэт буолан палата ыарыһахтарын кэпсэтиитигэр кыттыбат этэ.

Сиэстэрэлэрбит Ага, Лиза мээр үөрбүт-көппүт мичилийэ сылдьар буолаллар, оттон санитаркалар Варя, Марфа эмээхситтэр, төһө өр сыл араас ыарыһахтары харайбыттара буолуой, дьиңнээх ангел курдук эмээхситтэр. Быраастарбыт да бары эдэркээн дьоннор, манна урут эмиэ атахпынан өлө сыспыппар абыраабыт быраас Ангелина Евгеньевна үлэлиир эбит. Кэргэнэ Александр Гаврильевич.


== Дьоллоох Дьокуускайга айан ==

Бүгүн үһүс күнүм, халлаан тымныы буолан, Якутскайтан улахан самолет көппөт. Мин Сунтаар больницатыгар киирбитим ыраатта. Күнүскү утуйууга со5ото5ун телефон аттыгар олорон авиапорду кытта сибээстэһэбин. 3 чаас буолла. Сунтаар кылаабынай бырааһа Попов Александр Гаврильевич дежурнай хоско баар телефонунан, миигин бэлэмнэннин 5 чааска самолет кэлэр үһү, Якутскайтан көппүт, диэн сиэстэрэнэн илдьит ыыппыт. Мин олоруом дуо? Таңаспын ылан таңнан хачыгырайдым, балыыһам таңаһын чөкө уурталаатым, сыппыт палатам ыарыһахтарын кытта быраһаайдастым, ким көрсүбүт үлэһиттэрбин матарбатым быһыылаах. Кыра сээкэйбин рюкзакпар уктан портка аттанным. Суол килэччи, тайа5ым арыт халтырыйар. Сол да буоллар охтубатым. 
Портка тиийбитим Якутскайга, Нюрба5а көтөөччү элбэх. Мин билиэппин Александр Гаврильевич ылан диспетчерга уурдарбыт, онтубун ыламмын син өр со5ус олордум. Вокзалга бараары тэһииргээбит дьоннор төттөрү-таары хаамсаллар. Таах олоруохтаа5ар вокзал остолобуойугар киирэн компот истим. Повар - кырдьа барбыт эйэ5эс нуучча дьахтара үөрэ-көтө 2 ыстакаан тымныы компоту кутан биэрдэ, баһыыбалаан баран түһэрэн кэбисттим. Самолет кэллэ, соччо элбэ5э суох киһи кэлбит. Барааччылар 20 тахса эбиппит, самолетка киирэн олорунан кэбистибит. Биһиги нэһилиэктэн үспүт. Мин атахпын операциялата, онтон иккибит тыңаларыгар. Самолет кириэһилэтигэр иккилии киһи олорор, икки өттүгэр 6-лыы эрээт эбит. Олорорго сүрдээх сымна5ас, кириэһилэ аайы түннүк, түннүк үрдүнэн гигиеническай мешок (кумаа5ы кэмбиэр) угуллар сетката баар, түннүк муустаах буолан тас өттө көстүбэт. Самолет иһэ олорор бириэмэтигэр олус тымныы. 
Пилоттар утуу-субуу бэйэлэрин кабиналарыгар киирдилэр. Мотор тыаһа бирилии түстэ, самолет үрдүнээ5и лаампалар умайдылар. Сотору со5ус буолаат улам дьигиһийэн күөрэңнииргэ дылы гынна, наака площадка устун сүүрдэ5э буолуо, онтон иэ5эңниирин кытта мотор тыаһа эбилиннэ, биир кэм дьигиңнэс-дуугунас буолла, үөһэ-аллара түстэлээтэ. Дьэ көттөхпүт ити дэһистилэр. Мин кириэһилэ5э өйөнөн ньыкыйан олордум. Чаас аңарын курдугунан самолет тыаһа уларыйда, хайдах эрэ салгыңңа ыйаммахтаан ыларга дылы буолла, мэйиим  чугунаата, сүрэ5им өлөхсүйдэ. Хата сотору сиргэ сүүрэн дэллэриңниирин кытта мотор өрүтэ уһуурбахтаат тохтоон хаалла. Пилоттар кабинаттан та5ыстылар: « - Ньурба5а кэллибит. 30 мүнүүтэ тохтуохпут. Тахсыан ба5алаахтар күүлэйдээң» - диэтилэр. Атахтаахтар, то5о мин курдук олоруохтарай, таһырдьа үтүрүстүлэр. Самолет иһэ тымныыта бэрт, а5ыйах буолан олорон хаалыбыт. Лаампа уота умулунна, хабыс хараңа. Аан аһылларыгар көрдөххө, Ньурба вокзала син обургу со5ус быһыылаах,  сандааран эрэ көстөр. 

Бу түүн, бэйэтэ да ураты тымныы, 50 кыраадыстан тахса быһыылаах. Син өр олордубут. Мин тоңо сыстым, тутуура кыаллыа суо5а диэн, ичигэс үтүлүкпүн, ордук таңаспын барытын Сунтаарга хаалларан кэбиспитим. Аңардас тирии перчатканан иһэбин. Ньурбаттан көппүппүтүгэр самолет иһэ сылыйда. Сорохтор утуйуох курдук оңоһуннулар. Ньурба5а балачча киһи түстэ, онон атын кириэһилэлэргэ тар5анан олордулар. Ким да тугу да саңарбат. Хам-түм бэйэлэрин аргыстарын кытта ботугураһаллар. Төһө өр буолбута буолла, мин эмиэ нуктаан олордохпуна, самолет эмиэ үөһэ-аллара күөрэңнээтэ, уруккум курдук эмиэ таас дүлэй буола сыстым, мэйиим эргийдэ. Хата сотору түһэн сүүрэн дэгдэңэлээн барда. Тохтобулга пилоттар бары та5ыстылар, эмиэ хараңа. Тугу эрэ оңороллор, тоңсуйаллар. Эмиэ киирдилэр - та5ыстылар. Пассажирдартан ким эрэ: «То5о тохтоотугут?» - диэн ыйыппытыгар, «Бензин куттабыт» – диэтилэр. Ити Бүлүүгэ эбит. Хата сотору көттүлэр. Син өр көттүбүт. 

Ким эрэ Якутскайга кэллибит, эргийэн эрэр диэтэ. Мин сэргэхсийэ түстүм, билигин ба5ас уруккум курдук буолбатым. Дьон бука бары малларын хомунан сур гынан хааллылар. Биһиги түөрт буолан эмиэ сээкэйбитин ылан Александр Гаврильевиһы батыстыбыт. Вокзал икки этээстээх, сүрдээх тупса5ай тутуулаах улахан таас дьиэ эбит. Бэйэтэ сабыллар ааны аһан иһирдьэ киирдибит. Муостата саахыматтыы тэлгэнэн оңоһуллубут таас муоста, онон эрэһиинэтэ суох тайа5ым халтырыйа турар, нэһиилэ нөңүө истиэнэни буллум. 

Биир эдэркээн нуучча кыыһа утары көрүстэ уонна олорорбор устуул ылан биэрдэ. Илдьэ кэлбит направлениебын ылла, биир медпункт диэн суруктаах хоско киирэн чочумча буолла. Онтон биһиги үһү, миигин батыһың диэтэ. Александр Гаврильевич атын сиргэ барар киһи баһыытынан малын хомунан барда. Таһырдьа москвич массыына күүтэн турар эбит, биһиги ойо5ос аанынан киирэн симсэ олордубут. Шофер сылдьа үөрүйэх суолунан аргыый сыылларан син өр айаннаан 2 этээстээх таас дьиэ5э киирэр ааны хабырыһа тохтоото. Сиэстэрэ тахсан миигин иһирдьэ кыара5ас көрүдүөрүнэн биир хоско тохтотто уонна нууччалыы: «Мотя, бу ыарыһа5ы тут» - диэн баран суһаллык тахсан барда. Миигин кытта кэлбит, мин бөһүөлэгим дьоно – Анна Федорованы, Пелагея Игнатьеваны туһааннаах сирдэригэр сирдээтэ5э буолуо. Мотя диэн саха кыыһа эрээри нууччалыы саңарар эбит, балыыһа таңаһын а5алла. Илдьирийбит кальсон, ис ырбаахы, тимэ5э суох уһун халаат. Тапочка көрдөөбүппүн биэрбэтэ, сарсын сестра-хозяйкаттан ылыаң диэтэ. Тиэтэлинэн бэйэм таңаспын рюкзакка уктум, хаатыңкабын, соммун таһыгар быанан баайдым. Таңас туппутугар справка биэрдэ. Кыра уңуохтаах, сынта5ар муруннаах биир санитарка кэлэн батыһыннаран илдьэн 8 палата5а олохтоото. 
Саңа киирбит киһи быһыытынан нууччалыы: «Ыарыһахтар, дорооболуң!» - диэтим. Бары күө-дьаа, дорооболостулар. Аан икки өттүгэр 2 о5олоох ийэ сытар эбит. О5олоро биирэ – үүстээх, атына – алталаах, иккиэн ууга буспуттар. 2 нуучча киһитэ, биир саха бааллар, онон миигинниин 6 куойка. Саха киһитэ – Таатта, Иванов диэн, ата5ын саа5а дэңнээбит. Сытар балыыһа күннээ5и бэрээдэгэ- эмп, аһылык о.д.а. барыта ирдэниллэр. Манна куорат балыыһата буолан күн аайы араас оһолтон киирэллэр, ол барыта арыгы содула эбит. Дьоллоох Дьокуускай - саха омук сырдатар киинэ, Саха сирин тэбэр сүрэ5э. Ол эрээри бу маннык уйгулаах олоххо дьон кыайан үчүгэйи тулуйбат эбит. Урукку хаалынньаңнар өссө да бааллар диэххэ сөп. Ол хайдах оннугуй?


== Оспот сэрии бааһа Омскайга тиэрдибитэ ==

							       
Муус устар ый 16 к. 1965 с.

Муус устар ыйга Саха сирин маңнайгы сааскыта буолар. Кыһыңңы хаары өрүсүһэн кэлии-барыы түүннэри-күнүстэри араас массыыналар суолга субустулар. 
Мин Бүлүүчээн нэһилиэгиттэн олохтоох сельпо грузовой массыынатынан 16/IV-1965 сыл киэһэ 8.30 чааска Сунтаарга киирсээри олоробун. Уолаттарым 7 саастаах Саша, 3 саастаах Алеша миигин сайыһан ытыы хааллылар. Үлүгэр дьон, ачаалыыр киһилэрэ бүгүн суолга аттана5а дии. Районнаа5ы хирургическай отделение главнай хирург-враһа Иван Софронович Контогоров кыһамньылаах туруорсуутунан Омскай куоракка операция5а барар буоллум. Биһиги үс буолан түүннэри киирэн иһэбит, Серафим –шофер, Ксаверий – сельпо солбуйааччы председателя уонна мин. Хатааһын буолан суол үчүгэй, массыынабыт эргэ ГАЗ-51, онуоха эбии уруулбут куһа5аннык  үлэлээн бытааннык киирдибит. 

Сарсыарда 7.45 мүнүүтэ5э Сунтарга Данилов Егор Григорьевичтаахха чэйдээтибит, уолаттарым баран хааллылар. Мин главнай хирурга звони гынан скорай массыынатынан больница5а кэллим. ОГИОВ госпитальтан кэлбит суругунан Иван Софроновичка ол-бу документ толотторон 17/IV больница5а барыахпар диэри сытарга быһаарынным. 

Бүгүн 18/IV –күн өрөбүл бөлүүн биир киһини уулусса5а массыына хампы баттаан өлөрбүт, кимэ биллэ илик. Мин эбиэт кэнниттэн койкабар сытан эрэн суруйдум, билигин дуу, сарсын дуу дьоммор суруйуом уонна соц. обеспечение5а бара сылдьыам. Манна хирургическай отделение5а кэнники кэмнэргэ олус тупсубут. Эмп холбоһугун Сунтаардаа6ы отделениетын сэбиэдиссэйэ К.Г. Кузнецов уонна главнай хирург И.С. Контогоров үлэлиэхтэриттэн ыарыһахтар утуйар таңастара, пижамалара, халааттара тупса5ай буолтар. Палаталар паровой оттуктаах буолан олус ичигэстэр, балыыһа үлэһиттэрэ ыарыһахха сыһыаннара, көмөлөрө улааппыт. Манна Ив. Софроновиһы, Вл. Афанасьевиһы, Фед. Филипповиһы, Карл Гаврильевиһы, Мотр. Ив. Терехованы балыыһа үрдүнэн ытыктыыр быраастара. Иван Софроновиһы уһулуччу ытыктыыллар, ханна ба5арар кини көмөтүн, ыарыһахха үчүгэй, көнө сыһыанын бэлиэтииллэр. Балыыһа кинигэтигэр наар хай5абыллар суруллубуттар, быһата үчүгэй дьон, дьиңнээх ис сүрэхтэриттэн норуот иннигэр түүннэри-күнүстэри үлэлии сылдьаллар. 

Бүгүн 19/IV күн скорайынан собеска бара сырыттым, май-июнь ыйдаах пенсиябын аванса ылар буоллум, почта5а перевод күүттүм, кэлэ илик. Райисполком биир мөһөөгү көмө биэрэр буоллулар, 20/IV сарсыарда ыларым буолуо. Улахан көмөнү оңордулар, үөрдүм үтүө санаалаах а5алыы истиң дьоннортон. Билигин хирургическай балыыһабар кэлэн олоробун, наака сарсын көтөрүм буолуо. Мин дьоннорбуттан сиэним Симаттан 25 солкуобай, эдьиийим Настааттан 10 солкуобай, быраатым Егортан 30 солкуобай ылбытым. Онон дьиэбиттэн олох үбэ суох киирбит киһи, билигин Москва5а да тиийэр кыахтанан олоробун. Үптээх киһи муңкуга суох буолар, наака суолум табыллаары гынна5а диэн эрэнэбин. Манна балыыһам  быраастара, сиэстэрэлэрэ олус үчүгэй дьоннор. Мин манна дьиэм курдук ытыктабылга сылдьарбыттан санаам көтө5үллэр, ыарыым намтыырга дылы.

20//IV. Райисполкомңа баран харчыбын ыллым. Онтон аэропортка киирбитим бүгүн көппөтүм. Мирнэй самолета Ньурба5а кэлэн ааста. Контогоров Коляны Бүлүүгэ баран иһэрин портка көрүстүм уонна Федоры эмиэ. Кинилэр Ньурба5а диэри көттүлэр. Миигин Коротов сааратан хаалан хааллым. 
21/IV. Райсовет самолетунан 7.15 Сунтаартан көттүбүт, Ньурба5а түһэн ааста. Якутскайга 11 чаас са5ана кэлэн портка хоннум. Портка бары-барыта баар, аһыырга соччо наадыйбатым. Син үчүгэйдик хоннум, комната матери диэн буолан баран хараңа коридорга бүк тутуллар койка5а утуйдум. 
22/IV. Сарсыада такси ылан минздравка бардым. Күнүс 2 чааска дылы Нам уолун кытта куоракка күүлэйдээтим. Ол-бу син элбэх эрээри ылбатым, ханна тута сылдьыамый. 2 чаас ааһыыта минздравтан Омскайга диэри уонна төннөр билиэппин ыллым уонна портка автобуһунан киирдим, эмиэ портка хоннум. Рестораңңа аһаабатым, буфекка кофе уонна балык ылан сиэтим. 

23/IV. 3.40 Якутскайтан улахан самолетунан көттүм. Өлүөхүмэ5э түһэ сырытта, онтон Киренскайга кэлэн хоннубут. Гостиница5а хоннум дьэ киһилии үчүгэйдик ороңңо утуйдум. 5.20 көттө, Красноярскайга түһэн ааста. Новосибирскайга кэлэн атын самолекка олордум. Авиапортка киһи олус элбэх, үчүгэйэ да бэрт эбит. Рестораңңа эбиэттээтим. Онтон олохтоох бириэмэнэн 9.15 Омскайга көттө, аара пассажирдарга кэмпиэт күндүлүүр эбиттэр. Көтөртөн мин кыһаллыбатым. Омскайга 2 чааска тиийэн кэллэ. 

Портан скорай массыынатынан аэровокзалга та5ыстым. Онтон такси ылан госпиталга кэллим. Билигин 48 палата5а 3 этээскэ сытабын. Аара соччо эрэйи көрбөтүм. Син киһи сылдьыыһы, кэм нууччалыы билэр киһи эрэйэ чэпчиир. Сол эрээри кыаммат буолан муңнанным диэххэ сөп. Пока мин сиппэтэх дневнигим бүтэр. Операция5а киириэм иннинэ ситэрэн кэбистим. 

26/IV. Миигин 46 палата5а көһөрдүлэр. Операционнай палата 10 койкалаах, бэрэбээски оңордулар. Маай кэнниттэн операция буолуо дииллэр. Главнай хирург Иван Трофимович көрдө. Маңнай ыраастыахпыт, ол оспутун кэннэ үчүгэй ата5ы оңоруохпут диир. 

27/IV. бүгүн обход буолла, Ксения Константиновна көрдө, ыйыталаста. Мин онно-манна барбат буолан палатабар сытабын. Биһиги сытар госпиталбыт алын этээһигэр аргы собуота баар. Палатабыт түннүгүн аннынан бытыылкалаах аргыны  массыыналар бокуойа суох тиэйэллэр. Корпус саңа кырааскаланар буолан олус душнай, мин төбөм ыалдьар. 

28/IV. Бүгүн ата5ым бүтэйбит быһыылаах, температурам 37.4 буолла. Нэһиилэ сыылла сылдьабын. Сарсыарда үчүгэй курдук этим. Сарсын сарсыарда анализ ылаллар, онон аһаабаппын. Операция оңороллоро буоллар абыраныам эбит, эбэтэр…

29/IV. Бүгүн хаан аналиһа ыллылар уонна рентгеңңа снимок уһуллулар уонна иһигэр укуолунан уба5ас куттулар. Олус ыарыйда. Главнай хирург Иван Трофимович бэйэтэ көрдө уонна медучилище о5олоругар лекция оңордо. Миигин көрдөрдө уонна хантан, хайдах кэлбиппин билиһиннэрдэ.

30/IV. Бүгүн туох да уларыйыы суох. Самыыр түһэр, уулусса5а кэлии-барыы элбэх,  массыына тиһигин быспакка сылдьар. Мин 2 этээс түннүгүттэн мэлдьи көрөбүн, үүннэрии мастар кө5өрөн эрэллэр.

1/V. Бүгүн 1 маай. Сарсыардаттан Гагарин уулуссатынан норуот муора курдук, араас сибэккилэрдээхтэр, шариктардаахтар, кыһыл былаах сиккиэр тыалга тэлибирии уһунна. Дьон бары сааскылыы киэргэммит. Биһиги ыалдьааччылар түннүктэринэн одууластыбыт. Мин бу туран бэйэм Сахам сирин саныыбын. Манна Омскайга 9 чаас, оттон биһиэхэ 11 чаас буолла5а. Төрөөбүт Бүлүүчээммэр ханнык эмит парад буолла5а дии. Бу бириэмэ5э мин о5олорум барахсаттар ханна эрэ оңой-соңой көрсөн маайдарын таңаһын таңнан үөрэн-көтөн чэмэлистэхтэрэ буолуо. Сашам матроскатын кэппитэ буолуо, Алеша5а да саңа таңас кэтэртэхтэрэ буолуо. Оттон Луиза улахан киһи бэйэтэ оңостон эрдэ5э. Мааматын кытта наака түбүккэ түстүлэр ини. Бу күңңэ-кэмңэ тугу гынаргытын олус да көрүөхпүн ба5ардым, уолаттарым наака папабыт диэхтээбиттэрэ буолуо. Эһиги папа5ыт хаһан тиийэр эбэтэр олох да төннүө суо5а. Ол эрээри үтүөрээ инибин. Санаа түһэрэ куһа5ан. Мин өссө да операциялана иликпин, ыарахан операция буолуо дииллэр, тулуйуохха эрэ наада. Бу кэмңэ маннык олохтон эрдэ туоруурга ба5а суох. 
Билигин 210 солкуобайдаахпын уонна төннөр билиэтим. Пока туттарбар кыра харчы баар. Ити ууруу харчым, барарбар биирдэ туттуом. Хайда5ын да иһин дьоннорбор, о5олорбор дуомугар да буоллар кэһии наада буолуо этэ. Ата5а суох киһи, кыанан, онно-манна наадабын буларым биллибэт. Чэ пока, билигин операция иннигэр ону толкуйдуур сатаммат.  Бу күннэргэ сытар күһа5ан, туораттан да үөрэн өрө көтө5үллэр кыа5ым суох. Биһиги палатабытыгар иккиэ буолан олоробут. Олохтоох бириэмэ 9.40 буолла.

2/V. Бүгүн ханнык да обход буолбата. Мин да ханна да барбакка палатабар олоробун. Бүгүн дьоммор сурук суруйуом. Уулусса5а норуот биллибэт. Наака дьиэлэригэр иһэллэрэ-аһыыллара буолуо. 

3/V. Биһигини атын палата5а көһөрдүлэр №53. Мантан куораты, уулуссаны көрөргө үчүгэй. 5 койкалаах кыракый палата. Мин түннүк таһыгар сытабын. Обход буола илик. Күнүс палаталарга сылдьан шахмат, домино оонньоотум. Билигин ыарыһахтары кытта билсиһэн киирэ-тахса сылдьабын. Миигин үчүгэйдик э5эрдэлии көрсөллөр. Обход буолбата.

4/V. Саңа туран суунан олоробун. Палатабытыгар 4 буоллубут. Уулусса5а кэлии-барыы элбэх, сарсыардаттан тыас-уус, бу олус сырыылаах уулусса. Онон биир кэм эймэңнэс. Мин түннүкпэр холууптар кэлээчилэр. Кинилэр олус чычаастар, атахтара, харахтара кыһыл. Өңнөрө эмиэ араас буолар. Оо, садтар мастара кө5өрөн үчүгэйэ. Түннүгүнэн салгын үрдэ5инэ киһи сүрэ5ин бигиир. Саас. Биһиэхэ маңнайгы куһу ытыалаан эрдэхтэрэ. Бу кэмңэ үлэһиттэр үлэ5э, о5олор оскуола5а олороллоро буолуо. оттон мин кыраларым Саша, Алеша ханна сылдьа5ыт?

5/V. Бүгүн биһиги палата5а үһүөйэхпит, обход буолла да операция туһунан тугу да саңарбатылар. Наака сарсын кэпсэтэрим дуу. Манна киһи тугу да булан суруйбат, күнтэн-күн ааһан устан иһэр. Бэ5эһээ «день поминания» дэһэллэр, биһиэхэ ону бэлиэтээбэттэр. Сотору кыайыы күнэ, онно бэлэмнэнэллэр. Миигин наака ол кэнниттэн оңороллоро буолуо. Быһаллар дуу, самыыллар дуу –ол хирургтар дьыалалара, миэхэ хайата да син биир, хаамар эрэ буолуум.
6/V. Сарсыардааңы обход буолла. 9 маай кэнниттэн операция буолуо5а диэтэ Любовь Григорьевна. Эбиэт кэнниттэн оскуола о5олорун концерын көрдүбүт. Кулууптара аллараа этээскэ, онно арыт киинэ5э түһээччим суох, түһүүтэ - тахсыыта бэрт. Госпиталга астара соччо уларыйбат уонна нормата да кыра, онон чугас дьиэлээхтэр тастаран аһыыллар. Оттон мин атын ыарыһахтар көңүллэтэн та5ыстахтарына табах иңин ылларабын. Күнү син биллибэккэ аһарабын. Кинигэ аа5абын, суруйабын. Киэһэ хара5ым көрбөт буолан хаалар.

7/V. Бүгүн главнай хирург Иван Трофимович, Ксения Константиновна, Любовь Григорьевна уонна биир билбэт враһым обход оңордулар. Бэрэбээски оңоттордум.
8/V. Сарсыарда душка сууннубут, таңаспытын уларыттыбыт. Быраатым Васяттан поздравительнай телеграмма туттум. Эбиэт кэнниттэн Омскайдаа5ы уобалас профсоюһуттан подарок ыллыбыт. Яблоко, сок, кинигэ, открытка биэрдилэр. Концерт көрдүбүт, подполковник э5эрдэлээтэ. Киэһэ табаарыстарбын кытта аһаан баран киирэн утуйан хааллым.

9/V. Бүгүн – бырааһынньык. Уулусса кытыыта үрүң кырааскаларынан сотуллубут, кэлии-барыы үксээтэ. Күнүс подарок а5аллылар: чааскы уонна чайнай ложка, сибэккилээх открытканы түннүкпүтүгэр а5алан уурдулар. Концертка барбатым, буфеттан үүт, табах ыллым. Киэһэ 11 чааска салют буолла. Омскай түүңңү хараңа5а араас өңнөөх уоттарынан оонньуур, көрүөххэ үчүгэйэ бэрт. Отучча пушканан отутта ыттылар, халлаан араас өңнөөх ракета уотунан күндээрдэ, 4 прожекторынан XX диэн сутаастыы суруйда. Биһиги палатабыт түннүгүнэн көрдүбүт. Бу 53 палата5а мин тумбам, устуулум түннүк аттыгар. Онон оронум баһыгар олорон штораны астым да уулусса5а туох буола турарын барытын көрөбүн. 

10/V. Обход буолла. Операция5а бэлэмнии иликтэр.

11/V. Обход кэнниттэн банка уурдардым, сөтөллөбүн. Күнүс эбиэт кэнниттэн аллара проверка5а сырыттым. Ис турукпун көрдүлэр. Киэһэ харахпын көрдүлэр. Ол кэнниттэн киинэ5э сырыттым.

12/V. Манна улахан тыал буолла. Мин обход кэнниттэн утуйдум , 3-кэ операция буолар. Бүгүн ус киһиэхэ оңордулар, чэпчэкилэр.
13/V. Бүгүн операция5а бэлэмнииллэр. Сарсын сарсыардааңыга туох наада буолара барыта бэлэммин. Бэ5эһээ Москваттан Елялаахтан сурук туттум. Билигин III отделение ыарыһахтарын үксүн билэн эрэбин, быраастары, сиэстэрэлэри, ньээңкэлэри соччо билбэппин, арай ким обход оңорорун билэбин. Сарсыңңы күн наака ыарахан буолуо.

14/V. Пятница. Бүгүн ыраас үчүгэй күн. Миигин бэ5эһээңңиттэн операция5а бэлэмнээбиттэрэ, бу сарсыарда быһылларым буолуо, күүтэн олоробун. Киэһэ, сарсыарда аһаабатым. Бүгүн сарсыарда операция оңордулар, 5 уңуох кыырпа5ын тоноотулар, ыарыы сүрдээх, укуол эрэ көмөтүнэн сытабын.
15/V. Тугу да аһыах санаам суох, барым барыта бүлтэтэ суох. Бу дневникпин умса түһэ сытан суруйдум. Бу операция кэнниттэн биир сыл буолан оңоруохпут диир. Онон үтүө буоллахпына дойдулуом, тулуйуом да суох.

16/V. Өрөбүл күн. Мин бүгүн арыый үтүөбүн. Иван Трофимович хирург биир иһит арыгыны ыллаттарда, кыратык истим уонна аһаатым, эт-этим барыта ыалдьар. Бэйэбин нэһиилэ уйуттабын, киһи кырбаабыт киһитин курдукпун. Палата итиитэ да бэрт, мин биир бырастыынанан саптабын да көлөһүнүм олус барар, биир үксүн онтон бааһым ыалдьар. Дьоннорум уулусса5а тахсыбыттара. Мин со5ото5ун сытабын.

17/V. Бу түүн үчүгэйдик утуйдум, температурам да үчүгэй, только бааһым ыалдьар. Палаталартан табаарыстарым киирэн көрсө тураллар. Бүгүн операция кэннинээ5и бэрэбээски буолар. Сотору, быраас көңүллээтэ5инэ, туруом, көтөх буолан тулуйан сыппаппын. Мин сытан эрэ баран уңуохтарым бары тахсыбыттарын биллим. Таһырдьа маала тыаллаах, итии күн. Бэрэбээски кэнниттэн утуйдум, бааһым олус ыалдьар, уот сиирин курдук, түүлбэр ону-маны олус көрөбүн, үксүн үлүгүдэйэр эбиппин. Хам-түм уолаттарбын, дьоннорбун түһүүбүн.

18/V. Куһа5аннык утуйдум, киэһэ укуол ылбытым эрээри, үчүгэйдик утуйбатым. Биир үксүн биһиги палата5а биир сөбүгэр киһи баар – Коробкин Федор диэн Татария5а олохтоох киһи. Оло5о да диэн үлэ диэни үлэлээбэтэх, сүрэ5э суох, III гр. инвалид, бааһа да улахан ыарахана суох. Пенсиятын иһэн бүтэрдэ5инэ госпиталга, балыыһа5а сытан талбытынан аһаан иитиллэр киһи эбит. Итинник дьоннору то5о государство аһылыгар сыһыаран иитэллэрэ буолла? Киһи муодаргыах, олус доруобай, иңсэлээх, сидьиң тыллаах, батыгаһа суох, уулусса5а тахсан дьонтон умналыыр. Олох сидьиң чиэрбэлэрэ кэм да онно-манна бааллар.
Бүгүн Мишаттан перевод – 15 солкуобай, Комсомольскай куораттан Архиптан сурук туттум. Турдахпына суруталыам, дьиэбиттэн сурук суох, ба5ар почта сылдьыбата буолуо. Манна 8.20 мүн. буолла, биһиэхэ 11.20 буолта буолуо. 

19/V. Бу түүн үчүгэйдик утуйдум. Дьоммун, о5олорбун ахтабын, түүн түһээн көрөбүн, наака сотору үтүөрэн дьиэбэр барарым буолуо, биир сыл туолуор диэри манна тугу гына сытыамый. Иккис операция сотору оңоһуллубат буолла5ына, билиэтим срога бүтэн хаалла5ына сатаммат. Манна Омскайга күн аайы тыал түһэр, чугас эргин маһа суох, степь буолан быыллаах, массыынанан сиргэ уу ыстараллар да улаханнык туһалаабат.	

20/V. Бөлүүн укуола суох утуйдум. Күнүс бэрэбээски оңордулар, соччо аһаабатым. Билигин дьоннорбор сурук суруталыам, суруйар сирим элбэх.

21/V. Үчүгэйдик утуйар буолан эрэбин. Бүгүн уулусса5а чуумпу. Үүннэрии мастар сайыңңы киэргэллэринэн долгулдьуйа хамсыыллар, тимир лиис сарайдаах таас дьиэлэр, харах ыларынан, күн уотугар кыһыл кырааскалара кытыастан субуллан бара тураллар. Манна өйдөөн көрдөххө, тутуулара хайдах сатанарынан, бэрээдэгэ суох, үөһэ-аллара, лүңкүр-лаңкыр тураллар эбит.

22/V. Операция кэнниттэн бүгүн саңа турдум, төбөм эргийэр да буоллар бэрэбээскигэ, сорукпар баран кэллим.

23/V. Өрөбүлгэ обход буолбата. 10 - 11 чааска диэри уулусса5а массыына сырыыта тохтоон, Гагарин уулусса5а пионердар парадтара буолла. Бары кыһыл түөстээх эдэркээн көлүөнэлэр. Манна самыыр түспэт, күн аайы тыал, кураан буолар. Госпиталга сытар ыарыһахтар итириктээтэхтэринэ, сарсыныгар таһааран иһэллэр, ол үрдүнэн убайдар кыайан туттумматтар, иһэллэр. Мин ата5ым бааһа ыалдьар, уруккутун курдук аалара уурайда, бааһым үтүөрдэ да дойдулуубун. Төрөөбүт Сахам сирэ барахсан билигин үчүгэй да буолуо. Саас кэлэн кө5өрөн а5ай турда5а дии. До5орум Кия үлэтигэр бараары, о5олорун сарсыарда эрдэ туруоран, ууларын ханнарбата буолуо. Наака Саша, Алеша кыыһыраллара буолуо, Луя үөрэ5эр хайдах иһэрэ буолла? Онтон Сима шофер киһи эрдэлээн эрдэ5э буолуо. Дьонум, дьонум… Мин сотору тиийиэм, барыта этэңңэ ааста. Госпиталь таас дьиэтигэр уонна операция5а ииммит куба5ай хааным ыраас, сибиэһэй салгыңңа сотору чөлүгэр түһүө. Мин эдэр сааспыттан, хонуу ортотугар со5отох дуубу тыал эрийэн мускуйарын курдук, оло5ум дьоллоох буоларыгар уһуннук-элбэхтик эриллэн-эрчиллэн, бу билиңңи үтүө дэлэгэй олоххо, үөрэ¬-көтө, кэрэттэн кэрэни күнтэн күн эрэллээхтик күүтэбин.

24/V. Понедельник. Бэрэбээски кэнниттэн утуйдум, таһырдьа таһаарбаттар.

25/V. Таһырдьа самыырдыыр. Күнүс ата5ым ыалдьан уонна түүн аанньа утуйбакка күнү куһа5аннык атаардым.

26/V. Бу түүн үчүгэйдик утуйдум буолан баран ата5ым ыалдьар, тигиибин көтүрдэхтэринэ үчүгэй буолара дуу? Бүгүн бэрэбээскигэ ылгыыллара буоллар арыый ыарыыта намтыа этэ. Манна кэлэн баран операция эрэ кэнниттэн ыарыыбын намтатар укуол ылбытым.
Палатабыт тымныы. Николай уонна Саша буоламмыт шахматтаатыбыт. Мин куһа5аннык оонньуубун быһыылаах, үксүн хотторобун. Билигин 11 чаас буолан эрэр, сотору иккис завтрак, онтон бэрэбээски.

27/V. Ардахтаах куһа5ан күн. Госпиталь тулата барыта сад, яблонялар сибэккилэрэ төгүрүһэн эрэллэр. Мин аны ханна да барбаппын, аллара түһүөхпүн сылааргыыбын. Дьоммуттан то5о эрэ сурук суох, то5о суруйбаттара буолла, сүрэ5элдьииллэрэ буолуо. Афоня аны үлэһит буолан суруйуон наадыйбат, кураанах эрэннэрии, ууну ытыйар кэриэтэ. Ата5ым үчүгэй буолла5ына бэйэбит да киһилии, үчүгэйдик олорор кыахтаахпыт.

28/V. Бу түүн биһиги 53 палатабытыгар Петухов диэн эдэр киһи, саанан ата5ын уллуңун дэңнэтэн киирдэ. Сашаны атын палата5а көһөрдүлэр. Билигин манна Коля, Василий Андреевич, Владислав Иванович уруккуттан бииргэ сытабыт. Мин да сотору дойдулуом. Саша бүгүн барар буолбут. Күнүс электрическай сардаңанан ата5ым бааһын эмтээтилэр.

29/V. Бүгүн эмиэ уокка эмтэнним, сотору бүтүө, оччо5о дьиэбэр барыам. Манна а5ыйах да мүнүүтэ5э таһырдьа таһаарбаттар. Салгын олус ыарахан. Палата5а саа5а дэңнэммит киһи бааһа улахана, сыта-сымара бэрт.

30/V. Өрөбүл буолан обход буолбата. Биһиги шахмат уонна домино оонньоотубут. Коля биһикки иккис этээс балконугар өр олордубут, Коля миигин икки төгүл снимокка түһэрдэ, сотору таһаарыа, маннаа5ы Омскай госпиталын объегын устуом диэбитэ, кэлин көрө сылдьыллыа.

31/V. Үчүгэй күн. Биһиги палатабытыттан биир киһи таһаарылынна. Уокка эмтэнэн баран балкоңңа тахсан олоробун. Уулусса5а кэлии-барыы үгэнэ.

1/VI - 2/VI. Бу күннэргэ обход буолбата. Уокка эмтэнэбин, бааһым үчүгэй буолан эрэр. Аны биэстэ ылан баран наака дойдулуурум буолуо.

3/VI - 4/VI. Туох да уларыйыы суох, уруккутун курдук. Бүгүн хирург Иван Трофимович понедельникка таһаарыам диэн эрэннэрэр. Күнүс душка сууннум, таңаспын уларыттым. Бааһым оһо илик, хирург үрдүгэр балыыһа5а бэрэбээски оңотторор курдук справка биэриэм диир. Ба5ар буоллун, манна хаалан да көдьүүс суох, соччо эмтээбэт эбиттэр. Үгүстэр дойдуларыгар соруйан бараллар, условие куһа5анын иһин.

5/VI. Бүгүн Иван Трофимович аныгы нэдиэлэ5э диэри тохтоон эрэ5ин диэтэ. Хас неделя буолуо өссө биллибэт.

6/VI. Өрөбүл күн обход буолбат. Биһиги хаартыска5а түстүбүт уонна уулусса5а тахсан садка олордубут.

7/VI. Бүгүн уокка эмтэнним, ата5ым бааһа үтүөрэн эрэр. Васяттан (Красноярскайтан) сурук ыллым.

8/VI. Бүгүн обходка Ксения Константиновна сырытта, дьиэ5эр көңүллүөм диир. Манна биһиги палата5а икки ыарахан ыалдьааччы баар. Палатабыт олус ыарахан, бааһым өтөрүнэн оһуо суох быһыылаах, дьиэбэр бардахпына сатанар.

9/VI. Бүгүн обходка бары врачтар сырыттылар. Миигин 10/VI дьиэбэр көңүллүүр буоллулар.


== Ким хайдах өйдүүрүй маны… ==

Мин бу кыра суругум сиэр-майгы туһунан балачча ис хоһоонноох дии санааммын бары аа5ааччыларга сыаналатан, ким хайдах өйдүүрүй диэн суруйдум.
Билиңңи бириэмэ5э ким тугунан мунчаарыан сөбүй? Биһиктээх оотуттан хаан-уруу Коммунистическай партия истиң кыһамньытынан туох барыта киһи туһугар ананан, былыргы өбүгэлэрбит өһүн хоһоонунуу «көмүс кытахха күөлэһийэн» иитиллэбит. Сир үрдүнээ5и бары үчүгэйи дьон-аймах уйгуланарын иннигэр, эйэ дэмнээх олох чэчирии-чэлгийэ турарын туһугар хас биирдии советскай киһи ис сүрэ5иттэн дьулуһар.

Мин 50 сааспар үктэммит киһи билиңңи кэмңэ олорон: «Билигин о5о сааһым үгэнэ буоллар эбитээ»- диибин. То5о? Урут, мин о5о сааспар саңа советскай былаас уһук тыа сирдэригэр ситэ-хото илигинэ биирдии өң-тот олохтоох баай сыдьааннара баар эрдэхтэринэ ийэм бокуонньук нуучча килиэбин тооромоһун былаатын муннугар түмэ түһэн а5алла5ына минньигэһин эриэхсит. Оччолорго биһиги тугу аһыырбытый? Бэрт кыра, дуона суох бурдукка буккуллубут бэс субатын мээккэлээн одул диэн оңороннор, онно булкуйан хааһы сиирбит. Дэң кэриэтэ лэппиэскэ буолара. Күнүс үксүн уңуох миинигэр тар ымдаан оңорон иһэрбит. Дьиэбит хотону кытта бииргэ буолара, көмүлүөк оһоххо үгүс мас оттуллара. Онон бириэмэ үксэ мас булуутугар ыытыллара. Таңас да туох кэпсэллээх буолуой, барыта куобах, торбос, убаһа тириитэ. Кыһын уот күүһүнэн олоруллара, тиэргэнтэн тэйиччи барбакка кыһыны туораныллара. Дьэ, билиңңи оло5у онно тэңнээтэххэ ырай оло5о  буолбат дуо? Ким маны а5албытай, бэйэтэ устан кээлтэ дуу? Мин итинтэн сиэттэрэн туох санаалаахпыный? 

Бу кэнники бириэмэ5э киһи аймах кэлэйиэн-хоргутуон курдук киһи оло5ор буортулаах күлүгээннии дьайыылар кэмэ суох күөрэйэр буоллулар. Туохтан? Барыта кэриэтэ арыгыттан сибээстээх. Мин бэйэм туспунан кыратык ахтан ааһыам. А5а дойду сэриитин кэнниттэн ата5ым оспокко сылдьан тостубута. Онтон ыла 1961 сылтан мэлдьи дьиэ5э олоробун. Урут арыгыны да иһэ түһэр этим. Дьиңинэн куһа5аннык иһэрим. Ону дьонум-сэргэм улаханнык буойсаллара, онтон кэлэйиэх да курдук буолбуттара. 

Арыгы иһэ-иһэ киһиргээһин, буолары-буолбаты тыллаһыы, онно-манна охтуу, охсуу-охсуллуу, үлүйэ сыһа-сыһа өрүһүллүү, мааны таңаскын марайдааһын, көстөр көрүңнүүн көлбө5үрүү барыта ити арыгыттан буолара. Ким эйигин оннукка күһэйдэ? Акаары быһыы, бэйэни бэйэ буортулааһына, оло5у быртахтааһын, үчүгэйи куһа5анынан сутуйуу. Советскай киһи сиэригэр майгытыгар ханан да сыһыаннаспат быһыы буоларын ама ким өйдөөбөт буолуо5ай?
Олох үчүгэйин иһин олус иһэбит дуо? Сымыйа ини. Мин урут иһэ сылдьыбыт буоламмын арыгы киһиэхэ туох буортуну оңорбутун ама хайдах билиэм суо5ай. Билигин арыгы тото истэрбин дии санаабаппын. Сыл, күн ааһан истэ5ин аайы киниттэн тэйдэр тэйэн иһэр курдукпун. Хомойо саныыбын урут то5о эрдэ өйдөммөтөхпүн, о5ус чурумчукутуттан сиэтиллэрин курдук арыгыга сиэттэрэ сылдьыбыппын. «Хорсунун иһин» мэтээли арыгы иһэн ылбытым дуо? Суох! Бу билиңңи уйгулаах оло5у көмүскээн буолбат этэ дуо?

Арыгы куһа5антан атыны тугу да а5албат. Дьиңинэн арыгыны олох иһиллиэ суохтаах диэн буолбатах, кэм кэрдиис иһинэн, ханнык күннэргэ ананара наада. Олох испэт буоллахха онноо5ор ордук. 

Биһиэхэ билигин сорох иһэргэ илбиһирэн иһэр дьоннорбут туохха тиийэн эрэллэрий, ханнык хайысханан хаамалларый? Чугаһынан со5ус ыллахха 16-тан 35-гэр тиийэ саастаахтар саамай олохторун тиргилэ, эдэр чэгиэн бэйэлээхтэр, этэргэ дылы, туох наада буоларынан олороллор эбээт. Орто, үрдүкү үөрэ5и бүтэрэн  дьон ортотугар саңа үлэлээн, үп-харчы өлөрөн аҕа саастаах, опыттаах үлэһиттэр кэккэлэригэр киирэн кырдьа5астары солбуйаллара ама үөрүүтэ суох буолуо дуо? Ол аата туйах үктээһинэ. 

Үлэлииргэ олох үчүгэйэ-дэлэгэйэ,  билиңңи кэмңэ ама ким үөрбэккэ-көппөккө сылдьан аатыгар эрэ уһаарыллыан сөбүй? Арай арыгыны эрэ сырсааччылар оннук буолуохтарын сөптөөх. Ийэ-аҕа арыгынан дьарыктанар буолла5ына кинилэр о5олоро майгы-сиэр өттүнэн халы-мааргы буола иитиллэллэр, үөрэ5и кыайан ситиспэт, общественнай сирдэргэ сиэри таһынан мэниктиир, үөхсэр буолаллар. Онно ким буруйдаа5ый? Төрөппүт! О5о төрүө5үттэн дьиикэй буола төрөөбөтө биллэр. О5о5о иитии үлэ салгын кэриэтэ наада. Оскуола саастаахтарга учуутал улахан оруолу ылар. Күннээ5и уруогунан эрэ муңурдаммакка төрөппүттэри кытта ыкса сибээстээхтик, хас биирдии о5ону, ханнык кылааска үөрэнэриттэн тутулуга суох, дьиэлэригэр, оскуола5а, уулусса5а хайдах тута сылдьалларыгар бол5омтону ууруллуохтаах. О5о киинэтигэр учууталлартан дьуһуурустуба наада. 

Сорох о5олор киинэҕэ рогаткалаах, талахтаах кэлэннэр о5ону ытыалыыллар, саабыланан быһыта кырбыыллар, үөгүү-хаһыы, ойуокалааһын, үтүлүк-бэргэһэ устуллубат. Оттон кыайтарбыттар киинэни көрөллөрүн оннугар ытаан-ытаан баран төннөллөрө, бу тугуй? Биһиги о5олорбут общественнай миэстэ5э бэрээдэккэ иитиллэн иһэр быһыылара дуо? 

Баар итэ5эстэри туоратарга чэгиэн өйдөөх-санаалаах дьоннор наадалар. Хомойуох иһин, биһиги ортобутугар учууталлар бэйэлэринэн итирэн баран, тиэри-маары үктэнэ сылдьар буолаллар. Уулуссаҕа оҕолор кыс ортото сыгынньах мэниктии сылдьар буолаллар. Оттон учуутал кинилэр аттыларынан ааһан хаалар. Бу о5о сыыстаран ыалдьыа, хас да үөрэх күнүн көтүтүө, өссө хойуккутун улахан буортулаа5ы оңостуо. Бу маныаха учуутал то5о кыһаммата? Бэйэтэ нэһиилэ иһэр итирик – ол иһин. Төрөппүттэртэн көрдөхтөрүнэ- атын киһи о5ото сырыттын ээ – диэн буолар. Дьэ итинтэн көстөр, бэйэ эрэ иннигэр дьулуруйуу, атыттары аахайбат буолуу. Кыра5а кыһаллыбат улаатымсыйыы. Мантан салгыы үгүс холобурдары таарыйан ааһыахха сөп.

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Данилов Никита Павлович]]
[[Категория:Күннүк]]</text>
      <sha1>1hf47eknthiefgal2civrgbwnhdtufl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Данилов Никита Павлович туһунан Егорова Татьяна Константиновна ахтыыта</title>
    <ns>0</ns>
    <id>309</id>
    <revision>
      <id>4185</id>
      <parentid>1665</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T23:24:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4185</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9495" sha1="6qsxz1yy2ojgbo1d5am2tjbk8izh0an" xml:space="preserve">== Никита Павлович туһунан  == 
''Егорова Татьяна Константиновна ахтыыта''


А5а Дойду улуу сэриитин актыыбынай кыттыылаа5а Данилов Никита Павлович туһунан, Кыайыы 65 сылынан сибээстээн ахтан ааһарга сананным.
Никита Павлович сэрии иннинэ Бүлүүчээңңэ аа5ар бала5аңңа үлэлиир этэ. Оччотоо5у ыччаттар олус көхтөөх уонна чөл олохтоох эбиттэр этэ. Мин билигин санаан аһарда5ына бөдөң-садаң ба5айы, ып-ыраас маңан сорочкалаах, бэһиэлэй, бэрээдэктээх уолан дьон саңа тутуллубут киэң да киэң былаһаакка5а киэһэ аайы футболлаан тэйэллэрин, мээчик тэбэллэрин саныыбын. Мээчиктэрэ таба түүтүнэн дэлби симэн, тириинэн тастаммыт билиңңи футбол мээчигин курдук этэ.
Биһиги кыра о5олор былаһаакка биир муннугар мустан оонньуур этибит. Ити уолан дьоннортон биир эмэ киһи биһигини тэрийэн спортивнай оонньуунан дьарыктыыр буолара. Үрдүгү ыстаныы, кылыы, куобахтааһын курдуктарга куоталаһыннараллара. Мин итиннэ барытыгар кыттан II-ис буолан киэһэ аайы 15 харчы бириэмийэлэнэр этим. Биирдэ эрэ уһуну ыстаныыга I миэстэлэнэн 20 харчыны ылан үөрбүппүн өйдүүбүн. Футболлаан бүттэхтэринэ мээчиги миэхэ туттараллара, кэбирээбит, көтүллэн эрэр миэстэлэрин ийэбэр тиктэрэн сарсынын киэһэтигэр а5алан биэрэр бочуоттаах эбээһинэстээх этим. Ол кырдьык на5араада5а тиксии тэңэ этэ, өрөмүөннээн лоп курдук мусталларыгар а5алан биэрии, бүтэллэрин күүтэн ылыы чиэс бочуот курдук этэ.

Билиңңи курдук арыгы испит, иирсэ-баайса сатыыр ыччат суо5а. Итинник мустуулара үөрэх бүппүтүн кэннэ окко киириэххэ дылы буолара. Сэлиэнньэ иһигэр олорор биир эмэ киһи бара, үксүлэрэ Тыкаарыттан, өрүс уңуортан, Мачча5аттан кэлэн оонньууллара. Тыкаарыттан Никита уонна Данилов Баһылай кэлэллэрэ.
 
Итинник көр-нар 1941 сылтан суох буолбута. Сэрии иннинээ5и саас муус суллуута ыччаттар үрэх төрдүгэр мустан, уңуор-маңаар туран күөгүлүүр, халымалыыр этилэр. Тыкаарыттан Никиталаах уонна  Киргиэлэйдээххэ, Байбаллаахха, Баһылайдаахха олорор оскуола улахан о5олоро кыыстыын-уоллуун бары кэлэллэрэ. Сынньанан, ыраас салгыны тыынан баран уол да кыыс да бары дьиэлэрин таһыгар ким сыар5а5а, ким ханнык эмит тапчааңңа ыраас салгыңңа кытаанахтык утуйаллара. Биирдэ Кириэстээхтэн сэттис кылааска үөрэнэр Мария диэн кыыс ким хайа иннинэ эрдэ тахсан оннук хоппо сыар5а5а оңостон утуйа сытта5ына Никиталаах Баһылай тыаһа-ууһа суох илдьэн бэйэлэрин дьиэлэрин таһыгар ууран кэбиспиттэр. Сарсыарда кыыс турбута атын дьиэ таһыгар сытар үһү. Таңаһа дьиэтин аттыгар хаалла5а дии, кыбыстан хайдах да буолуон билбэккэ сытта5ына уолаттар күлэ-күлэ сыар5алары көтө5өн илдьэн биэрбиттэр. Ол көннөрү дьээбэлэнии, кыыска туох да куһа5аны оңорор санаата суох көр-көрүдьүөс этэ. Уолаттар кыыска олус харыстабыллаахтык сыһыаннаһаллар этэ.
Дьэ онтон сэрии ыар сыллара ааңнаан кэри-куру сыллар ааспыттара.

Никита Павлович 1945 сыллаахха кыайыы ыһыаҕын баттаһа кэлбитэ. Ыһыах күн Тыкаарыттан ыңыыр атынан кэлбитэ, кэлиэ5э эрдэттэн биллэр этэ, онон биһиги аттаах киһи иһэрин көрөөт ат баайар сиргэ утары барбыппыт, олус үөрбүт-көппүт көрүңнээ5э да аңар ата5ын нэһиилэ соһон хаамар этэ. Биһигини барыбытын кытта илии тутуһан дорооболоспута. Дьэ онтон эйэлээх олох са5аланан киһи барыта колхозка көхтөөх үлэ5э туруммута. Кэлэн баран иккис сылыгар кэргэннэммитэ. 1950 сыллартан алмааска Сулдьукаарынан, Мэйигинэн көһө сылдьан үлэлээбиттэрэ. Онон алмаас көрдөөһүнүн дьоһун кыттыылаа5а диэххэ сөп. Алмазниктар Мирнэйгэ көһөллөрүгэр доруобуйата мөлтөөн, Бүлүүчээңңэ дойдутугар дьиэ-уот туттан олохсуйбута. Кэргэнэ Ксения Якутскайга кооперативнай техникумңа үөрэнэн продавецтаабыта, бухгалтердаабыта. Никита ата5а бэргээн дьиэ5э олорон о5олорун олус үчүгэйдик көрөн-харайан, иитэлээн, аһын астаан, дьиэтин дьаһайан олорбута.

Биирдэ 1968 сыл сайын Никиталаах тастарыгар ыал дьиэтин уларсан, о5олорбун илдьэ тахсан сайылаабытым. Онно Никита о5олору илдьэ тэллэйдээтилэр. Онтон ыраастаан, кини ыһаарылаата, ону бары мустан аһыахтаах этибит. Буһаран бүтэн баран эттэ: «То5ойуом, то5о эрэ соччото суох сыт кэлэр, дьааттаах тэллэй киирсибит быһыылаах, сиэ суохха» - диэтэ. Онон куттанан то5он кэбистибит.

Арааһы кэпсэтэр этибит да сэрии туһунан олох ахтыбат этэ. Убайым Яковтыын хайдах оонньуулларын, хардарыта хонсоллорун ахтара. Биирдэ а5ам тай5аттан кэлбитигэр убайым илдьэ кэлэн эмиэ биһиэхэ хоммут. Киэһэ эти кытта миискэ5э хартыыһаны көйөрөн уурбуттар. Ону Никита: «Бу туох аһай, сыта-сымара дьикти дии» - диэбит. Ону Яков дьээбэлэнэн: «Дьэ, ити олус минньигэс ас, ону ньуосканан баһан сиэниллэр» - диэбит. Ону Никита өс киирбэх ньуосканы толору баһан айа5ар укпута - амырыын ас буолан биэрбит, нэһиилэ суунар тааһы булан быыһаммытын күлүүлээх ба5айытык кэпсиир этэ.

Сэрии кэннэ өрүс баһын диэки самолет катастрофатыгар өлбүт летчиги табаарыһа нэһиилэ тыыннаах кэлэн тыллаабытын, Никиталаах дьаһайан бөһүөлэккэ көмпүттэрэ. 1968 сыллаахха Иркутскайтан кэргэнэ кэлэн көрөн барбыта. Ону Никита арыаллаан сылдьыбытын өйдүүбүн. Дьахтар олус махтанан барбыта.
Үс о5ону иитэн, харайан улаатыннартаабыта. Сэриигэ ылбыт бааһыттан хас да сыл эрэйдэнэн олохтон туораабыта. Олус киэң кө5үстээ5э, муңатыйарын, суланарын истибэтэ5им.

Егорова Татьяна Константиновна 
үлэ,  тыыл ветерана, 
норуот үөрэ5ириитин туйгуна.

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Category:Данилов Никита Павлович]]
[[Category:Ахтыы]]</text>
      <sha1>6qsxz1yy2ojgbo1d5am2tjbk8izh0an</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Данилов Никита Павлович туһунан Тороп Луиза Никитична ахтыыта</title>
    <ns>0</ns>
    <id>310</id>
    <revision>
      <id>4174</id>
      <parentid>1669</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T23:07:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4174</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5719" sha1="e2mb6ab10r1lhr5lm53a1mc5e6vqvio" xml:space="preserve">== Аҕам туһунан аҕыйах тылынан ==


А5ам барахсан, Данилов Никита Павлович 1919 сыллаахха Бүлүүчээңңэ Тыкаары диэн сиргэ күн сирин көрбүт. Бииргэ төрөөбүттэрэ - Балаагыйа, а5ам, Катя, Маайа, Баһылай.

А5а Дойду Улуу сэриитигэр Великие Луки диэн сиргэ сылдыбыт, минометчиктаабыт. Сэриигэ сылдьыбытын, туох-ханнык ыарахаттары көрсүбүтүн, төһө эрэйдэммитин ахтыбат, муңатыйбат этэ.

О5о сааспытыгар Мэйиккэ, Бүлүүчээңңэ олорбуппут. Даниловтар дьиэ кэргэттэригэр үс бииргэ төрөөбүттэрбит. Улахан быраатым – Саша миигиттэн 11 сыл балыс. Кини бэрт кыра сааһыттан а5атын кытта куска, балыка сылдьыһара. А5абыт олорон турбат бүгүрү этэ, сымна5ас майгылаа5а. Дьиэтин, аһылыгын, о5олорун көрөн – истэн, үлэ5э-хамнаска салайан үлэлэтэрэ. Икки балтыһа5ынан сылдьара. Сэрииттэн улаханнык бааһыран, инвалид буолан кэлбитэ. Кэлин билэр дьоммут – эмээхситтэр кэпсииллэр этэ. Сэриигэ барыан иннигэр сүрдээх үчүгэй чөллөркөй куоластаа5а, үңкүү тыла эттэ5инэ ыраахтан иһиллэр этэ диэн кэпсииллэрэ.
Түбүгүн быыһыгар дьикти дьарыктаах этэ. Айыан – суруйуон ба5арар, айар куттаах эбит. Улуус хаһыатыгар бэчээттэнэр этэ. Хоһоонноро кэрэ5э, ырааска, сырдыкка талаһар ис хоһоонноох буолаллара. Айыл5аны олус таптыыра. Биирдэ туруорсан туран куска, Сашаны илдьэ барарыгар, барыстым. Үөрүүбүттэн олус ыксалынан таңна о5устум, күөлбүт таһыгар тиийдибит. Онно тиийэн, а5ам өйдөөн көрбүтэ, кып-кыһыл бээһиңкэни кэппиппин. То5о маннык таңынның, ойуур са5атыгар тур, кус ыраахтан көрөн күөлгэ кэлэн түһүө суо5а диэн холдьо5уллан, тэйиччиттэн көрөн эрэ баран төннүбүттээхпин.

Ийэбит – Ксения Алексеевна өрүү үлэлээх этэ. Сааһырыар диэри ханнык да общественнай үлэттэн туора турбата5а. Оччотоо5у ирдэбил да сүрдээ5э, өрөбүл аайы араас субуотунньук бө5өтө тэриллэрэ, о5олор да хаалсыбат этибит.

А5абыт хара өлүөр дылы бултаан, наар айыл5а5а сылдьыбыта. Оскуола кэнниттэн ферма5а үлэлээбитим. Маңнайгы хамнаспын ыла барарбар а5ам, инбэлиитинэн ылбыт массыыналаа5а, мин хонтуора5а илдьиэм диэн тылламмытын умнубаппын. О5ото киһи – хара буолан эрэриттэн сүрдээ5ин үөрэр этэ. Кыра о5олор тобус толору олорсон хатааһылаан, үөрэллэрэ а5ай.

А5абыт уһаата5ына, хойутаата5ына, кэргэмминээн – биэлсэринэн үлэлиир Владимирдыын, күөл диэки киирэн көрсөр этибит. Эрэй бө5өнөн бадарааңңңа батылла-батылла иһэрин өрүүтүн саныыбын, харахпар көрөбүн. Хаһан да сордоммот, муңнанар диэни билбэт этэ.
Кыыспыт Лена 1969 сыллаахха төрөөбүтэ, а5ам сиэнин көрөн баран: «Үчүгэйкээн кыыс дии, о5ом барахсан, кырачаан кыыстаммыкынан» - диэн сирэйэ сырдаан ылаахтаабыта.

Ийэлээх а5абыт такайбыттарын курдук, ханнык да үлэттэн ча5ыйан турбакка дьон сиэринэн үлэлээн, сиэннэрбитин көрөн – харайан, дьиэ – уот тэринэн, көлүөнэттэн көлүөнэ5э бэриллэр үтүө үгэстэри,  иистэнэр, уһанар, бултуур – алтыыр дьарыктары үөрэтэр – такайар, сырдык сыаллаах соруктаах олоробут.
Олус ыарахан кэмңэ олорон үлэлээн ааспыт ийэлээх а5абыт сырдык ааттара, суоллара – иистэрэ үйэттэн үйэ5э сүппэтин, өрүү тыыннаах буоллуннар.

''Үс о5отуттан улаханнара, со5тох кыыһа, Сунтаар Кириэстээ5эр олохсуйан олорор, элбэх ыаллар эбэлэрэ Тороп Луиза Никитична''

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Category:Ахтыы]]
[[Category:Данилов Никита Павлович]]</text>
      <sha1>e2mb6ab10r1lhr5lm53a1mc5e6vqvio</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Данилов Никита Павлович хоһоонноро</title>
    <ns>0</ns>
    <id>311</id>
    <revision>
      <id>5929</id>
      <parentid>1672</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:43:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5929</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="70746" sha1="4bl07o1z1b4kmdj2eyxv7yva1or0d06" xml:space="preserve">{{poem-on|Данилов Никита Павлович хоһоонноро}}
&lt;poem&gt;
== Бэйэм туспунан биир ырыа ==

Уустук уран тыллардаах
Убай быраат дьоннорбор
Умсугуйар ба5алаах
Устан ааспыт олохпор

Эрчим тылы булбакка
Эрэйдэнэн сэнэнэ
Ба5а санам туолбакка 
Бала5аммар кистэнэн

О5о сааспын барааммын
Оһуор тылы аспатым
Кинигэни аа5аммын
Кэриитин да булбатым

Өйдөөн кэллим өр сылы
Өйтөн сүппэт санаабын
Этиим эрэ биир тылы
Истиң сандал ырабын

Ымсыгырбыт өр буолла
Ыллыым эрэ ырыабар
А5ал эрэ эн суолла
Айар дьо5ур талааммар

То5о чуумпу чуңкуйан
Тугу эмит эппэппин,
О5о сааһы аһыйан
Олорорбун билбэппин

Кэлбит кэрэ кэмнэрим
Кэскил уйгу быйаңар
Торолуйбут сирдэрим
Тупсан турар ньууругар

Тугу эппэт буолуомуй
Тула бары көр-үөрүү
Хайдах туңуй туруомуй
Харахпынан наар хайгыы.


		***

Ааспыт сэрии кэмигэр
Армия5а баар этим
Сидьиң өстөөх сүүһүгэр
Сиэртибэтин биэрбитим

Илин ар5аа хаампытым
Ийэ сирбин көмүскээн
Хааммын сиргэ тохпутум
Хаста эмит сыппытым.

Өйдүү саныы сылдьарым
Үүммүт Сахам дойдутун,
Түүлбэр мээрин түһүүрүм
Түүңңү сөрүүн чуумпутун.

Хойуу оттоох алааска
Хотуур тыаһа сыыйарын
Колхоз кыыһа Ааныска
Хоһоон ырыа ыллыырын.

Көрдөөх үлэ быыһыгар 
Көлөһүммүн сотторбун
Иирэ отуу анныгар
Эбиэттээри сойорбун

Сахам сирэ барахсан
Сардаңатын санатар
Ханна эмит арахсан
Хаампыт иһин саньыһар

Оччотоо5у ыар кэмңэ
Олох таайар кыаллыбат
Субу этэр кэпсээңңэ
 Суруйарым тупсубат

Балка маспар чиэстэнэн
Барыам иһин суол ыраах
Үөрэхпинэн сирдэтэн
Үлэлиэхпэр өй чычаас

Ол да буоллар хайда5ый
Олорбутум ордук дуу?
Саныыр санам сымса5ай
Сайы эппэт муңум дуу?

		***
	
== Бүлүүчээн бөһүөлэгэр ==

Өйдүүбүн биир сыллаах кыһыны
Өрдөө5ү ааспыт кэм ыардарын
Оччо5о мин кыра уолчааны 
Оскуола үөрэ5эр биэртэрин

Тохсунньу ыйдаа5ы тымныыга
Тобугум кытаран сылдьара
Төрөөбүт мин ийэм ыарыыга
Түөртээхпэр өлбүтэ дииллэрэ

Ол кэмңэ мин а5ам огдообо
Олоорто бэрт элбэх тыынньалаах
Оскуолам да5аны ыраа5а
О5о5о сылдьарбар сылаалаах

То5устаах буомтук уол тооһоңноон
Торбуйах этэрбэс чооһур5аан
Тардаммыт хааһынан ол хабан
Чээй иһэн дьиэбиттэн итииргээн

Иитиллэн үөрэммит оскуолам
Иннибэр бу турар былаахтаах
Оччо5о оонньоспут кырдалым
Оо! Кэрэ билигин сыаналаах.

Түһүөлээн чомполуур Бүлүүбүн
Туохтаа5ар да5аны саныыбын
Билигин чаанньыкпын өрөбүн
Минньигэс уутунан аһыыбын

		***

Аастылар атаахтыыр саастарым
Аастыйан көстүбүт баттахпар
Күн аайы эрэйдиир баастарым
Күүттүлэр чугаһаан хоруоппар

Сол эрэн сонньуйар сатаммат
Сор ааһан соргуга кэллибит
Өлөргө илиини баттаммат
Өстөөхтөн иэстэһэн ситтибит

Олоххо сиэртибэ буолбуттар
Охсуһуу уотугар өлбүттэр
Аартык-суол ааннарын аспыттар
Ааттара бар дьонтон сүппэтин

Түөрт уон биир сыллаа5ы сайыңңа
Түөрт уонча эдэр уол барбыта
Ол кыһын тиийбиппит фроңңа
Ол онтон уончабыт хаалбыта

Сорохпут кэлбитэ тайахтаах
Со5отох дугунар атахтаах
Субу мин турабын ырыалаах
Сол кэми санатар санаалаах

Кирдиктэн кистэнэр сатаммат
Килбиэннээх дьол аана аһа5ас
Сорохпун суруйуом кыаллыбат
Сорбор мин үөрэ5им тура5ас

Бу манна килбэйэр кириэстээх
Бүтүннүү мөһүүрэ киэргэллээх
Албыннаан астыммыт үгэстээх
А5абыыт дьаарбайбыт тиэргэннээх

Бүлүүчээн бөһүөлэк киинигэр
Бүгүңңү көстүүтүн хоһоргуум
Аа5ааччым биһириэн иннигэр 
Астынан олорон суруйуом

		***

Иннибэр элбэх дьиэ кэдэйэр
Иккилии кэккэнэн тардыллар
Аллараа долгуйа нэлэйэр
Аатырбыт Бүлүүкэм сыыйыллар

Сиэркилэ мэндээрэр уутугар
Сирэйиң ньуурдарын сууна5ын
Ньургуһун тулалаах биэрэгэр
До5оргун долгуйа күүтэ5ин

Солко күөх ленталыы субуллар
Субурхай ып-ыраас кытыллаах
Кып-кыһыл кырылыы суураллар
Кырааска былаастаах кырдаллаах

Ол үөһэ оттонор хочолоох
Улуу маар «Кэңкэмэ» үрэхтээх
Күөлүгэр күндү баай соболоох
Күөгүгэ иилиллэр күөнэхтээх

Бу буолар биһиги колхозпут
Быйаң дуол дохуоттаах
Киэргэйэр чэлгийэр олохпут
Кэскиллээх суолунан барыахпыт

Трактор тутуу мас таһар
Толору тиэйиилээх бу иһэр
«Петя уол былаанын куоһарар
Бэртээхэй маладьыас» - дэһэллэр

Сотору мас эрбиир туруо5а
Суортаммыт бэс маһы тыырыа5а
Саңа дьиэ сарайа сааллыа5а
Саһар5ам уоттара сайыа5а

Бу колхоз оло5ун салайар
 Петр диэн коммунист Данилов
Дьон норуот иннигэр дьулуйар
Дьо5урдаах үлэтин тобулар.

Билигин ферма5а дэлэй от
Биэдэрэ муңунан туолла үүт
Биһиэхэ сүөһүбүт бары тот
Бэриллэр былааммыт ааһыа, күүт.

Дьөгүөр уол ыанньыксыт бастыңа
До5оро Уйбаанныын куотуспут
Кинилэр иккиэлэр колхозка
Доярка буоларга тылламмыт.

Күн аайы күөдьүйдэ көх үлэ
Көрүө5үң аа5ааччы эн маны
Хара тыа толбонноох киэргэлэ
Хап-хара саһыллаах «Маркыһы».

Саныыбын бу туран өрдөө5ү
«Сайдыы» диэн артыалга киирбиппин
Кылааттан үллэстэн түүтэ5и
Дохуоппар ыламмын үөрбүппүн.

Ол сытар буола5а кэлэммин
О5уһу суха5а сиэтэрбин
Киэһэтин сылайан эстэммин
Килиэппин сиэбэккэ сытарым.

Оччо5о бу манна баар этэ
Уончака ахсааннаах эргэ дьиэ
Ол онтон оппотох иччитэ
Олорон ааспыттар ыар кэмңэ.

Билигин саңалыы формалаах
Бэрт дэлэй миэстэлээх бөһүөлэк
Дьиэ5э киир барыта сууйуулаах
Дьэрэкээн ойуулаах көбүөрдээх.

Сынньанан сылаастык сытаңңын
Москва ырыатын истэ5ин
Ильич уоттарын аһаңңын
Кинигэ, сурунаал аа5а5ын.

Тапталлаах коммунист партия
Тут эрэ үөрүүлээх ырыабын
Бу уйгу быйаңңар тиэлийэ
Муңутуур дьолломмут санаабын

				1958 сыл  Бүлүүчээн.

		***


== Сарсыардааңы ырыалар ==

Күндэл күнүм күөрэйэн
Көмүс кыымын ыһыыта
Мүөттээх тигии кэрийэн
Мустан аһыы тахсыыта
	
Сибэккиттэн сиик түһэн
Сэбирдэ5ин тириитэ,
Хоммут ынах уу иһэн
Хотонугар киириитэ.

Сылаас орон хомуллан
Сырыыларым буоллулар
Күнүм уота кутуллан
Күлүмүрдүү тыктылар.

Коммунизм сылынан
Хотуулаахтык үлэлии
Эйэ истиң тылынан
Эдэрдэри кэскиллии

Сарсыардааңы салгынтан
Саңа эрчим иитиллэн
Дьоллоох дойдум буоруттан
Дьонум бары түмүллэн

Көхтөөх үлэ күөдьүйдэ
	Көрдөөх ырыа аргыстаан
	Сүрэх түөскэ битийдэ
	Сүүрэр көтөр кынаттаан.

		***


== Төрөөбүт дойдубут таптала ==

Төрөөбүт үөскээбит дойдубун
Төһөлөөх сүрэхтэн ахтарбын
Кус ытар, от охсор хонуубун
Куруутун иңэрэн саныырбын

Аа5ааччы ардыгар сиилиэ5иң
Арыйан сыаналыаң иннигэр
Ба5ар эн биһирээн билиэ5иң
Бэрт ыраах тэйиччи сылдьаргар.

Онноо5ор охсуһуу уотугар
Окуопка сыңаһа буоругар
Бинтиэпкэ тэң тимир уоһугар
Бигэнэн кыратык нуктуургар

Эдэр кыыс мичээрин кэриэтэ
Иннибэр элэңнээн көстөрө
Кып-кыһыл дьэдьэннээх кэриитэ
Кыламан быыһынан көтөрө.

Ол түүлтэн уо5уран уһуктан
Олоххун, норуоккун таптыырың
Ып-ыраас ийэ сир буоруттан
Ылаңңын ымсыыра сыллыырың

Көр оннук ымсыырдар тапталлаах
Көңүл дьол норуотун дойдута
Бары биир бырааттыы санаалаах
Биһиги совет сир норуота.

Ол иһин дьулуспут дьыл5абыт
Олохпут уйгутун а5аалта
Кэскиллиир инники хардыыбыт
Коммунизм төрүт бэлиэтэ

Бу ыйар партия программата
Биһиги сүрэхпит ба5ата
Кэнчээри ыччаппыт уйата
Киэргэнэр симэнэр дууһата

Хаһан да хаанымсах үөрдэрэ
Халлааңңа халаахтыы көттүннэр
Капитал сиэмэтин үөннэрэ
Халаары салбанан үөмтүннэр

Туруохпут биир ньыгыл кэккэ5э
Тутум да сирбитин биэрбэккэ
Түмсүө5э көңүлгэ эйэ5э
Дьулуһар сир үрдүн норуота

Кыа хааны то5оммут уһааран
Кырыстаан үүннэрбит ийэ сир
Үйэттэн үйэ5э бар5аран
Үөлээннэх ыччаккын түмэ тур

Сүүһүнэн сылларга сүппэтин
Сүрэхпит ба5атын суруйан
Ийэ сир тапталын бигэтик
Иңэрэн хаалыа5ың хоһуйан.
 

	***
== До5оччуок, тур ыллыах ==

Сахалыы саңаран
Санаабын суруйан
Долгуйар ырыанан
До5орбор хоһуйан

Үлэ5эр, үөрэххэр
Үөрүүгэр үөрсэммин
Тэтимнээх сүрэххэр
Тэң күүскэ тэпсэммин

Утуйан сытаңңын
Умнубат уустуктук
Ырыабын ыллааңңын
Ымсыырдар курдуктук
	
Олохпут уйгутун
	Ойуулаан оһуордаан
	Сахабыт норуотун
Саргытын уруйдаан

Үүнүүлээх хонууну
Үүт-сүөгэй өлгөмүн
Үөскэлэң сүөһүнү
Үлэбит өргөһүн
	
Кынаттыыр ырыалаах
	Кыттыһан сылдьаммыт
	Инники хардыылаах
	Илиинэн ылсаммыт

Колхозка албаннаах
Хорсун уол-кыыс буолуох
Хотоңңо ынах ыах
Хонууга от охсуох
	
Үрдүктүк көтүөххэ
Үгүһү айыахха
	Үлэттэн үүнүөххэ
	Үөрүөххэ, ыллыахха

Үйэбит үтүөтүн
Үүннэрэн таһаарбыт	
Хаан уруу баартыйам
Хайдахтаах кэрэний
	
До5оччуок, тур ыллыах
	Дуораччы кэл, тардыах
	Умнуспат курдуктук
	Уруйдуох уустуктук.

				1962 сыл.  Бүлүүчээн

			***

== Көмүс күһүн ==

Көмүс күһүн
Көһөн кэлбит,
Көнчөх куһум
Күөлгэ киирбит
	
Түүңңү туман
	Түһэн сыылбыт
	Суор5ан сабан
	Суулаан таалбыт

	Симэх киэргэл
	Ситэн бүттэ
	Иинэн түһэн
	Иңэн сүттэ

	Үрдүк үүнүү
	Үөскэл төрүөх
	Үөрүү-көтүү
Үгэннээбит.

***

			
== Кэриэс ==

Үйэм кылгаан өлөр сааспар
Үөрүүм дьоло – о5ом хаалла
Икки уолбар уонна кыыспар
Этэн кээһиэм кэриэс тылла.

Ба5ар хойут аргыс буолуо
А5а ыраас дьыл5а тыла
Үүнэр үктэл муоста уурсуо
Үтүө кэскил күүтэр сыла

Олоххутун мэлдьи таптааң
О5о саастан чиэстээх буолуң
Кыамматтары чуо убаастааң
Кыраларга сүбэ буолуң

Бэрдимсийэр отой сыыһа
Мэлдьи сэмэй буола үүнүң
Үөрэх, билии – дьол аргыһа
Олох дьолун онтон булуң

Сибэккиттэн сибэккини
Сирэн-талан муңнанымаң
Сирий, көрдөө чуо кинини
Син биир булуоң, айманыма.

До5оргутун хоргутумаң
Туспа саппаас көрдөһүмэң
Туора ыалга буккуһумаң
Дууһа5ытын эрэйдээмэң.

Дьиңнээх таптал – сүрэх кыыма
Дьэбин иңмэт олох төрдө.
Үлэттэн эрэ дьоллонуң
Үйэлээхтик өйдөө-санаа.

Үчүгэйдик олордоххо
Үлэң, өйүң аһыллааччы
Күнүүлэһэн сордонноххо
Күн-дьыл күлүк түһэрээччи.

Кэриэс тылбын кэпсиир буолуң
Кэнэ5эски ыччаттарбар
Кэлэр кэмңэ кэскиллэриң
Кэтириирин туһугар.

***

== Саары этэрбэс ==

Сахам төрүт таңаһа – 
Саңа саары этэрбэс.
Дьураа оһуор тумуһа
Тупса5айа да олус.

Чэпчэкитик дэгэтэн
Дьиэрэңкэйдээн тэйиэххэ,
Оһуокайдаан күөрэтэн
Ойон-тэбэн иһиэххэ.

Сымна5аһың, сылааһың,
Сылаппатың, эспэтиң
Талба таңас эбиккин
Таптаан таңныа эбиппин.

Саппыкыбын солбуйан
Саарыларбын мин кэтиэм.
До5оччукпун соруйсан
Тумустатан киэргэтиэм.
	
		***

		***

                            
== Саас ==

	Үөскээбит алааспар
	Үчүгэй да эбит,
	Кыһыннаах кыраайбар
	Кыс тахсан киэркэйэн.

	Мутукча сытынан
	Муңутуу дыргыйбыт,
	Ньургуһун сибэкки
	Долгуйа наскыйбыт.

	Сибэкки өңүнэн
Симэнэн чэлгийбит,
Күөх  көбүөр тэлгэнэн
Күөгэйэ илгийбит.

Тумустаах  ырыата
Тулабар чуубур5ас,
Кө5өн кус саңата
Күөллэрбэр маатыр5ас.

Сөрүүн тыал сиккиэрэ
Сүрэхпэр куустуста,
До5орум мичээрэ
Дууһабын долгутта.

		***

        
== Сайын ==

Күөх сайын кэлиитэ
Күннүктээн тахсаммын,
Күөмэйдээх үтүөтэ
Күөрэгэй буоламмын,

Көмүөлүм мууһунуу
Көй үөрдээх сүөһүбүн,
Үрэ5им уутунуу
Үүт сүөгэй өлгөмүн,

Бурдугум үүнүүтэ
Муңутуу тэппитин,
Үлэбит үөрүүтэ
Үгэнниир кэмнэрин,

Уйгу дьол олохпун
Уруйдуу туойдарбыан,
Айыл5ам оһуорун
Астына айдарбыан

Үөскээбит алааспар
Үчүгэй да эбит,
Кыһыннаах кыраайбар
Кыс тахсан киэргэйэр.

            (1966 с., Бүлүүчээн)

                         ***

Өллөхпүнэ миигин кистээң
Өрүс үрдүк томторугар,
Балыктаспыт Кэңкэмэбэр,
Бырааттарым тастарыгар.

Удьуор саха миэрэтинэн
Урууларбар ыаллыы сытыам,
Кэриэс тылм этиитинэн
Кэлин ба5ар көрө сытыам.
                       ***

Эн, Бүлүү эбэкэм,
Эңсиллэр биэрэккэр
Килбиэннээх кэрэ кэм
ГЭС уотун тиирбиккэр

Хоһоонум махтала
Холбоһон үөрүстэ,
Сүрэ5им таптала
Сүүрүкпэр кыттыста.

Өбүгэм са5аттан
Үрдүгэр сүктэрсэн,
Күлүмнэс уугуттан
Күүс утах киллэрсэн,

Өлгөм баай булкуттан
Үллэстэн тииспитим,
Өнүгэс угуттан
Үргэһэн үүммүтүм,

Будуллар буур5а5ар
Буспутум-хаппытым,
Хадаар таас хайа5ар
Хаарынан хаампытым,

Үрүң күн аннынан
Үйэ кэм аалсыһан,
О5о саас алтыһан
Оло5ум устуһан,

Үөскээбит Бүлүүбүн
Өңөйөн тураммын,
Кэрэни көрдүүбүн
Долгуйа таптааммын.

Эн дэлэй ууң курдук
Элбэ5и айсаары
Күн  сирин күндүтүн
Көрүлүү туойсаары,
Күлүмнэс уугуттан
Күүс-күдэх тииһээри. 


             ***

Үөскээбит Бүлүүбүн
Өңөйөн тураммын,
Эдэрбин өйдүүбүн
Эргитэ санааммын.

Биэстээхпэр мэник уол
Биэрэккэр сүүрбүтүм
Хаалбатах кыра да суол – 
Ханна да көрбөтүм.

Хонук сыл куотуһан
Хоонньоһон ааспыттар, 
Сүүрүккэр устуһан
Сүгүллэн куоппуттар.

Сор содул бырта5ын
Суолларын сууйбуттар,
Аат ааргы айа5ын
Ааннарын саппыттар.

Сарсыарда сарыал күн
Сандаарын кэриттэ,
Үйэ5э үүммүккүн
Үйэ дьол үөрүүтэ.

             ***

Уу иһэн улааппыт Бүлүүбүн
Умуллан сүппэттик таптыыбын,
Оло5ум кэскилин көрдүүбүн,
Ол иһин бу ырыа ыллыыбын.

Үйэттэн үйэ5э тиийдэрбин
Үөскээбит Бүлүүбүн хоһуйсан,
Түөспүнэн үтүһэн үөрдэрбин
Төрөөбүт дойдубар суол уурсан.

Хомсомуол сааспыттан туруммут
Хоммуунам оло5ун ситэрсэн,
Сэрииттэн баас ылан сордоммут
Сэймэхпин оһорон үтүөрсэн,
 

	Эрдэлээн ииннэнэн саспакка,
Эйэ5э уостубат дьулуурбун
Хаһаанан хаххалаан хаалбакка
Харыбар баар күүһү, дьо5урбун

Бар дьонум дьолугар аныа5ым
Бар5ара чэлгийэ туруң диэн,
Оло5ум кэрэтин ыллыа5ым,
Ордугун о5обор хаалларыам.

                       ***

Үөскээн үүммүт мин Бүлүүм
Үчүгэйин, кэрэтин,
Үрүң күнүм үүнүүтүн
Үөрэ-көтө хоһуйуум.

Сааскы намыын сарсыарда
Са5ах үрдүн кыыһыыта
Мөһүүрэлии мөлбөйдө
Бүлүү эбэм киэң иэнэ.

Кэдээл кэрии тыаларга
Кэ5э этэн чоргуйда,
Ньургуһуннаах кырдалга
Туруйа буолан чугдаарда.

Хомолорго хонуктаан
Хоңор хааһым күөрэйдэ,
Арай умсаах чалбааттаан
Аһаан, суунан мэччийдэ.

Үрдэллэргэ үөмэхтээн
Үөрдээх сүөһү субуста,
Бөһүөлэктээн бөтүөхтээн
Бөтүүк ыллаан булкуста.

Сарсыардааңы салгынныын 
Саргы аана аһыллар,
Үллэр Бүлүүм баалыныын
Үктэл-хардыы ууруллар.

                    (1964 с., Бүлүүчээн)
		***
		
== Дьээ буо, до5отторуом ==

Орто дойдубар
Оччотоо5у кэмңэ
Олохтоох сахам
Онно-манна
Олорор эрдэ5инэ
Олбох окко
О5о төрөтөн,
Көмүлүөк оһоххо
Көһүйэ иһиккэ
Күөстээн аһатан,
Туос биһиккэ
Тууйа баайан
Эмэх кутан
Иччэ5эйбин иңэрэн,
Иитэн харайбыт
Ийэ барахсан,
Эмиийин үүтүнэн
Эччийэн тахсан
Туулаан, туһахтаан
Тото аһаан
Тор5о таңаһы
Долуой билбэккэ
Торбос сонноох
Доодоңноһон.
Хотону кытта
Холбуу дьиэлээх
Хобдох оло5у
Хонуктаһан кэлэн
Коммунизмы тутар
Хорсун – хоодуот
Хотойдорбун кытта
Ходьойон олорон
Хоһоон айан
Хоммут уоспун
Хоңуннардым.

		***

== Олох дьэбиннэрэ ==

Халың үбү сырсааччылар
Халты сыыһа туттараннар
Норуот үбүн уорааччылар
Туолбат истээх буочукалар

Аскын үрүт үрдүттэн
Аргыый а5ай кыламнатан
Албын саһыл хара5ынан
Албыннаһан, аралдьытан

Дуоһунаска өрө тахсаат
Тутум үрдээн сэгэс гынан
Бартыбыалын эрэ ылаат
Бардымсыйан далбаатанан

Хонтуораттан хоңнубатах
Хобулугун элэппэтэх
Остуол устуул иччилэрэ
Олох хаалбыт дьэбиннэрэ

Атын киһи үлэтинэн
Аатын суолун дарбатынан
Сыыппаранан күлүктэнэн
Сылаата суох эмньиктэнэн

Бурдук ыһан буккаспатах
Бугул оту мунньубатах
Киэргэл эрэ кэ5элэрэ
Кэнэн олох киһилэрэ

Өйдөөх кини эрэ буолбут
Үө5эн – мө5өн силбиэтэммит
Кыамматтарга кыһаллыбат
Кымаахтанан кыбыстыбат

Бэйэмсэхтэр, киһиргэстэр
Билигин да көбүөхтүүллэр
Ходуул оттуу үргэңнээннэр
Хонук хонсон тэпсэңнииллэр

Эргэ олох дьэбиннэрэ
Эмэх буолбут силистэрэ
Күлү сүөдэң сүүлүктэрэ
Көлдьүн кө5үс көстүүктэрэ.


== Өлбөт күнүм күөрэйдэ ==

Түүңңү түлүк сырдаан
Түөспэр сүрэх мө5үстэ,
Өлүү сыабын суйдаан
Өрө күүрдэн үөрүстэ.

Олох үөрдэ, кууста
О5о сааспын саныырдык,
Санаам кыыма кыыста
Сааскы үүнэр күн курдук.

Буулдьа бааҺа сүттэ,
БуҺан−оҺон чэрдийдэ,
Кэйэр укуол бүттэ,
КиҺи буолар кыах биэрдэ.

Үөрэх−билии үрдээн
Өлбөт күнүм күөрэйдэ,
Үтүө дьонум эмтээн
Өлөр ииммин бүөлээтэ.

             
== ******** ==
Ааспыт сэрии суола
Аалар дьар5а баас буолан,
Эдэр сааҺым сыла
Элэс гына суураллан,
 
Кырдьыам суо5а кылгаан
Кырдьык иҺин, дьол иҺин.
ДууҺам, өйүм−санаам − 
Дойдум, дьонум, мин иэҺим.

Түөспэр тэбэр сүрэх −
Төрүүр о5ом  төлкөтө,
Кэлэр кэскил тирэ5э, 
Кэрэ кэмим иэйиитэ.

Сырдык, ыраас ырам
Сылтан сылы сылыттын,
Айар аргыс ырыам
Аймах дьоммор сылдьыстын.

                                     1966 с.
            

== Сахабыт күөх сааҺа ==

Сахабыт күөх сааҺа
Сайа5ас салгынныын
Сылдьарга сылааҺа
Сымала дыргыллыын

Сүрэ5и дьэгдьитэр,
Сүөгэйдии минньитэр,
Сибэкки тэлгэнэр,
Сир ийэң симэнэр.

Күөрэгэй дьурулуур
Күннүктээн дьырылыыр,
Кэрискэм үрдүгэр
Кэ5элэр этэллэр.

Түү көмүс чыычаа5ым
Түмүстэ, үөрдээтэ,
Чоп−чобуо тыллаа5ым
Чуубуургуу чупчаарда.

Күн уота сатыылаан
Күөх окко умуста,
Көр ырыа кутаалаан
Көй күргүөм куустуста.

Санаабыт сааскыта
Сандааран кэлэ5ин, 
Олохпут уйгута
Ол курдук кэрэ5ин. 
                               1965 с.

  
==  Сааскы ырыалар ==

Сөрүүн тыалга бигэтэн
Сүрэх түөскэ ньүөлүйдэ,
Мүөттээх салгын минньитэн
Миигин тула эргийдэ.

Сытыы дыргыл сыттардаах
СыҺыы, хонуу быарыгар,
Долгун оҺуор дуйдардаах
Томтор үрүт хааҺыгар

Чыры−чырып чыычаахтар
Тырымыныы көттүлэр,
Туспа чобуо тыллаахтар 
Чуубугуруу түстүлэр.

Сааскы күнүм барахсан
Сардаңата угуттаан,
Сахам сирэ кыс тахсан
Саргы сайын сабардаан,
Көхтөөх ырыа күөдьүйэн,
Көбүөр күө5ү бүрүйэн,
Сирим иэнэ киэргэйдэ,
Сибэккинэн тэлгэннэ,
Көхтөөх үлэ күөдьүйдэ
Көңүл сирим үрдүнэн.

  
== Сахам сирин сааҺа ==

Сахам сирин сааҺа 
Салгына минньигэс,
Сылдьыахха сылааҺа
Сымна5ас, ичигэс.

Мутукча сытынан
Муннубар да5айар,
НьургуҺун отунан
Долгуйа нусхайар.

Дьырылас ырыалаах
Чыычаа5ым арыаллыыр,
Толору көй уулаах
Толоонум ды5аңныыр.

АаҺыгас сааскы кус
Аймана көтөллөр,
ҮөҺэнэн үөрдээх хаас
Үөмэхтээн аастылар.

ҮөҺээңңи кырдалбар
Үлэбит үгэнниир,
Бурдукпут ыһыллан
Быйаң буол, кэнэ5эс.

    
== Прощание ==

Сүүс да сылга дьуо5уран
Сүрэ5им таас буолбатын,
Көмүү буортан уо5уран
Күлүм үөрэ сытыахтын.

Тоһо5о мас анньыллан
Туоһу буолуо маннабын,
Чөмөх буорум ыһыллан
Чөкө, чуумпу сытарбын.

Күннээх дойдум үрдүгэр
КүүҺүм тиийбэт уҺуурга,
Ийэ сирим иэнигэр
Иитиллэргэ, сылдьарга.

         
== Сурук ==

Сурук күүтэр до5орбор
Сонун−нуомас тиэрдээри,
Туллараңныыр мин уолбар
Туттаран үөрдээри

Кыра санаам мунньуллан
Кынаттанан кый ыраах,
Айар тылым суруллан
Айаннаата ырыалаах.

То5ус ыйга эмтэнэн
Доруобуйам тубуста,
Тайах маспар тирэнэн
Тахсар буоллум таҺырдьа.

Сэймэк буолбут ата5ым
Сиикэй бааһа оһуо суох, 
Үлтү барбыт уңуо5ум
Үүнэн эрэр, тостуо суох.

Эрбэх са5а уолчааммар
Этээр миигин кэлиэ диэн,
Сурук угар ыскааппар
Суулаан уурдун кэһиитин.

Күүтүң миигин күҺүөрү
Көнчөх көтөн ааһыыта
Туран хаамыам сотору,
Тутар гиипсэм хатыыта.

Урут оттуур алааспар
Ото ситэн турда5а,
Үүнэр−кэңиир колхуоспар
Үүтүн ыама туолла5а.

Үүнүң, үрдээң, үлэлээң,
Үлэ дьолун ылбахтааң,
Хорсун дьону иитэлээң
Коммунизм фронугар. 
              (Сунтаар больницата, 1961 сыл)

    
== Билэ−билэ билбэт буолсан ==
       (Сатирическай хоҺоон)

Майгы−суобас этэринэн
БаҺаа5ырдан барсыбакка,
Кистэспэккэ кирдигинэн
Киэбирпэккэ, тупсарбакка

Ким тугунан тууҺаммытын
КэтэхтэҺэн кэпсэппэккэ,
СааҺылаҺыах санаабытын
СаҺыарбакка, кэтэспэккэ.

Эргэ олох сабыдыалын
Элэң−сэлэң элэмиэнин,
Уруккулуу көрүңнэрин,
Уратылаах  өттүлэрин

Тутатына тургутуҺан,
Чорбоппокко туормастаҺан,
Чопчу ыйан донуостаҺан,
Дьон дьүүлүгэр туруорсуҺан,

Кириитикэ кыймыытынан
Кири−хо5у тэбэҺистэр, 
Сатира уот тылларынан
СарылаҺан үтүрүстэр

ДуоҺунаска сүгүрүҺүү,
Тойомсуйан дьигиҺийии,
Күннээ5инэн көрүнүҺүү,
КөбүөлэҺэн күрэхтэҺии

БилсиҺиинэн бэрсиҺээҺин,
БиҺирэмңэ сипсиҺээҺин
Уора−көстө уунуҺааҺын,
Уопсай баайы ыскайдааҺын

ХомуллуҺан−холбоҺуҺан
Хонон−өрөөн айбардаҺыы,
АҺыы уунан утахтаҺан
Ахсым аттыы а5ылаҺыы

Өбүгэбит үгэҺинии
ҮчэҺэтэ туолуор диэри
То5ус төгүл сэмэлэнии
Туолла5ына уонна эстии,

Мунньан−мунньан мунтарыйан
Букатыннаахтык буруйдааҺын,
Кыл са5аттан өтүү сал5аан
Кыйдаан бары кыайыылааҺын

Улуутуйан олорууттан
Улахаңңа уурбатахтан
Көнүө5ү да көннөрбөттөн,
Көнньүөрүллэр биир утахтан

Билэ−билэ билбэт буолсан
Милииссийэ5э сэлээнниибит,
Итинник чэр иңэн хаалсан
Илим курдук мээр иирсэбит.

Кирдигинэн кэпсэттэххэ
Кимиэллээхтик киирсистэххэ,
Бука бары буортулаахтар
Буруйдаа5ы булуспаттар

ЧиэҺинэй дьон үлэтигэр
Чиэрбэ үөннүү эриллэллэр, 
Эдэрдэрбит иитиитигэр
Эрэйбитин элбэтэллэр

Саталлаахтык салайсыахха
Сайа5астык саңарсыахха,
Тутатына турунсуохха
ТуҺалаа5ы оңорсуохха.
                           (Бүлүүчээн, 1966 с.)


==  ОҺуохай ==

Соргу сайын кэлбиччэ
Сомо5очой сүрэхпэр
Суруйбалаан хаалбычча
ЭҺиэ−эҺиэ эҺиэхэй,
ОҺуо−оҺуо оҺуохай!

Ойон тахсар күннэрдээх
Орто дойду буоругар
Олохсуйан ууҺаабыт
Удьуор сахам дьонунуун
Уолба күөлүн са5аннан
О5уруолуу тиҺиллэн
О5онньордуун о5олуун
Уопсай оонньуу буолбучча
Олох саңа хардыытын
ОҺуохайга туойуо5уң
Ойон тэбэн биэриэ5иң.

Сандал сайын кэлиитэ
Сахам сирэ барахсан
Салгыннара минньийэн,
Сайылыгым тулата 
Сибэккинэн чэлгийэн
Ситэн тупсан туруута,
Сэгэттэйбин кытары
Сиэттиспэлээн иҺэммин,
Сэмээр−сэмээр со5устук
Сэргэхсийэн сэгэйэн,
СэҺэннэрим тобуллан,
Самаан сайын күнүнүү
Сайан киирэр санаабын
Саха уус тылынан,
Сайдыы−хардыы кэминэн
СааҺылааммын саңаран,
Силистэрин ситэрэн,
Сибэккинэн тэллэрэн
Субу бэйэм түөлбэбэр
Сура5ырбыт оонньуубар
СуҺуохтаахпын субута,
Солко күө5э отторбун
Сотобунан охсоммун,
Үрүң хара буодьулаах,
Үрдүк мыраан тардыылаах,
Үгүс өлгөм бултардаах,
Үрүлүйэр сүүрүктээх,
Үстүүрүктүүр үөстэрдээх
Үллэр Бүлүү эбэбэр
Үтүргэннээх кэмнэргэ
Үчүгэйи билбэккэ
Үрэхтэргэ−тыаларга
Үүрүллээхтээн үөскээбит
ҮлэҺиттиир дьоннорум
Үрүң күнүм анныгар,
Үктэл буорум үрдүгэр,
Үүммүт көңүл үйэбэр
Үөрүү кыымын сандаардан,
Үлэ дьолун булсуҺан,
Үрдэллэргэр, хотоолгор
Үүттүгэннээх ынахпыт,
Үөскэл төрүөх сүөҺүбүт
ҮмүөрүҺэн үөрдүспүтэ
Кэрэкэтиэн эбитиэн.
ЭҺиэ−эҺиэ эҺиэхэй,
ОҺуо−оҺуо оҺуохай!

        
==  Кынаттаах буолларбын ==

Эргийэн кэлбэккэ
Эдэр саас куотта дии,
Сонордоон сиппэккэ
Сорсуйуу буолла дии.

Кынаттаах буолларбыан,
Кый ыраах сырсаммын
Кытаахтаан ылларбыан
Кырдьыбат саастарбын.

Уон а5ыс саастанан
Уол о5о ааттанан
Ырыа5а ылланыам,
Ыксабар кыыстаныам.

Быыппастар быччыңнаах
БыҺый уол дэтиэ5им,
Үлэттэн албан аат
Үөрүүтүн билиэ5им.
                               (Бүлүүчээн, 1968 с.)

      
== Ба5а санаа ==

Төлөннөөх түөспүттэн
Төрөтөн таҺааран,
Үлэттэн, үөрэхтэн
УҺанан, уҺааран

Сүрэхпин биэрэммин
Сүүмэхтээн ыламмын,
Кэс тылбын этэммин,
Кэккэ5эр кыттаммын

Дойдубар, норуоппар
ТуҺаайан ыллыа5ым,
Кэнчээри ыччаппар
Кэскили  аныа5ым.

Уйгулаах оло5ум
Оһуорун анньаммын,
Кэрэни туойуо5ум
Дьол суолун аҺаммын.


           *********

ХоҺооммун суруйан хааллардым
Хойут да сүппэтэр дии санаан,
Үгүс сыл хаардарын ууллардым
Өтө5үм таҺыгар саллаңнаан.

Үөрэ5им суо5уттан кэтиллэн
Үтүө тыл ута5ын испэтим,
Эдэр саас тэбиитэ этиллэн
Эһиэхэ тэнитэн биэрбэтим.

КыҺал5а кытаанах кэмигэр
Кырыктаах кыргыҺыы уотугар,
Тапталлаах Ийэ сир иэнигэр
Талаанньыт сабардыыр сылыгар

Эрэйдээх эңсилгэн суолунан
Эдэр уол сэриигэ барбытым,
Инники кирбиигэ тылланан
Илиибэр бинтиэпкэ ылбытым.

Субу мин со5отох хара5ым
Сордоммут норуоппун көрбүтэ,
Субу мин тостубут ата5ым
Субай хаан үрдүнэн сүүрбүтэ.

Хаарыаннаах эдэркээн дьоннорум
Хара5ым анныттан сүппүтэ,
Көрүөхтэн үчүгэй куоратым
Күл буолан күдэңңэ көппүтэ.

Сиэмэх үөр сидьиңэ сүрдээ5ин,
Сэриинэн сэймэктээн сииллэрин,
Эн, о5ом, иҺийэн истиэ5иң,
Эн а5аң абаран кэпсиирин.


                ***********
         
== КиҺи дьоло ==

Төрөппүт сүрэ5ин үөрүүтэ,
Төлөннөөх дууҺатын эрэлэ
О5о баар күн сирин күндүтэ,
Олохпут киэргэлэ, кэскилэ.

Дьон оло5ор туҺалааннар
Дьол диэн тугун билиэхтэрэ,
Үөрэнэннэр−уҺананнар
Хоодуот дьон буолуохтара.

Кэлэр кэми симиэхтэрэ,
КиҺи туох аналлаа5ын
О5олорбут өйдүөхтэрэ,
Олох, кэскил сыаналаа5ын.

           ************

Өлөрүөхсүт бииҺин хотон
Өрөгөйдөөх күммүт үүннэ,
Ийэ сиртэн ньимси сотон
Иллээх олох тиийэн кэллэ.

Түөскэ сөңмүт төлөн сүрэх
Төлө мөңөн көңүл тыынна,
Умса көрбүт уулаах харах
Уота сырдаан күлүм көрдө.

     
==  Сүрэххэ ыллаҺыам ==

Нарыннык на5ыллык,
Намчы да со5устук,
Ис−киирбэх истиңник,
Иңимтиэ да курдук

Кэс тылбын суруйан
Киэргэтэ таңаммын,
ХоҺооммор хоҺуйан,
Хонук кэм ылсаммын

Ыччаппар кэскиллээн
Ырыабын айдарбыан,
Үйэттэн үйэлээн
Үүннэрэн хаалларбыан.

Оччо5о мин өлүүм,
Отой да суох буолуум,
Сүппэккэ сылдьыҺыам,
Сүрэххэ ыллаҺыам.
                                   (1966 с.)

   
== Төрөөбүт өтө5үм барахсан ==

Төрөөбүт өтө5үм барахсан
ТөҺө да аччыгый буолларгын,
Тула5ар ньургуҺун от тахсан
Долгуңнуу күөгэңнии тураргын
Сүрэхпэр иңэрэн сылдьаммын
Сүрдээ5ин саас аайы саныыбын,
То5оостоох кэмнэргэ тахсаммын
Томторгор табаахтаан ааҺабын.

Икки мас баттыҺах тайахпар
Илистэн, итииргээн кэлэммин
Кө5өрбүт сымна5ас кырыскар
Көхсүбүн сынньатан ыламмын
Күүс−күдэх эбинэн ылабын.

   
== Мин сүрэ5им ба5ата ==

Ырыабар−тойукпар ылларан
Ыарыыбын−дьар5абын умнабын,
Уус−уран тылынан тиҺэн, 
Оһуор−бичик анньартан
Утуйарбын умнабын.

Дойдубар−норуоппар анааммын
Туойуохпун−ыллыахпын ба5аран,
Эдэр сааҺым эргиллэр.
Кэнчээри ыччаппар анааммын
Кэриэс−бэлэх хаалларыахпын 
Мин сүрэ5им ба5арар.
Сырдык сүрэ5им дьулуура, 
Таптыыр ырыам кыыма
Аргыс буолан сандааран,
Мин сүрэ5им ба5ата,
Тиллэ5ин−тиллибэккин,
ӨҺүс о5устуу дьүккүҺэн
СыҺыллан−соҺуллан сылата5ын.
Онтон мин хомойон
Абаран−сатаран тураммын,
Ырыабын−тойукпун сатарытан
Киэң Бүлүүм иэнигэр
То5о тэбээн ыллаан дуораҺытабын.
Мин ырыам, мин ырам
Ой дуораана буолан
Ол тумулбар охсуллар…
Онтон антах ааҺарын
Күүтэн бу олоробун.

   
== ХоҺоонум туҺунан санаа ==

ХоҺооннор холбоспот буоланнар
Хомойуох−хоргутуох курдукпун,
Ыарахан ыарыылар тууйаннар
Ырыабар ымсыыра муммуппун.

Силлэстиэм буолуо дуо? Ба5ар даа,
Сибэкки үүннэрэн, киэргэтэн,
Долгуйар дууҺабын уо5урдаа,
Дьол, эйэ кутаатын күөдьүтэн.

Мин саха айма5ым баай тылын
Саас үйэ тухары санатыым,
Күн сирин умсул5ан тапталын
Көңүл дьон сүрэ5эр анатыым.

Оччо5о кэнэ5эс ыччаппар
Оло5ум омооно хаалыа5а,
ХоҺуйбут хоҺоонум норуоппар
Хойут да ахтылла туруо5а.  
                                              (1966 с.)
 
   
==  КүҺүңңү хоҺоон ==

Көмүс күҺүн көҺөн кэлэн,
Күммүт кылгаан күлүк уҺуур,
Кыыдаан тымныы кымнььыы биллэн
Кыырпах хаарын кырыс тэлгиир.

Түлүк бараан түүнүм таалан,
Түүңңү туман түҺэн сыылла,
КүҺүн кэлэн, көтүү буолан
Көнчөх куҺум күөлгэ туолла.

Кумаар−бырдах тоңон сойдо,
Куттас куобах орох ойдо.
Атыыр тайах муоҺун сууйда,
Аарыма тиити хайа сыыйда.

Сыр5ан эҺэ дьиэтин булла,
Сылы туоруу сытан хаалла,
Симэх−киэргэл ситэн бүттэ,
Сиргэ түҺэн иңэн сүттэ.

Хомуур үлэ түҺэ туолла,
Колхоз дьоно быйаң ылла,
Үөрүү−көтүү күнэ буолла,
Үтүө сайын илгэ алла.

Саары кэтэр самаан сайын
Сахам сирин уураан ааста,
Ыл5аан ылар уйгу баайын
Ыллыы−ыллыы ыҺыах ыста.
                                           (1963 с.)

         
==  Ийэм кэриэҺигэр ==

Икки мас тайахтаах
Иилиллэн кэллэ5им,
Үгүс дьон уңуохтаах
Үрдэли булла5ым.

Ийэккэм эрэйдээх
Эн манна сытта5ың,
Сууллубут кириэстээх
Субу баар буолла5ың.

От үүнэн бүрүйэн
Омоон да суох буолбут,
Элбэх хаар үллүйэн
Эйиэхэ ууллубут.

Түөрт уон биир сыллаахха
Түрбүөннээх кэмнэрбэр
Ол көстөр өтөххө
Охтубут сэргэбэр,

Сэриигэ барарбар
Сиэр аппын баайбытым,
Ас уурар ампаарбар
Аат быҺан хааллаартым.

Сүрэ5им көмүллүү
Сүр күүскэ тэппитэ,
Бар дьоммун көмүскүү
Барар күн кэлбитэ.

Кэлиэм диэн этэргэ
Кэбэ5эс тыл буолбат.
Эргиллэн кэлэргэр
Эрэнэр сатаммат.

«Хомсомуол бу түөспүн
Хорсуннук тоҺуйсуом,
Бу тэбэр сүрэхпин
Бар дьоммор иңэрсиэм».

Ахсым ат үрдүнэн
Анда5ар биэрэммин,
А5алаах ийэттэн
Арахсан барбытым.

Түллэңниир кимнэрдээх
Төлөннөөх түөспүнэн,
Эдэр саас эрчимнээх
Эрэллээх чиэспинэн
Инники кэскилбин
Эппинэн эппиэттээн,
Эргиллэн кэлэммин,
Ийэбэр түмүктээн,
Буор томтор үрдүгэр
Бу кэлэн олорон,
Кэриэс тыл ийэбэр
Хааллардым ырыабын.
 
Үчүгэй да күннэр
Үүннүлэр, ийэкээм,
Сэриини тохтотон
Дьолбутун буламмыт.

Урукку колхуоспут
Улаатта уон төгүл,
Үлэбит−дохуоппут
Үрдээтэ сыл ахсын.

БыраҺаай, ийэкээм,
Быдан сыл хонугар.
Эн миэхэ эрэнээр, 
Эрэллээх бу уолгар.

Кыа хааммын то5уҺан
Кыайыспыт олохпун
Илиинэн тутуҺан
Инники барсарбар,
Икки мас тайахпар
Иилиллэ да сылдьан,
ТуҺалыам норуоппар
Туох кыайар кыахпынан.

Киэң уҺун эйэ5э,
Кэрэттэн кэрэ5э,
Уйгулаах олохпор
Олорсуом, үлэлиэм
Кэскиллээх үлэни
Киэргэтэр дьолунан.   (1964 с.)

    
== Үөскээбит Бүлүүбэр ==

Үөскээбит Бүлүүбүн
Өңөйөн тураммын,
Далайгар көрдүүбүн
ТардыҺар талааммын.

Эн дэлэй ууң курдук
Элбэ5и айаары,
Күн сирин күндүтүн
Көрүлүү туойаары.

Үйэттэн үйэлээх 
Үүнэр тыл сылааҺын,
Дьырылас ырыалаах
Чыычаа5ым куолаҺын.

Күргүөмнээх үлэнэн
Күөгэйэр күннэрбин,
Чэрдийбит илиинэн
Чэлгийэр кэмнэрбин.  (1966 с.)

**********************
Холууп эйэ чыычаа5ым,
ХоҺооннорбун тиэрдээриий,
Күнүн−түүнүн күүтүө5үм,
Көтүүй үөҺэ, тэлээриий.

Харахпынан мээр хай5аан
Хайдах маннык сытыамый,
Тайахпынан тоҺур5аан
Ханна тахсан барыамый.

Буур5а−буулдьа сылларын
Буспат бааҺар булларан,
Сүрэх түөспэр ааларын
Сүгүннээбэт муңнарын

ХоҺооннорбор хомуйан,
Хонон туран сыл ааҺан,
Са5алыыбын суруйан
Санааларбар аан аҺан.

   
== Аа5ааччыларбар ==

До5отторуом, аа5ааччылар!
Тохтооң, миигин иңэн истиң.
Ырыа, хоҺоон айааччылар,
ЫйааҺыннааң, сүрэхтээриң.

ХоҺооннорум саңа төрөөн
Хонук хонсо илигинэ
Этиң миэхэ тоҺо5олоон
Эрэл суо5ун эрдэтинэ.

Буолар−буолбат дор5оон эрэ
Буолбуттара буолаайаллар,
Күппүлүөттэр күлүктэрэ
Көлдьүн буола сырсаайаллар.

Онтон−мантан була сатаан
ОҺуор анньар үлэ буолбат,
Оңоойукка отон тамнаан
Оонньуур курдук тупсан турбат.

               ***************
         
==  Кэхтибэт тирэ5им ==

Түүңңү ый түннүкпүн өңөйөн
Түү сыттык үрдүгэр сыҺынна,
Муннуктан кутуйах өгдөйөн
Муннугар сыт ылан салбанна.

ТаҺырдьа тоң чигди хайыттан
Тас гынна бэстилиэт тыаҺыныы,
Иңсэлээх Моойторук уҺуктан
ИҺиллээн өр сытта ньылаңныы.

Кыралар утуйан хааланнар
КыҺаспат, тардыспат буоллулар,
Майдаан дьон, ытааннар−ыллааннар
Мааманы, паапаны аймыыллар.

Олохпор булуммут күн дьолум
О5о баар сыламныыр сүрэ5им,
Кэннибэр хаалларар бэлэ5им,
Кэхтибэт кэскиллээх тирэ5им.

         ***************

Биэс уон сыл олорон бараммын
Билигин бу хоҺоон таңабын,
Хойутаан тэриммит буоламмын
Холбоспот да буоллар айабын.

Эдэрбэр инбэлиит хааламмын
Эрэйи эппинэн эллэстим,
БаттыҺах маҺынан хаамаммын
Бар дьоммун батыҺан кэлистим.

Сэрииттэн сэймэх баас оспокко
Сир−сирим куоратын кэрийдим,
БалыыҺа дьиэтиттэн тэйбэккэ
Бараммат укуолга кэйдэрдим.

Үйэкэм үтүөтэ баранан
Үрдүбэр үрүң хаар кыыдайда,
О5олуу санаатын ылынан
О5онньор бу хоҺоон суруйда.

Сурук диэн судургу буолла5а
Суолтата суох суруйан истэххэ,
Сырдык да хараңа буолуо5а
Санааны түҺэрэн кээстэххэ.

Үлэттэн дьолломмут норуотум
Үөрүүтүн дууҺабар үллэстиим,
Тахсар күн сарыаллаах мин дойдум
Тапталын сүрэхпэр иңэриим.

Төрөөбүт дойдубун хоҺуйан
Төлөннөөх сүрэ5им уоскуйдун,
Кэнчээри ыччаппар туҺаайан
Кэннибэр бу ырыам суол уурдун.

   *******************

Күөмэйин оңостоору
Күтүр улаханнык
Көхсүн этиттэ,
Күүскэ сөтөлүннэ.
Бүүбүлүкэ диэкки
Бүлтэччи көрдө,
Кэ5ис гынна,
Кэдэрги тайанна.
А5ыс илиистээх
Араатарын арыйан,
Бэскитин имэриннэ,
Бэттэх сы5арыйда.

Далбаатыы−далбаатыы
«Табаарыстар!»,− диэтэ,
ДьоҺуннаа5ы тойонноору
Тоңхоңноон ылла,
Өңөлдьүйэ−өтөлдьүйэ
Үлэтэ−хамнаҺа
ҮгүҺүн кэпсээтэ,
Үчүгэйин өңүннэ.

Буолары−буолбаты
Булкуйан, бутуйан,
Отчуотун түмүктээн
Олорон кэбистэ.

Итэ5эс баарын 
Имэрийэн кээспит,
Үрдүттэн үчүгэй
Үлэлээх үлэҺит,
Сабы да сал5аан
Саңарыах да киҺи
Баар буолар эбит.

  
== БиҺиги Бүлүүчээммит ==

До5отторбун кытары
ТуймуулаҺан суруйса,
Бэчээтинэн тиэрдээри
Бэйэбинэн билсиҺэ,
Ырыаларбын кынаттаан
Ыалдьытта көтүттүм,
Айымдьыбын атааран
Аа5ааччыттан күүс көрдүүм.

Үүннэн−сыыллан улааппыт
Үллэр Бүлүүм биэрэгэр,
Бөлөнөххө мөлбөйбүт
Бүлүүчээним сиригэр,
Үлэлэспит колхуоҺум
Үрдээн үүммүт үөрүүтүн,
Сэмэй көрсүө дьоннорум
СитиҺиилээх үлэтин
ХоҺоон кыра кыа5ынан
Холбоон түмэн ааҺабын,
Сүрэх түөспэр аалынан
Сүгүннээбэт, ыллыыбын.

Сонтон үрдүүр ыллыгым
Соломмутуң уҺунуон,
Уонча дьиэлээх кырдалым
Улааппытың олуҺуон.

Саңа тутуу силлиҺэн
Сандаарыйа субуста,
Тимир көлө күүҺүнэн
Тиэйэн соҺон дьулуста.

Күнүн−түүнүн кө5үлээн
Көрдөөх үлэ күөдьүйдэ,
Ылар харчы өлгөмнөөн
Ыалым бары дэлэйдэ

Тэрилтэбит ахсыыта
Телефоннуур сибээстээх,
ҮлэҺитин үксүтэ
Үрдүк анал үөрэхтээх.

Орто үөрэх түстэнэр
Оскуолата кэңээбит,
Бары ыарыы эмтэнэр
БалыыҺата дьэргэйбит.

Сынньанаргар, оонньуургар
Сылаас сырдык кулууптаах,
Таптаабыккын ыларгар
Талбыт үгүс лааппылаах.

Мичилиспит мичээрдээх,
Минньигэстиир астардаах
Уоппуттардаах повардаах
Остолобуой дьиэлэрдээх.

Байылыаттык олорор
Бастың мааны колхуостаах,
Үбү−аҺы дэлэтэр
Үгүс элбэх ынахтаах

Бүлүүчээним барахсан
Бүлүү өрүс уутугар
Күлүктэрин түҺэрэн
Күнүн−түүнүн киэркэйэр.

    
== Киргиэлэй ==
Кыырыктыйбыт баттахтаах,
Кырдьа барбыт мөссүөннээх,
Ө5үллүбэт атахтаах,
Өрө аспыт бүлгүннээх
ХоҺуун−хорсун Киргиэлэй,
Колхуос чулуу КиҺитин,
Күлэр−үөрэр бэҺиэлэй
Көрсүө−сэмэй бэйэтин
Айымньыбар таарыйан
Аа5ааччыбар биллэриим,
Субуу сурук суруйан
Суоллаан этэн мин биэриим.

Кыра кыаммат кэргэнтэн
КыҺал5аннан иитиллэн,
Туруйалаах күөлүттэн
Туулаан аҺаан эр тиллэн,
ХодуҺа5а от охсон
Холооннорун булбакка,
Хара тыа5а мас мастаан
Улааппыта колхуоска. 

Кэлин кэскил тэринэн
Кэргэн ылан ыал буолар,
Ыччат төрөөн эбиллэн
Ыалы дьөссө тупсарар.

О5олордоох киҺиэхэ
Уота сылаас буолааччы,
АҺыыр аҺа киниэхэ
Амтаннардыын тупсааччы.
Дьиэ5э үлэ кэнниттэн 
Тиэтэйэ5ин сэлииннэн,
Көмүсчяээниң сүүрүүннэн
Көрсө түҺүө үөрүүннэн.

Киргиэлэйим оло5ор 
Кирдик оннук буолбута,
Үлэтигэр−дьаҺа5ар
Үөрүү дьоло кууспута.

  
== БалыыҺа5а сытан ==

Олус да дууҺабар мунчаардым
Олохпор көдьүүҺүм суо5уттан,
Ыар баттык санаа5а куустардым
Ыалдьартан солом суох буолтуттан.

Кытаанах кэмнэри туораҺан
Кыайыыбыт кыымнара күөдьүйдэ,
Үлэттэн дьол−соргу булсуҺан
Үүнэр күн үөрүүнэн күөрэйдэ.

Арай мин сытабын, сыыллабын,
Аңардас бэлэми аҺааммын,
БалыыҺа куойкатын маныыбын,
Бараммат укуолу ыламмын.

Өстөөхпөр таптаран бохсуллан
Өр сытан эдэр саас сүттүлэр,
Эрчимнээх тиргил күүс суураллан
ИэдэҺим эттэрэ ииннилэр.

Түөспэр баар сүрэ5им, эрчимим
Төлөнө сол эрэн кырдьыбат,
Дьулуспут, охсуспут кэскилим
ДууҺабар мээр сырдык, кырдьыбат.

Хаан уруу партиям барахсан
ХаҺан да харыстыы туруо5а,
Күн аайы сылаастык күн тахсан
Күүс−күдэх санаабар уксуо5а.

    
==  Аэровокзалга ==

Торуоскалаах тоҺур5аан,
Тайахтанан таҺыр5аан,
Батычча5а ниҺиллэн,
Бадарааңңа биҺиллэн

Оройуонум киинигэр
Ойодуруом дьиэтигэр
Эрдэ туран аттанным,
Элбэх сиргэ сынньанным.

КөлөҺүммэр көймөстөн,
Көхсүбүнэн уу устан,
Тиийэн кэллим айгыстан
Тимир аалга тиэтэйэн.

Вокзал иҺэ ыы баттыы
Барар дьону манаҺыы,
Көтүппэккэ айгыстыы,
Күнүн аайы ааттаҺыы.

О5о, дьахтар кыаммата
Олорбокко сордонуу,
Икки дьыбаан ырата
Иллэңсийбэт, мээр туруу.

Бүтэн−оҺон биэрбэтэх
Буфет аана хатыылаах,
Тэриэлкэтэ тиийбэтэх,
ТииҺистэххэ махталлаах.

Кыамматтарга кыҺал5а
Кытаана5а манна баар,
Кириитикэ, саламта,
Киирэ түҺэн, сылдьан аас!

Суолу−ииҺи көннөрөн,
Сулбу со5ус сылдьарга,
Тугу эбит ыпсары
Туруорсарга уолдьаста. 

   ***************

Ыллаа эрэ, биэбэйиэм,
Ыраах сахам кыысчаана,
Сытан эрэн мин истиэм
Сыттык үөҺэ сынньана.

ДууҺам сырдык таптала
Сылаас күннээх мин дойдум,
Онно сүрэх анала
О5о, кэргэн баар − дьолум.

             
== Сэмэн сэҺэнэ ==

КиҺи:
− Хайа, Сэмээн, кэпсэлиң,
Хантан кэлэн иҺэ5ин, 
То5о маннык дьүкээрдиң,
Тоңмут курдук тура5ын?

Сэмэн (кэҺиэхтээхтик):
− Онно−манна сылдьаммын
Утуйбакка иэдэйдим,
Испиирдээммин аҺааммын
Илэ сүүрэн та5ыстым.

КиҺи:
− Хаччың то5о элбэ5эй,
Хайа муңун иҺэ5ин,
Дьонуң тугу диэхтэрэй,
ДьоҺуна суох сылдьа5ын?

Сэмэн:
− Ханна хайдах сылдьарбын
ХаҺыспаккар этэбин!
Хантан үбү буларбын
Хата бэйэм билэбин.

КиҺи:
− Биллэххиниин буолаңңыт
Миитэрэйдиин хаамса5ыт,
Түбэ ыалын аймааңңыт
Түүнүн то5о сылдьа5ыт?

Сэмэн (суоҺур5аан):
− Билээхтээбэт эрээри
Бэлэм айах буолсума,
Тугу эбит кэпсээри
ТууҺугуруоң, хамсаама!

КиҺи (кыыҺырбыттыы):
− Биллэн−көстөн иҺиэ5э,
Бэйи тохтоо, суоҺаама,
Кэмиң−кэрдииң кэлиэ5э,
Кэ5э курдук ыллаама.

Сэмэн:
− Тугу манна туойа5ын,
Туормас буола сылдьа5ын,
Кимнээхтэрдиин аахса5ын,
КиҺи тыынын хаайа5ын?
 
КиҺи (үгэргээн):
− Биригээдэң үлэтин
«Бэртик» ыытар эбиккин,
КыҺын, сайын итирэн
Кыайбыт−хоппут ааттааххын.

Сэмэн:
− Биригэдьиир киҺигин
Бэйдиэ то5о үө5э5ин!
Сотон кээҺиэм үлэ5ин,
Солуута суох үрэ5ин!

КиҺи (кытаанахтык):
− Көрүүтэ суох барбыккын,
Көнчөх курдук көппүккүн,
Норуот үбүн сиэбиккин
ДонуостаҺыам, сааппаккын!

Сэмэн (үөҺэ тыынар):
− Оо, сүрэ5им ыарыйда,
Отой бүттүм быҺыылаах,
Сирим кытта эргийдэ,
Сэмэн кырдьык ыарыылаах.

КиҺи:
− То5о албын саҺыллыы
Тута сымнаан налыйдың,
ҮөҺэ тыынан а5ылыы
Үөннээ5инэн сыбдыйдың.  (Тахсан барар)….

Сэмэн (бэйэтигэр, санаар5аабыт, батта5ын тарбанар):
− Биригэдьиир буоламмын
Бэлэм акка, мотуорга
Көтүтүүнэн сылдьаммын
Күнү−дьылы ыытарга,
Кылбардыырбын сырсарга,
«Кыах Сэмэнчик» дэтэрбэр,
Уоннаа5ынан уктарга
Утах гынан иҺэрбэр,
Ол кэмнэрим са5ана
Оо,эриэхсит үчүгэйиэн.
От атах тэптэ5инэ 
Оннунан хаалыа диирим.

«Үчүгэй уолбут» диэннэр
ҮлэҺит гыммыттара,
Итэ5эли биэрэннэр
Эрэнэн хаалбыттара.
«Колхуоһун көннөрүөх
Хоһуун уолбут» дииллэрэ,
«Суоту−учуоту тупсарыах
Суоччут бэрдэ» дииллэрэ.
«Биригэдьиири ба5ас
«Бэйэтин гиэнэ» дииллэрэ,

Ону алдьатта уба5ас,
Ол түмүгэ бу баарбын. (Ытамньыйар)

Саатар сатаан испэккэ,
Саһан сэмээр сыылбакка,
Күүспүнэн өттөйбөккө,
Күлүк сири булбакка,
Сэмэлээбити сойуолаан
Тууйан кээҺэ сыспыппын,
Соро5у суолга манаан 
Сойутарга соруммуппун
Сэбиэскэй сокуон арыйан,
Сэлиэстийэлээн чөмчөтөн,
Күлүгээн, сиэмэх диэннэр,
Күлүүстээх дьиэ5э уган,
Хап гына хатааннар,
Хаайыллыам иннигэр,
Алдьааппыт уба5аспын
Амсайа түҺэн хаалыым. (ИҺэр)

Сэбиэскэй киҺи суобаҺын
Сиргэ буорга тэпсэммин,
Дьонум итэ5эллэрин
Дьолго аахппаккабын,
Бэйэмсэх бэрдэ буолан,
Биригээдэм дьонум үбүн
Билэрбинэн ыскайдаан
Олорбутум уолдьаста5а. (Олоро түҺэн ытыыр, устынан нухарыйан барар. Сцена кэтэ5иттэн икки колхозтаах кэлэллэр).

1−кы колхозтаах:
− Сэмэммит то5о ытаата, 
Сирэйэ−хара5а сөңнө,
Манна то5о буулаата,
Мас төрдүгэр нуктаата?

2−ис колхозтаах:
− Колхоз үбүн ыскайдаан,
Хоно сытан испиирдээн,
Хорон сиэбитэ айыыр5аан
Хор5ойдо ини киҺийдээн.
Сиэдэрэй бэрдэ этэ дии
«Сэмэнчик эрэ» дэтэрэ,
Албын саҺыллыы ньылаңныы
Аатыгар эрэ хамсыыра.
Өбүгэң са5аттан өс буолбут
Өс хоҺооно сыыстарбат:
Ынах эриэнэ таҺыгар,
КиҺи эриэнэ иҺигэр.

1−кы колхозтаах:
− Пахай, сааттым да5аны,
Бачча эдэр бэйэлээ5и
Сиэрдии көрсүө майгыны
Сиргэ тэпсибит иңсэлээ5и.

2−ис колхозтаах:
− Хорон сиирэ эрэ буолбат,
Хонугун аайы ойохтоох,
О5олуу−о5олуу быра5ан
Олордон кээспитэ да элбэх.

1−кы колхозтаах:
− Билиңңи кини кэргэнигэр
Биллэрбэккэ сиирэ дуу?
Колхуос үбүн иҺэригэр
Куомуннаспыт күтүр дуу?

2−ис колхозтаах:
− Сэргэ5э суох кэргэнин
Сэлээппэтигэр олордон,
«Хамнас бө5ө элбэ5инэн
Харчым тобо5ун ордорон
ИҺэ түспүппүн буруйдаама, 
Иирээни тарда олорума»−
Дии−дии ньылаң түстэ5инэ
ИллэҺэн хаалар буолла5а.

1−кы колхозтаах:
− Сэбиэскэй киҺи сэргэ5ин
Ханна гыммыт хотунуй,
ТөҺө−хачча үптээ5ин
Хайдах аахпат сордоо5уй?

2−ис колзохтаах:
− Сытар ына5ы туруорбакка 
Сымна5ас буола сылдьан,
БүргэҺи сиэбигэр батарбакка
Ол иҺин сиэттэ5э колхозтан.

1−кы  колхозтаах:
− Бырабылыанньа5а эрдэ көрөн
БыҺаарбатах бэйэлэрэ дуу,
Сыл түмүгүн манатан
Сыылларан испит муңнара дуу?

2−ис колхозтаах:
Онно−манна сыбаан,
Тэңңэ сылдьан сиэ5э диэн
Ким сэрэйиэй сатаан
Сэбиэскэй үлэҺит киҺини?
Сэргэ5э суох буолууттан
Сэриигэ сиэртибэ элбээччи,
Хонтуруол суох сиригэр
Уоруйах да көстөөччү 

Иккиэн:
− ТыҺыынча үс мөҺөөгү
Тыыннаах испиир гынаңңын,
КөлөҺүннээн сиэн баран
Көппөйө сытыма, киэр буол!

 
==  Өргөспүтүн өрө тутан ==

КиҺи аймах оло5ор,
Кэрэ кэскил туҺугар,
Төрүөх ыччат о5обор,
Төрүт дьолун суолугар

Биэбэйдээбит норуоппун
Мэлдьи түөспэр харыстаан,
Өтөн киирбит өстөөхпүн
Өргөс тутан ыраастаан

Хааным тохтон холбонон
Харыстаспыт оло5ум
Үлэ, үөрэх дьоллонон
Үүнэр сайдар норуотум,

Дойду баайын барытын
Дьоллоох сыалга туттаммыт,
Бар дьон үтүө ба5атын
Бары бииргэ мунньаммыт

Күнүн аайы күн тупсан
Күргүөм көрдөөх күөгэйдэ,
Ийэ сирим барахсан
Иллээх кэмңэ киэргэйдэ.

Көңүл ийэ биҺигэр
Көмүс чыычаах бигиибит,
Ийэ сылаас үүтүгэр
Эйэ хаанын иитэбит.

ХаҺан ханнык да күңңэ
Хара дьайдаах сиэмэ5э
Үөмэн үктүө суо5а,
Үйэ оннук чиң бө5ө.

      *************

   
==   Фашизм ==

Фашизм чөмчөкө төбөтө,
Бас быҺар тоң сүрэх ыамата,
Германия иитийэх бөрөтө,
Гитлер хааннаах ыамата

Түөрт уон биир сыллаахха күүҺүлээн,
Төрөөбүт сирбитин сэриилээн,
Иннигэр көрбүтүн эстэлээн,
Имири күл−көмөр оңортооон,

Уу кыҺыл о5ону, дьахтары
Уот кутаа иҺигэр укпута,
Күөх сирэм сирбитин кытары
Түңнэри−таңнары туппута..

Үрүйэ уутунуу халыйан
ӨҺөх хаан сөңүөрэ сүүрбүтэ,
Халлаантан үрүң күн уолуйан
Хараастан симиңнии тыкпыта.

ТүөҺүгэр киҺилии сүрэхтээх
Түүлүгэр түҺээбэт дьаабыта,
Кылыстаах кырыыстаах да тыллаах
Кыбыстан тылласпат майгыта.

Үөйбэтэх өттүттэн үлүгэр
ӨҺүөннээх фашизм баар эбит,
Күн көрөр сир ньуурун үрдүгэр
Күлүктүүр ыар тыыннаах өстөөхпүт.&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
''[[Author:Данилов Никита Павлович]] сирэйгэ төнүн''

[[Категория:Данилов Никита Павлович]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>4bl07o1z1b4kmdj2eyxv7yva1or0d06</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. 2 глава. Эһэ. Бөрө. Таба. Тайах (Копырин Н.З.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>312</id>
    <revision>
      <id>4547</id>
      <parentid>4156</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T01:40:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4547</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5501" sha1="stpgvxqsxqttsb54yzbzc3kvxu57oyi" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Иккис глава)
 | previous   = ←[[Киис, саһыл уо.д.а. кыыллар]]
 | next       = [[Балыктар. Үөннэр-көйүүрдэр]]→
 | notes      = 
}}
'''Эһэ. Бөрө.''' Эһэнэн, бөрөнөн суостааҕы-суодаллааҕы, күүстээҕи, сиэмэҕи дьүһүннүүллэр. Ону маннык өс хоһоонноро көрдөрөллөр: «бөрө сирэйэ буолан олорор» (52—196), «эһэ баһа буолан олорор», «бөрөлөр, табалар бииргэ үөрдүспэттэр», «биир тутум быһаҕынан эһэҕэ киириэм этэ, бэригэ суох күтүр тойоҥҥо киириэм кэриэтэ»  (50—40, 46, 53).

Олоҥхо бухатыырдара кыыһырдахтарына эһэ курдуктар. Ньургун Боотур «эһэлии часкыйар». Уот Уһутаакы «арҕахтаах эһэ курдук алдьанан барар, адьырыйа түһэр» (39—211, 146).

Ньургун Боотур ата айаннаабытын омунугар «көҥдөй төҥүргэһи көҥүтэ тэппитэ сур бөрө буолан..., улуйа хаалла, эмэх маһы эмтэритэ тэппитэ эһэ кыыл буолан... часкыйа хаалла» (39—179).

Кини «эһэлии сарылыы, бөрөлүү улуйа олорор дойдуга тиийэр» (22—238).
Киһи олохсуйбатах кыйаарын «эһэ-бөрө дойдута» дииллэр. «Хардаҥ эһэ часкыйар, хара суор хаһыытыыр халҕаһа маарыктата, торҕон бөрө улуйбут чуурукта дойдубут...» (52—298).

Эһэнэн туох эрэ кээмэйин бэлиэтээн этэллэр. «Мүлдьү Бөҕө» олоҥхоҕо Суодайа Хара уус «тоҕустаах эһэ кыыл саҕа оботтоох чуураан хаан өтүйэлээх». Мүлдьү Бөҕө бэйэтин «хагдаҥ эһэ саҕа хааннаах илбис дьайыҥнанаммын» (10—96, 143) диир.

Таас хайалар — эһэлэр: «аҕыс торҕон эһэни адаарыччы туппут курдук, таллан таас дьааҥы».
Хайа аартыга — эһэ анаҕаһа: «алталаах эһэ кыыл анаҕас тииһэ аалса турарын курдук,.. илбистээх хабыйа хаан аартык» (10—25, 82).
Хаппыт кырыс — анаҕас: «адьырҕа кыыл анаҕаһын курдук, ардьыгыныы хатан хаалбыт аан дайдыбыт кырса» (43—257).
Эһэ тириитэ бэрт үгүс холобурдааһыҥҥа туттуллар. Былыттар — эһэ тириилэрэ: «бастаах-атахтаах хардаҥ эһэ тириитин таҥнары туппут курдук най хара былыт» (22—356).

Ыарҕа ойуур — хардаҥ эһэ тириитэ: «хардаҥ эһэ кыыл тириитин хастыы тардан ылан баран, хайа тутан, таҥнары сахсыйбыт курдук хаарыаннаах үчүгэй хараҥа көмүс талах ыарҕа ойуур» (31—14).

Аал-Луук мас «тиһэх эһэ тириитин тэлгэтэ бырахпыт курдук сиэрэй солко сэбирдэхтээх» (49—14).


'''Таба. Тайах.''' Таҥара табата кырасыабай кыылынан ааҕыллар уонна саамай үчүгэй холобурдааһыҥҥа киирэр. Туйаарыма Куону, «таҥара табатын курдук, таҥыннаран намылыталлар» (46—246).

Табанан, тайаҕынан айылҕа көстүүлэрин дьүһүннүүллэр. Хайалар — табалар: «тамталыйбыт быһыылаах таба кыылдарым таҥнары табыйса туралларын курдук улуу дьаҕыл хайаларым» (39—97).

Тыа — таба арҕаһын түүтүн курдук: «атыыр таба кыыл арҕаһын түүтүн арыйа туппут курдук араҕас-хара тыа» (10—24).
Былыт «тыстаах баттахтаах тыһы тайах кыыл тириитин тиирэ тарпыт курдук».
Олоҥхо бухатыыра тайах курдук сүүрэр. Тойон Дьаҕарыма «тайах кыыллыы тамнааттаан, таҥнары сүүрэн бырдааттаан киирдэ» (31—53, 51).

Уол оҕо, улаатан, күүстээх-күдэхтээх, кыайыылаах, булчут киһи буолбутун бу курдук образтаан этэллэр: «бууру муннуттан, тайаҕы таныытыттан, эһэни сабырҕаҕыттан сиэтэн — онон оонньуур уол буолла» (22— 100).


[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>stpgvxqsxqttsb54yzbzc3kvxu57oyi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Киис, саһыл уо.д.а. кыыллар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>313</id>
    <revision>
      <id>4546</id>
      <parentid>4545</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T01:36:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4546</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8447" sha1="1go1we6r4gjp42x4dqbi1fyfa05joun" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Иккис глава)
 | previous   = ←[[Хотой. Атын көтөрдөр]]
 | next       = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. 2 глава. Эһэ. Бөрө. Таба. Тайах (Копырин Н.З.)|Эһэ. Бөрө. Таба. Тайах]]→
 | notes      = 
}}
'''Киис, саһыл уо. д. а. кыыллар.''' Саамай үгүстүк ырыаҕа-тойукка киирбит кылааннааҕынан киис (саарба) буолар. Ол кэннэ саһыл, кырса, кырынаас, тииҥ, буобура, бэдэр образтааһыннарга эмиэ киирсэллэр.

Туох үчүгэй, күндү барыта кылааннаах түүлээҕинэн дьүһүннэнэр.
Кырасыабай кыыс — киис, кэрэмэс саһыл, кырынаас, буобура: «кыыс оҕо барахсан киис кыыл оҕотун курдук киэркэйэн, саарба кыыл оҕотун курдук наскыйан,.. тах-сан тиийэн кэллэ» (31 —131); «бойбоҕуркаан быһыыгын... буобура кыылбар булуу көрдүм» (52—233).

Кыыс суһуоҕа — киис: «сур кииһи субуруччу туппут курдук бураллаҕас суһуохтаах» (49—43).
Кыыс хааһа — киис. Айталыын Куо «хамчаакы хара саарбатын хардарыта туппут курдук субуллаҕас сурааһын хаастардаах» (39—306).
Оттон Ньургун Боотур «икки сур кырынааһы субуруччу туппут курдук субуллаҕас хаастаах» (22—102).
Кыыс хараҕа «кырынаас курдук дьэрэлийэр», «хамчаакы буобуратын курдук хараҕа-хааһа чаҕылыйар» (39—141), «хаастаах хараҕын... хара саарба кыылым харахтаах хааһыгар ханыылыы көрдүм» (52—235) дэнэр.

Кыыс иҥэ, уоһа — кыһыл саһыл: «кыыс оҕо барахсан... уоттаах саһыл курдук уостаах-тииһэ умайан обуйуктанна. Кыһыл саһыл кылааннаах бэрдин кэккэлэтэн кээспит курдук тэтэгэркээн бэйэлээх имнэрдээх».

Айыы киһитин тиистэрэ, тарбахтара — кырынаастар: «Сабыйа Баай хотун уон тыһы кырынааһы умсарыта туппут курдук уон дьыры маҥан тарбахтардаах» (39— 141, 306, 52).

Тойон Дьаҕарыма бухатыыр «отут икки тыһы кырынааһы кэккэлэччи туппут курдук уҥуох сардаана тиистээх».

Арыт үтүө-мааны дьон киис тириитигэр холуллаллар: «киис тириитигэр кэккэлээх кэрэ-бэлиэ дьон».

Аан дойду саарба тыһынан биитэр тииҥ тиҥилэҕин тириитинэн дьүһүннэнэр: «сир-сибиир ийэ хотун, сэттэлээх тииҥ кыыл тиҥилэҕин тириитин курдук тэнийэн-тэлгэнэн... үөскээбитэ эбитэ үһү. Аан ийэ дайды аҕыстаах саарба кыыл атаҕын тыһын курдук аҥнан-бохтон айыллан... үөскээбитэ збитэ үһу» (31—39, 73,7).

Сайыҥҥы тыа — киис түүтэ, кутуруга: «саарба кыыл саннын түүтүн арыйа баттаабыт курдук, адаар хара тыа» (52—45). «Киргиллэрдээх киис кыыллар кутурук-тарын кэккэлэтэ тутуталаабыт курдук кэтит кэҥкэл хара тыалар» (49—92).

Тиит мутукчата — киис биитэртииҥ кутуруга: «киҥ-хил хара тыа, киис кыыл кутуругун кэдэриччи туппут курдук, киистэ анньан киэркэйдэ.., титирик тиит мастар, тииҥ кыыл кутуругун тэҥилии ыйааттаабыт курдук, тэтэркэй киистэлэннилэр» (49—259).

Үүнүүлээх ходуһа ото — киис, саһыл, буобура, кырса, бэдэр, таарбаҕан түүлэригэр холуллар: «уоттаах саһыл кыылым уорҕатын түүтүн умсары соппут курдук, уйгу-быйаҥ олохтоох уһун көнө хочолорум» (35— 96); «уу буобуратын уорҕатын түүтүн ньургунугар холобурдаах нуолур солко оттоох» (49—227).

Былыттар бэдэр (үүс) түүтүнэн дьүһүннэнэллэр. «Үүс кыыл өрөҕөтүн курдук, үрүҥ былыттар» (43—256).
Саһыл өҥү бэлиэтииргэ туттуллар: «арыы саһыл хааннаах», «саһыл хонуу», «саһыл араҕас кырдал» (22—164).

Кылааннаахтар киһи араас хаачыстыбатын, быһыытын көрдөрөргө эмиэ туттуллаллар. Кырса, саһыл, бэдэр — ыраас, чэбэр буолуу холобура: «бэдэр курдук чэнчис», «кырса, саһыл оҕото». Киитэрэй киһи — «бэдэр мэйии», умнугана суох киһи — «тииҥ мэйии» (50— 82, 87, 85). Тииҥ кулгааҕа — сэргэх буолуу: «бухатыыр киһи тииҥ кулгааҕынан истэн сэгэлдьийэ турбута» (31—49).

«Тиитин охторторор, тииҥин итигэстиир»   диэн өс хоһоонун ис хоһооно маннык: эрэйдээх өттүн атын киһиэхэ оҥорторон баран, туһалааҕын бэйэтэ соҕотоҕун ылар (оноҕоско таптаран өлбүт тииҥ арыт тыҥыраҕыттан мутукка ыйанан хаалан сиргэ түспэт, оччоҕо бэрт эрэйинэн, тиитин охторон эрэ баран ылыллар). Бу өс хоһооно «таскать каштаны из огня» диэн этиигэ суолтатынан  бэркэ майгыннаһар.

Олус баай, мааны киһини «таарбаҕаҥҥа таалалаабыт, саһылга саарбыт, үүскэ үҥкүрүйбүт, киискэ кистэммит» диэн сөҕөн да, сүөлүргээн да этээччилэр. Араастаан киирэн-тахсан бэйэтин иннин оҥостуммут киһини «сатабыллаах саһыл саҕалаах» (50—46, 57.) диэн сытыытык этэн кэбиһэллэр. Тас көстүүтэ үчүгэй эрээри иһэ куһаҕан буоллаҕына, «үрдэ үүс бэргэһэ, анна адьыр уу» (52—125) дэниллэр.

Кылааннаахтар куһаҕан өттүгэр холобурдааһыҥҥа дэҥҥэ киирэллэр. Саһылынан арыт албыны, киитэрэйи бэлиэтээн этэллэр: «саһыл курдук йьылаҥнас», «кэрэмэс саһыл мэлдьэҕэ» (50—108, 112). Саһыл уонна кырынаас сыттара куһаҕана холобурга сылдьар: «Сүөдэр онтон бэттэх эстэн-дьүдьэйэн, саһыл дьаара, ыт ыыта буолан хаалбыта» (80—38). Ньургун Боотур: «кырынаас дьаарын курдук ыыр-дьаар сыттаах... сирин устун баран истэ» (22—120).

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>1go1we6r4gjp42x4dqbi1fyfa05joun</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хотой. Атын көтөрдөр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>314</id>
    <revision>
      <id>4544</id>
      <parentid>3885</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T01:32:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4544</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11016" sha1="r9pk0nnfcumncb03ns5ue7aeuxh0xt2" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Иккис глава)
 | previous   = ←[[Күөрэгэй, туллук уо.д.а. чыычаахтар. Кыталык. Туруйа.]]
 | next       = [[Киис, саһыл уо.д.а. кыыллар]]→
 | notes      = 
}}
'''Хотой''' эмиэ айыы ытык кыыла. Кинини ытыктаан «тойон», «тойон кыыл» диэн ааттыыллар. Өссө кинини бэрт былыр араҥаччылыыр таҥара оҥостоллоро эбитэ үһү («Хотой айыы», «Тойон таҥара»).

Хотойу хаһан да бултаспаттар, тыыппаттар. Тыыппыт киһини: буулуур дииллэр. Онон хотой былыргы саха итэҕэлигэр киирбит көтөр. Хотой ыал аттыгар кэлэн түстэҕинэ, анаан ас тэрийэн аһаталлар. Өссө хотой уҥуох туттараары гыннаҕына, киһиэхэ чугаһыыр диэн буолар. Оччоҕо кинини өлүөр диэри аһатыахтааххын, өллөҕүнэ уҥуох көтөҕүөхтээххин.

Хотойу маннык эпитеттарынан хоһуйаллар: «чуучугуруур туус тумус, чаачыгырыыр таас таҥалай, бүрүө харах, бүтэй мүлгүн, төгүрүк түрбүү кынат, атара кутурук, алтан сабарай, ала мондоҕой, тайбыыр дьаҕыл, сүҥкэн эрили хомпоруун хотой кыыл» (43—247).

Олоҥхоҕо айыы бухатыырдара ыраах айанныылларыгар үксүгэр хотойго, мохсоҕолго кубулуйаллар. Ньургун Боотур «үҥкүрүс-күөлэһис гына түстэ, хотой хара дьаҕыла буола түстэ» (22—342) дэнэр. Кини аллараа дойдуттан, «моонньугар мойбордоох мохсоҕол кыыл буолан» (39—300), айыытын сиригэр көтөн тахсар. Оттон абааһылар хотой, мохсоҕол буолбаттар, үксүгэр суор буолаллар. Холобур, Кыыс Кыскыйдаан эдьиийэ Ытык Хахайдаан удаҕан «күтүр улахан хара маҥаас суор» буолан көтөн барыйар (62—252). Ол гынан баран норуот тылынан айымньытыгар хотой образтаан этиилэргэ, тэҥнээһиннэргэ олус үгүстүк туттуллубат.


'''Атын көтөрдөр.''' Мас көтөрдөрүттэн үгүстүк улар (дьүһүнэ, улахана, быһыыта-майгыта) образка киирэр.
Тыа куртуйах кутуругунан дьүһүннэнэр: «куртуйах улар кутуругун нуоҕайын өрүкүччү туппут курдук догдоҥо... тыа» (10—23).

Халлаан, былыт өҥө эрдэҕэс түөһүн эбириэнигэр майгынныыр: «эрдэҕэс улар кыыл түөһүн эбир түүтүн ойуутун курдук ииримтийэн көстөр эҕэрдэлээх илин халлаан» (31—9), «эрдэҕэс улар эбириэнин курдук, эбир дьаҕыл былыт» (43—256).

Олоҥхо бухатыырын дьиэтин киэҥин көрдөрөргө улар холобур буолар: «уолан киһи улар саҕа буолан уулан тиийэр уҥа диэки өттө»... (39—150).

Бухатыыр атын миинэрэ хара улар көтөн тахсарын курдук: «халдьаайы тыа хара уларын курдук, атын үрдүгэр хап гына хатана түстэ» (68—16).
Долгуйбут киһи быара улар курдук омуннаахтык мөхсөр: «хара быарым хандааҕа иҥнибит хара улар курдук халыгырыы хамнаатаҕыан» (52—235).
Оҕо уончалаах, мэнигиргиир сааһын «улар сааһа», «уларыгар түһэ сылдьар» (43—64) диэччилэр. Акаары киһини «улар мэйии» (50—105) диэччилэр.

Суор, тураах, элиэ, мэкчиргэ (хаххан), кукаакы, киргил (тоҥсоҕой), чаччыгыныар наар мөлтөҕү дьүһүннүүргэ туттуллаллар. Кинилэр сиэмэх биитэр куһаҕан дьүһүннээх, быһыылаах-тутуулаах, саҥалаах көтөрдөр. Норуот кинилэргэ сыһыанын маннык өс хоһоонноруттан көрүөххэ сөп: «суор суорун хараҕын оҥпот, тойон тойонун түһэн биэрбэт» (50—52); «киһи суора киһи» (бардам, иҥсэлээх) (80—45), «суут баһа мэкчиргэ баһын курдук», «элийбити элиэ сиир» (52—123, ,124); «тойон олоҕор тураах олорор», «собулҕаҕа суор-тураах мустар, өлбүт киһи үбүн баай хомуйар», «кукаакы кулубалаах, киргил кинээстээх, тоҥсоҕой тойонноох, чаччыгыныар чаччыыналаах, суор суруксуттаах» (50—39, 41, 51). Остуоруйаҕа абааһылар суор буолан көтөллөр.

Манна даҕатан эттэххэ, сорох хотугу омуктарга суор саамай ытык көтөр ахсааныгар киирэр. Холобур, эскимостар суору бэрт былыргы төрүттээх, муударай көтөрүнэн ааҕаллар. Кинилэр суору хаһан да өлөрбөттөр, атаҕастаабаттар. Онно олохсуйар суордар хас биирдиилэрэ ааттаахтар-суоллаахтар. Эскимостар остуоруйаларыгар суор арыт муударай сүбэһит, арыт киһиэхэ дьолу тосхойооччу улуу аптаах, арыт атаҕастаабыт акаарыны накаастыыр албастаах көтөр буолуталыыр (132—89).

Уу көтөрдөрүн быһыылара, дьүһүннэрэ, саҥалара, онтон да атын туох эрэ бэлиэ уратылара тыл дэгэтигэр, өс хоһоонугар, араас тэҥнээһиннэргэ киирэллэр.

Моонньоҕон төбөтүн курдук көхөлөр: «моонньоҕон куһум моонньулаах мэйиитин күөкэлдьитэн эрэрин курдук.. көхөлөрдөөх», Сабыйа баай хотун «үрүмэтийэн көрбөт үүт көлүйэтигэр киирэн умсаах кус курдук умсан таһыгыраата» (39—151, 67).

Халба «суох-суох-суох...» диир курдук саҥалаах. Ол иһин, ыйыттахха, көрдөстөххө «суох» дииртэн атыны билбэт киһини «халба курдук мэлдьэх» (50—111) диэч-чилэр.

Ньургун Боотур айаннаабыта түргэниттэн «икки кулгааҕын тыаһа орулуос кус кынатын тыаһын курдук өрө куһугуруур» (39—171). «Орулуостуу оонньоон, тыйаахтыы тыынан, биргинэхтии битийэн» (50—91) диэн олус омуннурууну этэллэр.
Айыы дьонун «араҕас илгэтэ», орулуос сымыытынан дьүһүннэнэр. Сабыйа Баай Хотун «арылыас кус сымыытын курдук араҕас арыынан лачыгыраччы арыылаабыт... кытарах биэ кымыһынан ыһыах ыһан унаарытар» (22—166).

Сымыыт итинтэн атын дьүһүннээһиҥҥэ эмиэ туттуллар. Холобур, халлаан, күөл анды сымыытыгар холуллаллар: «арыылаабыт анды сымыытын курдук араҕас маҥан күөл» (49—17).

Итини таһынан киһи характерын сымыытынан бэлиэтээн эмиэ этэллэр. Саҥата, иҥэ-ньаҥа суох, бүтэй киһини «сымыыттааҕар бүтэй» дииллэр.
Уһуннук тугу эрэ кэтэһэн, манаан хаалыы — «хаас харабыла буолуу» (50—87, 186).
Халлаан өҥө арыт хаас кынатын түүтүнэн дьүһүннэнэр: «тоҕус хоҥор хаас хотоҕойун түүтүн холбуу туппут курдук,.. соһо тураҕас маҥан халлаан» (31—9).

Куһаҕаҥҥа, бүрэҕэ туох эрэ дьүөрэтэ суох үчүгэй баарын ураанай туоһахтатыгар холууллар — «ураанай туоһахталааҕар дылы» (50—190).
«Орто дойду» үөһэттэн көстүүтэ ураанай туоһахтатыгар холуллар: «орто туруу бараан дойдум ураанай кус туоһахтатын курдүк туналыйан көстөн кэллэ» (52 —325).

Күүстээҕи мөлтөх батыһар — «көҕөн көттөҕүнэ, чөркөй хаалбат». Көҕөн сэргэҕинэн холобур буолар: «көҕөн курдук сэргэх». Куттас киһини «кус сүрэх» (50— 129, 82, 121) дииллэр.

Кынат туһунан маннык этиилэр бааллар: «кыната сарбыллыбыт» (баҕата, эрэлэ кыайан туолбатах), «кы-натын куурдубут» (бараары, айаннаары оҥосто сылдьар) (50—93, 184); «кынаттаммыт», «кынат үүннэриммит» (санаата күүһүрбүт) уо. д. а. Итилэр «опустить (распустить, расправить, подрезать и т. д.) крылья» диэн нууччалыы тэгилитэн этиилэри кытта уруулуулар.

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>r9pk0nnfcumncb03ns5ue7aeuxh0xt2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күөрэгэй, туллук уо.д.а. чыычаахтар. Кыталык. Туруйа.</title>
    <ns>0</ns>
    <id>315</id>
    <revision>
      <id>4543</id>
      <parentid>3884</parentid>
      <timestamp>2011-10-12T01:25:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4543</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11307" sha1="4wu7shi8j9xjs0zce7yr05bz1qjple9" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара]]
 | author     = Копырин Николай Захарович
 | section    = (Иккис глава)
 | previous   = ←[[Тыа (мас). Тиит. Хатыҥ. Күөх от]]
 | next       = [[Хотой. Атын көтөрдөр]]→
 | notes      = 
}}
'''Күөрэгэй, туллук уо. д. а. чыычаахтар.''' Ырыа чыычаахтартан образка күөрэгэй ордук үгүстүк киирэр. Кини кэнниттэн — туллук, татыйык, ымыы, көлүөс уо. д. а. Хомуска күөрэгэй дьырылас ырыатын үтүгүннэрэн оонньууллар. Кыыс оҕоҕо «Күөрэгэй» диэн ааты биэрэллэр.

Күөрэгэй, көлүөс, татыйык — кыыс оҕо, кыыс дьахтар. Айыы дьоно оҕолорун этэллэр: «көмүс түөстээх күөрэгэйбит, алтан түөстээх далбарайбыт» (68—141). Ньургун Боотур этэр: «күн айыы күндү күөрэгэйэ аҕыс былас суһуохтаах Айталыын Куо биэбэкэйим!» (39— 175).
Кыыс ырыата күөрэгэй ырыатыгар тэҥнээх. Олоҥхо-ҕо айыы кыыһа ыллаан «күөрэгэй оҕотун курдук күйгүөрэ... турбута эбитэ үһү»  (31 —133),— дэнэр.

Күөрэгэй ыллыыра — дьол, үөрүү, өрөгөй: «күммүт тахсыа, күөрэгэйбит ыллыа» (50—35).

Туллуктар — кыргыттар: «туллук маҥан кыргыттар чорооҥҥо куппуттар» (10—56).

Арыт эр киһи эмиэ — туллук. Дьахтар эрин сэриигэ атаарар тойугар этэр: «туллуктуура доҕорум..., көстөр күндү көмүһүм! Көстө көтөр күнүҥ буолла».

Долгуйбут сүрэх—доҕуурга иҥнибит туллук: «тойон сүрэҕим, доҕуурга иҥнибит туллук чыычаах курдук, толугуруу долгуйдаҕыан» (52—292, 235).

Бухатыыр силэ — туллук курдук. Ньургун Боотур: «үрүҥ туллук курдугунан «топ» гына силлиир» (22— 208, 90).
Чыычааҕынан туох эрэ аччыгыйы, дьоҕуһу дьүһүннүүллэр. Аал Луук маска: «чыычаах тумсун саҕа күлүмнүү умайа түспүт өлбөт мэҥэ уута» (62—240).

Адьарай ааттаахтара Үрүҥ Уоланы сэнээн хоһулууллар: «чооруос саҕа буолан туран чоргуйара да баар ээ!» (41—35).

Тыл иччитэ чыычаах буолар. Айыҥат хаан аймаҕа хомуһу айан баран бу курдук этэр: «тыл иччитин, тыллаах-өстөөх тыһы ымыы чыычаах гынан, тылгар сыһыардым» (43—239).


'''Кэҕэ.''' Кэҕэ еааһы, сайыны хоһуйуу арахсыбат аргыһа диэххэ сөп. Олоҥхоҕо айыы аймаҕа олорор сирэ — «кэрээбэт кэҕэтэ кэпсии турар» эргиччи сайын дойду. Кэҕэ кэрэ куолаһын хайҕаан хоһуйуулар бааллар.

Кэҕэ, син биир күөрэгэй, өтөн курдук, үөрүү, дьол, сайын символа буолар. «Биһиги да алааспытыгар өтөн үөтүө, кэҕз этиэ, күөрэгэй ыллыа» (50—35) диэн өс хоһооно баар.

Ол эрээри кэҕэ икки өрүттээхтик туттуллар. Дуоспуруна суох тыллаах-өстөөх киһини «кэҕэ курдук сэлээр кэпсээннээх» (43—55) диэн этэллэр. Биир сиргэ түптээн олорбот, тохтообот, сүүрэ-көтө сылдьар киһини эмиэ кэҕэҕэ холуур түбэлтэ баар буолар. Маны таһынан кэҕэ, чөкчөҥөнү, куоҕаһы кытта сэргэ, ойуун эмэгэтэ буолар. Ойуун абааһытын киллэрэригэр «кэҕэлиир», а. э. кэҕэ курдук саҥарар.


'''Кыталык. Туруйа.''' Бөдөҥ көтөрдөртөн саха ырыатыгар-тойугар үгүстүк киирбит кыталык буолар. Сахаҕа кыталык Айыы ытык кыыла, айыылар орто дойду дьонугар кыталык буолан көстеллер. Ол туһунан А. Е.. Кулаковскай бу курдук хоһуйар:

:Былыр... 
:Айыы дьоно 
:Алҕаан барак 
:Айах туттахтарына, 
:Айыҥат хаан аймаҕа, 
:Аҕыс кыталык буолан, 
:Айыы дьонун 
:Айхаллаах түһүлгэлэрин 
:Анааран-алҕаан Ааһаллара эбитэ үһү.
:(43—273)

Былыр кыталык киһиэхэ үчүгэйгэ эрэ көстөр дии саныыллара. Кыталыгы көрбүт сирдэрэ — айыы илэ бэйэтинэн түһэн көстүбүт, тайбыт (дайбыт) сирэ — ол күнтэн ыла бэлиэҕэ ылыллар, ытыктанар, кэпсэлгэ сылдьар сир буолар. Айыы тайбыт сирэ — дьоллоох-соргулаах сир. Дьэ ол иһин «Кыталыктаах», «Кыталык ыллаабыт», «Айыы тайбыт» диэн алаастар, үрэхтэр, хайалар ааттара ааттаналлар (27).

Кыталык бэйэтэ тас дьүһүнэ, быһыыта-тутуута кыраһыабайынан эрэ аатырбат, саҥата («ырыата») кэрэтинэн эмиэ кэпсээҥҥэ киирэр: «кыталыктан ордук кыраһыабай куоластаах кыылы көрбөтөҕүм» (52—276).

Саха народнай музыкатыгар кыталык, куөрэгэй куоластарын үтүктүү биллэр миэстэни ылар. Оттон куба, хаас тас быһыыларынан - үчүгэй холобурга арыт киирэллэр буолан баран («кубалыы устар», «хаампытынан хаас оҕото»), саҥаларынан, төттөрү, сириигэ киирэллэр. Олоҥхоҕо абааһы бухатыырын ырыата бу курдук хоһуйуллар:

:Кус-хаас тойуга туойулла, 
:Куба-лахсыыр ырыата ыллана, 
:Иһиллэ-иһиллэ мэлийэн, 
:Сүтэ-сүтэ күөдьүйэн,
:Өрүтэ ньиргиэрэн
:Тиийэн кэлэн испитэ эбитэ үһү.
(31 — 108)

Норуот поэзиятыгар кыталык кэнниттэн туруйа үгүстүк образтанар. Кинилэр иккиэн сэргэстэһэ кэриэтэ сылдьар буолаллар.

Кыталык — кыыс, дьахтар; туруйа — уол: «тоҕус субан туруйа курдук уолаттар, аҕыс тыһы кыталык курдук кыргыттар» (22—82).

Кыргыттар кыталыктыы ыллыыллар, уолаттар — туруйалыы: «кыыс оҕо манна кыталыктыы ыллаабыт, уол оҕо манна туруйалыы туойбут» (41—309).
Олоҥхоҕо айыы кыргыттара, дьахталлара — кыталык курдуктар. Туйаарыма Куо «кыталык курдук кын-талдьыйар», кини куолаһа «кыталык ырыатын курдук кыҥкыныы дьырылыыр» (41—163, 169).

Айыы кыргыттара, дьахталлара, удаҕаттар санааталлар эрэ кыталыкка кубулуйаллар, кыталык буолан көтөллөр. Айыы Умсуур, «тыһы кыталык буолла да, өрө көттө» (22—236).

Арыт олоҥхо бухатыыра эмиэ кыталыкка холуллара баар буолар. Үрүҥ Уолан «көстөр үтүө дьүһүнүнэн кыталык кыыл оҕотун курдук дьоройбут уҥуохтаах... бэрт диэн үтүө киһи» (22—306). Дьахтар кэрэтэ арыт туруйаҕа холуллара эмиэ баар буолар. Эр киһи дьахтары бу курдук туойар:
:Дуобуналыыр барахсан, 
:Дьоролдьуйан сылдьаргын, 
:Туруйа кыылбар 
:Доҕордуу көрдүм.
(52—234)

Кыталык — үтүө, ыраас быһыы идеала. Сахаҕа маннык өс хоһооно баар: «кыталык кынатын төбөтүгэр кыырпахтааҕар дылы» (50—189). Бу этии өйдөбүлэ «и солнце не без пятен» диэн нуучча өһүн хоһоонугар майгынныыр.

Хонуу, кырдал (томтор) ырааһа, киэҥэ кыталыгынан, туруйанан доҕуһуолланан этиллэр: «кыталык кыыл түһэн ыллаан ааһар кылбаа маҥан кырдала..., туруйа кыыл түһэн тохтоон ааһар добдул маҥан томторо» (52—211).

Олоҥхо бухатыырын  биилкэтэ кыталык сыҥааҕын уҥуоҕар майгынныыр: «тыһы кыталык тыллаах тылбыы көмүс сыҥааҕын уҥуоҕун сыыйа тарпыт курдук кыр-быытаммытынан кэлэр, кыыдам көмүс үстүү салаалардаах үөрбэлэрдээх эбит» (39—151).

Кыталык хамнаныыта айыы дьонугар эрэ холобурданар буоллаҕына, туруйа хамнаныыта арыт абааһыга эмиэ сыһыаннанар. Кыргыттар «кыттыһа сылдьан кыама суох кыталыктастылар» (43—219). Айыы бухатыыра «абааһы уолун... туруйалатта» (22—180).

Өргөс хайалар туруйаларга майгынныыллар: «тоҕус туруйа кыыл утарыта көрсөн олороллорун курдук тоҕус туой маҥан тумулаттар» (10—22).
Чүөмпэ күөл туруйа хараҕынан дьүһүннэнэр: «туруйа хараҕын саҕа уолбат чөҥөрө чүөмпэ күөл» (10— 237).

[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>4wu7shi8j9xjs0zce7yr05bz1qjple9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Curapcy orojuonun baryjaana)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>316</id>
    <revision>
      <id>4224</id>
      <parentid>1701</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:20:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4224</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9797" sha1="7zij4ymeo6lmndvilwf3ehp2n56lwgz" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
Petrov Ivan Ivanovic (Kyam Uus)

64 saastaaq, Accaghar nehiliege,

Curapcy orojuona, qolkuostaaq, saqa,

wuoreghe suoq, bejete eder saahyttan

olongqohut, yryahyt.


1933 s. Balaghan yjyn 21 kwune,  Curapcy deriebinete

                                         I

Bet wor djyl-kwun anaraa wottuger, dwokso bu dojduga (biligi Saqa siriger) tongus ere oloqtooq erdeghine, saqa omuk twordo buolbut Omoghoj Baaj dien, Angqara worusten woho-saaha elbeen, kyattaran-qottoron 20-ce kergenneeq, kulut djonnordooq buolan, bu dojduga, Woluone woruske kuorat onnugar &quot;Saqsaryga&quot; biiter &quot;ulaghata billibet uhun Tujmaada&quot; dien biligi kuorat onnugar woruhunen ustan kelbite wuhu.. Ol kelbite dien buolara wuhu - ol dojdutugar &quot;Angqara&quot; woruske olordoghuna, biir baaj yal kyyha qotugu woluu buolan yaldjybytygar Aan-Eher dien ojuun kyyran-kyyran kworuu kworor. Kini aghys wureghi tuoraan toqsus wuregher Woluone woruske, sidjing woluu tworduger bulan tiijer. Onton twonnon, ergillen (biir kerdiini twonnon) Ojuu Qatyng, Oj Bes, ulaghata billibet uhun Tujmaada dien dojdularga kelen toqtoon olorbutugar, ol dojdu iccite buolbut uraha djie sagha qotun djaqtar tiijen kelen eter: &quot;Ojuon! Mieqe kiirien djieni bulbataq, ahyan ahy bulbataq biir eme kihini bulan baghas yyppakkyn ee, min iitiem-ahatyam, wuosketiem-tenitiem ete&quot;, - dien.

Onon ol ojuun kworuutunen, Omoghoj Baaj bu dojduga ustan (byrajan) kwureen kelen oloqsujar. Kini tworuku swuohuleeq ebite wuhu. Bu kelbit djyllarygar Omoghoj Baaj uolattara, aryyga kiire syldjan, altan soluuru kytta kelgieleeq tangahy bulbuttara wuhu.

Omoghoj bu dojduga Nelege baaja-duola sylgy-ynaq swuohulenen sylgyhyt, ynaqsyt djonnordooq buolbut. Bejetitten tworuobut ikki kyystaaq. Ulaqana Cemej Kuo, occuguja Ebelej Cymaa dienner. Ol kenne qas da kergen-kulut uolattardaaq, biir emeeqsinneeq. Occogho &quot;Saqsaryga, biiter ulaqata billibet Uhun Tujmaada&quot; dien dojduga-sirge, Woluone worus arghaa engeriger olorollor.

Occotton yla iti soghoruu, qotu dieki kwostor ikki ytyk qaja tumustaaq, arghaa myraan iileen kwostoro wuhu.

Bu olordoqtoruna, biir kemnge sajyn worus wuohee wottutten tuoj mas syyha, swuge oluga, kus-kwotor twuute ustan aahar buolbut. Onu &quot;bu tuoq twuute, mahyn syyha ustan kelen aahar buolla, tugun djiibetej?&quot; desihen, Omoghoj &quot;Noqoloor, baran kworon keling&quot; dien ikki uolun yytar. Uolattar soghoruu Ytyk Qajagha tiijen kwoottoro, uot ottubut, biir soluurga tugu ere buharyna-kwuostene oloror sylgy-ynaq tangaha tangastaaq, muostaaq bergeheleeq, kuraaqtaaq oq saalaaq, batyjalaaq kihi olororo ebite wuhu. Onu kworoot, yjytalahan, tyl-tyllaryn istispekke tarbaqtarynan taajsan, tataardyy kepseten bissispitter. Onuoqa bu kihi tuoj &quot;Ellejbin, Ellejbin&quot; diir ere kihi buolbut.

Many kytta kepseten, bissihen baran uolattar djieleriger kelen Omoghojgo tyllaabyttar. Manyaqa Omoghoj isten baran:

- Ce, baran tutan aghalyng, - dien eten uolattary twottoru kyjdyyr. Uolattar tiijen bili kihileriger: &quot;Bihi aghabytygar baryang wuhu&quot;, - diiller. Bu kihi swobulehen uolattary kytta kelsiher. Ellej Omoghojgo kelen sin-biir tarbaghynan kepseten bissiher. (Qaja-qajalara tyllaryn istispet tus-tuhunan djon-omuk buolallar). Kini sette wureghi byhan aasyhar bu Woluone woruhu bulan tangnary uhunnum diire wuhu. Onu qojuut &quot;kyrgys duu, tataar duu omuk buoluogha&quot; dien ere serejellere wuhu. Bejete qaja omugun, twordun-uuhun eppeteghe wuhu dien buolar.

Ellej Omoghojgo olus taptatar. Kini wulehite, bwoghoto-taghata, bedde bet buolan barar. Kini – uus, algystaaq bulcut, ol tenge tuoq da wuletten akkaastammat (kier eppet) kihi ebite wuhu.

Ellej bejetin djwuhune-bodoto – kyhyl qaannaaq, uhun sirejdeeq, unguoghunan modju soghus kworungneeq ebite wuhu.

Qas da syl Omoghojgo qamnyyr kihi kurduk buolan syldjar. Kenniki tyly biler, Omoghojdooghu kytta kepseter buolan barar.

Ellej biirde sylgy sylgylyy baattyn kenne Omoghoj emeeqsine oghonnjorugar kepsiir: 
&quot;Oghonnjoor, qor bu en Ellej tahyttan kiireriger unguoghun olus da qamnyyr, byhyyta, 
kutung-swurung olus kuttanar ee, bu kihi, byhyyta, keneghes qajtaq ere kihi buoluo? Baghar 
kihi-swuohu twordo buoluo. Bejete da kworunge, djwuhune-bodoto, tutuuta suhala, majgyta 
bedde olus kihi. Oghonnjor, en qajtaq sanyygyn?&quot; — dien. Oghonnjor kinitten kuttanaryn, swur 
battataryn woruu bilimmet. Mwokkuor buolan, Omoghoj emeeqsine iileeq-abyrghaqtaaq 
tordujagha kymyhy kutan aghalan oghonnjorugar tuttarar, Ellej tahyttan kiiriitiger 
ketehinneren olordor. Manyaqa Ellej wuleleen-qamnaan baran djieghe emiske kiiren kelbitiger, 
Omoghoj iliitiger tutan oloror, abyrghaqtaaq, tordujalaaq kymyhyn togho djalkyjar, sonun 
telleghe ilibirii twuher. Tellegher aspyt tetingin sebirdeghe kytta djie ihiger kwotor. Omoghoj 
Ellejge swur-kut battataryn dje biliner buolan barar.

Ol oloron emeeqsin swubetinen, qajgyy kwoottunen Ellejge maany kyystaryn Cemej Kuonu ojoq 
bierieq buolan swubelehen, biir kemnge Ellejge eteller: &quot;Ikki kyystan tal, qajatyn ylan doghor 
ongoston, kihi-swuohu twordo buolaghyn?&quot; — dien. Manyaqa swop da diebet, swobo suoq da 
diebet, taaq isten, ihiger ere sanaan kebiher. Ellej occotooghu sylyk byhyytynan, ikki kyys 
iiktiillerin biirde kwootto — kwojgo kyys Ebelej Cymaa iige qojuu uonna kwuos wullerin kurduk 
wurung kwuugenneeq buolan qaalbyt, onu tojonnoon bu ytcattaaq buoluo dien sanaan kebiher. 
Ol sanyy syldjybytynan ikkis etiileriger Omoghojdooqqo iti kwojgo kyyhy Ebelej Cymaany ylabyn 
diir. Onuoqa Omoghojdooq swobuleemine, kuhaghan djwuhunneeq sylgy-ynaq swuohu 
ennjeleen-setiileen, ol kenne &quot;qajabyt toloonugar — ologhor qoto swuohu barar da, ol swuohu 
oloccu ejiene-miene buollun, djol-sorgu billin, ikki qaraqpar kwostumeng&quot; dien, oloqtoruttan 
soghoruu dieki Ellejdeeghi araaran, wuutteleen kebiheller.

Manyaqa Omoghoj maany kyyha &quot;Ellej miigin ylbakka kuhaghan kwojgo kyyhy yllagha, any min kihi-qara buolarym suoq&quot; dien biir kwun taqsan byalanan wolon qaalar.

Ellej soghoruu dieki yraas qonuu syyha baarygar sep-sebirgel, djie-uot tuttarga barar. Kini balaghan turuorar, cetir (cecir) annjar, araas suol sylgy-ynaq ihitin ongottuur, &quot;twupte&quot; dien aattaan swuohu wuonten (byrdaqtan) kuotan kelen munnjustar sirin ongoston buruo tahaarar. Ojogho Ebelej Cymaa tuohunan bastyng uraha tigen turuorar. Ol kenne ol urahatyn Moghol uraha dien aattyyr. Ellej buollaghyna kymys ihitin — coroonu, ymyjany, simiiri, qamnatary ongottuur. Uruk Omoghojdooq onnuk ihiti bilbettere wuhu. Iti kurduk terinen-ongoston olordoqtoruna, kiniler twupteleriger tattaran, kwostor syhyy ulaghalaryttan yla sylgy-ynaq keme suoq munnjustar buolar. Omoghoj Baaj swuohute-baaja Ellej twuptetitten araqpat buolan barallar. Omoghoj uruk twupteni bilbet buolan swuohute kyjbyran barytalaan qaalallara wuhu. Onon naar Ellejge swuohu baaj kwohon qaalar.

Kelbit swuohunu, baajy majgy byhyytynan naar Ellej swuohu, baaj ongoston iher buolan barar. Sylgyta, ynagha elbeen barar. Yan yla-yla kymys munnjan, as-wuol oloqsutan iheller.

Moghol uraha malaahyna, kinieqe kiirer ujgu-byjang kwotogholloro buolar. Manyaqa uraha ihiger keteghiriin oronngo &quot;qaralaaq aas telgeq&quot; dien aattaan tigen byraghallar. Ol kenne Omoghoj Baajdaaqqa kihi yytan yngyttarallar. Mangnajgy kihilerin kytta emeeqsin kelsiher, kelimeeri cirestehen baran, wuhus yngyryylarygar aghalara Omoghoj da keleeqtiir.

Kihi-swuohu, araj, sin toloru buolar. Ellej kihitin-swuohutun munnjan oloron djonugar-sergetiger 
musput, belemneebit ahyn-wuolun, kymyhyn ahatar-sieter.

Ol kenne Ellej aan bastaan bu dojduga kini ere biir coroonnooq kymyhyn iliitiger woro tutan 
oloron, swohurgesteen turan &quot;saqalyy djalyhyjyy&quot; dien aattaan wuoheenngi bary ajyylarygar 
iejeqsit, ajyyhyt qotuttary, aal uot iccitiger kymyhynan ajaq tuttaran, as yhan turan onolujan, 
alghaan keskil kwordohor. Bu kwordoho, alghyy olordoghuna, Omoghoj Baaj qaraghar araj 
coroonnooq kymys ihitten maghan sylgy buolan kwoston wuohe ile-bodo kwotollor. Many urut 
kworbotoq, bilbeteq kihi buolan Omoghoj berke djiibergiir. Manyaqa Ellej kworon oloron eter: 
&quot;Ee, ce, baskyt tangnary wus qonon baran twonnon kiiriihigit&quot;, — dien qaalar. Ol, kyrdjyk, buolta 
wuhu. Omoghoj Baaj mantan kuttanan sangata suoq djietin dieki twottoru swuure turbuta 
wuhu.
Ol aata &quot;yhyaq&quot; dieni ystagha wuhu Ellej.

                                         II


Ol Ellejten 9 uol, 8 kyys tworuobute wuhu dien qohoon buolara. Olorton aattaryn aattaan 
aqtallaryn wojduubun:
1. Labyngqa Swuuruk dien ojuun kihi wuoskeen baran djabynygar qallaannga kwoppute wuhu 
dien buolara. Kinitten Qangalas soroq nehiliekterin tworuttere buoltara wuhu.
2. Djuon Djaaby dien baaryttan biligi Bootur uuha Taatta uuhaabyta wuhu dien ere buolara.

Uonnaaghy uolattaryn aattarynan qojuut atyn uluustar (Nam, Boroghon, Menge) wuoskeen 
aattammyttara wuhu dien buolara. Qojuut Ellej — Ellej Bwogho, Ellej Bootur dien aattammyta 
wuhu dien buolara. Kini uus, ojuun, bulcut, wulehit wutuo kihi ebite wuhu. Bejete bary 
uolattarygar sir-dojdu wutuolerin tobulu aattatalaan, yjytalaan biertinen kini ogholoro 
taqsytalaan, oloqsujtalaan ispittere wuhu. Soroqtor kepseennerinen, Ellej Bwogho bastaan 
keleriger qoruolaaq qara twongyrgehi miinen ustan keelte wuhu dien buolara.

Min bu seheni ogho erdeqpitten isterim. Orduk Twoloj nehiliek Qabyryys ojuun dien uonna 
Qatyly Twuu Sirej Meqeele dien sehen ongostollorun isterim. Kiniler bihi uluuska occogho 
kepseenneeq aqqan djonnorunan aatyrar-suraghyrar etiler.

Bylyrgy saqa qohoonugar kepsiir buolallara — bu Omoghoj maany kyyha Cemej Kuo, kenneki 
qaraq yaryytyn abaahyta buolan, ojuun-udaghan tojugar &quot;Aan Ceekej&quot; dien aattanar ete.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''


&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>7zij4ymeo6lmndvilwf3ehp2n56lwgz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Taatta orojuonun baryjaana)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>317</id>
    <revision>
      <id>1707</id>
      <parentid>1706</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:47:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>5 барыл баар</comment>
      <origin>1707</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3245" sha1="hkg5ncra611kh6m1glqnxr96vszf5ka" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;

Djwoguorep Djwoguor Miinebis,

82 saastaaq, Djwulej uuha nehiliege,

Taatta orojuona, saqa, wuoreghe suoq,

biller sehennjit, olongqohut

1933 s. Altynnjy 12 kwune, &quot;Taalalaaq&quot;


                                              I

Saqa twordo buolbut, bu dojduga Woluone woruhu woksojon ihen Bwuluu woruhunen ergijen kelbit bastaangy Omoghoj Baaj dien ebite wuhu. Kini ikki kyystaaq, ojoqtooq, 60 kihileeq, swuohuleeq-astaaq, uraha djieleeq, mangnajgyttan bet baaj yal kelen biligi kuorat ologhor baar kwolujeni Saqsary dien aattaan oloqsujar. Omoghoj Baaj ikki kyyhyn aattara: Leke Cangyj dien kwojgo, kuhaghan kyys, Njykaa Daqqan dien kyra many kyys baallara wuhu. Ol kenne Bajym Ojuun dien ojuun, Bajyma Udaghan dien udaghan buolaaccylar baallara wuhu. Ojbon, Bwoluoher dien atyyrdaryttan biir taptyyr kyrdjaghas atyyr sylgy baara dien buolar.

                                              II

Omoghoj Baaj kennitten Ellej Bootur dien Woluone woruhu woro woksojon kelen ol Omoghojgo 
oloror. Kini qas da syl wulehit uol buolan iitillen syljdjar. Kini wulehitin qajgaan Omoghoj biirde ikki kyyhyttan tallaran Ellejge ojoq biertin, Ellej kwojgo kyyhy Leke Cangyj dieni bylyrgylyy, iigitten sylyktaan, ojoq ylar.

Manyaqa kwunuuleen maany kyys Njykaa Daqqan taqsan, kyys kere sylgy moojugar yjanan, 
sohullan (byalanan) wolor. Onu ahyjan turan Omoghoj Baaj Ojbon, Bwoluoher atyyrdaryn 
tuttan, ojuunun, udaghanyn kyyrdaran, kyystaryn kutun wuorun twuktujeghe qaajtaran kereq 
turuortarar. Wuor qaata twuktujetin djieleriger ildje olorollor. Omoghoj maany kyyha wolon, 
Ellej kinini ylbataghyttan qorgupput. Ellej Leke Cangyjdyyn araqsan sanga yal buolallar. Kini 
coroonu, kymyhy, yhyaghy, kerbeng anjyyny, twupteni, sergeni, buka, bastaan ongottoobut. 
Kini twuptetiger baar swuohu baryta mustan sotoru bajar. Ellejten sette uol tworoon, kinilerten 
qojut saqa uluustara aattanan uuhuullar. Uolattar aattara mannyktar:

1. Namylgha siel – kinitten Taatta uuhuur;

2. Keljtegej Tabyk – kinitten Menge uuhuur;

3. Wuorekeci-Cwuorekeci – kinitten Bajaghantaj uuhuur;

4. Bodjuguj Bootur – kinitten Boroghon uuhuur;

5. Swuurdeeq Dwuupsun – kinitten Dwuupsun uuhuur;

6. Njyykan Bwogho – kinitten Nam uuhuur;

7. Qatan Qangylla – kinitten Qangalas uuhuur;


                                               III

Qojuut Omoghoj maany kyyha Njykaa Daqqan wuorun saqa ojuuttara tuoj kyys kere &quot;sylgyny 
kwordoton wuorge, tojukka killerellere, byalanar tojduur buolallara, ol kenne Betijeghim, 
Uhuojaghym, Aalyngkajym&quot; toj deten wutukten bititterellere, biirgem woro bogholdjuta, 
keedeljdjite ekkiretellere. Onnuk majgy baaryn qojuut min wujeber ularytan, kini onnugar 
ojuuttar &quot;qotugu Tajaqtaaghy&quot; aattaan, kinini dwokso &quot;bratskaj omuk kyyha&quot; dien swureqteen, 
wuoru-swuuru tuttaran wutukten ataarar buoltara...

Bu seheni bylyr miigitten qasta da surujan ylbyttara, onon min biligin uopsaj swunnjunen ere 
aqtan kepseen bierebin, baghar, biligin atynnyk kwordoron syyha-qalty buoluo, kyrdjan any 
umnan-twonnon da kebistim, twuksu.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>hkg5ncra611kh6m1glqnxr96vszf5ka</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Curapcy orojuonun II baryjaana)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>318</id>
    <revision>
      <id>1712</id>
      <parentid>1711</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:47:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>4 барыл баар</comment>
      <origin>1712</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11007" sha1="01bzej0hgs4s8jbcqg0j5f4wcv11fiq" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;

Slepsov Petr Filippovic,

72 saastaaq, Baqsy nehiliege,

Curapcy orojuona, saqa, wuoreghe suoq

1934 s. Ot yjyn 19 kwune, &quot;Kwomuk&quot;


                                            I

Saqa twordo-uuha buolbut soghoruu dieki oloqtooq braatskaj omuk kihite tataar omuk siriger dojdulammyta wuhu. Ol bejete occogho onno baar omuktary kytta wostohon-saastahan biir kemnge ataq meneek kwuruure keler.

Kini tworuku sylgy, ynaq swuohuleeq, kihileeq ebit. Ol kwuruurge ongoston kini swuohuleeq, 40 kihileeq, biir Aan Daqqan dien ojoqtooq, biir Dajbaaqy Qara dien uollaaq, Njykaa Qaraqsyn dien maany, Qaan Etilik dien kwojgo ikki kyystaaq buolan ongoston, Woluone woruhu bulan twuspekke, munan biligi Bwuluu woruhunen ajannaan, boluotunan wureq ustun tangnary ustan iher.

Ol ihen Bwuluuge toqtoon, kuhaghan-djodjoghon djonun onno qaallaran, oloqtoon, bejete wutuo djonunuun Bwuluu woruhun tworduger kelen Woluoneghe kiirer. Ol kiiren turan qotu-soghuruu dieki kworuoleen baran, worus worotun &quot;djollooq oloqtooq, wutuo dojdu bu dieki ebit&quot; dien, bili ustan iher boluotun woro becimeleen Woluone woruhu woksojor. Ol woksojon biligi Nam siriger kelen, occogho tongustar olorollorun kworso twuhen oloru wuuren, biir sirge toqtoon oloqsujardyy turunar, buka, Taraghana dien dojduga ebite buoluo dieq kurduk etellere. Ol gynan baran oloqsujbakka eretin woksojon, biligi Djokuuskaj kuorat onnugar &quot;Saqsary&quot; dien kwuolge toqtoon, kini qonuutugar sanga aat aattaan, taptaan oloqsujar. Ol oloqsujan Omoghoj bajar, djono-sergete wuksuur.


                                            II

Omoghoj bastaangy djiete kyhyn buor balaghan, twunnuge, ihiger ohogho suoq, araj wurdunen 
ere syrdyk kiirer ahaghastaaq, djietin ortotunan qolumtannaaq. Sajyn emie onu maarynnyyr 
uraha djieleeq. Kini sylgy ihitin bilbet, yhyaq yhary bilbet, uhanyy, ongoruu dieni qoton bilbet 
ebite wuhu dien buolara.

                                            III

Kenneki, sotoru soghus Omoghoj kennitten tataar duu, bratskaj duu tworutteeq &quot;Er Soghotoq 
Ellej Bootur&quot; dien qahya ere buolan emie sajyn Woluoneni tangnary ustan kelbitter. Kiniler 
boluotunan, boluot ihiger balaghannaaq kelbittere wuhu dien buolara, onu soroqtor 
sylbaghynan bwurunen, dwulung miinen ustan kelbittere wuhu diillere.

Ol kelenner ilin enger, biligi Ilin Qangalas siriger &quot;Oj Bes&quot; dien dojduga (Nworukteeji Qangalas 
ologhor) toqtuullar. Many bilen Omoghoj baaj kergen uolattara taqsan, yngyran arghaa enger 
tahaarallar.
Soroq seheninen, Ellej Bootur utujan uhuktan olordoghuna biir baaj qatyngtan dojdu iccite 
buolbut qotun kwoston, muostaaq, nuoghajdaaq bergehetin nejcilii keten turan, beder 
sangyjaghyn njelbegejdii keten turan, wuus-kiis tiriite wollurgeleeq wutulugun tahaaran turan  
&quot;kihi-swuohu twordo buolaar, en djolung, sorgung arghaa enger kieng syhyyga turar;  djollooq 
kihi, swuohu twordo buol&quot; dien alghaabyta wuhu, kwuoq solko otunan, labyktanan 
talbaatyy-talbaatyy urujdaabyta wuhu dien, onton bilen, isten Ellej arghaa enger toqtoobuta 
wuhu dien buolara.

Ol kelen Ellej Omoghoj Baajga swobuleten wus sylga kergen, qamnaccyt uol buolan, ol kenne 
uuha, satyyra bert buolan olus taptatar. Omoghoj ologhun kini olus kwonnoror: turuoru 
balaghan tutar, ontukata twunnukteeq, ihiger sybaq ohoqtooq, qorolooq, qolumtannaaq buolar. 
Bary sylgy-ynaq ihitin ongottuur. Kuraaqtaaq saanan, wunguunen, batyjanan, batahynan 
araas bullu bultuur. Tutuuta kihitten ere orduk buolar.

Omoghoj Baaj Ellej Bootur tahyttan kiiriitiger unguogha qamnyyr, ete salahar buolara biller. 
Many emeeqsine Aan Daqqan kworon-bilen eppitin, kepseebitin: &quot;Qajtaq ol min kinieqe
swur-kut battatyaqpynyj? Kuttanarbyn bilbeppin&quot;, – dien Omoghoj wor bilimmet. Ol gynan 
mwokkuhenner Aan Daqqan emeeqsin biir kwun Omoghojgo ymyjalaaq kymyhy aghalan biertin, 
Omoghoj Ellej tahyttan kiiriitiger bejetin bilineeri kymyhyn tutan olororun unguogha qamnaan 
togho djalkyjan kebiher. Omoghoj dje Ellejge swur-kut battataryn onno ere biliner. Emeeqsin: 
&quot;Iti kihi djolun-sorgutun ujumunaghyn iti kurduk buolaghyn, qata, any iti ikki kyyspytyttan 
biirderin tallaran ojoq bierieq, onton iti maany kyyhy Njykaa Qaraqsyny ylya buollagha, ama, 
kwojgo kuhaghan kyyhy Qaan Etiligi ylya duo?!&quot; – dien eter. Omoghoj emeeqsinin etiitin emie 
bekke swobuluu ister. Iti itinen qaalar.


                                            IV

Biir kemnge Omoghoj emeeqsininiin oloron Elleji attylarygar yngyran ylan: &quot;Bihieqe en bacca 
toqoru wulehit, qamnahyt buolan syryttyng, qor en kergenneeq buoluoqqun swop ebit, onon 
bihi ikki kyyspytyttan talan biirderin ojoq yl&quot;, – dien eteller. Manyaqa Ellej ej, eeq diebet, iti 
itinen qaalar.

Ol da buollar Ellej, kyrdjyk daghany, kergennenien sanyyr buolan barbyt. Turan kini kihi ikki 
kyyhy cinciliirge barar, qajalara kinieqe swoptooghun sylyktyy, tala  kworor. Ol gynan kyrgyttar 
biirde arghaa myraan annygar seppereek byyhygar taqsan oloron iiktiillerin ketehen, sahan 
kworo sytar. Ol kwordoghune, maany kyys iikteebite taaq qaraara ingen, swuten qaalar, onton 
kwojgo kyys Qaan Etilik iikteebite wullen, wurung kwuugen buolan wor baghajy swuppekke 
tuttaja sytar. Mantan sylyktaan, bu kwojgo kyys ogholooq-uruulaaq buolsu dien, kiiren kwojgo 
kyyhy Qaan Etiligi ylabyn dien kworduur. Manyaqa maany kyys: &quot;Miigin  ylbata, any kihi-qara 
buolarym suoq&quot;, – dien taqsan, mongnon, wolon qaalar. Onton kyyhyran Omoghoj Baaj 
kyraan-tangyjan turan biir kuturuga, muoha suoq kuocaj kugas ynaghy, biir tataar bieni 
caastaan bieren, kyystaaq kwutuotun Ellejdeeghi bejetin ologhuttan qotu allaraa dieki wuuren, 
araaran kebiher. Ol araqsannar, wuurullenner Ellej ojoghunaan baran, biliginen buollaghyna 
Killem qonuutugar tiijen, toqtoon oloqsujallar. Ol sirge sep-sebirgel, balaghan, uraha tuttar. 
Twupte twupteliir. Bu twupteghe Omoghoj baaj swuohute baryta byrdaqtan kwurenen 
munnjustar. Ol kelbitterin oloccu yan ylan, wuut-as munnjan, ologhurdan iher. Kelbit swuohu 
kini twuptetitten araqpat, many barytyn swuohu, baaj ongoston iher. Occotooghu majgynynan 
Omoghoj da twottoru wuurderen ulbat buolar ebit (occogho byrdaq bu dojduga alyha ebite 
wuhu).

Bu oloronnor Ellejdeeqten saamaj mangnajgy ogholoro tworuur. Ol tworuotuger as munnjan, 
yhyaq yhaary, kymys belemniiller. Twuhulge turuoran, cecir annjan, siel baajan, sylgy, ynaq 
ihitin belemniiller. Otcotooghu kemnge tataar duu, bratskaj duu majgynynan, bastyng ogho 
tworuotoghine ijetin, aghatyn tworuobuttere &quot;maanylatan&quot; dien, oghonu sieqteeqter ebit. Ol 
majgyn byhyytynan aghalara Omoghoj baaj Ellejdeeqten sanga tworuobut ogholorun siirge 
kworduobutun, Ellej Bootur onnugu bilbet buolan, oghotun sieten maanylappat, bierbet. Onton 
wohurgenen Omoghoj Ellej bastaangy yhyaghar yngyrbytyn kelbeteq. Onon Ellejdeeq bejelere 
ere tenginen uot aan mangnaj kiniler saqa dojdutugar, Killemnge, yhyaq yhallar. Ol 
yhyaqtarygar Ellej Wuoheengi Wurung Ajyyny, Djwohogoj Ajyyny alghaan ahyyllar-siiller, 
wungkuu, yrya-qohoon oloqtuullar.


                                          V


Ellej Bootur bastyng uol oghotugar &quot;Labyngqa Swuuruk&quot; dien aat bierer. Ol ogho kyra 
swuohunu barytyn twupteghe munnjar, coroon, torduja ihit ongottuur idelener. Kini algystaaq 
yryahyt buolan barar. Kini biir kemnge yhyaq yhar, onno bary Ajyylaryn algyyr. Yhyaghyn 
twuhulgetiger ehetin, ebetin Omoghojdooghu yngyttaan aghalan olordon ere kerien ajaq dien 
ulaqan coroonngo kymyhy toloru kutan baran woro tutan oloron alghaabytygar, djikti 
wulugerdii, Wurung Ajyyny aattaabytygar, wurung qopto kyyl kelen wuohenen, qallaan 
orojunan elisteen ergijen aahar. Onton Labyngqa Swuuruk Djwohogoj Ajyyny aattaan algyyr, ol 
alghaabytygar atyyr oghus ajaataan, mwogureen ihiller, ol kenne wuohenen Qara Erien kyyllar 
(kwotordor) ergijen, elisteen aahallar. Bu kwostuteleebitin kworon oloron, kuttana, djiksine 
bieren, Omoghoj Baaj tutan oloror astaaq kerien ajaghyn tiere dajlkytan kebiher, wurung 
tologhu twuhulgeghe toghon kebiher. Mantan tepteren col oloror siriger Omoghoj umsa twuhen 
wolon qaalar. Oghonnjorun kenne sonno utary emeeqsin wolon nus-qas gyny twuher. Oloru 
ikkisterin (ikkiennerin?) onno twuhulge annygar kwomon unguoq tutan kebiheller. Onon 
Omoghoj Baaj oghonnjor ikki, Aan Daqqan emeeqsin ikki Ellej Bootur bastyng uola algystaaq 
Labyngqa Swuuruk uol terijbit yhyaghyn twuhulgetin annygar unguoq tutullubuttara wuhu.

                                     VI

Ellejten alta uol tworuur. Olor aattarynan mannyktar:

1. Labyngqa Swuuruk – kinitten Taatta buolbut, qata, sytyy-qotuu, algystaaq (qojuut Ajyy 
ojuuna buolbut). Bary siri-dojdunu oloccu kini aattatalaabyt, alyn byraattarygar kini sir-oloq 
yjytalaan bieren, tus-tuspa oloqtotoloon yal ongottuur. Kinilerge tongus djaqtallaryn ojoq 
bulattaan bierteliir.

2. Bolotoj Oqqon – kinitten Bajaghantaj uluuha wuoskeen oloror;

3. Deli Daqqan – kinitten Boroghon uluuha wuoskuur;

4. Qaaja Djangyly – kinitten Menge uluuha wuoskuur;

5. Djuon Djaangy – kinitten Nam uluuha wuoskuur;

6. Qatan Qatamallaj – kinitten oloqtooq Qangalas uluuha wuoskuur;

Labyngqa Swuurukten biligi Taatta djono, Booturuskaj uluus djono, wuoskeebite, olorbuta wuhu 
dien buolara.

Itiler bary swuohu iiten, sylgy, ynaq swuohunen bajan, bullu bultaan oloottoro wuhu.


                                            VII


Omoghoj baaj uola Dajbaaqy Qara dien baary Qomporoj Ajyyttan ebii baaj kwordosputuger 
anygyjan wuoheetten kinieqe twuort atagha bahyrghastaaq, moojturuktaaq, sireje 
uraannjyktaaq, kuturugun byhaghaha wurung qobolooq kuturuktaaq yty twuherbittere wuhu, 
&quot;bu manan syldjan bultaan ahaa, iitilin&quot;, – dien sorujan ajan twuhereller. Onon kini qara 
Djaangynan dojdutujan, kerije (kwoho) syldjan bultaan iitillen wuoskuur. Onon Omoghoj uola 
Dajbaaqy qarattan biligi Djaangy djono tworuur-wuoskuur. Otton Omoghoj Baaj qaallarbyt 
djodjoghon djonuttan Bwuluu djono – &quot;Wus Bwuluu&quot; saqata wuoskuur. Bwuluu djono onon biligi 
Djokuuskaj saqatyttan tuspa qaannaaqtar, majgylaaqtar dien sehen, qohoon buolara. Ellej 
Booturu kytta soghuruuttan kelsibit wus kihi baaryttan woro twottoru baran, biligi Woluoqume 
saqatyn wuoskeppittere wuhu dien qohoon buolara.

Saqa wuoskeebit twordun tuhunan min isterim itinen bwuter. Min bu seheni ehem Bwuotur 
Slepsov suruksut kepseen namylghalyyryn isterim. Kini dwokso surujbuta swutteghe buoluo. Ol 
ehem 1874 s. 80 saahygar wolbute. Ol kenne byypsaj Vasilij Slepsov dien 1925 s. 80 saahar 
wolbut da kyrdjaghas sehergiire.

Ol tenge Djwoguorep Bwuotur dien baara min bert kyra ogho erdeqpine eheber Bwuotur 
Slepsovka kelen qonoro. Ol qono sytan ehebin kytta sehergehellerin emie isterim. Balary 
tahynan bihieqe Bakaalyyr dien baara emie berke sehergiire, onon worton yla sehen buolbut, 
tworut kepseen byhyylaagha. Kiniler bylyrgy kyrdjaghastartan istibit djon buollaqtara...


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>01bzej0hgs4s8jbcqg0j5f4wcv11fiq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Curapcy orojuonun III baryjaana)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>319</id>
    <revision>
      <id>4223</id>
      <parentid>1719</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:19:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4223</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4617" sha1="o8ux9zwfcatsqbgn2yfucn8f8xbvl3t" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
Slepsov Gavril Andriejebis, 

58 saastaaq, Baqsy nehiliege, Curapcy orojuona, 

saqa, wuoreghe suoq 1933 s. 

Ot yjyn 19 kwune, &quot;Kuraanaq ebe toloono&quot;

                                      I

Omoghoj Baaj dien soghoruu braatskaj omuk siriger wuoskeebit, olorbut braatskaj omuk oloqtoogho kihi baara ebite wuhu.

Ol kini kemiger emie onno oloqtooq Ajyy Njwuhergen dien bert baaj wutuo kihi yaldjan, bu qotuguttan tuttaran bert uhun yaryyny yaldjybyt. Onuoqa Bajym ojuun dien aghalaaq, Bajyma udaghan dien ijeleeq aattaaq Qamyrghannaaq Qomurghan dien ojuunu aghalan, yaryy suolun bullaraary, kyyrdarallar. Ojuun kyyran, yaryy suolun, twordun suollaan, bu Woluone worus bahynan twuhen Qotu muustaaq muorany wongojon kworor, muoragha tiijen keler. Ol kiiren kelen sytar kihi kutun onton bulan kwotoghon twonnoror. Ol twonnon ihen kwordoghune, &quot;Tujmaada&quot; dien biligi kuorat kwostor syhyytyn iccite qatyng beder saghynnjaghyn nelbegejdii uurunan, wuus kyyl wollurgete wutulugun uohunan tahaaran, muostaaq-nuoghajdaaq bergehetin egejcilii keten turan, Aryy Qatyng mastan taqsan bygan turan, otunan-mahynan talbaatyy-talbatyy tyl eter: &quot;Bu, kieng Tujmaada Qotun syhyytygar djollooq kihi-swuohu buolar djie djonun yyt, occogho min wurung ilgenen callaryja turuom ete&quot;, – dien baran aryy qatyngar kiiren, kwostubet buolan qaalar. Bu ojuun many sengeerden kepsiebitinen, Omoghoj Baaj biir kemnge aghys djie kihi buolan boluotunan Bwuluu woruhun bahyn bulan tangnary ustallar. Ol ustan Bwuluu twordunen Woluoneghe kiireller. Ol kiiren turan Omoghoj arghaa myraannga taqsan, sytyrghalaan, qotu-soghoruu dieki kworuteleen, sir-dojdu bylaanyn biler-kworor.

Onuoqa qotu diekitten tymnyy, muus ceng syta djybarsyjar, onton ete ahyllan qaghys, kuhaghan worutteeghin sylyktyyr. Onton soghoruu diekitten, sylaas dojdu otun-mahyn, kwuoghun syta saba bierer, mantan Omoghoj swureghe wuorer, cepciir. Itinen tojonnoon Omoghoj &quot;kihi-swuohu wuoskuur wotto bu dieki baar ebit&quot; dien, onton talaq bystan salghatalaan becime ongoston, woruhu woro boluotun becimelenen ajannaan, biligi kuorat (Jakutskaj) onnugar, &quot;Tujmaada Qotun&quot; dien syhyytyn aat bieren toqtoon oloqsujar.


                                    II

Omoghoj kennitten kenniki soghoruu, wuohetten woruhunen tangnary ustan tataar omuk Ellej bootur dien keler. Ol kelen Omoghoj Baajga alta syl ustata qamnaccyt buolar, syldjar. Kini wulehite olus, baryny barytyn satyyr, uus, ojuuhut-ohuordjut, ol kenne yryahyt kihi buolar. Urut kelen oloqsujbut Omoghoj Baaj ikki kyystaaq – Leke Cangyj dien kwojgo kyys, Njyka Qara Njyky Daqqan dien maany ulaqan kyys. Ol, kyrdjyk, iti kepsiillerin kurduk Omoghojdooq etiilerinen, &quot;yl&quot; diebitterinen ojoq ylbyta wuhu da, bejetin cincijiitinen sylyktaan Ellej kwuugenneeq qojuu iikteeghin &quot;ogholooq-uruulaaq buoluo&quot; dien kwojgo kyyhy Leke Cangyjy ojoq ylar.Ol ihin qorgutan kuturuga, muoha suoq kuocaj kugas ynaghy, tataardaaq biir bieni woluuleen-caastaan, Omoghoj Baja abaahy kworon Ellejdeeghi tuspa araaran kebiher. (Manyaqa sehennjit djon kepseeniger swobulenen bu kepsiirin byhaccy soghus yytar – S.B.). 

Ol, kyrdjyk, Ellej Bootur satala bert, kini twupteleen Omoghoj Baaj swuohutun oloccu keriete 
ylbyta wuhu. Onon bajan-tajan dwokso yhyaq yhar. Yhyaghar kini ere bastaan cecir annjar, 
twuhulge turuorar, aan dojdu, ot-mas iccilerin, Wuohee Wurduk Djwohogoj Ajyyny alghaan ile-bodo wurung qopto kwotor kyyl ongoron twuheren twuhulgetin wurdunen ergitterbite wuhu dien kepsiillere.


                                            III

Ellej Bootur uola sette kurduk min isterim. Kinitten tworuobut uolattaryn aaattara:

1. Labyngqa swuuruk. Kini bastyng uol ebit. Yryahyt, algystaaq kihi baara wuhu. Ol dwokso bu 
kwun siriger olorbokko swuten, kwoton qaalta wuhu. Onu occogho &quot;djabynygar kwottogho&quot; dien eppittere wuhu. Onon kinitten ogho suoq dien buolara;

2. Besteeq Meneek dienten biligi Menge uuhaabyt;

3. Bajaghantaj Djwuodjengele dienten biligi Bajaghantaj wuoskeebit;

4. Qajar Qaqqan dienten Qangalas tenijbit;

5. Ojor Oqqon dienten Boroghon wuoskeebit;

6. Keljtegej Tobuk dienten Nam wuoskeebit;

7. Djuon Djangaly dienten Taatta (Bootuluskaj) uuhaabyt dien kepseen buolara. Onon Ellej alta 
uola qojuutun, wuoskeen saqa alta oloqtooq uluuhun ajmaqtaryn-djonun tenippittere wuhu.

Bu kepseen min manna Baqsyga oloqtooq Mangan Borukuopaj Silepsiep dien 1915 s. 80 saahygar wolbut kihi sehergiirin isterim.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''


&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>o8ux9zwfcatsqbgn2yfucn8f8xbvl3t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Uus-Aldan orojuonun baryjaana)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>320</id>
    <revision>
      <id>1725</id>
      <parentid>1724</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:47:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>5 барыл баар</comment>
      <origin>1725</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8840" sha1="q6o94xf3py43uiwn46b4xz0mifnhzz1" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;

Pestrjakov Afanasij Andriejebis

(Mandys uola), 65 saastaaq, 

II Kurbuhaq nehilege, Uus-Aldan orojuona,

qolkuostaaq, saqa, wuoreghe suoq

1934 s. Ot yjyn 20 kwune,  &quot;Uorumtaghaj&quot;


                                                            I

Soghoruu braatskaj omuk Omoghoj Baaj dien, oloqtooq djonun-sergetin kytta wostohon-saastahan, Kyhallaj qaja ere aattaaq ojuun kihi kworuutunen, kwureen ihen, swuohuluun-astyyn, djonunuun, kergeniniin ihen, Woluone woruhu taba twuspekke, arghaa dieki wureqter tardyylara bahyjan, Bwuluu woruhun bulan twuher.

Ol woruhunen boluotunan ustan ihen aara biir sirge toqtoon, ologhuruon kurduk buolan ihen, &quot;wuone-byrdagha bert&quot; dien, aaha ustan Bwuluu twordunen biligi Woluone woruske kiirer. Kiiren baran qaja dieki qajyharyn bilbekke turan, arghaa myraan wurduger taqsan, qotu, soghoruu sytyrghaan kworor. Ol sytyrghaabyta wuohe (soghoruu) diekitten wucugej, sylaas dojdu otun-mahyn syta oqsullaryn bilen, Omoghoj Baaj iljdje iher boluotun kwopsoloon woro kwotoqtoron, sigenen salghattaan becimeleen woro woksojon biligi Nam sirinen bu Djokuutskaj (Jakutskaj – S.B.) qonuutugar kelen toqtuur. Occotton aata biller &quot;Kieng Tujmaada&quot; dien ihiger baar biir kwuoluger olqsujar. Ol kwolujetin ijetin aatynan &quot;Saqsary&quot; dien aattyyr.

(Dwokso soroq seheninen, Omoghoj kelen ihen biligi Nam siriger toqtoon olorooru ongoston baran, aaspyta wuhu dien buolara).

Omoghoj Saqsaryga buor djieni, buor balaghany tutan olorbut. Balaghanyn ihiger ohogho suoq sinnje qolumtan uotun buruotun qaahaghynan tahan tahaarallara wuhu. Wuoles, qoro dien suoq djono ebit. Uot wurduger swuohu tiriite qaahaghy turuoran, buruonu onno qaajan baran tahaaran tahyrdja swuokuur wugesteeq ebittere wuhu.

Sajyn qatyryk otuu, buor uraha djieghe olorollor. Occogho Omoghoj anygy kurduk twupteni, tuuluuru, soqsoluuru, ajalyyry, uhanary, bultuuru, algyhy, yryany-qohoonu bilbet kwono kihi kelbit, djonnooq-kihileeq ebite wuhu diillere.Onon Omoghoj ologho bert wugus kieng ostuorujata suogha dien kepsiillere.

Omoghoj biller sylgy-ynaq swuohu baajdaaq, qata, occogho daghany &quot;sylgyhyt, ynaqsyt&quot; qamnaccyt djonnordooq, kergenneeq ebite wuhu. Omoghoj ojgho Cyngys Qatyn dien ebit. Aan Cangyj dien maany, Njykaa Qaraqsyn dien kwojgo buolbut ikki kyystaaq, baaj baaraghaj Keljtegej Tobuk dien biir uollaaq ebit. Omoghoj Baaj bejete &quot;Qajaran&quot; dien aghalaagha, &quot;Saqsary&quot; dien ijeleeghe wuhu dien buolara. Omoghoj oloror ologhor occotooghu kemnge twupteleter, swuohuge twuher wuon-byrdaq, kwulumen dien, tigeecci dien biligi kurduk suogha wuhu. Onon swuohu, sylgy meene kyj-byraq qaaman da swutellere wuguhe wuhu. Onu qojuut Wurung Ajyy wuohetten bu dojduga anaan byrdaghy, kwulumeni, tigeeccini twuherbite wuhu.

                                           II

Omoghoj bu dajdyga kelen ologhuran kyrdjybytyn kenne soghoruunan ergijen, ilin Djoppuon omuktan emie wohu-saahy ongoron, wostohon “Elleje-Elleje” dien keleghejdiir sangalaaq, bejetin kytta wus atyn doghor kihileeq, tworduo buolan kwureen, Woluoneni tangnary ustan “Ellej Bootur” dien keler.
Ol kelen Omoghoj Baajga qamnaccyt kiiren wuleliir-qamnyyr uol buolan syldjar. Kini timir uuha, mas uuha, algystaaq kihi buolar. Ellej ohoq, wuoles-qoro, aan, twunnuk ongottuur.

Mannygy uruk Omoghojdooq bilbetter ete, onu, araj, Ellej ongortoon kwordottuur. Ol kenne dwokso bu kihi tuu, soqso, aja ongottoon balygy, tya bullun egelgetin-araahyn bultaan killettiir, aghaltyyr kihi buolar.

Elleji kytta kelsibit wus kihi woruhunen twonnon baran biligi Woluoqume siriger oloqsujallar...
Atyn djon kepsiillerin kurduk, kyrdjyk, Ellej wutuo-kere djwuhunneeq, suhal-twurgen tutuulaaq buolan olus kengetik kwostubut, Omoghojdooqqo olus taptappyt. Ellejge Omoghoj kyrgyttara bagharar, systangnyyr buolan baattar.

Onon Omoghoj Baaj emeeqsininiin swubelehen Ellejge biirde eteller: “Bihi ikki kyyspytyttan biirderin talan ojoq ylan yal, kihi-qara buol”, – dien. Many Ellej isten ere kebiher, sangarbat. Ol kurduk syldjan baran Ellej, bylyrgy sylyk byhyytynan, ikki kyys iiktiillerin ketehen, biir kemnge kworon, iti kepsiillerin kurduk sepreek byyhygar oloror. Kwojgo kyys Njykaa Qaraqsyn iikteebite wurung kwuugenneeq kwuos kurduk wullen worgo dyly uostubakka oloron qaalar. Manan tojonnoon keneghes bu kwojgo kyys djollooq kihi twordo buoluo, ogholonuo-uruulanya dii sanaabyt. Ol sanaabytynan kiiren Ellej kwojgo kyyhy: “Njykaa Qaraqsyny ojoq ylabyn” – dien djonuttan kworduur, (Atyn baryjaannarga Njykaa Qaraqsyn kyys maany kyys buolara, biligin kwojgo kyyhynan aattanna – S.B.).

Manyaqa Omoghoj Baaj kyyhyran, kuturuga, muoha suoq kuocaj kugas ynaghy, biir tataardaaq bieni caastaan araaran bieren baran baryng dien qoldjoghor. Ellej djaqtarynyyn Omoghoj ologhun allaraa wottuger wuurullen, biliginen Killem dien sirge tiijen toqtoon oloror. Bili maany kyys kwunuuleen, miigin Ellej ylbata dien, tyynnaaghynan swuten qaalar.

Ellejdeeq Killem qonuutugar turar “Wus tiit” dien aattanar wus tiitteeq sirge twuhen tuos uraha turuorunallar. Urahalaryn ojuulaan, ohuordaan olus kiergeteller. Ol kenne “satyy dalbar ihit” dien tikteller, Ellej kujuur baajan qomogho kiiren kyhyn balyktyyr, aja ongoston arghaa myraannga kuobaqtyyr. Twupte twupteleen, swuohunu ugujan djietin tahygar sajynngy kemnge munnjar. Kini twuptetitten syhyyga syldjar sylgy-ynaq swuohu araqpat buolar. Kyhyn turuoru balaghan djieni ongostor: ohoqtooq, wuolesteeq, qorolooq, twunnukteeq, aannaaq gyna teriner. Ol oloron Ellej Wuoheengi Wurung Ajyylarga wunger-swukter, onon wuoheetten kini algyhynan biir sajyn tigeecci, byrdaq, kwulumen dien alys twuhen, Omoghoj swuohutun barytyn Ellej twuptetin dieki kyjdyyr, cwomoqtuur. Ellej bajar. Omoghoj uola Baaj Baaraghaj dien baaj kihi baara swuohute emie kelenner Ellej twuptetiger mustallar. Kelbit swuohu, occotooghu majgy byhyytynan, baryta Ellej baaja, caaha buolar.

Omoghoj Baaj swupput maany kyyhyn wus syly byha kwordoton kworor da bulbattar, swupputun kurduk swuten ere qaalar.

Biir sajyn Ellej yhyaq terijer. Manyaqa cecir annjan “twuhulge” dien turuorar. Ol kenne kihi mejiite ergijer, bejete orguja syljdjar sylgy kymyhyn belemniiller. Ol gynan belemneen baran, Ellej ol telgeebit mangan sylgytyn tiriitin wurduger angaar ataghynan swohurgesteen oloron, biir ymyjalaaq kymyhy woro tutan turan bary – aan dajdy, ot-mas iccilerin, Wuoheengi Wurung Ajyyny aattaatalaan alghatalyyr. Onuoqa Ellejten tworuobut bastyng uol Namylgha Silik dien baara, emie aghatyn kurduk alghatalaan, bu dajdy ologhun, sirin-uotun barytyn aaghan aattatalyyr. Bu algystaaq “Ajyy yhyagha” dienneriger Ellejdeeq Omoghoju emeeqsinneri yngyran aghalan, twuhulgelerin annygar mangan sylgy tiriitin wurduger olorollor. Ol oloron ere Namylgha Silik (Siel) ebii alghaabyt, manyaqa tepteren Omoghoj oghonnjor “oqsor oqson” sonno tuta wolon twuher, kini emeeqsine Cyngys Qatyn biir wolon nusqajan barar. Onnuk djikti, kytaanaq algystaaq buolan bierer. Oloru ikkiennerin onno oqtubut sirderiger kwomon, unguoq tutan kebiheller. Onton sotoru Namylgha Silik emie swuten djabynygar kwotor.

Ellej yhyaq yhan saqa aan mangnajgy yhyaghyn kini ere tworutteebite wuhu. Tuos urahany (moghol urahany) kini ere turuorbuta wuhu. Sylgy-ynaq ihitin egelgetin kini ongortoon tworut ihit ongorbut.

Ellej Bootur bejetitten alta uol tworuobututten saqa bies oloqtooq uluustara wuoskeebittere wuhu. Oloru bu kurduk aattatalyyllara:

1. Namylgha Silik – algystaaq, ogho suoq djabynygar kwotor;

2. Qatan Qatamallaj dien, kinitten “Qajyr Qangalas” dien tworoon Qangalas uluuhun wuosketer;

3. Qaraq Nal dien, onton Taatta dien tworuon Booturuskaj uluuha wuoskuur;

4. Mengneeq Bekicej dien, onton Menge uol dien tworuon Menge uluuhun uuhatar;

5. Djuon Djaangy dien, onton Boroghon – Oqqoj dien tworuon Boroghon, Dwuupsun uluustara buolallar;

6. Langqa Silik dien, onton Nam uluuha wuoskuur.

Onon Ellej uolattara bary uluustar tworuttere buolallar. Onton Omoghoj Baaj uola Baaraghaj dienten Aan Tajbyyr dien tworuur, ol uola “Bajaghantaj Darqan” dien baaryttan Bajaghantaj uuha djon wuoskuuller. Ol Bajaghantaj twordo Bajaghantaj-Darqany kuhaghan, mwoku kihi dien, Ilin Allan siriger wuuren oloqtuullar. Onon Bajaghantaj uluuhun uruk atyn bies uluustartan namtata, omuk kurduk sanyy kworolloro wuhu. Ol byhyy bu qojuut da baara billere.

Bu seheni bylyr Bwodugur Dajyyla-Burnasuop dien kepsiire, kini 20-ce syllaaghyta 90 saahygar wolbute, ol inne I Kurbuhaq nehiliegin kyrdjaghaha Okojuomap Bwuotur Bwoturuobus dien 70 saahygar wolbut kyrdjaghas, ostuoruja keriete “tworut wobuge sehene-kepseene” dien swureqteen kepsiire. Min onu ister ere buolarym.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>q6o94xf3py43uiwn46b4xz0mifnhzz1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Omoghoj Baaj, Er Soghotoq Ellej Bootur</title>
    <ns>0</ns>
    <id>321</id>
    <revision>
      <id>1729</id>
      <parentid>1728</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:47:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>3 барыл баар</comment>
      <origin>1729</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2518" sha1="jrc9pwiyiyhzc3kdyoahr056bz3qzwe" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;

Burnashov Anempodist Iustinovic,

78 saastaaq, II Lwogoj nehiliege, Uus-Aldan

orojuona, saqa, wuoreghe suoq

1934 s. Atyrdjaq yjyn 7 kwune, “Mastaaq alaas”


                                         I

Bu dojduga bylyr, nuucca kelien yraaq innine, saqa mangnajgy tworuttere Omoghoj Baaj, Er Soghotoq Ellej Bootur dien utuu-subuu keliteleebitter. Kiniler Woluone woruhunen soghoruuttan keelter. Bastaan Omoghoj Baaj kergenneeq, ikki kyystaaq (biir tworopput maany kyystaaq, biir iippit kwojgo kyystaaq) uonna kinini kytta emie Twuone Moghuol dien kymys, sylgy ihitin-coroonun, ymyjany uonna tuos ihiti ongorooccu uus kihi kelsibit. Kiniler sylgy-ynaq baajdaaqtar, elbeq kergen djonnordooq djie, kwos djono ebittere wuhu. Ol kenne bastyng “Qoloqoj ojuun” dien ojuunnaaq ebittere wuhu. Ol ojuun sylgy Ajyytyn bulan Omoghoj sylgyta kwotoro (baranara) cugahaabytyn kenne kyyran soroghun ildje qaalar.


                                        II

Kenneki worus ustun wuoheetten ustan Er Soghotoq Ellej Bootur dien tataar tworutteeq kihi kelen Omoghojgo qamnaccyt oloron qajghappyt. Ellej Omoghoj kyrgyttaryttan iiktiilleritten bilgeleen (kejgen kurduk) iitieq, kwojgo kyyhy ojoq ylan qolbohor. Onuoqa kwunuuleen maany kyys  mongnon (yjanan) wolor. Ol ihin sylgy ajyyta Djwohogoj Ajyy qadjaraj Omoghoj sylgyta wolon-swuten tyyna wuohee kwotor, onu Qoloqoj ojuun kyyran sorghotun ildje qaalan sylgy wuoskuur. Omoghoj  Baaj Ellejdeeghi kuturuga, muoha suoq kugas ynaqtaaq araaran, biligi Tulagy Killem siriger oloqtuur. Ellej kenneki dwokso ilin engerge – buor ylarga du, kini Turujalaaq dieki du oloqsujar.

Omoghoj baaja oloccu kenneki batyhan taqsan, Ellejge mustan olus bajytar. Ellej yhyaq yhar, uraha turuorunar, sylgy-ynaq ihitin oloqtuur, terijer. Cecir annjar, twuhulge turuorunar. Ellej alta oghonu tworoton bu biligi saqa uluustaryn wuosketer. Omoghojdooq kenneki wolollor. Kinitten araj soghotoq Bajaghantaj twordo buolbut biir uol wuoskeebit. Onu Ellej uolattara kyryy sirge oloqtoonnor Bajaghantaj iti Allany miine wuoskeen oloqsujbuta wuhu. Occotooghu saqa tyla da tuspa ebite wuhu: “qaja djuottugun?” dien etiilere “qaja kihigin?” dien; “qanna twungkelijding?” dien etiilere “qanna bardyng?” dien etii wuhu.

Saqa wobugelerin tuhunan bylyrgy sehen iti kurduk kepseen buolara.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>jrc9pwiyiyhzc3kdyoahr056bz3qzwe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ийэ (Амма Аччыгыйа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>322</id>
    <revision>
      <id>7070</id>
      <parentid>3624</parentid>
      <timestamp>2018-11-27T06:40:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>217.118.64.112</ip>
      </contributor>
      <origin>7070</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3928" sha1="7wcd2664nivbdhxq5e2blcaw01subcp" xml:space="preserve">{{poem-on|Ийэ}}
&lt;poem&gt;
Күн сирин көрдөрөн 
Көмүскээн-харыһыйан ииппит, 
Күүһүрдэн-улаатыннаран 
Көччөх гынан көтүппүт, 
Көлөһүннээх дьүһүннээх, 
Күкүр-икир таҥастаах 
Көмүс күндү күкүллэхпин — 
Күн ийэм эмээхсин эрэйдээҕи, 
Ыраатан-тэлэһийэн  сылдьаммын, 
Эмиэ өйдөөн тиийэн кэллим, 
Өйдөөт, уөһэ тыынан ыллым...

Ычах кыра буоламмын, 
Ытанньах муҥнаах эрдэхпинэ 
Ытыы-ытыы эрэйдэнэрэ, 
Ыллаан-туойан саататара, 
Ырыган тобугар олордоро, 
Ыксары кууһан ылара...
Тымныыттан күрэтэн,
Тырыттыбыт
Ырбаахынан үллүйэрэ,
Итииттэн саһыаран,
Илбирийбит былаатынан бүрүйэрэ.
Этэр тылын минньигэһэ,
Итии тыынын эйэҕэһэ
Эккирэтэ сылдьан баар,—
Экчи умнуо суохпун!..

Ийэбин, күн-күбэй ийэбин,
Эмиэ өйдөөн тиийэн кэллим,
Өйдөөт, өрүкүйэ-аҕынным...
Утуйан-нухарыйан сыттахпына 
Оргууй, оргууй хаамара, 
Сылаас, сылаас баҕайытык 
Сыллаан, уураан ааһара,
Ыарытан ыксыыр күннэрбэр 
Ыга кууһан сытара:
 
«Күөрэгэйим көттөҕүнэ
Күнүм-ыйым сүттүн,
Күнүнэн көмүллүүм»,— диэхтээн,
Көкө-күндү хараҕа
Күөл уунан туолара...
Күн ийэ диэнтэн
Күһэлтэни   көрбөтөх,
Күөх окко күөлэһийэр
Көҥүл оҕо сааспар
Күлэ-үөрэ көрсөрүн,
Күллэзх таҥаспын тэбиирин
Күндүтүк өйдүүбүн!
Ороммор уһуктан сыттахпына 
Уҥуох илиитинэн имэрийэрэ, 
Араас тапталлаахтык саҥарара, 
Ааспыт өттүн ахтара, 
«Атаҕастабылтан арахсаар» — диирэ...
Алыс мэник уолчаан, 
Атастарбын кытары 
Айаас сылгы буолан, 
Алаас тыатын туораан 
Атаралаан сылдьаммын 
Алдьаппытым ааҕыллан, 
Абырахпыт элбиирэ,— 
Аттыбар куруук баар, 
Адьас умнуо суохпун!..
Ийэм эрэйдээх, эйиэхэ, 
Эдэр сааспынан андаҕайан 
Экчи тылбын этэбин: 
Элбэх сааһыҥ адаҕыйан 
Иэгэйэ кырдьар кэмнэргэр, 
Эрэйгин, ахтаргын билбэккэ, 
Эйиэхэ эргиллэн кэлбэккэ, 
Эйигин быраҕан бараммын, 
Иэтэр-туотар буоллахпына,—
Эрэйдэнэк-буруйданан ииппиккин 
Экчи ыттыы былдьаабыт, 
Хааннаах хара көлөһүҥҥүн
Хара суордуу халаабыт, 
Ханныктан даҕаны хараҥа 
Хара түөкүн буоламмын, 
Халыҥ үйэм устатыгар 
Харыаста-кэмсинэ сылдьыым, 
Ханьыттан кыбыста кырдьыым.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1925}}


*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''


[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Амма Аччыгыйын хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1925 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>7wcd2664nivbdhxq5e2blcaw01subcp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Маҥнайгы учууталбар (Амма Аччыгыйа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>323</id>
    <revision>
      <id>3629</id>
      <parentid>3628</parentid>
      <timestamp>2011-04-22T20:44:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3629</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1802" sha1="c8v25jhbceh53skpj47dft8cqg4p9ys" xml:space="preserve">{{poem-on|Маҥнайгы учууталбар}}
&lt;poem&gt;
Бараммат-хороммот 
Банаардаах сырдыкка 
Баҕабын толорор 
Бастыҥныыр доҕорбун,

Ааҕаммын, айхаллыыр 
Дьоллордоох тускуга 
Уһуйан үерэппит 
Учуутал убайбар —

Эдэрдиир бэйэккэм 
Эпчимнээх сүрэхтэн 
Эрэйи чэпчэтэр 
Эҕэрдэ ыытабын!

Далайым уутугар 
Таҥнастан сытыахпын 
Талаһа кэбиһэн 
Таһырдьа таһааркар,

Алаарыйар сырдык, 
Айхаллаах кырдьык 
Айанын суолугар 
Атааран киллээркэр...
 
Эдэрдиир   бэйэккэм 
Эпчимнээх сүрэхтэн 
Эрэйи чэпчэтэр 
Эҕэрдэ ыытабын!

Баайдары бахтатар 
Большевик  суолунан 
Барартан кэрэйбэт 
Баараҕай  санааҕа,

Сырдыктыыр олохпор 
Сырсартан хаалбакка, 
Өстөөҕү өһөрөн 
Өргөһүн тоһутан,

Хааннардаах батталы 
Харсаммын кыайарга 
Ханыылаах Союзпар 
Харахпын аспыккар —

Эдэрдиир бэйэккэм 
Эпчимнээх сүрэхтэн 
Эрэйи чэпчэтэр 
Эҕэрдэ ыытабын!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}
 

[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Амма Аччыгыйын хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1926 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>c8v25jhbceh53skpj47dft8cqg4p9ys</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санаайа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>324</id>
    <revision>
      <id>7042</id>
      <parentid>3702</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:31:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7042</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1106" sha1="knepxgeqgnhzai13ompvddeaz3yapo9" xml:space="preserve">'''Санаайа''' - Попова Галина Семеновна - чинчийээччи, Хотугулуу Илиҥҥи Федеральнай университет (уруккута СГУ) преподавателэ. 

Манна бэриллэр араас кэмҥэ ааҕааччы болҕомтотугар бэриллибит ыстатыйалара &quot;Муҥха олоҥхото&quot; диэн 2010 сыллаахха &quot;Бичик&quot; кинигэ кыһатыгар тахсыбыт кинигэттэн ылынылыннылар.

* [[Ааҕар култуура (Санаайа)]]
* [[Култуура тиэкиһин ааҕыы (Санаайа)]]
* [[Култуура тиэкиһин ааҕы туһунан аны биирдэ (Санаайа)]]
* [[Олоҥхону ааҕыы (Санаайа)]]

[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]]

{{DEFAULTSORT:Санаайа}}
[[Категория:Бары ааптардар|Санаайа]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XXI үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-С]]</text>
      <sha1>knepxgeqgnhzai13ompvddeaz3yapo9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ааҕар култуура (Санаайа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>325</id>
    <revision>
      <id>4457</id>
      <parentid>1745</parentid>
      <timestamp>2011-08-10T23:29:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4457</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14981" sha1="1pm22rgp5bvzhq3nh3ttce8nvtj4rdt" xml:space="preserve">Oҕo тоҕо аахпат буолла? Билиҥҥи ааҕар oҕo тугу ордук ааҕарый диэн ыйытыыларга хоруй булуох баҕа кимиэхэ барытыгар баар. Хоруй булар уустук. Тоҕо диэтэххэ, бу быһыы-майгы үөскүүр төрүөтүн кырата үһү булан, ону наардаан эттэххэ эрэ дьиҥин ырыҥалыахха сөбө буолуо. Онон оргууй аҕай, саас-сааһынан сааһылаан көрүөххэ диэн санаанан салайтаран ааҕар-аахпат оҕоҕо да, дъоҥҥо бүттүүн да, уонна оттон аахтара сатыыр, оннук баҕалаах-дьулуурдаах, оннук үлэлээх идэлээх дьоҥҥо — учууталларга итиэннэ aaҕap балаҕан үлэһиттэригэр — бибилэтиэкэр дэнэр дьоҥҥо — туһалаах буолуоҕа диэн эрэнэ-эрэҥкэдийэ санаан туран бу ыстатыйабын суруйабын.

Аны бу ырытар боппуруоспут эмиэ син-биир сахалыы уратылаах буолара чуолкай. Саха оҕото тоҕо аахпатый, тугу ордорон ааҕарый диэн араарары таһынан аны тыа сирин сахатын оҕото диэн туспа баар. Ону тэҥэ аны уолун-кыыһын, оҕо сааһын да эридьиэстиир эмиэ туспа. Онон уустук хоруй булар. Мин педагог да буолларбын, бу боппуруоһу культуролог хараҕынан сырдатар баҕалаахпын — бу өттүттэн көрөр ордук атын, сонун, ис хоһоонун арыйар ньымалаах. Культурологизация диэн атын хараҕынан анаарыы аныгы көрүҥ, толкуй буолар.

Кумааҕыттан ааҕыы, кумааҕыга анал бэлиэнэн суруллубуту aaҕap диэн төрүт дьарык буолбатах, төрүт култуураҕа киирсибэт — цивилизация аҕалбыт дьарыга буолар — ааһар албас диэҥҥэ киирсэр. Ол аата бэйэтэ иһиттэн атынынан, саҥанан, сонун көрүҥүнэн солбуллар аналлаах дьарык. Оҕо кинигэни аахпат буоларын төрүөт төрдө онно сытар. Өскөтүн төрүт дьарык эбитэ буоллар, кэм-кэрдии эргииригэр олорсон хас мөһүлгэ, хас эргиир ахсын санардыллан, тиллэн, хаттаан эргийэн иһиэ этэ. Ааһары тилиннэрэ сатыыр диэн халтайга хаалар суол.

Оттон ааҕыы диэн бэйэтинэн өрүү баар. Ааҕыы диэн, тиэкиһи ааҕыы диэн кинигэни ааҕартан атын. Бу ааҕыы дьэ төрүт дьарык бүолар. Култуура тиэкиһэ диэн киһи ис хоһоонноон, туох эмэ си курдук бэлиэҕэ олордон оҥорон-айан хаалларбыта ол аатганар. Аҥаардас кинигэ эрэ тиэкиһэ, сурук эрэ буолбат — туох баҕарар маннык тиэкис буолар аналлаах. Киһи туохха баҕарар иҥэрэн, тыл этэн ис хоһоону хаалларыан сөп. Онон дьиҥэр оҕону ааҕар оҥорор инниттэн туохха барытыгар кистэлэҥ ис хоһоону булан ыларга, арааран ааҕарга үөрэтэр-такайар, уһуйар наада. Тугу барытын ис суолталаан, иҥэр-тоҥор гына — оннук оҕо ааҕарга тардыһар. Оҕо оччоҕо тугу баҕарар ааҕар буола уһуйуллар. Өйө оннук улаҕалаах буола сайдар, арыллар. Өйүгэр-мэйиитигэр төрүөҕүттэн баар илдьит информация оччоҕуна тиллэр.

Оттон буукуба диэн ааттаах бэлиэни кыҥастаһар дьиҥэр охсуута улахан. Аны билигин компьютер экранын өрө мыҥаан олорор уххаҥҥа ыллардыбыт. Ылларааччыта ылларда. Мин бэйэбин этэбин ээ — бу билиҥҥи кэмҥэ төрөөбүтүм буоллар эмиэ компьютерга ылларар киһи сылдьабын диэн. Суорҕан анныгар банаардана-банаардана, түүннэри чүмэчи уотугар кинигэ ааҕан улааппыт көлүөнэ биһиги баарбыт. Биһиги ийэлэрбит-аҕаларбыт оннук гыммат этилэр. Оттон биһиги оҕолорбут-сиэттэрбит номнуо компьютерга ылларан, кинигэҕэ сыстыбакка улааттылар. Ол иһин этэбин — кинигэни да ааҕыы, компьютерга да оонньооһун, ол тэҥэ ити этэр интернеттэригэр киирии-тахсыы барыта ааһар албас диэн. Эбэтэр маны ааҕыы биир саҥа судургу көрүҥэ диэххэ эмиэ сөп. Син-биир ааҕыы буоллаҕа дии. Атына диэн биир эрэ чопчу суолу — наар ону эрэ батан — ааҕыы. Наар биири эрэ батарынан омсолоох, тутах ааҕыы.

Информация үйэтин дьонобут, информация саҥа көрүҥүн баһылаабыт, айбыт дьоммут дэнэбит. Информация диэн өрүү баар. Хара ааныттан, айыллыахтан. Ону ааҕар ньымабыт уларыйан (сайдан дуу, кэхтэн дуу) иһэр. Билиҥҥи киһи былыргы дьоннооҕор ордук киэҥ, дириҥ билиилээх диири кытга тото-хана мөккүһүөххэ эмиэ сөп. Биһиги олоҥхобутугар баар информацияны барытын аахтыбыт, ааҕабыт дэниэхпит дуо ама? Букатын суох — үөрэҕэ суох өбүтэбит хаалларбыт, айыылартан ылан туттарбыт информациятын букатын үрдүн эрэ тыытан көрө сылдьабыт, сатаан арыйан аахпаппыт.

Онон информацияны, тиэкиһи ааҕыы диэни баһылыыр сөп. Оччоҕо оҕо кинигэни да ааҕыа — тоҕо аахпат буолуой. Тугу барытын ааҕар киһи кинигэни баҕас наадата тирээтэҕинэ ааҕан буолумуна. Тустаах, наадалаах информация манна баар диэтэ да, ааҕан тэйэр. Билигин оҕолор олоҥхоҕо киирэн эрэллэр. Олоҥхо аньпы оҕолорго аанын сэгэттэ. Онон оҕолор олоҥхону ааҕыахтара. Ордук уолаттар кэнэҕэһин-кэнэҕэс ааҕыахтара дии саныыбын. Ити билигин ордук кыыс оҕо олоҥхолоон эрэр курдугун эбитин да иннигэр, үөрэх ситимин уол оҕо айылгытыгар, айылҕатыгар сөптөөх дьүөрэ гына таҥнахха, уол оҕо олоҥхону ааҕыаҕа. Ааҕыаҕа даҕаны, бэйэтэ этэн-кэпсээн олоҥхолуоҕа даҕаны. Олоҥхо айылҕатынан эр киһи айымньыта буоллаҕа дии.

Онон бу этэрбиттэн сыаллаан, ogo тoҕo аахпат буолбутун төрүөтэ үөрэх ситимин сыыһатыгар, киһи, oҕo айылҕатыгар, толкуйун олоҕор сөп түбэспэтигэр сытар диибин. Үөрэх ситимин уруккулуу — тыыннаах ийэ тылынан, төрүт дьарыгынан тулааһыннаан, олоҥхоҕо олордон, ахсыы икки айылҕа икки эргииригэр киллэрэн — бу биэскэ баайан тэрийдэххэ оҕо ааҕар, култуура хайа баҕарар тиэкиһин хасыһан туран ааҕар буолуоҕа.

Оттон аҥаардас буукуба хараҕар хам хатаан, биһигини төрүт дьарыктан, төрүт култуурабытыттан тэйиппитгэрин курдук салгыы үөрэтэн баран истэххэ, оҕо өссө ордук тэйиэҕэ — төрүт култуура-тыттан буолуохтааҕар ону ааһан төрөппүт ийэлээх аҕатыттан, ийэ сириттэн, аан айььл$атыттан. Бит-билгэ оннук бөрүкүтэ суох.

Төрүт дьарыктан ордук уол оҕо тэйдэ, аньпы үөрэх ситимит-тэн ордук кини оҕустарда. Ол иһин үөрэхтэн сүрэҕин астаран аахпат. Аныгы уол айылҕатын, эр хаанын сүтэрбит буолан, дэбигис баҕайытык компьютер алыбыгар ылларда. Кыыһа да, уола да биллибэт буолбут, уҥан хаалбыкка дылы аҥаарыйбыт, аата эрэ саллаҥнаспыт көлүөнэ компьютерга бүттүүн оҕутта. Тыа сирин уолаттара кэм ама соҕустар диэххэ сөп эрээри, аны БКЭ диэн тургутук иэдэттэ, уолаттары үөрэхтэн тэйитэн бүтэртээн эрэр. Үөрэхтэммэтэхпитинэ олохтон туоруубут диэн санаа утутар да, туруорар да бокуойа суох oҕo да, ийэ-аҕа да өйүн буккуйда. Биир эмэ үөрэхтэн туораабыт oҕoҕo аны үлэ-дьарык да суох. Тула ууга ылларбыт ыал курдук буоллубут. Ыктарыы барда. Ыксал буолла.

Ааҕыы диэни маннык арааран өйдөөн туох эмэ толкуйу булунуох үүт-аан олоҥхобут эрэ баар. Саха толкуйун олоҕор аналлаах айымньы аҥаардас олонхо эрэ айыллан сылдьар. Саҥа үйэ кирбиитигэр киирэр сахха айыыларбыт сап саҕаттан салҕаныҥ диэн бу санааны сахтылар, бу өйү уктулар диибин. Үөрэх саҥардыллыбыт, ол аата уруккуну, былыргыны, аан маннайгыны хайдах баарынан эргиппит ситимин айа охсон ордуохпут. Былыр оҕо өтөр буола-буола, кэмигэр түбэһиннэрэ үс күннээх түүн устата олоҥхону иһиттэ да олох олорор үөрэҕин олорчу олордон ылар эбит. Кэлимник, алдьаппакка, өлүүскэлээн өлөрбөккө, тыыннаахтыы. Хайдахтаах курдук кэлим, ситэри-хотору, толору ситим эбитиний ньии?! Киһи сирэрэ-ситэрэрэ манна туох да суох. Төрүт култуура диэн оннук ситим. Онон төрүт ааҕар култуураны, төрдүн тилиннэрдэххэ оҕо туту барытын ааҕар буолуо диэн санааҕа кэлэбит, доҕоттор! Саха оҕотугар саха олоҥхотун тиэкиһин, кистэлэҥ сэһэнин сатаан ааҕарга үөрэтэр, олоҥхонон төрүт үөрэх ситимин биэһин тилин-нэриэххэ.

Оҕо олоҥхону хайа сааһыгар ордук ылынарый, олоҥхо эйгэтигэр киирэрий диэтэххэ, ийэ иһигэр сылдьыаҕыттан, ийэтин эмиийин үүтүн кытта холбуу ылара ордук. Онтон атын хайа да сааһыгар хойутуур. Төһөнөн сааһырар да, киһи тыла-өһө, өйө-мэйиитэ мастыйар, толкуйа олуттаҕас, кэдэрги буолар. Туох да киирбэт буолбут таас дьүлэй көлүөнэ ол иһин баар. Онон оҕону олоҥхонон үөрэтэр үөрэххэ айыллыаҕыттан, ийэ иһигэр сылдьыаҕыттан уһуйуохха. Оччоҕо хайа да тиэкиһи тобулан, аһан арыйан ааҕар көл үөнэ үүнэн-үөскээн тиллэн кэлиэҕэ. Ааҕар төрүт култуура эргиллиэҕэ.

Оттон айыллыы диэни билэн туран толкуйдаатахха, өссө оҕону төрөтүөх инниттэн ийэ-аҕа иккиэн бу эйгэҕэ киирэллэрэ сөп. Онон оҕо эрдэхтэн диирбит сөп. Ити төрөппүтү үөрэтиэххэ диир урукку ликбез диэни санатар — аахпат, аахпакка улааппыт улахан дьону аахтара үөрэппит тэҥэ. Онон олоҥхону эргитэ сылдьан хаһан баҕарар истэ үөрэнэр сөп — хаһан да хойут буолбат.

Билигин олоҥхону ылынары түөрт таһымҥа араарар курдуктар: 1) ийэ олоҥхоһут диэн бэйэтэ айан — этитэн диэххэ — олоҥхолуур киһи, 2) үтүктэн, үөрэтэн толорор киһи, 3) истэр киһи, 4) наукаҕа олоҕуран чинчийэр киһи.

''2006 с''

[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ төннүү]]
[[Author:Санаайа|Санаайа айымньыларыгар]]

[[Category:Публицистика]]
[[Category:Санаайа]]
[[Категория:2006]]</text>
      <sha1>1pm22rgp5bvzhq3nh3ttce8nvtj4rdt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Култуура тиэкиһин ааҕыы (Санаайа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>326</id>
    <revision>
      <id>4622</id>
      <parentid>1749</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T02:16:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4622</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17665" sha1="4l3rsd0s5r2y6n48qphonodz1apucdr" xml:space="preserve">Култуура тиэкиһэ диэн бүүс-бүтүннүүтэ бэлиэттэн, бэлиэ тылтан-өстөн таҥыллан сылдьар кистэлэҥ ис хоһоонноох. Алампа этэринии саһыарыылаах санаалаах, биир кэлим ситим, тиһик, ыпсарыы буолар. Алампа ол иһин туой аайы ити ыпсарыы, ыпсыы, ыпсаҕай туһунан, ыпсаҕайдык этэр-саҥарар, ыллыыр-туойар туһунан этэр, оннукка баҕарар.

&lt;poem&gt;
Ырыам иччитэ ыпсан, 
Хоһоонум иччитэ холбоһон,... 
Хаппахтыыр хара былыты 
Халбарыччы хаһыытаатарбын... — &lt;/poem&gt;

дииринии, тиэкискэ кистэнэ сылдьары хайа эрэ албаһынан арыйа баттаан арылыс гыннаран, күндү таас курдук далай анныгар саһа сытары көтөҕөн таһааран, күн уотугар күөрэччи тутан күрүөх-билэ дьоммутугар күлүмүрдэтэн көрдөрбүт киһи баар ини диир санаа киһиэхэ киирэр. Интерпретатор диэн кими баҕарар ааттыахха син — өскөтүн кини кими да үтүктүбэккэ, бэйэтин санаатын сатаан сааһылаан, тоһумардаан толкуйдаан, бэйэтэ иддьиритэн өйдөөн-билэн, эргитэ санаан эридьиэстээн этэн таһаарар. Ол гынан баран интерпретация хайдах ааҕан, туох диэн этэ санаан туран сатаан са-лайан таһааран эргитэн эттэххэ, тахсан кэлэр албаһын-ньыматын герменевтика диэн ааттаан, искусство биир көрүҥүн быһыытыншан көрүү баар. Герменевтика диэн идэлээх дьон ньымата. Ордук чуолаан культуролог идэлээх дьон ньымата.

Тиэкиһи ааҕыы диэни бэрт элбэх киһи, аныгыга бүтүн үйэ тухары иҥэн-тоҥон, ирдээн-тордоон туран сатаабыт сатабыллара буолар. Ити 19-с — 20-с үйэлэр устата Дьобуруоппа дьоно тобулан булбут ньымата. Герменевтика диэн Фридрих Шлейермахер, Мартин Хайдеггер, Вильгельм Дильтей, Ханс-Георг Гадамер, Эмилио Бетти, Поль Рикер диэн улууканнаах дьон үйэлэрин анаабыт суоллара буолар.

Оттон биһиги дьоммут, син эмиэ бары омук тэҥэ, толору толкуйунан олорор эрдэххэ, этэр илдьити истэр-билэр этилэр буоллада дни. Тиэкис диэҥҥэ этэр, саҥарар, суруйар, ойуулуур кипи илдьит этэр куолу. Ол идцьитэ хайаан да кистэлэҥ, тиийиэхтээх эрэ киһитигэр анаан тиийэр-тиксэр дириҥ ис хоһоонноох буолар. Оннук хоһоон А.И. Софронов-Алампа '''«Киһи билбэт кистэлэҥнэрэ»''' диэн хоһооно буолар:
&lt;poem&gt;
Күн анныгар 
Көннөрү көрөргө 
Көстүбэт дьүһүннэр, 
Дуораһыйбат дорҕооттор,
Баһаам элбэх бааллар...
Онно
Элбэх дьикти сэһэннэр,
Сытыы, ыраас сырдыктар (сыыһата суох сырдыктар)*
Сыстыһан сылдьаллар...
Ону
Мээнэ киһи
Мэйиитэ билбэт,
Көннөрү киһи
Көхсө сэрэйбэт, (көмүскэтинэн көрбөт)*
Ама киһи
Арааран анаарбат, (Араҥалаан саҥарбат)*
Арай
Атын харадынан
Анаарар аналлаах,
Холобурдаан хоһуйар (холобурдаан истэр)*
Хос куолайдаах, (хос кулгаахтаах)
Имэҥирэн этэр
Илбистээх тыллаах,
Ириэнэх хааннаах —
Итинниги сиһилии
Истэр-билэр...
Оннук киһи
Суруллубут ойууттан,
Тутуллубут дорҕоонтон,
Саҥарбыт тылтан (Саҥарбат тылтан)*
Сатаан булан
Салайан таһааран
Саас тохору салгыппат
Саргылаах саҥаны саҥарар.
''1926 с.''
&lt;/poem&gt;
*Хоһоон 2005 сылга бэчээттэммит тиэкиһигэр Алампа илиитинэн суруйбутун В.Г. Семенова киллэрбитэ маннык. 

Оттон бу бастакы тиэкис 1976 сыллаахха Г.Р. Кардашевскай хомуйан оҥоһуутунан сылдьар. Бу икки тиэкиһи тэҥнээн көрдөххүнэ биир тыл, биир этии тиэкис ис хоһоонун хайдах курдук уларытыан сөбүн итэҕэйэрин.

Алампа бу хоһооно сахалыы санааһын, толору толкуй ис кистэлэҥин илдьэ сылдьар сэһэн буолар. Кодовая информация. Маны арыйан аахпыт сахалыы саныыр, толору толкуйдуур диэн тугун унуордуур. Саха эрэ, сахалыы саҥарар эрэ киһи өйдүүр гына суруллубут сэһэн буолар. Онон бэйэм хайдах өйдүүрбүн ситэри-толору арыйа барбакка эрэ, сахалар болҕомтолорун тардаары этэбин. Ким өйдүүр өйдүөҕэ. Өйдөөбүт аһыллыаҕа, арыллыаҕа — арылыс гына түһүөҕэ.

Алампа бу хоһооно киһи мэйиитэ хайдах үлэлиирин билбит билии буолар. Маны наукаҕа структурная антропология диэн ньыма-хайысха дииллэр. Клод Леви-Строс диэн Франция еврейэ арыйбыт ньымата буолар. Алампа Суруллубут ойуу диир. Ити бэлиэ — знак. Култуура знага. Мандар ойуу тыла диирэ. Суруллубут ойууттан булан ылар өйү этэр. Киһи мэйиитэ суруллубут ойууну ааҕар. Сатаан ааҕар гына айыллыбыт. Бу бэлиэ (знак) си курдук ситимнэнэн, ситимнээн өйдөтөрө си бэлиэ (символ) дэнэр. Си бэлиэ си курдук ойуу буолан киһи көрөр мэйиитигэр көстөр, киһи ону илэ көрүмүөн да син. Илэ да көрбөтөр бу маннык си бэлиэ этэн кэлэн уобарас, көстүү буолан көстөн кэлэр. Си курдук ситимнэнэн сүппэккэ силбэһэн киһи ахсын, санаттан сана сүһүөх дьон ахсын си бэлиэ бэриллэн, туттарыллан иһэр. Тыынынан. Удьуор тыынынан. Үрүҥ тыыны үрэн киллэрэр түгэннэригэр. Бу си бэлиэ кипи икки мэйиитэ тэҥинэн солбуйса, эр-биир эрдэн үлэлииллэрин ситимниир
Инньэ гынан бу си бэлиэ киһи толору толкуйун олохсутар, олохтуур. Клод Леви-Строс символ туһунан уот харахха маннык этэр.

Аны тутуллубут дорҕоон диир. Дорвоону киһи орто дойду ойуулаах отун-маһын, көтөрүн-сүүрэрин, кыылын-сүөлүн эйгэтиттэн, тыаһыттан-ууһуттан, саҥатыттан-иҥэтиттэн булан тутан ылар. Тутан ылан бэйэтин саҥатыгар баайар. Туттарбат дорҕоон, атын айылҕа дорҕооно диэннэр бааллар. Дорҕоон киһи толкуйун тутар. Киһи мэйиитигэр дорҕоон киирэр. Киирэн си курдук бэлиэ тыас (сигнал) биэрэр. Оччоҕуна киһи толкуйдаан киирэн барар. Киһи толкуйун ийэ дорҕоон тутара чахчы. Саха ийэ дорҕоонун дьүөрэтин сүтэрдэххэ, куоттардахха, тугшатахха саха киһитин толкуйа уларыйара чахчы. Дорҕоону тутар, туттарар диэн баар эбит биир сатыахтаах тус суолбут.

Саҥарбыт тыл. Саҥарбыт тыл баар биир эмиэ туспа тутаах сылдьар тыл. Биир тылга сүҥкэн улахан, дириҥ ис хоһоон угулла сылдьар. Саха мэйиитэ итинник биир тыллаах этиинэн саҥарар ураты тутуллаах. Биир тылга саха санаатын баайбыта элбэх. Биир эрэ тылы этэн баран онон бүтэр. Суос-соҕотох биир тылы. Оннук. Саха биир этиитэ биир тыл буолан симиллэн сылдьар си тыллара саҥа буола сылдьарьш истэри сатыахтаах. Оттон санарбат тыл диэн (невербальный язык) эмиэ баар — ол тыл тугу этэрин эмиэ ис хоһоонноон өйдуөхтээх. Бу тыл күлүүс тыл (ключевое слово), хатыыр, кулугу буолан хатыы сылдьарын сатаан сүөрүөх тустаах ааҕааччы. Ол аата бу тылы булар сорук турар. Күлүүс тылы сөпкө булбут ол аакар кыахтанар.

Бу үһү (бэлиэни, дорЕоону, тылы) киһи хакас мэйиитэ истэр даҕаны, этэр даҕаны, ол аата билэр. Хаҥас мэйии күлүүһүн тыла бу үс. Хаҥас мэйиитэ хатанары бу үс тутар. Аллараанны хатыыр (хатааһын), намыһах баайыылаах (уустуга суох — судургу) хатыыр (низшие коды) дэнэр. Киһи өйдөөбүтүн умнубат гына, өйүгэр-мэйиитигэр хатыыр айылҕалаах. Хаҥас мэйиини саха эт мэйии диир быһыылаах.

Уна мэйии дэнээччигэ, мэйии уҥа аҥаарыгар, уу дьулайга дуу, уу мэйиитэ дуу үөһээҥҥи, үрдүкү этитии, уустук хатыыр (высшие коды) тута сылдьааччыта киирэр. Бу мэйии ону билэр. Этии уонна ис хоһоон (фразы и смыслы). Өскө киирбит ис хоһоон. Холобура, өс хоһоонугар итинник үйэлээх өскө киирбит дириҥ ис хоһоон хатана сылдьар. Ону сүөрэн өйдүүбүт. Саха этэр этиитэ эбэтэр биир соҕотох тыл, эбэтэр этэн бара турар бүппэт уһун биир этии буолар. Саха эҕилдьитэн этэр идэлээх. Эҕили-бугулу этэн ис хоһоонун кистээн-кистээн, саһыаран-саһыаран кэбиһэр, саха эрэ өйдүүр гына саҥарар. Ол күлүүһүн тылын, хатыырын уҥа мэйии тутар.

Алампа этэринии, бу хатыыры сүөрбүт саас тухары салгыппат саргылаах саҥаны саҥарар. Сатаан булан салайан таһаарар. Ону саҥа дии саныыбыт, дьиҥэр эргэ эппитэ буоллаҕа дии. Эргэни эргитэн аҕалан саҥартахха эрэ саргыланары этэр. Уонна, биир курдук, салгыппат саҥа диэн киһи эрэ иһиттэр истэ туруох саҥата — саха салбырҕастаах, дьэрэкээн ойуу курдук саҥаттан саҥа дэгэтэ арыллан иһэр саҥата.

Билигин наука интерпретация хайдах оҥоһулларын быһаарбытын хайдах өйдүүрбүнэн хомуйан нууччалыы биэрэбин. Сурукпут нууччалыы эрэ буоллаҕына табыллар курдуктаах. Наука тыла сахалыы тылбаастанара олуура элбэх, улахан аҥаара син-биир наука терминин бата барар. Онон судургутук омуктуу аҥаардаан нууччалыытьш биэриим уонна хос сахалыы быһаарыам.

'''Алгоритм интерпретации культурного текста:'''
Найти текст как целое со входящими в целое частями (притом, вхождение частей в целое имеет три случая: 1) части уже находятся, содержатся внутри текста, 2) части входят в текст со стороны, 3) части, соединяясь, объединяясь друг с другом, образуют текст как целое);

Войти в состояние предчувствования, предпонимания и совершить прыжок вовнутрь герменевтического круга и суметь выйти из этого круга;

Вжиться в текст, жить в языке текста, войти в состояние вчувствования в жизнь, сопереживания, пережить то, что пережил автор текста, многократно совершив челночное движение от осмысления частей к осмыслению целого и обратно; сделать набросок первичной и вторичной интерпретации;

Выяснить с помощью вербальных и невербальных ключевых символов содержащуюся в тексте информацию, ее отправителя и адресата;

Найти контекст, прочитав подтекст и скрытый глубинный смысл текста;

Выйти на полное понимание и осмысление текста, проделав поэтапно или в целом следующие интуитивные мыследействия: интуитивный целенаправленный поиск и нахождение текста — предпони-мание — вчувствование, вживание — символическое понимание — полное понимание и осмысление. * Притом принять во внимание, что целостное мышление есть синтез рациональной рефлексии и иррационального переживания, заключающееся в асимметрии од¬новременной работы левого и правого полушарий головного мозга человека. Интерпретатор входит в состояние синкретии, первобы-тия, первобытного, то есть целостного, мышления. Интерпретатор конгениален автору, понимает автора лучше, чем автор понимает самого себя. Интерпретатор выступает в качестве соавтора текста. Он автор своей интерпретации.

Уонна ити герменевтик автордары ааттаатым — ити дьон үлэлэрин, кинилэр тустарьшан культурология учебнигар суруйбуту ааҕан, сирдэтэн «истолкование, осмысление, интерпретация» диэ-ни хайдах оҥорору толору тутуһан, идэлээх дьон курдук идэбит анал ньыматын туһанан тиэкиһи ааҕарга үөрэниэҕиҥ.

''2008 с.''

[[Author:Санаайа|Санаайа айымньыларыгар]]

[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ төннүү]]

[[Category:Санаайа]]
[[Category:Публицистика]]
[[Категория:Тыл үөрэҕэ]]
[[Категория:2008]]</text>
      <sha1>4l3rsd0s5r2y6n48qphonodz1apucdr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Култуура тиэкиһин ааҕы туһунан аны биирдэ (Санаайа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>327</id>
    <revision>
      <id>4621</id>
      <parentid>1752</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T02:06:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4621</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10214" sha1="eaaurgy3x96gk6vw82cyqw2cu9v1pst" xml:space="preserve">Култуура тиэкиһин ааҕыы диэн тугун өссө төхтүрүйэн эридьиэстии түһэбит. Аныгы бөлүһүөктэр, культурологгар «части входят в целое» дииллэрин ааспыт сырыыга үс көрүҥнээх буолар диэбиппин санаттахха, маннык: бастакыта, тиэкис чаастара-өлүүскэлэрэ, сорҕото дэнэрэ ол тиэкис иһигэр бэйэлэрэ киирэ сылдьар буолаллар. Холобура, олоҥхо олуктара оннук таҥыллыбыттар — олук өлүүскэлэрэ, чаастара олук иһигэр этиллэ, угулла сылдьаллар. Ону эридьиэстээ да, бу олук ис хоһооно арылыс гына түһэр. Ону этэллэр ити — олоҥхо синкретическэй, бүтүннүү, бүтүнүнэн сылдьар айымньы диэн.

Иккипэ, тиэкис туспа бэйэтэ баар буолар. Киниэхэ туораттан хомуллан кэлэн өлүүскэлэрэ-чаастара киирэллэр, киирэн кэлэллэр. Бу холобурун көрдөрөөрү Алампа хоһооннорун биир холбуутун уһуйар оҕолорбунан аахтарбытым. «Төрөөбүт дойду» диэн хоһоон иһигэр кэлэн үс хоһоон киирэн хаалбыттара. Ханнык үс хоһоонуй диэтэргит — «Атын дайдыттан» диэн 1925 сыллаахха от ыйыгар суруйбут хоһооно. Аны — «Аан дайды ахтылҕана» диэн 1914 сыллаахха иэйэ эймэһийбитэ. Уонна — «Дойдум, дорообо!» диэн 1933 сыллаах эмиэ от ыйыгар Дьокуускайыгар көстөн эргиллэн кэлээт ис-иһиттэн төлө биэрбит ахтылҕана. Ити үсүһэ. Бу үс хоһоон «Төрөөбүт дойду» иһигэр оруобуна ортотугар кэлэн лып курдук киирэн хаалаллара баар биир дьикти. Оччоҕуна дьэ ситэр киһи дойдутун ахтарын, таптыырын, кини аатын өрө тутарын, кини кэскилигэр эрэнэрин-итэҕэйэрин ирэ-хоро, иэйэ-туойа ийэ тылынан этэрэ-кэпсиирэ. Бу тиэкис ис хоһоонун киһи оччоҕуна дьэ ситэри-толору арыйар, өйдүүр, ылынар, иһигэр иһирэҕэр-истиҥэр итэҕэйэн киллэрэр.

Уонна үсүһэ, тиэкис чаастара тус-тупунан баран сылдьаллара эмиэ бэйэлэрэ холбоһон биир буолан ис хоһооннонон тиллэн
этэн кэлэллэр. Оннук холбоһуу, ситимнэһии холобурун былырыын эмиэ «Хомуһунум» оҕолорунан «Ойуун сэһэнэ» диэн дьүһүйүүнү сахам дьонугар тириэрдибитим буолар. Бу сэһэҥҥэ эмиэ үс хоһоон киирбитэ эрээри, атына диэн илэ суох тиэкис ол холбоһууттан дьэ хомуллан тахсан кэлбитэ. Дьиктитэ диэн ол. Өксөкүлээх, Алампа, Ойуунускай үһүөн ойуун туһунан хоһоонунан айымньылаахтара холбоһо түһэн биир тиэкис буолан хаалбыттара мин өйбөр-сүрэхпэр уһуктубутун тутан ыламмын оҕолорбор туттарбыппын, сонно холбуу тутан ылан этэн кэбиспиттэрин илдьитин дьон истибитэ. Онон этэбин ити — тиэкис чаастара үс араастаан тиэкис иһигэр киирэллэр. Маны болҕойуо этигит. Оччоҕо тиэкиһи көрдөөн булуу уусту-гуттан атахтатыа, эрэйдэниэ суоҕа этигит.
Аны биир дьиктини кэпсиим. Ити 14 күн сарсыарда Өрөспүүбүлүкэтээҕи лицей оҕолоругар, бэйэбит бакылтыаппытыгар Алампабыт хартьшнатын аттыгар, Саха араадьыйатыгар хоһооммутун үс төгүллээн ааҕан баран дьэ били Алампадьыыстарбытыгар тиийэн, Атос Реасович Кулаковскай салайар мусуойугар — Оҕолор ситиһиилэрин көрдөрөр өрөспүүбүл үкэтээҕи мусуойга — аахтыбыт-эттибит. Хоһооммут иччитэ дьэ холбоһон, ырыабыт иччитэ дьэ ып-сан дьүһүйүүбүт дьэ төрөөн, бу сырыыга ирэн-хорон туран илэ аахтыбыт. Онуоха биир киһи (Александр Бурцев-Салҕааһын поэт, хаһыаччыт, эколог, уопсастыбанньык) туран кэллэ уонна эттэ: «Эһиги ити дьэ аахтыгыт. Сөп. Оттон манныгы иһиттэххитинэ хайдах буолуой?» — диэн баран сиэбиттэн түөрт гына бүк тутуллубут илиистэри хостоон таһааран баран: «Төрөөбүт дойду. Алампалыы» — диэтэ. Уонна ааҕан барда. Аргыый аҕай хаамтаран, улам нэмийэн эттэр этэн истэҕин аайы биһиги соһуйдар-соһуйан дуу, сөхтөр-сөҕөн дуу, дьиксиннэр-дьиксинэн дуу истибит. Биир тылы эппэккэ бүтүннүү иһиттибит.

Ол хоһоону «Хомуһуммар» уһуйулла сылдьар Дьууруй Бэрииһэп-Хомуһун дьоҥҥо араадьыйанан ааҕан иһитиннэрбитэ. Дьууруйу эһиги билэҕит. Дьууруй олоҥхоһут, оҕо эрдэҕиттэн, одун сааһыттан бэйэтэ этитэн олоҥхолуур идэлээх. Хоһоонньут. Тылбаасчыт идэ-тигэр үөрэнэр. Таарыччы Алампа хоһооннорунан «Төрөөбүт дойду» диэн дьүһүйүүбүн кимнээх аахпыттарын этиим. Алампа үс бараа күлүгэ үһүөн көрөрүн бу хоһоонноругар истэн-көрөн туран суруй-бутун билэммин-таайаммын оннук аахтарбытым — Алампам үс бараа күлүгүн үһүөннэрин үөтэн ылан этиттэрэн. Эһиги ону арааран истибиккит эбитэ дуу? Дьууруй Алампа урукку олоҕор олорбут күлүгэ көрөрүн эппитэ. Афанасьев Гаврил диэн культуролог идэти-гэр үөрэнэр, Абыйтан сылдьар уол Алампа кэлэр кэминээҕи күлүгэ көрөрүн эппитэ. Оттон Алампа бэйэтэ илэ олорбут кэминээҕи көстөр 
күлүгэ көрөрүн-истэрин, билэрин Анатолий Гуляев диэн Халыма сахата, саха тыльш идэтин ылан эрэр уол эппитэ-тыыммыта. Уолаттарга кутурук салайааччынан, араҥаччыһытьшан өрүү кыргыттары арыаллатарбын 6aҕap бэлиэтии көрөргүт-истэргит буолуо. Бу да сы-рыыга Алампа саха норуотугар туһаайыытын кыргыттарьшан этитэн чаҕылыннаттардым. Бу дьүһүйүүнү Саха араадьыйатын уонна Саха тэлэбидиэнньэтин буондатыгар уурдулар. Онон хаһан баҕарар истэр-көрөр кыах баар. Оҕолорум улахаттарбыт хомуһуннаах хоһооннорун унуохтарын куодаһыныгар уктан, истэригэр иҥэринэн, тастары-гар араҥаччыланан таҕысталлар чахчы дьонноругар-норуоттарыгар туһалаах, сахаларын тылыгар салгыы тыын угар дьоһун дьон буолан тахсыахтара диэн бигэ эрэллээхпин.

Биһиги туох да үлэҕэ-болдьоҕо суох мустан маны этэн таһаардыбыт. Этэргэ диэри бото-болдьох туолбут эбит буоллаҕа буолуо. Айымньы тиллэрэ, тиэкис этэн кэлэрэ диэн баара илэ-чахчы. Култуура диэн, тыл диэн тыыннаах эйгэлэр дииллэрэ эмиэ илэ. Тыын диэни куттаах сүрбүтүгэр уган, үрэн киллэрэн ыыппыттара чахчы. Кыл саҕа кылча тыыммыт баарын тухары ийэ тылбыт этэрин истэр буолуоҕуҥ. Оччоҕо истибэтэхпитин истиэхпит, өйдөөбөтөхпүтүн өйдүөхпүт, өрүһүнэр суолбутун булуохпут. Этээччи — тыл баар. Этитээччи — киһи бэйэтэ.

''2008 с''


[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ төннүү]]

[[Author:Санаайа|Санаайа айымньыларыгар]]

[[Category:Санаайа]]
[[Category:Публицистика]]
[[Категория:2008]]</text>
      <sha1>eaaurgy3x96gk6vw82cyqw2cu9v1pst</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Олоҥхону ааҕыы (Санаайа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>328</id>
    <revision>
      <id>4455</id>
      <parentid>4454</parentid>
      <timestamp>2011-08-10T23:27:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4455</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="73218" sha1="tvno3lu52lyahcoxw4kp2gwu4k8ucyg" xml:space="preserve">Ааҕыы диэни салгыы дириҥэтэн өйдүөхпүт. Гуманитарнай наукаҕа герменевтика диэн ааттаах туспа салаа, хайысха, ньыма баар диэтибит. Бу герменевтика философияттан силис тардан 19-с үйэттэн сайдан барбыта билигин ситэн-хотон култуура тиэкистэ-рин ааҕарга туттуллар. Култуура тиэкиһин бу герменевтика ньы-матынан ааҕан ис хопоонун арыйыахха сеп эбит диэн буолар, Ис хоһоонугар, бу тиэкискэ туох илдьит угулла, кистэнэ сылдьары-гар бэлиэлэр көмөлөрүнэн, бэлиэлэринэн сирдэтэн иҥэн киирэн, тиэки1ш иһиттэн иддьиритэн, иһиллээн, бигээн, ис дьиҥин билэн, тыын сирин таба тайанан ааҕыллар. Маннык ааҕарга киһи туох баар тоҕус билэр этэ, имэ бука барыта кыттар, киһи туох баар ис-тас би-лэр саталын бары көмөлөһүннэрэн туран туох суруллан сылдьарьш таайа, билэ, өйдүү сатыыр. Ол ааҕара сатанна^ына киһи урукку кэмҥэ, ол кэм тыыныгар, ол саҕанааҕы дьон өйүгэр-санаатыгар, тыын кутугар өтөн киирэр, өйдүүр, кинилэр тыыннарын билэр. Инньэ гьшан бу сурукка (тиэкискэ) этиллэр илдьити истэр. Истэн этэр. Этитэр даҕаны. Илдьити саҥаттан саҥардар, саҥалыы этитэр. Оччоьуна бу тиэкиһи билиҥҥи дьон дьэ өйдүүр. Тиэкис аһыллан аоылыс гына түһэр, ис хоһооно, ис дьиҥэ көстөн-биллэн кэлэр. Оннук албас, ньыма, сатабыл герменевтика дэнэр. Аатын былыр-ги гректэр таҥараларын илдьитин тириэрдээччи Гермес аатытган таһааран ааттаан тураллар. Бу ньыма ис хоһоонун сүрдээх бэргэн-лик бэлиэтээн ааттаабыттара үйэтийэн сылдьар.

Ис хоһоону (смысл) тиэкискэ даҕаны, туохха барытыгар даҕаны киһи иҥэрэр. Ол иһин ону ааҕар анал ньыма, анал идэлээх дьон баар буолаллар. Оннук идэ билиҥҥи кэмҥэ культуролог идэтэ сайдан эрэр. Бу ааҕары нууччалыы, омуктуу этэргэ истолкование, осмысление, интерпретация дэнэр.

Тиэкис диэн биир бүтүн-кэлим — текст как целое. Тиэкис өлүүскэлэрдээх-чаастардаах буолар. Ол чаастар тиэкис иһигэр кии-рэ сылдьыылара сүнньүнэн үс араастаах буолар эбит диэн түмүккэ кэлэн сылдьарбын аны биирдэ чинэтэн, хатылыым. Биирэ — чаас-тара хара ааныттан тиэкис иһигэр угулла, киирэ сылдьар буолаллар. Иккиһэ — тиэкис иһигэр ханан эмэ быыс булан чаастара кэлэн киирэн биэрэллэр. Үсүһэ — тиэкис бастаан туспа бэйэтэ су ох курдук эрээри чаастара кэлэн холбостохторуна баар буола түһэр уон¬на этэн киирэн барар. Олоҥхо тиэкиһэ бастакы көрүҥҥэ киирсэр дииргэ сөп, олонхо олуктара тиэки1шн иһигэр киирэ сылдьаллар. Ол эрээри, иккис даҕаны, үһүс даҕаны түбэлтэлэр эмиэ олоҥхоҕо сыһыаннаах буолуохтарын син. Ол курдук, олоҥхо иһигэр хайа баҕарар сиринэн хайа баҕарар олуктар көҥүл киирэр кыахтаах-тар. Аны туран, олуктар туспа бара сылдьан баран холбоһо түһэн, олоҥхо тахсан кэлэрэ эмиэ баар буолуон сөп. Олоҥхо диэн он¬нук көҥүл таҥыллар айымньы, олоҥхо олуктара диэн оннуктар — көҥүл киирэр-тахсар кыахтаахтар. Онон олоҥхону олуктарынан таҥар, үөрэтэр кыаллар эбит — билиҥҥи оҕолорго оннук үөрэттэххэ дэбигис ылыналлар. Маныаха саамай сүрүн ирдэбил диэн буолар — олуктары алдьаппакка кэлим илдьэ сылдьан этии-саҥарыы-кэпсээһин.

Герменевтика ньыматынан ааҕыы диэн итинник чаастар икки кэлим тиэкис икки ардыларыгар элбэхтэ да элбэхтэ төттөрү-таары тиэстэн (челночный бег), хат-хат эргитэ сылдьан эридьиэстээн ис хоһоонугар өтөн киирии ааттанар. Онуоха Х.-Г. Гадамер диэн ааптар этэринэн, бастаан ис хоһоон тута өйдөммөт, ол оннугар киһи «предпонимание» диэн турукка киирэр дэнэр. Сахалыы этэргэ маны киһи «бүдүмүк өйдөөһүн» диэҕин сөп курдук. Толору өйдүөх иннинэ киһи тугу эрэ унуордаары гынным диэн сэрэйэр уонна өссө дириҥээри, түгэҕин булаары дьулуһар, хасыһар буолааччы. 
Оччоҕуна дьэ ырылыс, арылыс гына арылла түһэр баар буолар. Ол иһин олоҥхоһуттар элбэхтэ да элбэхтэ эҕилдьитэн этэн киирэр идэлээхтэр буоллаҕа.

Маннык ааҕары биһиги дьоммут — сахалар — эмиэ сатыыл-лар эбит. Дьобуруоппа дьонун курдук анал идэлээх учуонайдара да суох буоллар, син бэйэлэрин кэмнэригэр бэйэлэрин төрүттэрин илдьитин, төрүт култуураларын тиэкиһин ааҕан, истэн олордохто-ро. Оннук ааҕар дьон олоҥхоһуттар буолаллар эбит диэн санааҕа кэлэн сылдьарбын өрүү этэбин. Истэргит, ааҕаргыт буолуо баҕар. Атын омуктарга син биир эмиэ оннук. Наукаҕа охто иликтэринэ кинилэргэ илдьити этэри истэр дьон эмиэ баара биллэр. Ол дьон-норо «сказитель», «вестник» дэнэллэр — этээччи, илдьити этэр кипи диэн суолталаах ааттаахтар. Уот харахха да ааттыыр буолаллар эбит. Биһиэнэ олоҥхоһут диэтибит. Олоҥхоһутдиэн анал идэ, анатыы. Айылҕаттан анаппыт идэлээх киһи маннык тиэкистэри ааҕар. Туох барыта анатыылаах. Анала атын-атын буолла да сатаан сөп түбэһиспэт, ис-иһигэр кыайан киирсибэт, ыпсыыта кыттыбат.

Билиҥҥи caxaga олоҥхоһут суох буолла диэх курдук этэр баар эрээри, олоҥхо өйө, ситимэ ханна барыай — баар. Испитигэр иҥэ, сөҥө, утуйа сылдьар. Ол уһуктара-уһуктубата көҥүл тыыныттан баайыылаах, тартарыылаах, хатыырдаах, күлүүстээх. Оттон ол көҥүл тыынын арыйар күлүүс тыла эмиэ баар. Айылҕаҕа баар ба¬рыта ситэри-толору аналлаах, айыллыылаах. Көтүппэт айыллыы-лаах. Биир эмэ си курдук ситим, сап да саҕа салҕааһын көппүтэ, көтүтүллүбүтэ диэн айыл§аҕа төрдүттэн суох. Күлүүспүт тыла ийэ тылбыт буоларьш эмиэ өрүү этэбит, билэр курдук буоллубут. Ылы-нарга дылыбыт. Ааҕар киһи итинник бэлиэ тылы, ийэ тылынан этэн кэбиспити сүөрэр. Бэлиэ тылы таба тутар, таба тутан иилэ хабан ылар. Эбэтэр айаннаан иһэн бэлиэтии көрөр. Ханна айан-наан иһэн инньэ гынарый? Оттон олоҥхону ааҕарыгар айанныыр буоллаҕа дии. Олоҥхо айаныгар олорсон иһэн көрөр эбэтэр ис¬тэр. Сытын-сымарын, тыаһын-ууһун барытын ааҕа билэр. Иһигэр киирдэҕинэ иминэн билэр. Ис тыынын тыынынан билэр. Өйүн өйдүүр. Ими им, өйү өй, тыыны тыын билэр.

Ол аата сүрүн, тыын илдьитин саха олоҥхоҕо угар эбит. Мандар Уус этэринии олоҥхобут диэн олохтоох айаммытыгар илдьэ сылдьар матаҕабыт, хааһахпыт, бэрэмэдэйбит. Омуктар сума, сум¬ка дииллэр. Суумалыыр, хаалыыр иһиттэрэ. Ол илдьит хантан кэ-лэрий? Өбүгэбититтэн диэн буолар. Оттон өбүгэбитигэр хантан кэлбитэй? Онтон. «Оттуда» диэн омуктар эмиэ билэллэр. «По¬тусторонний мир» диэнтэн. Анараа дойдутган. Үөһээттэн. Алла-рааттан. Куйаартан. Олор ыыталлар киһиэхэ илдьити. Туох диэн
илдьиттиир буолаллар эбитий? Олох олорор туһугар тускул ыытал-лар, алгыс аныыллар, саргы салайаллар, туску тосхойоллор. Сыыһа бараары, аһары түһээри гьшнахпытьша эмиэ илдьит кэлэр. Олус уһуннук утуйаары гыннахпытьша эмиэ. Кэмин куоттараары гын да хайаан да илдьит кэлэр. Саҥа кипи кэлэригэр хайаан да тыас тыаһыыр. Тыаһаабыттар диэн буолар. Саҥа саҕыллара хайаан да тыастаах буолар. Уонна да элбэх буоллаҕа буолуо. Илдьит кэллэ да хайаан да тыас тыаһыыр. Тыас диэн бэлиэ (знак), сигнал. Атын да бэлиэ баар буолар. Булчут туһаҕар туох эмэ түбэспитин билэр бэлиэлээҕэр дылы, эн эмиэ тыын куккар илдьит кэлбитин билэр бэлиэлээххин.

Илдьити тириэрдэр аналлаах киһи эбэтэр дьон киэбэ киэптээх туспа эйгэ баар буолар. Хобу таһар идэлээх дьоҥҥо дылы бу дьон «ыалтан ыалга» илдьити тириэрдэллэр. О л «ыал» син эмиэ сирдээҕи ыал, дэриэбинэ ыалын курдук олорор сирдээх-уоттаах, олохтоох буо¬лаллар. Ол икки ардьҥар илдьити тириэрдэр дьаам диэбиккэ диэри баар буолар эбит. Сирдээҕи олохггутугар ону-маны, бары албаһы-саталы айдыбыт дэнэр да, барыта айыллан турары үтүгүннэрэбит. Барыга өйбүт түгэҕэр, өһүк өйүөбүтүгэр баары хостуубут. Тириэр-дээччи эйгэ бэйэтин тыльшан эппитин тылбаастыыр идэлээх дьон баар буолар. Бэйиэт Арбита этэригэр дылы сир-халлаан илдьитин тылбаастыыр тылбаасчыт киһи бэйиэт буолар. Бэйиэт эппитин иккистээн эргитэн этэр уустук, кыаллыбат да суол эрээри, ааҕыах тустаахпыт. Герменевтиктэр итинник aagap ньыманы булбуттарьш туттар тоҕо сатаммат буолуоҕай — сатанары сатыахха.

Бэйиэт эппитигэр иҥэн сылдьар олохпут устуоруйатын ааҕыах-пытьш баҕарар буоллахпытьша хоһоону ааҕыах тустаахпыт. Хоһоон, өс хоһооно, олоҥхо хоһооно, олоҥхо ис хоһооно баар дьиҥнээх устуоруйабыт. Ол аата биир туспа илдьит баар эбит — олохпут уһун устуоруйата. Туох да суола суох ааспат. Олоххо буолбуту ба-рытын сурукка тиһэн иһэллэр. Тыльшан эппити суруйан хаалларар диэн баар. Суруга суох омук диэн суох. Биһигини, хотугу омук-тары, баһааҕырдан суруга суох омуктар дииллэрэ билбэттэн, эбэ¬тэр соруйан холуннаран этии дииргэ тиийиллэр. Сурук арай эрэ буукубаны тиһэн оҥоһуллубат. Сурук арааһа хара баһаам. Сурук, тиэкис саамай мьшдыра кумааҕыга түспэт — тылга-өскө хаалар. Тылынан уус-уран айымньы буолан тиһиллэр. Сурукпут сүмэтэ, сүөгэйэ, сүнньэ, бастыҥа, баһа барыта олоҥхобутугар эбитин син таайа былаан баһын-атаҕын да буоллар удумаҕалатабыт курдук. Онон олоҥхобутун ааҕарга үөрэниэх тустаахпыт.
Бу сылларга архыыптан ылан ааҕан Гуманитарнай Чинчийии Ин-ститутун (ГЧИ) үлэһиттэрэ Саха сирин улуустарын 21 олоҥхотун бэчээттиир былааннаах таһааран эрэллэр. Билигин биэс оннук кинигэни тутан олоробут. Тьш үөрэхтээхтэрэ, бу үнүстүүт олоҥхону чинчийэр салаатьш үлэһиттэрэ учуонай дьон урукку сылларга олоҥхоһутгартан илиинэн суруйбуту ааҕан бэчээттээбитгэрэ ааҕыы биир көрүҥэ — ити этэр герменевтикатган атын — «расшифровка» дэнэр. Герменевтика ньыматьшан ааҕыы диэн хатыырдаммыт, күлүүстэммит, кистэлэҥ (кодировка), тыл көмөтүнэн анал код диэҥҥэ киллэрбит информа-цияны сүөрэн таһаарыы ааттанар. Ол аата бипиги бу кинигэлэри хос, хаттаан, атыннык ааҕыах тустаахпыт.

Билигин олоҥхолуур дьон баар буоллулар. Олору бу ГЧИ идэ-лээх дьоно, учуонайдар олоҥхоһуттар диэбэттэр. Иккиэйэх эрэ ийэ олоҥхоһут хаалла диэн буолар. Ийэ олоҥхоһут аны үөскээбэт диэн быһаччы этэллэр. Этэллэриттэн иһиттэххэ ону кинилэр чопчу би-лэр курдуктар — тыллара-өстөрө, этэллэрэ кытаанаҕа, санаалара бигэтэ сүрдээх. Наука ону этэр диэн буолар. Оттон наука наукаттан атьша, атын-атыны этэрэ диэн эмиэ баар. Ону болҕойуох тустаах¬пыт. Биир эрэ кипи этэрин, биир эрэ наука билэрин ылынан хам-бааччы олорор сатаммат. Киһи бары биири билэрэ диэн эмиэ суох. Ким бары атын-атыннык көрөр, истэр, өйдүүр айыллыылаах.

Олоҥхо диэн аутентичнай айымньы диир буоллулар. Аутен¬тичность диэн ол аата биир бигэ бэлиэ, билгэ буолан тахсар олоҥ-хоһукка. Оттон оллоонноон олорон эрэн илэ эппэккэ эрэ айбыт ол аата атын айымньы, олоҥхо буолбатах. Поэзия биир туспа көрүҥэ эбит диирбитигэр тиийэбит. Оттон саатар эпическэй поэ¬зия диирбит себе дуу? Эмиэ сатаммата дуу? Маны олох бэйэтэ он-нун булларыаҕа. Кырдьык, сорох итинник айымньыны аахтахха, олоҥхоттон атынын киһи син билэр — атына биллэ сылдьар буо¬лар. Олоҥхо-поэма, олоҥхо-тойук эҥин диэн ааттаан эрэллэр ман-нык саҥа таныллан тахсыбыт айымньылары. Бу олоҥхоттон атын.
1940 ее. Саха еиригэр олоҥхону түргэнник, суһаллык сурукка киллэрэ охсуохха баар диэн өй киирбит эмиэ бу үнүстүүт дьонун өйүгэр дуу, эбэтэр бу дьонунан суруйтарар дуу өй. Бу өйү мин илдьит диибин. Алдьархай ааҥнаатаъъша илдьит ыыталлар диэбиппит — Уот сэрии тураары гьшна, олоҥхоҕутуттан, олоҥхоттон ааҕан, ис-тэн быыһанар суолгутун булуҥ диэн илдьиттээтэхтэрэ. Ол иһин суруйтардахтара. Суруйарын суруйбуттар эрээри сороҕун эрэ су-руйаахтаабыттар (илиинэн суруйан төһөнү хорутуоҥуй) уонна аах-пакка эрэ, норуокка аахтарбакка эрэ архыыбаҕа анньан испиттэр. Ол сытан эрэ сытыйан, симэлийэн, суураллан бараары гьшна диэн бу билигин эмиэ суруйан, бэчээттээн эрэллэр. Эмиэ ааҕар диэн суох. Ким ааҕарый бу кинигэлэри? Былдьаһа-тарыһа, сырса сыл-дьан ааҕар баара тоҕо эрэ биллибэккэ дылы. Арай мантан инньэ 
дьэ ааҕаа инилэр. ''Онон биһиги сорукпут олоҥхону ааҕыы ньыматын булуу, оннук ньымалары баһылааһын.''

Ааҕар диэн атынын быйылгыттан ылата ылсан культуролог идэ-тигэр үөрэнэр оҕолордуун унуордаан көрөөрү гынабыт. Дарыбыан олоҥхоһут «Тойон Ньургун» олоҥхотун ааҕан көрөргө сананан сылдьабыт. Бу олоҥхо аан тылыгар туту диэбиттэрин ааҕан ба¬ран маннык ыйытыылар, санаа оонньооһуна, мунуу-тэнии даҕаны үүйэ-хаайа тутар киһини. Ону саас-сааһынан ууран биэриим эрэ — эһиги истиҥ, иһиллээҥ, ааҕыҥ уонна толкуйдааҥ. Толкуйдаһан күүс-көмө, көмөлтө буолуҥ.

В.Л. Серошевскай эппиттээх эбит: «Олонхо — самая установив¬шаяся и законченная из форм народного творчества, в ней личному творчеству отведено меньше всего места. К точному заучиванию и дословной передаче олонхо побуждает и то, что они густо унизаны аллитерациями и стихами»&lt;ref&gt;Серошевский В.Л. Якуты: опыт этнографического исследования. 2-е изд. — М., 1993. — С. 589&lt;/ref&gt;. Бу этиигэ культуролог сөбүлэһэр да, сөбүлэспэт да түгэннэрдээх. Олоҥхо норуот айымньыта, биир кипи айбыта манна (олоҥхоҕо) суоҕун тэҥэ диирин культурологияҕа билигин «коллективное бессознательное, культурные архетипы» диэн категорияларынан быһаараллар. Олор уһуктаннар айымньы буолан тахсаллар дииллэр. Билиҥҥи да кэмҥэ ийэ тыллаах киһиэхэ балар уһукталларын Сайыына кууруһугар сылдьан сахалыы саҥардыы саҥарбыт, уруккута нууччалыы тыллаах, оннук толкуйдаах саха дьоно олоҥхолоон барыылара туоһулуур. Эбэтэр бэйэлэрэ сылдьан эрэ олоҥхолоон кэлэр дьон, оннооҕор оҕолор бааллар. Н.М. Тарасов, Юрий Борисов, Петя Попов холобурдара ону туоһулуур.

Оттон «заучивание и дословная передача» диирэ алҕас дии-бин. Алҕаһын киһи бары да билэр. Олоҥхолуур ки1ш урут да, аны да нойоһуус үөрэппитин тылыттан тыльҥар түһэрэн эппэт, тута хоһуйуу, этии, этитии баар олоҥхоһукка — аутентичность дэнээч-чи. «Дословная передача» диирэ олук хоһооннору ийэ дорҕоонун дьүөрэлиир үгэскэ тирэнэр. Дьүөрэлээн этии омукка бары баар ньыма. Этэр үөрүйэҕи иҥэрэр ньыма, үөрэх ньымата. Ньыма Диир буоллахха ньыма киэнэ бастыҥа. Бу ньымабытын харахпыт харатын курдук харыстаан энчирэппэккэ илдьэ сырыттахлытына эрэ олоҥхобутун тутарбыт-туттарарбыт буолуо. Оччоҕуна аны да олоҥхолуур дьонноох буолуохпут. Олоюсо диэн ийэ өйбүтүгэр, өһүк өибутугэр баартан тахсар, илдьит ис хоһоонноох этитэр айымньы. Олоҥхо саха киһитин ис эйгэтигэр бары баар, өһүк өйүгэр хатана сылдьар. Ким этитэн этэр, ким истэр, ким көрөр, ким олоҥхо тыы-ньшан тыынар, олох олорор, айан айанныыр.
 
Өйгө хатыыр диэн нойосуус үөрэтииттэн атын. Өйгө хатана сылдьар эрдэттэн баар. Ол хатана сылдьарга, ол аата код диэҥҥэ, сатаан киирбит эрэ өйгө хатанар. Киһи өйө диэн син эмиэ халлаан хартыгастарын кэриэтэ хас эмэ хартыгастаан хатыырдаах — ону ити алларааны, үөһээнгҥи хатыырдар (низшие и высшие коды) диэн ааттыыллар.

Эйдетизм диэн баар. Энциклопедия^ маннык быһаараллар: «(от греч. eidos — образ) разновидность образной памяти, выра¬женная в сохранении ярких, наглядных образов предметов по пре¬кращении их воздействия на органы чувств. Обладающий Э. чело¬век не воспроизводит в памяти воспринимавшиеся им предметы, а продолжает как бы видеть их». Олоҥхоһут көрүүтүгэр үүт-маас сөп түбэһэр дии! Олоҥхоһут өйүгэр тутан өйдүү сатаабат, бары-та хараҕар көстөн турар тыыннаах уобараһы көрөн олорон этэр-кэпсиир. Ол гынан баран бу сырыыга атына диэн биһиги киһибит ол урут илэ көрбүтүн этэр диэҕи сатаммат курдук — ийэ өйүгэр баарга өтөн киирэн көрөр дии саныыбьш.

Дарыбыаны Таатта олоҥхоһута диэн аат биэрбиттэр. Ол сөп. Таатта сирэ диэн биир туспа олоҥхоһут айдарыылаах дьон түһэр түөлбэтэ буоларын эмиэ бары билэбит, билинэбит. Атын сирдэргэ түһэр олоҥхоһуттар эмиэ бэйэтэ биир туспа илдьити илдьэ түһэн эрдэхтэрэ. «Локальные центры культуры» диэннэр баалларьш куль-турологгар болҕойон үөрэтэллэр. Ону мин «локальный центр гене¬рирования олонхо» дии саныыбын. Олокхолорго саха боотурун торус суола кэпсэнэр: Купюр, Ньургуннар, Туйгуннар, Дохсуннар, Бэргэнпэр, Үөлэннэр, Бөрөлөр, Дьаргыстайдар, Эр (Соротохтор)... Ол аата сахара олонхо торуур торус тин сирэ баар буолуон сопке дылы. Таатта ол тоҕустан биирэ. Балары тохсуоннарын тилиннэрэр баар эбит тус-таах сорукпут. Аны Кыыс Бухатыырдаах олоҥхобут эмиэ тодустар. Кыыс икки уол икки туһунан олоҥхо холбоон толору тиэкис буо-лаллара буолуо дии саныыбын. Бу Дарыбыан олоҥхото аатырар Килээпир «Дьулуруйар Ньургун Боотурун» биир вариана буолуон сөп эбит. Оттон Килээпир Ньургуннар тустарынан олоҥхону эмиэ кимтэн эрэ туттаҕа дии. Ол ким эрэ эмиэ тутар. Ол аата Таатта Ньургуннар тустарынан олоҥхо аан бастаан айыллан түспүт сирэ, айыллан кэлэ турар сирэ, ол сир киинэ буолан тахсар. Илин эҥээр улуустарга Ньургуннар тустарынан фольклористар олоҥхо үгэһэ баар дииллэр. Култуура хайаан да кииннэнэн үөскүүр-айыллар диир биһиги наукабыт (кулыурологияны этэбин).

Аны туран Дж. Вико (1668—1744) диэн итальянец бөлүһуөк кипи нация баар буолар эргиирин (цикл) үс түһүмэҕин этэрэ эмиэ олоҥхо тутулугар уот харахха түбэһэр: «Цикл существования
любой нации состоит из трех эпох: «Века богов», «Века героев» и «Века людей»». Айыылар оҥоһуулара — айыллыы кэмэ, Боо-турдар олоҕу оҥоруулара уонна киһитийии кэмэ, дьон дьоллоох, лллээх олох олоруута олоҥхоҕо этиллэрэ бу киһи түөрүйэтигэр эмиэ бүтүннүү кэлим этиллэ сылдьар. Аан дойду аатгаахтара билэллэрин-өйдүүллэрин биһиги да дьоммут тоҕо билбэт буолуох-тарай — арай эрэ атын дьон өйүн-билиитин билии оҥостуох эти-бит дуо? Оҕолорго бэйэ билиитин иҥэрэр ордук олохтоох, ордук хотуулаах, ьигыннарыылаах. Үөрэҕи ылынымтыа оҕо туспа курду-гун да эбитин иннигэр, олох олорор үөрэҕи урут оҕо бары ылы-нан олордоҕо дни. Ол билигин аҥаардастьгы атьш омук үөрэрш эрэ үөрэх гыммыт аайы, маннык кэм ааһара кэлиэҕэ. Атьпгыраан ылымматгар оҕолор. Оҕо айылҕатынан атынырас буолар куолу.

Кыыс туһунан олоҥхо устуоруйабыт биир олуга буолуоҕар сөп. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотуругар» устуоруйабытын су-руйбут дии саньгыбын. Кини бэйэтэ биир ыстатыйатыгар эппитин курдук бу олоҥхо соҕурууттан көһөн кэлбит суолбут буолбат. Оннук буолбатаьъш Ойуунускай да билэр бөҕө буоллаҕа ээ — көннөрү оччотооҕу былаас науканы талбыт уҥа-хаҥас тутарын аанньа соруйан суруйдаҕа дии саныыр баар. Дьиҥнээх санаатын кини олоҥхотугар кистээн суруйан хаалларбыт.

Онно маннык. Саханы маҥнай олохтуулларыгар кэргэннии дьо-ну түһэрэллэр. Ол ыал уоллаах кьгыс игирэ оҕолоноллор. Ити аата ол сажана олох оннунан баран иһэр, норуот үөскүүр-төрүүр киэбэ сөптөөх, үүт-тураан. Онтон киирэр киирэн барар — бу эмиэ олох устар ууруллуута, ундаара, устуоруйа хаамыыта-айана буолар эбит. Туох да уларыйбакка эрэ буолбат. Оннуттан уларыйан, халбары-йан, хамнаан эрэ барбыта баар буолар — динамика дэнэр. Үчүгэй да аһары барара үчүгэйгэ тириэрдибэт буолар эбит. Сэт-сэлээн кэ-лэрэ кэлэр сириттэн. Кэскил кэлэрэ эмиэ бэйэтэ туспа кэлэр си-риттэн. Кэлэр кэлэн иһэрэ хайаан да бэлиэлээх буолар. Култуураҕа туох барыта бэлиэ, туох барыта бэлиэлээх дииллэр, туох да мээнэ буолбат. Инньэ гьшан олоҥхоҕо били үүт тураан олох уларыйа-рыгар бэлиэ кэлэр — былыт тахсар ити кэннэ иккиттэн биирин, иккиэннэрин даҕаны кэлэн былдьаан-талаан илдьэ бараллар.

Ол кэннэ ону бьгы!тыырга анаан айыы бухатыырын ньургун киһини түһэрэллэр. Бу киһини кытта били кэлтэйдээбит олоҕу он-нугар түһэрээри, эбэтэр олох кэлтэйдээбэтин диэн балтын биэрэн ьщталлар. Дарыбыан олоҥхотугар, Нооройго даҕаны бу түһүмэх кэпсэнэр — бухатыыр балтыныын иккиэйэҕин олорор буолар.
Онтон аныгыскы эргииргэ быһылаан буолан саҥа төрүүр уол оҕо туспа дойдуга тулаайах иитиллэр уонна айыылар көмөлөрүнэн
дойдутун-дьонун булан эргиллэр. Устуоруйабыт бу кэрчигэ олоҥхоҕо Эр СОЕОТОХ кэлэринэн көрдөрүллэр. Эллэй Боотур туһунан номох, дьюгэр, эмиэ маны кэпсиир диэн Сэмэн СОМОЕОТТО учуонай этэ-рин саха дьоно истэр инигит? Эллэй саваттан уол овону тыыннаах тулаайаҕа оҥорбут олоххо олорон кэллибит. Уол оҕобутун олохтон тэйитэр хараҥа күүс эҥинэ бэйэлээхтик дьүһүн кубулуна-кубулуна ааспакка-арахпакка дьайа сылдьар. Аныгы үөрэх диэннэрэ уолу оскуолаттан тэйиттэ, үөрэхтэн матарда.

Кыыс оҕо курдук айылгыламмыт, дьахтар курдук буола улааппыт көлүөнэ дьон омукпутун абырыахтара суоҕун билэн Үөһээҥҥилэр Кыыс Бухатыыры ьшталлар. Бу устуоруйабыт өссө биир эргии-рэ буолар. Кулыурологтар иһэр үйэ или-эйэни аҕалар дьахталлар (жены-мироносцы) үйэлэрэ буолуо дииллэр (П.А. Сорокин, 20-с үйэ). Кинилэр бары омуту барытын саба быраҕан ууран көрөн этэл-лэр — кими да чопчу ааттаабакка.

Аны туран, бу биһиги олоҥхобутугар баар өссө биир эргииргэ ОЕО Тулаайах диэн бухатыыр кэлэр. Аан дойду мифологиятын көрдөххө, бу уобарас эмиэ барыларыгар баар биир төрүттээх уобарас — кини-ни нууччалыы «Пропавший Принц» диэн ааттыыллар. Бу Герой ана-ла — ийэлээх аватын быыһааһьш. Биһиги Оҕо Тулаайахпыт да үүт-маас маннык Герой буоларын кыратык толкуйдуу түс да өйдүүгүн.

Килээпир үс суол олоҥхотугар устуоруйабыт хаамьштын-айанын үүт-маас маннык кэпсиир эбит. Бу үс олоҥхотун ордук таптаан олонхолуур да эбит, дьон таптаан, ылларан-таттаран туран истэр да эбит. Ханнык олоҥхолоруй диэтэргит — «Дьулуруйар Ньургун Боотур», «Эр Соҕотох» уонна «Кыыс Кыталык». Ити! Ойуунускай ону барытын биир олонхо гына хомуйа тардан суруйбутум диир — биир тиэкис оҥорон! Төһө да отут суол олонхоттон хомуйан онордум диэ-тэр, дьинэр, бу сүрүн үс суол олонхоттон эбит! Бу үс суол олоҥхо кэлэн биир кэлим олоҥхоҕо-тиэкискэ киирэн хаалыыларын наука эмиэ бэркэ диэн быһаарар: части входят в целое. Тиэкис диэн биир кэлим, бүтүн буолар: текст есть целое. Аныгы саха баар олонхону барытын син-биир ситэн аавыа, истиэ суова диэн инньэ гьпша эрэ хайдах. Эмиэ илдьит ыыппыта сүүс сыла буолла, отгон биһиги би-лигин да аахпаппыт, аахайбаппыт, баардылаабаппыт.

Килээпир да бэйэтэ айбатава биллэр — кини син-биир эмиэ ти-риэрдээччи буоллаҕа дии. Кэмэ суох элбэх олоҥхотуттан уос номоҕо буолан ааттара эрэ хаалбыт курдук. Оттон Дарыбыан ТОЕО эрэ уон ордугуна икки олонхолоох эбит, онтон иккитин сурукка киллэр-биттэр. Суруллубут буолан тыыннаахтар диири ардыгар ылыммаппын. Сурулунна да хата төттөрүтүн тыыннаах олонхо буолан бүтэр диэхпин санаталаан ылабын — устуоруйа буолар, бэккэлээтэҕинэ
литературнай олоҥхо дииллэр. Аутентичность дэнэрэ сүтэр. Да-рыбыан бу 12 олоҥхото ийэ тылынан этэр тиэкис (устный текст) эбит быпыылаах диэн сэрэйэбин. 12 Айыыттан ахсыларыттан кэ-лэр илдьити этиппит диибин. Олоруттан ити Ньургун икки Туйгун икки тупунан илдьит сурукка киирбит. Онтон атына сүппүт диир кэрэгэй. Атына атьш улуустарга суруллубут буолуон сөп.

Хайдаҕын да иннигэр ити 21 олоҥхону суруйуохтаахпыт диир өйгө туох эрэ баар. 21 диэн 12 уонна 9 ахсыы суумата. Бу ахсыылар тоҕо эрэ эргийэ сылдьаллар. Ахсыы диэн көтүппэт бэлиэ. Билигин маны этитэн этэн Taliaapap олоҥхоһутгар кэлиэхтэрэ. Арай эрэ кумааҕыга суруйбут сурук тиэкис дэммэт — туох барыта бэлиэ, илдьит, ис хоһоонноох тиэкис буолар дииллэр маны билээччи дьон — культурологгар.

Ити этэр тоҕус бухатыыр бука тоҕус добун халлаан илдьиттэрэ дьон буоллахтара буолуо?! Сааһылаан, оннун булларан ааҕар киһи чахчытын экчи этиэх этил эр!
Илдьит кэлэрэ уһуйуу, туттарыы (традиция, трансляция) быһыытынан бэриллэр. Холобура, Килээпир Табаахырапка туттар-быт диэн билэр курдукпут. Оттон Килээпир кимтэн туппута бил-либэт. Табаахырап олонхолорун сурукка киллэрбэтэхтэр, ол аата хайаан да кимиэхэ эрэ туттарбыт буолуохтаах. Аналы толорботоҕо буоллар кинини ылыа суоҕа этилэр. Толотторон эрэ баран илдьэ бараллар. Ол туттарбыт киһитэ билигин төрүү да илигэ буолуон эмиэ сөп. Биир киһи олоҕо диэн устуоруйаҕа ахсааҥҥа киирбэт. Баҕар ити билигин Аан дойду айыы хаан аймахтара (ЮНЕСКО-ны этэбин) илдьити тутаннар биһиги олоҥхобутун быыһыырга ту-руммуттара буолуо. Оччоҕо оннук оь;о билигин төрөөн олоҥхолоон эрэр буолуохтаах. Тоҕо эрэ оҕо олоҥхолоон турбута дьикти. Иччи-лээхтик этэр оҕолор бааллар, Мөһүлгэтин туоллаҕына көрүөхпүт, көстөн кэлиэҕэ. Ыччат олоҥхотун иккис сылыгар ЮНЕСКО быһаарыытын туппуппут уонна уон сыллаах (2005 — 2015 сс.) бы-лаан ылыммьшпыт эмиэ дьикти — ол аата биир мөһүлгэ (12 сыл) устата ыччаты олоҥхоҕо уһуйуох тустаах эбиппит! Мөһүдгэни хайаан да баардылыыр тустаахпыт — Күн аннын дьоно күн эргиирин бата олорорбутун туох да уларыппат.

Айылҕа, киһи айылҕата эмиэ уларыйбат тутуллаах. Киһи диэн ааттанар айылҕа баарын тухары Олох олорор анал уларыйба-та өйдөнөр. Бу анал уларыйда да сиргэ олох уурайар. Ньургуннар Орто дойдуга хайаан да балыс кыыс оҕолоох кэлэллэр диэн буолар. Олоҥхону чинчийбит дьон инньэ дииллэр. Оттон ол тоҕо оннугун атьш өттүттэн ууран көрөн уҥуордуур баар буоллаҕына, балыс диэн кимин-тугун толкуйдаан, бу тыл ис хоһоонун сүөрэн көрүөҕүҥ. Балыс диэн биирдэ саныырга, утарытынан, бииргэ төрөөбүт сааһьшан кыра кыыс оҕо. Кыыс айылҕа. Отгон ханарытан этэргэ саха киһитэ балтым диэн алын күүһүн, төрүүр этин айылҕатын этинэр. Ийэ диэнтэн атыннаах. Алын күүһүн саха ийэм диэбэт — балтым диир. Балыс диэн аны туран альш сүһүөҕэ, эдэрэ ааттанар — саадынан балыс диэн буолар. Ол аата бухатыыр балтын илдьэ кэлэрэ диэн кэлэр кэскиллээх анатан кэлэрэ этиллэр. Ити үс буолла. Саха хае биирдии тыла кырата үс хос суолталаах. Итини тапынан балыс диэни иккиттэн биирэ дииргэ эмиэ сыһыары тутуохха сөп. Убай-балыс буолан анатан киирбиттэрэ ол аата толору гына таныллан бу сиргэ-дойдуга толору олоҕу салҕааҥ диэн анаппыттара. Оччоҕо балыс диэн манна иккиттэн биирэ буолан тахсар. Айылҕа, төрүүр-ууһуур айылҕа иккититтэн биирэ — тыһыта балыс диэн ааттанар бу сырыыга. Иккиттэн биирэ диэн аны туран тэҥниир өттө, утарыта ааттанар. Айылҕа иккилээх айыллар, ол иккитэ арахсыспат ута-рылаах. Сырдьж хараҥа икки, үтүө мөкү икки, өлүү тиллии икки о.д.а. бүппэт ситимэ айылҕа иккитэ буолар. Бу олоҥхо§о бухатыыр эйгэтин, дьайыытын тэҥниир анал балыс дэнэр. Холобура, То¬йон Ньургун балта Үрүҥ Уйантай аата да этэринии уйан кутунан убайын дуолан айылҕатын намыратан, нарылаан ортотун булларар, оннугар түһэрэр. Өлөрөөрү өрөһөлөнөн турдаҕына да уҕарытар тылы, албаһы, ньыманы булан олоҕу салгыыр айаны быстарбат. Убайа даҕаны ол кырдьык өлөрүөм дии саньгыр алҕас — маннааьъ1 олоххо аналгын толорбокко олоруоҥ да, анараа дойдуга төттөрү утаарыам диир быһыыта буолар. Өлүү диэн анараа дойдуга төннүү буоларын аныгы саха өйдөөбөт буолан, балтын өлөрүөх буолар туох аатгаах киһиний, өссө айыы бухатыыра аатырбыт буола-буола диэн бэккиһиир, сөҕөр, чымайар, кэлэйэр. Олоҥхолорбут наһаа хааным-сахтар, одолорго тоҕо кэпсиигит диир дьон баар. Ол букатын ал$ас. Хаан диэн олох диэн суолталаах тыл.

Аат диэн суолу солуур, киһи бэриэччитэ, этэр бэлиэтэ диибит. Бу олоҥхоҕо бухатыырбыт балтын аата туту этэрий? Туйаарыма Куо аатын суолтатын ырыта сатаабытым баарын аахпыккыт эбитэ дуу? Ойуунускайга Ньургун Боотур балтын аата Айталы Куо диэн. Үрүҥ Уйантай диэн аат Үөһэттэн Үрүнтэн Сырдыктан тардыылаах аат. Киһиэхэ уйан кут диэн таайар, таалар, таптыыр айылгы баар. Уйан сир диэн баар — кипи чараас, кэбирэх, эмеэ, тыын сирэ. Уйан сиргин таарыйтарыма диэн буолар. Мантан сиэттэрэн Ньур-гуммут хайдах майгылаах, айылгыта хайдах кипи буоларын билэ-бит. Хара хаана хойдумтуо, кыыһырыгас, хараҕа хараҥарымтыа, ол аата мунумтуо, хатан хааннаах. Туой кини aһары түһэ, сиэри кэһэ сылдьар идэлээх. Ону балта тэҥнээн биэрэн иһэр. Хайа да олоҥхо
сүрүн төрүөтэ кыыс оҕону былдьааһын, ол эбэтэр аҥаар хаалла-рыы, кэскили кэлтэйдэтии. Тоҕо оннук былдьаһык баарый диэ-хэххэ — бэйэтэ. Олох бэйэтэ оннук оҥоһуулаах айыллыбыт, олох иһин охсуһуу олох дэнэр. Былдьаһыыта, тыын харбаһыыта суох тыыннаах буолбат оҥоһуу тыыннаах айылҕа бүттүүнүн оҥоһуута-айыллыыта. Утарыта күрсүү күүһэ олоҕу хамнатар. Онтон туораа-быт суох. Дэлэҕэ даҕаны кыыс оҕону хаадьылыырга «былдьаһыкка быстыбыт бырта сыата» диэхтэрэ дуо. Кыыс оҕону ол иһин киискэ кистээн, саарбаҕа саһыаран, хаппахчыга хатаан улаатыннара са-тыыллар эбит буоллаҕа.

Биир саамай мунаарбыт суолум диэн буолла — бу киһибит туос сатыы сыддьан охсуһар, Ааттаах-суоллаах анал ата айанын былаһын тухары суох. Ойох ыларыгар эрэ атын аҕалан биэрэллэр, ол атынан ханна да айаннаабыта кэпсэммэт. Аҥаардастыы аат миҥэлээх, ол аата бэйэтин аатын ат гынан миинэн айанныыр, суолун солонор. Биир төгүллээн мохсоҕол буолан кубулуммут уол (хойут күтүөтэ буолуохтаах Күн Тулуур бухатыыр) киһибитин тойон ынырыа оҥорон кытаахтаан айанныыр. Аны таҥаһа-саба диэни эмиэ тэ-рийбэттэр. Ону мин испэр: «Дарыбыан олоҥхотун ситэ кэпсээбэ-тэх дуу...» — дии санаатым ээ.

Тоҕо инньэ диигин диэтэр, холобурга, олоҥхоһут Боодоҕос «Кыыс Дэбилийэтин» ситэ суруйтарбакка окко киирэрэ кэлэн ыксаан баран хаалбыта, билигин ону билбэт кипи аахтаҕына бу бухатыыр кыыс ыал буолбат курдук. Дьиҥэр оннук буолбатах. Кини Чугдаан Бухатыырга эргэ тахсан уол оҕолоноллор. Ол уол охсупуута бу олоҥхо иккис үйэтэ буолуохтааҕа сурукка суруллубатах. Дарыбыан да олоҥхотугар биир эрэ үйэ баар, биир кипи үйэтэ. Холоонноох доҕорун Дьоһуннуур Куону кытта хоонньоһоллорун быһыта-орута этэн иһэн түргэн үлүгэрдик суулаан кэбиспит, эп-пэтэх. Онон буоллаҕына киһибит аттанара, тангастанара-саптанара, оҕолоноро (уолланара) ситэ суруллубакка хаалбыт. Ону бэйэбит ситэрэн ааҕыахтаах эбиппит. Биир бэйэм итинник аахтым. Улахан, ситэри-хотору олоҥхо кырата үс үйэлээх буолар куолу.

Кэргэннэнэр охсуһуутугар бухатыыр кимэ-туга биллэр. Хайаан да икки күүһү кытта охсуһар. Биирэ абааһы бухатыырын, ол аата бэйэ-титтэн атын, бэйэтин иһигэр да баар буолуон сөптөөх атыыр күүһү кытта охсуһан кыайар. Иккиһэ кэргэн ылыахтаах кыы11ын охсуһан кыайар, иннин ылар — тыһы күүһүн сыһытар, алын күүһүн ач-чатар, үрүт күүһүн көҕүрэтэр-өһүлэр. Ыал олоҕун тас эйгэтигэр Д^зхтар баһыйар буолла да, эр киһи эр киһи буолан бүтэр. Хоту айылҕаҕа бу тускул билигин да сүнньүнэн тутуһуллар. Киһи иһигэр Дьахтарыттан  эр киһититтэн тутулуга суох анима-анимус диэн
айылҕа баарын омук учуонайдара эмиэ билэллэр (Фрейд, Юнг). Бу охсуһууну эпосоведтар «Героическое сватовство» диэн ааттаан идентификация, ол аата бэйэ биирин, аналы билинии ньымата дииллэр. Сокотох аналын бухатыыр итинник охсуһан эрэ билэр аналлаах эбит. Бу охсупууну эмиэ сирэйинэн өйдүүр тутах. Омук бэйэтин билиниитэ, киһи бэйэтин билиниитэ маннык охсуһуу киэбэ киэптэнэр. Хайа да омук эпоһыгар ону маннык охсупуунан көрдөрөллөр.

Айыы Бухатыыра, Ньургун киһи маҥнай бэйэтиттэн балыс хаан-уруу дьонун олохторун оҥорон эрэ баран бэйэтэ кэргэннэ-нэр. Аналынан сиэрэ оннук, кини ону хайаан да тутупар. Ньургун киһини ол иһин орто дойду олоҕо огдолуйаары гыннаҕына ыытал-лар. Үөһэттэн. Күннээҕи да олоххо оннук — убай киһи, тумус киһи маҥнай кыраларын олохторун оҥортоон баран ыал буолара баар. Урутаан ыал буолла да кыайан көмөлөспөт, наар бэйэтин кыра кыһалҕатьҥар хам ылларар аакка барар. Саидар, чэчириир ийэ-аҕа ууһа хайаан да тумус ньургун дьонноох буолар эбит.

Билигин саха буоларбытын билинэ сатаан саатыырбыт (нацио¬нальная, этническая идентификация) үчүгэйдик олорорбутуттан буолуон сөп курдук эбит. Сэрии алдьархайын саҕана омук буолан чэчириир санаа да киирбэт — тыыннаах эрэ хаалбыт, киһи эрэ буол-бут киһи диэн өлөр мөхсүү — ханнык да омук буолар туһунан өй да киирбэт. Баар эрэ буолуохха диэн. Тыын тыыҥҥа харбас кэмҥэ оннук буолар эбит. Ол аата омук буолар тупа диэн тыын сир, тыын богшуруос буолбатах диир сөп дуо? Арааһа сыыһа буолуо. Сьшһа бөҕө буоллаҕа дии — ол тыыннаах хаал да туда көрүнэ, бэйэҕин тут-тан көрө, өҥөнө түһэҕин буоллаҕа дии. Кимминий-туохпунуй, хан-набыный диэн. Онон үчүгэйдик олорор эрдэххэ, кэмин былдьаһа, тутуу былдьаһа омукпут туһун толкуйдуурбут ордук сөп. Омуга суох киһи диэн, дьиҥэр, суох. Тыын кута суох, ороон таптыыра суох, бэйэ эйгэтэ суох олорон да диэн — оннук олох ис хоһооно (смысл жизни) сүтэр.
Бухатыыр бэйэтин минин билиниитин (идентификация диэти-бит) биир суол көрүҥэ кини абааһы бухатыырын охсуһан кыайара буолар. Бу «Тойон Ньургун» олоҥхоҕо биһиги киһибит биэс төгүл төхтүрүйэн туран түөрт аныы абааһыны кыайар-хотор, өрөгөйдүүр. Бу абааһы бухатыырдарын ааттара-суоллара эмиэ туту эрэ этэн эр-дэхтэрэ буолуо бука хайаан даҕаны. Аат диэн эмиэ көтүппэт бэ-лиэ. Ыйыста Хара, Муус Өндөлү, Алып Хара, Муус Тумараалдьын диэннэри кытта охсуһара суол-суол туох эрэ моһоллору кыайарын этэр курдук. Ол иһигэр Ыйыста Хара иккистээн тиллибитин кытта иккиһин эмиэ охсуһан кыайар. Оччоҕо икки-үс төгүл Хараны кыайар, икки төгүл Мууһу сууһарар. Хара диэн Үрүҥ утарыта, Муус диэн Уу утарыта. Үрүҥ даҕаны Уу даҕаны киһи ийэ кутун тутар эйгэлэр. Үрүҥ Тыын, Уу кут диэннэр ийэ кукка уйаланан сыл-дьар эйгэлэр. Биирэ ки!ш төрүүрүгэр киирэр уонна киһи тыына быһыннаҕына биирдэ куотар (Үрүҥ тыына бардаҕына киһи тыы¬на быстар), иккиһэ ийэ куту ымай киэлигэ кутан уйалыыр. Үрүҥ тыын өллөйө, хара тыын харыһыга диэн киһи тыыннаах сылдьарын хааччыйар. Дьэ бу балары былдьаары гынар баарын бухатыыр киһи хайаан да кыайдаҕына эрэ олох салҕанар. Он он дуолан охсуһууга киирэригэр эрэ тиийэр — атын суол суох. Үрүҥ тыыны ыйыстар алып баарын билэбит дуу? Эчи чыычыйын эбитин! Уу куту сиир өндөл халлааҥҥа да, тумара байҕалга да баарын олонхобут сэрэтэ-рин болҕойобут дуу? Тыый эбэтээ, сэрэн-сэрбэн, арах-арах, антах буол диэтэҕим!

Айыы Бухатыыра да, Абааһы бухатыыра да охсупалларыгар икки өттүттэн көмөлөһөөччүлээх буолаллар. Ойуун-удаҕан эмиэ оннук көмөлөһөөччүлээх буолаллар. Көннөрү да кипи онто суох сатам-мат. Көмө күүс диэн ол аата айылҕа тутула, ситимэ. Көмөтө суох туох да кыаллыбат буолар эбит. Күүс-көмө диэн ол иһин холбуу этэбит. Икки аҥыы ситим — үүннэрэр икки үрэйэр икки ситим — охсуһуута олоҥхо буолар. Ол аата олоҥхо бухатыыра мөлтөҕүттэн көмө көрдүүр буолбатах эбит — көмөлөөн кыайар аналлаах эбит-тэр. Ситим эрэ ситэн хотор. Соҕотох, Зр Соҕотох оннооҕор онтон туораабат. Соҕотох аҥаардастыы аатырбыта диэн оннуттан суох. Бу «Тойон Ньургун» олоҥхоҕо биһиги киһибитигэр кимнээх көмө-ньыма, күүс-көмө буолалларын эмиэ араара санаан көрөр киһи туту эмэни эмиэ эбии өйдүө эбитэ буолуо.

Умсуур Удаҕан, Айыы Намыһын удаҕаттар, Айыы Быйаҥ уолаттар уонна отгон Үрүҥ Аар Тойон илэ бэйэтинэн быыһаан-абыраан арчылаан киһибит этэҥҥэ эргиллитэлиир. Күн туллара, күһэҥэ быстара буолла да саха ки1штэ билиган да ойууна-удаҕана суох буолбат. Бытырыыстаах эрэ быыһыыр тиһэх түгэнигэр тиий да ис-киттэн этитэн киниэхэ тиийбиккин бэйэҥ да билбэккэ хаалаҕын. Ону хата кини урукку аахайбатаххьш эҥин аахса барбакка, хом санаатын киэр кыйдаан быыһьп&gt;1 барар. Togo диэтэххэ киһи барахсан айылҕа төрөппүт оҕото — ойуун ол иһин ийэ айылҕатьшан киһини быыһыыр эрэ анатыылаах. Ол иһин Умсуур Удаҕан дьаалы Ньургун тойон махтанар диэни билбэт ньүдьү-балайын баалаабат. Оттон оҕо тойон Ньургун буоллаҕьша ийэ айылҕатын арчылыыр күүһүгэр иһиттэн итэҕэйэр-эрэнэр буолан сиэрин ситэрэ сатаабат — киһи бэйэтин ийэтигэр-аҕатыгар син биир оннук сьйтыаннаһар дии. Туора киһиэхэ диэри ньымаат үөһэ түстэххиний диэн бэйэҥ киһиҥ
үрүт-үөһэ махтал-баһыыба бокулуонун ууран турдаҕына соһуйаҕын, ороһуйа истэҕин. Тойон Ньургун көмөлтө күүһэ икки иккитэ икки-лии эбитгэр — Атыыр Умсуур Удаҕан Хотун аҕаһа икки Үрүҥ Аар Тойон аҕа икки итиэннэ айыы намыһын удаҕан кыргытгар икки айыы Быйаҥ уолаттар икки. Ситэри толору көмө эбит, доҕор. Онон кыайар буоллахтара дии. Кэлтэй күүс хотторуулаах тахсара биллэр.

Көмүскэстээх санаалаах айыы хаан аймаҕьггтан бу олоҥхоҕо ким-нээх баалларый диэтэр — Нуораҕана Баай Хотун икки Нуораҕалдьын Баай Тойон икки иккиэн итиэннэ кинилэр уоллаах кыыс оҕолоро Таатык Бэргэн икки Маҥан Ырылыын икки бааллар. Бу Олоҥхоҕо хас ыал үөскүүрүн эмиэ бэлиэ курдук көрөргө Тойон Ньургуммут сур-дьа Оонньуулаах Мохсододдьун Маҥан Ырылыыҥныьш, Үөһээттэн киирбит Атыыр Умсуур суорумньута Күн Тулуур Үрүҥ Уйантайдыьш уонна Тойон Ньургун эппит курдук Дьоһуннуур Куо диэн бухатыыр дьахтардыын холбоон үс ыал буолар. Үс саҥа ыал.

Үс диэн олохтуур ахсыы диибин, үс буолла да олохсуйар, охтубат, кэйбэлдьийбэт — ол айылҕа сокуона, бэйэтэ оннук. Отгон Үрүҥ Аар Тойон кыыһа Айталыьш Куо босхолонон баран дойдулуур — кини эмиэ хайаан да ким эрэ анала буолуохтаах. Ону эппэтэхтэр. Уонна Таатык Бэргэн кими да ылара эмиэ этиллибэккэ көтөн хаалар. Аны ки!шбит таайа Муҥ Таар бухатыыр диэн эмиэ аҥаардас сылдьар. Ити аата барыта үс киһи сулумах хаалар — бу эмиэ кэлэр кэскил тирэҕэ буолуохтаах. Ол аата кэлэр өттүгэр өссө да үс ыал үөскүөх тускута этиллэр.

Олоҥхоҕо кырдьа барбыт да киһини эдэригэр түһэрэн туран ыал оҥороллоро кэпсэнэр — холобура, Тойон Ньургуммутун инньэ гы-наллар. Маҥан былыты миинэн икки Айыы быйаҥ уолаттара кэлэн үрүҥ илгэни кытта аналлаах атьш дьэ аҕалан биэрэллэр. Ол үрүҥ илгэни иһигэр иҥэринэн, таһьҥар соттон ки1шбит эдэригэр түһэр. Бу тугуй? Бу биир этии бүүс-бүтүннүү бэлиэ, символ дии! Хас биир-дии тыла символ. Мандар этэринии, бу биир этии бүтүн сэһэн буолар гына ыга симиллэ сылдьар. Аттанан дьэ ыал буолар. Били сатыы сылдьыбыта уурайар эрээри, ат диэн манна атыны этэллэрэ буолуо — атыыр күүһү. Атын өҥүн-дьүһүнүн, аатын-суолун эп-пэттэриттэн, аттанан дьахтар сүгүннэрэн аҕаларынан эҥин сылык-таатахха оннук курдук. Икки диэн төрөтөр ахсыы, үрүҥ илгэ диэн олох олорор илгэ, олох оҥорор күүһү киллэрэр.

Олоҥхо айанын суола хас эргиирин, тоҕойун, суол арахсыытын, аартык аанын аайы бэлиэлээх, эркээйилээх буолар. Олоюсо бэлиэ-лэрэ (знаки), си бэлиэлэрэ (символы) диэни туспа арааран ааҕыах, ааҕа үөрэниэх баара. Билбэт суолун киһи үөрэнэн билэр. Атын омуктар бэлиэлэрин атылыы тутан киһи бэйэтин киэнин билиэх
эбит. Культуролог оҕолорго итинник сорудах биэрдэххэ, син ону-маны арыйыахча айылаах буолаллар.

Бэлиэ бары омукка биирдээҕэ баар. Олоҥхоҕо баар абааһы ха-йаан да аҥаар айылҕаланар бэлиэтэ туту этэрий? Ол аҥаарын толоруна сатаан абааһы хайаан да айыы киһитин буулуур үгэстээх, анала оннук. Атьштан хантан да аҥаарын толоруммат буоллаҕа буолуо. Өлүү Дии. Өлүү диэн онон баара дуу биир үксүн? Өлбөппүт буол-лар аһары элбээн батыахпыт суоҕа этэ дииллэр эрээри, өлбөппүт буоллар айыы-таҥара буолбут буолуо этибит. Киһи буолан бүтэбит. Киһи буоларга анаммаппыт даҕаны.

Тоҥус бухатыыра диэн кимий? Кини тоҕо икки сирэй буолар идэлээҕий? Этэллэрин курдук биһиги, сахалар, соҕурууттан кэ-лэн кинилэри үтэйбиппит туоһута буолуо диэбэппин. Айыыга да, абааһыга да иккиэннэригэр тэкинэн көмөлөһөр кини эрэ буолбат. Бу туох эрэ эмиэ туспа айылҕа баара кэпсэнэр. Симэхсин эмээхсин, Тимир Дьиэгэликээн эмээхсин эҥин диэннэр эмиэ икки эйгэ икки ардыгар ситим буолан үйэ тухары бааллар, баайтан баайга көһө сылдьан сүөсүһүттүүллэр эҥин. Кытай Бахсылааны Ууһу, Улуу-туйар Улуу Тойону бэйэтин да ылан көр, эмиэ икки ардьшан айыл-гылаах улуу дьаалылар дии. Бу тугуй? Айылҕаҕа ол аата маннык эмиэ баар. Ол биһиги көһөн кэлбиппит туоһута хайдах да буолбат. Хайдах итинник толкуйдуохха сөбө эбитэ буолла? Тоҕо? Дэттэрдэх-тэрин аайы дии турар диэн олорор мутугу кэрдиммиккэ тэҥнээх.

Олоҥхо диэн ки1ш бэйэтин ис эйгэтэ эбит буоллаҕына, ол аата бу маннык айылҕа кипи бэйэтин ипигэр баар — тэннээн, орто-тун булан биэрэр кипи бэйэтин минэ — үһүс минэ буолуон сөп. Уайт, Фрейд, Шпенглер, Сорокин, Каган эмиэ маннык үс баарын араастаан ааттыылларын уонна саха үс кут диэн баарын билэрин атылыы тутан толкуйдаа да, кипи үс миннээҕин кинилэр эмиэ би-лэллэрин итэҕэйэҕин.

Кытайдар икки эрэ куту — Инь икки Ян икки диэни — би-лэллэр дии саныыр алҕас. Кинилэргэ эмиэ үс биирэ диэн баар. Үһүстэрэ диэн бу икки холбуута, бииргэлэспитэ ааттанар — Инь-Ян. Оччодо бипиги олонхобутугар баар икки өрүттээх тонус буха¬тыыра, кипи бэйэтин ипигэр айыы да, абаапы да иккиэн тэнинэн бааллара, иккиэн холбуулара кипи диэн ураты айыллыы буолара маныаха дьүөрэ буолан тахсар.

Олоҥхоҕо атын эйгэдэ киирэллэригэр бука бары дьуһүн кубу-луйаллара (Өксөкүлээх сүбэлиир дьүһүк кубулунуутуттан бу атын) баар. Маны, бу кубулуйууну эмиэ сымыйаргыыр, омуннааһын курдук ылынар дьон баар. Киһи үс кутугар Үс эйгэ бары баар. Уу балыга, халлаан көтөрө, буор сир кыыла-сүөлэ буолар ис айылҕа
киһиэхэ баар. Олоҥхо Ус дойдута диэн киһи ити үс эйгэтин эмиэ ааттыыллара буолуо. Орто дойду диэн буор дойду дэнэр. Уот икки уу икки эйгэ дьиктилээҕэ Үөһээ уонна Аллараа дойду эйгэлэрэ. Ханнык кут хайа эйгэ§э киирэр-тахсар кыахтааҕа, ханнык эйгэтгэн тууралааҕа көстө-биллэ, этиллэ сылдьар курдук дии. Кутун истэр ама да киһи итинник кубулуйуон сөпкө дылы диэххэ айыылаах санаа кииртэлээбэт дуо эһиэхэ? Оннук ээ — уонна хантан ылан итинниги билбэт кипи этиэй-кэпсиэй? Олоҥхоһут бэйэтэ итинник айаннаан эрдэҕэ ээ. Эчи хаарыаны, айаннаспыт киһи баар ини диэ-бэккит дуо? Герменевтикалыыр киһи, олоҥхону aagap киһи, ситэн истэр киһи итинник айаннаһан иһэн аттан охторо баар буолааччы. Эчэйиэххэ да сөп эбит этэ. Олоҥхоһуту да, олонхо истэ олорор да киһини онон букатын тыыппат, аралдъыппат куолу.

Олокхо олук хоһоонноро уонна олоҥхо олуктара диэни араара саныыбын. Икки аныылаах. Иккиэн бааллар. Серошевскай этэр хоһоонноро (стихи олонхо) олук хоһооннор дэнэллэр. Оттон олоҥхо олуктара диэн мин биир кэлим туһумэҕи, туһааннаах илдьити этэр биир кэлим кэрчиги (тиэкиһи) ааттыыбын. Оннук олугу оҕоҕо кылгаппакка, алдьаппакка этиттэххэ аа-дьуо көҥүл этэр. Нойоһуус үөрэтэр диэхпин туттунабын — оҕо хайдах эрэ бэрт дэбигис ылынар, үөрэ-көтө этэр, өссө салгыы этиэн-кэпсиэн ба5арар. Манныгы мин кэлимсэ (целостность), кэлим билии (целостное знание), ис ил-дьит (кодированная информация) дии саныыбын. Маннык билии хае биирдиибитигэр испитигэр баар.

''21-24.09.07. — Тэйилгэ кэмэ''

&lt;references/&gt;

[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ төннүү]]

[[Author:Санаайа|Санаайа айымньыларыгар]]

[[Category:Публицистика]]
[[Category:Санаайа]]
[[Категория:2007]]
[[Категория:Олоҥхо]]</text>
      <sha1>tvno3lu52lyahcoxw4kp2gwu4k8ucyg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таатта уола... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>329</id>
    <revision>
      <id>4135</id>
      <parentid>4134</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T21:04:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.238.115</ip>
      </contributor>
      <origin>4135</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="810" sha1="qtqnttimotvi54qeo3lkgl10kudkkt0" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Таатта уола
Таҥараны таптыыр буолан,
Таһааттыыр дьоно
Таҥнастар күннэригэр
Таҥараҕа тардысталлар.
	Ону
Үөрэҕэ суох өттө
Үгэтин өйдөөбөккө,
Үгэһин билбэккэ,
Үөһэнэн өйдөөн,
Итинник этиини
Иһиттэн эрэнэн,
Итини батыһан,
Иирэн хаалан
Сайдара сабыллыа,
Санаата сарбыллыа,
Саманнык саңа
Сатаммат диэн
Саҥа олох саҥарар.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}
[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>qtqnttimotvi54qeo3lkgl10kudkkt0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Uus-Aldan orojuonun III baryjaana)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>330</id>
    <revision>
      <id>4225</id>
      <parentid>3659</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:20:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4225</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16649" sha1="icq4wegq6rm4w7yqsryflsg6og4e9ob" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
Govorov Dmitrij Miqajlovic,

88 saastaaq, II Woljtoq nehiliege,

Uuus-Aldan orojuona, 

saqa, wuoreghe suoq,  billiileeq

kyrdjaghas olongqohu.

1934 s. Atyrdjaq yjyn 14 kwune, “Oluja”.


                                     I


Saqa twordo buolbut Omoghoj Baaj, Ellej Bootur dwokso bu dojdunu sanyy, manna kele ilikterine, soghoruu, arghaa dieki oloqtooq njuucca omugu Sibiir tataara Uordaaq Mamaaj dien yraaqtaaghy kyrgan kyajan, otut twoguruk syl seriileen qopput kemiger, njuucca baajadaryn Mamaaj bahylyk seriihittere, kini uola Bogomijet buqatyyr, kyrgan qara saarbanan, kwundu taahynan wolbugeleen “daam” uurdaran ylar buolbut kemiger, Uordaaq Mamaaj seriitin occotooghu biller bahylyktara Qoruol Batyj, Kucum Qaan buolannar njuuccany seriileen, kyajan-qoton ologhun oloq ongostollor, baajyn-duolun bas bileller. Ol kemnge Tataar seriite Sibiir omuktaryn ordorbokko seriileen, wulturuten ylan emie bas bileller. Mannyk byhylaannaaq kemnge braatskaj omuk oloqtoogho sylgy-ynaq baajdaaq Omoghoj Baaj dien baara ologhun-djahaghyn seriige byldjatan, baryaq-kelieq sire suoq buola tula mwoqso twuher.


                                     II


Ol kurduk tataar omuk seriitin uota sabardaan kyra omuktary bary wuturuten, soghoruu dajdylary uottaaq, qaannaaq kyrgyhyylar buolutalaan, Omoghoj Baaj bejetin ojuunun Kwojorgon Qamylla dieni (occogho braatskajdyy ojuun dieni Njwuher dien aattyyllara wuhu) kyyrdaran kwordororgo kwuhejer. Manyaqa bu Kwojorgon Qamylla ojuun, dwokso kini araah Qotugu woluu yaldjarga kyyrarygar bu Qotu Muustaaq muoragha tiije kiiren toghus ojuun twordun wuturujen bierbit toghus qaardaaq kylaman maghan muus bulgunnjaqtan (biiter onno taqsan) turan wongojon kwootto – wong uulaaq, wonor mastaaq, wuluskenneeq wus wuosteeq Woluone woruhu woro kworon aryylaabyta bert dien kwoj sylaas salgyn oqsullar. Ol qotu dieki baran ihen kworbutun-bilbitin kepseen eppit: “Ol worus ustun (woro) betteq dieki, kwoj sylaas salgyn qotu batyhan kelbitim, onnuk ikki tumus qaja ikki ardygar kieng qonuuga kiiren kwoottum aghys salaalaaq qatyng mas baaryttan – beder bergeheleeq, kiis saghynnjaqtaaq Aan Celbej dien dajdy iccite qatyng bygan turan eter: “Min kini Kwuoreeji ebe iccite buolabyn, bu ebeghe keneghes kihi-swuohu wuoskuurun kworon-bilen ienigijen erebin. Kutaa uottar swuureller, keneghes bu dajdyga uotunan tyynar septer baar buoluoqtara. Dje, ojuun uol, biir ee djollooq kihite oloqsuta yyt, ketehebin djolu-sorgunu”, – dien baran Kien Kwuoreeji iccite Aan Celbej Qatyn syl taqsybyt qatyngar kiiren, swuten qaalla dien.

“Onon en bu dajdyttan kwohon, ol dajdyny, min yjar woruspun bulan tiijen oloqsujan kihi, swuohu twordo-uuha buola uuhaa, tenij”, – dien Kwojorgon Qamylly Ajyy Njwuher ojuun Omoghoj suolun, ajatyn kerdiitin yjan bierer.


                                       III


Onu isten Omoghoj Baaj swuohuluun-astyyn, kihiliin-kergenniin ologhuttan kwohon, Woluone worus bahyn Kaacugu bulan onno kystyyr. Bastaan turdaghyna biir ere kyystaagha —  Aan Cyngyj dien,  ojoqtooq,  wugus kergen uolattardaaq, kworo-bile djonnordooq ebit. Omoghoj ol djyl kystaan baran, ehiilgi saahygar saasky kwomuolunen woruhu tangnary ustan kelen iher. Omoghoj bastaan uunan ustuunu bilbet ebite wuhu. Manyaqa saas uunan arbaqtaaq bes mas ustan iherin kworon swoghor. Manan buollaghyna bihi da mas wurduger oloron baryyhykpyt dien wojdoon, mahy ylan tylbyja-tylbyja boluot ongottoon djonunuun ustan iher.  Boluottaryn kworon kwonnoron bieren iher.

Ol ustan Omoghoj djonunuun Djwuune wureq tworduger kelen, kwuhuoru sajyn uulara bystan, oloron qaalallar. Kwuhun erde toqtoon, wureghi woro tutan, ot wureghi bulan, bultaan-altaan, swuohulerin toqtoton kystyyllar. Soroq djono onu taptaan, onno oloqsujardyy ongoston kebiheller.

Saas turan Omoghoj Baaj emie boluottanan uunan allara dieki usta turar. Omoghoj djonuttan Djwuuneghe qaalallar. Ol ustan ajannaan emie kwuhun biligi Kyyllaaq aryyga kelen, emie uuta twuhen onno oloron qaalar. Ol dojduta olus bultaaq, kyryytynan wuoskeebit Kyyllaaq aryy buollun dien aattaabyttarynan qojuut Woluequme Kyyllaagha «Kyyllaaq aryy» dien buolta wuhu. Ol kwuhun kelen toqtoon baran, oloqsujan Olooquna, Caara dien wureqteri bulutalaan kystyyllar. Bullu bultaan,   sirin-uotun   bilen   iheller.   Emie   soroq djonuttan ol sirderge, wureqterge qaallattyyr, oloqsutar.

Ol dojduga Omoghoj kyra kyyha Njykaa Qaraqsyn dien tworuur. Onu syngalaan tworuobut Njykaa Qaraqsyn dien buol dien aattyyr.

Saas emie uunan Omoghoj ustan aaha turar. Ol aahan biliginen Njwomugu nehiliegin siriger (Arghaa Qangalas uluuha — S.B.) kelen, toqtoon kystyyr. Manyaqa dieri kiniler tuoq da kihini-swuohunu, atyny kwossubuttere sehen buolbat ete. Ol kelen oloron kwordoghune qotu dieki, bilii Kejergen Qamylly Ajyy Njuher ojuun kworuutun kurduk, biligi Soghoruu Ytyk Qaja tumsa kwostor. Manyaqa Omoghoj uolattara allara dieki, ol kwostor qajany aahan, bilii ojuunnara eppit wutuo, kieng, kwuoq ursunnaaq kere dajdyny, qonnoq buolbut biir kwostor, killem syhyylaaq toloonu bulan kworon keleller.   Tugu  kworbutterin   Omoghojgo  tyllyyllar, kepsiiller, ol kurduk — wutuo qonuulaaq, kwoj sylaas salgynnaaq dojdu sir baar ebit dien. Many Omoghoj isten, bilen, kyrdjyk, bilii Ajyy Njwuher ojuun kworon kepseebite ol buollagha dii sanyyr.

Omoghoj bu toqtoobut siriger wus syl oloron baran twordus sylygar bilii siritten kwohon, ikki ytyk qajalar ikki ardylarygar baar qonuuga kiiren biliginen Saqsary bulgunnjadar twuhen orto tuos uraha djieni turuoran toqtuullar. Bu siri alys taptyyllar, kuttara-swurdere alys toqtuur.

Omoghoj manna kelen wus qardaghas iileeq, swul tuohunan «burghaq» dien aattaan, tuos torduja tigettiir. Manyaqa tordujalaryn araaha kihitin wutuotunen, mwokutunen buolar, biir iileeghe tiheq (kyra) kihieqe gyna, ikki iileeghe ortoku (senis) kihieqe gyna, us iileeghi bastyng (baaj) kihieqe anaan belemneter. Ol tenge muos qatyyr, byhaq, swuge onton da atyn septerdeeq ebite wuhu. Occotooghu kemnge «ot-mas sar (kyyl) kuturuga buolla» desihen baran, onno kiirellere wuhu dien buolara. Ol gynan baran occogho swuohu djieghe kystaabat ebite wuhu, wuksun keriete qonuuga qaar wurdunen tujaghynan qahan kystaan taqqara wuhu dien buolara. Ynaq wuute, bult-alt, as-uel baara wuhu. Occogho bereqi yraappat buolannar worus ilin ettun bilii-kworuu suoq ebit.


                                      IV


Ol kurduk Omoghoj Baaj kelen oloqsujan erdeghine, sotoru soghus buolan baran, biirde uolattara kwordoqtorune, worus ustun uunan kus twuute, mas oluga ustan keler buolbut. «Bu tuoq djiibetej, tuoq ere wuohe dieki kelle byhyylaaq. Wuohe taqsan baran kworon, tohujan bilen keling», — dien Omoghoj uolattaryn yytar. Onuoqa uolattar Soghoruu Ytyk Qaja annygar tiijen kwoottoro otuulaaq, uottaaq biir kihi sytara ebite wuhu. Ol kihi kinileri kworoot, oloro twusput. Uolattar attygar cugahaan tiijen kepseppitter. «Min Ellej diemmin, ool onton-onton kellim», — dien suturgu tyllaaq-wostooq kihi buolar. Omoghoj da uolattara: «Ool onno baarbyt, olorobut», — diebitter. Ol gynan Elleji uolattar djieleriger ildje keleller. Ellej bu kelen Omoghojgo oloror.


Ellej daghany muos swugeleeq, byhaqtaaq, septeeq (terilleeq — S.B.) kihi buolar. Ol da buollar kini uuha alys buolar. Ellej wulehite dien alys kihi buolar.

Tuos burghaqqa wuut kutan bierdeqterine biirde keterden kebiher kihi. Kini qamnyyryn kworo-kworo Omoghoj unguogha qamnyyr buolan barda da, mantykatyn bilimmet.

Ellej wugus sangata suoq taqsan muos swugetinen «dal» dien aattaan tutar, «titiik» dien aattaan turuorar. Olorun «tiergen» dien aattyyr.

Manyaqa Omoghoj Ellej tuttaryn-qaptaryn kworo-kworo qajghaan, any aatyn «Er-Ellej» dien buol dien aattyyr.

Bu kemnge Omoghoj bejetin uola Keltegej Tabyk dien tworuur. Kini saas tworuobut, ol ihin keltecci tobugulatan tworuobut Keltegej Tobuk dien buollun dien aat bierte wuhu.

Biir kwun Omoghoj emeeqsine oghonnjorugar eter: «Iti Ellej kiirder ere en unguoghun qamnyyr buolbut ee, en itingkeghin bilineghin duo? Keneghes iti kihi kihi-swuohu twordo buolar djollooq qara buoluo ete, buka, en onu ujarghaan erdeghin buoluo ee?» — dien. Many qata Omoghoj bilimmet: «Emie tuoq buolammyn titirestii, kuttana olordomuj?» — dien kebiher. Manyaqa emeeqsine: «Ce, occogho, kuttammakkyn bilieghi, bu many Ellej kiireriger tutan olor ere», — dien oburghaqqa wuut kutan aghalan tuttaran kebiher.

Omoghoj Ellej tahyttan kiirerin ketehen djietin ihiger qaralaaq aas sylgy tiriite telgeq wurduger oloron baran, sonun telgedin tuert wottunen sirge tohogholoton baran, oburghaqtaaq wuutu toloru kutan emeeqsine biertin iliitiger tutan oloror. Ellej kiiren keler. Bu kiiren kelerin aghaj kytta oghonnjor wuutun togho djalkytan, ilgisten, twuort tohoghotun qamnatan, turuta tardan kebiher. Ol kurduk unguogha kwuuske qamnyyr, many bilimmekke syldjar ebit, onon dje biliner. Ellej Omoghojgo wus syl toqoru wuleliir-qamnyyr.

Iti kepseen kurduk, Omoghoj emeeqsininiin subelehen, biir kemnge Ellejge maany kyystaryn Njykaa Qaraqsyny kergen biereri sanyyllar. Bu sanaanan Omoghoj Elleji attygar yngyran ylan eter: «Ikki kyystan talan ojoq ylan kihi-swuohu twordo buol, bacca toqoru biir tyly utary kwordorbokko olordung, otton iti maany odobutun Njykaa Qaraqsyny ylaa inigin, olus maa-nylaabyt kyyspyt dien kini baar, kinitten ordugu bulbupput suoq», — dien. Many Ellej «eeq» da, «ej» da, «swop» da, «syyha» da diebet, isten, ihiger sanaan ere kebiher.

Ol da buollar Ellej ojoq ylan, doghor-atas ongoston ologhu oloruon emie daghany sanaata, bekke dien bagharda. Bejete bilerinen cincileen (sylyktaan) ikki kyystan talan kwororgo barar.

Biirde ikki kyys yargha byyhygar oloron ere iiktiiller. Many Ellej sahan oloron ketehen kwootto: kwojgo kyys Aan Cyngyj tong yarghany tuura iiktiir, iigin kwuugene borong kuobaq sagha woro wullen sytan qaalar, otton maany kyys ogho Njykaa Qaraqsyn iikteebite taaq syrylaan sirge tobulu twuhen, ustan qaalar. Many cincileen «kwuugenneeghe uruunnjan (ogholooq) buoluo buollagha» dii sanaan qaalar.

Bu sanaatynan Ellej Kwojgo kyyhy: «Aan Cyngyjy ylabyn», — dien ojoq ylar. Ol ihin Omoghoj kyyhyran, kyraan-tanyjan turan, bu kwojgo, kuhaghan kyyhy ojoq yllagha dien kyyhyn ennjetiger biir Qatyr Maghan bieni, biir kuturuga-muoha suoq kuocaj kugas ynaghy bieren wuurteliir, araarar.

Ellejdeeq qoldjodullan, araqsan Omoghoj ologhuttan tejen baran biliginen «Uraaqy» dien sirge tiijen uraha turuorunan olorollor (Qatyng Uraaqqa — S.B.). Ellej bu oloron biir bieleeqpin, biir ynaqtaaqpyn demmet, kini kuolutunan dal, tiergen ongostor, twupte ongoron buruo tahaarynar, yal buolar. Kini twuptetiger Omoghoj Baaj swuohute wuonten (byrdaqtan) kuotan kelen djukku mustallar. Kelbit swuohunu, bieni-ynaghy Ellejdeeq yan ylan as astaan, wuol wuolleen ujgu byjangy tardyha olorollor. Ellej uuha alys. Kini coroon, mataaccaq ihitteri ongottuur. Otton Aan Cyngyja buollaghyna tuohunan sylgy ihitin, simiir toj dienneri ongottoon, tigiteleen kekkeleter. Balary barytyn erien sitiinen kiergeter, tiger. Qaqyjaq mastarynam cecir annjan, siel baajan twuhulge turuorar, wus qaardaaq mangan sylgy siele moojnoqtooq altan twuoreq Ebir Dalaghaj qamyjaq dien aattaan ongortuur. Wus djollooq nuoghajdaaq, duulagha tulaahynnaaq Kwoluke kwuol sagha kwuone mangan twuhulge dien buollun dien aattaan turuorallar. Ol kenne qangyl sylgy qaldjyattalaaq ingiire bylaastaaq, tehii sylgy qojorgholooq wuute qojuu buolar dien «Qojuu» dien aattaan, munnjan, sette syly byha iiten, kymys ongoron belemniiller. Bu kemnge Ellej bastyng uola buolbut Labyngqa Swuuruk dien tworoobut ebit. Bu ogho malaahynygar, buka, bastaan tworutteen Ellejdeeq yhyaq dien aattaan sylgy kymyhynan  yhyaq yhallar. Yhyaqtarygar Ellejdeeq Omoghojdooghu yngyrallar.

Omoghoj Baaj: «Kwuturder tuoq aannjany terijeller wuhu», — dien seneen, sorujan yhyaqqa tiere, kuhaghannyk tangnan, kebi kebilenen keler. Omoghoj kyryytynan erillen, tiere qanaryjan, munnjary-qannjary buolan urahagha kiirer. Ol kiiren ihen aany tajammyta-tajammytynan, tuttubuta-tuttubutunan sonno, ajyytygar Wueheenngi Wurun-Aar (Ajyy) Tojonngo buruhaan, djylghalatan wolon qaalar.
Onton Ellej bastyng uola Labyngqa Swuuruk tuos oburghaqqa kymyhy kuttaran ylan baran, onton qamyjaqqa bahan ylan Wuehee wurduk ajyylary, aan dajdy, ot-mas iccilerin bary aattatalaan turan alghaan aryjar. Kini algyhyn baha dien buolar: «Unaar twupte tyynnaaq, toluk tiergen urujdaaq, Aan Celbej qatyn ebe iccite; Kere ologhu keskilleebit, Ajyy Nangsal tojon, Swuurdeeq Swuge tojon; Kyyra Qaan tojon; Toghus qallaan uluu bahylyga buolbut Wurung Aar tojon, Kwun-Delber Qatyn; sette Ajyy iccite Njelber Ajyyhyt Qatyn buolanngyt bary ahaang-sieng!» — dien ete-ete, sielleeq ebir Dalaghaj qamyjaghynan bahan turar kymyhyn yhyaqtaan baran, us twogulleeq twuoreq kebiher. Manyaqa twuoreghe oloro twuher. Wueheetten Wuehee Ajyylar wurung qopto kwotor buolannar, twuhulgelerin wurdunen ergijen aahallar. Ol ergijellerin ortotugar allara swohurgesteen oloror algystaaq Labyngqa Swuuruk wugus kihi qaraghyn ortotugar wuehe Djylghagha ile-baaccy djabynygar kwoton, suoq ere buolan qaalar. Allara qaalbyt yhyaqqa baar djon turar turarynan, oloror olororunan tura woruotehen qaalallar. Yhyaq buolan itinen aahar. Ol Labyngqa Swuuruk ataghyn suola qojuut kwordoqtorune soghoruu Ytyk taahyn wurduger biirde wuktemmite ere baaryn bulan kwoottoro wuhu dien qohoon buolara.


                                     V


Maany kyys Njykaa Qaraqsyn Ellejge kwunuuleen, taqsan alarga byalanan (mongnon) wolor. Omoghoj Baaj baaja, swuohute oloccu Ellej Booturga kwohon baaj buolar. Ellej kihiliin-swuohuluun kwostor syhyyga bahylyk, baaj buolar. Omoghoj soghotoq uollaagha, Keltegej Tobuk uol aghahar Ellejdeeqqe syldjar. Biir qara maghaas yt oghoto baaryn doghor ongoston, taptaan, tura kwunu byha ol yty kytta oonnjoon taqsar. Biir sassyarda tiergen ortotugar turar kuraanaq (kuurbut) beske tojon kyyl kelen twuher. Many bilii yt oghoto woro kworon, oduulaan tylyn sannjylyta olordoghuna wurung kwuugeni tojon twuheren biertin yt oghoto salbanan «kylk» gynnaran, yjystan kebiher. Ol aata djol tuherdeghe wuhu. Onton syltaan bu yt oghoto swuune bulcut buolan barar. Bult qanna baaryn olus biler. Manan Keltegej Tabyk uol ytyn sieten arghaa myraannga taqsan, keteghinen ergijen, bullu batyhan ilin-qotu dajdylarynan ergijer. Occotoodu kemnge kiis, wuus, sahyl bultar kemneeq elbeq buolbattara ebite wuhu, meneeghe alys ebite wuhu. Kini Allan wureghin bulan bekke taptaan syldjar, onno oloqsujardyy keriete bullu batyhan oloror.

Omoghoj Baaj emeeqsine ere saamaj kenniki qaalan baran eler. Kini aatyn Aan Tajbyyr dien aattyyllara buolallara ebite wuhu. Keljtegej Tabyk ol kurduk syldjybaqtaan baran Allantan tongus kyyhyn ojoq ylan, ogho-uruu tworoppute wuhu. Kinitten sehennge biller biir Baaraghaj Baatyly dien uol tworuobut. Ol kenne dwokso biir Uhuktaaq Suptunga dien, biir Dalang-Umsang dien, baryta kinitten wus uol aata aattanan wuoskeebitter. Ol uolattary kytta biir kemnge qatyhan wuoskeebit «Mekcirge Bwogho», biliginen «Maddjaj» dien sirge olororo wuhu. Kini olus baaj ebite wuhu. Kinitten wugus kyys, uol tworuobute wuhu. Ol olordoghuna biir kemnge wuohe aattammyt Baaraghaj Baatyly, Uhuktaaq Suptunga, Dalang-Umsang buolannar ilin Allan si-ritten kiiren Killem qonuutugar utuja sytallara wuhu. Onu Mekcirge Bwogho uolattary bulan djieleriger ildjen bierer. Manyaqa Mekcirge Bwogho: «Bu kimneeghij?» - dien yjyppytygar tworutterin eten, kepseen biereller, otton Mekcirge Bwogho uruurghahan, bary bilsihen, dwokso bilii us uol Mekcirge wus kyyhyn ojoq ylan oloqsujbut sirderiger Allannga taqsallar. Ol taqsan oloqsujallar, ogho-uruu tworotoller. Kinilerten Biir «Baaj Agha» dien wuoskeen, qojuut Bajaghantaj uluuha saqa djono wuoskeebittere wuhu.

Onon Omoghoj uoluttan Bajaghantaj uluuha, Omoghoj djonnoruttan Tulagy Killem, Baatyly wuoskeebittere wuhu dien buolara.

Er Sodotoq Ellej Booturtan, Aan Cyngyja Qatyntan sette uol tworuobututten iti biir Labyngqa Swuuruk dien uol baara uuhaabakka, djabynygar keter. Atyn alta uolattaryn aattaryttan saqa uluustara wuoskeen barallar, olor mannyktar:

1.	Djuon Djangyly — Taatta uluuha wuoskuur;

2.	Qatang Qangylla — Qangalas uluuha wuoskuur;

3.	Bolotoj Orqon — Menge uluuha wuoskuur;

4.	Qatang Qatamallaj — Bwuluu uluuha wuoskuur;

5.	Deli Darqan — Nam uluuha wuoskuur;

6.	Boroghon Djuortu — Boroghon uluuha wuoskuur.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''


&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>icq4wegq6rm4w7yqsryflsg6og4e9ob</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Author:Моисей Ефимов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>331</id>
    <redirect title="Моисей Ефимов" />
    <revision>
      <id>4663</id>
      <parentid>4634</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T05:05:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Моисей Ефимов]]</comment>
      <origin>4663</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39" sha1="oukd8hqc89rr3dfgdzaiuiai9fu5k8e" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Моисей Ефимов]]</text>
      <sha1>oukd8hqc89rr3dfgdzaiuiai9fu5k8e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таптаа! (Моисей Ефимов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>332</id>
    <revision>
      <id>4649</id>
      <parentid>4308</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T04:45:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4649</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1459" sha1="o12fs79y3mxfv62usua348zw9dglgx7" xml:space="preserve">{{poem-on|Таптаа!}}
&lt;poem&gt;
Tөгүрүк алааскын эн таптаа!
Манна эрэ, ханна да буолбатах, 
Үрүҥ Уолан оҕо сааһа ааспыта,
Туйаарыма Куо туналыйа хаампыта.

Кыракый балаҕаҥҥын эн таптаа!
Манна эрэ, ханна да буолбатах,
Олоххо дьулууру уруйдаан,
Олоҥхо төрөөбүтэ аан бастаан.

Тиэргэниҥ сэргэтин эн таптаа!
Мантан эрэ, хантан да буолбатах,
Манчаары Баһылай маҥан ата
Дарбааннаах айаҥҥа турбута.

Кыракый ыллыккын эн таптаа!
Манан эрэ, ханан да буолбатах, 
Тахсыбыта эн эһэҥ трактор
Аттанан колхоһун аартыгар.

Төрөөбүт буоргун эн таптаа!
Манна эрэ, ханна да буолбатах,
Эн төрүт өбүгэҥ кута-сүрэ
Уйэ-саас уйатын булбута.

Силис тардар субу тапталтан,
Мантан эрэ, хантан да буолбатах,
Истиҥ сүрэхтэн-дууһаттан
Советскай Ийэ сиргэ улуу таптал!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
{{DEFAULTSORT:Моисей Ефимов}}
[[Категория:Моисей Ефимов]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>o12fs79y3mxfv62usua348zw9dglgx7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Curapcy orojuonun IV baryjaana)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>333</id>
    <revision>
      <id>3661</id>
      <parentid>1796</parentid>
      <timestamp>2011-05-05T12:30:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AlaaBergen</username>
        <id>87</id>
      </contributor>
      <origin>3661</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10618" sha1="nf7374sa29efes0uv8u0j35wkbtb6qf" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;

POPOV Kirill Filippovic,

58 saastaaq, Qatyly nehiliege,

Curapcy orojuona, saqa, wuoreghe suoq

1936 s. Olunnju 15 kwune,	Curapcy deriebinete


                                 I
Onooqoj Uol dien soghoruu «Braatskaj Istiep» dien dojduga oloqtooq ebit. Kini onno oloron uorujaghynan, twuokununen woruu bappat. Bejete bert aghyjaq saastaaq kihi ebit.

Occogho ol dojduga bahylyktaan oloror Uordaaq Yraaqtaaghy baara, kini kurduk twuokun, bappat djonu tutattaan ylan, kytaanaq buruju burujdaan, irdiir-suolluur ebit. Onon Onooqoj Uolu occotooghu djwuul-djwuhun ekkireter.

Onton kuttanan Onooqoj Uol wus syly meldji ongoston kwuruure keler. Kwuruuruger Maghan Twuhengej dien baltyn, onu kytta aghyjaq aghaj atas-doghor djonun yngyran, qolbohon biir kemnge tworuobut tworut dojdututtan, Braatskaj Istiepten, atyyrdaaq bieni, oghustaaq ynaghy wuuren, bejetin kytta djaqtardaaq uolu kulut kihi ongoston, ataq meneek baran, biligi Bwuluu woruhun bahynan kelen, Bwuluu woruhuger twuhen, boluot baanan, woruhu tangnaran, twordunen Woluoneghe twuher. Bwuluu tworduger tiijen keleet, toqtoon biir boluotu ebii baanan, boluotugar emeq mahynan toghus kuraaqtaaq saalaaq, serii septeeq kyrgyhyy djonun kurduk ongoron turuottaan baran, arghaa dieki kelbit suolun qotu wureghi woro (kennileritten ekkireten iheeccileri) tohuja qajyhynnaran qaallarar. Ol qata «wostooqtorbut-saastaaqtarbyt ekkireten kelen wohuonnerin sitiher kwunneriger bu emeghi kworon, balar isteqtere dien kuraanaq suolu ytyalaan saaryaqtara» dien ongoron qaallardagha.

Onooqoj Uol Bwuluu woruhun sirbegheleen toqtoobokko aahan Woluone woruske kiiren boluotun arghaa kytyyga qaallaran baran, qonuuga taqsan arghaa engeerinen, Nam uluuhun sirinen kyryja swuohutun wuuren, djonunuun satyy ataqtarynan Wok worus ustun, biligi iti ikki Ytyk-Qaja ikki ardynaaghy «Tujmaada» dien kieng syhyyga kiiren, Qotugu Marqa toloonugar kelen toqtoon twuhunen, onno wuuteen kurduk balaghan oghotun, uraha syyhyn turuottaan oloqsujarga barar. Ol kelen olorboqtoon baran Onooqoj Uol biirge tworuobut baltyn Maghan Twuhengej kyyhy ojoq ongoston, occotooghu djon biirge tworuobut da buollallar, er-ojoq buolan, wuleleen-qamnaan, bajarga-tajarga barallar. Sylgylara-ynaqtara elbiir, kyhynnary-sajynnary qaama-qahaata suoq tutullan uostarynan meccirengi batyhan aqsaana billibet swuohu (sylgy, ynaq) wuoskuur. Swuohulerin bary djonnoro, wulehittere kworollor, djieghe buollaghyna kulut djaqtallara, uollara ilii-ataq buolan qamnyyllar.

Ol kurduk oloron Onooqoj Uol, Maghan Twuhengej baltyttan «Yj uota moojnoqtooq Qara Emcej» dien angaar qaragha, angaar atagha, angaar iliite suoq, naar angaara suoq kyys tworuur.

Bastaan tworuobut ogholoro ete-qaana, byhyyta-tutuuta sitete suoq kuhaghan buolan kwojgo kyys buolar; ikkis kyys kere djwuhunneeq, site etteeq-qaannaaq, toloru miesteleeq buolan maany kyys buolar.

Ol kurduk ogholonon-uruulanan, bajan-tajan saastaryn ortotun aahan ihen djonngo-sergeghe ihillere urukkuta Onooqoj Uol urukku aata-suola ularyjan, Omoghoj baaj dien, onton Maghan Twuhengej dien bejete qaalan «Wus twuuleeq bwutej buruo ytystaaq Maghan Twuheqtej» dien aatyran, Woluone worus biir maany byttygar «Tujmaada» toloonugar yal buolallar.


                                     II

Onton bilii kenneki tworuobut maany kyys 12 saastaaq erdeghine, Woluone worus swuurugun ustun tangnary ustan «Er Uos Ellej Bootur» dien kihi kelbit. Ol kelbitin sehene mannyk.

Araj biir kemnge Omoghoj Baaj kulut-qamnaccyt uolattara Saqsary kwuolun arghaa wottunen myraan annyn dieki kwoottoro — otuu uota baar buolbut. Onno cugahaan kwootoro — timir soluccaq, kyhyl caasky baar wuhu. Many kworon bu djon bekke djiibergiiller, sohujallar. Onno toqtoon kihite kelerin uolattar kwohuteller.

Bu kwohute turdaqtaryna, wurduk myraany sirejinen tangnary biir maghan qoptonu (qaannjaaghy) tupput kihi dallajan kiiren kelbit. Onu kworoot, sylgyhyt uolattar djulajan, bokuoja suoq teskileen, syssan kelen aghalarygar, biiter tojonnorugar Omoghojgo: «Twune saryy tangastaaq, bert uottaaq qaraqtaaq, oq saalaaq kihi arghaa myraan annygar kelen otuulanan oloror ebit»,— dien tyllyyllar. Onuoqa Omoghoj Baaj urut tugu ongoron, togho, qahan, tuoqtan kwureen keeltin sanaan tuonan baran «kelen ihen qara serii turuorbuttaaq etim, onon wostooghum buollaghyna kyrgan kiirie ete, atyn ustugas, emie bylyr min kurduk kwuruojeq sordooq buoluo» diebitin «tuoq baghajy buolla, ol ihin daghany wus syltan betteq worusput ustun, wuohe diekitten mas syyha, swuge oluga, kwotor twuute keler, biller buolta ee!» — dien oghonnjoro sangarbytyn isten oloron Maghan Twuheqtej Qotun sanga allajan bii emie kuttammytyn tuojar. «Yhyaq terijieqqe, kelbit kihini kwundubutuger-maanybytygar yngyryaqqa» desihen, swube terijen Omoghojdooq kymys belemneen yhyaq terijeller. Tuos ihitterin toloru wurung ahy kutallar. Ol kenne wostooqput buollaghyna «omuk» dien buoluo desihen, yjytan bissiher gyna swube terijen Omoghojdooq qamnaccyt uolattaryn bilii kihieqe (Ellejge) yytallar.

Uolattar barallar, onno tiijen otuutugar oloror kihitten yraaqtan turan yjytallar: «Omukkun du, wohukkun du?» — dien. Manyaqa bu kihi: «wohuk buolabyn, wohukpun» — dien qorujduur. «Qantan, togho bu dojdunu kelen bullung?» — dien yjyppyttarygar: «Braatskaj istiep dien sirten-dojduttan Uordaaq Yraaqtaaghy suohuttan, djwuulutten teskileen kwureen barbyt Onooqoj Uol dieni suollaan, batyhan ihebin, min emie ol Uordaaq Yraaqtaaghy kytaanaq djwuulutten kwurenen, burujum-anjyym elbeen, teskileen ihebin»,— dien eter. Manyaqa uolattar: «Onooqoj Uol bu dojduga kelen bajan-tajan, ogholonon-uruulanan Omoghoj Baaj dien buolan oloror, bu dojduga mehejdeher, kyajar-qotor djon-ajmaq, uus suoq, onon bihieqe baryaq, barys», — dien uolattar Elleji yngyrallar.

Manan Et-Uos Ellej Omoghoj Baajga tiijen kelen aattaryn aattaan wuoruu-kwotuu buolar. Yhyaq ongoron Omoghoj Baaj Elleji kwunduluur-maanylyyr, tordujalaaq kymyhynan Ellejge ajaq tuttarar. Ol kurduk qajghatan Ellej Bootur toghus twoguruk syly byha Omoghoj Baajga qamnaccytynan syldjar. Maany kyystara Maghan Emcej 21 saahyn tuoluutugar Omoghoj Baaj emeeqsininiin swubelehen baran: — Maany kyyspytyn Maghan Emceji ojoq yl, ennje, setii kuolutunan baajbyt angaaryn tengneen bierebit, — dien Ellejge wuleleen baran tahyttan kiiriitiger kymyhynan ajaq tuttaran turan eteller. Ellej onu isten ere kebiher.

Eppitterin kenne wus syl toqoru tugu da billerbekke gynan baran, biir kemnge Ellej ikki kyys taqsan kiiriilerin ketehen kworor. Ol kwordoghune — Kwun Uota Moojnoqtooq Maghan Emcej maany kyys iige ubaghas, taaq qaraara ingen qaalar, otton kwojgo kyys Yj Uota Moojnoqtooq Qara Emcej iige qojuu, tuttaja wullen, syygynyy sytar. Onton sylyktaan kwojgo kyyhy uruulaaq-ogholooq, ulaqan qabaqtaaq ebit dien ihiger swobuluu sanyyr.

Ol gynan Ellej «kwojgo kyyhy ojoq ylabyn» dien biirde Omoghojgo kiiren eter. Onu isten Omoghoj Baaj, qahan da kuhaghan, kwojgo kyyhy ojoq ylya diebekke syldjan sohujar, «kyra maany kyyspytyn ylbata, sirdeghe» dien kyyhyrar. Ol kyyhyran biir yhyaqqa Omoghoj Ellejge eter: «Kuhaghan kwojgo kyyhy iti yllyng, onon ennjete-setiite djwuhunun-bodotun kurduk buoluo, uruu-toj, kwundu-maany dien any suoq buoluo», — dien. Ol kurduk eten, sangaran turan Omoghojdooq Elleji kwojgo kyystaryn kytta biirge araaran wuureller. Kinilerge biir ytyk atyyry biir ytyk bieleen, biir kwurdjuges oghuhu biir taraaq kwurdjuges ynaqtaan yytallar.

Ellej Bootur ojoghunuun, Yj Uota Moojnoqtooq Qara Emcej kyystyyn, swuohulerin ildje Saqsary kwuol tahygar kelen ologhurar. Kini uuha olus: titiik, kwuruo, dal, twupte, qahaa ongottuur. Onton sylgy ihitin suol-suol aattatalaan ongottuur, ol kurduk simiiri, ymyjany, kerien ajaghy, coroonnoru, onton da atyn mas, tuos ihitteri ongottuur. Omoghoj Baaj itileri woruu bilbet buolara. Ellej Bootur wutuo tiergeniger, kini twuptetiger Omoghoj Baaj kyj-byraq barbyt swuohu baaja, sylgyta-ynagha wuonten teskileen, toloru kelen munnjustallar. Onu Ellej ojogho tutan ylan yan, kymystaan iher. Wurung ahy, aryyny oloqtuur.

Onton Ellej Bootur cecir annjar, many ojogho sylgy sielinen simeen, erien sitiinen kiergete baajan «twuhulge» dien turuorallar. Ol turuoran yhyaq ongorollor. Yhyaqtarygar Omoghoj Baajdaaghy yngyrallar. Ellej Bootur swube terijen eter: «Omoghoj Baajdaaq bihi urahabytygar kiirelleriger tohujan oloron, coroonnooq kymyhynan, sielleeq ajaghynan ataqtaryn ikki ardynan ergiten urujduoqput, occogho sylgy-ynaq djwehegeje oloqtonuo», — dien.

Many ojogho swobulenen ijetin, aghatyn yngyrar. Occogho baar kyys Omoghoj maany kyyha Kwun Uota Moojnoqtooq Maghan Emcej kyys aghahygar kwunuuleen «Ellej miigin siren ylbata» dien saatyttan abaran, taqqan, yhyaq suraghyn isteet, ytarghalaaq (muostaaq, kuraaqtaaq) sergeghe yjanan wolor. Dje, ahyy aba-sata bwogho buolar. Omoghoj Baaj kyyha wolon, mantan abatyjan Ellej Bootur yhyaghar kelimeeri gynan baran, yngyryy, aattahyy berdinen keleller. Kelen uraha ihiger kiiren isteqterine Ellej Bootur ojoghunaan sielleeq ajaghynan kymys tutan ataqtaryn ikki ardynan ergiten ylan urujduullar, ol urujduullarygar djehegej ajyyttan «subannjyttar» dien aghys maghan qopto kyyl buolannar wuohetten twuhen, ergijen kiiren, wurung ilgetten tumustaryn daghajan, ahaan (uulaan) taqsallar.

Bu kennitten Ellej Omoghojgo uonna emeeqsinnge ytyk sylgy, ynaq kymyhynan sielleeq ajaghynan ajaq tuttattyyr.

Bu tuttaryylarygar «ajyy aha — kymys» kwongsukteriger twuhen oghonnjordooq emeeqsin sonno tuta buruhatan wolon twuheller. Onu onno unguoq tutan sirge kistiiller. Ol aata Omoghoj Baaj Wurung Ajyy swuohutun muohun, kuturugun sarbyjan, sielin kyrgan «ytyk swuohu» ongoron baran, oloru ennje-setii ongorbut suolugar, anjyytygar, burujdanan (setiger) wollogho wuhu.

                                        III

Omoghoj Baaj kennitten Ellej Bootur qaalan, bajan-tajan, alta uolu tworoton biligi saqa uluustaryn uuhappyta wuhu. Ellej bastyng uola Namylgha Swuuruk dien ojuun algystaaq, wutuo kihi wuoskeebite wuhu. Ol uol bary siri-dojdunu aattatalaan, bary inilerin tus-tuhunan oloqtotoluur. Ol kenne kini 30 saahyn tuoluutugar djabynygar kwoton taaq tyynnaaq bejetinen swuten qaalar. Bu seheni min iippit agham Popov Miqail (Twuu Sirej) kepsiirin isterim. Kini — billiileeq olongqohut, sehennjit, 80-ca saahygar wolbute. Kini tworuobut ologho-dojduta — 4-s Qatyly nehiliege, Booturuskaj uluuha, Amma wureq ete.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>nf7374sa29efes0uv8u0j35wkbtb6qf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Манчаары ырыата (Амма Аччыгыйа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>334</id>
    <revision>
      <id>3630</id>
      <parentid>1800</parentid>
      <timestamp>2011-04-22T20:46:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3630</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3855" sha1="s6qefvvztotmxyr9gonz4hfkxhbxljs" xml:space="preserve">{{poem-on|Манчаары ырыата (Былыргы ырыа)}}
&lt;poem&gt;
Тоҕустуу түптүрдээх түүнүктээх түрмэни
Төлүтэ көппүтү, Аҕыстыы хаппахтаах хараҥа хаайыыны
Хайыта тэппити, Манчаары туйгуну билэҕиэт, доҕоттоор?
Толооку-томтору тумнара сабардыы
Тоҥуу хаар иэнинэн Тоҕустуу хаамыынан чүөмчүлээн бырдааттыыр,
Быыппастар быччыҥнаах Быһыйкаан дазаны атахтаах дэһэллэр.
Бардам баай тэриммит ыаҕастаах күлүүһүн
Кетүрү тардыбыт, Дохсун баай эрэммит болгуолаах олуурун
Тоһута анньыбыт Ньыгылкаан даҕаны ытыстаах дэһэллэр.
Адаҕа тимиртэн, сатара кымньыыттан
Таҥнары кербөтөх, Кылырдыыр чыьтнардаах кырыктаах тойонтон
Толлору билбэтэх Уот чолбон даҕаны харахтаах дэһэллэр.
Ырыаҕа ылланар Манчаары Баһылай
Дьоһуннаах сураҕа: Күүстээхтэн туйгуна, быһыйтан бастыҥа,
Телөннеөх сүрэҕэ — Эр бэрдин телөннөех сүрэҕэ дэһэллэр.
Сирэйдээх үтүөтэ, уҥуохтаах кенөтө
Манчаары Баһылай Суохтааҕы халаабыт, мөлтеҕү муҥнаабыт
Буруйа суох этэ... Сүрэхтээх ырааһа — Манчаары дэһэллэр.
Батыйа күөрэтэн, баайдары уолутан Булбутун барытын:

Кылааннаах түүлээҕи, өрүөллээх харчыны —
Бар дьоҥҥо түҥэтэн, Суохтаахха түҥэтэн үргэҥниир дэһэллэр.
«Сүһүөхпүт сүүрээнин, харахпыт ууларын
Уулааннар уойаллар. Баай үбэ барыта — бар дьоммут сүмэтэ!
Манчаары аатыгар Туһаныҥ, доҕоттоор!» — диир үһү дэһэллэр.
Тордуоктаах тумустаах тойон кыыл дойдута
Сис тыабыт үөһүгэр Манчаары Баһылай керсүһэр дэһэллэр.
Эр бэрдэ киһиэхэ, уотугар олорсон,
Олоҕу сураһар: «Төрөебүт дойдубун, үөскэзбит дойдубун,
Бар дьоммун ахтабын... Ахтабын, доҕоччуок!» — диир үһү дэһэллэр.
«Тымныыга күрэтэр күн уота күлүмнээн,
Күөх сирэм кэлиэҕэ. Оччоҕо эргиллиэм!»— диир үһү дэһэллэр.
Эр бэрдэ киһиэхэ, бэрт эдэр киһиэхэ,
Уотугар олорсон, Сис тыабыт үеһүгэр, таас дьааҥы үрдүгэр
Доҕордуу арахсан Килбэҥниир болоту далбаатыыр дэһэллэр.
Саас буолан көҕерөн мутукча хамсаарай,—
Тахсаммыт керүөҕүҥ! Күөх сирэм чэлгийэн, Манчаары кэлээрэй,—
Уруйдаан көрсүеҕүҥ, Манчаары Баһылай кэлиэҕэ дэһэллэр...
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1940}}


[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Амма Аччыгыйын хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1940 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>s6qefvvztotmxyr9gonz4hfkxhbxljs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Батыйалар (Моисей Ефимов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>335</id>
    <revision>
      <id>4654</id>
      <parentid>4235</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T04:48:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4654</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2813" sha1="1t59yfuk3t9sc5k4ty4ii588fnc8loc" xml:space="preserve">{{poem-on|Батыйалар}}
&lt;poem&gt;
Хоһоонум тахсыбакка муунтуйа олороммун
Кумааҕыбын марайдаан ойуу оҥоробун.

Оо, эмискэ үлүгэр, арай, миэхэ иннибэр
Саабылаан батыйалар дьэргэйэ түстүлэр.

Дьикти буолла! Арай биир батыйам саҥарда:
— Хайдах миигин билбэккин? — диэн
                                кыйыттан турда, —

Тыгын обургу тэлэкэчийэ далайбыт
Илбистээх батыйата бу мин буолабын.

Төһөлөөх чаҕары мин таһыйан ытаппыппын,
Төһөлөөх төбөтү мин төбөтүн быспыппын

Ааҕан да сиппэппин. Ханна да тиийдэрбин
Ыар ынчык, харах уута аргыстаах этим мин.

Иэнигийэ сүүрэр итии хаан иэдэспэр,
Саарба, саһыл тэлгэнэрэ иннибэр-кэннибэр.

Тыгын тойон барҕа баайын мин үксэппитим,
Суостаах аатын, суон сураҕын мин
                              үрдэппитим.
Сүдү-бараан күлүкпэр сүгүрүйэ толлоллоро.
Хайдах миигин билбэккит, саха оҕолоро?

Харса хабараан эбит иккис да батыйам.
— Тохтоо! — диэтэ кырыктанан
                           кылапаччыйа, —

Улахан эбит эн хаанынан сууммутуҥ,
Баламат, бардам тойон кулута буолбутуҥ.

Эйиигиттэн куттанар ааспыта ыраатта.
Эн умнууга хаалбытыҥ ол Тыгыҥҥын кытта.

Бу миигин кырдьык иһин баайдары утары
Күөрэччи туппута хоһуун-хотой Манчаары.

Суох! Бар-дьонум хараҕын уутунан 
                                буолбатах,
Көҥүл төлөнүнэн мин иэдэһим кыыспыта.

Түлэй хара түүн үөһүгэр сытыы кылааным
Сандаарда ыспыта сырдык уот сыдьаайын.

Көр, ол иһин бу миигин бүгүҥҥү ыччаттар
Өлбөт үйэлээннэр, ырыа гынан ыллыыллар.

Дьэ ити курдук, сырдыктаах хараҥа күүстэр,
Батыйа буоланнар, хоһооммор көрүстүлэр.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
{{DEFAULTSORT:Моисей Ефимов}}
[[Категория:Моисей Ефимов]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>1t59yfuk3t9sc5k4ty4ii588fnc8loc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сахалар иһэллэр (Моисей Ефимов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>336</id>
    <revision>
      <id>5926</id>
      <parentid>1809</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:40:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5926</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2611" sha1="97hkd8ghcr7nnk1ojrjdjknr2h9slrz" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
(Үһүйээн)

Киэҥ Кыландьыма толоонун устун
Күн тахсыыта ол ким иһэрий?
Өйдөөн көрүөҕүҥ тугу соспутун,
Болҕойон көрүөҕүҥ сүгэһэрин.

Аар-татай ини! Тугун дьиибэтэй?
Боолдьоҕу эрийэн быанан соһор.
Сүгэн иһэр хааһаҕын иһиттэн
Ытык кырдьаҕас быган олорор.

&quot;Утаттым даҕаны&quot;, — диэтэ эр бэрдэ,
Кэтит түөһүнэн салгыны эҕирийдэ.
Хааһаҕын иһиттэн оҕонньор эттэ:
&quot;Ууну булуохпут сиртэн сиик көтүүтэ&quot;.

Таптыыр аҕата Татаар Тайма
Муударай тылын эрэнэр буолан,
Муодаргыы барбакка айанныы турда
Эллэй диэн ааттаах ол ньургун уолан.

Күн үөһэ ойон уоттана тыгыыта
Татаар Тайма тохтотто уолун.
Оҕонньор сиигирбит боолдьоҕу ыкпыта.
Сөрүүн уунан толордо чороонун.

&quot;Бүгүҥҥү күнтэн бар-дьоҥҥо тарҕаннын, —
Эллэй Боотур саҥа аллайда онно, —
&quot;Хааһахха кырдьаҕаһы хаалыы сылдьаҥҥын,
Сүбэһит оҥоһун&quot;, — диэн өс хоһооно&quot;.

Ыарыһах аҕата хааһах иһиттэн 
Суол ыйар: &quot;Баран ис хотулуу-илин&quot;.
Оо, билэр дуо, бу кини түүлүнэн-битинэн
Ханнык кыраайга уолун сирдиирин?

Билиҥҥитэ билбэттэр туох дьылҕа күүтэрин. —
Эллэй сүрэҕэр да ыттарбат билигин:
Үүт-тураан налыйар Өлүөнэ өрүстэниэн,
Тунаара унаарыйар Туймаада эбэлэниэн.

Дьэ, ол эрээри, инники эрэллээх
Дуол толлон турбакка айаннаан эрэллэр.
Бу маннык хоһуун, бу маннык күүстээх
Дьулуур түмүгэр кэскил түстэнэр.

Уҕараабат уруй-айхал буоллун —
Улуу суолу тэлэр эр санаа чиэһигэр!
Киэҥ Кыландьыма толоонун устун
Саха сирин булаары сахалар иһэллэр...
&lt;/poem&gt;

[[Категория:Моисей Ефимов]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>97hkd8ghcr7nnk1ojrjdjknr2h9slrz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Суруктаах хайаҕа (Моисей Ефимов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>337</id>
    <revision>
      <id>4650</id>
      <parentid>4307</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T04:46:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4650</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2764" sha1="lfy1hw8sdgc2guf1lv2xg182w1071i3" xml:space="preserve">{{poem-on|Суруктаах хайаҕа}}
&lt;poem&gt;
Элэҥнээн истилэр
                миэхэ харахпар,
Экраҥҥа көрөрдүү,
                элбэх үйэлэр:
Быһылааннаах былыргы
                 быралыйбыт да сахтар,
Умнууга хаалбыт
               урукку да күннэр.
Бэйэ эрэ, бу тугуй?
                  Тохтуу түс бу түгэн!
Көрөбүн мин суорба 
                туруук таас хапчааны,
Онно киммит эрэ,
                 имэҥирэн-илбиһирэн,
Итийэн-кутуйан
                ойуулуу турарын.
Илиитин анныттан
                 илэ-бааччы тиллэннэр
Тыргыллан тахсаллар
                  тыыннаах дьүһүннэр:
Тайахтар ойоллор...
                  быыра ох иһиирэр...
Табалары сырсаллар...
                   аттаахтар иһэллэр...
Кэрэхсии, иччититэ,
                    дьулайа көрөллөр
Үөлээннээх дьонноро
                    ол ытык айыыны.
Киһи өйө-талаана 
                  үрдүгүн сөҕөннөр
Өрүтэ ууналлар
                  муос оҕу, тайыыны.
Оо, улуу ойууһут!
                  Бэл хахсаат халлааныҥ
Эйиигин сэҥээрэн
                   үрдүгэр ылаарар.
Эйиигинэн киэн туттан
                   уорааннаах дьалхаанын
Уҕарытан, Өлүөнэҥ
                   анныгар налыйар.
Тыһыынчанан сыллар 
                   тыалларыгар бэриммэт,
Үтүмэн үйэлэр
                өксүөннэрэ өлбөөрпөт
Өлбөт үйэлээҕи,
                  өрө күүркэйэн,
Үөдүтэн эрэргин,
                 оо, эн билэҕиэн?
Оттон мин эрэнэбин:
                   кэлэр кэм киһитэ
Кэнэҕэһин кэнэҕэс,
                   эмиэ мин кэриэтэ,
Суорба тааска эн
                   дьэрэлиппит ойуугун —
Суураллыбат, сотуллубат
                   соһо суруккун —
Сөҕө-махтайа, 
                 астына көрүөҕэ,
Санаатын ыратынан
                  эйиигин көрсүөҕэ.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
{{DEFAULTSORT:Моисей Ефимов}}
[[Категория:Моисей Ефимов]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>lfy1hw8sdgc2guf1lv2xg182w1071i3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өбүгэм кэриэһэ (Моисей Ефимов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>338</id>
    <revision>
      <id>4645</id>
      <parentid>4306</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T04:43:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4645</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1294" sha1="qgf8zc1zvp3dmu0s7r5j2jcl3l0x3ew" xml:space="preserve">{{poem-on|Өбүгэм кэриэһэ}}
&lt;poem&gt;
Мин өбүгэм кириэппэһи,
Храмы туттубатах,
Үлтүрүйбэт таас кэриэһи
Кэннигэр хаалларбатах.

Хата айылҕа бэйэтэ
Кинини арчылаабыт,
Ааспыт суолун үйэтитэн
Өйдөбүнньүк айталаабыт.

Көрүҥ эрэ улуу Лена
Чочумаас очуостарын.
Санаабаккыт дуо, дьэ манна
Саха бухатыырдарын?

Былыр бастаан кэлэн аараан
Олорбут дьон аатыгар
Туймаадаҕа Чочур Мураан
Обелиск курдук турар.

Хоту тиийбит хоһуун киһи
Мууска-чэҥҥэ суол аһан.
Онно ытык памятник —
Дьааҥы хаардаах арҕаһа.

Үөлээннээҕиэм!
           Бэйэҕиттэн,
Айылҕаттан буолбатах,
Эйиигин: &quot;өбүгэм&quot;, — диэхтээх
Кэлэр үйэ киһитэ
Улуу кэмҥин үйэтитэр
Өйдөбүнньүгү көһүтэр.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
{{DEFAULTSORT:Моисей Ефимов}}
[[Категория:Моисей Ефимов]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>qgf8zc1zvp3dmu0s7r5j2jcl3l0x3ew</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бэрт Хара (Моисей Ефимов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>339</id>
    <revision>
      <id>5862</id>
      <parentid>1821</parentid>
      <timestamp>2012-12-26T07:59:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5862</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1897" sha1="ktmh4ahxldryv5lbjp1cmdkmlu6kqs8" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Ханна тиэрпэтэҕэй фантазиям?
Көтөбүн үйэлэри курдаттыы...
Майаҕатта Бэрт Хара кылыйан
Туостан туостары куоһартыыр.

&quot;Ханнаный Бороҕон богдотун
Тулуппат туйгунум? Туох абатай!&quot; —
Кыһыйан бөҕөс дьоннорун
Тыгын киксэртии сатаата.

Турда муҥураат курдук
Түһүлгэ үөһүгэр Майаҕатта.
Ону көрөн Тыгын обургу
Хаана быһыттар, быыппастар.

Онтон тоҕо эрэ уҕараан
Сиилиирдии мүчүҥнээн ылла,
Өһүөннээх хараҕар кыламнаан
Күллүлэр үөннээх чаҕыллар.

&quot;Оо, маннык бөтөс боотурдаах
Киирсиэххэ баар этэ кыргыска.
Тугунан эрэ ньымааттаан
Кинини бэйэҕэ тардыахха.

Эр бэрдин тайыы гынаммын
Бары биис-уустарын самнарыам.
Мин аҕа-баһылык буоламмын
Аар-саарга аҥардас аатырыам&quot;.

Кубулҕат санаата баһыйан,
Сыалыһыар быарыныы сымнаата.
Тойон-хаан аргыый налыйан
Бэрт Хара диэки хаамта.

&quot;Оҕоккоом! Саха чулуута,
Илиигин аҕал!&quot; — диэн ымайда.
Истибэтэх курдук Майаҕатта
Тыгыҥҥа түҥнэри хайыста.

Итиэннэ, сапсыйан кэбиһээт,
Тыа диэки баадаҥныы турда.
Тыгын, хабырдык үөгүлээт,
Тайаҕынан сири таһыйда...


&lt;/poem&gt;

[[Категория:Моисей Ефимов]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>ktmh4ahxldryv5lbjp1cmdkmlu6kqs8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аар башня аттыгар (Моисей Ефимов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>340</id>
    <revision>
      <id>5851</id>
      <parentid>1825</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:53:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5851</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1703" sha1="r4rmrxq0yrzkl340c34nq4x3cu5enax" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Дьаарбайабын аар-дархан
Башняны аттынан.
Илгийэргэ дылы манна 
Үйэлэр тыалларынан.

Туймаадаҕа былыр киэптээн
Турбут ахан бэйэтэ
Таас дьиэлэргэ күлүктэтэн
Барыара иһийдэҕэ.

Иһийдэҕэ үгүс сыллар
Өксүөннэрин бүрүнэн,
История таабырынын
Кистэлин сөҥөрүнэн.

Арай ыра санаам хоту,
Ааспыты ахта-саныы,
Сөҥөдүйэн кэпсиир буоллун
Аарыма кырдьаҕастыы.

Кэпсиэх этэ Иван Галкин
Эр-хоһуун казактарын,
Кириэппэс киил эркинин
Кинилэр суорбуттарын.

Кэпсиэх этэ ол кый сахха
Үҥүү-батас күлүмүн,
Өлүөнэҕэ нуучча, саха
Аан бастаан көрсүһүүтүн.

Элбэҕи да кэпсиэх этэ...
Оттон мин сэҥээрэбин
Үйэлээх доҕордоһуубут
Маҥнай сүрэхтэниитин.

Ол үйэҕэ көтөн тиийэн
Көрүөхпүн баҕарабын
Нууччалыын мин өбүгэм
Куустуһан туралларын.

Ол это мин норуотум
Киэҥ суолга үктэниитэ,
Бүгүҥҥү дьоһун соргутун
Бастакы түстэниитэ.

Хаамабын мин аар-дархан
Башняны эргийэ.
Манна үтүмэн үйэлэр
Тыалларынан илгийэр.
&lt;/poem&gt;
[[Category:Моисей Ефимов]]
[[Category:Саха поэзията]]</text>
      <sha1>r4rmrxq0yrzkl340c34nq4x3cu5enax</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туйах тыаһа (Моисей Ефимов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>341</id>
    <revision>
      <id>4648</id>
      <parentid>4309</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T04:45:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4648</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3403" sha1="b3ay81eyzi899jdzrcfg5iyiysenrtc" xml:space="preserve">{{poem-on|Туйах тыаһа}}
&lt;poem&gt;

Истэбин ахса суох туйах тыаһын.
Көрөбүн күдэн өрүкүйэ көтөрүн.
Өрт уотунуу толоону салаан,
Туспа урдустар көтүтэн киирдилэр.
Хатан батыйалар хардарыта хапсан
Хаанынан суунан сөгүдүстүлэр.
Кюль-Тэгил обургу айаас атынан
Өстөөҕүн эккирэтэн бытарытар.
&quot;Уруй! Уруй!&quot; — диэн урааҥхайдыы тылынан
Тюрк биистэрин өрөгөйгө ыҥырар.
Илбис кыыһа сатыылаабыт толоонугар
Ат туйаҕын тыаһа өрө хабыллар —
Үтүмэн үгүс үйэлэри уҥуордаан,
Үһүйээн буолан иһиллэр мин кулгаахпар.

Истэбин ахса суох туйах тыаһын.
Көрөбүн күдэн өрүкүйэ көтөрүн.
Үчүгэй Өлүөнэ кэрэмэн кытылыгар
Сахалар ыһыахха көрүлээн эрэллэр.
Уолан эрэликтэр ат сырсыытыгар
Умсугуйан, ылларан киирсэллэр.
Бардам Тыгын, тайаҕынан талбаатаан,
Куоттарбыт бөтөстөрүн түрдэттиир.
Дьөһөгөй оҕолорун туйахтарын тыаһыттан
Улахан Туймаада титирэстиир.

Истэбин ахсым ат туйаҕын тыаһын.
Көрөбүн күдэн өрүкүйэ көтөрүн.
Манчаары Баһылай маҥан атынан
Бардам баай уоругар ойутан киирдэ.
Өнүйбэт өһүөн кэрэһитэ буолан
Кырыктаах тайыыта килбэчийдэ,
Манчаары Баһылай маҥан ата
Айан аартыгын тобураҕын өрүкүттэ,
Өлбөт-сүппэт албан аакка,
Тыыннаах легендаҕа көтүттэ.

Истэбин ахса суох туйах тыаһын,
Көрөбүн маҥан хаар өрүкүйэ көтөрүн.
Алексеев Кешалыын Строд Уйбаан
Сандаархай саабылаларын садьыйа дайбаан,
Кыһыл былаахтаах сэриини салайан,
Силлиэни кытта сэллиэ буоланнар
Силлиэрэн аастылар дьолбутун түстүү,
Күммүтүн, көҥүлбүтүн көмүскүү.

Истэбин ахса суох туйах тыаһын,
Көрөбүн күдэн өрүкүйэ көтөрүн.
Сыспай сиэллээхтэрим сыа оттоох сыһыыбар
Холоругу түһэрэн хотоһуйан эрэллэр,
Туйахтарын тыаһа сүрэҕим тэбиитинии
Өрө битигирээн кулгаахпар иһиллэр.
Уо, доҕоттор, киһи иэйэн айбыта барыта,
Санаабар, ат туйаҕын тыаһыныын дьүөрэлии.
Космос куйаарыгар да куһуурар ракета
Уот-төлөн сүрэҕэр ат туйаҕа тибигириир.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
{{DEFAULTSORT:Моисей Ефимов}}
[[Категория:Моисей Ефимов]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>b3ay81eyzi899jdzrcfg5iyiysenrtc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Author:Күннүк Уурастыырап</title>
    <ns>0</ns>
    <id>342</id>
    <redirect title="Күннүк Уурастыырап" />
    <revision>
      <id>4665</id>
      <parentid>4635</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T05:08:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Күннүк Уурастыырап]]</comment>
      <origin>4665</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49" sha1="nxfderov97w0xsuasunfa4mc79milcm" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Күннүк Уурастыырап]]</text>
      <sha1>nxfderov97w0xsuasunfa4mc79milcm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Содуомнаах (Күннүк Уурастыырап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>343</id>
    <revision>
      <id>4607</id>
      <parentid>1847</parentid>
      <timestamp>2011-10-17T13:40:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4607</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55194" sha1="sz17htre2zryc2qire01z3u52gzukrk" xml:space="preserve">Күһүҥҥү хараҥа түүн. Ардах ыаҕастаах уунан кутар. Түспүтэ хас да хонно. Силтэһин Силип тойонун аахха кэлэн иһэр. Этэрбэһин устан, даба баккытын тобугун үөһээ өттүнэн ньыппарынан кээспит. Куоһаахха үктэннэҕинэ, суол бадараана сототун ортотунан кэһиллэр. Силип сис тыаны мүччү түһэн Арыылаах алаас хоту халдьаайытыгар тиийэн кэллэ. Киһи уҥуохтаах тумул үрдүттэн баай ыал оһохторун кыыма оргуйан олордо-Дьиэ диэкиттэн итии салгын илгийэн сабыта биэртэлээтэ...

Силтэһин суол кытыытыгар баар ампаардаах киһи уҥуоҕар туораан таҕыста. Илиитин иминэн бигээн, эмэҕирбит дүлүҥ сытарын булан, олорунан кэбистэ. Киһи уҥуоҕун ампаарын тулатыгар үүммүт дороххой отунан атаҕын ыраастанна уонна этэрбэһин кэттэ. Арыый кураанах буолаарай диэн, туран суол ойоҕоһунан хаампытынан барда.

Силип тойоно Аадаҥ оҕонньор — нэһилиэк сиһэ. Ону ааһан, кинини бүтүн улуус даҕаны ытык кырдьаҕаһа диэххэ сөп. Арамаан оҕонньору, саба быраҕан, биэс сүүсчэкэ сүөһүлээх буолуо дииллэр. Аҕата, аатырбыт Накыйбах баай, муҥутаан, тоҕус сүүс тоҕус уон тоҕус сүөһүлэнэрэ үһү. Кини сааһын тухары биир тыһыынча сүөһүлэнэргэ мөккүһэн баран кыайбатах. Хаста да ойуун кыырдара сылдьыбыт. Саамай кэнники ойууна Уордаах Дьөһөгөйгө тыыннаах сылгыта үүрдэр диэн сүбэлээбит. Ону ылынан, Накыйбах Үрдүк Улаан диэн ааттаах атыырын бэйэтиниин сүүрбэ сэттэ үөрдээн (үс тоҕус сылгы оҥорон) тоҕус үрүҥ ураҕастаах киһинэн Хотонньо дьаарбаҥкатын суолунан үрэх баһыгар кыйдаппыта үһү.

Ол даҕаны туһалаабатах. Атах балай барбыт сылгылар эһэ-бөрө сиэҥэ буолбуттар, сорохторун айанньыттар, булчуттар булан мэй гыммыттар. Атыыр бэйэтэ, сэттэ биэни батыһыннаран, дойдутугар төннөн кэлбит. Ону оҕонньор, кырдьаҕастар сүбэлэринэн, күһүн муус тоҥмутун кэннэ чардаат аллартаран, күөлгэ тимирпит. Ол күөлү кэлин «Атыыр тимирбит» диэн ааттаабыттар, кини билигин да баар.

Нөҥүө дьылыгар аны сылгы дьаҥа турбут. Оҕонньор сылгытын оччугуй аҥара өлөн, көмүс да биир көдьүүһэ суох, толооҥҥо дагдайан хаалбыт. Аҕыйах сылынан Накыйбах бэйэтэ морбойбут.

Силтэһин эһэтэ — Накыйбах хамначчыта, аҕата — Аадаҥ хамначчыта этилэр. Силип бэйэтэ эмиэ Аадаҥ Арамаан хамначчыта, оҕонньор дьаалы хайа талбытынан дьаһайар киһитэ. Арамаан оҕонньор икки уоллаах. Улахан уол, Кууһума, эмискэ өйүнэн ыалдьыбыт. Ол иһин Силиби мааҕыын сарсыарда ыҥыттарбыт этилэр.
Силтэһин олбуорга чугаһаан кээлтигэр — үс-түөрт ыт биирдэ өрө маргыйа түстэ. Ампаар дьиэ түннүгэ күп-күндэлэс, кутурук балаҕан эмиэ уоттаах, аана тэлэччи аһыллан турар. Олбуор ортотун диэки ырыа былаастаах хаһыы дуорайан ыла-ыла мэлийэн хаалар. «Бу киһи күүскэ ыалдьыбыт быһыылаах!» диэн санаа Силипкэ элэс гынан ааста. Кини балаҕаҥҥа кии-рэн, оһох чанчыгар саҥата суох турда. — Хара буор, киспэйэ сытыйаҥҥын, бу туох ааттаах бачча үлүгэр хойутаатыҥ?! Алдьархай бөҕөнү оҥоттордуҥ,— дьиэлэөх хотун Настааччыйа эмээхсин, ытыы-ытыы, мөҕө тоһуйда.

«Туох алдьархайа тахсыбыт буоллаҕай?» дии саныы-саныы, Силип суол аанынааҕы ороҥҥо барда.

Дьиэҕэ биир да эр киһи суох. Эмээхсини кытта икки-үс хамначчыт дьахтар бааллара, арбы-сарбы буолан, саҥаларыттан матан олороллор.

— Күтүр өстөөх, ити орону харабыллыы кээлтиҥ дуо, бар, титииккэ тахсан, дьоҥҥо көмөлөс!— диэтэ эмээхсин, утаакы буолан баран. «Киһилэрин онно хаайбыт буоллахтара дуу?»— дии саныы-саныы, Силип тиэргэҥҥэ барда. Олбуору тахсарын аҕай кытта, Аадаҥ уонна Муҥур Уола диэн, оҕонньор хос моонньоҕо киһи, көрсө түстүлэр.

— Төнүн, төнүн, манна ханна бардыҥ, эйигинэ да суох, бэйэлэрэ кыайыахтара!—Аны Арамаан оҕонньор баргыытыы көрүстэ.
Силип, биир тыла суох, дьиэҕэ төнүннэ. Муҥур Уола, оҕонньортон хаалан, Силтэһини ситэн кэллэ.

— Кууһума кутурук ампаарга баар, онно бара охсуоҥ үһү. Дьэ иэдээн бөҕөнү оҥордо: биир титиик сүөһүнү кэрдэн кэбистэ. Уолаттар ити билигин ону астыы сылдьаллар. Наһаа ынырык!— киһи, сибигинэйэн кэпсии-кэпсии, тыын быһаҕаһын тыына истэ.

— Сүөһүнү диигин дуу? Ол хаһан?

— Мааҕыын, киэһэлик соҕус.

— Хайдах туттугут?

— Бэһиэ-алтыа буолан оҕуурдаан. Биир кирис өтүүнү быһа түһэн кэбистэ.

— Сүгэтин хайдах ыллыгыт?

— Хата, баччаҕа тиийиэххэ, сүгэтин быраҕан кэбиһэн баран, тиэргэн иһигэр, кылана-кылана, төттөрү-таары сүүрэ сылдьыбыта. Дьэ дьулаан суол!— Кутурук ампаарга чугаһаабыттарыгар, киһилэрэ ампаар истиэнэтин илиитинэн-атаҕынан үнтү кулуур тыаһа иһилиннэ. Икки харабыл киһи баара, куттанан, аантан туора ыстаннылар.

Силип ампаар ааныгар тиийэн олорунан кэбистэ, Муҥур Уола били дьоҥҥо холбосто. Сотору, лүҥсүүр уурайан, им-дьим буола түстэ. Утаакы буолаат, эмиэ арбыйан турда, онтон, хаптаһыны таһыйар курдук, күлэн чачыгыраата. Сотору күлэрин тохтотон, кутуран куллуһутта: «Туора туоһахталаах кыталык элэмэс кытыт биэни сэттэ идимэрдээх иирэр табык быатынан иҥнэри тэһииннээн, быһа кыбыйдарбын, оҕолоор!»

— Кууһумаа, бээ тохтоо эрэ... Атаһыҥ — мин кэлэн олоробун ээ,— диэтэ Силип оргууй аҕай.

— Оо, абам, абаккам эби-и-ит!— киһи, хаһыыра түһээт, ааны тэбэн кытыаһыннарда. Халыҥ баҕайы мас халҕан аллараа наарбата икки сиринэн быта курдук барда, үөһээҥҥитин олуктара хабылыта ыстанна — аан үрэллэ түстэ. Кууһума кэлгиэтэ суох эбит — Силип хонноҕун аннынан соҕотохто курбас гынан хаалла.
Силтэһин кэнниттэн эккирэтэн тибигирэйдэ. Үс үүт бүтэйи үрдүнэн көтөн күдээриттилэр...

— Киһи куотта, алдьархай буолла, сэрэниҥ!—Силип сүүрэн иһэн хаһыытаата.

— Сүгэм ханнаҥый, сүөһүлэрбин аҕалыҥ, кы-ыых!— аны Кууһума кыланна.

Итини дьиэҕэ истэннэр, улахан айманыы буолла, ааны хатыы оҕустулар.

Кууһума титиик диэки баран иһэн, төттөрү бугуйан, олбуору эмиэ үрдүнэн ойон, дьиэ ааныгар кэлэн кэтиллэ биэрдэ.

Силтэһин, сиирэ-халты харбаспытынан кэлэн, тугу да оҥотторор бокуой биэрбэккэ, киһини синньигэс биилиттэн харбаан ылла. Кууһума онуоха, эмискэ үлүгэр, Силтэһин икки харытыттан тайанан, үөһэ диэки сулбу ойдо. Ол ойуутугар мүччү-хаччы харбатан, салыҥнаах сордоҥ курдук, ньылбы туттаран кэбистэ. Инньэ гынан, иккиэн уунутары буолсуһа түстүлэр, ол кэннэ, биил аҥаардаһан тустан эрэрдии, хапсыбытынан бардылар. Харсыылаах атыыр оҕустардыы тэбис-тэҥҥэ хадьыктаһан, үнтү бачыгыратыһа сылдьан, куустуспутунан, охтон түстүлэр. Хардары-таары төбөлөрүнэн хойуостанан, хаста даҕаны үрдүлэринэн бырахсан куһурҕатыстылар. Тиһэҕэр, Силип үрдүкү буолан, Кууһуманы сиргэ ыга баттаан сытта.

— Быата аҕала охсуҥ!

Кууһума тилэхтээх кэтэҕинэн тиэйэн, өрүтэ кэдэрийэн тахса-тахса, Силипкэ тииһинэн түһэн сыыһа хадьырыйталаан ылаттаата. Силтэһин, туох баар күүһүн муҥунан түллэ түһэн баран, кинини өрө баһан ылан умса бырахта. Киһи доргуйан, дөйө быһыытыйда. Былыргы баай ыал мааны оҕолоро буолан, Кууһума баттаҕын хаһан да кырыйбатахтара. Онтун утаһыннарынан Силтэһин Кууһума икки илиитин сис тутуннара, кэдэрги кэлгийэн кэбистэ, икки атаҕын ыга кыпчыйда уонна, сохсо курдук, хам баттаан сытта.

Балай эмэ буолан баран дьиэттэн дьэ таҕыстылар. Хас да киһи бэркэ сэрэнэн, хатыс быа аҕалан биэрдилэр. Дьоҥҥо көмөлөһүннэрэн Силип киһитин дьэ үчүгэйдик кэлгийдэ уонна дьиэҕэ көтөҕөн киллэрдэ.

— Оҕобун сэрэнэн тут-хап, кыайар уола. Алыс наһаалаамаҥ. Киһи аатыттан аһараары гыммыккыт. Ыарыыны кини бэйэтинэн көрдөһөн ылбатаҕа. Оо, оокком сыыһа!..— Настаа эмээхсин ытыһынан хараҕын сотунна.

Арамаан оҕонньор, сырайа, күһүҥҥү ый курдук, дьэс кыыһан баран, көхсүн этиппэхтээн кэбистэ.

Киһилэрин, ийэтэ этиитинэн, ортоку ороҥҥо харалаах тэллэххэ сытыардылар. Силип кини аттыгар олордо.

Кууһума кыыһыран, мэктиэтигэр, сырайыттан-хараҕыттан уот тырымта-тырымта, босхолоноору мөхсөр. Кэлэн баттыы саба түспүт дьону өрүтэ сүгэн көрөр да — кыайбат. Онтон, аҕатын таба көрөн, киниэхэ туһаайан, хаһыытаан бытарытта:

— Ампаар айах, киэр буол, тыыммын-быарбын ыгыма!

Оҕонньор саҥата суох, түгэх дьиэҕэ киирэн хаалла. Киһи арыый нус буолан, уоскуйарга дылы гынна уонна:

— Бу туох ааттаах элбэх дьоно муһунна?— диэтэ. Ол иһин хамначчыттар иһирдьэнэн-таһырдьанан тарҕаһан, дьалты барыталаатылар. Кууһума чугаһыгар Силтэһин уонна Муҥур Уола хааллылар. Силип төһө да кэлгийдэр-хайаатар, Кууһума киниэхэ тоҕо эрэ кыһаммат курдук туттар. Кырдьаҕастар ону: «Ити абааһыта баһыйтаран, толлор быһыылаах»...— диэн, кистээн ибир-сибир сибигинэһэн тойоннууллар. Настаа эмээхсин кытыйаҕа арыылаах саламаат кутан аҕалла уонна уолугар, ааттаһардыы, эттэ:

— Тукаам, саламаат сыыһа амсайа түспэккин ээ. Уола тугу да өйдөөбөтөх быһыынан, саҥата суох сытта. Ийэтэ киниэхэ өссө чугаһаата.

— Кукаам, саламаат сыыһа...

— Бу кыламана суох кыыда маҕан хайа дьахтарый? Гитииккэ ыҥырар дуу? Сүгэм?—киһи эмиэ хараҕа уоттанан, хаана быһытталанан кэллэ, олоро түһэн, дьигиһийтэлээн ылла.

Эмээхсин кэннинэн тэйэн биэрдэ. Муҥур Уола, бара оҕус диэн, илиитинэн имнэммитигэр: «Бэйэ, оргууй буол! Миигин оҕобунан куттаама!»— диэн эмээхсин кыыһыран кэбистэ. Онтон саламаатыттан үс төгүл уок-ка кутан күлүм гыннарда уонна улахан дьиэҕэ киирэн хаалла. Силтэһиннээх киһилэрин таһыгар иккиэйэх буола түстүлэр.

Кууһума ыалдьыбыта биллибитэ икки эрэ хонно. Кинини маннык ыалдьыа диэн киһи түһээн да баттаппатах суола. Муннугар биирдэ эмэ тумуу да киирбэтэх, чэгиэн-чэбдик бэйэлээх, наһаа үчүгэй майгылаах, сүүрбэтин саҥа туолбут уолан киһи бэрийэр бэрдэ этэ. Уол бастаан, саҥата-иҥэтэ эмискэ мэлийэн, кими да кытта кэпсэппэт кэриэтэ буолбута. Күнү оннук туораабыта, киэһээтигэр кэлэн, сотору-сотору иһиирэр үгэстэммитэ.
Өлүү этин, быһахтаммакка, тииһинэн сиэбитэ.

— Бу туох кэбин кэбилэнэҕин. Киһилии аһыыры умуннуҥ дуу, тугуй?!—Аҕата, кынчарыйа-кынчарыйа, күргүйдээбитэ.

— Умнан. Эһэ-бөрө буолуохпун баҕарабын ээ.— Кууһума олус холкутук хардарбыта. Ол онон бүппүтэ, айдаана суох аһаабыттара. Сарсыарда туран таҥнан, суунан, үчүгэйдик аһаата. Ийэтэ, аҕата, атын да дьон кэпсэтэн көрдөхтөрүнэ, саҥата суох, мичээрдээн эрэ кэбиһэрэ. Сорохтор, оонньуу оҥостон, дьиибэлэнэр быһыылаах дии санаабыттара. Сорохтор оҕонньортон дуу, эмээхсинтэн дуу кыыһыран, куттуурун быһыыта буолуо диэн сэрэйбиттэрэ. Арамаан оҕонньор букатын да баарды оҥостон, куойатыгар-маҥкытыгар оҕустарбатаҕа. Арай Настаа эмээхсин сүрэҕэ-быара, тугу эрэ билбиттии, бүтэйгэ нүөлүй-тэлээн ылбыта.

Кууһума киэһэ чэйин испэтэҕэ.

— Тоойуом, тоҕо аһаабаккын, туох буоллуҥ?— диэбитэ эмээхсин, оҕотун диэки бэркэ сэрэммиттии көрөн олорон, сылаастык-сымнаҕастык.

— Ээ суох, бэйэм. Хайдах эрэ баһым ыалдьар... Онуоха кыра уол, Ньукулай:

— Ийээ, уолуҥ ойох ылыан баҕарбыт буолбат дуо, ойохто булан биэр ээ!— диэбитэ. Атаахтаан ол-бу буолар диэн, кини убайыгар улаханнык кыһыйар, кыыһырар этэ.

— Ойох көрдөөбүппүн, бэйэ, оҕобор биллэриэм.— Кууһума инитин диэки хатыылаах хараҕынан көрбүтэ уонна оронугар тиийэн таҥастыын сыппыта. Сотору муннун тыаһа баччыгынаабытынан барбыта.

Киэһэ ким эрэ — оыгынньахтаҥан утуй диэн — кинини уһугуннаран көрбүтүгэр, хабырына-хабырына, иҥиэттэн эрэ кэбиспитэ.

— Туруорума, туруорума, доҕор! Дьиикэй, иктэ буолан, сыттын.— Ньукулай уһугуннарбыт киһини үүрэн ыыппыта.

— Күтүр өстөөх, иһигэр туох ааттаах туора муостааҕа киирдэ.— Настаа эмээхсин кыра уолун мөҕөн ботугураабыта.

Түүн эмискэ үлүгэр, тыас-уус, айдаан буолбута. Кууһума туран кэлбитэ уонна инитэ иттэннэри түһэн утуйа сыттаҕына, үрдүгэр ыстанан тахсан, үнтү лигийэн биэрбитэ. Бэйэтэ буоллаҕына: «Ойох көрдөөтүм»,— дии-дии, бокуойа суох күл да күл буолбута. Бэйэтэ да утуйбакка, дьону да утуппакка, Кууһума халлаан сырдыар диэри быһа күлэн тахсыбыта. Онтон тэитэрэн бары туран кэлбиттэрэ.

«Киһибит төбөтүнэн ыалдьаары гынна быһыылаах»,— диэн кистии-саба кэпсэппиттэрэ. Утаакы буолбакка, Кууһума ыалдьыбыта, кырдыык, биллибитө. Иирбит киһи күүһэ-уоҕа икки төгүл өбиллээччи дииллэр. Ол иһин Кууһуманы тутар-хабар олус кутталлаах, дьулаан суол этэ. Онон-манан аралдьытан, биллэрбэккэ, сүгэни-быһаҕы кистээбиттэрэ. Улахан ардах буолан уонна киһи ыалдьан, хамначчыттар үлэҕэ барбатахтара. Дьиэ киһи бүтүннүү кинини кэтиир-маныыр курдук туттарын билэн, Кууһума кыйахаммыта:

— Миигин тутаары гынаҕыт дуо? Чэ кэлиҥ, тутуҥ!—оһох иниинэөҕи кирээккэ маһы быта курдук үнтү тардан түһэрбитэ. Аһыйбыт оүөгэй, хатарылла ууруллубут -иэдьэгэй, төһө өмэ өртөн мунньуллубут тымтык-дьиэни орто хотоҕоһунан ыһыллыбыта. Хайдах да гынар кыах суоҕа Эр дьон дьалты баран биэрбиттэрэ, дьахталлар дьиэни хомуйбуттара.

Арай Настаа эмээхсин, ытамньыйа-ытамньыйа, уолун ааттаабыта:

— Тоойуом, бу туох дьаабытын дьаабыланныҥ? Айыы-кэйии... Тохтоо даа!.. Уоскуйа түс даа!..

Кууһума ийэтин тылын истэргэ дылыта. Киҥинэйэн ыллыы-ыллыы, иһииртэлээн ылаттаабыта. Ол эрээри сотору-сотору инитин уонна аҕатын сураһара, кинилэри саанара, өлөртүөх буолара. Ньукулай көччөххө саалана диэн барбыта. Арамаан оҕонньор үбүн ампаарыгар саһан, олуурданан сытара. Дьахталлар түөртүүр ынаҕы ыы тахсыбыттара. Дьэ ол сырыттахтарына буолбута били киэҥ алдьархай: иирбит киһи биир титиик сүөһүнү кэрдэн кэбиспитэ.

Итинтэн төрүөттээн, Кууһуманы кэлин Содуомнаах диэн ааттаабыттара.

Содуомнаах ыалдьыбыта сыл буолан эрэр. Кыһыны быһа хаайыыга тутуллубута. Арыт биэстии-алталыы хонукка, аһыыр ас, утуйар уу диэни билбэккэ, түөрт эркини кытта өрө тустан тахсар. Онтон сэниэтэ эстэн, икки-үс хонукка хаайыытын аҥаар муннугар, таҥас курдук, сытар. Хас да төгүл ойууннаппыттара. Саамай кэнники, быстар саас, уу-хаар тахсан эрдэҕинэ ааттаах-суоллаах Ньоҕурук ойууну аҕалан кыырдарбыттара. Ньоҕурук иирээн төрдүгэр ытык ыспыта — чоккуруос харахтаах кыһыл буулур биэни арбаабыта. Ыарыһах онтон арыый буоларга дылы гыммыта. Бастаан өй аҥаар-даммыта. Таҥаһын таҥнар, сирэйин суунар, үчүгэйдик аһыыр этэ. Онтон таһырдьа тахсан, босхо сылдьар үгэстэммитэ. Сайын сайылыктарыгар Харбалаахха көһөн кээлтэрэ.

Харбалаах илин күөлүн тумулугар, күөлү өҥөйө үүммүт икки аарыма тиит баара. Кууһума ол тииттэргэ, хатырыктарын хастыы суоран, килиин сүгэнэн оҥута охсон, киһи сирэйдэрин оҥортообута. Аттыларыгар баар биир арыый ньымньа тиит кылаан чыпчаалыгар ыттан, мас ынах оҥорон баран, түһэригэр мутугун барытын дьукку солоон кэбиспитэ.

Ити курдук сылдьан, эмискэ, бэргээн хаалбыта. Эмиэ сүгэнэн-быһаҕынан тииһэр идэлэммитэ. Хараҕа сып-сырдырҕас уоттаммыта. Күлэрэ хатаныттан киһи этэ салаһара. Аадаҥнаах Силтэһини ыҥыртаран ылбыттара: Кууһуманы соҕотох Силип эрэ баһыйа тутара.

Киһи тыына-быара ыгыллыах, бадыкы-бүдүкү киэһээтэ эргийбитэ... Халлаан дириҥэр, уулаах былыт кэтэҕэр, дөрүн-дөрүн, этиҥ ньириһийэрэ, чаҕылҕан күлүмнүүрэ.

Аадаҥ оҕонньордооххо дьон бөҕө мустубута. Бу киэһэ Сабырыкы ойуун кэлиэхтээҕэ. Кини, аар-саарга ааттаппатах, аптаах-хомуһуннаах, улуу ойуун. Өһөөбүт ыалыгар хоно сытан, «эттэнэн» кэбиһэр идэлээх үһү.

Сарсыарда моонньоох баһа сөбүргэнэҕэ, бууттаах холо суол ааныгар сытар буолар үһү диэн кэпсииллэр. Сааһын тухары сирэйин суумматах, баттаҕын, бытыгын, тыҥыраҕын кырымматах киһи. Онтуката сирэйэ бүтүннүү бар түү, иэдэһин кирэ тооронон түһэр халыҥ, илиитин тыҥырахтара, көтөр тыҥыраҕын курдук, иһирдьэ баҕыырданан, тарбахтарын сүрэхтэригэр батарыта үүнэн киирбиттэр.

Эбиитин, былыр эдэригэр, боронтуус өлүү буолбут. Онтун саппарыыс отунан эмтэммит. Ол эмин харыстаныытын кыайбакка, хаҥас таныытын аттынан үөһээ уоһугар түү мээчик саҕа эт бэргэлээх. Оттон уоһа буоллаҕына, икки илин тииһэ килэйэ сылдьар гына, улахан тыраҕастаах.

Эмискэ, «оҕонньор иһэр» дэстилэр. Дьон бары им-дьим буола түстүлэр. Өр соҕус күүттүлэр. Оҕонньордоро кэлиэхчэ кэлэн биэрбэтэ. Ол олордохторуна, Муҥур Уола Борукуоппай тиийэн кэллэ. Борукуоппай ыксаллаах сырыыны сылдьан —ойууну баран бэйэтинэн аҕалбыт. Онон кини, улахан бэйэлээх, кыра-хара дьоҥҥо кынчайан да көрбөккө, түгэх дьиэҕэ быһа ааста.

Силтэһин аан быыһынан көрдөҕүнэ, Муҥур Уола Аадаҥ оҕонньор кулгааҕар өр соҕус тугу эрэ сибигинэйдэ. Сабырыкы кырдьаҕас Саҥа Балык хоту тумулугар кэлэн түһэн хаалбыт. Ол тумулга урут икки улуу ойуун төрөөбүтэ үһү. Билигин аиы Сабырыкы төрүөн баҕарбыт.

— Аны күһүн добдурҕа саҕана ойуун буолбутум түөрт уон түөрт сылын туолар. Ол туолуутугар оройунан харахтаах, уолугунан айахтаах, төттөрү ханьыылаах, түҥнэри сүргүөхтээх өлүү бидьий балыгын төрөтүөх-тээхпин. Оччоҕо, тириим тэнийэн, уҥа ылгын таас ойоҕоһум үүнүөхтээх. Ол үүннэҕинэ, орто дойду ойууна кыайан сиэбэккэ, үйэбин моҥоон өлөн баран, үөһэ дьабыммар көтүөхтээхтшн. Дьэ, мин бэйэлээх, киэҥ киэлим бэркэ киэптэннэ, уҥуоҕум-сүһүөҕүм олус ыараата. Араа-һа, эрдэлээн «оҕолоноору» гынным быһыылаах,— диэн буолбут ойуун туран.

— Улуу ойуун төрүүрэ аанньаҕа буолбат. Дьоммут сүгүн олорумаары гыммыт бэйэккэлэрэ буоллаҕа,— мустубут дьон быыһыгар оҕонньоттор ботугурастылар.
Нэһилиэк кинээһэ Лэкээрис Лэгэнтэй, Муҥур Уола Борукуоппай биир - билээги арыгыланан, атах эттэнэн Саҥа Балык тумулугар аттаннылар. Ити аата хайдах эмэ гынан атын сиргэ, кэнники «оҕолон» диэн, оҕонньору ааттаһа-көрдөһө бардахтара...

Дьиэ таһа улам хараҥаран истэ: күн киирдэ быһыы-лаах. Хамначчыт, чаҕар өттө, атах-бытах дьон иэдьэгэйдэрин сии, бутугастарын иһэ — аһыы бардылар.
Кэмниэ-кэнэҕэс, ойуун дьэ кэллэ. Такымынан накыгыр, арҕаһынан нүксүгүр, үрдүк уҥуохтаах, улахан оҕонньор эбит. Сабырыкыны түгэх дьиэҕэ аһаран, хардаҥ эһэ тириитэ олбохтоон, бастыҥ ороҥҥо олортулар.

Киэһээ аһылык буолла. Ойуун икки илии хаһалаах баайтаһын биэ түөрт ойоҕоһун ууран биэрбиттэрин сиэн уоһун, сэҥийэтин ньолҕоруччу соттон кэбиһэ-кэбиһэ, кэпсии олордо:

— Былыр күннээн кыыра сырыттахпына, биирдэ Кыычыкын кулуба ыҥыттаран ылбыта. Кэтэҕэриин оронугар кэрэмэс саһыл тириитэ олбоҕор олордоҕуна, туох да омуна суох, хаардаах бугул саҕа оҕонньор этэ. Ол бэйэтэ, суотуйа соҕус туттан, түөһүллэн олорон эппитэ: «Көс усталаах Күндүл күөл иччитэ атаҕастаата-баттаата. Былырыын сайын тахсан баҕадьылатабын диэн, муҥхабын малытан киирбитим: иккитэ-үстэ төхтөрүйэн, анаан көрдөтө сатаан баран булбатаҕым. Онон дьэ, мин диэтэх киһи үрдүк ааппыттан ол күөл иччитигэр киирэн кэпсэтис». Дьэ онуоха туран, күөх муох таҥастаах Көй Боллох тойоҥҥо аат ааттаан, албан уккуйан киирбитим. Оччоҕо, оҕотуктуҥу буолан, тылым ситэ иччилэнэ, тыыным ситэ ыарыы илигэ. Дьулаана сүрдээх этэ. Анарааҥылар бэйэлэрэ даҕаны суостаах-суодаллаах, ынырык ыал. Үс хос тимир быһыт олбуордаах эбиттэр. Онтукаларын аанын хатаан баран, ыйдаҥатааҕы тиит күлүгүн курдук, бэкир хара абааһы уолун харабыл туруорбуттар. Дьэ ол күтүргэ таҥнары кыыран чаҥыйан түһэн тиийэн кэллим.

«Оҕонньор эйигин киллэрбэт. Эн тыаскын-уускун истэн, олбуорун аанын соруйан хатаппыта. Онон төннө тур!»—диэн тыллаһар киһи буолла. «Мин даҕаны атын дойду аҕа баһылыгыттан, ааттаах-суоллаах Кыычыкын кулубаттан илдьит-хоруй илдьэ кэллим. Хайаан да аһар»,— диэн этэ сатаан кэбистим да, киһим дьиэк биэрбэтэ. Онтон кыһыйан олбуорун аанын үөрбэ дүҥүрбүнэн үрэйэ охсон кэбиһэн баран, күүспүнэн көтөн түстүм. Онуоха анараа хаарахан үс тарбахтаах соҕотох удьаа-быйаа илиитинэн сырайбыттан батары харбаан ылан, өлүү үс модьоҕотун нөҥүө быраҕан күдээриппитэ. Ол суола-ииһэ бу сылдьар!— диэн баран, оҕонньор били уоһун тыраҕаһын ыйан көрдөрдө.

Дьон, куттанан, тугу да саҥарбакка, сирэй сирэйдэрин көрсөн кэбистилэр. Арай Аадаҥ, киһи бэрдэ буолан:
— Аата, тоҕо баҕас сүрэй!— диэн саҥа аллайда.

— Туох аймахтаах-чаҕардаах кырдьаҕаскыный?— диэн Лэкээрис кинээс ыйытта.

— Уруу-хаан суох күтүрэбин. Улуу ойуун төһөҕө даҕаны, харыалаах хара төҥүргэс курдук, суоч-соҕотох буолааччы. Аймаҕын-хаанын барытын толукка тэбэн кэбиһээччи... Ооҕуй оҕус бадараанныыр өһөх луоҕа дьэбэлээх өлүү уута диэн суо дойдуну истэр инигит. Ол уҥуоргу өттүгэр ойуун уонна уус төрдө баар. Онно ойууттар тимир биһиккэ бигэнэн, уустар кутаа уот кыһаҕа күөттэнэн, буһан-хатан, уһаарыллан тахсаллар. Ол дойдуга киирэргэ хас да өрүһү туоруохтааххын. Онно тимир, алтан, үрүҥ көмүс, кыһыл көмүс, хара көмүс муосталары тутуохтааххын. Тиһэх муостаҕар хара көмүһүҥ, наһаа кэмчи буолан, тиийбэт. Ону аймахтарыҥ уҥуоҕунан ситэриэхтээххин. Дьэ ол иһин улуу ойуун, улуу уус төһөҕө даҕаны уруута-аймаҕа суохтар.— Сабырыкы кэпсээнин быыһыгар күлэн күһүгүрэппэхтиир. — Мин эмиэ ол курдук аймахтарбын барыларын ол муоста салҕааһыныгар толук уган биэрбит дууһа олоробун.

Дьон, сөҕөн-махтайан, саҥа аллайбахтыыллар. Сотору аһаан бүтэллэр. Иирбит киһилэрэ, оҕонньордоох-эмээхсин бэйэлэрэ утуйар, хаҥас диэки хаппахчы чуулааннарыгар баара. Икки илиитин, сис тутуннара, кэдэрги кэлгийбит этилэр. Уонна үс хос хатыс быанан өҥүс баһыттан солбуйа тардан ылан, хоннохторун аннынан таһааран, көхсүн хараҕар түмэн баран, утаһыннарын орон сыҥаһатыгар аҕалан ыйыллары баайан кэбиспиттэр. Атахтарын эмиэ, баҕар ойууну тэбиэ диэн, кыратык атыллаан хаамар эрэ гына, бакаайылаабыттар. Дьүһүннээх үтүөтэ, уҥуохтаах көнөтө — кини билигин хаана-сиинэ кэхтэн, биллэ дьүдьэйбит көрүҥнээх. Барык-сарык чуулаан түгэҕиттэн хараҕын уота эрэ түүҥҥү сулустуу дьиримниир уонна үөһээ-аллараа тиистэрэ ынырыктык килэдиһэн көстөллөр.
— Суордаахтар түһүөхтэрэ, сойуолаахтар түһүөхтэрэ, кыы-ых!— диэн Кууһума кыланыталаан ылара дөрүн-дөрүн иһиллэр.

Сабырыкы итини истэ-истэ саҥата-иҥэтэ аҕыйаан, дьиппиэрэн, ыараан барар. Бар түү сирэйэ эбии түү буола түппэҕирэн, түүҥҥү хаххан курдук чэҥэриһэ сытыйбыт харахтарын уота ханна эрэ ып-ыраах кылахаччыйарга дылы буолар. Чочумча буола-буола, ис иһиттэн иччилээх баҕайытык бөтөн лыгырҕатар. Хас бөттөҕүн аайы, этин таттаран, икки санна ыгдас гына түһэр. Утуктаабыт киһи курдук, быһыта симириктээн, дьиэ иһигэр буолбакка, букатын ыраах баары тонолуппакка одуулаһа сатыырга дылы.

Остуол хомуллан бүтэр. Дьон эрдэттэн оннуларын булунаары, утуу-субуу киирии-тахсыы буолар. Муҥур Уола хаҥас илиитин таһынан дьиэ сиппийэр. Сиэллиин, кутуруктуун сылдьар үрүҥ сылгы тириитин соҕуруу диэки бастаан, дьиэ ортотугар олбох уураллар. Оһох уотун күлүнэн көмөн, өһөрөн кэбиһэллэр.
Ойуун табааҕын тардан бүтүүтүгэр, кутуруксут чорооҥҥо кымыс аҕалан биэрбитин биир тыынынан биэс-тэ-алтата омурдан киллиргэтэн баран, оргууй аҕай олбоҕор тиийэн олорунар. Бастаан, абааһытын-айыытын ыҥыран, үһүүрэ-үһүүрэ, дьааһыйан дьабырыттар. Онтон дүҥүрүн хаҥас кулгааҕар таҕайан олорон, иһиллэр-иһиллибэт иккэрдинэн охсон дыыгыната-дыыгыната, чөкчөҥөлүү чүүбүргээн, куоҕастыы хахааран, кэҕэлии этэн, суордуу хооҕурҕаан ылаттыыр. Устунан, кэтэҕинэн тиэрэ кэҕийтэлээн, саннын хамсатан, икки бүлгүннэринэн иһирдьэ-таһырдьа силбиэтэммэхтээн, илгистэн хоххуллар. Кыаһааннара кылырдаан, күҥэһэ, ойбон тимирдэрэ килбэҥнэһэн, дүҥүрүн охсуута улааттар-улаатан, тиҥийэн-таҥыйан киирэн барар. Айыыларын-абааһыларын алҕаан, үөрдэрин-сүүрүктэрин үөтэн, сорун-муҥун ыҥыран, суланан-кэлэнэн, ырааттар-ыраатан түһэн испитэ. Үчүгэй тоҥ күөс быстыҥа холобурдаах буолан баран, олорбут сирин алҕаан-домноон, олбоҕуттан дьэ турар. Түүн үөһэ ааһыар дылы быһа кыырар, онтон аллараа өлүү төрдүгэр киирэрэ тиийэн кэлэр. Онон ыраах айаҥҥа аттанар киһи сиэринэн, кыратык тохтоон ылар. Хаҥас оһох чанчыгар талах олоппоско олорон табаах тардар, дүҥүрүн кууртарар.

— Алларааттан өлүү оҕуһа тахсыаҕа... Ону кытта айыы оҕуһа буолан хассар киһигитин булан, бэлэмнээн олорооруҥ,— диэн сэрэтэн баран, ойуун салгыы кыыран дьалыһытан барар. Сотору кини дьиҥнээх суолугар турунан, эккириирэ, хамсанара, кыырар таҥаһын сахсыллара, кутурар саҥата, дүҥүрүн дүрбүөнэ — барыта биир тыас буолан, аллараа дойду диэки айдааран, аарыгыран түһэн бара турбута.

Сабырыкыны кытта оҕус буолан харсыһар киһини булуу иэдээнэ дьиэлээхтэргэ тириир. Сүүрбэччэ эр киһиттэн биир да ылынар киһи көстүбэт. Бэл диэтэр Силтэһин буолуммат. «Барар сир баҕана үүтэ буолуута» диэн дьэ бу этэ. Лэкээрис кинээс көхсө кыараан, уҥуоҕа салҕалас буолан, Аадаҥҥа этэр:
— Иэдээн... Хассар киһи көстүбэтэ. Хайдах гынабыт? Силтэһиҥҥэ бэйэҥ этэн көрбөккүн ээ...

— Эпси сытый! Эппэппин. Эрдэттэн тоҕо кыһамматаххытый!

— Тойонуом, ол өлүү оҕуһа кэлэрин мин хантан билиэмий? — Бил-билимэ! Миигин хассыһыннараары гынаҕын дуо?!

Иһирдьэнэн-таһырдьанан сибигинэһии, онон-манан суллуруһуу буолла да — туһа тахсыбата: Сабырыкы бэ-йэлээҕи кытта харсыһарга ким сөбүлэниэ баарай?! Ыксааннар, ыаллыы алааска олорор Лаҥхай диэн мас акаары киһиэхэ аттаах киһи ыыттылар. Кыһалҕатын оҥорон, чочумча буолаат, ойуун дүҥүрүн икки атаҕын иккэрдинэн кутуруксутугар үҥкүрүтэн биэрдэ. Бэйэтэ оҕус буолан, оһох күлүгүттэн мөҕүрээбитинэн барда. Лэкээрис сирэйэ дьэс кыыһа түстэ, сүрэҕин тыаһа тэптэрии саламаат оргуйар тыаһыгар маарыннаата. Кутталыттан икки хараҕын мээнэнэн көрөн кэбистэ, иэнин итии-тымныы көлөһүн хаарыйталыырга дылы гынна, кулгааҕа чуп-чуҥкунас үлүгэр буолла. Биирдэ өйдөнөн кээлтэ — суол аанынааҕы орон таһыгар:

— Кэлиҥ, хасоыһыҥ! Киһи тылын хайдах истибэккит! Оттон дьэ бэйиккэй!— дии турар эбит. Ол турдаҕына, кэннигэр оҕус айаатаата уонна туох эрэ кэлэн такымын таарыйда. Өй-мэй барбыт Лэкээрис соһуйан, «һаай!» диэн саҥа аллайаат, ороҥҥо ыстанан таҕыста. Ынырыга бэрдиттэн дьон бары, итини көрбөтөх-билбэтэх курдук туттан, тыҥаан олордулар. Айыы оҕуһа өлүү оҕуһугар утары күрдьүөттээтэ. Онтулара Тымтык диэн, саҥардыы хороччу улаатан эрэр, уон биэстээх-алталаах уол буолла. Кини сайылыкка оҕус буолан харса оонньоон кими да тулуппат үгэстээҕэ. Оҕолор этиилэринэн, уол өрө лөппөйө сылдьар хос кэтэхтээҕэ. Ону хотторбут уолаттар кэтэҕин сүгэтэ диэн ааттыыллара. Оҕустар мөҕүрэһиилэрэ, айаатаһыылара ыраатта. Сабырыкы күтүр өстөөх улахана сүрдээх. Уол, киниэхэ холоотоххо, тыһаҕас курдук. Илиилэринэн, сүүстэринэн буору хаспыта буола-буола, улам чугасаһан истилэр. Онтон ыгыта киирсэн, кырдьык оҕустар курдук кэлин кэлиннэрин былдьаһан, тула эргийсэн, тууллайса сырыт-тылар. Ойуун көлөһүнүн сыта диэн бэиэлээх, сүлбүт кырынаас сытын курдук, ып-ыылааҕынан дьон муннун сабыта биэртэлиир. Баттаҕа ыһыллан, сирэйэ бүтүннүү бар түү буолан, кыырар таҥаһын бытырыыһа сабырыйан, суос-суодал, дьүһүн-бодо! Кырдьык да, Сабырыкытын аанньа Сабырыкы!

Уол, төһө да кыратын иһин, ойуунтан соччо куттаммат, көннөрү дьулайа эрэ саныыр. Сабырыкы олус харсыылааҕын туһунан Тымтык дьонтон истэрэ, ол иһин кинини кытта харсыһан, соруйан бэйэтин холонон көрүөн баҕарбыта.

Күрдьүөттэһэ сылдьан Сабырыкы, эмискэ, сарылыы түһээт, уолга ыстаммыта. Уол били кэтэҕин сүгэтин уун-утары тоһуйан биэрбитэ. Оҕонньор уол төбөтүгэр төбөтүн тутум холобурдааҕы тиэппэккэ эрэ, төттөрү чугурус гынар. Эмиэ тууллайсыы буолан, субу-субу муннуларын тыаһатан буһурҕаталлар. Ол сылдьан Сабырыкы Тымтыкка иккиһин түһэр. Бу сырыыга ойуун баттаҕа уол баттаҕын таарыйарга дылы гынар, ол да буоллар ситэ түспэккэ, эмиэ төттөрү тэйэр. «Арааһа, бу сатана киһитэ «хампы анньан кэбиһиэм» диэн аһынар эбит, ол иһин сэрэтэр быһыылаах. Үсүһүгэр, хайаан да, дьэ түһэрэ буолуо. Бээ, оччоҕо мин кинини албастаатаҕым ээ!» диэн санаа уолга күлүм гынан ааһар.

Сабырыкы, орулуу түһээт, уолга дьэ дьиҥнээхтик ыстанан кэбиһэр. Уол сыыспатах этэ, бу сырыыга ойуун буулдьа курдук түһэр. Тымтык түөһүнэн сиргэ хаптас гынан биэрэр. Оҕонньор, сыыһа туттан, уолу үрдүнэн сырылыыр. Тымтык, туох-баар күүһүн бүтүннүү түмэн, ойууну түөһүн тылыттан, били кэтэҕин сүгэтинэн, өрө баһан таһаарар. Анарааҥҥыта, куһаҕан баҕайытык сарылыы-сарылыы, бэйэтин ыараханынан мэһэмээннэнэн, уолчааны сиргэ сыһыары баттыы сатыыр.
Тымтык үөс биэрбэккэ, оҕонньору кэтэҕинэн өрө силгэйэн, таһааран, түөрт атах буолар уонна бокуойа суох аан диэки батыгыратан аҕалан, холумтан муннугуттан тэбинэн баран, үөһэ кэҕис гынан, эрчимнээхтик киэр илгэр. Онуоха анараа күтүр, киһи эрэ буоллар, көхсүнэн ааны тэлэйэн боруок тас өттүгэр олоро түһэр. Уол туран кэлбитэ уонна өйдөөн көрбүтэ: моонньо, арҕаһа бүтүннүү сып-сылаас хаан буолбут этэ. Кини кэтэҕин сүгэтигэр ойуун били уоһун бэргэтин илдьи анньан ааспыг быһыылааҕа. Уу аҕалтаран суунуох буолбута, чугаһынан туһалыахха айылаах киһи көстүбэт: уолуйан, куттанан бары куотан хаалбыттар, арай, кэтэҕириин ороҥҥо Аадаҥ Арамаан иттэннэри түһэн үллэн сытар, суол ааныгар Силтэһин сиҥнэллэн олорор.

Сабырыкы бокуойа суох кыыран ньиргийэн барда. Мэктиэтигэр, кутурара ордук кимиэллэммиккэ, дүҥүрүн, кыаһааннарын, хоболорун тыаһа эбии иччилэммиккэ, эккириирэ, хамсанара өссө ордук чэпчээбиккэ дылы буолбут. Халлаан лаппа сырдыар дылы кыырбыта. «Киэҥ Арыылаах эбэ хотун хотугу сис тыатын хаба ортотугар тоҕус мэҥэһиктээх толуу тиит баар эбит. Ол тииккэ үөһээттэн эһиги ийэ ууһун албан аатын ааттаан, көхсүн хараҕыттан тимир иилэҕэс быалаах, хара күлүк киһини түһэрэн, хараҕалаан туруораллар. Ол күтүр хараҕын уота суодуйан тохтубутун оҕоҕут кыайан уйбатах. Аны күһүн, көлүйэ күөл бүтэ тоҥуутун, улуу күөл модьоҕоро тоҥуутун саҕана, уу долгунун курдук тоҥууланан көстөр, күөх чуоҕур атыыр сылгыны ытык ыстахха сатаныыһы»,— диэн ойуун көрүүлэиэр.

Кэнники Сабырыкы иккитэ кыырбыта да киһи үтүөрбэтэҕэ. Содуомнаах, үс сыл иирэн баран, Арыылаах хоту сиһин сыбарыгар моҥнон өлбүтэ. Кинини аҕаһын Долгуйбат уҥуоҕун таһыгар көмпүттэрэ.

Долгуйбат Аадаҥ аҕатын эдьиийэ эбитэ үһү. Ааттаах кыраһыабай, үчүгэй кыыс сүүрбэ биэһигэр дылы эргэ тахсыбатах: баайыттан, маанытыттан дьулайан, ким да ыйыппатах. Оҥоһуулаах оҥоһуутун мүччү түһүө баара дуо, Долгуйбат кыыһынан сылдьан истэнэн хаалбыт. Кыыс, саатыттан, ыйанан кэбиспит. Аҕалаах ийэтэ аһы бөҕөнү аһыйбыттар. Оҕобут саатар манан дьоллоннун диэннэр, көмүллэр күнүгэр нэһилиэк дьонун бүтүннүү ыҥырбыттар. Этин үрдүгэр аһаабыт ат-сылгыны хоолдьуга сиэбиттэр. Төрүөҕүттэн уу дьоруо, кыыс кэрэ аты буланнар, оһуордаах-симэхтээх үрүҥ көмүс ыҥыырдааннар, кыыстарын тыыннаах киһи курдук мииннэрэн, икки өттүттэн өйөөн, Арыылаах арҕаа тамаҕын үстэ эргиппиттэр.

— Оҕобун үчүгэйдик өйөөҥ, биирдэ долгутумаҥ! — диэбит, кыыһын акка олорпуттарыгар, ийэтэ Алтан Ымыйа.

«Бокуонньук ат үрдүгэр тыыннаах киһи курдук сырытта, кырдьык, кыратык эмэтик дьөрү долгуйан да көрбөтө»,— диэн, баар дьон бары сөҕөн-махтайан, сэһэн гыммыттар. Ол кэнниттэн хоолдьугатын этин мунньустубут дьоҥҥо кыыс бэйэтин илиитинэн түҥэттэрбиттэр.

Долгуйбаты уҥуоҕун даҕаны уратылаахтык туппуттар. Икки сүүнэ иини кэккэлэһэ хастарбыттар. Ииннэр түгэхтэрин, эркиннэрин, үрүттэрин хап-халыҥнык көмөрүнэн, туоһунан тэлгэппиттэр, хайыҥнаабыттар, саппыттар. Ол ортотугар биир ииҥҥэ дьахтары бэйэтин, иккиһигэр — кини мииммит атын, аһыыр аһын, туттар малын-салын, көмүһүн-симэҕин уган көмпүттэр.

Долгуйбат кэлин сүрдээх сүүнэ үөр буолбут. Мэҥэ — сусстаах Боппуоктар, Таатта — уордаах Оруоһуттар курдук, улахан, уулаах баайдар өлөөрү-сүтээри гыннахтарына, үрүҥ көмүс ыҥыырдаах үүт маҥан аттаҥан, айгырастаах аарыктанан, алтан чуорааннанан Амма, Таатта суолларынан илэ-бодо дибдитэн иһэрин көрөллөр үһү диэн бар дьоҥҥо ынырыктаах сурах тарҕаммыт. Онтон ыла — Долгуйбат хотун, Арыылаах айыыта диэн аатырбыт. Содуомнаах Кууһума эмиэ улуу үөр буолбута. Өллөҕүн күһүн, хоолдьуга атын мииммитинэн, аҕаһын Долгуйбаты кытта аргыстаһан иһэрин көрбүттэр диэн кэпсээн чугаһынан, ырааҕынан тилийэ сүүрбүтэ...

[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Күннүк Уурастыырап]]</text>
      <sha1>sz17htre2zryc2qire01z3u52gzukrk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туоллума (Күннүк Уурастыырап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>344</id>
    <revision>
      <id>5905</id>
      <parentid>1857</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:20:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5905</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51577" sha1="7v5tmsj7remz4frxb0zpt29b6rmjyuc" xml:space="preserve">Мас турдаҕына турар, киһи олордоҕуна олорор. Аадаҥ, өлөн-алдьанан, биллэ-көстө мөлтөөн испитэ. Урут оҕонньору кытары ким да утары көрөн мөккүспэтэх, биир маска үктэнэн тэҥнэспэтэх киһитэ. Ол аатыгар, киниэхэ дьэ сөптөөх доҕор түбэспитэ. Ыкса улууһа, ыал нэһилиэгэ Кыычыкын кулуба уола Лэгиэн кинээс диэн баара. Кини эмиэ сүрдээх төрүт-уус, баай уонна кыра соҕус үөрэхтээх киһи этэ. Аадаҥ уола Содуомнаах Кууһума өллөҕүн дьыл Лэгиэн кинээс куорат үрдүкү суутунан үҥсүү тэрийбитэ. Кини, үөрэхтээх үөрэхтээх курдук, хантан эрэ хасыһан, былыргы туос биэдэмэс саҕанааҕы дьыаланы булан ылбыта. Ол дьыала этиитинэн, Аадаҥ Арамаан аҥаарыттан ордугун өлбүгэ гынан олорор Туоллума диэн алааһа өрдөөҕүтэ Лэгиэн Кыычыкын төрүттэригэр кийиит буолан сүктэр кыыска энньэ барбыт сиринэн көстөн тахсыбыта.

Кыычыкын дьыаланы булаат, күлүгэр имнэммитэ. Бастаан соруйан албастанан, Аадаҥ оҕонньортон баран, Туоллуманы үҥсүүтэ-харсыыта суох, эйэ быһыытынан көрдүү сылдьыбыта. Анарааҥыта, истиэм диэбэтэҕин истэн, эһэлии баргыйан турбута. Оҕонньор төһө да өһүргэнэн үнтү түһэ оьюгтытын иһин, Лэгиэн хата холку этэ.

— Кырдьаҕас, бэйэҥ бэйэҕинэн, наһаалаама. Ити эйигин ытыктыырым бэрдиттэн, мин үчүгэйинэн этэбин ээ. Онно киириммэт буоллаххына, үрүҥ ыраахтааҕы үрдүк суута быһаарыаҕа.

— Лахсыйыма, дьабын! Үрүҥ, үр-үрүҥ ыраахтааҕылааххын баҕастааххын! Мин эйигиттэн итэҕэс үһүбүн дуо? Эн тиийэр сиргэр мин да тиийэр и-инибин! - оҕонньор уҥуох уҥуоҕа босхо барыар дылы ыггыллан, мэктиэтигэр, тардыас буолан хаалбыта. Лэгиэн, Аадаҥы кыйахалаан биэрэ-биэрэ, эппит тылын, үөхпүт үөҕүүтүн дьэбэлэйдээн испитэ. 

Анарааҥыта онтон ордук алдьанан, тиһэҕэр тиийэн:

— Эн, эйигинньик кэ-кэрэдэх баайсар оҕоҥ ми-мин дуо? Ба-бар, киэр буол, сыакаар! - диэн, киһитин сынньаары сымарынан, холдьоҕон таһаарбыта.
Дьэ итинтэн бэттэх икки баай икки ардыгар улахан өс-саас үөскээн, үҥсүү-харсыы буолбута. Сайын ахсын Дьокуускай куораттан сэмэлэдиэр, сэтээтэл аймах тиэс-тибитэ. Кинилэр бэйэлээхтэргэ икки өттүттэн бэрик-туһах бөҕө Суола уутунуу суккуллубута. Үҥсүү тоҕо эрэ тута-хаба быһаарыллыбатаҕа, уһаатар уһаан испитэ. Ким кыайара, ким кыайтарара биллибэт буолан барбыта. Оҕонньор ол иһин кэнникинэн эримсийэн:

— Кэлимсэ сиэнэ кэрэдэк киэбирбэтин! Кэпсэтэн иһэрбит буолуо. Иктэ барыта, үөрэхтээх буола-буола... Кинини мин убаһам да хаһаатын ыраастыыр хамначчыт уолбар тэҥниэхиин баҕарбаппын,— диэн тылламмыта. Ол сырыттаҕына, чуумпу ууну холорук ытыйарын курдук, айдаан эмискэ ааҥнаабыта. 

Бастаан, «Одунча нэһилиэгэр куораттан нуучча тойотторо тахсыбыттар үһү» диэн сурах иһиллибитэ. Нөҥүө күнүгэр, «дьоҥҥун-сэргэҕин мунньан, кэлэ оҕус!» диэн Арамаан оҕонньору эбэҕэ ыҥырбыттара. Икки-үс хоноот, алта уонча ыҥыыр аттаах киһи Туоллума хоту сыырын үнтү үктэтэн киирбиттэрэ. Кинилэр ортолору-гар ыспараанньык, сэтээтэл, икки харабыл хаһаах, сэ-мэлэдиэр — барыта биэс нуучча тойоно баара. Итини сэргэ Лэгиэн Кыычыкын, хандьыдаат кулуба, улуус суруксута, Одунча кинээһэ Аргыһах Дьаакып, атын да кырдьаҕастар уонна биэс уончаҕа чугаһыыр, аата-суола суох, көннөрү дьон эмиэ кэлсибит этилэр.

Туоллума илин баһыгар Мохсоҕоллоох диэн сыгынньах сырайдаах буор хайа. Хайа тэллэҕин батыһа сүүнэ дириҥ көҥүс эҥсэлийэн түһэр. Көҥүс төрдүн Көспүт Бэлэһэ диэн ааттыыллар. Ыраахтан тоҕо ыстаммыт ыар ыалдьыттар Көспүт Бэлэһин хаҥас өттүнээҕи Сэлэ Та-маҕа диэн үчүгэйкээн тоҕойго тохтоон тоҕуоруйбуттар.

Сирилэс сиккиэрдээх арыы хатыҥ таһыгар тойоттор-го туус маҕан балаакка туруорбуттар. Саҥардыы ситэн эрэр ача күөх оту оҕустаран балаакка иһигэр уонна тулатыгар тэлгэппиттэр. Аргыһах кинээс, чаччыыналар, нэһилиэк дьонун бастаах өттө балааккаттан чугас көннөрү күлүк сиргэ түопүттэр, эмиэ күөх от олбохтоммуттар. Дьон атах-бытах өттө тэйиччи соҕус титирик ойуур саҕатыгар мустубуттар. Сорохторо ат сыгынньахтыыллар, сорохторо уот оттоллор, сорохторо биир оҕуһу тиэрэ көтөн, астыы-үөллүү сылдьаллар.

Одунчалар өссө бөҕөс киһилээхтэр быһыылаах: оҕус өлө сытар сиригэр, көннөрү дьону моонньоох баһынан куотар, сүүнэ баҕайы киһи көстөр. 

Биһиги дьоммут — Аадаҥ оҕонньордоох Сэлэ Тамаҕын хотугулуу илин кырыытынааҕы Маҕан Тумулга кэлэн тохтоотулар. Нэһилиэк кинээһэ Лэкээрис Лэгиэнтэй, чаччыыналар, хас да оҕонньоттор Аадаҥҥа арыалдьыт буолан кэлсибиттэрэ. Ону таһынан бүтүн нэһилиэк кырата-харата бүтүннүү тоҕо ааҥнаабыта. Олохтоохтор «ыалдьыттардааҕар» ырааҕынан элбэх этилэр.
Бэс ыйын эргэтинээҕи сайыҥҥы күрүлгэн куйаас күн. Сахсырҕа сааҕыныыр, күүгэс күүгүнүүр. Кэҕэ этэр, өтөн үөтэр. Маҕан Тумул үрдүттэн соҕуруу диэки көрдөххө, үтүө дойду урсуна, көнньүөс торҕону тиирэ тар-пыт курдук, күөх унаар буолан күдэриктэнэн түһэн бара турар... Арҕаа саҕах түгэҕин диэки күөл көхсө, кутуу көмүс дуйунан оонньоон, кылабаччыйа умайар. Эбэ толоонун киһи хараҕа ылар өттө бүтүннүүтэ — алтан отунан аспыт, дьэрэкээн сибэккинэн тэлгэммит. От-мас сиппит, тыа-хонуу уһуктубут, муҥутаабыт, айылҕа ба-рахсан кэрэ сыта сүрэҕи минньитэр, түөһү эппэтэр.

Аллараттан дэһээтинньик киһи тахсан Аадаҥҥа сү-гүрүйэн кэбистэ:

— Кырдьаҕас, тойотторго барар үһүгүн, — кини уҥа өттүгүн таһынан тиэрэ үктээн, имиллэҥнээн хаамар, обургу соҕус доҕолоҥ этэ. Илдьитин этээт, уҥа илиитин ыһыктан кэбиһэн баран, дайбаабакка эрэ, сир диэки сууралаан, төннөн өҕүллэҥнии турда.

Арамаан оҕонньор кинээһин, чаччыыналарын батыһыннаран, Сэлэ Тамаҕар тойотторго барда. Барбахтаан иһэн, сыыр чабырҕайыгар турар, хойуу наҥнархай лабаалаах соҕотох бэс анныгар тохтуу биэрдэ. Аргыстара эмиэ тохтоору гыммыттарын, сөбүлээбэтэх хараҕынан кынчыаттаан, көхсүн этитэн, түҥнэри хайыһан кэбистэ. Ол иһин дьоно аргыый аҕай ааһа турдулар.
Оҕонньор, аҕылыы-аҕылыы, уолугун тимэхтэрин төлөрүтэлээтэ. Ол төлөрүтэн, ырбаахытын иһинэн сүрэхтии кэтэ сылдьар кыракый сарыы саппыйаны хостоото. Онтукатыттан хас да кыһыл көмүс импирийээл харчылары ылан, сороҕун сонун сиэбигэр угунна, сороҕун ытыһын иһигэр кистии тутта. Хара кыл дэйбииринэн, хаҥас илиитинэн сатаабакка, көлөттүгэстик туора-маары сапсына-сапсына, дьонун ситэр быһыынан, тиэтэйэ-саарайа, бөкөөлөөбүтүнэн барда.

Балаакка айаҕар хара хоруончаха кырааcкалаах, үс атахтаах төгүрүк остуолу хантан эрэ булан туруорбуттар. Ыспараанньык, сэтээтэл, хандьыдаат кулуба остуолу тула олорбуттар. Аадаҥ, ыраахтан ыгыллан, сирэйэ үллэ кытаран тиийэн, ортоку олорооччу ыспараанньык диэки көрө-көрө:

— Үтүө тойон... То-тойоттор, дорообо, до-дорооболоруҥ! — тоҥхолдьуйан кэбиһэн баран, көхсүн этитэ-этитэ, сутуруктуу туппут уҥа илиитин ханна да гыныан булбакка, «өнтөрүк баҕайытык өттүгэр аалбахтыы турда. Ыспараанньык, оҕонньор бобо туппут илиитин одуулаабытынан, тура эккирээтэ уонна:

— Здорова, здорава, кирджагас!— дии-дии, илиитин утары уунна.

Аадаҥ, кинини кытары дорооболоһоот, эмиэ көхсүн этиттэ, нлиитин сонун ойоҕос сиэбигэр уга охсон таһаарда уонна аны сэтээтэли кытта дорооболосто. Хандьыдаат кулуба ойон туран бэйэтинэн Аадаҥҥа илии-тин биэрдэ да, оҕонньор ытыһа бу сырыыга туга да суох буолла... Кулуба, «Чэ, баҕардар, буоллун даҕаны» диэ-биттии, дьиппиэр хаанын ылынан, сөҥөдүйэн туран, Лэ-гиэн Кыычыкыны, Аргыһах жинээһи ыҥырталаата.

Үҥсүүлээхтэр остуол икки өттүгэр, уҥа-хаҥас диэки, кэккэлэһэн быар куустан, аастыйбыт төбөлөрүн төҥ-көтөн, оноолоох соннорун дьогдьуурдара тэрэһэн, са-мыылара сайбаһан турдулар.

Кэлтэгэй бэскилээх, кырыылаах уҥуох муруннаах, кылардыҥы харахтаах, үрүҥ кубаҕай хааннаах улуус суруксута үрдүк суут ыйааҕын ааҕан добдутар. Ааҕыытын бүтэрээт, күөх солко былаатынан сүүһүн көлөһүнүн уһаты-туора соттумахтаат, нууччалыы сыыҥтаан тырылатар... 

Бөтөрбүүр куорат үрдүк сололоох Сенат суутун уурааҕынан, Туоллума ходуһатын үс гыммыт иккитин кэриҥэ Одунча нэһилиэккэ быһа анньыллан барар буолбут. Ону истэн туран Лэгиэн Кыычыкын кыайбыт-хоппут киһи быһыытынан:

— Уруй буоллун, доҕоттоор, уруй! — диэн, эҕэрдэстии-эҕэрдэстии, үҥсэн ылбыт саҥа эбэтин киэҥ эйгэтин диэки олохтоохтору үрдүлэринэн одуулаан олоодуйан турда. Баһын үөһэ кынтаччы быраҕан, сырайа-хараҕа сырдаан, хаана-сиинэ кэйэн, кини, мэктиэтигэр, биир харыс үрдээбиккэ дылы буолбута.

Аадаҥ оҕонньор, кураанахтыйа хобдоҕурбут күһүҥҥү толоон үрдүнэн соҥуоран турар толору ый курдук, сырайа дьэс кыыһан хаалбыта. Лэгиэн Кыычыкыҥҥа, муҥ саатар, биир эмэ тылы булан кыайан хоруйдаа-батаҕа...

Сэмэлэдиэр ыйыытынан, сир быыһын киирэн аспытынан бараллар. Түөттүүр ыам чугаһыыта бадахтаах, быыс анньааччылар сүүс алта уон тоҕус дэһээтинэ сири мээрэйдээн бүтэрэллэр. Бүтүүлэригэр, саамай тиһэх быыс остуолбаны Маҕан Тумул үрдүгэр анньыахтаахтар. Икки нэһилиэк дьоно бука бары онно мустар.

Одунчалар обургулар тумул үрдүнээҕи ырааһыйа саҕатыгар соҕотоҕун ойдом үүнэн турар бэртээхэй уолах тиити кэрдэн кэйгэллээн түһэрэллэр. Икки саһаан уһуннаах гына, төрдүттэн дүлуҥ быһа охсоннор, үс кырыы-лыы суоран күөдүллүүллэр. Били, киһини моонньоох ба-һынан куотар, уһун киһилэрэ, «Аадаҥ дьоно көрөн астыннынар» диэбиттии, соруйан тэбиэһирэ соҕус, дүлүҥү тэп курдук көтөҕөн ылан, санныгар сүгэн хойуоһунна-ран илдьэн балтараа арсыын дириҥ гына хаһыллыбыт ииҥҥэ туруору түһэрэр уонна, ньылаччы охсуллубут сирэй өттүн күөл диэки туһулаан эргитэ тутан кэбиһэн баран, илиитин уһугунан өйөөн туран: «Чэ, симэн кэбиһиҥ!» — диир. Ити Күүстээх Күөнчэ диэн сураҕырбыт аҕай киһи. Икки-үс хоруурдаах, симээйи мастаах уолаттар өтөҥкөлөһөн кэлэн, баҕана төрдүн симэн тибийэн-табыйан кэбиһэллэр.

Туоллуманы быысаһан үллэстии итинэн бүтэр. Кыайыы өрөгөйүн күлүмэ миэхэ оонньоото, кыайтарыы кырыыһын күлүгэ миэхэ сөрүөһүннэ диэбиттии, улуу дойду Маҕан Тумулун үрдүк мөҥүөнүн үрдүгэр балтараа саһааннаах киил тиит остуолба сото кэбиһэн суодастар. Кини, өтөр-наар өһүллүбэт өс-саас бэлиэтэ буолан, олохтоохтор харахтарын, сүрэххэ батары саайыллыбыт хааннаах тайыы курдук, тиргиллэ аалбытынан барар. 

Кыайыахсыттар ону букатын да өйдөөбөттөр. Булчут кыыл өлөрдөҕүнэ, манан баҕар атын кыылдьыт байанайын сарбыйдаҕым буолуо дии санаабат. Оонньооччу хаартынан сүүйэн дьону алдьаттаҕына, куһаҕаны оҥорбукка холоммот. Үҥсүүҥ, дьыалаҥ даҕаны син эмиэ байанай биэриитин, хаарты тахсыытын кэриэтэ. Бүтүн нэһилиэк урдунэн улахан абалаах-аһыылаах суолу оҥор-доҕум диэбэккэ, Лэгиэн Кыычыкын ыспараанньыгы, сэтээтэли кытары тэҥҥэ сэргэстэһэн туран, нууччалыы кэпсэтэн тугу эрэ саҥара-саҥара, күлүм аллайбахтыыр... 

Аадаҥ, соргута самнан, дьон сирэйин таба көрбөт буолан, туох да саҥата-иҥэтэ суох, атын диэки барда. Лэкээрис кинээс, сорох атын кырдьаҕастар оҕонньордорун батыһан сукуҥнастылар. Сотору силигирии тыалыра турар тэтиҥ, хатыҥ мастардаах, сэндэлэс тыа быыһынан оноолоох хаарыс соннор уонна былыргы үрүҥ суппууннар көҕүстэрэ аҕыйахтык лөппөрүс-лөппөрүс гыммахтаан хааллылар.

Лэгиэн бэйэтин кинээһигэр тугу эрэ сибигинэйдэ. Онуоха Аргыһах аргыый аҕай айбардаан кэлэн:

— Бээрэ, тохтооҥ, чуумпуруҥ эрэ, доҕоттоор! Тойоҥҥут, тойоттор, — нуучча тойотторун диэки көрүтэлээн ылар, — «мустубут дьон оонньоон-көрүлээн, үөрэн-көтөн көрдөрдүннэр» — дииллэр. Билигин ас-үөл, малааһын буолар. Онуоха диэри, көрдө-нарда тэрийэ туруҥ! Хайа бу олохтоохтор, эһиги, кылыйар, ыстаҥалыыр, тустар дьонноох буолаайаҕыт? Чэ, туруоххут дуо, аанна аһыҥ, көх-нэм буолуҥ! 

Олохтоохтортон аан аһааччы көстүбэтэ: бары эбэлэрин аһыйан, хомойон-курутуйан, сүөм түспүттэр. Хата, киксэрээччи, тэптэрээччи баара эбитэ буоллар, этиһэн, охсуһан айдааны тардыахтарын, хаппыт саҕаһаҕа уот кыыма ыстаммакка хаалар.

Ол эрээри мөһөөх иһигэр бүргэс хаайтарбатаҕа. Бөлүөхсэн турар дьон кэтэҕэр: «Бээрэ, нохолоор, миэхэ суолла аҕалыҥ!» — диэн сөҥ саҥа иһилиннэ. Дьон, өс киирбэх, икки аҥыы силэллэн биэрдилэр. Тоҕус уонун тоҥхоччу туолбут, токур мас торуоскалаах оҕонньор киһи дьон быыһыттан тахсан тиийэн кэллэ. Түүҥҥү оһох кыһатыгар өһөн эрэр чох курдук, уоттаах харахта-рынан Лэгиэн Кыычыкыны, Одунча кинээһин, нуучча тойотторун, толлубакка-куттаммакка, тобулута көрүтэ-лээтэ. Чомпой бэргэһэтин быатын сүөрэ тардан кэбистэ.
— Килбиэннээх кинээстэр, толбонноох тойоттор, оонньуугут-көргүт иннинэ, икки-үс тылы этиэм этэ. Ол сатанар дуо?! Хаар бөҕө баттаан, түөрт үүдэһин өһүл-лүбүт киһитэбин. Эһигини кытта малааһын аһын аса-һан-сиэһэн, чалбыыр, чаллайар кыах суох.

— Эт, эт! Этитиҥ, этитиҥ, истиэххэ!— онтон-ман-тан хаһыылар дуорайдылар.

Оҕонньор тобугун үрдүгэр доҕуйбахтаан, такымын үрдүгэр накыйбахтаан, турар сиригэр тула эргичиҥнээмэхтээтэ. Онтон тайаҕын илиитин ис-тас өттүгэр садьыйталаан, түргэн-түргэнник хардыылаан, сибилигин аҕай туруорбут быыс остуолбаларыгар тиийдэ. Мохсоҕоллоох хайа диэки эргийэн, тус илин сырайданна. Чомпойун туура баттаан, хаар маҕан баттахтаах төбөтүн төҥкөтөн, үстэ сүгүрүс гынна:

— Үрүҥ күнүм, миигиттэн кэлэйэн киэр хайыста диэмэ! Кырдьык сабылынна, кыһыы буолла! — Ойон турда. Сабыс саҥа хаһыллыбыт, ньиҥсик сыттаах, сииктээх буору эмиэ үс төгүл толору ытыһан ылан чомпойугар кутан баран, бэргэһэтин моонньохтонон кэбистэ. Томтойо мөлбөйөн, долгунунан кытыаста сытар Туоллума күөл диэки хайыһан тобуктуу түстэ, — үс туора мөгүөн чуоҕур тумуллаах, улуу Туоллума эбэ хотун иччитэ, харахтаах буоллаххына — көр, кулгаахтаах буоллах-хына — иһит!!! Үтүө аата үс сибиири бүрүүкээбит үрдүк Кыычыкын кулуба үөрэхтээх уола обургуну үөһэттэн түһэн өҥөйбүттэр, аллараттан быган арыйбыттар. Олохтоох дойдутун уот кураан салаабыт, муус тоҥот чоҥкуппут. Баай хара тыатын мастара бастарыттан таҥнары хаппыттар. Улуу куөллэрэ ортолорунан тобулута ыстанан, омурт да уу оппокко, оҥойо уолбуттар. Оттуур сирдэрин ходуһа хонуулара үрүҥ күдэрик туманнаах, өһөх хара буорунан көрбүттэр. Ол иһин, кини бэйэлээх, аны бу эн барахсан дьоллоох туҥуй ньаассын кырыскын алдьаттарда, дьоһуннаах толуу үөл маскын үөрэҕэстэт-тэ. Эһэ-эбэ саҕаттан иринньэх бэйэлэрин илгэ быйаҥынан иитиэхтээн, киһи-хара оҥорбут күрүөх билэ дьоҥҥун, күлэ-күлэ күллэрин булкуйаары, оонньуу-оонньуу уоттарын умуруораары гынна. Ордуктук туттан, уһаты уунан, чиэскитик сананан, нэҥиэ дьиэлийэн эрэр!

Соҕотох атахтаах суодал бараан остуол туруортарбыт үһү! Суор тумса тумустаах судьу баҕах сэргэ астарбыт үһү! Тоҕус сул туос тордуйаҕа суунаҕалаах субай хаан утах куттарбыт үһү! Аал уот иитэн, алгыс тыл амалыйан, аат ааттаан айах тутар күннэригэр, үс үрүҥ көмүс сүлдьүгэскин төлөрүтэн, бэттэх көрөн, мичик аллайар буолаайаҕын! Өс кырыыс! Танылҕан кырыыс! Хара кырыыс! — Дьаҥсал Дьаакып кэнники тылларын, ыстанан туран — одунчалар диэки уун-утары хайыһан, үстэ төхтөрүйэн үгүрүөлээн, ис-иһиттэн иччилээхтик-сэтэлээхтик эттэ. 

Истэн турбут дьон эттэрэ саласта, куйахалара күүрдэ. Ыалдьыттар кулсүүлэрэ-салсыылара, айдааннара-күүгээннэрэ ах баран, салларга, самнарга дылы гыннылар. Олохтоохтор, «көр биһиги даҕаны туруулаһан, утары көрөр, иэс төлөһөр киһилээх эбиппит» диэбиттии, чэпчээн үөһэ тыыннылар, сырайдара-харахтара сырдыы түстэ. Муҥур Уола Борукуоппай тойонун ааҕы кытары тоҕо эрэ барсыбатах этэ. Кини киһи, түргэн тыллаах муҥутаан:

— Одунчалар обургулар, силиккит дьэ ситтэ. Чэ, кытаатыҥ, көрүлээн-нарылаан биэриҥ! — диэн кыйахалаһа турда.

— Киэбиримэ, доҕор! Эн баҕас, эмиэ тугуҥ киэбириитэй! Куллургуу турбуккун, хата чабырҕайгын аллартараайаҥый. — Өтөгөр Сүөдэр диэн Одунча киһитэ Борукуоппай үрдүгэр түстэ.

— Сырайгын эн ханна гыныаҥҥый? Өтөйө сытыйаҥҥын, тоҕо түөкүн сүөһү курдук туораттан күрүөһүлээн киирэҕин? — Муҥур Уола хардары хадьыаскаланна.

— Өтөгөр сырайын сураһаҕын дуу, оҕонньоор? Ханна гынаахтыа диэтэххиний, бэркэ буоллаҕына, сыалдьатыгар уктар ини.

— Һык! Сыалдьатыгар буолаахтаан. Бөрүкү ыраатыннарыа да суох буолбат дуо?

— Хайдах сатаан уктарый, ол? Умса төҥкөйөн дуу, кэдэрги чинэрийэн дуу?

— Хайа, киһигит киэнэ иэччэхтээх буолуоҕа.

— Ээ, арба кырдьык, иэччэхтээх буолуо! Били Сокуолаах уустарыгар бары иэччэх оҥотторон эрэр сурахтаахтара.

— Һо-уок! Ол Соҕуолаах тойон да оҥорбут иэччэҕэ диэн — киһи билэр мала ини.

Сутуругунан тыыламмыт Өтөгөр Сүөдэри хамньаҕалар тула өттүттэн түһэн, саҥарыахтааҕар саҥарбатах оҥордулар. Таарыйа, туох да кыттыга суох Соҕуолаах ууһу кытта хооруйдулар. Оонньуу-көр сатаан тахсыбата. Олохтоохтор үгүстэрэ, санааларын сиипит дьон быһыытынан, дьиэлии турдулар. Балай эмэ киһи хаалан, аллара сыһыыга киирдилэр. Онно, тыа саҕатыгар хас да сиргэ кутаалар оттуллубуттар, алтан олгуйдарга эт буһарыллыбыт. Сотору, суол-суол, наар-наар олорунан, аһаан-сиэн бараллар. Дьаҥсал Дьаакып кырыыһыттан дуу, бэйэлэрэ соруйан дуу, уокка ас биэрбэтилэр, алгыс эппэтилэр. Биэс-алта билээги арыгыны астылар, сүүрбэ буут төгүрүктээх кур оҕус этин оыһа сылдьан сиэтилэр. Улахан тойотторго анаан, үтэһэлэргэ эт үөлбүттэр, чо-рооннорго арыылаах кымыс тарпыттар.

Холуочуйуу, чаллайыы буолар. Аргыһах кинээс сорудаҕынан, биир эдэр соҕус киһини ыллатан көрөллөр да, күттүөннээх ырыа кыайан тахсыбат. Бастыҥ остуоллаахтар — ырыа туһаайыллыбыт дьоно — сэҥээрэн истибэттэр даҕаны. Хата ол оннугар, Лэгиэн Кыычы-кын наар ыопараанньыгы, сэтээтэли арбаан-хайҕаан уонна бэйэтин туһунан кэпсэнэн чаҕаарыйар. Аргыһах нууччалыы билбэт буолан, бэйэтэ туспа сэһэн-тэптэн тэрийиэҕин баҕарар.

— Борукуоппай, ыл, кырдьык да, туохта эмэтэ сэһэргээ, айах аһыллыытын саҕалаа. Кырдьаҕаас, миҥ эйиигиттэн үөрэн олоробун: дириҥ өйдөөх, үтүө суобастаах эбиккин. Атыттар курдук, баран хаалбакка, бу кэлэн асаһа-сиэһэ олороруҥ махталлаах суол, үчүгэй быһыы. «Аска өс суох» — диэн саха өһүн хоһооно буолбат дуо? Эһээ-ээ, туох диигин? Мин сөпкө этэбин буолбат дуо? — кинээс хайыы-үйэ итирэн, хараҕын миин курдук көрбүт, хоолдьуктаах төбөтө айдам босхо барбыт.

— Кырдьык!

— Сөөп! Бэрт сөпкө этэҕин!

— Үтүө тыл!

Хас даҕаны муннулара сыыгыныыр буола хотторбут оҕонньоттор онтон-мантан хаһыытастылар.

— Аска өс кэлиэ дуо? Хардарыта асаһар-сиэһэр куолу буоллаҕа дии. Былыргыта, биһиги икки нэһилиэк өссө уруулуу-тарыылыы дьоннор этибит буоллаҕа дии. — Борукуоппай, атаҕын халаачыктыы ууран олорон, табааҕын буруотун ыйыстан, дириҥ үлүгэрдик «лык» гына бөтөн ылла.

— Чахчыта оннук этэ буоллаҕа дии!

— Оннук-оннук!

— Ол хайдаҕынан, оҕонньоор?

— Хайдаҕынан даа? Оттон бу эһиги, одунчалар, төрүккүт — Алтан Харах икки, биһиги хамньаҕалар, төрөппүт — Болтоһу икки кылынныы күтүөттүү буоллахтара дии, — оҕонньор саҥардаҕын аайы айаҕыттан табааҕын буруота бургучуйа олордо. Алтан Харах саамай мааны кыыһын, Сааскы Саһарҕа диэн ааттаах үчүгэй дьахтары, Болтоһу ойох ылар. Бу дьахтар сүктэн кэлии-тигэр улуу уруу тэриллэр. Оҕонньор бэйэтинэн түҥүр буолан, балтараа сүүс ыҥыыр аттаах киһини батыһын-наран киирэр. Болтоһу олоҕо бу эбэ илин баһыгар эбитэ үһү. Өтөҕүн онно, сэргэлэрэ билигин да бааллар. Дьэ 6у урууга, былыргы сиэринэн аат былдьаһан, ат сүүрдэллэр. Оол Атыыр Кэрэхтэн сэргэ төрдүгэр дылы түһэрии буолбут,— кэпсээнньит илиитин өрө уунан, хоту-гулуу-арҕаа үллэн олорор, улахан туора тумуһаҕы ыйан көрдөрдө. — Эһиги аккыт бастакы, биһиги аппыт кэнни-ки буолан, иккиэн сүүрэр сирдэрин диэки кэннилэринэн түҥнэри хайыһан турбуттар. Эһиэнэ Дьэргэлгэн Күлүк диэн күүгүнүүр күөх элэмэс сылгы. биһиэнэ Көмүс Кутурук диэн, бэйэтэ көмөрү хайа туппут курдук ыас хара эрээри, үрүҥ көмүс өҥүнүү толбоннонон көстөр туус маҕан сиэллээх, кутуруктаах ат эбитэ үһү. Биһиги сүүрдээччибит Дьэргэлгэн Күлүк кутуругуттан үс кылы сыыйан ылаат, атын эргитэ тардан, түһэрбитинэн ба-рыахтаах. Эһиги киһигит сонно тута эккирэтиннэрэн, биэтэккэ тиийиэххэ диэри ситэ баттаан ылан, Көмүс Кутуругу кымньыытынан үстэ таба охсуохтаах. Инньэ гымматаҕына биһиги аппыт кыайбытынан ааҕыллар. Дьэ ситигирдик силигинэн, түһэрии буолар. Көмүс Кутурук миинээччитэ, оол турар Мүөчүкү Буомун мүччү түһүүгэ кэлэн, нэһиилэ өйүн-төйүн булунан, кэннин хайыһан көрөр. Онно Дьэргэлгэн Күлүк үчүгэй үс үөстээх көнтөс устата холобурдааҕынан хаалан иһэрэ үһү.

— Оксиэ! Дьэ бу да сылгы бөҕө эбит!

— Оо, барахсан, дьэ кырдьык да, үчүгэй ат эбит! — сөҕүү-махтайыы, сэҥээрии буолар. Ыраах баар дьон чугаһыы сатыыллар. Сорохтор, эттэрин айахтарыгар тиэрдиэхчэ буолан иһэн, ситэ укпакка, тохтоон хаалаллар.

Борукуоппай кэпсээнин салгыы сыыйар:

— Биһиги сүүрдээччибит, өлүү буолаары гыммыт диэн ыксаан, Көмүс Кутуругу икки ылгын таас ойоҕоһун быһа кыбыйар. Онуоха ат-сылгы барахсан, хатыс быаны ууннары тарпыт курдук, соҕотохто чырбас гына түһэр. Күөннээх өрөҕөтө сиргэ тиийтэлии сыһар. Ал-дьанаары турар сааскы суол чигдитин тоҥ буоруттан логлорута тэбиэлээн таһаартыыр. Ол айылаах сүүрүүлээх сылгыга сиринэн барар түөрт атахтаах тулуһуо баара дуо — Көмүс Кутурук Дьэргэлгэн Күлүгү туйаҕын тыаһа эрэ нэһиилэ иһиллэр сиринэн быраҕар. Алтан Харах онтон кыһыйан-абаран, Болтоһуну иин курдук иҥнэрэн баатта үһү. Били балтараа сүүс аттаах киһитин тоҕус хоннорор. Бу тоҕус хонук устатыгар иккилии илииттэн итэҕэһэ суох хаһалаах, тастаах сүүс байтаһын биэни кэйгэллэтэр. Хара күүһүнэн сыҥалаан туран, дьанугар буспут сылгы сыатын сиэтэр, ууллубут дьэҥкир арыыны иһэрдэр. Ол кэннэ, күрдьүк хаарын дьөлө хастара-хастара, били дьоно аһаабыт астарын онно таһааран, күҥҥэ үстэ, таҥнары сүөкэтэр. Аттанар күннэригэр: «Ас хаалыа суоҕа, дьиэҕитигэр илдьэ барыҥ» — диэн, били астара тоҥон хаалтын, хоҥнортороҥ илтэрбитэ үһү. 

— Холоон да аһылыктаах дьон эрээри олус тутталлар эбит дии...— хамньаҕалартан хайалара эрэ тыл быраҕар.

— Сымыйа, суоч-чымыйа! Итинник кэпсээн ханна да суох!

— Муҥур Уола соруйан үөҕэ олорор буолбат дуо?!

— Кулгуйа олорбутун, хара ыты дэлби тэпсэн биэриминэ!

Истээччилэр дьэ өйдөөн, хаһыы-ыһыы, мөрөйдөһүү буола түһэр. Кинээс бэйэтинэн кэлэн кэпсээнньити үүрэн туруорар. Икки өттүттэн этиһии, айдаан, үмүөрүһүү буолар.

Ол мучумаан ортотугар, арыы хатыҥ кэнниттэн, эмискэ, Силтэһин тахсан кэлэр. Кини малааһын аһыттан аһаопатаҕа, асаһар санаата да суоҕа. Собус-соруйан, төбүрүөннээн турар дьону төбөлөрүн сиигинэн хайа хаамта. Туораабатах дьону үтүрүйэн, икки аҥыы силэйэн истэ. Ол курдук тоҕо дьулуруйан, кур оҕуһу астаабыт сирдэрии дьиэки ааһа бара турда. Туохтан эрэ соһуйбут үөр сүөһү курдук дьиэгэниһэн, үгүс дьон кинини батыста.

Оҕус өлөрбүт сир диэкиттэн, үс-түөрт мүһэ-хары уҥуоҕа тутуурдаах, Күүстээх Күөнчэ хончойон иһэр эбит. Кини тута сылдьар уҥуохтарын эт илиитинэн тоһута охсуох буолан, мөккүһэн турардаах этэ.

Силтэһин Күөнчэттэн туораан, оҕус иһин ырыппыт сирдэрин диэки тумна хаамта.

— Оо, дьулайда, дьулайар эбит!— одунчалар сиби-гинэстилэр.

Саҥа хоту, Силтэһин кэннин хайыһан көрдө уонна, арбахтаах үөт күлүгэр ууруллан турар, сүүнэ чаан олгуйу толору кутуллубут хааны сулбу тардан ылан баран, ыйытта:

— Бу кимиэнэй?

— Биһиэнэ! — дьабадьылара, икки илиитэ хаан буолбут, быыһас ырыта олорор дьахтар хардарда.

— Солууру ыйытабын.

— Билбэтим, ыалтан ыллылар ини...

— Сатаммат,— киһи солуурдаах хааны туппутунан кутаа диэки хаамта.

— Хааны аҕал, ханна иттиҥ! Хоруй иһиллибэтэ.

— Хааны аҕал диибин, ханна мэнээк илдьэҕин?! — дьахтар эбии аймана түстэ.

Ити иккэрдигэр дьахтар хаһыытын Күөнчэлээх иһиттилэр.

— Аҥыр уола Силтэһин хааны талаабыт. Бар, туруоҥ дуо, былдьаан ыл! — Күөнчэни киксэрэн биэрди-лэр. Иһиттиэм-истибэтиэм диэбиттии, киһи Силтэһини батыспытынан барда. Киэҥ-киэҥник хардыылаан, на-чаас ситэн ылла.

— Ээй, истэҕин дуо, хааны ханна иттиҥ диибин ээ, мин эйиэхэ?! — Күөнчэ хотуулаахтык күргүйдээтэ.

Силтэһин аргыый аҕай эргилиннэ. Тохтоото. Саҥа суох.

— Таас дьүлэйгин дуу, тугуй? Хааны аҕал диибин ээ!

— Биэрбэппин.

— Тоҕо биэрбэккин? Күүскүнэн былдьаан бараары гынаҕын дуо?

— Биһиги солуурбут.

— Буоллун. Улахан эбит! Эн солуургунан киһи тут-тубат иһитэ дуо?

— Туттубат. — Силип уот диэки дьулуруйда.

— Хааны аҕал, аҕал диибин!— Күөнчэ батыста.

— Биэрбэппин диибин!— Силип тохтообото.

— Син биир ылыам, бостуой эрэйдэнимэ даҕаны!

— Хайдах ыларгын көрүөхпүт.

— «Көрүөхпүт» буоллаҕына — көрдөхпүт.— Күөнчэ солуур кылдьыытыгар түстэ.

Силтэһин солууру куоттара тутан биэрэн баран, киһи илиитин киэр хаһыйан кэбистэ. Дьон, ону көрөн туран, саҥа аллайа, күлсэ түстүлэр. Күөнчэ солуурга хаста да түһүнэн көрбүтүн — Силтэһин чугаһаппата. Хааны дьалкыппакка да илдьэн, уокка саба кутан кэбистэ. Онтон эргиллэ хайыһан эрдэҕинэ, Күөнчэ, өрө көтө түһэн баран, киһини үөһэттэн таҥнары табыйан кууһуннарда. Биирдэрэ, киһитин сутуругун илиитигэр түһэрэн ылаары, уҥатынан солууру тута сылдьар буолан, хаҥас баппаҕайын тоһуйа уунна. Онтуката, арыый сыыһа туһулаан, эрбэҕэ Күөнчэ бэлэнньигэр кэтиллэ биэрэн — даба ырбаахы, халтаҥ хомуһуол сон сиэхтэриҥ сиритэ көтөн таҕыста. Сутурук тыаһа киһи уу дьулайыгар өрө хабылла түстэ. Силтэһин, солууру сиргэ уурбакка, хаҥас илиитигэр уларытан баран, уҥатын ыт баһын саҕа сутурук оҥордо уонна, аһарарга бэлэмнэнэн дуу, тэскилиир сиэринэн дуу кэннинэн тэйэн иһэр Күөнчэни батыһа хаама-хаама:

— Тохтоо, тохтоо, торбос, тоҕо куотаҕын?!..— диэтэ. Анарааҥҥыта, истибэтэхтии туттан, саҥата суох тэйдэртэйэн, улам-улам ыраатан истэ. Силип биэстэ-алтата атыллаан баран, хаалан хаалла. Кини солуурун тоҥолохтонон, кэлбит сирин диэки, холку баҕайытык силтэйэ турда.

Кинини кэнниттэн көрдөххө, самыы, сис, сарын, моой диэн соччо-бачча биллибэт, барыта халҕан курдук, биир кэлимсэ этэ. Тутан иһэр алтан солууруттан арыый болтуһах, наҥнаһын буола ииссэн хаалбыт баттахтаах төбөтө лаҥхайан, Силтэһин үрдүгүнэн да лаппа -үрдүк киһи эбит этэ: Күөнчэни кулгааҕын эминньэҕинэн ааһар быЬыылааҕа.

— Итиччэ үчүгэйдик туттан баран, соччо хотуппа-тыҥ дуу, хайдаҕый?— диэн Күөнчэттэн Аргыһах ки-нээс ыйытта.
— Киһи буолбатах, абааһы быһыылаах,— Күөнч» илиитин көрдөрдө: түөрт тарбаҕын ортоку сүһүөхтэр» дьуккурута ыстанан хаалбыттар. Онон, тиһэҕэр, кыай-тарыылаах бэйэтэ буолан таҕыста.
Дьаҥсал кырыыһа, Муҥур Уолун үгэлээх кэпсээнэ, Силтэһин Күөнчэттэн оҕотооҕор кэбирэхтик солууру былдьаан барыыта, олохтоохтор быһыылара-майгылара бутүннүүтэ даҕаны — одунчалар үөрүүлэрин күлүмүк улаханнык өлбөөрпүтэ. Кыайбыт-хоппут, соргуламмыт Лэгиэн Кыычыкын оҥостуммут былаана, санаммыт баҕата туолбатаҕа. Икки нэһилиэк бар дьонун үөрдэ-көтүтэ, үҥсүүтүн түмүгүн барҕа малааһынынан бэлиэтээн, аатын-суолун ыытыах буолбута. Ол иһин кур оҕус өлөр-төрбүтэ, элбэх арыгы аҕалтарбыта, сырсар быһыйдаах, тустар бөҕөстөөх кэлбитэ. «Саҥа тойоммут Аадаҥ оҕонньордооҕор быдан ордук буолсу»— дэтэн, Хамньаҕа кыратын-харатын санаатын бэйэтигэр тардарга былааннаммыта. Онтуката, хайа баар, барыта күүппэтэх өттүттэн буолан, Дьаҥсал Дьаакып кырыыһыныы, таҥ-нары хайыһан таҕыста. Ити курдук, сатаммакка, сотору хомунан, одунчалар дойдулаабыттара. Туоллума эбэ хотун кэрэ сайыҥҥы киэһэ дьиктилээх сырдык сарыалыгар куустарбыта. Киирэн эрэр күн кэмчиэрийбит саһарҕатыгар бигэппит күтүр-сүүнэ күөл, тыал мөлтөөи, уутун дуй көмүс долгуна кытыытааҕы кылыс отгорго, хомус, кулуһун төрдүлэригэр кэлэн кыллыргыы анньыллар. Ол-бу элгээннэртэн, сүлбэлэртэн, тас уулартан, анды хоруолун кырааскалаары умаппыт хомус от буруотун курдук, үрүҥ туманнар өрүтэ көбүтэлээн тахсыталаатылар уонна, улам тэнийэн, тарҕанан — унаар күөх толоону үрдүнэн уста көттүлэр, сиэдэрэй бэйэкээннээх сир симэҕэ оттору маанылаан, маҕан баата суорҕанынан үллүйдүлэр.

Силигилии сиппит эҥэр тыалар, сир ийэни бигээн-биэбэйдээн сабардаабыт итии, нуурал түүн минньигэс салгынын эҕирийэн ыла-ыла, утуктуу лоҥкуран турдулар.

Сэлэ Тамаҕар оттон барбыт уоттара, үрүҥ күлүнэн көмүллүбүт тиһэх мутуктарын кыырпах көмүс кыымна-рынан кэҕэрдэ-кэҕэрдэ, умуллан тыһыргыы сытта.

Туоллума барахсан, кырдьыга даҕаны, улуу дойду. Бу Хамньаҕа нэһилиэк саамай бастыҥ улахан алааһа. Аҥаардас күөлүн устата — көс быһаҕаһыттан быдан ор-дук. Эбэ көтөрүнэн, балыгынан бу нэһилиэк кырата-дьадаҥыта сылы быһа иитиллэн олорор. Сааскы түүн хайа эмэ хонноҕор-быттыгар кэлэн хоно сыттахха — куһун саҥатыгар өй-мэйдээх тулуйбат үлүгэрэ. Үчүгөй сааһыттар чыккымайы, халбаны, судьуну манна куһунан аахпаттар. Андытын саҕана саа тыаһа, биир кэм, тиһигин быспакка таҥас тэбээн эрэр курдук буолар. Хайа, сайыҥҥы куһун оҕото, күһүҥҥү көччөҕө. Андылыын, хаастыын эбэҕэ бары сайылыыллар, саараллар. Оттон балыга буоллаҕына — биир туспа сатамматах быйаҥ. Ыамын кэмигэр отун быыһа «бап-баллырҕас» буолар. Илимнии, ардьаахтыы сатаан баран, кыл хамыйаҕынан чарт тымтайга таах баһан ылааччылар. Аны сыллата муҥхалаан уонунан хоппо собону хотороллор. Оннооҕор биирдэ, былыр сүүс хоппо балыгы ылбыттара үһү диэн кэпсээн баар.

Туоллуманы үҥэн ылбыттарыгар, олохтоохгор таҥыылара ол иһин ордук алдьаммыта. Бар дьон хаана ол иһин хамсаабыта, Лэгиэн Кыычыкын баҕата ол иһин олоххо киирбэтэҕэ. Ол да буоллар Туоллума уутун-хонуутун үс гыммыттан иккитин кэриҥэ туспа улууска, туора нэһилиэккэ быһа анньыллан барбыта. Маҥан Тумул үрдүгэр киэһээҥи барыарга иылбайан көстөр, үс кырыылыы суоруллубут, саҥа быыс остуолба ол туоһута буолан турбута...

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Күннүк Уурастыырап]] 
[[Категория:Кэпсээн]]</text>
      <sha1>7v5tmsj7remz4frxb0zpt29b6rmjyuc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ол үрдүктэн... (Моисей Ефимов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>345</id>
    <revision>
      <id>4651</id>
      <parentid>4245</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T04:46:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4651</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1766" sha1="jca1uslsyam0oao0n26wmodau03zm77" xml:space="preserve">{{poem-on|Ол үрдүктэн...}}
&lt;poem&gt;
Сэттэ уонус сыыдам сыллар
Уһуу кынаттарыгар
Олордоннор дабаталлар
Үйэбит арҕаһыгар.

Бүгүн мин, ол үрдүктэн
Кэннибин хайыһаммын,
Көрөбүн модун үйэм
Маҥнайгы саҕаланыытын.

Оо, үйэм саҕаланыыта —
Хараҥа, түҥ хараҥа.
Кыламныыр тымтык уота
Самнархай балаҕаҥҥа.

Аччыктааһын, харах уута
Ааспакка сабардаабыт.
Тыыны-быары хаайа тута,
Хандалы халырҕаабыт.

Оо, үйэм саҕаланыыта
Ыаһыран ынырыгын!
Түүн барыга ыйыстар
Көҥүл сардаҥатын.

Арай ол сабардаабыт
Хараҥаны уоттааннар,
Большевиктар умаппыт
Кутаалара сырдыыллар.

Көрөбүн: бэһис сыллаах
Революция төлөнүн,
Улуу Өктөөп саргылаах
Өркөн өрөгөйүн.

Оо, үйэм саҕаланыыта —
Дирбиэн-дарбаан күннэр.
Кыһыл сэрии буурҕата
Кытыаста силбиэтэнэр.

Ол уот буурҕа күүрээнэ —
Биһиги сүрэхпитигэр,
Уоскулаҥы биэрбэккэ,
Өрүкүтэ күөдьүйэр.

Ол дохсун күүрээммитин
Өрө тутан тиэрдиэхпит
Сүүрбэ биирис үйэҕэ —
Кэлэр көлүөнэҕэ.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
{{DEFAULTSORT:Моисей Ефимов}}
[[Категория:Моисей Ефимов]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>jca1uslsyam0oao0n26wmodau03zm77</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фантазия (Моисей Ефимов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>346</id>
    <revision>
      <id>4646</id>
      <parentid>4304</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T04:44:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4646</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1149" sha1="cd3cizbs9ozvqrd3enltr6naaku0ngu" xml:space="preserve">{{poem-on|Фантазия}}
&lt;poem&gt;
Баар эбит дьикти алып —
Омуннаах фантазия,
Киэптэтэргэ дылы арыт
Бэл дархан История.

Күн, Сир иитин арҕарар,
Үйэлэри билиммэт.
Улуу дьону кытта баҕар
Атах тэпсэ эн кэпсэт.

Ыалдьыттаа биир остуолга
Хайямнаах Алампаны.
Ыҥырталаа оһуохайга 
Мараты, Манчаарыны.

Ааспыкка тэҥнээн сөхтүн
Бу бүгүҥҥү Дьокуускай
Таас килэмэн көстүүтүн
Бестужев-Марлинскай.

Туһуннун миэнэ сиэним
Бэрт Хараны кытары.
Ыллаатын марсианин
Ойуунускай ырыаларын.

Кырдьыгы тумус тутун,
Омуннаах фантазия.
Сымыйалыаҥ — туора сотуо
Дьиппиэн, нүһэр История.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
{{DEFAULTSORT:Моисей Ефимов}}
[[Категория:Моисей Ефимов]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>cd3cizbs9ozvqrd3enltr6naaku0ngu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улуу Туймаада (Моисей Ефимов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>347</id>
    <revision>
      <id>4647</id>
      <parentid>4305</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T04:44:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4647</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3234" sha1="tkyy7qczfv4hd95v7ea4znj092es9vc" xml:space="preserve">{{poem-on|Улуу Туймаада}}
&lt;poem&gt;
Турабын
       Чочур Мураан
                   арҕаһыгар
                            ыттан.
Анныбар
       үрүҥ түүн
                үүт тумарыгынан
                            саптан,
Уһуну-киэҥи
           уһаара саныы,
Унаарыйа сытта
           Улуу Туймаадам.
Кырдьыга да,
           дьэ тоҕо
                   санаабат буолуоҕай?
Өйдөөтөр өйдүөх
               баар ахан буоллаҕа!
Икки атах
         санаата
                мунар ырааҕын —
Быдан сахтары 
             анаара сыттаҕа.
Ырыҥалаан эрдэҕэ
               История билбэтин —
Урукку дьыллар
              уорҕаларын
                      кистэлин.
Чэ, 
    тугу саныырын
               таайа сатыах кэриэтин,
Оттон 
      бэйэтиттэн
                ыйытыым эбээт мин:
&quot;Ытык эбэккээм,
              тугу
                  өйдүү саныыгын?
Саныыгын дуо
           манан
                үөр мамонт
                         ааһарын?
Эбэтэр
       былыргы
               таас үйэ киһитэ
Чокуур сүгэтин
             сытыылаан
                      ааларын?
Эбэтэр
      ахта саныырыҥ буолаарай,
Урааҥхай ыһыаҕын
                Эллэй
                     аан маҥнай,
Үс саха
       төрүөҕүн
              үөдүтэр туһуттанб
Силигин ситэрэн,
               дьэ хайдах
                       ыспытын?&quot;
&quot;Суох! — диэтэ
              Туймаадам. —
                       Тоҕо эн
                             өрүүтүн
Уруккуга эрэ миигин
                   уруурҕатан өйдүүгүн.
Аныгыны 
       анаарбат,
               ааспытынан эрэ тыынар
Ама мин 
       ааргы кырдьаҕас үһүбүөн?..
Үгүс сүүс
        үйэҕэ
              билбэтэх
                     дьиктибин
Бу үйэ аҥара
           көрдүм мин,
                    биллим мин.
Бүгүҥҥү күннэрим
              сөҕүмэр күүрээнэ
Эргиттэ
       билбэтэх
               эриэккэс
                    эдэрбин&quot;.
...Көмүс долгураҥ
               тумарыгы үллүнэн,
Көтөр аалларбыт
               ньиргиэрдэригэр
                          бигэнэн,
Саргылаах
          саҥа күнэ
                  үүнэрин 
                         көһүтэн,
Саймаарыйа сытта
                улуу Туймаадам.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
{{DEFAULTSORT:Моисей Ефимов}}
[[Категория:Моисей Ефимов]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>tkyy7qczfv4hd95v7ea4znj092es9vc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күҥҥэ куйахтар күлүмнээннэр (Моисей Ефимов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>348</id>
    <revision>
      <id>5913</id>
      <parentid>1872</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:30:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5913</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1662" sha1="ahkuj8wef4epq4xvyh6914twnxc50go" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Күҥҥэ куйахтар күлүмнээннэр
Күөн көрсүһэ көтүттүлэр.
Өһөгөйдөөх өркөн үҥүүлэринэн
Өтөрүтэ түһүстүлэр.

Хатан батыйалар хапсаннар
Хааҥҥа суудайан бардылар.
Илбистээх идэмэр кылыстар
Итии субайга сууннулар.

Мин бараллаа саастааҕым
Биир боотураат суулунна,
Хайа эрэ биис-ууһун ааттааҕын
Атын анныгар оҕунна.

Оттон өстөөҕө аттыгар
Оххо табыллан мөҕүстэ,
Үрдүгэр кэлэн, халыйар
Хааннаах түөһүнэн саба түстэ.

Аар-татай! Туох сүдү өһүөнэй?
Кэм да хам баттыыр санаалаах.
Оо, тохтоо! Оо, тугун дьиктитэй?
Ол киһи кэмсинэр саҥалаах:

&quot;Туох иһин? Бу тугу былдьаһан,
Эйиигин суорума суоллаатым...&quot; —
Уонна тымныйбыт уоһунан
Өлөрбүт боотурун уураата.

Харахтыы да илик киһитин
Хааннаах өстөөх диэбитин,
Өһөхтөөх усхайга киирбитин
Өйдөөтө өлөн иһэн билигин...

Өлөн иһэн кини кыраата
Кырыктаах кыргыс үйэтин.
Кэлэр көлүөнэни алҕаата:
&quot;Эйэ кинилиин эҥэрдэстин&quot;.

&lt;/poem&gt;

[[Категория:Моисей Ефимов]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>ahkuj8wef4epq4xvyh6914twnxc50go</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кистэлэҥнээх ыраахха (Моисей Ефимов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>349</id>
    <revision>
      <id>4652</id>
      <parentid>4276</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T04:47:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4652</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1358" sha1="k1wgcbuqc08f0onsn3742hmgyn3ilxe" xml:space="preserve">{{poem-on|Батыйалар}}
&lt;poem&gt;
Айанньыттар, тардан биэриҥ,
Ээй, чэйиҥ, көрдө-нарда!
Якутскайтан сарсын Беринг
Аттанарга быһаарда.

Алгыһынан ыраах суолга
Атаараллар сахалар,
Бэлэхтэрин командорга
Саҕынньых туттараллар.

Ытыллыаҕа хаардаах-муустаах
Хабырынар тыал-буурҕа.
Онно эһэ саҕынньахтаах
Витус Беринг тахсыаҕа.

Онно ахта санаарыҥ
Амарах сахалары,
Дьоллоох уһун айаны
Баҕара хаалбыттарын.

Кистэлэҥнээх кый ыраахха
Командоргут тиэтэтэр.
Арылла илик Аляска,
Биллибэт сир көһүтэр.

Онно тиийэн тиирээриҥ
Россия былааҕын,
Толорооруҥ Витус Беринг
Кэриэс тыллаах ыйааҕын.

Эй, эрэттээр, тардан биэриҥ
Ырыата, көрдө-нарда!
Камчаткаҕа сарсын Беринг
Айанныырга быһаарда.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
{{DEFAULTSORT:Моисей Ефимов}}
[[Категория:Моисей Ефимов]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>k1wgcbuqc08f0onsn3742hmgyn3ilxe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Манчаары (Моисей Ефимов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>350</id>
    <revision>
      <id>5914</id>
      <parentid>3173</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:31:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5914</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1393" sha1="4ciqos47xubo93nfmp2m9q9t9duhi2c" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Түһээммин Манчаарыны көрбүтүм.
Турар эбит хара маска тиириллэн.
Тулатыгар дьон бөҕө үмүөрбүт.
Оруоска ыйылаан иһиллэр.

Дьон саҥа аллайар: &quot;Абытай!&quot;
Өһөхтөөх кыа-хаан ыһыллар.
Ол ахсын Манчаары хараҕыттан
Сырдык кыым сардыргыы саҕыллар.

Сыыйыллар сардаҥа буоланнар,
Тыргылла көтөннөр ол кыымнар
Үмүөрэн турар дьон сүрэҕэр
Тиийэннэр хатана түһэллэр.

Сандаара чаҕыллан ол аайы
Сүрэхтэр умайан бараллар.
&quot;Кырдьыгым — ити, — диир
                     Манчаары, —
Уот-төлөн буолан сыдьаайар&quot;.

Итиэннэ кэлгиэтин киэр илгэн
Кытыастар кутаа үөһүттэн
Дьэргэс гына түһэр эмискэ
Сытыы кылааннаах кылыстыы.

Түһээммин Манчаарыны көрбүтүм:
Көҥүл күлүмнүүр төлөнүн
Бар-дьон сүрэҕэр күөдьүтэ
Уот сындыыс буолан көппүтэ.

&lt;/poem&gt;
[[Категория:Моисей Ефимов]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>4ciqos47xubo93nfmp2m9q9t9duhi2c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бүгүн ааспыт үйэнэн (Моисей Ефимов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>351</id>
    <revision>
      <id>5863</id>
      <parentid>3175</parentid>
      <timestamp>2012-12-26T08:00:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5863</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1373" sha1="kclssr3c7l91xnl7cxh9scaegidkthk" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Бэҕэһээ кэлэр кэминэн
Толоортум ырыам чороонун.
Бүгүн ааспыт үйэнэн
Мин олоробун.

Аҥылыйар ыар сытынан
Хотонноох балаҕаным.
&quot;Хаачыгы-ыр&quot; гынан арылынна
Чэҥнээх халҕаным.

Нэһилиэгим сис кинээһэ
Ыадастан, аҥнан киирдэ.
Имик-самык дьиэм иһэ
Эбии күлүгүрдэ.

Куттанаммын, торбос сонум
Тэллэҕэ илибириир.
Суостаах сүдү тойонум
Миэхэ дибдигириир:

— Иэскин-күүскүн эн өрүү
Төлөөбөтөх буруйгар
Баайгар дуолгар бүтүннүү
Уоппус оҥоһуллар!

— Тойонуом, баайым диэхтээн,
Биир эрэ ынахтаахпын...
— Өйдөө ону, киһийдээн,
Мин ылыахтаахпын!

Оҕолорум ытастылар,
Ытыыр-соҥуур кэргэним,
Ити курдук ыал аатыттан
Дьэ эһиннэҕим.

Кэбис, ааспыт кэминэн
Мин олорумуум.
Бүгүҥҥү кэскилбинэн
Хоһооммун толорунуум.
&lt;/poem&gt;

[[Категория:Моисей Ефимов]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>kclssr3c7l91xnl7cxh9scaegidkthk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чочур Мураан анныгар (Моисей Ефимов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>352</id>
    <revision>
      <id>5915</id>
      <parentid>3177</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:31:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5915</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1456" sha1="px4dh7in7289cbmtm16df3yi949sb5s" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Чочур Мураан анныгар
                   туман өрүкүйэр...
Оттон мин санаабар
                   ити отуу буруота —
Былыыр-былыр аан маҥнай
                      Туймаада эбэбэр
Иччи буолбут икки атах
                      умаппыт кутаата.
Оо, суох! Ол эрэн,
                  дьэ хантан ол муҥнаах
Оттубут уота-күөһэ
                  унаарыай итинник?
Арай олох баар сэдибин туоһулаан
Тардыста ини буруота
                    халлааҥҥа симиктик.
Оччоҕо көстөр дуу
                үйэлэри курдаттыы
Эллэй түптэтэ налыйа устара?
Эбэтэр революция
                кыымынан сардыргыыр
Маҥнайгы маевка
                кутаата буолаарай?
Оо, суох! Бу манна
                 кэлэр кэм тыына баар —
Костер тула пионер
                  ырыата дьиэрэйдэ...
Туман өрүкүйдэ
              Чочур Мураан анныгар...
Туманы силэйэн
              көтөр аал күөрэйдэ.
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Моисей Ефимов]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>px4dh7in7289cbmtm16df3yi949sb5s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дьон уҥуоҕа өтөхтөргө... (Моисей Ефимов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>353</id>
    <revision>
      <id>4653</id>
      <parentid>4209</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T04:47:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4653</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2391" sha1="loqkccmudlt0lz51m61gcyo3bd9mdcc" xml:space="preserve">{{poem-on|Дьон уҥуоҕа өтөхтөргө...}}
&lt;poem&gt;
Дьон уҥуоҕа өтөхтөргө
Үгүстэр да үгүстэр.
Биир өйдөбүл хаалар өйгө:
&quot;Олорбуттар... өлбүттэр&quot;...

Мутугунан быраҕар
Муҥур үйэ муҥкугар
Бу кириэстэр, бу чардааттар
Туоһу курдук тураллар.

Хайдах дьон олоорторо
Биллибэттэр, биллибэттэр.
Суолларын омоохторо
Быралыйа сүппүттэр.

Хаалбыт дуо ханна эрэ
Ыарахан ынчыктара?
Эбэтэр дьикти кэрэ
Үчугэй ырыалара?

Оо, суох! Ону булбаккын.
Мэлдьэһэр хаҕыс сиккиэр.
Сэбирдэххэ таабырынын
Кистээтэ аптаах сипсиэр.

Оо, сиккиэр, мин иһиттим
Симиттэн сипсийэргин,
Ол дьон кэнэн үйэтин
Кыбыстаҥҥын кистииргин.

Кыбыстыма, сүрдээх-кэптээх
Ньүдьү-балай да кэмҥэ
Олоруохтаах этэ эбээт
Киһи аймахтан ким эмэ.

Дьиҥнээх дьолу билбэккэлэр
Олорбуттар... өлбүттэр...
Кинилэртэн кэнчээрилэр
Син дьэ ууһаан испиттэр.

Ууһаан, сайдан, тэнийэн
Бүгү күҥҥэ дьэ кэлбиттэр,
Бу самнархай өтөхтөртөн
Ырааппыттар, тэйбиттэр.

Кэскил суолун тутуспут
Миэнэ үүнэр көлүөнэм
Хайдах-туох олорбутун
Билиэҕэ кэлэр үйэм.

Билиэҕэ суоруллубат
Сурукпуттан - ырыабыттан.
Оччолорго туох хаалыаҕай
Бу эмиэ чардааттартан?

Дьон уҥуоҕа өтөхтөргө
Үгүстэр да үгүстэр.
Бүгүҥҥү өрөгөйгө
Тиийбэккэлэр өлбүттэр.

Ол эрээри кэнчээрини
Ууһаппыт өҥөлөөхтөр.
Санаттыгыт бэрт элбэҕи
Дьон уҥуохтаах өтөхтөр.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
{{DEFAULTSORT:Моисей Ефимов}}
[[Категория:Моисей Ефимов]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>loqkccmudlt0lz51m61gcyo3bd9mdcc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Saqa twordo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>354</id>
    <revision>
      <id>6478</id>
      <parentid>1892</parentid>
      <timestamp>2014-09-02T19:04:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Rarity~sahwikisource</username>
        <id>855</id>
      </contributor>
      <comment>Исправлена опечатка</comment>
      <origin>6478</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18409" sha1="028hpuptnsick0p887rlr64jalfgyzx" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
Gotovsev Pantelejmon Jegorovic,

urukku Qangalas nehiliege,

Bajaghantaj uluuha, saqa,

1893 s. surujan qaallarbytyttan kopija

1935 s. Toqsunnju 20 kune	«Jakutskaj»


Saqa twordo kyrgyhy kytta biirge oloror erdeqterine aattarynan:

1.	Woksuku, kini uola

2.	Mejerem, kini uola

3.	Noroqoj, kini uola

4.	Arcyn, kini uola

5.	Ael (Ajaal), kini uola

6.	Wojures-Kel Djuljdjigin, kini uola

7.	Twuortugul, kini uola

8.	Kaerin (Qajarang), kini uola

9.	Omogoj, ol genne Ellej.

Iti Omoghoj, Ellej ikki woruske (Lenagha — S.B.) (Sajsary qonuutugar Dygyn dien elbeq uolattardaaq, kyrgyttardaaq, baajdaaq kihi, aghyjaq aghaj yallardaaq, aghyjaq aghaj djonnooq olordoghuna kelbitter, onno tworutterin toghus ujeghe dieri kepseebitter. Ikkiejeghin kelen ojoq ylattaabyttar. Olorton tworopput uolattara aattarynan (mannyktar):

Omoghoj ikki uollaaq (olor mannyktar):

1. AangErehe ojuun, kini uola Nam;

2. Toghohor Uus, kini uola Aan Tajbyyr, kini uola Baaj kihi;

Ellej twuort uollaaq (olor mannyktar):

1.	Deksi-Darkan, kini uola Kangalas;

2.	Bolotoj-Oqkon, kini uola Mege;

3.	Katalamaj-Bergen, kini uola Baatyr;

4.	Qordoj-Kojogos, kini uola Borodon.

Omoghoj, Ellej ikki alta uolattara, djon talyy wutuolere, baajdara, djon taptyyr-astynar kihilere buolannar, kiniler uolattara daghany sonnuk astyk, taptallaaq, wutuo djonnor buolannar olorbuttara wuhu dien buolar. Njuucca kelen buluoghar dieri mangnaj uluus dien aattanan araghystaqtaryna iti djonnor aattarynan uluus buolbuttara wuhu dien buolar.

Dygyn dien kihi twordo aghyjaq soghus djonnoru kytta sylgy, ynaq swuohunu wuuren, yttary batyhynnaran woruhu tangnary kelbit byhyylaaqtar. Kwohon (kelen) olorbuttar, onno kwuolj baaryn «Sajsary» dien aattaabyttar. Omoghoj, Ellej kelleqterine (kelieqterin) innine, kelen ihen (aara) occotooghu uoreq suruktaryn umnan kebispitter qommut sirderiger, onon qaja aattaaq omuktan kelbittere billibet buolan baran Ellej, Omoghoj ikkini kytta biir tyllaaq, djwuhunneeq buolannar, biir tworutteeq buollaqtara buoluo.

Saqalar oloror sirderiger atyn qaja daghany omuk kele iligine, occotoodu djon ilin dieki kworon turannar kwordohollor, toghus qos qallaan wurduger oloqtooq Wurung Aar Tojon dien, Ajyy Tojon dien, Kwun Kwubej Qotun dien, Jehegej baaj tojon dien daghany bary biler ajyylaryn qolboon aattyyllar Ajyy Tangara dien.

TaangTarary twugeder oloqtooq «Arsan Duolaj» dien, ol kenne olonhqodo engingenginnik kuhaghannyk aattyyllaryn kurduk aattatalaan barannar barylaryn biir tyynynan qolboon aattaataqtaryna «Abaahy» diiller. Occogho tangarattan kwordohor kihilerin aata «Ajyy Ojuuna, udaghana» dien (ebit).

Occotooghu djon — er, djaqtar tangnar tangastara biir byhyylaaq, djwuhunneeq buolan baran, er kihi tangnara kylgas, bergehete ynaq muohun tangahynan wutugunnerbit ikki muostaaq. Tangnar tangastaryn berke kiergeteller, sylgy-ynaq tiriite daghany buollar, wurung-qara, kugas twuuleeghi ojuulaan tigeller. Djaqtallar tangastarygar kwomuhu tigeller — baajdara, ol urukkuttan aghalbyt kwomustere buoluo. Timiri ongoror uustaaqtar ebit, (kiniler) taastan uhaaran timiri ongorollorun bileller ebit. Uus suogha ebite buollar biligin qajtaq aattanya ete — swuge, qotuur, byhaq, kyptyyj dien, ol kenne uus uhanar septere — kwuort, sorgho, balta, wotuje, cuolghan — dien. Kinilerge occogho uruk suoq kyyllar, swuohuler, septer, sangatyk saqalyy aattammyttar, qolobur: kurungsa, baraan, suqa, caasky dienner.

Ol kenne qajtaq ottoon-mastaan iitillieqterej, qajtaq (tugunan) mahy kerden, suoran, kyhan ongostuoqtaraj, tugunan byhan ihieqterej (ahyaqtaraj) daghany.
Occotoodu djon uruurghahar ebitter. Ehe, ebe, agha, ubaj, ini, aghas, balys, surus dien; taajym, sienim, synganym, syngancarym dien; twungurum, qodoghojum dienner. Mannyk uruuluular er, ojoq ylsybattar, wolossubetter daghany. Mantan atyn buollaghyna taptyy kworbut djaqtary, swuohunu kim kwuusteeq ylar ebit, woloror daghany beje-bejelerin.

Baaj kihi elbeq sylgy-ynaq wuoskeeteghine biir mwonguruk swuohu dien aattyyr sette swuohunu, ol swuohuleri ikki kihi yraaq sirge wuuren ildjen muunnaran kebiheller, twonnubekke syddjar gyna muunnaran kebiheller, ol aata «kyjdaataqtara» dien buolar. Orto baaj kihi ikkite, ulaqan baaj kihi wus twogul kyjdyyllar.

Oloror balaghannara kyhynngy biriemeghe qalghana suoq, sylgy-ynaq tiriitinen saba uurallar, ol aata «Dielj» dien; djadangylara qatyrygynan saba uurunan olorollor. Ohoqtoro kwoqso ere, innin twuohe suoq, onon balaghannaryn wurde ahaghas, qallaan kwosto turar. Djielerin ongostor mastaryn tya saghatyttan byspattar, oqtorbottor. Mahy dojdu iccite qorgutuoda dien tya ihitten oqtoron adalan ongostollor. Suon mahy ylbattar: setteeq, kentikteeq buolar dien. Balaghannaryn «ongoston (baran) mangnajgy kiiriileriger malaahyn dien elbeq ahy munnjan djonu yngyttalaan, Ajyy Ojuuna dien, onnuk kihi suoq buollaghyna kim uus tyllaaq kihini yngyrannar alghatallar. Wurung Ajyy tojonton kwordohunnereller oloqtoro tupsuoghun.

Ojoq ylallar, onno biereller «suluu» dien aattaan swuohunen. «Sylgy biire», baaj kihi buollaghyna, «sylgy toghuha» dien elbeq sylgy-ynaq swuohunu; baaj kihi ikki-wus djaqtary daghany ylara oduu buolbat. Ol djaqtallara ennje dien elbeq swuohunu aghalallar. Mangnaj ojoqtorun aghallaqtaryna malaahyn ongorollor, ol aata uruu dien.

Ol kenne baaj kihi buollaghyna Ajyy aryylaaq kymyhyn djonu munnjan iherder, sylgy, ynaq swuohunu woloron ahatar. Djonnoru oojnotor, wungk dien aattaaq yryany yllatar, elbeq djon siettihen baran twoguruhen wurung Ajyyttan kwordohon, alghanan yllyyllar, ol kenne tuspa syssa oojnuullar, ol aata yhyaq, ystanga dien buolar. Iti wuoruuleeq malaahynnarga Ajyy Ojuuna suoq buolbat, bastaan Wurung Ajyy tojonton kwordohon turan algyyr, aryylaaq kymyhy uonna kutan bierer.

Ogho tworootoghune bu alghaaccyny suptu yngyran alghatallar.

Yaryttaqtaryna abaahy ojuunun, udaghanyn agalan abaahyttan kwordohunnereller, alghatallar; swuohunu woloron uokka ubatan berik berdereller, onno accygyjdyk yaryppyt kihi tiller, (kini sin) ojuuna suoq tillieq ete buolar, onu ojuun tilinnerde diiller. Wolooru sytar kihini djwuhunutten kworon serejen, woluuhu ebeet dien eter ojuun ol wolor, onon ojuunu woloru, tilleri biler dien aattyyllar, astynallar, ytyktyyllar kinini.

Elbeq uus tyllaaq, wugus sangalaaq kihi wucugej ojuun buolar, onnuk kihi uus tylynan, albynynan djonu astynnarar, onon kini mannja kworduur, onu biereller, bosqo ojuunnaabattar. Soroq kihi bert wor qonukka, yjga-djylga daghany yarytar. (Ol) yarytaryttan ee! Bu erejdenerim keriete wolloqpune orduk buoluo ete — dien woluon bagharar, onuoqa ajmaqtara, kergettere daghany ol yarytar kihini ahynallaryttan bu erejdenien keriete wolbute orduk buoluo ete dien woluogher bagharallar. Wolooru sytar oghonnjor biiter emeeqsin kwordohor ajmaqtaryttan, yccattaryttan — miigin iti ojuun woluuhu diir, onon erejbin kylgatyng, tyymmyn salghaan synnjatyn diir, onu ahynaryttan kyrdjyk swopko ette, kwordoomo dien biir qapsaghajdara, tutuulaaqtara yarytan sytar kihi tuhunan balaghany qajadas ongoron baran, balaghan tahygar taqsan (kwostubekke turan) batyjany ugan killerbitin, wolooru sytar kihi swuregher tireen bierer, onu batary annjan woloror. Wolbut kihini maany tangahynan tangynnaran, djaqtar buollaghyna simeghin simeen baran, biligi qoruop kurduk mas ongoron, onno ugan baran salaalaaq tiikke kybytan kebiheller, ol aata «arangastyybyt» dien.

 
                                       II


Iti kurduk tutunan olordoqtoruna ojuunnara, udaghannara kyyrdaqtaryna kworu kworollor, bu worus bahyttan bwutun tiitteri kekkelecci qolboon, ol urduger bert elbeq tuhunan djwuhunneeq engin-engin uu calaqajyn kurduk tangastaaq djonnor kwohon iheller, bu bihigini odun-tuman ongoron barannar bihigi dojdubut kiiniger «elbeq ynaq dalga saaqtaabytyn» kurduk biirge balaghan tuttan oloronnor, bu bihigi ytcattarbytyn ot qotulun kurduk, bes mas camparygyn kurduk delbi tepsen, qas swuus syl bahylyktaan oloruoq bejekelerej dien kworuu kworolloro wuhu.

Onno baaj djonnor ojuunnga mannja bierenner ol djonnoru kelbekke «buocarata ongor» dien ojunnatallar. Onno biir wutuo aattaaq wus twuunneeq kwunnge toqtoobokko ojuunnuur, ol kenne eter:

— Bu djon kelellerin (toqtotoru) kyajbatym, ulaqantan ongoruulaaq ebit, worus uutun tuora byha kumaghy tiben byhyt ongoro sataan kebistim, onu Djwohogoj Aan tojon kelen togho teben kebiher, onon tuoq da kyajan toqtotuo suoq djono, dje doghottoor, olorbut oloq ularyjar, syldjybyt syryy atyn buolar kwunnere cugahaabyt, — dien.

Iti kurduk olordoqtoruna ikki kihi kelen kiirbitter Dygyn oloror djietiger, djwuhunnere tuspa djwuhunneeq, kepseten kwordoqqo tyl tyllaryn istispet djonnor, ahattaqqa tugu da barytyn ahyyr djon, majgynnara wucugej, symnaghas djon, saqa tugu ongororun, wuleliirin barytyn wuleliir djon, onon taptaan syrytynnarar, araarbat.

Dygyn oghonnjor, onno emeeqsine Qotun (baara) eter: «Bu djon iliilere-ataqtara kihitten orduk suon, twuuleeq, onon bert elbeq qaannyy djon byhyylaaqtar, ol kenne qaraqtaryn kwomuskete byhaghas, ol qara sanaalaaq, kiniler bejelere ere buoluoqtaryn baghalaaq djon buoluogha, ol kenne kinilerge coroonngo kymyhy ildjen bierdeqpine unguoghum qamnaan todo djalkytabyn, onon bu djon qojuutun qojuut aldjaqajy ongoruoqtara buoluo bu djonnoru wolortoon kebisteqqe aghyjaq eme synnjalangnyk oloruo etibit», —dien.

Onuoqa Dygyn oghonnjor-tojon eter:

—	Baraqsattary, majgynnara, wulehittere daghany berde bert, syryttynar, qanna baryaqtaraj, baraqsattar, — dien.

Bu ikki kihi ikki syl syldjan barannar kworduur byhyylaaqtar ikki oghus tiriitin, onu Dygyn tojon swobuluur, bierer. Qaar qaraarbytyn kenne, ol tiriileri sap kurduk telen barannar qonuunu twoguruccu tardan tohogho saajtalyyllar, onu saqalar kworollor, tuoq da tuhany ongostuoqtaryn bilbet buolannar, kyhammattar, ol kenne sotoru ol swuten qaalbyttar, qanna barbyttara billibekke (qaalallar).

Iti djon barbyttaryn kenne aghyjaq syl buolan baran barbyt djon tohogho saajbyt (sirderin) qonuuta (biirde) sytyary djieler buolbut (tar), olor isteriger-tastarygar aqsaana billibet djonnor baar buolbuttar, onu kworon sohujallar, cugahaabattar, menik ogholor cugahaan kelen kwordoqtorune djielerin tahygar yhyllan sytallar kwuoq, wurung, kyhyl kingkeler (qoruongkalar), ol kenne kyra minnjiges amtannaaq astar, onu ol ogholor itigesteen aghalarygar, ijeleriger ildjen kwordorollor. Onuoqa wojdorunen aghyjaq ottomo suoq er, djaqtar tiijen itigestiiller. Onno elbeqtik munnjustubuttaryn kenne wuohetten tiit dwulungu suullaran, battatan, woloron kebiheller, cugahaabataq djonnoru mintiepke saanan ytyalaan wolottuuller. Onton saqalar yksaannar oqtooq bejelerin saalarynan yraaqtan ytyhallar da, ol oqtoro djiede tiijen maska ere qatanan qaalar. Djie ihiger qajtaq kiirieghej. Araj biir oq cuolghan wuutunen kworon turar biir tojonnorun qaraghyn tehe twuhen wolorbut. Saqalar bekkiheenner bu kurduk: «Dje, bert dodoor, bu njuuccalar uturuktuullaryn aajy bihigi wolon ihebit», — dien, (biirde) onno baar kwuusteeq, byhyj kihilere Dygyn uola Caal Bas dien kihi eter: «Iti oton kurduk kelen kihini djwolo twuhen woloror», — diir kini bergehetinen saba oqson kebiher. Ol kenne djono aghyjaabytyn kworon yksaan, swuuren kiiren djielerin bwuljgununen togho annjaary annjyalyy satyyr, onu njuuccalar timir syabynan tutan (ylan) wolorollor.

Bastyng kwuusteeq kihilere wolbutun kworonnor, saqalar kwordohon njuucca kwonguluger berineller. Dje, onton (yla) syyja wuoretenner, tyl tyllaryn istiher buolbuttar.

Saqany njuucca buluon innine, saqalar tangarany, abaahyny bileller. Ajyy buolar, mannyk kuhaghan, mannyk wucugej yraas ajyyta suoq dien bileller. Onnuk buolan barannar pravoslavnaj biereghe kyttybakka ere buolannar, qoton byhaaryyta suoq ebitter. Onu njuuccalar wuoreppitter saqalary. Kwomus tangahy tangnybyt njuucca Ajyy Tangaragha doverenojynan anammyt, yraastaan kihi ehigi ajyygytyn etteqqitine, ehigini Ajyy Tojon Tangara abyryagha, onon tworopput aghaghytygar qoloburdaaq mannyk djonnor «Aghabyyt» dien buolallar, — onu saqalar swobuleenner pravoslavnaj miereghe kyttarga (baattar). Otcotoodu aghabyyttar tutunallara kyrdjyk da bert wucugej, wuoretellere da astyk, bejelerin majgynnaryn saqalarga billerbekke kytaanaqtyk kistiiller ebit buolan barannar, ylar caahynan saqalary «djadajyaqtara» dien ahymmat djon ebitter.

Ajyylaryn etteqterine, ogho tworootoghune, kihi wolloghune, yaryttaghyna, bergehelenneghine baryta mannjalaaq, onu saqalar bekke swobuluuller, bihigi ajyybytyn etteqpitine ajyyta suoq buolabyt, ogholorbut tangara aatynan aattanallar, bergehelemmit er-ojoq araqsybat, yaryppyt kihi tiller, biiter wolloqqune tangara qarajar dien, baar ere wupterin, swuohulerin biereller aghabyyttarga qaryhyjbakka. Iti kurduk bekke itegheten wuoreppit ebit njuucca saqalary.
Ol kenne uruk ojuunnga bierer buolannar sohujbattar, urukkuttan mannjany biere wuorujeq buolannar.

Onton pravoslavnaj miereghe saqalar berke iteghejeiner, tangara djieleriniin elbeq orduk abyrallaaq buoluuhular dien saqalar tuoqtaryn da qarystaabakka, bejelere da iitillellerin qojuukku wottun kyhammakka terijen ispitter. Aghabyyt buolbut djon twolohujen uojallaryn sotoru daghany bajallaryn kworonnor, Djokuuskajga baar njuuccalar engin-engin daghany doquomunaj wuoreqqe wuorenen, aghabyyt buoltalaan ispitter. Ahyyrga-tangnarga kim kyhammat buoluoghaj; onton arygy bekke kwuuhuren elbeebitin kenne wuoreteecci, wuoreneecci, wojdooq wojo da aghyjaq sanaalaryn swuutteren bary kuhaghan, kworsuo, menik bulkullan barbyt. Tuoq da keme billibet buolan, ol kenne njuucca kele iligine buruju djwuulluur tojon bilbetter, qaja kwuusteeq ere kihitten kuttanallar. Ol kwuusteeq kihi taptaabytyn byldjaan ylar, woloron da kebiher (ebit). Uorujaq kihi suogha, qojuut wuoremmit byhyylaaqtar uorujaqqa. Njuuccalar saqalarga kwordorbutter, buruju djwuulluur tojon  ehieqe, saqalarga, bu balar dien. Onu kwordoqtorune njuuccattan orduk kiergel tangastaaq njuuccalary kwordorollor, bu tojon aata «seteetelj», bu «yspraabnjik» dien; bu tojottor taqsallar kuorattan saqa byraabalarygar. Seteetelj taghystadyna biir «qahaak» dien njuuccalaaq, onno djwuulluur, mwoghon, wuoghen, kyrbaan nehiliekten nehiliekke syryttadyna balaghan kurduk syarghalaaq, yaraqqanyn qolujdaqqa 30 buut qoloburdaaq, onon biir-ikki kwosko barar buollaqqyna 10 at talyyta, 3 kihi kytygyrahy barallar. Occogho saqa siriger syarghagha at kwolullubet, yngyyrynan syldjallar, onon at wuorujeghe suoq buolan, ol kenne sirge syldjar sylgyny tutaat barallar, bert twurgennik, argyyj aghaj bardaqqa qahaak anal kymnjyynan kyrbatalyyr sirdjitteri, attar (onton ebii) ungan bytaarallar. Onno tojon, qahaak ikkien kwomoloon kyrbyyllar sirdjitteri, ol kenne saqa duohunastaaghar «byygabar» dien aattaaq surugu yytar.

Yspraabnjyk tojon byraabalarga bu kwun tiijieghim dien qahaagy kytta surugu (beriet) tahaarar. Onno uluus orodonacaljniktara baar buollunnar dien.

Onno uon, swuurbe da kwostooq sirten munnjustan kwuuteller, 10-20-30 qonukka, biiter qonuk toqoru ysprabnjykka 20-ce aty bolbuod belemniiller. Soroq ardygar 30 qonukka dyly kelbet, soroq ardygar 10-ca ere qonugu aaghan baran keler, onno wuoruu buolar — Agha tojommut erde kelen abyraata dien. Ol kelleghine kwordoqqo ikki qahaaktaaq buolar, syarghata 50 buuttaaq, ol syarghatygar kihini tahyjarga belemnemmit oruoskalardaaq, bu yspraabnik tojon byraabagha kelen kiirbitin kwordoqqo, ulaqannyk uordajbyt, sangarar qohoonun ihitteqqe mwoghor, onton ulaqan kuttanyy buolar. Kulubalyyn, suruksuttuun, ystaarystalyyn sibiginehii, kuukunagha mustuu, onno qahaaktar kelenner orodonacaljniktarga kelsibit dien ikki kihi, biiter elbeq buollaghyna bies bytyylka arygyny bierenner, ol kenne swubeliir, agha tojonngutun toqtuu twuhen baran biir-biir kiiren kworsun dien onno saqalar eteller, wutuo swubegher ulaqqan bahyyba, ol kenne agha tojon bihigini munnjan yjytar wotto baar buollaghyna, en tojommut bejen wutuo sanaaghyttan tupsaran-tylbaastaan abyraar dien, dje ol kenne biir-biir duohunastaaq baryta «aghabyykka ajyy eter kurduk» kiiren taqsallar. Ol taqsan oloron kepseteller, tojommut baraqsan wutuo kihi byhyylaaq ebit dien. Soroq ardynga, oo, swurdeeq tojon, qajtaq tyynnaaq (ergijen) kelien bejebit buolla dien sanga (kuttal) buolar.

Iti yspraabnjyk tojon barar, sanaata tabyllybyt buollaghyna byraaba djyalatyn barytyn kworon uluus kulubatyn, suruksutun wuoreten, swubeleen barar, sanaata tabyllybataq buollaghyna djalangy bahyn-ataghyn kworboqtoon baran mwoghon-wuoghen «byygabar» ongorboqtoon barar. Ol baran sirdjikteri qajtaq da tietejbitterin inniger tahyttarar oruoskanan, onno kim kytygyras kuotan sahan qaalar, kim mwoltoghu tuttaran tahyttaran ol tahyjbyt djonnorugar eter: «Ehigi mieqe ytaamang, kurutujumang daghany, bejeghit tojottorgutugar ytaang, kurutujung», — dien. Otcotooghu tojottor barylara mannyk majgynnaaqtar buolbat, soroq tojon (sin) symnaghas, bert wutuo majgylaaq baar buolar, onnuk tojon saqalarga elbeq syl syldjybat, sotoru atyn sirge barbyt suragha ihillen qaalar.

Saqalary njuuccalar bulbuttaryn kenne djahalga, djwuulge 200 syltan taqsa syl olorbuttar. Onton saqalar wuorene sataan aghyjaghy tugu eme biler buolan, njuucca battala mannyk-mannyktar dien wukse satyyr buolbuttar. Onu njuucca deleghe bu kyrdjygy eteller dieqtere da buolan barannar, aryyj adaj toqtuur buolan barbyttar. Saqalar daghany aryyj elbeen, wuorenen ispitter.
Iti biriemelerge soghoruu dojduttan burujga ingnenner «kwoske kelbit kihi» dien djonnor keliteleen ispitter, saqalarga iitille, ol djon kuhaghan majgynnaaq, uorujaq djonnor buolbuttar, saqa kuhaghan majgynnaaghy ol djonngo qolbohon, wuorenen uorujaq onton wuoskeebit saqalarga.

Iti kelbit djon kelin wottuger bert maany njuuccalar keliteleebitter, burujdaaghynan kwun yraaqtaaghyga utary turbut djon — sudaaryskajdar dien. Ol djon majgynnara bert wutuo, sehenneeq, kepseenneeq symnaghas djon, kyyhyrary, wuogheri, ataghastyyry bilbet djon, occogho saqalar kinileri bekke astynar buolan barannar (onu) aryt oduuluullar, tangaragha wungpetter dien. Ol djon ikki-wus syl buolan baran dojdularygar twonnubut suraqtara ihillen qaalar.

Iti djon keler buoltaryn kenne njuucca saqany ataghastyyra ulaqannyk namtaan ispit.

''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>028hpuptnsick0p887rlr64jalfgyzx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Uluu Qoro (I baryjaan)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>355</id>
    <revision>
      <id>4234</id>
      <parentid>1897</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:50:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4234</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1741" sha1="ks3qe4vq7vhc0yqhe0mnnbu26z9qnby" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;

JEGOROV Jegor Minovic (Miine uola),

82 saastaaq, Djwulej Uuha nehiliek, 

Taatta orojuona, saqa, wuoreghe suoq, 

biller sehennjit 

1933 s. Altynnjy 11 kwune,  «Taalalaaq»


Uluu Qoro dien bet baaj, wugus kihileeq-swuohuleeq ilin diekitten kelbite wuhu. Kini biir aattaaq swuuruk oghustaaq wuhu. Ol ilinten, qaja sirten ihere billibet, kwohon kiiren ihen Allan, Amma, Taatta wureqterin tuoraan ihen, byhyylarynan, swuurukterinen aat bierteleen aaspytynan Allan, Amma, Taatta dien aattammyttara wuhu. Uluu Qoro Allany, uoluo suoq, Ammany twuuje kworon keneghes buka ere wonugute suoq dojdu buoluo ee dii sangatalaan aaspyt. Araj wus wureqten Uluu Qoro Taatta ureghi: «Swuuruge toqtuur, keneghes kihi-swuohu wuoskuur sire, djollooq djojdu buoluuhu», — dien eten aaspyta wuhu.

Uluu Qoro ol kurduk aat aattaan, wus wureghi aaha twuhen, biligi Borodon siriger «Mwuru» diennge tiijen toqtoon, swobuluu kworon, sanaan urahatyn turuoran yhyaq yhan, malaahynnaary ongostommutun bilen, occogho Mwuruge oloqtooq tworuku iccite (yala) buolbut burghaanajdaaq alaaska oloqtooq Bert Qara dien kelen twurbe tuohu ubatan baran, oq twobotuger qataan, kuraaqtaaq saanan yppyta Uluu Qoro tulahatygar kelen twuher. Onton kuttanan, urahatyn angaar wottun kwoturu tardan, angaar wottun qaallaran, terijbit yhyaghyn site yspakka, ahaabakka kwohon qaalar. Ol kwohon ihen, Woluone woruhu bulan arghaa enger tuoraan bilinngi Djokuuskaj kuorat siriger oloror Qangalas Qoroto buolan qaalar.
 

''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>ks3qe4vq7vhc0yqhe0mnnbu26z9qnby</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Uluu Qoro (II baryjaan)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>356</id>
    <revision>
      <id>1900</id>
      <parentid>1899</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>1900</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="767" sha1="st1xnp1s2nibdo5s99wcn63nl0e3ef2" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
BESTIINEP Miiterej Semenebis,

(Byytygaj uus) 80 saastaaq,

Soghuj nehiliege, Taatta orojuona,

saqa, wuoreghe suoq

1934 s. Muus ustar 8 kwune,  “Aryylaaq twordo” (Amca)


Uluu Qoro dien swuuruk oghustaaq oghonnjor ilin diekitten kwohon kiiren ihen, oghuhunan Allan woruhun kesteren kworor da, oghuha diringe bert buolan kyajan tuoraabat, ol ihin “Angaja sytyjar Allan buol” dien aattaan baran aahar. Ol aahan biligi Amma wureqqe kelen kesteren tuoruur, ol kenne “Allaaqaj Amma dien buol” dien aattaan baran, oghuhun miinen, qotu dieki bara turbut.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>st1xnp1s2nibdo5s99wcn63nl0e3ef2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kyrgys omuk</title>
    <ns>0</ns>
    <id>357</id>
    <revision>
      <id>1903</id>
      <parentid>1902</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>1903</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="926" sha1="qwi47a93tfck8ddfd0s5igy9bp3izwj" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;


NIKOLAJEV Dmitrij Stepanovic.

52 saastaaq, Qoro nehiliege. 

Kuorat orojuona, saqa, wuoreghe suoq, 

qolkuostaaq 

1935 s. Altynnjy 27 kwune,  «Jakutskaj» 


Omoghoj Baaj, Ellej Bootur keliilerin saghana soghoruu dojduttan sylgy, ynaq swuohuleeq «kyrgys omuk» dien kelbit ebit. Kyrgys omuk bu dojduga bet aghyjaq aqsaannaaq djon-ajmaq ebite wuhu. Kiniler yhyaq yhallar. Kihilere wolloghune sylgy qahatynan sirejin saba uuran barannar, qahyy dwulunnge ugan, tyagha tahaarallar. Ol tajaaran djonu munnjan yhyaq yhallar, onno bary ahy-wuolu ahaan, wolbut terilin terijen baran toqtopput sirderiger tyagha uokka ubatan kebiheller. Ol aata unguoq tutuulara dien buolara wuhu. Ol djon kenniki uuhaabakka bystan qaaltar.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>qwi47a93tfck8ddfd0s5igy9bp3izwj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Saqalar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>358</id>
    <revision>
      <id>4229</id>
      <parentid>1906</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:49:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4229</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1107" sha1="jcacganugvv28pqhozpmsesz6nsiq4q" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;

PЕSTRJAKOV Afanasij Andriejevic,

(Manghys Uola) 62 saastaaq,

II Kurbuhaq nehiliege, Uus-Aldan orojuona,

saqa, wuoreghe suoq, qolkuostaaq

1934 s. Ot yjyn 20 kune, «Uorumtagaj»

 
Bihigi tworutterbit Omoghoj Baaj, Ellej Bootur dienner kelieqterin inniger Woluoneghe saqalar dien tuspa oloqtooq, majgynnaaq omuktar oloottoro uhu. Kiniler bert worton olorbuttar, elbeq ajmaq djon ebittere wuhu. Ol gynan baran urut qantan kelen, twohotooghu kemhge bu dojdunu bulan olorbuttara duu, oloqtooqtoro duu woruu sehen buolbat, onu tenginen tonguhu uonna kenneki kelbit saqa tworutterin kytta utarsan kyrgyha, byldjaha syldjybyttara, ol kenne kinilerten udjuordar baallara oloq sehen buolbat. Araj, kiniler aattara «saqa, saqalar» uonna sinnjiges twobalooq, ulluktaaq (buuta suoq) bullu batyhan: kyyllaan, wuonneen (balyktaan) ahaan olorooccu elbeq ajmaq djon baallara wuhu ere dien buolara.

''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''


&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>jcacganugvv28pqhozpmsesz6nsiq4q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qara saghyl omuktar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>359</id>
    <revision>
      <id>4228</id>
      <parentid>1910</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:48:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4228</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4835" sha1="pq0oypcyjcoy78unmqux5lwwfcn71nj" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
TATARINOVA Sofija Nikolajevna,

61 saastaaq, II Woljtok nehiliege, 

Uus-Aldan orojuona, saqa, 

wuoreghe suoq 

1936 s. Atyrdjaq yjyn 17 kwune,   «Jakutskaj»


Saqa tworuttere bu Woluone woruhu bula ilikterine, bu dajdyga «Qara Sahyl» dien tuspa qaannaaq djiikej omuktar oloottoro wuhu. Kiniler tuoj bultaan, balyktaan iittinen oloottor. Bejelere bert aghyjaq aqsaannaaq, socco wuoskeen tenijbeteq, uhaabataq djon (omuk) ebitter. Saqa tworuttere Omoghoj Baaj, Ellej Bootur bu dajdyga keliileriger Qara Sahyllar oloqtooq omuktar ebitter. Olor kelbit saqalary kytta socco turuktahar, utarylahar kwuustere suoq, swuohu duol suoq, naar balygynan, bullunan olorooccular ebit.

Olor saqa uustaryn kytta qolbohon bylaaha, bu kenniki kemnge dieri, udjuor-kedjier bert aghyjaq aqsaannaaq djon kwoho syldjan bultaan ahyy, iitille oloottor. Onnuk udjuordary occotooghu saqalar «tyal buolbuttar» dien aattaabyttar. Tyal buolbuttar wotoqtoro uluus, nehiliek sirderiger deng baara ihillere wuhu. Kiniler tworuoqtere Boroghon, Menge uluustarynan oloro syldjybyttara dien buolar ete. Saqalar kinileri berke abaahy kworolloro wuhu. Tyytyaqtaryn kuttanallara, tuoj — «oloqtooq omuktar, cyyj, qara saghyllar udjuordara, tyal buolbuttar» dien sapsyjan kebihellere wuhu. Tyal buolbuttar araas djiibeleeq, aptaaq, ojuunnaaq-udaghannaaq buolallara wuhu, onu saqa ojuuna, udaghana qoton utarbata wuhu. Cegien oloqtooq tworuku djon-ajmaq (omuk) buollaqtara dien.

Bylyr, kyrgys wujetin saghana, 1-ej Woljtok siriger «Balyktaaq Ebe» dien kwuolleeq alaaska «Tyal buolbuttar» dien toghus uollaaq biir udaghan emeeqsin olorbut. Ol udaghan kelbit-barbyt ajannjyt djon yndyylaryn, astaryn kwuotten ylan ahaan olorbut.

Ol kiniler oloror kemnerin occogho «Nereet yrdyytyn saghana» dien aattanara wuhu. Occogho (Jakutskaj) kuorat oloqtommut keme, twuherii byhyytynan tuoj burdugu ilin dajdyga yngyyrdallara wuhu. Ol kemnge udaghan ogholoro ijelerin djie tahyttan kiiren emiske sohutan bwuorge annjallar, onno ijelere: «Uo, tatat» — dien sohujan, uhutuu twuster ere balaghanyn wurduger qaja eme aahan iher ajannjyttar yndyylaryttan qaahaqtaaq burduk toj kelen twuhere wuhu. Ol kurduk keleri-barary ajan suolugar tuora oloron byha olorbut. Onton da atyn araas kuhaghan djiibeni ongororo bert elbeq ebite wuhu. Onu woruu kuttanan «twordo-uuha ulaqan, bylyrgy oloqtooq qara saghyl udjuora» dien, kiiren, toqtoon iesteebettere wuhu.

Ol udaghan bejete tuoj alaahyn, balyktaaq ebe kwuoluger kiiren sajyn ilimniir ideleeq, balyktaan siir ebit. Ol ilimnii syddjan biirde innjeligin twuheren kebispit, onon kini twuherbit ojbono biligin «Innjelik Twusput kwolujete» dien aattanar, ol sirinen kyhyn tongmot. Ol kurduk udaghan toghus uolattarynyyn olordoqtoruna, biirde emiske Taatta siritten kyrgys djono kelenner, bokuoja suoq ytyalaan barannar, oloror balaghannarygar kiiren kwoottere, biir da kihi suoq buolan qaalbyt, onu: «Bu kubulunan araas mas, ot, sep buoltara buoluo, onnuk suraqtaaq etiler» dien balaghan ihiger baar tuoq syngahalary, sippiirderi, kwurdjeqteri, wuteheleri oloccu uottaan, kwulleri kwotupputter.

Araj saamaj kyra uollara kuotan ilin Laamy dien dajdyga kwureen taqsar. Onton yla bili udaghan tyal buolbuttar aldjatyylara suoq buolan, oloq kwopput. Ol kurduk irdeen, kyrgys djono eherge-accatarga baattar.

Qojutuu soghus bilii Laamyga kwureebit, kuopput uol kiiren emie Woljtokko oloron uuhuur. (Ergijen kelen). Kinitten udjuor wuoskeen 50-ca syllaaghyta Bwoqsuluje Lwongontoj dien kyrdjaghyys-kyrdjaghas oghonnjor baaryn, ol min occotooghu kyrdjaghastar etiilerinen kwororum. Occogho tuoj «iti oghonnjor tworut-uus, qara saghyl omuk udjuora, bylyrgy Tyal buolbuttar tworuoqtere, kini swurdeeq siemeq, kuhaghan, yaraqan tyllaaq, uottaaq qaraqtaaq — ojuun kyyrdaghyn aqsyn kini qaraghyn uota baar (biller) buolar, swugun kyyrdarbat kihi» toj dien sehen, kuttal buolara. Ol oghonnjor, min abagham Qaghystaj dien ojuun kihi baara abaahy kworon, woluutun uutun togho annjan qata onton mwoltoon-aqsaan kenneki wolbute. Bwoqsuluje oloq oghoto-uruuta suogha. Kini wolon, dje tyal buolbut udjuora syta da suoq buola bihi dajdyga estibit.

Ol udaghan biiter «tyal buolbuttar» olorbut wotoqtorun biligin «Toghus wotoq» dien aattanar. Min ol wotoghu kwororum, onno bert elbeq wotoq (balaghan) onnularyn omooloro baallara — iin, balaghan torumnara kwostoro, occogho kyrdjyk toghus balaghannga oloottoro buoluo dien qohoon buolara.

Min bu Qara Saghyl, Tyal buolbuttar, kiniler udjuordaryn sihilii tworuobut ehem Tangarahyt Kuobaraj sehergiirin isterim.

Occogho min 13—14 saastaaq kyys isterim ebite buoluo.

''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''


&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>pq0oypcyjcoy78unmqux5lwwfcn71nj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Uluu Qoro, qorolor, tumattar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>360</id>
    <revision>
      <id>1913</id>
      <parentid>1912</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>1913</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2551" sha1="9gehsi5iawgp8itgk4jb5p9o9znqe2n" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;


NIKOLAJEV Dmitrij Stepanovic,

52 saastaaq, Qatas nehiliege, 

Kuorat orojuona, saqa, wuoreghe suoq 

1935 s. Altynnjy 27 kwune, «Jakutskaj»


Saqa twordo buolbut Omoghoj Baaj bastaan kelen «Saqsary», «Ojuu Qatyn» dien sirderge aat bierteleen olorbut. Onton Ellej Bootur dien kelen Omoghoj Baaj kyyhyn ojoq ylan, tuspa qotu Killem syhyytygar oloqsujar. Onton ogholonon-uruulanan baran Amma, Taatta wureqterinen taqsan oloqsujan ispit.

Kenneki Uluu Qoro dien, Tygyn dien tojonnooq kylbang sylgy, ynaq swuohuleeq Qorolor kelenner tonguhu qoto kyrgan, kyajan bu dojduga oloror Myymaa uonna Wojuk dien occotooghu tongus betterin ekkireten kyajtalyyllar. Myymaa tonguhu soghoruu dieki, uohe worus bahynan taas qajada siten ylan, tutan woloror. Ol kemten yla Qoro tojono Tygyn bejetin djono Qorolorduun bilinngi arghaa «Ytyk Kwuol» dien kwuolu aat bieren, urukkuta tongus ologhor oloqsujar.

Tygyn bu dojduga kelen olus bajar, kyrgyhyyny oloqtuur. Bary siri-dojdunu kini aattatalyyr. Onon bilingi Jakutskaj kuorat qonuuta (ologho), bylyrgyta Qoro ologho, qorolor oloqtoro ete. Biligi Qoro aatynan nehiliek daghany, agha uustara sir aqsyn wugus. Boroghonngo, Qangalaska, Taattagha, Bwuluuge, Woluoqumeghe daghany baallara biller.

Bu bihigi Qoro, urukkuta Arghaa Qangalas uluuhun nehiliege «Qoro» dien etibit. Ol bylyrgyta qalyng nehiliennjijeleeghin uu (potop) aldjatan, uuga baattar, soroq ol-bu uluustarga targhammyttar. Onon 29 duuha ere Qoro aghatyn uuha qaalbytynan Qoro aattammyt. Qojuut dieki Bwuluutten «Sileen, Tumat» dien agha uustara kelenner qolbosputtar.

Sileen dien baara suogha 16 duuhalaaq ete, olor tworuttere bylyr Bwuluuge Sologhon Tonguha dien omuk-tongus tahygar biirge yal oloron baran, biir saas tongokko sologhon tonguha sonordoon wureghin bahyn bular, onno Sileen uuha (saqalar) bu dojduga kwohon keleller.

Sileenten uraty «Tumat» uuha djon baallara min kemmer 230-ca duuhalaaq etiler. Olor emie Bwuluu diekitten kwohon kelen, Qorogho qolbosputtar. Onon Qoro wukse omuk, tuora djonton uuhaan, Qoro aattammyt.

Qoronu 70 syllaaghyta bu Lenagha muustaaq Motuok (потоп, наводнение 1863 г. — S.B.) kelen ehen, onon bystan turar.

Tumat dien bet qalyng djon, kiniler qaja omuktara, tworuttere billibet, saqa buolbataqtaryn kurduk sehen buolara, ol saqa sirin bulan qojuut saqatyjbyt surduktar.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>9gehsi5iawgp8itgk4jb5p9o9znqe2n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Onoghoj, Tataar Tajma, Ellej, Tygyn</title>
    <ns>0</ns>
    <id>361</id>
    <revision>
      <id>3660</id>
      <parentid>1921</parentid>
      <timestamp>2011-05-05T12:05:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AlaaBergen</username>
        <id>87</id>
      </contributor>
      <origin>3660</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21569" sha1="99v3qtam6dh21dwzsxs4durhltz574y" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;

BAGACANOV Grigorij Aleksiejevic,

65 saastaaq, III Kwuulet nehiliege,

Bwuluu orojuona, wuoreghe suoq, saqa,

qolkuostaaq. 

1935 s. Kulun tutar 28 kwune,  «Wuneekeen»


Saqa omuk saamaj bylyrgy tworuttere bert bylyrgyta ikki omuktan, ikki omuk ologhuttan taqsybyta wuhu. Bylyrgy kyrdjaghas  sehennjitter eter-kepsiir   buolallara:   «Saqa   angaar   salaata,   Mongool omuk, angaar salaata uraangqajga oloqtooq Tataar Tajma dien ebite wuhu», — dien sehen-nomoq ongostolloro.

Onu bu kurduk dien tworuttuullere: Aattaaq Bajkaal kwuolj soghoruu wottuger Mongool omuk dojduta dien baara wuhu. Ol dojduga bert bylyr Cyngys-Qaan dien bahylaan, yraaqtaaghy buolan olordoghuna aan dojdu dolgujar, qamnyyr aattaaq (uottaaq) kyrgyhyyta turbut. Ol kyrgyhyyttan kwurenen, onno oloqtooq Tataar Tajma dien aattaaq kihi baajdyyn, djonnuun teskileen ologhuttan qotu syagharyjan, Bajkaal kwuolj tahygar uraangqaj sire (dojduta) diennge kelen ologhurbut. Bu Tataar Tajma occotton daghany sylgy-ynaq suohuleeq, djonnooq, kyrgys kihite ebit.

Kinitten biir Ellej dien uol tworuon aghatyn kytta uraangqaj dojdutugar wuoskeen olordoqtoruna, Mongool omuk yraaqtaaghyta Cyngys-Qaan dien wolbutun kenne kini onnugar uola (oghoto) Qaan Tojon dien bahylaan olorbut.

Bu yraaqtaaghylar kemneriger aattaaq ajmaahynnaaq uottaaq uluu kyrgyhyylar buolutalaan emie Mongool siriger oloqtooq Onoghoj dien djing Mongool qaannaaq kihi ojoqtuun, ogholuun, swuohuluun, djonnuun qotu kwureen uraangqaj siriger toqtoobokko ere Tataar Tajma saghana Eliene woruhu bulan, biligi Caara wureghin bahynan twuhen, tworduger Eliene wurduger kelen ologhuran, olus bajar. Ol Mongool omuk siriger kyrgyhyy turbututtan djon berke qamnaan, byrajan araas wureq bastaryn bulutalaabyttar, bu qotu, arghaa, Ilin Sibiirderinen byrajan, kwureteleen ologhuran ispittere wuhu.

Tataar Tajma uola Ellejdiin ol kurduk olordoqtoruna, biirde mongool omuk yraaqtaaghyta Qaan Tojon Elleji yngyttarar: «Bu Tataar Tajma uola Ellej en bert kihi buollaghyn, manna, iti oloror kwuolgutuger Bajkaal twugeder kihi qaattyskata — kwuluge buolan oloror aattaaq wutuo djaqtar baar, en (bert kihi) onu kiiren qannyk albaskynan tahaaryan etej, dje kiiren tahaaran kulu», — dien eter.

Many yraaqtaaghy eppitin kenne twottorulehie baara duo Ellej, «ce swop, tahaaryam» diir. Ol gynan Ellej tahaaryaq buolan keler. Aghata oghonnjor Tataar Tajma keeltiger Ellejten yjytar, onu olorcu sehergiir, oghorduk baar wuhu, onu kiiren tahaar dien eter dien. Manyaqa Tataar Tajma eter: «Oo! Dje nokoo! Dje bylyr min Cyngys Qaan yraaqtaaghy saghana emie en kurduk bert buola aattana syldjybytym, ol ustalaaq-tuoratygar bu Bajkaal kwuol twugegher twuhe sytar, djaqtar kwuluge buolan kwostor uottaaq taas buolar, onu min kyajan kiiren ylbataghym, uraangqaj bile onno tiijieq da sire buolbatagha, onon Qaan-Tojon yraaqtaaghy en wolorgun, swutergin yjan sorujbut, ol aata bihi bu dojduga kihi-qara buolan mantan inniki wottuger olororbut da suoq (bwutteghe) buoluo, bihi baryaq, kwuruoq. Min bylyr elik erdeqpine uottaaq kyrgyhyylartan teskileen kwurenemmin qotu, ilin Sibiiri munnuktaan syldjammyn biir wutuo worus bahyn bulan taaryjan aaspyttaaq etim, ol syldjybyt, bulbut worusput — Eliene buol dien aattaan aaspytym baara, buorun amtana ala djikti wucugej ete, kihi-swuohu wuoskuor swoptooq dojdu byhyylaagha, occogho daghany kyrgyhyyttan kwuremmit djon djukku ol diekki baran swutellere.

Ol kenne bu Mongool omukka oloror Onoghoj dien baar ete. Ol emie bihi kurduk kihi baara, kini bilbit-kworbut, syldjybyt dojduta baara, iti biligin Mongool dojdutugar kyrgyhyy buolbut diiller, onon buka Onoghoj kwureebite buoluo, kini kwureebit buollaghyna Elienetten atyn woruhu buluon satammat ete. Bylyr biirde ol dojduga kworsuhen, byraja syldjan kepseten turardaaq etibit. Wutuo sir, wutuo dojdu, kihi kuta-swure onno toqtuur, kihi, swuohu wuoskuur dojduta-twubete buoluoqtaaq, baryaq, miigin en qaahaqqa ugan-qaajan yhyk-wojuo kurduk swugen is, min baran iher suolgun yjan ihiem, ol kenne mas kiilin keteq wottunen batan ajannaan (tungketeq, qotu wottunen) baran ihieq — dien.

Manyaqa Ellej swobulenen ikki qaragha suoq wus swuus saahyn tuolbut kyrdjaghas  aghatyn Tataar Tajma diekki qaahaqqa ugan swugen, oloror ologhuttan «uraangqajyskaj oblastan» bary djonnuun tus qotu kwuruur. Ol kwureen ihen aara ajannarygar bwutej qaahaq ihiger sytan (qaallan) ihen Tataar Tajma oghonnjor uolugar eten, sirten buorun yllaran, amsajan kworor. Ol gynan baran eter: «Dje, tukaam, Eliene dien aattaabyt bilii kepsiir woruhum bu kelle, en bu woruhunen boluot oqsunan tangnary usta turaar. Bu iddje iher djonnorguttan kuhaghan ettulerin bu dojduga wureq bahynan muunnaran keeheer. Bejeng bu worus swunnjunen tangnary ustargar boluotun mahyn olugun ulaqan gyna oluktuu-oluktuu uuga yytan iheer, sylbaghyn cwomoqtuu-cwomoqtuu uuga yytan iheer. Ol kurduk yal oloror twubetin twohogho buluoqqar dyly, twohogho byrajan kelbit Onoghoju buluoqqar dyly usta turaar.

Ol kenne min wolor caahym-kerdiim cugahaatagha buoluo. Min wolloqpune is yrbaaqym uolugun qappadar toghus oton, itii dojdu otono sirille syldjara buoluo, ol otonu bylyr min byraja syldjan itii muorattan keneghess wolor-qaalar, aahar-tuorar kwummer ahylyk ongostuom diemmin ylan keeltim baara, onu ylanngyn yhyktanan baraar. Qorgujdaqqyna, aastaqqyna-tuordaqqyna accyktaabykkyn billerie suogha, ol otonnorton sii-ahyy is da, wollonon kelieghin, kwuuhuren-uoghuran kelieghin.

Iti genne unguoqpun bu aattaabyt woruhum bahygar wolbut sirber, ajannaan kelbit suolbar arangastaan keeheer. Ol kenne iti min yjaaqpynan tuoraabakka bardaqqyna, bu Eliene worus swunnjuger Onoghoju buluoghun, kini bert baaj buoluoqtaaq, ikki kyystaaq buoluo, oloru biirderin maanylaan iippit Nuuraj dien aattaaq, ikkihin taraqtyta iippit Kwojgo Syppaj dien aattaaq buoluoqtaaqtar. Olorton biirdestere kwugene suoq iikteeq buoluoqtaaq. Oloru cincijen-sylyktaan kwordoqqune, kwugenneeq iikteeghe kwojgo kyys Syltaj buoluoqtaaq, kwugene suoq iikteeghe maany kyys Nuuraj dien buoluogha. Uraangqaj abyycajynan djollooq oloqtooq, uhun wujeleeq, uruunnjang (uruulaaq) buoluogha kwugenneeq iikteede kwojgo kyys Syppaj, en ol kyyhy ojoq ylan Uraangqajy uuhatar, saqany saarygyrdar. Maany kyyhy Nuurajy ylymaar, kini uhun wujete suoq, kylgas wujeleeq, uruuta-udjuora suoq buolar ogho buoluoqtaaq», — dien baran, Tataar Tajma oghonnjor saaha aahan, wujete tuolan (300 saahygar) wolon qaalar. Manyaqa Ellej aghatyn keriehinen is tangahyn uolugun qapparyttan toghus otonu ylar, onu yhyk ongostor, wolbut aghatyn, Tataar Tajmany, worus bahygar arangastaan unguoq tutan qaallaran kebiher.

Bary batyhynnaran iher kuhaghan djonu olordju wureq bastarygar tahaaran muunnartaan kebiher. Ol kenne bejete woruhun bahygar boluot oqsunan mahyn olugun uuga kutan uhunnarar, sylbaghyn-mutugun olordju uuga yytan tangnary uhunnarar. Ol aata alyn (worus allaraatygar) oloror baar buollaqtaryna, many kworon, bu wuohetten kihi-djon iher byhylaaqtar dien serejen bile olordunar, ol kenne kennibititten ekkireten iher baar buollaghyna kelbit suolbun swuterdiner dien, aghata, Tataar Tajma, seheninen olugun, sylbaghyn yytar suola buolara wuhu.

Ol gynan Ellej, dje, sodotoghun ustan, boluottanan Caara wureghin tworduger tiije kihini kworsubekke ustan keler.

Aara ajanygar qorgujdaghyna bilii aghatyn otonuttan ylan sien iher. Ol sieteghine toton-qanan, uoghuran-kwuuhuren iher, ol kurduk wutuo as, itii uoqtaaq sir aha buolar. Dje, ol Caara tworduger kelen kihi syldjar, djon baar (oloror), swuohu baar yyryn-suolun bular, kworor. Many kworon baran cugujan, djon baar ebit dien, wureq twordunen tumus baarygar tuoraan qaryja qatyrygynan qatyryk otuu tuttan, qaryja qatyryga qolomo djie turuoran qonor.

Bu kelen qono syttaghyna sassyarda urukkuttan da kiiren kworor wugesteeq (ketenen oloror) Onoghoj kiiren woruhunen tuoq kelerin-bararyn kworo taaryja qaamytalaabyt. Ol qaama syldjan kworo twuspute, araj iti kurduk worus kytyytygar tumus baarygar, qaryja qoojnugar, qaryja qatyryga qolomo kwostor, buruo baar, kihi oloror buolbut.

Many kworoot, Onoghoj djietiger swuuren taqsan bary er djonun, kwuusteeq kihilerin-uolattaryn munnjan serii, kyrgys septeeq ongoston: «Bu aldjarqaj buolbut, sanga djon kelbitter byhyylaaq, buka swugunneebet djon buollaqtara, soduomnahar majgynnaaq saarbaq djon keltere buoluo, kiirieghin», — dien seriilehe djonnooq kiirer. Ellej uruk Onoghoj kiire syldjybyt suolun kworon berke serener, djaaqanar.

Onoghoj, ol kiiren Ellej otuutugar olordoghuna, qamnaabakka oloror kihini batahynan tiriir, ol tireen turaan: «Bu tuoq kihi, qantan kelling, togho min oloqpun, dojdubun bullun?» — dien yjytar. Manyaqa Ellej «Arahyj ere! (Ahyn ere diebit tyla), min bu bylyr, Mongool omuk siritten kwureebit, uraangqaj siriger oloqtooq Tataar Tajma dien kihi uola, Ellej diemmin, ol bu Mongool omuk dojdutugar Cyngys Qaan yraaqtaaghy uola Qaan Tojon yraaqtaaghy bahygar berinen olorommun, ol kurduk sorugun tolorbokko wolor «tyymmyn» teskileten kwureen ihen, aghabyn Tataar Tajmany wolbutun aara arangastaammyn, kuhaghan djommun muunnaran, bejem ere soghotoghun ordon engin ereji-buruju kworon elijen, byrajan agham kerieher eppitin yjaaq ongoston bu kelen olorobun, min agham oghonnjor ejigin bilebin diebite, en Onoghoj buollaghyna — arahyj!», — dien turan kwordohor, twordun-uuhun kepsien turan swugurujer. Manyaqa Onoghoj toqtoon-uoskujan, woro tupput batahyn tangnary tajaqtanan turan: «Min Onoghoj baaj diemmin, bylyrgy wujeghe Mongool omuk siriger uluu uottaaq seriiler, kyrgyhyylar turannar uraangqaj dojdutun aaha twuhemmin bu woruhu bulbutum wor djyl buolla, ol en aghaghyn kyrdjyk kworsubutum baara, en ol oghoto-qaana buollaqqyna wutuo kihi, ytyk kihi buollaghyn, occogho taghys mieqe olor, wulehit-qamnahyt, qamnyyr uol buol», — dien syngalaaq buolar.

Many swobulenen Ellej Onoghoju kytta taqsan, Onoghoj djietin-uotun bulan wulehit uol buolan oloror. Manyaqa wus twoguruk syly byha qamnaccyt-kergen uol buolan syldjar. Onoghojdooq bert yallar. Cangkyr naar sylgy-ynaq swuohuleeqter. Qannyk eme uraha, balaghan djieleeqter. Otu ottoobottor, sylgy-ynaq kymyhyn woruu bilbetter. Swuohulerin keltej qahyyga turuoran, syrytynnaran iiteller. Ymdaan ahylyktaaqtar. Sylgy-ynaq ihitin bilbetter; naar tuos, mas atyjaghy, tuos tordujany ere bileller.

Ellej buollaghyna aattaaq bulcut, wulehit, kini kyajbatagha dien suoq, kini sataabatagha dien suoq. Onoghojdooqqo bary wutuo-mwoku wuleni barytyn wuleliir, tuoq da wuletten cugujan twottoru eten turbuta woruu suoq. Manyaqa tuttaryn kworo-kworo Onoghoj qajgyyr, wuorer, kihi buoluoq baraqsan dien kenniki «Erejdeeq-burujdaaq Er-Soghotoq Ellej Bootur dien buollun» dien aattaan, Ellej onnuk aattanar.

Ellej bu kurduk syldjan kwordoghune, Onoghoj ikki kyystaaq ebit. Olorton biirderin kyrdjyk maanylaan iiteller ebit. Biirderin taharaqsyta iiteller ebit. Biirderin aata (maanytyn) Nuuraj dien, biirderin aata (kwojgotun) Syppaj dien ebitter.

Balary bilii aghata eppitinen semeer kworo, cincilii syldjar, oloro kyrdjyk maany kyys Nuuraj kwugene suoq ubaghas iikteeq, kwojgo kyys Syppaj qojuu kwugenneeq iikteeq ebit. Kwojgo kyys djwuhununen olus kuhaghan, maany kyys djwuhununen kworuoqten swuorgu wucugej ogholoro ebit. Ellej balary kworon ihiger ere sanaan sangata suoq syldjybyt.

Bu kurduk oloron Onoghoj baaj emeeqsine biirde oghonnjorugar eten: «Oghonnjor! Iti en, Ellej swuohu wuuren tiginiten kelleghin aqsyn unguoghun uu ispit sylgylyy qamnyyr ee, togho iti kurduk etin salaharyj, kujaqan kwuurerij, bejeng bilieghin duo?» — dien yjytar. Many oghonnjor: «Eci suoq, onnugu bilbeppin, emie tuoq buolan qamsyy, kuttana syryttaghaj», — dien tworut sangappat, bilimmet. Manyaqa emeeqsin eter: «Kwor ere oghonnjoor, en bejeng bilimmekkin da, iti atyjaqtaaq ymdaanngyn tutan oloron Ellej kelerin ketehen, kini keliitiger iherin buollar, ispet buoluoqqar dieri unguoqqun qamnatyan ete, en sol kurduk kuttanaghyn, qoloburga olor ere», — dien emeeqsin Onoghojgo atyjaq mungunan ymdaan aghalan iliitiger tuttarar. Onoghoj many tutan Ellej keliitin, tahyttan kiiriitin ketehen oloror. Araj bu olordoghuna Ellej swuohu qomujan wuuren tigineten keler, ol tyahyn isten Onoghoj qajyyjagha bilii tutan oloror atyjaqtaaq ymdaanyn togho djalkytan keeher, wojdonon keette unguogha uu ispit sylgylyy titireen dien qamnyy oloror ebit.

Dje manyaqa, dje bilinen, bejetin dje bekkihener Onoghoj, ol kenne: «Bu tuoqtaaq kihi buolan bacca buolar buollaqpynyj?» — dien sanga allaja twuher. Many iste oloron emeeqsin eter: «Kworo, iti Elleji kwordoqqo daghany djuhune-bodoto, tutuuta-qabyyta, wulete-qamnaha, satala da berde, swurdeede da alys, onon da qajaan da kini «Tallan Saara» kihi buoluo, abyrya, kininen wurung tyymmytyn woruhunuoqput, qara tyymmytyn qaryhynyaqpyt, tolunuoqput», — dien. Bu innine emeeqsin Ellejge kisteen oghorduk Onoghoj unguogha qamnyyryn bilimmet, en many bilinnerer gyna swuohugun epcimneeq soghustuk wuuren aghalaar ere, min atyjaqtaaq ihikke ymdaan kutan bierieghim dien kigen eppite baara. Occogho Onoghojdooq «atyjaq» dien ihitteeqter, onuoqa aryylaaq ymdaany kutan ihellere wuhu.

Ol kurduk Ellej swuohutun qomujan, wuuren aghalan baran djie ihiger kwoton twuher. Onuoqa emeeqsin atyjaqqa aryylaaq ymdaan aghalan bierer. Many iheeri Ellej oronngo oloro twuher, batahyn tangnary tajaqtanar, ol kenne atyjaqtaaq ymdaanyn iher. Bu ihe olordoghuna Onoghoj baaj batyjatynan Ellej twobotun siiginen tuhaajan syrbatan saajar. Onu Ellej serejbit kurduk qamnaan ahara qalbaryjan bierer. Onuoqa Onoghoj: «Dje wucugej kihi ebikkin elik wutuote, er berde ebikkin, any ejigin tyytar suoq, qor kyhalgha turdaghyna, kyrgys kelleghine swop er buoluuhukkut», — dien berke qajgyyr, ikkisteen oqsubat, batyjatyn tangnary tajaqtanan keeher. Manyaqa Ellej da berke uoluhujbat.

Ellej bu kurduk wuleleen-qamnaan syldjybytyn kenne biirde Onoghoj baaj yngyran ylan attygar olordon ere, onuoqa emeeqsin emie kelen oloron ikkien daghany eten yjytallar:

— Dje, en Ellej, bacca toqoru bihieqe biir aqsaana, sobolongo suoq wucugejdik wuleleen-qamnaan syryttyn, manyaqa tugu ylaghyn (tugu kworduugun)? En tugu da ylar buollaqqyna bierebit, tugu kworduurun tutuluga suoq, — dien. Many Ellej: «Eci suoq, min saaspar kihitten aqsaan, sobolong ylbataq kihibin, otton bejeghit tugu sanyygyt», — diir. Onuoqa Onoghoj eter: «Iti min kyyspyttan talan maany kyyspyn Nuuraj dieni ojoq bierebin, onu ylan baajbyttan ylan, yal buolan tuspa buruota tahaar», — dien. Many Ellej urukkuttan da sanyy syldjarynan, ol kenne aghata Tataar Tajma oghonnjor keries eppitinen: «Kwojgo kyyhy Syppajy aghalyng», — dien keeher. Bu ihin Onoghojdooq: «Wuoden byraja syldjar byraja syldjar kurduk buollagha, twottorutun kworduur, ylaary gynar, kuhaghan kwojgo kyyspytyn kwordootogho», — dien kyraan-tanyjan, swuojuleritten mwoku swuohulerin ikkilii-wustuu swuohunu bieren oloq tiergenitten wuuren, qordjoghon (Elleji araaran) kebiher.

Manyaqa Ellej Syppaj kyystyyn qolbohon er ojoq buolsuhan, Onoghoj tiergenitten tejen, ol kurduk baran kwostor-kwostubet sirge twuhen olorollor. Maany kyys: «Ellej bu kurduk kwojgo kuhaghan kyyjy yllagha. Miigin siren ylbataq buollada» dien, bilii ylya dii syldjan ylbataghar qomojon, berke ajmanar, ytyyr-songuur.

Ellej bu baran wulehite olus, uuha bert, bulcuta da swurdeeq. Ol kenne Onoghoj baaj oloror alaahyn unguorgu wottuger tomtorgholooq ojuulaaq, toghus sirinen djirbiileeq tuos urahany «bu aata Moghol uraha dien buollun» dien aattaan bulgunnjaq kurdugu tuohunan tigen turuorar, sir kyrsyn qastaan twupte twupteliir, buruo unaarytar, balaghan turuorar.

Manyaqa twupte buruotun batyhan wuonten, kwulumenten, byrdaqtan kuotan Onoghoj baaj sylgyta-ynagha munnjustaryn kwuruotuger qaajan oloron ynaghyn, Syppaj kyys (Ellej ojogho) yan yla-yla munnjan, kymystaan iher. Syppaj uuha, tigere swurteeq ebit. Kini bary sylgy, ynaq ihitin, toghus sirinen tomtorgholuu ojuulaaq coroon ihiti, mataar ihiti, kerien ajaq ihiti, siri ihiti, dalbar cabycaghy, kyllaaq-tangalajdaaq yaghahy, uhaat ihitteri tigiteleen, tuojunan, mahynan, tiriinnen ongottuur. Ol ongottoron barylarygar sylgy-ynaq wuutun kutan, kymys kymystaan kututalaan kekkeleten iher. Qantan qahan wuoremmite buolla, Syppaj bert uus, bu ihitteri sataan tigiteleen, ol tenge aattaan suollaan iher ebit. Ol kenne toghus uhaatynan kymys kymystaan munnjallar. Tiergennerin tahygar «Aar Baghaq» dien aattaan, annjan turuorallar.

Tetir annjallar. Twuhuljge turuorallar. Biir sajyn yhyaq yhallar. Bu yhyaqtarygar djonu munnjallar, Onoghoj baajdaady yngyran syrytynnarallar.

Syppaj yhyaghar toghus tunguj ynaq aryytyn toghus uhaakka kutan baran toghus uolan kihieqe toghus sirinen tomtorgholooq coroonnoru tuttartaan swohurgesteten (swugurujteren) olordon baran urujdaabyt «uruuj» dien.

Ol kenne «sielleeq-twoptooq twuoreq» dien wus twogulleen twuoreqtiir, ontukata oloro twuhen iher, wus twogulleen uruuj oqson iher. Manyaqa baghaq wurdunen, wuohe qallaan dieki tong tyas tyahyn kurduk tyas tyahaan baran emiske syrdaan aryllan baran wus mangan kwotor, kytalyk buolan twuhen kelen kwunu kworso (utary) ergijen swuteller. Ol kenne bary aan dojdu iccitin alghaan, Ajyylary aattaan alghaan saqa omuk mangnajgy bylyrgy wungkuutun wungkuuleen algyyr, oloqtuur. Onon eter buolallara bylyr: «Ellej ehebit, Syppaj ebebit oloqtoobuttarynan duom ongohullan saqa yhyagha qojuut da domnooq buolara», — dien. Bu baryta Ellej djahalynan, wuoretiitinen, yjyytynan buolar.

Onoghoj mannyk ujgunu, mannyk ologhu, mannyk wutuo ahy-kymyhy, mannyk ihiti-coroonnoru wujetiger kworbotoq, bilbeteq, istibeteq da suollara ebit, onon berke bekkihiebit, swoqput. Bu djon mustan, ahaan-sien, oojnoon erdeqterine yhyaq ortotugar Onoghoj baaj maany kyyha Nuuraj aghahygar Syppajga kwunuuleen, «any min kihi-qara buolarym suoq» dien kelen yhyaq sergetiger sonno mongnon (yjanan) wolon qaalar. Dje sohujuu, ytahyy, ajmanyy buolan ere qaalar. Bu kennitten Onoghojdooq sotoru wolbuttere wuhu dien buolar ebit.

Onon saqa uraangqaj yhyaghar algyha tabyllybataghyna kihi eler, deng, ohol taqsara bert elbeq buolara wuhu. Buolar da buollagha dien sehennjit Munduuska oghonnjor sehergiire. Syppaj ebebit, Ellej ehebit tyllara setteeq ebit buollaqtara dien qohoon kurduk buolara wuhu.

Onoghoj baaja olordju Ellejge kehen, qalbaryjan swuohu baaj buolta wuhu. Onoghoj djono olordju Ellej, Syppaj djono buolan qaaltar. Ol kurduk oloron Ellej olus bajbyt, olus kwommut. «Uraangqaj ujguta» dien onton buolbut.

Bu kurduk oloron Ellej ojogho Syppaj qat buolan, biir uol oghonu tworopput. Ol oghotun aata billibet ebite wuhu. Bu ogho ulaatan barbyt, kini bert wucugej ogho, wucugej kihi buoluoq kurduk cincileeq buolbut. Sotoru ojoq ylbyt. Ol gynan baran bylyrgy kihi da buollar saahyn tuolumuna syldjan bert ogho saahygar ojoq ylaatyn daghany ere, ikkis sylygar qajtaq buolbuta billibekke, wolon qaalar.

Bert qomolto, bert ahyy buolar. Ojogho djaqtar, kijiittere ere qaalbyt.

Araj bu kijiittere aghyjaq yjynan ohoghostoogho biller. Kini wolbut eritten ohoghostooq qaalta, biiter atyn kihitten, omuktan, qat buolan qaalta emie billibet. Ol kurduk syldjan ihen yja tuolan, keme kelen, kijiite olororo-tworuure kelbitiger occogho kwotoghooccu dien aattaan, onnugu bulbuttar. Ol bulan aghaltaryn kenne Ellej emeeqsiniger eter:

— Emeeqsien! Iti keler ogho min oghom oghoto buollaghyna unguo iliitin ytyhygar twuute suoq sygynnjaq iljge tutuurdaaq twuhuo, ol kihi kuta buoluoqtaaq, qangas iliitin ytyhygar twuuleeq iljge — swuohu kuta tutuurdaaq buoluoqtaaq, ol kenne orojugar us kyhyl kwomus astaaq buolan twuhuode, occogho — Tyyn onnugar tyyn kelbit oghobut aata Tygyn dien buollun dien aattaar ere, onton onnuga suoq buollaghyna, omuktan wuoskeebit omuk oghoto buoluoqtaaq, occogho uruuj oqsumaar, ajghal etimeer, — dien. Manyaqa kijiitteritten uol ogho twusput, onu kwoottoro Ellej eppitin kurduk, iliitiger ihegej, iljge tutuurdaaq, orojugar wus kyhyl kwomus astaaq ogho twusput. Many kworon emeeqsin (Syppaj), ol kwotoghooccu buolannar uruuj oqso, ajghal ete: «Tyyn onnugar tyyn twuste, oghobut aata Tygyn dien buollun», — dien aattaan, wuogulehe-egherdelehe twusputtere wuhu.

Dje ol aattanan tworuobute wuhu diillere bylyrgy Djokuuskaj saqatyn aatyrbyt yraaqtaaghyta Tygyn.

Tygyn, tygynnar kemneritten yla saqa noruota uuhaan, tenijen, wuoskeen baatta wuhu.

Tygyn kemitten yla kyrgys wuoskeebit. Tygynnar bary siri-dojdunu sabardaan ylaary, yla da syldjyylarygar aattatalaan bary saqa djonun, uraangqajy oloqtoon wuoskeebite wuhu dien buolar ebit. Onon ehete Ellej suragha, Tygyny aattaan turar. Kini «Tyyn onnugar qaalbyt Tygyn dien buollun» diebitinen «Tygyn» dien buolta wuhu. Ol Tygyn aghata Ellej uola emie Tygyn du, Tyyn du dien aattaaq ebit buollagha buoluo dien occogho (bylyr) daghany sehennjitter byhaarbakka, berke munaarar ebittere wuhu, etiler daghany.

Onon saqa bert bylyrgy saqa aattanan tworuoghutten yla, Tygynnaaq wuoskeen olorbutugar swop kurduk sehen buolar ebite ete.

Saqa twordo onnuk ebit, saqa wuhus kyrgyhyy (kyrgys) kennitten olordogho wuhu dien kyrdjaghastar aqtyhallara ebite wuhu. Min bu seheni soghoruu tajgagha kwomuske syldjan 35 syllaaghyta Jakutskajtan Abagha nehiliege kihi Lebej Dajyyla byraata Munduuska Saaba dien kihi kwuhun biirge kustuu oloron sehergiirin isterbin wojdoon iti biligin any ejieqe sehergiibin.

''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>99v3qtam6dh21dwzsxs4durhltz574y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bet Qara, Dygyn Bootur (Curapcy orojuonun baryjaana)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>362</id>
    <revision>
      <id>1924</id>
      <parentid>1923</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>1924</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16171" sha1="4a1u3heu366i4y5z274wfqhx78ud7kz" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
ILLARIONOV Qristofor,

40 saastaaq, I Cakyr nehiliege,

Booturuskaj uluuha,

saqa, wuoreghe suoq

1929 s. Setinnji 18 kune, «Bies Kwoluje»


Njuuca saqany kelen seriilien innine Qangalas twordo Dygyn Bootur dien saqa occotooghu Mugur yraaqtaaghyta buolan olorbut ebit. Kini ologho worus (Lena) arghaa biligi Djokuuskaj kuorat onno «Saqsary» dien sirge baajynan-duolunan, kihitinen-swuohutunen occogho saqa bastyng yala ebite wuhu. Kini bwoghos, kyrgys djonnordooq, sette uollaaq, udaghannaaq, ojuunnaaq, kwutuotteeq, kyystaaq.

Kini tuoj uluustar oloqtorun kerijen qanna aattaaq bwoghos, buqatyyr kihi baaryn isterin bylahygar swugun olorbokko, seriileeq taqsan woloron, aatyn-suolun ylan, baajyn wuuren killeren munnjunar ideleeq ebit.

Dygyn kemiger Boroghon uluuhun twordo buolbut Bet Qara dien ojogho suoq, kyrdjadas ijeleeq, biir Anaq Munna Syllaabyj dien biirge tworuobut inileeq, swurdeeq bwogho mworsuonneeq, kwulukteeq kworungneeq kihi olorbuta wuhu. Ol kihi Boroghonngo «Kyys Qaana» dien sirge oloqtooq ebit. Ol sirin ilin kwuolun syyryn wurduger wuuteen kurduk sybaq balaghannaagha wuhu. 

Bet Qara bejete swurdeeq djadangy, swuohu, baaj dien woruu suoq kihite. Wugus kergen da suoq, kini ijete, inite buolan wuhuojeqter ere. Bet Qara bejete balyktaan, kuobaqtaan, bullu bultaan ahyyr kihi ebite wuhu. Kini kujuurduur, tuuluur, ajalyyr. Occotooghu kihi kuraaqtaaq saanan atyn tya bullun ytan bultaan, woloron tangnar, iitiller ebit. Bet Qara kujuurduur, ol kujuurdaataghyna kwuole mancaarytyn saghatynan taannaan kwuogeljdjijen taqsar. Many araj ol inite Anaq Munna Syllaabyj kworon, ketehen turan: «Ubaaj, dje, kwuolbut qamnaabyt, mancaarytyn byyhynan bygyaqtyy oloror, swob buollagha buoluo, tahaar!» — diir. Manyaqa wojdonon Bet Qara, tahaaran kujuurun mangkylary, twuorejderi biirde qolbuu swugen, ahyn twoho da kelbitin-kelbeteghin kworbokko, suturgu djielii turar. Onu ijete emeeqsin bilii kujuuruttan swuokeen, astaan ahatar.

Dje, ol kurduk Bet Qara biirde bultuu-altyy, us qono yraaq, teje wureqqe bultuu barbyt. Ol baattyn kenne sajyn, bylyrgylyynan «uluu tunaq saghana» kem ebit, otton bidiginen buollaghyna «sajylykka taqqar saghana», araj Anaq Munna Syllaabyj uol kwootto, ool kurduk oloror alaastaryn soghoruu-arghaa wottuger baar kwuol unguorgu syhyytygar, wotorunen kihi kworbotoq elbeq urahalara turutalaabyt, olor tastarygar kihi dien, swuohu dien sylgy-ynaq bet elbeq mustubuttara kwostollor wuhu. Many kworon uol kiiren ijete emeeqsinnge tyllyyr. Onuoqa emeeqsin uuteenin aanygar taqsan tu-ran, carapcylanan kwuol unguor dieki kworor. Bu kwordoghune bet elbeq uraha, ol ihiger-tahygar djon bwogho adaaryhallar, qonuutugar buollaghyna toloru sylgy wuore bwogho tuolbuta kwostollor ebit. Emeeqsin kworoot da serejer: «O, bu Qangalas Dygyn Bootur kihiliin, swuohuluun taghystagha, tuoq ere tuhugar bu dojdunu bullagha buolla, buka ere meeleghe bacca wuluger kihiliin-swuohuluun taqqya duo, olorbupput occo, syppyppyt iticce ini!» — dien sanga allajan, djietiger kiirer. Utaaky buolbattar, djie tahyttan ikki bert kihi kwoton twuheller, ol kiiren emeeqsinten: «Oghong Bet Qara qanna baattaj, twohogho kelerij?» — dien yjytallar. Onuoqa emeeqsin barytyn sihilii, kyrdjygynan kepsien bie-rer, ol kenne: «Ehi qaja dieki dojdu ogholoro buolaghyt, iti kwostor tuoqtar kelen twustuler?» — dien yjytar. Manyaqa kiirbit djon: «Ee, bihi Dygyn Bootur djonnorobut, uolattarabyt, aappyt Kylyyhyt Kyndaanaj, Kuobaqcyt Qondoonoj dien buolabyt, iti kwostor Dygyn Bootur urahalara, kini djono-sergete, sylgyta, 30 kes bieni yybyt, onu kymystyybyt, en oghoghor Bet Qaragha ahata-siete kellibit, onon emeeqsin ogholorgunuun, sassyn baryaqqyt wuhu, Dygyn Bootur sorujan ehigini, en oghoghun Bet Qarany wutuo suraghyn inniger dien aattaan maanylaary kwohon taqqan oloror», — dien uolattar sassyngy yhyaqqa yngyran, eten barallar.

Manna uolattar wuuteen djie ihitten taqqan ihen kwoottoro — caampy baghanatygar biir kuraaqtaaq oq saa yjaanan turar ebit wuhu. Many ylan tardyalaan kworollor da, biirdii bejelere ikkilii iliitten ordugu kissin sihitten atyppattar, onu swoghon, bekkiheen emeeqsinten kiiren: «Bu kim saataj — oghoj?» — dien yjytallar. «Tukalaryam, iti min oghom Bet Qara bylyr setteleeq ogho erdeghine oojnuur saata ete, iti kurduk kyra njuuddjaghaj ogho ete, biligin daghany onnuk uqqaran, mwoltoq kihi», — dien emeeqsin eter. Onu isten: «Swurun doghoor, setteleeq erdeghineeghi oojnuur saatyn kyajan atyppappyt, ege biligi tuttar sebe qajtaq buoluoj?» — beri dien bekkiheen, sworu dien swoghon isteriger kuttana-djulaja byhyytyjan barallar, urahalaryn dieki twonno turallar.

Dje wus qonuga tuolan, bu kieheetiger Bet Qara wureqten kiiren tiijen keler. Twune, kyyl tanqaha sonugar bytyryys kurduk mas kwotorun, uu kwotorun biihin uuhun wuguhu tihen swugen kiirbit. Emeeqsinneeq uol tuoqtar keelterin sihilii kepsii, sehergii tohujallar. Oghorduk Dygyn Bootur bihigini, ejigin maanylyy 30 kes bieleeq kwohon taqsybyt, badagha oojnuur, kwureq byddjahar bwoghostordooq kelbit byhyylaaq, onon dje sassyngy kwun baran syldjyan wuhu dien ildjiti eten biereller. Manyaqa Bet Qara kyyhyran uordaja twuher da: «Qor da maghaj allaaqtar, kiniler baallara dwokso min yngyryylaaqtar, sorujan tuoq ere syltaghar, djiibetiger taqsan yallastagha buoluo, Dygyn miigin bekke daqqahyppat ini, kini miigin wolorooru da kihitin, swuohutun bacca twoburuonneete ini», — dien sangarbaqtaata. Ol gynan baran bokuoja suoq kujaghyn keten, kuraaqtaaq saatyn, batahyn ylan wolossorduu terimmitin kworo oloron ijete emeeqsin: «Kebis tukaam, innje dien baara duo, qaja Dygyn Tojon wuohee wurduk ajyyttan anallaaq, Oduna Qaan ongoruulaaq, saqa kihi tujgunnaagha, bahylyga buollagha, onu kytta kwuon kwosson, qaan qassan qanna tiijeeri gynaghyn — uorda namaryj!» — diebitinen ojon turan, uolun kujaghyn uhulan, saatyn byldjaan ylar.

Manyaqa Bet Qara twoho da abatyjbytyn ihin, ijetin ytyktyyra bert buolan toqtoon, uoskujan uurajar. Ijelere emeeqsin bilii kwotordorun wurgeen wuteheghe wuolen, uokka sallan, kiehe ahaan, ol twuun etennge utujan turbuttar. Sassyngytygar turan ongoston Bet Qara ijetiniin, iniliin wuhuo buolan bilii yngyryy byhyytynan Dygyn Bootur twuhe oloror syhyytygar tiijeller. Emeeqsin uolun kujaghyn iliitiger tuta syldjar, Bet Qara bejete tuoq da terile-sebe suoq et iliitinen bu yalga tiijer.

Tiijellerin kytta Dygyn bejetinen Bet Qaragha kyly kyrbaan kutullubut kymystaaq kerien ajaghy aghalan ajaq tuttarar. Onuoqa Bet Qara twoburuon ortotutar twuhulge annygar angaar ataghyn swohurgesteen, angaar ataghyn wuktenen turan bekke serenen kymyhyn iher. Ol ihe turdaghyna Dygyn Bootur batyjatyn tupputunan Bet Qarany tula ergije qaama syldjan ilbis yryatyn yllyyr. Bu yllyy syldjan emiskecci, billerbekke ere batyja torgho biitinen Bet Qara engil bahyn noppuruos tuora miinnerbitinen oqson twuherer. Manyaqa Bet Qara ete tardan ahary kwoton bierer, ol da qamnaatar tutan oloror coroonnooq kymyhyn toqpokko, djalkyppakka aharan bierbit ebit. Dygyn oqsubut kwuuhuger batyjatyn kytta biirge bassa syhar. Bet Qara oqsullan, ataghastammyt kurduk sanaan turan moluonnahardyy tutunan ergicis gynan tula qoloruktuu twuher. Bu twusputuger onno baar mustubut djon bary tula turan swuguruje-swuguruje, alghaan, aattahan kwordohollor. Ol kenne ijete emeeqsin bilii kujaghyn tupputunan turan: «Ajyy-kejii, toqtoo, uorda namaryj!» — dien aattahan, onon ol wuluger aattaha, kwordoho turdaqtaryna telgeqteen-woloron barar olus woluute bert buossu dii sanaan, Bet Qara toqtuur.

Bu kennitten dje toqtoonnor, onno baar mustubut bary twoguruccu oloro twuhen, twoburuonneen oloron kymystaryn ihen, ahaan-sien, urujdaan-ajghallaan bwuten: «Any oojnuuta terijieghin, iti otton en bihi bacca kwossuhen baran qajtaq iticcenen bissispet buoluoqputuj, onon kurutuja-qomojo, qorguta-wohure sanaama», — dien turan Dygyn Bootur Bet Qarany oojnuurga aattaan yngyran toqtotor. Onon any oojnuu buolar. Bu oojnuuga kylyy buolar. Manyaqa Bet Qaragha Dygyn uola Kylyyhyt Kyndaanaj kylyjsar da, biir baryyga tuluhuo suoq kurduk buolar. Occogho saqa bertere 12 sebehe byany kihitten swuom wurduk gyna baajallar wuhu. Ol byalary suburuccu biligi tuos keriete wurdulerinen kwoton ahara twuhen ihieqteeqter. Buka 8—9 qaamyynan meerejdeeq aryttaaq buoluo ee, onu tuoq biliej... Onton Bet Qara ikkis baryytygar buusa dwokso ahara twuhen bierer. Bylyrgy djon qaja da oojnuuga wus baryyttan ordugu ongorbottor occogho, onon biir baryy kyajbyty, kyattarbyty byhaaryaqtaaq. Kyajtaryy Dygynnga ulaqan saat-suut, aata-suola addjanar suola buolar. Otton ile, et bejelerinen Bet Qarany bu oojnuuga kyajallara billibekke barda. Manan Dygyn Bootur biir udaghan kijiitteeghin yngyran ylan: «Qajtaq da satal taqsybata, onon qajtaq eme en kinini muokastaan-moholloon kwor», — dien eter. Bu kennitten kylyjaaccylar wuhus baryylara buoltugar Bet Qara bastaan ojon kylyjan ispit. Bu isteghine udaghan Bet Qara ojon kuotan, ahary twuhen ojon twuhuutuger woruhujen «Mohol kentigin» byraghar. Ontukata kihi kwororuger tuohunan kyryllan ongohullubut «woluu bil» balygyn djwuhune emeget buolara wuhu. Onnugu byhan baran udaghan kylyjan iher Bet Qara dieki wuren kebiher, ontukata Bet Qara kylyjar ataghar kwoton baran ingen qaalar. Ol ingerin kytta ahara twuhen iher kihi emiske twottoru kylyja twuher da, atagha suoq buolan tula qoloruktaabytynan siri taptaja oloro twuher.

Bet Qara atagha suoq buolan oloro twuheet, uordajan, abatyjan barar da: «Bu ehi kubulghaqqyt, abynngyt-djabynngyt, mas kurduk bu djiibeghitin kier gynyng, tong suolgutun suolluom, torduom; irieneq suolgutun irdiem; uottuu umuruoruom, kwulluu kwotutuom», — dii-dii ijetitten kujaghyn kworduon siri taptaja, tula mwoqsune oloror.

Manyaqa baar djon bary kuttanan kuja-qaja buola twuheller. Dygyn da serenen kwordohor, alghaspyt buollagha dien eter. Bet Qara ijete emeeqsin kujaghyn da bierbet, emie biir onnooghor orduktuk kwordohor. Onton udaghan djaqtar kelen Bet Qara ataghyn cupcurujan kihi kwordoghune balygy ylan byradar, ol kenne domnoon, turuoran kebiher. Ol da buollar udaghan eter: «Balygyn angaar qajyyta djwolo qatanan qaalan kelbete, onon en ataqqynan djarda buoluong, ol kenne keneghes yccatyn daghany ohogho buoluoqtara», — dien. Iti itinen aahar, kylyyga Dygynnaaq kyajbyt aaty ylallar.

Kylyy kennitten biir suol «syal ytyhyy» dien oojnuu buolar. Manna swuune kieng syhyy unguorgu saghatygar twongurgeske njuurdaaq ingeheni keterden baran, ol njuura kylabaccyjan kwostorun kworon ytallar. Onuoqa Dygyn uolattaryn oqtoro tiijbekke da qaalbyt. Otton Bet Qara nwonguo engil bahygar tiije angaabyllaan baran yytan kebispite, ogho baran ingeheni djwolo swuuren twongurgehi qaja kwoton ool kurduk saghagha turar tiitke baran, qatanan qaalar. Onuoqa Bet Qara orduk kwuuske anaabyllaabytyttan ygyllan qaragha uhullan allara twuohun tylygar tiije sannjylys gyna twuher. Many ijete emeeqsin: «Ee, bu baghaldjy tutunnagha baghas qoluonun doghoor, any qaragha uhulunna» — dii twuheet, qas-saba onno amynnjyarynan uot otton, sylgy tyha wutuluk kwoqsun uokka itite-itite uolun qaraghyn onnugar twuheren, emerijen, killeren kebiher.

Many kworon turan Dygynnaaq djulajallar, Bet Qara kwostor kworunge daghany bejete Dygyn bary kwuusteeq aattaaq djonnoruttan uraty bwogho kiepteeq-talalaaq kihi. Kinini kytta qaja da aaty ylbyt buqatyyr uolattaryttan tuoq da oojnuuga tuluhuoq kihi, bwoghos suoq buossu. Ol kurduk buolannar oojnuu, kwor-nar aattaaq terimneeq yhyaqtara uurajan, bwuten bary mustubut djon targhahallar. Bet Qaralaaq djieleriger twonnollor. Dygynnaaq berke sereqeccijer buolan barallar. Byhyyta swugun buoluo suoq, eppit, sanaabyt qotu berine, aattyy oqsuo suoq kihi, dalagha desihii buolar. Innje gynan ol twuunutuger kulut uolun qarabyl turuoran Dygyn Bootur ketenen qonor. Ol qonon, araj kulut-qarabyl uol ketehen turdaghyna twuun Bet Qara djietin (wuuteenin) diekitten kwuolu wurdunen uot kwulugureebitinen kelen, urahalar tastarygar twuher. Many kworon uol djiibergeen dwokso oduulaan turar. Bu turdaghyna dwokso kelen, any toqtolo suoq kele-kele twuhuteliir. Uol dje kuttanan swuuren kiiren tojonugar Dygynnga tyllyyr. Manyaqa Dygyn bejetiniin uonna kini bary djonunuun turutalaan wuomeqtehe twuheller, taqsan kworuu-istii buolar. Ol kwordoqtorune araj kyrdjyk kwuol unguorgututtan kwuolu wurdunen kuta uottar ubajbytynan kele-kele urahalar byystarygar uonna kwuol kytyytygar twuhen, ubajan bwuruleebitinen barallar. Qata urahalartan biiri da taban twuspet.

Many kworon turan Dygyn Bootur: «Bu dojdu iccite swobuleebet buollagha, ol ihin iti kurduk kelen uotunan kutulunnagha, qahan daghany swugunnuo suoq, Bet Qara wurduk yjaaqtaaq, suon suraqtaaq, odun qaan ongohuulaaq ebit buollagha, baryaghyn», — dien djonugar eter.

Mantan djono, Dygyn bary urahalaryn qomunan kwohorgo barallar.

Ol aata Bet Qara sorujan bardynar uonna beliebin billiner dien twurbe tuohu ubata-ubata twuuleeq oghunan ytyalaabyta kelen ubajbytynan twuhuteleebite wuhu. Ol gynan baran kihi-swuohu baara woruu billibet.

Manyaqa Bet Qara dwokso ytyalyyr, onuoqa tuoq da billibet, kihi djiibergiir: urahalar turallar, ytyalyyrga kyhammattar bu tuguj dii sanyyr da, kiiren kujaghyn keten, batahyn, saatyn ylan wolossorduu terinen, ongoston barar. Ol baran kwootto — urahalar kini ere wuuteenin dieki angaardara turallar ebit, bejelere bary kwosputtere, barbyttara yraappyt ebit wuhu.

Barallarygar urahalaryn keteq wottun kwoturteleen, kini dieki wottun Bet Qara kwororuger ere ylbakka qaallaran barbyttar. Dygyn, olorbut urahatyn ihiger biir kyhyl sahyly beleq yjaan olo kwohon, kwureen, suollara swuohuluun, kihiliin arghaa worus dieki kwosputter ebit.

Bet Qara bilii yjaanan turar sahyly qabdjygyryy twuhen baran tyryta tyytan, onno kuobaq twuutunuu yhan kebiher.

Ol gynan baran bejete Dygynnaaq barbyt suollaryn batyhan arghaa Worus (Lena) dieki siele turar. Bu baran Bet Qara worus myraanyn wurduger tiijen toqtuu bierier dyly djono sitterbetiler. Dje aba-sata buolla, Bet Qara turan biir wurduk moljdjoghojugar taqsan turan worus ilin (dojdu) dieki wongojon kwordo. Bu kworbute unguorgu engerge wugus kihi, swuohu subu aghaj tuoraan, arghaa enger dieki kwohon njikkireen ereller ebit wuhu. Many Bet Qara saatynan yppyta twuuleeq oq biir saadjadaj atyyr oghuhu emehetinen twuheren swuuhunen suptu djele swuurden tahaarar da, oq aahan ikkihin biir atyyr sylgyny kenninen twuhen swuuhun tuhaqtatyn djwolo swuurden tahaarar, wusuhun any oq bilii udaghan djaqtary, Dygyn kijiitin, qangas kwoqsun qaraghynan twuhen emiijin keretinen suptu swuuren taqsar. Ol gynan manna emiske biirde wus duusa (qaramaj) wolon oqtollor.

Oqtubut udaghan djaqtar wurung tyyna qatys-wotuu kurduk buolan wuohe menge qallaan orojun dieki soghotoqto subullan qaalar. Djon bary ajmana twuheller. Ol ikki ardygar Bet Qara bilii turar siritten ol-bu dieki ergillen kworuteleebite — iti kurduk turar biir bes oghotugar keremes sahyl tiriite beleq yjaan baattara qamnyy turar ebit, many kworoot Bet Qara emie uordajan qabdjygyryy twuher da, bokuoja suoq tyryta tyytan, sonno wurgenneen kebiher.

Onton wojdonon ylan bilii djonun dieki ikkihin ergillen turan emie ytyalaary gymmyta, worus dieki qajystadyna ikki qaragha tugu da kworbot buolan «djergelgen» twuhen qaalar wuhu. Otton twottoru qajystaghyna qaragha qaraghynan buolan qaalar. Manan Bet Qara qajtaq da ikkihin kworon yppakka qaalar. Tengnehie duo, twonnon dojduluur.

Ol qaragha emiske kworbot buola baallara Bet Qara Dygyn beleq yjaan barbyt berikterin aldjatan, tep-sen, ol setiger Wuehee Djwohogoj Ajyy uonna Dojdu iccite wohurgenen muodalaataqtara dien buolara wuhu.

Dygyn Bootur ol kurduk Boroghon Bet Qara aatygar taqsan, aatyn ylaary twuhunen baran, kwuuhe-uogha berditten djulajan twonnubute wuhu. Bu seheni mieqe min kyrdjaghas ebem emeeqsin baara ostuoruja ongoston sehergiir buolara. Kini ulaqan sehenneeq byhyylaaq ete, ol 110 saahyn tuolan baran, min ulaappytym kenne 20-ten taqsa syllaaghyta wolbute.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>4a1u3heu366i4y5z274wfqhx78ud7kz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dygyn Tojon uola Bwudju Bosqon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>363</id>
    <revision>
      <id>4219</id>
      <parentid>1928</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:17:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4219</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4223" sha1="etotp9p1o5400pysm6olh28gfxl1vo0" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
IVANOV Miqail Paqomovic (Saaqtyj Meqeele),

98 saastaaq, Cyamajyky nehiliege,

(Amma orojuona) Menge-Qangalas,

saqa, wuoreghe suoq

1930 s. Altynnjy 29 kwune, «Tyllyma — Qatyng Kwuruo»


Qangalas twordo, baaja buolbut Dygyn Tojon dien olootto wuhu. Kini ologho bili Djokuuskaj onnugar ebit. Baajynan uonna unguogha ulaqanynan, kwuusteeghinen bylyrgy saqa omukka bahylyk, tojon buolbut kihi ebit. Dygyn ologho njuucca kelien innineeghi kem. Dygyn kihite, swuohute, seriihit djonnoro, bwoghostoro wugus baaryn aqtan bylyr sehen buolara. Dygyn tojon seriinen bwoghos kihileeq occogho sir-dojdu aqsyn taqqara wuhu. Kyajbyt kihitin-suohutun Dygyn bejetin ologhor killettiire, ol kenne bas bilere wuhu. Ol kurduk suraghyran, aatyran olordoghuna biir kemnge soghoruuttan uu ustun boluotunan ustan nuucca seriite kelen, saqany kyrgan barbyt. Occotooghu saqalartan araj Dygyn Tojon tulujan seriilehe sataabyt. Nuuccalar Dygyny seriilii sataan baran kyajbakka gynan baran albynnaan, soqso onqoron wolorollor. Ol Dygyn soqsogho battatan turan yhytyyr-qahytyyr kemiger biir uola Bwudju Bosqon dien baara kyrgyhyyttan kuotan, soghoruu Ytyk Qajagha toqtoon, sahan olorbut ebit. Ol oloron Bwudju Bosqon uol aghata Dygyn wolor qahyytyn isten eter: «Bu nuuccalary agham ere buollargyn bastaryn qamparyta tututalaa, ejigin swugunneebet djon buoltar», — dien. Ol sangarbyt sangatyn istibekke wolbute wuhu.

Bwudju Bosqon urukku kuorat ologhor, biligi Qatas syhyytygar oloqtoogho wuhu. Ol aghata Dygyn wolbutun kenne kwureen ilin enger biliginen Cyamajyky Qangalas ologhor taqsan, bastaan sahan olorbut. Qojuut Bwudju Bosqon Cyamajykyga «Kulun oojnoobut» dien aattaaq uol tworuobut. Qojuut ol Qoquorattan wuoskeebit djon «Noquora ijetin uuha» dien aattammyttar. Min emie ol ije uuha kyrdjadaspyn. Qoquora olus bwogho, buqatyyr kihi ebite wuhu. Kinieqe biir oq saa baar ebit. Ol saany min kwororum. Min kwordoqpune ol saa biir sahaan wurduk ete, kini kelii kurduk kwongdoj mas keheqteeq ete, ol ihiger araas byhyylaaq twobolooq twuuleeq (kuorsunnaaq) oqtor ugullubuttar ebit ete. Bylyrgy kyrdjadastar sehergiillere, ol saatynan Qoquora qaja da mahy, tiiti qojuu, baaj da mutuktaaghyn wuste yttaghyna, wutehe kurduk sulullan qaalara wuhu. Ol oghu kenniki kini uola Kien Tyany dienten tworuobut siene kihi Oppuon Ujbaan dien keriesteen ildje syldjaryn min kwororum. Onu bylyr min oghotuk erdeqpine saqa Duumata suut baara yllattaran kworuuge turuora syldjybyta baara. Occolorgo ol ohgu saany kim da kyajan anatar kihi suoda. Uluus aajyttan uluuska bwoghonon, kwuusteeghinen da aattammyt djon kiiren daghany, yngyryllan daghany kiiren anaabyllaan kworolloro wuhu da, kyajan atytan kworor dien kihi twubespeteghe wuhu. Onnuk ulaqan oqtooq kihi wuoskeen aaspyt Qoquora. Qoquora aghata Bwudju Bosqon ologhor «Kulun oojnoobut» wuregher oloqsujan wolbut. Unguogha ol wotoghun qaldjaajytygar qaalbyt, kwomullubut.
Qoquora uola Kien Tanyy dien swureqtemmeteq saqa — aattaaq kihi. Kien Tanyyttan wus uol tworuobut: 1. Kecceke Aramaan dien, kinitten ogho-udjuor suoq, qata saahyran 120 saahyn tuolan wolbute wuhu, onu djiibergeen ispiihebin soghoruu yyppyttara wuhu; 2. Cwomordo Semen dien, kinitten ikki uol tworuon wuoskeebitter. Biir uola Turaan Njukulaj dien kihi baara bylyr Swupsuk bologurtan Sallaat dien kihi kyyhyn ojoq ylan onno baran wuoskeebit. 3. Oppuon Ujbaan dien, min tworuobut ehem, agham aghata. Kini emie saahyran wolbute, occogho 110-ca diillere. Ol kurduk saahyran baran sylgy syngaaghar tirii imite oloron olorbutunan wolon qaaltyn min 18 saaspar kwoottum baara. Onon kini wolbute min aqsaammar 80-ca syl buollagha buoluo. Ol Oppuon Ujbaan biligi Cyamajyky araqsan tuspa nehiliek buola iligine, dwokso Naaqyra Qangalahy kytta biir erdeghine kinees buolbut kihi. Kinitten ikki uol tworuon, biligin bihi ajmaq baarbyt. Kini aatynan bihi Ujbanyaptar (Ivanovy) diemmit.

Onon bihi Cyamajyky nehiliekke kiirer Qoquora uuha djon saamaj tworupput ol Dygyn Tojon uola Bwudju Bosqonton wuoskeebit ajmaq wuhubut.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''


&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>etotp9p1o5400pysm6olh28gfxl1vo0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tygyn Tojon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>364</id>
    <revision>
      <id>1931</id>
      <parentid>1930</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>1931</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7852" sha1="i93vh6n1viug622yh2bh2ce859tg0ra" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;

NIKOLAJЕV Dmitrij Stepanovic,

48 saastaaq, Qoro nehiliege,

Kuorat orojuona,

saqa, wuoreghe suoq, qolkuostaaq

1931s. Kulun tutar 21 kwune, «Qoro-Shestakovka»


Tygyn dien nuucca omuk saqany ylyan inniger olorbut saqa bylyrgy mugur yraaqtaadyta buolbut kihi. Kini ologho biligi Cocur myraan annygar «Ytyk kwuol» dien sirge ebit. Tygyn emeeqsinneeq, qas da uolattardaaq, oloru aattarynan etteqqe:

1. Callaajy Bwogho, — ulaqan buojun;

2. Cabyada Bwogho;

3. Bwodjoko Bwogho;

4. Taas Ullungaq — ullungagha taas kihi;

5. Woljkoroj — sylgyhyt uol. Uonna biir Kyrynaastyyr dien maany kyystaaq. Tygyn sylgy-ynaq baajdaaq, aqsaana billibet serii, kulut djonnordooq ebite wuhu. Kini ologho, baaja biligi bu soghoruu «Ojuu Qatyng» dien sirge tiije tajaan olorbut ebit. Ol toloru kini kihite, swuohute, ologho ebit.

Tygyn djono-ajmagha, seriite occogho Qoro uonna Qangalas djono ebittere wuhu. Kini saghana bu dojduga tula, soghoruu Qangalahynan, arghaa tyanan, biligi Nam tyatynan Tongustar bet wugus, qalyng bwologhunen olorolloro wuhu.

Ol tongustary kytta Tygyn bert wor djylga dieri kyrgyhan, kyajan daghany, kyattaran daghany olorbut.

Kenniki Tygynnga biir Cabyyda Bwogho dien bet berde, kwuusteeq, seriihit kihi wuoskeen, ol kihi tonguhu qoton bu dojduttan syghajbyt, wuurbut. Ulaqan qaannaaq kyrgyhyy kennitten tongustar Woluone worus ustun wuohe dieki biir taaska (qajagha) tiijen toqtoon olorbuttar. Ol qajattan Cabyyda Bwogho baran emie wuurbut, onon ol qajany qojuut «Cabyyda Qajata» dien aattaabyttar. Qojuut dekse saqa olodurbut. Onton yla tongustar saqa tahyttan tejen naar tya, wureq bastaryn bulan ologhurarga baattar.

Tygyn Tojon tonguhu ere kytta kyrgyhyynan uurajan qaalbataq, kini arghaa Bwuluu sirin bulan emie kyrgyha syldjybyt. Ol kenne ilin saqa uluustaryn kytta emie seriilehe syldjybyt. Onon kini olus aatyrbyt, suraghyrbyt, bwutun saqa omuk djonugar, ajmadar bahylyk, yraaqtaaghy keriete buolan olorbut. Kini utaran seriinen kelbit baara ihillibet, keltej kini ere kerije syldjan kyrgar, kwuon kwossuher aattaaq, saqagha kyrgyhy wuoskeppit Tygyn ebite wuhu.

Tygyn ol kurduk aatyran oloror kemiger kyyhyn Kyrynaastyyr dieni ojoq ylaary atyn uluus wutuolere, bettere kelen kworduuller da, biirge da swobulenen bierbet. Kini kyyhyn aatygar wus dojdu saqatyn aattaaqtara musta satyyllar, kyrgyhan wolosson da kworollor. Ol kurduk Kyrynaastyyr kyys suraghyrbyt, kini djwuhune wucugeje, wutuote occotooghu saqa betterin mannjytara, baghardara wuhu. Mantan Tygyn Tojon biir sajyn kien suraghyryylaaq sylgy yhyaghyn «yhyaq» terijbit. Yhyaghar Tygyn uluus aajyttan billiileeq bwoghostoru, kwuusteeqteri yngyrtalaabyt. Ol kenne occotooghu majgyn byhyytynan yhyaqqa djon-serge ortotugar kepseenneeqtii oojnuularga kyajbyt bwoghos kihi ojoq ylyaqtaaq ebit. Onon uluus aajyttan saqa bettere, bwoghostoro kiirteleen, Tygyn yhyaghar syldjybyttar. Olor isteriger biir occotton billibit kihi Boroghon betteeghe Bet Qara dien kihi baar buolbut. Kini ulaqanynan daghany, kworunge da wucugejinen occotooghu saqagha wucugej kihi, kwuusteeq, bet kihi baara wuhu. Yhyaqqa araas oojnuular, kylyy, kuobaq, tustuu, ojuu, ystanga buolbut. Ol kenne syssyy, syal ytyhyyta buolutalaabyt. Manyaqa bary oojnuularga barytygar Bet Qara kimi da tuluppataq. Onuoqa Tygyn Bet Qarany swoghon, bu kihi min aattaaq byhyj, bwoghos djommun barylaryn kyajda, tuoq da oojnuuga tuluppat kihi buolla dien syrsyy terijer. Bu syssyyga Tygyn eter: «Ce, any bu Ytyk Kwuoljten soghoruu Ytyk Qajagha dieri baran settete ergijen kyyspyn kytta syssyn, kim kuopput min kyyspyn Kyrynaastyyry ojoq ylyaqtaaq», — dien.

Manan dje ataq syssyyta buolar. Syssyyga Boroghon Bet Qara kiirser. Syssyy Dygyn eppitin kurduk, Ytyk Kwuoljten Soghoruu Ytyk Qajagha dyly settete ergijen kelieqteeqter. Atyn kihi djulajannar syssyyga kiirbetter. Araj Bet Qara soghotoghun Kyrynaastyyr kyyhy kytta kiisser. Ol syssannar sette ergijii bwutuutuger dieri Kyrynaastyyr qaalsybakka sampaj olosson iher. Bet Qara bet nehiile taqsyyga biir ojuunan ere djaqtary kuotan taqsar. Ol kuotan taqsan Bet Qara Kyrynaastyyr kyyhy sonno bietekke uuraan, syllaan, kyajbyt kihi byhyytynan kini ojoq ylar. Djaqtar Bet Qaragha kergen buolar. Bet Qara ytaaccyta da oluha wuhu, ol yhyaqqa kini toloon unguorguttan turan teleen ovunan ytan, syalga tuheren Tygyntga bekkiheppite upu. Onon Bet Qara Tygyn yhyadar ulaqan oojnuuga kiissihen, bastaan, Tygyn kyyhyn ojoq ylan kwutuot buolta wuhu.


                                      II


Tygyn iti kurduk aatyran olordoghuna, ol yhyaq sajynyn nwonguo sajynygar saasky kwomuolunen worus ustun boluotunan nuucca seriite kelen kyrgyhyy buolbut. Occogho worus biir twobuleghe arghaa myraan annynan, attanan swuurere wuhu. Iti biligi qatyystaaq twobuleghe ulaqan wuos ebit, occogho kuoratyn ologho ihildje aryy ebit. Ol aryy ihiger qaraq-qaraq kwuoller, kwolujeler ebittere wuhu.

Nuuccalar kelen iti biligi Tygyn djietin kurduk sytyary tutullubut qoroghor baasnalary turuottaabyt. Boluotka baryta belem djieleri aghalan biir twuun tutan ongoron kebispittere wuhu. Onuoqa saqalar sassyarda turan kworbuttere, syhyyga toloru nuucca djielere buolbuttar. Many djiibe ongoston ogholor uonna ulaqan da djonnor cugahaan tiijen baasnalary cungnatalaan kworbutter. Manna kwordoqtorune djieleri tula kempieti, bireennjigi, ol kenne oghuruonu, qoruongkany kutan telgeppitter ebit, many tiijen wugus ogho, djaqtar, kihi buolannar itigesteen baattar. Ol itigestii turdaqtaryna wuohetten birebine mastary twuherteen uljtu melitteren, wolotteen barallar. Ol kenne uotunan ester buoraqtaaq, esteriileeq mintiepke saalarynan ytyalaan wolottuuller. Mantan saqalar mustannar Tygyn tojonnooq buolan iti biligi Saqsary bulgunnjaghyttan turan, oq saalarynan kyrgyhallar. Bet wor kemnge dyly saqalar berimmekke ytyalaspyttar. Ol ytyhyyga araj baasna cuolghanynan biir nuucca tojono kihi kworon turaryn twubehinneren angaar qaraghyn tehe yppyttar. Tygyn djono, seriite buolljagha tabyllan wolon oqton ispitter, araj Tygyny bejetin bullja qoppot ere wuhu. Manyaqa Tygyn bullja kelen twusteghine: «Bu tuoq djiibe baghajy dyygynaabytynan kihieqe kelen qatanar doghoor?»
— dii-dii bergehetinen sapsyjar wuhu. Bullja qoppokko Tygyn worgo dyly wolorsubut. Onu nuucca seriitin tojono tupsabyt dien albynnaan ylan, yngyran aghalan arygy toj iherden itirden, anal soqso ongoron, soqsogho killeren woloottor. Soroq saqa betterin tututalaan ylan wus sahaannaaq wurduk yjyyr argy maska kanaat byalarga yjatalaan wolottoobutter. Soroq seheninen Tygyny ol wus sahaannaaq argy maska yjaabyttara wuhu, onno ulaqana bert buolan tobuktaan oloron wolbute wuhu dien sehen buolara. Tygyn wolbutun kenne qaraghyn uutun yjaabyttara angaara 30 muunta buolta wuhu. Sototun unguogha nuucca ulaqan kihitin wottugun qaraghynan buolta wuhu. Onu soghoruu yraaqtaaghyga kworuuge yyppyttaryn yraaqtaady: «Bu wucugej kihini tyynnaaqtyy ylyaqqyt ete, kini saqa qoruola buoluon swop kihi ebit, onu syyha wolorbukkut», — dien, dwokso ol wolorbut tojonu semeleen, burujdappyta wuhu.

Tygyn ikki uola — Callaajy, Bwodjoko buolannar kyrgyhyyga twubehen qojuut wolbuttere wuhu. Emeeqsine biir sylgyhyt uolun kytta Tygyn uola Woljkoroj buolannar biligi Nam sirinen qotu du, ilin du kwureebittere wuhu.

Onton Taas Ullungaq dien ullungada taastaaq, site kwuusteeq buolar cincileeq kihi — ogho wuoskeen ererin: «Bu miigitten orduk kwuusteeq kihi wuoskuor swobo suoq», — dien, Tygyn bejete tyynnaaghar erde woloron kebispite wuhu. Onu qojuut Tygyn soqsolonon turan uolun aattaan aqtan, wolorbutun kemsimmite wuhu dien qohoon buolara wuhu. Tygyn wolorun kytta saqa nuucca bas biliitiger kiiren barbyt.

''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>i93vh6n1viug622yh2bh2ce859tg0ra</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Uraanaj Bootur, Dygyn Tojon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>365</id>
    <revision>
      <id>1934</id>
      <parentid>1933</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>1934</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3274" sha1="ieuppxnmkbyjn81granj05h06pn7ngr" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;

OKONЕSNIKOV Prokopij Moisiejevic.

67 saastaaq, Alaghar nehiliege,

Curapcy orojuona,

saqa, wuoreghe suoq

1932 s. Olunnju 21 kwune, «Jakutskaj»


Biligi Sylan nehiliek bylyrgy twordo buolbut Uraanaj Bootur dien olootto wuhu. Kini kyrgys saghanaaghy kihi ebit, ol kyrgyska kyattaran qantan ere kuotan kelen sahan biligi Sylan bulgunnjaghar iing (djaama) qastan olorbut. Uraanaj Bootur atyn wugus kergenneeghe billibet, araj twuot saastaaq kyra ogholoogho wuhu,onu kytta emeeqsinneeq ere kurduk. Ol kenne biir emie sahan olorbut inileeghe sehen buolar. Uraanaj Bootur bet ulaqan, bwodong uonna buqatyyr kihi ebit. Ol kelen sahan sir annygar iintge djielene syttaghyna, biir sajyn arghaattan Dygyn Tojon seriite 30-ca kihi kyrgys djono taqsallar. Occogho tuoj aaty ylyy inniger kyrgyhallara wuhu, onon Uraanaj Bootu-ru woloron du, tutan du aatyn suujaary ongoston taqsallar. Ol taqsan Dygyn seriite kwuolj ilin wottuger «Cuurdagha» tamaghyn tumulugar twuhen oloron, Kuulattan kwuolu wurdunen bwutun bieresteleeq sirten kwuolj ottotugar oloror bulgunnjaghy kworon, oghunan ytyalyyllar. Bu ytyalaabyttarygar Uraanaj Bootur iinitten taqsan ohoghun qorotugar kwuluktenen oloron kuraaqtaaq saanan utary ytyalahar. Ol ytyalaha olordoghuna kinini biir oq kelen sototun tostu twuher. Manyaqa kihi yaryylanan, abatyjan woro kylana twuher da, biir wuker aattaaq kihi kwomus sirejdeeq yngyyryn sireje kilbengniirinen kworon yppyt. Ol yppyta, woluu twubeljteleeq, at wurduger oloror tojon-qaan kihi bastyngyn, yngyyr ilin bwuljgetin tostu twuheren, kihini allara maanytyn syyhyn byha ytan tahaarar. Kihi wolon-suullan twuher. Mantan djulajan Dygyn seriite Uraanajy onno wolorbokko, sol turar sirderitten twonnollor. Uraanaj Bootur bejete baahyran, bilii kyra oghotun alghaan tyl eter: «En djolun-sorgun tuspa, miene ongoruum mannyk ebit buollagha, any wolobun, en qaalan kihi twordo, baaj-talyn ologho buolaar, uuhaa, tenij», — dien baran bejete bulgunnjaghyttan taqsan kwuolun tuoraan «Njaghatta» dien alaaska tiijen biir ulaqan aal maha buolar tiiti bulgu tahytan ylan, sohon killeren, alaahy tuoraan, Qara syyry dabajan, tumulga taqsan, ol mahyn kuusputunan oqton wolbute wuhu. Onon Uraanaj Bootur unguogha qarallybatagha wuhu. Oghoto buollaghyna soghotoghun qaalan, ol bulgunnjaghar tula swuure syldjan ytaabyta wuhu. Ol ytaabyt sangata kwostooq sirge ihillibite wuhu dien sehen buolara. Uraanaj Bootur inite «biebejik» dien sirge sahan sytaryn ol serii bulbakka baattara wuhu. Kini emeeqsine qanna baatta emie billibet. Dygyn seriite occogho baqsy sirinen «Bulgunnjaqtaaq ebe» dieninen kiirer-taqsar suollaagha wuhu. Soroq seheninen ol taqqyyga Dygyn bejete baara wuhu dien sehen buolara. Ol kini syldjybyt sirinen biligin «Tygyna kwolujete» dien sir baar, onu kini aatynan, kini twuhen aaharynan aattammyta wuhu dien kepseen buolara. Uraanaj Bootur oghoto qajtaq iitillen, kinini kim kworon kihi-qara buolta dien billibet. Araj sehen buolara, qojuut ol tuotteeq ogho ulaatan kihi-qara buolan wuoskeen, biligi Sylan uuha djonu wuoskeppite wuhu dien buolara.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>ieuppxnmkbyjn81granj05h06pn7ngr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Якутскай куоракка (Күннүк Уурастыырап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>366</id>
    <revision>
      <id>4450</id>
      <parentid>1937</parentid>
      <timestamp>2011-08-10T00:34:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.185.242.52</ip>
      </contributor>
      <origin>4450</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3419" sha1="nzdpijflk8as9kp9qpuag1pz4hairuh" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;Якутскай куоратыам! Тойоттор самнаннар, 
Эйиэхэ ыччатыҥ ырыабын аныыбын, 
Дьоллору буомкаабыт хонуктар ааһаннар, 
Эриэкэс, эгэлгэ кэмнэри саныыбын,

Эн, дьоллоох, үтүе кэм күннэрин көрсүһэн, 
Соргулаах  Союзка  хонноҕор  холбостуҥ. 
Буурҕалаах буомнары нөҥүөлээн түсүһэн, 
Суолталаах киэҥ айан суолугар турункуҥ.

Сүүһүнэн ахсааннаах омугум кырата 
Сүбэтин холбообут былааҺа кытаатан, 
Им уоттаах сырдыгыҥ иннигзр кылбаарда, 
Эйиэнэ, Якутскай, сарсыҥҥыҥ улахан!

Тиҥиниир тиһилгэ собуоттар тураннар, 
Тиһигэ быстыбат тыаһынан ньиргийиэҥ. 
Тибийэр массыына уустуктаан уһанар 
Тимирин үлэтин уоҕунан дирбийиэҥ.

Еарылыыр автобус хсйуутук орулуо,
Тирдиргии-сирдиргии, күскэйэ сүүрүөҕэ. 
Бардам күүс барыылаах кыланар паровоз, 
Тимиртэн тиргиитээн, күрүлүү көтүөҕэ.

Күлүккүн көрүнэр Өлүөнэҥ сүнньүнэн 
Сүүһүнэн борокуот устуоҕа, сылдьыаҕа. 
Күөх унаар салгыҥҥа, өрүһү үрдүнэн, 
Күүгүнүү, дьирилии, кетөр аал ыллыаҕа.

Дьиэлэриҥ-уоттарыҥ хайалыы үүнэниэр, 
Күлүмнүүр халлааны хаххалыыр буолуоҕуҥ. 
Дьиэрэйзр ырыанан салгыҥҥын күүрэзнкээн, 
Күннэри-түүннэри дьоиунан туолуоҕуҥ.

Уулуссаҥ барыта күөҕүнэн чэлгийэн, 
Сүрэҕи дьэгдьитэр сытынан аҥыйыаҥ; 
Ууруулаах дьапталҕа тааһынан тэлгэнэн, 
Сүһүеҕү бититэн, сүүрүүнэн хаамтарыаҥ.

 
Хараҥа түүннэргэ бырааныҥ үрдүттэн 
Ахсаана биллибэт уотунан сандаарыаҥ, 
Хас эмэ куораттан нуомаһы түмүктээн, 
Радио күүһүнэн дойдуну сабардыаҥ.

Ол курдук, Якутскай, кэнники киэбириэҥ, 
Оргуйан-долгуйан, улаатан туруоҕуҥ! 
Сибирдии, Ураллыы, Кавказтыы син эмиэ 
Советскай Союзка тэбилик буолуоҕуҥ!

Тоһуйар дьолгуттан долгуйа үөрэммин, 
Эйигин, Якутскай, ырыабар киллэрдим, 
Толбонноох,   көһүтэр   күннэргин   түһэммин, 
Эҕэрдэ этэммин, уруйдуу эппэйдим.
1930
&lt;/poem&gt;

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Күннүк Уурастыырап]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Category:Күннүк Уурастыырап]]
[[Category:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>nzdpijflk8as9kp9qpuag1pz4hairuh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чуорунай муораҕа (Күннүк Уурастыырап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>367</id>
    <revision>
      <id>5908</id>
      <parentid>1939</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:21:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5908</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2647" sha1="hzefqdwwls4jjwq4ljciq1oo8cyup8k" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;Чуорунай муора, эн, халлааҥҥа харбаһа, 
Хараарар баалынан харылыы сытаҕын, 
Үрдүгэр өҥейбүт хайалыын хатыһа, 
Өргөннөөх долгуҥҥун чөмехтөен ыытаҕын.

Кемүстээх төбөлөөх күлүмнүүр Кавкаһы 
Түөһүттэн тэбинэн төттөрү тэйэҕин. 
Уордайбыт сырайдаах очуостаах күр тааһы 
Уураары-сыллаары сэниэҕин эһэҕин.

Кэтирээн мэндээрэр киэҥ далай киэлигэр 
«Коминтерн» кириэйсэр эрдинэн тиҥийэр, 
Советскай улуу сир быысаһар биэрэгэр 
Кэлиини-барыыны кэтэһэн кэрийэр.

Эн үрдүк Перекоп тыастарын истэҥҥин 
Өрүтэ түллэҥниир сахтарыҥ аастылар. 
Килэйбит хааннары киэлигэр кистээҥҥин, 
Тибиилээх кэмнэрбит мэлитэн саптылар... 
   .
Мин быдан ыраахтан — кыһыннаах кыраайтан 
Сүүһүнэн көстерү уҥуордаан куоһааттым,
Муустардаах байҕалым маанылаах кыыһыттан 
Элиэнэ өрүстэн бирибиэт аБаалтым.

Ол өрүс — Элиэнэ эҥсиллэр сүүрүгэр 
Утаппыт сүрэхпин угуттуур буоларым, 
Умайар долгуннаах улахан үеһүгэр 
Мин, таптаан ыллааммын, тангнары устарым.

Батталлаах баайдары бахтатан-самнаран, 
Ол кыраай — мин дойдум кеҥүлү туппута. 
Олохтуун, үөрэхтиин барыта барҕаран, 
Октябтан ерүттэн, кыайыыга турбута.

Ол көҥүл, ол кыайыы кэскилин түмүгэр 
Хоту сир уола мин бу кэлэн турабын, 
Советскай сир ийэм соҕуруу бүүрүгэр 
Будуллар муораны — эйигин туойабын.
&lt;/poem&gt;

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Күннүк Уурастыырап]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Күннүк Уурастыырап]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>hzefqdwwls4jjwq4ljciq1oo8cyup8k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Похуот (Күннүк Уурастыырап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>368</id>
    <revision>
      <id>4452</id>
      <parentid>1941</parentid>
      <timestamp>2011-08-10T00:36:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.185.242.52</ip>
      </contributor>
      <origin>4452</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3003" sha1="kylwni3uhel3z2ay4zzpmxuakzeis7l" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;Илин, арҕаа диэкинэн 
Иилии хайа курдуура, 
Ийэ сири, иҥиэттэн, 
Итии түүнүм кууһара,
 
Онно-манна сатараан 
Ырыа-тойук иһиллэр. 
Онтон санаа бардамнаан, 
Сүрэх тэбэн тиҥийэр.
 
Үрүҥ көмүс сэбирдэх 
Тэлибирии   тыаһыыра,-
Үтүө-мааны мае тирэх 
Хараҥаҕа хамсыыра.
 
Комсомоллар хомуллан 
Похуотунан иһэбит,— 
Хотолдьуһа долгуһан 
Лааҕырдарга тиийэбит.
 
Күлүмүрдэс сырдык уу 
Арылыйа сүүрэрэ.
Күүстээх долгун суһумнуу 
Ангараҕа түһэрэ.
 
Түүҥҥү барык түһүүтэ, 
Түмсэн, тойук туойабыт. 
Саҥа күммүт үүнүүтэ, 
Сарсын суолу тутабыт.
 
Түүҥҥү барык быыһынан 
Элбэх уоттар көстөллөр, 
Кыынньар дьирим кыымынан 
Көөнньөн үөһэ көтөллөр.

Онно-манна сатараан 
Ырыа-тойук иһиллэр. 
Онтон санаа бардамнаан, 
Сүрэх тэбэн тиҥийэр.
 
Комсомоллар хомуллан 
Похуотунан иһэбит,— 
Хотолдьуһа долгуһан 
Лааҕырдарга тиийэбит.

Түүҥҥү барык түһүүтэ, 
Түмсэн, тойук туойабыт. 
Саҥа күммүт үүнүүтэ, 
Сарсын суолу тутабыт.

Барык түүҥҥэ сатараан, 
Ырыа, ыраах дуораһый, 
Күүрэн, тэбэн бардамнаан, 
Сүрэх, уоттуу умайый.
 
Кыырпах-кытыас кыымынан, 
Уоттар, кыынньан сандаарыҥ. 
Таастаах кумах кытыынан, 
Уһуу бааллар, дьалкыллыҥ.

Таптыыр маһым тирэх, эн 
Тыалы хаһАсыы тоһуйууй. 
Ангараны үрдүнэн, 
Ырыам, дьолу хоһуйууй.

Сэрэх, куттал күннэргэ 
Батас-үҥүү тутуохпут.
Сэриилэргэ киирэргэ 
Бастыҥ кэккэ буолуохпут.

Үүнэр Совет дойдутун 
Кыһыл сэрии кемүскүе,— 
Үлэ дьоллоох норуоту 
Кыргыһыыттан күлүктүө.

Баттал мииммит сирдэрэ, 
Этиҥнэртэн салҕалааҥ, 
Баайдар, фашист биистэрэ, 
Эстэргитин дьылҕалааҥ.
&lt;/poem&gt;


*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Күннүк Уурастыырап]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Category:Күннүк Уурастыырап]]
[[Category:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>kylwni3uhel3z2ay4zzpmxuakzeis7l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dygyn Baaj</title>
    <ns>0</ns>
    <id>369</id>
    <revision>
      <id>4217</id>
      <parentid>1945</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:15:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4217</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14798" sha1="av744ohpdbne9awcv9tqhnoovwffm3w" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
ЕGOROV Еgor Minovic (Miine uola),

82 saastaaq, Djwulej uuha nehiliek,

Taatta orojuona, saqa, wuoreghe suoq

1933 s. Altynnjy 11 kwune, «Taalalaaq»


Bastaangyttan sehergeeteqqe, bert bylyr saqany nuucca kelen bastyy-kwostuu iligine, worus qo-tun arghaa wottuger occotton suraghyrbyt «Saqsary» dien dojduga Qangalas uuha Syraan Baaj dien sylgy, ynaq baajdaaq occotooghu saqagha suraqtaaq baaj olootto wuhu. Occogho tuos uraha djie sajynygar, kyhynygar sin biligi keriete balaghan djiede olorolloro wuhu. Syraan Baaj qalyn ajmaqtaaq, djonnooq, qas da ojoqtooq, bejete djonnorugar bahylyk, tojon baaj ebit. Kini qas da ogholooghuttan araj biir ere «Dygyn» dien aattaaq ogho baara suraqtanan wuoskeebit. Bu ogho kwuuhe-uogha, byhyja, bulcuta alys ogho buolbut.

Arghaa, qotu wureqterinen, tyalarynan kerije syldjan araas bullu bultaan aghalan ahatar-sieter, bet sytyy, syryy kihi buolan barar. Bu ogho biirde qotu wureq bahygar bultuu taqsa syldjan biir wutuo djuhunneeq djaqtary twubehen kworor. Bu djaqtar aatyn yjytan bilbite Njyrbakaan dien ebit. Ol djaqtar wus uollaaq ebit, oloru kytta Dygyn biirge bultahar.

Djaqtar djwuhunuger uonna majgyna wucugejiger Dygyn bekke bagharar da, many woru ymsyyraryn-baghararyn Dygyn billerbet.

Ol kurduk sanga, solun djonu bulan, delbi bultaan-altaan tyatyttan Dygyn twonnor. Ol kiiren aghata Syraan baajga Dygyn — onnuk sirge-dojduga tiije syldjan oghorduk wucugej djaqtary Njyrbakaan dieni tubehen kworustum, kini wus wucugej, bulcut uolattardaaq ebit dien sejergiir.
Many isten Syraan baaj: «Oghom Dygyn, en ere buollargyn ol djaqtary anygys taqsyygar yngyran killereer, killettee», — dien eter. Dygan onu isteet, sotoru tyatygar taqsar. Ol taqsan bilii Njyrbakaany, wus uollary yngyran killettiir. Manyaqa Syraan baaj Njyrbakaany qos ojoq (odjuluun ojoq) ongostor. Onon Syraan baaj dwokso ebii bajar-tajar. Kihitiger kihi, swuohutuger swuohu, baajygar baaj ebillen aatyran oloror. Njyrbakaan Syraan baajga odjoluun ojoq buolan tuspa urahagha — djieghe olorbut. Kini uolattara yraaq qotu dieki baran bultaan-altaan keleller ebit. Bu bultuu syldjan biirde biir Sar dien kwotorgo twubehen, woloron aghaltar. Occogho Sar dien kwotor bet kwundu, saqagha tuoq ere djol du, tuoq ere ulaqan suoltalaaq kyyl ebite wuhu. Sary occogho daghany dennge twubehinneren wolorolloro wuhu. Njyrbakaan uolattara ol sardaryn swulen tiriitin djielerin bastyng wohuotuger qataran turuorbuttar. Many kiiren biirde Dygyn: «Sary bultaabykkyt du, qata mieqe aghalyn», — dien kworduobut. Ol kworduobutun uolattar bierbeteqter. Mantan iisseen turan wus uoltan Dygyn byldjaan ylan at wurduger twuhen kuotaary sorunar. Onuoqa Njyrbakaan uolattara oghunan ytyalaan Dygyny toqtoton tutan ylallar. Ol tutan ylan Dygyny biir tiitke qaajan turan tula wottutten ytyalyyllar. Ytyalaabyt oqtoro tiitke yyraaqtarygar dyly bataryta twuheller. Mantan djulajan Dygyn tutan turar saryn tiriitin byraghan bierer. Bejete djieliir.

Njyrbakaan emeeqsin, satahan oloruo suoqput dien wus uolun ildje biligi Buluu dojdutugar kwureen, kwohon qaalar.

Syraan baaj mantan bekke qomojor, kurutujar. Dygyn uol djonuttan serii qomunan, bet wugus kyrgys djono buolannar Njyrbakaan barbyt suolun batyhan Bwuluuluur. Ol barannar Dygynnaaq Njyrbakaattary biir sirge siten, kwossuhenner ikki wottutten ytyalahyy buolar. Dygyn djono yppyt oqtorun Njyrbakaan uolattara yyraaqtaryn byyhygar twuheren qaban iheller, taptarbat samsaghaj djon buolallar. Dygynnaaq yta sataan barannar oqtoro baranar, Njyrbakaattarga kyat-taran twonnollor.

Njyrbakaan emeeqsin wus uolun kytta, dwokso ebii kihi-swuohu, baaj bulunan bajan-tajan Bwuluuge biir wutuo kwuolu bulan oloqsujar.

Njyrbakaan aatynan, kini wus uoluttan, djonnoruttan qojuut wuoskeebit ajmaqtar «Njyrba» (Njyrbalar) dien aattammyttar. Onon Njyrbakaantan qojuut biligi Njyrba uluuha saqalar uuhaabyttara wuhu dien qohoon buolara.

Iti kemten yla Dygyn baaj ologho, sehene, kini syryylara wuoskeen taqsar. Dygyn aghata wolon qaalar. Baaja-duola, kihiite, ajmagha-caghara oloccu uolugar Dygynnga qaalar. Dygyn qara wuoskuoghutten yla seriinen, kyrgyhyynan djaryktammyt. Kini qanna, qaja eme uluuska, ajmaqqa bet kihi, kwuusteeq, bwogho aatyn ylan suraghyrbyt kihini ihittin ere da, ol bwoghosko, twoho da yraaq buollar seriinen taqsan djonun kyrgan turan, biiter bejetin kytta woloror, biiter bejetin tyynnaaqtyy killeren bwoghos, seriihit ongostor wugesteeq. Onon aat-minge byldjahan wuoskeebit. Dygyn talaan, kyajan ylbyt baajyn, swuohutun oloccu wuuren ylan killerinen bejetin baajyn qangatynar, aatyn bilbet buoluor dyly bajar.

Kini aghatyn ologhor Saqsaryga oloror. Ol seriitten ilin, arghaa taqsytalaan, uluus aattaaq baajdaryn kerije syldjan yhyaq yhar, bwoghostoru yngyttaran ilii, ataq oojnuutun terijen, «aat-minge» byldjahar. Dygynnga bejetiger bet elbeq bwoghos kyrgyska syldjar, seriihit uolattar «baatyrattar» baallara oloru aattarynan:

1. Bwogho Mwuokuje; 2. Qotoghoj; 3. Oghus Qaraq Qaarbas; 4. Colloonoj; Nam Oghuha dienner.

Yhyaqqa, oojnuuga billibit ikki aattaaq byhyj, swuuruk attaagha wuhu. Oloro emie — Soghuo Djaghyl, Suku Maghan dien attardaaq. Bu ikki billibit attartan uraty kyrgyska ere miiniller, uonna wurduger tuoq aattaaghy kworbotoq, suurdeghine twuututten uot tammalyyr (tyrymtar), bylas uotunan uturuktuur, bylas uotunan tyynar, ytyrdar Kunnjugun uola dien aattaaq attaagha wuhu. Ol aty araj biir aattaaq yhyaqqa Boroghon Bet Qara ere ataghynan syrsan kuotan turar.

Dygyn baaj ol kurduk aatyran olordoghuna, kini bejetin Baatyrap (bwoghos, seriihit) uolattaryttan Colloonoj, Nam Oghuha dien ikki berteeq djono uorujaq buolan barallar. Kiniler sirinen syldjan Dygyn sylgytyn uoran sien baryyllar, uhugar tiijen bu Baatyraptar ol saamaj bastyng wongnooghun, Kunnjugun Uola aty, biir kemnge uoran siiller. Manyaqa occogho tojonnuro buolbut Dygyn bilen, kinilerten wolbut atyn unguoghun swuhuoqterinen araaryllybyt unguoqtaryn aqsaanynan sylgy swuohunen twoloburun kworduur. Manyaqa Colloonoj uonna Nam Oghuha uorallaryn ebii bergeteller, ol wurduger twoluu da sorummattar. Ol gynan dwokso ebii bilii ikki swuuruk Suku Maghan, Soghuo Djaghyl attary ebii uorallar. Ol uoran ylaat baryta 60 djie kihi buolannar kiniler baajdyyn-duolluun Bwuluu dieki kwuruuller. Bu kwureteleen, bary biller baatyraptara, bwoghostere Dygyn kiene aghyjaan, kinitten tejen, kinini bejetin ere keriete qaallaran barallar. Mantan syltaan Dygyn djadajarga, mwoltuurge-aqsyyrga barar. Urukku kurduk saqagha kiengnik suraghyrara twuhen, namtaan, bejete bwudugure kyrdjan baatta wuhu.


                                          III


Dygyn ol kurduk mwoltoon-aqsaan olordoghuna biir saas uunan worus ustun ustan wus kihi kworbotoq djono keleller. Ol kelen qas da syl Dygynnga qamnaccyt buolan wuleleen-qamnaan sangata suoq syddjallar. Bu djon wulelere-qamnastara, satallara alys djon buolbuttar, manan taptaan Dygyn qajghaan bejetin djonun keriete sanaan olordor. Bu djon tuspa djwuhunneeq, sirejdere, iliilere-qarylara twuuleeq, byhaghas kwuoq qaraqtaaq, kyhyl qaannaq djon, ol kenne bejelere tuoska ojuulaan kwordoror suruktaaq buolbuttar. Manyaqa biirde bu djon suoqtaryna Dygyn emeeqine oghonnjorugar eter: «Oghonnjoor, en bu djonu qajgyygyn buolan baran, min kwordoqpune kiniler saqa kihititten, uraangqaj ologhuttan cieski tuspa kworungneeq, byhyylaaq djon ee, kiniler qaraqtara antaq, murunnara wurduk, ettere twuute bet, onon kworon oloron djylghalaataqqa, keneghes bu djon bihigi bas bilen battyyr-wuktuur sebereleeq djon ee, buka yraaqtan tworutteeq-ujalaaq, wugus yama ajmaqtaaq, saarbaq soghus djon djon ee, en wulehit ongostuma, bu djonu wolottoon kebis», — dien. Many Dygyn: «Ee, aata emeeqsin etteghin baghas tugun swurej, iticce wuleliir-qamnyyr, tuoq da kuhaghany ongorbot baraqsattary togho emie sajylastaqpytyj, qata qarylara suon, iliilere etteeq wulehit ongostuoqput buollagha», — dien oloq emeeqsinin sangata suoq yytar. Iti itinen qaalar, olorollor.

Ol oloron ihen wuhus syla tuoluutugar biir saas bu wus kihi Dygyntan: «Qamnaspytyn biir oghus tiriitin sagha oloror sirde aghal», — dien kworduuller. Many Dygyn, oghus tiriitin sagha sir dien twoho buoluoj dien, wuoruunu kytta bierieq buolar. Bu djon biir oghus tiriitin ylan sap kurduk byha telen bya ongostollor. Ol ongoston baran Dygyn oloror sirin Saqsary qonuutun biirde ergiten byalaan aghalan baran, byalaryn suolunan twoguruccu uhuktaaq tohogholoru saajtalaan kebiheller. Ol kenne Dygynnga: «Ce bu tohogholor istere, any bihi sirbit (suurtput) buolar, en bierbit oghuhun tiriite iticce siri bierer bihieqe», — dien buolar. Manyaqa Dygyn occotooghu kenen kihi byhyytynan bierbit kurduk sanaan, woruu tugu da utary qardarbat. Bu kurduk sir byalaan ylan baran wus kihi sajyn baarys tyala twusputuger uunan woro ustan bara turallar. Many occotooghu djon, saqalar, djiibergeen ere qaalallar. Iti itinen emie qaalar, olorollor.


                                            IV


Bu olordoqtoruna qas da syl aaspytyn kenne, biir saas emie kwomuol uutunan wuohetten worus ustun boluotunan, boluottaryn ihiger belem djieleeq, mastaaq, bert wugus qamaanda serii djonnooq kwoston keleller. Balary saqalar kwoottoro — bilii uruk kelen barbyt kurduk djwuhunneeq djonnor buolallar. Bu keleet da yjytyy, kepsetii dien suoq, worusten sannylarynan tahynan bilii boluottaryttan tahaaran sytyary djieleri tupputunan barallar. Saqalar oloror qonuularyn wutuotun ergije, tula wurduk djieleri, bilii urukku djon aspyt tohogholorun wuutunen aagha twoguruccu turuottaan kebiheller. Saqalar many kworon oloron bekke swoghollor, kuttanan barallar. Tupput djielerin tula annylarygar sirge keme suoq araas djwuhunneeq — qara, kwuoq, araghas, wurung oghuruolary, qoruongqalary telgeten, yhan kebiheller. Bejelere bary kihieqe qoton kwostubekke ere ongorbut djielerin ihiger qatanan olorollor. Saqalar many emie djiibe ongostollor. Ol kurduk olordoqtoruna saqalartan ogho-djaqtar, wulehit-qamnaccyt wottulere bilii telgete yhyllybyt oghuruolary baran cugahyttan kworor buolbuttar. Bu kere kelbit djonu angaar uhuguttan urduk qoroghor djieler wurduleritten suon yaraqan biremineler twuhuteleen, battatalaan wolottuur buolbut. Onton teje, yraaq turar djonu tuoq ere buruo unaaryja twuher wuhu da, tyas delbi bararyn kytta kihiler woluteleen, sonno oqton twuhuteliir buoltar. Mantan saqalar berke ajmanan barallar. Bet wugus kihi (yal) kwohuteleen, kwurene byhyytyjallar. Many tahynan sanga kelbit djon Dygyntan kiiren «Djasaak» dien aattaan twuuleeq wolbugetin kworduuller. Many Dygyn swobuleebet, kini djono saqalar bukatyn bilbeteq suollara buolan buusa swobulemmetter. — Ehi kihibitin wolordugut, oloqputun kwuuskutunen yllygyt dien buolar. Onton bokuoja suoq Dygyn djonunan serii qomunan saqalar kelbit djonu kytta seriilehii buolar. Kelbit sanga djon nuuccalar, kasaaktar buolallar. Saqalar oq saanan, batyjanan utary kiisseller. Nuuccalar bwutej kiriepes djieleriger oloron ere cakyyrynan ester somuoktaaq mintiepke saanan saqalary ytyalaan, wolottoon barallar. Manna araj saqalar kwordoqtorune kwuoq isteeq saqsargha kurduk baghajy dygynyy twuher wuhu da, kihitten qaan swuuren, kihi onno tuta wolon iher buolbut, many djiibergiiller. Qajtaq gynyaqtaryn bulbattar. Serii buolar. Manyaqa Dygyn uola Oghus Qaraq Qaarbys bulljany: «Tuoq baghajy saqsarghagha dyly kelen twuhen kihi etin ahytar, ogholoor», — dii-dii bergehetinen ylan bulljany utary sapsynar wuhu. Ol gyna-gyna qassa suoq kiiren nuuccalar qoroghor djielerin ingnerite annjytalaan kebiheeri bulgununen annjan qamnatara wuhu. Onu onno baar Qotoghoj Uol dien buojun toqtotoro wuhu. Ol kurduk bullja qoppot djono baallaryn kepsiillere. Ol seriilehe syldjan Qotodoj Uol bulljada kebireq sirinen taptaran baahyran serii ottotuttan Cocur Myraannga taqsan syppyt. Ol taqsa sytan wuohe myraan wurdutten kworon nuuccalar biir maany, ahyylaaq tojonnorun wolorbute wuhu. Ol biirde ytan cuolghan wuutunen kworo oloror tojonu angaar qaraghyn tehe ytan wolorbut. Ol tojon ahyytygar nuuccalar qassa suoq ytyalaan, saqalary wolottoon baattar. Dygyny bejetin nuuccalar kyajan tuppakka gynan baran bet nehiile albaska killeren, soqsoloon tutallar. Manyaqa soqsonu ujan oqtubakka swugen turdaghyna ikki nuucca keteen oloron keries etippitter. Manyaqa Dygyn emeeqsinin aattaan turan, onno eteerin dien tyl, keries eppit: «Ikki oqpun wureq bahyn dieki ytan kebistin, saabyn saadaq maspar yjaan kebistin, oloru bulbataghyna syttygym annygar baar sytyy byhyccabyttan yjyttyn, bejete buollaghyna saadaq maska yjanan wollun», — dien. Many eppitin kenne keteen oloror nuuccalar saabylanan bahyn biirde byha oqson woloron kebiheller. Ulaqana berdin swoghon nuuccalar woloron baran Dygyny angaar qaraghyn qostuu tardan ylan yjaabyttara 30 muunta buolta wuhu. Ol kenne emeeqsiniger Dygyn eppit keries tylyn tutan aghalan baran wutukten bierterin isten, ikki uolun kwureter, emeeqsin bejete taqsan saadaq maska yjaanan wolor. Sytyy byhytca demmit kyra maany kyyha baara sonno emie sahan, kwureen qaalta wuhu.

Onon Dygyn baajy iti kurduk temteriten nuuccalar tutan wolorbutter. Saqalar tojonnoro Dygyn wolon, wutuo kihilere, baajdara wolon, esten, baranan sonton yla baar qaalbyt djon bary Saqsaryttan wuruo-tara targhahallar. Dygyn ologhun bastaan kelen ylbyt, kyajbyt nuucca tojono Qosluop Atamaan dien ebite wuhu dien aattyyllara.

Onton yla saqalar nuucca iliitiger kiirbitter. Dygyn ologho Saqsary Djokuuskaj kuorat buolbut. Ol kemten betteq saqagha yjyyr — argy mas, tahyyr djwuullere oloqtommut. Ol kemten yla Djokuuskajga bastaan Taas Bwurukees, onton Colobuuta suuta, otton tya sirderiger — kinesuos (Prikaznaja izba, Celobity, knjazes. — S.Bolo) dienner wuosketeleen, oloqtonon ispitter. Ol kemten yla nuucca qasaaktara uluustarynan kerije syddjan seriinen berimmeteq saqa baatyraptaryn tututalaan killeren, Djokuuskajga yjyyr maska yjatalaan, wolottoon saqa atyn uluustaryn aattatan ispitter.

Dygyny wolorbutterin yraaqtaady isten baran semeleebite wuhu dien qohoon buolara wuhu. Qojuut Boroghon Sobo Bwuotur uola Woloksoj Arzhakov dien saqagha wutuo kihi wuoskeebite iti kurduk sehergeen baran etere wuhu: Dygyn Tojon saqagha qoruol buoluon swop kihi wuoskeen baran, wutuo djono, baatyrattara erde kwureteleen, onon kwuuhe-baaja accaan, ol wurduger bejete daghany akaarytyjan ologhun nuuccagha bieren saqany sarbyttarbyta dien aqtan, sanaan kurutujar kurduk gynaryn wojduubun dien kini siene buolbut Djwulej uuha kihi kyrdjadas Njukulaj Tieqenebis Abraamap dien abagham baara aqtan sehergiirin iti wojduon min ejieqe kepsieteghim.

''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>av744ohpdbne9awcv9tqhnoovwffm3w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Synaghy baaj, Wuut baaj, Dygyn Baaj, Bet Qara, Edjeet tongustara</title>
    <ns>0</ns>
    <id>370</id>
    <revision>
      <id>1950</id>
      <parentid>1949</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>4 барыл баар</comment>
      <origin>1950</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8742" sha1="qd95fl5xmy9vp6ygeoz9zaq4i0wrz8z" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
ЕGOROV Еgor Minovic (Miine Uola),

82 saastaaq, Djwulej nehiliege,

Taatta orojuona, saqa, wuoreghe suoq

1933 s. Altynnjy 12 kwune, «Taalalaaq»


Boroghon uluu baaja Synaghy baaj dien baara wuhu. Ol baajga Dygyn baaj biir kemnge ildjittiir: «Baaj, bet kihileeq, swuohuleeq wutuo yal wuhu, min yallyy, kworuluu-narylyy taqsyam, onuoqa min aappynan yhyaq yhan tohujdun», — dien. Ol ildjitin sajyn uluu tunaq saghana Boroghon Synaghy baaj yhyagha buolar. Occogho yhyaqqa bylyrgylyy majgynynan, ilii-ataq oojnjuulara, bet byldjahyyta, aat-minge yytyhyyta buolara wuhu.

Ol kurduk Dygyn baaj Synaghy baajtan: «Biir syssar atta aghal, mieqe twuot ataqtaaqqa innin bierbeteq biir Kunnjugun Uola dien aattaaq at baara», — dien, syssyyga atygar swoptooq aty kworduur. Onu: «Oo, dje, en akkyn kytta syssar swoptooq byhyj sylgy mieqe suoq, araj ikki ataqtaaq (kihi) baar buoluo, manna Badyr emeeqsin dien djadangy, soghotoq, tulaajaq emeeqsin baarygar biir suoq soghotoq Bworo Bwotoho dien ogho baar», — dien Synaghy Baaj kihi yytan ol oghonu yllattaran aghalan, oojnuuga killerer.

Ol kiiren Bworo Bwotoho uol atka ataghynan kiiren syssar. Ol syssyyga Dygyn ata Kunnjugun Uola at kennitten, araj kihi kwordoghune qara tyhaghas tiriite sonnooq berikiccijbit kiji samyaj qapsan, swuuren byraghyllan iher ebit wuhu. Onton ikkis kworuuge bilii kihi aty ilinneen qajyyjagha bietekke cugahaan erere baar buolbut.

Many mustubut djon wumuoruhen, twoburuonneen turan kworon ajmalaha turdaqtaryna, kihi atyn bydanynan kuotan kwokoorujen taqsar. Onu kworon turan Dygyn baaj: «Oo, Bet Qara doghoor, Bet Qara kuotta, tuguj berdej, any aata Bet Qara dien buollun», — dien qajghaan, onno aat bierer.

Onton yla Bworo Bwotoho uol any aata Bet Qara buolta wuhu. Ol yhyaq onon bwuter.

Dygyn baaj any Wuut baaj diennge ildjytteen, ol yhyaqtan Dygyn kwohon any Wuut baaj yhyaghar tiijen twuhen oojnuu terijer. Emie Dygyn aatynan yhyaq buolar. Ol yhyaqqa bilii urukkuta Bworo Bwotoho aattaaq Bet Qara uolu Dygyn yngyttarar. Yhyaq Wuut baaj ologhor «Targyldjyma» dien sirge buolar. Bet Qara uol bu yngyryyga keler. Ol yhyaqqa Bet Qarany cincileen kworungun sihilii kworbuttere — qolujdaqqa, argydal bes sagha bwodong, ulaqan, qara tyhaghas tiriite sonnooq, kwuoneger kurduk uhun djabangnaabyt kihi tiijen kelen kuraaqtaaq saatyn saadaq yjyyr mas muohugar yjaan kebiher, onu yjanan turdaghyna Dygyn baaj bwoghostorutten ylan kissin tardyalaan kworollor da, typpatyttan kim daghany araara angaabyllaabat saata buolar. Onnuk swuolgu ulaqan, bwogho-tagha byhyylaaq, saalaaq kihi buolbut.

Yhyaq buolan ahaan-sien, kworuluurge-narylyyrga barallar. Bastaan, Dygyn baaj kwordohuutunen, kuraaqtaaq saanan syal (dal) ytyhyyta buolar. Ol ytyhyyga, ol kurduk yraaq kuulagha atyyr sylgy wotoghotun wurduger tujaarar cyycaaq twuhen olororun kworon Bet Qara angaabyllaan ytar da, twuute burghas gyna twuher, cyycaaq tabyllan bwutunnuu yhylla twuher. Onton bylyrgylyy, syaly, kyhyaq kurduk wuutteeq urung timiri twongurgeske keterden, syhyaran baran ytallar. Manyaqa araj Bet Qara ogho djwolo swuuren taqsar. Uonna tabar kihi, bwoghos meligir buolar. Kinini tuluhar bet suoq buolar. Onton onuo buolan ataqtarynan syssallar. Onno Bet Qara bastaan kuotardyy ilinneen isteghine kworon turan Dygyn kuraaqtaaq saanan swuuren iher kihini utary qara byaryn kworon oghunan ytar da, ogho qoppokko twottoru teje twuher. Manyaqa biirde miinin tattarbakka, Bet Qara sol bastaan, kuotan taqsar.

Ol taqsan ihen, bietenge tahygar kworo-iste turar Dygyn maany kyyha Kylbattyyr Muoha dieni biir duk gynan (imnenen) aahar, manyaqa djaqtar Bet Qarany ekkireten, ikkien tennge qatyhan woruske Qotu Ytyk qajagha tiijeller. Ol syssan isteqterine, djaqtar swuurerin uoghar sohuogha talaq tyahyn kurduk syrylaan, subullan ihere wuhu. Ol kurduk syssan, tennge qatyhan Ytyk Qaja tuhugar tiijen toqtoon, uoskujan, onno taptahan er-ojoq buoluoq buolan qolbohon, twonnon kelen «Kyys Qana» dien dojduga oloqsujallar. Dygyn baajdaaq yhyaqtara bwuten targhahan qaaltar. Kyystaryn byldjatan dojdularygar woruske kiiren qaalallar. Ol djyl woruske alta qarystaaq qalyng qaar twuher.

Nwonguo sajynygar qotu oloqtooq Edjeet dien tongustar emie oojnuu-kworuluu Dygyn baajga kiireller. Ol kiiren eteller: «Bihigi syssar ideleeq djommut, onon biir wutuo syssaaccy kihite aghal», — dien buolar. Swop desihen Dygyn, tengnehie duo, araj kwutuote tengnesteghine kini tengnehie dien, biir wutuo Bwogho Mwuokuje dien uolun Bet Qaragha yytar. Bwogho Mwuokuje Bet Qaragha tiijen bejete bulka taqsybytyn kenne djaqtartan yjyta olordoghuna, kuobaghy, kuttujaghy, kuhu bytyryys kurduk iilimmit argydal bes sagha kihi tahyttan kiiren keler. Many Mwuokuje Bwogho kworon djulajar. Bu Bet Qara buolar. Ojogho kiirerin kytta: «Edjeetter dien tongus bettere kiirbitter wuhu, dje onon kynnygar Dygynnga baran ol djonu kytta oojnuuga kiissien wuhu» — dien ildjiti tylbaastyy — ete tohujar.

Manyaqa Bet Qara sirejin dabaqajynan sybanan, olus kyrdjadas, swududjuhun buolbut swotollooq oghonnjor buolan, Dygyn abaghata oghonnjor buolan kwoston kiirer. Ol kiirbitiger kyrdjyk-qordjuk «abagha oghonnjor» dien adjaalatan Dygyn yhyaghar maanylaan, ytykta-byllaaqtyk tutallar. Ol maanylaan olordon Dygyn: “Dje, ogholoru kytta kiissen, syssan, oojnoon kwor», — dien kwordospute buolar.

Manyaqa syssan keler bietekteriger wutuo twuhuljge ongoron, as astaan, sylgy-ynaq bwoghonu wolottoon, djon bwogho mustan ujgu bwogho buolar. Ol gynan occotooghu byhyynan, kihini njilbeginen gyna wurduktuk taqsar bietenge wus at worgonun tuora tardallar. Kuotan kelbit kihi ol worgonnoru oqtubakka, wurdunen wuste kwotuoleen aahyaqtaaq.

Ol terijen 3 tongus, 9 saqa — 12 kihi buolannar syssallar. Twuher sirdere Qotu Allan twordo «Kyraasynaj byystan» twuheller. Manyaqa Bet Qara Dygyn abaghata oghonnjorunan kwoston syssyyga emie kiissiher. Bararygar Dygyn emeeqsine occotooghu majgyn byhyytynan turaghas syajatyn twuot myannarygyn swuoren turan sube-ama eter: «Buka dien twottoru omuktaryn twottoru qajyhynnaran kumaghynan utary sirejderiger yhan araldjytan innileriger twuheer, tongustar kenen buolallar, yngyrdaqqyna qajyjan kworuoqtere», — dien. Ol swubetinen Bet Qara siebiger kumaq uktan barar. Ol barannar Allan twordutten bary biirde syssallar.

Tongustar kuotallar. Bet Qara qaalan iher. Ol ihen emeeqsin swubetinen sieber kuttubut kumaghyttan ylan baran, kuotan iher tongustaryn yngyrbyt, onuoqa kennilerin qajyhan mylaq gynan kworo twuheller, onuoqa Bet Qara kumaghynan sirejderiger yhar da, bokuoja suoq innileriger twuhen kuotar. Ol kuotan kelen twuhulgeghe tuora baallan turar at worgonnorun wurdunen kwoton twuher da, emiske qangas ataghynan dugummat buolan kylyja twuher. Atagha suoq buola twuheet Bet Qara: «Bu tuoq albahaj, abaj, kim kentik byraqta, mas kurduk suoq gy-nyn, kwulleri kwotutuom, imneri byhyam!» — dien kylanar, uordajan, abatyjan siri taptajar. Manyaqa Dygyn Baaj emie biir occo abalanan kwutuotun kwomuskuur. Ol atagha suoq buoluuta mannyk ebite wuhu: tongus udaghana baara kwunuuleen, kuotta dien talaghy eriennii kyhan baran twuhulgeghe woro byraqpyta woluu bil sordongo buolan Bet Qara ataghar qaraghalyy twuhen atagha suoq ongorbut ebit wuhu. Onu bilen tongustar udaghannaryn kwordohon-kwordohon, udaghan saryy dwungurunen tuojan kyyrar, ol kyyran bylaajaghynan iskenin qajytan biir sordongu qostuur uonna deriespe taahy dwunguruger kutan sajghaan, ihilleen kworon baran eter:

— Balyk salaghajyttan qaltaryjan bwudurujbut, ol kenne angaar qajyytyttan bet kyra qaalla, kyajan kelbete, keneghes udjuorun ataq yaryy, dogholong buoluoqtara», — dien domnoon, Bet Qarany sonno turuorar. Onon oojnuu uurajan, tongus aatyn Dygynnaaq ylan, occotooghu majgynynan tongustar Dygynnga «er suluuta» dien| aattaan 10 taba ennjeleeq biir maany kyyhy qaallaran barallar. Ol aata «er suluuta kutan» kyattarbyt saattaryn twoloon bardaqtara. Bylyr onnuk albahynan betteri wurduk aattaryn ylallara wuhu. Onon Bet Qara kyajbytyn tongustar Dygyn  abaghata kyrdjadas  oghonnjor kyajda dien albynnga kiittere wuhu. Onnuk suollarynan Dygyn Baaj kihi-qara, baatyrap ongostooru bet suraqtaady oloccu byldjahan, talahan ylan kihi-swuohu munnjunan kergen, baatyrap, qamnaccyt daghany ongostoro wuhu. Dygyntan orduk qaraamynaj sanaalaaq, occotooghu saqagha bas-kwos buolbut suraqtaaq baaj-tojon wuoskeebite ihillibet ebit.

Bu seheni emie ol min abagham Njukulaj Abramov sehergiire. Kini Boroghon, Taatta kyrdjaghastaryn sehenin wuguhu istibit, wuguhu kytta selespit-sehergespit kihi ete.

''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>qd95fl5xmy9vp6ygeoz9zaq4i0wrz8z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dygyn Tojon seriite Taattalary kytta seriilespite</title>
    <ns>0</ns>
    <id>371</id>
    <revision>
      <id>1954</id>
      <parentid>1953</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>3 барыл баар</comment>
      <origin>1954</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6409" sha1="fazu5vwizkbfi0li611sn32ju4jyszt" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
OKONЕSNIKOV Nikolaj Savvic.

40 saastaaq, I Nworukteeji nehiliege,

Menge-Qangalas orojuona, saqa, wuoreghe suoq

1933 s. Ot yjyn 15 kwune,  «Uluu Syhyy»


Bert bylyr Qangalas Dygyn Tojon baaj ajmaghyttan-djonuttan uraty, tuspa ajmaqtaaq-djonnooq, uustaaq Taattalar dien oloottoro wuhu. Olorgo bu sehennge kiirer: 1. Wuohelj Bootulu; 2. Tietejbit Bootulu; 3. Qabaq Bas; 4. Coqotoj Bergen uonna besihin biir sette saastaaq kyra inilere buolannar, baryta bies ini-bii byraattyy djon baallara wuhu. Balartan, Qabaq Bas dien ojuun kihi, Coqotoj Bergen dien ytaaccy; Tietejbit Bootulu dien kwuusteeq, kytygyras, bet aattaaq djon ebitter. Kiniler kemneriger Amma wureq bahynan, kinilerten tuspa djon-ajmaq Naaqaralar dien, bet qojuu, wugus kihileeq, baajdaaq djon oloottor. Bu Naaqaralar Qangalastan qaannaaq, Dygyn Tojonton tutaaqtaaq, ajmaqtyy-djonnuu ajmaq ebit. Taattalar Naaqaralary kytta qajtaq ere sataspakka wostohon-saastahan, beje-bejelerin ketesihen olorollor. Ol oloron biir kemnge Taattalartan ongoston ikki bet, bwoghos kihilere — Wuohelj Bootulu, Tietejbit Bootulu buolannar, Naaqaralary kytta seriilehe barallar. Araj djieghe — Qabaq Bas ojuun, Coqotoj Bergen ytaaccy uol, uonna biir sette saastaaq kyra inilere buolan wuhuojeghin ere qaalallar.

Djielere, kieng alaas syhyytyn ortotugar aryy mas baarygar, ol yksatygar balaghan syystaaqtar ebit, bu djon onno olorollor. Occotooghu djonngo sin sylgy, ynaq toloru, ol kenne wureqqe taqsan bullu-ally bultaan aghalan iitillen oloror djon. Bu olordoqtoruna, djonnoro ol Naaqaralarga baattaryn kenne, araj emiske worusten Dygyn Tojon seriite 40 attaaq kyrgys djono taqsin, alaas syhyytyn ortotunan Taattalarga seriiliir byhyynan ajdaaran kiireller. Manyaqa djietin ihitten cuolghanyn kworo oloror Coqotoj Bergen uol bastaan iher attaaq kihini oghunan soghotoqto ytan twuherer. Onton djulajannar, kiiren iher serii djono twottoru kyjdanan taqsannar, tyagha tuoraan, toqtoon ongostollor. Ol ongoston, kihi unguoghun kurduk ampaary oqson, onu kujaq kurduk keten, elbeq kihi kiiren balaghan ihiger baar djonu bokuoja suoq ytyalaan barallar. Many Taattalar utary ytyalyy satyyllar da, wugus kihi swugen iher ampardaryttan yppyt oqtoro tiijen, ingnen iher. Onon kujaqtanan kiiren Dygyn seriite Taattalar balaghannaryn tula wottutten tahyttan uottaan barallar.

Balaghan ubajan taqsar. Bu wurduger any tahygar turar biir ulaqan tiiti balaghany battata suullaran twuhereller. Balaghan ubajbytynan suullan twuher. Suulbut balaghan wurdunen Dygyn seriitin biir kihite wurdutten tepse syldjan: «Kwulleri kwotuttubut, uottary umuruordubut,  djieleri djiegenittibit, any bet Taattalar, wolon baran wolorso syldjallar ini, uruj-ajghal», — dii-dii qaamytalaabyt, tepsengneebit.  Bu yllaan-tuojan maqtana du, seterehe du syryttaqtaryna, allara djie ihineeghi iin — boppuoldja baarygar kiiren bierbit djonton  Coqotoj   Bergen  bilii  tepsengnii   syldjan yllyyr,  kwuler kihilerin  allarattan  sytan biirde ytan twuherer. Kihi wolon kwulge kwup gyna twuher. Mantan sohujan wugus serii djon woro kyladyha twuheller da, bokuoja kwolonon sabylla sytar boppuoldja qappaghyn toghuta  tardan,   ahan  wunguulerin-batastaryn  boppuoldja ihiger   batary   biereller   (ugallar).   Ol   ukputtaryn seleje oqson, boppuoldja ihitten mwuccu oqson, biir bilii setteleeq ogho baara taqsan toloon ustun meele swuurer. Ol swuurbutun serii djon aagha ytyalaan, ogho etiger oghu bytyryys kurduk qatyyllar. Ogho oqtubat, swuure syldjar, many araj biir Kwotuon Kwoncoq dien byhyj kihi baara ekkireten, siten ylan oghonu wunguu-batas wurduger twuheren woloror. Ol oloron swureghin qostoon, ingiirin syyjan ildje keler. Soroqtoro onno boppuoldjagha qaattarbyt djonu onno wolottoobutter. Ol kurduk kyajan-qoton Dygyn seriite bilii ogholorun swureqteeq ingiirin wunguu-batas wurduger tutan dojdularygar woruske killeren Dygynnga kehiilerin tuttarallar. 

Bu kyajan-qoton, woloron-aldjatan baattaryn bilenner bilii Taattalartan ikki byraat uolattar djieleriger tiijen kelbitter. Ol kelen kwordoqtorune qajyyjagha Dygyn seriite woloron, uottaan baattar. Mantan abaran, Tietejbit Bootulu uol ilbihi ingerinen, kujaghyn keten worus dieki satyy ystanar. Onu ubaja Wuohel Bootulu ekkireten Tamaqtaaq Twordo dien sirge siten ylan oghuur-bya byraghan tiikke sworuu kwoton toqtotor. Onuoqa Tietejbit Bootulu kwuuhun uorugar tiiti qatyrygyn urung astary kyhyl etiger dieri byha twuhen kebispit, onnuk tong ingiirdeeq kihi ebit, oghorduk ilbihi kwuusteeqtik ingerimmit kihi ebite wuhu. Dje toqtoton, wojdonnoron Wuohel Bootulu initin Tietejbiti sieten, bejete bastaan, ikkien kiiren kepseten kworuoq, baghar er suluutun bierer tojon buolaaraj dien kihitin namyratan woruske, Dygynnga, kiireller. Ol kiiren Dygynnga, bu-bu qajtaghyj desihii buolbut. Tietejbit, kworunge swurdeeq, ilbihi ingerimmite biirgem tyataaghy kurduk djigihite, babygyryy, wolossooru olororo da swurdeeq kihi buolbut.

Mantan Dygyn tojon djulajan, namyratardyy, alghastaaqpyn kyrdjyk, iti kyrdjyk menik-tenik uolattar baallara, meele kworo-kwotun taqsan wolorbutter-aldjappyttar, byrastyy gynyng dien kwordohor, aattahar. Ol aattahyytyn ylymmyttarygar Dygyn Tojon «er suluuta» dien aattaan, Taattalarga 50 sylgyny, 50 ynaghy bierer. Taattalar, Wuohel Bootululaaq iisseene suoq swuohulerin wuuren, sieten dojdularygar twonnollor. Ol Dygyn Tojon seriite taqsan Taattalary wolottoobute dien Dygyn bejetin sorudaghynan taqsybyttara wuhu. Dygyn Taattalarga wostommute dien buolbuta wuhu, bylyr Dygyn biir yhyaghar syldjan ol ilbisteeq Tietejbit Bootulu uol saqa oojnuutugar kiiren, tustuuga Dygyn aattaaq bwoghos-buqatyyr uolun Caal Bas dieni samaghyttan tuorajdyy bahan ylan wuol mahy wurdunen kwoster gyna woro bahan kwotoqpute wuhu, biire; ol kenne Dygynnga biir aakka turbut, ungkuuleen ekkireeteghine sielleeq ytarghata, ilin-kelin kebihere, ataghyn tyaha Sajsaryttan Qotu-soghuruu Ytyk Qajalarga ihiller maany kyys baaryn sannyttan tajanan turan tuojan yllaabytyttan buolbuta wuhu — ikkihe. Ol iestebile, ol wohurgehe ebite wuhu.

Bu seheni min bejem nehiliegim kihite Dajyyla Silibe — Sivsev Filipp Danilovic dienten isterim. Kini 70 saahygar 1912 s. wolbut, kuorakka oloror, ostuoccuktuur kyrdjaghas baara.

''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>fazu5vwizkbfi0li611sn32ju4jyszt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dygyn uola Taas Ullungaq</title>
    <ns>0</ns>
    <id>372</id>
    <revision>
      <id>1957</id>
      <parentid>1956</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>1957</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3946" sha1="38x76l3cqa38inl6klgr9rszynwbzwo" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
STEPANOV Ivan Ivanovic,

56 saastaaq, I Mooruk nehiliege,

Menge-Qangalas orojuona,

saqa, wuoreghe suoq

1933 s. Ot yjyn 24 kune   «Kuraanaq alaas»


Bylyr, nuucca omuk saqa dojdutun bulan saqany bas bile iligine, saqagha Mugur yraaqtaady buolan olorbut Qangalas Dygyn dien olootto wuhu. Kini baaja-duola, kihite-swuohute elbeghinen occotooghu djonngo «tojon» buolbut buojun, buqatyyr kihi ebit. Saahyn toqoru uluus aattaaqtaryn atyn dojdulartan yngyttaran ylattaan yhyaq oojnuu terijen, aat minge, kwureq byldjahynnarara wuhu. Kinieqe biir bu orto dojduga, kwun siriger wotorunen, bylyrgyga daghany Dygyn bejetin da wujetiger isterin toqoru ihillibeteq, billibeteq biir buolunaj kwuusteeq buqatyyr Taas Ullungaq dien uol wuoskeebit. Ol ogho bet aghyjaq saastaaq ogho buolan baran kihitten tuspa kworungneeq, byhyylaaq ogho ebit. Kini ete bwutunnuu muos, ataghyn ullungaqtara oloccu symara taas kurduk taas ogho ebit. Kinini tuoq da sebe (terile), qaja da bwoghos kyajyan swobo suoq kihite wuoskeebit. Bu ogho byhyytynan bejete daghany tungketeq qaannaaq ogho ebit. Kini kihi-swuohu ottotugar syldjybakka qara kwuuhunen buolan, eppiti istibekke cegien arghaa utujan taqsar. Ogho saahynan bet aghyjaq, kini sittedine tuoqqa da kyajtaryar swobo suoq anal, tuhunan kworungnenen iher. Manan bu oghotun Dygyn sanaan: «Bu uol otto dojduga wotorunen, kwun kihitiger, isterge wuoskeebeteq kihi wuoskeeri gymmyt, tworuobeteq ogho tworuobut, kini bu min kemmer bejebitten orduk kwuusteeq bwoghos wuoskuon satammat, keneghes kihini-swuohunu byhyagha», — dien eter. Ol eppitinen Dygyn Tojon bu uolun wolororge, biiter aattaaq kwuusteeq qohuuncaqtarynan wolottororgo sananar.

Ol sananan biirde Taatta Qohuuncagha kihini yngyttaran ylar. Bu ylan: «Kyyspyn ojoq ylyan buollaghyna, iti mieqe wuoskeebit muos uolu, Taas Ullunaghy, woloron kulu, kini sitteghine saqany sarbyjyagha, uraangqajy ogdolutuogha», — dien Dygyn Qohuuncagha eter. Manyaqa Qohuuncaq oncu muos, taas kihini tuoq sebinen, qaja kebireq, symnaghas sirin bulan wolorobun dien bekke myncaarar. Syyha tutunnaqqa kihini, swuohunu byldjyagha dien emie sereq buolar. Dje, iti kurduk desihellerin iste oloron Dygyn emeeqsine baary, ytyy-ytyy sanga allajar: «Min oghobun kim daghany kyajar-qotor baar buoluo diebitin buolan baran, araj qangas qonnoghun annynan siikej meng kurduk et ahaghas baar buoluo, araj onon bulan woloruoqtere buollagha dien. Onu Taatta Qohuuncada isten kebireq sire itinen ebit buollagha», — dien ihiger sanaan, ongoston taqsan Myraannga tiijer. Bu tiijen kwootto myraan saamaj cocur buolar wurduk kyryytygar ogho ikki ataghyn cikkecci tebinen, ikki iliitin woro uummutunan tiere twuhen utujan barcygynyy sytar ebit. Kini tyynaryttan cugastaaghy ot-mas bwutunnuu salgynnana, qamsyy turar ebit wuhu. Ol kenne Qohuuncaq kwordoghune, ogho kyrdjyk ete baryta muos, ullungagha taas ogho ebit. Wojduon kwordoqqo araj ijete emeeqsin eppitin kurduk kyrdjyk qangas qonnoghun annynan qara siikej mengneeq ebit ere wuhu, kihi qotutuoq sire-miestete dien ol ere ebit wuhu, ol kenne kihi qotutar kebireq wotto dien kwostubet ebit. Qohuuncaq uhun batahyn sytar ogho qangas qonnoghun annynaaghy siikejin wurdunen tireen baran, buqatyyr kihi kwuuhun baarynan soghotoqto batary annjan twuhen, tajyylaan kebiher. Occotooghu majgynynan ikkihin qattaan aspattar ebit, Qohuuncaq batahyn oghotun suregher ugan tiere-maary bukkujan kebiher. Dje Taas Ullungaq muos uol otu-mahy sillie kurduk mwoqson baran, wolon qaalar.

Dygyn biir bastyng site kwuusteeq Uolun oghorduk bejetiger kwunuuleen, wolottoron turar. Qojuut onu Dygyn kemsimmite wuhu diillere. Ol wolorbut Qohuuncaq, Taatta kwuusteeghe ebite wuhu. Ol Taas Ullungaghy woloron bierbitiger Dygyn kyyhyn bieren yyppyta wuhu.

''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>38x76l3cqa38inl6klgr9rszynwbzwo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күөх нуоҕай мутукча (Күннүк Уурастыырап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>373</id>
    <revision>
      <id>5900</id>
      <parentid>1959</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:17:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5900</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1434" sha1="rh9byyr6l8uts0g7hkcq0genky7qk0k" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;Күөх нуоҕай мутукча 
Долгуйа хамсаабыт. 
Күн дьолун булбучча, 
Уол кыыһы таптаабыт.

Кыыһыгар биэрээри, 
Сибэкки үргзэбит. 
Тапталын этээри, 
Чараҥҥа кэтээбит.

Арай, кыыс кэлбэккэ, 
Уолбутун хомоппут,— 
Сүрэҕин биэрбэккэ, 
Сүрдээхтик соҥуппут.

Ол киэһэ кыыс туран 
Атыны булсубут,—
Илиитин туттаран, 
Эйэргии олорбут.

Тарааҕын наҕыллык 
Баһыттан араарбыт, 
Таптыырын намыыннык 
Баттаҕын тараабыт.

Дьол-таптал дьиҥнээҕин 
Эдэр хатыҥ билбит, 
Дьонноро кимнээҕин 
Эппэккэ ньимийбит.

Ып-ыраас халлаантан 
Ый кытта кэтэспит, 
Ыраахтан, быдантан 
Ымайа мэлдьэспит...
1936
&lt;/poem&gt;


*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Күннүк Уурастыырап]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Күннүк Уурастыырап]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>rh9byyr6l8uts0g7hkcq0genky7qk0k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чуумпу (Күннүк Уурастыырап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>374</id>
    <revision>
      <id>5909</id>
      <parentid>1961</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:22:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5909</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1566" sha1="1oxzpvon2ulcy9qoqojxzylt79xxyoq" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
(Балтыбар Вераҕа)
 
Туһэн ааспыт самыыр сыта 
Саба биэрдэ сүрэхпэр. 
Тааһы эҥсэр муора тыаһа 
Намтаан хаалла биэрэккэ.

Сөрүүн, ньулуун сүөгэй курдук, 
Үтүө киэһэ эргийдэ, 
Онтон киэһэ хоһум ордук 
Чуумпу буолла, дьэгдьийдэ,

Чугас саадка хонук чыычаах 
«Чууп» диэн баран ах барда. 
Оол, муораҕа, ырыых-ыраах, 
Уот ый тахсан кытарда.
 
Түүн буолла. Кавказ үрдүбэр 
Хараара утуктаата. 
Бигиир дуй долгун түөһүгэр 
Бэл ый кытта нуктаата.

Үчүгзйиэн көҥүл сирбэр 
Чуумпу түһэн турара,— 
Советскай Союз ийэбэр 
Туйгун дьолу кутара!

Улуу дьол үрдүк махталын 
Улаханын мин биллим. 
Бу кыраай үтүө салгынын, 
Кымыс курдук, мин истим.
1936
&lt;/poem&gt;


*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Күннүк Уурастыырап]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Күннүк Уурастыырап]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]] 
[[Категория:1936]]</text>
      <sha1>1oxzpvon2ulcy9qoqojxzylt79xxyoq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тиийдиннэр эйиэхэ (Күннүк Уурастыырап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>375</id>
    <revision>
      <id>4655</id>
      <parentid>4606</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T04:49:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4655</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2319" sha1="gui2p3nbh3hndnez9cx99x3lnbfwrhs" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Тиийдинэр эһиэхэ бу ырыа тыллара, 
Дьиктилээх саас ийэ кыталык кыылыныы, 
Кэриэстиир алааскыт киэркэйбит тыаларын 
Киистэлээх күөхтэрэ тыалырар тыаһыныы.

Элиэнэ збэбит дьалкыллар бааллара 
Эһиэхэ даҕаны эҥсиллэр бааллара... 
Эмискэ бу сэрии тэргэнэ күүрбүтэ, 
Этиҥнээх сата тыал сабыта сүүрбүтэ.

Хотуттан,  онуоха,  эһиги  турбуккут, 
Хотуулаах охсуулаах болоту туппуккут.
Кыргыһыҥ,  сахалар,  оргуйар уоҕунан, 
Кыйдаһыҥ немеһи кытыастар уотунан!

Өлөртен куттанан кэхтиини билбэккэ, 
Өргөстөөх өһүөнү өһүлэн биэрбэккэ,
Нууччаны, узбегы, татары кытары, 
Ньургуннуу охсуһуҥ фашиһы утары!

Харыстааҥ, эрэттэр, олохпут кэрэтин, 
Хараххыт ууларын харатын кэриэтин! 
Күлүмнүү туруохтун үҥүүгүт көмүстүү, 
Күн-Ленин дьыалатын, кеҥүлү көмүскүү!

Өстөөҕү өлөрсүҥ, саастааҕы дьаныйсыҥ, 
Өрөгөй үктэллээх саргыны салайсыҥ! 
«Саалаахтан самнымаҥ, охтоохтон охтумаҥ!» 
Сахаҕыт норуотун алгыһын умнумаҥ!

Тиийдинэр эһиэхэ мин ырыам тыллара, 
Дьиктилээх кыраайгыт кыталык кыылыныы, 
Үөскээбит алааскыт үрдүк күөх тыалара 
Үерүүлээх дьолгутун үүннэрбит тыаһыныы.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1944}}
[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

{{DEFAULTSORT:Күннүк Уурастыырап}}
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]
[[Категория:1944]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Күннүк Уурастыырап]]</text>
      <sha1>gui2p3nbh3hndnez9cx99x3lnbfwrhs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тиийдиннэр эhиэхэ (Күннүк Уурастыырап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>376</id>
    <revision>
      <id>5907</id>
      <parentid>5906</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:21:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5907</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2360" sha1="8pkhvyh21uu8td8qv17obfzngg0urh6" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Тиийдинэр эһиэхэ бу ырыа тыллара, 
Дьиктилээх саас ийэ кыталык кыылыныы, 
Кэриэстиир алааскыт киэркэйбит тыаларын 
Киистэлээх күөхтэрэ тыалырар тыаһыныы.

Элиэнэ збэбит дьалкыллар бааллара 
Эһиэхэ даҕаны эҥсиллэр бааллара... 
Эмискэ бу сэрии тэргэнэ күүрбүтэ, 
Этиҥнээх сата тыал сабыта сүүрбүтэ.

Хотуттан,  онуоха,  эһиги  турбуккут, 
Хотуулаах охсуулаах болоту туппуккут.
Кыргыһыҥ,  сахалар,  оргуйар уоҕунан, 
Кыйдаһыҥ немеһи кытыастар уотунан!

Өлөртен куттанан кэхтиини билбэккэ, 
Өргөстөөх өһүөнү өһүлэн биэрбэккэ,
Нууччаны, узбегы, татары кытары, 
Ньургуннуу охсуһуҥ фашиһы утары!

Харыстааҥ, эрэттэр, олохпут кэрэтин, 
Хараххыт ууларын харатын кэриэтин! 
Күлүмнүү туруохтун үҥүүгүт көмүстүү, 
Күн-Ленин дьыалатын, кеҥүлү көмүскүү!

Өстөөҕү өлөрсүҥ, саастааҕы дьаныйсыҥ, 
Өрөгөй үктэллээх саргыны салайсыҥ! 
«Саалаахтан самнымаҥ, охтоохтон охтумаҥ!» 
Сахаҕыт норуотун алгыһын умнумаҥ!

Тиийдинэр эһиэхэ мин ырыам тыллара, 
Дьиктилээх кыраайгыт кыталык кыылыныы, 
Үөскээбит алааскыт үрдүк күөх тыалара 
Үөрүүлээх дьолгутун үүннэрбит тыаһыныы.
1944

&lt;/poem&gt;


*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Күннүк Уурастыырап]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Күннүк Уурастыырап]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]] 
[[Категория:1944]]</text>
      <sha1>8pkhvyh21uu8td8qv17obfzngg0urh6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күн киһи (Күннүк Уурастыырап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>377</id>
    <revision>
      <id>5898</id>
      <parentid>1967</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:16:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5898</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2023" sha1="du7srp8sylxo8dbwsgz31v6gm3mxkrd" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Хара тыа киил маһын кэрдэммин, 
Эбэтэр Хаҥалас таас чоҕун 
Оһохпор толору симэммин 
Алгыстаах аал уоппун оттобун. 

Ол аата, сир-халлаан тутааҕа,— 
Күн күүһэ, күн сырал сылааһа,— 
Ол маска, ол чоххо иҥпитэ 
Күөдүйэн мин дьиэбин ититэр.

Тоҥ үүтү ириэрэн иһэбит. 
Өссө да истээх сон кэтэбит. 
Толоону халыҥ хаар бүрүйэр. 
Өрүһү модун муус үллүйэр. 

Сотору маай кэлиэ! Хаар ууллуо 
Көҥүстэр уулара суккуллуо. 
Ол аата, сир-халлаан күлүүһэ,— 
Күн уотун сыдьаайа, күн күүһэ,— 

Аар кыһын булууһун бурайыа, 
Айылҕа кэрэтин арыйыа. 
Күн курдук — Лениммит биһиэхэ — 
Миэхэҕэ, эйиэхэ, киниэхэ! 

Үрдүккэ кынаттыыр үерэҕэ — 
Үүнүүбүт, сайдыыбыт тирэҕэ. 
Хаалларбыт кэскиллээх кэриэһэ — 
Хас биирбит толорор тус иэһэ. 

Санаатын киртийбэт ырааһа — 
Бар дьоммут, норуоппут суобаһа. 
Сүрэҕин тымныйбат сылааһа — 
Олохпут тыыннанар күөх сааһа. 

Ленин баар — күн киһи, күн аҕа — 
Күн аннын дьылҕатын тутааҕа!

&lt;/poem&gt;


*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Күннүк Уурастыырап]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Күннүк Уурастыырап]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>du7srp8sylxo8dbwsgz31v6gm3mxkrd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха тыла (Күннүк Уурастыырап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>378</id>
    <revision>
      <id>5904</id>
      <parentid>1970</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:19:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5904</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1842" sha1="czgkk6e5q4528gkyvwkcylpu3p1rl4o" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Өр дьыл өлбөккө кэлбиччэ, 
Өлгөм килиэби сиэбиччэ, 
Киһи эҥини да истэр, 
Киһи эрэйгэ да тиксэр: 

Сорох «түөрүөтүк» оҕолор 
Сонун түмүгү оҥорон, 
«Саха  тыла эстэр» — дииллэр, 
Саҥарбакка сүбэлииллэр...

Эрэнэбин, эстиэ суоҕа, 
Эрдэ эттэххит буолуоҕа! 
Ленин кэриэһин чэлгитэр, 
Дьиҥнээх кэрэни тэнитэр, 

Маннык үчүгэй үйэҕэ, 
Бачча көҥүлгэ — дэлэйгэ 
Эмиэ тоҕо эһиннэҕэй, 
Эһи дойҕоххут кэллэҕэй,
 
Үлэ, охсуһуу суолунан, 
Үөрэх күүстэрин туһанан, 
Үгүс кыайыыга кыттыһан, 
Үтүө кылааты уксуһан, 

Өндөл халлааҥҥа ыттыһан,
Өлбөт мэҥэни булсуһан — 
Саха олоҕо уһуоҕа, 
Саха удьуордаан ууһуоҕа.

Төрүт сыалбытын ситэммит, 
Түмсүү ыһыаҕар тиийэммит,-
Киһи аймах киэҥ кэскилин 
Кэтит чэчирин анньарга, 

Сүрэх истиҥнээх иэйиитин 
Сүҥкэн гимнэрин айарга, 
Саха ырыата сатарыа, 
Саха саҥата саргылыа.

&lt;/poem&gt;


*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Күннүк Уурастыырап]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Күннүк Уурастыырап]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>czgkk6e5q4528gkyvwkcylpu3p1rl4o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кэллим кэрэ Тааттаҕа (Күннүк Уурастыырап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>379</id>
    <revision>
      <id>4240</id>
      <parentid>1972</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T21:23:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4240</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4828" sha1="q3n9ynxbxkjo2i1x34png5fj5hkj6g8" xml:space="preserve">{{poem-on|Кэллим кэрэ Тааттаҕа}}
&lt;poem&gt;
Аҕыйах да хонук буоллун, 
Ааттаан-суоллаан тохтоон ааһа, 
Сэргэҕэлээн истэр дьоннуун
Сэһэргэһэ, хоһоон ааҕа, 
Кэллим үрэх ааттааҕа — 
Кэрэ, үтүө Тааттаҕа.
Сорохторо — аныгылыы, 
Килиэ-халаа көстүүлээх, 
Сорохторо — &quot;былыргылыы&quot;, 
Килбик-кэмчи көрүҥнээх, 
Араас бедөҥ, кыра дьиэлэр, 
Алаас илин, хоту киэҥэр 
Хойдон, убаан олороллор, 
Буруолара хоройоллор.
Сандаҕара дайа үүнэн, 
Сарсыардааҥы Таатта күнэ 
Дэриэбинэ үрдүнэн 
Чэмэлийэн көһүннэ,— 
Ытык Күөлгэ ыаллар ылбыт 
Муустарыгар чаҕылынна, 
Тэргэн суолга сыарҕа сыыйбыт 
Чигдитигэр саҕылынна.
Киһи бары кэтэһэр 
Кэрэ кэмэ кэлэн иһэр. 
Сылаас бөҕө: муус устар, 
Сыһыы уҥуор туллуктар 
Таатта сүнньүн ыраас, үрдүк 
Халлаанынан көтөллер,— 
Тойуллубут саахар курдук, 
Туртаҥнаһан көстөллөр.
Истээх нэгин илгистиммит 
Хара тыаны ирбинньиктии, 
Илим баайан, дьэргэлгэммит 
Харса суохтук дьирбинньиктиир... 
«Арааһа, эн, сыыһа түһэн, 
Арыый эрдэ кээлкин»,— дииллэр, 
«Лаппа сааһын, сайын — ситэн, 
Таатта ордук тупсар»,— дииллэр.
Угут дьылга Наммара, 
Дьиэбэгэнэ халааннара,
Киэҥник эҥсэ кутуллан, 
Киирэн күүскэ суккуллан — 
Үрэх хаатын таһыйан, 
Өнньүөс аайы халыйан — 
Колхозтаахтар быйаҥнарын 
Дэбилитэр ууланан, 
Ытык Күөлбүт ыалларын 
Быыстарынан суолланан, 
Сорох дьиэни адьас ылан, 
Сорохтору ыла сыһан, 
Киэптээн аҕай ааһар эбит 
Кэрэ Таатта эбэбит.
Илгэ-быйаҥ эмтээх тыына 
Итии тыалга илгийэн, 
Олох уота, таптал кыыма 
Оонньуур хааннаах иҥҥэ кэйэн, 
Отун-маһын күөҕэ күлэн, 
Унаар-тунаар долгун түһэн, 
Ол саҕана күннүүр—тиллэр, 
Олус буолар Таатта дииллэр.
Оччоҕуна — дьоҥҥо өрүү 
Уһун тускул, улуу үөрүү, 
Салыйбакка эргиллэн, 
Салаллыаҕын туһунан, 
Саргыланан-көтөҕүллэн, 
Саха тылын ууһунан, 
Сарсыардааҥы саһарҕа 
Саҕаланар тойугар 
Үүнэр от-мас, айылҕа 
Үөрэр-көтөр суугунугар 
Ойуунускай ыллыыр үһү. 
Оннук дьикти буолар үһү...
Таатта хотун аптаах уутун, 
Ынахтарын сылаас үүтүн, 
Уохтаах саамал кымыһын 
Ордук таптаан испиттэр, 
Олоҥхотун, ырыаларын 
Умсугуйан истибиттэр, 
Ийэ тылбыт эгэлгэтин
Эриэккэстээх кэрэтин 
Эттэн-хаантан иэйэн этэн, 
Илэ-чахчы кэрэхсэтэн, 
«Ньимийбэккэ» дьиэрэйэр, 
Тимирбэккэ күөрэйэр, 
Өлбөт-сүппэт Өксөкүлээх 
Үгэһигэр үөрэммиттэр — 
Оннук дьиҥнээх биһирэллээх 
Поэт буолар эбиттэр.
Анаан, сайын эргийиитэ, 
Аны биирдэ кэлиэҕим. 
Чахчы ситэн чэлгийиитэ, 
Таатта бэрдин билиэҕим. 
Сайылыкка көргө-нарга, 
Хомус нарын иэйиитигэр, 
Сардаҥалаах чараҥнарга 
Хойуу лабаа сиккиэригэр 
Үрдүк төлкө, үтүө ыра 
Үүнэр күнүн ыҥырар 
Дьоһун поэт ырыаларын 
Дуоһуйбахтыы истиэҕим... 
...Уонна колхоз ыалларын 
Кымыстарын иһиэҕим...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1962}}


*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Күннүк Уурастыырап]]</text>
      <sha1>q3n9ynxbxkjo2i1x34png5fj5hkj6g8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күннүүн аргыстастым (Күннүк Уурастыырап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>380</id>
    <revision>
      <id>5899</id>
      <parentid>1974</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:16:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5899</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2149" sha1="szyempi4k15t62n9wcuonwl9dte05gf" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Аммабыттан сарсыарда 
Айан суолун тутарбар, 
Аламайкаан күнүкэм, 
Аламаҕай кыыс курдук: 
«Арҕаа барар буолларгын, 
Аргыстаһыах!» — диэбитэ.

Алыс сыыдам сырыылаах 
Аптамабыыл аппынан 
Алааһынан, сыһыынан
Айаннатан иһэрбэр, 
Алаарыйар халлаантан 
Аралыйа тыкпыта.

Симилэхтээх систэргэ 
Сирдиргэтэн  киирбиппэр: 
«Силис-мутук охсуоҕа, 
Сэрэн, оргууй!» — диэбиттии, 
Сэбирдэҕи силэйэн, 
Сипсийэргэ дылыта.

Куула-күлүк суолунан 
Куугунатан барбыппар, 
Куоттараары гынным диэн 
Хомойбуттуу туттунан, 
Хоннохторго тоһуйан, 
Кууспаҕалыыр курдуга.

Этэҥҥэтик эргиллэн 
Элиэнэбэр кэлбиппэр: 
«Эбэбитин биһиги 
Эмиэ бииргэ туоруох!» — диэн, 
Эрэһэлээх долгуҥҥа 
Эрдиилэнэн испитэ.
 
Киэһэ, суолбун түмүктээн, 
Кэргэттэрбин булбуппар, 
Кэрэ Чочур-Мураантан: 
«Кэлэр   күҥҥэ   дылы!» — диэн, 
Кэтэҕириин түннүкпэр 
Килбиэннэнэ кыыспыта.

Үйэлэргэ өрүүтүн 
Үтүөтүнэн үөдүйэр 
Үрүҥ күнүм — аргыһым — 
Үчүгэйэ бэрдиттэн — 
Үөрүүбүттэн, дьолбуттан 
Үөһэ тыынан ылбытым...

&lt;/poem&gt;


*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Күннүк Уурастыырап]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''


[[Категория:Күннүк Уурастыырап]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>szyempi4k15t62n9wcuonwl9dte05gf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саас иһэр (Күннүк Уурастыырап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>381</id>
    <revision>
      <id>5903</id>
      <parentid>5902</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:18:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5903</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1903" sha1="mjvyalu1vd3wjb4sobhofqmancj7iqt" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
(Оҕобор Володяҕа)
 
Үөмэхтэһэн,
Үөрүҥ-көтүҥ!—
Сарпа сарыал
Саһарҕатын
Саҕахтарга
Сандаарпахтаан,
Саха киһи санаатын
Сайаҕастай иэйиинэн
Сайа сайҕаан,
Саас иһэр!
Быдан ыраах
Быраһаай буол,
Аргыар кыһын,
Аакка киирбит
Аан-даамнаах,
Аар туман тымныыгыныын,
Уһун түүҥҥэ
Уйуһуйан,
Урааларга, ытыы-соҥуу,
Улуйбахтыыр тыалгыныын!
Илэ-чахчы
Истэргэ дылыбын
Толон ардах
Доҕуһуоллаах,
Тостор этиҥ
Тоҕо күүрэн этэрин,
Буолак аайы
Бурдук ыһар
Мотуор тыастаах
Модун үлэ ньиргиэрин.
Көрөр  курдукпун
Кенньүөс торҕо урсуннаах,
Тупсан сиппит
Долгун   күөхтээх толоотторбун
Күнүм уота,
Күлэ-үөрэ, ууруурун
Уонна онно
Оттуу сылдьар
Оҕо дьонноох
Отуу уотун буруотун.
Урутунан
Уруйдуобуҥ,—
Үргэн көппүт
Үрүҥ хабдьы
Кынаттарын санатар
Кылыбырас мөһүүрэлээх,
Үчүгэйкээн Үрүйэчээн,
Саамай бастаан тыгыалыыр, 
Сааскы сырдык сүүрээнин!
 

&lt;/poem&gt;

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Күннүк Уурастыырап]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''


[[Категория:Күннүк Уурастыырап]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>mjvyalu1vd3wjb4sobhofqmancj7iqt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Олох үөрүүтэ (Күннүк Уурастыырап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>382</id>
    <revision>
      <id>5901</id>
      <parentid>1978</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:17:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5901</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2012" sha1="eh7fier3nmr8hddugrh9iajh6bpmaxg" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Баар буолааччы — долгуна суох 
Күндээриһэр күөллэргэ 
Күөх курустаал халлаантан 
Күммүт түһэн сөтүөлүүр, 
Тыалар аайы көрү тардан 
Тыһыынчанан чыычаах ыллыыр, 
Сирэн-чэлгиэн алаастарга 
Сибэккилэр кэйэ кыыһар, 
Аргыый таалар аалай хампа, 
Айгыр силик айылҕа 
Унаар-тукаар долгуйбахтыыр 
Олус  кэрэ сарсыардата, 
Оннук кэмҥэ — дуусаҥ сырдаан, 
Олох үрдүк үерүүтэ 
Эккин-хааҥҥын сайа тыынан, 
Ис-искиттэн санааҥ көнөр. 
Киһи буолан төрөөбүт 
Кэрэ ааккын киэн тутта,
Үрүҥ күннээх үтүө сиргэ, 
Өлөр диэни өрүү умнан, 
Үлэлиэххин, олоруоххун. 
Үчүгэйи оҥоруоххун, 
Үйэлээҕи айыаххын     
Үлүһүйэн ба5араҕын. 
Иэйэр сүрэх итии кыыма 
Илэ-чахчы саҕыллан, 
Субу кылгас хоһоон эмиэ 
Соннук кэмҥэ айылынна, 
Биллим:  чыычаах ырыата, 
Сибэккилзр, поэзия — 
Дьону үөрдэн, көтөҕөн, 
Дьоллуур күүстэр эбиттэр! 
Таптааҥ күннээх халлааны, 
Талах нарын лабаатын, 
Оҕо сырдык мичэзрин, 
Олох бүппэт кэрэтин!

&lt;/poem&gt;

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Күннүк Уурастыырап]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''


[[Категория:Күннүк Уурастыырап]] 
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>eh7fier3nmr8hddugrh9iajh6bpmaxg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хатан санаа хампарыйда... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>383</id>
    <revision>
      <id>3497</id>
      <parentid>1981</parentid>
      <timestamp>2011-04-05T19:53:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3497</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="842" sha1="m3rlpe836p61perlouxo7da54ujjjqi" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Хатан санаа хампарыйда,
Сытыы сырыы сынтарыйда,
Өтүрү 
Өйдүүр өй өлбөөдүйдэ,
Өһүннэ,
Өһүлүннэ.
	Аны кэлээн
Айылгылаах санааны
Ата5ар туруоран
Аан дайдым айма5ын
Аралдьытыам дуо?
	Аны кэлэн
Идэкилээх идэлэнэн
Иитиллибит иһирэх
Ийэ сирим илгэтигэр
Истиң санааны
Иһитиннэриэм дуо?
Аанай-туонай абабын,
Сүүнэ-сүрүн сүттүбүн…

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}
[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>m3rlpe836p61perlouxo7da54ujjjqi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dygyn Tojon seriite</title>
    <ns>0</ns>
    <id>384</id>
    <revision>
      <id>1984</id>
      <parentid>1983</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>1984</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2860" sha1="sok6ca85al5tit4ic3279djg3jv437v" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
PAVLOV Vasilij Innokentjevic,

57 saastaaq, Qara nehiliege, 

Menge-Qangalas orojuona,

saqa, wuoreghe suoq, qolkuostaaq 

1933 s. Atyrdjaq yjyn 7 kwune,  «Ajan wureghe”


Bylyr worus arghaa Qangalas siriger saqagha mugur yraaqtaady buolbut Dygyn Tojon dien baara. Kini nuucca kelen saqany bas bile iligine olorbut, aatyrbyt baaj ebit. Ol Dygyn saahyn toqoru, mugur wujetiger naar kyrgyhynan djaryktanan olorbuta wuhu. Kini bu ilin engerge oloror, qanna aattaaq, bet bwoghoster baallaryn isterin toqorutun seriinen taqsytalaan wolossoro, biiter kyajan-qoton, aattatan du, ordorbutun kwohoron killerer wugesteeq. Biirde Dygyn bu dojduga biligi Qodoro uuha nehiliek wobugelere «Qodorolor» dien 30 urahagha oloror biir uus-ajmaq djonngo seriileeq taqsan, kyrgan turar. Occogho Qodorolor «Kwobuude» dien alaaska oloqtooq ebitter. Kinilerge ikki aattaaq kujaq keter buolun-buqatyyr ogholordooq aghalara-bahylyktara buolbut oghonnjor baara wuhu. Ol ogholor aattarygar Dygyn taqsan seriiliin, tastarygar «Maghan Kwureq» dien sirge tuhunen oloron yhyaq yhar. Ol yhyaghar yngyran ylan Qodoroloru ahatar-sieter, maanylyyr, ol kenne oghonnjorton ikki kwuusteeq uolun Amma wureqqe (Taattalarga) seriinen baryyga kwomo, seriihit kihilerinen kworduur. Many oghonnjor swobulenen, barsyn diir uolattaryn, onu uolattar tuoq (da) ihin buolbattar. Ol ihin Dygyn abaran, wostonon Qodorolor twuun utuja syttaqtaryna uoran kiiren seriitinen 30 uraha djonu oloccu kyttaran kebiher. Qodorolorton bet aghyjaq kihi kuotan byyhanan qaalallar. Dygyn ol kurduk wolottoon baran soruktaaq siriger Amma dieki Taattalarga seriitin ildje aahar. Ol aahan Ammagha tiijen, biir aattaaq buolunnga djietiger kiirbite, kyrdjaghas ijeleeghe ere baar wuhu, bejete suoq, qanna ere barbyt keme ebit wuhu. Bu tiijen turan kwoottoro caampy aanygar saadaq yjaanar maska biir mas oq saa yjaanan (turar) ebit wuhu. Many Dygyn biir bwoghos uola Callaajy ylan tardyalaan, anaabyllaan kworor da, qaja da wottunen kyajan tappat. Mantan emeeqsin: «Ee, iti min oghom sette saastaaq erdeghine oojnuur mas saata ete, iti kihi saa-sep diebet terile, bejete wureqqe bultuu taqqybyta, sotoru bwugununen-sassynynan kiirie», — diebit. Mantan djulajan: «Kebis, onnooghor iti ogho syldjan oojnuur saatyn kyajan tappat kwuusteeq buolan baran qahan kinini kytta tuluhaary», — desihen, Dygyn serii djonunuun bokuoja suoq twonnollor.

Kiniler kennileritten sonno sotoru Taatta kihite wureghitten kiiren kelen, isteet suollaryn ustun ekkireppit. Ol ekkireten woruske kiitte Dygynnaaq qajyy-jagha woruhu tuoraan arghaa enger taqsan, kuotan bietter ebit wuhu. Kihi onon kwossubekke, abatyjan djietiger twonnor.

''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>sok6ca85al5tit4ic3279djg3jv437v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dygyn Tojon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>385</id>
    <revision>
      <id>1987</id>
      <parentid>1986</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>1987</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2775" sha1="n0hnucea7q9451vtxbwz331ycuwtuq4" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
DAVYDOV Aleksej Feodorovic, 

(Byllakaat), 102 saastaaq, 

Bwotung nehiliege, Amma orojuona, 

saqa, wuoreghe suoq 

1933 s. Atyrdjaq yjyn 16 kwune,  «Moluoda»


Arghaa woruske oloqtooq Dygyn Tojon dien baara wuhu. Kini bet elbeq seriileeq, baajdaaq, occotooghu saqagha yraaqtaady, bahylyk keriete buolbut ebit. Dygyn bet wugus buolun djonnordoogho wuhu. Kinitten bejetitten tworuobut biir Taas Ullungaq dien ullungagha kilegir taas, muos buqatyyr, buolun buoluoq ogho baar ebit. Bu oghotun «miigitten orduk wuoskuor satammat» dien wus-aan dojdu buqatyyrdaryn yngyttaran ylan wolottoro satyyr da, kim da kini oghotun Taas Ullungaghy kyajan woloror buolun kihi twubespet. Ol wolorbotoqtorun Dygyn bejete oghotun woloron kebiher. Oghorduk kepteeq tojon ebit Dygyn. Dygyn ol kurduk olordoghuna soghoruuttan nuuccalar kelenner biir oghus tiriitin kworduon ylannar, sap kurduk delbi telen bya ongoron, onon Dygyn oloror qonuutun biirde erkicci bya twuheren ylallar. Ol twuherbit sirderinen twoguruccu qoroghor djieleri-baasnalary turuottaan, kuorat tutan kebiheller. Ol djieleritten bu sangardyynnga dyly turar, kuorakka baar buolallara, any baaryn-suoghun bilbetim. Mannyk djielerinen qaqqalanan oloron nuuccalar saqalary seriileen barallar. Saqalartan Dygyn seriilehe sataan baran, djono, seriite kyajtaran, wolon ispitter. Dygyny bejetin nuucca bulljata qoppokko wolon, kyattaran bierbet. Dygyn bulla kelen tusteghine, ebeter ol tyahyn iste-iste eter: «Tuoq baghajy saqsargha-kumaar sangata syygynaan aahar doghor, kihi etin ahytara alys ee, qaja muokas — djiibe baghaldjynyj», — dien. Innje dii-dii oghonnjor buldjany iliitin(en)  qahyjtalaan, bergehetinen sapsyjtalaan kebihe-kebihe kiiren bieren iher wuhu. Manyaqa nuuccalar sepke sebinen kyajbakka gynan baran albynnaan, yngyran ylan wurduk baasna djie wurdutten berebine mahy suullaran, soqsoloon wolorollor. Ol woloron nuuccalar Dygyny ulaqana berditten uonna bu qajtaq kihini bulla qoppot ebitij dien djiibergeen, angaar qaraghyn uutun ylan yjaabyttara 35 muunta buolta wuhu, onton angaar sototun unguogha bastyng buolun kihilerin wottugun qaraghynan wurduk buolbut. Many bekkiheen nuucca seriitin tojono soghoruu yraaqtaadyga yyppyta wuhu. Onu yraaqtaady: «Mannyk saqa wutuotun, buolunun wolorbokko tyynnaaqtyy aghalyaqqa baar ete», — dien Dygyny wolottorbut tojonu semeleebite wuhu.

Dygyn bejete kenenitten, kuhaghan sanaalaaghyttan du nuuccagha kyattarbyta wuhu. Kini ol biir kwuusteeq site buolun oghotun wolorbokko ildje syldjybyta buollar, qoton berine oqson bierie suoq ete dien qohoon buolara.

''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>n0hnucea7q9451vtxbwz331ycuwtuq4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Batas Mwondukeen uonna Dygyn Tojon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>386</id>
    <revision>
      <id>1990</id>
      <parentid>1989</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>1990</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5875" sha1="ektmwxnflzy8yj8eqkt0khw23gyltll" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;

SYSOLJATINA Marija Ivanovna,

38 saastaaq, Odjuluun nehiliege,

Curapcy orojuona, saqa, wuoreghe suoq

1933 s. Atyrdjaq yjyn 31 kwune,  «Suturuolaaq»


Bylyr, Dygyn saghana, Kytaanaq Qatyly twordo buolbut Mwondukeen dien aattaaq kihi olootto wuhu. Kini ologho biligi Kytaanaq siriger «Maalla» dien, occogho kwuolj dojdu bulgunnjaghar olootto wuhu. Occogho kini bet djadangy kihi ebit, kini baara suogha biir muoha, kuturuga suoq kugas anaqtaaq uonna tuoq da iitimnji suoq, onu tenginen atyn wugus kergen, ajmaq-caghar da baara billibet bet kylgas kihi ebit. Occogho qatyryk otuuga, biiter kyhyn wuuteen keriete balaghan djie oghotugar olorolloro wuhu, kini emie onnuktuk tuttan, naar bullunan, balygynan ahaan olorbut. Bu kihi biirde Dygyn Tojon baajyn suraghar wuleleen-qamnaan ahyy arghaa woruske kiirbit. Ol kiiren Dygyn baajga qas eme syly byha qamnaccyt (qamnyyr) uol buolan syldjar. Bu syldjan Batas Mwondukeen Dygyn biir maany kyyhyn kytta taptahan kwossuulespit. Mantan kyyha qat-ohoghostooq buolan qaalar. Kini ol kyys emie qamnaccyt ebite du, kiniler Batas Mwondukeenniin kuruutun qara djieghe utujallar, wurung djieghe ahyyllar ere. Manan bu uollaaq kyys ikkien ojoq-er kurduk biirge olorollor, biirge utujallar. Dygyn many bilen: «Bu qamnaccytym, kulutum kyyspyn djwuudeppit», — dien wohuren, abaahy kerer buolar. Ol gynan uollaaq kyys oloror qara djieleriger kisteen atyn djonnorunan sigiri sigirileten mustarar.

Many kyys serejen biler. Ol bilen uolugar Batas Mwondukeennge eter: «Bu Dygyn en bihi taptaspyppytyn bilbit byhyylaaq, kini bekke sigiri bwoghotun qatattaran mustaran erer, kini itinnik ere buollar, balaghana sigerinen tuolaryn saghana uottatan, ubattaran kebiher ideleeq-majgynnaaq ete, ol emie onu sanannagha buoluo, atyn suolunan ejigin bodutuoqtaryn-woloruoqterin kyajar buoluo, bwoghos kihilere suoq, onon en Batas dojdulaa, teskilee, qantan kelbikkinij, ol dieki kuot», — dien. Many Batas Mwondukeen: «Min ejigin kytta bacca toqoru biirge ahaan-sien oloron baran qaallaran baryaqpyn satammat, onon baryaq, barys», — dien kyyhygar mas-taas kurduk eten, bu djon baraary terineller. Ol gynan balaghan ihe sigirinen tuolara cugahaabytyn kenne Batas Mwondukeen Dygyn biir bastyng atyyryn tutan ylan sirinen woloron kyyhynaan ikkien ortotunan angaardammyt innin bejete swugen, kennin djaqtarygar swukteren, manyaqa ebii djaqtar aghys yjdaaq qat syldjan woruhu tuoraan kwuruuller. Ol ihen, aarattan iti biligi «Qabarghalaaq ureghe» (Sylan nehiliegin wureghe) dienten yla araghan, er kihi twogurujen, djaqtar byhalaan, baghar kennibititten siten kelen ikkiemmitin biirde siillere kelie dien ikkien ikki angy ajannyyllar. Ol ajannaan bu djon ikkien tebis tennge bili Batas Mwondukeen djietiger «Maalla» kwuolj bulgunnjaghar kelen toqtuullar. Toqtoon, qajaan daghany Dygyn ekkiretterie, biligin seriinen taqsyagha dien serejen, ongoston, ketenii buolar. Ojogho tworoon, ogholonor. Saas buolan, sajyna kelen, sir qara buolar. Ol kurduk ketehen olordoqtoruna sajyn, sir qaratygar Dygyn Tojon 40 attaaq kihi seriileeq buolan bokuoja suoq oq saanan ytyalaan kiiren barallar. Manyaqa Batas Mwondukeen djietin ihitten taqsa ojor da, ohoghun qorotugar sworuoste oloron kelbit oghu ikki iliitin yyraaghyn byystarygar qardary-taary qabyalaan ylan iher. Kihi taptarbat, Dygynnaaq oqtoro baranan barar. Ol ytallara selleebitin kenne Batas Mwondukeen qorotun kwuluger oloron ol kurduk at wurduger oloror Dygyn Tojonu kworon ytar. Bu yppytygar Dygyn oq iherin kworon, ikki iliitinen tirenen, wuohe woro wondos gynan kwoton aharan biettin oq kelen ytyhyn, iliitin kwoqsun yngyyryn ilin bwulgumneri qaja kwoton barar. Batas Mwondukeen ol ytan baran, any: «Sebim da elbeete, any bejeghit oqqut bejeghitiger ergijere kelle, mas kurduk bulgu teskileen”. “Wutuonen berinie suoq, atyntan anallaaq-djylghalaaq kihi ebit», — desihen, Dygyn seriitiniin twottoru cugujallar, ol cugujan teskileen ihen bilii Batas Mwondukeen soghotoq kuturuga-muoha suoq kugas ynagha qonuuga meccije syldjaryn kworonnor, onu atynan kwuoje wuuren iddjeeri mwoqtorollor. Manyaqa Batas Mwondukeen kinilerge bierieq buoluo duo, bilii oloror siritten soghotoqto acaaqtaaq tiit mahy ikki ardynan ystanan, kworuoq beteree wottuger ojon kelen attaaq serii djonton ynaghyn kwuojen ylan bulgunnjaghar wuuren tahaarar. Many kworon turan swoghon-maqtajan eter: «Oghom Batas Mwondukeen, kwotor kwotonngun wutuo, site ongoruulaaq kihi ebikkin, onon any aatyn Kwotcoq Tworoloj dien buollun», — dien aat bieren, any kini tuha dien ergijie suoq buolan oloccu kihiliin Dygyn Tojon twonnubute wuhu. Ol kyrdjyk ikkisteen ergijbeteghe wuhu.
Ol bastaan 40 attaaq serii djono ajdaaran-ajmanan kiitteriger Batas Mwondukeen kworon turan qahytaan eppite wuhu, — «Araj billeghim Bet Qara taqsyspyt buollaghyna ehieqe qotuttaryam buollagha, otton kini suoq buollaghyna bostuoj da kiire da sorunuman» — dien. Qata ol kyrdjyk, ol seriini kytta Bet Qara taqsyspyta billibete wuhu. Oghorduk Dygyn Tojon taqsan Qatyly twordo kihitten Batas Mwondukeen — Kwotcoq Tworolojton djulajan kiitte wuhu. Ol Batas Mwondukeenten bet wugus, kini 9 uol du qannyk tworuonner iti biligi nehiliekter tworuttere buoltara wuhu. Oloru, min wojduurum, aattyyllara mannyktyk:

I. Kytaanaq Bally — Kytaanaq nehiliege;

2.  Accaghar Njamnjaq — Accaghar nehiliege;

3.  Wurung Bas Boltongo — Boltongo nehiliege;

4.  Tyaraha Uol — Tyaraha nehiliege;

5.  Uokaa Tebene — Uokaa nehiliege buolan wuoskeen aattammyttara wuhu.

Ol kenne Batas Mwondukeen udjuoruttan Sylan nehiliek djono emie wuoskeebittere wuhu dien kepseen buolara.

Min bu kepseeni tworuobut agham Kytaanaq Qatylyta nehiliek Djaskovskaj Ivan dienten isterim. Kini 65 saahygar 12 syllaaghyta (1921 s.) wolbute.


''[[Main_Page:Sakha|Swurun sirejge]] twonun''

&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>ektmwxnflzy8yj8eqkt0khw23gyltll</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dygyn Tojon, Kwoccoq Tworoloj, Batas Mwondukeen</title>
    <ns>0</ns>
    <id>387</id>
    <revision>
      <id>1992</id>
      <parentid>1991</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>1992</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5650" sha1="4n4ao4qhzl4u6n57nh26gkh0043w3bi" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
ЕGOROV Еgor Minovic (Miine Uola),

82 saastaaq, Djwulej uuha nehiliege,

Taatta orojuona,

saqa, wuoreghe suoq

1933 s. Altynnjy 11 kwune, «Taalalaaq»


                                       I


Bylyr Dygyn Tojon biir kemnge bu dojduga «Tworo sire» dien baarygar seriileeq taqsa syldjybyt. Tworo sire dien Tana dien ureqqe, biliginen Djoqsoghon dojduta-sire ebite wuhu. Ol dojduga occogho qaja diekite billibet «Kwoccoq Tworoloj» dien aattaaq, kwotorgo qolonor byhyj, kwuusteeq kihi oloror ebit. Kini baaja-duola, swuohute dien araj biir ere yan iher ynaqtaagha biller, ol kenne tuoqtaadgha da sehen buolbat. Ol olordoghuna worusten elbeq seriileeq buolan Dygyn taqsan bokuoja suoq ytyalaan barar. Bu ytyalaabyttarygar Kwoccoq Tworoloj djietin ihitten taqsa ojon, ohoghun qorotun tworduger sworuosten oloron kelbit oqtoru aagha tarbaghyn aqsaanynan barytyn yyraaghar twuheren, ylan iher. Mantan Dygyn seriitin ytyalyy sataan baran oqtoro baranan barar. Ol barammytyn bilen Kwoccoq Tworoloj biirde ytan at wurduger oloror Dygyn Tojonu iliitin kwoqsun taban baajyrdar. Mantan abalanan Dygynnaaq Kwoccoq biir anaghyn qonuuttan wuuren kworollor. Onu Kwoccoq Tworoloj ohoghun qorotuttan biirde ojon inniger turar acaaqtaaq tiiti ihinen (wokogor acaaqtaaq mahy acaaghyn ikki ardynan) kwoton tiijen, wuor attaaq serii djonton ynaghyn kwuojen ylan, ildje qaalar. Dygynnaaq mantan djulajan, kyajbakka twonnollor. Kwoccoq Tworoloj qaalar.


                                           II


Bu Kwoccoq Tworolojton Batas Mwondukeen dien biir bert uol ogho tworuur. Ol ogho biirde, kyra (eder) syldjan kyyly (tajaghy) ekkireten, woruske tiije kiirer. Ol kiiren ogho tajaghyn siten, oqtoron «Kyys oojnoobut» dien aattaaq sirge, kwolujeghe tajaghyn astaan ahyy olorbut. Bu olordoghuna arghaa diekitten soghotoqto 9 attaaq kyrgys djono baar buola oqsubuttar da, wuos-bataaska bierbekke, ytyalaan baattar. Many ogho biir da oghu etiger twuhetterbekke iliitinen qaban ysa-yla tohuta tyyta, sabyta synnja olorbut. Onu tyyn bierbekke serii kyrgys djono ogho wurduger kelen saba twuhen tutan ylbyttar. Tutan ylan bu djon oghonu Dygyn Tojonngo killeren tuttarbyttar. Many Dygyn 9 twoguruk syl toqoru qamnaccyt ongoston, qajghaan iljdje olordor. Dygyn oghonu taptaan, wucugej, bwogho, kwuusteeq kihi buossu dien biir (qamnaccyt) kyyhyn ojoq bierer. Ojoq ylan ogho wus syl oloror, ol toqoru ogho tworuobet. Mantan abaahy kworon: «Kini bacca toqoru bu bejeleeq djaqtartan ogho-uruu tworoppoto, kuhaghan kihi byhyylaaq», — dien Dygyn Uolu wolorooru teriner. Ol ongoston, terinen Dygyn uolattarynan-kyrgyttarynan kwutuote, kyyha oloror balaghan djieleriger, djie buolbut, saaha sippit atyyrbyn wolottoruom dien aattaan keme suoq kwomoru kytta sylgy syatyn, anaq aryytyn kytaq mungunan,
djie mungunan belemneter. Onu Batas Mendukeen uol ojogho serejen eriger kepsiir, eter: «Iti Dygyn ejigin wolorooru ongoston, iti wuluger syany, aryyny, kwomoru belemnetteren erer, iti buka en bihigitten ogho tworuobetegher sananan erdeghe buoluo, seren” dien. Manyaqa wojdonon Batas Mwondukeen uol bilii munnjullubut kytaqtaaq aryyny ylan ihen kebiher, ol kenne onnugar uu byccaccy kutan kebiher. Kiehe utujallar. Bu utuja syttaqtaryna djie tahyttan emiske kujaqtaaq, duulaghalaaq, batastaaq djon kiiren keleller da, Batas Mwondukeeni: «Ce, kepkin tuon, kwun uluuhuttan, ajyy ajmaghyttan swuterin, mataryn kelle», — dien tyl sanga
buolar. Ol sangany kytta qolumtannga turar kytaqtaaq uunu, aryylaaq buoluo diebittere buoluo uonna saba, umsa aspyttar. Ontukalara aryy kurduk buoluo baara duo, ere barylaan kwulumnuu ubajan taqsaryn onnugar umuruoran kebiher. Many kworoot, bileet Batas Mwondukeen sytar oronunan toghus qolloghohu tiere (kwoturu) annjan, taqsan kuotar. Ol taqsan kuotan ihen ergillen eter: «Mas kurduk worus aldjanyyta biirde ergijen kwuon kwossuom, qaan qassyam, boto bolljoq, kete kerdii buollun, onu kerejdeqqitine djaqtarbyn mas kurduk tahaaran biereerin dojdubar», — dien baran Batas Mwondukeen kuotan dojduluur. Dygynnaaq onton djulajan kyhyn qaardaaqqa djaqtaryn tahaaran biereller.


                                           III


Batas Mwondukeenten wus uol tworuobute wuhu. Oloru byhyylarynan ol kenne tworoobut kemnerinen kworon aattatalaan, mannyktar:

1.  Kytaanaq Bally;

2.  Wurung Bas Boltongo;

3.  Accaghar Njamnjaq

dienner balartan wuoskeenner, qojuut iti sette Qatyly twordo-uuha buolan wuoskeebit. Iti uolattar aattarynan Kytaanaq Qatyly, Boltongo Qatylyta, Accaghar Qatyly nehiliekter aattammyttar.

Batas Mwondukeen ol wus uolun wus angy sirge aattatalaan oloqtoobuta wuhu. Boltongo uolun soghoruu Amma siriger badaraan kennjetiger yjan, aattaan oloqtoobuta wuhu. Ol oloqtoobut uola kenniki kelen biligi Qatyly siriger ikki byraattaryn kworsuhe twusput.  Manyaqa umnuhan qaalan, occotooghu majgy byhyytynan, kyrgys wujetin majgytynan kwossuhe twuheet ikki uol Kytaanaq, Accaghar   buolannar   ikkien   batastaryn  byraattaryn swuregher tireen turan: «Kepkin tuon, kimten kiinneeq, qantan qaannaaq, tuoqtan tuuralaaq qaraghyn?» — dien yjytan, kebin tuonnarallar. Onuoqa atyn sirten kelen turar kihi byhyytynan Boltongo: «Oghorduk Tworo urduha Batas Mwondukeen uola, oghoto-qaana etim», — dien. Kebin (twordun) tuonan bissiheller. Onon bilen Boltongo uolu tastarygar oloqtuullar. Onton biligi Boltongo Qatylyta wuoskeebite wuhu. Onon Qatyly twordo saamaj bastaan bu ilin Djoqsoghon siriger, ol bylyrgy Kwoccoq Tworoloj ologhor ebit.  Ol kini olorbut sire «Tworo sire» dien aattaaq ete (wuhu).


''[[Main_Page:Sakha|Swurun sirejge]] twonun''

&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>4n4ao4qhzl4u6n57nh26gkh0043w3bi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tihikeen Bwogho, Bet Qara, Dygyn Bootur</title>
    <ns>0</ns>
    <id>388</id>
    <revision>
      <id>4232</id>
      <parentid>1996</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:50:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4232</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7617" sha1="1jrnlhahnfppmgo9a929ap6lq4cboiq" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
MALYSЕV Feodor Ivanovic,

86 saastaaq, Nyssnej-Amma nehiliege,

Taatta uluuha,

saqa, wuoreghe suoq

1929 s. Altynnjy 23 kwune, «Mejii Baaly»


                                          I


Bet bylyr, bu nuucca saqany bastyy-kwostuu iligine, arghaa woruske Dygyn Bootur dien olootto wuhu. Kini occotooghu saqagha mugur yraaqtaady, qoruol keriete bahylaan, bajan-tajan olorbut.

Dygyn Bootur bejete kworunge da olus ebit, kini anygynan buollaghyna wus angaar sahaannaaq wurduk, angaar qaraghyn uuta qojuut 30 muunta, sototo wurduk unguoqtaaq nuuccany  wottugunen  wurduk,   buqatyyr,   occotooghu da djonton uraty ulaqan kihi ebit. Ol qojuut nuucca buldjatyn dwokso bergehetinen sapsyjan kebihere wuhu. Kini buldjany kwuoq isteeq saqsargagha qoluura wuhu. Ete ahyjaryn: «Bu tuoq baghajy kelen twuherij», — diire wuhu. Ol onnuk kihi bylyr kwunun saghana, bajan-tajan oloron wugus serii-kyrgys kihileeq taqsytalaan uluus aqsyn, bet aattaaq djonnoru kyrgan, kyajan ylan baajdaryn baaj, bejelerin qamnaccyt, qamaanda ongostor wugesteeq. Dygyn Bootur ologho worus arghaa engere «Saqsary» dien kwuolj qonuutugar ebit. Kini bwoghos-qamnaccyt, seriihit djonnordooq, uolattardaaq. Biir Caal
Bas dien, ikkis Taas Ullungaq dien aattaaq bwoghos uolattardaaq. Balartan Taas Ullungaq uolun Dygyn bejete wolottoron turar. Ol kenne biir Kyrynaastyyr dien aakka taqsybyt kyystaaq.  Ol kyyhyn  Boroghon  Bet Qara ojoq ylaary biirde Dygynnga ongoston kiirer. Bet Qara djadangyta da olus, bejete wugus ajmaq-caghar da baara billibet, biir tulaajaq emeeqsin ijeleeq ere ebite wuhu. Kini kettej bullunan, balygynan iitinen olorbut, tuuluur, kujuurduur, ajalyyr. Bu kihieqe Dygyn Bootur djadangyta, bystagha bet dien, kyyhyn ejenen ojoq bierbet.  Mantan abalanan  Bet Qara dojdututtan wugus serii djonun qomunan, biirde seriilii Dygynnga   kiirer.   «Kini   baaj   buolan,   ontukajyn erenen, miigin djadangy, kylgas-qara kihini ataghastyy sanaan kyyhyn aattaan kworduobutu, bierbet buollagha», — dien eten-sanaan Bet Qara kiirbit. Ol kiiren
biir sirge kwossuhenner Boroghon Bet Qara Dygyn seriitin kytta wolosson, Dygyntan bet wugus kihini woloron ajmalghany, ajdaany tahaarar. Ol biriemeghe Bet Qara ere buolbataq, Dygyn kyyhyn aatygar, ol kenne kini battalyn inniger atyn da uluustartan bet wugus seriileeq buolan, kyrgys djono kiire-kiire kyrgyhar, wolossor buoltar. Manyaqa Dygyn daghany kwohon taqsa-taqsa yhyaq yha oloron bet, kwuusteeq djonnoru yngyttaran yla-yla tutan, woloron, soroqtoruttan djulajan da kiirteliir buolbut.

Dygyn ol kurduk Boroghon uluuhun kytta bet wor djylga-kwunnge kyrgyha sataan baran Bet Qarattan cegien djulajan twonnon, teskileen kiirere wuhu. Bet Qarany wolottoruon, tuttaryan bagharar da, kinini kyajyaq kwuusteeq, bwoghos kini djonugar, seriitiger qaja da aattaaqtan twubespet.

Manyaqa bu kihi Taatta siriger Igidej uuhun twordo buolbut Tihikeen Bwogho bylyrgyta bet bwogho, byhyj suragha ihillerin istibit. Tihikeen Bwogho bylyr Boroghonu uonna Djoqsoghonu kytta kyrgyhan kyattarbataq emie biir bet aattaaq kihi ebit. Ol kihini biir sajyn Dygyn yngyttarar. Manyaqa aattaaq yhyaq buolar. Bu yhyaqqa saqa uluustaryn biller aattaaqtara bary mustallar. Boroghon Bet Qara emie baar buolar. Kiirbit bwoghostor bary maanylatallar. Dygyn Bootur occotooghu (qangyl) majgy byhyytynan mustubut kyyhy byldjahar bwoghostorgo: «Kim kyajbyt, min kyyspyn Kyrynaastyyry ojoq ylyaqtaaq, onon oojnoon, betkitin bissin, aakkytyn yssyn», — dien buolar. Manyaqa bet uhun oojnuu buolar. Ol oojnuuga Tihikeen Bwogho Bet Qarany kytta batahynan «bet byldjasyhan» kiissenner, kwuruoq (djon) ortotugar Bet Qarany Tihikeen woloron kebiher. Onon Tihikeen aattaagha woloron, wurduk-bwogho aaty ylan, Kyrynaastyyr kyyhy ojoq ylan taqsar.


                                        II


Tihikeen Bwogho Dygyn Bootur kyyha ojoqtonon dojdutugar Igidej siriger «Tabyjyky» dien alaaska oloror. Kini berke kyrdjybyta wuhu. Aghyjaq aghaj swuohuleeq, qata wuksuger bullunan iitinen olorbut. Kini wujetiger kimieqe daghany kyattarbataq, kinini qaja da bejeleeq utarbataq kihite, buolun kihi ebit. Bu olordoghuna Tihikeen dwokso bukatyn kyrdjan uottan araqpat buoltun kenne Ammagha oloqtooq Tyaraha bettere, biir tulaajaq emeeqsin uolattara Ilgiele uonna Ingerce dien ikki ini-bii bwogho, occogho tuoqqa da bappataq twuokun-orospuonnjuk djonnor baallara: «Beje ere, bu Igidej uuha Tihikeen Bwogho dien aatyrbyta, suraghyrbyta da alys ee, kini bylyr aattaaq Bet Qarany woloron, Dygyn kyyhyn Kyrynaastyyr dien wutuo djwuhunneeq djaqtary ylbyt diillere, kini qajtaq kihi aatyrar ebitin, qaja bejeleeq soghotoghun suraghyrbyt qaranyj!» — dien etinen, bu djon biirde kwuon kwosso, qaan qassa, woloron wohoron wurduk aatyn yla ongoston tiijen keleller. Ol kelenner Tabyjyky alaas qaldjaajytyn wurduger oloror balaghan djie ihiger kiiren kwoton twuheller. Manyaqa kiirbittere, araj biir sygynnjaq, etin kyp-kyhyl gyna uokka sieppit, qaar maghan battaqtaaq bert kyrdjaghas oghonnjor sirejin saba tuttan baran, uot kytyytygar yskaamyja baarygar argynnjaqtaan oloror ebit.

Biir eriekes, wucugej djwuhunneeq djaqtar syldjybyta, ojogho byhyylaaq djie qangas wottuger syldjar. Kiirbit djon Irgiele uonna Ingerce buolannar unguo dieki oronngo oloro twuhen, kworon olorollor. Bu olordoqtoruna ubaja turar uot mahyttan biir uhun qardaghas kelen bilii oloror oghonnjor sygynnjaq kwoqsuger twuher da, onno wojonon ubajan barcygynyy turar. Manyaqa oghonnjor miinin da tattarbat, kini utujbut kurduk buolan oloror. Balaj buolan baran djaqtar ojon kelen: «Ajyy, saatar baghajy etin uot siirin bilbet buollagha, qaja aattaaq ete biligi Taas Ullungaghy kepsiilleriger dieri taas du, muos du» dien baran qardaghahy uot annjarynan ohoqqo ylan eher. Djaqtar sangatygar sanga uhuktan, sorujan Tihikeen (oghonnjor) dje oloro twuher. Ol uhuktan kiirbit djonun dieki carapcylanan kworon kepseter. Manyaqa Irgiele uonna Ingerce buolannar: «Oghorduk Tihikeen Bwogho, en wurduk, menge aakkar oojnuu-kwule, bet bissihe, kwuon kwossuhe kiiren olorobut», — dien eteller.

Onu: «Tukalaryam, ol any min ederim kurduk buoluom duo, bylyr kulan syldjan araj iti allara oojnuur kwolujeber kiiren wuste ojon tuoruur baarym, onno taqsan boruobalahan, qolohon kworuoghung», — diir. Onon bary wuhuon taqsan alaas ortotugar baar kwoluje muuhugar kiiren qolohon kworollor. Manna oghonnjor syyryn annyttan kwuolu muuhunan kuulagha tiije ojuoluur. Ol ojuolaan, alta ojuunan kwuolu tuoruur. Many kworbutteriger ere swop twubehen Irgiele ikki, Ingerce ikki bekke djulajallar. “Onnooghor uot siirin bilbet etteeq-qaannaaq kihi ebit», — dien bokuoja suoq attaryn wurduger twuhen, arghaa dieki kuotallar.

Manyaqa Tihikeen Bwogho ongoston kennileritten ekkireter. Ol ekkireten Tihikeen biligi Qalyng-Yyr sihiger (Amma, Taatta ikki ardynaaghy sis) tiijen kwootto — ikki swuune tiit sap kurduk qatyllan qaalbyt. Many wojduon kwootto suollara Irgiele, Ingerce ikki kuotan ihen kwuusterin yraaqtan djulajbyt abalarygar qatan billeren baattar ebit. Mantan swugun berinie suoq majgylaaq djon buoltar dien sanaan twonnor.


                                         III


Tihikeen Bwogho woloruger: «Any min kyryjdym, miigin unguoq tutar swoptooq bwoghos cugahynan wuoskeebete, kinilerge wurduk aatyn bieren unguoq tuttaryam keriete, bejebin bejem ytygylanyyhykpyn», — dien taqsan, alaahyn biir tomtorugar iin qastan, bejetin bejete tyynnaaqtyy kwomunen unguoq tutummuta wuhu.


''[[Main_Page:Sakha|Swurun sirejge]] twonun''

&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>1jrnlhahnfppmgo9a929ap6lq4cboiq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алгыстар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>389</id>
    <revision>
      <id>3310</id>
      <parentid>1999</parentid>
      <timestamp>2011-04-01T01:36:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3310</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="980" sha1="2w98kyx8swo88qbjfilz6siwf7sr66q" xml:space="preserve">* [[Аан дойду иччитин алгыһа (И.А.Шадринтан Ф.Ф.Попов 1937 с. суруйуута)|Аан дойду иччитин алгыһа]]
* [[«Ситии ыйааһын» алгыһа (М.Спиридоновтан А.А.Саввин 1938 с. суруйуута)|«Ситии ыйааһын» алгыһа]]
* [[Ыһыахха дойду иччитин алҕааһын (Н.С. Семеноваттан Павлов 1945 с. суруйуута)|Ыһыахха дойду иччитин алҕааһын]]
* [[Сиэл баайыы (И.Н.Поповтан А.А. Саввин 1938 с. суруйуута)|Сиэл баайыы]]
* [[Суол иччитин алгыһа (Н.С. Семеноваттан Павлов 1945 с. суруйуута)|Суол иччитин алгыһа]]

[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Үһүйээннэр уонна фольклор]]
[[Категория:Алгыстар]]</text>
      <sha1>2w98kyx8swo88qbjfilz6siwf7sr66q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kwuusteeq saalaaq Kwuhengej Baatyr, Tangas Boltongo, Tygyn Tojon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>390</id>
    <revision>
      <id>4222</id>
      <parentid>2001</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:18:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4222</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4255" sha1="7fm07evgsa8ax2nxi8y67vgknalx699" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
DOROFIEJEV Andriej (Cekellej),

100 saastaaq, Qatyng-Aryy nehiliege,

Nam orojuona, saqa, wuoreghe suoq

1934 s. Bes yjyn 16 kwune,  «Swulugen»


                                          I


Bylyr bu dajdyga, Qatyryk siriger, «Djwuolek» dien wutuo sir baarygar Kwuusteeq Saalaaq Kwuhengej Baatyr dien kihi olootto wuhu. Kini bet kwuusteeq suragha kiengnik ihillibit. Onon bet suraghyn isten, biirde Bwuluu aattaaq kwuusteeghe Tangas Boltongo dien aattaaq kihi surahan woloron aatyn ylaary kelbit. Ol kelbite Kwuhengej Baatyr bultuu baran djietiger suoq ebit wuhu. Many Tangas Boltongo djietin aanyttan suollaan tyagha taqsar. Ol taqsan ihen kwordoghune Kwuhengej Baatyr biir sirge sytar mahy qajyharynan togho kehen barbyt wuhu. Onton djulajan, Tangas Boltongo Kwuhengej suolun batyspakka, dojdutugar Bwuluuge twonnor.


                                            II


Kwuhengej Baatyr bu kurduk olordoghuna, biirde sajyn sirin-dojdutun ylaary, Qangalas Tygyn Tojon seriileeq,   djonnooq  taqsybyt.   Ol  taqsan  Qatyrykka «Djwuolek» dien swutuo kwuolj kytyytygar twuhunen kebiher. Tygyn Tojon, Mwocoko Swuuruk, Taas Ullungaq, Takyma Swuuruk dien wus bert, bwoghos uolattardaaq taqsybyt. Ol taqsan oloron Tygyn yhyaq yhan, oojnuu-kwor terijbit. Manna oloqtooq Kwuhengej Baatyry yngyttaran ylan berke maanylaabyt, ahappyt, ol kenne oojnuuga bastaan «dal ytyhyyta» dien aattaan yraaq sirge syal turuoran oghunan berterin bary ytyhynnarbyt. Manna kieng toloon unguor cwongocokko altan njuurdaaq timir ingeheni keterden baran, onu syal ongoston ytyalaabyttar. Bu ytahyyga Tygyn bet uolattara twongurgehi siire-qaja twuherbitter, syaly tabar suoq buolbut. Otton Kwuhengej  Baatyr kuraaqtaaq saatyn ylan nwonguo engil bahygar  (iedehiger) tiije angaabyllaan baran yppyt. Manyaqa ogho tiijen ingehe njuurun byha twuhen cwongocogun qaja teben taqsar. Araj kini tabar. Ol gynan baran ytarygar olus kwuuske kyncaryjan, qaragha wuhulu ystanan byatyttan ingnen salybyryy, sannjylyja twuher. Onuoqa uordajan Kwuhengej Baatyr onno baar Tygyn djonun oloccu kyrgan kebiheeri mwoqsuolener, saatyn, batahyn kytta tuppalana twuher. Many kworon turan Tygyn Tojon qap-saba beder (wuus) tyha wutulugun kwoqsun amynnjyar uotugar ititen yla-yla saba battaan qaraghyn uutun ologhor twuheren, emerijen kebiher. Ol kenne: «Baa-Baa! Toqtol-Toqtol! Kytygam-Kytykaam, kihitij-saqatyj!», — dien alghahan toqtotor. Ol
kurduk atyn da oojnuularga Kwuhengej Baatyr Tygyn bet uolattaryn qajalaryn da tuluppat. Tygyn mantan djulajan qaalar. Kwuhengej Baatyr ol kurduk oloror djietiger barar. Onton nwoguo kwunuger Kwuhengej Baatyr kworbute — djono qajyyjagha kwohon baran qaaltar ebit wuhu.

Ol kuttanan, baghar swugunnuo suogha dienner Tygynnaaq urahalaryn Kwuhengej Baatyr dieki wottun qaallaran, nwoguotun iddje barbyttar wuhu. Onon Tygyn Kwuhengej Baatyrtan djulajan, kini dajdytygar Djwuolekke ymsyyrdar daghany, kyajya suoq buolan twonnubute wuhu.


                                           III


Tygyn Tojon onnuk wugesteeq kihi — tojon ebit. Kini olus kwudeng baajdaaq, kieng uoruktaaq, occotooghu saqa omukka mugur yraaqtaady, qoruol keriete bahylyk Tojon buolbut. Kini elbeghi kyajan, kihini-swuohunu, baajy-duolu musput kihi. Ylaary taqsar siriger tuoj swuohuluun-astyyn, kihiliin, bwoghostuun kwohon taqsytalaan, twuhunen settelii qonugu byha oojnuu terijen yhyaq yhara wuhu.

Tygyn oghorduk sir-dajdy aqsyn, uluus betterin aqsyn aattaan taqsara wuhu. Biirde Qotu Twube siriger emie taqsa syldjybyt. Boroghon Bert Qaragha emie taqsan, djulajan kiitte wuhu. Tygyn qojuut nuucca seriite kelen kyajan, daamyn ylan wolorbutter. Ol woloron baran qaraghyn uutun yjaan kwoottoro 30 muunta buolta wuhu. Onu sototun kytta qaraghyn soghoruu yraaqtaaghyga ippitterin yraaqtaaghy: «Bu saqa qoruola kihi ebit, onu wolorbokko tyynnaaqtyy aghalya ebikkit», — dien semeleebite wuhu. Ol wolottorbut tojonu burujdappyta wuhu dien buolara.

Occogho Tygyn «Sajsary» kwuolj qonuutugar olororo wuhu. Kinieqe bary uluustartan kiiren seriihit, bwoghos, qamnaccyt buolallara wuhu dien kepsiillere.


''[[Main_Page:Sakha|Swurun sirejge]] twonun''

&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>7fm07evgsa8ax2nxi8y67vgknalx699</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kwomokonnor uonna Tygyn Tojon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>391</id>
    <revision>
      <id>2003</id>
      <parentid>2002</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2003</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2386" sha1="pzadz9jlaz1cfaw2akymmzty1el897n" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
BOCUROV Ivan Petrovic,

78 saastaaq, Kwomokon nehiliege,

Nam orojuona, saqa,wuoreghe suoq

1934 s. Bes yjyn 19 kwune, «Wureq»


                                          I


Bylyrgyta Kwomokon nehiliek twordo sette byraat djon ebitter. Oloru aattarynan aaqtaqqa mannyktar: Kwundulj (biiter torgho syajalaaq Coroqu), Dwodoko, Kwocoruje, Dabaanca, Sabar, Toto-Dylyrdaj, Sabaj dienner.

Kiniler aghalaryn aata billibet, araj Kwomokottor ere dien aattanallar. Kiniler bullu da bultuullar, ynaq, sylgy da swuohuleeqter. Ol olordoqtoruna biirde kiniler oloqtorugar «Taraghana» dien sirge Tygyn Tojon Kwomokonnor bet aattarygar kihiliin-swuohuluun yallyy taqsar. Ol taqsan oloron yhyaq yhar. Yhyaghar oojnuu terijer. Ol oojnuuga wus sahaan wurdukteeq, twoboto timir worgostooq ostuolbany wurdunen kwotollor.

Onuoqa Coroqu-Kwundulj ostuolbany wurdunen tugun da taaryppakka kwoton, tya dieki swuure turar. Onton biir uol kwotor, ol kwoton ihen twune syajatyn tehe kwoton aahar. Onuoqa Tygyn kworon turan swoghon, bastyng uolu Kwundulu: &quot;Corojon twuhen kwotoro bert, aata Coroqu buollun” - dien aat bierbit. Onton ikkis uolu: “Iti uol kwotto buolan baran syajatyn tehe kwoton aasta, onon aata Teheghes dien buollun&quot;, — dien aattaabyt. Tygyn ol kurduk taqsan, occogho bu Taraghana ebe kiisteeq, kyyllaaq, bultaaq wutuo dojdu ebite wuhu, onon onuoqa ymsyyran, ylan dajdy ongostooru taqsan baran, ol ikki uoltan djulaja sanaan, twonnubut.


                                         II


Biligin ol uolattartan wuoskeebit agha uustara bihi Kwomokonngo baallar. Olor aattara:

Kwundulj dienten Coroqu uuha dien;

Dwodoko dienten — Bworolooq uuha dien;

Njwocoruje dienten — Potapovtar;

Dabaanca dienten — Baramyygyttar dienner baallar. 

Ol kenne Sabar dienten biligin Boronnjukuoptar baallar.

Kwomokon uuha ajmaq saamaj bylyrgyta bert wugus ebittere wuhu. Ol gynan baran bylyrgy ulaqan buospagha esten burallybyttar. Soroqtoro teskileen Djaany dieki kesputter, soroqtoro bu dajdyga tya byystarygar iin qastan, sahan-bwugen oloottor. Kwomokon uuha djon bert bylyr bwotungner dien bert qalyng, baaj ajmaq djonngo kiirellere wuhu. Kiniler saamaj bylyrgyta Bwotungu kytta biir tworutteeqtere wuhu. Aryt kiniler occogho «bworolooqtor» dien aattanallara wuhu.


''[[Main_Page:Sakha|Swurun sirejge]] twonun''

&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>pzadz9jlaz1cfaw2akymmzty1el897n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Corboghor Baatyr, Tygyn Tojon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>392</id>
    <revision>
      <id>2006</id>
      <parentid>2005</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>2006</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7755" sha1="elkxx9h8tbarjvhgc28orrokkc62vo8" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
CUPROV Roman Danilovic,

63 saastaaq, Tulagy-Killem nehilege,

Kuorat (Jakutskaj) orojuona,

saqa, wuoreghe suoq

1934 s. Bes yjyn 27 kwune, «Djaghynytta»


Bylyr Nam siriger Kuhaghan yal nehiliekke «Neleger Ebe» dien sirge wus uol ogholooq Kuhaghan Emeeqsin dien olorbuta wuhu. Kini bert aghyjaq swuohuleeq, djadangy emeeqsin ebit, qata wus uola bulcut buolannar bullunan iitinen oloottor. Ulaqan uolun aata: Corboghor Baatyr dien ulaqan Kwuusteeq aaty ylbyt kihi, kini Boroghon Bert Qarany kytta kworsuhen baran, tengnehen araqsyspyt, cugastaaghy Baatyr djonnoru bary djulappyt uol; ikkis otto uol — Obocco Twumerej, kini sytygas, bullu ere bultaan anygylyy etteqqe ahyyryn ere, wuleni ere biler uol, ubajym tylyttan tuoraabat kihi; wuhus uol — Kuonaj Kylyyhyt ataghynan byhyj, bultuu tadystaghyna qaja da bullu ataghynan ekkireten, woloron ylar kihi. Bu wus uoltan djulajannar atyn uluus, sir-dajdy buqatyyrdara-baatyrdara Nam sirinen oloq syldjybattar ebit. Ol kurduk bejelere ere kworunen, biligi Kuhaghan yal, Qamaghatta, Qatyng Aryy, Qomustaaq nehiliekter occotooghu syhyylaryn, baaj bultaaq-altaaq sirderin kiniler ere bas bilen, Nam dien aaty tutan oloottor. Occogho kim kwuusteeq, byhyj, bert — ol tojon, bahylyk, bas-kwos buolar keme. Bu olordoqtoruna Qangalas Tygyn Tojon ongoston, seriileeq, bwoghos, byhyj djonnordooq, namnar, bert aattarygar kwuon kworso, qaan qassa, Corboghor Baatyry kyajan aatyn ylaary, daam ylan kihi-swuohu ongostooru taqsar. Occogho Tygyn iti biligi kuorat onnugar Sajsaryga oloror. Onton keler. Bu kelen Tygyn Neleger Ebe syhyytyn unguor wottuger sylgylyyn, yanar bieliin uraha turuorunan twuhen kebiher. Tygyn ikki bert uolun — Temmeliki Swuuruk, Bwodjoko Bwogho diennerin ildje taqsybyt. Bu yallaha oloron Tygyn bielerin yatan, kymystatan, as-wuolj mustarbytyman barar. Emeeqsin wus uola wuhuon bultuu taqsybyt kwunnere ebit, onon suoqtaryna taqsan yal buoltar. Bu yallahan oloron Tygyn emeeqsinnge tiijen yjytar: “Bu ehi qaja yalgytyj, ogholordooq, wutuo bert aattaaq yccattardaaq suraqtaaghyng, qaja olorun qanna bardylar?» — dien. Onuoqa emeeqsin: «Ee, ol bu aata-suola suoq kyra kuhaghyyn-kuhaghan yalbyt, wus qannyk eme byhaq ugun saghacca ogholordooghum ajaqtaryn batyhan bultuu-altyy yraaq qotu wureqqe taqsybyttara, kiniler ere bulan-aghalan ahattaqtaryna bu ahyyr emeeqsin olorobun, tuoq da kworu-nary bilbet kuhaghan yalbyt», — dien qaryjdyyr. Ol yjytalaha turan Tygyn kworo twuspute, emeeqsin urahatyn tellegher araj kuraaqtaaq saa sytar ebit, many ulaqana berditten bekkiheen ylan tardyalaan, angaabyllaan kworor da, kyajbat saata buolar. Ol da buollar Tygyn ihiger djulaja sanyy-sanyy emeeqsin isteriger: «Bu sep kworunnjuk sep ebit», — diir. Manan Tygyn taqsan barar. Kini unguor dieki toghus urahanan twuhe oloror. Olor tastarygar kihi-swuohu, sanga-inge meele. Bu olordoqtoruna emeeqsin wus uola wuhuon wureqteritten kiiren keleller. Ol kiirenner dje, Tygyn taqsan wutuo syhyylarygar twuhunen oloron, as-wuolj bwoghonu tardan, Tygyn bejete kele da syldjybytyn barytyn sihilii ijelere emeeqsinten isteller. Uolattar kiitterin kworo oloron Tygyn syhyy ortotugar twuhulge turuottaran, cecir astaran, yhyaq belemin belemnetteren yhyaq yhar. Yhyaghar yallaryn barytyn yngyttarar. Yhyaqqa aata aattammyt emeeqsin wus uolluun baar buolallar.

Occotooghu majgynynan bert byldjahyylaaq, aat-minge yytyhyylaaq saqalyy ilii-ataq oojnuuta teriller. Uon ikkilii tuoska kylyy, ystanga, kuobaq buolar. Manyaqa qajatygar da Kuonaj Kylyyhyt uol kimi da tuluppat. Tygyn uola Temeliki kyajtarar. Onton «Dal ytyhyyta» dien syal ytyhyyta buolar. Onuoqa oloror — twusput syhyylaryn unguorgu kuulatygar twongurgeske altan njuurdaaq ingeheni ullungaq wortunen kwordoro keterden, syal turuoran ytyalyyllar. Manyaqa Tygyn uola Bwodjoko ytan ingeheni syyhan, twongurgehin qaja kwotuten tahaarar. Onton Corboghor Baatyr ongoston ytar da, ingeheni byha swuurden tahaarar. Onuoqa orduk kwuuske tuttan turan yppyta, kwuuhun berdiger qaragha uhullan, byatyttan ingnen, allara sannjylyja twuher. Ol taqsybytygar kihi uordajan mwoqsune twuher. Onu Tygyn aattahan, tys wutulugun kwoqsun amynnjyar uotugar ititen ylan saba battatalaan, emerijen onnugar killetteen bierer.

Onton oojnuu sierinen occotooghu kemneeghi bastyng ytaaccy kerdiihinen Corboghor Baatyr tyyraaqy kyyly (kwotoru) ketehen oloron kwoton isteghine, kuraaqtaaq saatynan yppyta tyyraaqyny innitten-kennitten wus twuunu yyppakka, taban twuherer.

Many kworon turan Tygyn emie ol kurduk ongoston, ketehen oloron kwoton iher tyyraaqyny yppyta kennitten wus tuunu twuherer, tappat.

Ol kurduk oojnoon, bet aaty ylaary Tygyn Tojon ylaary uon suol araas oojnuutun ongoror da, tuluspat djono buolbuttar.

Qas eme qonugu byha yhyaq yhan oojnopput da, tuhany ylbataq. Mantan djulajan Tygyn biir sarsyarda erde, yal tura iligine, urahalaryn Corboghor Baatyrdaaq wottun qaallaran, nwoguotun kwoturen, qomunan, kihiliin-swuohuluun kwohon, dajdylyy turar. Many bastaan dwokso baallar dien urahalaryn kiniler wottulere turaryn aannja kyhammakka oloron qaala syhan baran kwoottoro, yallara qajyyjagha kwohon qaaltar. Mantan abatyjan-abaran qahyy-yhyy buolan mwoqsune twuher. Ol gynan Corboghor Baatyr batahyn woro tutan turan soghooruu qallaan dieki qajyhan turan abatyjbyt uorun sangaran:

&lt;poem&gt;
Uodaj albyny, Tutum Twuokeji, 
Cikkejer sihin wuohun 
Siten byharbyt buollar; 
Noqtolooq tojon swureghin 
Toqtoton toghuurbut buollar; 
Qajghyalaaq Qara byaryn 
Qaban qajytarbyt buollar; 
Qabyryttar Qatan unguoghun
Qaajan qamparytarbyt buollar!
&lt;/poem&gt;

«Oo! Abata-satata da baar ebit noqojdoor!» — dii-dii turar sirinen buor kyrdalyn oghus buolan swurgejer. Manyaqa alyn ikki byraattara emie kinini wutukten oghustuu mwoguruu-mwoguruu kyrdal sir buorun tuman orgutallar. Ol wuluger djaabylanan, kebilenen baran wus uol wuhuon Tygyn kwosput suolun batyhan, soghoruu dieki Sajsaryga barallar. Ol baran wus uol wuhuon wus angy aattygynan qotu Ytyk Qaja sihin biligi Wuedej sirinen taqsan turan kwoottoro, djonnoro qajyyjagha yraappyt ebitter.

Manna Corboghor Baatyr «Yga Taqsar» aattykka turan kwootto — Tygyn Tojonnooq ol allara «Maddjaj» bulgunnjaghyn mwuccu twuhen, syhyllan ereller ebit. Onu kworoot Corboghor Baatyr saatyn toloru angatan baran kwohon iher qojuu kihitten wus kihini biirde ytan oqtoror. Manyaqa kwohon iher serii djon kihilere wolon ajmana twuheller. Ol ajmammyttaryn kworon turan sis wurdutten Corboghor Baatyr qahytaan eter: «Oghum qaanyn yllym», — dien. Onuoqa: «Yllargyn yl», — dien qardary wuoguluur Tygyn, ol da buollar aaha kworon bara turbuttaryn kubuluppataqtar. Occotooghu majgynynan atyn uluus-ajmaq ologhor-dajdytygar kwuuhunen kiirer suobaska sin satammat ebit, onon Corboghor Baatyr bejetin dajdytyn byyhyttan ihildje kiirbeteq, djulappyt kurduk sanaan twonnor. Occogho araj Tygyn ere ol majgyny kehen kyrga-kyaja, aat-minge byldjahara uhu.

Kuonaj Kylyyhyt uol atagha tibigireen emie biir aattygynan taqsan ubaja kyajbytyn kworon toqtoobut siritten twonnor. Ol kurduk wus uol wuhuon twonnollor. Ol kiniler syldjybyttarynan iti Ytyk Qaja sihinen biliginnge dyly aattanar «Tibigine aattyga», uonna «Yga taqsar» dien emie tuspa Maddjaj tuhunan aattyk baallar.

Ol kenne ol Kuhaghan Emeeqsin: «Kuhaghan yalbyt», — diebititten Tygyn: «Kuhaghan Yal dien buolung», — diebitinen, Namnga biligin Kuhaghan yal dien aattaaq nehiliek baar.

Ol wus byraaty kujaq-qaqqa ongoston oloron wuoskeen qojuut Qatyng Aryy (Nam), Qamaghatta, Kuhaghan Yal, Qomustaaq nehiliektere buolan aattammyttara wuhu.

Bu seheni bylyr Wuedej kyrdjaghastara sehen-kepseen ongostollorun min isterim.


''[[Main_Page:Sakha|Swurun sirejge]] twonun''

&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>elkxx9h8tbarjvhgc28orrokkc62vo8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bert Qara, Tygyn Tojon, Qoro oghonnjoro,Mwocoko Bwogho</title>
    <ns>0</ns>
    <id>393</id>
    <revision>
      <id>2010</id>
      <parentid>2009</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>3 барыл баар</comment>
      <origin>2010</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11847" sha1="iizakt7pz0l9x636eyzl8xubr7ypx3r" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
SLЕPSOV Petr Filippovic,

72 saastaaq, Baqsy nehiliege,

Curapcy orojuona, saqa, wuoreghe suoq

1934 s. Ot yjyn 19 kwune,  «Kwomuk»


                                         I

Bylyr Boroghonngo «Kyys Qanga» dien dajdyga Bert Qara dien olootto wuhu. Kini «Tojon Mwuru» dien aattanar dajdyga balykka tuuluur, kujuurduur, ol kenne arghaa worus arghaa enger Ytyk Qajanan, qotunan tuoraan ajanan kuobaqtyyr, qotu-ilin dajdylarynan yraata baran bultuur, kyyllyyr, sahyllyyr. Bejete biir ijeleeghe ere biller tulaajaq oloqtooq kihi. Bert Qara unguoghunan alys bwodong, majgytynan alys kwono, bylyrgy kihi kenene-kwonoto ebit. Kini 20 saahygar dyly ikki ataghynan qaampat bosqong buolan olorbut. Onu ijete emeeqsin salaaskagha tardan, kwoqsuger swugen iippit. Ol bejete qojuut ulaatan, tillen baran bultuu woruske kiiren ajalyy syldjaryn Tygyn biir uola Mwocoko Bwogho dien baara qajyhar suolun kworon, onu atynan batyhan, suolunan ekkireter. Ol ekkireten siten (kworbute) biir sirge sepreek (satyy) ojuuru wurdunen kwostor ulaqan kihi qomuraq qaar kurduk, kuobaghy swukput mugur bes sagha kihi berigildjijen, ilin enger dieki woruhu tuoraan qaalar. Many Tygyn uola kworon baran meele qaalyar satammat (dien), kennitten atynan ekkireter da, siten ylar.  Ol ylan «tuoraa» diir, many kihi kyhammat,   aa-djuo  qaaman  supsugunaja  turar,  djworu kini qajyspat daghany. Ol ihin Mwocoko Bwogho kihini toghus   salaalaaq   bya   kymnjyytynan   suon   moojnun twordun tuora miinnerer. Onuoqa dje sohujan Bert Qara kihini attary suolun tas wottuger qomuraqqa ehe qarbaan ylan ilger. Mwocoko Bwogho attyyn qomuraqqa batyllan qaalar. Many kwule bieren baran Bert Qara qostoon ylan turuorar, atygar kihitin miinnerer, ol kenne: «Bara tur, maany da oghonu oqtordum, alghahym», — dien baran  attary,  kihileri  twottoru qajyhynnaran  baran, biirde «hat» dien kebiher. Mwocoko Bwogho qata wolbotoghor, ol wuluger kihi wolorbotoghor wuoren dajdylyyr. Ol tiijen aghatygar mannyk kihini kwordum dien sehergiir. Onuoqa aghata Tygyn Tojon isten, bu oghobun ataghastaatagha dien wohuonnuu-wostono sanyyr. Ol sanaatynan Tygyn bwogho ongoston, swuohuluun-astyyn, bwoghos baatyr kihiliin kwohon taqsan Boroghonngo «Kyys Qangagha» occogho sette kwolujeleeghitten biirderin cugahar toqtoon, urahanan twuhunen kebiher. Ol oloron Tygyn sylgytyn-ynaghyn yata-yata: «Djon-serge ahyyr wuut kwolujete buollun», — dien wuutun kuttaran iher. Kwuolj swuohu wuututten tunaaran qaalar. Ol gynan Tygyn kymys, as mustaran yhyaq yhar. Yhyaghar Bert Qarany yngyttarar. Bert Qara sanga yallaryn astara-wuollere, swuohulere elbeghin kworon swoghor.

Yhyaqqa kelen djie tahyttan Tygyn oloror bastyng urahatygar kiiren isteghine, djiel (aan) ikki wottuger tohujan turannar Mwocoko Bwogho uonna Kytaghas Ilii dien ikki bert, baatyr uol belemnenen turar batyjalarynan ikki wottutten Bert Qaragha twuheller. 

Many Bert Qara ete tardan, ahara kwoton bierer. Ikki uol ikkien beje-bejelerin annjyha syhan, qata, denge-dunga suoq meele buolan syssan qaalallar. Mantan uordajan Bert Qara suumnaary woro mwoqsune, djigihije twuher. Onu Tygyn Tojon uraha tugeghitten utary qaaman kelen alghahar-aattahar. Ol aattahan uoskutan Bert Qarany namyrytan, sieten aghalan «Kwodulj Oloq» diennge olordor. Ol olordon ymyjagha toloru kymyhy kutan aghalan tuttarar. Occotooghu majgynynan boruobalyyr kihileriger sylgy kylyn kyrbaan, kutan, kymyska bylaan bierellere wuhu. Bert Qara many inginnerbekke ihen kebiherdii tutunan yjmaqtyy olorbut. Bejete ulaqana da bert, onon uraha ologho, syngahalaaq oron ujbakka kedejen qaalar, onu kybystan toston qaalya dien sototun bwotoghotunen kyhajan kwotoghon olorbut. Bu olordoghuna Tygyn algyy-algyy, ilbis yryatyn yllaan barbyt. Ol gynan ergije qaampaqtaan baran soghotoqto batyjatynan ymyjalaaq kymyhy tutan ihe oloror kihi twobotun siiginen twuherer. Ol twuheren isteghine Bert Qara ahara kwoton, qalbarys gynan bierer. Onuoqa tutan oloror ymyjalaaq kymyhyn djalkyppakka ere, any swohurgesteen turan ihen bwuterer, kini kylyttan da inginnerbeteq.

Onton Tygan tahyrdja ojon taqsybyta — saadaq maska Bert Qara saata yjaanan turar ebit. Onu kworon ylan tardyalaan, angaabyllaan kworor da, oloq kyajbat. Mantan djiibergeen Tygyn uolattara kerihe syldjan tardyalyyllar da, kyajbattar. Onton «dal ytyhyyta» dien syal ytyhyyta buolar. Onno Bert Qara yraaq toloon unguor sylgy wotoghotuger (saaghar) tujaghas-kwujuges cyycaaq olororun bilii saatynan angaabyllaan yppyta, cyycaaq soghotoqto twuute yhylla twuher. Onton emie ol kurduk toloon unguorgu kuula tyatyn saghatygar twongurgeske njuurdaaq ingeheni keterden baran ytyalyyllar. Onno Bert Qara ytan ingehe njuurun byha ytan, twonurgehin qaja ytan tahaarar. Tygyn bejetin bert uolattaryttan Bert Qara kurduk tabar kihi dien suoq buolbut. Tygyn uolattara: Mwocoko Bwogho, Kytaghas Ilii, Battaq Saryn dien baallara qaja da oojnuularygar Bert Qarany kytta tuluhar dien oncu buolbut. Mantan djulajan Tygynnaaq toqtoon, yhyaqtara uurajan olorollor.


                                            II


Bu olordoqtoruna, araj biirde Bert yala Qoro oghonnjoro kim ere dien, umnubuppun, kelen tyllyyr: «Tygynnaaq kwoholloruger mienin, bilii baar suoq soghotoq biir kuocaj kugaha buolbut yan iher ynaqpytyn wuuren barbyttar, dje oghom ere buollargyn, bwotohum qaja eme kwuuskunen baran irdee, ahyn-qaryhyj!» — dien djadangy erejdeeq ytyy-ytyy kwordohor. Manyaqa sohujan Bert Qara baran Tygynnaaq twuhen olorbut sirderin kworor. Ol kworbute yallara qajyyjagha urahalaryn kini dieki wottun kwoturen, arghaa-qotu dieki suollara kwohon njikkirete turbuttar ebit wuhu.

Onu urahalar kini dieki wottun angaardara olorollorun kworo-kworo baallar dien kyhammakka olorbut ebit. Dwokso ol Qoro oghonnjorun ynaghyn ildjenner, onon billibit.

Dje, Bert Qara mantan ataghastammyt kurduk sanaan, kennileritten ekkireter. Suollara woruske dyly wus qonon twusputter. Qonuktaryn aajy 10-nuu swuohunu qaallaattar, baryta 30 swuohunu qaallaran baattar. Qoro oghonnjorun kuocaj kugas ynaghyn mangnajgy qonuktarygar toghus bejelerin swuohulerin kytta qaallaran baattar ebit. Onon dwokso wus suol sirten Bert Qara 30 swuohunu bulan wuuren tahaaran dajdytygar swuohu ongostun dien Qoro oghonnjorugar barytyn bierbit. Ol kenne Tygynnaaq twuhe syldjybyt sirderiger 20 swuohunu qaallaran baattara wuhu, onu bejete Bert Qara swuohu ongostummuta wuhu. Dwokso, onon etellere, bylyrgyta Boroghon ynaq swuohute suoq naar bullunan, sylgynan oloron, ol Tygyn Bert Qaragha qaallaran, Boroghonngo ynaq-swuohu wuoskeebite wuhu dien sehen buolara. Tygyn innine Boroghonngo ynaq swuohu suogha wuhu, araj ol Qoro oghonnjorugar biir ynaq baara wuhu dien qohoon buolara. Ol kurduk Tygyn Tojon Bert Qara aatyn ylaary, wolorooru taqsa syddjan baran djulajan, dwokso swuohu berik qaallaran kiitte wuhu.


                                             III


Biirde Tygyn ol kurduk aatyran olordoghuna kyyhar kwutuotteen tongus bertere kiitter. Occotooghu majgynynan atyn yraaq sirten aattaan kyyska kwutuottuu kelleqterine, beje cugahyttan emie bert aattaaghy utary bulan aghalan kwutuotteten aattaaq oojnuu, yhyaq terijen, biir bert aaty ylbykka kyyhy bieren yytallar ebit. Onon Tygyn omuk aattaaqtara kelbitteriger uolun Mwocoko Bwoghonu wutuo ildjiti eten Bert Qaragha yytar. Mwocoko Bwogho Boroghonngo Bert Qaragha kelen: «Aghabar Tygynnga omuk aattaaqtara tongustar kyyska kwutuottuu kiirdiler, onno buka dien kiiren kwutuottehieng wuhu, aat-suol aldjanara, suraq-sadjyk swutere kelle, erener bwotohum kini ere baar, kiirdin diir!», — dien eter. Many swobulenen Bert Qara kiirser. Manyaqa twuhulge turuoran, as, kymys belemneen aattaaq yhyaghy terijer. Tongustar byhyj, tustuuk-bwoghos (qohuun) kihilerdeeq, ol kenne biir udaghannaaq kelbitter. Tygynnga daghany bwoghos, byhyj, baatyr djon baar buoltar. Yhyaqqa sier byhyytynan oojnuu, bert byldjahyy, kwurestehii buolar.

Manna bastaan tustuu buolar. Ol tustuuga Bert Qara kiiren biir tongus bwoghohun ylan byraghar. Onton kylyy buolar. Kylyyga 9 swuohunu tuora baajan tuos dien aattaan ongorollor. Occotooghu djon onu wurdunen kwoton ihieqteeqter. Onno tongus berde-byhyja sette sylgyny wurdunen ojutalyyr, onon kylyyga kini bastyyr. Onton any ataq syssyyta buolar. Manyaqa bert yraaq kwostooq sirten syssallar. Ol syssan kuotan ihen Bert Qara taqsyy bieteger swuhuoghe mwoghon oqton oloro twuher. Kihi manyaqa uordajan siri taptaja-taptaja: «Kier gynyng kubulghakkytyn», — dien yhytyyr. Manyaqa tongus udaghana kelen boqsurujan, cupcurujan ataghyttan-tobuguttan erien kyyly oboron tahaarar. Uonna eter: «Bu kyyl angaar tyngyragha qaalla, onon keneghehin-keneghes yccatyn dogholong, ohogho ataqtaaq buoluoqtara», — dien, domnoon uurajar. Bert Qara soduomnaary ongoston baran aattahyy berditten uoskujan turar. Oojnuuga, bert byldjahyyga «bert aatyn» Bert Qara ylar. Onon Tygyn kyyhyn Bert Qara ojoq ylan swugunnerer. Oloror Boroghonngo «Kyys Qanga» diennge taqsan oloqsujar. Ol yhyaqqa qajghaan Tygyn Tojon «Bert Qara» dien buollun dien aattaabytynan Bert Qara dien aattammyt. Kini tworut aata Madjyttyman dien ebite wuhu.


                                          IV


Bert Qarattan biir wuhu. Ol ogho turan ihiitiger aghata Bert Qara wolbut, onuoqa unguoghun kini ere soghotoghun kwotoghor kihi baara wuhu, atyn kyajan kwotoghor kihi wuoskeebeteghe wuhu. Bert Qara qanna wolbute billibet, kini dajdytygar wolbotoq. Bert Qara uola aghatyn udjuordaan, emie bosqong ebite wuhu. Ol bosqon buolan qotu Bajaghantaj uluuhun siriger baran, sette twoguruk syl ustatygar sytan, ohon keler. Ol kelen ologhor oloron kworor da, qat oqton, bosqongunan wolor. Ol sir ularyjan olootto buollar, wolbot kihi wolbute wuhu dien buolara.

                                          V


Tygynnga biir kwun kihitiger kyattarbat tong kwuusteeq Taas Ullungaq dien bwogho-buolun uol wuoskeebite wuhu. Ol uol ete bwutunnuu muos, ullungagha bwutunnuu taas kihi ebit.  Ol ogho kyra saahyttan yla djietiger kihini kytta qommokko, cegien (woruu), arghaa Cocur myraannga taqsan utujara wuhu. Kini tyynarygar ot-mas baryta tyalyran qamnyyra wuhu. Ol ogho araj qangas qonnoghun annynan ere siikej et mengneede wuhu. Ol siikej mengneeghin Tygyn bilbete wuhu. Bu oghotun Tygyn: «Miigitten orduk kwuusteeq wuoskeeri gynna» dien woloruoghun sanyyr da, qajtaq da kyajan woloror kyagha suoq, kinini tuoq da sep qoppot kihite ebit. Many bilen ogho ijete emeeqsin ytyy bylaan oloron eter: «Min oghom analynan saqagha tworuobut ogho ete, onu aghata abaahy kworor, kinini kini kyajar tuha dien suoq buoluo ete, araj qangas qonnoghun annygar siikej mengneeq buoluo, onon ere bulan kyajyagha buollagha, oghom ontukata sitteghine, kwun kihitiger qottoruoq tuha dien suoq ete», — dien. Bu sangatyn isten Tygyn Tojon uoran taqsan Taas Ullungaq utuja syttaghyna ol menginen kworon wunguunen biirde twuhen kebiher. Manyaqa ogho wolor mwoqsuutun ihiger eter: «Aghaa, en miigin wolororun wolordung da, keneghes biirde kemsinen sanyaghyng», —dien. Ol eten baran ogho wolor. Kyrdjyk, ol qojuut soghoruuttan njuucca seriite kelen Tygyny seriileen ylan bejetin soqsogho battatan wolorolloruger Taas Ullungady: «Bu oghom baara buollar», — dien kemsinen, sanga allajan wolbute wuhu.

Onon sehen-qohoon buolara Tygyn bejete akaarytyttan nuucca seriitiger kyattarbyta dien. Tygyn saghana saqa naar kyrgyhan «kyrgys wujetiger» olootto wuhu. Occotooghu djon, bert aattaaq kyrgys djono: Elejceen, Qotoqoon, Djurbuu, Ilbisteeq Tujguu Kunus dien aattardaaq batyja, batas, wunguu sebterdeeq, ol kenne kuraaqtaaq oq saalaaq buolallara uju. Many tahynan kujaqtaaq da ebitter.

Min bu seheni ehem Petr suruksut sehergiirin isterim, kini dwokso surujbuta qaallagha buoluo. Kini 1874 s. 80 saahygar wolbute.


''[[Main_Page:Sakha|Swurun sirejge]] twonun''

&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>iizakt7pz0l9x636eyzl8xubr7ypx3r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Syargha Naranaq, Tygyn Tojon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>394</id>
    <revision>
      <id>4230</id>
      <parentid>3153</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:49:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4230</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2791" sha1="71go336knyofrk2ppjyye3zhsdcwuv2" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
SLЕPSOV Gavril Andriejevic,

58 saastaaq, Baqsy nehiliege,

Curapcy orojuona, saqa, wuoreghe suoq

1934 s. Ot yjyn 19 kwune, «Kuraanaq Ebe»


Bylyr Boltongo-Qatyly twordo buolbut Syargha Naranaq dien djadangy kihi baara wuhu. Ol kihi biligi kuorat onnugar oloror saqa mugur yraaqtaaghyta buolbut Tygyn tojonngo kiiren 9 twoguruk syly byha qamnaccyt syldjybyt. Bu syldjan Tygyn kyyhyn ojoq ylan baran aaqpyt 9 syl toqoru djaqtaryttan ogho tworoppotoq. Manyaqa Tygyn: «Bu wuoden oghoto-uruuta suoq, kihi buolbat baghajy twubesteghe», — dien, wolorooru teriner. Many kyyha bilen eriger Syargha Naranaqqa eter: «Iti min agham aaq tuoj toghustaaq djuuraghaj atyyrbytyn wolorobut dii-dii belemneneller ee, bu ejigin wolorollorun eteller byhyylaaq, kwuruoq», — dien. Onon kyystaaq uol ikkien biirde ongoston kwuruuller. Ol kwureen dojdularygar ilin Qatyly siriger taqsallar. Taqsan oloror bulgunnjaqtaryn uu kutan, tongoron muus bulgunnjaq ongorollor. Ol ongoron, kihi kyajan taqsybat qaltarqaj gyna tongoron baran orojugar iin-djaama byhaghastaan sahan olorollor. Bu olordoqtoruna sotoru, tongot saghana, saas arghaattan Tygyn 10 attaaq serii-kyrgys djono buolan keleller. Taqsallar da, bokuoja suoq ytyalaan barallar.

Manyaqa Syargha Naranaq iinin ihitten ojon taqsan muuhunan sybammyt suon baghana mahygar sworuosten oloron kelbit oqtorun muos kwurdjedinen tohuja oqson tohutalaan iher. Soroq oq muus kiliejdeeq baghanattan qaltaryjan tejen ispit. Mantan Tygynnaaq yta sataan baran kihini tappakka, septere baranar. Bulgunnjaqqa taqsan tutan ylyaqtaryn, kuttanallar daghany, ol kenne ol muus kiliej ongoottugar kihi da kyajan taqsyaq buolbataq wuhu. Ol ytyalaan septere aghyjaabytyn bilen oloron Syargha Naranaq biir bastjng kihi qara atyn tuhaqtatyn kworon yppyta at mejiite byr gyna twuher. Bu taptarbyt Tygyn ebit, twuhe ekkirien taba ahylygynan ylan atyn mejiitin bwuoluu oqson kebiher. Ol kenne atyn miine twuheet: «Kebis, any ejigin utary kworon taqsan kwurestehillie suoq, any ejigin Tygyn taqsan utarya, wohuonnehie dien sanaamaar, kuttanymaar, kihi-qara buol, djolun-sorgun ulaattyn, ol kenne any Syargha Naranaq dien aatyng uurajan, aatyn any Kwoccoq-Tworoloj dien buollun”, - dien baran, twottoru swuure turallar. Ol twonnon ihen biligi «Soloobut» suolugar «Qaraat wolbut» dien aattaaq sir baar, onno kelen Tygyn ata mejiite sytyjan wolon qaalar. Ol onton aattammyt sir baar dien buolar. Onon Kwoccoq Tworolojton wuoskeen Qatyly (Boltongo, Kytaanaq, Accaghar) buolbuttar.

Bu seheni bu dajdyga oloqtooq Maghan Borukuopaj — Silepsiep dien kepsiire. Kini 1915 s. 80 saahygar wolbute.


''[[Main_Page:Sakha|Swurun sirejge]] twonun''

&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>71go336knyofrk2ppjyye3zhsdcwuv2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bart Qara, Dygyn Baaj</title>
    <ns>0</ns>
    <id>395</id>
    <revision>
      <id>7145</id>
      <parentid>4210</parentid>
      <timestamp>2020-02-23T10:11:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DARIO SEVERI</username>
        <id>1552</id>
      </contributor>
      <comment>Visual corr.</comment>
      <origin>7145</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11928" sha1="3yry4wqtedj9anbneeohlufizmt9qea" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
KRYLOV Dmitrij Savvic,

81 saastaaq, Syngaaq nehiliege,

Uus-Aldan orojuona,

saqa, wuoreghe suoq

1933 s. Altynnjy 23 kwune


Bylyr bu Boroghonngo Qaljng Son Dadyr dien emeeqsin olootto wuhu. Kini biligi Bert Uuha nehiliek siriger «Kyys Qanga» dien — Ebe soghoruu wottuger «Kyhyl Syyr» diennge olorbut. Qanga Ebe worusten taqsar «Tampa» dien wureq swunnjuger oloror sir, onon kini worusten sienneeq dajdy. Biligin ihiger qas da kwolujelerdeeq. Ol Qalyng Son Dadyr emeeqsin erdeeghe billibet,  byhyyta kini tulaajaq emeeqsin, araj billere biir Bajyttyman dien uol ogholooq. Bu ogho 20 saahyn tuoluor dyly bosqong, qaampat buolan sytar kihi.  Onu ijete  emeeqsin  salaaskagha tardan ol Kyhyl Syyr qaldjaajytyn woro dabajar. Bu dabajan ihen, qaltaryjan oqtor. Mantan ytyyr-songuur: «En bu ajylaaq bosqon kihi buolanngyn erej-buruj bwoghonu kworon erebin, bacca saaskar dyly swuhuoqqunen dugummat da baghas buolanngyn, abam da baar ebit», dien ete-ete. Onuoqa uola Bajyttyman wugus qarda sanga suoq emeeqsini byha twusput tobugun ebii tutan oloror batyjatyn oghotunan byha byraghar. Ol byraqpyta emeeqsin tobugun qaana swuure twuher. Many: «Ijee, aghalan iti qaanngynan swuhuoqterbin soton kulu», — dien kwordoon ylar. Onu emeeqsin erejdeeq tobugun qaanynan uolun swuhuoqterin sotutalaan bierer.  Manyaqa uol: «Ostum ijee, ytaama-songoomo», — dien baran salaaskatyttan twuhen, ol dabajan iher syyrdaryn any ataghynan qaaman taqsar. Onton Bajyttyman ataqtanan qaalar, dje kus byhyj, at bwogho buolan, kyyrtyy kwoton qaalar. Dje bulcut kiene berde, kyylljyt kiene aattaagha buolar. Ol gynan bu kihi any woruhunen, ilin Allanynan kerije sielen kuobaqtaan, kyyllaan, sahyllaan aghalar kihi buolar. Occotooghu kihi berde-byhyja da alys ebit, kini uonnuu, swuurbelii kwostooq sirinen barytalaan, ergijen kwununen kelere wuhu dien buolara. Occogho tuhaq, soqso, aja ol kenne oq saa buolar, bultuur, woloror septere dien ebit. Ol kenne balyksyta emie bert, occogho kini Mwuru, Qanga kwuolleriger kujuurduur. Olus kwono, kenen da kihi ebit, kini ikki ulaqan tiitinen naarbalaan, uhun twuorej mas ongoston, biligi mungqa ijetin kurduk kujuurunan kwuolge kiiren kytyyga ojbon allaran baran, talaghy erijen-qatan tierbestii baajtalaan baran ol ojbonugar byraghattyyr. Onton kwuolj ortotugar kiiren ojbon allaran baran, onno kujuurun ugan bulkujar. Ol bulkujarygar kini twohogho ol kytyyga tehen byraqpyt talaq tierbestere twurdesten (tardyllan) kelleghine ere biirde toqtoon kujuurun tahaarar. Ol tahaaraat da, kworbokko da ere suturgu kujuurun twuorej mastary, ijetiger kelsibit buordary-syystary swugen djietiger tahaaran, ijetiger bierere uhu. Manyaqa ol wuluger swugejdeen isteghine, dennge ojuur ihitten ehe (tya kyyla) kelen qatana twuher, onuoqa iliitin tahynan tiere qahyjan kebiher. Ol qahyjbyta ehete maska baran batary twuhen wolon qaalar, manna da kini kyhammat, djworu kini ergillen da kworo sorummat, biiter yla da barbat, ol onon qaalar. Onu kennie-keneghes kepsieteghine ijete emeeqsin baran swugen aghalan astyyr. Aghalbyt ahyn barytyn ijete aattaan ahatar. Occotooghu kihi kuraaqtaaq oq saalaaq, kuonnjalaktaaq oqtordooq, batastaaq, batyjalaaq buolar. Kini naar bullunan, balygynan olorbut kihi ebit. Attygar araj biir aghyjaq soghus swuohuleeq Qoro Uuha Bagyyr Oghonnjor dien baara wuhu dien buolar. Ol kenne tejenen sin kihi-swuohu, yal, atyn ajmaq-uus meele buollagha.


                                          II

Bajyttyman biirde kuobaqtyy syldjan worus arghaa (unguor) qotu ytyk qaja wurduger baar ajalaryn kworbute — biir swuune uraty ulaqan kihi suola, kerijen kini ajalaryttan bullun barytyn qomujan ippit. Onu suolun batan ekkireten ihen biir sirge kwootto, kytylgf biir kilegir symara taas kurduk kworungneeq, swuune ulaqan kihi kwuostene aghaj oloror ebit. Manyaqa cugahaan kelen attygar turan yjytalaspyta Qangalas Dygyn baaj uola Taas Ullungaq dien ebit. Onuoqa kepseten baran, qaja-qajalara kworungneritten djulajsan, ikkien tyytyhya suoq buolsan araqsallar. Biirdere — en kuobaqpyn uorbukkun, aghal dien boruoktaspat, kworduobet kihi buolar.


                                          III

Ol kurduk bultaan-altaan olordoghuna qotu Djaangyttan wus tongus bertere biir Kybyj-Tybyj dien udaghannaaq buolan Bajyttymannga oojnuu-kworuluu kiireller. Ol kiiren Kyys Qangagha uon ikki tabany suburuccu baajallar. Ol baajan, tuos ongoston kylyjallar. Manna ol tabalary wurdulerinen ojuoq etiler. Onu Bajyttyman ogho kylyjan tabalary barytyn qamparyta wukteniteleen aahar. Onu kworon oloron Kybyj-Tybyj udaghan saamaj taqsar tuohugar twuhuutuger muodalaan ataghar wuon byraghar. Onuoqa kini wucugej baghajytyk kylyjan ihen emiske atagha suoq buolan sirge oloro twuher da, delbi kylanar, uordajar, wolottooru mwoqsor, ol kenne: «Bu ehi albaspyt-abynngyt, mas kurduk suoq gynyng», — dien yhytyyr, suudajar. Onton djulajan Kybyj-Tybyj udaghan kyyran Bajyttyman ataghyttan cupcurujan biir silis wuonun kurdugu oboron tahaarar. Ol kenne domnoon sillii-sillii eter: «Bert kyra qaalla, kyajan kelbete, keneghes yccatyn, uuhun dogholong ataqtaaq, qangas wottulerinen ohodo swuhuoqteeq buoluoqtara», — dien.

Mantan uordajan turan Bajyttymany kytta kwurestehen kyajan, saqa aatyn ylaary ongoston kiiren baran tongustar qata ol uon ikki tabalaryn kylyy tuoha uuran qamparyttaran, ol tenge aattaaq udaghannaryn wolottoron bejelere ere kyl saghattan, wolor wuohe buolan ataqqa billeren, kuotan opputtar.


                                        IV

Bajyttyman ol kurduk bultuu-altyy syldjan biirde Dwuupsun sire «Wonor Ebete» diennge kuobaqtyy syldjar Tiit-Buuraj dieni kwosso twuher. Ol kwossonnor kwuusputun bissihieq desihen, twuort kyryylaaq kiil mahynan sygynnjaq sisterin kederengneheller. Onuoqa Bajyttyman sihe kedengniir, kem symnaghas soghustuk battanar wuhu. Otton Tiit-Buuraj sihe symara taas kurduk buolan kedereen mastaryn kyryylary sullastar kytaanaq buolar. Onon Bajyttyman Tiit-Buurajdyyn teng kurduk buolannar illehen, tyytyspakka araqsallar.


                                         V

Biirde Bajyttyman yala Bagyyr oghonnjor dien ikki ynaghyn Bajaghantaj Baatyra kihi baara kelen uoran duu, kwuuhunen duu wuuren ildje barbyt. Many Bagyyr oghonnjor kelen kwuluk-qaqqa yalygar Bajyttymannga ytaan-songoon tyllyyr. Ol tyllaabytygar Bajyttyman ogho ekkireten, suollaan Bajaghantaj siriger tiijen biir tyympyga siter. Ol siten kworbute, araj kwororton swuorgu ulaqan, bwodong unguoqtaaq, modju byhyylaaq kihi turar ebit. Ol turara Bajyttymany kworoot, ataq meele, qaraq balaj swuurer. Bu swuurbutuger beteree kihi kennitten oghunan ytan batyhynnarar. Manyaqa kihite tyympy uutun ulaghatyn dieki tiijen, suoq buolan swuten qaalar. Onu bihi kihibit (Bajyttyman) tyympy uutun ytyalyyr. Ol ytyalaabytygar biir oq mancaary ot byyhyttan kwuorejen taqsan keler. Kwootto, araj qaannaaq kihi twoboto ytyryylaaq buolbut, kihitin kwoqso, bejete suoq. Onu djiibergeen qaalar: kini wolootto ere suogha ere billibet, baghar atyn kihi twoboto ebite buoluo, baghar kini taban tahaatta billibet.


                                           VI

Ol kurduk olordoghuna Bajyttyman ogho aatyn ylaary, kini bert aatyn-suraghyn ujaary Qangalastan biirde Dygyn baaj kihiliin-swuohuluun, aattaaq bert uolattardaaq kwohon taqsar. Ol taqsan Bajyttyman tahygar Qangagha urahanan twuhen kebiher. Ol twuhen oloron yhyaq yhar. Yhyaghar Bajyttymany yngyrar. Manyaqa yngyryyga kelen Bajyttyman djie tahyttan uraha ihi-ger kiiren oloror. Onno wus buuttaaq ymyjagha kymys kutan baran uoruktujbut atyyr sylgy kylyn kyrbaan kutan baran aghalan, Bajyttymannga iliitiger tuttaran kebiheller. Many Bajyttyman twoho da kyllaaq buollar inginnerbekke ihe olorbut. Bu olordoghuna Dygyn Baaj ergije qaama syldjan yllyyr. Ol yryatygar muunnaran sytyy kylys dien batyja kurduk sebinen soghotoqto twobotun siiginen twuherer. Onu Bajyttyman, qata, tattarbataq, aharan bierer. Bu aharyytygar saatar tutan oloror ymyjalaaq kymyhyn djalkyppataq. Iti itinen oojnuu duu, tuoq duu kurduk ajdaana-boruoga suoq qaalar. Bajyttyman kymyhyn ihen bwuteren, ihitin tangqataan kebiher.

Onton taqsan dal ytyhyyta buoltugar Bajyttyman ol kurduk syhyy unguor sylgy wotoghotuger (saaghar) kujaghatca cyycaaq (tujaarar) twuhen olororun ytan, taban wurel gynnarar. Onton kuulagha turar cwongocokko njuurdaaq saqa ingehetin keterden ytyalyyllar. Manna emie Bajyttyman ytan, ingehe njuurun byha ytar. Bu oojnuuga Dygyn qaja da bwoghostoro tuluspattar. Onton kiiren, iti biligi Mwuru ebe toloonugar ataq byhyjyn syssyyny terijeller. Onno Bajyttyman ogho Dygyn aattaaq atygar ataghynan kiirer. Ol onno aty miinen Mwocoko Bwogho dien uol, Dygyn uola, Mwuru ilin saghatyttan Bajyttymany atynan ekkireter da, sitterbekke Bajyttyman kuotan bietekke uruk taqsar. Onno ol Mwocoko bwogho swuuruk at kwuonunen umsa astaran baran Bajyttymany kylyhynan bahyn byha oqsor sanaalaagha wuhu. Ol wolordoghune Dygyn Baaj bwutun occotooghu Boroghon uluuhun djonun aatyn ylyaqtara, ylya ebit. Qata onu ol ogho oqton bierbeteq. Ol onno kworon turan Dygyn Bajyttymany swoghon sanga, any Bert Qara dien aatyrta wuhu. Dje mantan Dygynnaaq djulajan barallar. Dwokso ol Bert Qara tuttar ytar saatyn Dygan Baaj qaja da bert uola kyajan tarpata, angappata wuhu dien buolara.

Mantan djulajan Dygyn biirde billerbekke oloron qomunan, urahalaryn Bert Qara dieki wottun qaallaran, baallar dettereeri albahyran, twungketeq wottun togho tardynan, twuun arghaa dajdytyn dieki kwohon qaalar. Ol kwohon kiiren ihen occogho emie tuspa oloror biir oruoda Bes-Boroghottor dien 30-ca urahanan oloror yallar baallarygar tiijen, abakkatygar ol djonu oloccu kyttaran kebiher. Ol kenne tuoq baar baajdaryn, swuohulerin oloccu wuuren woruske kiireller. Occo wuluger elbeq kihitten araj ere twuort saastaaq kyra ogho baraqsan ol budulghan ortotugar, kini qajtaq kiirte buolla, bes kytaq ihit ihiger kiiren, onon sabynan ordon tyynnaaq qaalta wuhu.

Many bilen, abaran Bert Qara (Bajyttyman) Dygynnaaghy kennileritten ekkireten kiiren boluottanan ihirdje «Qatyng Aryy» diennge tuoraan, boluotun onno tardynan, onno bilii atahyn Taas Ullungaghy kworso twuhen, ejeleeq djon byhyytynan kepseten, ol kini ekkiretime diebitinen ekkireppekke, occogho bu Aryy any min sirim, dajdym buolla dien baran, twonnon taqsar. Dygynnaady kwulukterin da kworbokko twonnubute wuhu. Qata onon ol «Qatyng Aryy» bihi Syngaaq nehiliegin sire-dajdyta buolta wuhu. Qojuut ol kyrgyllybyt Bes Boroghonton kytaq ihiger kiiren orput twuorteeq oghotton wuoskeen, Syngaaq nehiliege dien Bes Boroghottor qattaan wuoskuuller.


                                         VII

Uonna Bert Qarany Dygyn Baaj kwutuot ongostubuta wuhu dien buolbat ete, qata, woloron aatyn, sirin-dojdutun ylaary taqsan yhyaghynan mancyktaan oloron tutaary, wolorooru terimmite kihite berde bert buolan twonnubute wuhu dien sehen buolara. Occogho tuoj kyrgyhyy, bert byldjahyyta, aat yytyhyyta buolara wuhu.

Bert Qara tonguhu kytta kwurestehen ilin dajdyga taqsa syryttaghyna biir tongus berde twubehen, utuja syttaghyna twubehen, biirde ytan wolootto wuhu dieq kurduk sehen baara da, onu min bylyr daghany cuolkajdyk biler kihitten istibitim suogha.

Qata ol Bert Qara aatynan, kinitten sienneen wuoskeebit ajmaq djon qojuut Bert Uuha dien nehiliek buoltara wuhu. Biligi olor ikki nehiliek buolan olorollor bu Boroghonngo. Ol kenne ol Bert Qara kujuurun twuorejin bu qojuukka dyly sytaryn kwororbut ete diecciler bylyr baallara. Ol kenne ol Qanga dien sir arghaa saghatygar biligin tyagha sahaan wurdukteeq mas twordo, tiit cwongocogo turaryn, iti Bert Qara meereje, kini moojnoon kerpit maha ebite wuhu dien buolara. Onu byjyl kerden uot gynnylar, ol mahy saas toqoru keries gynan ytyktaan turuorbut mastara ete. Bert Qara onnuk kihi wuoskeen aaspyta wuhu.


''[[Main_Page:Sakha|Swurun sirejge]] twonun''

&lt;/div&gt;

[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]]</text>
      <sha1>3yry4wqtedj9anbneeohlufizmt9qea</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Syngaaq-Abyjykaan Tarbyaq Tiis</title>
    <ns>0</ns>
    <id>396</id>
    <revision>
      <id>2016</id>
      <parentid>2015</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2016</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2764" sha1="aa4xx4t2p9g2uci41ycv8kq9zbot2vr" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
KRYLOV Dmitrij Savvic,

81 saastaaq, Syngaaq nehiliege,

Uus-Aldan orojuona,

saqa, wuoreghe suoq

1933 s. Altynnjy 23 kwune, «Wolongnooq»


Bylyr, ol emie Dygyn saghana, Boroghonngo Qoro uuha Syngaaq-Abyjykaan Tarbaaq Tiis dien bert wugus kihileeq, swuohuleeq baaj kihi olorbut. Kini ol aattammyta dien, syngaaghar tiihe biir buolan milete da biir ebit, onon aata Tarbyaq Tiis dien buolbut. Kini ologho dien iti biligi Mwuruge «Buor Kwoluje» dien sirge ebit (Mwuru ilin wottuger). Kini emie biir suol tuspa oruoda ajmaq-uus kihi, araj Qoro Uuha dien occogho da tuspa aattanan olorbut. Kini djono, uolattara emie bulcut djon ebitter. Bu olordoghuna biirde Dygyn baaj seriihit uola Nam Mwocoko Bwogho dien kyrgys kihite seriileeq taqsan angaar uhuguttan woloron, kyrgan barar. Onno Tarbyaq Tiihi Mwocoko Bwogho bejete woloron yhytatar-qahytatar. Ol woloruger Tarbyaq Tiis eppite wuhu: «Bacca buolar saaspar dyly Accygyj Ebebin kworumne wolloghum», — dien, iti arghaa Accygyj Ebe dien arghaa tumul qangas wottuger baar ebeni-siri eten kurutujan wolor. Occogho itinnik cugas sirge syldjybataq kwono, bwuk kyrdjadahy taqsan wolorbutter. Ol kyrgyyttan araj aghyjaq djaqtary kytta ol Tarbyaq Tiis kyyha kuotan mancaary byyhygar kwuolge twuhen sahannar, opputtar. Onton Mwocokolooq swuohunu, ynaghy wuuren arghaa dieki twonnon «Qaatta» dien sirge (biliginen aata) tiijenner, onu aahan «Batampa» diennge toqtoon, soroqtoro onno wus kihi buolan kutaa otton, swuohu woloron, et wuten, sallan sii oloottor. Onton soroq djonnoro kuotaary gymmyt swuohuleri ekkirete syldjybyttar. Bu syryttaqtaryna Qorolorton oghonnjordooq uol uruk tyagha kuobaqtyy taqsan opputtar ebit, olor kiirenner bilen suollaan, kyraha qaarynan batyhan ol batampagha kelenner kwoottoro, biir twune sonnooq, turaghas syajalaaq berigir kihi biir kuturuga buudaralaaq kugas-maghaas ynaghy innin ylaary ekkireten aghaj erer ebit. Ol ihen kinileri kworoot wunguutun woro, utary swuuren bilii djonngo keler. Bu iherin kworonnor Qorolor oghunan ytan kihini qara byaryn ortotunan twuheren, kihi onno wolon twuher. Ol Nam Mwocoko Bwogho buolbut. Onuoqa Qorolor ol kihi attygar turan yhyytahan eteller: «Wutuoghut wunturujde, berkit betinne», — dien, ajghallyy angaardaaq qahyy bwogho buolar. Onton djulajan, bertere wolon Dygyn seriihittere Namnar swuohulerin byraghan, bary kuotan, kwureen, dajdylaan qaalallar. Dje ol kuobaqcyt oghonnjordooq uoltan ol kenne ol kwuolj mancaarytygar sahan qaalbyt djaqtallartan qojuut wuoskeen baar buolbuta wuhu (Qoro uuha). Qorolor bylyrgylara bert tworut uus, bert wugus kihileeq, swuohuleeq, tworutteeq ajmaq-bile djon ebittere wuhu.


''[[Main_Page:Sakha|Swurun sirejge]] twonun''

&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>aa4xx4t2p9g2uci41ycv8kq9zbot2vr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bert Qara</title>
    <ns>0</ns>
    <id>397</id>
    <revision>
      <id>4212</id>
      <parentid>2018</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:12:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4212</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5716" sha1="oiunp50c8lmp48plxz1vtjvpuh3g34p" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
DOROFIEJЕV Andrej (Cekellej),

100 saastaaq, Qatyng-Aryy nehiliege,

Nam orojuona,

saqa, wuoreghe suoq,

biller yryahyt-olongqohut

1934 s. Bes yjyn 16 kwune,  «Swulugen alaas»
     

                                           I

Bylyr ilin Boroghon uluuhugar Eberikeen emeeqsin dien tulaajaq ijeleeq Bert Qara occotooghu saqa siriger billibit kihi baara wuhu. Bert Qarany qaja da uluus aattaaq buqatyyrdara, baatyrdara daghany utarsan tengnespeteq kihilere ebit. Onnooghoj biirde Qangalas, saqa mugur yraaqtaaghyta Tygyn baaj ongoston taqsan yhyaghynan mancyyktaan oloron aatyn ylaary syldjan baran, sinnje twonnon turar.

Bert Qara bejete ijeleeghe ere biller, kini aghata dien baara aattammat, billibet. Bejete bert djadangy, naar bullunan, balyktaan, kuobaqtaan iitinen olorbut kihi. Biirde Bert Qara wureqqe, tyagha bultuu taqsybytyn kenne djietiger ijete Eberikeen emeeqsin ere olordoghuna, Wuehee Qara Sylgylaaq abaahy uola buqatyyr abaahy baara twuhen, soghotoqto emeeqsin inniger baar buola tusput. Ol twuhen turan emeeqsinten yjytar, eter: «Oghong Bert Qara qanna baartaj? Min kini suolun suollaan, kini aatyn aattaan, emie kini kurduk tulaajaq ijeleeq arghaa worus unguor Nam Qamaghatta uuha Corboghor Baatyr diemmin, ol bu en oghoghun kytta, wutuo aatygar, bert suraghar sorujan oojnuu, kworuluu-narylyy kellim, twohogho kelerij ete tat!» — dien. Manyaqa Eberikeen emeeqsin sohujan wojduon kwootto, kyrdjyk daghany kini oghotun twuunneeq kwunu byha wolossollor, oqsuhallar. Ol oqsuha sataan baran yrannar, qajalara da qotuspakka ikkien tengnehen araqsyhallar.

Bert Qara kwuuhe esten, sylajan, syrata-sylbata baranan dajdytygar twonnor. Ol kenne, kyrdjyk bu Nam Corboghor Baatyry kytta kworsuhen oqsustaghym, dje ulaqan kwuusteeq, balysqan-balamat kihi ebit doghoor dien ihiger sanaan, djulajan twonnor.

Onton wuohe uola buollaghyna woruhu tuoraan Nam siriger Corboghor Baatyrga ile-bodo tiijen turan eter: «Dje, segeer, bu Boroghon Bert Qara Ajyy kihitiger satammataq, swurdeeq kwuusteeq kihi ebit, onnooghoj qor min oburgu aatyrara berdin ihin anaan, twuhen kiiren
baran kyajbakka, et-qaan ildjirijen, esten ihebin, onon er ere buollargyn, en Bert Qarany kytta kwuon kwossor, qaan qassar buolaajaghyn, oloq mekkispet buol», — dien.

Mantan Corboghor Baatyr emie djulaja-kuttana sanyyr, belj wuohe uola Abaahy berteeghe kyajbataq, ege Ajyy kihite tuluhuo duo dien qaalar. Abaahy uola soghotoqto wuohe (soghoruu) dieki atyn kuturuga syrbas gynan qaalar. Ol kurduk Bert Qarany wuohee uola ile-bodo kiiren boruobalaan, oqsuhan baran tengnehen taqsybyta wuhu. Bert Qara onnuk kwuusteeq kihi wuoskeen olorbut. Oghorduk bylyrgy aattaaq buolun, bert djon wuoskeebittere kwuustere orto dajdyga kwun uluuhar, ajyy ajmaghar kyajan billibeteqqe, wuohetten ile-bodo ajyy kihite buolan, kubulunan twuhen boruobalaan taqsallara wuhu. Ol aata «Wuohee Abaahyny kytta tengnehen oojnoobut buolun» dien buolar ebit.


                                        II

Bert Qara saghana bylyr Bajaghantaj siriger wuoskeebit Dadyal Bwogho dien kwuusteeq, emie buolun kihi baara wuhu. Ol kihi kwuuhunen qara tyany, qalyng ojuuru togho kesteghine, ot wureq buolan qaalar. Ol kurduk sir-dajdy kiebin qamnatar kwuusteeq kihi. Bu kihi biirde onno Bajaghantajga oloqtooq Balta Baatyr dien djylghahyt, cincihit (tangqahyt) kyrdjaghas baarygar tiijen:«Wutuo, ytyk kyrdjaghahym, miigin kworon cincilee, djylghalaa, min tulujar cincileeq buoluoq buollaqpyna Boroghon Bert Qarany kytta kwuon kwossuom, qaan qassyam, wutuo wurduk aatyn ylan soghotoghun aatyryam ete, kwor», — diir. Manyaqa Balta Baatyr djylghahyt Dadyal Bwoghonu kworon cincileen baran eter: «Oo, biebekeem, Bert Qara bahyn unguogha wus qos qalyng, otton ejiene buollaghyna ikki ere qos qalyng ebit, onon tuluhuong suoq, baryma», — dien. Onon Dadyal Bwogho cincite kuhaghanyttan kyattaryam dien Bert Qaragha kelbeteghe wuhu. Bylyr ol kurduk biller bwoghostor djylghahyt kyrdjaghaska cincileten, atyn dajdy kwuusteeghin kytta kwurestehellere wuhu.


                                        III

Bert Qara onnuk djulaannaaq kwuusteeq kihi ebite wuhu. Sehen buolara dwokso ol Nam Corboghor Baatyry kytta Bert Qara biirde Qotu Ytyk-Qaja wurduger turar kihini kworon ilin myraantan wuoguleen kepseppite wuhu. Ol gynan baran djulajsan araqpyttar. Kiniler sangalara ikki-wus kwostooghunen ihiller ulaqan sangalaaq djon ebitter.

Bert Qara saahygar Boroghonngo «Kyys Qanga» diennge, ihiger baar «Qaas Unguogha, Kyhyl Syyr» dien sirderinen djieleeq ebit. Kini onton «Tojon Mwuru» dien aatyrar, iti biligi Mwuru Ebeghe tiijen kujuurdaan keler ebit. Kujuurun twuoreje ikki aal maha buolar tiit cwongocogun naarbalaan qolbommuta wuhu. Onu twuorej ongoston kuol ortotugar kiiren biirde ugan bulkujan, ce swop buollagha buoluo dieteghine, biiter kwuole kytyylarynan mancaarytyn saghatynan bygyaqtaan qamnaataghyna ere swop dien tuoq keltin oloccu twuorej mastary biirge swugen djieliire wuhu. Onnuk kwono, suturgu, kini twoho kwuusteeghin bejete meerejin bilimmeteq kihi ebite wuhu. Bert Qara araj ilin dajdyga syldjan tongus berterin kytta wolossoro wuhu. Ol kenne saqa kihitin battaabataq kihi, kinini kim daghany utaryaj, tengneher kwuusteeq saqagha wuoskeebite billibet. Araj ol kurduk syddjan ilin dajdyga taqsan biir tongus aattaaghyn kytta tengnehen twonnon ihen, aara biir sirge toqtoon utuja syttaghyna, uoran kelen biir tongus sulumaq oghunan soghotoqto ytan wolootto wuhu dien sehen buolara. Onon Bert Qara unguogha ilin, tongus siriger qaalta wuhu dien kepsiillere.


''[[Main_Page:Sakha|Swurun sirejge]] twonun''

&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]]</text>
      <sha1>oiunp50c8lmp48plxz1vtjvpuh3g34p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tarbyaq Tiis, Tygyn Tojon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>398</id>
    <revision>
      <id>2020</id>
      <parentid>2019</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2020</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10034" sha1="df38fgmymjctiy8lrk1v3gn1f7rm1tc" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
SVINOBOJEV Jegor Miqajlovic,

64 saastaaq, Qoro nehiliege,

Uus-Aldan orojuona,

saqa, wuoreghe suoq, qolkuostaaq

1934 s. Atyrdjaq yjyn 6 kwune, «Mwuru»


TARBYAQ TIIS, TYGYN TOЙON

Bylyr Tygyn saghana bu dajdyga, Mwuruge oloqtooq bert wugus kihileeq, swuohuleeq, baajdaaq Tarbyaq Tiis dien baaj olootto dien buolar. Ol kini tiihe biir kelimse unguoq tiisteeghe wuhu, onon Tarbyaq Tiis dien aattammyt ebit. Kinitten alta uol tworuon wuoskeebittere wuhu. Olorton araj biir kyrgyhyyga syldjar Qaannaaq Batas Taas Bas Cynaada dien uol aata biller. Tarbyaq Tiis occogho bu Mwuru ebe ihiger «Kyhyl Syyr», «Kwureher Tumula», «Carang», «Kereqteeq Tumul», «Majaghas», «Djengkiide Ureghe» diennerinen kihitin, swuohutun olordutalaan oloqtommut. Biliginen buollaghyna Qoro ologhun oloccu kini bas bilen olorbut. Ol Tarbyaq baaj saghana bu ebe aata «Uol Mwuru» dien ebit, ihe occogho kyra-kyra kwolujelerdeeq, aryy-aryy tyalardaaq, olor byystara kwoghoron oloror wucugej bejeleeq kwono syhyylardaaq ebit. Tarbyaq saghana yala Bert Qara dien djadangy oloqtooq kihi baara kelen bu ebe ihiger biir kwolujeghe kujuurduura wuhu. Occogho arghaa worus unguor oloqtooq Qangalas Tygyn Tojon dien baar ebit. Kini baaja-duola, kihite-swuohute elbeghinen arghaa worus engerin, biligi Nam sirderin, oloccu bas bilen olorbut, occotooghu saqagha barytygar daghany «mugur yraaqtaady» keriete buolan olorbut baaj ebit. Ol Tygyn saahygar kyrgyhyynan syldjybyt, uluus aajy taqsytalaan qanna bert, qanna baaj baaryn isten, olor wurduk aattaryn, wutuo suraqtaryn ylaary serii terijer, yytar ajdaannaaq ebit. Tygynnga syldjan olus aatyrbyt Bwoghos-Baatyr uola Mwocoko Bwogho dien baar ebit. Ol Mwocoko Bwogho seriileeq, kini serii tojono, baatyra kihi byhyylaaq.

Otton occogho bu Tarbyaq Tiiske dugda-qaqqa buolbut Bert Qara ebit. Bu kihi bastaangy aata Majyttyman dien ebit. Onu qojuut Tygan biirde kworon aattaan Bert Qara dien buolbut. Ol Bert Qara (Majyttyman) ologho biligi Bert uuha Boroghon siriger «Kyys Qanga» diennge. Kini wugus kergenneeghe billibet, araj biir tulaajaq ijeleeghe wuhu dien buolar. Kini saahygar ilin, arghaa dajdylarynan kerije syldjan bultuur, kuobaq-tyyr wugesteeq.

Bejete buolun kwuusteeq, kini kwuuhe dien meereje, twohoto dien billibet. Unguoghunan da bwodongo, ulaqana alys. Bultuu syldjarygar «Talgya» dien tuspa bya bytyryystardaaq keten kebiher tangastaaq. Ol tangahyn bytyryyhyn aagha wus twuhumer gyna wolorbut bultaryn, kuobaqtaryn, kurtujaqtaryn baajtalaan, djoru kini worusten da buollaghyna, sol kiirbit kwunuger, kiehe qonugar djietiger ergiten baar buolar kihi.

Occotooghu baajyn kiene sin maany kylbang kiis, wuus, sahyl toj tangas buolara wuhu. Ol kiniler saghana bu dajdy bulla da alyha wuhu. Bert Qara biirde ol kurduk kuobaghyn, bullun iilinen bytyryystatan iherin woruske syldjan Mwocoko Bwogho kworon eppite wuhu: «Aata, kutur bejeleeq ulaqana, bwodongo singkeldjijen twuhen kihi-qara da bwogho ebit iti Majyttymannara», — dien. Onu Tygyn Tojon isten, bilen biirde ketehen, sahan oloron Bert Qara iherin kworon baran eppit: «Oo dje, kyrdjyk daghany satyy sepreek ojuuru erbehin kurduk togho kehen twuhen Bert Qara doghoor», — dien. Ol eten aattaabytynan, Majyttyman aatynaaghar Bert Qara dien aata ihiller buolbut. Onon kinini Tygyn aattaan turar. Bert Qara kujuurdaataghyna, kwuole qamnaan mancaarytyn saghatynan bytyaqtaataghyna ere swop buolan kujuurun qostuu tardan tiit mas twuorejderi, buordary-syystary swuokeen-qajaan kworbokko ere biirde swugen djielii turar kwono kihi. Onu ijete emeeqsin yraastaan astaan ahatar kihite. Djietiger onton-mantan kelleghine daghany kim syrytta-toj dien yjytalaspat suturgu kihi. Ijete ketehen isten ere kebiher kwono kihi. Bert Qara oghun silleen baran wuohe qallaannga yttaghyna, ogho allara twuhuutuger qajaan da qaannga (qaannaaqqa twuhere) wuhu. Mung buollaghyna tuoq eme kwotorgo twuhere wuhu. Ol kenne bu Mwuruge ol «Aryy Tiit» dienten ilin wus bieresteleeq «Carang» diennge turar djabalaaq qatyng tworduger ytan wus oghu kekkelecci twuherere wuhu. Uonna ol kurduk toloon ortotugar sylgy wotoghoto cwomcojon sytarygar tujaghas, kwujuges cyycaaq twuhen olororun taban twuutun burghas gynnarara wuhu. Bert Qara bu Mwuru syhyytygar ol ilin qaldjaajytyttan arghaa «Majaghas» dien sirge dyly bolotun swukputunen swuurdedine, bolotuttan kwuoq uot tyrymtan iher buolara uhu. Bert Qara biirde Nam udaghana wus qos bastaaq uluu moghoj kyyly ataghar byraghan muodalaan, wus twoguruk syly byha bosqong buolan syppyta wuhu. Biirde Bert Qara aatygar Tygyn Tojon yanar bieleeq, bwoghos-baatyr djonnordooq taqsan «Qatyng syhyy» diennge kytta oojnuor swop kworungneeq kihi kelen turar ebit, bejete buollar berigir qara, ata buollar cangkyryyn qaraqtaaq, siikej tumustaaq kwuoq elemes, adjas wuohee diekitiger swop kurduk kworungneeq kihi ebit. Many kworon turan emeeqsin qorujduur: «Ee, ol min oghom djadangy, tulaajaq yal oghoto, tuoq da kwuuhe-kwudeghe suoq, aata-suola yraappataq, ajaghyn ere ihin naar bullu bultaan aghalan oloror, en eterginii suraqtaaq-sadjyktaaq oojnuunu, kworu-nary bilbet, onu kyajbat da qara, kini ilin tyagha, tongus siriger bultuu baatta, twohogho kiirerin bilbetim, ce bar, ihitteghine ejigin bulan kworsoo ini», — dien. Onuoqa Wuehee Uola (Abaahy) atyn wurduger twuher da, twonnon kwupsute turar. Sotoru soghus buolan baran Bert Qara tyatyttan (bulluttan) kiiren keler. Ol keeltiger ijete emeeqsin tuoq kelen baattyn barytyn sihilii kepsii tohujar. Many isten baran Bert Qara qahan da wuohee uola abaahy kiiren surastagha diebet, ijete da onnuk abaahy buoluo diebeteq, onon butejdii Nam Corboghor Baatyrga balyjan, kwutureen: «Maghaj allaaq baara, qor, kelen dwokso cincilii, yngyra syryttagha, any miigin djulappyt aaty-suolu ylyagha», — dien Bert Qara ekkireterdii ongostor. Ol ongoston taqsan atyn baajbyt tiitin tworduger sytar atyn saaghyttan yla suollaan, arghaa worus dieki satyy siele turar. Ol kiiren worus ilin myraanygar tiijen wongos gyna twuher. Araj ol bu dieki kworuoleebite Qamaghatta myraanyn wurduger biir kwuoq elemes attaaq kihi kini kelen turaryn kworon turar ebit. Many Bert Qara kworoot daghany ol kurduk turar kihieqe (Abaahyga) sulbu ojon tiijer da, ikkien min Corboghor Baatyrbyn, min Bert Qarabyn desiheet, oojnoon, oqsuhan-wolorson barallar. Ol oqsuhan, ikki teng kwuusteeq djon berteeqtere qajalaryn da qajalara qotuspakka, aan dajdy otun-mahyn, sirin-uotun wuntu wukteen, dajdy ihiger kihi, swuohu bary ajmanar, kuttanar tyahyn-uuhun tahaarallar. (Bu sirge kwotutuu baar kurduk - AB) Ol kurduk tebis-tennge wus urahanan twuhunen kebiher. Ol twuhen oloron Tygyn yhyaq yhar, oojnuu terijer. Yhyaghar Bert Qarany yngyrar. Ol yngyran aghalan Tygyn Bert Qaragha ikki buuttaaq coroonngo kyly kyrbaan bylammyt kymyhy aghalan, ajaq tuttarar. Onu ihe olordoghuna Tygyn batyjatyn woro oqsuna syldjan ergije qaama-qaama yllyyr. Ol yllyy syldjan Bert Qarany suon moojnun ortotunan batyjanan twuherer. Many Bert Qara tutan oloror kymyhyn daghany djalkyppakka ere ahara kwoton bierer da, batyjatynan wolossooru talbaatyyr. Onuoqa Tygyn: «Kier wuruoru, toqtoo-bolghoj, kihitij-saqatyj!», — dien aattahan toqtotor. Bert Qara onuoqa: «Kier wuruoru buolan, qata kwomogojgun», — dien ere qaalar. Oojnuuga Tygyn biir da uolun Bert Qara tuluppat. Mantan djulajan Tygyn biir twuun urahatyn Bert Qara wottun qaallaran, tungketeq wottun kwoturen, kihiliin-swuohuluun kwohon qaalar. Ol kwohon kiiren ihen Bes Boroghottoru oloccu kyrgan aahar. Araj olorton biir ere ogho ordon bes sielingse (kytaq) ihiger kiiren, sahan, tyynnaaq qaalan, qojuut ol oghotton Bes Boroghon qattaan wuoskuur. Onu, dwokso baallar dien, ol urahalaryn angaaryn kworo-kworo olorollor dien Bert Qara kyhammakka qaalan baran, kenniki bilen, abaran ekkireter da, sippekke twonnor. Onton sotoru gynan baran any Tygyn seriihit uola Mwocoko Bwogho kyrgys djonnooq taqsan, iti biligi «Kwureher Tumula» dien sirge, tumulga olordoghuna Tarbyaq Tiihi kyrgar. Occogho bert wugus buor uraha djielerge olorolloro wuhu. Dwokso ol Tarbyaq Tiihi, ehi oloror, tyytar buolaajaghyt, kini bert ytyk, tworut-uus yal dien Tygyn eppitin wurdunen, qanna ere ilin baran ihen taaryjan, Mwocoko Bwogholooq kyrgybyttara wuhu. Ol kyrgallarygar Tarbyaq kyra uolun Qaannaaq Batas Taas Bas Cyngaada dieni urahagha qaajan tutan ylan baran, wugus serii djon wunguu, batas wurduger twuheren ylan, wuolen wolorollor. Ol ogho tuoj woro kwoton aharan bierere wuhu, onu wunguu-batas uhugar twuheren ylan ispitter. Biir uolu kuottaran, mantan twuort kwostooq «Suortu wureghe» diennge tierden, siten wolorollor. Ol woloron baran bolotunan ol ogho etin kyrbastaan baran ubatan kebispitter. Ol ogho ete mwoqson kuotan biere, qaltaryja syldjara wuhu, onon wohuonneebitter. Tarbyaq Tiihi bejetin biir onnuktuk djietiger urahatyn ihiger syttaghyna, wolorollor. Ol kurduk kyrgan kyajan baran, Mwocokolooq syhyy mugunan ynaq swuohunu worus dieki wuureller. Bert aghyjaq kihi, ogho-djaqtar keriete syldjar djonnoruttan bulka taqsybyt kemnere buolan orputtara wuhu. Uonnaaghylara bary kyrgyllybyttara wuhu. Many sonno yala Bert Qara isten, Mwocoko Bwogholooghu ekkireter. Ol ekkireten erdeqterine siten kyrgyhar. Manyaqa Bert Qarany kyajar kihi, bert twubespeteq, onon barylaryn wolottuur, kyajar. Olorton araj biir djaqtardaaq er-kihini mwuccu kuottarbyt, woruhu araccy unguor tuoraan aghaj bietter. Bert Qara siten kyajbyt sirin «Qatyng Aryy» dien worus aryytyn — bu min dajdym, sirim buolla dien, bejetiger sir ananan, kyajan dwokso Mwocokolooq wuuren killerbit swuohulerin twottoru wuuren tahaarbyt. Onon qojuut ol Tarbyaq Tiis bulcut djonnoruttan ordon qaalbyttaryttan wuoskeen, Qoro uuha nehiliek baar buolbuta wuhu. Ol Bert Qara «Miene buolla» dien sirdeeq etiler. Bert Qara onnuktuk dugda-qaqqa buolan olootto wuhu Boroghonngo.

Bu   seheni   min   Bert   Uustaryn,   Lwogoj   nehiliek kyrdjaghastara kepsetellerin isterim.


''[[Main_Page:Sakha|Swurun sirejge]] twonun''

&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>df38fgmymjctiy8lrk1v3gn1f7rm1tc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сергей Васильев - Борогонскай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>399</id>
    <revision>
      <id>7029</id>
      <parentid>4284</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:28:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7029</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1270" sha1="ph9xoe1mty64jghum87k9tms56b003i" xml:space="preserve">Сергей  Степанович  Васильев (1907-1975)
Бороҕон улууһугар 1 Суотту нэһилиэгэр төреөбүтэ. Якутскайдааҕы учуутал техникумун бүтэрбитэ.
1930 сыллаахха «Арамаан артыала» диэн поэмата тахсыбыта. Онтон бэттэх поэт сүүрбэттэн тахса ырыа-хоһоон уонна поэма кинигэлэрин бэчээттэппит. «Аччыгый уол» диэн хоһоонунан суруллубут романнаах.

== Саха поэзиятын антологиятыгар (1967) киирбит хоһоонноро ==
* [[Сэттэ туруйа (Сергей Борогонскай)]]
* [[Ийэ алгыһа (Сергей Борогонскай)]]
* [[Барыта оҕолор иһин (Сергей Борогонскай)]]

[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

{{DEFAULTSORT:Борогонскай}}
[[Категория:Бары ааптардар|Борогонскай]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Б]]</text>
      <sha1>ph9xoe1mty64jghum87k9tms56b003i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сэттэ туруйа (Сергей Борогонскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>400</id>
    <revision>
      <id>4644</id>
      <parentid>4279</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T04:42:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4644</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6201" sha1="j6x8p88swh87k2pxypah5xgcpr6w8yv" xml:space="preserve">{{poem-on|Сэттэ туруйа}}
&lt;poem&gt;
1

Үөр сэттэ туруйа,
Халлааны
Кырыйа,
Көтөрө.
Биэс, алта тыымпыны
Үөһэттэн
Курдаттыы
Көрөрө.
Күөл уутун долгуна
Кытыыга
Күүгэннээх.
Сүүрэрэ.
Хатыҥ мае хагдараан
Сэбирдэх
Симэҕэ
Түһэрэ.
Муох, сэки, маар, үрэх
Кырдала
Кытара
Хатара.
Ол ону хасыһан,
От оттоон
Уйбаанчык
Хаамара...
Тарбаҕын хаалдьыгар
Хадьымал
Чып  гына
Саайара.
Көй бааһа чыбырҕаан
Уҥуоҕа,
Сүрэҕэ
Кыйара.
Сылайан, дулҕаҕа
Олорон,
Сынньанан
Ылара.
Үөр сэттэ туруйа
Үрдүнэн
Элиэтии
Дайара.
Уйбаанчык саныыра:
«Быраһаай,
Үөр сэттэ
Туруйа!
Быраһаай, күөх сайын,
Көй куйаас,
Сибэкки
Симэҕэ,
Быраһаай, сайылык,—
Чэлгийэр,
Долгуйар
Тэлгэһэ,
Аҥыйан истэҕэ
Тибиилээх,
Буурҕалаах
Хаар—кыһын.
Чуучургуур-хаачыргыыр
Тоҥ атах,
Торуоска
Аргыһым.
Саһыаҕым-киириэҕим
Самнайбыт
Саах сыбах
Хотоҥҥо,
Адарай сэриилээх,
От тэллэх,
Нэк күөдэл
Ороҥҥо.
Муннукка чэҥ муустан
Көһүччү
Тоҥуоҕа
Атаҕым.
Дьүккүһэ туруоҕа
Күкүргэ
Биир токур
Ынаҕым.
Күнүһүн, таһырдьа
Чигдигэ
Мөхсөрүм
Кэллэҕэ.
Тордуйа таҥаһым
Хороччу
Тоҥоро
Истэҕэ...
Мин дьонум,  куруйан,
Кураанах
Оһоҕу
Кэтиэҕэ.
Чаанньыкка сылытан,
Күүгэннээх
Күөл уутун
Иһиэҕэ.
Манньыаттаах  оҕотун
Атаҕар,
Быар куустан,
Тоҥхойуом.
Онтон да өрүттэр
Биллибэт,
Син муҥҥа
Олоруом.
Быраһаай, күөх сайын!
Быраһаай,
Үөр сэттэ
Туруйа!
Мин хааллым өтөхпөр,
Эн бардыҥ,
Кый үөһэ
Кыырайан...
Быраһаай, күөх сайын!
Быраһаай,
Үөр сэттэ
Туруйа!»

Тыыллыма Уйбаанчык,
Сыллата,
Итинник
Саныыра.
Yөp сэттэ туруйа
Үөһэнэн
Со5уруу
Көтөрө.
Уйбаанчык, сайыһан,
Халлааны
Хантайан
Көрөрө...

II

Бу бүгүн, ол Уйбаан
Оҕото —
Атыннык
Санаата.
Эдэркээн түөһүгэр
Уот кыһыл
Хаалтыһа
Хамсаата.
Киниэхэ син эмиэ
Үөр сэттэ
Туруйа
Эргийдэ.
Эргийдэ үөһэнэн,
Кылбаарар
Халлааны
Кырсынан,—
Үөр сэттэ туруйа,
«Туру-туук,
Туру-туук!»
Саҥаран.
Уйбаанчык санаата:
«Айаннаа,
Үөр сэттэ
Туруйа.
Күн уоттаах дойдуга,
Күөх халлаан
Кырсынан
Суруйа.
Сэрэний, тиийээрэй
Колхозтаах
Сүгэтин
Олуга,
Кэрдэртэн тоһуттан
Кыырайбыт,
Киил хатан
Мутуга. 
Сэрэний, тиийээрэй
Массыына
Тигиниир
Тыастара, 
Биэйэлкэ үлэлээн
Сирдиргиир
Сипсиэрдээх
Тыаллара. 
Үөр сэттэ туруйа,
Сэрэнэн,
Сэһэргээн
Ааһаарый! 
Уонна күөх халлааным
Күлүмнүүр
Күөнүгэр
Саһаарый! 
Дьэ төһө куттаата,
Көтөр аал
Күүгүнээн
Кзлбитэ, 
«Төҥүлү» күөлүгэр
Түөһүкэн
Күрүлээн
Түспүтэ? 
Көрдүҥ дуо Майаҕа
Массыына,
Тыраактар
Сүүрэрин? 
Оскуола, кулууп дьиэ
Түннүгэ
Күндээрэн
Күлэрин? 
Эн хайа, муодарҕаан,
Бу курдук,
Бытаардыҥ
Буолаарай? 
Алтата эргийдиҥ,
Аны, дьэ
Сэттиһэ
Туолаарай? 
Эн өссө, эһиил саас
Кэлэргэр
Элбэҕи
Көрүөҕүҥ! 
Биһиги олохпут
Кэрэтин
Кэрэхсии
Сөҕүөҕүҥ. 
Мин онно «зачеппун»
Туттаран,
Кылааспын
Бүтэриэм. 
Мин онно эйиэхэ
Сэһэним
Силигин
Ситэриэм. 
Үөр сэттэ туруйа,
Халлааны
Кырсынан
Айаннаар! 
Кэлэргэр мунааргыаҥ.—
Өлүөнэ
Тардыытын
Талаһаар! 
Ол онтон — Майаны
Баараҕай
Тутуунан
Бэлиэтээр! 
Быраһаай, быраһаай,
Эн эһиил
Этэҥҥэ
Эргийэзр!» — 
Уйбаанчык оҕото
Итинник
Кэпсэтэн
Атаарда. 
Түөһүгэр хаалтыһа
Кытара,
Тэтэрэ
Хамсаата...
***
Аҕа, уол араастык	
Көөртөрө:	
Туруйа	
Кыылбытын,	
Күөх солко нуоҕайдаах	
Көй сайын	
Күөгэйэн	
Ааспытын.	
Тоҥ кыһын чугаһаан,	
Кырыа хаар	
Кыыдааннаах	
Тымныытын;	
Кими баай кыпчыйан	
Моонньуттан
Умсары
Мииммитин;
Ким, бүгүн ол онтон
Арахсан,
Көҥүлү
Билбитин.
Cоветская былаастан
Сүрэҕэр
Күн күлэн
Киирбитин.
Кэм, олох, дьон-норуот
Саныыра,
Көрөрө
Дьиктитин...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1934}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

{{DEFAULTSORT:Сергей Борогонскай}}
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Сергей Борогонскай]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>j6x8p88swh87k2pxypah5xgcpr6w8yv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ийэ алгыһа (Сергей Борогонскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>401</id>
    <revision>
      <id>4643</id>
      <parentid>4282</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T04:41:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4643</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6147" sha1="ahbs7a1wl2hkclqe9wl6i1qqsb8jfhg" xml:space="preserve">{{poem-on|Ийэ алгыһа}}
&lt;poem&gt;

Хараһалаах халыҥ тааспар хаххалаан, 
Хайҕахтаах хара быарбар ханыылаан, 
Толугуруур тойон сүрэхпэр доҕордоон, 
Томтойор тоҕус ыйгын толорбутум... 
Иһим иһигэр эрдэххиттэн — 
Убаҕас бутугаһынан угуттаабытым, 
Иҥиир этинэн эрчийбитим, 
Харыалаах лэппиэскэнэн хатарбытым...

Тоҕус ыйыҥ туолуутугар, 
Добун талыы доҕордонон, 
Айан талыы аргыстанан, 
Хаҥас орон иннигэр, 
Хардан от үрдүгэр, 
Төбөҕүнэн түһэн, 
Төкүнүйэ сыппытыҥ...

Эрдэттэн эрэйгэ эрчиллэн, 
Эрдээх буоллун диэбиттии, 
Тобурах хаарым уутунан
Туос чабычахха сайҕаабытым, 
Көлөһүннээх ытыспынан 
Көхсүгүн имэрийбитим, 
Ардахтаах хоргунунан 
Атаххын аҕыныахтаабытым, 
Торбос тириитинэн 
Чороччу суулаабытым, 
Эриэн ситиинэн 
Эпсэри кэлгийбитим... 

Олорор буолаат, 
Оһох иннигэр 
Сыгынньах эккинэн 
Сыыстаах сиргэ сыылбытыҥ.

Атаххар тураат, 
Алаһа дьиэни тэринэн, 
Аал уоту оттон, 
Сэргэ-чэчир анньаары, 
Сир көхсүн симээри, 
Сүгэлэнэн сүүрбүтүҥ, 
Сүлдьүгэһи соспутуҥ, 
Чаачарданан, чааханнанан 
Таһырдьа дойдуламмытыҥ, 
Охтонон, ырбаланан 
Ойууру сирзйдэммитиҥ, 
Хайыһарданан, хаалыктанан 
Хайаны  чиэрэстээбитиҥ, 
Туһахтанан, кылыыланан 
Тобура5ы кэспитиҥ...

Ороһулаан төрөөбүт,
Оһоҕос түгэҕинээҕи уолу —
Эйигин улаатыннаран,
Эр киһи оҥорон,
Аан дойдум арҕаһыгар
Алтан сэргэни
Анньыстын диэн,
Сир ийэ сирэйин
Синньэ-дьэрэкээн киэргэлинэн
Симэстин диэн,
Сотоҕун соноппутум,
Субу киһи оҥорбутум...
 
Сардаҥалаах сырдыкпытын 
Саба көтөн, 
Хара күлүгүнэн 
Хаххалыы сылдьан, 
Хаанымсах суордуу 
Хайыта тыытаары, 
Арҕаа дойду адьырҕата, 
Айан суолун түөкүнэ, 
Сэриитин киллэрдэ, 
Силлиэни түһэрдэ...

Сир ийэ сирэйигэр 
Сидьиҥ атаҕынан 
Үктэнэ охсон 
Өлбөөдүтэн барда; 
Сиэрэй солко 
Сибэкки оту, 
Хаһыҥ курдук 
Хагдарыта оҕуста; 
Хотойор-долгуйар 
Хонуулары кубарытта, 
Хойуу дьиэлээх 
Куораттары хоруотта...

Сэп тутаҥҥын, 
Сэриилэһэр күнүҥ буолла, 
Ох ылаҥҥын, 
Охсуһар кэмиҥ кэллэ...

Чэй эрэ, 
Өстөөҕү утары 
Өргөс курдук суйулаа! 
Кылааннаах биилээх 
Кылыс курдук, 
Ириэнэхтэн иҥнибэккэ, 
Иннигинэн дьулуруй!

Хаар маҥан баттахтаах 
Хатын ийэҥ 
Алгыһын толорбокко, 
Ааппын алдьатаайыҥыный, 
Үөлээннээхтэргиттэн хаалаҥҥын
Үө5үүгэ ыытаайыҥыный, 
Мэһэйтэн иҥнэҥҥин, 
Мэҥнээх сирэйдээйиҥиний, 
Дубук туттаҥҥын, 
Тордохтоох ньуурдаайыҥыный?!

Күүс өттүнэн күөмчүлээн, 
Көстүбэт албаһынан күүһүлээн — 
Күн сирин дьонун 
Көмүскэтин уутунан сууммут, 
Элбэх ийэ сүрэҕин 
Эриэн кыыллыы эммит,
O5о-ypyy
Уйатын охторбут, 
Оҕонньор-эмээхсин 
Уутун уйгуурпут — 
Гитлер сэриититтэн 
Аан Ийэ дойдугун, 
Аймах билэ дьоҥҥун, 
Айыы бухатыырыныы, 
Араҥаччылыы барыс! 
Фашист сэриитин 
Баһын хампарытан, 
Чиккэйэр сиһин үөһүн 
Чэрдээх илиигинэн, 
Быта оттуу, 
Быһыта сыниьыс!

Хааннаах суолун 
Хаарынан сууйаҥҥын, 
Симэһиннээх суолун 
Сиппииринэн сиппийэҥҥин, 
Сир ийэ көхсүгэр 
Сибэккитэ анньыс!

Аҕабыт Ленин 
Аалай былааҕын 
Күн диэки
Күерэччи ууммутунан, 
Көмүс уйабытын 
Күрүөлүү турус! 
Ийэ буорбутун 
Эргийсэ сырыт!..
 
Өстөөхпүтүн өһөгөйдөөн, 
Өрөгөй-талаан үрдээн, 
Этэҥҥэ сылдьаҥҥын 
Эргийэн кэллэххинэ, 
Аймахтаргын ыҥыран, 
Арыаллаан көрсүөҕүм, 
Урууларгын мунньан, 
Уруй этиэҕим!..

Кердөр хараҕым дьүккэтэ, 
Көтүрдэр тииһим миилэтэ, 
Күннээх-ыйдаах 
Көмүс чыычааҕым, 
Илиигин уун 
Эпсэри тутуохпун, 
Уоскун аҕал 
Убураан хаалыахпын!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1942}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
{{DEFAULTSORT:Сергей Борогонскай}}
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Сергей Борогонскай]]
[[Категория:Саха поэзиятын антологията (1967)]]</text>
      <sha1>ahbs7a1wl2hkclqe9wl6i1qqsb8jfhg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Барыта оҕолор иһин (Сергей Борогонскай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>402</id>
    <revision>
      <id>4880</id>
      <parentid>4642</parentid>
      <timestamp>2011-12-12T06:17:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>85.142.113.245</ip>
      </contributor>
      <origin>4880</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3602" sha1="4jh4i9jmw3qu1dqludgolbljnag61h2" xml:space="preserve">{{poem-on|Барыта оҕолор иһин}}
&lt;poem&gt;
Сайылык саҕатынан, алаас тыатынан 
Саҥа-иҥэ чугдаарбат буоллаҕына, 
Самаан сайын кэлбэтин даҕаны.

Кыра оҕо атаҕын суолунан
Кыраһа кырса ойууламмат буолла5ына,
Кырпай хаар түспэтин даҕаны.

Оһох иннинэн, остуол аттынан
Оҕо төбөтө күкээрийбэт буоллаҕына,
Унаар буруо субуйбатын даҕаны.

Оҕо —
Өлбөөдүйбэт үрүҥ күн, 
Өлбөт-сүппэт уһун үйэ.
Оҕо —
Салыйбат итии таптал, 
Саппаҕырбат сандал саас.
 
Оҕо иннэ диэн,
Ийэ эмиийин ыанньытар,
Оҕо туһа диэн,
Аҕа тилэҕин элэтэр.

Оҕо дьолугар
Хайалары хайа силэйэн,
Ханааллары сүүрдэбит,
Кумах куйаардарга кырыс түһэрэн,
Торҕо күөҕү долгутабыт,
Унаар толоотторго, үрдүк кирбиилэргэ
Улуу куораттары сандаардабыт,
Уһун хотооллорго, киэҥ нэлээннэргэ
Улахан муоралары килэдитэбит.

Оҕо иннигэр
Бүтүн сир бөкүнүк уорҕатын
Биһиги чэрдээх илиибитинэн симиибит.
Киһилээх, кээмэйдэммэт кэскиллээх
Кэрэттэн кэрэ планета буолан,
Киэҥ халлаан киэлитигэр
Кини эрэ чэмэлийдин диибит.

Арай,
Киһи аймах кэккэтиттэн
Кир курдук тооронон туораабыт,
Сир үрдүгэр, ыал ыырыгар
Сэрии уотун ыытааччылар —
Оҕолор,  ийэлзр сырдык тыыннарыгар
Уһуктаах өргөһүнэн түһэллэр,
Дьону кырганнар, ыарыыны ыһаннар,
Тулаайах хараҕын уутунан сууналлар.

Ол айылаахтан 
Хайа аҕа
Хаана хамсаабат буолуоҕай?! 
Хайа ийэ
Сүрэҕэ долгуйбат буолуоҕай?! 
Сатыыра буоллар, 
Күөл балыга даҕаны 
Күндүллээн тахсан кыланыах курдук, 
Хара сымара таас даҕаны 
Хаанынан чыккыраан ытыах курдук.
Ол иһин
Биһиги советскай норуот,
Биир сомоҕо кэккэнэн,
Оҕо тулаайахсыйбатын диэн,
Огдообо соҥуйбатын диэн,
Кыайыыттан кыайыыга сирдээбит
Кыһыл былаахпытын өрө уунан,
Эрдээхтик инники дьулуруйан,
Эйэ фронун хаҥатабыт!
Оҕону-урууну
Уолутан уһугуннаттарыахпыт суоҕа,
Көмүс биһиккэ
Күлүгү да түһэттэриэхпит суоҕа! 
Ол энчирээбэт эрэлинэн: 
Халлааҥҥа — үрүҥ күн, 
Сиргэ — Кремль сулуһа!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1952}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
{{DEFAULTSORT:Сергей Борогонскай}}


[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Сергей Борогонскай]]</text>
      <sha1>4jh4i9jmw3qu1dqludgolbljnag61h2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tarbyaq Tiis, Tygyn Tojon (II baryjaan)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>403</id>
    <revision>
      <id>2044</id>
      <parentid>2043</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>3 барыл баар</comment>
      <origin>2044</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3079" sha1="kmg51jthwn0rlcwp0e5mshxdv1nsji9" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
BURNASUOV Anempodist Ustinovic,

78 saastaaq, II Lwogoj nehiliege,

Uus-Aldan orojuona,

saqa, wuoreghe suoq

1934 s. Atyrdjaq yjyn 7 kwune, «Mastaaq alaas»


Bylyr Tygyn saghana bu Mwuruge Qoro twordo Tarbyaq Tiis dien baaj olorbut. Kini qas da uolattardaaq, wugus kihileeq, swuohuleeq ebit. Tarbyaghy Tygyn seriihit uolattarygar, tyyppat buolung, kini bert tworut uus, ytyk kihi dien eterin wurdunen biir kemnge Mwocoko Bwogho dien uol seriileeq taqsan, Tarbyaghy tuoq baar kihileri, ol uolattary oloccu kyrgan wolottuur. Ol kyrgan baran swuohulerin wuuren arghaa dajdylaryn dieki barallar. Manyaqa ekkiretihen qoroloru Boroghottor kwomuskehen, ulaqan kyrgyhyy buolar. Onno occogho «Qatyng syhyy» diennge oloror Qoro udaghana biir Onoghoccut Swuuruk dien uollaaq emeeqsin baara bu kyrgyhyyga emie kiirser. Ol kiiren udaghan kugas ynaq buolan kubulunan tiijen Mwocoko Bwogho inniger kiiren swuurer. Many Mwocoko Bwogho kylana-kylana innin kwuojeeri ekkireter. Anaq sitterbet. Ol ekkireten iherin sahan tohujan turan, ojuurtan udaghan emeeqsin uola Onoghoccut Swuuruk ytan taban twuherer. Mwocoko Bwogho oqqo tabyllan, oqton ihen tyl eten qaalar: «Mwocoko Bwogho oghunna diemeng, Kuhaghan emeeqsin wollo dieng», — dien. Qangalastar tojonnoro, baatyrdara wolon dje ajmana twuheller. Ol ajmalghan ortotugar qorolor yallara Bert Qara tiijen keler da, angaar uhuguttan Mwocoko djonun (seriitin) kyrgan barar. Onon Boroghottor kyajallar. Qangalastar kyajtaran twonnollor, wugustere wolor. Swuohuleri oloccu Boroghottor ildje qaalallar. Onno ulaqan kyrgyhyy ol «Qatyng Syhyy» diennge buolta wuhu. Qangalastar baara-suogha biir djaqtardaaq er kihi kuotannar, woruhu qotu Ytyk-Qajanan tuoraan qaaltar.

Bu Boroghonngo Bert Qarattan orduk kwuusteeq kihi wuoskeebite ihillibet. Kini ogho erdeghineeghi aata, bu dajdyga Qacyr uol Majyttyman dien, onu biirde kuobaqtyy syryttaghyna twubehen kworon baran Tygyn aat bieren «oo, Bert Qara doghoor», — diebitinen Bert Qara buolbuta wuhu. Kini satyy ojuuru wurdunen kwostor kihi ebite wuhu. Bert Qarany kytta Dwupsunnge olorbut Tiit Buuraj uol kelen Bert Qarany kwuuhunen qam tutan turan, seremeet kurun byddjaan ippite wuhu. Onu Bert Qara baran emie kini kurduk kwuuhunen oqtoron kurun ildje keelte wuhu. Bert Qarany kim da kyajbataq kihite. Kini qojuut nuucca kahaaktaryn seriititten kuttanan, Boroghottoru kytta qotu Djaangy dieki alta djie kihi buolannar kwureebitteriger kwurespite wuhu.

Bert Qara, Tarbyaq Tiis saghana iti bili Mwuru ihiger tus-tuhunan aattardaaq yallar oloqtoro (suurtar) baallar ebit: Ilin baska — Sielleeq Aartyk; Qaldjaajy; Kwureher Tumula; iti biligi sentra tumula «Kereqteeq Tumul», onton «Kyhyl Tumul», «Qatyng Syhyy», «Majaghas» dien iti biligi «Muostalaaq Aartyk», «Carang biiter Wungkur» dien sajylyk. Iti oloqtorunan, occogho naar Qorolor biiheen oloottor ebit, onu kyrgan aghyjappyttar. Onton Bert Qara arghaa «Kyys Qanga» dien aattanar sirge olorbut ebit.


''[[Main_Page:Sakha|Swurun sirejge]] twonun''

&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>kmg51jthwn0rlcwp0e5mshxdv1nsji9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Олоҥхо</title>
    <ns>0</ns>
    <id>404</id>
    <revision>
      <id>4050</id>
      <parentid>2046</parentid>
      <timestamp>2011-07-05T05:25:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.185.242.52</ip>
      </contributor>
      <origin>4050</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="112" sha1="4vdgfnitgtlxgzngoc5xn92f3rrqbgf" xml:space="preserve">'''Олоҥхо'''
* [[Модун Эр Соҕотох]]
* [[Уолан Дохсун]]

[[Category:Олоҥхо]]</text>
      <sha1>4vdgfnitgtlxgzngoc5xn92f3rrqbgf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bert Qara, Tarbyaq tiis, Tygyn Tojon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>405</id>
    <revision>
      <id>2048</id>
      <parentid>2047</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2048</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11165" sha1="7tg2wzc9lbmhy0skoj96ejtbfgpyn3g" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
GOVOROV Ivan Ivanovic,

54 saastaaq, II Woljtok nehiliege,

Uus-Aldan orojuona,

saqa, wuoreghe suoq

1934 s. Atyrdjaq yjyn 13 kwune, «Qajakytta»


                                          I

Kepsiir kurduk iti «Qanga» dien sirge olorbut Bert Qara dien baara wuhu. Kini tulaajaq ijeleeq, aghata baara sehen buolbat. Qata Djabaka Djuortu dien inileeq kurduk sehen buolara. Kiniler Qanga ilin wottuger «Kyhyl Syyr» diennge wuuteen djie balaghannaaqtara wuhu. Bert Qara saahygar bulcut, balyksyt. Iti «Kyys Qanga» dien dajdy arghaa wottuger «Kwujgum», «Badam» dien uulaaq tyympylar baallarygar occogho kujuurdaan balyktyyra wuhu. Ol kenne arghaa woruhu tuoraan iti qotu Ytyk-Qaja keteghinen taqsan ajanan kuobaqtaan, kini yraaq da buollar kwununen ergijer kihi. Ol kuobaqtyy syryttaghyna biirde Qangalas Tygyn Tojon uola Mwocoko Bwogho dien baara twubehen, atynan ekkireten, siten ylan at kwuonunen astarar. Onuoqa muguraaq mas sagha ulaqan kihi argyyj aghaj iliitin tahynan ehe tajbaan kebiher. Ol kebispite Mwocoko attyyn iti kurduk baran ehillen qaarga batyllan, oqton qaalar. Manyaqa Bert Qara sohujan: «Oo, maany da kihini, alghas, — dien kihini orguuj aghaj ylan turuoru tardan, arghaa dieki qajyhynnaran kebiher. Ol kenne kyhallybakka ere djietin dieki bullun-allyn swugen aa-djuo qaama turar. Mwocoko Bwogho elbetedvr «ba-hyyba» buolan dajdylyy turar.

Bert Qara bastaangy aata Majyttyman dien ebit. Dje ol suraghyn isten Tygyn Tojon biir kemnge sylgylaaq, swuohuleeq, bwoghostooq elbeq serii djon buolan kehen taqsan Mwuruge iti biligi «Wungkur» dien sir qaldjaajytygar toqtoon, urahanan twuhen kebiher. Ol twuhen oloron bie yatan yhyaq terijer, belemniir. Ol belemnene oloron Tygyn bwoghos uolattaryn Mwocoko Bwogholooghu qahya da ongoron Qangagha oloror Bert Qaragha djietiger yytar. Onuoqa Mwocoko Bwogholooq qahya da buolannar Bert Qara djietiger tiijenner, bejete suoghuna ijete emeeqsinnge syldjallar. Occogho Bert Qara tyagha bulka taqsybyt keme ebit. Ol syldjan suoghuna Bert Qara kuraaqtaaq saata tahyrdja saadaq maska yjaanan turaryn kworonnor, ylan tardyalaan kworollor da, qajalara da kyajbat. Onu bu djingneeq tuttar saata, sebe buoluo dien iteghejbekke, ongohuu baghajy, kworunnjuk sep dien taak tenneller. Onton sotoru kennileritten Bert Qara tyatyttan kiiren keler. Many Tygyn yhyaghar yngyttaran ylar. Yhyaq buolar, Bert Qara keler. Ol kelbitin Tygyn uraha ihiger siten killeren oloq bieren olordon, kyl kyrbaan kutullubut, kyllaaq, biir coroonu toloru kymyhy aghalan, ajaq tuttaran kebiher. Many Bert Qara sangata suoq kylyttan inginnerbekke tiihin byyhynan syyjan, argyyj aghaj ihe olorbut. Ol ihe olordoghuna Tygyn ikki twogulleen Bert Qarany batyja torgho biitinen twobotun siiginen twuhettiir da, tappat, kihi ikkiennerin aharan qalbarys gynan bierer. Kini djworu tutan oloror coroonnooq kymyhy daghany djalkyppat, ihen bwuteren kebiher. Manyaqa kworbut Tygyn qajghaan, any bilii Mwocokolooq kworbut saalarynan syal yttarar. Onuoqa ol kurduk toloon unguor sylgy wotoghotuger twuhen oloror tujaghas cyycaaghy Bert Qara kworon yppyta, ogho taba swuuren cyycaaq twuute burghas gynan qaalar. Onton «Dal ytyhyyta» buolan, ol kurduk cwongocokko keterdillibit ingehe njuurun ytan tabar, atyn taba ytar kihi dien suoq buolar. Onton ataq syssyyta buolar, kylyy, kuobaq, ystanga buolar, balarga emie Bert Qara Tygyn uolattaryn biirin daghany tuluppat. Ol kylyyga Bert Qara ahara kwoton twuhen isteghine, Tygyn udaghana albahynan-abynan mohol byraghan, Bert Qara — Majyttyman emiske atagha suoq buola twuher. Onuoqa kihi: «Ehi albaskyt, moholgut, mas kurduk kubulghaqqytyn suoq gynyng», — dien yhytaabytygar kuttanan, swugunneemeeri gynna dien udaghan cupcurujan Bert Qara ataghyttan wuonu ylan, byraghan eter: «Bu kyylyn angaar ataghyttan biir tyngyraq qaratyn sagha kyajan kelbekke qaalla, keneghes yccatyn dogholong-ohogho ataqtaaq buoluoqtara buollagha», — dien. Innje dien domnoon kebiher da, kihi urukkutun kurduk turan keler.

Onton Bert Qara turan biir emnjik kulunu kytta ekkiretihen, siten ylan bahyn byha tardan, onno yhyaq djono kworon turdaqtaryna, woloron kebiher. Many kworon turan Tygyn swoghon: «Dje Bert Qara doghoor», — dien eppitinen, qojuut Bert Qara dien aattanan qaalar. Tygyn Tojonnooq ol sajyn sajylaan, kyhynyn kystaan baran nwoguo djyl sajyn biir twuun uoran, kihiliin-suohuluun kwohon qaalallar. Kwoholloruger Bert Qarany bilen mahyaktahya dienner, Tygynnaaq olorbut urahalaryn angaaryn nwonguotun kwoturen ysan, Bert Qara dieki wottun qaallaran, baar kurduk kwordoron kwosputtere wuhu. Occogho saqa urahanan kystyyra wuhu, otton swuohu kwuolj qamyhygar taak ataghynan oloon (ahaan) kystyyr ebit. Onon Tygyn Bert Qara — Majyttyman aatygar, aatyn ylaary kwohon taqsan oloro syldjan baran djulajan, twottoru kiiren turar dien sehen buolara.


                                       II

Ol saqqa bu dajdyga Qoro twordo Tarbyaq Tiis dien baaj kihi olorbut ebit. Kini qas da uolattardaaq, aqsaana twohoto-qaccata billibet swuohuleeq baaj ebit. Ol iti Mwuruge «Majaghas» dien sirge olorbut. Tygyn bejete ol baajy kytta tyytyspakka olorbut. Kini ytyktyyra billibet, kini djulajara billibet, kini ol emie baaj buolan qanyy tardyhara billibet. Ol Bert Qaragha taqsan oloro syldjan kyhynnaaq sajyny byha yallaspyt da, tyyppatagha wuhu. Onu qojuut, biirde Tygyn seriileen bert uolun Mwocokonu qotu Bajaghantaj siriger ataarbyt. Ol ataarbyta Mwocoko Bwogho taqsan ihen, Tygyn twohoto tyytymaaryng, Tarbyaq Tiihi tyytar buolaajaghyt diebitin wurdunen taaryjan, bokuoja suoq kyrgan barar. Manyaqa Tarbyaq biir bert bwogho uollaaghyn wugus kihi urahagha qaajan turan wunguunen-batahynan tireebitteriger, kihi uraha wuohee asa-ghahynan woro ystanan taqsan twuhen isteghine, unguu-batas wurduger twuheren ylan wolorollor. Biir udaghan djaqtar baara budulghan ortotugar kuotan kiiren, kwuolge umsan qaalar. Ol kenne biir sylgyhyt uol wolbut djonnor byystarygar sytan, tepsillen, ordon tyynnaaq qaalar. Tarbyaghy bejetin onno emie urahagha bulan wolorollor. Dje ol woloron-kyrgan Tarbyaq baaj baajyn-swuohutun, bu Bajaghantaj baajyn baaja-swuohute dieri Mwocoko Bwogholooq wugus swuohunu wuoru-wuorunen wuuren dajdylaryn dieki kiiren ihen bu Woljtok siriger «Bejdinge» diennge aghalan, swuohulerin toqtoton, bejelere onno «Saadaq Aryy» dien beske qonollor. Ol qonon turan sassyarda serii-djon Mwocokolooq ahyy olordoqtoruna, tyllabyr-ajdaan buollagha dii, Boroghon Bert Qara inite kihi Djabaka Djuortu dienniin, emie serii djon buolan kelenner «Ogho unguoqtaaq» dien tumul baar, ol tumultan turan Bert Qara oloror djonu kworon oghunan yppyta, oq kelen twoburuon kihi ortotugar turuoru qoros gyna twuher. Manyaqa sohujan bilii oloror djon kworo twusputtere tumulga djon bwogho berihen aghaj turallar ebit, ol kenne iti oghu tyytymang, iestebilleeq buoluogha dien wuoguleheller ebit. Mantan bilen Mwocoko djono bary tura wuruotehen, ajmana twuheller. Ol ikki ardygar kworo twusputtere biir turaghas syajalaaq, maghan njilbekteeq kihi syhyy ortotugar swuuren kylbajan erer ebit. Many soroqtor kurupaasky-qabdjy kurduk buolan, dje swuurerdeeq kihi ebit dien swogho turbuttar, soroqtor ytyalaan baattar. Onton syltaan ytyhyy, onno serii buolar da, Bert Qaralaaq kyajallar. Djabaka Djuortu Mwocokolooq wuuren iher swuohulerin oloccu ataghynan kwuojteleen ildje qaalar. Mwocokolooq kyajtaran bert aghyjaq kihi ordon kuotan woruske kiireller. Onu Bert Qara ekkireten Suola wureq tworduger siten ylan kennileritten kujaq ytar oghunan biirde ytan, toghus kihini kurdattyy taban oqtottuur, oqtoror.

Onton orputtara bert aghyjaq kihi woruhu tuoraan kuotallar. Ol kujaq ytar oq dien wus sirinen saradaqtaaq timir oq buolara wuhu. Onon Tygyn seriite kelen ol Qoronu kyrgan, kyajan ihen bu Boroghonngo Bert Qaragha kyattaran, bu dajdyga ergijbet gyna twonnubute wuhu. Ol Tarbyaghy wolorbutterin Tygyn isten baran semeleebite wuhu.


                                         III

Tygyn Tojon biirde seriileeq, emie swuohuluun-astyyn kwohon taqsan Dwupsunnerge «Erbehin» dien wutuo sir-dajdy baarygar oloqtooq ikki buolun uollaaq tulaajaq emeeqsin olororugar tiijen sirgin aghal, bu miene buoluon swop ebit dien, emeeqsin tahygar alaas sir kuulatygar urahanan twuhunen kebiher. Manyaqa emeeqsin uolattara: Kwureher, Buujas dienner ebit, olor bultuu tyagha taqsybyt kemnere ebit, onon soghotoq emeeqsin erejdeeq kuttanan ytyyr-songuur: «Sirbin bieren baran iti ikki oghobun qanna wuurderen kebihebin, biiter qanna baran tyynnaaq buolabyt», — dien. Tyynnaaq emeeqsini urahalarygar yngyran aghalan, kymys iherden ajaq tuttarallar, maanylyyllar. Onno battaqtyyn syldjar aas maghan sylgy tiriitin wolboq byraghan, onno emeeqsini olordon namylytan kebihen baran, coroonnooq kymyhy aghalan iliitiger tuttaran kebiheller. Many emeeqsin ihen namylyja olordoghuna, Tygyn uolattara emeeqsin bytyryystaaq twune sonun twuort wottutten twuort buolun, kihi buolan twuort wunguunen sirge batary tohogholuu tirenen turallar. Onuoqa emeeqsin bilbeteq kurduk buola oloron tutan oloror kymyhyn oloccu ihen turara kelbitiger, twune sonun telleghin biirde togho tardan turar da, bworonu tardan qaallylar, ingner baar diebekke ere sangata suoq djielii turar.
Many kworon Tygyn alys djulajar. Onton sotoru soghus emeeqsin uolattara Kwureher uona Buujas buolannar tyattan kiiren keleller. Tygyn kelen twuhunen olororun uonna sirderin kworduurun kepsii tohujar ogholorugar emeeqsin. Manyaqa ijelerin swubetinen uolattar oloror qaldjajylaryn (tumullaryn) wurduger taqsan turan Tygyn urahatyn «Daqqan ologhun» tuhunan syallaan ytyallyyllar. Ol ytyalaabyttara, biir oq kelen uraha wuohe iiccigennin (kurduutun) byha tujen, uraha serii maha soghotoqto burallan wurelle twuher. Manyaqa Tygynnaaq kworbuttere, ol kurduk djielerin tahynaaghy tumultan ikki uol (kihi) turan ytyalyy turallar ebit. Onu bu djon kyrgyhy yngyryylary buollagha, swugunneebet yal buoltar desihen, Tygynnaaq bokuoja suoq urahalaryn nwoguo (twungketeq) wottun kwoturen, emeeqsin wottun baallar dettereeri qaallaran, emiske kwohon qaalallar. Onu Kwureherdeeq bilbekke oloron qaalan baran, baattaryn kenne dje bilenner, kennileritten ekkireteller. Tygynnaaq suollara biligi Mwuruge kiiren qaaltar. Many suollaan Kwureher (iti biligi Kwureher tumulunan), Buujas (iti biligi Buujas appatynan) wuomen kiiren kworduuller da, Tygynnaaq qajyajagha aahan dajdylaan qaaltar ebit wuhu. Onon uolattar taak twonnollor. Olor aattarynan iti sirder aattammyttara wuhu dien kepseen buolara. Tygyn baaj ol kurduk kwohuteleen, serii-kyrgys djonnooq taqsytalaan Menge-Tengilini, Boroghonngo bu Qangany, Mwurunu, ol Dwupsunnge — Erbehin dien wutuo siri ylattaary ongoston baran, djonnoruttan djulajan, tuoj twonnor ebit. Aryt kyrgys djonun, ol Mwocoko Bwogho kurdugu seriileeq tahaartaan kworor ebit da, ol kihite emie kyajtarar, twonnor ebit. Onon qojuut Tygyn bu dajdyga qat kyrymmatagha wuhu dien sehen buolara. Tygyn kini onnuk, kini soghotoghun Mungur Bahylyk — yraaqtaady buolaary gymmyta satammat ebit du, etellerin kurduk, kini qaja wutugen du?


''[[Main_Page:Sakha|Swurun sirejge]] twonun''

&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>7tg2wzc9lbmhy0skoj96ejtbfgpyn3g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чабырҕахтар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>406</id>
    <revision>
      <id>3309</id>
      <parentid>2053</parentid>
      <timestamp>2011-04-01T01:34:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3309</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="289" sha1="bmhto25js42yhfj7p2v8mv3ul4jlkq8" xml:space="preserve">* [[Былыргы чабырҕах (1). С. Зверев суруйуута]]
* [[Былыргы чабырҕахтар (2). С. Зверев суруйуута]]


[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Үһүйээннэр уонна фольклор]]</text>
      <sha1>bmhto25js42yhfj7p2v8mv3ul4jlkq8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргы чабырҕахтар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>407</id>
    <revision>
      <id>5855</id>
      <parentid>3968</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:58:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5855</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4117" sha1="6k8sd59fs82mqgibb0n9nwwxneoewjx" xml:space="preserve">{{poem-on|Былыргы чабырҕахтар}} 
&lt;poem&gt;Этэн-тыылан,
Эрийэн-мускуйан,
Эбэн-сабан,
Эҕийэн-чоҕуйан,
Нууччалаан-сахалаан,
Пиэрибэй начаала,
Бодуруобнай дьыала.
Лугу-лугалааьын
Дьиэлийскэй-буолускай,
Сэттэ кээчирэ,
Килиэп аҥаара,
Нэдиэлэ буудьа,
Атыыр баһа
Аллырыыт-буллуруут,
Тый баһа,
Ыллырыыт-быллырыыт,
Кыыймыт үүт
Ычырыыт-мычырыыт,
Үрүҥ ынах
Үөл-дьүөл,
Хара ынах хаадьаа
Түөрт түгэн айаҕа,
Холуобунай бэрээдис
Бырыы да бадараан,
Ырдыы ыарахан
Два конь пропал,
Саам сатыы
Насыыла приехал,
Дьыала бэдээ
Успанник писал,
Күбүрүнээтэр подписал.
Дүө-даа,
Түҥ-таҥ,
Оллур-боллур,
Эдьэҥ-хоодьоҥ,
Үҥкүүлээхтээн,
Эри-буру
Дайбаахайдаан,
Эгэй-доҕой
Ыллаамахтаан,
Холбоон-илбээн
Хоһоонноохтоон,
Аалай-чаалай
Таҥнаахыйдаан,
Киҥкир-хаҥкыр
Саҥараахыйдаан,
Элэҥ-сэлэҥ
Илдьэстээх,
Мунньан-тараан
Муруннаах,
Сүүрэн-көтөн
Сүүстээх,
Хааман-сиимэн
Харахтаах,
Сатаан-симээн сарыннаах,
Хабах бас,
Харчы сото,
Кыл күөмэй,
Кыа сыалыйа
Кыпчыгыр Ыстапаан,
Кылыыһыт Сүөдэр,
Чабычаҕынан Дьарааһын,
Мэмэһээнинэн Миитэрэй,
Холлоҕоһунан Кууһума,
Ордунгун хостуон,
Эбиитин этиэн,
Даары дархан
Дабыкы доҕолоҥ.
Хоҥ-хоҥ,
Хомугу-дьимики,
Көкөтүн көкө быраан,
Муччутун луччу булаҕай,
Эриэккэһэ итинник,
Эбиитэ маннык.
Ымай ыллаа,
Күлүм кундээр,
Көрүүй-истиий,
Сытыы чаҕыл,
Оргуй-чоргуй,
Ньиргиэн-дирбиэн тыаһын
Ууһун сыбар сыһыар.
Сытыы сылбын
Кыыһын туойууй,
Уйгу дуораан
Уолун хоһуй,
Омоон-томоон,
Онон-манан,
Эримэ-дьиримэ,
Элэкэт-чэрэкэт.
Куспун-хааспын,
Хатыйа-бутуйа,
Маҥан хопто хотуой
Аатыгар алгыс,
Дуомугар тойук,
Биһирэммэт кэпсээн,
Устунан-кэстинэн,
Ураанай кэрээнэй,
Сордоҥ ойуулаах сотото
Бэйбэс хатан битийдин.
Хараҕа эриэн
Эрэсиэн-тэрэсиэн,
Бэһиэлэйгэ эрэ кэпсэл,
Күлүүгэ эрэ көрдөрүү,
Даралыс ханчаа,
Алаҕана бэргэн,
Ааттаах ойбон,
Аата тойук буоллунууй,
Сөмөөр иккис саап сарай,
Лөҥкүр иккис күндээрэй,
Саха баһа сабарай,
Эмньик кулун
Эмэкэт саахымат,
Биэс атах
Бэрэҕинэ-сараҕына,
Талыы талба
Онуо дэгэрэҥ,
Эһэгээ дэгдэс,
Төбөтө өрүкүс,
Хаадьы харгыс,
Доҕулдьуйа дохсун
Дорбос удаҕан,
Чуо-чуо чолбон,
Чоҕурҕана бэргэн,
Эримэх тый эмэҕэс,
Дьыраа хоҥку батыйа,
Хаппыт өттүк харыйа,
Биитэ маҥан,
Хайа, доҕоор,
Кыптыый буута,
Кыталык түөһэ,
Кыдама төрдө,
Чабычах алаадьы,
Ыаҕас ымдаан,
Уон булас от.&lt;/poem&gt;


{{poem-off|С.Зверев}}


[[Чабырҕахтар]] 
[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Category:Чабырҕах]] 
[[Category:Кыыл Уола]]</text>
      <sha1>6k8sd59fs82mqgibb0n9nwwxneoewjx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эмиэ, эмиэ (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>408</id>
    <revision>
      <id>5821</id>
      <parentid>4991</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:26:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5821</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="439" sha1="07f2zvkzdj8kp7gl9oqu8ppje1e5brz" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|}}

Эмиэ, эмиэ
Эрэйим эргийдэ
Эбээ, доҕоттоор!
Өлбөр сүбэни көрдөһөр
Өлүүккэм өҥөйдө,
Өйүм сүттэ.
{{poem-off|1926}}
&lt;/poem&gt;


[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1926]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]</text>
      <sha1>07f2zvkzdj8kp7gl9oqu8ppje1e5brz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргы чабыр5ах (1). С. Зверев суруйуута</title>
    <ns>0</ns>
    <id>409</id>
    <revision>
      <id>4184</id>
      <parentid>2070</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T23:22:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4184</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4081" sha1="jeorq5vk9b2xq7tbx8qi6fp8hj4ttp8" xml:space="preserve">{{poem-on|Былыргы чабырҕах}}
&lt;poem&gt;Этэн-тыылан,
Эрийэн-мускуйан,
Эбэн-сабан,
Эҕийэн-чоҕуйан,
Нууччалаан-сахалаан,
Пиэрибэй начаала,
Бодуруобнай дьыала.
Лугу-лугалааьын
Дьиэлийскэй-буолускай,
Сэттэ кээчирэ,
Килиэп аҥаара,
Нэдиэлэ буудьа,
Атыыр баһа
Аллырыыт-буллуруут,
Тый баһа,
Ыллырыыт-быллырыыт,
Кыыймыт үүт
Ычырыыт-мычырыыт,
Үрүҥ ынах
Үөл-дьүөл,
Хара ынах хаадьаа
Түөрт түгэн айаҕа,
Холуобунай бэрээдис
Бырыы да бадараан,
Ырдыы ыарахан
Два конь пропал,
Саам сатыы
Насыыла приехал,
Дьыала бэдээ
Успанник писал,
Күбүрүнээтэр подписал.
Дүө-даа,
Түҥ-таҥ,
Оллур-боллур,
Эдьэҥ-хоодьоҥ,
Үҥкүүлээхтээн,
Эри-буру
Дайбаахайдаан,
Эгэй-доҕой
Ыллаамахтаан,
Холбоон-илбээн
Хоһоонноохтоон,
Аалай-чаалай
Таҥнаахыйдаан,
Киҥкир-хаҥкыр
Саҥараахыйдаан,
Элэҥ-сэлэҥ
Илдьэстээх,
Мунньан-тараан
Муруннаах,
Сүүрэн-көтөн
Сүүстээх,
Хааман-сиимэн
Харахтаах,
Сатаан-симээн сарыннаах,
Хабах бас,
Харчы сото,
Кыл күөмэй,
Кыа сыалыйа
Кыпчыгыр Ыстапаан,
Кылыыһыт Сүөдэр,
Чабычаҕынан Дьарааһын,
Мэмэһээнинэн Миитэрэй,
Холлоҕоһунан Кууһума,
Ордунгун хостуон,
Эбиитин этиэн,
Даары дархан
Дабыкы доҕолоҥ.
Хоҥ-хоҥ,
Хомугу-дьимики,
Көкөтүн көкө быраан,
Муччутун луччу булаҕай,
Эриэккэһэ итинник,
Эбиитэ маннык.
Ымай ыллаа,
Күлүм кундээр,
Көрүүй-истиий,
Сытыы чаҕыл,
Оргуй-чоргуй,
Ньиргиэн-дирбиэн тыаһын
Ууһун сыбар сыһыар.
Сытыы сылбын
Кыыһын туойууй,
Уйгу дуораан
Уолун хоһуй,
Омоон-томоон,
Онон-манан,
Эримэ-дьиримэ,
Элэкэт-чэрэкэт.
Куспун-хааспын,
Хатыйа-бутуйа,
Маҥан хопто хотуой
Аатыгар алгыс,
Дуомугар тойук,
Биһирэммэт кэпсээн,
Устунан-кэстинэн,
Ураанай кэрээнэй,
Сордоҥ ойуулаах сотото
Бэйбэс хатан битийдин.
Хараҕа эриэн
Эрэсиэн-тэрэсиэн,
Бэһиэлэйгэ эрэ кэпсэл,
Күлүүгэ эрэ көрдөрүү,
Даралыс ханчаа,
Алаҕана бэргэн,
Ааттаах ойбон,
Аата тойук буоллунууй,
Сөмөөр иккис саап сарай,
Лөҥкүр иккис күндээрэй,
Саха баһа сабарай,
Эмньик кулун
Эмэкэт саахымат,
Биэс атах
Бэрэҕинэ-сараҕына,
Талыы талба
Онуо дэгэрэҥ,
Эһэгээ дэгдэс,
Төбөтө өрүкүс,
Хаадьы харгыс,
Доҕулдьуйа дохсун
Дорбос удаҕан,
Чуо-чуо чолбон,
Чоҕурҕана бэргэн,
Эримэх тый эмэҕэс,
Дьыраа хоҥку батыйа,
Хаппыт өттүк харыйа,
Биитэ маҥан,
Хайа, доҕоор,
Кыптыый буута,
Кыталык түөһэ,
Кыдама төрдө,
Чабычах алаадьы,
Ыаҕас ымдаан,
Уон булас от.&lt;/poem&gt;

{{poem-off|С.Зверев}}


*[[Чабырҕахтар]] 
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Category:Чабырҕах]]</text>
      <sha1>jeorq5vk9b2xq7tbx8qi6fp8hj4ttp8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргы чабырҕах (1). С. Зверев суруйуута</title>
    <ns>0</ns>
    <id>410</id>
    <revision>
      <id>3709</id>
      <parentid>3342</parentid>
      <timestamp>2011-05-31T17:18:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3709</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4118" sha1="0ag0oq5xc73013etisid3nuv8e19xxb" xml:space="preserve">{{poem-on|Былыргы чабырҕах. С.Зверев суруйуута}}
&lt;poem&gt;Этэн-тыылан,
Эрийэн-мускуйан,
Эбэн-сабан,
Эҕийэн-чоҕуйан,
Нууччалаан-сахалаан,
Пиэрибэй начаала,
Бодуруобнай дьыала.
Лугу-лугалааьын
Дьиэлийскэй-буолускай,
Сэттэ кээчирэ,
Килиэп аҥаара,
Нэдиэлэ буудьа,
Атыыр баһа
Аллырыыт-буллуруут,
Тый баһа,
Ыллырыыт-быллырыыт,
Кыыймыт үүт
Ычырыыт-мычырыыт,
Үрүҥ ынах
Үөл-дьүөл,
Хара ынах хаадьаа
Түөрт түгэн айаҕа,
Холуобунай бэрээдис
Бырыы да бадараан,
Ырдыы ыарахан
Два конь пропал,
Саам сатыы
Насыыла приехал,
Дьыала бэдээ
Успанник писал,
Күбүрүнээтэр подписал.
Дүө-даа,
Түҥ-таҥ,
Оллур-боллур,
Эдьэҥ-хоодьоҥ,
Үҥкүүлээхтээн,
Эри-буру
Дайбаахайдаан,
Эгэй-доҕой
Ыллаамахтаан,
Холбоон-илбээн
Хоһоонноохтоон,
Аалай-чаалай
Таҥнаахыйдаан,
Киҥкир-хаҥкыр
Саҥараахыйдаан,
Элэҥ-сэлэҥ
Илдьэстээх,
Мунньан-тараан
Муруннаах,
Сүүрэн-көтөн
Сүүстээх,
Хааман-сиимэн
Харахтаах,
Сатаан-симээн сарыннаах,
Хабах бас,
Харчы сото,
Кыл күөмэй,
Кыа сыалыйа
Кыпчыгыр Ыстапаан,
Кылыыһыт Сүөдэр,
Чабычаҕынан Дьарааһын,
Мэмэһээнинэн Миитэрэй,
Холлоҕоһунан Кууһума,
Ордунгун хостуон,
Эбиитин этиэн,
Даары дархан
Дабыкы доҕолоҥ.
Хоҥ-хоҥ,
Хомугу-дьимики,
Көкөтүн көкө быраан,
Муччутун луччу булаҕай,
Эриэккэһэ итинник,
Эбиитэ маннык.
Ымай ыллаа,
Күлүм кундээр,
Көрүүй-истиий,
Сытыы чаҕыл,
Оргуй-чоргуй,
Ньиргиэн-дирбиэн тыаһын
Ууһун сыбар сыһыар.
Сытыы сылбын
Кыыһын туойууй,
Уйгу дуораан
Уолун хоһуй,
Омоон-томоон,
Онон-манан,
Эримэ-дьиримэ,
Элэкэт-чэрэкэт.
Куспун-хааспын,
Хатыйа-бутуйа,
Маҥан хопто хотуой
Аатыгар алгыс,
Дуомугар тойук,
Биһирэммэт кэпсээн,
Устунан-кэстинэн,
Ураанай кэрээнэй,
Сордоҥ ойуулаах сотото
Бэйбэс хатан битийдин.
Хараҕа эриэн
Эрэсиэн-тэрэсиэн,
Бэһиэлэйгэ эрэ кэпсэл,
Күлүүгэ эрэ көрдөрүү,
Даралыс ханчаа,
Алаҕана бэргэн,
Ааттаах ойбон,
Аата тойук буоллунууй,
Сөмөөр иккис саап сарай,
Лөҥкүр иккис күндээрэй,
Саха баһа сабарай,
Эмньик кулун
Эмэкэт саахымат,
Биэс атах
Бэрэҕинэ-сараҕына,
Талыы талба
Онуо дэгэрэҥ,
Эһэгээ дэгдэс,
Төбөтө өрүкүс,
Хаадьы харгыс,
Доҕулдьуйа дохсун
Дорбос удаҕан,
Чуо-чуо чолбон,
Чоҕурҕана бэргэн,
Эримэх тый эмэҕэс,
Дьыраа хоҥку батыйа,
Хаппыт өттүк харыйа,
Биитэ маҥан,
Хайа, доҕоор,
Кыптыый буута,
Кыталык түөһэ,
Кыдама төрдө,
Чабычах алаадьы,
Ыаҕас ымдаан,
Уон булас от.&lt;/poem&gt;

{{poem-off| С.Зверев}}


[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Чабырҕах]]</text>
      <sha1>0ag0oq5xc73013etisid3nuv8e19xxb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргы чабырҕахтар (2). С. Зверев суруйуута</title>
    <ns>0</ns>
    <id>411</id>
    <revision>
      <id>6992</id>
      <parentid>3708</parentid>
      <timestamp>2018-08-30T22:28:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6992</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4256" sha1="hgar1rudtnawh2wl3jd16jrh8hxchfa" xml:space="preserve">{{poem-on|Былыргы чабырҕахтар. С.Зверев суруйуута}}
&lt;poem&gt;1
Этэҕэ-тэтэҕэ,
Иэрэҥ-диэрэҥ,
Холкуй-илкий,
Кубулуҥ-дьибилиҥ,
Бадыа-бүдүө,
Балаҕана дархан,
Оонньуур баҕана,
Орулуур дохсун,
Дарҕана кээдьэҥ,
Дар-дар сыарҕа,
Чуо-чуо чолбон,
Эрэгэйэ дьэргэн,
Уодаҕана доҕолоҥ,
Хоочугур-буучугур,
Куобаҕым куттаҕа,
Моҕотойум буута,
Тииҥим тиҥилэҕэ,
Көҕүллээҕим көхсө,
Чымырыы-маарыы,
Оллоон буку,
Лал-лас-лас.

2
Оҕуу чоочук,
Эгий эрилик,
Маадьаҕар Байбал,
Чуллук Чуучай,
Хаскай тэлэмээт,
Ытырар-даҕайар,
Дар-дар сыарҕа,
Дарҕана кээдьэҥ
Диэхтиибин,
Диэхтэрэ!

3
Орубуй удаҕан,
Орулуу дохсун,
Илин дойдум,
Иэдьэгэй-миэдьэгэй,
Наһаттыыр кэдьэрэҥ,
Мускуу-таскыы,
Суола төрдө
Тиҥ-тиҥ
Буолбута,
Буолуоҕа.

4
Нэлэгэр Өлөксөй,
Хобуоччу Хобороос,
Топпотох Дороппуун,
Чоолор Кууһума,
Таанаха Былатыан,
Түргэн Ылдьаа,
Дуоҕас Баһылай,
Мэнэрик Миитээ
Диэхтэрэ,
Диэхтиибин.

5
Иэрэҥ-дьиэрэҥ,
Элэкээт-тэлэкээт,
Хаадьыы харгыс,
Доҕулуй дохсун,
Дорбоо удаҕан
Аххан наарай,
Буурай-сиэрэй,
Күллур-халлыр,
Миэрэй-маарай,
Микитэ-махата,
Устунан-кэстинэн
Уранай-тэрэнэй,
Сордоҥ ойуу,
Сотото бэйьэс,
Хатыы-битии,
Хараҕа эрилис
Хаххан сахсас,
Эрэмээт-тэрэмээт,
Эгэлэй-нэлэс,
Этэн-тыынан
Тыҥ-тыҥ-тыҥ!

6
Хаартыһыт Хабырыыс,
Баарыччыт Балбаара,
Куруускаһыт Кууһума,
Итирик Испирдиэн,
Тустуук Ньукулай,
Сүүрүк Сүөдэр,
Хапсаҕай Хабычча,
Арбаҕар аҕабыыт,
Чолоҕор лүчүөк,
Топпотох ойуун,
Туолбатах кулуба,
Кэрээхэ кинээс
Диэтилэр,
Диэхтэрэ.

7
Куоҕаһым куолаҕа
Кураҕаччым моонньо,
Мэкчиргэм мэйиитэ,
Хахханым хараҕа,
Хааһым атаҕа,
Киргилим кэтэҕэ,
Тоҥсоҕойум тумса,
Оролуоһум ойуута
Этэллэр,
Этиэҕим.

8
Күлүмэним үөһэ,
Кумаарым куолаһа,
Ыҥырыам ырыата,
Тоноҕоһум тойуга,
Ньалаҕайым саҥата,
Тигээйим уйата,
Этэҕэм эриэнэ
Кэпсиэхтэрэ,
Кэпсээтилэр.

9
Турулуу-тырылыы
Туран олорон,
Туойан-ыллаан,
Туора-маары,
Туолбат-топпот,
Толбон солкону,
Соххор харах,
Сордоох ойуун,
Эгили-бугулу,
Эрийэ-хатыйа,
Иҥнэри барда,
Эстэн эрэр
Эргиэнэ дьэргэл,
Эмиэ тутайа
Эргийэ дьиэрэҥкэй,
Эмньик кулун,
Эминньэх тарбыйах
Дэһэллэр,
Дэһэллэр!

10
Кыптыый буута,
Кыталык түөһэ,
Кьщама төрдө,
Кылыйа сүүрүк,
Кылар харах,
Ыаҕас ымдаан,
Чабычах алаадьы,
Кытаххоргуй,
Кырбас этим,
Тымтай балыгым,
Кыпчыгыр Өлөксөй,
Кыҥкыр түөрэх.

11
Сараҕар Маарыйа,
Саар Көстөкүүн,
Салҕылыкы бүүчээн
Саныыра Бөтүрүөп,
Уот куйаар
Бэстээх кинээһэ,
Бэтэмэтэ суруксут.&lt;/poem&gt;

{{poem-off| С.Зверев}}


[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Чабырҕах]]</text>
      <sha1>hgar1rudtnawh2wl3jd16jrh8hxchfa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tygyn Baaj, Kwoluje Baaj, Tuoka Baatyr</title>
    <ns>0</ns>
    <id>412</id>
    <revision>
      <id>2080</id>
      <parentid>2079</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2080</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2212" sha1="sde4vfmgbzixu9pfjapholpi2nlupma" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
GOVOROV Dmitrij Miqajlovic,

88 saastaaq, II Woljtok nehiliege,

Uus-Aldan orojuona

1934 s. Atyrdjaq yjyn 15 kwune, «Oluja»


Tygyn Tojon biir Tuoka Baatyr dien kyrgys kihileeq, baatyrdaaq ebit. Ol kihite bejete bas biler kyrgys (seriihit) djonnordooq. Biirde Tuoka Baatyr tojono Tygyn Kyyl Oghoto dien attaaghyn uoran siir. Onu Tygyn ojogho bilen tyllaan, Tuoka Baatyry negdjiir ongoron Kyyl Oghoto dien at etin bulan Tuokany burujdaan, wuurderen ylar. Tuoka Baatyr onton wos ongoston 40 kihinen kwohon, kwurenen Bwuluuge, Bwuluu baaja Kwoluje Baaj dien baara yhyaq yha oloror kemiger tiijen yaldjyttyyllar. Kwoluje Baaj djono kelbit qonoholorgo — 40 kihieqe kymys biereri belemneen erdeqterine, kelen Kwoluje Baaj: «Bu tuoq, qaja dieki djon kelen ahy ahaary, wurung ilgeni byhaary gynnylar? Kymyhy kutumang-bierimeng!», — dien, coroonnooq kymystary twottoru kuttarar. Bilii Tuoka Baatyrdaaq matallar. Sajyn ebit, olus qorgujan, utatan, kujaaska tumnastan ihen olus qaraastallar. Onon abakkalarygar Tuoka Baatyr, Kwoluje Baaj tulahatyn, kieng uorugun ihiger batyjanan siri qajyta-tyryta surujan belie byraghan barallar. Barbaqtaan baran Tuokalaaq twonnon, ongoston, serii-kyrgys djonun kiebin kebilenen, Kwoluje Baaj yhyaghyn twuhulgete site qomulla iligine, yhyaq (kwuruoq) ortotugar kelen ilbihi twuherinen kuraaqtaaq saanan ytyalaan, batahynan twusuhen wolosson, Kwoluje Baaj djonun, bejeleri kyrgan kebiheller, ol kenne kyajan-qoton twonnon «Kengkeme» dien wureqqe kelen bary qonollor.

Sassyarda turan Tuoka Baatyr kwootto — kini biir kihite Kwoluje Baaj wutuo djwuhunneeq kyyhyn tyynnaaqtyy tutan ylan, aghalan qoojnoho sytar ebit.

Onu kworon: «Bu Kwoluje Baajtan soghotoq da qaan qaalya suoqtaaq», — dien turan, kyyhy Tuoka Baatyr batahynan wuolen, woloron kebiher. Bwuluuler elbeq kieng djon ebitter. Djonnorun kyttaran, kyhyjan-ahyjan biir swungken ojuunu kyyrdaran, ilbis twuheren, ol abaahyta kelen Tuoka Baatyrdaaq bejelerin ikki ardylarygar kyrgyhan wolollor. Toboqtoro ordon, iti biligi Arghaa Qangalas Nwomugu djono Tuoka kyrgys djonuttan wuoskeebitter.


''[[Main_Page:Sakha|Swurun sirejge]] twonun''

&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>sde4vfmgbzixu9pfjapholpi2nlupma</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Taas Ullungaq</title>
    <ns>0</ns>
    <id>413</id>
    <revision>
      <id>4231</id>
      <parentid>2082</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:49:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4231</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1996" sha1="tbvxwx5t8ge9puxy8hkisoshewqtrbw" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
GOVOROV Dmitrij Miqajlovic,

88 saastaaq, II Woljtok nehiliege,

Uus-Aldan orojuona

1934 s. Atyrdjaq yjyn 15 kwune, «Oluja»


Tygyn Tojon biir olus taptyyr, maanylyyr 9 saastaaq Taas Ullungaq dien kyra uollaagha wuhu. Ol ogho ullungagha taas, ete muos ebit. Mannyk kihi bylyr daghany ister bylahygar qanna daghany, kimten da tworuobeteghe wuhu. Taas Ullungaq silige siten, saaha sitteghine buolunaj kwuusteeq, tuoq da qoppot, kyajbat kihi buolar cincileeq. Many atyn byraattyy-ubajdara Callaajy Bwogho uonna Bwodjoko Bwogho buolannar: «Bu ogho bihigitten orduk kwuusteeq, tuoqqa da qottorbot buolun kihi wuoskeeri gynna, erde sylla kyra erdeghine annyga battahyaqqa swop», — dienner, biirde oghonu albynnaan tyagha tahaaran:«Biir tiikke iti kiis taqsan oloror, taghys en», — dien tiikke ytynnarallar. Ogho kiihi kworon tiikke yttar. Ol yttybytyn kenne allara turan ubajdara oghunan ytyalaan barallar, manyaqa ogho twuher. Ol twuhen isteghine wunguunu tohujan biereller da, ogholoro onton iignibekke, ete-tiriite kyahaan oq buolan baran kuotan «KengKeme» wureder kelen, onno oloror Sylgyhyt Oghonnjor baarygar syldjan: «Bu buolan kellim», — dien ytyyr-songuur. Onuoqa, swube buollagha buoluo, Sylgyhyt Oghonnjor coroonnooq kymyhy bieren, dwokso ol kymyhar kyly kyrbaan kutan iherder. Manyaqa Ogho ihe olordoghuna oghonnjor oghonu batahynan twuhen woloror. Onno oghonnjor kymyhyn iherde oloron, albynnaan oghotton, ujan qanna baaraj dien yjytan, isten qaalbyt. Onon oghonu woloron baran, ol bejetin yjyytynan ubajdara «Maghan Barba» dien sirge Bwuluu tworduger ildjen ujatygar byraghallar. Tygyn ol uolun ulaqannyk ahyjbyta wuhu, ol kenne bilen: «Kwun wollo ee, badagha oghobun sietiler»,— dien, bastyng djonnoruttan yytan, oghotun Taas Ullungaghy bullattaran aghalan, unguoq kwotoqpute wuhu.


''[[Main_Page:Sakha|Swurun sirejge]] twonun''

&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>tbvxwx5t8ge9puxy8hkisoshewqtrbw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bert Qara, Tygyn Tojon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>414</id>
    <revision>
      <id>4214</id>
      <parentid>4213</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:13:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4214</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14608" sha1="8493b8zl28g3mk3lob23b5nwuw4t8hd" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
GOVOROV Dmitrij Miqajlovic,

88 saastaaq, II Woljtok nehiliege,

Uus-Aldan orojuona

1934 s. Atyrdjaq yjyn 15 kwune, «Oluja»


                                           I

Bert Qara bu dajdyga (Boroghonngo) «Kyys Qanga» dien sirge wuoskeebit-olorbut kihi. Ologho Qangagha ilin baska «Kyhyl Syyr» diennge ebit. Kini Durbang emeeqsin dien tulaajaq ijeleeq ere, aghalaagha billibet. Bejete alys kwono, djing bylyrgy saqa kenene, suturguta kihi. Saahygar bulcut, balyksyt. Arghaa dajdynan, qotu ytyk qaja keteghinen (Lenagha) syldjytalaan bultaan biir kwun ihiger ergijer, djietiger keler kihi. Occogho kuobaqqa ajalyyr, balykka kujuurduur ebit. Bert Qara bultaan, kuobadyn-bullun bytyryystaaq (Talgylaaq) twune sonugar iilinen bytyryystatan iherin kihi kwordoghune, kwomnoqtooq tong qaryjagha qolullara wuhu. Kini 30 saahygar dieri bosqong buolan syppyt. Onu ijete emeeqsin, soroqtor dwokso aghaha djaqtar baara diillere, ol toqoru oghus syarghatygar tartaran, onu soroq salaaskagha diire, ildje syldjan iippitter. Biirde ol kurduk aghaha djaqtar oghuhunan tiejen oloror syyryn woro tahaaran ihen, oghuha kyajbataghar eter: «Bacca saaskyn tuoluoqqar dyly bosqong woluuge byldjatan sytanngyn kihi erejin yllyng, aata dugunar da sanaa kelbet buollagha», — dien ytyyr-songuur. Manyaqa uordajan Bert Qara tutan oloror batyjatynan kwoqsun byraghan kurdattyy tahytan woloror. Djaqtar wolon twuher, qaana yhylla twuher, dje ol qaanynan ungunaqtanan, sonunan Bert Qara tillen, turan swuuren qaalar. Ol aata occotooghu majgynynan «tobuk qaannaan turdagha» wuhu. 

                                            II

Biirde Bert Qara worus arghaa «Ytyk Qaja» ketegher ajalaan baran 100 kuobaghy swugen djietin dieki ergillen isteghine, Tygyn Tojon uola Bwodjoko Bwogho dien baara sylgy sylgylyy syldjan «Qatyng Aryy» dien siri ortotunan saar yaghas twugedin kurduk suollaaq kihi suola qajattan kiiren ilin tuoraabytyn djiibergeen, atynan suollaan ekkireter. Ol ekkireten ilin bu Boroghon siriger tiije kelen biligi «Qanga» arghaa wottuger aghaj kihitin siten ylbyt. Manna kwootto, araj biir tong qaryja kurduk qoloburdaaq kihi kennin dieki qajyspakka, kwokojon aghaj erer ebit. Many kworon baran occotooghu Tygyn uola toqtoon cuguja turuo baara duo, swuurden ojutan keler da, atyn kwuonunen kihini astarar. Kihite ol aajy kyhammat, ibir da gymmat, sohujbut kurduk Bwodjokonu attary qangas iliitin tahynan tiere qahyjan yytar. Ontukata attyn ool kurduk baran qomuraqqa baran batyllan qaalar. Dje, manyaqa bilen Bert Qara ergillen kworon, kihini qaartan qostuu tardan ylan kwoorto, araj qara kiis sangyjaqtaaq, bert maany kihini wojduobekke, tya kyyla du, tuoq du kelen twusteghe dien tiere ilgibit ebit. Bert Qara kwonoto kwono duo: «Alghas, maany ogho ebit!»,— dien baran ylan turuoran Bwodjokonu arghaa dieki qajyhynnaran kebiher. Ol kenne Bert Qara bejete sulbu djietin dieki qaaman kwuokeje turar. Bwodjoko Bwogho qata tyynnaaq orputugar bahyyba buolan baran qaalar. Many Bert Qara kelen ijetiger kepsiebitin, ijete baran ol Bwodjoko atyn swugen djietiger aghalar. Ol aghalan emeeqsin aty kuobaq kurduk njilbeger uuran, swulen astyyr. Bwodjoko Bwogho ol kurduk wulugerdeeq swuolj ulaqan, kwusteeq kihi baaryn kworsuhen baran ataghastammytyn aghatygar Tygynnga kepsiir. Manyaqa Tygyn Tojon, ol qarany taqsan bulan, woloron-wohoron aatyn-suolun ylyaqqa, sorgutun toghuoqqa dien terinen-ongoston wugus kihini ylynan, swuohuleeq, bwoghos-kyrgys djonnooq kwohon taqsar. Ol taqsan Mwuruge biir sirge twuhunen kebiher. 

Occogho Bert Qara bulka-tyagha taqsybyt keme buolan djietiger suoq ebit. Bu suoghar Tygyn wus bwoghos uollaaq buolan Bert Qarar djietiger kelen, ol ijete ere olordoghuna uolun surahar, onton caamy aanygar saadaq yjyyr maska biir swuorgu ulaqan kuraaqtaaq saa yjaanan turaryn kworon, ylan tardyalaan, qolonon kworollor da, qajalara da kyajan atyppat sebe (terile) buolar. Many swoghon-maqtajan ijete emeeqsinten yjyttaran, emeeqsin: «Ee, iti oghom Majyttyman kyra syldjjan oojnuur saata ete», — dien eter. Mantan isteriger Tygynnaaq berke djulajallar, ol gynan baran: «Ee, kwutur bejeleeghi kimmiler (kim biler), badagha qannyk ere sep ee, ongohuu ere, qannyk ere», — desihen, emeeqsin isteriger sangarsan baran buor uraha djie ihiger kiiren oloron kebiheller. Bu olordoqtoruna Bert Qara tyatyttan kiiren berikis gyna twuher. Ol kiiren Tygyn Tojonu kytta kekkelehe oloro twuher. Wugus kepsetii, sanga suoq. Ijetin: «Bii Qara maghaas oghuskun tahaaran kwuostuoqqe baar, bu bary maanylar keelter», — dien eter. Manyaqa ijete emeeqsin syyr annygar meccite syldjar oghuhun tahaaran bierer. Onu Bert Qara oghuhu twuort ataghyttan twuure qarbaan ylan njilbeger uuran oloron moojnooq mahyn biirde bulgu ergijen kebiher da, sonno tiriitin iliitinen qastaan (swulen) kebiher. Many ijete kwuosteen badylytar. Ol astyy olordoghuna Bert Qaragha uottaaq qardaghas njilbeger twuhen siir da, kihi byt da siebitiger qolujbat, kyhammat, onu ijete ylan byraqpyt. Ol kurduk astaan-wuolleen Tygynnaaghy ahatar, maanylyyr. Dje oghorduk ahaan, maanylatan syddjan Tygynnaaq djieliiller. Tygyn bastaan dwokso ol Qangagha Bert Qarany kytta yallaha tuheeri gynan baran, djulajan twuspeteghe wuhu. Ol twuhumune aahan Mwuruge iti «Bulung» qonuutugar tiijen uraha turuottaan twusput. Swuohutun yatan kwoluje baarygar «wuut kwoluje ongottorooru» kuttarar. Manna sajylyyr, kystyyr. Ol taqsa oloron kymys munnjunan sajyn yhyaq yhar. Yhyaghar Bert Qarany yngyttarar. Ol yngyrbytygar Bert Qara keler. Ol kelbitin Tygynnaaq kworbuttere, ol kurduk kuula comcoghojugar tong qaryja kurduk kihi emiske baar buola twuher. Many kworo twuheet Tygyn: «Oo, Bert Qara doghoor» dien aat bieren kebiher. Onton yla bu kihi aata (innje dien buolar). Bert Qara kiiren keeltiger Tygyn urahatygar killeren «Dalbar» dien sirinen kutullubut kymyhyn aghalan, tuttaran kebiher. Many Bert Qara iliitiger tutan ihe olorbut. Ol ihe olordoghuna Tygyn batyjanan Bert Qarany suon moojnun tworduger twuherer. Onu biirdere aharan bierer. Manyaqa djworu kini tutan oloror kymyhyn daghany djalkyppat. Onuoqa Tygyn ikkihin oqson tuora dajbaan tahaarar. Many emie ahara kwoton bierer. Bu toqoru Bert Qara kymyhyn toqpot. Dje ikkis oqsuutugar kihi ere buollar wolorooru sorummutun bilen Bert Qara uordaja twuher da, batahynan uraha ihineeghileri oloccu wuoljteleen kebiheeri gynar. Onu Tygyn: «Erdin ataas, erdin ataas», — dien aattahan toqtotor. Onton Tygyn eter: «Bert kihi ol toloon unguor sylgy wotoghotuger twuhen oloror kwuoregeji yt ere, tabargyn kworuoghu» — diir. Onuoqa kihi taqsa ojon bilii Tygynnaaq kworon swoghor oojnuur saatynan angaabyllaan, ytan saajar. Ol yppyta kwuoregeje tabyllan twuute burghas gyna twuher, ogho baran ool kurduk qonuu toloon saghatygar turar sylgyny soghotoqto taaryja twubehen, ortotunan kurdattyy tahyjan taqsar. Manyaqa, bu en sylgyny wolordung dieq baar buoluo duo, taak qaalar. Onton «Dal ytyhyyta» dien buolar. Manyaqa turan altan njuurdaaq timir ingeheni ool kurduk emie toloon, unguorgu saghatygar cwongocokko keterden syal ongorollor. Ol njuura kwun uotugar kylabaccyjan turaryn kworon, Bert Qara ytan byha swuurden tahaarar da, ogho baran any biir emnjik kulunu taaryjan aahar. Kulun woro kwoto twuhen baran oqton qaalar, wolor. Dje bu oojnuuga Bert Qarany kytta Tygyn qaja da uola tuluhan, kini ytaryn kurduk ytan, taban kworbotuler. Many kworon turan Tygyn Tojon erbeq wucugej ebit dien Bert Qara ytaryn, saatyn qajgyyr. Yhyaqqa oghorduk oojnoon-kworuleen uurajan bwuteller. Bert Qarany qonnorollor. Kihi onno uraha ihiger utujan qaalar. Ol utujan baran biirde uhuktan turbuta, araj kihi angaara suoq keljtegej (angardam titiik kurduk) urahagha soghotoghun sytar ebit. Yallara qajyjagha kwohon, suoq buolan qaaltar. Wojdonon kwootto — Tygynnaaq urahalaryn angaaryn qaallaran, angaaryn kwoturen ylan baran, kwohon qaaltara yraappyt ebit. Suollaryn kworbute djono arghaa dajdylaryn, worus dieki syhyllan barbyttar. Many suollaan batyspyta, iti biligi Muostalaaq aattygynan Mwurunu tuoraan, Qangany ihinen kiiren, Marqacaajynnan ihinen bu biligi Woljtek siriger «Bejdinge Ebe» dieki kelbitter suollara. Onu bilen Bert Qara biir yala, djono kihi Kylyhy Swuuruk dienniin batyhan kelen iti «Kijiit Bejdinge» dien ebeghe «Saadaq Beske» qono sytallaryn battyyllar. Onno kelen kworbuttere Tygyn Tojon saadaghyn beske yjaan turuorar ebit. Ol aata occotooghu majgynynan kyrgyhy yngyran, wolossooru kwostor sirge yjaatagha wuhu. Many kworon Bert Qara «Kultuuk Tumula» dien aattanar tumultan turan oghunan ytan saajar da, oq kelen Tygyn twuhen oloror twoburuonun ortotugar qoros gyna twuher. Mantan sohujan kworo twusputtere, araj ool kurduk tumulga ikki teng ulaqan djon kelen turallar ebit. (Biligin ol kepsiir sirderin arda 250-ca sahaan sir buoluo). Ol kenne: «Tyytyman, iestebilleeq buoluo!» — dien sangarar djon buolan biereller. Ol ikki ardygar Tygynnaaq kworo twusputtere qonuuga syldjar, any swuohulere syssan tigineheller. Many wojduon kwoottoro biir kyl syajalaaq kihi wuor swuohulerin kwuojen, njilbege tuttarangnaan erer aghaj ebit. Bert Qara emiske kwostubet buolan qaalar. Kylyhy Swuuruk soghotoghun kiiren wuor swuohu wus ikkitin byha annjan, kwuojen ylan dajdytyn dieki wuuren tiginete turar. Many uolujan qaalannar, kuttallarygar burallan bokuoja suoq swuohuge-aska kyhammakka, Tygyn Tojon djonun ere kytta teskileen ataqqa billereller. Onuoqa Bert Qara sahan qaalan baran sassyarda turan barbyt djon suollaryn batyhan, Bejdingetten wuruje twordunen, Mandygyttanan, Mattanan arghaa Qatyng Aryyga tiijen, (woruske) Qotu Ytyk qajanan woruhu tuoraan erellerin kworon, biirde ytan ikki kihini oqtoron qaalar. Onon Tygyn Bert Qarattan djulajan, kyrgyhyyta suoq kwureen kuotan turar. Bert Qara da woruhu tuoraabat, bejetin dajdytygar twonnor. Onno Kylyhy Suuruk swuohunu kwuojen ekkiretihe syldjaryn kworonnor, Tygyn djono maghan kurupaasky (qabdjy) kwoton iheriger qolujbuttara wuhu dien buolara, onnuk byhyj kihi ebit. Iti itinen qaalar.


                                     III

Biirde Taatta twordo buolbut Djuon Djangyly baaj kyyha Unaaldjy-Kuo dien djaqtary Tygyn Tojon ulaqan uola Bwodjoko Bwogho dien baara ojoq kepseten swugunneren aghalan, Tygyn ologhor Sajsaryga uruu buolar. Manyaqa Taatta baaja Djuon Djanyly: «Tustuuk, bwoghos kihite baar ongor, oojnuuta — kwordo terij», — dien ildjik yyppytygar, Tygyn cugahynan wutuo, bwoghos, bert kihite suoq buolan Bert Qaragha kihi yytan, aattahan-kwordohon turan yngyttaran ylar. Taattalar emie byhyj, bwoghos kihileeq bwutunnuu kwohon kiireller. Manyaqa tuora uluus djohunnaagha, wutuote, bahylyga Tojon Djuon Djangyly baaj kihiliin, swuohuluun, bwoghostuun, dwokso biir aar-saarga taqsybyt udaghan emeeqsinniin bacca wuluger kwohon kiiren oloron wuje toqoru bystyspat uruu-qaan, ajmaq suolun ahar kemiger maanylaabat buolara, occogho da Tygynnga suobahar satammat. Onon occotooghu majgy byhyytynan Tygyn Tojon elbeq kworo-bile djonuttan, ajmaghyttan biir wutuo djwuhunneeq kyys ogho djaqtary twoburuon kihi ortotugar killeren turuoran «Tobuk qaannaataghym» dien aattaan, onno unguunen-batahynan twuhen woloron, djaqtar qaanyn kwuruoq djonngo, Taattalarga, iherder. Ol kennitten astaaq-wuolleeq yhyaq buolar. Yhyaqqa oojnuu buolar.

Manyaqa «Djoluo Swuuruk djoluolaan erer» dien ataq syssyytyn terijer. Syssyyny Bert Qara kiiren, swuurukter soghoruu ytyk qajattan biirde ergijen swuuren keleller. Onno Bert Qara Saqsaryttan turan baran Taatta baajyn swuuruk kihite Soghoruu Ytyk Qajagha dyly swuuren tiijien ikki ardygar tierpekke, ergijen kini qajyyjagha Saqsaryga twuhulgeghe baar buola twuher, kuotar. Onton «Sargy Kwotoqsuu» dien tustuu buolar. Occogho qapsaghajdahan, oqsuhan tustuu, onuoqa Bert Qara Taatta bwoghohun tuluppat, byraghar. Onton «Njilbek Kwuoretihii» dien aattaan, 12 tuoska kylyy buolar. Many Bert Qara kylyjan wus tuohunan ahara twuhen kelen isteghine, bilii udaghan muodalaan kylyjan iher atadar «Mohol» byraghar, kihi atagha suoq buolan tula qalaryktaan kelen siri taptaja oloro twuher. Ol oloro twuheet: «Abynngytyn-djalynngytyn mas kurduk suoq ongorung, swugunnuom suogha» dien wuoguluu twuher. Manyaqa Tojono Tygyn baaj: «Ataas Erdin, Ataas Erdii» — dien aattahan toqtotor. Many Taatta udadana kelen oboron (cupcurujan), ataghyn tileghitten wus qos bastaaq Uluu Moghoj (erien) kyyly baltaraa bylas uhunu orghocutan tahaarar. Ol kenne eter: «Bu kyylgyttan sorogho qaalla, keneghes ytcakkyttan yccakkar dieri, en djonun ohogho, dogholong buoluoqtara», — dien domnoon, sonno kihini turuoran kebiher. Ol kyrdjyk biligin Bert Uustara qangas ataqtarynan ohogho buolallar. Onton kehejen Bert Qara qojuut yngyttaryyga kiirbekke syldjan woljto wuhu. Oojnuu onon bwuter. Uruu twuhen, as ahanan aahar. Taattalar dajdylyyllar. Bwodjoko Unaaldja-Kuo kyyhy ojoq ylan olorbut.


                                          IV

Qojuut Tygyny kelen nuucca qahaaktara kyrgyylarygar Bert Qara suoq, wolbut keme ebite wuhu. Bwodjoko Bwogho buollaghyna nuucca seriitiger wolor. Callaajy Bwogho djonnooq kwureen taqsan ilin engerge «Djaarbannga» toqtoon utuja syttaqtaryna, nuuccalar batyhan taqsan syaptaan (ergijen) kiiren, ytan wolorollor. Callaajy woloruger ojoghor keries eter: «Twuort oqpun twuort angy ytan kebiheer, soghoruu qaryjany byha kerden kebiheer» dien. Onu djaqtar tojonnoon (taajan) 4 uollaaghyn twuort angy yytalyyr, nuucca tojonun syttygyn annyttan sytyy kylyhyn ylan bahyn byha oqson woloror (wolottoror). Nuuccalar djaqtary wolorollor. Twuort uol kwuruuller. Tygyny bejetin albynnaan ylan battykka killeren wolorollor. Qaraghyn uutun soghoruu yraaqtaaghyga ildjen bierbittere, ol 30 muunta yjaahynnaaq buolbut, onu yraaqtaaghy semeleebit. Nuucca qamandyyryn burujdatar. Onton Tygyny wolottorbut Djarmaak tojonu qaraq uuta saba battaan, onu ujumuna Sibiirge uuga timiren wolor. Saqany sylgylatan wolottorbut-kyattarbyt Djarmaak Atamaan dien ebit. Onno nuucca seriite Tygyny wolorooru turdaqtaryna, Tygyn wolooru turan uola Taas Ullungaghy aqtan-sanaan ahyjbyta uju. Nuuccany kytta kyrgyha syldjan Tygyn ikki uola Callaajyny, Bwodjokonu kytta wus buolan iti baasnalary twungneri annjaary qamnatallara wuhu. Ol gynan baran beje-bejeleriger wojoonnor, sataan twuore aspattara wuhu. Qojuut saqalar etellere wuhu, Taas Ullungady ubajdara wolorbotoqtoro buollar, saqa nuuccagha berine oqson bierie suogha ete dien, aqtan kepsetellere wuhu.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''


&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>8493b8zl28g3mk3lob23b5nwuw4t8hd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tygyn Tojon tongustary kytta kyrgyhyyta</title>
    <ns>0</ns>
    <id>415</id>
    <revision>
      <id>4233</id>
      <parentid>2088</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:50:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4233</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6972" sha1="gdrf5987k43zbyezj9zdmbmbcnd72iz" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
KOLЕSOV Еgor Aleksiejevic,

76 saastaaq, Atamaj nehiliege,

Gornaj orojuona,

saqa, wuoreghe suoq

1936 s. Yam yjyn 25 kune, «Atamaj»


                                      I

Bihi dajdyga, Atamaj siriger, bilinngi aata «Djwoguor Ebete» dien sir baar. Kini balyktaaq kwuolleeq. Onno bert bylyrgyttan yla Tygyn tojon kemiger tiije ikki uollaaq, ojoqtooq, tongus berde olorbut. Kiniler ardjaaghynan, tuunan, iliminen balyktaan, kuraaqtaaq saanan tya bullun bultaan iitinen oloottoro wuhu. Tonustar olus byhyj ytaaccy ebitter. Ol kurduk olordoqtoruna, kyrgys serii djonnooq Tygyn Tojon kinileri kytta kyrgyha taqsar.

Tygyn Tojonngo bert elbeq ytaaccylar baallar. Ol taqsan Tygyn tongustar urahalaryn attygar toqtoon, urahatyn turuoran oloror. Bylyrgy bilge byhyytynan, kyrgyhyaqtaryn innine qolohuu, kwuuhu-kwudeghi bissii buoluoqtaaq, onon Tygyn Tojon etiitinen, yngyryytynan ikki wottutten orduk, bastyng ytaaccylarynan syal (dal) ytyhyytyn terijeller. Onuoqa twordo wus qarystaaq suon tiiti oqtoron, ol cwongocogun sirejdii oqson (suoran) baran, wus ilii qalyngnaaq moojtoruk timiri syal qataan kylbatallar. Bu syaly biir epcimneeq erbeqteeq, sytyy-onoghojdooq septeeq (oqtooq), biir kyajar-qotor djollooq mantan ingnerbekke tobulu twuheren, swuurden, oghun timire cwongocok unguorgu wottunen kilbejen turan qaalar. Onton Tygyn Tojon berde ytar da, timiri tobulu twuhen, cwongocogun angaarygar dieri ere kiiren baran ogho onno qaalan qaalar. Onon Tongus ytaaccyta Tygyn bert ytaaccytyn bahyjan, ytyhyy toqtoon, kyrgyhar kemnerin Tygyn Tojon ikki qonugu boldjoon, urahalaryn bulan olorollor. Onton Tygyn djulaja sanaan, tongustartan kwuruur gyna teriner. Ol gynan, sol twuunuger tongustar dieki wottun urahatyn angaar ekkinin qaallaran, tungketeq wottun kwoturen ylan, djonunuun teskileen, kwohon qaalar. Tongustar Tygyn Tojon kwohon qaaltyn bilbekke qaalallar. Kwordoqtorune Tygyn urahata bwutun oloror, onon baar buoluoqtara dieq kurduk sanaan, ikki qonugu, ol boldjodu ketehen oloron qaaltar. Dje, ikki qonuk aahan, wuhus kwunneriger tongustar Tygyn tojon wottutten tuoq taqsaryn ketehen kworon baran, billibetegher taqsan, oqtorunan ytyalaan kworollor. Bilii kwostor urahany (uraha angaaryn) toghuta ytyalaan kiiren kwoottoro, kihite suoq uraha ere angaara buolan qaalar. Tygyn Tojon djonunuun qajyy wujeghe kwohon kwuremmitin bilbekke olorbuttar, ebiitin kuraanaq urahany ytyalyy syldjybyttar. Tonustar olus kyhyjallar, abatyjallar. Ol da buollar Tygyn Tojonu kyajdybyt dien olorbut oloqtorugar biliginen Djwoguor ebetiger olorollor.

                                          II

Ikkihin, kenniki soghus, Tygyn seriileeq, emie ytaaccy, byhyj djonnordooq Bwuluuge taqsan kyrgyhan baran, twonnon ihen, taaryja bilii tongustarygar kelen syldjan, urahagha kiitte, ijelere emeeqsin ere baar ebit wuhu, bejelere wuhuo buolan tyagha bultuu baran qaalan, suoqtaryna toqtoobuttar. Tygyn Tojon emeeqsini qarytyttan tobulu wuutteen baran, uraha mahygar tiire yjaan kebiher. Ol kenne tuularyn, ardjaaqtaryn, ilimnerin, seek balyktaryn, ahyyr astaryn, tuttar septerin aldjatan, wuntu tepsen, yhan kebiher. Ol gynan baran Tygyn seriiliin aaha turar. Sotoru soghus buolan baran tongustar tyattan kiiren kelen kwoottoro, araj, emeeqsinnere uraha mahygar qarytyttan yjanan, wolon turar. Araas septere-sebirgellere, astara-wuollere aldjanan, toqton yhyllybyt, uraha taha kwuodelj bwogho buolbut. Kworoot serejbitter: «Bu Tygyn Tojon aldjatyyta buollagha, qor bu allaaq woloron-wohoron barbyta, aanaj abatyn!», — desihen, ytahyy-songohuu bwogho buolbut. Onton biligin woloron-aldjatan barbyt Tygyn Tojon ajannaan ihen wojdonon kworummute, moojnugar keter buulagha (duulagha) timirin umnan kebispit ebit, tongus urahatyn ihiger sytan qaalbyt. Occogho «Buulagha timir» (kujaq) qaalara saattaaq, satammat daghany ebit. Onon Tygyn bejetin onnugar biir bert kihitin wuomer attaan, tongustarga buulagha timirin yllattara yytar. Onno qajtaq da buollar qajaan da bulan aghalaar, aghal dien eten kyjdyyr.

Tygyn bejete, kini da buollar djulajan barbat. Ol kemnge tongustar kelen buulagha timiri bulan ylaat, uraha wurdunen uraghaska keterden, wuohe yjaan kebihen baran kelieqtere dien, urahalaryn ihiger ketehen oloottor. Ketehen olorooccular — tongustar, oqtorun lyngkynaccy tardan, belemnenen olorollor. Wuemer attaaq Tygyn Tojon berde tyaha suoq ajanynan tongustar urahalarygar cugahaan ihen kwootto, wuohe uraghaska, buulagha timir keterdillen, yjaanan turara ebite wuhu. Onu kini turan wuomteren kiiren, at wurdutten batyja twobotunen uunan, bilii uraghaska turar timiri iilen ylbyta, batyja tworduger kelen kylygyr gyna tyahaan twusput. Ol tyahy isten, tongustar uraha ihitten taqsa ojollor. Tygyn kihite atyn ergite tardan, byha bieren, swuurden kuotarga barbyt. Onuoqa kennitten tutusputunan tongustar ekkireten ihen soroqtoro qaalannar, accygyj tongus uola attaaghy kytta tennge syssan isteghine, Siitte wuregher kelen, attaaq kihite biirde kwonguhu wurdunen ojutan, kuotan qaalar. Tongus uola kyajan ojbokko uuga twuhen, kihitin kuottaran twonnor. Ol onno tongus uola uuttan taqsan ergillen turan: «Bu djollooq en, atyng ere berdinen kuottaghyn, ejigitten atyn ebite buollar min ejigin annybar battahyam ete», — dien ere qaalar.

                                          III

Wusuhun, biir kemnge Bwuluu uonna Djwoguor Ebetin tongustary wus attaaq kyrgyhyylaaq, wostooq tongustar swube terinen Tygyn Tojon ologhor, bilinngi Djokuuskajga kiireller. Ol kiirelleriger qara tyanan kwuluktenen kiiren Tygyn Tojon bejete djietiger baaryn bilenner, arghaa myraan ketegher toqtoon, oqtorun lyngkynaccy tardynan, ketehen olorollor. Ol oloron Tygyn Tojon djietitten taqsan kiire bararyn ketehe satyyllar. Onu Tygyn, qata, urutunan kiniler kelbitterin bilen oloror ebit, onon berke serener. Ol kenne Bwuluuge kiire syldjan, tongustar etitiileeq-aptaaq oqtoruttan twuort suol oghu bulan kiirbite wuhu. Ol oqtorun Tygyn Tojon ylan kieptii tarda oloron:
&lt;poem&gt;
Onoghojdooq oghuom! 
Ejigin ytabyn 
Miigin buulaan sytar 
Wus (bert) tongustartan 
Biir bastyngnaryn 
Wuohetten ergijiiger 
Etiger-qaanygar ergij, 
Wostooghum twobotun 
Orojugar twus!
&lt;/poem&gt;

— dien alghaan baran, wuohee qallaan dieki yhyktan (ytan) kebiher. Mantykata wuohee wuluger kihi qaragha bulan ylbat gyna taqsan swuten qaalan baran, emiske ergillen kelen bilii saha sytar wus tongustan biir bastyngnaryn twobotun orojugar tobulu twuher. Tongus onno wolon qaalar. Onton opput ikki tongus kuttanannar, mantan: «Bihigini Tygyn oloccu esiihi, albaha-aba bert buolbut, any kinieqe ergijdeqpitine — iecceqpit ergijdin, qajystaqpytyna — qaaldjykpyt qangkyjdyn!» — dien tyl eten (tuonan) baran, qotu dieki kwuruuller. Onton yla tongus saqany utary kworbokko, saqattan tejen, yraatan ispit.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''


&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>gdrf5987k43zbyezj9zdmbmbcnd72iz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dygyn Tojon (Curapcy, Binokuurap baryjaana)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>416</id>
    <revision>
      <id>4218</id>
      <parentid>2092</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:16:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4218</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30672" sha1="0kfxd2y338wcdxz0zvjejk34chc7e1s" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
VINOKUROV Aleksej Dmitrijevic,

62 saastaaq, Accaghar nehiliege,

Curapcy orojuona,

saqa, wuoreghe suoq, qolkuostaaq

1935 s. Kulun tutar 1 kwune, «Jakutskaj»


                                          I

Bylyr, bu saqa sirin nuucca yraaqtaaghytyn seriite kelen buluoqtaryn innine, Qangalas twordo, bahylyga buolbut Dygyn Baaj dien olorbut. Kini sylgy, anaq swuohu baajynan bajan olorbut. Ologho biligi Djokuuskaj kuorat onnugar, occotooghu saqagha biller, aattanar aata «Ohol-woluu kiirbeteq uhun Sojgulla» dien ebit. Onton djingneeq djietin (surdun) onno iti biligin daghany aattanar «Sajsary» biiter «Saqsary» dien kwoluje qonuuta ebit. Dygyn bejete emeeqsinneeq. Kinitten bert elbeq uol ogho tworuobututten sehennge biller, ol kenne ikki kyystaagha kepseennge baar. Oloru aattarynan etteqqe, mannyktar: 

1. Tojon Uol

2. Muos Uol

3. Taas Ullungaq

4. Callaajy

5. Bwodjoko

6. Suor Kwotumeq

7. Sylgyhyt Uol

8. Nelemecci Swuuruk dien aattaaq uolattar. 

Itiler bary bwoghos, seriihit, wulehit-qamnyyr djonnor. Ol kenne ihillere Kyrynaastyyr dien, aakka taqsybyt wucugej djwuhunneeq kyystaaq. Dygyn uolattaryttan bastyngnara Tojon Uol dien. Bu uol aghatyn gytta sataspakka erde caahyn, woluutun ylan araghan tuspa, soghoruu worus wuohee biir aryyny bulan oloqsujbut. Ol aryy qojuut kini aatynan «Tojon Aryyta» dien aattammyt. Ol uoltan qojuut wus nehiliek wuoskeebite wuhu dien sehen buolara. Ol kenne Muos Uol sehen buolara. Ol kenne Muos Uol dien baara biir byraatyn (initin) synnjar-ettiir, onu kwomuskehen Callaajy, Bwodjoko uolattar buolannar Muos Uolu wolorooru ongostollor. Ol ete bwutunnuu muos ebit, onu bu sitteghine, keneghes barybytyn battyagha, synnjaryn aahan, any woloruoghe daghany dien bu ikki uol Muos Uolu wolororgo terineller. Ol gynan baran kiniler qanan daghany kini kebireq, kihi qotutar wottuleeghin bilbetter, onon, araj many ijete emeeqsin bilere buoluo, kinitten yjytyaqqa swop, eppet da buollaghyna etitieqqe swop dien turan, biirde Callaajy, Bwodjoko buolannar ijelere emeeqsini kyrbaary, wolorooru gynan turan yjytan, Muos Uol kebireq wottuleeghin etiteller. Emeeqsin yksaan eter: «Oghom qangas qonnoghun annynan ere biir sirinen kuoq (siikej) mengneeq!» — dien, ol kenne ytyyr-songuur. Many isteet uolattar Muos Uol utuja syttaghyna sahan (uoran) kiiren, ol menginen soghotoqto tajyylaan twuhen, woloron kebiheller. Onton Taas Ullungaq dien uol, emie kihitten tuspa byhyylaaq, swuolj ulaqan, ataghyn ullungaqtara oloccu taas ogho ebit. Kini 12 saastaaq, saamaj kyra maany ogholoro ebit. Bu uol kuruutun Qotu Ytyk Qaja wurduger taqsan utujar wugesteeq ebit. Ujata onno ebit. Kini saahyn sitteghine emie kuttallaaq, tuoq da kihitiger, uraangqajga, tengneeghin buluo suoq byhyylaaq ogho ebit, bu uolattar mantan emie sereneller. Kinitten ijete, aghata Dygyn daghany kuttanar buolan barallar. Ol kurduk oloron emeeqsin (ijete) biirde oghonnjorugar Dygynnga eter: «Oghonnjoor, bu bihi oghobut taas Ullungaq tuspa byhyylaaq, kuruubaj majgylaaq ogho, kini sitteghine tuoq da kyajbat buoluna-kihite buoluo, qor ere, oghom sette yjdaaq qat syryttaqpyna swureqpin-byarbyn tutan kworor buolara, onnugu min bacca buoluoqpar dieri istibet buolarym, kinini ytygylyaq-woloruoq baara!», — dien.

Onuoqa Dygyn wuolun Bwodjokonu sorujar, taqsan iti inigin tajyylaan kebis dien. Manyaqa Bwodjoko taqsan qaja cocurun wurduger, taaska tiere twuhen baran utuja sytar oghonu tajyynan twuher. Ol twuhen ihen ete tardan, kyajan aspat, twonnon kiirer. Manyaqa Dygyn bejete taqsan Taas Ullungaq uol utuja syttaghyna ytarghalaaq wunguunen, emie qangas qonnoghun annygar baar siikej et menginen kworon, tiere twuhen utujan tyylla sytar oghonu biirde tajyylaan kebiher. Ogho ere twulle twuhen baran, wolon qaalar. Ool onno ogho wolooru sytan eter: «Agham miigin wolororun wolordun da, keneghes buka tuha buolar kihini wolordoghung buoluo, qahan ere kyhalghalaaq kwunnger miigin biirde sanaan aqtyaghyng!»,— dien. Ol kenne wolor. Onon Dygyn bert uolattaryttan wus uola tuoruullar, biire araqsan, ikkitin wolottoron, woloron. Dygyn bejete ere alta uolun kytta aghyjaq soghus serii djonnooq ologhor Saqsaryga oloror.


                                         II

Dygyn Baaj bejete da bert bwodong, bwogho, sin buqatyyr kihi ebite wuhu. Kini tuoj atyn aattaaqtary, berteri surahan ekkireten 40-nuu attaaq kihinen, serii-kyrgys djono buolan taqsytalaan wolossor, baaj-talym, swuohu-as, kihi byldjahar wugesteeq ebit. Occogho kyrgys wujete, onno naar berteri, qanna baaryn surahan ihitteller ere kyrga, woloro, onon aatyn yla, bert byldjaha, baryy-kelii buolara wuhu. Ol majgy bu qojuut qaalbyt byhyylaaq. Dygyn onnuk kihi, ol wolorson, woloron cegien baaj munnjunar, qangatynar ebit. Bert djonton berinneqterine ildje killeren, seriige syldjar bwoghos, seriihit ongostor, onon kini saqagha «Mugur (soghotoq) yraaqtaaghy» buolardyy sanammyt baaj ebit. Dygynnga sir aajyttan kiiren qamnaccyt, kergen uol, kyys buolan oloruu bet wugus ebite wuhu.


                                         III

Ol kurduk olordoghuna, kini saghana Boroghon twordo Kelimse Tiis dien baaj yal olorbut ebit. Dygyn manyaqa biirde ildjik yytar, ongohunnun, belemnenen olordun, min yallata tahaaryam dien. Ol ildjitin kennitten tuta Bwodjoko uolun, Callaajy uolun uonna Suor Kwotumeghin 40 attaaq kyrgys kihileen, serii ataarar. Ol taqsan kyrgys djono Bwodjokolooq tyyn bierekke Kelimse Tiihi bili Qanga, Mwuru dien sirderinen kerije syldjan, kihitin ordorbokko keriete angaar uhuguttan wuntu kyrgan, woloron barallar. Kelimse Tiihi bejetin ikki uollara sol oloror urahalaryttan tahaarbakka, djieleriger wolorollor.

Ol kyrgan, kyajan baran Dygyn seriihittere Bwodjokolooq Kelimse Tiis swuohutun (baajyn) oloccu wuoru-wuorunen wuuren, worus dieki kwohoro turallar. Araj ol seriitten Kelimse Tiis kyra uolun kytta biir menerik kihi tyynnaaq ordon qaalallar. Occogho ol «Kyys Qanga» dien sirge Dadyr Emeeqsin dien tulaajaq emeeqsin oloror ebit.

Kelimse Tiihi bejetin toghus wuoreghes gyna kyrbastyyllar.

Ol emeeqsinnge biir 12 saastaaq, tworuoghutten qaampat (dugummat) bosqong uol ogho baar ebit. Ontukatyn kini oghuhugar tiejen, ol kenne bylyrgy erin kuraaqtaaq oq saatyn ylynan, oloror syyryn woro tartaran taqsan ispit. Bu taqsan isteghine oghuha kyajbakka swohurgestii twuher, manyaqa Dadyr Emeeqsin ytyy-ytyy eter: «Aata uhun sordooq bacca saaskar dyly ereji kwordordung, istibet-bilbet da buollaghyng, ajmaqpytyn-qaammytyn Kelimse Tiihi Dygyn baaj seriite taqsan kyrgan kyajan, baajyn, swuohutun oloccu wuuren worus dieki aastylar, uhun erejdeeq swuhuoqqer dugunar da baghas buolan kelbekkin, abam da baar ebit!» dien, ytyyr-sonuur.

Onuoqa uola syarghagha oloron bilii aghatyn saatyn ijete syarghagha uuran iher ebit, onu ylar da kworuoq beteree wottunen tuttan ijetin dieki tuhaajar da, yhyktan (ytan) kebiher. Mantygata baran emeeqsin qangas tobugun qaraghyn siire kwoton aahar. Ataghyttan qaan swuurer, onton aranga tuska swuurden ylan, uol swuhuoqterin ungunuoqtanar, sottor. Ol aata Tobugun Qaannaatagha wuhu. Onton soghotoqto ogho ataghynan dugunar buolan, «kyyrt buolan kwotor». Uol ataqtanan wuoruutuger oloror sirin Kyys Qangany kylyjan, toghus ere ojuu ongoron tuoruur. Ol gynan ijete emeeqsinnge: «Ce, ijee, min yjaaghym, ongoruum bacca, en qaal, min ajmaq-qaan aatyn aattata, kwomuskehe, wostooqpun gytta wohuonnehe kwottum, ergijiem!», — dien baran aghatyn saatyn, batahyn ylan baran, ogho swuure turar. Ol baran bilii menerik kihini bulan, Kelimse Tiis kyra uolunuun swube terijeller. Manyaqa menerik (ojuun) kyyran, ol Dygyn djono wuuren iher wuor swuohuleritten biir qolo, buuta sappyjalaaq kugas-mangan ynaqqa ilbis twuheren, tuojan tuttaran, ol anaghy tiijen tohujaaryng, kini twottoru kuotan kelie, onuoqa swuohuler bary anaghy batyhan kuopputtaryn Dygyn bert uolattara ekkiretieqtere, onu tohujan kworoorung dien eter, tuojar. Ol aata occotooghu majgynynan «tuona bieren, ilbis twuheren meciretteghe» wuhu.

Dje manan yjdaran Dadyr Emeeqsin uola Kelimse Tiis kyra uolunuun ikkie buolan Dygyn seriitin ekkireten, woruske «Sielleeq Aattyk» dien sirinen kiireller. Ol kiiren kelen wongos gymmyttara, bastyngnara qajyyjagha woruhu tuoraabyttar ebit. Callaajy, Bwodjoko buolannar woruhu tuoraan unguorgu engerge buola oqsubuttar. Syarghalaaqtara, swuohu wuureeccilere ere myraany twuheren worus kytyytygar kiiren ereller ebit. Many kworon uolattar aattykka sahan oloron tohujallar. Ol syttaqtaryna, dje tuona bieren, bilii menerik eppitin kurduk djwuhunneeq ynaq kuturugun kuodajdaabytynan megirii-megirii kiniler dieki twottoru kuotan swuurer, ol kennitten wuor swuohu bwutunnuu kwoghuhen twupte burghajan kuotallar. Balar kennileritten Suor Kwotumeq dien uol ekkiretihen syssar. Ol syssan swuohu batyhan, myraannga taqsan kelbitin Boroghottor biirde ytan twuhereller. Suor Kwotumeq uol baahyran, sytan qaalar. Onon «djaam bieren», wuuren iher swuohutun oloccu boroghottorgo bierer. Boroghottor swuohulerin oloccu wuuren dojduluullar. Onton yla ol Boroghon Dadyr emeeqsin uola Bert Qara dien aatyrbyt.


                                          IV

Dygyn Baaj, dje, onon ol Boroghonngo bert kihi Bert Qara baaryn bilbit. Onon biir sajyn Dygyn baaj ologhor Saqsaryga yhyaq yhar. Yhyaghar bilii maany kyyhyn, kim yhyaq oojnuutugar bert aaty ylbykka ojoq bieren yytar gyna suraq yytar. Ol yhyaqqa ister toqoru bary tengneeq, atas-doghor da djono, wostooq-saastaaq da buolbut, tuora da uluustartan saqa berteeqtere bary kiiren oojnuoqtaaqtar. Kim bert aaty ylbyt, Dygyn Tojon maany kyyhyn ojoq ylyaqtaaq ebit. Bu yhyaghar bert aatyn istibitinen Boroghon Bert Qarany yngyttarar. Ol tenge ilin dojduttan tongustar kwohon kiireller. Ol kurduk uluus aajyttan kiirteleen, kihi, swuohu Saqsary ebe qonuutugar qaraaryngnas buolallar. Dygyn yhyaghar as-wuol, kymys ahatar, kworu-nary, kwures byldjahyytyn terijer. Manyaqa kylyy buolar. Onno kylyy tuohun ikki arda 12 kuraaqtaaq saa ustatynan kylyjallar. Onnugu 12 tuohu uuran kylyjallar. Onuoqa, kylyyga Tonus betteritten biir kylyyhyt kijini Bert Qara baltaraa ullungaghynan kuota, ahary twuhen, kyajan taqsar. Ol kuota twuhen isteghine Nam uluuhun udaghana Bederdeeq Udaghan dien djaqtar baara woluu bil sordong balygynan kentik (mohol) byraghan, Bert Qarany soghotoqto atagha suoq ongoron kebiher. Manyaqa Bert Qara uordajan: «Bu ehi kubulghaqqyt, mas kurduk suoq gynyn!» — dien qahytyy twuher. Onuoqa udaghan kelen cupcurujan Bert Qara ataghyttan sordongu ylar, ol ylan baran domnuu-domnuu eter: «Kuturugun cypcaalyttan bert kyra qaalla, keneghes yccattaryn qangas ataqtarynan ohogho-dogholong buoluoqtara», — dien. Mantan Bert Qara «kyyrt buola» turan, ataqtanan swuuren-kwoton qaalar. Onon kyajbyt aaty Bert Qara ylar. Ol kurduk atyn da kwuresteher oojnuularga Bert Qara tuluppat. Onon ol yhyaqtan Bert Qara Dygyn kyyhyn ojoq ylan, kwutuot buolta wuhu dien sehen buolara.


                                          V

Ol kemnge bihi dojduga, Taattagha, Qatyly twordo buolbut tulaajaq emeeqsin ijeleeq Batas Mwondukeen dien olorbut ebit. Kini ologho biliginen Kytaanaq Qatyly nehiliekke «Maalla» dien sirge ebit. Occogho kini balyktaan, sir wuuneejileen iitinen olorbut kihi. Kini araj biir ere ynaqtaagha sehen buolar. Ol oloron biirde Batas Mwondukeen ijetiger eter: «Ijee, min kuruutun bu kurduk olororum dien satanya suoq, onon any Qangalas Dygyn baajga kiiren wuleleen ajaqpyn iitinneqpine swop buolsu, onon barabyn», —dien. Many ijete da kehespeteq, uol kiiren Dygynnga qamnaccytynan syldjar. Ol syldjan Batas Mwondukeen Dygyn kyyhyn, biir kyyhyn kwossuulehen, ojoq ongostor. Kyys olus taptaan kihini bejetitten woruu araarbat, kinini olus ahatar, maanylyyr-qataghalyyr. Ijete-aghata kini dieki tugu kepsetellerin-sangarallaryn barytyn sehergiir, kepsiir. Batas Mwondukeen daghany kyyska olus yllarar, kinitten araqsyan ere bagharbat. Ol kurduk kiniler wor djylga olorollor, ikkien biir djieghe, balaghannga utujallar ebit. Bu oloron biirde kyys kihitiger eter: «Min agham aaq ejigin, miigin kytta taptahargyn bilbitter, onu swobuleemine, kwuretie dienner ejigin wolorooru sorunallar ebit. Kiniler ol ihin berke sigiri munnjar buolbuttar ebit, badagha utujar balaghammytygar qaajan, bihigini uottaary ongostollor byhylaaq, en seren», — dien. Manyaqa Batas Mwondukeen bworoku kyhammat, djworu Bert Qara kwutuottere kelen tugu gynar wuhuo dien saba sangaran, ister ere, ihiger ere sanaan kebiher. Djaqtar onu en kwuree, teskilee, bejeghin byldjatyang diir. Many kihi kyhammatyn kurduk kyhammat. Oghorduk syryttaqtaryna, biirde twuun kelen Bert Qara utujar balaghannygar kwoton twuheet, eter: «Bert Qara kellim, Dygyn Tojon yjaaghynan ejigin ytygylyy kiiren turabyn, onu dje Batas Mwondukeen uol ongohun, sereppekke siete diejeghin», — dien. Manyaqa Batas Mwondukeen oronuttan tura ekkiriir da, «kyajdaqqyna en aatyng buollun» diir da, Bert Qara wurduger twuher, oqsuhan-wolosson barallar. Oqsuhallar da, tebis teng buolallar, qajalara da qotuppat. Onton emie oqsuhan kiiren barallar da, Batas Mwondukeen dwokso kwutuotu, Bert Qarany, bahyjyaq kurduk buolan barar. Mantan Bert Qara da buollar toqtoon, qajalara da socco bahyjsybakka, kyajsybakka uurajan qaalallar. Onon dje ikki teng kihi occotooghu majgynynan utarsyhar diennere, biiter qattaan ergijsen wolossor dien bereedektere dien suoq ebit. Onon any qajalara qajalaryn daghany tyytya suoq buolsan araqsyhallar. Mantan djaadjyjan Batas Mwondukeen djaqtaryn ildje biligi Qotu Ytyk qaja annynan tiijen woruhu wus qarya mahy qolbonon, onon boluottanan tuoraan dojduluur. Ol dojdulaan Qatylyga «Maalla» alaaska tiijen kelen djietin bular. Djiete alaas bulgunnjaghar baar ebit. Olorollor. Ol oloron ere ojogho biirde eter: «Dje doghoruom, kuhaghan bitim tatta, badagha agham Dygyn tojon ekkiretinneren kyrgys djonun serii terijen yytta byhyylaaq, iheller byhyylaaq, ongohun, belemnen», — dien. Manyaqa, occotooghu kwuruojeq kihi tuoq belemneeq buoluoj, taqsan biir qojuos adaghany bulan onoghos ongottoon, kyhynan belemniir. Ol belemnene olordoghuna emiske wuluger arghaa diekitten 40 attaaq kihi, serii-kyrgys djono bokuoja suoq togho annjan kiireller da, ytyalaan barallar. Manyaqa taqsan Batas Mwondukeen ohoghun qorotun tworduger sworuoste oloron swugetinen kelbit oghu tohujan ylan tohuta synnjan, ikki wottunen tuora-maary yhan iher. Oq aghyjaan barar, araj ol byyhygar Batas wongojon kwootto, Dygyn bejetinen seriileeq buolan taqsybyt ebit. Manyaqa kihi abalana twuher da, oqtoro selliirin kytta saatynan biirde ytar. Ol yppyta ogho baran Dygyn atyn yngyyryn ilin bwulgumun (sirejin) mahyttan tutuhan syldjar iliitin kwoqsuger twuhen, yngyyr mahyn tostu kwoton aahar. Onu qata Dygyn da symsa ebit, kworon ete tardan, woro ystanan bierer. Many kworon oloron Batas Mwondukeen yjytar: «Dwokso naada buollaghyna, any itinneegher bergenin yytyaghym, biiter baryng», — dien. Mantan djulajan Dygyn: «Toqtoo, twuksu, erdin!» — dien kylanar. Onton abatyjan Dygyn djono tojonnoruttan yjyppakka da ere, bokuoja suoq qonuuga syldjar Batas Mwondukeen bulgunnjaghyttan twuhe ekkireen, kworuoq beteree wottuleriger tiijen ynaghyn byldjaan, kwuojen bulgunnjaghar tahaarar. Onu at wurdunen kworo turan Dygyn Tojon swoghon: «Dje, doghoor, kwutuon oghom kwotor kurduk kwoton-swuuren twuhen alys da ebikkin, any en aatyng Kwoccoq Tworoloj dien buol», — dien, qata, alghaan barar. Ol gynan baran «Any Dygyn en sirger-uokkar ergijie, biiter kyrgyhyn yytya diejeghin, ketenimeer, qata, kihi-swuohu twordo uuha buolung, saqany saarygyrdyng, uraangqajy uhatyng», — dien eten, alghaan baran, Dygyn seriitin inniger uktan, arghaa dieki taqsan bara turbuta wuhu. Ol aata djulajdagha. Dwokso onno tejen ihen Dygyn kyyhygar qahytaan eppite wuhu: «Saas kulun tutar yjygar kiiren yallaan, syldjan taqsaar», — dien. Ol eppitinen kyys saas, ikki qonugunan ergillieq buolan aghatyn aaqqa yallyy kiirer. Ol kiiren kwununen tiijen aghatygar Dygynnga kyys ikki qonor, maanylatar. Ol gynan baran, wobuge wugehe, kihi siere buolar dien, ennjen-setiing buollun dien aattaan 2 qoton ynaghy, 2 atyyr wuore sylgyny kytta, 2 djie kihini, balary kihi, swuohu-baaj ongohun dien alghaan-alghaan, swugunneren ataarar. Kyys wuoren-kwoton dje kihiliin, swuohuluun oloq Qatylyga Bataska kwohon taqsar. Dje Batas Mwondukeennge ujgu, byjang, ajghal bwogho buolar. Ol taqsan kyystaaq uol, eder bejelere emen buolan, emen bejelere emeq buola kyrdjyaqtarygar dieri olorollor.
Baaj kinilerge, ujgu kinilerge, Dygyn bylyrgy yhyagha kinilerge buolar. Bu djonton soghotoq Aan Woruocej dien uol wuoskuur-tworuur. Aan woruocejten: Kytaanaq Bas Bally, Wurung Battaq Bolopcu, Accaghar Njamnjaq dienten Uokaa Tebene, Uot Ajaq Kuudungsa baaj, Iljgen Bootur dien wus uol tworuobut. Dje qojuut olor twuot Qatyly twordo buoltar. Iti uolattar aattarynan: Kytaanaq nehiliege, Boltongo, Accaghar nehiliektere buoltar. Onton qojuut iti Uokaa, Twoloj, Odjoluun Qatylylar Accaghartan araghan tuspa nehiliek buolallar. Ol kenne Boltongotton Nwus (Cetiedej) Qatyly dien aattanan any tus tuhunan nehiliekter buoltar. Olor bary bylyrgy aattanarynan «Qatylylar» dien suraghyrallar.


                                           VI

Dygyn Baaj saghana emie ilin enger, biligi Sylang twordo buolbut Uraanaj Bootur dien olootto wuhu. Ol Uraanaj Bootur Sylannga «Bulgunnjaqtaaq Ebe» dien sirge olorbut. Bu olordoghuna biirde Dygyn manyaqa emie seriileeq «kyrgys djono» buolan taqsar. Bu taqsan ol bulgunnjaghar qaajan olordon Dygynnaaq kwuolj cieres ytyalaan barallar da, kihini ullungun tostu swuurdeller. Manan sin woluo dienner Dygynnaaq twonnollor. Ol seriige Dygynnaaqtan biir ahyylaaq kihilerin Uraanaj Bootur woloron qaalta wuhu. Dygynnaaq ol twonnolloruger kihi twoloburuger Uraanaj Bootur swuohutun qonuuttan wuuren barallar. Many kworo sytan yksaan, any sin kihi buolbatym kelle, wolloghum bu dien abatyjan, angaar buutun-ullungun sohon, biir 12 saastaaq kyra oghotun batyhynnaran taqsan ihen, bacca kyra baghajy en daghany min kenniber qaalanngyn dien oghotun delbi tahyjar. Ol tahyjbytygar oghoto ytaan ajmana twuher, ol ytaabyt sangata 12 bieresteleeq «Qolbolooq» dien sirge ihiller. Ol gynan oghotun byraghan baran taqsan biir syngytaqtaaq tiiti sohon, onu tajaq mas ongoston Dygyn seriitin kennitten batyhar. Ol batyhan ihen seniete bystan, kwuuhe baranan, biir sirge tuoraan, sol tutan-sohon iher tiitin kuustubutunan biir ulaqan turar maska meerejdenen, bejetin sagha gyna moojnoon belie oqsunan baran, turbutunan wolor. Onu kim bulan unguoq tupputa billibet. Tiite biligin «Uraanaj Moojnooq Tiite» dien aattanara wuhu. Ol oghoto qajtaq buolta emie billibet.


                                           VII

Emie Dygyn Tojon kemiger ilin Taatta twordo (oloqtoogho) Ohoghostooq Ammatygar «Nymygy» wureq tworduger oloqtooq Modjukaan dien baara uhu. Kini bullu bultaan iitinen oloror kihi ebit. Emie bughatyyr kihi. Modjukaan Twuonuku Oghonnjor dien kyrdjaghas aghalaaq uonna tuoq da atyn wugus kergenneeghe billibet.

Modjukaan ol kurduk oloron biirde aghatygar eter: «Aghaa, min araj Tygyn baajga yallyy, kworuluu-narylyy, ahyy-sii, wuleletieq buollaghyna wulelii daghany kiirdeqpine swop buolsu», — dien. Many aghata Twuonuku da boruoktaabataq. Onon Modjukaan woruske kiiren wus qaryjany qolboon, onu miinen arghaa Dygyn ologhor tuoruur. Ol tuoraan taqsan Dygynnga kiiren eter: «Tojonum, min ejieqe ahyy-sii, ajaghym inniger wulelii-qamnyy kiirdim», — dien. Onu Dygyn: «Oo, dje, qata ot ureghim oghoto kiirbikkin, swop» — dien berke swobuluur. Ol gynan baran yhyaq ongoror. Yhyaghar kuolutunan oonnjuu-tustuu terijer. Tustuuga Modjukaannga Boroghon Bert Qara kiirer. Many Modjukaan samaghyn tuorajyttan bahan ylan byraghar. Ol byraqpyta kihite twuhuutuger angaar iliitinen siri qarbyy twuher, onon bet saat-suut bwogho buolar. Bert Qara ol oqton turan baran: «Modjukaan, en saang kissin cingeten uuraar, tiijiem», — dien wos byraghar. Many Modjukaan isten ere kebiher. Mantan syltaan Modjukaan sotoru twonnon dojdutugar taqsar.

Ol taqsan olordoghuna worusten biirde Bert Qara 40 kihileeq seriileeq buolan taqsan keler. Ol aata bilii Modjukaan Dygyn yhyaghar kinini byraqpyt saatyn iestehen, wohuonnehen, woloron Modjukaan wurduk aatyn ylaary taghystagha.

Ol taqsan Bert Qaralaaq Modjukaany angaar wottutten ytyalaan kiiren barallar. Manyaqa Modjukaan djietitten ojon taqsan oloror ureghin twordunen wurduk qajagha taqsan turan, qojuu qaryjany wurdunen kworon utary ytyalahar. Ol ytyalaan Bert Qara atyn tuhaqtatynan twuheren, keteghinen tahaaran, yngyyryn ilin-kelin bwulgetin biirde tohuta ytan tahaarar. Qata onuoqa Bert Qara woro ystanan oghu aharan bierbit. At sonno wolon, oqton twuher. Manyaqa Bert Qara wojdonon kworummute, twune syajatyn qaja kwoton aaspyt ebit. Mantan djulajan Bert Qaralaaq bary teskiliiller. Bert Qara bejete satyy kuotar, ata wolon qaalar. Ol kuotan ihenner aara biir sirge Modjukaan ekkiretie dienner uonna baghar many kworon toqtooroj dienner, toqtoobut sirderiger emeq mahynan kihi ongottoon, utary ytaary (wolossooru) turar gyna ongoron, turuottaan aahallar. Manyaqa Modjukaan ekkireten ihen, kyrdjyk, kwootto inniger serii djono bwogho adaaryhan turallar aghaj ebit. Balary kworor da ytyalyyr, wus twogulleeq sylgharytan ytar da, kihilere turallar, oqtoro billibet. Mantan djiibergeen, Modjukaan swuuren kiirer da, turar emeq mas kihileri qahytyy-qahytyy sygynnjaq bolotunan tyryta-qajyta synnjar. Ol synnjan baran tojonnuur: «Bu djon qajaan daghany swugunneebet djon buollaqtara, any biirde ekkiretteqpine oloq kwulj-kwomor buolan kwotuoqteriger dieri wolossuoqtere buollagha, ol belietin bu byraghan bardaqtara», — dien, ihiger djulaja sanaan twonnor.

Bert Qaralaaq daghany biir onnuk sanaanan twonnollor, sanaabyt sanaalara, soruktara sitillibet. Modjukaan djietiger kelen olorboqtoon ihen, serii-kyrgys ulaappytyn isten: «Miigin daghany ordoron qaallarallara billibet, any kyryjdym, wostooqtorum ikkisteen ergijiileriger any tuluhan ordor billibet, onon ytygylannaqqa swop buossu», — dien taqsan, oloror wureghin allaraa wottuger, Amma wureq qajatygar qoroon qastan, ol ihiger kiirer. Ol kiiren kiirbit aanyn bwuolenen, onno qaattaran, tyynnaaghynan tumnastan wolor. Ol syppyt, qaattarbyt qajata wus qonukka dieri djigihije turbuta wuhu. Onon Modjukaan bejetin bejete djahanan turar.


                                          VIII

Ol kurduk Bert Qara Dygynnga kwutuot buolan olordoghuna, biir sajyn Woljtok Boroghon Kelimse Tiis kyra uola, bylyrgy Dygyn seriititten ordon qaalan baran olus bajar-tajar. Kini biligi «Mwuru» dien aatyrar, wutuo sirge ologhurbut ebit. Ol oloron biir sajyn yhyaq yhar, oojnuu terijer, djonu munnjar. Yhyaqqa kujaq-qaqqa ongostor yala-ajmagha Bert Qara yngyryllan baar buolbut. Onuoqa djieleeq majgy byhyytynan ymyjagha toloru kymys aghalan tuttarbyt. Many biirdere ihe olordoghuna, Kelimse Tiis uola atyn ikki kihitiniin wus wottutten wunguunen twuhen, sonno Bert Qarany wolorollor. Onno Bert Qara kwuuhun byldjatan, woro oqsuna twuhen baran oqtorugar twuhulge annygar oloror siri ihiti djwolo wuktuon, twuhulge sergetin (baghaghyn) twuore teben, oloru syttammytynan oqton wolor.

Ol woloruger eppit: «Qor, keneghes wus bietten orduk tworuobet twolkolonnugut», — dien. Ol, kyrdjyk, qojuut Woljtok uuha djonngo, biir yalga wus bietten orduk tworuobet twolkolooq (majgylaaq) buoltara wuhu dien qohoon buolara. Onon Dygyn Baaj maany kwutuotun Bert Qarany Boroghon Woljtok tworde Kelimse Tiis uola bajan, sorujan yhyaghar twuhuljge ortotugar wolootto wuhu. Ol aata wostooqtoruger Dygynnga kiiren maanylatan, kini kwutuot buolan ajmaq aatyn suujtarda dien wohuonnesteghe wuhu.


                                            IX

Dygyn Baaj ol kurduk bajan-tajan, bahylyktaan, mugur yraaqtaaghy occotooghu saqagha kini buolan ihen biir bastyng kihite — kwutuote Bert Qara Dygyn wostooghun iliititten wolor. Ol tenge atyn da uolattara, qamnaccyt, seriihit bert (bootur) djono kwureteleen, ol bu wureq bahygar, atyn dojdularga barytalaan, ologhuran ispitter. Dygyn twoho da tojomsujan bahylyan bagharbytyn ihin, kwuusterinen, wojdorunen, baajdarynan daghany kini kieng uorugun ihiger batan, battatan, qara kwuluger wunge-swukte uhunnuk syldjybataqtar. Ol kurduk mwoltoon-aqsaan, bejete buollaghyna saahynan kyrdjan erdeghine biir djyl saasky djuqqanan uu-worus ustun wuohetten ustan uraangqaj bwogho kworbotoq, twuuleeq iedesteeq, suon-modju qarylaaq, kwuoghunen kworbut antaq qaraqtaaq, qoroghor bergeheleeq kihiler (nuuccalar) kelbitter. Bu djon wuhuo ebitter. Ol djon keleet bet qamaghytyn iliilerinen, tarbaqtarynan qamsatan, sin wojdohor gyna kepseter djon buoltar. Bu kelenner Dygynnga eteller: «Bihi bet yraaqtan kelbit djommut, manna en dojdugar wuleleen ahyy-iitille kellibit, onon en bihigini wulehit ongohun, ol kenne qamnaspytygar biir oghus tiriitin sagha oloqquttan sirde biereer, anaar», — dien.
Many Dygyn bekke swobuluur, kworduullere da kyrata bert, bejelere buollaghyna caqcy wulehit, modju kiepteeq djon, manna wulehit-qamnaccyt buolan syldjallar. Syldjybaqtaan ihenner qamnastarygar sir byalaan ylaary Dygyntan biir oghus tiriitin kworduon ylallar. Ol ylan baran sap kurduk, oghus tiriite baranyar toqoru bya telen ylallar, ol telen ongoron baran Dygyn oloror qonuutun yraahyn biir twoguruten, byalaan ylallar. Byalaan ylbyt sirderinen ergicci ostuolba-tohogho mastary turuottaan kebiheller. Onu Dygyn kyhammataq. Qata emeeqsine djiibe ongoston, bu djonton swureghe kuttanaryn kepsiire wuhu da, oghonnjor: «Kebis, innje dieme, qata, bet wucugej wulehit baraqsattar ebit», — dien, saba sangaran kebiher. Ol kurduk syldjan, oloron baran wus sylynan bu djon saas, emie djuqqa buoltun kenne, sir qaratygar bu djon emiske suoq ere buolan qaalallar. Many saqalar djiibergeen ere kebispitter.

Ol kennitten ehiilgi saahygar kwomuolu kytta woruhunen araj kwoottoro, swuge oluga, kihi byspyt-opput mastara-ottoro kelen aahar buolbut. Mantan Dygyn uolattara-qamnaccyttara djiksinen barallar. Ol gynan kihi wukse, bu worus wuohe tuoq ere turda, tuoqtar ere kelliler byhyylaaq dienner, unguor-mangaar tejen kwohon, kwureen biereller. Ol kurduk oloron Dygynnaaq biir sassyarda utujar uularyttan uhuktan turan kworbuttere, qonuularyn ergicci, bilii wus mangnajgy djon turuorbut tohogholorun onnularynan bet elbeq wurduk, qoroghor djieleri turuottaan kebispitter, ol kenne olor isteriger-tastarygar urukku kele syldjybyt kurduk twuuleeq sirejdeeq djon dien bwogho yhyllybyttar ebit wuhu.

Mantan Dygyn djono sohujan, kelii-baryy, ajmalghan buolar. Bu djon any ol qoroghor djieler tastarygar tiijbit kihini wurer saanan ytyalaan, araj onton kihi wolon ispit. Mantan biir ajdaan buolar. Ol gynan ihen nuuccalartan Dygynnga qas da kihi kelen eteller: «Bolodjumar tojon yjaagha baar, onon en djahaakta twoloo», — dien. Many Dygan ylymmataq, swobulemmet. Ol gynan Dygyn seriitin munnjan, kihi tardynan Saqsary bulgunnjaghyttan kwuluktenen oloron, nuucca seriitin kytta utary oq saanan ytyhallar.

Onuoqa Dygyn djono yppyt oqtoro nuucca qoroghor djietiger tiijen qatanan ere iher. Ol qatammyttara bytyryys kurduk buolan turallaryn kwuoq wongnooq, tokur twobolooq uhun timirinen (saabylanan) byhyta oqsuolaan twuhereller. Araj biirde biir nuucca tojonnoro buolbut kihi cuolghan wuutunen kworon turaryn saqalar qaraghyn tehe ytan wolorollor. Ol tojonnoro wolon nuuccalar bekke ajmammyttar. Mantan syltaan bet ulaqan, uhun serii-wolossuu buolbut. Nuucca yttaghyna, buruo ere burghas gynar wuhu da, saqsarga kurduk dygynaabytynan kelen kihi etiger qatana twuster ere, kihi qaana baran wolon, oqton iher wuhu. Many djiibe ongostollor ebit. Dygyn buollaghyna ete ere ahyjar ebit, onu emerinen kebihe-kebihe, tuoq baghaldjynyj dien ere kebiher. Onton Callaajy uolu nuuccalar tutan ylan timir oghuurunan tuhaqtaan ylan, bahyn byhan wolorollor. Bwodjoko uolu nuucca saata (buldjata) taban, wongus bahygar twuhen, qaana swuuren wolor. Ol wolon twusputuger Dygyn uolun qonnoghun annygar kybynan, djietiger ildjen emeeqiniger byraghar, ol kenne eter: «Qor, emeeqsin, bu wolloqqune unguoqqun tutuoq buolbut uolung bu baar djwuhune, iti nuuccalar uturuktaabyttaryn ujumuna bu buolla», — dien. Onu emeeqsin kworon baran: «Min ejieqe qara mangnajgyttan eppitim, bu djonu erde wolortoon kebis, keneghes tugu ere ongoruoqtara, onu en istibeteghin, any min oloqputtan kwuruubun», — dien ytyyr-songuur, ajmanar. Iti itinen aahar. Onton sotoru soghus buolan baran nuuccalar tupsuu terijebit, nuucca yhyadyn ongorobut, kelen ahaang, yallaang dien, Dygyny yngyrallar. Manyaqa Dygyn baran syldjar. Onno nuuccalar kempiet sieten, arygy iherden itirdeller. Ol itirbitin kenne albynnaan, soqsogho killereller. Ol kiittin kenne soqsonu ehen, Dygyny battatallar. Manyaqa Dygyn ujan soqsotun swugen tobuktaan turbut. Ol turan keriehin eppit: «Qor, bu bejem akaary buolammyn wolloghum, bilii oghom Taas Ullungad eppite kelle, kinini wolorbotoghum buollar, bu ajylaaq buoluom suogha ete, abam ebit!», — dien. Ol ere sangaran baran turbutunan saqa Tojono — Dygyn wolor. Onu nuuccalar iliitin, ataghyn byhyta kerden soqsotuttan araarallar. Angaar qaraghyn uutun taas ihikke kutan yjyyllar, ol 30 muunta buolta wuhu. Ytyhyn Bolodjumar tojon bejetin ytyhar meerejdeen uuran kwootto, twoguruccu biirdii mwossuon sabyryjar, ulaqan buolar. Oloru ol kurduk tutan soghoruu yraaqtaaghyga ildjen biereller, yraaqtaaghy balary kworon baran: «Mannyk bwodong, wutuo saqany woloror buollaqqyt, kinini wolorbokko ere tyynnaaqtyy aghalyaqqa baar ete, qor saqa qoruola buoluon swoptooq ebit», — diir, semeliir. Onon Dygyny wolottorbut qapytaany (tojonu) yraaqtaaghy burujdappyta wuhu dien qohoon buolara.

Otton Dygyn uolattara — Callaajy, Bwodjoko nuucca iliititten (kyrgyhyyga) twubehen wolollor. Dygyn emeeqsine tuttarbakka, atyn sirge baran oloqsujar. Dygyn ol kurduk tutullan wolbutun kenne qas da sylynan soghoruuttan sanga Uordaaq nuucca suuta kwohon keler. Ol kelen saqa bastyngnaryn tuttaran ylan burujdaan, solko njiendenen kelgijen, wuohee argyga-byagha (yjyyr maska) yjaan, bet elbeq kihini wolottorollor. Ol kuttalyttan saqalar emie onno-manna, qotu-soghoruu kwureteleen barallar. Ol kemten yla nuucca saqany bas bilerge barbyt. Ol bas bilen kiis, sahyl, tiing wolbugeleri «djahaak» dien aattaan twuheren ylar buoltar.

Bu seheni Twoloj Qabrys ojuun — Zaqarov dien uonna Qatyly Twuu Sirej Meqeele Popov dienner sehergeen namanqalyyllara. Ardygar kihi kwuluoq kurduk, ardygar kihi kurutujuoq kurduk kepsiir buolallara.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''


&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>0kfxd2y338wcdxz0zvjejk34chc7e1s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Badjaajy, Dygyn Tojon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>417</id>
    <revision>
      <id>7144</id>
      <parentid>2095</parentid>
      <timestamp>2020-02-23T10:10:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DARIO SEVERI</username>
        <id>1552</id>
      </contributor>
      <comment>Visual corr.</comment>
      <origin>7144</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7027" sha1="qkpmaxhvqcgbiqacuu87fbqzeu8uxx6" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
KEBEEKEP Anisij Nikiforovic,

22 saastaaq, Kebeeji nehiliege,

Nam orojuona, saqa, wuoreqteeq

1935 s. Muus ustar 3 kwune, «Kuonta Kiriehe»

Bwuluu wureghin twordunen Kebeeji dien dajdy baar. Ol dajdy bylyrgyta biir ulaqan kwuolj ebit. Ol kwuolu bylyr «Kebeeji» dien aattaabyttar. Ol kwuolu ergije syldjan balyktaan ahaan, iitillen oloror saqalary occogho daghany Kebeejiler dien aattyyllara wuhu. Onno bastaan bert aghyjaq kihi wuoskeen dajdytyjbyt sire ebit. Occotooghu djon tuoq da swuohu baaja suoq, angardas bullunan, balygynan ahaan-sien iitinen oloottor. Ol saqqa, bert bylyr «Batakaan» dien ojuun kihi bahylyktaaq toghus uraha tongus yallahan, saqalar tastarygar kwoho syldjybyt ebit. Onu Bwuluu diekitten saqa seriite kelen kyrgan, tonguhu qotu Djaangyga wuuren baran, ol kiniler oloqtorun saqa ylan oloqsujbut. Onton wuoskeen oloror Badjaajy Bwogho dien saqa kihite bert kwuusteeq, uhun kuturuktaaq budatyyr kihi baar ebit. Kini olorbut sire bastaangyta sol Kebeeji kwuolj arghaa wottuger ojuur ihiger «Lihe» dien sirge ebit. Ol kihi kihitten atyna dien, araj uhun kuturuktaaq ebit, onon kinini dwokso «Uhun Kuturuk Badjaajy» dien emie degetteen aattyyllara wuhu. Badjaajy olorbut wotoghun biligin «Badjaajy wotogho» dien aattanar, onon bihi Kebeejige billibit sehenneeq kihi. Kini swuohute dien suoq, araj bultuur, balyktyyr.

Kini saghana «Kyrgys wujete» buolan, kini bert wugus kyrgys djonnoogho, kihileeghe wuhu. Ol kemnge bu Djokuuskajga saqany bary bahylaan olorbut Dygyn Tojon dien kwuusteeq, aqsaana billibet baajdaaq, elbeq kihileeq baaj, tojon olorbut ebit. Kini sir aqsyn, dajdy bastaryn aajy, isterin toqoru berteeqter aattarygar kyrgyha, aat yla taqsar wugesteeq ebit. Onon, Badjaajylaaq daghany suraq qotu bekke serener, ongostor ebitter, ol ongoston, baghar Dygyn taqsya dienner otuu, uraha djielerin inniger at toqtuur sergetin (kyrgys sergetin) turuorallar. Ol turuoran ketehen olorollor. Wus syl innitten yla serii sebin, kyrgyhar terili ongostollor. Ol kurduk ongoston baran sanga oqtorunan, saalarynan boruobalanan, ytyalyy oojnoobuttar. Onno Badjaajy Bwogho «Lihe» kwuolj soghoruu wottuger biir tiikke kihi qaaldjygyn unguoghun yjaan baran, ol uutunen twuhere oojnuur. Occogho Badjaajy ytar ogho twuuleeq oq, tojon oq diennerinen ytyalaan tabara wuhu. Ol kenne mahynan kihi ongoron baran «tangara — Ajyy» kurduk aattaan, alghaan turan kwordohon wuoteller. Ol mas kihilerin balyk syatynan angynyaqtaan baran, ahyyr, maany astaryttan kihieqe uurar kurduk woluu-caas uuran, tuoq syryyga barallaryn, ol syryyttan qajtaq ergijen kelellerin alghahan, kwordohon bilellere wuhu. Barbyt syryylara sitillibeteghine, kuhaghannyk syldjan kelleqterine, mas (emeget) tangaralarygar kwordohuung-alghahyyng kuhaghanyttan, biiter woluutun iteghesteebitten buolbutun kurduk sanaa buolara wuhu. Onon mas tangarany aannja aqtybat kihini mwoghon-semeleen du kebihellere wuhu. Ol kurduk tutunan olordoqtoruna, sajyn emiske ikki attaaq kyrgys djono tiijen keleller. Many kworoot Badjaajy Bwogho otuutun ihitten taqsa ojon, yraaqtan kelbitterin bilen, tohujan ylan, tehiin tuta oqsor gyna biir uolun yytar. Uol taqsan serge tworduger kelen ergijen erer aty tehiinitten qarbaan ylar. Ol ylan erdeghine tehiin tuttarbyt bastyng kihi uolu batyjanan twobotun sinnjiges moojnunan soghotoqto byha oqson kebiher, mantykata wuohee kyyrajan taqsar. Many kworo oloron Badjaajy otuutun ihitten mwuccu ojon taqsar da, wuohetten twuhen ihen uolun twobotun woruhuje oqson qaaldjygyn wuutunen batyjagha twuheren ylar da, djietiger kiiren qaalar.

Onuoqa tahyrdja turar kihi sangata yhytyyr: «Min Dygyn Tojon kellim, at ataarar uolum Boroghon Bert Qara dien, ol ehigini kytta aat byldjaha, bert bissihe kellim, onon sassynngy kwunu aaspakka, ebeter ehi, ebeter bihi buolar gyna kwuon kwossuoghung, qaan qassyaghyng, onon belemnenen olorung, yallyaqpyt» dien. Ol eten barannar bilii djon kwuolj unguorgu wottun dieki swuurden qaalallar. Badjaajy many kworon ere qaalar. Uola serge tworduger baha bystan baran wolo sytar. Dje, mantan Badjaajylaaq bekke sereneller, kini dwokso aat aattaan kelen baran, otuuga olorollor dien aannja aqtybakka, syldjybakka barar buollaghyna, serge twordutten woloron, septerin qaralaan barbyt abalara emie baar. Manyaqa Badjaajylaaq barbyt djonu batyha kworon turbuttara, bilii djono kwuolj unguor tiijen twuhunen keljtegej otuu turuorunan, buruolara araj wus tiit annynan woro tygan taghysta. (Ol Dygyn twusput sirin onnuk biligin «Dygyn otuuta» dien aattanar — K.A.N.).

Onu kworon turan Badjaajy eppit: «Dygyn Tojon twoho da aatyrbytyn ihin, saahyn sitie suoq, buruota bwutej — mungur buolan kwostor» dien. Manyaqa Badjaajy djono wuorsubutter, ol kenne: «Occogho bihi buoluoqput buollagha di» dehispitter. Kuttanan baran, onon emie sanaalara aryyj kwotoghuller.

Ol kenne Badjaajylaaq uuruu balyktaryttan killeren sien-ahaan baran biir bwotos uollaryn qarabyl turuoran baran, twuunger utujallar. Ol twuun wucugejdik qonollor. Tuoq da billibeteq. Nwonguo kwunuger turan bary ketenen olorollor. Dygynnaaq buka wugus kihileeq buoluoqtara, buka ikkiejeq ere buoluoqtara suogha desihii buolar. Ketehe sataan baran, tuoq da billibetegher Dygynnaaq otuularyn dieki kworo-kworo: «Dygyn Tojon dje uhun uulaaq baraqsan ebit, — desihe-desihe kwulseller. Onton biir bwotos uollaryn kwordoro, baallaryn-suoqtaryn billere yytallar. Uol, twoho da kuttammytyn ihin, Badjaajy Bwogho sorujuuta swuohuttan barar. Ol baran, sahan-sahan kiiren Dygyn otuutugar cugahaan tiijen kwootto, tuoq da billibet, baccaannga dyly utuja sytyaqtaryn satammat, onon, qahan daghany Ajyym-Tangaram diir da, otuuga tiijen wongos gyna twuher da, otuu ihe kubus-kuraanaq, biir da kihi suoq, baran qaaltar byhyylaaq. Uol dje qaragha syrdyyr, tojonugar Badjaajyga swuuren kelen, baattar dien tyllyyr. Manyaqa Badjaajylaaq bary ongoston kelen suollaryn qajan kworollor. Kworbuttere, kyrdjyk kwohon, baran qaaltar ebit, many bilbekke kuraanaqqa ketehen oloottor. Dygyn otuutun Badjaajy dieki wotto ere qaalbyt. Bu kuttanan bardaqtara, ekkiretieqqe baar desihen, serii-kyrgys djono buolan, Dygynnaaghy suollaan ekkireteller. Ol ekkiretenner oloqtoruttan - Kebeejitten 15 kwostooq sirge «Emeeqi» dien sirge keleller. Onno kelen kwoottoro, Dygynnaaq onno kelen toqtoon bert yksalynan, suollara soroqtoro twuhen, soroqtoro at wurdunen ahaan aaspyttar. Onno wuteheghe et wuolunen sien baattar ebit. Many kworon Badjaajy djonugar eter: «Bu baghaldjylar wutehelere qaannaaq ebit, swugun-qaan berimcileeq djon baattar, kebis twonnuoghung», — dien, bary onton twonnollor. Ol kurduk Dygyn kebeejilerge taqsa syldjan baran Badjaajy Bwoghotton djulajan twonnubute wuhu. Ol biir ere tehiin tuta taqsybyt uolu wottuk qaralanan, twuheq suunan, tobuk qaannanan baarta wuhu. Onton yla Dygyn kyrdjyk ergillibeteghe wuhu.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>qkpmaxhvqcgbiqacuu87fbqzeu8uxx6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Muoghan Emeeqsin, Kwodogoj Oghonnjor uonna Tygyn Tojon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>418</id>
    <revision>
      <id>2097</id>
      <parentid>2096</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2097</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4377" sha1="ssywfhl9lglujdtribjqkph7hi40h8w" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
ISAKOV Evtropij Petrovic,

77 saastaaq, I Qomustaaq nehiliege,

Nam orojuona, saqa, wuoreghe suoq,

qolkuostaaq

1935 s. Muus ustar 22 kwune, «Qomustaaq»


Bylyr, nuucca omuk bu saqa dajdytyn isten kelien innine, occotooghuga «mugur yraaqtaaghy» buolbut Qangalas Tygyn Baaj dien olootto wuhu. Kini saghana emie kekke bu biligi Qomustaaq dajdytygar-siriger Kwodogoj  Oghonnjor dien baaj olorbut. Kini biir Muoghan emeeqsin dien emeeqsinneeq ebit. Bu djon bert wugus sylgy, ynaq swuohu baajdaaq, bert wugus kergen-qamnaccyt uollaaq, kyystaaq ebitter. Oloqtoro bu worus kytylygar «Callaq Tiit» dien sirge, ol kenne wuohe, tyagha, arghaa alaastarynan ebit. Sylgy baajdara alys ebit, ol gynan kwuhun, saas kwostoqtorune, ol «Qatarghan» dienten bu dajdyga baar ologhor tiije byyha suoq biir subullar sylgy buolar wuhu, onnuk wugus sylgylaaq ebitter. Ol sylgytyn wuuren, djietin tahyttan sattaabyta Qatarghantan bu dajdyga ihillere wuhu. Ol kurduk ulaqan sangalaaq, bejete da bwodong kihi ebit. Biligin ol «Qatarghan» dien alaas dajdyttan 3 1/2 kwos buoluo. Kwodogoj oghonnjoru ylbycca at ujbat kihite ebit, araj bejetiger biir «wuut kere» at wuoskeebite, ol ere ujan ildje syldjar ulaqan kihite ebit. Biligi bu dajdyga ol kini emeeqsinin aatynan aattaaq «Muoghan Kwuole» dien sin oburgu kwuolj baar, ol kwuolu kwunuger kus ekkireten kiiren kesteghine, saamaj diringe sinnjiges biilinen ere buolara wuhu.

Kwodogoj  Oghonnjor, Muoghan emeeqsin djielere uraha djie ebit. Kinilerten wus uol ogho tworuon qaalbyttar. Bu ogholor bert bwogho, kwuusteeq aaty ylyaqtaryn swop kworungneeq djon ebitter. Bu ogholor bulcuttara alys ebit. Aattara: Temelikeen Swuuruk dien bastyng uol; Kuonnjaj Kylyyhyt dien orto uol; Corboghor Baatyr dien kyra uol buolan baran, saamaj kwuusteeqtere, bwoghostoro ebit.

Ol kurduk olordoqtoruna biir saas Qangalastan Tygyn Tojon ilin uluustarynan — Taattanan, Boroghonunan ergijen-twonnon ihen kyrgys djonnooq iti biligi unguorgu Muccuku sirinen tiijen keler. Ol kelen Kwodogoj  Oghonnjor tahygar biir sirge 9 urahanan twuhen, yallahan kebiher. Tygyn onno yanar bieleeq, swuuruk attaaq, bwoghos uolattardaaq buolbut. Onon bukatyn kwos djon ebit. Ol twuhen oloron Tygyn Baaj Kwodogoj Oghonnjordooq saastaryn-wujelerin toqoru, ehe-ebe saghattan yla biir ytyktyyr aal tiit wutuote turaryn oqtottoron, ytygar qoruuda ongottoror. Many kworon oloron Kwodogoj  Oghonnjordooq, Muoghan Emeeqsinneeq bekke ahyjallar, bekkihiiller. Kiniler sanaalarygar ol tiit maska aan dajdy iccite sworuoster, ujalanar «Ytyk maha» ebite wuhu. Onu Tygyn kerejbeteq. Ol gynan Tygyn Tojon bietin yatan, kymys kymystatan yhyaq yhar. Yhyaghar Kwodogoj  Oghonnjordooghu yngyran jsar, djon bwoghonu, kihi-swuohu bwoghonu munnjar. Yhyaqqa oojnuu, aat-minge byldjahan, bylyrgylyy syal ytyhyyta, ataq oojnuuta, ilii tutuhuuta buolar. Bu oojnuularga barytygar Kwodogoj  uolattara Tygyn Tojon djonnorun, bwoghostorun tuluppattar. Ol onno arghaa «Oghonnjor Aattyga» dien baar, ol onton ataqtarynan syssan Kytylga keleller. Ol syssyyga Kuonnjaj Kylyyhyt uol kuotan kelen iti biligi «Tobula twordo» dien sirge toqtuur, Temelikeen Swuuruk iti biligi «Qorbut Twordo» diennge kelen toqtuur, otton Tygyn uolattara oloq qaalan qaalallar. (Iti sirder biligin worus Aryytygar baallar). Mantan Tygyn Tojonnooq djulajan, twuun Kwodogoj  oghonnjordooq utuja syttaqtaryna, kiniler dieki ekkinnerin qaallaran baran, urahalaryn tungketeq wottun kwoturunen kihiliin-swuohuluun kwohon qaalallar. Many sassyarda turan, uraha angaardaryn kworo-kworo, baallar desihe oloron qaalallar. Onton qojuut bilenner Kwodogoj  uolattara abakkalarygar kennileritten ekkireten kworollor da, Tygynnaaq qajyyjagha Nam aattygyn taqsan Ytyk Qajany byhan, anaraataq Qangalas aattygyn twuhen, Sajsary dieki subulla turbuttar. Many kworon turan uolattar «Ee, wuoden twugeder twusputter» desihen, sisten twonnollor. Onon Tygyn bihi Nam wobugelerbititten djulajan twonnon, twuun kwohon aahan turar.

Occotooghuttan aattammyt ol Kwodogoj , Muoghan saghattan qaalbyt aattaaq sirder baallar, olor mannyktar: «Muoghan Kwuole», «Kylyjbyt», «Oghonnjor Aattyga», «Callaq Tiit», «Qatyrghan», «Aryylaaq».


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>ssywfhl9lglujdtribjqkph7hi40h8w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qodoro uuha, Dygyn Tojon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>419</id>
    <revision>
      <id>2100</id>
      <parentid>2099</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>2100</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4058" sha1="6ubjpxei32thm4ux5xp67we8gmm5a71" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;


SAVVIN Innokentij Nikolaevic,

40 saastaaq, Qodoro nehiliege,

Menge-Qangalas orojuona,

saqa, wuoreghe suoq

1934 s. Yam yjyn 15 kwune, «Jakutskaj»


Bert bylyr, Dygyn saghana, urukkutunan Ilin-Qangalas siriger Qodorolor dien 33 uraha djon, biir uus-ajmaq saqalar oloottoro wuhu. Olor biir bahylyktyyr kyrdjaghas kihileeqter ebit, ol kihilerin tylyttan woruu taqsybakka, biirge tutuhan, ahaan-sien oloottor. Olorbut sirdere biliginen «Myla» dien sajylyk sir, alaas baar, ol alaaska bary biir sirge bacca kurduk mustan oloottor. Kiniler swuohunen uonna bullu bultaan iitinen oloottor, occogho balyk, kuobaq, kyyl da bult meele buollagha. Ol olordoqtoruna biir sajyn bu worus arghaatyttan, Saqsaryttan Dygyn Baaj bet wugus kihileeq, swuohuleeq, byhatyk etteqqe «kyrgys kihileeq» seriileeq taqsan kelbit. Ol taqsan alaas qaldjaajytygar yallaha kihiliin, swuohuluun emie urahanan twuhunen kebispit. Ol twuhen oloron Dygyn Qodoro kyrdjaghahyttan wus wutuo kujaqtaaq Bwoghohu, kyrgyhyyga bassar kihileri kworduur. Kini occogho Amma wureqqe oloror Abaghalar tworutterin kytta kyrgyha baran iher ebit, onuoqa kwomo kworduur. Onuoqa Qodoro kyrdjaghaha wus bastyng kujaqtaaq kihitin — bwoghostorun yngyttartaan ylan eter: «Dje bu saqa baaja, bahylyga buolbut Dygyn Tojon Ammagha baran iher ebit, onno baran wostooqtorun kytta kwuon kwossor, qaan qassar, aat-minge byldjahar, sorgu ylsar soruktammyt, onon kihitiger kihi ebii, bwoghohuger bwoghos ebii naada ebit, ehi bert aakkytyn isten-bilen taqsybyt, bassyng», — dien. Many uolattar buolbattar: «Bihi Dygynnga uol buolan kyrgyha baryaqtaaghar Dygyny bejetin satyyrbyt buollar kwomo kihinen-uolunan yngyryaqpyt ete, barbappyt», — dien woruu batan kebiheller. Mantan Dygyn Tojon djonu munnjan oloron sette qonugu byha yhyaq yhar. Qodorolor bu yhyaqqa bary syldjallar. As-wuolj, oojnuu bwogho buolar. Occogho Qodorolor alaas qaldjaajy wottuger, utaryta kworsuhen occotooghu djon ketesihe oloottor. Ol oloron baran, sette qonuktara tuolar twuunuger qodorolor uulara kelen, yksaan twuunun utujan qaalbyttar. Bu utujbuttaryn kenne Dygyn serii djonunan 33 uraja yallary angaar uhuguttan, ogholoru-djaqtallary, bilii wus buolun kujaq keter uolattary oloccu tyyna suoq kyrtaran kebiher. Ol kyrgan, kyajan baran wolbut djonnorun barylaryn biir ungucaqqa-iinnge simiteleen, kisteen kebiheller. Araj biir kyra saastaaq ogho kuotan alaas ihineeghi kwuoluger twuhen mancaary byyhygar umsan sahan syppyt. Ol oghonu kyajan bulbakka, oqtoro baranyar dyly kwuolu ergije syldjan ytyalyyllar da, adjas melijen baran biir oghu ylan twobotuger silleen, wuoten alghaan baran qallaan dieki tutan tuhaajan yhyktan kebiheller. Ontukalara ergijen twuhen ol umsa sytar ogho mejiitin bulan tobulu twuher da, ogho wolon dagdajan taqsar. Ol kwuolge wugus kihini wolorbutter, kihi qaanygar kyhyl mundu wongnommute wuhu, ol wolorbut djonnorun qaannara swuuren twuher. Araj ol serii buoluutugar suoq buolan bierbit, bultuu taqsan qaalbyt du, kini dwokso serejen sol oojnuu-yhyaq ottotuttan kwureen suoq buolbut ojoqtooq biir kihi ordon qaalbyt. Ol kihi «Kylaajy, Taghaan» dien sirderinen alaahar kiirbekke, wor sahan olorbut wuhu. Onon opput. Dwokso qojuut ol djaqtardaaq er kihitten sitimneen bu Qodoro uuha nehiliek buolbuta wuhu. Dygyn ol kyrgan baran sonton twonnon woruske kiitte wuhu. Qodoro onon qohoon, kepsetii buolara. Biligin kwordoqqo sol «Kwobuode» qaldjaajytygar iti biligi twurme sojluotun kurduk uhuktaaq, tihilikteeq mastar emeghiren, tiere-taara buolan sirge timirbittere, aryt kwuorejteleen taqsybyttara kwostollor. Baghar occotooghu mastar sytallara buoluo.

Ol kenne ol wolorbut djonnorun unguoq tupput djaamalaryn toruma biligin biller.

Qojuut bihi Qodoro djonugar arghaa Wossuj Qangalastan taqsan qolbohon nehiliek buoltar. Olor udjuordara bu kennikige dyly «Qangalas uuha» dien aattanallara.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>6ubjpxei32thm4ux5xp67we8gmm5a71</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kuhaghan Emeeqsin, Tygyn</title>
    <ns>0</ns>
    <id>420</id>
    <revision>
      <id>2102</id>
      <parentid>2101</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2102</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3221" sha1="1mw69jj0j15umaaoooump9br8ii5h3a" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
EVЕRSTOV Efim Matviejevic,

(Arkyyj), 82 saastaaq,

Kuhaghan yal nehiliege,

Nam orojuona,

saqa, wuoreghe suoq

1934 s. Bes yjyn 6 kwune, «Kuonta Kiriehe»


Bert bylyr bu bilii Kuhaghan Yal nehiliek twordo buolbut Kuhaghan Emeeqsin dien bert djadangy emeeqsin, tulaajaq djaqtar baara wuhu. Kini ologho iti «Ebe» (Neleger) dien sirge ebit. Sajyn buollaghyna tuos urahanan, kyhyn buollaghyna buor urahanan oloror ebit. Saahygar araj biir ere ynaqtaaq, ol kenne naar swuohute suoq, naar bullunan, balygynan olorbut. Bu emeeqsinnge biir Qanaj dien bert uol tworuon Bwuluu wuregher tiije bullu batyhan, bultaan-altaan kiirer ebit. Ol kurduk olordoghuna biirde Qangalas Tygyn Tojon taqsan kelbit. Occogho Tygyn bu dajdyga Namnga taqsan djonun-sergetin oloqtuur, yallaryn beleqteen sir-dajdy byhytalaan, aattatalaan bierteliir, onon kihi-swuohu ologhun keskilleen, yhyaq yhan, kworu-nary terijteleen twonnor ebit. Kini occogho bugatyn «Tojonnoro, bahylyktara» buolbut kihi ebit. (Sehennjit manna Tygyny — ologhu djahajar tojon-bahylyk kurduk kepseen tahaarar — S.B.). Ol taqsyytygar emeeqsin Qanaj uol suoq, bullugar barbyt keme ebit. Onu Tygyn yjytar: «Oghong Qanaj qanna baattaj, qahan kelerij?», — dien. Onu emeeqsin: «Ee, ol oghom baraqsan bullu batyhan arghaa Bwuluu tyatygar taqsybyta, kelere cugahaatagha buoluo», — diir.

— Onton iti tahyrdja saadaq yjyyr maska kim saataj? — dien Tygyn saa yjaanan turaryn ulaqana berditten kworon yjytar. Many: «Ee, iti min oghom Qanaj oojnuur saata ete», — dien eter. Manyaqa Tygyn maany uolun Taas Ullungaghy yngyran ylar, saany tuttaran kebiher, onton biir buugunaj qaarty qaraghyn kurduk twuort qaraqtaaq uolun yngyran ylan ol kurduk syhyy unguor turar tiiti yjan, onno ildjen bu ingehenen syalla turuor dien yytar. Uol baran syal turuorar. Onu Taas Ullungaq uol tutan turar, Qanaj saatynan bilii ingeheni syallaan ytar. Ol yppyta timir oqtooq onoghos oq ingehe ullungadyn djwolo twuhen, tiitin qaja kwoton taqsar, ol kurduk bergennii tabar Taas Ullungaq. Many kworon Tygyn berke qajghaabyt, orduk saata-kuraagha wucugej ongohuulaaghyn qajghaabyt. Onon Tygyn Kuhaghan Emeeqsinnge sylgy wuore beleqteen, bieren barbyt. Ol kenne en ol siri dajdylan dien biir kwuolu yjan bierbit. Ol kwuolu Tygyn «Sorongnooq» dien buollun dien aat bieren baatta wuhu.

Ol Qanaj dien uol qojuut «Qanaryjar-Menerijer Qanaj» dien deget aattammyt. Ol uoltan twuort uol tworuobut, oloru aattarynan:

1. Kwongulj ogho Kwoljcu;

2. Kedekeen;

3. Kwuusteeq Borodjoj;

4. Kinees Uol dien buoltar. 

Biligin ol uolattar aattarynan — Kwoljcu, Kedekeen, Tya, Borodjoj dien twuort agha uuha aattanan olorobut, oloopput.

Onton ol Kuhaghan Emeeqsin aatynan Kuhaghan yal dien nehiliek aattammyppyt. Balartan bastyngnara, baajdara Kedekeen aghatyn uuha buolbut. Onton Borodjoj uuha berke aghyjaan, kylgaan turallar, kiniler tworut daghany kylgas, djadangy ebitter. Bu seheni min bylyr Vinokurov Iona uonna Swurdeeq Swuoder dien kyrdjaghastar kepsetellerin tuorattan isterim.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>1mw69jj0j15umaaoooump9br8ii5h3a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тугу туһанаары... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>421</id>
    <revision>
      <id>3495</id>
      <parentid>2106</parentid>
      <timestamp>2011-04-05T19:51:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3495</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="617" sha1="hvht3wb1t1zm4iwv0g0ez0q3bjhimij" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Тугу туһанаары,
То5о,
Суой суруйарга
Суудайарым буолуой?
Мин,
Суруйбут суругум
Туохха туһа буолуой?
Мин,
Кэнийэр кэниирим
Кимиэхэ кэскил биэриэй?...
Мин,
Саңарбыт саңам
Кимиэхэ санаа салгыай?
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1927}}

[[Алампа]]
[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1927 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>hvht3wb1t1zm4iwv0g0ez0q3bjhimij</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bert Qara, Djaangy buqatyyra</title>
    <ns>0</ns>
    <id>422</id>
    <revision>
      <id>2110</id>
      <parentid>2109</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>3 барыл баар</comment>
      <origin>2110</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1338" sha1="t9l3z94gcv50mk6a42mucd6o1yudyyw" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
EVЕRSTOV Еfim Matviejevic,

(Arkyyj) 82 saastaaq,

Kuhaghan Yal nehiliege,

Nam orojuona

1934 s. Bes yjyn 6 kwune, «Kuonta Kiriehe»


Bylyr Tygyn Tojon maany-bastyng kwutuote Boroghon Bert Qara dien baara. Kini byhyj, bwogho, buqatyyr kihi buolan bu saqa dajdytygar bert aaty ylbyt baatyr kihi. Biirde kinieqe emie bert aaty ylbyt Djaangy buqatyyra (aata billibet) kihi ildjiktiir: «Dje, Bert Qara belemnene olordun, min kinieqe yallyy, oojnuu-kworuluu baryam», — dien. Ol ildjigin kennitten sotoru Djaangy buqatyyra kiiren keler. Occogho Bert Qara djietin tahygar saahygar ytyktaan tyyppataq, biir ikki kihi bylahyttan ikki qarys suon wutuo kyl tiit baar ebit. Djaangy buqatyyra iherin kworoot, ol tiitin tuura tardan ylan qabyllar qaba ortotuttan tutan, swuge syldjan qaamytalyyr. Onu Djaany buqatyyra ylan sannygar swugen kworor da, swukputun ihin kyajan sygharytan qaampat.

Ol onno Bert Qara swukput tiitin sirge byragharygar tobugun uutun mutuk djwolo twuhen, qojuut ataghynan dogholong buolta wuhu. Mantykatyn ol Djaangy kihitiger billerbekke qaalta wuhu. Onon Djaangy kihite Bert Qarattan djulajan dajdylaabyta wuhu.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>t9l3z94gcv50mk6a42mucd6o1yudyyw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dygyn qamnaccyttara</title>
    <ns>0</ns>
    <id>423</id>
    <revision>
      <id>2112</id>
      <parentid>2111</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2112</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1185" sha1="fwduw27n3qoh4pprqa4ww0e30237pf8" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
ЕGOROV Miqail Miqajlovic,

57 saastaaq, Qaptaghaj nehiliege, 

Menge-Qangalas orojuona, 

saqa, wuoreghe suoq 

1933 s. Setinnji 28 kwune, «Jakutskaj»


Bihi Qaptaghaj-Qangalas nehilieger bylyrgytygar: Qabykyja, Torbos, Nes, Bylaqy dien twuort agha uustara baallara. Olorton Nes uuhun twordo Kwongdoj bas Dolguura dien, biiter Ala Oghus Dolguura dien baara wuhu. Ol kihi erde caahygar wolbut. Ol wolbutuger unguoq tutan qarajallarygar twoboto-baha ulaqana berditten djiibergeen oqsuolaabyttar. Ontukalara cuguun timir tyahyn kurduk tyas buolan bu Saqsaryga ihillibite wuhu. Onnuk bastaaq kihi wuoskeen baran billibekke wolbute wuhu.

Ol Ala Oghus Dolguurattan uraty emie bihi kiiren Dygynnga kujaq keter — kujaqtaaq buolun buola syldjybyta wuhu. Occogho Dygyn kujaq keter — kujaqtaaq buolun, buqatyyr seriige-kyrgyska yytar, ildje syldjar djonnooq-bwoghostooq buolar ebit.

Bu seheni 15 syllaaghyta wolbut Dolgun Uola Lorgongtej Babylaj dien baara sehen okgostorun isterim.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>fwduw27n3qoh4pprqa4ww0e30237pf8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Batas Mwondukeen, Dygyn Bootur</title>
    <ns>0</ns>
    <id>424</id>
    <revision>
      <id>2114</id>
      <parentid>2113</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2114</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6716" sha1="osy3wzbid7qvabriw696x859717ki9w" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
Djoskuoskaj Gavril Feodorovic,

78 saastaaq, Twoloj nehiliege,

Curapcy orojuona,

saqa, wuoreghe suoq

1933 s. Balaghan yjyn 3 kwune, «Bwugujeq alaas»


Bylyr Qatyly twordo buolbut Aan Woruocej uola Batas Mwondukeen dien baara wuhu. Kini biligi Kytaanaq Qatyly nehiliek siriger «Maalla» diennge olorbut. Bejete tuoq da swuohute, baaja, ol tenge kergene da suoq sobus-soghotoq kihi ebit. Araj biir ere anaqtaagha biller. Djiete buollaghyna bulcut djietin kurduk, kyra balaghan ogholooq ebit, ontukata ol Maalla alaas tumulugar ebit. Batas Mwondukeen wuksun bullunan itinen olorbut. Ol olordoghuna arghaa woruske barda baajdammyt, torgho tottommut, wugus kihini, swuohunu munnjummut, occotooghu saqagha kiengnik suraqtammyt Dygyn Bootur dien olororo, kihi, swuohu targhanar, baaj munnjunar suragha ihiller. Many isten bu kihi woruske kiiren ol Dygyn Booturga qamnaccyt uolunan kiirer. Kini manna qas da syl qamnyy-wulelii syldjan baran Dygyn biir kyyhyn kytta taptahan, kyys qat buolan qaalar. Manyaqa Dygyn bilen, abaahy kworon, kergen djonnorunan Batastaaq sytar-oloror balaghannarygar keme suoq sigiri mustarar, qatattarar, ol mustaran, biir eme twuun uollaaq kyyhyn ol balaghannarygar uottaan wolottoron kebiherdii teriner. Onu kyyha bilen, serejen kihitiger Batas Mwondukeennge kepsiir: «Buka iti tojommut aaq bihigini bilenner, wolottoron, bu oloror balaghammytygar qolbuu uottatan kebiheeri ongoston ereller byhyylaaq, ol ihin bekke sigiri bwoghonu mustardylar, en kebis dojdulaa, ajylaaghyn min qaalyym», — dien. Many er kihi: «Kebis, onnuk buollaqtaryna bihi ikkien kwuruoq, min ejigin bacca toqoru taptaan barammyn qaallaran kebihen bararym satammat», — dien, Batas ojon taqsan sirge syddjar biir bastyng wuor atyyryn tutan ylan woloron baran, ortotunan byhaghastaan djaqtaryn ylan, aghys yjdaaq qat syldjar djaqtarga sylgytyn bysaghahyn swukteren, bysaghahyn bejete swugen, ikkien ilin dieki taqsan bara turallar. Manyaqa aarattan djaqtaryn byha taqsar suolunan djietin yjan bierbite kiehe erde Maallagha djaqtar tuoq da buolbakka, sol sylgytyn angaaryn swugen kelbite wuhu. Onton Batas Mwondukeen bejete buollaghyna twogurujen, muunnaran biligi Sylang nehiliek sirinen taqsan ispit. Onu kennitten ekkireten iher Dygyn Bootur kwutuote kihi Bert Qara «Qabarghalaaq Wureghe» dien wureqqe siten kelen wurduger tuher: «En djaqtary», — diebitinen. Manyaqa Batas Mwondukeen swugen iher sylgytyn angaaryn yhyktan kebiher da, et iliitinen utary kiirsen, tustan barar. Ol tustallar da, ikkien tebis teng buolallar, qajalara daghany byraqpat, kyajbat. Onon ikkien teng buolan, ejelehen, any tyytyhya suoq, suollaryn kessihie suoq buolan, ol kenne «billeqtii» djon buoluoq buolsan, illehen araqsyhallar. Bert Qara arghaa twonno turar. Batas Mwondukeen ologhor Maallagha, bilii sylgytyn angaaryn swukputunen kiehe qonugar tiijen keler. Ol taqsannar ojoq-er buolan olordoqtoruna nwonguo sylygar, saas, arghaattan Dygyn Bootur 40 attaaq kihi serii-kyrgys djonnooq taqsan kelen bokuoja suoq Maalla tumulugar oloror kihini ytyalaan kiiren barallar. Manyaqa Batas Mwondukeen woro yhyyra-yhyktyy twuhen baran, djietin taqsa ojon kuraaqtaaq oq saatyn utary angaabyllaabytynan barar da, oqtor kelen siire-qaja, sirite-toghuta twusputunen barallar. Mantan yksaan kihi yppakka ohoghun qorotun tworduger sworuosten kwuluktenen oloron bieren ordor. Ol oloron kelbit oghu wus yyraaqtaryn byyhygar twuheren yla-yla qardary taary ikki iliitinen qabyalaan, kelbit oqtoru ikki wottuger munnjar, kystaan iher.

Onton kihi ere buollar Dygynnaaq oqtoro aghyjaan, sellik ytar buolan barallar. Manyaqa kworon oloron sol ohoghuttan oloron Batas Mwondukeen biir bastyng kihi at wurdunen  syldjan twottoru taary siellere-siellere yj-qaj bwoghonu tutan ererin kworon ytan, saajar. Ol yppyta kihi ytyhyn tobulu twuhen yngyyr ilin sirejin mahyn tostu kwoton aahar, At wurduger oloror kihi, bejetin byldjatya ebit da, qata, kini araccy woro kwoton bieren taaryjbakka, oq aaha turbut. Manyaqa kihi ere buollar yta turar djon aq baran toqtoon qaallallar, septere da barannagha buoluo. Ol ikki ardygar Batas kwordoghune bilii djon bary attaryn miimmitter ebit wuhu, ol kenne qonuuga-syhyyga syldjar biir ynaghyn kwuojen ekkireten ereller ebit. Onu Batas Mwondukeen tumul orojuttan soghotoqto acaaqtaaq tiiti (mahy) acaaghyn ikki ardynan ystanan twuhen kurupaasky, kurtujaq kyyl (kwotor) kurduk kwoton elestenen kelen ynaghyn 40 attaaq kyrgys djonuttan ataghynan kwuojen wuuren ildje qaalar. Onu kworon turan Dygyn eter: «Kwutuotum, oghom Batas Mwondukeen, kwoccoqtuu kwoton twuhenngin tworo, wucugej ogho, kihi ebikkin, onon any aatyng «Kwoccoq Tworoloj» dien buollun, ol kenne any bu en sirger-dojdugar Dygyn kelen qattaan seriilie dien ketene sanaama, wucugej, toloru djollooq kihi ebikkin», — dien baran atyn ergilinnerer da, arghaa dieki kiptene turar, djono-seriite kini kennitten biir onnuktuk subulla turallar. Batas Mwondukeen qaalan, tumulugar balaghanyn qorotun tworduger turan qaalar. Kyystara Batas ojogho djaqtar taqsan djietin aanyttan wuoguleen: «Any wus syla tuolar kyhynygar min kiiren yallaan taqsyam, onu tojon agham kehiibin-setiibin belemnii tohujaar», — dien qaalar. Batas Mwondukeen onno: «Bert Qara araj eppit tylyn kehen taqsyspyt buollaghyna, miigin sieqtere buollagha», — diebite wuhu. Qata onu bylyrgy kihi kwonoto, berde kespet ebit, ol seriige oloq suogha wuhu. Onon Batas Mwondukeen djulaja sanyyr kihite ol Bert Qara ebit occogho. Onton yla Dygyn Bootur bu Qatyly siriger ergijbeteghe wuhu. Ol kemten yla Batas Mwondukeen Dygyn aattaabytynan Kwoccoq Tworoloj dien aatyrbyta wuhu. Ol at wurdunen  syldjan yjdyyr-qajdyyr kihi Dygyn ebit, onu ytyhyn taban baahyrdan yyppyta wuhu dien buolara.

Ol Batas Mwondukeen Kwoccoq Tworoloj dien kihitten araaha 9 uol tworuobute wuhu, olorton 5 uol aata aattanar etiler. Oloru aaqtaqqa, mannyktar:

1.  Accaghar Njamnjaq

2.  Kytaanaq Bally

3.  Urung Bas Boltongo

4.  Iljgen Bootur

5.  Uokaa Tebene dienner.

Bu uolattar aattarynan wuoskeen-wuoskeen qojuut: Accaghar, Kytaanaq-Bally, Boltongo, Uokaa nehiliektere aattanan qaalbyttar. Barylaryn bylyrgy aattara Qatyly dien, kini araaha djaqtar aatynan ebite wuhu dien emie sehen-qohoon buolara. Iti uolattartan saamaj Bootur, bert uollara, sytyy-qotuu kihilere Iljgen Bootur dien buolta uhu. Ol uolu qojuut nuucca suuta bappataghyn ihin tuttaran ylan kuorakka killeren bert eljbeq saqa bootur djonnorun kytta biirge yjyyr argy maska yjaan wolorbuttere wuhu. Ol emie tuspa sehenneeq buolara.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>osy3wzbid7qvabriw696x859717ki9w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dygyn uonna Aas Tongus</title>
    <ns>0</ns>
    <id>425</id>
    <revision>
      <id>4220</id>
      <parentid>2117</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:17:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4220</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2831" sha1="p5umrb042mofoi9x6wch1oopfgpi1y0" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
IVANOV Prokopij Ioanovic (Comoorko),

Menge-Qanalas orojuonun 

Calghaa nehiliegin

65 saastaaq sehennjite

Sergejev I.I. surujbuta

1924 s. Altynnjy 25 kwune, «Suola»


Kepseennge, sehennge turbut Dygan elbeq ogholooq, baaj tot uonna bet byldjahymtya, kini qanna kwuusteeq suraqtaaq bert aattaaq kihi baaryn ihitter ere, baran bert byddjahan, ol kihi aatyn ylar wugesteeq. Kini sanaatygar miigitten orduk kihi baar buoluor swobo suoq dien sanyyra wuhu. Kini ol idetinen qanna kulgaagha isterinen bert kihi baaryn ihitter ere baran qolohon, seriilehe-kyrgyha syldjar ebit.

Biirde Buluu tworduger oloqtooq Aas Tongus dien kihi berdin kytta (baran) kwossuhuoghun bagharbyt. Ol gynan qas da twogul yngyttara sataabyt da, Aas Tongus kini tylyn isten kelbeteq. Ol ihin Dygyn bejete taqsan syddjybyt. Onno Aas Tongus bejete suoq buolbut, ogholoro, ojogho ere baar buoltar. Onno Dygyn kwordoghune Aas Tongus bert djadangy yal kurduk oloqtooq kihi ebit. Manyaqa Dygyn kergetteriger eter: «Min kinini kytta bissihieqpin bagharan qasta da ildjiktehen kwordum da, billibetegher bu bejem kellim, ol gynan baran any suoghar twubestim, onon kessuhuoqpun bagharan kelen baran baghany iteghes qaallarar sytammat, ol tuhuttan min kinieqe ildjittiibin, kini mieqe keller ere bara syryttyn. Min kini bacca cugas oloror yalbyn kytta bissibekke-kwossubekke olororum satammat, tengnii sanyyr ebit buollaghyna kiire syddjyaqtyn, min biir qonohonu qonnoror, biir yaldjyty syrytynnarar yalbyn, onton ildjitin ylymmakka kiirbeteghine any yj kyhyl tuolarygar bejem taqsyaghym, onon miigin kwossuhuoghun bagharar kihi buollaghyna baar buollun, iti min ildjikpin kyrdjygy kisteebekke, symyjanan eppekke kepseen-wutukten biereering», — dien baran, Dygyn dojdutugar twonnor. Ol twonnon kelen oloron Tonguhun ketehe satyyr da, Aas Tongus billibet, kelbeteq. Onton Tygyn bejete tiijer Aas Tonguska djietiger. Ol kelbite Aas Tongus kini ildjitiger bworoku kyhammakka, djietiger kiiren baran emie baran qaalbyt. Mantan Dygyn: «Miigin Aas Tongus bejetiger qoloobot buollagha, kini miigin saatar kwuuppeteq baran qaalbyt», — dien kyyhyra-uordaja twuher da, Aas Tongus kergetterin barytyn wolottoon, kyrgan kebiher, ol kenne dojdulaan qaalar. Ol baattyn kenne Aas Tongus kiiren kelen kworbute, kergettere bary kyrgyllan qaaltar, many ahyjan ytaan-ytaan baran bejete qajtaq da Dygyny sitihie suoq buolan yksaan Urkuutskaj (Irkutskaj) tahygar seriilehe syldjar nuucca kazaktarygar baran kepseen, serii djonu yngyran, sirdeen aghalan Dygyny seriileten, onton yla saqa siriger nuucca seriite — kazaaktar oloqsujan saqagha bas-kwos buolbuta wuhu.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''


&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>p5umrb042mofoi9x6wch1oopfgpi1y0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dygyn, Bert Qara, Bwokol</title>
    <ns>0</ns>
    <id>426</id>
    <revision>
      <id>2119</id>
      <parentid>2118</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2119</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3159" sha1="p69et1aamy53c4pbul5mram0t0cb3nm" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
POPOV Feodor Aleksiejevic,

62 saastaaq, Altan nehiliege,

Menge-Qangalas orojuona,

saqa, woreghe suoq

1933 s. Ot yjyn 26 kwune, «Qolbolooq Bwuore»


Boroghon Bert Qara uonna Naaqara Bwokol dienner ikkien bylyr kwunnerin saghana Qangalas Dygyn tojonngo bwoghos (seriihit) djonnorunan syldjybyttara wuhu. Ol syryttaqtaryna biir sajyn ikki nuucca kihite kelen baar ere buolan qaaltar. Oloru Dygyn wulehit djonnorunan olordon, bu ikki kihi twoguruk syl qamnaccyt uol kurduk wuleleen-qamnaan olorbuttar. Wulehittere berdin Dygyn qajgyyr, emeeqsine ere swobuleebet «Bu bert yraaq dojdulaaq, wugus-qalyng tworuoqteeq-ajmaqtaaq djon byhyylaaq; sirejdere twuuleeq, qarylara kyryylaaq — en bu djonu qoddjoq, olorduma», — dien. Onu Dygyn: «Satallara-uustara bert, olordunar, wucugej djon», — dien emeeqsinin tylygar kiirimmekke, bu djonun olordor.

Onton bu djono nwonguo sajynygar emiske suoq ere buolan qaalallar. Onton ikkis sylyn sajynygar emiske saasky kwomuolj uutun kytta bastaan swuge oluga, mas syyha ustan keler buolbut. Mantan Dygyn djono berke djiibergiir buoltar. Tojonnorugar Dygynnga kepsiebitterin Dygyn kyhammataq. Onuoqa occogho araj biir kyrdjaghas emeeqsin baara eppit: «Tukalaryam, twuul-bit kuhaghan buolta yraatta, ol kenne iti worusputunen cegien, uruk billibeteq, kihi-saqa kworbotoq oluktara, mahyn syystara kelen aahar buoltar, onon worus wuohe tuoq ere soduoma turda, bihieqe daghany ol soduom keleeri gynna byhyylaaq ogholorum ere buollargyt teskileen, bu dojdu djolo-sorguta toqtor, keskile-kiebe qamnyyr keme-kerdiite suohaata», — dien. Mantan djulajan Bert Qara uonna Bwokol Bwogho buolannar, ikki bastyng bwoghos djon (uol) Sajsaryttan taqsan, kwureteleen qaalallar. Ikkien ikki angy dojdularyn bulallar.

Dje kiniler taqsallaryn aghaj kytta sotoru wuohetten worus ustun boluotunan boluot ihiger belem baasna djielerdeeq bert elbeq kihileeq serii, nuuccalar keleller. Ol kelen kytyyga toqtoon taqsannar Dygyn Tojonton biir oghus tiriitin sagha siri kworduon ylallar. Ol tiriilerin sap kurduk telen baran Sajsary qonuutun biirde ergite byalaan ylan baran, tohogho annjytalaan kebiheller da, bu bihieqe buolla dien kebiheller. Ol gynan baran tahaaran baasnalaryn ergicci turuottaan, kuorat ongoron, kiriepes tutan kebiheller. Onton bokuoja suoq saqalary seriileen, mintiepke saalarynan ytyalaan, wolottoon barallar. Dygyn djono oq saalarynan utary seriilehen kworollor da, nuucca saata tuluppat. Araj Dygyny bullja qoppot kihite buolar. Onu albynnaan killeren beremine mahy twuheren, soqsoloon wolorollor. Ol battykka kiiren turan Dygyn kwureebit uolattaryn sanaan, kiniler baallara buollar bu ajylaaq wolbot etim dien sanga tahaaran kylammyta wuhu. Bert Qara onon taqsan kwurenen, swuten qaalta wuhu. Otton Naaqara Bwokol Bwogho buollaghyna Naaqaragha taqsan oloqsujan kyrdjan baran, badaraannga batyllan ikki qonukka oghustuu mwongureen wolbute wuhu. Kinitten bert wugus bwoghos uolattar wuoskeen oloottoro wuhu.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>p69et1aamy53c4pbul5mram0t0cb3nm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kennjeler, Naaqaralar uonna Dygyn</title>
    <ns>0</ns>
    <id>427</id>
    <revision>
      <id>4221</id>
      <parentid>2121</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:17:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4221</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9651" sha1="deuaj0qpuk0lx1wiyla3mobqn8jmpls" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
POPOV Feodor Alekseevic,

62 saastaaq, Altan nehiliege,

Menge-Qangalas orojuona,

saqa, wuoreghe suoq.

1933 s. Ot yjyn 26 kwune, «Qolbolooq Bwuore»


                                         I

Bylyr emie Dygyn saghana Amma wureqqe, biliginen «Somorsuun Aryylaagha» dien sirge alta du sette ini-bii byraattyy djon Kennjeler biiter Bwotungner dien aattaaq djon oloottor. Kinilerten bu sehennge aqtyllar biller djonnorunan buolallar:

Ergelej dien bet bergen ytaaccy uol;

Twuotejbit Bootur dien bwogho, byhyj uol;

Mas Wonukuj ojuun dien ojuun kihi;

Maharaq dien socco aata-suola delejdik billibeteq, sytyary-symnaghas uol. Kiniler bullu-bultaan uonna swuohu da iitinen ahaan, iitillen oloror djon ebit. Bu djonu kytta engerdehen yal oloror, iti biligi Amma Solobuoda tahynan wuohe dieki wottulerinen bert qalyng kihileeq biir ajmaq «Naaqaralar» dien oloottor. Occotooghu kem kyrgys wujete ebit, onon teppi buollallar ere tuoj kyrgyhan kebiher wugesteeq, majgynnaaq ebitter. Ol da buollar yal djon ol tenge ikki angy qaannaaq ajmaqtaryn byhyytynan bejelerin ikki ardygar sin uruurghaha, syldjyha, asaha-siehe oloottor. Ol gynan bylyrgy ujeghe Kennjeler biir balystaryn (kyystaryn) Naaqara kihite ojoq ylbytyttan biir Bwodjoko dien siennere kihi ogho kihi baar buolbut. Manyaqa biirde, kwuhun muus tongmutun kenne, biirge bultuur-ahyyr sirderiger, kwuoljge kennjeler naaqaralary kytta kyttyhan balykka mungqalaabyttar (baghadjylyyllar). Ol onno wule ortotugar kwor keriete buolan siene Naaqara kihitin Bwodjokonu kytta tustan baran delbi byraqpyt, ol byraghan baran ustunan kinini djiibeleen turuorbakka qam battaan sytyaran surgunnjaghyn (syajatyn-suturuotun) ihiger qaary delbi simer. Many kworon turar djon bary kwuluu gynan oqtubut Bwodjokonu sangata suoq yytallar. Kihi mantan bekke saatar daghany abatyjar daghany. Iti itinen qaalar.

Onton ol kyhyn kystaan baran sajynygar naaqaralar iti biligi «Capcylghan» diennge yhyaq ongorollor. Yhyaqqa naaqaralar kennjeleri ynyrallar. Manyaqa kennjeler barallar. Araj Mas Wonukuj ojuun bulka-tyagha taqsybyt buolan suoq buolbut. Dje bu kelbittere yhyaq onnugar naaqaralar djonnoro bary serii-kyrgys sebin sebilenen baran kennjeleri utary tojuja olorollor ebit. Araj sep-sebirgelj bwogho kwun uotugar kilbengniire kwostor buolbut. Mantan kennjeler kuttanan, kebis doghor bu djon atyn dojdu yhyaghyn yhaary ongostummuttar desihen cugahaabakka, bary twonnollor. Ol twonnonnor kennjeler djieleriger baran, ampaar djieleeqter ebit, ol ihiger kiiren qatanan, bwuolenen kebihen baran ketenen olorollor. Ol olordoqtoruna Naaqaralar ekkireten kelen, serii djon bokuoja suoq ytyalyy-ytyalyy kiirenner, kennjeler qatanan oloror ampaar djielerin tas wottutten uottaan kwuuguneteller.  Manyaqa kennjeler yksaan,  buruogha tumnastan djielerin ihineeghi iinnge twuheller. Naaqaralar ubaja turar djie wurduger tahygar turar ulaqan tiit turaryn suullaran tuhereller. Onuoqa djie wohuote toston, wurde burallan  soghotoqto samnan  twuhen,  uota  woro yhylla twuher. Ol suulbutun kenne uot-buruo, kwulj-kemer ortotugar tosto, ubaja sytar wohuonu wurdunen  naaqaralartan biir kihi qaama syldjan batyjatynan kwulu-kemeru bukkuja-bukkuja kyajdybyt, qottubut, any bert kennjeler wolon baran wuordere taqsan naaqaralaha syldjallar wuhuo dien yllyyr, qompuustuur. Manyaqa allara iin-ongkucaq ihiger sytar djonton — kennjelerten bastyng ytaaccylara Worgoloj iin wurdunen  yryalaaq kihini aqtatyn ikki ardynan allarattan woro ytan tahaarar da, kihi wolon onno kwulj-kwomor wurduger «pok» gyna  oqton  tuher.   Mantan  naaqaralar  bekke  sohujallar: «Bu   tuoq   aldjaqajyj,   qaja   wulugerij,   any djommun ile siir abaahy buolan taghystylar byhyylaaq kebis baryaghyng», — desihen, kuttanan bary attaryn wurduger tuhen, twonnon baran qaalallar. Manyaqa kennjeler dje tyyn ylan ongucaqtaryttan taqsa ojuolaan, abalarygar sonno tuta, dje, abaahy buolan ekkiretteqpit dien kennileritten ekkireteller. Ol ekkireten baattara naaqaralar «Qotuja wureghe» dien wureghinen suollara ere bara turallar. Kennjeler, qonuoqqa desihen ol tworduger qonon qaalallar. Ol ikki ardygar bilii wureqqe bultuu taqsybyt Mas Wonukuj ojuun kiiren kelen, araj djietin kwootto, qajyyjagha ubajan qaalbyt, djono buollaghyna suoq buoltar. Many kihi suollaryn qajan, kyrgyhyy-wolorsuu buoltun bilen djonun kennitten tiijen keler. Ol tiijen kelen Mas Wonukuj ojuun kyyran, wuoten, ilbihi yngyran, ilbis tuheren Twuotejbit Booturga ingeren, kihieqe ilbis ingen kihi uu ispit sylgy kurduk titirestii twuher. Ol gynan kyattarbakka woro mwoqsunen, tuura ilgistenen Twuotejbit Bootur djonuttan mwuccu qarbatan sygynnjaq etinen kuotar. Onu djono ekkireten, atynan siten ylan wurduger oghuur bya byraghan, kihini sinnjiges biilitten iile oqson ylan, biir uluu bejeleeq aal maha buolar tiikke sworuu kwoton toqtotollor. Manyaqa ere uhutuu-uhutuu worute mwoqsuoleen, tiit mas qalyng qatyrygyn byha tuheren, urung ahyn byha twuhen, kyly etiger tiijen byata ingne bierer. Mannyk ercimneeq, balysqan kwuusteeq kihi bootur buolar Twuotejbit Bootur. Ol tutan toqtoton algys alghaan, tyl eten, oghorduk wostooqqun-saastaaqqyn baran wohogojduur worogojdon, aat-minge ylan ergijeer dien turan Twuotejbikke aghalan, kujaq keterden, wunguu-batas, saa-saadaq tuttaran kebijeller. Ol gynan baran tutan turar byalaryn twolo tardan, yhyktan  kebiheller.   Ol   yjyktan  kebispitteriger Twuotejbit Bootur Qotuja wureghin woro swuure turar. Dje ol baran ureq wuohe Qoton Bulgunnjaq dien kwuoleeq sir baar, onno tiijen twuun naaqaralar utuja syttaqtaryna tiijen, Twuotebjit angaar uhuguttan batyjanan-batahynan byhyta synnjan, bataryta twuhen kyrgan-kydyjan barar.  Ol kurduk ordorbokko keriete biiri da woro kwordorbokko, wolottoon kebiher.

Araj ol wulugerten naaqaralartan biir ojuun baara: “Bu kuhaghan bitim tardar, ilbis kyyha bekke yllaan-tuojan kelen-baran erer,  badagha bihi bu twuun satanan qommot djon buollaqpyt buoluo, atyn sirge baran qonuoghung”, — siebitin, naaqaralar kwuluu gynan kebispitter. Onton kyhyjan ol ojuun kergenniin-ogholorduun djonuttan tuoraan taqsan siske bwugen sahan qommut ebit.

Ol ere kihi tynnaaq ordon qaalbyt. Kennjeler kihilerin kennitten serii djon tiijen kelbittere, kihilere qajyyjagha kiniler innilerine twuun twuluk uularyn ortotugar kyrgan-kyajan turar ebit. Onno araj biir sette du, toghus du saastaaq kyra oghonu kuottaran, oghonu kwuolge twuheren, onu kworo satyy kworduu turar ebit wuhu. Ol ogho kwuolj mancaarytyn byyhygar kiiren, umsan qaalbyt wuhu. Many kworduon kennjeler kwuolu ergije syddjan oqtoro baranyar dieri byha ytyalaabyttar, oghonu bulbataqtar.

Ol bulbakka gynan baran toqtotonnor biir sardaana oqqo «ilbihi ingeren» dien, wuohe qallaan orojun dieki tutan angaabyllaan turan: «Djeere, bihi dieteq djon kiene woro uhuuran taqsan baranngyn qaannaaghy-etteeghi bulumuna gynan ergijeeri ergijen et, uruugar etke ergij, qajyhaary qajyhan qaan uruugar qaannga qajys!», — dien baran, yhyktan kebiheller. Ontukalara ergijen twuhen ol kwuoljge sytar ogho ketegher twuher da, ogho wolon uu wurduger dagdaja twuher. Dje, onon kennjeler naaqaralary ordorbokko keriete kyajan-qoton dojdularygar twonnon keleller. Naaqaralartan ol tuspa sirge qommut Ojuun kihi ere ogholorduun ordon bwugen qaalbyt.


                                            II

Bu ajdaan-wolossuu aaspyta bet sotoru kem buoltun kenne, Naaqara Qangalas ajmaghyn wurduku bahylyga buolbut Dygyn Tojon qaaryan bejekeenneeq qalyng qara qaan uruularyn ajmagharghaan, kinileri kennjeler wolorbut-wohorbut suraqtaryn isten, Twuotejbit Bootur aatygar utary serii tardynan, «Kyrgys djonun» Ammagha ataarar.
Onuoqa kennjeler isten-bilen belemnene tohujallar. Ol tohuja olordoqtoruna araj oloror sirderin arghaa wottutten tuoq da keme-kerdiite, aqsaana-djwuule billibet wugus attaaq serii djonu batyhynnarbytynan biir djebin-kugas (araghas) attaaq kihi wunguutun woro tupputunan, sielleren kiiren keleller. Manyaqa kennjeler, bary mustan oloron qaqqalanan oloror djielerin ihitten utary ytyalaan barallar. Onuoqa ytaaccy uol Worgoloj ytan, bilii bastyng araghas attaaq kihi wunguutun djwolo swuurden tahaarar. Onton ikkihin ytan any emie ol bastyng kihi atyn kwomus tuhaqtatynan twuheren, at mejiitin togho swuurden keteghinen tahaaran kihi woro kwoton biettin allara qabaghyn byha ytan, kihi attyyn bejeliin ikkien wolon oqton kwuolehije twuheller. Onton djulajan, kebis tulutuo suoqtar, ile abaahylar, ulaqan sorgulaaq djon ebitter bu kennjeler dien Dygyn seriite, onno bastyng seriihit, kujaq keter kihilerin wolottoron baran twonnubuttere wuhu. Onton yla Naaqara utary kworbokko, kennjelerge urukku oloqtorun byddjatan, tya, sis wottuger sygharyjan tejen, oloqsujarga baatta wuhu.

Ol seriitten wugus kihi «Naaqara qaana» toqtubututtan yla sotoru Qotuja kwuole uolan, kwohon qaatta wuhu.

Ol kuopput Naaqara ojuunuttan wuoskeenner qojuut Amma Naaqarata nehiliekke «ojuun uuha» dien agha uuha baar buolta wuhu.

Ol kennjelerten qojuut wuoskeen-wuoskeen: Kennje, Bwotung, Uraanaj, Njongku dien nehiliekter baar buoltar.

Ol kemten yla iti dieki Amma nehilekteriger «Qaja Bwodjoko qaarga oqtubuta buolaaraj, soduom buolaaraj» dien wos nomogho buolar wos nomogho-qohoono kim eme iilisteghine du, qaja eme ogho ytaataghyna du eter-sangarar buoltara wuhu.

Bu seheni min 40-50-ce syllaaghyta Kennje nehiliek (Amma) Lobuoq Bwuotur uola Niestor Artiemjev dien sehen ongostorun isterim. Occogho min ajmarghahan syldjyhar etim.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''


&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>deuaj0qpuk0lx1wiyla3mobqn8jmpls</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kennje Tietejbit Bootur</title>
    <ns>0</ns>
    <id>428</id>
    <revision>
      <id>2123</id>
      <parentid>2122</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2123</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9927" sha1="ggdn7au219taah4ot0pwa99l10cz6xp" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;


SOLDATOV Nikolaj Ljvovic,

78 saastaaq, Amma seliennjete,

«Baahynaj», Amma orojuona, 

starozjil-nuucca 

1933 s. Atyrdjaq yjyn 11 kwune, «Amma»


                                        I

Bert bylyr, bu saqa dojdutun nuucca yraaqtaaghytyn seriite kelen seriilii, bas bile iligine, bu dojduga saqalar bary beje-bejeleriger buolunnaaq, buqatyyr-kwuusteeq buolan, olor bastaan-kwostoon oloottor ebit. Occogho qanna bert aattaaq kihi-buqatyyr suraghyn istiheller da, onno baran biir bertpin dii sanammyt wolossor-kyrgyhar ebit.

Occotooghu kemnge bu Amma wureqqe — Bwotung, Uraanaj, Corodu, Kwuorten, Cytyndy uonna Tietejbit Bootur dien alta du, kini sette du ini-bii djon oloottor ebit. Kiniler aghalara Maghan Tyhaghas Bworo Bwotung dien aattaaq kihi baara bylyrgy wujeghe wolbut ebit. Ol kihi aghata dwokso, araaha, Bworo Bwotung dien baara wuhu. Ol djon bary bastaan bu dojduga Bwotung siriger «Battaq» dien alaaska balaghan tuttan oloottor. Bu alta ini-bii uolattartan saamaj bastyngnara, bwogho-byhyj oq-batyja tyllaaqtara tojonnorun keriete kihilere Tietejbit Bootur ebit.

Onton saamaj kyralara 12 saastaaq Cypynda dien ogho ebit. Ol ogho daghany silige sitteghine, araaha ubajynaaghar Tietejbit Booturdaaghar orduk kihi buoluon swop kworungneeq-majgynnaaq ogho deppit ogho ebit. Ol ogho ubaja Tietejbit Bootur qabyalyy, byragha oojnuur 25 buuttaaq timir meecige baaryn wungkurungnete, kwotogho oojnuura wuhu. Occogho kiniler tastarynan, iti biligi «Qotuja wureq» twordunen naaqaralar djonnoruttan bystan kelen olorbut Bekirdeen ojuun dien ojuun kihi bert wugus kihileeq, swuohuleeq emie «serii djon» tuspa oruoda ajmaq oloottor. Ol tenge kinilerten (kennjelerten, naaqaralartan) emie tuspa ajmaq buolbut — oruoda, iti biligi swupsuk, doluccu, sehen Bologurdar tworuttere djon Bwogho Bolloq uola Omolloon dien buqatyyr kihi bahylyktaaq djon oloottor. Ol Omolloon dieni araj biir minge bie sylgy at buolan ujan ildje syldjybyt siri-dojdunu biir gyna, qanna kwuusteeq aattaaq bert baaryn surahan wolorsubut, kyajbyt-qopput emie buqatyyr buoluna ebit.

Ol kurduk oloron, araj biirde Kennje Tietejbit Bootur kyra byraatygar Cypandagha naaqaralartan ol Bekirdeen ojun kyra balta kyys baaryn ojoq ylan biereri kepsete syldjan baran, qajtaq iissen, sataspakka Naaqara kihite, baltybyn bierbeppin, ehi oghoghut olus swurdeeq kepteeq buolun kihi buolsu, sitteghine-qottoghuna keneghes oloq demin billerbet kihi buoluuhu, keneghes atyn uluus aattaaqtara kelen swugun-qaan olorduoqtara suogha dien akkaastaan kebiher. Mantan kyyhyran Kennje Tietejbit Bootur naaqaralary oloccu kyrgaary turan kuttaan wuutteliir. Onton kyjannar naaqaralar any kwohon soghoruu Omolloon oloror sirin dieki baran toqtuullar. Occogho Omolloon soghoruu Bologur siriger «Aallaaq», «Bulung» diennerinen oloqtooq ebit. Onu isten Tietejbit Bootur ajmaqtyy kurduk sanaan yalygar-djonugar Omolloonngo eter: «Mas kurduk bu djonu, naaqaralary, taskar yallatyma, wuuttelee, en kinileri attygar kworor buollaqqyna, bihi ejebit araqsya-uurajya», — dien. Ol ihin Omolloon Naaqaralary seriileeri gynan turan, wuuren kebiher. Manan dje naaqaralar swugun yallaspakka, bu dojduga twottoru-taary kwoho oojnuu, bukkula syddjallar. Tietejbit Bootur bejete bultuur ebit, onon biir kemnge bullugar wureqqe taqsybyt. Ol kurduk taqsa syddjan sajyn Djongku qajata «Qarama Qajata» dien baar, ol qajagha qono syttaghyna, naaqaralar serii djon buolan baryta 18 attaaq kihi kelenner, Tietejbit Bootur djonun oghunan ytyalaan kiiren, yksatan, kennjeleri djieleriger qaajan tas wottuleritten djielerin uottaan kebiheller. Ol kenne wurdulerinen tiiti suullaran qam battatan, samnaran kwulj-kwomor ongorollor.

Ol gynan baran tuora twuhe sytar tiiti wurdunen  naaqaralartan biir Kunan Uola Megiljdji dien buqatyyr kihi baara, kyajdybyt-estibit ongoston: «Dje, saaj ebeet, qor qaaryan bejeleeq wutuo atastarbytyn kwul gynan kwotuttubut, kwomor gynan ubattybyt», — dien yrya-qohoon  ongosto-ongosto  qaama  syldjan  ere  kwullerin batyjatynan bukkujbut. Ol syryttaghyna emiske kihini oq allarattan taqsan byha swuuren, kihi wolon «puk» gyna twuher. Mantan naaqaralar berke sohujallar, bekke kuttanallar.  Ol allara iinneeqter baar ebit, ol ihiger kennjeler kiiren bietter da, iing qappaghyn byyhynan kihi aqtata kwostubutun kworon Cypynda uol oghunan woro ytan tahaarbyt ebit. Many bilbekke naaqaralar, bu baghajylar any ile abaahy derietinnjik buolan siillere iteghes buolbuttar desihen, sonton kuotan, twonnon qaaltar. Biir da kihini wolorbotoqtor, qata bejelere biir bastyng kihilerin wolottorbutter. Ol teskileen, biligi «Qotuja wureq» dien wureghinen woro kwohon,   swuohuluun-astyyn  njirileen,   occogho  kwuolleeq «Qoton bulgunnjaq» (Qaryjalaaq) diennge tiijen qonollor. (Biligin qarystaan Qaryjalaaq deniller). Onno tiijen mwokkuhen: «Bihi manna qonon sytan qaalarbyt satammat, berke ilbis kyyha wuohenen yllaan aahaan erer, tuoq soduom-byhylaan buolaary gynna», — dien  ojuunnara  Bekirdeen  ojuun  onno  qonsubakka, baltynyyn siske taqsan kwuruuller. Onu djonnoro, qor iti ojuummun dien bileeghimsijen, kuttammytyn byraaptaan araqsan bardagha dien kwule qaalallar. Ol djonton wus kihi, ojuummut buka billeghe buoluo desihen, kiiren kwuolge umsallar. Uonnaaghylara bary utujan kebiheller.

Ol kemnge Tietejbit Bootur tyatyttan kiiren keette, djiete uottanan, samnan twuhen qaalbyt, djono buollaghyna suoq buolan qaaltar. Many kworon kihi abalanar-abatyjar, suollaryttan kwordoghune kyrgyhyy-wolorsuu bwogho buolbut, qajtaq da naaqaralar kelen bu djaabylaan bardaqtara dien wojduu bierer da, kennileritten ekkireter. Otton djono buollaghyna biir alaas tyatygar sahan bwugen qaalbyttar ebit. Olor kihilere Tietejbit kiiren aaspytyn bilenner emie kini kennitten bary barallar. Tietejbit Bootur bejetiger ilbihi ingerinen baran, biligi Qotuja wureghinen naaqaralary batyhan twuun utuja sytar sirderiger Qaryjalaaqqa tiijen soghotoghun angaar uhuguttan kyrgan, kydyjan barar. Araj Bekirdeen ojuun balystyyn suoq ebitter, ol kenne wus atyn djon baallara emie suoq buoltar, oloru kworduon kwuolu ergije syryttaghyna djono dje siten tiijbitter. Ol tiijenner, uuga umustaqtara dien kennjeler kwuolu ergije syddjan oghunan ytyalaan kworollor da, tuoq da billibet. Oqtoro baranar. Ol gynan wus bylyrgy wujeghe qaalan qaalbyt oqtoru sirten bulan ylannar, olorgo ilbis ingeren alghaan, silleen baran wuohe qallaan orojun dieki tuhaajan turan wuhuonnerin olbu-solbu ytyalaan kebiheller. Ontukalara ergijen twuhuteleen kwuoljge umsan, saha sytar djonnoru bulan mejiilerin tehite twuheller da, wus kihi wuhuon wolon taqsallar. Araj Bekirdeen ojuunu balystary bulbakka, uonnaghylaryn oloccu kyrgan, kyajan, kennjeler twonnollor. Otton Bekirdeen ojuun buollaghyna bejete ere bwutun naaqara qaanyttan kini ere soghotoghun ordon qaalan, tyagha taqsan oloqsujar. Ol oloqsujan occotooghu majgyn byhyytjsan «baltyn ojoq ongoston» onton iti biligi Amma naaqaratyn wuoskeppite uju.

Ol seriige naaqaralar kiene biir «Lwokur Bes» dien sirge oloqtooq djybarga yllaabyta wus kwosko ihiller sangalaaq Yrya Takabyl dien buqatyyr djaqtar baara twubehen wolbute wuhu dien sejen buolara.

Tietejbit Bootur wureqqe bultuu taqsa syldjan atas ongoston biir Qalghan dieni killerbit. Ol Qalghantan Qaqyr Ojuun dien tworuobut, onton Arbaghas dien tworoon, ol Arbaghastan iti Abagha Semenovtar, Starostinnar, Djaskooskajdar wuoskeen biir ajmaq baar buolbut.

Ol kenne Tietejbit Bootur biir Tuos Ullungaq dien ajmaq kihitin kihi-yal gymmytyttan uonna ol Kennjelerten qojuut wuoskeenner, biligi Bwotung, Uraanaj, Kennje, Somorsuun, Njongku nejiliekter baar buoltar.

Sulghaccy kenniki mustan nehiliek buolbut djon. Kugda bastaan baara-suogha biir oghonnjorton wuoskeebit 8 yal ebittere wuhu.

Onton Swupsuk Bologur dien baar, ol saamaj twordo Bologur, onu kini kihi-swuohu ataghyn annygar syldjar, oloror, onon Swupsuk-sapsyk Kwopponuje dien aat ingmit. Itileri barytyn ol Tietejbit Bootur bu dojduga oloqtoobutunan nehiliek buoltar.


                                          II

Tietejbit Bootur yala, ataha-doghoro (ajmagha) Bwogho Bolloq uola Omolloon dien baara, kini sir aajy oloro syldjybyt, dojdu aajy oloqtommut, qanna bert aattaaq kihi baaryn surahan Bwuluunen, Ucurunan (ilin, arghaa, soghoruu dojdularynan) ergijteleen, kele-bara, wolorso syldjybyt buqatyyr kihi.

Kini baaja, kihite, swuohute, djono, ajmaqtara qalynga-elbeghe swurdeeq, onon kini tuoq da kelen utarbat, Kennje Tietejbiti kytta yallahan olorbut kihi. Omolloonu tuoq da sylgyta ujbat, araj biir ere minge bie baara ujan at buolan syldjybyt kihite. Ol gynan syldjan biir ojuunu woloron, ol ojuun wuorunen iiren Omolloon biirde atyn Amma arghaa wottuneeghi «Samaan qajata» dien qajattan turan Amma uutun kwotuten du, qarbatan du taqsaary miinen baran byhyta tingileqtii satyyr da, ata kiirbet, kwoppot. Mantan uordajan Omolloon atyn bahyn tostu ergijen woloron kebiher, ol kenne saatyn kirsin ylan atyn moojnuttan yjaan, bejetin qabarghatygar baanan baran, biir acaaqtaaq maska atyn iile yjyy byraghynan bejeliin, attyyn onno yjaanan wolon qaalar.

Many ajmaqtara bulan ylannar attary-bejeleri sol tiitin tworduger iin qahan kwomon unguoq tutan kebiheller. Biligin ol iinin toruma biller, qaamyylaataqqa 8 qaamyy ustalaaq buoluo, oghurduk ulaqan iin, onnuk bwodong kihi ebite buoluo. Ol Omolloon udjuordaryttan uonna ajmaqtaryttan biligin Bologurdar baallar, olor bary tus tuhunan: Qomuos, Swupsuk, Doluccu, Sehen, Yargha uonna Qotugu Bologurdar baallar. Biligin bu sovqoz taqsan oloqsujbututtan yla soghoruu Amma Bologurdara qolbohon, biir Omolloon dien ol wobugelerin aatynan 1932 syltan yla sanga nehiliek buollular.

Bu seheni bylyr Ioan, Moisej, Pavel Artemjevtar diennerten min isterim.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>ggdn7au219taah4ot0pwa99l10cz6xp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bworo sagha sorgulaaq Bworo Bwotungner</title>
    <ns>0</ns>
    <id>429</id>
    <revision>
      <id>2125</id>
      <parentid>2124</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2125</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4683" sha1="spomzduxexf5t7izffqcccegzqqguf0" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;

DAVYDOV Aleksiej Feodorovic,

102 saastaaq, Bwotwung nehiliege,

Amma orojuona, saqa, wuoreghe suoq

1933 s. Atyrdjaq yjyn 16 kwune, «Moluoda»


Bert bylyrgyta bihi tworutterbit Bworo sagha sorgulaaq Bworo Bwotungner dien aattaaq djon, qas da ini-bii byraattyy djon baallara wuhu. Ol qas da ini bii djonton biir bastyngnara Tietejbit Bootur dien tojonnorun keriete buqatyyr kihi baar ebit. Bu djon occogho «Ebe twordo» dien aattaaq sirge oloottor. Kiniler tastarygar yal oloror «naaqaralar» dien bet qalyng tuspa ajmaq-qaan djon oloottor. Manyaqa Bwotungner kiennere biir aghastara djaqtar baara bylyr Naaqara kihitiger erge taqsybytyttan biir Bwodjoko dien uol ogho baar ebit, Bwotungner siennere kihi buollagha. Bu ogho baara ulaatan, emie bwogho-tagha kihi buolan barbyt. Emie ol oghonu kytta tennge ielj-tielj saastaaq Tietejbit Bootur Sangynnjaq dien baar ebit. Bu ogho biirde ol siene Bwodjoko dieni kworsuhe twuhen baran tustan oojnoon baran delbi byraqpyt, ol byraghan baran syajatygar qaary delbi simen ytappyt-songopput. Many baran Bwodjoko bet maany ebite wuhu, djonugar naaqaralarga tiijen kepsiebit. Onu naaqaralar ataghastabylga sanaabyttar. Mantan wostonoller, ol wostonon naaqaralar biir Tiing Saghynnjaq uolu ekkirete syldjan ytyalaan, oghogho oq kyahaan kurduk qatanan, yksaan ataq meele swuurer. Ol swuuren kyhyn Amma muuhugar kiiren kuotan unguor «Uoraj Qajata» diennge tiijbitin siten wolorollor. Occogho ol ogho 12 saastaaq wuhu, onnuk kyra ogho buolan baran bwogho, kwuusteeq cincileeq ogho wolbute wuhu. Ol kemnge ogho ubaja buolaaccyk Tietejbit Bootur suogha wuhu, kini wureqqe bultuu taqsybyt keme ebit. Ol kurduk oghonu twubehen woloron barannar naaqaralar ustunan kelen Bwotungneri djieleriger kelen ytyalaan barallar. Ol ytyalaan kiiren djielerin tahyttan uottaan kwuuguneteller. Manyaqa ihineeghi djon yksaan, djie ihineeghi iin baarygar kiiren qaalallar. Ol kiiren buruogha tumnasta syhan, yksaannar sylgy syatynan murunnaryn-uostaryn saba tuttan wolbokko ere oloottor. Many naaqaralar bilbeteqter, wolloqtoro desihen turan, ubaja turar djie wurduger saba biir ulaqan tiiti suullaran, qam battatallar. Djie samnan twuher. Manyaqa biir Naaqara kihite ol tiiti wurdunen qaama-qaama setereen: «Qaaryan taraghana taajdarbyt taraccy bustaqtaryn» — dien yrya-qohoon ongosto-ongosto kwuluu-oojnuu ongostor. Onu allara iin ihiger sytar djonton biir bastyng ytaaccy kihilere baara abakkaran, iin qappaghyn byyhynan kihi aqtata kwostubutun aannja ytan saajar. Onno kihi oqqo tabyllan, kwulge «pwuk» gyna twuher, wolor. Onton naaqaralar, any abaahylara kwobon kihini ile sieri gymmyt dienner kuttanan, bary teskiliiller.

Ol teskileen ihen biligi Qotuja Wureq ustun woro taqsan wuohe bahygar tiijen biir sirge mwokkuhen, soroqtoro qaalan onno utujallar, soroqtoro, manna qonorbut tabyllybat dienner biir ojuun kihi baara oghotunuun tuoraan sis ustun bara turbut.

Ol ikki ardygar Tietejbit Bootur wureghitten kiiren kelbit. Ol kiirbite djietin uottaan, initin Tiing Saghynnjaghy woloron, djonnorun iinnge twuheren barbyt ebitter. Mantan swurduk abalana-abakkara sanyyr da, kihi ilbis ingerinen turan bary djonun munnjunan kyrgys djono buolan Bwotungner bary naaqaralary ekkireteller. Ol ekkireten tiijen utuja sytar djonu, naaqaralary, ordorbokko kyrgan kydyjan kebiheller.

Mantan araj biir kihi kuotan kiiren kwuoljge mancaary byyhygar twuhen umsan qaalar. Onu kworduon kwuolu ergije syldjan ytyalaan oqtorun baratallar. Mantan biir oghu bulan ylan onu ilbisteen, alghaan baran wuohe qallaan orojun dieki tutan turan ytan, yhyktan kebiheller. Ontukalara ergijen twuhuutuger woluu twubelteleeq ol umsa sytar kihi mejiitin qaja twuhen kebiher, kihi uuttan wolon taqsar. Onon Bwotungner kyajan twonnollor. Naaqaralartan ol ere ojuun kwurenen ordon qaalbyt, onon Amma Naaqaratyn uuhappyt.

Ol kemten yla «Bworo Sagha Sorgulaaq Bworo Bwotungner» dien aattanan qohoonngo» turbuttar. Ol kemten yla bu Bwotungnerge bylyrgyttan qaalbyt «Bwodjoko qaarga bukkullubuta buolaaraj» dien wos qohoono tuttullar buolbut. Iti qohoonu biligin, oojnoon baran iissen ytaspyt, oqsusput, etispit djonngo aqtyllan etiller buolullara. Biligin ol Bworo Bwotungnerten wuoskeen-wuoskeen Botung nehiliege dien bylyrgytygar: Bwotung, Maharaq, Kedet, Uraanaj, Cordu, Kwuorten, Byrdaq dien bert elbeq agha uustardaaq etibit. Olor qojuut Bwotung, Uraanaj, Kennje dien wus nehiliek buoltara, ol gynan baran biligin qolbohon biir nehiliek, biir Bwotung buolan qaallybyt.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>spomzduxexf5t7izffqcccegzqqguf0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bworo sagha sorgulaaq Bworo Bwotungner (II baryjaan)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>430</id>
    <revision>
      <id>2128</id>
      <parentid>2127</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>2128</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8044" sha1="bvkgzlttnpelxanykgjf1brzug26rko" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
NIЕSTЕRЕVA Anna Nikolajevna

(Sutaakaba), 74 saastaaq

Bwotung nehiliege, Amma orojuona,

saqa, wuoreghe suoq, qolkuostaaq

1933 s. Atyrdjaq yjyn 20 kwune, «Balaghannaaq»


Bert bylyr biir ajmaq-qaan, qas da ini-bii byraat «Bworo Bwotungner» dien djon oloottor. Olorton aattara biller — Maharaq, Tietejbit Bootur, kini oghoto Tiing-Kiis Saghynnjaq dien 9 saastaaq ogho, Wungenej Mecciik, Bet Qara uonna Qolloghos dien balystara, Tyahaany udaghan dien udaghannara djaqtar baallara wuhu.

Bu djon bylyrgy oloqtoro qotu Somorsuun Aryy-laagha «Aryylaaq» dien sirge ebit. Kinileri kytta yallahan olorbut bu biligi Bwotung oloror siriger «Balaghannaaq» dien alaahynan baryta kini 70-ce kihileeq biir ajmaq, tuspa djon naaqaralar dienner oloottor.

Bwotungner ol naaqaralarga biir kyystaryn bylyr wujeghe ojoq bieren, ol kyystaryttan tworuon qaalbyt biir Bwodjoko dien siennere kihi baara wuhu. Onon ije uruutunan Bwotungner naaqaralary kytta uruurghahallara wuhu.

Oghorduk oloron naaqaralar, bwotungner saamaj maanylaan iddje syldjar wucugejkeen dien djwuhunneeq Qolloghos dien kyys djaqtary uonna emie maanylaan ildje syldjar bwoghogho mwossuonneeq, sitteghine site silgeleeq buqatyyr kihi buoluoq kworungneeq Tiing Saghynnjaq dien 9 saastaaq uol oghonu ikkiennerin biirde bihieqe aghalyng dien kworduuller. Many bwotungner bierbetter. Onton syltaan iisseller, wostohollor. Ol gynan biirde saamaj bertere, bwogholoro Tietejbit Bootur suoghar bwotungnerge naaqaralar serii-kyrgys djono buolan tiijeller. Ol tiijenner ikki wottutten wolorsuu buolar.

Manyaqa bwotungner [naaqaralar] ihellerin kworon bilenner biir sirge tohujan oloron naaqaralartan biir bastaan iher tuhaqtalaaq qaan turaghas attaaq kihi wunguutun woro tupputunan sielleren iherin kworon ytan saajbyttara, oqtoro baran aty tuhaqtatynan djwolo twuhen wunguutun woro tupput kihini soghotoqto ytan suullaran twuhereller. Manyaqa naaqaralar wuos bierbekke togho annjan kiireller da, bwotungner yksaan kuotan aghys kyryylaaq-munnuktaaq ampaar djieleriger kiiren qatanan kebiheller. Onuoqa naaqaralar, ce tyynnaaq qaalyaqqyt buollar oghoghutun Tiing Sangyjaghy tahaaran kulung dien, oghonu kworduuller. Manyaqa ijete, oghobun woloruoqtere suogha dien kuttanan oghotun tahyrdja annjan bierer. Onuoqa tula wottutten wunguunen twuheller, onu ogho woro ystanan aharan bieren muccu oqson kuotan meele swuurer. Onu naaqaralar ogho kennitten ytyalaan 9 oghu oghogho kyahaan kurduk qatyyllar. Ol gyna kuota syldjan ogho baraqsan ol oloror ebetin wuste ergijen baran kelen ampaaryn tahygar oqtubut. Onu onno wunguu-batas ahylyga gymmyttar. Onton naaqaralar bwotungner djielerin tas wottutten uottaan barbyttar. Manyaqa uot ampaary ortoluu sien erdeghine wurduger biir ulaqan tiiti suullaran twuheren samnary battappyttar. Onuoqa bwotungner buruogha-uokka tumnasta syhan yksaan djielerin ihiger baar iinneriger (podpoldjagha) kiiren sabynan biereller. Naaqaralar qonollor. Bwotungneri barylaryn wolordubut, bystybyt ongostollor, kiniler sahan iinnge kiire sytallaryn woruu bilbeteqter.
Sassyarda turan naaqaralar ubajbyt djie wurduger tuora twuhe sytar tiiti wurdunen qaamallar, ol qaama syldjan biir kihi kwuluu-elek ongoston: “O dje, bu qaaryan taajdarbyt kwulluu kwoton, uottuu umullan wolloqtoro togho berdej-dwobongoj ogholoor”, — dii-dii yllaabyt. Onu allarattan iin — podpoldja qappaghyn ahaghahynan kworon bwotungnerten biir kihi [oghunan yppyt, kihi] wolon kulge «kwus» gyna twuher. Onton sohujan naaqaralar, any wolon baran abaahylara ile swuuren kihini byldjaary gynnagha, kebis, bworo sagha sorgulara buollun desihen baran, bary kuttanan teskileen twonnollor.

Kiniler kennileritten aghaj sotoru djonnoro iinten taqsan ajmalahan erdeqterine Tietejbit Bootur kiiren keler. Ol kelen naaqaralar seriileen baattaryn bilen-kworon abalanar. Ol gynan Tietejbit Bootur djonun ylynan «serii-kyrgys djono» buolan ekkireten kelen naaqaralar oloqtorugar «syngaha», «balaghannaaq» dien alaastarynan (biligin bu sehennjit oloror sirderinen — S.B.) ekkiretihe syldjan kyrgyhallar. Ulaqan wolorsuu bu «balaghannaaq» alaaska buolbut. Syngahagha oloror djonu bu balaghannaaqqa wuuren killerenner ordorbokko keriete kyrgallar. Onton orputtara, naaqaralar at wurduger twuhe-twuhe kuotannar «Qotuja» dien wureghinen woro taqsallar.

Manyaqa bwotungner toqtoon biir sirge oloron udaghannaryn kyyrdaran, ilbihi twuhettereller, onno Tyahaany Udaghan Tietejbit Booturga ilbis ingeren, alghaan barar. Onuoqa Tietejbit Bootur wuluhujen woro babygyryy twuhen baran tuoq da sebe-sebirgele suoq sygynnjaq bejetinen naaqaralar suollaryn ustun meele swuurer. Onu Bwotungner ekkireten, atynan siten ylan wurduger oghuur bya byraghan biir tiikke sworuu kwotollor. Manyaqa bilii ilbihi ingetterbit kihi, aannja buoluo duo, byha mwoghunen sylgylyy, wuor atyyrynyy mwoqson tiit qatyrygyn wurung ahyn byha twuhen kyhyl etiger tierden toqtuur. Dje onuoqa wugus kihi qam tutan turuoran kujaq keterden, wunguu-batas tuttaran baran twoloruten, yytan kebiheller. Ol yyppyttarygar Tietejbit Bootur wureghi woro swuuren tiijen, wureq bahygar «Qaryjalaaq» diennge naaqaralar qonon utuja syttaqtaryna tiijen angaar uhuguttan wolottoon, kyrgan barar.
Naaqaralartan araj biir ojuun kihi baara — manna qonorbut satanya suoq dien kworuulenen, ogholorduun-kergenniin tuoraan, djonnoruttan araghan siske taqsan sahan qommut, many djono kwuluu gyna qaaltar. Ol ere ojuunu bwotungner bulan wolorbotoqtor, ol kenne kihini ordorbokko, barytyn ol Tietejbit Bootur kyrgan kebiher. Djonun wolottoon kyajan melippitin kenne Tietejbit djono tiijbitter. Ol tiijbittere araj kihilere ikki kihi kuotan kwuolge kiiren umsubuttaryn kworduon, kwuolu ergije syldjar ebit wuhu. Ol kenne biir kihi wureq swokutuger kiiren sahan qaalbyt. Many tiijenner bwotungner oqtoro baranyar dieri kworduon ytyalyy satyyllar da, bulbattar. Ol gynan oqtoro baranan yksaan bary biir sirge mustan turan wus oghu bulan ylannar udaghannarygar tyl etiten-alghatan baran Tietejbit Bootur wuohee qallaan orojun dieki ytyalaan kebiher.

Mantykalara ergijen twuhuuleriger ikki kihini uuttan bulan mejiilerin tehe twuhen wolottuur, swokuge sytar biir kihini oq kelen takymyn ingiirin byha twuhen kebiher da, kihi onno sytan sahan qaalar. Uonnaaghylaryn oloccu wolottoon, kyajan-qoton bwotungner twonnollor.

Dje ol sahan, kwureen qaalbyt ojuuntan qojuut wuoskeenner Naaqara «ojuun uraha» djon baar buoltar, otton ol takymyn ingiirin byha twuhetterbit kihitten «Takyr uuha Naaqaralar» dien wuoskeen baar buoltar.

Tietejbit Bootur ilbihin Tyahaany udaghan twottoru woghurujen ylan, kihi kihinen ongoron kebispit. Onon qojuut qohoonngo» turar «Bworo sagha sorgulaaq Bworo Bwotungner» dien aattanan wuoskeen oloottor. Kiniler bylyrgy naaqaralar oloqtorunan oloqsujan, ol biligin Qotuja wureghinen, Syngahanan, Balaghannaaghynan, Capcalghanynan ergije oloqtommuttar. Bylyr Bwotung 5 agha uustara: Maharaq, Kennje, Uraanaj, Kwuottem, Cordu dienner ete. Olor qojuut Taatta uluuha — Booturuskaj wus uluus — Booturuskaj, Taatta, Amma buolan araqsyylarygar Bwotung, Uraanaj, Kennje dien wus nehiliek buoltara. Onton any biligin ikki syllaaqtan (1931 s.) yla qat ergijen, biir Bwotung dien nehiliek buolan olorobut.

Dwokso bu dojduga ol bylyrgy «kyrgys sergete» dien ikki ytarghalyy muostaaq serge iegejen turaryn min biligin sol «Syngaha» dien alaaska kwororum, any suullan, emeghiren twusput.
Ol kenne ol Tietejbit kyrgybyt siriger Qotujagha wolbut kihi unguoghun, twobotun, sototun unguoqtaryn, ol kenne oqtoru daghany meele bulan kworolloro. Bu sangardyynnga dieri balaghannaaq alaas wurdunen  Amma syyryn kericci sirge-buorga maqta kihi unguoqtara buolara. Kyrdjaghastar eter buolallara: «Bu dojduga Balaghannaaq alaaska orduk qaan toqtubut sire», — dien aqtan, nomoq-qohoon ongostor buolallara. Bylyr onnuk buolallar ebit.

''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>bvkgzlttnpelxanykgjf1brzug26rko</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bworo Bwotungner</title>
    <ns>0</ns>
    <id>431</id>
    <revision>
      <id>4215</id>
      <parentid>2131</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:14:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4215</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14481" sha1="h7i6cqqz8e7ah1du8axf7frv6mgu5rb" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
IVANOV Jerimiej Nikolajevic (Djeriem), 

71 saastaaq, Bwotung nehiliege, 

Amma orojuona, 

saqa, wuoreghe suoq 

1933 s. Atyrdjaq yjyn 20 kwune, «Liteleeq Sajylyk»


Bwotung  nehiliek  saamaj  bylyrgy  tworuttere  — Oghustaaq   Swurgej,   Kuoghas   Baccy,   Egej-Dwollju dienner ebittere wuhu dien usqaq kurduk nomoq kepseen aqtyllara. Olor kennileritten uluus, nehiliek ajmaq aattanyylaryn saghana qas da ini-bii byraattyy, ajmaqtyy djon Bworo Bwotungner dien biir ajmaq-uus djon oloottor. Oloru aattyyllara:

—  Coqunaj Bootur;

—  Mas Erbeq;

—  Omolloon;

—  Kwuhengej ojuun;

—  Tietejbit Bootur;

Kiis Saghynnjaq dien saamaj kyralara, kini 12 saastaaq ogho.

Bu djon biligi «Balaghannaaq» alaas diennge (Amma wurduger) aghys munnuktaaq ampaar djieghe kyhynyn kystyyllar, tuos uraha djieghe sajynyn sajylyyllar. Sylgy-ynaq wugus yala, onon bis wuutunen wurung as uurunan, ahaan-sien olorollor. Ol kenne kyhyn-sajyn bullu bultaan, balygy balyktaan emie ebineller. Bejelere djing saqa djono. Kiniler yallara buolbut, adjas tastarygar bylaaha keriete, iti biligi Syngaha alaastarynan (uulaaq, kuraanaq, syngahalar), ol kenne Qotuja wureghinen bert bwodong kihileeq, djonnooq, kini 70-ca kihi aqsaannaaq naaqaralar dien emie kiniler kurduk saqalar buolan baran tuspa ajmaq, tuora uus djono djon oloottor. Bu djon sin biir swuohu baajynan iitinen oloottor. Onno naaqaralar bahylyktara-tojonnoro buolbut Qotujagha oloqtooq Byjang ojuun dien baaj yal baar ebit. Bu Byjang ojuun bert wugus kergen kihileeq, bert eljbeq tworopput uolattardaaq ebit. Ol ojuun biir maanylyyr uollara baarygar ojoq kepseten ylan, uruu terijeller. Onno occotooghu majgynynan «nworuon kwossuhuuleeq, qary qapsyhyylaaq, qaahaq tebiirdeeq, kwureq byldjahyylaaq, sorgu kwotoqsuuleeq» uruu buolar. Manna bwoghos kihi naagha buolar. Ol gynan bwotungnerten Coqunaj Bootur, naaqaralartan Bwodjoko dien talyllan kiirenner, ikki bert buqatyyr djon utaryta kworson turannar, bajtahyn byldjahan kiiren barallar. Onuoqa Coqunaj Bootur Bwodjoko qarytyn byddjaary qaarga (kyhyn) oqtoron baran byldjaan ylar, ebiitin battaan sytyaran qaarga bukkujan surgunaghyn byatyn byspyt. Mantan Bwodjoko berke saatan, berke kybystan daghany turbut. Many kworon naaqaralar bekke saatallar, ulaqannyk kyyhyra da sanyyllar.

Iti itinen qaalar. Uruu uruunan aahar. Bwotungner kyyhy ylan, uollaryttan biir uol ogho tworuobut. Bu ogho bert bwodong, bert wutuo kihi taqsar cincileeq ogho buolan taqsar. Bu suraghyn isten biirde ehete, ijetin aghata Byjang ojuun kepseten astyna, kworon wuohe djaarbaja tiijen keler. Ol kelbitiger Bwotungner twungurdere oghonnjoru maanylaan sylgy woloron, biir ataghyn buharan tahaaran sandaly dien tuos ostuollarygar mas kytaq ihikke qotoron aghalan Byjang Ojuun oghonnjorgo inniger aghalan, tardan kebiheller. Manyaqa siene ogho kihi baar buolbut, onuoqa oghonnjor ahyan innine bilii mieste etten ullungun unuoghun byhan ylan baran, byhaghyn uhugar iilen: «Me ere noqoo, sienim ogho many sien-ahaan kwordor ere, qajdaq ahylyktaaq qajtaq kihi-qara buoluuhukkun kworuoghu, djon bwogho wucugej ogho wuoskeen erer dien bekke maqtajallar», — dii-dii iti kurduk oloror uolga uunan bierer. Onu uol sangata suoq ehe tardan ylan etin suluja battaan ikkite-wuste uobalaan, maghyalaan kebiher, ol kenne unuoghun ikki bahyn wultu qadjyryjan kwomulleen ylan baran unguoq siliitin-swumetin biirde «qork» gynan oboron ihen, amtahyjan ere qaalbyttyy, unguoghun qangas cancyk dieki byraghan kebiher. Many kworon swoghor, ol kenne eter: «Dje, sienim, aata-suola da suoq buollargyn ahyyryng-siiring wucugej ebit, onon any aatyn Qara Djuruku dien buollun», — dien, dwokso aat bierer oghonnjor. Bu aattaabytyttan uol wohurgenen beje kini aattaan erdin, min sanyyrym buollun dien ihiger sanaan, swurduk wohurgenen qaalar. Byjang ojuun djieleen qaalar.

Onton Bwotung uola (Qara Djuruku) ongoston, biirde baran naaqaralarga tiijen ehetin biir bastyng atyn twuun qahaattan sieten taqsar. Many ehete Byjang Ojuun bilen qolloghos sagha uotu inniger tupputunan taqsa ojon yjytar qaja qara kelen min appyn siette dien. Onuoqa: «En siening Qara Djuruku», — dien yhytaan baran at wurduger twuhen uol ystannaran qaalar. Onu kwuhunngu qarangagha kwuluk ere elengniirin aannja Byjang ojuun biir kihite ataghynan kennitten ekkireter da, byhyj kihi ebit, aty ilinneeri ojogholuu kwotor (swuurer), many batyjatynan biirde byha oqson kebiher. Kihi twoboto dulgha twobotun kurduk legleeris gyna twuher. Bwotung uola-kihite kuotan djietiger kelen emis-kur at ebit, woloron sien kebiher. Manyaqa naaqaralartan kelenner bwotungnerge eteller: «Biir bastyng aattaaq appytyn sietigit, biir bastyng kihibitin wolordugut, urut biirde ataghastaan turardaaq etigit, onon kihibit-swuohubut twoloburuger iti maany oghoghutun Tiing Saghynnjaghy aghalyng», — dien. Many Bwotungner bierbetter. Onuoqa naaqaralar: «Bwotungner bihigini battaatylar, kuhaghan yallar buollular, araj kwuon kwosson, qaan qassan, kwures byldjahan kwordoqqe swop buolsu», — dien buolar da, serii sebin, oq-batyja, wunguu-batas ongoston, terinen barallar. Many bilen bwotungner daghany serii sebin terimmitinen barallar. Ol terine oloron bwotungner mustan oloron Kwuhengej ojuunnaryn kyyrdan, kworuu kwordorollor. Onuoqa Kuhengej ojuun kyyran kyyran, kworuulenen eter:

— Any sette qonon baran kwun kyyraja taqsyytygar 70 attaaq kihi keliihi, onno wus bastaan iher tuhaqtalaaq swuusteeq, qaan turaghas aty miimmit, wunguulerin woro tupputunan kiiren iher djon baar buoluoqtara, qaja-eme njymanan oloru taba tajannaran ytan twuherer buollar, kinileri ere djollooq kentikkitiger tuora oqtottuurgut buollar djol-sorgu buoluoq ebit, — dien. Manan serenen bwotungner sylgy woloron etin ampaardaryn (djielerin) ihineeghi iinneriger (ongucaqtarygar) simen, ol kenne belemnemmit terillerin-septerin djieleriger killerinen baran bejelere «kiriepes-qaqqa» buolbut aghys munnuktaaq kunustaaq-boruonnaaq ampaar djieleriger bary kiiren bwuolenen, qatanan kebihineller. Ol gynan yallaryn ketehen olorollor. Ol olordoqtoruna, kyrdjyk sette qonon baran kwun kwuorejen taqsyytygar biirde 70 attaaq serii-kyrgys djono togho annjan, yllyy-yllyy, tuoja-tuoja kiiren keleller. Manyaqa kwoottoro, wus bastyng kihi tuhaqtalaaq qaan turaghas attary miimmit wunguulerin woro tupputunan bastaan sielleren iheller ebit. Balary kworo oloron ampaar ihitten Mas Erbeq dien ytaaccy aattaaq kihi baara oqtorun twoboloruger wustuute sillii-sillii wuste ytan, wus bastyng kihilerin biirde suburuccu oqtottuur. Kwor onno ol aattary tuhaqtalarynan twuherteen, yngyyrdaryn mahyn ilin bwulgetin tostu twuhuteleen, at wurduger iher wus kihini wuhuonnerin noppuruos qabaqtarynan qaja swuurteleen oqtoro taqsytalaabyta wuhu. Qor, onnuk ytaaccy kihi ebit Mas Erbeq uol. Dje onon naaqaralar wus bastyng kihilere, wus bastaan iher wutuo attara onno kiiren ihenner oqqo tabyllannar, wolon oqton qaalallar. Mantan dje ikki wottutten ytyalahyy buolar. Naaqaralar oqtoro kele-kele bwotungner ampaardarygar bytyryys kurduk qatanan ere iher. Bwotungner buollaqtaryna ampaardaryn ihitten sytan cuolghan wuutterinen utary ytyalaan ispitter. Onton naaqaralar attaryttan twuhe ekkirienner satyy, utary, kelbit oqtoru tohuta tyytan ylan ehieqtii-ehieqtii bokuoja suoq saba syssan kiireller. Ol kiiren bwotungner ampaardaryn ergijen kebiheller da, Kiis (Tiing) Saghynnjaq oghonu mas kurduk batary kihibit-swuohubut twoloburuger aghalyng dien twolobur (er suluuta) kworduuller. Manyaqa yksaannar Coqunaj Bergen ojogho djaqtar baara: «Min oghom wutuo ogho, itinnik oghonu kiniler utary kworon turan woloruoqtere suogha», — dien sangara tuhen baran, kyra oghonu Kiis Saghynnjaghy tahyrdja annjan bierer. Onu ketehen belemnenen turar ikki kihi oghonu wunguunen twuheller da, ogholoro woro ystanan, kuotan meele swuurer. Many serii djon aagha oghonu kennitten ytyalaan barallar. Onno oghogho 12 oq kelen etiger qatanar. Ol Ogho bert yraaq sirinen ergijen kelen baran kwuuhe-kwudeghe esten, sol ampaaryn tahygar kelen ytaabytynan-songoobutunan, yjdaabytynan-qajdaabytynan wutuo djwuhummun ajbyttarym kworung dien eten oqtor. Oqtubut oghonu wunguu-batas ahylyga ongorollor.

Onton turan naaqaralar ampaary tahyttan uottaan barallar. Ampaar djie twuort wottunen ubajan kuugunuur. Manyaqa buruogha tumnasta syhan Bwotungner djielerin ihineeghi iinneriger kiiren saptan kebiheller. Many naaqaralar bilbetter. Djieni uot sien, djie suullan-samnan twuher. Ol wurduger naaqaralar tiiti suullaran tuhereller. Ol gynan baran ol twuun qonollor. Sassyarda turan naaqaralar tuoq da billibeteghitten dje kyajdaqpyt dien buolar. Ol gynan biir kihilere suulla sytar tiiti wurdunen  qaamytalyy syddjan kwuluu-elek ongoston: «Oo, bu qaaryan taajdarbytyn tuuspan uot ahylyga ongordoqput, qaaryan djon bu kwomus uus kwuore baraana buollaqtaryn, any kiniler kurduk bwogho-bootur aaty ylar kimneeq wuoskuoqterej», — dien yrya-qohoon ongosto-ongosto batyjatynan kwulu bulkujbut. Onu allara iin ihiger sytar djonton Mas Erbeq ytaaccy uol iin qappaghyn byyhynan kworo sytan, kwor da, bu mangaj-anallaaqtary — dien abalana twuher, qaama syldjar kihi aqtata qaraaran kelbitin kwulugun qotu woro ytan tahaarar. Ontukata woluu twubelteleeq yryalaaq-tojuktaaq, elekteeq-kwuluuleeq kihini emehetinen twuhen oq kihi twobotun orojunan biirde kwuorejen taqsar da kihi wolon sol kwuluger «kwus» gyna suullan twuher. Onton sohujan naaqaralar bara turallar. Ol baran Buoja Sieddijete dien sir baar biligin, onno tiijen toqtoon mwokkuhenner, biir ojuunnaaqtara eter: «Bylyr min bu dojdunu wurdunen  kwoton ihen kwordoqpune-ihitteqpine ilbis kyyha bekke ytyyryn-songuurun isterim, onon buollaghyna bu sirge qaan toqtor sire buollagha buoluo, mantan qalbaryjan qonuoqqa baar ete», — dien. Onu djono kwuluu gynallar, aata ojuummun buolan emie bileeghimsijenngin, ol wolbut bwotungner, any kelen kyrgyha oojnuu syldjallar wuhuo, araj wuordere abaahy buolan kelee iniler dien kebiheller. Ol kenne naaqaralar bary nimsi qonon utujan qaalallar, araj ojuun ere kiirimmekke, wus uol ogholuun djonuttan kwurenen qaalar. Bu ikki ardygar bilii bwotungner kihilere Tietejbit Bootur bulluttan kiiren kelbit. Ol kiiren keelte, otton djono bary wuoden-tahaan buolan abalanan, min sitihiem dien sangara twuhen baran, meele ilbis ingerimmit kihi swuure turar. Onu djono atynan ekkireten sol naaqaralar qono sytar sirderin aryyj allaraa wottuger tirierden, site bastaan wurduger oghuur byraghan, tiikke sworuu kwotollor. Tietejbit Bootur manyaqa wuor atyyrynyy mwoghunen tiit qatyrygyn wurung astary byha twuhen kyhyl etiger tiijen byatyn inginnerer.

Ol kurduk mwoqtorbutunen turuoran kujaq keterden, wunguu-batas tuttaran kebiheller da, alghaan-alghaan baran byatyn twoloruten yytan kebiheller. Ol yyppyttara tiijen utuja sytar djonu, naaqaralary oloccu batahynan — wunguunen twuhuteleen, wolottoon-kyrgan kebiher. Ol wulugerten araj biir kyys ere kuotan kiiren, kwuolge mancaary byyhygar umsan qaalar. Ol ikki ardygar Bwotungner bary baar buola twuheller. Ol gynannar bary uuga umsubut kihini, bu tuoqtaaq kihinij dien abalanan kwuolu ergije qaama syldjan ytyalaan, oqtorun baratallar. Mantan bwotungnerten Mas Erbeq uol biir oghu bulan ylan baran wuohee dieki woro tutan turan: «Qarbaspytym qaannga, erbeqteebitim ekke, tarbaqpyn djalynnga etteghim buollun, ilbis kyyha, kyrgys kyyha erbeqqer imennge tej!»,— dien tyl eten baran, mwuccu yhyktan kebiher. Ontukata ergijen kelen twuhuutuger woluu twubelteleeq bilii mancaary byyhynan uuga umsa sytar kihini mejiitin orojun kelen oq tehe twuhen kebiher, kihi wolon dagdajan taqsar. Onton ikki djaqtar kiirenner swoku byyhygar qaptajan saha sytallaryn bulan ylannar, biirdere toghus yjdaaq qat-ohoghostooq djaqtar ebit, onu ihin qaja tajbaabyttary, djaqtar oghoto mwoqson oloro twusputun sonno byha oqson wolorollor. Onton biirderin: «wolorobut du, ojoq keleghin du», — dien yjyppyttaryn, wolorumeng&quot;, ojoq barabyn diebit, mantan ol djaqtary wolorbokkolor ildje kelbitter.

Onon naaqaralary, bwotungner kyrgan kyajan turallar. Kiniler sirderin oloccu bwotungner ylan oloqsujallar. Araj ol kwuremmit ojuuntan sitimneen qojuut: Orolooccu, Takyr Naaqara, Ojuun uuha dien aattaaq agha uustardaaq Naaqara Amma wuohee tyatygar wuoskeen oloqsujbuttar.

Qojuut ol naaqaralar wuurullen kyajtaran baryylarygar Bworo sagha sorgulaaq Bworo Bwotungner dien buolung dien aattaabyttarynan, iti aat qohoon aat kurduk ingen qaalbyt.

Ol bylyrgy naaqaralar oloqsujan oloron swuohu saaghynan bulgunnjaq ongoron kebispittere biligin da turar biligi Syngaha dien aattanar alaaska.

Onu biligin Naaqara saagha bulgunnjaq, Naaqara saaqtaaq bulgunnjaq dien aattanar ete.

Ol kenne ol naaqaralar seriige ildje kiirbit wus bastyng kihilerin attaryn aryt degetteen etellere— swuuhun qaba ortotugar kwomus tuhaqtalaaq, qara sielleeq-kuturuktaaq qaan turaghas djoruo at sylgy dien djwuhunnuullere.

Occotooghu djon kyrgyhyyga keter kujaqtaaq buolallara wuhu.

Ol kenne kujaq ytar, tojon twuuleeq, sardaana, kustuk, muos odur, lappaana toj dien timirten, muostan ongohullubut oqtordooq buolallara wuhu. Ol tenge timir batyja, batas, wunguu dienner buollaqtara.

Ol Bwotungnerten wuoskeen, qojuut Bwotung uuha ajmaq djon baar buoltar. Olor qojuut min bilerber, bu kenneki Bwotung, Uraanaj, Kennje dien aattanan, araqsan wus nehiliek buoltara, olor any qolbohon biir Bwotung buollular. Onton kenniki soghoruuttan nuucca seriite kelen Dygyny woloron kazaktar sir aqsyn taqsan saqa berterin tututalaan, kuorakka killettiir. Onon qojuut saqa nuucca yraaqtaaghytyn bas biliitiger kiiren barar. Ol saqqa bihi Bwotunnge saamaj bastaan kinees-tojot aatyn ylbyt, Maamyk dien njiede-kuru keppit-tupput uraanaj uuha Suor Emeet dien swureqtemmeteq djing saqa kihi duohunastammyt. Onton kenniki Mworuon Qamyyssyja dien soghoruuttan sanga tojon kelen kuottukgaaq kineesteri oloqtoobut, onno bihi agha uuhuttan Maharaq dienten Qootooq Aleksandr Artiemjev dien sanga swureqtemmit baaj kihi baara, ol kini innine swureghe suoq Tordoq diennge biere syldjybyttar.

Onon iti Bwotung Naaqarany kytta kyrgyhyyta bert wordooghu suol dieqqe swop, kini iti Dygyn saghanaaghy djing saqa erdeqqe bylyrgy kyrgys wujetin wugene byjyylaaq kurduk sehen-nomoq, qohoon buolara.

''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>h7i6cqqz8e7ah1du8axf7frv6mgu5rb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Omolloon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>432</id>
    <revision>
      <id>4226</id>
      <parentid>2133</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:21:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4226</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2426" sha1="ndjfegji6prclqdxl2dl3q87ps3op0c" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;

IVANOV Jerimiej Nikolajevic (Djeriem),

71 saastaaq, Bwotung nehiliege, Amma orojuona, 

saqa, wuoreghe suoq 

1933 s. Atyrdjaq yjyn 20 kwune, «Liteleeq Sajylyk»


Biligi soghoruu Bologur siriger wus ini-bii byraattyy Omolloon, Yrya Takabyl, Ubaha Kuturuk Djogdoghor dienner oloottor. Olorton saamaj biller ulaqannara Yrya Takabyl dien ebit, kini bert ulaqan kihi ebit, ol kihi aattaaq suon kuolastaaq, yllaataghyna wustuu kwohunen ihiller yryalaaq kihi ebite uhu. Otton kyra initin Ubaha Kuturuk Djogdoghoru Omolloon bekke maanylyyra, taptyyra uhu. Omolloon naar kyrgyhyyny, qanna bert aattaaghy ister da, olorgo baran wolossorun sebuleen kwongulunen syldjybyt kihi ebit. Kini Bwuluuge, Njymannga, Ucurga syldjytalaabyt. Omolloonu biir ere minge bie baara ujara wuhu. Ol kenne ujar sylgy wuoskeebeteghe wuhu. Bejete ulaqanynan buollaghyna, atyn kytta kekkelehe turdaghyna kyynnaaq byhagha atyn wurdunen  kwostor tworoljgu kihi ebit. Omolloon wus dojdu berterin, aattaaq buqatyyr djonnorun wolottoon baran, ojoqtorun kwuuhunen ojoq ongostor ebit. Kini onnooghor ubaja Yrya Takabyl ojoghun, sangahyn, kwossuulehen ojoq ongostubut. Qojuut biir Bydjang Ojuun dieni woloron, ol wuorunen iiren Omolloon sir battaq ilin dojduga Njymannga taqsan, Ucurunan ergijen kiirbit. Ol gyna syldjan Omolloon Ammagha kiiren Djerekeen Qajata dien qaja wurduger taqsan turan, Amma uutun, wureghin wurdunen  kwotuten taqsaary, atyn delbi tahyjar. Manyaqa ata uuga kiirbet, kwoppot daghany. Ol ihin Omolloon uordaja twuher da, twuhe ekkirien biir acaaqtaaq wokor maska tiijen saatyn kissin wohulen ylan, bya angaar uhugun atygar, angaar uhugun bejetiger baanan baran, atyn kwotoghon ylan tiit acaaghyn nwonguo byraghar da, onno atynyyn yjaanan qaalar.

Ol wolbutun ajmaqtara bulan ylan sol wolbut qajatyn wurduger attary bejeleri biir iinnge kwomon unguoq tutallar.

Onon Omolloon unguogha soghoruu «Djerekeen Qajatygar» baar dien buolar.

Omolloon bert ulaqan sangalaaq-qahyylaaq kihi ebite wuhu. Omolloon yhytaabyta, yllaabyta soghoruu Bologur sire «Berdiges» dienten qotu «Aryylaaq» dien Somorsuun siriger ihillere wuhu.

Omolloonton uonna kini djonnoruttan-ajmaqtaryttan Sehen Swupsuk, Doluccu Bologurdar wuoskeebitter.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''


&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>ndjfegji6prclqdxl2dl3q87ps3op0c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bwotungner</title>
    <ns>0</ns>
    <id>433</id>
    <revision>
      <id>4216</id>
      <parentid>2135</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:14:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4216</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5323" sha1="286qr5yg6fp0g7yffijirqhsmu9dil2" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
MAKAROVA Ustinija Savvicna,

80 saastaaq, I Cakyr nehiliege,

Curapcy orojuona, biligin bu Bwotung nehilieger,

Amma orojuonugar oloror,

saqa, wuoreghe suoq

1933 s. Atyrdjaq yjyn 21 kwune, «Mangqaahajdaaq»


Saamaj bastaangyta Bwotung twordo Loglu dien biligi Somorsuun Aryylaaghar olorbut kihi baara wuhu dien qohoon ere baara. Onton qojuut wuoskeenner sol «Aryylaaq» diennge Ammagha oloqtooq qas ini-bii byraat djon Botungner dien oloottor.

Kinilerten aattara billerinen: Tietejbit Bootur, Maharaq, Coqunaj dienner baallar ebit. Kiniler wuohee wottuleriger bu biligi Botung siriger «Syngaha» dien alaastary tula 60-70-ca du aqsaannaaq yal «Naaqaralar» dien tuspa ajmaq djon oloottor. Ol kurduk yal oloronnor Bwotungner biir kyystaryn Naaqara kihite ojoq ylbyt ebit. Mantan Bwodjoko dien biir uol ogho bwotungner siennere kihi baar buolbut. Ol ogho bert byhyj, bert kwuusteeq, sitteghine-qottoghuna emie bert bwogho aatyn ylar cincileeq ogho buolbut. Ol tenge Bwotungnerge Tietejbit Bootur uola Kiis Saghynnjaq dien baar ebit. Biirde ol Kiis Saghynnjaq Bwodjokonu tustan delbi byraghan baran qaarga battyy sytyaran ystaanyn-syajatyn ihiger qaary delbi simmit. Many kworon turar djon delbi kwuluu gymmyttar. Onton Bwodjoko bekke saappyt, battammyt kurduk sanaabyt. Onton naaqaralar bwotungnerge wostonollor: «Bwotungner biir wucugej ogholooqputun battaatylar, itigirdik battammyppyt bylyr da suogha», — dien buolar. Ol gynan naaqaralar «serii-kyrgys djono» buolan ongoston Bwotungu kytta kyrgyha Aryylaaqqa barallar. Many bwotungner ojuunnara erdetinen kworuulenen bilbit uonna qajtaq seriilehellerin barytyn yjan-kerden bierbit. Onon bwotungner ongoston aghys munnuktaaq ampaar djieleriger bary kiiren sabynan baran serii-kyrgys kelerin ketehen oloortor. Ol olordoqtoruna sassyarda kwun ojuuta keme suoq attaaq serii djono wunguulerin woro tupputunan, oqtorun tiire tappytynan kiiren keelter. Bwotungner bu djonton biir bastyng attaaq kihini soghotoqto attary bejeleri ytan twuhereller. Onuoqa naaqaralar attaryttan twuhen attaryn tyagha baajtalaan baran, ampaar djieghe bokuoja suoq saba syrsan kiireller. Ol kiiren   ampaary   twuort   wottutten  uottaan   barallar. Ampaar ubajar, ihiger buruo, uot kiiren yksatan bwotungner djie ihineeghi iinnge kiiren sabynan biereller.  Ol kiirenner tumnasta syhan bwotungner sylgy syatynan saba tuttallar. Onton naaqaralar any djie wurduger twuort tiiti suullaran, samnaran twuhereller. Kiniler bwotungner iin ihiger kiiren bierterin woruu bilbeteqter, bary uokka buhan wolloqtore buoluo, kwulj-kwomor buollaqtara dien sanaabyttar.  Ol gynan naaqaralar qonollor. Sassyarda turan naaqaralartan biir kihi ubajbyt djie-ampaar kwulun wurdunen  oqto sytar tiitteri wurdunen  qaama syldjan kuluu-elek ongoston: “Qaaryan taajdarbytyn kwulluu kwotutteqpitin, uottuu ututtaqpytyn, aanaj-tuonaj aba-sata da baar ebit” — dien yrya-qohoon ongostor. Many allara iin ihiger sytar Coqunaj uol kihini aqtatynan woro ytan tahaarar da, kihi wolon kwulge «kwus» gyna twuher. Naaqaralar onton, olus sohujallar, uonna: «Bu djon any abaahylara batarya suoq», — desihenner, bary teskiliiller.Ol teskileen bu dojdularygar keleller. 

Ol ikki ardygar [Tietejbit Bootur] wureqten keler da, djietin-uotun uottatalaan, djonun woloro syhan baran naaqaralar baran qaaltar. Mantan swurduk abatyjar. ol kenne naaqaralar ol seriige Tietejbit Bootur oghotun Kiis Saghynnjaghy woloron, wunguu-batas ahylyga ongoron baattar. Onon Tietejbit Bootur bejetiniin toghus attaaq kihi buolannar, naaqaralary ekkireten kelen djieleritten kyjdaan-wuuren tahaaran “Balaghannaaq alaas” diennge killeren kyrgallar. Ol onton djon bertere kuotannar, naaqaralar teskileen Qotuja wureghi woro kwohollor. Onuoqa bwotungner Tietejbit Booturga ilbis ingeren, kujaq keterden baran yytan kebiheller. ol yyppyttara ilbihirbit kihi Tietejbit Bootur naaqaralary kennileritten ekkireten tiijen qonuk sirderiger “Qaryjalaaq”, biiter qarystaan bylyrgy aattammat aata “Qooton bulgunnjaq” diennge utuja sytar djonu angaar uhuguttan kyrgan, kydyjbytynan barar. Onton Tietejbit djono bwotungner tiijeller da, biir bwogho kihi baara kyattarbakka, oqsuha syldjaryn wurduger oghuur bya byraghan tutan ylan tiikke sworoon turan, wus-twuort wunguunen twuhen wolorollor. Biir ohoghostooq djaqtary tahyccy kuottaran kebiheller. Ol djaqtar kuotan naaqaragha “Suordaaq” dien sirge tiijen siske sahan-bwugen talaghynan otuu ylan, balyktaan, kuska tirgeleen oloron uollaaq kyys oghonu tworopput. 

Ol ogholor ojoq-er buoltaryttan wuoskeenner: Takyr Naaqara, Ogdooccu Naaqara dienner Ammagha baar buoltar. Bqotungner ol kurduk kyajan naaqaralary wuuren turallar. Onon qojuut Naaqara siriger Bwotung uusstara oloqsujbuttar.

Ol saghanaaghy kemnge ongohullan qaalbyt, biligin arghaa “Kuraaqtaaq Syngaha” alaaska biir saaq bulgunnjaq baaryn, biligin “Naaqara saaq bulgunnjagha” dien aattyyllar. Ol kenne “kyrgys sergete” dien aattaaq muostaaq serge emeq buolan sirge sytara ilin “Uulaaq Syngaha” dien alaas kwoluketin wurduger biligin baar.

''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>286qr5yg6fp0g7yffijirqhsmu9dil2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Omolloon (II baryjaan)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>434</id>
    <revision>
      <id>2137</id>
      <parentid>2136</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2137</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4988" sha1="taymwv9zoflup0kv4wcy51bwxxss2zc" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
Artiemijev Innokientij Aleksiejevic,

55 saastaaq, II Amma seliennjete,

Amma orojuona,

1933 s. Atyrdjaq yjyn 21 kwune, “Bulun”


                                       I

Bologur twordo Modun Kwuudekeen uola Timir Kuturuk Qaadjaj baara wuhu. Kini qotu Bologurga oloqtooq emie buqatyyr kihi ebit. Ol bert aattaaq suraghyn isten-bilen wuohee Bologur twordo buolbut Omolloon Bwogho biirde barbyt. Ol Timir Kuturuk Qaadjaj aakka taqsybyt wucugej qjwuhunneeq Wucugej Nwuokuje  djietiger baar buolbut. Timir Kuturuk Qaadjaj bejete qotu-ilin dieki Djoqsoghottoru kytta kwureqtehe-kyrgyha barbyt, onon djietiger suoq buolbut. manyaqa djaqtar Omolloonu berke maanylaabyt, ahappyt-sieppit uonna Omolloonngo ojoq bararyn berke swobuleebit. Onon swubelehen djaqtar erin Timir Kuturuk Qaadjajy woloruoq buoltar. Manna qajtaq byhyylaaq kihitin, twohogho qaja suolunan kelerin djaqtar barytyn sihilii kepsiir. Ol kepseen eter: «Min erim bert doqsun kwuusteeq kihi, kini wucugej buolan iher buollaghyna yryanan ajannyyr, yryata bert yraaq sirten ihiller kihi, kini yryata twuortuur ynaqqa ihilinneghine, kiehe anaq yamygar djietiger baar buolar kihi», — dien.

Many ketehen olorollor. Ol olordoqtoruna araj biirde twuortuur yam saghana bert kieng dorghoonnooq sangalaaq yrya ijiller. Bu ihillibitiger Omolloon keler suolun tworduger sahan oghun tiire tappytynan tohuja olorbut. Bu olordoghuna kiehe yam buoluutugar ukuraat Timir Kuturuk Qaadjaghaj atyn miimmitinen tiijen keler. Many Omolloon sahan tohuja sytan oghunan soghotoqto ytan twuherer. Kihi qangas emiijin keretinen oqqo taptaran onno oqton qaalar. Ol oqto sytan Timir Kuturuk Qaadjaj Omolloon dieki ergillen yjytar: «Bu qantan qaannaaq, kimten kiinneeq kim kelenngin miigin uoran wolordung?» — dien. Many Omolloon [manna kwotutuu baar byhyylaaq - AB]: «Occogho djonnuu, byraattyy biir qaan-ajmaq etibit, ol gynan baran bu tuoq ajyybar kelenngin wolordung, uoran miigin kyajdaghyng, billerbekke, billeren, eten woloruong ete», — dien Timir Kuturuk Qaadjaj ytyyr, abatyjar. Ol baahyrghaan oqto sytar kihini Omolloon tiijen wunguunen twuhen, salghaan kebiher. Ol kenne kihitin swuohuluu etin wuoreghesteen-kyrbastaan kebiher, ol gynan baran: «Beje, qajtaq symdaahynnaaq kihi ebitij», — dien unguoqtaryn bahyn oqsutalaan kworor. Bu kworbute ingiirderin bastara oloccu unguoq ebit. Mantan Omolloon: “Mannyk site silgeleeq-ingiirdeeq kihini bu djaqtar sietteghin, abam da baar ebit, manan buollaghyna bu djaqtar djwuhune wucugejin aatygar kelbit biir emie aattaaq buolun berdiger any miigin wolottoruo buollagha», — dien abalanan yjdyyr-qajdyyr da, kiiren djieghe oloror any djaqtaryn wunguunen twuhen, woloron kebiher. Ol gynan baran dojdutugar keler. Qor Omolloon onnuk kihi ebite wuhu.
Bu kepseeni Amma Qotoghoto nehiliek Tyryj Uola Kuuhuma uonna Bologur Wottuk uola dien sehergiiller [ete].


                                           II

Omolloon twordo Qotu Bologurga oloqtooq ebit. Ol kenniki soghoruu Bologurga kelen olodurbut. Kini biirde Qara Qangalas Byjang ojuun diennge aghatynyyn djaarbaja taqsybyttar. Ol taqsybyttarygar Byjang ojuun bekke maanylaabyt. Onno sylgy miestetin oloccu buharan tahaaran, qotoron, ahappyttar. Manyaqa Omolloon sylgy mwuhe unguoghun etin suluja oqson ikkite-wuste uobalaan kebiher. Ol kenne unguoghun bahyn ikki wottun tohuta kwomulleen baran iti kuobaq ataghyn kurduk siliitin biirde «soop» gynnaran oboron kebiher. Many kworo oloron Byjang ojuun swoghon eter: «Atahym oghoto ahyyra-siire kihilii-kihi ebit, bert ahymnjylaaq bert kihi buossu, onon aatyng any Boruqu dien buollun», — dien aattyyr. Onton Omolloon swurduk wohurgener, kyrdjaghaspyn ere dien kini mieqe qos aat bierdeghe dien. Ol kurduk djaarbajan, yallaan baran dojdularygar twonnollor. Iti itinen qaalar. Omolloon many wojduur, wostono sanyy syldjar. Ol gynan biirde kwuhun qaranga buoltun kenne ongoston Omolloon Byjang ojuunugar barar. Ol baran twuun oghonnjor maanylaan ahata turuorar atyn qahaattan sieten tahaarar, ol tyahyn istenner Byjang Ojuun qolloghos kurduk mahynan tymtyktanan, taqsan turan kworuoluur. Onuoqa Omolloon sahan turan wunguunen twuhen kebiher. Onno Byjang ojuun oqton ihen: «Bu kimim kelenngin djyllaatyng, aakkyn eten astynnar», — dien yjytar. Onuoqa Omolloon Boruqu diemmin dien eten kebiher. Ol gynan ojuunun woloron baran swureghin qostuu tardan, qaanyn kubaryccy oboron ylan iher. Ol gynan baran at wurduger twuher da, dojdutugar keler. Ol kelen baran ol ojuun wuorunen iiren iire syldjan, ilin dojdularynan ergijen kiirbit. Ol kiiren baran iti kepsiillerin kurduk, kyrdjyk Amma uutun wurdunen  kwotuten taqsaary atyn tahyja sataan baran, ata uunu kwoppotoghor uordajan saatyn kissinen attyyn bejeliin yjaanan wolor. Onu djonnoro arghaa enger qajagha kwomon kebiheller.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>taymwv9zoflup0kv4wcy51bwxxss2zc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Somossuunnar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>435</id>
    <revision>
      <id>2140</id>
      <parentid>2139</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>2140</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9037" sha1="hkiz0po7xlee8mlk6f2xddeymu9ydf8" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
KARAKANOV Osip Arqipovic,

70 saastaaq, Somorsun nehiliege, 

Amma orojuona, 

saqa, wuoreghe suoq 

1933 s. Atyrdjaq yjyn 24 kwune, «Mundulaaq alaas»


                                      I

Bert bylyr bu bihi sirbitiger Aryylaaq diennge Amma wureq ilin wottuger qas da ini-bii djon oloottoro uhu. Oloru aattarynan: Syba Moqcos dien biilere; Tietejbit Bootur dien byhyj, Bwogho Bootur uol; Tabyly Mergen — Coqunaj bergen dien ytaaccy uol.

Bu djon kemnere kyrgys — wolorsuu wujete ebit. Bejelere buollaghyna buqatyyr, bary bootur djonnor ebit.

Occogho emie kiniler kurduk oloqtooq, majgynnaaq tastarygar yal olorbut, bert wugus aqsaannaaq naaqaralar dien olorollor ebit. Somossuunnar biir balystara bert bylyr sol yallarygar, Naaqara kihitiger, ojoq barbyta, siennere buolaaccyk Bwodjoko dien emie kwuusteeq, bootur buolar ogho kihi baar buolbut. Ol Bwodjokonu biirde saas Tietejbit Bootur tustan delbi oqtoror uonna kihini turuorbakka ere qaarga bukkujar. Mantan Bwodjoko bekke saatar, kybystar, kini ajmaqtara naaqaralar daghany bary battammyt kurduk sanyyllar. Ol gynannar naaqaralar sajyn tunaq saghana taajdarygar Syba Moqcostooqqo Bwodjokonu yytallar. Bwodjoko kelen, yhyaqtaaq uruu ongorobut, baran syldjyng dien taajdaryn yngyrar. Manyaqa araj Syba Moqcos soghotoghun baar buolan biir tot, baallybataq, sirge syldjar tingehe sonoghohun miinen, naaqaralarga barbyt. Atyn uolattar ilin wureqterge bultuu taqsannar suoq ebitter. Syba Moqcos ol baran biligi Amma Bwotungun ologhugar Bulun dien sirge tiijbite — biir kihi bert elbeq attary ataq baajtalyy syldjar ebit. Onu kworo isteghine sol kihi soghoruu wottunen cugas araj bert wugus serii-kyrgys djonnoro saalaryn, batastaryn, wunguulerin satanaq (saadaq yjaanar) mastarga yjaattaan oloron ilbis bwoghonu tarda, tojuk-silik, kyj-qaj bwoghonu tuoja-algyy olorollor, soroqtoro wunguulerin-batastaryn woro tutan talbaatana aqqan turallar ebit wuhu.

Onu kworoot Syba Moqcos abalana twuher da, bilii cugastyy ataq baajtalyy syldjar uolu at wurdunen swuuren soghotoqto batyjanan bahyn byha oqsor, twottoru dojdutun dieki swuurder. Ol swuurduuge tot sonoghos baraqsan tulujuo baara duo, ije-qara kwolohune twuhen at qara bilik buolan ungan qaalar. Manyaqa toqtoon ol bu dieki kworuoleebite, araj Abagha qocotun ihiger biir maghan at sylgy bwuteji is-tas wottuger kwotuoluu, kistii syldjar ebit.

Syba Moqcos atyn onno yytan kebiher da, ol maghan aty tutan ylan wurduger twuher da, ojutan qaalar. Ol ojutan ihen kwootto, araj naaqaralartan qas da attaaq kihi kini kennitten yj-qaj bwoghonu tutan, ekkireten kuturuk uopsuhunnaran iheller ebit. Kihi mantan yksyyr. Ol ikki ardygar qajyhan kwootto — bilii bejetin sonoghoho kini kennitten emie kuotan saltaj uobsa iher ebit. Kihi many kworon emie kengiir: «Qor doooor, onnooghoj sonoghohum oghoto kinilerge sitterbekke iher ebit», — dii sanyyr da, ojutan ispit. Dje ol kurduk syssannar biligi «Aatynga kwonguhun» tworduger kwonguske keleller da, Syba Moqcos biirde ojutan kebiher, naaqaralartan biir kihi cugasahan ihen, ata kwonguhu kyajan kwoppokko, qaalan qaalar. Otton bilii Syba Moqcos sonoghoho emie kwonguhu kwoton, dje djietiger kelsiher. Onon Syba Moqcos arycca kuotan dojdutugar Aryylaaqqa keler. Occogho naaqaralar biligi Bwotung siriger Solobuda kuoratyn tahynan Amma wurduger alaastarga syngahalaan olorollor ebit.

Syba Moqcos ol kelen djietiger biir ytaaccy inite Coqunaj Bergenniin serii sebe ebii ongoston, biir aattaaq udaghan djaqtar baaryn kyyrdannar, swuohu woloron septerin qaannaan oloron kworuu kwordorollor. Manyaqa udaghan kyyran biir kyrgyska tuttar twuuleeq oghu ylan algyy-algyy wus twogulleen twobotun ergiten talbaattaabytygar oq twobotuger qaan baar buola twuher. Onuoqa eter: «Kwun kwuoreje taqsyytygar soghoruu diekitten bert wugus attaaq kyrgys djono tiijen keliihikter, onno kwordoqqo bastyng kihilere, tuoraj tuhaqtalaaq djebin kugas aty miimmit, wunguutun woro tupput kihi buossu, ol kihini qaja eme njymanan ytan suullarar buollar, occogho ere djol-sorgu buoluo ebit, dje ogholorum ere buollargyt ol kihini tuora tuttar, syyha qamnyyr buolaajaghyt», — dien. Ol gynan Syba Moqcostooq kelieqtere dien belemnenen bii tamaq sirge ketehen olorollor. Bu olordoqtoruna araj bert wugus attaaq serii djono kwun kwuoreje ojuutugar soghoruu diekitten sielleren kiiren keleller. Araj many kwoottoro biir tuoraj tuhaqtalaaq djebin kugas aty miimmit, wunguutun woro tupput kihi bastaan keghinneren iher ebit. Many kworon Coqunaj Bergen ytaaccy uol bilii udaghan qaannaabyt oghunan at tuhaqtatyn kworon oghun yhyktan kebispite, oq baran aty tuhaqtatynan attary kihileri biirde suullarar. Naaqaralar mantan cugujan, bary twottoru tya dieki ojutallar. Tyagha attaryn baajan qaallaran baran ataqtarynan syssan kiireller. Coqunaj Bergen mantan twottoru swuuren ampaar djietiger djono baar siriger kiirer da, omunan buvlenen kebiheller. Naaqaralar keleller da, ampaar djie bwutej byha dirbijen Syba Moqcostooq kienin biir 9 saastaaq kyra maanylyyr ogholoro baaryn wunguu-batas ahylygar wolbut kihilerin twoloburuger kworduuller. Many yksaan, oghonu tahyldja annjan biereller. Onu serii djon oghunan ekkirete syddjan ytyalaan oghu bytyryys kurduk etiger qataannar wuste ergiten aghalan sol ampaaryn tahygar ytappytynan-songopputunan oqtorollor. Onton naaqaralar ampaary uottaan barallar. Djie twuort wottutten ubajan taqsar, ol wurduger tuora mahy-tiiti suullaran, djieni samnaran twuhereller. Somossuunnar yksaan manyaqa djie ihineeghi iinnge kiiren biereller. Ol kiitterin naaqaralar bilbeteqter, bary uokka buhan wolloqtoro dien sanaan kebiheller. Djieni uot sien kwul-kwomor buoltun kenne tuora twuherbit tiit mastaryn wurdunen naaqaralartan biir kihi kwulu bukkuja-bukkuja qaama, yllyy-tuoja, seterehe syldjybyt. Onu Coqunaj Bergen uol iin qappaghyn byyhynan kworo sytan kihini allarattan biirde woro ytan tahaarar. Kihi onno wolon bukkuja turar kwulun wurduger «kwus” gyna suullan twuher. Onton kuttanan naaqaralar bary attaryn wurduger twuhen kuotarga baattar. Ol baran naaqaralar oloccu «Qotuja wureghe» dieni woro batan kwohollor. Bu ikki ardygar somossuunnar biir bastyng kihilere Tietejbit Bootur dien wureghitten kiiren keler. Ol kiiren kyrgyhyy buoltun bilen, kyra maany ogholorun woloron baattaryn uonna djielerin uottaan baattaryn isten abalanar. Ol gynan udaghanyn kyyrdaran ilbis kwotoqtoron, Tietejbit Bootur bejetiger ilbis ingetteren woro babygyryy twuher da, kuotan meele swuurbutun Coqunaj Bergen ekkireten siten ylan, oghuur bya byraghan, tutan tiikke sworuu kwoton toqtotor. Ol kelgijen turannar kujaq keterdeller, onton wuste-twuorte oghunan ytyalaan kworollor da, Tietejbit taptarbat, onton byatyn twolo tardan kebiheller. Ontukalara ataghynan wunguutun batahyn woro tupputunan naaqaralar kennileritten ekkireten bara turar. Ol baran sol Qotuja wureghi woro swuuren naaqaralar Qoton Bulgunnjaq dien sirge qono sytallarygar tiijen biiri da ordorbokko, batahynan twuhuteleen, kyrgan, kydyjan kebiher. Biir da kihi utarsar, turuulahar kihi dien oncu suoq buolar. Tietejbit Bootur soghotoghun tiijen kyajan-qoton bwuteren erdeghine, djono somossuunnar dje tiijbitter.

Araj onton biir Taky Uus dien kihi erde bilen sol djonun kytta qonsubakka, mwokkuhen atyn sirge baran kwurenen aaha turbut. Ol kihi orput.

Ol kenne biir kihi kuotan allara kwuolj baarygar kiiren umsan qaalbyt, onu oqtoro baranyar dieri ergije syldjan ytyalyy sataan baran bullurbakka gynan baran, uohe dieki qallaan ohuutun dieki tutan turan alghaan baran, biir oghu yppyttara ergijen kelen twuhuutuger mancaary byyhygar umsan sytar kihini ketegher twuher. Kihi onno wolon taqsar. Qor onnuk swuluhunneeq, ilbisteeq oqtooq tyllaaq buolallara wuhu bylyrgylar.

Somossuunnar onon Naaqara djonun wuuren sirderin sir ongostummuttar. Araj ol biir Taky Uus dien kuotan ordubututtan qojuut Taky uuha Naaqara wuoskeebit. Naaqaralar oloqtorugar qojuut bwotungner oloqsujbuttar. Bwotungner bu Somossuunu, Abaghany kytta biir djon ebitter bylyrgyta.


                                      II

Sol Tabyly Mergen dien ol seriige emie syldjyspyt kihi ebite wuhu. Kinini araj biir ere minge bie ujara wuhu. Uonna ylbycca sylgy ujan ildje syldjybataq bwodong-tworoljgu kihite ebit.

Tabyly Mergen biir aattaaq kyrdjaghas ojuunu wolorbute wuhu. Ol ojuunun abaahyta qara suor buolan qaaghyrgyy twuhen baran, qallaannga djabynygar kwotor. Onton syltaan Tabyly Mergen iiren siri-dojdunu kerijen wolor. Woloruger ol ojuun wuorunen iiren ojuuttar unguoqtaryttan Ammany kwotuten taqsaary atyn tahyjar da, ata buolbat, ol ihin attyyn-bejeliin onno tiikke yjaanan wolor. Ol wolbutun aghalan Somossunnga Kieng Ieje dien sir tyatygar arangastyyllar. Ol arangas bu kennikige dieri turar buolara. Biligin suoq buoluo.

Bihi wobugelerbit sehene iti kurduk kepsenillere.

Bu seheni bylyr Bwogho Kuoma dien kihi baara kepsiire.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>hkiz0po7xlee8mlk6f2xddeymu9ydf8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Omolloon seriite</title>
    <ns>0</ns>
    <id>436</id>
    <revision>
      <id>2142</id>
      <parentid>2141</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2142</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1573" sha1="kjgzwxubjjm7g9pap83hfhqwzomkvua" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
ALЕKSANDROV Lavrientij Petrovic,

46 saastaaq, Amma Naaqarata nehiliege,

Amma orojuona,

saqa, wuoreghe suoq

1933 s. Ot yjyn 15 kwune, «Oj Bes»


                                          I

Bert bylyrgyta Naaqara oloror siritten 7 kwosteeq sirge Bologur Omolloon dien wugus serii-kyrgys djonnooq buqatyyr kihi olorbut ebit. Ol Omolloon seriite biirde saas tongot saghana 20 attaaq kihi buolan Ammattan taqsar Tangqa dien wureqqe oloror naaqaralary ytyalaan baattar. Onuoqa naaqaralar djulajan wolossubekke ere Kwuobulunen qajyhar ongoston, mas qajyharynan Ampaardaaq dien wureq bahygar teskileen taqsybyttar. Many Omolloon seriite kennileritten ekkireten ihen ol Kwuobulj kysaahynyn kworon: «Bu tuoq ajylaaq wulugerdeeq sebinen bacca kebireqtik qotutallaraj, manan buollaghyna tugu da tuluppat septeeq djon ebit», — desihen, djulajan sol «Tangqa» wureq twordutten twonnollor.


                                          II

Onton biirde emie Omolloon seriite 10-ca attaaq kihi Maralaaq diennge oloror Naaqara djonun kelen ytyalaan barallar. Manyaqa naaqaralar kuttanan meele kuotallar. Onno soroqtoro seriige twubehen wolollor. Soroqtoro kuotan Amma uutun qarbaan taqsan, ilin enger kuotallar. Ol kuopput djon ordon qaaltar, uonnaaghylara bary seriige wolollor. Ol Maralaaq dienten Bologur 35 biereste sir biligin.

Bylyr onnuktuk kyrgyha oloror ebitter.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>kjgzwxubjjm7g9pap83hfhqwzomkvua</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Omolloon (III baryjaan)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>437</id>
    <revision>
      <id>2144</id>
      <parentid>2143</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2144</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1377" sha1="n1l66b7icsn5r5dao5be4zpjgrxvwa6" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
DAVYDOV Aleksej Feodorovic (Byllakaat).

102 saastaaq,

Bwotung nehiliege, Amma orojuona,

saqa, wuoreghe suoq

1933 s. Atyrdjaq yjyn 16 kwune, «Moluoda»


Soghoruu Kwuodumcu (Bologur) twordo bylyr Omolloon dien baara wuhu. Kini bert bootur, bert wugus sirinen-dojdunan kerije syldjan bert elbeq buqatyyr djonu wolottoobut, kyajbyt kihi ebit. Kini biir Yrya Takabyl dien byraattaaq ete wuhu. Ol kihi yllaataghyna wus kwos sirge ihiller ulaqan suon sangalaaq, emie buqatyyr ebit. Omolloon bejete Sibiiri kerijen twupteen olorbotoq kihi. Kini biirde Menge ojuunun woloron baran, ol wuorunen iiren ilinten kiiren ihen Amma uutun kwotuteeri, minge bie attaaghyn delbi tahyjar. Manyaqa ata buolbat, ol ihin atyn moonnjuttan byalaan, bejete emie sol byatygar baanan acaaqtaaq tiikke yjanan wolor attyyn biirge. Onu ajmaqtara Samaan Qajata dien qajagha tahaaran attary biirge kwomon unguoq tupputtara wuhu. «Omolloon ologho, Djergestej yhyagha» dien araj bu kenniki baajy bahynan, totu tobugunan buola bajbyty, biiter wucugej-delegej oloqtooghu etteqterine qohoon ongostolloro. Omolloon onnuk baaj, tot, kwongul oloqtooq, taptaabytynan syldjybyt kihi kurduk sehen buolara.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>n1l66b7icsn5r5dao5be4zpjgrxvwa6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тугу көрдүүбүн?... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>438</id>
    <revision>
      <id>5843</id>
      <parentid>4147</parentid>
      <timestamp>2012-12-24T07:41:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5843</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="525" sha1="e42q9zu8qlxq8qfhzun1xr7uggvw2i0" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Тугу көрдүүбүн?
Кими кэтэһэбин?
Аччайан олордоххо
Ампаардаах ас
Аһыллан, астанан
Айахха кутуллубат.
Көлөһүнэ суох
Күөс көстүбэт.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}
[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926]]
[[Категория:1926 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>e42q9zu8qlxq8qfhzun1xr7uggvw2i0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Михаил Николаевич Тимофеев - Терешкин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>439</id>
    <revision>
      <id>7038</id>
      <parentid>3715</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:30:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7038</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1452" sha1="a3hu3ptz8saui2s30cgon9k7i7805sp" xml:space="preserve">Михаил  Николаевич Тимофеев - Терешкин (1883—1957)
Сунтаар улууһугар II Нөөрүктээйи нэһилиэгэр   төрөөбүтэ. Томcкай Государственнай университет юридическай факультетыгар үөрэммитэ.
Тимофеев-Терешкин айымньылара революция инниттэн тэһитэ-ойута бэчээттэнэр этилэр. «Сахалар сэриигэ» диэн кини хоһооннорун маҥнайгы хомуурунньуга 1942 сыллаахха тахсыбыта. Онтон ылата поэт, нууччалыы тылбаастанан тахсыбыт суруйууларын холбуу  аахтахха, барыта уонтан такса  кинигэни бэчээттэппитэ.

== Саха поэзиятын антологиятыгар (1967) киирбит хоһоонноро ==
* [[Саха андаҕара (М.Н.Тимофеев-Терешкин)]]
* [[Москва (М.Н.Тимофеев-Терешкин)]]

[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
[[Категория:Бары ааптардар|М.Н.Тимофеев-Терешкин]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Т]]</text>
      <sha1>a3hu3ptz8saui2s30cgon9k7i7805sp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Валерий Георгиевич Чиряев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>440</id>
    <revision>
      <id>7031</id>
      <parentid>3697</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:28:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7031</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1851" sha1="n7fuipw547j76rm5vwqsn5ze4ghw34p" xml:space="preserve">Чиряев Валерий Георгиевич (19.12.1911 - 01.02.1989)
Үөһээ Бүлүү оройуонугар II Үөдүгэй нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Якутскайдааҕы учительскай институт литературнай факультетын бүтэрбитэ.
В. Чиряев 1932 сыллаахха «Колхозтаах хоһооно» диэн хомуурунньугу бэчээттэппитэ. Кэлин «Лирика» (1934), «Атастарбар»
(1960), «ДЬОЛЛООХ ОҔО саас* (196.1) диэн хоһоон кинигэлэрин таһаарбыта.


== Саха поэзиятын антологиятыгар (1967) киирбит хоһоонноро ==
=== Атастарбар (лирическэй хоһооннор)===

* [[1 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[2 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[3 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[4 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[5 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[6 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[7 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[8 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[9 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[10 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[11 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]


[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]]

{{DEFAULTSORT:Валерий Георгиевич Чиряев}}
[[Категория:Бары ааптардар|В. Г. Чиряев]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Ч]]</text>
      <sha1>n7fuipw547j76rm5vwqsn5ze4ghw34p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Илья Дорофеевич Винокуров - Чаҕылҕан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>441</id>
    <revision>
      <id>7034</id>
      <parentid>4632</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:29:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7034</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1517" sha1="i7bvnl20179mbr3pkvy9ywlsz4w5jp6" xml:space="preserve">Илья Дорофеевич Винокуров - Чаҕылҕан (1914—1952)
Нам улууһугар Ленскэй нэһилиэккэ төрөөбүтэ. Якутскайдааҕы учуутал техникумун бүтэрбитэ. «Чаҕылҕан уоттара» диэн поэт хоһооннорун маҥнайгы хомуурунньуга 1933 сыллаахха тахсыбыта. Итинтэн бэттэх кини барыта уонча кинигэни таһаартарбыта.

* [[Лена (Чаҕылҕан)]]
* [[Быраһаайдарыҥ, быдан кэмҥэ... (Чаҕылҕан)]]
* [[Биһиги сүрэхпит (Чаҕылҕан)]]
* [[Герой туһунан ырыа (Чаҕылҕан)]]
* [[Дьоллоох айан ырыата (Чаҕылҕан)]]
* [[Сүҥкэн тай5ам күөнүттэн...  (Чаҕылҕан)]]
* [[Ленин тыыннаах (Чаҕылҕан)]]
* [[Намҥа (Чаҕылҕан)]]
* [[Сэргэлээххэ (Чаҕылҕан)]]
* [[Якутскай куорат (Чаҕылҕан)]]
* [[Хайыһар (Чаҕылҕан)]]

[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Чаҕылҕан]]
[[Категория:Саха ааптардара|Күлүмнүүр]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Ч]]</text>
      <sha1>i7bvnl20179mbr3pkvy9ywlsz4w5jp6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха андаҕара (М.Н.Тимофеев-Терешкин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>442</id>
    <revision>
      <id>5928</id>
      <parentid>2165</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:42:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5928</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5763" sha1="tjufjpb5ik3v6iclzt3h607w4o2l298" xml:space="preserve">{{poem-on|Саха андаҕара}}
&lt;poem&gt;

Иитиллибит ийэ сирдэрим 
Ирэн биэрбэт чэҥ буордарынан, 
Илбистээх буһук тымныытынан, 
Ирбэт Муустаах муорабынан, 
Итии сүрэхпит хаанынан 
Андаҕайыаҕыҥ: фашист үөрүн, 
Ааҥнаан туран алдьатыахпыт, 
Ситэн туран сиҥнэриэхпит, 
Сиэтиэхпит уотунан, ыстаалынан. 
Төрдүттэн түөһэн, 
Силиһиттэн ыпҕаан, 
Бүгүҥҥүттэн үйэ тухары, 
Олох, букатын эһиэхпит.

Дьалыардаах дьаарбаҥ туундаранан, 
Дьалхааннаах тыаллаах дьааҥыбынан, 
Ахсаана биллибэт күөллэрбинэн, 
Алта ааттаах өрүстэрбинэн 
Анда5айыа5ыҥ:  фашист үөрүн, 
Ааҥнаан туран алдьатыахпыт, 
Ситэн туран сингнэриэхпит, 
Сиэтиэхпит уотунан, ыстаалынан, 
Төрдүттэн түөһэн, Силиһиттэн ылҕаан, 
Бүгүҥҥүттэн үйэ тухары, 
Олох, букатын эһиэхпит.

Эргэнэ хара тыам барахсан 
Эйэҥниир маһынан, отунан, 
Эстибэт элбэх туулээ5инэн, 
Эриэн түөстээх ырыапытынан 
Андаҕайыаҕыҥ:  фашист үөрүн, 
Ааҥнаан туран алдьатыахпыт, 
Ситэн туран сиҥнэриэхпит, 
Сиэтиэхпит уотунан, ыстаалынан. 
Төрдүттэн түөһэн, 
Силиһиттэн ылҕаан, 
Бүгүҥҥүттэн үйэ тухары, 
Олох, букатын эһиэхпит. 

Элиэнэяиир эбэ хотунум 
Эҥэр, түллэр түбэлэринэн, 
Элбэх кэрэ арыыларынан, 
Эрчимнээх дохсун сүүрүгүнэн 
Андаҕайыаҕыҥ:  фашист үөрүн, 
Ааҥнаан туран алдьатыахпыт, 
Ситэн туран сиҥнэриэхпит, 
Сиэтиэхпит уотунан, ыстаалынан. 
Төрдүттэн түөһэн, 
Силиһиттэн ылҕаан, 
Бүгүҥҥүттэн үйэ тухары, 
Олох, букатын эһиэхпит. 

Абыраллаах уум балыгынан, 
Ардай кумаҕым көмүһүнэн, 
Аба салгыным быйаҥынан, 
Аламай күнүм сырдыгынан 
Андаҕайыаҕыҥ:  фашист үөрүн, 
Ааҥнаан туран алдьатыахпыт, 
Ситэн туран сиҥнэриэхпит, 
Сиэтиэхпит уотунан, ыстаалынан. 
Төрдүттэн түөһэн, 
Силиһиттэн ылҕаан, 
Бүгүҥҥүттэн үйэ тухары, 
Олох, букатын эһиэхпит. 

Саллыылаах хотугу түүнүнэн, 
Сайын киирбэт күн күндээринэн, 
Саха сирин киэҥ таһаатынан, 
Саха омук өлбөт үөһүнэн 
Андаҕайыаҕыҥ:  фашист үөрүн, 
Ааҥнаан туран алдьатыахпыт, 
Ситэн туран сиҥнэриэхпит, 
Сиэтиэхпит уотунан, ыстаалынан. 
Төрдүттэн түөһэн, 
Силиһиттэн ылҕаан, 
Бүгүҥҥүттэн үйэ тухары, 
Олох, букатын эһиэхпит. 

Адьырҕа эһэ аһыытынан, 
Ала тойон тыҥыра5ынан,
Амырыын батаһым биитинэн,
Ааттаах саа бэргэн буулдьатынан 
Андаҕайыаҕыҥ:  фашист үөрүн, 
Ааҥнаан туран алдьатыахпыт, 
Ситэн туран сиҥнэриэхпит, 
Сиэтиэхпит уотунан, ыстаалынан. 
Төрдүттэн түөһэн, 
Силиһиттэн ылҕаан, 
Бүгүҥҥүттэн үйэ тухары, 
Олох, букатын эһиэхпит. 

Хотугу норуоттар  көҥүллэрин, 
Хотуулаах  Октябпыт  олоҕун, 
Ленин биэрбит муудараһын, 
Партия биэрбит кырдьыгын 
Чиэстээхтик  көмүскүүргэ 
Андаҕайыаҕыҥ:  фашист үөрүн, 
Ааҥнаан туран алдьатыахпыт, 
Ситэн туран сиҥнэриэхпит, 
Сиэтиэхпит уотунан, ыстаалынан. 
Төрдүттэн түөһэн, 
Силиһиттэн ылҕаан, 
Бүгүҥҥүттэн үйэ тухары, 
Олох, букатын эһиэхпит. 

Тылбыт, өйбүт, хааммыт, сүрэхпит, 
Тыыммыт, күүспүт баарын тухары, 
Фашистары барыыры санаан, 
Бары саха тыллаах, миигинниин, 
Андаҕайыаҕыҥ:  фашист үөрүн, 
Ааҥнаан туран алдьатыахпыт, 
Ситэн туран сиҥнэриэхпит, 
Сиэтиэхпит уотунан, ыстаалынан. 
Төрдүттэн түөһэн, 
Силиһиттэн ылҕаан, 
Бүгүҥҥүттэн үйэ тухары, 
Олох, букатын эһиэхпит. 
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Михаил Николаевич Тимофеев - Терешкин]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Тимофеев-Терешкин]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1967]]</text>
      <sha1>tjufjpb5ik3v6iclzt3h607w4o2l298</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дьадаҥыттан тахсыбытым... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>443</id>
    <revision>
      <id>4177</id>
      <parentid>4175</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T23:10:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4177</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2064" sha1="lklwbw18ntaoigenjtnd381aht7lgp8" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Дьадаҥыттан тахсыбытым,
Эрэйинэн иитиллибитим,
Аччыктыыры амтаһыйбытым.
Оҕо сааһым устатыгар
Ойуу-бичик олоххо
Оонньоон улааппатаҕым,
Атахпар туруохпуттан
Аһыыр айдаанаыгар
Алгыстаах күннэрбин
Аар-маардык аһарбытым,
Оҕо эрдэхпиттэн
Оһоҕоһум охсуһуутугар
Оҕо сааһы оройдооботоҕум.
		Онон
«Хаппытаалы» аахпатаҕым,
Бэлиитикэни билбэтэҕим,
Үөрэҕи өйдүөбэтэ5им.
		Ол оннугар
Эдэр эрдэхпиттэн
Эппэр иҥмит,
Эңэрбинэн тэлэйбит
Элбэх эрэйбин
Эгэлгэ тылбынан
Элбэтэн этэр
Эгэлгэлээх этим…
Ханыылаһан хаамсыбыт
Хара норуот
Хараҥа олоҕун
Харахпынан көрөн,
Хааммар иҥэрэн
Ханыылаан хаһыытыыр
Хааннаах этим…
Кыттыһан кыстаабыт
Кыра дьон
Кыһыҥҥы-сайыңңы
Кыһалҕалаах олоҕун
Кыһыл тылбар
Кытаран ыллыыр
Кыыбаҕалаах этим…
Онтон ордук дьолу
Орто дойду олоҕо
Оноллоон оңорботох,
Итинтэн ордук кэскили
Ийэ сир иччитэ
Иһиттээн эппэтэх.
		Онон
Туората көстүбэт,
Тулата биллибэт,
Туус маңан
Толоон ортотугар,
Тоҕустаах тулаайах курдук,
Туруорбах бэйэм,
Тугу даҕаны туймуулаабакка,
Тула көрө турабын.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1924}}
[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1924 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>lklwbw18ntaoigenjtnd381aht7lgp8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нарынныр эрэ тарбаххын...(Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>444</id>
    <revision>
      <id>3499</id>
      <parentid>2169</parentid>
      <timestamp>2011-04-05T19:53:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3499</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="952" sha1="6l9nrhs1hrvc0bgweyc0k4qam9yrzj7" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Нарынныр эрэ тарбаххын,
Наскыйар эрэ бэйэ5ин
Хатыңныыр эрэ мастарга
Ханыылыы эрэ хайгыыбын!

Субуллар эрэ суһуоххун
Халлааным эрэ кустугар
Ханыылыы эрэ саныыбын,
Хай5аллаах эрэ киэргэлиэм!

Томтойор эрэ түөстэргин
Толорукаан эрэ кутуллубут
Чорооннордоох эрэ кымыска
До5уйабын эрэ, то5ойуом!

Күөгэлдьигэс эрэ бэйэ5ин
Күлэн эрэ күөмчүлүүр
Күүһүм эрэ суохуйа,
Күөкэйдиир эрэ көмүһүөм! 
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>6l9nrhs1hrvc0bgweyc0k4qam9yrzj7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Omolloon (IV baryjaan)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>445</id>
    <revision>
      <id>4227</id>
      <parentid>2171</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:21:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4227</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13446" sha1="0p63tsutdz4tfh3xzmgy9mwxdbttut7" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
FILIPPOV Miqail Aleksandrovic,

75 saastaaq, Cakyr nehiliege, 

Curapcy orojuona, 

saqa, wuoreghe suoq, qolkuostaaq
 
1938 s. Altynnjy 30 kwune, «Mara»


                                    I

Omolloon dien Bologur twordo kihi baara wuhu. Kini aghata bert baaj oghonnjor Amma, Taatta wureqterinen olorbut. Omolloon saahyn wujetin toqoru kyrgys wujetiger-kemiger wuoskeebit buolan, bert wohuonumteghej kihi ebite wuhu. Kini bwoghotunen daghany, kworungunen daghany occotooghu da djonngo buqatyyr, bert Bootur, kyrgyhyylaaq daghany ebit. Omolloon biirge tworuobut qas da byraattaagha wuhu. Sehennge biller biir biileeq, biir Caappara dien inileeq ebit. Biite (ubaja) ojoqtooq. Ol ojogho aattaaq wutuo djwuhunneeq eriekkehe djaqtar ebit.

Omolloon ol djaqtary kytta (sangahyn kytta — S.B.) kwossuulehen taptahar. Ol taptahannar biirdere ubajyn, biirdestere erin woloruoq, bygynnga bejelere ojoq-er buolan kwongulj oloruoq buolallar. Occogho Omolloon ubaja Babagha wureqqe oloror ebit. Manyaqa Omolloon ubajyn aaqqa kelen qono syttaghyna urukku swubelerinen turan Omolloon sangaha Caampy aanygar satanaq (saadaq yjyyr maska—S.B.) yjaanan turar oqtordooq kehegher uu kutan, tongoron keeher. Keme, sir tongmut dobdurga saghana kem ebit.

Omolloon sassyarda turan ubajynyyn Ammalyaqtara baar ebit. Onon turan Omolloon ubajynyyn sassynytygar turan Ammalyyllar. Occotooghu djon bary onno-manna barallarygar kuraaqtaaq saalaryn, keheqterin, bolottorun, batyjalaryn, wunguulerin oloccu ildje syldjallara wuhu. Ol kurduk kiniler bary tuttar septerin emie iddje barallar. Biite bilii caampy aanygar satanaqqa yjaabyt saatyn, keheghin ildjer, ojogho qam tongorbutun woruu bilbet. Ol Ammalaan ihen sirge Omolloon kuraaqtaaq saatynan biitin kennitten ihen, kwoqsun qaraghar ytan saajar. Onuoqa biite wuoguluu twuhen baran ergillen keheghitten oqtorun qarbyalaan, tongmut oqtorun tohuta tyytan ylan, wuhu-twuordu ylan byraghattyyr. Ol tongon qaalbyt sebin kytta astaha syryttaghyna Omolloon wunguunen twuhen kurdattyy annjan, onno tumulga oqtoron woloror. Ol woloron baran qaannaaq wunguutunen-batahynan biir tiiti tobulu kurdattyy annjan tahaaran baran, qaja olujan keeher. Onton allara tumul annygar swuuren kiiren cwuoppe-uu baarygar swuuren qaannaaq batahyn suujar.

Ol kurduk djaabylaan baran ubaja wolbutun kworon kemsinen: «Bu mannyk wutuo kihini wolottordogho, djaqtar baghajy dien keneghes miigin emie bu kurduk bystaghynan taptaabytygar wolottoruo»,— dien kiiren batyjatynan byhyta-qajyta synnjan, tong ettii kyrbastaan, sejmekteen woloron kebiher.


                                      II

Omolloon aghatyn tahygar yal olordoghuna biir kemnge aghatyn djwuogete Qangalas ojuuna Bydjang ojuun dien djaarbaja-yallyy kelbit. Manyaqa oloqtooq Bologur Oghonnjoro qonugar sylgy innin-kennin ataghyn oloccu buharan tahaaran, aranga tuos «sandaly» ostuolugar qotottoron mas teriekeghe uuran bierer. Onu tenginen bylyrgy baaj yal saqalyy sylgy-ynaq ahyn toloru Bydjang ojuun inniger tardan biereller. Balary ahyy oloron Bydjang ojuun djwuogetiger Bologur oghonnjorugar eter: «Djwuogee! Bu ejieqe biir aakka taqsan erer, bwogho-tagha Bootur buoluoq ogho baar suraqtaada, atahym oghotun kworuoqpun bagharabyn, aghalan kwordorbokkun ee!?», — dien. Onu Bologur Oghonnjoro swobuleebet buolan baran djwuogete, ataha oghonnjor kwordohoro bert buolan taqsan yal oloror uolun Omolloonu yngyran killerer. Manyaqa Omolloon tahyttan kiireet qolumtan, ohoq cancygar mas kystyyr munnukka bes synnjar kelii baarygar oloro twuher. Ol olorbutun kworon sylgy ullugun unguoghun etteri araary byhan Bydjang ojuun byhaghyn uhugar annjan: «Atahym oghoto Omolloon dien en buollaqqyna kelj, me ere, many ylan ahaa ere!», — dien, uunan besser. Onu Omolloon aata kwutur bejeleeq diebittii ojon turan ehe tardan ylan, bwutun ullugu etin ikkite sulujan ylan uoban kebiher, unguoghun bastaryn kwomuruoleri qampy-wuntu qadjyryjan kebiher da, siliitin kus unguoghun kurduk cuburghaccy obortoloon, sien kebiher. Ol ganan baran kwongdoj unguoghun sandaly ostuol annyn dieki byraghan kebiher. Kihi bessibitiger amtanyn da bilbeteq kurduk tutunan tula qoloruktaan qaalla. Onu kworon oloron Bydjang ojuun: «Atahym oghoto, kyrdjyk daghany djwuhunnuun-bodoluun, kieptii-talalyyn, ahyyrdyyn-siirdiin berde olus, aatyryan da aatyrbyt, suraghyryan da suraghyrbyt ebit, onon any djwuogem oghoto, atahym aata Moghus Boruku dien buollun», — dien aat bierer, djwuhun-bodo byhar.

Onuoqa Omolloon isten turan: «Maghaj-allaaq baara beji aat bieren er, qahan eme kwuon kwossor kwun keler duu suoq, duu, qajatar da yallyam ee!», — dii sanaan baran, wohurgemmit kurduk tutunan taqsan baadangqys gynan qaalar. Bydjang ojuun Omolloonu wutuo mwoku tylyn istibekke ere kennitten kworon qaalar. Ol kurduk ahaan-sien kworsuhen Qangalas (Menge du?—S.B.) ojuuna Bydjang ojuun dojdutugar baran qaalar, kwuhun sir tongon dobduguras buoltun kenne Omolloon doghor kihileeq Bydjang ojuun aatyn aattaan Qangalastyyr. Bydjang ojuun kinini aat aattaan, djwuhun qohulaan barbyt abata-satata baara. Bydjang ojuun occogho Umnas Maghan dien aattaaq attaagha wuhu. Omolloon Bydjang ojuun oloror siriger tiijen surguujga-qahaagha ahyy turar Umnas Maghan aty tahynan sieten tahaarar. Twuun, kwuhunngu kem, bary utuja sytar kemnere. Onno Omolloon aty sieter tyahyn isten-bilen, Bydjang ojuun yta wuren njaghyjar. Tyaha-uuha ol kenne yt wurer sangatyn isten Bydjang ojuun qolloghos mahy ubatan ikki qonnoghuttan battaqtanan [battyktanan?], ikki wottutten kihinen wojoton djietitten taqsan caampytyn aanyttan turan kworuoluu turbut, onu ol kurduk alaas sir kuula tyatyttan turan qolloghos uotun sardangatynan sirdeten ojuunu Omolloon kuraaqtaaq saanan byaryn qaba ottotunan ytan saajar. Ol yppyta ojuunu byaryn ottotunan twuheren oqtoror. Bydjang ojuun oqton twuhen ihen, qaja djuortugun dien yhytyyr. Onuoqa Omolloon Moghus Boruku Omolloon diemmin dien baran, Umnas Maghan aty minge bietiger qolbonon, sir battaq byraq baran qaalar.

Bydjang ojuun onno wolon qaalar. Woloruger: «Oghorduk Bologurga djwuogeleeq etim, ol oghotun Omolloon dieni min Moghus Boruku dien buol dien aattaabyttaaq etim, onu baran ogholorum ere buollargyt, bu ajylaaq ongorbutun inniger ile bejetitten, et uruututtan du iesteen woloron-wohoron keling», — dien qaalynnjang djonugar keriehin eten wolor. Qangalastar ol aghalaryn keriehinen mustan 40 attaaq kyrgys (serii) djon buolannar, sonno sotoru soghus Omolloon ologhor barallar. Ol baran Bologurga suolga biir Caappara dien sette saastaaq Omolloon inite — occuguj byraata ogho djietitten occuttarygar wute-wojuo tirierde iherin kwosso twuhen, sonno sirge wunguu-batas wurduger, twobotuger twuheren, woloron qaan tahaaran aahaary gymmyttaryn bilen, ogho kuotan, kuttalygar meene swuuren ihen kwuoljge twobotun orojunan tangnary twuhen, com gynan qaalar. Onuoqa Qangalastar oghonu kworduon kwuolu tula qaaman oghunan ytyalaan kworollor da, bulbattar.

Onton Omolloon Bydjang ojuunu ytan wolorbut oghun ildje syldjallaryn ylan, ilbis kyyhyn yngyran turan ytaaccy uollarynan qallaan orojun dieki woro coloton turan algyyllar, onno: «... Ergijien buollar et uruugar ergij, qajyhyan buollar qaan uruugar qajys!», — dien tyl eten baran tardan, yhyktan kebispittere, oq wuohee taqsan baran ergijen twuhuutuger uuga qomuhunan tyynan mancaary byyhygar umsan sytar ogho mejiitiger kelen tobulu twuher da, ogho wolon uu ihitten kwuorejen, dagdas gyna twuher. Onu qostoon tahaaran ihin qajytan, swureghin qostoon kwoottoro, ol setteleeq Ogho swureghe wus suol salaa wuhu, ol kenne bary twuuleeq buoltar. Onon caqcy site buqatyyr buolar kihini-oghonu woloottoro wuhu dien buolara wuhu. Ol oghonu bekke ahyjbyttar. Qangalastar ol kurduk Omolloonu ekkireten dojdutugar taqsan barannar bejetin buolbakka initin — occuguj byraatyn woloron, baajyn wuuren twonnubutter. Bylyr onu etellere wuhu, ol Omolloon Bydjang ojuunu wolorbut oghun kinilerge qaallarbakka ere ildje baatta buollar, ol oghonu Qangalastar wolorbot suollara ebite wuhu, onu sin kihi ere buollar Omolloon mwuccu yhyktan qaallaran, byraatyn ol oghunan siten kyajbyttar dien. Omolloon bejete taba kwostubekke, tuttarbakka ustunan onton kwurenen twugeq Bwuluuge tusput.


                                       III

Omolloon Bwuluuge kiiren Bwuluu Omolloono dieni kytta kwossuhen, sir boddjohon ikki tumultan utaryta wunguunen, batahynan wolorsorduu kiisseller. Ol kiissiige Bwuluu Omolloono Bologur Omolloonun batyjanan tangnary tajaqtanyytygar ataghyn qaptaghajyn tong sirge batary saajar. Onuoqa Bologur Omolloono woruu kyhammat, yal ete suoq kurduk tutunar. Ol kurduk tirehen turan Bologur Omolloono soghotoqto batyjanan Bwuluu Omolloonun bahyn byha oqson, onno woloron kebiher. Ol woloron baran Omolloon baahyn ohorunan onno oloror Bwuluu Omolloonun ojoghun ojoq ongoston oloror. Ol ojoghuttan Omolloon qas da oghonu tworotor. Ol ogholorton wuoskeen qaalbyt djon — nehiliek biligin «Omolloon nehiliege» dien twugeq Bwuluuge olorollor dien buolara wuhu.


                                       IV

Omolloon Bwuluuge socco wor kwunnge djylga olorbotoq. Sotoru dojdutugar taqsan baran Allany batan ilin Allan unguor-mangaar oloror tongustary bulan oqsuhar-wolossor. Ol oqsuhan tongustar qatarghannaryn suullattyyr, ahyyr astaryn oloccu ehe-bwutere ajmyyr. Ol ihin tongustar serii djon buolan Omolloonu ekkireteller. Omolloon tongustar ekkiretellerin bilen, djulataary ikki eheni ederbehin byatygar baajtalaan, tyynnaaqtyy sohon ikki buur kyyly ikki iliitinen muostaryttan sohon qoros maary, ojuuru ottotunan togho qaamar. Onton djulajan tongustar Omolloonu ekkireppekke qaallarallar.


                                        V

Omolloon ol kurduq aatyran, kimieqe da kyattarbakka-qottorbokko olorbut. Kini Taatta-Amma wureqterinen oloqtooq kihi ebit. Baaja da olus, occogho da sylgy-ynaq swuohu kemneeq buolbat ebit. Sir-dojdu bastaryn aajyttan aattaaq djonnoru wolottoon olor ojoqtorun, wucugej ogholorun dojdutugar ildje kelen ojoq, ogho ongoston oloror wugesteeq. Baajdaryn-swuohulerin wuuren aghalan baaj ongostor sangnaaq, majgynnaaq. Ol kurduk olordoghuna soghoruuttan nuuccalar kelenner, Tygyny kyajan, saqany bas biler suut ongohullan, Djokuuskaj kuorat aan mangnaj oloqtonor. Ol oloqtonon saqa bary dojdutaaghy, tyataaghy aghalaryn-ajmaqtaryn uustarygar «Borduusuja, sir buotagy» dien saarbanan-kiihinen, sahylynan twuheen-wolljuge twuheren (djahaak) qomujar buoltar. Saqa bary sirderin-oloqtorun etereetinen kerije syddjan bary iireenneeq-soduomnaaq djonnoru, agha uustaryn bahylyktaryn tutan ylan burujduur semeliir majgy kelen oloqtommut. Ol onnuk djwuulge-djwuhunnge berimmekke syldjar Omolloonu tuttaran ylan Djokuuskajga killeren ologhun-djahaghyn, djonun-sergetin uuhun, aatyn-suolun yjytan belieghe ylan majgyga qolboon baran «Borduusuja, sir buotagha» dien 400 saarbany-kiihi, sahyly twuhereller, kworduuller. Ol kenne bejetin: «Twuheenngin twoloo, kwun sudaar — yraaqtaaghy yjaagha buolar, any kyrgyhyma, iireeni tardyma, bejeng saqa qoruola kihi ebikkin, taghys, dojdugar olor», — dien bosqoluullar. Omolloon ol bosqolonon taqsan yhyaq yhar. Ol yhyaghar yalyn Cakyr nehiliek twordun Atyyr Wondok dieni yngyran syrytynnarar. Omolloon Bwuluutten byldjaan aghalbyt Cecekke Bootur dien uollaaq ebit. Ol uolun Atyyr Wondok kworon baran eter: «Baghajy, djaqtar kurduk njulugur bastaaq kihi ebikkin, aannja kihi ejigitten taqsya suoq», — dien. Atyyr Wondok innje dii turan woro tutan turar coroonnooq kymyhynan Cecekke Bootur munnun togho annjan kihini kyhyl mundu ongoron kebiher. Onton syltaan iissen, Omolloon uolun kwomuskeen atyyr Wondokko kwuon kwossor, qaan-qassar gyna sir boddjohor. Manyaqa Omolloon eter: «Miigin wurduk arghaskar miinneren baran at buolan baccaqtaaq tiiti wuste ergij, occogho en — Atyyr Wondok At-Kuhengej Yaryy Bodjoj», — dien wurduk menge aaty ylyan dien. Occotooghu kemnge saqa buqatyyrdara-booturdara qaja eme tuspa uus booturun berinneren, kwordohunnerer buollaqtaryna, swuune tumul wurduger taqsan kwutur ulaqan baccaqtaaq tiiti wurduk arghastarygar kihini miinneren baran wus twogulj twogurujellere wuhu. Onno bastyng swuohu swureghin qostoon wunguu twobotuger woro tutan oloron ilbihi yngyrallar, onno qaan ile-bodo kelen twuspeteghine — ilbis twuspete dien berineeccini wolorbokko, aatyn ylbakka ejelehellere wuhu. Ol boldjohon baran Omolloon qajtaq tuoq buoluoghun bilgelenen wunguutun qallaan orojun dieki woro tutan turan ilbihi yngyrar da, wunguutun-batahyn twobotuger qaannaaq bwoluoq twuspeteq. Urukku wottuger kyrgyska baraary gynnaghyna ilbis tardara wuhu, occogho wunguutun twobotuger qallaan orojuttan qaannaaq bwoluoq twuhere wuhu, onu suorduu qahytyy-qahytyy cupcurujan, sien-sapsyryjan kebihere wuhu. Biiter kini ol kurduk qaan-bwoluoq twuspeteq. Onon kyattararym kelleghe, Atyyr Wondogu kytta tuluhar suoq buollagha dien Omolloon tiergen bahylyga — bastynga buolbut Minge suorduu qahytyy-qahytyy, Taattattan soghoruu Amma bahygar swuurder. Ol swuurden biligi Doluccu Bologur siriger tiijen, biir baccaqtaaq tiikke ikki twogulleen qolonon kworon atynan djaamyrdanan, yjanan wolor. Ol atyn moonnjuttan byalan baran kwotoghon ylan djaakyrdyy byraghan yjanar. Omolloon onnuk aryylaaq, majgylaaq kihi oloron wolbut.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

&lt;/div&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Үһүйээн]]</text>
      <sha1>0p63tsutdz4tfh3xzmgy9mwxdbttut7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Москва (М.Н.Тимофеев-Терешкин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>446</id>
    <revision>
      <id>5927</id>
      <parentid>2174</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:41:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5927</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4499" sha1="2tjgux7ph5334qfnnxdbfxdj9eqieis" xml:space="preserve">{{poem-on|Москва (Поэматтан быһа тардыы)}}
&lt;poem&gt;


Саха омук дойдутуттан,
Сандал Москва, ыраах да турдаргын,
Салгын устун саҥаҥ кэлэр,
Саха ону үерэ истэр.

А5ЫС үйэ устатыгар 
Ааттаfх дойду арҕаһыгар, 
Айгыраабат силистэрдээх 
Аал дууп мастыы сириэдийэн, 
Аатыран тураҕын эн, Москва!

Үтүө Русь киэҥ дойдуларын 
Үмүрү тардан холбооҥҥун, 
Уһун кыраай уорҕалаах, 
Унаарар кэтит туоралаах, 
Улуу дойду оҥороҥҥун, 
Араас элбэх омуктары 
Албан Союзка түмэн, 
Уон алта бырааттыы оҕолоргун 
Доҕордоһуунан бигэлээн, 
Дуолан баараҕай күүстээҥҥин, 
Хоһуун ийэлии биэбэйдиигин, 
Коммунизмҥа сирдиигин.

Хаарыаннаах үтүө сырдыгыҥ 
Халлаан урсунунуу күндээрэрин 
Көрбөт бэйэм, харахтанан, 
Көрергө дылы гынабын, 
Үрдүк таһымы ситиһэр 
Үлэҥ дирбиэнэ-дарбаана 
Өндүл халлааҥҥа эҥсэрин 
Үөрэ-көтө иһиллиибин.

Пятилетка сүҥкэн былаанын 
Болдьоҕун иннинэ толоро5ун, 
Ол ситиһииҥ хас хардыыта 
Олоҕу уйгу кэскиллиир. 
 
Өҕүллүбэт үктэллэрдээх, 
Өрүү күүрэр хамнааһыннаах, 
Кэтит, уһун уулуссалардаах, 
Кэккэлэспит таас дьиэлэриҥ 
Хайа курдук күндээрэллэр, 
Хараҕы халтарыталлар.

Кремль эркинин аттыгар 
Гений Ленин сытар сирэ — 
Аан дойду дьоллоох олоҕун 
Айар үөрэҕин санатар.

Хайа киһи сүрэҕэ 
Хамсыа суоҕай манна туран?! 
Үөрэхтэри баһылаабыт, 
Үрдүк кэскиллээх үлэлээх, 
Үгүс-элбэх киһилэрдээх 
Үтүө куораппыт, Москва — эн, 
Үрүҥ күннээх орто дойду 
Үтүө киэргэлэ буола5ын! 

Күөмчүлэммит омуктарга 
Көҥүл саҥаны күүрдэ5ин, 
Атомнай буомба ахтыллар 
Аймалҕаннаах күннэригэр 
Суон сурахтаах албан аатыҥ 
Суолу ыйар сулус буолла. 

Манна Советскай былааһы 
Ленин бастаан айбыта, 
Маркс — Ленин үөрэхтэрэ 
Мантан тарҕана тураллар.

Аныгы, саҥа аан дойду 
Аал сырдыга буоллуҥ, Москва!
Кремль рубин сулустарын 
Килбэйэр уотун дьиримэ 
Алгыстаах коммунизмҥа 
Айан аартыгын сырдатар, 
Үтүө куорат, кутуҥ-сүрүҥ 
Үлэһити өрө күүрдэр, 
Үөрэхтээх өйүн сырдатар, 
Үгүс омук дьоннорун 
Доҕордоһууга ыҥырар, 
Дойдуну таптыырга иитэр 
Дуолан Москва куораппыт.

Ыраах саха дойдутуттан 
Ытык Москваны уруйдаан, 
Ырыа ыллаан айхаллыыбын, 
Ыччаттарбар мин этэбин: 
Москва — коммунизм биһигэ, 
Москва — өй-үлэ сайдыыта. 

Москваны көрөн үтүктүҥ! 
Ытыктааҥ, улуу куораты, 
Ыллааҥ, баараҕай дьулуурун! 
Москва — өстөөҕү өһөрүө, 
Москва — өрүү ерөгөйдүө! 
Москва — үөрүү үктэллэннин, 
Модун күүһэ үйэлэннин!

 
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1947}}

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Михаил Николаевич Тимофеев - Терешкин]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''


[[Категория:Тимофеев-Терешкин]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1947]]</text>
      <sha1>2tjgux7ph5334qfnnxdbfxdj9eqieis</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Атастарбар (лирическэй хоһооннор)(В. Г. Чиряев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>447</id>
    <revision>
      <id>4137</id>
      <parentid>2177</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T21:06:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.238.115</ip>
      </contributor>
      <origin>4137</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="960" sha1="btvet1yiimeh9wp0cakjhh3lw4zj90x" xml:space="preserve">== Атастарбар (лирическэй хоһооннор)==

* [[1 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[2 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[3 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[4 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[5 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[6 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[7 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[8 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[9 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[10 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]
* [[11 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)]]


[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Валерий Чиряев]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1961 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>btvet1yiimeh9wp0cakjhh3lw4zj90x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>1 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>448</id>
    <revision>
      <id>4058</id>
      <parentid>2181</parentid>
      <timestamp>2011-07-06T21:06:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <origin>4058</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1153" sha1="og4c8limzm83ciqpfpvg0f8pm4au3qs" xml:space="preserve">{{poem-on|1}}
&lt;poem&gt;
Саҥарбакка то5о өр 
Сынньамматах хонукпун, 
Аан тыла суох ааҕан көр 
Айбыт кэрэ тойукпун. 
Бөлүүн баттах маҥхайбыт, 
Бүгүн көрөн соһуйдум. 
Ыллаабатах ырааппыт. 
Ыччаттарбар хоһуйдум. 
«Ыллаабата...» дии-диилэр, 
Ыаһах-хаадьы гыналлар, 
Сүрэх-бэлэс уолаттар 
Соһуйбукка дылылар. 
Кырыйдарбын даҕаны 
Кылыйыахпын баҕардым. 
Кыталыктыыр ырыаны 
Кыҥкыната атаардым: 
Тылым илбис сататын, 
Тыыннаах санаам баҕатын!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1961}}

[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Валерий Георгиевич Чиряев]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Валерий Чиряев]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1961 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>og4c8limzm83ciqpfpvg0f8pm4au3qs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>2 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>449</id>
    <revision>
      <id>4059</id>
      <parentid>2184</parentid>
      <timestamp>2011-07-06T21:07:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <origin>4059</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1320" sha1="dboj46f91i3d3xgul938lpg6exsliqb" xml:space="preserve">{{poem-on|2}}
&lt;poem&gt;
Атаһыам, үөрэх суолунан, 
Аргыстаспыт кэриэспин, 
Таптыыр сүрэҕим суоһунан 
Туойар  ырыам  этиэхтин! 
Кинигэ, хаһыат арыйан, 
Күннүктээн үөрэтэрбит, 
Сырдык үөрзх суолун тутам, 
Саҥата суох  үөрэрбит. 
Күүлэй күргүөмэр көрүлээн, 
Күөх кырыска тустарбыт, 
Көҥүл олох дьолун билэн, 
Көрүлүү улаатарбыт. 
Кылыы, куобах, буур тэрийэн, 
Кырдал устун сырсарбыт, 
Сылайан, хонууга тиэйэн,
Сынньалаҥнаан сытарбыт. 
Атаһыам, хаһан баҕарар, 
Аччыгый сааспын өйдүөм, 
Оҕонньор да буолар сааспар 
Оҕолуу үөрэ көрсүөм!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1961}}

[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Валерий Георгиевич Чиряев]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Валерий Чиряев]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1961 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>dboj46f91i3d3xgul938lpg6exsliqb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>3 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>450</id>
    <revision>
      <id>4060</id>
      <parentid>2186</parentid>
      <timestamp>2011-07-06T21:08:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <origin>4060</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1221" sha1="2kp7b27la492ig78qc6a3xyossb7dkz" xml:space="preserve">{{poem-on|3}}
&lt;poem&gt;
«Чучур» мураан иһийэн
Чуумпу тарҕаан истэ, 
Көй салгын, алар иһинэн,
Аҥылыйа түстэ, 
Түүҥҥү күдэн аҥаарыйан,
Түлүк бараан сапта. 
«Сайсары», кыыстыы кылбаарыйан,
Сырдыы оонньуу сытта. 
Тыал сэллээн, куорат нуурайан,
Тыа иһэ доргуйбат. 
Буор көтөн, айа суолунан
Бурҕачыйа турбат. 
Хамсыыр-харамай барыта
Хаптайан утуйда. 
Өрүс уҥуор отуу уота
Өһөн сүтэн барда, 
Көҥүл көтөр эр санаабын
Көмө гына сылдьыам,
Ол эрээри, мин даҕаны —
Утуйан сынньаныам.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1961}}

[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Валерий Георгиевич Чиряев]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Валерий Чиряев]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1961 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>2kp7b27la492ig78qc6a3xyossb7dkz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>4 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>451</id>
    <revision>
      <id>4062</id>
      <parentid>4061</parentid>
      <timestamp>2011-07-06T21:09:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <origin>4062</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1079" sha1="rrmiff3912rzhetukycqkxj3a5jl1x1" xml:space="preserve">{{poem-on|4}}
&lt;poem&gt;
Күөх халлааҥҥа күн суоһа
Күлүм оонньуу тунаарар.
Эдэр сааскым атаһа,
Эн күүтэриҥ буолаарай?
Атаспын күүтэ санаан, 
Айан суолун көрөбүн: 
Сыыһы-буору тыал ытыйан 
Сылайбакка көтөрүн.
Күүт: мин тиийиэм, баҕар, саас,
Баҕар, көмнөх түһүүтэ,
Кэрэ кэмҥэ, үтүө чаас,
Кэлиэ күндү мүнүүтэ.
Улуу махтал санаанан 
Уһун күн ахтан ааһыам. 
Устан ааспыт быһыынан 
Умнуом cyoҕa, атаһыам!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1961}}

[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Валерий Георгиевич Чиряев]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Валерий Чиряев]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1961 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>rrmiff3912rzhetukycqkxj3a5jl1x1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>5 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>452</id>
    <revision>
      <id>4063</id>
      <parentid>2190</parentid>
      <timestamp>2011-07-06T21:09:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <origin>4063</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1066" sha1="7mnzffiv7tpnbxy39gqryrkioyt28x0" xml:space="preserve">{{poem-on|5}}
&lt;poem&gt;
То5о куруук батыһан,
Таптыыр кыыһым бу баарый,
Көтө дайа дайбанан,
Көстө сүтэн хаалбатый?
Күлбүт-үөрбүт бэйэтэ, 
Кубалыы  устан  кэлээт, 
Моойбун  кууһа түспүтэ 
Бу баарга дылы эбээт.
Арыт күүтэр быһыынан
Ахтар-саныыр кэмнэрбэр,
Күөх төлөнү быыһынан
Күлүгэ тиийэн кэлэр.
Тоҕо куруук батыһан, 
Таптыыр кыыһым бу баарый, 
Көтө дайа дайбанан 
Көстө сүтэн хаалбатый?

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1961}}

[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Валерий Георгиевич Чиряев]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Валерий Чиряев]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1961 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>7mnzffiv7tpnbxy39gqryrkioyt28x0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>6 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>453</id>
    <revision>
      <id>4064</id>
      <parentid>2192</parentid>
      <timestamp>2011-07-06T21:10:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <origin>4064</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1318" sha1="ovd39fxoesmkmkyjewfa5ti57km5l3d" xml:space="preserve">{{poem-on|6}}
&lt;poem&gt;
Өйдөөтүм, эн аптаах ааккынан, 
Өйдөөҕү   төбөтүн сүүйбүккүн; 
Дьон хаанын хамнатар уоккунан 
Дьоло суох үөрүүнэн күлбүккүн.
Өйдөөтүм, утахтаан астыммат, 
Өһүргэс өлүүлээх муҥнааххын, 
Уодай хаан оонньуурун уйуммат, 
Охсуһуу  уодаҕан   саҥнааххын.
Өйдөөтүм, санаакам айманан-, 
Өһүмэр баҕанан туолбуккун; 
Төлөннөөх сүрэҕим чоҥкуйан, 
Төбө5үн хоҥкутан турбуккун.
Өйдөөтүм, эн аптаах ааккынан,
Өйдөөҕү төбөтүн сүүйбүккүн; 
Дьон хаанын хамнатар уоккунан 
Дьоло суох үөрүүнэн күлбүккүн»

* Арыгы туһунан

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1961}}

[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Валерий Георгиевич Чиряев]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Валерий Чиряев]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1961 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>ovd39fxoesmkmkyjewfa5ti57km5l3d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>7 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>454</id>
    <revision>
      <id>4065</id>
      <parentid>2194</parentid>
      <timestamp>2011-07-06T21:11:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <origin>4065</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1178" sha1="bdz9u0usd9ok281ft76z2y64jcxgogi" xml:space="preserve">{{poem-on|7}}
&lt;poem&gt;
Тоҕо, көрдөөх атастарыам, 
Мин санаам аралдьыйда, 
Кэрэ тыастаах дорҕоон ырыам 
Дуорайбакка, хам барда? 
Көрдөөх уйгуну хоһуйан, 
Лирабар кыайан туойбатым, 
Стрункалара холкуйан, 
Уоттаах тылы да булбатым. 
Дөксө эһиэхэ үүнүөҕэ 
Көмүс түүннээх көмүс күн. 
Тааллыбат сааскыт көрсүөҕэ 
Таптал дьоллоох күндүтүн. 
Оҕо саас көрдөөх айхалынан 
Оонньооҥ-ыллааҥ, атастарыам! 
Үөрэммин ууламмыт харахпынан, 
Уйадыйан, мичик гыныам.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1961}}

[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Валерий Георгиевич Чиряев]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Валерий Чиряев]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1961 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>bdz9u0usd9ok281ft76z2y64jcxgogi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>8 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>455</id>
    <revision>
      <id>4057</id>
      <parentid>4056</parentid>
      <timestamp>2011-07-06T21:05:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <origin>4057</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2274" sha1="5nc7jsbh7kxqu3wzyyiun0hced1ri6s" xml:space="preserve">{{poem-on|8}}
&lt;poem&gt;
Учуутал доҕорбун син санаан кэлэбин, 
Убаастаан-ытыктаан бу ыллаан эрэбин!
Оскуола — үөрэхпит күлүмнүүр кыһата, 
Олохпут — ыччатым самныбат саргыта. 
Күн-Ленин үөрэҕэ сандаара тыкпыта, 
Күн-Ленин биһиэхэ суолбутун ыйбыта. 
Үлэлиир, үөрэнэр олус да үчүгэй, 
Үөрэммит ыччатым дьылҕатын итэҕэй! 
Учуутал, эн үлэҥ бочуоттаах, ыарахан, 
Үөрэммит ыччатыҥ махтала улахан. 
Норуокка таптаммыт эн албан ааттааххын, 
Норуотум эрэммит сылайбат уохтааххын.
Айылҕа төрөппүт артыыһын курдуккун, 
Аччыгый атаскын үөрэтэ турбуккун. 
Баттахпыт маҥхайан, хаар эбэ көстүүтэ, 
Баттыктаах-тайахтаах хаамарбыт кэлиитэ: 
Үөрэммит ыччатым түбэһэ түспүтэ, 
Үтүөлээх үлэһит аатыран көрүстэ.
Олордуох-туруоруох бокуойу булбата, 
Омуннаах ыччатым оҕолуу кууспута. 
Ырааҕы-чугаһы сэһэргээн аһарда, 
Ытыктаан-маанылаан, ыалдьыттаан атаарда. 
Үөрүүттэн-дьолбуттан хараҕым ууланна, 
Үөһэнэн үрүҥ күн кубалыы уһунна,
Сүрэҕим сөбүлүүр ол дьиҥнээх киһини, 
Советскай оскуола ииппитэ кинини! 
Учуутал, эйиэхэ, кэс тылбын хааллардым: 
Олоххор, үлэҕэр үтүөнү баҕардым!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1961}}

[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Валерий Георгиевич Чиряев]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Category:Валерий Чиряев]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:1967 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>5nc7jsbh7kxqu3wzyyiun0hced1ri6s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>9 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>456</id>
    <revision>
      <id>4066</id>
      <parentid>2199</parentid>
      <timestamp>2011-07-06T21:11:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <origin>4066</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1739" sha1="4k8k773kiqp3kpmlqihlwl3yb1ipzee" xml:space="preserve">{{poem-on|9}}
&lt;poem&gt;
Сайа5ас поэкка кулгаа5ар чоргуйдун 
Саллыбат талааным  куолаһын сатата. 
Номоҕон дууһаны кө5үтэн долгуттун 
Нохтолоох сүрэҕим талаһар баҕата!
Күөрэйэр талааным санаабын сайыһан, 
Саҥарбат күлүктүү, тыаһа суох батыста. 
Көҥүлгэ тардыстар баҕабын кучуйан, 
Санныбын таптайан, үлэлии барыста.
Поэтыам, кыбыстар буолума кырдьыктан, 
Билбиккин итэҕэй, кэннигэр кэхтимэ, 
Эйигин, поэты, биһириир норуоттан 
Эҕэрдэ күндүлүүр мичигин кэһимэ!
Эрэнэн кэбиһиэх, дойдубут поэта, 
Э5эрдэ төлөнө күндээрэр уоттарын, 
Тааллыбат тапталым күлүмүн кэриэтэ, 
Тардыһар талааммыт күөрэйэр уохтарын.
Поэтыам, айыыны сытыытык сыаналыах, 
Бэйэбит норуоппут тапталын суоһунан, 
Дойдубут дьолломмут олоҕун сырдатыах 
Дууһаны долгутар уобарас ууһунан!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1961}}

[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Валерий Георгиевич Чиряев]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Валерий Чиряев]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1961 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>4k8k773kiqp3kpmlqihlwl3yb1ipzee</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>10 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>457</id>
    <revision>
      <id>4067</id>
      <parentid>2201</parentid>
      <timestamp>2011-07-06T21:12:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <origin>4067</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2012" sha1="7vghefhuve8pqa2teiua15mtqwngd6n" xml:space="preserve">{{poem-on|10}}
&lt;poem&gt;
Үөскээбит-төрөөбүт бары биир санаалаах. 
Үрүҥ күн сырдыга улахан баҕалаах!
Оннооҕор, туһалаах инчэҕэй тирбэҕэ, 
Олоруон баҕарар бу дьоллоох үйэҕэ. 
Киһиэхэ көмөлөөх, сир үрдүн бааһырдар, 
Ким баарый барыта олордун баҕардар.
Барыбыт биир киһи туһугар буолабыт, 
Биир киһи барыбыт туһугар турабыт, 
Үчүгэй да үгэс, үчүгэй да майгы, 
Үрдээтин өрөгөй, айхаллан дьол-соргу!
Доҕорум диэбитим, өһүргэс буолааччы, 
Доҕорум диэбитим, өстүйэн турааччы, 
Мин дьиҥнээх доҕорум туһунан эппэппин, 
Мин дьиҥнээх доҕорум өстөөҕүн билбэппин. 
Атаһым кэлэйэн, уордайбыт саҥата 
(Аһыннар даҕаны, сиэр-быһыы майгыта). 
Абаран-сатаран кырдьыгы эппитэ, 
Алҕаспын арыйан, кэлиилии кэппитэ. 
Кытаанах тылынан сэрэтэр сүбэтэ, 
Кылбайар көмүстүү, сүрэхпэр түспүтэ, 
Киһини эн эрэн, киһини итэҕэй, 
Киһиэхэ баар кэрэ, олоххо үчүгэй! 
Айар күүс, модун күүс киһиэхэ эрэ баар, 
Айылҕа дьылҕата киһинэн киэн туттар!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1961}}

[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Валерий Георгиевич Чиряев]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Валерий Чиряев]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1961 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>7vghefhuve8pqa2teiua15mtqwngd6n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>11 (Атастарбар - В. Г. Чиряев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>458</id>
    <revision>
      <id>4136</id>
      <parentid>4068</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T21:06:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.238.115</ip>
      </contributor>
      <origin>4136</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2206" sha1="p5xdtpq5opejk7vx97rfbhsq1tah0un" xml:space="preserve">{{poem-on|11}}
&lt;poem&gt;
Биэс уон биэс сааспын томтойо туоллум,
«Бэлиэрий эһэбит» диэн буоллум. 
Балык ыамнаах, киһи күннээх, 
Көрүлүүр даҕаны кэмнээх.
Оҕо саас айдааран ааста —
Оҕонньор буолар уолдьаста.
Үөлээннээх доҕоттоор, үөскээбит үйэбит 
Үрүҥ күн анныгар үчүгэй да эбит,
Олохпут күөх сааскынан тыынар,
Оҕо саас дьолунан күн тыгар.
Көҥүлү, дьолу көтөҕөн аҕалбыт 
Күн-Ленин,— улуу учуутал, аҕабыт!
Дьол-соргу туһугар кыайыыны айбыттар,
Дьон-норуот аатыгар үлэлии турбуттар.
Айылҕа күүстэрин баһыйар уохтаахтар 
Аатырыан  аатырбыт  коммунист буолаллар.
Күлүмнүүр-мичиҥниир ыраас халлааннаах,
Көҕөрөр-наҕарар, чыычаах ырыалаах,
Күөх тыаҕа, алааска бокулуон уурдум, 
Көҥүлгэ көрчүппүт төрөөбүт дойдум!
Эйэни көмүскүүр күн сирин үрдүгэр
Эрэллээх доҕоттор биһиэхэ үгүстэр!
Эйэлээх буолуохха, эйэбит улааттын,
Эйэбит балаҕан аайытын кытааттын!
Самныбат саргылаах биир саха уолабын, 
Сайаҕас санаалаах мин поэт буолабын.
Кэскиллээх  кэс  тылбар — мин  аатым ааттаннын,
Кэнчээри ыччакка мин ырыам ылланнын!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1961}}

[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]
* [[Валерий Георгиевич Чиряев]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Валерий Чиряев]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1961 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>p5xdtpq5opejk7vx97rfbhsq1tah0un</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лена (Чаҕылҕан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>459</id>
    <revision>
      <id>4118</id>
      <parentid>2206</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T20:37:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.33</ip>
      </contributor>
      <origin>4118</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1337" sha1="h7lucwm170wkz7bau7a9ax0blf9sxin" xml:space="preserve">{{poem-on|Лена}}
&lt;poem&gt;
Эҥсиллэ сытар эбэбит Лена — 
Эрэһэ эбир долгуннаах иэнэ, 
Эҥкээрэн көстөр эйгэтин киэҥэ, 
Көстүбэт иилээх далайын  күөнэ.

Үтүмэн сылга үс саха бииһин 
Аһаппыт-сиэппит кытылын бигии, 
Күн ыраас уутун сүүрүккэ биэрэн, 
Айгыста   сытар   эбэбит  Лена.

Көрбүтүҥ былыр: сүппүт ыар үйэ 
Күн уотун бүөлүүр кыргыһыы мэйин: 
Көрбүтүҥ:  сахаҥ  буорайбыт  ыалын, 
Хараҕа туолбат хара сут дьылын.

Билигин, эбээ, эн кыйаар дуолуҥ 
Биэбэйдээн ииппит эн ыччат дьонуҥ, 
Биэрэккэ киирэн, олохпут дьолун 
Дьиэрэтэ ыллаан туойдахпыт буоллун!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1937}}
[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Илья Дорофеевич Винокуров - Чаҕылҕан]]

''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Чаҕылҕан]]
[[Категория:1937]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>h7lucwm170wkz7bau7a9ax0blf9sxin</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Быраһаайдарыҥ, быдан кэмҥэ... (Чаҕылҕан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>460</id>
    <revision>
      <id>4108</id>
      <parentid>2208</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T20:30:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.33</ip>
      </contributor>
      <origin>4108</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1373" sha1="b0gcw8ak9ionwx8nrzb7kv62zojkbs4" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Быраһаайдарыҥ, быдан кэмҥэ: 
Иитиллибит алаас сирбит, 
Күөх халлааммыт, күндүл үрэхпит, 
Иллээх үтүө дьүөгэлэрбит!

Халыйан кэлэн долгуппатын 
Хара былыт силлиэтинэн 
Сайаҕас эһи салгыҥҥытын, 
Сандал  кэрэ бэйэҕитин!

Эрэллээх айаннаан бардыбыт 
Эһи дьолгутун көмүскүү: 
Ытык иэспитин толоруохпут. 
Ыраах сиргэ күнүс, түүн!..

Үлэлээн, үөрэ-көтө хаалыҥ, 
Олох ордук чэлгийиэхтин! 
Өстөөхпүтүн кыайан, өтөр 
Эһиэхэҕэ эргиллиэхпит!

Быраһаайдарыҥ быдан кэмҥэ: 
Иитиллибит алаас сирбит, 
Күөх халлааммыт, күндүл үрэхпит, 
Иллээх үтүө дьүөгэлэрбит...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1941}}
[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Илья Дорофеевич Винокуров - Чаҕылҕан]]

''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Чаҕылҕан]]
[[Категория:1941]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>b0gcw8ak9ionwx8nrzb7kv62zojkbs4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Биһиги сүрэхпит (Чаҕылҕан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>461</id>
    <revision>
      <id>4109</id>
      <parentid>2211</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T20:31:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.33</ip>
      </contributor>
      <origin>4109</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1570" sha1="chty6dwij1y3x8vm39i14z9wy1m8c0n" xml:space="preserve">{{poem-on|Биһиги сүрэхпит}}
&lt;poem&gt;
Улуу дьол иннигэр 
Уот сэрии үөһүгэр 
Охсуһа сылдьааччы, 
Сэрииһит сэгэрбит!

Хаан-уруу бырааттар, 
Хаарыаннаах доҕоттор, 
Эһигини кытары — 
Биһиги сүрэхпит!

Дойдугут туһугар 
Чугуйар буолумаҥ, 
Биһиги эһиэхэ Бэттибэт 
тирэхпит!

Хаан-уруу бырааттар, 
Хаарыаннаах доҕоттор, 
Эһигини кытары — 
Биһиги сүрэхпит!

Күүрээннээх күннэргэ, 
Түбүктээх түүннэргэ 
Бигэ күүс буолуохтун
Биһиги бэлэхпит!
 
Хаан-уруу бырааттар, 
Хаарыаннаах доҕоттор, 
Эһигини кытары — 
Биһиги сүрэхпит!

Уордаахтык охсуһуҥ! 
Уот сытыы буулдьаҕыт 
Өлүүлээх өттүнэн 
Өстөөҕү ситиэхтин!
 
Хаан-уруу бырааттар, 
Хаарыаннаах доҕоттор, 
Эһигини кытары — 
Биһиги сүрэхпит!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1942}}
[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Илья Дорофеевич Винокуров - Чаҕылҕан]]

''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Чаҕылҕан]]
[[Категория:1942]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>chty6dwij1y3x8vm39i14z9wy1m8c0n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Герой туһунан ырыа (Чаҕылҕан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>462</id>
    <revision>
      <id>7539</id>
      <parentid>4106</parentid>
      <timestamp>2023-05-11T23:20:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2A00:1FA3:57C:4D85:6954:503C:30C2:71B0</ip>
      </contributor>
      <origin>7539</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1483" sha1="cf80nem3bvcigzfgw1hxwjjq6pmdelo" xml:space="preserve">{{poem-on|Герой туһунан ырыа}}
&lt;poem&gt;
(Ф. К. Попов кэриэһигэр)

Днепр тымныы долгуннарын 
Туоруур саха уола, 
Тула ууга бырдааттанар 
Ардах буулдьа суола.

Туораан,— немец окуопатын 
Күдэн-таһаан тэбэр. 
Өстөөх үөрэ куоппатын диэн 
Кэрдэр, кимэн киирэр.

Ахта өстөөх пулемета, 
Өлүк — кини тула. 
Онно аргыый сыылан үөмтэ 
Саха туйгун уола.

Днепр тымныы долгуннарын 
Кыһыл сэрии туоруур, 
Өстөөх үөрүн бу самнаран 
Көҥүл суолун солуур.
 
Арҕаа эмиэ ардах буулдьа 
Ахсым уотун ыһар, 
Немец пулеметун былдьаан, 
Эдэр буойун ытар.

Днепр арҕаа эҥэригэр 
Саха сирин булан, 
Илбистээхтик сэриилэһэр 
Саха туйгун уола.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1944}}
[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Илья Дорофеевич Винокуров - Чаҕылҕан]]

''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Чаҕылҕан]]
[[Категория:1944]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Ырыа]]</text>
      <sha1>cf80nem3bvcigzfgw1hxwjjq6pmdelo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дьоллоох айан ырыата (Чаҕылҕан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>463</id>
    <revision>
      <id>4110</id>
      <parentid>3777</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T20:31:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.33</ip>
      </contributor>
      <origin>4110</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1097" sha1="6x0zww80ypmnuwvvgllpkrjaem3stfh" xml:space="preserve">{{poem-on|Дьоллоох айан ырыата}}
&lt;poem&gt;
Эниэ күөх отун үрдүнэн 
Эдэр этэрээт истэ. 
Айылҕа араас киэргэлэ 
Аара арыллан истэ.

Эрэйи-муҥу билбэккэ, 
Эмньик, сайа5ас санаа 
Сайыҥҥы мүөтүн испэхтээн, 
Сайа ыллааҥ, айаннааҥ!

Эһиги үүнэр күннэргит 
Уйгу дьолунан туолар. 
Эһиги сайдан үүнэргит — 
Ийэ дойдубут дьоло!

Эдэрдэр, барыҥ этэҥҥэ, 
Күүтэр күлүмнээх сааскыт! 
Сүүһүнэн атах биир тэҥҥэ 
Күөххэ көрүлээн ааста.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1940}}
[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Илья Дорофеевич Винокуров - Чаҕылҕан]]

''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Чаҕылҕан]]
[[Категория:1940]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>6x0zww80ypmnuwvvgllpkrjaem3stfh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сүҥкэн тай5ам күөнүттэн... (Чаҕылҕан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>464</id>
    <revision>
      <id>4111</id>
      <parentid>3635</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T20:32:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.33</ip>
      </contributor>
      <origin>4111</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1859" sha1="q9r3hbwe5huhxye7jllzqwk3qkly33n" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Сүҥкэн тайҕам күөнүттэн 
Сүүрээннэрин үмүөрбүт 
Сүллэр үтүө көҕүстээх
Сүлүҥдэлиир эбэккэм!

Хорум дэлэй хонноххор 
Хорҕолонон үөскээбит 
Килбиэн кэрэ киискинэн, 
Уоттаах саһыл кыылгынан

Бэргэн булчут киһигэр 
Бэлэх биэрэр бэйэккэҥ, 
Сүллэр үтүө көҕүстээх 
Сүлүҥдэлиир эбэккэм!

Силис уутун сиэтэҥҥин, 
Сүүрээн уутун түмэҥҥин, 
Көҥүс, үрэх оҥорон, 
Көҥү тардан аҕалан,

Дэбилийэ оргуйар 
Дириҥ далай ууларыҥ 
Хайыылардаах көмүстээх 
Хатырыктаах баайыттан

Илим, мүҥха хараҕар 
Иилэн биэрэр бэйэккэҥ, 
Сүллэр үтүө көҕүстээх 
Сүлүҥдэлиир эбэккэм!

Үгүс сири өллөйдүүр	
Бүлүү эбэ хотуну	 
Уулаан-хаардаан угуттаан
Улуу үрэх оҥорбут,
	
Саллар сааспыт тухары,
Саха дьонун аймаҕын
Салыҥнардаах баайгынан,
Саарба, саһыл кыылгынан,	

Айыы илгэ аһынан
Айхаллаабыт бэйэккэҥ,
Сүллэр үтүө  көҕүстээх
Сүлүҥдэлиир эбэккэм!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1940}}
[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Илья Дорофеевич Винокуров - Чаҕылҕан]]

''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Чаҕылҕан]]
[[Категория:1940]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>q9r3hbwe5huhxye7jllzqwk3qkly33n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ленин тыыннаах (Чаҕылҕан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>465</id>
    <revision>
      <id>4112</id>
      <parentid>2222</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T20:32:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.33</ip>
      </contributor>
      <origin>4112</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1991" sha1="9oazssp66wku0sbcf509ewvnfrpris2" xml:space="preserve">{{poem-on|Ленин тыыннаах}}
&lt;poem&gt;
Кини сытара 
Кыһыл көмүс сүүһүгэр 
Умуллубат уоттаах... 
Траур былаахтарын 
Санньыар санаа күлүктүүрэ... 
Кини иннинэн ааһаллара 
Сүүһүнэн советскай норуоттар, 
Бары көрдүүллэрэ — 
Көстүбэт сүтүктэрин... 
Аан дойду үрдүнэн 
Ол тымныы чуумпутугар 
Партия Кытаанах,
Ыар-дьиппиэр тыллаах андаҕара,— 
Ленин аспыт суолуттан 
Биир илии чугуйбата — 
Иһиллибитэ Амазонкаҕа, 
Нилгэ, Ангараҕа...
Алдьархайдаах  аһыы  анныттан  тахсыбыт 
Тыл ньиргийэр:
—- Андаҕайабыт эйиэхэ, табаарыс Ленин, 
Коммунизм  туругурарын иннигэр 
Тыыммытын да5аны 
Харыстыахпыт суоҕа диэммит! 
Билигин баараҕай олох тутуутугар 
Номоҕон бэйэлээх норуот сүрэҕэ, ону 
Туйаарыта туойда өлбөт мэҥэ тойугар. 
Кини баара — 
Сүүһүнэн   сыллары   нөҥүө   көрбүт, 
Сир-ийэ олоҕун 
Сокуонун булбут: 
Ким өлбөт күн өйүн, 
Күлкэдийбит модун күүһүн 
Норуот иннигэр биэрбит,— 
Ол өлбүтүн да иһин 
Өлбүт ахсааныгар киирбэт!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1946}}
[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Илья Дорофеевич Винокуров - Чаҕылҕан]]

''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Чаҕылҕан]]
[[Категория:1946]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>9oazssp66wku0sbcf509ewvnfrpris2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Намҥа (Чаҕылҕан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>466</id>
    <revision>
      <id>4107</id>
      <parentid>2224</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T20:29:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.33</ip>
      </contributor>
      <origin>4107</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3283" sha1="g6kbpfu1f21ac5ff0yaileauwe4031e" xml:space="preserve">{{poem-on|Намҥа}}
&lt;poem&gt;
(Ольгаҕа)

Эн Намы көрбөккө да сылдьан, 
Бэйэҥ Нам аатын ыллыҥ. 
Билэ5иэн ол Тулагы-Киллэм 
Туруору үрдүк аартыгын?

Айаннаан истэххэ, аара, 
Аартык   үрдүттэн — биһиэнэ: 
Өрүс киэҥ хочотун тунаара, 
Күөх налыы дойду иэнэ.

Иннигэр элбэх дьиэлэрдээх, 
Тула бэс чагда  мастаах, 
Сыыр анныгар саһар үрэхтээх, 
Ити — аатырар Хомустаах.

Былыргы Дьэкиим баай олоҕор, 
Билигин дьон-норуот холбоһон, 
Кыайыылаах «Жданов» колхозка 
Үлэлии, сайда олорор.

Ол — Никольскай дэриэбинэтэ, 
Онно, уот сэрии саҕана, 
Кэмэ суох сэрии эстибитэ,— 
Бандьыыт күүһүн улахана.

Оттон бу «Ленин» колхоз 
Киэҥ бөһүөлэгэ кэллэ.
Манна дьон баайдык олороллор, 
Балысханнык үлэлииллэр.

Ол Нам киин сирэ көһүннэ: 
Утум-ситим дьиэлэринэн, 
Омуна суох, сатыы көһүнэн 
Тайаан олорор дэриэбииэ.

Ол томтор үрдүгэр турар, 
Уопсай дьиэ бэрдэ буолан 
Мин былыр оҕо сааспар 
Иитиллибит оскуолам.

Оттон саҥа олох дьиэлэрэ 
Ол бачыгыраһан тураллар, 
Кинилэр үрдүктэрэ, киэҥнэрэ 
Киһи хараҕар быраҕыллар.

Бу самналлан кэлээхтээтэ 
Эһэ-эбэ нэһилиэстибэтэ — 
Чуолҕан саҕа түннүктэрдээх 
Биһи дьиэбит элээмэтэ.

Билсиһэн кэбис, доҕоруом, 
Бу  мин  төрүөбүт  күүлэм — 
Бары хаан-уруу дьоннорум, 
Бииргэ үескээбит дьүөгэм.

Аартыгы дабайан, түһэн, 
Көнө суолунан көтүтэн, 
Айаннаан дьалкытан кэллэхпит 
Бу түргэнин эриэхсит!

Бу суол былыр омоох суол этэ, 
Эриэн кыыллыы эриллэрэ. 
Тоҕус сорунан кэлиэҥ этэ 
Якутскайтан Намнга диэри,

Ол курдук олохпут чэпчээтэ,
Олуга-хардыыта кэҥээтэ, 
Күннэри-түүннэри күүрэ сайдан, 
Кини сэбэрэтэ уларыйда.

Эйэҕэс, күндү доҕоруом, 
Эн хонук-хонон, күн өрөөн, 
Мин төрүт дойдубар олоруоҥ, 
Үксэ үтүөнү эн көрүөҥ.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1949}}
[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Илья Дорофеевич Винокуров - Чаҕылҕан]]

''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Чаҕылҕан]]
[[Категория:1949]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>g6kbpfu1f21ac5ff0yaileauwe4031e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сэргэлээххэ (Чаҕылҕан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>467</id>
    <revision>
      <id>4113</id>
      <parentid>2226</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T20:33:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.33</ip>
      </contributor>
      <origin>4113</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1205" sha1="1sm99mw6uvgjcb6ceeiscb8ptkkla82" xml:space="preserve">{{poem-on|Сэргэлээххэ}}
&lt;poem&gt;
Кизһээҥи күн ча5ылыйар 
Сэбирдэх быыһынан, 
Киллэм хонуу аҥылыйар 
Сибэкки тыынынан.

Ыраас куолас дьүөрэлэһэн, 
Ыраахтан дуорайар, 
Баян  тыаһа  дьиэрэһийэн, 
Аларга тарҕанар.

Үлэ кэнниттэн көччүйэр 
Сэргэлээҕим дьоно,
Доҕордоһуу дьолун билэр 
Эдэр ыччат онно.

Сэмэй таптал сибикитэ — 
Кыыс оҕо сүрэҕэр, 
Сайын кэрэ сибэккитэ — 
Сэгэриҥ бэлэ5э.

Киэһээ ыраатан, түүн буолан, 
Хонуу, тыа уоскуйда, 
Кэрэ сарсыардаҕа диэри 
Сэргэлээх утуйда.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1950}}
[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Илья Дорофеевич Винокуров - Чаҕылҕан]]

''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Чаҕылҕан]]
[[Категория:1950]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>1sm99mw6uvgjcb6ceeiscb8ptkkla82</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Якутскай куорат (Чаҕылҕан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>468</id>
    <revision>
      <id>4114</id>
      <parentid>2229</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T20:34:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.33</ip>
      </contributor>
      <origin>4114</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1786" sha1="tgs6ccp3db77t1uf2wyiblm7l47v2hv" xml:space="preserve">{{poem-on|Якутскай куорат}}
&lt;poem&gt;
Өлүөнэ эбэкэм үргүөрүн үрдүгэр, 
Кэрискэ бырааным кэрдиитин иһигэр, 
Тунаарар Туймаадам таманын киинигэр, 
Туругуран тура5ын, Якутскай куоратым!

Күннэри-түүннэри эн үрдээн, тэнийэн, 
Эн тутууҥ, собуотуҥ тыаһынан ньиргийэн, 
Күлүмэх күүскүнэн өрүтэ күүрэҥҥин, 
Күлүмнүү тураҕын, Якутскай куоратым!

Самныбыт сахабын сырдыкка салайан, 
Сайдыылаах суолларын аартыгын арыйан, 
Дьон-норуот дьыл5атын дьоҕурдаан айаҕын, 
Дьол, көҥүл уйата, Якутскай Kyopaтым!

Туундара куйаарын тымырын булаҥнын, 
Толбонноох баайдарыҥ түмүгэ буолаҥҥын, 
Сахаадаҥ саргытын күлүүһүн тутаҥҥын 
Сандааран тураҕын, Якутскай куоратым!

Күлүм күн анныгар күөгэйэ муҥутуур 
Советскай Ийэ сир дьолугар туругур! 
Үйэттэн үйэҕэ киэркэйэн үүнэ тур, 
Эн, үрдүк аналлаах, Якутскай куоратым!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1947}}
[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

[[Илья Дорофеевич Винокуров - Чаҕылҕан]]

''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Чаҕылҕан]]
[[Категория:1947]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>tgs6ccp3db77t1uf2wyiblm7l47v2hv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күүтэбин... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>469</id>
    <revision>
      <id>4125</id>
      <parentid>2231</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T20:51:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.238.115</ip>
      </contributor>
      <origin>4125</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="645" sha1="4zyzmk3algg1rhc4bv080rxhulv3yhq" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Күүтэбин
Күнтэн көлбөрүйэр
Күчүмэҕэй күммүн.
Баҕардар,
Күн уота
Күлүмнүү көрөн
Көхсүбүн көччүппэтин.
Баҕардар,
Тохтор хааным
Толору тоҕуоруйара
Тотточчу тоңнун…
Сырыттым сытаабатым,
Олордум ордубатым,
Баарбынан баһыйбатым.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1926}}
[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1926]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>4zyzmk3algg1rhc4bv080rxhulv3yhq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха дьахталларын мэтириэттэрэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>470</id>
    <revision>
      <id>7265</id>
      <parentid>5786</parentid>
      <timestamp>2020-09-27T10:35:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>46.48.172.97</ip>
      </contributor>
      <origin>7265</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26987" sha1="ilnq1pshjnaah3r5ekwjq9xuybdsq7i" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Өрүс бэлэхтэрэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[Саха омук (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]→
 | notes      = 
}}

=== Маҥнайгы мэтириэт ===
&lt;poem&gt;
Ынах ыыр амньыраппыт,
Саах күрдьэр салытыннарбыт,
Уу баһар улугурпут,
Бурдук тардар буораппыт,
Кыраабыл мас кыайбыт,
От мунньар олуйбут;
:Оҕо сааҕар булкуллубут,
:Кыра сыптараҥар сыстыбыт,
:Ньирэй иигэр биһиллибит;
Үөрэ ас өлөрбүт,
Тар ас татыарпыт,
Бутугас ас буораппыт;
:Мыыланы билбэтэх былааттаах, 
:Сууйууну көрбөтөх соттордоох, 
:Ырааска ыксаласпатах ырбаахылаах; 
Көкөйбүт күөс бэргэһэлээх,
Нээдэллибит нэк сонноох,
Толунньаҥынан туллай этэрбэстээх;
:Хотоҥҥо хорҕойбут, 
:Тиэргэҥҥэ тиэстибит,
:Хаҥас диэки хаҥкынаабыт;
:Киргэ сиэппит,
:Быкка ыстарбыт,
:Кумаарга туттарбыт;
Алааһыттан арахпатах,
Тиэргэниттэн тэйбэтэх,
Өтөҕүттэн өнүйбэтэх,
:Оҕолорун кытта
:Охсуһар буруйдаах,
:Ыалларын кытта
:Ыыстаһар ымсыылаах,
Эрин кытта этиһэн
Илби сынньыллар идэлээх;
:Саппах санаалаах,
:Кэрэгэй мэйиилээх,
:Мөлтөх өйдөөх;
Сыыҥ-сыраан сырайдаах,
Ньуур-ньаҕаан тыллаах,
Уу-хаар оһоҕостоох
:Уһун эрэйдээх. 
&lt;/poem&gt;

=== Иккис мэтириэт ===
&lt;poem&gt;
:Адаархай хаастаах,
:Уһуктаах уостаах,
:Сүллүстүгэс сүүстээх,
Саҥарарга сах ууһуттан аналлаах,
Үөхсэргэ үөдэн ууһуттан үһүттэриилээх,
Этиһэргэ ис-иһиттэн имэҥнээх,
:Оҕолорун онолуйан-онолуйан
:Буомурдан кэбиспит,
:Ыалларын ыыстаан-ыыстаан
:Ыксаласпат гыммыт,
Эрин этиһэн-этиһэн
Кэлэтэн кэбиспит,
:Дьукааҕы дьулутан-дьулутан
:Дьон дьукаахтаспат буолбут,
Икки атахтаах этиһэн
Иннигэр түспэтэх,
:Сытыы тыллаах
:Сытаан сыссыбатах,
Хомоҕой уостаах
Холоонноһон холобурдаспатах,
:Саҥарарын дьаабытын,
:Саха ураанхай
:Сатаан сабаҕалаабатах,
Кулугуруурун дьуугутун
Кулгаахтаах ураанхай
Тууратын булбатах,
:Этэрин дьаабытын
:Икки атахтаах
:Ситэн истибэтэх,
Биир тылга биэс уону
Эппиэттээн иирэр,
:Икки тылга икки сүүһү
:Этэн илгистэр,
Кыраттан да кыыһыран
Кыһыл тылынан
Кынаттанан кыырар,
:Аччыгыйтан да абаран
:Айманан-айдааран,
:Аһа арбайан,
Тыла сытыырхайан,
Өҥүс баһа күүрэн,
Тиирбит дүҥүр сирэйдэнэн,
:Бэлэһигэр биэс иннэлэнэн,
:Саҥарарын дьаабылаабат,
:Этэрин билбэт буолан,
:Тимир тириитин кэтэн,
:Илгистэ-дьигиһийэ олордоҕуна,
:Илэ-бодо илиэһэй кыыһа,
:Ала-бааччы абааһы кыыһа,
:Көстө-бааччы көстүбэт кыыһа.
Хата хагдаҥ оттоох сиргэ
Хаһан эмэ олордоойоҕут.
&lt;/poem&gt;

=== Үһүс мэтириэт ===
&lt;poem&gt;
Мөдөөт дьүһүннээх,
Мөлтөх мөссүөннээх,
Мөлбөрдөөбүт быһыылаах,
:Айдаана суох астыыр,
:Күүгэнэ суох күөстүүр,
:Иирээнэ суох иистэнэр;
Эриттэн атыҥҥа иэдэйбэт,
Тойонуттан туһунаны тутуспат,
Атын киһиэхэ аралдьыйбат;
:Аймахтарын ааннарын
:Ахсыылаахтык аһар,
Төһө эмэ көһүттэрэн баран
Төрүөбүттэригэр төккүттүүр,
:Ыҥырыы күүһүнэн
:Ыалларыгар сылдьар;
Оонньуурунааҕар олорору ордорор,
Үҥкүүлүүрүнээҕэр үлэлииргэ үөрэр,
Сылдьарынааҕар сынньанары сыаналыыр;
:Дьиэтиттэн тэлэһийбэт,
:Анаҕыттан арахпат,
:Түбүгүттэн түксүлээбэт,
Баҕадьыга барбат,
Урууга буолуммат,
Сыбаайбаҕа сылдьыбат,
:Тараанары таптаабат,
:Симэнэрин сирэр,
:Киэргэнэрин килбигийэр.
Хаһаасчыт бастыҥа,
Үлэһит үтүөтэ,
Дьаһаллаах талыыта.
:Маннык барахсан
Баракаас саҥҥа баһыттарбыт,
Муода суолга булларбыт,
Күнүүһүт өлүүгэ көмүллэппит.
:Күнүстэри-түүннэри
Кэтиирэ эрэ киһитэ,
Одуулуура эрэ доҕоро,
Эрэйдиирэ эрэ эрэ.
:Ыалга бардаҕына ыксыыр,
:Кэлэн биэрбэтэҕинэ киҥнэнэр,
:Өр буоллаҕына өлөөрү гынар.
:Күүтэригэр күнэ уһуур,
:Күнүүлүүрүгэр түүнэ уһуур.
Кэлэрин кытта
Кэнийбитинэн барар,
Ааны аһарын кытта
Анырдаабытынан барар,
Көрө түһээт
Күнүүлээбитинэн барар.
:Оргууй бэйэтэ уоҕурар,
:Көссүө бэйэтэ күүһүрэр,
:Сэмэй бэйэтэ сэтэрэр.
Киһи баар диэн килбигийбэт,
Дьон баар диэн толлубат,
Саха баар диэн сааппат.
:Киэһээни быһа киҥинэйэр,
:Түүнү быһа түтүгүрүүр,
:Хараҥаны быһа хаҕынайар.
Кэпсэтиэн кэриэтэ кэнийэр,
Утутуон кэриэтэ улугурдар,
Сынньатыан кэриэтэ сынньар.
:Эрэ эрэйдээх
Айаҕалыы сатаан
Ааттаһан көрдөҕүнэ,
&quot;Анарааҥыларгын ааттас&quot; диир,
:Саҥата суох сыттаҕына,
:&quot;Саҥаларгын санаан
:Саҥата суох бардыҥ&quot; диир.
Эр киһи эрэйдээх
Ааттаһа сытаан баран абаланан,
Тулуйа сатаан баран тумнастан,
Кыатана сатаан баран кыһыйан,
:Кырбаатаҕына, &quot;кыттыгастарыҥ
:Кырбаттахтара&quot; диир,
Эттиэтэҕинэ, &quot;эйэлээхтэриҥ
Эттэттэхтэрэ&quot; диир,
:Таһыйдаҕына, &quot;тапталлаахтарыҥ
:Таһыттардахтара&quot; диир.
Этэр тыла элбэх эбит,
Саҥарар тыла салаҥ эбит,
Үөҕэр тыла үгүс эбит.
:Быһытатын ыыттахпына:
&quot;Бу курдук муҥҥа
Булкуйуоҥ кэриэтэ
Бу түүн буоссаан хон&quot; диир,
:&quot;Сүлүһүннээх сүрэхтээхтэргэр
:Сүтүөрүргэтиэҥ кэриэтэ
:Сүнньүбүн ас&quot; диир.
:&quot;Сидьиҥ идэлээхтэргэр
:Сэтэрэтиэҥ кэриэтэ
:Сибилигин сиикэйдии сиэ&quot; диир.
Ааттыан кэриэтэ
Анырдаан иһэр,
:Саҥарымыан кэриэтэ
:Саталаан иһэр,
Тохтотуон кэриэтэ
Тууһаан иһэр.
:Эр киһи
Сылайыар диэри
Сынньа сатаан баран
Сынньанар сир көрдүү сыылар,
:Ону
&quot;Сылаас хоонньоохторгор барар
Сылтаххар сыстыҥ&quot; диир.
&lt;/poem&gt;

=== Төрдүс мэтириэт ===
&lt;poem&gt;
Майгылаах бастыҥа,
Дьүһүннээх үчүгэйэ,
Субалаах туттаҕыра.
:Ууруохха айылаах
:Обугуркаан уостаах,
:Сыллыахха айылаах
:Сырыылаах муруннаах,
:Кууһуохха айылаах
:Кумуулаах тарбахтаах,
Мэтэгэр бэйлээх,
Тэтэгэр эмийдээх,
Кынаҕар быһыылаах,
:Салаҥ элбэх саҥалаах,
:Олус элбэх оонньуулаах,
:Күтүр элбэх күлүүлээх.
Үҥкүүһүт үтүөтэ,
Битииһит бэрдэ,
Ырыаһыт ырааһа;
:Мөлтөһүөр үлэһит,
:Оттоһуор оҕоһут,
:Ханнык эмэ хаһаасчыт;
Мааны таҥаска баҕалаах,
Кыһыл таҥаска кыһалҕалаах,
Күөх таҥаска көхтөөх;
:Тас хармааныгар тараахтаах
:Ис сиэбигэр сиэкилэлээх,
:Хос хоонньугар хомустаах;
Суптурун суунан субуруйар,
Таптыырын тараанан тарайар,
Кэриирин киэргэнэн кэҕийэр.
:Сылдьарга сылтаҕы
:Сытыытык булар,
:Барарга баһылыгар да
:Бас биллэрбэт,
:Элийэргэ эриттэн да
:Иҥнэн турбат;
Ыалга бараары
Ыанньыгын ыһар,
:Оонньууга бараары
:Оҕолорун хоргутар,
Көргө бараары
Күөһүн көрбөт;
:Аһатынньаҥынан алыс,
:Бэринньэҥинэн бэрт,
:Хоноһомсо5унан олус.
Баҕадьыга барбыта баар,
Урууга ойбута баар,
Ыалга ыстаммыта баар.
:Эдэр киһиэхэ эйэлээх,
Бэрт киһиэхэ билсиилээх
Аҕам киһиэхэ аҕайдам.
:Хаамтаҕына хараҕа
:Хара тыа диэки,
:Оттуу сылдьан
:Ойууру одуулуур,
:Киэһэлик сылдьан
:Кэннин кэтиир,
Ыҥырыыга ыллам,
Хоноһоҕо холлоох,
Ааттаспыты аһыныык.
Тиит иэччэхтиитэ
Иэнэ иирэр,
Күөх үүнүүтэ
Көхсө ирэр,
Сайылыкка тахсыыга
Самыыта ирэр.
:Түргэн сырыылаах
:Түптэ кутурук,
Тиэтэл сырыылаах
Тэлээр тэллэх,
:Сытыы сырыылаах
:Сырбай сыһыах;
Хаас-харах хамсатар,
Уос-тиис оҥостор,
Быһыы-тутуу быакайар,
Тыгыл-игил тыынар,
Тылбык-илбик көрөр,
Тыыраахылыы тэбинэр,
Тыһы кыскыйдаах
Кыыс оҕо кылаан бэрдэ!
&lt;/poem&gt;

=== Бэһис мэтириэт ===
&lt;poem&gt;
&quot;Айа-дьуо&quot; аргыстаах,
Энэлгэн-сыналҕан эҥэрдээх,
Муҥнанар-муҥатыйар доҕордоох,
:&quot;Кутукаларыам&quot; диэн
:Кутукунатар кубулҕаттаах,
&quot;Биэбэкэлэриэм&quot; диэн
Биһирэтэр идэлээх,
:&quot;Чыычаахтарым диэн
:&quot;Ыксалаһар сылтахтаах,
Эрэ өлбүт эрэйдээх,
Аҥардас айыы саҥнаах,
Огдоомо сордоох буолан.ю
:Харах-харах ойуулаах
:Хара таҥастаах,
Эр киһиэхэ иҥээҥниир
Эрэйдээх бириэмэтэ ааспыт,
Эмэнсийбит эрэйдээх,
:Көссүө дьүһүннээх,
:Номоҕон ньуурдаах,
:Сэрэммит сирэйдээх;
Эдэр сигил кыргыттар
Энчини эттэллэр эрэ,
&quot;Эчикийи даа, кэбис!&quot; диир идэлээх;
Аныгы дьахталлар
Алҕаһы саҥардаллар эрэ,
&quot;Арах-пахай! Айыы-саат!&quot; диир саҥалаах;
Былыргытын саныы-саныы
Ымманыйан барар,
:Эдэрдээҥитин кэпсии-кэпсии
:Иэрийэн барар,
Уруккутун умсуйа-умсуйа
Уҥан барар;
:Аныгы быһыыны
:Ааныттан ахсарбат,
Саҥа майгыны
Саҥардыан баҕарбат,
:Билиги кэскили
:Истиэн эрэйдэнэр;
Куорат дьонун
Куччугуйдарыттан билэр,
:Атыыһыт аймаҕы
:Ахсыыларынан ааҕар,
Олбуордар остуоруйаларын
Нойосуус субурутар;
:Хайа эмэ хатын
:Хаппахчатыгар хаайдаҕына,
:Хара харах көрбөтөҕүн,
:Хаптаҕай кулгаах истибэтэҕин,
:Хаһаахтан хостуур курдук,
:Хааттарбакка кэпсиэн хайҕатар,
Сип гыммыты
Ситиигэ тиһэ сылдьан
Сааһынан саҥаран саататар;
Эҥини билэ-билэ
Элбэх дьон баарыгар
Эппэт идэлээх эбит,
:Үтүмэни көрө-көрө
:Үгүс дьон баарыгар
:Үтүктүбэт үгэстээх эбит,-
Кистээн кэпсиир идэлээх,
Аргыый кэпсиир адьынаттаах,
Ботугураан кэпсиир муодалаах эбит.
:Ол оннугар
Хотуттар хосторуттан
Хонноҕор уктуулаах хоҥнор,
Суулааҕы туппутунан суугунуур,
Кыраны кыбыммытынан кыыкыныыр.
:Хотуттарга
Таҥараһытынан таптатан,
Аҥардаһынан аһыннаран,
Итэҕэл сэһэнинэн иирдэн,
:Кистэлэҥнэрин кэпсэтэр,
:Хоһохторун хостотор,
:Сабыылаахтарын саҥардар.

         ***

:Бу эмээхсин
Сыыла да сырыттар
Сыталлаах эбит,
:Саһа да сырыттар
:Санаалаах эбит,
Аргыый да сырыттар
Айаҕын ииттэр эбит.
:Кыыстаах ыалга сырыттаҕына,
:Баарысыналаах ыалга бардаҕына,
Ньэмиэстэлээх ыалга кэллэҕинэ,
Урукку ол-бу кэпсээнин
Уус баҕадьытык уларытан,
Онон-манан олоон ылан,
Онолуйар эбит
Оннооҕу-маннааҕы
Ойоҕо суох
Уолан дьон тустарын.
:Ону оноллоон туран
:Ойоҕоһуттан иһиттэхпинэ,
:Оннук буолар эбит:
:Уолаттар -
Үөрэхтээх эмиэ,
Үчүгэй эмиэ,
:Сытыары эмиэ
:Сымнаҕас эмиэ,
Төрүттээх эмиэ,
Төлкөлөөх эмиэ
:буолаллар эбит.
:Онтон
Ойох ылар сааһын туолбут
Уоллаах ыалга олордоҕуна,
Уолаттар тустарынан уурайан,
:Кыһамньылаах баҕадьытык
:Кыргыттар тустарын
:Кырыытыттан кэпсиир эбит.
:Ону иһиллээн көрдөххө:
:Эмээхсин бэйэтэ
Бэлэхтэппит ыалын кыыһа
Бэсиэлэй майгылаах,
Бэринньэх сүрэхтээх,
Бэлэм биридээнэлээх
Бэрт тэриирдээх кыыс
:буолан тахсар эбит.
Туһанар ыалын кыыһын
Туура харбаабыт уол
Туйгуннаах дьахтары кытта
Тууралаах баай тутааҕын
Тутуо эбитэ үһү,
:Маанылатар ыалын кыыһын
:Баһылыктаабыт киһи
:Бастыҥ майгылаах,
:Баһаан элбэх маллаах
:Баар эрэ оҕолорун кытта
:Баламат баайы
:Бас билиэ эбитэ үһү,
Кистээн кикпит ыал кыыһын
Кийиит гыммыт киһи
Киргиллээх киис таҥастаах
Кийиит оҕону кытта
Кистэлэҥ үпкэ
Киирсиһиэ эбитэ үһү,
:Үчүгэйдии ыалын кыыһын
:Үктэтэн ылбыт киһи
:Үрдүк төрүттээх,
:Үтүө суобастаах
:Үчүгэй дьахтары кытта
:Үлүскэн үбү
:Үрэйэ оонньуо эбитэ үһү;
Аанньа ахтыбат ыал кыыһа
Ахтыллымына хаалар,
:Улахаҥҥа уурбат ыал кыыһа
:Умнууга хаалар,
Биһирэмнээбэт ыал кыыһа
Биллибэккэ хаалар эбит.
:Дьэ бу эмээхсин
Тоһоҕолоон сураабыт кыыс туһун
Тохтообокко тобугураччы кэпсиир,
Толору билэр эбит:
:Биһиктээҕиттэн билэрэ,
:Кыратыттан кыҥаһара,
:Оҕотуттан одуулаһара үһү;
Майгылаах бастыҥа,
Сүрэхтээх көнөтө,
Иистэнньэҥ эриэккэһэ үһү;
:Бииллээххэ билсиспэтэх,
:Оноолооххо орооспотох,
:Арыҥах маһы атыллаабатах,
:Сул дүлүҥү туораабатах кыыс үһү;
Аҕата алыстык таптыыр,
Убайа олустук таптыыр,
Ийэтэ иирээри гынар үһү.
:Аналын ааҕан таҕаарар,
:Тэриирин ситэ билэр:
:Хас саҕалаахтары,
:Истээх, иһэ суох соннору,
:Солко дьууппалары,
:Сэрбиис иһиттэри,
:Сундуукка угуллубут
:Суулаах харчылары
:Суумайдаспыта үһү.
Биһилэхтэри билбит,
Көлөөскөлөрү көрбүт,
Атарҕалары аахпыт.
:Кэрсиэтигэр тиийэ кэпсиир,
:Ырбаахытыгар тиийэ ырытар,
:Бэриинэтигэр тиийэ билэр.
:Ол курдук хардарыта
Сылы быһа сылдьыталыыр,
Кыһыны быһа кыбычылаһар.
Итэҕэс билбитин
Икки-үс сылынан ситэрэр.
:Уһугар тиийэн
Хайаларын да санааларын сабаҕалаан,
Икки диэки өттүн истиҥнэрин сэрэйэн,
Сөбүлэһэр сүрэхтэрин өйдүөн,
:Биирдэ эмэтэ,
Биһирэм кэпсэтиигэ,
Бэлиэ тылы истибитин,
Бэйэтиттэн эбэ түһэн,
Биллэрэн биэрэн,
:Дурууска дуоһунастанан
:Дохуокка тиксэр,
:Сыбааха чыыннанан
:Сыбаайбаҕа сылдьар,
Уруурҕаһыннарбыт улуу-дьаалы буолан
Урууга угуйуллар,
:Ыспартаабыт ытык киһи буолан
:Ыҥырыыга сылдьар.
Уол-кыыс икки ороннорун оҥорон
Улаханнык суотуйар.
:Саҥа эр-ойох икки
:Санааларын тутан
:Сааһын тухары
:Салаҥнык туһанар.
&lt;/poem&gt;

=== Алтыс мэтириэт ===
&lt;poem&gt;
Алыс уойан аҕылас буолбут,
Олус уойан олоругас буолбут,
Сыта уойан сыыгынас тыыннаммыт,
:Моҕоҕо моһуоктаан
:Молотон кэбиспит,
Алыс сыаланан
Алтахтаан хаампыт,
:Ыга уойан ый курдук ырдьыйбыт,
:Оҕо курдук охумалламмыт,
:Харыс эрэ харыламмыт,
Тарбахтара тарай-
Марай барбыт,
:Бэгэччик-бэрбээкэй
:Мэлигир буолбут,
Тобуга-тоцолоҕо
Тобулуттан түспүт,
:Оһоҕоһо тобугун
:Толору олорбут,
Хаһата ханна эмэ
Халыйан түспүт,
:Сабарай чыычаах курдук
:Саапыска туомнаах.
Балаһа-балаһа тикпит
Балаакка саҕа ырбаахылаах,
:Быһыыта биллибэт
:Былааччыйа сыыстаах,
Хайа бараары гыммыт
Харсыат туомнаах,
:Уруккуларыттан уларыталаабыт
:Ууруу соннордоох.
Сүүрүө суох сүһүөх,
Тиэтэйиэ суох тиҥилэх,
Бырдааттыа суох быһыы.
:Маҥнай диэки
:Матаҕар буоларга
:Баҕалаах этэ,
Оттоку олукка
Соноон иһэрин,
:&quot;Суо хотун&quot; дэтээри,
:Сонургуур этэ,
Кэнники диэки
Кэмсиммитин иһин
Кэмин ааһан хаалбыт.
:Күдээринэ дьон
:Күлэ көрбүттэр,
Арыыйда дьон
Аһына санаабыттар,
:Лиэкэр дьон
:Эмтииргэ эппиттэр.

       ***

:Маннык барахсан
:Майгытын-суобаһын
:Бадахтаан ыйыттаргыт:
Дьаһаллаах талыыта,
Көрүүлээх үтүөтэ,
Истиилээх бэрдэ.
:Былыргылыы быһыылаах,
:Уруккулуу тутунуулаах,
:Эрдэтээҥилии идэлээх.
Астык аһатыылаах,
Балым маанылаах,
Болчум остооллоох.
:Сылдьыбыт ыалдьыты сыаналыыр,
:Киирбит киһини итиилиир,
:Хоммут хоноһону тоторор.
Туому толоро турар,
Сиэри ситэрэн иһэр,
Суобаһы сокуон оҥостор.
:Үгүс дьүдэйбити үтэлээбит,
:Ахса суох аччыктаабыты аһаппыт,
:Харса суох хара дьону харайбыт.
Кэргэттэр кэмэ суох кэпсииллэр,
Хамначчыттар харса суох хайгыыллар,
Уолаттар уулаах олорон умсуйаллар.

        ***

Сыбаайбаҕа сырыттаҕына,
Урууга угуйулуннаҕына,
Ыҥырыыга ыадаһыннаҕына, -
:Олоппоско олорбот,
:Кириэсилэҕэ киирбэт,
:Кырабаат кыайбат.
:     Арай
:Дьыбаан орону дьылҕалаан
:Быһаҕаһын былдьыыр,
:Онно олорон баран турбат,
:Ааҥнаан баран арахпат.
Остоол турда диэн уолуйбат,
Үҥкүү турда диэн үөрбэт,
Кырыымпа тыаһаата диэн кыдьараҥнаабат.
:Сиҥнэллэн олорон
:Тэҥнээхтэрин кытта сэһэргэһэр,
Болтоллон олорон
Боччумнаахтары кытта ботугураһар,
:Марҕаллан олорон
:Барааларын кытта маанылаһар.
Бэркэбиссэр ыалыгар
Бииккэһиттээх олорон биэттиир,
:Улахаҥҥа уурбут ыалыгар
:Уолуһуйбакка олорон устууктуур,
Доҕордоһор ыалыгар
Дуоспуруннанан олорон лотуолуур...
&lt;/poem&gt;

=== Сэттис мэтириэт ===
&lt;poem&gt;
Тура-олоро дьороһуйбут,
Киирэ-тахса биэрэстэммит,
:Үрдэр антах
:Өҕүрүйдэр бэттэх,
Сэбирдэхтээҕэр чэпчэки,
Тыаллааҕар сытыы,
:Туппутун эрэ умнар,
:Ылбытын эрэ ыһар,
Аҥар уһугуттан атастаах,
Содуорус бодуруугалаах;
:Үҥкүү диэтэххэ
:Өлөөрү гынар,
Кырыымпа тыаһаатаҕына
Кыдьырыҥнаан барар,
:Хабалыар хаайдаҕына
:Хараҥаҕа түһэр;
Сымала курдук
Сыстаҕас майгылаах,
:Сотору үлүгэр
:Солуна сойор,
Уот курдук омуннаах,
Күөс курдук төлөннөөх,
:Абааһы курдук амарах,
:Аанньал курдук аһыныгас;
Кэҕэ курдук
Сэлээр кэпсээннээх,
:Сахсырҕа курдук
:Сааҕынас саҥалаах,
Бытыгыныар курдук
Бычыгырас таллаах.
Биэчэргэ бэттэрэ,
Оонньууга ордуктара,
Сыбаайбаҕа сытыылара,
Сибээккэҕэ сиэдэрэйдэрэ,
Маасылыҥкаҕа бастыҥнара.
:Ытаары ыксыы сытан
:Күлэн төлө биэрэр,
Күлэн күлүмүрдүү туран
Ытаан сыҥсыйан барар;
:Кыра аайыттан
:Кыыһыран-тымтан барар,
Утаабакка уора аһаан
Оонньоон-күлэн турар.
:О5олоругар олус бэрт,
:Кыраларыгар кытыын бэрт;
Уордайдаҕына охсубутунан барар,
Кыыһырдаҕына кырбаабытынан барар,
:Охсо туран
:Уураабытынан барар,
Таптыы туран
Таһыйбытынан барар,
:Сынньа туран
:Сыллаабытынан барар.
Аналлаах артыалын,
Эрэмньилээх эрин,
Туһааннаах доҕорун
Моонньуттан кууспутунан,
Уоһуттан уураабытынан,
Сырайыттан сыллаабытынан
:Сылдьар.
:    Ол оннугар
Кубулҕата-дьибилгэтэ
Куллухайдык киирэн
Куттаталаан ылар,
:Эгэлгэтэ-бэтиэхэтэ
:Эмискэ эргийтэлээн
:Элбэхтик эрэйдиир,
Харах уулаах хаппырыыһа
Халыаннык киирэн
Хаарчахтаталаан ылар...
:Кубун-дьибин,
:Курбун-дьирбин,
:Кубулуҥса-дьибилиҥсэ,
:Куйааннаах куо-мэтэрис
Кыыс диэн буолар!
&lt;/poem&gt;

'''1904 с., Якутскай.'''

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1904]]</text>
      <sha1>ilnq1pshjnaah3r5ekwjq9xuybdsq7i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҕабар сурук (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>471</id>
    <revision>
      <id>6461</id>
      <parentid>5832</parentid>
      <timestamp>2014-06-15T01:12:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6461</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9386" sha1="aunhpaihpzbfeswumpl5mln2cfa5e7q" xml:space="preserve">{{poem-on|Аҕабар (сурук)}}
&lt;poem&gt;
Аан дойдуга 
Айан төрөппүт
Аҕам оҕонньор!
Аччыгый уолум,
Акаары буолан,
Алааһыттан арахсан,
Аҥардас аҕатын быраҕан,
Атын сиргэ
Айманнаҕа диэмэ.
Оҕонньор буоллум,
Орто дойдубуттан
Огдолуйар күммэр
Оччугуй уолум
Уҥуохпун көтөҕүө,
Умуһахпар угуо диэбитим,
Орой мэник буолан,
Олох сириттэн уларыйан,
Оонньууну оҥордоҕо диэн,
Ороһуйар сураххын истибитим.
«Ииппит ийэҥ эристиин,
Илини-арҕааны эгэлгэлээбэт буолан,
Иҥнэри-иэдэйэ кырдьан,
Ийэ сиригэр киирбитэ.
Биир эмиэ
Бииргэ төрүөбүт бииҥ
Эдэр сааһын идэкитигэр,
Сэллик үөнүгэр сиэтэн,
Аан дайдытыттан арахсыбыта.
Баар эрэ 
Балтыҥ барахсан,
Бастаан олорон иһэн,
Барҕа олоххо баттатан,
Ордук сотору
Иһэ ыарыыланан,
Ииҥҥэ киирбитэ.
Улахан убайыҥ
Ойохтоох оҕото
Утум-ситим
Күн сириттэн күрэнэн
Көмүллүбүттэрэ.
Иинньэ гынан
Убайыҥ биһикки
Иккиэйэх бэйэбит,
Икки аҥы
Ийэ буорбутугар
Иһийэн олоробут», - диэн
Илдьиттээбиккин истибитим.
	Бэйэм да
Бэрт үчүгэйдик билэбин.
Мин даҕаны,
Ийэ буорбуттан тэлэһийэн,
Иллэҥ сылдьа иликпин,
Иитиллэр иннигэр
Иһил-таһыл
Элбэҕи сырыттым,
Эңин эгэлгэ элбэх
Эрэйи эмиэ көрдүм.
Үгүс үтүө
Үчүгэйи эмиэ өҥөйдүм.
Айан сындылҕанын – 
Бука барытын боруобалаатым.
	Ол сылдьан,
Саппыкы этэрбэһи таптаатым,
Пинсээк сону биһирээтим,
Буулка аһы буһуурҕаатым,
Холбуйа дьиэ хостоннум.
	Онтон
Баттахпын тараанар,
Манньыыска кэтэр,
Бачырҕаччы хаамар,
Бар дьону билсэр,
Үрүүмкэҕэ үөрэр,
Чааскыны таптыыр,
Силээхтэни сирбэт,
«Дьааһыт» талыыта,
Нууччаһыт ньургуна буоллум.
	Ол да буоллар
Сааһым саҥатынар
Салгылаабыт сайылыкпын – 
«Куобах буһарбыты» 
Куруук саныыбын,
Оҕо сааспар
Отордоон олорбут
«Оккуодай» алааспын
Ончу умнубаппын.
Хоруйбут ходуһаларбын,
Хотоол хочолорбун,
Үөскээбит үрүйэлэрбин,
Төрүөбүт дойдубун,
Сахам балаҕанын
Саныы сылдьабын…
	Инньэ гынан
Иэдэйдэрбин-куодайдарбын даҕаны,
Ийэбиттэн төрүөбүт
Иһирэх тылбын
Иҥэрэн сылдьабын,
Төрүөхтэн төлкөлөммүт
Төрүт өспүн
Төлөрүтэ иликпин.
	Уонна уларыйбытың тугуй? – 
		Диэтэргин,
Ыар сана
Ыга баттаатаҕына,
Ыллаан ыраастанар
Ыарыыга ыллардым.
Кулан санаа
Куолайбын боптоҕуна,
Кутуран холлотор
Кубулҕакка кучуттардым.
	Иэдээннээх эгэлгэ
Испэр иҥнэҕинэ,
Энэлийэн чэпчэтинэр
Идэҕэ иңинним.
Түүнүн баттатар,
Күнүһүн көнчүөлэтэр
Аһаҕас эттэнним.
Аймаһыйар хааннанным,
Тардар тымырданным,
Тардыс санааланным.
	Ол да буоллар
Алампа аатым арахса,
Соппуруонабым сууйулла илик.
«Сылдьыбыт – сыыһы,
Айаннаабыт – аһы,
Үлэлээбит – үбү
Үктэллэнэр куолута дии,
Онон эн даҕаны
Аралдьыйар күҥҥэр аһыыргын,
Кырдьар сааскар
Кыһалҕата суох кыстыыргын,
Кыра уолум,
Кырбытынныҥ ини,
Идэлээх-хабалаах киһи,
Иитинэргин тэринниҥ ини?» - диэтэргин,
	Ирдээн иһит,
Оннук толкуйу ончу
Оройдуу иликпин, оҕонньоор!
Үп үчүгэйин
Өйдүүбүн гынан баран,
Баар буоллаҕына,
Барбыта биллибэккэ,
Баранан хаалар.
Харчыны даҕаны
Хаар-самыыр курдук саныыр
Хара буорбун.
	Инньэ гынан,
Мунньунуу ончу,
Кыбытыныы кыра да суох.
Идэбиттэн да
Илиибэр тутан
Иңэриммитим суох.
Билиңңэ дылы
Айахпар бэйэм,
Арыгылыы былаан аһаан,
Аччыктыы иликпин.
Саңарда былаан таҥнан,
Сарымта иликпин.
Дьону кытта 
Дьорҕоһуута суох
Толору билсэбин,
Киһини кытта
Кэтэхтэһиитэ суох
Кэмэ суох кэпсэтэбин.
О5ону да кытта охсуһа,
Эмээхсини да кытта этиһэ иликпин.
Олохтон хоргуппаппын,
Кэскил тэнкэлэйбэппин,
Бар дьоммор махтанабын.
Кэрэ дьонум кэрхсээннэр,
Кэмэ суох киэргэлгэ
Кэрэ-бара сылдьабын,
О5о дьонум омнуолаамыналар,
Отоҕо-батаҕа суох
Олоро-тура сылдьабын.
Дьадаҥы дьонум таптааннар,
Дьаллыга-дьаһаҕа суох
Дьаалабынан дьаарбайабын.
Өйдүөбэккин дуо?
Өрүү үөрэҕэ,
Хармааммар харчыта суох,
Эйиигиттэн
Хаамар эрэ атахпынан
Хаһан аһыам диэн,
Халбарыйбатаҕым дуо?
	Кырдьыга даҕаны,
Сылдьарым тухары
Сыл аайытын, сылайбакка,
Илин өттүбэр
Соноҕос ат саҕа
Соргу бөҕө тоһуйан,
Өркөн тиит саҕа
Өрөгөй бөҕө
Өрө үөскээн,
Баарым тухары батыһан,
Маҥнайгы быһыыбынан
Баччаҕа тиийдэҕим дии.
	Хата
Бэрт улаханнык
Бэйэбиттэн кэлэнэрим
Биир суол баар.
Бачча сааспар дылы
Олорор олоххо
Ордук туһалаах,
Биир эмэ бэйэбэр
Иитиллэр идэни
Иҥэриммэтэх эбиппин.
Атыыһыттыыры
Адьаһын сатаабаппын.
Торгуйдууру
Долуой тобулбаппын,
Суруксуттууру
Суолталаан билбэппин,
Тойоҥҥо
Тоҕуһун толооспун,
Оттууру
Олох умуннум,
Хара үлэттэн
Халыһыйан хааллым.
Ити эрэ итэҕэһим.
Ол эрэ омнуом.
Билигин даҕаны
Ис санам
Ийэ буорбуттан тэйэ,
Түгэн өйүм
Төрүт дойдубуттан
Төннө илик.
	Аан дайдыбар тахсан,
Анах иитэн,
Арыыны, суораты аһаан,
Аа-дьуо олоруохпун
Алыс баҕарабын.
Ол гынан баран
Бэлэмим суоҕа мэһэйдиир,
Ана5ым суоҕа атахтыыр.
	Онон
Аны даҕаны,
Кураанах да буолларбын,
Куорат олоҕор кучуттарар,
Муосталаах дьиэҕэ кырдьар,
Боробулуохалаах ороҥҥо
Бокуонньуктуур муҥнаах
Буолуом эбээт…
	Арай
Айхал бөҕө аргыстанан
Аһыырбын аһара булунан,
Өрөгөй бөҕө үрдээн
Өллөнөрбүн таһынан өйүөлэнэн,
Идэ бөҕө эргийэн
Иитиллэрбин булуннарбын, - 
Ийэ буорбар
Эҕэрдэни кытта
Эргийиэм этэ…
	Ол да буоллар,
Уолум уолдьаардаҕа диэн
Олус уймана олорума,
Алыс алдьарыйдаҕа диэн
Ааһа айманыма!
	Мин даҕаны
Төрүөхпүттэн
Түһэн биэрбэт төлкөлөөх,
Олоруохпуттан
Охтон биэрбэт оҥоһуулаах
Уол оҕото буолуом!
	Аҕаа!
Тас гынабын,
Лаастыбынньаҕын кулу!..
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1925 с.}}
[[Алампа]]

[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1925 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>aunhpaihpzbfeswumpl5mln2cfa5e7q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха ырыата (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>472</id>
    <revision>
      <id>7410</id>
      <parentid>4941</parentid>
      <timestamp>2022-01-02T14:46:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Quangdat201</username>
        <id>1773</id>
      </contributor>
      <origin>7410</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1768" sha1="kdorsrvfctzqxc578gh6ntlsgwwfvvx" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Алампа
 | section    = (Хоһооннор)
}}
&lt;poem&gt;
Тыгын кырдьаҕас саҕыттан
Тымыр-сыдьаан тылламмыт
Тырыттыбат дьылҕалаах,
Тыйыс саха аатыран
Тыыллан-үөскээн иһиэҕиҥ!

Үгүс-элбэх үйэлэргэ
Үөрдүһэн-тардыһан үөскээбит
Үрүн Дьөһөгөй өллөйдөөх,
Өрөгөй-талаан үктэллээх
Өбүгэ саха буолабыт!

Саргы-дьаалы улааттын!
Сахалыы саҥа сатараатын!
Саха омук сайыннын!
Уруй!
Уйгу!
Айхал!

Урусхан-уохтаах күннэргэ
Умуллан-самнан биэрбэтэх,
Уруй-туску оҥоһуулаах,
Одун-буурай олохтоох
Урааҥхай саха буолабыт!

Үлүгэр-алдьархай күннэргэ
Үллэр үрдүк өрөгөйдөөх
Үөмэн тиийбэт үрүттээх,
Үтүө саха аатыран
Үүнэн-үрдээн иһиэҕиҥ!

Дүрбүөн-дарбаан күннэргэ
Түһэн-охтон биэрбэтэх
Төлкө-түөрэх дьүөрэлээх,
Төрүт саха төрүөҕэ
Төбүрүөн түмсэн турабыт!

Самнан түспэт саргыга
Салаллан-тэриллэн үөскээбит
Сайаҕас-дьэҥкэ санаалаах
Саха урааҥхай аатыран
Сайдан-элбээн иһиэҕиҥ!
&lt;/poem&gt;


[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]

[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>kdorsrvfctzqxc578gh6ntlsgwwfvvx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Добдур5а</title>
    <ns>2</ns>
    <id>473</id>
    <revision>
      <id>5937</id>
      <parentid>5936</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:52:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vogone</username>
        <id>451</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[User talk:HalanTul|Ырытыы]]) көннөрүүлэрэ: [[Special:Contributions/HalanTul|HalanTul]] бу торумҥа: [[User:Prince Kassad|Prince Kassad]] төннөрүлүннүлэр</comment>
      <origin>5937</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="89" sha1="ewzomjc7oej768gt0mf0r7zwkgk09s4" xml:space="preserve">
[[Category:Сахалыы]]
[[Category:Sakha]]
[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]</text>
      <sha1>ewzomjc7oej768gt0mf0r7zwkgk09s4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өй, сүрэх икки мөккүөрэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>474</id>
    <revision>
      <id>5784</id>
      <parentid>3818</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T06:41:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5784</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13046" sha1="1iw0bccjjcdpncsgsm8zf02g5kioq68" xml:space="preserve">
{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[От-мас тыллыыта (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[Өрүс бэлэхтэрэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]→
 | notes      = 
}}
&lt;poem&gt;

:    Өй:
Нокоо! Нохтолоох болуо сүрэх уол!
Тохтоо, болҕой эрэ!
Тоҕо бу олус чолоҥолоотуҥ?
Тойоннору баҕастары ууга-уокка
Угаргар тиийдиҥ эбээ!

:    Сүрэх:
Туох буруйу оҥорбуппун булан
Бу айыылаах олус суоһурдаҥый,
Улуу тойон убайыам?

:    Өй:
Бэйи эрэ, мэлдьэһимэ,
Мэник мэнигийээн,
Билэн этэрим буолуо! Эн
:Ол-бу буолан чолоҥолоон
:Ороскуот-оһол иккини ойоҕостоотуҥ,
:Эрэй-иирээн иккини эҥэрдээтиҥ,
:Айдаан-алдьархай иккини атахтаатыҥ
:::                  буолбат дуо?
Күн сирин көхтөөх көрүн
Көрдөргүн эрэ
Үргэн өрүкүйэн тураҕын,
:Орто дойду солоҕой оонньуутун
:Булларгын эрэ
:Соһуйан-умсугуйан тураҕын,
Аан дайды араас мандарын
Харахтаатаргын эрэ
Алдьанан-абаланан тураҕын!
:Иччи тойоммутун
:&quot;Итини ыл&quot; диэн иирдэн
:Элбэх эрэйгэ тэбэҕин,
О5о тойоммутун
&quot;Ону бул&quot; диэн олуйан
Ороскуоттаах олуурга угаҕын,
:Аҕа тойоммутун
:&quot;Маны аҕал&quot; диэн хаайан
:Араас албаска хаптараҕын!

:    Сүрэх:
Хайдах алҕастаахпын,
Ханнык аньыылаахпын булан
Хабырыйдыҥ буолла,
Харыһыктаах тойон убайыам!

:    Өй:
Эгэтин истиэххин тиэтэйдэххинэ,
Этиим эрэ, илэ киһи, истэн тур!
:Уһун таҥастаах улууһугар умсугутан
:Улахан муҥҥа угаҕын,
Бытааһах ырааһыгар ымсыырдан
Быттах дьыалаҕа былыыгын,
:Дьахтар омукка баҕардан
:Дьабаҕан дьыалаҕа дьайыҥныыгын!
Итириктээх арыгыга иирдэн
Иирээн-кутураан эркинниигин,
Уохтаах арыгыга умсугутан
Улахан долгуҥҥа оҕустараҕын,
:Кыһыылаах арыгыга ылларан
:Кыбыстыылаах кыдьыкка кытыардаҕын!
Үтүө акка үлүһүтэн
Үгүс үбүн үрэйэҕин,
:Көнө сааҕа көҕүтэҥҥин
:Көмүс үбүн үрэйэҕин!
Буугунай хаартыны булларан
Булбутун эрэ булкуттараҕын
:Чиэрбэ хаартыны дьиибэлэттэрэн
:Чиэһин-маанытын киртитэҕин,
Туора хаартыга тууһурдан
Туруудалаах олоҕун тулҕатытаҕын,
:Эбиэннээх хаартыга эрчийэн
:Элбэх эбээһин эстэрэҕин!
Табаах оту таттаран
Тас хоромньуну таһаараҕын,
:Силээхтэ таҥаска сиэдэрэйдэтэн
:Сиигэ-хоһууга тиэрдэҕин,
Мааны таҥаска баҕардан
Бары малын баратаҕын!
:Бэрди кытта мэккиһиннэрэн
:Бэрт эрэйгэ тэбэҕин,
Күүстээҕи кытта күрэстэһиннэрэн
Көтүүн өлүүгэ түһэрэҕин,
:Быһыйы кытта сырыһыннаран
:Быстах былаҕайга ыллараҕын,
Абааһы майгылааҕы кытта адьырыһыннаран
Араас алдьархайы арыйаҕын,
:Бөппүрүөгү кытта мөккүһүннэрэн
:Бүтүннээх өлүүнү төрүттүүгүн!
Киэҥ кэпсэтиигэ киллэрэн
Киэби-кэскили кэҕиннэрэҕин,
:Долгуннаах добугуорга уган
:Долгура олоҕун долгутаҕын,
Хаайыылаах хантараакка баайан
Хабараан кутталы хаҥатаҕын!
:Үрэх баһыгар үүрэн
:Үбүн-аһын үрэттэрэҕин,
Ыраах айаҥҥа ыытан
Ытык ыыспатыттан ыраатыннараҕын!
:Сындалҕаннаах сырыыга ыытан
:Сынньалаҥ олоххо сыһыарбаккын!
::   Хайдах биһиги
Инникибитин билиммэт,
Кэнникибитин кэтэммэт,
Олохпутун оҥостуммат буоллахпытына,
Киһи-хара буолан киэркэйиэхпитий,
Саха омук буолан салаллыахпытый,
Ураанхай дьон буолан ууһуохпутуй.
:Нокоо, нохтолоох болуо сүрэх уол?!

:    Сүрэх:
Аны мин
Санаабын саҥаран
Билэрбин этэн,
Өйдүүрбүн түөһэн көрүүм эрэ,
:  Улуу сололоох убайыам,
:  А5а сололоох артыалыам!
::        Бу
Орто туруу-бараан дойдуга,
Оҕо төрүөн баран
Омуһахха угуллубатах
Оннуттан суох дииллэр;
:Аан ийэ дайдыга
:Айыллан баран
:Ампарбакка хаалбыт
:Ааныттан суох дииллэр;
Үрүҥ күн анныгар
Үөскээн баран
Өлбөккө хаалбыт
Өрүү суох дииллэр.
:Ол курдук
Кэминэн кэлэн барар,
Сылынан сылдьан ааһар,
Бириэмэнэн биллэн ааһар
:Сиртэн
Аҥаарыйа кырдьар эрэ наадатыгар,
Анах сааҕын аннынааҕы
Аҥатах үөн курдук,
Аан ийэ дайды
Айыы далбар маанытыттан
Амсайбакка хаалыахтааҕар,
Ахсааннаах даҕаны сылга
Аан ийэ дайдым
Аһыытын-ньулуунун,
Айыылааҕын-алгыстааҕын,
Алдьархайдааҕын-абыраллааҕын
Амсайбахтаан баран,
Аан дайдыттан арахсыбыппыт
Аҥарынан астылаҥнаах.
Иэрийэ кырдьар эрэ кыһалҕатыгар,
Ис иһинээҕи
Илдьиркэй үөн көрдүк,
Ийэ-табык дайдым
Илгэлээх быйаҥын
Испэккэ иһийбиттээҕэр,
Ити эдэр да сааспар
Ииппит ийэ дайдым
Итиитин-тымныытын,
Илгэлээҕин-имэҥнээҕин,
Иирээннээҕин-илбистээҕин
Испэхтээн баран,
Ийэ буорга ииннэммиппит
Иккитинэн барыстаах.
:Өҋүкү-төйүкү кырдьар эрэ
::мөккүөрүгэр,
Өтөҕө аннынааҕы
Өспүт үөн көрдүк,
Үрүҥ күн аннын
Үтүө-мөкү долгунун
Өйдүөбэккэ өлүөхтээҕэр
Үөлэн даа үйэбэр
Үрүҥ күн сирин
Үчүгэйин-куһаҕанын,
Үөрүүлээҕин-үлүгэрдээҕин,
Өҕүөмэрин, өмүрэхтээҕин,
Үлүмнэспэхтээн баран,
Үрүҥ күн сириттэн
Үүрүллэ турбуппут
Үһүнэн үчүгэй.
:Онон буоллаҕына
Истиҥ санаабын иһитиннэрдэхпинэ,
Баҕалаах санаабын бадахтаатахпына,
Кэскиллээх санаабын кэпсээтэхпинэ:
:Мин санаам-баҕам - 
Орто курбуу-дьаҕыл дойду
Долгун-туона олоҕор
Олорсуспахтаан хаалыахха,
Ийэ киэли дайды
Имэҥнээх кэскилигэр
Киирсиспэхтээн хаалыахха.
:Көр-нар бөҕөнү
:Көҕүлүттэн тутан,
::Үҥкүү-битии диэни
::Үгүстүк-үөдүтэн,
:Оонньуу-күлүү диэни
:Олустук олохтоон,
Итириктээх арыгыны испэхтээн,
Ханалҕаннаах хаартынан халаспахтаан,
Таптыыр табаҕы таппахтаан;
:Амтаннаах аһы аһаабахтаан,
:Уохтаах кымыһы уулаабахтаан,
:Мааны таҥаһы таҥныбахтаан;
Үтүө дьону кытта үөрдүһэн,
Ааттаах дьону кытта атастаһан,
Дьоһун дьону кытта доҕордоһон,
:Талыы хатыны кытта табаарыстаһан,
:Үтүө хотуну кытта үөрдүһэн,
:Эдэр хатыны кытта эйэргэһэн;
::Бэрди кытта мэккиһэн,
::Күүстээҕи кытта күүрсэн,
::Үөдэни кытта өлөрсөн;
Хабараан дьыалаҕа хантараактаһан,
Долгуннаах дьыалаҕа добугуордаһан,
Кытаанах дьыалаҕа кыттыһан;
:Ааттаах аты атахтаммахтаан,
:Талыы табаны талаһаламмахтаан,
:Улуу аалларынан устубахтаан;
Сындалҕаннаах сырыыны сылдьан,
Суостуганнаах суолу тобулан,
Амырыыннаах аартыгы арыйан;
:Улуу муоралары
:Улаҕаларынан урбачыйан,
:Киэҥ сирдэри
:Кэтэхтэринэн тэлэкэччийэн,
:Омук-омук сирдэрин
:Уорҕаларынан оломноон;
Үөрүү, өлүү иккини көрөн,
Эгэй, эрэй иккини билэн,
Соргу, сор иккини солбуйан,
Туску, былаҕай иккини
Тутуһуннаран баран - 
Аан ийэ дайдыттан
Арахсарбыт буоллар
Астык буолуо этэ,
:Орто дойдуттан
:Уларыйарбыт буоллар
:Ордук буолуо этэ,
Күн сириттэн
Көтөрбүт буоллар
Үчүгэй буолуо этэ...
:::Ону эн
Хас киһи үйэтигэр
Хам хатаарыгын
Хаайсан хадьардаһаҕын?
:Төһө киһи үйэтигэр
:Төлөһүйэн үөскээри
:Төрдүттэн мөккүһэҕин?
::Ити эрээри
::Итини эн,
:Өй оҕонньор, төһө даа
:Өйдөөҕүҥ иһин,
:Өйгөр түһэрэриҥ эрэ суох...
::Хайа эн -
Тардар тымыр
Такайа диэн таайбат,
Тэбэр тымыр
Тэһииригэ диэн билбэт,
Охсор тымыр
Оргуйуута диэн толкуйдаабат,
:Үллэр өһөх
:Өрүкүйүүтэ диэн өйдүөбэт
:Улуу кырдьаҕас буоллаҕыҥ.
::Эн -
Үөмэн-чөмөйөн үктүүр,
Аргыый ааҕан хардыылыыр,
Санаан-сабаҕалаан дьаһанар,
Кэтэнэн-сэрэнэн кэмэлдьилэнэр
Кэп суорун киһигин.
::Эн -
:Туппуккун эрэ тобоҕолоон тоҥхойуоҥ,
:Бааргын эрэ бараан бахтайыаҥ,
:Илиитээҥигин эрэ сиэн ииннэниэҥ;
Айыллыбыт алааскыттан арахсыбакка,
Төрүөбүт өтөххүттэн өннүбэккэ,
Тиэрийбит тиэргэҥҥиттэн тэйбэккэ,
:Сүүскэр түптүрдэммитинэн түксүлүөҥ,
:Хараххар хаппахтаммытынан хампарыйыаҥ...
:Сааххын саппытынан сарыаҥ...
Мин бэйэм туспун эттэхпинэ -
Эпчимнээх тымырдаах,
Эмньик бэйэлээх,
Эдэр саастаах эрдэхпинэ,
Экчи быһа иччи тойоммун,
Ити этэрим курдук,
Илдьэ эрэ сылдьыам,
Илдьэ эрэ сылдьыам!
::Арай, арай
Тардар тымырым намтыырын саҕына,
Мөҥүүк тымырым мөлтүүрүн саҕына,
Өрүкүйэр өһөҕүм сөрүүкүүрүн саҕына
::Оччоҕо арай эйиэхэ
:Баспын бэринээ инибин,
:Бас иһигэр балаҕаннаах
:Баһылык кырдьаҕаспар...

''1912 с., Якутскай.''


&lt;/poem&gt;

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>1iw0bccjjcdpncsgsm8zf02g5kioq68</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Амма Аччыгыйа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>475</id>
    <revision>
      <id>7020</id>
      <parentid>3639</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:37:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7020</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="739" sha1="hcrwvmryst342n2xddrg10om8sxqbkj" xml:space="preserve">'''Николай Егорович Мординов - Амма Аччыгыйа''' - саха норуодунай суруйааччыта.

== Саха поэзиятын антологиятыгар (1967) киирбит хоһоонноро ==

* [[Ийэ (Амма Аччыгыйа)]]
* [[Маҥнайгы учууталбар (Амма Аччыгыйа)]]
* [[Манчаары ырыата (Амма Аччыгыйа)]]

[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]]

{{DEFAULTSORT:Амма Аччыгыйа}}
[[Категория:Бары ааптардар|Амма Аччыгыйа]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-А]]</text>
      <sha1>hcrwvmryst342n2xddrg10om8sxqbkj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Modjugu Oghonnjor, Omolloon Bwogho</title>
    <ns>0</ns>
    <id>476</id>
    <revision>
      <id>6887</id>
      <parentid>2280</parentid>
      <timestamp>2018-01-08T12:14:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AlaaBergen</username>
        <id>87</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>6887</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34623" sha1="8eqst9qx6mibepn9cp0mr6cnkhh7clh" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;

NAUMOV Feodor Niesterevic,

78 saastaaq, 

Bologur nehiliege, Amma orojuona,

saqa, wuoreghe suoq, qolkuostaaq 

1942s. Muus ustar 12 kwune, «Amma»


                                '''MODJUGU OGHONNJOR'''
                                       
Iti biligin sehennge syldjar Omolloon aghata Modjugu oghonnjor dien olootto wuhu. Kini bastaangy, tworuku ologho-dojduta dien Qotu Amma tworduger (Qotu Bologurga — S.B.) ebit. Modjugu oghonnjor bejete tuspa kihileeq, swuohuleeq, emie biir suol agha uuha ajmaqtaaq, ol ihiger seriileeq-yallaaq, occogho bejetin ajmaghar bahylyk aghalara kyrdjaghas ebit.

Occotooghu djon, bejetin ihineeghi seriite (yala-djono) kini tylyttan-djahalyttan woruu taqsybat buollaqtara, aghalara kini tugu ettin da «draastyj» tuolar. Modjugu Oghonnjor saghana kinini kytta biirge wuoleennehen wuoskeebit, bu biligi Berqnej Bologur siriger oloqtooq Byjang ojuun dien emie Modjugu Oghonnjor kurduk kihileeq, baajdaaq, emie kini kurduk seriileeq-yallaaq tuspa agha uuha-ajmaq bahylyga — baaja olorbut. Bu ikki yal ikki ardylara yraaq, 17 kwos da buollar saastaryn toqoru ejeleeq ajmaqtyy kurduk buolan, atas-doghor buolsuhan oloottor. Occotooghu djon qaja qajalarygar wustuu sylynan kemnehen qardary-taary syldjyhan yallahar, djaarbajsar wugesteeqter. Ol yallahyylarygar majgy byhyytynan swuohu woloron, kymys kymystaan, as astaan djieleeq belemer ikki wottutten 40—60 serii kihige tiije djonnooq buolan mustan saqalyy ilii-ataq oojnuutun, wungkuu-yrya kworun-naryn ongoron aahallar ebit.

Ol kurduk Qotu Ammattan biirde Modjugu Oghonnjor atahar Byjang Ojuunnga kwuulejdii-yallyy kelbit. Bu kelbitiger Byjang ojuun atahyn-doghorun, djwuogetin kurduk sanaan kuolu kurduk berke maanylaan tutar. Ol tutan qonnoro sytan Byjang ojuun atahar Modjugu Oghonnjorgo eter:

— Djwuogee, en sin min sagha kihileeqqin, baajdaaqqyn, min sagha ogholooqqun-uruulaaqqyn, onon bu min taspar, oloqpor ajmaq-bile djonnor kwohon kelen sirde-dojduta ananan oloqsuj, bu dojduga bert kieng-kuong wutuo ottooq-mastaaq, bultaaq-altaaq da, ilin-arghaa tyalara cugas, kihi-swuohu kuta toqtuur wutuo-wucugej sire-dojduta, — dien. Many Modjugu Odonnjor bekke dien swobuluu ister. Ol gynan baran Modjugu Oghonnjor dojdutugar twonnon baran, kelen Byjang ojuunu batyha syldjan ylar sirderin kerijen, bieteleen ananar. Manyaqa Byjang ojuun urukku bejetin ajmaghyn-djonun ologhuttan yla bejetin siritten tiije twuort myraany, qas da alaahy, kwuolu, wureghi aattatalaan bierer. Araj Qocotton tugu da bierbeteq. Ol bierbit oloqtoro-dojdulara: «Ungkucaq myraana, Nuucca myraana, Dakkylaaq myraana, Symyyt Myraana», — dienner, ol kenne Qomustaaq Besteeq wureq, Sergeleeq, Darkylaaq dien kyra alaastary kytta djietin ologhor Bulung dien siri bierbit. Wureqten Kwuudumcu, Qatyng wureq, Wute kwoluje, Darghang dien salaalary ol kenne olor twordulere Samaq (tamaq) dien qoduhalary bierteliir. Onton ilin Allan wureghitten en mataryn emie satammat dien Bilir dien wureq salaata Kugas Wureq dieni anaabyt.

Onon Modjugu Oghonnjorgo Amma ihiger twuort aattaaq myraan ustatynan, arghaa taqsar Kwuudumcu wureghinen 7 kwosko tiije, otton kugas wureqqe uhuga Ammattan 9 kwosko tiije ikki kwostooq wureghi bierer. Modjugu Oghonnjor many bekke dien swobuluur, olus dien wuorer. Occogho iti dojdular bulla-alla, oto-maha kwongule bert ebit. Araj bu kelerin onno uruk oloqtooq Qoco yala doluccular dien emie biir tuspa da buollallar, mwoltoq, aghyjaq kihileeq-swuohuleeq Byjang ojuunu utarsar kyagha suoq djonnor baallara swobuleebekke, sanga-inge buolbut, onu Byjang ojuun: «Sangarbang, bu ehi bilbet sirgit-uokkut», — dien kebiher.

Modjugu Oghonnjor bu sirderi-dojdulary kerijen kworon bieteleen ylan baran, qotu dojdutugar twonnon baran nwoguo saahygar kihiliin-swuohuluun, baryta 9 yal buolan kwohon kelen, iti biligin Amma wurduger Bulung dien dojduga oloron kebiher. Onno kelen occotooghu majgynynan, tiergen tojono buolbut biir bastyng atyyr oghuhu, telgehe bastynga buolbut biir wuor atyyryn woloron, bie yatan, kymys mustaran, anaq yatan, as astatan, saqalyy tuos urahagha oloron urahatyn tahynaaghy qonuuga twuhulge turuorunan, cecir annjynan kymys terijen, kwohon kelbit malaahyny-sybaajbany tardar. Manyaqa yngyryylaaq nwuher qonoholor, wutuo yaldjyttar buolan Byjang ojuun 60 seriileeq (kihileeq) kelen yallaan, ahaan-sien barallar.

Dje ol kurduk Modjugu Oghonnjor Byjang ojuuntan dojdu-sir kelen bieteleen ylan 9 yallaaq biir uus-ajmaq «Telgeenejder» dien aattanan olorollor.

Occotooghu djon sajyn tuos urahagha, kyhyn saqa balaghanygar olordoqtoro.

Modjugu Oghonnjor qas da ojoqtooq, bert wugus ogholordooq, buqatyyr-buolun kwuluk-qaqqa serii kihilerdeeq ebit. Occogho Modjugu Oghonnjor kepseennge-sehennge biller biir Qara Kuturuk Djuoghajdaan dien manabyl buolar buqatyyr kihi, biir emie byhyj aattaaq Kuturuk Djogdjojoon dien emie bert kihi baallar ebit. Occogho «kyrgys wujete» buolan naar wolorsuu, qanna bert baar suragha ihiller da, onno seriinen tiijen wolorsor, ol bert aatyn ylan, kini wucugej ojoqtooq, baajdaaq buollaghyna kwuusterinen ildje barar majgylaaqtar.

Ol onnuk suollarga manabyl — seriihit buolar uolattar ebit.

Modjugu Oghonnjor bu kelen oloqsujan olordoghuna 2 sylynan iti biligi Bulunnga dje sehennge kiirer Omolloon dien aattammyt uol ogho tworuur. Onon Omolloon bu dojduga tworuobut kihi. Manyaqa ogho tworuobut malaahyna dien aattaan Modjugu Oghonnjor majgy byhyytynan emie swuohu woloron, as astaan, kymystaan, oghoto Omolloon tworuobutun kenne 7 qonon baran malaahyn terijer. Ol malaahynnga yngyryyga kelen Byjang ojuun 40 seriitiniin (kihitiniin) ahaan-sien, wuoren-kwoton barar. Ol bararygar, dje anygy syryyga any en baranngyn maanylatan-yallaan keleer diir. Ol gynan wus syla tuoluutugar tiijbekke, kini sol sylyn ihiger Byjang ojuun atahym oghoto (Omolloon) tworuobutuger malaahyn dien buollun dien emie as terijen Modjugu Oghonnjor bwutun Telgeenej uuhuttan baara-suogha 18 serii kihileeq baran yallyyr. Onuoqa Byjang ojuun maanylyy oloron eter:

— Atahym Modjugu Oghonnjor bwutun biir agha uuha serii djonngugtan baara suogha 18 ere kihileeq kelleghin, djwuogem oghonnjor mantan ordugu kyajan-qoton maanylya-ahatya suogha dieteghin, — dien.

Onu Modjugu Oghonnjor: «Ee, ol kihim-swuohum baran-kelen, bulka-alka targhanan turallar, otton yallahar kem bu ere buoluo suogha, onon en mieqe qomnoon, qorgutan qaalyma, qata iti oghom Omolloon tworuobute wus saahyn tuolar djylygar min sajyn kulun kymyha terijiem, onno baran ahaan keleer, wutuo kihigin-swuohugun ildje baraar», — diir. Ol gynan baran Modjugu oghonnjor djietiger twonnon keler.

Dje, wus syl buolan baran Modjugu Oghonnjorgo Byjang ojuun emie 60 kihileeq kelen yallyyr. Manyaqa Modjugu Oghonnjor kuolutunan sajyn «kulun kymyhyn» saghana kymystaan, emie swuohu woloron as terijen ahatar, maanylyyr. Ol onno kworon baran Byjang ojuun wus saastaaq uolu, (oghonu) Omolloonu, qajgyyr wucugej kihi buossu dien. Manna 60 kihiliin ahaan-maanylaan baran Byjang ojuun twonnor. Bararygar emie mieqe baraar diir. Many Modjugu swop dien qaalar. Onton emie wus syla aaspytygar oghoto Omolloon 6 saastaaghar Modjugu Oghonnjor 40 seriihit kihileeq atahar Byjang ojuunnga yallyy barar. Bu barbytygar Byjang ojuun berke maanylyyr. Occotooghu djon mwuhenen-qarynan, miesteni-miestenen swuohu etin buharan tahaaran, aranga tuos ostuolga uuttalaan ahatallar-ahyyllar. Ol kurduk ahyy oloron atahar Byjang ojuun: «Oghoghun togho aghalbatyn, manna sin maanylaan yytyllya ete», — dien eter. Onuoqa Modjugu Oghonnjor: «Ee, ol min oghom kuhaghan kurubaj, kuruus majgynnaaq buolsu, kelsibet ogho», — diir. Iti itinen qaalar, ahaan-sien, maanylatan Modjugu bary kihitiniin twonnor. Twonnoruger Modjugu Oghonnjor Byjang ojuunu, any wus sylynan oghom Omolloon 9 saahyn tuolarygar yallyy baraar dien keler. Many ataha Byjang ojuun kehespet, swop dien qaalar.

Ol gynan wus syla baranan tuoluutugar Omolloon 9 saastaaghar kuolu kurduk Byjang ojuun atahar Modjugu oghonnjorgo emie 40—50 seriileeq yallyy keler. Manyaqa Modjugu bekke maanylyyr. Occogho «Subang kihi» dien bert wugus, kini 12—18—40 tiije daghany buola syldjannar yallar kwuhun-saas oloror «otor» dien djielerin kerije syddjan ahaan, meele kwongulj syldjan wungkuu, yrya suolun bahyttan tutan syldjar majgy baar ebit. Dwokso ol djonngo yal ere bary anaan «otor» djieleriger as egelgetin uuran qaallarallara wuhu. Onu bulan ahyy syldjan keliim subang (kulang) syldjar ebitter. Omolloon bu biriemeghe ol djonu kytta syldjar ebit, onon suoq buolbut. Onon Byjang ojuun: «Atahym oghotun kworuom dii sanaabytym suoq ebit, araj atahym any mieqe baryygar iddje baran kwordoroo innigin», — diir. Many Modjugu Oghonnjor berke swobuleen qaalar. Byjang ojuun baran qaalar. Onton wus syla tuolan Omolloon 12 saahygar Modjugu Oghonnjor 40 serii kihileeq, oghotun Omolloonu ildje, manyaqa Omolloon bert aattabylynan bassyhan, dje bary bwutun Telgeenej uuhun saamaj bastaaqtara buolannar Byjang ojuunnga yallyy-maanylata barallar. Manyaqa uraha ihiger kiiren Omolloon suol aanyn dieki mas kystyyr wurduger oloron kebiher. Kini bworoku oloq engin, socco kwundu-maany da dieni sanaabat, araj kulang syldjan suban djonu kytta kwongulj bosqo syldjan ahyyryn, kworuluurun ere wojduur majgylaaq ogho ebit. Kini ol 12 da saastaaq buollar, occotooghu da ortoku soghus kihitten kem orduk sebe[re?]leeq, kuruus soghus qaannaaq, wohos soghus majgylaaq ogho ebit, bejete bwodongo-ulaqana da occo, djwuhune-bodoto da onnuk seteleeq kworungneeq ogho ebit.

Ol kurduk yar yaldjyttar, njwuher qonoholor suulan kelbitteriger atastara Byjang ojuun tiergen iccite buolbut biir atyyr oghuhu, telgehe tojono buolbut biir bastyng atyyry woloron, miesteni miestenen, ullugu-ullugunan etteen buharan kebiheller. Sylgy-ynaq ahyn astaan, kymystary belemneen, qotoron tahaa[ra?]n uraha djie ortotugar aranga tuos sandaly ostuollaryn telgii uurannar, ol wurduger mwuheni mwuhenen, qaryny qarynan, ullugu ullugunan uurtalaan baran, bary qonoholoru oloccu twoguruccu twoburuonnuu olordon ahatallar. Manyaqa Omolloon ol kiiren baran olorbut siritten turbakka ere, kini iliite da uhuna alys ebite wuhu, sol oloror mahyttan oloron wottuger baar byhaghyn «qort» gyna kyynyttan uhulu tardan ylar da, kekkelehe oloror djonu wurdulerinen uunan sylgy ullugun byhaghyn twobotuger iile oqson ylar da, unguoq ilin-kelin etterin, ikki ulaqan djohunnaaq kungun suluja battaan ylan bieste ere ajaghar ugar. Onton unguoghun bastaryn kus tabytal unuoghun kurduk byhaghynan ikkite «lap» kyna oqsor da, siliitin angaar wottutten «qort» gyna oboron ylan, «kylt» gyna yjystan kebihen baran, iti kurduk cancykka byraghan kebiher. Many kworo oloron djieleeq Byjang ojuun berke swoghor, bekke swuodurguur, ol kenne eter: «Atahym Modjugu oghonnjor, dje oghon, qaja da oghoghuttan orduk seteleeq, tuspa kworungneeq-majgylaaq ogho wuoskeebit, kini any Omolloon aata uurajan aata Boruqu dien buollun, oghom ahyyra-siire boroquta bert ebit», — dien. Mantan Omolloon swurduk wohurgener, ol gynan baran ihiger, beje, en aattaan suollaan er, min siterim saghana, en sanyyryn saghana buollun dii sanaan kebiher.

Dje ol kurduk ahaan-sien, kwunduleten-maanylatan Modjugu Oghonnjor bary djonunuun djietiger Bulunnga tiijen keler.


                                ''' OMOLLOON BWOGHO''' 


Omolloon ol kurduk aghatyn atahar, ajmaghyn bahylygar Byjan Ojuunnga ajmaq-bile djonun kytta biirge baran yallaan-maanylatan kelbite qajy-jagha 5 syla aahan, kihi 17 saahyn tuolla. Occotooghu buqatyyr buolar kihi tworolj ebit, ol da saahygar kini kwuon kwossuher, qaan qassyhar sin ortoku soghus kworungnemmit. Ol gynan Omolloon bies syllaaghyta Byjang ojuunnga baran qajtaq maanylatan keeltin uonna kinini ol kyrdjaghas swuorguluu kworbut kurduk twohomo wuor kihitten kinini ere borukuga qolujan Boruqu dien aaty aattaan yyppytyn ihiger sanyy syldjaryn wojduu oqsor da, beje min kinieqe baran aatym wutuotun-mwokutun billeriim dien kwuhun qaranga buoltun, sir tongmutun kenne ubaja Kuturuk Djogdjojoon dieni doghor ylan, ildje ongoston barar. Ol baran twuun Byjang ojuun djietiger tiijen kwutur wuluger kwuuleleeq balaghan djie kwuuletin ihiger baallan turar Byjang ojuun wolor-qoolljuga at gynarga anaan turuorar kyrdjaghas miiner ata baaryn kworon, Omolloon wottugutten byhaghyn sulbu tardan ylan, bylyrgylyy tyllaaq oluuru byha oqson, kwuule aanyn aryja battaan, aty sieten tahaarar da, kijitiger Kuturuk Djogdjojoonngo tuttaran kebiher. Ol kenne bejete onno kwuule ihiger turan aghys kyryylaaq sandaar oq dien kyrgyska tuttar oghun kuraaqtaaq saatygar uurunan, saatyn tiire angatan baran djietten taqsar kijini tohujan turar. Bu turdaghyna tyahyn isten utuja sytar kihi, Byjang ojuun, qaraghalaaq bolotun tupputunan djie tahygar ojon taqsar. Manyaqa Omolloon qaar maghan battaqtaaq, yys-araghas astaaq kyrdjaghas taqsan djietin inninen temterenneen ererin kworon turan, qara byaryn ortotunan kworon ytan, kurdattyy tahygar da oq baran iti kurduk turar sergeghe qatanan qaalar.

Oqqo taptarbyt oghonnjor oqton ihen: «Oghom Omolloon kelen djyllaataghyn buoluo?!» — dien qaalar. Onuoqa Boruqu Bwogho dien utary aatyn eteet, Omolloon kwuuletin ihitten ojon taqsaat, bilii yppyt oghor kyhanyaq da bokuoj bierbekke ystanar. Ol kuotan ihen kwordoghune, oqto sytar oghonnjoru tula kihi-serii bwoghoto mustan wumuoruhen ereller ebit.

Omolloon bilii kihite Kuturuk Djogdjojoonnuun attaryn iddje betteq djieleriger keleller.

Byjang ojuun uolattara, seriite djon bary mustan aghalaryn occotooghu majgyn byhyytynan terijen unguoq tutan kebiheller. Bekke ahyjallar, bekke abatyjallar uonna Boroqu dien aattammyt qajtaq da Omolloon buoluoqtaaq dien serejeller. Ol kenne bilii Omolloon yppyt, oghonnjoru wolorbut oghun sergeghe qatanan turaryn bulan ylan, sol kurduk uuran turuorallar.

Omolloon ol kelen baran twuun da utujbat, kwunus da olorbot kihi buolar, kini berke serener, kepsener. Ol oloron ihitteghine, Byjang ojuun seriite djon any wus sylynan Omolloonngo yallyy, iehi boruostuu keler suraqtara baar buolar. Manyaqa Omolloon ebii utujbat, olorbot buolar, kiniler tyllarygar qajaatar daghany turar djon buoluoqtara dii sanyyr. Omolloon onton kyjdaran bara-kele syldjar, ketene oloror buolar. Ol da buollar socco ologhuttan yraappat. Bu oloron Omolloon Bwuluuge Suntaar dien dojduga biir bert kihi Beriet Bergen dien aattaaq kihi baarygar aakka taqsybyt wutuo djwuhunneeq djaqtar (ojogho) baaryn ister. Ol isten, araj bu kihi ojoghun kwuuhunen kwuojen, bejetin woloron du, wuuren du ojoq ongoston, ogho tworoton keskillenneqqe swop buolsu dien sanaa bulunar. Onon Omolloon Byjang ojuunu wolorbute ikkis syla buoluutugar sajyn kymystatan, as-wuolj belemneten «kulun kymyha» dien terijen, djonun-sergetin ahatar. Ol ahatan baran ubajygar At Ajaq Allangaj diennge eter: «Dje ubaaj, min bert yraaq sirge-dojduga, wutuo sylgy ajanynan kihi tiijer siriger wus Bwuluu twugegher ojoq-djaqtar tuha attanar kwunum buolla, onon wutuo kihim ere buollargyn, miigin barar suolum tworduger turanngyn egherdeleen qaal!» — dien. Manyaqa saahyra barbyt kihi baran uola Omolloon barar suolun tworduger tuora turar. Manyaqa Omolloon atynan ihen ilbis tardynan yllyyr-tuojar, onuoqa twumugun aajy suolga tohujan turar ubaja kihi At Ajaq Allangaj egherdeleen iher. Ol egherdeleen iher kihi attygar Omolloon keler da, at wurdunen aahan ihen qaraghalaaq bolotunan kihini bahyn byha oqson kebiher. Ol oqsubuta ubajyn baha (twoboto) wuohe wuluger ystanan qaalar, many ergijen twuhen isteghine sirge twuherbekke, swunnjun wuutunen bolotugar twuheren ylan at wurduger woro tutan yllyy-yllyy wus biereste sirge dyly ildjen baran, eliten byraghan kebiher. Ol aata bylyrgy kyrgys wujetineeghi majgynynan «ilbihin qaannaan» bardagha wuhu. Occotooghu buqatyyr buolar, kyrgys kihitin berteeghe kihinen ere, emie biir aaty ylbyt kihini woloron ilbis ingerinen barar kemeldjileeq ebit.

Omolloon ol baran wus yj ustata 90 qonukka ajannaan, aara tugu da meheji utarary kworsubekke, 19 saastaaq eder buolun kihi wus Bwuluu twugegher Suntaar dien dojduga tiijen, bert kihi Beriet Bergen dien emie tuspa dojdu, djohunnaaq sir aattaagha oloror djietitten ikki angaar kwostooq sirge betteq oghonnjordooq emeeqsin olorollorugar tiijen, toqtoon, qono sytan surahar.

— Manna ehi kihigit Bert kihi Beriet Bergen dien aattaaq kihi baar diiller, kyrdjyk duo?

—  Kyrdjyk buolan baran, kinini uraangqaj kihite utary kworon kelen tuluspataq kihite, en bu ogho baraqsan ebikkin, onon ol kihi en kurduk kihini wuguhu telleqteebit   kihi,   tuluhargyn   bilbetim!   —   diir oghonnjor.

—  Wucugej djaqtar ojoqtooq diiller, min ol aatygar bacca yraaq sirten aat aattaan, djohun suollaan iher byhyym buolar bu, otton kini daghany biir aattaaghy oqtoron bulunna, keskil terinne ini?! — diir Omolloon.

—  Dje bilbetim.., — dien djieleeq oghonnjor bekke tardynar,   kihitin-yalyn   da   qarystyyr   byhyyta biller.

Bu kepsetiileri iste-iste oloron djieleeq emeeqsin eter: «Ee, ol kihi otton bullunan oloror wureghin bahynan taqsan bultaan kiirer buollagha, ojogho kyrdjyk bu qocogho-twubeghe wucugej aattaaq djaqtar, ol gynan baran ogho suoq, biirge olorbuttara sin daghany wor aqqan buolla uonna ol Beriet Bergen soghotoq da buollar djietin tahygar, unguo wottuger, tumul wurduger yraas baarygar «oojnuur» miesteleeq buolara, kini onno qajaan daghany kwunnge biirde taqsan oojnuur wugesteeq buoluoqtaaq, kini onno baghas kiiren bierer baghajyta ini», — dien. Many Omolloon isten ihiger ere sanaan kebiher. Emeeqsine elej-balaj eten kepseen biettin oghonnjoro kyncaryjan kebiher. Omolloon sassyarda turan, toqsunnju yj toqsus kwunuger dje Beriet Bergen djietiger erde tiijen, emeeqsin kepseenin kurduk oojnuur miestete baaryn bulan, ol ketegher tumul wurduger sahan keteher. Bu ketehe olordoghuna erde soghus bilii kihi saatyn swukputunen, bolotun tangary tajaqtammytynan tumulga taqsa ojon yllyy-yllyy yraas oojnuur miestetiger tiijen keler da, saatyn saadaq mas kwoqotuger yjaan kebiher. Ol yjaan erdeghine Omolloon kuraaqtaaq sandaar maghan oghunan anaabyllyy twuher da, kihini ikki kyttyhar qonnoghun annyn kworor da, yhyktan (ytan) kebiher. Manyaqa oq kihini kurdattyy tahyjan taqsar da, kihi wolon soghotoqto sonno oqton qaalar.

Omolloon ol woloron baran djieghe kwoton twuher. Araj djaqtar soghotoghun oloror ebit. Djaqtar Omolloonu kworor da, as astaan, kwuos woron, uot otton barar. Many Omolloon: «Min aska kyhammappyn, yl qata oronngun ongor uonna utujuoqqa, kihi onnugar kihi any min baarbyn», — dien oron ongottoron, onno djaqtaryn kytta qoonnjohon, utujan turar.

Djaqtar djahalynan Beriet Bergeni ajmaqtara unguoq tutan kebiheller. Omolloonu kim tengnehen utarsyaj. Bu dojduga Omolloon ol djaqtary ojoq ongoston wus twoguruk syl buolan, wus uol oghonu tworotor. Ol kenne djaqtaryn ogholorun kytta qaallaran baran, Omolloon twonnor. Twonnon ihen aarattan biir baaj yalga syddjan, biir maany kyystaaqtaryn ojoq kepseten, kwutuotteen, sin kihilii bu dojdutugar swugunneren aghalan djie-yal buolan oloror. Bu toqoru kini suoghun bilbit kurduk, Omolloon sanaatygar kinini ere ketespit kurduk buolannar Byjang ojuun seriite bacca toqoru kelbeteqter ebit. Mantan Omolloon serene sanyyr, ol da buollar kini ologhor olorbut. Kini baattyn kenne Modjugu oghonnjorton biir uol ogho tworuobut, ol ogho wus saahyttan yla qaja da kwuolge kus kurduk umsa oojnuur uuhut ogho buolbut, onon emie bekkiheter bert ogho wuoskeebit.

Omolloon manna olordoghuna ol aghalbyt ojoghuttan biir uol ogho tworuobut. Ol ogho tworuuruger biir bert sehenneeq kihi qommut, onon ol oghotun: «Oghom sehenneeq kihi qono syttaghyna tworuote, onon aata Sehen dien buollun», — dien aattaabyt. Onon ol ogho aata Sehen buolbut.

Onton Omolloon kinieqe serii-kyrgys kelieq kurduk byhyytyn bilen, serenen ojoghun oghotun ildje Bwuluu beteree wottuger djaqtar tworuobutteriger barar. Onno baran qaallaran, bejete ere bystan ulaqan woruhu Woluoneni tangnary qotu dieki atyn miinen bara turbut. Ol ikki ardygar mannaaghy occuguj byraata 7 saahyn tuolbut. Kini uuhuta berdin ihin aghata kinini Umsaaqaj dien aattaabyt. Sotoru uol 9 saastaaq buolar. Omolloon suragha ihillibet buolan qaalar, kini baatta ere baar. Bu olordoqtoruna Modjugu Oghonnjor baarygar wolbut Byjang ojuun seriite 60 attaaq kyrgys djono tiijen kelbitter. Ol kelen bokuoja suoq ytyalaan barallar. Dje bu dojduga ikki wottutten kyrgyhyy buolar. Onno 9 saastaaq Umsaaqaj uol kuotan allara annygar (Bulung annygar) «Uhun Kwuolj» diennge twuhen umsan qaalar. Onu kwuolu biir gyna oghunan ytyalaan kworduuller da, bulbattar. Umsaaqaj oqton kyjdaran «Maralaaq» diennge taqsan twuhen umsar. Onu kworon Maralaaghy ergije swuurde syldjan ytyalyyllar da, emie bullarbattar, oqtoro  aghyjaan  barar.  Onton  ogho  kwuolutten  taqsan sinnjiges Byldjyn diennge kiiren umsar.

Many batyhallar da, serii djon septere-oqtoro baranan qaalar. Onuoqa serii djon biir sirge mustan turan, bilii Byjang ojuunu ytan wolorbut sergeghe qatanan qaalbyt aghys syryylaaq sandaar oghu bulan ylan ildje kelbitterin ylan, biir berteeqtere kihi saatygar tutan angaabyllaan, qallaan orojun dieki woro tutan turan ilbihi alghaan, ingeren alghanallar:

— Dje, Omolloon iccileeq, ingse-menegej ilbisteeq sebe, obot-menegej ohollooq ogho qajyhyan buollar qaan uruugar qajys, ergijien buollar et uruugar ergij, qarbaabyppyt qaannga buollun, cej ere, ingse menegejdeeq ilbisteeq oq, ingessij ere! — dien tyl eten, yrya yllaan, domnoon-silleen baran wuohe dieki kyjdaan (ytan) kebiheller. Manyaqa oq wuohee kihi qaraghar djworu kini sir da siige wuon sagha da buolan kwostor-kwostubet buolbakka, swuten qaalan baran soghotoqto kelen kwuolj ortotugar twuhen oq ogho mejiitin tehe twuhen kebiher da, wolon taqsar. Ol oghogho ol 60 kihi biirdii bejelere 44 kustuktaaqtaryn baraan baattara wuhu. Ol kurduk Omolloon site djolo suoghar, ol ogho qajaan daghany wutuo kihi buolaryn taqsyaghyn syyha tuttan, ojuunu wolorbut oghun qaallaran, ajyyta-qarata suoq oghonu atyylappyta-qaralappyta wuhu dien qohoon ongostolloro. Ol oghonu woloron, kihibit onnugar biir ahyylaaqtaryn annybytygar battastaqpyt dien Byjang ojuun seriite twonnubuttere wuhu. Omolloon Byjang Ojuun seriite kelen baattyn kenne sotoru soghus ergijen dojdutugar keelte wuhu. Ol kelen manna ajmaqtarygar qajtaq syldjan ergijbitin sehergeebit. Ol sehergeen etere wuhu: «Min bert yraaq sirinen kerijen araas ereji kworuteleetim. Qotu twuhen baran taahynan twuhen ilin dojduga tiije syryttym. Onno Njymannga taaryjan baran ergillen ihen biir qaja qaspaghar kiirtim, sir annygar kiirer asaghas ebit. Ol asaghahynan kiiren baran mugurun bulbakka, muunan qaalan biir wureqqe kiiren qaallym, min onu tuoraan bert aracca sirbin bulan taghystym. Ol syldjan kyynnaaq byhaqpyn twuheren swutuktenen kellim, onton syltaan, byhaqpyn kytta kuppun ystannaran berke djwuukeren-yaldjan kellim, qata, ol da buollar bert bultaaq-altaaq dojdular baallaryn bilen-kworon kellim», — dien. Ol gynan Omolloon ikki merebedejiger yksary kiis, sahyl egelgetin yngyyrdan kiirbit, bejete kyynnaaq byhaghyn swuteren, ol byhaghyn kytta kuta qaalan kini olus yaldjan kiirbit. Manyaqa byhaghyn kwotutteren ylaary, kutun aghaltaraary cugastaaghy ojuuttary barylaryn wolorooru gynan turan, tahyja-tahyja, kyyrdar. Ol toqoru: «Ehi ojuun buolan baran togho bulan aghalbakkyt», — dien tylynan kuttatalaabyt. Onuoqa araj Doluccuga sette ini-bii ojuuttar saamaj ubajdara-kyrdjaghastara buolbut Mara (Maaraj) ojuun dien olororun Omolloon byraata Kuturuk Djogdjojoon dieni yytan, yngyttaran ylar. Onuoqa Mara ojuun keler. Bu kelbitin Omolloon qajtaq syddjybytyn kepseen turan, byhaghym qaalla, kutum qaalla, onon ojuummun diigin, byhaqpyn kwotuten aghal, kuppun twottoru albaan kulu diir.

Manyaqa Mara ojuun kyyran baran eter:

— Dje, kyrdjyk, kutun qaalbyt, bekke muoburbut, qaanyrbyt, kini kyrcaan-kyrcaan tigeecci ere sagha buolan qaalbyt, onon araj djwuhunneeq swuohunu ol kut onnugar tutunnar swop buoluo ebit, — dien. Manan Omolloon swuohututten biir djwuhunneeq swuohunu tuttan, ojuun ikkis kyyryytygar kut kwotoghor uonna kyynnaaq byhaghyn ohoq wuolehinen dwungurun tohujan domnoobutugar dwunguruger kelen twuher. Balary Omolloon kworon bekke bekkihiir, djulajar. Ol ojuun qaanyrbyt kihi kutun djalbyjan ylbyta, olus ulaqan bejete domnootoghun aajy kyccaan ihere wuhu, kyccaan-kyccaan tigeeji ere sagha buolta wuhu.

Onton Omolloon tillen qaalar, kyynnaaq byhagha byhaghynan baar buolar. Onton yla Omolloon ojuunu abaahy kwororun qaallarbyta wuhu dien buolara.

Sajyn buolar. Omolloon ojoghun-oghotun baran kyngattaryttan ildje kelen ologhor Bulunnga oloror. Bu olordoghuna, biirde ojogho tworuur. Tworuuruger djaqtar bekkihejen, yaraqannyk tworuur. Onuoqa Omolloon bekke swupusugunejen kelen barar. Oghoto uol ogho buolbut. Many Omolloon swupsugunejen-sapsygynajan bierdibit, onon oghom aata Swupsuk dien buollun dien aattaan kebiher. Ol ogho aata Swupsuk buolar. Omolloon ol kurduk aatyran olordoghuna, biir sajyn soghoruuttan Dygyn Tojonngo nuucca seriite kelen kyrgyhyy buolbut suragha ihillibit. Onno saqalar kyattaran ol bu wureq bahyn aajy kwureteleebitter, bert ajmana, bert kelii-baryy buolbut. Mantan Omolloon berke kuttanar, djulajar. Kini isteriger qaja da aattaaq saqa bertere sanga kelbit seriini kytta tuluspataqtar, ol gynan baran kiis, sahyl eriekkehin «djasaap» dien kwun yraaqtaaghyga anaan bierbiti tyyppattar wuhu dieni emie byhaaran istibit. Onon kwureeri terinieq kurduk buolan ihen toqtoon qaalbyt. Ol kurduk olordoghuna sajyn bu Amma ustun uunan ustan woksojon qojugu toloru olorbut serii septeeq nuucca djono tiijen keelter. Manyaqa Omolloon iti biligi «Djerekeen Qajata» dien aattanar Amma qajatynan kiiren qojuktaaq djon ihellerin kworon turbut. Qojuktaaq djon kinini kworon kytyy dieki annjynan toqtoobuttar. Onuoqa Omolloon wugus sangata suoq ikki twune merebedijen kiihi, sahyly kieptii simmitin killeren qojuktaryn angaar tumsugar uuran bierer. Manyaqa nuucca tojono yjytar:

—  Kimnginij?

—  Omolloon diemmin.

—  Kwun yraaqtaaghyny bileghin duo?

—  Bilebin, istebin.

—  Iti tugu aghalan byraqtyn?

—  Iti kiis, sahyl dien bihi saqa kwundu twuuleeqpit buolar.

—  Qostoo! — Omolloon qostuur.

—  Bu many tuoq inne dien biereghin?

—  Kwun yraaqtaaghy inne dien.

—  Otton Berigi du, Djasaap du?

—  Djasaap! — diir Omolloon.

Mantan nuucca tojono ulaqannyk wuorer, qajgyyr, ol kenne: «En, Omolloon, bejeng uuskar-ajmaqqar tojon-kinees», — dien buol dien eter. Many Omolloon bert swop diir. Onton nuuccalar bu dojduga Omolloon djonun tyyppakka, twonnubuttere wuhu. Onton yla Omolloon nuuccagha bas berimmite wuhu. Iti itinen aahar. Omolloon sol da buollar bylyrgy majgytyn, wohuonnerin uurappat. Kini biirde Taattagha ulaqan qadaarga oloror emie bert wugus kihileeq-swuohuleeq, baajdaaq Ala Oghustaaq dien bert kwuusteeq aattaaq kihi baarygar barara keler. Ol bararygar occotooghu majgynynan malaahyn terijen, djonun munnjan ahatar-sieter. Ol gynan baran minge bie atyn miinen turan, saatyn keten, bolotun woro tutan turan biir ubajyn yngyran ylan baran eter: «Dje, ubaaj, otton min biir aattaaq syryyga syddja baran erebin, onton ergijerim billibet, onon alghaan qaalaryn keriete barar suolum tworduger kiiren turan egherdeleen qaal», — dien. Manyaqa ubaja oloq kyrdjan qaalbyt kihi swuuren bahylghattaan tiijen baran suol tworduger turan kebiher. Onu Omolloon ilbihin ingerinen yllyy-yllyy utary qaamtaran iher. Ol yllaan isteghin aajy tylyn twumuger Qara egherdeleen iher. Onu tiijen Omolloon qaraghalaaq bolotunan bahyn byha oqson kebiher. Ontukata wuohe ystanan allara ergijen twuhuutuger bolotugar swunnjun wuutunen twuhere oqson woro tupputunan wus biereste sirge dieri yllyy-yllyy bara turar. Ol baran ihen algyha bwuten kihitin bahyn byraghan kebiher da, ajannata turar. Dje ol baran Taattagha oloqtooq ulaqan Qadaar Ala Odustaaq djietiger tiijer. Kihi bejete bultuu barbyt ebit, onon suoq buolbut. Omolloon ojoghun kytta selehen, djaqtary taptaan, kini erin Ala Odustaaghy woloruoq buolan swubeleheller. Manyaqa djaqtar: «Dje, en serenen tuttan kworoor, kini bert seteleeq kihi, bejeghin byldjataghyn du, qajyygyn, sereneer, min qaalan manna kiehe kelleghine kehegher uu kutan qonnoron bobo tongoron kworulluo, en kini syldjar suolugar sis anaraa annygar tiijenngin ketehen kwor, kini bu twuun qonon baran sassyarda swopko tiijie. Mantan turdaghyna wus da kwos buollar yryata ihillie», — diir. Onon Omolloon bu djaqtary kytta ojoq-er buoluoq buolannar swubelehen, kini djaqtar tylygar kiirinen, djaqtar eppit siriger sis anaraa annygar tiijen, sahan oloron keteher. Manyaqa Ala Oghustaaq kiehe qonugar djietiger keler. Ojogho kinieqe dje bert buola tohujar. Djaqtar ere utujbutun kenne taqsan saadaq maska yjaanan turar oqtordooq keheq ihiger uunu kutan kebiher. Ol kurduk qonollor. Kihi woruu bilbet. Sassyarda turan kihi ala oghuhun miinen, saatyn-keheghin ylynan, yllyy-yllyy uu djoruonan bullugar taqsar. Ol taqsan iherin sis anaraa annygar saha sytar Omolloon bilen, belemnenen syppyt. Kyhynngy kem ebit. Araj kihi yryanan annjan sihin bu twuhen kiiren sytar kihi Omolloon tuhugar keler. Manyaqa Omolloon kuraaqtaaq saatynan ytan saajar da, oq tiijen kihini ikki kyttyhar qonnoghun annynan soghotoqto suptu swuuren taqsar. (Kurdattyy swuuren taqsar). Manyaqa kihi oghuhuttan twuhe ekkiriir da, kimnginij diir. Onuoqa — Omolloommun!

— Ee dje, buoluoq kihi buollaghym!—diir da, kihi ytaary qangas engil bahyn wurdunen swugen iher keheqteeq oghun wuste-twuorte qarbammaqtyyr da, bilii bobo tongon qaalbyt oqtor kelieqtere duo, wuhu—twuordu tohuta tardyalaan sirge byraghattyyr, kylanar. Onuoqa Omolloon utary ystanan keler da, kihini boltunan twobotun ciepperin qaja oqson tahaarar. Mangyta ehillen qaaltyn kihi ytyhygar twuheren ylan saba tutan kebiher da, ikki iliitin woro uummutunan oqton wolon twuher. Many kworon turan Omolloon olus djulajar, iticce buoluor dyly qarbammytynan oqtor buollagha, dje swurdeeq kihi ebit, beje ere min qajtaq seteleeq kihini bu djaqtar inne dien wolordum dien Omolloon any kihitin etteen-kyrbastaan kworor. Ol kworbute — oloccu tarahata swunnjuoq unguoq ebit wuhu. Mantan Omolloon swurduk djulajar, ol kenne wolorbutun ihiger kemsine, abatyja sanyyr, bu djaqtar baghajy dien mannyk buollagha, bu bejeleeq site seteleeq-ongoruulaaq kihitin atyn kihini taptaatym dien wolortordogho, manan buollaghyna, kini miigin emie biir eme menik kihieqe wolottoruoghe, kebis dii twuher da, djaqtarygar keler. Ol kelen Omolloon djaqtarga eter: «Dje, qotun, berke qobdoghuran kellim, swureqpin-byarbyn njengkerdieqpin aryyta kyynnjaran ihert», — dien. Manyaqa djaqtar aryy kyynnjaran bierer. Omolloon ol aryyny oloccu ihen kebiher. Onton djaqtar qajtaq kinieqe taptalyn kworduobuttuu ingeenneen cugahaan kelen systannaan barar. Manyaqa Omolloon woro kybdjygyryy twuher da, djaqtary battaghyttan qaban ylan twobotun biirde bulgu erijen kebiher. Djaqtaryn woloron baran Omolloon dojdutun dieki kele turar.

Ol kelen Omolloon any kyrgyhara, wolossoro toqtoon, nuucca yraaqtaaghytygar «Djasaap» twoluurdeeq buolan qas syl aqsyn twuuleeghinen bulan aghalan twoluu turar majgyga-bereedekke kiirinen qaalar.

Onon kini syl aqsyn djonnorun wureq bastarygar yytalaan, bejetiniin syldjan kiistiir, sahyllatar, bullu batyhar buolar. Ol gynan kini Kuturuk Djogdjojoon dien qamnatar uolun batyhynnara syldjan Allan wureqterinen, ilin dojdularynan kerije syldjan kiistiir, sahyllyyr. Ol kemten yla wolossorun umnan «woljbuge — djasaap» twoluur kihi buolar. Ol bultuurugar kini uja syldjar minge bie ata baarynan tajaghy ekkireten iliitinen muohuttan qarbaan ylan at wurdunen tutan ylan, swunnjun annjan tajyylaan wolororo wuhu. Onno, qor, appyn bilii baghajy oqtoro syhar buolara ee dien, swoghon kepsiire wuhu dien qohoon buolara. Omolloon qojuut suruksut buolta wuhu, kini dwokso bu dojdu sirin-uotun bary aattatalaan, bietemeske killerer djahal kihite buolar. Kini olus kyrdjar, twuoheje syhar. Ol gyna syldjan biirde saas Amma uuta mangnajgy kwomuole kiiren aahan erdeghine Minge bie atyn miimmitinen iti biligi Pokrovka (3-s sovqoz) taahyttan ilin unguor ojutan taqsaary atyn tingileqtii satyyr. Mantan ata cugujar, uunu kwotuoqteegher buoluoq uuga kiirbet. Ol ihin twuhe ekkiriir da, atyn bahyn bolotunan biirde byha oqson woloron kebiher da, bejete saatyn kirsinen onno biir tiikke yjanan wolon qaalar. Ol yjammyt tiite bert kwono mas kini yaraqanyn ujbakka, wokojon qaalta wuhu. Onon kinini qojuut wolossuute qaalan nuucca bereedeger kiiren baran kyrdjaryn saghana tuullajan iiren, ol kurduk wureq uutun wurdunen kwotuten kworor, onton yjammyta wuhu dien etellere-kepsiillere. Ol kurduk wolbutun ajmaqtara bulan sonno cugas qaja wurduger kwomon unguoq tutallar.

Ol Omolloonton tworoon qaalbyt wus uoltan Bwuluuge kini aatynan nehiliek baar buolta wuhu. Onton bu dojduga oloror tworopput ol Sehen dien uoluttan biligin Sehen Bologur dien wuoskeen baar buolbut, Swupsuk dien aattaabyt uoluttan wuoskeen, Swupsuk Bologur dien baar buolbut. Onton wuohe Bologur twordo Byjang ojuun djonuttan ebite wuhu dien buolara. Doluccu dien aat Omolloon innitten aat dien buolara, ol tuspa agha uuha buolan Omolloon djonun kytta yallahan oloottor. Kini saghana Doluccu Mara ojuun dien bahylyk keriete alta inileeq ojuun kihi baara wuhu. Qomuos twordun emie kini «kiirii» djon kurduk sehen buolara. Aryyhyt, Yargha dien emie itilerten wuoskeen oloqsujan qaalbyt djon kurduktar suragha. Omolloon saghana bu Ammagha Bwotung uuha dien tuspa ajmaqqa emie bahylyk buolbut, tuoq da kihite, qaja da bert utaran kworbotoq, kini twoho kwuusteeghe meereje billibeteq, ikki qaraghyn ikki arda ikki qarystaaq Yydjygyn Bwogho dien wuoskeen olootto wuhu dien buolara. Ol kenne Boroghon tulaajaq emeeqsin uola Bert Qara dien Naaqara Bwoghulj Bwogho dien wuoskeebittere sehen, kepseen buolara. Omolloon araj iti djonu kytta tyytyspyta billibet uonna kwongulunen syldjybyt kihi suraq bwoghoto.

Bu seheni min 15-16 saaspar, occogho bu Amma Swupsuge nehiliek Tyaqan oghonnjor (Ivanov Tiqon) dien min aghabar sehergiirin isterim. Occogho ostuoruja kurduk kwunu-twuunu byha sajyn okko syldjan otuuga aqtyhan sehergehe-sehergehe Omolloon sehenitten soroghor kwulellere, soroghor abylanallara, orduk Omolloon Byjang ojuunu wolorbut oghun qaallaran, qojuutun ol 9 saastaaq Umsaaqaj dien kyra byraatyn wolottorbutun.

Ol Tyaqan Oghonnjor 80-ca saahygar 30-ca syllaaghyta wolbut djadangy oloqtooq kihi ebit.


''[[Sehen Bolo - Saqa tworuttere uonna kyrgys wujete|Ihineeghitiger]] twonun''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>8eqst9qx6mibepn9cp0mr6cnkhh7clh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Итирик Бурсуй ырыата (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>477</id>
    <revision>
      <id>5776</id>
      <parentid>3804</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T06:38:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5776</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6198" sha1="h57qiw6yb87t8i4dl6jk2raegdptsr9" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Балык ыама (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[Көтөр кэлиитэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Итирик Бурсуй ырыата}}
&lt;poem&gt;
Уой, нойоттоор! Уой, хотуктаар!
Ыллыыр санаам ыксалаата,
Көрүлүүр күнүм көһүннэ,
Арыгылыыр чааһым ананна!
:Нокоо! Кут эрэ!
:Дьиэ!.. Диэ!.. Дьиэ!..
:Кут диэтим!
&quot;Холуочуйан хоһооннонно&quot; диэйэҕит, -
Хос санаабын хостуубун;
:&quot;Итирэн этэр&quot; диэйэҕит, -
:Истиҥ тылбын иһитиннэрэбин;
&quot;Арыгылаан ахтар&quot; диэйэҕит, -
Амарах санаабын айдаарабын!
:Кутуҥ! Кутуҥ! Кутуҥ!
Омуртах аайы толоро туруҥ,
Истэх аайы эбэн иһиҥ,
Аҕыйаттах аайы аҕалан иһиҥ!
:Хаһата харса суох анньыҥ,
:Хатыыста харса суох кыһыҥ,
:Утахта тохтоло суох булуҥ!
:Оксиэ дуо, оҕолоор!
Халыҥ хаһанан
Харчы кэбиһэр,
:Суон саалынан
:Мохсуо кэбиһэр,
Айгы-буйгу,
Аан-чалбараҥ диэн
:Бу аата буолбат дуо!
:Кута олор, уол!
Тоҕуннар тоҕуннун,
Таһымнаатар таһымнаатын!
:Халыҥ хайдыбат,
:Суон тостубат,
:Баай бараммат!
Иһиҥ, - диэтим, - иһиҥ!
Испэтэххитинэ, сирэйгитигэр ыһыам!
Омурпатаххытына, уолуккутугар кутуом!
:Дьиэ!.. Дьиэ!.. Дьиэ!..
Мэйиим эргийдэ,
Хааным тарҕанна,
Куттаҕым курулуйда!
:Аһаатар аһыахха
:Астыктык, акаарылаар!
:Истэр иһиэххэ
:Эр киһилии, эрэйдээхтэр!
&quot;Итирдэ, бадаҕа,
Иллэҥ барбыт илиилэннэ&quot; диэн
Бостуой толкуйдаамаҥ!
:Хата мин киһи
Күүстээх санаам дьэ күүрдэ,
Ойор тымырым дьэ оҕуста,
Тардар тымырым дьэ татта!
:Эрбэҕим эрчимирдэ,
:Тиҥилэҕим тирэҕирдэ,
:Түөһүм күүһүрдэ!
Уоскуйуохпун уохтаах арыгыта
Кута тарт, уол,
Оройгун оҥуо суоҕа буоллар!
:Оксиэ дуо, оҕолоор!
Уол оҕо одьунааһа,
Киһи бөҕө киргиллээҕэ,
Саха бөҕө талыыта диэн
:Мин буолабын!
Ону эһиги билэҕит дуо,
Уостубут уолаттар?!
:Бу орто дойдуга
:Соҕотохто төрүөбүт аакка
::Ээ, дьэ, истим!
::Ээ, дьэ, аһаатым!
::Ээ, дьэ, сиэтим!
Дьэ, кистээбэккэ эттэххэ,
Саһыарбакка саҥардахха - 
:Толору дьоллоох,
:Ситэри кэскиллээх,
:Өҥөр үскэмнээх,
:Баай талымнаах
::Уола хаан буолабын!
Кулут уол!
Кутаргын кубулутума!
Куккун үргүтүөм,
Куйахаҕын күүрдүөм!
:Оксиэ дуо, оҕолоор!
Туохтан даҕаны толлубаппын,
Кимтэн даҕаны килбигийбэппин,
Хантан даҕаны хаайтарбаппын!
:Наай гыннар кумалаан оҕо
:Оҥостуохтара суоҕа...
Ол эрээри, кэҥсэ буолан нэһилиэги
Кэриимниирим баһа биллибэт,
Умнаһыт буолан улууһу
Ороскуоттуурум баһа биллибэт...
:Ахсаана суох аһыы олоруоҕуҥ,
:Иҥнигэһэ суох иһэ олоруоҕуҥ,
Кубулуҥсата суох кутуна олоруоҕуҥ!
::Оксиэ!
:Күөрэйэр күнүм,
:Таарайар тааскам,
:Тэһэ барар дьэтим,
:Өрө барар өрөгөйүм
:Сибилигин буолбат дуо?!
Оксиэ дуо, оҕолоор!
:Субу чаасар,
:Субу күммэр,
:Субу дуолбар
Ким-хайа кэлэн миигин
Уон кудулу-куорай тарбаҕынан
Уҥуоргу өттүбүттэн олус уунуой!
:Биэс иҥсэ-мэнэгэй тарбаҕынан
:Алын өттүбүн алыс харбыай!
::Чэчэгэйбин тэһиэх,
::Оройбун оҥуох,
::Күүспүн мөлтөтүөх
::Ким баар буолуой!
:Тылбын кыайыах,
:Санаабын хаайыах,
::Өйбүн сүүйүөх
::Сөптөөх доҕор ким баарый?
::Кут!.. Кут!.. Кут!..
:Оксиэ, оҕолоор!
Хадьардаһан баҕас
Хара күлүктээх баар буолбат ээ -
Хампы сынньыам этэ!
:Ииссэр баҕас
:Имириир тыастаах баар буолбат ээ -
:Илдьи сынньыам этэ!
Тыытыһар баҕас
Тыынар тыыннаах баар буолбат ээ -
Тырыта сынньыам этэ!
:Баалкылаах даҕаны миигин
:Батара биллибэт,
Торҕо биилээхтээн даҕаны
Толуннарара биллибэт!
:Өргөс кылааннаахтаах даҕаны
:Өлөрөрө биллибэт!
::Чэйиҥ эрэ, нокоолор!
Ким тыл аахсан чыыбыргыах баарый?
::Кэлиҥ эрэ!
::Кут!.. Оксиэ!..
Түҥ-таҥ... түлэс-балас... бул-бал
:Буоллум дуу? Ө-ө-ө-өх...
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1915 с., Бүлүү.}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>h57qiw6yb87t8i4dl6jk2raegdptsr9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Куорат кыргыттара (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>478</id>
    <revision>
      <id>5778</id>
      <parentid>3810</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T06:39:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5778</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24544" sha1="shro868pc6o8tfnuud7ukpzaiayh5b3" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Көтөр кэлиитэ (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[Куоска (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]→
 | notes      = 
}}

=== Бастакы чааһа === 
&lt;poem&gt;
Унаар маҥан күн
Уҥа түннүктэн
Уларыйан эрдэҕинэ уһугунна,
:Аламай маҥан күн
:Арҕаалыар диэри аҥатахтаата,
:Туруохча турбата,
:Таҥныахча таҥныбата.
Сыаналаах солко сыттыгар
Сыламнаан сытан,
:Куба бууга бэриинэтигэр
:Кубулуна сытан,
Суугунас солко суорҕаныгар
Суулана сытан,
:Балыс оҕотун
:Бардьыгынаан ылла,
Хамначчыт кыыһын
Хаһыытаан ылла,
:Куоруһунай кыыһын
:Туттаран ылла.
Аҕатыгар абарда,
Ийэтигэр киҥнэннэ,
Убайыгар уордайда.
:Кыһыл көмүс чаһыытын
:Кыыска кыыһырыынан ылларда.
Аа-дьуо таҥнан айгыһынна,
Оргууй ахан оҥостон нусхайда,
:Сиэкилэ тааска
:Бэскиэтин имэриннэ,
:Атын киһиэхэ аһын таратта,
:Туспа киһиэхэ суһуоҕун тупсаттарда.
Саҥа сараасабай ытарҕаны аҕалтарда,
Кыһыл көмүстээх кылапаччыгас
Кырасыабай кырыбыайканы анньынна,
Чуһунчуобай солко
Чулкутугар дугунна,
Дьиэҕэ кэтэр киэтрэ этэрбэһин
Кэтэттэрэн киэркэйдэ.
:Кэчигирэс кэрэ тимэхтэрин
:Лэһигирэччи тистэрдэ.
Дьоппуонускай солко
Дьууппаланан суугунаата,
:Байбаралаах ырбаахыланан
:Байбарыйа хаамта,
Хара таас истиэкилээристээх
Харсыатыгар хам ылларда,
:Курдуу-курдуу сүүртэлээбит
:Куруһуобаланан куугунаата.
Соҕурууҥу суунар орукумуойкаҕа
Сургутуулаах уунан суунна,
:Сыттардаах мыыланан 
:Сырайын сырдатынна,
Боронсуускай боросуогу
Омурдан баран,
:Соҕурууҥу субачыысканан
Соҥуруо таас тииһин сууйда,
Оһуордаах сотторунан
Уһун үлүгэрдик сотунна.
:Аһын памаада арыынан аҕанна,
Ньуурун буудара бурдугунан туттатынна,
:Иҥин эрэмээнэ кырааскатынан тэтэртэ,
:Сырайын сыаналаах сытынан ыһынна,
Килбиэннээх тааһыгар
Сирэйин көрүнэн сириммэтэ,
:Күлүмүрдэс тааһыгар
:Күлүгүн көрүнэн күлүмнээтэ,
Убуорнай хоһугар 
Уоһун-тииһин оҥостон обуйданна.
:Будуар хоһугар
:Буобура оҕотунуу бойборуйда.
Туйаҕа лочурҕаата,
Бачыыҥката баачырҕаата,
Куруһуобата куугунаата,
Суһуоҕа субуруйда.
:Күн курдук күөгэйэн-нуоҕайан,
:Кыл курдук сыыйыллан ньылбаарыйан,
:Уурбут-туппут курдук
:Уулан-устан,
Чаайдыыр дьиэҕэ тахсан сандаарыйда,
Аһыыр дьиэҕэ тахсан алаарыйда,
Остолобуой хоско олоро ньургуйда.
:Күндү чэйгэ көҕүйбэтэ,
:Бэмиилинэй чэйгэ бэһирбэтэ,
:Сөрүүн сүөгэйи сөпсөөбөтө,
:Астаммыты амсайбата,
:Саакырга саантаабата,
::Барыанньаҕа баҕарбата,
::Кэмпиэти кэмнээн эрэ эмтэриттэ:
::Оҕолоро барахсан оһоҕоһо
::Уһукта илик буолла...
Дьиэ чааһыгар ииссибэтэ,
Көрүү-истии диэн көмөлөспөтө,
Дьаһал туһа диэн наадыйбата, -
Аналлаах хоһугар
Аргыый ахан
Айгыстан киирэн,
Ааҕыллан эрэр
Арамаан кэпсээни
Аахпахалыы түстэ.
::Онтон
:Борук-сорук буолуутугар
:Куоруһунай кыыһынан
:Куучар уолу
:Кучуттаран киллэрэн,
Суксуруһар подуруугатыгар
Сурах сураан
Сурук ыытта:
:Сыбаайбаны ыйытта,
:Биэчэри биллэрдэ,
:Оонньууну суратта.
Сотору соҕус сурук кэллэ,
Өтөр соҕус үөрүү буолла:
:&quot;Көһүппүт күммүт,
:Тиэтэйбит биэчэрбит,
:Оҥостубут оонньуубут
:Буолар буолбут
::Бу түүн;
Ыксал ыҥырыы ыраатта,
Тиэтэл бэбиэскэ кэллэ:
:Омуннаахтык оҥоһун,
:Түргэнник бүт,
:Тиэтэллик тэрин;
Бииргэ барыахпытын
Миигинэн кэлээр&quot;, -диэн сурук,
Саппыысканы ааҕаат, кыыс оҕо
Аҥатаҕа ааста,
Унукута уурайда,
Мөлтөҕө сүттэ,
:Иҥэ кэйдэ,
:Сырайа сырдаата,
:Бастыҥ майгыланна,
:Үчүгэй дьүһүннэннэ,
:Күлүм аллайда,
:Күлүүк буолла.
Убайыгар олус буолла,
Аҕатыгар алыс буолла,
Ийэтигэр бэрт буолла.
Тура-олоро тутулуктанна,
Киирэ-тахса кирбинньиктэннэ,
Бара-кэлэ манньыыттанна.
:Сууххай соҕустук
:Сундууктарын сууһарда,
:Аллаах соҕустук
:Дьааһыктарын аста,
:Хапсаҕай соҕустук
:Хардарыаптарын халыгыратта.
Уурумньулаах таҥастарын ороото,
Мааны таҥастарын бараалаата,
Киэргэл симэхтэрин кэккэлэттэ,
:Кытаайскай матыарыйа
:Ырбаахытын ылынна.
:Оросуобай солко
:Дьууппатын уларытынна,
Быһыыччыт бастыҥа быспыт
Былааччыйаларыттан быыбардаан ылла.
:Аһын тарыырга,
:Суһуоҕун тупсарарга,
:Биричиэскэтин бэрийэргэ
:Бэрт эрэй,
:Сүрдээх сүпсүк,
:Алыс аймалҕан таҕыста;
Уруккуттан үлэлээх
Уус дьахтары булан оҥоттордулар.
:Уһун уустук оҥоһуу
:Устатын тохору кыыс:
Көрүнэ-көрүнэ көтүттэрэн,
Ытыы-ытыы ыйан биэрэн,
Субу-субу &quot;сунуоба&quot; диэн сордоото.
::Манна
Баар эрэ дьон батылыннылар,
Буруйа суох уолаттар охсулуннулар,
Кыттыгаһа суох кыргыттар кырбаннылар.
:Тоҕус сорунан,
:Сэттэ эрэйинэн,
:Түөрт түбүгүнэн бүтэрдилэр.
::Бу кэнниттэн
Куустаах сыаналаах
Кулуон тимэҕинэн
Куолайын куустарда,
:Хаасабай хаалтыһынан
:Хабарҕатын баанна.
Бөдөҥ таастардаах
Бөҕөх көмүһүнэн
Мөлбөрө-дьолуо харытын
Бобо куустарда.
:Малыынабай баархат
:Харсыатын хаттанна,
Биэлэй солко бэрчээккэтин
Бэгэччигэр диэри кэттэ,
:Дыраапабай холуоһатын
:Дыгаччы анньынна.
Саарба талыыта
Саапыска бэргэһэтин
Саалынан саба ылларда.
:Иилэҕэс көмүс быалаах
:Иридикиил симэҕин
:Илиитигэр иилиннэ.
Сибэкки көрдүк симэннэ,
Ньургуһун курдук оҥоһунна,
Кийиит көрдүк киэргэннэ...
:Кэҕий кэтэх,
:Дьоруо тобук,
:Сүүрүк сүһүөх,
:Үҥкүү өттүк,
:Битии бэгэччэк
::Диэн кини буола түстэ.
Сэттэ чаас саҕана
Сиэкилэтиттэн тэйэһийэн,
Тэллэҕэ тэлээрэн,
Иэмэҕэ эргичийэн,
Иэдэһэ килбэчийэн,
Тиҥилэҕэ тилигирээн
:Хаалта үһү кыыс оҕо...
&lt;/poem&gt;

=== Иккис чааһа ===
&lt;poem&gt;
Бии кыргыттар биэчэргэ
Бэсиэлэйдэнэн кэллилэр.
:Таһыттан киирээт,
:Тас таҥастарын
:Наар-наар дьаарыстаатылар,
Холуоһа-хоолдьук этэрбэстэрин
Хос-хос уган холбооттоотулар,
:Бирикиэсэйгэ киирэн
:Бэскиэлэрин имэриннилэр,
:Суһуохтарын тупсарыннылар,
:Кырыбыайкаларын кырасыабайдык 
:::анньыннылар;
Сиэкилэҕэ иннилэринэн буолан 
:::мэтэрэҥнэстилэр,
Кэннилэринэн буолан кэдэрэҥнэстилэр.
:Иһирдьэ киирэллэригэр
:Истибэтэх-көрбөтөх
:Ньимиликээттэр буолан дьибилиннилэр,
Көстүүнэйгэ көстөллөрүгэр
Көрбөтөх-билбэтэх 
Көмүстэр буолан күөгэлдьистилэр.
:Тойоттору кытта нукаай
:Курдугунан дорооболостулар.
Эдэрдэргэ эпчимнээх соҕустук
Элиилэрин биэрдилэр,
:Оҕолору кытта
:Уураһан чобурҕастылар,
Бодуруугаларын кытта
Бочоолоһон бочурҕастылар.
:Хабалыар дьону
:Хантан эмэ харахтаатылар,
Солун дьону 
Уоран одуулаатылар,
:Билсэр дьоннорун
:Мичээринэн бэлэхтээтилэр.
Бодуруугаларын булаттаан
Ботугураспытынан бардылар,
:Хос аайы холбостулар,
:Муннук аайы муһуннулар.
::Көрдөһүү күүһүнэн
::Күндү чэйи 
::Көтүүн эрэ истилэр.
Астаах хоско чаанчыйбатылар,
Сокуускалаах остоолго чугаһаабатылар,
Хаартылаах хоһу харахтаабатылар,
:Күүлэйдии сылдьан күлүстүлэр,
:Саһа сылдьан саһыгырастылар,
:Сиэттиһэ сылдьан сипсистилэр.
Ону одуулаан турдахпына,
Итини сибикилээн биллэхпинэ, -
:Олох-дьаһах туһун
:Ончу толкуйдаабатылар,
Сүөһү-ас туһун
Сөргүтэн көрбөтүлэр,
:От-бурдук диэн
:Охсуллан ааспатылар,
Кэскил туһа диэн
Кэпсэтэн көрбөтүлэр,
:Өлүү-сүтүү диэн
:Өйдөрүгэр түһэрбэтилэр,
Арыгы-хаарты диэн
Ахтан ааспатылар,
:Эргиэн-урбаан диэн
:Эгэлгэлии барбатылар,
Сокуон-куолу диэн
Толкуйдуу барбатылар,
:Соҕуруу-хоту диэн
:Сонургуу барбатылар...
Уруттатар кэпсээннэрэ урукобиитийэ,
Соһуйар солуннара сомотурууна,
Бэрт кэпсээннэрэ бэргэһэлэммит,
Сыаналаах кэпсээннэрэ сыбаайба буолла,
Уһуктар суоллара ухаасыбайдаспыт,
Саатыыр тыллара саппыыскаласпыт,
Сураһар суоллара суруктаспыт буолла.
:Ыйыттарбыт суолу
:Ыксары ылҕаатылар,
Сирсибит суолу
Сиһилии иһиттилэр,
:Сөбүлэспит суолга
:Сүрэхтэрэ өрүкүйдэ,
Биэчэр буоларын
Бэркэ биллилэр,
:Оонньуу буоларын
:Ордук сурастылар,
Үҥкүү буоларын
Үөрэ иһиттилэр.
Саҥа дьону
Салаҥнык сахсыйдылар,
:Солун дьону
:Олустук сураатылар,
Кэлбит дьону
Кэмэ суох кэпсэттилэр.
:Ойохтоох киһи диэбиккэ
:Омуннара омуллан хаалла,
Кэргэннээх киһи диэбиккэ
Кэрэхсиилэрэ кэхтэн хаалла,
:Сэмиэйнэй киһи диэбиккэ
:Сэргэҕэлииллэрэ сэллэн хаалла.
::Тыа киһитин
::Тыатыта санаатылар.
:Улуус киһитин
:Одуулаабат буоллулар,
::Маалҕаар саха диэн
::Барбахсыта санаатылар,
Сайбаҕар таҥастааҕы
Сахатыта санаатылар,
:Оноолоох соннооҕу
:Одуу быстылар,
Этэрбэс таҥастааҕы
Элэк туттулар.
:Үҥкүүһүт киһини
:Үөрэ көрдүлэр,
:Тоҥсуор диэннэр
:Тоҥсугургуу көрдүлэр.
Силээхтэ киһини
Сэргэхтик көрдүлэр.
:Умсулҕаннаах уол,
:Сириллибэт сэниик
:Хайҕаллаах хабалыар
:Хайдах буолар эбитий диэтэргит: -
Чоноһуйбут-чолоһуйбут,
Чобугураабыт-чолугураабыт,
Чабылайбыт-чалыгыраабыт,
Ньуллугураабыт-нууччалаабыт,
Ачыкыламмыт-чаһыыламмыт,
Саппыкыламмыт-саапыҥкаламмыт,
Хантаһыйбыт-хаалтыстаммыт,
Сэбилиэттэммит-сэлээпэлэммит,
Бүрүүкэлэммит-үҥкүүлээбит,
Көҕүллэммит-көтүөккэлээбит,
Нособуойдаммыт-дукууламмыт,
Парааламмыт-памаадаламмыт,
Торуойкаламмыт-торуоскаламмыт,
Манньыыскаламмыт-махчарыйбыт,
Тыыраҥнаабыт-тырахаччыйбыт
::Киһи эрэ буолар -
Хайҕаллаах хабалыар,
Баҕалаах маладьыас,
Сириллибэт сэниик буолар эбит.
::Оннук киһиэхэ
Нууччалыы диэн тууһурдулар,
Үөрэхтээх диэн үөрдүлэр,
Кырасыабай диэн чыпчырыннылар.
:Арыгыһыта-хаартыһыта
:Ахсааҥҥа барбата,
Баайа-дьадаҥыта
Барбахсыйа сананна,
:Сулууспата-суолтата
:Умнууга мунна,
Майгыта-сигилитэ
Быраҕыыга хаалла.
:Биһилэҕиттэн ыла
:Бэлиэтээн биллилэр,
Супиэригиттэн ыла
Суолта буллулар,
:Хайа тарбаҕар кэппититтэн
:Хаайтарбакка таайдылар.ю
Өйүн тургутары өйдүөбэтилэр,
Мэйиитин билэри мэккиспэтилэр,
Сүрэҕин билэргэ мөккүспэтилэр.
Биллибэтинэн билсиспиттэрэ баар буолла,
Көстүбэтинэн көрсүспүттэрэ баар буолла,
Ыалынан ысынакуомайдаспыттара баар буолла,
:Альбом аахтаран аймаатылар,
:Истиик этитэн ииртилэр,
:Куплет суруттаран кутукунаттылар.
Хаартыскатыгар хараҥардылар,
Мэтириэтигэр мэҥийдилэр,
Мөссүөнүгэр үмүөрүстүлэр.
:Сыбаайбаҕа ыҥырдылар,
:Урууга угуйдулар,
:Үҥкүүгэ үлэстилэр,
Хабалыар гынан хаайдылар,
Саапар гынан сахсыйдылар,
Борободьуу гыннартаран моһойдоотулар.
:Уолаттар тустарын уурайан
:Урукку кэпсээммин уһаттахпына:
Маарс саҕына баарысыналар
Барылара баар буолтар,
:Муусука буолуутугар
:Муннук аайы булустулар,
Кырыымпа тыаһыырыгар
Кыдьараҥ дьоруонан кыттыһан
:Саала диэки салалыннылар,
:Үҥкүү диэки үмүөрүстүлэр.
::Бастаан туран
Машалар, Дашалар, Сашалар,
Варялар баараластылар;
:Онтон ортоку уочаҕа
:Олялар, Полялар,
:Толялар туоллулар;
Уһугар тиийэн
Улялар, Дунялар,
Мунялар муһуннулар.
:Хабалыардар хапсаҕайдык
:Хадырыыл үҥкүүгэ
:Хаайбытынан бардылар.
Уолаттар онтон-мантан
Ойуохалаһан тахсан
Оонньууга угуйбутунан бардылар.
:Эдээрдэр итинтэн-мантан
:Элийэн кэлэн эппиэтэ суох
:Элиилэригэр иилистибитинэн бардылар.
Баарысыналар барахсаттар
Баппакка эрэ
Барсыспытынан бардылар;
:Саҥата суох
:Саҕылаасынай буоллулар,
:Үөрбүт көрдүк
:Үҥкүүлэһэн күөкэристилэр.
::Кырыымпа тыаһа кыҥкынаата,
::Кыларыньыат тыаһа кыланна,
::Болончуол тыаһа бордьугунаата.
Муусука бөҕө муҥутаата,
Үҥкүү бөҕө үөдүйдэ,
Оонньуу бөҕө улаатта.
:Кэдриил үҥкүү кэнниттэн
:Кэмэ суох кэмпиэти
:Кэритэ сылдьан сиэтилэр.
Килбигийбитэ буола-буола
Кэмпиэти кэмэ суох кэбийдилэр,
:Харамыал хампыаты
:Харса суох хабыалаатылар,
Мармалаат, бастылаа иккини
Баҕалаах үлүгэрдик
Бас-баттах бараатылар,
:Сакалаат кэмпиэккэ,
:Сааппыта буола-буола,
:Сахсырҕалыы сааҕынастылар.
Өтөр-өтөр үчүгэй
Үҥкүүлэр үөдүйдүлэр,
:Сотору-сотору солун
:Үҥкүүлэр турдулар,
Ньачаас-ньачаас таҕыстылар,
:Полялар, Толялар, Олялар
:Полькалаан бойбороҥностулар;
Сашалар, Дашалар
Чардаастаан сайбараҥнастылар;
:Пашалар, Парашалар
:Падыыспааннаан байбараҥнастылар;
Машалар, Варялар
Масууркалаан маҥхараҥнастылар;
:Улялар, Дунялар, Мунялар
:Уруускайдаан унаарыҥнастылар.
Күүс үҥкүүгэ көтөннөр
Көлөһүннэрэ көҥү түстэ,
:Имэҥнээх үҥкүүгэ киирэн
:Ийэ көлөһүннэрэ иэннэринэн сүүрдэ;
Өтөр-өтөр үрүҥ күүлэҕэ
Сөрүүкүү диэн сүүрдүлэр,
:Утаакы-утаакы муорус утаҕы
:Оҕустуу уулаатылар,
Ньачаас-ньачаас кыбаас утаҕы
Кыллырҕаччы ыймахтаатылар.
:Оонньуу ортотугар
:Убуорна хоско
:Ойуохалаан тиийэн,
Онтукаларын-мантыкаларын оҥоһуннулар.
Сиэкилэҕэ сирэйдэрин көрүннүлэр,
Биричиэскэлэрин киэргэттилэр,
Суһуохтарын тупсарыннылар,
:Пииҥкэ бэрсиһэр,
:Саапыҥка сахсыһар,
:Булаапка уларсар
:Буллугунаһыыта буолла.
Пасуон маргыара баһыйда,
Саҥа муода сахсаана сабыйда,
Нуобай муода солуна тунуйда.
:Былааччыйа-былаат
:Быыбара былааста,
Тимэх-лиэнтэ
Кэпсэлэ элбээтэ,
:Үҥкүү-битии
:Үтүктүүтэ үксээтэ.
Ол-бу уолаттары
Одуулуур икки хоһулуур икки
Күлүүнү олохтоотулар;
Хабалыардары хаадьылыыр икки хайгыыр
::икки саҥаны таҕаардылар.
Ким кимиэхэ мичээр
Бэлэхтээбитэ билиннэ,
Кистээн имнэммитэ иһилиннэ.
:Өтөр-өтөр бүппүт кыргыттар,
:Үргүллүбүт туллук курдук
:Үрүмэччилэһэн тахсан,
:Үҥкүүлүүр хос диэки
:Үргүлдьү сүүрдүлэр,
:Үҥкүүлэрин күүһүртүлэр,
:Үөрүүлэрин үксэттилэр.
Оонньуу быыһыгар
Подуруугаларын кытта
Пуот-ручку сылдьан
Ботур-ботур бочугурастылар,
:Хабалыардар харыларыгар
:Хатылла сылдьан
:Хатай хаамтылар.
Солко нособуойунан сотуннулар,
Быысапкалаах былаакка
Быыгыначчы сыыҥктаатылар,
Саҥа биэйэринэн сапсыннылар.
:Уусуҥҥа угуйбуту,
:Оонньууларын ордорон,
:Ороһуйа иһиттилэр;
Аһыырга ааттаспыты,
Арахсыахтарын баҕарамына,
Абалана иһиттилэр;
Киэһэнэн кэпсэппэт
Килбик бэйэлэрэ
Уусун саҕана олус буоллулар,
Аһыыр саҕана алыс буоллулар,
Сарсыарда диэкинэн
Саҥаларын истиспэккэ
Сахсырҕалыы сааҕынаатылар.

::***
Үҥкүү үлүскэнэ
Үгүөрбүтүн кэннэ,
:Кырыымпа кыдьараҥа
:Кыччаабытын кэннэ,
Хоробуот куллуруһуута буолан
Холобура суох ходьорустулар.
:Төбүрүөннэһэ сылдьан
:Төһө эмэ төгүрүстүлэр,
Кыттыһа сылдьан
Кыама суох кыталыктастылар...
:Бытаан бэйэлэрэ быһый буолла,
:Оргууй бэйэлэрэ ойуохалас буолла,
:Көссүө бэйэлэрэ көтүөккэлэс буолла.
Паанта оонньууга
Баһааннык баҕардылар,
:Ускутуу оонньууга
:Улаханнык умсугуйдулар,
Муора долгунугар
Муҥура суох муҥнаннылар,
:Биһилэх кистэһэргэ
:Бэркэ бэһирдилэр,
Буоста оонньууга
Булгу модьуйдулар,
:Насыы оонньууга
:Наара суох наадыйдылар,
Сасыат оонньууга
Салаҥнык салбаннылар.
:Былааччыйалара тыалырда,
:Тэллэхтэрэ тэлээрдэ,
:Бачыыҥкалара бачырҕаата,
:Курусуобалара куугунаата,
:Дукуулара тунуйда,
:Памаадалара аҥкылыйда...
Сүрэхтэрэ сөбүлээтэ,
Санаалара табылынна,
Таҕыллара тарҕаата...
	''1921 с., Алдан.''
&lt;/poem&gt;

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>shro868pc6o8tfnuud7ukpzaiayh5b3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>1</title>
    <ns>0</ns>
    <id>479</id>
    <revision>
      <id>5939</id>
      <parentid>2295</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:53:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Сирэй иһэ уларытыллыбыт: '   ''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''  *[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]   &lt;/div&gt; Category:Сахалы…'</comment>
      <origin>5939</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="171" sha1="kmptkuw2sytn9a0d7s5povpigh9dvqw" xml:space="preserve">


''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>kmptkuw2sytn9a0d7s5povpigh9dvqw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>2</title>
    <ns>0</ns>
    <id>480</id>
    <revision>
      <id>2300</id>
      <parentid>2299</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>4 барыл баар</comment>
      <origin>2300</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6183" sha1="ht5e7l9pa6vf9ikcs1s2brdkza7i62j" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
Манчаары олорбут уонна охсуспут кэмэ — XIX үйэ бастакы аҥара. Ол саҕана Саха сирэ Россия государствотыгар холбоспута икки сүүс сыла туолбута. Россия олоҕун сайдыытын сабыдыала ыраах Өлүөнэ кытылыгар сыллата күүһүрэн иһэрэ.

XVIII үйэ бүтэһигэр — XIX үйэ бастакы чиэппэригэр Россия империятыгар феодальнай, крепостной тутул утарсыылара тыҥаабыттара, кылаассабай охсуһуу сытыырхайбыта, революционнай өй-санаа тарҕанан барбыта.

1773—74 сс. Е. И. Пугачев баһылыктаах бааһынайдар сэриилэрэ дворяннар уйулҕаларын хамсаппыта, баттаммыт кылаастар өйдөрүн-санааларын уһугуннарбыта. Е. И. Пугачөв хамсааһынын биир суол уратытынан нуучча бааһынайдарын сэриитигэр баттаммыт омуктар (башкирдар, татардар, мариецтар, мордвалар уо. д. а.) кыттыспыттара буолар.

Бааһынай сэриитэ хам баттаммытын кэннэ, кини кыттыылаахтарын, сүүһүнэн-тыһыынчанан дьону, хаатырга улэтигэр, сыылкаҕа анаан, Сибирь үгүс муннуктарыгар ыыталаабыттара. Кинилэр уһук сирдэргэ общөствөннай санаа уһуктуутугар сабыдыаллаабыттара чахчы. Ону тэҥэ 1812 с. Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии Россия бары омуктарын биир патриотичөскай санааҕа түммүтэ. Саха сирэ 1812 с. сэриигэ 67.413 солк. суумалаах үбү хомуйан ыыппыта, сэрии алдьатыытыгар тубэспит нэһилиэнньэҕэ активнай көмөнү оҥорбута.

Итинник улахан историческай хамсааһыннар Саха сирин экономичөскай да, өй-санаа да өттүнэн сайдыытыгар олук буолбуттара саарбаҕа суох. Саха сирин бу кэмнээҕи историятын туһунан киэҥник биллэр чинчийиилэр тахсан тураллар. Тустаан Манчаары сырыыта, Манчаары үйэтэ О. В. Ионова «Манчаары Баһылай» диэн үлэтигэр, Г. П. Башарин хас да ыстатыйатыгар уонна «Саха сиригэр аграрнай сыһыаннаһыылар историялара (XVIII үйэ 60-с сыллара — XIX үйэ ортото)» диэн монографиятыгар, «Саха АССР историятын» 2-с томугар сырдатыллыбыттара &lt;ref&gt;О. В. Ионова. Манчаары Баһылай. Якутскай, 1946: Г. П. Башарин. История аграрных отношөний в Якутии (60-ө годы XVIII—серөдина XIX в.), М. 1956; История Якутской АССР, т. II, М.-Л., 1957&lt;/ref&gt;.

XIX үйэ маҥнайгы аҥарыгар   саха баайдара   экономичөскай өттүнэн балайда күүһүрбүттэрэ. Өссө XVIII үйэ иккис аҥарыгар саха тойотторо сахалар бэйэлэрэ, нуучча администрациятын таһынан, уобаластааҕы салалталаах буолуохтаахтар диэн туруорсубуттара, ону тэҥэ дворянскай сословиеҕа киирэргэ дьулуспуттара.  Саха  тойотторо Соппуруон Сыраанап  1768 сыллаахха уонна  Сэһэн   (Өлөксөй)   Ардьакыап   1783—1790  сс.  Екатерина   II  ыраахтааҕыны көрсөн, саха тойотторугар   былааһы уонна   дворянскай ааты бэрдэрэргэ көрдөһүү түһэрбиттэрэ.   Нуучча    ыраахтааҕыта    уһук сирдэр    тойотторо политичөскай уонна экономичөскай өттүнэн күүһүрэллэриттэн куттанара. Ону тэҥинэн тойоттор  байыылара ясак уонна  нолуок төлөөччулэр    дьадайыыларыгар тиэрдэрэ.  Ыраахтааҕы хааһынатыгар    үп-харчы    киириитэ    аччыыра. Ити кэннэ ыраахтааҕы былааһа норуот хамсааһына, бырачыаһа элбиириттэн эмиэ дьиксинэрэ. Ыраахтааҕы былааһа бу кэмҥэ, Саха сириттэн үгүс нолуогу, үбү ылар  баҕаттан, сири киис-саһыл түһээннээн үллэстэри ууратан, кылаас быһыытынап үллэстиини олохтообута. Сири үллэстии саҥа систематыттан тойоттор син биир ночоотурбатахтара.  Үлэһит сахалар олохторо тупсубатаҕа. Хата, көлөһүннээһин эбии күүһүрбүтэ, быстыы-дьадайыы элбээбитэ. Дьэ оннук быһыыга-майгыга Саха сиригэр Манчаары уонна кини доҕотторо баайдар уораҕайдарыгар сабыта түһүтэлээбиттэрэ.

==Быһаарыы==
&lt;references/&gt;


&lt;/div&gt;
''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>ht5e7l9pa6vf9ikcs1s2brdkza7i62j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>3</title>
    <ns>0</ns>
    <id>481</id>
    <revision>
      <id>5944</id>
      <parentid>2305</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:56:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Сирэй иһэ уларытыллыбыт: '  ''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''  *[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] &lt;/div&gt; [[Category:Сахалыы]…'</comment>
      <origin>5944</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="168" sha1="4ab4ly0m3up19q55x24qh7ytnawydsn" xml:space="preserve">

''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>4ab4ly0m3up19q55x24qh7ytnawydsn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IV</title>
    <ns>0</ns>
    <id>482</id>
    <revision>
      <id>5946</id>
      <parentid>2309</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T00:59:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Сирэй иһэ уларытыллыбыт: '    ''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''  *[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] &lt;/div&gt; Category:Сахалы…'</comment>
      <origin>5946</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="170" sha1="buvctm2d3ogkfk4ch0ripgdrjzmvqes" xml:space="preserve">


''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>buvctm2d3ogkfk4ch0ripgdrjzmvqes</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кэччэгэй баай (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>483</id>
    <revision>
      <id>5781</id>
      <parentid>3814</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T06:40:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5781</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4021" sha1="j7fib2hp581msm6y2alehmy464lrdsx" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Куоска (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
 | next       = [[Оскуолаҕа (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Кэччэгэй баай}}
&lt;poem&gt;
Хотон-хотон муҥунан
Хороҕор муостааҕы
Хотуулаахтык холбооттообут,
:Сыһыы-сыһыы муҥунан
:Сыспа сиэллээҕи
:Сыталлаахтык сырыырҕаппыт,
Үрэх-үрэх муҥунан
Үрүҥ-хара түүлээҕи
Үгүстүк үөрдээбит;
:Хара харах харахтаабатах,
:Хаптаҕай кулгаах истибэтэх
:Халыан элбэх харчылаах;
Икки атахтаах
Ситэн сэрэйбэтэх
Иирбит элбэх харчылаах киһи.
::Оннук баай киһи
Олоҕо-дьаһаҕа,
Аһа-үөлэ,
Таҥаһа-саба,
Быһыыта-майгыта
:Хайдаҕый диэтэрги:
::Аан-маҥнай
::Аһын-үөлүн
::Ахтан аһардахпына:
Аҕарааны аһылыктаммыт,
Барчанан мааныламмыт,
Сыманы сымсайбыт,
Саккааҕа салбаммыт,
Ыылаах эти ыстаабыт,
Өлүгү үтэлэммит,
Хохтуга хоһулайбыт,
Собулҕаҕа суудайбыт,
Харыҥы хабыалаабыт,
Чаҥкычаҕы дьаабылаабыт,
Туйахха тууһурбут,
Көлбөҕүнэн көппөйбүт,
Үүтүнэн үлсэммит,
Тары таптаабыт,
Ымдааны ыймахтаабыт,
Сиҥэни испит,
Таһаараары үөрэни таптаабыт,
Көҕөлөҥ үөрэҕэ көҕүйбүт,
Оттоох үөрэҕэ умсугуйбут,
Бэстээх үөрэҕэ мэҥийбит,
Бутугаһы бурулаппыт,
Ытыйан аска ылларбыт,
Отон аһы ордорбут,
Сугун аска суудайбыт,
Дьордьомо аска дьулуспут;
Үтүө аһа үрүмэ,
Кэриэс аһа кэһиэх,
Ийэ аһа иэдьэгэй.
уос минньитэрин уурайбыт,
Туруктааҕынан дьоһуннаммат,
Байтаһынынан мааныламмат,
Эмиһинэн идэлэһэммэт,
Бурдугу булуммат,
Килиэби сиэбэт,
Курупчааккыга хороммот,
Саахарга саантаабат,
Тууһунан тупсарыммат;
Хартыыһаны харахтаабатах,
Биэрэһи билбэтэх,
Уксууһу уурумматах,
Пиибэҕэ билсиспэтэх,
Арыгыга алдьамматах...
:Таҥаһын-сабын
:Таарыйа аҕыннахпына:
Лаҕыыр буолбут лаба ырбаахы,
Холко буолбут хомуһуол оҕото,
Мыыланы билбэтэх былаат сыыһа,
Сууйууну көрбөтөх соттор оҕото;
:Дүгдэйбит түнэ сон,
:Чохчойбут чомпо бэргэһэ,
:Көкөйбүт күөс бэргэһэ,
:Дыыдайбыт тыс этэрбэс,
:Оллойбут олооччу этэрбэс,
:Эмчийбит эриэн эмчиирэ,
:Түскүлээбит түнэ баһырҕас,
:Сутаакы тириитэ сутуруо,
:Сылгы көхсө сыалыйа,
:Ырыган тириитэ ыстаан,
:Өлүнньүк тириитэ үтүлүк,
:Торбос - тобук таҥаһа,
:Сүүнэ киэргэлэ - сүүс таҥаһа,
:Намчы таҥаһа намыаска.
Сиртэн силистээххэ дылы

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>j7fib2hp581msm6y2alehmy464lrdsx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>5</title>
    <ns>0</ns>
    <id>484</id>
    <revision>
      <id>5948</id>
      <parentid>2320</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T01:00:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Сирэй иһэ уларытыллыбыт: '  ''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''  *[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]  &lt;/div&gt; Category:Сахалыы…'</comment>
      <origin>5948</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="169" sha1="rpnlvr9wgwsu7bkijeo514u8wwj72i0" xml:space="preserve">

''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>rpnlvr9wgwsu7bkijeo514u8wwj72i0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>6</title>
    <ns>0</ns>
    <id>485</id>
    <revision>
      <id>5950</id>
      <parentid>2324</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T01:17:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Сирэй иһэ уларытыллыбыт: '    ''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''  *[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]   &lt;/div&gt; Category:Сахал…'</comment>
      <origin>5950</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="172" sha1="0wpi5pfsl4u8ky6zwsoiccnyx8mh1nd" xml:space="preserve">


''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>0wpi5pfsl4u8ky6zwsoiccnyx8mh1nd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>7</title>
    <ns>0</ns>
    <id>486</id>
    <revision>
      <id>5952</id>
      <parentid>3145</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T01:20:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Сирэй иһэ уларытыллыбыт: '  ''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''  *[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]   &lt;/div&gt; Category:Сахалы…'</comment>
      <origin>5952</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="170" sha1="577bcfl2pkesi2qjtvb8ke8q9meoxtk" xml:space="preserve">

''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>577bcfl2pkesi2qjtvb8ke8q9meoxtk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>8</title>
    <ns>0</ns>
    <id>487</id>
    <revision>
      <id>3149</id>
      <parentid>3148</parentid>
      <timestamp>2011-03-27T07:43:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AlaaBergen</username>
        <id>87</id>
      </contributor>
      <origin>3149</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10137" sha1="6b1k0ywxqdxw2km0pc49mzxr3gl2c64" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
Таптыыр кэргэннэнэн, оҕо төрөтөн, ыал буолан олорорго Манчаары Баһылай үйэлээх сааһын тухары баҕарбыта диэн сэһэннэргэ кэпсэнэр. Ол баҕа санаатын толорорго бүтүн олоҕун устатыгар дьулуспута. Бэйэтэ, ыраас хааннаах-сииннээх, саар-тэгил, уурбут-туппут курдук уҥуохтаах дьоһун-мааны киһи, дьахтар аймахха сөбүлэтэрэ даҕаны. В. Г. Королөнко суруйарынан, Манчаары дьахтарга уйана, дьахтар кэрэтин сыаналыыра үһү.

Биир киэҥник тарҕаммыт сэһэнинэн Манчаары Бэрт Маарыйаҕа сылдьыыта буолар. Бу уус-уран өттүнэн ситэри чочуллубут, элбэх варианнаах сэһэн.

Бэрт Маарыйа, аҕаһа өлбүтүн кэнниттэн алта оҕо тулаайах хаалбытын аһынан, күтүөтүгэр, кырдьаҕас киһиэхэ, кэргэн тахсар. Бэрт Маарыйа иккитэ оҕоломмутун кэнниттэн кэргэнэ ыалдьан өлөр. Онон аҕыс тулаайах оҕолуун аҥардас хаалар. Эдэр дьахтар бэйэтин олоҕун бүтүннүүтүн аҕыс тулаайах оҕону киһи-хара оҥорорго анаабытын дьон ордук сэргээн кэпсиир. Бэрт Маарыйа — улахан суобастаах дьахтар. Кини кэрэ дьүһүнүнэн да, майгытынан-сигилитинэн да тэҥҥэ аатырар-сураҕырар.

Манчаары мааны дьахтар үрдүк аатыгар эрдэттэн илдьиттээн, сэрэтэн баран кэлэр.
&lt;poem&gt;
Ыар халҕаҥҥын харгыстаары аспатым, —
Ыар дьылҕабын манньытаары,
Сырдык, ыраас сирэйгин көрөөрү,
Сындалҕаннаах олохпун сыаналатаары кэлбитим, —
&lt;/poem&gt;
диир Манчаары.

Төһө да өйүнэн-суобаһынан аатырбытын иһин, Бэрт Маарыйа «ороспуой буолбут» киһини тэҥнээх ыалдьыт-хоноһо курдук тутуон сатаммата биллэн турар. Баай дьахтар баайа өтөр. Кини, Манчаарыттан сэрэнэн, оҕуруктаах өйдөөх, албын-көлдьүн Сысыыгын кинээһи, күүстээх-быһый дьоннору, ол иһигэр күтүөтүн, ааттаах күүстээх Хачыкаат Уйбааны, илдьэ олорбут.

Манчаары үтүө дьахтары көрөөрү, кинини кытта кэпсэтээри кэлэн тутуллубут хомолтолоох түгэнин сэһэннэргэ бэркэ ымпыктаан-чымпыктаан кэпсииллэр. Бу сэһэн бары варианнарын сайдыытын үрдүкү кэрдииһинэн Манчаары Бэрт Маарыйаҕа анаан ыллаабыт ырыата буолар. Ырыа араас ис хоһоонноох. Ардыгар Манчаары, ороспуой буолан, киһилии олоҕу олорботоҕуттан кэмсинэр, ардыгар баай дьахтар кинини туттарбытын хомуруйар. Ол гынан баран ырыалар бүтүүлэрэ дэхси оптимистическай, санаа түһүүтэ суох. Манчаары, тутулуннар даҕаны, хаһан эрэ миэхэ да сырдык күн үүнүө диэн ыраланар.

Манчаары дьиҥнээх таптала Дүпсүн улууһун Куһаах Хаппытыан кыыһа Күөх Кэтириинэ этэ. Сэһэннэр үгүстэригэр этиллэринэн, Манчаары бу дьахтары дьоннор ыйыыларынан күрэппит. Сорох кэпсээннэринэн Манчаары Күөх Кэтириинэни күүһүнэн, харытын үүттээн, ситиинэн сиэтэн, атыгар мэҥэстэн илдьибит. Бу фольклор эбиитэ. Дьыалаҕа Манчаары Капитон Слепцов уораҕайыгар хайдах саба түспүтэ, Кэтириинэни хайдах күрэппитэ барыта баар. Онно дьахтары муҥнаабыта-сордообута адьаһын ахтыллыбат. Доҕотторун көмөлөрүнэн кинини кыстык оҥостубут сиригэр — Чааппаҥа сиһигэр күрэтэн илдьибит уонна онтон сотору тутуллубут.

Манчаары Күөх Кэтириинэни сорун сордообута диэн кэпсээн тарҕаныыта тойоттор, баайдар өттүлэриттэн холуннарыы-баһааҕырдыы буолуон сөп. «Ороспуойу» сүрдээн-кэптээн кэпсээн, дьон санаатын киниттэн тэйитэ сатаабыттара чуолкай буолуохтаах.

Атын өттүттэн сыаналаан көрдөххө, фольклорнай айымньыларга өрүүтүн баар буолар антитеза туттуллубут диэххэ эмиэ сөп. Маннык муҥнаммыт дьахтар, сэһэннэргэ кэпсэнэринэн, Манчаарыга олус убанар, кинини олус таптыыр. Бу тарҕаммыт мотив, баҕар, таптал күүһүн көрдөрөрө буолаарай?! Күөх Кэтириинэ, маҥнай атаҕастаммытын үрдүнэн, Манчаарыны кытта бииргэ олорон, кинини билэн-көрөн баран, сөптөөх, холоонноох доҕорун быһыытынан өйдөөн, кини эрэйдээх олоҕун чэпчэтэ сатыыр. Ыраахтаабы уһун илиилээх суутуттан куотан сылдьар «ороспуой» күүс өттүнэн күрэппит кэрэ дьахтарыгар бэйэтин тапталын ылыннарыытын кэпсиир сэһэннэр — саха фольклорун таптал туһунан сэһэннэриттэн биир суол күүстээхтэрэ. Манчаары кэрэ кыыс (кэпсээннэр үгүстэрэ Күөх Кэтириинэни 18 саастаах кыыс диэн этэллэр, оттон дьыала көрдөрөрүнэн, Капитон Слепцов кыыһа Кэтириинэ — огдообо дьахтар) тапталын үтүө майгытынан, өйүнэн-санаатынан ситиһэр.

Баҕар, бу сэһэннэргэ былыр-былыргыттан дьахтары күрэтии туһунан сахаларга тарҕаммыт кэпсээннэр мотивтара киирбиттэрэ буолуо. А. А. Саввин 1939 с. Бүлүү оройуонун Тоҕус нэһилиэгиттэн манныгы суруйбуттаах:

«Былыр дьахтары уоран аҕалаллара үһү ийэтиттэн-аҕатыттан. Онуоха барсыбат дьахтары харытын үүттүүллэр уонна, онно ситии уган баран, сиэтэн илдьэллэр үһү».&lt;ref&gt;НА СО ССФ Архива, ф. 5, оп. 3, дь. 97, л. 68.&lt;/ref&gt;

Бу кэпсээни А. А. Саввин сыбаайба сиэригэр киллэрэр. Күрэтии былыр кэргэн ылыы биир суол абыычайа буолар. Манчаары дьахтары күрэтиитин туһунан сэһэҥҥэ ити былыргы, үгэс буолбут мотив киирэн хаалара олуоната суох. Фольклорнай айымньыларга көһө сылдьар мотивтар, поэтичөскай ойуулааһыннар, этиилэр баар буолааччылар.

Күөх Кэтириинэ обраһыгар Манчаары күрэппит атын дьахтарын — Байаас ойоҕо Мотуруона — обраһа бэркэ маарынныыр. Уратыта диэн, Манчаары бу дьахтары дьон сүбэтинэн, сурах хоту сөбүлээн күрэппэт. Кини Мотуруонаны, маҥнай көрөөт, сөбүлүүр уонна таптаабытын күүһүттэн илдьэ барар. Сэһэҥҥэ кэпсэнэринэн, Мотуруона сүүс сааһыттан тахсан иһэн өлбүт. Кини, кырдьан баран, Баһылай диэн сиэнигэр кэпсиирэ үһү: «Манчаары Баһылай үчүгэй киһи этэ, илиибин дьөлө үүттээбэтэҕэ, сэтиилэммэтэҕэ. Итини сымыйанан кэпсииллэрэ. Ол иһин бу сиэммин Баһылай диэн ааттаппытым», — диэн.

Үгүс сэһэннэргэ икки дьахтар мөссүөннэрэ холбоһоллор, биир буолаллар. Күөх Кэтириинэ уонна Мотуруона — саха фольклора дьахталлар тустарынан айбыт биһирэмнээх образтарыттан биир бастыҥнара.


==Быһаарыылар==
&lt;references/&gt;


''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>6b1k0ywxqdxw2km0pc49mzxr3gl2c64</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>9</title>
    <ns>0</ns>
    <id>488</id>
    <revision>
      <id>5955</id>
      <parentid>3152</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T01:23:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Сирэй иһэ уларытыллыбыт: '   ''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''  *[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]   &lt;/div&gt; Category:Сахалы…'</comment>
      <origin>5955</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="171" sha1="kmptkuw2sytn9a0d7s5povpigh9dvqw" xml:space="preserve">


''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>kmptkuw2sytn9a0d7s5povpigh9dvqw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>10</title>
    <ns>0</ns>
    <id>489</id>
    <revision>
      <id>5957</id>
      <parentid>3159</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T01:25:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Сирэй иһэ уларытыллыбыт: '  ''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''  *[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]   &lt;/div&gt; Category:Сахалы…'</comment>
      <origin>5957</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="170" sha1="577bcfl2pkesi2qjtvb8ke8q9meoxtk" xml:space="preserve">

''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>577bcfl2pkesi2qjtvb8ke8q9meoxtk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>11</title>
    <ns>0</ns>
    <id>490</id>
    <revision>
      <id>5959</id>
      <parentid>2335</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T01:26:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Сирэй иһэ уларытыллыбыт: '  ''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''  *[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]   &lt;/div&gt; Category:Сахалы…'</comment>
      <origin>5959</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="170" sha1="577bcfl2pkesi2qjtvb8ke8q9meoxtk" xml:space="preserve">

''[[Манчаары норуот номоҕор]] төнүн''

*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]


&lt;/div&gt;
[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>577bcfl2pkesi2qjtvb8ke8q9meoxtk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха аймах (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>491</id>
    <revision>
      <id>4130</id>
      <parentid>2924</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T20:58:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.238.115</ip>
      </contributor>
      <origin>4130</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4792" sha1="fzrcl5r8ahtmt4q568850mzngc84vfl" xml:space="preserve">{{poem-on|Саха аймах}}
&lt;poem&gt;

Үс сүүс сылы мэлдьи
Үтүөнү үөскэппэтэх
Үктэбиллээх үйэ үрэллэн,
Саллайар саас тухары
Сандаҕаны тарҕаппатах
Самнарыылаах дьаһал сарбыллан,
Күтүр үйэ тохору
Күнү көрдөрбөтөх
Күһэлтэлээх олох көтүллэн,
Күн дьоно күөргүөмүнэн
Көңүл сылдьаннар
Көмүллүбүт күүстэрин күөрэтэр,
Бар дьон бары батысыһа сылдьаннар,
Баттаммыт батталларын баҕардар
Мааны олох барыбытыгар
Маңан былыт курдук
Маңхайан кэллэ нии, доҕоттоор!
Ситинник эриэкэс олох этиитинэн,
 Саманнык сайаҕас олох дьаһалынан,
Саай үйэ тухары
Саһан-куттанан үөскээбит
Саха аймах сайаҕастарын
Саар булгунньах саҕа 
Сыһыаран сабан сылдьыбыт
Сайаҕас санааларын наардыыр,
Үйэ саас тухары
Үрэллибит өйдөрүн түмэр,
Кэрэ кэриэс тыллары
Кичэйэн туран кэскиллиир,
Удьуор ырыа тылы
Улаатыннаран мунньан,
Төрүөбүт төрүт өһү
Түөрэн-хаһан төрүттээн,
Хараңаҕа харбыаласпыт
Хаарыан атастарыгар
Харах буолар санаалаах,
Үөрэҕи өйдүөбэт
Үгүс үөлээннээхтэрин
Үөрэтэр үлэлээх,
Суругу билбэт
Суомах до5отторугар
Суол ыйар суобастаах,
Бада5ы билбэккэ
Баттабылга барбыт
Бар дьонугар майа5ас,
Күлүк сирдэргэ
Күнү көрдөрөр
Көнө сүрэхтээх,
Баартыйаҕа барбыт,
Омукка охтубат,
Нууччаны туппат,
Атыҥҥа аралдьыйбат,
Үөрэхтээх дьон сүрүннээх,
Оҕо аймах ойоҕостоох,
Ыччат дьон ыксалаах,
Эдэр киһи эккиннээх,
Кыра киһи кыбытыылаах,
Сырдык сана сындыыстаах,
Үрүҥ санаа үһүөлээх,
Дьокуускай дьоно тутулуктаах,
Саха омук сабыылаах,
Сайаҕас санаалаах,
«Саха аймах» диэн ааттаах
Саргылаах уобсастыба
Саас үйэ тухары
Саха аатын тарҕаттын,
Үгүс үйэ тухары 
Үөрэх үтүөтүн үрдэттин,
Дьокуускай уобалас 
Тоҕус ойоҕоһун быыһынааҕы
Тойон долуо сүрэҕин
Доҕуһуола буолан сураҕырдын,
Күнүскү күрүөннээх олох күөмчүтүн
Көччүтэр көңүл өйдөннүн,
Аныгы айдааннаах олох аймааһынын
Арпалдьытар айхаллаах санааланнын.
Сылайбыты сынньаттын,
Санаар5аабыты саараттын,
Ороскуоту умннардын,
Кэлэр кэнчиэри ыччакка кэскил,
Үөскүүр үтүө доҕотторго өй,
Бар дьоңңо майаак,
Күрүөх дьоңңо күн буолар,
Туора омук дьоно
Тохтоон одуулуур,
Атын аймах ааттаахтара
Адыылаан ааһар,
Аралдьыйбат аатырдын.
Сири саппыт
Силиргэх силистээх
Толоону туораабыт
Чуор мутуктаах,
Хабырыттыбат халың хатарыктаах,
 Хайыттыбат хатан саастаах,
Туруу дойдуну
Туораҕынан толорбут,
Саха сирин
Салаатынан саппыт,
Ийэ сир иччитэ эҕэрдэлээн,
Аан-дайды иччитэ айхаллаан ааһар
Аҕыс салаалаах
Аал-луук масс буолан
Аан-дайдыбыт арҕаһыгар
Анньыллан аатыран турдун,
Үүнэн көҕөрөн күөгэйдин,
Сарбайан лаглайан сааһырдын,
Барҕаран бараҕадыйан бастаатын диэн
Урааҥхайдыы уруй,
Сахалыы айхал буоллун.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1918}}
[[Author:Алампа|Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1918]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>fzrcl5r8ahtmt4q568850mzngc84vfl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:AllLanguages</title>
    <ns>10</ns>
    <id>492</id>
    <revision>
      <id>2556</id>
      <parentid>2555</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>218 барыл баар</comment>
      <origin>2556</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5924" sha1="epth9el3ni02hx6gjezmhjnut78aa59" xml:space="preserve">&lt;!--af--&gt;[[Tuisblad|Afrikaans/af]]&amp;nbsp;•
[[w:als:Text:Houptsyte|Alemannic/als]]&amp;nbsp;•
&lt;!--ast--&gt;[[Antoxana:Asturianu|Asturianu/ast]]&amp;nbsp;•
[[s:ar:الصفحة الرئيسية|العربية/ar]]&amp;nbsp;•
[[s:az:Ana Səhifə|Azərbaycan/az]]&amp;nbsp;•
&lt;!--be--&gt;[[Галоўная старонка:Беларуская|Беларуская/be]]&amp;nbsp;•
[[s:bg:Начална страница|Български/bg]]&amp;nbsp;•
&lt;!--bm--&gt;[[Main Page:Bambara|Bambara/bm]]&amp;nbsp;•
[[s:bn:প্রধান পাতা|বাংলা/bn]]&amp;nbsp;•
[[s:br:Degemer|Brezhoneg/br]]&amp;nbsp;•
[[s:bs:Početna strana|Bosanski/bs]]&amp;nbsp;•
[[s:ca:Pàgina principal|Català/ca]]&amp;nbsp;•
&lt;!--cdo--&gt;[[Main Page:Min Dong|Mìng-dĕ̤ng-ngṳ/cdo]]&amp;nbsp;•
&lt;!--co--&gt;[[Main Page:Corsu|Corsu/co]]&amp;nbsp;•
&lt;!--cop--&gt;[[Main Page:Coptic|Coptic/cop]]&amp;nbsp;•
[[s:cs:Hlavní strana|Čeština/cs]]&amp;nbsp;•
[[s:cy:Hafan|Cymraeg/cy]]&amp;nbsp;•
[[s:da:Forside|Dansk/da]]&amp;nbsp;•
[[s:de:Hauptseite|Deutsch/de]]&amp;nbsp;•
&lt;!--dum--&gt;[[Main Page:Middel Neerlants|Neerlants/dum]]&amp;nbsp;•
&lt;!--egy--&gt;[[Main Page:Ancient Egyptian|Ancient&amp;nbsp;Egyptian/egy]]&amp;nbsp;•
[[s:el:Κύρια Σελίδα|Ελληνικά/el]]&amp;nbsp;•
[[s:en:Main Page|English/en]]&amp;nbsp;•
&lt;!--eo--&gt;[[Ĉefpaĝo:Esperanto|Esperanto/eo]]&amp;nbsp;•
[[s:es:Portada|Español/es]]&amp;nbsp;•
[[s:et:Esileht|Eesti/et]]&amp;nbsp;•
&lt;!--eus--&gt;[[Main Page:Euskara|Euskara/eus]]&amp;nbsp;•
&lt;!--ext--&gt;[[Main Page:Estremeñu|Estremeñu/ext]]&amp;nbsp;•
[[s:fa:صفحه اصلی|فارسی/fa]]&amp;nbsp;•
[[s:fi:Etusivu|Suomi/fi]]&amp;nbsp;•
[[s:fo:Forsíða|Føroyskt/fo]]&amp;nbsp;•
[[s:fr:Accueil|Français/fr]]&amp;nbsp;•
&lt;!--fy--&gt;[[Main Page:Frysk|Frysk/fy]]&amp;nbsp;•
&lt;!--ga--&gt;[[Main Page:Gaeilge|Gaeilge/ga]]&amp;nbsp;•
[[s:gl:Portada|Galego/gl]]&amp;nbsp;•
&lt;!--grc--&gt;[[Κυρία Δέλτος|Ἀρχαία ἑλληνικὴ/grc]]&amp;nbsp;•
&lt;!--gu--&gt;[[મુખપૃષ્ઠ:ગુજરાતી|ગુજરાતી/gu]]&amp;nbsp;•
&lt;!--hbs (instead of &quot;sh&quot;)--&gt;[[Main Page:Srpskohrvatski|Srpskohrvatski/hbs]]&amp;nbsp;•
[[s:he:עמוד ראשי|עברית/he]]&amp;nbsp;•
&lt;!--hi--&gt;[[मुखपृष्ठ:हिन्दी|हिन्दी/hi]]&amp;nbsp;•
[[s:ht:Paj Prensipal|Krèyol&amp;nbsp;ayisyen/ht]]&amp;nbsp;•
[[s:hr:Glavna stranica|Hrvatski/hr]]&amp;nbsp;•
[[s:hu:Kezdőlap|Magyar/hu]]&amp;nbsp;•
[[s:hy:Գլխավոր Էջ|Հայերեն/hy]]&amp;nbsp;•
&lt;!--ia--&gt;[[Main Page:Interlingua|Interlingua/ia]]&amp;nbsp;•
[[s:id:Halaman Utama|Bahasa&amp;nbsp;Indonesia/id]]&amp;nbsp;•
&lt;!--io--&gt;[[Main Page:Ido|Ido/io]]&amp;nbsp;•
[[s:is:Forsíða|Íslenska/is]]&amp;nbsp;•
[[s:it:Pagina principale|Italiano/it]]&amp;nbsp;•
[[s:ja:メインページ|日本語/ja]]&amp;nbsp;•
&lt;!--jv--&gt;[[Main Page:Basa Jawa|Basa&amp;nbsp;Jawa/jv]]&amp;nbsp;•
&lt;!--ka--&gt;[[Main Page:ქართული|ქართული/ka]]&amp;nbsp;•
&lt;!--kaz--&gt;[[Басты бет|Қазақша/kaz]]&amp;nbsp;•
[[s:kn:ಮುಖ್ಯ ಪುಟ|ಕನ್ನಡ/kn]]&amp;nbsp;•
[[s:ko:위키문헌:대문|한국어/ko]]&amp;nbsp;•
[[Main Page:Khowar|کھوار/khw]]&amp;nbsp;•
&lt;!--ku--&gt;[[Main Page:Kurdî|Kurdî/كوردي/ku]]&amp;nbsp;•
&lt;!--kw--&gt;[[Main Page:Kernewek|Kernewek/kw]]&amp;nbsp;•
[[s:la:Pagina prima|Latina/la]]&amp;nbsp;•
&lt;!--lb--&gt;[[Main Page:Lëtzebuergesch|Lëtzebuergesch/lb]]&amp;nbsp;•
&lt;!--lra--&gt;[[Main Page:Lara|Lara/lra]]&amp;nbsp;•
&lt;!--lv--&gt;[[Main Page:Latvian|Latviešu/lv]]&amp;nbsp;•
[[s:li:Veurblaad|Limburgs/li]]&amp;nbsp;•
[[s:lt:Pagrindinis puslapis|Lietuvių/lt]]&amp;nbsp;•
&lt;!--mg--&gt;[[Main Page:Malagasy|Malagasy/mg]]&amp;nbsp;•
[[s:mk:Главна страница|Македонски/mk]]&amp;nbsp;•
[[s:ml:പ്രധാന താള്‍|മലയാളം/ml]]&amp;nbsp;•
&lt;!--ms--&gt;[[Laman Utama|Bahasa&amp;nbsp;Melayu/ms]]&amp;nbsp;•
&lt;!--nah--&gt;[[Main Page:Nahuatl|Nahuatl/nah]]&amp;nbsp;•
&lt;!--nds--&gt;[[Hööftsiet:Plattdüütsch|Plattdüütsch/nds]]&amp;nbsp;•
[[s:nl:Hoofdpagina|Nederlands/nl]]&amp;nbsp;•
[[s:no:Hovedside|Norsk/no]]&amp;nbsp;•
&lt;!--oc--&gt;[[Main Page:Occitan|Occitan/oc]]&amp;nbsp;•
&lt;!--pi--&gt;[[Main Page:Pali|Pāli/pi]]&amp;nbsp;•
[[s:pl:Strona główna|Polski/pl]]&amp;nbsp;•
&lt;!--pnt--&gt;[[Αρχικόν σελίδα|Ποντιακά/pnt]]&amp;nbsp;•
[[s:pt:Página principal|Português/pt]]&amp;nbsp;•
&lt;!--qu--&gt;[[Qhapaq p'anqa|Runa&amp;nbsp;Simi/qu]]&amp;nbsp;•
[[s:ro:Pagina principală|Română/ro]]&amp;nbsp;•
[[s:ru:Заглавная страница|Русский/ru]]&amp;nbsp;•
&lt;!--sa--&gt;[[मुखपृष्ठं:संस्कृत|संस्कृत/sa]]&amp;nbsp;•
&lt;!--sah--&gt;[[Main Page:Sakha|Сахалыы/sah]]&amp;nbsp;•
[[s:sk:Hlavná stránka|Slovenčina/sk]]&amp;nbsp;•
[[s:sl:Glavna stran|Slovenščina/sl]]&amp;nbsp;•
[[s:sr:Главна страна|Српски/sr]]&amp;nbsp;•
&lt;!--srp--&gt;[[Main Page:Crnogorski|Crnogorski/srp]]&amp;nbsp;•
&lt;!--su--&gt;[[Main Page:Basa Sunda|Basa&amp;nbsp;Sunda/su]]&amp;nbsp;•
[[s:sv:Huvudsida|Svenska/sv]]&amp;nbsp;•
[[s:ta:முதற் பக்கம்|தமிழ்/ta]]&amp;nbsp;•
[[s:te:మొదటి పేజీ|తెలుగు/te]]&amp;nbsp;•
[[s:th:หน้าหลัก|ไทย/th]]&amp;nbsp;•
[[s:tr:Ana Sayfa|Türkçe/tr]]&amp;nbsp;•
&lt;!--tt--&gt;[[Башбит|Татарча/Tatarça/tt]]&amp;nbsp;•
[[s:uk:Головна стаття|Українська/uk]]&amp;nbsp;•
&lt;!--ur--&gt;[[صفحہ اول:اردو|اردو/ur]]&amp;nbsp;•
[[s:vec:Pajina prinsipałe|Vèneto/vec]]&amp;nbsp;•
[[s:vi:Trang Chính|Tiếng&amp;nbsp;Việt/vi]]&amp;nbsp;•
&lt;!--vo--&gt;[[Cifapad:Volapük|Volapük/vo]]&amp;nbsp;•
[[s:yi:הויפט זייט|ייִדיש/yi]]&amp;nbsp;•
[[s:zh:首页|中文/zh]]&amp;nbsp;•
[[s:zh-min-nan:Thâu-ia̍h|Bân-lâm-gú/zh-min-nan]]&amp;nbsp;•
&lt;!--zh-yue--&gt;[[Main Page:廣東話|廣東話/zh-yue]]&amp;nbsp;
&lt;!-- &lt;span lang=&quot;&quot;&gt;[[Main Page:Romane|Romane]]&lt;/span&gt; | --&gt;
&lt;!-- &lt;span lang=&quot;&quot;&gt;[[Main Page:Volap&amp;uuml;k|Volap&amp;uuml;k]]&lt;/span&gt; | --&gt;
&lt;!-- &lt;span lang=&quot;ang&quot;&gt;[http://ang.wikisource.org Ealdenglisc]&lt;/span&gt; | this wiki has been closed --&gt;

&lt;!-- [{{SERVER}}{{localurl:Template:InterLingvLigoj|action=edit}} +/-] --&gt;</text>
      <sha1>epth9el3ni02hx6gjezmhjnut78aa59</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:InterLingvLigoj</title>
    <ns>10</ns>
    <id>493</id>
    <redirect title="Халыып:AllLanguages" />
    <revision>
      <id>2558</id>
      <parentid>2557</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2558</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="0apd6ghpbb8j6zhj5kfco7ddijnrtho" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Template:AllLanguages]]</text>
      <sha1>0apd6ghpbb8j6zhj5kfco7ddijnrtho</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Ambox</title>
    <ns>10</ns>
    <id>494</id>
    <revision>
      <id>2564</id>
      <parentid>2563</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>5 барыл баар</comment>
      <origin>2564</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1176" sha1="o70iai5bw9307ogruasbj3xz4e0qcmm" xml:space="preserve">&lt;table style=&quot;{{{style|}}}&quot; class=&quot;metadata plainlinks messagebox ambox {{#switch:{{{type|}}}
  | serious  = ambox-serious
  | content  = ambox-content
  | style    = ambox-style
  | merge    = ambox-merge
  | notice   = ambox-notice
  | #default = ambox-notice
}}&quot;&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td class=&quot;ambox-image&quot;&gt;
{{#ifeq:{{{image}}}|none
  | &lt;!-- no image cell; empty cell necessary for text cell to have 100% width --&gt;
  | &lt;div style=&quot;width:52px;&quot;&gt; {{#switch:{{{image|{{{type|}}}}}}
    | delete   = [[Image:Achtung.svg|40px]]
    | serious  = [[Image:Stop hand nuvola.svg|40px]]
    | content  = [[Image:Emblem-important.svg|40px]]
    | style    = [[Image:Broom icon.svg|40px]]
    | merge    = [[Image:Merge-split-transwiki default.svg]]
    | notice   = [[Image:Info non-talk.png|40px]]
    | blank    = [[Image:No image.svg]]
    | #default = {{{image|[[Image:Info non-talk.png|40px]]}}}
  }}&lt;/div&gt;
}}&lt;/td&gt;
&lt;td class=&quot;ambox-text&quot;&gt;{{{text}}}&lt;/td&gt;
{{#if:{{{imageright|}}}|
  &lt;td class=&quot;ambox-imageright&quot;&gt;&lt;div style=&quot;width:52px;&quot;&gt; {{{imageright}}} &lt;/div&gt;&lt;/td&gt;
}}
&lt;/tr&gt;
&lt;/table&gt;&lt;noinclude&gt;
{{template doc}}
&lt;!-- Add categories and inter-wikis to the /doc subpage, not here! --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>o70iai5bw9307ogruasbj3xz4e0qcmm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Header</title>
    <ns>10</ns>
    <id>495</id>
    <revision>
      <id>5994</id>
      <parentid>4089</parentid>
      <timestamp>2013-01-04T22:12:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kaganer</username>
        <id>529</id>
      </contributor>
      <origin>5994</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="977" sha1="oy505b9uxvwueqnypf74mbmu683dczh" xml:space="preserve">{| style=&quot;width:100%; margin-bottom:5px; border: 1px solid #ADA; background-color: #E4F2E4; text-align:center; font-size:0.9em;&quot;
|-
| style=&quot;width:20%; text-align:left; font-size:0.9em;&quot; | {{{previous|}}}
| style=&quot;width:60%;&quot; | '''{{{title|Айымньы}}}'''&lt;br/&gt;{{#if: {{{section|}}}|{{{section|}}}&lt;br/&gt;|}}{{{noauthor|''{{#if: {{{noby|}}}|{{{noby|}}}|{{{noby|}}}}} {{{override_author|[[{{{author|}}}|{{{author|ааптар}}}]]}}}''}}}
| style=&quot;width:20%; text-align:right;font-size:0.9em;&quot; | {{{next|}}}
|}
{| style=&quot;width:100%; border-bottom:1px solid #A88; background:#fAfAff; font-size:0.9em;&quot;
|- 
| {{{notes|}}}
|}
&lt;br clear=all /&gt;&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}
[[Категория:Бикитиэкэ:Халыыптар|{{PAGENAME}}]]
[[Категория:Бэчээккэ ыытыллыбат|{{PAGENAME}}]]

[[da:Skabelon:Header]]
[[en:Template:Header]]
[[fr:Modèle:Titre]]
[[pl:Szablon:Nagłówek]]
[[ru:Template:Отексте]]
[[zh:Template:Header]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>oy505b9uxvwueqnypf74mbmu683dczh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:PermissionOTRS</title>
    <ns>10</ns>
    <id>496</id>
    <revision>
      <id>4123</id>
      <parentid>4122</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T20:48:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.33</ip>
      </contributor>
      <origin>4123</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2600" sha1="948n3cen166ldmrgbmjqlo3rdpuse25" xml:space="preserve">{{ambox
|image = [[Image:OTRS Wikimedia.svg|50px|OTRS icon]]
|text  = The permission for use of this work has been archived in [[m:OTRS|the Wikimedia OTRS system]]; it is available &lt;span class=&quot;plainlinksneverexpand&quot;&gt;{{ #if: {{{ticket|}}} 
	| '''[{{{ticket}}} here]'''{{{category|[[Категория:OTRS бигэргэппит айымньылара]]}}}
	| {{ #if: {{{id|}}}
		| as '''[https://secure.wikimedia.org/otrs/index.pl?Action=AgentTicketZoom&amp;TicketNumber={{{id}}} ticket {{{id}}}]'''{{{category|[[Категория:OTRS бигэргэппит айымньылара]]}}}
		| {{ #if: {{{freeform|}}}
			| as '''{{{freeform}}}'''{{{category|[[Category:Items with freeform OTRS permission confirmed|{{PAGENAME}}]]}}}
			| {{ #if: {{{1|}}}
				| {{#ifeq:{{#expr:{{{1}}}&gt;
        1980000000000000 and 
        {{{1}}}&lt;
        3000000000000000}}|1
					| as '''[https://secure.wikimedia.org/otrs/index.pl?Action=AgentTicketZoom&amp;TicketNumber={{{1}}} ticket {{{1}}}]'''{{{category|[[Категория:OTRS бигэргэппит айымньылара]]}}}
					| {{ #if: {{{2|}}}
						| {{#ifeq:{{#expr:{{{2}}}&gt;
        1980000000000000 and 
        {{{2}}}&lt;
        3000000000000000}}|1
						| as '''[https://secure.wikimedia.org/otrs/index.pl?Action=AgentTicketZoom&amp;TicketNumber={{{2}}} ticket {{{2}}}]'''{{{category|[[Категория:OTRS бигэргэппит айымньылара]]}}}
						| as '''{{{1}}}{{#if: {{{2|}}}|{{!}}{{{2}}}}}{{#if: {{{3|}}}|{{!}}{{{3}}}}}{{#if: {{{4|}}}|{{!}}{{{4}}}}}{{#if: {{{5|}}}|{{!}}{{{5}}}}}{{#if: {{{6|}}}|{{!}}{{{6}}}}}{{#if: {{{7|}}}|{{!}}{{{7}}}}}{{#if: {{{8|}}}|{{!}}{{{8}}}}}{{#if: {{{9|}}}|{{!}}{{{9}}}}} '''{{{category|[[Category:Items with freeform OTRS permission confirmed|{{PAGENAME}}]]}}}
							| &lt;strong class=&quot;error&quot;&gt;&amp;lt;template error: no id or ticket is specified&amp;gt;&lt;/strong&gt;
							{{ #if: {{{nocat|}}}
								|
								|&lt;includeonly&gt;{{{category|[[Category:Items missing OTRS ticket ID]]}}}&lt;/includeonly&gt;
							}}
						}}
					}}
				}}
			}}
		}}
	}}
}}&lt;/span&gt; for users with an OTRS account. To confirm the permission, please contact [[m:OTRS/personnel|someone with an OTRS account]]. 
{{ #if: {{{ticket|}}}|
&lt;small&gt;Ticket link: {{{ticket}}}&lt;/small&gt;
}}{{ #if: {{{debug|}}}|&lt;small&gt;Template PermissionOTRS was called with the following parameters:{{{1}}}{{!}}{{{2}}}{{!}}id={{{id}}}{{!}}ticket={{{ticket}}}{{!}}freeform={{{freeform}}}{{!}}debug={{{debug}}}&lt;/small&gt;}}&lt;span id=&quot;field-otrs&quot; title=&quot;{{{ticket|{{{2|{{{1}}}}}}}}}&quot;&gt;&lt;/span&gt;
}}&lt;noinclude&gt;
[[Категория:Бикитиэкэ:Халыыптар]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>948n3cen166ldmrgbmjqlo3rdpuse25</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Poem-off</title>
    <ns>10</ns>
    <id>497</id>
    <revision>
      <id>2582</id>
      <parentid>2581</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>3 барыл баар</comment>
      <origin>2582</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="153" sha1="m8mg7t0k8xsaq7w59nf6iahs0x7ded9" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;br /&gt;&lt;div style=&quot;text-align:right&quot;&gt;&lt;em&gt;{{{1|}}}&lt;/em&gt;&lt;/div&gt;
----
|}
|}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;[[Category:Formatting templates]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>m8mg7t0k8xsaq7w59nf6iahs0x7ded9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Poem-on</title>
    <ns>10</ns>
    <id>498</id>
    <revision>
      <id>2587</id>
      <parentid>2586</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T19:48:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>4 барыл баар</comment>
      <origin>2587</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="255" sha1="814wd8ws7sii4qovim7qhhwjdixpaxl" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;[[Category:Formatting templates]]&lt;/noinclude&gt;__NOTOC____NOEDITSECTION__
{| align=center style='background-color:ivory'
|-
|
{| align=center style='background-color:transparent;margin:2ex 8ex 5ex'
|-
|
== &lt;center&gt;{{{1|* * *}}}&lt;/center&gt; ==
&lt;br /&gt;</text>
      <sha1>814wd8ws7sii4qovim7qhhwjdixpaxl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Main Page:Sakha</title>
    <ns>0</ns>
    <id>499</id>
    <redirect title="Сүрүн сирэй" />
    <revision>
      <id>2589</id>
      <timestamp>2011-03-19T19:51:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <comment>[[Main Page:Sakha]] аата манныкка уларытылынна: [[Сүрүн сирэй]]</comment>
      <origin>2589</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57" sha1="7ejmphihjdvcw7g6shntthi82qvb57n" xml:space="preserve">#перенаправление [[Сүрүн сирэй]]</text>
      <sha1>7ejmphihjdvcw7g6shntthi82qvb57n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«СӨ Төрүт Сокуонун тиэкиһин эрэдээксийэтин туһунан» СӨ Сокуонун туһунан СӨ Ил Түмэнин уурааҕа, С 446-II №-дээх</title>
    <ns>0</ns>
    <id>500</id>
    <revision>
      <id>3972</id>
      <parentid>3957</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:15:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3972</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1334" sha1="76qkj006ybru19c90ruk1mf1ky9yim1" xml:space="preserve">'''САХА ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭТИН ИЛ ТҮМЭНИН УУРААҔА'''

'''«Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун тиэкиһин эрэдээксийэтин туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сокуонун туһунан'''

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ уурар:

1.	«Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун тиэкиһин эрэдээксийэтин туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сокуонун ылынарга уонна ону илии баттааһыҥҥа анаан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенигэр ыытарга.

2.	Бу уурааҕы «Ил Түмэн», «Саха сирэ», «Якутия» хаһыаттарга таһаарарга.

''Бэрэстэбиитэллэр Палааталарын Бэрэссэдээтэлэ'' '''Н.СОЛОМОВ'''

''Өрөспүүбүлүкэ Палаататын Бэрэссэдээтэлэ''	'''В.ФИЛИППОВ'''

''Дьокуускай к., 2002 сыл алтынньы 17 кунэ С 446-II М-дээх''

[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:XXI үйэ айымньылара]]
[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]</text>
      <sha1>76qkj006ybru19c90ruk1mf1ky9yim1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«СӨ Төрүт Сокуонун тиэкиһин эрэдээксийэтин туһунан» СӨ Сокуонун туһунан СӨ Президенын ыйааҕа, 575 №-дээх</title>
    <ns>0</ns>
    <id>501</id>
    <revision>
      <id>3970</id>
      <parentid>2598</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:13:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3970</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1603" sha1="3odhx22ej7zzc3thc15binstjfzohm8" xml:space="preserve">'''САХА ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭТИН ПРЕЗИДЕНИН ЫЙААҔА'''

«Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун тиэкиһин эрэдээксийэтин туһунан» Саха Өрөспүубүлүкэтин Сокуонун туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун 59 уонна 70 ыстатыйаларынан салай-таран уурабын:

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин палааталарын холбоһуктаах мунньаҕа 2002 сыл алтынньы 17 күнүтэр С 446-П №-дээх уурааҕынан ылыммыт «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун тиэкиһин эрэдээксийэтин туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сокуонун дьон билиитигэр таһаарарга уонна ону бу Ыйаах илии баттаммыт түгэниттэн ыла үс күн иһигэр икки судаарыстыбаннай тылынан «Якутия», «Саха сирэ» уонна «Ил Түмэн» хаһыаттарга таһаарарга.

2.	Ыйаах илии баттаммыт түгэниттэн ыла күүһүгэр киирэр.


''Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ	''
'''В.ШТЫРОВ'''

''2002 сыл сэтинньи 1 күнэ Дьокуускай к. ''

''575 №-дээх''

[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]</text>
      <sha1>3odhx22ej7zzc3thc15binstjfzohm8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Биирдиилээн тылы, кэлим тылы, тыл ситимин тылбаастааһын (Дапсы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>502</id>
    <revision>
      <id>3969</id>
      <parentid>2608</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:11:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3969</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26089" sha1="a5lidu17locmljab9ow4c6pkqvv3xxr" xml:space="preserve">М.П. Алексеев-Дапсы

БИИРДИИЛЭЭН ТЫЛЫ, КЭЛИМ ТЫЛЫ, ТЫЛ СИТИМИН ТЫЛБААСТААҺЫН

Мантан ылыллынна: ''Сахалыы тиэрмини оҥоруу. Научнай ыстатыйалар хомуурунньуктара.''—Дьокуускай: СР НА ГЧИ, 1995.-124 с.

Саха Республикатын Конституциятын (Төрүт Сокуонун -кылгатан: ТС) тылбаастааһыҥҥа, бииринэн, урут сыыһа тылбаастаммыты салгыы туттуу баар: исполнительный - ситэриилээх. Дьиҥинэн, &quot;ситэриилээх&quot; диэн тыл бу тиэрмини бэлиэтиир өйдөбүлгэ сөп түбэспэт: тугу &quot;ситэрэрий&quot;? Бу өйдөбүлгэ &quot;толорор&quot; диэн тыл сөп түбэһэр. Иккиһинэн, саха тылын баайын, ис кыаҕын туһаммакка, нуучча тылыгар тартаран тылбаастааһын баар: объявить недоверие - &quot;итэҕэйбэт буолууну биллэрии&quot; диэн тылбаастаммыт (Төрдүс түһүмэх 93 ыст.). Саха тылыгар &quot;итэҕэлэ быстыбыт&quot; диэн бэлэм тыл баар. Ол аата, &quot;итэҕэлин быс&quot; диэн тылбаастаныахтаах. Үсуһүнэн, стилистическэй өттүнэн сөп түбэспэт тылбаастааһын: компактное проживание - төбүрүөннээн олорор (ол аата: төгүрүччү олорор!) -төрдүс түһүмэх 85 ыст. Дьон кэлимник, тоҕуоруһан, түмсэн, мустан олоруутун сахалыы &quot;түөлбэлээн олороллор&quot; дииллэр. Төрдүһүнэн, саха тылыгар билигин суох саҥа тылы үөскэтэн - туттарга анаан баран, онтукаларын сороҕор туттубаттар. Холобур: &quot;Саха Республикатын Конституциятын (Төрүт Сокуонун) олоххо киллэрии бэрээдэгин туһунан Саха Республикатын Сокуонун 2 ыстатыйатыгар система диэн тылы (&quot;тиһик&quot; диэн тылбаастаабыт эрээрилэр) &quot;системанан&quot; ыыппыттар. Бэсиһинэн, бу үгэһи салҕаан, сорох түбэлтэҕэ, П.А.Ойуунускай тылдьытын, урут үлэлэммити туһанан, сороҕор бэйэм үөрүйэхпэр олоҕуран, &quot;маннык тылбаастаммыта буоллар ордук буолуо хаалбыт&quot; диэн санаабын этэбин: охрана памятников - ТС: пааматынньыктары харыстааһын; миэхэ: өйдөбүнньүгү харааннааһын.

Мантан аллара сыыһа тылбаастаммыт диэбит тиэрмиммин тылбаастары - көннөрөн тылбаастааһыннары үс холлоҕоһунан тиһэн көрдөрөбүн: бастакыга - нууччалыыта, ортокуга - Төрүт Сокуоҥна тылбаастаныыта, бүтэһиккэ - миэнэ.
&lt;poem&gt;
Общество - общество - сомох.
(Оружия) массового поражения - маассабайдык өлөрөр-өһөрөр - ньимси өһөрөр.
Добровольность - үтүө баҕа - үтүө көҥүл.
Добровольно - баҕа өттүнэн - үтүө көҥүлүнэн.
Порядок - бэрээдэк - куолу.
Убеждения - итэҕэйэр өй-санаа - туймуу санаа.
Реализуя принципы добровольности и равноправия - үтүө баҕа, уонна тэҥ бырааптаныы тускулларын олоххо киллэрэн үтүө көҥүл, тэҥ быраап тускулун тутуһан.
Супруги равноправны в семейных отношениях - кэргэнниилэр дьиэтээҕи сыһыаннаһыыга тэҥ бырааптаахтар - кэргэнниилэр дьиэлэригэр-уоттарыгар тэҥнэр.
Свобода совести и вероисповедания - суобас көҥүлэ, ханнык баҕарар   итэҕэли  ылыныы  көҥүлэ  -  суобас  көҥүлэ,   итэҕэл көҥүлэ.
Не обязан - эбээһинэһэ суох - (-уох) туһа суох.
...Свободно располагать своими способностями - дьоҕурун көҥүл    туһанар    (бырааптаах)    -    дьоҕурун    талбытынан туһанар...
Право на свободную занятость - көҥүл дьарыкка быраап - көҥүлүнэн дьарыктаах буолар быраап.
Право на свободный выбор - көнүл талар быраап - хайа талбыт талар быраап.
Каждый человек вправе владеть, пользоваться и распоряжаться своей собственностью - Ким барыта бэйэтин бас билиитин баһылыыр, туһанар уонна дьаһайар бырааптаах-... баһын билэн..
Наследство - нэһилиэстибэ - өлбүгэ.
Наследование - нэһилиэстибэҕэ ылыы, биэрии - өлбүгэ ылыы; хаалларыы.
Заведение - заведение - тэрилтэ.
Осуществление прав и свободы человека и гражданина -киһи уонна гражданин бырааптарын итиэннэ көҥүллэрин олоххо киллэриитэ - киһи, гражданин быраабын, көҥүлүн туһаныыта.
Законные интересы - сокуоннай интэриэс - сокуон (туһаҕан) мэктиэлиир туһа.
Моральный ущерб - ааты-суолу киртитии - ааты-суолу алдьатыы.
Материальный ущерб - олох-дьаһах илгэтигэр хоромньу баайга-малга хоромньу.
Причинение морального ущерба - ааты-суолу киртитиини оруу - ааты-суолу алдьатыы.
Причинение материального ущерба - олох-дьаһах илгэтигэр хоромньуну оҥоруу - баайга-малга хоромньуну оҥоруу.

Каждый человек имеет право на возмещение морального и материального ущерба, причиненного ему незаконными действиями государства... - государство... сокуоннайа суох дьайыыларынан киниэхэ оҥорбут аатын-суолун киртитиитин уонна олоҕун-дьаһаҕын илгэтигэр хоромньуларын төлөттөрөр бырааптаах - государство... сокуоҥҥа суох дьайыыларынан аата-суола алдьаммыт, баайа-мала хороммут ким барыта ону саат куттарар, төлөттөрөр бырааптаах.

Осуществление прав и свобод человека и гражданина - киһи уонна гражданин бырааптарын итиэннэ көҥүллэрин олоххо киллэриитэ - киһи, гражданин быраабын, көҥүлүн туһаныыта.

В интересах охраны государственной или общественной безопасности, общественного порядка, здоровья и нравственно-сти населения - государствоҕа эбэтэр обшествоҕа куттал суох буолуутун, общественнай- бэрээдэги, дьон-сэргэ доруобуйатын итиэннэ сиэрин-майгытын харыстааһын туһугар - государствоҕа, сомоххо куттал суох буолуутун, сомох куолутун, дьон-сэргэ доруобуйатын, сиэрин-майгытын хараанныыр туһуттан.

Сохранение самобытной культуры, обычаев, традиционного образа жизни народа - норуот культуратын, сиэрин-туомун, үгэс буолбут майгытын чөлүнэн хаалларыы - ...чөл тутуу.
...Заботиться о сохранении жизни и здоровья своих сограждан - бэйэтин биир дойдулаах гражданнарын олохторун уонна доруобуйаларын чөлунэн хаалларар туһугар кыһанар... - биир дойдулаах гражданнарын олохторун, доруобуйаларын чөл тутарга кыһанар...
... охранять природу - айылҕаны харыстаа - айылҕаны харааннаа.
Сохранение документальных и исторических памятников... - өйдөбүнньүктэри чөлунэн хаалларарга... - чөл тутар...
Сохранить за собой - илдьэ хаал - хаалларын.
Охрана памятников - пааматынньыктары харыстааһын - өйдөбүнньүктэри харааннааһын.
Национальное достоинство - омук үтүө аата - омук киэн санаата.
Пренебрежение и оскорбление национального достоинства - омук үтүө аатын аанньа ахтыбат буолуу уонна атаҕастааһын - омук киэн санаатын аанньа ахтыбакка атаҕастааһын.

На основе свободного волеизъявления ее граждан - Республика гражданнарын дьулуһууларын көҥүллүк этиилэригэр уран - Республика гражданнара үтүө көнүллэрин биллэриилэригэр олоҕуран.
Делегировать (полномочия) - биэр - салай.
Полномочия, которые осуществляются с ее участием - кини кыттыытынан олохтонор боломуочуйалар - бэйэтэ кыттыгастаах боломуочуйалара.
Делевые фонды - чопчу аналлаах фондалар - тус фондалар.
Отношения собственности - бас билии сыһыаннаһыылара - миэнэ диэнҥэ олоҕурар сыһыаннаһыы: бас билиигэ олоҕурар сыһыаннаһыы.
Жилищное  и  коммунальное  хозяйство  -  дьиэ-уот  уонна коммунальнай хаһаайыстыба - олорор дьиэни көрөр коммунальнай хаһаайыстыба.
Представитель - представитель - киһи, киһитэ.
Представительство - представителлээх буолуута - киһилээх буолуута.
Вопросы, отнесенные к ведению... - дьаһалларыгар биэрбит боппуруостары - дьаһалларыгар анаабыт...
Передает на определенный срок - быһыллыбыт болдьоххо биэрэр - болдьоҕун быһан туран биэрэр.
Перечень - биирдиилээн ааҕыы - ааҕаан.
Совместные полномочия - холбоһуктаах боломуочуйалар - кыттыгас боломуочуйа.
Компетенция - дьаһайыы - билии.
Совместная компетенция - кыттыгас дьаһайыы - кыттыгас билии.
По вопросам, отнесенным к совместным полномочиям - кыттыгас боломуочуйаларга бэриллибит бары боппуруостарга - кыттыгас боломуочуйалаах боппуруоска.
Законы Республики Саха (Якутия) обладают верховенством на ее территории по всем вопросам, за исключением тех, горые делегированы ею в ведение федеральных органов государственной власти Российской федерации - Саха Республикатын сокуоннара, Российскай федерация дьаһалыгар бэйэтэ биэрбит боппуруостарыттан ураты бары боппуруостарга кини сиригэр-уотугар баһыйар суолталаахтар - Саха Республикатын сокуона, кини сиригэр-уотугар бары боппуруоска, Россия Федерациятын дьаһалыгар бэйэтэ салайбыт боппуруоһуттан уратыга баһыйар суолталаах.
Вправе - бырааптаах - бырааба, көҥүлэ.
Вправе приостановить - тохтотор бырааптаах - тохтоторо көҥүлэ.
Гарантирует сохранение и возрождение ... народов - норуоттары чөлүнэн хаалларыыны уонна барҕарыыны мэктиэлиир -	норуоттары чөллөрүн, барҕарыыларын мэктиэлиир.
Неотъемлемые права - былдьаммат быраап - төрүт-хаан быраап.
Владеть - баһылаа - бас бил.
Сельскохозяйственные,  охотничье-рыбопромысловые угодья - тыа хаһаайыстыбатынан, бултааһынынан-балыктааһынынан дьарыктанар сирдэр - тыа хаһаайыстыбаннай, бултуур-балыктыыр сир-уот.
Особенности хозяйствования - хаһаайыннааһын уратылара -хаһаайыстыбаны тэринии уратыта.
Насильственная ассимиляция - күүс өттүнэн симэлитии -күүһүнэн симэлитии.
Места - миэстэлэр - сир.
Реализация прав - бырааптарын олоххо киллэрии - быраабы туһаныы, быраап олоххо туттуллуута.
Волеизъявление - баҕаны көҥүллүк этии - буҕа санааны биллэрии,
Граница - кыраныысса - быыс.
Сохранить - чөлүнэн хааллар - чөл тут.
Сохранение - чөлүнэн хаалларыы - чөл тутуу.
Взаимодействие общества и природы - общество итиэннэ айылҕа хардарыта дьайсыылара - сомох айылҕаҕа, айылҕа сомоххо дьайыыта.
Почетный - бочуоттаах - ытык.
Добросовестно - үтүө суобастаахтык - үтүө майгынан.
В     случае     ущемления    интересов...     со    стороны ...өттүттэн...интэриэстэрин күөмчүлээһин үөскүүр түбэлтэтигэр -... туһун...күөмчүлүүр түбэлтэлэригэр...
Обжаловать в судебном порядке - суукка үҥсэн ааһын - суукка ааһын.
Неприкосновенность - тыытыллыбат буолуута - тыытыллыбата.
Выражено недоверие - киниэхэ итэҕэйбэт буолууну биллэрэр - итэҕэлэ быстыбыт.
Местная администрация имеет право отменять решения и распоряжения нижестоящей администрации, в случае превышения ею своих полномочий - олохтоох дьаһалта алын сүһүөх дьаһалтата быһаарыыларын уонна дьаһалларын, өскөтүн олор алын сүһүөх дьаһалта боломуочуйатын таһыгар тахсар буолахтарына, көтүрэр бырааптаах - алын сүһүөх дьаһалта боломуочуйатын таһыгар тахсар быһаарыытын, дьаһалын олохтоох дьаһалта көтүрэр бырааптаах.
Надзор - надзор - кэтэбил.
Предприниматель - предприниматель - урбаанньыт. 
Предпринимательство - предпринимательство - урбаан. 
Предпринимательский - предпринимательскай - урбаан. 
Неприкосновенность личности, жилища и собственности - тус бэйэлэрэ, үтүө ааттара, дьиэлэрэ-уоттара уонна бас билиилэрэ тыытыллыбат буолуулара - тус бэйэлэрэ, үтүө ара, дьиэлэрэ-уоттара, бас билиилэрэ тыытыллыбата. 
Суды самостоятельны и действуют независимо от законодательной и исполнительной власти - Сууттар бэйэлэрин бас билинэллэр уонна сокуоннары таһаарар итиэннэ ситэриилээх былаастартан тутулуга суох үлэлииллэр - Суут, баһын билинэн, сокуон таһаарар да, толорор да былаастан тутулуга суох үлэлиир.
Дает заключение в соответствии - сөп түбэһиилэрин туһунан түмүктээһин оҥорор - сөп түбэһэрин ыйааһыннаан түмүк оҥорор.
Участвует в разрешении Конституционно-правовых споров между Республикой Саха (Якутия) и Российской Федерацией - Саха Республикатын уонна Российскай Федерация икки ардыларыгар Конституционнай-правовой мөккүөрдэри быһаарыыга кыттар - Саха Республиката, Россия Федерацията икки Конституцияҕа - быраапка мөккүөрдэрин быһаарсар; 
Должность - дуоһунас - соло.
Отрешение - туоратыллаллара - киэр этинэллэрэ, киэр этиниилэрэ.
Отрешение от должности - дуоһунастарыттан туоратыллаллара - ...киэр этинэллэрэ, киэр этиниилэрэ. 
Арбитраж - арбитраж - тойоннуур.

Высший арбитражный суд - Үрдүкү арбитражнай суут - үрдүкү тойоннуур суут.
Высший арбитражный суд Республики Саха (Якутия) осуществляет судебную власть при разрешении возникающих в процессе предпринимательской и хозяйственной деятельности споров, вытекающих из гражданских правоотношений, либо из правонарушений в сфере управления - Саха Республикатын үрдүкү арбитражнай суута предпринимательскай уонна хаһаайыстыбаннай үлэҕэ-хамнаска үөскүүр, гражданскай сокуонунан сыһыаннаһыыларыттан эбэтэр салалта эйгэтигэр сокуонунан сыһыаннаһыылартан тахсар мөккүөрдэри быһаарыыга суут былааһын олохтуур - Саха Республикатын Үрдүкү тойоннуур суута урбаан, хаһаайыстыба үлэтигэр-хамнаһыгар үөскүүр, гражданскай сокуон быһаарар, эбэтэр салайыы эйгэ-тигэр үөскүүр, сокуон быһаарар мөккүөрүн быһаарыыга суут былааһын туттар.
Судьи всех судов несменяемы. - Бары сууттар судьуйалара солбуллубаттар. - Бары суукка судьуйа солбуллубат.
Состав - састаап - бөрүөс.
Разбирательство дел - дьыаланы көрүү - дьыала көрүүтэ.
Право на профессиональную юридическую помощь - идэтийбит юридическай көмөҕө быраап - идэтийбит юридическай көмөнү туһанар быраап.
Отнести к его компетенции - кини көрүүтүгэр сокуонунан бэриллибит - кини билиитигэр анньыллыбыт.
Самоуправляющаяся организация - бэйэтин салайынар тэрилтэ - салайынар тэрилтэ.
Частная юридическая практика - чааһынай юридическай практика - биирдиилээн юристааһын.
Осуществление частной юридической практики - чааһынай юридическай практиканан дьарыктаныы - биирдиилээн юристаан дьарыгырыы.
Осуществить надзор - надзору олохтоо - кэтэбиллэ олохтоо.
Оперативно-розыскная деятельность - суһал ирдиир үлэ -ир суоллааһын.
Розыск - ирдиир үлэ - ир суоллааһын.
Дознание - бастакы чинчийии - токкоолооһун.
Предварительное следствие - барыллааһын силиэстийэ -тоҥооһун, тоҥуур силиэстийэ.
Осуществить предварительное следствие - барыллааһын сэлиэстийэни ыыт - тоҥоо, тоҥоон силиэстийэлээ.
Органы, осуществляющие оперативно-розыскную деятельюсть - суһал ирдиир үлэни, бастакы чинчийиини уонна барыллааһын силиэстийэни ыытар органнар - ир суоллуур дьайыктаах, токкоолуур уонна тоҥуур органнар.
Органы управления - салалта органнара - салайыы органнара.
Частный - чааһынай - кэтэх.
Почетное звание - бочуоттаах аат - ытык аат.
Подлежит исполнению - толоруллара булгуччулаах - булгуччу толоруллуохтаах.
Является участником - кыттыылаахтара буолар - кыттыылааҕа буолар (тара).
Список - кэрискэ - испииһэк.
Самоуправление - бэйэни салайыныы - салайыныы.
Споры, вытекающие из гражданских правоотношений - гражданскай сокуонунан сыһыаннаһыыларыттан тахсар мөккүөрдэр - гражданскай сокуон быһаарар мөккүөрэ.
Нанимать - наймылас - күннэс.
Наемный труд - наймылаһан үлэлээһин - күннэһии.
Осуществить предпринимательскую деятельность - предпринимательскай үлэнэн-хамнаһынан дьарыктан - урбааны дьарыгыр (тэҥн.: &quot;тугу дьарыгыраҕын?&quot;).
Организация и порядок деятельности адвокатуры - адвокаура үлэтин тэрийии уонна үлэтин бэрээдэгэ - адвокатура үлэтин тэрээһинэ, үлэтин куолута.
Прямое избирательное право - быһаччы быыбардыыр быраап - быһа быыбардыыр быраап.
Граждане, признанные судом недееспособными - сокуоннай кыахтара   суоҕа   суутунан   быһаарыллыбыт   гражданнар - быһаарсар кыаҕа суоҕун суут быһаарбыт гражданина.
&lt;/poem&gt;
[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ төннүү]]


[[Категория:Тыл үөрэҕэ]]
[[Категория:Тылбаас]]
[[Категория:Дапсы]]</text>
      <sha1>a5lidu17locmljab9ow4c6pkqvv3xxr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Павлов Алексей Герасимович - Омолуй</title>
    <ns>0</ns>
    <id>503</id>
    <revision>
      <id>3335</id>
      <parentid>3304</parentid>
      <timestamp>2011-04-01T21:27:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3335</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="258" sha1="l3ucvw8ir6w85p51wlsl56nbwurjdqx" xml:space="preserve">'''Павлов Алексей Герасимович - Омолуй''' - Үөһээ Бүлүүгэ олорбут киһи.
*[[Чүөккэ уолаттара (Омолуй ахтыыта)|Чүөккэ уолаттара]]

[[Категория:Ахтыы]]</text>
      <sha1>l3ucvw8ir6w85p51wlsl56nbwurjdqx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун Бастакы түһүмэҕэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>504</id>
    <revision>
      <id>3993</id>
      <parentid>2616</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:30:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3993</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1817" sha1="bf3i12e5bldrb4cs4izl992adahcdst" xml:space="preserve">== БАСТАКЫ ТҮҺҮМЭХ ==

&lt;poem&gt;[[СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 1 баһа|1 баһа. Өрөспүүбүлүкэ Төрүт Сокуонунан олохтоммут тутула]]
[[СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 2 баһа|2 баһа. Киһи уонна гражданин бырааба, көҥүлэ, эбээһинэһэ]]
[[СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 3 баһа|3 баһа. Омук-судаарыстыба быһыытынан турук, дьаһанар-сабардыыр сирдээх тэриллии]]
[[СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 4 баһа|4 баһа. Саха Өрөспүүбулүкэтин Ил Түмэнэ]]
[[СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 5 баһа|5 баһа. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ]]
[[СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 6 баһа|6 баһа. Дьүүллүүр былаас, сокуоннас уонна быраапка олоҕурбут бэрээдэк харыстабыла]]
[[СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 7 баһа|7 баһа. Быыбардыыр тиһик]]
[[СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 8 баһа|8 баһа. Олохтоох салайыныы]]
[[СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 9 баһа|9 баһа. Экэниэмикэ төрүтэ]]
[[СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 10 баһа|10 баһа. Тас сибээс]]
[[СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 11 баһа|11 баһа. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун ылыныы уонна ону уларытыы бэрээдэгэ]]&lt;/poem&gt;

[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:Төрүт сокуон]]</text>
      <sha1>bf3i12e5bldrb4cs4izl992adahcdst</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун Иккис түһүмэҕэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>505</id>
    <revision>
      <id>3996</id>
      <parentid>2620</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:31:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3996</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2049" sha1="s80ctqfa8ivjfnfdgk2n26x8mpjutuy" xml:space="preserve">'''ИККИС ТҮҺҮМЭХ'''

'''БЫСТАХ КЭМНЭЭХ БАЛАҺЫАННЬАЛАР'''


== 1	ыстатыйа ==

Судаарыстыба былааһын олохтоох талыллар уорганнара уонна улуустар (өрөспүүбүлүкэ таһымынан суолталаах куораттар) олохтоох дьаһалталарын баһылыктара бэйэлэрин боломуочуйаларын олохтоох салайыныы улуустааҕы (оройуоннааҕы), өрөспүүбүлүкэ таһымынан суолталаах куораттар уорганнара тэриллиэхтэригэр диэри толороллор.

== 2	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун 78 ыстатыйатын 3 чааһын балаһыанньата Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин быыбарын кэнниттэн күүһүгэр киирэр.

== 3	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун 61, 62, 63 ыстатыйаларын балаһыанньалара саҥа ыҥырыылаах Ил Түмэн
бастакы мунньаҕа саҕаламмыт түгэниттэн ыла күүстэригэр киирэллэр.

== 4 ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун 55 ыстатыйатын 2 чааһын балаһыанньалара Саха Өрөспүүбүлүкэтин саҥа ыҥырыылаах Ил Түмэнин бар дьонун дьокутааттарын быыбардарыгар быыбардыыр хампаанньа саҕаламмыт түгэниттэн ыла күүстэригэр киирэллэр.

''Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ''	'''В.ШТЫРОВ'''

[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:Төрүт сокуон]]</text>
      <sha1>s80ctqfa8ivjfnfdgk2n26x8mpjutuy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 1 баһа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>506</id>
    <revision>
      <id>3983</id>
      <parentid>2624</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:23:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* 9 ыстатыйа */</comment>
      <origin>3983</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10995" sha1="q98yxvj9jcjcs6m61ffr5j8sqbxhyi7" xml:space="preserve">== 1 баһа. ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭ ТӨРҮТ СОКУОНУНАН ОЛОХТОММУТ ТУТУЛА ==


==== 1 ыстатыйа ====

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бэйэ дьылҕатын көҥүллүк быһаарыныы быраабыгар
олоҕурбут дэмэкэрээтийэни, быраабы тутуһар судаарыстыба буолар.
2.	Республика Саха (Якутия) уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтэ диэн ааттар биир суолталаахтар.
3.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин суверени-тета кини экэниэмикэтин, олоҕун-дьаһаҕын уонна култууратын сайдыытыгар кө-ҥүлүн киэбин-киэлитин уонна онон Российскай Федерация дьаһайыытын уонна Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыттыгас дьаһайар эйгэти-гэр Российскай Федерация боломуочуйа-
 
тын тас өттүгэр судаарыстыба былааһы-нан бүтүннүүтүнэн толору туһаныыны көрдөрөр.
4.	Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыба былааһын төрүттээччинэн кини
араас омук гражданнардаах бар дьоно буолар. Бар дьон ханнык да сорҕото, ханнык да
биирдиилээн киһи ону олоххо киллэрэр быраабы былдьыа суохтаах.
5.	Бар дьон бэйэтин көҥүл санаатын былаас талыллар уорганнарынан эбэтэр быһаччы быһаарар.
6.	Бар дьон былааһын мунутуур та-һымҥа дьоҥҥо туһаайыллыбыт ыйытыы уонна көҥүл быыбар көрдөрөр.

==== 2	ыстатыйа ====

1.	Киһи, кини бырааба уонна көҥүлэ муҥутуур үрдүк суолталаах.
2.	Судаарыстыба бар дюн олоҕун-дьа-һаҕын уйгутун уонна өй-санаа, сиэр-майгы сайдыытын хааччыйар, бары гражданнарга тэҥ кыаҕы биэрэр үрдүк сыаллаах-соруктаах.

==== 3	ыстатыйа ====

1. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыс-тыба бьглааһа сокуону оҥорор, толорор,
 
дьүүллүүр   салааларга   тыырсыы   уонна тэҥник тутуу ирдэбилигэр тирэҕирэр.
2. Судаарыстыба дэмэкэрээтийэ, олоххо-дьаһахха сиэрдээх буолуу төрүт көрдөбүлүгэр, киһи аймах бүттүүнүн уонна омуктар үйэлээх үтүө үгэстэрин дьүөрэлээһиҥҥэ итиэннэ дэгиттэр са-йыннарыыга олоҕуран үлэлиир.

==== 4 ыстатыйа ====

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр дэмэкэ-рээтийэ араас өй-санаа уонна бэлиитикэ, элбэх баартыйа баар буолуутугар уонна сокуоҥҥа олоҕуран сайдар. Уопсастыба холбоһуктара Российскай Федерация Кон-ституциятын итиэннэ Саха Өрөспүү-бүлүкэтин Төрүт Сокуонун чэрчитинэн тэриллэллэр уонна үлэлииллэр.
2.	Дьүһүнүнэн, омугунан, итэҕэлинэн иирсээни уонна өстөһүүнү күөртээһин, күүһүнэн өттөйүүгэ уонна Өрөспүүбү-лүкэ Төрүт Сокуонунан олохтоммут туту-лун күүһүнэн суулларыыга, Саха Өрөс-пүүбүлүкэтин сабардыыр сирэ биир кэ-лимин үрэйиигэ ыҥырыы сокуонунан хоруйданыллар.


==== 5 ыстатыйа ====

Сир, сир аннын баайа уонна айылҕа атын туһалыыр кыаҕа Саха Өрөспүүбүлү-кэтин бар дьонун олоҕун хааччыйар уонна тыыннаах буолар төрүтүн быһыы-тынан туһаныллар уонна хаһыстаныллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр сири, ууну, ойууру, үүнээйи уонна хамсыыр-харамай эйгэтин уонна айылҕа атын туһалыыр кыаҕын судаарыс-тыба бас билиитэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин бас билиитин уонна Российскай Федера-ция бас билиитин быһыытынан ааҕыллар.
3.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин сирин
аннын баайа кини элбэх омуктаах бар
дьонун төрүт баайа буолар. Сир аннын
баайын Саха Өрөспүүбулүкэтин судаа-
рыстыбата бас билиитэ уонна Российскай
Федерация судаарыстыбата бас билиитэ
федеральнай сокуоннарынан, итиэннэ
Российскай Федерация уонна Саха Өрөс-
пүүбүлүкэтэ түһэрсэр Дуогабарынан бы-
һаарыллар.
4.	Сири, сир аннын, уу уонна айылҕа
атын туһалыыр кыаҕын баһылааһын,
туһаныы уонна дьаһайыы бэрээдэгэ Саха
Өрөспүүбүлүкэтин уонна Российскай Фе-дерация сокуоннарынан, ону тэҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын бы-лааһын уорганнарын уонна Российскай Федерация судаарыстыбатын былааһын уорганнарын Сөбүлэһиилэригэр олоҕурар. 5. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омук-тарын айылҕа туһалыыр кыаҕар сомоҕо быраабын мэктиэлиир.

==== 6 ыстатыйа ====

Судаарыстыба хаһаайыстыбаҕа, бы-рамыысаланнаска уонна атын эйгэҕэ тулалыыр айылҕа эйгэтэ туруктаах буо-луутугар уопсастыба туһун көмүскүүр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр бар дьон быраабын уонна сокуо-нунан араначчыланар туһун кэһэн туран ядернай, химическэй, бактериологичес-кай уонна онорон таһаарыы атын көрү-ҥэр тахсар бырамыысаланнас тобоҕун ха-райыы уонна туһаныы, ону тэҥэ маас-сабайдык өлөрөр-өһөрөр сэрии сэбин хо-лоон көрүү көҥүллэммэт.
 

==== 7	ыстатыйа ====

Бу Төрүт Сокуон гражданнар уоп-састыбаларын уонна Саха Өрөспүүбүлү-кэтин судаарыстыбатын Төрүт сокуону-нан олохтоммут тутулун төрүтүн олох-туур, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү баһылыыр суолталаах уонна кини нуормата Россий-скай Федерация дьаһайыытын итиэннэ Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыттыгас дьаһайар эйгэтигэр Российскай Федерация боло-муочуйатын чэрчитин таһынан быһаччы дьайаллар.
Судаарыстыба былааһын уорганна-ра, олохтоох салайыныы уорганнара, итиэннэ биирдиилээн дьон уонна юри-дическай тэрилтэлэр бас билии көрүҥүт-тэн тутулуга суох өрөспүүбүлүкэ сабар-дыыр сиригэр Российскай Федерация Конституциятын уонна Саха Өрөспүүбү-лүкэтин Төрүт Сокуонун тутуһар уонна олорго олоҕуран үлэлиир эбээһинэстээхтэр.

==== 8	ыстатыйа ====

1. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, федератив-най дуогабарга уонна Российскай Федерация Конституциятыгар тирэҕирэн, үтүө баҕа уонна тэҥ бырааптаныы тускулун олоххо киллэрэн федеративнай судаа-рыстыба буолар Российскай Федерация субъега.
2.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыс-
тыбатын былааһын уорганнарын уонна
Российскай Федерация судаарыстыбатын
былааһын уорганнарын сыһыаннаһыыта
Российскай Федерация Конституцияты-
нан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Со-
куонунан, Российскай Федерация судаа-
рыстыбатын былааһын уорганнарын уонна
Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыба-
тын былааһын уорганнарын икки арды-
ларыгар дьаһайар эйгэни уонна боломуо-
чуйаны тыырсыы туһунан Дуогабарынан
быһаарыллаллар.
3.	Российскай Федерация дьаһайар
эйгэтигэр ылыллыбыт федеральнай сокуон-
нар Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр
сиригэр бүтүннүүтүгэр быһаччы дьайаллар.

==== 9 ыстатыйа ==== 

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ судаарыстыбалар икки ардыларынааҕы уонна тас экэниэмикэҕэ сибээһи тутуһар, атын судаа-рыстыбалары кытта эргиэҥҥэ уонна атыҥ-ҥа сыһыаннаһыыны олохтуур, Российскай Федерацияны кытта бииргэ сүрүннэһэн аан дойдутааҕы тэрилтэлэр үлэлэригэр кыттар.

[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:Төрүт сокуон]]</text>
      <sha1>q98yxvj9jcjcs6m61ffr5j8sqbxhyi7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 10 баһа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>507</id>
    <revision>
      <id>3976</id>
      <parentid>3973</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:20:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* 122	ыстатыйа */</comment>
      <origin>3976</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2004" sha1="gqc2ultt6iipi7v5ge7wt1cyq6mv8x2" xml:space="preserve">== 10 баһа ТАС СИБЭЭС ==


== 118	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бэйэтин боломуочуйатын чэрчитинэн судаарыстыба былааһын уорганнарын, судаарыстыбалар субъектарын уонна дьаһанар-сабардыыр сирдээх тэриллиилэри кытта аан дойдутааҕы уонна тас экэниэмикэҕэ сибээһи олохтуур.

== 119	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ кини боломуочуйатын таарыйар уонна федеральнай сокуоннарга сөп түбэһэр сөбүлэһиитэ суох түһэрсиллибит дуогабары толоруу иһин хоруйдаабат.


== 120	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр баар бары юридическай тэрилтэлэр тас экэниэмикэҕэ үлэлэрэ сокуоннарынан сүрүннэнэллэр.

== 121	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ тас дойдулары кытта экэниэмикэҕэ, эргиэҥҥэ, култуураҕа уонна атыҥҥа сыһыаннаһыыны олохтуур.

== 122	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ экэниэмикэ, култуура уонна да атын хайысхалаах түөлбэннэрдээҕи, аан дойдутааҕы тэрилтэлэргэ чилиэн буолуу туһунан боппуруоһу федеральнай сокуоннарынан, дуогабардарынан уонна сөбүлэһиилэринэн бэриллибит боломуочуйа чэрчитинэн бэйэтэ быһаарар.

[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:Төрүт сокуон]]</text>
      <sha1>gqc2ultt6iipi7v5ge7wt1cyq6mv8x2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 11 баһа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>508</id>
    <revision>
      <id>3979</id>
      <parentid>2632</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:21:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* 127	ыстатыйа */</comment>
      <origin>3979</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3289" sha1="4rjm4anq0s24iapsxbrt8fqs8xp60x7" xml:space="preserve">== 11 баһа. САХА ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭТИН ТӨРҮТ СОКУОНУН ЫЛЫНЫЫ УОННА ОНУ УЛАРЫТЫЫ БЭРЭЭДЭГЭ ==

== 123	ыстатыйа ==

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаанын үс гыммыт иккититтэн итэҕэһэ суох баһыйар үгүс куолаһынан ылынар.

2.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Со-куонун ылыныы бэрээдэгэ Саха Өрөспүү-бүлүкэтин сүрүн сокуонунан олохтонор.

3.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Со-куонун күүһүгэр киллэрии бэрээдэгин туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуо-нун Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьо-кутааттарын олохтоммут ахсаанын баһы-йар үгүс куолаһынан ылынар.


== 124	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуо-нугар уларытыыны уонна эбиини киллэ-
рэр туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүрүн сокуонун Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаа-нын үс гыммыт иккититтэн итэҕэһэ суох баһыйар үгүс куолаһынан ылынар.

== 125	ыстатыйа ==

Төрүт Сокуон таһымынан көҕүлүүр бырааптаах субъектарынан Саха Өрөспүү-бүлүкэтин Президенэ, Саха Өрөспүүбү-лүкэтин бар дьонун дьокутааттара, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суута буолаллар.

== 126	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуо-нугар уларытыыны уонна эбиини кил-лэрэр туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүрүн сокуонун ылыныы уонна күүһүгэр киллэрии бэрээдэгэ Саха Өрөспүүбүлү-кэтин сүрүн сокуонунан олохтонор.

== 127	ыстатыйа ==

Российскай Федерация судаарыстыба-тын былааһын уорганнарын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын бы-
лааһын уорганнарын икки ардыларыгар дьаһайар эйгэни уонна боломуочуйаны тыырсыы туһунан Дуогабар Саха Өрөс-пүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун быстыспат сорҕото буолар.

[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:Төрүт сокуон]]</text>
      <sha1>4rjm4anq0s24iapsxbrt8fqs8xp60x7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 2 баһа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>509</id>
    <revision>
      <id>6019</id>
      <parentid>6018</parentid>
      <timestamp>2013-01-08T19:40:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ketiris</username>
        <id>553</id>
      </contributor>
      <comment>/* 35	ыстатыйа */</comment>
      <origin>6019</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13871" sha1="ngiraguloapadnutxj9uedq1jrnh5p7" xml:space="preserve">== 2 баһа. КИҺИ УОННА ГРАЖДАНИН БЫРААБА, КӨҤҮЛЭ, ЭБЭЭҺИНЭҺЭ ==


=== 10	ыстатыйа ===

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ киһи уонна гражданин быраабын, көҥүлүн ытыктыыр уонна көмүскүүр.
Хас биирдии киһиэхэ кини дьоһунугар суудайыылартан көмүскэл мэктиэлэнэр.

=== 11	ыстатыйа ===

1. Судаарыстыба ыалы, ийэ буолууну уонна оҕо аймаҕы көмүскүүр. Дьахтар уонна эр киһи икки өттүттэн сөбүлэһэн ыал буолаллар. Кэргэнниилэр эр-ойох быһыытынан тэҥ бырааптаахтар. Судаарыстыба дьахтар уонна оҕо көмүскэлин итиэннэ доруобуйаларын харыстабылын араҥаччылыыр тиһиги олохтуур.
2. Ыал уонна уопсастыба киһини бэйэтин омугун уонна киһи аймах култууратын иҥэриммит, атын дьон чиэһин, үтүө аатын уонна көҥүлүн ытыктыыр, көҥүл, дьоһун сиэрдээх-майгылаах уонна үөрэхтээх гына иитэр соруктаах.

=== 12 ыстатыйа === 
— уһулунна.

=== 13 ыстатыйа ===


#Хас биирдии киһиэхэ ханнык баҕарар өйү-санааны тутуһуу көҥүлэ, тыл уонна сонуну атастаһыы көҥүлэ, суобас, итэҕэли ылыныы көҥүлэ мэктиэлэнэр. Тус өй-санаа иһин сойуолаһыы көҥүллэммэт.
#Сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэри бобуу-хаайыы уонна аҥардастыы баһылааһын көҥүллэммэт.
#Сокуоҥҥа тирэҕирэн үлэлиир түмсүүлэргэ, ассоциацияларга, холбоһуктарга көҥүл мэктиэлэнэр.
#Гражданнар сокуон быһыытынан бэлитиичэскэй баартыйаларга уонна уопсастыба тэрилтэлэригэр холбоһор, киэҥ хамсааһыннарга кыттар бырааптаахтар.

=== 14	ыстатыйа ===

Гражданнар уопсастыба уонна судаарыстыба дьыалатын салайсар, федеративнай, олохтоох суолталаах сокуоннары, быһаарыылары дьүүллэһиигэ, дьоҥҥо туһаайыллыбыт ыйытыыга кыттар, бар дьон былааһын уорганнарын талар итиэннэ онно талыллар бырааптаахтар.

=== 15	ыстатыйа ===

Гражданнар уонна гражданин буолбатах уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр баар дьон төрдүлэриттэн-уустарыттан, олохторун-дьаһахтарын таһымыттан уонна баайдарыттан-дуолларыттан, дьүһүннэриттэн уонна омуктарыттан, саастарыттан, эр киһититтэн-дьахтарыттан, үөрэхтэриттэн, тылларыттан, итэҕэлгэ сыһыаннарыттан, дьарыктарыттан уонна олор көрүҥнэриттэн, олорор сирдэриттэн уонна да атын быһыыттан-майгыттан тутулуга суох сокуон иннигэр бары тэҥ бырааптаахтар.

===16	ыстатыйа ===

#Ким даҕаны сокуонтан туораан атыннык тутуллара уонна хаайыллара сатаммат.
#Ким даҕаны суут уурааҕа сокуон күүһүгэр киириэн иннинэ буруйдааҕынан ааҕыллара сатаммат.
#Кимиэхэ барытыгар суутунан кө-мүскэнии мэктиэлэнэр.
#Ким да тус бэйэтин, кэргэнин уонна чугас аймахтарын утары туоһулуур эбээһинэһэ суох.

=== 17	ыстатыйа ===

Ким барыта көҥүл кэлэр-барар уонна олорор сирин бэйэтэ талар бырааптаах. Хааччахтааһын федеральнай сокуонунан олохтонор.

=== 18	ыстатыйа ===

#Хас биирдии киһи үлэҕэ дьоҕурун көҥүл туһанар бырааптаах. Гражданнар үлэлиир бырааптара көҥүл дьарыктаныы быраабын быспат.
#Хас биирдии киһи идэни, дьарыгы бэйэтин  аналынан,  дьоҕурунан,   идэҕэ бэлэминэн уонна уопсастыба наадыйыыларын аахсан туран талар бырааптаах.
#Судаарыстыба гражданнарга барыларыгар үлэһит быһыытынан тэҥ харысхалы мэктиэлиир.

=== 19	ыстатыйа ===

Кимиэхэ баҕарар уус-уран, наука уонна техника айар үлэтинэн дьарыктаныы мэктиэлэнэр. Айааччы бырааба уонна өй баайын бас билии сокуонунан араҥаччыланар.

=== 20	ыстатыйа ===

Ким барыта бэйэтин бас билиитин туһанар уонна дьаһайар бырааптаах. Бас билии былдьаныллыбат уонна ону утумнааһын бырааба сокуонунан мэктиэлэнэр.

=== 21	ыстатыйа ===

Ким барыта сокуоннарга тирэҕирэн сынньанар, үлэттэн сыллата төлөбүрдээх сынньалаҥ ылар, нэдиэлэ ахсын өрөбүл күннэри туһанар бырааптаах.

=== 22 ыстатыйа ===

1. Ким барыта үөрэнэр, ону ылыы көрүҥүн талар бырааптаах. Судаарыстыба бас билэр үөрэҕин эбэтэр муниципальнай үөрэх тэрилтэлэригэр уонна предприятиеларга оскуола иннинээҕи, оскуола таһынааҕы, орто уопсай уонна идэлиир алын сүһүөх үөрэх көрүҥүн босхо ылар кыах мэктиэлэнэр.
Өрөспүүбүлүкэ гражданина билии күрэҕин түмүгүнэн судаарыстыба бас билэр үөрэҕин эбэтэр муниципальнай үөрэх тэрилтэлэригэр киирэр уонна предприятиеларга идэлиир орто уонна үрдүк үөрэҕи босхо ылар бырааптаах.
Орто уопсай үөрэх булгуччулаах. Төрөппүттэр эбэтэр кинилэри солбуйар дьон оҕо орто уопсай үөрэҕи ыларын хааччыйаллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ омугунан-түөлбэнинэн уратыны киллэрэн туран оҥоһуллубут судаарыстыба үөрэҕин таһымын ирдэбилин олохтуур, үөрэх уонна бэйэ үөрэҕириитин араас көрүҥүн өйүүр.

=== 23 ыстатыйа ===

Ким барыта кырыйдаҕына, ыарыйдаҕына, оҕолонноҕуна, үлэлиир кыаҕа суох буоллаҕына, иитиллэр киһитин сүтэрдэҕинэ уонна сокуонунан көрүллүбүт атын да түбэлтэҕэ олох-дьаһах харалтатынан туһанар бырааптаах.

=== 24	ыстатыйа ===

Ким барыта дьиэлэнэр бырааптаах. Кимтэн даҕаны дьиэтэ суута-сокуона суох былдьаныллыбат. Олорор дьиэҕэ суудайыы сокуонунан бобуллар.

=== 25	ыстатыйа ===

Ким барыта доруобуйатын харыстанар, судаарыстыба бас билэр доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэригэр босхо эмтэнэр бырааптаах, ол Хотугу сиргэ олох уратытын аахсан ыытыллар.
Судаарыстыба доруобуйаны бөҕөргөтүүнү, чэгиэн-чэбдик олох култууратын уонна спорду сайыннарыыны үбүлүүр, өйүур итиэннэ көҕүлүүр.

=== 26	ыстатыйа ===

Гражданнар анал федеральнай сокуон быһыытынан байыаннай сулууспаны барыахтаахтар.

=== 27	ыстатыйа ===

Хоту дойду төрүт  олохтоох  аҕыйах ахсааннаах омуктарын ыччаттара байыаннай сулууспаны федеральнай сокуоннарга тирэҕирэн талларар гражданскай сулууспанан солбуйар бырааптаахтар.

=== 28	ыстатыйа ===

Ким барыта судаарыстыба эбэтэр судаарыстыба былааһын уорганнара, уопсастыба тэрилтэлэрэ, сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэр, ону тэҥэ сололоох уонна биирдиилээн дьон бэйэлэрин үлэлэрин эбээһинэстэрин толороору сокуоннайа суох дьайыыларын түмүгэр кини аатын-суолун алдьатыыны уонна олоҕор-дьаһаҕар тахсар хоромньуну төлөттөрөр бырааптаах.

=== 29	ыстатыйа ===

Саха Өрөспүүбүлүкэтин гражданнара уонна кини гражданнара буолбатах дьон итиэннэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр баар дьон Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун уонна сокуоннарын тутуһаллара булгуччулаах.

=== 30	ыстатыйа ===

Киһи уонна гражданин бырааба, көҥүлэ судаарыстыбаҕа эбэтэр уопсастыбаҕа куттал суох буолуутун, уопсастыба бэрээдэгин, дьон-сэргэ доруобуйатын итиэннэ сиэрин-майгытын харыстыыр эрэ инниттэн сокуонунан хааччахтаныан сөп.

=== 31	ыстатыйа ===

Киһи уонна гражданин быраабын итиэннэ көҥүлүн олоххо киллэрии кини эбээһинэһин толоруутуттан араарыллыбат.

=== 32	ыстатыйа ===

1.	Ким барыта атын дьон быраабын уонна сокуонҥа олоҕурбут туһун ытыктыахтаах. Хас биирдии киһи Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун ураты култууратын, сиэрин-туомун, үгэс буолбут олоҕун ытыктыахтаах, ону барҕардарга, чөл тутарга уонна сайыннарарга көмөлөһүөхтээх.
Ким барыта атын дьон олоҕун уонна доруобуйатын чөлүн туһугар кыһаныахтаах, Хотугу сир үйэлээх үтүө үгэһин итиэннэ киһи киһиэхэ сиэрдээх сыһыанын ытыктыахтаах.
Омук дьонугар сэнэбиллээх сыһыан уонна ону атаҕастааһын сокуон быһыытынан буруйданар.

=== 33	ыстатыйа ===

Ким барыта айылҕаны харыстыахтаах уонна көмүскүөхтээх, кини туһалыыр кыаҕын табыгастаахтык туһаныахтаах, айылҕа харыстабылын ирдэбилин тутуһуохтаах.
Ким барыта үйэтитиллэр докумуону, история уонна култуура өйдөбүнньүгүн, итиэннэ култуураҕа улахан суолталаах атын да көрүҥү чөл хаалларарга кыһаныахтаах.

=== 34	ыстатыйа ===

Ким барыта бэйэтин оҕолорун иитэр, кинилэри дьоҥҥо-сэргэҕэ туһалаах үлэҕэ бэлэмниир, уопсастыба дьоһун киһитэ буолар гына улаатыннарар соруктаах. Оҕолор төрөппүттэригэр кыһаныахтаахтар уонна кинилэргэ көмөлөһүөхтээхтэр.

=== 35	ыстатыйа ===

Киһи уонна гражданин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонугар ыйыллыбыт бырааба уонна көҥүлэ манан муҥурдаммат, киһи уонна гражданин бүтүн аан дойдуга билиниллибит  атын  быраабын-көҥүлүн намтаппат итиэннэ ол сокуонунан эбиллиэн сөп.

[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:Төрүт сокуон]]</text>
      <sha1>ngiraguloapadnutxj9uedq1jrnh5p7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 3 баһа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>510</id>
    <revision>
      <id>3980</id>
      <parentid>2642</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:22:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* 53 ыстатыйа */</comment>
      <origin>3980</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21638" sha1="24am89ktykb2v9p9vsrhukm3ae0vjhx" xml:space="preserve">== 3 баһа. ОМУК-СУДААРЫСТЫБА БЫҺЫЫТЫНАН ТУРУК, ДЬАҺАНАР-САБАРДЫЫР СИРДЭЭХ ТЭРИЛЛИИ ==


=== 36	ыстатыйа ===

#Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, Российскай Федерация субъега буолан туран, бэйэтин бары гражданнарын туһун көрдөрөр.
#Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьоно, гражданнар дьулуһууларын көнүллүк
этиилэригэр олоҕуран, бэйэтин көҥүл-лүк быһаарынар быраабын ыһыктыбат уонна тутуһар.

===  37	ыстатыйа ===

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин омук-судаарыстыба быһыытынан анал туруга Российскай Федерация Конституциятынан уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонунан олохтонор.
2.	Саха   Өрөспүүбүлүкэтин   омук судаарыстыба быһыытынан анал туруга уонна сабардыыр сирэ быыбардааччылар дьоҥҥо туһаайыллыбыт ыйытыыга бил-лэрбит баһыйар үгүс куоластарынан киниттэн сөбүлэҥэ суох уларытыллыбат. Саха Өрөспүүбүлүкэтин анал туругун уонна сабардыыр сирин боппуруоһугар дьоҥҥо туһаайыллыбыт ыйытыы сүрүн сокуон быһыытынан ыытыллар.
3. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Российскай Федерация дьаһайар итиэннэ Российскай Федерация, Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыт-тыгас дьаһайар эйгэтигэр Российскай Федерация боломуочуйатын чэрчитин таһынан судаарыстыба былааһынан бү-түннүүтүнэн толору туһанар.

=== 38 ыстатыйа ===

Саха Өрөспуүбүлүкэтин дьаһайыыты-гар киирэллэр:
Саха Өрөснүүбүлүкэтин Төрүт Со-куонун ылыныы, онно уларытыыны уонна эбиини киллэрии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыс-тыбатын тутула, сабардыыр сирэ, анал туруга;
3)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыс-
тыбатын былааһын уорганнарын тиһигэ,
ону тэрийии уонна үлэлэтии бэрээдэгэ;
4)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин омук-
судаарыстыба быһыытынан анал туругун
көмүскээһин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэ-
тин Төрүт Сокуонун тутуһуннарыы;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннара;
олоххо-дьаһахха, экэниэмикэҕэ, де-мографияҕа уонна тулалыыр айылҕа эй-гэтигэр туһаайыллыбыт бэлиитикэни быһаарыы уонна ыытыы;
бас билии сыһыаннаһыытын олох-тооһун; сири, сир аннын, уу уонна айыл-ҕа атын туһалыыр кыаҕын баһьглааһын, туһаныы уонна дьаһайыы боппуруоста-рын быһаарыы;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыс-тыбатын бюджетын оҥоруу уонна бигэр-гэтии, өрөспүүбүлүкэ түһээнин уонна хо-муурун олохтооһун, өрөспүүбүлүкэ бюд-жетын иһинэн чопчу сыаллаах фонда-лары, ол иһигэр олох-дьаһах көмүскэлэ уонна Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын сайыннарыы фондаларын тэрийии;
9)	Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах
ахсааннаах омуктарын төрүт сирдэрин-
уоттарын уонна үгэс буолбут олохторун
көмүскээһин;
10)	бырамыысаланнаһы, тыа хаһаа-
йыстыбатын уонна бырамыысаланнас
холбоһугун, олорор дьиэ-коммунальнай
хаһаайыстыбаны, эргиэни, дьон аһыыр
тэрилтэлэрин, дьон-сэргэ олоҕун-дьаһа-
ҕын хааччыйыыны, элбэх үп угуллар ту-
тууларын, олорор дьиэ тутуутун, дьон
олорор сирин тупсарыыны, суол тутуутун,
тырааныспары салайыы;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьо-нун үөрэҕириитин тиһигин, култуура, наука тэрилтэлэрин уонна учреждение-ларын, доруобуйа харыстабылын тиһи-гин, чэгиэн-чэбдик олохтонууну, спорду, олоҕу-дьаһаҕы хааччыйыыны салайыы; үйэтитиллэр докумуону, история уонна култуура өйдөбүнньүгүн харыстааһын;
судаарыстыба былааһын уорганна-рын уонна олохтоох салайыныы уорган-нарын, сууттары уонна үп-кредит учреж-дениеларын тэрийии;
федеральнай сокуоннарга сөп түбэһиннэрэн омук дойдуларын кытта экэ-ниэмикэҕэ, наукаҕа, култуураҕа тас си-бээһи олохтооһун;
Российскай Федерация судаарыс-тыбатын былааһын уорганнарын кытта сөбүлэһиннэрэн аан дойдутааҕы тэрилтэ-лэргэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бэрэстэбии-тэллээх буолуута;
Российскай Федерация дьаһайыы-тын, Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыттыгас дьаһайар эйгэтигэр Российскай Федерация судаа-рыстыбатын былааһын уорганнарын бо-ломуочуйаларын чэрчитигэр киирбэт атын боппуруостар.

=== 39 ыстатыйа ===

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бэйэтин бас билэр быраабын сорҕотун баҕа өттүнэн уонна Федеративнай уонна атын дуога-бардарга олоҕуран чопчу болдьоххо Российскай Федерация судаарыстыбатын былааһын федеральнай уорганнарын дьа-һайыыларыгар биэрэр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Рос-сийскай Федерация түһэрсэр дуогабардарыгар кинилэр холбоһуктаах боломуочу-йаларын кэрискэтэ олохтонор.

=== 40 ыстатыйа ===

Российскай Федерация судаарысты-батын былааһын уорганнарын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын бы-лааһын уорганнарын икки ардыларыгар дьаһайар эйгэни уонна боломуочуйаны тыырсыы Российскай Федерация Консти-туциятынан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонунан, дьаһайар эйгэни уонна бо-ломуочуйаны тыырсыы туһунан Федератив-най, атын да дуогабардарынан оҥоһуллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Рос-сийскай Федерация кыттыгас дьаһайар эйгэтигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин со-куоннара уонна атын сокуон суолталаах быраап аакталара олор уопсай тускулла-рын быһаарар федеральнай сокуоннарга тирэҕирэн ылыллаллар.
Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыттыгас дьаһайыыга сыһыаннаах боппуруостара Российскай Фе-дерация судаарыстыбатын былааһын уор-ганнара уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин  судаарыстыбатын былааһын уорганнара түһэрсэр дуогабардарыгар, сөбүлэһиилэ-ригэр, итиэннэ быһаарыылары сөбүлэ-һиннэрии, олору толоруу анал суүртээһи-нигэр олоҕуран быһаарыллаллар.

=== 41 ыстатыйа ===

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сокуонна-ра Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр барытыгар быһаччы дьайаллар.
Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыттыгас дьаһайар боппуруостарыгар ылыллар федеральнай сокуоннар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнигэр эрдэттэн көрүллүөхтээхтэр эбэтэр сокуоҥҥа тирэҕирэн сөбүлэһин-нэрэр бэрээдэгинэн көрүллэллэр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ федеральнай сокуоннары уонна Российскай Федера-ция атын сокуон суолталаах быраапка олоҕурар аакталарын дьайыыларын, өскө-түн олор Федеративнай эбэтэр атын дуогабары кэһэр эбэтэр Саха Өрөспүү-бүлүкэтин боломуочуйатын уонна дьаһа-йар эйгэтин кэһэн туран ылыллыбыт буоллахтарына, тохтотор эбэтэр көтүрэр туһунан боппуруоһу туруорар бырааптаах.


=== 42 ыстатыйа ===

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Саха Өрөс-пүүбүлүкэтин төрүт олохтоох омуктарын, ону тэҥэ өрдөөҕүттэн олохсуйбут нуучча-лары уонна атын дьону чөл хаалларыыны уонна барҕардыыны мэктиэлиир.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, Саха Өрөс-пүүбүлүкэтин төрүт олохтоох омуктарын уонна Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын үгэстэрин, култуу-раларын, сиэрдэрин-туомнарын ытыктаан туран, кинилэр маннык былдьаммат бырааптарын көмүскүүр уонна хааччыйар:
1)	сокуоҥҥа тирэҕирэн сири уонна
айылҕа туһалыыр кыаҕын, ол иһигэр аҕа
уустарын тыа хаһаайыстыбатынан дьа-
рыктанар, бултуур, балыктыыр сирдэрин
баһылыыр уонна туһанар;
олохсуйбут тулалыыр айьглҕа эйгэтин, иитгинэр дьарыктарын уонна омуктар эт-хаан өттүнэн уратыларын аахсан олох-дьаһах уонна медицина тосхолун тэрийэр;
симэлитии уонна омугу эһии хан-нык баҕарар көрүҥүттэн, ону тэҥэ омук быһыытынан уратыга, история ытык сиригэр, киһи кутун-сүрүн уонна киһи илиинэн айбыт култууратын өйдөбүнньү-гэр суудайыылартан көмүскүүр.
3. Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын бу Төрүт Сокуо-нунан көрүллүбэтэх бырааптарын олоххо киллэрии бэрээдэгэ уонна усулуобуйата сокуонунан быһаарыллар.

=== 43	ыстатыйа ===

Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ах-сааннаах омуктара түөлбэлээн олорор сирдэригэр дьон-сэргэ дьулуһуутунан анал туруктара Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонунан быһаарыллар, омугунан дьа-һанар-сабардыыр сирдээх тэриниилэр олохтонуохтарын сөп.

=== 44	ыстатыйа ===

Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сирэ кини элбэх омуктаах бар дьонун бас билиитинэн буолар уонна Саха Өрөспүү-бүлүкэтин төрүт олохтоох омуктара үгэс быһыытынан тарҕанан олорор төрүт-уус сирдэрэ буолар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сирэ бу Төрүт Сокуон ылынылларыгар баар кыраныыссатын чэрчитинэн биир кэлим буолар уонна үллэһиллибэт.


=== 45	ыстатыйа ===

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ дьаһанар-са-бардыыр сирдээх тэриниитин сокуон бы-һыытынан бэйэтэ быһаарар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ маннык дьа-һанар-сабардыыр сирдээх араарыллыы-лартан турар:
улуустар (оройуоннар) — Абый, Алдан, Аллайыаха, Амма, Анаабыр, Бу-луҥ, Үөһээ Бүлүү, Верхоянскай, Үөһээ Халыма, Бүлүү, Горнай, Эдьигээн, Кэ-бээйи, Ленскэй, Мэҥэ-Хаҥалас, Мир-нэй, Муома, Нам, Нерюнгри, Аллараа Халыма, Ньурба, Өймөкөөн, Өлүөхүмэ, Өлөөн, Орто Халыма, Сунтаар, Таатта, Томпо, Уус-Алдан, Уус-Маайа, Усуйаана, Хаҥалас, Чурапчы, Эбээн-Бытантай;
өрөспүүбүлүкэ таһымынан суолталаах Дьокуускай куорат.
3.	Улуус уонна оройуон диэн ааттар
тэҥ суолталаахтар.

=== 46	ыстатыйа ===

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарысты-батын тылларынан саха тыла уонна нуучча тыла буолаллар. Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын тыллара кинилэр түөлбэлээн олорор сир-дэригэр дьиҥ таһымнаах тылларынан буолаллар.

=== 47 ыстатыйа ===

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Судаарысты-баннай дьаралыктаах, Судаарыстыбаннай былаахтаах уонна Судаарыстыбаннай өрө-гөй ырыалаах.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарысты-баннай дьаралыгынан төгүрүк күн — куйах кыһамыгар сэттэ ромб курдук крис-таллыы көрүҥнээх фигуралардаах омук үгэс буолбут киэргэлинэн итиэннэ «Республика Саха (Якутия)» уонна «Саха Өрөспүүбүлүкэтэ» диэн суруктарынан тулаламмыт төгүрүмтэ буолар, ол ортотугар Өлүөнэ өрүс тааска уруһуйда-рыттан ылыллыбыт былаахтаах былыргы аттаах киһи ойууламмыт.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарысты-баннай дьаралыгын өҥнөөх ойуутугар күн — үрүҥ көмүстүҥү, аттаах киһи — хараҥа кыһьгл, тулалааһына — хараҥа халлаан күөҕэ, киэргэлэ уонна суруктара — маҥан өҥнөөхтөр.
3. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыс-тыбаннай былааҕа түөрт араас кэтиттээх, туһааннааҕынан халлаан күөҕэ, үрүҥ, кы-һыл уонна от күөҕэ өннөөх сытыары балаһалартан турар көнө муннуктаах та-ҥас. Былаах кэтитигэр балаһалар кэтиттэ-рин тэннэбилэ: халлаан күөҕэ балаһа — былаах кэтитин 3/4, үрүҥ балаһа — былаах кэтитин 1/16, кыһыл балаһа — былаах кэтитин 1/16, от күөҕэ балаһа бы-лаах кэтитин 1/8 ылар.
Халлаан күөҕэ өҥнөөх балаһа ортоту-гар маҥан төгүрүк баар. Төгүрүк диаметра былаах кэтитин 2/5 ылар. Былаах кэтитин тэҥнэбилэ кини уһунугар — 1:2.

=== 48	ыстатыйа ===

Саха Өрөспүүбүлүкэтин киин куора-тынан Дьокуускай куорат буолар.

=== 49	ыстатыйа ===

1.	Саха Өрөспүубүлүкэтигэр судаарыстыба былааһын бэйэтэ тэрийэр судаарыстыба былааһын уорганнара толороллор.
2.	Сокуон быһыытынан тэриллэр
судаарыстыба былааһын уорганнара Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын бы-лааһын биир уопсай тиһиган үөскэтэллэр.


=== 50	ыстатыйа ===

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бэйэтин су-даарыстыбатын былааһын үрдүкү уорган-нарынан сирэйдээн бар дьон толору бы-рааптаах бэрэстэбиитэлинэн буолар уон-на кини дьулуһуутун көрдөрөр.
Судаарыстыба бьглааһын уорганнара уонна кини сололоох дьонноро гражданин уонна уопсастыба иннигэр хоруйдууллар.

=== 51	ыстатыйа ===

Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонунан, Российскай Федерация Конституциятынан, өрөспүүбүлүкэ уонна федеральнай сокуоннарынан көрүллүбэ-тэх бьглаас уорганнара баар буолуохтарын сатаммат.

=== 52	ыстатыйа ===

Судаарыстыба эбээһинэстээх: 1) Саха Өрөспүүбүлүкэтин омук-су-даарыстыба быһыытынан анал туругун уонна  сабардыыр  сирэ  биир  кэлимин хааччыйар;
киһи уонна гражданин быраабын көмүскүүр итиэннэ мэктиэлиир;
Төрүт Сокуон тутулун уонна со-куоннаһы тутуһар, быраапка олоҕурбут бэрээдэги хааччыйар;
экэниэмикэни, көҥүл үлэни-дьа-рыгы көҕүлээһини сайыннарыыга, граж-даннар олохторун-дьаһахтарын көмүскээ-һиҥҥэ туһаайыллыбыт бэлиитикэни ыры-тан оҥорор уонна олоххо киллэрэр;
киһи олохсуйарыгар табыгастаах эйгэни харыстыыр уонна тэрийэр туһугар уопсастыба итиэннэ айылҕа хардарыта дьайсыыларын сүрүннүүр;
бар дьон бэйэтин көҥүл быраабын көмүскүүр, төрөөбүт тыл, омук култуурата уонна уратыта чөлүн ситиһэр уонна са-йыннарар.

=== 53 ыстатыйа ===

1. Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарысты-батын былааһын үрдүкү уорганнарынан буолаллар:
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ; Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай Суута.

2. Былааһы тыырсыы тускулугар сөп түбэһиннэрэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын былааһын үрдүкү уор-ганнара тутулуга суох үлэлииллэр.

[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:Төрүт сокуон]]</text>
      <sha1>24am89ktykb2v9p9vsrhukm3ae0vjhx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 4 баһа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>511</id>
    <revision>
      <id>3984</id>
      <parentid>2646</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:24:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* 67	ыстатыйа */</comment>
      <origin>3984</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21897" sha1="i16rzi0u3z03kads78ukfo0jkgxxg4l" xml:space="preserve">== 4 баһа. САХА ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭТИН ИЛ ТҮМЭНЭ ==

=== 54 ыстатыйа ===

Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламена — Ил Түмэн — судаарыстыба былааһын талыллар, сокуону оҥорор уонна хонту-руоллуур уоргана буолар.
Ил Түмэн — Саха Өрөспүүбүлүкэ-тин сокуону оҥорор былааһын мэлдьи үлэлиир үрдүкү уонна соҕотох уоргана буолар.

=== 55	ыстатыйа ===

1. Ил Түмэн биэс сылга болдьохтоон талыллар.
 
Ил Түмэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин 70 бар дьонун дьокутаатыттан турар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин 35 бар дьонун дьоку-таата биир мандааттаах быыбардыыр уокуруктарга талыллаллар, 35 — өрөспүү-бүлүкэтээҕи быыбардыыр уокурукка быыбардыыр холбоһуктар, быыбардыыр блоктар туруорбут дьокутаакка хандьы-дааттар испииһэктэрин иһин бэриллибит куолас ахсааныгар сөп түбэһиннэрэн.
Ил Түмэн тэрээһинэ уонна үлэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүрүн сокуонунан уонна Ил Түмэн Регламенынан олохтонор.
Биир кэм төрүккэ олоҕуран идэтийэн үлэлиир Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьо-нун дьокутааттарын ахсаана Саха Өрөс-пүүбулүкэтин сүрүн сокуонунан олохтонор.

=== 56 ыстатыйа ===

Ил Түмэн дьаһайыытыгар киирэллэр:
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Со-куонун ылыныы уонна онно көннөрүүнү уонна эбиини киллэрии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаһайар эйгэтин  уонна  Российскай  Федерация
 
уонна Саха Өрөспүубүлүкэтин кыттыгас дьаһайар эйгэтин Саха Өрөспүүбүлүкэтин боломуочуйатын чэрчитинэн сокуонунан сүрүннээһин;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нин Анал суругун иһитиннэрии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конститу-ционнай суутун Анал суругун иһитин-нэрии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин ис-тас бэ-лиитикэтин, экэниэмикэтин, олоҕун-дьаһаҕын уонна култууратын бэлиитикэ-тин сүрүн боппуруоһун сокуоннарга ти-рэҕирэн быһаарыы;
6)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин олоҕун-
дьаһаҕын-экэниэмикэтин сайыннарыыга
туһаайыллыбыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин
Президенэ киллэрэр судаарыстыба тосхо-
лун бигэргэтии;
7)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыс-
тыбатын бюджетын уонна ону толоруу
туһунан отчуоту бигэргэтии; өрөспүүбү-
лүкэ бюджетын таһынан уонна валюта
фондаларын тэрийии уонна үлэлэрин
бэрээдэгин олохтооһун уонна олор үптэрин
туттуу туһунан отчуоту бигэргэтии; Саха
 
Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын бюд-жетын толорууну, бюджет уонна бюджеты таһынан фондалары, валюта фондаларын уонна күндү металлар уонна күндү таастар фондаларын хонтуруоллааһын;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бас билии-тин, ол иһигэр үлэлээх-дьарыктаах уоп-састыбалар, табаарыстыбалар уонна атын тэрилтэлэр үптэриттэн-баайдарыттан ылар өлүүтүн (паайдарын, акцшгларын) сала-йыы уонна дьаһайыы бэрээдэгин олох-тооһун;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонна-рын тутуһууну уонна толорууну хонту-руоллааһын;
10)	федеральнай сокуонунан Саха
Өрөспүүбүлүкэтин дьаһайыытыгар киирэр
түһээни уонна хомууру, итиэннэ ону тү-
һэрии бэрээдэгин олохтооһун;
11)	федеральнай сокуоннарга уонна
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүрүн сокуону-
гар сөп түбэһиннэрэн Саха Өрөспүүбү-
лүкэтин Президенигэр итэҕэйбэти бил-
лэрии;
12)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыс-
 
тыбатын былааһын толорор уорганнарын тиһигин олохтооһун;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыы-талыстыбатын Бэрэссэдээтэлин, кини сол-буйааччыларын уонна Саха Өрөспүүбү-лүкэтин сорох миниистирдэрин сололо-ругар анааһыҥҥа сөбүлэҥи биэрии;
федеральнай сокуонунан көрүллү-бүт түбэлтэҕэ толорор былаас федераль-най уорганнарын сирдээҕи-уоттааҕы уор-ганнарын салайааччыларын сололоругар анааһыны сөбүлэһиннэрии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конститу-ционнай суутун судьуйаларын сололоругар анааһын; Саха Өрөспүүбүлүкэтин киһи быраабыгар Боломуочунайын солотугар анааһын уонна солотуттан босхолооһун; Саха Өрөспүүбүлүкэтин Быыбарын киин хамыыһыйатын састаабын аҥарын анааһын;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыы-талыстыбатын отчуотун истии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыы-талыстыбатыгар итэҕэйбэти биллэрии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаһанар-
 
сабардыыр сирдээх тэр1&lt;^лиитин олохтооһун уонна уларытыы; ону уларытыы бэрээдэ-гин олохтооһун;
19) Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын быыбарын ыытыы бэрээ-дэгин олохтооһун; Саха Өрөспүүбүлүкэ-тин Президенин уонна Саха Өрөспүүбүлү-кэтин бар дьонун дьокутааттарын быыба-рын күнүн-дьылын анааһын; Саха Өрөс-пүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын быыбарыгар быыбардыыр уокуруктары олохтооһун;
56 ыстатыйа 19 пуунун Саха Өрөспүү-бүлүкэтин Президенин быыбарын ыытыы бэрээдэгин олохтооһун уонна Саха Өрөс-пүүбүлүкэтин Президенин быыбарын күнүн-дьылын анааһын өттүгэр дьайыы-та 2006 сыл муус устар 25 күнүнээҕи С 675-Ш №-дээх Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сүрүн сокуонун 2 ыстатыйатынан тохто-тулунна.
19.1) Российскай Федерация Президе-нин этии киллэриитинэн Российскай Фе-дерация    гражданиныгар    федеральнай
 
сокуонунан уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонунан олохтоммут бэрээдэги-нэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин боломуочуйатын сүктэрии;
өрөспүүбүлүкэҕэ дьоҥҥо туһаайыллыбыт ыйытыыны анааһын уонна ыытыы бэрээдэгин олохтооһун, итиэннэ дьоҥҥо туһаайыллыбыт ыйытыыны анааһын;
Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕар сокуону оҥорууга көҕү-лээһин быраабын олоххо киллэрии;
мировой судьуйалары талыы;
Саха Өрөспүубүлүкэтин дуогабардарын түһэрсиини уонна көтүрүүнү бигэргэтии;
24)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин кыраныыссаларын уларытар туһунан сөбүлэһиини бигэргэтии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонна-рын дьайыыларын тохтотуу;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин толорор былааһын атын уорганнарын быраапка олоҕурар аакталарын уларытар уонна көтүрэр туһунан Саха Өрөспүүбү-лүкэтин Президенигэр этии киллэрии;
 
Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын наҕараадатын уонна ытык аатын бигэргэтии;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннарыгар тойоннооһуну биэрии;
муниципальнай тэриллиилэри тэрийии, холбооһун, уларытан тэрийии эбэ-тэр эһии бэрээдэгин олохтооһун уонна уларытыы, олор кыраныыссаларын олохтооһун уонна уларытыы;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламенын дьаһайыытыгар сокуоннарынан сыһыарыллыбыт атын боппуруостар.

=== 57	ыстатыйа ===

Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаһайыытыгар уонна боломуочуйатыгар киирэр боппуруос сокуоннарга тирэҕирэн сүрүннэнэр.
Ил Түмэн уурааҕынан Саха Өрөс-пүүбүлүкэтин парламенын дьаһайыьггыгар сокуоннарынан кшглэриллибит атын боппу-руос быһаарыллар.

== 58	ыстатыйа ==

1. Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын быыбара бары бүттүүн тэҥ
 
уонна быһаччы быыбардыыр быраапка олоҕуран кистэлэҥ куоластааһынынан ыытыллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутаатынан 21 сааһын туолбут уонна быыбардыыр бырааптаах гражданин та-лыллыан сөп.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын быыбарын бэрээдэгэ уон-на тэрээһинэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонунан олохтонор.

== 59 ыстатыйа ==

Биир кэм төрүккэ олоҕуран идэтийэн үлэлиир Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьо-нун дьокутааттара, наукаттан, үөрэтэр уонна атын айар үлэттэн ураты, төлөбүрдээх атын үлэнэн дьарыктаныа суохтаахтар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутаата боломуочуйатын болдьоҕун устатыгар, өскөтүн федеральнай сокуону-нан атын көрүллүбэтэх буоллаҕына, бы-лаас атын ханнык да талыллар уорганын дьокутаатынан, судьуйанан буолуо суох-таах, судаарыстыба атын солотугар, судаа-рыстыба сулууспатын судаарыстыбаннай
 
солотугар, муниципальнаи солоҕо үлэлиэ суохтаах.
3. Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутаата дьокутаат боломуочуйатын то-лорууну кытта сибээһэ суох үлэҕэ бэйэ-тин анал туругун туһаныа суохтаах.

== 60	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутаатын анал туруга сокуонунан быһаарыллар.

== 61	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьо-кутааттарын быыбарын түмүгэ тахсыбы-тын кэнниттэн отут күнү аһарбакка саҥа талыллыбыт Ил Түмэн бастакы мунньа-ҕын ыҥырар.
Ил Түмэн, өскөтүн кини састаа-быгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаанын үс гыммыт иккититтэн итэҕэһэ суоҕа талыл-лыбыт буоллаҕына, сокуон биэрэр быраа-бынан туһанар кыахтанар.
Саҥа ыҥырыылаах Ил Түмэн бас-такы   мунньаҕа   саҕаланыаҕыттан   ыла
 
ааспыт ыҥырыылаах Ил Түмэн боломуо-чуйата тохтуур.

== 62 ыстатыйа ==

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ,
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун
дьокутааттара, Саха Өрөспүүбүлүкэтин
Бырабыыталыстыбата, олохтоох салайыныы талыллар уорганнара, бэлитиичэскэй баартыйалар түөлбэннээҕи салаалара
сокуону оҥорууну көҕүлээһиҥҥэ бырааптаахтар. Сокуону оҥорууну көҕүлээһин
быраабынан бэйэтэ дьаһайар боппуруостарыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суута уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин профсоюзтарын Федерацията эмиэ
туһанар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нин сокуону оҥорууну көҕүлүүр этиитэ атыттардааҕар инники көрүллэр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүрүн со-куоннара Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаа-нын үс гыммыт иккититтэн итэҕэһэ суох куолаһынан ылыллаллар. Саха Өрөспүү-бүлүкэтин атын сокуоннара Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаанын баһыйар үгүс куо-лаһынан ылыллаллар.
4. Саха Өрөспүүбүлүкэтин ылыллыбыт сокуона биэс күн иһигэр илии бат-тааһыҥҥа уонна бар дьоҥҥо биллэриигэ анаан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нигэр ыытыллар. Өскөтүн Саха Өрөспүү-бүлүкэтин Президенэ Саха Өрөспүүбүлү-кэтин сокуонун киниэхэ киирбит түгэ-ниттэн уон түөрт күн иһигэр илии бат-таатаҕына сокуону бар дьон билиитигэр таһаарар, өскөтүн сокуоҥҥа бэйэтигэр күүһүгэр киириитин атын бэрээдэгэ ыйыллыбатах буоллаҕына. Сокуон дьиҥ таһымнаах бэчээккэ тахсыбыт күнүттэн күүһүгэр киирэр. Өскөтүн Саха Өрөс-пүүбүлүкэтин Президенэ Саха Өрөспүү-бүлүкэтин сокуонун киниэхэ киирбит тү-гэниттэн уон түөрт күн иһигэр илии бат-таабатаҕына бу сокуон урут ылыллыбы-тынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаанын үс гыммыт иккититтэн итэҕэһэ суох куола-һынан бигэргэтиллиэн сөп. Сокуон урут ылыллыбытынан     бигэргэтилиннэҕинэ
 
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ ик-кистээн аккаастыыр кыаҕа суох уонна со-куон үс күн иһигэр бар дьоҥҥо биллэ-риллиэхтээх.

=== 63	ыстатыйа ===

Ил Түмэн бастакы мунньаҕар Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутаат-тарыттан Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин уонна кини солбуйааччыларын Ил Түмэн үлэлии олорор састаабын боломуочуйа-тын болдьоҕор талар.

=== 64	ыстатыйа ===

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ мунньаҕы ыытар уонна Ил Түмэн ис бэрээдэгин дьаһайар, Ил Түмэн үлэтин мэһэйэ суох толорууну хааччыйыыга, Саха Өрөспүү-бүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын санааларын көҥүллүк этиилэрин араҥач-чылааһыҥҥа туһуламмыт дьаһалы ьглынар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаанын үс гыммыт биириттэн итэҕэһэ суохтарын кө-ҕүлээһининэн Ил Түмэн Бэрэссэдээтэли-гэр эбэтэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаа-
 
нын үс гыммыт иккитин куолаһынан кини солбуйааччыларыгар итэҕэйбэти биллэ-риэххэ сөп. Итэҕэйбэт туһунан быһаа-рыыны ылыныы Ил Түмэн Бэрэссэдээ-тэлин эбэтэр кини солбуйааччыларын бо-ломуочуйаларын тута ууратыыга тиэрдэр.

=== 65	ыстатыйа ===

Ил Түмэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарыттан сис кэми-тиэттэри уонна хамыыһыйалары тэрийэр.
Ил Түмэн сис кэмитиэттэрэ уонна хамыыһыйалара сокуоннар уонна атын аакталар барылларын дьүүллэһэллэр, Са-ха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннарын, Ил Түмэн атын быһаарыыларын толорууну хонтуруоллууллар.

=== 66	ыстатыйа ===

Сокуоннары толорууну, судаарыстыба бас билиитэ энчирээбэтин Ил Түмэн Хон-туруоллуур кэмитиэтэ хонтуруоллуур.

=== 67	ыстатыйа ===

Ил Түмэн боломуочуйата маннык түбэлтэлэргэ болдьоҕун иннинэ тохтотуллуон сөп:
 
#Ил Түмэн бэйэтэ ыһылларын туһунан быһаарыыны Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаа-нын үс гыммыт иккититтэн итэҕэһэ суох-тарын куолаһынан ылыннаҕына;
#Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ сокуоннарга олоҕуран Ил Түмэни ыстаҕына;
#Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын бу састааба сокуоннай кыаҕа суоҕун туһунан Саха Өрөспүүбү-лүкэтин Үрдүкү Суутун уурааҕа күүһүгэр киирдэҕинэ, ол иһигэр Саха Өрөспүүбү-лүкэтин бар дьонун дьокутааттара боло-муочуйаларын устунууларынан сибээстээн;
#федеральнай сокуоннарынан көрүл-лүбүт атын түбэлтэҕэ.

[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:Төрүт сокуон]]</text>
      <sha1>i16rzi0u3z03kads78ukfo0jkgxxg4l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 5 баһа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>512</id>
    <revision>
      <id>3977</id>
      <parentid>2650</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:21:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* 84	ыстатыйа */</comment>
      <origin>3977</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26622" sha1="tu8bytyrbmzgcgo346ekeb9tad6w3xp" xml:space="preserve">== 5 баһа. САХА ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭТИН ПРЕЗИДЕНЭ ==


== 68 ыстатыйа ==

1. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Баһылыга уонна
 
кини үрдүк сололоох киһитэ буолар, өрөспүүбүлүкэ толорор былааһын салайар. 2. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин омук-судаарыс-тыба быһыытынан анал туругар уонна сабардыыр сирэ биир кэлимигэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун уонна сокуоннарын, ону тэҥэ өрөспүүбүлүкэ ылыммыт өрөспүүбүлүкэлэр икки арды-ларынааҕы уонна аан дойдутааҕы эбэһээтэ-листибэлэрин тутуһууга мэктиэһит буолар.

== 69 ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нинэн 30 сааһын туолбут быыбардыыр бырааптаах гражданин талыллыан сөп.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нин биэс сылга болдьохтоон өрөспүүбү-лүкэ гражданнара бүттүүн тэҥ уонна быһаччы быыбар-дыыр быраапка олоҕу-ран кистэлэҥ куоластааһынынан талаллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нин солотугар биир киһи иккиттэн ордук болдьоххо субуруччу тальгллыбат.

== 69 ыстатыйа ==

69 ыстатыйа 2 уонна 3 пууннарын дьайыыта 2006 сыл муус устар 25 күнүнээҕи С 675-Ш №-дээх Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сүрүн сокуонун 2 ыстатыйатынан тохтотулунна.

==69.1. ыстатыйа ==

1.	Российскай Федерация гражданиныгар Саха Өрөспүубүлүкэтин Президе-нин боломуочуйатын Российскай Феде-рация Президенин этии киллэриитинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ фе-деральнай сокуонунан уонна Саха Өрөс-пүүбүлүкэтин Төрүт сокуонунан олох-томмут бэрээдэгинэн сүктэрэр.
2.	Российскай Федерация Президенэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин со-лотугар хандьыдаат туһунан этиитин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ киллэрил-либит күнүттэн уон түөрт күн иһигэр көрүөхтээх.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин боломуочуйатын сүктэрии туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин уурааҕа ылыллыбытынан ааҕыллар, өскөтүн Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутаат-тарын  олохтоммут  ахсааныттан  улаханаҥардара ол туһугар куоластаабыт буол-лаҕына.
3. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нин боломуочуйатын болдьоҕо — биэс сыл.

== 70 ыстатыйа ==

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нин солотугар хандьыдааттары быыбар-дааччылар быһаччы эбэтэр быыбардаач-чылар холбоһуктара уонна быыбардаач-чылар кыттыһыылара туруораллар.
2.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нин быыбара сокуон быһыытынан ыытыллар.

'''70	ыстатыйа дьайыыта 2006 сыл муус устар 25 күнүнээҕи С 675-Ш №-дээх Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сүрүн сокуонун 2 ыстатыйатынан тохтотулунна.'''

== 71	ыстатыйа ==

1. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ солотугар киирэригэр Саха Өрөспүүбү-лүкэтин Ил Түмэнигэр Саха Өрөспүүбү-лүкэтин икки судаарыстыбаннай тылы-нан маннык андаҕары биэрэр:
«Президент эбээһинэһин үтүө суобас-
таахтык толоруом, Саха Өрөспүүбүлү-кэтин Төрүт Сокуонун уонна Саха Өрөс-пүүбүлүкэтин сокуоннарын тутуһуом, өрөспүүбүлүкэ омук-судаарыстыба бы-һыытынан анал туругун көмүскүөм, киһи уонна гражданин быраабын ытыктыам, Саха Өрөспүүбүлүкэтин элбэх омуктаах бар дьонун туһун көмүскүөм диэн бэйэм үтүө ааппынан уонна дьоһуммунан анда-ҕайабын».
2. Андаҕар үөруүлээх быһыыга-май-гыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттара, Саха Өрөспуүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын чилиэннэрэ, Са-ха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суутун, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү суутун, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Арби-тражнай суутун судьуйалара уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Борокуруора баалла-рыгар бэриллэр.

== 72 ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ: 1) судаарыстыба былааһын федераль-най уорганнарын, Российскай Федерация субъектарын судаарыстыбаларын былаа-
һын уорганнарын кытта сыһыаннаһыыга уонна тас экэнэмиичэскэй сибээһи олох-тооһуҥҥа Саха Өрөспүүбүлүкэтин сирэй-дээн көрдөрөр; Саха Өрөспүүбүлүкэтин аатыттан дуогабарга уонна сөбүлэһиигэ илии баттыыр бырааптаах; толорор бы-лаас федеральнай уорганнарыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэстэбиитэллэрин аныыр уонна ууратар;
2)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэ-нигэр туһаайан Анал суругу ыытар уонна бар дьоҥҥо ыҥырыыны таһаарар;
3)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыс-тыбатын бэлиитикэтин сүрүн хайысхатын быһаарар уонна Ил Түмэҥҥэ киллэрэр;
4)	Ил Түмэҥҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэ-тин омук олоҕун-дьаһаҕын-экэниэмикэ-тин сайдыытын тосхолун уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын бюд-жетын барылын киллэрэр;
5)	сокуону таһаарыыны көҕүлүүр;
анал аактаны таһаарар уонна Саха Өрөс-
пүүбүлүкэтин сокуоннарын бар дьоҥҥо
биллэрэр эбэтэр ылыныыны тохтотор;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституцион-
най    суутун    уураахтарын    толорууну хааччыйар;
6)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыс-тыбатын былааһын толорор уорганнарын тиһигин баһылыыр уонна ис тутулун бы-һаарар; Ил Түмэҥҥэ Саха Өрөспүүбүлү-кэтин судаарыстыбатын былааһын толо-рор уорганнарын тиһигин бигэргэтиигэ киллэрэр; Саха Өрөспүүбүлүкэтин Быра-быыталыстыбатын үлэтин сүрүннээн са-лайар; Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыы-талыстыбатын мунньаҕын салайан ыытар бырааптаах; Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын уурааҕын көтү-рүөн сөп; Саха Өрөспүүбүлүкэтин Быра-быыталыстыбатын ууратыыны сокуон быһыытынан ылынар; Саха Өрөспүү-бүлүкэтин толорор бьглааһын сирдээҕи-уоттааҕы уорганнарын салайааччыларын аныыр;
7)	Ил Түмэн сөбүлэҥинэн Саха Өрөс-пүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин уонна кини солбуйаач-чыларын сололоругар аныыр;
8)	Ил Түмэн сөбүлэҥинэн Саха Өрөс-пүүбүлүкэтин сорох миниистирдэрин со-
лолоругар аныыр; федеральнай сокуону-нан көрүллүбүт түбэлтэҕэ толорор былаас федеральнай уорганнарын сирдээҕи-уот-тааҕы уорганнарын салайааччыларын солоҕо анааһыҥҥа хандььгдааты Ил Түмэҥ-ҥэ сөбүлэһиннэриигэ киллэрэр;
9)	федеральнай сокуонунан көрүллүбүт түбэлтэҕэ толорор былаас федеральнай уорганнарын сирдээҕи-уоттааҕыуорганнарын салайааччыларын солоҕоанааһыны сөбүлэһиннэрэр; Саха Өрөспүүбүлүкэтин толорор былааһын уорганнарын Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын былааһын атын уорганнарынкытта үлэтин сүрүннүүр итиэннэ Российскай Федерация сокуоннарыгар сөптүбэһиннэрэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин
толорор былааһын уорганнара толорорбылаас федеральнай уорганнарын уонна олор сирдээҕи-уоттааҕы уорганнарын, олохтоох салайыныы уорганнарын уонна уопсастыбаннай холбоһуктары кытта хардарыта дьайсыыларын тэрийиэн сөп;
10)	Ил Түмэҥҥэ киллэрэр:
Саха  Өрөспүүбүлүкэтин  Конституционнай суутун судьуиаларын сололору-гар анааһыҥҥа хандьыдааты;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин вице-прези-денин солотугар талыыга хандьыдааты;
Саха Өрөспүубүлүкэтин вице-прези-денин солотуттан болдьох иннинэ босхо-луур туһунан этиини;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Борокуруо-рун солотугар хандьыдааты сөбулэһиннэ-риигэ анаан; Саха Өрөспүүбүлүкэтин Быыбарын киин хамыыһыйатын састаа-бын аҥарын; Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр киһи быраабыгар Боломуочунай солоту-гар анааһыҥҥа хандььгдааты;
11)	сокуоҥҥа олоҕуран Ил Түмэни ыһар;
12)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыс-тыбатын наҕараадатын уонна Саха Өрөс-пүүбүлүкэтин ытык аатын иҥэрэр;
13)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр эбэтэр кини сорох түөлбэннэригэр ыксаллаах быһыыны-майгыны бшглэрэр, ол гуһунан Ил Түмэҥҥэ суһаллык иһитиннэрэр;
14)	Саха Өрөснүүбүлүкэтин Баайындуолун судаарыстыбаннай харамньытыгар ууруллан сытар валюта фондата, күндү
металл уонна күндү таас хаһаастара бигэ-тик хараллыыларын хааччыйар.

== 73	ыстатыйа ==

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ бэйэтин боломуочуйатын Саха Өрөспүү-бүлүкэтин Төрүт Сокуонугар уонна со-куоннарыгар, Российскай Федерация Конституциятыгар уонна федеральнай сокуоннарга олоҕуран толорор.
2.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ бэйэтин боломуочуйатын толорон ыйаах-тары уонна дьаһаллары таһаарар, олору Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сири-гэр бүтүннүүтүгэр толорторор.

== 74	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин боломуочуйата Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонунан олохтоммут тутулун уларытыыга туһаныллыа суохтаах.

== 75	ыстатыйа ==

1. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нин боломуочуйата маннык түбэлтэҕэ болдьоҕун иннинэ тохтотуллар:

1) бэйэтин баҕатынан уурайдаҕына;

2)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ киниэхэ итэҕэйбэтин биллэрбитинэн си-бээстээн Российскай Федерация Прези-денэ солотуттан тохтоттоҕуна;

3)	федеральнай сокуонунан көрүллү-бүт атын түбэлтэҕэ.

2.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нин боломуочуйатын болдьоҕун иннинэ тохтотор туһунан быһаарыыны Россий-скай Федерация Президенин этии киллэ-риитинэн Ил Түмэн ылынар, федераль-най сокуонунан олохтоммут түгэнтэн уратыга.

3.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нигэр итэҕэйбэт туһунан быһаарыы Саха Өрөспүүбүлүкэтин туһааннаах суутун тү-мүктээһинигэр олоҕуран Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттарын олохтоммут ахсаанын үс гыммыт бии-риттэн итэҕэһэ суоҕун көҕүлээһининэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьо-кутааттарын олохтоммут ахсаанын үс гыммыт иккитин баһыйар үгүс куола-һынан ылыллар.

4.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нин Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна кини
бар дьонун  туһугар  үлэлиирэ  киниэхэ буруйга тардыллыа суохтаах.

== 76 ыстатыйа ==

1. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин кытта бииргэ биэс сылга болдьохтоон Саха Өрөспүүбүлүкэтин вице-президенэ талыллар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин вице-президенин хандьыдаатын Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенигэр хандьыдаат быһаарар.

'''76 ыстатыйа дьайыыта 2006 сыл муус устар 25 күнүнээҕи С 675-Ш №-дээх Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сүрүн сокуонун 2 ыста-тыйатынан тохтотулунна.'''

== 76.1 ыстатыйа ==

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин вице-президенин Ил Түмэн Саха Өрөспүүбүлүкэ-тин Президенин боломуочуйатын болдьо-ҕун кэмигэр болдьохтоон талар.

2.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин вице-президенин солотугар хандьыдааты Ил Тү-мэн туоратар түбэлтэтигэр Саха Өрөспүү-бүлүкэтин Президенэ ый иһигэр Ил Түмэни кытта сөбүлэһиннэрэр процедураны ыытар. Туруоруллубут хандьыдаат хат туоратылыннаҕына Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ икки нэдиэлэ иһигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин вице-президенин солотугар саҥа хандььгдааты туруорар.

== 77 ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин вице-президенэ:

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нин Дьаһалтатын үлэтин сүрүннүүр;

2.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин уонна олохтоох салайыныы уорганнарын кытта сибээһин хааччыйар;

3.	Өрөспүүбүлүкэ олоҕун туругун ту-һунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нигэр иһитиннэрэр;

4.	Үбү уонна экэниэмикэни хонту-руоллуур уорганнар хардарыта дьайсыы-ларын тэрийэр;

5.	Гражданнар бырааптара олоххо киириитин хонтуруоллуур уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнигэр сыллата отчуоттуур;

6.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин сорудаҕынан кини сорох эбээһинэһин толорор;

7.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ өлөр, дуоһунаһыттан барар түбэлтэтигэр саҥа быыбардаммыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ дуоһунаһыгар киириэр диэри кини боломуочуйатын толорор.

'''77 ыстатыйа 7 пуунун дьайыыта 2006 сыл муус устар 25 күнүнээҕи С 675-Ш №-дээх Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сүрүн сокуонун 2 ыстатыйатынан тохтотулунна.'''

8.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ эбээһинэһин кыайан толорбот түбэлтэтигэр (ыалдьыбытынан эбэтэр уоппусканан сибээстээн) быстах кэмҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин эбээһинэһин толорор.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин вице-президенэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэ-нин уонна Бырабыыталыстыбатын ыһар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар уларытыы уонна эбии киллэрэр туһунан этиини киллэрэр, референдум ыытылларын көҕүлүүр итиэннэ бэйэтин көҕүлээһининэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин
Бырабыыталыстыбатын чилиэннэрин сололоруттан босхолуур бырааба суох.

== 77.1 ыстатыйа ==

Российскай Федерация Президенэ федеральнай сокуоннарынан көрүллүбүт түбэлтэҕэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин боломуочуйата сүктэриллибит гражданин солотугар киириэр диэри быстах кэмҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин эбээһинэһин толорооччуну аныыр.

Быстах кэмҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэ-тин Президенин эбээһинэһин толорооччу Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин уонна Бырабыыталыстыбатын ыһар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар уларытыы уонна эбии киллэрэр туһунан этиини киллэрэр бырааба суох.

== 78 ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин вице-прези-денэ солотуттан син эмиэ Саха Өрөс-пүүбүлүкэтин Президенин курдук төрү-түнэн туоратыллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин вице-прези-денин солотуттан  туоратыы  бэрээдэгэ
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сүрүн сокуонунан быһаарыллар.

== 79	ыстатыйа ==

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин вице-президенэ үлэлэрин иһин төлөбүр ылаллар, оттон тэрилтэлэртэн, учреждениелартан уонна биирдиилээн дьонтон ханнык да атын төлөбүрү ылыа суохтаахтар.

2.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин вице-президенин сололоро бар дьон дьокутаат-тарын анал туруктарын кытта дьүөрэлэспэт.

3.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президе-нин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин вице-президенин тус бэйэлэрин үтүө ааттара тыытыллыбат, кинилэр анал туруктара сокуонунан быһаарыллар.

== 80	ыстатыйа ==

1. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыы-талыстыбата судаарыстыба былааһын то-лорор уонна дьаһайар уоргана буолар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталысты-батын  Бэрэссэдээтэлэ  Саха  Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын салайар уонна кини үлэтин тэрийэр. Саха Өрөспүү-бүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын анал туруга сүрүн сокуонунан быһаарьшлар.

2.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыы-талыстыбата уурааҕы, дьаһалы уонна со-куон туолуутун хааччыйар атын аактаны таһаарар.

3.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыы-талыстыбата боломуочуйатын Саха Өрөс-пүүбүлүкэтин Президенин иннигэр, олох-томмут бэрээдэгинэн киниэхэ боломуочу-йата сүктэршглибитин кэнниттэн, устунар.

== 81	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыта-лыстыбатын дьаһайар кыаҕын иһинэн ылыллыбыт аакталара Саха Өрөспүүбү-лүкэтин сабардыыр сиригэр бүтүннүүтү-гэр булгуччу толоруллуохтаахтар.

== 82	ыстатыйа ==

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыы-талыстыбата олох-дьаһах-экэниэмикэ бэ-лиитикэтин ырытан оҥорор уонна олоххо киллэрэр, ол бэлиитикэни олоххо кил-лэрии иһин бүүс-бүтүннүү хоруйдуур.

2.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыы-
талыстыбата бэйэтин үлэтин туһунан сыллата эбэтэр Ил Түмэн модьуйуутунан отчуоттуур.

== 83	ыстатыйа ==

1.	Ил Түмэн итэҕэлин ылбатах Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата былаастан барар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатыгар итэҕэйии туһу-нан боппуруоһу Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ уонна Ил Түмэн киллэрэр бырааптаахтар.

2.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыы-талыстыбата былаастан барарга этии киллэриэн сөп, ону Саха Өрөспүүбүлүкэ-тин Президенэ ылынар эбэтэр ылыммат.

3.	Бьглаастан барар эбэтэр боломуочу-йаны устунар түбэлтэҕэ Саха Өрөспүүбү-лүкэтин Бырабыыталыстыбата Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин соруда-ҕынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыы-талыстыбатын саҥа састааба тэриллиэр диэри салгыы үлэлиир.

== 84	ыстатыйа ==

Судаарыстыба былааһын уорганнара уонна Бырабыыталыстыба учреждениеларын сулууспалаахтара сокуоҥҥа олоҕуран үлэлииллэр.

[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:Төрүт сокуон]]</text>
      <sha1>tu8bytyrbmzgcgo346ekeb9tad6w3xp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 6 баһа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>513</id>
    <revision>
      <id>3981</id>
      <parentid>2654</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:22:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* 91	ыстатыйа */</comment>
      <origin>3981</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10087" sha1="c7xm6a4z3cpahcs876rm63p9c9df308" xml:space="preserve">== 6 баһа. ДЬҮҮЛЛҮҮР БЫЛААС, СОКУОННАС УОННА БЫРААПКА ОЛОҔУРБУТ БЭРЭЭДЭК ХАРЫСТАБЫЛА ==

== 85	ыстатыйа ==

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьүүллүүр
былааһа Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонунан олохтоммут тутулун төрүтүн, гражданин быраабын уонна көҥүлун, юридическай тэрилтэ быраабын, туһун көмүскүүр аналлаах.
2.	Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр дьүүллүүр былаас сууттарга эрэ бэриллэр.
3.	Дьүүллүүр былаас үлэтэ туспа уон-на сокуоннары таһаарар итиэннэ толорор былаастартан тутулуга суох.
4.	Суһал сууттары тэрийии көҥүллэммэт.

== 86	ыстатыйа ==

1. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр дьүүл-лүүр  былааһы  Саха  Өрөспүүбүлүкэтин
Үрдүкү суута, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Арбитражнай суута, улуустааҕы уонна куораттааҕы федеральнай сууттар, итиэн-нэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конститу-ционнай суута уонна мировой судьуйалар толороллор.
2. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конститу-ционнай суутун уонна мировой судьу-йалар үлэлэрин тэрийии бэрээдэгэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонунан уонна сокуоннарынан быһаарыллар.

== 87	ыстатыйа ==

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конститу-ционнай суута — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонунан олохтоммут гутулун көмүскээһиҥҥэ дьүүллүүр былаас саамай үрдүкү уоргана буолар.
2.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конститу-ционнай суута сэттэ судьуйалаах. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суу-тун бэрэссэдээтэлин Конституционнай суут чилиэннэрэ биэс сылга болдьохтоон талаллар.

== 88	ыстатыйа ==

1. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конститу-ционнай суута Саха Өрөспүүбүлүкэтин
Төрүт Сокуонунан олохтоммут тутулун, киһи уонна гражданин сүрүн быраабын уонна көҥүлүн көмүскүүр сыалтан:

1)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонугар сөп түбэһиилэрин туһунан маннык дьыалалары быһаарар:

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин сокуон суолталаах аакталара;

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыс-тыбатын толорор былааһын атын уор-ганнарын сокуон суолталаах аакталара;

судаарыстыба былааһын олохтоох уор-ганнарын сокуон суолталаах аакталара, олохтоох салайыныы уорганнарын аакта-лара, муниципальнай тэриллиилэр ус-тааптара;

өрөспүүбүлүкэҕэ дьоҥҥо туһаайыллы-быт ыйытыыны анааһын уонна ыытыы;

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарысты-батын былааһын үрдүкү уорганнарын дуогабардара;

2)	дьаһайар кыах туһунан мөккүөнү быһаарар:

судаарыстыба бьглааһын уорганнарын икки ардыларыгар;

олохтоох салаиыныы уорганнарын икки ардыларыгар;

судаарыстыба былааһын уорганнарын уонна олохтоох салайыныы уорганнарын икки ардыларыгар;

3)	гражданнар үҥсүүлэринэн уонна сууттар ыйытыктарынан чопчу дьыалаҕа туһаныллыбыт эбэтэр туһаныллыахтаах Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуона Төрүт Сокуоҥҥа төһө сөп тубэһиитин бэрэ-биэркэлиир;

4)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин толорор бьглааһын уорганнарын быраабы туһаныы-га үлэлэрин аакталара Төрүт Сокуоҥҥа тө-һө сөп түбэһиитин бэрэбиэркэлиир;

5)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонугар дьиҥ таһымнаах тойоннооһуну биэрэр;

6)	маннык түмүктээһиннэри оҥорор:

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин боломуочуйатын болдьоҕун иннинэ уура-тар туһунан быһаарыыны ылыныыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун туту-һуу туһунан;

Саха Өрөспүүбүлүкэтин толорор бы-лааһын уорганнарын үрдүк сололоох дьонугар уонна салаиааччыларыгар итэҕэи-бэти биллэриигэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун кэһии туһунан;

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьо-кутааттарын быыбарын ыытыыга быраап өттүнэн харгыстар баалларын эбэтэр суохтарын туһунан;

Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннара уонна атын сокуон суолталаах аакталара Российскай Федерация Конституцияты-гар уонна Федеративнай дуогабарга сөп түбэһиилэрин туһунан;

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Федерация иһинээҕи, судаарыстыбалар икки ардыла-рынааҕы дуогабардара Саха Өрөспүүбүлү-кэтин Төрүт Сокуонугар, Российскай Фе-дерация Конститущытыгар сөп түбэһиилэ-рин туһунан;

7)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Со-куонугар уларытыыны уонна эбиини киллэрии туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэ-тин сүрүн сокуоннарын ылыныыга со-куону таһаарыы бэрээдэгин тутуһууга ту-та хонтуруолу олохтуур;

8)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Российскай Федерация икки ардыларыгар Төрүт Сокуонунан олохтоммут тутул уон-на быраап мөккүөнүн быһаарыыга кыт-тыыны ылар;

9)	бэйэтэ дьаһайар боппуруостарыгар сокуону оҥорууну көҕүлүүр;

10)	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонунан уонна сокуоннарынан киниэхэ бэриллибит атын боломуочуйаны толорор.

== 89 ыстатыйа ==

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суутун дьаһайыытыгар бэрилли-бит боппуруоска кини бары быһаарыылара уонна түмүктээһиннэрэ бүтэһиктээхтэр, олор иһитиннэриллибит түгэн-нэриттэн ыла күүстэригэр киирэллэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сири-гэр бүтүннүүтүгэр булгуччулаахтар.

2.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суутун боломуочуйата, үлэтин тэрээһинэ уонна бэрээдэгэ Саха Өрөс-пүүбүлүкэтин сүрүн сокуонунан, оттон судьуйалар быраап өттүнэн анал турук-тара син эмиэ федеральнай сокуонна-рынан быһаарыллаллар.

== 90	ыстатыйа ==

1.	Адвокатура гражданин уонна юри-дическай тэрилтэ быраабын уонна сокуо-нунан араҥаччыланар туһун көмүскүүргэ туһуламмыт уонна бэйэтин салайынар тэрилтэнэн буолар.

2.	Адвокатураны тэрийии уонна кини үлэтин бэрээдэгэ, ол иһигэр биирдэм юридическай үлэ бэрээдэгэ, федеральнай сокуоннарынан быһаарыллаллар.

== 91	ыстатыйа ==

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин Борокуруорун солотугар Российскай Федерация Генеральнай борокуруора Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин сөбүлэҥинэн аныыр.

2.	Борокуратуура уорганнарын тэрийии уонна үлэлэрин бэрээдэгэ федеральнай сокуоннарынан быһаарыллаллар.

[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:Төрүт сокуон]]</text>
      <sha1>c7xm6a4z3cpahcs876rm63p9c9df308</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 7 баһа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>514</id>
    <revision>
      <id>3985</id>
      <parentid>2658</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:24:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* 96	ыстатыйа */</comment>
      <origin>3985</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2953" sha1="rzgc99zaz9aipf2wve9589dnfu91zvr" xml:space="preserve">== 7 баһа. БЫЫБАРДЫЫР ТИҺИК ==


== 92	ыстатыйа ==

1. Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун
дьокутааттара  биэс  сылга  болдьохтоон талыллаллар.

2. Талыллар уорганнар дьокутааттарын уонна олохтоох салайыныы атын быы-барданар дьонун боломуочуйаларын бол-дьоҕо муниципальнай тэриллии устаабы-нан сокуоннарга тирэҕирэн быһаарыллар.

== 93	ыстатыйа ==

1.	Быыбар быыбардыыр уокуруктарга кистэлэҥ куоластааһынынан бары бүт-түүн тэҥ уонна быһаччы быыбардыыр быраапка олоҕуран ыытыллар.

2.	Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктара түөлбэлээн олорор сирдэригэр быыбардыыр уокуруктар аҕы-йатыллыбыт ахсааннаах быыбардааччы-лаах тэриллиэхтэрин сөп.

3.	18 саастарын туолбут гражданнар быыбардыыр бырааптаахтар.

== 94	ыстатыйа ==

Быраабынан туһанар уонна эбээһинэ-һи толорор кыахтара суоҕа суутунан би-линиллибит гражданнар, итиэннэ суут күүһүгэр киирбит буруйдуур уурааҕы-нан көҥуллэрэ быстыбыт дьон быыбар-
дыыр уонна быыбарданар бырааптара бы-һыллар.

== 95	ыстатыйа ==

Дьокутааттар быыбардарын ыытыы уонна кинилэри ууратыы, муниципальнай тэриллиилэр сололоох дьоннорун быы-бардарын ыытыы бэрээдэгэ, ону тэҥэ олохтоох тальгллар уорганнар үлэлэрин бэрээдэгэ федеральнай уонна өрөспүү-бүлүкэ сокуоннарынан, муниципальнай тэриллии устаабынан быһаарыллыахтаатар.

== 96	ыстатыйа ==

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутааттара бар дьонтон боломуочуйалаах бэрэстэбиитэллэринэн буолаллар.

2.	Уһулунна.

3.	Былаас талыллар уорганын дьокутаатын боломуочуйатын толорууга солотун дьүөрэлэспэт көрүҥэ быыбар туһунан сокуонунан быһаарыллар.

[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:Төрүт сокуон]]</text>
      <sha1>rzgc99zaz9aipf2wve9589dnfu91zvr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 8 баһа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>515</id>
    <revision>
      <id>3978</id>
      <parentid>2662</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:21:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* 101 ыстатыйа */</comment>
      <origin>3978</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6690" sha1="6y2ofjsekewdgj33r1guv3coyi2qxl3" xml:space="preserve">== 8 баһа. ОЛОХТООХ САЛАЙЫНЫЫ ==


== 97	ыстатыйа ==

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олохтоох салайыныы — дьон-сэргэ туһун, кини омук быһыытынан төрүт уратыларын аахсан туран олохтоох суолталаах боппуруоһу быһаарыыга дьон-сэргэ бэйэтин көрүүтүнэн уонна бэйэтин хоруйугар ьглынан толорор үлэтэ билиниллэр уонна мэктиэлэнэр.

2.	Олохтоох салайыныыны өрөспүүбүлүкэ дьоно-сэргэтэ быһаччы уонна (эбэтэр) олохтоох суолталаах талыллар уорганнар уонна быыбарданар сололоох дьонунан олохтуур. Олохтоох салайыныы быыбарданар уорганнарын тэрийии бэрээдэгэ сокуоннарга тирэҕирэн устааптарынан быһаарыллар.

== 98	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олохтоох салайыныы маннык тускулунан тэриллэр:

1) сокуону тутуһуу, бэйэни бас били-нии, хоруйдаах буолуу;

2)	экэниэмикэ уонна сир кыамтатын уратыларын аахсан туран олохтоох уонна судаарыстыба уопсай тустарын дьүөрэ-лээһин;

3)	үбүнэн-малынан түмүллэр баайы олохтоох салайыныы уорганнарын боло-муочуйаларыгар кэмнээн туттуу;

4)	омугунан уратылаах уонна үйэлээх үгэһи тутуһуу;

5)	олохтоох салайыныы уорганнарын уонна сололоох дьонун үлэлэрэ дьоҥҥо-сэргэҕэ отчуоттаныллыыта итиэннэ харах далыгар сылдьыыта.

== 99 ыстатыйа ==

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олохтоох салайыныы улуустарга (оройуоннарга), өрөспүүбүлүкэ таһымынан суолталаах Дьокуускай куоракка, нэһилиэктэргэ, бөһүөлэктэргэ уонна атын сирдэргэ үйэ-титиллибит уонна олохтоох үгэһи аахсан туран тэриллэр.

2.	Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктара түөлбэлээн олорор сирдэригэр  олохтоох  салайыныы  омук
уратытын аахсан туран сокуон быһыыты-нан тэрштлэр.

3. Муниципальнай тэриллиилэр кыра-ныыссаларын олохтооһун уонна улары-тыы туһааннаах сир-уот дьонун-сэргэтин санаатын аахсан туран Саха Өрөспүүбүлү-кэтин сокуонунан быһаарыллар.

== 100 ыстатыйа ==

Олохтоох салайыныы уорганнарын дьаһайар кыаҕар киирэр:

1)	дьон-сэргэ туһатыгар муниципаль-най бас билиини баһылааһын, туһаныы уонна дьаһайыы;

2)	олохтоох үп-харчы, олохтоох бюд-жеты оҥоруу, бигэргэтии уонна толоруу, олохтоох түһээни уонна хомууру тардыы, үп-харчы олохтоох суолталаах атын боп-пуруоһун быһаарыы;

3)	муниципальнай тэриллии олоҕун-дьаһаҕын-экэниэмикэтин кэлим сайын-нарыы;

4)	оскуола иннинээҕи, сүрүн уопсай үөрэх муниципальнай учреждениеларын, доруобуйа харыстабылын муниципальнай учреждениеларын тэрийии, тутан олоруу уонна  сайыннарыы,  дьон-сэргэ  ыраас-
чэбдик олоҕун хааччыйыы, муниципаль-най олорор дьиэ фондатын уонна дьон олорбот дьиэлэрин тутан олоруу уонна туһаныы;

5)	уопсастыба бэрээдэгин харыстааһын, уопсастыба бэрээдэгин харыстабылын муниципальнай уорганнарын тэрийии уонна тутан олоруу, кинилэр үлэлэрин хонтуруоллааһын;

6)	муниципальнай тэриллии сиригэруотугар сири туһаныыны хонтуруоллааһын; олохтоох суолталаах уу объектарын, киэҥник тарҕаммыт туһалаах баай баар сирин, итиэннэ олохтоох суолталаах сир аннынааҕы тутууга сир аннын туһаныыны сүрүннээһин;

7)	сокуон быһыытынан олохтоох дьоҥҥо туһаайыллыбыт ыйытыыны анааһын уонна ыытыы;

8)	сокуоннарынан көрүллүбүт атын боломуочуйаны, итиэннэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын былааһын уорганнара соруйбут судаарыстыба сорох боломуочуйатын, ону кытта тэҥҥэ олору толорууну хааччыйар үбү-малы биэрэн туран, толоруу.


== 101 ыстатыйа ==

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олохтоох салайыныыга суутунан көмүскэнэр, су-даарыстыба уорганнарын быһаарыьгла-рын түмүгэр тахсыбыт эбии ороскуоту толуйтарар быраап, сокуоннарынан ылыллыбыт олохтоох салайыныы быраа-бын күөмчүлээһиннэри бобуу мэктиэлэ-нэр.

2.	Олохтоох салайыныы уорганнарын сокуоннарга сөп түбэспэт сокуон суол-талаах быраап аакталара суутунан көтү-рүллүөхтээхтэр.

[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:Төрүт сокуон]]</text>
      <sha1>6y2ofjsekewdgj33r1guv3coyi2qxl3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>СӨ ТС Бастакы түһүмэҕин 9 баһа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>516</id>
    <revision>
      <id>3982</id>
      <parentid>2666</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:23:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* 117	ыстатыйа */</comment>
      <origin>3982</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8394" sha1="cxh54go398b0q00xgxkh0s55zxjnugf" xml:space="preserve">== 9 баһа. ЭКЭНИЭМИКЭ ТӨРҮТЭ ==


== 102 ыстатыйа ==

1. Саха Өрөспүүбүлүкэтин экэниэми-кэтин төрүтүнэн судаарыстыбаннай, му-ниципальнай, биирдэм уонна сокуонунан бобуллубатах атын ханнык баҕарар эйгэҕэ бас билии араас көрүҥэ буолар.

2.	Бас билээччилэр сокуон иннигэр тэҥнэр уонна быраап көмүскэлинэн тэҥҥэ туһаналлар.

3.	Бас билии көрүҥүн анал туруга, ону үөскэтии уонна үлэлэтии усулуобуйата уонна бэрээдэгэ сокуоннарынан олохтонор.

4.	Бас билии уонна ииттинэр дьарык объектарын сорох көрүҥэр сокуон бы-һыытынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин бы-рааба олохтонуон сөп.

5.	Судаарыстыба бас билиититтэн тах-сыбат уонна приватизацшгламмат Саха Өрөспүүбүлүкэтин бас билэр объектарын кэрискэтэ федеральнай сокуоннарга сөп түбэһиннэрэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонунан быһаарыллар.

6.	Саха Өрөспүүбүлукэтин экэниэми-кэтэ ураты бырааптааҕын уонна модьу-йуулааҕын сокуон билиниэн сөп.

== 103 ыстатыйа ==

1. Бас билии бырааба тыытыллыбат. Гражданнар уонна кинилэр холбоһукта-рын баайдарын-дуолларын күһэйэн тутан ылыы суут уурааҕынан, эрдэттэн уонна сиэрдээхтик толуйан туран, федеральнай сокуон быһыытынан көҥүллэнэр.

2. Өрөспүүбүлүкэ төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын уопсай бас билэр объектарын туһаныы уонна бас билээччини уларытыы бэрээдэгин Саха Өрөспүүбүлүкэ-тин сокуона федеральнай сокуоннарга уонна аан дойдутааҕы быраап нуормалары-гар сөп түбэһиннэрэн олохтуур.

== 104	ыстатыйа ==

1.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин сирин аннын баайын гражданнар бас билэллэрэ сатаммат.

2.	Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктара айылҕаны туһанан олорор төрүт сирдэригэр-уоттарыгар айылҕа баайын туһаныы тулалыыр эйгэҕэ уонна бу дьон үгэс буолбут олохторугар таһаарыллар хоромньу толуйуллар буол-лаҕына, көҥүллэнэр.

3.	Саха Өрөспүүбүлүкэтин сабардыыр сиригэр айылҕа баайын кэрискэтэ уонна анал туруга, итиэннэ хоромньуну толуйуу бэрээдэгэ сокуоннарга уонна сөбүлэһии-лэргэ сөн түбэһиннэрэн быһаарыллар.

== 105	ыстатыйа ==

Айылҕаны туһаныыга сыһыаннаһыы-ны судаарыстыба былааһын уорганнара
уонна олохтоох салаиыныы уорганнара сүрүннүүллэр.

== 106	ыстатыйа ==

Үлэлиир кыахтаах дьон-сэргэ дохуо-тун сүрүн төрүтүнэн көҥүл үлэ уонна бас билии буолар. Урбаан көҥүлэ сокуонунан билиниллэр уонна араҥаччыланар.

== 107	ыстатыйа ==

1.	Хаһаайыстыбалаах субъектар үлэлэ-рин тутулуга суох тэрийэллэр уонна үлэ түмүктэригэр хоруйдууллар.

2.	Аҥардастыы баһылааһыҥҥа, үктэ-тиилээх күрэстэһиигэ туһуламмыт экэниэмикэ үлэтэ көҥүллэммэт.

== 108	ыстатыйа ==

Бас билии ханнык баҕарар көрүҥнээх тэрилтэлэрэ үлэ сокуоннарыгар тирэҕи-рэн үлэһиттэри наймылаһар бырааптаахтар.

== 109	ыстатыйа ==

Хаһаайыстыбалаах субъектар тас экэ-ниэмикэҕэ үлэни тутулуга суох бэйэлэрэ толороллор.

== 110	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин  сабардыыр
сиригэр баар уонна үлэлиир юридическай тэрилтэлэр бас билии көрүҥүттэн тутулуга суох сокуон быһыытынан түһээни уонна хомууру төлүүллэр.

== 111	ыстатыйа ==

Судаарыстыба уопсастыба туһугар ииттинэр дьарыгы сокуонунан сүрүннээ-һининэн, үп-харчы уонна түһээн бэлии-тикэтинэн, итиэннэ дуогабары түһэрсии көҥүлүн мэктиэлээһининэн, судаарысты-ба предприятиеларын экэниэмикэҕэ үлэ-лэринэн экэниэмикэҕэ сабьщыаллыыр.

== 112	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин үбүн-харчы-тын тутулуга суох дьаһаныыта түһээнтэн, булгуччулаах төлөбүртэн, ол иһигэр айьглҕа туһалыыр кыаҕын иһин төлө-бүртэн, хомууртан уонна түһээнтэн, судаарыстыба баайыттан-дуолуттан ылыл-лар дохуоттан, итиэннэ атын киирэр үптэн оҥоһуллар өрөспүүбүлүкэ уонна олохтоох бюджеттар тиһиктэринэн хааччыллар.

== 113	ыстатыйа ==

Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбатын орос-куотун  Саха  Өрөспүүбүлүкэтин  Бырабыыталыстыбата Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбатын бюджетыттан үбүлүүр.

== 114	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарысты-батын бюджета кэлэр үбүлэнэр сыл саҕа-ланыан иннинэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонунан бигэргэтиллэр. Ил Түмэн олоххо киллэриллиитэ бюджеттан эбии ороскуоту ирдиир Саха Өрөспүүбүлүкэ-тин сокуонун, ону кытта тэҥҥэ ол орос-куоту сабар ньыманы быһааран баран, ьглынар бырааптаах.

== 115	ыстатыйа ==

Түһээн сокуоннарын тутуһууну тү-һээн сулууспата хонтуруоллуур.

== 116	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр үп-кредит уонна баан үлэтэ федеральнай сокуон-нарга тирэҕирэн толоруллар.

== 117	ыстатыйа ==

1. Саха Өрөспүүбүлүкэтин валютатын фондата алмааһы, кыһыл көмүһү, боро-дууксуйа атын көрүҥүн атыьглааһынтан, итиэннэ  киирэр  араас  төлөбүртэн,   ол
иһигэр чөлүгэр түһэриллибэт хаһаас кө-рүҥүн туһаныы иһин түһээнтэн үөскэ-тиллэр.

2. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр алмаас фондата, кыһыл көмүс саппааһа уонна анал үп фондалара тэриллэллэр.

[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:Төрүт сокуон]]</text>
      <sha1>cxh54go398b0q00xgxkh0s55zxjnugf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>СӨ Төрүт Сокуонун эрэдээксийэтин туһунан СӨ Сокуона, С 445-II №-дээх</title>
    <ns>0</ns>
    <id>517</id>
    <revision>
      <id>3986</id>
      <parentid>2669</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T22:25:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3986</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="918" sha1="8ibovic1mp0rpae4cn4k82v4o6k8eai" xml:space="preserve">'''САХА ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭТИН СОКУОНА'''

'''Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун эрэдээксийэтин туһунан'''

== 1	ыстатыйа ==

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун тиэкиһин Саха Өрөспүүбүлүкэтин икки судаарыстыбаннай тылларынан бигэргэтэргэ.

== 2	ыстатыйа ==

Бу сокуон дьиҥ таһымнаах бэчээккэ тахсыбыт күнүттэн ыла күүһүгэр киирэр.
''
Саха Өрөспуубулукэтин Президенэ''
'''В.ШТЫРОВ'''

''Дьокуускай к., 2002 сыл алтынньы 17 кунэ С 445-11 М-дээх''

[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Суут-сокуон]]
[[Категория:Төрүт сокуон]]</text>
      <sha1>8ibovic1mp0rpae4cn4k82v4o6k8eai</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Манчаары норуот номоҕор (Березкин И.Г.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>518</id>
    <revision>
      <id>5970</id>
      <parentid>5969</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T02:01:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* 9 */</comment>
      <origin>5970</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="91426" sha1="6qhpa6scf7y7n0h7e2qmc2vqxyykckm" xml:space="preserve">Кинигэни хомуйан оҥордо И.Г. Березкин

Филологическай наука кандидата Н.В.Емельянов редакцията уонна аан тыла

===== Иһинээҕитэ =====

=====Саха фольклоругар Манчаары обраһа — Аан тыл =====
==1==
&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
Манчаары баайдар батталларын утары туран охсуспут маҥнайгы эрдээх сырыыларыттан ыла норуот номоҕор киирбитэ. Кини ыраахтааҕы былааНын, баайдар, тойоттор хараҥа батталларын анныгар олорор саха кыратын-кыамматын тумус туттар гөройа буолбута.

Норуот Манчаары туһунан элбэх сэһэннэри, кэпсээннэри, ырыалары айбыта. Манчаары обраһыгар үлэһит саха сырдык ырата, батталы утары охсуһар дьулуура, кылаассабай өйө-санаата уһуктуута түмүллүбүттэрэ.

Манчаары туһунан сэһэннэр сахалар ыаллыы олорор норуоттарыгар кытта тарҕаммыттара. Эвөнки фольклорун чинчийээччи проф. М. Г. Воскобойников Манчаары Саха сирин норуоттарын уопсай гөройдара буолар диэн суруйар &lt;ref&gt;(М. Г. В о с к о б о й н и к о в. Прозаическиө жанры эвенкийского фольклора. Автореферат диссертации на соисканиө ученой степени доктора филологических наук. Лөнинград, 1965, стр. 35—36)&lt;/ref&gt;.

Норуот Манчаарыны биһирээн, кининэн киэн туттан кэпсиир буоллаҕына, баайдар, тойоттор, дьон санаатын тэйитээри, кинини оруспуой курдук сүрдээн-кэптээн, холуннаран кэпсииллэрэ. Ол эрээри норуот оннук сэһэннэри ылымматах, номоххо киллэрбэтэх. Биир эмэ бөрүкүтэ суох мотивтар, эпизодтар баар да эбит буоллахтарына, олор дэҥ кэриэтэ көстөн ааһаллар.

Манчаары туһунан сэһэннэр, кэпсээннэр дьиҥнээх историчөскай гөрой чахчы буола сылдьыбыт хорсун сырыыларыгар олоҕураллар. Ол иһин кинилэр саха норуотун историчөскай суолун, олоҕун-дьаһаҕын кытары ыкса ситимнээхтэр.

&lt;references/&gt;

== 2 ==
&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
Манчаары олорбут уонна охсуспут кэмэ — XIX үйэ бастакы аҥара. Ол саҕана Саха сирэ Россия государствотыгар холбоспута икки сүүс сыла туолбута. Россия олоҕун сайдыытын сабыдыала ыраах Өлүөнэ кытылыгар сыллата күүһүрэн иһэрэ.

XVIII үйэ бүтэһигэр — XIX үйэ бастакы чиэппэригэр Россия империятыгар феодальнай, крепостной тутул утарсыылара тыҥаабыттара, кылаассабай охсуһуу сытыырхайбыта, революционнай өй-санаа тарҕанан барбыта.

1773—74 сс. Е. И. Пугачев баһылыктаах бааһынайдар сэриилэрэ дворяннар уйулҕаларын хамсаппыта, баттаммыт кылаастар өйдөрүн-санааларын уһугуннарбыта. Е. И. Пугачөв хамсааһынын биир суол уратытынан нуучча бааһынайдарын сэриитигэр баттаммыт омуктар (башкирдар, татардар, мариецтар, мордвалар уо. д. а.) кыттыспыттара буолар.

Бааһынай сэриитэ хам баттаммытын кэннэ, кини кыттыылаахтарын, сүүһүнэн-тыһыынчанан дьону, хаатырга улэтигэр, сыылкаҕа анаан, Сибирь үгүс муннуктарыгар ыыталаабыттара. Кинилэр уһук сирдэргэ общөствөннай санаа уһуктуутугар сабыдыаллаабыттара чахчы. Ону тэҥэ 1812 с. Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии Россия бары омуктарын биир патриотичөскай санааҕа түммүтэ. Саха сирэ 1812 с. сэриигэ 67.413 солк. суумалаах үбү хомуйан ыыппыта, сэрии алдьатыытыгар тубэспит нэһилиэнньэҕэ активнай көмөнү оҥорбута.

Итинник улахан историческай хамсааһыннар Саха сирин экономичөскай да, өй-санаа да өттүнэн сайдыытыгар олук буолбуттара саарбаҕа суох. Саха сирин бу кэмнээҕи историятын туһунан киэҥник биллэр чинчийиилэр тахсан тураллар. Тустаан Манчаары сырыыта, Манчаары үйэтэ О. В. Ионова «Манчаары Баһылай» диэн үлэтигэр, Г. П. Башарин хас да ыстатыйатыгар уонна «Саха сиригэр аграрнай сыһыаннаһыылар историялара (XVIII үйэ 60-с сыллара — XIX үйэ ортото)» диэн монографиятыгар, «Саха АССР историятын» 2-с томугар сырдатыллыбыттара &lt;ref&gt;О. В. Ионова. Манчаары Баһылай. Якутскай, 1946: Г. П. Башарин. История аграрных отношөний в Якутии (60-ө годы XVIII—серөдина XIX в.), М. 1956; История Якутской АССР, т. II, М.-Л., 1957&lt;/ref&gt;.

XIX үйэ маҥнайгы аҥарыгар   саха баайдара   экономичөскай өттүнэн балайда күүһүрбүттэрэ. Өссө XVIII үйэ иккис аҥарыгар саха тойотторо сахалар бэйэлэрэ, нуучча администрациятын таһынан, уобаластааҕы салалталаах буолуохтаахтар диэн туруорсубуттара, ону тэҥэ дворянскай сословиеҕа киирэргэ дьулуспуттара.  Саха  тойотторо Соппуруон Сыраанап  1768 сыллаахха уонна  Сэһэн   (Өлөксөй)   Ардьакыап   1783—1790  сс.  Екатерина   II  ыраахтааҕыны көрсөн, саха тойотторугар   былааһы уонна   дворянскай ааты бэрдэрэргэ көрдөһүү түһэрбиттэрэ.   Нуучча    ыраахтааҕыта    уһук сирдэр    тойотторо политичөскай уонна экономичөскай өттүнэн күүһүрэллэриттэн куттанара. Ону тэҥинэн тойоттор  байыылара ясак уонна  нолуок төлөөччулэр    дьадайыыларыгар тиэрдэрэ.  Ыраахтааҕы хааһынатыгар    үп-харчы    киириитэ    аччыыра. Ити кэннэ ыраахтааҕы былааһа норуот хамсааһына, бырачыаһа элбиириттэн эмиэ дьиксинэрэ. Ыраахтааҕы былааһа бу кэмҥэ, Саха сириттэн үгүс нолуогу, үбү ылар  баҕаттан, сири киис-саһыл түһээннээн үллэстэри ууратан, кылаас быһыытынап үллэстиини олохтообута. Сири үллэстии саҥа систематыттан тойоттор син биир ночоотурбатахтара.  Үлэһит сахалар олохторо тупсубатаҕа. Хата, көлөһүннээһин эбии күүһүрбүтэ, быстыы-дьадайыы элбээбитэ. Дьэ оннук быһыыга-майгыга Саха сиригэр Манчаары уонна кини доҕотторо баайдар уораҕайдарыгар сабыта түһүтэлээбиттэрэ.
&lt;references/&gt;
&lt;/div&gt;

==3==
&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
Москваҕа Былыргы Аактар Киин Государствөннай Архивтарыгар баар дьыалаҕа этиллибитинэн, 1833 с. кулун тутар 23 уонна 28 күннэригэр Нөөрүктээйи нэһилиэгин (Хаҥалас улууһа) баайа Иван Сивцөв ампаара алдьаммыт уонна биир ата сүппүт. Ону, Хара, Догдоҥо, Хоро уонна Мөҥүрүөн диэн Мэҥэ уонна Хаҥалас улуустарын нэһилиэктэригэр көрдөөн көрбүттэр да, булбатахтар. Бу ампаары Охотскай хаатыргатыттан күрээбит Манчаары Баһылай алдьаппыта буолуо диэн сэрэйэн, Хаҥалас улууһун быраабата уобалас начальнигыттан ыаллыы улуустарга дьэгдьиир оҥороругар көрдөһөр.

Якутскайдааҕы земскэй суут 1833 с. муус устар 13 күнүгэр Валь сэтээтэли, хайа кыалларынан дьаһайан Манчаарыны тутарыгар толору бырааптаан, икки эрэбил хаһаактаан, Хаҥалас улууһугар таһаарар.
Валь сэтээтэл 1833 сыллааҕы саас уонна сайын Манчаарыны көрдөөһүнү тэрийэр да, кыайан булбат. Киниэхэ көмөҕө урядник хамаандалаах 5 хаһааҕы, кэлин Атласов сэтээтэл уонна Ваулкин диэн пятидесятник баһылыктаах 4 хаһаагы ыыталлар. Хаҥалас уонна Мэҥэ улууһун ыаллыы аҕа уустарыттан 10-нуу киһини — барыта 100 киһини мунньан, түүннэри-күнүстэри көрдүүллэр да, Манчаарыны кыайан туппаттар.

Ыраахтаары суута Манчаарыны тутаары көрдүүрүн үгэнигэр Манчаары бэйэтин доҕотторунуун бииртэн биир баай уораҕайыгар саба түһүтэлиир. 1833 с. сайын кини Хаҥалас улууһа Тыыллыма — Яков Павловка, Мэҥэ улууһа — тойон Тимофөй Колесовка, Хаҥалас улууһа Догдоҥо — Илларион Захаровка, Мэҥэ улууһа Тараҕай нэһилиэгэ — Михаил Бурнашевка-Тутукаҕа, тойон Василий Слободчиковка-Чоочоҕо, Боотурускай улууһа Эмис нэһилиэгэ – Павел Новиковка-Бакыыһаҕа ыар ыалдьыт буолар.

Онтон Манчаары балаҕан ыйыгар Дүпсүн сис баайдарын Капитон Слөпцов уонна Александр Колесов олохторугар саба түһэр. Капитон Слөпцов кыыһын Кэтириинэни күрэтэр уонна Хаҥалас улууһугар Хара сиригэр, Саһыл уйата уонна Чараах диэн алаастар икки ардыларыгар, түҥ сискэ иин дьиэ оҥостон кыстыырдыы тэринэр. Ол сиртэн кинини балаҕан ыйын 24 күнүгэр Атласов сэтээтэл сэриилээх кэлэн тутар.

Манчаары дьыалатыгар 43 киһи буруйданааччы быһыытынан эриллэр, элбэх киһи силиэстийэлэнэр, туоһу буолар. Таһыллыбыт, таламмыт баайдар кэргэттэриниин, хамначчыттарыныын, чугас ыалларыныын — бары ыйытыллаллар. Силиэстийэ балтараа сыл устатыгар ыытыллар.

Дьыалаттан көрдөххө, Манчаары силиэстийэҕэ да, суукка да бэрт хорсуннук, эрдээхтик туттунар, сытыы өйдөөх эппиэттэри биэрэр эбит. Кини кими даҕаны уган биэрбэт, талабыры соҕотоҕун бэйэтигэр ылынар, чугас истиҥ доҕотторун быыһыы сатыыр. Арай силиэстийэҕэ таҥнаран биэрбит Михаил Ильини-Тараҕайы аһыммакка көрдөрөр, кинини ылгын кыттыһааччытын быһыытынан билинэр. Чоочо уола Егор Слободчиковка эриллэн, кинини бу өлөр өстөөҕө бэйэтинэн саһыарбытын курдук көрдөрөр. Бу дьыала матырыйаалларын, норуот сэһэнин кытта тэҥнээн көрүүгэ туһалаах буолуо диэн, биһиги кинигэ хос быһаарыытыгар үгүстүк тутуннубут.

Якутскай уокуругунааҕы суут 1835 с. кулун тутар 2 күнүгэр Манчаары дьыалатыгар дьэ бириигэбэр таһаарар. Онтон бу уураах областной правлениө бигэргэтиитигэр киирбитин кэннэ, сымнаҕас диэн, бириигэбэри 1836 с. атырдьах ыйын 31 күнүгэр өссө кытаатыннаран биэрэллэр. Областной правлөниө уурааҕын 1836 с. сэтинньи 24 күнүгэр Иркутскайдааҕы гражданскай губөрнатор бигэргэтэр уонна Сөнат көрүүтүгэр ыытар.

Сенат 1838 с. тохсунньу 18 күнүгэр бүтэһиктээх уурааҕы таһаарар. Ол быһыытынан, Манчаары уонна кини 7 доҕоро, таһыллан, клөймаланан баран, хаатырга улэтигэр ыытыллаллар. Атын буруйданааччылар таһыллаллар уонна олохтоох тойоттор көрүүлэригэр бэриллэллэр. Арай 6 дьахтары, таһыйбакка эрэ, олохтоох тойоттор көрүүлэригэр хааллараллар.

Сенат ыйааҕын Якутскай куораттааҕы бырааба уонна земскэй суут 1838 с. кулун тутар 10 күнүгэр дьон тоҕуоруйар сиригэр толорбуттар. Ыйааҕы 6 улуус 34 нзһилиэгэр — барыта 298 киһиэхэ ааҕан иһитиннэрбиттэр.

Манчаары бастаан Иркутскайдааҕы туус заводугар хаатырга үлэтигэр сылдьар, онтон 1841 с. Нерчинскэй рудникка көһөрүллэр. Онно Сунтаар киһитин Анисим Тимофеевы кытта көрсөн, иккиэн күрүүллэр. Балаҕан ыйыгар 1841 с. Манчаары төрөөбут Нөөрүктээйитигэр төннөн кэлэр. Уонна сотору тутуллар. Анисим Тимофөөв эмиэ тутуллар уонна Якутскай түрмэтигэр өлөр.

1842 с. бэс ыйын 1 күнүгэр Манчаарыны, сууттаан, Нерчинскэйгэ ыыталлар. Манчаары аараттан, Нижне-Илимскэй куорат таһыттан, эмиэ күрүүр. Саха баайдарыгар, тойотторугар эмиэ кутталлаах күннэр үүнэллэр. Мэҥэ улууһун Моорук нэһилиэгин тойотторо сэттэлии буолан бииргэ олорорго, түүннэри-күнүстэри харабылланарга, Манчаары до5отторунуун хорҕойуон сөптөөх сирдэрин кэрийэн көрөргө 1843 с. балаҕан ыйын 15 күнүгэр уураах таһаараллар. 1843 с. алтынньыга Манчаары уонна кини доҕотторо: Яков Микишкин, Наум Васильөв, Гавриил Васильөв, Спиридон Дмитриөв уонна Куртах кэргэнэ Пелагея — тутуллаллар. Кинилэри түөрт сыллаах силиэстийэ, хаайыы кэнниттэн 1847 с. атырдьах ыйын 9 күнүгэр сууттууллар. Манчаарыны 10 сылга хаайыыга сыаптаан сытыарарга уураллар. 1857 с. Манчаарыны, болдьоҕо туолбутун үрдүнэн, хаайыыттан таһаарбаттар.

1859 с. ыам ыйын 23 күнүгэр Манчаарыны Марха улууһугар I Бордоҥ нэһилиэгэр олохтууллар. Марха быраабата сылын аайы Манчаары хайдах олорорун Бүлүү уокуругун полицейскай управлениетыгар биллэрэр эбит.

Манчаары 1870 сыллаахха сэтинньи 6 күнүгар алта уон биэс сааһыгар өлбүт &lt;ref&gt;Саха сиринээҕи кыраайы үөрэтэр Ем. Ярославскай аатынан музей архыыба&lt;/ref&gt;.

Дьэ итинник Василий Фөдоров-Манчаары олоҕо, кылгастык кэпсээтэххэ &lt;ref&gt;Биһиги манна архив докумуоннарын уонна Г.П. Башарин &quot;История аграрных отношений в Якутии. (60-е годы XVIII-середина XIX в.)&quot; диэн кинигэтин (307-320 стр.) туһанныбыт&lt;/ref&gt;.
&lt;references/&gt;


==IV==
&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
Манчаары уонна кини хорсун сырыылара норуот номоҕор бэрт эрдэ киирбиттэрэ. Саха сэһэннэрин В. Л. Сөрошөвскай &lt;ref&gt;В. Л.  Сөрошевский.  Якутскиө рассказы. СПБ., 1895, стр. 173—177.&lt;/ref&gt; Халымаҕа, В. Г. Королөнко Аммаҕа өссө ааспыт үйэ 80-с сылларыгар суруйан тураллар. XX үйэ саҕаланыытыгар А. Е.  Кулаковскай Манчаары  туһунан норуот кэпсээннэрин түммүтэ &lt;ref&gt;А.  Е.  Кулаковскай  бу  айымньытын  нууччалыы    тылынан    суруйбута. ССРС  НА  Саха  сиринээҕи  филиалын Архивыгар 1920 с. А. И.  Софронов илиинэн устубут куоппуйата  баар (фона 5, уоппуһа 2, дьыалата 29). Кэлин икки  төгүл  бэчээккэ  тахсан  турар: «Сборник  трудов института языка и культуры при СНК ЯАССР» диэн кинигэҕэ киирбитэ (Якутск, 1937, стр. 129—155) уонна «А. Е. Кулаковский. «Манчары» диэн туспа кинигэнэн тахсыбыта (Якутск, 1945)&lt;/ref&gt;.

В. Л. Серошевскай суруйарынан, Манчаары төрүттээх-уустаах баай киһиттэн төрөөбүт, оттон Кулаковскай этэринэн, Манчаары — Чоочо баай бииргэ төрөөбут биитин уола. Маннык кэпсээннэр үгүстэр. Патриархальнай тутул хаалынньаҥ өйүнэн-санаатынан олорор норуот биһирээн кэпсиир гөройа төрдө-ууһа суох буолуон сатаммат эбээт.

Мэҥэ улууһугар төрөөбүт уонна үйэлээх сааһыгар онно олорбут, улэлээбит А. С. Порядин өр сыллар усталарыгар Манчаары туһунан кэпсээннэри хомуйбута, ону биир сэһэн гына түммүтэ. Кини Чоочо уонна Манчаары уруу быһыытынан сыһыаннарын сиһилии ырыппыта. Чоочо — аҕа ууһун баай удьуорун баһылыга, оттон Манчаары аҕа ууһун дьадаҥы удьуорун киһитэ. Нэһилиэгэр кинээстээбит, онтон улууһугар кулубалаабыт Чоочо баай бэйэтин аҕатын ууһун дьонун, эт-хаан урууларын баттаан-атаҕастаан, хабалаҕа киллэртээн баайын хаҥатынар. Манна сахаларга аҕа ууһун, эт-хаан уруулуу дьоннор истэригэр уустук сыһыан үөскээбитэ көстөр. Уруулуутааҕар кылаассабай интэриэс үрдүкү туруоруллар, баттабыл-атаҕастабыл, дьадаҥылары көлөһүннээһин күүһүрэн иһэр. Чоочо баай тулаайах, кыра саастаах уруутун Манчаарыны, аҕатыттан хаалбыт баайын хорон сиэн баран, инники кэскилин сарбыйан, үлэһит-хамначчыт оҥостоору гынар.
Үгүс сэһэннэр сүрүн ис хоһоонноро биирдэр: Манчаары, төрдүнэн-ууһунан даҕаны, оҕо эрдэҕинээҕи майгытынан-сигилитинэн даҕаны алдьатарга, уорарга-талыырга анала суох киһи, баттабылы-атаҕастабылы тулуйбакка, олох очуругар охсуллан, суорума соруктаммыт диэн. Арай, 1929 с. «Чолбон» сурунаал 4-с №-гэр бзччээттэммит Көтөт сэһэнигэр Манчаары оҕо эрдэҕиттэн дьорҕоот этэ диэн бэлиэтэнэр. Оттоп И. Г. Берөзкин суруйан ылбыт биир сэһэнигэр мифологическай өй-санаа, итэҕэл сабыдыаллара улахан &lt;ref&gt;Бу кинигэ 6-с кэпсээнин көр&lt;/ref&gt;. Бу сэһэни, фольклор ханнык баҕарар айымньытын курдук, эргиччи көрөн сыаналыахтаахпыт, маныаха критическайдык сыһыаннаһыахтаахпыт. Манна бардам Чоочо баай саха ыраахтааҕыта буоларга талаһарынан саха тойотторо Сэһэн Ардьакыап уонна Соппуруон Сыраанап өр сыллар усталарыгар уобалас кулубатып дуоһунаһын ыларга охсуһуулара ойууланар быһыылаах. Чоочо туруоруммуг соругун ситиһэргэ тугу даҕаны кэрэйбэт. Кини 18 саастаах инитин — Тэппээк ойуун тыынын толук уурарга да бэлэм. Тэппээк ойуун бу улуу убайын сорудаҕын толорбот, тыынын толук ууруохтааҕар буолуох, эдэр сааһын сарбыйарга санаммыт Чоочо тойонтон иэстэһэргэ эрдээхтик быһаарынар. Ону толороору, саҥа улаатан эрэр сытыары-сымнаҕас оҕоҕо, Манчаарыга, абааһыны иҥэрэр, майгытын-сигилитин алдьатар эбит. Кини Манчаарыны түөкун оҥорон, Чоочо баайын эһэргэ сананар. Онон Манчаары, ойуун абааһыта иҥэн, түөкун буолбут үһү. Оттон А. С. Порядин уонна И. И. Бурнашев - Тоҥ Суорун сэһэннэринэн, Манчаары, сытыары-сымнаҕас оҕо, уоруйах идэлээх ыалын оботтоох, иччилээх быһыччатын бэлэхтэтэн ылыаҕыттан түөкүн буолбут үһү.

Бу сэһэннэргэ саха бааһынайын өйүн-санаатын кэнэнэ, утарсыыта көстөр. Ол эрээри ити сэһэннэр Манчаары охсуһуутун социальнай ис хоһоонун сыппаппаттар, хата, норуот өйдүүрүнэн ордук силистээн-мутуктаан биэрэллэр. Дьиэлэнэн-уоттанан кэскил тэринии, оҕо төрөтөн удьуору ууһатыы, бар дьону кытта эйэ дэмнээхтик, төрөөбүт алааска тоттук, кыһалҕаны билбэккэ олоруу — маннык этэ саха бааһынайын патриархальнай баҕата. Оннук «дьоллоох-соргулаах олоххо» Манчаары да аналлаах эбит. Ону ойуун абааһыта биитэр түөкүн обот иҥэриллибит быһаҕа алдьаппыт, инньэ гынан сытыары-сымнаҕас киһи дьылҕата атыннык салаллыбыт диэн баар.

Манчаары «түөкүн» буолбутун абааһы кыттыспытынан (иҥсэлээх, мэнэгэйдээх быһаҕы бэлэхтэппитинэн) быһаарыы саха бааһынайа таптаан кэпсиир геройун үрдэтэр, майгы-сигили өттүнэн ыраастыыр.
&lt;references/&gt;
==5==
&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
В. Л. Серошөвскай суруйуутугар Манчаары маҥнай дьыалаҕа түбэһиитэ, дьүүллэниитэ патриархальнай олох-дьаһах сиэрин кэһии курдук көстөр. Манчаары, дьоно эрдэ өлөннөр, тулаайах хаалбыт. Кини   убайыгар олорбут. Убайа суоҕар, атын дьоннор баалларына, Манчаары, оонньоон, саҥаһын былаатын   туура тардан ылбыт. Саҥаһа, дьоннор көрбүттэриттэн кыбыстан, эригэр үҥсүбүт. Убайа Манчаарыны  таһыйбыт. Онуоха өстүйэн, Манчаары убайын кур отун уоттаабыт. Убайа буоллаҕына кинини хаайыыга  түбэһиннэрбит.

Дьахтар былаатын оонньуу сылдьан алҕаска туура тардан ылан Манчаары түбэһэрэ атын да кэпсээннэргэ тарҕаммыт мотив. Онтон төрүөттээн, Чоочо баай Манчаарыны суукка түбэһиннэрэр. Былыргы саха хаалынньаҥ сиэрэ-майгыта баайдарга туһалыыр, кинилэр сөбүлээбэт дьоннорун сойуолуулларыгар сылтах буолар. Манчаары буруйдаммыт сылтаҕа дуона суоҕун, оҥорбут буруйун ыраах таһынан дьүүлгэ туран, олус ыарахан суолга түбэспитин сэһэннэр сэмэлииллэр диэн О. В. Ионова этиитэ сөптөөх&lt;ref&gt;О.  И о н о в а.  Манчаары Баһылай, 18 стр.&lt;/ref&gt;.

Манчаары уонна Чоочо баай эт-хаан уруулуу дьон быһыытынан сыһыаннара үгүс сэһэннэр сүрүн темаларын курдук тэнийэн барар. Патриархальнай өйдөөх-санаалаах Чоочо тойон өйдөбүлүнэн, дьадаҥы, сааһынан балыс уруу аҕа баһылыгы утары көрүө суох тустаах. Манчаары үйэ тухары олоҕурбут сиэри кэһэр. Кырдьаҕас абаҕатын этэринэн сылдьыбат, тылын истибэт, хата киниэхэ  утарсар.  Чоочо  баай,  «көҥүл  барбыт»   аймаҕын  сыһытаары, ээҕин этитээри, нэһилиэк  үөрэҕинэн  үөрэтэр, таһыйтарар.   Онтон Манчаары эбии абаран, Чоочо атаҕастабылын-баттабылын ситиспитинэн, иэстэспитинэн барар. Уолу туттаран ылан, Чоочо аны хаайыыга, хаатырга үлэтигэр ыыттарар. Эт-хаан уруулуулар өлөр өстөөх буолаллар.

Чоочо, аҕа ууһун баһылыга буоларын быһыытынан, Манчаарыны сыһытан, бэйэтигэр   бас   бэриннэрэргэ дьулуһуута бэрт былыргыттан төрүттээх фольклорнай мотив быһыылаах. Аҕа ууһун, биис ууһун баһылыктара миигиттэн ордук киһи төрүө-ууһуо суохтаах диэн санаалаахтара саха сэһэннэригэр үгүстүк кэпсэнээччи. Тыгын тойон, бэйэбиттэн ордук киһн тахсыыһы диэн, бэл төрөппүт оҕотун өлөрөр. Манчаары туһунан сэһэннэргэ Чоочо, миигиттэн ордук киһи үөскээн эрэр диэн, дьиксинэн, Манчаарыны дьаныһан сойуолуура бэрт элбэх.

Уустаах Избеков суруйарынан, Чоочо өһүөнэ Манчаары аҕатын саҕаттан үөскээбит. Чоочо бэйэтин кийиитин, Манчаары ийэтин, соҕотоҕун олордоҕуна атаҕастаан барбыттаах эбит. Быттааны Сүөдэр, Чоочоттон хомойон, сидьиҥ сиэриттэн кэлэйэн, устунан киниэхэ өстүйэр. Онтон сылтаан, Чоочо Быттааны Сүөдэр өлбүтүн кэннэ кини уолуттан эмиэ өс иэстэһэр. Бу эмиэ аҕа уустаах тутул суруллубатах сокуона: «Бэйэтиттэн буолбатаҕына, бэдэриттэн ситис»,— диэн. Маннык быһыыны норуот эмиэ сэмэлээн кэпсиир.

Онон Чоочо уонна Манчаары сыһыаннарыттан олох дириҥ ис утарсыылара көстөн тахсаллар.

Ол эрээри Манчаары туһунан сэһэннэргэ аҕа ууһунан, бииһинэн олорор тутул биир бэрт былыргы ытык үгэһэ кэһиллибэт. Манчаары, киһини өлөрөргө санамматах бэйэтэ, Чоочону өлөрөргө сорунар. Кэтэһиннэрэн-кэтэһиннэрэн, Чоочо биирдэ түбэспитигэр, Манчаары, этэ тардан, өстөөҕүн өлөрбөккө хаалбыт. Онон уруу киһи хаанын тоҕор сүҥкэн аньыы оҥоһуллубатах, хаан уруу хаана тохтубатах.

&lt;References/&gt;

==6==
&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
Манчаары туһунан сэһэннэр Чоочо икки Манчаары икки сыһыаннарынан эрэ муҥурдамматтар. Манчаары баттыгастаах баайдары утары охсуһааччы, кинилэр кыралары-дьадаҥылары атаҕастыылларын иэстэһээччи быһыытынан кэрэхсэнэн кэпсэнэр. Кини Мэҥэ, Хаҥалас, Боотурускай, Бороҕон, Дүпсүн сүдү баайдарын олохторун аймыыр. Кини, баай ыал буоллун да, түбэспиччэ талаабат. Манчаары маҥнай баай киһи төһө баттыгастааҕын, төһө эргинэрин чугастааҕы дьадаҥы ыалларыттан туоһулаһар. Онтон баай ыал дьиэтин-уотун өр кэтээн көрөр. Уонна дьэ, билэн-көрөн, чинчийэн баран, саба түһэр. Арыт «ыалдьыттыы» тиийэрин илдьиттиир. Норуот иһин иэстэһээччи «соххортон хараҕын уутун, доҕолоҥтон сүһүөҕүн уутун супту оборон барҕа баайдаммыттар, кэдэрги байбыттар, туора топпуттар» үптэриттэн «чаас ыла» кэлэр, бэйэтин билэринэн сууттуур, таһыйар.

М. Горькай «Разбойники на Кавказе» диэн 1896 с. тахсыбыт ыстатыйатыгар хараҥа норуот аҥардас холус күүһүнэн кырдьыгы тилиннэрэргэ дьулуһар диэн суруйан турардаах&lt;ref&gt;М. Г о р ь к и й. Забытыө произвөдөния (1895—1909 гг.) М., 1959, стр 86. &lt;/ref&gt;. Манчаары эмиэ ол курдук атаҕастабылы-баттабылы утары, кырдьык иһин аҥардас холус күүһүнэн охсуһар.

Сэһэннэргэ бааһынай аймах баайдарга араас сыһыаннааҕа көстөр. Баттыгастаах уонна «баттыгаһа суох», «аһыныгас» баайдар баалларын курдук кэпсэнэр. Манчаары хара батталлаах баайдары Чоочону, Дьүккүйэр Баананы, Баай Бакыыһаны, Маппый сэтээтэли, Тутука баайы уо. д. а. бэйэтэ билэринэн «дьүүллээн», таһыйан иһэр, малларын халыыр. Кини баайдарга элбэх доҕоттордоох саба туһэр. Бэйэтэ аһаҕастык, баттаммыт норуот аатыттан дьиҥнээх иэстэһээччи быһыытынан, баайдар хатааһыннаах халҕаннарын аһан: «Тура охсуҥ, мин, Манчаары, кэллим!» — диэбитинэн дьиэҕэ көтөн түһэр. Оттон доҕотторун сирэйдэрэ сабыылаах, эбэтэр хоруо биһиилээх буолар. Үксүгэр, доҕотторун дьиэ таһыгар хаалларан баран, соҕотоҕун «ыар ыалдьыт» буолан киирэр.

Чугас ыаллара, дьадаҥы дьон үчүгэйдик этэр, баайа кыра, баттыгаһа суох диир баайдарын Манчаары тыыппат. Холобур, Баатара Боппуок кинээһи быстар дьадаҥы ыала: «Ол биһиги кинээспит соччо улахан баайа суох киһи, көннөрү кыанар, бэйэтин айаҕын эрэ ииттэр киһи...»,— диэн эппитин ылынан, Манчаары ол кинээскэ ыалдьыт, хоноһо эрэ быһыытынан сылдьар. Кинээс даҕаны кинини кытта киһилии, тэҥнээҕин курдук кэпсэтэр.

Ардыгар Манчаары кинини кытта тэҥнээх киһи майгытынан үчүгэйдик кэпсэппит эбэтэр кини эрэйдэнэн сылдьарын аһынар баайдары да талаабат. Ол курдук Мэҥэ улууһун I Мэлдьэхси нэһилиэгэр олорбут Кытаах баайга «ыалдьыттаан» баран, кини ыалыгар, эмиэ баай киһиэхэ: «Убайым Сыаныкы Бүөтүр миигиттэн куттана олорботун, мин кинини тыытар санаам суох»,— диэн илдьиттиир. Сыаныкы Бүөтүр дьоҥҥо-сэргэҕэ: «Чоочо баай бэйэтин куһаҕаныттан баар эрэ ыччатын Манчаарыны буорту гынна»,— диэн кэпсиирэ үһү.

Саха фольклоругар «куһаҕан» уонна «үчүгэй» баайдар образтара баар буолбута олуона буолбатах. Саха фольклора бааһынай айымньыта буолар. Оттон, биллэрин курдук, бааһынай аймах баттал төрүттэрин дириҥник араҥалаан билбэт. Кини баҕата «баттыгаһа суох» ыраахтааҕы, «баттыгаһа суох» тойон, баай баар буоларыгар, эбэтэр киһи барыта тэҥ баайы байан олороругар дьулуһуунан муҥурданар. Сэһэннэргэ общественнай олоҕу кытта ыкса ситимнээх өй-санаа сайдыытын муҥутаҕа фольклор өйдөбүлүнэн бэриллэр.

&lt;references/&gt;

==7==
&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
Манчаары хас күрээтэҕин аайы, Саха сирин киин оройуоннарыгар итии-буһуу сайыннар буолаллара. Улуус сүдү баайдара, аҕа ууһун баһылыктара харабыл дьону туталлара, дьиэлэрин, ампаардарын бөҕөргөтөллөрө. Кинилэр соҕотох Манчаарыттан эрэ куттамматтара. Манчаары күрээтэҕинэ, киниэхэ баттыгаһы-атаҕастабылы утары турар, баайдартан иэстэһэр дьорҕоот санаалаах дьон холбоһоллоро.
Манчаары хаһан да соҕотох буолбат этэ. 1833 сыллааҕы Манчаары сырыыларын силиэстийэтигэр барыта 43 киһи эриллибитэ диэн проф. Г. П. Башарин этэр. Ити суут билбит, арыйбыт дьоно. Оттон төһө киһи Манчаарыга көмөлөһөн баран, биллибэккэ хаалбытын норуот сэһэннэриттэн эрэ сэрэйиэххэ сөп. Суут, силиэстийэҕэ эрийэн баран, кыайан дакаастаабакка, Манчаары биир бастыҥ доҕорун, Кирпииччэ Ууһу, дьыалаҕа тардыбакка хаалар. Кирпииччэ Уус курдук, Манчаарыга көмөлөспут дьон элбэхтэрэ чахчы. Ол да иһин Манчаары хаайыыттан уонна хаатыргаттан күрээн баран, өр туттарбакка сылдьара. Манчаарыны тутар күчүмэҕэйин ыраахтааҕы да суута билинэрэ.

Манчаары норуот көмөтүгэр тирэҕирэрэ. Кыра-кыаммат дьон Манчаарыны кинилэри көмүскэһээччи, баайдартан үүнэ-тэһиинэ суох батталларын-атаҕастабылларын иэстэһээччи быһыытынан билинэллэрэ. Дьон-сэргэ Манчаарыны саһыарар, аһынан-таҥаһынан хааччыйар эбиттэр.

Манчаары баайдары сөбүлээбэт, кинилэртзн иэстэһэр санаалаах дьону бэйэтин тула түмэрэ. Кини тойотторго саба түһүүнү сатаан тэрийэрэ уонна салайара. Онон баайдарга саба түһэр бириэмэтигэр биирдэ да тутуллубатаҕа. Ол Манчаары тэрийэр дьоҕурдааҕыттан, дьону кытта быстыспат дириҥ ситимнээҕиттэн буолара.

Доҕор буолуохтарын сөптөөх дьону Манчаары бэйэтэ көрдөөн булар эбит. Биирдэ кини Хара нэһилиэгэр Архип диэн киһи хоодуот, быһый, күүстээх сураҕын истибит. Киниэхэ тиийэн, маҥнай холоһон көрбүт. Уонна, кэпсэппит, бэйэтигэр сыһыарбыт (А. С. Порядин сэһэнин көр). Манчаарыга Хаайыылаах Ньукулай, Көнчөх Уйбаан, Хайах Сэмэн курдук батталы-атаҕастыбылы утары туруммут сытыы дьон кыттыһаллар.

Манчаары доҕотторо киниэхэ бэриниилээх дьон быһыытынан көрдөрүллэллэр. Холобур, Хайах Сэмэн, Манчаарыга үчүгэй тыы булан биэрээри тутуллан баран, эппэтинэн, тулуурунан куотар уонна Манчаарыга кэлэн туохха, хайдах түбэспитин, төһө эрэйдэммитин кэпсээн биэрэр. Оннук бэриинилээх доҕорунан кинини кыстаппыт Дүпсүн киһитэ Киппирийээн буолар. Манчаары бэйэтин доҕотторугар уонна атын да кыраҕа-кыаммакка истиҥник сыһыаннаһара. Хайах Сэмэҥҥэ элбэх харчыны биэрбититтэн бу киһитэ көнөн, кэлин байар. Оттон Киппирийээнниин сүбэлэһэннэр Манчаары кинини сууттан быыһыыр. Киппирийээн Манчаарыга кыттыспыта суукка кыайан дакаастаммакка хаалар. Норуот сэһэнинэн, Киппирийээн — улахан баайа суох, сэниэтик олорор киһи. Кини Манчаарыга холбоһуута Манчаары нэһилиэнньэ киэҥ араҥатын кытта сибээстээҕин көрдөрөр.

Манчаары хорсун сырыылара, баайдартан баттыгастарын иэстэһиитэ, кинилэри кытта дьаныардаахтык охсуһуута атын дьон батталы утары туралларыгар үтүө холобур буолара. Баайдарга өрө турбут дьон Манчаары аатынан, Манчаарыбыт диэн, саба түһүүлэри оҥортууллара. Онон арыт Манчаары биир түүн 8 улуус баайдарын уораҕайдарыгар тэҥҥэ «ыалдьыттыыра» үһү. Манчаары сылдьыбатах улуустарыгар сылдьыбытын курдук кэпсиир сэһэннэр эмиэ үгүстэр. Докумуоннар көрдөрөллөрунэн, Манчаары Нам, Кэбээйи улуустарыгар сылдьыбыта, Омуочалыын кыттыспыта биллибэт. Төттөрүтүн, Омуоча босхо сылдьар кэмигэр Манчаары хаайыыга, оттон Манчаары күрээн сылдьар кэмигэр Омуоча хаайыыга буолар эбиттэр. Манчаары Намҥа Бэстирикиэп баайга уонна Эҥсээни баайыгар «ыалдьыттааһынын» туһунан сэһэннэр дьиҥнээх, суут дьыалатыгар көстөр быһыыга-майгыга сөп түбэспэттэр. Биир Манчаары биир туун аҕыс Манчаары буолан хаалыыта, улуус-улуус аайы кини хорсун сырыыларын тустарынан кэпсээннэр тарҕаныылара норуот бэйэтин геройун номоххо киэҥник киллэрбитин туоһулууллар.

Манчаары баайдар олохторун аймыырыгар кыттыспыт дьоннордооҕор киниэхэ биирдэ эмэ үтүөну оҥорбут эбэтэр кини саһан сылдьарын билэн баран тыллаабатах дьоннор ахсааннара быдан элбэҕэ эбитэ буолуо. Арыт оччотооҕу суут тугу дьаһайарын, улуус кулубалара, нэһилиэк кинээстэрэ тугу тэринэллэрин, бэл мунньахха ким тугу эппитин — барытын дьон-сэргэ көмөлөрунэн Манчаары билэ сылдьар буолар эбит. Ол курдук, Нөөрүктээйи кинээһэ, «ороспуойу» тутар туһунан ыйааҕы ылан баран, мунньах ынырбытыгар ким тугу саҥарбытын Манчаары сонно тута билбит.

Норуот сэһэнигэр баайдарга суостаах-суодаллаах Манчаары эйэҕэс сүрэхтээх, аһыныгас майгылаах киһи быһыытынан кэпсэнэр. Кини баайдартан халаабыт малын, үбүн дьадаҥыларга түҥэтэн биэрэр. Баатаҕай кинээһиттэн ылбыт ааттаах атын быстар дьадаҥы киһиэхэ бэлэхтиир.

Ол эрээри кини баайдар кутуруктара, хос моонньохторо буолар дьадаҥы дьону, хамначчыттары да үөҕэр-мөҕөр, аһыныыта суох накаастыыр. Чыычаах Уйбаан, тойоттортон куттанан, албыннаан туттарбытын Манчаары кэлин, хаайыыттан күрээн баран, иэстэһэр. Моонньоҕон Өлөксөй уонна Луоһарда диэн, дьадаҥы дьон эрээри, баайдарга илии-атах буолар дьоннору Манчаары бэйэтин дьүүлүнэн дьүүллүүр. Оттон улахан баайа суох Намыын Зыков, баайдары үтүктэн, харабылланан олорорун Манчаары күлүү-элэк оҥостор.

Манчаары өстөөхтөрө — баайдар уонна кинилэр хос моонньохторо, ыраахтааҕы суута. Оттон кини доҕотторунан бары баттаммыт-үктэммит дьон, кыра-кыаммат аймах буолаллар. Нуучча, тоҥус хорсун уолаттара Манчаарыны кытта биир тылы булаллара. Омук бэртэрэ, сэһэннэргэ этиллэринэн, ардыгар Манчаарыттан уон оччонон ордук дьон эбиттэр. Манна саха фольклорун ордуктан ордук, муҥура суох күүс туһунан биир суол ураты мотива киирбит. Олоҥхоҕо, остуоруйаҕа да, сэһэҥҥэ да күүстээхтэн күүстээх, өйдөөхтөн өйдөөх, сүдүттэн сүду куруук баар буолан иһээччи.

Сэһэннэргэ Манчаары төрөөбүт дойдутун таптааһына ордук биһирэнэн кэпсэнэр. Кини хаайыыттан хас күрээтэҕин ахсын төрөөбүт-үөскээбит Арыылааҕар тиийэр. Арыылаах алаас илин баһыгар билиҥҥэ диэри турар аарыма бэскэ кэлэн, дойдутун ахтыл5анын таһааран, эрэйдээх олоҕун туһунан муҥатыйан ыллыыр үгэстээҕэ үһү. Олоҥхо бухатыырдара Аал-Луук мас иччититтэн алгыс ылан баралларын курдук, кини бу ытык маһын көрөн, алааһын буоругар үктэнэн, кэс тылын кэпсээн, санаата манньыйан, саҥа сырыыларга турунара.

Манчаарыны төһө да ыраах хаайыыга, хаатыргаҕа ыыппыттарын иһин дойдутугар тиийэн кэлэ турар. «Эн тоҕо күрээн кэлэҕин?» — диэн ыйыттахтарына, Манчаары: «Мин аан дойдубун, бар дьоммун, төрөөбут төрүт буорбун ахтарым бэрт, сүрэҕим-быарым кэлтэччи ыалдьара-элэйэрэ бэрт, ол иһин күрүүбүн»,— диэн эппиэттиир эбит (А. С. Порядин суруйуута). Онон кини төрөөбүт дойдутуттан, бар дьонуттан арахсыбат.

Кэпсээннэргэ этиллэринэн, Манчаары арай дойдутун, Якутскай, хаайыытыттан күрээбэтэх. Дьоно-сэргэтэ, төрөөбүт сирэ чугас буолан, күрүү соруммакка, сылын толорон, Бүлүүгэ көскө ыытыллар. Бүлүүгэ олорон, төрөөбүт алааһыттан биир оҕус хабаҕар буор ылларбыт, эмиэ «төрөөбүт-үөскээбит дойдубун ахтарым-саныырым бэрт уонна, өллөхпүнэ, төрүт буорбун илдьэ барыам»,— диэн.

Сахаларга киһи, төрөөбүт буорун ахтан, куттуун-сүрдүүн дойдутугар курдаттыы тартаран, ыалдьан хаалар диэн үһүйээн баар. Ол киһи, төрөөбүт алааһын буорун ууга суурайан истэҕинэ, үтүөрэр үһү. Сахалар, ырааттахтарына, төрөөбүт буордарыттан хабахха куттан илдьэ бараллара. Бу буору ыарыйдахтарына эмп гыналлара.

Манчаары төрөөбүт дойдутугар тапталын «туҥуй» патриотизм диэххэ сөп. Ийэ дойдуну, төрөөбүт буору оннук итиитик таптыыртан дьиҥнээх дириҥ, билиҥҥи патриотизм силистэнэн үөскээн тахсыбыта. Ол да иһин Манчаары төрөөбүт алааһын, дьонун-сэргэтин таптыырын норуот билиҥҥэ диэри истиҥник кэпсиир. Оттон Арыылаах алааска баар Манчаары төрөөбүт дьиэтин оннун, аарыма бэһин дьон ытыктыыр, кэриэс-хомуруос гынар.


==8==
&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
Таптыыр кэргэннэнэн, оҕо төрөтөн, ыал буолан олорорго Манчаары Баһылай үйэлээх сааһын тухары баҕарбыта диэн сэһэннэргэ кэпсэнэр. Ол баҕа санаатын толорорго бүтүн олоҕун устатыгар дьулуспута. Бэйэтэ, ыраас хааннаах-сииннээх, саар-тэгил, уурбут-туппут курдук уҥуохтаах дьоһун-мааны киһи, дьахтар аймахха сөбүлэтэрэ даҕаны. В. Г. Королөнко суруйарынан, Манчаары дьахтарга уйана, дьахтар кэрэтин сыаналыыра үһү.

Биир киэҥник тарҕаммыт сэһэнинэн Манчаары Бэрт Маарыйаҕа сылдьыыта буолар. Бу уус-уран өттүнэн ситэри чочуллубут, элбэх варианнаах сэһэн.

Бэрт Маарыйа, аҕаһа өлбүтүн кэнниттэн алта оҕо тулаайах хаалбытын аһынан, күтүөтүгэр, кырдьаҕас киһиэхэ, кэргэн тахсар. Бэрт Маарыйа иккитэ оҕоломмутун кэнниттэн кэргэнэ ыалдьан өлөр. Онон аҕыс тулаайах оҕолуун аҥардас хаалар. Эдэр дьахтар бэйэтин олоҕун бүтүннүүтүн аҕыс тулаайах оҕону киһи-хара оҥорорго анаабытын дьон ордук сэргээн кэпсиир. Бэрт Маарыйа — улахан суобастаах дьахтар. Кини кэрэ дьүһүнүнэн да, майгытынан-сигилитинэн да тэҥҥэ аатырар-сураҕырар.

Манчаары мааны дьахтар үрдүк аатыгар эрдэттэн илдьиттээн, сэрэтэн баран кэлэр.
&lt;poem&gt;
Ыар халҕаҥҥын харгыстаары аспатым, —
Ыар дьылҕабын манньытаары,
Сырдык, ыраас сирэйгин көрөөрү,
Сындалҕаннаах олохпун сыаналатаары кэлбитим, —
&lt;/poem&gt;
диир Манчаары.

Төһө да өйүнэн-суобаһынан аатырбытын иһин, Бэрт Маарыйа «ороспуой буолбут» киһини тэҥнээх ыалдьыт-хоноһо курдук тутуон сатаммата биллэн турар. Баай дьахтар баайа өтөр. Кини, Манчаарыттан сэрэнэн, оҕуруктаах өйдөөх, албын-көлдьүн Сысыыгын кинээһи, күүстээх-быһый дьоннору, ол иһигэр күтүөтүн, ааттаах күүстээх Хачыкаат Уйбааны, илдьэ олорбут.

Манчаары үтүө дьахтары көрөөрү, кинини кытта кэпсэтээри кэлэн тутуллубут хомолтолоох түгэнин сэһэннэргэ бэркэ ымпыктаан-чымпыктаан кэпсииллэр. Бу сэһэн бары варианнарын сайдыытын үрдүкү кэрдииһинэн Манчаары Бэрт Маарыйаҕа анаан ыллаабыт ырыата буолар. Ырыа араас ис хоһоонноох. Ардыгар Манчаары, ороспуой буолан, киһилии олоҕу олорботоҕуттан кэмсинэр, ардыгар баай дьахтар кинини туттарбытын хомуруйар. Ол гынан баран ырыалар бүтүүлэрэ дэхси оптимистическай, санаа түһүүтэ суох. Манчаары, тутулуннар даҕаны, хаһан эрэ миэхэ да сырдык күн үүнүө диэн ыраланар.

Манчаары дьиҥнээх таптала Дүпсүн улууһун Куһаах Хаппытыан кыыһа Күөх Кэтириинэ этэ. Сэһэннэр үгүстэригэр этиллэринэн, Манчаары бу дьахтары дьоннор ыйыыларынан күрэппит. Сорох кэпсээннэринэн Манчаары Күөх Кэтириинэни күүһүнэн, харытын үүттээн, ситиинэн сиэтэн, атыгар мэҥэстэн илдьибит. Бу фольклор эбиитэ. Дьыалаҕа Манчаары Капитон Слепцов уораҕайыгар хайдах саба түспүтэ, Кэтириинэни хайдах күрэппитэ барыта баар. Онно дьахтары муҥнаабыта-сордообута адьаһын ахтыллыбат. Доҕотторун көмөлөрүнэн кинини кыстык оҥостубут сиригэр — Чааппаҥа сиһигэр күрэтэн илдьибит уонна онтон сотору тутуллубут.

Манчаары Күөх Кэтириинэни сорун сордообута диэн кэпсээн тарҕаныыта тойоттор, баайдар өттүлэриттэн холуннарыы-баһааҕырдыы буолуон сөп. «Ороспуойу» сүрдээн-кэптээн кэпсээн, дьон санаатын киниттэн тэйитэ сатаабыттара чуолкай буолуохтаах.

Атын өттүттэн сыаналаан көрдөххө, фольклорнай айымньыларга өрүүтүн баар буолар антитеза туттуллубут диэххэ эмиэ сөп. Маннык муҥнаммыт дьахтар, сэһэннэргэ кэпсэнэринэн, Манчаарыга олус убанар, кинини олус таптыыр. Бу тарҕаммыт мотив, баҕар, таптал күүһүн көрдөрөрө буолаарай?! Күөх Кэтириинэ, маҥнай атаҕастаммытын үрдүнэн, Манчаарыны кытта бииргэ олорон, кинини билэн-көрөн баран, сөптөөх, холоонноох доҕорун быһыытынан өйдөөн, кини эрэйдээх олоҕун чэпчэтэ сатыыр. Ыраахтаабы уһун илиилээх суутуттан куотан сылдьар «ороспуой» күүс өттүнэн күрэппит кэрэ дьахтарыгар бэйэтин тапталын ылыннарыытын кэпсиир сэһэннэр — саха фольклорун таптал туһунан сэһэннэриттэн биир суол күүстээхтэрэ. Манчаары кэрэ кыыс (кэпсээннэр үгүстэрэ Күөх Кэтириинэни 18 саастаах кыыс диэн этэллэр, оттон дьыала көрдөрөрүнэн, Капитон Слепцов кыыһа Кэтириинэ — огдообо дьахтар) тапталын үтүө майгытынан, өйүнэн-санаатынан ситиһэр.

Баҕар, бу сэһэннэргэ былыр-былыргыттан дьахтары күрэтии туһунан сахаларга тарҕаммыт кэпсээннэр мотивтара киирбиттэрэ буолуо. А. А. Саввин 1939 с. Бүлүү оройуонун Тоҕус нэһилиэгиттэн манныгы суруйбуттаах:

«Былыр дьахтары уоран аҕалаллара үһү ийэтиттэн-аҕатыттан. Онуоха барсыбат дьахтары харытын үүттүүллэр уонна, онно ситии уган баран, сиэтэн илдьэллэр үһү».&lt;ref&gt;НА СО ССФ Архива, ф. 5, оп. 3, дь. 97, л. 68.&lt;/ref&gt;

Бу кэпсээни А. А. Саввин сыбаайба сиэригэр киллэрэр. Күрэтии былыр кэргэн ылыы биир суол абыычайа буолар. Манчаары дьахтары күрэтиитин туһунан сэһэҥҥэ ити былыргы, үгэс буолбут мотив киирэн хаалара олуоната суох. Фольклорнай айымньыларга көһө сылдьар мотивтар, поэтичөскай ойуулааһыннар, этиилэр баар буолааччылар.

Күөх Кэтириинэ обраһыгар Манчаары күрэппит атын дьахтарын — Байаас ойоҕо Мотуруона — обраһа бэркэ маарынныыр. Уратыта диэн, Манчаары бу дьахтары дьон сүбэтинэн, сурах хоту сөбүлээн күрэппэт. Кини Мотуруонаны, маҥнай көрөөт, сөбүлүүр уонна таптаабытын күүһүттэн илдьэ барар. Сэһэҥҥэ кэпсэнэринэн, Мотуруона сүүс сааһыттан тахсан иһэн өлбүт. Кини, кырдьан баран, Баһылай диэн сиэнигэр кэпсиирэ үһү: «Манчаары Баһылай үчүгэй киһи этэ, илиибин дьөлө үүттээбэтэҕэ, сэтиилэммэтэҕэ. Итини сымыйанан кэпсииллэрэ. Ол иһин бу сиэммин Баһылай диэн ааттаппытым», — диэн.

Үгүс сэһэннэргэ икки дьахтар мөссүөннэрэ холбоһоллор, биир буолаллар. Күөх Кэтириинэ уонна Мотуруона — саха фольклора дьахталлар тустарынан айбыт биһирэмнээх образтарыттан биир бастыҥнара.

&lt;references/&gt;

==9==

Манчаары биэс төгүл хаайыллар, түөрт төгүл түрмэттэн уонна хаатыргаттан күрүүр. Тиһэх тутуллуутун кэнниттэн кинини Якутскай хаайыытыгар өр сытыараллар уонна Бүлүү уокуругар көскө ыыталлар. Маннык кэпсээннэр Манчаары туһунан суут дьыалаларын докумуоннарыгар сөп түбэһэллэр. Ол эрээри атын үһүйээннэр эмиэ бааллар. Холобур, 1894 с. Саха сиригэр
сылдьыбыт Борисовскай диэн суруйааччы истибитинэн, Манчаары Баһылай, ыраахтааҕы суутугар бэринимээри, соруйан, Дьуудама өрүскэ түһэн өлбүтэ үһү диэн кэпсииллэр эбит.

Фольклор биир сүрүн бэлиэтинэн кини айымньыларын түмүгэ оптимистическай майгылааҕа буолар. Саха олоҥхото, остуоруйата даҕаны, үгүс сэһэннэрэ даҕаны сырдык ыра кыайыытынан, дьолунан-соргунан түмүктэнэллэр.

Сэһэннэргэ Манчаары, Бүлүү уокуругар Марха улууһугар көскө ыытыллан баран, кырдьар сааһыгар дьэ дьиэлэнэн-уоттанан, дьэ буруо таһааран, чугас ыалларыгар, олохсуйбут нэһилиэгэр, улууһугар улаханнык ытыктатан олорбута диэн кэпсэнэр. Сорох кэпсээннэргэ бэл кинээһинэн талылла сылдьыбыта, кинини кытта кинээстэр, кулубалар доҕордоспуттара, сүбэлэһэр-амалаһар буолбуттара диэн баар. В. Г. Королөнко суруйарынан, Манчаары түрмэҕэ уонна хаатыргаҕа муҥнана сылдьан сурукка үөрэммит, сокуону билбит. Онон кини дьоҥҥо улахан туһаны, көмөну оҥороро үһү. Дьэ ити курдук фольклор таптыыр геройа олоҕун бүтэһигэр дьон-сэргэ ытыктыыр киһитэ буолар дьолго тиксэр аналланар. Норуот геройа аан-ийэ дойдутугар олорбутуттан астынан, олоҥхо бухатыырыныы, эдэр сааһыгар эрэйи эҥээринэн тэлэн баран, өлөр сааһыгар, дьэ киһи-сүөһу төрдө буолан, санаатын ситэн, күн сириттэн арахсар.

Дьиҥинэн, архив докумуоннара көрдөрөллөрүнэн, Манчаары көскө бэрт дьадаҥытык, баайа-дуола, сүөһүтэ-аһа суох олорбут. Дьиэлэммитэ-уоттаммыта, оҕо-уруу хаалларбыта биллибэт. Докумуоннар Манчаары кинээстэри, кулубалары кытта доҕордоһуохтааҕар буолуох, кинилэр маныыр харахтарын далыттан тахсыбакка олорбутун туоһулууллар. Өлүөхүмэҕэ баран кэлэргэ көрдөспүтүн суут аккаастаабыт.

Онон сэһэннэргэ Манчаары олоҕун тиһэх сыллара саха фольклорун айымньыларын үгэстэринэн түмүктэнэллэр.

Манчаары туһунан сэһэннэр, кэпсээннэр атын омуктар, ордук нуучча норуота, баттыгастаах кылаастары утары турууласпыт геройдарга анаммыт айымньыларыгар бэркэ маарынныыллар.

Манчаары саха норуотун фольклоругар — саха Разина, Пугачөва. Биллэн турар, Манчаары утарсыыта С. Разин, Е. Пугачөв баһылыктаах бааһынайдар сэриилэригэр тэҥнэниллибэт, тэҥнэниэн да сатаммат. Ол эрээри А. С. Пушкин нуучча норуотун историятыгар Стөпан Разин соҕотох поэтичөскай киһи диэн эппитин кытта дьүөрэлээтэххэ, саха норуотун рөволюция иннинээҕи историятыгар Манчаары — ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо холбоспут, кэпсээҥҥэ киирсибит соҕотох поэтическай герой.

Кини обраһа атын омуктарга феодальнай баттыгас утары өрө турбут геройдар образтарыгар маарынныыра уопсай типологичөскай характердаах. Фөодальнай батталы утары бырачыас быһаччы, судургу көрүҥүнэн баайдартан ороспуойдаан иэстэһии буолара. Онон фольклорга «үтүө санаалаах» ороспуонньуктар образтара айыллыбыта. Нуучча үтүө санаалаах оруспуойдарын (ол иһигэр Степан Разин, Емельян Пугачев образтара), Украина гайдамактарын (холобур Устин Кармалюк), словактар збойниктарын (Юрай Яношик), болгардар гайдуктарын (Инджөвоөвода, Дончо), Арҕаа Украина опришкаларын, Кавказ норуоттарын абректарын образтара бэйэ-бэйэлэрин кытта типологическай сибээстээхтэр.

Историческай наука доктора В. К. Соколова «Нуучча историческай сэһэннэрэ» диэн кинигэтигэр &lt;ref&gt;В. К. С о к о л о в а. Русские исторические предания. М., 1970&lt;/ref&gt; «үтүө санаалаах» оруспуонньуктар тустарынан сэһэннэр ис хоһоонноро, сюжеттарын схемата, мотивтара улаханнык маарыннаһаллар диир. Холобур, герой оруспуонньук буолбут төрүөтэ, баттыгастаах кылаастары утары турунуута, дьадаҥыларга көмөтө, геройу былаастар сойуолааһыннара уонна тутуулара. Стөпан Разин туһунан сэһэннэри ырытан баран, В. К. Соколова Разин обраһа «үтүө санаалаах» оруспуой обраһа буолан испитин бэлиэтиир.

Саха сэһэннэригэр Манчаары дьиҥнээх оруспуойдарга утары туруоруллар. В. Г. Короленко суруйарынан, дьиҥнээх оруспуой Омуоча аҥардастыы өлөрөр-алдьатар, уорар-талыыр, кими да өлөрөрүн-алдьатарын кэрэйбэт түөкүн курдук көрдөрүллэр, оттон Манчаары буоллаҕына баттыгастаах баайдары утары охсуһар, баттаммыты-атаҕастаммыты көмүскүүр герой быһыытынан кэпсэнэр &lt;ref&gt;Бу кинигэ 5-с кэпсээнин көр.&lt;/ref&gt;. Атын да үгүс кэпсээннэргэ Манчаары наар үтүө санаалааҕа, мээнэ оруспуой, түөкүн буолбатаҕа чорботон бэлиэтэнэр. Бүлүү уокуругар сыылкаҕа олордоҕуна биир түөкүн киһи Манчаарыга түөкүн, оруспуой идэтигэр үөрэт диэн тиийбитин — мин бар дьону алдьатар түөкүн, оруспуой буолбатах этим диэн, өһүргэнэн, үөҕэн-хомуруйан, үүрэн ыытар &lt;ref&gt;Бу кинигэ 123-с, 124-с кэпсээннэрин көр.&lt;/ref&gt;.

Биллэн турар, Манчаары туһунан сэһэннэр ис хоһоонноро, сюжеттара тэҥинэн барыыта саха норуотун историческай сайдыытын, кини олоҕун национальнай уратытын кытта ыкса ситимнээх. Манчаары уонна Чоочо хатыһыылара уруулуулар иирсээннэриттэн (аҕа уустаах тутул утарсыытыттан)
социальнай, кылаассабай хатыһыыга тиийиитэ, Манчаары саха баайдарын бытанан, биирдии ыалынан олорор олохторугар саба түһүүтэ, күрээн, саһан сылдьар быһыыта-майгыта уо. д. а. — барыта саха олоҕор эрэ сыһыаннаах. В. Г. Короленко Манчаарыны «бэйэтин тыйыс дойдутун уола» — диэн этэрэ бэрт сөптөөх &lt;ref&gt;Бу кинигэ 5-с кэпсээнин көр.&lt;/ref&gt;.

&lt;references/&gt;

==10==

Манчаары хорсун сырыылара, батталы-атаҕастабылы утары турунуута суруйааччылар болҕомтолорун бэрт эрдэ тардыбыттара. Манчаары өссө тыыннааҕар, 1852 с., нуучча поэта Матвей Александров «Якут Манчара» диэн драматичөскай поэманы суруйбута. Кини 1834—41 сс. Якутскай уобалас стряпчайынан (суут надзорун толорор чиновнигынан) үлэлээбитэ. М. Александров Манчаарыны кытта сирэй көрсүбүт, кинини кытта билсибит, сэһэргэспит киһи буолар &lt;ref&gt;П. П. Канаев. Русско-якутские литературные связи. М. 1965, стр. 37.&lt;/ref&gt;. Поэмаҕа Манчаары турунуута Саха сирин оччотооҕу обществөннай олоҕор улахан сабыдыаллааҕа бэлиэтэнэр. Саха дьадаҥылара, кинээстэриттэн, баайдарыттан атаҕастаммыттарын-баттаммыттарын иэстэһээри, Манчаарыны кэтэһэллэр, кинини доҕорбут диэн ааттыыллар. Оттон нуучча кырата-кыаммата, бэл саллааттар, Манчаарыга истиҥник сыһыаннаһаллар, кинини, өрө турбут норуоту баһылаан, Якутскай куораты ылыаҕа диэн күүтэллэр. Александров Манчаарыта — баттыгаһы утары өрө турбут герой. Ол эрээри кини киэҥ далааһыннаах общественнай хамсааһыны өйдөөбөт, онтон тэйиччи турар. Якутскайы сэриилээн ыларга, өрө турбут сахалары, нууччалары баһылыырга соруммат. Төһө да норуот батталы-атаҕастабылы эһиэн баҕарбытын иһин, төһө да ыраах Учурга тиийэ Манчаарыны батыһар, батталы утары туруммут хоодуот дьоннор баалларын иһин, төһө да Манчаарыны өйүүр, күүтэр дьоннор үгүстэрин иһин, Александров Манчаарыта Саха сиригэр норуот улахан долгуйуута, хамсааһына үөскээн-тэнийэн тахсыа суоҕун билэр курдук. Манчаары бэйэтэ атаҕастаммытын Бороҕон кинээстэн иэстэһэр эрэ санаалаах. Кини этэр: «Я честный человек, я мщу врагу за личные обиды» &lt;ref&gt;НА СО ССФ архива, ф. 5, оп. 2, дь. 208, л. 19—20. Александров поэмата билиҥҥэ диэри бэчээттэнэн тахса илик.&lt;/ref&gt;. Александров Манчаарыта, хата, эрэйдээх-муҥнаах буолан баран, сырдык ыралаах дьылҕатыгар ордук эрэнэр. Поэмаҕа Манчаары, тутуллан баран:
&lt;poem&gt;
«Ну все равно не стоит унывать, 
Что рок сулил, того не миновать» &lt;ref&gt;Эмиэ онно, л.16.&lt;/ref&gt;,—
&lt;poem/&gt;
тылларынан бүтэр.
Норуот туһугар өрө турбут бастакы геройдар суорума соруктаналларын декабристскай поэзия өрүү бэлиэтиир. Александров Манчаары туһунан поэмата декабристскай поэзия сабыдыалынан суруллубутун сүрүн туоһутунан Манчаары трагическай характера дьылҕа-ыйаах сабыдыалынан арыллыыта буолар. 1894 сыллаахха Саха сиригэр сылдьыбыт нуучча поэта Г. Ф. Борисовскай, Александров айымньытыгар олоҕуран, эмиэ «Якут Манчара» диэн поэманы суруйбута икки төгүл бэчээккэ тахсан турардаах. Борисовскай «В Сибири и за Каспием» диэн кинигэтин инники ыстатыйатыгар Манчаары диэн өйтөн булуллубут аат, дьиҥнээх үөскээн сылдьыбыт киһи буолбатах диир. Поэма бүтүүтүгэр Манчаары, ыраахтааҕы сэриитэ тута кэлбитигэр, тутулларынааҕар өлөрүн ордорон, Дьуудама өрүскэ хайаттан ыстанан кэбиһэр&lt;ref&gt; Г.Ф. Борисовский. &quot;В Сибири и за Каспием&quot;, Калуга, 1902 &lt;/ref&gt;.


4 Г. Ф. ГшрипшгкиЛ «II СнСшрм и  Каспиөм», Калуга, 1902. У Миимлры 17
1907 сыллаахха В. В. Никифоров «Манчаары» диэн драманы суруйбута. Драма сахалыы тылынан суруллубута, бэчээккэ тахсыбыта.
Алөксандров, Борисовскай уонна Никифоров Манчаарылара &quot;үтүө санаалаах&quot; оруспуой обраһын таһымыттан үрдээбэтэхтэрэ.

1920 сыллаахха эмиэ «Манчаары» диэн драманы А. И. Софронов суруйбута. Кини Манчаары туһунан баар литератураны, оччотооҕуга илиинэн устуллан тарҕаммыт А. Е. Кулаковскай суруйуутун сиһилии үөрэппитэ, норуот сэһэннэрин хомуйбута. Драматург Манчаары обраһын Кулаковскай суруйуутунан суруннээн, норуот сэһэннэригэр сөп тубэһиннэрэн айбыта. Онон Софронов Манчаарыта фольклорнай образка олус чугас.

Саха совөтскай литературата Манчаары обраһын саҥалыы сырдаплыта. Социалистичөскай рөализм айымньылара, туох-ханнык иннинэ, Манчаары норуоту кытта ыкса ситимнээҕин, кини турунуута кылаастар охсуһууларын биир көрүҥэ буоларын арыйбыттара. Н. Е. Мординов «Сааскы кэм» диэн романыгар, Софр. П. Данилов новеллаларыгар, В. А. Протодьяконов &quot;Манчаары&quot; диэн драматыгар, С. Р. Кулачиков-Эллэй, И. Д. Винокуров-Чаҕылҕан, В. М. Новиков-Уурастыырап, Е. С, Сивцев-Таллан Бүрэ, Т. Е. Сметанин, И. М. Гоголев, Сөм. П. Данилов, М. Д. Ефимов уо. д. а. хоһоонноругар Манчаары обраһа социальнай сырдык ыра иһин охсуһааччы народнай герой быһыытынан ойууланар.


== 11 ==

Саха сиригэр Совөтскай былаас маҥнайгы сылларыттан Манчаары  аата норуот киэн туттуута буолбута.
1921—22 сыллардаахха «Манчаары» диэн культурнай-сырдатар общество тэриллэн, гражданскай сэрии ыарахан дьылларыгар Советскай былаас политическай-маассабай үлэни ыытарыгар биллэр суолталаммыта. Ем. Ярославскай 1923 сыллаахха: «Развивается культурно-просветитөльскоө общөство «Манчары&gt; (төпёрь «Саха омук»), самоө названиө которого указываөт на его народный национальный характөр (Манчары — народный герой якутской массы)»,— диэн суруйбута&lt;ref&gt; Е.М.  Я р о с л а в с к и й.  О Якутии. Якутск, 1968, стр. 117.&lt;/ref&gt;.

Коммунистичөскай партия уонна Советскай былаас Саха сиригэр маҥнай сахалыы тылынан таһаарбыт партийнай хаһыаттара «Манчаары» диэн ааттаммыта (1921). Хаһыаты тэрийиигэ уонна таһаарыыга активнай кыттыыны Софронов ылбыта. Кинини партия губкома хаһыат эппиэттиир рөдакторыипи анаабыта2. Гражданскай сэрии кэнниттэн хаһыат «Кыым» днэн аиттаиап тахсар буолбута. Саха сирин улэһиттэрэ 1971 сыллаахха «Кыым&gt; хаһыат 50 сылын туолбут юбилөйын «Манчаары» хаһыат бастакы нувм»|&gt;? тахсыбыт күнүгэр, ахсынньы 28 күнүгэр, киэҥник бэлиэтээн аһардылар (бу юбилейыгар хаһыат Үлэ Кыһыл Знамята орденынан наҕараадаланна).


Г.   П.   Башарин,  СофрОнов. Якутск, 1969, стр. 33—34.
Манчаары биир дойдулаахтара сири холбоһон улэлиир маҥнайгы табаарыстыбаларын «Манчаары» диэн ааттаабыттара.
Аҕа дойду сэриитин сылларыгар Манчаары обраһа өстөөҕу утары хорсуннук охсуһууга күүрдэрэ. Саха саллаата И. В.  Кузьмин сэриигэ  сылдан Манчаары   туһунан   тойук   айбыта   «Кыым»   хаһыакка   1944   с.   бэчээттэнэн турар. Онно ырыаһыт буойун бу курдук этэр:
&lt;poem&gt;
Кэрэ номоххо кэпсэммит 
Гөрой ааттаммыт киһибитин 
Манчаары Байылай барахсаны, 
Бастыгг ааттаах саханы, 
Ороһулаан улааппыт уолун-, 
Охсуһуу суолугар тураммын, 
Сурэхпиттэн тардыстан, 
Суһуөхпуттэн сугурүйэн, 
Ыччат дьоммор анааммын 
Ырыа айхал ыллыыбын .
&lt;poem/&gt;
Бнлигин Манчаары аатын кытта ситимнээх памятниктары кэриэстиир, үйэтитэр үлэ барар. Мэҥэ-Хаҥалас, Уус-Алдан, Лөнинскэй оройуоннарыгар мемориальнай бэлиэлэр оҥоһуллаллар, кини сылдьыбыт сирдэринэн туристическэй маршруттар тэриллэллэр.

Хпршгп кчмн'ч б.-ибатталын утары туруммут хорсун уолун норуот уммубакка ытыктыыр.


Бу кинигэрэ Млмчпирм 1у1умли кнМмтг-ш праас кэмнэргэ Саха си-ип1 угус оройуоннарыгпш суруллуС'У! 1111) 1э1лтэр, кэлсээнпэр, ырыалар умулупнулэр. Олортон уУ1)ч 111 м;игипй бэчээттэиэллэр. Оттон А. Кулаконскай, В. Сөрошөвскай хомуйан орбут сэһэннэрин курдук бэрт нцмйах нуччалыы суруйуулар киирбэтилэр. Олору, фольклорнай төру^-тччхтэр гынан баран литөратурнай отгунэн чочуллан отоһуллубут, автор пйымньытыгар хабаанпаах сурупуулар диэн, киллэрбэтибит.

Манна киирбит айымпмллар ССРС НА Саха сиринээҕи филиалын архыыбыттан, Саха сиринээҕи кыраайы үөрэтэр Ем. Ярославскай аатынан музөй уоина Саха государствөннай унивөрситөтын саха тылыгар уонна литөратура-1ыгар кафөдратыи матырыйаалларыттан ылылыивыларч

Кинигэ ус баска араарылынна.
Маҥнайгы баска сунньунэн Манчаары олоҕун киэҥник көрдөрөр кэлим өОрус (цөльныө) сэһэннэр киирдилэр. Опу кытта А. И. Софронов фольклорга олоҕуран Манчаары тас көрүҥүн бэлнэтээһинэ .баар.
Иккискэ Манчаары оҕо эрдэҕинээҕитин, эдэр сааһын, баайдарга өстүйүүтүн, Хаҥалас уол«а МЭРГЭ улуусгарыгар сырыыларыя туһунан араас нарианнаах быстах кэпсээннэр кмнрлмл^р.
18
«Кыым&gt;,   1944, ял м.ипи.ы 20 кунэ.
19

Үһүс баска Манчаары Боотуруускай, Байабантай, Дупсун, Боро5он, Нам улуустарыгар, влуөхумэ уонна Булуу уокуруктарыгар сырыыларын у/онна олобун тиһэх сылларын туһунан кэпсэнэллэр.
ла' Бу кинигэни Саха сиринээзи кыраайы уөрэтэр Ем. Ярославскай ааты-л музөй научнай улэһитэ Иван Георгиевич Березкин тумэн оҥордо. Кини 1944 сыллаахтан Манчаары туһунан сэһэннэри хомуйарынан дьарыктанар. 1968—70 сс. НА Саха сиринээди филиалын фольклорнай экспөдициятыгар кыттан, Мэҥэ-Хаҥалас, Уус-Алдан, Нам оройуоннарыгар элбэх матырыйааллары хомуйбута, Манчаары сылдьыбыт сирдэрин кэрийбитэ. Манна И. Г. Бөрөзкин суруйбут 48 кэпсээнэ киирдэ.

Хос быһаарыылары И. Г. Березкин уонна Н. В. Емөльянов суруйдулар. Архивтар рөволюция ИННИНЭЭБИ матырыйаалларын туһаныыга ыйдар, кун-аэр урукку стилинэн ыйылыннылар.
Фольклор айымньыларын суруйуу принцибин тутуНан, манна бэчээт-тэнэр матырыйааллар стиллэрэ уонна орфографиялара сэһэнньиттэр, ырыа-һыттар хайдах суруттарбыт тылларынан бэрилиннэ.

Кинигэҕэ   киирбит   фотоснимоктары   И.   И.   Рөшөтников   түһэрбитэ.

Манна бэрт угустук архивтар кылгатыллыбыт ааттара ыйыллаллар. Олор өйдөбуллэрэ маннык: 1) ЦГАДА — Цөнтральный государствөнный архив дрөвних актов (Москва). Сахалыыта: БАКГА — Былыргы аактар киин государствөннай архивтара; 2) ЦГА ЯАССР — Цөнтральный госу-дарствөнный архив Якутской АССР (Якутск). Сахалыыта: САССР КГА — Саха АССР киин государствөннан архива; 3) ЯФ СО АН — Архив Якутского филиала Сибирского отдөлөния Акадөмии наук СССР (Якутск). Сахалыыта: НА СО ССФ — ССРС Наукаларын Акадөмиятын Сибирдээди отдөлөниөтын Саха сиринээҕи фияиалын архива.

Кинигэҕэ Василий Федоров-Манчаары 1833 сыллааҕы саамай улахан утарсыытыгар оҥоһуллубут дьыала ордук элбэхтик туттулунна. Ити дьыала Былыргы аактар киин государствөннай архивтарыгар сенат бастакы отдөлөниөтын 6-с департаменыгар баар, ол фона — 8, баайыыта —963, дьыалата —62. Бу дьыалаттан О. В. Ионова машинканан устубут куоппуйата ССРС НА СО Саха сиринээҕи филиалын архивыгар баар, ол фона —5, опиһа—1, дьыалата—113, барыта 259 лиистээх. КИНИГЭБЭ бастакы архив аатын нууччалыы төкст кэнниттэн кылгатан ЦГАДА, сахалыы кэн-ниттэн БАКГА, оттон устуллубут куоппуйата ууруллан сытар Саха сири-нээди филиал архивын ааттаабакка эрэ, быһаччы «куоппуйата» диэн ыйы-лынна. Холобур: «ЦГАДА, л. 565; копия, л. 196,» биитэр «БАКГА, л. 621; куоппуйата, л. 243» диэн.

Бу кинигэ бэлэмнэниитигэр матырыйаал биэрбит бары сэһэнньиттэргэ, фольклору хомуйааччыларга, элбэхтик субэлээбит, көмөлөспут дьоҥҥо — Г. Е. Федоровка (Сунтаар), И. Г. Макаровка (Республиканскай библиотека), Г. Р. Кардашевскайга (СГУ), П. Е. Ефремовка, А. Л. Новгородоваҕа, Г. С. Сыромятниковка, В. Т. Пөтровка (Тыл, литөратура уонна история института) улахан махталбытын биллэрэбит.

Н. В. Емөльянов.


===== Манчаары тас көрүҥэ уонна кини олоҕун киэҥник көрдөрөр сэһэннэр =====


*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Үһүйээннэр уонна фольклор]]</text>
      <sha1>6qhpa6scf7y7n0h7e2qmc2vqxyykckm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>/Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Ilin-Qangalas baryjaana)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>519</id>
    <revision>
      <id>2692</id>
      <parentid>2691</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:14:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>8 барыл баар</comment>
      <origin>2692</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6084" sha1="rxmndowx3a8xmbzsem18ogouzi5uayt" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;text&quot;&gt;
Okoneshnikov Nikolaj Savvic,

40 saastaaq, I Nworukteeji nehiliege,

Menge-Qangalas orojuona,

qolkuostaaq, saqa, wuoreghe suoq


1933 s. Ot yjyn 15 kwune, &quot;Uluu syhyy&quot;


Soghoruu bereet omuk siriger oloqtooq bereet omuk ojuuna Omoghoj Baajga kyyran, wus wuosteeq Woluone woruhu kuba kyyl buolan tangnaran, Bwuluu tworduger tiije kworuu kworon eppit:
- Woluone worus kengeen tiijiitiger soghoruu Ytyk-Qaja aryyj allaraa wottuger wus wutuo qaryjalar wuoskeen turallar. Onno oghonnjordooq emeeqsin &quot;dojdu iejeqsitebit&quot; dien, kelbiti uuhatar-teniter beriileeq buolan turabyt dien, urujduu turallar. Soghoruu Ytyk Qaja sylgy swuohu twordo buolaaccyk, Qotu Ytyk Qaja ynaq swuohu twordo buolaaccyk buolan wuoskeebitter ebit, onon, dje bu min kworor dojdubar tiijdeqqine, djolu-sorgunu kwossuon, keneghehin uuhuong-tenijieng ete.
Many ylynan Omoghoj Baaj ojoqtooq, ikki kyystaaq, uonca kergen uolattardaaq buolan, ologhuttan kwohon ajannaan ihen, qajtaq ere alghas Bwuluu woruhun twobotun bulan, ol ustun boluotunan tangnaran, Woluoneghe tiije Bwuluu tworduger keleen toqtoon baran, Woluoneni bejete soghotoghun dwulungu miinen ilin enger tuoraan wureq syndyyha wurduk qajatyn (Djaangytyn) wurduger taqsan dojdu bylaanyn kwootto wuhu.

Ol kworon: &quot;Onton woro bardaqqa swop buolsu, bu dojduga togho ere qotu wottutten tymnyy salgynnar billeller, kihi-swuohu wuoskeebet, djolo-sorguta toqtubut dojdu byhyylaaq; soghoruu woro diekitten itii sylaas salgyn oqsullar, buka, wutuo dojdu manan buoluo&quot;, - dien boluotun becimelenen, Woluone woruhu woro woksojon biligi Killem qonuutugar keleller. Dje, kyrdjyk, bilii bereet ojuuna eppitin kurduk, ile-bodo iejeqsitteeq, caqcy-baaccy ajyyhyttaaq oghonnjordooq emeeqsin buolan wus qaryjagha urujduu turallar ebite wuhu. Omoghojdooq manna tuos uraha turuoran twuheller. Sassynygar Qotu Ytyk Qajagha barannar yngyrya erien djwuhunneeq, uulaaq, wus saastaaq burgunas ynaghy bulan aghalallar. Onton sassynygar soghoruu Ytyk Qajagha tiijen &quot;Iejeeni qonuuta, Kierkeeni qonuuta aatyryam&quot; diir sirderge wus qaryjany bulan baran, onton twuot saastaaq congkuruun sielleeq, kuturuktaaq uulaaq bieni qaja qangas qoonnjuttan bulan aghalallar. Manna oloqsujan, bultaan-altaan, kyyllaan, sahyllaan bili swuolerin wuosketeller, yal buolan olorollor.

Wus syl buolan baran, uluu tunaq saghana, ikkis swuhuoq (sajynngy) uunan, araj biirde Omoghoj uolattara kwoottoro - worus worotutten kus, kyyl twuute, mas syyha ustan aahallar. Onu kworon, taqsan Omoghojgo tyllyyllar. Manyaqa Omoghoj: &quot;Ketehing!&quot; - dien sorudaqtyyr. Njirgiter uonna Dorgutar buolannar Soghoruu Ytyk Qajagha tiije barallar. Onno tiijbittere - oloq sygynnjaq kihi oloror wuhu. Onu kworoot, uolattar wuomeller. Onuoqa kihilere bilen: &quot;Bu Omoghoj uolattaraghyt duo? Min ehi turbukkut kenne syl angaara buolan baran, ehigini ekkireten, ikki angaar syl qonugar ajannaan bu kelen olorobun&quot;, - dien biler kihi kurduk, dwokso &quot;min Ellej Bootur buolabyn&quot; dien kepseten, bissen, bary Omoghojdooqqo tiijen keleller. Dje ol kelen, Ellej Omoghojgo oloron wus syl toqoru kergen (qamnyyr) uol kurduk  buolan oloror.

Wuletiger olus bwogho-tagha, modju, wus kihi tutuuta tutuulaaq, kiepteeq-talalaaq buolan (Omoghojgo) qajghatan syldjar.

Omoghoj Baaj ikki kergen taqsa ilik kyrgyttardaaq. Ulaqana Dekej-Depse, kyrata Njyky-Daqqan dienner ebit. Ikien bu Ellejge ojoq baryaqtqryn bekke bagharar buolan barallar.

Biir sassyarda Omoghoj emeeqsine coroonnooq kymyhy ajaq tuttaran turan Ellejten:

-Bihi kyrgyttarbytyttan biir wucugejin anal ojoq ylan kihi-swuohu twordo buoluuj. Bihi ejieqe iti Njyky-Daqqany anyybyt, - dien coroonnooq kymyhyn bieren turan kwordohor. Ellej emeeqsin bierbit kymyhyn iher, tugu da eppekke isten ere kebiher.

Ellej bultuur-altyyr, aghalara da olus, tutuuta da bet. Ikki kyys tuoj arghaa beske taqsan kiirer ideleeqter. Onu Ellej wulelii syldjan ketehen oloron sahan kwootto - ikki kyystan kwojgo kyys Dekej-Depse iige wurung kwuugen buolan kwuos kurduk cwomcojo oloror wuhu, otton kyra, maany kyys Njyky-Daqqan iige sirge uu kurduk kwuugene suoq ingen-swuten qaalbyt wuhu. Onu tojonnoon &quot;bu - qojuukkuttan tworuoqteeq, ytcattaaq buoluo, kyra maany kyys uuhuo-tenijie suogha, sotoru wujeleeq buoluo&quot;, - dii sanyy syryppyt. Ol kurduk sanyy syryttaghyna, Omoghoj Baaj biirde Elleji yngyran ylan yjytar: &quot;Qaja, bu bihi ogholorbututtan qajalaryn ojoq ylan, ogho-uruu twordo-uuha buolaghyn?&quot; - dien. Onu Ellej: &quot;Iti kwojgo, kuhaghan kyyhy Dekej-Depseni ojoq ylabyn&quot; - diebit. Manyaqa Omoghoj Baajdaaq kwojgo kyyhy ojoq ylaryn ihin wohoon, swobuleemine, caastaryn baajdaryttan biir kuturuga, muoha suoq, Kuocaj kugas ynaghy biereller, uonna: &quot;Ce, bara oqsung, ikki qaraqpytygar kwostumeng! Qanna sanyygyt daa, atyn sirge baran araan tya buolung&quot;, dien kyraan-tanyjan turan qoldjoghollor. Ellejdeeq ikkiejeghin otcotooghu Kieng-Iejeeni qonuutugar (biligi) Saqsaryga kelen oloqsujan, sep-sebirgel ongoston, uraha turuorunan, sylgy selete ongoston, twupteleen, sylgy ihite terinen, sylgylaryn tutan yan, kymys munnjunan yal buolan barallar.

Aghyjaq sylynan bajan-tajan, ogholonon-uruulanan barallar. Musput kymystaryn biir sajyn &quot;Kulun kymyha&quot; ongoron, ajmaqtqryn Omoghojdooghu yngyran yhyaq yhallar. Yngyryyga emeeqsini kytta kergen uolattar kele syldjybyttar. Omoghoj maany kyyhynyyn kelbeteqter.
Ellej yhyaghar coroonnooq, sielleeq ajaghy woro tutan, swohurgesteen turan algyyr. Kini aan dojdu iccitin alghaan (aattatalaan) ajaq tuttarar (ahatar-sieter). Manyaqa Ilin qallaan ulaghatyttan swuumeq sylgy kyla kwun taqsybytyttan kwunu byha batyha taqsan ergije kwoton aaspyt. Ol ikki ardygar yhyaq ortotugar Omoghoj qamnaccyt kyyha kelen tyllyyr: &quot;Maany kyys Njyky-Daqqan kulun bahyn byatynan byalanan bieghe sostoro syldjar, bara oqsuoghung!&quot; - dien. Many bary baar djon baran kwoottoro, Njyky-Daqqan bieghe bas byatynan sostoron wolbut wuhu. Onon wolbutuger tiijen qaalallar.

Ellej dje onton yla kihi-swuohu, saqa twordo buolar gyna uuhuur-tenijer, bajar-tajar. Biligi saqa 5 uluuha Ellej Bootur ogholoruttan ebite wuhu (Qangalas, Menge, Booturuskaj, Boroghon, Nam).

&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>rxmndowx3a8xmbzsem18ogouzi5uayt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уолан Дохсун</title>
    <ns>0</ns>
    <id>520</id>
    <revision>
      <id>4052</id>
      <parentid>2695</parentid>
      <timestamp>2011-07-05T05:27:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.185.242.52</ip>
      </contributor>
      <origin>4052</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="111444" sha1="mgu6bgxev2ml9vie03y1b2wyz33wxn6" xml:space="preserve">Олоҥхоһут: Соловьёв Афанасий Егорович

'''УОЛАН ДОХСУН'''

&lt;poem&gt;
Былыргы быраман дьылларым 
Быдан анараа өттүгэр 
Урукку охсуулаах дьылларым 
Уҥуоргу саҕатыгар, 
Иирээннээх-иирсээннээх 
Эрдэтээҕи кэмнэрбит кэтэх өттүгэр, 
Үс Саха үөскүү илигинэ, 
Арылы маҥан халлааннаах 
Күлбүтүнэн тахсар 
Күндэлэс күннээх, 
Саһан киирэр чүмэчи ыйдаах, 
Уоттаах чолбон сирдьиттээх, 
Айгыр силик айылҕалаах, 
Аатырар-сураҕырар 
Аан ийэ дойду 
Аарыгырынан-айгыстан 
Үөскээбитэ эбитэ үһү. 
Ол бэйэкэннээх 
Үтүөкэн дойдуну, 
Тула өттүн 
Уу харахпынан 
Өтөрү-батары көрөн 
Одуулаан турдахпына: 
Кыҥкынас ырыалаах 
Кыталык кыыс барахсан 
Кырыйа көтөн 
Кытыытын булбатах 
Кылбыарытта маҥан 
Сыһыылаах эбит, 
Лоҥкунас тойуктаах 
Туруйа кыыл барахсан 
Тула көтөн 
Тулатын булбатах 
Улуу тумара маардардаах эбит, 
Сап саҕаттан салҕанан, 
Ситии саҕаттан ситимнэнэн 
Сиэлэн хааман дьигиһийэн 
Барда бара турар, 
Сэттэ уон сиэттиспит 
Силээннэрдээх эбит, 
Дорҕоонноох тойуктаах 
Тоҕус уон тоҕуоруспут 
Тунаарар-унаарар 
Толоонноох эбит. 
Кырдал устун 
Кыраһыабай кыргыттар 
Сиэттиһэн тириэсилэһэн 
Дьиэрэҥкэйдээн иһэллэрин курдук 
Эдэр хатыҥ чараҥ 
Хаймыылаах эбит, 
Ытык мааны эмээхситтэр 
Бааралаһан иһэллэрин курдук 
Бөлөх-бөлөх үүммүт 
Маҥан хатыҥнардаах эбит. 
Уолан Ньургун дьоннор 
Кэккэлэһэн туралларын курдук 
Бөдөҥ талы тиит 
Улуу тумуллардаах эбит. 
Эрбии тииһин курдук 
Эҥэрдэһэ үүммүт 
Эргэнэ хара тыатыгар 
Үрүҥ хара түүлээҕэ 
Үөрдээн үөскээбит, 
Сүлүүдэ ыраас күөлүгэр 
Көмүс хатырыктааҕа үксээбит. 
Көҕүрээн көрбөтөх 
Көнчөхтөөх эбит. 
Арыытыгар-хомотугар 
Куһа-хааһа саарбыт 
Кэрээбэт кэҕэлээх, 
Өрөөбөт өтөннөөх, 
Көнньүөс чыычаах 
Көрүлүү туойбут. 
Көрүөхтэн эриэккэс 
Үтүөкэн дойдута эбит. 
Айылҕа барахсан 
Анаан айбытын курдук, 
Бу улуу сыһыы 
Хаба ортотугар 
Саар булгунньах 
Өрө үүнэн тахсыбыт. 
Кини бэйэлээх 
Киэҥ таһаатыгар, 
Кэтит иэнигэр, 
Үрдүк арҕаһыгар 
Өрөҥ күнтэн тардыстан, 
Ийэ буортан аһаан 
Сир сиигиттэн утахтанан 
Аҕыс салаалаах 
Аал-Луук мас 
Ситэн сириэдийэн үүммүт эбит, 
Сиэдэрэй солко сэбирдэҕэ 
Тэлибирии хамсаабыт, 
Көмүс лоһуор туораахтара 
Тоҕуоруһан үүммүт эбиттэр. 
Үрүҥ сөлөҕөйүнэн 
Сүллүргэччи сүүрэ турар 
Сүмэһиннээх эбит, 
Анды сымыытын саҕа 
Өлбөт мэҥэ уулаах эбит 
Ол бэтэрээ өттүгэр 
Үс сиринэн курдуулаах 
Үрүҥ моһол ураһаллар 
Кэккэлии сэлэһэ түспүттэр эбит. 
Бу үтүөкэн сир 
Быстан биэрбэт быйаҥар, 
Уостан биэрбэт уйгутугар 
Далбардаах хотун эмээхсин, 
Айыстаан тойон оҕонньор 
Ыал буолан 
Унаар буруону субутан 
Олорбуттар эбитэ үһү 
Ача күөхтээх алааска 
Анах сүөһүтэ хойдон үөскээбит, 
Үрүҥ-хара сиэллээхтэрэ 
Үөскүү-үүнэ турбут. 
Быһа баттаан 
Быһатын эттэххэ, 
Быстан биэрбэт быйаҥнанан, 
Уостан биэрбэт уйгуланан 
Дьэргэстэй ыһыаҕын ыһан, 
Омоллоон олоҕун 
Олорбута эбитэ үһү. 
Сибэтиэй Ийэ сиргэ 
Күөгэйэр 
Эдэр саастарыгар. 
Инчэҕэй эттээҕи 
Илиилэригэр 
Таба туппатах эбиттэр 
Арай биирдэ сорунан олорон 
Аал уоту тигинэччи оттон баран 
Алаһа дьиэлэрин иһигэр 
Амтаннаах ас үрдүн арыйан 
Аҥаардас арыыннан айах тутан, 
Күөх уотунан күөмэйдээн 
Алгыс бөҕөтүн этэннэр 
Аат ааттаан, көрдөһөн 
Ахтар Айыыһыт барахсантан, 
Эдьэҥ Иэйэхсит хотунтан 
Ааппытын ааттатар, 
Кэскилбитин салҕыах 
Кэнчээри ыччатта, 
Кэскиллээ даа диэн 
Көрдөһөллөрө эбитэ үһү. 
Онтон туран 
Кэмниэ кэнэҕэс, 
Хомнуо – хойут 
Далбардаана Хотун эмээхсин 
Арай биирдэ үөрүүтэ үрдээн, 
Санаата көнньүөрэн 
Аргыый аҕай оҕонньоругар 
Хат буолбутун туһунан 
Сибигинэйэн кэпсээбит. 
Чэй эрэ, испит. 
Түөрэхпит тосхойон, 
Ааппытын ааттатар, 
Төлкөбүтүн түстүүр 
Кэнчээри ыччаттанар 
Дьоллоох эбиппит диэн 
Быһа-бааччы эттэ. 
Күн-хонук гынан 
Көтөн ааһара баара дуо, 
Эмээхсин эрэйдээх кэмэ кэлэн 
Ыксал бөҕөтө буолла, 
«Оҕонньоор 
Айыыһыт, көтөҕөөччү 
Намыйаана эмээхсини көрдөһөн 
Киллэрэ тарт». 
Айыстаан тойон оҕонньор 
Иһиттим дуу, 
Истибэтим дуу диэбиттии, 
Омуна дуо, ойон туран 
Таһырдьа ыстанна. 
Утаакы соҕус буолаат 
Айыыһыт көтөҕөөччү 
Намыйаана эмээхсини 
Ыҥыран киллэрэн 
Бастыҥ мааны олбоххо олорто. 
Бэйэтэ буоллаҕына 
Сүүрүү-хаамыы былаастаан 
Ыксал-тиэтэл бөҕөнөн 
Алаас, сыһыы иһиттэн 
Ача күөх оту 
Матаччы көтөҕөн киллэрэн 
Оһуор-симэх ойуулаах 
Сары быыһы арыйа аһан, 
Сымнаҕас намчы оту 
Сиргэ тэлгэтээт 
Төттөрү төннөн таҕыста. 
Айыыһыт көтөҕөөччү 
Намыйаана эмээхсин 
Ахтаах анах арыытынан 
Ытыһын оҕунуохтанна, 
Онтон оргууй сэрэнэн 
Сары быыһы сэгэйэн 
Иһирдьэ киирэн баран 
Далбардаах хотун эмээхсинниин 
Ботур-ботур ботугурастылар, 
Ибир-сибир сибигинэстилэр. 
Өр соҕус буолан баран 
Намыйаана бэттэх тахсан кэлэн 
Айыстаан тойон оҕонньорго 
Куттаныма, үчүгэй буолуо диэн 
Үөрүүтүн биллэрдэ. 
Ол курдук, 
Өр-өтөр буолбата 
Далбардаах хотун эмээхсин 
Талыыта киирэн 
Энэлгэнэ өссө улаатта, 
Өрө мөхсө сыта. 
Айыыһыт көтөҕөөччү 
Намыйаана эмээхсин саҥата, 
«Чэ, кытаат , тулуй, 
Дьолгут тосхойдун 
Үөрүүгүт үрдээтин» - диэн 
Алгыстаах турдаҕына, 
Эһээкэй оҕо саҥата 
Өрө көтөн сирэйэ сырдаан 
Намыйаана эмээхсин 
Сары быыһы арыйа аһан 
Айхаллаабытынан тахсан кэллэ, 
Саҥа аллайда 
«Айыстаан тойон оҕонньор, 
Онуохаҕа 
Айыстаан тойон оҕонньор 
Тыллаах-өстөөх бэйэтэ 
Тылыттан матан 
Саҥата суох дөйөн олордо, 
Онтон дьэ өйдөнөн 
Сулбу ойон туран 
Аал уотун тигинэччи оттон 
Сандаарытан кэбистэ. 
Мындыр уус чочуйан оҥорбут 
Удьурхай кытыйаттан 
Үс сиринэн хайаҕастаах 
Сиэллээх эбир хамыйаҕынан 
Биэ үүтүттэн оҥоһуллубут 
Уохтаах кымыһыттан 
Баһан ыла-ыла 
Аан дойду иччилэрин аһатта, 
Ахтаах анах арыытынан 
Аал уот иччитин 
Айах тутан алҕаата, 
Үс сүүмэх сылгы сиэлин, 
Уокка быраҕан сыт таһаарда. 
Алгыс бөҕөтүн этэн- 
Уруй буоллун, 
Туску буоллун – диэтэ. 
Ол кэнниттэн 
Онтон-мантан мустан, 
Ыраахтан ыҥырыллан 
Оҕо малааһына диэн 
Саламаат бэрдин сиэн, 
Эмис этинэн эмсэхтэнэн, 
Уохтаах кымыһынан утахтанан 
Аһаан-сиэн айбардаатылар. 
Орто Ийэ дойду 
Улуу Бухатыыра буоллун диэн 
Айхал бөҕөтүн этэн, 
Уруй бөҕөтүн олохтоон 
Сир түннүктэрэ- 
Сээркээн сэһэнньиттэр, 
Дьылҕа хаан тойонньуттара 
Сүүс санааннан 
Сүбэлэрин холбоон 
Сыта-олоро сыаналаан, 
Сылдьа-тура толкуйдаан баран 
Саманнык диэн буолбут. 
Орто Дойду араҥаччыта 
Дуулаҕа бөҕө бухатыыр 
Уолан Дохсун диэн 
Аат иҥэрбиттэр. 
Ол кэннэ 
Олоҥхотун олоҥхо, 
&amp;nbsp;Омунун омун- 
Оҕолоро 
&amp;nbsp;Биир хонноҕуна – биирдэнэн, 
Икки хонноҕуна- иккилэнэн, 
Үс хонноҕуна - үстэнэн, 
Сөҕүмэр түргэнник 
Улаатан испит. 
Күүстээххэ холоонноох, 
Быһыйга былааннаах 
Киһи буола улааппыт. 
Ол сылдьан 
Кыталыктаах 
Кындыа маҥан кырдалыгар 
Кыыралдьыта кылыйбыт, 
Туруйалаах 
Тумара толоонугар 
Чугдаара туойбут, 
Отуттуу бууттаах 
Мэҕириир мээчигинэн 
Быраҕаттана оонньообут. 
Эргэнэ хара тыаттан 
Үрүҥ-хара түүлээҕи 
Үллүктүү кыстаабыт, 
Буру муннуттан сиэтэн, 
Эһэни сабырҕаҕыттан соһон 
Аҕалар киһи буолбут. 
Аргыардаах аллараа дойдуттан 
Сыт – сымар тахсыа диэн 
Атаҕынан саба үктээбит, 
Үөһээ дойду уолаттара 
Моһуоҕу оҥоруохтара диэн 
Үөгүлүү түһэн баран 
Үтүлүгүнэн бүөлүү аспыт. 
Үрүҥ чыычааҕы 
Үрдүнэн көтүппэт эбит, 
Алларанан сүр күүдээҕи аһарбат эбит. 
Аһыныгас санаалаах 
Айыы-хаан аймаҕа 
Алдьархайтан 
Араҥаччылыыр киһилэннибит диэн 
Аргыый наллаан 
Сэрэнэн кэпсэтэр эбиттэр, 
Күн өркөн уустара 
Орто дойду араҥаччыта диэн 
Сири- сиксиги аннынан 
Сип-сап сибигинэһэр эбиттэр. 
Сити курдук 
Уол оҕо барахсан 
Хонуга туолан 
Холун этэ хойдон, 
Сиһин этэ ситэн, 
Буутун этэ буһан 
Киһи кэрэмэһэ 
Буола улааппыт. 
Ол сылдьан хоойго сытар 
Хотун ойох көрдөһө, 
Тэллэххэ сытар 
Тэҥнээх доҕор сураһа 
Ыраах сиртэн ыйыталаспыт, 
Суо дойдуттан сураспыт. 
Ол курдук сылдьан 
Эмискэ биир сарсыарда 
Уоллара сүтэн хаалбыт. 
Онтон сиэттэрэн 
Далбардаах хотун эмээхсин, 
Айыстаан тойон оҕонньор 
Соһуйуу бөҕөтүн соһуйан, 
Санаа-оноо ыарыыта буолан 
Уһун толкуйга түспүттэр. 
Онтон-мантан 
Ыйыталаһан көрбүттэрэ, 
Көрөр харахтаах, 
Хаптаҕай кулгаахтаах 
Көрбөтөх-билбэтэх эбиттэр. 
Ол курдук уоллара 
Халлааннаан көппүтэ дуу, 
Сирдээн тимирбитэ дуу диэн, 
Ханна барбытын 
Таайа сатыы олорбуттар. 
Сити курдук 
Кыһалҕаҕа киирэн олордохторуна, 
Аллах ат туйаҕын тыаһа 
Чэпчэкитик үктэнэн кэлэн 
&amp;nbsp;Бастыҥ маанылаах сэргэлэригэр 
Хорус гына түстэ. 
Арай, доҕоор – 
Өйдөөн көрө түспүттэрэ, 
Бухатыыр гиэнэ талыыта 
Уоллара кэлэн турар эбит. 
Омуннара дуо, 
Оҕонньордоох эмээхсин үөрүүлэриттэн 
Сүүрэн тахсан 
Уолларыгар саба түһэн сытан 
Сынньана-сынньана сыллаатылар, 
Тохтуу-тохтуу убураатылар. 
Онуоха туран 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Субу диэн кэпсээбит- 
Аҕыс салаалаах 
Аал-луук мас 
Алла турар 
Араҕас илгэтинэн аһаан, 
Үллэ сүүрүгүрэ турар 
Үрүҥ сөлөгөйүнэн 
Утахпын ханнаран 
Аһыы-сии сырыттахпына, 
Үөһээ халлаан 
Үрүт өттүгэр олохтоох 
Үрүҥ Аар тойон оҕонньор 
Суолдьут уолаттарынан 
Ыҥыттаран ылан 
Өлбөт мэҥэ уутугар 
Күннэри-түүннэри сөтүөлэтэн, 
Өлбөт үөстээтэ, 
Сындалыйбат сындааһыннаата, 
Кэхтибэт кэскиллээтэ, 
Охтон биэрбэт оҥоһуулаата. 
Ол кэнниттэн илдьэн 
Күөнтээни уус күөттээн, 
Балтааны боотур балталаан 
Сыты тимиртэн уһааран 
Сыппаабыт сэби-сэбиргэли, 
Көмүскэл хахха буоллун диэн 
Куйах гиэнэ килбиэннээҕин 
Анаан оҥорон биэрдилэр. 
Ол кэнниттэн 
Үс хаттыгастаах халлаан 
Үрүт өттүгэр олохтоох 
Дьөһөгөй айыыта 
Айан анаан-минээн биэрбит 
Көстөөх сиртэн өрүкүйэн көстөр 
Көмүс нэлим сиэллэх 
Үүт кэрэ аты 
Көлүнэр көлө,миинэр миҥэ 
Оҥоһун диэн анаан биэрдэҕэ. 
Онон силигин ситэн, 
Күүһүм-уоҕум киирэн 
Аан Ийэ дойдуну 
Араҥаччылыыр аналлаах 
Айыллан үөскээбит үһүбүн. 
Ол эбэтэр,мин санаабар, 
Дьылҕа хаан ыйааҕа 
Оннук эбит буоллаҕа 
Онтон туран 
Аартыкпын арыйан, 
Суолбун-ииспин ыйан 
Итии салгын тыыннаах, 
Итир былыт илдьиттээх, 
Илгэ самыыр кэһиилээх, 
Куйаас итии сайыннаах, 
Иэйэхситтээх илин халлаан, 
Алын кырыытынан көтөн, 
Ый отут хонук устата 
Тохтоло суох баран истэххэ, 
Уйгу-быйаҥ олохтоох, 
Уолбат уулаах, 
Көҕүрээбэт көтөрдөөх 
Бастыҥ талыы сирдээх, 
Быстан биэрбэт быйаҥнаах, 
Барҕа бөдөҥ баайдаах 
Байыстаан тойон оҕонньор, 
Уйгулаана хотун эмээхсин 
Күннээххэ көстүбэтэх, 
Былыттаахха быкпатах 
Көрдөр харахтарын дьүккэтэ, 
Көтүрдэр тиистэрэ миилэтэ буолбут, 
Баар-суох кыыстарын, 
Киискэ кистэммит, 
Саһылга саспыт, 
Саарбаҕа сууламмыт 
Күн Куо диэн ааттаах 
Кыыс оҕо кылааннааҕын 
Дьылҕа хаан ыйааҕынан, 
Одун хаан оҥоһуутунан, 
Үс саханы үөскэтэр 
Ойох ылар аналлаах үһүбүн. 
Айбыт Аар тойон аҕам, 
Иэйиэхситтээх күн күбэй ийэм, 
Үрүҥ күҥҥэ 
Үс төгүл сүгүрүйэн, 
Хаалдьыктаах бэйэм хоҥкуйан, 
Сүһүөхтээх бэйэм сүгүрүйэн, 
Көрдөһөн эрэбин. 
Ол кэннэ 
Субу курдук диэн 
&amp;nbsp;Ырыалаах-тойуктаах 
Турбута үһү. 

&lt;br&gt; '''УОЛАН ДОХСУН:''' 

Дьээ,буо. Дьээ,буо. 
Айбыт тойон аҕаккам, 
Күн күбэй ийэкээм, 
Үүннээх – тэһииннээх 
Үтүө тылбын 
Истэн сэргэҕэлээҥ. 
Мантан тус илин 
Киирбэт күннээх, 
Талба талыы сирдээх 
Дойду баар диэн 
Кэрэхсээн кэпсииллэр. 
Онно олохтоох 
Байыстаан тойон оҕонньор, 
Уйгулаана хотун эмээхсин 
Күҥҥэ көрбүт соҕотох кыыстарын – 
Күн Куону 
Аллараа дайды ааттаахтара 
Айгыстан тахсан 
Күтүөттээри тэринэллэр үһү. 
Үөһээ дойду урдустара 
ааһар сулустан сураһан 
ыйыталлар үһү. 
Кыыс оҕо барахсан 
Сулуутун ыйыталаһан 
Кэргэн дьаһах кэпсэтэ 
Барар күнүм үүннэ, 
Ытык тылгыттан ыпсаран 
Алгыскытын аҕалыҥ диэн 
Ааттаһа турабын. 
Онуоха туран 
Кыырыктыйбыт баттахтаах 
Айбыт аҕата оҕонньор 
Саныыр санаатын сааһылаан, 
Сүбэтин булан 
Сөп буолаарай диэн 
Аргыый аҕай сыыйан 
Ыллаан киирэн барда. 
 
 
'''АЙЫСТААН ОҕОННЬОР:''' 

Дьээ, буо. Дьээ, буо. 
Аал уотум иннигэр 
Аргынньахтаан олорон 
Өйдөөн-дьүүллээн 
Эргитэн көрдөхпүнэ, 
Орто Ийэ дойду 
Туллар тутааҕа, 
Халыҥ хаххата, 
Суон дурдата буолбут 
аһыныгас санаалаах 
Айыы хаан аймахтарын 
Көмүскэлэ буолаҕын диэн 
Эдьэҥ иэйэхсит хотун 
Төлкөлөөн биэрбитэ. 
Ол курдук 
Ааппытын ааттатыах, 
Кэскилбитин тэнитиэх 
Ох курдук оҥостон 
Айыллан кэлбитиҥ. 
Тэбэр сүрэхпит чопчута, 
Көрөр харахпыт дьүккэтэ, 
Айыыһыт арыаллаһан 
Аргыардаах айаны 
Арыйар күҥҥэр, 
Сор суолламмакка 
Суо дойдугар тиийээр, 
Иэйиэхсит эҥээрдэһэн 
Эрэй эҥээрдэспэккэ 
Этэҥҥэ эргиллээр, 
Аартык суол аайытын 
Аргыар аргыйбатын, 
Сир-дойду устун 
Силлиэ-буурҕа эрийбэтин, 
Дьол-соргу тосхойон 
Үөрүү-көтүү үктэллээх 
Аналлааххын көрсөн 
Этэҥҥэ эргиллээр диэн 
Ытык тылбын этэбин. 
Ити кэнниттэн 
Хаҥас диэккиттэн 
Далбардаах хотун эмээхсин 
Саманнык диэн саҥалаах, 
Соннук диэн тойуктаах 
Турбута үһү. 


&lt;br&gt; '''ДАЛБАРДААХ ЭМЭЭХСИН:''' 

Дьээ буо, дьээ буо 
Кырдьар сааспар кэннибэр хаалан 
Олохпун салҕыыр кэнчээри ыччатыам, 
Кэхтибэт кэскиллээх олоххун түһээтим – 
Субу булгунньах үрдүнэн 
Үрүҥ аты мииммит 
Кэрэ кэрэмэс кыыстыын 
Сэргэ хаамтаран 
Бастыҥ мааны сэргэҕэ 
Кэлэн тохтоотугут, 
Үрүҥ күҥҥэ үстэ сүгүрүйээт 
Күөх сирэм от устун 
Сэргэ хаамсан 
Үс курдуулаах 
Моҕол ураһаҕа киирэн, 
Үс тымтыгы уматан 
Аал уоту отуннугут, 
Айах тутан аһатан 
Алгыс бөҕөтүн эттигит, 
Түүн түһээн ат миинэр 
Былыргыттан 
Баччааҥҥа диэри 
Кыыс оҕо сүктэрин төлкөтө диэн 
Тойоннуур буолаллара. 
Алаһа дьиэни тэринэн 
Урааҥхай саханы үөскэтэр диэн 
Үчүгэйи эрэ баҕаран 
Ыра санаабын этэбин. 
Айааннаах айан суола 
Аргыардаах буолуоҕа, 
Иннигин- кэннигин 
Сэрэнэн- сэрбэнэн көрүнээр, 
Чэ, түксү, 
Этиэхпин эттим, саҥарыахпын саҥардым. 
Инньэ диэт 
Ураһа иһин хомуйан 
Түбүгүрбүтүнэн барда, 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Тыла - өһө иччилэнэн 
Этэн - тыынан эҕэлдьитэн, 
Кутан - симэн кулуһутан 
Сирэйэ сырдаан, 
Хараҕа уоттанан 
Саҥаран- иҥэрэн баран, 
Аал уотун иннигэр 
Тобуктаан олорон 
Саманнык диэн тойуктаах 
Ыллаан киирэн барда. 

 
'''УОЛАН ДОХСУН:''' 

Дьээ, буо. Дьээ, буо. 
Ытык - мааны аҕаккаам, 
Күн курдук ийэккээм, 
Дорҕоонноох тойуктаах 
Айан суолун тобулан 
Барар күнүм үүннэ, 
Айдааннаах - иирээннээх 
Аартыгы арыйан 
Тэлэһийэр кэмим кэллэ. 
Огдолуйбакка 
Орто Ийэ дойдум 
Күөҕүнэн чэлгийэ турдун, 
Аал уоккут умуллубатын, 
Алаһа дьиэҕит алдьамматын, 
Төлкөҕүт түҥнэстибэтин, 
Этэҥҥэ эргиллиэхпэр диэри 
Быдан дьылга бырастыыларыҥ. 
Ол кэнниттэн Уолан Дохсун 
Түргэн үлүгэрдик 
Сулбу - халбы хааман 
Орулуур ый отут хонуга 
Сылаалаах айаҥҥа 
Сыа этэ сындалыйбатын диэн 
Халтан отунан хатаҕалаан, 
Ыраас сүлбэ уутунан 
Тамаҕын сиигирдэн, 
Көстөөх сиртэн өрүкүйэн көстөр. 
Көмүс нэлим сиэллээх 
Yүт кэрэ атын 
Модьу – таҕа сэргэтигэр 
Биэс былас холобурдаах 
Кылтан хатыллан оҥоhоллубут 
Көнтөhүнэн сиэтэн аҕалан 
Туомтуу тардан баайан кэбистэ. 
Ол кэнниттэн 
Уолан Дохсун бухатыыр, 
Омнуо дуо, ойон киирэн 
Оҥоhуулаах хоспоҕуттан 
Атын сэбин – сэбиргэлин 
Матаччы көтөҕөн таhааран, 
Көмүс сирэйдээх 
Ыҥырыынан ыҥыырданна, 
Сиэдэрэй симэхтээх 
Чаппарааҕынан чаппараахтаата, 
Бөҕө – таҕа 
Холумунан холумнаата, 
Кычымынан кычымнаата, 
Дьириминэн дьириминээн дьэргэттэ, 
Көмүс үүнүнэн үүннээтэ. 
Уhун айаҥҥа барарын билбиттии 
Дьөhөгөй оҕото барахсан 
Огурук – тогурук көрбөхтөөтө, 
Таныытынан тардырҕаата, 
Уотунан уhуурбахтаата, 
Өрө холуруктуу сылдьан 
Сэргэ төрдүн тибийбэхтээтэ. 
Ити кэнниттэн 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Оҥоhуулаах ох 
Саатын – саадаҕын ылынан, 
Чөмпөй сүлүгэhин иилинэн, 
Уоттаах батаhын күндээрдэн 
Аналлаах айыы атын 
Yрдүк мындаатыгар 
Сыыдамнык ыстанан 
Хап гына олоро түстэ, 
Иэйэхситтээх илин халлаан 
Алын кырыытын диэки 
Салайа баттаан баран 
Ахсым атын самыыга 
Куус гына кымныылаан кэбистэ. 
Ат сылгы обургу 
Тута тэппит сирэ 
Чөҥөрө чүөмпэ буолан 
Чөҥөрүһэ түстүлэр, 
Хайа тэбэн кэбиспит маhа 
Ыар ынчык буолан 
Ытаан – соҥоон энэлиhэ хааллылар. 
Ол курдук 
Уутугар – хаарыгар киирэн 
Омуннаахтык ойутан, 
Ахсымнык айаннатан 
Көтүтэн истэҕинэ, 
Хараҥа уулаах былыттар 
Халыйан тарҕастылар, 
Киҥкиниир 
Киэҥ халлаан түгэҕэр 
Эҥсилгэллээх 
Этин тэлэ тэптэ, 
Уот курбуу чаҕылҕан күлүмнээн 
Таҥнары саккыраата, 
Иэдээннээх 
Этиҥ тэлэ тэптэ, 
Силлиэ-буурҕа ытыллан 
Илбиhирэн ииртигирэн турда. 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Сирэйэ хараҕа уоттанна, 
Кыыhырбыт кыйахаммыт уоҕар 
Атын куска соруйда, 
Ону истибиттии 
Дөhөгөй оҕото барахсан 
Көмүс нэлим сиэлин 
Өрө ыhан, 
Оҥочо куйаар кутуруга субуллан 
Ахсымнык айаннаан истэ. 
Ол иhэн 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Икки чуор кулгааҕынан иhиттэҕинэ, 
Ханна эрэ 
Кыаhаан тыаhа халырдаан 
Сүтэн хаалла. 
Онтон дөрүн-дөрүн 
Дүҥүр тыаhа түрбүйэн 
Иhиллэргэ дылы гынна. 
Биhиги киhибит обургу 
Үүн тиэрбэhин курдук 
Икки эрилкэй хараҕынан 
Эргиччи көрөн баран 
Үөhэ диэки хантас гынна. 
Көрө түспүтэ- 
Хара былыты олбох оҥостон, 
Кубарыйа куурбут 
Киhи уҥуоҕа симэхтээх 
Кыаhаана халырдаан, 
Дүҥүрүн өрө тутан, 
Былаайаҕа күөрэҥнээн 
Илбис кыыhа обургу 
Кус-хаас тойугун түhэрэн 
Улам-улам чугаhаан 
Ыпсыыта биллибэт 
Ырыа дуомнаах 
Ыллаан ыыра бардаҕа үhү. 


&lt;br&gt; '''ИЛБИС КЫЫС:''' 

Орто дойду ааттааҕа 
Уолан Дохсун обургу 
Салгын куккун салыйан, 
Ийэ куккун көтүтэн 
Дьалбыйар күнүм буолла. 
Алдьархайдаах 
Аллараа дойду урдуhа 
Уот Урбалдьын убайым 
Орто дойду дьонунуун 
Уруурҕаhыах буолар. 
Yстээҕиттэн үлэспит, 
Биэстээҕиттэн мэнийбит 
Күн Куону ойох ылаары 
Күтүөттээбитэ 
Ый отутус хонуга 
Туолара чугаhаата. 
Суолу – ииhи мэhэйдээбэтин, 
Кэлэн да эрэйдэммэтин диэн Илдьит хоруй ыытта. 
Онуоха туран 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Кыыhыран уордайан турда, 
Сылбырҕатык хаба тардан 
Кэhэхтээх ох саатын 
Сулбу тардан ылан туран, 
Кулгаахтаах буоллаххына иhит, 
Төбөлөөх буоллаххына өйдөө, 
Эбэтэр сип – сибилигин 
Чэгиэн эккин сэймэктээн 
Yөн – көйүүр аhылыга оҥоруом, 
Эбэтэр 
Мин этэр тылбын 
Өйдөөн – толкуйдаан баран 
Убайгар илдьиппин тиэрт диэн 
Саманнык диэн саҥалаах, 
Соннук диэн тойуктаах 
Турдаҕа үhү. 


&lt;br&gt; '''УОЛАН ДОХСУН:''' 

Дьээ, буо. Дьээ, буо. 
Ааhар былыт албына, 
Куотар былыт кубулҕата 
Уот урбалдьын адьарай 
Орто дойдуга тахсан 
Акаарытын биллэрбэтин, 
Ханнык абааhы аймаҕа 
Айыы кыыhын ойох ылан 
Оҕо төрөтөн туругуран 
Олорбутун билбэтим. 
Биир диэн бичиктээбэккэ, 
Уон диэн ойуулаабакка 
Охсуhарга ох курдук оҥостон 
Бэлэмнэнэн олордун, 
Бэлэhинэн күлбүтэ 
Бэйэтигэр тиийиэҕэ. 
Эбэтэр 
Эрэйи – муҥу көрбөккө, 
Өлүүнү – сүтүүнү таhаарбакка 
Кэлбит сирин диэки 
Аллараа дойдутугар 
Аттана турдун. 
Ону истибэт буоллаҕына 
Иэнин хастыам, ээҕин этитиэм, 
Иккиттэн биирбит буолуо. 
Эппит тыл биир, 
Этириэс толоруом. 
Онуохаҕа 
Ыксаан – бохсоон тиэтэйэн 
Илбис кыыhа обургу 
Соhуйан – өмүрэн, 
Оо, бачах, татахай эбит – диэн 
Ааhар былыкка туран, 
Кыаhаана халырдаан, 
Дүҥүрүн тыаһа дүрбүйэн 
Иитэ - саҕата биллибэт 
Дорҕооно суох тойуктаах, 
Ыпсыыта биллибэт ырыалаах 
Бара турда. 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Уордайбыта ааhан 
Аргыардаах айан суолугар 
Биир моhолу туораан, 
Атара сиэлиинэн астаран истэ. 
Уhун айан суола 
Уhуура буолла, 
Ыксал – тиэтэл бөҕөнөн 
Көстөөх сиртэн өрөкүйэн көстөр 
Көмүс нэлим сиэллээх 
Yөт кэрэ атын 
Куус гына кымньыылаан кээстэ, 
Орулуос кус 
Кынатын тыаhын курдук 
Кулгааҕа биир кэм 
Куугунаан истэ. 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Сол курдук айаннаан иhэн 
Эмискэ көрө түспүтэ – 
Уун утары 
Түөрт көмүс туйаҕа түөрэҥнээн, 
Оҥоччо куйаар кутуруга субуллан, 
Сиэлэ өрө ыhыллан 
Ахсым ат обургу 
Хорус гына түстэ. 
Онуоха Уолан Дохсун 
Атын тохтотон көрө түспүтэ. 
Биир эдэр оҕо киhи 
Ыксаабыт ыгылыйбыт көрүҥнээх 
Атыттан ойон түстэ да 
Саманнык диэн саҥалаах, 
Соннук диэн сонуннаах 
Кэпсээн – ипсээн барда. 

&lt;br&gt; 
'''ЭРИЛИ БЭРГЭН:''' 

Дьээ, буо. Дьээ, буо. 
Кимтэн кииннээх, 
Хантан хааннаах 
Киhи кэлэн 
Кэпсии тураҕын диэтэххинэ, 
Киирбэт күннээх 
Илгэ быйаҥ сайыннаах 
Байыстаан тойон аҕалаах, 
Уйгулаана хотун ийэлээх 
Эрили Бэргэн диэн 
Бухатыыр буолабын. 
Биһиги сирбитигэр 
Алдьархай ааҥнаата, 
Иэдээн иэнигийдэ, 
Үлүгэр үтүөрүйдэ. 
Онон 
Үүннээх – тэһииннээх 
Үтүө тылбын ылынан 
Орто дойду дуулаҕа бухатыыра 
Дурда-хахха буолуоҥ үһү. 
Аллараа дойду адьарайа 
Уот Урбалдьын обургу 
Сүгүннүүрүттэн ааста. 
Эн туһааннаах сэгэргин 
Күн Куону 
Ойох ылан бараары 
Күтүөттээбитэ 
Ый отутус хонуга буолла. 
Бүгүн-сарсын 
Болдьох күнэ туолан, 
Күүһэ-уоҕа киирэн 
Тыыллан ахан сытар. 
Амырыыннаах 
Аллараа дойдуттан 
Абааһы аймаҕын бииһэ 
Субуһуохтаахтар үһү, 
Бэрт түргэнник бара охсуохха. 
Онуоха 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Хаана-сиинэ хамсаан 
Хабырынан ылла, 
Күүһэ-уоҕа киирэн 
Былчыҥа быыппаһынна, 
Иҥиирин тыаһа 
Айа кирсинии лыҥкынаата. 
Дьөһөгөй оҕото барахсан 
Өрө холоруктуу сылдьан 
Сир дойду кырсын 
Ибили тэбистэ. 
Онтон биһиги киһибит ыйытта, 
Мантан төһө ыраах сир 
Хаалбытын сураста 
Онуохаҕа Эрили Бэргэн 
Күннүк сири айннаан 
Ол дойдуну булуохпут диэтэ. 
Эрили Бэргэн бухатыыр 
Ахсым алаах атын 
Салайа баттаан кэбистэ да, 
Кэлбит сирин диэки 
Төттөрү көтүтэ турда. 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Кэнниттэн хаалсыбакка 
Кэнниттэн түһүнэн кэбистэ. 
Тыаллааҕар түргэнник, 
Сити курдук 
Силлиэтээҕэр сыыдамнык 
Ахсымнык көтүтэн истилэр. 
Өр-өтөр 
Буолуохтара баара дуо, 
Улуу дойду уораҕайа 
Нэлэһийэн көһүннэ. 
Дьөһөгөй оҕолоро барахсаттар 
Үрүҥ сиэллэрэ үрүллэҥнээн, 
Төрт түрэм туйахтара күөрэҥнээн 
Субу тиийэн кэлэн 
Чэлгиэннээх тэлгэһэлэригэр 
Хорус гына түстүлэр. 
Аттарыттан ойон түстүлэр да 
Оһуор дьарҕаа, ойуу-бичик түспүт 
Бастыҥ маанылаах сэргэҕэ 
Аттарын сиэтэн аҕалан 
Баайа охсон кэбистилэр. 
Ол туран 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Тула өттүн одуулаан көрдөҕүнэ, 
Сир дойду барахсан 
Сиэдэрэй симэҕин кэтэн 
Силигилээн сиппит сирэ эбит. 
Арҕаа өттүн анааран көрдөҕүнэ 
Куочайдаах 
Кэрэх мас анныгар 
Абааһы уола илэ бэйэтинэн 
Уот Урбалдьын обургу 
Үөл тиит мастан суллаан 
үтэһэ оҥостон, 
Талба талыы хонуулаах 
Талар алаас сыһыыттан 
Талбытынан талан 
Сылгыны,ынаҕы үүрэн аҕалан, 
Түөрт атаҕын адаарытан 
Баһыттан кэннигэр диэри 
Таҥнары үөлэн баран 
Кулуһун бөҕөтүн оттон 
Сиикэйдии-буһуулуу 
Буһара түһэн баран 
Тэллэх-тэллэх саҕанан 
Тэлитэ быһан 
Сөрүө-сөрүө саҕанан 
Сөрүү тутан 
Үөлэс саҕа айаҕынан 
Сиэн-аһаан чалларыҥнаан, 
Көлөһүн-балаһын алан 
Сирэй-харах буолан, 
Соҕотох харахтаах 
Соҕуруу уола чолбоодуччу көрөн 
Аһыы-сии сытта. 
Кини тулатыгар 
Иһит-хомуос салаһааччы, 
Уҥуох-иҥиэх тиниктээччи 
Бытырыыс курдук иилэҥкэйдэһэ. 
Абааһы ыамайдара ыаллаһан 
Ыалдьыттаан ахан эрэллэр эбит. 
Эчи, сүрүкэтиин. 
Куочайдаах тиит тула 
Киһи кутун-сүрүн 
Баттыахха айылаах 
Кубарыһа хайыта куурбут 
Баараҕай суон тииттэр 
Барыһан тураллар эбит. 
Биһиги киһибит кэлэйбиттии 
Илэ илиэһэй эбиккин дии санаан, 
Тохтуу түһэн баран 
Оһуордаах ойуулаах 
Сандылы маҥан ааны 
Арыйа баттаат 
Ураһаҕа көтөн түстэ. 
Үүт түөрбэһин курдук 
Эрилкэй хараҕынан 
Эргиччи көрө түспүтэ, Уораҕайа биллибэт 
Орду буолан биэрдэ, 
Иҥнэстибэт тирээбиллээх, 
Туллаҥнаабат тулааһыннаах, 
Өҕүллүбэт өһүөлээх 
Модьу баараҕай баҕаналар 
Бэйэ-бэйэлэриттэн тутуһан 
Оһуордаммыт эбиттэр. 
Ураһа ортотугар 
Симии оһох умайан 
Кыһыл чоҕунан ыһыахтанан 
Кытыаста умайа турар эбит. 
Байыстаан тойон оҕонньор 
Оһоҕун иннигэр уокка көхсүнэн 
Угуттана олорор эбит. 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Лиһир-лиһир үктэнэн 
Супту хааман тиийэн 
Сүһүөхтээх бэйэтэ сүгүрүйэн, 
Хоолдьуктаах бэйэтэ хоҥкуйан 
Үс төгүл тоҥхох гынан баран 
Дорҕоонноохтук дорообо диэтэ. 
Онуохаҕа Байыстаан тойон оҕонньор 
Оргууй аҕай эргиллэн 
Уоттаах сыты хараҕынан 
Өтөрү-батары көрүтэлээн кэбистэ. 
Онтон көхсүн этитэн баран,- 
Эмээхсиэн, айан киһитэ 
Утаппыта буолуо диэн,- 
Соруйа олордо. 
Хаҥас диэккиттэн оргууй аҕай 
Уйгулаана хотун эмээхсин 
Биэстээх оҕо саҕа 
Улахан чорооҥҥо 
Арыылаах кымыһы толору кутан 
Быдьалытан аҕалан 
Уолан Дохсун бухатыырга 
Туттаран кэбистэ. 
Биһиги киһибит обургу 
Утаппыта оччо эбитэ дуу, 
Биир тыынынан түһэрэн 
Куолайын тыаһа куллурҕаан, 
Көхсүн тыаһа киллиргээн 
Барытын иһэн кэбистэ. 
Онтон уоскуйан баран 
Сирэйэ-хараҕа сырдыы түстэ. 
Байыстаан тойон оҕонньор 
Бэйэтинэн айгыстан туран 
Орон бэрдин бэлэмнээн 
Сиэтэн илдьэн олордон кэбистэ. 
Ол кэнниттэн, 
Байыстаан тойон оҕонньор 
Кимтэн кииннээх киһи буолан, 
Хантан хааннаах, туохтан тууралаах 
Айыы киһитэ кэлэн 
Айах атан, атах тэпсэн 
Кэпсэтэр буоллаххына, 
Суол киһитэ соруктаах буолуоҥ 
Айан киһитэ аргыстаах буолуоҥ, 
Сахалыы саҥаран, киһилии кэпсэтэн 
Саныыр санааҕын тоҕо сүөкээн 
Кэпсэтэн көрүөх эрэ диэтэ. 
Онуохаҕа 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Хантан сылдьарын, кимин-тугун 
Тоҕо сүөкээн 
Киһилии кэпсээн киирэн барда. 
Мантан бэрт ыраах 
Сайаҕас ыраас санаалаах 
Далбардаах хотун ийэлээх, 
Аһыныгас үтүөкэн майгылаах 
Айыстаан тойон аҕалаах 
Көстөөх сиртэн өрөкүйэн көстөр 
Көмүс нэлим сиэллээх 
Үүт кэрэ аттаах 
Уоттаах батас оонньуурдаах 
Уолан Дохсун диэн ааттаах 
Айыы бухатыыра буолабын. 
Үөһээ халлаан 
Үрүт өттүгэр олохтоох 
Үүс-аас бэйэкэлээх 
Үрүҥ аар тойон этиитинэн 
Одун хаантан оҥоһуулаах, 
Дьылҕа хаантан ыйаахтаах 
Орто ийэ дойдуга 
Айыы аймаҕын көмүскүүргэ 
Айыллан үөскээбит үһүбүн. 
Ыллыктаах санаабын 
Ындыы оҥостон 
Сорунан кэлэн олоробун. 
Тарбахтаах таарыйбатах, 
Тыҥырахтаах тыыппатах 
Эһиги көмүс күөрэгэйгитин 
Күн Куону 
Көрү-билэ кэллим. 
Айыллан үөскээбит Ийэ дойдубар 
Окко түспүт оҥоһуум, 
Сиргэ түспүт сэрэбэйим 
Күнүм 
Киниттэн эрэ тахсар 
Аналлаах сэгэрим буолуо диэн 
Ыраахтан сураһан оҥостон кэллим, 
Төлкөлөөх олоҕу түстүөхпүт диэн, 
Соргулаах суолу саҕалыахпыт диэн 
Сулуутун сураһа, халыымын ыйыталаһа 
Кэлэн олоробун. 
Онуоха, 
Байыстаан тойон оҕонньор 
Көхсүн этитэн баран 
Аргыый аҕай 
Айах атан ыллаан барда. 

&lt;br&gt; '''БАЙЫСТААН ТОЙОН ОҕОННЬОР.''' 

Дьээ, буо, Дьээ, буо. 
Сирэйгиттэн-хараххыттан 
Тойонноон көрдөххө 
Орто Ийэ дойдуну 
Көмүскүүргэ аналлаах 
Күүстээххэ холоонноох, 
Быһыйга былааннаах 
Киһи кэрэмэһэ эбиккин. 
Биһиги кыыспытын Күн Куону 
Аллараа дойду түөкүнэ 
Уот Урбалдьын обургу 
Ойох ылаары 
Күүс өртүнэн күтүөттээбитэ 
Ый отутус хонуга 
Туолара буолла, 
Аан Ийэ дойдуну 
Атыйахтаах уу курдук 
Аймаан ааһыам, 
Күлэ-күлэ күлгүтүн ыһыам, 
Ийэ сиргит ньуурун 
Иэдьэгэй курдук ибили тэпсиэм, 
Күдэн-таһаан оҥорон 
Сир аатыттан таһаарыам диэн 
Сааммыта быданнаата. 
Онуоха 
Эрили Бэргэн бухатыыр 
Күннэри-түүннэри түбүккэ түһэн 
Төрөөбүт-үөскээбит түөлбэтин 
Маныы-кэтии сылдьар. 
Онон иирээннээх-иирсээннээх 
Охсуһуу буолара буолла, 
Онтон ыксаан уолбутун 
Орто Ийэ дойдуттан 
Күүс көмө буолаарай диэн 
Эйиигин ыҥыттара ыыппытым. 
Хата, ону бара 
Дьолбут тосхойон эбитэ дуу 
Аара көрсүһэн тиийэн кэллигит. 
Хайдаҕын да иһин күөн көрсөн, 
Күүс былдьаһан адьарай уолун 
Ийэ сиртэн кыйдыах баар, 
Ол кэнниттэн 
Ийэ-аҕа сүбэтин булан 
Күн Куо кыыспытын 
Кэргэн биэриэх этибит, 
Кырдьыга баран эттэххэ, 
Күн-түүн оҕобут барахсан 
Кута-сүрэ түһэн, 
Санаа ыарыыта буолан 
Эрэй бөҕөнү көрдө. 
Аһыыр аһа ас буолбата, 
Утуйар уута уу буолбата, 
Өрүһүйдэххинэ 
Эн эрэ өрөһүйүөҥ, 
Быыһаатаххына 
Эн эрэ быыһыаҥ диэн 
Айманан көрдөһөн эрэбин. 
Ол икки ардыгар 
Хаҥас диэкиттэн 
Уйгулаан хотун эмээхсин 
Ыллыыр саҥата иһиллиннэ. 
 
'''УЙГУЛААНА ЭМЭХСИН:''' 

Дьээ,буо. Дьээ, буо. 
Ийэ киһи сүрэҕэ 
Уйан буолааччы, 
Саныыр санаабын 
Сааһылаан эттэхпинэ, 
Ырааҕынан эргитэн 
Ыйдаҥардан көрдөхпүнэ 
Иэдээннээх 
Охсуһуу араллаана 
Саҕаланара буолла 
Көмүскэс сүрэхтээх 
Күн киһитэ буоллаххына, 
Аһыныгас санаалаах 
Айыы оҕото буоллаххына 
Сүүспүттэн өйөс 
Көмүс күөрэгэйбитин 
Күн Куону 
Алдьархайтан абыраа, 
Абыраатаххына 
Эн эрэ абырыаҥ диэн 
Үҥэн-сүктэн көрдөһөн эрэбин. 
 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Ити үлүгэрдээх көрдөһүүнү 
Истэ-билэ турдаҕына, 
Хаппаччы аана 
Аһылла түһээтин кытары 
Көрүөхтэн эриэккэс 
Кыталык курдук кынталдьыйан 
Кыыс оҕо кылааннааҕа 
Тоҕус былаас 
Долгулдьуйар уһун суһуохтаах 
Күн Куо барахсан 
Кустук курдук куоһанан 
Аргыый тахсан кэллэ. 
Кыыс оҕо барахсаны 
Эргиччи одуулаан көрдөххө, 
Икки хара киис 
Атахтаһа сыталларын курдук 
Хойуу хаастаах эбит, 
Хап-харанан 
Арылыччы көрбүт харахтаах эбит, 
Тахсан эрэр 
Күн саһарҕатын курдук 
Имнээх эбит, 
Быһатын эттэххэ, 
Таҥас бүтэй бүлтэрэ көстөр, 
Бүлтэс бүтэй силиитэ дьалкылдьыйар 
Кыыс оҕо кэрэмэһэ эбит. 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Сүрэҕэ толугуруу мөхсөн 
Сыалыһар быарыныы сылаанньыйан 
Тылыттан матан 
Саҥата суох таалан турда. 
Күн Куо барахсан 
Кубалыы долгуйа устан 
Уолан Дохсун бухатыырга 
Сүһүөхтээх бэйэтэ сүгүрүйэн, 
Хоолдьуктаах бэйэтэ хоҥкуйан 
Сүгүрүс гынна, 
Ол кэнниттэн 
Соннук диэн тойуктаах, 
Саманнык диэн ырыалаах 
Турбута үһү. 
 
'''КҮН КУО:''' 

Дьээ, буо. Дьээ,буо. 
Эдэр бэйэм долгуйан 
Айманан эрэбин, 
Кутум-сүрүм тохтон 
Сүҥ харан ылабын, 
Ол тоҕо диэтэххинэ 
Айыллан ананан үөскээбит 
Орто Ийэ дойдуга 
Анаммыт бэйэбин 
Аллараа дойду 
Аартыгын арыйан 
Уот Урбалдьын обургу 
Уоран-талаан 
Алдьатан барара буолла. 
Кыыс оҕо дьолум 
Тарпыта эбитэ дуу, 
Төлкөм түстэнэн 
Бэйэҕинэн илэ кэлэн 
Санаабын көтөҕөн 
Үөрүүбүн үрдэттиҥ. 
Кырдьыга баран эттэххэ, 
Кимим кэлэн 
Көмүскүөй-хараһайыай диэн 
Санаалаах этим, 
Күн-ый буолан 
Алдьархайтан араҥаччылаа, 
Ол курдук 
Кэскилбит кэхтибэтин диэн 
Аймана турабын. 
Итини истэн баран 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Хап-сабар 
Күн Куо иннигэр 
Тобуктуу түстэ, 
Ханнык да хараҥа күүс 
Сабардыа суоҕа, 
Кырдьык кыайар аналлаах, 
Өрөгөйдүүр тускуллаах диэн 
Ойон туран 
Күн Куону илиититтэн 
Ыксары тутан 
Субу курдук тойуктаах буолбут. 
 
'''УОЛАН ДОХСУН:''' 

Дьээ, буо. Дьээ, буо. 
Өлөр өлүү аана 
Өҥөйөр күнэ буолла, 
Ол эрээри 
Иннинэн сирэйдээҕи 
Инчэҕэй эттээҕи 
Уу харахтааҕы 
Утары көрдөрбөтөҕүм, 
Билигин кэлэн 
Кытаанах санаа киирэн, 
Уодай хааммын киллэрэн 
Хабыр хапсыһыыга 
Хабырыйсар күнүм үүннэ. 
Көмүс күөрэгэйбин 
Күн Куо сэгэрбин 
Өрөһүйэр аналлаахпын, 
Аллараа дойду ааттааҕа 
Уот Урбалдьын түөкүнү 
Күүһүн-күдэҕин өһүлүөм, 
Омуннаах уоҕун тохтотуом, 
Элэк оҥостубут абатын 
Ээҕин экчи этитиэм диэн 
Кэскиллээх 
Кэс тылы кээһэн 
Андаҕарбын этэбин. 
Күн Куо барахсан 
Үөрүүтүттэн 
Хараҕын уута таҕыста, 
Кыбыстыбыттыы 
Икки имэ тэтэрэн 
Үөрэн-көтөн 
Үөмэр-чүөмэр үктэнэн 
Кубалыы долгуйа устан 
Хаппахча диэки хама турда. 
Онтон 
Байыстаан тойон оҕонньор, 
Уйгулаана хотун эмээхсин 
Ыраахтан кэлбит киһи 
Сылайбытыҥ буолуо диэн 
Сынньан диэтилэр. 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Үс түүннээх күн 
Тэбэн да көрбөккө 
Бэрт диэн минньигэстик 
Утуйан уһуктан олордоҕуна, 
Эрили Бэргэн бухатыыр 
Ыксаан тыҥаан көтөн түстэ да, 
Саманнык диэн саҥалаах буолла. 

&lt;br&gt; 
'''ЭРИЛИ БЭРГЭН:''' 

Дьээ,буо. Дьээ, буо. 
Аллараа дойду ааттааҕа 
Уот Урбалдьын обургу 
Айдаан бөҕөнү тардан эрэр, 
Суорумньуһуттан 
Үлтү көбүөлээн 
Сарсыҥҥы күнү ааспакка 
Аналлаах сэгэрбин 
Күн Куону сүгүннэрэр 
Соруктаах тиийэн, 
Мүөттээх тыл минньигэһин 
Ыпсыытын ыпсаран ыбылы ылан 
Ээхтэрин этитэн 
Кэлиэххит үһү диэн 
Кэлиилии кэбэ сытар. 
Биһиги дьоммут ону истэн 
Оҥостуу-сүпсүгүрүйүү 
Түбүгэр түстүлэр, 
Сүүс араас киһи 
Сүбэтин ылынан, 
Сыты өй күүһүн түмэн 
Ким тулуурдаах ол 
Кыайыы-хотуу үөрүүтүн 
Өрөгөйүн биллин диэн 
Бигэ санааҕа кэллилэр. 
Эмискэ үлүгэр 
Күнүнэн күлүмнүү турбут 
Сырдык ыраас халлааҥҥа 
Хараҥа ыаһырбыт былыттар 
Халыйан сабардыы сүүрдүлэр, 
Киҥкиниир 
Киэҥ халлаан түгэҕэр 
Сааллар уордаах этиҥ 
Күһүгүрүү-күһүгүрүү 
Ньиһирийэн-ньиргийэн 
Суостаахтык тэлитэ тэптэ, 
Уот курбуу чаҕылхҕан 
Таҥнары саккыраата, 
Силлиэ-холорук ытыллан турда, 
Чыычаах сымыытын саҕа 
Муус толон 
Тохтоло суох түстэ. 
Сир дойду барахсан 
Ыыс-быдаан 
Барык-сарык, 
Бадыа-бүдүө буолла. 
Сигилитэ алдьаммыт халлаан 
Алын кырыытынан 
Уулаах былыты олбох оҥостон, 
Кубарыһа куурбут 
Киһи уҥуоҕа симэхтээх 
Кыаһаана халырдаан, дүҥүрэ түрбүйэн 
Кус-хаас тойугу түһэрэн, 
Өлүү-хаан тахсарын үөтэн 
Итии хаан утахтаах, 
Өһөх хаан аһылыктаах 
Илбис кыыһа обургу 
Иэнигийэн ааста. 
Ол кэнниттэн 
Абааһы уола адьарай 
Омуннаахтык ойон туран 
Охсуһар сэбин-сэбиргэлин 
Оҥостубутунан барда, 
Күүс-көмө буолар 
Үөрүн сүүрүгүн муста, 
Хаһыы-үөҕүү аҥаардаах 
Үөһээ уоһа ордьоҥноон, 
Алын сыҥааҕа ыллаҥнаан 
Уһаан чорбойон үүммүт 
Аһыыларын килэҥнэтэн, 
Тылын былас түһэрэн 
Соҕотох соххордоох 
Соҕуруу уола 
Чааскы саҕа хараҕынан 
Өрө-таҥнары көрүтэлээн 
Өттүк баттанан кэбистэ. 
Утаакы буолбата 
Дэгиэ курдук тыҥыраҕынан 
Тарбаммахтаан ылла. 
Ол кэннэ 
Тугу эрэ толкуйдуурдуу 
Уу дьулайын тутунна, 
Үөһээ өртө саллайан, 
Алын өртө суптуйан, 
Тобуктаан сүһүөҕэ токуйан 
Туохтан эрэ кыыһыран 
Өрүтэ көтүөлээтэ, 
Сир дойду ньиргийиэр диэри 
Хаһыытаан тоҕу барда, 
Күлэн күллэрэстээтэ. 
 
'''УОТ УРБАЛДЬЫН:''' 

Ар-дьаалы. Аат-татай ини оҕолоор. 
Орто дойду ааттааҕа 
Туллар тутааҕа буолбут 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Этэр тылым эгэлгэтин 
Эккэр-хааҥҥар иҥэрэн, 
Кулгаахтаах буоллаххына 
Истэ-билэ сэргэҕэлээ. 
Орто Ийэ дойдуга 
Уруурҕаһар санаалаах 
Күтүөт талыыта буолан 
Ыыс-быдаан дойдуттан 
Орҕостон тахсыбытым, 
Күн Куо кыыһы 
Ойох ылар аналлаах 
Соруктанан кэлбитим. 
Биир диэн бичиктээмэ, 
Уон диэн ойуулаама 
Иккиттэн биирбит буолуо. 
Ол эбэтэр, 
Айдаан-иирсээн саҕалана илигинэ, 
Өлүү-сүтүү тахса илигинэ 
Үтүөнэн туораан кулу диэн 
Этириэс этэ турабын. 
Уот Урбалдьын обургу 
Өрө-таҥнары көрүтэлээн 
Үүһүн таттаран күллэрэстээтэ. 
Онуохаҕа 
Биһиги киһибит 
Лиһир-лиһир үктэнэн 
Хаамыталаан ылла- 
Оо, абаккам эбитин 
Саҥарар саҥата кыһыытын, 
Тумсун тууһа абатын диэн 
Хабырынан ылла, 
Хахай хаанын киллэриннэ,Былчыҥа быыппаһынна. 
Онуоха эбии сэтэрэн 
Силлиэ-холорук турда, 
Эрэй-буруй эҥэрдэһэрэ 
Эргийэн кэллэ, 
Алдьархай аана аһылынна, 
Иэдээн төрдө саҕаланна, 
Орто Ийэ дойду 
Айманара буолла, 
Иэдээн ырыа аргыстаах 
Илбис кыыһа обургу 
Субай хаанынан суунуом, 
Өһөххө бөтө бэрдэриэм диэн 
Ыллаан-туойан ааста, 
Хаанымсах хара суордар 
Хааҕырҕаһа көттүлэр, 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Абааһы уолугар ойон тиийдэ. 
Чэй, эрэ, нойон, 
Буор сирэй, бурҕалдьы сото, 
Тыыҥҥын иһиллии, 
Иэҥҥин хастыы, ээххин этитэ, 
Тумсугун тура, 
Уҥуоххун урусхаллыы 
Оҥостон кэллим. 
Сэп барда сэрэн, 
Сэрэппэккэ сиэтэ диэн 
Хомойо хоргута сылдьыаҥ. 
Онуохаҕа 
Аллараа дойду ааттааҕа 
Абааһы уола адьарай – 
Нойон, түксү болҕой, 
Хаалары баран саҥарыма, 
Мин да ыар ындыы 
Буоларым буолуо диэн 
Өрө көтө түстэ, 
Суоһуран суодаллан туран 
Хабарҕата хайдыаҕынан 
Үүгүлээн сатарытта, 
Өттүк баттанан 
Быһыы-таһаа тутунна 
Тоҕус уон бууттаах 
Чомпой сүлүгэһинэн 
Салгыны хайыта дайбаамахтаата. 
Маны көрөн туран 
Олуһун уордайан 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Тулуйарыттан ааһан 
Уун-утары көрсө түһэн, 
Уот Урбалдьыны 
Уу дьулайа манан буолуо диэн 
Чомпой сүлүгэһин ылан 
Кулаабытынан барда. 
Адьарай уола бара 
Ааһар былыт курдук 
Албастаах эбит, 
Куотар былыт курдук 
Кубулҕаттаах эбит – 
Онно мэлэкис, 
Манна мэлэкис, 
Итиннэ элэкис, 
Сыыһа—халты 
Харбатар идэлээх эбит. 
Биирдэ көрдөҕүнэ 
Иннигэр бэриҥниир, 
Иккиһин көрдөҕүнэ 
Кэннигэр барыҥныыр, 
Үсүһүн көрдөҕүнэ 
Ойоҕос өттүнэн 
Элэҥнээн ааһар эбит. 
Быһатын эттэххэ 
Таам-татакай курдук 
Таба туттарбат 
Таабырыннаах эбит. 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Кыыһыран уордайан туран 
Абааһы уолун уу дьулайын 
Тоҕута сынньан барда. 
Хайа хайалара даҕаны 
Эт-эттэрэ ыалдьан 
Эттэспитинэн бардылар, 
Сытайан туран 
Сынньана-сынньана 
Сынньыспытынан бардылар. 
Икки өртүттэн 
Охсуһуу омуннааҕа буолла, 
Харыларыттан ылсан 
Халбарытыһан бардылар, 
Үрүт үөһэ 
Үөгүлэһэ-үөгүлэһэ 
Өттүктэһэн ыллылар. 
Онтон уолуйан 
Абааһы аймахтара 
Ый-хай түһэрэн 
Онно-манна 
Хахха сири булан 
Куотар аакка түстүлэр. 
Күөҕүнэн чэлгийэ турбут 
Сир ньуурун 
Иэдьэгэй курдук ибили тэбистилэр, 
Оту-маһы 
Үлтү күөрэлээтилэр, 
Ириэнэх буору иэччэхтэригэр диэри 
Ибили түстүлэр, 
Тоҥ буору тобуктарыгар диэри 
Тоҕу үктээтилэр 
Орто Ийэ дойду 
Атыйахтаах уу курдук 
Айманара буолла, 
Сибиэhэй салгына 
Ыыс-дьаар сытынан тунуйда. 
Таас хайа үрдүгэр тахсаннар 
Уоскуйбакка туран охсустулар, 
Үктэнэн ааспыт сирдэриттэн 
Тиҥэhэ кунан ханнын саба 
Дэриэспэ таастар үлтүрүтэ баран 
Аллараа диэки тыаhаан-ууhаан 
Таҥнары түhэ турдулар. 
Уордаах охсуhуу уораана 
Силлиэ-холорук буолан 
Ытыллан турда, 
Орто аан дойду 
Күдэн-таhаан буолан 
Сабыллан барда. 
Алдьархайдаах охсуhууттан 
Сыа бэйэлэрэ сындалыйда, 
Эт бэйэлэрэ эhиннэ, 
Күүс-күдэх быстан 
Сэниэлэрэ эстэн, 
Күн туллара,күhэҥэ быстара 
Иэдээнэ буолла. 
Омуннаах охсуhуу буолбута 
Ый отутус эргэтигэр 
Икки өртүттэн 
Сүүстэриттэн өйөhө, 
Сарыннарыттан тайанса, 
Тарбахтарыттан 
Тардыhа сылдьан 
Утарыта анньыhа түhэн, 
Икки аҥы «кур» гына 
Ийэ буорга төкүнүhэн 
Тыастаахтык сууллан түстүлэр. 
Кэмниэ-кэнэҕэс 
Уолан Дохсун өйдөнөн 
Хараҕын кырыытынан 
Өйдөөн –дьүүллээн көрдөҕүнэ 
Уот Урбалдьын адьарай 
Аҕыс ойоҕоhо ааҕыллан 
Адарай орон маhыныы 
Ардьыгынаан көhүннэ, 
Көхсүн тыаhа күрдүргээн 
Сыккырыыр эрэ тыына 
Бырдыргыы сытта. 
Биhиги киhибит обургу 
Холун этин таттаран, 
Эриличчи көрбүт харахтара 
Ирим-дьирим буолан 
Сырдыкка-хараҥаҕа киирэн, 
Эмиэ да өйдөнөн 
Икки кулгааҕынан иhиттэҕинэ, 
Иэйэхситтээх илин халлаан 
Алын кырыытын диэкки 
Ырыа дуораана иhиллэн иhэн 
Эмискэ сүтэн хаалла. 
Онтон 
Өр-өтөр буолбата 
Кылбаа маҥан кынаттаах, 
Кырыылаах тумустаах, 
Кырааскалаах атахтаах 
Кылбараҥ бэйэлээх 
Кыталык кыылым барахсан 
Кырыымпалыыр куолаhын 
Кыҥкыта тардан, 
Үс төгүл эргитэн 
Кырдал сир үрдүгэр 
Кындас гына түстэ, 
Үҥкүhүс-күөлэhис гынаат 
Кыыс оҕо кылааннааҕа буолан, 
Урааҥхайдыы уруйдаан, 
Киhилии кэпсээн, 
Сахалыы саҥаран 
Киирэн барда. 
 
'''КЫТАЛЫКЧААНА:''' 

Дьээ,дуу,дьээ,дуу, биэбэйиэм. 
Орто дойду дьоно 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Алдьархайга түбэhэн, 
Очурга оҕустаран, 
Тэхтиргэ тэптэрэн 
Иэдэйдэ дуу диэн 
Уhун толкуйга түстүлэр, 
Барбыта да быданнаата, 
Эргиллэр кэмэ буолла диэн 
Кэтэспиттэрэ ыраатта, 
Хайдаҕын да иhин 
Төрөөбүт төрүт буоруҥ 
Тардыылаах дэhэллэр. 
Аҕыс салаалаах 
Аал-Луук мас 
Алла турар 
Араҕас илгэтиттэн, 
Сүллүргэччи сүүрүгүрэ турар 
Үрүн сөлөҕөйүттэн 
Анды сымыытын саҕа 
Өлбөт мэҥэ уутун 
Хабахха кутан аҕаллым, 
Энчирэппиккин эмтэнэн 
Бааhырбыккын оhорон 
Урукку чөлгөр түhээр. 
Сороҕун айаҕар кутан 
Иhэрдэн кэбистэ, 
Ол кэнниттэн 
Эдьэҥ иэйэхсит эҥэрдэстин, 
Ахтар айыыhыт арыалластын, 
Алгыс курдук сылдьан 
Сааныылааххын самнаран, 
Өстөөххүн өhөрөн 
Орто Ийэ дойдуга 
Этэҥҥэ эргиллээр, 
Хантан хааннаах, 
Кимтэн кииннээх 
Кыыс оҕо кылааннааҕа 
Кэлэн барда диэмэ, 
Сиргин-уоккун буллаххына 
Токколоhон билиэҥ, 
Ситигирдик, 
Кыталык кыыл буолан 
Кыырай халлаан аннынан 
Кылбаҥныы көтө турда. 
Уолан Дохсун обургу 
Өссө уоҕа киирэн 
Күүhүрэн турда- 
Төрөөбүт төрүт буорум 
Тардыылаах эбиккин, 
Үҥэр үрдүк айыыларым 
Сырдык күнүм сыдьаайа 
Күүс көмө буоллугут. 
Арай ол туран, 
Эргиччи көрө түспүтэ 
Уот Урбалдьын обургу 
Суола сойбут, 
Суоҕун курдук суох эбит. 
Оо,абаккам, 
Сирдээн да тимириэҥ суоҕа, 
Халлааннаан да көтүөҥ суоҕа, 
Ириэнэх суолгун ирдиэм, 
Тоҥ суолгун тордуом диэн 
Саҥалаах турдаҕына, 
Үрдүк мэҥэ халлаан 
Алын кырыытынан 
Үс хос бастаах 
Моҕой кыыл сабардаан 
Көтөн иhэр эбит. 
Аанай-туонай абам эбитин, 
Ааhар былыт албына, 
Куотар былыт кубулҕата 
Ханна куотар үhүгүн диэн 
Өттүгүттэн 
Уоттаах сытыы батаhын 
Өрө күндээрдэн 
Сулбу ойутан таhааран 
Салгыны хайыта сырбатта. 
Ол икки ардыгар 
Үс бастаах моҕой кыыл 
Сиргэ түhээт да 
Үнкүрүс-күөлэhис гынаат 
Уот Урбалдьын обургу 
Илэ бэйэтинэн буола түстэ. 
Сити курдук, 
Көрсө түстүлэр да 
Бэйэ бэйэлэрин 
Эттэспитинэн бардылар, 
Үөгүлэhэ-үөгүлэhэ өтөрү батары 
Түhүспүтүнэн бардылар, 
Ол курдук, 
Охсуhа сырыттахтарына 
Үөhээ халлаан урдуустара 
Таҥнары өҥөйө сытан 
Саҥа таhааран,айах атан 
Орто Ийэ дойду 
Сирин-уотун,отун-маhын 
Илдьи тэпсэн,тоҕу кэhэн 
Алдьатар иэдээҥҥэ кэлбит үhүгүт, 
Тоҕус хаттыгастаах халлаан 
Үрүт өртүгэр олохтоох 
Үрүҥ Аар Тойон оҕонньор 
Бэйэтинэн кыыhыран-уордайан 
Илдьит-хоруй бөҕөтүн ыытта, 
Өйү-төйү булунан 
Охсуhууну ууратан 
Тохтуоххут үhү. 
Ону истибэт буоллаххытына 
Мантан бэрт ыраах 
Сымаланан оргуйа турар 
Араат Байҕалга тиийэн 
Охсуhуоххут үhү. 
Онно ким кыайбыт 
Баhылык буолуо үhү. 
Итини истэн баран, 
Охсуhууну уурата охсон 
Үҥкүрүс-күөhэлис гынаат да 
Уот Урбалдьын обургу 
Үс баастаах моҕой кыыл буолан 
Көтө турда, 
Кини кэнниттэн 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Өксөкү кыыл буолан 
Батыhан көтөн истэ. 
Ол курдук көтөн иhэннэр 
Аллараа диэкки көрдөхтөрүнэ 
Сир дойду барахсан 
Күөх унаар буолан көhүннэ, 
Кылыгыраспыт сыккыстар, 
Үрүлүйбүт үрүйэлэр, 
Күҥкүстээх үрэхтэр 
Көстө түhэн ааhаллар, 
Көмүс күн уотуттан 
Күлүмүрдүү оонньообут 
Көлүйэ күөллэр 
Бытарыhа сыталлар эбит. 
Сир ахсын өрөөбөккө 
Хонук да хоммокко 
Көтөн күпсүтэн истилэр, 
Ол курдук өр-өтөр 
Буолуохтара бара дуо 
Ыйан ыыппыт сирдэрэ 
Көстө түстэ. 
Өйдөөн көрө түспүттэрэ 
Икки 
Туруук таас хайа 
Уҥуор-маҥаар утары көрсөн 
Суодаhан тураллар эбит. 
Иккиэн икки анны 
Очуос таас хайа 
Оройун көрбүтүнэн эр биир 
Олоро түстүлэр. 
Үнкүрүс-күөлэhис гынаат 
Илэ бэйэлэринэн буола түстүлэр. 
Очуос хайа оройуттан 
Чиркэччи тардыллыбыт илбистээх быа 
Өрүү суола буолан 
Эҥин-эҥинник лыҥкынаан 
Ыар ынчык буолан иhилиннэ. 
Аллараа Араат Байҕал 
Үрүҥ сымаланан оргуйан 
Өрө үллэҥнии сытар эбит, 
Ардыгар иҥсэлээхтик 
Өрүтэ оргуйан түллэн 
Уордайан кыыhыран 
Суорба таас хайа сирэйин 
Сарбыта сынньан ылбахтыыр, 
Күүhүрбүт-уоҕурбут долгуннар 
Өрүтэ көтүөлээн 
Кытыыга охсуллан 
Абарбыттыы төттөрү тэйэллэр, 
Ол курдук Араат Байҕал 
Сымаланан өрүтэ ыhыахтанан 
Кытыаста кыынньа 
Өрүтэ түллэҥнии сытта. 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Дьэ холкутугар түстэ, 
Одун хаан оҥоhуута, 
Дьылҕа хаан ыйааҕа 
Маннык эбит буоллаҕа диэн 
Санаан эрэ кэбистэ. 
Уҥуоргу хайаттан 
Уот Урбалдьын обургу 
Үөhүн таттаран алларастаата, 
Саҥарбыт саҥата 
Сата буолан сатараата, 
Хаhыытаабыт хаhыыта 
Ой дуораана буолан дуораhыйда. 
Самалык буолаарай диэн 
Саманнык саҥалаах буолла. 
 
'''УОТ УРБАЛДЬЫН:''' 

Ар-дьаалы ньии,оҕолоор. 
Өлөр хаалар 
Күн тирээн кэллэ. 
Хаарыан эппитин сэймэктэhэн 
Охсуhан эрдэхпит, 
Орто Аан Ийэ дойдуга 
Орҕостон тахсан 
Күн Куону ойох ылан 
Уруурҕаhар санаалаах 
Олохпун оҥостон 
Олоруох буолбутум, 
Ону баара 
Орто дойду ааттааҕа 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Мэhэй-тэhэй буолан 
Былдьаhан эрдэҕин. 
Нойоон,эрдэтинэ сэрэтэбин 
Хоолдьука уол оҥостуом, 
Онно-манна сылдьар 
Сорук боллур буолуоҥ. 
Кэргэҥҥэ наадыйар буоллаххына, 
Маанылаах бастыҥ балтыбын 
Ойох ылыаҥ буоллаҕа. 
Онон, 
Мин олохпун аймаама, 
Эппит тыл биир,- 
Сити кэнниттэн 
Ыадакыс гына түстэ, 
Өрүтэ ыстаҥалаата, 
Ыйа-хайа суох 
Күлэр икки ардынан 
Хаhыытаан тоҕо барда. 
Биhиги киhибит абаран 
Олуhун диэн уордайда, 
Ол эбит буоллаҕына 
Иккиттэн биирбит буолуо диэн 
Кыыhыран тымтан турда, 
Хабырынан хачыгыратта. 
Чэй эрэ, нойон, 
Туруоҥ дуо, 
Чэгиэн эти сэймэктэhэн, 
Кыа хааны тохсон 
Охсуhан көрүөх, 
Тумсугун тууруом, 
Уҥуоххун тоhутуом 
Үөн-күрдьэҕэ гынан 
Эккин-хааҥҥын ыhан 
Ый күдэн ыhыаҕа оҥоруом, 
Эргиллибэт сиргэр ыытыам, 
Тоҕо туохтан саатан 
Буордаах сирэйгин кистээтиҥ, 
Бэттэх кэлэ тарт, 
Халбас хара быатын миинэн 
Халбарыйсан көрүөх,-диэн 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Лиhир-лаhыр үктэнэн тиийэн 
Халбас хара быатын 
Миинэн кэбистэ. 
Суола-суодала киирэн 
Уот Урбалдьын адьарай 
Арсыын тииhэ килэҥнээн, 
Дэгиэ тыҥырахтарынан 
Таакыр-тыыкыр тарбанна, 
Өттүгүн охсунан баран 
Ыйа-ыйа 
Күлэн алларастаата. 
Уҥуоргу очуос хайаттан 
Хатыс быа устун 
Таҥнары ыhыктынан кэбистэ, 
Уун-утары көрсүhээт 
Тунайдаспытынан бардылар. 
Дьэ,манна буолла эбээт 
Ким уйана-хатана биллэрэ, 
Аллараа дойду ааттааҕа 
Киhиргэhэ дэлэ дуо, 
Сулбу ойон туран 
Оройго охсобун диэн 
Сыыhа-халты туттан 
Быа икки өртүнэн 
Иҥнэҥнээн эрдэҕинэ 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Сыыhа туттуо баара дуо, 
Кыыhыра түhэн баран 
Уот Урбалдьын обургуну 
Аҕыс ойоҕоhун көҥү охсон 
Сууhаран түhэрдэ. 
Абааhы уола Уот Урбалдьын 
Кыламмытынан 
Ытаан-соҥоон айманан 
Ый-хай бөҕөтүн түhэрэн, 
Үрүҥ күүгэнинэн алла 
Оргуйа турар сыламаҕа 
Төбөтүн оройунан 
Түhэн истэҕинэ, 
Икки саhаан холобурдаах 
Балык аарымата хаба ылан 
Тыыннаахтыы ыйыстан кэбистэ. 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Саргыта салаллан,өрөгөйө үрдээн 
Очуос тааска төннөн 
Уоскуйан олорунан кэбистэ. 
Ол олорон, 
Аналлаах атын ыҥырда, 
Өр-өтөр буолбата, 
Ат туйаҕын тыаhа иhиллэн 
Кэлэргэ дылы гынна, 
Ат сылгы барахсан 
Көмүс нэлим сиэлэ үрэллэҥнээн, 
Оҥочо куйаар кутуруга субуллаҥнаан 
Аналлаах иччитин иннигэр 
Хорус гына түстэ, 
Дьөhөгөй оҕото барахсан 
Тыбыыран ылла, 
Киhилии кэпсэллээх, 
Сахалыы саҥалаах 
Буола турда,- 
Аhанньаа,аhанньаа. 
Аналлаах иччим 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Өстөөххүн өhөрөн,өрөгөй үрдээн, 
Сааныылааххын самнаран, 
Саргыҥ салаллан 
Үҥэр-сүктэр күнүҥ 
Иккистээн таҕыста, 
Орто Аан Ийэ дойду 
Уруйа улаатта, 
Аймах-билэ дьонум 
Айхала арылынна, 
Аччыгый сааскыттан анаммыт 
Холоонноох сэгэргин 
Күн Куону сүгүннэрэн илдьэр 
Аламай маҥан күнүҥ үүннэ, 
Айбыт тойон аҕаҥ 
Иэйэхситтээх хотун ийэҥ 
Күүтэн күннэрэ уhаата, 
Орто дойду дьоно 
Кэтэспиттэрэ быданнаата, 
Чэй эрэ,тургэнник 
үрдүк мындаабар олорон, 
үрүҥ былыты аннынан 
Көтөр кынаттааҕар 
Тургэнник айаннаан 
Үтүө-мааны майгылаах 
Байыстаан тойон оҕонньор, 
Сырдык ыраас санаалаах 
Уйгулаана хотун эмээхсин 
Тэлгэhэлэригэр 
Тиийэ охсуохха… 
Дьөhөгөй оҕото барахсан, 
Уотунан уhуутаан кэбиhээт 
Өрө холоруктуу түстэ. 
Уолан Дохсун обургу 
Атын үрдүк мындаатыгар 
Өксөкү кыыл курдук 
«Хап» гына олоро түhээт, 
Кымньыытынан «куус» гынаат, 
Ахсым атын соруйан кэбистэ. 
Сылгы оҕото барахсан, 
Тыал курдук көтө турда. 
Өр өтөр буолуо дуо, 
Киирбэт күндэлэс күннээх, 
Сайа охсор салгыннаах, 
Хагдарыйары билэн көрбөтөх, 
Күөҕүнэн чэлгийэ турар, 
Быйаҥнаах күөх сайыннаах, 
Улуу киэҥ сыhыы 
Нэлэhийэн көhүннэ. 
Уолан Дохсун 
Бастыҥ маанылаах сэргэҕэ 
Ата хорус гынаат 
Тохтуу түhээтин кытта, 
Атыттан ыстанан түстэ. 
Үүн тиэрбэhин курдук 
Эрилкэй икки хараҕынан, 
Тула өртүн 
Одуулаан көрөн баран- 
Оо,аатырыан аатырбыт, 
Сураҕырыан сураҕырбыт дайды эбит. 
Ол кэнниттэн, 
Халыҥ дьиппиэн куйаҕын 
Хастыы тардан, 
Саатын-саадаҕын, 
Сэбин-сэбиргэлин 
Биир сиргэ сайбалыы 
Чөмөхтүү ууран кэбистэ. 
Онтон туран, 
Сулбу хааман тиийэн, 
Хоhоон курдук хоhуллубут, 
Ырыа курдук ыпсарыылаах, 
Оhуор-ойуу бичик аспыт 
Сандалы маҥан ааны 
Арыйа тардаат, 
Ураhа иhигэр көтөн түстэ. 
Манна даҕаны 
Инчэҕэй эттээх 
Иэҕэйэр икки атахтаах, 
Тыынар тыыннаах 
Баара көстүбэтэ. 
Ураhа хаба ортотугар, 
Симии оhоххо 
Уот бөҕөтө оттуллан, 
Кыhыл чоҕунан ыhыахтанан 
Кытыаста умайан 
Күлүбүрүү турар эбит. 
Уоскуйа таарыйа, 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Уҥа ороҥҥо тиийэн 
Олорунан кэбистэ. 
Сылайбыта-сындалыйбыта 
Бэрдэ эбитэ дуу, 
Сылааска киирэн, 
Сылаата таайан, 
Көхсө сылыйан 
Утуктаан барда, 
Сытан утуйан хаалла. 
Арай,доҕоор, 
Уутун быыhынан иhиттэҕинэ, 
Ыраах ханна эрэ, 
Киhи саҥатын дуораана 
Иhиллэргэ дылы гынна. 
Уолан Дохсун соhуйан, 
Сулбу ойон тураат, 
Сытыы уоттаах хараҕынан 
Тула өртүн эргиччи 
Одуулаан көрө түспүтэ, 
Байыстаан тойон оҕонньор 
Симии оhоҕун 
Тигинэччи оттон баран, 
Аал уотун иннигэр 
Сөhүргэстээн олорон, 
Алгыс бөҕөтүн этэн, 
Алҕаан аҕай эрэр эбит,- 
Тымтык мас саҕаhалаах, 
Курун мас аhылыктаах, 
Үөл мас үтэлээх 
Аал уотум иччитэ, 
Алаhа дьиэбит араҥаччыта, 
Итии салгын тыыннаах, 
Кыhыл чох сыттыктаах, 
Күл-көмөр суорҕаннаах, 
Кыырык төбө, 
Бырдьа бытык, 
Уоттаах харахтаах 
Аан Уххан тойон эhэбит, 
Бэттэх көрөн мичик гын, 
Антах көрөн күлүм аллай. 
Күөх уотунан күөмэйдээн 
Күндүлээн эрэбин. 
Айыы хаан аймаҕын 
Амтаннаах ас үрдүн арыйан, 
Арыылаах алаадьыннан 
Айах тутан аhатан эрэбин. 
Сирилий-бурулуй,сирдьигинээ, 
Эмис сылгы сыатынан 
Эмсэхтэтэн эрэбин. 
Үөр-көт күлүмнээ. 
Үрүҥ сылгы сиэлинэн 
Сыт таhааран 
Үтэлээн эрэбин. 
Аал уотум иччитэ, 
Үс бараа күлүккэр үҥэн, 
Көрдөhөн-ааттаhан эрэбин. 
Киэҥҥэр кистээ,кыараҕаскар кыбыт. 
Орто туруу бараан дойдубут 
Саргыта самныбатын, 
Кэскилэ кэҥии турдун. 
Уу харахтаах утары көрбөтүн, 
Сытыы тыллаах быhа эппэтин, 
Бар дьонум үөрүүтэ 
Өрөгөйдүү туруохтун. 
Уруй буоллун, 
Айхал буоллун-диэн 
Үҥэ-сүктэ алҕаатаҕым буоллун. 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Супту хааман тиийэн, 
Байыстаан тойон оҕонньорго 
Дорҕоонноохтук «Дорообо» диэт, 
Үс төгүл сүгүрүс гынна. 
Онуоха, 
Байыстаан тойон оҕонньор 
Үөрүүтүттэн, 
Өрө көтө түстэ. 
Тугу эрэ чинчилиирдии 
Өтөрү-батары көрөөт, 
Түргэн үлүгэрдик 
Саба түhэ сытан- 
Уолан Дохсун бухатыыры 
Хамсаабакка, 
Хам кууhан ылан, 
Сүүhүттэн тохтоло суох 
Сырылаччы сыллаата. 
Сити кэнниттэн 
Ситэритин ситэрэн, 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Ис иhиттэн 
Иэйэн-куойан, 
Саманнык диэн саҥалаах, 
Соннук диэн сонуннаах 
Ыллаан киирэн бардаҕа. 
 
'''УОЛАН ДОХСУН:''' 

Көр бу,көр бу,көр бу. 
Эриирдээх-мускуурдаах 
Түhүүлээх-тахсыылаах 
Охсуhууну түмүктээн, 
Кыайыы-хотуу кынаттаах, 
Өрөгөйүм үрдээн, 
Эргиллэн кэллим. 
Алдьархайдаах 
Аллараа дойду ааттааҕын 
Күлүк харбатар- 
Уот Урбалдьын түөкүнү 
Күүhүн-уоҕун тоhутан, 
Кыаҕын ылаары-ылан 
Эргиллибэт сиригэр 
Араат Байҕал түгэҕэр 
Төбөтүн оройунан 
Таҥнары ыытан кэбистим. 
Ахтылҕаннаах 
Аан Ийэ дойдум 
Айгыраабатын туhугар 
Айыллан үөскээбит эбиппин. 
Дьылҕа Хаан ыйааҕынан, 
Одун Хаан оноhуутунан, 
Орто дойдуга аналлаах, 
Кэпсэтии быhыытынан, 
Күн Куо кыыскытын, 
Кэргэн кэпсэтэн 
Кэскиллээх олоҕу тэринээри, 
Ыал буолан, 
Унаар буруону субутан, 
Дьоллоох олоҕу оҥороору 
Урааҥхай саханы ууhатаары 
Кэс тылбын этээри, 
Саныыр санаабын сорук оҥостон 
Сорунан кэллим. 
Онон 
Айбыт тойон аҕата, 
Күн күбэй ийэтэ 
Тура-олоро сыаналаан, 
Уhуну-киэҥи ыраҥалаан, 
Соргулаах олохпут төлкөтүн 
Түстээн кулуҥ диэн 
Көрдьөhөн эрэбин. 
Ол икки ардыгар, 
Арай эмискэ доҕоор, 
Хантан кэлбитин көрбөтүм, 
Кэпсэтиини истибитэ дуу, 
Иэйэхситтээх,- 
Уйгулаана хотун эмээхсин 
Ситэритин ситэрэн 
Саныыр санаатын 
Тоҕо сүөккээн, 
Кутан-симэн кулуhутан 
Ырыаннан кэпсии турдаҕа. 
 
'''УЙГУЛААНА ЭМЭЭХСИН:''' 

Дьээ,буо,дьээ,буо. 
Көрүөх билэ дьонноруом, 
Көҥүл олох далбараҥар 
Күөлэhийэн үөскээбит 
Күҥҥэ эрэ көрбүт, 
Күндүттэн күндү оҕобутун, 
Көмүс түөстээх күөрэгэйбитин 
Күн Куо кыыспыт, 
Көбүөр бэрдэ хонуулаах 
Күөх сирэмҥэ 
Күөлэhийэн үөскээбит, 
Көнчөх буолан көтөөрү, 
Кийиит буолан сүктээри, 
Киэмсийбэккэ туттан, 
Кэрэмэстиирэ бэйэтэ 
Кэлэ-бара кустуктанан 
Көмүс ньэккэ уйатыттан, 
Алаhа дьиэтиттэн арахсан, 
Атын омук анала буолан 
Айанныыр күнэ үүннэҕэ. 
Ийэ киhи сүрэҕэ 
Уйан буолааччы, 
Аналлаах сэгэргин 
Атаҕастыыр эрэ буолаайаҕын, 
Дурда-хахха буолан, 
Ыал аатын ылынан, 
Унаар буруону субутуҥ. 
Уолбат-чөҥөрө чүөмпэ буолан, 
Уйгу-быйаҥ олохтонуҥ диэн 
Ытык тылбын этэбин. 
Сити курдук, 
Ыллаан бүтээтин кытта, 
Хаппахчы аана 
Тэлэллэ түhээтин кытта 
Күн Куо барахсан, 
Куба курдук устан, 
Оргууй аҕай дугуна хааман 
Уолан Дохсун бухатыырга 
Үс төгүл сүгүрүс гынаат 
Ыллаан киирэн бардаҕа. 

&lt;br&gt; '''КҮН КУО:''' 

Дьээ,буо,дьээ,дуу. 
Оҕо эрдэхпиттэн, 
Аналлаах чугас доҕорум 
Орто дойдуга олохтоох, 
Далбардаах хотун диэн ийэлээх, 
Айыстаан тойон диэн аҕалаах 
Уолан Дохсун бухатыыр диэн 
Уол оҕо анала үһүбүн. 
Айбыт тойон аҕам, 
Күн күбэй ийэм 
Кэпсиир буолаллара. 
Онон саргыбыт салаллан, 
Өрөгөйбүт үөһээ күөрэйэн, 
Иккистээн, 
Төрөөбүт курдук сананан, 
Кэскилбин тэринэр, 
Ыал буолар ыра санаалаах, 
Үөрэ-көтө сылдьабын. 
Өлүү-хаан аанын 
Мүлчү көтөн 
Дьолбут тосхойдо, 
Үөрүүбүт үрдээтэ. 
Атын омук анала буолан, 
Көҥүллүк күөлэһийэн үөскээбит, 
Ойон ааспыт оҕо сааспар, 
Ытык Ийэ буорбуттан арахсан, 
Барар кэмим кэллэҕэ. 
Аҕалаатар аҕаккаам, 
Ийэлээтэр ийэккээм, 
Алгыс бөҕөнөн арчылаан, 
Айхаллаан атаарыҥ диэн 
Ааттаһа-көрдөһө турабын. 
Ол кэнниттэн, 
Ыллаан бүтээт да 
Аналлаах доҕорун, 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Халыҥ киппэ түөһүгэр 
Хам сыста түстэ. 
Биһиги киһибит обургу 
Нохтолоон тойон сүрэҕэ 
Толугуруу мөҕүстэ. 
Хайгыалаах хара быара 
Хамсаан ыларга дылы гынна. 
Күҥҥэ көстүбүт сэгэрин, 
Күн Куону кууһан туран 
Үөһээ уоһуттан, 
Үс хамыйах хаан 
Оҕуолуор диэри 
Алын сымыһаҕыттан, 
Алта хамыйах хаан 
Оҕуолуор диэри уохтаахтык убураата 
Сытыытык сыллаата. 
Эдэр дьон барахсаттар, 
Эттэрэ-хааннара аһыллан, 
Уоскуйан, 
Өрө тыына турдулар. 
Онтон туран, 
Уоллаах кыыс сиэттиһэн 
Хаамсан бара турдулар. 
Оҕонньордоох эмээхсин 
Үс төгүл үөрүүлэрэ үрдээтэ. 
Киирии-тахсыы 
Сыыдамсыйан барда. 
Барыы - кэлии 
Түбүгэ буолла. 
Оҥостуу – тэринии 
Түрбүөнэ саҕаланна. 
Онтон-мантан 
Муста охсон, 
Оторой-боторой уолаттар, 
Тылбык-илбик көрбүт 
Сыһыгыраспыт кыргыттар 
Өрүт-үөһэ өрөкүйэн, 
Кэпсэтии-ипсэтии 
Үксээн барда. 
Сээркээн сэһэнньит 
Сэһэнэ аһыллан, 
Кэпсээн эрдэҕинэ, 
Соһуччу үлүгэр 
Үөрүү-көтүү ортотугар 
Эрили Бэргэн бухатыыр 
Баар буола түстэ. 
Тула өртүн 
Эргиччи көрөн баран, 
Күтүөппүт киһи 
Ханна барбытай диэн 
Ыйыталаһар киһи буолла. 
Оччотугар, 
Сахалыы саҥаран, 
Киһилии кэпсэтэн, 
Үүннээх-тэһииннээх 
Үтүө-мааны тылын 
Истиэх этибит диэтэҕэ. 
Онуоха, 
Уйгулаана хотун эмээхсин 
Сындыл наҕыл куолаһынан,- 
Тоойуом,Уолан Дохсун 
Сылайан-элэйэн, 
Сынньана сытар. 
Балтыгын кытта сөбүлэһэн, 
Күн Куолуун 
Илии охсуһан 
Бүтэн тураллар. 
Сарсыҥҥы 
Саҥа күн үүнүүтэ, 
Барардыы оҥосто сылдьаллар. 
Итини истэн баран 
Эрили Бэргэн обургу 
Олус диэн долгуйан, 
Ыллаан киирэн бардаҕа. 
 
'''ЭРИЛИ БЭРГЭН:''' 

Дьээ,буо,дьээ,буо. 
Бургунас ынах муоһун курдук 
Дьүөлэһэн үөскээбит 
Аччыгый балтым Күн Куо 
Алаһа дьиэтиттэн арахсан, 
Атын сир анала буолан, 
Кийиит кыыс аатыран 
Сүктэр күнэ үүннэ. 
Былыттаах халлааҥҥа быкпатах, 
Күннээххэ көстүбэтэх, 
Күн Куо балтым, 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Аналлаах доҕоро буолар 
Үөрүүлээх күҥҥэр, 
Арыалдьыт уол буолан, 
Аргыстаһыах этим. 
Ол курдук, 
Орто Ийэ дойдуну 
Өҥөйөн көрдөхпүнэ 
Сатанар буолла. 
Ол дойду 
Дьонун-сэргэтин кытары 
Билсэн-көрөн кэлиэх баара. 
Ол табыллар буоллаҕына 
Күн сирин күүстээҕэ- 
Уолан Дохсун бухатыырдыын, 
Сахалыы саҥа таһааран, 
Киһилии кэпсэтэн 
Көрүөх баара. 
Мин баҕа санаам- 
Үйэ саас тухары 
Ил-эйэлээх буолуҥ. 
Оҕо-уруу төрөтөн, 
Үс саханы үөскэтиҥ, 
Түөрт саханы төрүттээҥ, 
Уһун буруону субуйан, 
Киһи,сүөһү төрдө буолуҥ. 
Иэйэхсит эҕэрдэстин, 
Айыыһыт арыалластын. 
Онтон туран, 
Байыстаан тойон оҕонньор 
Салгыы саҥаран барда,- 
Күҥҥэ эрэ көрбүт 
Көмүс түөстээх күөрэгэйбит, 
Күн Куо кыыспыт, 
Хорсун үтүө санаалаах 
Уолан Дохсун бухатыырдыын 
Барар буолла. 
Онон убайдаатар убайа 
Бэйэтин баҕа өртүнэн, 
Эрили Бэргэн 
Орто Ийэ дойдуга 
Арыалдьыт уол буолан 
Тиэрдиһиэх буолла. 
Көмүс уҥуохпутун көтөҕөр, 
Алтан уҥуохпутун араҥастыыр 
Көрбүт эрэ соҕотох уолбут 
Аймах билэ дьоҥҥунуун, 
Айхалынан көрсүһэн, 
Уруйунан олохтоһон 
Дьол-соргу тосхойон 
Этэҥҥэ эргиллээр. 
Айан дьоно, 
Сулбу-халбы хомуна охсон, 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Күн Куону сиэтэн илдьэн 
Аччыгый сааһыттан анаммыт, 
Маанылаах атыгар 
Мииннэрэн кэбистэ. 
Көрүөх бэтэрээ өртүгэр 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Атын үрдүк мындаатыгар 
Хапсаҕайдык, «лах» гына олоро түстэ. 
Онуохаҕа, 
Тиэргэҥҥэ мустубут дьон: 
Уруй буоллун! 
Айхал буоллун!-диэн 
Атаара хааллылар. 
Уолан Дохсун бухатыыр, 
Ахтылҕаннаах Аан Ийэ дойдум 
Туһа манан буолуо диэн 
Тус хоту тутан кэбиһээт, 
Атын тиҥилэхтээн кэбистэ. 
Аара тохтоло суох, 
Сиэллэрэн сикситэн, 
Күннэри-түүннэри күпсүтэн. 
Тыалы кытта сырсыһан, 
Силлиэни утары силэйэн, 
Былыты быһа көтөн, 
Ардаҕы аннынан айаннаан, 
Тобураҕы утары көрсөн, 
Тохтоло суох көтүтэн истилэр. 
Төрөөбүт Ийэ дойдута 
Сылаас тыынынан илгийэн, 
Сүрэх-быар манньыйыах 
Ахтылҕана билиннэ. 
Орто Ийэ дойду барахсан 
Нэлэһийэн көһүннэ. 
Уолан Дохсун обургу, 
Уолугунан өрүтэ уһуурбахтаан, 
Үөрүүтүн-көтүүтүн биллэрэн, 
Үөҕүлээн тоҕо барда. 
Үөҕүлээбит саҥата дуораһыйан, 
Сир Ийэ үрдүнэн, 
Этиҥ буолан ньириһийдэ. 
Онуохаҕа туран, 
Айыы хаан аймахтара 
Айманан тахсаннар, 
Соһуйуу бөҕөтүн соһуйан, 
Сайыҥҥы күн тахсыыта 
Утары көрө түспүттэрэ, 
Аттара сиэлиинэн астаран, 
Аттаах дьон көтүтэн, 
Айаннаан иһэллэр эбит. 
Эдэрдиин-эмэнниин, 
Эҥэрдэһэн тураннар, 
Харахтарын дьүккэтэ 
Ыалдьыар диэри 
Манаһа-кэтэһэ турдулар. 
Кырдьаҕас өртө билгэлээн, 
Өлүү-сүтүү тахсаары, 
Сүпсүлгэнэ буолла дуу диэн 
Тойоннуу сатыы турдахтара. 
Ол икки ардыгар, 
Айыстаан тойон оҕонньор,- 
Тохтооҥ,айманымаҥ. 
Чуумпуран,истэн туруҥ эрэ. 
Орто Ийэ дойду 
Туллар тутааҕа буолбут, 
Уолбут дьоло тосхойон, 
Уолан дохсун бухатыыр 
Кыайыы-хотуу кынаттанан, 
Өрөҕөйө үрдээн, 
Үөрүү-көтүү үктэллэнэн, 
Аналлаах доҕорун сүгүннэрэн 
Илдьэ кэлэн иһэрэ буолуо. 
Ол курдук, 
Айыы хаан аймахтара 
Арыаллаһа сылдьаннар, 
Арылы киэҥ харахтарынан, 
Өйдөөн-дьүүллээн көрө түспүттэрэ, 
Кыыс оҕо кылааннааҕын 
Кынат оҥостон, 
Бухатыыр киһи килбиэннээҕин 
Арыалдьыт гынан, 
Аттара сиэллиинэн астаран, 
Сиэллэрэн сикситэн, 
Бөдөрөҥүнэн көтүтэн, 
Нэлим көмүс сиэллэрин 
Өрө ыһан өрүкүтэн 
Көмүс түөрэҥ туйахтара 
Өрүтэ күөрэҥнээн, 
Дьөһөҕөй оҕолоро барахсаттар, 
Субу тиийэн кэллилэр. 
Көбүөр күөхтээх хонууга 
Айыы хаан аймахтара 
Төбүрүөннээн туран, 
Айхалынан көрүстүлэр. 
Сыыдам түргэн уолаттар, 
Сүүрэн тиийэ охсоннор, 
Тэһиин тутан, 
Аттарын сиэтэн аҕалан, 
Сэргэлэргэ баайталаан кэбистилэр. 
Сэттэ кыталык кыргыттар 
Күн Куону илиититтэн ылан, 
Тоҕус туруйа уолаттар, 
Тоҕо сууллан киирэннэр, 
Уолан Дохсун бухатыыры,- 
Эрэли Бэргэни кытары 
Тоҥолохторуттан ылан, 
Көбүөр күөхтээх хонууннан, 
Үөрэ-дьүөрэ үктэнэн. 
Үс курдуулаах, 
Моҕол ураһа диэки 
Долгулдьуйан хаамса турдулар. 
Сайдам сайаҕас саҥастар, 
Эйэҕэс элэккэй эдьиийдэр 
Дүҥүрэттэр-хотоҕойдор. 
Хорсун хоодуот уолаттар, 
Быыстала суох субустулар, 
Кэпсэл-ипсэл үксээтэ. 
Уолан Дохсун бухатыыр, 
Ураһа иһиттэн тахсан, 
Ахтылҕаннаах, 
Аан Ийэ дойдутун 
Уу хараҕынан, 
Тула өртүн анааран, 
Адыылаан көрдөҕүнэ- 
Дойдум барахсан 
Тупсан-киэркэйэн, 
Көҕөрө чэлгийэн 
Күөҕэлдьийэ хамсыы тураргын, 
Көрөр күннээх эбиппин. 
Аал-Луук маһым 
Солко нуолур сэбирдэҕэ, 
Сиккиэр тыалтан 
Суугунуу-тэлибирии хамсаабыт, 
Лоһуор көмүс туораахтара, 
Күн уотуттан, 
Ыһылла оонньоон, 
Лабааларын өрө көтөҕөн, 
Күн диэки тардыспыт. 
Арҕаа аргыардаах аартыктан, 
Адьарай бииһин уустара 
Аатыран-сураҕыран, 
Айгыстан тахсаннар, 
Аан Ийэ дойдубун, 
Айыы хаан аймаҕын 
Аймаабатах эбиттэр. 
Хоту өртүттэн тунуйан, 
Дьаҥ-дьаһах тэнийбэтэх эбит. 
Содуомнаах соҕуруу өртүттэн, 
Өлөр өлүү аана, 
Аһыллыбатах эбит. 
Илин өртүттэн, 
Эдьэҥ Иэйиэхсит эҥэрдээх, 
Ахтар айыыһыт арыаллаах 
Итии салгын тыыннаах. 
Уйгу-быйаҥ олохтоох 
Аан Ийэ дойдуом, 
Чэлгийэ көҕөрө тураҕын. 
Уолан Дохсун бухатыыр, 
Санаата көнньүөрэн, 
Дуоһуйан турдаҕына. 
Ийэлээх аҕата 
Далбардаах хотун эмээхсин, 
Айыстаан тойон оҕонньор, 
Уоллаах-кийииттэрин 
Бокуойа суох сыллаатылар, 
Уоскуйуута суох убураатылар. 
Аһыныгас санаалаах, 
Айыы хаан аймаҕа 
Көмүскэс сүрэхтээх, 
Күн өргөн уустара, 
Саргылаах санаалара түмүллэн 
Уруй буоллун,туску буоллун, - диэн 
Дорҕоонноох саҥалара дуораһыйда. 
Сир дойду ахсын 
Унаар буруо субуйда, 
Тиэргэн иһин аайытын 
Торҕо түптэ унаарыйда, 
Кырдал сир үрдүнэн 
Кыталык кыыл үҥкүүлээтэ. 
Ача күөх оппут, 
Өрө үүнэн уруйдаата. 
Үүстүүрүгэ салаалаах 
Үүнэр күөх оппут, 
Хамсыы-хамсыы айхаллаата. 
Сир дайды симэҕэ, 
Сип-сап сибигинэстэ. 
Сыһыы-хонуу аайытын 
Өлгөм от өрө үтэн, 
Хоп-сип хобугунаста. 
Күөх сирэм хонуу, 
Күөҕэлдьийэ хамсаата. 
Көтөр-сүүрэр саҥата, 
Чыычаах ыллыыр ырыата 
Күөх сайын кэлбитин, 
Уруйдуу-айхаллыы көрүстэ. 
Бу үтүөкэн кэмҥэ, 
Үөрүү-көтүү, 
Киирии-тахсыы, 
Кэлии-барыы, 
Онтон-мантан 
Кэпсэл-ипсэл, 
Көрө-билэ 
Сэргэҕэлээһин, 
Сөҕүү-махтайыы 
Чэ,сүпсүгэ туолла. 
Аарыгыран айгыстан, 
Айыстаан тойон оҕонньор 
Киирэрэ-тахсара үксээтэ. 
Үөрүүтэ-көтүүтэ үрдээтэ, 
Уруу улаханын тэрийдэ. 
Аар баҕах туруоран, 
Сэлэ чэчир анньан, 
Саламанан киэргэтэн, 
Төгүрүк көлүйэ холобурдаах 
Түһүлгэтин төрүттээн кэбистэ. 
Сэттэ кыталык кыргыттар, 
Дьиэрэҥкэйдээн киирэннэр 
Күн Куону илиититтэн ылан, 
Тоҕус туруйа уолаттар, 
Уолан Дохсун бухатыыры 
Арыаллаан киллэрэн, 
Аал уот иннигэр, 
Аҕалан тохтоттулар. 
Онтон көрө түспүттэрэ- 
Көрүөхтэн кэрэ бэйэлээх 
Кыраһыабай кыыс барахсан 
Кыталыктыы кынтайа устан 
Эрили Бэргэн бухатыырдыын 
Илиилэринэн холбуу тутан, 
Чороонноох толору кымыһы 
Сиэр-майгы быһыытынан, 
Күөрэччи өрө тутан, 
Үрдүк айыыларга сүгүрүйэн 
Аат ааттаан көрдөһөн, 
Кыыс оҕо барахсан. 
Саманнык диэн саҥалаах, 
Соннук диэн тойуктаах 
Турбута үһү. 
 
'''КЫТАЛЫКЧААНА:''' 

Дьээ буо, дьээ буо, дьээ буо. 
Мантан чугас олохтоох, 
Сайдам сайаҕас санаалаах, 
Эбэрикээн эмээхсин диэн ийэлээх, 
Омоллоон оҕонньор диэн аҕалаах, 
Уйгу-быйаҥ сирдээх, 
Сырдык ыраас санаалаах, 
Көнө-үтүө майгылаах, 
Далбар мааны бэйэкэлээх 
Ньургуйаана диэн буолабын. 
Кыырай халлаан аннынан, 
Кыталык кыыс буоламмын 
Кырыйа көтө сылдьан, 
Көрдьөөн булан ылбытым. 
Орто туруу дойдум 
Дуулаҕа бухатыыра- 
Эйиигин Уолан Дохсуну 
Өлөр-өлүү ааныттан, 
Өрөһүйэн быыһаан ылбытым. 
Аҕыс иилээх саҕалаах, 
Аан Ийэ дойдуну, 
Араҥаччылыырга аналлаах,- 
Уолан Дохсун бухатыыр, 
Сирин дойдутун иччитэ,- 
Аан Алахчын хотун, 
Алгыһынан арчылаан, 
Өрөҕөй талан салаллан, 
Кыайыы-хотуу үктэллэнэн, 
Үөһээ айыылартан анаммыт 
Аналлаах доҕоргун, 
Күн Куо барахсаны 
Кэргэн ылаҥҥын сүгүннэрэн, 
Ытык буоругар эргилинниҥ. 
Өрүүтүн даҕаны 
Айыы аймаҕын 
Арчылыы тур. 
Көмүскэс сүрэхтээх, 
Күн ууһун, 
Көмүскүү тур,- диэн 
Алгыспын тиэрдэбин. 
Өрүүтүн, 
Сырдык санаа кыайдын, 
Хараҥа санаа халбарыйдын. 
Кэскилгит кэҥии турдун 
Үйэ-саас тухары 
Дьолгут –соргут, 
Тосхойо туруохтун. 
Ситигирдик, 
Ыллаан бүтэн баран, 
Толору кымыстаах чороону 
Уоллаах-кыыска туттаран кэбистэ. 
 
'''Дьон саҥата:'''
 
Уруй айхал буоллун, 
Туску буоллун. 
Ыллыктаах санаабыт туолан, 
Сайдыы – үүнүү үксээтин 
Ырыа-тойук дьиэрэйэн,- 
Ыраахха дуораһыйа туруохтун. 
Ити кэнниттэн, 
Аргыый аҕай айгыстан, 
Алгысчыт, 
Ытык-мааны кырдьаҕас 
Сиртэн халлааҥҥа диэри 
Аал уоту оттон баран, 
Тобурахтаах ас үрдүн арыйан, 
Үрүҥ сылгы сиэллээх, 
Хайаҕастаах эбир хамыйаҕынан 
Баһан ыла-ыла 
Өрө ыһан күдээритэн 
Үрдүк айыыларга сүгүрүйэн 
Аат ааттаан көрдөстө. 
Онтон, 
Аал уотун иччитигэр. 
Айыы хаан аймаҕын амтаннаах. 
Арыылаах алаадьытынан 
Айах тутан аһатта. 
Сир-дойду иччилэригэр, 
Ааттаһан-көрдөһөн, 
Үрүҥ илгэннэн күндүлээтэ. 
Ол кэнниттэн, 
Уолан Дохсуҥҥа туһаайан. 
Алгыс бөҕөтүн анаата. 
Ыллыктаах санааҕыттын ыпсаран, 
Ыал буолар үөрүүлээх күҥҥүтүгэр, 
Алаһа дьиэни тэринэн, 
Алтан сэргэни анньыҥ. 
Төрөтөр оҕону төлкөлөөҥ, 
Иитэр сүөһүнү күрүөлээҥ. 
Көстөөх сиртэн көстөр, 
Кыһыл кыымынан кытыастар, 
Унаар уһун буруону субутуҥ. 
Киһи киһитэ буолан, 
Дьон-сэргэ кэккэтин хаҥатыҥ. 
Үйэҕит тухары 
Дьоллоох соргулаах буолуҥ. 
Ол кэнниттэн, 
Уруу гиэнэ улахана саҕаланна. 
Аллаах ат батыҥахтыыр 
Арыылаах – уохтаах кымыһы 
Сирии иһит аайытын 
Быталыччы кутан кэбиспиттэр. 
Аһанньаҥ манна аһаабыт, 
Моҕус манна күннээбит. 
Эмис этинэн эмсэхтэммиттэр. 
Уохтаах кымыһынан, 
Санааларын көнньүөрдэн, 
Утахтарын ханнарбыттар. 
Ууллубут дьэҥкир арыыны 
Сиэдэрэй симэхтээх кытахтан 
Улдьаа хамыйаҕынан. 
Сомсон ыла-ыла 
Куоталаһа-куоталаһа испиттэр. 
Сити курдук, 
Сиэри-туому 
Ситэри ситэрэн, 
Чороон айах чуоҕуспут. 
Кэриэн ымыйа кэккэлээбит. 
Матааччах иһит бааралаабыт, 
Сирии иһит сириэдийбит, 
Эҥин-эҥэлгэ оһуор ойуулаах 
Туос иһит элбээбит. 
Уруу буолан баран, 
Ырыата-тойуга суох буолуо дуо? 
Ол сылдьаннар, 
Сээркээн сэһэнньиттэр, 
Сэһэннэрин тимэҕэ сөллөн, 
Сэһэн-сэппэҥ ырааппыт. 
Тойуксут тойуга дьиэрэһийбит. 
Устар ууну сомоҕолуур, 
Уран уус тыллаах, 
Олоҥхоһут ыллаан доллоһуппут. 
Бу көртөн хаалсыбакка, 
Чаҕаарар чабырҕах чаҥыйбыт, 
Күөх сирэм көнө хонууга, 
Кылыыһыт кыырайа кылыйбыт, 
Буурдьут бэрдэ буурдаабыт, 
Куобахчыт манна ойбут, 
Быһый сыыдам атахтаатар, 
Илин-кэлин түһүспүттэр, 
Модьу-таҕа уолаттар, 
Хары хапсыһа сылдьаннар, 
Халбарыйса оонньообуттар, 
Быһый-талыы сылгылар 
Быыра охтуу быыппастан, 
Оҥочо куйаар кутуруктара 
Өтүү курдук субуспуттар. 
Эдэрдиин-эмэнниин, 
Эҥэрдэһэ сылдьаннар 
Эһиэкэйдээн тэйбиттэр. 
Оҕонньордуун-оҕолуун 
Ойо-көтө сылдьаннар 
Оһуохайдаан ойбуттар, 
Кыталык курдук кыргыттар 
Дьиэрэҥкэйдээн тэйбиттэр, 
Туруйа курдук уолаттар 
Чохчоохойдуу оонньообуттар. 
Ол курдук, 
Саха омук саныыр оонньуута 
Салҕанан бара турбут. 
Үс күннээх түүн, 
Уруу улахана тэнийэн 
Уҕараан да көрбөккө 
Уоскулаҥы да билбэккэ 
Тохтообокко бара турбут. 
Онтон туран, 
Уолан Дохсун бухатыыр 
Күн Куо кыыстын холбоһон, 
Ытык ыал буолан 
Уһун буруону субутан, 
Үс саханы үөскэтэн, 
Түөрт саханы төрөтөн, 
Урааҥхай саханы ууһатан, 
Хороҕор муостааҕы үксэтэн, 
Сыспай сиэллээҕи элбэтэн, 
Олоҥхотун олоҥхо, 
Саас үйэ тухары 
Олорбуттара эбитэ үһү. 
&lt;/poem&gt;
&lt;br&gt;
[[Категория:Олоҥхо]]</text>
      <sha1>mgu6bgxev2ml9vie03y1b2wyz33wxn6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сергей Васильев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>521</id>
    <revision>
      <id>2697</id>
      <parentid>2696</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:19:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2697</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="621" sha1="sh81itgdt6x1w2opwzopokzz0wrj4px" xml:space="preserve">Сергей  Степанович  Васильев - Борогонскай (1907 - 1975)
Бороҕон улууһугар 1 Суотту нэһилиэгэр төреөбүтэ. Якутскайдааҕы учуутал техникумун бүтэрбитэ.
1930 сыллаахха «Арамаан артыала» диэн поэмата тахсыбыта. Онтон бэттэх поэт сүүрбэттэн тахса ырыа-хоһоон уонна поэма кинигэлэрин бэчээттэппит. «Аччыгый уол» диэн хоһоонунан суруллубут романнаах.</text>
      <sha1>sh81itgdt6x1w2opwzopokzz0wrj4px</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мунньах (Күннүк Уурастыырап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>523</id>
    <revision>
      <id>4672</id>
      <parentid>4178</parentid>
      <timestamp>2011-10-23T09:00:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Мунньах]] аата манныкка уларытылынна: [[Мунньах (Күннүк Уурастыырап)]]</comment>
      <origin>4672</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23987" sha1="9a8gjrpjbwe6yi5i7h8pq0nz11ahiaz" xml:space="preserve">Үҥсэн кыайтарыаҕыттан ыла Аадаҥ аанньа утуйбат буолбута. Түүнү быһа оҕонньор түүлээх холбукатыгар араас санаалар көбөн-күөрэйэн, атан тахсыбыт балыкка мустубут тыыраахылардыы үөмэхтэһэн тахсаллара. Ол былаһын тухары кини санаатын эргийэр киинэ мэлдьи Туоллума буола турара. Кыайтарбыт кыһыытынааҕар да, саатынааҕар-суутунааҕар даҕаны оҕонньору ночоото ордук долгутара. Ити быһа анньыллан барбыт сүүс сэт-тэ уонча дэһээтинэ сириттэн үс гыммыт иккитин кэри-ҥин ото, эргийэн-эргийэн, сыл аайы Аадаҥ мэй гыныы-тыгар киирэрэ. Онтукаҥ, тарда эттэххэ, үс тыһыынча түөрт сүүсчэкэ бугул, эбэтэр сүүс сүүрбэччэ ынах сүөһү сыллааҕы аһылыга. 

Оҕонньор, маҥнайгы омунугар, ааһыныан санаталаан сылдьыбыта. Куоракка киирэн, соруйан анаан-минээн туран, үчүгэй албакаат булунуохха, улахан дьыала оҥотторуохха наада этэ. Оннукка быһаарынныҥ да манньатын-сулуутун, кэһиитин-тутуутун, атын да ороскуотун кэрэйиэ суохтааххын. Бэркэ буоллаҕына биэс-алта мө-һөөх барыаҕа. Ону уйунаргар тиийэҕин, «ороскуот куус-тааҕа үчүгэй»,— диэн өс хоһооно, оҕус да дугдуруй — барыта биир! Ити туһунан Аадаҥ кимиэхэ да эппэккэ, кистэл оҥостон, иһигэр иитиэхтии сылдьыбыта. Бэл, уолугар Сургунуохха биир тылы быктарбатаҕа. 

Ааһыннарбын эрэ — кыайабын диэн, истиэнэ курдук эрэнэрэ. Ол иһин дьыаланы хайдах тэрийэр үүт-хайа-ҕас була, суол-иис тобула, оҕонньор куораттаабыта. Он-тукатын билээччилэр биирдэ тоҕо этэн кээспиттэрэ. Се-нат диэн күн ыраахтааҕы үрдүкү суута быһаарбыт дьыалата үһү. Онон Сенат уурааҕын, ыраахтааҕыттан ураты, туох да ааттаах кыайан көтүрүөн сатаммат баҕайыта диэн буолан тахсыбыта. Арамаан оҕонньор ааһынар былаана, Туоллуманы төннөрөр эрэлэ, тэстибит хабах курдук, хапсыс гынан хаалта. 

Ол эрээри Аадаҥ онон муҥурдамматаҕа. Туоллуманы тугунан эмэнэн хайаан да солбуйдахха табыллар. Ардыгар, аһары боростуой да суол быһаарыыта тута-хаба көстөн биэрбэккэ эрэйдээччи. Субу илииҥ иһигэр баар, букатын кэбирэх да суолу таба тайанан булбакка, сыра бөҕө быстааччы. Бу да сырыыга эмиэ оннук буолан тахсыбыта. 

Муҥур Уола, туохтан эрэ сэдиптээн, Күндүлү көһөрүөх баара диэбитигэр, оҕонньор өрө татакалыы түспүтэ. «Дьэ, хата, ити баар эбит, эргиппэт эрэл суол!» — диэн оҕонньор үөрүү-көтүү бөҕө буолбута. Күнү-дьылы ыыппакка, кинээскэ этэн, биир, түөрт уон сыл устата оттуур ходуһа оҥосторго, нэһилиэктэн көҥүллэтэ охсуохха. Көһөрүүтэ диэн, турары-турбаты ордорбокко үнтү хомуйан ыллахха, аҕыйах хонуктаах үлэ. Хас да үрэх анньыһар бастарыгар, сүрдээх үрдүк сис оройугар, бэйэтэ тоҕо түһэн хаалыахха айылаах, быччалдьыйа-быгыахтыы олорор дойду буолуохтаах. Уута бүтүннүү бардаҕына, кээмэйэ биллибэт киэҥ ходуһа диэн, дьэ киниттэн кэлиэхтээх. Туох иһин «Көс усталаах Күндүл эбэ хотун!»—диэн тойукка туойуллуой?! Уолбас аатгааҕа, от баһаама, уйгу дэлэгэйэ киниэхэ сытар эбит! 

Аадаҥ иҥсэтэ көбөн, кыыла туран: «Нэһилиэги мунньа оҕус!»— диэн Лэкээриһи уот үрдүгэр үктэннэрбитэ. Мунньах сарсын буолаары турдаҕына оҕонньор түһээбитэ. Аҕатыгар Накыйбахха хоолдьуга гыммыт хоҥор кугас атын миинэн Күндүлгэ тиийбит этэ. Күөл көһөн, аттаах киһини иҥэһэ тэбэринэн үкэр от өрө үтэн үүммүт. Уолбас сорҕотун оттуур эбиттэр. Иннигэр сүүнэ бэйэлээх кырыы от кэбиһиллибит. Оҕонньор онно хаамтаран сургулдьутан тиийбитэ — били ото сабыс-саҥа хоруоп буолан хаалта. Соһуйан, баттатан уһуктубута эрээри, Аадаҥ түүлүн баарды оҥостубатаҕа. Кэбиһиилээх оту үп-харчы, баай-тот түһэ буоллаҕа диэн үөрбүтэ. Оттон хоруобу, «ээ, түүл иигэ-сааҕа баҕайы ини» диэн, соччо күттүөннээн тойоннуу да барбатаҕа... 

«Буордаах мунньах буолар үһү» диэн сурах тарҕаммыта хас да хонно. Үс аҕа ууһун үс дэһээтинньигэ нэһилиэк ыалыттан биири да ордорбокко тилийэ сүүрдүлэр. Куойалаах үрэҕэр кыстаан олорор Силтэһиҥҥэ Сээдьэҥкэ таҕыста. 

Киһитэ-сүөһүтэ суох хара тыа быыһын манаан олорор муҥнаах, Силип дэһээтинньиги сэргэхсийэ көрүстэ. Мотуруона чаанньыпын үрдүгэр түһэн, тоҥ хайахтаах чээйи, буспут куобах этин, үөлбүт балыгы остуолу өрөһөлүү тардан кэбистэ. 

Балай эмэ буолан, атын хабыалатан, бэйэтэ тото-хана аһаан, ирэн-хорон баран, Силиби тиэйэн, Сээдьэҥкэ ити күн түүннэри төнүннэ. Нөҥүө күнүгэр кини, дэһээтинньик сололоох тойон, мунньахха эрдэ барбыта. Хоноһото Силтэһин, ыалга эҥин сылдьан, кыһыҥҥы кылгас күн биллэ санньыйыыта сугулаан дьиэ турар Андылаах алааһын арҕаа сыырын өҥөс гына түспүтэ. Олбуорга ат-атыыр бөҕө мунньустубут. «Хойутаабытым иһин мөҕүллэр киһи буоллаҕым» диэн Силтэһин ырдырҕана санаата. 

Силтэһин хойутаабытыгар ким да кыһаммата. Кини киирээт, хаҥас оһох чанчыгар дугуйданна. Кыараҕас баҕайы дьиэҕэ олус үгүс киһи ыга симсэн, таһыттан киирдэххэ, ыарахан сыт саба биэрэр. Дьон баттаҕа күкээрэн көстөр гына хойуу табах буруота түннүк үөһээ сэҥийэтинэн ыйаанан турар. Бастакы мунньахсыттар сарсыарда ынах ыытыллыан иннинэ кэлбиттэрэ. Ол эрдэлээбиттэр көнчөйө көһүйүөхтэригэр диэри көһүтэн, хайдах эрэ сылайбыт, салгыдыйбыт көрүҥнээхтэрэ. Аан уҥа өттүнээҕи үрдүк ороҥҥо олорор дьон улаҕаларыгар утуйа сытар киһи муннун тыаһа баччыгыныыр. Сорохтор, бэйэ-бэйэлэригэр өйөнсөн, утуктаан хоҥкуһан олороллор. Оннооҕор Аадаҥ бэйэтинэн тулуйбакка, бастыҥ ороҥҥо эһэ үллүккэ тиэрэ түһэн сытар. Кини таһыгар быыпсай кинээс Хараҕа суох Хаппытыан, торуоскатыгар сүүһүн өйөөн, бүк түопүт. Нэһилиэк иккис хараҕа суоҕа Имииһит Миитэрэй диэн тоҕус уончалаах оҕонньор уҥа оһох чанчыгар туой ыстаан наччыҥната олорор. 

Дьиэ иһэ бадыа-бүдүө хараҥаран барар. Аадаҥ ыксаабыттыы олоро түһэр. Уонна кинээскэ суон куолаһынан этэр: 

— Хайа, бу дьонуҥ бука бары утуйан эрэллэр дии. Кими күүтэҕин? Мунньаххын ас. 

— Кэлээччи, кырдьык, бүтэн барда быһыылаах, — кинээс, уҥа-хаҥас элээр-мэлээр көрө-көрө, айаҕын киэҥник атан, саҥа таһаарбакка эрэ дьааһыйан баран, кириэстэнэн ылла.— Мунньаҕы аһабын. Нэһилиэк кырдьаҕастара, чаччыыналар, бэттэх кэлэн, олоххутун булунуҥ. Бу дьон, бу Кыбытыы Дьөгүөр эҥин курдуктар, үөһэ-аллара туран биэриҥ, хаҥас диэми барыҥ, манна мэһэй-таһай буолумаҥ! 

Дьон бастаахтара ааттаахтар остуолга чугаһыыллар, дьон атах-бытах өттө тэйэн биэрэллэр. Арыый сэргэхсийэн, сэк-сук буолан, сорохтор соннорун тимэҕин сүөрэллэр, сорохтор курдарын өрө тардыналлар, сорохтор көхсүлэрин этитэллэр. Силтэһин атаҕар атаҕын хатыйа ууран, туох да саҥата-иҥэтэ суох иһийэн олордо. 

Кинээс дьону чуумпурдар уонна саҥаран барар: 

— Нэһилиэкпит кырдьаҕаһа, Арамаан оҕонньор, эһиэхэ көрдөһүү киллэрэр. Ити Харыйалаах сиһигэр баар Күндүл күөлү көһөрөн, уолбас таһааран ходуһа оҥостуон баҕарар. Ону туох диирбитин манна мустубут кырдьаҕастар кэпсэтэн быһаарыах тустаахпыт. Хайа, туох диигит, этэн-саҥаран иһиҥ. 

— Кинээс, эн бэйэҥ туох дии саныыгын? Биһиги эйиигин истиэхпитин баҕарабыт.— Имииһит Миитэрэй тайаҕын төбөтүнэн буору суруйбахтыыр. 

— Миигин истиэххитин баҕарар буоллаххытына,— кинээс көхсүн этитэр,— мин биэриэххэ диибин. 

— Хас сылга биэрээри гынаҕын? 

— Хас сылга даа? Хас сылга көрдүүрүн оҕонньор бэйэтэ этиэ буоллаҕа дии.— Лэкээрис Аадаҥ диэки хайыһар.— Хас сыл диигин, Арамаан оҕонньор? 

Аадаҥ, кинээһи кынчарыйан кэбиһэн баран, санаата табыллыбатахтык дьэбин уоһуйан, туран кэлэр. 

— Кыра да суолу сатаан дьүүллээн быһаарбат буол-бут киһигин. Бу нэһилиэк сирин-уотун ити Имииһит Миитэрэй бас билэр буолан, манна кэлэн хадьардаһан хабыргыы олорор дуо? Эн кинээскин дуу, кини дуу?! 

Итини истээт, Сабыах Сааба ойон турар. 

— Тыллаах, тыыннаах киһи, мунньахха ыҥырыллан баран хайдах саҥарбат буолуоҕай — саҥардаҕа, ыйыттаҕа дии. Эн, Арамаан оҕонньор, ол күөлү хас сылга көрдүүргүн этэриҥ тоҕо сатамматый? Мунньах аата мунньах буоллаҕа дии. 

— Оҕонньоор, түксү, үгүһү-элбэҕи куолулаама. Хас сылга ыларын кырдьаҕас бэйэтэ этиэ буоллаҕа дии. 

— Үөлээннээҕим Сааба, тохтуу түс. Нэһилиэкпит аҕа баһылыгын, мэһэйдэспэккэ, сүгүн истиэҕиҥ.— Лобуох уус Аадаҥ диэки чоҥхоччу көрөн кэбиһэр. 

— Миэхэ ол сиргитин биэрэр буоллаххытына, түөрт уон сылтан итэҕэһэ суох кэм устатыгар биэриэхтээххит. Күөлү көһөрүү диэн оҕо оонньуута буолбатах. Онуоха миэнэ төһөлөөх-эмэлээх көлөһүнүм тохтуо, эрэйим барыа. 

— Бүтүн нэһилиэк үлэлиэ буоллаҕа дии,— хаҥас диэкиттэн ким эрэ тыл быраҕар. 

— Ол эһиги миэхэ босхо үлэлиэххит дуо?! Босхо, бука, бүтэй да тоһоҕотун саадьаҕайдаабат дьон буолуоххут. 

— Түөрт уон сыл диэн олус уһуна бэрт буолсу!— Имииһит бу сырыыга алҕас хаһыытаан кэбиһэн баран, кутталыттан, тылын былтас гыннарда. 

— Оҕонньор, бу эн тохтуу түс эрэ, эйиигиттэн ким да сүбэ ыйыппат.— Лэкээрис кыйаханан Имииһити дьаҕырыйда. 

— Бээрэ, кинээс тойонум, оччоҕо миэхэ тылла аҕал! — дьон быыһыттан Дьаҥсал Дьаакып оронон туран кэллэ. Икки атах туохха даҕаны иһитэ туолбат, баҕата хаммат диэн дьон сөпкө да этэллэр эбит. Ити Арамаан оҕонньор бастыҥ кылаас өлбүгэлээх аатыран, бүтүн нэһилиэккэ собус-соҕотоҕун түөрт күрүө сирдээх. Онтукатыгар Кулуһуннаах, Тииҥэй, Кыыл Манаабыт, Алаас Истээх диэн, биирдиилэра хастыы эмэлии уоннуу дэһээтинэлээх, үтүөкэннээх ходуһаларбытын ылан олорор. Аны үс хары күрүөлээх, икки кириппииһинэй күөллээх, итиниэхэ барытыгар маҥалайа туолбакка, аны Күндүлү көһөрөн мэй гыныа үһү. 

— Ити оҕонньор адьас сыыһа тылы тыллаһан барда.— Хараҕа суох Хаппытыан тайаҕынан чээччилээн остуол диэки дьулуруйда.— Биһиги ол хара суор хаһыытыыр, хардаҥ эһэ часкыйар халыҥ сис тыатыгар саһан сытар күөлү — Күндүлү эмиэ тоҕо харыстаһабытый? Биһиэхэ, дьиҥинэн чөччүөк да саҕа туһата суох дойду. Саатар, биирдэ муҥхалаан балыгыттан тииһиммиппит суох. Үгүстэр көрбөтөх да күөлбүт. Ону баран харысыһан диэн. Арамаан оҕонньор барахсан, кыах-күүс муҥутаан, хастаран — уутун ыытар буоллаҕына ыыттын, өлбүгэ таһаарынар буоллаҕына таһаарыннын. Ону биһиги тоҕо бопсобут, бопсумуоҕуҥ! 

— Сөп, сөп, бопсумуоҕуҥ! Сыла туоллаҕына, болдьоҕо кэллэҕинэ, нэһилиэк хата босхо сирдэнэн хаалыыһы.— Лобуох уус алын сыҥаах буола олордо. 

— Ити ырааҕы кыайан эргитэн өйдөөбөт дьон тылларын истимэҥ.— Дьаакып оҕонньор иккиһин турда.— Хаар-самыыр түһүүтүнэн, кыһын-сайын сибикитинэн, күн-дьыл эргийиитинэн сабаҕалаатахха, оччугуйа — отут, түөрт уон сыллаах улахан кураан иһэр, сут буолаары турар. Бу сут кэллэҕинэ, кыра-хара дьон, отчут-масчыт бииһин ууһа, биһиги хайдах буолабыт? диэн мин эһигиттэн ыйытыам этэ. Хайа оччоҕо оҕонньор бүтүн нэһилиэги босхо иитимээрэй? Саҥа иэскэ тэптэрии, хабалаҕа хаптарыы, бырыһыаҥҥа быстарыы хайа онтон тахсаарай?! Саатар кини ити күөлү уон-сүүрбэ сылга көрдөөбөт. Мин билэрбинэн, күөлү түөрт уон сылга ходуһа оҥостон туһанарга болдьохтоон көһөрүү — былыргы Мөрүөн Хамыыһыйа саҕаттан бобуллан турар буолуох тустаах этэ. Ол сокуон хаһааҥҥыттан уурайбытай, ким кинини көтүрбүтэй?! Онон мин бу күөлү бу оҕонньорго биэрбэккэ, бүтүн нэһилиэк күүһүн холбоон, бэйэбит көһөрөн, оттуур ходуһа таһаарынан, кэлэр кураантан куотарбыт буоллар — үчүгэй буолуо этэ диэн баҕа санаабын этэбин. 

Кыра-дьадаҥы өттө үксэ Дьаакып этиитин сэргии, биһирии түһэр. 

— Кырдьык, кырдьык! 

— Оҕонньор бэрт сөпкө этэр! 

— Бэйэбит, бэйэбит көһөрүөҕүҥ! 

Күүстээх силлиэттэн куттаммыт үөр сүөһү курдук, саҥата-иҥэтэ суох ыга симсэн олорбут дьон хамсанан, мөхсөн сүүгүн-сааҕын буолан барар. Бэл оннооҕор дьон бастааҕынан ааҕыллааччы кырдьаҕастар ортолоругар кыра соҕус мөккүөр тахсар. Күндүлү көһөрөн баран сүүрбэ сылга, сүүрбэ биэс сылга, отут сылга ходуһа оҥоһуннун диэн хайдыһыылар буолаллар. «Түөрт уон сылга ыллын» диэн этээччи биир да көстүбэт. Ол иһин Арамаан оҕонньор, аатын билбэт гына кыыһыран, тыл ылар: 

— Кэбис, сиргитин биэрэн абыраамаҥ! Улахан сиэтин! Мин онон, биирдэ баран эттэххэ, туох буолдр үһүбүн. Мин иннибинэ, хайа, бэйэҕит сутаайаҕыт. Дьаҥсал, сааһыҥ тухары куһаҕан санаалааххын, мөкү ыралааххын. Эн ыҥырар, ыралыыр уот курааныҥ кэллэҕинэ, хас өлбүтү өрүһүйэргин, хаалбыты харыһыйаргын көрүллүө. Эйиигиттэн итинтэн ордук тахсыа дуо? Тыллаах-сыҥааххынан наһаа тыыланыма, эйигин да көрөн-истэн иһиллиэ! 

Оҕонньор силбҥэтэнэн бүтээт, үтүлүктээх бэргэһэтин үрдүгэр түһэн, дьону ортотунан тоҕо хааман, тахсан барар. Кинээс, кырдьаҕастар сирэй-сирэйдэрин көрсөн кэбиһэллэр. Итинэн мунньах туох да быһаарыыны ылбакка, ыһыллар кэриэтэ, тарҕаһан хаалар. Күнү мэлдьи аһаабакка аччыктаабыт, олоро көһүйбүт дьон сулбу-халбы таҥныбытынан бараллар. Силтэһин утуйа олорон уһуктан, «иһинкиһи кэннигэр хаалан, хоонньуттан үтүлүгүн, бэргэһэтин хостонно. Кини мунньахха туох буолбутун аанньа билбэт: дьон мөккүөрүн уутун быыһынан, түүл-бит курдук истибитэ. «Хайа, Силиэп, Күндүлү хайыыр буоллугут — Арамаан оҕонньорго биэрдигит дуу, суох дуу?»—диэн ыйытар киһи баара эбитэ буол-лар, «Ээ, ким билэр, хайаатыбыт буолла?»—диэн Силип хардарыа эбитэ буолуо, бука. Силип нэһилиэк уопсай мунньаҕын, ити да буоллар, көтүппүтэ суох: дэһээтинньик эттэр, илдьит тиийдэр эрэ, баран иһэр. Тиийэн, мас киһи курдук, олор да олор буолар. 

Аадаҥ, Лэкээрис кинээс, Хараҕа суох Хаппытыан, Дьаҥсал Дьаакып курдуктар мунньах аайы айдааран тахсаллар: этиһэллэр даҕаны, иллэһэллэр даҕаны. Силтэһин онуоха эрэ кыһаммат. Билигин дьиэбэр эбитим буоллар ону гыныам, маны оҥоруом хааллаҕа диэн, туой кэлбитин кэмсинэн тахсааччы. Субу бүгүҥҥү да мунньахха: «Хонук маспын хайыппатах эбиппин, эрэйдэннэхтэрэ буолуо»,— диэн кэргэттэрин саныы олорон устунан утуйан хаалбыт. 

Сотору сукулаан дьиэ таһыгар ыт да охсор киһи хаалбата. Хоту, соҕуруу, илин, арҕаа барар суолларынан сыарҕа аттаахтар сырылата, сатыы дьон чоочурҕаһа турдулар.

[[Категория:Кэпсээн]]</text>
      <sha1>9a8gjrpjbwe6yi5i7h8pq0nz11ahiaz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модун Эр Соҕотох</title>
    <ns>0</ns>
    <id>524</id>
    <revision>
      <id>4051</id>
      <parentid>2713</parentid>
      <timestamp>2011-07-05T05:26:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.185.242.52</ip>
      </contributor>
      <origin>4051</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54160" sha1="m0utayv06xjaab1y5jd1dogrhh54z0j" xml:space="preserve">== ОЛОҤХО &quot;МОДУН ЭР СОҔОТОХ&quot; - &quot;МОГУЧИЙ ЭР СОГОТОХ&quot; ==

''БОЛҔОМТО! ОЛОҤХО СИТЭРИ ТАҺААРЫЛЛА ИЛИК! ТЕКСТ ПОКА НАХОДИТСЯ НА НАЧАЛЬНОМ ЭТАПЕ ОПУБЛИКОВАНИЯ!''

&lt;p&gt;Публикуемая запись текста олонхо была произведена в 1982 году в присутствии слушателей, знатоков и ценителей олонхо, которые с большим интересом отнеслись к процессу сказывания и поддерживали олонхосута возгласами: &quot;Ноо!&quot;, &quot;Ох, ужасно!&quot;,&quot;Да, страшно!&quot; и т.п. Эти восклицания в данной публикации приведены в круглых скобках. &lt;/p&gt;
&lt;p&gt;Для расшифровки магнитной записи олонхо привлекался сам олонхосут. Он включал магнитофон и внимательно слушал запись своего исполнения. К местам с быстропроизнесенными или плохо различимыми словами олонхосут неоднократно возвращался, выясняя их смысл.&lt;/p&gt;
&lt;p&gt;Текст записи разбит на стихотворные строки. Разбивка песенной части не составила большого труда, так как олонхосут в песнопении конец стиха затягивает, украшая его кылыhах-ом. При разделении на стихи вступительной части, исполняемой речитативом, учитывались интонации олонхосута и ритм. Большую трудность составила разбивка на стихотворные строки описательной части олонхо. Богатырская поездка, единоборство иногда описываются с использованием эпических формул, которые передаются ритмической речью. Поэтому при первой подготовке якутского текста они были выражены прозой со стихотворными вставками. В дальнейшем пришлось отказаться от этого и разделить весь текст на стихи. Исключением является ремарка олонхосута, включенная в текст между стр. 1308 и 1309.&lt;/p&gt;
&lt;p&gt;Диалектные особенности языка олонхосута максимально сохранены и подробно объяснены в примечаниях к якутскому тексту. олонхосут часто употреблял архаизмы и слова, которые не зафиксированы в словарях якутского языка. Такие слова прокомментированы самим сказителем и знатоками старины.&lt;/p&gt;
&lt;p&gt;Эстетическая ценность олонхо в полной мере проявляется во время исполнения. Слушатели, давая оценку якутским сказаниям, учитывают не только их содержание, но и разнообразие их звуковых образов и мелодии. Из-за невыразительной интонации могут показаться тусклыми, непритягательными эпические герои, воплощенные в них идеалы, а также сюжеты. Неточности, оговорки сказителя, обнаруженные при расшифровке магнитофонной записи, прокомментированы в примечаниях к якутскому тексту. Восстановленные нами пропуски отдельных слов, которые нередко встречаются в устной речи, заключены в квадратные скобки.&lt;/p&gt;
&lt;p&gt;Публикуемый текст на якутском языке и в русском переводе разбит на блоки по 10 строк. Перевод сделан по принпипу адекватной передачи смысла и поэтического стиля оригинала. Нумерация стихов перевода соответствует нумерации якутского текста. Лишь в редких случаях для достижекия смысла в переводе потребовалось изменить порядок стихов в пределах поэтических блоков.&lt;/p&gt;
&lt;p&gt;В словаре и комментариях к переводу поясняются архаическая лексика, идиоматические выражения, понятия из области мифологии и этнографии, эпическая топонимика.
Во вступительной статье, переводе, комментариях и словарях буквы якутского алфавита заменены русскими: Ө на Ё, Ү на Ю, Һ на С, Ҥ на НГ, Ҕ на Г. Долгие гласные и дифтонги сохранены. В переводе курсивом выделены слова, оставленные без перевода.&lt;/p&gt;


'''ПРИМЕЧАНИЯ ИНТЕРНЕТ-РЕДАКТОРА:'''
В оригинале якутский и русский тексты идут , перемежаясь, на разных страницах. Для удобства читателя, на нашем сайте перевод на русский следует параллельно, строка к строке. Нумерация стихов будет восстановлена позднее, сейчас она отсутствует по причине необходимости упростить оцифровку текста.


{| 
| 

'''&quot;МОДУН ЭР СОҔОТОХ&quot;''' 

:Былыргы дьылым
:Быстар мындаатын
:Быдан ынараа өттүгэр,
:Урукку дьылым
:Охсуһуулаах уорҕатын
:Отой аннараа өттүгэр*,
:Ааспыт дьылым
:Анысханнаах айдааннаах күнүн
:Адьас анараа таһаатыгар,
:Куоппут дьылым
:Кудулҕаннаах кудан өлүү уорҕатын
:Куоһаралаах хоҥноҕор
:Киһи аймаҕым
:Кэпсэтэн билсэ илигинэ,
:Саха аймаҕым
:Саҥарсан дьааһыйа илигинэ,
:Урааҥхай сахам,
:Ураһа соннооҕум*,
:Уу ньамаан тыллааҕым,
:Уһаты уллуҥахтааҕым,
:Утарыта көрсөн,
:Ол-бу дии илигинэ,
:Ичээн эттээҕим,
:Куодалаах уҥуохтаахтарым,
:Ойуун аймахтарым
:Одуулаан көрө иликтэринэ,
:Сир ийэ хотунум
:Сиэрэй тииҥ тиҥилэҕин саҕаттан
:Тэнийэн-тэрбэйэн,
:Үүнэн-үөскээн,
:Сачарыы табам
 
|  

'''&quot;МОГУЧИЙ ЭР СОГОТОХ&quot;'''  
:За дальней далью
:конечной вершины
:древних моих лет,
:далеко по ту сторону
:хребта бранных
:давних моих лет,
:далеко за гранью
:буйных суетных дней
:канувших моих лет,
:за чередой
:гибельных хребтов
:убежавших моих лет*,
:когда человеческие племена,
:в разговоры вступая, — не спознались еще,
:когда племена якутов,
:словами обмениваясь, — не знались еще,
:когда — со ступнями продольными ,
:многоречивые,
:в шубах, словно ураса, 
:ураангхай саха мои,
:друг с другом встретившись,
:о том о сем не толковали еще,
:когда провидцы мои*,
:с меченой костью
:сородичи-шаманы мои*
:[будущего] не прозревали еще, —
:госпожа мать-земля моя,
:величиной с пятку серой белки будучи,
:расширяясь-растягиваясь,
:разрастаясь, рождалась;
:подобно вывернутому,

|- 
|   

:Кулгааҕын сарыытын
:Тиэрэ тарпыт курдук,
:Сарбайа үүнэн,
:Сараадыйа улаатан испитэ эбитэ үһү.
:(Ноо!)*
:Ол курдук
:Тоҥолохтоотор долгуйбат,
:Баттыалаатар маталдьыйбат
:Баараҕай таһааланан
:Туруу чоҕой хара буорум
:Туоллан туругуран испит эбит.
:Туруу чоҕой хара буорум*
:Туруу дьааҥынан тулаланан,
:Араат байҕалынан арҕастанан,
:Уолбат муоранан улаҕаланан [испит]*
:Сэттэ иилээх-саҕалаах,
:Сэттэ биттэхтээх
:Сир ийэ-аан дойдум
:Сити курдук үөскээн испит эбит.
:(Ноо!)
:Бу
:Сир ийэ аан дойдубун
:Силиһинэн силбиэһиннээннэр,
:Отунан оскуомалааннар,
:Маһынан бааччыйаннар,
:Хардаҥ эһэ арҕах хастар
:Халыҥ хара тыалааннар,
:Анабы тайах* арҕастар
:Адаар хара тыалааннар,
:Аан ийэ дойдубун сол курдук
:Айан испиттэр эбит.
:Ол курдук
:Охтон баранар мастаах,
:Уолан суоруйар уулаах,
:Хараан төннөр кэҕэлээх,
:Ханчылаан* төннөр балыктаах,
:Хагдарыйан төннөр мутукчалаах,
:Олкураҥнаан төннөр сүөһүлээх,
:Ороһулаан төрүүр киһилээх
:Орто туруу аан ийэ дойдубун
:Сол курдук
:Оҥорон-тутан испиттэр эбит.
:(Ноо!)

|   

:мягкому, как замша, уху
:двухгодовалой важенки*
:растопыриваясь во все стороны,
:постепенно увеличивалась, оказывается.
:(Ноо!)
:Вот такой:
:локтем толкнешь — не дрогнет,
:надавишь ее — не прогнется, —
:такою крепкою твердью став,
:неколебимая черная ширь земная,
:мощь свою обретая, рождалась, оказывается.
:Неколебимая черная ширь земная,
:нерушимыми скалами по краям ограждаясь,
:Араат-морем* в середине вспучиваясь,
:неубывающими морями вокруг окаймляясь,
:семиободная-семикрайная,
:с семью подпорками
:изначальная мать-земля моя
:вот так сотворялась, оказывается.
:(Ноо!)
:Вот эту
:изначальную мать-землю мою
:кореньями связывая,
:травами укрепляя,
:деревьями опутывая,
:дремучей черной тайгой покрывая,
:где бурый медведь берлогу устраивает,
:непроходимой черной тайгой покрывая,
:которую для гона матерый лось облюбовывает,
:изначальную мать-землю вот так
:сотворять продолжали, оказывается.
:Вот такои:
:с деревьями, которые, падая, — погибают,
:с водами, которые, испаряясь, — мелеют,
:с кукушками, которые, откуковав, — умолкают,
:с рыбами, которые, отнерестившись, — уходят,
:с хвоей, которая, пожелтев, — осыпается,
:со скотом, который, вырождаясь, — мельчает,
:с людьми, которые поздно рождаются,
:Среднюю изначальную мать-землю мою*
:вот такой
:создавать-сотворять продолжали, оказывается.
:(Ноо!)
 
|- 
|  

:Кистэлэҥэ биллибэт
:Киҥкиниир киэҥ халлааммын
:Үллэн-тохтон түһүө диэннэр,
:Үргэл тойонунан өһүөлээбиттэр.
:Ыллан-хайдан түһүө диэннэр,
:Ый тойонунан ытаһалааннар,
:Көллөн-тохтон түһүө диэннэр,
:Күн тойонунан көлөһөлөөннөр,
:Тахсар күммүн
:Далбарай чыычааҕынан чаһыылааннар,
:Киирэр күммүн
:Күөрэгэй чыычааҕынан дьөһүөлдьүттээннэр,
:Хардастыгас уҥуохтаахтар,
:Хара харахтаахтар
:Харах ыарыһах буолуохтара диэннэр,
:Хараҥа түүннээбиттэр эбит.
:(Ноо!) 
:Түөрдуон* түлүрбэх көтөр төргүүлээх, 
:Бороҥ куобах болбуоттаах* 
:Бороҥой хараҥа түүннээн 
:Боруорсубуттар эбит.
:(Ноо!) 
:Көрүлүөс күргүөм санаалаахтар*,
:Көрбүөччү харахтаахтар*
:Күн сиригэр
:Көччүйэн уөскээтиннэр диэн,
:Күндү күлүмнэс сырдыктаан,
:Күнүстээбиттэр эбит.
:(Ноо!)
:Ол курдук
:Аҕыс иилээх-саҕалаах,
:Атааннаах-мөҥүөннээх,
:Айгырдаах-силиктээх
:Аҕа бараан дойдубун
:Аан бастаан соҕурдук
:Айан испиттэр эбит;
:Сэттэ иилээх-садалаах,
:Сэттэ биттэхтээх
:Сир ийэ аан дойдубун
:Сэттэ сиикэй муоранан сиксиктээннэр
:Ситэрэн-ханаран испиттэр* эбит;
:(Ноо!)
:Тоҕус иилээх-саҕалаах
:Тоҕус биттэхтээх
:Тоҕус тоҥмот муора улаҕалаах

|  

:Чтобы с непостижимою тайной
:широкое гулкое небо,
:расшатавшись, не рухнуло, мол,
:созвездием Плеяд, как матицей, подперли его*,
:чтобы, треснув, не обрушилось, мол, —
:почтенным месяцем, как клином, его заклинили,
:чтобы, расколовшись, оно не рассыпалось, мол, —
:почитаемым солнцем, как обручем, охватили его;
:[для его] восходящего солнца
:раннюю пташку быть часами определили,
:[для его] заходящего солнца
:жаворонка в спутники дали,
:чтобы [люди] с суставчатыми костями,
:с черными глазами
:хворью глазной не страдали, мол, —
:темную ночь сотворили, оказывается.
:(Ноо!)
:С тороками из сорока мохноногих сычей,
:с упряжью из серых зайцев* —
:сумрачно-черной ночью
:затемнили. оказывается.
:(Ноо!)
:Чтобы добрые, с веселым нравом,
:ясноглазые [люди]
:на солнечной земле
:вольготно жили, мол, —
:с лучезарным сияющим светом
:ясный день сотворили, окаэывается,
:(Ноо!)
:Вот такую:
:восьмиободную-восьмикрайнюю,
:с треволнениями-беспокойствами,
:в роскошном наряде-убранстве
:отчую почтенную страну мою*
:изначально вот так
:сотворяли, оказывается;
:семиободную-семикрайнюю,
:с семью подпорками
:изначальную мать-землю мою,
:семью незамерзающими морями окаймив,
:доводить-завершать стали, оказывается;
:(Ноо!)
:девятиободную-девятикрайнюю,
:с девятью подпорками
:девятью незамерзающими морями окаймив,

|}


{| 
| 

:Туруу чоҕой хара буорбун сол курдук
:Туруоран испиттэр эбит.
:(Ноо!)
:Аан ийэ дойдубун
:Охтон баранар мастааннар,
:Уолан суоруйар уулааннар,
:Ороһулаан төрүүр киһилээннэр,
:Оккураҥнаан төннөр сүөһүлээннэр,
:Орто аан ийэ дойдубун
:Айар күннэригэр
:Күндүл салгыҥҥа
:Көпсөлөнө оонньуур
:Көй салгын болбуоттаах.
:Күндү нүөлсүн түүлээх
:Көтөр кынаттааҕынан
:Дьөһүөлдьүттээбиттэр эбит.
:Түөрт атаҕынан төгүллээн-чүөмчүлээн хаамар
:Түөрт атахтааҕынан
:Төгүллээн үөскэппиттэр эбит.
:(Ноо!)
:Аан ийэ дойдубун
:Аан бастаан айар күннэригэр
:Аҕыс иилээх-саҕалаах
:Атааннаах-мөҥүөннээх
:Айгырдаах силиктээх
:Аҕа бараан дойдубун
:Сол курдук айбыттар эбит.
:Маннык бэйэлээх
:Аан ийэ дойдум
:Улай киинигэр*
:Аан дойду кэдэйэр сиһэ,
:Дьогдойор саала буоллун диэннэр,
:Уордаах мохсоҕолум
:Отут хонон
:Уоруйан-туоруйан*
:Уҥуоргу дьоргул хара тыатын*
:Кыайан туттубатах
:Урсун дуолай
:Улуу тумарык
:Алаас олоҕурбут эбит.
:(Ноо!)
:Бу алаас эбэ хотуммун
:Эргийэр киинигэр,
:Кэдэйэр саалыгар
:Киирэн эрэ тураммын,  

|  

:неколебимую черную ширь земную
:вот так возводить продолжали, оказывается.
:(Ноо!) 
:Изначальную мать-землю мою [наделили]:
:деревьями, которые, падая, — погибают,
:водами, которые, испаряясь, — мелеют,
:скотом, который, вырождаясь, — мельчает,
:людьми, которые поздно рождаются.
:В дни сотворения
:Средней изначальной матери-земли,
:чтобы по ее прозрачному небу
:на теплых струях весеннего воздуха
:легкокрылые парили, —
:пернатых
:с драгоценным опереньем
:в спутники ей дали, оказывается,
:чтобы по ней четырьмя ногзми ступающие
:частый след оставляли, — четвероногих,
:умножая, расплодили, оказывается.
:(Ноо!)
:Когда изначальную мать-землю мою
:Впервые сотворяли, — 
:восьмиободной-восьмикрайней,
:с треволнениями-беспокойствами,
:в роскошном наряде-убранстве —
:отчую почтенную страну мою
:вот такой сотворили, оказывается.
:На этой славиой
:изначальной матери-земле,
:на самой середине ее,
:чтобы изначальной страны прогибающейся спиной,
:возвышающейся холкой, мол, стал,
:[такой, что] грозный сокол мой,
:летя изо всех сил,
:за тридцать дней
:окраинного высокого темного леса
:достичь не сможет, —
:в необъятной дали теряющийся
:великий алаас
:расположили [на ней], оказывается.
:(Ноо!)
:На этот почтенный алаас*
:на его вращающуюся середину,
:на его выгибающуюся холку
:встав,

|- 
|  

:Тиэрбэс харахпынан
:Көрөн дьэргэлдьиттэхпинэ,
:Тэргэн кулгаахпыкан
:Истэн сэргэлдьиттэхпинэ,
:Арҕаа диэки өттүн
:Эргитэ көрөн кээспитим,
:Араҕас сылгым
:Арҕаһыҥ түүтүн
:Адаарыччы туппут курдук,
:Ардай хара тыалар
:Арытыалаан үүнэн киирбиттэр эбит.
:Хоту өттүн
:Эргитэ көрөн кээспитим,
:Куба көтөрүм
:Хотоҕойун түүтүн
:Холбуу туппут курдук
:Хохудал хара тыалар*
:Хойдон үүнэн киирбиттэр эбит.
:(Ноо!)
:Илин өттүн
:Эргитэ көрөн кээспитим,
:Эрдэҕэс көтөрүм
:Түөһун түүтүн
:Кэккэлэччи туппут курдук
:Эргис хара тыалар*
:Эргийэ үүнэн киирбиттэр эбит.
:Соҕуруу өттүн
:Эргитэ көрөн кээспитим,
:Сур сылгым
:Сургунньаҕын түүтун
:Субуруччу туппут курдук
:Суһал хара тыалар
:Субуруһан үүнэн киирбиттэр эбит.
:(Ноо!)
:Маннык бэйэлээх
:Аан ийэ дойдубар
:Көҥдөй манчаарытын аһылыктананнар,
:Күөх отун өллөнөннөр,
:Туох бэйэлээх
:Хаан сүөл баайын
:Ханыылаабыт эбитий,
:Чиҥ сүөл баайын
:Тэниппит эбитий диэн,
:Өйдөөн-дьүүллээн көрдөхпүнэ,
:Аһыллаҕас туйахтаах,

|   

:своими глазами-кольцами
:быстро вокруг посмотрев,
:настороженными ушами
:чутко вслушавшись, —
:западной стороны
:окрестности оглядев, я увидел:
:будто у рыжей моей лошади
:гривастую холку
:взъерошили-вздыбили — 
:черные леса-перелески
:окружили его, оказывается.
:Северной стороны
:окрестности оглядев, я увидел:
:будто у лебедя-птицы
:маховые перья
:в пучок собрали —
:гладкоствольные черные леса
:плотно к нему подступили, оказывается,
:(Ноо!)
:Восточной стороны
:окрестности оглядев, я увидел:
:словно грудное оперение
:глухариной самки
:на ряды разделили —
:густые черные леса
:со всех сторон его окружили, оказывается.
:Южной стороны
:окрестности оглядев, я увидел:
:словно пучки волос на хребте
:бурой моей лошади*
:один за другим разложили —
:колки темных лесов
:вереницей растянулись, оказывается.
:(Ноо!)
:На такой славной
:изначальной моей родине
:трубчатой осокой вскормленное,
:на зеленой траве нагуляное
:кто же такое
:изобильное богатство
:размножил, мол,
:благодатное богатство
:умножил, мол, —
:внимательно стал присматриваться:
:с раздвоенными копытами,

|-
| 

:Атырдьах муостаах,
:Анахсыт Айыы Хотун айбыта
:Ханнын сааҕын аалыстаҕына,
:Хаан таммалыыр
:Хаан-сүөл бу дойдуга
:Ханыылаабыт эбиттэр
:Сыһыытын толору
:Сырпай сиэллээхтэр*
:Сырсыбыттар эбит.
:(Ноо!)
:Маннык бэйэлээх
:Аан ийэ дойдубун,
:Ханнык бэйэлээх
:Айылҕалаах эбитий диэммин
:Өйдөөн-дьүүллээн көрбүтүм:
:Туруйа көтөр
:Тохтоон тэһийэн олорботох
:Тумара дьэллик
:Толооннордоох эбит.
:Куба көтөрүм
:Тохтоон ааһар
:Холбороҥ маҥан
:Хонуулардаах эбит.
:Бороҥ куобах
:Буккулла ооннъуур
:Буодарай* таас
:Булгунньахтардаах эбит.
:(Ноо!)
:Эчэйбити эмтиир,
:Өлбүтү өрүһүйэр
:Анды сымыытынан
:Алла таммалыыр
:Араҕас илгэлээх
:Аан ийэ дойдум
:Манна буолан биэрдэ.
:(Ноо!)
:Дьаҥ-дьаһах дьааһыйбатах,
:Дьады-баалы
:Дьаадарай маҥан толооннорун*,
:Тумуу сөтөл тохтооботох
:Тумара дьэллик толооннорун
:Арҕаа диэки өттүн
:Эргитэ көрөн кээспитим,
:Ханнык бэйэлээх дьоннорум
:Ыал буоланнар,

|  

:с развильчатыми рогами
:творения Анахсыт Айыы Хотун
:так трутся тугими боками,
:что кровь начинает капать, — 
:такое изобильное множество их
:скучилось в этой стране, оказывается,
:долины заполонив,
:долгогривые*
:гоняются друг за другом, оказывается.
:(Ноо!)
:&quot;Такая славная
:изначальная мать-земля моя
:какую же, мол,
:природу имеет&quot;, —
:стал рассуждать, приглядываясь:
:такие, что журавль-птица моя
:никак угнездиться не может,
:необъятно-бескрайние
:долины имеет она, оказывается,
:такие, что лебедь-птица моя
:без отдыха перелететь не может,
:обширные белые
:поляны имеет, оказывается,
:такие, что серый заяц вволю
:поиграть-порезвиться может,
:каменистые
:холмы имеет, оказывается.
:(Ноо!)
:Увечных — исцеляющая,
:усопших — воскрешающая,
:величиной с яйцо турпана
:каплями благодатного илгэ
:истекающая
:изначальная мать-эемля моя
:находится здесь, оказывается.
:(Ноо!)
:На необъятные просторы
:белоснежных долин,
:тде нечисть-хворь пасти не раскрывала,
:на бескрайние долины,
:где немощь-болезнь не удерживалась,
:западной стороны
:окрестности оглядев,
:&quot;какие же славные люди, мол,
:хозяйством обзаведясь,

|}
{|
|

:Ыыр уктээннэр
:Олороллор эбитий диэн,
:Тиэрбэс харахпынан
:Көрөн дьэргэлдьиппитим:
:Куба көтөрүм түөһүн уҥуоҕун
:Умсары ууран кээспитим курдук
:Үрүҥ өндүрүүт* дьиэлээх
:Ыал бөҕөлөөх
:Бу дойдуга олорор эбит.
:(Ноо!)
:Хайа бэйэлээх дьоннорум
:Ыал буоланнар,
:Ыыр үктээннэр,
:Буруо таһаараннар
:Олорбуттар эбитий диэн,
:Өйдөөн-дьүүллээн көрдөхпүнэ:
:Сир Сабыйа Баай Тойон оҕонньор диэн
:Сабыйа Баай Хотун эмээхсин диэн
:Ыал буоланнар,
:Ыыр үктээннэр
:Үйэлээх саастарыгар
:Аҕа баһыгар аатыраннар,
:Дойду баһыгар сураҕыраннар
:Субу курдук олорбуттар эбит.
:Быһаҕас тыынан,
:Быччары көрөннөр,
:Баай байаннар, тот тотоннор,
:Халлааннаах таҥараҕа
:Хардаҕастанан хантаҥнаан,
:Былыттаах таҥараҕа
:Быһахтанан быччаҥнаан,
:Тоҕус үрэх баһыгар сураҕыраннар,
:Аҕыс үрэх баһыгар аатыраннар,
:Дойду сиһэ буолан,
:Олорбуттар эбит.
:(Ноо! Дьэ!)
:Ол да буоллар,
:Кэлин астара кэрэмэстийиэр диэри,
:Илин астара элэмэстийиэр диэри,
:Илин тиистэрэ көтүллүөр диэри
:Оҕо диэни төрөппөтөхтөр эбит.
:(Сөп! Дьэ! Ноо!)
:Кэмниэ кэнэҕэс,
:Хомнуо хойут
:Кэтэһэн-кэтэһэн

|

: тропы пробив,
:живут, мол&quot;, — подумал, —
:круглыми глазами
:быстро вокруг посмотрел:
:будто грудную кость лебедя-птицы моей
:торчком поставили —
:в такой высокой белой обители
:ну и богатые же хозяева
:в этой стране живут, оказывается!
:(Ноо!)
:&quot;Какие же славные люди,
:хозяйством обзаведясь,
:тропы пробив,
:дымы пуская,
:живут, мол, здесь&quot;, —
:стал рассуждать, приглядываясь:
:старик Сир Сабыйа Баай Тойон,
:старуха Сабыйа Баай Хотун,
:хозяйством обзаведясь,
:тропы пробив,
:за свой долгий век
:среди всех родов прославившись,
:на всю страну именитыми став,
:так вот жили, оказывается.
:От богатства и сытости
:одышкой страдать стали,
:пучеглазыми сделались,
:к ясному небу
:головы задирая, поленом грозить ему стали,
:на облачное небо
:глаза тараща, ножом грозить ему стали,
:по верховьям девяти речек прославившись,
:по верховьям восьми речек именитыми став,
:опорой земли сделавшись,
:[Так] жили, оказывается.
:(Ноо! Вот!)
:Между тем,
:хоть волосы сзади у них посерели,
:хоть волосы спереди у них поседели,
:хоть передние зубы у них выпали, —
:дитя еще не заимели, оказывается.
:(Верно! Вот! Ноо!)
:Вот наконец
:поздным-поздненько, —
:когда от долгого ожидания

|-
|

:Кинигэлэрэ тардыбытын кэннэ,
:Күүтэн, күүтэн,
:Күүстэрэ быстыбытын кэннэ,
:Эмээхсин дьахтар
:Арай биир кэмнэ
:Хат буолан ханаҥнаабыт,
:Буос буолан мотоҥнообут,
:Ыйа кэлэн ынаҥнаабыт,
:Күнэ кэлэн көдөҥнөөбүт.
:(Ноо! Буот! [Күлсэллэр])
:Оҕонньор киһи буоллаҕына, мантан үөрэн,
:Үллэр үйэбэр, саллар сааспар,
:Өлөр үйэбэр, кырдьар сааспар
:Оҕолоноору гыннаҕым диэн,
:Үөрүүтэ-көтүүтэ өрөгөйдөөн,
:Субу курдук олорбут эбит.
:(Ноо! Дьэ!)
:Эмээхсин дьахтар
:Быыһанар күнэ кэлэн быччаҥнаабыт,
:Төрүүр күнэ кэлэн төртөҥнөөбүт.
:Ол сытан эрэ
:Субу курдук диэн саҥалаах,
:Сити курдук кэпсэллээх
:Ынчыктыы-ыҥырана сыппыт эбит.
:(Ноо! Дьэ!)
:(Сабыйа Баай Хотун:)
:&quot;Дьэ-һэ-һэ!
:Айакалаах-дьойокобун,
:Амырыын да буолар эбит.
:Доҕорум, Сир Сабыйа Баай Тойон оҕонньорум,
:Отто киллэрэн
:Оттоох ороҥҥор олордуоххун
:Төһөлөөх буолуоҕай, доҕор,
:Төрүүллэрэ-ууһууллара диэн,
:Кытаанах-ынырык да буолар эбит», — диэн,
:Ытыы-соҥуу, ыллыы-туойа сыттаҕына,
:Арай, эмээхсин дьахтар иһигэр:
:&quot;Оттонон-мастанан айгыраамаҥ&quot;, — диэн,
:Саҥа иһиллибитигэр,
:Оҕонньор киһи соһуйан, олоро түһэн баран,
:Сүөһүтүн-аһын хаайар бүтэйэ чугас буолан,
:Нэһиилэ онно өйөнө түспүтэ.
:Ол кэнниттэн оҕонньор киһи,
:Эмээхсинэ хайдах буолбутун билбэккэ
:Сол курдук дөйөн турбут.

|  

:сухожилия у них стянуло уже,
:когда от тягостного ожидания
:силы их истощились уже, —
:вот тут-то однажды
:старая женщина,
:став беременной, — живот выпятила,
:став брюхатой, — живот выставила,
:месяц настал — пузо ее заострилось,
:день пришел — пузо ее отвисло.
:(Ноо! Вот! [Смеются])
:А старый-то человек, этому радуясь:
:&quot;На исходе долгой жизни, в преклонном возрасте,
:на грани смерти, на старости лет моих
:ребенка, видно, я заимею&quot;, —
:возликовал-возрадовался,
:вот так он жил, оказывается.
:(Ноо! Вот!)
:У старой женщины
:неминуемый день родин наступил,
:неумолимый день родов настал,
:так вот лежа,
:такие слова говорила,
:такие речи вела
:сквозь стенания-стоны, оказывается.
:(Ноо! Вот!)
:(Сабыйа Баай Хотун:)
:&quot;Дьэ-хэ-хэ!
:Ой ты, боль моя, ой, страданье мое,
:как это ужасно, оказывается!
:Друг мой, Сир Сабыйа Баай Тойон-старик,
:сена внести
:да на подстилку из сена меня усадить*
:надо бы, друг мой.
:Рожать-разрешаться
:как трудно и тяжко, оказывается», — так говоря,
:плача-рыдая, причитая-стеная, пела.
:Вдруг из утробы старой женщины:
:&quot;Не хлопочите о сене!&quot; —
:послышался голос.
:Старик, вздрогнув от неожиданности, чуть не сел —
:едва успел прислониться
:к изгороди для загона скота.
:После этого старик,
:не зная, что стало с его старухой,
:стоял как оглушенный.

|-
|

:Өр турбалаата быһылаах,
:Хойут, дьэ, өй булан,
:Дьиэтигэр ыстанан киирбитэ —
:Эмээхсин дьахтар быыһанарын быыһаммыт,
:Төрүөҕун төрөөбүт быһыылаах да,
:Оҕо диэн ханна да суох эбит.
:(Ноо!)
:Ыйдаҥаны ытыһан, кураанаҕы кууһан:
:&quot;Бу ханна бардаҕай,
:Оҕо төрөөбүт буоллаҕына,
:Оҕо баар буолуохтаах этэ&quot;, — диэн
:Оҕонньор дуумай бөҕөҕө түһэр.
:Эмээхсин дьахтар:
:&quot;Оҕо төрөөбүтэ да, ханна да барбытын
:Билбэппин&quot;, — диэн хоруйдаабыта
:(Ноо!)
:Ол кэнниттэн
:Үлүскэннээх үрдүк маҥан халлаан диэкиттэн
:Дьэс алтан күөһү түҥнэри уурбут курдук
:Кыһыл эбир түһэн кээспитин кэлин өттүттэн,
:Үөһээнэн кыталык көтөр көтөн кэлэн,
:Субу курдук диэн саҥалаах,
:Сити курдук диэн кэпсэллээх
:Буола сылдьыбыта эбитэ үһү.
:(Кыталык:)
:«Дом, дом силик буоллунууй,
:Айхалбына-дьаралык!
:Ээй, ээй! Оой, оой!
:Сир Сабыйа Баайдыырбына Тойоммуна оҕонҥьор,
:Этэрбинэ эттиир нуурай тылларбын
:Истэ баҕас кэрэхсээриий, нойонум,
:Хантан хааннаах,
:Туохтан туймуулаах,
:Киһи кэлэн
:Кэпсэл баҕас кэпсээтиҥ диэҕийиктээн
:Ыйыппалыыр буолларгын,
:Үөһээ халлаан домньута
:Айыы Дьаргыл удаҕан диэн
:Тиийтэлээн кэллим баҕас, оҕолоор!
:Туохпуна наадалаах буолуталаан,
:Сорук буолан тоҕоостуҥ,
:Ыллык муҥнаан тубэстиҥ,
:Диэҕийиктэн ыйыталыыр буоллаххына,
:Нойонугум, төрөппүтэ оҕолоргун,
:Үөһээ халлаан буойуттара түһэннэр,

|

:Долго стоял, видно,
:потом, опомнившись,
:вскочил в дом:
:старуха-то родить родила,
:разрешиться-то разрешилась,
:но ребенка-то нигде не было, оказывается.
:(Ноо!)
:Ухватив лунный свет, обняв пустоту*:
:&quot;Это куда же девался [ребенок]?
:Если ребенок родился,
:то ребенок должен быть&quot;, —
:удивился очень старик.
:Старая женщина:
:&quot;Ребенок родился,
:но куда подевался — не знаю&quot;.
:(Ноо!)
:После этого
:свирепое высокое белое небо,
:словно дно медного опрокинутого котла,
:красной рябью покрылось, а затем
:птица-стерх, сверху спустившись,
:вот такими словами,
:вот такими речами
:заговорила, оказывается.
:(Стерх:)
:&quot;Дом, дом, да будет все прекрасно,
:да будет слава и счастье!
:Э-эй, э-эй! О-ой, о-ой!
:Старик Сир Сабыйа Баай Тойон ли мой,
:в добрые ли мои слова ли
:вслушайся же вдумчиво, нойон мой,
:если спрашивать станешь,
:какого роду, мол,
:какого племени,
:кто такая, прибыв,
:сказ вот этот ведет, мол, —
:[то] ворожея Верхнего мира*
:по имени Айыы Джаргыл-шаманка
:прибыла вот сюда, ребятушки!
:За какой же такой надобностью,
:выбрав время, сюда явилась,
:отыскав тропу, сюда попала,
:если спросишь ты, — так вот
:твоего ли родного ребенка, нойон ли мой,
:воины Верхнего мира, спустившись.

|}
{|
|

:Ылан илдьэн, иитэ-харайа сыталлар.
:Тостубат уҥуохтаан,
:Тохтубат хааннардаан,
:Силлибэтэ сирдэртэн силбэһиннээн,
:Киһи ханнык гынаталыы
:Оҥоруохпут диэтилэр.
:Санаарҕаахтаан санньыйымаҥ,
:Ээй, ээй дом силик буоллунууй,
:Оҕолоотор оҕоҕутун
:Кимниир ханнык диэхэйиктээн
:Ааттыырыга иҥэрэллэр диэтэргин,
:Босхо хара тыакаллабын
:Моойдордоохуй баһынан куотуталыыр
:Моҕул кугас аттардаахый
:Модуммуна Эр Соҕотох диэҕийиктээн,
:Аллаах атым
:Кыайыталаан тардыталаан дьалкыппат
:Албан дьаһах аттардаахый буолуоҕа,
:Соноҕостой сылгыкайым
:Соһуталаан дьулуруйбат
:Сонун дьолуо сурахтаныа,
:Чээй, быдан дьылларыкка
:Быралыйар бараһаайа буоллунууй!» — диэн.
:(Ноо!)
:Удаҕан дьахтар,
:Сити курдук кэпсээн баран,
:Кыталык көтөр буолан,
:Төттөрү көтөн күүгүнүү турбута.
:(Ноо!)
:&quot;Күн туллубатах эбит,
:Күһэҥэ быстыбатах эбит
:Ол да иһин үөһээҥи айыыларбыт
:Айыы Дьаҥсаар Тойон оҕонньор
:Биһиги ыччаппытын
:Сол курдук гыныахтаахтар этэ&quot;, — диэн
:Оҕонньор киһи дьэ көҥүл буолан,
:Арыый аҕай &quot;һуу&quot; гынан,
:Эмээхсинин бүөбэйдээн,
:Сол курдук, кэтэһэн олорбуттар эбит.
:(Ноо!)
:Бу бириэмэлэр ааспыттарын кэннэ,
:Ол курдук кэтэһэн олордохторуна,
:Энискэннээх* илин халлаан
:Истиэнэтин аннын диэкиттэн
:Илигириир тыал тыалыран

|

:подобрали и воспитывают-вскармливают.
:&quot;С неломающимися костями,
:с непроливающейся кровью,
:с нервущимися связками —
:таким вот человеком
:воспитаем его&quot;, — сказали.
:Потому от печали не сокрушайтесь,
:э-эй, э-эй, дом, да будет же все прекрасно!
:Родимое ваше дитя же
:каким же таким
:именем нарекли, если спросите, —
:Могучий ли Эр Соготох ли,
:владеющий ли темно-рыжим конем ли
:с гривастою головой ли
:выше темного леса-колка ли,
:таким, что даже резвый конь мой
:сдвинуть не сможет,
:славным именем будет владеть,
:такой, что даже молодой конь мой
:тащить не в силах,
:великой славой прославится.
:Ну, а теперь на многие годы,
:надолго прощайте», — сказала.
:(Ноо!)
:Женщина-шаманка,
:такое вот рассказав,
:стерхом-птицей став,
:с шумом-гулом назад полетела.
:(Ноо!)
:&quot;Значит, кюн не упала еще,
:кюсэнгэ не оборвалась еще*, оказывается.
:Конечно, верховные божества,
:сам старик Айыы Джангсаар Тойон
:с нашим ребенком
:должны были так поступить&quot;, — подумав,
:старик с облегчением
:&quot;Уф!&quot; выдохнул
:и начал старуху свою выхаживать.
:Вот так стали жить они в ожидании [сына].
:(Ноо!)
:Через некоторое время,
:когда они в ожидании жили,
:из-под ската
:просторного восточного неба
:трепещущий ветерок

|-
|

:Илибирэтэн барбыта.
:Сир үрдэ сиккиэрдэммитэ,
:Дойду үрдэ холоруктаммыта,
:Хойут хойуккунан
:Аҕыс ааннарын хаххалаабыта,
:Түөрт үөдэннэрин бүөлээбитэ,
:Тыһаҕас ынах саҕа тибиилэммитэ,
:Бургунас ынах саҕа
:Буотама* таас буркуннаммыта,
:Сордоҥ балык тахсан туһахха иҥнибитэ,
:Куобах кыыл тууга киирбитэ,
:Олус алдьархайдаах,
:Аҕыс таталҕалаах
:Ала дьалхаан холорук
:Таҥнары сатыылаабыта,
:Түөрт түрүлүөкэлээх
:Түтүм дьүккүөр холорук
:Түҥнэри сөрөөн тиийэн кэлбитэ.
:Туох ааттаах алдьархайа буоллаҕай диэн,
:Оҕонньордоох эмээхсин
:Таһырдьа сүүрэн тахсан көрбүттэрэ:
:Тус илин диэкиттэн
:Киэҥ халлаан аҥаарын
:Саба халыйар
:Үс бастаах
:Аалан Өксөкү
:Көтөн түөллэн кэлэн,
:Тоҕус тиити холбуу тардан,
:Олороору гыммыта,
:Кыайан уйбатаҕын,
:Уонча тиити холбуу тардынан ылан,
:Олоро түспүтүн,
:Түтүм бараан төрөлүн,
:Хаан чаҕаан сэбэрэтик
:Өйдөөн дьүүллээн көрбүттэрэ:
:Чаан олгуй саҕа төбөлөөх,
:Чааскы айаҕын саҕа харахтаах,
:Кырыылаах аалыы тумустаах,
:Кырыйыы балаһа кынаттаах,
:Тимир чыллырыыт түүлээх,
:Өлөр өлүү абааһы көтөрө кэлэн,
:Лөксөйөн олорор эбит.
:(Ноо! Дьэ сүрдээх кыыл эбит!)
:Ол олорон эрэ

|

:начал веять,
:над землей легкий ветер поднялся,
:над страной вихрь пронесся,
:и вот потом
:с восьми [сторон] входы их закрыло,
:с четырех [сторон] выходы их завалило*,
:с двухгодовалую телку снежные наносы намело,
:с трехгодовалую телку каменные завалы
:сильным ветром нанесло,
:щука-рыба, вынырнув, в силки угодила,
:заяц-зверь в верши попал —
:такой сокрушительный,
:восьмикратным громом сопутствуемый,
:буйный вихрь
:сверху низринулся,
:четырехтревожный
:бешеный вихрь,
:все опрокидывая, обрушился.
:&quot;Что за напасть нагрянула?&quot; — думая,
:старик со старухой,
:во двор выбежав, увидали:
:прямо с восточной стороны,
:половину широкого неба
:крыльями застилая,
:трехглавая
:огромная Ёксёкю-птица,
:подлетев величаво,
:верхушки девяти лиственниц вобрав в [когти],
:сесть хотела,
:но они не выдержали,
:[тогда] верхушки десяти лиственниц вобрав в [когти],
:уселась,
:к страшной этой громадине,
:к грозному виду ее
:внимательно пригляделись:
:с головой величиной с огромный котел,
:с глазами величиной с чашу,
:с острым граненым клювом,
:с крыльями, словно скроенными из широких полос,
:с чешуйчатыми железными перьями
:смерти-гибели птица-абаасы, прилетев,
:взгромоздилась, оказывается*.
:(Ноо! Страшная какая птица, оказывается!)
:Вот так усевшись,

|-
|

:Сахалыы саҥалаах,
:Киһилии кэпсэллээх
:Киһи дьаҥсайа олорбута эбитэ үһү.
:(Бай!)
:Өксөкү ырыата [Дара Буурай]:)
:«Ээй даа, доҕор!
:Сир Сабыйа Баай Тойон оҕонньор,
:Тускулаах бэйэҕэр
:Дорообуйа буоллунууй!
:Хайа бэйэллээх киһи кэлэҥҥин,
:Толоон хаба ортотуттан
:Дорооболоон тоҥхойдуҥ,
:Баһыыбалаан матаҥнаатыҥ диэҥҥин
:Ыйытар буоларгын,
:(Ноо!)
:Били маары
:Аллараа аҕыс биис ууһун
:Алдьархайдаах атамаана
:Буор Бурҕаалдьын Тойон оҕонньор
:Аҕа курдук аҕалаахпын,
:Бурҕаалдьын Хотун диэн
:Ийэ курдук ийэлээхпин,
:Албан аатыҥ,
:Сонун сураҕыҥ кимий диэҥҥин
:Ыйытар буолларгын, нокойум,
:(Ноо!)
:Таас Дьаантаар Дара Буурай диэн,
:Албан ааппын,
:Аҕыс дойдуга араҥастаабыттара буолуоҕа,
:Тоҕус дойдум
:Сул туоһугар кытта
:Суруйбуттара буолуоҕа, нойоон.
:Туох наадалаах буолаҥҥын,
:Суол муҥнаан тоҕоостуҥ,
:Ыллык муҥнаан түбэстиҥ диэҥҥин
:Ыйытар буолларгын да, нойоон,
:Чэй эрэ, эһиги оҕоҕутун,
:Босхо хара тыаны
:Моойдоох* баһынан куотар
:Моҕул кугас аттаах
:Модун Эр Соҕотох диэн,
:Үөһээҥҥи айыыларга
:Биһигини судуллуун* суох оҥоттороору,
:Улуу бухатыыры оҥоро сыталлар.
:(Ноо!)

|

:по-якутски заговорила,
:по-человечески речь повела,
:требовательным голосом стала вещать.
:(Да ну!)
:Песня Ёксёкю [Дары Буурая))
:«Эй ты, дружище
:старик Сир Сабыйа Баай Тойон!
:К тебе обращаясь,
:&quot;здорово!&quot; говорю.
:Какой такой человек
:с самой середины поляны
:поклоны отвешивает, мол,
:на благодарность расщедрился, мол,
:если ты спросишь —
:я тот самый, кому
:(Ноо!)
:страшный атаман
:восьми племен Нижнего мира
:старик Буор Бургаалджын Тойон
:отцом приходится,
:кому Бургаалджын Хотун
:матерью приходится;
:о моем славном имени,
:о моей славе-известности
:если спросишь, нокой мой, —
:(Ноо!)
:я Таас Джаантаар Дара Буурай,
:славное имя мое
:в восьми странах, должно быть, уже отметили,
:в девяти краях
:на чистой бересте,
:должно быть, уже написали, нойоон.
:За какою надобностью
:изо всех дорог на эту дорогу свернул,
:изо всех троп на эту тропу ступил, мол,
:если спросишь, нойоон, —
:ну так вот, вашего сына,
:Могучего Эр Соготоха,
:владеющего темно-рыжим конем
:с гривастою головой
:выше темного леса-колка,
:чтобы нас извести под корень,
:у верховных айыы
:великим богатырем воспитывают.
:(Ноо!)
|}
[[Категория:Олоҥхо]]</text>
      <sha1>m0utayv06xjaab1y5jd1dogrhh54z0j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аата суох сибэкки</title>
    <ns>0</ns>
    <id>525</id>
    <revision>
      <id>2715</id>
      <parentid>2714</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:19:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2715</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="114" sha1="rmklrwyz5hrk10ppyvac1swx9q64np7" xml:space="preserve">'''Аата суох сибэкки'''. - Дьокуускай: Бичик, 2009. - 224 с. ISBN 978-5-7696-3110-8</text>
      <sha1>rmklrwyz5hrk10ppyvac1swx9q64np7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>А5абар сурук (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>526</id>
    <redirect title="Аҕабар сурук (Алампа)" />
    <revision>
      <id>4173</id>
      <parentid>2723</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T23:05:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Аҕабар сурук (Алампа)]]</comment>
      <origin>4173</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52" sha1="3rkdp9h6j0q14rgwlmmlkuabrpua332" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Аҕабар сурук (Алампа)]]</text>
      <sha1>3rkdp9h6j0q14rgwlmmlkuabrpua332</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Documentation</title>
    <ns>10</ns>
    <id>527</id>
    <revision>
      <id>4091</id>
      <parentid>4087</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T11:33:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4091</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1225" sha1="ge6frigfh6lp1wf2xbdefeq4zhvzdbn" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;template-documentation&quot; style=&quot;margin-top:1em; clear: both; border: 2px dotted #666666; padding: 0.6em; background-color: #f5f5f5;&quot;&gt;{{#if:{{{heading|defaultnotblank}}}|&lt;div style=&quot;padding-bottom:3px; border-bottom:1px solid #aaa; margin-bottom:1ex;&quot;&gt;
&lt;span class=&quot;editsection plainlinks&quot; id=&quot;doc_editlinks&quot;&gt;[[{{fullurl:{{{1|{{SUBJECTPAGENAME}}/doc}}}|action=edit{{#ifexist: {{{1|{{SUBJECTSPACE}}:{{SUBJECTPAGENAME}}/doc}}} ||&amp;preload=Халыып:Документация/preload}}}} уларыт]]&lt;/span&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:150%&quot;&gt;{{{heading|Документация}}}&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;}}
&lt;div id=&quot;template_doc_page_transcluded&quot; class=&quot;dablink plainlinks&quot;&gt;This [[w:Wikipedia:Template documentation|documentation]] is [[w:Wikipedia:Transclusion|transcluded]] from [[{{{1|{{FULLPAGENAME}}/doc}}}]]. &lt;small&gt;''([[{{{1|{{SUBJECTPAGENAME}}/doc}}}|көрүү]] | [{{fullurl:{{{1|{{SUBJECTPAGENAME}}/doc}}}|action=edit{{#ifexist: {{{1|{{SUBJECTSPACE}}:{{SUBJECTPAGENAME}}/doc}}} ||&amp;preload=Template:Documentation/preload}}}} уларытыы] | [{{fullurl:{{{1|{{SUBJECTPAGENAME}}/doc}}}|action=history}} устуоруйата])''&lt;/small&gt;&lt;/div&gt;
{{{{{1|{{SUBJECTPAGENAME}}/doc}}}}}
&lt;div style=&quot;clear:both;&quot; /&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>ge6frigfh6lp1wf2xbdefeq4zhvzdbn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Header/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>528</id>
    <revision>
      <id>4090</id>
      <parentid>4085</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T11:32:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4090</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1092" sha1="ro2cobzr3jggczabaxsfc1gm4v5myp3" xml:space="preserve">'''Туттуллуута:''' 

&lt;section begin=&quot;Usage&quot; /&gt;&lt;pre&gt;
{{header
 | title      = 
 | author     = 
 | section    = 
 | previous   = 
 | next       = 
 | notes      = 
}}
&lt;/pre&gt;&lt;section end=&quot;Usage&quot; /&gt;

'''Эбии туруопуулары (параметрадары) туттуу:'''

&lt;section begin=&quot;Usage&quot; /&gt;&lt;pre&gt;
{{header
 | title      = 
 | noby       =
 | noauthor   = 
 | section    = 
 | previous   = 
 | next       = 
 | notes      = 
}}
&lt;/pre&gt;&lt;section end=&quot;Usage&quot; /&gt;

This template is meant to be used at the top of all pages. Fill in any relevant information, and leave unknown or inapplicable parameters empty.

'''Эбии туруоруулар:'''

 noby     = (empty)    - doesn't show &quot;by&quot; in the header
 noby     = something  - show &quot;something&quot; instead of &quot;by&quot; in the header

 noautor  = (empty) - doesn't show author's section in the header
 noautor  = author  - show &quot;author&quot; in the header but without link to the author's page

 previous = show previous page in the header
 next     = show next page in the header

 notes    = show additional notes under the header</text>
      <sha1>ro2cobzr3jggczabaxsfc1gm4v5myp3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Main Page</title>
    <ns>0</ns>
    <id>529</id>
    <redirect title="Сүрүн сирэй" />
    <revision>
      <id>2920</id>
      <timestamp>2011-03-19T20:33:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Сүрүн сирэй]]</comment>
      <origin>2920</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="ktx7lvw4368qzuuxvtsv7bdilvcx5wh" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Сүрүн сирэй]]</text>
      <sha1>ktx7lvw4368qzuuxvtsv7bdilvcx5wh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Babel</title>
    <ns>10</ns>
    <id>530</id>
    <revision>
      <id>6396</id>
      <parentid>5690</parentid>
      <timestamp>2014-01-16T03:13:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Romaine</username>
        <id>530</id>
      </contributor>
      <comment>--&gt; Wikidata</comment>
      <origin>6396</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4429" sha1="53crnq0krytiwtlyxivdry8mdm6oqne" xml:space="preserve">{| class=&quot;userboxes&quot; style=&quot;float: {{{align|right}}}; margin-left: {{{left|1}}}em; margin-bottom: {{{bottom|0.5}}}em; width: {{{width|248}}}px; border: {{{bordercolor|#99B3FF}}} solid {{{solid|1}}}px; clear: {{{align|right}}}; color: {{{textcolor|#000000}}}; {{{extra-css|}}}&quot;
|-
! style=&quot;background-color: {{{color|inherit}}}; text-align: center&quot; colspan=&quot;10&quot; | {{{header|[[Wikipedia:Babel]]}}}
|-
| style=&quot;vertical-align:middle !important&quot; | {{#if:{{{1|}}}|{{User {{{1}}}}}|&lt;div style=&quot;text-align:center&quot;&gt;This user cannot read or write any languages. Assistance is required.&lt;/div&gt;
}}{{#if:{{{2|}}}|{{User {{{2}}}}}
}}{{#if:{{{3|}}}|{{User {{{3}}}}}
}}{{#if:{{{4|}}}|{{User {{{4}}}}}
}}{{#if:{{{5|}}}|{{User {{{5}}}}}
}}{{#if:{{{6|}}}|{{User {{{6}}}}}
}}{{#if:{{{7|}}}|{{User {{{7}}}}}
}}{{#if:{{{8|}}}|{{User {{{8}}}}}
}}{{#if:{{{9|}}}|{{User {{{9}}}}}
}}{{#if:{{{10|}}}|{{User {{{10}}}}}
}}{{#if:{{{11|}}}|{{User {{{11}}}}}
}}{{#if:{{{12|}}}|{{User {{{12}}}}}
}}{{#if:{{{13|}}}|{{User {{{13}}}}}
}}{{#if:{{{14|}}}|{{User {{{14}}}}}
}}{{#if:{{{15|}}}|{{User {{{15}}}}}
}}{{#if:{{{16|}}}|{{User {{{16}}}}}
}}{{#if:{{{17|}}}|{{User {{{17}}}}}
}}{{#if:{{{18|}}}|{{User {{{18}}}}}
}}{{#if:{{{19|}}}|{{User {{{19}}}}}
}}{{#if:{{{20|}}}|{{User {{{20}}}}}
}}{{#if:{{{21|}}}|{{User {{{21}}}}}
}}{{#if:{{{22|}}}|{{User {{{22}}}}}
}}{{#if:{{{23|}}}|{{User {{{23}}}}}
}}{{#if:{{{24|}}}|{{User {{{24}}}}}
}}{{#if:{{{25|}}}|{{User {{{25}}}}}
}}{{#if:{{{26|}}}|{{User {{{26}}}}}
}}{{#if:{{{27|}}}|{{User {{{27}}}}}
}}{{#if:{{{28|}}}|{{User {{{28}}}}}
}}{{#if:{{{29|}}}|{{User {{{29}}}}}
}}{{#if:{{{30|}}}|{{User {{{30}}}}}
}}{{#if:{{{31|}}}|{{User {{{31}}}}}
}}{{#if:{{{32|}}}|{{User {{{32}}}}}
}}{{#if:{{{33|}}}|{{User {{{33}}}}}
}}{{#if:{{{34|}}}|{{User {{{34}}}}}
}}{{#if:{{{35|}}}|{{User {{{35}}}}}
}}{{#if:{{{36|}}}|{{User {{{36}}}}}
}}{{#if:{{{37|}}}|{{User {{{37}}}}}
}}{{#if:{{{38|}}}|{{User {{{38}}}}}
}}{{#if:{{{39|}}}|{{User {{{39}}}}}
}}{{#if:{{{40|}}}|{{User {{{40}}}}}
}}{{#if:{{{41|}}}|{{User {{{41}}}}}
}}{{#if:{{{42|}}}|{{User {{{42}}}}}
}}{{#if:{{{43|}}}|{{User {{{43}}}}}
}}{{#if:{{{44|}}}|{{User {{{44}}}}}
}}{{#if:{{{45|}}}|{{User {{{45}}}}}
}}{{#if:{{{46|}}}|{{User {{{46}}}}}
}}{{#if:{{{47|}}}|{{User {{{47}}}}}
}}{{#if:{{{48|}}}|{{User {{{48}}}}}
}}{{#if:{{{49|}}}|{{User {{{49}}}}}
}}{{#if:{{{50|}}}|{{User {{{50}}}}}
}}{{#if:{{{51|}}}|{{User {{{51}}}}}
}}{{#if:{{{52|}}}|{{User {{{52}}}}}
}}{{#if:{{{53|}}}|{{User {{{53}}}}}
}}{{#if:{{{54|}}}|{{User {{{54}}}}}
}}{{#if:{{{55|}}}|{{User {{{55}}}}}
}}{{#if:{{{56|}}}|{{User {{{56}}}}}
}}{{#if:{{{57|}}}|{{User {{{57}}}}}
}}{{#if:{{{58|}}}|{{User {{{58}}}}}
}}{{#if:{{{59|}}}|{{User {{{59}}}}}
}}{{#if:{{{60|}}}|{{User {{{60}}}}}
}}{{#if:{{{61|}}}|{{User {{{61}}}}}
}}{{#if:{{{62|}}}|{{User {{{62}}}}}
}}{{#if:{{{63|}}}|{{User {{{63}}}}}
}}{{#if:{{{64|}}}|{{User {{{64}}}}}
}}{{#if:{{{65|}}}|{{User {{{65}}}}}
}}{{#if:{{{66|}}}|{{User {{{66}}}}}
}}{{#if:{{{67|}}}|{{User {{{67}}}}}
}}{{#if:{{{68|}}}|{{User {{{68}}}}}
}}{{#if:{{{69|}}}|{{User {{{69}}}}}
}}{{#if:{{{70|}}}|{{User {{{70}}}}}
}}{{#if:{{{71|}}}|{{User {{{71}}}}}
}}{{#if:{{{72|}}}|{{User {{{72}}}}}
}}{{#if:{{{73|}}}|{{User {{{73}}}}}
}}{{#if:{{{74|}}}|{{User {{{74}}}}}
}}{{#if:{{{75|}}}|{{User {{{75}}}}}
}}{{#if:{{{76|}}}|{{User {{{76}}}}}
}}{{#if:{{{77|}}}|{{User {{{77}}}}}
}}{{#if:{{{78|}}}|{{User {{{78}}}}}
}}{{#if:{{{79|}}}|{{User {{{79}}}}}
}}{{#if:{{{80|}}}|{{User {{{80}}}}}
}}{{#if:{{{81|}}}|{{User {{{81}}}}}
}}{{#if:{{{82|}}}|{{User {{{82}}}}}
}}{{#if:{{{83|}}}|{{User {{{83}}}}}
}}{{#if:{{{84|}}}|{{User {{{84}}}}}
}}{{#if:{{{85|}}}|{{User {{{85}}}}}
}}{{#if:{{{86|}}}|{{User {{{86}}}}}
}}{{#if:{{{87|}}}|{{User {{{87}}}}}
}}{{#if:{{{88|}}}|{{User {{{88}}}}}
}}{{#if:{{{89|}}}|{{User {{{89}}}}}
}}{{#if:{{{90|}}}|{{User {{{90}}}}}
}}{{#if:{{{91|}}}|{{User {{{91}}}}}
}}{{#if:{{{92|}}}|{{User {{{92}}}}}
}}{{#if:{{{93|}}}|{{User {{{93}}}}}
}}{{#if:{{{94|}}}|{{User {{{94}}}}}
}}{{#if:{{{95|}}}|{{User {{{95}}}}}
}}{{#if:{{{96|}}}|{{User {{{96}}}}}
}}{{#if:{{{97|}}}|{{User {{{97}}}}}
}}{{#if:{{{98|}}}|{{User {{{98}}}}}
}}{{#if:{{{99|}}}|{{User {{{99}}}}}
}}{{#if:{{{100|}}}|{{User {{{100}}}}}
}}{{{special-boxes|}}}
|-
| style=&quot;background-color: {{{color|inherit}}}; text-align: center;&quot; colspan=&quot;10&quot; | {{{footer|[[:Category:Babel|Search user languages]]}}}
|}&lt;noinclude&gt;{{pp-template|small=yes}}{{clear}}{{template doc}}
&lt;!-- Add categories to the /doc subpage, not here! --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>53crnq0krytiwtlyxivdry8mdm6oqne</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:User sah</title>
    <ns>10</ns>
    <id>531</id>
    <revision>
      <id>2934</id>
      <parentid>2933</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:41:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>4 барыл баар</comment>
      <origin>2934</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="468" sha1="3ayev346yz2rijkreh12mnzj65a57ay" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #99B3FF 1px;margin:1px&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#c5fcdc&quot;
| style=&quot;width:45px;height:45px;background:#6ef7a7;text-align:center;font-size:14pt&quot; | '''sah'''
| style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot; | [[:category:user sah|Саха тыла]] бу кыттааччы '''[[:Category:User sah-N|төрөөбүт]]''' тыла. 
|}
&lt;/div&gt;
&lt;includeonly&gt;[[Category:User sah|{{PAGENAME}}]]&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>3ayev346yz2rijkreh12mnzj65a57ay</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:User ru</title>
    <ns>10</ns>
    <id>532</id>
    <revision>
      <id>2937</id>
      <parentid>2936</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:41:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>2937</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="526" sha1="f60r6s414v0ghyusmlsgqxlu43vz5ct" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #6EF7A7 1px;margin:1px&quot;&gt;
&lt;table cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#C5FCDC&quot;&gt;&lt;tr&gt;
&lt;td style=&quot;width:45px;height:45px;background:#6EF7A7;text-align:center;font-size:14pt&quot;&gt;'''ru'''&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot;&gt;Для этого участника '''[[:Category:User ru|русский язык]]''' является '''[[:Category:User ru|родным]]'''.[[Category:User ru|{{PAGENAME}}]][[Category:User ru-N|{{PAGENAME}}]]&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;/table&gt;&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>f60r6s414v0ghyusmlsgqxlu43vz5ct</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:User ru-1</title>
    <ns>10</ns>
    <id>533</id>
    <revision>
      <id>2940</id>
      <parentid>2939</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:41:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>2940</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="546" sha1="08ajbdhygfm27tmx1n2topfeandoci9" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #99B3FF 1px;margin:1px&quot;&gt;
&lt;table cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#E0E8FF&quot;&gt;&lt;tr&gt;
&lt;td style=&quot;width:45px;height:45px;background:#99B3FF;text-align:center;font-size:14pt&quot;&gt;'''ru-1'''&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot;&gt;Этот участник владеет '''[[:Category:User ru|русским языком]]''' на '''[[:Category:User ru-1|начальном уровне]]'''. [[Category:User ru|{{PAGENAME}}]][[Category:User ru-1|{{PAGENAME}}]]&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;/table&gt;&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>08ajbdhygfm27tmx1n2topfeandoci9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:User ru-2</title>
    <ns>10</ns>
    <id>534</id>
    <revision>
      <id>2942</id>
      <parentid>2941</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:41:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2942</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="514" sha1="cej0rypeca6lk9s8zoy75nvxvgkygxu" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #99B3FF 1px;margin:1px&quot;&gt;
&lt;table cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#E0E8FF&quot;&gt;&lt;tr&gt;
&lt;td style=&quot;width:45px;height:45px;background:#99B3FF;text-align:center;font-size:14pt&quot;&gt;'''ru-2'''&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot;&gt;Этот участник '''[[:Category:User ru-2|хорошо]]''' знает '''[[:Category:User ru|русский язык]]'''. [[Category:User ru|{{PAGENAME}}]][[Category:User ru-2|{{PAGENAME}}]]&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;/table&gt;&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>cej0rypeca6lk9s8zoy75nvxvgkygxu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:User ru-3</title>
    <ns>10</ns>
    <id>535</id>
    <revision>
      <id>2944</id>
      <parentid>2943</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:41:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2944</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="526" sha1="6ho6hc97ut8b7eb41j1mj7g37mshjdd" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #99B3FF 1px;margin:1px&quot;&gt;
&lt;table cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#E0E8FF&quot;&gt;&lt;tr&gt;
&lt;td style=&quot;width:45px;height:45px;background:#99B3FF;text-align:center;font-size:14pt&quot;&gt;'''ru-3'''&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot;&gt;Этот участник '''[[:Category:User ru-3|свободно]]''' владеет '''[[:Category:User ru|русским языком]]'''. [[Category:User ru|{{PAGENAME}}]][[Category:User ru-3|{{PAGENAME}}]]&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;/table&gt;&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>6ho6hc97ut8b7eb41j1mj7g37mshjdd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:User ru-4</title>
    <ns>10</ns>
    <id>536</id>
    <revision>
      <id>2950</id>
      <parentid>2949</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:41:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>5 барыл баар</comment>
      <origin>2950</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="515" sha1="bzu90ybfdypx94pgelbf08keczcaeom" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #6EF7A7 1px;margin:1px&quot;&gt;
&lt;table cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#FFFF99&quot;&gt;&lt;tr&gt;
&lt;td style=&quot;width:45px;height:45px;background:#FFFF00;text-align:center;font-size:14pt&quot;&gt;'''ru-4'''&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot;&gt;Этот участник владеет '''[[:Category:User ru|русским]]''' как '''[[:Category:User ru-4|родным]]'''.[[Category:User ru|{{PAGENAME}}]][[Category:User ru-4|{{PAGENAME}}]]&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;/table&gt;&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>bzu90ybfdypx94pgelbf08keczcaeom</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:-</title>
    <ns>10</ns>
    <id>537</id>
    <revision>
      <id>2953</id>
      <parentid>2952</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:41:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>2953</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="127" sha1="3igr4vh1aph3diyme40c71xn0t6136n" xml:space="preserve">&lt;br clear=&quot;all&quot; /&gt;&lt;noinclude&gt;
{{დაცულია}}
{{თარგის ინფო}}

[[Category:Georgian]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>3igr4vh1aph3diyme40c71xn0t6136n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Babel/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>538</id>
    <revision>
      <id>2955</id>
      <parentid>2954</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:41:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1 барыл</comment>
      <origin>2955</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5056" sha1="pggy35nj8h9fl27xlxkd2qckzc9k79m" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{Documentation subpage}}&lt;/noinclude&gt;
&lt;!-- EDIT TEMPLATE DOCUMENTATION BELOW THIS LINE --&gt;
__TOC__
==Babel boxes==
Your Babel box is for showing the languages that you know, as well as the operating system, keyboard layout, web browser, desktop environment, and text editor that you are most comfortable with.  Details of how to use it for its original purpose -- showing the languages that you know -- are at [[Wikipedia:Babel]]. 

*[[Template:Babel]] - Allows 1 to 100 boxes.&lt;br /&gt;Format: &lt;nowiki&gt;{{Babel|&lt;box1&gt;|&lt;box2&gt;|&lt;box3&gt;...}}&lt;/nowiki&gt;

==Passing parameters to included user boxes==
The trick is to use the {{tl|!}} template. See below for an example.

==User boxes from the &quot;User:&quot; namespaces==
The Babel box prefixes its arguments with &quot;User &quot;, so it will work with the User: namespace. For example, this would include the &lt;nowiki&gt;{{&lt;/nowiki&gt;[[:User:Urhixidur/Userboxes/Asteroid|User:Urhixidur/Userboxes/Asteroid]]}} user box, and pass it a parameter as well:
&lt;pre&gt;
{{Babel|&lt;box1&gt;|&lt;box2&gt;|:Urhixidur/Userboxes/Asteroid{{!}}&lt;parameter&gt;|&lt;box 4&gt;|...}}
&lt;/pre&gt;

==Custom headers, footers etc.==
To customize the appearance you can add the optional parameters header=''HEADER'' (default: [[Wikipedia:Babel]]), footer=''FOOTER'' (default: [[:Category:Wikipedians by language|Search user languages]]), bordercolor=''BORDERCOLOR'' (default: #99B3FF), color=''COLOR'' (default: white), textcolor=''TEXTCOLOR'' (default: black), left=''Left margin'' (default: 1), bottom=''Bottom margin'' (default: 0.5), solid=''Solid border width'' (default: 1), width=''Box width'' (default: 248), and/or extra-css=&lt;any other formatting&gt;. Call the '!' userbox to start a new column after that point or the '-' userbox to insert a blank row. You may also use '|align=left' to display the babel box on the left side of the screen rather than the default right. Boxes with parameters can be added at the end with the format, &quot;|special-boxes=&lt;nowiki&gt;{{box page name|param1|param2}}{{second page name|param1|param2|param3}}&lt;/nowiki&gt;&quot;. Any number of additional boxes can be added this way and will display below the others.

Example: &lt;nowiki&gt;{{Babel|align=left|color=yellow|en|fr|de|!|tl|ru|:UBX/1337}}&lt;/nowiki&gt; produces:

{{Babel|align=left|color=yellow|en|fr|de|!|tl|ru|:UBX/1337}}

{{-}}

==How to get Babel boxes to work on other Wikipedias==
The page you are now reading is the actual Babel template.  If you click &quot;edit this page&quot;, you will see a bunch of computer code that makes the Babel boxes work.  What you're now reading is just comments in that code, inside &quot;&amp;lt;noinclude&amp;gt;&quot; tags so it doesn't interfere with the computer code.

In order to have Babel boxes on another Wikimedia project, just copy this page to that project.  Click &quot;view source&quot; and use your computer mouse to copy all the contents, including the computer code.  Create a page called &quot;Template:Babel&quot; on the other Wikimedia project and put the content into it.

You also need to copy over a bunch of files with names like &quot;Template:User en&quot;, &quot;Template:User en-1&quot;, &quot;Template:User fr&quot;, etc. etc.  Once you've done that, users can put e.g. &quot;&lt;nowiki&gt;{{Babel|en-1|fr}}&lt;/nowiki&gt;&quot; on their user page and the Babel boxes will be displayed.

&lt;includeonly&gt;
&lt;!-- ADD CATEGORIES BELOW THIS LINE --&gt;
&lt;!-- ADD INTERWIKIS BELOW THIS LINE --&gt;
[[ak:Template:Babel]]
[[ang:Template:Babel]]
[[ar:قالب:Babel]]
[[az:Şablon:Babel]]
[[bn:Template:Babel]]
[[bo:Template:Babel]]
[[bpy:মডেল:Babel]]
[[ca:plantilla:Babel]]
[[ce:Шаблон:Бабел]]
[[ceb:Template:Babel]]
[[cr:Template:Babel]]
[[cs:Šablona:Babel]]
[[da:Skabelon:Babel]]
[[de:Vorlage:Babel]]
[[el:Πρότυπο:Βαβέλ]]
[[dsb:Pśedłoga:Babel]]
[[eo:Ŝablono:Babel]]
[[es:Plantilla:Babel-X]]
[[fa:الگو:Babel]]
[[ff:Template:Babel]]
[[fj:Template:Babel]]
[[fr:Modèle:Babel]]
[[gv:Template:Babel]]
[[he:תבנית:Babel]]
[[hi:साँचा:Babel-X]]
[[hr:Predložak:Babel]]
[[hsb:Předłoha:Babel]]
[[id:Templat:Babel]]
[[is:Snið:Málkassi-X]]
[[ja:Template:Babel]]
[[jbo:Template:Babel]]
[[ka:თარგი:Babel]]
[[kk:Үлгі:Babel]]
[[km:Template:Babel]]
[[ko:틀:바벨]]
[[ks:Template:Babel]]
[[la:Formula:Babel-X]]
[[lb:Template:Babel-X]]
[[lg:Template:Babel]]
[[lmo:Template:Babel]]
[[lv:Veidne:Babel]]
[[mn:Template:Babel]]
[[mr:साचा:Babel]]
[[new:Template:Babel]]
[[nl:Sjabloon:Babel]]
[[no:Mal:Babel]]
[[os:Шаблон:Babel]]
[[pap:Template:Babel]]
[[pl:Szablon:Babel]]
[[pt:Predefinição:Babel]]
[[ru:Шаблон:Babel]]
[[sco:Template:Babel]]
[[se:Template:Babel]]
[[sh:Template:Babel]]
[[simple:Template:Babel]]
[[sl:Predloga:Babilon]]
[[sq:Stampa:Babel]]
[[sr:Шаблон:Babel]]
[[sw:Template:Babel]]
[[tg:Шаблон:Babel]]
[[th:แม่แบบ:บาเบล]]
[[tl:Template:Babel]]
[[tr:Şablon:Babil]]
[[ug:Template:Babel]]
[[vi:Tiêu bản:Babel]]
[[vo:Samafomot:Babel]]
[[war:Template:Babel]]
[[wuu:Template:Babel]]
[[yi:מוסטער:באבעל]]
[[zh-classical:Template:Babel]]
[[zh-min-nan:Template:Babel]]
[[zh-yue:Template:Babel]]
[[zh:Template:Babel]]
&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>pggy35nj8h9fl27xlxkd2qckzc9k79m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Clear</title>
    <ns>10</ns>
    <id>539</id>
    <revision>
      <id>2958</id>
      <parentid>2957</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:41:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>2958</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="211" sha1="94senqpgi00ly31ru9febcu85shhoxn" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;clear: both&quot;&gt;&lt;/div&gt;&lt;noinclude&gt;
This template adds &lt;tt&gt;&amp;lt;div style=&quot;clear: both&quot;&amp;gt;&amp;lt;/div&amp;gt;&lt;/tt&gt;;
for technical XHTML details see [[W:Template talk:{{PAGENAME}}]].
{{template doc}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>94senqpgi00ly31ru9febcu85shhoxn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Pp-template</title>
    <ns>10</ns>
    <id>540</id>
    <revision>
      <id>2961</id>
      <parentid>2960</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:41:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>2961</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1825" sha1="pa3tarnxcy0091akrtttp3zsc3sth0m" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{pp-template|small=yes}}
&lt;/noinclude&gt;{{#ifeq:{{{small|}}}{{{expiry|ʁ}}}|yesʁ
|
&lt;div style=&quot;position:absolute; z-index:100; right:20px; top:10px; height:10px; width:300px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;position:absolute; z-index:100; right:10px; top:10px;&quot; class=&quot;metadata&quot; id=&quot;administrator&quot;&gt;
&lt;imagemap&gt;
 Image:Padlock.svg|20px
 default [[Wikipedia:Protection policy|This high-risk template or image included in one has been protected from editing to prevent vandalism]]
 desc none
&lt;/imagemap&gt;
&lt;/div&gt;
|
&lt;table class=&quot;messagebox protected&quot; style=&quot;border:2px solid #99B; padding:0px; font-size:0.9em;&quot;&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td valign=&quot;middle&quot; &gt; [[Image:Padlock.svg|45px| ]]&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;
'''This {{#switch:{{NAMESPACE}}
  |{{ns:image}}=image, used in one or more [[Wikipedia:High-risk templates|high-risk templates]] and/or [[Special:Allmessages|system messages]],
  |#default=[[Wikipedia:High-risk templates|high-risk template]]
}} has been [[Wikipedia:This page is protected|protected]] from editing to prevent [[Wikipedia:vandalism|vandalism]].''' &lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;([{{fullurl:Special:Log|type=protect&amp;page={{FULLPAGENAMEE}}}} protection log]).&lt;/span&gt; {{howtoedit}}
{{#switch:{{NAMESPACE}}|{{ns:image}}=&lt;small&gt;'''Do not move this image''' to [[commons:|Wikimedia Commons]].&lt;/small&gt;}}
&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;/table&gt;
}}&lt;includeonly&gt;[[Category:Protected templates|{{PAGENAME}}]]&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;

----
* Use {{tlx|{{lc:{{PAGENAME}}}}}} for the normal template
* Use {{tlx|{{lc:{{PAGENAME}}}}|small&amp;#61;yes}} for just an icon at the top

This template is not to be used as a bluff. '''''Only use it on FULLY PROTECTED pages.''''' Please note that only [[Wikipedia:Administrators|administrators]] can protect pages.

{{protection templates}}

{{in category|Protected templates}}
[[Category:Protection templates|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>pa3tarnxcy0091akrtttp3zsc3sth0m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Template doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>541</id>
    <redirect title="Халыып:Documentation" />
    <revision>
      <id>2965</id>
      <parentid>2964</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:41:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>3 барыл баар</comment>
      <origin>2965</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36" sha1="97f3o5av874hwvaq7k6jgh8f1nna90t" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Template:documentation]]</text>
      <sha1>97f3o5av874hwvaq7k6jgh8f1nna90t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Tl</title>
    <ns>10</ns>
    <id>542</id>
    <revision>
      <id>3064</id>
      <parentid>3063</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:41:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>98 барыл баар</comment>
      <origin>3064</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="117" sha1="rq34fow7jwagonj8p90wda35ygou1im" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{protected template}}&lt;/noinclude&gt;{{[[Template:{{{1}}}|{{{1}}}]]}}&lt;noinclude&gt;{{documentation}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>rq34fow7jwagonj8p90wda35ygou1im</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:User de</title>
    <ns>10</ns>
    <id>543</id>
    <revision>
      <id>3068</id>
      <parentid>3067</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:41:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>3 барыл баар</comment>
      <origin>3068</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="755" sha1="eei8l7qihexggm9mwz6qvds1in7j5e2" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #6EF7A7 1px;margin:1px&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#C5FCDC&quot;
| style=&quot;width:45px;height:45px;background:#6EF7A7;text-align:center;font-size:14pt&quot; | '''de'''
| style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot; | Dieser Benutzer hat '''[[:Category:User de|Deutsch]]''' als '''[[:Category:User de-N|Muttersprache]]'''. [[Category:User de|{{PAGENAME}}]] [[Category:User de-N|{{PAGENAME}}]]
|}
&lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;&lt;br clear=&quot;both&quot; /&gt;
Interwikis:
* [[s:cs:Šablona:User de]]
* [[s:de:Vorlage:User de]]
* [[s:el:Πρότυπο:Χρήστης de]]
* [[s:en:Template:User de]]
* [[s:fa:الگو:User de]]
* [[s:la:Formula:User de]]
* [[s:pl:Szablon:User de-N]]
* [[s:ru:Шаблон:User de]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>eei8l7qihexggm9mwz6qvds1in7j5e2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:User en</title>
    <ns>10</ns>
    <id>544</id>
    <revision>
      <id>3071</id>
      <parentid>3070</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:41:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>2 барыл баар</comment>
      <origin>3071</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="939" sha1="gtinr3gok25iu20vpdmg9rlw9s2ule5" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #6EF7A7 1px;margin:1px&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#C5FCDC&quot;
| style=&quot;width:45px;height:45px;background:#6EF7A7;text-align:center;font-size:14pt&quot; | '''en'''
| style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot; | This user is a native '''[[:Category:User en|English speaker]]'''. [[Category:User en|{{PAGENAME}}]]
|}
&lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;&lt;br clear=&quot;all&quot; /&gt;
* [[s:ar:قالب:User en]]
* [[s:az:Şablon:User en]]
* [[s:ca:Plantilla:Babel en]]
* [[s:de:Vorlage:User en]]
* [[s:el:Πρότυπο:Χρήστης en]]
* [[s:en:Template:User en]]
* [[s:es:Plantilla:Usuario en]]
* [[s:gl:Modelo:User en]]
* [[s:hu:Sablon:User en]]
* [[s:id:Templat:User en]]
* [[s:it:Template:Utente en]]
* [[s:la:Formula:User en]]
* [[s:no:Mal:Bruker en]]
* [[s:pl:Szablon:User en]]
* [[s:ru:Шаблон:User en]]
* [[s:sl:Predloga:User en]]
* [[s:ta:வார்ப்புரு:User en]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>gtinr3gok25iu20vpdmg9rlw9s2ule5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:User fr</title>
    <ns>10</ns>
    <id>545</id>
    <revision>
      <id>3076</id>
      <parentid>3075</parentid>
      <timestamp>2011-03-19T20:41:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince Kassad</username>
        <id>3</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>4 барыл баар</comment>
      <origin>3076</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="427" sha1="sssr5tejbfpsr4wvjclzgp84cbkx12d" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #6EF7A7 1px;margin:1px&quot;&gt;
&lt;table cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#C5FCDC&quot;&gt;&lt;tr&gt;
&lt;td style=&quot;width:45px;height:45px;background:#6EF7A7;text-align:center;font-size:14pt&quot;&gt;'''fr'''&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot;&gt;Cette personne parle '''français comme [[:Category:User fr|langue maternelle]]'''.[[Category:User fr|{{PAGENAME}}]]&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;/table&gt;&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>sssr5tejbfpsr4wvjclzgp84cbkx12d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:HalanTul</title>
    <ns>2</ns>
    <id>546</id>
    <revision>
      <id>3078</id>
      <timestamp>2011-03-19T23:41:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Babel|color=yellow|sah|ru-4|en-1}}  Мин аатым Николай Павлов. Дьокуускайга олоробун. Кэ...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3078</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1435" sha1="14h17a0cya73sy5mwukbs1si7455a1q" xml:space="preserve">{{Babel|color=yellow|sah|ru-4|en-1}} 
Мин аатым Николай Павлов. Дьокуускайга олоробун. Кэргэннээхпин, оҕолордоохпун.
Бикипиэдьийэ сахалыы салаатыгар дьаһабылбын. МедиаВики движогун сахалыы тылбаастыыбын.

Электроннай почтаннан миэхэ суруйуоххутун сөп (хаҥас диэки &quot;Кыттааччыга сурук&quot; диэни баттааҥ).

Хорошо владею русским языком, участник Русской Википедии:[[:ru:Участник:HalanTul]]

I'm from [[:en:Yakutsk|Yakutsk]], [[:en:Russia|Russia]]. I'm a health care manager, married.
My birthday was on [[:en:jul 31|jul 31]], [[:en:1969|1969]].

And also the initiator of [[incubator:Wp/sah|new section in the Sakha (Yakut) language]].

I'm an user in [[:ru:|Русская Википедия]], [[:incubator:User:HalanTul|Incubator]] and
[[:meta:User:Николай Н.Павлов|Meta]]. 

Веду рассылку &quot;Саха Википедия сонуннара&quot;, прошу посмотреть [http://subscribe.ru/archive/culture.people.sakhawikipedia/ последние выпуски] и если понравится - подписаться.

== Contact me ==
* [mailto:halan@ya.ru halan@ya.ru]
* Skype: halantul
* [http://np.moikrug.ru/ Home page]</text>
      <sha1>14h17a0cya73sy5mwukbs1si7455a1q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:HalanTul/test</title>
    <ns>2</ns>
    <id>547</id>
    <revision>
      <id>3205</id>
      <parentid>3116</parentid>
      <timestamp>2011-03-31T08:35:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3205</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1035" sha1="ountvxxmuu5njjbij9ba5yk2ixwptux" xml:space="preserve">__NOTOC__{{Үрдэ}}
{| width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;60%&quot; valign=&quot;top&quot;|
{{/box|#C8D8FF|{{Бүгүҥҥү}}}}
{{/box|#C8D8FF|{{Баһа}}|Баһа}}
{{/box|#C8D8FF|{{Көмө сирэ}}|Көмө сирэ}}
{{/box|#C8D8FF|{{Ситимҥэ аан бастаан}}|Ситимҥэ аан бастаан}}
{{/box|#C8D8FF|{{Ситимҥэ аан бастаан/Алампа}}|Ситимҥэ аан бастаан/Алампа}}
| valign=&quot;top&quot;|
{{/box|#D7FFC7|{{Ааптардарынан наардааһын}}|Ааптардарынан наардааһын}}
{{/box|#D7FFC7|{{Биллэриилэр}}|Биллэриилэр}}
{{/box|#D7FFC7|{{Ситим-сир сонуннара}}|Ситим-сир сонуннара}}
{{/box|#D7FFC7|{{Анонстар/Арбита}}|Анонстар/Арбита}}
|}

{{/box|#E0E0E0|{{Бикитиэкэ салаалара}}|Бикитиэкэ салаалара}}
{{/box|#E0E0E0|{{Атылыы бырайыактар}}}}

{{‎Халыып:Атын тыллар Бикитикэлэригэр сигэлэр}}</text>
      <sha1>ountvxxmuu5njjbij9ba5yk2ixwptux</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Үрдэ</title>
    <ns>10</ns>
    <id>548</id>
    <revision>
      <id>6683</id>
      <parentid>6682</parentid>
      <timestamp>2016-02-04T23:18:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6683</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1738" sha1="s69hnkvhd7vgpug46zw71btfvg7e6uw" xml:space="preserve">{| style=&quot;width:100%; border-top:1px solid black; border-bottom:1px solid black; margin-top:3px; margin-bottom:20px;&quot;
|style=&quot;width:60%; text-align:right; font-size:100%; background:#eee; color:black; padding-left:3px; padding-right:10px;&quot;|

&lt;p style=&quot;text-align:right;font-size:120%;line-height:1.3em;font-weight:normal;margin-bottom:0;&quot;&gt;Ким баҕарар хаҥатар&lt;br&gt; сахалыы ситим бибилитиэкэтигэр&lt;br&gt; – Саха Бикитиэкэҕэ – нөрүөн-нөргүй!&lt;/p&gt;

&lt;div align=&quot;right&quot; style=&quot;margin:0 0;&quot;&gt;Саха тылынан билигин манна '''[[Special:Statistics|{{NUMBEROFARTICLES}}]] тиэкистээх ыстатыйа''' баар.
&lt;/div&gt;

&lt;div style=&quot;white-space:nowrap; font-size:90%&quot;&gt; 
[[Аналлаах:Newpages|Саҥа сирэйдэр]] |
[[Бикитиэкэ:Айарга|Айыллыахтаах сирэйдэр]] |
[[Бикитиэкэ:Тупсарыллыахтаах сирэйдэр|Тупсарыллыахтаах сирэйдэр]] |
[[Көмө:Ис хоһооно|Көмө]] | 
[[Бикитиэкэ:Кэпсэтэр сир|Кэпсэтэр сир]] 
&lt;/div&gt;
|style=&quot;width:49%; padding-left:10px; padding-top:15px;&quot;|
&lt;div style=&quot;font-size:285%; font-weight:bold;&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:#444;&quot;&gt;Бики&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#999;&quot;&gt;тиэкэ&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:90%;&quot;&gt;Бүгүн {{#timel:xg j күнэ,  |+9 hours|sah}}  {{#timel:H:i|+0 hours}} (Дьокуускай кэминэн), &lt;br&gt;{{#timel:Y  |+1 hours|sah}} сыл {{#timel:W-с|+9 hours}} нэдиэлэтэ&lt;/span&gt;
&lt;div style=&quot;white-space:nowrap; font-size:90%&quot;&gt; 
&lt;/div&gt;
|}&lt;noinclude&gt;
[[Категория:Сүрүн сирэй халыыптара|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>s69hnkvhd7vgpug46zw71btfvg7e6uw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Кэпсэтэр сир</title>
    <ns>4</ns>
    <id>549</id>
    <revision>
      <id>7636</id>
      <parentid>7634</parentid>
      <timestamp>2024-09-05T11:14:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>774</id>
      </contributor>
      <comment>/* Scholarship Applications Now Open for Wikisource Conference 2025! */ саҥа салаа</comment>
      <origin>7636</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="579904" sha1="eocg8tv36n1ob7k9y6qypix0718dc1x" xml:space="preserve">* '''sah:''' {{int:please-translate}}.
* '''en:''' Requests for the [[m:bot|bot]] flag should be made on this page. This wiki uses the [[m:bot policy|standard bot policy]], and allows [[m:bot policy#Global_bots|global bots]] and [[m:bot policy#Automatic_approval|automatic approval of certain types of bots]]. Other bots should apply below, and then [[m:Steward requests/Bot status|request access]] from a steward if there is no objection.

{{/Үрдэ|Ф}}&lt;!--Бу устуруоканы сотума. Саҥа кэпсэтиини бу анныгар суруй. Аатын суруйаргын уонна илии баттыыргын умнумаар.--&gt;Төлөпүөнтэн киирэн Уйбаан Самаайап Үө.Бүлүү төрдүн туһунан кыраайы үөрэтэр матырыйаалга олоҕурбут ыстатыйатын көрдүүбүн.Талкыйа олорон элэкис көрөн ааспытым:ханнык сигэнэн дуу,хайдах дуу киирбиппин өйдөөбөппүн.Халбаакы туһунан баара.Чопчу хайдах көрдөөн булуохха сөбүн билэргит буолаарай?Архаадьый диэммин.

== PDF-билэлэри угуохха ==
Сорох кинигэлэри тиэкис быһыытынан буолбакка (эбэтэр тиэкис эрэ быһыытынан буолбакка) кинигэ хайдах баарынан угар ордук. [http://ru.wikisource.org/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82:OCR Манна] бу туһунан сиһилии суруллубут. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 07:59, 26 От ыйын 2013 (YAKT)

== 5 саас ==
Бикипиэдьийэ 5 сылын туолбутунан барыгытыгар эҕэрдэ! Пиитэргэ ыам ыйын 22 күнүгэр Постпредствоҕа көрсүһүү оҥоробут. Күнүс 4 чаастан, иккис этээскэ. Кэлэр буоллаххытына [http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%9F:%D0%9A%D1%8D%D0%BF%D1%81%D1%8D%D1%82%D1%8D%D1%80_%D1%81%D0%B8%D1%80/%D0%A1%D0%BE%D0%BD%D1%83%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%80#.D0.91.D0.B8.D1.8D.D1.81_.D1.81.D0.B0.D0.B0.D1.81 миэхэ биллэриҥ], эл. почтам уонна төлөппүөнүм уруккулар. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 12:23, 21 Ыам ыйын 2013 (YAKT)

== Саҥа үлэ/үөрэх дьыла саҕаламмытынан! ==
Бикитиэкэбитин салгыы сайыннарыа этибит. Этиилэргитин, ыйытыыларгытын манна суруйаарыҥ, эбэтэр дьаһабылга Саргылаана Сандаарга тахса сылдьаарыҥ. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 09:48, 18 Балаҕан ыйын 2012 (YAKT)

== Сүрүн сирэй ==
Сүрүн сирэйгэ кыһыл сигэлэр аа-дьуо аҕыйыыллар. Бүгүн хаһы да көҕүрэттим. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 17:20, 2 Атырдьах ыйын 2011 (YAKST)

== Бикитиэкэ тиэрминнэрэ ==
Сүрүн сирэйи оҥоро олорон элбэх саарбахтааһыны көрүстүм. Ол иһин түгэнинэн туһанан тиэрминэр сахалыы барылларын сыһыаннаах дьонтон ыйыттым. Ол түмүгүн таабыл гынан оҥордум. Манна көрүҥ: [[Бикитиэкэ:Тиэрминнэр]]. Бу үксүн араадьыйаҕа &quot;Саха тылын үйэлээх үгэһэ&quot; биэрии ааптара Дапсы, эспэримиэнниир филология кафедратын сэбиэдиссэйэ Хомус Уйбаан уонна Владимир Попов диэн университет технопаркатыгар үлэлиир киһи барыллара. Ону таһынан тыл үөрэхтээҕэ Петрова Тамара Ивановна һамычааннатын учуоттаатым. Культуролог Санаайа уонна этиллибит Тамара Ивановнам өссө да көрө түһүөх, санааларын кэлин этиэх буоллулар. Эһиги киирэн эмиэ барылгытын суруйуҥ эрэ. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 06:57, 4 Муус устар 2011 (YAKST)

== Быыбар ==
Манна дьаһабыл быыбара саҕаламмытын санатабын ([http://subscribe.ru/archive/culture.people.sakhawikipedia сурутуу] кыттыылаахтара билэллэр): [[Бикитиэкэ:Дьаһабыллар]]. Быыбар [[Бикитиэкэ:Дьаһабыллары уонна бүрэкирээттэри талыы сиэрэ|сиэрэ]]. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 16:39, 1 Муус устар 2011 (YAKST)
:Qajdaq kuolastyyrbyn wojdoobotum, ol ihin manna surujabyn. Sandaar syryttyn ee salgyy djahabylynan, utarbat buollaghyna. Alaa Bergen.
:: Манна киирэҕин [[Бикитиэкэ:Дьаһабыллар]]. Куоластыыр сиргэ киирэн &quot;Өйүүбүн &lt;nowiki&gt;~~~~&lt;/nowiki&gt;&quot; диэн суруйаҕын. Бүттэ. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 08:01, 3 Муус устар 2011 (YAKST)

== Сүрүн сирэй барыла ==
Сүрүн сирэй барылын оҥордум. Манна киирэн көрүҥ: [[Кыттааччы:HalanTul/test|HalanTul/test]]. Санааҕытын этиҥ. Тугу уларытабыт, тугу эбэбит? --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 19:00, 31 Кулун тутар 2011 (YAKST)

Sin wucugej byhyylaaq. Nomoqtoru killereer ere, salgyy ebe turuom ete kyralaan. Alaa Bergen.

== С открытием! ==
Поздравляю вас с открытием собственного раздела! Надеюсь, вы сможете создать достойную библиотеку. -- [[Кыттааччы:Sergey kudryavtsev|Sergey kudryavtsev]] 20:39, 29 Кулун тутар 2011 (YAKST)
:Махтал! Не сомневаюсь, что викитека на языке саха займет свое достойное место. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 17:27, 31 Кулун тутар 2011 (YAKST)

== Өксөкүлээх айымньыларын угуҥ эрэ ==
[http://www.sakhaopenworld.org СахаОпенВорлд] ситим-сиргэ атын дойдуга олорор биир дойдулаахпыт Өксөкүлээх Дьахталларын мэтириэтин, Ойуунун түүлүн угуҥ эрэ диэн көрдөспүт этэ. Кэлин эбии Далан кэпсээннэрин уонна Хачыгыры угаргыт буоллар диэбиттэр: http://www.sakhaopenworld.org/forum/viewtopic.php?f=2&amp;t=9463&amp;start=15 Ким эмит көмөлөһүө дуо? --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 08:40, 21 Кулун тутар 2011 (YAKT)

== Announcing Wikipedia 1.19 beta ==

Wikimedia Foundation is getting ready to push out 1.19 to all the WMF-hosted wikis.  As we finish wrapping up our code review, you can test the new version ''right now'' on [http://beta.wmflabs.org/ beta.wmflabs.org].  For more information, please read the [https://svn.wikimedia.org/viewvc/mediawiki/trunk/phase3/RELEASE-NOTES-1.19?view=markup release notes] or the [[mw:MediaWiki_1.19|start of the final announcement]].

The following are the areas that you will probably be most interested in:
* [https://bugzilla.wikimedia.org/show_bug.cgi?id=33711#c2 Faster loading of javascript files makes dependency tracking more important.]
* New common*.css files usable by skins instead of having to copy piles of generic styles from MonoBook or Vector's css.
* The default user signature now contains a talk link in addition to the user link.
* Searching blocked usernames in block log is now clearer.
* Better timezone recognition in user preferences.
* Improved diff readability for colorblind people.
* The interwiki links table can now be accessed also when the interwiki cache is used (used in the API and the Interwiki extension).
* More gender support (for instance in logs and user lists).
* Language converter improved, e.g. it now works depending on the page content language.
* Time and number-formatting magic words also now depend on the page content language.
* Bidirectional support further improved after 1.18.

Report any [http://labs.wikimedia.beta.wmflabs.org/wiki/Problem_reports problems] on the labs beta wiki and we'll work to address them before they software is released to the production wikis.

'''Note''' that this cluster does have SUL but it is not integrated with SUL in production, so you'll need to create another account.  You should avoid using the same password as you use here.  — [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 02:32, 16 Тохсунньу 2012 (YAKT)
&lt;!-- EdwardsBot 0145 --&gt;

== Wsexport: an automatic export tool for Wikisource ==

Hello, and first sorry for this automatic delivery message.

An export tool for Wikisource books, [[oldwikisource:Wikisource:WSexport|Wsexport]], is currently in active development. It is a tool for exporting Wikisource's texts in [[w:EPUB|EPUB]], [[w:OpenDocument|ODT]] and other file formats. It was created for French Wikisource, but it's also available for the other Wikisource subdomains. It can be used directly from its page on [http://toolserver.org/~tpt/wsexport/book.php Toolserver.org] (for texts in all languages, use &quot;www&quot; for oldwikisource), or browsing http://wsexport.fr.nf (currently only for French Wikisource's texts).

In order to work, the tool need some configuration from your Wikisource subdomain, [[oldwikisource:Wikisource:WSexport|This page]] explains how to do it. Currently French, Italian, English, and German Wikisource does it.

You will find more information on [[oldwikisource:Wikisource:Scriptorium#Wsexport_:_an_automatic_export_tool_for_Wikisource_fr|The global Scriptorium]]. Ask [[oldwikisource:Wikisource_talk:WSexport|here]] for all question.

This message was distributed to all Wikisources using the [[:m:Global message delivery|Global message delivery]] system. If you want to use it to send your messages, ask for permission [[:m:Talk:Global_message_delivery|here]].
[[fr:Utilisateur:Tpt|Tpt]] ([[fr:Discussion utilisateur:Tpt|d]]) 07:18, 16 Тохсунньу 2012 (YAKT)
&lt;!-- EdwardsBot 0147 --&gt;

== MediaWiki 1.19 ==

(Apologies if this message isn't in your language.) The Wikimedia Foundation is planning to upgrade MediaWiki (the software powering this wiki) to its latest version this month. You can help to test it before it is enabled, to avoid disruption and breakage. More information is available [[:mw:MediaWiki 1.19/Deployment announcement|in the full announcement]]. Thank you for your understanding.

[[:m:user:guillom|Guillaume Paumier]], via the [[:m:Global message delivery|Global message delivery system]] &lt;small&gt;([[:m:Distribution list/Global message delivery|wrong page? You can fix it.]])&lt;/small&gt;. 01:17, 13 Олунньу 2012 (YAKT)
&lt;!-- EdwardsBot 0154 --&gt;

== Update on IPv6 ==

[[File:Wikimedia_Foundation_RGB_logo_with_text.svg|80px|right]]
(Apologies if this message isn't in your language. Please consider translating it, as well as '''[[m:Special:MyLanguage/IPv6 initiative/2012 IPv6 Day announcement|the full version of this announcement on Meta]]''') 

The Wikimedia Foundation is planning to do limited testing of IPv6 on June 2-3. If there are not too many problems, we may fully enable IPv6 on [http://www.worldipv6day.org/ World IPv6 day] (June 6), and keep it enabled.

What this means for your project:

*At least on June 2-3, 2012, you may see a small number of edits from IPv6 addresses, which are in the form &quot;&lt;code&gt;2001:0db8:85a3:0000:0000:8a2e:0370:7334&lt;/code&gt;&quot;. See e.g. [[w:en:IPv6 address]]. These addresses should behave like any other IP address: You can leave messages on their talk pages; you can track their contributions; you can block them. (See [[m:Special:MyLanguage/IPv6 initiative/2012 IPv6 Day announcement|the full version of this announcement]] for notes on range blocks.)

*In the mid term, some user scripts and tools will need to be adapted for IPv6. 

*We suspect that IPv6 usage is going to be very low initially, meaning that abuse should be manageable, and we will assist in the monitoring of the situation.

Read [[m:Special:MyLanguage/IPv6 initiative/2012 IPv6 Day announcement|the full version of this announcement]] on how to test the behavior of IPv6 with various tools and how to leave bug reports, and to find a fuller analysis of the implications of the IPv6 migration.

--[[m:User:Eloquence|Erik Möller, VP of Engineering and Product Development, Wikimedia Foundation]] 11:21, 2 Бэс ыйын 2012 (YAKT)

&lt;small&gt;Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Fix here]].)&lt;/small&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0201 --&gt;

== 2011 Picture of the Year competition ==

&lt;small&gt;[[:commons:Commons:Picture of the Year/2011/Translations/mk|{{#language:mk}}]] • [[:commons:Commons:Picture of the Year/2011/Translations/no|{{#language:no}}]] • [[:commons:Commons:Picture of the Year/2011/Translations/pl|{{#language:pl}}]]&lt;/small&gt; 

Dear Wikimedians,

Wikimedia Commons is happy to announce that the ''2011 Picture of the Year competition'' is now open. We are interested in your opinion as to which images qualify to be the ''Picture of the Year 2011''. Any user registered at Commons or a Wikimedia wiki SUL-related to Commons [//toolserver.org/~pathoschild/accounteligibility/?user=&amp;wiki=&amp;event=24 with more than 75 edits before 1 April 2012 (UTC)] is welcome to vote and, of course everyone is welcome to view!

Detailed information about the contest can be found [[:commons:Commons:Picture of the Year/2011/Introduction|at the introductory page]].

About 600 of the best of Wikimedia Common's photos, animations, movies and graphics were chosen &amp;ndash;by the international Wikimedia Commons community&amp;ndash; out of 12 million files during ''2011'' and are now called ''Featured Pictures''.

From professional animal and plant shots to breathtaking panoramas and skylines, restorations of historically relevant images, images portraying the world's best architecture, maps, emblems, diagrams created with the most modern technology, and impressive human portraits, Commons ''Features Pictures'' of all flavors.  

For your convenience, we have sorted the images [[:commons:Commons:Picture of the Year/2011/Galleries|into topic categories]]. 

We regret that you receive this message in English; we intended to use banners to notify you in your native language but there was both, human and technical resistance.

See you on Commons!
--[[:commons:Commons:Picture of the Year/2011/Committee|Picture of the Year 2011 Committee]] 04:37, 6 Бэс ыйын 2012 (YAKT)

&lt;small&gt;Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Fix here]].)&lt;/small&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0205 --&gt;

== Mobile view as default view coming soon ==

[[File:Wikimedia_Foundation_RGB_logo_with_text.svg|80px|right]]
''(Apologies if this message isn't in your language. Please consider translating it, as well as the [[m:Special:MyLanguage/Mobile Projects/Mobile Gateway/Mobile homepage formatting|instructions on Meta]])'' 

The mobile view of this project and others will soon become the default view on mobile devices (except tablets). Some language versions of these projects currently show no content on the mobile home page, and it is a good time to do a little formatting so users get a mobile-friendly view, or to add to existing mobile content if some already exists.

If you are an administrator, please consider helping with this change. There are [[m:Mobile Projects/Mobile Gateway/Mobile homepage formatting|instructions]] which are being translated. The proposed date of switching the default view is June 21.

To contact the mobile team, email &lt;tt&gt;mobile-feedback-l[[File:At_sign.svg|17px]]lists.wikimedia.org&lt;/tt&gt;.

--[[m:User:Pchang|Phil Inje Chang, Product Manager, Mobile, Wikimedia Foundation]] 18:35, 16 Бэс ыйын 2012 (YAKT)

&lt;small&gt;Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Fix here]].)&lt;/small&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0214 --&gt;

== Help decide about more than $10 million of Wikimedia donations in the coming year ==

[[File:Wikimedia_Foundation_RGB_logo_with_text.svg|80px|right]]
''(Apologies if this message isn't in your language. Please consider translating it)''

Hi,

As many of you are aware, the Wikimedia Board of Trustees recently initiated important changes in the way that money is being distributed within the Wikimedia movement. As part of this, a new community-led &quot;[[m:Funds_Dissemination_Committee/Framework_for_the_Creation_and_Initial_Operation_of_the_FDC|Funds Dissemination Committee]]&quot; (FDC) is currently being set up. Already in 2012-13, its recommendations will guide the decisions about the distribution of over 10 million US dollars among the Foundation, chapters and other [[m:Funds_Dissemination_Committee/Framework_for_the_Creation_and_Initial_Operation_of_the_FDC#Eligible_fund-seeking_entities|eligible entities]].

Now, seven capable, knowledgeable and trustworthy community members are sought to volunteer on the initial Funds Dissemination Committee. It is expected to take up its work in September. In addition, a community member is sought to be the [[m:Funds_Dissemination_Committee/Framework_for_the_Creation_and_Initial_Operation_of_the_FDC#FDC_Ombudsperson|Ombudsperson]] for the FDC process. If you are interested in joining the committee, read the [[m:Funds Dissemination Committee/Call for Volunteers|call for volunteers]]. Nominations are planned to close on August 15.

--[[m:User:ASengupta_(WMF)|Anasuya Sengupta]], Director of Global Learning and Grantmaking, Wikimedia Foundation 06:23, 20 От ыйын 2012 (YAKT)

&lt;small&gt;Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Fix here]].)&lt;/small&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0223 --&gt;

== Request for Comment: Legal Fees Assistance Program ==

[[File:Wikimedia_Foundation_RGB_logo_with_text.svg|80px|right]]
''I apologize for addressing you in English. I would be grateful if you could translate this message into your language.''

The Wikimedia Foundation is conducting a [[:m:Request_for_comment/Legal_Fees_Assistance_Program|request for comment]] on a [[:m:Legal_and_Community_Advocacy/Legal_Fees_Assistance_Program|proposed program]] that could provide legal assistance to users in specific support roles who are named in a legal complaint as a defendant because of those roles. We wanted to be sure that your community was aware of this discussion and would have a chance to participate in [[:m:Request_for_comment/Legal_Fees_Assistance_Program|that discussion]]. 

If this page is not the best place to publicize this request for comment, please help spread the word to those who may be interested in participating. (If you'd like to help translating the &quot;request for comment&quot;, program policy or other pages into your language and don't know how the translation system works, please come by my user talk page at [[:m:User talk:Mdennis (WMF)]]. I'll be happy to assist or to connect you with a volunteer who can assist.)
 
Thank you! --[[:m:User:Mdennis (WMF)|Mdennis (WMF)]]12:11, 6 Балаҕан ыйын 2012 (YAKT)

&lt;small&gt;Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Fix here]].)&lt;/small&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0245 --&gt;

== Wikidata is getting close to a first roll-out ==

[[File:Wikimedia_Foundation_RGB_logo_with_text.svg|80px|right]]
(Apologies if this message isn't in your language.) 

As some of you might already have heard Wikimedia Deutschland is working on a new Wikimedia project. It is called [[m:Wikidata]]. The goal of Wikidata is to become a central data repository for the Wikipedias, its sister projects and the world. In the future it will hold data like the number of inhabitants of a country, the date of birth of a famous person or the length of a river. These can then be used in all Wikimedia projects and outside of them.

The project is divided into three phases and &quot;we are getting close to roll-out the first phase&quot;. The phases are:
# language links in the Wikipedias (making it possible to store the links between the language editions of an article just once in Wikidata instead of in each linked article)
# infoboxes (making it possible to store the data that is currently in infoboxes in one central place and share the data)
# lists (making it possible to create lists and similar things based on queries to Wikidata so they update automatically when new data is added or modified)

It'd be great if you could join us, test the [http://wikidata-test.wikimedia.de demo version], provide feedback and take part in the development of Wikidata. You can find all the relevant information including an [[m:Wikidata/FAQ|FAQ]] and sign-up links for our on-wiki newsletter on [[m:Wikidata|the Wikidata page on Meta]]. 

For further discussions please use [[m:Talk:Wikidata|this talk page]] (if you are uncomfortable writing in English you can also write in your native language there) or point [[m:User_talk:Lydia Pintscher (WMDE)|me]] to the place where your discussion is happening so I can answer there.

--[[m:User:Lydia Pintscher (WMDE)|Lydia Pintscher]] 23:36, 10 Балаҕан ыйын 2012 (YAKT)

&lt;small&gt;Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Fix here]].)&lt;/small&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0248 --&gt;

== Upcoming software changes - please report any problems ==

[[File:Wikimedia_Foundation_RGB_logo_with_text.svg|80px|right]]
&lt;div dir=ltr&gt;
''(Apologies if this message isn't in your language. Please consider translating it)''

All Wikimedia wikis - including this one - will soon be upgraded with new and possibly disruptive code.  This process starts today and finishes on October 24 (see the [[mw:MediaWiki_1.21/Roadmap|upgrade schedule]] &amp; [[mw:MediaWiki 1.21/wmf2|code details]]).

Please watch for problems with:
* revision diffs
* templates
* CSS and JavaScript pages (like user scripts)
* bots
* PDF export
* images, video, and sound, especially scaling sizes
* the CologneBlue skin

If you notice any problems, please [[mw:How to report a bug|report problems]] at [[mw:Bugzilla|our defect tracker site]].  You can test for possible problems at [https://test2.wikipedia.org test2.wikipedia.org] and [https://mediawiki.org/ mediawiki.org], which have already been updated.

Thanks!  With your help we can find problems fast and get them fixed faster.

[[mw:User:Sharihareswara (WMF)|Sumana Harihareswara, Wikimedia Foundation Engineering Community Manager]] ([[mw:User talk:Sharihareswara (WMF)|talk]]) 13:11, 16 Алтынньы 2012 (YAKT)

P.S.: For the regular, smaller MediaWiki updates every two weeks, please [[mw:MediaWiki_1.21/Roadmap|watch this schedule]].

&lt;small&gt;Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Fix here]].)&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0278 --&gt;

== Fundraising localization: volunteers from outside the USA needed ==

''Please translate for your local community''

Hello All,

The Wikimedia Foundation's Fundraising team have begun our 'User Experience' project, with the goal of understanding the donation experience in different countries outside the USA and enhancing the localization of our donation pages. I am searching for volunteers to spend 30 minutes on a Skype chat with me, reviewing their own country's donation pages. It will be done on a 'usability' format (I will ask you to read the text and go through the donation flow) and will be asking your feedback in the meanwhile. 

The only pre-requisite is for the volunteer to actually live in the country and to have access to at least one donation method that we offer for that country (mainly credit/debit card, but also real-time banking like IDEAL, E-wallets, etc...) so we can do a live test and see if the donation goes through. ''All volunteers will be reimbursed of the donations that eventually succeed'' (and they will be low amounts, like 1-2 dollars)

By helping us you are actually helping thousands of people to support our mission of free knowledge across the world. Please sing up and help us with our 'User Experience' project! :)
If you are interested (or know of anyone who could be) please email ppena@wikimedia.org. All countries needed (excepting USA)!

Thanks!&lt;br /&gt;
[[wmf:User:Ppena|Pats Pena]]&lt;br /&gt;
Global Fundraising Operations Manager, Wikimedia Foundation

Sent using [[m:Global message delivery|Global message delivery]], 03:17, 18 Алтынньы 2012 (YAKT)
&lt;!-- EdwardsBot 0280 --&gt;

== Be a Wikimedia fundraising &quot;User Experience&quot; volunteer! ==

Thank you to everyone who volunteered last year on the Wikimedia fundraising 'User Experience' project. We have talked to many different people in different countries and their feedback has helped us immensely in restructuring our pages. If you haven't heard of it yet, the 'User Experience' project has the goal of understanding the donation experience in different countries (outside the USA) and enhancing the localization of our donation pages. 

I am (still) searching for volunteers to spend some time on a Skype chat with me, reviewing their own country's donation pages. It will be done on a 'usability' format (I will ask you to read the text and go through the donation flow) and will be asking your feedback in the meanwhile. 

The only pre-requisite is for the volunteer to actually live in the country and to have access to at least one donation method that we offer for that country (mainly credit/debit card, but also real time banking like IDEAL, E-wallets, etc...) so we can do a live test and see if the donation goes through. **All volunteers will be reimbursed of the donations that eventually succeed (and they will be very low amounts, like 1-2 dollars)**

By helping us you are actually helping thousands of people to support our mission of free knowledge across the world. If you are interested (or know of anyone who could be) please email ppena@wikimedia.org. All countries needed (excepting USA)!!

Thanks!

[[m:User:Ppena (WMF)|Pats Pena]]&lt;br/&gt;
Global Fundraising Operations Manager, Wikimedia Foundation

: Sent using [[m:Global message delivery|Global message delivery]], 07:15, 9 Тохсунньу 2013 (YAKT)
&lt;!-- EdwardsBot 331 --&gt;

== Wikimedia sites to move to primary data center in Ashburn, Virginia. Read-only mode expected. ==

(Apologies if this message isn't in your language.) Next week, the Wikimedia Foundation will transition its main technical operations to a new data center in Ashburn, Virginia, USA. This is intended to improve the technical performance and reliability of all Wikimedia sites, including this wiki. There will be some times when the site will be in read-only mode, and there may be full outages; the current target windows for the migration are January 22nd, 23rd and 24th, 2013, from 17:00 to 01:00 UTC (see [http://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?msg=Wikimedia+data+center+migration&amp;iso=20130122T17&amp;ah=8 other timezones] on timeanddate.com). More information is available [https://blog.wikimedia.org/2013/01/19/wikimedia-sites-move-to-primary-data-center-in-ashburn-virginia/ in the full announcement].

If you would like to stay informed of future technical upgrades, consider [[m:Tech/Ambassadors|becoming a Tech ambassador]] and [https://lists.wikimedia.org/mailman/listinfo/wikitech-ambassadors joining the ambassadors mailing list]. You will be able to help your fellow Wikimedians have a voice in technical discussions and be notified of important decisions.

Thank you for your help and your understanding.

[[:m:user:guillom|Guillaume Paumier]], via the [[:m:Global message delivery|Global message delivery system]] &lt;small&gt;([[:m:Distribution list/Global message delivery|wrong page? You can fix it.]])&lt;/small&gt;. 01:39, 20 Тохсунньу 2013 (YAKT)
&lt;!-- EdwardsBot 0338 --&gt;
== Picture of the Year voting round 1 open ==
Dear Wikimedians,

Wikimedia Commons is happy to announce that the 2012 Picture of the Year competition is now open.  We're interested in your opinion as to which images qualify to be the Picture of the Year for 2012. Voting is open to established Wikimedia users who meet the following criteria:

:# Users must have an account, at any Wikimedia project, which was registered '''before Tue, 01 Jan 2013 00:00:00 +0000''' [UTC].
:# This user account must have more than '''75 edits''' on '''any single''' Wikimedia project '''before Tue, 01 Jan 2013 00:00:00 +0000''' [UTC]. Please check your account eligibility at the [//toolserver.org/~pathoschild/accounteligibility/?user=&amp;wiki=&amp;event=27 POTY 2012 Contest Eligibility tool].
:# Users must vote with an account meeting the above requirements either on Commons or another SUL-related Wikimedia project (for other Wikimedia projects, the account must be attached to the user's Commons account through [[meta:Help:Unified login|SUL]]).

Hundreds of images that have been rated Featured Pictures by the international Wikimedia Commons community in the past year are all entered in this competition. From professional animal and plant shots to breathtaking panoramas and skylines, restorations of historically relevant images, images portraying the world's best architecture, maps, emblems, diagrams created with the most modern technology, and impressive human portraits, Commons features pictures of all flavors.  

For your convenience, we have sorted the images into topic categories. Two rounds of voting will be held: In the first round, you can vote for as many images as you like. The first round category winners and the top ten overall will then make it to the final.  In the final round, when a limited number of images are left, you must decide on the one image that you want to become the Picture of the Year.

To see the candidate images just go to [[commons:Commons:Picture_of_the_Year/2012|the POTY 2012 page on Wikimedia Commons]].

Wikimedia Commons celebrates our featured images of 2012 with this contest. Your votes decide the Picture of the Year, so remember to vote in the first round by '''January 30, 2013'''.

Thanks,&lt;br /&gt;
the Wikimedia Commons Picture of the Year committee&lt;br /&gt;

&lt;small&gt;This message was delivered based on [[:m:Distribution list/Global message delivery]]. Translation fetched from: [[:commons:Commons:Picture of the Year/2012/Translations/Village Pump/en]] -- [[Кыттааччы:Rillke|Rillke]] ([[Кыттааччы ырытыыта:Rillke|ырытыы]]) 09:58, 23 Тохсунньу 2013 (YAKT)&lt;/small&gt;
::Үөһээ сурукка ойуулар күрэстэригэр ойуу талыы туһунан суруллар. Биики ыскылаакка 2012 сыллаахха угуллубут ойуулартан сыл ойуутун талыахтааххыт. Ким баҕалаах кыттыҥ. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 17:10, 24 Тохсунньу 2013 (YAKT)

== Help turn ideas into grants in the new IdeaLab ==

&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
[[File:Wikimedia_Foundation_RGB_logo_with_text.svg|80px|right]]
''I apologize if this message is not in your language. Please help translate it.''

*Do you have an idea for a project to improve this community or website?
*Do you think you could complete your idea if only you had some funding?
*Do you want to help other people turn their ideas into project plans or grant proposals?

Please join us in the [[m:Grants:IdeaLab|IdeaLab]], an incubator for project ideas and Individual Engagement Grant proposals.

The Wikimedia Foundation is seeking new ideas and proposals for Individual Engagement Grants. These grants fund individuals or small groups to complete projects that help improve this community. If interested, please submit a completed proposal by February 15, 2013. Please visit https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:IEG for more information.

Thanks!  --[[m:User:Sbouterse (WMF)|Siko Bouterse, Head of Individual Engagement Grants, Wikimedia Foundation]] 06:49, 31 Тохсунньу 2013 (YAKT)

&lt;small&gt;Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Correct it here]].)&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0344 --&gt;

== Please comment on Individual Engagement Grant proposals until February 21 ==

&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
[[File:Wikimedia_Foundation_RGB_logo_with_text.svg|80px|right]]
''I apologize if this message is not in your language. Please help translate it.''

The Wikimedia Foundation is considering [[m:Grants:IEG|Individual Engagement Grant]] proposals from community members. Please [[m:Grants:IEG#ieg-join|join the discussion]] and share your thoughts about these ideas, until February 21. The following proposal may be of particular relevance for this Wikimedia project:
*[[m:Grants:IEG/Elaborate Wikisource strategic vision|Grants:IEG/Elaborate Wikisource strategic vision]] (10000 EUR)

Thanks!  --[[m:User:Sbouterse (WMF)|Siko Bouterse, Head of Individual Engagement Grants, Wikimedia Foundation]] 11:04, 20 Олунньу 2013 (YAKT)
&lt;small&gt;Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Correct it here]].)&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0364 --&gt;

== Convert complex templates to Lua to make them faster and more powerful ==

&lt;small&gt;(Please consider translating this message for the benefit of your fellow Wikimedians)&lt;/small&gt;

Greetings. As you might have seen on the [https://blog.wikimedia.org/2013/03/11/lua-templates-faster-more-flexible-pages/ Wikimedia tech blog] or the [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-ambassadors/2013-March/000171.html tech ambassadors list], a new functionality called &quot;Lua&quot; is being enabled on all Wikimedia sites today. [[mw:Lua|Lua]] is a scripting language that enables you to write faster and more powerful MediaWiki templates.

If you have questions about how to convert existing templates to Lua (or how to create new ones), we'll be holding two support sessions on IRC next week: [http://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?hour=02&amp;min=00&amp;sec=0&amp;day=20&amp;month=03&amp;year=2013 one on Wednesday] (for Oceania, Asia &amp; America) and [http://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?hour=18&amp;min=00&amp;sec=0&amp;day=22&amp;month=03&amp;year=2013 one on Friday] (for Europe, Africa &amp; America); see [[m:IRC office hours]] for the details. If you can't make it, you can also get help at [[mw:Talk:Lua scripting]].

If you'd like to learn about this kind of events earlier in advance, consider becoming a [[m:Tech/Ambassadors|Tech ambassador]] by subscribing to the [https://lists.wikimedia.org/mailman/listinfo/wikitech-ambassadors mailing list]. You will also be able to help your fellow Wikimedians have a voice in technical discussions and be notified of important decisions.

[[:m:user:guillom|Guillaume Paumier]], via the [[:m:Global message delivery|Global message delivery system]]. 06:19, 14 Кулун тутар 2013 (YAKT) &lt;small&gt;([[:m:Distribution list/Global message delivery|wrong page? You can fix it.]])&lt;/small&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0379 --&gt;

== [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders|Request for comment on inactive administrators]] ==

; Запрос на комментирование о неактивных администраторах

&lt;small&gt;(Пожалуйста, рассмотрите вопрос о переводе этого сообщения для ваших викимедийцев. Также рассмотрите вопрос о переводе [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Summary|предложения]].)&lt;/small&gt;

&lt;small&gt;[[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message|Read this message in English]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/ast|Lleer esti mensaxe n'asturianu]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/bn|বাংলায় এই বার্তাটি পড়ুন]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/ca|Llegiu aquest missatge en català]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/da|Læs denne besked på dansk]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/de|Lies diese Nachricht auf Deutsch]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/egl|Leś cal mesag' chè in Emiliàn]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/es|Leer este mensaje en español]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/fi|Lue tämä viesti suomeksi]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/fr|Lire ce message en français]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/gl|Ler esta mensaxe en galego]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/hi|हिन्दी]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/hr|Pročitajte ovu poruku na hrvatskom]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/id|Baca pesan ini dalam Bahasa Indonesia]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/it|Leggi questo messaggio in italiano]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/kn|ಈ ಸಂದೇಶವನ್ನು ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಓದಿ]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/mt|Aqra dan il-messaġġ bil-Malti]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/nb|norsk (bokmål)]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/nl|Lees dit bericht in het Nederlands]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/pl|Przeczytaj tę wiadomość po polsku]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/ro|Citiți acest mesaj în română]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/ru|Прочитать это сообщение на русском]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/so|Farriintaan ku aqri Af-Soomaali]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/sr|Pročitaj ovu poruku na srpskom (Прочитај ову поруку на српском)]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/th|อ่านข้อความนี้ในภาษาไทย]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/uk|Прочитати це повідомлення українською мовою]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/vi|Đọc thông báo bằng tiếng Việt]] / [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message/zh|使用中文阅读本信息。]]&lt;/small&gt;

Привет!

На Мета-вики был размещён [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders|новый запрос на комментирование]], касающийся снятия административных прав с неактивных долгое время викимедийцев. Как правило, это предложение стюардов будет применяться в проектах Фонда без рассмотрения администраторов.

Мы также составили [[m:Talk:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders|список проектов]] с существующей процедурой снятия прав с неактивных администраторов на странице обсуждения запроса. Не стесняйтесь добавлять ваш(и) проект(ы) в этот список, если в них есть соответствующее правило.

Каждый комментарий будет ценным для нас. Дискуссия может быть закрыта 21 мая 2013 (2013-05-21), но может быть продлена в случае необходимости.

С благодарностью, [[m:User:Billinghurst|Billinghurst]] &lt;small&gt;(thanks to all the [[m:Requests for comment/Activity levels of advanced administrative rights holders/Global message|translators]]!)&lt;/small&gt; 15:16, 24 Муус устар 2013 (YAKT)
:&lt;small&gt;Разослано с помощью [[m:Global message delivery|системы глобальной рассылки сообщений]] (Неправильная страница? [[m:Distribution list/Global message delivery|Вы можете исправите это]].)&lt;/small&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0430 --&gt;

== Wikisource vision development: News April 2013 ==

&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
[[File:Wikisource-logo-fr.svg|120px|right]]
''I apologize if this message is not in your language. Please help translate it.''

Dear Wikisourcerors, it has been almost a month since we have started with the [[meta:Grants:IEG/Elaborate_Wikisource_strategic_vision|Elaborate Wikisource strategic vision]] grant and we would like to share some news with you:
*The '''[[oldwikisource:Wikisource vision development|Wikisource vision development]]''' pages are open to discussion. Specially important: what do you think of creating together an international '''[[oldwikisource:Wikisource:Association|Wikisource User Group]]'''?
*In case some Wikisources want to use Wikidata to store book metadata and share it with Commons, we have started '''[[d:Wikidata:Books task force|Wikidata:Books task force]]''' to decide which properties are needed. We think it's very important to discuss book metadata there, both for Wikisource and for all other projects.
*We also started some relevant Requests for Comments for Wikisource:
**[[meta:Requests for comment/Interproject links interface|Interproject links interface]]: how can we improve sister projects visibility?
**[[meta:Requests for comment/Musical score transcription project proposal|Musical score transcription project proposal]]: now that [[mw:Extension:Score|Extension:Score]] allows musical scores both in [[w:en:Help:Score|Wikipedia]] and in [[:en:Help:Sheet_music|Wikisource]] ([[:en:Page:A Dictionary of Music and Musicians vol 1.djvu/24|example 1]], [[:fr:Page:Barzaz Breiz, huitième édition.djvu/641|example 2]]), we need to define where we want music sheets to be hosted.
*We are following and promoting a Google Summer of Code project for Wikisource: [[mw:User:GorillaWarfare/Proposal|Improve support for book structures]]. We are also helping to convert the [[oldwikisource:Wikisource:Book uploader|UploadWizard customisation for books]] proposal into another GSoC.
* First contacts have been initiated with Open Library, Internet Archive and Open Knowledge Foundation for possible partnerships. Please check out [[oldwikisource:Wikisource:Open_Library|this page]].
And that's it for now! During the month of May, we ([[meta:Grants:IEG/Elaborate Wikisource strategic vision/Profile|Aubrey and Micru]]) would like to organize at least one Skype or Google Hangout meeting for the users of each one of the [http://toolserver.org/~phe/statistics.php 10 biggest wikisources] plus another one or two for the other languages (depending on interest). We want to know your opinion on what Wikisource should become in the next years.

Thanks! --[[w:ca:User:Micru|Micru]] and [[w:it:User:Aubrey|Aubrey]] 11:00, 27 Муус устар 2013 (YAKT)

&lt;small&gt;Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery/Wikisource|Correct it here]].)&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0434 --&gt;

== [en] Change to wiki account system and account renaming ==

&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Some accounts will soon be renamed due to a technical change that the developer team at Wikimedia are making. [[m:Single User Login finalisation announcement|More details on Meta]].

&lt;small&gt;(Distributed via [[m:global message delivery|global message delivery]] 14:06, 30 Муус устар 2013 (YAKT). Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Correct it here]].)&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0437 --&gt;

== [en] Change to section edit links ==

&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
The default position of the &quot;edit&quot; link in page section headers is going to change soon. The &quot;edit&quot; link will be positioned adjacent to the page header text rather than floating opposite it.

Section edit links will be to the immediate right of section titles, instead of on the far right. If you're an editor of one of the wikis which already implemented this change, nothing will substantially change for you; however, scripts and gadgets depending on the previous implementation of section edit links will have to be adjusted to continue working; however, nothing else should break even if they are not updated in time.

[[m:Change to section edit links|Detailed information and a timeline]] is available on meta.

Ideas to do this all the way to 2009 at least. It is often difficult to track which of several potential section edit links on the far right is associated with the correct section, and many readers and anonymous or new editors may even be failing to notice section edit links at all, since they read section titles, which are far away from the links.

&lt;small&gt;(Distributed via [[m:global message delivery|global message delivery]] 04:56, 1 Ыам ыйын 2013 (YAKT). Wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Correct it here]].)&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0438 --&gt;

== Tech newsletter: Subscribe to receive the next editions ==

&lt;div style=&quot;width:auto; padding: 1em; background:#fdf6e3;&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;&lt;big&gt;Latest '''[[m:Tech/News|&lt;span style=&quot;color:#268bd2;&quot;&gt;Tech news&lt;/span&gt;]]''' from the Wikimedia technical community.&lt;/big&gt; ''Please inform other users about these changes.''&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;width:auto; padding: 1em; border: 2px solid #fdf6e3;&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;
;Recent software changes: ''(Not all changes will affect you.)''

* The latest version of MediaWiki (version [[mw:MediaWiki 1.22/wmf4|1.22/wmf4]]) was added to non-Wikipedia wikis on May 13, and to the English Wikipedia (with a Wikidata software update) on May 20. It will be updated on all other Wikipedia sites on May 22. [https://gerrit.wikimedia.org/r/gitweb?p=operations/mediawiki-config.git;a=commitdiff;h=ed976cf0c14fa3632fd10d9300bb646bfd6fe751;hp=c6c7bb1e5caaddf7325de9eef0e7bf85bcf5cc35] [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2013-May/069458.html]
* A software update will perhaps result in temporary issues with images. Please [[m:Tech/Ambassadors|report any problems]] you notice. [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2013-May/069458.html]
* MediaWiki recognizes links in twelve new [[:w:en:URI scheme|schemes]]. Users can now link to [[:w:en:SSH|SSH]], [[:w:en:XMPP|XMPP]] and [[:w:en:Bitcoin|Bitcoin]] directly from wikicode. [https://gerrit.wikimedia.org/r/gitweb?p=mediawiki/core.git;a=commitdiff;h=a89d623302b5027dbb2d06941a22372948757685]
* VisualEditor was added to [[bugzilla:48430|all content namespaces]] on mediawiki.org on May 20. [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2013-May/069458.html]
* A new extension (&quot;TemplateData&quot;) was added to all Wikipedia sites on May 20. It will allow a future version of VisualEditor to [[bugzilla:44444|edit templates]]. [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2013-May/069458.html]
* New sites: [[:voy:el:|Greek Wikivoyage]] and [[:wikt:vec:|Venetian Wiktionary]] joined the Wikimedia family last week; the total number of project wikis is now 794. [https://gerrit.wikimedia.org/r/gitweb?p=operations/mediawiki-config.git;a=commit;h=5d7536b403730bb502580e21243f923c3b79da0e] [https://gerrit.wikimedia.org/r/gitweb?p=operations/mediawiki-config.git;a=commit;h=43c9eebdfc976333be5c890439ba1fae3bef46f7]
* The logo of 18 Wikipedias was changed to [[w:en:Wikipedia:Wikipedia_logos#The_May_2010_logo|version 2.0]] in a [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikimedia-l/2013-May/125999.html third group of updates]. [https://gerrit.wikimedia.org/r/gitweb?p=operations/mediawiki-config.git;a=commitdiff;h=4688adbe467440eea318eecf04839fdd9ffa0565] 
* The [[:commons:Special:UploadWizard|UploadWizard]] on Commons now shows links to the old upload form in 55 languages ([[:bugzilla:33513|bug 33513]]). [https://gerrit.wikimedia.org/r/gitweb?p=operations/mediawiki-config.git;a=commit;h=4197fa18a22660296d0e5b84820d5ebb4cef46d4]

;Future software changes:
* The next version of MediaWiki (version 1.22/wmf5) will be added to Wikimedia sites starting on May 27. [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2013-May/069458.html]
* An updated version of [[mw:Echo (Notifications)|Notifications]], with new features and fewer bugs, will be added to the English Wikipedia on May 23. [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2013-May/069458.html]
* The [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|final version]] of the &quot;single user login&quot; (which allows people to use the same username on different Wikimedia wikis) is moved to August 2013. The software will [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-ambassadors/2013-April/000217.html automatically rename] some usernames. [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-ambassadors/2013-May/000233.html]
* A [[m:Special:MyLanguage/Flow|new discussion system]] for MediaWiki, called &quot;Flow&quot;, is under development. Wikimedia designers need your help to inform other users, [http://unicorn.wmflabs.org/flow/ test the prototype] and discuss the interface. [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2013-May/069433.html].
* The Wikimedia Foundation is hiring people to act as links between software developers and users for VisualEditor. [http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-ambassadors/2013-May/000245.html]
&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;font-size:90%; font-style:italic; background:#fdf6e3; padding:1em;&quot;&gt;'''[[m:Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Tech/Ambassadors|tech ambassadors]] and posted by [[m:Global message delivery|Global message delivery]] • [[m:Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Tech/News/2013/21|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Unsubscribe]] • 07:09, 21 Ыам ыйын 2013 (YAKT)
&lt;/div&gt;

&lt;div style=&quot;float:left; background:#eee8d5; border: .2em solid #dc322f; border-left: .7em solid #dc322f; padding: 1em; &quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:#dc322f;font-weight:bold;&quot;&gt;Important note:&lt;/span&gt; This is the first edition of the [[m:Tech/News|Tech News]] weekly summaries, which help you monitor recent software changes likely to impact you and your fellow Wikimedians.

'''If you want to continue to receive the next issues every week''', please '''[[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe to the newsletter]]'''. You can  subscribe your personal talk page and a community page like this one. The newsletter can be [[m:Tech/News/2013/21|translated into your language]].

You can also [[m:Tech/Ambassadors|become a tech ambassador]], [[m:Tech/News|help us write the next newsletter]] and [[m:Talk:Tech/News|tell us what to improve]]. Your feedback is greatly appreciated. [[m:user:guillom|guillom]] 07:09, 21 Ыам ыйын 2013 (YAKT)&lt;/div&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0455 --&gt;

== Trademark discussion ==

Hi, apologies for posting this in English, but I wanted to alert your community to a discussion on Meta about potential changes to the Wikimedia Trademark Policy. Please translate this statement if you can. We hope that you will all participate in the discussion; we also welcome translations of the legal team’s statement into as many languages as possible and encourage you to voice your thoughts there. Please see the [[:m:Trademark practices discussion|Trademark practices discussion (on Meta-Wiki)]] for more information. Thank you! --[[:m:User:Mdennis_(WMF)|Mdennis (WMF)]] ([[:m:User talk:Mdennis_(WMF)|talk]])
&lt;!-- EdwardsBot 0473 --&gt;

== [[:m:Requests_for_comment/X!'s_Edit_Counter|X!'s Edit Counter]] ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;small&gt;(Sorry for writing in English. You can [[:m:Special:MyLanguage/Requests_for_comment/X!%27s_Edit_Counter/Summary|translate the proposal]].)&lt;/small&gt;

Should [[tools:~tparis/pcount|X!'s edit counter]] retain the opt-in requirement? Your input is strongly encouraged. [[:m:Requests_for_comment/X!'s_Edit_Counter|Voice your input here]].—[[:m:w:User:Cyberpower678|&lt;span style=&quot;color:green;font-family:Neuropol&quot;&gt;cyberpower]] [[:m:w:User talk:Cyberpower678|&lt;sup style=&quot;color:purple;font-family:arnprior&quot;&gt;Chat]]&lt;sub style=&quot;margin-left:-4.4ex;color:purple;font-family:arnprior&quot;&gt;Automation&lt;/sub&gt; 14:57, 23 Бэс ыйын 2013 (YAKT)
:&lt;small&gt;Distributed via [[:m:Global message delivery|Global message delivery]]. (Wrong page? [[:m:Distribution list/Global message delivery|Fix here]].)&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0505 --&gt;

== Universal Language Selector will be enabled on 2013-07-09 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
On July 9, 2013, [[mw:Universal Language Selector|Universal Language Selector]] (ULS) will be enabled on this wiki. The ULS provides a flexible way to configure and deliver language settings like interface language, fonts, and input methods (keyboard mappings). Making it available here is the last phase of making ULS available on all Wikimedia wikis.

Please read the announcement on [[m:Announcement Universal Language Selector|Meta-Wiki]] for more information. [[m:User_talk:Siebrand|Siebrand]] 22:54, 4 От ыйын 2013 (YAKT) &lt;small&gt;(via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]).&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0515 --&gt;

== Pywikipedia is migrating to git ==

Hello, Sorry for English but It's very important for bot operators so I hope someone translates this.
[[mw:PWB|Pywikipedia]] is migrating to Git so after July 26, SVN checkouts won't be updated If you're using Pywikipedia you have to switch to git, otherwise you will use out-dated framework and your bot might not work properly. There is a [[mw:Manual:Pywikipediabot/Gerrit|manual]] for doing that and a [https://blog.wikimedia.org/2013/07/23/pywikipediabot-moving-to-git-on-july-26/ blog post] explaining about this change in non-technical language. If you have question feel free to ask in [[mw:Manual talk:Pywikipediabot/Gerrit]], [https://lists.wikimedia.org/mailman/listinfo/pywikipedia-l mailing list], or in the [irc://irc.freenode.net/#pywikipediabot IRC channel]. Best [[mw:User:Ladsgroup|Amir]] &lt;small&gt;(via [[m:Global message delivery|Global message delivery]]).&lt;/small&gt; 23:44, 23 От ыйын 2013 (YAKT)
&lt;!-- EdwardsBot 0534 --&gt;

== HTTPS for users with an account ==

Greetings. Starting on August 21 (tomorrow), all users with an account will be using [[m:w:en:HTTPS|HTTPS]] to access Wikimedia sites. HTTPS brings better security and improves your privacy. More information is available at [[m:HTTPS]].

If HTTPS causes problems for you, tell us [https://bugzilla.wikimedia.org on bugzilla], [[m:IRC|on IRC]] (in the &lt;code&gt;#wikimedia-operations&lt;/code&gt; channel) or [[m:Talk:HTTPS|on meta]]. If you can't use the other methods, you can also send an e-mail to &lt;code&gt;https@wikimedia.org&lt;/code&gt;.

[[m:User:Greg (WMF)|Greg Grossmeier]] &lt;small&gt;(via the [[m:Global message delivery|Global message delivery]] system)&lt;/small&gt;. 05:38, 21 Атырдьах ыйын 2013 (YAKT) &lt;small&gt;(wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|You can fix it.]])&lt;/small&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0560 --&gt;

== [[:m:Community Logo/Request for consultation|Request for consultation on community logo]] ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

[[File:Wikimedia Community Logo.svg|thumb|Request for consultation on this community logo]]

First, I’d like to apologize for the English. If you can, please help to translate this for other members of your community.

The legal team at the Wikimedia Foundation would greatly appreciate your input on the best way to manage the &quot;community logo&quot; (pictured here) to best balance protection of the projects with community support. Accordingly, they have created a “request for consultation” on Meta where they set out briefly some of the issues to be considered and the options that they perceive. [[:m:Community Logo/Request for consultation|Your input would be invaluable]] in helping guide them in how best to serve our mission.

Thank you! --[[m:User:Mdennis|Mdennis]] ([[m:User talk:Mdennis|talk]]) &lt;small&gt;(via the [[m:Global message delivery|Global message delivery]] system)&lt;/small&gt;. 13:08, 24 Балаҕан ыйын 2013 (YAKT) &lt;small&gt;(wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|You can fix it.]])&lt;/small&gt;

&lt;/div&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0590 --&gt;

== [[mw:Echo|Notifications]] ==

[[File:Notifications-Flyout-Screenshot-08-10-2013-Cropped.png|thumb|300px|Notifications inform you of new activity that affects you -- and let you take quick action.]]
''(This message is in English, please translate as needed)''

Greetings!  

[[mw:Echo|Notifications]] will inform users about new activity that affects them on this wiki in a unified way: for example, this new tool will let you know when you have new talk page messages, edit reverts, mentions or links -- and is designed to augment (rather than replace) the watchlist. The Wikimedia Foundation's editor engagement team developed this tool (code-named 'Echo') earlier this year, to help users contribute more productively to MediaWiki projects. 

We're now getting ready to bring Notifications to almost all other Wikimedia sites, and are aiming for a 22 October deployment, as outlined in [[mw:Echo/Release_Plan_2013|this release plan]]. It is important that notifications is translated for all of the languages we serve.  

There are three major points of translation needed to be either done or checked:
*[https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special%3AMessageGroupStats&amp;x=D&amp;group=ext-echo#sortable:3=desc Echo on translatewiki for user interface] - you must have an account on translatewiki to translate
*[https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special%3AMessageGroupStats&amp;x=D&amp;group=ext-thanks#sortable:3=desc Thanks on translatewiki for user interface] - you must have an account on translatewiki to translate
*[[mw:Help:Notifications|Notifications help on mediawiki.org]].  This page can be hosted after translation on mediawiki.org or we can localize it to this Wikipedia.  You do not have to have an account to translate on mediawiki, but single-user login will create it for you there if you follow the link.
:*[[mw:Echo/Release Plan 2013#Checklist|Checklist]]

Please let us know if you have any questions, suggestions or comments about this new tool. For more information, visit [[mw:Echo_(Notifications)|this project hub]] and [[mw:Help:Notifications|this help page]]. [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 05:11, 5 Алтынньы 2013 (YAKT)
:&lt;small&gt;(via the [[m:Global message delivery|Global message delivery]] system) (wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|You can fix it.]])&lt;/small&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0597 --&gt;

== Speak up about the trademark registration of the Community logo. ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

Hi all, 

Please join the consultation about the Community logo that represents Meta-Wiki: [[:m:Community Logo/Request for consultation]].

This community consultation was commenced on September 24. The following day, two individuals filed a legal opposition against the registration of the Community logo.

The question is whether the Wikimedia Foundation should seek a collective membership mark with respect to this logo or abandon its registration and protection of the trademark. 

We want to make sure that everyone get a chance to speak up so that we can get clear direction from the community.  We would therefore really appreciate the community's help in translating this announcement from English so that everyone is able to understand it.

Thanks, 
[[m:User:Geoffbrigham|Geoff]] &amp; [[m:User:YWelinder (WMF)|Yana]] 06:48, 9 Алтынньы 2013 (YAKT)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0601 --&gt;

== Introducting Beta Features ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
''(Apologies for writing in English. Please translate if necessary)''

We would like to let you know about [[mw:About_Beta_Features|Beta Features]], a new program from the Wikimedia Foundation that lets you try out new features before they are released for everyone.

Think of it as a digital laboratory where community members can preview upcoming software and give feedback to help improve them. This special preference page lets designers and engineers experiment with new features on a broad scale, but in a way that's not disruptive.

Beta Features is now ready for testing on [[mw:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|MediaWiki.org]]. It will also be released on Wikimedia Commons and MetaWiki this Thursday, 7 November. Based on test results, the plan is to release it on all wikis worldwide on 21 November, 2013.

Here are the first features you can test this week:
* [[mw:Multimedia/About_Media_Viewer|Media Viewer]] — view images in large size or full screen
* [[mw:VisualEditor/Beta_Features/Formulae|VisualEditor Formulæ]] (for wikis with [[mw:VisualEditor|VisualEditor]]) — edit algebra or equations on your pages
* [[mw:Typography_Update|Typography Refresh]] —  make text more readable (coming Thursday)

Would you like to try out Beta Features now? After you log in on MediaWiki.org, a small 'Beta' link will appear next to your 'Preferences'. Click on it to see features you can test, check the ones you want, then click 'Save'. Learn more on the [[mw:About_Beta_Features|Beta Features page]].

After you've tested Beta Features, please let the developers know what you think on [[mw:Talk:About_Beta_Features|this discussion page]] -- or report any bugs [http://wmbug.com/new?product=MediaWiki%20extensions&amp;component=BetaFeatures here on Bugzilla]. You're also welcome to join [[m:IRC_office_hours#Upcoming_office_hours|this IRC office hours chat]] on Friday, 8 November at 18:30 UTC. 

Beta Features was developed by the Wikimedia Foundation's Design, Multimedia and VisualEditor teams. Along with other developers, they will be adding new features to this experimental program every few weeks. They are very grateful to all the community members who helped create this project — and look forward to many more productive collaborations in the future.

Enjoy, and don't forget to let developers know what you think!  [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 06:34, 6 Сэтинньи 2013 (YAKT)
:&lt;small&gt;Distributed via [[m:Global message delivery|Global message delivery]] (wrong page? [[m:Distribution list/Global message delivery|Correct it here]])&lt;/small&gt;, 06:34, 6 Сэтинньи 2013 (YAKT)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0622 --&gt;

== Call for comments on draft trademark policy ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Hi all, 

The Wikimedia legal team invites you to participate in the development of the new Wikimedia trademark policy.

The [[:wmf:Trademark policy|current trademark policy]] was introduced in 2009 to protect the [[:wmf:Wikimedia trademarks|Wikimedia marks]]. We are now updating this policy to better balance permissive use of the marks with the legal requirements for preserving them for the community. The new draft trademark policy is ready for your review [[:m:Trademark policy|here]], and we encourage you to discuss it [[:m:Talk:Trademark policy|here]].

We would appreciate if someone would translate this message into your language so more members of your community can contribute to the conversation.

Thanks, &lt;br /&gt;
[[:m:User:YWelinder (WMF)|Yana]] &amp; [[:m:User:Geoffbrigham|Geoff]]

&lt;/div&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0657 --&gt;

== Reminder: Wikidata coming on January 14th ==

(This is a message to all Wikisource editions. Sorry for writing in English. I hope someone can translate this for me on the non-English editions.)

Hi!

I am Wikidata's product manager. If you are unfamilar with Wikidata please have a look at [[d:Q3107329]] for example.

As you might already have heard Wikisource will be the fourth project supported by Wikidata after Wikipedia, Wikivoyage and Commons. We are currently planning this for January 14th. From this point on you will be able to handle the links between projects in Wikidata. This means you will only have to maintain them once instead of having them duplicated in every article. However fear not: the local interwiki links will still continue to work and they will overwrite what comes from Wikidata.

This is the first step of Wikidata supporting Wikisource. In a second step we will enable access to the actual data on Wikidata like biographical data about authors. I do not have a date for that yet however.

The planning is happening at [[d:Wikidata:Wikisource]]. We are still looking for some more ambassadors who can help during the process and make sure everything goes smoothly for you. Please add your name to the list at [[d:Wikidata:Wikisource]] if you're willing to do this.

If you have questions please also post them on the discussion page of [[d:Wikidata:Wikisource]].


Cheers
[[d:User:Lydia Pintscher (WMDE)|Lydia Pintscher (WMDE)]] 05:35, 30 Ахсынньы 2013 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Lydia Pintscher (WMDE)@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikisource&amp;oldid=6278699 --&gt;

== Wikidata is here! ==

Hey everyone :)

As previously announced we have just enabled interwiki links via Wikidata for Wikisource. This means from now on you no longer have to maintain the links in the Wikitext but can maintain them together with the links for Wikipedia, Commons and Wikivoyage on Wikidata. You will still be able to keep them locally though if you want to. Local interwiki links will overwrite the ones from Wikidata.
You do not yet have access to the other data on Wikidata like the date of birth of an author. That will come in a future deployment. I will let you know when I have a date for it.

If you have any questions [[d:Wikidata:Wikisource]] is a good first step. It also has a list of people familiar with both Wikisource and Wikidata who are able to help you out. That is also a good place for any issues or bugs you encounter.


I'm really excited to welcome you all to Wikidata! I hope it will become a great help for Wikisource.


Cheers
[[d:User:Lydia Pintscher (WMDE)|Lydia Pintscher (WMDE)]] via [[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 07:07, 15 Тохсунньу 2014 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Lydia Pintscher (WMDE)@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikisource&amp;oldid=6909884 --&gt;

== Request for comment on Commons: Should Wikimedia support MP4 video? ==

''I apologize for this message being only in English. Please translate it if needed to help your community.''

The Wikimedia Foundation's [[mw:Multimedia|multimedia team]] seeks community guidance on a proposal to support the [[w:MP4|MP4 video format]]. This digital video standard is used widely around the world to record, edit and watch videos on mobile phones, desktop computers and home video devices. It is also known as [[w:MP4|H.264/MPEG-4 or AVC]].

Supporting the MP4 format would make it much easier for our users to view and contribute video on Wikipedia and Wikimedia projects -- and video files could be offered in dual formats on our sites, so we could continue to support current open formats (WebM and Ogg Theora). 

However, MP4 is a patent-encumbered format, and using a proprietary format would be a departure from our current practice of only supporting open formats on our sites -- even though the licenses appear to have acceptable legal terms, with only a small fee required. 

We would appreciate your guidance on whether or not to support MP4. Our Request for Comments presents views both in favor and against MP4 support, based on opinions we’ve heard in our discussions with community and team members. 

[[commons:Commons:Requests for comment/MP4 Video|Please join this RfC -- and share your advice]].

All users are welcome to participate, whether you are active on Commons, Wikipedia, other Wikimedia project -- or any site that uses content from our free media repository.

You are also welcome to join tomorrow's [[m:IRC_office_hours#Upcoming_office_hours|Office hours chat on IRC]],  this Thursday, January 16, at 19:00 UTC, if you would like to discuss this project with our team and other community members.

We look forward to a constructive discussion with you, so we can make a more informed decision together on this important topic. [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 16:47, 16 Тохсунньу 2014 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Keegan_(WMF)/MP4_notice_targets&amp;oldid=7105580 --&gt;

== Access to data in Wikidata ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Hey :)

(Sorry for writing in English. I hope someone can translate this for me where necessary.)

Not long ago we enabled language links via Wikidata for Wikisource. This seems to have gone rather smoothly. Thanks to everyone who helped! But as you know this was only the start. What is actually more interesting is access to the data in Wikidata like the date of birth of an author or the year a book was published. We have planned this for February 25th (unless any issues arise). You will then be able to use the data in your articles. I hope this will open up a lot of new opportunities for you.

If you have any questions [[d:Wikidata:Wikisource]] is a good place to find help.

Cheers
[[:d:User:Lydia Pintscher (WMDE)|Lydia Pintscher (WMDE)]] 23:51, 27 Тохсунньу 2014 (YAKT)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Lydia Pintscher (WMDE)@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikisource&amp;oldid=6909884 --&gt;

== Universal Language Selector will be enabled by default again on this wiki by 21 February 2014 ==

&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
On January 21 2014 the MediaWiki extension [[mw:Universal Language Selector|Universal Language Selector]] (ULS) was [[mw:Universal Language Selector/Announcement Jan2014|disabled]] on this wiki. A new preference was added for logged-in users to turn on ULS. This was done to prevent slow loading of pages due to ULS webfonts, a behaviour that had been observed by the Wikimedia Technical Operations team on some wikis. 

We are now ready to enable ULS again. The temporary preference to enable ULS will be removed. A [[commons:File:ULS-font-checkbox.png|new checkbox]] has been added to the Language Panel to enable/disable font delivery. This will be unchecked by default for this wiki, but can be selected at any time by the users to enable webfonts. This is an interim solution while we improve the feature of webfonts delivery.

You can read the [[mw:Universal Language Selector/Announcement Feb2014|announcement]] and the [[mw:Universal Language Selector/Upcoming Development Plan|development plan]] for more information. Apologies for writing this message only in English. Thank you. [[m:User_talk:Runab WMF|Runa]]

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Runab WMF@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/ULS_Reenable_2014&amp;oldid=7490703 --&gt;

== Amendment to the Terms of Use ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Hello all, 

Please join a discussion about a [[:m:Terms of use/Paid contributions amendment|proposed amendment]] to the [[wmf:Terms of Use|Wikimedia Terms of Use]] regarding undisclosed paid editing and we encourage you to voice your thoughts there. Please translate this statement if you can, and we welcome you to translate the proposed amendment and introduction. Please see [[:m:Terms of use/Paid contributions amendment|the discussion on Meta Wiki]] for more information. Thank you! [[:m:User:Slaporte (WMF)|Slaporte (WMF)]] 08:00, 22 Олунньу 2014 (YAKT)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Jalexander@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=7499312 --&gt;

== You can now access the data on Wikidata ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Hey folks,

We have just enabled data access to Wikidata for Wikisource (except old-wikisource). This means you can now access data like the date of birth of an author or the ISBN of a book. You can do this in two ways. The first one is a parser function. You can use it like &lt;nowiki&gt;{{#property:capital}}&lt;/nowiki&gt; or &lt;nowiki&gt;{{#property:P36}}&lt;/nowiki&gt;. The second one is Lua. The documentation for that is at [[mw:Extension:WikibaseClient/Lua]]

If you have any questions you will find help at [[d:Wikidata:Wikisource]] and its talk page.

I hope you'll use this to do some kick-ass things on Wikisource ;-)


Cheers [[d:Lydia Pintscher (WMDE)|Lydia Pintscher]] 05:54, 26 Олунньу 2014 (YAKT)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Lydia Pintscher (WMDE)@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikisource&amp;oldid=6909884 --&gt;

== Call for project ideas: funding is available for community experiments ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

[[File:IEG_key_blue.png|100px|right]]

''I apologize if this message is not in your language. Please help translate it.''

Do you have an idea for a project that could improve your community? [[m:Grants:IEG|Individual Engagement Grants]] from the Wikimedia Foundation help support individuals and small teams to organize experiments for 6 months. You can get funding to try out your idea for online community organizing, outreach, tool-building, or research to help make {{SITENAME}} better. In March, we’re looking for new project proposals. 

Examples of past Individual Engagement Grant projects:
*[[m:Grants:IEG/Build_an_effective_method_of_publicity_in_PRChina|Organizing social media for Chinese Wikipedia]] ($350 for materials) 
*[[m:Grants:IEG/Visual_editor-_gadgets_compatibility|Improving gadgets for Visual Editor]] ($4500 for developers)
*[[m:Grants:IEG/The_Wikipedia_Library|Coordinating access to reliable sources for Wikipedians]] ($7500 for project management, consultants and materials)
*[[m:Grants:IEG/Elaborate_Wikisource_strategic_vision|Building community and strategy for Wikisource]] (€10000 for organizing and travel)

'''[[m:Grants:IEG#ieg-applying|Proposals]] are due by 31 March 2014.''' There are a number of ways to [[m:Grants:IEG|get involved]]! 

Hope to have your participation,

--[[m:User:Sbouterse (WMF)|Siko Bouterse, Head of Individual
Engagement Grants, Wikimedia Foundation]] 05:44, 1 Кулун тутар 2014 (YAKT)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:AKoval (WMF)@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=IEG/MassMessageList&amp;oldid=7675744 --&gt;

== Proposed optional changes to Terms of Use amendment ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Hello all, in response to some community comments in the discussion on the amendment to the Terms of Use on undisclosed paid editing,  we have prepared two optional changes. Please [[m:Terms_of_use/Paid_contributions_amendment#Optional_changes|read about these optional changes on Meta wiki]] and share your comments. If you can (and this is a non english project), please translate this announcement. Thanks! [[m:User:Slaporte (WMF)|Slaporte (WMF)]] 07:56, 14 Кулун тутар 2014 (YAKT) &lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Jalexander@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=7592057 --&gt;

== Changes to the default site typography coming soon ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; 
This week, the typography on Wikimedia sites will be updated for all readers and editors who use the default &quot;Vector&quot; skin. This change will involve new serif fonts for some headings, small tweaks to body content fonts, text size, text color, and spacing between elements. The schedule is: 

* '''April 1st''': non-Wikipedia projects will see this change live
* '''April 3rd''': Wikipedias will see this change live

This change is very similar to the &quot;Typography Update&quot; Beta Feature that has been available on Wikimedia projects since November 2013. After several rounds of testing and with feedback from the community, this Beta Feature will be disabled and successful aspects enabled in the default site appearance. Users who are logged in may still choose to use another skin, or alter their [[Special:MyPage/vector.css|personal CSS]], if they prefer a different appearance. Local [[MediaWiki:Common.css|common CSS]] styles will also apply as normal, for issues with local styles and scripts that impact all users. 

For more information:
* [[mw:Typography refresh|Summary of changes and FAQ]]
* [[mw:Talk:Typography refresh|Discussion page]] for feedback or questions
* [https://blog.wikimedia.org/2014/03/27/typography-refresh/ Post] on blog.wikimedia.org

-- [[m:User:Steven (WMF)|Steven Walling]] (Product Manager) on behalf of the Wikimedia Foundation's [[mw:Design|User Experience Design]] team
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Steven (WMF)@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=7990801 --&gt;

== Wikisource meetup at Wikimania 2014 ==

[https://wikimania2014.wikimedia.org Wikimania 2014] will be held in London this August and it will be a great opportunity to discuss how to use the recently created [[meta:Wikisource Community User Group|Wikisource Community User Group]] to coordinate and to better promote Wikisource. We would like to invite the participants of each Wikisource language community to showcase the projects has been working in the past year and, of course, learn from each other experiences. See you there? Sign up in the [https://wikimania2014.wikimedia.org/wiki/Wikisource_Meetup meeting page].&lt;br/&gt;
&lt;small&gt;&amp;mdash;''The preceding [[meta:MassMessage|MassMessage]] was sent by [[w:ca:User:Micru|Micru]] on behalf of the [[meta:Wikisource Community User Group|Wikisource Community User Group]].--16:59, 13 Ыам ыйын 2014 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Micru@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikisource&amp;oldid=6909884 --&gt;

== Using only [[commons:Special:MyLanguage/Commons:Upload Wizard|UploadWizard]] for uploads ==

[[Image:Commons-logo.svg|right|220px|alt=Wikimedia Commons logo]]
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Hello! It was noted that on this wiki you have [[Special:Statistics|less than 10 local files]]. Presumably, you therefore don't have interest nor energies to have [[commons:Category:Licensing templates|hundreds templates]] with the [[mw:Multimedia/Media Viewer/Template compatibility|now required HTML]], even less a local [[m:EDP|EDP]]. However, this means that users here will experience a mostly broken and/or [[wmf:Resolution:Licensing policy|illegal]] uploading.
I propose to
* '''have [[Special:Upload|local upload]] [[commons:Commons:Turning off local uploads|restricted]]''' to the &quot;{{int:group-sysop}}&quot; group (for emergency uploads) and
* the '''sidebar point to [[commons:Special:UploadWizard]]''',
so that you can avoid local maintenance and all users can have a functioning, easy upload interface [[translatewiki:Special:Translate/ext-uploadwizard|in their own language]]. All registered users can upload on Commons and [[Special:ListFiles|existing files]] will not be affected.

I'll get this done in one week from now.
# If you disagree with the proposal, just [[m:User:Nemo bis/Unused local uploads|remove your wiki from the list]].
# To make the UploadWizard even better, please tell your experience and ideas on [[commons:Commons:Upload Wizard feedback]].

[[m:User:Nemo_bis|Nemo]] 06:38, 20 Ыам ыйын 2014 (YAKT)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Nemo bis@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Nemo_bis/Unused_local_uploads&amp;oldid=8578536 --&gt;

== Media Viewer ==

&lt;br&gt;
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Greetings, my apologies for writing in English.

I wanted to let you know that [[mw:Multimedia/About Media Viewer|Media Viewer]] will be released to this wiki in the coming weeks. Media Viewer allows readers of Wikimedia projects to have an enhanced view of files without having to visit the file page, but with more detail than a thumbnail. You can try Media Viewer out now by turning it on in your [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Beta Features]]. If you do not enjoy Media Viewer or if it interferes with your work after it is turned on you will be able to disable Media Viewer as well in your [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|preferences]]. I invite you to [[mw:Talk:Multimedia/About Media Viewer|share what you think]] about Media Viewer and how it can be made better in the future.

Thank you for your time. - [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] 07:29, 24 Ыам ыйын 2014 (YAKT)

&lt;small&gt;--This message was sent using [[m:MassMessage|MassMessage]]. Was there an error? [[m:Talk:MassMessage|Report it!]]&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;/br&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Keegan_(WMF)/MassMessage/Multimedia/Media_Viewer&amp;oldid=8631315 --&gt;

== Media Viewer is now live on this wiki ==

&lt;br&gt;
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
[[File:Media_Viewer_Desktop_-_Large_Image_Opaque_Info.png|thumb|Media Viewer lets you see images in larger size]]

Greetings— and sorry for writing in English, please translate if it will help your community,

The Wikimedia Foundation's [[mw:Multimedia|Multimedia team]] is happy to announce that [[mw:Multimedia/About Media Viewer|Media Viewer]] was just released on this site today. 

Media Viewer displays images in larger size when you click on their thumbnails, to provide a better viewing experience. Users can now view images faster and more clearly, without having to jump to separate pages — and its user interface is more intuitive, offering easy access to full-resolution images and information, with links to the file repository for editing. The tool has been tested extensively across all Wikimedia wikis over the past six months as a [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Beta Feature]] and has been [[mw:Multimedia/Media_Viewer/Release_Plan#Timeline|released]] to the largest Wikipedias, all language Wikisources, and the English Wikivoyage already.

If you do not like this feature, you can easily turn it off by clicking on &quot;Disable Media Viewer&quot; at the bottom of the screen, pulling up the information panel (or in your [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|your preferences]]) whether you have an account or not. Learn more [[mw:Help:Multimedia/Media_Viewer#How_can_I_turn_off_this_feature.3F|in this Media Viewer Help page]].

Please let us know if you have any questions or comments about Media Viewer. You are invited to [[mw:Talk:Multimedia/About_Media_Viewer|share your feedback in this discussion on MediaWiki.org]] in any language, to help improve this feature. You are also welcome to [https://www.surveymonkey.com/s/media-viewer-1-all?c=announce-all take this quick survey in English], [https://www.surveymonkey.com/s/media-viewer-1-fr en français], [https://www.surveymonkey.com/s/media-viewer-1-es o español].

We hope you enjoy Media Viewer. Many thanks to all the community members who helped make it possible. - [[mw:User:Fabrice Florin (WMF)|Fabrice Florin (WMF)]]  ([[m:User talk:Fabrice Florin (WMF)|talk]]) 07:54, 20 Бэс ыйын 2014 (YAKT)

&lt;small&gt;--This message was sent using [[m:MassMessage|MassMessage]]. Was there an error? [[m:Talk:MassMessage|Report it!]]&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Keegan_(WMF)/MassMessage/Multimedia/Media_Viewer&amp;oldid=8631315 --&gt;

== Letter petitioning WMF to reverse recent decisions ==

The Wikimedia Foundation recently created a new feature, &quot;superprotect&quot; status. The purpose is to prevent pages from being edited by elected administrators -- but permitting WMF staff to edit them. It has been put to use in only one case: to protect the deployment of the Media Viewer software on German Wikipedia, in defiance of a clear decision of that community to disable the feature by default, unless users decide to enable it.

If you oppose these actions, please add your name to this letter. If you know non-Wikimedians who support our vision for the free sharing of knowledge, and would like to add their names to the list, please ask them to sign an identical version of the letter on change.org.
* [[:m:Letter to Wikimedia Foundation: Superprotect and Media Viewer|Letter to Wikimedia Foundation: Superprotect and Media Viewer]]
* [http://www.change.org/p/lila-tretikov-remove-new-superprotect-status-and-permit-wikipedia-communities-to-enact-current-software-decisions-uninhibited Letter on change.org]

-- [[:m:User:JurgenNL|JurgenNL]] ([[:m:User talk:JurgenNL|talk]]) 03:35, 22 Атырдьах ыйын 2014 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:JurgenNL@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=9313374 --&gt;

== Process ideas for software development ==

&lt;div class=”mw-content-ltr”&gt;
’’My apologies for writing in English.’’

Hello,

I am notifying you that a brainstorming session has been [[:m:Community Engagement (Product)/Process ideas|started on Meta]] to help the Wikimedia Foundation increase and better affect community participation in software development across all wiki projects. Basically, how can you be more involved in helping to create features on Wikimedia projects?  We are inviting all interested users to voice their ideas on how communities can be more involved and informed in the product development process at the Wikimedia Foundation. It would be very appreciated if you could translate this message to help inform your local communities as well.

I and the rest of [[:m:Community Engagement (Product)|my team]] welcome you to participate. We hope to see you on Meta.

Kind regards,
-- [[m:User:Rdicerb (WMF)|Rdicerb (WMF)]] [[m:User talk:Rdicerb (WMF)|talk]] 08:15, 22 Атырдьах ыйын 2014 (YAKT)

&lt;small&gt;--This message was sent using [[m:MassMessage|MassMessage]]. Was there an error? [[m:Talk:MassMessage|Report it!]]&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=9313374 --&gt;

== Grants to improve your project ==

:''Apologies for English.  Please help translate this message.''
Greetings! The [[:m:Grants:IEG|Individual Engagement Grants program]] is accepting proposals for funding new experiments from September 1st to 30th. Your idea could improve Wikimedia projects with a new tool or gadget, a better process to support community-building on your wiki, research on an important issue, or something else we haven't thought of yet. 
Whether you need $200 or $30,000 USD, Individual Engagement Grants can cover your own project development time in addition to hiring others to help you.
*'''[[:m:Grants:IEG#ieg-apply|Submit your proposal]]'''
*'''Get help''': In [[:m:Grants:IdeaLab|IdeaLab]] or an upcoming [[:m:Grants:IdeaLab/Events#Upcoming_events|Hangout session]] [[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 02:52, 3 Балаҕан ыйын 2014 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:PEarley (WMF)@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:PEarley_(WMF)/Sandbox&amp;oldid=9730503 --&gt;

== Meta RfCs on two new global groups ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Hello all, 

There are currently requests for comment open on meta to create two new global groups. The first is a group for members of the OTRS permissions queue, which would grant them autopatrolled rights on all wikis except those who opt-out. That proposal can be found at [[m:Requests for comment/Creation of a global OTRS-permissions user group]]. The second is a group for Wikimedia Commons admins and OTRS agents to view deleted file pages through the 'viewdeletedfile' right on all wikis except those who opt-out. The second proposal can be found at [[m:Requests for comment/Global file deletion review]].

We would like to hear what you think on both proposals. Both are in English; if you wanted to translate them into your native language that would also be appreciated.

It is possible for individual projects to opt-out, so that users in those groups do not have any additional rights on those projects. To do this please start a local discussion, and if there is consensus you can request to opt-out of either or both at [[m:Stewards' noticeboard]].

Thanks and regards, [[m:User:Ajraddatz|Ajraddatz]] ([[m:User talk:Ajraddatz|talk]]) 03:05, 27 Алтынньы 2014 (YAKT)&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Ajraddatz@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=10024331 --&gt;

== Global AbuseFilter ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Hello,

[[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] is a MediaWiki extension used to detect likely abusive behavior patterns, like pattern vandalism and spam. In 2013, [[m:Special:Mylanguage/Global AbuseFilter|Global AbuseFilters]] were enabled on a limited set of wikis including Meta-Wiki, MediaWiki.org, Wikispecies and (in early 2014) all the &quot;[https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=small.dblist small wikis]&quot;. Recently, global abuse filters were enabled on &quot;[https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=medium.dblist medium sized wikis]&quot; as well. These filters are currently managed by stewards on Meta-Wiki and have shown to be very effective in preventing mass spam attacks across Wikimedia projects. However, there is currently no policy on how the global AbuseFilters will be managed although there are proposals. There is an ongoing [[m:Requests for comment/Global AbuseFilter|request for comment]] on policy governing the use of the global AbuseFilters. In the meantime, specific wikis can opt out of using the global AbuseFilter. These wikis can simply add a request to [[m:Global AbuseFilter/Opt-out wikis|this list]] on Meta-Wiki. More details can be found on [[m:Special:Mylanguage/Global AbuseFilter/2014 announcement|this page]] at Meta-Wiki. If you have any questions, feel free to ask on [[m:Talk:Global AbuseFilter|m:Talk:Global AbuseFilter]].

Thanks,

[[m:User:PiRSquared17|PiRSquared17]], [[m:User:Glaisher|Glaisher]]&lt;/div&gt; — 02:36, 15 Сэтинньи 2014 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Glaisher@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_AbuseFilter/2014_announcement_distribution_list&amp;oldid=10495115 --&gt;

== [Global proposal] m.{{SITENAME}}.org: {{int:group-all}} {{int:right-edit}} ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
[[File:Mediawiki-mobile-smartphone.png|thumb|MediaWiki mobile]]
Hi, this message is to let you know that, on domains like {{CONTENTLANGUAGE}}.'''m'''.wikipedia.org, '''unregistered users cannot edit'''. At the Wikimedia Forum, where global configuration changes are normally discussed, a few dozens users [[m:Wikimedia Forum#Proposal: restore normal editing permissions on all mobile sites|propose to restore normal editing permissions on all mobile sites]]. Please read and comment!

Thanks and sorry for writing in English, [[m:User:Nemo_bis|Nemo]] 07:32, 2 Кулун тутар 2015 (YAKT)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Nemo bis@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=11428885 --&gt;

== Inspire Campaign: Improving diversity, improving content ==

This March, we’re organizing an Inspire Campaign to encourage and support new ideas for improving gender diversity on Wikimedia projects. Less than 20% of Wikimedia contributors are women, and many important topics are still missing in our content. We invite all Wikimedians to participate. If you have an idea that could help address this problem, please get involved today! The campaign runs until March 31.

All proposals are welcome - research projects, technical solutions, community organizing and outreach initiatives, or something completely new! Funding is available from the Wikimedia Foundation for projects that need financial support. Constructive, positive feedback on ideas is appreciated, and collaboration is encouraged - your skills and experience may help bring someone else’s project to life. Join us at the Inspire Campaign and help this project better represent the world’s knowledge!
:*[[:m:Grants:IdeaLab/Inspire|Inspire Campaign main page]]
''(Sorry for the English - please translate this message!)'' [[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 05:02, 5 Кулун тутар 2015 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:PEarley (WMF)@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:PEarley_(WMF)/Inspire_Mass_Message&amp;oldid=11457822 --&gt;

== SUL finalization update ==

&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Hi all,apologies for writing in English, please read [[m:Single_User_Login_finalisation_announcement/Schema_announcement|this page]] for important information and an update involving [[m:Help:Unified login|SUL finalization]], scheduled to take place in one month. Thanks. [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 04:45, 14 Кулун тутар 2015 (YAKT)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Keegan_(WMF)/Everyone_but_meta_and_de&amp;oldid=11538208 --&gt;

== Stewards confirmation rules ==

Hello, I made [[:m:Requests_for_comment/Confirmation_of_stewards|a proposal on Meta]] to change the rules for the steward confirmations. Currently consensus to remove is required for a steward to lose his status, however I think it's fairer to the community if every steward needed the consensus to keep. As this is an issue that affects all WMF wikis, I'm sending this notification to let people know &amp; be able to participate. Best regards, --&lt;small&gt;[[User:MF-Warburg|MF-W]]&lt;/small&gt; 01:13, 11 Муус устар 2015 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:MF-Warburg@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=11737694 --&gt;

== [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Call for candidates|Nominations are being accepted for 2015 Wikimedia Foundation elections]] ==

''This is a message from the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Committee|2015 Wikimedia Foundation Elections Committee]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/Accepting nominations|Translations]] are available.''
[[File:Wikimedia Foundation logo - vertical (2012-2016).svg|100px|right]]
Greetings,

I am pleased to announce that nominations are now being accepted for the 2015 Wikimedia Foundation Elections. This year the Board and the FDC Staff are looking for a diverse set of candidates from regions and projects that are traditionally under-represented on the board and in the movement as well as candidates with experience in technology, product or finance. To this end they have [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Call for candidates|published letters]] describing what they think is needed and, recognizing that those who know the community the best are the community themselves, the election committee is [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015|accepting nominations]] for community members you think should run and will reach out to those nominated to provide them with information about the job and the election process.

This year, elections are being held for the following roles:

''Board of Trustees''&lt;br/&gt;
The Board of Trustees is the decision-making body that is ultimately responsible for the long term sustainability of the Foundation, so we value wide input into its selection.  There are three positions being filled. More information about this role can be found at [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/Board elections/2015|the board elections page]].    

''Funds Dissemination Committee (FDC)''&lt;br/&gt;
The Funds Dissemination Committee (FDC) makes recommendations about how to allocate Wikimedia movement funds to eligible entities.  There are five positions being filled. More information about this role can be found at [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC elections/2015|the FDC elections page]].

''Funds Dissemination Committee (FDC) Ombud''&lt;br/&gt;
The FDC Ombud receives complaints and feedback about the FDC process, investigates complaints at the request of the Board of Trustees,  and summarizes the investigations and feedback for the Board of Trustees on an annual basis.  One position is being filled.  More information about this role can be found at [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC Ombudsperson elections/2015|the FDC Ombudsperson elections page]]. 

The candidacy submission phase lasts from 00:00 UTC April 20 to 23:59 UTC May 5 for the Board and from 00:00 UTCApril 20 to 23:59 UTC April 30 for the FDC and FDC Ombudsperson. This year, we are accepting both self-nominations and nominations of others. More information on this election and the nomination process can be found on [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015|the 2015 Wikimedia elections page on Meta-Wiki]].

Please feel free to post a note about the election on your project's village pump. Any questions related to the election can be posted on the talk page on Meta, or sent to the election committee's mailing list, board-elections -at- wikimedia.org 

On behalf of the Elections Committee,&lt;br/&gt;
-Gregory Varnum ([[m:User:Varnent|User:Varnent]])&lt;br/&gt;
Coordinator, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Committee|2015 Wikimedia Foundation Elections Committee]]

''Posted by the [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Committee|2015 Wikimedia Foundation Elections Committee]], 05:03, 21 April 2015 (UTC) • [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/Accepting nominations|Translate]] • [[m:Talk:Wikimedia Foundation elections 2015|Get help]]
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Varnent@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=11918510 --&gt;

== [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/FDC voting has begun|Wikimedia Foundation Funds Dissemination Committee elections 2015]] ==

[[File:Wikimedia Foundation RGB logo with text.svg|right|75px|link=m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/FDC voting has begun]]
''This is a message from the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Committee|2015 Wikimedia Foundation Elections Committee]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/FDC voting has begun|Translations]] are available.''

[[m:Special:SecurePoll/vote/336|Voting has begun]] for [[m:Wikimedia Foundation elections 2015#Requirements|eligible voters]] in the 2015 elections for the ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC elections/2015|Funds Dissemination Committee]]'' (FDC) and ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC Ombudsperson elections/2015|FDC Ombudsperson]]''. Questions and discussion with the candidates for the ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC elections/2015/Questions|Funds Dissemination Committee]]'' (FDC) and ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC Ombudsperson elections/2015/Questions|FDC Ombudsperson]]'' will continue during the voting. Nominations for the ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/Board elections/2015|Board of Trustees]]'' will be accepted until 23:59 UTC May 5.

The ''[[m:Special:MyLanguage/Grants:APG/Funds Dissemination Committee|Funds Dissemination Committee]]'' (FDC) makes recommendations about how to allocate Wikimedia movement funds to eligible entities. There are five positions on the committee being filled.

The ''[[m:Special:MyLanguage/Grants:APG/Funds Dissemination Committee/Ombudsperson role, expectations, and selection process|FDC Ombudsperson]]'' receives complaints and feedback about the FDC process, investigates complaints at the request of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees|Board of Trustees]], and summarizes the investigations and feedback for the Board of Trustees on an annual basis. One position is being filled.

The voting phase lasts from 00:00 UTC May 3 to 23:59 UTC May 10. '''[[m:Special:SecurePoll/vote/336|Click here to vote]].''' Questions and discussion with the candidates will continue during that time. '''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC elections/2015/Questions|Click here to ask the FDC candidates a question]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC Ombudsperson elections/2015/Questions|Click here to ask the FDC Ombudsperson candidates a question]].''' More information on the candidates and the elections can be found on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC elections/2015|2015 FDC election page]], the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/FDC Ombudsperson elections/2015|2015 FDC Ombudsperson election page]], and the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/Board elections/2015|2015 Board election page]] on Meta-Wiki. 

On behalf of the Elections Committee,&lt;br/&gt;
-Gregory Varnum ([[m:User:Varnent|User:Varnent]])&lt;br/&gt;
Volunteer Coordinator, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Committee|2015 Wikimedia Foundation Elections Committee]]

''Posted by the [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] 03:45, 4 May 2015 (UTC) • [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/FDC voting has begun|Translate]] • [[m:Talk:Wikimedia Foundation elections 2015|Get help]]
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Varnent@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=12082785 --&gt;

== Wikidata: Access to data from arbitrary items is coming ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
(Sorry for writing in English)

When using data from Wikidata on Wikipedia and other sister projects, there is currently a limitation in place that hinders some use cases: data can only be accessed from the corresponding item. So, for example, the Wikipedia article about Berlin can only get data from the Wikidata item about Berlin but not from the item about Germany. This had technical reasons. We are now removing this limitation. It is already done for French Wikisource and Dutch Wikipedia. Your project is one of the next ones: 
* 18. May: Farsi Wikipedia, English Wikivoyage, Hebrew Wikipedia
* 1. June: Italian Wikipedia, all remaining Wikisource

We hope to have it rolled out nearly everywhere by the end of June 2015.

We invite you to play around with this new feature if you are one of the people who have been waiting for this for a long time. If you have technical issues/questions with this you can come to [[d:Wikidata:Contact the development team]].

A note of caution: Please be careful with how many items you use for a single page. If it is too many pages, loading might get slow. We will have to see how the feature behaves in production to see where we need to tweak and how.

How to use it, once it is enabled:
* Parser function: &lt;nowiki&gt;{{#property:P36|from=Q183}}&lt;/nowiki&gt; to get the capital from the item about Germany
* Lua: see [[mw:Extension:Wikibase Client/Lua]]

Cheers [[:d:User:Lydia Pintscher (WMDE)|Lydia Pintscher]] 00:19, 14 Ыам ыйын 2015 (YAKT)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Lydia Pintscher (WMDE)@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Lydia_Pintscher_(WMDE)/Distribution_List&amp;oldid=12185755 --&gt;

== [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:SecurePoll/vote/339?setlang=sah Wikimedia Foundation Board of Trustees elections 2015] ==

[[File:Wikimedia Foundation logo - vertical (2012-2016).svg|right|100px|link=metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/Board voting has begun]]
''This is a message from the [[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Committee|2015 Wikimedia Foundation Elections Committee]]. [[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/Board voting has begun|Translations]] are available.''

[https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:SecurePoll/vote/339?setlang=sah Voting has begun] for [[metawiki:Wikimedia Foundation elections 2015#Requirements|eligible voters]] in the 2015 elections for the ''[[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/Board elections/2015|Wikimedia Foundation Board of Trustees]]''. Questions and discussion with the candidates for the ''[[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/Board elections/2015/Questions|Board]]'' will continue during the voting.

The ''[[metawiki:Wikimedia Foundation Board of Trustees|Wikimedia Foundation Board of Trustees]]'' is the ultimate governing authority of the Wikimedia Foundation, a 501(c)(3) non-profit organization registered in the United States. The Wikimedia Foundation manages many diverse projects such as Wikipedia and Commons.

The voting phase lasts from 00:00 UTC May 17 to 23:59 UTC May 31. '''[https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:SecurePoll/vote/339?setlang=sah Click here to vote].''' More information on the candidates and the elections can be found on the [[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/Board elections/2015|2015 ''Board'' election page]] on Meta-Wiki. 

On behalf of the Elections Committee,&lt;br/&gt;
-Gregory Varnum ([[metawiki:User:Varnent|User:Varnent]])&lt;br/&gt;
Volunteer Coordinator, [[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/Committee|2015 Wikimedia Foundation Elections Committee]]

''Posted by the [[metawiki:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] 17:20, 17 May 2015 (UTC) • [[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections 2015/MassMessages/Board voting has begun|Translate]] • [[metawiki:Talk:Wikimedia Foundation elections 2015|Get help]]
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Varnent@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=12206621 --&gt;

== Wikidata: Access to data from arbitrary items is here ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
(Sorry for writing in English.)

I have previously announced the arbitrary access feature here. It is now enabled for you.

More background information: When using data from Wikidata on most Wikipedias and other sister projects, there is currently a limitation in place that hinders some use cases: data can only be accessed from the corresponding item. So, for example, the Wikipedia article about Berlin can only get data from the Wikidata item about Berlin but not from the item about Germany. This has technical reasons. This limitation has now been removed for your project.

We invite you to play around with this new feature if you are one of the people who have been waiting for this for a long time. If you have technical issues/questions with this you can come to [[Wikidata:Contact the development team]].

How to use it:
* Parser function: &lt;nowiki&gt;{{#property:P36|from=Q183}}&lt;/nowiki&gt; to get the capital (Property:P36) from the item about Germany (Q183)
* Lua: see [[mw:Extension:Wikibase Client/Lua]]

I hope you'll make great things with this and that it will make your work on this project easier. 

Cheers [[:d:User:Lydia Pintscher (WMDE)|Lydia Pintscher (WMDE)]] 23:10, 1 Бэс ыйын 2015 (YAKT)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Lydia Pintscher (WMDE)@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Lydia_Pintscher_(WMDE)/Distribution_List&amp;oldid=12360740 --&gt;

== Pywikibot compat will no longer be supported - Please migrate to pywikibot core ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;small&gt;Sorry for English, I hope someone translates this.&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;
[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Pywikibot|Pywikibot]] (then &quot;Pywikipediabot&quot;) was started back in 2002. In 2007 a new branch (formerly known as &quot;rewrite&quot;, now called &quot;core&quot;) was started from scratch using the MediaWiki API. The developers of Pywikibot have decided to stop supporting the compat version of Pywikibot due to bad performance and architectural errors that make it hard to update, compared to core.  If you are using pywikibot compat it is likely your code will break due to upcoming MediaWiki API changes (e.g. [[phab:T101524|T101524]]). It is highly recommended you migrate to the core framework. There is a  [[mw:Manual:Pywikibot/Compat deprecation|migration guide]], and please [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Pywikibot/Communication|contact us]] if you have any problem.

There is an upcoming MediaWiki API breaking change that compat will not be updated for. If your bot's name is in [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2015-June/081931.html this list], your bot will most likely break.

Thank you,&lt;br /&gt;
The Pywikibot development team, 19:30, 5 June 2015 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Ladsgroup@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=12271740 --&gt;

== Pywikibot compat will no longer be supported - Please migrate to pywikibot core ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;small&gt;Sorry for English, I hope someone translates this.&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;
[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Pywikibot|Pywikibot]] (then &quot;Pywikipediabot&quot;) was started back in 2002. In 2007 a new branch (formerly known as &quot;rewrite&quot;, now called &quot;core&quot;) was started from scratch using the MediaWiki API. The developers of Pywikibot have decided to stop supporting the compat version of Pywikibot due to bad performance and architectural errors that make it hard to update, compared to core.  If you are using pywikibot compat it is likely your code will break due to upcoming MediaWiki API changes (e.g. [[phab:T101524|T101524]]). It is highly recommended you migrate to the core framework. There is a  [[mw:Manual:Pywikibot/Compat deprecation|migration guide]], and please [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Pywikibot/Communication|contact us]] if you have any problem.

There is an upcoming MediaWiki API breaking change that compat will not be updated for. If your bot's name is in [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2015-June/081931.html this list], your bot will most likely break.

Thank you,&lt;br /&gt;
The Pywikibot development team, 19:30, 5 June 2015 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Ladsgroup@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=12271740 --&gt;

== HTTPS ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Apologies for writing in English.

Hi everyone.

Over the last few years, the Wikimedia Foundation has [http://blog.wikimedia.org/2013/08/01/future-https-wikimedia-projects/ been working] towards enabling [[m:Special:MyLanguage/HTTPS|HTTPS]] by default for all users, including unregistered ones, for better privacy and security for both readers and editors. This has taken a long time, as there were different aspects to take into account. Our servers haven't been ready to handle it. The Wikimedia Foundation has had to balance sometimes conflicting goals.

[https://blog.wikimedia.org/2015/06/12/securing-wikimedia-sites-with-https/ Forced HTTPS] has just been implemented on all Wikimedia projects. Some of you might already be aware of this, as a few Wikipedia language versions were converted to HTTPS last week and the then affected communities were notified.

Most of Wikimedia editors shouldn't be affected at all. If you edit as registered user, you've probably already had to log in through HTTPS. We'll keep an eye on this to make sure everything is working as it should. Do get in touch with [[:m:HTTPS#Help!|us]] if you have any problems after this change or contact me if you have any other questions.

/[[:m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]
&lt;/div&gt; 07:01, 20 Бэс ыйын 2015 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/HTTPS_global_message_delivery&amp;oldid=12471979 --&gt;

== Proposal to create PNG thumbnails of static GIF images ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

[[File:(R)-3-phenyl-cyclohanone.gif|255px|thumb|The thumbnail of this gif is of really bad quality.]]
[[File:(R)-3-phenyl-cyclohanone.png|255px|thumb|How a PNG thumb of this GIF would look like]]

There is a [[w:c:Commons:Village_pump/Proposals#Create_PNG_thumbnails_of_static_GIF_images|proposal]] at the Commons Village Pump requesting feedback about the thumbnails of static GIF images: It states that static GIF files should have their thumbnails created in PNG. The advantages of PNG over GIF would be visible especially with GIF images using an alpha channel. (compare the thumbnails on the side)

This change would affect all wikis, so if you support/oppose or want to give general feedback/concerns, please post them to the [[w:c:Commons:Village_pump/Proposals#Create_PNG_thumbnails_of_static_GIF_images|proposal page]]. Thank you. --[[w:c:User:McZusatz|McZusatz]] ([[w:c:User talk:McZusatz|talk]]) &amp; [[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 14:07, 24 От ыйын 2015 (YAKT)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:-revi@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=12485605 --&gt;

== Proposal to create PNG thumbnails of static GIF images ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

[[File:(R)-3-phenyl-cyclohanone.gif|255px|thumb|The thumbnail of this gif is of really bad quality.]]
[[File:(R)-3-phenyl-cyclohanone.png|255px|thumb|How a PNG thumb of this GIF would look like]]

There is a [[w:c:Commons:Village_pump/Proposals#Create_PNG_thumbnails_of_static_GIF_images|proposal]] at the Commons Village Pump requesting feedback about the thumbnails of static GIF images: It states that static GIF files should have their thumbnails created in PNG. The advantages of PNG over GIF would be visible especially with GIF images using an alpha channel. (compare the thumbnails on the side)

This change would affect all wikis, so if you support/oppose or want to give general feedback/concerns, please post them to the [[w:c:Commons:Village_pump/Proposals#Create_PNG_thumbnails_of_static_GIF_images|proposal page]]. Thank you. --[[w:c:User:McZusatz|McZusatz]] ([[w:c:User talk:McZusatz|talk]]) &amp; [[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 15:48, 24 От ыйын 2015 (YAKT)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:-revi@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=12485605 --&gt;

== What does a Healthy Community look like to you? ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
[[File:Community Health Cover art News portal.png|300px|right]]
Hi, &lt;br&gt;
The Community Engagement department at the Wikimedia Foundation has launched a new learning campaign. The WMF wants to record community impressions about what makes a healthy online community.
Share your views and/or create a drawing and take a chance to win a Wikimania 2016 scholarship!
Join the WMF as we begin a conversation about Community Health. Contribute a drawing or answer the questions [[meta:Grants:Evaluation/Community Health learning campaign|on the campaign's page.]]
=== Why get involved? ===
'''The world is changing. The way we relate to knowledge is transforming.''' As the next billion people come online, the Wikimedia movement is working to bring more users on the wiki projects. The way we interact and collaborate online are key to building sustainable projects. How accessible are Wikimedia projects to newcomers today? Are we helping each other learn?
&lt;br/&gt;
Share your views on this matter that affects us all!
&lt;br&gt;
'''We invite everyone to take part in this learning campaign. Wikimedia Foundation will distribute one Wikimania Scholarship 2016 among those participants who are eligible.''' 

=== More information ===
* All participants must have a registered user of at least one month antiquity on any Wikimedia project before the starting date of the campaign. 
* &lt;span style=&quot;border-bottom:1px dotted&quot;&gt; All eligible contributions must be done until '''August 23, 2015 at &lt;nowiki&gt;23:59&lt;/nowiki&gt; UTC''' &lt;/span&gt;
* &lt;big&gt; Wiki link: '''[[meta:Grants:Evaluation/Community Health learning campaign|Community Health learning campaign]]''' &lt;/big&gt;
* URL https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Evaluation/Community_Health_learning_campaign 
* Contact: [[meta:user:MCruz (WMF)|María Cruz]] / Twitter: {{@}}WikiEval #CommunityHealth / email: eval{{@}}wikimedia{{dot}}org
&lt;br&gt;

Happy editing! 
&lt;br&gt;
&lt;br&gt;
[[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 08:42, 1 Атырдьах ыйын 2015 (YAKT)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:MCruz (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=12909005 --&gt;

== What does a Healthy Community look like to you? ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
[[File:Community Health Cover art News portal.png|300px|right]]
Hi, &lt;br&gt;
The Community Engagement department at the Wikimedia Foundation has launched a new learning campaign. The WMF wants to record community impressions about what makes a healthy online community.
Share your views and/or create a drawing and take a chance to win a Wikimania 2016 scholarship!
Join the WMF as we begin a conversation about Community Health. Contribute a drawing or answer the questions [[meta:Grants:Evaluation/Community Health learning campaign|on the campaign's page.]]
=== Why get involved? ===
'''The world is changing. The way we relate to knowledge is transforming.''' As the next billion people come online, the Wikimedia movement is working to bring more users on the wiki projects. The way we interact and collaborate online are key to building sustainable projects. How accessible are Wikimedia projects to newcomers today? Are we helping each other learn?
&lt;br/&gt;
Share your views on this matter that affects us all!
&lt;br&gt;
'''We invite everyone to take part in this learning campaign. Wikimedia Foundation will distribute one Wikimania Scholarship 2016 among those participants who are eligible.''' 

=== More information ===
* All participants must have a registered user of at least one month antiquity on any Wikimedia project before the starting date of the campaign. 
* &lt;span style=&quot;border-bottom:1px dotted&quot;&gt; All eligible contributions must be done until '''August 23, 2015 at &lt;nowiki&gt;23:59&lt;/nowiki&gt; UTC''' &lt;/span&gt;
* &lt;big&gt; Wiki link: '''[[meta:Grants:Evaluation/Community Health learning campaign|Community Health learning campaign]]''' &lt;/big&gt;
* URL https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Evaluation/Community_Health_learning_campaign 
* Contact: [[meta:user:MCruz (WMF)|María Cruz]] / Twitter: {{@}}WikiEval #CommunityHealth / email: eval{{@}}wikimedia{{dot}}org
&lt;br&gt;

Happy editing! 
&lt;br&gt;
&lt;br&gt;
[[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 14:10, 1 Атырдьах ыйын 2015 (YAKT)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:MCruz (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=12909005 --&gt;

== How can we improve Wikimedia grants to support you better? ==

''My apologies for posting this message in English. Please help translate it if you can.''

Hello,

The Wikimedia Foundation would like your feedback about how we can '''[[m:Grants:IdeaLab/Reimagining WMF grants|reimagine Wikimedia Foundation grants]]''', to better support people and ideas in your Wikimedia project.  Ways to participate:

*Respond to questions on [[m:Grants talk:IdeaLab/Reimagining WMF grants|the discussion page of the idea]].
*Join a [[m:Grants:IdeaLab/Events#Upcoming_events|small group conversation]].   
*Learn more about [[m:Grants:IdeaLab/Reimagining WMF grants/Consultation|this consultation]].
Feedback is welcome in any language.

With thanks,

[[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]], [[m:Community Resources|Community Resources]], Wikimedia Foundation.

([[m:Grants:IdeaLab/Reimagining WMF grants/ProjectTargets|''Opt-out Instructions'']]) &lt;small&gt;This message was sent by [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]] through [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]].&lt;/small&gt; 08:08, 19 Атырдьах ыйын 2015 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:I JethroBT (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Grants:IdeaLab/Reimagining_WMF_grants/ProjectTargets&amp;oldid=13196071 --&gt;

== Introducing the Wikimedia public policy site ==

Hi all,

We are excited to introduce a new Wikimedia Public Policy site. The site includes resources and position statements on access, copyright, censorship, intermediary liability, and privacy. The site explains how good public policy supports the Wikimedia projects, editors, and mission.

Visit the public policy portal: https://policy.wikimedia.org/

Please help translate the [[m:Public policy|statements on Meta Wiki]]. You can [http://blog.wikimedia.org/2015/09/02/new-wikimedia-public-policy-site/ read more on the Wikimedia blog].

Thanks,

[[m:User:YWelinder (WMF)|Yana]] and [[m:User:Slaporte (WMF)|Stephen]] ([[m:User talk:Slaporte (WMF)|Talk]]) 03:12, 3 Балаҕан ыйын 2015 (YAKT)

''(Sent with the [[m:MassMessage#Global_message_delivery|Global message delivery system]])''
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Slaporte (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Slaporte_(WMF)/Announcing_public_policy_site&amp;oldid=13439030 --&gt;

== Introducing the Wikimedia public policy site ==

Hi all,

We are excited to introduce a new Wikimedia Public Policy site. The site includes resources and position statements on access, copyright, censorship, intermediary liability, and privacy. The site explains how good public policy supports the Wikimedia projects, editors, and mission.

Visit the public policy portal: https://policy.wikimedia.org/

Please help translate the [[m:Public policy|statements on Meta Wiki]]. You can [http://blog.wikimedia.org/2015/09/02/new-wikimedia-public-policy-site/ read more on the Wikimedia blog].

Thanks,

[[m:User:YWelinder (WMF)|Yana]] and [[m:User:Slaporte (WMF)|Stephen]] ([[m:User talk:Slaporte (WMF)|Talk]]) 04:15, 3 Балаҕан ыйын 2015 (YAKT)

''(Sent with the [[m:MassMessage#Global_message_delivery|Global message delivery system]])''
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Slaporte (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Slaporte_(WMF)/Announcing_public_policy_site&amp;oldid=13439030 --&gt;

== Open call for Individual Engagement Grants ==

''My apologies for posting this message in English. Please help translate it if you can.''

Greetings!  The '''[[m:IEG|Individual Engagement Grants program]] is accepting proposals''' until September 29th to fund new tools, community-building processes, and other experimental ideas that enhance the work of Wikimedia volunteers.  Whether you need a small or large amount of funds (up to $30,000 USD), Individual Engagement Grants can support you and your team’s project development time in addition to project expenses such as materials, travel, and rental space.

*[[m:Grants:IEG#ieg-apply|'''Submit''' a grant request]]
*[[m:Grants:IdeaLab|'''Get help''' with your proposal in IdeaLab]] or [[m:Grants:IdeaLab/Events#Upcoming_events|an upcoming Hangout session]]
*[[m:Grants:IEG#ieg-engaging|'''Learn from examples''' of completed Individual Engagement Grants]]

Thanks,

[[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]], [[m:Community Resources|Community Resources]], Wikimedia Foundation. 05:52, 5 Балаҕан ыйын 2015 (YAKT)

([[m:User:I JethroBT (WMF)/IEG 2015 Targets|''Opt-out Instructions'']]) &lt;small&gt;This message was sent by [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]] ([[m:User talk:I JethroBT (WMF)|talk]]) through [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]].&lt;/small&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:I JethroBT (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:I_JethroBT_(WMF)/IEG_2015_Targets&amp;oldid=13476366 --&gt;

== Open call for Individual Engagement Grants ==

''My apologies for posting this message in English. Please help translate it if you can.''

Greetings!  The '''[[m:IEG|Individual Engagement Grants program]] is accepting proposals''' until September 29th to fund new tools, community-building processes, and other experimental ideas that enhance the work of Wikimedia volunteers.  Whether you need a small or large amount of funds (up to $30,000 USD), Individual Engagement Grants can support you and your team’s project development time in addition to project expenses such as materials, travel, and rental space.

*[[m:Grants:IEG#ieg-apply|'''Submit''' a grant request]]
*[[m:Grants:IdeaLab|'''Get help''' with your proposal in IdeaLab]] or [[m:Grants:IdeaLab/Events#Upcoming_events|an upcoming Hangout session]]
*[[m:Grants:IEG#ieg-engaging|'''Learn from examples''' of completed Individual Engagement Grants]]

Thanks,

[[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]], [[m:Community Resources|Community Resources]], Wikimedia Foundation. 07:03, 5 Балаҕан ыйын 2015 (YAKT)

([[m:User:I JethroBT (WMF)/IEG 2015 Targets|''Opt-out Instructions'']]) &lt;small&gt;This message was sent by [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]] ([[m:User talk:I JethroBT (WMF)|talk]]) through [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]].&lt;/small&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:I JethroBT (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:I_JethroBT_(WMF)/IEG_2015_Targets&amp;oldid=13476366 --&gt;

== Only one week left for Individual Engagement Grant proposals! ==

(Apologies for using English below, please help translate if you are able.)

'''There is still one week left to submit [[m:IEG|Individual Engagement Grant]] (IEG) proposals''' before the September 29th deadline.  If you have ideas for new tools, community-building processes, and other experimental projects that enhance the work of Wikimedia volunteers, start your proposal today!  Please encourage others who have great ideas to apply as well.  Support is available if you want help turning your idea into a grant request.
*[[m:Grants:IEG#ieg-apply|'''Submit''' a grant request]]
*[[m:Grants:IdeaLab|'''Get help''' with your proposal in IdeaLab]]
*[[m:Grants:IEG#ieg-engaging|'''Learn from examples''' of completed Individual Engagement Grants]]

[[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]], [[m:Community Resources|Community Resources]] 06:01, 23 Балаҕан ыйын 2015 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:I JethroBT (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:I_JethroBT_(WMF)/IEG_2015_Targets&amp;oldid=13754911 --&gt;

== Only one week left for Individual Engagement Grant proposals! ==

(Apologies for using English below, please help translate if you are able.)

'''There is still one week left to submit [[m:IEG|Individual Engagement Grant]] (IEG) proposals''' before the September 29th deadline.  If you have ideas for new tools, community-building processes, and other experimental projects that enhance the work of Wikimedia volunteers, start your proposal today!  Please encourage others who have great ideas to apply as well.  Support is available if you want help turning your idea into a grant request.
*[[m:Grants:IEG#ieg-apply|'''Submit''' a grant request]]
*[[m:Grants:IdeaLab|'''Get help''' with your proposal in IdeaLab]]
*[[m:Grants:IEG#ieg-engaging|'''Learn from examples''' of completed Individual Engagement Grants]]

[[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]], [[m:Community Resources|Community Resources]] 07:29, 23 Балаҕан ыйын 2015 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:I JethroBT (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:I_JethroBT_(WMF)/IEG_2015_Targets&amp;oldid=13754911 --&gt;

== Reimagining WMF grants report ==

''(My apologies for using English here, please help translate if you are able.)''

Last month, we asked for community feedback on [[m:Grants:IdeaLab/Reimagining WMF grants| a proposal to change the structure of WMF grant programs]]. Thanks to the 200+ people who participated!  '''[[m:Grants:IdeaLab/Reimagining_WMF_grants/Outcomes|
A report]]''' on what we learned and changed based on this consultation is now available.

Come read about the findings and next steps as WMF’s Community Resources team begins to implement changes based on your feedback. Your questions and comments are welcome on [[m:Grants talk:IdeaLab/Reimagining WMF grants/Outcomes|the outcomes discussion page]].

With thanks, [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]] 01:56, 29 Балаҕан ыйын 2015 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:I JethroBT (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Grants:IdeaLab/Reimagining_WMF_grants/ProjectTargets&amp;oldid=13850666 --&gt;

== Reimagining WMF grants report ==

''(My apologies for using English here, please help translate if you are able.)''

Last month, we asked for community feedback on [[m:Grants:IdeaLab/Reimagining WMF grants| a proposal to change the structure of WMF grant programs]]. Thanks to the 200+ people who participated!  '''[[m:Grants:IdeaLab/Reimagining_WMF_grants/Outcomes|
A report]]''' on what we learned and changed based on this consultation is now available.

Come read about the findings and next steps as WMF’s Community Resources team begins to implement changes based on your feedback. Your questions and comments are welcome on [[m:Grants talk:IdeaLab/Reimagining WMF grants/Outcomes|the outcomes discussion page]].

With thanks, [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]] 03:19, 29 Балаҕан ыйын 2015 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:I JethroBT (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Grants:IdeaLab/Reimagining_WMF_grants/ProjectTargets&amp;oldid=13850666 --&gt;

== Community Wishlist Survey ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt; 

Hi everyone! Apologies for posting in English. Translations are very welcome.

The [[:m:Community Tech|Community Tech team]] at the Wikimedia Foundation is focused on building improved curation and moderation tools for experienced Wikimedia contributors. We're now starting a '''[[:m:2015 Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]]''' to find the most useful projects that we can work on.

For phase 1 of the survey, we're inviting all active contributors to submit brief proposals, explaining the project that you'd like us to work on, and why it's important. Phase 1 will last for 2 weeks. In phase 2, we'll ask you to vote on the proposals. Afterwards, we'll analyze the top 10 proposals and create a prioritized wishlist.

While most of this process will be conducted in English, we're inviting people from any Wikimedia wiki to submit proposals. We'll also invite volunteer translators to help translate proposals into English. 

Your proposal should include: the problem that you want to solve, who would benefit, and a proposed solution, if you have one. You can submit your proposal on the Community Wishlist Survey page, using the entry field and the big blue button. We will be accepting proposals for 2 weeks, ending on November 23.
 
We're looking forward to hearing your ideas!

&lt;/div&gt; &lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Community Tech Team via [[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 06:57, 10 Сэтинньи 2015 (YAKT)&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Global_distribution&amp;oldid=14554458 --&gt;

== Wikimania 2016 scholarships ambassadors needed ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Hello! [[wm2016:|Wikimania 2016]] scholarships will soon be open; by the end of the week we'll form the committee and we need your help, see [[wm2016:Special:MyLanguage/Scholarship committee|Scholarship committee]] for details.

If you want to carefully review nearly a thousand applications in January, you might be a perfect committee member. Otherwise, you can '''volunteer as &quot;ambassador&quot;''': you will observe all the committee activities, ensure that people from your language or project manage to apply for a scholarship, translate '''scholarship applications written in your language''' to English and so on. Ambassadors are allowed to ask for a scholarship, unlike committee members.

[[wm2016:Scholarship committee|Wikimania 2016 scholarships subteam]] 19:48, 10 Сэтинньи 2015 (YAKT)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Nemo bis@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=14347818 --&gt;

== Harassment consultation ==

{{int:Please-translate}}

The Community Advocacy team the Wikimedia Foundation has opened a consultation on the topic of '''harassment''' on [[m:Harassment consultation 2015|Meta]]. The consultation period is intended to run for one month from today, November 16, and end on December 17. Please share your thoughts there on harassment-related issues facing our communities and potential solutions. (Note: this consultation is not intended to evaluate specific cases of harassment, but rather to discuss the problem of harassment itself.)
::*[[m:Harassment consultation 2015|Harassment consultation 2015]]  
:Regards, [[m:Community Advocacy|Community Advocacy, Wikimedia Foundation]]
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:PEarley (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:PEarley_(WMF)/Inspire_Mass_Message&amp;oldid=14684364 --&gt;

== [[m:Special:MyLanguage/Free Bassel/MassMessages/2015 Free Bassel banner straw poll|Your input requested on the proposed #FreeBassel banner campaign]] ==

''This is a message regarding the [[:m:Special:MyLanguage/Free Bassel/Banner|proposed 2015 Free Bassel banner]]. [[m:Special:MyLanguage/Free Bassel/MassMessages/2015 Free Bassel banner straw poll|Translations]] are available.''

Hi everyone,

This is to inform all Wikimedia contributors that a [[:m:Special:MyLanguage/Free Bassel/Banner/Straw poll|straw poll seeking your involvement]] has just been started on Meta-Wiki.

As some of your might be aware, a small group of Wikimedia volunteers have proposed a banner campaign informing Wikipedia readers about the urgent situation of our fellow Wikipedian, open source software developer and Creative Commons activist, [[:w:Bassel Khartabil|Bassel Khartabil]]. An exemplary [[:m:Special:MyLanguage/Free Bassel/Banner|banner]] and an [[:m:Special:MyLanguage/Free Bassel/Banner|explanatory page]] have now been prepared, and translated into about half a dozen languages by volunteer translators.

We are seeking [[:m:Special:MyLanguage/Free Bassel/Banner/Straw poll|your involvement to decide]] if the global Wikimedia community approves starting a banner campaign asking Wikipedia readers to call on the Syrian government to release Bassel from prison. We understand that a campaign like this would be unprecedented in Wikipedia's history, which is why we're seeking the widest possible consensus among the community.

Given Bassel's urgent situation and the resulting tight schedule, we ask everyone to [[:m:Special:MyLanguage/Free Bassel/Banner/Straw poll|get involved with the poll and the discussion]] to the widest possible extent, and to promote it among your communities as soon as possible.

(Apologies for writing in English; please kindly [[m:Special:MyLanguage/Free Bassel/MassMessages/2015 Free Bassel banner straw poll|translate]] this message into your own language.)

Thank you for your participation!

''Posted by the [[:m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] 21:47, 25 November 2015 (UTC) • [[m:Special:MyLanguage/Free Bassel/MassMessages/2015 Free Bassel banner straw poll|Translate]] • [[:m:Talk:Free Bassel/Banner|Get help]]
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Varnent@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=14758733 --&gt;

== Community Wishlist Survey ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt; 

Hi everyone! Apologies for posting this in English. Translations are very welcome.

We're beginning the second part of the Community Tech team's '''[[:m:2015 Community Wishlist Survey/Voting|Community Wishlist Survey]]''', and we're inviting all active contributors to vote on the proposals that have been submitted.

Thanks to you and other Wikimedia contributors, 111 proposals were submitted to the team. We've split the proposals into categories, and now it's time to vote! You can vote for any proposal listed on the pages, using the &lt;nowiki&gt;{{Support}}&lt;/nowiki&gt; tag. Feel free to add comments pro or con, but only support votes will be counted. The voting period will be 2 weeks, ending on December 14.

The proposals with the most support votes will be the team's top priority backlog to investigate and address. Thank you for participating, and we're looking forward to hearing what you think!

Community Tech via
&lt;/div&gt; [[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 23:38, 1 Ахсынньы 2015 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Global_distribution&amp;oldid=14913494 --&gt;

== [[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15|Get involved in Wikipedia 15!]] ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
''This is a message from the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation|Wikimedia Foundation]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15/MassMessages/Get involved|Translations]] are available.''

[[File:International-Space-Station wordmark blue.svg|right|200px]]

As many of you know, January 15 is Wikipedia’s 15th Birthday!

People around the world are getting involved in the celebration and have started adding their [[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15/Events|events on Meta Page]]. While we are celebrating Wikipedia's birthday, we hope that all projects and affiliates will be able to utilize this celebration to raise awareness of our community's efforts.

Haven’t started planning? Don’t worry, there’s lots of ways to get involved. Here are some ideas:

* '''[[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15/Events|Join/host an event]]'''. We already have more than 80, and hope to have many more.
* '''[[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15/Media|Talk to local press]]'''. In the past 15 years, Wikipedia has accomplished extraordinary things. We’ve made a [[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15/15 years|handy summary]] of milestones and encourage you to add your own. More resources, including a [[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15/Media#releases|press release template]] and [[m:Special:MyLanguage/Communications/Movement Communications Skills|resources on working with the media]], are also available.
* '''[[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15/Material|Design a Wikipedia 15 logo]]'''. In place of a single icon for Wikipedia 15, we’re making dozens. Add your own with something fun and representative of your community. Just use the visual guide so they share a common sensibility.
* '''[[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15/Events/Package#birthdaywish|Share a message on social media]]'''. Tell the world what Wikipedia means to you, and add #wikipedia15 to the post. We might re-tweet or share your message!

Everything is linked on the [[m:Special:MyLanguage/Wikipedia 15|Wikipedia 15 Meta page]]. You’ll find a set of ten data visualization works that you can show at your events, and a [[c:Category:Wikipedia15 Mark|list of all the Wikipedia 15 logos]] that community members have already designed.

If you have any questions, please contact [[m:User:ZMcCune (WMF)|Zachary McCune]] or [[m:User:JSutherland (WMF)|Joe Sutherland]].

Thanks and Happy nearly Wikipedia 15!&lt;br /&gt;
-The Wikimedia Foundation Communications team

''Posted by the [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]], 05:58, 19 Ахсынньы 2015 (YAKT) • [[m:Wikipedia 15/MassMessages/Get involved|{{int:please-translate}}]] • [[m:Talk:Wikipedia 15|{{int:help}}]]
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:GVarnum-WMF@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=15158198 --&gt;

== Wikimania 2016 Scholarships - Deadline soon! ==

:{{int:Please-translate}}
A reminder - applications for scholarships for Wikimania 2016 in Esino Lario, Italy, are closing soon! Please get your applications in by January 9th.  To apply, visit the page below:
:*[https://wikimania2016.wikimedia.org/wiki/Scholarships Wikimania 2016 Scholarships]
[[User:PEarley (WMF)|Patrick Earley (WMF)]] via [[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 10:49, 5 Тохсунньу 2016 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:PEarley (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:PEarley_(WMF)/Mass_Message_-_large&amp;oldid=15209973 --&gt;

== 2016 WMF Strategy consultation ==

:{{int:Please-translate}}
Hello, all.

The Wikimedia Foundation (WMF) has launched a consultation to help create and prioritize WMF strategy beginning July 2016 and for the 12 to 24 months thereafter. This consultation will be open, on Meta, from 18 January to 26 February, after which the Foundation will also use these ideas to help inform its Annual Plan. (More on our timeline can be found on that Meta page.)

Your input is welcome (and greatly desired) at the Meta discussion, [[:m:2016 Strategy/Community consultation|2016 Strategy/Community consultation]].

Apologies for English, where this is posted on a non-English project. We thought it was more important to get the consultation translated as much as possible, and good headway has been made there in some languages. There is still much to do, however! We created [[:m:2016 Strategy/Translations]] to try to help coordinate what needs translation and what progress is being made. :)

If you have questions, please reach out to me on my talk page or on the strategy consultation's talk page or by email to mdennis@wikimedia.org.

I hope you'll join us! [[:m:User:Mdennis (WMF)|Maggie Dennis]] via [[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 04:07, 19 Тохсунньу 2016 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Mdennis (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:PEarley_(WMF)/Mass_Message_-_large&amp;oldid=15253743 --&gt;

== Open Call for Individual Engagement Grants ==

[[File:IEG barnstar 2.png|right|100px]]
{{int:Please-translate}}:

Greetings!  The '''[[m:Special:MyLanguage/IEG|Individual Engagement Grants (IEG) program]] is accepting proposals''' until April 12th to fund new tools, research, outreach efforts, and other experiments that enhance the work of Wikimedia volunteers.
Whether you need a small or large amount of funds (up to $30,000 USD), IEGs can support you and your team’s project development time in addition to project expenses such as materials, travel, and rental space.
*[[m:Special:MyLanguage/Grants:IEG#ieg-apply|'''Submit''' a grant request]] or [[m:Special:MyLanguage/Grants:IdeaLab|'''draft''' your proposal]] in IdeaLab
*[[m:Special:MyLanguage/Grants:IdeaLab/Events#Upcoming_events|'''Get help''' with your proposal]] in an upcoming Hangout session
*[[m:Special:MyLanguage/Grants:IEG#ieg-engaging|'''Learn from examples''' of completed Individual Engagement Grants]]

With thanks, [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]] 01:48, 1 Муус устар 2016 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:I JethroBT (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:I_JethroBT_(WMF)/IEG_2015_Targets&amp;oldid=15490024 --&gt;

== Server switch 2016 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will be testing its newest data center in Dallas.
This will make sure Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster.
To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to conduct a planned test.  This test will show whether they can reliably switch from one data center to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems.

They will switch all traffic to the new data center on '''Tuesday, 19 April'''.&lt;br/&gt;
On '''Thursday, 21 April''', they will switch back to the primary data center.

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop during those two switches.
We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future.

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for approximately 15 to 30 minutes on Tuesday, 19 April and Thursday, 21 April, starting at 14:00 UTC (15:00 BST, 16:00 CEST, 10:00 EDT, 07:00 PDT).

If you try to edit or save during these times, you will see an error message.
We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it.
If you see the error message, then please wait until everything is back to normal.
Then you should be able to save your edit.
But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped.
Red links might not be updated as quickly as normal.
If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual.
Some long-running scripts will have to be stopped.
*There will be a code freeze for the week of 18 April.
No non-essential code deployments will take place.

This test was originally planned to take place on March 22.
April 19th and 21st are the new dates. 
You can [[wikitech:Switch Datacenter#Schedule for Q3 FY2015-2016 rollout|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]].
They will post any changes on that schedule.
There will be more notifications about this.
'''Please share this information with your community.''' /[[m:User:Whatamidoing (WMF)|User:Whatamidoing (WMF)]] ([[m:User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]]) 06:08, 18 Муус устар 2016 (YAKT)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Tech/Server_switch_2016/Delivery_list&amp;oldid=15533827 --&gt;

== Open call for Project Grants ==

[[File:IEG barnstar 2.png|right|100px]]
{{int:Please-translate}}:

:Greetings!  The '''[[m:Special:MyLanguage/Grants:Project|Project Grants program]] is accepting proposals''' from July 1st to August 2nd to fund new tools, research, offline outreach (including editathon series, workshops, etc), online organizing (including contests), and other experiments that enhance the work of Wikimedia volunteers.
:Whether you need a small or large amount of funds, Project Grants can support you and your team’s project development time in addition to project expenses such as materials, travel, and rental space.
:*[[m:Special:MyLanguage/Grants:Project/Apply|'''Submit''' a grant request]] or [[m:Special:MyLanguage/Grants:IdeaLab|'''draft''' your proposal]] in IdeaLab
:*[[m:Special:MyLanguage/Grants:IdeaLab/Events#Upcoming_events|'''Get help with your proposal''']] in an upcoming Hangout session
:*'''Learn from examples''' of completed [[m:Special:MyLanguage/Grants:IEG#ieg-engaging|Individual Engagement Grants]] or [[m:Special:MyLanguage/Grants:PEG/Requests#Grants_funded_by_the_WMF_in_FY_2015.E2.80.9316|Project and Event Grants]]
:Also accepting candidates to [[m:Special:MyLanguage/Grants:Project/Quarterly/Committee|join the Project Grants Committee through July 15.]]  

:With thanks,  [[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]] 00:25, 6 От ыйын 2016 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:I JethroBT (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:I_JethroBT_(WMF)/IEG_2015_Targets&amp;oldid=15504704 --&gt;

== Save/Publish ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
The [[:mw:Editing|Editing]] team is planning to change the name of the [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translations&amp;namespace=8&amp;message=Savearticle “&lt;bdi&gt;{{int:Savearticle}}&lt;/bdi&gt;”] button to [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translations&amp;namespace=8&amp;message=Publishpage “'''&lt;bdi&gt;{{int:Publishpage}}&lt;/bdi&gt;'''”] and [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translations&amp;namespace=8&amp;message=Publishchanges “'''&lt;bdi&gt;{{int:Publishchanges}}&lt;/bdi&gt;'''”]. “&lt;bdi&gt;{{int:Publishpage}}&lt;/bdi&gt;” will be used when you create a new page. “&lt;bdi&gt;{{int:Publishchanges}}&lt;/bdi&gt;” will be used when you change an existing page. The names will be consistent in all editing environments.[https://phabricator.wikimedia.org/T131132][https://phabricator.wikimedia.org/T139033]

This change will probably happen during the week of 30 August 2016. The change will be announced in [[:m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech News]] when it happens.

If you are fluent in a language other than English, please check the status of translations at translatewiki.net for [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translations&amp;namespace=8&amp;message=Publishpage “'''&lt;bdi&gt;{{int:Publishpage}}&lt;/bdi&gt;'''”] and [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translations&amp;namespace=8&amp;message=Publishchanges “'''&lt;bdi&gt;{{int:Publishchanges}}&lt;/bdi&gt;'''”].

The main reason for this change is to avoid confusion for new editors. Repeated user research studies with new editors have shown that some new editors believed that [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translations&amp;namespace=8&amp;message=Savearticle “&lt;bdi&gt;{{int:Savearticle}}&lt;/bdi&gt;”] would save a private copy of a new page in their accounts, rather than permanently publishing their changes on the web. It is important for this part of the user interface to be clear, since it is difficult to remove public information after it is published. We believe that the confusion caused by the “&lt;bdi&gt;{{int:Savearticle}}&lt;/bdi&gt;” button increases the workload for experienced editors, who have to clean up the information that people unintentionally disclose, and report it to the functionaries and stewards to suppress it. Clarifying what the button does will reduce this problem.

Beyond that, the goal is to make all the wikis and languages more consistent, and some wikis made this change many years ago. The [[:m:Legal|Legal team]] at the Wikimedia Foundation supports this change. Making the edit interface easier to understand will make it easier to handle licensing and privacy questions that may arise. 

Any help pages or other basic documentation about how to edit pages will also need to be updated, on-wiki and elsewhere. On wiki pages, you can use the wikitext codes &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{int:Publishpage}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt; and &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{int:Publishchanges}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt; to display the new labels in the user's preferred language. For the language settings in [[Special:Preferences|your account preferences]], these wikitext codes produce “&lt;bdi&gt;{{int:Publishpage}}&lt;/bdi&gt;” and “&lt;bdi&gt;{{int:Publishchanges}}&lt;/bdi&gt;”.

Please share this news with community members who teach new editors and with others who may be interested.
&lt;/div&gt; [[m:User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[m:User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]]) 03:03, 10 Атырдьах ыйын 2016 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Quiddity (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=15790914 --&gt;

== RevisionSlider ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
From September 13th on, [[mw:Special:MyLanguage/Extension:RevisionSlider|RevisionSlider]] will be available as a [[mw:Special:MyLanguage/Beta Features|beta feature]] in your wiki. The RevisionSlider adds a slider view to the diff page, so that you can easily move between revisions. The feature fulfills a wish from the [[m:WMDE Technical Wishes|German Community’s Technical Wishlist]]. Everyone is invited to test the feature and we hope that it will serve you well in your work! &lt;/div&gt; [[user:Birgit Müller (WMDE)|Birgit Müller (WMDE)]] 00:08, 13 Балаҕан ыйын 2016 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Birgit Müller (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_2&amp;oldid=15903627 --&gt;

== Grants to improve your project ==

''{{int:Please-translate}}:''

Greetings! The [[:m:Grants:Project|Project Grants program]] is currently accepting proposals for funding. There is just over a week left to submit  before the October 11 deadline.  If you have ideas for software, offline outreach, research, online community organizing, or other projects that enhance the work of Wikimedia volunteers, start your proposal today!  Please encourage others who have great ideas to apply as well.  Support is available if you want help turning your idea into a grant request.
*'''[[:m:Grants:Project/Apply|Submit a grant request]]'''
*'''Get help''': In [[:m:Grants:IdeaLab|IdeaLab]] or an upcoming [[:m:Grants:Project#Upcoming_events|Hangout session]]
*'''Learn from examples''' of completed [[:m:Grants:IEG#ieg-engaging|Individual Engagement Grants]] or [[:m:Grants:PEG/Requests#Grants_funded_by_the_WMF_in_FY_2015.E2.80.9316|Project and Event Grants]]
[[m:User:I JethroBT (WMF)|I JethroBT (WMF)]] ([[m:User talk:I JethroBT (WMF)|talk]]) 05:11, 1 Алтынньы 2016 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:I JethroBT (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:I_JethroBT_(WMF)/IEG_2015_Targets&amp;oldid=15939807 --&gt;

== Creative Commons 4.0 ==

Hello! I'm writing from the Wikimedia Foundation to invite you to give your feedback on a proposed move from CC BY-SA 3.0 to a CC BY-SA 4.0 license across all Wikimedia projects. The consultation will run from October 5 to November 8, and we hope to receive a wide range of viewpoints and opinions. Please, if you are interested, [[meta:Special:MyLanguage/Terms of use/Creative Commons 4.0|take part in the discussion on Meta-Wiki]].

''Apologies that this message is only in English. [[meta:Special:MyLanguage/Terms of use/Creative Commons 4.0/MassMessage|This message can be read and translated in more languages here]].'' [[User:JSutherland (WMF)|Joe Sutherland]] ([[User talk:JSutherland (WMF)|talk]]) 10:34, 6 Алтынньы 2016 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:JSutherland (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:JSutherland_(WMF)/MassMessage/1&amp;oldid=15962252 --&gt;

== Password reset ==

''I apologise that this message is in English. [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Security%2FPassword+reset&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:Centralnotice-shared-help-translate}}]''

We are having a problem with attackers taking over wiki accounts with privileged user rights (for example, admins, bureaucrats, oversighters, checkusers). It appears that this may be because of weak or reused passwords.

Community members are working along with members of multiple teams at the Wikimedia Foundation to address this issue.

In the meantime, we ask that everyone takes a look at the passwords they have chosen for their wiki accounts. If you know that you've chosen a weak password, or if you've chosen a password that you are using somewhere else, please change those passwords.

Select strong passwords – eight or more characters long, and containing letters, numbers, and punctuation. [[m:User:JSutherland (WMF)|Joe Sutherland]] ([[m:User talk:JSutherland (WMF)|{{int:Talkpagelinktext}}]]) / [[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 08:59, 14 Сэтинньи 2016 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:JSutherland (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:JSutherland_(WMF)/MassMessage/1&amp;oldid=16060701 --&gt;

== Adding to the above section (Password reset) ==

Please accept my apologies - that first line should read &quot;[https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Security%2FPassword+reset&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= Help with translations!]&quot;. [[m:User:JSutherland (WMF)|Joe Sutherland (WMF)]] ([[m:User talk:JSutherland (WMF)|talk]]) / [[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 09:11, 14 Сэтинньи 2016 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:JSutherland (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:JSutherland_(WMF)/MassMessage/1&amp;oldid=16060701 --&gt;

== New way to edit wikitext ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

'''Summary''': There's a new opt-in Beta Feature of a [[:mw:2017 wikitext editor|wikitext mode for the visual editor]]. Please [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|go try it out]].


We in the Wikimedia Foundation's Editing department are responsible for making editing better for all our editors, new and experienced alike. We've been slowly improving [[:mw:VisualEditor|the visual editor]] based on feedback, user tests, and feature requests. However, that doesn't work for all our user needs: whether you need to edit a wikitext talk page, create a template, or fix some broken reference syntax, sometimes you need to use wikitext, and many experienced editors prefer it.

Consequently, we've planned a &quot;wikitext mode&quot; for the visual editor for a long time. It provides as much of the visual editor's features as possible, for those times that you need or want wikitext. It has the same user interface as the visual editor, including the same toolbar across the top with the same buttons. It provides access to the [[:mw:citoid|citoid service]] for formatting citations, integrated search options for inserting images, and the ability to add new templates in a simple dialog. Like in the visual editor, if you paste in formatted text copied from another page, then formatting (such as bolding) will automatically be converted into wikitext.

All wikis now have access to this mode as a [[:mw:Beta Features|Beta Feature]]. When enabled, it replaces your existing [[:mw:Editor|wikitext editor]] everywhere. If you don't like it, you can reverse this at any time by turning off the Beta Feature in your preferences. We don't want to surprise anyone, so it's strictly an ''opt-in-only'' Beta Feature. It won't switch on automatically for anyone, even if you have previously checked the box to &quot;{{Int:Betafeatures-auto-enroll}}&quot;.

The new wikitext edit mode is based on the visual editor, so it requires JavaScript (as does the [[:mw:Extension:WikiEditor|current wikitext editor]]). It doesn't work with gadgets that have only been designed for the older one (and ''vice versa''), so some users will miss gadgets they find important. We're happy to [[:mw:VisualEditor/Gadgets|work with gadget authors to help them update their code to work]] with both editors. We're not planning to get rid of the current main wikitext editor on desktop in the foreseeable future. We're also not going to remove the existing ability to edit plain wikitext without JavaScript. Finally, though it should go without saying, if you prefer to continue using the current wikitext editor, then you may so do.

This is an early version, and we'd love to know what you think so we can make it better. Please leave feedback about the new mode [[:mw:2017 wikitext editor/Feedback|on the feedback page]].  You may write comments in any language.  Thank you.

&lt;/div&gt; [[:mw:User:Jdforrester (WMF)|James Forrester]] (Product Manager, Editing department, Wikimedia Foundation) --04:31, 15 Ахсынньы 2016 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Elitre (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=15942009 --&gt;

== Review of initial updates on Wikimedia movement strategy process ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
''Note: Apologies for cross-posting and sending in English. [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/Initial announcements review|Message is available for translation on Meta-Wiki]].''

The Wikimedia movement is beginning a movement-wide strategy discussion, a process which will run throughout 2017. For 15 years, Wikimedians have worked together to build the largest free knowledge resource in human history. During this time, we've grown from a small group of editors to a diverse network of editors, developers, affiliates, readers, donors, and partners. Today, we are more than a group of websites. We are a movement rooted in values and a powerful vision: all knowledge for all people. As a movement, we have an opportunity to decide where we go from here. 

This movement strategy discussion will focus on the future of our movement: where we want to go together, and what we want to achieve. We hope to design an inclusive process that makes space for everyone: editors, community leaders, affiliates, developers, readers, donors, technology platforms, institutional partners, and people we have yet to reach. There will be multiple ways to participate including on-wiki, in private spaces, and in-person meetings. You are warmly invited to join and make your voice heard.

The immediate goal is to have a strategic direction by Wikimania 2017 to help frame a discussion on how we work together toward that strategic direction.

Regular updates are being sent to the [[mail:Wikimedia-l|Wikimedia-l mailing list]], and posted [[m:Strategy/Wikimedia_movement/2017/Updates|on Meta-Wiki]]. Beginning with this message, monthly reviews of these updates will be sent to this page as well. [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/Signup|Sign up]] to receive future announcements and monthly highlights of strategy updates on your user talk page.

Here is a review of the updates that have been sent so far:

* [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/15 December 2016 - Update 1 on Wikimedia movement strategy process|Update 1 on Wikimedia movement strategy process]] (15 December 2016)
** Introduction to process and information about budget spending resolution to support it
* [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/23 December 2016 - Update 2 on Wikimedia movement strategy process|Update 2 on Wikimedia movement strategy process]] (23 December 2016)
** Start of search for Lead Architect for movement strategy process
* [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/8 January 2017 - Update 3 on Wikimedia movement strategy process|Update 3 on Wikimedia movement strategy process]] (8 January 2017)
** Plans for strategy sessions at upcoming Wikimedia Conference 2017
* [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/11 January 2017 - Update 4 on Wikimedia movement strategy process|Update 4 on Wikimedia movement strategy process]] (11 January 2017)
** Introduction of williamsworks 
* [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/2 February 2017 - Update 5 on Wikimedia movement strategy process|Update 5 on Wikimedia movement strategy process]] (2 February 2017)
** The core movement strategy team, team tracks being developed, introduction of the Community Process Steering Committee, discussions at WikiIndaba conference 2017 and the Wikimedia movement affiliates executive directors gathering in Switzerland
* [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/10 February 2017 - Update 6 on Wikimedia movement strategy process|Update 6 on Wikimedia movement strategy process]] (10 February 2017)
** Tracks A &amp; B process prototypes and providing feedback, updates on development of all four Tracks

More information about the movement strategy is available on the [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017|Meta-Wiki 2017 Wikimedia movement strategy portal]].

''Posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation|Wikimedia Foundation]], 05:31, 16 Олунньу 2017 (+09) • [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/Initial announcements review|{{int:please-translate}}]] • [[m:Talk:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates|Get help]]''
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:GVarnum-WMF@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=16297862 --&gt;

== Overview #2 of updates on Wikimedia movement strategy process ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
''Note: Apologies for cross-posting and sending in English. [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/Overview 2 of updates on Wikimedia movement strategy process|This message is available for translation on Meta-Wiki]].''

As we mentioned last month, the Wikimedia movement is beginning a movement-wide strategy discussion, a process which will run throughout 2017. This movement strategy discussion will focus on the future of our movement: where we want to go together, and what we want to achieve.

Regular updates are being sent to the [[mail:Wikimedia-l|Wikimedia-l mailing list]], and posted [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia_movement/2017/Updates|on Meta-Wiki]]. Each month, we are sending overviews of these updates to this page as well. [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/Signup|Sign up]] to receive future announcements and monthly highlights of strategy updates on your user talk page.

Here is a overview of the updates that have been sent since our message last month:
* [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/16 February 2017 - Update 7 on Wikimedia movement strategy process|Update 7 on Wikimedia movement strategy process]] (16 February 2017)
** Development of documentation for Tracks A &amp; B
* [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/24 February 2017 - Update 8 on Wikimedia movement strategy process|Update 8 on Wikimedia movement strategy process]] (24 February 2017)
** Introduction of Track Leads for all four audience tracks
* [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/2 March 2017 - Update 9 on Wikimedia movement strategy process|Update 9 on Wikimedia movement strategy process]] (2 March 2017)
** Seeking feedback on documents being used to help facilitate upcoming community discussions

More information about the movement strategy is available on the [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017|Meta-Wiki 2017 Wikimedia movement strategy portal]].

''Posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation|Wikimedia Foundation]], 04:44, 10 Кулун тутар 2017 (+09) • [[m:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/Overview 2 of updates on Wikimedia movement strategy process|{{int:please-translate}}]] • [[m:Talk:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates|Get help]]''
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:GVarnum-WMF@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=16350625 --&gt;

== [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Start of the 2017 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections|Start of the 2017 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections]] ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
''Please accept our apologies for cross-posting this message. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Start of the 2017 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections|This message is available for translation on Meta-Wiki]].''
[[File:Wikimedia-logo black.svg|right|150px|link=m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017]]

On behalf of the Wikimedia Foundation Elections Committee, I am pleased to announce that self-nominations are being accepted for the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2017/Board_of_Trustees/Call_for_candidates|2017 Wikimedia Foundation Board of Trustees Elections]].

The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees|Board of Trustees]] (Board) is the decision-making body that is ultimately responsible for the long-term sustainability of the Wikimedia Foundation, so we value wide input into its selection. More information about this role can be found [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Board of Trustees|on Meta-Wiki]]. Please read the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Board of Trustees/Call for candidates|letter from the Board of Trustees calling for candidates]].

'''The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Board of Trustees/Candidates|candidacy submission phase]] will last from April 7 (00:00 UTC) to April 20 (23:59 UTC).'''

'''We will also be accepting questions to ask the candidates from April 7 to April 20. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Board of Trustees/Questions|You can submit your questions on Meta-Wiki]].'''

Once the questions submission period has ended on April 20, the Elections Committee will then collate the questions for the candidates to respond to beginning on April 21.

The goal of this process is to fill the '''three community-selected seats''' on the Wikimedia Foundation Board of Trustees. The election results will be used by the Board itself to select its new members.

The full schedule for the Board elections is as follows. All dates are '''inclusive''', that is, from the beginning of the first day (UTC) to the end of the last. 

* April 7 (00:00 UTC) – April 20 (23:59 UTC) – '''Board nominations''' 
* April 7 – April 20 – '''Board candidates questions submission period'''
* April 21 – April 30 – '''Board candidates answer questions'''
* May 1 – May 14 – '''Board voting period'''
* May 15–19 – '''Board vote checking'''
* May 20 – '''Board result announcement goal'''

In addition to the Board elections, we will also soon be holding elections for the following roles:

* '''Funds Dissemination Committee (FDC)'''
** There are five positions being filled. More information about this election will be available [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee|on Meta-Wiki]].

* '''Funds Dissemination Committee Ombudsperson (Ombuds)'''
** One position is being filled.  More information about this election will be available [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee Ombudsperson|on Meta-Wiki]].

Please note that this year the Board of Trustees elections will be held before the FDC and Ombuds elections. Candidates who are not elected to the Board are explicitly permitted and encouraged to submit themselves as candidates to the FDC or Ombuds positions after the results of the Board elections are announced. 

More information on this year's elections can be found [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017|on Meta-Wiki]]. Any questions related to the election can be posted on the [[m:Talk:Wikimedia Foundation elections/2017|election talk page on Meta-Wiki]], or sent to the election committee's mailing list, &lt;tt dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;white-space:nowrap;font-size:12px;line-height:1.5&quot;&gt;board-elections[[File:At sign.svg|15x15px|middle|link=|alt=(at)]]wikimedia.org&lt;/tt&gt;.

On behalf of the Election Committee,&lt;br /&gt;
[[m:User:KTC|Katie Chan]], Chair, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Wikimedia Foundation Elections Committee]]&lt;br /&gt;
[[m:User:JSutherland (WMF)|Joe Sutherland]], Community Advocate, Wikimedia Foundation

''Posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Wikimedia Foundation Elections Committee]], 12:37, 7 Муус устар 2017 (+09) • [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Start of the 2017 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections|{{int:please-translate}}]] • [[m:Talk:Wikimedia Foundation elections/2017|Get help]]''&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:GVarnum-WMF@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=16441214 --&gt;

== Read-only mode for 20 to 30 minutes on 19 April and 3 May ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2017|Read this message in another language]]  •  {{int:please-translate}}

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will be testing its secondary data center in Dallas.  This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster.  To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to conduct a planned test.  This test will show whether they can reliably switch from one data center to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. 

They will switch all traffic to the secondary data center on '''Wednesday, 19 April 2017'''.
On '''Wednesday, 3 May 2017''', they will switch back to the primary data center.  

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop during those two switches.  We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for approximately 20 to 30 minutes on Wednesday, 19 April and Wednesday, 3 May. The test will start at [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20170419T14 14:00 UTC] (15:00 BST, 16:00 CEST, 10:00 EDT, 07:00 PDT, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Thursday 20 April and Thursday 4 May). 
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message.  We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it.  If you see the error message, then please wait until everything is back to normal.  Then you should be able to save your edit.  But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
*There will be code freezes for the weeks of 17 April 2017 and 1 May 2017.  Non-essential code deployments will not happen.

This project may be postponed if necessary.  You can [[wikitech:Switch Datacenter#Schedule for 2017 switch|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule.  There will be more notifications about this.  '''Please share this information with your community.''' /&lt;span dir=ltr&gt;[[m:User:Whatamidoing (WMF)|User:Whatamidoing (WMF)]] ([[m:User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]])&lt;/span&gt;
&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;[[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 02:33, 12 Муус устар 2017 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=16545942 --&gt;

== [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:SecurePoll/vote/341?setlang={{CONTENTLANG}} Voting has begun in 2017 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections] ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[File:Wikimedia-logo black.svg|{{#switch:{{CONTENTLANG}}|ar=left|he=left|right}}|125px|link=m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Board voting has begun]]''This is a message from the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Wikimedia Foundation Elections Committee]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Board voting has begun|Translations]] are available.''

[https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:SecurePoll/vote/341?setlang={{CONTENTLANG}}&amp;uselang={{CONTENTLANG}} Voting has begun] for [[m:Wikimedia Foundation elections/2017#Requirements|eligible voters]] in the 2017 elections for the ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Board of Trustees|Wikimedia Foundation Board of Trustees]]''.

The [[m:Wikimedia Foundation Board of Trustees|Wikimedia Foundation Board of Trustees]] is the ultimate governing authority of the Wikimedia Foundation, a 501(c)(3) non-profit organization registered in the United States. The Wikimedia Foundation manages many diverse projects such as Wikipedia and Commons.

The voting phase lasts from 00:00 UTC May 1 to 23:59 UTC May 14. '''[https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:SecurePoll/vote/341?setlang={{CONTENTLANG}}&amp;uselang={{CONTENTLANG}} Click here to vote].''' More information on the candidates and the elections can be found on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Board of Trustees|2017 Board of Trustees election page]] on Meta-Wiki. 

On behalf of the Elections Committee,&lt;br/&gt;
[[m:User:KTC|Katie Chan]], Chair, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Wikimedia Foundation Elections Committee]]&lt;br/&gt;
[[m:User:JSutherland (WMF)|Joe Sutherland]], Community Advocate, Wikimedia Foundation

''Posted by the [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] • [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Board voting has begun|Translate]] • [[m:Talk:Wikimedia Foundation elections/2017|Get help]]&lt;/div&gt; 04:14, 4 Ыам ыйын 2017 (+09)''
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:GVarnum-WMF@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=16683836 --&gt;

== Beta Feature Two Column Edit Conflict View ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
From May 9, the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Two_Column_Edit_Conflict_View|Two Column Edit Conflict View]] will be available as a [[mw:Special:MyLanguage/Beta Features|beta feature]] on all wikis. The Two Column Edit Conflict View is a new interface for the edit conflict resolution page. It highlights differences between the editor's and the conflicting changes to make it easy to copy and paste pieces of the text and resolve the conflict. The feature fulfils a request for a more user-friendly edit conflict resolution from the [[m:WMDE Technical Wishes|German Community’s Technical Wishlist]]. Everyone is invited to test the feature and we hope that it will serve you well! &lt;/div&gt; [[m:user:Birgit Müller (WMDE)|Birgit Müller (WMDE)]] 23:41, 8 Ыам ыйын 2017 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Birgit Müller (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_2&amp;oldid=16712264 --&gt;

== RevisionSlider ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
[[mw:Special:MyLanguage/Extension:RevisionSlider|RevisionSlider]] will be available as a default feature for all users on all wikis from May 17. The RevisionSlider adds a slider view to the diff page so that you can easily move between revisions. The slider view is collapsed by default, and will load by clicking on it. It can also be turned off entirely in the user preferences. RevisionSlider has been a default feature on German, Arabic and Hebrew Wikipedia for 6 months and a beta feature on all wikis for 8 months. The feature fulfills a wish from the [[m:WMDE Technical Wishes|German Community’s Technical Wishlist]]. Thanks to everyone who tested RevisionSlider and gave valuable feedback to improve the feature! We hope that RevisionSlider will continue to serve you well in your work. &lt;/div&gt; [[m:user:Birgit Müller (WMDE)|Birgit Müller (WMDE)]] 23:44, 16 Ыам ыйын 2017 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Birgit Müller (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_2&amp;oldid=16715712 --&gt;

== [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Cycle 2|Join the next cycle of Wikimedia movement strategy discussions (underway until June 12)]] ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/Cycle 2 discussions launch|Message is available for translation on Meta-Wiki]]''
[[File:Wikimedia-logo.svg||{{#switch:{{CONTENTLANG}}|ar=left|he=left|right}}||150px]]
The Wikimedia movement strategy core team and working groups have completed reviewing the more than 1800 thematic statements we received from the first discussion. They have identified [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Cycle 2|5 themes that were consistent across all the conversations]] - each with their own set of sub-themes. These are not the final themes, just an initial working draft of the core concepts.

You are invited to [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Participate|join the online and offline discussions taking place]] on these 5 themes. This round of discussions will take place between now and June 12th. You can discuss as many as you like; we ask you to participate in the ones that are most (or least) important to you.

Here are the five themes, each has a page on Meta-Wiki with more information about the theme and how to participate in that theme's discussion:

* [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Cycle 2/Healthy, Inclusive Communities|Healthy, Inclusive Communities]]
* [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Cycle 2/The Augmented Age|The Augmented Age]]
* [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Cycle 2/A Truly Global Movement|A Truly Global Movement]]
* [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Cycle 2/The Most Respected Source of Knowledge|The Most Respected Source of Knowledge]]
* [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Cycle 2/Engaging in the Knowledge Ecosystem|Engaging in the Knowledge Ecosystem]]

On the [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Participate|movement strategy portal on Meta-Wiki]], you can find more information about each of these themes, their discussions, and how to participate.

''Posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation|Wikimedia Foundation]] • [[m:Special:MyLanguage/Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates/Cycle 2 discussions launch|{{int:please-translate}}]] • [[m:Talk:Strategy/Wikimedia movement/2017/Updates|Get help]]''&lt;/div&gt; 06:08, 17 Ыам ыйын 2017 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:GVarnum-WMF@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Strategy/Wikimedia_movement/2017/Updates/Global_message_delivery&amp;oldid=16773425 --&gt;

== [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Start of the 2017 Wikimedia Foundation Funds Dissemination Committee elections|Start of the 2017 Wikimedia Foundation Funds Dissemination Committee elections]] ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[File:Wikimedia-logo black.svg|{{#switch:{{CONTENTLANG}}|ar=left|he=left|right}}|125px|link=m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Start of the 2017 Wikimedia Foundation Funds Dissemination Committee elections]]
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Start of the 2017 Wikimedia Foundation Funds Dissemination Committee elections|Translations of this message are available on Meta-Wiki]].''

On behalf of the Wikimedia Foundation Elections Committee, we are pleased to announce that self-nominations are being accepted for the [[m:Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee/Call for candidates|2017 Wikimedia Foundation Funds Dissemination Committee]] and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee Ombudsperson|Funds Dissemination Committee Ombudsperson]] elections. Please read the letter from the Wikimedia Foundation calling for candidates at [[m:Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee/Call for candidates|on the 2017 Wikimedia Foundation elections portal]].

''Funds Dissemination Committee''&lt;br /&gt;
The Funds Dissemination Committee (FDC) makes recommendations about how to allocate Wikimedia movement funds to eligible entities.  There are five positions being filled. More information about this role can be found at [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee|the FDC elections page]].

''Funds Dissemination Committee Ombudsperson''&lt;br /&gt;
The Funds Dissemination Committee Ombudsperson receives complaints and feedback about the FDC process, investigates complaints at the request of the Board of Trustees,  and summarizes the investigations and feedback for the Board of Trustees on an annual basis. One position is being filled. More information about this role can be found at [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee Ombudsperson|the FDC Ombudsperson elections page]]. 

'''The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee/Candidates|candidacy submission phase]] will last until May 28 (23:59 UTC).'''

'''We will also be accepting questions to ask the candidates until May 28. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Funds Dissemination Committee/Questions|You can submit your questions on Meta-Wiki]].''' Once the questions submission period has ended on May 28, the Elections Committee will then collate the questions for the candidates to respond to.

The goal of this process is to fill the '''five community-selected seats''' on the Wikimedia Foundation Funds Dissemination Committee and the '''community-selected ombudsperson'''. The election results will be used by the Board itself to make the appointments.

The full schedule for the FDC elections is as follows. All dates are '''inclusive''', that is, from the beginning of the first day (UTC) to the end of the last.

* May 15 (00:00 UTC) – May 28 (23:59 UTC) – '''Nominations'''
* May 15 – May 28 – '''Candidates questions submission period'''
* May 29 – June 2 – '''Candidates answer questions'''
* June 3 – June 11 – '''Voting period'''
* June 12–14 – '''Vote checking'''
* June 15 – '''Goal date for announcing election results'''

More information on this year's elections can be found at [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017|the 2017 Wikimedia Foundation elections portal]].

Please feel free to post a note about the election on your project's village pump. Any questions related to the election can be posted on [[m:Talk:Wikimedia Foundation elections/2017|the talk page on Meta-Wiki]], or sent to the election committee's mailing list, &lt;tt dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;white-space:nowrap;font-size:12px;line-height:1.5&quot;&gt;board-elections[[File:At sign.svg|15x15px|middle|link=|alt=(at)]]wikimedia.org&lt;/tt&gt;.

On behalf of the Election Committee,&lt;br /&gt;
[[m:User:KTC|Katie Chan]], Chair, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Wikimedia Foundation Elections Committee]]&lt;br /&gt;
[[m:User:JSutherland (WMF)|Joe Sutherland]], Community Advocate, Wikimedia Foundation

''Posted by the [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] • [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2017/Updates/Start of the 2017 Wikimedia Foundation Funds Dissemination Committee elections|Translate]] • [[m:Talk:Wikimedia Foundation elections/2017|Get help]]''&lt;/div&gt; 06:06, 24 Ыам ыйын 2017 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:GVarnum-WMF@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=16804695 --&gt;

== Accessible editing buttons ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;The MediaWiki developers have been slowly improving the accessibility of the user interface.  The next step in this transition will change the appearance of some buttons and may break some outdated (non-updated or unmaintained) user scripts and gadgets.

You can see and use the [https://www.mediawiki.org/wiki/Project:Sandbox?action=submit&amp;ooui=0 old] and [https://www.mediawiki.org/wiki/Project:Sandbox?action=submit&amp;ooui=1 new] versions now.  Most editors will only notice that some buttons are slightly larger and have different colors.

&lt;gallery mode=&quot;nolines&quot; caption=&quot;Comparison of old and new styles&quot; heights=&quot;240&quot; widths=&quot;572&quot;&gt;
File:MediaWiki edit page buttons accessibility change 2017, before.png|Buttons before the change
File:MediaWiki edit page buttons accessibility change 2017, after.png|Buttons after the change
&lt;/gallery&gt;

However, this change also affects some user scripts and gadgets.  Unfortunately, some of them may not work well in the new system.  &lt;mark&gt;If you maintain any user scripts or gadgets that are used for editing, please see '''[[:mw:Contributors/Projects/Accessible editing buttons]]''' for information on how to test and fix your scripts.  Outdated scripts can be tested and fixed now.&lt;/mark&gt;

This change will probably reach this wiki on '''Tuesday, 1 August 2017'''.  Please leave a note at [[:mw:Talk:Contributors/Projects/Accessible editing buttons]] if you need help.&lt;/div&gt; --[[m:User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[m:User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]]) 01:56, 28 От ыйын 2017 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Quiddity (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Whatamidoing_(WMF)/Sandbox&amp;oldid=17043399 --&gt;

== New print to pdf feature for mobile web readers ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
'''New print to pdf feature for mobile web readers'''

The Readers web team will be deploying a new feature this week to make it [[mw:Reading/Web/Projects/Mobile_PDFs|easier to download PDF versions of articles on the mobile website]].

Providing better offline functionality was one of the highlighted areas from [[m:New_Readers/Offline|the research done by the New Readers team in Mexico, Nigeria, and India]]. The teams created a prototype for mobile PDFs which was evaluated by user research and community feedback.  The [[m:New_Readers/Offline#Concept_testing_for_mobile_web|prototype evaluation]] received positive feedback and results, so development continued.

For the initial deployment, the feature will be available to Google Chrome browsers on Android. Support for other mobile browsers to come in the future. For Chrome, the feature will use the native Android print functionality. Users can choose to download a webpage as a PDF. [[mw:Reading/Web/Projects/Print_Styles#Mobile_Printing|Mobile print styles]] will be used for these PDFs to ensure optimal readability for smaller screens.

The feature is available starting Wednesday, Nov 15. For more information, see [[mw:Reading/Web/Projects/Mobile_PDFs|the project page on MediaWiki.org]]. 

{{Int:Feedback-thanks-title}} 
&lt;/div&gt; [[m:User:CKoerner (WMF)|CKoerner (WMF)]] ([[m:User talk:CKoerner (WMF)|talk]]) 07:07, 21 Сэтинньи 2017 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:CKoerner (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:CKoerner_(WMF)/Mobile_PDF_distribution_list&amp;oldid=17448927 --&gt;

== AdvancedSearch ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
From May 8, [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:AdvancedSearch|AdvancedSearch]] will be available as a [[mw:Special:MyLanguage/Beta Features|beta feature]] in your wiki. The feature enhances the [[Special:Search|search page]] through an advanced parameters form and aims to make [[m:WMDE_Technical_Wishes/AdvancedSearch/Functional_scope|existing search options]] more visible and accessible for everyone. AdvancedSearch is a project by [[m:WMDE Technical Wishes/AdvancedSearch|WMDE Technical Wishes]]. Everyone is invited to test the feature and we hope that it will serve you well in your work!  &lt;/div&gt; [[m:User:Birgit Müller (WMDE)|Birgit Müller (WMDE)]] 23:53, 7 Ыам ыйын 2018 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Birgit Müller (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_2&amp;oldid=17995461 --&gt;

== Global preferences are available ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Global preferences are now available, you can set them by visiting your new [[Special:GlobalPreferences|global preferences page]]. Visit [[mw:Help:Extension:GlobalPreferences|mediawiki.org for information on how to use them]] and [[mw:Help talk:Extension:GlobalPreferences|leave feedback]]. -- [[User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 04:19, 11 От ыйын 2018 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=17968247 --&gt;

== New user group for editing sitewide CSS / JS ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
''({{int:please-translate}})''

Hi all!

To improve the security of our readers and editors, permission handling for CSS/JS pages has changed. (These are pages like &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;MediaWiki:Common.css&lt;/code&gt; and &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;MediaWiki:Vector.js&lt;/code&gt; which contain code that is executed in the browsers of users of the site.)
A new user group, &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|interface-admin]]&lt;/code&gt;, has been created.
Starting four weeks from now, only members of this group will be able edit CSS/JS pages that they do not own (that is, any page ending with &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;.css&lt;/code&gt; or &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;.js&lt;/code&gt; that is either in the &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;MediaWiki:&lt;/code&gt; namespace or is another user's user subpage).

You can learn more about the motivation behind the change [[m:Special:MyLanguage/Creation of separate user group for editing sitewide CSS/JS|here]].

Please add users who need to edit CSS/JS to the new group (this can be done the same way new administrators are added, by stewards or local bureaucrats).
This is a dangerous permission; a malicious user or a hacker taking over the account of a careless interface-admin can abuse it in far worse ways than admin permissions could be abused. Please only assign it to users who need it, who are trusted by the community, and who follow common basic password and computer security practices (use strong passwords, do not reuse passwords, use two-factor authentication if possible, do not install software of questionable origin on your machine, use antivirus software if that's a standard thing in your environment).

Thanks!
&lt;br/&gt;&lt;span dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[m:User:Tgr|Tgr]] ([[m:User talk:Tgr|talk]]) 02:45, 31 От ыйын 2018 (YAKT) &lt;small&gt;(via [[m:Special:MyLanguage/Global_message_delivery|global message delivery]])&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Tgr@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tgr/massmessage-T139380-ifadmin&amp;oldid=18255968 --&gt;

== Editing of sitewide CSS/JS is only possible for interface administrators from now ==

''({{int:please-translate}})''

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Hi all,

as [[m:Special:MyLanguage/Creation of separate user group for editing sitewide CSS/JS/announcement 2|announced previously]], permission handling for CSS/JS pages has changed: only members of the &lt;code&gt;[[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|interface-admin]]&lt;/code&gt; ({{int:group-interface-admin}}) group, and a few highly privileged global groups such as stewards, can edit CSS/JS pages that they do not own (that is, any page ending with .css or .js that is either in the MediaWiki: namespace or is another user's user subpage). This is done to improve the security of readers and editors of Wikimedia projects. More information is available at [[m:Special:MyLanguage/Creation of separate user group for editing sitewide CSS/JS|Creation of separate user group for editing sitewide CSS/JS]]. If you encounter any unexpected problems, please contact me or file a bug.

Thanks!&lt;br /&gt;
[[m:User:Tgr|Tgr]] ([[m:User talk:Tgr|talk]]) 21:40, 27 Атырдьах ыйын 2018 (YAKT) &lt;small&gt;(via [[m:Special:MyLanguage/Global_message_delivery|global message delivery]])&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Tgr@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18258712 --&gt;

== Read-only mode for up to an hour on 12 September and 10 October ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2018|Read this message in another language]]  •  {{int:please-translate}}

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will be testing its secondary data centre.  This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster.  To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. 

They will switch all traffic to the secondary data center on '''Wednesday, 12 September 2018'''.
On '''Wednesday, 10 October 2018''', they will switch back to the primary data center.  

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop when we switch.  We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on Wednesday, 12 September and Wednesday, 10 October. The test will start at [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20170503T14 14:00 UTC] (15:00 BST, 16:00 CEST, 10:00 EDT, 07:00 PDT, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Thursday 13 September and Thursday 11 October). 
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message.  We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it.  If you see the error message, then please wait until everything is back to normal.  Then you should be able to save your edit.  But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
*There will be code freezes for the weeks of 10 September 2018 and 8 October 2018.  Non-essential code deployments will not happen.

This project may be postponed if necessary.  You can [[wikitech:Switch Datacenter#Schedule for 2018 switch|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule.  There will be more notifications about this.  '''Please share this information with your community.''' /&lt;span dir=ltr&gt;[[m:User:Johan (WMF)|User:Johan(WMF)]] ([[m:User talk:Johan (WMF)|talk]])&lt;/span&gt;
&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; 22:33, 6 Балаҕан ыйын 2018 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18333489 --&gt;

== Change coming to how certain templates will appear on the mobile web ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
'''Change coming to how certain templates will appear on the mobile web'''

{{int:please-translate}}
[[File:Page_issues_-_mobile_banner_example.jpg|thumb|Example of improvements]]

Hello,

In a few weeks the Readers web team will be changing how some templates look on the mobile web site. We will make these templates more noticeable when viewing the article. We ask for your help in updating any templates that don't look correct.

What kind of templates? Specifically templates that notify readers and contributors about issues with the content of an article – the text and information in the article. Examples like [[wikidata:Q5962027|Template:Unreferenced]] or [[Wikidata:Q5619503|Template:More citations needed]]. Right now these notifications are hidden behind a link under the title of an article. We will format templates like these (mostly those that use Template:Ambox or message box templates in general) to show a short summary under the page title. You can tap on the &quot;Learn more&quot; link to get more information.

For template editors we have [[mw:Recommendations_for_mobile_friendly_articles_on_Wikimedia_wikis#Making_page_issues_(ambox_templates)_mobile_friendly|some recommendations on how to make templates that are mobile-friendly]] and also further [[mw:Reading/Web/Projects/Mobile_Page_Issues|documentation on our work so far]].

If you have questions about formatting templates for mobile, [[mw:Talk:Reading/Web/Projects/Mobile_Page_Issues|please leave a note on the project talk page]] or [https://phabricator.wikimedia.org/maniphest/task/edit/form/1/?projects=Readers-Web-Backlog file a task in Phabricator] and we will help you.

{{Int:Feedback-thanks-title}}
&lt;/div&gt; [[m:User:CKoerner (WMF)|CKoerner (WMF)]] ([[m:User talk:CKoerner (WMF)|talk]]) 04:35, 14 Сэтинньи 2018 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:CKoerner (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18543269 --&gt;

== Community Wishlist Survey vote ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

The Community Wishlist Survey. {{Int:Please-translate}}.

Hey everyone,

The Community Wishlist Survey is the process when the Wikimedia communities decide what the Wikimedia Foundation [[m:Community Tech|Community Tech]] should work on over the next year.

The Community Tech team is focused on tools for experienced Wikimedia editors. The communities have now posted a long list of technical proposals. You can vote on the proposals from now until 30 November. You can read more on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2019|wishlist survey page]]. 

&lt;span dir=ltr&gt;/[[m:User:Johan (WMF)|User:Johan (WMF)]]&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; 03:13, 23 Сэтинньи 2018 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18543269 --&gt;

== Advanced Search ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;  
[[m:WMDE_Technical_Wishes/AdvancedSearch|Advanced Search]] will become a default feature on your wiki on November 28. This new interface allows you to perform specialized searches on the [[Special:Search|search page]], even if you don’t know any [[mw:Special:MyLanguage/Help:CirrusSearch|search syntax]]. Advanced Search originates from the [[m:WMDE_Technical_Wishes|German Community’s Technical Wishes project]]. It's already a default feature on German, Arabic, Farsi and Hungarian Wikipedia. Besides, more than 40.000 users across all wikis have tested the beta version. Feedback is welcome on the [[mw:Help talk:Extension:AdvancedSearch|central feedback page]].&lt;/div&gt; [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] ([[m:User talk:Johanna Strodt (WMDE)|talk]]) 20:03, 26 Сэтинньи 2018 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_2&amp;oldid=18363910 --&gt;

== New Wikimedia password policy and requirements ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

The Wikimedia Foundation security team is implementing a new [[m:Password policy|password policy and requirements]]. [[mw:Wikimedia_Security_Team/Password_strengthening_2019|You can learn more about the project on MediaWiki.org]].

These new requirements will apply to new accounts and privileged accounts. New accounts will be required to create a password with a minimum length of 8 characters. Privileged accounts will be prompted to update their password to one that is at least 10 characters in length.

These changes are planned to be in effect on December 13th. If you think your work or tools will be affected by this change, please let us know on [[mw:Talk:Wikimedia_Security_Team/Password_strengthening_2019|the talk page]].

{{Int:Feedback-thanks-title}}
&lt;/div&gt; [[m:User:CKoerner (WMF)|CKoerner (WMF)]] ([[m:User talk:CKoerner (WMF)|talk]]) 05:03, 7 Ахсынньы 2018 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:CKoerner (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18639017 --&gt;

== Wikisource Community User Group representative vote ==

Dear all,

Sorry for writing in English and cross-posting this message.

Following the previous message, the vote for the representative of the [[meta:Wikisource Community User Group|Wikisource Community User Group]] to the [[meta:Wikimedia Summit 2019|Wikimedia Summit 2019]] is now open.

There is two great candidates on ''[[meta:Wikisource Community User Group/Wikimedia Summit 2019|page on meta to decide who will be the representative of the user group to the Wikimedia Summit]]''. You can support a candidate now. All active Wikisource users can vote. The vote is ending on December 14, 2018.

Feel free to ask any question on the [https://lists.wikimedia.org/mailman/listinfo/wikisource-l wikisource-I] mailing list or on the [[meta:Talk:Wikisource Community User Group/Wikimedia Summit 2019|talk page]].

{{int:Feedback-thanks-title}}

For the [[meta:Wikisource Community User Group|Wikisource Community User Group]], [[User:Tpt|Tpt]] ([[User talk:Tpt|talk]]) December 8, 2018 at 18:53 (UTC)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Tpt@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikisource&amp;oldid=18700925 --&gt;

== Invitation from Wiki Loves Love 2019 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
{{int:please-translate}}

[[File:WLL Subtitled Logo (transparent).svg|right|frameless]]

Love is an important subject for humanity and it is expressed in different cultures and regions in different ways across the world through different gestures, ceremonies, festivals and to document expression of this rich and beautiful emotion, we need your help so we can share and spread the depth of cultures that each region has, the best of how people of that region, celebrate love. 

[[:c:Commons:Wiki Loves Love|Wiki Loves Love (WLL)]] is an international photography competition of Wikimedia Commons with the subject love testimonials happening in the month of February.

The primary goal of the competition is to document love testimonials through human cultural diversity such as monuments, ceremonies, snapshot of tender gesture, and miscellaneous objects used as symbol of love; to illustrate articles in the worldwide free encyclopedia Wikipedia, and other Wikimedia Foundation (WMF) projects. 

The theme of 2019 iteration is '''''Celebrations, Festivals, Ceremonies and rituals of love.'''''

Sign up your affiliate or individually at [[:c:Commons:Wiki Loves Love 2019/Participants|Participants]] page.

To know more about the contest, check out our [[:c:Commons:Wiki Loves Love 2019|Commons Page]] and [[:c:Commons:Wiki Loves Love 2018/FAQ|FAQs]]

There are several prizes to grab. Hope to see you spreading love this February with Wiki Loves Love!

Kind regards,

[[:c:Commons:Wiki Loves Love 2018/International Team|Wiki Loves Love Team]]

Imagine... the sum of all love!
&lt;/div&gt;
--[[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 19:13, 27 Ахсынньы 2018 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Tiven2240@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18639017 --&gt;

== FileExporter beta feature ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt; 
[[File:Logo for the beta feature FileExporter.svg|thumb|Coming soon: the beta feature [[m:WMDE_Technical_Wishes/Move_files_to_Commons|FileExporter]]]]
A new beta feature will soon be released on all wikis: The [[m:WMDE_Technical_Wishes/Move_files_to_Commons|FileExporter]]. It allows exports of files from a local wiki to Wikimedia Commons, including their file history and page history. Which files can be exported is defined by each wiki's community: '''Please check your wiki's [[m:WMDE_Technical_Wishes/Move_files_to_Commons/Configuration file documentation|configuration file]]''' if you want to use this feature.

The FileExporter has already been a beta feature on [https://www.mediawiki.org mediawiki.org], [https://meta.wikimedia.org meta.wikimedia], deWP, faWP, arWP, koWP and on [https://wikisource.org wikisource.org]. After some functionality was added, it's now becoming a beta feature on all wikis. Deployment is planned for January 16. More information can be found [[m:WMDE_Technical_Wishes/Move_files_to_Commons|on the project page]]. 

As always, feedback is highly appreciated. If you want to test the FileExporter, please activate it in your [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|user preferences]]. The best place for feedback is the [[mw:Help_talk:Extension:FileImporter|central talk page]]. Thank you from Wikimedia Deutschland's [[m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes project]].
&lt;/div&gt; [[User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 18:41, 14 Тохсунньу 2019 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=18782700 --&gt;

== No editing for 30 minutes on 17 January ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;You will '''not be able to edit''' the wikis for up to 30 minutes on '''[https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20190117T07 17 January 07:00 UTC]'''. This is because of a database problem that has to be fixed immediately. You can still read the wikis. Some wikis are not affected. They don't get this message. You can see which wikis are '''not''' affected [[:m:User:Johan (WMF)/201901ReadOnlyPage|on this page]]. Most wikis are affected. The time you can not edit might be shorter than 30 minutes. /[[User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]&lt;/div&gt;
03:54, 17 Тохсунньу 2019 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/201901ReadOnly/Targets7&amp;oldid=18789239 --&gt;

== Talk to us about talking ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
[[File:OOjs_UI_icon_speechBubbles-rtl.svg|alt=&quot;￼icon depicting two speech Bubbles&quot;|frameless|right|120px]]
The Wikimedia Foundation is planning a [[mw:Talk pages consultation 2019|global consultation about communication]]. The goal is to bring Wikimedians and wiki-minded people together to improve tools for communication.

We want all contributors to be able to talk to each other on the wikis, whatever their experience, their skills or their devices.

We are looking for input from as many different parts of the Wikimedia community as possible. It will come from multiple projects, in multiple languages, and with multiple perspectives.

We are currently planning the consultation. We need your help.

'''We need volunteers to help talk to their communities or user groups.'''

You can help by hosting a discussion at your wiki. Here's what to do:  
# First, [[mw:Talk pages consultation 2019/Participant group sign-up|sign up your group here.]]  
# Next, create a page (or a section on a Village pump, or an e-mail thread – whatever is natural for your group) to collect information from other people in your group.  This is not a vote or decision-making discussion: we are just collecting feedback.  
# Then ask people what they think about communication processes.  We want to hear stories and other information about how people communicate with each other on and off wiki.  Please consider asking these five questions:
## When you want to discuss a topic with your community, what tools work for you, and what problems block you?
## What about talk pages works for newcomers, and what blocks them?
## What do others struggle with in your community about talk pages?
## What do you wish you could do on talk pages, but can't due to the technical limitations?
## What are the important aspects of a &quot;wiki discussion&quot;?
# Finally, please go to [[mw:Talk:Talk pages consultation 2019|Talk pages consultation 2019 on Mediawiki.org]] and report what you learned from your group.  Please include links if the discussion is available to the public.

'''You can also help build the list of the many different ways people talk to each other.'''

Not all groups active on wikis or around wikis use the same way to discuss things: it can happen on wiki, on social networks, through external tools... Tell us [[mw:Talk pages consultation 2019/Tools in use|how your group communicates]].

You can read more about [[mw:Talk pages consultation 2019|the overall process]] on mediawiki.org. If you have questions or ideas, you can [[mw:Talk:Talk pages consultation 2019|leave feedback about the consultation process]] in the language you prefer.

Thank you! We're looking forward to talking with you.
&lt;/div&gt; [[user:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] 00:01, 22 Олунньу 2019 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Trizek (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18639017 --&gt;

== Read-only mode for up to 30 minutes on 11 April ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;You will '''not be able to edit''' most Wikimedia wikis for up to 30 minutes on '''[https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20190411T05 11 April 05:00 UTC]'''. This is because of a hardware problem. You can still read the wikis. You [[phab:T220080|can see which wikis are affected]]. The time you can not edit might be shorter than 30 minutes. /[[User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; 19:56, 8 Муус устар 2019 (YAKT)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18979889 --&gt;

== Wikimedia Foundation Medium-Term Plan feedback request ==

{{int:please-translate}}

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;The Wikimedia Foundation has published a [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Medium-term_plan_2019|Medium-Term Plan proposal]] covering the next 3–5 years. We want your feedback! Please leave all comments and questions, in any language, on [[m:Talk:Wikimedia_Foundation_Medium-term_plan_2019|the talk page]], by April 20. {{Int:Feedback-thanks-title}} [[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]] ([[m:User talk:Quiddity (WMF)|talk]]) 02:35, 13 Муус устар 2019 (YAKT)&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Quiddity (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18998727 --&gt;

== Update on the consultation about office actions ==

Hello all, 

Last month, the Wikimedia Foundation's Trust &amp; Safety team [[:en:Wikipedia:Village_pump_(policy)/Archive_152#Announcement_of_forthcoming_temporary_and_partial_ban_tool_consultation|announced]] a future consultation about partial and/or temporary [[m:Special:MyLanguage/office actions|office actions]]. We want to let you know that the '''draft version''' of this consultation has now been [[:m:Office_actions/Community_consultation_on_partial_and_temporary_office_actions/draft|posted on Meta]]. 

This is a '''draft'''. It is not intended to be the consultation itself, which will be posted on Meta likely in early September. Please do not treat this draft as a consultation. Instead, we ask your assistance in forming the final language for the consultation.

For that end, we would like your input over the next couple of weeks about what questions the consultation should ask about partial and temporary Foundation office action bans and how it should be formatted. '''[[:m:Talk:Office_actions/Community_consultation_on_partial_and_temporary_office_actions/draft|Please post it on the draft talk page]]'''. Our goal is to provide space for the community to discuss all the aspects of these office actions that need to be discussed, and we want to ensure with your feedback that the consultation is presented in the best way to encourage frank and constructive conversation.

Please visit [[:m:Office_actions/Community_consultation_on_partial_and_temporary_office_actions/draft|the consultation draft on Meta-wiki]] and leave your comments on the draft’s talk page about what the consultation should look like and what questions it should ask. 

Thank you for your input! -- The [[m:Special:MyLanguage/Trust and Safety|Trust &amp; Safety team]] 17:03, 16 Атырдьах ыйын 2019 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Trizek (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=19175143 --&gt;

== New tools and IP masking ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Hey everyone,

The Wikimedia Foundation wants to work on two things that affect how we patrol changes and handle vandalism and harassment. We want to make the tools that are used to handle bad edits better. We also want to get better privacy for unregistered users so their IP addresses are no longer shown to everyone in the world. We would not hide IP addresses until we have better tools for patrolling.

We have an idea of what tools ''could'' be working better and how a more limited access to IP addresses would change things, but we need to hear from more wikis. You can read more about the project [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|on Meta]] and [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|post comments and feedback]]. Now is when we need to hear from you to be able to give you better tools to handle vandalism, spam and harassment.

You can post in your language if you can't write in English.
[[User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; 23:19, 21 Атырдьах ыйын 2019 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tools_and_IP_message/Distribution&amp;oldid=19315232 --&gt;

== The consultation on partial and temporary Foundation bans just started ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;
Hello, 

In a [[:en:Wikipedia:Community_response_to_the_Wikimedia_Foundation%27s_ban_of_Fram/Official_statements#Board_statement|recent statement]], the Wikimedia Foundation Board of Trustees [[:en:Wikipedia:Community_response_to_the_Wikimedia_Foundation%27s_ban_of_Fram/Official_statements#Board_statement|requested that staff hold a consultation]] to &quot;re-evaluat[e] or add community input to the two new office action policy tools (temporary and partial Foundation bans)&quot;.

Accordingly, the Foundation's Trust &amp; Safety team invites all Wikimedians [[:m:Office actions/Community consultation on partial and temporary office actions/09 2019|to join this consultation and give their feedback]] from 30 September to 30 October. 

How can you help?

* Suggest how partial and temporary Foundation bans should be used, if they should (eg: On all projects, or only on a subset);

* Give ideas about how partial and temporary Foundation bans should ideally implemented, if they should be; and/or

* Propose changes to the existing Office Actions policy on partial and temporary bans.

We offer our thanks in advance for your contributions, and we hope to get as much input as possible from community members during this consultation!

&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;-- [[user:Kbrown (WMF)|Kbrown (WMF)]] 02:14, 1 Алтынньы 2019 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Trizek (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=19302497 --&gt;

== Feedback wanted on Desktop Improvements project ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{Int:Please-translate}}

{{int:Hello}}. The Readers Web team at the WMF will work on some [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|improvements to the desktop interface]] over the next couple of years. The goal is to increase usability without removing any functionality. We have been inspired by changes made by volunteers, but that currently only exist as local gadgets and user scripts, prototypes, and volunteer-led skins. We would like to begin the process of bringing some of these changes into the default experience on all Wikimedia projects. 

We are currently in the research stage of this project and are looking for ideas for improvements, as well as feedback on our current ideas and mockups.  So far, we have performed interviews with community members at Wikimania. We have gathered lists of previous volunteer and WMF work in this area. We are examining possible technical approaches for such changes.  

We would like individual feedback on the following:

* Identifying focus areas for the project we have not yet discovered
* Expanding the list of existing gadgets and user scripts that are related to providing a better desktop experience. If you can think of some of these from your wiki, please let us know
* Feedback on the ideas and mockups we have collected so far

We would also like to gather a list of wikis that would be interested in being test wikis for this project - these wikis would be the first to receive the updates once we’re ready to start building. 

When giving feedback, please consider the following goals of the project:

* Make it easier for readers to focus on the content
* Provide easier access to everyday actions (e.g. search, language switching, editing)
* Put things in logical and useful places
* Increase consistency in the interface with other platforms - mobile web and the apps
* Eliminate clutter
* Plan for future growth

As well as the following constraints:

* Not touching the content - no work will be done in terms of styling templates or to the structure of page contents themselves
* Not removing any functionality - things might move around, but all navigational items and other functionality currently available by default will remain
* No drastic changes to the layout - we're taking an evolutionary approach to the changes and want the site to continue feeling familiar to readers and editors

Please give all feedback (in any language) at [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements|mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements]] 

After this round of feedback, we plan on building a prototype of suggested changes based on the feedback we receive. You’ll hear from us again asking for feedback on this prototype.

{{Int:Feedback-thanks-title}} [[mw:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]] ([[mw:User talk:Quiddity (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 16:15, 16 Алтынньы 2019 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Quiddity (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Quiddity_(WMF)/Global_message_delivery_split_2&amp;oldid=19462801 --&gt;

== Movement Learning and Leadership Development Project ==

Hello

The Wikimedia Foundation’s Community Development team is seeking to learn more about the way volunteers learn and develop into the many different roles that exist in the movement. Our goal is to build a movement informed framework that provides shared clarity and outlines accessible pathways on how to grow and develop skills within the movement. To this end, we are looking to speak with you, our community to learn about your journey as a Wikimedia volunteer. Whether you joined yesterday or have been here from the very start, we want to hear about the many ways volunteers join and contribute to our movement.

To learn more about the project, [[:m:special:MyLanguage/Movement Learning and Leadership Development Project|please visit the Meta page]]. If you are interested in participating in the project, please complete [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSegM07N1FK_s0VUECM61AlWOthwdn5zQOlVsa2vaKcx13BwZg/viewform?usp=sf_link this simple Google form]. Although we may not be able to speak to everyone who expresses interest, we encourage you to complete this short form if you are interested in participating!

-- [[user:LMiranda (WMF)|LMiranda (WMF)]] ([[user talk:LMiranda (WMF)|talk]]) 04:01, 23 Тохсунньу 2020 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Trizek (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Trizek_(WMF)/sandbox/temp_MassMessage_list&amp;oldid=19738989 --&gt;

== Additional interface for edit conflicts on talk pages ==

''Sorry, for writing this text in English. If you could help to translate it, it would be appreciated.'' 

You might know the new interface for edit conflicts (currently a beta feature). Now, Wikimedia Germany is designing an additional interface to solve edit conflicts on talk pages. This interface is shown to you when you write on a discussion page and another person writes a discussion post in the same line and saves it before you do. With this additional editing conflict interface you can adjust the order of the comments and edit your comment.  We are inviting everyone to have a look at [[m:WMDE Technical Wishes/Edit Conflicts#Edit conflicts on talk pages|the planned feature]]. Let us know what you think on our [[mw:Help talk:Two Column Edit Conflict View|central feedback page]]! -- For the Technical Wishes Team: [[m:User:Max Klemm (WMDE)|Max Klemm (WMDE)]] 23:15, 26 Олунньу 2020 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Max Klemm (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=19845780 --&gt;

== Feedback on movement names ==

{{int:Hello}}. Apologies if you are not reading this message in your native language. {{int:please-translate}} if necessary. {{Int:Feedback-thanks-title}}

There are a lot of conversations happening about the future of our movement names. We hope that you are part of these discussions and that your community is represented.

Since 16 June, the Foundation Brand Team has been running a [https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_9G2dN7P0T7gPqpD survey] in 7 languages about [[m:Special:MyLanguage/Communications/Wikimedia brands/2030 movement brand project/Naming convention proposals|3 naming options]]. There are also community members sharing concerns about renaming in a [[m:Special:MyLanguage/Community open letter on renaming|Community Open Letter]]. 

Our goal in this call for feedback is to hear from across the community, so we encourage you to participate in the survey, the open letter, or both. The survey will go through 7 July in all timezones. Input from the survey and discussions will be analyzed and published on Meta-Wiki.

Thanks for thinking about the future of the movement, --[[:m:Talk:Communications/Wikimedia brands/2030 movement brand project|The Brand Project team]], 04:39, 3 От ыйын 2020 (+09)

''Note: The survey is conducted via a third-party service, which may subject it to additional terms. For more information on privacy and data-handling, see the [[foundation:Special:MyLanguage/Naming Convention Proposals Movement Feedback Survey Privacy Statement|survey privacy statement]].''
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Elitre (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/All_wikis_June_2020&amp;oldid=20238769 --&gt;

== Announcing a new wiki project! Welcome, Abstract Wikipedia ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

Hi all,

It is my honor to introduce Abstract Wikipedia, a new project that has been unanimously approved by the Wikimedia Foundation Board of Trustees. Abstract Wikipedia proposes a new way to generate baseline encyclopedic content in a multilingual fashion, allowing more contributors and more readers to share more knowledge in more languages. It is an approach that aims to make cross-lingual cooperation easier on our projects, increase the sustainability of our movement through expanding access to participation, improve the user experience for readers of all languages, and innovate in free knowledge by connecting some of the strengths of our movement to create something new.

This is our first new project in over seven years. Abstract Wikipedia was submitted as a project proposal by Denny Vrandečić in May 2020 &lt;ref&gt;[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]&lt;/ref&gt; after years of preparation and research, leading to a detailed plan and lively discussions in the Wikimedia communities. We know that the energy and the creativity of the community often runs up against language barriers, and information that is available in one language may not make it to other language Wikipedias. Abstract Wikipedia intends to look and feel like a Wikipedia, but build on the powerful, language-independent conceptual models of Wikidata, with the goal of letting volunteers create and maintain Wikipedia articles across our polyglot Wikimedia world.

The project will allow volunteers to assemble the fundamentals of an article using words and entities from Wikidata. Because Wikidata uses conceptual models that are meant to be universal across languages, it should be possible to use and extend these building blocks of knowledge to create models for articles that also have universal value. Using code, volunteers will be able to translate these abstract “articles” into their own languages. If successful, this could eventually allow everyone to read about any topic in Wikidata in their own language.

As you can imagine, this work will require a lot of software development, and a lot of cooperation among Wikimedians. In order to make this effort possible, Denny will join the Foundation as a staff member in July and lead this initiative. You may know Denny as the creator of Wikidata, a long-time community member, a former staff member at Wikimedia Deutschland, and a former Trustee at the Wikimedia Foundation &lt;ref&gt;[[m:User:Denny|User:Denny]]&lt;/ref&gt;. We are very excited that Denny will bring his skills and expertise to work on this project alongside the Foundation’s product, technology, and community liaison teams.

It is important to acknowledge that this is an experimental project, and that every Wikipedia community has different needs. This project may offer some communities great advantages. Other communities may engage less. Every language Wikipedia community will be free to choose and moderate whether or how they would use content from this project.

We are excited that this new wiki-project has the possibility to advance knowledge equity through increased access to knowledge. It also invites us to consider and engage with critical questions about how and by whom knowledge is constructed. We look forward to working in cooperation with the communities to think through these important questions.

There is much to do as we begin designing a plan for Abstract Wikipedia in close collaboration with our communities. I encourage you to get involved by going to the project page and joining the new mailing list &lt;ref&gt;[[mail:abstract-wikipedia|Abstract Wikipedia mailing list]]&lt;/ref&gt;. We recognize that Abstract Wikipedia is ambitious, but we also recognize its potential. We invite you all to join us on a new, unexplored path.

Yours,

Katherine Maher (Executive Director, Wikimedia Foundation) 

&lt;references/&gt;
&lt;/div&gt; &lt;small&gt;Sent by [[:m:User:Elitre (WMF)]] 05:13, 10 От ыйын 2020 (+09) - '''[[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/July 2020 announcement]]''' &lt;/small&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Elitre (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/All_wikis_June_2020&amp;oldid=20265926 --&gt;

== Technical Wishes: FileExporter and FileImporter become default features on all Wikis ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
The [[m:WMDE_Technical_Wishes/Move_files_to_Commons|FileExporter and FileImporter]] will become a default features on all wikis until August 7, 2020. They are planned to help you to move files from your local wiki to Wikimedia Commons easier while keeping all original file information (Description, Source, Date, Author, View History) intact. Additionally, the move is documented in the files view history. 
How does it work? 

Step 1: If you are an auto-confirmed user, you will see a link &quot;Move file to Wikimedia Commons&quot; on the local file page. 

Step 2: When you click on this link, the FileImporter checks if the file can in fact be moved to Wikimedia Commons. These checks are performed based on the wiki's [[m:WMDE_Technical_Wishes/Move_files_to_Commons/Configuration_file_documentation|configuration file]] which is created and maintained by each local wiki community. 

Step 3: If the file is compatible with Wikimedia Commons, you will be taken to an import page, at which you can update or add information regarding the file, such as the description. You can also add the 'Now Commons' template to the file on the local wiki by clicking the corresponding check box in the import form. Admins can delete the file from the local wiki by enabling the corresponding checkbox. By clicking on the 'Import' button at the end of the page, the file is imported to Wikimedia Commons. 

If you want to know more about the [[m:WMDE_Technical_Wishes/Move_files_to_Commons|FileImporter extension]] or the [[m:WMDE_Technical_Wishes|Technical Wishes Project]], follow the links. --For the Technical Wishes Team: &lt;/div&gt;[[User:Max Klemm (WMDE)|Max Klemm (WMDE)]] 18:14, 6 Атырдьах ыйын 2020 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Max Klemm (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=20343133 --&gt;

== Important: maintenance operation on September 1st ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2020|Read this message in another language]]  •  [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2020|{{int:please-translate}}]]

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will be testing its secondary data centre.  This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. 

They will switch all traffic to the secondary data centre on '''Tuesday, September 1st 2020'''.

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made.  We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, September 1st. The test will start at [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20200901T14 14:00 UTC] (15:00 BST, 16:00 CEST, 10:00 EDT, 19:30 IST, 07:00 PDT, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Wednesday September 2).
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message.  We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it.  If you see the error message, then please wait until everything is back to normal.  Then you should be able to save your edit.  But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
*There will be code freezes for the week of September 1st, 2020.  Non-essential code deployments will not happen.

This project may be postponed if necessary.  You can [[wikitech:Switch Datacenter#Schedule for 2018 switch|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule.  There will be more notifications about this.  '''Please share this information with your community.''' 
&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; &lt;span dir=ltr&gt;[[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|talk]])&lt;/span&gt; 22:49, 26 Атырдьах ыйын 2020 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Trizek (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=20384955 --&gt;

== Invitation to participate in the conversation ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
''{{int:Hello}}. Apologies for cross-posting, and that you may not be reading this message in your native language: translations of the following announcement may be available on '''[[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Draft review/Invitation (long version)|Meta]]'''. {{int:please-translate}}. {{Int:Feedback-thanks-title}}''

We are excited to share '''[[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Draft review|a draft of the Universal Code of Conduct]]''', which the Wikimedia Foundation Board of Trustees called for earlier this year, for your review and feedback. The discussion will be open until October 6, 2020.

The UCoC Drafting Committee wants to learn which parts of the draft would present challenges for you or your work. What is missing from this draft? What do you like, and what could be improved?

Please join the conversation and share this invitation with others who may be interested to join, too. 

To reduce language barriers during the process, you are welcomed to translate this message and the [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Draft review|Universal Code of Conduct/Draft review]]. You and your community may choose to provide your opinions/feedback using your local languages.

To learn more about the UCoC project, see the [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] page, and the [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/FAQ|FAQ]], on Meta.

Thanks in advance for your attention and contributions, [[:m:Talk:Trust_and_Safety|The Trust and Safety team at Wikimedia Foundation]], 02:55, 11 Балаҕан ыйын 2020 (+09) &lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Elitre (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Universal_Code_of_Conduct/Draft_review/Invitation_(long_version)/List&amp;oldid=20440292 --&gt;

== Wiki of functions naming contest ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{int:Please-translate}}.

{{int:Hello}}. Please help pick a name for the new Wikimedia wiki project. This project will be a wiki where the community can work together on a library of [[m:Special:MyLanguage/Abstract_Wikipedia/Wiki_of_functions_naming_contest#function|functions]]. The community can create new functions, read about them, discuss them, and share them. Some of these functions will be used to help create language-independent Wikipedia articles that can be displayed in any language, as part of the Abstract Wikipedia project. But functions will also be usable in many other situations.

There will be two rounds of voting, each followed by legal review of candidates, with voting beginning on 29 September and 27 October. Our goal is to have a final project name selected on 8 December. If you would like to participate, then '''[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/Wiki of functions naming contest|please learn more and vote now]]''' at meta-wiki. {{Int:Feedback-thanks-title}} --[[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]]&lt;/div&gt; 06:13, 30 Балаҕан ыйын 2020 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Quiddity (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Quiddity_(WMF)/Global_message_delivery_split_2&amp;oldid=20492307 --&gt;

== Call for feedback about Wikimedia Foundation Bylaws changes and Board candidate rubric ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
{{int:Hello}}. Apologies if you are not reading this message in your native language. {{Int:Please-translate}}.

Today the Wikimedia Foundation Board of Trustees starts two calls for feedback. One is about changes to the Bylaws mainly to increase the Board size from 10 to 16 members. The other one is about a trustee candidate rubric to introduce new, more effective ways to evaluate new Board candidates. The Board welcomes your comments through 26 October. For more details, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board noticeboard/October 2020 - Call for feedback about Bylaws changes and Board candidate rubric|check the full announcement]]. 

{{Int:Feedback-thanks-title}} [[m:User:Qgil-WMF|Qgil-WMF]] ([[m:User talk:Qgil-WMF|talk]]) 02:10, 8 Алтынньы 2020 (+09)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Elitre (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/Board3&amp;oldid=20519858 --&gt;

== Important: maintenance operation on October 27 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2020|Read this message in another language]]  •  [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch+2020&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers.  This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. 

They will switch all traffic back to the primary data center on '''Tuesday, October 27 2020'''.

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made.  We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, October 27. The test will start at [https://zonestamp.toolforge.org/1603807200 14:00 UTC] (14:00 WET, 15:00 CET, 10:00 EDT, 19:30 IST, 07:00 PDT, 23:00 JST, and in New Zealand at 03:00 NZDT on Wednesday October 28).
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message.  We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it.  If you see the error message, then please wait until everything is back to normal.  Then you should be able to save your edit.  But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
*There will be code freezes for the week of October 26, 2020.  Non-essential code deployments will not happen.

This project may be postponed if necessary.  You can [[wikitech:Switch_Datacenter#Schedule_for_2020_switch|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule.  There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; -- &lt;span dir=ltr&gt;[[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|talk]])&lt;/span&gt;  02:12, 22 Алтынньы 2020 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Trizek (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=20519839 --&gt;

== Wiki of functions naming contest - Round 2 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{int:Hello}}.
Reminder: Please help to choose the name for the new Wikimedia wiki project - the library of functions. The finalist vote starts today. The finalists for the name are: &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Wikicode, Wikicodex, Wikifunctions, Wikifusion, Wikilambda, Wikimedia Functions&lt;/span&gt;. If you would like to participate, then '''[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/Wiki of functions naming contest/Names|please learn more and vote now]]''' at Meta-wiki.
{{Int:Feedback-thanks-title}} --[[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]]
&lt;/div&gt; 07:11, 6 Сэтинньи 2020 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Quiddity (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=20564572 --&gt;

== Опрос о пожеланиях сообщества — 2021 ==

[[File:Magic Wand Icon 229981 Color Flipped.svg|thumb|48px]]
'''[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|Опрос о пожеланиях сообщества — 2021]]''' открыт! Это процесс, в котором сообщества решают, над чем команда [[m:Community Tech|Community Tech]] должна работать в течение следующего года. Мы рекомендуем всем подавать предложения до истечения крайнего срока '''{{#time:j xg|2020-11-30|{{PAGELANGUAGE}}}}''', или комментировать другие предложения, чтобы помочь сделать их лучше.
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
The communities will vote on the proposals between {{#time:j xg|2020-12-08|{{PAGELANGUAGE}}}} and {{#time:j xg|2020-12-21|{{PAGELANGUAGE}}}}.
&lt;/div&gt;

Команда технической помощи сообществам сосредоточена на инструментах для опытных редакторов проектов Викимедиа. Вы можете писать предложения на любом языке, и мы переведем их для вас. Мы ждём ваших предложений с благодарностью и нетерпением!

&lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;[[m:user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]]&lt;/span&gt; 13:55, 20 Сэтинньи 2020 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Ru_fallback&amp;oldid=20689486 --&gt;

== Wikidata descriptions changes to be included more often in Recent Changes and Watchlist ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
''Sorry for sending this message in English. Translations are available on [[m:Special:MyLanguage/Announcements/Announcement Wikidata descriptions in watchlist|this page]]. Feel free to translate it in more languages!''

As you may know, you can include changes coming from Wikidata in your Watchlist and Recent Changes ([[Special:Preferences#mw-prefsection-watchlist|in your preferences]]). Until now, this feature didn’t always include changes made on Wikidata descriptions due to the way Wikidata tracks the data used in a given article.

Starting on December 3rd, the Watchlist and Recent Changes will include changes on the descriptions of Wikidata Items that are used in the pages that you watch. This will only include descriptions in the language of your wiki to make sure that you’re only seeing changes that are relevant to your wiki.

This improvement was requested by many users from different projects. We hope that it can help you monitor the changes on Wikidata descriptions that affect your wiki and participate in the effort of improving the data quality on Wikidata for all Wikimedia wikis and beyond.

Note: if you didn’t use the Wikidata watchlist integration feature for a long time, feel free to give it another chance! The feature has been improved since the beginning and the content it displays is more precise and useful than at the beginning of the feature in 2015.

If you encounter any issue or want to provide feedback, feel free to use [[Phab:T191831|this Phabricator ticket]]. Thanks!

[[:d:User:Lea Lacroix (WMDE)|Lea Lacroix (WMDE)]] 23:39, 30 Сэтинньи 2020 (+09)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Lea Lacroix (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Lea_Lacroix_(WMDE)/wikis&amp;oldid=20728482 --&gt;

== 2020 Coolest Tool Award Ceremony on December 11th ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Hello all,

The ceremony of the 2020 [[m:Coolest_Tool_Award|Wikimedia Coolest Tool Award]] will take place virtually on Friday, December 11th, at 17:00 GMT. This award is highlighting tools that have been nominated by contributors to the Wikimedia projects, and the ceremony will be a nice moment to show appreciation to the tools developers and maybe discover new tools!

You will find more information [[m:Coolest_Tool_Award|here]] about the livestream and the discussions channels. Thanks for your attention, [[:d:User:Lea Lacroix (WMDE)|Lea Lacroix (WMDE)]] 19:55, 7 Ахсынньы 2020 (+09)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Lea Lacroix (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=20734978 --&gt;

== Опрос о пожеланиях сообщества — 2021 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
[[File:Magic Wand Icon 229981 Color Flipped.svg|thumb|48px]]
'''Мы приглашаем всех зарегистрированных участников проголосовать в [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|Опросе о пожеланиях сообщества 2021 года]]. Вы можете оставить голос за любое количество пожеланий, опрос проходит с этого момента и до {{#time:j xg|2020-12-21|ru}}.'''

В опросе собраны пожелания о создании новых и улучшении существующих инструментов для опытных редакторов. После окончания голосования мы постараемся исполнить все ваши пожелания. Начнем с самых популярных.

Мы, [[m:Special:MyLanguage/Community Tech| Community Tech]], являемся одной из команд [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation|Фонда Викимедиа]]. Мы создаем и совершенствуем инструменты для редактирования и администрирования вики. Решение о том, над чем мы будем работать, принимается по результатам опроса сообщества. Раз в год можно подавать пожелания. Через две недели после периода подачи можно проголосовать за те предложения, в которых вы больше всего заинтересованы. Затем мы выбираем из опроса пожелания, над которыми планируем работать. Некоторые пожелания могут быть выполнены разработчиками-волонтёрами или другими командами.

Мы ждём ваших голосов. Спасибо!
&lt;/div&gt;
[[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]]

00:30, 12 Ахсынньы 2020 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Ru_fallback&amp;oldid=20689486 --&gt;

== Moving Wikimania 2021 to a Virtual Event ==

&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
[[File:Wikimania_logo_with_text_2.svg|right|alt=Wikimania's logo.|75px]]

''{{int:Hello}}. Apologies if you are not reading this message in your native language. {{Int:Please-translate}}. {{Int:Feedback-thanks-title}}''

[[:m:Wikimania 2021|Wikimania will be a virtual event this year]], and hosted by a wide group of community members. Whenever the next in-person large gathering is possible again, [[:m:ESEAP Hub|the ESEAP Core Organizing Team]] will be in charge of it. Stay tuned for more information about how ''you'' can get involved in the planning
process and other aspects of the event. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikimedia-l/2021-January/096141.html Please read the longer version of this announcement on wikimedia-l]. 

''ESEAP Core Organizing Team, Wikimania Steering Committee, Wikimedia Foundation Events Team'', 00:16, 28 Тохсунньу 2021 (+09) 
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Elitre (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/Wikimania21&amp;oldid=21014617 --&gt;

== Project Grant Open Call ==

This is the announcement for the [[m:Grants:Project|Project Grants program]] open call that started on January 11, with the submission deadline of February 10, 2021.&lt;br&gt; This first open call will be focussed on Community Organizing proposals. A second open call focused on research and software proposals is scheduled from February 15 with a submission deadline of March 16, 2021.&lt;br&gt;

For the Round 1 open call, we invite you to propose grant applications that fall under community development and organizing (offline and online) categories. Project Grant funds are available to support individuals, groups, and organizations to implement new experiments and proven ideas, from organizing a better process on your wiki, coordinating a campaign or editathon series to providing other support for community building.  We offer the following resources to help you plan your project and complete a grant proposal:&lt;br&gt;

* Weekly proposals clinics via Zoom during the Open Call. Join us for [[m:Grants:Project|#Upcoming_Proposal_Clinics|real-time discussions]] with Program Officers and select thematic experts and get live feedback about your Project Grants proposal. We’ll answer questions and help you make your proposal better. We also offer these support pages to help you build your proposal:
* [[m:Grants:Project/Tutorial|Video tutorials]] for writing a strong application&lt;br&gt;
* General [[m:Grants:Project/Plan|planning page]] for Project Grants &lt;br&gt;
* [[m:Grants:Project/Learn|Program guidelines and criteria]]&lt;br&gt;

Program officers are also available to offer individualized proposal support upon request. Contact us if you would like feedback or more information.&lt;br&gt;

We are excited to see your grant ideas that will support our community and make an impact on the future of Wikimedia projects. Put your idea into motion, and [[m:Grants:Project/Apply|submit your proposal]] by February 10, 2021!&lt;br&gt;

Please feel free to get in touch with questions about getting started with your grant application, or about serving on the Project Grants Committee. Contact us at projectgrants{{at}}wikimedia.org. Please help us translate this message to your local language. [[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 17:01, 28 Тохсунньу 2021 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RSharma (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=20808431 --&gt;

== Wikifunctions logo contest ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{Int:Hello}}. Please help to choose a design concept for the logo of the new Wikifunctions wiki. Voting starts today and will be open for 2 weeks. If you would like to participate, then '''[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/Wikifunctions logo concept/Vote|please learn more and vote now]]''' at Meta-Wiki. {{Int:Feedback-thanks-title}} --[[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]]&lt;/div&gt; 10:50, 2 Кулун тутар 2021 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Quiddity (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21087740 --&gt;

== Universal Code of Conduct – 2021 consultations ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
=== Universal Code of Conduct Phase 2 ===

{{int:please-translate}}

The [[:wmf:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|'''Universal Code of Conduct (UCoC)''']] provides a universal baseline of acceptable behavior for the entire Wikimedia movement and all its projects. The project is currently in Phase 2, outlining clear enforcement pathways. You can read more about the whole project on its [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|'''project page''']].

==== Drafting Committee: Call for applications ====

The Wikimedia Foundation is recruiting volunteers to join a committee to draft how to make the code enforceable. Volunteers on the committee will commit between 2 and 6 hours per week from late April through July and again in October and November. It is important that the committee be diverse and inclusive, and have a range of experiences, including both experienced users and newcomers, and those who have received or responded to, as well as those who have been falsely accused of harassment.

To apply and learn more about the process, see [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|Universal Code of Conduct/Drafting committee]].

==== 2021 community consultations: Notice and call for volunteers / translators ====

From 5 April – 5 May 2021 there will be conversations on many Wikimedia projects about how to enforce the UCoC. We are looking for volunteers to translate key material, as well as to help host consultations on their own languages or projects using suggested [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/2021 consultations/Discussion|key questions]]. If you are interested in volunteering for either of these roles, please [[:m:Talk:Universal Code of Conduct/2021 consultations|contact us]] in whatever language you are most comfortable.

To learn more about this work and other conversations taking place, see [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/2021 consultations|Universal Code of Conduct/2021 consultations]].

-- [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] ([[User talk:Xeno (WMF)|talk]]) 07:19, 6 Муус устар 2021 (+09)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Without_Russian,_Polish_and_translated/8&amp;oldid=21302342 --&gt;

== Line numbering coming soon to all wikis ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;  

[[File:Technical_Wishes_–_Line_numbering_-_2010_wikitext_editor.png|thumb|Example]]
From April 15, you can enable line numbering in some wikitext editors - for now in the template namespace, coming to more namespaces soon. This will make it easier to detect line breaks and to refer to a particular line in discussions. These numbers will be shown if you enable the syntax highlighting feature ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror extension]]), which is supported in the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor|2010]] and [[mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|2017]] wikitext editors. 

More information can be found on [[m:WMDE Technical Wishes/Line Numbering|this project page]]. Everyone is invited to test the feature, and to give feedback [[m:talk:WMDE Technical Wishes/Line Numbering|on this talk page]].
&lt;/div&gt; -- [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 00:09, 13 Муус устар 2021 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=21329014 --&gt;

== Suggested Values ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;  

From April 29, it will be possible to suggest values for parameters in templates. Suggested values can be added to [[mw:Special:MyLanguage/Help:TemplateData|TemplateData]] and will then be shown as a drop-down list in [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide|VisualEditor]]. This allows template users to quickly select an appropriate value. This way, it prevents potential errors and reduces the effort needed to fill the template with values. It will still be possible to fill in values other than the suggested ones.

More information, including the supported parameter types and how to create suggested values: [[mw:Help:TemplateData#suggestedvalues|[1]]] [[m:WMDE_Technical_Wishes/Suggested_values_for_template_parameters|[2]]]. Everyone is invited to test the feature, and to give feedback [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/Suggested values for template parameters|on this talk page]].

&lt;/div&gt; [[m:User:Timur Vorkul (WMDE)|Timur Vorkul (WMDE)]] 23:08, 22 Муус устар 2021 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Timur Vorkul (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=21361904 --&gt;

== Universal Code of Conduct News – Issue 1 ==

&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Universal Code of Conduct News'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Issue 1, June 2021'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1|Read the full newsletter]]&lt;/span&gt;
----
Welcome to the first issue of [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct News]]! This newsletter will help Wikimedians stay involved with the development of the new code, and will distribute relevant news, research, and upcoming events related to the UCoC.

Please note, this is the first issue of UCoC Newsletter which is delivered to all subscribers and projects as an announcement of the initiative. If you want the future issues delivered to your talk page, village pumps, or any specific pages you find appropriate, you need to [[m:Global message delivery/Targets/UCoC Newsletter Subscription|subscribe here]].

You can help us by translating the newsletter issues in your languages to spread the news and create awareness of the new conduct to keep our beloved community safe for all of us. Please [[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/Participate|add your name here]] if you want to be informed of the draft issue to translate beforehand. Your participation is valued and appreciated.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;
* '''Affiliate consultations''' – Wikimedia affiliates of all sizes and types were invited to participate in the UCoC affiliate consultation throughout March and April 2021. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec1|continue reading]])
* '''2021 key consultations''' – The Wikimedia Foundation held enforcement key questions consultations in April and May 2021 to request input about UCoC enforcement from the broader Wikimedia community. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec2|continue reading]])
* '''Roundtable discussions''' – The UCoC facilitation team hosted two 90-minute-long public roundtable discussions in May 2021 to discuss UCoC key enforcement questions. More conversations are scheduled. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec3|continue reading]])
* '''Phase 2 drafting committee''' – The drafting committee for the phase 2 of the UCoC started their work on 12 May 2021. Read more about their work. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec4|continue reading]])
* '''Diff blogs''' – The UCoC facilitators wrote several blog posts based on interesting findings and insights from each community during local project consultation that took place in the 1st quarter of 2021. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec5|continue reading]])&lt;/div&gt;
--[[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 08:06, 12 Бэс ыйын 2021 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SOyeyele (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SOyeyele_(WMF)/Announcements/Other_languages&amp;oldid=21578291 --&gt;

== Server switch ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2020|Read this message in another language]]  •  [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch+2020&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers.  This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. &lt;!--

 They will switch all traffic back to the primary data center on '''Tuesday, October 27 2020'''. --&gt;

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made.  We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, 29 June 2021. The test will start at [https://zonestamp.toolforge.org/1624975200 14:00 UTC] (07:00 PDT, 10:00 EDT, 15:00 WEST/BST, 16:00 CEST, 19:30 IST,  23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Wednesday 30 June).
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message.  We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it.  If you see the error message, then please wait until everything is back to normal.  Then you should be able to save your edit.  But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
*There will be code freezes for the week of June 28.  Non-essential code deployments will not happen.

This project may be postponed if necessary.  You can [[wikitech:Switch_Datacenter#Schedule_for_2021_switch|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule.  There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] 10:19, 27 Бэс ыйын 2021 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21463754 --&gt;

== Universal Code of Conduct - Enforcement draft guidelines review ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;content&quot;/&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee#Phase_2|Редакционный Комитет 2-го этапа Универсального Кодекса Поведения]] хочет получить мнения '''[[:m:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|по проекту руководства по обеспечения правоприменения]]''' [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Универсального Кодекса Поведения]] (УКП). Период обзора планируется начать 17 августа 2021 года.

Это руководство не является окончательным, но вы можете помочь продвинуть его вперед. Комитет будет пересматривать руководство на основе вклада от сообщества.

Комментариями можно поделиться на любом языке [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|на странице обсуждения проекта обзора]] и [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Discussions|на других страницах]]. Членам сообщества рекомендуется организовывать обсуждения в своих сообществах.

Запланированы прямые обсуждения проекта руководтсва по обеспечения правоприменения УКП: 

:[[wmania:2021:Submissions/Universal_Code_of_Conduct_Roundtable|На сессии Викимании 2021]] - 16 августа @ 11:00 UTC - 11:45 UTC
:[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2021_consultations/Roundtable_discussions#Conversation hours|Во время встреч]] - 24 августа, 31 августа, 7 сентября @ 03:00 UTC &amp; 14:00 UTC
:[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2021_consultations/Roundtable_discussions|Во время круглых столов]] - 18 сентября @ 03:00 UTC &amp; 15:00 UTC

Сводки обсуждений будут опубликованы [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee/Digests|здесь]], каждые две недели.

Пожалуйста, дайте мне знать, если у вас возникнут какие-либо вопросы.&lt;section end=&quot;content&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 07:46, 18 Атырдьах ыйын 2021 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Xeno (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikisource&amp;oldid=21895574 --&gt;

== Update on the OCR Improvements ==

Hello! Sorry for writing in English. {{int:Please-translate}}.

The [[m:Community Tech/OCR Improvements|OCR Improvements]] are complete. We, the [[m:Community Tech|Community Tech]] team, are grateful for your feedback from the beginning to the last stage when we were finalizing the interface. 

=== Engine improvements === 
&lt;div style=&quot;margin-bottom:1em; border-left:.3em #c8ccd1 solid; padding-left:.5em;&quot;&gt;
[[File:OCR menu in toolbar.png|OCR menu in toolbar|frameless|right]]
;Reliability
Prior to our work, the OCR tools were separate gadgets. We have added &quot;Wikimedia OCR.&quot; It is available under one icon inside the toolbar on all Wikisource wikis. This tool supports two other OCR tools, Tesseract and Google OCR. We expect these tools to be more stable. We will maintain Wikimedia OCR.

The gadgets will remain available. The communities will have sovereignty over when to enable or disable these.
&lt;div style=&quot;clear:both;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;border-left:.3em #c8ccd1 solid; padding-left:.5em; clear:both;&quot;&gt;
;Speed
Prior to this work, transcription would take upwards of 40 seconds. Our improvements average a transcription time under 4 seconds.
&lt;/div&gt;
=== Advanced Tools improvements === 
&lt;div style=&quot;margin-bottom:1em; border-left:.3em #c8ccd1 solid; padding-left:.5em; clear:both;&quot;&gt;
[[File:Multi-language support in advanced tools.png|frameless|right]]
;Multiple-language support
Documents with multiple languages can be transcribed in a new way.
# Open the [https://ocr.wmcloud.org/ {{int:wikisource-ocr-advanced}}]
# Select the Languages (optional) field
# Search for and enter the languages in order of prevalence in the document.
&lt;div style=&quot;clear:both;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;margin-bottom:1em; border-left:.3em #c8ccd1 solid; padding-left:.5em; clear:both;&quot;&gt;
[[File:OCR-advanced cropping-activated.jpg|alt=UI Crop tool in Advanced tools|frameless|right]]
;Cropping tool / Multi-column support
We have included a Cropper tool. It allows to select regions to transcribe on pages with complicated layouts.
&lt;div style=&quot;clear:both;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;margin-bottom:1em; border-left:.3em #c8ccd1 solid; padding-left:.5em; clear:both;&quot;&gt;
[[File:OCR onboarding.png|frameless|right]]
;Discoverability and accessibility of OCR
We have added an interface for new users. It is pulsating blue dots over the new icon in the toolbar. The new interface explains what OCR means and what transcription means in Wikisource.
&lt;div style=&quot;clear:both;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
We believe that you will do even more great things because of these changes. We also hope to see you at the 2022 Community Wishlist Survey. Thanks you again for all your opinions and support.

[[m:Talk:Community Tech/OCR Improvements|Please share your opinions on the project talk page!]]

[[m:user:NRodriguez (WMF)|NRodriguez (WMF)]] and [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] 10:57, 19 Атырдьах ыйын 2021 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Varia&amp;oldid=21905347 --&gt;

== Wikimedia Foundation Board of Trustees election has come to an end ==

Thank you for participating in the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021|2021 Wikimedia Foundation Board of Trustees election]]! Voting closed August 31 at 23:59. The official data, including the four most voted candidates, will be announced as soon as the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections_committee|Elections Committee]] completes their review of the ballots. The official announcement of the new trustees appointed will happen later, once the selected candidates have been confirmed by the Board.

6,946 community members from 216 wiki projects have voted. This makes 10.2% global participation, 1.1% higher than in the last Board elections. In 2017, 5167 people from 202 wiki projects cast their vote. A full analysis is planned to be published in a few days when the confirmed results are announced. In the meantime, you can check the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021/Stats|data produced during the election]].

Diversity was an important goal with these elections. Messages about the Board election were translated into 61 languages. This outreach worked well. There were 70 communities with eligible voters voting in this election for the first time. With your help, next year’s Board of Trustees election will be even better.

05:50, 2 Балаҕан ыйын 2021 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikisource&amp;oldid=21895574 --&gt;

== The 2022 Community Wishlist Survey will happen in January ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Hello everyone,

We hope all of you are as well and safe as possible during these trying times! We wanted to share some news about a change to the Community Wishlist Survey 2022. We would like to hear your opinions as well.

Summary:

&lt;div style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;
We will be running the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]] 2022 in January 2022. We need more time to work on the 2021 wishes. We also need time to prepare some changes to the Wishlist 2022. In the meantime, you can use a [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|dedicated sandbox to leave early ideas for the 2022 wishes]].
&lt;/div&gt;

=== Proposing and wish-fulfillment will happen during the same year ===

In the past, the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] team has run the Community Wishlist Survey for the following year in November of the prior year. For example, we ran the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|Wishlist for 2021]] in November 2020. That worked well a few years ago. At that time, we used to start working on the Wishlist soon after the results of the voting were published.

However, in 2021, there was a delay between the voting and the time when we could start working on the new wishes. Until July 2021, we were working on wishes from the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2020|Wishlist for 2020]].

We hope having the Wishlist 2022 in January 2022 will be more intuitive. This will also give us time to fulfill more wishes from the 2021 Wishlist.

=== Encouraging wider participation from historically excluded communities ===

We are thinking how to make the Wishlist easier to participate in. We want to support more translations, and encourage under-resourced communities to be more active. We would like to have some time to make these changes.

=== A new space to talk to us about priorities and wishes not granted yet ===

We will have gone 365 days without a Wishlist. We encourage you to approach us. We hope to hear from you in the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Community Wishlist Survey|talk page]], but we also hope to see you at our bi-monthly Talk to Us meetings! These will be hosted at two different times friendly to time zones around the globe.

We will begin our first meeting '''September 15th at 23:00 UTC'''. More details about the agenda and format coming soon!

=== Brainstorm and draft proposals before the proposal phase ===

If you have early ideas for wishes, you can use the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|new Community Wishlist Survey sandbox]]. This way, you will not forget about these before January 2022. You will be able to come back and refine your ideas. Remember, edits in the sandbox don't count as wishes!

=== Feedback ===
* What should we do to improve the Wishlist pages?
* How would you like to use our new [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|sandbox?]]
* What, if any, risks do you foresee in our decision to change the date of the Wishlist 2022?
* What will help more people participate in the Wishlist 2022?

Answer on the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Community Wishlist Survey|talk page]] (in any language you prefer) or at our Talk to Us meetings.
&lt;/div&gt;

[[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[user talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 09:23, 7 Балаҕан ыйын 2021 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21980442 --&gt;

== Call for Candidates for the Movement Charter Drafting Committee ending 14 September 2021 ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot;/&gt;Стратегия Движения объявляет [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee|прием заявок от кандидатов в Редакционный Комитет Устава Движения]]. Прием заявок начнется 2 августа 2021 года и продлится до 14 сентября 2021 года.

Есть ожидание, что Комитет будет представлять [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Diversity_and_Expertise_Matrices|разнообразие всего Движении]]. Разнообразие включает в себя пол, язык, географию и опыт. Это включает участие в проектах, организациях Викимедиа и в Фонде Викимедиа.

Свободное владение английским не требуется для того, чтобы стать членом комитета. При необходимости, будет предоставлена поддержка письменного и устного перевода. Участники получат компенсацию расходов на участие. Это составляет 100 долларов США раз в каждые два месяца.

Мы ищем людей, которые обладают некоторыми из следующих [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee#Role_Requirements|навыков]]:

* Навыки коллективной работы и писания. (продемонстрированный опыт - это плюс) 
* Готовность находить компромиссы. 
* Сосредоточенность на инклюзивность и разнообразие. 
* Обладание знаниями консультаций с сообществом. 
* Опыт межкультурного общения. 
* Опыт управления или организационной работы в некоммерческих организациях или сообществах. 
* Опыт ведения переговоров с различными сторонами. 

Ожидается, что Комитет начнет работу 15 человеком. Если будет 20 или более кандидатов, будет проведен смешанный процесс выборов и отбора. Если кандидатов будет 19 или меньше, то будет процесс отбора без выборов.

Поможете ли вы Викимедии в этой роли? Представьте свою кандидатуру, [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee#Candidate_Statements|здесь]]. Пожалуйста, свяжитесь с нами по адресу strategy2030[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org с вопросами.&lt;section end=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:51, 11 Балаҕан ыйын 2021 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Xeno (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikisource&amp;oldid=22002101 --&gt;

== Server switch ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. 

They will switch all traffic back to the primary data center on '''Tuesday, 14 September 2021'''.

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, 14 September 2021. The test will start at [https://zonestamp.toolforge.org/1631628049 14:00 UTC] (07:00 PDT, 10:00 EDT, 15:00 WEST/BST, 16:00 CEST, 19:30 IST, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Wednesday, 15 September).
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
* We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards.

This project may be postponed if necessary.  You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[user talk:SGrabarczuk (WMF)|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;{{int:Talkpagelinktext}}&lt;/span&gt;]]) 09:46, 11 Балаҕан ыйын 2021 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21980442 --&gt;

== Talk to the Community Tech ==

[[File:Magic Wand Icon 229981 Color Flipped.svg|{{dir|{{pagelang}}|left|right}}|frameless|50px]]

[[:m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates/2021-09 Talk to Us|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Community_Wishlist_Survey/Updates/2021-09_Talk_to_Us&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

Hello!

As we have [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates|recently announced]], we, the team working on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]], would like to invite you to an online meeting with us. It will take place on [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20210915T2300 '''September 15th, 23:00 UTC'''] on Zoom, and will last an hour. [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 '''Click here to join'''].

'''Agenda'''

* [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Status report 1#Prioritization Process|How we prioritize the wishes to be granted]]
* [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates|Why we decided to change the date]] from November 2021 to January 2022
* Update on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Warn when linking to disambiguation pages|disambiguation]] and the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Real Time Preview for Wikitext|real-time preview]] wishes
* Questions and answers

'''Format'''

The meeting will not be recorded or streamed. Notes without attribution will be taken and published on Meta-Wiki. The presentation (first three points in the agenda) will be given in English.

We can answer questions asked in English, French, Polish, and Spanish. If you would like to ask questions in advance, add them [[m:Talk:Community Wishlist Survey|on the Community Wishlist Survey talk page]] or send to sgrabarczuk@wikimedia.org.

[[m:Special:MyLanguage/User:NRodriguez (WMF)|Natalia Rodriguez]] (the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] manager) will be hosting this meeting.

'''Invitation link'''

* [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 Join online]
* Meeting ID: 898 2861 5390
* One tap mobile
** +16465588656,,89828615390# US (New York)
** +16699006833,,89828615390# US (San Jose)
* [https://wikimedia.zoom.us/u/kctR45AI8o Dial by your location]

See you! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;{{int:Talkpagelinktext}}&lt;/span&gt;]]) 12:04, 11 Балаҕан ыйын 2021 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21980442 --&gt;

== Открыто голосование по выборам членов редакционного комитета Устава Движения ==

В общей сложности 70 викимедийцев со всего мира претендуют на 7 мест в этих выборах.

'''Голосование открыто с 12 октября по 24 октября 2021 года.'''

Всего в состав комитета войдут 15 человек: 7 членов будут выбраны голосованием онлайн-сообществ, 6 членов будут выбраны филиалами Викимедиа в ходе параллельного процесса, а 2 члена будут назначены Фондом Викимедиа. Планируется собрать комитет к 1 ноября 2021 года.

Узнайте о каждом кандидате, чтобы информировать голосование на том языке, который вы предпочитаете: &lt;https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates&gt;

Узнайте о Редакционном комитете: &lt;https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee&gt;

На этих выборах мы в качестве эксперимента используем приложение для получения рекомендаций по голосованию. Проведите себя через инструмент и вы увидите, какой кандидат ближе всего к вам! Проверьте на &lt;https://mcdc-election-compass.toolforge.org/&gt;

Читайте полный текст объявления: &lt;https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Elections&gt;

'''Проголосуйте на SecurePoll:''' &lt;https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Elections&gt;

С уважением,

Команда по стратегии и управлению движением, Фонд Викимедиа
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/ru&amp;oldid=22173327 --&gt;

== Познакомьтесь с новыми членами Редакционного Комитета по разработке Устава Движения ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Процесс выборов и отбора в Редакционный Комитет Устава Движения завершен.
* Опубликованы [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results|результаты выборов]]. 1018 человек проголосовали за избрание семи членов в комитет: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_Knipel_(Pharos)|Richard Knipel (Pharos)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Anne_Clin_(Risker)|Anne Clin (Risker)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Alice_Wiegand_(lyzzy)|Alice Wiegand (Lyzzy)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Micha%C5%82_Buczy%C5%84ski_(Aegis_Maelstrom)|Michał Buczyński (Aegis Maelstrom)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_(Nosebagbear)|Richard (Nosebagbear)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ravan_J_Al-Taie_(Ravan)|Ravan J Al-Taie (Ravan)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ciell_(Ciell)|Ciell (Ciell)]]'''.
* Шесть членов были отобраны в процессе отбора  [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Affiliate-chosen_members|партнерами]]:
* Фонд Викимедиа [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Wikimedia_Foundation-chosen_members|назначил]] двух членов: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Runa_Bhattacharjee_(Runab_WMF)|Runa Bhattacharjee (Runab WMF)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Jorge_Vargas_(JVargas_(WMF))|Jorge Vargas (JVargas (WMF))]]'''.

Комитет соберется в ближайшее время, чтобы начать свою работу. Комитет может назначить до трех дополнительных членов, чтобы сбалансировать недостаток многообразия и опыта.

Если вы хотите участвовать в процессе разработки [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Устава Движения]], следите за обновлениями [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|на Мета]] и присоединяйтесь к [https://t.me/joinchat/U-4hhWtndBjhzmSf Telegram группе].

С благодарностью, 

Команда по стратегии и управлению движением, Фонд Викимедиа &lt;section end=&quot;announcement-content&quot;/&gt;

--[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 20:55, 4 Сэтинньи 2021 (+09)

== Узнайте, как гранты на реализацию Стратегии движения могут поддержать ваши планы по Стратегии движения ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot;/&gt;Гранты по реализации Стратегии движения предоставляют более 2 000 долларов США на осуществление планов Стратегии движения. Узнайте больше о [[:m:Special:MyLanguage/Grants:MSIG/About|грантах на реализацию Стратегии движения, критериях и способах подачи заявок]].&lt;section end=&quot;annoumcent-content&quot;/&gt; 

С уважением, [[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 01:04, 10 Сэтинньи 2021 (+09)

== Опрос о пожеланиях сообщества — 2022 ==

[[File:Community Wishlist Survey Lamp.svg|right|200px]]
'''[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Опрос о пожеланиях сообщества — 2022]]''' открыт!

Это процесс, в котором сообщества решают, над чем команда [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] должна работать в течение следующего года. Мы рекомендуем всем подавать предложения до истечения крайнего срока '''23 января''', или комментировать другие предложения, чтобы помочь сделать их лучше.

The communities will vote on the proposals between 28 января and 11 февраля.

Команда технической помощи сообществам сосредоточена на инструментах для опытных редакторов проектов Викимедиа. Вы можете писать предложения на любом языке, и мы переведем их для вас. Мы ждём ваших предложений с благодарностью и нетерпением! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 03:39, 11 Тохсунньу 2022 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Ru_fallback&amp;oldid=20689486 --&gt;

== Приём ваших отзывов по поводу выборов в Совет попечителей открыт == 
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''  

Приём обратной связи по поводу выборов в Совет попечителей объявлен открытым и завершится &lt;s&gt;7&lt;/s&gt; 16 февраля 2022 года.

В настоящем приглашении к приёму обратной связи команда по Стратегии и управлению движением применяет другой подход. Этот подход принимает во внимание отзывы сообщества полученные в 2021 году. Вместо того чтобы выдвигать предложения, этот приём обратной связи состоит из ключевых вопросов полученных от Совета попечителей. Ключевые вопросы были сформулированы на основе отзывов о выборах в Совет попечителей 2021 года. Цель состоит в том, чтобы вдохновить коллективное обсуждение и совместную разработку предложений по этим ключевым вопросам.

[https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia%20Foundation%20Board%20of%20Trustees/Call%20for%20feedback:%20Board%20of%20Trustees%20elections/ru Присоединяйтесь к обсуждению.] 

С уважением, 

Команда по Стратегии и управлению движением  

[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 19:50, 12 Тохсунньу 2022 (+09)

== Новости Стратегии движения и управления – Выпуск 5 ==
&lt;section begin=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Новости Стратегии движения и управления'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Выпуск 5 — Январь 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5|'''Прочитайте полный текст вестника''']]&lt;/span&gt;
----
Добро пожаловать в пятый выпуск Новостей о Стратегии движения и управления (ранее именуемый как Новости Универсального кодекса поведения)! Этот обновлённый бюллетень содержит актуальные новости и события, касающиеся Устава Движения, Универсального кодекса поведения, грантов на реализацию Стратегии движения, выборов в Совет попечителей и других соответствующих тем по Стратегии движения и управлению.

Этот информационный бюллетень будет выпускаться ежеквартально. Дополнительные новости будут рассылаться подписчикам еженедельно или раз в две недели.  Пожалуйста, не забудьте подписаться [[:m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|здесь]], чтобы получать эти обновления.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;

*'''Приглашение к обратной связи по поводу выборов в Совет попечителей''' - Мы приглашаем вас поделиться своим мнением о предстоящих выборах в Совет попечителей Фонда Викимедиа. Приём ваших отзывов по поводу этих выборов был объявлен 10 января 2022 года и завершится 7 февраля 2022 года. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Call for Feedback about the Board elections|продолжить чтение]])
*'''Ратификация Универсального кодекса поведения''' - В 2021 году Фонд Викимедиа обратился к сообществам с вопросом о том, как обеспечить соблюдение текста политики Универсального кодекса поведения. Пересмотренный проект руководства по обеспечению соблюдения будет готов для голосования сообществ в марте. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Universal Code of Conduct Ratification|продолжить чтение]])
*'''Гранты на реализацию Стратегии движения''' - Продолжая рассматривать ряд интересных проектных предложений, мы поощряем и приветствуем новые предложения и идеи, направленные на конкретную инициативу из рекомендаций Стратегии движения. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Movement Strategy Implementation Grants|продолжить чтение]])
*'''Преобразование информационного бюллетеня''' - В связи с преобразованием Информационного бюллетеня УКП в Информационный бюллетень Стратегии движения и управления, мы приглашаем вас присоединиться к команде фасилитаторов для разработки и определения новых направлений этого информационного бюллетеня. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#The New Direction for the Newsletter|продолжить чтение]])
*'''Блог «Diff»''' - Ознакомьтесь с самыми последними публикациями по Стратегии движения и управлению Фонда на Викимедиа Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Diff Blogs|продолжить чтение]])&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;

--[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 20:55, 19 Тохсунньу 2022 (+09)

== Поговорите с Техническим Сообществом ==

[[File:Community Wishlist Survey Lamp.svg|150px|right]]
{{int:Hello}}

Как было [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|недавно объявлено]], мы, команда, работающая над [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Опросом о пожеланиях сообщества]], хотели бы пригласить вас на онлайн-встречу с нами. It will take place on [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220119T1800 '''{{#time:j xg|2022-01-19}} ({{#time:l|2022-01-19}}), {{#time:H:i e|18:00|en|1}}'''] on Zoom, and will last an hour. This external system is not subject to the [[foundation:Privacy_policy|WMF Privacy Policy]]. [https://wikimedia.zoom.us/j/85804347114 '''Нажмите, чтобы присоединиться'''].

'''Повестка'''

* Bring drafts of your proposals and talk to to a member of the Community Tech Team about your questions on how to improve the proposal

'''Формат'''

Встреча не будет записываться или транслироваться. Будет вестись краткий протокол без указания авторства реплик; он будет опубликован на Meta-Wiki.

Мы можем ответить на вопросы на английском, французском, польском, испанском, немецком и итальянском языках. Если вы хотите задать вопросы заранее, добавьте их [[m:Talk:Community Wishlist Survey|на странице обсуждения опроса о пожеланиях сообщества]] или отправьте на sgrabarczuk@wikimedia.org.

Эту встречу будет проводить [[m:Special:MyLanguage/User:NRodriguez (WMF)|Наталья Родригес]] (менеджер [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Технического Сообщества]]).

'''Ссылка-приглашение'''

* [https://wikimedia.zoom.us/j/85804347114 Присоединяйтесь онлайн]
* ID встречи: &lt;span dir=ltr&gt;85804347114&lt;/span&gt;
* [https://wikimedia.zoom.us/u/keu6UeRT0T Наберите по своему местоположению]
Будем рады увидеться с вами! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 02:27, 19 Тохсунньу 2022 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Ru_fallback&amp;oldid=20689486 --&gt;

== Целевая группа по развитию лидерства: Ваши отзывы и рекомендации приветствуются ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Команда по вопросам развития сообщества Фонда Викимедиа поддерживает создание глобальной Целевой группы по развитию лидерства с активным участием сообществ. Целью данной группы является консультирование работы по развитию лидерства.

Команда просит Вас высказаться по поводу обязанностей Целевой группы по развитию лидерства. На этой Мета-странице анонсировано предложение о создании [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force|Целевой группы по развитию лидерства]] и о том, как [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Participate|Вы можете помочь]].  Отзывы о предложении принимаются с 7 по 25 февраля 2022 года.&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; --[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 02:14, 9 Олунньу 2022 (+09)

=== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Заявки на участие в Рабочей группе по развитию лидерства принимаются до 10 апреля 2022 года&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ===
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement/Reminder|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement/Reminder|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Leadership Development Working Group/Participate/Announcement/Reminder}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Команда по развитию сообщества принимает заявки от заинтересованных членов сообщества на участие в Рабочей группе по развитию лидерства. Цель рабочей группы — предоставление рекомендаций по развитию лидерства, обмен идеями и рекомендациями по инициативам развития лидерства в сообществах. Группа будет работать с сообществами над определением понятия лидерства и составлением плана развития лидерства, среди прочих. 

'''[https://meta.wikimedia.org/wiki/Leadership_Development_Working_Group/Participate/ru Приём заявок]''' открыт '''до 10 апреля 2022 года'''. Будет предоставлена языковая поддержка, поэтому знание английского языка не является обязательным условием. К сожалению, с марта 2022 года члены из русскоязычного сообщества и проектов не смогут получать компенсацию из-за действующих санкций SWIFT. Участники_цы сообщества находящиеся за пределами РФ могут получать финансовую компенсацию в размере $100 каждые два месяца, которые способствуют участию в волонтерской деятельности.  

Более подробную информацию о создаваемой группе можно прочитать [https://meta.wikimedia.org/wiki/Leadership_Development_Working_Group/Purpose_and_Structure/ru здесь]. Отчёт о результатах обратной связи доступен на Мета-вики. -[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 19:25, 4 Муус устар 2022 (+09)

== Обновленная информация о Руководстве по обеспечению правоприменения Универсального кодекса поведения ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement/Short|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Привет всем,

'''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Руководство по обеспечению правоприменения Универсального кодекса поведения]]'''  (УКП) было опубликовано 24 января 2022 года в качестве предлагаемого способа применения [[m:Universal Code of Conduct|политики]] в масштабах движения. Комментарии к руководству можно оставить здесь или на [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|странице обсуждения]].

25 февраля 2022 года в 12:00 UTC, и 4 марта 2022 года в 15:00 UTC пройдет обсуждение вопросов о руководстве и процессе ратификации. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Conversations|Вы можете присоединиться, чтобы обсудить вопросы с членами Комитета по разработке Руководства и командой проекта УКП]].'''

Ознакомьтесь с [[m:Universal Code of Conduct/Project#Timeline|таймлайном на Мета-вики]]. Период голосования с 7 по 21 марта. '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|Подробности на странице информации о голосовании]]'''.

Благодарим Вас за участие.

С уважением,

Команда по Стратегии движения и управлению Фонда Викимедиа

[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 03:38, 17 Олунньу 2022 (+09) &lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

== Wiki Loves Folklore is extended till 15th March ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]]
Greetings from Wiki Loves Folklore International Team,

We are pleased to inform you that [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Wiki Loves Folklore]] an international photographic contest on Wikimedia Commons has been extended till the '''15th of March 2022'''. The scope of the contest is focused on folk culture of different regions on categories, such as, but not limited to, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, etc.

We would like to have your immense participation in the photographic contest to document your local Folk culture on Wikipedia. You can also help with the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|translation]] of project pages and share a word in your local language.

Best wishes,

'''International Team'''&lt;br /&gt;
'''Wiki Loves Folklore'''

[[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 13:50, 22 Олунньу 2022 (+09)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Rockpeterson@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=22754428 --&gt;

== Coming soon ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
=== Several improvements around templates ===
Hello, from March 9, several improvements around templates will become available on your wiki:
* Fundamental improvements of the [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor template dialog]] ([[m:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|1]], [[m:WMDE Technical Wishes/Removing a template from a page using the VisualEditor|2]]),
* Improvements to make it easier to put a template on a page ([[m:WMDE Technical Wishes/Finding and inserting templates|3]]) (for the template dialogs in [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor]], [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor#/media/File:VectorEditorBasic-en.png|2010 Wikitext]] and [[Mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|New Wikitext Mode]]),
* and improvements in the syntax highlighting extension [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] ([[m:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|4]], [[m:WMDE Technical Wishes/Bracket Matching|5]]) (which is available on wikis with writing direction left-to-right).

All these changes are part of the “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]” project by [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes]]. We hope they will help you in your work, and we would love to hear your feedback on the talk pages of these projects. &lt;/div&gt; - [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 21:38, 28 Олунньу 2022 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=22907463 --&gt;

== Началось голосование по тексту Руководства по применению УКП ==  
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

7 марта в 00:00 UTC началось голосование по [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/ru обновленному тексту Руководства по обеспечению применения] [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/ru Универсального кодекса поведения]! Голосование завершится в понедельник 21 марта в 00:00 UTC. Ознакомьтесь с [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information/ru подробной информацией о голосовании и праве на участие в голосовании]. 

'''[https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting/ru Проголосуйте здесь]'''.  

Универсальный кодекс поведения (УКП) устанавливает базовый уровень приемлемого поведения для всего Движения. Обновленный текст Руководства по применению был опубликован 24 января 2022 года в качестве предлагаемого способа применения правил УКП в рамках всего Движения Викимедиа. Более подробная информацию [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Project/ru о проекте УКП].

Отзывы и комментарии принимаются на странице обсуждения проекта Мета-вики на любом удобном для вас языке. По вопросам к команде по УКП пишите на: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org 

С уважением,

Команда по Стратегии и Управлению Движением Фонда Викимедиа  

--[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 21:47, 7 Кулун тутар 2022 (+09)

== Wiki Loves Folklore 2022 ends tomorrow ==

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]]
International photographic contest [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022| Wiki Loves Folklore 2022]] ends on 15th March 2022 23:59:59 UTC. This is the last chance of the year to upload images about local folk culture, festival, cuisine, costume, folklore etc on Wikimedia Commons. Watch out our social media handles for regular updates and declaration of Winners. 

([https://www.facebook.com/WikiLovesFolklore/ Facebook] , [https://twitter.com/WikiFolklore Twitter ] , [https://www.instagram.com/wikilovesfolklore/ Instagram])

The writing competition Feminism and Folklore will run till 31st of March 2022 23:59:59 UTC. Write about your local folk tradition, women, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, folklore, and tradition, including ballads, folktales, fairy tales, legends, traditional song and dance, folk plays, games, seasonal events, calendar customs, folk arts, folk religion, mythology etc. on your local Wikipedia. Check if your [[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|local Wikipedia is participating]]

A special competition called '''Wiki Loves Falles''' is organised in Spain and the world during 15th March 2022 till 15th April 2022 to document local folk culture and [[:en:Falles|Falles]] in Valencia, Spain. Learn more about it on  [[:ca:Viquiprojecte:Falles 2022|Catalan Wikipedia project page]].

We look forward for your immense co-operation.

Thanks 
Wiki Loves Folklore international Team
[[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 23:41, 14 Кулун тутар 2022 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Rockpeterson@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=22754428 --&gt;

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Новости Стратегии Движения и Управления — Выпуск 6&lt;section end=&quot;announcement-header&quot;/&gt; == 

&lt;section begin=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Новости Стратегии Движения и Управления'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Выпуск 6, апрель 2022 года'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6|'''Читать полную версию информационного бюллетеня''']]&lt;/span&gt;
----

Добро пожаловать в шестой выпуск новостей Стратегии движения и управления! Обновлённый бюллетень содержит информацию, в частности, о новостях и событиях связанных с Уставом движения, Универсальным кодексом поведения, грантами на реализацию Стратегии движения, выборами в Совет попечителей.

Информационный бюллетень выходит ежеквартально, а обновления — еженедельно. Не забудьте [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|подписаться]], чтобы получать последующие выпуски.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;

*'''Развитие лидерства -''' формируется Рабочая группа! - Приём заявок на участие в Рабочей группе по развитию лидерства завершился 10 апреля 2022 года. Для участия в рабочей группе будут отобраны до 12 членов сообщества. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A1|продолжить чтение]])
*'''Голосование по ратификации Универсального кодекса поведения -''' С 7 по 21 марта было проведено глобальное голосование по Руководству по обеспечению правоприменения УКП через SecurePoll. Более 2300 пользователей с правом голоса, по меньшей мере из 128 домашних вики-проектов поделились мнениями и комментариями. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A2|продолжить чтение]]) 
*'''Дискуссии движения о хабах -''' 12 марта провели глобальное обсуждение по вопросам региональных и тематических хабов. В нём приняли участие 84 викимедийцев со всего движения. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A3|продолжить чтение]]) 
*'''Гранты по Стратегии движения по-прежнему открыты! -''' С начала года было одобрено шесть проектных предложений общей суммой порядка 80 000 долларов США. У вас есть проектная идея по Стратегии движения? Свяжитесь с нами! ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A4|продолжить чтение]]) 
*'''Комитет по разработке Устава движения приступил к работе! -''' Комитет из пятнадцати членов, избранный в октябре 2021 года, согласовал основные ценности, методы работы, а также приступил к составлению плана работы над проектом Устава движения. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A5|продолжить чтение]])
*'''Еженедельные обновления по Стратегии движения -''' Участвуйте и подписывайтесь! - Команда по Стратегии движения и управлению запустила портал обновлений, где собраны все страницы Стратегии движения на Мета-вики. Подпишитесь и получайте последние новости о текущих проектах. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A6|продолжить чтение]]) 
*'''Diff Блоги -''' Прочитайте последние публикации о Стратегии движения на Викимедиа Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A7|продолжить чтение]])
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt; 
--[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 18:57, 14 Муус устар 2022 (+09)

=== Следующие шаги: Универсальный кодекс поведения (УКП) и Руководство по обеспечению правоприменения УКП ===
После изучения результатов голосования и комментариев, Комитет по делам сообщества принял решение о проведении нового раунда консультаций с сообществом. После этого доработанный текст Руководства будет вынесен на повторное голосование. [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/April_2022_-_Board_of_Trustees_on_Next_steps:_Universal_Code_of_Conduct_(UCoC)_and_UCoC_Enforcement_Guidelines/ru Подробнее об этом здесь]. --[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 20:37, 23 Муус устар 2022 (+09)

=== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Отчёт об отзывах участниц_ков голосования по Руководству по обеспечению правоприменения УКП&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt;===
----
Новость от команды по проекту УКП об отчёте по результатам комментариев сообщества. --[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 19:02, 26 Ыам ыйын 2022 (+09) 
----
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Доброго дня,

Команда проекта УКП завершила анализ отзывов, полученных в ходе голосования по Руководству по обеспечению правоприменения УКП. 

В 2022 году черновая версия Руководства по правоприменению УКП было вынесено на голосование в сообществе Викимедиа. В голосовании приняли участие представители 137 сообществ, из них топ-9 сообществ: Английская, Немецкая, Французская, Русскоязычная, Польская, Испанская, Китайская, Японская, Итальянская Википедии и Мета-вики. 

Проголосовавшие имели возможность представить комментарии по содержанию документа. Комментарии оставили 658 участниц_ков. 77% комментариев на английском языке. Комментарии были представлены на 24 языках, при этом наибольшее количество отзывов было написано на английском (508), немецком (34), японском (28), французском (25) и русском (12) языках. 

Отчёт будет направлен в Revision Drafting Committee для доработки Руководства по обеспечению правоприменения на основе отзывов. Версия отчёта для общественности и перевод [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|'''опубликованы на Мета-вики''']]. {{int:please-translate}} 

Мы ещё раз благодарим всех, кто принял участие в голосовании и обсуждениях. Приглашаем всех внести свой вклад в следующих обсуждениях сообщества. Более подробную информацию об Универсальном кодексе поведения и Руководстве по его применению можно найти [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|на Мета-вики]].

От лица команды проекта Универсального кодекса поведения&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

===Поправки к Руководству по обеспечению правоприменения Универсального кодекса поведения (УКП)===
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

----
Новость от команды по проекту УКП - [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal%20Code%20of%20Conduct/Drafting%20committee/ru Комитет по пересмотру] принимает ваши комментарии и предложения по улучшению текста Руководства по обеспечению правоприменения. --[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 01:07, 3 Бэс ыйын 2022 (+09)
----

Доброго дня, 

После проведённого голосования по Руководству, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Комитет Совета по делам сообщества (CAC)]] [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ предложил пересмотреть несколько разделов Руководства с целью внесения улучшений]. Проанализировав полученные комментарии, Комитет по делам сообщества принял решение начать ещё один раунд консультаций с сообществом. После этих обсуждений у сообщества будет возможность проголосовать по обновлённому тексту Руководства по обеспечению правоприменения УКП. Комитет также предложил пересмотреть спорное примечание в пункте 3.1 самого УКП.

Согласно анализу, в комментариях были выделены три основные группы вопросов:

1. О прохождении (обязательного) обучения по УКП и его применению;

2. О балансе защиты конфиденциальности и надлежащей процедуры;

3. О требовании, чтобы определенные группы пользователей подтвердили, что они признают и будут придерживаться Универсального кодекса поведения. 

Комитет по пересмотру просит Вас оставить комментарии и ответы на следующих страницах: [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Обсуждение пересмотра Руководства по применению]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Обсуждение пересмотра текста правил]]

От лица команды проекта Универсального кодекса поведения

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Присоединяйтесь к обсуждению Годового плана Фонда Викимедиа с Марьяной Искандер&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|''Вы можете найти перевод этого сообщения на другие языки на Мета-вики''.]]
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Добрый день,

[[m:Special:MyLanguage/Movement Communications|Команды по Коммуникациям движения]] и по [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Стратегии движения и управлению]] приглашают вас обсудить  '''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft|Годовой план Фонда Викимедиа на 2022-23 годы]]'''.

Эти беседы являются продолжением [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Chief Executive Officer/Maryana’s Listening Tour|тура прослушиваний исполнительного директора Фонда Викимедиа]] [[m:User:MIskander-WMF|Марьяны Искандер]]. 

Беседы посвящены следующим вопросам:
* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia 2030|Стратегия движения Викимедиа до 2030 года]] определяет направление «знания как услуга» и «равенство знаний». Фонд Викимедиа стремиться планировать свою деятельность в соответствии с этими двумя целями. Как, по вашему мнению, Фонд Викимедиа должен применить эти цели в своей работе?
* Фонд Викимедиа продолжает искать пути улучшения работы на региональном уровне. Мы усилили региональный подход в таких направлениях, как гранты, новые функции и разговоры с сообществом. Что работает успешно? Что может быть улучшено?
* Каждый может внести свой вклад в процесс разработки Стратегии движения. Расскажите о своей деятельности, идеях, пожеланиях и извлечённых уроках. Как Фонд Викимедиа может лучше поддерживать волонтёров и партнёрских организаций, работающих в рамках Стратегии движения?

Вы можете найти [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft/Your Input|'''график встреч на Мета-вики''']].

Информация доступна на нескольких языках. На встречах могут принять участие все желающие. Синхронный перевод на русский язык будет доступен во встрече, которая состоится 23 апреля в [https://zonestamp.toolforge.org/1650722420 14.00 UTC].

С уважением,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;  
--[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 18:16, 15 Муус устар 2022 (+09)

=== Обсуждение Годового плана Фонда состоится 23 апреля в 14.00 UTC ===
Напоминаем, что сегодня, 23 апреля, в 14.00 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1650722420 проверьте ваше местное время]) состоится встреча с [https://meta.wikimedia.org/wiki/User:MIskander-WMF Марьяной Искандер], где вы можете обсудить [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Annual_Plan/2022-2023/draft/ru '''Годовой план Фонда Викимедиа на 2022-2023 годы''']. Будет обеспечен синхронный перевод на русский язык. Ссылка на Zoom встречу: https://wikimedia.zoom.us/j/5792045919 --[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 18:51, 23 Муус устар 2022 (+09)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Объявление о выдвижении кандидатур в Совет попечителей Фонда Викимедиа 2022&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Совет попечителей объявляет поиск кандидатов на участие в выборах в Совет 2022 года. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Announcement/Call_for_Candidates|'''Подробнее на Мета-вики''']].

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|Выборы в Совет попечителей 2022 года]] объявляются открытыми! Просим вас рассмотреть возможность выдвижения своей кандидатуры для службы в Совете попечителей.

Совет попечителей Фонда Викимедиа осуществляет контроль за деятельностью Фонда Викимедиа. В состав Совета входят попечители от сообществ и партнёрских организаций, а также назначенные попечители. Каждый попечитель служит три года. Сообщество Викимедиа имеет возможность голосовать за попечителей от сообществ и партнёрских организаций.

Участники_цы сообщества будут голосовать за два места в Совете попечителей в 2022 году. Это возможность улучшить представительство, разнообразие и компетентность Совета как команды.

Вы являетесь потенциальным кандидатом? Узнайте подробности на странице [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Подать заявку на выдвижение своей кандидатуры]].

Благодарим вас за поддержку,

Команда по Стратегии движения и управлению от лица Комитета по выборам и Совета попечителей&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
--[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 18:12, 25 Муус устар 2022 (+09)

== Coming soon: Improvements for templates ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;!--T:11--&gt;
[[File:Overview of changes in the VisualEditor template dialog by WMDE Technical Wishes.webm|thumb|Fundamental changes in the template dialog.]]
Hello, more changes around templates are coming to your wiki soon:

The [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|'''template dialog''' in VisualEditor]] and in the [[mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|2017 Wikitext Editor]] (beta) will be '''improved fundamentally''': 
This should help users understand better what the template expects, how to navigate the template, and how to add parameters. 
* [[metawiki:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|talk page]]

In '''syntax highlighting''' ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] extension), you can activate a '''colorblind-friendly''' color scheme with a user setting. 
* [[metawiki:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting#Color-blind_mode|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|talk page]]

Deployment is planned for May 10. This is the last set of improvements from [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes']] focus area “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]”. 

We would love to hear your feedback on our talk pages!
&lt;/div&gt; -- [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 20:14, 29 Муус устар 2022 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=23222263 --&gt;

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Выборы в Совет попечителей Фонда Викимедиа 2022. Приглашаем волонтёров&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Команда по Стратегии движения и управлению приглашает членов сообщества принять участие в качестве волонтёров на предстоящих выборах в Совет попечителей.

Идея программы &quot;Волонтёры на выборах&quot; возникла во время выборов в Совет попечителей Викимедиа в 2021 году. Программа была успешной. Благодаря помощи волонтёров на выборах мы смогли увеличить охват сообществ и участие в выборах на 1 753 избирателя по сравнению с 2017 годом. Общая явка составила 10,13%, что на 1,1 процентных пункта больше. Были представлены 214 википроектов. 

Но 74 вики, не участвовавших в 2017 году, дали голоса на выборах 2021 года. Хотите помочь изменить ситуацию с участием?

Волонтёры на выборах будут помогать в следующем:
* Переводить короткие сообщения и анонсировать текущий избирательный процесс на каналах сообщества
* По желанию: Мониторить каналы сообщества на предмет комментариев и вопросов

Волонтёры должны:

* Соблюдать политику дружественного пространства во время бесед и мероприятий
* Представлять руководящие принципы и информацию о голосовании сообществу в нейтральном ключе

Вы хотите стать волонтёром на выборах и обеспечить представительство вашего сообщества в голосовании? Подпишитесь [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|здесь]], чтобы получать обновления. Вы можете использовать [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|страницу обсуждения]] для вопросов о переводе.&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;  --[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 20:46, 6 Ыам ыйын 2022 (+09)

==Протестируйте новый форум Стратегии движения== 

Добрый день.
Приглашаем вас протестировать и поделиться мнением о [https://forum.movement-strategy.org/ новом форуме Стратегии Движения]. Форум предлагает улучшенный способ обсуждения [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement%20Strategy/ru Стратегии Движения] в многоязычной и удобной для использования платформе. 

Пожалуйста, расскажите, что вы думаете об этом форуме, ответив на [https://forum.movement-strategy.org/t/movement-strategy-forum-community-review/46 вопросы для сообщества]. 

[https://forum.movement-strategy.org/t/say-hello/79/43 Здесь] вы можете поприветствовать сообщество на любом языке! 

Функциональный форум доступен для тестирования до 24 июля. Вы можете перевести посты используя кнопку 🌐, также можете делиться комментариями на любом удобном вам языке. 

Если отзывы сообщества будут положительными, форум будет запущен в августе 2022 года перед Викиманией. Если нет, команда будет следовать полученным отзывам, менять предложение или закрывать форум. Подробнее на [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Strategy/Forum/Proposal/ru Мета]. 

С уважением,--[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 18:00, 2 Бэс ыйын 2022 (+09)

== Обновление улучшенного интерфейса настольной версии ==

[[File:Table of contents shown on English Wikipedia 02.webm|thumb]]
Привет. Я хотел поделиться с вами обновленной информацией о проекте [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|улучшенного интерфейса настольной версии]], над которым команда «Веб» Фонда Викимедиа работала последние несколько лет. Наша работа почти завершена! 🎉

Мы хотели бы, чтобы эти функции стали по умолчанию для читателей и редакторов во всех вики. &lt;span style=&quot;background-color:#fc3;&quot;&gt;В ближайшие недели мы начнем обсуждение для других вики, включая ваш. 🗓️&lt;/span&gt; Мы с удовольствием ознакомимся с вашими предложениями!

Цели проекта - сделать интерфейс более гостеприимным и удобным для читателей и полезным для опытных пользователей. Проект состоит из ряда улучшенных функций, которые облегчают чтение и изучение, навигацию по странице, поиск, переключение между языками, использование вкладок статей и пользовательского меню и многое другое. Эта функция уже доступно по умолчанию для читателей и редакторов в 30 разделах, включая [[:fr:|французскую]], [[:pt:|португальскую]] и [[:fa:|персидскую]] Википедию.

Эти изменения доступны только пользователям стиля [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=vector}} Vector]. Те, кто использует [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=monobook}} Monobook] или [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=timeless}} Timeless], не будут затронуты.

; Новейшие функции
* [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Table of contents|Содержание]] - наша версия удобна для того, чтобы найти, получить контекст страницы и перемещаться по странице без необходимости прокрутки. В настоящее время оно тестируется на наших пробных вики-сайтах.  Оно также доступно для редакторов, которые выбрали внешний вид для Вики «Вектор 2022».
* [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Page tools|Инструменты страницы]] - теперь на боковой панели есть два типа ссылок. Существуют действия и инструменты для отдельных страниц (например, [[Special:RecentChangesLinked|связанные правки]]) и ссылки обще-википедийного характера (например, [[Special:RecentChanges|свежие правки]]). Мы собираемся разделить их на два интуитивно понятных меню.
; Как включить улучшения
[[File:Desktop Improvements - how to enable globally.png|thumb|[[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|{{int:globalpreferences}}]]]]
* Можно включить самостоятельно [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|на вкладке Внешний вид в настройках]], выбрав &quot;{{int:skinname-vector-2022}}&quot;. Такую же опцию можно включить в [[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|глобальных настройках]] для всех разделов.
* В тех разделах, где изменения включены по умолчанию, зарегистрированные пользователи могут переключится на Vector. Для этого есть легко доступная ссылка на боковой панели.

; Узнайте больше и присоединяйтесь к нам

Если вы хотите следить за прогрессом нашего проекта, вы можете подписаться на [[mw:Special:Newsletter/28/subscribe|нашу рассылку]]. Вы можете ознакомиться [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|страницей проекта]], проверить наше [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Frequently_asked_questions|ЧаВо]], написать [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop_Improvements|на странице обсуждения проекта]] и [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|присоединиться к онлайн-встрече с нами]].

Спасибо! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|обс.]]) 11:45, 21 Бэс ыйын 2022 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Ru_fallback&amp;oldid=20689486 --&gt;

== Results of Wiki Loves Folklore 2022 is out! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
{{int:please-translate}}
[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]

Hi, Greetings

The winners for '''[[c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' is announced!

We are happy to share with you winning images for this year's edition. This year saw over 8,584 images represented on commons in over 92 countries. Kindly see images '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Winners|here]]'''

Our profound gratitude to all the people who participated and organized local contests and photo walks for this project.

We hope to have you contribute to the campaign next year.

'''Thank you,'''

'''Wiki Loves Folklore International Team'''

--[[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 01:13, 5 От ыйын 2022 (+09)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Tiven2240@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=23454230 --&gt;

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt; Выдвижение предложений для Компаса избирателя 2022 года &lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass| Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Всем привет,

Приглашаем членов сообщества принять участие в [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|выборах в Совет попечителей 2022 года]] и выдвинуть [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass/ru свои предложения для Компаса избирателя].

Компас избирателя - это инструмент, помогающий голосующим выбрать тех кандидатов, которые в наибольшей степени соответствуют вашим убеждениям и взглядам. Члены сообщества предложат кандидатам свои предложения, на которые кандидаты ответят по шкале Ликерта (согласен/нейтрален/не согласен). Ответы кандидатов будут загружены в инструмент &quot;Компас избирателя&quot;. Голосующие смогут ввести свои ответы по предложениям (согласен/не согласен/нейтрален). В конце вы увидите тех кандидатов, которые в наибольшей степени соответствуют вашим убеждениям и взглядам.

Ниже приведена временная шкала по использованию Компаса избирателя:

* 8 - 20 июля: Члены сообщества выдвигают предложения для Компаса избирателя
* 
* 21 - 22 июля: Комитет по выборам рассматривает предложения на предмет ясности и удаляет предложения, не относящиеся к теме
* 
* 23 июля - 1 августа: Волонтеры голосуют по предложениям
* 
* 2 - 4 августа: Комитет по выборам отбирает 15 лучших предложений
* 
* 5 - 12 августа: кандидаты определяют свои позиции по предложениям
* 
* 15 августа: Компас избирателя открывается для голосующих, чтобы помочь им в принятии решения во время голосования.

Комитет по выборам отберет 15 лучших предложений в начале августа. Комитет по выборам будет наблюдать за процессом при поддержке команды по Стратегии движения и управлению. Команда по Стратегии движения и управлению проверит, чтобы вопросы были четкими, не было дубликатов, опечаток и так далее.

С уважением,

Команда по Стратегии движения и управлению

''Данное сообщение было отправлено от имени Целевой группы по отбору членов Совета и Комитета по выборам''.&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
--[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 20:49, 12 От ыйын 2022 (+09)

==Bot policy==
&lt;div style=&quot;background:#E3F9DF; padding:0 10px; border:1px solid #AAA;&quot;&gt;
Hello. To facilitate [[:m:Special:MyLanguage/Stewards|steward]] granting of bot access, I suggest implementing the [[m:Special:MyLanguage/Bot policy|standard bot policy]] on this wiki. In particular, this policy allows stewards to automatically flag known interlanguage linking bots (if this page says that is acceptable) or bots that fix double redirects. The policy also enables [[m:Bot policy#Global_bots|global bots]] on this wiki (if this page says that is acceptable), which are trusted bots that will be given bot access on every wiki that allows global bots.

This policy makes bot access requesting much easier for local users, operators, and stewards. To implement it we only need to create a redirect to this page from [[Project:Bot policy]], and add a line at the top noting that it is used here. If you use or prefer to use a dedicated project page for handling bot flag requests, that is also acceptable. Please read [[m:Special:MyLanguage/Bot policy|the text at Meta-Wiki]] before commenting. If you object, please say so; I hope to implement in two weeks if there is no objection, since it is particularly written to streamline bot requests on wikis with little or no community interested in bot access requests. Thank you for your consideration. --'''[[User:Rschen7754|Rs]][[User talk:Rschen7754|chen]][[Special:Contributions/Rschen7754|7754]]''' 06:21, 17 От ыйын 2022 (+09)

: '''Implemented.''' --[[Кыттааччы:MarcoAurelio|MarcoAurelio]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MarcoAurelio|ырытыы]]) 05:17, 31 От ыйын 2022 (+09)
&lt;/div&gt;

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt; Объявление шести кандидатов на выборах в Совет попечителей 2022 года&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short| Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Всем привет,

По итогам голосования представителей партнёрских организаций были отобраны следующие кандидаты в Совет попечителей 2022 года:

* Tobechukwu Precious Friday ([[:m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]])
* Farah Jack Mustaklem ([[:m:User:Fjmustak|Fjmustak]])
* Shani Evenstein Sigalov ([[:m:User:Esh77|Esh77]])
* Kunal Mehta ([[:m:User:Legoktm|Legoktm]])
* Michał Buczyński ([[:m:User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]])
* Mike Peel ([[:m:User:Mike Peel|Mike Peel]])

Вы можете посмотреть дополнительную информацию о [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|результатах]] и [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|статистике]] этих выборов.

Партнёрские организации выбрали своих представителей для голосования. Представители партнёрских организаций задали кандидатам вопросы, на которые кандидаты ответили в середине июня. Ответы кандидатов и информация, предоставленная Комитетом по анализу, послужили основой для представителей при принятии решений.

Пожалуйста, найдите минутку, чтобы поблагодарить представителей партнёрских организаций и членов Комитета по анализу за участие в этом процессе и содействие в расширении разнообразия Совета попечителей. Эти часы добровольной работы объединяют нас в понимании и перспективе. Благодарим вас за участие.

Выражаем благодарность также членам сообщества, которые выдвинули свою кандидатуру в Совет попечителей. Рассмотрение вопроса о вступлении в Совет попечителей — нелегкое решение. Время и преданность, которые кандидаты продемонстрировали к этому моменту, говорит об их приверженности этому движению. Поздравляем кандидатов, которые прошли на следующий этап. Выражаем огромную признательность и благодарность тем кандидатам, которые не были отобраны. Пожалуйста, продолжайте делиться своим лидерским потенциалом с Викимедиа.

Что теперь?

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Ознакомьтесь с результатами процесса отбора представителями партнёрских организаций]].

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|Узнайте о следующих шагах]].

С уважением,

Команда по Стратегии движения и управлению

''Данное сообщение было отправлено от имени Целевой группы по отбору членов Совета и Комитета по выборам''.&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; --[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 04:08, 21 От ыйын 2022 (+09)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Новости Стратегии движения и управления – Выпуск 7&lt;section end=&quot;announcement-header&quot;/&gt; ==

&lt;section begin=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt;
&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Новости Стратегии движения и управления'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Выпуск 7 — Июль - сентябрь 2022 года'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Прочитайте полный текст''']]&lt;/span&gt; 
----
Информационный бюллетень знакомит с новостями и событиями о реализации [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|рекомендаций Стратегии движения]] Викимедиа. В бюллетене содержится информация об управлении Движением, а также о проектах и мероприятиях, поддерживаемых командой Фонда Викимедиа по Стратегии движения и управлению (MSG).  

Информационный бюллетень MSG выходит ежеквартально. Для желающих внимательнее следить за нашими процессами предлагается бюллетень «Еженедельные новости Стратегии движения»‎. Чтобы оставаться в курсе новостей, не забудьте подписаться на рассылку [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|здесь]].
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt; 

* '''Устойчивость движения''': Опубликован ежегодный отчёт Фонда Викимедиа об устойчивом развитии. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|продолжить чтение]])
* '''Улучшение пользовательского опыта''': последние улучшения интерфейса настольной версии проектов Викимедиа. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|продолжить чтение]])
* '''Безопасность и инклюзивность''': последние новости о процессе пересмотра Руководства по обеспечению правоприменения Универсального кодекса поведения. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|продолжить чтение]])
* '''Обеспечение справедливости при принятии решений''': отчёты об обсуждениях по поводу пилотных хабов, последние достижения Комитета по разработке Устава движения и новое исследование по проектированию будущего участия в движении Викимедиа. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|продолжить чтение]])
* '''Координация между заинтересованными сторонами''': запуск службы поддержки для партнёрских организаций и волонтёрских сообществ, работающих над партнёрством в области контента. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|продолжить чтение]])
* '''Развитие лидерства''': обновления о проектах лидерства от организаторов движения Викимедиа в Бразилии и Кабо-Верде. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|продолжить чтение]])
* '''Управление внутренними знаниями''': запуск нового портала для технической документации и ресурсов сообщества. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|продолжить чтение]])
* '''Инновации в области свободных знаний''': высококачественные аудиовизуальные ресурсы для научных экспериментов и новый набор инструментов для транскрипции устных культур. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|продолжить чтение]])
* '''Оценка, итерация и адаптация''': результаты пилотного проекта Equity Landscape ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|продолжить чтение]])
* '''Другие новости и обновления''': новый форум для обсуждения реализации Стратегии движения, предстоящие выборы в Совет попечителей Фонда Викимедиа, новый подкаст для обсуждения Стратегии движения, а также кадровые изменения в команде Фонда по Стратегии движения и управлению. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|продолжить чтение]])
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt; --[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 16:56, 25 От ыйын 2022 (+09)

== Поговорим об улучшении настольной версии ==

[[File:Vector 2022 showing language menu with a blue menu trigger and blue menu items 01.jpg|thumb]]
Приглашаем на онлайн-встречу с командой, которая работает над [[mw:Reading/Web/Desktop Improvements|улучшением настольной версии]]! Встреча состоится в '''26 июля 2022 at [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220726T1200 12:00 UTC] and [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220726T1900 19:00 UTC]''' по Zoom. '''[https://wikimedia.zoom.us/j/5304280674 Присоединиться к встрече]'''. ID встречи: 5304280674. [https://wikimedia.zoom.us/u/kc2hamfYz9 Соединиться по местному телефону].

[[mw:Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web/ru|Узнать подробности]]. Будем рады с вами встретиться! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] 02:08, 26 От ыйын 2022 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Ru_fallback&amp;oldid=20689486 --&gt;

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt; Проголосуйте за утверждения для Компаса избирателя&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements| Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Всем привет,

Приглашаем членов сообщества [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass/Statements|проголосовать за утверждения для использования в Компасе избирателя]] на выборах в [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|Совет попечителей 2022 года.]] Вы можете проголосовать за те утверждения, которые вы хотите видеть в Компасе избирателя на Мета-вики.

Компас избирателя — это инструмент, который помогает голосующим выбрать кандидатов, которые в наибольшей степени соответствуют их убеждениям и взглядам. Члены сообщества предложат утверждения, в отношении которых кандидаты должны дать ответы, используя шкалу Лайкерта (соглашаюсь/нейтрально/не соглашаюсь). Ответы кандидатов будут добавлены в Компас избирателя. Затем участники голосования смогут пользоваться компасом, добавляя свои ответы относительно утверждений (соглашаюсь/нейтрально/не соглашаюсь). Как результат, компас покажет кандидатов, которые лучше всего отвечают убеждениям и взглядам участников голосования.

Ниже приведена временная шкала по использованию Компаса избирателя:

*&lt;s&gt;8 — 20 июля: Члены сообщества выдвигают утверждения для Компаса избирателя&lt;/s&gt;
*&lt;s&gt;21 — 22 июля: Комитет по выборам рассматривает утверждения на предмет ясности и удаляет те утверждения, которые не относятся к теме&lt;/s&gt;
*23 июля — 1 августа: Члены сообщества голосуют за утверждения
*2 — 4 августа: Комитет по выборам отбирает 15 лучших утверждений
*5 — 12 августа: Кандидаты позиционируют себя в отношении утверждений
*16 августа: Компас избирателя открывается для голосующих, чтобы помочь им в принятии решения во время голосования.

Комитет по выборам отберёт 15 лучших утверждений в начале августа

С уважением, 

Команда по Стратегии движения и управлению

''Данное сообщение было отправлено от имени Целевой группы по отбору членов Совета и Комитета по выборам''. &lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; --[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 20:05, 27 От ыйын 2022 (+09)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt; Перенос сроков голосования на выборах в Совет попечителей Фонда Викимедиа в 2022 году&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Delay of Board of Trustees election| Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Delay of Board of Trustees election|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Delay of Board of Trustees election}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Всем привет,
 
Я пишу вам сегодня по поводу графика голосования на выборах в Совет попечителей. 
 
Как многие из вас уже знают, в этом году мы предлагаем [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|Компас избирателя]], чтобы помочь голосующим определить позиции кандидатов по некоторым ключевым вопросам. Несколько кандидатов попросили увеличить количество символов в их ответах, чтобы они могли дать более развернутые ответы. Избирательная комиссия считает, что их аргументация соответствует целям справедливого и равноправного избирательного процесса.  
 
Чтобы к началу голосования обеспечить перевод более длинных заявлений, Избирательная комиссия и Целевая группа по отбору членов Совета решили отложить начало голосования на одну неделю. Это самое оптимальное время, предложенное сотрудниками, работающими над проведением выборов. 
 
Несмотря на то, что не все захотят использовать Компас избирателя для принятия решения в голосовании, Избирательная комиссия посчитала более уместным предоставить перевод заявлений для членов сообщества на разных языках.
 
Голосование начнется 23 августа в 00:00 UTC и завершится 6 сентября в 23:59 UTC.

С уважением,

Матанья, от имени Избирательной комиссии
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
--[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 18:26, 17 Атырдьах ыйын 2022 (+09)

== Присоединяйтесь к форуму Стратегии движения == 

Всем привет, 

[https://forum.movement-strategy.org/ Форум Стратегии движения] (MS Forum) — это многоязычное пространство для совместного обсуждения всех вопросов, связанных с реализацией Стратегии движения. 

Приглашаем всех участников Движения к сотрудничеству на форуме Стратегии движения. Цель форума - построение сотрудничества между сообществами с помощью инклюзивной и многоязычной платформы. 

[https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Strategy Стратегия движения] — это совместная работа по созданию будущего движения Викимедиа. Каждый может внести свой вклад в Стратегию движения — от одного комментария до разработки проекта. Присоединяйтесь к форуму со своей учетной записью Викимедиа, участвуйте в беседах и задавайте вопросы на своем языке.

Команда по Стратегии движения и управлению (MSG) выдвинула предложение о создании форума в мае 2022 года. Был проведен 2-х месячный период рассмотрения предложения сообществом, который завершился 24 июля 2022 года. Вы можете ознакомиться с отчетом об обзоре сообщества [https://forum.movement-strategy.org/t/ms-forum-community-review-report/1436 здесь]. 

Мы будем рады видеть вас на форуме! 

С уважением,

Команда по Стратегии движения и управлению 

--[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 16:12, 22 Атырдьах ыйын 2022 (+09)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt; Голосование сообщества на выборах в Совет попечителей 2022 года объявляется открытым&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open| Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Всем привет,

Период голосования сообщества на выборах в [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|Совет попечителей 2022 года]] объявляется открытым. Ниже приведены ссылки, необходимые для голосования:

* Воспользуйтесь [https://board-elections-compass-2022.toolforge.org/ Компасом избирателя], где представлены позиции кандидатов по 15 различным вопросам.
* Прочитайте [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|заявления кандидатов]] и [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Affiliate_Organization_Participation/Candidate_Questions|их ответы на вопросы партнёрских организаций]].
* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Получите информацию о том, какие навыки нужны Совету попечителей]] и как [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Комитет по анализу определил, что кандидаты соответствуют этим навыкам]].

Если вы готовы проголосовать, перейдите на [[Special:SecurePoll/vote/Wikimedia_Foundation_Board_Elections_2022|SecurePoll]] и проголосуйте сейчас. ''' Голосование проходит с 23 августа 00:00 (UTC) по 6 сентября 23:59 (UTC).''' 
Чтобы узнать о своем праве на участие в голосовании, посетите [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Voter_eligibility_guidelines|эту страницу]].

С уважением,

Команда по Стратегии движения и управлению

''Данное сообщение было отправлено от имени Целевой группы по отбору членов Совета и Избирательной комиссии''.&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

--[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 19:41, 23 Атырдьах ыйын 2022 (+09)

=== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt; Голосование сообщества на выборах в Совет попечителей 2022 года близится к концу&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ===
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting is about to Close| Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting about to Close|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting is about to Close}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Всем привет,

Голосование сообщества на выборах в Совет попечителей 2022 года началось 23 августа 2022 года и завершится 6 сентября 2022 года 23:59 (UTC). Если вы ещё не проголосовали, пожалуйста, посетите [[Special:SecurePoll/vote/Wikimedia_Foundation_Board_Elections_2022|страницу голосования на SecurePoll]] и проголосуйте сейчас. Чтобы узнать о праве на участие в голосовании, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Voter_eligibility_guidelines|посетите эту страницу]].
Если вам нужна помощь в принятии решения, ниже приведены полезные ссылки:
* Воспользуйтесь [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|Компасом избирателя]], где представлены позиции кандидатов по 15 вопросам.
* Прочитайте [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|заявления кандидатов]] и [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Affiliate_Organization_Participation/Candidate_Questions|их ответы на вопросы партнёрских организаций]].
*[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Campaign_Videos|Посмотрите видеоролики, где кандидаты отвечают на вопросы сообщества]].
С уважением,

Команда по Стратегии движения и управлению&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
--[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 22:58, 1 Балаҕан ыйын 2022 (+09)

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Пересмотренное Руководство по обеспечению правоприменения УКП&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Добрый день,

[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions Committee|Комитет по пересмотру Руководства по обеспечению правоприменения Универсального кодекса поведения]]  (УКП) просит представить отзывы относительно [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines|'''пересмотренной версии проекта Руководства по обеспечению правоприменения УКП''']]. Рассмотрение будет проходить в период с '''8 сентября 2022 года по 8 октября 2022 года.'''

Комитет провел пересмотр проекта руководства, основываясь на предложениях, собранных во время дискуссии сообщества в период с мая по июль, а также на основе голосования, проведенного в марте 2022 года. Изменения преимущественно касаются четырех областей:

# Определение вида, назначения и применимости обучения по УКП;
# Упрощение формулировок для облегчения перевода и понимания людьми, не являющимися экспертами;
# Прояснение концепции утверждения, включая ее достоинства и недостатки;
# Пересмотр баланса между конфиденциальностью заявителя и нарушителя

Комитет просит предоставить отзывы и предложения касательно данных изменений до '''8 октября 2022 года'''. Далее, комитет по пересмотру планирует внести дополнительные изменения на основе отзывов сообщества.

'''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines|Вы можете найти обновленное руководство на Мета-вики]], а также [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Comparison|странице сравнения на разных языках. ''']]

Каждый имеет возможность поделиться своими отзывами в различных местах. Вы можете поделиться комментариями на любом удобном вам языке на [[m:Special:MyLanguage/Talk:Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines|странице обсуждения по обновленному руководству]]. Вы также можете предоставить отзывы на страницах обсуждений переведенных версий, во время локальных дискуссий или же во время «часов обсуждения» и круглых столов.
Планируется проведение дискуссий по вопросам изменений в Руководстве по обеспечению правоприменения УКП. Пожалуйста, ознакомьтесь с подробностями и датами на [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Conversation hours|'''Мета-вики''']].

Команда фасилитаторов, осуществляющая поддержку данного процесса, надеется привлечь большое количество сообществ. Если обсуждение еще не происходит в вашем сообществе, пожалуйста, организуйте такое обсуждение сами. Фасилитаторы могут помочь вам в организации обсуждений. Результаты обсуждений будут обобщаться и представляться на рассмотрение редакционного комитета каждые две недели. Краткие итоги будут публиковаться [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee/Digests|здесь]].

Данное сообщение отправлено от имени команды проекта УКП.&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 17:49, 13 Балаҕан ыйын 2022 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&amp;oldid=23794069 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Предварительные результаты голосования сообщества на выборах в Совет попечителей 2022 года&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the preliminary results of the 2022 Board of Trustees election Community Voting period| Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the preliminary results of the 2022 Board of Trustees election Community Voting period|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the preliminary results of the 2022 Board of Trustees election Community Voting period}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Всем привет,

Спасибо всем, кто принял участие в голосовании на [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|выборах в Совет попечителей 2022 года]]. Благодаря вашему участию в Совет попечителей Фонда Викимедиа избираются попечители, поддерживаемые сообществом. 

Ниже приведены предварительные результаты выборов в Совет попечителей 2022 года:

* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates/Shani_Evenstein_Sigalov|Shani Evenstein Sigalov]]
* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates/Mike Peel|Mike Peel]]

Вы можете посмотреть дополнительную информацию о [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|результатах]] и [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|статистике]] этих выборов.

Совет попечителей завершит рассмотрение кандидатов, получивших наибольшее количество голосов, включая проверку необходимых данных. Совет планирует назначить новых попечителей на заседании в декабре.

С уважением,

Команда по Стратегии движения и управлению

''Данное сообщение было отправлено от имени Целевой группы по отбору членов Совета и Комитета по выборам''.&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 18:59, 22 Балаҕан ыйын 2022 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&amp;oldid=23794069 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Приглашение принять участие в сессии «‎Вопросы и ответы об Уставе движения»&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation/Announcement/Ask Me Anything Sessions|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation/Announcement/Ask Me Anything Sessions|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Charter/Community Consultation/Announcement/Ask Me Anything Sessions}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]
Доброго дня, 

[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|Комитет по разработке Устава движения]] представил предварительный проект Устава в Саммите Викимедиа 2022, обозначив направление Комитета и самого устава. Исходя из полученных отзывов, Комитет внёс в устав первоначальные изменения. Перед тем как приступить к написанию Устава для всего Движения, Комитет планирует провести консультации с сообществом Викимедиа и получить обратную связь по черновым вариантам первых трёх разделов: Преамбула, Ценности и принципы, и Роли и обязанности (заявление о намерениях). Проекты этих разделов будут доступны на [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Content|Мета странице]] 14 ноября 2022 года. Консультации с сообществом пройдут с 20 ноября по 18 декабря 2022 года. Подробнее об этом [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation|здесь]]. 

С целью обеспечения информированности всех заинтересованных лиц, для того, чтобы они могли полноценно участвовать в обсуждениях и имели возможность поделиться мнением об Уставе движения, приглашаем всех присоединиться к сессии '''«‎Вопросы и ответы об Уставе движения‎»'''. Данные сессии запланированы с учётом разных часовых поясов. На этих сессиях участники узнают о цели устава, о значении и влиянии, которые он имеет для викимедийцев, а также для сообществ. Члены Комитета по разработке Устава движения будут присутствовать, чтобы ответить на вопросы и услышать мнение участников.     

Напоминаем, что презентационная часть сессии будет записана и доступна для просмотра после встречи. Ниже приведен список запланированных встреч: 

* '''Азиатско-Тихоокеанский регион''': 4 ноября 2022 года в 09:00-10.30 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1667552400 ваше местное время]). Доступен перевод на китайский и японский языки.   
* '''Европа/страны MENA/страны Африки к югу от Сахары''': 12 ноября 2022 года в 15:00-16.30 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1668265257 ваше местное время]). Доступен устный перевод на арабский, французский и русский языки.  
* '''Северная и Южная Америка/Западная Европа''': 12 ноября 2022 года в 15:00-16.30 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1668265257 Ваше местное время]). (В то же время, что и сессия №2, указанная выше) Доступен устный перевод на испанский и португальский языки. 

На [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation|странице Мета]] вы найдете более подробную информацию; ссылки на Zoom будут предоставлены за 48 часов до звонка.

'''Послы Устава Движения'''

Отдельные лица или группы людей из всех сообществ, которые хотят способствовать включению своих сообществ к обсуждениям об Уставе движения, могут стать [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Movement Charter Ambassadors Program/About|Послами Устава движения]]. Послы Устава движения будут проводить свои мероприятия и могут получить финансовую поддержку для проведения встреч на своих языках. [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Team|Региональные фасилитаторы]] команды по Стратегии и движения и управлению будут оказывать поддержку желающим получить грант для послов УД. Если вы заинтересованы стать послом УД, пожалуйста, зарегистрируйтесь [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Movement Charter Ambassadors Program/About|здесь]]. Если у вас есть конкретные вопросы, пожалуйста, свяжитесь с командой по Стратегии движения и управлению по электронной почте: strategy2030@wikimedia.org или на форуме Стратегии движения. 

Мы благодарим Вас за уделённое время и участие. 

От имени Комитета по разработке Устава Движения,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 21:33, 7 Сэтинньи 2022 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&amp;oldid=23887065 --&gt;

==&lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;&lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Присоединяйтесь к региональной встрече по обсуждению контента Устава Движения&lt;/span&gt;&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt;==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation/Announcement/Regional conversations|&lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.&lt;/span&gt;]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation/Announcement/Regional conversations|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation/Announcement/Regional conversations}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Всем привет,

Как многим из вас известно, [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter Drafting Committee|Комитет по разработке Устава Движения]] (MCDC) в настоящее время собирает обратную связь от сообщества по трём разделам Устава Движения: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Content/Preamble|Преамбула]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Content/Values &amp; Principles|Ценности и Принципы]]''' и '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Content/Roles &amp; Responsibilities|Роли и Обязанности]]''' (''заявление о намерениях''). 

'''Как Вы можете поделиться отзывом?'''

Комитет приветствует все виды обратной связи на разных языках от членов сообщества и организаций движения. Вы можете принять участие следующими способами:

* Поделитесь отзывом в региональной встрече с членами Комитета, которая пройдет '''26 ноября в 15.00-16.30 UTC''' ([https://zonestamp.toolforge.org/1669474833 ваше местное время]). Будет обеспечен синхронный перевод на русский язык. Подробнее о региональных встречах '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation|здесь]]'''. 
* Заполните анонимный '''[https://wikimediafoundation.limesurvey.net/743832 опрос]'''
* Поделитесь мыслями и отзывами на '''[[m:Movement Charter/Content|странице обсуждения]]'''.
* Поделитесь мыслями и отзывами на '''форуме Стратегии движения''':
**[https://forum.movement-strategy.org/t/movement-charter-preamble/2284 Преамбула]
**[https://forum.movement-strategy.org/t/movement-charter-values-principles/2285 Ценности и принципы]
**[https://forum.movement-strategy.org/t/movement-charter-roles-responsibilities-statement-of-intent/2286 Роли и обязанности] (заявление о намерениях)  
* Отправьте письмо на: '''movementcharter@wikimedia.org''', если у Вас будут дополнительные отзывы для Комитета. 

Если Вы хотите узнать больше об Уставе Движения, его целях, почему он важен и как он влияет на ваше сообщество, пожалуйста, посмотрите [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:MCDC_Onboarding_%22Ask_me_Anything%22_session_-_Russian.webm запись сессии «Вопросы и ответы об Уставе движения»] с переводом на русский язык (синхронный перевод начинается в 9:40сек).

Благодарим вас за участие и отзывы.

''От имени Комитета по разработке Устава движения,
''&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
--[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 00:46, 23 Сэтинньи 2022 (+09)

===Устав Движения: завершение 1-го цикла консультаций с сообществом===

От имени [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Charter/Drafting_Committee/ru Комитета по разработке Устава Движения] мы хотели бы поблагодарить всех, кто принял участие в [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Charter/Community_Consultation/ru первом цикле консультаций] с сообществом по проекту [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Charter/ru Устава Движения].

Если вы ещё не поделились мнением по поводу [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Charter/Content/ru трёх предложенных разделов] Устава Движения, вы можете это сделать заполнив '''[https://wikimediafoundation.limesurvey.net/743832 анонимный опрос] до 2 января 2023 года'''. Опрос доступен на русском языке. Если у вас есть дополнительные комментарии или вопросы Комитету, вы можете отправить письмо на: movementcharter@wikimedia.org. 

'''Cледующие шаги'''

Отчëт по полученным отзывам во время первого цикла консультаций с сообществом будет опубликован в январе 2023 года командой по Стратегии Движения и Управлению. 

После получения отчёта Комитет рассмотрит предложения и уведомит об изменениях в тексте разделов, объяснив, почему некоторые предложения были или не были приняты в последующих версиях проекта Устава. В 2023 году будут дополнительные способы взаимодействия с содержанием Устава Движения, включая обратную связь по процессу ратификации Устава.
 
Чтобы быть в курсе работы Комитета, пожалуйста, ознакомьтесь с [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Charter/Drafting_Committee/Updates/ru ежемесячными обновлениями]. 

''От имени Комитета по разработке Устава Движения'' 
--[[Кыттааччы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Кыттааччы ырытыыта:AAkhmedova (WMF)|ырытыы]]) 19:40, 19 Ахсынньы 2022 (+09)

== Community Wishlist Survey 2023 opens in January ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
''{{int:Please-translate}}''

(There is [[m:Community Wishlist Survey 2023 opens in January|a translatable version of this message on MetaWiki]])

{{int:Hello}}

The [[m:Community Wishlist Survey 2023|'''Community Wishlist Survey (CWS) 2023''']], which lets contributors propose and vote for tools and improvements, starts next month on Monday, [https://zonestamp.toolforge.org/1674496831 23 January 2023, at 18:00 UTC] and will continue annually.

We are inviting you to share your ideas for technical improvements to our tools and platforms. Long experience in editing or technical skills is not required. If you have ever used our software and thought of an idea to improve it, this is the place to come share those ideas!

The dates for the phases of the Survey will be as follows:

* Phase 1: Submit, discuss, and revise proposals – Monday, Jan 23, 2023 to Sunday, Feb 6, 2023
* Phase 2: WMF/Community Tech reviews and organizes proposals – Monday, Jan 30, 2023 to Friday, Feb 10, 2023
* Phase 3: Vote on proposals – Friday, Feb 10, 2023 to Friday, Feb 24, 2023
* Phase 4: Results posted – Tuesday, Feb 28, 2023

If you want to start writing out your ideas ahead of the Survey, you can start thinking about your proposals and draft them in [[m:Community Wishlist Survey/Sandbox|the CWS sandbox]].

We are grateful to all who participated last year. See you in January 2023!
&lt;/div&gt;

{{int:Feedback-thanks-title}} &lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Community Tech, [[m:User:STei (WMF)|STei (WMF)]]&lt;/bdi&gt; 01:44, 16 Ахсынньы 2022 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Sannita (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Wishlist_list_for_non-Wikipedias&amp;oldid=24239678 --&gt;

== Предстоящее голосование по пересмотренному Руководству по обеспечению правоприменения УКП ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 1|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 1|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 1}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Добрый день,

В середине января 2023 года состоится второе ратификационное голосование в рамках всего сообщества по [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines|Руководству по обеспечению правоприменения]] для [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Универсального кодекса поведения]]. Оно последует за [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|голосованием в марте 2022 года]], в результате которого большинство голосовавших поддержало Руководство. В процессе голосования участники обозначили важные для сообщества вопросы. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Комитет по делам сообщества]] внёс требование, чтобы данные проблемные области были пересмотрены.

Управляемый волонтёрами [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee#Revisions_Committee_members|Комитет по пересмотру]] провёл большую работу по рассмотрению пожеланий сообщества и внесению изменений. Они доработали проблемные области, такие как требования по обучению и утверждению, конфиденциальность и прозрачность в процессе работы, а также читаемость и переводимость самого документа.

Ознакомиться с обновленным Руководством по обеспечению правоприменения можно '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines|здесь]]''', а сравнительные изменения показаны '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Comparison|здесь]]'''.

'''Как проголосовать?'''

Голосование будет открыто с 17 января 2023 года. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Voter information|Данная страница на Мета-вики]]''' содержит информацию о том, как проголосовать используя SecurePoll.

'''Кто может голосовать?'''

'''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Revised enforcement_guidelines/Voter_information#Voting_eligibility|Право голоса]]''' для участия в голосовании определяется так же, как и в процессе выборов Совета попечителей Фонда Викимедиа. Подробнее о праве на участие в голосовании читайте здесь. Если вы имеете право голоса, вы можете использовать вашу учётную запись Викимедиа для доступа к серверу голосования.

'''Что будет после голосования?''' 

Голоса будут тщательно проверены независимой группой волонтёров, а результаты будут опубликованы в рассылке Wikimedia-l, на форуме Стратегии движения, на платформе Diff и Мета-вики. Голосующие будут иметь возможность проголосовать и оставить имеющиеся пожелания по поводу Руководства. Совет попечителей примет во внимание уровень поддержки и поднятые вопросы, когда он будет рассматривать ратификацию Руководства по обеспечению правоприменения или же дальнейшую его доработку.

От имени проектной команды УКП,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 20:38, 11 Тохсунньу 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&amp;oldid=23887065 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Началось голосование по пересмотренному Руководству по обеспечению правоприменения УКП&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 2|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки в Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 2|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 2}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Добрый день, 

[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Revised_enforcement_guidelines/Voting|Период голосования]] по [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Revised_enforcement_guidelines|пересмотренному Руководству по обеспечению правоприменения Универсального кодекса поведения]] открыт. Голосование будет проходить в течение двух недель и завершится '''31 января 2023 года''' в '''23.59 UTC'''. Пожалуйста, ознакомьтесь с [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Revised_enforcement_guidelines/Voter_information|подробной информацией о голосовании, праве на участие в голосовании и о том, как голосовать на странице Мета-вики]].

Для получения подробностей о Руководстве по обеспечению правоприменения и процессе голосования, обратитесь к [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Revised_enforcement_guidelines/Announcement/Voting_1|предыдущему письму]].

От имени Проектной команды УКП,
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 05:52, 19 Тохсунньу 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&amp;oldid=23887065 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Голосование по пересмотренному Руководству по правоприменению УКП скоро завершится&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 3|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки в Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 3|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 3}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Здравствуйте,

'''31 января 2023 года''' в  '''23.59 UTC''' завершится [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Voting|голосование]]   по [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines|пересмотренному Руководству по обеспечению правоприменения Универсального кодекса поведения]]. Подробности о Руководстве по обеспечению правоприменения и процессе голосования в [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement/Voting 1|предыдущем письме]].

От имени Проектной команды УКП,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 03:51, 31 Тохсунньу 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&amp;oldid=23887065 --&gt;

== Global ban for PlanespotterA320/RespectCE ==

Per the [[m:Global bans|Global bans]] policy, I'm informing the project of this request for comment: [[m:Requests for comment/Global ban for PlanespotterA320 (2) ]] about banning a member from your community. Thank you.--[[User:Lemonaka|Lemonaka]] ([[User talk:Lemonaka|talk]]) 21:40, 6 February 2023 (UTC)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Zabe@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Lemonaka/Massmessagelist&amp;oldid=24501599 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Результаты голосования по пересмотренному Руководству по обеспечению правоприменения УКП&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
Результаты голосования по [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Revised_enforcement_guidelines |пересмотренному Руководству по обеспечению правоприменения Универсального кодекса поведения]] в рамках всего сообщества были подсчитаны и тщательно проверены. Мы благодарим всех, кто принял участие в голосовании.

В результате голосования 3097 участников из 146 сообществ Викимедиа, 76% голосов были поданы за Руководство по обеспечению правоприменения, а 24% - против. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Revised_enforcement_guidelines/Voting_statistics|Статистика]] голосования опубликована. Более подробная информация о комментариях, полученных в ходе голосования, будет опубликована в ближайшее время.

Результаты и комментарии, собранные в течение голосования, будут направлены в Совет попечителей для рассмотрения. Ожидается, что процесс рассмотрения Советом будет завершен в марте 2023 года. Мы проинформируем вас, когда процесс рассмотрения будет завершён.

От имени проектной команды УКП,
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 04:42, 16 Олунньу 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&amp;oldid=23887065 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Период обратной связи с сообществами для обновления Условий использования Викимедиа&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours/Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours/Announcement|}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Добрый день,

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Legal_department|Юридический отдел Фонда Викимедиа]] проводит период обратной связи с членами сообществ по обсуждению обновления Условий использования Викимедиа.

[[:foundation:Special:MyLanguage/Terms of Use|Условия использования (УИ)]] – это юридические условия, которые регулируют использование веб-сайтов размещенных Фондом Викимедиа. Вы можете поделиться отзывами о проекте предложения с февраля по апрель. Проект предложения будет переведен на несколько языков. Письменные отзывы будут приниматься на всех языках.

Данное обновление связано с несколькими моментами:
* Внедрение Универсального кодекса поведения
* Обновление текста проекта в соответствии с лицензией Creative Commons BY-SA 4.0
* Предложение по более эффективному решению проблемы нераскрытого платного редактирования
* Приведение наших условий в соответствие с действующими и недавно принятыми законами, влияющими на Фонд, включая Европейский закон о цифровых услугах.

В рамках периода обратной связи будут проведены две встречи (часы обсуждений): первая - 2 марта, вторая - 4 апреля. 

Для получения более подробной информации, пожалуйста, пройдите по ссылкам ниже:
* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Proposed update|Сравнение предлагаемого обновления УИ]]
* [[m:Talk:Terms of use|Страница для ваших отзывов]]
* Информация об организуемых [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours|встречах (часы обсуждений)]]

От имени Юридического отдела Фонда Викимедиа,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 05:17, 22 Олунньу 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&amp;oldid=23887065 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Your wiki will be in read only soon&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;server-switch&quot;/&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Прочитать это сообщение на другом языке]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

[[foundation:|Фонд Викимедиа]] проверяет переключение между основным и вторичным дата-центром. Это гарантирует, что Википедия и другие вики-проекты Викимедиа смогут оставаться доступными даже после катастрофы. Чтобы убедиться, что всё работает, технологическому отделу Викимедиа нужны плановые испытания. Это тестирование покажет, возможно ли надёжно переключиться между центрами обработки данных (ЦОД). Это требует от многих рабочих групп подготовки к тесту и готовности исправить любые непредвиденные проблемы. 

Весь трафик будет переключен '''{{#time:j xg|2023-03-01|ru}}'''. Тестирование начнётся в '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2023-03-01T14:00|en}} {{#time:H:i e|2023-03-01T14:00}}]'''.

К сожалению, ввиду некоторых ограничений движка [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], редактирование будет остановлено в течение этих двух переключений. Приносим свои извинения за задержку в работе. Мы работаем над тем, чтобы сократить такие работы в будущем. 

'''В течение короткого промежутка времени вы сможете читать, но не сможете редактировать все вики-сайты.'''

*День переключения — {{#time:l j xg Y|2023-03-01|ru}}. Оно продлится не более часа.
*При попытке отредактировать или сохранить страницы в течение этого времени вы увидите сообщение об ошибке. Мы надеемся, что правки в этот период не будут потеряны, но не можем этого гарантировать. Если вы увидите сообщение об ошибке, пожалуйста, подождите, пока всё не восстановится. После этого вы сможете сохранить свою правку. Но на всякий случай мы рекомендуем вам сделать копию ваших изменений.

''Побочные эффекты'':

*Фоновые задания будут выполняться замедленно, а некоторые могут быть отклонены. Красные ссылки могут также обновляться с замедлением. Если вы создаёте статью, на которую уже есть ссылки откуда-то, то такие ссылки будут оставаться красными дольше, чем обычно. Некоторые долго выполняющиеся скрипты необходимо будет остановить.
* Мы ожидаем, что развёртывание кода произойдет так же, как и на любой другой неделе. Однако могут происходить некоторые зависания кода, если впоследствии этого потребует данная операция.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] будет недоступен примерно 90 минут.

При необходимости эти планы могут быть отложены.  Вы можете [[wikitech:Switch_Datacenter|посмотреть расписание на wikitech.wikimedia.org]]. О любых изменениях будет сообщено в расписании. Там же будет дополнительная информация об этом. За 30 минут до начала переноса во всех проектах будет показан баннер-предупреждение. '''Пожалуйста, поделитесь этой информацией с вашим сообществом.'''&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;server-switch&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;span dir=ltr&gt;[[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|{{int:talk}}]])&lt;/span&gt; 06:21, 28 Олунньу 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Trizek (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=24390465 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Wikimania 2023 Welcoming Program Submissions&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;wikimania-program-submissions&quot;/&gt;[[File:Wikimedia_Singapore_Logo.svg|right|frameless]]Do you want to host an in-person or virtual session at Wikimania 2023? Maybe a hands-on workshop, a lively discussion, a fun performance, a catchy poster, or a memorable lightning talk? [[wmania:Special:MyLanguage/2023:Program/Submissions|'''Submissions are open until March 28''']]. The event will have dedicated hybrid blocks, so virtual submissions and pre-recorded content are also welcome. If you have any questions, please join us at an upcoming conversation on March 12 or 19, or reach out by email at wikimania@wikimedia.org or on Telegram. More information on-wiki.&lt;section end=&quot;wikimania-program-submissions&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:CKoerner (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=24390465 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Совет попечителей ратифицировал Руководство по правоприменению УКП&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement - Board ratification|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки в Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement - Board ratification|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Announcement - Board ratification}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Здравствуйте, важные новости относительно Руководства по правоприменению УКП:

Голосование по Руководству по правоприменению в январе 2023 года показало, что Руководство по правоприменению одобрено большинством. Поступило 369 замечаний, по которым скоро будет предоставлена детальная сводка. Всего проголосовало чуть более трех тысяч (3097) участников, из которых 76% одобрили Руководство по правоприменению. Вы можете ознакомиться со '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Revised_enforcement_guidelines/Voting_statistics|статистикой по голосованию в Meta-wiki]]'''.

Возросший уровень поддержки показывает Совету попечителей, что текущая версия обозначила решение вопросов, поднятых во время последнего пересмотра в 2022 году. Совет попечителей ратифицировал Руководство по правоприменению. [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Approval_of_Universal_Code_of_Conduct_Enforcement_Guidelines Резолюция размещена в вики Фонда], и вы также можете более детально ознакомиться с [https://diff.wikimedia.org/2023/03/21/the-enforcement-guidelines-received-strong-support-from-the-community-what-happens-next/ процессом пересмотра Руководства по правоприменению в 2023 году в Diff.]

Будут объявлены дальнейшие действия по работе с важными рекомендациями, обозначенными в Руководстве по правоприменению. Подробности по планам работ скоро поступят. Благодарим вас за вашу заинтересованность и участие. 

От имени проектной команды УКП,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 20:41, 24 Кулун тутар 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&amp;oldid=23887065 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Отчет по отзывам участников голосования по ратификации Руководства по правоприменению УКП&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Voting/Report/Email|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки в Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Voting/Report/Email|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Voting/Report/Email}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Добрый день,

Проектная команда по Универсальному кодексу поведения завершила анализ отзывов, полученных во время ратификационного голосования по [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines|пересмотренному Руководству по правоприменению Универсального кодекса поведения]]. 

У всех участников голосования была возможность предоставить комментарии относительно содержания пересмотренного Руководства по обеспечению правоприменения. Всего 369 участников оставили комментарии на 18 языках по сравнению с 657 комментариями на 27 языках в 2022 году. Команда «Доверие и безопасность» завершила анализ комментариев, разделив отзывы по категориям и обозначив основные  темы и области, требующие внимания. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Revised enforcement guidelines/Voter comments report|Переведенные версии отчета доступны здесь на Мета-вики]]'''. Пожалуйста, помогите перевести на ваш язык. 

Мы выражаем благодарность всем, кто принял участие в голосовании и обсуждениях. Более подробную информацию по Универсальному кодексу поведения и Руководству по правоприменению можно найти на Мета-вики.

От имени проектной команды Универсального кодекса поведения,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 17:37, 3 Муус устар 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&amp;oldid=23887065 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Напоминание: Встреча по обсуждению обновлений Условий использования Викимедиа&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours/Reminder|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours/Reminder|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours/Reminder|}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Всем привет,

Напоминаем, что Юридический отдел [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Legal_department|Фонда Викимедиа]] проводит [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours|встречи]] с членами сообществ для обсуждения [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Legal_department/2023_ToU_updates/Proposed_update|обновлений Условий использования Викимедиа]].

Вторая встреча пройдет сегодня,''' 4 апреля, с 17:00 UTC до 18:30 UTC'''. Подробнее [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/2023 ToU updates/Office hours|на странице Мета]].

Приглашаем вас принять участие в обсуждении. Пожалуйста, обратите внимание, что рабочий язык встреч – английский. Во встречах на ваши вопросы будут отвечать члены Юридического отдела Фонда Викимедиа.

От имени Юридического отдела Фонда Викимедиа,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 17:29, 4 Муус устар 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&amp;oldid=23887065 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Начало обсуждений по вопросу ратификации Устава движения&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Movement Charter/Ratification/Ratification methodology review launch|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''

Здравствуйте,

[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|Комитет по разработке Устава движения]] с 10 по 28 апреля 2023 года проводит ранний сбор предложений и вопросов со всего движения Викимедиа по [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification|предложенной методологии ратификации Устава движения]]. Согласно графику, ратификация [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Устава движения]] должна состояться в начале 2024 года. 

'''Комитет приглашает членов сообщества ответить на [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification|шесть вопросов]]. Желающие могут поделиться отзывами на странице [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Charter|обсуждения в Мета]] или на [https://forum.movement-strategy.org/t/movement-charter-ratification-methodology-community-review-from-10-28-april-2023/2930 форуме Стратегии движения].

'''Часы обсуждений'''

Комитет приглашает всех, кто хочет поделиться отзывами о предлагаемой методологии, присоединиться к встречам членов Комитета с сообществами:
* [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Community_Consultation#Community_conversation_#1:_18_April,_2023_at_10.00_UTC|Первая встреча с сообществами]]: '''18 апреля, 10:00 UTC''' ([https://zonestamp.toolforge.org/1681812036 по Вашему местному времени])
* [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Community_Consultation#Community_conversation_#2:_24_April_2023_at_17.00_UTC|Вторая встреча с сообществами]]: '''24 апреля в 17:00 UTC''' ([https://zonestamp.toolforge.org/1682355603 по Вашему местному времени])

Язык часов обсуждений английский. [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation|Пожалуйста, прокомментируйте]], если Вам нужна языковая поддержка. Языковой перевод будет предоставлен, если не менее 3 человек выразят желание участвовать с русскоязычного сообщества.

От имени Комитета по разработке Устава движения,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 03:06, 12 Муус устар 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&amp;oldid=23887065 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Комитет по выборам набирает новых членов&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominations/2023/Announcement|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominations/2023/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections committee/Nominations/2023/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Всем привет, 

Комитет по выборам [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections_committee|Фонда Викимедиа]] ищет 2-4 дополнительных членов до 24 апреля, которые могут помочь в процессе выбора членов в Совет попечителей Фонда Викимедиа.

В настоящее время планируются выборы в Совет попечителей Фонда Викимедиа на 2024 год. Новые члены приглашаются присоединиться к Комитету по выборам. Комитет по выборам контролирует процесс отбора мест в Совет попечителей сообщества. Присоединяйтесь к комитету и поделитесь своими ценными навыками и идеями в процессе отбора членов в Попечительский совет.

В [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Board_of_Trustees|Совете Фонда Викимедиа]] есть восемь мест, выбранных сообществом и аффилированными организациями (Affiliates). В 2024 году Комитет по выборам будет проводить процесс отбора на места, выбранные сообществами и аффилированными организациями, срок полномочий которых истекает. Этот процесс будет поддерживаться Фондом Викимедиа.

Члены Комитета по выборам назначаются на трехлетний срок и должны подписать [[phab:L37| соглашение о конфиденциальности]]. Члены комитета могут рассчитывать на 2-5 часов в неделю до начала процесса отбора и 5-8 часов в неделю во время процесса отбора.

Как член Комитета по выборам, в ваши обязанности будет входить:

* Участие в онлайн-встречах в период до следующих выборов (середина 2024 года)
* Участие в вводном онлайн обучении в мае-июне 2023 года
* Работа с Комитетом по выполнению его [[foundation:Special:MyLanguage/Elections_Committee_Charter|других обязанностей]].

Новые члены должны иметь следующие качества:

* Свободное владение английским языком
* Взаимодействие по электронной почте
* Знания о движении и управлении движением

Если Вы хотите выступить добровольцем на эту роль, пожалуйста, '''предложите свою кандидатуру до 24 апреля 2023 года 23:59 [[:en:Anywhere on Earth|AoE (Anywhere on Earth)]] на [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Nominations/2023|Мета-вики]]'''.

Полное объявление можно [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/Wikimedia_Foundation_Elections_Committee_-_2023_Call_for_New_Members|'''прочитать здесь''']]. Заранее благодарим за вашу заинтересованность! Если Вы не заинтересованы, но знаете кого-то, кто может быть заинтересован, поделитесь с ними этим объявлением. Пожалуйста, дайте мне знать, если у Вас есть вопросы.

От имени Комитета по выборам,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] - 07:54, 15 Муус устар 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:AAkhmedova (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/ru&amp;oldid=23887065 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Ваша вики будет доступна только в режиме чтения&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;server-switch&quot;/&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Прочитать это сообщение на другом языке]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

[[foundation:|Фонд Викимедиа]] проверяет переключение между основным и вторичным дата-центром. Это гарантирует, что Википедия и другие вики-проекты Викимедиа смогут оставаться доступными даже после катастрофы. Чтобы убедиться, что всё работает, технологическому отделу Викимедиа нужны плановые испытания. Это тестирование покажет, возможно ли надёжно переключиться между центрами обработки данных (ЦОД). Это требует от многих рабочих групп подготовки к тесту и готовности исправить любые непредвиденные проблемы. 

Весь трафик будет переключен '''{{#time:j xg|2023-04-26|ru}}'''. Тестирование начнётся в '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2023-04-26T14:00|en}} {{#time:H:i e|2023-04-26T14:00}}]'''.

К сожалению, ввиду некоторых ограничений движка [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], редактирование будет остановлено в течение этих двух переключений. Приносим свои извинения за задержку в работе. Мы работаем над тем, чтобы сократить такие работы в будущем. 

'''В течение короткого промежутка времени вы сможете читать, но не сможете редактировать все вики-сайты.'''

*День переключения — {{#time:l j xg Y|2023-04-26|ru}}. Оно продлится не более часа.
*При попытке отредактировать или сохранить страницы в течение этого времени вы увидите сообщение об ошибке. Мы надеемся, что правки в этот период не будут потеряны, но не можем этого гарантировать. Если вы увидите сообщение об ошибке, пожалуйста, подождите, пока всё не восстановится. После этого вы сможете сохранить свою правку. Но на всякий случай мы рекомендуем вам сделать копию ваших изменений.

''Побочные эффекты'':

*Фоновые задания будут выполняться замедленно, а некоторые могут быть отклонены. Красные ссылки могут также обновляться с замедлением. Если вы создаёте статью, на которую уже есть ссылки откуда-то, то такие ссылки будут оставаться красными дольше, чем обычно. Некоторые долго выполняющиеся скрипты необходимо будет остановить.
* Мы ожидаем, что развёртывание кода произойдет так же, как и на любой другой неделе. Однако могут происходить некоторые зависания кода, если впоследствии этого потребует данная операция.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] будет недоступен примерно 90 минут.

При необходимости эти планы могут быть отложены.  Вы можете [[wikitech:Switch_Datacenter|посмотреть расписание на wikitech.wikimedia.org]]. О любых изменениях будет сообщено в расписании. Там же будет дополнительная информация об этом. За 30 минут до начала переноса во всех проектах будет показан баннер-предупреждение. '''Пожалуйста, поделитесь этой информацией с вашим сообществом.'''&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;server-switch&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]&lt;/bdi&gt; 09:41, 21 Муус устар 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:UOzurumba (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=24748237 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Seeking volunteers for the next step in the Universal Code of Conduct process&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Nominations/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Nominations/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hello,

As follow-up to [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/message/IOMVS7W75ZYMABQGOQ2QH2JAURC3CHGH/ the message about the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines] by Wikimedia Foundation Board of Trustees Vice Chair, Shani Evenstein Sigalov, I am reaching out about the next steps. I want to bring your attention to the next stage of the Universal Code of Conduct process, which is forming a building committee for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C). I invite community members with experience and deep interest in community health and governance to nominate themselves to be part of the U4C building committee, which needs people who are:

* Community members in good standing
* Knowledgeable about movement community processes, such as, but not limited to, policy drafting, participatory decision making, and application of existing rules and policies on Wikimedia projects
* Aware and appreciative of the diversity of the movement, such as, but not limited to, languages spoken, identity, geography, and project type
* Committed to participate for the entire U4C Building Committee period from mid-May - December 2023
* Comfortable with engaging in difficult, but productive conversations
* Confidently able to communicate in English

The Building Committee shall consist of volunteer community members, affiliate board or staff, and Wikimedia Foundation staff.

The Universal Code of Conduct has been a process strengthened by the skills and knowledge of the community and I look forward to what the U4C Building Committee creates. If you are interested in joining the Building Committee, please either [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee/Nominations|sign up on the Meta-Wiki page]], or contact ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org by May 12, 2023. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee|Read more on Meta-Wiki]]'''.

Best regards,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 04:01, 27 Муус устар 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Xeno (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=24941045 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Процедура отбора членов Учредительного комитета U4C&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
Следующей стадией процесса внедрения Универсального кодекса поведения является создание Учредительного комитета для разработки устава для Координационного комитета УКП (U4C). Члены Учредительного комитета были отобраны. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee|Ознакомьтесь с составом и узнайте о предстоящей работе в Мета-вики]].&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

-- [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Project|UCoC Project Team]], 13:21, 27 Ыам ыйын 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25018085 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Объявляем новых членов Избирательной комиссии&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members|Вы можете найти это сообщение, переведенное на другие языки, на Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Приветствую вас, 

Мы рады объявить [[listarchive:list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/message/4TALOUFPAP2VDBR27GKRVOP7IGQYU3DB/|о новых членах и советниках Избирательной комиссии]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections_committee|Избирательный комитет]] помогает в разработке и внедрении процесса отбора попечителей, отобранных Сообществом и аффилированными лицами, в Совет попечителей Фонда Викимедиа. После открытого процесса выдвижения наиболее сильные кандидаты пообщались с Правлением, и четырем кандидатам было предложено войти в состав Избирательной комиссии. Еще четырем кандидатам было предложено принять участие в качестве консультантов. 

Спасибо всем членам сообщества, которые представили свои имена на рассмотрение. Мы с нетерпением ожидаем совместной работы с Избирательной комиссией в ближайшем будущем.

От имени Совета попечителей Фонда Викимедиа,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 03:00, 29 Бэс ыйын 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25018085 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Рассмотрение Устава Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Announcement - Review|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Announcement - Review}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Здравствуйте,

Мы рады обнародовать следующий этап в работе по [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal Code of Conduct|Универсальному кодексу поведения]]. [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Черновой вариант Устава Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]] в настоящий момент готов для вашего рассмотрения. 

[[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Руководство по правоприменению]] требует, чтобы структурная единица в форме Учредительного комитета составила черновой вариант устава, описывающего процедуры и подробности работы глобального комитета, названного [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines#4._UCoC_Coordinating_Committee_(U4C)|Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения (U4C)]]. В течение последних двух месяцев Учредительный комитет U4C работал вместе единой группой, чтобы обсудить и подготовить черновик устава U4C. Учредительный комитет U4C в настоящий момент ожидает отзывы по черновику устава вплоть до 22 сентября 2023 года. После этой даты Учредительный комитет U4C по мере необходимости внесет изменения в устав, а открытое голосование в рамках сообщества будет проведено через некоторое время после.

Примите участие в обсуждении во время [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee#Conversation hours|часов обсуждений]] или в [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Мета-вики]].

С уважением,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]], on behalf of the U4C Building Committee, 00:35, 29 Атырдьах ыйын 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25392152 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Ваша вики будет доступна только в режиме чтения&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;server-switch&quot;/&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Прочитать это сообщение на другом языке]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

[[foundation:|Фонд Викимедиа]] будет переключать трафик между своими центрами обработки данных. Это гарантирует, что Википедия и другие вики-проекты Викимедиа смогут оставаться доступными даже после катастрофы. Чтобы убедиться, что всё работает, технологическому отделу Викимедиа нужны плановые испытания. Это тестирование покажет, возможно ли надёжно переключиться между центрами обработки данных (ЦОД). Это требует от многих рабочих групп подготовки к тесту и готовности исправить любые непредвиденные проблемы. 

Весь трафик будет переключен '''{{#time:j xg|2023-09-20|ru}}'''. Тестирование начнётся в '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2023-09-20T14:00|en}} {{#time:H:i e|2023-09-20T14:00}}]'''.

К сожалению, ввиду некоторых ограничений движка [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], редактирование будет остановлено в течение этих двух переключений. Приносим свои извинения за задержку в работе. Мы работаем над тем, чтобы сократить такие работы в будущем. 

'''В течение короткого промежутка времени вы сможете читать, но не сможете редактировать все вики-сайты.'''

*День переключения — {{#time:l j xg Y|2023-09-20|ru}}. Оно продлится не более часа.
*При попытке отредактировать или сохранить страницы в течение этого времени вы увидите сообщение об ошибке. Мы надеемся, что правки в этот период не будут потеряны, но не можем этого гарантировать. Если вы увидите сообщение об ошибке, пожалуйста, подождите, пока всё не восстановится. После этого вы сможете сохранить свою правку. Но на всякий случай мы рекомендуем вам сделать копию ваших изменений.

''Побочные эффекты'':

*Фоновые задания будут выполняться замедленно, а некоторые могут быть отклонены. Красные ссылки могут также обновляться с замедлением. Если вы создаёте статью, на которую уже есть ссылки откуда-то, то такие ссылки будут оставаться красными дольше, чем обычно. Некоторые долго выполняющиеся скрипты необходимо будет остановить.
* Мы ожидаем, что развёртывание кода произойдет так же, как и на любой другой неделе. Однако могут происходить некоторые зависания кода, если впоследствии этого потребует данная операция.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] будет недоступен примерно 90 минут.

При необходимости эти планы могут быть отложены. Вы можете [[wikitech:Switch_Datacenter|посмотреть расписание на wikitech.wikimedia.org]]. О любых изменениях будет сообщено в расписании. Там же будет дополнительная информация об этом. За 30 минут до начала переноса во всех проектах будет показан баннер-предупреждение. '''Пожалуйста, поделитесь этой информацией с вашим сообществом.'''&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;server-switch&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Trizek (WMF)|Trizek_(WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|talk]]) 18:24, 15 Балаҕан ыйын 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Trizek (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=25018086 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;== Возможности для назначения открываются в АффКом, в комитет Омбудсмена и Комитета по Рассмотрению Дел ==&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;div style=&quot;margin:.2em 0 .5em;margin-{{#switch:{{PAGELANGUAGE}}|ar|arc|ary|arz|azb|bcc|bgn|ckb|bqi|dv|fa|fa-af|glk|ha-arab|he|kk-arab|kk-cn|ks|ku-arab|ms-arab|mzn|pnb|prd|ps|sd|ug|ur|ydd|yi=right|left}}:3ex;&quot;&gt;
[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short|''Вы можете найти перевод этого сообщения на другие языки на Мета-вики''.]]

''&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/span&gt;''&lt;/div&gt;

Всем привет! [[m:Special:MyLanguage/Affiliations Committee|Комитет по присоединению]] (АффКом), [[m:Special:MyLanguage/Ombuds_commission|Комиссия омбудсменов]] и [[m:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety/Case_Review_Committee|Комитет по рассмотрению дел]] ищут новых членов. Эти добровольческие группы оказывают важную структурную и надзорную поддержку сообществу и движению. Людям предлагается выдвигать свои кандидатуры самостоятельно или поощрять других, которые, по их мнению, могли бы внести свой вклад в эти группы, подавать заявки на членство. Более подробную информацию о ролях групп, необходимых навыках и возможности подать заявку можно найти на [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments|странице Мета-Вики]]. 

От имени команды Поддержки Комитетов,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
~ [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 01:41, 10 Алтынньы 2023 (+09) &lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25570445 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Просмотрите и прокомментируйте пакет правил отбора Попечительского совета Фонда Викимедиа на 2024 год.&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short| Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Уважаемые участники, 

Пожалуйста, просмотрите и прокомментируйте пакет правил отбора Попечительского совета Фонда Викимедиа до 29 октября 2023 года. Пакет правил отбора основан на более старых версиях, разработанных Избирательной комиссией, и будет использоваться при выборе Попечительского совета в 2024 году. Предоставление ваших комментариев сейчас поможет им обеспечить более плавный и лучший процесс выбора Правления. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|Подробнее на странице в Мета-вики]].

С уважением,

Кэти Чан &lt;br&gt;
председатель Избирательной комиссии&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

10:13, 17 Алтынньы 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25570445 --&gt;

== The Vector 2022 skin as the default in three weeks? ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
''[[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2023-10 for sister projects|Read this in your language]] • &lt;span class=plainlinks&gt;[https://mediawiki.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Reading%2FWeb%2FDesktop+Improvements%2FUpdates%2F2023-10+for+sister+projects&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{Int:please-translate}}]&lt;/span&gt; • Please tell other users about these changes''

Hello. I'm writing on behalf of the [[mw:Reading/Web|Wikimedia Foundation Web team]]. '''In three weeks, we would like to make the Vector 2022 skin the default on this wiki.'''
[[File:Desktop Improvements - how to enable globally.png|thumb|[[Special:GlobalPreferences|{{int:globalpreferences}}]]]]
'''If you prefer keeping the current skin''' select &quot;Vector legacy (2010)&quot; on [[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|the appearance tab of the global preferences]] and save the change. We encourage you to give the new skin a try, though.

It would become the default for all logged-out users, and also all logged-in users who currently use Vector legacy as a [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|local]] (but not global) preference. Logged-in users can at any time switch to any other skin. No changes are expected for these skins.
&lt;div style=&quot;width:100%; margin:auto;&quot;&gt;&lt;gallery widths=&quot;250&quot; heights=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot; caption=&quot;Top of an article&quot;&gt;
Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2010 top.png|Vector legacy (current default)
Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2022 top.png|Vector 2022
&lt;/gallery&gt;&lt;gallery widths=&quot;250&quot; heights=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot; caption=&quot;A section of an article&quot;&gt;
Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2010 scrolled.png|Vector legacy (current default)
Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2022 scrolled.png|Vector 2022
&lt;/gallery&gt;&lt;/div&gt;
=== About the skin ===
[[File:Wikimania 2022 Vector (2022) Presentation.pdf|thumb|Slides to our Wikimania 2022 presentation. [https://www.youtube.com/watch?v=yC-ItaXDe2A You may also listen to the recording on YouTube (in English)].]]
'''[Why is a change necessary]''' When the current default skin was created, it reflected the needs of the readers and editors as these were 14 years ago. Since then, new users have begun using the Internet and Wikimedia projects in different ways. [[wmfblog:2022/08/18/prioritizing-equity-within-wikipedias-new-desktop/|The old Vector does not meet their needs]].

'''[Objective]''' The objective for the Vector 2022 skin is to make the interface more welcoming and comfortable for readers and useful for advanced users. It introduces a series of changes that aim to improve problems new and existing readers and editors were having with the old skin. It draws inspiration from previous user requests, the [[metawiki:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey|Community Wishlist Surveys]], and gadgets and scripts. The work helped our code follow the standards and improve all other skins. [[phab:phame/post/view/290/how_and_why_we_moved_our_skins_to_mustache/|The PHP code in the other available skins has been reduced by 75%]]. The project has also focused on making it easier to support gadgets and use APIs.
[[File:Screenshot of the Vector-2022 skin's fullscreen toggle.png|thumb]]
'''[Changes in a nutshell]''' The skin introduces changes that improve readability and usability. The new skin does not remove any functionality currently available on the Vector skin.
* The limited width and pin-able menus allow to adjust the interface to the screen size, and focus on editing or reading. Logged-in and logged-out users may use a toggle button to keep the full width, though.
* The sticky header makes it easier to find tools that editors use often. It decreases scrolling to the top of the page by 16%.
* The new table of contents makes it easier to navigate to different sections. Readers and editors jump to different sections of the page 50% more than with the old table of contents. It also looks a bit different on talk pages.
* The new search bar is easier to find and makes it easier to find the correct search result from the list. This increased the amount of searches started by 30% on the tested wikis.
* The skin does not negatively affect pageviews, edit rates, or account creation. There is evidence of increases in pageviews and account creation across partner communities.
'''[Customize this skin]''' It's possible to configure and personalize our changes. We support volunteers who create new gadgets and user scripts. Check out [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Repository|the repository]] for a list of currently available customizations and changes, or add your own.

=== Our plan ===

'''If no large concerns are raised, we plan on deploying on 14 November'''. If you'd like to ask our team anything, if you have questions, concerns, or additional thoughts, please comment in any language. If this is the first comment to my message, make sure to ping me. We will gladly answer! Also, check out [[mw:Reading/Web/Desktop Improvements/Frequently asked questions|our FAQ]]. Thank you! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;ырытыы&lt;/span&gt;]]) 10:17, 26 Алтынньы 2023 (+09)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Varia&amp;oldid=25791827 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;(New) Feature on [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]]: Adding geopoints via QID&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;Body&quot;/&gt;Since September 2022, it is possible to create geopoints using a QID. Many wiki contributors have asked for this feature, but it is not being used much. Therefore, we would like to remind you about it. More information can be found on the [[M:WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation/Geopoints via QID|project page]]. If you have any comments, please let us know on the [[M:Talk:WMDE Technical Wishes/Geoinformation/Geopoints via QID|talk page]]. – Best regards, the team of Technical Wishes at Wikimedia Deutschland
&lt;section end=&quot;Body&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[M:User:Thereza Mengs (WMDE)|Thereza Mengs (WMDE)]] 21:31, 13 Ахсынньы 2023 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Thereza Mengs (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=25955829 --&gt;

== Do you use Wikidata in Wikimedia sibling projects? Tell us about your experiences ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
''Note: Apologies for cross-posting and sending in English.''

Hello, the '''[[m:WD4WMP|Wikidata for Wikimedia Projects]]''' team at Wikimedia Deutschland would like to hear about your experiences using Wikidata in the sibling projects. If you are interested in sharing your opinion and insights, please consider signing up for an interview with us in this '''[https://wikimedia.sslsurvey.de/Wikidata-for-Wikimedia-Interviews Registration form]'''.&lt;br&gt; 
''Currently, we are only able to conduct interviews in English.''

The front page of the form has more details about what the conversation will be like, including how we would '''compensate''' you for your time.

For more information, visit our ''[[m:WD4WMP/AddIssue|project issue page]]'' where you can also share your experiences in written form, without an interview.&lt;br&gt;We look forward to speaking with you, [[m:User:Danny Benjafield (WMDE)|Danny Benjafield (WMDE)]] ([[m:User talk:Danny Benjafield (WMDE)|talk]]) 08:53, 5 January 2024 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/WD4WMP/ScreenerInvite&amp;oldid=26027495 --&gt;

== Reusing references: Can we look over your shoulder? ==

''Apologies for writing in English.''

The Technical Wishes team at Wikimedia Deutschland is planning to [[m:WMDE Technical Wishes/Reusing references|make reusing references easier]]. For our research, we are looking for wiki contributors willing to show us how they are interacting with references.

* The format will be a 1-hour video call, where you would share your screen. [https://wikimedia.sslsurvey.de/User-research-into-Reusing-References-Sign-up-Form-2024/en/ More information here].
* Interviews can be conducted in English, German or Dutch.
* [[mw:WMDE_Engineering/Participate_in_UX_Activities#Compensation|Compensation is available]].
* Sessions will be held in January and February.
* [https://wikimedia.sslsurvey.de/User-research-into-Reusing-References-Sign-up-Form-2024/en/ Sign up here if you are interested.]
* Please note that we probably won’t be able to have sessions with everyone who is interested. Our UX researcher will try to create a good balance of wiki contributors, e.g. in terms of wiki experience, tech experience, editing preferences, gender, disability and more. If you’re a fit, she will reach out to you to schedule an appointment.

We’re looking forward to seeing you, [[m:User:Thereza Mengs (WMDE)| Thereza Mengs (WMDE)]]
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Thereza Mengs (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=25956752 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Голосование по Уставу для Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens|Вы можете найти перевод данного сообщения на дополнительные языки в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''
Здравствуйте,

Я пишу вам сегодня, чтобы объявить о начале периода голосования по Уставу для [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]] (U4C). Члены сообщества могут в настоящий момент [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|проголосовать и предоставить отзывы относительно устава посредством SecurePoll]] до 2 февраля 2024 г. Те из вас, кто уже высказывал свое мнение во время разработки [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Руководства по правоприменению УКП]], уже знакомы с данным процессом.

[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Текущая версия Устава для Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]] доступна в Мета-вики  вместе с переводами на другие языки. 

Ознакомьтесь с уставом, проголосуйте и поделитесь данной информацией с другими в вашем сообществе. Я могу с уверенностью сказать, что Учредительный комитет U4C с нетерпением ждет вашего участия.

От имени Проектной команды УКП,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 03:09, 20 Тохсунньу 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25853527 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Остались последние дни, чтобы проголосовать по Уставу для Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder|Вы можете найти перевод данного сообщения на дополнительные языки в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''
Здравствуйте,

Я пишу вам сегодня для напоминания о том, что период голосования по Уставу для [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]] (U4C) завершается '''2 февраля'''. Члены сообщества могут в настоящий момент [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|проголосовать и предоставить отзывы относительно устава посредством SecurePoll]] до 2 февраля. Те из вас, кто уже высказывал свое мнение во время разработки [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Руководства по правоприменению УКП]], уже знакомы с данным процессом.

[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Текущая версия Устава для Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]] доступна в Мета-вики  вместе с переводами на другие языки. 

Ознакомьтесь с уставом, проголосуйте и поделитесь данной информацией с другими в вашем сообществе. Я могу с уверенностью сказать, что Учредительный комитет U4C с нетерпением ждет вашего участия.

С уважением,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 02:01, 1 Олунньу 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25853527 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Объявление результатов голосования по ратификации Устава Координационного комитета по УКП&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results|Перевод данного сообщения на другие языки можно найти в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Уважаемые участники,

Благодарю всех за интерес к развитию Универсального кодекса поведения. Сегодня я хочу сообщить вам результаты [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|ратификационного голосования]] по [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Уставу Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]]. В ратификационном голосовании участвовало 1746 человек, в числе которых 1249 участников одобрили Устав, а 420 участников - нет. В процессе ратификационного голосования участники могли оставлять отзывы относительно Устава. 

Отчет по статистике голосования и обзор обратной связи от участников будут опубликованы в Мета-вики в течение следующих недель.

В ближайшее время, пожалуйста, следите за новостями о дальнейших шагах.

От имени Проектной команды УКП,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 03:24, 13 Олунньу 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26160150 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Отчет о ратификации Устава U4C и объявление о начале выдвижения кандидатов для U4C&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates| Перевод данного сообщения на другие языки доступен в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Дорогие участники,

Сегодня я хочу сообщить вам две важные новости. Во-первых, [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Vote results|отчет по отзывам после ратификации Устава Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения (U4C)]] уже доступен. Во-вторых, начинается выдвижение кандидатов для комитета U4C со сроком до 1 апреля 2024 года.

[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения]] (U4C) является глобальной группой, деятельность которой посвящена справедливому и последовательному применению УКП. Члены сообщества приглашаются для подачи заявок на вступление в комитет U4C. Для более подробной информации о комитете U4C и его области ответственности, пожалуйста, [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|ознакомьтесь с Уставом U4C]].

Согласно уставу в комитете U4C имеется 16 мест: восемь мест от сообщества в целом и восемь мест от регионов, чтобы U4C отображал разнообразие движения.

Ознакомьтесь более подробно и подайте вашу заявку в [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|Мета-вики]].

От имени Проектной команды УКП,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 01:25, 6 Кулун тутар 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26276337 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Процесс отбора кандидатов в Совет попечителей Фонда Викимедиа в 2024 году&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
: ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement| Перевод данного сообщения на другие языки доступен в Мета-вики.]]''
: ''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Дорогие участники,

В этом году у четырех членов, избранных от сообщества и партнеров, заканчивается срок пребывания в Совете попечителей [1]. Совет приглашает все движение принять участие в процессе отбора и голосования с целью заполнения этих мест в этом году.

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Комитет по выборам]] будет осуществлять надзор за этим процессом при участии сотрудников Фонда [2]. Комитет по вопросам управления создал Рабочую группу по формированию совета, состоящую из попечителей, которые не могут быть кандидатами в проводимом сообществом и партнерами процессе отбора в 2024 году, в следующем составе: Dariusz Jemielniak, Nataliia Tymkiv, Esra'a Al Shafei, Kathy Collins и Shani Evenstein Sigalov [3]. Данной группе поручено осуществлять надзор со стороны Совета за процессом отбора попечителей 2024 года и информировать его ходе выполнения. Более подробная информация о функциях Комитета по выборам, Совета и штатных сотрудников находится здесь [4]. 

Ниже перечислены ключевые планируемые даты:

*  Май 2024 года. Выдвижение кандидатов и формулировка вопросов.
*  Июнь 2024 года. Партнерские организации проводят голосование для составления шорт-листа из 12 кандидатов (составление шорт-листа не проводится при количестве заявок менее чем 15) [5].
*  Июнь-август 2024 года. Период проведения кампании.
*  Конец августа - начало сентября 2024 года. Двухнедельный период голосования сообщества.
*  Октябрь-ноябрь 2024 года. Проверка биографических данных кандидатов.
*  Заседание Совета в декабре 2024 года. Новые попечители приступают к работе.

Узнайте более подробно о процессе отбора 2024 года, включая детальное расписание, процесс выдвижения кандидатов, правила кампании и критерии правомочности избирателей, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|на этой странице в Мета-вики]] и составьте свой план.

'''Волонтеры на выборах'''

Дополнительный способ участия в процессе отбора 2024 года ‒ деятельность волонтера на выборах. Волонтеры на выборах являются связующим звеном между Комитетом по выборам и своими сообществами. Они обеспечивают представительство своего сообщества и мотивируют его для участия в голосовании. Узнайте более подробно о данной программе и способах участия в ней на данной [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Election Volunteers|странице в Мета-вики]].

С наилучшими пожеланиями,

[[m:Special:MyLanguage/User:Pundit|Dariusz Jemielniak]] (Председатель Комитета по вопросам управления, Рабочая группа по формированию совета)

[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021/Results#Elected

[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter

[3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Minutes:2023-08-15#Governance_Committee

[4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles

[5] Несмотря на то что идеальное соотношение кандидатов - 12 кандидатов на четыре вакантных места, процесс формирования шорт-листа будет запущен при наличии более 15 кандидатов, в виду того что 1-3 исключенных кандидатов могут почувствовать себя &quot;отверженными&quot;, а также в виду значительных затрачиваемых партнерами усилий для исключения лишь 1-3 кандидатов из списка.&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:MPossoupe_(WMF)|MPossoupe_(WMF)]]04:57, 13 Кулун тутар 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:MPossoupe (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26349432 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Ваша вики будет доступна только в режиме чтения&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;server-switch&quot;/&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Прочитать это сообщение на другом языке]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

[[foundation:|Фонд Викимедиа]] будет переключать трафик между своими центрами обработки данных. Это гарантирует, что Википедия и другие вики-проекты Викимедиа смогут оставаться доступными даже после катастрофы.

Весь трафик будет переключен '''{{#time:j xg|2024-03-20|ru}}'''. Тестирование начнётся в '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2024-03-20T14:00|en}} {{#time:H:i e|2024-03-20T14:00}}]'''.

К сожалению, ввиду некоторых ограничений движка [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], редактирование будет остановлено в течение этих двух переключений. Приносим свои извинения за задержку в работе. Мы работаем над тем, чтобы сократить такие работы в будущем. 

'''В течение короткого промежутка времени вы сможете читать, но не сможете редактировать все вики-сайты.'''

*День переключения — {{#time:l j xg Y|2024-03-20|ru}}. Оно продлится не более часа.
*При попытке отредактировать или сохранить страницы в течение этого времени вы увидите сообщение об ошибке. Мы надеемся, что правки в этот период не будут потеряны, но не можем этого гарантировать. Если вы увидите сообщение об ошибке, пожалуйста, подождите, пока всё не восстановится. После этого вы сможете сохранить свою правку. Но на всякий случай мы рекомендуем вам сделать копию ваших изменений.

''Побочные эффекты'':

*Фоновые задания будут выполняться замедленно, а некоторые могут быть отклонены. Красные ссылки могут также обновляться с замедлением. Если вы создаёте статью, на которую уже есть ссылки откуда-то, то такие ссылки будут оставаться красными дольше, чем обычно. Некоторые долго выполняющиеся скрипты необходимо будет остановить.
* Мы ожидаем, что развёртывание кода произойдет так же, как и на любой другой неделе. Однако могут происходить некоторые зависания кода, если впоследствии этого потребует данная операция.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] будет недоступен примерно 90 минут.

При необходимости эти планы могут быть отложены. Вы можете [[wikitech:Switch_Datacenter|посмотреть расписание на wikitech.wikimedia.org]]. О любых изменениях будет сообщено в расписании. Там же будет дополнительная информация об этом. За 30 минут до начала переноса во всех проектах будет показан баннер-предупреждение. '''Пожалуйста, поделитесь этой информацией с вашим сообществом.'''&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;server-switch&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[user:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]], 09:01, 15 Кулун тутар 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Trizek (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=25636619 --&gt;

== Switching to the Vector 2022 skin ==

[[File:Vector 2022 video-en.webm|thumb]]
''[[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2024-03 for Wikisource|Read this in your language]] • &lt;span class=plainlinks&gt;[https://mediawiki.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Reading%2FWeb%2FDesktop+Improvements%2FUpdates%2F2024-03+for+Wikisource&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{Int:please-translate}}]&lt;/span&gt; • Please tell other users about these changes''

Hi everyone. We are the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web|Wikimedia Foundation Web team]]. As you may have read in our previous message, over the past year, we have been getting closer to switching every wiki to the Vector 2022 skin as the new default. In our previous conversations with Wikisource communities, we had identified an issue with the Index namespace that prevented switching the skin on. [[phab:T352162|This issue is now resolved]].

We are now ready to continue and will be deploying on Wikisource wikis on '''March 25th'''. 

To learn more about the new skin and what improvements it introduces, please [[mw:Reading/Web/Desktop Improvements|see our documentation]]. If you have any issues with the skin after the change, if you spot any gadgets not working, or notice any bugs – please comment below! We are also open to joining events like the [[m:Wikisource Community meetings|Wikisource Community meetings]] to talk to you directly. Thank you! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;ырытыы&lt;/span&gt;]]) 05:50, 19 Кулун тутар 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Varia&amp;oldid=26416927 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Проголосуйте прямо сейчас для избрания членов первого U4C&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens|Перевод данного сообщения на другие языки доступен в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Уважаемые участники!

Я пишу вам, чтобы сообщить о начале голосования по выборам в Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения (U4C), которое будет проходить до 9 мая 2024 года. Ознакомьтесь с информацией на [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|странице голосования в Мета-вики]], чтобы узнать больше по теме голосования и правомочности избирателей.

Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения (U4C) является глобальной группой, деятельность которой направлена на обеспечение справедливого и последовательного применения УКП. Участники сообщества были приглашены для подачи заявок на членство в U4C. Для более подробной информации об области ответственности U4C, пожалуйста, [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|ознакомьтесь с Уставом U4C]].

Пожалуйста, поделитесь данным сообщением с членами вашего сообщества, чтобы они также могли принять участие.

От имени проектной команды УКП,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 05:20, 26 Муус устар 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26390244 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Sign up for the language community meeting on May 31st, 16:00 UTC&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;message&quot;/&gt;Hello all,

The next language community meeting is scheduled in a few weeks - May 31st at 16:00 UTC. If you're interested, you can [https://www.mediawiki.org/w/index.php?title=Wikimedia_Language_engineering/Community_meetings#31_May_2024 sign up on this wiki page].

This is a participant-driven meeting, where we share language-specific updates related to various projects, collectively discuss technical issues related to language wikis, and work together to find possible solutions. For example, in the last meeting, the topics included the machine translation service (MinT) and the languages and models it currently supports, localization efforts from the Kiwix team, and technical challenges with numerical sorting in files used on Bengali Wikisource.

Do you have any ideas for topics to share technical updates related to your project? Any problems that you would like to bring for discussion during the meeting? Do you need interpretation support from English to another language? Please reach out to me at ssethi(__AT__)wikimedia.org and [[etherpad:p/language-community-meeting-may-2024|add agenda items to the document here]].

We look forward to your participation!
&lt;section end=&quot;message&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]&lt;/bdi&gt; 06:23, 15 Ыам ыйын 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SSethi (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26390244 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Feedback invited on Procedure for Sibling Project Lifecycle&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle/Invitation for feedback (MM)|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle/Invitation for feedback (MM)}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

[[File:Sibling Project Lifecycle Conversation 3.png|150px|right|link=:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle]]

Dear community members,

The [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs Committee]] (CAC) of the [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees|Wikimedia Foundation Board of Trustees]] invites you to give feedback on a '''[[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle|draft Procedure for Sibling Project Lifecycle]]'''. This draft Procedure outlines proposed steps and requirements for opening and closing Wikimedia Sibling Projects, and aims to ensure any newly approved projects are set up for success. This is separate from the procedures for opening or closing language versions of projects, which is handled by the [[:m:Special:MyLanguage/Language committee|Language Committee]] or [[m:Special:MyLanguage/Closing_projects_policy|closing projects policy]]. 

You can find the details on [[:m:Special:MyLanguage/Talk:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle#Review|this page]], as well as the ways to give your feedback from today until the end of the day on '''June 23, 2024''', anywhere on Earth. 

You can also share information about this with the interested project communities you work with or support, and you can also help us translate the procedure into more languages, so people can join the discussions in their own language.

On behalf of the CAC,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 11:25, 22 Ыам ыйын 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26390244 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Объявление о создании первого Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – results|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – results}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Привет!

Члены счётной комиссии завершили рассмотрение результатов голосования. Мы продолжаем работу с результатами первых [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|выборов Координационного комитета Универсального кодекса поведения (ККУКП)]]. 

Мы рады объявить следующих лиц региональными членами ККУКП, срок полномочий которых составит два года:

* Северная Америка (США и Канада)
** –
* Северная и Западная Европа
** [[m:Special:MyLanguage/User:Ghilt|Ghilt]]
* Латинская Америка и Карибский бассейн
** –
* Центральная и Восточная Европа
** —
* Африка к югу от Сахары
** –
* Ближний Восток и Северная Африка
** [[m:Special:MyLanguage/User:Ibrahim.ID|Ibrahim.ID]]
* Восточная, Юго-Восточная Азия и Тихоокеанский регион
** [[m:Special:MyLanguage/User:0xDeadbeef|0xDeadbeef]]
* Южная Азия
** –

Следующие лица избираются членами ККУКП от сообщества в целом, сроком на один год:

* [[m:Special:MyLanguage/User:Barkeep49|Barkeep49]]
* [[m:Special:MyLanguage/User:Superpes15|Superpes15]]
* [[m:Special:MyLanguage/User:Civvì|Civvì]]
* [[m:Special:MyLanguage/User:Luke081515|Luke081515]]
* –
* –
* –
* –

Ещё раз спасибо всем, кто участвовал в этом процессе, и хотим выразить огромную признательность кандидатам за их лидерство и преданность движению и сообществу Викимедиа.

В течение следующих нескольких недель ККУКП начнёт встречаться и планировать работу на 2024—2025 годы, поддерживая внедрение и пересмотр УКП и Руководящих принципов обеспечения соблюдения требований. Следите за их работой на [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Meta-wiki]].

От имени Проектной команды УКП,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 17:15, 3 Бэс ыйын 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26390244 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Окончательный текст Устава Движения Викимедиа теперь доступен на Мета-Вики&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final draft available|Вы можете прочитать это сообщение, который переведенн на другие языки на Мета-Вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final draft available}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''
Всем привет,

Окончательный текст [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Устава Движения Викимедиа]] теперь доступен для ознакомления на Мета, более чем на 20 языках.

'''Что такое Устав Движения Викимедиа?'''

Устав Движения Викимедиа – это предлагаемый документ, определяющий роли и ответственность всех членов и организаций в Движения Викимедиа, и включает в себя создание нового органа – Глобального Совета - для управления движением.

'''Присоединяйтесь к «Презентационной Вечеринка» Устава Движения Викимедиа'''

Присоединяйтесь к [[m:Special:MyLanguage/Event:Movement Charter Launch Party|«вечеринка по презентацию»]] устава '''20 июня 2024 года''' в '''14.00-15.00 по UTC''' ([https://zonestamp.toolforge.org/1718892000 проверьте по вашему времени]). Во время этого созвона, мы отпразднуем публикацию окончательного варианта Устава и представим его содержание. Присоединяйтесь и ознакомьтесь с Уставом, прежде чем проголосовать.

'''Голосование по ратификации Устава Движения'''

Голосование начнется на «SecurePoll» '''25 июня 2024 года''' в '''00:01 по UTC''' и завершится '''9 июля 2024 года''' в '''23:59 по UTC.''' Вы можете ознакомиться с [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification/Voting|процессом голосования, критериями и другими подробностями]] на Мета.

Если у вас есть какие-либо вопросы, пожалуйста, оставьте сообщение [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Charter|на странице обсуждения на Мета]] или напишите MCDC по адресу [mailto:mcdc@wikimedia.org mcdc@wikimedia.org].

От имени Комитета по разработке Устава Движения,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 17:45, 11 Бэс ыйын 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26390244 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Голосование по ратификации Устава Движения Викимедиа открыто – проголосуйте&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Ratification vote opens|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Ratification vote opens}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''
Всем привет,

Голосование по ратификации [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|'''Устава Движения Викимедиа''']] открыто. Устав Движения Викимедиа – это документ, определяющий роли и ответственности всех членов и организаций в Движении Викимедиа, и включает в себя создание нового органа – Глобального Совета – для управления движением.

Окончательная версия Устава Движения Викимедиа [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|доступна на Мета-Вики на русском языке]] для вашего ознакомления.

Голосование начнется на «SecurePoll» '''25 июня 2024 года''' в '''00:01 по UTC''' и завершится '''9 июля 2024 года''' в '''23:59 по UTC'''. Пожалуйста, ознакомьтесь с более подробной информацией о [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification/Voting|голосовании и критериях для голосования]].

После ознакомления с Уставом, пожалуйста, [[Special:SecurePoll/vote/398|'''проголосуйте''']] и поделитесь этой информацией с другими.

Если у вас есть какие-либо вопросы по поводу голосования по ратификации, пожалуйста, свяжитесь с Избирательной Комиссией по Уставу по адресу [mailto:cec@wikimedia.org '''cec@wikimedia.org'''].

От имени Избирательной комиссии,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 19:52, 25 Бэс ыйын 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26989444 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Голосование по ратификации Устава Движения Викимедиа скоро завершится&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final reminder|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-Вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final reminder}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''
Всем привет,

Это уведомление о том, что голосование по ратификации [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Устава Движения Викимедиа]] завершится '''9 июля 2024 года''', в '''23:59 по UTC'''.

Если вы еще не проголосовали, пожалуйста, проголосуйте [[m:Special:SecurePoll/vote/398|на «SecurePoll»]]. 

От имени [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Ratification/Voting#Electoral_Commission|Избирательной Комиссии по Уставу]],&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 12:47, 8 От ыйын 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26989444 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;U4C Special Election - Call for Candidates&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – call for candidates|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – call for candidates}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Hello all,

A special election has been called to fill additional vacancies on the U4C. The call for candidates phase is open from now through July 19, 2024.

The [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the [[:foundation:Wikimedia Foundation Universal Code of Conduct|UCoC]]. Community members are invited to submit their applications in the special election for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please review the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|U4C Charter]].

In this special election, according to [[Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter#2. Elections and Terms|chapter 2 of the U4C charter]], there are 9 seats available on the U4C: '''four''' community-at-large seats and '''five''' regional seats to ensure the U4C represents the diversity of the movement. [[Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter#5. Glossary|No more than two members of the U4C can be elected from the same home wiki]]. Therefore, candidates must not have English Wikipedia, German Wikipedia, or Italian Wikipedia as their home wiki.

Read more and submit your application on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election|Meta-wiki]].

In cooperation with the U4C,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

-- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 09:03, 10 От ыйын 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26989444 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Wikimedia Movement Charter ratification voting results&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Results of the ratification vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Results of the ratification vote}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''
Hello everyone,

After carefully tallying both individual and affiliate votes, the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification/Voting#Electoral Commission|Charter Electoral Commission]] is pleased to announce the final results of the Wikimedia Movement Charter voting.  

As [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Charter#Thank you for your participation in the Movement Charter ratification vote!|communicated]] by the Charter Electoral Commission, we reached the quorum for both Affiliate and individual votes by the time the vote closed on '''July 9, 23:59 UTC'''. We thank all 2,451 individuals and 129 Affiliate representatives who voted in the ratification process. Your votes and comments are invaluable for the future steps in Movement Strategy.

The final results of the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Wikimedia Movement Charter]] ratification voting held between 25 June and 9 July 2024 are as follows: 

'''Individual vote:'''

Out of 2,451 individuals who voted as of July 9 23:59 (UTC), 2,446 have been accepted as valid votes. Among these, '''1,710''' voted “yes”; '''623''' voted “no”; and '''113''' selected “–” (neutral). Because the neutral votes don’t count towards the total number of votes cast, 73.30% voted to approve the Charter (1710/2333), while 26.70% voted to reject the Charter (623/2333).

'''Affiliates vote:'''

Out of 129 Affiliates designated voters who voted as of July 9 23:59 (UTC), 129 votes are confirmed as valid votes. Among these, '''93''' voted “yes”; '''18''' voted “no”; and '''18''' selected “–” (neutral). Because the neutral votes don’t count towards the total number of votes cast, 83.78% voted to approve the Charter (93/111), while 16.22% voted to reject the Charter (18/111).

'''Board of Trustees of the Wikimedia Foundation:'''

The Wikimedia Foundation Board of Trustees voted '''not to ratify''' the proposed Charter during their special Board meeting on July 8, 2024. The Chair of the Wikimedia Foundation Board of Trustees, Nataliia Tymkiv, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/Board_resolution_and_vote_on_the_proposed_Movement_Charter|shared the result of the vote, the resolution, meeting minutes and proposed next steps]].  

With this, the Wikimedia Movement Charter in its current revision is '''not ratified'''.

We thank you for your participation in this important moment in our movement’s governance.

The Charter Electoral Commission,

[[m:User:Abhinav619|Abhinav619]], [[m:User:Borschts|Borschts]], [[m:User:Iwuala Lucy|Iwuala Lucy]], [[m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]], [[m:User:Der-Wir-Ing|Der-Wir-Ing]]&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 02:54, 19 От ыйын 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26989444 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Vote now to fill vacancies of the first U4C&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – voting opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – voting opens}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Dear all,

I am writing to you to let you know the voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is open now through '''August 10, 2024'''. Read the information on the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election|voting page on Meta-wiki]] to learn more about voting and voter eligibility.

The Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members were invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]].

Please share this message with members of your community so they can participate as well.

In cooperation with the U4C,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 11:47, 27 От ыйын 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26989444 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Reminder! Vote closing soon to fill vacancies of the first U4C&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – reminder to vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – reminder to vote}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Dear all,

The voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is closing soon. It is open through 10 August 2024. Read the information on [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2024_Special_Election#Voting|the voting page on Meta-wiki to learn more about voting and voter eligibility]]. If you are eligible to vote and have not voted in this special election, it is important that you vote now.

'''Why should you vote?''' The U4C is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community input into the committee membership is critical to the success of the UCoC.

Please share this message with members of your community so they can participate as well.

In cooperation with the U4C,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

-- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 00:30, 7 Атырдьах ыйын 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=27183190 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Скоро: новая функция подссылки - попробуйте!&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;Sub-referencing&quot;/&gt;
[[File:Sub-referencing reuse visual.png|{{#ifeq:{{#dir}}|ltr|right|left}}|400px]]
&lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Hello. For many years, community members have requested an easy way to re-use references with different details. Now, a MediaWiki solution is coming: The new sub-referencing feature will work for wikitext and Visual Editor and will enhance the existing reference system. You can continue to use different ways of referencing, but you will probably encounter sub-references in articles written by other users. More information on [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|the project page]].&lt;/span&gt;

&lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;'''We want your feedback''' to make sure this feature works well for you:&lt;/span&gt;

* &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing#Test|Please try]] the current state of development on beta wiki and [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|let us know what you think]].&lt;/span&gt; 
* &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;[[m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing/Sign-up|Sign up here]] to get updates and/or invites to participate in user research activities.&lt;/span&gt;

&lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]’s [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes|Technical Wishes]] team is planning to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We will reach out to creators/maintainers of tools and templates related to references beforehand.&lt;/span&gt;

Пожалуйста, помогите нам распространить сообщение. --[[m:User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[m:User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]]) 10:36, 19 August 2024 (UTC)
&lt;section end=&quot;Sub-referencing&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johannes Richter (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&amp;oldid=27309345 --&gt;

== Sign up for the language community meeting on August 30th, 15:00 UTC ==

Hi all,

The next language community meeting is scheduled in a few weeks—on August 30th at 15:00 UTC. If you're interested in joining, you can [https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#30_August_2024 sign up on this wiki page].

This participant-driven meeting will focus on sharing language-specific updates related to various projects, discussing technical issues related to language wikis, and working together to find possible solutions. For example, in the last meeting, topics included the Language Converter, the state of language research, updates on the Incubator conversations, and technical challenges around external links not working with special characters on Bengali sites.

Do you have any ideas for topics to share technical updates or discuss challenges? Please add agenda items to the document [https://etherpad.wikimedia.org/p/language-community-meeting-aug-2024 here] and reach out to ssethi(__AT__)wikimedia.org. We look forward to your participation!

[[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 08:20, 23 Атырдьах ыйын 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SSethi (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=27183190 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Announcing the Universal Code of Conduct Coordinating Committee&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/board-elections@lists.wikimedia.org/thread/OKCCN2CANIH2K7DXJOL2GPVDFWL27R7C/ Original message at wikimedia-l]. [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement - results|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement - results}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Hello all,

The scrutineers have finished reviewing the vote and the [[m:Special:MyLanguage/Elections Committee|Elections Committee]] have certified the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Results|results]] for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) special election]].

I am pleased to announce the following individual as regional members of the U4C, who will fulfill a term until 15 June 2026:

* North America (USA and Canada)
** Ajraddatz

The following seats were not filled during this special election:

* Latin America and Caribbean
* Central and East Europe (CEE)
* Sub-Saharan Africa
* South Asia
* The four remaining Community-At-Large seats

Thank you again to everyone who participated in this process and much appreciation to the candidates for your leadership and dedication to the Wikimedia movement and community.

Over the next few weeks, the U4C will begin meeting and planning the 2024-25 year in supporting the implementation and review of the UCoC and Enforcement Guidelines. You can follow their work on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Meta-Wiki]].

On behalf of the U4C and the Elections Committee,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 23:07, 2 Балаҕан ыйын 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=27183190 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Поделитесь своим мнением: голосуйте на выборах в Совет попечителей 2024 года!&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
Здравствуйте,

Началось голосование на [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|выборах в Совет попечителей 2024 года]]. На четыре (4) места в Совете претендуют двенадцать (12) кандидатов.

Ознакомьтесь с [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Candidates|заявлениями кандидатов]] и их [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Questions_for_candidates|ответами на вопросы сообщества]], чтобы узнать о них больше.

Когда вы будете готовы, перейдите на страницу голосования [[Special:SecurePoll/vote/400|SecurePoll]]. '''Голосование проводится в период с 00:00 (UTC) 3 сентября по 23:59 (UTC) 17 сентября'''.

Чтобы проверить ваше право голоса, пожалуйста, посетите информационную [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Voter_eligibility_guidelines|страницу о правомочности избирателей]].

С наилучшими пожеланиями,

Комитет по выборам и Рабочая группа по выборам в совет&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 21:15, 3 Балаҕан ыйын 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=27183190 --&gt;

== Scholarship Applications Now Open for Wikisource Conference 2025! ==

Dear Wikimedians,

We are thrilled to announce that the Wikisource Conference is returning after a decade! It will be held from 14 to 16 February 2025 in Denpasar, Bali, Indonesia. This event will be a great opportunity for us to come together, share experiences, and discuss the future of Wikisource and its community.
We are now accepting scholarship applications for the Wikisource Conference 2025 to promote diversity and inclusion. Scholarships are open to active contributors, community members, developers, and partners involved with Wikisource or related projects.

Important Details:
* Application Period: 1 September 2024 to 20 September 2024
* Application Deadline: 20 September 2024
* Meta page: [[:m:Wikisource Conference 2025/Scholarships|Link]]

We encourage everyone who is passionate about Wikisource and interested in attending this unique gathering to apply for a scholarship. The selection committee will carefully review all applications, focusing on contributions to the Wikisource project, community engagement, and the potential impact of participation in the conference.

To apply, please fill out the [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfKU36artM5fVRFeG9GAZGhJSVFJKlACkywvE522fJ6zBf_nA/viewform scholarship application form]. We will provide updates soon for more information about the conference, including program details, speakers, and venue.

If you have any questions or need help with your application, feel free to reach out on the [[:m:Talk:Wikisource Conference 2025/Scholarships|Meta Talk page]] or email us at wikisourceconference@gmail.com.

We look forward to receiving your applications and hope to see many of you in Bali for the Wikisource Conference 2025!

Regards, 

&lt;small&gt;
Nitesh Gill

The Wikisource Conference 2025 Team
&lt;/small&gt;

[[Кыттааччы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MediaWiki message delivery|ырытыы]]) 20:14, 5 Балаҕан ыйын 2024 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGill_(WMF)/lists/WS_VPs&amp;oldid=27399964 --&gt;</text>
      <sha1>eocg8tv36n1ob7k9y6qypix0718dc1x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Саҥа ырытыылар үөһэ</title>
    <ns>10</ns>
    <id>550</id>
    <revision>
      <id>3101</id>
      <parentid>3090</parentid>
      <timestamp>2011-03-20T06:42:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3101</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="688" sha1="9vk6fi94jqkbr9blr5x9s3anktwz65z" xml:space="preserve">{{#if:{{{hide|}}}|{{modifynewsectionlink}}|{{Userbox
 |id=↑{{modifynewsectionlink}}
 |id-c=#FFE0A0
 |id-s=24
 |info=&lt;small&gt;Сирэй бүтэһик уларытыыта:&lt;br/&gt;{{#time: d.m.Y|{{REVISIONYEAR}}-{{REVISIONMONTH}}-{{REVISIONDAY2}} }}.&lt;/small&gt;&lt;br/&gt;Бука диэн, саҥа кэпсэтиилэри '''үөһэ''' суруйуҥ. [{{SERVER}}{{localurl:{{FULLPAGENAME}}|action=edit&amp;section=0&amp;preview=no&amp;editintro=template:Саҥа ырытыылар аллара}} Эбии…]
 |info-c=#FFFAF0
}}}}&lt;noinclude&gt;
== Өссө көр ==
* [[Халыып:Саҥа ырытыылар аллара]]
[[Категория:Ырытыы халыыптара|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>9vk6fi94jqkbr9blr5x9s3anktwz65z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Userbox</title>
    <ns>10</ns>
    <id>551</id>
    <revision>
      <id>3091</id>
      <timestamp>2011-03-20T06:29:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;div style=&quot;float: right; clear: right; border:solid {{{1|{{{border-c|{{{id-c|#999999}}}}}}}}} 1px; margin: 1px;&quot;&gt; {| cellspacing=&quot;0...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3091</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="589" sha1="bcue6blh0g99rq23lvxu30i0vd3eed8" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float: right; clear: right; border:solid {{{1|{{{border-c|{{{id-c|#999999}}}}}}}}} 1px; margin: 1px;&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width: 238px; background: {{{2|{{{info-c|#eeeeee}}}}}};&quot;
| style=&quot;width: 45px; height: 45px; background: {{{1|{{{id-c|#dddddd}}}}}}; text-align: center; font-size: {{{5|{{{id-s|14}}}}}}pt;&quot; | '''{{{3|{{{id|id}}}}}}'''
| style=&quot;font-size: {{{info-s|8}}}pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em;&quot; | {{{4|{{{info|''info''}}}}}}
|}&lt;/div&gt;&lt;noinclude&gt;
[[Категория:Халыыптар:Кыттааччылар| ]]

[[en:Template:Userbox]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>bcue6blh0g99rq23lvxu30i0vd3eed8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Modifynewsectionlink</title>
    <ns>10</ns>
    <id>552</id>
    <revision>
      <id>3092</id>
      <timestamp>2011-03-20T06:30:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;includeonly&gt;&lt;span id=&quot;add-custom-section&quot; style=&quot;display:none&quot;&gt;[{{fullurle:{{FULLPAGENAME}}|action=edit&amp;section=0{{{1|}}}}}]&lt;/span&gt;...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3092</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="255" sha1="6114kumotc3avt3n8t1q1bperoy3vj7" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;span id=&quot;add-custom-section&quot; style=&quot;display:none&quot;&gt;[{{fullurle:{{FULLPAGENAME}}|action=edit&amp;section=0{{{1|}}}}}]&lt;/span&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{doc}}

[[Категория:Ырытыылар халыыптара|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>6114kumotc3avt3n8t1q1bperoy3vj7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>553</id>
    <redirect title="Халыып:Документация" />
    <revision>
      <id>3093</id>
      <timestamp>2011-03-20T06:31:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Халыып:Документация]]</comment>
      <origin>3093</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51" sha1="5dnea467uap7a6d5rrnetzahjxdl87w" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Халыып:Документация]]</text>
      <sha1>5dnea467uap7a6d5rrnetzahjxdl87w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Документация</title>
    <ns>10</ns>
    <id>554</id>
    <revision>
      <id>3098</id>
      <parentid>3094</parentid>
      <timestamp>2011-03-20T06:38:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3098</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="632" sha1="6p8olpcsyzncspncz93fyem0ofx1rsc" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{Документация халыып саҕаланыыта|{{{1|{{SUBJECTPAGENAME}}/Документация}}}|notoc={{{notoc|}}}}}
{{{{{1|{{SUBJECTPAGENAME}}/Документация}}}}}{{Документация халыып бүтүүтэ}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{template navigation}}
{{doc}}
[[Категория:Халыыптар халыыптара|{{PAGENAME}}]]
[[en:Template:Documentation]]
[[bn:Template:Documentation]]
[[hu:Sablon:Sablondokumentáció]]
[[id:Templat:Dokumentasi]]
[[it:Template:Documentazione sottopagina]]
[[uk:Шаблон:Doc]]
[[zh:Template:內聯模板文件]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>6p8olpcsyzncspncz93fyem0ofx1rsc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Template navigation</title>
    <ns>10</ns>
    <id>555</id>
    <revision>
      <id>3095</id>
      <timestamp>2011-03-20T06:34:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;&lt;includeonly&gt;&lt;div class=&quot;toc&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;&gt; {{#ifeq: {{#rel2abs: ..}}/Документ...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3095</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="742" sha1="jociye1cgxc18xtkypdpu11cbkhnrbt" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;&lt;includeonly&gt;&lt;div class=&quot;toc&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;
{{#ifeq: {{#rel2abs: ..}}/Документация | {{SUBJECTPAGENAME}}
 | [[:{{#rel2abs: .. | {{SUBJECTPAGENAME}}}}]] · [[:{{SUBJECTPAGENAME}}|Документация]] · [[{{#rel2abs: .. | {{TALKPAGENAME}}}}|Ырытыы]]
 | [[:{{SUBJECTPAGENAME}}]] · [[:{{SUBJECTPAGENAME}}/Документация|Документация]] · [[{{TALKPAGENAME}}|Ырытыы]] · [[Аналлаах:Whatlinkshere/{{SUBJECTPAGENAME}}|Туттуллар сирдэрэ]]
 }}
&lt;/div&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
[[Категория:Халыыптар халыыптара|{{PAGENAME}}]]
[[Категория:Навигация халыыптара|*]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>jociye1cgxc18xtkypdpu11cbkhnrbt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Документация халыып саҕаланыыта</title>
    <ns>10</ns>
    <id>556</id>
    <revision>
      <id>3096</id>
      <timestamp>2011-03-20T06:36:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;div style=&quot;background:#F0F8FF;border:1px dotted #8BCBFF;padding:10px;margin-top:10px&quot;&gt;__NOEDITSECTION__ &lt;div style=&quot;float:right;pad...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3096</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="811" sha1="qzsqh0mafftcrihvutwh742bj88ikrj" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;background:#F0F8FF;border:1px dotted #8BCBFF;padding:10px;margin-top:10px&quot;&gt;__NOEDITSECTION__
&lt;div style=&quot;float:right;padding-right:1em;&quot;&gt;&lt;span class=plainlinks style=&quot;font-size:11px&quot;&gt;&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[[{{{1}}}|көрүү]]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;&amp;nbsp;&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[{{fullurl:{{{1}}}|action=edit}} уларытыы]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;&amp;nbsp;&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[{{fullurl:{{{1}}}|action=history}} устуоруйата]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;&amp;nbsp;&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|action=purge}} саҥардыы]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;span style=&quot;font-size:11pt;line-height:11pt;&quot;&gt;[[Билэ:Template-info.svg|35px|Документация]]&amp;nbsp;Документация&lt;/span&gt;
----&lt;noinclude&gt;
[[Категория:Халыыптар халыыптара|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>qzsqh0mafftcrihvutwh742bj88ikrj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Документация халыып бүтүүтэ</title>
    <ns>10</ns>
    <id>557</id>
    <revision>
      <id>3097</id>
      <timestamp>2011-03-20T06:37:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;/div&gt;&lt;noinclude&gt; == Өссө көр == * [[Халыып:Документация халыып саҕаланыыта]] [[Катег...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3097</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="248" sha1="4ecrkjfj3683raaxr2mtb0w81b9maxe" xml:space="preserve">&lt;/div&gt;&lt;noinclude&gt;
== Өссө көр ==
* [[Халыып:Документация халыып саҕаланыыта]]
[[Категория:Халыыптар халыыптара|Документация халыып бүтүүтэ]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>4ecrkjfj3683raaxr2mtb0w81b9maxe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Кылгас сигэ</title>
    <ns>10</ns>
    <id>558</id>
    <revision>
      <id>3102</id>
      <timestamp>2011-03-20T06:44:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:96%; width:100%&quot; style=&quot;border: 1px solid #999; background: #C7FCEC; margin: 0 0 .5em 1em; text...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3102</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="539" sha1="h9gth7n48ui69ozmqtiqgopgrry3kk8" xml:space="preserve">{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:96%; width:100%&quot; style=&quot;border: 1px solid #999; background: #C7FCEC; margin: 0 0 .5em 1em; text-align: center; padding: 5px; float: {{{float|right}}}; clear: {{{clear|right}}}; font-size: smaller; cellspacing=0&quot;
!&lt;imagemap&gt;
Image:Gtk-go-forward-ltr.svg|17px
rect 0 0 100 100 [[Бикитиэкэ:БТ|Кылгас утаарыы-сигэ]]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
БТ:{{{1}}}
|}
&lt;noinclude&gt;
[[Категория:Халыыптар:Ис сигэлэр|{{PAGENAME}}]]
[[en:Template:Shortcut]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>h9gth7n48ui69ozmqtiqgopgrry3kk8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Айарга</title>
    <ns>4</ns>
    <id>559</id>
    <revision>
      <id>3107</id>
      <parentid>3106</parentid>
      <timestamp>2011-03-20T06:56:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3107</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="712" sha1="6yqtvtuoki20c4w9gjkt5ls40wxzthh" xml:space="preserve">{{Үрдэ}}
Бу сирэйгэ айылла илик ол гынан наадалаах сирэйдэр тиһиктэрэ бэриллэр. Сирэй оҥоһуллубут буоллаҕына бу тиһиктэн сотуллуохтаах.

* ''Манна өссө туох да суох''

== Өссө көр ==
* [[Бикитиэкэ:Тупсарыллыахтаах сирэйдэр]]
* '''Көрдөнөр [[Special:Wantedpages|сирэйдэр]], [[Special:Wantedcategories|категориялар]], [[Special:WantedFiles|билэлэр]] уонна [[Special:WantedTemplates|халыыптар]]''' — аналлаах тиһиктэр.


[[Категория:Бикитиэкэ:Айарга]]</text>
      <sha1>6yqtvtuoki20c4w9gjkt5ls40wxzthh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Тупсарыллыахтаах сирэйдэр</title>
    <ns>4</ns>
    <id>560</id>
    <revision>
      <id>7565</id>
      <parentid>3108</parentid>
      <timestamp>2024-01-26T16:02:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.161.41.216</ip>
      </contributor>
      <origin>7565</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2016" sha1="l2nhx09g9dkxd9arps4qjs5cjlaiy0o" xml:space="preserve">__NOEDITSECTION__ط
ك
=== Тупсарыллыахтаах ыстатыйалар категориялара ===
* '''Омсолоох утططكطаарыылар ([[Special:Doubleredirects|хос]] уонна [[Special:Brokenredirects|быстыбыт]])'''
* '''Туттуллубат [[Special:Unusedimages|билэлэр]], [[Special:Unusedtemplates|طط]] طуонна ططكك[[Special:Unusedcategories|категориялар]]'''.
 طط* '''[[Special:Newpageطs|طСаҥаطح сирэйдэр]]''' — соторутааҕыта суруллубут сирэйдэр (сөп буолу-буола көрө сылдьар ордук).ط
طط* '''[[Special:Longpages|Наһаа دكсөптөөх бөлөхтөргө киирэллэ ططكطربрин тургутуохха наада.ططط
* '''[[Special:Lonelypages|ططك сирэйдэр]],''' Бикитиэкэ атынط сирэйдэрэ бу сирэйдэргكطэ сигэммэттэр.طكط
* '''[[Бикитиэкطككэ:Суруйаргطа|Суруллуохтаах сирططэйдэр]ك]''' — Бикитиэкэҕэ хайаан да баар буолуохтаах ааптардар уонна кинилэр айымньылара.ططكطططططط
* '''[[Бикитиэкэ:Соторго|Сотуллуохтаах сирэйдэр]]'ككطك'' — сотору сотуллуохтаах сирэйдэр.
* '''Көрдөнөр [[Special:Wantedpages|сирэйдэр]], [[Special:Wantedcategories|категориялар]], ططكطط[[Special:WantedFiles|билэлэр]] уонна [[Special:WantedTemplates|халыыыптар]]'''.
* '''[[Special:Deadendpages|Хаайыы сирэйдэр]]''' — бэйэлэрэ атын сирэйдэргэ сигэммэт сирэйдэр.
* [[Бикитиэкэ:Тупсарарга/Халыыптара суох]] — сүрүн халыыптара суох.

[[Категория:Бикитиэкэ:Аналлаах]]
[[Категория:Бикитиэкэ:Көмө]]</text>
      <sha1>l2nhx09g9dkxd9arps4qjs5cjlaiy0o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Атын тыллар Бикитиэкэлэригэр сигэлэр</title>
    <ns>10</ns>
    <id>561</id>
    <revision>
      <id>5977</id>
      <parentid>4739</parentid>
      <timestamp>2013-01-02T16:39:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Electron</username>
        <id>79</id>
      </contributor>
      <comment>+be-interwiki</comment>
      <origin>5977</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="574" sha1="g8zzmdcln0h1rw394arbf25ry55a3p0" xml:space="preserve">[[ar:]]
[[az:]]
[[be:]]
[[bg:]]
[[bn:]]
[[br:]]
[[bs:]]
[[ca:]]
[[cs:]]
[[cy:]]
[[da:]]
[[de:]]
[[el:]]
[[en:]]
[[eo:]]
[[es:]]
[[et:]]
[[fa:]]
[[fi:]]
[[fo:]]
[[fr:]]
[[gl:]]
[[he:]]
[[hr:]]
[[hu:]]
[[hy:]]
[[id:]]
[[is:]]
[[it:]]
[[ja:]]
[[kn:]]
[[ko:]]
[[la:]]
[[li:]]
[[lt:]]
[[mk:]]
[[ml:]]
[[nl:]]
[[no:]]
[[pl:]]
[[pt:]]
[[ro:]]
[[ru:]]
[[sa:]]
[[sk:]]
[[sl:]]
[[sr:]]
[[sv:]]
[[ta:]]
[[te:]]
[[th:]]
[[tr:]]
[[uk:]]
[[vec:]]
[[vi:]]
[[yi:]]
[[zh:]]
[[zh-min-nan:]]
&lt;noinclude&gt;[[Категория:Сүрүн сирэй халыыптара|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>g8zzmdcln0h1rw394arbf25ry55a3p0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:HalanTul/test/box</title>
    <ns>2</ns>
    <id>562</id>
    <revision>
      <id>3111</id>
      <timestamp>2011-03-20T07:34:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;div style=&quot;background-color:{{{1|#C8D8FF}}};font-size:1px;height:8px;border:1px solid #AAAAAA;-moz-border-radius-topright:0.5em;-mo...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3111</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="402" sha1="ol8mssipl8seg2oumm5zblxrdnrp028" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;background-color:{{{1|#C8D8FF}}};font-size:1px;height:8px;border:1px solid #AAAAAA;-moz-border-radius-topright:0.5em;-moz-border-radius-topleft:0.5em;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;border:1px solid #8898BF;border-top:0px solid white;padding:5px 5px 0 5px;margin-bottom:3ex;&quot;&gt;{{{2}}}
{{#if:{{{3|}}}|&lt;div align=&quot;right&quot; style=&quot;font-size:xx-small;&quot;&gt;[[Халыып:{{{3}}}|Уларытыы]]&lt;/div&gt;}}&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>ol8mssipl8seg2oumm5zblxrdnrp028</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Братские проекты</title>
    <ns>10</ns>
    <id>563</id>
    <revision>
      <id>3114</id>
      <parentid>3113</parentid>
      <timestamp>2011-03-20T07:42:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3114</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3496" sha1="e7wcola7kdq4t604k1rmut331pharto" xml:space="preserve">{| class=&quot;plainlinks&quot; align=&quot;center&quot; cellpadding=&quot;4&quot; style=&quot;text-align:left; width:100%; background:transparent;&quot;
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Wikipedia-logo.png|38px|Бикипиэдьийэ
default [[w:Сүрүн сирэй|Бикипиэдьийэ]]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [[w:Сүрүн сирэй|'''Бикипиэдьийэ''']]&lt;br /&gt;Элбэх тылынан тахсар энциклопедия
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Wikibooks-logo.svg|36px|Викиучебник
default [[b:Заглавная страница|Викиучебник]]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [[b:Заглавная страница|'''Викиучебник''']]&lt;br /&gt;Учебники и руководства
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Wikiquote-logo.svg|34px|Викицитатник
default [[q:Заглавная страница|Викицитатник]]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [[q:Заглавная страница|'''Викицитатник''']]&lt;br /&gt;Коллекция цитат
|-
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Wiktionary-logo-ru.png|37px|Биикитылдьыт
default [[wikt:Заглавная страница|Биикитылдьыт]]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [[wikt:Заглавная страница|'''Биикитылдьыт''']]&lt;br /&gt;Тылдьыт уонна тезаурус
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Wikispecies-logo.svg|34px|Викивиды
default [http://species.wikimedia.org/wiki/Заглавная_страница?uselang=ru Викивиды]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [http://species.wikimedia.org/wiki/Заглавная_страница?uselang=ru '''Викивиды''']&lt;br /&gt;Биологические виды
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Wikinews-logo.svg|60px|Биикисонуннар
default [[n:Заглавная страница|Биикисонуннар]]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [[n:Заглавная страница|'''Биикисонуннар''']]&lt;br /&gt;Сонуннар
|-
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Commons-logo.svg|34px|Викисклад
default [http://commons.wikimedia.org/wiki/Заглавная_страница?uselang=ru Викисклад]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [http://commons.wikimedia.org/wiki/Заглавная_страница?uselang=ru '''Викисклад''']&lt;br /&gt;Медиа-билэлэр харалла сытар сирдэрэ
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Wikimedia Community Logo.svg|38px|Мета-биики
default [http://meta.wikimedia.org/wiki/Заглавная_страница?uselang=ru Мета-вики]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [http://meta.wikimedia.org/wiki/Заглавная_страница?uselang=ru '''Мета-вики''']&lt;br /&gt;Викимедиа бырайыактарын туһунан биики 
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Wikiversity-logo.svg|40px|Викиверситет
default [[v:Заглавная страница|Викиверситет]]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [[v:Заглавная страница|'''Викиверситет''']]&lt;br /&gt;Үөрэхтээһин
|}

&lt;center&gt;'''[[:oldwikisource:|Бикитиэкэ элбэх тыллаах портаала]]''' · '''[[m:Wikisource/List|Бикитиэкэлэр тиһиктэрэ]]''' ·
'''[[:oldwikisource:Wikisource:2009|Сонуннара]]''' · '''[[:oldwikisource:Wikisource|''Бикитиэкэ — аһаҕас бибилитиэкэ'']]'''&lt;/center&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Категория:Сүрүн сирэй халыыптара|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>e7wcola7kdq4t604k1rmut331pharto</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Атылыы бырайыактар</title>
    <ns>10</ns>
    <id>564</id>
    <revision>
      <id>6950</id>
      <parentid>6949</parentid>
      <timestamp>2018-04-16T07:29:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6950</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3509" sha1="jcvjo5ypsl6nax65qs8ivyjbq1holyb" xml:space="preserve">{| class=&quot;plainlinks&quot; align=&quot;center&quot; cellpadding=&quot;4&quot; style=&quot;text-align:left; width:100%; background:transparent;&quot;
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Wikipedia-logo.png|38px|Бикипиэдьийэ
default [[w:Сүрүн сирэй|Бикипиэдьийэ]]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [[w:Сүрүн сирэй|'''Бикипиэдьийэ''']]&lt;br /&gt;Элбэх тылынан тахсар энциклопедия
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Wikibooks-logo.svg|36px|Викиучебник
default [[:ru:b:Заглавная страница|Викиучебник]]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [[:ru:b:Заглавная страница|'''Викиучебник''']]&lt;br /&gt;Учебниктар уонна ыйынньыктар
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Wikiquote-logo.svg|34px|Биики Домох
default [[q:Main Page|'''Биики Домох''']]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [[q:Main Page|'''Биики Домох''']]&lt;br /&gt; Бэргэн этиилэр, сытааталар
|-
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Wiktionary-logo-ru.png|37px|Биикитылдьыт
default [[:ru:wikt:Заглавная страница|Биикитылдьыт]]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [[:ru:wikt:Заглавная страница|'''Биикитылдьыт''']]&lt;br /&gt;Тылдьыт уонна тезаурус
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Wikispecies-logo.svg|34px|Викивиды
default [http://species.wikimedia.org/wiki/Заглавная_страница?uselang=ru Викивиды]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [http://species.wikimedia.org/wiki/Заглавная_страница?uselang=ru '''Викивиды''']&lt;br /&gt;Биология көрүҥнэрэ
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Wikinews-logo.svg|60px|Биики Сонун
default [[:ru:n:Заглавная страница|Биики-сонуннар]]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [[:ru:n:Заглавная страница|'''Биики Сонун''']]&lt;br /&gt;Сонуннар
|-
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Commons-logo.svg|34px|Викисклад
default [http://commons.wikimedia.org/wiki/Заглавная_страница?uselang=ru Биики Хааһах]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [http://commons.wikimedia.org/wiki/Заглавная_страница?uselang=ru '''Биики Хааһах''']&lt;br /&gt;Медиа-билэлэр харалла сытар сирдэрэ
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Wikimedia Community Logo.svg|38px|Мета-биики
default [http://meta.wikimedia.org/wiki/Заглавная_страница?uselang=ru Мета-вики]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [http://meta.wikimedia.org/wiki/Заглавная_страница?uselang=ru '''Мета-вики''']&lt;br /&gt;Викимедиа бырайыактарын туһунан биики 
| align=&quot;center&quot; |
&lt;imagemap&gt;
Image:Wikiversity-logo.svg|40px|Викиверситет
default [[:ru:v:Заглавная страница|Викиверситет]]
desc none
&lt;/imagemap&gt;
| [[:ru:v:Заглавная страница|'''Бикибэрситиэт''']]&lt;br /&gt;Үөрэхтээһин
|}

&lt;center&gt;'''[[:oldwikisource:|Бикитиэкэ элбэх тыллаах портаала]]''' · '''[[m:Wikisource/List|Бикитиэкэлэр тиһиктэрэ]]''' ·
'''[[:oldwikisource:Wikisource:2009|Сонуннара]]''' · '''[[:oldwikisource:Wikisource|''Бикитиэкэ — аһаҕас бибилитиэкэ'']]'''&lt;/center&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Категория:Сүрүн сирэй халыыптара|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>jcvjo5ypsl6nax65qs8ivyjbq1holyb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Бикитиэкэ салаалара</title>
    <ns>10</ns>
    <id>565</id>
    <revision>
      <id>4382</id>
      <parentid>3119</parentid>
      <timestamp>2011-08-02T02:32:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4382</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5790" sha1="egoxkgh1r8l8p6qhcufbqwshc8737n8" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;font-size:100%;&quot; id=&quot;lang-10k&quot;&gt;
&lt;p&gt;'''Бикитикэ атын тылларынан''' (Көр. [[oldwikisource:Main_Page|Омуктар ыккардыларынааҕы портаал]])&lt;/p&gt;

----
; 100&amp;nbsp;тыһыынчаттан тахса ыстатыйалаахтар: [[:en:|Ааҥыллыы&amp;nbsp;(English)]]&amp;nbsp;· [[:ru:|Нуучча(Русский)]]&amp;nbsp;· [[:zh:|Кытай&amp;nbsp;(中文)]]

; 50&amp;nbsp;тыһыынчаттан тахса ыстатыйалаахтар: [[:pt:|Португаал&amp;nbsp;(Português)]]&amp;nbsp;·  [[:fr:|Француз&amp;nbsp;(Français)]]

; 40&amp;nbsp;тыһыынчаттан тахса ыстатыйалаахтар: [[:es:|Испаан&amp;nbsp;(Español)]]&amp;nbsp;· [[:de:|Ниэмэс&amp;nbsp;(Deutsch)]]

; 20&amp;nbsp;тыһыынчаттан тахса ыстатыйалаахтар: [[:ar:|Арааб&amp;nbsp;(العربية)]]&amp;nbsp;· [[:he:|Иврит&amp;nbsp;(עברית)]]&amp;nbsp;· [[:it:|Италия&amp;nbsp;(Italiano)]]

; 10&amp;nbsp;тыһыынчаттан тахса ыстатыйалаахтар:[[:hu:|Мадьаар&amp;nbsp;(Magyar)]]&amp;nbsp;· [[:pl:|Польша&amp;nbsp;(Polski)]]&amp;nbsp;· [[:th:|Тай&amp;nbsp;(ไทย)]]&amp;nbsp;· [[:fa:|Фарси&amp;nbsp;(فارسی)]]&amp;nbsp;· [[:cs:|Чех&amp;nbsp;(Čeština)]]

; 5&amp;nbsp;тыһыынчаттан тахса ыстатыйалаахтар: [[:ro:|Румын&amp;nbsp;(Română)]]&amp;nbsp;· [[:hr:|Хорват&amp;nbsp;(Hrvatski)]]&amp;nbsp;· [[:te:|Телугу&amp;nbsp;(తెలుగు)]]&amp;nbsp;· [[:fi:|Фиин&amp;nbsp;(Suomi)]]

; 2&amp;nbsp;тыһыынчаттан тахса ыстатыйалаахтар: [[:az:|Азербайджан&amp;nbsp;(Azərbaycan)]]&amp;nbsp;· [[:tr:|Турок&amp;nbsp;(Türkçe)]]&amp;nbsp;· [[:nl:|Нидерландскай&amp;nbsp;(Nederlands)]]&amp;nbsp;· [[:sv:|Швед&amp;nbsp;(Svenska)]]&amp;nbsp;· [[:sl:|Словен&amp;nbsp;(Slovenščina)]]&amp;nbsp;· [[:sr:|Серб&amp;nbsp;(Српски)]]&amp;nbsp;· [[:ko:|Кэриэй&amp;nbsp;(한국어)]]&amp;nbsp;· [[:uk:|Украинскай&amp;nbsp;(Українська)]]&amp;nbsp;· [[:ja:|Дьоппуон&amp;nbsp;(日本語)]]&amp;nbsp;· [[:el:|Гириэк&amp;nbsp;(Ελληνικά)]]&amp;nbsp;· [[:la:|Латыын&amp;nbsp;(Latina)]]&amp;nbsp;· [[:li:|Лимбург&amp;nbsp;(Limburgs)]]&amp;nbsp;· &lt;span style=&quot;font-family:Arial Unicode MS, Code2000&quot;&gt;[[:yi:|Идиш&amp;nbsp;(ייִדיש)]]&lt;/span&gt;&amp;nbsp;· [[:ml:|Малаялам&amp;nbsp;(മലയാളം)]]

; 1&amp;nbsp; тыһыынчаттан тахса ыстатыйалаахтар: [[:is:|Исландия&amp;nbsp;(Íslenska)]]&amp;nbsp;· [[:bn:|Бенгаал&amp;nbsp;(বাংলা)]]&amp;nbsp;· [[:vi:|Вьетнам&amp;nbsp;(Tiếng Việt)]]&amp;nbsp;· [[:bs:|Босния&amp;nbsp;(Bosanski)]]&amp;nbsp;· [[:ca:|Каталан&amp;nbsp;(Català)]]&amp;nbsp;· [[:hy:|Эрмээн&amp;nbsp;(Հայերեն)]]&amp;nbsp;· [[:id:|Индонезия&amp;nbsp;(Bahasa Indonesia)]]

; 500-тэн тахса ыстатыйалаахтар: [[:mk:|Македон&amp;nbsp;(Македонски)]]&amp;nbsp;· [[:no:|Норвегия&amp;nbsp;(Norsk)]]&amp;nbsp;· [[:da:|Дания&amp;nbsp;(Dansk)]]

; 100-тэн тахса ыстатыйалаахтар: [[:et:|Эстон&amp;nbsp;(Eesti)]]&amp;nbsp;· [[:ta:|Тамил&amp;nbsp;(தமிழ்)]]&amp;nbsp;· [[:bg:|Болгар&amp;nbsp;(Български)]]&amp;nbsp;· [[:lt:|Литва&amp;nbsp;(Lietuvių)]]&amp;nbsp;· [[:kn:|Каннада&amp;nbsp;(ಕನ್ನಡ)]]&amp;nbsp;· [[:gl:|Галисия&amp;nbsp;(Galego)]]&amp;nbsp;· [[:cy:|Валлийскай&amp;nbsp;(Cymraeg)]]&amp;nbsp;· [[:sk:|Словак&amp;nbsp;(Slovenčina)]]

; 100-кэ тиийбэт ахсааннаах салаалар: [[:zh-min-nan:|Соҕуруу минь&amp;nbsp;(Bân-lâm-gú)]]&amp;nbsp;· [[:ht:|Гаити креолларын&amp;nbsp;(Krèyol ayisyen)]]&amp;nbsp;· [[:fo:|Фарер&amp;nbsp;(Føroyskt)]]&amp;nbsp;· [[:ang:|Англосаксон&amp;nbsp;(Englisc)]]
    
&lt;!--&lt;/div&gt;

&lt;div id=&quot;lang-1k&quot;&gt;&lt;div style=&quot;font-size:90%;&quot;&gt;
&lt;div id=&quot;lang-20k&quot;&gt;&lt;div style=&quot;font-size:80%;&quot;&gt;

&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;font-size:70%;&quot;&gt;

&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
&lt;p id=&quot;lang-coord&quot; style=&quot;text-align:center&quot;&gt;
'''[[:ru:Википедия:Список Википедий|Бикипиэдьийэлэр тиһиктэрэ]]'''&amp;nbsp;·
'''[[:ru:Википедия:Проект:Википедии на языках России|Сайдар салаалары өйөөһүн ]]'''
&lt;/p&gt;


=== [[Wikisource|Wikisources]] ===
{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;border-collapse: collapse&quot;|
|-
|+Wikisource by number of pages
|- bgcolor=&quot;darkgray&quot;
!|Milestone
!|Languages (dates milestones reached, in order of reaching them)

|- bgcolor=&quot;FFCC99&quot;
|20,000
|[http://en.wikisource.org English] (27 November 2005)

|-
|15,000
|

|- bgcolor=&quot;FFCC99&quot;
|10,000
|[http://fr.wikisource.org French] (1 February 2006); [http://es.wikisource.org Spanish] (13 March 2006)

|-
|5,000
|

|- bgcolor=&quot;FFCC99&quot;
|2,000
|[http://de.wikisource.org German]; [http://ro.wikisource.org Romanian]; [http://hr.wikisource.org Croatian]; [http://pl.wikisource.org Polish] (28 December 2005); [http://zh.wikisource.org Chinese] (22 February 2006)

|-
|1,000
|[http://la.wikisource.org Latin] (23 October 2005); [http://it.wikisource.org Italian] (21 December 2005); [http://ru.wikisource.org Russian] (31 January 2006); [http://tr.wikisource.org Turkish] (18 February 2006)

|- bgcolor=&quot;FFCC99&quot;
|500
|[http://ja.wikisource.org Japanese]; [http://ar.wikisource.org Arabic] (19 October 2005); [http://he.wikisource.org Hebrew] (23 October 2005); [http://sr.wikisource.org Serbian] (5 February 2006); [http://sv.wikisource.org Swedish] (6 February 2006)

|-
|100
|[http://da.wikisource.org Danish]; [http://el.wikisource.org Greek]; [http://nl.wikisource.org Dutch]; [http://pt.wikisource.org Portuguese]; [http://ko.wikisource.org Korean] (27 September 2005)
|}
--&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Категория:Сүрүн сирэй халыыптара|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>egoxkgh1r8l8p6qhcufbqwshc8737n8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Ааптардарынан наардааһын</title>
    <ns>10</ns>
    <id>566</id>
    <revision>
      <id>4096</id>
      <parentid>4095</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T11:43:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4096</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3211" sha1="9fmyvtaw2qt9dkp9a2f87lkwxhnoz5z" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;font-size:14px;&quot;&gt;
----
''[[:Категория:Бары ааптардар|Бары ааптардар]] — [[:Категория:Ааптардар дойдуларынан|дойдуларынан]] — [[:Категория:Бэйээттэр|бэйээттэр]] — [[:Категория:Бөлөһүөктэр|бөлөһүөктэр]] — [[:Категория:Драматуурдар|драматуурдар]] — [[:Категория:Композитордар|композитордар]] — [[:Категория:Кириитиктэр|кириитиктэр]] — [[:Категория:Литературоведтар|литературоведтар]] — [[:Категория:Суруйааччылар|прозаик суруйааччылар]] — [[:Категория:Суруналыыстар|суруналыыстар]] — [[:Категория:Тылбаасчыттар|тылбаасчыттар]] — [[:Категория:Филологтар|филологтар]] — [[:Категория:Устуоруктар|устуоруктар]] — [[:Категория:Учуонайдар|учуонайдар]]''

----
{| style=&quot;width: 80%;  text-align:center; &quot; align=&quot;center&quot; 
|-
|
[[:Категория:Ааптардар-А|А]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Б|Б]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-В|В]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Г|Г]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Ҕ|Ҕ]]
|
[[:Категория:Ааптардар-Д|Д]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Дь|Дь]]
|
[[:Категория:Ааптардар-Е|Е]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Ё|Ё]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Ж|Ж]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-З|З]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-И|И]]
|-
| 
[[:Категория:Ааптардар-Й|Й]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-К|К]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Л|Л]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-М|М]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Н|Н]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Ҥ|Ҥ]]
|
[[:Категория:Ааптардар-О|О]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Ө|Ө]]
|
[[:Категория:Ааптардар-П|П]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Р|Р]]
|
[[:Категория:Ааптардар-С|С]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Һ|Һ]]
|-
|
[[:Категория:Ааптардар-Т|Т]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-У|У]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Ү|Ү]]
|
[[:Категория:Ааптардар-Ф|Ф]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Х|Х]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Ц|Ц]]
|
[[:Категория:Ааптардар-Ч|Ч]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Ш|Ш]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Щ|Щ]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Э|Э]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Ю|Ю]]
| 
[[:Категория:Ааптардар-Я|Я]]
|}
&lt;/div&gt;&lt;noinclude&gt;[[Категория:Сүрүн сирэй халыыптара|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>9fmyvtaw2qt9dkp9a2f87lkwxhnoz5z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Бары ааптардар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>567</id>
    <revision>
      <id>4203</id>
      <parentid>3549</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T23:44:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4203</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="169" sha1="nu5gzgotsq7nleylks42ptq0sfbf676" xml:space="preserve">{{Индекс категории АБВ|depth=1}}
[[Категория:Ааптардар| ]]
[[Категория:Ааптардарынан категориялар]]</text>
      <sha1>nu5gzgotsq7nleylks42ptq0sfbf676</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>568</id>
    <revision>
      <id>6419</id>
      <parentid>4602</parentid>
      <timestamp>2014-02-01T12:51:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Cekli829</username>
        <id>95</id>
      </contributor>
      <comment>+[[az:Kateqoriya:Müəlliflər]]</comment>
      <origin>6419</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1360" sha1="50hjcf5mq4kn8wat8toch3nvqp6wrz0" xml:space="preserve">[[Категория:Барыта]]
[[Категория:Ааптардарынан категориялар]]

[[ar:تصنيف:مؤلفون]]
[[az:Kateqoriya:Müəlliflər]]
[[bg:Категория:Автори]]
[[br:Rummad:Oberourien]]
[[bs:Kategorija:Autori]]
[[ca:Categoria:Autors]]
[[cs:Kategorie:Autoři]]
[[de:Kategorie:Autoren]]
[[el:Κατηγορία:Συγγραφείς]]
[[en:Category:Authors]]
[[eo:Kategorio:Aŭtoroj]]
[[es:Categoría:Índice de autores]]
[[et:Kategooria:Autorid]]
[[fi:Luokka:Kirjailijat]]
[[fr:Catégorie:Auteurs]]
[[gl:Categoría:Autores]]
[[hr:Kategorija:Autori]]
[[hu:Kategória:Szerzők]]
[[id:Kategori:Pengarang]]
[[is:Flokkur:Höfundar]]
[[it:Categoria:Autori]]
[[ja:カテゴリ:作者]]
[[ko:분류:저자]]
[[la:Categoria:Scriptores]]
[[lt:Kategorija:Autoriai]]
[[nl:Categorie:Bronnen naar auteur]]
[[no:Kategori:Forfattere]]
[[pl:Kategoria:Autorzy]]
[[pt:Categoria:Autores]]
[[ro:Categorie:Autori]]
[[ru:Категория:Авторы]]
[[sl:Kategorija:Avtorji]]
[[sr:Категорија:Књижевници]]
[[sv:Kategori:Författare]]
[[te:వర్గం:రచయితలు]]
[[th:หมวดหมู่:ผู้แต่ง]]
[[tr:Kategori:Kişiler]]
[[uk:Категорія:Автори]]
[[vec:Categoria:Autori]]
[[vi:Thể loại:Tác gia]]
[[zh:Category:作者]]
[[zh-min-nan:Category:Chok-chiá]]</text>
      <sha1>50hjcf5mq4kn8wat8toch3nvqp6wrz0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Барыта</title>
    <ns>14</ns>
    <id>569</id>
    <revision>
      <id>5987</id>
      <parentid>3123</parentid>
      <timestamp>2013-01-04T21:49:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kaganer</username>
        <id>529</id>
      </contributor>
      <comment>+ru</comment>
      <origin>5987</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1871" sha1="b2cc60so1klh6ohzq9kvittgpqe2v1p" xml:space="preserve">Бу атын [[Көмө:Категория|категориялар]] бары киирэр сүрүн категориялара

* [[Аналлаах:Allpages/Category:|Аптамаатынан оҥоһуллар категориялар тиһиктэрэ]]
* [[Аналлаах:Categories|туох баар туттуллар категориялар (айылла иликтэр эмиэ)]]


{{Категория ииндэксэ}}

[[ar:تصنيف:التصنيف الرئيسي]]
[[az:Kateqoriya:Ana kateqoriyalar]]
[[bg:Категория:Основни категории]]
[[bs:Kategorija:Glavna kategorija]]
[[ca:Categoria:Principal]]
[[cs:Kategorie:Kategorie]]
[[da:Kategori:Kategorier]]
[[de:Kategorie:!Hauptkategorie]]
[[el:Κατηγορία:Κατηγορίες]]
[[en:Category:Categories]]
[[es:Categoría:Principal]]
[[et:Kategooria:!JuurKategooria]]
[[fa:رده:رده‌ها]]
[[fi:Luokka:Wikiaineisto]]
[[fr:Catégorie:Principale]]
[[gl:Categoría:Índice]]
[[he:קטגוריה:קטגוריות]]
[[hu:Kategória:Kategóriák]]
[[hy:Կատեգորիա:Կատեգորիաներ]]
[[id:Kategori:Kategori]]
[[is:Flokkur:Efnisflokkar]]
[[it:Categoria:Categorie]]
[[ja:Category:カテゴリ]]
[[ko:분류:분류]]
[[la:Categoria:Categoriae]]
[[lt:Kategorija:Kategorijos]]
[[mk:Категорија:Категории]]
[[nl:Categorie:Alles]]
[[no:Kategori:Kategorier]]
[[pl:Kategoria:Wikiźródła]]
[[pt:Categoria:Categorias]]
[[ro:Categorie:Categorii]]
[[ru:Категория:Всё]]
[[sr:Категорија:Основне категорије]]
[[sv:Kategori:Topp]]
[[te:వర్గం:వర్గాలు]]
[[th:หมวดหมู่:หมวดหมู่]]
[[tr:Kategori:Ana kategoriler]]
[[uk:Категорія:Категорії]]
[[vi:Thể loại:Thể loại]]
[[zh:Category:Categories]]
[[zh-min-nan:Category:Chóng lūi-pia̍t]]</text>
      <sha1>b2cc60so1klh6ohzq9kvittgpqe2v1p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Категория ииндэксэ</title>
    <ns>10</ns>
    <id>570</id>
    <revision>
      <id>3367</id>
      <parentid>3366</parentid>
      <timestamp>2011-04-02T01:42:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3367</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2882" sha1="hm7tyze2hfqzgh7ws078xgp3urwk3wd" xml:space="preserve">{| class=&quot;plainlinks toccolours&quot; style=&quot;width:100%&quot;
|-
{|
|colspan=1|'''Бары категориялар алпаабытынан ииндэкстэрэ'''
| style=&quot;text-align:center&quot;|[[Special:Random/Category|Түбэспиччэ категория]]
|-
|colspan=6|
{| style=&quot;width:100%;background-color:#f9f9f9;&quot;
|-
|colspan=4|
{| style=&quot;width:100%;background-color:#f9f9f9;&quot;
|[[Special:Allpages/Category:!|!]]
|[[Special:Allpages/Category:0|0-9]]
|[[Special:Allpages/Category:A|A]]
|[[Special:Allpages/Category:B|B]]
|[[Special:Allpages/Category:C|C]]
|[[Special:Allpages/Category:D|D]]
|[[Special:Allpages/Category:E|E]]
|[[Special:Allpages/Category:F|F]]
|[[Special:Allpages/Category:G|G]]
|[[Special:Allpages/Category:H|H]]
|[[Special:Allpages/Category:I|I]]
|[[Special:Allpages/Category:J|J]]
|[[Special:Allpages/Category:K|K]]
|[[Special:Allpages/Category:L|L]]
|[[Special:Allpages/Category:M|M]]
|[[Special:Allpages/Category:N|N]]
|[[Special:Allpages/Category:O|O]]
|[[Special:Allpages/Category:P|P]]
|[[Special:Allpages/Category:Q|Q]]
|[[Special:Allpages/Category:R|R]]
|[[Special:Allpages/Category:S|S]]
|[[Special:Allpages/Category:T|T]]
|[[Special:Allpages/Category:U|U]]
|[[Special:Allpages/Category:V|V]]
|[[Special:Allpages/Category:W|W]]
|[[Special:Allpages/Category:X|X]]
|[[Special:Allpages/Category:Y|Y]]
|[[Special:Allpages/Category:Z|Z]]
|}
|-
|colspan=4|
{| style=&quot;width:100%;background-color:#f9f9f9;&quot;
|[[Special:Allpages/Category:А|А]]
|[[Special:Allpages/Category:Б|Б]]
|[[Special:Allpages/Category:В|В]]
|[[Special:Allpages/Category:Г|Г]]
|[[Special:Allpages/Category:Ҕ|Ҕ]]
|[[Special:Allpages/Category:Д|Д]]
|[[Special:Allpages/Category:Дь|Дь]]
|[[Special:Allpages/Category:Е|Е]]
|[[Special:Allpages/Category:Ё|Ё]]
|[[Special:Allpages/Category:Ж|Ж]]
|[[Special:Allpages/Category:З|З]]
|[[Special:Allpages/Category:И|И]]
|[[Special:Allpages/Category:К|К]]
|[[Special:Allpages/Category:Л|Л]]
|[[Special:Allpages/Category:М|М]]
|[[Special:Allpages/Category:Н|Н]]
|[[Special:Allpages/Category:Ҥ|Ҥ]]
|[[Special:Allpages/Category:Нь|Нь]]
|[[Special:Allpages/Category:О|О]]
|[[Special:Allpages/Category:Ө|Ө]]
|[[Special:Allpages/Category:П|П]]
|[[Special:Allpages/Category:Р|Р]]
|[[Special:Allpages/Category:С|С]]
|[[Special:Allpages/Category:Һ|Һ]]
|[[Special:Allpages/Category:Т|Т]]
|[[Special:Allpages/Category:У|У]]
|[[Special:Allpages/Category:Ү|Ү]]
|[[Special:Allpages/Category:Ф|Ф]]
|[[Special:Allpages/Category:Х|Х]]
|[[Special:Allpages/Category:Ц|Ц]]
|[[Special:Allpages/Category:Ч|Ч]]
|[[Special:Allpages/Category:Ш|Ш]]
|[[Special:Allpages/Category:Щ|Щ]]
|[[Special:Allpages/Category:Э|Э]]
|[[Special:Allpages/Category:Ю|Ю]]
|[[Special:Allpages/Category:Я|Я]]
|}
|}
|}&lt;noinclude&gt;

[[Категория:Категориялар халыыптара|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>hm7tyze2hfqzgh7ws078xgp3urwk3wd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Дьаһабыллар</title>
    <ns>4</ns>
    <id>571</id>
    <revision>
      <id>3581</id>
      <parentid>3574</parentid>
      <timestamp>2011-04-11T12:36:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Amire80</username>
        <id>69</id>
      </contributor>
      <comment>/* Түмүк / Result */ Подал запрос</comment>
      <origin>3581</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6491" sha1="o2sapx1e8u6rquonai88jws9yrb00uz" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;usermessage&quot;&gt; &lt;center&gt;Сахалыы Бикитиэкэ бүрэкирээтин [[Бикитиэкэ:Бүрэкирээттэр|таларгын]] эмиэ умнума! Не забудьте [[Бикитиэкэ:Бүрэкирээттэр|проголосовать]] и за бюрократа!&lt;/center&gt;&lt;/div&gt;
{{Shortcut|БП:Дь}}
{{Бикитиэкэ:Дьаһабыллар тиһиктэрэ}}
Манна дьаһабыллар быыбардара буолар. Страница, на которой происходят выборы администраторов.

Быыбар сиэрэ (ссылка на правила выборов): [[Бикитиэкэ:Дьаһабыллары уонна бүрэкирээттэри талыы сиэрэ]]

Бикитиэкэ '''Дьаһабыла''' (администраатара)  — бу сир үлэтин көрөр-истэр кыттааччы. Бырааптара уонна эбээһинэстэрэ:
* Вандаллар дьайыыларын түргэнник суох оҥоруу (откат).
* Сирэйдэри сотуу.
* Сотуллубут сирэйдэри төннөрүү.
* Сирэйдэри уларыппат оҥоруу. Бу сороҕор мөккүһэр дьон тыл-тылларыгар киирсиэхтэригэр дылы мөккүөрдээх ыстатыйаларга эбэтэр вандааллар &quot;сордуур&quot; сирэйдэригэр туттуллар.
* [[MediaWiki]] ааттарын далын (пространство имён) уларытыы.
* Быраабыланы кэһэр кыттааччыларыы бобуу/хааччахтааһын.
* Атын дьаһабыллар сыыһаларын көннөрүү.
* Сирэйдэри бэрэбиэркэлээһин (патрулирование страниц).

Дьаһабыллар бырайыагы салайыыга туох да привилегиялара суох уонна бэйэлэрин санааларын атын кыттааччыларга соҥуур бырааптара суох. 

Дьаһабыл стаатуһун [[Бикитиэкэ:Бүрэкирээттэр|Бикитиэкэ Бүрэкирээттэрэ]] аныыллар.


== Дьаһабылга (администраатарга) куоластааһын. ==


Хандьыдааты куоластааһыҥҥа туруоруу холобура:
&lt;pre&gt;
=== [[User:Хандьыдаат аата|Хандьыдаат аата]] ===
Быһаарыы, наада буоллаҕына.

==== Өйөөһүн / Support ====
# Быһаарыы. — ~~~~

==== Утарыы / Oppose ====

====  Түмүк / Result ====
&lt;/pre&gt;

== Хандьыдааттар ==
=== [[Кыттааччы:Sanda:r]] ===
Кэнники кэмҥэ бырайыак сайдарыгар элбэх сыратын уурбут, хас да киһини кыттарга угуйбут киһини - Петербург куоракка олорор саха киһитин Саргылаана Сандаары талыахха диэн этии киллэрэбин. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 17:38, 20 Кулун тутар 2011 (YAKT) ''Перевод: Выдвигаю Саргылану Сандар из Петербурга, человека который сделал многое для того, чтобы наш проект развивался, привлекшего в него нескольких новых участников.''

*Дьаһабыл үлэтин толорорго бэлэммин, бикитиэкэ сайдарыгар кыһаллыам. [[Кыттааччы:Sanda:r|Sanda:r]] 07:14, 4 Муус устар 2011 (YAKST)

Куоластааһын 20.03.2011 UTC саҕаланна, 08.04.2011 19:00 UTC диэри буолар.

Голосование начато 20.03.2011 UTC и проводится до 08.04.2011 19:00 UTC.


==== Өйөөһүн / Support ====
# Бырайыак үс сыл кэриҥэ тургутуу бэрээдэгинэн аа-дьуо сайда турбута. Билигин эрэ Саргылана бырайыакка кэлиэҕиттэн күүстээх хамсааһын таҕыста. Салгыы да сайдарыгар бары сыратын ууруо диэн эрэнэбин. — [[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 17:42, 20 Кулун тутар 2011 (YAKT)
# --[[Кыттааччы:Andrijko Z.|Andrijko Z.]] 20:39, 20 Кулун тутар 2011 (YAKT)
# [[Кыттааччы:Amikeco|Amikeco]] 21:30, 2 Муус устар 2011 (YAKST)
# Sandaary wojuubun. --[[Кыттааччы:AlaaBergen|AlaaBergen]] 12:59, 3 Муус устар 2011 (YAKST)

==== Утарыы / Oppose ====

====  Түмүк / Result ====
Куоластааһын түмүгүнэн [[Кыттааччы:Sanda:r]] дьаһабыл аатын сүктэ. Голосование завершено. [[Кыттааччы:Sanda:r]] стала администратором. Будет подан запрос в Мету для наделения соответствующими правами. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 12:07, 10 Муус устар 2011 (YAKST)
:Подал запрос: [[:meta:Steward requests/Permissions#Sanda:r@sahwikisource]]. --[[Кыттааччы:Amire80|Amir E. Aharoni]] 22:36, 11 Муус устар 2011 (YAKST)

[[Категория:Бикитиэкэ:Дьаһабыллар]]
[[ar:ويكي مصدر:إداريون]]
[[da:Wikisource:Administratorer]]
[[de:Wikisource:Administratoren]]
[[el:Βικιθήκη:Διαχειριστές]]
[[en:Wikisource:Administrators]]
[[es:Wikisource:Administradores]]
[[fr:Wikisource:Administrateurs]]
[[he:ויקיטקסט:מפעיל מערכת]]
[[hr:Wikizvor:Administratori]]
[[id:Wikisource:Pengurus]]
[[is:Wikiheimild:Stjórnendur]]
[[it:Wikisource:Amministratori]]
[[ja:Wikisource:管理者]]
[[ko:Wikisource:관리자]]
[[la:Wikisource:Magistratus]]
[[lt:Vikišaltiniai:Administratoriai]]
[[nl:Wikisource:Lijst van gebruikers met extra bevoegdheden]]
[[pl:Wikiźródła:Administratorzy i Biurokraci]]
[[pt:Wikisource:Administradores]]
[[ro:Wikisource:Administratori]]
[[el:Βικιθήκη:Διαχειριστές]]
[[sr:Wikisource:Администратори]]
[[sv:Wikisource:Administratörer]]
[[tr:VikiKaynak:Yöneticiler]]
[[vi:Wikisource:Người quản lý]]
[[yi:װיקיביבליאָטעק:Administrators]]
[[zh:Wikisource:管理员]]</text>
      <sha1>o2sapx1e8u6rquonai88jws9yrb00uz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Дьаһабыллары уонна бүрэкирээттэри талыы сиэрэ</title>
    <ns>4</ns>
    <id>572</id>
    <revision>
      <id>3374</id>
      <parentid>3369</parentid>
      <timestamp>2011-04-02T03:38:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* Ким куоластыан сөбүй */</comment>
      <origin>3374</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11493" sha1="8jqcwhqd1fj0w2w7l24157m88zod7vk" xml:space="preserve">{{Бикитиэкэ:Дьаһабыллар тиһиктэрэ}}
Бу дьаһабыллары (администраатардары) уонна бүрэкирээттэри талар туһунан балаһыанньа барыла.
Балаһыанньа быстах кэмҥэ үлэлиир: уопсай куоластааһын саҥа балаһыанньаны бигэргэтиэр дылы.

== Ким дьаһабылга (администраатарга) хандьыдаат буоларый ==

Маннык ирдэбиллэргэ эппиэттиир кыттааччы дьаһабылга хандьыдаат буолуон сөп:
* Саха Бикитиэкэҕэ (Инкубаторга) бэлиэтэммитэ 3 ыйтан ордубут буолуохтаах;
* Саха Бикитиэкэҕэ 100 көннөрүүттэн ордугу киллэрбит буолуохтаах.


== Ким бүрэкирээккэ хандьыдаат буолуон сөбүй ==

Маннык ирдэбиллэргэ эппиэттиир кыттааччы бүрэкирээккэ хандьыдаат буолуон сөп:
* Саха Бикитиэкэҕэ (Инкубаторга) бэлиэтэммитэ 12 ыйтан ордубут буолуохтаах;
* Саха Бикитиэкэҕэ 1000 көннөрүүттэн ордугу киллэрбит буолуохтаах;
* дьаһабыл оруолун толорбута ыйтан ордубут буолуохтаах;
* бүтэһик сылга 3 ыйтан ордук кэмҥэ көннөрүү оҥорбокко сылдьыбатах киһи буолуохтаах.

== Ким куоластыан сөбүй ==

Саха Бикитиэкэ сайдарыгар кыттыбыт &lt;!--- 10-тан тахса көннөрүүнү оҥорбут, куоластааһын буолуон 15 хонук иннинэ гынан баран 60 хонук иһигэр саатар биир көннөрүүнү оҥорбут кыттааччы ---&gt; ханнык баҕарар киһи куоластыыр бырааптаах.

К участию в голосовании допускаются люди, &lt;!----- участники, имеющие на день выдвижения соответствующего кандидата стаж в проекте не менее одного месяца, сделавшие вклад в количестве не менее 10 правок в основном пространстве статей и не менее одной правки за период не позднее 15 и не ранее 60 суток до момента выдвижения кандидата----&gt; участвовавшие в развитии проекта.

== Хандьыдааттары туруоруу бэрээдэгэ ==

Хандьыдааттары ханнык баҕарар куоластыыр бырааптаах кыттааччы туруоруон сөп. Киһи бэйэтин туруорунара көҥүл. Эбиитин бэйэ туруорунуута ордук, ол кини эппиэтинэһи толору сүгүөхтээҕин өйдүүрүн көрдөрөр.
Туруоруллубут хандьыдаат куоластыыр сирэйгэ дьаһабыл эбэтэр бюрокраат эбээһинэһин толорорго бэлэмин бигэргэтиэхтээх.

Кандидатов могут выдвигать любые участники, имеющие право голосовать на выборах согласно настоящим правилам. Кандидат также может самовыдвигаться. При этом самовыдвижение является более предпочтительным, поскольку демонстрирует, что кандидат полностью осознаёт налагаемую этой должностью ответственность.
Выдвинутый кандидат на странице голосования должен подтвердить своё согласие принять на себя обязанности администратора или бюрократа Викитеки в случае избрания.

== Быыбар бэрээдэгэ. Порядок выборов ==

Куоластааһыҥҥа уонна ырытыыга кыттааччы биир эрэ аатынан кыттыахтаах. Ол эрэ аат куоластааһын түмүгэр ааҕыллар. Куоластааһын кэмигэр Бикитиэкэ сүрүн быраабылаларын кэһэр табыллыбат. Быраабыла кэһиилээх куолас сотуллар (ол төрүөтэ быһаарыллыахтах).
Куоластааһын хандьыдаат сөбүлэҥин биэрбит кэмиттэн быыбар биллэриллибитэ 7-с хонугар аан дойду бириэмэтинэн 19:00 чааска дылы буолар. Туттунуу көрүллүбэт.
Быыбарга хас киһи кыттыбыта оруолу оонньообот.
Быыбар түмүгүн ким баҕарар ааҕар бырааптаах.
Куоластааччылар '''2/3''' (66,6 %) ордуктара куоластаабыт киһилэрэ дьаһабыл (администраатар) буолар. Куоластааччылар биэс гыммыт түөртэрэ ('''4/5''') ол эбэтэр 80 % куоластаабыт киһилэрэ бюрократ буолар.

Түмүгү дьаһабыл (эбэтэр бүрэкирээт) бигэргэтэр. Мөккүөрдээх балаһыанньа буолар түбэлтэтигэр (биир эрэ киһи куолаһа түмүк хайдах буоларын быһаарыах курдук буоллаҕына, эбэтэр быһаарыы түмүгэ ыйыллыбыт боруокка 5 % иһинэн тиийбэт буоллаҕына) түмүктээччи дьаһабыл (эбэтэр бүрэкирээт) быһаарыы ыларыгар атыны болҕомтоҕо ылар: куоластаабыт дьон этиилэрин, хандьыдаат урукку үлэтин, атын дьаһабыллар санааларын. Дьаһабыл (эбэтэр бүрэкирээт) Саха Бикитиэкэ кыттааччыларын санаатын утары дьаһабылы да бүрэкирээти да аныыр бырааба суох.

В голосованиях и обсуждениях кандидатов каждый участник Саха Викитеки может принимать участие только одной учётной записью, и только данные этой учётной записи учитываются при квалификации голосующего или кандидата. При голосовании запрещается нарушать правила Викитеки (включая [[:ru:ВП:НОП|ВП:НОП]], [[:ru:ВП:ВИРТ|ВП:ВИРТ]], [[:ru:ВП:НО|ВП:НО]] и другие). Голоса, поданные с нарушением этих требований, вычёркиваются бюрократами с объяснением причин. В случаях обоснованных подозрений в нарушении [[:ru:ВП:ВИРТ|ВП:ВИРТ]] или [[:ru:ВП:НОП|ВП:НОП]] бюрократы вправе инициировать их проверку чекъюзерами в ускоренном порядке.

Голосование по выборам бюрократа или администратора начинается с момента получения согласия кандидата и заканчивается в 19:00 UTC (по международному координированному времени) на 7 день после начала голосования. При голосовании вариант «воздержался» не предусмотрен. При этом голосование считается состоявшимся при любом количестве голосов участников.

Итоги голосования подводит любой участник.

Кандидат в администраторы считается избранным, если набирает не менее '''2/3''' (66,6 %) голосов «за» от общего количества проголосовавших, а кандидат в бюрократы — не менее '''4/5''' (80 %) голосов «за» от общего количества проголосовавших, имеющих право голоса.

Решение подтверждается бюрократом (администратором) Мета-вики, который принимает решение в соответствии с установленным процентным соотношением голосов «за». В случаях «на грани» &lt;ref  name=&quot;multiple&quot;&gt;Ситуацией «на грани» считается ситуация, при которой, после вычёркивания бюрократами голосов участников, не соответствующих критериям для участия в голосовании, количество голосов «за» кандидата отклоняется от установленного порога не более чем на 5 % в ту или иную сторону (то есть находится в диапазоне [2/3 плюс/минус 5 %], а также ситуация, когда вычёркивание либо добавление 1 голоса «за» или «против» в окончательный список может изменить исход голосования. &lt;/ref&gt; бюрократ принимает во внимание другие факторы — в частности, аргументацию голосующих «за» и «против», предшествующую деятельность кандидата, оценку бюрократами его пригодности для этой должности. При выявлении сложных обстоятельств, связанных со слишком большим количеством «виртуалов», либо с обнаружением действий кандидата, несовместимых с соответствующим статусом, бюрократ может принять решение об отказе в присвоении статуса (с чётким описанием причин). Бюрократ не может назначить администратора или бюрократа без консенсуса сообщества.

==== Хос быһаарыылар ====
&lt;references/&gt;

== Өссө маны көр ==
* [[Бикитиэкэ:Бүрэкирээттэр]]
* [[Бикитиэкэ:Дьаһабыллар]]

[[Категория:Бикитиэкэ:Аналлаах сирэйдэр]]
[[Категория:Бикитиэкэ:Дьаһабыллар]]</text>
      <sha1>8jqcwhqd1fj0w2w7l24157m88zod7vk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:MF-Warburg</title>
    <ns>2</ns>
    <id>573</id>
    <revision>
      <id>3132</id>
      <timestamp>2011-03-20T16:30:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MF-Warburg</username>
        <id>33</id>
      </contributor>
      <comment>'[[:incubator:User:MF-Warburg]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3132</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30" sha1="sdvpcrc2q0eio14bvrtz490518ckv2m" xml:space="preserve">[[:incubator:User:MF-Warburg]]</text>
      <sha1>sdvpcrc2q0eio14bvrtz490518ckv2m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Delete</title>
    <ns>10</ns>
    <id>574</id>
    <revision>
      <id>3136</id>
      <timestamp>2011-03-21T15:15:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hydriz</username>
        <id>10</id>
      </contributor>
      <comment>Creating global template ([[m:SWMT|SWMT]])</comment>
      <origin>3136</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="935" sha1="gxn8g5r17r8td21qlw8buw1irtw3ewj" xml:space="preserve">{| style=&quot;margin:0.5em; padding:0.5em; background:#FEE; border:1px solid #999;&quot;
|-
| [[Image:Icono aviso borrar.png|60px|left]]
| &lt;big&gt;'''This page has been nominated for speedy deletion.'''&lt;/big&gt;&lt;br /&gt;The reason given is &quot;{{{1}}}&quot;. If you disagree with its speedy deletion, please explain why on [[{{TALKPAGENAME}}|its talk page]].  If this page obviously does not meet the criteria for speedy deletion, or you intend to fix it, please remove this notice, but do not remove this notice from a page that you have created yourself.

&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;''Administrators, remember to check  [[Special:Whatlinkshere/{{FULLPAGENAME}}|if anything links here]] and [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=history}} the page history] ([{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|diff=0}} last edit]) before [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=delete}} deletion].''&lt;/span&gt;
|}&lt;includeonly&gt;{{{category|[[Category:Candidates for speedy deletion]]}}}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>gxn8g5r17r8td21qlw8buw1irtw3ewj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Candidates for speedy deletion</title>
    <ns>14</ns>
    <id>575</id>
    <revision>
      <id>3137</id>
      <timestamp>2011-03-21T15:16:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hydriz</username>
        <id>10</id>
      </contributor>
      <comment>'This category is used by [[m:Steward requests/Speedy deletions]] until local administrators are available.' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3137</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="106" sha1="hojtmrphmztl2l5vdybzxhykb65g4ro" xml:space="preserve">This category is used by [[m:Steward requests/Speedy deletions]] until local administrators are available.</text>
      <sha1>hojtmrphmztl2l5vdybzxhykb65g4ro</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Lavallen</title>
    <ns>2</ns>
    <id>576</id>
    <revision>
      <id>5322</id>
      <parentid>3139</parentid>
      <timestamp>2012-05-29T20:05:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo User Page Bot</username>
        <id>287</id>
      </contributor>
      <comment>Creating global user page, per request https://meta.wikimedia.org/w/index.php?diffonly=1&amp;diff=3796945&amp;oldid=3636963</comment>
      <origin>5322</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="224" sha1="rocy8rz6t73e90eajdsl5svxhqtarvw" xml:space="preserve">{{#babel:sv|en-2|no-1|nn-1|da-1|nds-1}} [[Special:Contributions/Innocent bot|Innocent bot]]&lt;br/&gt;
[[Special:Contributions/Innocent iwbot|Innocent iwbot]] [[File:Lavallens skugga.jpg|thumb|left|Moi]] [[sv:Användare:Lavallen]]</text>
      <sha1>rocy8rz6t73e90eajdsl5svxhqtarvw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырытыы:Сүрүн сирэй</title>
    <ns>1</ns>
    <id>577</id>
    <revision>
      <id>4949</id>
      <parentid>3155</parentid>
      <timestamp>2012-02-16T16:15:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avocato</username>
        <id>262</id>
      </contributor>
      <comment>Bot flag for GedawyBot</comment>
      <origin>4949</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1143" sha1="jbdenzmojjb3czbkikc9mq7rvv0ccvm" xml:space="preserve">==Welcome==
Welcome to the Wikisource-family, sah.wikisource.org!

What do You want me to call this language? The code 'sah' is unfamiliar to me! -- [[Кыттааччы:Lavallen|Lavallen]] 04:08, 22 Кулун тутар 2011 (YAKT)
:This is the [[:en:Sakha language|Sakha language]].
:Unfortunately, i don't speak it, but I speak Russian, and not everybody here knows English, so i give the people here some technical help. --[[Кыттааччы:Amire80|Amire80]] 04:36, 29 Кулун тутар 2011 (YAKST)

== Bot flag for GedawyBot ==

* '''Bot                               : [[User:GedawyBot|GedawyBot]]
* '''Operator'''                       : [[w:ar:مستخدم:محمد الجداوي|M.Gedawy]]
* '''Programming Language(s)'''        : Python (pywikipedia)
* '''Function Summary'''               : Interwiki
* '''Contributions'''                  : [[Special:Contributions/GedawyBot|see here]]
* '''Already has bot flag on'''        : [http://toolserver.org/~vvv/sulutil.php?user=GedawyBot +150 wikis]
I will make another request on meta. Thank you.--[[User:محمد الجداوي|M.Gedawy]] 02:15, 17 Олунньу 2012 (YAKT)</text>
      <sha1>jbdenzmojjb3czbkikc9mq7rvv0ccvm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Cekli829</title>
    <ns>2</ns>
    <id>578</id>
    <revision>
      <id>6386</id>
      <parentid>3154</parentid>
      <timestamp>2014-01-03T19:32:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Cekli829</username>
        <id>95</id>
      </contributor>
      <origin>6386</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="978" sha1="mkbif9vqlux1n86yhyjayiv2ut8ui2l" xml:space="preserve">{{DISPLAYTITLE:&lt;span style=&quot;font-family: 'Raceway'&quot;&gt;&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;User:&lt;/span&gt;Cekli&lt;/font&gt;&lt;font color=&quot;blue&quot;&gt;8&lt;/font&gt;&lt;font color=&quot;red&quot;&gt;2&lt;/font&gt;&lt;font color=&quot;green&quot;&gt;9&lt;/font&gt;&lt;/span&gt;}}
{| cellpadding=&quot;10&quot; cellspacing=&quot;8&quot; style=&quot;width: 100%; background-color: black; border: 5px solid gray; vertical-align: top; -moz-border-radius-topleft: 8px; -moz-border-radius-bottomleft: 8px; -moz-border-radius-topright: 8px; -moz-border-radius-bottomright: 8px;&quot;
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;padding: 0;&quot; |
&lt;FONT color=#ffeecc&gt;Təkliflərinizi &lt;B&gt;cekli829@gmail.com&lt;/B&gt; ünvanına göndərə bilərsiniz.&lt;/FONT&gt;
:&lt;FONT color=#ffeecc&gt;Digər əlaqə vasitələri:&lt;/FONT&gt;
:'''[https://www.facebook.com/tarkhan.pashazade Facebook (profile)]'''
:'''[https://www.facebook.com/pages/T%C9%99rxan-Pa%C5%9Fazad%C9%99/529113383837101?ref=hl Facebook (page)]'''
:'''[https://twitter.com/Cekli829 Twitter]'''
:'''[http://www.youtube.com/user/Cekli829/videos YouTube]'''

[[az:İstifadəçi:Cekli829]]</text>
      <sha1>mkbif9vqlux1n86yhyjayiv2ut8ui2l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Sergey kudryavtsev</title>
    <ns>2</ns>
    <id>580</id>
    <revision>
      <id>3163</id>
      <timestamp>2011-03-30T10:10:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sergey kudryavtsev</username>
        <id>100</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Babel|ru|en-1|de-1|sah-0}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3163</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" sha1="96nzxamib5g37sbq3yczz8m58cz0xow" xml:space="preserve">{{Babel|ru|en-1|de-1|sah-0}}</text>
      <sha1>96nzxamib5g37sbq3yczz8m58cz0xow</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Баһа</title>
    <ns>10</ns>
    <id>581</id>
    <revision>
      <id>4161</id>
      <parentid>4119</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T21:56:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.238.115</ip>
      </contributor>
      <origin>4161</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2944" sha1="4asjtc8fbvn36eltvrkylho1guntglf" xml:space="preserve">&lt;h3&gt;&lt;center&gt;Баһа:&lt;/center&gt;&lt;/h3&gt;
&lt;div style=&quot;font-size:13px;&quot;&gt;
[[Ойуу:Old book bindings.jpg|200px|right]]
'''[[:Категория:Литэрэтиирэ|Литэрэтиирэ]]:'''
[[:Категория:Ахтыы|Ахтыы]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Дыраама|Дыраама]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Кириитикэ|Кириитикэ]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Олоҥхо|Олоҥхо]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Ох тыл|Ох тыл]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Публицистика|Публицистика]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Суруйсуу|Суруйсуу]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Сэһэн-кэпсээн|Сэһэн-кэпсээн]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Тылбаас|Тылбаас]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Үһүйээн уонна болкулуор|Үһүйээн уонна болкулуор]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Хоһоон|Хоһоон]]&amp;nbsp;

'''[[:Категория:Дөкүмүөн|Дөкүмүөн]]:'''
[[:Категория:Ил дөкүмүөннэрэ|Ил дөкүмүөннэрэ]]&amp;nbsp;—
''[[:Категория:Дөкүмүөннэр суруллубут кэмнэринэн|Дөкүмүөннэр&amp;nbsp;суруллубут&amp;nbsp;кэмнэринэн]]''&amp;nbsp;

'''[[:Категория:Билии эйгэлэрэ|Билии эйгэлэрэ]]:'''
[[:Категория:Айылҕа харыстабыла|Айылҕа харыстабыла]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Бөлүһүөпүйэ|Бөлүһүөпүйэ]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Педагогика|Педагогика]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Көлө|Көлө]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Социология|Социология]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Тыл|Тыл]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Тыл үөрэҕэ|Тыл үөрэҕэ]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Уйулҕа үөрэҕэ|Уйулҕа үөрэҕэ]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Устуоруйа|Устуоруйа]]&amp;nbsp;—
[[:Категория:Экэниэмикэ|Экэниэмикэ]]&amp;nbsp;—

'''[[:Категория:Суут-сокуон|Суут-сокуон]]&amp;nbsp;—'''
'''[[:Категория:Итэҕэл|Итэҕэл]]:'''
[[:Категория:Айыы Үөрэҕэ|Айыы Үөрэҕэ]]&amp;nbsp;—
&lt;!--[[:Категория:Ислаам|Ислаам]]&amp;nbsp;— --&gt;
[[:Категория:Христианство|Христианство]]&amp;nbsp;—
'''[[:Категория:Ускуустуба|Ускуустуба]]&amp;nbsp;—'''
'''[[:Категория:Күрэс|Күрэс]]&amp;nbsp;'''

'''[[Аналлаах:Allpages|Бары&amp;nbsp;ыстатыйалар]]'''&amp;nbsp;—
'''[[Аналлаах:AllPages/Category:|Бары&amp;nbsp;категориялар]]'''
&lt;/div&gt;&lt;noinclude&gt;[[Категория:Сүрүн сирэй халыыптара|{{PAGENAME}}]]
[[en:Template:main categories]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>4asjtc8fbvn36eltvrkylho1guntglf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кистэлэҥнээх ыраахха</title>
    <ns>0</ns>
    <id>582</id>
    <redirect title="Кистэлэҥнээх ыраахха (Моисей Ефимов)" />
    <revision>
      <id>3171</id>
      <timestamp>2011-03-31T07:42:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Кистэлэҥнээх ыраахха]] аата манныкка уларытылынна: [[Кистэлэҥнээх ыраахха (Моисей Ефимов)]]</comment>
      <origin>3171</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="103" sha1="017ddwca35fqka5hsffp07683oh9wzh" xml:space="preserve">#перенаправление [[Кистэлэҥнээх ыраахха (Моисей Ефимов)]]</text>
      <sha1>017ddwca35fqka5hsffp07683oh9wzh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Манчаары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>583</id>
    <redirect title="Манчаары (Моисей Ефимов)" />
    <revision>
      <id>3174</id>
      <timestamp>2011-03-31T07:43:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Манчаары]] аата манныкка уларытылынна: [[Манчаары (Моисей Ефимов)]]</comment>
      <origin>3174</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="80" sha1="4zu1w9zamfr45qfbvipopyxttd5o18t" xml:space="preserve">#перенаправление [[Манчаары (Моисей Ефимов)]]</text>
      <sha1>4zu1w9zamfr45qfbvipopyxttd5o18t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бүгүн ааспыт үйэнэн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>584</id>
    <redirect title="Бүгүн ааспыт үйэнэн (Моисей Ефимов)" />
    <revision>
      <id>3176</id>
      <timestamp>2011-03-31T07:44:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Бүгүн ааспыт үйэнэн]] аата манныкка уларытылынна: [[Бүгүн ааспыт үйэнэн (Моисей Ефимов)]]</comment>
      <origin>3176</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="100" sha1="dulxpychsxakuzef6tapgrbyb9cyp10" xml:space="preserve">#перенаправление [[Бүгүн ааспыт үйэнэн (Моисей Ефимов)]]</text>
      <sha1>dulxpychsxakuzef6tapgrbyb9cyp10</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чочур Мураан анныгар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>585</id>
    <redirect title="Чочур Мураан анныгар (Моисей Ефимов)" />
    <revision>
      <id>3178</id>
      <timestamp>2011-03-31T07:45:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Чочур Мураан анныгар]] аата манныкка уларытылынна: [[Чочур Мураан анныгар (Моисей Ефимов)]]</comment>
      <origin>3178</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102" sha1="4ohhrrixbnhkq61fn8qabnr3qrpexx5" xml:space="preserve">#перенаправление [[Чочур Мураан анныгар (Моисей Ефимов)]]</text>
      <sha1>4ohhrrixbnhkq61fn8qabnr3qrpexx5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ол үрдүктэн...</title>
    <ns>0</ns>
    <id>586</id>
    <redirect title="Ол үрдүктэн... (Моисей Ефимов)" />
    <revision>
      <id>3180</id>
      <timestamp>2011-03-31T07:46:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Ол үрдүктэн...]] аата манныкка уларытылынна: [[Ол үрдүктэн... (Моисей Ефимов)]]</comment>
      <origin>3180</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="88" sha1="ikyfqol7kafredl2f6vhi6q212ii35x" xml:space="preserve">#перенаправление [[Ол үрдүктэн... (Моисей Ефимов)]]</text>
      <sha1>ikyfqol7kafredl2f6vhi6q212ii35x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>*** &quot;Дьон уҥуоҕа өтөхтөргө...&quot;</title>
    <ns>0</ns>
    <id>587</id>
    <redirect title="Дьон уҥуоҕа өтөхтөргө... (Моисей Ефимов)" />
    <revision>
      <id>3182</id>
      <timestamp>2011-03-31T07:46:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[*** &quot;Дьон уҥуоҕа өтөхтөргө...&quot;]] аата манныкка уларытылынна: [[Дьон уҥуоҕа өтөхтөргө... (Моисей Ефимов)]]</comment>
      <origin>3182</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="107" sha1="qzulfre1pquoea6ckueu8ky1gla8pl1" xml:space="preserve">#перенаправление [[Дьон уҥуоҕа өтөхтөргө... (Моисей Ефимов)]]</text>
      <sha1>qzulfre1pquoea6ckueu8ky1gla8pl1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Биллэриилэр</title>
    <ns>10</ns>
    <id>588</id>
    <revision>
      <id>4508</id>
      <parentid>4507</parentid>
      <timestamp>2011-09-14T00:56:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4508</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1588" sha1="8ab1y15n76ug2lof9qduegeqtly451s" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;oldspell&quot;&gt;[[Image:Ять 6.jpg|30px]] '''[[Saqalɯɯ:Латыынныы алпаабыт]]'''&lt;/span&gt; &lt;span style=&quot;font-family: 'Palatino Linotype', 'Arial Unicode MS'; font-size: 110%;&quot;&gt; —  сахалыы урукку алпаабытынан суруллубут айымньылар, кинигэлэр&lt;/div&gt;
----
----
'''[[Бикитиэкэ:Бырайыак:СЛКФ|«Саха литэрэтиирэтин көмүс пуондата»]]'''&lt;br&gt;  
[[Ойуу:Алампа.gif|150px|left]]
''Баҕалаахтары маннык бырайыактарга кыттаргытыгар ыҥырабыт:''&lt;br&gt; 
'''Айымньылар хомуурунньуктара:'''  [[Алампа]], [[Өксөкүлээх Өлөксөй]] уо. д. а. &lt;br&gt; 
----
----
'''Атын бииргэ үлэлииргэ аналлаах бырайыактар: '''[[Омар Хайям тылбаастара]] уо.д.а.
----
----
'''Суруйааччылары уонна атын ааптардары''' Бикитиэкэҕэ айымньыгытын угаргытыгар ыҥырабыт. Ол судургу. Ирдэбилэ биир: айымньы ханна эрэ эрдэ бэчээттэммит буолуохтаах. Сатаабатаххытына эбэтэр ыйытардаах буоллаххытына миэхэ кэлэ сылдьыҥ, төлөппүөнүм нүөмэрэ: Аҕыс-Тоҕус-Икки-Түөрт-661-88-33. Ньукулай диэммин. &lt;/span&gt;

&lt;noinclude&gt;[[Категория:Сүрүн сирэй халыыптара|{{PAGENAME}}]]</text>
      <sha1>8ab1y15n76ug2lof9qduegeqtly451s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Көмө сирэ</title>
    <ns>10</ns>
    <id>589</id>
    <revision>
      <id>4400</id>
      <parentid>4399</parentid>
      <timestamp>2011-08-03T01:31:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4400</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1583" sha1="t4q4q4pu68vcujbnchdtxrdd70w2ita" xml:space="preserve">&lt;h3&gt;&lt;center&gt;Көмө сирэ:&lt;/center&gt;&lt;/h3&gt;
&lt;div style=&quot;font-size:14px;&quot;&gt;
[[Көмө:Бикитиэкэ диэн тугуй?|Бикитиэкэ диэн тугуй?]] / 
[[Көмө:Бикитиэкэҕэ туох баарый|Бикитиэкэҕэ туох баарый]] —
[[Көмө:Ааптар бырааба|Ааптар бырааба]] —
[[Бикитиэкэ:Анонстар|Анонстар]] —
[[Көмө:Категориялар тиһиликтэрэ|Категориялар тиһиликтэрэ]] —
[[Көмө:Категориялар|Категориялар]] —
[[Көмө:Ыйытыыларга хоруйдар|Ыйытыыларга хоруйдар]] —
[[Көмө:Тиэкиһи угарга ыйынньык|Тиэкиһи угарга ыйынньык]] —
[[Тылдьыттар]] — 
[[:Категория:Бикитиэкэ:Халыыптар|Халыыптар]] —
[[Бикитиэкэ:Электрон бибилитиэкэлэр|Электрон бибилитиэкэлэр]] —
[[w:Лицензии Creative Commons|Лицензии Creative Commons (статья)]] —
[http://ru.wikisource.org/wiki/Creative_Commons_Attribution-ShareAlike_3.0_Unported|Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported (нууччалыы тылбаас)] —
[[w:GNU FDL|GNU Free Documentation License (статья)]] —
[http://ru.wikisource.org/wiki/GNU_FDL|GNU FDL (бигэргэммэтэх нууччалыы тылбаас)]
&lt;/div&gt;&lt;noinclude&gt;[[Категория:Сүрүн сирэй халыыптара|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>t4q4q4pu68vcujbnchdtxrdd70w2ita</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Ситим-сир сонуннара</title>
    <ns>10</ns>
    <id>590</id>
    <revision>
      <id>3544</id>
      <parentid>3320</parentid>
      <timestamp>2011-04-08T05:16:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mottoosku</username>
        <id>116</id>
      </contributor>
      <origin>3544</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="751" sha1="tc7ie7wwo81vgxeajriadlqci39i8kk" xml:space="preserve">'''[[Бикитиэкэ:Ситим-сир сонуннара|Ситим-сир сонуннара]]:
== Бастакы сирэй ==
'''Тохсунньу 29 күнэ, 2008'''. Бырайыакка бастакы айымньылар киирбиттэрэ.

== Бигэргэнии ==
'''Олунньу 13 күнэ, 2011'''. Ийэ тыл күнүгэр бырайыак тургутуу таһымын ситиһиилээхтик ааспытын туһунан биллэрии тахсыбыта.

== Домен ылыы ==
'''Кулун тутар 19 күнэ, 2011'''. Туспа домен — sah.wikisource.org баар буолбута.


&lt;noinclude&gt;[[Категория:Сүрүн сирэй халыыптара|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>tc7ie7wwo81vgxeajriadlqci39i8kk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Ситимҥэ аан бастаан</title>
    <ns>10</ns>
    <id>591</id>
    <revision>
      <id>3211</id>
      <timestamp>2011-03-31T08:56:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;div style=&quot;font-size:13px;&quot;&gt; [[Билэ:Mussorgsky Letter105 To Stasov 2.jpg|right|200px]] '''Ситимҥэ аан бастаан:...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3211</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="247" sha1="qk0l1z93mnol0m2tp276dfhisa07fqk" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;font-size:13px;&quot;&gt;
[[Билэ:Mussorgsky Letter105 To Stasov 2.jpg|right|200px]]
'''Ситимҥэ аан бастаан:'''
* 
&lt;/div&gt;&lt;noinclude&gt;[[Категория:Сүрүн сирэй халыыптара|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>qk0l1z93mnol0m2tp276dfhisa07fqk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Vhorvat</title>
    <ns>2</ns>
    <id>592</id>
    <revision>
      <id>3213</id>
      <timestamp>2011-03-31T19:23:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vhorvat</username>
        <id>108</id>
      </contributor>
      <comment>My page</comment>
      <origin>3213</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="150" sha1="phuvjw4h45vkg12q1mimjtt0cvzf5ox" xml:space="preserve">{{Babel|color=yellow|hr|en-3|de-1|ru-1|it-1|sah-0}}

[[:en:User:Vhorvat]]

[[:hr:User:Vhorvat]]

[[meta:User:Vhorvat]]

{{User time zone|UTC+1|DST=1}}</text>
      <sha1>phuvjw4h45vkg12q1mimjtt0cvzf5ox</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Кэпсэтэр сир/Үрдэ</title>
    <ns>4</ns>
    <id>593</id>
    <revision>
      <id>7475</id>
      <parentid>7473</parentid>
      <timestamp>2022-07-30T20:25:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MarcoAurelio</username>
        <id>680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>7475</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="799" sha1="h4tl3owex2jzzqjks6ekymxb5811f5j" xml:space="preserve">{{Саҥа ырытыылар үөһэ}}
{{Кылгас сигэ|{{{1}}}}}

&lt;div class=&quot;PrettyTextBox&quot; style=&quot;width: 36em; padding: 1em 1em .8em; margin: 1em 2em;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align: center; font-size: 1.5em;&quot; class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[Билэ:Nuvola apps chat.png|20px]] '''[{{SERVER}}{{localurl:{{FULLPAGENAME}}|action=edit&amp;section=new}} Саҥа кэпсэтии]'''&lt;/div&gt;
&lt;span style=&quot;text-align: center; font-size: 0.9em;&quot;&gt;Бука диэн саҥа кэпсэтиини ааттаа уонна суруйууҥ анныгар маннык түөрт тильданы туруоран илиитэ баттаа: &lt;nowiki&gt;~~~~&lt;/nowiki&gt;.&lt;/span&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;br clear=&quot;both&quot;/&gt;
{{Modifynewsectionlink}}&lt;includeonly&gt;
[[Категория:Бикитиэкэ:Аналлаах|{{PAGENAME}}]]
&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>h4tl3owex2jzzqjks6ekymxb5811f5j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:БТ</title>
    <ns>4</ns>
    <id>594</id>
    <redirect title="Бикитиэкэ:Кэпсэтэр сир" />
    <revision>
      <id>3219</id>
      <timestamp>2011-03-31T21:13:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Бикитиэкэ:Кэпсэтэр сир]]</comment>
      <origin>3219</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="lx1xg8anaytu575cujnrztvpj50sf9s" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Бикитиэкэ:Кэпсэтэр сир]]</text>
      <sha1>lx1xg8anaytu575cujnrztvpj50sf9s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-А</title>
    <ns>14</ns>
    <id>595</id>
    <revision>
      <id>6395</id>
      <parentid>4604</parentid>
      <timestamp>2014-01-15T03:17:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>LadyInGrey</username>
        <id>785</id>
      </contributor>
      <comment>links to wikidata</comment>
      <origin>6395</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Ааптардар</title>
    <ns>10</ns>
    <id>596</id>
    <revision>
      <id>3225</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:22:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>'&lt;center&gt;&lt;noinclude&gt;Бу халыып &quot;Ааптардары&quot; буукубаларынан наардыырга аналлаах.&lt;/noi...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3225</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2099" sha1="dnp4choj0gj2acqysfgbnkmfc1zppx6" xml:space="preserve">&lt;center&gt;&lt;noinclude&gt;Бу халыып &quot;Ааптардары&quot; буукубаларынан наардыырга аналлаах.&lt;/noinclude&gt;&lt;/center&gt;
&lt;center&gt;
[[:Категория:Ааптардар-А|А]]
[[:Категория:Ааптардар-Б|Б]]
[[:Категория:Ааптардар-В|В]]
[[:Категория:Ааптардар-Г|Г]]
[[:Категория:Ааптардар-Д|Д]]
[[:Категория:Ааптардар-Дь|Дь]]
[[:Категория:Ааптардар-Е|Е]]
[[:Категория:Ааптардар-Ё|Ё]]
[[:Категория:Ааптардар-Ж|Ж]]
[[:Категория:Ааптардар-З|З]]
[[:Категория:Ааптардар-И|И]]
[[:Категория:Ааптардар-Й|Й]]
[[:Категория:Ааптардар-К|К]]
[[:Категория:Ааптардар-Л|Л]]
[[:Категория:Ааптардар-М|М]]
[[:Категория:Ааптардар-Н|Н]]
[[:Категория:Ааптардар-Ҥ|Ҥ]]
[[:Категория:Ааптардар-Нь|Нь]]
[[:Категория:Ааптардар-О|О]]
[[:Категория:Ааптардар-Ө|Ө]]
[[:Категория:Ааптардар-П|П]]
[[:Категория:Ааптардар-Р|Р]]
[[:Категория:Ааптардар-С|С]]
[[:Категория:Ааптардар-Т|Т]]
[[:Категория:Ааптардар-У|У]]
[[:Категория:Ааптардар-Ү|Ү]]
[[:Категория:Ааптардар-Ф|Ф]]
[[:Категория:Ааптардар-Х|Х]]
[[:Категория:Ааптардар-Ц|Ц]]
[[:Категория:Ааптардар-Ч|Ч]]
[[:Категория:Ааптардар-Ш|Ш]]
[[:Категория:Ааптардар-Щ|Щ]]
[[:Категория:Ааптардар-Э|Э]]
[[:Категория:Ааптардар-Ю|Ю]]
[[:Категория:Ааптардар-Я|Я]]
&lt;/center&gt;&lt;noinclude&gt;[[Категория:Навигация халыыптара|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|Категория|&lt;includeonly&gt;[[Категория:Ааптардар]]&lt;/includeonly&gt;}}</text>
      <sha1>dnp4choj0gj2acqysfgbnkmfc1zppx6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Б</title>
    <ns>14</ns>
    <id>597</id>
    <revision>
      <id>3226</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:22:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3226</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-В</title>
    <ns>14</ns>
    <id>598</id>
    <revision>
      <id>3227</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:22:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3227</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Г</title>
    <ns>14</ns>
    <id>599</id>
    <revision>
      <id>5066</id>
      <parentid>5065</parentid>
      <timestamp>2012-02-29T02:24:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.72.31.132</ip>
      </contributor>
      <origin>5066</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="111" sha1="ix4iu20tbkuyfhfr0fuc3ircfm8ixit" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}
'''&lt;big&gt;Г&lt;/big&gt;'''&lt;br /&gt;

* Гоголев Иван Михайлович - Кындыл</text>
      <sha1>ix4iu20tbkuyfhfr0fuc3ircfm8ixit</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Д</title>
    <ns>14</ns>
    <id>600</id>
    <revision>
      <id>3229</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:23:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3229</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Дь</title>
    <ns>14</ns>
    <id>601</id>
    <revision>
      <id>3230</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:23:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3230</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Е</title>
    <ns>14</ns>
    <id>602</id>
    <revision>
      <id>4207</id>
      <parentid>3231</parentid>
      <timestamp>2011-07-17T12:03:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4207</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53" sha1="sklj25rq2awua6imiefb8to1q6dz63s" xml:space="preserve">[[Моисей Ефимов]]

{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>sklj25rq2awua6imiefb8to1q6dz63s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Ё</title>
    <ns>14</ns>
    <id>603</id>
    <revision>
      <id>3232</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:23:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3232</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Ж</title>
    <ns>14</ns>
    <id>604</id>
    <revision>
      <id>3233</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:24:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3233</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-З</title>
    <ns>14</ns>
    <id>605</id>
    <revision>
      <id>3234</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:24:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3234</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-И</title>
    <ns>14</ns>
    <id>606</id>
    <revision>
      <id>3235</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:24:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3235</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Й</title>
    <ns>14</ns>
    <id>607</id>
    <revision>
      <id>3236</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:24:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3236</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-К</title>
    <ns>14</ns>
    <id>608</id>
    <revision>
      <id>3237</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:24:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3237</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Л</title>
    <ns>14</ns>
    <id>609</id>
    <revision>
      <id>3238</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:24:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3238</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-М</title>
    <ns>14</ns>
    <id>610</id>
    <revision>
      <id>3239</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:25:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3239</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Н</title>
    <ns>14</ns>
    <id>611</id>
    <revision>
      <id>7350</id>
      <parentid>7349</parentid>
      <timestamp>2021-03-20T20:56:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>114.125.200.45</ip>
      </contributor>
      <comment>L</comment>
      <origin>7350</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10" sha1="hg3tdsmv9bcbmxo3rdjf6nqd1l0iu20" xml:space="preserve">l&gt;pp0

0p0</text>
      <sha1>hg3tdsmv9bcbmxo3rdjf6nqd1l0iu20</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Ҥ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>612</id>
    <revision>
      <id>3241</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:25:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3241</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Нь</title>
    <ns>14</ns>
    <id>613</id>
    <revision>
      <id>3242</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:25:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3242</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-О</title>
    <ns>14</ns>
    <id>614</id>
    <revision>
      <id>3243</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:25:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3243</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Ө</title>
    <ns>14</ns>
    <id>615</id>
    <revision>
      <id>3244</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:25:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3244</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-П</title>
    <ns>14</ns>
    <id>616</id>
    <revision>
      <id>3245</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:26:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3245</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Р</title>
    <ns>14</ns>
    <id>617</id>
    <revision>
      <id>3246</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:26:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3246</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-С</title>
    <ns>14</ns>
    <id>618</id>
    <revision>
      <id>6039</id>
      <parentid>6038</parentid>
      <timestamp>2013-02-02T02:55:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <origin>6039</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Т</title>
    <ns>14</ns>
    <id>619</id>
    <revision>
      <id>3248</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:27:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3248</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-У</title>
    <ns>14</ns>
    <id>620</id>
    <revision>
      <id>3249</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:27:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3249</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Ү</title>
    <ns>14</ns>
    <id>621</id>
    <revision>
      <id>3250</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:27:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3250</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Ф</title>
    <ns>14</ns>
    <id>622</id>
    <revision>
      <id>3251</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:27:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3251</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Х</title>
    <ns>14</ns>
    <id>623</id>
    <revision>
      <id>3252</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:27:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3252</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Ц</title>
    <ns>14</ns>
    <id>624</id>
    <revision>
      <id>3253</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:28:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3253</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Ч</title>
    <ns>14</ns>
    <id>625</id>
    <revision>
      <id>3254</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:28:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3254</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Ш</title>
    <ns>14</ns>
    <id>626</id>
    <revision>
      <id>3255</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:28:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3255</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Щ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>627</id>
    <revision>
      <id>3256</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:28:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3256</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Э</title>
    <ns>14</ns>
    <id>628</id>
    <revision>
      <id>6820</id>
      <parentid>6819</parentid>
      <timestamp>2017-12-29T11:33:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AlaaBergen</username>
        <id>87</id>
      </contributor>
      <origin>6820</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Ю</title>
    <ns>14</ns>
    <id>629</id>
    <revision>
      <id>3258</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:29:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3258</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Я</title>
    <ns>14</ns>
    <id>630</id>
    <revision>
      <id>3259</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:29:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3259</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Бэйиэттэр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>631</id>
    <revision>
      <id>7002</id>
      <parentid>3261</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:30:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>HalanTul [[Категория:Бэйээттэр]] сирэй аатын маннык [[Категория:Бэйиэттэр]] уларыппыт</comment>
      <origin>3261</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="330" sha1="5kpymysium73paiguv2coja5u5lpfxi" xml:space="preserve">[[Категория:Ааптардарынан| Бэйээттэр]]

[[el:Κατηγορία:Ποιητές]]
[[en:Category:Poets]]
[[fi:Luokka:Runoilijat]]
[[he:קטגוריה:משוררים]]
[[it:Categoria:Poeti]]
[[ja:カテゴリ:詩人]]
[[la:Categoria:Poetae]]
[[ro:Categorie:Poeţi]]
[[uk:Категорія:Поети]]</text>
      <sha1>5kpymysium73paiguv2coja5u5lpfxi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардарынан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>632</id>
    <revision>
      <id>3263</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:43:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Литэрэтиирэ| а]] [[Категория:Ааптардарынан категориялар]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3263</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="124" sha1="qp4w5ysyvf9n59hkqllcp87luhfg5ln" xml:space="preserve">[[Категория:Литэрэтиирэ| а]]
[[Категория:Ааптардарынан категориялар]]</text>
      <sha1>qp4w5ysyvf9n59hkqllcp87luhfg5ln</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Литэрэтиирэ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>633</id>
    <revision>
      <id>5734</id>
      <parentid>5321</parentid>
      <timestamp>2012-11-28T15:41:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CandalBot</username>
        <id>253</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>r2.6.6) (робот эптэ: [[tr:Kategori:Edebiyat]]</comment>
      <origin>5734</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="816" sha1="542b0wm3atxtmplecajgr61h8yb2h6i" xml:space="preserve">[[Категория:Барыта]]
[[Категория:Ускуустуба]]

[[ar:تصنيف:أدب]]
[[cs:Kategorie:Literatura]]
[[en:Category:Literature]]
[[es:Categoría:Literatura]]
[[fa:رده:ادبیات]]
[[fi:Luokka:Kirjallisuus]]
[[fr:Catégorie:Littérature]]
[[hr:Kategorija:Književnost]]
[[hu:Kategória:Irodalom]]
[[it:Categoria:Letteratura]]
[[ja:カテゴリ:文学]]
[[ko:분류:문학]]
[[lt:Kategorija:Literatūra]]
[[mk:Категорија:Литература]]
[[nl:Categorie:Literatuur]]
[[pl:Kategoria:Literatura]]
[[pt:Categoria:Literatura]]
[[ru:Категория:Литература]]
[[sr:Категорија:Књижевност]]
[[sv:Kategori:Skönlitteratur]]
[[tr:Kategori:Edebiyat]]
[[uk:Категорія:Твори]]
[[vi:Thể loại:Văn học]]
[[zh:Category:文學]]</text>
      <sha1>542b0wm3atxtmplecajgr61h8yb2h6i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ускуустуба</title>
    <ns>14</ns>
    <id>634</id>
    <revision>
      <id>3265</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:45:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Билим уонна култуура]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3265</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61" sha1="qrr43lo4w9fa0nrwhji4y1cwqf09ecm" xml:space="preserve">[[Категория:Билим уонна култуура]]</text>
      <sha1>qrr43lo4w9fa0nrwhji4y1cwqf09ecm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Билим уонна култуура</title>
    <ns>14</ns>
    <id>635</id>
    <revision>
      <id>3266</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:45:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Барыта]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3266</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="e358vfr8624qak8pgyslr6yc9y53q2r" xml:space="preserve">[[Категория:Барыта]]</text>
      <sha1>e358vfr8624qak8pgyslr6yc9y53q2r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардарынан категориялар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>636</id>
    <revision>
      <id>3267</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:46:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Метакатегориялар|Ааптардар]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3267</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74" sha1="87gom5bip2bmfwqocwir34pfnmtkfs1" xml:space="preserve">[[Категория:Метакатегориялар|Ааптардар]]</text>
      <sha1>87gom5bip2bmfwqocwir34pfnmtkfs1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Метакатегориялар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>637</id>
    <revision>
      <id>3268</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:47:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Барыта]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3268</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="e358vfr8624qak8pgyslr6yc9y53q2r" xml:space="preserve">[[Категория:Барыта]]</text>
      <sha1>e358vfr8624qak8pgyslr6yc9y53q2r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Тылбаасчыттар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>638</id>
    <revision>
      <id>3269</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:49:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Ааптардарынан| т]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3269</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53" sha1="okpa4hmcoa7aa6ppe6og52wrv71x7jh" xml:space="preserve">[[Категория:Ааптардарынан| т]]</text>
      <sha1>okpa4hmcoa7aa6ppe6og52wrv71x7jh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Кириитиктэр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>639</id>
    <revision>
      <id>3270</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:49:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Ааптардарынан| к]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3270</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53" sha1="a0chjz9k929yzb6bvxjuf9wd0q9c77n" xml:space="preserve">[[Категория:Ааптардарынан| к]]</text>
      <sha1>a0chjz9k929yzb6bvxjuf9wd0q9c77n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Драматуурдар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>640</id>
    <revision>
      <id>3271</id>
      <timestamp>2011-03-31T23:49:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Ааптардарынан| д]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3271</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53" sha1="iqj1lal57ie91mao8u525e2mu7636js" xml:space="preserve">[[Категория:Ааптардарынан| д]]</text>
      <sha1>iqj1lal57ie91mao8u525e2mu7636js</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:XX үйэ ааптардара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>641</id>
    <revision>
      <id>4925</id>
      <parentid>4594</parentid>
      <timestamp>2012-01-26T10:17:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CandalBot</username>
        <id>253</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>r2.7.1) (робот эптэ: [[ca:Categoria:Autors del s. XX]], [[it:Categoria:Autori del XX secolo]]</comment>
      <origin>4925</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="270" sha1="7re2wegy0kveqxaww9z91dvrpb4sseo" xml:space="preserve">[[Категория:Ааптардар кэмнэринэн|20]]

[[ca:Categoria:Autors del s. XX]]
[[fr:Catégorie:Auteurs du XXe siècle]]
[[hu:Kategória:XX. századi szerzők]]
[[it:Categoria:Autori del XX secolo]]
[[ru:Категория:Авторы XX века]]</text>
      <sha1>7re2wegy0kveqxaww9z91dvrpb4sseo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар кэмнэринэн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>642</id>
    <revision>
      <id>6388</id>
      <parentid>5370</parentid>
      <timestamp>2014-01-06T18:14:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CandalBot</username>
        <id>253</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>r2.7.3) (робот эптэ: [[ko:분류:시대별 저자]]</comment>
      <origin>6388</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1161" sha1="5e0eux2u6y9ovl6broshi5bc8e4fv59" xml:space="preserve">Бу категория ааптардары айымньыларын айбыт үйэлэринэн хаттыгастыыр.

[[Категория:Кэмнэринэн категориялар]]
[[Категория:Ааптардар| Кэминэн]]

[[ar:تصنيف:مؤلفون حسب العصر]]
[[ca:Categoria:Autors per període]]
[[el:Κατηγορία:Συγγραφείς ανά περίοδο]]
[[en:Category:Authors by era]]
[[eo:Kategorio:Aŭtoroj laŭ epoko]]
[[fr:Catégorie:Auteurs par période]]
[[he:קטגוריה:מחברים לפי תקופה]]
[[hu:Kategória:Szerzők korszakok szerint]]
[[id:Kategori:Pengarang menurut era]]
[[it:Categoria:Autori per periodo storico]]
[[ko:분류:시대별 저자]]
[[la:Categoria:Scriptorum index chronologicus]]
[[ro:Categorie:Autori după perioadă]]
[[ru:Категория:Авторы по времени]]
[[ta:பகுப்பு:சகாப்தம் வாரியாக எழுத்தாளர்கள்]]
[[uk:Категорія:Автори за часом]]
[[vec:Categoria:Autori par periodo]]
[[vi:Thể loại:Tác gia theo thời đại]]
[[zh:Category:作者時代]]</text>
      <sha1>5e0eux2u6y9ovl6broshi5bc8e4fv59</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Кэмнэринэн категориялар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>643</id>
    <revision>
      <id>3274</id>
      <timestamp>2011-04-01T00:01:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Метакатегориялар]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3274</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="3uum9py66onrq97s31iubdl6ypxtqn2" xml:space="preserve">[[Категория:Метакатегориялар]]</text>
      <sha1>3uum9py66onrq97s31iubdl6ypxtqn2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Author:Алампа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>644</id>
    <redirect title="Алампа" />
    <revision>
      <id>3276</id>
      <timestamp>2011-04-01T00:02:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Author:Алампа]] аата манныкка уларытылынна: [[Алампа]]</comment>
      <origin>3276</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48" sha1="reujs437lo0ijbe6btg1mtwh6h8ycjn" xml:space="preserve">#перенаправление [[Алампа]]</text>
      <sha1>reujs437lo0ijbe6btg1mtwh6h8ycjn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Author:Былатыан Ойуунускай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>645</id>
    <redirect title="Былатыан Ойуунускай" />
    <revision>
      <id>3279</id>
      <timestamp>2011-04-01T00:03:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Author:Былатыан Ойуунускай]] аата манныкка уларытылынна: [[Былатыан Ойуунускай]]</comment>
      <origin>3279</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="73" sha1="bkycih4ia96f8s95wx3kocysrwgydbb" xml:space="preserve">#перенаправление [[Былатыан Ойуунускай]]</text>
      <sha1>bkycih4ia96f8s95wx3kocysrwgydbb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:XIX үйэ ааптардара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>646</id>
    <revision>
      <id>3283</id>
      <timestamp>2011-04-01T00:08:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Ааптардар кэмнэринэн|19]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3283</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65" sha1="1qo6c6iun4t6mykxujvgewha0fbndmw" xml:space="preserve">[[Категория:Ааптардар кэмнэринэн|19]]</text>
      <sha1>1qo6c6iun4t6mykxujvgewha0fbndmw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көмө:Бикитиэкэ диэн тугуй?</title>
    <ns>12</ns>
    <id>647</id>
    <revision>
      <id>3284</id>
      <timestamp>2011-04-01T00:12:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>''''Сахалыы Бикитиэкэ''': Wikisource сахалыы салаата — уус-уран айымньылар, били...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3284</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1590" sha1="2edlmv0mhd7ksel12v3z5jljqas70bf" xml:space="preserve">'''Сахалыы Бикитиэкэ''': Wikisource сахалыы салаата — уус-уран айымньылар, билимҥэ, тиэкиникэҕэ, итэҕэлгэ сыһыаннаах тиэкистэр, сокуоннар уонна атын нуормалыыр аахтар көҥүл, аһаҕастык туттуллар бибилэтиэкэлэрэ. Манна угуллубут тиэкистэр анал көҥүл сурук (лицензия) ирдэбиллэригэр сөп түбэһиэхтээхтэр, ол көҥүл сурук аата GNU Free Documentation License ([[:ru:GNU]] босхо дөкүмүөннээһин көҥүл суруга). Сиһилии ол туһунан нуучча бикипиэдьийэтигэр [[:ru:GNU Free Documentation License|көр]].

Wikisource — Бикимиэдьийэ пуондатын бырайыактарыттан биирдэстэрэ. Бу пуонда сахалыы бастакы бырайыагынан [[w:|Саха Бикипиэдьийэ]] буолар.

Манна киирэн, саҥа сайдан эрэр салааҕа көмөлөһүҥ. Саха суруйааччыларын ''бар дьон бас билиитэ'' буолбут айымньыларын, тылбаастарын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннарын, норуот айымньыларын (ырыалары, тойуктары, олоҥхолору, остуоруйалары) киллэриэххэ сөп.

[[Категория:Бикитиэкэ:Сиэр-туом]]</text>
      <sha1>2edlmv0mhd7ksel12v3z5jljqas70bf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Бикитиэкэ:Сиэр-туом</title>
    <ns>14</ns>
    <id>648</id>
    <revision>
      <id>6298</id>
      <parentid>5363</parentid>
      <timestamp>2013-07-19T15:55:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CandalBot</username>
        <id>253</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>r2.6.6) (робот эптэ: [[uk:Категорія:Правила Вікіджерел]]</comment>
      <origin>6298</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="859" sha1="ogvc2v88suvpcy8vvcfj5lhsgghtk5z" xml:space="preserve">Бикитиэкэ сиэрэ-туома.

[[Категория:Бикитиэкэ:Аналлаах|*]]

[[ar:تصنيف:سياسات ويكي مصدر]]
[[en:Category:Wikisource policies]]
[[es:Categoría:Wikisource:Políticas]]
[[fa:رده:سیاست‌های ویکی‌نبشته]]
[[hy:Կատեգորիա:Վիքիդարանի քաղաքականություններ]]
[[ja:カテゴリ:公式な方針]]
[[ko:분류:위키문헌 정책]]
[[pl:Kategoria:Zasady Wikiźródeł]]
[[pt:Categoria:!Políticas e normas do Wikisource]]
[[ro:Categorie:Politici Wikisource]]
[[ru:Категория:Викитека:Правила]]
[[sr:Категорија:Званична политика Викизворника]]
[[uk:Категорія:Правила Вікіджерел]]
[[vi:Thể loại:Quy định Wikisource]]
[[zh:Category:维基文库正式方针]]</text>
      <sha1>ogvc2v88suvpcy8vvcfj5lhsgghtk5z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Бикитиэкэ:Аналлаах</title>
    <ns>14</ns>
    <id>649</id>
    <revision>
      <id>5988</id>
      <parentid>3286</parentid>
      <timestamp>2013-01-04T21:52:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kaganer</username>
        <id>529</id>
      </contributor>
      <comment>+iwiki</comment>
      <origin>5988</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1292" sha1="op9nmimrbw0x8lzkoohbsxo0488s4c0" xml:space="preserve">Аналлаах сирэйдэр бикитиэкэҕэ айымньылары, ыстатыйалары эбэргэ көмө уонна ыйыы-кэрдии буолаллар.
[[Категория:Барыта]]

[[ar:تصنيف:ويكي مصدر]]
[[be:Катэгорыя:Мета-старонкі Вікікрыніц]]
[[ca:Categoria:Viquitexts]]
[[cs:Kategorie:Wikizdroje]]
[[da:Kategori:Wikisource]]
[[de:Kategorie:Wikisource]]
[[en:Category:Wikisource]]
[[es:Categoría:Wikisource]]
[[fa:رده:ساختار ویکی‌نبشته]]
[[fi:Luokka:Wikiaineisto]]
[[fo:Bólkur:Wikiheimild]]
[[fr:Catégorie:Wikisource]]
[[hu:Kategória:Wikiforrás-adminisztráció]]
[[id:Kategori:Wikisource]]
[[ja:カテゴリ:ウィキソース]]
[[ko:분류:Wikisource 분류]]
[[la:Categoria:Vicifons]]
[[lt:Kategorija:Vikišaltiniai]]
[[nl:Categorie:Wikisource]]
[[pl:Kategoria:Metastrony Wikiźródeł]]
[[pt:Categoria:!Wikisource]]
[[ro:Categorie:Wikisource]]
[[ru:Категория:Викитека:Служебные]]
[[sr:Категорија:Викизворник]]
[[sv:Kategori:Wikisource]]
[[th:หมวดหมู่:วิกิซอร์ซ]]
[[tr:Kategori:VikiKaynak]]
[[uk:Категорія:Вікіджерела]]
[[vi:Thể loại:Wikisource]]
[[zh:Category:维基文库]]</text>
      <sha1>op9nmimrbw0x8lzkoohbsxo0488s4c0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көмө:Ааптар бырааба</title>
    <ns>12</ns>
    <id>650</id>
    <revision>
      <id>3289</id>
      <parentid>3287</parentid>
      <timestamp>2011-04-01T00:19:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3289</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4445" sha1="piw6dbhurk5lvqjig9zyoqx90qidirh" xml:space="preserve">Арассыыйа сокуонунан 2006 сыл кэнниттэн, ааптар имущественнай бас билэр бырааба кини өлбүтүн кэннэ 70 сыл устата хааччыллар (ааптар бэйэтэ көҥүл өттүнэн эрдэ аккаастамматах буоллаҕына). 1943 сыл тохсунньу 1 күнүгэр дылы өлбүт суруйааччылар айымньылара бар дьон бас билиитигэр өссө 1993 сыллаахха киирэн тураллар (ол саҕана болдьох 50 сыл этэ). Оттон 1943 уонна 2006 сыллар ыккардыларыгар өлбүт суруйааччылар айымньылара бар дьон бас билиитигэр киириилэрин болдьоҕо мөккүөрдээх. Сокуону икки суолунан быһаараллар (толкование). ''Бастакыта'' — сокуон 2006 сылга ылыныллыбыт онон төттөрү дьайар кыаҕа суох — болдьох суруйааччы өлбүтүн кэннэ 50 сылынан муҥурданар. Онон, 2006 сыллаахха дылы бар дьон бас билиитигэр киирбит айымньылар, ол аата 1956 сыл тохсунньу 1 күнүгэр дылы өлбүт суруйааччылар айымньылара, бар дьон бас билиитигэр киирэн тураллар, төттөрү нэстилиэнньиктэригэр бу быраап бэриллибэт. Оттон бу болдьох (1956) кэнниттэн өлбүт суруйааччыларга 70 сыл ааҕыллар. ''Иккис быһаарыы:'' бу болдьох саҥа 2006 сыллааҕы сокуонунан ааҕыллыахтаах, онон 70 сыл буолар. Ол аата 1943 сылбытыгар төннөн кэлэбит&lt;ref&gt;1941 буолуохтаах этэ да, 1993 сыллааҕы сокуон хайыы үйэ 1943 сылга дылы өлбүт дьон айымньыларын бар дьон бас билиитигэр биэрэ охсубут&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''1943 сыл тохсунньу 1 күнэ тоҕо киирбитин туһунан: РФ 2006 с. ахсынньы 18 к. 231-ФЗ№ сокуонунан «О введении в действие части четвертой Гражданского кодекса Российской Федерации» ыйылла сылдьар — ааптар быраабын көмүскээһин болдьоҕо  РФ ГК 1281 ыстатыйатын этиилэрэ 1993 сыл тохсунньу 1 күнүгэр дылы бар дьон бас билиитигэр көспөтөх айымньыларга дылы туттуллаллар. Ол иннинэ 1993 сыллааҕы РФ  5351-1№ сокуона («Об авторском праве и смежных правах») көмүскээһин болдьоҕун 50 сылынан быһар этэ. 1993−тэн 50-ну көҕүрэттэхпитинэ 1943 сыл тохсунньу 1 күнэ тахсар.&lt;/ref&gt;.

Өссө маннык баар: Бикитиэкэ сиэрбэрэ АХШ Флорида штатыгар турарын быһыытынан, манна угуллубут тиэкистэр ити штат сокуонун эрэ кэһиэ суохтаахтар&lt;ref&gt;*Бу нуучча бикипиэдьийэтиттэн ылыллыбыт билии, биир эмэ бас билии салаатынан дьарыктанар сокуон үлэһитэ сыана биэрэрэ буоллар.&lt;/ref&gt;. 

Норуот уус-уран айымньылара туох да хааччаҕа суох угуллаллар. Билимҥэ (наукаҕа) сыһыаннаах айымньылар уус-уран айымньы буолбатахтар, онон ааптар бырааба көмүскэнэр болдьохторо атыннык ааҕыллар. Сокуоннар уонна атын суут-сокуон дөкүмүөннэрэ ааптар быраабынан көмүскэммэттэр, онон кинилэри эмиэ манна угар туох да хааччаҕа суох.

== Быһаарыылар == 
{{быһаарыылар}}

[[Категория:Бикитиэкэ:Көмө]]</text>
      <sha1>piw6dbhurk5lvqjig9zyoqx90qidirh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Бикитиэкэ:Көмө</title>
    <ns>14</ns>
    <id>651</id>
    <revision>
      <id>3288</id>
      <timestamp>2011-04-01T00:18:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Бикитиэкэ:Аналлаах]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3288</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="58" sha1="s1lqmupn5wzh49kcug2xnri6xh2uvr2" xml:space="preserve">[[Категория:Бикитиэкэ:Аналлаах]]</text>
      <sha1>s1lqmupn5wzh49kcug2xnri6xh2uvr2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Быһаарыылар</title>
    <ns>10</ns>
    <id>652</id>
    <revision>
      <id>3290</id>
      <timestamp>2011-04-01T00:20:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;div class=&quot;references-small {{#if:{{{height|}}}|references-scroll}}&quot; style=&quot;{{#if:{{{height|}}}|overflow:auto; max-height:{{{height...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3290</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="450" sha1="snuxkkv71l0ostsaw81dl3rthxobp50" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;references-small {{#if:{{{height|}}}|references-scroll}}&quot; style=&quot;{{#if:{{{height|}}}|overflow:auto; max-height:{{{height|}}}px;}}{{#if: {{{colwidth|}}}| -moz-column-width:{{{colwidth}}}; column-width:{{{colwidth}}}; | {{#if: {{{1|}}}| -moz-column-count:{{{1}}}; column-count:{{{1}}}; -webkit-column-count:{{{1}}};}}}}&quot;&gt;
{{#if: {{{group|}}} | {{#tag:references||group=&quot;{{{group}}}&quot;}} | &lt;references /&gt;}}
&lt;/div&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>snuxkkv71l0ostsaw81dl3rthxobp50</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көмө:Ис хоһооно</title>
    <ns>12</ns>
    <id>653</id>
    <revision>
      <id>3357</id>
      <parentid>3294</parentid>
      <timestamp>2011-04-02T00:28:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3357</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3788" sha1="q0di13dyy73h7clh24hid0bfcijsxg4" xml:space="preserve">{| class=&quot;messagebox&quot; id=&quot;singlelogin&quot; style=&quot;width: auto; background-color: white; text-align: border: 2px orange solid; font-size: 111%&quot;
|[[Ойуу:Spravka.png|left]]Бикитиэкэ көмө буолар салаата өссө да тупсарылла турар. Тиэкиһи эрэдээксийэлиир туһунан (биики-разметка) манна [[w:sah:Көмө:Көмө|Бикипиэдьийэ көмөлөһөр салаатыгар]] ааҕыаххытын сөп.
{{Кылгас сигэ|К}}
Көмөлөһөр сирэйдэр:
* [[Көмө:Бикитиэкэ диэн тугуй?|Бикитиэкэ диэн тугуй?]]
* [[Көмө:Бикитиэкэҕэ туох баарый|Бикитиэкэҕэ туох баарый]]
* [[Көмө:Ааптар бырааба|Ааптар бырааба]]
* [[Көмө:Тиэкистэри угарга ыйыылар-кэрдиилэр|Тиэкистэри угарга ыйыылар-кэрдиилэр]]
* [[Көмө:Көмө по редактированию|Көмө по редактированию]]
* [[Көмө:Халыыптары туттуу|Халыыптары туттуу]]
* [[Көмө:Категориялар|Категориялар]]
* [[Көмө:Категория тиһилигэ|Категория тиһилигэ]]
* [[Бикитиэкэ:Политика конфиденциальности|Политика конфиденциальности]]
* [[Бикитиэкэ:Правила проверки страниц|Правила проверки страниц]]
* [[Бикитиэкэ:Библиографические справочники|Библиографические справочники]]
* [[Бикитиэкэ:Электронные библиотеки|Электронные библиотеки]]
* [[:Категория:Бикитиэкэ:Бырайыактар|Бикитиэкэ:Бырайыактар]]:
:*[[Бикитиэкэ:Бырайыак:Аудиокниги]], ставящий своей целью размещение аудиокниг в Викитеке
:*[[Бикитиэкэ:Бырайыак:ЭСБЕ]], ставящий своей целью перенос статей [[ЭСБЕ]] в Викитеку 
:*[[Бикитиэкэ:Бырайыак:ЭЛ]], ставящий своей целью перенос статей [[ЭЛ]] в Викитеку  
:*[[Бикитиэкэ:Бырайыак:OCR]], ставящий своей целью размещение в Викитеке сканов и их распознавание.
:*[[Бикитиэкэ:Бырайыак:ЗФРЛ]], ставящий своей целью наполнение Викитеки произведениями русских писателей.
* [[GNU FDL|GNU FDL (неофициальный перевод)]]&amp;nbsp;— [[w:ru:GNU Free Documentation License|GNU FDL туһунан ыстатыйа]]
* [[Көмө:Ыйытыыларга хоруйдар|Ыйытыыларга хоруйдар]]
* [[Бикитиэкэ:Поиск|Поиск]]
* [[Көмө:Кылгатыылар тиһиктэрэ|Кылгатыылар тиһиктэрэ]]
* [[Көмө:Сирэйдэри сотуу|Сирэйдэри сотуу]]
|}

[[Категория:Бикитиэкэ:Көмө]]

[[ar:مساعدة:محتويات]]
[[ca:Viquitexts:Ajuda]]
[[da:Wikisource:Hjælp]]
[[de:Wikisource:Hilfe]]
[[en:Help:Contents]]
[[es:Wikisource:Ayuda]]
[[et:Juhend:Sisukord]]
[[fa:راهنما:راهنما]]
[[fr:Aide:Aide]]
[[id:Bantuan:Isi]]
[[it:Aiuto:Aiuto]]
[[ja:ヘルプ:目次]]
[[ko:위키문헌:도움말]]
[[no:Wikikilden:Hjelp]]
[[pl:Pomoc:Spis treści]]
[[pt:Ajuda:Conteúdos]]
[[ro:Ajutor:Cuprins]]
[[tr:Yardım:İçindekiler]]
[[vi:Trợ giúp:Nội dung]]
[[zh:Help:目录]]</text>
      <sha1>q0di13dyy73h7clh24hid0bfcijsxg4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Билэ:Spravka.png</title>
    <ns>6</ns>
    <id>654</id>
    <revision>
      <id>3293</id>
      <timestamp>2011-04-01T00:39:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3293</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көмө:Категориялар</title>
    <ns>12</ns>
    <id>655</id>
    <revision>
      <id>4104</id>
      <parentid>4103</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T13:40:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.56</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Аналлаах сирэйдэри категориялааһын */</comment>
      <origin>4104</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5537" sha1="odo841vmukbbt036dv938pt7kt5kawd" xml:space="preserve">::''Бу көмөлөһөр сирэй тупсарылла турар!'' 


Бикитиэкэ ханнык баҕарар ыстатыйата — айымньы тиэкиһэ да буоллун, аналлаах сирэй да буоллун — ханнык эмит категорияҕа ол аата хаттыгаска (бөлөххө) киирэр. Категория көмөтүнэн бикитиэкэ иһинээҕитин наардыыбыт, көрдүүр айымньыбытын түргэнник булабыт. 

Ыстатыйаны ханнык эрэ категорияҕа киллэрэр судургу. Ыстатыйа анныгар ''Категория:'' диэн тыллаах аналлаах сигэни туруораҕын уонна онно категорияҥ аатын суруйаҕын, холобур:

 &lt;nowiki&gt;[[Категория:&lt;/nowiki&gt;''Категория аата'']]

 &lt;nowiki&gt;[[Категория:&lt;/nowiki&gt;Алампа]]

Бикитиэкэ категорияларын тиһигэ манна баар [[Бикитиэкэ:Категория тиһилигэ]].
 
Аллара Бикитиэкэ сирэйдэрин категориялааһын туһунан сурулунна.

== Айымньылары категориялааһын ==
Айымньы маннык бэлиэлэринэн категорияланар:
# Омугунан, көрүҥүнэн уонна кээмэйинэн
# Айыллыбыт кэминэн
# Ааптарынан

''Омуга'' — бу тылбаастарга туттуллар. Холобур, Нуучча поэзията.

''Көрүҥэ'' — Проза, Поэзия уо.д.а.

''Кээмэйэ'' — бөдөҥ, орто уонна кыра формалар (холобур:  [[:Категория: Саха прозата, бөдөҥ формалар]], [[:Категория: Нуучча поэзията, кыра формалар]]). Прозаҕа - кыра формаҕа кэпсээннэр, ортоҕос — сэһэннэр, бөдөҥҥө — ромааннар киирэллэр. 

''Айыллыбыт кэмэ'' — хаһан айыллыбыта (чуолкайдыыр курдук үксүн бүтэриллибит кэмин ыйыллар). Чуолкай биллибэт буоллаҕына үйэтин суруйуохха сөп. 

''Ааптара'' — холобур, [[:Категория:Алампа]]. Ааптар биллэр псевдонимынан эбэтэр толору аатынан суруллар: [[:Категория:Неустроев Николай Денисович]].


'''Ньукулай Ностуруойап «Тар» пьесатын категориялара маннык буолуохтарын сөп ''':&lt;br&gt;
[[:Категория: Саха драматургията]]&lt;br&gt;
[[:Категория: 1850 сыллааҕы]]&lt;br&gt;
[[:Категория: Неустроев Николай Денисович]]


'''Тылбаастары категориялааһын'''. Эбии:
* Тылбаасчыт
* Тыла

Холобур, Н. Павлов француз Гюстав Флобер Сибэтиэй Юлиан туһунан үһүйээнин тылбааһа биэс категорияҕа киириэн сөп:&lt;br&gt;
[[:Категория: Француз прозата]]&lt;br&gt;
[[:Категория: 1877 сыллааҕы айымньы]]&lt;br&gt;
[[:Категория: Павлов Николай Гаврильевич тылбаастара]]&lt;br&gt;
[[:Категория: Гюстав Флобер]]&lt;br&gt;
[[:Категория: Французскайтан тылбаастар]]

=== Ааптардары категориялааһын ===
Страницы авторов входят в категории, название которых совпадает с ФИО автора (например, страница [[Владимир Фёдорович Одоевский]] входит в категорию  [[:Категория:Владимир Фёдорович Одоевский|Владимир Фёдорович Одоевский]]). Включение происходит автоматически при добавлении справочного шаблона [[Шаблон:Обавторе|Обавторе]]. Категории авторов, в свою очередь, входят в категорию «Авторы — первая буква фамилии автора» (с помощью этой категории на категорию автора можно легко выйти при помощи алфавитного «Указателя авторов», размещённого на [[Заглавная страница|Заглавной странице]]). К примеру, категория [[:Категория:Михаил Васильевич Ломоносов|Михаил Васильевич Ломоносов]] входит в категорию [[:Категория:Авторы-Л|Авторы-Л]].

== Аналлаах сирэйдэри категориялааһын ==
Аналлаах сирэйдэр категориялара барыта «Бикитиэкэ» диэн тылтан тахсыахтаах. Холобур, билигин ааҕа олорор сирэйиҥ [[:Категория:Бикитиэкэ:Көмө|Бикитиэкэ:Көмө]] диэн категорияҕа киирэр.

[[Категория:Бикитиэкэ:Көмө]]</text>
      <sha1>odo841vmukbbt036dv938pt7kt5kawd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ахтыылар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>656</id>
    <revision>
      <id>3301</id>
      <parentid>3298</parentid>
      <timestamp>2011-04-01T01:26:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3301</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68" sha1="s6uvaj6o7m9g9i485h6k0vsaiqdg6vh" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньылар көрүҥнэринэн]]</text>
      <sha1>s6uvaj6o7m9g9i485h6k0vsaiqdg6vh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Айымньылар көрүҥэринэн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>657</id>
    <revision>
      <id>4192</id>
      <parentid>3303</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T23:33:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4192</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43" sha1="j1ipwzodehy60zi9616jj1g11wgz6gx" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньылар]]</text>
      <sha1>j1ipwzodehy60zi9616jj1g11wgz6gx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Айымньылар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>658</id>
    <revision>
      <id>3300</id>
      <timestamp>2011-04-01T01:25:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Барыта]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3300</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="e358vfr8624qak8pgyslr6yc9y53q2r" xml:space="preserve">[[Категория:Барыта]]</text>
      <sha1>e358vfr8624qak8pgyslr6yc9y53q2r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Айымньылар көрүҥнэринэн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>659</id>
    <revision>
      <id>3955</id>
      <parentid>3302</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T21:58:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3955</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" sha1="mhsjlxoi3nfdbzmodtbnwfvwrsb7bp9" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньы]]</text>
      <sha1>mhsjlxoi3nfdbzmodtbnwfvwrsb7bp9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Тылбаастар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>660</id>
    <revision>
      <id>3305</id>
      <timestamp>2011-04-01T01:32:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Айымньылар көрүҥнэринэн]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3305</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68" sha1="s6uvaj6o7m9g9i485h6k0vsaiqdg6vh" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньылар көрүҥнэринэн]]</text>
      <sha1>s6uvaj6o7m9g9i485h6k0vsaiqdg6vh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Үһүйээннэр уонна фольклор</title>
    <ns>14</ns>
    <id>661</id>
    <revision>
      <id>3306</id>
      <timestamp>2011-04-01T01:32:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Айымньылар көрүҥнэринэн]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3306</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68" sha1="s6uvaj6o7m9g9i485h6k0vsaiqdg6vh" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньылар көрүҥнэринэн]]</text>
      <sha1>s6uvaj6o7m9g9i485h6k0vsaiqdg6vh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Алгыстар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>662</id>
    <revision>
      <id>3346</id>
      <parentid>3339</parentid>
      <timestamp>2011-04-01T23:06:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3346</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="376" sha1="p11ph5c6hldzso5q14yvrv81zcwaozb" xml:space="preserve">Бу сыыһа категория. Сотуллуохтаах. Тыл үөрэхтээҕэ Тамара Ивановна Петрова саха тылыгар элбэх ахсаан маннык түгэҥҥэ туттуллубатын эттэ. Саҥа Алгыс категорияны оҥордум.
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]</text>
      <sha1>p11ph5c6hldzso5q14yvrv81zcwaozb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сүрүн сирэй/box</title>
    <ns>0</ns>
    <id>663</id>
    <revision>
      <id>3314</id>
      <timestamp>2011-04-01T01:40:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;div style=&quot;background-color:{{{1|#C8D8FF}}};font-size:1px;height:8px;border:1px solid #AAAAAA;-moz-border-radius-topright:0.5em;-mo...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3314</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="402" sha1="ol8mssipl8seg2oumm5zblxrdnrp028" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;background-color:{{{1|#C8D8FF}}};font-size:1px;height:8px;border:1px solid #AAAAAA;-moz-border-radius-topright:0.5em;-moz-border-radius-topleft:0.5em;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;border:1px solid #8898BF;border-top:0px solid white;padding:5px 5px 0 5px;margin-bottom:3ex;&quot;&gt;{{{2}}}
{{#if:{{{3|}}}|&lt;div align=&quot;right&quot; style=&quot;font-size:xx-small;&quot;&gt;[[Халыып:{{{3}}}|Уларытыы]]&lt;/div&gt;}}&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>ol8mssipl8seg2oumm5zblxrdnrp028</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Сүрүн сирэй халыыптара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>664</id>
    <revision>
      <id>3317</id>
      <timestamp>2011-04-01T01:58:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Бикитиэкэ:Халыыптар]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3317</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" sha1="g8qzxcrldiox6asb823067oel1s5a0e" xml:space="preserve">[[Категория:Бикитиэкэ:Халыыптар]]</text>
      <sha1>g8qzxcrldiox6asb823067oel1s5a0e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Бикитиэкэ:Халыыптар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>665</id>
    <revision>
      <id>6390</id>
      <parentid>6306</parentid>
      <timestamp>2014-01-06T18:17:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CandalBot</username>
        <id>253</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>r2.7.3) (робот эптэ: [[eo:Kategorio:Vikifontaro:Ŝablonoj]] уларытта: [[ko:분류:틀]]</comment>
      <origin>6390</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1347" sha1="ro029jntfnxcjohzlw1996d7bq02dld" xml:space="preserve">[[Категория:Бикитиэкэ:Аналлаах]]

[[ar:تصنيف:قوالب]]
[[az:Kateqoriya:Şablonlar]]
[[be:Катэгорыя:Шаблоны]]
[[bg:Категория:Шаблони]]
[[br:Rummad:Patromoù]]
[[bs:Kategorija:Šabloni]]
[[ca:Categoria:Plantilles]]
[[cs:Kategorie:Šablony Wikisource]]
[[da:Kategori:Skabeloner]]
[[de:Kategorie:Wikisource:Vorlagen]]
[[el:Κατηγορία:Πρότυπα Βικιθήκης]]
[[en:Category:Wikisource templates]]
[[eo:Kategorio:Vikifontaro:Ŝablonoj]]
[[et:Kategooria:Mallid]]
[[fa:رده:الگوهای ویکی‌نبشته]]
[[fi:Luokka:Mallineet]]
[[fo:Bólkur:Wikiheimild:Fyrimyndir]]
[[fr:Catégorie:Modèles]]
[[he:קטגוריה:תבניות]]
[[hr:Kategorija:Predlošci]]
[[id:Kategori:Templat]]
[[it:Categoria:Template]]
[[ja:カテゴリ:ウィキソースのテンプレート]]
[[ko:분류:틀]]
[[lt:Kategorija:Šablonai]]
[[mk:Категорија:Шаблони]]
[[no:Kategori:Maler]]
[[pl:Kategoria:Szablony]]
[[pt:Categoria:!Predefinições]]
[[ru:Категория:Викитека:Шаблоны]]
[[sr:Категорија:Шаблони]]
[[sv:Kategori:Mallar]]
[[tr:Kategori:Şablonlar]]
[[uk:Категорія:Шаблони]]
[[vec:Categoria:Modèi]]
[[vi:Thể loại:Bản mẫu Wikisource]]
[[zh:Category:维基文库模板]]
[[zh-min-nan:分類:Pān]]</text>
      <sha1>ro029jntfnxcjohzlw1996d7bq02dld</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Бүгүҥҥү</title>
    <ns>10</ns>
    <id>666</id>
    <revision>
      <id>3445</id>
      <parentid>3322</parentid>
      <timestamp>2011-04-04T02:06:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3445</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1400" sha1="77q9cq2o40x3w4oty0mz12sjew8adyq" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;
=== [[Бикитиэкэ:Анонстар|Бүгүҥҥү, {{CURRENTDAY}} {{CURRENTMONTHNAMEGEN}} {{CURRENTYEAR}}]] ===
&lt;div style=&quot;font-size:13px;&quot;&gt;
{{#ifexist: Бикитиэкэ:Анонстар/{{CURRENTYEAR}}/{{CURRENTWEEK2}} |
----
{{Бикитиэкэ:Анонстар/{{CURRENTYEAR}}/{{CURRENTWEEK2}}}} | {{Бикитиэкэ:Анонстар/Бүтэһик}} }}
&lt;/div&gt;
&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{#ifexist: Бикитиэкэ:Анонстар/{{CURRENTYEAR}}/{{CURRENTWEEK2}} |
'''В настояшее время используется анонс текущей недели по адресу: [[Бикитиэкэ:Анонстар/{{CURRENTYEAR}}/{{CURRENTWEEK2}}]].'''

|
&lt;div style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''Внимание! Последний анонс устарел!&lt;/div&gt;

Нужно ''срочно'' сформировать страницу анонса на текущую неделю по адресу: [[Бикитиэкэ:Анонстар/{{CURRENTYEAR}}/{{CURRENTWEEK2}}]]. Или оповестить об этом одного из [[:Категория:Бикитиэкэ:Дьаһабыллар|администраторов]] Викитеки.'''
}}
----

{{Бүгүҥҥү анонстар}}
[[Категория:Бикитиэкэ:Анонстар|*]]
[[Категория:Сүрүн сирэй халыыптара|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;

__NOEDITSECTION__</text>
      <sha1>77q9cq2o40x3w4oty0mz12sjew8adyq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Анонстар/Бүтэһик</title>
    <ns>4</ns>
    <id>667</id>
    <redirect title="Бикитиэкэ:Анонстар/2011/11" />
    <revision>
      <id>3323</id>
      <timestamp>2011-04-01T02:14:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Бикитиэкэ:Анонстар/2011/11]]</comment>
      <origin>3323</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57" sha1="co0aoc1u78c2xkl7mzttb5mjqdaa09p" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Бикитиэкэ:Анонстар/2011/11]]</text>
      <sha1>co0aoc1u78c2xkl7mzttb5mjqdaa09p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Анонстар/2011/11</title>
    <ns>4</ns>
    <id>668</id>
    <revision>
      <id>3324</id>
      <timestamp>2011-04-01T02:31:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;noinclude&gt; ---- {{Анонстар нэдиэлэнэн|сыл=2011}}  [[Категория:Бикитиэкэ:Анонстар/201...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3324</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="569" sha1="jff0vbslmzveh4plz0p9gzi5m0f9lmd" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;
----
{{Анонстар нэдиэлэнэн|сыл=2011}}

[[Категория:Бикитиэкэ:Анонстар/2011|11]]
&lt;/noinclude&gt;
&lt;!--
Начинайте новый анонс сразу же после этого комментария более новые анонсы помещайте выше, разделяя их горизонтальной чертой (----).
--&gt;

Бу сүрүн сирэйи тупсара турабыт. Туох эрэ алҕаһы көрдөххүтүнэ - кэпсэтэр сирэйгэ суруйаарыҥ.</text>
      <sha1>jff0vbslmzveh4plz0p9gzi5m0f9lmd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Анонстар нэдиэлэнэн</title>
    <ns>10</ns>
    <id>669</id>
    <revision>
      <id>3325</id>
      <timestamp>2011-04-01T02:35:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;includeonly&gt;&lt;div align=&quot;center&quot;&gt; {{#ifexist: Бикитиэкэ:Анонстар/{{#expr: {{{сыл|0}}} - 1}} | [[Бикитиэк...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3325</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4123" sha1="21wc8m1ji4zbr0ay9s4x6up3trmy6r4" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;div align=&quot;center&quot;&gt;
{{#ifexist: Бикитиэкэ:Анонстар/{{#expr: {{{сыл|0}}} - 1}} | [[Бикитиэкэ:Анонстар/{{#expr: {{{сыл|0}}} - 1}}|&amp;larr;&amp;nbsp;{{#expr: {{{сыл|0}}} - 1}}]]}}&amp;nbsp;-&amp;nbsp;'''[[Бикитиэкэ:Анонстар|Анонстар]]&amp;nbsp;за&amp;nbsp;{{{сыл}}}&amp;nbsp;сыл'''&amp;nbsp;-&amp;nbsp;{{#ifexist: Бикитиэкэ:Анонстар/{{#expr: {{{сыл|0}}} + 1}} | [[Бикитиэкэ:Анонстар/{{#expr: {{{сыл|0}}} + 1}}|&amp;nbsp;{{#expr: {{{сыл|0}}} + 1}}&amp;nbsp;&amp;rarr;]]}}&lt;/div&gt;

'''Нэдиэлэлэр:'''&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/01|1 
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/02|2
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/03|3
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/04|4
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/05|5
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/06|6
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/07|7
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/08|8
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/09|9
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/10|10
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/11|11
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/12|12
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/13|13
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/14|14
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/15|15
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/16|16
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/17|17
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/18|18
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/19|19
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/20|20
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/21|21
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/22|22
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/23|23
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/24|24
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/25|25
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/26|26
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/27|27
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/28|28
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/29|29
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/30|30
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/31|31
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/32|32
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/33|33
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/34|34
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/35|35
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/36|36
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/37|37
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/38|38
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/39|39
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/40|40
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/41|41
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/42|42
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/43|43
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/44|44
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/45|45
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/46|46
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/47|47
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/48|48
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/49|49
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/50|50
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/51|51
]]&amp;nbsp;[[Бикитиэкэ:Анонстар/{{{сыл}}}/52|52]]
----
&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{ {{FULLPAGENAME}}|сыл={{CURRENTYEAR}} }}[[Категория:Навигация халыыптара|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>21wc8m1ji4zbr0ay9s4x6up3trmy6r4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Билэ:Алампа.gif</title>
    <ns>6</ns>
    <id>670</id>
    <revision>
      <id>3327</id>
      <timestamp>2011-04-01T06:15:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Категория:Саха суруйааччылара]]</comment>
      <origin>3327</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" sha1="nlqe8mvw18rd9y75fbzskzy9yf21pd7" xml:space="preserve">[[Категория:Саха суруйааччылара]]</text>
      <sha1>nlqe8mvw18rd9y75fbzskzy9yf21pd7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:AlaaBergen</title>
    <ns>3</ns>
    <id>671</id>
    <revision>
      <id>6972</id>
      <parentid>6936</parentid>
      <timestamp>2018-04-20T00:43:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>774</id>
      </contributor>
      <comment>/* Your feedback matters: Final reminder to take the global Wikimedia survey */ саҥа сиэксийэ</comment>
      <origin>6972</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6132" sha1="3bonue9hg0l6zn00ba52wtcdcflzeo4" xml:space="preserve">== Быыбар ==
Дьаһабыл талыыта буола турар. Бу киһиттэн бырайыак сайдыытын тэтимэ тутулуктаах. Куоластаатыҥ ини? --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 16:19, 1 Муус устар 2011 (YAKST)

== [[Манчаары норуот номоҕор (Березкин И.Г.)]] кинигэ ==

Аламай! Эн укпун кинигэҕин ааҕарга табыгастаах буоллун диэн биир сирэйгэ уктум. Бүтэһик баһа сканерданан баран көннөрүллүбэккэ хаалбыт эбит. Ону көннөрөн биэрэриҥ буоллар. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 11:44, 27 Ахсынньы 2012 (YAKT)

== Share your experience and feedback as a Wikimedian in this global survey ==

&lt;div class=&quot;mw-parser-output&quot;&gt;
&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Hello! The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey. We want to know how well we are supporting your work on and off wiki, and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. You have been randomly selected to take this survey as we would like to hear from your Wikimedia community. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes.
 
&lt;big&gt;'''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=AE&amp;prj=ot&amp;edc=2&amp;prjedc=ot2 Take the survey now!]'''&lt;/big&gt;

You can find more information about this survey [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|on the project page]] and see how your feedback helps the Wikimedia Foundation support editors like you. This survey is hosted by a third-party service and governed by this [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]] (in English). Please visit our [[m:Special:MyLanguage/Community_Engagement_Insights/Frequently_asked_questions|frequently asked questions page]] to find more information about this survey. If you need additional help, or if you wish to opt-out of future communications about this survey, send an email through the EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]] to remove you from the list.

Thank you!
&lt;/div&gt; &lt;span class=&quot;mw-content-ltr&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]&lt;/span&gt;, 03:36, 30 Кулун тутар 2018 (YAKT)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:WMF Surveys@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot2&amp;oldid=17881399 --&gt;

== Reminder: Share your feedback in this Wikimedia survey ==

&lt;div class=&quot;mw-parser-output&quot;&gt;
&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Every response for this survey can help the Wikimedia Foundation improve your experience on the Wikimedia projects. So far, we have heard from just 29% of Wikimedia contributors. The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes to be completed. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=AE&amp;prj=ot&amp;edc=2&amp;prjedc=ot2  Take the survey now.]'''

If you have already taken the survey, we are sorry you've received this reminder. We have design the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone.
If you wish to opt-out of the next reminder or any other survey, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]].  You can also send any questions you have to this user email. [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]] This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]].  Thanks!  
&lt;/div&gt; &lt;span class=&quot;mw-content-ltr&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]&lt;/span&gt;, 10:34, 13 Муус устар 2018 (YAKT)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:WMF Surveys@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot2&amp;oldid=17881399 --&gt;

== Your feedback matters: Final reminder to take the global Wikimedia survey ==

&lt;div class=&quot;mw-parser-output&quot;&gt;
&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Hello! This is a final reminder that the Wikimedia Foundation survey will close on '''23 April, 2018 (07:00 UTC)'''.   The survey is available in various languages and will take between 20 and 40 minutes. '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_5ABs6WwrDHzAeLr?aud=AE&amp;prj=ot&amp;edc=2&amp;prjedc=ot2  Take the survey now.]'''

'''If you already took the survey - thank you! We will not bother you again.''' We have designed the survey to make it impossible to identify which users have taken the survey, so we have to send reminders to everyone. To opt-out of future surveys, send an email through EmailUser feature to [[:m:Special:EmailUser/WMF Surveys|WMF Surveys]].  You can also send any questions you have to this user email.  [[m:Community_Engagement_Insights/About_CE_Insights|Learn more about this survey on the project page.]]  This survey is hosted by a third-party service and governed by this Wikimedia Foundation [[:foundation:Community_Engagement_Insights_2018_Survey_Privacy_Statement|privacy statement]].
&lt;/div&gt; &lt;span class=&quot;mw-content-ltr&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[m:User:WMF Surveys|WMF Surveys]]&lt;/span&gt;, 09:43, 20 Муус устар 2018 (YAKT)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:WMF Surveys@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Engagement_Insights/MassMessages/Lists/2018/ot2&amp;oldid=17881399 --&gt;</text>
      <sha1>3bonue9hg0l6zn00ba52wtcdcflzeo4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Sylys</title>
    <ns>3</ns>
    <id>672</id>
    <revision>
      <id>3331</id>
      <timestamp>2011-04-01T06:43:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'== Быыбар == [[Бикитиэкэ:Дьаһабыллар|Дьаһабылы талыыга]] кыттаргар көрдөһө...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3331</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="224" sha1="3iqepzmsm1nnh0kz5mj4fzatf57qxkl" xml:space="preserve">== Быыбар ==
[[Бикитиэкэ:Дьаһабыллар|Дьаһабылы талыыга]] кыттаргар көрдөһөбүн. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 16:43, 1 Муус устар 2011 (YAKST)</text>
      <sha1>3iqepzmsm1nnh0kz5mj4fzatf57qxkl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Sanda:r</title>
    <ns>3</ns>
    <id>673</id>
    <revision>
      <id>6031</id>
      <parentid>4548</parentid>
      <timestamp>2013-01-24T07:20:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* Араадьыйаҕа тахсар буоллум */ саҥа сиэксийэ</comment>
      <origin>6031</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3421" sha1="8dwiyeupi0lvu9xz2kgn0o44u8xbucf" xml:space="preserve">== Быыбар ==
[[Бикитиэкэ:Дьаһабыллар|Дьаһабылы талыыга]] Эн кандидатуураҥ турбутун билэҕин. Бука диэн бэйэҥ сөбүлэҥҥин биллэрэн быыбар сирэйигэр суруйаар эрэ. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 16:46, 1 Муус устар 2011 (YAKST)

== Бүрэкирээти талыы ==

Миигин өйөөбүккэр махтал. Илии баттааһыныҥ кэнниттэн күнэ-дьыла турбатах. Ону көннөрөн биэриэҥ дуо. Ол маннык гыныллар: суруйууҥ кэнниттэн маны сууруйаҕын &lt;nowiki&gt;--~~~~&lt;/nowiki&gt;, оччоҕо аатыҥ уонна күнэ-дьыла аптамаатынан суруллаллар. Эбэтэр эрэдээксийэлиир түннүк үрдүгэр баар уруучука төбөтө ойуулаах тимэҕи баттыыгын. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 08:24, 3 Муус устар 2011 (YAKST)

== Question ==

Hello! I noticed [[oldwikisource:/Omoghoj Baaj, Ellej Bootur (Ilin-Qangalas baryjaana)|this page]] on old wikisource. Is it written in Sakha? If so, you may want to transfer the page here :) Regards, [[Кыттааччы:Jafeluv|Jafeluv]] 21:30, 26 От ыйын 2011 (YAKST)

== Deletion request ==

Can you please [[Кыттааччы:Dcljr|delete my user page]]? Thanks in advance. - [[Кыттааччы:Dcljr|dcljr]] 10:35, 1 Атырдьах ыйын 2011 (YAKST)

==Temporary access expired==
Hello Sanda:r. The temporary access you requested on this wiki has expired (see [[m:Steward requests/Permissions/2011-10|archived request]]). If you want it back, feel free to open a request '''[[m:Steward requests/Permissions|here]]'''. Thanks. [[Кыттааччы:Quentinv57|Quentinv57]] 15:15, 12 Алтынньы 2011 (YAKT)

== Араадьыйаҕа тахсар буоллум ==

Сарсын били Полина Перуашевабыт ыҥырда. Тас сахалар уонна бикипиэдьийэ туһунан кэпсэтэ. Бикитиэкэ туһунан эмиэ кэпсиэҕим. Тыалар син көмпүүтэргэ/ситимҥэ киирэн эрэллэр, мантан инньэ бырайыактарбыт өнүйээ инилэр. 

Уонна, арба да, бэҕэһээ Бичиктэри кытта кэпсэттим. Бикитиэкэҕэ тиэкис угар туһунан. Хаһыс да кэпсэтиим:))) Бу сырыыга туох эрэ хамсыыр ини. Тэрилтэҕит иһинэн уопсастыбаннай инициативаны өйүүр туһунан бирикээстэ таһаарыҥ диэтим. Оччоҕо үлэлииргэ да, хаһыаттарга-араадьыйаларга кэпсииргэ да кэбэҕэс буолуо этэ диэтим. Бүгүн ааҕыыга угуйуу кэнсиэпсийэтин тула кэпсэтиигэ сырыттым, Габышева бэрэстээтэллээх. Эмиэ электрон кинигэлэр тустарынан тыл эттим. Бикитиэкэ диэн тыл эмиэ хатыланна;-). --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 17:20, 24 Тохсунньу 2013 (YAKT)</text>
      <sha1>8dwiyeupi0lvu9xz2kgn0o44u8xbucf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Тылбаас</title>
    <ns>14</ns>
    <id>674</id>
    <revision>
      <id>3336</id>
      <timestamp>2011-04-01T21:29:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3336</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]</text>
      <sha1>e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Айымньы көрүҥүнэн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>675</id>
    <revision>
      <id>3338</id>
      <parentid>3337</parentid>
      <timestamp>2011-04-01T21:30:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3338</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" sha1="mhsjlxoi3nfdbzmodtbnwfvwrsb7bp9" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньы]]</text>
      <sha1>mhsjlxoi3nfdbzmodtbnwfvwrsb7bp9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Алгыс</title>
    <ns>14</ns>
    <id>676</id>
    <revision>
      <id>3341</id>
      <timestamp>2011-04-01T21:32:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3341</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67" sha1="4ymh2m7wghhqyvk6pxvk55pn7iykjo2" xml:space="preserve">[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]</text>
      <sha1>4ymh2m7wghhqyvk6pxvk55pn7iykjo2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Чабырҕах</title>
    <ns>14</ns>
    <id>677</id>
    <revision>
      <id>3344</id>
      <parentid>3343</parentid>
      <timestamp>2011-04-01T23:02:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3344</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67" sha1="4ymh2m7wghhqyvk6pxvk55pn7iykjo2" xml:space="preserve">[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]</text>
      <sha1>4ymh2m7wghhqyvk6pxvk55pn7iykjo2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Үһүйээн уонна болкулуор</title>
    <ns>14</ns>
    <id>678</id>
    <revision>
      <id>4045</id>
      <parentid>3345</parentid>
      <timestamp>2011-07-05T05:04:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.185.242.52</ip>
      </contributor>
      <origin>4045</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="249" sha1="6vtg0s46ci01v72emous1dcob5aa64w" xml:space="preserve">Манна олоҥхоттон ураты (киниэхэ [[:Категория:Олоҥхо|туспа категория]] баар) норуот айымньылара киирэллэр.

[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]</text>
      <sha1>6vtg0s46ci01v72emous1dcob5aa64w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Тиэрминнэр</title>
    <ns>4</ns>
    <id>679</id>
    <revision>
      <id>3448</id>
      <parentid>3432</parentid>
      <timestamp>2011-04-04T04:16:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <origin>3448</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5249" sha1="gvbqmjmzur78370elqil7z09jbdcbgj" xml:space="preserve">Манна атын омук тылыттан киирбит тиэрминнэри бикитиэкэҕэ туттуу барыла көстөр. Көннөрөн, тупсаран биэрэргит көҥүл.
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! № !! Тиэрмин !! Быһаарыыта, ханна туттуллара, өйдөбүлэ !! Барыллара !! Бигэргэммит бикитиэкэҕэ билигин туттуллар барыла
|-
| 1 || Литература || Сүрүн сирэйгэ, хаттыгастарга || Литэрэтиирэ || Литэрэтиирэ
|-
| 2 || Афоризмы || хаттыгастарга || Ох тыллар || Ох тыл
|-
| 3 || Драматургия || драматург? || Дыраамалар, драматург=дыраамаһыт || Дыраама
|-
| 4 || Литературная критика ||   || Литэрэтиирэлии кириитикэ, Литэрэтиирэ кириитикэтэ  ||  Кириитикэ
|-
| 5 || Мемуары ||  || Ахтыылар || Ахтыы
|-
| 6 || Мифы и фольклор ||   || Үһүйээннэр уонна болкулуор || Үһүйээн уонна болкулуор
|-
| 7 || Переводы ||  || Тылбаастар || Тылбаас
|-
| 8 || Поэзия || Стихи - хоһоон буоллаҕына Поэма - туох буоларый? || ырыа-тойук, ырыа-хоһоон, поэт=бэйээт, поэма=бэйээмэ || Хоһоон
|-
| 9 || Проза || Прозаик - туох буоларый? || Буруоса, сэһэн-кэпсээн, сэһэн-тэппэн || 
|-
| 10 || Публицистика || Уопсастыбаннай-политическэй тиэмэни сырдатыы || Өркөн сурук, өркөн тыл, өркөн өс || 
|-
| 11 || Эпистолярий ||   || Суруктар  ||  Суруйсуу
|-
| 12 || Документы ||   || Докумуон, дөкүмүөн  ||  Дөкүмүөн
|-
| 13 || Лингвистика ||  || Тыл үөрэҕэ ||  
|-
| 14 || Статистика ||   || Сааһылык, ыстатыыстыка, бигэл  ||  
|-
| 15 || Транспорт ||   || Көлө, тырааныспар, суол тэлэр || Көлө, уу суола, тимир суол
|-
| 16 || Физика ||   || Тутуллук, биисикэ, бииһикэ  ||  
|-
| 17 || Философия ||  || Түөһүүк  ||  Бөлүһүөпүйэ
|-
| 18 || Химия  ||   || Булкаһыык, киимийэ  ||  
|-
| 19 || Экономика  ||   || Туруксис, экэниэмикэ  ||  экэниэмикэ 
|-
| 20 || Медицина  ||   || Эминиик, мэдьисиинэ  ||  
|-
| 21 || Педагогика  ||   || Билимиик, бэдэгиэгикэ, иитии  ||  
|-
| 22 || Психология  ||   || Өйүлүүк, уйулҕа үөрэҕэ, уйулҕа билимэ ||   Уйулҕа үөрэҕэ
|-
| 23 || Социология  ||   || Этитиик, Ыйытан үөрэх  ||  
|-
| 24 || Право  ||   || Бэйэбил, быраап  ||  
|-
| 25 || Театр  ||   || Тыйаатыр, тийээтир  ||  
|-
| 26 ||  Музыка ||   || Муусука  ||  
|-
| 27 || Спорт  ||   || Күөн-күрэс, күрэс, успуорт  ||  Күрэс
|-
| 28 || Категория  ||   || Хаттыгас  ||  
|-
| 29 || Анонс  ||   || Аныгыс, онуонус  ||  
|-
| 30 || Объявление  ||   ||   ||  Биллэрии
|-
| 31 || Композитор  ||   || Хампаһыытар  ||  
|-
| 32 || Литературовед  ||   || Литэрэтиирэ үөрэхтээҕэ, литератуураһыт, литэрэтиирэһит, литэрэтиирэ билимньитэ  ||  
|-
| 33 || Филолог  ||   || Тыл үөрэхтээҕэ  ||  
|-
| 34 || Неофициальный перевод  ||   || Көҥүл тылбаас, Өскүөрү тылбаас ||  
|-
| 35 || Золотой фонд якутской литературы  ||   || Саха литэрэтиирэтин барҕата (модьоҕото, сүмэтэ)  ||  
|-
| 36 || Учебник  ||   || Үөрэнэр кинигэ, үөрэх кинигэтэ  ||  
|-
| 37 || Справочник  ||   || ыйынньык, быһаарынньык  ||  
|-
| 38 || Указатель  ||   || Дьуос, суол ыйар  ||  
|-
| 39 || Оглавление  ||   ||  ис тутула, баһа ||  Иһинээҕитэ 
|-
| 40 || Цитата  ||   || сытаата, кэрчик (холобур, Далантан кэрчик)  ||  
|-
| 41 || Хранилище, склад (файлов, фотографий, роликов  || Викисклад, Commons  || Үгэх, умуһах, булуус, долбуур, көхө, кээһии, хоспох, хоппо, хаппар  ||  
|-
| 42 ||   ||   ||   ||  
|-
| 43 ||   ||   ||   ||  
|-
| 44 ||   ||   ||   ||  
|-
| 45 ||   ||   ||   ||  
|-
| 46 ||   ||   ||   ||  
|-
| 47 ||   ||   ||   ||  
|-
| 48 ||   ||   ||   ||  
|-
| 49 ||   ||   ||   ||  
|-
| 50 ||   ||   ||   ||  
|}
[[Категория:Бикитиэкэ:Аналлаах]]</text>
      <sha1>gvbqmjmzur78370elqil7z09jbdcbgj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көмө:Көмө</title>
    <ns>12</ns>
    <id>680</id>
    <redirect title="Көмө:Ис хоһооно" />
    <revision>
      <id>3356</id>
      <parentid>3355</parentid>
      <timestamp>2011-04-02T00:21:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Көмө:Ис хоһооно]]</comment>
      <origin>3356</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42" sha1="lnqqyypeub9xb8nfxtjbmct85ko52b1" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Көмө:Ис хоһооно]]</text>
      <sha1>lnqqyypeub9xb8nfxtjbmct85ko52b1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көмө:Бикитиэкэҕэ туох баарый</title>
    <ns>12</ns>
    <id>681</id>
    <revision>
      <id>3440</id>
      <parentid>3439</parentid>
      <timestamp>2011-04-04T01:26:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тугу угуллубатый */</comment>
      <origin>3440</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10546" sha1="2hy9m43mdzq5m57x13a6j4rgds4thy6" xml:space="preserve">[[Бикитиэкэ:Бикитиэкэ диэн тугуй?|Бикитиэкэ]] - аһаҕас бибилитиэкэ, ол аата киһи-аймах устуоруйатын былаһын тухары айыллыбыт уус-уран уонна билим айымньыларын мунньар сир. Ханнык айымньылары бикитиэкэҕэ киллэриэххэ сөбө эбэтэр сатаммата манна суруллар.

== Тугу угуохха сөбүй ==

=== 1900 сыллаахха дылы айыллыбыты ===
Ханнык баҕарар 1900 сыллаахха дылы айыллыбыт суругунан үлэлэри, бэчээттэммиттэриттэн, бэчээттэммэтэхтэриттэн тутулуга суох, манна угуохха сөп.

[[Бикитиэкэ:Ааптар бырааба|Ааптар бырааба]] син биир тутуһуллар - ол аата ааптар аата хайаан да суруллар, тиэкиһэ уларытыллыбат, толору бэриллэр.

=== Дөкүмүөн ===
Дөкүмүөн (конституцияттан саҕалаан, мунньах ботокуолларыгар тиийэ) киһи-аймах бас билиитигэр айыллар түгэниттэн киирэр. Онон манна угуохха сөп. Дөкүмүөн толору буолуохтаах (сорҕото сүппэтэх буоллаҕына), хантан ылыллыбыта ыйыллыахтаах. 

=== Публицистика уонна уус-уран литэрэтиирэ ===
Документальнай, публицистическэй, аналитическэй, научнай-популярнай, уус-уран айымньы манна угуллуон иннинэ аан бастаан ханна эрэ бэчээттэммит буолуохтаах. Ол сирэ (эрэдээксийэ, кинигэ кыһата) айымньыны бэчээттиэн иннинэ сүбэнэн (эрэдээксийэ коллегията эбэтэр атын эспиэр сүбэ) ырытан, сыана быһан баран бэчээттээбит буолуохтаах. Бэйэ бэчээттээбит матырыйаалларын Бикитиэкэҕэ угар табыллыбат.

=== Көҥүл тарҕанар айымньылар ===
Бикитиэкэҕэ көҥүл-босхо тарҕанар эрэ айымньыны угуохха сөп. Бу айымньыны ким баҕарар, ханнык баҕарар сорукка (ол иһигэр урбааҥҥа) туттара көҥүл буолуохтаах. Онтон атын айымньыны манна угуллуо суохтаах. Оттон айымньы алҕас угуллубут, ааптар быраабын кэһэр буоллаҕына тута сотуллуохтаах. 

== Бэйэ суруйбут тиэкиһин угуу ньымалара ==
Бикитиэкэ бэйэ суруйбут тиэкистэрин угар сир буолбатах эрээри, сорох түгэннэргэ ол көҥүллэнэр, ону ааһан биһирэнэр.

=== Тылбаас ===
Бикитиэкэ сахалыы салаатыгар саха тылынан суруллубут тиэкистэр угуллаллар. Атын тылынан суруллубут айымньылар ол тылынан тахсар бикитиэкэҕэ, эбэтэр уопсай элбэх тыллаах бикитиэкэҕэ угуллуохтаахтар. Ол гынан баран атын омук тылыттан сахалыы тылбаастары Саха бикитиэкэтигэр угар биһирэнэр. Икки тыллаах тиэкистэри биирэ сахалыы буоллаҕына, эмиэ угуохха сөп. 

Бастатан туран бикитиэкэҕэ урут оҥоһуллубут, дьон-сэргэ бас билиитигэр хайыы-үйэ киирбит тылбаастар киирэллэр. Ол гынан баран урут саха тылыгар хаһан да тылбаастамматах тиэкистэр хара баһааннарын билинэн туран, уонна саҥа тылбаас былыргы тылбаастан сороҕор ордук буоларын учуоттаан, Бикитиэкэ атын салаатытыгар сытар айымньылары тылбаастаан манна тута угар (бэчээттэнэрин кэтэспэккэ) көҥүллэнэр. 

Сиһилии [[Бикитиэкэ:Тылбаас]] диэн сиргэ көр.

=== Быһаарыылаах тиэкис ===
Бикитиэкэҕэ тиэкистэргэ быһаарыылары (аннотациялары, быһаарар суруктары, сигэлэри) эмиэ угуохха сөп. Бу түҥ былыргы тиэкистэргэ, бэлэмэ суох ааҕааччы кыайан көмөтө суох быһаарсыа суох буоллаҕына оҥоһуллар. Ол гынан баран быһаарыыларгытын сүрүн тиэкистэн хайаан да арааран суруйаргыт ирдэнэр. Ааҕааччы баҕардаҕына быһаарыыта суох барылы эмиэ көрүөн сөп буолуохтаах. 


=== Мультимедиа ===

Тиэкискэ эбии мультимедиа матырыйаал баар буоллаҕына ааҕааччыга ордук буолар. Ол иһин баар тиэкискэ сөбүн көрөн ойуулары, хаартыскалары эрэ буолбакка, дорҕоон билэлэри, видеону иҥин угуохха сөп.

== Тугу угуллубатый ==
Үөһэ этиллибит тыллартан тахсар.

=== Урут бэчээттэммэтэх ===
	
Урут ханна да бэчээттэммэтэх, бикитиэкэ кыттааччыта айбыт айымньыта манна угуллубат. 

''Быһаарыы. Сороҕор бу сиэртэн туорааһыннар бааллар (үөһэ көр). Бикитиэкэ кыттааччыта бэйэтин тус сирэйигэр (ону тоҕо укпутун сатаан быһаарар кыахтаах буоллаҕына), бу сиэргэ эппиэттэбэт ол-бу матырыйаалы угуон сөп.''

=== Арбааһын/Реклама ===
Бикитиэкэ — арбыыр, арбанар сир буолбатах. Айымньыны ырытан уонна тас сигэлэри уган арбыыр көҥүллэммэт. &lt;!--- Айымньылары не место для рекламных объявлений о каких-либо произведениях, если эти объявления сами по себе не являются публикацией. Не допускается реклама недавно опубликованных произведений, произведений, защищённых авторским правом, и даже произведений, находящихся в общественном достоянии. В частности, не допускается реклама в форме комментариев и внешних ссылок.---&gt;

=== Ааптара биллибэт тиэкис ===
Ааптар быраабын күөмчүлээһин суох буоларын туһугар айымньы ааптара чопчу биллиэхтээх. Тиэкис үксэ ааптардаах буолар (киһи, бөлөх, бырабыыталыстыба иҥин) эрээри, сороҕор биллибэт, сүппүт, умнуллубут буолар. Холобур, устуоруйа биллибэт ааптардаах тиэкистэрэ Бикитиэкэҕэ улахан суолталаах буолуохтарын сөп. Маны киһи-аймахха, омукка суолтатыттан көрөн угуохха сөп.

=== Уларыйар айымньы ===
Бикитиэкэ соруга - айымньылары бэчээттэммит көрүҥнэринэн хаалларыы уонна мунньуу буолар. Ол иһин, сурулла сылдьар, сотору кэминэн уларыйар тиэкистэри манна угар көҥүллэммэт. 

Холобур:

# Аһаҕас, бүтэ илик тиэкистэр, айымньы салгыытын ааптар ааҕааччыларын кытта бииргэ айарга көҕүлүүр буоллаҕына.
# Араас эгэлгэ сирдэртэн хомуллубут тиэкис (компиляция) - атын сибидиэнньэлэр таҕыстахтарына уларыйа турар буоллаҕына.
# Тиһиктэр (алл. көр)

=== Ыйар-биллэрэр (справочнай), көмө матырыйаал ===
Бикитиэкэ ыйар-биллэрэр матырыйаалы, атын айымньы сорҕото буолбатах буоллаҕына, бэчээттээбэт. 

Холобур:

# тиһиктэр;
# математика константалара (холобур Пи чыыһыла сыыппараларын);
# табылыыссалар;
# криптография матырыйаала;
# исходниктар.

''Быһаарыы. Ханнык эрэ айымньыга, ыстатыйаҕа киллэриллибит ыйар-биллэрэр матырыйаал (табылыысса, иҥин араас сыыппара) эбэтэр туспа кинигэ буолан тахсыбыт матырыйаал (холобур, Брадис табылыыссата) угуллара көҥүл.''

== Өссө көр ==
* [[Бикитиэкэ:Бикитиэкэ диэн тугуй?]]
* [[Бикитиэкэ:Ааптар бырааба]]
* [[Бикитиэкэ:Сотуу сиэрэ]]

[[Категория:Бикитиэкэ:Сиэр-туом]]

[[ar:ويكي مصدر:على ماذا تحتوي ويكي مصدر؟]]
[[en:Wikisource:What Wikisource includes]]
[[ja:Wikisource:収録方針]]
[[hu:Wikiforrás:Mi való a Wikiforrásba]]
[[it:Wikisource:Cosa_mettere_su_Wikisource]]
[[pt:Wikisource:O que o Wikisource inclui]]
[[zh:Wikisource:收錄方針]]</text>
      <sha1>2hy9m43mdzq5m57x13a6j4rgds4thy6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ахтыы</title>
    <ns>14</ns>
    <id>682</id>
    <revision>
      <id>3359</id>
      <timestamp>2011-04-02T01:28:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3359</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]</text>
      <sha1>e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Дөкүмүөн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>683</id>
    <revision>
      <id>3361</id>
      <timestamp>2011-04-02T01:30:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Барыта]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3361</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="e358vfr8624qak8pgyslr6yc9y53q2r" xml:space="preserve">[[Категория:Барыта]]</text>
      <sha1>e358vfr8624qak8pgyslr6yc9y53q2r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Итэҕэл</title>
    <ns>14</ns>
    <id>684</id>
    <revision>
      <id>4081</id>
      <parentid>3362</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T10:56:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4081</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="143" sha1="6l7rrqt4c03i46b472tqxxmbc3bgrsd" xml:space="preserve">Бу категорияҕа итэҕэлгэ сыһыаннаах айымньылар киирэллэр.

[[Категория:Барыта]]</text>
      <sha1>6l7rrqt4c03i46b472tqxxmbc3bgrsd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Билии эйгэлэрэ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>685</id>
    <revision>
      <id>3364</id>
      <parentid>3363</parentid>
      <timestamp>2011-04-02T01:32:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3364</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="o4ht0us9778zpn0fponiu3lzejcjb9n" xml:space="preserve">[[Категория:Билим]]</text>
      <sha1>o4ht0us9778zpn0fponiu3lzejcjb9n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Билим</title>
    <ns>14</ns>
    <id>686</id>
    <revision>
      <id>3365</id>
      <timestamp>2011-04-02T01:32:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Барыта]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3365</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="e358vfr8624qak8pgyslr6yc9y53q2r" xml:space="preserve">[[Категория:Барыта]]</text>
      <sha1>e358vfr8624qak8pgyslr6yc9y53q2r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Категориялар халыыптара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>687</id>
    <revision>
      <id>3368</id>
      <timestamp>2011-04-02T02:06:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Бикитиэкэ:Халыыптар]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3368</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" sha1="g8qzxcrldiox6asb823067oel1s5a0e" xml:space="preserve">[[Категория:Бикитиэкэ:Халыыптар]]</text>
      <sha1>g8qzxcrldiox6asb823067oel1s5a0e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Бүрэкирээттэр</title>
    <ns>4</ns>
    <id>688</id>
    <revision>
      <id>3636</id>
      <parentid>3450</parentid>
      <timestamp>2011-04-27T04:18:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vugar 1981</username>
        <id>119</id>
      </contributor>
      <comment>/* Өйөөһүн / Support */</comment>
      <origin>3636</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4179" sha1="2pl6s6m16uzgi5ismp6ahjra4cn0qkn" xml:space="preserve">{{Shortcut|БТ:БК}}
{{Бикитиэкэ:Дьаһабыллар тиһиктэрэ}}
Бүрэкирээттэри талыы сирэйэ (страница, на которой происходят выборы бюрократов).

Быыбар сиэрэ (Ссылка на правила выборов): [[Бикитиэкэ:Дьаһабыллары уонна бүрэкирээттэри талыы сиэрэ]] 

Хандьыдааты куоластааһыҥҥа туруоруу холобура (пример, как поставить кандидата на голосование):
&lt;pre&gt;
=== [[Кыттааччы:Хандьыдаат аата|Хандьыдаат аата]] ===
Хос быһаарыы, наада буоллаҕына (комментарий, при необходимости).

==== Өйөөһүн / Support ====
# Хос быһаарыы / Комментарий. ~~~~

==== Утарыы / Oppose ====

====  Түмүк / Result ====
&lt;/pre&gt;

== Хандьыдааттар ==
=== [[User:HalanTul|HalanTul]] ===
''Бэйэни туруорунуу.'' Амир Ахарони сүбэтинэн бырайыакка бүрэкирээти эмиэ талан кэбиһэр тоҕоостооҕун иһин, биикини син билэр, саха тылын билэр, бырайыакка үс сыл курдук кыттыбыт уопутаах дьонтон мин эрэ баар курдукпун диэн бэйэбин туруорунабын. Билигин Бикипиэдьийэҕэ бүрэкирээттиибин. Бу бырайыакка элбэх сырабын өссө да биэриэм диэн эрэннэрэр кыаҕым суох эрээри, бастаан утаа тирэх, өйөбүл буолуом. Онуоха дылы атын дьаһабыллар баар буолан, уопутуран бүрэкирээт буолар таһымҥа тиийиэхтэрэ буоллаҕа. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 13:24, 2 Муус устар 2011 (YAKST)

''Самовыдвижение.'' По совету Амира Ахарони выбираем бюрократа. Поскольку пока нет кандидатуры, человека достаточно долгое время работавшего в проекте, выдвигаю себя как человека, года три участвующего в викитеке, знакомого с вики-разметкой, знающего язык. В данное время являюсь единственным бюрократом Саха Википедии, поэтому вряд ли смогу много времени уделять второму проекту в течение длительного времени, но в первое время, пока не наберутся опыта другие администраторы, вполне смогу быть полезным. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 13:24, 2 Муус устар 2011 (YAKST)

Куоластааһын 01.04.2011 UTC саҕаланна, 08.04.2011 19:00 UTC диэри буолар.

Голосование начато 01.04.2011 UTC и проводится до 08.04.2011 19:00 UTC.

==== Өйөөһүн / Support ====
# Тутаах киhибит эн бөҕө буоллаҕын дии! --[[Кыттааччы:Sanda:r|Sanda:r]] 07:16, 4 Муус устар 2011 (YAKST)
# [[Кыттааччы:Amikeco|Amikeco]] 11:40, 3 Муус устар 2011 (YAKST)
# Wojuubun. --[[Кыттааччы:AlaaBergen|AlaaBergen]] 00:07, 4 Муус устар 2011 (YAKST)
# өйүүбүн --[[Кыттааччы:Сур Бөрө|Сур Бөрө]] 14:18, 4 Муус устар 2011 (YAKST)
# Өйүүбүн --[[Кыттааччы:Mottoosku|Mottoosku]] 15:48, 4 Муус устар 2011 (YAKST)
# Өйүүбүн --[[Кыттааччы:Vugar 1981|Vugar 1981]] 14:18, 27 Муус устар 2011 (YAKST)

==== Утарыы / Oppose ====

====  Түмүк / Result ====


'''Түмүгэ: '''

'''Итог: ''' 

'''Summary: '''

[[Категория:Бикитиэкэ:Аналлаах сирэйдэр]]</text>
      <sha1>2pl6s6m16uzgi5ismp6ahjra4cn0qkn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Sanda:r</title>
    <ns>2</ns>
    <id>689</id>
    <revision>
      <id>3381</id>
      <parentid>3380</parentid>
      <timestamp>2011-04-02T19:17:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3381</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="737" sha1="9hofi49wy2nmc9i1zj1jeastle2wgxv" xml:space="preserve">=Соргу!=

Мин Санкт-Петербург куоракка үөрэнэ сылдьабын, сахам тылын туһугар олус ыалдьабын. Бикитиэкэҕэ 2010 сыл бүтүүтүттэн үлэлиибин. Саха литературата хайаан да интернеккэ миэстэтин булуохтаах уонна дьоҥҥо туһалыахтаах диэн бигэ санаалаахпын. 
Ырыа-хоһоон оҕотобун, айанныырбын, билэрбин-көрөрбүн сөбүлүүбүн.
Миигин кытта маннык ситимнэһиэххитин сөп:

s_sandar@rambler.ru

http://vkontakte.ru/id121585326

http://dnevniki.ykt.ru/s_sandar</text>
      <sha1>9hofi49wy2nmc9i1zj1jeastle2wgxv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1925 сыл айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>690</id>
    <revision>
      <id>3385</id>
      <timestamp>2011-04-02T21:05:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:1920-с сыллар айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3385</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="jkf97egr9my4xu99ppl6ou4co34oos0" xml:space="preserve">[[Категория:1920-с сыллар айымньылара]]</text>
      <sha1>jkf97egr9my4xu99ppl6ou4co34oos0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1920-с сыллар айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>691</id>
    <revision>
      <id>3386</id>
      <timestamp>2011-04-02T21:07:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:XX үйэ айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3386</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01" xml:space="preserve">[[Категория:XX үйэ айымньылара]]</text>
      <sha1>00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:XX үйэ айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>692</id>
    <revision>
      <id>3387</id>
      <timestamp>2011-04-02T21:09:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Айымньылар үйэнэн]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3387</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="ggapeolpk0uvjc4y93g47056qgc3sz7" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньылар үйэнэн]]</text>
      <sha1>ggapeolpk0uvjc4y93g47056qgc3sz7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Айымньылар үйэнэн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>693</id>
    <revision>
      <id>3388</id>
      <timestamp>2011-04-02T21:10:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Айымньылар айыллыбыт кэмнэринэн]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3388</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83" sha1="cxzh4qoybfegv0kt8rzdvib3mosfx8z" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньылар айыллыбыт кэмнэринэн]]</text>
      <sha1>cxzh4qoybfegv0kt8rzdvib3mosfx8z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Айымньылар айыллыбыт кэмнэринэн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>694</id>
    <revision>
      <id>3954</id>
      <parentid>3389</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T21:57:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3954</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67" sha1="3kklzi97en4c2lvu7yizsiew9rf8737" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньы]]
[[Категория:Кэм]]</text>
      <sha1>3kklzi97en4c2lvu7yizsiew9rf8737</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Кэм категориялара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>695</id>
    <revision>
      <id>3390</id>
      <timestamp>2011-04-02T21:12:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Метакатегориялар]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3390</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="3uum9py66onrq97s31iubdl6ypxtqn2" xml:space="preserve">[[Категория:Метакатегориялар]]</text>
      <sha1>3uum9py66onrq97s31iubdl6ypxtqn2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Алампа хоһоонноро</title>
    <ns>14</ns>
    <id>696</id>
    <revision>
      <id>3789</id>
      <parentid>3788</parentid>
      <timestamp>2011-06-05T16:46:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3789</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="80" sha1="rkkl6guqa6fqzk8hinlah3w3grr7owg" xml:space="preserve">[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Ааптардар-А]]</text>
      <sha1>rkkl6guqa6fqzk8hinlah3w3grr7owg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Алампа</title>
    <ns>14</ns>
    <id>697</id>
    <revision>
      <id>3393</id>
      <timestamp>2011-04-02T21:15:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Ааптардар-А]] [[Категория:Бары ааптардар|Алампа]] [[Категория:С...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3393</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="174" sha1="1uwk4cwfo9za05zpq1812666d4s3dpu" xml:space="preserve">[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Алампа]]
[[Категория:Саха ааптардара|Алампа]]</text>
      <sha1>1uwk4cwfo9za05zpq1812666d4s3dpu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Саха ааптардара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>698</id>
    <revision>
      <id>3394</id>
      <timestamp>2011-04-02T21:17:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Ааптардар дойдуларынан]] [[Категория:Саха сирэ]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3394</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="107" sha1="90t1q3paiux2y3qsnipyoqufunvzvot" xml:space="preserve">[[Категория:Ааптардар дойдуларынан]]
[[Категория:Саха сирэ]]</text>
      <sha1>90t1q3paiux2y3qsnipyoqufunvzvot</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар дойдуларынан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>699</id>
    <revision>
      <id>6389</id>
      <parentid>6308</parentid>
      <timestamp>2014-01-06T18:14:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CandalBot</username>
        <id>253</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>r2.7.3) (бот изменил: [[eo:Kategorio:Aŭtoroj laŭ landoj]] на [[eo:Kategorio:Aŭtoroj laŭ lando]]</comment>
      <origin>6389</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1304" sha1="pyz0sook783c1zwnlbitdm3lbob6lzd" xml:space="preserve">[[Категория:Ааптардар| д]]
[[Категория:Дойдуларынан категориялар]]

[[be:Катэгорыя:Аўтары па нацыянальнасці]]
[[bg:Категория:Автори по националност]]
[[ca:Categoria:Autors per procedència]]
[[cs:Kategorie:Autoři:Podle národnosti]]
[[el:Κατηγορία:Συγγραφείς ανά εθνικότητα]]
[[en:Category:Authors by nationality]]
[[eo:Kategorio:Aŭtoroj laŭ lando]]
[[es:Categoría:Autores por nacionalidad]]
[[fa:رده:پدیدآورندگان بر پایه ملیت]]
[[fr:Catégorie:Auteurs par nationalité]]
[[he:קטגוריה:מחברים לפי לאום]]
[[hu:Kategória:Szerzők nemzetek szerint]]
[[it:Categoria:Scrittori per nazionalità]]
[[ko:분류:나라별 저자]]
[[lt:Kategorija:Autoriai pagal tautybę]]
[[pl:Kategoria:Autorzy według narodowości]]
[[ro:Categorie:Autori după naţionalitate]]
[[ru:Категория:Авторы по странам]]
[[sl:Kategorija:Avtorji po narodnosti]]
[[ta:பகுப்பு:நாட்டுரிமை வாரியாக எழுத்தாளர்கள்]]
[[uk:Категорія:Автори за народом]]
[[vi:Thể loại:Tác gia theo quốc tịch]]
[[zh:Category:各國作者]]</text>
      <sha1>pyz0sook783c1zwnlbitdm3lbob6lzd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Дойдуларынан категориялар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>700</id>
    <revision>
      <id>3397</id>
      <timestamp>2011-04-02T21:20:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Метакатегориялар]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3397</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="3uum9py66onrq97s31iubdl6ypxtqn2" xml:space="preserve">[[Категория:Метакатегориялар]]</text>
      <sha1>3uum9py66onrq97s31iubdl6ypxtqn2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Саха хоһооно</title>
    <ns>14</ns>
    <id>701</id>
    <revision>
      <id>3399</id>
      <timestamp>2011-04-02T21:24:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Саха поэзията]] [[Категория:Хоһоон]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3399</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="84" sha1="tsskicg7yq4jy88ti3gdzemhy2t42hq" xml:space="preserve">[[Категория:Саха поэзията]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>tsskicg7yq4jy88ti3gdzemhy2t42hq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Саха поэзията</title>
    <ns>14</ns>
    <id>702</id>
    <revision>
      <id>3400</id>
      <timestamp>2011-04-02T21:26:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Поэзия тылларынан]] [[Категория:Саха литэрэтиирэтэ]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3400</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="115" sha1="687vdy3k5qg3apmd9mymdtrdir96i70" xml:space="preserve">[[Категория:Поэзия тылларынан]]
[[Категория:Саха литэрэтиирэтэ]]</text>
      <sha1>687vdy3k5qg3apmd9mymdtrdir96i70</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Поэзия тылларынан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>703</id>
    <revision>
      <id>3402</id>
      <parentid>3401</parentid>
      <timestamp>2011-04-02T21:30:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3402</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="104" sha1="opwyruyzwpb6iqw0fp9zm9iartcgn3h" xml:space="preserve">[[Категория:Поэзия]]
[[Категория:Тылларынан категориялар]]</text>
      <sha1>opwyruyzwpb6iqw0fp9zm9iartcgn3h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Тылларынан категориялар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>704</id>
    <revision>
      <id>3403</id>
      <timestamp>2011-04-02T21:30:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Метакатегориялар]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3403</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="3uum9py66onrq97s31iubdl6ypxtqn2" xml:space="preserve">[[Категория:Метакатегориялар]]</text>
      <sha1>3uum9py66onrq97s31iubdl6ypxtqn2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Поэзия</title>
    <ns>14</ns>
    <id>705</id>
    <revision>
      <id>6392</id>
      <parentid>6307</parentid>
      <timestamp>2014-01-06T19:15:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CandalBot</username>
        <id>253</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>r2.7.3) (робот эптэ: [[eo:Kategorio:Poezio]]</comment>
      <origin>6392</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="538" sha1="2e17ek40x9ysfyosodbpjk4ofm8f7hh" xml:space="preserve">[[Категория:Литэрэтиирэ]]

[[br:Rummad:Barzhoniezh]]
[[bs:Kategorija:Poezija]]
[[ca:Categoria:Poesia]]
[[de:Kategorie:Versdichtung]]
[[el:Κατηγορία:Ποίηση]]
[[en:Category:Poetry]]
[[eo:Kategorio:Poezio]]
[[et:Kategooria:Luule]]
[[fi:Luokka:Runous]]
[[fr:Catégorie:Poésie]]
[[hr:Kategorija:Poezija]]
[[it:Categoria:Poesie]]
[[nl:Categorie:Poëzie]]
[[pl:Kategoria:Poezja]]
[[pt:Categoria:Poesia]]
[[ro:Categorie:Poezii]]
[[ru:Категория:Поэзия]]
[[sr:Категорија:Поезија]]</text>
      <sha1>2e17ek40x9ysfyosodbpjk4ofm8f7hh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Саха литэрэтиирэтэ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>706</id>
    <revision>
      <id>3405</id>
      <timestamp>2011-04-02T21:33:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Литэрэтиирэ тылларынан]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3405</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="e4czmisalv6e20jdn2e8yh1qh2l3d2f" xml:space="preserve">[[Категория:Литэрэтиирэ тылларынан]]</text>
      <sha1>e4czmisalv6e20jdn2e8yh1qh2l3d2f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Литэрэтиирэ тылларынан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>707</id>
    <revision>
      <id>3406</id>
      <timestamp>2011-04-02T21:34:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Литэрэтиирэ]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3406</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45" sha1="rqc15fxxkk25tniwtytdbwr4m6utfbx" xml:space="preserve">[[Категория:Литэрэтиирэ]]</text>
      <sha1>rqc15fxxkk25tniwtytdbwr4m6utfbx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Luckas Blade</title>
    <ns>2</ns>
    <id>708</id>
    <revision>
      <id>3417</id>
      <timestamp>2011-04-03T00:52:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Luckas Blade</username>
        <id>113</id>
      </contributor>
      <comment>'[[m:user:Luckas Blade]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3417</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23" sha1="shxv1fippnzra5i6sniv1ysrj98zrcq" xml:space="preserve">[[m:user:Luckas Blade]]</text>
      <sha1>shxv1fippnzra5i6sniv1ysrj98zrcq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Бикитиэкэ диэн тугуй?</title>
    <ns>4</ns>
    <id>709</id>
    <redirect title="Көмө:Бикитиэкэ диэн тугуй?" />
    <revision>
      <id>3436</id>
      <timestamp>2011-04-04T00:48:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Көмө:Бикитиэкэ диэн тугуй?]]</comment>
      <origin>3436</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="62" sha1="7chd023ufbkacp8fhp0fm4ik6awpx3z" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Көмө:Бикитиэкэ диэн тугуй?]]</text>
      <sha1>7chd023ufbkacp8fhp0fm4ik6awpx3z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Ааптар бырааба</title>
    <ns>4</ns>
    <id>710</id>
    <redirect title="Көмө:Ааптар бырааба" />
    <revision>
      <id>3437</id>
      <timestamp>2011-04-04T00:48:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Көмө:Ааптар бырааба]]</comment>
      <origin>3437</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50" sha1="3mmas5tfao05byhn16xsqqlsmn3c9ud" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Көмө:Ааптар бырааба]]</text>
      <sha1>3mmas5tfao05byhn16xsqqlsmn3c9ud</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Атын тыллар Бикитикэлэригэр сигэлэр</title>
    <ns>10</ns>
    <id>711</id>
    <redirect title="Халыып:Атын тыллар Бикитиэкэлэригэр сигэлэр" />
    <revision>
      <id>3443</id>
      <timestamp>2011-04-04T01:32:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Халыып:Атын тыллар Бикитикэлэригэр сигэлэр]] аата манныкка уларытылынна: [[Халыып:Атын тыллар Бикитиэкэлэригэр сигэлэр]]</comment>
      <origin>3443</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="118" sha1="ot4k9lnyrwfgsz67rgbg8lw9298padr" xml:space="preserve">#перенаправление [[Халыып:Атын тыллар Бикитиэкэлэригэр сигэлэр]]</text>
      <sha1>ot4k9lnyrwfgsz67rgbg8lw9298padr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:CURRENTWEEK2</title>
    <ns>10</ns>
    <id>712</id>
    <revision>
      <id>3446</id>
      <timestamp>2011-04-04T02:08:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;includeonly&gt;{{#ifeq:{{CURRENTMONTH}}_{{CURRENTWEEK}}|12_1|53|{{padleft:{{CURRENTWEEK}}|2|0}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt; {{template ...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3446</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="229" sha1="mpnjju4tsc1libkjrp4cjmtwnf75pcw" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#ifeq:{{CURRENTMONTH}}_{{CURRENTWEEK}}|12_1|53|{{padleft:{{CURRENTWEEK}}|2|0}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{template navigation}}

{{doc}}

[[Категория:Халыыптар:Кэм|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>mpnjju4tsc1libkjrp4cjmtwnf75pcw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Nikolay Gavr Pavlov</title>
    <ns>2</ns>
    <id>713</id>
    <revision>
      <id>3447</id>
      <timestamp>2011-04-04T03:42:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <comment>'Ньукулай Хабырыылайабыс Баабылап.  Өргүөккэ үс сыл, Хороҕо 34 сыл учуутал...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3447</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="209" sha1="9brl2h9y6ogsedo45assw82gsvkcp1c" xml:space="preserve">Ньукулай Хабырыылайабыс Баабылап.

Өргүөккэ үс сыл, Хороҕо 34 сыл учууталлаана баран билигин сынньалаҥҥа олоробун.</text>
      <sha1>9brl2h9y6ogsedo45assw82gsvkcp1c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Сур Бөрө</title>
    <ns>3</ns>
    <id>714</id>
    <revision>
      <id>3459</id>
      <parentid>3458</parentid>
      <timestamp>2011-04-04T21:27:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3459</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="670" sha1="e7utpsp2iipc2e7e3uxqnypu3srgihu" xml:space="preserve">== Категориялар ==
Өйөөбүккэр махтанабын. Бырайыакка 500-чэ ыстатыйа категорията суох турар. Дьон айымньылары кыайан булбаттар. Мин илиим барытыгар тиийиэ суох. Уопуттаах бикимиэдьийэһит быһыытынан категориялыырга көмө буолуоҥ дуо? [[:Категория:Сахалыы|Тиһик бу баар]]. Кыһылын көрүмэ, ити Сахалыы диэн эргэрбит категория. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 07:26, 5 Муус устар 2011 (YAKST)</text>
      <sha1>e7utpsp2iipc2e7e3uxqnypu3srgihu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Mottoosku</title>
    <ns>3</ns>
    <id>715</id>
    <revision>
      <id>3572</id>
      <parentid>3543</parentid>
      <timestamp>2011-04-09T23:56:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* Нөрүөн нөргүй */</comment>
      <origin>3572</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1105" sha1="fxgyuh0zrso2n1ph5i5l25mk7yzl55j" xml:space="preserve">== Нөрүөн нөргүй ==
Киирэн кыттыбыккар, бэлиэтэммиккэр махтал! Бикитиэкэ - көҥүл-босхо саха саҥата тарҕанарыгар күүскүн-уоххун биэриэҥ диэн эрэнэбин. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 07:51, 5 Муус устар 2011 (YAKST)
== Нөрүөн нөргүй ==
Саңа кыттааччы буоламмын билбэтим элбэх. Бикитиэкэђэ скааннаммыт тиэкистэр бааллар дуо? Холбонор ситимим МТС модем буолан олус бытаана атахтыыр. 
--[[Кыттааччы:Mottoosku|Mottoosku]] 14:51, 8 Муус устар 2011 (YAKST)
:Дьэ, кимэн киирэн ис. Скааннаммыт тиэкистэри угар рукописьтарга иҥин сүрдээх туһалаах буолуо этэ. Атын омук бикитиэклэрин көрөҥҥүн ылсарыҥ буоллар. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 09:56, 10 Муус устар 2011 (YAKST)</text>
      <sha1>fxgyuh0zrso2n1ph5i5l25mk7yzl55j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Author:Иван Арбита</title>
    <ns>0</ns>
    <id>716</id>
    <redirect title="Иван Арбита" />
    <revision>
      <id>3462</id>
      <timestamp>2011-04-05T08:01:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Author:Иван Арбита]] аата манныкка уларытылынна: [[Иван Арбита]]</comment>
      <origin>3462</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57" sha1="pw1o4vwn6dr3a6m78lzz0ms71de607m" xml:space="preserve">#перенаправление [[Иван Арбита]]</text>
      <sha1>pw1o4vwn6dr3a6m78lzz0ms71de607m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Author:Санаайа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>717</id>
    <redirect title="Санаайа" />
    <revision>
      <id>3470</id>
      <timestamp>2011-04-05T08:06:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Author:Санаайа]] аата манныкка уларытылынна: [[Санаайа]]</comment>
      <origin>3470</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50" sha1="oiaaobsn69rilhq805f4l1h4xsngdoy" xml:space="preserve">#перенаправление [[Санаайа]]</text>
      <sha1>oiaaobsn69rilhq805f4l1h4xsngdoy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Author:Чаҕылҕан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>718</id>
    <redirect title="Чаҕылҕан" />
    <revision>
      <id>3474</id>
      <timestamp>2011-04-05T08:10:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Author:Чаҕылҕан]] аата манныкка уларытылынна: [[Чаҕылҕан]]</comment>
      <origin>3474</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52" sha1="0o04rq2z91ixysbr0b8t5focg54mktx" xml:space="preserve">#перенаправление [[Чаҕылҕан]]</text>
      <sha1>0o04rq2z91ixysbr0b8t5focg54mktx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:XXI үйэ ааптардара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>719</id>
    <revision>
      <id>3479</id>
      <timestamp>2011-04-05T08:14:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Ааптардар кэмнэринэн|21]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3479</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65" sha1="6j4q8sw6v5lnwhemrihjdun4f4wmxj3" xml:space="preserve">[[Категория:Ааптардар кэмнэринэн|21]]</text>
      <sha1>6j4q8sw6v5lnwhemrihjdun4f4wmxj3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Author:Павлов Николай Гаврильевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>720</id>
    <redirect title="Павлов Николай Гаврильевич" />
    <revision>
      <id>3481</id>
      <timestamp>2011-04-05T08:15:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Author:Павлов Николай Гаврильевич]] аата манныкка уларытылынна: [[Павлов Николай Гаврильевич]]</comment>
      <origin>3481</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86" sha1="nqkm3ze7en38629z114o5mv20x6sza4" xml:space="preserve">#перенаправление [[Павлов Николай Гаврильевич]]</text>
      <sha1>nqkm3ze7en38629z114o5mv20x6sza4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1910-с сыллар айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>721</id>
    <revision>
      <id>3515</id>
      <timestamp>2011-04-05T21:04:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:XX үйэ айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3515</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01" xml:space="preserve">[[Категория:XX үйэ айымньылара]]</text>
      <sha1>00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1930-с сыллар айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>722</id>
    <revision>
      <id>3516</id>
      <timestamp>2011-04-05T21:05:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:XX үйэ айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3516</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01" xml:space="preserve">[[Категория:XX үйэ айымньылара]]</text>
      <sha1>00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1940-с сыллар айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>723</id>
    <revision>
      <id>3517</id>
      <timestamp>2011-04-05T21:05:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:XX үйэ айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3517</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01" xml:space="preserve">[[Категория:XX үйэ айымньылара]]</text>
      <sha1>00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1950-с сыллар айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>724</id>
    <revision>
      <id>3518</id>
      <timestamp>2011-04-05T21:05:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:XX үйэ айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3518</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01" xml:space="preserve">[[Категория:XX үйэ айымньылара]]</text>
      <sha1>00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1960-с сыллар айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>725</id>
    <revision>
      <id>3519</id>
      <timestamp>2011-04-05T21:06:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:XX үйэ айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3519</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01" xml:space="preserve">[[Категория:XX үйэ айымньылара]]</text>
      <sha1>00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1970-с сыллар айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>726</id>
    <revision>
      <id>3520</id>
      <timestamp>2011-04-05T21:06:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:XX үйэ айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3520</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01" xml:space="preserve">[[Категория:XX үйэ айымньылара]]</text>
      <sha1>00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1980-с сыллар айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>727</id>
    <revision>
      <id>3521</id>
      <timestamp>2011-04-05T21:06:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:XX үйэ айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3521</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01" xml:space="preserve">[[Категория:XX үйэ айымньылара]]</text>
      <sha1>00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1990-с сыллар айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>728</id>
    <revision>
      <id>3522</id>
      <timestamp>2011-04-05T21:07:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:XX үйэ айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3522</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01" xml:space="preserve">[[Категория:XX үйэ айымньылара]]</text>
      <sha1>00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күн Дьирибинэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>729</id>
    <revision>
      <id>7035</id>
      <parentid>4662</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:29:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7035</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1738" sha1="8gsz6nj81ag32la3c3ilmiiitv7wtma" xml:space="preserve">== Күн Дьирибинэ (Степан  Афанасьевич  Саввин) ==
(1903 с.)

Чурапчы оройуонугар Болтоҥо нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Москваҕа илиҥҥи дойдулар үлэһиттэрин Коммунистическай университеттарын (КУТВ) бүтэрбитэ.
Поэт үгэлэрэ уонна сатирическай хоһоонноро 1930 с. «Тураах тойуга, сахсырҕа саҥата» диэн кинигэ буолан тахсыбыттара. Итинтэн кэнники кини «Үгэлэр уонна хоһооннор» (1945) уонна «Үгэлэр» (1962) диэн кинигэлэри бэчээттэттэ.

*[[Саха поэзиятын антологията (1967)|Антология иһинээҕитэ]]

== Үгэлэрэ уонна хоһоонноро ==
* [[Тураахтаах күүдээх (Күн Дьирибинэ)]]
* [[Тастыҥ лааппы «талбыт табаара» (Күн Дьирибинэ)]]
* [[Көбүөхтүүрүн аанньа күөх киһиргэс (Күн Дьирибинэ)]]
* [[Уустарга (Күн Дьирибинэ)]]
* [[Бэркэ таптыыр биэбэккэбэр, биэстэ эстэр бинтиэпкэбэр (Күн Дьирибинэ)]]

''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

{{DEFAULTSORT:Күн Дьирибинэ}}
[[Category:1903]]
[[Категория:Саха ааптардара|Күн Дьирибинэ]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:Үгэһиттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-К]]</text>
      <sha1>8gsz6nj81ag32la3c3ilmiiitv7wtma</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алтан Сарын</title>
    <ns>0</ns>
    <id>730</id>
    <revision>
      <id>7342</id>
      <parentid>7023</parentid>
      <timestamp>2021-02-27T03:44:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>89.113.102.202</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Арҕаа халлаан анысхана,Хоту халлаан хомураҕа (кэпсээннэр) */</comment>
      <origin>7342</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3604" sha1="j15mirl4r34y0lgj8dmbvrwldlo2wip" xml:space="preserve">'''Гавриил Васильевич Баишев - Алтан Сарын''' (ардыгар көннөрү Алтан, сороҕор - Хахайдаах Хабырыылла) - саха суруйааччыта, тылбаасчыт, лингвист, саха тылын реформатора, общественнай диэйэтэл, XX үйэ саҕаланыытын саха интеллигенциятын биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ.

1898 сыллаахха Мэҥэ улууһугар, Дьабыыл нэһилиэгэр дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүт, аҕалаах ийэтэ 1923-24 сс. сылынан быысаһан өлбүттэр. 1921 с. Киллэм уонна Никольскай сэриилэригэр үрүҥнэр этэрээттэригэр сылдьыспыт. Онтун кэлин быһаарбыта &quot;... байыаннай коммунизм политикатын сөбүлээминэ&quot;, баар. 1922 сыллаахха амнистияланан баран педтехникумҥа үөрэммит, &quot;Саха омук&quot; уопсастыбаҕа техсекретаарынан үлэлээбит. 1925 - 1928 сылларга Ленинградка Илиҥҥи тыллар институуттарыгар үөрэнэр. Бу сылларга &quot;Ала Булкун&quot; олоҥхону тылбаастыыр уонна Пекарскай Тылдьытыгар үлэтигэр көмөлөһөр. 1928 сылтан Дьокуускайга үлэлиир. 1929 күһүҥүгэр хаайыллар, 1930 сыллаахха муус устарга &quot;3 сылга болдьохтоон күлүүс хаайыытыгар, ол кэнниттэн Саха сириттэн төһө кыалларынан ыраах, үлэнэн көннөрүллэр лааҕырга&quot; утаарыллыбыта. Хаһан ханна өлбүтэ биллибэт.


=== Арҕаа халлаан анысхана,&lt;/br&gt;Хоту халлаан хомураҕа &lt;/br&gt;(кэпсээннэр) ===

* [[Өрүс (Алтан Сарын)|Өрүс]]
* [[Этиҥнээх ардах (Алтан Сарын)|Этиҥнээх ардах]]
* [[Күһүҥҥү киэһээ (Алтан Сарын)|Күһүҥҥү киэһээ]]
* [[Киэһээ айан (Алтан Сарын)|Киэһээ айан]]
* [[Үрэх баһын тыата (Алтан Сарын)|Үрэх баһын тыата]]
* [[Уруккутун өйдүөбүт (Алтан Сарын)|Уруккутун өйдүөбүт]]
* [[Сайыҥҥы түүн дьалыҥнара (истомы), (Алтан Сарын)|Сайыҥҥы түүн дьалыҥнара (истомы)]]
* [[Айыыһыт (Былыргы кэпсээн), (Алтан Сарын)|Айыыһыт (Былыргы кэпсээн)]]
* [[Уол оҕо дьоллоох, таҥара баайдаах (Быһылааннаах кэпсээн), (Алтан Сарын)|Уол оҕо дьоллоох, таҥара баайдаах (Быһылааннаах кэпсээн)]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
{{DEFAULTSORT:Алтан Сарын}}

[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:Кириитиктэр]]
[[Категория:Алтан Сарын]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Бары ааптардар|Алтан Сарын]]
[[Категория:Кэпсээнньиттэр]]
[[Категория:Тыл үөрэхтээхтэрэ]]
[[Категория:Ааптардар-А]]
Кыьыл ерт</text>
      <sha1>j15mirl4r34y0lgj8dmbvrwldlo2wip</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1926 сыл айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>731</id>
    <revision>
      <id>3530</id>
      <timestamp>2011-04-06T19:08:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:1920-с сыллар айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3530</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="jkf97egr9my4xu99ppl6ou4co34oos0" xml:space="preserve">[[Категория:1920-с сыллар айымньылара]]</text>
      <sha1>jkf97egr9my4xu99ppl6ou4co34oos0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1929 сыл айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>732</id>
    <revision>
      <id>3536</id>
      <timestamp>2011-04-06T19:12:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:1920-с сыллар айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3536</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="jkf97egr9my4xu99ppl6ou4co34oos0" xml:space="preserve">[[Категория:1920-с сыллар айымньылара]]</text>
      <sha1>jkf97egr9my4xu99ppl6ou4co34oos0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1921 сыл айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>733</id>
    <revision>
      <id>3537</id>
      <timestamp>2011-04-06T19:12:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:1920-с сыллар айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3537</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="jkf97egr9my4xu99ppl6ou4co34oos0" xml:space="preserve">[[Категория:1920-с сыллар айымньылара]]</text>
      <sha1>jkf97egr9my4xu99ppl6ou4co34oos0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1924 сыл айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>734</id>
    <revision>
      <id>3538</id>
      <timestamp>2011-04-06T19:13:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:1920-с сыллар айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3538</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="jkf97egr9my4xu99ppl6ou4co34oos0" xml:space="preserve">[[Категория:1920-с сыллар айымньылара]]</text>
      <sha1>jkf97egr9my4xu99ppl6ou4co34oos0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1927 сыл айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>735</id>
    <revision>
      <id>3539</id>
      <timestamp>2011-04-06T19:13:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:1920-с сыллар айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3539</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="jkf97egr9my4xu99ppl6ou4co34oos0" xml:space="preserve">[[Категория:1920-с сыллар айымньылара]]</text>
      <sha1>jkf97egr9my4xu99ppl6ou4co34oos0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1931 сыл айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>736</id>
    <revision>
      <id>3541</id>
      <timestamp>2011-04-06T19:15:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:1930-с сыллар айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3541</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="aigvunmjst6belvrfaawqlqfpvk96b4" xml:space="preserve">[[Категория:1930-с сыллар айымньылара]]</text>
      <sha1>aigvunmjst6belvrfaawqlqfpvk96b4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви</title>
    <ns>0</ns>
    <id>737</id>
    <revision>
      <id>6640</id>
      <parentid>5129</parentid>
      <timestamp>2015-09-18T12:43:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>1043</id>
      </contributor>
      <comment>vikidata düzəldilir</comment>
      <origin>6640</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11406" sha1="blz1r91eqh84rp72mpt1k28avgd7mbg" xml:space="preserve">{{header
 | title    = [[О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви]]:&lt;br&gt;
 | author   = Мамедов Джаббар Манаф оглы
 | section  = Аннотация
 | previous = 
 | next     = [[О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви/Введение|Введение]]→
 | notes    =  
'''Mənbə:'''  [http://vestnik.unipress.ru/pdf10/s13/s13v1_10_S.pdf Вестник Санкт-Петербургского университета. Сер. 13. 2010. Вып. 1.]. '' Səhifə. 106–116. УДК 82.09''
'''Rəy:'''
*[[w:ru:Обсуждение_Википедии:ПААЗ/Азербайджанизация_Низами#Мамедов,_Джаббар_Манаф_оглы|Əsər ermənilər tərəfindən burada geniş müzakirə edilib]]
* [[w:ru:%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%9F%D0%90%D0%90%D0%97/%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%9D%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D0%B8#.D0.94.D0.BE.D0.BF.D0.BE.D0.BB.D0.BD.D0.B8.D1.82.D0.B5.D0.BB.D1.8C.D0.BD.D1.8B.D0.B9_.D0.B8.D1.81.D1.82.D0.BE.D1.87.D0.BD.D0.B8.D0.BA|Azərbaycanlıların münasibəti burada]]
}}
&lt;div style=&quot;font-size:14px;&quot;&gt;

Статья посвящена одному из проблематичных вопросов в области востоковедения. Так, в XVIII веке в одну из поэм всемирно известного Азербайджанского поэта и философа Низами Гянджеви были вставлены строки, где якобы Низами говорит, что он родом не из Азербайджана, а из [[w:ru:Кум (город)|Иранского города Кум]]. Исходя именно из этой информации, начиная с XVIII в., знатоки мирового востоковедения начали считать Иран родиной Низами.

Но в первой половине XX в. известным русским/советским востоковедом акад. [[w:ru:Бертельс, Евгений Эдуардович|Е.Э.Бертельсом]] было обнаружено, что указанные строки в других рукописях, в том числе и в ранних версиях отсутствуют, т.е. упомянутые здесь поздние вставки идеологически-мотивированных переписчиков в одну из поэм поэта являются грубой фальсификацией. Это открытие привлекло внимание и других советских, в том числе и азербайджанских ученых и они тоже подтвердили и дополнили это открытие своими исследованиями ''(например, акад.[[w:ru:Марр, Юрий Николаевич|Ю.Н.Марр]], акад. [[w:ru:Крачковский, Игнатий Юлианович|И.Ю.Крачковский]], автор статьи о Низами в [[w:ru:Энциклопедия Брокгауза и Ефрона|«энциклопедическом словаре Брокгауза и Ефрона»]] акад. [[w:ru:Крымский, Агафангел Ефимович|А.Е.Крымский]], Азербайджанские ученые Г.Араслы, Дж.Хеят, Р.Алиев, и.др.)''.

После выявления данного научного факта все известные советские востоковеды, в том числе и те, которые ранее считали Низами персидским поэтом, изменили свою позицию, окончательно и единогласно признав родиной поэта Азербайджан.

Но в силу того, что все эти дискуссии происходили накануне Второй Мировой Войны и только на русскоязычных журналах, а также по сей день ни в одном западном научном издании не опубликована ни одна статья об этом величайшем открытии Бертельса, на Западе по инерции до сих пор пишут о Низами как о персидском поэте.

Эта статья посвящена вышеупомянутой «Кумской гипотезе», ее окончательному опровержению советскими и азербайджанскими учеными, перечислен ряд аргументов, в том числе и из стихов самого Низами, подтверждающие его тюркско-азербайджанское происхождение.

# [[О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви/Введение|Введение]]
# [[О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви/О месте рождения Низами Гянджеви|Часть I: О месте рождения Низами Гянджеви]]
# [[:az:О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви/Какие народности жили в XII в. в Гяндже|Часть II: Какие народности жили в XII в. в Гяндже?]]
# [[:az:О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви/О своей национальности Низами сам|Часть III: О своей национальности Низами сам и симпатия к тюркству в его произведениях]]
# [[:az:О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви/Имеет ли Низами отнощение к Ирану|Часть IV: Имеет ли Низами отнощение к Ирану?]]
# [[:az:О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви/Почему Низами писал по персидски|Часть V: Почему Низами писал по персидски?]]

----


{{header
 | title    = On some controversies regarding origin and nationality of Nezami Ganjavi:&lt;br&gt;
 | author   = Mammadov Jabbar Manaf oghlu
 | section  = Summary
 | previous =  
 | next     = 
 | notes    =  
}}

The paper discusses one of problematic issues in Oriental studies. In the 18th century, one of the poems by the world-famous Azeri poet and philosopher Nezami Ganjavi was supplemented with lines in which Nezami allegedly mentions that he comes not from Azerbaijan but from [[w:en:Qom|Qom, a city in Iran]]. This very information gave rise to the opinion that Nezami was of Iranian origin, which was shared, beginning from the 18th century, by Orientalists all over the world.

Yet, in the first half of the 20th century, a renowned Russian/Soviet expert in Oriental studies Academician E.E.Bertels found out that the mentioned lines were not present in other manuscripts (including earlier versions). This testified to the fact that the above-mentioned later insertions made by the ideology-influenced copyists to one of Nezami’s poems were a gross falsehood. The discovery attracted the attention of other scholars (among them those from Azerbaijan) who supported and supplemented Bertels’ findings with their own investigations (e.g. Academician Y.N. Marr, Academician I.Y. Krachkovsky, Academician A.Y.Krymsky [author of the article on Nezami for The “[[w:en:Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary|Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary]]”], Azerbaijani scholars G.Arasly, J. Heyat, R. Aliev, and others).

After the revealing of the above-described scientific fact, all prominent Soviet Orientalists (including those who had theretofore considered Nezami a Persian poet) changed their opinion and stated, conclusively and unanimously, that the poet came from Azerbaijan.

However, the entire discussion was taking place just before World War II and only in Russian-language journals; up to now, there have been no articles at all on Bertels’ great discovery in Western scientific publications. Therefore, Western sources still continue to refer to Nezami as a Persian poet.

This paper dwells upon the abovementioned Qom Hypothesis and its conclusive refutation by Soviet and Azerbaijani scholars. The paper provides a number of arguments (including quotations from Nezami’s verses) in proof of the poet’s Turkish and Azerbaijani origin.

&lt;u&gt;'''Keywords:'''&lt;/u&gt; Bertels, Qom hypothesis, nationality of Nezami Ganjavi, Azerbaijan poets, Eastern philosophers, Orientalism

# [[О_некоторых_спорных_вопросах_относительно_родины_и_национальности_Низами_Гянджеви/Введение|Introduction]]
# [[О_некоторых_спорных_вопросах_относительно_родины_и_национальности_Низами_Гянджеви/О_месте_рождения_Низами_Гянджеви|Part I: On the birth place of Nizami]]
# [http://www.google.com/translate?langpair=ru|en&amp;u=az.wikisource.org/wiki/О_некоторых_спорных_вопросах_относительно_родины_и_национальности_Низами_Гянджеви/Какие_народности_жили_в_XII_в._в_Гяндже Part II: What nationalities have lived in the XII century. Ganja?]
# [http://www.google.com/translate?langpair=ru|en&amp;u=az.wikisource.org/wiki/О_некоторых_спорных_вопросах_относительно_родины_и_национальности_Низами_Гянджеви/О_своей_национальности_Низами_сам Part III: On his nationality Nizami himself and sympathy for turkic in his works]
# [http://www.google.com/translate?langpair=ru|en&amp;u=az.wikisource.org/wiki/О_некоторых_спорных_вопросах_относительно_родины_и_национальности_Низами_Гянджеви/Имеет_ли_Низами_отнощение_к_Ирану Part IV: Does Nizami's attitude toward Iran?]
# [http://www.google.com/translate?langpair=ru|en&amp;u=az.wikisource.org/wiki/О_некоторых_спорных_вопросах_относительно_родины_и_национальности_Низами_Гянджеви/Почему_Низами_писал_по_персидски Part V: Why Nizami wrote in Persian?]

[[Category:Nizami Гянджеви]]</text>
      <sha1>blz1r91eqh84rp72mpt1k28avgd7mbg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви/Введение</title>
    <ns>0</ns>
    <id>738</id>
    <revision>
      <id>3546</id>
      <timestamp>2011-04-08T06:00:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vugar 1981</username>
        <id>119</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title = [[О некоторых спорных вопросах относительно родины и национа...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3546</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6885" sha1="b8kcg43dqvlax87gs8ik59uuv1humso" xml:space="preserve">{{header
 | title = [[О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви]]:&lt;br&gt;
 | author = Мамедов, Джаббар Манаф оглы
 | translator = 
 | section = Введение
 | previous = 
 | next = '''[[О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви/О месте рождения Низами Гянджеви|Часть I: О месте рождения Низами Гянджеви]]——&gt;'''
 | year = 
 | notes = 
'''Mənbə:''' [http://vestnik.unipress.ru/pdf10/s13/s13v1_10_S.pdf Вестник Санкт-Петербургского университета. Сер. 13. 2010. Вып. 1.]. '' Səhifə. 106–116. УДК 82.09''
'''Rəy:''' 
* [[w:ru:Обсуждение_Википедии:ПААЗ/Азербайджанизация_Низами#Мамедов,_Джаббар_Манаф_оглы|Əsər ermənilər tərəfindən burada geniş müzakirə edilib]]
* [[w:ru:%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%9F%D0%90%D0%90%D0%97/%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%9D%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D0%B8#.D0.94.D0.BE.D0.BF.D0.BE.D0.BB.D0.BD.D0.B8.D1.82.D0.B5.D0.BB.D1.8C.D0.BD.D1.8B.D0.B9_.D0.B8.D1.81.D1.82.D0.BE.D1.87.D0.BD.D0.B8.D0.BA|Azərbaycanlıların münasibəti burada]]
}}


&lt;div style=&quot;font-size:14px;&quot;&gt;

'''Низами Гянджеви Абу Мухаммед Ильяс ибн-Юсуф ибн-Зеки''' ''(около 17-22.08.1141г. Гянджа [Саnjа], Азербайджан, – 12.03.1209, там же)'' — величайший поэт, мыслитель и философ Азербайджана, яркий представитель Восточного и мирового Ренессанса. Безвыездно жил и творил в родном городе [[w:ru:Гяндже|Гяндже]]. Был близок ко двору [[w:ru:Атабеки Азербайджана|династии Атабеков]] – [[w:ru:Ильдегизиды|Ильдегизидов]] (1137—1225 гг.), правителей Азербайджана, но от предложений стать придворным поэтом отказывался, довольствуясь небольшими пособиями, которые ему назначали правители Азербайджана. Около 1173 женился на тюркской ([[w:ru:Кыпчаки|кипчакской]], [[w:ru:Половцы|половчанской]]) девушке Афак (Аппак), которую воспел в своих стихах. О его поистине энциклопедическом образовании свидетельствуют обширные познания в математике, астрономии, химии, философии, медицине, истории. Основное сочинение Низами Гянджеви — «Хамса» («Пятерица»), состоит из 5 поэм: «Сокровищница тайн», «Хосров и Ширин», «Лейли и Меджнун», «Семь красавиц» и «Искандар-наме». Сохранилась также часть лирического дивана.

«Пятерица» оказала огромное влияние на развитие многих восточных литератур. На произведения Низами было написано более сотни ответов-подражаний (назира) на азербайджанском, узбекском, персидском, турецком, арабском и др. Его творчество – вклад в литературу не только Востока, но и Запада: [[w:ru:Гёте|Гёте]] считал Низами одним из семи гениальных поэтов всех времен и народов&lt;ref&gt;[http://feb-web.ru/feb/ivl/vl2/vl2-3282.htm Низами Гянджеви // История всемирной литературы: Энциклопедия: В 8 т. М.: Наука, 1983–1994. Т. II.// М.: Наука, 1983—1994. Стр.336]&lt;/ref&gt;. [[w:ru:Гейне|Г.Гейне]] говорил: ''«Германия имеет своих великих поэтов &lt;...&gt;. Но что они по сравнению с Низами»''&lt;ref&gt;[http://feb-web.ru/feb/ivl/vl2/vl2-3282.htm Низами Гянджеви // История всемирной литературы: Энциклопедия: В 8 т. М.: Наука, 1983–1994. Т. II. ]&lt;/ref&gt;. В тяжелые дни блокады в октябре 1941 г. осажденный Ленинград отмечал 800-летие поэта&lt;ref&gt;[http://www.google.az/search?&amp;q=%22Ленинград+отмечал+800-летие+поэта%22 '''Варшавский С., Рест Б.:''' Подвиг Эрмитажа // СПб.: Славия, 1995. – 303 с. : ил. – ISBN 5-88654-004-0.]&lt;/ref&gt;. Сегодня в Санкт-Петербурге воздвигнуть пятиметровый бронзовый памятник Низами&lt;ref&gt;[http://www.encspb.ru/article.php?kod=2805563054 См.]&lt;/ref&gt;. Рукописи его произведений, хранятся в крупнейших рукописных фондах мира. Поэзия Низами Гянджеви оказала огромнейшее влияние на литературы и изобразительное и декоративно-прикладное искусство народов Ближнего и Среднего Востока. Произведения живописи иллюстрирующие поэмы Низами хранятся в [[w:ru:Британский музей|Британском музее]] (Лондон), [[w:ru:Лувр|Лувре]] (Париж), [[w:ru:Музей изящных искусств (Бостон)|Музее Изящных Искусств]] (Бостон), Музее [[w:ru:Топкапы|Топкапы]] (Стамбул), [[w:ru:Государственная Третьяковская галерея|Третьяковской галерее]] (Москва) и др.

В [[w:ru:Гянджа|Гяндже]] на могиле Низами Гянджеви еще с XIII в. был построен гумбез (купол), а в XX в. на месте его был воздвигнут монументальный Мавзолей, который посещают десятки тысяч любителей гениальной поэзии Низами.

== Qeydlər ==
&lt;references/&gt;</text>
      <sha1>b8kcg43dqvlax87gs8ik59uuv1humso</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви/О месте рождения Низами Гянджеви</title>
    <ns>0</ns>
    <id>739</id>
    <revision>
      <id>3547</id>
      <timestamp>2011-04-08T06:03:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vugar 1981</username>
        <id>119</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title = [[О некоторых спорных вопросах относительно родины и национа...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3547</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14169" sha1="tpw47pn9p6wj08dou26toejdh5wq542" xml:space="preserve">{{header
 | title = [[О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви]]:&lt;br&gt;
 | author = Мамедов, Джаббар Манаф оглы
 | translator = 
 | section = Часть I: О МЕСТЕ РОЖДЕНИЯ НИЗАМИ ГЯНДЖЕВИ
 | previous = '''&lt;——[[О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви/Введение|Введение]]'''
 | next = '''[[О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви/Какие народности жили в XII в. в Гяндже|Часть II: Какие народности жили в XII в. в Гяндже?]]——&gt;'''
 | year = 
 | notes = 
'''Mənbə:''' [http://vestnik.unipress.ru/pdf10/s13/s13v1_10_S.pdf Вестник Санкт-Петербургского университета. Сер. 13. 2010. Вып. 1.]. '' Səhifə. 106–116. УДК 82.09''
}}

&lt;div style=&quot;font-size:14px;&quot;&gt;

До XVII в. ни у кого не было сомнений в том, что Низами родился, безвыездно жил и умер в [[w:ru:Гянджа|Гяндже]] ''(откуда и происходит его прозвище Гянджеви, т.е. из Гянджи)''. В самых достоверных сборниках биографий поэтов, как [http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/66051/Ауфи Ауфи Садид-ад-дин] ''(XIII в.)'' и [http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/85608/Доулатшах Доулатшах Самарканди] ''(XV в.)'' городом рождения Низами указывается [[w:ru:Гянджа|Гянджа]], в которой он жил практически безвыездно и в которой умер.

После одного комментария в биографическом сочинении [http://www.ketabname.com/main2/identity/?serial=204&amp;chlang=en&amp; «Атешкида»] («Atashkadah») [http://www.iranica.com/articles/azar-bigdeli-hajj-lotf-ali-big Хаджи Лютф Али Бек] (XVIII в.) появились сомнения, начались разногласия. В частности за основу утверждения о том, что Низами родился не в Гяндже а в [[w:ru:Кум (город)|городе Куме]] взяты строки из сборника «Атешкида» цитирующие такой куплет из рукописей «Искандер-намэ»:

 چو دُر گرچە در بحر گنجە گمم 
 ولى از قهستان شهر قمم
 به تفرش دهى هست تا نام او 
 نظامى از آن جا شده نام جو 

&lt;u&gt;Транскрипция:&lt;/u&gt;

 Çu dorr gərçe dər bəhre Gənce qoməm
 Vəli əz ğohestane şəhre ğəməm
 Be Təfreş dehi həst Ta nam u
 Nezami əz an ca şode nam cu 

&lt;u&gt;Перевод:&lt;/u&gt;

 Хотя я затерян в море Гянджи словно жемчужина,
 Но я из Кухистана (букв. «Горной страны») города Кум,
 В Тафрише (Tafrish) есть деревня с названием Та,
 Низами оттуда пошел искать свое имя (свою славу).

[[File:Bertels_Nizami.djvu|page=22|500px|thumb|right|'''[[w:ru:Бертельс, Евгений Эдуардович|Бертельс Е.Э.]]:''' ''[[:File:Bertels_Nizami.djvu|Великий азербайджанский поэт Низами // Баку, 1940.]]'' '''Стр. 26''']]
До нас дошел единственный экземпляр «Атешкиды» Хаджи Лютф Али Бека. А у этого экземпляра вообще вырваны первые четыре страницы биографии Низами, и таким образом книга начинаются прямо с «Кумской гипотезы». А что было на вырванных страницах и как комментировал «Кумскую гипотезу» сам Хаджи Лютф Али Бек – не известно.

Некоторые исследователи трактуют этот куплет в «Атешкида» так: якобы Низами родился в Иране, в 72 км. на юг от Тегерана, где расположен [[w:ru:Кум (город)|город Кум]].

Сомнения были разрешены еще в первой половины XX в. после академического подхода к этой проблеме. В XX в. авторитетные востоковеды занимаясь этим, выявили, что в старейших рукописях «Искандер-намэ» этой строки нет, а вставка их в поздние варианты «Искендер-наме» является фальсификация.

Авторитетный низамивед акад. [[w:ru:Бертельс, Евгений Эдуардович|Е.Э.Бертельс]] писал: '''«Эта строка, как уже было отмечено английским востоковедом Риё – позднейшая вставка и Низами не принадлежит. Это утверждение Риё вполне подтверждается и нашими материалами. В лучшей и старейшей из известных мне рукописей Низами, принадлежащей Национальной библиотеке в Париже и датированной 763 г. хиджри (1360 г. н. э.), этой строки также не имеется»'''&lt;ref&gt;'''[[w:ru:Бертельс, Евгений Эдуардович|Бертельс Е.Э.]]''': [[:File:Bertels_Nizami.djvu|Великий азербайджанский поэт Низами, // Баку, «АзФАН»,1940. –147 c.]] Стр. 26&lt;/ref&gt;. Эта мысль повторяется и в других его работ: &lt;ref&gt;'''[[w:ru:Бертельс, Евгений Эдуардович|Бертельс Е.Э.]]''': Низами. (ЖЗЛ). // М.: Молодая гвардия. 1947 г. –304 с. Стр.304&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''[[w:ru:Бертельс, Евгений Эдуардович|Бертельс Е.Э.]]:''' Низами. Творческий путь поэта. Ответств. ред. Б.Н.Заходер. // М. АНСССР 1956 г.; –263 c. стр. 67&lt;/ref&gt; и др.

Переводчица произведений Низами на армянский язык [[w:ru:Шагинян, Мариэтта Сергеевна|Мариэтта Шагинян]] также утверждала, что упоминание города Кума – всего лишь поздний вымысел и Низами Гянджеви принадлежит Азербайджану: '''«Это поздние вставки идеологически-мотивированных переписчиков в одну из поэм поэта, и проще говоря, фальсификация»'''&lt;ref&gt;'''[[w:ru:Шагинян, Мариэтта Сергеевна|Мариэтта Шагинян]]''': Этюды о Низами. // Ереван: Изд-во АН АССР, 1955.; переизд.: ~Баку, 1981. –205с. Стр. 19&lt;/ref&gt;. Как дополнительное доказательство того, что Гянджа, родной город поэта, М.Шагинян приводит такие слова Гёте – одного из самых ранних поклонников творчества азербайджанского поэта в Европе: '''«Вообще же он (Низами) вел, соответственно своему спокойному занятию, спокойную жизнь под Сельджукидами и был похоронен в своем отечественном (родном) городе Гяндже»'''&lt;ref&gt;'''[[w:ru:Шагинян, Мариэтта Сергеевна|Мариэтта Шагинян]]:''' Этюды о Низами. // Ереван: Изд-во АН АССР, 1955.; переизд.: ~Баку, 1981. –205с. Стр. 50&lt;/ref&gt;.

Азербайджанский низамивед проф. [http://www.great.az/index.php?newsid=1013 Рустам Алиев] более подробно анализируя эти строки со стилистической точки зрения, выявлял достаточно существенные изъяны: «...&lt;u&gt;Как доказали [[w:fa:وحید دستگردی|В.Дастгирди]], [[w:ru:Бертельс, Евгений Эдуардович|Е.Э.Бертельс]] и [[w:en:Saeed Nafisi|С.Нафиси]]&lt;/u&gt; ''(курсив наш – Дж.М.)'', сообщение о том, что якобы Низами родом из Кума, помещено на основе двух бейтов, внесенных текст «Искендер-наме» (&quot;Икбал-наме&quot;) впоследствии, видимо, патриотами города Кума и поклонниками Низами. Приведем подлинный текст этих бейтов:

 نظامى ز گنجینه بگشاى بند 
 گفتارى گنجه تا چند چند 
 برون آر اگر صیدى افكنده اى 
 روان كن اگر گنجی آكنده اى

&lt;u&gt;Транскрипция&lt;/u&gt;

 Nezami, ze gəncine beqoşai bənd
 Qoftari Gənce ta çənd-çənd
 Berun ar əgər seydi əfkəndei
 Rəvan kon əgər gənci akəndei

&lt;u&gt;Перевод&lt;/u&gt;

 Низами, открой замок сокровищницы,
 До каких пор и доколь ты будешь пленником Гянджи (сокровищницы)?
 Выложи, если ты уложил какую-нибудь дичь,
 Пускай [ее] в хождение, если накопил сокровищницу.

Текстолог, знакомый с особенностями поэтики Низами, сразу заметит, что здесь поэт обыгрывает лексическое значение слово &quot;гянджа&quot;, которое обозначает &quot;сокровищница&quot;.

Если более понятно передать смысл этих строк, то он будет таков: ''&quot;До каких пор ты будешь оберегать сокровищницу своих мыслей в этом городе-сокровищнице (Гяндже)! Покажи всем, что если ты поймал в этом море мыслей редкую дичь, улов (поэтический образ), сделай доступной всем людям эту сокровищницу мыслей, которую ты накопил&quot;''. Здесь мы видим также и повторение излюбленной жалобы Низами: ''&quot;До каких пор ты будешь пленником Гянджи, вырвись из нее на арену мира&quot;''

Эти бейты тесно связаны между собой общей мыслью, составляют единое целое. Однако это не помешало последующим переписчикам-интерполяторам (патриотам Кума) вставить между цитируемыми бейтами еще два двустишия:

 Подобно жемчужине, я затерян в море Гянджи,
 Но я из Кухистана, города Кума.
 В Тафрише есть деревня по имени &quot;Та&quot;,
 Низами оттуда стал искателем [славного] имени».

В этих четырех вставных строчках содержится сразу несколько вопиющих ошибок. Неправильно написано слово &quot;Кухистан&quot;, город Кум не имел никакого пригорода, области или округа под названием &quot;Кухистан&quot;. Наконец, самое главное, как показало сравнение текстов &quot;Икбал-наме&quot;, ни в одном из древнейших списков поэмы этих строк нет»&lt;ref&gt;'''[http://www.great.az/index.php?newsid=1013 Алиев Рустам]''': Поэма о бессмертной любви. // Баку, &quot;Язычы&quot;, 1991. –184 с. ISBN 5-560-00830. Стр.23-24&lt;/ref&gt;.

Кроме этого некоторые востоковеды&lt;ref&gt;'''[http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/64778/Араслы Араслы Гамид]:''' Низами. // Б.&quot;Елм&quot;, 1985. – 208 с. Стр.98&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;'''Шарифов Д.:''' Город Кум. (в сб.ст.: Низами.). // Б., «Азернешр». 1940. –234 с. Стр. 132-145&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;и др&lt;/ref&gt;. обратили внимание на логические ошибки в подходе «Атешкида». Они заявили, что если даже то, о чем говорится в «Атешкида» правда, из этого куплета не вытекает однозначного вывода, что речь об [[w:ru:Кум (город)|иранском городе Кум]]. Может, имелся в виду другой город Кум? На Востоке есть несколько местностей с таким названием. Например, недалеко от Гянджы (в 116 км.) тоже по сей день имеется [[w:az:Qum (Qax)|населенный пункт Кум]], который до VII-VIII в. был большим городом.

== Qeydlər ==
&lt;references/&gt;</text>
      <sha1>tpw47pn9p6wj08dou26toejdh5wq542</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин бүгүн кынаттаах аппынан... (Иван Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>740</id>
    <revision>
      <id>4189</id>
      <parentid>3679</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T23:30:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4189</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5693" sha1="puekl6rfefwp3p9a98jp4c2i55gqnsv" xml:space="preserve">{{poem-on}}
&lt;poem&gt;
Мин бүгүн кынаттаах аппынан
Былыкка куйаардан эрэрдии,
Хомуhун кубулҕат аппынан
Хоhоонум кутуллан эрэр дии!

Таптыыбын бу манна бааллары -
Бу күөҕү, бу халлаан саҕаҕын,
Эҥсиллэр иҥсэлээх бааллары,
Кирис тыам! Эн кэрии саҕаҕын.

Таптыыбын күөх быйан сааhынан
Ньургуhун сибэкки тылларын,
Бу тойук маннык саас-сааhынан
Суккуллар дьиэрэҥкэй тылларын.

         ***

Аттыбар кыракый көлүйэ,
Анныбар Лена биир салаата.
Көбүөхтүүр күүстэрин көлүйэ
Күөх долгун биэрэги салаата.

Көрүлээ, күүгүнээ, чэ, Лиэнэ!
Эн уоргун, уо, дьэ туох тохтотуой!
Киэргэннэ биэрэгиҥ чэл иэнэ,
Киниэхэ күөх уунан тохто туой!

Таас хайа! Кылбайар кырыыгын
Көй долгун сууйбатах муҥунан,
Көбүөхтүүр сүүрүгү кырыыгын
Күрбэ таас күөмэйин муҥунан.

Эйиэхэ бокулуон уураары
Элиэнэ бэккэ да кыhаллар
Эн уоттахх уостаргын уураары
Долгуннар таастары кыhаллар.

Турдулар бараммат баараҕай
Көбүөхтүүр долгунныар. О, Лиэнэ,
Эн түллэр бардамыҥ баар аҕай
Уордайда кэл киэбин ол иэнэ.

Силлиэ тыал, силлиэрдин, баҕардар!
Синэ биир - бар ытаа, бар ыллаа.
Эбиитин элбэххэ баҕардар,
Эрэй уон арааhын барыллаа.

Хаhыырар буурҕалаах сатанан
Ыар былыт халлааны сабыыта,
Сылдьыбыт сырыым дьэ сатанан
Суйданна саарбах өй сабыыта.

Мин уҥуор биэрэккэ бараммын
Уоттаах түүн кистэлин уордарбын
Ол мүөтүн ыймахтаан бараммын
Уоскутуох этим ыар уордарбын.

         ***

Мин санаам ыарахан тимирэ
Долгуну туоруурга сорунан,
Киэҥ үөскэ тимирэ-тимирэ
Күөрэйдэ тыын быстар сорунан.

Силлиэ тыал часкыйан ытыырын
Улахан куттал диэн көрбөккө
Туораатым күрүлгэн ытыырын
Харахпын кэннибэр көрбөккө.

Этиҥнээх буурҕабыт аhынна,
Мин буллум үрдүк таас хайабын.
Тыал тоҕо бу миигин аhынна? -
Биллэҕэ мин киммин-хайабын.

Дьэ куоттум дьиктибин айаммын...
Туох баарай бу мантан ыар, этиҥ?
Көрдүгүөт, баламат айаммын -
Күөх долгун, таллан таас, ыар этиҥ!

Оол, миигин куоттаран , кыhыйан,
Эбэккэм хараҕын симмэхтиир,
Кырылас кумаҕын кыhыйан,
Кыллырҕас кутта5ар симмэхтиир.

Уотунан кытыастан, кытаран
Силлиэ тыал күрэнэ турбута.
Сүрэ5эр үөрүүтүн кытаран
Биэрэккэ поэт уол турбута.

Киэҥ халлаан аhаҕас уолугар
Буурҕа тыал күрэнэн хааллар да,
Тыл ууhа тойуксут уолугар
Бэйэтин бэлиэтин хаалларда.

Ол бэлиэ сүрэхтэн сууллубат...
Мин үрдүк ыллыкпын ыйыаҕа,
Буурҕаттан охтубат, сууллубат
Маягын үрдүбэр ыйыа5а.

         ***

Хараҕым иирдэ дуу? Суох, атын -
Халлааҥҥа көтөллөр парустар -
Ол уордаах Елүөнэ суо-хатын
Аныардаах үөһүттэн паар устар.

Долгун! Биир чаас баран эрээри
Кыл тыыннаах сордонор сорунуу,
Сотору да бүтүөх эрээри
Суоhурдун - ол быстах сорунуу.

Айылҕам! Утуйан аҥаарый...
Бу сири дьиктилээх сир дииллэр,
Халлааҥҥа дьаарбайдын аҥаар ый,
Кинини дьай тыыннар сирдииллэр.

Күөх биэрэк дьэҥкэрэ түhээтин
Киэргэлгэ киэргэлин эппитэ,
Утуйбут түүлүгэр түhээтин -
Санаа5а бу курдук эппитэ:

&quot;Дьэргэлгэн үҥкүүлүүр сирэ мин
Киэҥ кыраай бараммат баайабын,
Мин тыыннаах айылҕа сирэммин
Тырымныыр букеты баайабын&quot;.

О, чахчы, дойҕохтоох сир, бэккин.
Уус тылтан күндү таас кыhыллар,
Күн сирин киэргэлин сирбэккин,
Көстөллөр бу күөхтэр, кыhыллар.

         ***

Кэрэ түүн кээмэйдээх чааhынан
Кинини кэтэhэн турабын,
Ол кэми кэтиирим чааһынан
Сүүс төгүл мин туойан турабын.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>puekl6rfefwp3p9a98jp4c2i55gqnsv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Арбита хоһоонноро</title>
    <ns>14</ns>
    <id>741</id>
    <revision>
      <id>3559</id>
      <parentid>3558</parentid>
      <timestamp>2011-04-09T19:03:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3559</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57" sha1="ryfp0ttvgu4mqda51kaofc0zr0lue9b" xml:space="preserve">[[Категория:Иван Арбита|Арбита]]</text>
      <sha1>ryfp0ttvgu4mqda51kaofc0zr0lue9b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аттыбар кыракый көлүйэ... (Иван Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>742</id>
    <revision>
      <id>4187</id>
      <parentid>3681</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T23:29:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4187</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1823" sha1="hotk4lknu6ad9smf8e1m7ct05b1f0ew" xml:space="preserve">{{poem-on}}
&lt;poem&gt;
Аттыбар кыракый көлүйэ,
Анныбар Лена биир салаата.
Көбүөхтүүр күүстэрин көлүйэ
Күөх долгун биэрэги салаата.

Көрүлээ, күүгүнээ, чэ, Лиэнэ!
Эн уоргун, уо, дьэ туох тохтотуой!
Киэргэннэ биэрэгиҥ чэл иэнэ,
Киниэхэ күөх уунан тохто туой!

Таас хайа! Кылбайар кырыыгын
Көй долгун сууйбатах муҥунан,
Көбүөхтүүр сүүрүгү кырыыгын
Күрбэ таас күөмэйин муҥунан.

Эйиэхэ бокулуон уураары
Элиэнэ бэккэ да кыhаллар
Эн уоттахх уостаргын уураары
Долгуннар таастары кыhаллар.

Турдулар бараммат баараҕай
Көбүөхтүүр долгунныар. О, Лиэнэ,
Эн түллэр бардамыҥ баар аҕай
Уордайда кэл киэбин ол иэнэ.

Силлиэ тыал, силлиэрдин, баҕардар!
Синэ биир - бар ытаа, бар ыллаа.
Эбиитин элбэххэ баҕардар,
Эрэй уон арааhын барыллаа.

Хаhыырар буурҕалаах сатанан
Ыар былыт халлааны сабыыта,
Сылдьыбыт сырыым дьэ сатанан
Суйданна саарбах өй сабыыта.

Мин уҥуор биэрэккэ бараммын
Уоттаах түүн кистэлин уордарбын
Ол мүөтүн ыймахтаан бараммын
Уоскутуох этим ыар уордарбын

&lt;/poem&gt;
{{poem-off}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>hotk4lknu6ad9smf8e1m7ct05b1f0ew</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин санаам ыарахан тимирэ... (Иван Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>743</id>
    <revision>
      <id>4190</id>
      <parentid>3677</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T23:30:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4190</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1792" sha1="gj0lnlcirybagka10xno9muz7md58fi" xml:space="preserve">{{poem-on}}
&lt;poem&gt;
Мин санаам ыарахан тимирэ
Долгуну туоруурга сорунан,
Киэҥ үөскэ тимирэ-тимирэ
Күөрэйдэ тыын быстар сорунан.

Силлиэ тыал часкыйан ытыырын
Улахан куттал диэн көрбөккө
Туораатым күрүлгэн ытыырын
Харахпын кэннибэр көрбөккө.

Этиҥнээх буурҕабыт аhынна,
Мин буллум үрдүк таас хайабын.
Тыал тоҕо бу миигин аhынна? -
Биллэҕэ мин киммин-хайабын.

Дьэ куоттум дьиктибин айаммын...
Туох баарай бу мантан ыар, этиҥ?
Көрдүгүөт, баламат айаммын -
Күөх долгун, таллан таас, ыар этиҥ!

Оол, миигин куоттаран , кыhыйан,
Эбэккэм хараҕын симмэхтиир,
Кырылас кумаҕын кыhыйан,
Кыллырҕас кутта5ар симмэхтиир.

Уотунан кытыастан, кытаран
Силлиэ тыал күрэнэ турбута.
Сүрэ5эр үөрүүтүн кытаран
Биэрэккэ поэт уол турбута.

Киэҥ халлаан аhаҕас уолугар
Буурҕа тыал күрэнэн хааллар да,
Тыл ууhа тойуксут уолугар
Бэйэтин бэлиэтин хаалларда.

Ол бэлиэ сүрэхтэн сууллубат...
Мин үрдүк ыллыкпын ыйыаҕа,
Буурҕаттан охтубат, сууллубат
Маягын үрдүбэр ыйыа5а.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>gj0lnlcirybagka10xno9muz7md58fi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хараҕым иирдэ дуу? Суох, атын... (Иван Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>744</id>
    <revision>
      <id>4191</id>
      <parentid>3989</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T23:31:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4191</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="325" sha1="qtramxafkyotrlss3xlxkycmws6izbs" xml:space="preserve">{{poem-on}}
&lt;poem&gt;
Кэрэ түүн кээмэйдээх чааhынан
Кинини кэтэhэн турабын,
Ол кэми кэтиирим чааһынан
Сүүс төгүл мин туойан турабын.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>qtramxafkyotrlss3xlxkycmws6izbs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1935 сыл айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>745</id>
    <revision>
      <id>3566</id>
      <timestamp>2011-04-09T19:11:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:1930-с сыллар айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3566</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="aigvunmjst6belvrfaawqlqfpvk96b4" xml:space="preserve">[[Категория:1930-с сыллар айымньылара]]</text>
      <sha1>aigvunmjst6belvrfaawqlqfpvk96b4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кэрэ түүн кээмэйдээх чааhынан... (Иван Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>746</id>
    <revision>
      <id>4188</id>
      <parentid>3678</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T23:29:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4188</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1431" sha1="tj6jp4zthvi1jrkm6hay9ru53u2b3y0" xml:space="preserve">{{poem-on}}
&lt;poem&gt;
Хараҕым иирдэ дуу? Суох, атын -
Халлааҥҥа көтөллөр парустар -
Ол уордаах Елүөнэ суо-хатын
Аныардаах үөһүттэн паар устар.

Долгун! Биир чаас баран эрээри
Кыл тыыннаах сордонор сорунуу,
Сотору да бүтүөх эрээри
Суоhурдун - ол быстах сорунуу.

Айылҕам! Утуйан аҥаарый...
Бу сири дьиктилээх сир дииллэр,
Халлааҥҥа дьаарбайдын аҥаар ый,
Кинини дьай тыыннар сирдииллэр.

Күөх биэрэк дьэҥкэрэ түhээтин
Киэргэлгэ киэргэлин эппитэ,
Утуйбут түүлүгэр түhээтин -
Санаа5а бу курдук эппитэ:

&quot;Дьэргэлгэн үҥкүүлүүр сирэ мин
Киэҥ кыраай бараммат баайабын,
Мин тыыннаах айылҕа сирэммин
Тырымныыр букеты баайабын&quot;.

О, чахчы, дойҕохтоох сир, бэккин.
Уус тылтан күндү таас кыhыллар,
Күн сирин киэргэлин сирбэккин,
Көстөллөр бу күөхтэр, кыhыллар.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>tj6jp4zthvi1jrkm6hay9ru53u2b3y0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Иван Арбита</title>
    <ns>14</ns>
    <id>747</id>
    <revision>
      <id>7014</id>
      <parentid>7004</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:35:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7014</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2487" sha1="hze4q45ti1cz9tec3xv8mz5fzh9yype" xml:space="preserve">Поэт '''Иван Арбита''' (Иван Егорович Слепцов) аата ахтыллыбат буолбута сүүрбэччэ сыл буолла. Билигин бу аат, хат күөрэйэн, төрөөбүт литературатыгар төнүннэ. Соторутааҕыта ССРС Верховнай Суутун пленума, олохтоох суруйааччы Союһун туруорсуутунан, Арбита дьыалатын хат көрөн, кини сокуоннайа суоҕунан буруйдаммыт ыар буруйун ыраастаан ыыппыт суруга кэллэ. Иван Арбита отутун туолбакка сылдьан ыар дьылҕаламмыта. Кини 1914 сыллаахха Мэҥэ-Хаҥалас оройуонугар, Тараҕай нэһилиэгэр дьадаҥы дьонтон төрөөбүтэ. Оскуолаҕа уон биир сааһыгар киирэн, 1935 сыллаахха Якутскайдааҕы учуутал техникумун бүтэрбитэ. Саҥа аһыллыбыт пединститукка сылга тиийбэт кэмҥэ үөрэммитэ. Кэлин, үөрэҕин быраҕан, аҥардас ааҕар, суруйар дьарыктаммыта. Ол сылдьан быстах кэмнэргэ учууталлаабыта, хаһыакка, издательствоҕа улэлэтэлээбитэ. Арбита айымньылара уонна Пушкинтан, Лермонтовтан, Маяковскайтан, атын да поэттартан, суруйааччылартан элбэх үтүөкэн тылбаастара биһиги литературабытыгар өлбөт-сүппэт кылаат буолуохтара. Кини литературнай нэһилиэстибэтин бэчээттээн таһаарыы ааҕааччыларга улахан интэриэстээх буолара саарбаҕа суох.

[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
{{DEFAULTSORT:Арбита}}
[[Категория:Бары ааптардар|Арбита]]
[[Категория:Саха ааптардара|Арбита]]
[[Категория:Тылбаасчыттар]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-А]]</text>
      <sha1>hze4q45ti1cz9tec3xv8mz5fzh9yype</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Долгуннар (Иван Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>748</id>
    <revision>
      <id>4777</id>
      <parentid>3723</parentid>
      <timestamp>2011-11-24T20:28:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4777</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17554" sha1="hlq061scd4sfckxw69g8v3wmjiah1ac" xml:space="preserve">{{poem-on|Долгуннар}}
&lt;poem&gt;
Мин бүгүн кынаттаах аппынан 
Былыкка куйаардан эрэрдии, 
Хомуһун-кубулҕат аппынан 
Хоһоонум кутуллан эрэр дии! 

Таптыыбын бу манна бааллары – 
Бу күөҕү, бу халлаан саҕаҕын, 
Эҥсиллэр иҥсэлээх бааллары, 
Кирис тыам! Эн кэрии саҕаҕын. 

Таптыыбын күөх быйаҥ сааһынан 
Ньургуһун сибэкки тылларын, 
Бу тойук маннык саас-сааһынан 
Суккуллар дьиэрэҥкэй тылларын. 

Аттыбар кыракый көлүйэ, 
Анныбар Ленэ биир салаата. 
Көбүөхтүүр күүстэрин көлүйэ 
Күөх долгун биэрэги салаата. 

Көрүлээ, күүгүнээ, чэ, Лиэнэ! 
Эн уоргун, уо, дьэ туох тохтотуой! 
Киэргэннэ биэрэгиҥ чэл иэнэ, 
Киниэхэ күөх уунан тохто туой! 

Таас хайа! Кылбайар кырыыгын 
Көй салгын сууйбатах муҥунан, 
Көбүөхтүур сүүрүгү кырыыгын 
Күрбэ таас күөмэйиҥ муҥунан. 

Эйиэхэ бокулуон уураары 
Элиэнэ бэккэ да кыһаллар, 
Эн уоттаах уостаргын уураары 
Долгуннар таастары кыһаллар. 

Турдулар бараммат баараҕай 
Көбүөхтүүр долгуннар. О, Лиэнэ, 
Эн түллэр бардамыҥ баар аҕай, 
Уордайда кэй киэбиҥ ол иэнэ. 

Силлиэ тыал силлиэрдин баҕардар! 
Синэ биир – бар ытаа, бар ыллаа. 
Эбиитин элбэххэ баҕардар 
Эрэй уон арааһын барыллаа! 

Хаһыырар буурҕалаах сатанан 
Ыар былыт халлааны сабыыта, 
Сылдьыбыт сырыым дьэ сатанан 
Суйданна саарбах өй сабыыта. 

Мин уҥуор биэрэккэ бараммын 
Уоттаах түүн кистэлин уордарбын, 
Ол мүөтүн ыймахтаан бараммын 
Уоскутуох этим ыар уордарбын! 

Мин санаам ыарахан тимирэ 
Долгуну туоруурга сорунан, 
Киэҥ үөскэ тимирэ-тимирэ 
Күөрэйдэ тыын быстар сорунан. 

Силлиэ тыас часкыйан ытыырын 
Улахан куттал диэн көрбөккө, 
Туораатым күрүлгэн ытыырын 
Харахпын кэннибэр көрбөккө. 

Этиҥнээх буурҕабыт аһынна, 
Мин буллум үрдүк таас хайабын. 
Тыал тоҕо бу миигин аһынна? – 
Биллэҕэ мин киммин-хайабын. 

Дьэ куоттум дьиктибин айаммын… 
Туох баарай бу мантан ыар, этиҥ? 
Көрдүгүөт баламат айаммын – 
Күөх долгун, таллан таас, ыар этиҥ! 

Оол, мииҥин куоттаран, кыһыйан 
Эбэккэм хараҕын симмэхтиир, 
Кырылас кумаҕын кыһыйан 
Кыллырҕас куттаҕар симмэхтиир. 

Уотунан кытыастан, кытаран 
Силлиэ тыал күрэнэ турбута. 
Сүрэҕэр үөрүүтүн кытаран 
Биэрэккэ поэт уол турбута. 

Киэҥ халлаан аһаҕас уолугар 
Буурҕа тыал күрэнэн хааллар да, 
Тыл ууһа тойуксут уолугар 
Бэйэтин бэлиэтин хаалларда. 

Ол бэлиэ сүрэхтэн сууллубат… 
Мин үрдүк ыллыкпын ыйыаҕа, 
Буурҕаттан охтубат, сууллубат 
Маягын үрдүбэр ыйыаҕа. 

Хараҕым иирдэ дуу? Суох, атын – 
Халлааҥҥа көтөллөр паарустар – 
Ол уордаах Элиэнэ суо-хатын 
Аныардаах үөһүттэн паар устар. 

Долгун! Биир чаас баран эрээри 
Кыл тыыннаах сордонор сорунуу, 
Сотору да бүтүөх эрээри 
Суоһурдуҥ – ол быстах сорунуу. 

Айылҕам! Утуйан аҥаарый… 
Бу сири дьиктилээх сир дииллэр, 
Халлааҥҥа дьаарбайдын аҥаар ый, 
Кинини дьай тыыннар сирдииллэр. 

Күөх биэрэк дьэҥкэрэ түһээтин 
Киэргэлгэ киэргэлин эппитэ, 
Утуйбут түүлүгэр түһээтин – 
Санааҕа бу курдук эппитэ: 

«Дьэргэлгэн үҥкүүлүүр сирэ мин 
Киэҥ кыраай бараммат баайабын, 
Мин тыыннаах айылҕа сирэмин 
Тырымныыр букеты баайабын». 

О, чахчы, дойҕохтоох сир, бэккин. 
Уус тылтан күндү таас кыһыллар, 
Күн сирин киэргэлин сирбэккин, 
Көстөллөр бу күөхтэр, кыһыллар. 

Кэрэ түүн кээмэйдээх чааһынан 
Кинини кэтэһэн турабын. 
Ол кими кэтиирим чааһынан 
Сүүс төгул мин туойан турабын. 

Турбутум күөх талах иннигэр, 
Турбутум, турабын, туруоҕум 
Кэл! Биирдэ куустуһар иннигэр 
Мин тыыммын даҕаны туруоҕум! 

Эн солко былааккын эринэн 
Манна кэл, мин күнүм күлүмэ! 
Мин курдук эрэллээх эринэн 
Дьоллонор дьылҕаҕын күлүмэ. 

Манна баар мээр таптал, мээр эйэ, 
Бааллар күөх төлөннөөх сайыннар. 
Эн манна барҕата, мээрэйэ, 
Муҥура суох дьолгун сайыннар! 

Миэхэ биэр сүрэххин, биэр эккин, 
Өйдүүбүн, саныыбын өрүүтүн 
Субу эн дьаарбайар биэрэккин, 
Эн солко суһуоҕуҥ өрүүтүн. 

Дьэ кэллэ! Кинини кытары 
Таҥара тыыннара түстүлэр, 
Хараҥа күлүктэр кытары 
Көмүстүү күлүмнүү түстүлэр. 

Ол тыыннар санаабын табаннар 
Сүрэҕим күлүүһүн астыннар, 
Тапталыҥ охторо табаннар, 
Таҥара, баҕабын астыннар! 

Бэрт элбэх төннүбэт сыл ааста… 
Мин туран дьол-соргу көрдөстүм. 
Сүрэхпэр төлөннө, сылааста 
Кулу диэн Киниттэн көрдөстүм. 

Мин биллим уон илбис үөрэҕин, 
Мин баарбын үрдүк тыын былааһар. 
Эн бүгүн мииҥиттэн үөрэҕин, 
Үөрүүгэр хомолто былааһар. 

Бил мииҥин, мин аптаах талааммын, 
Бил мөлтөх быһыыбын, бил бэппин – 
Мин тугу кимтэн да талааммын 
Умналаан ылары билбэппин. 

Мин хадаар майгылаах эристин 
Сүүс дьылҕа кэриэһин кэспитим. 
Аны ким да кэлэн эристин – 
Элбэҕи кэйгэллии кэспитим. 

Тымныйбыт сүрэхпин, түөстэрбин 
Мин халлаан уотунан сиэтэбин, 
Сир-дойду сиксигин түөстэрбин 
Сүүс сылы тэһииннээн сиэтэбин. 

Оттон эн – сэттэ сир кэрэҕэр 
Кэрдиллэ кэлбэтэх барахсан! 
Баҕардым эн дьикти кэрэҕэр 
Бар дьоннуун барасыай барахсан. 

Эн дьылҕаҥ силбэһэр ситиитэ 
Сирэм күөх ньаассынтан өрүллэр, 
Таптаһар кэм кэлэн ситиитэ 
Кистэлэҥ чувстваҥ син өр үллэр. 

Ол таптал охторо түһэннэр 
Эн уоттаах сүрэххин кэйэллэр, 
Имэҥнэр муньньуста түһэннэр 
Имнэриҥ тыргылла кэйэллэр. 

Биһиги тааһынан тапталлар 
Биэрэги кэрийэн испиппит, 
Мичээрдиир эйэҕэс тапталлар 
Миньньигэс мүөттэрин испиппит. 

Биһиэхэ кынаттаах тыл баара, 
Санаабыт үрдүккэ көтөрө, 
Халлааҥҥа тырымныы тылбаара 
Ыллыыра күн айыы көтөрө. 

Таалалыыр талахха таарыйан 
Дьапталҕа таастарга киирбиппит; 
Тапталбыт өһүөнүн таарыйан 
Тапсыбат санааҕа киирбиппит. 

Ардыгар дьол тускул түөрэҕин 
Дьоло суох өттүнэн кээһэҕин. 
Кыайбаккын төһүүнэн түөрэҕин, 
Билбэккин кэннигэр кээһэҕин. 

Киһи сүүс көһүнэн быыһанар 
Тус-туспа майгылаах-быһыылаах; 
Атыҥҥа бэйэттэн быыһанар 
Адьаһын кыайтарбат быһыылаах. 

Киниэхэ хайгыыра-сирэрэ 
Уустуга суох түргэн буолара, 
Бэрт чугас биир хардыы сир эрэ 
Куоскаттан тиигир кыыл буолара. 

Суох буолла кэмчиэрбит быһыыта – 
Мин толло, дьиксинэ барабын. 
Кэпсээтэ: «Кэм кэллэ, быһыыта, 
Быраһаай, атыҥҥа барабын!..» 

Бараҕын… Мин эмиэ барыаҕым… 
Илиигин ыл түөспэр уур, атаар… 
Ахтаммын күдэхпин барыаҕым… 
Ааттаһыа диир тылгын ууратаар! 

Сассыарда тыргыл күн ойуута 
Тапталбыт тымныйан хаалбыта, 
Күөх биэрэк дьэрэкээн ойуута 
Ыраатан кэннибэр хаалбыта. 

Күөх түүнтэн уһуктан турууга 
Көрүстүм көтөрдөр үөрдэрин – 
Тураҕас туруйам «турууга» 
Тууйуллар сүрэхпин үөрдэрин! 

Атын тыл абыгар түбэһэн, 
Атыҥна санааҕын уур, астын – 
Туспа сир туйгуна түбэһэн 
Эйигин кытары уурастын. 

Иккиһин көссүһэ кэл, этиэм 
Эргийбэт арахсыы туһунан; 
Олуурдаах тылбынан кэлэтиэм – 
Ол аата суолбут тус-туһунан. 

Эн – таптал муҥутуур Кыыһаҕын, 
Мин - кырыыс төрөппүт Уолабын, 
Эн – күннүү күндээрэ кыыһаҕын, 
Оттон мин – күүгэннии уолабын. 

Айылҕам! Көргүн киэр уур; аһыы 
Аймалҕан. Ким тугун аһыйар? 
Урукку сымнаҕас уураһыы 
Мин уоспар дьаат буолан аһыйар. 

Ытаата ол имэҥ, ол омун: 
«Быраһаай, күн диэки көр үстэ!» 
Оһоллоох олоҕум оломун 
Эҥсэр баал утары көрүстэ. 

Ырыабын саптылар ыар ааннар. 
Ыллаары сорунан көрбүтүм – 
Кынаттаах тылларым ыарааннар 
Кытаанах эрэйи көрбүтүм. 

Үөрүүнү бүгүн киэр уур, айдым 
Ынырык тыллары, хараны – 
Үтүөнү туойартан уурайдым, 
Тойугум күөмэйбэр хар аны. 

Туох буолуой биир тойук өлүүтэ – 
Таһааран ону киэр кээс, бырах! 
Олоххо биэрэр биир өлүутэ 
Поэкка суох дииргин, кээс, бырах. 

Мин үрдүк магиям ханнаҕын? 
Кэл эрэ, киир – ханна бааргыный? 
Киир – туохтан кэхтэҕин-ханнаҕын? 
Кинини саманна баар гыный! 

Билигин биһиги хайабыт 
Хараҕын таммаҕа тахсыаҕай? 
Көмүстүү күлүмнүүр хайабыт 
Көхсүгэр хайабыт тахсыаҕай? 

Бигэтик мин өйдөөн кэбистим; 
Эн мииҥин да саныы тур, аҕын. 
Эйиэхэ сэрэбиэй кэбистим – 
Тумарык быыһыгар тураҕын… 

Кэрэ кэм сүрэххин үөрдүүтэ 
Күөх сааскар көрүлээн хаалыаҕыҥ, 
Көтүгэс кыталык үөрдүүтэ 
Кыһыҥҥы кыраайгар хаалыаҕыҥ. 

Олох ыар төлкөнү кэбиһиэ, 
Оччоҕо дьэ уоххун харатыаҥ, 
Оччоҕо муннаран кэбиһиэ 
Ол сүүстэ дьаарбайбыт хара тыаҥ. 

Кыыс кындыа сүрэҕиҥ тэбиитэ 
Көссүһэр күүлэйтэн ырыаҕа, 
Ол ону дьылҕа киэр тэбиитэ 
Киллэриэм мин кэриэс ырыаҕа. 

Эн тыыныҥ тобоҕо баарына 
Өйдүөҕүҥ мин күүспүн, мин уорбун, 
Таптыаҕыҥ, таҥара баарына, 
Субу мин айманар минуорбун. 

Сүрэххэр биирдэ уот эстиэҕэ – 
Сылайан ыран-күр түһүөҕүҥ. 
Сэгэриэм! Эдэриҥ эстиэҕэ, 
Ынырык түүллэри түһүөҕүҥ. 

Мин эмиэ манна сор суолбунан 
Муҥура суох уостан барабын, 
Сүүс төгүл тэпсибит суолбунан 
Мин аргыый арҕахпар барабын. 

Ардыгар туран кэп туонабын 
Айдааннаах суорума сорукпун, 
Алгыыбын күөх чэлгий туонабын, 
Көрдүүбүн көстүбэт сорукпун. 

Соҕотох мунчаарбыт куттас уол 
Мин бара сатыыбын, сатыыбын… 
Сүрэхпэр тоҥ тыалы кутта суол – 
Сатыы да барарбын сатыыбын. 

Сыньньалаҥ олохтон ырабын, 
Эрэйтэн буһабын-хатабын; 
Таптыыбын мин албын ырабын, 
Тылбынан кумаҕы хатабын. 

Таптыыбын төрөөбүт уйабын – 
Буурҕанан биэбэйдиир биһиги; 
Кыйданыы кырыыһын уйабын – 
Поэттар манныкпыт биһиги. 

Биһиги дорҕоонноох долгуттар 
Туруору түөстэрин кимэбит, 
Тыл күүһэ тыыҥҥытын долгуттар, 
Билиэххит поэт диэн ким эбит. 

Поэт сир сокуонун кэһиитэ 
Маарынныыр биир тылы сотору… 
Айылҕа бэлэхтиир кэһиитэ 
Тыл тыынын төрөтүө сотору. 

Оҥорбут буруйбун-айыыбын 
Барытын сатана салаатын! 
Ырытыҥ мин айбыт айыыбын 
Силиһин-мутугун, салаатын. 

Эргэрбит иэйиини саҥардан 
Дьэргэтиэх сассыҥҥы саҥанан! 
Долгуну киһилии саҥардан 
Кэпсэтиэх ол кэрэ саҥанан! 

Манна дьол салгынын тыыныллар, 
Поэт ыар тыллартан салҕааччы, 
Кыратык сыньньанан тыын ыллар, 
Тыыһынча быстаҕы салҕааччы. 

Таптаабыт кыыс оҕоҥ сириитэ 
Кыракый сылтахтан буолуохтаах. 
Ол онтон хамсаабат сир иитэ, 
Кытаатан буол модун, буол уохтаах! 

Сүрэхпит ыллаатын үөрүүнэн, 
Ыарахан тыллары талбатын! 
О, поэт, үөр сайдан, үөр үүнэн, 
Аны бил эдэр саас талбатын. 

Көччөхтөр көттүлэр-дайдылар, 
Күннэрбит күөрэйдэ, көмүстээр! 
Тойуксут! Бу талыы дайдылар 
Ньуурдарын ырыанан көмүстээр. 

Айылҕа маанылаах иитиэҕэ, 
Билиэм дуо, тостору-бэттэри! 
Улуу сир уһааран иитиэҕэ 
Сүүһүнэн мин курдук бэттэри!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1941}}

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1941 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>hlq061scd4sfckxw69g8v3wmjiah1ac</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырытыы:О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви</title>
    <ns>1</ns>
    <id>749</id>
    <revision>
      <id>5126</id>
      <parentid>4506</parentid>
      <timestamp>2012-04-17T09:31:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ruslik0</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <comment>a fix</comment>
      <origin>5126</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25" sha1="oz2uskkhtgr0acevb51vfe8f9d2rmkn" xml:space="preserve">[[OTRS:2011050210008342]]</text>
      <sha1>oz2uskkhtgr0acevb51vfe8f9d2rmkn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Amire80</title>
    <ns>2</ns>
    <id>750</id>
    <revision>
      <id>3582</id>
      <timestamp>2011-04-11T12:37:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Amire80</username>
        <id>69</id>
      </contributor>
      <comment>Добрый день.</comment>
      <origin>3582</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67" sha1="k2r6p7j2xa2qom59vari4c3vodo1wyj" xml:space="preserve">Добрый день.

[[:w:ru:User:Amire80]]

[[ru:User:Amire80]]</text>
      <sha1>k2r6p7j2xa2qom59vari4c3vodo1wyj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Wikitanvir</title>
    <ns>2</ns>
    <id>751</id>
    <revision>
      <id>5975</id>
      <parentid>5974</parentid>
      <timestamp>2012-12-28T12:08:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Wikitanvir</username>
        <id>126</id>
      </contributor>
      <comment>New design</comment>
      <origin>5975</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2834" sha1="ahoeqk0hrgtqwlhdcefzbqa8ywxmr28" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;padding: 12px 18px 5px 15px; width: absolute; border: 2px solid #000; background: #F5F5F5; color: #000; text-align: justify;&quot;&gt;The purpose of this user page is to point you to the right direction where you can contact me in need. Please do not leave your message here, otherwise in most cases, they will not be noticed in time and eventually be removed.

However, you are encouraged to contact me or say hello. :-)

Please note that I can communicate in either Bangla or English. My apologies for not knowing your language.

If you prefer to leave me a message, please choose any of the following talk pages I maintain frequently.
* [[m:User talk:Wikitanvir|Meta-Wiki talk page]]
* [[m:bn:User talk:Wikitanvir|Bangla Wikipedia talk page]] (my home wiki)
* [[m:en:User talk:Wikitanvir|English Wikipedia talk page]]
* [[m:commons:User talk:Wikitanvir|Wikimedia Commons talk page]]

If you have something to say to me in private, e-mail is a good option.
* If you are logged in to your Wikimedia account you can probably e-mail me by [[Special:EmailUser/Wikitanvir|clicking here]].
* Otherwise, you can e-mail me directly to &lt;span style=&quot;text-transform: lowercase;&quot;&gt;{{PAGENAME}}&lt;/span&gt;[[File:At sign.svg|17px|&amp;nbsp;at&amp;nbsp;|link=]]gmail.com.

Finally, if you are interested to know about my work or myself, they can be found on [[m:User:Wikitanvir|my Meta-Wiki user page]].
&lt;/div&gt;&lt;!--
# USEFUL STATISTICS TABLE --&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;  width=&quot;100%&quot; style=&quot;border: 2px solid #000;&quot;
! style=&quot;width: 11%; background: #CCC;&quot; | [[Special:AllPages|Articles]]
! style=&quot;width: 10%; background: #CCC;&quot; | [[Special:ListFiles|Files]]
! style=&quot;width: 13%; background: #CCC;&quot; | [[Special:ListUsers|Users]]
! style=&quot;width: 11%; background: #CCC;&quot; | [[Special:ActiveUsers|Active Users]]
! style=&quot;width: 10%; background: #CCC;&quot; | [[Special:ListUsers/bot|Bots]]
! style=&quot;width: 11%; background: #9F0; border: 2px solid #000;&quot; | [[Special:ListUsers/sysop|Sysops]]
! style=&quot;width: 12%; background: #CC9; border: 2px solid #000;&quot; | [[Special:ListUsers/bureaucrat|Bureaucrats]]
! style=&quot;width: 11%; background: #FC0; border: 2px solid #000;&quot; | [[Special:ListUsers/checkuser|CheckUsers]]
! style=&quot;width: 12%; background: #6FF; border: 2px solid #000;&quot; | [[Special:ListUsers/oversight|Oversighters]]
|- style=&quot;background: #F5F5F5; font-size: 110%; text-align: center;&quot;
| {{NUMBEROFARTICLES}} || {{NUMBEROFFILES}} || {{NUMBEROFUSERS}} || {{NUMBEROFACTIVEUSERS}} || {{NUMBERINGROUP:bot}} || style=&quot;background: #9F0; border: 2px solid #000;&quot; | '''{{NUMBEROFADMINS}}''' || style=&quot;background: #CC9; border: 2px solid #000;&quot; | '''{{NUMBERINGROUP:bureaucrat}}''' || style=&quot;background: #FC0; border: 2px solid #000;&quot; | '''{{NUMBERINGROUP:checkuser}}''' || style=&quot;background: #6FF; border: 2px solid #000;&quot; | '''{{NUMBERINGROUP:oversight}}'''
|}&lt;!-- TA! --&gt;</text>
      <sha1>ahoeqk0hrgtqwlhdcefzbqa8ywxmr28</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Wikitanvir</title>
    <ns>3</ns>
    <id>752</id>
    <revision>
      <id>5973</id>
      <parentid>3851</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T22:00:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Wikitanvir</username>
        <id>126</id>
      </contributor>
      <comment>New design</comment>
      <origin>5973</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1400" sha1="46rbmfnj1oqhjlb6img5ahdr3pfxybv" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;padding: 12px 18px 5px 15px; width: absolute; border: 2px solid #000; background: #F5F5F5; color: #000; text-align: justify;&quot;&gt;The purpose of this user page is to point you to the right direction where you can contact me in need. Please do not leave your message here, otherwise in most cases, they will not be noticed in time and eventually be removed.

However, you are encouraged to contact me or say hello. :-)

Please note that I can communicate in either Bangla or English. My apologies for not knowing your language.

If you prefer to leave me a message, please choose any of the following talk pages I maintain frequently.
* [[m:User talk:Wikitanvir|Meta-Wiki talk page]]
* [[m:bn:User talk:Wikitanvir|Bangla Wikipedia talk page]] (my home wiki)
* [[m:en:User talk:Wikitanvir|English Wikipedia talk page]]
* [[m:commons:User talk:Wikitanvir|Wikimedia Commons talk page]]

If you have something to say to me in private, e-mail is a good option.
* If you are logged in to your Wikimedia account you can probably e-mail me by [[Special:EmailUser/Wikitanvir|clicking here]].
* Otherwise, you can e-mail me directly to &lt;span style=&quot;text-transform: lowercase;&quot;&gt;{{PAGENAME}}&lt;/span&gt;[[File:At sign.svg|17px|&amp;nbsp;at&amp;nbsp;|link=]]gmail.com.

Finally, if you are interested to know about my work or myself, they can be found on [[m:User:Wikitanvir|my Meta-Wiki user page]].
&lt;/div&gt;&lt;!-- TA! --&gt;</text>
      <sha1>46rbmfnj1oqhjlb6img5ahdr3pfxybv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Amire80</title>
    <ns>3</ns>
    <id>753</id>
    <revision>
      <id>3585</id>
      <timestamp>2011-04-11T19:43:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'== Об администраторе и бюрократе == Спасибо за подачу запроса относительн...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3585</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="234" sha1="eyrfsg80hy8f4wnzsl00kaweswhrz61" xml:space="preserve">== Об администраторе и бюрократе ==
Спасибо за подачу запроса относительно админа. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 05:43, 12 Муус устар 2011 (YAKST)</text>
      <sha1>eyrfsg80hy8f4wnzsl00kaweswhrz61</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Micki/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>754</id>
    <revision>
      <id>5076</id>
      <parentid>3586</parentid>
      <timestamp>2012-03-11T15:11:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Quentinv57</username>
        <id>242</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>5076</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="111" sha1="8pvfaoxz0sncj1pwvqnhfwfzc9pdley" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Micki/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>8pvfaoxz0sncj1pwvqnhfwfzc9pdley</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Micki</title>
    <ns>2</ns>
    <id>755</id>
    <revision>
      <id>3587</id>
      <timestamp>2011-04-16T20:34:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Micki</username>
        <id>137</id>
      </contributor>
      <comment>'[[m:sr:User:Micki|wikipedia]] - [[m:User:Micki|meta]] - [[commons:User:Micki|commons]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3587</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86" sha1="r4ik3s0amh46fub8w3k4m5qethfd1w9" xml:space="preserve">[[m:sr:User:Micki|wikipedia]] - [[m:User:Micki|meta]] - [[commons:User:Micki|commons]]</text>
      <sha1>r4ik3s0amh46fub8w3k4m5qethfd1w9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Габдуллаа Тукаай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>756</id>
    <revision>
      <id>3607</id>
      <parentid>3604</parentid>
      <timestamp>2011-04-17T01:57:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3607</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1655" sha1="o3lwnyibgwcsmybod27rrdoa3yoahyv" xml:space="preserve">'''Габдуллаа Тукаай''' - татаар уһулуччулаах бэйээтэ, тылбаасчыта, литэрэтиирэ кириитигэ, публицииһа. Отой кылгас олоҕу олордор (26 сааһыгар өлбүт) татаар литэрэтиирэтигэр биллэр суолу хаалларбыт киһи.

Бу киһи туһунан сиһилии [[:w:Габдуллаа_Тукаай|бикипиэдьийэҕэ]] ааҕыаххын сөп.

1968 сыллаахха Дьокуускайдааҕы кинигэ кыһатыгар кини остуоруйалара сахалыы тылбаастанан тахсыбыттара. Тылбаасчыт чуолкай биллибэт, араспаанньата симик баҕайытык кыра бичигинэн кинигэчээн кэннигэр суруллубут: Кузьмина М.И. Тирааһын ахсаана 10 тыһыынча. Төһө да тылбаасчыт бырааба (Тукаай бэйэтин айымньылара бар дьон бас билиитигэр киирэн тураллар) чуолкайа суоҕун иһин бу остуоруйалары бэчээттиибит.

* [[Шурале (Тукаай/Кузьмина М.И. тылбааһа)]]
* [[Уу иччитэ (Тукаай/Кузьмина М.И. тылбааһа)]]
* [[Козаалаах бараан туһунан остуоруйа (Тукаай/Кузьмина М.И. тылбааһа)]]

[[Категория:Арассыыйа суруйааччылара]]
[[Категория:Габдуллаа Тукаай]]</text>
      <sha1>o3lwnyibgwcsmybod27rrdoa3yoahyv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шурале (Тукаай/Кузьмина М.И. тылбааһа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>757</id>
    <revision>
      <id>3608</id>
      <parentid>3595</parentid>
      <timestamp>2011-04-17T01:58:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3608</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11412" sha1="1dw9hgmuqhlsdaapj5o7tpez4z9doz4" xml:space="preserve">{{poem|Шурале&lt;ref&gt;Шурале - тыа иччитэ&lt;/ref&gt;|&lt;poem style='margin-left:4ex'&gt;
I

Биир аул баар Казань таһыгар- ол аул аата Кырлаай. 
Бэл манна куурусса да ыллыыр . . . Дьэ, дьикти да кыраай!

Ахтабын олоро сылдьыбыт аулум ыалларын; 
Арыт сир таратар, бурдук да бысыһар буоларым.

Аарыма аул этэ дуо? Эчи суох, бэрт бүрэ, 
Ааһар да үрэҕэ кыракый сүүрээннии сүүрдэрэ.

Умнарым кэлиэ дуо ол сири, ойуур тыа дойдутун. 
Оһуордаах  суорҕанныы  тэлгэнэн   күөгэйэр   күөх отун.

Муус тымныы, уот куйаас түспэккэ, бар дьону абырыыр. 
Бу дойду халлаана кэмигэр тыалырар, самыырдыыр.

Дьэдьэннээх малина тиһэллэр чараҥ, тыа дьарҕаатын, 
Дьэдьэнньит иһитэ туолара ойуурга тахсаатын!

Халлааны одуулуу күөх окко сытарбын   таптыырым, 
Халыҥ тыа мастарын көй сэрии курдук дии саныырым.

Дьыраспыт буойуннуу дууп, липа, тэҥкэ бэс мастардаах 
Тыалара тэллэйдээх, атын  да  эҥин  сир  астардаах.

Тырым күөх, кып-кыһыл, тэтэркэй сибэкки от үүнэн, 
Дыргыйа устара мүөттээх сыт хонуутун үрдүнэн.

Уон араас лыах бииһэ түһэрэ, көтөрө элиэтии, 
Ол аайы сибэкки симэҕэ силэллэр этэ дии.

Чубу-чуп, чыбы-чып үер чыычаах саҥата-иҥэтэ 
Чуҥкуйбут дууһабын көрүнэн көччүтэр да этэ.

Музыка, циркач дьон, үҥкүү да, ырыа да үтүмэн, 
Бульвара, театра, тустуук да дьонноро суох диэмэҥ!

Бу тыалар  Чингисхан сэриитин кэриэтэ халыҥнар, 
Муораттан да кэтит, былыттан да үрдүк курдуктар.

Арыллан көстөрө ааспыт кэм, урукку  көлүөнэ, 
Араас биис атаана, өлөрсүү, өстөһүү өһүөнэ.

II

Сайыҥҥы күөх тыаны ойуулаан көрдөрдөр даҕаны, 
Сайаҕас тойугум хоһуйа илик хаар кыһыны,

Күһүнү,  эдэр  кыыс кэрэтин, сабантуй   сааскытын.
Көбүтэ барыта, мин ырыам, туох буолан ааспытын!

Ахтылҕан улдьаардан кэбистэ... Ыраас лиис бэлэмниим!
Арба да Шурале туһунан сэһэргиэх буолтум дии!

Барытын умнабын Кырлаай туһунан ахтарбар, 
Баалаама ол ону, этэбин ааҕааччы атаспар.

III

Номоххо кинрбит бу дьикти  тыа  албын  да саһыллаах 
Торҕон да бөрөлөөх, эмиэ  да эһэчээн диэн  кыыллаах.

Булчуттар үгүстүк көрөллөр тииҥи, буур тайаҕы, 
Буут быстар муҥунан тэбинэр бороҥ да куобаҕы

Бу манна кистэлэҥ омоон суол, кылаат да баар дииллэр. 
Бу манна баар суостаах ынырык суоллары кэпсииллэр

Абааһы,  суос-суодал   Шурале,   иччи да  туһунан 
Арбыыллар-кэпсииллэр араас суол номохтор тарҕанан.

Ол кырдьык үһү дуо? Түҥ ойуур муҥура суох халыҥ, 
Ол курдук, тыаҕа баар дьикти да муҥурун булбаккын.

IV

Бидэҕит  үөрэммит үгэспин,— мин змиэ   ырыанан,— 
Билигин сэһэргиэм ол оннук биир номох туһунан

Ыйдаҥа түүн туран, джигит хап-сабар таҥныбыт, 
Ыккый сие тыатыгар мае мастыы аултан тахсыбыт.

Ол тахсан, аарбаттан түһээтин, мае кэрдэн барчалыыр, 
Утуйбут ойуурга сүгэтин тыастара чабыргыыр.

Тыаҕа түүн сайынын сибизһэй, сииктээх да буолааччы, 
Чыычаахтар утуйан, тыа иһэ уу-чуумпу турааччы.

Джигит маc кэрдэр. Атыны тугу да аахайбат. 
Тэрээк да сүгэтин чабыргыыр тыастара уурайбат.

Чуу,  тохтоо!   Ыраахтан туох  эрэ үөгүтүн иһиттэ, 
Тугуй диэн,  күөрэппит сүгэтин тохтотон кэбистэ.

Соһуйдар  даҕаны   куоппата  джигит обургу. 
Суодаллан-бэкиллэн сүрэ бэрт. Киһи дуу? Кимий бу?

Илэ бу илиэһэй иччи дуу, абааһы, сибиэн дуу?
Эчи, суос да дьүһүн! Көстүүһүк эр бэрдин да  куттуу.

Балыксыт  күөгүтүн  кэриэтэ топ-токур  тумустаах,
Бакыйбыт-икийбит   хап-хара   илиилээх-атахтаах.

Түүн эрэ буолбакка, күнүс да куттуохха айылаах 
Төлөннөөх чох курдук чолбоотуу көрбүт уот харахтаах!

Дьаабал кус сыгынньах, хатыҥыр. акыйбыт уҥуохтаах, 
Намыһах сүүһүттэн  тахсыбыт  чөрөгөр   биир   муостаах.

Такыйбыт илиитэ уп-уһун уон дэгиэ тарбахтаах. 
Тарбаҕын уһуна арсыын да аҥаара бадахтаах. 

V

Илиэһэй уолун уот хараҕын  утары  одуулуу
Эр бэрдэ ыйытта: «Хайа, туох наадатын этиэҥ дуу?»

«Эдэркээн, джигит,  толлума, мин, баҕар, ороспуой, 
Эбэтэр   сибэтиэй  буолбатым   эйиэхэ   туох   буолуой.

Иэхэйим-чуохайым  да эбит эйигин көрбүтүм.
Иэритэн өлөрөр үгэһим имнэнэн үөрбүтум.

Тарбаҕым таарыйыа да тута чачата күллэриэ, 
Таарыйбыт киһитин иэритэн иинигэр киллэриэ.

Чэ, нойоон, оонньуох дуу, тарбаххын хамсатан көрдөрүй. 
Дьээбэлээн, күллэрэн, көһүйбүт көхсүбүн көнньүөрдүй!»

«Баҕардар, оонньуох да,— диэтэ мас кэрдээччи хардатын,— 
Манныгы оҥоруоҥ этэ дуо оонньуурум манньатын?»

«Ол тугун этэ тарт, киһийдээн, оҥоруом барытын,    
Уһата-кэҥэтэ   барымыах   көрбүтун-нарбытын!»

«Оччоҕо, чэ, иһит,  туох да  диэ, кыһаныам суоҕа  мин 
Ол сытар суон, модьу дүлүҥү эн көрөр инигин?

Ойуур тыа овцата! Хара тыа иччитэ! Кэл миэхэ, 
Ол  сытар дүлүҥү  көтөҕөн,  аарбабар илдьиэххэ!

Көр эрэ дүлүҥ суон, аппаччы хайдыбыт төбөтүн, 
Күүс-күдэх муҥутаан, эн ылар инигин ол өттүн!»

Шурале көрбүт да тугун да быһааран билбэтэх, 
Шурале, утарса барбакка, «сөп» диэбит ес киирбэх.

Таайдыгыт ини мае кэрдээччи бэрт албас булбутун, 
Тарбаҕын Шурале хайдыбыт дүлүҥҥэ укпутун.

Шурале түөкүн ис санаатын джигит уол таайбыт 
Соруйан, дүлүҥүн хайытан, ытаһа мас саайбыт

Ол ону Шурале уорбалыы, дьиктиргии барбатах, 
Укпут да уп-уһун тарбаҕын төттөрү ылбатах.

Ытаһа мас мүччү ыстаммыт, ып-ыраах кыырайбыт ...   
Ыпсыбыт дүлүҥҥэ шурале тарбаҕын  былдьаппыт!

Албыҥҥа киирбитин дьэ билэн ыһыытыыр-хаһыытыыр, 
Абырааҥ диэн бары  шурале биистэрин  ыҥыртыыр.

Айыытын-харатын билинэн, ааттаһар-көрдөһөр-
«Аһын даа,   абыраа, үтүөҕүн төлүүрбүн өйдөөн көр!

Миигин ыыт, босхолоо, иһит даа иэйэрбин-туойарбын, 
Бэйэҕин,   уолгун да тыыттарыа.тыытыа суох  буоларбын!

Андаҕарт да баҕар. Бары баар аймахпар кэпсиэҕим: 
«Атаһым тыаларбар сылдьара көҥүл!» диэн этиэҕим.

Тарбаҕым agaй ньии! Миигин ыыт, аһын даа, абыраа! 
Таах миигин сордооҥҥун, туһаны ылбаккын да санаа!»

Улуйан, оҥторон, ый да хай түһэрэн сордонор-
Ону мас кэрдээччи истибэт, дьиэлээри оҥостор.

«Иэйэрбин-туойарбын эн хайдах истибэт буолуоҥуй? 
Эн аатыҥ ким диэний? Бу маннык муус сүрэх, туоххунуй.

Мин хайдах гынаммын сарсын күн тахсыыта тиийиэмий, 
Миигин бу муҥнаабыт киһини ким диэммин кэпсиэмий?»

«Дьиэлиирбэр сөп буолла. Мин ааппын эн умнуо суохтааххын. 
Чэ, этиим даҕаны. Былырыын этэ диэн ааттаахпын ...»

Шурале ситиһэр кыах-түгэн суоҕуттан кыһыйда-
Суланна, суҥхарда, часкыйда, ордоотуу улуйда.

«Өлөрүм  буолла  дии!   Шурале   биистэрэ   абырааҥ! 
Өлөрдө Былырыын, илиэһэй биир уола албыннаан!»

Шурале биистэрэ сарсыарда түмсүһэ түспүттэр: 
«Сордоох, туох буолаҥҥьш  улуйдуҥ?   Иирдиҥ дуу? —-
дэспиттэр.-
Бырдыгын быһыма, эчи, өй мэйдээҕи дөйүттүҥ, 
Былырыын буолбуту быйыл туох буолаҥҥын сөргүттүн?»
&lt;/poem&gt;|&lt;&gt;}}
&lt;references/&gt;
[[Категория:Габдуллаа Тукаай]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Остуоруйа]]
[[Категория:Тылбаас]]</text>
      <sha1>1dw9hgmuqhlsdaapj5o7tpez4z9doz4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Poem</title>
    <ns>10</ns>
    <id>758</id>
    <revision>
      <id>3592</id>
      <timestamp>2011-04-16T22:19:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;includeonly&gt;{{poem-on|{{{1}}}}} {{{2}}} {{poem-off|{{{3}}}}} &lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}[[Категория:Халыыпта...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3592</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="187" sha1="s37i8rzqngrt602507gk64kl9y3dfdh" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{poem-on|{{{1}}}}}
{{{2}}}
{{poem-off|{{{3}}}}}
&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}[[Категория:Халыыптар:Формааттааһын|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>s37i8rzqngrt602507gk64kl9y3dfdh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:FalconL</title>
    <ns>2</ns>
    <id>761</id>
    <revision>
      <id>3598</id>
      <timestamp>2011-04-16T23:01:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>3598</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="142" sha1="l6oflce43odm57fezh9j2t3g3waofl6" xml:space="preserve">See [[m:User:FalconL|my user page on Meta]] for further information. Please also use [[m:User Talk:FalconL|my talk page there]] to contact me.</text>
      <sha1>l6oflce43odm57fezh9j2t3g3waofl6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уу иччитэ (Тукаай/Кузьмина М.И. тылбааһа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>763</id>
    <revision>
      <id>3606</id>
      <parentid>3603</parentid>
      <timestamp>2011-04-17T01:57:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3606</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5143" sha1="rqctogpkkfcis4e8nv5p9mec5v4x67k" xml:space="preserve">{{poem|Уу иччитэ|&lt;poem style='margin-left:4ex'&gt;

I
Күөх сайын;  куйаас күн; күннүүбүн үрэхпэр сөтүөлээн! 
Күөрэйээт  умсабын, харбыыбын; сылдьабын күннүктээн!

Олус да үчүгэй оҕолор умсаахтыы оонньуурбут. 
Оттон бу билигин сөтүөлээн бүтэрбэр сөп буолбут.

Тахсаммын, таҥаспын таҥнабын. Ким да суох. Иһиллии 
Талбаарбыт чуумпуттан  эт-этим   саласта   бүтэйдии.

Чуҥкуйан дуу хайдах... Хайыһан көрөөт мин
:::::билбитим
Туоруохтаах талаһам үрдүгэр турар Уу иччитин!

Ол күтүр тараана турара арбаҕар баттаҕын, 
Уот көмүс тарааҕын ымсыыра көрбүтэ хараҕым.

Уолуйан, соһуйан турдум үөт күлүгэр сөрөнөн. 
Умайда ол дьикти тарааҕа уон араас өҥнөнөн.

Тараанан бүттэ да, үрэххэ ыстанан кэбистэ, 
Дагдайа түһээтин, чөҥөрө чүөмпэҕэ тимирдэ.

Чуҥнуубун, кэтиибин, талаһам үрдүгэр тахсабын. 
Тугуй бу? Быһыыта, умнубут. Тарааҕын булабын!

Талаһам тулата, үрэх да, биэрэк да уу-чуумпу... 
Тарааҕы   харбаатым да  дьиэбэр сүүрдүм мин   обургу.

Тэбинэн иһэбин, мин аллаах соноҕос кэриэтэ, 
Тириттим-хоруттум, атаҕым  сири  да билбэтэ.

Хайыһан көөртүм дуо: иэдээним да эбит, дьэ кэһэй:
Хайы-сах ситиэхчэ буолбут уу иччитэ илиэһэй!

Хатаннык кыланна: «Сүүрүмэ, истэҕин дуо, нохоо! 
Хаарыаннаах тараахпын уорбуккун, аҕалый, ыл тохтоо!»

Чугаһаан  кэллэҕин аайытын нэмийэн  биэрэбин, 
Туруом дуо, ким да суох! ... Синим диэн харса суох
сүүрэбин.

Аулга тиийдибит  аҥхалаат сирдэри тахсаммыт,
Ардыргыы, маргыһа түстүлэр бары баар ыттарбыт.

Аулбут ыттара ар да бур аймана үрдүлэр, 
Анараа күтүрү чаҕытан, төттөрү үүрдүлэр.

Ол курдук, күөх далай иччитин тарааҕын былдьаатым, 
Уоскуйан, тыын ылан, «алдьархай ааста!» дии санаатым.

Уонна ол тараахпын «буллум» диэн ийэбэр көрдөрдүм, 
«Олус да утаттым, утахта аҕал» диэн көрдөстүм.

Этиэхтэн эриэккэс тараахпын саҥата суох ылла, 
Иһигэр льиксинэр быһыылаах да утах аҕалла.

II

Кэбис, чэ, кEн киирдэ, ороммор утуйан да көрүүм 
Киэһэрэy, дьиэм иһин от сыттаах салгына  сөп-сөрүүн.

Кирийэ сытабын сып-сылаас суорҕаным иһигэр. 
Ким эрэ түннүкпүн тоҥсуйан, тыас да тыас үлүгэр

Суорҕаммын да аһар, түннүккэ да тиийэр сүрэх суох. 
Соһуйан, мин ийэм ыйытта: «Бачча түүн эмиэ туох

Киммитин  аҕалла!   Киһини истибэт  кимҥиний? 
Ким ыалы түлэй түүн утуппат? Киэр буолуй, кэбэлий!»

«Далайыҥ иччитин тылыттан иһит туох буолбутун! 
Тарааҕым  ханнаный? Аҕала тарт уолуҥ уорбутун!»

Суорҕаммын сэгэтэн көрөбүн. Ый тыкпыт түннүкпэр 
Сор эбит! О, хайдах буолабын? Түбэстим — мэникпэр!

Тохтообот. Тоҥсуйар. Түниүкпэр күлүгэ барыҥныыр, 
Туртайбыт илийбит  баттаҕын уулара чаккырыыр

Таах көрө матабын: тараахпын мин ийэм ылла да 
Таһырдьа элиттэ, түннүгүн сабан хап  гыннарда.

Онтон уу иччитэ барбыта да, уубут көппүтэ, 
О- ийэм эрэйдээх кэлэйэн, мөҥөн да биэрбитэ

Умнуом дуо ол сааппын, өһүөннүк тоҥсУйа турбутун, 
Ол күнтэн ыла мин дьон гиэнин тыыппат да буолбутум.
&lt;/poem&gt;|&lt;&gt;}}
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Остуоруйа]]
[[Категория:Тылбаас]]
[[Категория:Габдуллаа Тукаай]]</text>
      <sha1>rqctogpkkfcis4e8nv5p9mec5v4x67k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Козаалаах бараан туһунан остуоруйа (Тукаай/Кузьмина М.И. тылбааһа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>764</id>
    <revision>
      <id>3605</id>
      <timestamp>2011-04-17T01:56:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem|Козаалаах бараан туһунан остуоруйа&lt;ref&gt;Шурале - тыа иччитэ&lt;/ref&gt;|&lt;poem style='m...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3605</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7157" sha1="d3xso0enu6bz3dz8wc38sgwth2cwgil" xml:space="preserve">{{poem|Козаалаах бараан туһунан остуоруйа&lt;ref&gt;Шурале - тыа иччитэ&lt;/ref&gt;|&lt;poem style='margin-left:4ex'&gt;
Былыыр-былыр биир дьадаҥы ыал олорбут. 
Быстарыы ол ыал олоҕун огдолуппут. 
Ырыган козалаах барааны ииппиттэр, 
Ыксаан, бэл олорун үүрэргэ тиийбиттэр

Эр киһи эппит: «От аһара сыаналаах. 
Илдьэн от атыылыах, ол быдан туһалаах 
Козалаах барааны үүртэлээн кэбиһиэх, 
Кураанах айах адаҕатын иитимиэх».

Онуоха кэргэнэ тута сөбүлэммит: 
«Онто да суох, туһабыт тугуй иитэммит, -
Баар эрэ оппут сыыһын барыыллар арай, 
Барааннаах коза бардыннар атах-балай».

Хайыахтарай коза сордоох, бараан муҥнаах, 
Хаһаайын талбыта, этэн да хаалыа таах. 
Инньэ дэһэн, хаарбах хааһаҕы ылбыттар, 
Итиэннэ хонор сир көрдөһө барбыттар.

Атах-балай дьэ бардар баран испиттэр. 
Аара кими да көрсүбэтэх эбиттэр.
Аллаах билэр ааспыт суоллара төһөтүн. 
Арай, көрө.түспүттэр бөрө төбөтүн

Коза чугаһыан, бөрө төбөтө дьулаан, 
Куттанар оннооҕор ордук хоргус бараан! 
Арай, аһаҕас хааһах айаҕын аппыт, 
Аҕалыҥ диэбиттии аттыларыгар сыппыт.

Коза муҥнаах барааны ааттаһа сатыыр. 
Хоргус бараан эмиэ төттөрү сыҥалыыр. 
Ким ылыан бүк саллан, «Эн-мин» дэһэн, 
Кириэтэһэ турбуттар бэрт өр мөккүһэн,

Онтон, дьэ кэмниэ-кэнэҕэс санаа булан. 
Уҥа-хаҥас кулгааҕыттан иккиэ ылан, 
Илдьэн, били хааһах иһигэр укпуттар, 
Итиэннэ эмиэ бардар бара турбуттар.

Ол курдук сукуһан барбахтаан иһэннэр, 
Ойуур быыһынан уоту көрө түһэннэр,—
Барааи олус үөрбүт,  аргыһыгар эппит: 
«Бара охсуох, көһүннэ дии хонор сирбит.

Уот кутаа таһыгар утуйан туруллуо,
Ол таһыгар бөрө даҕаны суох буолуо»-
Итиэннэ иһиттэ сөбүлүүр саҥаны:
«Ээх,— диэтэ коза.— Баҕардар, барыах даҕаны».

Уокка улам чугаһаан, кэлэн истилэр, 
Ол иһэн уолуйан, олоро түстүлэр... 
Уоту тула, хааһылаах күөстэрин  өрө, 
Олороллор эбит хае да торҕон бөрө.

Онтон уолуйан хаалбыт козалаах барааи, 
Уоскуйан, тыын ылан, оинэ биир дни санаан, 
Чобоотук туттаннар кутааҕа кэлбиттэр, 
«Тойоттоор,  эһиэхэ эҕэрдэ!» — дэспиттэр.

Барааннаах коза кээлтин көрө-көрөлөр 
Баһаамын үөрбүттэр торҕон сур бөрөлөр:
«Бэлэм ас кэлбитин мэтийз оонньуохпут, 
Миин иһэн. арыылаах хааһы сиэн хонуохпут!»

Онуоха коза эппит: «Аһы булуллуо, 
Ол аһынан бары даҕаны тотуллуо! 
Аллайан туруоҥ дуо, аспытын-үөлбүтүн 
Аҕала  тардый — били бөрө тебөтүн!»

Өлбүт сур бөрө төбөтүн илэ көрөөт, 
Үөр бөрө эттэрэ саласпытын өйдөөт, 
Эр ылбыт коза сири-буору табыйбыт, 
Эбиитин  бээҕинии-бээҕинии дьаһайбыт:

«Мээ-мээ! Мээ-мээ! Мээ-мээ! Бэйэҥ да көрбүтүҥ 
Били хааһахха уон түөрт бөрө төбөтүн! 
Ах, аҥала да бараан, сүөһү кэнэнэ! 
Аҕала тарт бөдөҥ бөрө төбөтүнэ!

Ону бараан обургу тута оройдоон, 
Укпут били төбөтүн иккиһин хостоон, 
Куттаммыт бөрөлөр көрө саллыбыттар, 
Кутуруктарын купчуччу туттубуттар.

Олоруоҥ дуо иэдээҥҥэ аһыы-сии? 
Оройго биир санаа: күрэнии, тэскилии.
Хас бөрө төбөтүн ол санаа сынньыбыт: 
Хайдах гынан куотабыт, ханна барабыт?

Онтон өй булан, Баһылык бөрө 
Онолуйбут, ойуур диэки көрө-көрө: 
«Арба даҕаны уубут бүттэ этэ дии, 
Аҕала охсуох, аһыахпыт чэйдии-чэйдии».

Инньэ диэт, тыаҕа субурус гынан хаалбыт 
Ити кэнниттэн өр кэм, элбэх чаас ааспыт . .
Көхсүлэрэ көһүйүөр диэри күүппүттэр 
Күүппүт бөрөлөрүн көрө сүтэрбиттэр!

Сур бөрөлөр баһылыктара күрэнэн 
Суоһаабыт ыар куттал үөр бөрө үрдүнэн. 
Иккис бөрө эппит: «Уу баһа мин барыым, -
Этиэх иннинэ була охсон аҕалыым».

Эмиэ күүтэ сатыыллар торҕон бөрөлөр 
Иккис сур бөрө суолун көрө-көрөлөр, 
Биллэн турар, иккис бөрө да мэлийбит, 
Бэйэтэ  куотаары бэлэһин минньиппит.

Үлүгэр бөҕөттөн өлөрдүү куттаммыт 
Үһүс бөрө кэнниттэн төрдүс сус гыммыт 
Ол курдук, торҕон бөрө үөрдэрин кыйдаан, 
Ордон хаалбыт эбиттэр козалаах бараан
 
Уонна, асчыттарга махтана-махтана, 
Уот тула олорон, аа-дьуо,  тото-хана, 
Бэлэм хааһы бэрдин мотуйан барбыттар, 
Бэркэ диэн миигэстик утуйан турбуттар.

Бэрт эрдэ, сарсыарда, тыҥ хатыыта туран, 
Били бөрө тебөлөөх хааһаҕы ылан, 
Эмиэ барбыттар айан суолун арыйан... 
Эбии туох диэмий? Бүтэр мин остуоруйам.
&lt;/poem&gt;|&lt;&gt;}}

[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Остуоруйа]]
[[Категория:Тылбаас]]
[[Категория:Габдуллаа Тукаай]]</text>
      <sha1>d3xso0enu6bz3dz8wc38sgwth2cwgil</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Avicennasis</title>
    <ns>2</ns>
    <id>766</id>
    <revision>
      <id>3615</id>
      <timestamp>2011-04-21T02:06:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>3615</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="528" sha1="gsqib5y2p7s3xzc3tfwug3srkad9krp" xml:space="preserve">[[m:User:Avicennasis]]
{| class=&quot;wikitable&quot;
! Maintenance ([{{fullurl:User:Avicennasis|action=purge}} purge])
! Entries
|- {{#ifexpr:{{PAGESINCAT:Candidates for speedy deletion}} &gt; 0 | style=&quot;background:#fbb;&quot; }}
| [[:Category:Candidates for speedy deletion|Candidates for speedy deletion]]
| {{PAGESINCAT:Candidates for speedy deletion}}
|-
|colspan=&quot;2&quot;| [[Special:ShortPages]]
|-
|colspan=&quot;2&quot;| [[Special:BrokenRedirects]]
|-
|colspan=&quot;2&quot;| [[Special:DoubleRedirects]]
|}
[[File:IM IN UR WIKI RVRTING UR EDITS lolcat.jpg|450px]]</text>
      <sha1>gsqib5y2p7s3xzc3tfwug3srkad9krp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Амма Аччыгыйын хоһоонноро</title>
    <ns>14</ns>
    <id>767</id>
    <revision>
      <id>3622</id>
      <parentid>3621</parentid>
      <timestamp>2011-04-22T20:37:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>3622</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48" sha1="802lq1fv9c8i7p87re3xebys39yym12" xml:space="preserve">[[Категория:Амма Аччыгыйа]]</text>
      <sha1>802lq1fv9c8i7p87re3xebys39yym12</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1940 сыл айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>768</id>
    <revision>
      <id>3631</id>
      <timestamp>2011-04-22T20:47:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:1940-с сыллар айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3631</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="c1e5pfsfen3c32nwrwtyjf7f93uedim" xml:space="preserve">[[Категория:1940-с сыллар айымньылара]]</text>
      <sha1>c1e5pfsfen3c32nwrwtyjf7f93uedim</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>До5оруом (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>769</id>
    <redirect title="Доҕоруом (Алампа)" />
    <revision>
      <id>3634</id>
      <timestamp>2011-04-26T20:37:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EUvin</username>
        <id>102</id>
      </contributor>
      <comment>[[До5оруом (Алампа)]] аата манныкка уларытылынна: [[Доҕоруом (Алампа)]]: 5-&gt;ҕ</comment>
      <origin>3634</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67" sha1="n8fzeed8qsg2o2lg4o50bqjif7p91ek" xml:space="preserve">#перенаправление [[Доҕоруом (Алампа)]]</text>
      <sha1>n8fzeed8qsg2o2lg4o50bqjif7p91ek</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Barras</title>
    <ns>2</ns>
    <id>772</id>
    <revision>
      <id>3664</id>
      <timestamp>2011-05-08T18:44:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Barras</username>
        <id>160</id>
      </contributor>
      <comment>'[[m:User:Barras|&gt;&gt;&gt;]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3664</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21" sha1="cdvi63wxrv8gkd3jonxs4lgdygdiaj8" xml:space="preserve">[[m:User:Barras|&gt;&gt;&gt;]]</text>
      <sha1>cdvi63wxrv8gkd3jonxs4lgdygdiaj8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Meno25</title>
    <ns>2</ns>
    <id>773</id>
    <revision>
      <id>3665</id>
      <timestamp>2011-05-10T15:44:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meno25</username>
        <id>82</id>
      </contributor>
      <comment>Creating</comment>
      <origin>3665</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" sha1="55k7gbxerrhng2n5vm3p943z1qsduvv" xml:space="preserve">* You can contact me using [[:en:User:Meno25|my English Wikisource userpage]].</text>
      <sha1>55k7gbxerrhng2n5vm3p943z1qsduvv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Meno25</title>
    <ns>3</ns>
    <id>774</id>
    <revision>
      <id>3666</id>
      <timestamp>2011-05-10T15:45:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meno25</username>
        <id>82</id>
      </contributor>
      <comment>talk</comment>
      <origin>3666</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51" sha1="erhueog4jh9i02hvabsirfst0yl7g0j" xml:space="preserve">Please leave messages at [[w:en:User talk:Meno25]].</text>
      <sha1>erhueog4jh9i02hvabsirfst0yl7g0j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:MenoBot</title>
    <ns>2</ns>
    <id>775</id>
    <revision>
      <id>6292</id>
      <parentid>5281</parentid>
      <timestamp>2013-06-29T13:53:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MenoBot</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>r2.7.5) (робот эптэ: [[as:সদস্য:MenoBot]], [[mr:सदस्य:MenoBot]]</comment>
      <origin>6292</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1744" sha1="kb2wm43o4g91m45g28emorq8see8fct" xml:space="preserve">This is an interwiki bot operated by [[w:en:User:Meno25|Meno25]].

[[ar:مستخدم:MenoBot]]
[[as:সদস্য:MenoBot]]
[[az:İstifadəçi:MenoBot]]
[[be:Удзельнік:MenoBot]]
[[bg:Потребител:MenoBot]]
[[bn:ব্যবহারকারী:MenoBot]]
[[br:Implijer:MenoBot]]
[[bs:Korisnik:MenoBot]]
[[ca:Usuari:MenoBot]]
[[cs:Uživatel:MenoBot]]
[[cy:Defnyddiwr:MenoBot]]
[[da:Bruger:MenoBot]]
[[de:Benutzer:MenoBot]]
[[el:Χρήστης:MenoBot]]
[[en:User:MenoBot]]
[[eo:Uzanto:MenoBot]]
[[es:Usuario:MenoBot]]
[[et:Kasutaja:MenoBot]]
[[fa:کاربر:MenoBot]]
[[fi:Käyttäjä:MenoBot]]
[[fo:Brúkari:MenoBot]]
[[fr:Utilisateur:MenoBot]]
[[gl:Usuario:MenoBot]]
[[gu:સભ્ય:MenoBot]]
[[he:משתמש:MenoBot]]
[[hr:Suradnik:MenoBot]]
[[hu:Szerkesztő:MenoBot]]
[[hy:Մասնակից:MenoBot]]
[[id:Pengguna:MenoBot]]
[[is:Notandi:MenoBot]]
[[it:Utente:MenoBot]]
[[ja:利用者:MenoBot]]
[[kn:ಸದಸ್ಯ:MenoBot]]
[[ko:사용자:MenoBot]]
[[la:Usor:MenoBot]]
[[li:Gebroeker:MenoBot]]
[[lt:Naudotojas:MenoBot]]
[[mk:Корисник:MenoBot]]
[[ml:ഉപയോക്താവ്:MenoBot]]
[[mr:सदस्य:MenoBot]]
[[nl:Gebruiker:MenoBot]]
[[no:Bruker:MenoBot]]
[[pl:Wikiskryba:MenoBot]]
[[pt:Utilizador:MenoBot]]
[[ro:Utilizator:MenoBot]]
[[ru:Участник:MenoBot]]
[[sa:योजकः:MenoBot]]
[[sk:Redaktor:MenoBot]]
[[sl:Uporabnik:MenoBot]]
[[sr:Корисник:MenoBot]]
[[sv:Användare:MenoBot]]
[[ta:பயனர்:MenoBot]]
[[te:వాడుకరి:MenoBot]]
[[th:ผู้ใช้:MenoBot]]
[[tr:Kullanıcı:MenoBot]]
[[uk:Користувач:MenoBot]]
[[vec:Utente:MenoBot]]
[[vi:Thành viên:MenoBot]]
[[yi:באַניצער:MenoBot]]
[[zh:User:MenoBot]]
[[zh-min-nan:User:MenoBot]]</text>
      <sha1>kb2wm43o4g91m45g28emorq8see8fct</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:MenoBot</title>
    <ns>3</ns>
    <id>776</id>
    <revision>
      <id>3668</id>
      <timestamp>2011-05-10T15:52:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MenoBot</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <comment>talk</comment>
      <origin>3668</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64" sha1="71i1b2lidd8zeajwxudf0mudmfh1lfr" xml:space="preserve">Please leave comments in English [[w:en:User talk:Meno25|here]].</text>
      <sha1>71i1b2lidd8zeajwxudf0mudmfh1lfr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Thehelpfulone/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>777</id>
    <revision>
      <id>5123</id>
      <parentid>3669</parentid>
      <timestamp>2012-04-08T19:13:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Thehelpfulone]])</comment>
      <origin>5123</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="119" sha1="90o0j49y1bc5ojh2qz4bpul8v2bl78l" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Thehelpfulone/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>90o0j49y1bc5ojh2qz4bpul8v2bl78l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Хоһоон</title>
    <ns>14</ns>
    <id>781</id>
    <revision>
      <id>3684</id>
      <timestamp>2011-05-25T20:18:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3684</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]</text>
      <sha1>e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Сэһэн-кэпсээн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>782</id>
    <revision>
      <id>3685</id>
      <timestamp>2011-05-25T20:18:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3685</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]</text>
      <sha1>e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Публицистика</title>
    <ns>14</ns>
    <id>783</id>
    <revision>
      <id>3686</id>
      <timestamp>2011-05-25T20:18:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3686</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]</text>
      <sha1>e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ох тыл</title>
    <ns>14</ns>
    <id>784</id>
    <revision>
      <id>4415</id>
      <parentid>3687</parentid>
      <timestamp>2011-08-03T06:50:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kynney</username>
        <id>229</id>
      </contributor>
      <origin>4415</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90" sha1="rrpkq56d2lvkgav718mhu9900je1ymh" xml:space="preserve">[[Бэргэн этиилэр]]


[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]</text>
      <sha1>rrpkq56d2lvkgav718mhu9900je1ymh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Суруйсуу</title>
    <ns>14</ns>
    <id>785</id>
    <revision>
      <id>3688</id>
      <timestamp>2011-05-25T20:19:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3688</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]</text>
      <sha1>e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Дыраама</title>
    <ns>14</ns>
    <id>786</id>
    <revision>
      <id>3689</id>
      <timestamp>2011-05-25T20:19:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3689</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]</text>
      <sha1>e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Литэрэтиирэ кириитикэтэ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>787</id>
    <revision>
      <id>3690</id>
      <timestamp>2011-05-25T20:19:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3690</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]</text>
      <sha1>e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Суруналыыстар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>788</id>
    <revision>
      <id>3691</id>
      <timestamp>2011-05-25T20:21:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Ааптардарынан| Суруналыыстар]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3691</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="77" sha1="abvuc3yf4bmdwrwuu8p3xfxtdarp7kl" xml:space="preserve">[[Категория:Ааптардарынан| Суруналыыстар]]</text>
      <sha1>abvuc3yf4bmdwrwuu8p3xfxtdarp7kl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Устуоруктар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>789</id>
    <revision>
      <id>3692</id>
      <timestamp>2011-05-25T20:21:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Ааптардарынан| Устуоруктар]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3692</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="73" sha1="s34zg4zuqvwo2fwny16fbzfrpfq62uj" xml:space="preserve">[[Категория:Ааптардарынан| Устуоруктар]]</text>
      <sha1>s34zg4zuqvwo2fwny16fbzfrpfq62uj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Бөлөһүөктэр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>790</id>
    <revision>
      <id>3693</id>
      <timestamp>2011-05-25T20:22:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Ааптардарынан| Бөлөһүөктэр]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3693</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="73" sha1="6ivp1hciwvy3w1wct3b2ionf42morev" xml:space="preserve">[[Категория:Ааптардарынан| Бөлөһүөктэр]]</text>
      <sha1>6ivp1hciwvy3w1wct3b2ionf42morev</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Vigorous action</title>
    <ns>2</ns>
    <id>791</id>
    <revision>
      <id>4500</id>
      <parentid>3694</parentid>
      <timestamp>2011-08-28T15:47:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vigorous action</username>
        <id>139</id>
      </contributor>
      <origin>4500</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" sha1="5cyluc67zjj9mesgz28ivcb9sxzwqsi" xml:space="preserve">[[meta:user:vigorous action|Vigorous action]]/[[w:ja:user:vigorous_action|home]]

[[sulutil:Vigorous_action|SUL]]</text>
      <sha1>5cyluc67zjj9mesgz28ivcb9sxzwqsi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күндэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>792</id>
    <revision>
      <id>7036</id>
      <parentid>4070</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:29:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7036</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1171" sha1="9fneb96n7v6uowso3vqcx1vjrkztnnp" xml:space="preserve">=== [[Күндэ]] ===

Күндэ (Алексей Андреевич Иванов) - (1898-1934) ураты суоллаах-иистээх, бэйэтин кэмигэр биллибит, биһирэппит, литература араас эйгэтигэр үлэлээбит талааннаах саха суруйааччыта уонна саха тылын маҥнайгы теоретигынан биллэр киһи.

== Хоһооннор ==

*[[Төрөөбүт тыл (Күндэ)|Төрөөбүт тыл]]
*[[Эдэр ыччакка (Күндэ)|Эдэр ыччакка]]
*[[Ыллыыр ырыам... (Күндэ)|Ыллыыр ырыам...]]
*[[Кии сыта (Күндэ)|Кии сыта]].
*[[Ыам ыйын 1-гы күнэ (Күндэ)|Ыам ыйын 1-гы күнэ]] 
*[[Ыам ыйа (Күндэ)|Ыам ыйа]]
*[[Тырактарыыс (Күндэ)|Тырактарыыс (Күндэ)]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Бары ааптардар|Күндэ]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-К]]</text>
      <sha1>9fneb96n7v6uowso3vqcx1vjrkztnnp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дьаардаах олох... (Иван Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>793</id>
    <revision>
      <id>4788</id>
      <parentid>3720</parentid>
      <timestamp>2011-11-24T21:04:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4788</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="533" sha1="t9h5fz86xqf0zfih84lnwhygx6e3i7v" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on}}
Дьаардаах олох
Дьаҥын ааспыт
Улуу дьоллоох
Оҕо сааска
Дириҥ байҕал
Уутун саҕа
Уруй-айхал,
Уустук саҥа!
Аҕал, маама,
Саҥа дьолло,
Дөссө наада
Кыыста, уолла!
{{poem-off|1936}}
&lt;/poem&gt;

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1936 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>t9h5fz86xqf0zfih84lnwhygx6e3i7v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1936 сыл айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>794</id>
    <revision>
      <id>3721</id>
      <timestamp>2011-06-01T05:50:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:1930-с сыллар айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3721</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="aigvunmjst6belvrfaawqlqfpvk96b4" xml:space="preserve">[[Категория:1930-с сыллар айымньылара]]</text>
      <sha1>aigvunmjst6belvrfaawqlqfpvk96b4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1941 сыл айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>795</id>
    <revision>
      <id>3724</id>
      <timestamp>2011-06-01T05:53:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:1940-с сыллар айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3724</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="c1e5pfsfen3c32nwrwtyjf7f93uedim" xml:space="preserve">[[Категория:1940-с сыллар айымньылара]]</text>
      <sha1>c1e5pfsfen3c32nwrwtyjf7f93uedim</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Koavf</title>
    <ns>2</ns>
    <id>796</id>
    <revision>
      <id>5756</id>
      <parentid>5753</parentid>
      <timestamp>2012-12-10T08:23:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Koavf</username>
        <id>174</id>
      </contributor>
      <origin>5756</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1614" sha1="l0mlu2iv9f40t7h6xgx8w94eluyrurh" xml:space="preserve">[[:w:en:User:Koavf|!!!!]]
{{#babel:sah-0|en|es-2}}
[[ang:User:Koavf]]
[[ar:مستخدم:Koavf]]
[[az:İstifadəçi:Koavf]]
[[be:Удзельнік:Koavf]]
[[bg:Потребител:Koavf]]
[[bn:ব্যবহারকারী:Koavf]]
[[br:Implijer:Koavf]]
[[bs:Korisnik:Koavf]]
[[ca:Usuari:Koavf]]
[[cs:Uživatel:Koavf]]
[[cy:Defnyddiwr:Koavf]]
[[da:Bruger:Koavf]]
[[de:Benutzer:Koavf]]
[[el:Χρήστης:Koavf]]
[[en:User:Koavf]]
[[eo:Uzanto:Koavf]]
[[es:Usuario:Koavf]]
[[et:Kasutaja:Koavf]]
[[fa:کاربر:Koavf]]
[[fi:Käyttäjä:Koavf]]
[[fo:Brúkari:Koavf]]
[[fr:Utilisateur:Koavf]]
[[gl:Usuario:Koavf]]
[[gu:સભ્ય:Koavf]]
[[he:משתמש:Koavf]]
[[hr:Suradnik:Koavf]]
[[ht:Itilizatè:Koavf]]
[[hu:Szerkesztő:Koavf]]
[[hy:Մասնակից:Koavf]]
[[id:Pengguna:Koavf]]
[[is:Notandi:Koavf]]
[[it:Utente:Koavf]]
[[ja:利用者:Koavf]]
[[kn:ಸದಸ್ಯ:Koavf]]
[[ko:사용자:Koavf]]
[[la:Usor:Koavf]]
[[li:Gebroeker:Koavf]]
[[lt:Naudotojas:Koavf]]
[[mk:Корисник:Koavf]]
[[ml:ഉപയോക്താവ്:Koavf]]
[[nl:Gebruiker:Koavf]]
[[no:Bruker:Koavf]]
[[OldWikisource:User:Koavf]]
[[pl:Wikiskryba:Koavf]]
[[pt:Utilizador:Koavf]]
[[ro:Utilizator:Koavf]]
[[ru:Участник:Koavf]]
[[sa:योजकः:Koavf]]
[[sl:Uporabnik:Koavf]]
[[sk:Redaktor:Koavf]]
[[sr:Корисник:Koavf]]
[[sv:Användare:Koavf]]
[[ta:பயனர்:Koavf]]
[[te:వాడుకరి:Koavf]]
[[th:ผู้ใช้:Koavf]]
[[tr:Kullanıcı:Koavf]]
[[uk:Користувач:Koavf]]
[[vec:Utente:Koavf]]
[[vi:Thành viên:Koavf]]
[[yi:משתמש:Koavf]]
[[zh:User:Koavf]]
[[zh-min-nan:User:Koavf]]</text>
      <sha1>l0mlu2iv9f40t7h6xgx8w94eluyrurh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Диэмэн (Иван Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>797</id>
    <revision>
      <id>4842</id>
      <parentid>3852</parentid>
      <timestamp>2011-11-27T15:47:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4842</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17399" sha1="la9u85n9eua2vmitrv8rv7g77ogma7v" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Иван Арбита
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[]]
 | next       = [[)]]→
 | notes      = 
}}

''&quot;Диэмэн&quot; - М. Ю. Лермонтов &quot;Демон&quot;(1837) поэматын көҥүл тылбааһа, &quot;Кыым&quot; хаhыакка &quot;Уйбаан Силипсиэп&quot; диэн илии баттааhыннаах 1935 с.бэс ыйын 21 күнүгэр тахсыбыта.''


== Диэмэн ==
=== Илиҥҥи дойду номоҕо. Бастакы аҥаара ===

=== 1 ===
&lt;poem&gt;
Аньыылаах-харалаах аан дойдум үрдүнэн
Диэмэн&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt; диэн сордоох тыын дапсыҥныы көппүтэ;
Кыраайтан - кыраайга кый-бырах үүрүллэн,
Кырыыска барбытын толкуйдаан көрбүтэ.
Үчүгэй күннэрэ, урукку дьоллоро
Өйүгэр-сүрэҕэр бу кэлэн турара.
Өйдөөтө дьэ кини оччоҕо сырдык тыын,
Күн араай тапталлах аанньала буоларын,
Сандаарар кыымнардаах умайар сындыыстыын2
Дорообо бэссиһэн мичээрдии турарын.
Өйдөөтө дьэ кини киэҥ улуу куйаары;
Ол онно үөр сулус олоҕун булаары
Убаабат бурҕаҥнас туманы быыһынан
Айманан-сайманан бураллан устарын,
Билиэҕин-көрүөҕүн баҕарбыт быґыынан
Ол ону көһүтэн одуулаан турарын.
Өйдөөтө дьэ кини сүрэҕэ аһыллан
Урукку тапталын, күлэрин-үөрэрин,
Аан ийэ дойдуга аан бастаан айыллан,
Дьоллоохтук олорбут күөгэйэр күннэрин
Куһаҕан санаанан, хатааннаах хаанынан,
Хараҥа сыл-хонук ыытынан-дьаарынан
Төбөтүн оройо симиллиэн иннинэ
Олорбут олоҕор дьол баарын дьэ биллэ
Санньыйда, онтон да атыҥҥа ... элбэххэ ...
Санаахтыыр санаата, күүстэрэ тиийбэккэ.
&lt;/poem&gt;

=== 2 ===
&lt;poem&gt;
Өр да өр киэҥ куйаар кураанах хоонньугар
Үтүөнү көрбөккө үүрүллэн сырытта
Хас да сүүс үйэ ахсаана суох хонуга
Биир кэмник элэҥнээн бэрт элбэх сыл бүттэ.
Бу дойду дуона суох тунаархай күөх ньуурун
Буулаабыт манньатын кыыһыран иҥиэттэр,
Тууйуллан, бобуллан тоҥ хаана оонньуурун
Тохтотор күүстээхтэр көстүбэт эбиттэр.
Абалаах-саталаах хараҥа санаата
Өһүөннээх сүрэҕин уотунан салаата.
&lt;/poem&gt;

=== 3 ===
&lt;poem&gt;
Ол курдук Хапкааһым хайатын үрдүнэн
Араайтан кыйдаммыт сордоох тыын көппүтэ.
Үйэлэр тухары мууһунан үллүнэн
Алмаастыы күлүмнүүр Казбиэги&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt; көрбүтэ,
Аллараа көрбүтэ, ол үрдүк хайаттан
Эриэн кыыл уйатын, Дарыйаал аппатын&lt;sup&gt;4&lt;/sup&gt;
Эриллэр-мускуллар, тырыттар-хайыттар
Хараҥа хапчаана айаҕын аппытын.
Арҕаһын түүлэрэ арбайан-сарбайан
Дьохсооттуу суоһурбут хахай кыыл курдуктук
Бу Тиэрэк&lt;sup&gt;5&lt;/sup&gt; үрэҕим аллараа харбаһан 
Суһумнуур долгунун өрүтэ оргуппут.
Көҥүлгэ көччүйбүт халлаан көтөрдөрө
Дьэндэйбит үрдүктэн тэлээрэ-тэлээрэ,
Таас хайа кыыллара чөрбөйө-чөрбөйө
Ол сүүрүк сарылыыр тыаһын истэллэрэ.
Ыраахтан, ыраахтан, соҕуруу диэккиттэн
Хотугу дойдубут хонноҕор-быттыгар
Кинини кэлэннэр утааран иппиттэр
Көмүстүү күлүмнүүр быстаҕас былыттар.
Оллороот-быллараат хайалар таастара,
Ыгыта симсибит тараҕай бастара
Суһумнуур долгуну таҥнары одуулаан
Нуурайан тураллар. Дьүһүн-киэп дьэ дьулаан!
Хапкааһы сыл аайы, күн аайы, чаас аайы
Кэтэһэр-манаһар киэҥ айдам уоруктар.
Ол онно былыргы кириэппэс таас дьиэлэр&lt;sup&gt;6&lt;/sup&gt;
Туманы быыһынан барыйан турбуттар.
Таҥара дойдутун устата, туората
Тааллыбат таабырын, таас да муус барыта...
Ол онтон толлубат дохсун тыын обургу
Тобулу көрбүтэ тулатын судургу.
Халлааннаах таҥара таптайбыт сиригэр
Хатааннаах хараҕын ааллара турбута
Кини сүрэҕэр, хараҕар, сирэйигэр
Үчүгэй бэлиэ диэн мэлигир буолбута...
&lt;/poem&gt;

=== 4 ===
&lt;poem&gt;
Дьэ кини иннигэр туһунан хартыына
Биир тыыннаах оһуора тырымныы түспүтэ
Күндү Куруусуйа&lt;sup&gt;7&lt;/sup&gt; чэлгийэр киэҥ дуола
Дьэрэкээн көбүөрүн тэлгэтэн кээспитэ.
Бу буолар толору дьоллордоох сир киэнэ
Мичиҥниир кыраайа, килбэйэр кииннэрэ.
Көстөрө күөх дуолум күөгэйэр көхсүгэр
Көнөтүк чоройбут күндү арайыына&lt;sup&gt;8&lt;/sup&gt;,
Араас суол дьүһүннээх дьапта таас үрдүгэр
Долгуннаах үрүйэ сүүрдэн чарылыыра.
Тапталы көбүтэр эгэлгэ тыллаахтар,
Кутуллар куоластаах солобуой&lt;sup&gt;9&lt;/sup&gt; чыычаахтар
Түһүлгэ оҥостон мунньустар сирдэрэ,
Симэхтээх оһуордаах сибэкки быыстара.
Тэлим сэбирдэҕин тэнитэн-тэлгэтэн,
Киэҥ толоон киэлитин киэбирдэн-киэргэтэн,
Көҕөрө-көҕөрө, тунаара-тунаара
Күөгэйэн турбута тырымныыр чынаара&lt;sup&gt;10&lt;/sup&gt;
Хоп-хойуу ситим от&lt;sup&gt;11&lt;/sup&gt; киниэхэ хатаастан
Күн уотун күлүктүү-хаххалыы саппыта.
Куттаҕас табаны кутаалыыр куйаастан
Хоонньугар кистиирэ таас хайа аппата.
Күн көрө, күөх тунаар, сэбирдэх сипсиэрэ
Сүүс аҥыы дьиэрэтэн кутуллар куоластар
Тыыһынча ньыргыл күөх, от киэнэ, мас киэнэ
Минньигэс сыттара салгыҥҥа туолбуттар.
Сытыытык тыгаахтыыр сыралҕан уот куйаас,
Күөгэйэр күн отто күлбүт көр күннэрим!
Өрүүтүн көмүстүү күлүмнүүр ып-ыраас
Мүөт таммах сиигинэн бүрүммүт түүннэрим.
Курусуун оҕото, эдэр кыыс барахсан
Тыргыллар хараҕар маарынныыр сулустар
Түүннээҕи халлааным оройугар тахсан 
Дьиримниир уотунан симиктии турбуттар.
Кыһыыттан-абаттан, күнүүттэн атыны
Үс дойду дьэллигэ букатын билбэтэх,
Айылҕа кэрэтэ, күлүмэ, чаҕыла
Киниэхэ саҥаны тугу да биэрбэтэх...
Иннигэр көрбүтүн барытын, туох баарын
Иһигэр киллэрбэт, барытын таптаабат.
Туохха да, туохха да санаатын таптарбат
Кыыһыран кытыастар тоҥ уорун тохтоппот.
&lt;/poem&gt;

=== 5 ===
&lt;poem&gt;
Киэҥ даҕаны олбуору, үрдүк да дьиэни
Туттаран кэбиспит баай Гудаал оҕонньор.
Ол онно бэрт өртөн эрэйдээх үлэни,
Сыраны тохпуттара хамначчыт дьоннор
Бу дьиэ сассыардаттан күн киириэн тухары
Улуу таас хайаҕа күлүгэ хараарар.
Ол муннук ампаартан таас хайа сыырыгар
Үрэххэ киирэргэ суол буоллун дэһэннэр,
Кирилиэс оҥооттор кэрдиистии кэрдэннэр.
Сэгэйэн доҕуйан сис туттан тэлээрэн
Сирэйин сабыыта&lt;sup&gt;12&lt;/sup&gt; кылбайан, мичээрэн
Ол Араагыбаттан&lt;sup&gt;13&lt;/sup&gt; уу баһан таһаара,
Элэстэнэн киирэр эдэр кыыс Тамаара.
&lt;/poem&gt;

=== 6 ===
&lt;poem&gt;
Одуулуу турбута бу көстөр күөх дуолу 
Сыл аайы улуу дьиэ киэҥ кэтит таһаата.
Дьэ бүгүн ол дьиэҕэ томточчу дьол туолла,
Арыгы халыйда, сууруна&lt;sup&gt;14&lt;/sup&gt; тыаһаата.
Кырдьаҕас Гудаал кыыһын эргэ биэрээри
Сыбаайба бөҕөтүн дьэ бүгүн оҥордо
Ол онно оонньууну-көрү тэрийээри
Ыалларын-дьоннорун барытын ыҥырда.
Чарапчы сабыыга аас тэлгэх үрдүгэр
Атастарын-доҕотторун быыстарыгар
Киньиит кыыс олорор. Оонньуу-көр үлүгэр
Оргуйар, улаатар улам быыстала суох
Ол арҕаа халлааҥҥа, таас хайа кэтэҕэр
Күлүмнүү-күлүмнүү күн уота тимирдэ
Күлүүнү-оонньууну күүстээхтик көтөҕөн
Тыас, айдаан сүрдэннэ, көр ырыа дьиэрэйдэ.
Тыаһатар оонньуурун&lt;sup&gt;15&lt;/sup&gt; киньииппит тутта да,
Долгуйда, нусхайда, туллуктуу туттайда
Төбөтүн үрдүнэн тэлээрдэ-тэлээрдэ,
Күөрэгэй чыычаахтыы күөрэйэн таҕыста.
Ардыгар уоскуйан турбахтыыр этэ дьэ,
Ардыгар хамсыыр кыламанын анныттан
Сиигирбит уу хараҕа чаҕылыйара
Ардыгар кыратык бүк түһэн ылара,
Ардыгар тулатын эргиччи көрөрө,
Ардыгар чүөчэйэр синньигэс атаҕа
Аас тэлгэх үрдүгэр күөрэҥнии көтөрө,
Эдэр саас кыымынан бэһиэлэй хараҕа
Минньигэс үөрүүнэн мичээрдии күлэрэ
Ньалхааххай сиик түспүт күөх толоон отугар
Таҥнары таммалыыр ый уота даҕаны
Олох курдук, эдэр саас курдук оргуйар
Ол тыыннаах мичээргэ тэҥнэспэт буолуоҕа.
&lt;/poem&gt;

=== 7 ===
&lt;poem&gt;
Андаҕайабын, хараҕа түүн үөһүгэр
Дьиримнии турар сулустар уоттарынан,
Киҥкиниир киэҥ иэннээх күөх халлаан үрдүгэр
Тырымныы тыгар сардаҥа сырдыгынан,
Пиэрсийэ&lt;sup&gt;16&lt;/sup&gt; даҕаны бастыҥ баһылыга
Улуу дойду муҥур ыраахтааҕыта да
Көрүлээн олорбут күндү саастарыгар
Бу маннык иэдэһи уураабатахтара
Гариэм&lt;sup&gt;17&lt;/sup&gt; өрүтэ бырдаҥалыыр бантаана&lt;sup&gt;18&lt;/sup&gt;
Кутаалыыр куйааска ханнык да өттүнэн
Көмүстээх таммаҕа күндээрэн-сандааран
Биирдэ да сууйбатаҕа маннык өттүгү
Киэҥ ийэ дойдубар кимнээҕим даҕаны
Дьахтары таптаабыт талааннаах илиитэ
Бу маннык суһуоҕу, бу маннык баттаҕы
Тутан, имэрийэн көрбүтэ суох этэ.
Ол күнтэн аан дойдум араайтан арахсан
Ат таппат анньыытын сүүкэйдиэх быатыгар,
Андаҕайабын маннык мааны барахсан 
Суоҕа соҕуруу күннээх халлаан анныгар.
&lt;/poem&gt;

=== 8 ===
&lt;poem&gt;
Бу манна дьэ кини кэриэһин оонньоото.
Ол күҥҥэ кинини көһүтэн турара
Көҥүлгэ үөскээбит туспа сир оҕото,
Кырыыс, муҥ кыһалҕа сор суоллаах анала;
Көһүтэн турара туспа дьиэ тиэргэнэ,
Биирдэ да билбэтэх-көрбөтөх кэргэнэ.
Ардыгар кинини сып-сырдык көрүҥүн
Кистэлэҥ саарбах суол хараарда турара;
Cэрэнэн-сэрбэйэн тулатын көрүнэн
Аргыыйдык, тыаһа суох, атыллыыр буолара.
Арай Диэмэн обургу күөх халлаан үрдүттэн
Ол кэмҥэ кинини одуулаан көрдүн дьэ,
Оччоҕо, урукку олоҕун өйдөөхтөөн,
Төбөтүн санньытан, үөһээ тыыныах этэ...
&lt;/poem&gt;

=== 9 ===
&lt;poem&gt;
Диэмэн кырдьык көрдө... Эмискэччи үлүгэр
Сүрэҕин хаана долгуннурда, долгуйда
Сарбыллан санньыйбыт, тымныйбыт өйүгэр
Дьикти тыас дорҕооно ньиргийдэ, чоргуйда.
Аан ийэ дойдубут эйэтин-эккэтин
Иккиһин дьэ кини иннигэр көрүстэ;
Таһымныыр тапталын, эгэлгэ дьиктитин
Иһигэр иҥэрэн сүрэҕэ мөҕүстэ!..
Ол кэрэ көстөрү өр соҕус одуулаан
Сүрэхтээх быарыттан күүстээхтик таптаата;
Оннооҕу дьоллорун, оһуордаах-ойуулаах
Урукку олоҕун өйдөөтө-санаата.
Көтөр уот сулустуу субуллан-сыыйыллан
Хараҕар көһүннүлэр ол хонуктара.
Көстүбэт күүһүнэн бобуллан, тууйуллан
Биллэ дьэ кини биир туспа хомолтону.
Иһиттэ былыргы төрүөбүт тылынан
Өйүгэр сүрэҕэ кэпсээбит дуораанын.
Тапталлаах олоҕу күнүнэн-дьылынан
Иккистээн эргийэр бэлиэтэ буолаарай?
Ол тылы хараардар илбистээх саҥаны
Умнубут курдуктук биири да саҥарбат...
Умнуо дуо? Умнары таҥара даҕаны
Биэриэ суох, - бэйэтэ даҕаны баҕарбат!..

&lt;/poem&gt;

''Уйбаан Силипсиэп көҥүл тылбааһа, &quot;Кыым&quot;, 21.06.1935 с.''


=== Хос быhаарыылар ===
1. Демон - абааһы, көстүбэт куһаҕан тыын, үчүгэйи утарааччы.

2. Комета - кутуруктаах сулус.

3. Казбек - Хапкаас хайата.

4. Дарьяльское ущелье - Хапкаас хайаларын аннынан барар хаспах.

5. Терек - Хаспыыскай муораҕа түһэр үрэх.

6. Замок.

7. Грузия.

8. Раина - киһи ууһумсуйан оҥорбут тэтиҥ мас курдук.

9. Соловьи.

10. Чинар (чинара) - намылыйбыт хойуу мутукчалаах, улахан сэбирдэхтээх күндү мас.

11. Плющ - тииккэ сөрүөстэр от.

12. Чадра – ыраахтааҕы бириэмэтигэр илиҥҥи дьахталлар сирэйдэрин сабыыта. 

13. Арагва - Хапкаас хайатыттан сүүрдэр үрэх.

14. Зурна - музыкальнай инструмент.

15. Бубен - инструмент для определения такта музыки пьесы или танца.

16. Персия.

17. Гарем - дьахтар олорор хоһо.

18. Фонтан - турба устун тыгар уу.

[[Категория:Арбита тылбаастара]]
[[Категория:Нуучча хоһооно]]
[[Категория:1935 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>la9u85n9eua2vmitrv8rv7g77ogma7v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Арбита тылбаастара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>799</id>
    <revision>
      <id>3732</id>
      <timestamp>2011-06-04T20:30:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Иван Арбита|Арбита]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3732</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57" sha1="ryfp0ttvgu4mqda51kaofc0zr0lue9b" xml:space="preserve">[[Категория:Иван Арбита|Арбита]]</text>
      <sha1>ryfp0ttvgu4mqda51kaofc0zr0lue9b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Нуучча хоһооно</title>
    <ns>14</ns>
    <id>810</id>
    <revision>
      <id>3774</id>
      <timestamp>2011-06-04T21:23:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Хоһоон]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3774</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="hiomelt3lqji01ainak7qsuot9qquix" xml:space="preserve">[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>hiomelt3lqji01ainak7qsuot9qquix</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:В. Потапова хоһоонноро</title>
    <ns>14</ns>
    <id>811</id>
    <revision>
      <id>5680</id>
      <parentid>3791</parentid>
      <timestamp>2012-09-09T07:53:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Www~sahwikisource</username>
        <id>490</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5680</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="201" sha1="24bc8xzbbq1300lxn5iwli7i24ryptg" xml:space="preserve">[[Категория:Кутурҕан Куо, Варвара Потапова|Варвара Потапова]]
[[Категория:Ааптардар-П]]
[[Категория:Ааптардар-К]]</text>
      <sha1>24bc8xzbbq1300lxn5iwli7i24ryptg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Кутурҕан Куо, Варвара Потапова</title>
    <ns>14</ns>
    <id>812</id>
    <revision>
      <id>3792</id>
      <timestamp>2011-06-05T16:49:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3792</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" sha1="30dg2e9nseh7ozej8db43i5f0tit9s8" xml:space="preserve">[[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]</text>
      <sha1>30dg2e9nseh7ozej8db43i5f0tit9s8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Beria</title>
    <ns>2</ns>
    <id>813</id>
    <revision>
      <id>5094</id>
      <parentid>3793</parentid>
      <timestamp>2012-03-21T19:16:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo User Page Bot</username>
        <id>287</id>
      </contributor>
      <comment>Creating global user page, per request</comment>
      <origin>5094</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21062" sha1="rgcfkqksbnelpld0ioomnxrohwtv4o2" xml:space="preserve">&lt;!--- Page title ---&gt;
&lt;div style=&quot;position:absolute; z-index:100; right:45px; top:10px;&quot; class=&quot;metadata&quot;&gt;&lt;small&gt;''[[:pt:s:A minha pátria é a língua portuguesa|'''A minha pátria é a língua portuguesa!''']]''&lt;/small&gt;&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;position:absolute; z-index:100; right:10px; top:10px;&quot; class=&quot;metadata&quot;&gt;[[File:Flags of Brazil and Portugal.svg|30px|link=:pt:CLPC]]&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; 
&lt;!--- Page style background ---&gt;
{| style=&quot;width: 100%; background-color: #e2e7f7; border: 2px solid #4888aa; -moz-border-radius:15px; vertical-align: top;&quot;
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;cellpadding=8; cellspacing=8&quot; |
&lt;!-- Qoute section --&gt;
|-
| style=&quot;background-color: #EFF8FF; border: 1px solid #8888aa; -moz-border-radius:15px; border-right-width:4px; border-bottom-width:4px; vertical-align: top;&quot; colspan=&quot;2&quot;|
{| style=&quot;margin:auto; border-collapse:collapse; border-style:none; background-color:transparent; width:100% ; {{#if:  | border: 1px solid #AAAAAA;}}&quot; class=&quot;cquote&quot;
| width=&quot;20&quot; valign=&quot;top&quot; style=&quot;color:#B2B7F2;font-size:35px;font-family:'Times New Roman',serif;font-weight:bold;text-align:left;padding:10px 10px;&quot; | “
| valign=&quot;top&quot; style=&quot;padding:4px 10px;&quot; | &lt;div style=&quot;font-family:'Palatino Linotype'; font-style: italic; font-size:16px&quot;&gt;No man is an island entire of itself; every man is a piece of the continent, a part of the main; if a clod be washed away by the sea, Europe is the less, as well as if a promontory were, as well as any manner of thy friends or of thine own were; any man's death diminishes me, because I am involved in mankind. And therefore never send to know for whom the bell tolls; it tolls for thee.
| width=&quot;20&quot; valign=&quot;bottom&quot; style=&quot;color:#B2B7F2;font-size:36px;font-family:'Times New Roman',serif;font-weight:bold;text-align:right;padding:10px 10px;&quot; | ”
|-
| colspan=&quot;3&quot; style=&quot;padding-right: 4%&quot; | &lt;p style=&quot;font-size:smaller;text-align: right&quot;&gt;&lt;cite style=&quot;font-style:normal;&quot;&gt;—[[:en:John Donne|John Donne]] in [[:s:Meditation_VII|''Meditation VII'']].&lt;/cite&gt;&lt;/p&gt;
|}

&lt;!-- Description section --&gt;
|-
| style=&quot;width: 78%; background-color: #EFF8FF; border: 1px solid #8888aa; -moz-border-radius:15px; -moz-border-radius:15px; border-right-width:4px; border-bottom-width:4px; vertical-align: top;&quot; rowspan=&quot;2&quot;|
&lt;div style= text-align: justify;&quot;&gt;
'''Name:''' &lt;font color=&quot;#6495ED&quot; size=&quot;5&quot; face=&quot;Edwardian Script ITC&quot; &gt; Béria Lima &lt;/font&gt; (Nickname: &lt;font size=&quot;5&quot; face=&quot;Edwardian Script ITC&quot;&gt;Beh&lt;/font&gt;)

'''In Wikimedia Projects since:''' ''5 October, 2007'' (''{{#if:|{{ontem hoje amanhã|{{#expr: + {{#expr: 
        &lt;!--Days from all years past:--&gt;

        + (({{CURRENTYEAR}} - 1) * 365)
        + ((({{CURRENTYEAR}} - 1) - (({{CURRENTYEAR}} - 1) mod 4)) / 4)     &lt;!--add a day for every leap--&gt;
        - ((({{CURRENTYEAR}} - 1) - (({{CURRENTYEAR}} - 1) mod 100)) / 100) &lt;!--subtract 100 year exception--&gt;
        + ((({{CURRENTYEAR}} - 1) - (({{CURRENTYEAR}} - 1) mod 400)) / 400) &lt;!--readd 400 year exception--&gt;

       &lt;!--Days so far this year:--&gt;
 
        + {{ #ifexpr:    &lt;!--add days for past months this year--&gt; &lt;!--Gives 1 or 2 extra days because of February--&gt;
                     ({{CURRENTMONTH}} - 1) &lt; 8 
                     | ( ({{CURRENTMONTH}} - 1) * 30.5 round 0) 
                     | ( ({{CURRENTMONTH}} - 1) * 30.5 + 0.9 round 0 ) 
          }} 
        - {{ #ifexpr: ({{CURRENTMONTH}} &lt;= 2) | 0 |  
             {{ #ifexpr:    &lt;!-- if leap year  --&gt;
                     ({{CURRENTYEAR}} / 4) = ({{CURRENTYEAR}} / 4 round 0)          &lt;!--If divisible by 4--&gt;
                      and ({{CURRENTYEAR}} / 100 != {{CURRENTYEAR}} / 100 round 0)  &lt;!--and not by 100--&gt;
                | 1 | 2 
             }}
          }}
        + {{ #ifexpr: ({{CURRENTMONTH}} &lt;= 2) | 0 |
             {{ #ifexpr: &lt;!--400 year exception--&gt;
                     ({{CURRENTYEAR}} / 400) = ({{CURRENTYEAR}} / 400 round 0) 
                | 1 | 0 
             }}
          }} 
        + {{CURRENTDAY}}
 }}{{#ifexpr: {{CURRENTYEAR}} &lt; 1 |
        _ERROR - Can not handle dates before January 1, 1 A.D.
   }} - {{#expr: 
        &lt;!--Days from all years past:--&gt;

        + ((2007 - 1) * 365)
        + (((2007 - 1) - ((2007 - 1) mod 4)) / 4)     &lt;!--add a day for every leap--&gt;
        - (((2007 - 1) - ((2007 - 1) mod 100)) / 100) &lt;!--subtract 100 year exception--&gt;
        + (((2007 - 1) - ((2007 - 1) mod 400)) / 400) &lt;!--readd 400 year exception--&gt;

       &lt;!--Days so far this year:--&gt;
 
        + {{ #ifexpr:    &lt;!--add days for past months this year--&gt; &lt;!--Gives 1 or 2 extra days because of February--&gt;
                     (10 - 1) &lt; 8 
                     | ( (10 - 1) * 30.5 round 0) 
                     | ( (10 - 1) * 30.5 + 0.9 round 0 ) 
          }} 
        - {{ #ifexpr: (10 &lt;= 2) | 0 |  
             {{ #ifexpr:    &lt;!-- if leap year  --&gt;
                     (2007 / 4) = (2007 / 4 round 0)          &lt;!--If divisible by 4--&gt;
                      and (2007 / 100 != 2007 / 100 round 0)  &lt;!--and not by 100--&gt;
                | 1 | 2 
             }}
          }}
        + {{ #ifexpr: (10 &lt;= 2) | 0 |
             {{ #ifexpr: &lt;!--400 year exception--&gt;
                     (2007 / 400) = (2007 / 400 round 0) 
                | 1 | 0 
             }}
          }} 
        + 8
 }}{{#ifexpr: 2007 &lt; 1 |
        _ERROR - Can not handle dates before January 1, 1 A.D.
   }} }} }}|{{#expr:+ {{#expr: 
        &lt;!--Days from all years past:--&gt;

        + (({{CURRENTYEAR}} - 1) * 365)
        + ((({{CURRENTYEAR}} - 1) - (({{CURRENTYEAR}} - 1) mod 4)) / 4)     &lt;!--add a day for every leap--&gt;
        - ((({{CURRENTYEAR}} - 1) - (({{CURRENTYEAR}} - 1) mod 100)) / 100) &lt;!--subtract 100 year exception--&gt;
        + ((({{CURRENTYEAR}} - 1) - (({{CURRENTYEAR}} - 1) mod 400)) / 400) &lt;!--readd 400 year exception--&gt;

       &lt;!--Days so far this year:--&gt;
 
        + {{ #ifexpr:    &lt;!--add days for past months this year--&gt; &lt;!--Gives 1 or 2 extra days because of February--&gt;
                     ({{CURRENTMONTH}} - 1) &lt; 8 
                     | ( ({{CURRENTMONTH}} - 1) * 30.5 round 0) 
                     | ( ({{CURRENTMONTH}} - 1) * 30.5 + 0.9 round 0 ) 
          }} 
        - {{ #ifexpr: ({{CURRENTMONTH}} &lt;= 2) | 0 |  
             {{ #ifexpr:    &lt;!-- if leap year  --&gt;
                     ({{CURRENTYEAR}} / 4) = ({{CURRENTYEAR}} / 4 round 0)          &lt;!--If divisible by 4--&gt;
                      and ({{CURRENTYEAR}} / 100 != {{CURRENTYEAR}} / 100 round 0)  &lt;!--and not by 100--&gt;
                | 1 | 2 
             }}
          }}
        + {{ #ifexpr: ({{CURRENTMONTH}} &lt;= 2) | 0 |
             {{ #ifexpr: &lt;!--400 year exception--&gt;
                     ({{CURRENTYEAR}} / 400) = ({{CURRENTYEAR}} / 400 round 0) 
                | 1 | 0 
             }}
          }} 
        + {{CURRENTDAY}}
 }}{{#ifexpr: {{CURRENTYEAR}} &lt; 1 |
        _ERROR - Can not handle dates before January 1, 1 A.D.
   }} - {{#expr: 
        &lt;!--Days from all years past:--&gt;

        + ((2007 - 1) * 365)
        + (((2007 - 1) - ((2007 - 1) mod 4)) / 4)     &lt;!--add a day for every leap--&gt;
        - (((2007 - 1) - ((2007 - 1) mod 100)) / 100) &lt;!--subtract 100 year exception--&gt;
        + (((2007 - 1) - ((2007 - 1) mod 400)) / 400) &lt;!--readd 400 year exception--&gt;

       &lt;!--Days so far this year:--&gt;
 
        + {{ #ifexpr:    &lt;!--add days for past months this year--&gt; &lt;!--Gives 1 or 2 extra days because of February--&gt;
                     (10 - 1) &lt; 8 
                     | ( (10 - 1) * 30.5 round 0) 
                     | ( (10 - 1) * 30.5 + 0.9 round 0 ) 
          }} 
        - {{ #ifexpr: (10 &lt;= 2) | 0 |  
             {{ #ifexpr:    &lt;!-- if leap year  --&gt;
                     (2007 / 4) = (2007 / 4 round 0)          &lt;!--If divisible by 4--&gt;
                      and (2007 / 100 != 2007 / 100 round 0)  &lt;!--and not by 100--&gt;
                | 1 | 2 
             }}
          }}
        + {{ #ifexpr: (10 &lt;= 2) | 0 |
             {{ #ifexpr: &lt;!--400 year exception--&gt;
                     (2007 / 400) = (2007 / 400 round 0) 
                | 1 | 0 
             }}
          }} 
        + 5
 }}{{#ifexpr: 2007 &lt; 1 |
        _ERROR - Can not handle dates before January 1, 1 A.D.
   }} }} }}'' days)
__NOTOC__
== My home(s) ==
[[File:Ponte D. Luís, Sé e Jardim do Morro vistos de Gaia.JPG|center|thumb|450px|[[:pt:Sé do Porto|Porto Cathedral]], [[:pt:Ponte Dom Luís I|Dom Luis I bridge]] and [[:pt:Serra do Pilar|Serra do Pilar Monastery]], 3 postcards of [[:en:Oporto|my town]].]]

[[File:Recife 2005 JAN 25 AncientAndModernCenter.jpg|center|thumb|450px|The new and the [[:en:Recife Antigo|old Recife]].]]

== Quotes ==
{| style=&quot;margin:auto; border-collapse:collapse; border-style:none; background-color:transparent; width:{{#if:  | 100% | auto}}; {{#if:  | border: 1px solid #AAAAAA;}}&quot; class=&quot;cquote&quot;
| width=&quot;20&quot; valign=&quot;top&quot; style=&quot;color:#B2B7F2;font-size:35px;font-family:'Times New Roman',serif;font-weight:bold;text-align:left;padding:10px 10px;&quot; | “
| valign=&quot;top&quot; style=&quot;padding:4px 10px;&quot; | &lt;div style=&quot;font-family:'Palatino Linotype'; font-style: italic; font-size:16px&quot;&gt;La pensée est le labeur de l’intelligence, la rêverie en est la volupté.
| width=&quot;20&quot; valign=&quot;bottom&quot; style=&quot;color:#B2B7F2;font-size:36px;font-family:'Times New Roman',serif;font-weight:bold;text-align:right;padding:10px 10px;&quot; | ”
|-
| colspan=&quot;3&quot; style=&quot;padding-right: 4%&quot; |&lt;p style=&quot;font-size:smaller;text-align: right&quot;&gt;&lt;cite style=&quot;font-style:normal;&quot;&gt;—[[:fr:Victor Hugo|Victor Hugo]] in [[:fr:Les Miserables|''Les Miserables'']].&lt;/cite&gt;&lt;/p&gt;
|}

{| style=&quot;margin:auto; border-collapse:collapse; border-style:none; background-color:transparent; width:{{#if:  | 100% | auto}}; {{#if:  | border: 1px solid #AAAAAA;}}&quot; class=&quot;cquote&quot;
| width=&quot;20&quot; valign=&quot;top&quot; style=&quot;color:#B2B7F2;font-size:35px;font-family:'Times New Roman',serif;font-weight:bold;text-align:left;padding:10px 10px;&quot; | “
| valign=&quot;top&quot; style=&quot;padding:4px 10px;&quot; | &lt;div style=&quot;font-family:'Palatino Linotype'; font-style: italic; font-size:16px&quot;&gt;There is in fact a heroism of virtue in the pride of this woman, who resists every seduction, the impulses of his own passion as well as the rapture of the senses&lt;/div&gt;
| width=&quot;20&quot; valign=&quot;bottom&quot; style=&quot;color:#B2B7F2;font-size:36px;font-family:'Times New Roman',serif;font-weight:bold;text-align:right;padding:10px 10px;&quot; | ”
|-
|colspan=&quot;3&quot; style=&quot;padding-right: 4%&quot; | &lt;p style=&quot;font-size:smaller;text-align: right&quot;&gt;&lt;cite style=&quot;font-style:normal;&quot;&gt;—[[:w:José de Alencar|José de Alencar]], in [[:s:pt:Senhora|''Senhora'']].&lt;/cite&gt;&lt;/p&gt;
|}

{| style=&quot;margin:auto; border-collapse:collapse; border-style:none; background-color:transparent; width:{{#if:  | 100% | auto}}; {{#if:  | border: 1px solid #AAAAAA;}}&quot; class=&quot;cquote&quot;
| width=&quot;20&quot; valign=&quot;top&quot; style=&quot;color:#B2B7F2;font-size:35px;font-family:'Times New Roman',serif;font-weight:bold;text-align:left;padding:10px 10px;&quot; | “
| valign=&quot;top&quot; style=&quot;padding:4px 10px;&quot; | &lt;div style=&quot;font-family:'Palatino Linotype'; font-style: italic; font-size:16px&quot;&gt;Der Irrtum ist viel leichter zu erkennen, als die Wahrheit zu finden; jener liegt auf der Oberfläche, damit läßt sich wohl fertig werden; diese ruht in der Tiefe, danach zu forschen ist nicht jedermanns Sache.
| width=&quot;20&quot; valign=&quot;bottom&quot; style=&quot;color:#B2B7F2;font-size:36px;font-family:'Times New Roman',serif;font-weight:bold;text-align:right;padding:10px 10px;&quot; | ”
|-
| colspan=&quot;3&quot; style=&quot;padding-right: 4%&quot; |&lt;p style=&quot;font-size:smaller;text-align: right&quot;&gt;&lt;cite style=&quot;font-style:normal;&quot;&gt;—[[:de:Johann Wolfgang von Goethe|Johann Wolfgang von Goethe]] in [[:de:Maximen und Reflexionen|''Maximen und Reflexionen'']].&lt;/cite&gt;&lt;/p&gt;
|}

== Other accounts ==
* [[:pt:User:Lucia Bot|Lucia Bot]]
* [[User:Ripchip Bot|Ripchip Bot]]

== [[:commons:Category:Images sent by Béria Lima|My pictures]] ==
&lt;div style=&quot;width: 100%; -moz-column-count: 2;&quot;&gt;
; Pictures taken by me
* [[:commons:Category:Files from Brazil by Béria Lima|Files from Brazil]]
* [[:commons:Category:Files from Portugal by Béria Lima|Files from Portugal]]
:* [[:commons:Category:Files from Aveiro by Béria Lima|Files from Aveiro]]
:* [[:commons:Category:Files from Braga by Béria Lima|Files from Braga]]
:* [[:commons:Category:Files from Lisboa by Béria Lima|Files from Lisbon]]
:* [[:commons:Category:Files from Porto by Béria Lima|Files from Oporto]]
:* [[:commons:Category:Files from Sintra by Béria Lima|Files from Sintra ]]
* [[:commons:Category:Files from Spain by Béria Lima|Files from Spain]]

; Files uploaded by me
* [[:commons:Category:Files from Flickr uploaded by Béria Lima|Files from Flickr]]
:* [[:commons:Category:Files of Lisboa uploaded by Béria Lima|Files of Lisbon from Flickr]]
:* [[:commons:Category:Files of Porto uploaded by Béria Lima|Files of Oporto from Flickr]]
* [[:commons:Category:Files from Wikimedia projects uploaded by Béria Lima|Files from Wikimedia projects]]

; Pictures of me
* [[:commons:Category:Béria Lima|Béria Lima]] (the category)
&lt;/div&gt;
== Other Wikimedia projects ==
&lt;!--- Projetos Correlatos! rsrs -----------&gt;
&lt;div style=&quot;clear:both;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
&lt;center&gt;
{| class=&quot;toccolours&quot;
| style=&quot;background:#d3d3d3;color:#a52a2a text-align:center;width:100%;&quot; colspan=&quot;14&quot; | &lt;big style=&quot;font-size:110%;&quot;&gt;&lt;center&gt;'''My [[:en:WP:UP|User pages]] in other wiki projects'''&lt;/center&gt;&lt;/big&gt;
|-
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;ffffff&quot; | &lt;center&gt;[[image:Wikipedia-logo-pt.png|60px]]&lt;/center&gt;
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;ffffff&quot; | &lt;center&gt;[[image:Wikipedia-logo-en.png|60px]]&lt;/center&gt;
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;ffffff&quot; | &lt;center&gt;[[image:Commons-logo.svg|50px]]&lt;/center&gt;
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;ffffff&quot; | &lt;center&gt;[[image:Wikiquote-logo.png|50px]]&lt;/center&gt;
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;ffffff&quot; | &lt;center&gt;[[image:Wikinews-logo.svg|50px]]&lt;/center&gt;
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;ffffff&quot; | &lt;center&gt;[[image:Wikisource-logo.svg|50px]]&lt;/center&gt;
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;ffffff&quot; | &lt;center&gt;[[image:Wikibooks-logo.png|60px]]&lt;/center&gt;
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;ffffff&quot; | &lt;center&gt;[[Image:Wiktionary-logo-pt.png|60px]]&lt;/center&gt;
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;ffffff&quot; | &lt;center&gt;[[Image:Wikiversity-logo.svg|60px]]&lt;/center&gt;
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;ffffff&quot; | &lt;center&gt;[[Image:Test wiki logo.png|60px]]&lt;/center&gt;
|-
&lt;!-- Páginas de Usuário --&gt;
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;d3d3d3&quot; | &lt;center&gt;'''[[:w:pt:User:Beria|((pt)) Wikipedia]]'''
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;d3d3d3&quot; | &lt;center&gt;[[:en:User:Beria|((en)) Wikipedia]]
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;d3d3d3&quot; | &lt;center&gt;[[commons:User:Beria|Commons]]
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;d3d3d3&quot; | &lt;center&gt;[[:pt:q:Usuário:Beria|Wikiquote]]
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;d3d3d3&quot; | &lt;center&gt;[[:pt:n:Usuário:Beria|Wikinews]]
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;d3d3d3&quot; | &lt;center&gt;[[:pt:s:Usuário:Beria|Wikisource]]
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;d3d3d3&quot; | &lt;center&gt;[[:pt:b:Usuário:Beria|Wikibooks]]
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;d3d3d3&quot; | &lt;center&gt;[[:pt:wikt:Usuário:Beria|Wikcionário]]
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;d3d3d3&quot; | &lt;center&gt;[[:pt:v:Usuário:Beria|Wikiversidade]]
| valign=&quot;middle&quot; bgcolor=&quot;d3d3d3&quot; | &lt;center&gt;&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[http://test.wikipedia.org/wiki/User:Beria Test Wiki]
|-
|}
&lt;!--- Fim dos Projetos Correlatos! rsrs -----------&gt;
&lt;br style=&quot;clear:both&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;&lt;!--
END OF MAIN BOX

START OF TOP RIGHT-FLOAT BOX (portrait)--&gt;
&lt;!-- Image section --&gt;
| style=&quot;width: 20%; background-color: #EFF8FF; border: 1px solid #8888aa; -moz-border-radius:15px; border-right-width:4px; border-bottom-width:4px; vertical-align: top;&quot; rowspan=&quot;1&quot;|
[[Image:Spleen et ideal.jpg|220px|center|thumb|'''Spleen et Ideal'''&lt;br /&gt;&lt;p style=&quot;font-size:smaller;text-align: right&quot;&gt;by Carlos Schwabe&lt;/p&gt;]]
&lt;!-- Userboxes section --&gt;
|-
| style=&quot;width: 20%; background-color: #EFF8FF; border: 1px solid #8888aa; -moz-border-radius:15px; border-right-width:4px; border-bottom-width:4px; vertical-align: top; text-align: center; height: 10px;&quot; rowspan=&quot;2&quot;|
{|
[[Image:Crystal Clear app package.png|35px]] &lt;big&gt;'''Userboxes'''&lt;/big&gt;

&lt;!--- Babel --&gt;
{{#babel:pt-N|en-3|es-2|ca-2|gl-2|mwl-2|fr-1|it-1|an-1|oc-1}}
&lt;!-- Other userboxes --&gt;


&lt;!-- Meta Adm box --&gt;
&lt;div style=&quot;float:center; border:1px solid #999; margin:1px; width:238px&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px; background:#EEE;&quot;
| style=&quot;width:45px; height:45px; background:#DDD; text-align:center; font-size:14pt; color:black;&quot; | '''[[File:Wikimedia Community Logo.svg|40 px]]'''
| style=&quot;font-size:8pt; padding:4pt; line-height:1.25em; color:#000;&quot; | This user is an [[Meta:Administrators|administrator]] on Meta-Wiki. &lt;small&gt;(&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[{{fullurl:Special:Listusers|limit=1&amp;username={{PAGENAMEE}} verify}}]&lt;/span&gt;)&lt;/small&gt;
|}&lt;/div&gt;

&lt;!-- Commons Adm box --&gt;
&lt;div style=&quot;float:center; border:1px solid #999; margin:1px; width:238px&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px; background:#EEE;&quot;
| style=&quot;width:45px; height:45px; background:#DDD; text-align:center; font-size:14pt; color:black;&quot; | '''[[File:Commons-logo.svg|40 px]]'''
| style=&quot;font-size:8pt; padding:4pt; line-height:1.25em; color:#000;&quot; | This user is an [[:commons:Commons:Administrators|administrator]] on Commons. &lt;small&gt;(&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[{{fullurl:commons:Special:Listusers|limit=1&amp;username={{PAGENAMEE}} verify}}]&lt;/span&gt;)&lt;/small&gt;
|}&lt;/div&gt;

&lt;!-- Strategy Adm box --&gt;
&lt;div style=&quot;float:center; border:1px solid #999; margin:1px; width:238px&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px; background:#EEE;&quot;
| style=&quot;width:45px; height:45px; background:#DDD; text-align:center; font-size:14pt; color:black;&quot; | '''[[File:Wikimedia Community Logo.svg|40 px]]'''
| style=&quot;font-size:8pt; padding:4pt; line-height:1.25em; color:#000;&quot; | This user is an [[:strategy:Commons:Administrators|administrator]] on Strategy-Wiki. &lt;small&gt;(&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[{{fullurl:strategy:Special:Listusers|limit=1&amp;username={{PAGENAMEE}} verify}}]&lt;/span&gt;)&lt;/small&gt;
|}&lt;/div&gt;


&lt;!-- Wikimedia Portugal --&gt;
&lt;div class=&quot;TemplateBUser&quot; style=&quot;float:center; margin:1px; width:238px; border:1px solid #006300;&quot;&gt;
{| border=&quot;0&quot; cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;1&quot; style=&quot;background-color:#ffffff; color:#000000; width:100%;&quot;
|-
|class=&quot;TemplateBUserLeft&quot; style=&quot;width:45px; height:45px; background-color:#FFFFFF; color:#000000; text-align:center; vertical-align:middle;&quot;|
[[Image:Wikimedia Portugal logo 135px.png|45px|Wikimedia Portugal logo 135px.png]]
|class=&quot;TemplateBUserInfo&quot; style=&quot;padding:1px 4px; vertical-align:middle;&quot;|
&lt;div class=&quot;plainlinks TemplateBUserText&quot; style=&quot;font-size:0.83em; direction:ltr; line-height:1.25;&quot;&gt;Este utilizador é membro da [http://www.wikimedia.pt/ Wikimedia Portugal].&lt;/div&gt;
|}&lt;/div&gt;

&lt;!-- Wikimedia Argentina --&gt;
&lt;div class=&quot;TemplateBUser&quot; style=&quot;float:center; margin:1px; width:238px; border:1px solid #006300;&quot;&gt;
{| border=&quot;0&quot; cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;1&quot; style=&quot;background-color:#ffffff; color:#000000; width:100%;&quot;
|-
|class=&quot;TemplateBUserLeft&quot; style=&quot;width:45px; height:45px; background-color:#FFFFFF; color:#000000; text-align:center; vertical-align:middle;&quot;|
[[File:Wikimedia Argentina logo.svg|45px|Wikimedia Argentina logo.svg]]
|class=&quot;TemplateBUserInfo&quot; style=&quot;padding:1px 4px; vertical-align:middle;&quot;|
&lt;div class=&quot;plainlinks TemplateBUserText&quot; style=&quot;font-size:0.83em; direction:ltr; line-height:1.25;&quot;&gt;This user is member of [http://www.wikimedia.org.ar/ Wikimedia Argentina].&lt;/div&gt;
|}&lt;/div&gt;

&lt;!-- IRC user --&gt;
&lt;div style=&quot;float: center; width: 238px; border: solid #1E90FF 1px; margin: 1px;&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width: 238px; color:#000000; background: #000000;&quot;
| style=&quot;width: 45px; height: 45px; background: #77aaff; text-align: center; font-size:14pt; color:#FFCC11&quot; |[[Image:Crystal kdmconfig.png|36px]]
| style=&quot;font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; background:#bbddff&quot; | This user's [[IRC]] nick is '''Beria''' on the server '''[[:en:Freenode|Freenode]]'''.
|}&lt;/div&gt;&lt;noinclude&gt;

&lt;!-- Time zone --&gt;
&lt;div style=&quot;float:center; border:1px solid #ccc; margin:1px;width:248px &quot; class=&quot;wikipediauserbox &quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px; background:#fff;&quot;
| style=&quot;width:45px; height:45px; background:#ccc; text-align:center; font-size:12pt; color:black; padding:0 1px 0 0; line-height:1.25em; vertical-align: middle; &quot; | [[Image:Nuvola apps kworldclock.png|43px|link=:en:Template:User time zone]]
| style=&quot;text-align:left; font-size:8pt; padding:0 4px 0 4px; height:45px; line-height:1.25em; color:black; vertical-align: middle; &quot; | This user's time zone is '''[[:en:UTC-3|UTC-3]]'''.
|}&lt;/div&gt;

&lt;!-- Brazil &lt;3 Portugal --&gt;
&lt;div style=&quot;float: center; border:solid #800 1px; margin: 1px;width:248px &quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width: 240px; background: #080;&quot;
| style=&quot;width: 45px; height: 45px; background: #EEE; text-align: center; font-size: 12pt; color: #000;&quot; | '''[[Image:Bandeira pt.gif|40px]]'''
| style=&quot;font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; color: #fff;&quot; | This brazilian user loves '''[[Portugal|&lt;span style=&quot;color:white&quot;&gt;Portugal&lt;/span&gt;]]'''.
| style=&quot;width: 45px; height: 45px; background: #EEE; text-align: center; font-size: 12pt; color: #000;&quot; | '''[[Image:Flags of Brazil and Portugal.svg|50px]]'''
|}&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;clear:both;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
|}
|}</text>
      <sha1>rgcfkqksbnelpld0ioomnxrohwtv4o2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өйдөөтүм (Иван Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>814</id>
    <revision>
      <id>4797</id>
      <parentid>4796</parentid>
      <timestamp>2011-11-27T14:47:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4797</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1673" sha1="t02fdp3ifhz9k3pe2xeqdhzt0964eff" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = 
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Сүбэлэр-соргулар (Арбита)|Сүбэлэр-соргулар]]
 | next       = [[Сайыҥҥы түүн (Иван Арбита)|Сайыҥҥы түүн]]→
 | notes      = 
}}


{{poem-on|Өйдөөтүм}}
&lt;poem&gt;
Өйдөөтүм сайыҥҥы киэһэҕэ
Санаабыт аһыллар үөрүүтүн,
Ардыгар кэпсэтии тиһэҕэр
Тайсымна тарҕаһар өлүүтүн.

Өйдөөтүм киэһээҥҥи халааммар
Быһыттар былытым кыыспытын,
Сүүрүктээх үрүччэ хамсаамна
Халыйан сынньана сыппытын.

Өйдөөтүм биһиги биир киэһэ
Биэрэги кэрийэ бааппытын,
Минньигэс чуумпуну бэккиһээн
Сир дьолун уруйдуур чааспытын.

Өйдөөтүм этиҥнээх самыырга
Эн дьиэҕэр хойутаан хаалбыппын,
Эн тылгын, эн хаста хамныыргын
Өйдөөтүм бу хоспор баар курдук.

Өйдөөтүм санаабын билимнэ
Биир кэмҥэ саарбахтаан ылбыккын,
Өйдөөтүм ол киэһэ кэлэҥҥин
Эппиккин төннөрөн барбыккын.
&lt;/poem&gt;

{{poem-off|11.11.1936}}


[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1936 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>t02fdp3ifhz9k3pe2xeqdhzt0964eff</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Author:Копырин Николай Захарович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>815</id>
    <redirect title="Копырин Николай Захарович" />
    <revision>
      <id>3797</id>
      <timestamp>2011-06-16T08:35:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Author:Копырин Николай Захарович]] аата манныкка уларытылынна: [[Копырин Николай Захарович]]</comment>
      <origin>3797</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="84" sha1="4m4m3xw9eszr75yh3jzzw6xsnovnz6a" xml:space="preserve">#перенаправление [[Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>4m4m3xw9eszr75yh3jzzw6xsnovnz6a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро</title>
    <ns>14</ns>
    <id>816</id>
    <revision>
      <id>3802</id>
      <timestamp>2011-06-16T11:00:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Өксөкүлээх Өлөксөй|Өксөкүлээх]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3802</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79" sha1="3dxd9u8g5kkfxxywjcgutq2psrm2cqe" xml:space="preserve">[[Категория:Өксөкүлээх Өлөксөй|Өксөкүлээх]]</text>
      <sha1>3dxd9u8g5kkfxxywjcgutq2psrm2cqe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Өксөкүлээх Өлөксөй</title>
    <ns>14</ns>
    <id>817</id>
    <revision>
      <id>3803</id>
      <timestamp>2011-06-16T11:04:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Өксөкүлээх Өлөксөй|Өксөкүлээх Өлөксөй]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3803</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="94" sha1="b0xiintrx0p633a6ovwrh8tzwqgl28r" xml:space="preserve">[[Категория:Өксөкүлээх Өлөксөй|Өксөкүлээх Өлөксөй]]</text>
      <sha1>b0xiintrx0p633a6ovwrh8tzwqgl28r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Wikitanvir/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>819</id>
    <revision>
      <id>3842</id>
      <parentid>3840</parentid>
      <timestamp>2011-06-23T07:31:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Wikitanvir</username>
        <id>126</id>
      </contributor>
      <comment>fix</comment>
      <origin>3842</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="121" sha1="eu57oubmqbain3535mm4utqg91i5df7" xml:space="preserve">mw.loader.load('http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Wikitanvir/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>eu57oubmqbain3535mm4utqg91i5df7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Wikitanvir/common.css</title>
    <ns>2</ns>
    <id>820</id>
    <revision>
      <id>3841</id>
      <timestamp>2011-06-23T07:30:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Wikitanvir</username>
        <id>126</id>
      </contributor>
      <comment>Global CSS</comment>
      <origin>3841</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="107" sha1="rolnl57kedhql98hla27k4s2cfq1tbq" xml:space="preserve">@import &quot;http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Wikitanvir/global.css&amp;action=raw&amp;ctype=text/css&quot;;</text>
      <sha1>rolnl57kedhql98hla27k4s2cfq1tbq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:VIGNERON</title>
    <ns>2</ns>
    <id>821</id>
    <revision>
      <id>3843</id>
      <timestamp>2011-06-23T11:31:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>VIGNERON</username>
        <id>192</id>
      </contributor>
      <comment>+</comment>
      <origin>3843</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42" sha1="4jfr7f94p5j0lw8xzjxm35lukv5rlc1" xml:space="preserve">[[fr:user:VIGNERON]]
[[:fr:user:VIGNERON]]</text>
      <sha1>4jfr7f94p5j0lw8xzjxm35lukv5rlc1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:BRUTE</title>
    <ns>2</ns>
    <id>822</id>
    <revision>
      <id>3853</id>
      <timestamp>2011-06-29T08:59:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BRUTE</username>
        <id>199</id>
      </contributor>
      <comment>'*[[:m:User:BRUTE|My page on Meta]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3853</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34" sha1="jivau6ii68ey9e28w8etbgn9n51arud" xml:space="preserve">*[[:m:User:BRUTE|My page on Meta]]</text>
      <sha1>jivau6ii68ey9e28w8etbgn9n51arud</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Кэпсээн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>823</id>
    <revision>
      <id>3855</id>
      <timestamp>2011-07-01T01:46:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Сэһэн-кэпсээн]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3855</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48" sha1="s5t1sy4ascxuvy3a34lq9hpg70t8j5r" xml:space="preserve">[[Категория:Сэһэн-кэпсээн]]</text>
      <sha1>s5t1sy4ascxuvy3a34lq9hpg70t8j5r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Сахалыы</title>
    <ns>14</ns>
    <id>824</id>
    <revision>
      <id>3859</id>
      <parentid>3858</parentid>
      <timestamp>2011-07-01T01:53:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>3859</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="411" sha1="8je48lyq8czuwf5kz6efeglxszp83f2" xml:space="preserve">Бу урукку категория. Манна уонна [[:Категория:Sakha]] киирэр ыстатыйалар бары атын чопчу категорияларга киириэхтээхтэр.
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Ахтыылар]]
[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Болкулуор]]</text>
      <sha1>8je48lyq8czuwf5kz6efeglxszp83f2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Sakha</title>
    <ns>14</ns>
    <id>825</id>
    <revision>
      <id>3860</id>
      <timestamp>2011-07-01T01:54:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'Бу урукку категория. Манна уонна [[:Категория:Сахалыы]] киирэр ыстатыйала...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3860</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="420" sha1="suxx30wrfw7qu4bav41sdb2fnhk1gm6" xml:space="preserve">Бу урукку категория. Манна уонна [[:Категория:Сахалыы]] киирэр ыстатыйалар бары атын чопчу категорияларга киириэхтээхтэр.
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Ахтыылар]]
[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Болкулуор]]</text>
      <sha1>suxx30wrfw7qu4bav41sdb2fnhk1gm6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ыллык (Андросов Гаврил Гаврильевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>826</id>
    <revision>
      <id>3861</id>
      <timestamp>2011-07-01T02:00:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'== Хоһоон аата ==  тыла  тыла  тыла  тыла  [[Категория:Хоһоон]] [[Категория:Анд...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3861</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="180" sha1="cx0lyjwclna9d7bifsgpmi7ufamhz5x" xml:space="preserve">== Хоһоон аата ==

тыла

тыла

тыла

тыла

[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Андросов Гаврил Гаврильевич]]</text>
      <sha1>cx0lyjwclna9d7bifsgpmi7ufamhz5x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Teles</title>
    <ns>2</ns>
    <id>827</id>
    <revision>
      <id>3862</id>
      <timestamp>2011-07-01T17:12:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Wikitanvir</username>
        <id>126</id>
      </contributor>
      <comment>Creating userpage per request</comment>
      <origin>3862</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="104" sha1="hdsr4spn4wr4v6n75ioss6u7suyofmz" xml:space="preserve">[[Image:Redirectltr.png|#REDIRECT]]&lt;span class=&quot;redirectText&quot; id=&quot;softredirect&quot;&gt;[[:m:user:Teles]]&lt;/span&gt;</text>
      <sha1>hdsr4spn4wr4v6n75ioss6u7suyofmz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:HalanTul</title>
    <ns>3</ns>
    <id>828</id>
    <revision>
      <id>3863</id>
      <timestamp>2011-07-02T00:48:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'==Сэрэтии== Бу манна оччо элбэхтэ сылдьыбаппын. Онон туох эрэ суһал баар б...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3863</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="530" sha1="lg0qkxvl3yb5yz4qe8rbocgvf9d71fi" xml:space="preserve">==Сэрэтии==
Бу манна оччо элбэхтэ сылдьыбаппын. Онон туох эрэ суһал баар буоллаҕына Бикипиэдьийэтээҕи сирбэр сурукта хааллараарыҥ: [http://sah.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%8B%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%B0%D1%87%D1%87%D1%8B_%D1%8B%D1%80%D1%8B%D1%82%D1%8B%D1%8B%D1%82%D0%B0:HalanTul HalanTul] Эбэтэр эл. почтабар суруйаарыҥ. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 10:48, 2 От ыйын 2011 (YAKST)</text>
      <sha1>lg0qkxvl3yb5yz4qe8rbocgvf9d71fi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Reza1615/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>829</id>
    <revision>
      <id>3864</id>
      <timestamp>2011-07-02T01:42:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>3864</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="119" sha1="0mj5e981kd714jtusacoh6geqylflkp" xml:space="preserve">mw.loader.load('http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:reza1615/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>0mj5e981kd714jtusacoh6geqylflkp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Копырин Николай Захарович</title>
    <ns>14</ns>
    <id>830</id>
    <revision>
      <id>3897</id>
      <timestamp>2011-07-02T03:20:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Кириитикэ]] [[Категория:Копырин Николай Захарович]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3897</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" sha1="47cghde2uflyki2zni6rndnw993pmpb" xml:space="preserve">[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:Копырин Николай Захарович]]</text>
      <sha1>47cghde2uflyki2zni6rndnw993pmpb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Кириитикэ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>831</id>
    <revision>
      <id>3898</id>
      <timestamp>2011-07-02T03:21:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3898</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5" xml:space="preserve">[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]</text>
      <sha1>e3vsa30tc8m1i91lbjjfzzscehn3av5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:MacMed</title>
    <ns>2</ns>
    <id>832</id>
    <revision>
      <id>3900</id>
      <timestamp>2011-07-02T04:06:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>3900</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="109" sha1="gd65qnfv2c1mq94q8pdga76cpodptu5" xml:space="preserve">[[Image:Redirectltr.png|#REDIRECT]]&lt;span class=&quot;redirectText&quot; id=&quot;softredirect&quot;&gt;[[m:w:en:user:MacMed]]&lt;/span&gt;</text>
      <sha1>gd65qnfv2c1mq94q8pdga76cpodptu5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Bencmq</title>
    <ns>2</ns>
    <id>833</id>
    <revision>
      <id>3901</id>
      <timestamp>2011-07-02T05:13:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>3901</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="106" sha1="5g79f363gzrklr7n8gpjo400x572e8c" xml:space="preserve">[[Image:Redirectltr.png|#REDIRECT]]&lt;span class=&quot;redirectText&quot; id=&quot;softredirect&quot;&gt;[[w:m:user:Bencmq]]&lt;/span&gt;</text>
      <sha1>5g79f363gzrklr7n8gpjo400x572e8c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Crochet.david.bot</title>
    <ns>3</ns>
    <id>837</id>
    <revision>
      <id>5089</id>
      <parentid>3905</parentid>
      <timestamp>2012-03-16T20:45:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mathonius</username>
        <id>157</id>
      </contributor>
      <comment>fixing [[Special:BrokenRedirects|broken redirect]] with {{softredirect}}</comment>
      <origin>5089</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40" sha1="jej1cnkgpw491wr5kywl5d891ahq5d0" xml:space="preserve">{{softredirect|User_talk:Crochet.david}}</text>
      <sha1>jej1cnkgpw491wr5kywl5d891ahq5d0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ойуунускай</title>
    <ns>14</ns>
    <id>838</id>
    <revision>
      <id>7009</id>
      <parentid>3908</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:33:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7009</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="185" sha1="if763egffbbse5hikolpsqxckrslh04" xml:space="preserve">[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:Тылбаасчыттар]]
[[Категория:Кириитиктэр]]
[[Категория:Драматуурдар]]</text>
      <sha1>if763egffbbse5hikolpsqxckrslh04</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Алтан Сарын</title>
    <ns>14</ns>
    <id>839</id>
    <revision>
      <id>3950</id>
      <timestamp>2011-07-04T21:48:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>' [[Категория:Кэпсээнньиттэр]] [[Категория:XX үйэ суруйааччылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3950</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="114" sha1="11tjicdec57covszd1h1mz47j67yd7d" xml:space="preserve">
[[Категория:Кэпсээнньиттэр]]
[[Категория:XX үйэ суруйааччылара]]</text>
      <sha1>11tjicdec57covszd1h1mz47j67yd7d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:XX үйэ суруйааччылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>840</id>
    <revision>
      <id>3951</id>
      <timestamp>2011-07-04T21:50:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>' [[Категория:Суруйааччылар олорбут кэмнэринэн]] [[Категория:XX үйэ]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3951</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="119" sha1="rhx6u2zt86ak33ysbzdpchsvm1iz69n" xml:space="preserve">
[[Категория:Суруйааччылар олорбут кэмнэринэн]]
[[Категория:XX үйэ]]</text>
      <sha1>rhx6u2zt86ak33ysbzdpchsvm1iz69n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Суруйааччылар олорбут кэмнэринэн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>841</id>
    <revision>
      <id>3952</id>
      <timestamp>2011-07-04T21:54:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Кэм]] [[Категория:Суруйааччылар]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3952</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79" sha1="25ax49gsdqi09trmjulujabq1fm0y5o" xml:space="preserve">[[Категория:Кэм]]
[[Категория:Суруйааччылар]]</text>
      <sha1>25ax49gsdqi09trmjulujabq1fm0y5o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Кэм</title>
    <ns>14</ns>
    <id>842</id>
    <revision>
      <id>3953</id>
      <timestamp>2011-07-04T21:54:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Барыта]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3953</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="e358vfr8624qak8pgyslr6yc9y53q2r" xml:space="preserve">[[Категория:Барыта]]</text>
      <sha1>e358vfr8624qak8pgyslr6yc9y53q2r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Айымньы</title>
    <ns>14</ns>
    <id>843</id>
    <revision>
      <id>3956</id>
      <timestamp>2011-07-04T21:58:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Барыта]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3956</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="e358vfr8624qak8pgyslr6yc9y53q2r" xml:space="preserve">[[Категория:Барыта]]</text>
      <sha1>e358vfr8624qak8pgyslr6yc9y53q2r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Суут-сокуон</title>
    <ns>14</ns>
    <id>844</id>
    <revision>
      <id>3958</id>
      <timestamp>2011-07-04T22:04:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Билии эйгэлэрэ]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3958</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50" sha1="7kqzl7jh7g2bvmn8r857gzxydlkt41l" xml:space="preserve">[[Категория:Билии эйгэлэрэ]]</text>
      <sha1>7kqzl7jh7g2bvmn8r857gzxydlkt41l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Айылҕа харыстабыла</title>
    <ns>14</ns>
    <id>845</id>
    <revision>
      <id>3959</id>
      <timestamp>2011-07-04T22:04:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Билии эйгэлэрэ]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3959</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50" sha1="7kqzl7jh7g2bvmn8r857gzxydlkt41l" xml:space="preserve">[[Категория:Билии эйгэлэрэ]]</text>
      <sha1>7kqzl7jh7g2bvmn8r857gzxydlkt41l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Устуоруйа</title>
    <ns>14</ns>
    <id>846</id>
    <revision>
      <id>3960</id>
      <timestamp>2011-07-04T22:04:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Билии эйгэлэрэ]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3960</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50" sha1="7kqzl7jh7g2bvmn8r857gzxydlkt41l" xml:space="preserve">[[Категория:Билии эйгэлэрэ]]</text>
      <sha1>7kqzl7jh7g2bvmn8r857gzxydlkt41l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Тыл үөрэҕэ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>847</id>
    <revision>
      <id>3961</id>
      <timestamp>2011-07-04T22:05:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Билии эйгэлэрэ]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3961</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50" sha1="7kqzl7jh7g2bvmn8r857gzxydlkt41l" xml:space="preserve">[[Категория:Билии эйгэлэрэ]]</text>
      <sha1>7kqzl7jh7g2bvmn8r857gzxydlkt41l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Педагогика</title>
    <ns>14</ns>
    <id>848</id>
    <revision>
      <id>4759</id>
      <parentid>4758</parentid>
      <timestamp>2011-11-15T05:09:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tabmari</username>
        <id>295</id>
      </contributor>
      <origin>4759</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6200" sha1="ck2fk5r843b0w3wa6qb24yts2im3v9r" xml:space="preserve">[[Категория:Билии эйгэлэрэ]]
'''Үүнэр көлүөнэ үөрэҕириитин тэрийсибитэ'''&lt;br&gt;
Сыл күн аастаҕын аайы ааспыт олохпут бэрт кыра да түгэннэрэ ордук суолталанан өйгөр санааҕар биир көлүөнэҕэулааппыт эдэр сааһын доҕотторо, бииргэ үлэлээбит уонна алтыспыт дьонноро истиҥ иэйии буолан өйгөр – дууһаҕар аргыс буолан сылдьар буолар эбит.
Учуутал сылынан сибээстээн оройуоҥҥа үүнэр көлүөнэ үөрэҕириитигэр үлэлээн ааспыт дьоннортон, билигин олохтон туораабыт, Кардашевскай Алексей Гаврильевич туһунан кылгастык билсиһиннэриэхпин баҕарабын, Ньурбаҕа кини бириэмэтигэр үлэлээн ааспыттар бэрт аҕыйах буолуохтаахтар.&lt;br&gt;
Оччолорго, ааспыт үйэ иккис аҥаарыгар салайар кадрдары партия обкома, райкома аттаран туруорара, онон Ньурба оройуонун тутаах тэрилтэлэрин салайааччылара үксэ кэлии дьон этилэр. Ол курдук 1967-1972 сылларга үөрэх оройуоннааҕы салаатын сэбиэдиссэйинэн Үөһээ – Бүлүүттэн төрүттээх Кардашевскай Алексей Гаврильевич ананан кэлэн олус үчүгэйдик үлэлээбитэ, онтон үлэтин биһирээн Якутскайга үөрэх министерствотыгар ыҥырыллан тиийэн өр үлэлээбитэ, олоҕун тиһэх күннэригэр дылы Ньурбалардыын сибээһин быспатаҕа.
Алексей Гаврильевич толуу улахан көрүҥнээҕэ, аҕыйахтык уонна ылыннарыылаахтык дьону кытары кэпсэтэрэ. Үөрэҕирии боппуруостарын олус үчүгэйдик билэр буолан оройуон учууталларын ортотугар авторитеттаах салайааччы этэ.&lt;br&gt;
Район араас таһымнаах мунньахтарыгар сылдьан эҥин бэйэлээх ньон араас боппуруоска тыл  этэллэрин үгүстүк истибитим. Олортон санаата чопчуламмытынан, чуолкай темаҕа сөптөөх боппуруостарга бэйэтин санаатын кылгастык этэринэн А.Г. Кардашевскай этиилэрэ уратылаах буолан дьону астынннарарын өйдүүбүн. Кини баар усулуобуйаттан тирэҕирэн үөрэҕирии боппуруостарыгар туруорсуулара уонна киллэрэр этиилэрэ олоххо киирэригэр саарбаҕалааһын суох буолааччы.&lt;br&gt;
Районо сэбиэдиссэйин быһыытынан Алексей Гаврильевич туох ханнык иннинэ оскуолалар материальнай базаларын бөҕөргөтүүгэ, кадрдары сөпкө сүүмэрдээһиҥҥэ ылсан таһаарылыылаахтык үлэлээбитэ, райоҥҥа саҥа оскуолалары тутуу боппуруоһа күүскэ туруоруллубута.
Учууталлар билиилэринүрдэтэр үгүс семинардар, курстар ыытыллаллара, хас биирдии педколлектив үлэтэ кэтээн көрүллэрэ, бириэмэтигэр наада буоллаҕына суһал көмө оҥоһуллар буолара. Бастыҥ үлэлээх учууталларгаболҕомто ууруллан, кинилэр үлэлэрин үөрэтэн баран атыттарга бастыҥ опыт быһыытынан сырдатыы үлэ барара, ити барыта дьон тэптэн – өрө көрөҕүллэн үлэлииригэр, кыах биэрэрэ, олук уурара.&lt;br&gt;
Биһиги оччолорго чугас – чугас ыаллыы олорорбут, Кардашевскай кэргэнэ Капиталина Акимовналыын дьүөгэлии этибит, онон кинилэри чугастык билсэрим. Дьиэҕэ – уокка Алексей Гаврильевич улахан судургу уонна кыһамньылаах ыал аҕата этэ. Ньурба оччолорго саҥа микрорайонугар бары эдэр ыаллар уопсай дьиэҕэ олорбуппут, хардарыта сылдьыһарбыт, бырааһынньыктары бииргэ ыларбыт, үөрүүбүтүн – хомойуубутун тэҥҥэ үллэстэр үгэстээх этибит. Мин кэргэним эдэр саааһыгар олохтон туораабыта, ол сылларга кинилэрморальнай көмөлөрүн күн бүгүҥҥэ истиҥ махталынан ахтан – санаан ааһабын.&lt;br&gt;
Үчүгэй киһи үлэлээн ааспыт бэлиэтинэн кини туһунан дьон өйдүү сылдьара буолар. Алексей Гаврильевич олоҕун утумнуур икки уоллаах, сиэннэрдээх уонна кэргэнэ Капиталина Акимовна дьиэ – уот тэринэн Дьокуускайга быр – бааччы олорор.&lt;br&gt;&lt;br&gt;

Тихонова А.П.. Ньурба улууһун бочуоттаах &lt;br&gt;
олохтооҕо, Саха республикатын үтүөлээх учуутала.&lt;br&gt;
12.11.2010 с., Дьокуускай</text>
      <sha1>ck2fk5r843b0w3wa6qb24yts2im3v9r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Уйулҕа үөрэҕэ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>849</id>
    <revision>
      <id>3963</id>
      <timestamp>2011-07-04T22:05:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Билии эйгэлэрэ]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3963</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50" sha1="7kqzl7jh7g2bvmn8r857gzxydlkt41l" xml:space="preserve">[[Категория:Билии эйгэлэрэ]]</text>
      <sha1>7kqzl7jh7g2bvmn8r857gzxydlkt41l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Социология</title>
    <ns>14</ns>
    <id>850</id>
    <revision>
      <id>3964</id>
      <timestamp>2011-07-04T22:06:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Билии эйгэлэрэ]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3964</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50" sha1="7kqzl7jh7g2bvmn8r857gzxydlkt41l" xml:space="preserve">[[Категория:Билии эйгэлэрэ]]</text>
      <sha1>7kqzl7jh7g2bvmn8r857gzxydlkt41l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Көлө</title>
    <ns>14</ns>
    <id>851</id>
    <revision>
      <id>7560</id>
      <parentid>3965</parentid>
      <timestamp>2023-12-25T00:20:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2600:1010:B111:579B:186F:5EFF:FEB7:7114</ip>
      </contributor>
      <origin>7560</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14" sha1="ti4f56sx61onm88yhxw285qdaawjxw2" xml:space="preserve">гэлэрэ]]</text>
      <sha1>ti4f56sx61onm88yhxw285qdaawjxw2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Бөлүһүөпүйэ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>852</id>
    <revision>
      <id>3966</id>
      <timestamp>2011-07-04T22:06:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Билии эйгэлэрэ]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3966</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50" sha1="7kqzl7jh7g2bvmn8r857gzxydlkt41l" xml:space="preserve">[[Категория:Билии эйгэлэрэ]]</text>
      <sha1>7kqzl7jh7g2bvmn8r857gzxydlkt41l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Экэниэмикэ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>853</id>
    <revision>
      <id>3967</id>
      <timestamp>2011-07-04T22:06:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Билии эйгэлэрэ]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3967</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50" sha1="7kqzl7jh7g2bvmn8r857gzxydlkt41l" xml:space="preserve">[[Категория:Билии эйгэлэрэ]]</text>
      <sha1>7kqzl7jh7g2bvmn8r857gzxydlkt41l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ил дөкүмүөннэрэ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>854</id>
    <revision>
      <id>3971</id>
      <timestamp>2011-07-04T22:14:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Дөкүмүөн]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>3971</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39" sha1="plb55bjx32n4ejwhkno68mwa5na14w8" xml:space="preserve">[[Категория:Дөкүмүөн]]</text>
      <sha1>plb55bjx32n4ejwhkno68mwa5na14w8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хара5ым иирдэ дуу? Суох, атын... (Иван Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>855</id>
    <redirect title="Хараҕым иирдэ дуу? Суох, атын... (Иван Арбита)" />
    <revision>
      <id>3990</id>
      <timestamp>2011-07-04T22:28:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Хара5ым иирдэ дуу? Суох, атын... (Иван Арбита)]] аата манныкка уларытылынна: [[Хараҕым иирдэ дуу? Суох, атын... (Иван Арбита)]]</comment>
      <origin>3990</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="115" sha1="12yjvf28cyl6v1iljhq2lxlbwzdullo" xml:space="preserve">#перенаправление [[Хараҕым иирдэ дуу? Суох, атын... (Иван Арбита)]]</text>
      <sha1>12yjvf28cyl6v1iljhq2lxlbwzdullo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Айыы Үөрэҕэ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>856</id>
    <revision>
      <id>4011</id>
      <timestamp>2011-07-05T00:59:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.185.242.52</ip>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Итэҕэл]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4011</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="s7lxgnl4xqjv52n8s68fr8wcplgdbq5" xml:space="preserve">[[Категория:Итэҕэл]]</text>
      <sha1>s7lxgnl4xqjv52n8s68fr8wcplgdbq5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Өс хоһоонноро</title>
    <ns>14</ns>
    <id>857</id>
    <revision>
      <id>7529</id>
      <parentid>4020</parentid>
      <timestamp>2023-04-09T13:56:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2A03:D000:7103:39F2:9BFB:BE5E:14C2:C507</ip>
      </contributor>
      <origin>7529</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82" sha1="kcltoyj2tpja536h6q8owbo8bkf7g6n" xml:space="preserve">[[Категория:Ох тыл]]
хорсун быһыыга өс хоһооно</text>
      <sha1>kcltoyj2tpja536h6q8owbo8bkf7g6n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Олоҥхо</title>
    <ns>14</ns>
    <id>858</id>
    <revision>
      <id>4046</id>
      <timestamp>2011-07-05T05:10:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.185.242.52</ip>
      </contributor>
      <comment>'Бу категорияҕа олоҥхолор, олоҥхоһуттар уонна олоҥхоҕо сыһыаннаах үлэлэ...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4046</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="423" sha1="447w7fev2d412nu4qihy7gbty4fcdb3" xml:space="preserve">Бу категорияҕа олоҥхолор, олоҥхоһуттар уонна олоҥхоҕо сыһыаннаах үлэлэр киирэллэр. Атын норуот айымньыларыгар [[:Категория:Үһүйээн уонна болкулуор|туспа категория]] уонна алын категориялар бааллар.

[[Категория:Айымньы көрүҥүнэн]]</text>
      <sha1>447w7fev2d412nu4qihy7gbty4fcdb3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көмө:Категориялар тиһиликтэрэ</title>
    <ns>12</ns>
    <id>859</id>
    <revision>
      <id>4055</id>
      <parentid>4054</parentid>
      <timestamp>2011-07-05T05:34:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4055</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="737" sha1="7wytnupcvw2mug07agppajbdkskrtzk" xml:space="preserve">Ханнык баҕарар бикитиэкэ ыстатыйата (хоһоон, кэпсээн, атын да айымньы буоллун, ааптар туһунан, эбэтэр айымньы туһунан ыстатыйа буоллун) ханнык эрэ категорияҕа, эбэтэр хас да категорияҕа киирэр. Холобур, Алампа 1926 сыллаахха сурубут хоһооно &quot;Алампа&quot;, &quot;Алампа хоһоонноро&quot;, &quot;1926 сыл айымньылара&quot; категорияларга киириэн сөп.

Категориялар тиһиктэрэ манна баар: [[Аналлаах:AllPages/Category:]]

[[Категория:Бикитиэкэ:Көмө]]</text>
      <sha1>7wytnupcvw2mug07agppajbdkskrtzk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Христианство</title>
    <ns>14</ns>
    <id>860</id>
    <revision>
      <id>4079</id>
      <timestamp>2011-07-07T10:52:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Итэҕэл]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4079</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="s7lxgnl4xqjv52n8s68fr8wcplgdbq5" xml:space="preserve">[[Категория:Итэҕэл]]</text>
      <sha1>s7lxgnl4xqjv52n8s68fr8wcplgdbq5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ислаам</title>
    <ns>14</ns>
    <id>861</id>
    <revision>
      <id>4080</id>
      <timestamp>2011-07-07T10:52:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Итэҕэл]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4080</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="s7lxgnl4xqjv52n8s68fr8wcplgdbq5" xml:space="preserve">[[Категория:Итэҕэл]]</text>
      <sha1>s7lxgnl4xqjv52n8s68fr8wcplgdbq5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Күрэс</title>
    <ns>14</ns>
    <id>862</id>
    <revision>
      <id>4082</id>
      <timestamp>2011-07-07T10:57:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'Бу категорияҕа күрэскэ (спортка) сыһыаннаах айымньылар киирэллэр.  [[Кат...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4082</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="158" sha1="it6yzujd4m4woxenlxbtyxbnxjryxpj" xml:space="preserve">Бу категорияҕа күрэскэ (спортка) сыһыаннаах айымньылар киирэллэр.

[[Категория:Барыта]]</text>
      <sha1>it6yzujd4m4woxenlxbtyxbnxjryxpj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Бикитиэкэ:Айарга</title>
    <ns>14</ns>
    <id>863</id>
    <revision>
      <id>4083</id>
      <timestamp>2011-07-07T11:02:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Бикитиэкэ:Аналлаах]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4083</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="58" sha1="s1lqmupn5wzh49kcug2xnri6xh2uvr2" xml:space="preserve">[[Категория:Бикитиэкэ:Аналлаах]]</text>
      <sha1>s1lqmupn5wzh49kcug2xnri6xh2uvr2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Ҕ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>864</id>
    <revision>
      <id>4092</id>
      <timestamp>2011-07-07T11:34:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4092</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ааптардар-Һ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>865</id>
    <revision>
      <id>4093</id>
      <timestamp>2011-07-07T11:34:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Ааптардар}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4093</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22" sha1="6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug" xml:space="preserve">{{Ааптардар}}</text>
      <sha1>6gyb8lejhetbf2yykkhvl7uhttijsug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Учуонайдар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>866</id>
    <revision>
      <id>4100</id>
      <parentid>4099</parentid>
      <timestamp>2011-07-07T11:52:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4100</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="543" sha1="f2cphjnoizk3oxjq0mrodw8o0je0f34" xml:space="preserve">Бу категорияҕа [[:Категория:Бөлөһүөктэр|бөлөһүөктэртэн]], [[:Категория:Устуоруктар|устуоруктартан]], [[:Категория:Филологтар|тыл]] уонна [[:Категория:Литературоведтар|литэрэтиирэ]] үөрэхтээхтэриттэн '''ураты''' билим үлэһиттэрин туһунан ыстатыйалар киирэллэр.

[[Категория:Ааптардарынан| Устуоруктар]]</text>
      <sha1>f2cphjnoizk3oxjq0mrodw8o0je0f34</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Павлов Николай Гаврильевич</title>
    <ns>14</ns>
    <id>867</id>
    <revision>
      <id>7010</id>
      <parentid>4637</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:33:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7010</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="294" sha1="q182wka8vn16eki9smhaeouhsqgr5mq" xml:space="preserve">[[Категория:Тылбаасчыттар]]
[[Категория:Саха ааптардара|Павлов Николай Гаврильевич]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-П]]</text>
      <sha1>q182wka8vn16eki9smhaeouhsqgr5mq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:OTRS бигэргэппит айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>868</id>
    <revision>
      <id>4124</id>
      <timestamp>2011-07-07T20:52:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.239.33</ip>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Бикитиэкэ:Аналлаах]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4124</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="58" sha1="s1lqmupn5wzh49kcug2xnri6xh2uvr2" xml:space="preserve">[[Категория:Бикитиэкэ:Аналлаах]]</text>
      <sha1>s1lqmupn5wzh49kcug2xnri6xh2uvr2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дьадаңыттан тахсыбытым... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>869</id>
    <redirect title="Дьадаҥыттан тахсыбытым... (Алампа)" />
    <revision>
      <id>4176</id>
      <timestamp>2011-07-08T23:08:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Дьадаңыттан тахсыбытым... (Алампа)]] аата манныкка уларытылынна: [[Дьадаҥыттан тахсыбытым... (Алампа)]]</comment>
      <origin>4176</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="97" sha1="9p4v0xkbb12yuw1k9wgc3lznduzeccz" xml:space="preserve">#перенаправление [[Дьадаҥыттан тахсыбытым... (Алампа)]]</text>
      <sha1>9p4v0xkbb12yuw1k9wgc3lznduzeccz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Author:Aндросов Гаврил</title>
    <ns>0</ns>
    <id>870</id>
    <redirect title="Aндросов Гаврил Гаврильевич" />
    <revision>
      <id>4200</id>
      <timestamp>2011-07-08T23:40:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Author:Aндросов Гаврил]] аата манныкка уларытылынна: [[Aндросов Гаврил Гаврильевич]]</comment>
      <origin>4200</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="87" sha1="7hbbjlovybq373mn5sy6b8w36kqzb41" xml:space="preserve">#перенаправление [[Aндросов Гаврил Гаврильевич]]</text>
      <sha1>7hbbjlovybq373mn5sy6b8w36kqzb41</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Моисей Ефимов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>871</id>
    <revision>
      <id>7039</id>
      <parentid>4664</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:30:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7039</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2152" sha1="tsx0ts0gn7du40jmjnn3k3en2xu9qv8" xml:space="preserve">'''Моисей Ефимов''' - саха норуодунай бэйээтэ.

*[[Таптаа! (Моисей Ефимов)|Таптаа!]]
*[[Фантазия (Моисей Ефимов)|Фантазия]]
*[[Сахалар иһэллэр (Моисей Ефимов)|Сахалар иһэллэр]]
*[[Суруктаах хайаҕа (Моисей Ефимов)|Суруктаах хайаҕа]]
*[[Өбүгэм кэриэһэ (Моисей Ефимов)|Өбүгэм кэриэһэ]]
*[[Улуу Туймаада (Моисей Ефимов)|Улуу Туймаада]]
*[[Күҥҥэ куйахтар күлүмнээннэр (Моисей Ефимов)|Күҥҥэ куйахтар күлүмнээннэр]]
*[[Бэрт Хара (Моисей Ефимов)|Бэрт Хара]]
*[[Аар башня аттыгар (Моисей Ефимов)|Аар башня аттыгар]]
*[[Батыйалар (Моисей Ефимов)|Батыйалар]]
*[[Туйах тыаһа (Моисей Ефимов)|Туйах тыаһа]]
*[[Кистэлэҥнээх ыраахха (Моисей Ефимов)|Кистэлэҥнээх ыраахха]]
*[[Манчаары (Моисей Ефимов)|Манчаары]]
*[[Бүгүн ааспыт үйэнэн (Моисей Ефимов)|Бүгүн ааспыт үйэнэн]]
*[[Чочур Мураан анныгар (Моисей Ефимов)|Чочур Мураан анныгар]]
*[[Дьон уҥуоҕа өтөхтөргө... (Моисей Ефимов)|Дьон уҥуоҕа өтөхтөргө...]]
*[[Ол үрдүктэн... (Моисей Ефимов)| Ол үрдүктэн...]]


== Саха поэзиятын антологиятыгар (1967) киирбит хоһоонноро ==

* 

''[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

{{DEFAULTSORT:Моисей Ефимов}}
[[Категория:Саха ааптардара]]
[[Категория:Моисей Ефимов]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:XXI үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Е]]</text>
      <sha1>tsx0ts0gn7du40jmjnn3k3en2xu9qv8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Үһүйээн</title>
    <ns>14</ns>
    <id>872</id>
    <revision>
      <id>4211</id>
      <timestamp>2011-07-17T12:11:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4211</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67" sha1="4ymh2m7wghhqyvk6pxvk55pn7iykjo2" xml:space="preserve">[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]</text>
      <sha1>4ymh2m7wghhqyvk6pxvk55pn7iykjo2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Чаҕылҕан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>873</id>
    <revision>
      <id>4236</id>
      <timestamp>2011-07-17T12:55:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Ааптардар-Ч]] [[Категория:Бары ааптардар|Чаҕылҕан]] [[Категори...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4236</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="182" sha1="lhi3fdh81nhvwntfue0ulugt5kgp54z" xml:space="preserve">[[Категория:Ааптардар-Ч]]
[[Категория:Бары ааптардар|Чаҕылҕан]]
[[Категория:Саха ааптардара|Чаҕылҕан]]</text>
      <sha1>lhi3fdh81nhvwntfue0ulugt5kgp54z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1942</title>
    <ns>14</ns>
    <id>874</id>
    <revision>
      <id>4237</id>
      <timestamp>2011-07-17T12:58:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:XX үйэ айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4237</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01" xml:space="preserve">[[Категория:XX үйэ айымньылара]]</text>
      <sha1>00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1941</title>
    <ns>14</ns>
    <id>875</id>
    <revision>
      <id>4238</id>
      <timestamp>2011-07-17T13:00:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:XX үйэ айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4238</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01" xml:space="preserve">[[Категория:XX үйэ айымньылара]]</text>
      <sha1>00g6jwqvxdlnanzvmuj8gbe563uvx01</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күннүк Уурастыырап</title>
    <ns>0</ns>
    <id>876</id>
    <revision>
      <id>7037</id>
      <parentid>4674</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:30:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7037</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1677" sha1="j21gcsyvv6b07ghl5fv2pqek54qy84z" xml:space="preserve">'''Новиков Владимир Михайлович - Күннүк Уурастыырап'''
(09.05.1907- 30.04.1990)

== Былыргы дьыллар быыстарыгар (сэһэн)==
*[[Содуомнаах (Күннүк Уурастыырап)|Содуомнаах]].
*[[Туоллума (Күннүк Уурастыырап)|Туоллума]].
*[[Мунньах (Күннүк Уурастыырап)|Мунньах]].

== Саха поэзиятын антологиятыгар (1967) киирбит хоһоонноро ==
* [[Якутскай куоракка (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Чуорунай муораҕа (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Похуот (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Күөх нуоҕай мутукча (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Чуумпу (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Тиийдиннэр эhиэхэ (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Күн киһи (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Саха тыла (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Кэллим кэрэ Тааттаҕа (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Күннүүн аргыстастым (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Саас иһэр (Күннүк Уурастыырап)]]
* [[Олох үөрүүтэ (Күннүк Уурастыырап)]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Category:1907]]
[[Категория:Саха ааптардара|Күннүк Уурастыырап]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-К]]</text>
      <sha1>j21gcsyvv6b07ghl5fv2pqek54qy84z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Күннүк Уурастыырап</title>
    <ns>14</ns>
    <id>877</id>
    <revision>
      <id>7007</id>
      <parentid>4242</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:32:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7007</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="279" sha1="rdiid7ya7gg7gcgti6s75pchhqlzhxn" xml:space="preserve">{{DEFAULTSORT:Күннүк Уурастыырап}}
[[Категория:Бары ааптардар|Күннүк Уурастыырап]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-К]]</text>
      <sha1>rdiid7ya7gg7gcgti6s75pchhqlzhxn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Күлүмнүүр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>878</id>
    <revision>
      <id>7006</id>
      <parentid>4629</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:32:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7006</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="295" sha1="tdqel04lpqkhafqnflncyt7fq9a8h8c" xml:space="preserve">{{DEFAULTSORT:Күлүмнүүр}}
[[Категория:Саха ааптардара|Күлүмнүүр]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:Драматуурдар]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-К]]</text>
      <sha1>tdqel04lpqkhafqnflncyt7fq9a8h8c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Author:Данилов Никита Павлович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>881</id>
    <redirect title="Данилов Никита Павлович" />
    <revision>
      <id>4267</id>
      <timestamp>2011-07-18T06:14:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Author:Данилов Никита Павлович]] аата манныкка уларытылынна: [[Данилов Никита Павлович]]</comment>
      <origin>4267</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="80" sha1="mu7pwxv7obj7fszl6td9dy37d14kzqs" xml:space="preserve">#перенаправление [[Данилов Никита Павлович]]</text>
      <sha1>mu7pwxv7obj7fszl6td9dy37d14kzqs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Author:Өнөкөй</title>
    <ns>0</ns>
    <id>882</id>
    <redirect title="Өнөкөй" />
    <revision>
      <id>4274</id>
      <timestamp>2011-07-18T06:19:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Author:Өнөкөй]] аата манныкка уларытылынна: [[Өнөкөй]]</comment>
      <origin>4274</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48" sha1="h4tq708kd1c7hn62sf0fsmwt23wel6n" xml:space="preserve">#перенаправление [[Өнөкөй]]</text>
      <sha1>h4tq708kd1c7hn62sf0fsmwt23wel6n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Сергей Борогонскай</title>
    <ns>14</ns>
    <id>883</id>
    <revision>
      <id>7011</id>
      <parentid>4280</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:33:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7011</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="273" sha1="1s9i9db9lhksntszw9n45xwlmlfeb4a" xml:space="preserve">[[Сергей Васильев - Борогонскай]]
[[Категория:Бары ааптардар|Борогонскай]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Б]]</text>
      <sha1>1s9i9db9lhksntszw9n45xwlmlfeb4a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Addihockey10</title>
    <ns>2</ns>
    <id>884</id>
    <revision>
      <id>4285</id>
      <timestamp>2011-07-19T21:48:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Addihockey10</username>
        <id>217</id>
      </contributor>
      <comment>Creating global user page</comment>
      <origin>4285</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1580" sha1="47r0zg6fizf1emqp57xy5brpmdbmxj8" xml:space="preserve">{{DISPLAYTITLE:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;User:&lt;/span&gt;&lt;font color=red&gt;Addi&lt;font color=blue&gt;hockey&lt;font color=gold&gt;10&lt;/font&gt;&lt;/font&gt;&lt;/font&gt;}}
        &lt;div style=&quot;position: relative; height: 1%;&quot;&gt;
         &lt;div style=&quot;position: relative; margin: 0 -1em; padding: 0; background-color: transparent; border: none; height: 1%;&quot;&gt;
          &lt;div style=&quot;position: relative; margin: 0 auto; width: 800px; border: none; height: 1%;&quot;&gt;
           &lt;div style=&quot;position: relative; overflow: hidden; height: 600px;&quot;&gt;&lt;!-- Height of the main image --&gt;
            &lt;div style=&quot;position: relative; overflow: hidden; margin: 1000;&quot;&gt;[[File:Flowers in my backyard {{#ifeq: {{#ifeq: {{#expr:({{NUMBEROFEDITS:R}} mod 20) + 1}}|3|20|{{#expr:({{NUMBEROFEDITS:R}} mod 20) + 1}}}}|7|1|{{#expr:({{NUMBEROFEDITS:R}} mod 20) + 1}}}}.jpg|left|900px]]&lt;/div&gt;
           &lt;div style=&quot;position: absolute; top: 0; width: 100%; height: 100%;&quot;&gt;
            &lt;div style=&quot;margin: 1em; font-size: 100%;&quot;&gt;
            &lt;/div&gt;
         
        &lt;div style=&quot;position: absolute; left: 180px; top: 320px; z-index: 10; width: 300px; border: none; padding: 0.75em 1em; background-color:none; text-align:left; v-align:center;&quot;&gt;
        &lt;span style=&quot;font-family:Times New Roman;color:white; font-size:400%;&quot;&gt;'''''Addihockey10'''''&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
        &lt;div style=&quot;position: absolute; left: 130px; top: 355px; z-index: 10; width: 300px; border: none; padding: 0.75em 1em; background-color:none; text-align:left; v-align:center;&quot;&gt;
        &lt;/div&gt;
        &lt;/div&gt;
        &lt;/div&gt;
        &lt;/div&gt;
        &lt;/div&gt;
        &lt;/div&gt;
        &lt;center&gt;</text>
      <sha1>47r0zg6fizf1emqp57xy5brpmdbmxj8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көрбөккүөт... (Варвара Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>885</id>
    <revision>
      <id>4298</id>
      <timestamp>2011-07-20T11:02:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара По...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4298</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1301" sha1="40w4gmecbu9ytijp5qmqbytuba6z8r5" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Эйиигин көрүүм да мин... (Варвара Потапова)|Эйиигин көрүүм да мин...]] 
 | next       = [[Хоту, тус хоту... (Варвара Потапова)|Хоту, тус хоту...]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Көрбөккүөт}}
&lt;poem&gt;
Мин бэйэм - күһүҥҥү айылҕабын...
Көрбөккүөт - 
Бу тохтор хатыҥ араҕас сэбирдэхтэрэ,
Мин санааларым буоланнар,
Сиргэ таммалыы ыһыллаллар.

Истибэккиэт, - 
Ол ааһар үөр хаас саҥатыгар
Мин ыраахха, айаҥҥа угуйар ыҥырыым
Толоон үрдүнэн кылыһахтыырын.

Таайбаккыат, - 
Күөх сайыҥҥа тапталбын этээри,
Махтал хараҕын уутунан ардыыбын...

Ити мин - 
Эһиилги өҥ сайы алгыыбын.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>40w4gmecbu9ytijp5qmqbytuba6z8r5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хоту, тус хоту... (Варвара Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>886</id>
    <revision>
      <id>4464</id>
      <parentid>4310</parentid>
      <timestamp>2011-08-15T07:01:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4464</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1107" sha1="hvej9jmoy6l1vpgfak3o6kcb58hm813" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Көрбөккүөт... (Варвара Потапова)|Көрбөккүөт...]] 
 | next       = [[Мин дойдум - Сахам сирэ диэммин... (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Хоту, тус хоту,
Санаам хоту
Мин көтөбүн!

Ырыа тылынан
Ыраах ыҥырар
Хоту көһөбүн!

Тап-тап табакам,
Айааһыам эйигин!
Көһүтэр инигин?

Тунал туундарам,
Дьүкээбил кургунан
Дьиримнээхтииргин
Дьиктиргээхтиибин!

Умсугуйабын,
Уһуктабын!

Баҕарыҥ миэхэ,
Алгыс кэриэтэ - 
Ыраас халлааны,
Сыыдам айаны!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>hvej9jmoy6l1vpgfak3o6kcb58hm813</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Jafeluv</title>
    <ns>2</ns>
    <id>890</id>
    <revision>
      <id>4514</id>
      <parentid>4314</parentid>
      <timestamp>2011-09-24T10:17:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jafeluv</username>
        <id>32</id>
      </contributor>
      <comment>#babel</comment>
      <origin>4514</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="if4rf4x35hp29h9rks342cg93vx2ttt" xml:space="preserve">{{#babel:fi-N|sah-0}}
{{Softredirect|meta:User:Jafeluv}}</text>
      <sha1>if4rf4x35hp29h9rks342cg93vx2ttt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыт.</title>
    <ns>0</ns>
    <id>891</id>
    <redirect title="Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Былыт (Копырин Н.З.)" />
    <revision>
      <id>4325</id>
      <timestamp>2011-08-02T01:10:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Былыт.]] аата манныкка уларытылынна: [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Былыт (Копырин Н.З.)]]</comment>
      <origin>4325</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="139" sha1="3hg7b6i7k9z0vs8v14ia57zb51z8o7n" xml:space="preserve">#перенаправление [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Былыт (Копырин Н.З.)]]</text>
      <sha1>3hg7b6i7k9z0vs8v14ia57zb51z8o7n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таас. Хайа.</title>
    <ns>0</ns>
    <id>892</id>
    <redirect title="Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Таас. Хайа (Копырин Н.З.)" />
    <revision>
      <id>4327</id>
      <timestamp>2011-08-02T01:11:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Таас. Хайа.]] аата манныкка уларытылынна: [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Таас. Хайа (Копырин Н.З.)]]</comment>
      <origin>4327</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="147" sha1="2tigu7dazdkkfjnx74sfzcc1mbipvjr" xml:space="preserve">#перенаправление [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Таас. Хайа (Копырин Н.З.)]]</text>
      <sha1>2tigu7dazdkkfjnx74sfzcc1mbipvjr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тымныы. Муус. Хаар.</title>
    <ns>0</ns>
    <id>893</id>
    <redirect title="Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Тымныы. Муус. Хаар (Копырин Н.З.)" />
    <revision>
      <id>4331</id>
      <timestamp>2011-08-02T01:14:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Тымныы. Муус. Хаар.]] аата манныкка уларытылынна: [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Тымныы. Муус. Хаар (Копырин Н.З.)]]</comment>
      <origin>4331</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="161" sha1="kz37dhddky62zoeo8bz4ixu6waa2nf1" xml:space="preserve">#перенаправление [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара. Тымныы. Муус. Хаар (Копырин Н.З.)]]</text>
      <sha1>kz37dhddky62zoeo8bz4ixu6waa2nf1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Н. З. Копырин). Бэһис глава/1</title>
    <ns>0</ns>
    <id>894</id>
    <redirect title="Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Н. З. Копырин). Бэһис глава/1 кэрчик" />
    <revision>
      <id>4352</id>
      <timestamp>2011-08-02T01:49:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Н. З. Копырин). Бэһис глава/1]] аата манныкка уларытылынна: [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Н. ...</comment>
      <origin>4352</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="166" sha1="jkxdk2wnyfme09hp2zrji54582gjmk9" xml:space="preserve">#перенаправление [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Н. З. Копырин). Бэһис глава/1 кэрчик]]</text>
      <sha1>jkxdk2wnyfme09hp2zrji54582gjmk9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Буурҕа, этиҥ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>895</id>
    <redirect title="Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Копырин Н.З.) Үһүс глава. Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр" />
    <revision>
      <id>4513</id>
      <parentid>4371</parentid>
      <timestamp>2011-09-20T17:27:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CandalBot</username>
        <id>253</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Робот: исправление двойного перенаправления → [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Копырин Н.З.) Үһүс глава. Кэнники киирбит дьүһүннээ</comment>
      <origin>4513</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="187" sha1="ivk79csrc02ys210pgsovkb56m2dpry" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Копырин Н.З.) Үһүс глава. Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр]]</text>
      <sha1>ivk79csrc02ys210pgsovkb56m2dpry</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырытыы:Муора, өрүс, долгун, сүүрүк</title>
    <ns>1</ns>
    <id>896</id>
    <revision>
      <id>4374</id>
      <timestamp>2011-08-02T02:18:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'Бу иннинээҕи сирэйи кытта холбоотум: [[Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр: ...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4374</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="298" sha1="ix22mufgy5twwr0w5wjtn5vofvv2s7h" xml:space="preserve">Бу иннинээҕи сирэйи кытта холбоотум: [[Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр: Буурҕа, этиҥ. Муора, өрүс, долгун, сүүрүк]]. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 12:18, 2 Атырдьах ыйын 2011 (YAKST)</text>
      <sha1>ix22mufgy5twwr0w5wjtn5vofvv2s7h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр: Буурҕа, этиҥ. Муора, өрүс, долгун, сүүрүк</title>
    <ns>0</ns>
    <id>897</id>
    <redirect title="Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Копырин Н.З.) Үһүс глава. Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр" />
    <revision>
      <id>4378</id>
      <timestamp>2011-08-02T02:23:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр: Буурҕа, этиҥ. Муора, өрүс, долгун, сүүрүк]] аата манныкка уларытылынна: [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньым...</comment>
      <origin>4378</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="209" sha1="hna3b3j8uh0l8rn4309ny1cl95y6qhs" xml:space="preserve">#перенаправление [[Саха поэзиятын дьүһүннүүр ньымалара (Копырин Н.З.) Үһүс глава. Кэнники киирбит дьүһүннээһиннэр]]</text>
      <sha1>hna3b3j8uh0l8rn4309ny1cl95y6qhs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тылдьыттар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>898</id>
    <revision>
      <id>7505</id>
      <parentid>4392</parentid>
      <timestamp>2022-10-11T12:25:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>81.9.113.203</ip>
      </contributor>
      <comment>Аҕам көрдөҕүнэ</comment>
      <origin>7505</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="301" sha1="nbnpbk83gfwh6einzf36gmrq96snoqc" xml:space="preserve">{{тиһик}}

== Аҕам көрдөҕүнэ ==
*[http://www.sakhatyla.ru/ Саха Тыла.ру Сахалыы-Нууччалыы уонна Нууччалыы-Сахалыы тылдьыт]
*[http://translate.google.ru/# Гугль тылдьыта]

[[Категория:Тылдьыттар|*]]</text>
      <sha1>nbnpbk83gfwh6einzf36gmrq96snoqc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Тиһик</title>
    <ns>10</ns>
    <id>899</id>
    <revision>
      <id>4391</id>
      <parentid>4387</parentid>
      <timestamp>2011-08-02T06:54:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4391</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="859" sha1="0t9530syjoi6vlxelojuxhyfwgzvjd7" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;notice metadata plainlinks&quot; id=&quot;disambig&quot;&gt;
{|style=&quot;background:none&quot;
|style=&quot;vertical-align:middle;&quot;|[[Билэ:QSicon Formatierung Grey.svg|24px]]
|style=&quot;vertical-align:middle;&quot;|&amp;nbsp;&amp;nbsp;''Бу {{#ifeq:{{{тип|}}}|ааптар|&amp;nbsp;биир ааптар}} [[:Категория:Бикитиэкэ:Сүрүн аат далын тиэкиһэ буолбатах|аналлаах]] тиэкистэрин тиһигэ, тиэмэни сайыннарыыга анаан оҥоһуллунна.
|}&lt;/div&gt;{{#if:{{{1|}}}|&lt;div style=&quot;text-align:center; font=big&quot;&gt;'''{{{1}}}'''&lt;/div&gt;}}{{#if: {{{nocat|}}}||&lt;includeonly&gt;[[Категория:Бикитиэкэ:Сүрүн аат далын тиэкиһэ буолбатах]]&lt;/includeonly&gt;}}&lt;noinclude&gt;
{{doc}}

[[Категория:Халыыптар:Сэрэтиилэр|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>0t9530syjoi6vlxelojuxhyfwgzvjd7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Тиһик/Документация</title>
    <ns>10</ns>
    <id>900</id>
    <revision>
      <id>4390</id>
      <parentid>4388</parentid>
      <timestamp>2011-08-02T06:52:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4390</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="744" sha1="eg337rz6jd5hmml50e3lf0kklhhbtv7" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{template navigation}}&lt;/noinclude&gt;
Основной (первый, неименованный) параметр — название списка (объединяющей темы).

Можно задать параметр &lt;code&gt;тип&lt;/code&gt;, уточняющий тип списка. Возможные значения:
* &lt;code&gt;тип=автор&lt;/code&gt; — для списков произведений одного автора (хронологических, по алфавиту…)

Холобур:
&lt;code&gt;{{tlp|Тиһик|Аата|тип{{=}}ааптар}}&lt;/code&gt; даёт: {{Тиһик|Аата|тип=ааптар}}
&lt;noinclude&gt;[[Категория:Халыыптар:Документация|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>eg337rz6jd5hmml50e3lf0kklhhbtv7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Tlp</title>
    <ns>10</ns>
    <id>901</id>
    <redirect title="Халыып:Tl" />
    <revision>
      <id>4389</id>
      <timestamp>2011-08-02T06:51:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Халыып:Tl]]</comment>
      <origin>4389</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29" sha1="j0g0qufpzhqf4w1haxzqxvw0yuw3j57" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Халыып:Tl]]</text>
      <sha1>j0g0qufpzhqf4w1haxzqxvw0yuw3j57</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Электрон бибилитиэкэлэр</title>
    <ns>4</ns>
    <id>902</id>
    <revision>
      <id>4395</id>
      <parentid>4394</parentid>
      <timestamp>2011-08-02T07:10:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4395</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="997" sha1="abgg6xmjy9wh04vj824bupza1ftuy3x" xml:space="preserve">Манна сахалыы кинигэлээх электрон бибилитиэкэлэр тиһиктэрэ көстөр. Өссө эбии ситим-сирдэри (саайтары) билэр буоллаххытына - манна угуҥ.

*[http://www.sakhatyla.ru/ Саха Тыла.ру] - манна Пекарскай тылдьыта, Харитонов бэйэни үөрэтэр кинигэтэ, Саха тылын грамматиката, Афанасьев &quot;Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта&quot;, ырыалар тиэкистэрэ баар.
*[http://nlib.sakha.ru/elib/index.php Национальнай бибилитиэкэ ситим-сирэ] - былыргы кинигэлэри уонна хаһыаттары кытта билсиэххэ сөп. Ол эрэн үксүн бибилитиэкэ ааҕар саалатыгар олорон эрэ көрүөххэ сөп.

[[Категория:Бикитиэкэ:Көмө]]</text>
      <sha1>abgg6xmjy9wh04vj824bupza1ftuy3x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көмө:Ыйытыыларга хоруйдар</title>
    <ns>12</ns>
    <id>903</id>
    <revision>
      <id>4396</id>
      <timestamp>2011-08-02T07:15:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Саҥалар үөһэ}}{{Кылгас сигэ|FAQ&lt;br&gt;БТ:ЧАВО}} &lt;div align=&quot;right&quot;&gt;[[Билэ:Replacement filing cabinet.s...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4396</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="506" sha1="adidkes5z1rhw1knl4nyuuoqf80h3l9" xml:space="preserve">{{Саҥалар үөһэ}}{{Кылгас сигэ|FAQ&lt;br&gt;БТ:ЧАВО}}
&lt;div align=&quot;right&quot;&gt;[[Билэ:Replacement filing cabinet.svg|20px]] &lt;small&gt;[[Бикитиэкэ:Ыйытыыларга хоруйдар/Архыып|Архыып]]&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Бу сирэйгэ элбэхтик бэриллэр ыйытыыларга хоруйдары ааҕыахха сөп уонна ыйытыы биэриэххэ сөп.&lt;!--Аллара суруй--&gt;


[[Категория:Бикитиэкэ:Көмө]]</text>
      <sha1>adidkes5z1rhw1knl4nyuuoqf80h3l9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Саҥалар үөһэ</title>
    <ns>10</ns>
    <id>904</id>
    <revision>
      <id>4397</id>
      <timestamp>2011-08-02T07:17:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{#if:{{{hide|}}}|{{modifynewsectionlink}}|{{Userbox  |id=↑{{modifynewsectionlink}}  |id-c=#FFE0A0  |id-s=24  |info=&lt;small&gt;Сир...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4397</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="659" sha1="rykv828jmmj7jjl1wsa08sv8wp53kfk" xml:space="preserve">{{#if:{{{hide|}}}|{{modifynewsectionlink}}|{{Userbox
 |id=↑{{modifynewsectionlink}}
 |id-c=#FFE0A0
 |id-s=24
 |info=&lt;small&gt;Сирэй бүтэһик уларытыыта:&lt;br/&gt;{{#time: d.m.Y|{{REVISIONYEAR}}-{{REVISIONMONTH}}-{{REVISIONDAY2}} }}.&lt;/small&gt;&lt;br/&gt;Бука диэн, саҥа тиэмэлэри сирэй '''үөһэ өттүгэр''' суруйуҥ. [{{SERVER}}{{localurl:{{FULLPAGENAME}}|action=edit&amp;section=0&amp;preview=no&amp;editintro=template:Тиэмэ_аллара}} Эп…]
 |info-c=#FFFAF0
}}}}&lt;noinclude&gt;
== Өссө көр ==
* [[Халыып:Саҥалар аллара]]
[[Категория:Халыыптар|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>rykv828jmmj7jjl1wsa08sv8wp53kfk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көмө:Тиэкиһи угарга ыйынньык</title>
    <ns>12</ns>
    <id>905</id>
    <revision>
      <id>4414</id>
      <parentid>4407</parentid>
      <timestamp>2011-08-03T06:49:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4414</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5780" sha1="ie6vq0qfb8jdj3dpuqeidwndkwgetvg" xml:space="preserve">Бу сирэйгэ Бикитиэкэҕэ тиэкиһи угуу уонна тас көрүҥүн тупсаҕай оҥоруу туһунан кэпсэнэр.

== Саҥа саҕалаан эрэр киһиэхэ сүбэлэр ==
# Аан бастаан бэлиэтэнэр ордук: «Тиһиликкэ киирии» диэн үөһэ уҥа муннукка баар сигэни баттаа;
# Тиэкис аатын '''«көрдөөһүн»''' диэн түннүккэ киллэр (ааптар уонна тылбаасчыт ааттара ускуопкаҕа ыйыллар), холобур:&lt;br /&gt;[[Аҕабар сурук (Алампа)]]&lt;br /&gt;[[Один среди людского шума (Лермонтов)]]&lt;br /&gt;[[Часы (Готье/Гумилёв)]]
# Онтон '''«көрдөө»''' диэни баттаа, ол кэннэ '''«сирэйи айарга!»''';
# Саҥа тиэкиһи киллэр;
# Сирэй хайдах көстүөҕүн эрдэ көрүөххүн баҕарар буоллаххына '''«Уларытыах иннинэ көрүү»''' диэни баттаа;
# Сирэйи бигэргэтэргэ «Уларытыыҥ ис хоһооно:» диэҥҥэ тугу суруйбуккун кылгастык быһааран суруй уонна '''«Уларытыыны бигэргэтии»''' диэн тимэҕи баттаа;
# Хоһоон строфалара биир кэлимсэ суруллубаттарын курдук бастакы устуруока үрдүгэр poem диэн тылы маннык муннук ускуопкалаан суруй &amp;lt; &amp;gt;. Атын ньымалар эмиэ бааллар (мантан аллара [[#Хоһоону тупсаҕай оҥоруу|«Хоһоону тупсаҕай оҥоруу»]] диэни көр);
# Бикитиэкэ атын сирэйигэр сигэнэргэ наадалаах тылы хос квадрат ускуопкаҕа ук. Оччоҕо оннук ааттаах сирэй баар буоллаҕына ол тыл күөх өҥүнэн көстүө, суох буоллаҕына - кыһыл буолуо. Холобур, &lt;nowiki&gt;[[Алампа]]&lt;/nowiki&gt; маннык көстүө [[Алампа]] (сирэй баар), оттон &lt;nowiki&gt;[[Суруллубатах хоһоон (Алампа)]]&lt;/nowiki&gt; — [[Суруллубатах хоһоон (Алампа)]] (сирэй суох);
# Ханнык баҕарар баар сирэйгэ киирэн баран '''«Уларыт»''' диэни баттаатаххына «wiki-разметканы» көрүөҥ — сирэй тас көстүүтүн салайар аналлаах бэлиэлэри.
# Ханнык баҕарар ыстатыйа саҕаланыытыгар ''бэргэһэтэ'' баар буолар, онно айымньы аата, ааптар аата уонна да атын наадалаах информация суруллар. Бэргэһэ [[:Категория:Бикитиэкэ:Халыыптар|«халыыптар»]] көмөлөрүнэн оҥоһуллар. Наиболее популярны в Викитеке шаблоны {{tl|Тиэкистуһунан}} уонна {{tl|Ааптартуһунан}}. (''См. [[Бикитиэкэ:Халыыптары туһаныы]]'').

Быһаарыылар:
* Специально для экспериментов в Викитеке создана страница [[Викитека:Песочница]], на которой Вы можете экспериментировать с расположением текста и т. п.
* Участники, зарегистрированные в Викитеке, могут создать свою '''личную страницу''', на которую можно перейти по ссылке с именем участника в самой верхней строке страницы. На ней обычно размещают краткую информацию о себе, а также свои рабочие материалы. В частности там, Вы можете завести себе ''личную песочницу'' — страницу с именем «Участник:(Ваше имя)/Песочница»
* Можно многому научиться, открыв статью, сходную с той, какую Вам хотелось бы поместить на Викитеке, — это можно сделать, нажав кнопку '''«править»'''. Страница откроется в формате «Редактирование:». Посмотрите, как выглядит здесь текст (для удобства вы можете его скопировать себе в любой текстовый редактор и сохранить в файл на жёсткий диск). Следуйте данному примеру, оформив свой текст подобным же образом, — и у Вас должно получится то, что вы хотите.
* На страницах обсуждения обязательно подписывайтесь ''четырьмя тильдами'' (&lt;nowiki&gt;~~~~&lt;/nowiki&gt;), тогда при сохранении на этом месте появится ваше имя со ссылкой на вашу личную страницу и текущая дата со временем (по Гринвичу, то есть[[:w:ru:Универсальное координированное время|Универсальное координированное время]], UTC)

[[Категория:Бикитиэкэ:Көмө]]</text>
      <sha1>ie6vq0qfb8jdj3dpuqeidwndkwgetvg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1922 сыллаахха суруллубут</title>
    <ns>14</ns>
    <id>906</id>
    <revision>
      <id>4408</id>
      <timestamp>2011-08-03T06:00:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:1920-с сыллар айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4408</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="jkf97egr9my4xu99ppl6ou4co34oos0" xml:space="preserve">[[Категория:1920-с сыллар айымньылара]]</text>
      <sha1>jkf97egr9my4xu99ppl6ou4co34oos0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Андаҕар (Ойуунускай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>907</id>
    <revision>
      <id>4412</id>
      <parentid>4411</parentid>
      <timestamp>2011-08-03T06:39:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kynney</username>
        <id>229</id>
      </contributor>
      <origin>4412</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2394" sha1="ppcsf8z5n64qhrbjg9onn94ivjsvo14" xml:space="preserve">{{poem-on|Андаҕар}}

&lt;poem&gt;Алдьархайдаах аан дайды
Алтаттан биирдэрин
Киин тутааҕа буолбут
Кремль кириэппэс 
Аллараа таһаатыгар,
Алгыстаах, далбарыгар,
Ильич уҥуоҕун
Иннигэр тураммыт -
Советскай союзпут
Сэрииттэн кыайтарбат,
Уйадыйбат укулаат
Уобуруччата буолбут
Большевик партия
Баараҕай күүстэрин
Күүһүрдэн иһэргэ,
Күүрээннээн биэрэргэ
Кыһыл былааҕынан,
Кыырыктаах тылынан
Аан дархан андаҕары
Андаҕайдахпыт буоллун...

Алдьархайдаах  аан дайды
Алтаттан биирдэригэр
Хаанынан-этинэн,
Хараҕын уутунан
Үлэһит, бааһынай
Үүннэрбит көҥүлүн
Капитал күүһүттэн
Харыстыыр иннигэр,
Куорат, дэриэбинэ
Куомуна холбоспут
Оҕурук ситимин
Ордуктук кичэйэр
Саргылаах санааны
Саталаан тураммыт,
Ильич уҥуоҕун
Иннигэр киирэммит - 
Кэннигэр хаалларбыт
Кэриэһин толорор
Аан дархан андаҕары
Андаҕайдахпыт буоллун...

Алдьархайдаах аан дайды
Араҕас далбарыгар
Өрөгөй дьалхааммыт
Өргөстөөх күүһүнэн
Баттаммыт-үктэммит
Барыта тураннар, 
Күүрээннээх мөккүөрү
Күүһүрдэн эрэллэр...
Иккиттэн биирдэспит
Инники буоллун диэн,
Өрөгөй өһүөннээх
Өлөрсүү туһугар,
Бары сир баһынан
Баттаммыт норуоту
Коммуна аатынан
Холбуурга-түмэргэ
Ильич уҥуоҕун
Иннигэр тураммыт - 
Аан дархан андаҕары
Андаҕайдахпыт буоллун... 
 

&lt;/poem&gt;
{{poem-off| 1927 с. тохсунньу 20 к. Москва}}


[[Категория:Ойуунускай]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1927 сыллаахха суруллубут]]</text>
      <sha1>ppcsf8z5n64qhrbjg9onn94ivjsvo14</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Тиэкистуһунан</title>
    <ns>10</ns>
    <id>908</id>
    <revision>
      <id>6695</id>
      <parentid>4423</parentid>
      <timestamp>2016-04-07T09:08:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6695</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13776" sha1="946av3upa5h8dlj7a3p8wxi8v8as6ri" xml:space="preserve">{{Hide in print|{{ЕДО|1=&lt;div id=&quot;old_spelling&quot; class=&quot;oldspell&quot;&gt;{{ДО}}}}}}{{#if:{{NAMESPACE}}||{{#switch:{{{КАЧЕСТВО|}}}
|0|00|0%|00%|00 %|00&amp;nbsp;%={{TextQuality|00%}}
|1|25|25%|25 %|25&amp;nbsp;%={{TextQuality|25%}}
|2|50|50%|50 %|50&amp;nbsp;%={{TextQuality|50%}}
|3|75|75%|75 %|75&amp;nbsp;%={{TextQuality|75%}}
|4|100|100%|100 %|100&amp;nbsp;%={{TextQuality|100%}}
|5|нет=
|={{TextQuality|00%}}
|}}}}
{| class=&quot;headertemplate ws-noexport&quot; id=&quot;headertemplate&quot; style=&quot;clear:both&quot;
|-
| class=&quot;header_backlink searchaux&quot; | &lt;span id=&quot;headerprevious&quot;&gt;{{#switch: {{{ИҺИНЭЭҔИТЭ|}}}
|1 = {{#if: {{#invoke:Header|previous||{{{ААПТАР}}}}} | ← {{#invoke:Header|previous||{{{ААПТАР}}}}}|}}
|2 = {{#if: {{#invoke:Header|previous||{{{ИСХОҺООНО}}}}} | ← {{#invoke:Header|previous||{{{ИСХОҺООНО}}}}}|}}
|3 = {{#if: {{#invoke:Header|previous||{{{ИЗЦИКЛА}}}}} | ← {{#invoke:Header|previous||{{{ИЗЦИКЛА}}}}}|}}
|4 = {{#if: {{#invoke:Header|previous||{{{ХОМУУРУННЬУКТАН}}}}} | ← {{#invoke:Header|previous||{{{ХОМУУРУННЬУКТАН}}}}}|}}
|5 = {{#if: {{#invoke:Header|previous||{{BASEPAGENAME}}}} | ← {{#invoke:Header|previous||{{BASEPAGENAME}}}}|}}
|6 = {{#if: {{#invoke:Header|previous||{{#titleparts:{{PAGENAME}}|{{#if:{{#invoke:Header|editionsList}}|2|1}}|1}}}} | ← {{#invoke:Header|previous||{{#titleparts:{{PAGENAME}}|{{#if:{{#invoke:Header|editionsList}}|2|1}}|1}}}}|}}
|7 = {{#if: {{#invoke:Header|previous||{{{ТЫЛБААСЧЫТ}}}}} | ← {{#invoke:Header|previous||{{{ТЫЛБААСЧЫТ}}}}}|}}
|{{#if:{{{ИҺИНЭЭҔИТЭ|}}}|{{#if: {{#invoke:Header|previous||{{{ИҺИНЭЭҔИТЭ}}}}} | ← {{#invoke:Header|previous||{{{ИҺИНЭЭҔИТЭ}}}}} | }}|{{ #if: {{{ИННИНЭЭҔИ|}}} | ← {{{ИННИНЭЭҔИ|}}} |}}}}
}}&lt;/span&gt;
| class=&quot;header_title&quot; | '''&lt;span id=&quot;header_title_text&quot;&gt;&lt;span id=&quot;ws-title&quot;&gt;{{{ААТА|{{ЕДО|Аата суох|Аата суох}}}}}&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;'''&lt;!--

== Подзаголовок и часть ==

--&gt;{{#if:{{{ЧАСТЬ|}}}
|{{ #if: {{{ПОДЗАГОЛОВОК|}}} | {{ #if: {{{ПОДЗАГОЛОВОКЧАСТИ|}}} ||&amp;#32;'''({{{ПОДЗАГОЛОВОК}}})'''}}}}&amp;nbsp;— &lt;span id=&quot;header_section_text&quot;&gt;&lt;span id=&quot;ws-chapter&quot;&gt;{{{ЧАСТЬ}}}&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;{{ #if: {{{ПОДЗАГОЛОВОКЧАСТИ|}}} | &amp;#32;({{{ПОДЗАГОЛОВОКЧАСТИ}}})}}&lt;!--временно--&gt;{{#if:{{NAMESPACE}}||[[Категория:Подстраницы]]}}
|{{ #if: {{{ПОДЗАГОЛОВОК|}}} | &amp;#32;'''({{{ПОДЗАГОЛОВОК}}})'''}}
}}&lt;!--

== Ааптар ==

--&gt;{{ #ifeq: {{{ААПТАРА СУОХ|+}}} | {{{ААПТАРА_СУОХ|-}}} &lt;!--
  --&gt;|{{ #if: {{{ААПТАРА_СУОХ}}} &lt;!--
    --&gt;|&lt;br /&gt;''&lt;span id=&quot;header_author_text&quot;&gt;&lt;span id=&quot;ws-author&quot;&gt; {{{ААПТАРА_СУОХ}}}&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;''{{ #switch: {{lc:{{{ОРИГИНАЛЫНТЫЛА|sah}}}}}&lt;!--
      --&gt;||sah|sah|саха|sah-old=&lt;!-- пусто
      --&gt;|{{#if: {{{ТЫЛБААСЧЫТ|}}}&lt;!--
        --&gt;|{{#ifeq:{{{ТЫЛБААСЧЫТ}}}|нет||,'' пер. &lt;span id=&quot;ws-translator&quot;&gt;{{#invoke:Header|linkify|{{{ТЫЛБААСЧЫТ|}}}}}&lt;/span&gt;''}}&lt;!--
        --&gt;|{{#ifeq:{{{ТЫЛБААСЧЫТ}}}|нет||{{ЕДО|,'' тылбаасчыт биллибэт''|,'' тылбаасчыт биллибэт''}}{{#if:{{NAMESPACE}}||[[Категория:Биллибэт тылбаасчыт тылбаастаабыт айымньылара]]}}}}&lt;!--
      --&gt;}}&lt;!--
    --&gt;}}
    |{{ #switch: {{lc:{{{ОРИГИНАЛЫНТЫЛА|sah}}}}}&lt;!--
      --&gt;||sah|sah|саха|sah-old=&lt;!-- пусто
      --&gt;|{{#if: {{{ТЫЛБААСЧЫТ|}}}&lt;!--
        --&gt;|{{#ifeq:{{{ТЫЛБААСЧЫТ}}}|нет||&lt;br /&gt;''Пер. &lt;span id=&quot;ws-translator&quot;&gt;{{#invoke:Header|linkify|{{{ПЕРЕВОДЧИК|}}}}}&lt;/span&gt;''}}&lt;!--
        --&gt;|{{#ifeq:{{{ТЫЛБААСЧЫТ}}}|нет||{{ЕДО|&lt;br /&gt;''Тылбаасчыт биллибэт''|&lt;br /&gt;''Тылбаасчыт биллибэт''}}{{#if:{{NAMESPACE}}||[[Категория:Биллибэт тылбаасчыт тылбаастаабыт айымньылара]]}}}}&lt;!--
      --&gt;}}&lt;!--
    --&gt;}}&lt;!--
  --&gt;}}&lt;!--
  --&gt;|{{ #if: {{{ААПТАРДАР|}}} &lt;!--
    --&gt;| &lt;br /&gt;''&lt;span id=&quot;header_author_text&quot;&gt;авторы: &lt;span id=&quot;ws-author&quot;&gt;{{{ААПТАРДАР|}}}&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;'' &lt;!--
    --&gt;|{{ #if: {{{АВТОР|}}}&lt;!--
      --&gt;| &lt;br /&gt;''&lt;span id=&quot;header_author_text&quot;&gt;{{ЕДО|ааптар|ааптар}} &lt;span id=&quot;ws-author&quot;&gt;{{#invoke:Header|linkify|{{{ААПТАР|}}}}}&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;''&lt;!--
      --&gt;| &lt;br /&gt;''&lt;span id=&quot;header_author_text&quot;&gt;&lt;span id=&quot;ws-author&quot;&gt;{{ЕДО|ааптара биллибэт|ааптара биллибэт}}&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;''&lt;!--
    --&gt;}}&lt;!--
  --&gt;}}{{ #switch: {{lc:{{{ОРИГИНАЛЫНТЫЛА|sah}}}}}&lt;!--
    --&gt;||sah|sah|саха|sah-old=&lt;!-- пусто
    --&gt;|{{#if: {{{ТЫЛБААСЧЫТ|}}}&lt;!--
      --&gt;|{{#ifeq:{{{ТЫЛБААСЧЫТ}}}|суох||,'' тылб. &lt;span id=&quot;ws-translator&quot;&gt;{{#invoke:Header|linkify|{{{ТЫЛБААСЧЫТ|}}}}}&lt;/span&gt;''}}&lt;!--
      --&gt;|{{#ifeq:{{{ТЫЛБААСЧЫТ}}}|суох||{{ЕДО|,'' тылбаасчыт биллибэт''|,'' тылбаасчыт биллибэт''}}{{#if:{{NAMESPACE}}||[[Категория:Биллибэт тылбаасчыт тылбаастаабыт айымньылара]]}}}}&lt;!--
    --&gt;}}&lt;!--
  --&gt;}}&lt;!--
--&gt;}}
| class=&quot;header_forelink searchaux&quot; | &lt;span id=&quot;headernext&quot;&gt;{{#switch: {{{ИҺИНЭЭҔИТЭ|}}}
|1 = {{#if: {{#invoke:Header|next||{{{ААПТАР}}}}} | {{#invoke:Header|next||{{{ААПТАР}}}}} → |}}
|2 = {{#if: {{#invoke:Header|next||{{{ИСХОҺООНО}}}}} | {{#invoke:Header|next||{{{ИСХОҺООНО}}}}} → |}}
|3 = {{#if: {{#invoke:Header|next||{{{ИЗЦИКЛА}}}}} | {{#invoke:Header|next||{{{ИЗЦИКЛА}}}}} → |}}
|4 = {{#if: {{#invoke:Header|next||{{{ХОМУУРУННЬУКТАН}}}}} | {{#invoke:Header|next||{{{ХОМУУРУННЬУКТАН}}}}} → |}}
|5 = {{#if: {{#invoke:Header|next||{{BASEPAGENAME}}}} | {{#invoke:Header|next||{{BASEPAGENAME}}}} → |}}
|6 = {{#if: {{#invoke:Header|next||{{#titleparts:{{PAGENAME}}|{{#if:{{#invoke:Header|editionsList}}|2|1}}|1}}}} | {{#invoke:Header|next||{{#titleparts:{{PAGENAME}}|{{#if:{{#invoke:Header|editionsList}}|2|1}}|1}}}} → |}}
|7 = {{#if: {{#invoke:Header|next||{{{ТЫЛБААСЧЫТ}}}}} | {{#invoke:Header|next||{{{ТЫЛБААСЧЫТ}}}}} → |}}
|{{#if:{{{ИҺИНЭЭҔИТЭ|}}}|{{#if: {{#invoke:Header|next||{{{ИҺИНЭЭҔИТЭ}}}}} | {{#invoke:Header|next||{{{ИҺИНЭЭҔИТЭ}}}}} → | }}|{{ #if: {{{АНЫГЫСКЫ|}}} | {{{АНЫГЫСКЫ|}}} →|}}}}
}}&lt;/span&gt;
|}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{НАВИГАЦИЯ|}}}|{{#invoke:Header|subnav|{{{НАВИГАЦИЯ}}}}}|}}
{| class=&quot;header_notes ws-noexport&quot;
|- valign=top
|&lt;!--

== Оригинал ==

--&gt;{{ #if: {{{ОРИГИНАЛЫНТЫЛА|}}}&lt;!--
  --&gt;|{{ #switch: {{lc:{{{ОРИГИНАЛЫНТЫЛА|}}}}}&lt;!--
    --&gt;|sah|sah|саха|сахалыы=&lt;!-- пусто
    --&gt;|{{ЕДО&lt;!--
      --&gt;|Оригиналын тыла: {{transl-lang|{{{ОРИГИНАЛЫНТЫЛА}}}|до=1|кат={{#ifeq:{{PAGENAME}}|{{FULLPAGENAME}}|1|0}}}}&lt;!--
      --&gt;|Оригиналын тыла: {{transl-lang|{{{ОРИГИНАЛЫНТЫЛА}}}|кат={{#ifeq:{{PAGENAME}}|{{FULLPAGENAME}}|1|0}}}}&lt;!--
    --&gt;}}&lt;!--
    --&gt;{{#if: {{{ОРИГИНАЛЫНААТА|}}}&lt;!--
      --&gt;|{{ЕДО|. Названіе въ оригиналѣ:|. Оригиналын аата:}} '''{{{ОРИГИНАЛЫНААТА|}}}''' &lt;!--
      --&gt;{{#if: {{{ПОДЗАГОЛОВОКОРИГИНАЛА|}}}| '''({{{ПОДЗАГОЛОВОКОРИГИНАЛА|}}})''' }}&lt;!--
    --&gt;}}{{ #if: {{{АТЫН|}}}{{{ИҺИНЭЭҔИТЭ|}}}{{{ИЗЦИКЛА|}}}{{{ХОМУУРУННЬУКТАН|}}}{{{АЙЫЛЛЫБЫТКҮНЭДЬЫЛА|}}}{{{БЭЧЭЭТТЭММИТКҮНЭДЬЫЛА|}}}{{{ТӨРҮТЭ|}}}|.&amp;nbsp;—&amp;#32;}}&lt;!--
  --&gt;}}&lt;!--
--&gt;}}&lt;!--

== Содержание ==

--&gt;{{ #if: {{{ИҺИНЭЭҔИТЭ|}}}| ''См. &lt;span id=&quot;header_contents&quot;&gt;{{{ИҺИНЭЭҔИТЭ|}}}&lt;/span&gt;.''&amp;#32; |}}&lt;!--

== Цикл и сборник ==

--&gt;{{ #if: {{{ИЗЦИКЛА|}}}&lt;!--
  --&gt;|''{{ЕДО|Изъ цикла|Из цикла}} «&lt;span id=&quot;header_cycle_text&quot;&gt;{{{ИЗЦИКЛА|}}}&lt;/span&gt;»''&lt;!--
  --&gt;{{ #if: {{{ХОМУУРУННЬУКТАН|}}}&lt;!--
    --&gt;|, ''сб. «&lt;span id=&quot;header_coll_text&quot;&gt;{{{ИЗСБОРНИКА|}}}&lt;/span&gt;»''.&amp;#32;&lt;!--
    --&gt;|.&amp;#32;&lt;!--
  --&gt;}}&lt;!--
  --&gt;|{{ #if: {{{ХОМУУРУННЬУКТАН|}}}&lt;!--
    --&gt;|''{{ЕДО|Изъ сборника|Из сборника}} «&lt;span id=&quot;header_coll_text&quot;&gt;{{{ИЗСБОРНИКА|}}}&lt;/span&gt;»''.&amp;#32;&lt;!--
    --&gt;|&lt;!--
  --&gt;}}&lt;!--
--&gt;}}&lt;!--

== Дата создания и публикации ==

--&gt;{{#if: {{{АЙЫЛЛЫБЫТКҮНЭДЬЫЛА|}}}&lt;!--
  --&gt;|{{ЕДО|Дата созданія:|Айыллыбыт күнэ-дьыла:}} {{{АЙЫЛЛЫБЫТКҮНЭДЬЫЛА|}}}&lt;!--
    --&gt;{{ #if: {{{БЭЧЭЭТТЭММИТКҮНЭДЬЫЛА|}}}&lt;!--
      --&gt;|, опубл.: {{{БЭЧЭЭТТЭММИТКҮНЭДЬЫЛА|}}}.&amp;#32;&lt;!--
      --&gt;|.&amp;#32;&lt;!--
    --&gt;}}&lt;!--
  --&gt;|{{ #if: {{{БЭЧЭЭТТЭММИТКҮНЭДЬЫЛА|}}}&lt;!--
    --&gt;|Опубл.: {{{БЭЧЭЭТТЭММИТКҮНЭДЬЫЛА|}}}.&amp;#32;&lt;!--
    --&gt;|&lt;!--
  --&gt;}}&lt;!--
--&gt;}}&lt;!--

== Источник ==

--&gt;{{#ifeq:{{{ТӨРҮТЭ_СУОХ|+}}}|{{{ТӨРҮТЭ_СУОХ|-}}}&lt;!-- // не использовать параметр ИСТОЧНИК
 --&gt;|&lt;!-- 
 --&gt;|{{ #if: {{{ТӨРҮТЭ|}}}&lt;!--
   --&gt;|{{ЕДО|Источникъ:|Төрүтэ:}} {{{ТӨРҮТЭ}}} &amp;#32;&lt;!--
   --&gt;|{{#if:{{NAMESPACE}}&lt;!-- // неосновное пространство
     --&gt;|&lt;!--
     --&gt;|{{#ifeq:{{PAGENAME}}|{{SUBPAGENAME}}&lt;!-- // главная страница
       --&gt;|[[Категория:Бикитиэкэ:Хантан ылыллыбыта биллибэт айымньылар]]&lt;!--
       --&gt;|{{#ifexist:{{BASEPAGENAME}}&lt;!-- // подстраница
         --&gt;|&lt;!--
         --&gt;|{{#ifexist:{{BASEPAGENAME:{{BASEPAGENAME}}}}&lt;!-- // подстраница 2
           --&gt;|&lt;!--
           --&gt;|{{#ifexist:{{BASEPAGENAME:{{BASEPAGENAME:{{BASEPAGENAME}}}}}}&lt;!-- // подстраница 3
             --&gt;|&lt;!-- // главная страница с '/', напр. автор/переводчик
             --&gt;|[[Категория:Бикитиэкэ:Хантан ылыллыбыта биллибэт айымньылар]]&lt;!--
             --&gt;}}&lt;!--
           --&gt;}}&lt;!--
         --&gt;}}&lt;!--
       --&gt;}}&lt;!--
     --&gt;}}&lt;!--
   --&gt;}}&lt;!-- 
 --&gt;}}&lt;!--

== Другое ==

--&gt;{{ #if: {{{АТЫН|}}}|{{ #if: {{{ИҺИНЭЭҔИТЭ|}}}{{{ИЗЦИКЛА|}}}{{{ХОМУУРУННЬУКТАН|}}}{{{АЙЫЛЛЫБЫТКҮНЭДЬЫЛА|}}}{{{БЭЧЭЭТТЭММИТКҮНЭДЬЫЛА|}}}{{{ТӨРҮТЭ|}}}|• }} {{{АТЫН|}}}}}&lt;!-- 

Другие источники:

--&gt;{{#invoke:Атын төрүттэр|renderOtherSources}}{{#if:{{{ТЭ2|}}}
|{{ #if: {{{ДРУГОЕ|}}}|{{*}}&amp;nbsp;}}'''{{#switch:{{#titleparts:{{FULLPAGENAME}}|1|1}}
|ЭСБЕ|МЭСБЕ|НЭС|ЕЭБЕ|БЭАН|ЭЛ|БЭЮ|РЭСБ|РБС|ТСД|ПБЭ|ВЭ|ТЭ1|ТЭ2|БСЭ1|ГСС|Ботанический словарь (Анненков) = Друг{{и}}е источники
|Энциклопедия ыстатыйалара}}'''&lt;!-- 
 --&gt;{{Энциклопедияҕа сигэнии|ТЭ2|{{{ТЭ2|}}}}}[[Категория:Атын төрүттээх ыстатыйалар]]
|{{Атын төрүттэр|{{ЕДО|{{BASEPAGENAME}}|{{PAGENAME}}}}}}
}}&lt;!--

== ЗНАЧКИ ==

--&gt;
|align=right valign=top id=editions|
&lt;!--

=== Неоднозначность ===

--&gt;&lt;div style=&quot;text-align:right&quot;&gt;&lt;!-- {{ #if: {{{НЕОДНОЗНАЧНОСТЬ|}}}
| [[Билэ:Disambig.svg|100x20px|link={{{НЕОДНОЗНАЧНОСТЬ}}}|Маннык ааттаах атын сирэйдэр]]&amp;nbsp;
}}--&gt;&lt;!--

=== Дореформенная орфография ===

--&gt;{{#ifeq:{{SUBPAGENAME}}|ДО&lt;!--
  --&gt;| [[Файл:{{#ifexist:{{BASEPAGENAME}}|Yat round icon crossed.png|Yat round icon red crossed.png}}|100x20px|link={{BASEPAGENAME}}|{{BASEPAGENAME}} въ новой орѳографіи]]&lt;!--
  --&gt;| {{#ifexist:{{PAGENAME}}/ДО&lt;!--
    --&gt;| [[Билэ:Yat round icon.png|100x20px|link={{PAGENAME}}/ДО|{{PAGENAME}} в старой орфографии]] &lt;!--
  --&gt;}}&lt;!--
--&gt;}}&lt;!-- 

=== Редакции ===

--&gt;{{#switch:{{{РЕДАКЦИИ}}}&lt;!-- 
--&gt;|суох|no=&lt;!-- не отображаем редакции, пусто 
--&gt;|0|short|кратко={{#invoke:Header|editionsList|short}}&lt;!-- 
--&gt;|#default={{#invoke:Header|editionsList|}}&lt;!-- 
--&gt;}}&lt;!-- 

--&gt;&lt;/div&gt;
|}&lt;!--

=== Братские проекты ===

--&gt;{{Навигация-мини
| Аата = {{{ААТА|}}}
| Бикипиэдьийэ = {{{БИКИПИЭДЬИЙЭ|}}}
| Бикитиэкэ = {{{БИКИТИЭКЭ|}}}
| Биики ыскылаат = {{{ВИКИСКЛАД|}}}
| Биики Домох = {{{БИИКИДОМОХ|}}}
| Биики Сонун = {{{БИИКИСОНУН|}}}
| Биикитылдьыт = {{{БИИКИТЫЛДЬЫТ|}}}
| Викиучебник = {{{ВИКИУЧЕБНИК|}}}
| Викивиды = {{{ВИКИВИДЫ|}}}
| Викиданные = {{{ВИКИДАННЫЕ|}}}
| Викигид = {{{ВИКИГИД|}}}
| Көрдөөһүн = {{{КӨРДӨӨҺҮН|}}}
| Сэрэтии = {{{СЭРЭТИИ|}}}
| Неоднозначность = {{{НЕОДНОЗНАЧНОСТЬ|}}}
}}
{{Footer|{{Тас сигэлэр|nocat=yes}}}}
{{#if: {{{ОЙУУ|}}}|&lt;br clear=all /&gt;[[Билэ:{{{ОЙУУ|}}}|thumb|right|180px|{{{ОЙУУТУҺУНАН|}}}]]|}}
{{ЕДО|&lt;br /&gt;&lt;div style=&quot;font-size:110%&quot;&gt;|}}&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>946av3upa5h8dlj7a3p8wxi8v8as6ri</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Тиэкистуһунан/Документация</title>
    <ns>10</ns>
    <id>909</id>
    <revision>
      <id>4425</id>
      <parentid>4417</parentid>
      <timestamp>2011-08-03T07:51:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>4425</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14993" sha1="7d33yn3bwqt3t6putrzba57blmtbfau" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{Template navigation}}&lt;/noinclude&gt;&lt;includeonly&gt;{{СИШ|30}}&lt;/includeonly&gt;
'''''Здесь указаны все параметры:'''''

&lt;pre&gt;
{{Тиэкистуһунан
| ААТА                  = 
| ПОДЗАГОЛОВОК          = 
| ЧАСТЬ                 = 
| ААПТАР                = 
| ААПТАРА_СУОХ          = 
| ААПТАРДАР             = 
| ААПТАР1               = 
| СОДЕРЖАНИЕ            = 
| ИЗЦИКЛА               = 
| ИЗСБОРНИКА            = 
| ДАТАСОЗДАНИЯ          = 
| ДАТАПУБЛИКАЦИИ        = 
| ЯЗЫКОРИГИНАЛА         = 
| НАЗВАНИЕОРИГИНАЛА     = 
| ПОДЗАГОЛОВОКОРИГИНАЛА = 
| ТЫЛБААСЧЫТ            = 
| ИСТОЧНИК              = 
| БИКИПИЭДЬИЙЭ          = 
| ВИКИЦИТАТНИК          = 
| ВИКИСКЛАД             = 
| ДРУГОЕ                = 
| ИЗОБРАЖЕНИЕ           = 
| ОПИСАНИЕИЗОБРАЖЕНИЯ   = 
| ПРЕДЫДУЩИЙ            = 
| СЛЕДУЮЩИЙ             = 
| КАЧЕСТВО              = 
| НЕОДНОЗНАЧНОСТЬ       = 
| НАВИГАЦИЯ             = 
}}
&lt;/pre&gt;

Новичку нужно знать, что '''''нельзя''''' использовать все четыре параметра «авторов» одновременно (| АВТОР= | НЕТ_АВТОРА= | АВТОРЫ= | АВТОР1=), но необходимо выбрать из них '''''только одну''''' графу. Чаще всего это | АВТОР1= (после чего вводится полное имя автора) или | АВТОР=  (после чего вводится полное имя автора в двойных квадратных скобках, а также желательно его годы жизни в круглых скобках). '''''Практически это выглядит так. Вы вводите, например:'''''

&lt;pre&gt;
{{Тиэкистуһунан
| ААПТАР1               = Джонни Сэнди
| ААТА                  = Сахара
| ЧАСТЬ                 = Часть 2
| ПОДЗАГОЛОВОК          = Проверка
| ИЗЦИКЛА               =
| ИЗСБОРНИКА            =
| ДАТАСОЗДАНИЯ          =
| ДАТАПУБЛИКАЦИИ        = 431 до. н. э.
| ЯЗЫКОРИГИНАЛА         = en
| НАЗВАНИЕОРИГИНАЛА     = Sand-box
| ПОДЗАГОЛОВОКОРИГИНАЛА = Test
| ТЫЛБААСЧЫТ            = Иван Иванович Иванов
| ИСТОЧНИК              = http://lib.ru
| ДРУГОЕ                = другое
| ВИКИПЕДИЯ             =
| ВИКИЦИТАТНИК          =
| ВИКИСКЛАД             =
| ИЗОБРАЖЕНИЕ           =
| ОПИСАНИЕИЗОБРАЖЕНИЯ   =
| ПРЕДЫДУЩИЙ            = [[Часть 1|Часть 1]]
| СЛЕДУЮЩИЙ             = [[Часть 1|Часть 3]]
| СОДЕРЖАНИЕ            =
| НЕОДНОЗНАЧНОСТЬ       = Сахара
}}&lt;/pre&gt;

'''''И результат выглядит так:'''''

{{Тиэкистуһунан
| ААПТАР1               = Джонни Сэнди
| ААТА                  = Сахара
| ЧАСТЬ                 = Часть 2
| ПОДЗАГОЛОВОК          = Проверка
| ИЗЦИКЛА               =
| ИЗСБОРНИКА            =
| ДАТАСОЗДАНИЯ          =
| ДАТАПУБЛИКАЦИИ        = 431 до. н. э.
| ЯЗЫКОРИГИНАЛА         = en
| НАЗВАНИЕОРИГИНАЛА     = Sand-box
| ПОДЗАГОЛОВОКОРИГИНАЛА = Test
| ТЫЛБААСЧЫТ            = Иван Иванович Иванов
| ИСТОЧНИК              = http://lib.ru
| ДРУГОЕ                = другое
| ВИКИПЕДИЯ             =
| ВИКИЦИТАТНИК          =
| ВИКИСКЛАД             =
| ИЗОБРАЖЕНИЕ           =
| ОПИСАНИЕИЗОБРАЖЕНИЯ   =
| ПРЕДЫДУЩИЙ            = [[Часть 1|Часть 1]]
| СЛЕДУЮЩИЙ             = [[Часть 1|Часть 3]]
| СОДЕРЖАНИЕ            =
| НЕОДНОЗНАЧНОСТЬ       = Сахара
}} 

'''''Или, если вы вводите:'''''

&lt;pre&gt;
{{Тиэкистуһунан
| ААПТАР                = [[Tao]] (460 — 400 до н. эры) 
| ААТА                  = Книга перемен
| ЧАСТЬ                 = Часть 2
| ПОДЗАГОЛОВОК          = И цзин 
| ИЗЦИКЛА               = [[Синь]]
| ИЗСБОРНИКА            = [[Минь]]
| ДАТАСОЗДАНИЯ          = 433 до н. эры
| ДАТАПУБЛИКАЦИИ        = 431 до н. эры
| ЯЗЫКОРИГИНАЛА         = китайский
| НАЗВАНИЕОРИГИНАЛА     = 易經 
| ПОДЗАГОЛОВОКОРИГИНАЛА = Yì Jīng
| ТЫЛБААСЧЫТ            = Иван Иванович Иванов
| ИСТОЧНИК              = http://lib.ru
| ДРУГОЕ                = правильно «Кано́н Переме́н»
| БИКИПИЭДЬИЙЭ          = Книга Перемен
| ИЗОБРАЖЕНИЕ           = Symbol Media Picture1.jpg|100px|center|
| ОПИСАНИЕИЗОБРАЖЕНИЯ   = Symbol Media Picture1.jpg
| ПРЕДЫДУЩИЙ            = [[Часть 1|Часть 1]]
| СЛЕДУЮЩИЙ             = [[Часть 1|Часть 3]]
| СОДЕРЖАНИЕ            = [[Книга перемен]], [[гл. 111]], раздел [[Инь и Янь]]
| НЕОДНОЗНАЧНОСТЬ       = Книга перемен
}}
&lt;/pre&gt;

''''' То получаете следующий результат '''''

{{Тиэкистуһунан
| ААПТАР                 = [[Tao]] (460 — 400 до н. эры) 
| ААТА                  = Книга перемен
| ЧАСТЬ                 = Часть 2
| ПОДЗАГОЛОВОК          = И цзин 
| ИЗЦИКЛА               = [[Синь]]
| ИЗСБОРНИКА            = [[Минь]]
| ДАТАСОЗДАНИЯ          = 433 до н. эры
| ДАТАПУБЛИКАЦИИ        = 431 до н. эры
| ЯЗЫКОРИГИНАЛА         = китайский
| НАЗВАНИЕОРИГИНАЛА     = 易經 
| ПОДЗАГОЛОВОКОРИГИНАЛА = Yì Jīng
| ТЫЛБААСЧЫТ            = Иван Иванович Иванов
| ИСТОЧНИК              = http://lib.ru
| ДРУГОЕ                = правильно «Кано́н Переме́н»
| БИКИПИЭДЬИЙЭ          = Книга перемен
| ОЙУУ           = Symbol Media Picture1.jpg|100px|center|
| ОПИСАНИЕИЗОБРАЖЕНИЯ   = Symbol Media Picture1.jpg
| ПРЕДЫДУЩИЙ            = [[Часть 1|Часть 1]]
| СЛЕДУЮЩИЙ             = [[Часть 1|Часть 3]]
| СОДЕРЖАНИЕ            = [[Книга перемен]], [[гл. 111]], раздел [[Инь и Янь]]
| НЕОДНОЗНАЧНОСТЬ       = Книга перемен
}}

&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;

Параметр &lt;nowiki&gt;[[Авторы]]&lt;/nowiki&gt; аналогичен параметру &lt;nowiki&gt;[[Автор]]&lt;/nowiki&gt;, за тем отличием что при его использовании в шаблоне выводится «Авторы:», а не «Автор»

{{Тиэкистуһунан
| ААПТАРДАР                = [[Джонни Сэнди]] и [[Джимми Сэнди]]
| ААТА              = Песни аборигенов Сахары
| ЧАСТЬ                 = Часть 2
}}

Параметр &lt;nowiki&gt;[[ААПТАРА_СУОХ]]&lt;/nowiki&gt; используется в двух случаях:

а) когда автор ''неизвестен'', в этом случае параметр оставляется пустым, например:

&lt;pre&gt;
{{Тиэкистуһунан
| ААПТАРА_СУОХ            =
| ААТА              = Песни аборигенов Сахары
| ЧАСТЬ                 = Часть 2
}} 
&lt;/pre&gt;

{{Тиэкистуһунан
| ААПТАРА_СУОХ            =
| ААТА                  = Песни аборигенов Сахары
| ЧАСТЬ                 = Часть 2
}} 

б) когда автор — коллективный орган. В этом случае в значении параметра указывается название коллективного органа, а слово «автор» в шаблоне не выводится. Пример:

&lt;pre&gt;
{{Тиэкистуһунан
| ААПТАРА_СУОХ = Приказ народного комиссара обороны СССР
| ААТА   = О мерах предотвращения порчи материальной части ВВС РККА по злому умыслу
}}
&lt;/pre&gt;

{{Тиэкистуһунан
| ААПТАРА_СУОХ = Приказ народного комиссара обороны СССР
| ААТА   = О мерах предотвращения порчи материальной части ВВС РККА по злому умыслу
}}


''''' На практике участники пользуются сокращённой версией шаблона, выбирая только нужные параметры.''''' &lt;br /&gt;
'''''Например, если ввести:'''''

&lt;pre&gt;
{{Тиэкистуһунан
| ААПТАР                 = [[Михаил Юрьевич Лермонтов]]  ([[w:1814|1814]] — [[w:1841|1841]])
| ААТА                  = Ангел
| ДАТАСОЗДАНИЯ          = 1831
| ДАТАПУБЛИКАЦИИ        = 1840
| ИСТОЧНИК              = [http://feb-web.ru/feb/lermont/texts/fvers/l21/l21-2222.htm ФЭБ 1989]
| ДРУГОЕ                = Стихотворение №227 (ПСС 1989).
| СОДЕРЖАНИЕ            = [[Стихотворения Лермонтова 1828—1832#1831|Стихотворения 1831]] 
| ПРЕДЫДУЩИЙ            = [[Кто в утро зимнее, когда валит (Лермонтов)|Кто в утро зимнее, когда валит...]]
| СЛЕДУЮЩИЙ             = [[Стансы к Д *** (Я не могу ни произнесть — Лермонтов)|Стансы к Д ***]]
| НЕОДНОЗНАЧНОСТЬ       = Ангел
}}
&lt;/pre&gt;

'''''Получится следующий результат:'''''

{{Тиэкистуһунан
| ААПТАР                 = [[Михаил Юрьевич Лермонтов]]  ([[w:1814|1814]] — [[w:1841|1841]])
| ААТА              = Ангел
| ДАТАСОЗДАНИЯ          = 1831
| ДАТАПУБЛИКАЦИИ        = 1840
| ИСТОЧНИК              = [http://feb-web.ru/feb/lermont/texts/fvers/l21/l21-2222.htm ФЭБ 1989]
| ДРУГОЕ                = Стихотворение №227 (ПСС 1989).
| СОДЕРЖАНИЕ            = [[Стихотворения Лермонтова 1828—1832#1831|Стихотворения 1831]] 
| ПРЕДЫДУЩИЙ            = [[Кто в утро зимнее, когда валит (Лермонтов)|Кто в утро зимнее, когда валит...]]
| СЛЕДУЮЩИЙ             = [[Стансы к Д *** (Я не могу ни произнесть — Лермонтов)|Стансы к Д ***]]
| НЕОДНОЗНАЧНОСТЬ       = Ангел
}}

Параметр '''КАЧЕСТВО''' позволяет прямо указать качество обработки текста. Поддерживаемые форматы значений: 0/1/2/3/4, 00/25/50/100, 00%/25%/50%/100%. Использование этого параметра аналогично применению шаблона {{tl|TextQuality}}.

Параметр '''НЕОДНОЗНАЧНОСТЬ''' позволяет указать на страницу разрешения неоднозначностей (т.е. на список произведений с одним названием, например, [[Молитва]]).

На базе шаблона {{tl|Отексте}} разработаны также и специализированные шаблоны для описания конкретного вида документов (ниже перечислены не все шаблоны):

{|class=&quot;standard&quot;
! Халыып !! Ханнык түгэҥҥэ туттуллара
|-
| {{tl|Приказ НКО}} || Для оформления текстов приказов народного комиссара обороны СССР
|-
| {{tl|Закон РФ}} || Для оформления текстов законов Российской Федерации
|-
| {{tl|Федеральный закон}} || Для оформления текстов федеральных законов Российской Федерации
|-
| {{tl|Краевой закон}} || Для оформления текстов законов краев Российской Федерации
|-
| {{tl|Областной закон}} || Для оформления текстов законов областей Российской Федерации
|-
| {{tl|Закон РСФСР}} || Для оформления текстов законов РСФСР
|-
| {{tl|Указ Президиума Верховного Совета}} || Для оформления Указов Президиумов Верховного Совета СССР и РСФСР
|-
| {{tl|Документ}} || Для оформления документов разного вида (см. документацию к шаблону)
|}

Параметр '''НАВИГАЦИЯ''' позволяет указать дополнительную полосу навигации (см. шаблон {{tl|Sub-nav}})

== См. также ==
* {{tl|Ааптартуһунан}}
* {{tl|Предыдущая глава}}
* {{tl|Следующая глава}}
* {{tl|Автокатегория}}
* {{tl|Sub-nav}}

&lt;includeonly&gt;
[[Категория:Халыыптар:Ааттар|{{PAGENAME}}]]

[[ca:Plantilla:Encapçalament]]
[[cs:Šablona:NavigacePaP]]
[[da:Skabelon:Header]]
[[el:Πρότυπο:Τίτλος]]
[[en:Template:Header]]
[[es:Plantilla:Encabezado]]
[[et:Mall:Päis]]
[[fa:الگو:سرصفحه]]
[[fi:Malline:Otsikko]]
[[fr:Modèle:Titre]]
[[hr:Predložak:Niz]]
[[hu:Sablon:Fej]]
[[la:Formula:Titulus2]]
[[no:Mal:Topp]]
[[pt:Predefinição:Navegar]]
[[ro:Format:Titlu]]
[[sl:Predloga:Naslov]]
[[sv:Mall:Titel]]
[[uk:Шаблон:Заголовок]]
[[zh:Template:Header]]
&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
[[Категория:Шаблоны:Документация|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>7d33yn3bwqt3t6putrzba57blmtbfau</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Навигация-мини</title>
    <ns>10</ns>
    <id>910</id>
    <revision>
      <id>4418</id>
      <timestamp>2011-08-03T07:03:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{#if:{{{Бикипиэдьийэ|}}}{{{Бикитиэкэ|}}}{{{Викицитатник|}}}{{{Викисклад|}}}{{{Викис...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4418</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2480" sha1="okj1tu2migvvtcwntjx19nokdcqwqak" xml:space="preserve">{{#if:{{{Бикипиэдьийэ|}}}{{{Бикитиэкэ|}}}{{{Викицитатник|}}}{{{Викисклад|}}}{{{Викисловарь|}}}{{{Викиучебник|}}}{{{Викиновости|}}}
|&lt;div id=&quot;otherProjects&quot; style=&quot;display: none;&quot;&gt;{{ #if: {{{Бикипиэдьийэ|}}}|
* [[w:{{{Бикипиэдьийэ}}}|Бикипиэдьийэ]]
}}{{ #if: {{{Викицитатник|}}}|
* [[q:{{{Викицитатник}}}|Викицитатник]]
}}{{ #if: {{{Викисклад|}}}|
* [[commons:{{{Викисклад}}}|Викисклад]]
}}{{ #if: {{{Викисловарь|}}}|
* [[wikt:{{{Викисловарь}}}|Викисловарь]]
}}{{ #if: {{{Викиучебник|}}}|
* [[b:{{{Викиучебник}}}|Викиучебник]]
}}{{ #if: {{{Викиновости|}}}|
* [[n:{{{Викиновости}}}|Викиновости]]
}}&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;border-bottom:1px solid #a88;background-color: #fafaff;text-align:right;font-size:0.85em;font-weight:bold;margin-top:0px;&quot;&gt;{{#if: {{{Википедия|}}}
|&amp;nbsp;[[Билэ:Wikipedia-logo.png|13px|link=w:{{{Бикипиэдьийэ}}}]]&amp;nbsp;[[w:{{{Бикипиэдьийэ}}}|Бикипиэдьийэ ыстатыйата]]
}}{{#if: {{{Бикитиэкэ|}}}
|&amp;nbsp;[[Билэ:Wikisource-logo.svg|13px|link={{{Бикитиэкэ}}}]]&amp;nbsp;[[{{{Бикитиэкэ}}}|Бикитиэкэ тиэкистэрэ]]
}}{{#if: {{{Викицитатник|}}}
|&amp;nbsp;[[Файл:Wikiquote-logo.svg|13px|link=q:{{{Викицитатник}}}]]&amp;nbsp;[[q:{{{Викицитатник}}}|Цитаты и афоризмы]]
}}{{#if: {{{Викисклад|}}}
|&amp;nbsp;[[Файл:Commons-logo.svg|13px|link=commons:{{{Викисклад}}}]]&amp;nbsp;[[commons:{{{Викисклад}}}|Фото, аудио и видео]]
}}{{#if: {{{Викисловарь|}}}
|&amp;nbsp;[[Файл:Wiktionary-logo-ru.png|13px|link=wikt:{{{Викисловарь}}}]]&amp;nbsp;[[wikt:{{{Викисловарь}}}|Статья в Викисловаре]]
}}{{#if: {{{Викиучебник|}}}
|&amp;nbsp;[[Файл:Wikibooks-logo.svg|13px|link=b:{{{Викиучебник}}}]]&amp;nbsp;[[b:{{{Викиучебник}}}|Учебник{{ЕДО|ъ|}}]]
}}{{#if: {{{Викиновости|}}}
|&amp;nbsp;[[Файл:Wikinews-logo.svg|13px|link=n:{{{Викиновости}}}]]&amp;nbsp;[[n:{{{Викиновости}}}|Новости]]
}}&amp;nbsp;&lt;/div&gt;}}&lt;noinclude&gt;
{{doc}}
[[Категория:Навигация халыыптара|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>okj1tu2migvvtcwntjx19nokdcqwqak</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Kynney</title>
    <ns>3</ns>
    <id>911</id>
    <revision>
      <id>4424</id>
      <timestamp>2011-08-03T07:41:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'== Аламай! == Ситим-сирбитин тупсарыгар көмө буолбуккар махтал! Туох эмэ ө...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4424</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="327" sha1="78b3wqewjmb3b6cu82rtuapm8dbi8us" xml:space="preserve">== Аламай! ==
Ситим-сирбитин тупсарыгар көмө буолбуккар махтал! Туох эмэ өйдөммөт буоллаҕына Кэпсэтэр сиргэ эбэтэр миэхэ суруйаар. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 17:41, 3 Атырдьах ыйын 2011 (YAKST)</text>
      <sha1>78b3wqewjmb3b6cu82rtuapm8dbi8us</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:ЕДО</title>
    <ns>10</ns>
    <id>912</id>
    <revision>
      <id>4426</id>
      <timestamp>2011-08-03T07:54:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;includeonly&gt;{{#ifeq:{{SUBPAGENAME}}|ДО|{{{1|}}}|{{{2|}}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}  [[Категория:Халыыпта...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4426</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="183" sha1="gdlusaa39i8qxmco1ojaf2yrm1bh2yg" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#ifeq:{{SUBPAGENAME}}|ДО|{{{1|}}}|{{{2|}}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}

[[Категория:Халыыптар халыыптара|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>gdlusaa39i8qxmco1ojaf2yrm1bh2yg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Арамаанап Дьууруй</title>
    <ns>3</ns>
    <id>914</id>
    <revision>
      <id>4428</id>
      <timestamp>2011-08-08T06:26:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'== Аламай == Дьууруй, манна бэлиэтэммиккинэн! Биир эмит сахалыы айымньы кө...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4428</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="336" sha1="5r44evwwiolk2vg394ty2kbc0vzu0hi" xml:space="preserve">== Аламай ==
Дьууруй, манна бэлиэтэммиккинэн! Биир эмит сахалыы айымньы көмпүүтэргэр сытар буоллаҕына - дьоҥҥо туһаҕа таһаар, манна ук))) --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] 16:26, 8 Атырдьах ыйын 2011 (YAKST)</text>
      <sha1>5r44evwwiolk2vg394ty2kbc0vzu0hi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырыаһыт Бүөтүр Черныхха (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>916</id>
    <revision>
      <id>4877</id>
      <parentid>4447</parentid>
      <timestamp>2011-12-12T05:40:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>85.142.113.245</ip>
      </contributor>
      <origin>4877</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2992" sha1="tjk5xx4qhjwrs2dq4pwj1ps8e2wfjh0" xml:space="preserve">{{poem-on|Ырыаһыт Бүөтүр Черныхха}}
&lt;poem&gt;
Күн сирин күчүмэҕэй олоҕун
Күһэлтэтигэр күөйтэрбэккэ,
Көҥүл күүстээх өйдөнөҥҥүн,
Ийэ дайды эрэйдээх олоҕуттан иннибэккэ,
Эпчиҥнээх эгэлгэ санааланаҥҥын,
Оҕо буолан төрүөххүттэн
Оонньуулаах олоххо оҕустарбакка,
Ордук уус тылланаҥҥын,
Ыарыһах бэйэҕин кымаардаабакка,
Ыраас кумааҕыга 
Ыар-дьиппэ санааҕын,
Ыарахан, дириҥ өйгүн
Саас-үйэ тухары
Өлбөт диэн үйэлээх,
Эргэрбэт диэн бэйэлээх,
Эгэлгэ хоһоон оҥорон тэлгэттиҥ.
Ол да иһин,
Эн ыллыыр ырыаҥ,
Эн туойар тойугуҥ,
Нуучча омук оонньуур
Тыһы кыл куоластаах
Кырыыппатын курдук.
Мин
Чой-бараан оройбор
Чуораадыйан иһиллэр.
Эн
Орто дойду оло5ун,
Сир-дойду киэбин
Көстүбэт күүстээх өйгүнэн
Сир сибэккитигэр дэгийэн,
Муора долгунугар до5уйан,
Ыраас тылгынан ыпсаран,
Дьоллоох куоласкынан тупсаран,
Ырыа ырааһын ыпсаран,
Тойук дьоһунун холбоон, - 
Ким да
Туора хаама илик
Нуудара ойуурун туораан,
Хаһан да
Хайа хардыылана илик
Халыҥ хаары хардыылаан,
Туох да 
Туоруу илик
Тон муоратын туораан,
Хара былыт курдук
Хаххалаан турар
Хара тыалары,
Халыҥ ойуурдары,
Харса суох
Хайыта хаамыталаан,
Халтаҥ сири булан хайҕаттыҥ.
Ол да иһин,
Этэр тылын кимиэлээх,
Ыллыыр ырыаҥ,
Ырыҥалаан көрдөххө,
Ынчык быластаах эбит...
Онон буоллаҕына,
Дьокуускай уобалас
Дьоһун сибэккитин холбооттоон,
Арааһынай маһын наардаан,
Атаҕа-илиитэ суох
Айаҕынан саҥарар оҥорбут,
Өлөр-сүтэр үйэтэ,
Кырдьар-буорайар сааһа суох гына
Кырыыппаны онорбут
Хамныыр хартыынаһыта,
Бэрт мэтириэтчитэ,
Эн бааргын.
Онон
Ис сурэхпиттэн
Эҕэрдэни эттим,
Саргыны санардым.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1914}}


[[Category:Алампа]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1914 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>tjk5xx4qhjwrs2dq4pwj1ps8e2wfjh0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:OrbiliusMagister</title>
    <ns>2</ns>
    <id>917</id>
    <revision>
      <id>4736</id>
      <parentid>4735</parentid>
      <timestamp>2011-11-03T10:36:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>OrbiliusMagister</username>
        <id>111</id>
      </contributor>
      <origin>4736</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86" sha1="9lopg1w6b30wbdhuipmjtjexf49k2k7" xml:space="preserve">{{Softredirect|:it:Utente:OrbiliusMagister}}
{{#Babel:sah-0|it|la-3|grc-3|en-2|vec-2}}</text>
      <sha1>9lopg1w6b30wbdhuipmjtjexf49k2k7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Softredirect</title>
    <ns>10</ns>
    <id>918</id>
    <revision>
      <id>4461</id>
      <timestamp>2011-08-13T10:27:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>OrbiliusMagister</username>
        <id>111</id>
      </contributor>
      <comment>translate inyour language, please!</comment>
      <origin>4461</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="220" sha1="3nqmu09ai3uottwzaq17v4icqmp6pb7" xml:space="preserve">[[Image:Redirectltr.png|#REDIRECT ]]&lt;span class=&quot;redirectText&quot; id=&quot;softredirect&quot;&gt;[[{{{1}}}]]&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:85%; padding-left:52px;&quot;&gt;This page is a [[:w:Wikipedia:Soft redirect|soft redirect]].&lt;/span&gt;</text>
      <sha1>3nqmu09ai3uottwzaq17v4icqmp6pb7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Lucia Bot</title>
    <ns>3</ns>
    <id>919</id>
    <revision>
      <id>4462</id>
      <timestamp>2011-08-13T16:59:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lucia Bot</username>
        <id>236</id>
      </contributor>
      <comment>Creating global talk page</comment>
      <origin>4462</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="684" sha1="8ozzq2y6uvuwblmqlzaykk6sofpw81y" xml:space="preserve">
&lt;div align=&quot;center&quot;&gt;
{|
| &lt;div style=&quot;float:right;border:solid blue 1px;margin:1px;&quot;&gt;
&lt;table cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:736px; background:snow&quot;&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td style=&quot;width:75px;height:75px;  background: snow; text-align:center;font-size:13pt;&quot;&gt; [[File:Narnia_aslan.jpg|80px|link=User talk:Beria]]
&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em; color:black;&quot; align=left&gt;&lt;center&gt;'''To sysops''': If Lucia is doing something wrong, please, [[Special:Blockip/Lucia Bot|block her]] and [[User talk:Beria|tell me]].&lt;/center&gt;&lt;br /&gt;
&lt;center&gt;''For any other subjects, please contact [[User talk:Beria|the operator of the bot]].''&lt;/center&gt;&lt;/font&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;/table&gt;&lt;/div&gt;
|}&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>8ozzq2y6uvuwblmqlzaykk6sofpw81y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин дойдум - Сахам сирэ диэммин... (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>920</id>
    <revision>
      <id>4463</id>
      <timestamp>2011-08-15T07:00:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара По...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4463</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1886" sha1="5zoaemhib7tvbkqug2yjd8hg6tgb8cq" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Хоту, тус хоту... (Варвара Потапова)|Хоту, тус хоту...]] 
 | next       = [[Мин - Уһук Хоту дойдубун... (Варвара Потапова)|Мин - Уһук Хоту дойдубун...]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;

Мин дойдум - Сахам сирэ диэммин
Киэн тутта дьоҥҥо кэпсиибин,
Yөрэ, долгуйа сэһэргиибин.

Ханна баарый маннык сырдык
Күн эйэҕэс сарыалын кутаата,
Хаһан, ханна билбитиэҥ
Бу маннык
         долгураҥҥа сөтүөлүүр
                           куйааһы?

Манна...  
         таптал сатыы дьаарбайар
Ыраас чараҥ быыһынан,
Кинини ситээри, тыал миигинниин
Сыһыы устун сырсыалаһар.

Сибэккиттэн сибэккигэ сиэттиһэ
Тэбэнэттээх лыахтардыын сэргэ,
Сардааналар, ньургуһуннар
Кэрэлэригэр сүгүрүйэ
Кыргыттар, уолаттар бу манна 
                        улааталлар.
Мин дойдум дьоно үлэни таптыыллар,
Yлэттэн дьоллорун буланнар
Yйэлэр нөҥүө дабайаллар.

Мин дойдум - Сахам сирэ диэммин
Киэн тутта дьоҥҥо кэпсиибин,
Yөрэ, долгуйа сэһэргиибин.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>5zoaemhib7tvbkqug2yjd8hg6tgb8cq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин - Уһук Хоту дойдубун... (Варвара Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>921</id>
    <revision>
      <id>4466</id>
      <parentid>4465</parentid>
      <timestamp>2011-08-15T07:11:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4466</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1608" sha1="gwze909wz1jt3uan45lthwgz4tigzlo" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Мин дойдум - Сахам сирэ диэммин... (В. Потапова)]] 
 | next       = [[Түннүккэ түспүт ойуу... (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Мин - Уһук Хоту дойдубун.
Yтүмэн үйэлэр усталарыгар
Мин уор хааным тоҥон турбута - 
Yрдүк Таҥара ыйааҕынан...
Атаҕастабылтан,
Баттабылтан - 
Хаар саабанынан
             кубарыйарым,
Хара түүнүнэн санньыйарым...
Кырбаммыт киһи хараҕынан
Кынчыаттыыра миигин саһарҕа.
Мин илиилэрим - 
Хатан эрэр титириктэрим,
Көмүскэбили көрдүүллэрэ - 
Yөһээ халлаан
Yрүҥ Айыы Тойонуттан...
Арай,
Миигин истиэх,
            иэстэһиэх,
Ким да суоҕа,
Ол эрэн,
&quot;Эн эрэн,
Мин Уһук Хоту дойдум!&quot; - 
Диэбиттии,
Мичээрдиирэ
Дьүкээбил миэхэ дьиримнии...
...Ол түүннэр
Yргэн куоппуттара
&quot;Авора&quot; тэргэнин
Ньиргиэриттэн...            
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>gwze909wz1jt3uan45lthwgz4tigzlo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Түннүккэ түспүт ойуу... (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>922</id>
    <revision>
      <id>4467</id>
      <timestamp>2011-08-15T07:15:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара По...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4467</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1291" sha1="ed1jmi5l9gnjjbth0bl3smcnzk1bo8j" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Мин - Уһук Хоту дойдубун... (Варвара Потапова)|Мин - Уһук Хоту дойдубун...]]
 | next       = [[Ноктюрн (Варвара Потапова)|Ноктюрн]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Түннүккэ түспүт ойуу
Түҥ былыргыны санатар, - 
Ол онно ойуур хоп-хойуу,
От күөҕүнэн аҥылыйар!

Ханнык эрэ аар өбүгэм
Хара хараҕын кэриэһигэр - 
Онон-манан өстүөкүлэм
Хап-харанан килбэчийэр.

Ол оҕонньор. Баттаҕа
Олус эрдэ маҥхайдаҕа - 
Дьыбар түһэн тайаннаҕа,
Дьикти оһуору хааллардаҕа.
Ити курдук санаабытым
(Соччото дуу баҕарбытым?..)
Тымныы туойар түүнүгэр,
Сойбут оһох төрдүгэр.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>ed1jmi5l9gnjjbth0bl3smcnzk1bo8j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ноктюрн (Варвара Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>923</id>
    <revision>
      <id>4485</id>
      <parentid>4468</parentid>
      <timestamp>2011-08-16T02:20:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4485</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1393" sha1="55ygn8l5l0xm836h65ba6tana0l8bpo" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Түннүккэ түспүт ойуу... (В. Потапова)]] 
 | next       = [[Хаар өлбөт үйэлээх... (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Ноктюрн}}
&lt;poem&gt;
Охсулла илик ходуһалыы,
Киэҥ, холку халлаан.
Хаһааҥҥы, ханнык олохтон
Кэпсиирий кини, суугунаан?..
Yктэл хара буорун курдат,
Yрүҥ күҥҥэ тардыһа,
Yүммүт,
Тэпсиллибэтэх
Кэрэ илдьитэ - 
Сибэкки!
Эмискэ биир илии
Тосут тутар, били,
Бэйэтэ да кэмчи
Кэрэни...
Тарбахтар тымныынан
Хаарыйаллар - 
Олох тыынын быһаллар...
Тоҥ буор үрдүгэр
Тохтор сибэкки үлтүрүйэ...
Хороҥ оту тосту үктээбэт
Өбүгэлэр ханналарый?
Билэллэрэ эбээт кинилэр
Кэрэҕэ харысхалы?!
Оттон сибэкки суох!..     
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>55ygn8l5l0xm836h65ba6tana0l8bpo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хаар өлбөт үйэлээх... (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>924</id>
    <revision>
      <id>4474</id>
      <parentid>4469</parentid>
      <timestamp>2011-08-15T07:36:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4474</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1556" sha1="f4b67kf0r44eu93ta4napt2c2jqlcp4" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Ноктюрн (Варвара Потапова)|Ноктюрн]]
 | next       = [[Хаар сиргэ көмнөҕүнэн түһэр...(Варвара Потапова)|Хаар сиргэ көмнөҕүнэн түһэр...]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Хаар өлбөт үйэлээх
Ырааһыгар
Мин дойдум сөтүөлүүр.
Төрүт буорум - 
Сахам сирэ - 
Муустаах Муора
Таптыыр кыыһа,
Хотугу үтүөҕэ сирдиир
Хотугу сулус
Хаан уруу балта
Мин харахпар бу баардыы,
Кый ыраахха ыҥырардыы,
Субуһаннар
Субу тураллар - 
Ырыа кэтиир суоллар
Ыраах саспыт тыалара,
Долгун устун тыргыллар
Көмүс курдаах арыылара.
Сайынын
Ол онно мичээрдииллэр
Дьикти тыллаах сибэккилэр,
Ыраас ыранан угуттуу,
Ытык тапталы уруйдуу.
Эрчим санаа чаҕыла
Этиҥ буолан ньиргийэр,
Ардах түһэрин саҕана
Ааттал туһун сипсийэр...
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>f4b67kf0r44eu93ta4napt2c2jqlcp4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хаар сиргэ көмнөҕүнэн түһэр...(Варвара Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>925</id>
    <revision>
      <id>4476</id>
      <parentid>4475</parentid>
      <timestamp>2011-08-15T07:46:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4476</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1554" sha1="ab1jxfmrmd5suiv3bkpvre1t9mksk1l" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Хаар өлбөт үйэлээх... (В. Потапова)]] 
 | next       = [[Yрүҥ өҥ үчүгэй даҕаны!.. (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Хаар сиргэ көмнөҕүнэн түһэр
Мин дууһабын долгута аймаан,
Хайдах эрэ үрүҥ көмүһү
Санатар сэбирдэҕи тамнаан.

Хаартан сорохтор санньыйаллар:
&quot;Тыйыс тымныыны санатар&quot;, - дииллэр,
Хаар барахсаны таныйаллар:
&quot;Хаһан бүтүөх хаарый?&quot; - дэһэллэр.

Оттон миэхэ, хаарга дьэ эрэ,
Күн ийэ, кыһана-мүһэнэ,
Оҕотун сылаастык үллүйэрэ
Санатар мэлдьи бу түгэҥҥэ.

Арай, саҥата суох буолан,хаар,
Саҥата суохтары харайар
Yрдүк аналы ылынан,
Yлэлиир бэркэ кыһанан.

Хаар, түһүүй сиргэ көмнөҕүнэн,
Дьон дууһатын долгута аймаан,
Хайдах эрэ үрүҥ көмүһүнэн 
Сандаарар сэбирдэххин тамнаан!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>ab1jxfmrmd5suiv3bkpvre1t9mksk1l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Yрүҥ өҥ үчүгэй даҕаны!.. (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>926</id>
    <revision>
      <id>5262</id>
      <parentid>4482</parentid>
      <timestamp>2012-05-03T08:15:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5262</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1055" sha1="7zudgpq3itht1aknixzuxa0mar0rbt6" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[В._Потапова_хоһоонноро|В._Потапова_хоһоонноро]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Хаар сиргэ көмнөҕүнэн түһэр...(Варвара Потапова)|Хаар сиргэ көмнөҕүнэн түһэр...]]
 | next       = [[Былыттаах күн (Варвара Потапова)|Былыттаах күн]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Yрүҥ өҥ үчүгэй даҕаны!
Yрүҥ өҥү таптыыбын,
Yрүҥ өҥү өрүү көрдүүбүн,
Yрүҥ өҥтөн үөрэбин.
Yүт үрүҥ,
Хаар үрүҥ,
Yрүҥ санаа,
Yрүҥ түүл - 
Yтүөҕэ сирдииллэр,
Yрдүккэ көтүтэллэр.
Yрүҥ баарыһа туналыйар
Yргүүк баҕам хараабыгар...  
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>7zudgpq3itht1aknixzuxa0mar0rbt6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыттаах күн (Варвара Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>927</id>
    <revision>
      <id>4484</id>
      <parentid>4479</parentid>
      <timestamp>2011-08-16T02:19:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4484</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1431" sha1="auq2rhm37rmjik9ss7wq7jvbctbhsi2" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Yрүҥ өҥ үчүгэй даҕаны!.. (В. Потапова)]] 
 | next       = [[Индигиир... (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Былыттаах күн}}
&lt;poem&gt;
Атара сэлиинэн
Айанныахтаах түгэннэрим
Аргыый аҕай үктүүллэр
Күнэ суох күн
Мөдөөт атылларынан.
Мин билэбин - 
Дууһам дьулуһар
Ахсым айаҥҥа,
Мин түүйэбин - 
Yйэм сарбыллар
Бу маннык халлааҥҥа.
Сыыдам сырыыны
Айхаллыыр,
Оо, мин дохсун сүрэҕим,
Уоскуйума,
Улуктуйума,
Бу нэс,
Бу нүһэр барыартан!
Көһүт,
Былыт түгэҕиттэн,
Бытааннык да буоллар,
Быгыахтаах
Чаҕылхай сырдыгы!
Көһүт,
Миигин эрэ буолбатах,
Бар дьоҥҥун даҕаны,
Долгута,
Соһута,
Мичилитиэх,
Күүттэриилээх
Күндү Күнү!
Көһүт,
Көһүт эрэ!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>auq2rhm37rmjik9ss7wq7jvbctbhsi2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Индигиир... (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>928</id>
    <revision>
      <id>4483</id>
      <timestamp>2011-08-16T02:17:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара По...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4483</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1197" sha1="3d9o01cj1gvazvo2ienuhrpsyjcd3wv" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Былыттаах күн (Варвара Потапова)|Былыттаах күн]]
 | next       = [[Оо, хаһан да... (Варвара Потапова)|Оо, хаһан да...]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Индигиир,
Таба муоһунуу лыҥкыныыр
Дохсун долгуҥҥун истэрим,
Халлаан оройун кыҥыыр
Очуостаргар түһээн тиийэрим.

Индигиир,
Миигин эн билиммэккин, - 
Ыраах суолбун буруйдуугун,
Алгыс тылбар эрэммэккин, -
Аар тоҥунан одуулуугун...

Индигиир,
Билэбин, итэҕэйэбин, - 
Бүтэйдии сэрэйэбин,
Сааскы хорсун тыал күүһүгэр
Долгуйа ойуулуох сүүрүккэр!.. 
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>3d9o01cj1gvazvo2ienuhrpsyjcd3wv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырытыы:Российскай Федерация холуобунай кодекса</title>
    <ns>1</ns>
    <id>929</id>
    <revision>
      <id>4486</id>
      <timestamp>2011-08-18T01:53:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.185.242.52</ip>
      </contributor>
      <comment>'Тоҕо салгыыта суоҕуй? --~~~~' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4486</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="153" sha1="1pw8c6i0vw6v1j5e8tk0wbx14b8idti" xml:space="preserve">Тоҕо салгыыта суоҕуй? --[[Аналлаах:Contributions/91.185.242.52|91.185.242.52]] 11:53, 18 Атырдьах ыйын 2011 (YAKST)</text>
      <sha1>1pw8c6i0vw6v1j5e8tk0wbx14b8idti</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сайыҥҥы түүн (Иван Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>930</id>
    <revision>
      <id>4786</id>
      <parentid>4774</parentid>
      <timestamp>2011-11-24T20:59:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4786</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1536" sha1="lynz11v69wyoiliqoq0dd9ee6seo8vv" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]

 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Өйдөөтүм (Иван Арбита)|Өйдөөтүм]]
 | next       = →[[Эдэр ыччакка (Иван Арбита)|Эдэр ыччакка]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Сайыҥҥы түүн}}
&lt;poem&gt;
Күндү күммүт күлүмэ
Күлүк сиргэ күрэннэ,
Тумус тыабыт күлүгэ
Толоон уҥуор оҕунна.
Сырдык, чуумпу сайыҥҥы
Түүҥҥү кэммит эргийдэ,
Күөҕү кэппит сайылык
Дөксө күүскэ киэркэйдэ.
Үрүҥ туман халыйан
Үрэх үрдүн бүрүйдэ,
Уҥуор турар харыйа
Онно бүгэн кирийдэ.
Көҥүл-босхо долгуйар
Эдэр сэтир хатыҥнар,
Үрүҥ солко чулкунан 
Күндү күөхтэн тирэнэн
Кэккэлэһэн турдулар.
Унаар-тунаар оһуордаах
Улуу хочом дуолугар,
Онтон-мантан, уҥуортан
Дорҕоон тыаһа дуорайар…

Тыына суохтуун, тыыннаахтыын,
Мичээр күнтэн астынан,
Оттуун-мастыын, чыычаахтыын
Утуйарга бардылар.


&lt;/poem&gt;

{{poem-off|28.4.1935}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>lynz11v69wyoiliqoq0dd9ee6seo8vv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Quentinv57</title>
    <ns>2</ns>
    <id>931</id>
    <revision>
      <id>4489</id>
      <timestamp>2011-08-21T20:38:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Quentinv57</username>
        <id>242</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Redirected to [[meta:User:Quentinv57]]</comment>
      <origin>4489</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34" sha1="493ub0ahecgnjty376x7evo06mmpkwh" xml:space="preserve">{{Softredirect|m:User:Quentinv57}}</text>
      <sha1>493ub0ahecgnjty376x7evo06mmpkwh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Quentinv57</title>
    <ns>3</ns>
    <id>932</id>
    <revision>
      <id>4490</id>
      <timestamp>2011-08-21T20:39:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Quentinv57</username>
        <id>242</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Redirected to [[meta:User talk:Quentinv57]]</comment>
      <origin>4490</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39" sha1="pww68notzja29gfakrxr157bs1ko8z4" xml:space="preserve">{{Softredirect|m:User talk:Quentinv57}}</text>
      <sha1>pww68notzja29gfakrxr157bs1ko8z4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Dcljr</title>
    <ns>2</ns>
    <id>933</id>
    <revision>
      <id>6540</id>
      <parentid>6454</parentid>
      <timestamp>2015-02-06T04:59:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dcljr</username>
        <id>103</id>
      </contributor>
      <comment>+ Admins link</comment>
      <origin>6540</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="523" sha1="mbbl87zzsdzm2j9u5yq2ermpm3vs0ds" xml:space="preserve">{{#babel:en|es-1|sah-0}}
&lt;div lang=&quot;en-US&quot;&gt;
For information about me, please see [[:en:User:Dcljr]]. To discuss any issues related to ''this'' wiki, please use '''[[User talk:Dcljr|my talk page here]]'''.

''Note:'' This wiki contains {{NUMBEROFARTICLES}} text units.
([[Special:SpecialPages|See also]]: [[Special:Statistics|Statistics]], [[Special:NewPages|NewPages]], [[Special:RecentChanges|RecentChanges]], [[Special:NewFiles|NewFiles]], [[Special:Log|Log]], [[Special:Userlist/sysop|Admins]].)
&lt;/div&gt;
[[en:User:Dcljr]]</text>
      <sha1>mbbl87zzsdzm2j9u5yq2ermpm3vs0ds</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Waihorace</title>
    <ns>2</ns>
    <id>934</id>
    <revision>
      <id>6537</id>
      <parentid>4492</parentid>
      <timestamp>2015-01-25T19:07:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by Waihorace]])</comment>
      <origin>6537</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="260" sha1="2i1tajk7qqojtvn0r2vbyf7mzj9xgco" xml:space="preserve">{{#babel:en-3|yue-N|zh-hant-N}}
Hi! I am '''Waihorace''' and I am a member of the [[:m:SWMT|Small Wiki Monitoring Team]]. If you would like to contact me, it is recommended that you leave your message on my talk page on ''[[m:User talk:Waihorace|Meta-Wiki]]''.</text>
      <sha1>2i1tajk7qqojtvn0r2vbyf7mzj9xgco</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Hosiryuhosi</title>
    <ns>2</ns>
    <id>935</id>
    <revision>
      <id>7066</id>
      <parentid>7064</parentid>
      <timestamp>2018-10-21T04:01:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Rxy</username>
        <id>1330</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rxy [[Кыттааччы:😀]] сирэй аатын утаарыы үрдүнэн маннык [[Кыттааччы:Hosiryuhosi]] уларыппыт, утаарыы-сирэй хаалларбатах: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/😀|😀]]» в «[[Special:CentralAuth/Hosiryuhosi|Hosiryuhosi]]»</comment>
      <origin>7064</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31" sha1="tvbxoz76wh7g2vheazjd2k6vjn41ftw" xml:space="preserve">*[[meta:User:Hosiryuhosi|meta]]</text>
      <sha1>tvbxoz76wh7g2vheazjd2k6vjn41ftw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Royce</title>
    <ns>2</ns>
    <id>938</id>
    <revision>
      <id>4502</id>
      <timestamp>2011-09-03T07:00:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Royce</username>
        <id>259</id>
      </contributor>
      <comment>'Hello!  Welcome to my basic user page.  ~~~~  * My unified username is [http://toolserver.org/~vvv/sulutil.php?&amp;user=Royce Royce] ([...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4502</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="416" sha1="qiokdxv1p4grp3jy6d61xfffsogzotj" xml:space="preserve">Hello!  Welcome to my basic user page.  [[Кыттааччы:Royce|Royce]] 17:00, 3 Балаҕан ыйын 2011 (YAKST)

* My unified username is [http://toolserver.org/~vvv/sulutil.php?&amp;user=Royce Royce] ([http://toolserver.org/~vvv/sulutil.php?rights=1&amp;user=Royce rights]).
* For more about me, see [http://en.wikipedia.org/wiki/User:Royce my English Wikipedia page].

{{Babel|en}}
{{Babel|{{CONTENTLANGUAGE}}-0}}</text>
      <sha1>qiokdxv1p4grp3jy6d61xfffsogzotj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Toto Azéro</title>
    <ns>2</ns>
    <id>939</id>
    <revision>
      <id>4503</id>
      <timestamp>2011-09-11T19:13:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>4503</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" sha1="fiq0h8khtrt3woby2idcyjalpmmjod3" xml:space="preserve">[[Image:Redirectltr.png|#REDIRECT]]&lt;span class=&quot;redirectText&quot; id=&quot;softredirect&quot;&gt;[[:meta:user:Toto Azéro]]&lt;/span&gt;</text>
      <sha1>fiq0h8khtrt3woby2idcyjalpmmjod3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:KuduIO/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>940</id>
    <revision>
      <id>4504</id>
      <timestamp>2011-09-11T20:28:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>4504</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="117" sha1="8i4cm8eeykhurss7kuhrpirf4cuh5z9" xml:space="preserve">mw.loader.load('http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:KuduIO/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>8i4cm8eeykhurss7kuhrpirf4cuh5z9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эдэр ыччакка (Иван Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>944</id>
    <revision>
      <id>4798</id>
      <parentid>4787</parentid>
      <timestamp>2011-11-27T14:52:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4798</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1046" sha1="4h3dijwbjhyuyf6p02ntloscii4gnih" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Сайыҥҥы түүн (Иван Арбита)|Сайыҥҥы түүн]]
 | next       = →[[Ырыа (Арбита)|Ырыа]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Эдэр ыччакка}}
&lt;poem&gt;
Иллээх-эйэлээх
Эдэр бэйэлээх
Үлэһит ыччата
Үөрүүбүт үксээтэ.

Эргэни эһэргэ
Эстибэт тиһилгэ,
Эдэр ыччат
Эрэйи кыччат.

Күүстээх үлэнэн
Күүрэн, тиҥийэн,
Дойдугун, сиргин
Толору киэргэт.

Дьоҥҥун-норуоккун
Өйөт, үөрэт,
Кытарар уоккун
Өрүтэ күөрэт!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1931}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1931 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>4h3dijwbjhyuyf6p02ntloscii4gnih</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жаргон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>945</id>
    <revision>
      <id>4522</id>
      <parentid>4521</parentid>
      <timestamp>2011-09-29T12:05:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ursuuna</username>
        <id>273</id>
      </contributor>
      <origin>4522</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7734" sha1="l5wiwzuvik4hnxun3taqte01doelnks" xml:space="preserve">'''Билиҥҥи литератураҕа жаргону туттуу.
(Айысхаана «Сүлүһүннээх иннэ», Уйбаан Ойуур «Убай», Венера «Эргиччи эрэй, төгүрүччү түрүлүөн», 
«Сатамматахтар саарыстыбаларыгар, дьоло суохтар үйэлэригэр» айымньыларын холобуругар)'''

Үгүс үөрэхтээхтэр жаргон уопсастыба олоҕор уонна национальнай литературнай тылга тарҕанарын мөкү, мээйдиир көстүү быһыытынан сыаналыыллар. Ол да буоллар дьон-сэргэ хайа эмэ бөлөҕүн кэпсэтэр тылыгар жаргон син биир туттуллар өлүүскэ буолар. Ол туһунан үөрэх кинигэртигэр маннык суруллар: «… Однако введение жаргонизмов в литературный язык в исключительных случаях допустимо: эта лексика может понадобиться писателям для создания речевых характеристик персонажей…» [1: 85].
С.И. Ожегов быһаарарынан: «Жаргон – речь какой-нибудь социальной или иной объединенной общими интересами группы, содержащая много отличных от общего языка, в том числе искусственных, иногда условных слов и выражений, отражающих вкусы и потребности данной группыю. Ж. торговцев. Воровской ж.» [2: 186].
Суруйааччылар жаргону бэркэ сэрэнэн тутталлара: маннык тыл-өс уус-уран айымньыны кытта литературнай тылга тарҕанарыттан дьиксинэллэрэ.
Чинчийии түмүгүнэн саха литературатын аҕа көлүөнэ суруйааччыларын айымньыларыгар жаргон суоҕун тэҥэ. Оттон билиҥҥи суруйааччылар айымньыларыгар ыччат туттар жаргонун булуохха сөп.
Аныгы олох уустук проблемаларын сырдатар суруйааччыларынан Айысхаананы, Уйбаан Ойууру, Венераны о.д.а. саҥа үүнэн эрэр суруйар талааннаах ыччаты ааттыахха сөп.
В.М. Варламова-Айысхаана «Сүлүһүннээх иннэ» сэһэнигэр наркомания содулугар ылларбыт, кэскилин сарбыммыт ыччат туттар тыла-өһө элбэх сиргэ көстөр. Автор жаргонун цитата оҥорон кавычканан бэлтиэтиир.
Уйбаан Ойуур «Убай» сэһэнигэр түптээх үлэтэ-хамнаһа суох,арыгыһыт, уоруйах, халабырдьыт, охсуһуук – криминал ыччат туттар тыла-өһө элбэх.
Венера «Эргиччи эрэй, т³гµрµччµ тµрµлµ³н», «Сатамматахтар саарыстыбаларыгар, дьоло суохтар µйэлэригэр» айымньыларыгар үчүгэй иитиитэ суох, күннээҕинэн эрэ муҥурданар, бэрээдэгэ суох ыччат кэпсэтэр тыла-өһө иһиллэр.
Бу айымньыларга туттуллар жаргону үөскүүр ньыматынан маннык наардаан холобурдуохха сөп:
1.	Нууччалыы ( -ка, -га суффиксаны эбэн) жаргон: мочиловка (В), химичка, отрубка, тусовка, ломка, тюряга, тюряга, истилээгэ (А);
2.	Нууччалыы тыл оло±ор –лаа сы´ыарыыны эбэн хайаа´ыны бэлиэтиир тыл: «налеттаан» кэллибит, стукачтаата±а (У.О), «возникайдыы» сатыа, болтайсы гына сылдьар (В), психуйдаан бµт эрэ (А);
3.	Нууччалыы жаргону уларыппакка туттуу: съемщиктар, вендетта, туфтаа, базар, кидала (В); крыша,  суперкосяк, косяк, ханка, мулька, шпана, притон, кайф, хата, Марфа (опий), Мария (морфин), баш (гашиш 1 гр), аутсайдерство, крутой, магазинчик с мизинчик, мощнай, «ассорти» тэтэрээт, отрубись, наркобарон, барыгалар (А);
4.	Т³рµт сахалыы жаргон: баскын хатарыам, б³хт³р (У.О); дьурхаан, бытык умайаа´ына, хайыт (тылгар киллэр), мачааккарыы, кытаанах (водка) (В); «сахсыйыыга» дьыалаланаллар (А) 
5.	Нууччалыы жаргон туруору тылбааһа: кµ³х мо±ой, µрµ² ³лµµ (наркоманияттан ³лµµ), иннэ±э олоруу (наркоман буолуу) (А).
Чинчийии түмүгүнэн Айысхаана нууччалыы жаргону уларыппакка, нууччалыы олохтоох тылга –ка суффиксалаах жаргону, нууччалыы жаргон туруору тылбааһын (64%), Венера -лаа сыһыарыылаах нууччалыы уонна т³рµт сахалыы жаргону (76%) туттубуттар. Оттон Уйбаан Ойуур нууччалыы тыл оло±ор –лаа сы´ыарыылаах уонна т³рµт сахалыы жаргону (100%)хойуутук туттар эбит. 
Венера, Айысхаана, Уйбаан Ойуур айымньыларын геройун майгытын-сигилитин кини туттар тылынан арыйаары, бу персонаж хайдах эйгэлээҕин, кимнээҕи кытта алтыһарын көрдөрөөрү жаргону туттубуттар диэн быһаарыахха сөп.
Түмүктээн эттэххэ, саха тылыгар жаргон үксэ нуучча тылыттан киирэн, сороҕо сахатытан туттуллара бэлиэтэнэр.

Литература
1. Голуб И.Б. Стилистика русского языка. Издание 4. – М.: Айрис Пресс, 2003.
2. Ожегов С.И. Словарь русского языка / Под ред. Л.И. Скворцова. 24-е издание, исправленное. – М.: «ОНИКС XXI век», «Мир и образование», 1982.
3. Айысхаана. Сүлүһүннээх иннэ. Сэһэн. – Дьокуускай: Бичик, 2005.
4. Уйбаан Ойуур. Убай. – Дьокуускай: Бичик, 2004.
5. Венера. Эргиччи эрэй, төгүрүччү түрүлүөн. – Дьокуускай: Бичик, 2006.
6. Венера. Сатамматахтар саарыстыбаларыгар, дьоло суохтар үйэлэригэр. – Дьокуускай: Бичик, 2007.
Кылгатыы: А – Айысхаана, В – Венера, У О – Уйбаан Ойуур</text>
      <sha1>l5wiwzuvik4hnxun3taqte01doelnks</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Vugar 1981</title>
    <ns>2</ns>
    <id>946</id>
    <revision>
      <id>4528</id>
      <timestamp>2011-10-12T00:22:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>4528</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="408" sha1="dbzmlnc711lltji04b5kuk94lqy9nf6" xml:space="preserve">'''Vugar 1981''' is a user on Wikimedia wikis such as Wikipedia, Wikisource, Wikinews and more. I am a native Azerbaijani speaker and I also speak Turkish. My home wiki is the [[m:w:az:|Azerbaijani Wikipedia]]. If you have any problems or want to discuss anything with me, feel free to go to my talk page on [[m:User talk:Vugar 1981|Metawiki]] or on the [[m:w:az:User talk:Vugar 1981|Azerbaijani Wikipedia]].</text>
      <sha1>dbzmlnc711lltji04b5kuk94lqy9nf6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Hoo User Page Bot</title>
    <ns>2</ns>
    <id>947</id>
    <revision>
      <id>4583</id>
      <timestamp>2011-10-12T23:21:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo User Page Bot</username>
        <id>287</id>
      </contributor>
      <comment>Creating global bot page</comment>
      <origin>4583</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1208" sha1="czscg30nvej6k7apod8zsjv1761ygs5" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox&quot; style=&quot;width: 21em; font-size: 90%; text-align: left; float: right; background-color: rgb(249, 249, 249); border: 1px solid rgb(170, 170, 170);&quot;
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center; font-size: 130%;&quot; | {{BASEPAGENAME}} [[File:Crystal Clear action run.svg|24px|This user is a bot.]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align: center; font size: 95%;&quot; | ([[{{TALKSPACE}}:{{BASEPAGENAME}}|talk]] · [[Special:Contributions/{{BASEPAGENAME}}|contribs]])
|-
| Operator: || [[m:User:Hoo man|Hoo man]]
|-
| [[Wikipedia:Bots/Requests for approval|Approved]]? || No
|-
| [[Wikipedia:User_access_levels#Bots|Flagged]]? || No
|-
| [[Wikipedia:Bot requests|Task/s]]: || [[m:User:Hoo_man/Synchbot|Syncing user and user talk pages across all wikis]]
|-
| Edit rate: || Max. a few edits per month
|-
| Edit period/s: || Periodically
|-
| Automatic or manual? || half-automatic
|-
| [[w:en:Programming language|Programming language]]/s: || [[w:en:Python|Python]]
|-
|}
This bot syncs user and user talk pages across all wikis, request can be made [[m:User:Hoo_man/Synchbot|here]]. Feel free to complain if it does anything it shouldn't. Every request gets performed and reviewed by [[m:user:Hoo man|Hoo man]].</text>
      <sha1>czscg30nvej6k7apod8zsjv1761ygs5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Киһи - санаа кулута (Добун)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>950</id>
    <revision>
      <id>4603</id>
      <timestamp>2011-10-17T04:09:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'==Киһи – санаа кулута== ===(Олох сэһэниттэн быһа тардыы)===  ==1. Махтал==  Киһ...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4603</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15609" sha1="fmps7bu2gd8vlr5s5kft9557yxa35q3" xml:space="preserve">==Киһи – санаа кулута==
===(Олох сэһэниттэн быһа тардыы)===

==1. Махтал==

Киһи күлэр күннээх күөх кырыска күөлэһийэн түһүөҕүттэн ыла буору бааһырдар бороҥ урааҥхай аатыран, айбыт Үрдүк Айыыларыгар аттаныар диэри орто дойду айылҕатын эйгэтигэр бэйэтин үрдүктэн этитиилээх дьылҕатыттан харыс халбарыйбакка, сүөм быкпакка аҕалаах ийэтин имэҥнээх тапталларынан түөрэҕэ туспүт, төлкөтө түстэммит кэмигэр айдарыллан, олохолорор ыйаахтаах.

Ол этитиилээх дьылҕабыт кэрдиис кэмнэрин ааһа атыллаан, билэ биһирээн, тутахсыйа санаарҕаан сыддьарбыт усталаах-туоратыгар үөрэн үчүгэй, кэлэйэн куһаҕан диэн, дьон-сэргэ ортотугар тэҥнээх курдук сананартан өссө ордукка, үрдүккэ тардыһан өрөгөйдүүрбүт эбэтэр аллара анньыллан сэнэнэрбит бэйэбититтэн эрэ силистээх-мутуктаах буоларын ааһан, тулалаан турар эйгэ сытыттан, өҥүттэн, тыаһыттан, бэйэбит ыраланан ыҥырар төлкөбүтүттэн уонна алтыһан ааһар дьоммутуттан-сэргэбититтэн мүччүрүйбэт курдук дьаҥсайтарбыт эбит ээ!

Ол да иһин уһуннук олоҕу олорбут ытык кырдьаҕастарын бары улуу омук инники күөҥҥэ тутан, өлбөт үөстэрин таба тайанар кистэлэҥнэрин була сатыыр эбит.

Биһиги, сахалар, өлбөт үөстэнэр кистэлэҥин билэн, биһирээн бараммыт, Айбыт Үрдүк Айыыларбытытган ордук сананан, бэрт былдьаспыппытын бэтиннэрбитгэр, холоруктаах Хотугу дойду хоонньугар хорҕоппутгар.

Эрэйи эҥээрбитинэн тэлэн эрдийэрбитигэр, муҥу муннубутунан тыыран борбуйбутун көтөҕөрбүтүгэр, бэрт былдьаһан ат тарпат аньыытын-харатын оҥостубатыннар диэн уларыйбат уураахтаабыттар, көтүллүбэт ыйаахтаабыттар, биһирэмнээн билгэлээбиттэр.

Сээркээн Сэһэнньиттэрбит: &quot;Киһи санаа кулута&quot;, - диэн, олус табан түс түһэрбиттэринэн эрэ бэйэбит сирдээҕи олохпут оҥкулун оҥостон, олорор этитиилээхпит. Онон үчүгэй аатыран, үөрэн өрөгөйдүүрбүт эбэтэр куһаҕан дэтэн, кэмсинэн кэхтэрбит бэйэбит ыраланан, ыҥыран аҕалар өйбүтүттэн уонна тылбытыттан майгы-сигили сиэрэ-туома тутуһуллара булгуччу ыйытыллар. I Дьоллоох эбэтэр сордоох дьылҕаланарбыт аҥаардас бэйэбит айыыны эбэтэр аньыыны оҥорор мүччүрүйбэт баҕабытынан салайтарар.

Ол туһугар киһи этин-сиинин кыдьыгыттан бэйэтин босхолуохтаах уонна өй-санаа иэйиитинэн олоруохтаах. Оччоҕуна ким баҕарар дьоллонон, үтүө баҕатынан салайынан, бэйэтин киһи курдук үрдүктүк сананыа.

Онон олорор олоҕум усталаах-туоратыгар, кини умсулҕанынан тыыннаах сылдьарым тухары, уйаҕас куппунан-сүрбүнэн үөрэн дуу, хомойон дуу ылыммыппар, бииргэ үлэлээн-хамсаан, кэпсэтэн-ипсэтэн, иллэһэн-этиһэн, алтыһан ааспыт бар дьоммор өй-санаа өрөгөйлүүрүгэр олук уурбуттарын  иһин сүһүөхтаэх бэйэм сүгүрүйэн туран, БАРҔА МАХТАЛБЫН тиэрдэбин! Оннук эрэ буоллун!

Домм! Домм! Домм!


==2. Үтүө түстээх санаа==

Киһи барахсан хайа күн дьахтардаах эр киһи имэҥ иэйиитигэр эриллэннэр, оҕо буолан олох аартыгын арыйар төлкөбүт түстэҕинэ, бастаан сүүдүйэ тэбиэлээн сүргэбитин түстүүр сүрэхпит үөскүүр. Онтон эппит-хааммыт ийэбит кутуйатын иһигэр толору сиппитин кэннэ оҕо буолан бэбээрбитинэн, бу аан дойду биһигэ буолбут Сир Ийэҕэ күөлэһийэн түһэбит.

Хайа киһи Айыы сирин айылҕатыгар ыраастан ыраас куттанан, аҕа-ийэ тапталларыгар бигэнэн, сыттарыгар убанан, сылаастарыгар тардыстан, тылларыгар абылатан, күлэн күндүтүйдэхпитинэ, ытаан ыксаттахпытына, ыалдьан эрэйдээтэхпитинэ, үтүөрэн үөртэхпитинэ сүрэх чопчута, харах дьүккэтэ, мурун бүөтэ буоламмыт күндүтүйэбит.

Бу араҕас далбардаах Аан Ийэ дойдуга санаа кулута буолан айылла үөскүөхпүтүттэн ыла тыллаах чыычаах буолан тырыбыныыбыт, үөрэр-хомойор үөрүйэхтэнэбит, үтүөнү-мөкүнү түстэнэбит.

Бу Бүппэт Улуу Куйаарга тылтан ордук күүстээх туох да суох! Хайа да бэйэлээх сайдыылаах дуу, кэхтиилээх дуу Бүппэт Улуу Куйаар усталаах-туоратыгар эргийэр кииннэнэн, тардыһар айылҕаланан, сүтэрсибэт сүргүөһүннээх, эргийэр иэрчэхтээх кулукутунан тутулуктанан турар дойду курдук дойдуларга тыл эрэ баар буоллаҕына, сайдыы уонна кэхтии арыалдьытганар эбит.

Киһи хайа күн өйүн-санаатын сааһыланар кэрдиис кэмигэр киирдэҕинэ үөһээ үрдүк күөх халлааннаахпын, атаҕым анныгар үктэнэр кырыс сирдээхпин дэннэҕинэ, сырдыкка, кэрэҕэ баҕата оҥкулланан барар.

Олоҕу билэн, бу сиргэ киһи үөрэн үрдүүрэ, хомойон кэхтэрэ элбэҕин өйдөөн истэҕин аайы Ытык итэҕэлгэ сүгүрүйэр уонна айбыт Таҥаралаахпын диэн, ымыылаах ыраас баҕата улааттар улаатан иһэр. 

Ол таҥарата бэйэтин курдук: дьүһүннүүн-бодолуун, хайдах санаалааҕынан, үтүөнү-мөкүнү баҕарарынан, тугу ыраланарынан арахсыспат арыалдьыт буолан олоҕун устата сылдьыһар. Куһаҕантан тэйдэҕинэ айыы, үчүгэйи түүйүммэтэҕинэ абааһы аргыстанар. Ол иһин киһи санаа кулута: хайдах санааны иитиэхтээн угуйар да, оннук олоҕу олорор дьылҕаланар!

Санааттан ордук күүстээх киһи олоҕор туох да суох! Ол иһин ханнык баҕарар итэҕэлгэ киһи бу сиргэ аньыы-хара сүгэһэрдээх төрүүр, мөлтөх айылгылаах диэн такайыллан, дьылҕата барыта кутгал уонна сэрэх буолуу ситимигэр баайыллар. 

Онон кини олох олорорун тухары Үрдүк Таҥараттан эрэ үҥэн-сүктэн көрдөстөҕүнэ, киһи киһи курдук дьоллоох олоҕу олорор дьылҕалааҕын курдук санаа саҕыллан, баҕатын курдук голору дьоллоох олоҕу олорбот, кыһалҕата суох сылдьыбат, көҥүл диэн тугун билбэт, бэйэтии санаатын күүһүгэр ситэ эрэммэт.

Киһи төрүөҕүттэн бэйэтин сэнэнэр өйүн-санаатын ыһыкта илигинэ, бэйэ-бэйэтин тэҥҥэ санаһан үрдэтинэр э..........итигэр төннүө суоҕа.

Үрдүк сайдыы кэрдииһигэр тахсарга сүрүннүүр сырдык санаа киһиэхэ барытыгар баар буоллаҕына эрэ, сиргэ ымсыылаах Ырай аана аһыллыаҕа. Ол туһугар олох олоруоҕуҥ, айыаҕыҥ, тутуоҕуҥ, ытыктаһыаҕыҥ!

Киһи бэйэтэ Таҥара! Хас биирдии киһи икки атаҕар уйуттан хаамар айылгылааҕын тухары Бүппэт Улуу Куйаар эргийэр киинин курдук сананан, олоҕун оҥостуохтаах.

Тулалаан турар эйгэни харахпытынан көрөрбүтүнэн, айахпытынан амсайарбытынан, муннубутунан сытырҕыырбытынан уонна эппитинэн-сииммитинэн ыалдьан, тоҥон-хатан, тиритэн-хорутан тураммыт ылынабыт. Ол аата хайдах саныырбытынан ылынабыт уонна Сирдээҕи олохпутун оҥостобут.

Ыраас санаалаах, сырдык өйдөөх киһи олох дьоллоох түһүн түһэрсэр уонна сайдыытын кэскиллиир. Эт-хаан чэгиэн буолуута, киһи чөл олохтонуута уонна сир түннүгэ буолан, кырдьар сааһыгар тиийиитэ бэйэтин санаатын күүһүттэн тутулуктаах.

Биһиэхэ, сахаларга, “ыалдьартан илии арахпат” диэн өйдөбүллээхпнт. Ханнык баҕарар киһи кыратык улаханнык да ыарыйдаҕына санаата олус эрэйдэнэр, сүөм түһэр, харыс хаалар.

Ону билигин дьон эмп дьайыытынан мүлүрүтэр эбэтэр, ол кыаллыбатаҕына, араас эмчиттэр сүбэлэригэр, тылларын алыбыгар алкыйтаран, санаата күүһүрэр уонна олоххо сырдык эрэли иитиэхтээн, букатыннаахтык үтүөрбэтэр даҕаны, болдьохтоох кэмҥэ чэпчиир түбэлтэтэ элбэх. Санаа сылаас биһигэр биэбэйдэммит тыл иччитин ылыныы оннук күүстээх!

Сырдыктан сырдык уонна ыраастан ыраас санааны санаан, бэйэ ис туругун кистэлэҥнэригэр итэҕэйэрбит биһиги олоххо көрсөр ыарахаттарбытыттан: хомойууттан, кэлэйиитгэн, аһыыттан, айманыытган, кыыһыран тымтартан, таҥнарсыыттан, мээнэ саҥаттан быыһаан арчылыыр аналлаах. Ону итэҕэй!

Саргылаах Саха, өйгүнэн-санааҕынан ылынан бил: киһи санаата бигэ эбэтэр ыһыллаҕас буоларын.

Бигэ санаалаах киһи дьоллоохтук олорор, кыһалҕата суох кырдьар сааһыгар тиийэр уонна айбыт Айыыларыгар муҥа-таҥа суох аттанар.

Отгон ыһыллаҕас санаалаах киһи олоҕун усталаах туоратыгар саҥаттан саҥа моһоллору кыһалҕаны, эрэйи бэйэтэ көрдөөн ылан, тулалаан турар чугас дьонугар уонна бэйэтигэр саҥаттан саҥа түбүгү соҥнуур, дьоло суох оҥортуур.

Киһи-сүөһү, уу-хаар, от-мас, көтөр-сүүрэр, тыал-куус, тыас-уус, сир-халлаан тардыһыыта, Бүппэт Улуу Куйаар ситимэ — барыта угуйсар сыттаах, дьүөрэлэһэр өҥнөөх, кэпсэтэр тыллаах, суохтаһар айылгылаах, ыраастанар ымыылаах, төрөөн хатыланар төлкөлөөх, ыһыллыбат-ыһыктыспат курдук кытаанах тардыһыылаах.

Ким баҕарар кыыдааннаах кыһын аастаҕына, күлэр күннээх күөх саас кэллэҕинэ, маҥнайгы этиҥ этэрин олус долгуйа күүтэр айдарыылаах.

Сааскы маҥнайгы этиҥ этэринэн уонна тыаһын дорҕоонунан хайдах дьыл кэлиэҕин сыыспакка билгэлииллэрэ. Аан дойду сирэ-уота сылы быһа мунньуммут кириттэн-хоҕуттан ыраастанарын итэҕэйэллэрэ. Сахалар этиҥ түспүт маһын тымтыгынан дьиэлэрин арчылыыр ытык ымыылаах үгэстээхтэр.

Ол үгэс билигин да умнуллубакка арчылыыр күүс быһыытынан туттгуллар. Онно киһи санаатын күүһүн саҕар кистэлэҥэ көстөн кэлэр.

Итэҕэй, өбүгэлэриҥ үтүө түстээх ымыыланар санааларын кистэлэҥин уонна санаа кулута буолар аналгынан арчылан!

Эйиэхэ сырдык ымыылаах санаа олоҕуҥ устата дьолунан алҕаан, сирдээҕи олоххун арчылыы туруохтун! Оннук эрэ буолуохтун!

Домм! Домм! Домм!

''И. ГЕРАСИМОВ-Добун. 

Сунтаар улууһа''

“Кэскил” хаһыат, атырдьах ыйын 2 күнэ 2011 с.

[[Категория:2011]]
[[Категория:Публицистика]]
[[Категория:Добун]]</text>
      <sha1>fmps7bu2gd8vlr5s5kft9557yxa35q3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ырыа</title>
    <ns>14</ns>
    <id>951</id>
    <revision>
      <id>4609</id>
      <timestamp>2011-10-17T13:45:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Сахалыы]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4609</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" sha1="ortsg1s1uoniii7h7c9s0ch5d9ha57k" xml:space="preserve">[[Категория:Сахалыы]]</text>
      <sha1>ortsg1s1uoniii7h7c9s0ch5d9ha57k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Сэмэн Данилов</title>
    <ns>14</ns>
    <id>952</id>
    <revision>
      <id>7012</id>
      <parentid>4615</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:33:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7012</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="388" sha1="619mycogwo8294wbwsauz2oltmu80mb" xml:space="preserve">{{DEFAULTSORT:Сэмэн Данилов}}
[[Категория:Бары ааптардар|Сэмэн Данилов]]
[[Категория:Саха ааптардара|Сэмэн Данилов]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:Тылбаасчыттар]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Д]]</text>
      <sha1>619mycogwo8294wbwsauz2oltmu80mb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Bennylin</title>
    <ns>2</ns>
    <id>953</id>
    <revision>
      <id>4616</id>
      <timestamp>2011-10-19T00:07:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>4616</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3464" sha1="cftwp8yoicb19sxew5c6dzravjkf5xj" xml:space="preserve">{{#babel:id|en-4}}

Hi, I'm Benny and I'm probably doing some edits on this wiki as part of the [[m:countervandalism network|countervandalism network]]. You can view my profile and contact me through one of these wikis that I often visit.
&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;
* [ [[m:User:Bennylin|User]] | [[m:User talk:Bennylin|Talk]] | [[m:Special:Contributions/Bennylin|Contribs]] | [{{fullurl:m:Special:ActiveUsers|limit=1&amp;username=Bennylin}} Activity] | [[m:Special:Log/Bennylin|Logs]] | [http://toolserver.org/~vvv/yaec.php?user=Bennylin&amp;wiki=metawiki_p Counts] | [{{fullurl:m:Special:ListUsers|limit=1&amp;username=Bennylin}} Rights] ] at [ [[m:|Meta]] ] 
* [ [[m:w:id:User:Bennylin|User]] | [[m:w:id:User talk:Bennylin|Talk]] | [[m:w:id:Special:Contributions/Bennylin|Contribs]] | [{{fullurl:m:w:id:Special:ActiveUsers|limit=1&amp;username=Bennylin}} Activity] | [{{fullurl:m:w:id:Special:Log|user=Bennylin}} Logs] | [http://toolserver.org/~vvv/yaec.php?user=Bennylin&amp;wiki=idwiki_p Counts] | [{{fullurl:m:w:id:Special:ListUsers|limit=1&amp;username=Bennylin}} Rights] ] at [ [[m:w:id:|id Wikipedia]] ] [[File:Gnome-home.svg|x20px]] 
* [ [[m:wikt:id:User:Bennylin|User]] | [[m:wikt:id:User talk:Bennylin|Talk]] | [[m:wikt:id:Special:Contributions/Bennylin|Contribs]] | [{{fullurl:m:wikt:id:Special:ActiveUsers|limit=1&amp;username=Bennylin}} Activity] | [{{fullurl:m:wikt:id:Special:Log|user=Bennylin}} Logs] | [http://toolserver.org/~vvv/yaec.php?user=Bennylin&amp;wiki=idwiktionary_p Counts] | [{{fullurl:m:wikt:id:Special:ListUsers|limit=1&amp;username=Bennylin}} Rights] ] at [ [[m:wikt:id:|id Wiktionary]] ]
* [ [[m:s:id:User:Bennylin|User]] | [[m:s:id:User talk:Bennylin|Talk]] | [[m:s:id:Special:Contributions/Bennylin|Contribs]] | [{{fullurl:m:s:id:Special:ActiveUsers|limit=1&amp;username=Bennylin}} Activity] | [{{fullurl:m:s:id:Special:Log|user=Bennylin}} Logs] | [http://toolserver.org/~vvv/yaec.php?user=Bennylin&amp;wiki=idwikisource_p Counts] | [{{fullurl:m:s:id:Special:ListUsers|limit=1&amp;username=Bennylin}} Rights] ] at [ [[m:s:id:|id Wikisource]] ]
* [ [[commons:User:Bennylin|User]] | [[commons:User talk:Bennylin|Talk]] | [[commons:Special:Contributions/Bennylin|Contribs]] | [{{fullurl:commons:Special:ActiveUsers|limit=1&amp;username=Bennylin}} Activity] | [{{fullurl:commons:Special:Log|user=Bennylin}} Logs] | [http://toolserver.org/~vvv/yaec.php?user=Bennylin&amp;wiki=commonswiki_p Counts] | [{{fullurl:commons:Special:ListUsers|limit=1&amp;username=Bennylin}} Rights] ] at [ [[commons:|Commons]] ]
* [ [[m:w:en:User:Bennylin|User]] | [[m:w:en:User talk:Bennylin|Talk]] | [[m:w:en:Special:Contributions/Bennylin|Contribs]] | [{{fullurl:m:w:Special:ActiveUsers|limit=1&amp;username=Bennylin}} Activity] | [{{fullurl:m:w:Special:Log|user=Bennylin}} Logs] | [http://toolserver.org/~vvv/yaec.php?user=Bennylin&amp;wiki=enwiki_p Counts] | [{{fullurl:m:w:Special:ListUsers|limit=1&amp;username=Bennylin}} Rights] ] at [ [[m:w:|en Wikipedia]] ]
* [[sulutil:Bennylin|Me on all Wikimedia projects]]
* [http://toolserver.org/~krinkle/MoreContributions/index.php?username=Bennylin&amp;wikidb=&amp;allwikis=on&amp;submit=Go Recent edits]&lt;!-- neat! --&gt;
* [http://toolserver.org/~pathoschild/crossactivity/?user=Bennylin Cross-wiki activities]
* [http://toolserver.org/~luxo/contributions/contributions.php?user=Bennylin&amp;lang=en Cross-wiki contributions]
* [http://toolserver.org/~erwin85/xcontribs.php?user=Bennylin Cross-wikiness]
* This wiki: [[Special:Statistics]], [[Special:NewPages]], [[Special:RecentChanges]]
&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>cftwp8yoicb19sxew5c6dzravjkf5xj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көмө:Кинигэлэр</title>
    <ns>12</ns>
    <id>955</id>
    <revision>
      <id>4618</id>
      <timestamp>2011-10-19T05:08:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Билэ:PediaPress Books - interior 2.jpg|thumb|250px|Бикипиэдьийэ сирэйдэриттэн оҥоһуллубу...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4618</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5633" sha1="npfcyyjt7i04ipa2qhmfji5bszxgnbi" xml:space="preserve">[[Билэ:PediaPress Books - interior 2.jpg|thumb|250px|Бикипиэдьийэ сирэйдэриттэн оҥоһуллубут PediaPress бэчээттэбит кинигэлэрэ]]
Манна тус туспа сирэйдэртэн таҥан кинигэ оҥороруу көрдөрүллэр. Кинигэни PDF уонна ODF формааттарынан хачайдаан ылыахха сөп, өссө PediaPress ситим-сир нөҥүө кумааҕы кинигэни сакаастаан ылыаххытын сөп.

== Ыйыы-кэрдии ==

=== 1 хаамыы — Ыстатыйалартан таҥан оҥоруу ===
[[Билэ:Create a book portlet.png|150px|thumb|1 ойуу — меню]]
Сирэй хаҥас өттүгэр «Кинигэни айарга» диэн ааттаах меню баар. Кини икки сигэлээх: «Сирэйи эп» уонна «Кинигэ оҥорорго көмө» (1 ойууну көр).

«Сирэйи эп» диэни баттаатаххына көрө олорор сирэйиҥ хомуурунньукка киирэр. Атын сирэйи эбэргэ ол сирэйи арый уонна «Сирэйи эп» диэни өссө баттаа. Категория сирэйдэрин барытын эбиэххэ эмиэ сөп. Кинигэ сирэйин ахсаана хаҥас менюга көстөр, аптамаатынан саҥардыллан иһэр. 

=== 2 хаамыы — Кинигэ аата. ===
[[Билэ:Your book on special book.png|150px|thumb|2 ойуу — аатын суруйабыт]]
Наадыйар сирэйдэргитин эбэн баран «Кинигэни көрдөр» диэн тимэҕи баттаа. Билигин кинигэ аатын суруйуоххун сөп (булгуччута суох). Эбии бу хаамыыга биики-сирэйдэри наардаан, оннуларын уларытан биэриэххэ сөп (сиһилии бу салааҕа көр [[#Эбии кыахтар|Эбии кыахтар]]).

=== 3 хаамыы — Хачайдаан ылыы эбэтэр кумааҕы кинигэни сакаастааһын ===
[[Билэ:Download_on_special_book.png|150px|thumb|3 ойуу — хачайдыырга баттаа]]
Оҥоһуллубут кинигэлэри хачайдаан ылыахха эбэтэр кумааҕы кинигэ бэчээттэтэн ылыахха сөп. «Хачайдаа» тимэҕи баттаан (3 ойууну көр) кинигэҕин PDF уонна OpenDocument (OpenOffice.org пакетыгар туттуллар) формааттарынан хачайдаан ылыахха сөп. Бэлэм кинигэни сакаастаан ыларга «Заказ книги в PediaPress». диэни баттаа. Бу туһунан сиһилии [[m:Book tool/Help/Books/Frequently Asked Questions|манна]] ааҕыахха сөп. 

== Эбии кыахтар ==
'''Биики-сирэйдэри наардааһын'''
Для изменения порядка вики-страниц в вашей книге, переместите страницы в списке, озаглавленном «Ваша книга». Для этого наведите курсор на название страницы, кликните и перетащите в новое местоположение. Отпустите кнопку мыши для завершения перемещения страницы. Вы можете также отсортировать разделы книги по алфавиту.

'''Кинигэ салааларын аатын уларытыы'''
По умолчанию названия частей книги (глав, разделов) формируется как название страницы, на которой этот текст расположен. Но в Викитеке страница главы большого произведения содержит не только название главы, но и название всего произведения. Чтобы изменить заголовок части, выводимый перед текстом этой части, надо указать их вручную на странице этой книги (''Викитека:Книги/Название книги''):

&lt;nowiki&gt;:[[Название (Автор)/Глава 1|Название первой главы]]&lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt;&lt;nowiki&gt;:[[Название (Автор)/Глава 2|Название второй главы]]&lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; и т.&amp;nbsp;д.

'''Кинигэни хаалларыы уонна атын дьону кытта атастаһыы'''
Кинигэни хаалларарга Бикитиэкэҕэ бэлиэтэммит буолуохтааххын. Если Вы создали книгу из страниц основного пространства имён, рекомендуется сохранить её в подпространство [http://ru.wikisource.org/w/index.php?title=Special:PrefixIndex&amp;from=Книги/&amp;namespace=4 Викитека:Книги].

== Өссө көр ==
* [[foundation:Press_releases/Wikis_Go_Printable|Wikis Go Printable]] — Wikimedia Foundation пресс-релииһэ, ахсынньы 13, 2007
* Collection расширение [[mw:Extension:Collection|Техническэй документацията]]

[[Категория:Бикитиэкэ:Көмө|Кинигэлэр]]

[[en:Help:Books]]
[[it:Aiuto:Libri]]</text>
      <sha1>npfcyyjt7i04ipa2qhmfji5bszxgnbi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Кинигэлэр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>956</id>
    <revision>
      <id>5989</id>
      <parentid>4619</parentid>
      <timestamp>2013-01-04T21:54:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kaganer</username>
        <id>529</id>
      </contributor>
      <comment>+iwiki</comment>
      <origin>5989</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="266" sha1="cnv5nm0t6k6rwl68fyi31dea66c5g0s" xml:space="preserve">[[Категория:Бикитиэкэ:Аналлаах]]

[[ca:Categoria:Llibres de Viquitexts]]
[[de:Kategorie:Bücher]]
[[en:Category:PediaPress books]]
[[es:Categoría:Libros]]
[[fr:Catégorie:Livres]]
[[it:Categoria:Libri]]
[[ru:Категория:Книги]]</text>
      <sha1>cnv5nm0t6k6rwl68fyi31dea66c5g0s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Author:Данилов Семен Петрович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>957</id>
    <redirect title="Данилов Семен Петрович" />
    <revision>
      <id>4668</id>
      <timestamp>2011-10-23T05:10:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Author:Данилов Семен Петрович]] аата манныкка уларытылынна: [[Данилов Семен Петрович]]</comment>
      <origin>4668</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" sha1="dws6njxpccy4ttmuokmyzbxt468musn" xml:space="preserve">#перенаправление [[Данилов Семен Петрович]]</text>
      <sha1>dws6njxpccy4ttmuokmyzbxt468musn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мунньах</title>
    <ns>0</ns>
    <id>958</id>
    <redirect title="Мунньах (Күннүк Уурастыырап)" />
    <revision>
      <id>4673</id>
      <timestamp>2011-10-23T09:00:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Мунньах]] аата манныкка уларытылынна: [[Мунньах (Күннүк Уурастыырап)]]</comment>
      <origin>4673</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="88" sha1="902rt5nlc9gmw8cc07aq915naba898x" xml:space="preserve">#перенаправление [[Мунньах (Күннүк Уурастыырап)]]</text>
      <sha1>902rt5nlc9gmw8cc07aq915naba898x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Үөдүгэйдэр уонна боотулуулар Бүлүүгэ олохсуйуулара</title>
    <ns>0</ns>
    <id>959</id>
    <revision>
      <id>7493</id>
      <parentid>4677</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:15:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <origin>7493</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30514" sha1="ippb8wm5dyyj8188omqnd319dg7hl8g" xml:space="preserve">== Үөдүгэйдэр уонна Боотулуулар Бүлүүгэ олохсуйуулара ==

Бу суруйуу сүрүн матырыйаала Л.Ф. Николаев архыыбыгар олоҕурар. Архыыбы Чап уустарын музейын директора А.П. Мачахов уура сытар. Кини көҥүллээһининэн бу матырыйааллары көрөр, ааҕар кыахтанным. Бу архив бар дьоҥҥо тиийэн эрэрин үтүөтэ-өҥөтө А.П. Мачаховка.

Бэйэтин айылҕатынан дьиҥнээх чинчийээччи-ученай дууһалаах, дириҥ өйдөөх-санаалаах, олус үрдүк культурнай таһымнаах киһи Лазарь Федотович ааҕарга-суруйарга бэйэтэ үөрэммит эбит. Дьэ уонна бэйэтин оҕо эрдээҕиттэн истибит сэһэннэригэр олоҕуран, кырдьаҕастары түмэн, кинилэр сэһэннэрин суруйан хаалларбыт тугунан да сыаналаммат улахан өҥөлөөх эбит. Мин саныахпар Лазарь Николаевич личноһын туһунан анаан-миҥээн туспа суруйар сөптөөх буолуо.
Атын улуустар былыргы сэһэннэрин эрдэттэн түмпүт буоланнар былыргы төрүттэрин балайда билбэхтэһэр эбит буоллахтарына, Үөһээ Бүлүү былыргыта баай Батаакап олорбут кэминэн эрэ муҥурданар курдук этэ диэтэххэ бука омун буолбата буолуо. Биир бэйэм, биһиги былыргыбыт аны кэлэн тиллэрэ саарбах диэн ытырыктата саныыр этим, онон бу архив көстүбүтэ мин туспар улахан үөрүүлээх буолла.

Үөдүгэй нэһилиэгин төрүттэрэ. Аан маҥнай билиҥҥи Үөһээ Бүлүү сирин булан олохсуйбут өргүөттэр уонна Көбдө баһылыктаах Нам дьоно буолаллар. Кинилэр кэннилэриттэн иккис кэлбит дьон Үөдүгэйдэр. 

Өлүөнэ өрүс хаҥас өттүгэр олорбут Үөдүгэйдэр, кыргыс сэриититтэн сылтаан, урукку олохторун хаалларан, кэргэн-чаҕар дьоннорун илдьэ барыта 18 ыал Куорамыкыга кэлэллэр. Өстөөхтөрбүт батыһан кэлиэхтэрэ диэн кылгас кэмҥэ тоһуур оҥорон, кэтэнэн көрөн баран икки бөлөххө арахсаллар. Өрүс уҥа өттүгэр Күҥкү баһылыктаах Быйакы, Чочу, Бакы, Чап, Быыгынас Боотур, Дьаархан, Күүлэ, Халбаакы хаалаллар. Оттон өрүс хаҥас өттүгэр Наакаан баһылыктаах Дэди, Мотуруос, Лүһүрүкээн, Асхабыл, Эгэй, Өбүкэ, Суор Ойуун, Түүлээх  Түлэҕэй тахсаллар.

Наакаан дьоно Куорамыкы аннынан өрүһү туораан тэҥкэ иһигэр үс биэрэстэ киирэн биир уһун элгээн ойоҕуһугар тохтоон олоро сылдьыбыттар. Бу элгээн аата Хатар Балаҕаннааҕа диэн үһү. Кинилэр ити тохтообут сирдэригэр 9 ураһа туруора сылдьыбыттарын олоҕо хойукка дылы баар үһү.
Күҥкү ураһатын олоҕо Күүлэҕэ турбут. Кини Күүлэнэн, Боруу Көлүйэнэн олорбут. Чочу, Быйакы, Бакы олохсуйбут алаастара билигин кинилэр ааттарынан ааттанан сыталлар.

Чап Куорамыкыттан көс кэриҥнээх сиргэ, Кэнтиккэ олохсуйбут. Халбаакы бастаан билиҥҥи Ороһу сиригэр өрүс арыытыгар олохсуйан иһэн куду буордаах сиргэ Кудуга тахсыбыт.

Быыгынас Боотур Ороһуну төрүттээһинэ кыра остуоруйалаах эбит. Манна урут Хаҥалай Боотур тиийэн олохсуйбут эбит. Кини дьон иһэрин билэн Быракаан үрэҕи туоруур оломҥо тоһуйан сэриилэһэр. Бу миэстэни кэлин Хаҥалас Оломо диэн ааттаабыттар.

Хаҥалай Боотур Ороһу күөл Ураанньык тумулуттан, Быыгынас Боотур күөл хоту тумулуттан ытыалаһаллар. Хаҥаластар Быыгынас биир уолун өлөрбүттэр гынан баран, хотторон көһөргө күһэллэн, Марха өрүс хаҥас өттүгэр олоҕуран икки Хаҥалаһы үөскэппит. Ити кэнниттэн киниэхэ 9 уоллаах Сата эмээхсин кэлэн холбоспут.

Итинник өрүс уҥуор-маҥаар өттүлэригэр икки Үөдүгэйдэр баар буолбуттар.

Күҥкү уонна Халбаакы төрүччүлэрэ. Лазарь Николаев архивыгар Күҥкү уонна Халбаакы удьуордарын схемата көһүннэ.

Маҥнайгы көлүөнэ. Күҥкүттэн Доҕонуур, Өнүкэс, төрүүллэр.

Иккис көлүөнэ. Доҕонууртан Тоорумас, Өнүкэстэн Омукча уонна Бырдьааҕай.

Үһүс көлүөнэ. Тоорумастан Ньынчыгыр Ыстапаан, Доодо Сааба, Байахта Ылдьаа. Омукчаттан Боттоойук Баһылай. Бырдьааҕайтан Сэмэн уонна Киргиэлэй.
Төрдүс көлүөнэ. Доодоттон Саабынап Дабыыт баай. Байахтаттан – Ильин Баһылай уонна Ильин Бүөтүр. Боттоойуктан Васильев Петр-Бүөчүккэ. Киргиэлэйтэн Григорьев Дьөгүөр-Сылла.

Бэһис көлүөнэ. Дабыыт баайтан Бүөтүр, Уйбаан, Максим, Дэпсэй, Баһылай, Терентий төрүүллэр. Бүөчүкэттэн – Ефим, Илларион, Онтуон (Кузьмин Антон Петрович). Ильин Баһылайтан – Васильев Марк, Ильин Бүөтүртэн – Петров Испирдиэн-Дьөкөйө, Петров Миикээ, Петров Испирдиэн II. Сыллаттан – Егоров Гаврил-Бытыа.

Алтыс көлүөнэ дьоно – аныгы дьон. Онон төрүччүнү манан түмүктүөххэ да син. Холобур Дэпсэй уолаттара Давыдов Николай Евсеевич, Давыдов Илья Евсеевич диэн Үөһээ Бүлүүгэ балайда биллэр дьон этилэр. Дьөкөйө уола Петров Василий Спиридонович – Дьокуускайга олорон үлэлээбит советскай-партийнай үлэһит, историк. Арай Бытыа былыргы киһи. Кини биир уола Супту, биир уола Баһылай. Баһылай уол Егоров Николай Васильевич  биллиилээх педагог. Бу Баһылай биир сиэнэ – Егоров Гаврил Маркович – Дьурантай. 

Маны таһынан Лазарь Николаев архивыгар Халбаакы төрүөхтэрин схемата баар. Урут истибит-суруйбут Кырдаҥаам, Багдарыыным туһааннаах миэстэлэрин дьэ буллум дуу диэн үөрэбин, Халбаакыттан Быычыр төрөөбүт. Быычыртан Кырдаҥаа төрөөбүт, Кырдаҥааттан – Багдарыын Хабырылла, Багдарыынтан Гаврильев Иван-Кырдьыбыт төрөөбүт, Кырдьыбыттан – Иванов Данил Иванович – Тайыла төрүүр. Бу Тайыла Испии, Тиит, Ньукулай аҕалара. Тиит уол Карадчин Георгий Титович, Георгий кыыһа Петрова Пальмира Георгиевна.

Халбаакыларга Л. Николаев оҥорбут төрүччүтэ биир эрэ утумунан оҥоһуллубут, онон итэҕэс. Холобур, Кырдаҥаалар үс бырааттыылар буолалларын Иванов Марк сэһэниттэн билэбит. Ол гынан баран Халбаакы, Кырдаҥаалар, Карадчиннар биир ситимнээх буолаллара дьэ чуолкайданна.

Сэтэкэм Боотулута. Амма өрүс хаҥас биэрэгэр олохтоох Боотулуттан XVII үйэтээҕи кыргыстан олохторун хаалларан Үрэн Бөҕө баһылыктаах бөлөх Өлүөнэни туораан, Сиинэни өрө батан, Нуоралдьыманы ааһан, Хатыҥ Үрэҕинэн Танара үрэх баһын булан, ону таҥнары сыыйан Бүлүү сиригэр кэлбиттэр. Кинилэргэ Аллан Маҥааһыттан үс ыал, Дүпсүн Өспөҕүттэн биир ыал кэлэн холбоһон, барыта 20-чэ ыал бөлөхтөөн көспүт эбит.

Боотулуулар Бүлүү өрүһү булан, урут кэлэн олохсуйбут сахалары ааһан иһэн Бөкчөҥөө анараа өттүгэр баар улахан Уотту Күөлүгэр хаалбыт дьон Уотту Боотулуута буолбуттар. Онтон Чочулары ааһан баран Сыралта күөлүгэр дьон хаалан олохсуйбуттар – Сыралта Ботулуулара. 

Куорамыкыга кэлэн баран соҕуруу икки аҥаар көстөөх сиргэ улахан күөл баарыгар тиийэн 4-5 ыалы олохсуппуттар. Манна хаалбыттар ортолоругар Лаһаан уонна Лэһэр диэн дьон бааллар эбит. Бу дьону Сэтэкэм Боотулуута диэн ааттыыллар. Оттон Сэтэкэм диэн Лаһаан уонна Лэһэр кырдьаҕас аҕаларын аата буолуо диэн сабаҕалыыллар.

Үрэн Бөҕө дьонун кытта Сэтэкэмҥэ тохтуу түһэн баран Бүлүү уҥуор тахсыбыт. Ол баран Түүкэни өрө батан иһэн хас даҕаны мас арыылардаах күөлгэ тохтоон, ураһа туруоран, икки оҥкучах оҥостон олордохторуна Ньурба диэкиттэн кыргыс дьоно кэлэн Түүкээни туораан тахсан сэриилээбиттэр. Бу сэриигэ Боотулуулар хас да киһилэрин өлөттөрөн хоту диэки көһөллөр.

Бу быһылаан иннигэр эбитэ дуу, кэннигэр эбитэ дуу, Чуукаар уонна Өҥөлдьө Үрэнтэн арахсан Марха өрүскэ тиийэн өрө батан иһэн Өҥөлдьө бэттэх олохсуйан Өҥөлдьө нэһилиэк төрдө буолбут, Чуукаар өссө өрө баран Чуукаар нэһилиэк төрдө буолбут. Бу дьон хастыы ыалы баһылаан сылдьыбыттара биллибэт.
Өҥөлдьө да, Чуукаар да төһө да туспа олордоллор 1890 сылга диэри Боотулуу кинээһигэр кэлэ сылдьар эбиттэр.
Үрэн бөлөҕүн сорох ыала тоҥус сиригэр ааһан ыраах Күөл Дьэһиэйгэ тиийэн олохсуйбуттара.

Аны Сэтэкэмҥэ хаалбыт дьоммутугар эргиллиэххэ. Л.Ф. Николаев атын суруйуутугар Сэтэкэмҥэ олохсуйбут Түүччэх диэн олорбут күөлүн «Түүччэх» диэн ааттаабыттар диир. Түүччэх уола Лаһаан диир. Бу этии Лэһэр уонна Лаһаан аҕалара Сэтэкэм диэн ааттаах киһи буолуо диэн сэрэйиини утарар. Кэлээччилэр ортолоругар Лаһаан диэн киһи баарын быһыытынан Лаһаан аҕата Түүччэхтиин бииргэ кэлбит буолуохтарын сөп. Онон Сэтэкэм уонна Түүччэх икки улахан сири эр-биир үллэстибиттэрин курдук тахсар. Сэтэкэм уола Лэһэр, Түүччэх уола Лаһаан эбиттэрэ буолуо диэн сабаҕалыыр сөп. Итинник Арҕаа Боотулууга икки улахан ыал олохсуйаллар. Оттон Орто Боотулууга Өнөкөй диэн киһи олохсуйбут буолуон сөп – Өнөкөй диэн аата киин саха сиригэр туттуллар аат. Кини олорбут алааһа билигин Орто Боотулуу Өнөкөйө турдаҕа.

Л.Ф. Николаев суруйуутунан Түүччэҕи өлбүтүн кэннэ көҥдөй маска уган баран олорбут күөлүн ойууругар биир төрүттээх салааланан үүммүт тиит икки салаатын икки ардыгар кыбыппыттара хойукка дылы турбута үһү. Лаһаан бииргэ төрөөбүттэрэ кыргыттар бааллар үһү, ааттара биллибэт.
Онон Үрэн бөлөҕүттэн билиҥҥи Сэтэкэмҥэ хаалбыт ыаллар аҕа баһылыктарын ааттара Сэтэкэм, Түүччэх, Өнөкөй буолуохтарын сөп диэн сэрэйиинэн бу түһүмэҕи түмүктүүм.

Боотулуулар туһунан атын суруйууларга. Линденау суруйбутунан сахалар Байкал арҕаа өттүгэр олорор кэмнэригэр сахаларга тойон ууһунан Баатылыы ууһа эбит. Омоҕой – баатылыы. Линденау бэлиэтээһинэ – боотулуулар тустарынан саамай былыргы научнай сибидиэнньэ. Бука Омоҕой уонна Эллэй үйэлэригэр былаас сыыйа уонна эйэнэн хаҥаластарга көспүтүн Эллэй ойох ылыытын, Омоҕой баайын көһөрүүтүн, ыһыах ыһыытын туһунан сэһэннэр кэрэһэлииллэр быһылаах.
Нуучча кэлиитин саҕана Баатылыылар Амма хаҥас кытылыгар, билиҥҥи Соморсун, Сулҕаччы нэһилиэктэрин сиринэн олорбуттара биллэр. Баатылыылар былыргыттан улахан уҥуохтаахтарынан биллэллэр эбит. И.Г. Березкин суруйарынан Антон Добрынскай этэрээтэ 1630 сыллаахха Улахан Дьоннордоох яколары (сахалары) көрдүү бастаан Алланы, онтон Амманы  өксөйөн тиийэн булбуттар, кириэппэс туттубуттар. Баатылыылар бу кириэппэһи аттаах сэриинэн төгүрүйбүттэр уонна уоттаабыттар. 

Иккис улахан өрө турууну 1639 сыллаахха Ойулҕа салайбыт. Манна боотулуулар Лаамы уонна Майда тоҥустарын кытта холбоһон нуучча саарбаһыт булчуттарын кыргыбыттар. Үһүс улахан өрө туруу 1642 с. буолбут. Манна баатылыылар Остафий Михайловскайы бэйэтин уонна этэрээтин суох оҥорбуттар. Кыраайы үөрэтээччи Михаил Алексеев суруйарынан мантан сылтаан боотулууларга Бүтэй Бүлүүгэ, Лаамыга, Үккэ тиийэ күрээбиттэр.

Аны 1660 с. эргин Боотулуу тойоно Ньоҕой улаханнык сэриилэһэн баран Аллан өрүс диэки тэскилээбит. Бу боотулуулар төрдүс өрө туруулара.
Аны Харысхал кинигэтин көрөбүт. Кини суруйар: «Бордуолаах кинээс Өймөкөөнтөн халаан-талаан, дьон бөҕөнү кырган иһэр нуучча казактарын этэрээтин кырган баран, Дьокуускай казактарыттан тыынын тэскилэтэн, 2000 сэрииһиттээх, оҕолуун-уруулуун, кулут-чаҕар дьоннуун 6000 киһини илдьэ Майа (Майда–И.Ш.) өрүһүнэн, Дьугдьуур хайатын Дьабадьы аартыгынан Кытайга түһэн хаалбыт. Кытай императорыгар 200 талыы сылгыны ньымааттаан көмүскэл көрдөспүт».
Историк Никон Романов суруйар: «В 1694 году князец Ботурусской волости Сетеке Немнеков доносил якутскому воеводе И.М. Гагарину, что якут Скороульской волости Баркулаки Книгин с родниками хотели изменить и бежать в Даурские остроги. По его извету Баркулаки и его родники Дебенек Колдонов с братьями допрошены и сидели в тюрьме много времени¾ Несмотря на это родники Баркулаки: Буканга, Дебенек, Чабда и Колдоновы с родниками в 1695 году ушли».
Боотулууларбыт тоҕо Скороульскай буолан хааллылар? Амма киһитэ, краевед М. Алексеев Бөтүҥнэри, Боотулуулары уонна Бороҕоттору барыларын хоролор диэн уопсай аатынан этиэххэ сөп диир. Бөтүҥ, Мээндиги, Абаҕа, Соморсун нэһилиэктэрин хабар сир 1632-1912 сс. устата Короускай, Скороускай, Скороульскай, Скараульскай волость диэн ааттанан турбут.

Бу бэһис өрө турууну салайбыт Бордуолаах тойон нуучча историятыгар киирбит киһи эбит. И.И. Серебренников «Князь Гантимур» диэн кинигэтигэр суруйбутунан «нуучча ыраахтааҕыта Кытай императорыттан «требуют выдать государственного преступника якуцкаго князца Скороульского улуса Бардулаки» диэн ирдэспит. Онуоха Кытай императора «Бардулакины биэрэбин, ол оннугар миэхэ государственнай преступник ван Гантимуру аҕал!» – диэбит.
Амыр, Дальнай Восток курдук киэҥ сири Гантимур кинээстэн бэлэхтэппит нуучча ыраахтааҕыта Гантимуру акаарытыгар биэриэ дуо?! Аккаастаабыт. Кытай императора: «Оччотугар Бардулакины мин эмиэ биэрбэппин» – диэн эппиэттээбит. Онтон сылтаан нуучча ыраахтааҕыта «Сахалары Амырга чугаһытымаҥ!» диэн ыйаах таһаарар. Харысхал суруйарынан Бордуолаах дьонноро кытайдар ортолоругар иҥэн-сүтэн симэлийэн хаалбыттар.

Үөдүгэйдэр хойукку историяларыттан. Иннибэр республика национальнай архыыбыттан ыспыраапка копията сытар. Үөһээ Бүлүү улууһун туһунан көстүбүт маҥнайгы докумуон маннык ис хоһоонноох. 1771 сыл олунньу 2 күнүгэр Үөһээ Бүлүү симиэбийэтин 24 саха волостарын уонна тоҥус уустарын кинээстэрэ алтан бэчээт ылбыттар, ол иһигэр икки Үөдүгэй кинээстэрэ Быранагай Унюгесев уонна Батак Бекчеков бааллар. 

Бу ыспараапкаҕа этиллэринэн 1776-77 сыллардаахха Бүлүү ведомствотын волостарын кыраныыссалара быһаарыллыбыт эбит. Л. Николаев суруйбутунан бу биэдэмэһи Егор Кычкин Дьокуускайтан кэлэн оҥорор. Кини суруйарынан кинээс Бырдьааҕай Өнүкээсэп дьаһайар сирэ Улгумда, Тахтанда, Чуолҕаны эбиттэр, онтон кинээс Батах Бөкчөөкөп дьаһайар сирэ Кулуһуннаах, Кээнэкээн, Быһыттаах, Кубалаах диэннэр.

Мантан көстөрүнэн төрүччүгэ киирэ сытар Күҥкү сиэнэ, Өнүкэс уола Бырдьааҕай 1771 сыллаахха кинээс буолбута чуолкай курдук. Холобура, кини муҥутаан 50-ча саастаах киһи буолуон сөп, онон Бырдьааҕай 1720 сыл иннигэр төрөөбүт буолуон сатаммат,онтон кини аҕата Өнүкэс быһа холоон 1680 с. төрүөх буолуон сөп. Онон бу судургу барыллааһын көрдөрөрүнэн Күҥкүлээх көһүүлэрэ нуучча кэлбитин кэннэ дьаһаахтан куотуу буолуон сөп.

Г.П. Башарин оҥорбут таблицатынан Үөдүгэй волоһын кинээс Степан Жирков Батаков салайар диэбит. 1825 сыл балаҕан ыйын 7 күнүгэр Саха уобалаһын управляющайа Бүлүү уокуругун сиправнигар суругунан биллэриитигэр II-с Үөдүгэй волость старостатынан Петр Лебедкин, чаччыыналарынан Зосим Рожины, Еремей Яковлевы бигэргэппит.

Түмүк. Көбдө баһылыктаах Намнар билиҥҥи Үөһээ Бүлүү сиригэр ким хайа иннинэ урут кэлбиттэрин кинилэр сир үчүгэйин талан түспүттэрэ туоһулуур. Бу кэнниттэн Үөдүгэйдэр кэлэн Бүлүү өрүс икки өттүнэн киэҥ сири тайаан түһэллэр.

Боотулуулар Үөдүгэйдэр кэннилэриттэн кэлбиттэрэ ырылыччы көстө сытар – маҥнай Куорамыкы Үөдүгэйдэрин нөҥүө өттүгэр, халбаакылары мэһэйдээбэт курдук билиҥҥи Сэтэкэмҥэ тиийэн түһэллэр, онтон сорохторо Мэйигинэн, Далырынан олохсуйбут уҥуоргу үөдүгэйдэртэн уонна ньурбалартан үтүрүйтэрэн ыраах, чиэски сиргэ тиийэн олохсуйаллар.

Боотулуулар нуучча кэлбитин кэннэ Бүлүүгэ көспүт буолуохтарын сөп. Ити биэс өрө турууттан үһүс, төрдүс, эбэтэр бэһис хамсааһын дьалхааныгар Үрэн бөлөҕө дойдутуттан хоҥнубут буолуохтаах.

Линденау суруйуутунан сахаларга тойон ууһа буола сылдьыбыт боотулуулар кэлиҥҥи дьылҕалара олус кытаанах буолан биэрбит. Кинилэр Амматтан хоҥнууларыгар Бүлүү сыһыылара, алаастара киһинэн-сүөһүнэн туолан 6 тыһыынча киһи олохсуйар сирэ-дойдута ханан да суоҕун билэн, чахчы барар сирдэрэ баҕана үүтэ, кэлэр сирдэрэ кэлии үүтэ буолан Бордуолаах ыраах Кытай сиригэр барарга быһаарынар. Бу оччотооҕу сахалар төһө да аҕа уустарынан бытанан олорор курдук көстүбүттэрин иннигэр кинилэри сомоҕолуур уонна халбаҥнаабакка тутуһуллар суруллубатах сокуоннардаахтарын көрдөрөр. Онтон атын эбитэ буоллар бачча элбэх киһилээх, халыҥ сэриилээх уус аҥардас күүһүнэн да үтүрүйэн-хабырыйан олохсуйа сатыан сөп эбитэ буолуо. Төһө да уордаах, кырыктаах аатырдар Бордуолаах сокуонньут буолан атын уустар олохторун аймаабакка тугунан түмүктэнэрэ биллибэт олус ыраах, ыарахан айаҥҥа туруннаҕа.

Лазарь Николаев Лэһэр уонна Лаһаан аҕалара Сэтэкэм диэн ааттаах буолуон сөп диэн сабаҕалыыра оруннаах. Н. Николаев көтөхпүт докумуоннарыттан көстөрүнэн Сэтэкэ(м) оччотооҕу Амма Боотулуутун эргин тарҕаммыт аат эбит: «Сетеко Немнеков доносил ...».

Марк Иванов – Холлой кырдьаҕас сэһэнинэн Багдарыын хамначчыта Чочойо Ньукулай Ыаһайаан оҕонньор байтаһын сылгытын уоран сиэбитигэр Багдарыын Ыаһайааҥҥа маннык сүбэлиир: «Үс сыл хамначчыт гын. Көлөһүнүнэн төлөөтүн, инньэ гыммат буоллаҕына Үөһээ Боотулууга кулубаҕа таһаарыахпыт».
Онно таҕыстаҕына таһыйаллар үһү. Үөһээ Боотулуу диэн уҥуоргу Боотулуу аата. Оччотооҕу кулуба Дабыыт кулуба, аатырбыт киһи.

Бу сэһэн эмиэ Сэтэкэм Боотулуута уҥуоргу Боотулууну кытта ситимнээҕин өссө төгүл дакаастыыр. Биир итинник сэһэҥҥэ Чочойо уола Омукчаан чаччыыналыы сылдьан бааһынай уоруйаҕы Үөһээ Боотулууга таһааран сууттатар. Онон Өҥөлдьө уонна Чуукаар дьоно Үөһээ Боотулууга кэлэн мунньахтыыллара диэн Л. Николаев суруйуута эмиэ оруннаах.

Өссө Марк Иванов маннык эппитэ эмиэ баар: «Саамай былыргыга Боотулуулар мунньахтара манна Сэтэкэмҥэ буолара үһү. Онтон дьон үчүгэйэ уҥуоргу Боотулуу өттүгэр буолбутун кэннэ уҥуор тахсан мунньахтыыр буолбуттар».

Мантан көстөрүнэн Халбаакы аҕа ууһун уонна Боотулуу дьонун холбоһуктарынан Куду дьоно-сэргэтэ баар буолбут.

Л.Ф. Николаев сыратынан билиҥҥи Үөһээ Бүлүү саха көһүүтүн үс улахан долгунунан үөскээбитэ чуолкайданна. Маҥнайгы – намнар кэлиилэрэ, иккис – үөдүгэйэр, онтон – боотулуулар. Улуус былыргы историятын салгыы үөрэтэргэ-чинчийэргэ сүрүннүүр барыл баар буолла.

== Туттуллубут матырыйааллар: ==

Николаев С.Г., Алексеев Семен, Михайлов Тарас, Львов Павел, Васильев Марк информациялара, Николаев Л.Ф. архива.

''И. Шамаев''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>ippb8wm5dyyj8188omqnd319dg7hl8g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Үөдугэйдэр уонна боотулуулар Бүлүүгэ олохсуйуулара</title>
    <ns>0</ns>
    <id>960</id>
    <redirect title="Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Үөдүгэйдэр уонна боотулуулар Бүлүүгэ олохсуйуулара" />
    <revision>
      <id>4678</id>
      <timestamp>2011-10-25T06:18:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Үөдугэйдэр уонна боотулуулар Бүлүүгэ олохсуйуулара]] аата манныкка ул...</comment>
      <origin>4678</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="253" sha1="02k0zbjl23f7s8amoqyrth5be1vnviv" xml:space="preserve">#перенаправление [[Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Үөдүгэйдэр уонна боотулуулар Бүлүүгэ олохсуйуулара]]</text>
      <sha1>02k0zbjl23f7s8amoqyrth5be1vnviv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)</title>
    <ns>14</ns>
    <id>961</id>
    <revision>
      <id>4679</id>
      <timestamp>2011-10-25T06:33:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Устуоруйа]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4679</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41" sha1="cnmx7v0cedtg530qa0zyhb9dszbzuhq" xml:space="preserve">[[Категория:Устуоруйа]]</text>
      <sha1>cnmx7v0cedtg530qa0zyhb9dszbzuhq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Балаҕат алаас туһунан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>962</id>
    <revision>
      <id>7489</id>
      <parentid>4681</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:11:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <origin>7489</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4570" sha1="k1ea2veylzdkk6sjydfiv47j35ddjsa" xml:space="preserve">== Балаҕат алаас туһунан == 

Олохтоох  кырдьаҕастар бары Балаҕаты улахан кырдьаҕас сир диэн ахтааччылар, ол манныктан эбит: Бастакы көс дьон Дьокуускай диэкиттэн көһөн кэлэн Балаҕакка олорбуттар эбит. Ону Балаҕат алаас тулатынааҕы кып-кыра от-мас бүөлүү үүнэ кэбиспит өтөхтөр оннулара да кэрэһэлииллэр. Оннук өтөхтөр билигин да бааллар. Билиҥҥи 70-чалаах кырдьаҕастар оҕо сылдьан, үүнэн турар кырдьаҕас тииттэр икки ардыларыгар кыбытыллан араҥастаммыт дьон уҥуохтарын маҥаналарын көрөллөрө үһү. Оһон эрэр өтөхтөргө иккилии-үстүү уҥкучахтар оннулара бааллар эбит. Ол уҥкучахтары хаһан көрдөхтөрүнэ, тиит хатырыгын илэчитин ис диэки гына тутан ытыстыыллар эбит. Ол уҥкучахтарга балыгы кутан хаһааналлар эбит. 

Биирдэ күһүн Болтуо Сүөдэр кынна уоллуун Уйбаанныын куобахтыы сылдьан оннук өтөхтөртөн биирдэстэригэр сүүнэ улахан туойтан оҥоһуллубут көһүйэ сиртэн үс илии курдук быган олорорун көрбүттэр. Көһүйэ иһин сыыс-буор, көтөҕө түһэн толорон кэбиспит. Маннык улахан көһүйэҕэ сүөһү атаҕа эти угуохха сөп курдуга үһү. Сэрэйдэххэ былыргы олохтоохтор балык буһаран сиир көһүйэлэрэ буолуон сөп. 

Балаҕат алаас сиһигэр былыргы дьон хап-хара чардааттаах уҥуохтара эмэҕирэн сууллан, ыһылла сыталлар, ортолоруттан улахан тииттэр үүнэн тахсан туралларын билигин да көрүөххэ сөп. 

Былыр, нуучча итэҕэлин ылыныы кэнниттэн, араҥастаммыт дьон уҥуохтарын хомуттаран аймахтарынан көмнөрөн уҥуох туттарбыттара үһү, ол уҥуохтар ити харааара сатаан баран, эмэҕирэн суулла сыталлара эбит. 

Балаҕат алаас соҕуруулуу-илин өттүгэр «Дойду сэргэлэрэ» диэн былыр айыыһыкка киирбит 6 дуу 8 дуу сэргэлэрэ бааллара. Бу сэргэлэр быһаҕынан ойо быһан оҥоһуллубут киэргэтиилээх этилэр. 

Былыр хараҥа үйэҕэ айылҕа күүстэрин араас көстүүлэрин утары оччотооҕу сахалар араас сэри-туому оҥороллоро биллэр. Ол сиэринэн оҥоһуллубут айыыһыкка киирбит «Дойду сэргэлэригэр» сыл аайы салама ыйаан, алгыы-алгыы айах туталлара үһү диэн буолар.

Бу сэргэлэртэн билигин биир сэргэ ордон, сири сырса иҥнэри түһэн турар. Атын икки сэргэ сэмнэхтэрэ ойуччу суол кытыытыгар быраҕылла сыталлар. Алаас арҕаа тумулугар силистэри сылдьар курҕаайы маска оҥоһуллубут сэргэ тииккэ өйөннөрүллэн турар буолара. Ол сэргэ билигин тумул оннугар, кэлин үөскээбит хонууга, чөҥөчөхтөр быыстарыгар аҥарыгар дылы буорга батары тимирэн сытар. Ол да сыттар сэргэ буолан, моонньонон оҥоһуллубут ойуута туох да буолбатах.

''Айаахап Кирилэ &amp;mdash; К.Г.Саввинов кэпсээнин 
И. Давыдов суруйуута,
1975 сыл''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>k1ea2veylzdkk6sjydfiv47j35ddjsa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Боотулуу былыргыта</title>
    <ns>0</ns>
    <id>963</id>
    <revision>
      <id>7479</id>
      <parentid>4686</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T10:59:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <origin>7479</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16352" sha1="hv0ck2jd76lgp34d1vrz9820b2tzeje" xml:space="preserve">== Боотулуу былыргыта ==

=== Ыаһайаан, Чочойо уонна Омукчаан. ===
Ыаһайаан оҕонньор диэн баара үһү. Нууччатын аата Киргиэлэй. Арҕаа Боотулууга Сэтэкэм үрдүгэр олорбут. Ол оҕонньор элбэх сүөһүлээҕэ үһү. Баай оҕонньор. Чэ, сүүсчэ сүөһүлээх, уопсайа сылгылыын-ынахтыын. Ол оҕонньортон Бөлөчөөк диэн киһи төрүүр. Маҕан улахан киһи. Ыаһайаантан өссө Экээн төрүүр. Ыаҕайаантан барыта үстэр.

Экээнтэн Кичи төрүүр. Бөлөчөөктөн Тырыбыс төрүүр. Экээнтэн Налыйдыыр төрүүр. Уонна Токол төрүүр. Экээн ойоҕо Дуйдуур диэн удаҕан дьахтар. Огдоочуйаттан (Ыаһайаан кыыһыттан) Омукчаанап Өндөрөй төрүүр. Бу киһи аҕата Дьокуускай Хачыкаат нэһилиэгин киһитэ, бырадьаак кэлбит Чочойо Ньукулай. Бу киһи аҕата биэс уоллаах, Барааскап диэн. Хачыкаат нэһилиэгэр олорбут. Чочойо Ньукулай киһи ойоҕун күрэтэн сиһи быһан кэлэн, Халбаакыга Уҥкучах Эбэ үрдүгэр олохсуйар. Онно олорон ойоҕо хат буолан төрүүбүн диэн өлөн хаалар. Чочойо Кырдаҥаалар төрүттэрэ Багдарыын оҕонньорго хамначчыттыыр.
Бу киһи бу сылдьан биэс-алта буолан Кубалаахха оттуу тахсыһар. Онно оттуу сылдьан Ыаһайаан оҕонньор биир баайтаһын сылгытын уоран сиэн кэбиһэллэр. Дьэ онтон Ыаһайаан оҕонньор уоран сиэбиттэрин тутан кэлэн Багдарыын оҕонньорго үҥэр. Чочойо Ньукулай киһи бэрдэ эбит. Табаарыстара: «Бу киһи суудайан өлөрдө. Биһиги бэлэми сиэбиппит» дииллэр. Ыаһайаан оҕонньор: «Сылгынан төлүүгүн дуу, хайдах дуу» диир. Ону Багдарыын: «Ааттаах охсооччу, үс сыл хамначчыт гын. Үлэлэт. Көлөһүнүнэн төлөөтүн, инньэ гыммат буоллаҕына, Үөһээ Боотулууга, кулубаҕа таһаарыахпыт».

Онно таҕыстаҕына таһыйаллар үһү. Үөһээ Боотулуу диэн уҥуоргу Боотулуу аата. Оччотооҕуга кулуба, Дабыыт кулуба, аатырбыт киһи.  
«Дьэ, Чочойо бэйэтэ билиэҕэ» диир Багдарыын. Чочойо туран-туран баран эппитэ үһү: «Чэ, үс сыл үлэлиибин. Аһатар, куйааска буспат, тымныыга тоҥмот таҥаһы бирэрэ буоллаҕына». Дьэ кэпсэтии быһыытынан үлэлиир. Чочойо курдук хоһуун Ыаһайааҥҥа суох. Ол сылдьан, били эргэ барбакка олорор Огдооччуйа хат буолар. «Кимтэн хат буоллуҥ?» диэн ыйыталлар. Киһиттэн хат буолбут буоллаҕына уонна билиммэтэҕинэ, оччотооҕуга, таһыйыахтаахтар. Киһитин чуолкай этэн биэрдэҕинэ таһыйбаттар. Ону этэр: «Ити Чочойо Ньукулайтан». Чочойону ыҥыран киллэрэллэр. «Ити биһиги кыыспытын тоҕо хат гынныҥ, биһигиттэн ыйыппакка?» &amp;mdash; диэн ыйыталлар. Ону этэр: «Ыйаахпыт биир буолуо. Хайдах да кини миигин булбатаҕа, мин булбутум, ону кини бэриммитэ».

Ыаһайаан: «Буруйгар ити кыыһы ойох ыл. Холбоһуҥ. Уонна эн хат гыммыт кыыскын ким ылыаҕай. Эргэ барбыт кэскилин сарбыйбыккын».

Дьэ холбоһоллор. Уол төрөөбүтүн Омукчаан диэн ааттыыллар. Оччоҕо аҕабыт баар үһү. «Аҕабыкка бэргэһэлэниҥ» диэн туора дьон сүбэлииллэр. Ону Чочойо Ньукулай оҕонньортон ыйытар: «Оҕонньор, ойохпун кытта бэргэһэлэниэхпитин баҕарабын. Аҕабыт таҕыстаҕына». Оччоҕо аҕабыт бу дойдуттан Өргүөккэ тиийэ барар эбит. Ону Ыайаһаан оҕонньор мөҥөр: «Кыыспын миигиттэн көҥүлэ суох олох бэргэһэлэтимэ! Бэргэһэлээн баран дойдугар илдьэ бараары гынар эбиккин!». Кини тылыттан тахсар кыахтара суох. Оҕонньордоох эмээхсин Омукчааны илдьэ барыахтара диэн куттаналлар. Кыыстарын оччо харыһыйбаттар.

Ыаһайаан оҕонньор биир ааттаах сылгытын күһүн эһэ сиэн кээһэр. Охторон баран тириитин саралыы тардан баран үөһээ ойоҕоһун бүтүннүү сиэбит. Сылгытын үөрүн кэрийэ сылдьан оҕонньор ону булан ылар.

«Оннооҕор эһэ сиэн кэбиһэр. Сирэҕэс бэйэлээҕи бэйэм сиэн кээспэккэбин» диир. Атыттан түһэн сүлэн, эттээн, сороҕун үөлэн, сороҕун буһаран, эһэни кытта куотуһан, сааллары-үөдэннэри, аллараа аҕыс ойоҕоһун бүтүннүү сиэн кэбиһэр. Бэйэтэ сүрдээх улахан, бэйдиэ ат уйбат оҕонньоро үһү.

Кинини кытта үөлээннэһэн олорбута үһү Хобутаарап диэн оҕонньор. Хобутаараптан Тииһэ суох Испиридиэн диэн төрүүр, уонна Куука диэн киһи төрүүр. Аата Ньукулай этэ бадаҕа. Акаапыйа эһэтэ. Куукаттан Тэриэн төрүүр. Куука уола Тэриэн соҕотох. Тииһэ суох Испиридиэнтэн Тэриэн төрүүр, Дүллүкүгэ олорон өлбүт оҕонньор. Онон Тэриэн Тииһэ суох Тэриэнэ диэн ааттанар. Онон кини &amp;mdash; Хобутаарап. Уонна Сэтэкэмҥэ Чөрбөччү олорор. Ким уола буоларын билбэппин. Чөрбөччүттэн Тамакалаан Ньукулай диэн төрүүр. Тамалакаан Ньукулай кыыһа Маҥан Маарыйа. Онон Чөрбөччү Куукалаах барыллаалара. Чөрбөччүттэн Дьалла Өлөксөй диэн төрүүр. Чөрбөччү куччугуй уола Ньалыбыдах Миитэрэй. Ньалыбыдах Миитэрэйтэн Ньалыбыдах Мэхээлэ төрүүр.

=== Уоруйах баай сууттаныыта. ===
Мыттыллалар Саппырыан аҕатын ууһа буолаллар. Мыттылла убайа Баахтыыр диэн баара үһү. Ол аҕаларын өйдөөбөтүм. Баахтыыртан төрүүр Онтоон диэн Харааччыны кытта тэҥҥэ тустар, улахан тиити ортотуттан ылан сүгэн киирэр киһи. Мыттыллалар Бахтыырдар аҕалара Баачан. Баачаан үйэтигэр Омукчаан чаччыыналыыр.

Баахтыырдартан биир кур баайтаһыны тутан сиэтэн дьахтардаах киһи барбыта үһү.  Ол тутан Илин Боотулуунан сиһи быһан барбыттар. Омукчаан суолларын суоллаан Баачаны, Тииһэ Суоҕу эҥин илдьэ барбыт.

Биир бэскэ тиийэн иһиллээбиттэрэ туох эрэ дыыгыныыр тыас баар үһү. Үөмэн киирэн көрөллөр. Бэһинэн отуу туттубут эбиттэр. Кылынан ыстырыыппа тарда-тарда ыллыыллар эбит. Көрдүгэн баар үһү, онно кутаҕа орохтонор эбиттэр. Талаҕы күөпсүлээн баран түөрт мүһэтин иккилии мүһэ гына-гына уга сыталлар эбит. Ону соһон таһааран Баачаҥҥа биэрбиттэр. «Эн тутан таҕыс» диэбиттэр. Ыллаан доргута сыттаҕына тахсан кэлэллэр. «Бэрин!» &amp;mdash; дииллэр. Бааһынай сыбыс-сыгынньах сытар эбит. Баачан түөрт мүһэни ыаҕайа курдук икки илиитигэр тутан турар үһү. Омукчаан оҕонньор илиитин кэлгийэн кээспит. «Муҥнаахтар, саалаахтар ээ, бу киһи эрэ баар буолан бэринним»,&amp;mdash; диэбит. Үөһээ Боотулууга Омукчаан, Баачан бааһынайы таһаараллар. Сайын нэһилиэк мунньаҕар түбэспиттэр. Биир буорунан оҥорбут курдук модьу киһи баар эбит.

&amp;mdash; Омукчаан, үчүгэй аҕай киһилээх эбиккин. Биһиги уолбутун кытта туһуннарбаккын дуо?

Ону олох мастыы анньыспыттар. Тэҥнэр үһү. Аҕам «Ол Баачаны кытта тустубут оҕонньору көрбүтүм. Оо, харыта модьутуон» диэн кэпсиир этэ.
Сарсыныгар Амма бааһынайын кытта туһуннарбыттар. Тустаары туран тарбахтарын айаҕар симиммэхтээбит уонна этэрбэһин айаҕыттан быһыта тыыта-тыыта ыстыы-ыстыы тибиирэр эбит. Бааһынай Баачаны сири тайаннарбыта эбитэ үһү.

Нэһилиэк кинээһэ Амма бааһынайын илдьэ хаалбыта үһү. Аты мииннэрэн истэхтэринэ ыллыыр үһү. Саарбах киһи.

=== Кырдаҥаалар. ===
Кырдаҥаалар төрүттэрэ Дьарааҥка, Кырдаҥаа уонна өссө биир уол бааллара үһү. Үһүөн да энэ-минэ суох улахан күүстээх дьоннор эбитэ үһү. Биирдэстэрэ Балаҕаннаах таһыгар Оҥкучах эбэҕэ олорбут, биирдэстэрэ Нам Уулаах Дьалаҕа олорбут. Биирдэстэрэ Тарыҥҥа олорбут. Итилэр икки ардылара иккилии көстөөх сирдэр. Онно үөгүлэһэн кэпсэтэллэрэ үһү, сылгыларын үөрүн туоһулаһан. Уҥкучах эбэ сыырыгар Дьарааҥканы көммүт этилэр. Мас уҥуох суох, үс чаллах тиит үүммүт этэ. Сааба Баһылайа онно уот анньан кээспитэ, сир таттара сылдьан. Иинэ аллараа дойдуга чөҥөрүйэ сытар. Сиэрдийэ быһаҕынан буккуйан көрдүбүт. Онно сылгы тириитэ, онтон киһибит баһын уҥуоҕа тахсан кэлбитэ. Хоолдьугатыгар аты сиэн баран бырахпыттар диэн сэһэргиир этилэр. Бастаан бэйэтин иинин түгэҕэр түһэрэн баран үрдүнэн мастаан баран хоолдьугатын уҥуоҕун быраҕан баран көмөллөрө эбитэ үһү.

Кырдаҥаа оҕото буолуо диэн таайабын Кырдьыбыт Оҕонньору. Кырдьыбыт Оҕонньор оҕото Тайыла диэн суос-соҕотох. Кырдьыбыт Оҕонньору уйар биир ат баар үһү. Уоннааҕы аттар мииннэҕинэ ньаачараҥнаан бараллар. Сүүһүн туолбут Сортолов Сааба диэн баар этэ. Кини үйэтигэр Кырдьыбыт Оҕонньор баар эбит.
Сааба Намҥа сылдьан тустан тоҕус дуу, хас дуу киһини охторон кыайбыт. Тустарыгар сыгынньахтанан туран «Мин Нам Ороһу бөҕөлөрүн түөрэлэрин Хомустаах эбэ уҥкучаҕа туолуон тухары быраҕаттыам» диэбитэ үһү.

«Намы Ороһуну үтүө ааккытын сарбыйдым» диэбит хотон баран. Онтон өһүргэнэн Нам, Ороһу дьоно охсуһаары мөрүөтэһэн турбуттар. Онуоха Кырдьыбыт Оҕонньор «Аккын миинэҥҥин куот» диэбит. Түүн «Сарбыдах Сааба ханна баарый?» диэн көрдөөбүттэрэ эбитэ үһү. Онтон ыла Сарбыдах Сааба диэн аатырбыт.

Ол сайын иннигэр Намҥа баран Таба диэн киһиттэн Сааба охтубут. Таба сүүрэн киирэн иһэр киһини халбарыйан баран таһыйар идэлээх үһү. Ону өттүктэрин охсуна-охсуна уруйдаан тарбаабыттара үһү. Бу сырыыга Табаны, сэрэнэн, тэптэрбэккэ сылдьан бэгэччэгиттэн харбаан ылбыт. Ытарчалыы ылар. Ылан баран үөһээ дойдуга өрө көтөҕөн күөрэтэн таһааран бырахпыт. Уоннааҕылар күүстэринэн эрэ бэрт этилэр. Сортуолап Сааба Буучугурастаах тусталларын саҕана сайыҥҥы куйааһы тулуйбакка аҕылаан сордоно олорор оҕонньор этэ. Буучугурас киһини чэпчэкитик охторорун истэ-истэ сөҕөр этэ: «бу дойдуга киһи суох буолбут эбит» диэн. Сортолов Сааба Хорбочукааҥҥа олорбута. Бырааттара Лэкэчик, Дыадарыкы.

Кырдьыбыт бэйэтэ улахан баай. Онтон салгыы уола Тайыла. Ити Өргүөккэ сылдьан Ачаам оҕонньор аҕатын төрдө дьахтарга Тайыланы оҥорбут. «Өргүөккэ маннык оҕолоохпун, ону ылыах» диэн ойоҕуттан Сөлүөчэ эмээхсинтэн көрдөһөр. Ону Сөлүөчэ сөбүлэһэр. Кырдьыбыт куруук нэһилиэк кинээһэ.
Ачаам бэйэтэ баай. Ити Испиилээҕи кытта быраатырҕаһыы бөҕө буоллаҕа дии.

''Мааркап оҕонньор сэһэнин И. Шамаев суруйуута, 1980 сыл.''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>hv0ck2jd76lgp34d1vrz9820b2tzeje</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Утарсыы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>964</id>
    <revision>
      <id>7492</id>
      <parentid>7491</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:13:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <origin>7492</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29011" sha1="516hs3kzgip8wcuv33qcza1msdneksc" xml:space="preserve">== Утарсыы ==

Саха сирин улуустарыгар биирдиилээн киһи батталы утары охсуспута аҕыйаҕа суох. Оттон ийэ-аҕа уустара, нэһилиэк дьоно эмиэ итинник холобурдара кытта баар. Оттон улуус нэһилиэктэрэ бүтүннүү холбоһон, былаас дьаһалын утарыылара, сокуонунан киирсиилэрэ аһары элбэҕэ суох. Оннук сэдэх холобуртан биирдэстэринэн Үөһээ Бүлүү улууһун ааттыахха сөп.

Үөһээ Бүлүү улууһун 12 нэһилиэгин баһылыктара Максим Николаев (Боотулуу), Иван Титов (Мэйик), Василий Дмитриев (Күүлэт), Николай Донской (1-кы Үөдүгэй), Василий Кардашевскай (Нам), Афанасий Петров (Өргүөт), Николай Михайлов (Чуукаар), Семен Егоров (Чочу), Алексей Константинов (Халбаакы) 1895 сыллаахха тохсунньу 11 күнүгэр улуус суруксутунан Митрофан Гаврильевич Неустроевы талбыттара. Оччотооҕу улуус баһылыга Дмитрий Николаев, баһылыкка кандидат Ларион Поскачин, суруксут көмөлөһөөччүтэ Е. Потапов маныаха быһаччы кыттыбыттара (Ф.22 «и», оп.1, д.1844, л.21.).

Митрофан Гаврильевич сылтан ордук суруксуттаан баран, аны Свято-Троицкай храмы тутууга ктиторынан (төрүттээччинэн) анаммыта. Кини бу храмы тутарга нэһилиэнньэттэн харчы хомуурун саҕалаабыта. Онтукайын Синод 1896 сыллаахха ыам ыйын 23 күнүнээҕи 2470 нүөмэрдээх ыйааҕар олоҕуран оҥорбута. Храмҥа харчы хомуура күһэйии бэрээдэгинэн барбыта. Нэһилиэнньэ маны соччо-бачча сөбүлээбэтэҕэ эрээри, нолуогу сокуон быһыытынан төлүү сатыырга күһэллибитэ. Ол да үрдүнэн хомуур былаана туолбатаҕа.

1897 сыллаахха от ыйын 10 күнүгэр епископ Никодимҥа харчы хомуура мөлтөҕүн туһунан ктитор иһитиннэрэр. М. Неустроев иһитиннэриитин кэнниттэн, епископ Никодим Дьокуускайдааҕы епархияҕа атырдьах ыйын 2 күнүгэр Синод таһаарбыт ыйааҕын толорор булгуччулааҕын хос санатар.

Ити эрээри ктитор М.Г. Неустроев манан уоскуйбат. Бүлүү уокуругун исправнигар Котляровскайга духовнай консистория 3620-с нүөмэрдээх бланкатын толорон, улахан үҥсүү түһэрэр. Үҥсүүгэ государственнай сыылынай Михаил Иванович Ромась уонна казак Иван прокопьев харчы хомуурун атахтыыллара, Чап уонна Отставной уустарыгар куһаҕанных сабыдыаллыыллара ыйыллар. Сыылынай М.И. Ромась Бүлүү уокуругар исправник Котляровскайга суруксуттуура. Кини Дьокуускай Павловскайыгар дьиэ көскө олорбута. Ити эрээри тоҕо эрэ суруксутунан Бүлүү уокуругар тиксэн хаалбыт.

Ханна да буоларын курдук, тута кэриэтэ үҥсүү ис хоһоонун быһаарар сорук турбута. Исправник Котляровскай Үөһээ Бүлүү 2-с Үөдүгэйин инородческай управатыттан отчуот ирдиир. Отчуоту Афанасий Тобохов иккитэ оҥорор. А. Тобохов 31-с №-дээх бастакы отчуотун ити сыл балаҕан ыйын 25 күнүгэр Бүлүүгэ ыытар. Отчуоттан көстөрүнэн, 1895 сыллаахха 206 киһиттэн 244 солкуобай хомуллубут эбит. 1896 сыллаахха 164 солкуобай буолбут. 1897 сыллаахха 204 киһиттэн 246 солкуобай хомуллуохтааҕыттан 100 солкуобай эрэ хааһынаҕа киирбит.

Ити эрээри А. Тобохов балаҕан ыйын 28 күнүгэр 38 №-дээх иккис отчуоту ыытар. Онно кэккэ көннөрүүлэри оҥорор. Бу иккис отчуот түмүгүнэн нэһилиэк дьоно нолуогу ситэ төлүү илигэ арыллан тахсар. Онон 2-с Үөдүгэй нэһилиэгин олохтоохторо, чуолаан Чап уонна Отставной уустара Свято-Троицкай храм тутуллуутун харгыстаабыт курдук көстөн тахсыбыттара. Оччолорго, бу биллэн турар, бэрт куһаҕан содуллаах буолуон сөбө. Дьэ ити иһин 2-с Үөдүгэй дьоно балаҕан ыйын бүтүүтэ мунньахтыыллар уонна уопсай сүбэнэн М.Г. Неустроевы нэһилиэктэн үүрэргэ быһаарыныы ылаллар.

Бу быһаарыныыларын Саха уобалаһын губернаторыгар В. Скрипицыҥҥа тиэрдэргэ нэһилиэк аатыттан Адам Тимофеевы уонна Алексей Потаповы соруйаллар. Губернатор В. Скрипицыҥҥа суруксут М.Г. Неустроев нэһилиэктэн көҥүлэ суох уопсай сири босхо туһанарын, дьон бурдуктаах бааһынатыгар сүөһүтүн босхо ыытан тэбистэрэрин тохтотору модьуйаллар. Маны таһынан 1897 сыл алтынньы 31 күнүгэр Үөһээ Бүлүү улууһун 14 нэһилиэгин баһылыктара бүтүннүү мустан мунньахтыыллар. Мунньахха Максим Николаев (Боотулуу), Иван Устинов (1-ку Күүлэт), Алексей Васильев (2-с Күүлэт), Иван Винокуров (Мэйик), Николай Донской (1-кы Үөдүгэй), Егор Гаврилов (3-с Үөдүгэй), Василий Егоров (Хоро), Николай Михайлов (Чуукаар), Афанасий Тобохов (2-с Үөдүгэй), Афанасий Петров (Өргүөт), Прокопий Дмитриев (нам), Семен Егоров (1-кы Чочу), Дмитрий Иванов (Халбаакы), Дмитрий Николаев (2-с Чочу) уонна улуус баһылыга Давыд Поскачин, быыбарынай Иван Антонов, быыбарынайга кандидат Н. Иванов кытталлар. Мунньах түмүгүнэн М.Г. Неустроевы суруксуттуурун тохтотоллор. Кини оннугар суруксутунан Егор Потаповы талаллар. Дьэ ити иһин сэтинньи 1 күнүгэр 1897 сыллаахха Митрофан Гаврильевич Бүлүү уокуругун исправнигар 582-с №-дээх үҥсүү ыытар. Кини суруксуттуурун тохтоппуттарын, нэһилиэк дьоно саҥа суруксуту талбыттарын туһунан. Суруксуту исправниктан, уобаластааҕы ис дьыала министерствотыттан көҥүлэ суох ким да ууратар бырааба суоҕа. Ону М. Неустроев бэркэ билэрэ. Ону ол диэбэккэ, улуус уонна нэһилиэктэр ол кэмнээҕи баһылыктара бүүс бүтүннүү утарбыттар. 1897 сыл итинник сытыы киирсиинэн түмүктэнэр.

Саҥа 1898 сыл үүнэр. Давыд Поскачин баһылыктаан бүтэр. Чинчийээччи П. Докторов суруйарынан «губернатор кэлэ сылдьан, дьонун-сэргэтин олоҕор кыһаммат эбит диэн үлэтиттэн ууратан кэбиспит». Ити эрээри, 1898 сыллаахха кулун тутар 4 күнүнээҕи 1484 нүөмэрдээх дьаһалынан түөскэ кэтиллэр Станиславскай аатынан үрүҥ көмүс мэтээли ыытар. «Кыһамньытын» иһин диэн ааттаах мэтээли. Оттон улуус саҥа баһылыгынан Дмитрий Лебедев буолар. Кини дьэ саҥардыы үлэлээн эрдэҕинэ, олунньуга Саха уобалаһын губернатора Скрипицын Үөһээ Бүлүүгэ илэ бэйэтинэн тиийэн кэлэр. Онуоха А. Тимофеев, Е. Потапов үөдүгэйдэр туруорсууларын губернаторга тиэрдэллэр. Туруорсуу 3841 №-н регистрацияҕа ылыллар. Онон нэһилиэнньэ эрэх-турах сананар. Саҥа баһылык Д. Лебедев алтынньы 10 күнүгэр Бүлүү исправнигар 1131 №-дээх көрдөһүүнү киллэрэр. Көрдөһүүгэ Е. Потаповы 1899 сыл тохсунньутугар диэри суруксут быһыытынан хаалларарга. Ити ый 31 күнүгэр дьаһалта чилиэнэ, быыбарынай Марк Тобохов эмиэ итинник туруорсууну оҥорор. Бу барыта улуус суруксутун М.Г. Неустроевы кытта киирсии салҕана турбутун туоһулуур чахчы буолар. Оттон көрүллүөхтээх дьыала хамнаабакка турбута. Арай ахсынньы 7 күнүгэр эрэ губернатор В. Скрипицын 3841 нүөмэрдээх дьыаланы быһаарыҥ диэн анал резолюция таһаарар.

Нэһилиэнньэ былааһы кытта киирсиитэ үһүс сылыгар барар. 1899 сыл кулун тутар ыйга губернатор Үөһээ Бүлүүгэ иккистээн кэлэр. Бу кэлэн, дьыала көрүллүүтэ уһаабыт биричиинэтин, исправник Котляровскай үлэтиттэн уурайыытынан быһаарар. Дьыала мировой судьуйа Вишневскай көрүүтүгэр киирбитэ диэн дьону уҕарытар. Бы сыл сайыныгар, бэс ыйын 2 күнүгэр «Билиилээх» диэн сир чугаһыгар Федот Егоров бурдугун Митрофан Неустрове сүөһүтэ үлтү кэһэр. Дьэ ити иһин хоромньулаах киһи салалтаны ыҥыран акт суруттарар. Онуоха Афанасий Тобохов, Иван Федоров, Василий Ильин кэлэн, акт суруйан бараллар. Акт быһыытынан Неустроевка дьыала оҥоһуллар.

Оттон балаҕан ыйын 13 күнүгэр Саха уобалаһын Ис дьыалаҕа министерство управлениятын 1-кы отделын 3-с остуола Бүлүү уокуругун саҥа исправнигар Ващенкоҕа ирдэбил ыытар. Губернатор В. Скрипицын былырыын ахсынньыга таһаарбыт резолюциятын ханна тиэрдигит диэн. Ирдэбили исправник Ващенко алтынньы 14 күнүгэр тутар. Ващенко маны тутаат да, сири быһаарар бастакы учаастак салайааччытыгар аадырыстаан 675-с нүөмэрдээх дьаһалы суруйар. Эппиэти булгу бэлэмнииргэ соруйан. Онон саҥа исправник Ващенко 1897 сылтан саҕаламмыт дьыаланы хаттаан саҥалыы көтөхтөрөр. Нэһилиэк уопсай мунньаҕын боротокуолун, бириигэбэрин куопуйата наада буолар. Бастаан оҥоһуллубут докумуон сүппүт аатырар. Нэһилиэк дьоно инньэ гынан докумуоннары саҥалыы хомуйсарга күһэллэллэр. Быһатын эттэххэ, былаас остуолугар киирбит нэһилиэнньэ туруорсуута сураҕа-садьыга суох симэлийбит буолан хаалар. Ити эрээри үөдүгэйдэр киирсиини өссө эбии сытыырҕаталлар уонна урукку бириигэбэри маннык ис хоһоонноон иккистээн суруйаллар: «1897 года сентября 29 дня. Мы ниже подписавшиеся инородцы 2-го Удигейского наслега Верхневилюйского улуса Вилюйского округа Якутской области бывь сего числа собраны, где между собою обсудили о том, что образных учиненных действиях письмоводителя Верхневилюйской инородной управы дворянина Митрофана Гавриловича Неустроева, так как самое и здание управы, стоит в самом центре наших обывателей, а также в окружности этой управы имеются и тут хлебопахотные наши земли и вообще разные коренные огородьбы и постройки, которые все занимаемые эти наши земли каждогодно испорчиваются, потаптываются  и также истравляются скотом данного Неустроева, одним словом сказать, как богатого его положения, он Неустроев привел для нас обывателей большего вреда и убытки; так как он сам Неустроев не принадлежит к нашему обществу, а сам является вовсе посторонним, по таким примером он не имеет в наш наслег никакого либо классной земли, и даже он не имеет никакой уступленной обществом земли, т.е. под вида владения на 40 лет, хотя он служил несколько лет к улусу письмоводителем, а только это явление как служил он по от обязанности на ближним своим жителям и даже кроме нас показывает своего самовластного действия к всему улусу, а ближним его жителям пуще, что дальним оказывает своего дурного характера побоями и увечьями и тому разными. Тем более он Неустроев совершенно во всех наших общественных и хозяйственных делах поступает по своему желанию, как он себе чего думает и тем поступит.

Это для нас является совершенно обидной, – одним словом сказать кроме его Неустроева нет в наслеге и даже к улусу никакой власти, хотя и бывают в наслеге староста и старшина, которые все слушают его Неустроева как ребенок. Таковые действии Неустроева хотя признаны в разных местах и даже запечатывались на «Восточных обозрениях» каковые поступки Неустроева ни кем не обращается на то внимание и не защищается ни кем наших интересов. А потому приговорили и нашли удобным, что Неустроева от нашего наслега и улуса переселить со своим имуществом в другое место. А если названный Неустроев далее этого времени будет жить в нашей управе со своим имуществом, тогда как враждующего в нашей стороне он может дальше злоупотреблять для всех наших обывателей. А по этому поводу мы как вынужденные нашлись пред высшим начальством ходатайствовать о выселении Неустроева с нашей местной управы в другое место, а для этой цели качество достоверного из среды своей избираем нашего наслега Адама Тимофеева и Михаила Семенова, которые лица права могут искать для нас по этому приговору законной защиты, так как они права могут от имени себя подать прошение и выслушать решение и распоряжение резолюции Суда. Жалование, а не даром. Кроме всего вышеизложенного он – Неустроев для наших обывателей властями на нашей стороны; таким путем Неустроев Приговор этот представить по принадлежности после заверения нашего родового управления в чем спорить и прекословит не должны. В том и подписываются инородцы 2-го Удегейского наслега:...»

Ол курдук 1899 сыл «Восточное обозрение» 262-с нүөмэригэр бу кыайан быһаарыллыбатах дьыала туһунан бэчээттэммит корреспонденцияны эбии кыбытан ахталлар. Маныаха 182 киһи илии баттыыр. Илии баттааһыннары старшина Василий Прокопьевич Васильев, Николай Потапович Николаев, Потап Ильин бигэргэтэллэр.

Бу үөһэ ахтыллар корреспонденция кырдьык «Восточное обозрение» хаһыат 262-с нүөмэригэр бэчээттэммитэ. Онно бу курдук диэбиттэр эбит: «.. Другое не менее интересное дело – это дело о Неустроеве. Неустроев где-то раньше служил, имеет чин и поэтому именует себя дворянином. он еще недавно в качестве писмьоводителя Верхневилюйском улусе и в конце концов попал в суд. Вопреки воле инородцев и нарушив 37 статью Положения об инородцев он продожает жить в 2 Удигейском наслеге, имеет около 300 шт. скота и сеет хлеб на землях инородцев. Инородцы в сентябре 97 года составили приговор о его выселении из их наслега, как проживающего в их наслеге вопреки их воле. Приговор этот подали губернатору на основании отзыва бывшего исправника Кочаровского оставил приговор без последствия и переслал его Мировой судье для руководства при производстве следствия Неустроева. В июне 99 года якуты 2 Удигейского наслега дали приговор Алексею Потапову и Адаму Тимофееву и предоставили им право ходатайствовать пред высшими властями о выдворении Неустроева, который как говорится в этом новом приговоре живет вопреки 37 статьи Положения об инородцев, держит 300 голов скота, пользуется покосными местами без согласия инородцев, сеет хлеб на их земле и за земли ничего не платит, скот его травит хлеба и покосы инородцев. Этими покосными местами и хлебопахотными землями, говорят инородцы, мы бы могли и сами пользоваться. Кажется желание инородцев вполне законное. Существует 37 статья Положения об инородцев, которая воспрещает жить посторонним лицам в пределах инородческих земель без согласия инородцев. Но почему то это законное желание инородцев вот уже два года остается без удовлетворения. Областное правление и местная администрация в настоящее время хлопочет об уравнительном распределении покосных мест. Причину неурожаев они видят в этом неравномерном распределении покосов в захвате тойонами покосов, посылаются улусным властям грозные приказы смотреть, чтобы тойоны не захватывали земель бедных инородцев и в том же время законная просьба о выдворении такого тойона из земель инородцев остается без удовлетворения. Прежде всего, если действительно желают пользы инородцам, следовало бы удовлетворять их законные просьбы. Если администрации удается парализовать действия Неустроевых от этого выиграют инородцы».

Бу ыстатыйа Саха уобалаһын салалтатын уйатыгар ууну киллэрэр. Айдаан эбии күөдьүйэр. Ис дьыала министерствота ахсынньы 30 күнүгэр Бүлүү уокуругун исправнигар Ващенкоҕа 9059 №-дээх суһал ирдэбил түһэрэр. Икки нэдиэлэ иһигэр түргэнник хаһыакка бэчээттэммит сурук ис дьиҥин быһаар диэн. Исправник Ващенко бу ирдэбили тохсунньу 12 күнүгэр 1900 сыллаахха илиитигэр тутар. Оттон губернатор В. Скрипицын ахсынньы 31 күнүгэр 1899 сылга үөдүгэйдэр дьыалаларын бүтүннүүтүн көрдөтөн бэйэтэ анаан-минээн билсэр.

Бүлүү уокуругун исправнига Ващенко кулун тутар 15 күнүгэр Мировой судьуйаттан үөдүгэйдэр Неустроевы үүрэргэ быһаарбыт бириигэбэрдэрин куопуйатын ирдиир. Итиэннэ ыам ыйын 26 күнүгэр Саха уобалаһын Ис дьыалаҕа министерствотыгар 116 №-дээх донесение суруйар. Донесение суруллуута мөлтөх буолан, киһи баһын-атаҕын эрэ быһааран ааҕар. Ващенко быһаарарынан, Потапов уонна Тимофеев 1898 сыллаахха олунньуга губернатор Скрипицыҥҥа туох да кумааҕыны тиксэрбэтэхтэр. Көннөрү тылларынан эрэ эппиттэр. Онуоха губернатор Скрипицын кинилэргэ ити үҥсүүлэрин Бүлүү уокуругун Мировой судьуйатыгар киллэриҥ диэбит. Аны туран, Митрофан Неустроев олохтоохтор сирдэрин туһаныыга анаан 10 сыл анараа өттүгэр көҥүллэтиилээх эбит. Маны нэһилиэк дьоно мунньахха сөбүлэнэн көҥүллээбиттэр. Ол докумуонун Неустроев сүтэрэн кэбиспит. Докумуон куопуйата уустар да, инородецтар да дьаһалталарыгар кыайан көстүбэтэх. Инньэ диэн туран, Ващенко бу курдук түмүктүүр: «Если допустить инородцам право воспрещать «услуг на землях посторонним», то это было бы равносильно признать за ними право водворит земского заседателя, Мирового судью, врача, фельдшера и других лиц.. очевидно, имеют в виду именно запрещение русским именно селиться, т.е. строит на землях, отведенных во введение инородцев дома, заводы, фабрики и т.д. отнюдь не запрещающий русским жить на русской земле...» Мантан көстөрүнэн, олохтоохтор уонна кэлии дьон сири туһанар бырааптара оччотооҕу сокуонунан арыттаһар уонна тус-туһунан тыырыллар эбит. Исправник Ващенко эппитин курдук, олохтоохтор туһанар сирдэригэр дьиэ-уот, завод, фабрика о.д.а. тутар табыллыбат эбит. Үөдүгэйдэри М. Неустроев Свято-Троицкай храмы тутууга харчы биэрбэттэр диэн үҥсүүтүттэн саҕаламмыт киэҥ айдаан уһук бүтэһигэр итинник түмүктэммитэ. Оччотооҕуга уобаластааҕы уонна уокуруктааҕы былаас бэйэтин үлэһитин М. Неустроевы көмүскээбитэ. Оттон үөдүгэйдэр сокуон иһинэн эйэлээх киирсиилэрэ хотторуулаах буолан тахсыбыта.

''А.Н. Павлов-Дабыл''&lt;ref&gt;Кинигэ бу түһүмэҕин А.Н. Павлов-Дабыл суруйбут&lt;/ref&gt;

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>516hs3kzgip8wcuv33qcza1msdneksc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Үөһээ Бүлүү - былыргыта уонна бүгүҥҥүтэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>965</id>
    <revision>
      <id>7480</id>
      <parentid>4690</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:03:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <origin>7480</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27133" sha1="46ppsc6alzhksibf0v66tu5je4uhkix" xml:space="preserve">== Үөһээ Бүлүү  былыргыта уонна бүгүҥҥүтэ ==
	
Куорамыкы диэн ити биһиги күөлү ааттыыбыт, кини оттонор ходуһалаах этэ. Үс күөл үһүөн силлиһэ: Бэрэ, Орто Күөл уонна Куорамыкы ойуур быыһа суох тилийэ тураллара, а.э. биир алаас диэххэ да сөп. Улахан угут дьылларга ити үс күөллэри быһа эрдэн, тыынан инньэ Боруу көлүйэнэн, Быйакы күөлүнэн Чочу күөлүгэр тиийэ сылдьаллара. Бу аҕыйах сыллаахха дылы Улахан уонна Аччыгый Күүлэлэргэ иккиэннэригэр сатыы да аттаах даҕаны дьон кыайан тахсыбат бадараана этэ. Тобохов Охоноооһой Хабырыыла уонна Николаев Ньукууса Өлөксөйө оҕонньоттор сэһэргииллэринэн Тыһаҕас Күөлүттэн сиики үрэҕи батан Бэрэҕэ собо уонна мунду балыктар киирэннэр, онно балыктаан сииллэрэ. Бэрэ уута Орто Күөлгэ сүүрдэн киирэрэ. Ити күөлгэ өр сыл кинээстээбит Николаев Николай (Ньукууса) олорбута. Кини олорбут өтөҕүн үрдүгэр “сельхозтехника” тээбириннэрин дьиэтэ уонна мастерской тутуллан эрэллэр. Орто Күөл урут оттонор, хойут ат өттүгэр, онтон кэлин колхоз бурдугун бааһыната буолбута. Билигин итиннэ иккилии мэндиэмэннээх уон иккилии ыал олорор дьиэлэрэ дьэндэйэн тураллар. Гастроном уонна остолобуой эҥин барыта тутуллуо диэн сабаҕаланар. Куорамыкы Бүлүү өрүс үрдүнээҕи кытыы саҕата, билиҥҥи оройуоннай больница таһыгар иирэ талах ардайдаах  бөлөх ойуу этэ, онно киһи уҥуохтара бааллара. Хара Тумулукаан диэн ааттанара. Кини анна үрдүк сыырдаах, ону сааскы халан уулар кэлэннэр, көҥү охсоннор сууллараллара, онон ойуурдар уонна киһи уҥуохтара сааскы ууну кытта барсаллара. Советскай былаас буолтун кэннэ сыыр анныттан күтүр улахан киһи атаҕын сотото сытарын булбуттара. Ол сотону партизан Поликарп Иванович Седалищев (милиционер) ылан тайах курдук тутан тайанан турар этэ, итинэн сабаҕалаан көрдөххө, былыр уһулуччу улахан сахалар эмиэ даҕаны олоро сылдьыбыт эбиттэр. Быһа холуйан барыллаатахха 55-56 см уһуннаах сото этэ, ол гынан баран хайа киһи өлүгэ хаалбытын билбэтэхтэрэ. Куорамыкы эбэ икки булгунньахтаах этэ: биир таҥара дьиэтин таһыгар, иккис буоллаҕына олох-дьаһах комбинатын уонна баанньык ыккардыларыгар турбуттара. Куорамыкы күөл арҕаалыы хоту диэки турар атаҕар саас ахсын ыам ыйыгар балык ыыра эбитэ үһү. Ол иһин былыргы дьон “Ханчы” атах диэн ааттаабыттар. Ханчы – балык мустан ыыр сирэ. Онон күн бүгүнүгэр дылы “Ханчы Атах” ыаллара диэн ааттыыбыт. Аҕыйах сыллаахха, Куорамыкы ыаллара тиэргэннэригэр туу уган, муҥхалаан, биир саас аска тиийэн турардаахпыт. Саас улахан уу кэлэн, Бүлүү өрүс икки аппаларынан анньан, Куорамыкы хотоол сирдэринэн таһымнаан, үгүс ыаллары ыксаппыта. Онно дии сорох туулаах ыаллар тиэргэннэригэр туу уган, сорох дьон оройуоннай больница олбуорун таһыгар туулааннар туһаммыттара. Муҥхалаах киһи булгунньах таһыгар муҥхалаан собону, мундуну хоторон сиэн турардаах. 

Куорамыкы икки аппатын туһунан кырдьаҕастар бу курдук оруннаан сэһэргииллэрэ. Ити ааттаммыт үс эбэлэр үһүөн хаалара бары толору төгүрүччү туолан, хара тыаҕа тиийэ быччаччы анньан аҕай турар кэмнэригэр, мэктиэтигэр өрүс үрдүнээҕи хааһыгар тиийэн бэрт кып-кыраттан эрэ иҥнэн турар сирин булан, Дьабадах диэн киһи хорон, таһаараары сахалыы оҥоһуллубут тимир лаппаакынан күөс быстыҥар тиэрпэккэ икки эрэ сиринэн бааһырдан хорбута эбитэ үһү. Онуоха төгүрүк суукка иһигэр күөллэр уулара бары көҥө түспүттэрэ. Онно атан хаалбыт улахан соболор ойоҕосторо бадараан үрдүгэр адыгыраһан сытан хаалбыттарын күүркэтэн, үлүннэрэн, номох оҥостон кэпсииллэрин оҕо сылдьан истэрбит. Онтон ити икки аппалар үөскээн хаалбыттар диэн сэһэргииллэрэ. 

Биһиги үс тилийэ турбут күөллэр-алаастар тустарынан кэпсээтибит, аны Куорамыкыга онон-манан ойдом олорбут аҕыйах ыаллар баалларын уонна атыыһыт, кулуба Потапов олорбут кэтит,  киэҥ усаайбаларын барытын ханан-ханан турбуттарын ыйан көрдөрүөхпүт. 

Куорамыкы урут икки уулуссалааҕа: билиҥҥи Советскай уонна Октябрьскай. Онно ахсааннаах ыал баара. Биэрэк диэкиттэн Советскай уулуссаны бата бараҕын. Эһиги билиҥҥи оҕо санаторията дьиэни бэрткэ билэҕит. Ити дьиэ 1913 сыллаахха тутуллан, маҥнай кини – инороднай управа дьиэ буолбута, онтон волревком дьиэ, аптека да буола сылдьыбыта. Оҕо санаториятын ас астыыр дьиэтин олоҕор былыргы эргэ инороднай управа уонна кини писардара олорбуттара, кини хас да салҕааһыннаах уһун дьиэ эмэҕирэн, көтүллэн суох буолбута ыраатта. Билигин Райпотребсоюз олорор дьиэтэ – Потапов Георгий Ефимович бэйэтин дьиэтэ. Биһиэхэ радио уонна техника үөдүйэ илик чуҥкук кэмҥэ, арай Потапов Г.Е. эрэ улахан турбалаах граммофон баара. Кинини оонньотон саҥардалларын истэн, үөрэҕэ суох оччотооҕу сахалар өлөрдүү куттанан турардаахпыт диэн бу хойут Охонооһой Хабырыыла оҕонньор кэпсии-кэпсии күлэрэ. “Арай биирдэ киэһэ от кээһэн баран, сыарҕалаах оҕустаах аҕабынаан уонна ийэбинээн сырдык уоттаах улахан дьиэҕэ чугаһыырбытын аҕай кытта, доҕоор, – диир, биһиги иһиттэхпитинэ улахантан улахан кус-хаас саҥалара буола түстэ, хаһан даҕаны биһиги оннук саҥалары төрүү истибэтэх дьон туох ааттаах ороспуой дьоно буоллахтарай диэн ыксаан, оҕуспутун  таһыйан тыын быстарынан ол дьиэттэн түргэнник тэскиллии сатаабыттаахпыт ээ!”– диэн. Ити дьиэҕэ 1918 сыллаахха бэс ыйын 12-13 күннэригэр Үөһээ Бүлүү улууһун маҥнайгы съеһа буолбута. Онтон хойут Бүлүүттэн тахсан Иона Васильевич Попов эмиэ ити дьиэҕэ кооперацияны тэрийбитэ уонна “Кыттыгас” диэн ааттаабыттара. Ол анараа өттүгэр түөрт кылаастаах министерскай норуодунай оскуола, кини таһыгар кыра баанньык дьиэ  баар этэ. Итинтэн антах Алексей Васильевич Тобохов “Бордур” дьиэтэ, онно билигин АТС, ЛТУ буолан турар. Оттон аҕабыт уонна дьөсүөк (дьаакан) дьиэтэ билигин физмат оҕолоро олорор интернаттара. Билиҥҥи пионердар дворецтара, ити уруккута таҥара дьиэтэ. Таҥара дьиэтиттэн үөһэ сыыр үрдүгэр: Тэрпиэһинньик Дьаакып Мордовской, Николай Алексеев “Чаллыр”, кини аҕата Чэмэйээн уола Өлөксөй, Киппиис Тайылата олорбуттара. Соҕоруу Улахан Күүлэлиир ааттыкка Тобохов Охонооһой (быыпсай кинээс) уонна Аччыгый Күүлэҕэ Хаппанныр уола Дьаакып олорбута (онно билигин совхоз дирекцията уонна ыаллар).
Аны Октябрьскай уулуссаны батан бардахха, икки мэндиэмэннээх ыскылаат-ампаар турар. Ити – Потапов Г.Е. ампаара, итиннэ оҕонньор туттарбыт улахан оскуола дьиэтэ көһөрүллэн, билигин детдом дьиэ буолан, Советскай уулуссаҕа турар. Ити киэн усаайба сарайдаах, булуустаах да этэ, ону барытын райсоюз баһылыыр. Октябрьскай уулуссаҕа райсоюз үлэһиттэрэ олорор дьиэлэрэ, былыргыта Потапов оҕонньор туттарбыт дьиэтэ этэ, онно өр сыл почта-телеграф үлэлээбитэ. Биһиги өйдүүрбүтүнэн манна элбэх киһи үлэлээбитэ: Бессонов Евгений, Габышев Павел, Жирков Роман, Василенко Василий о.д.а. начальниктаабыттара. Павел Габышев (Нюрба), Роман Николаевич Жирков (Бүлүү) иккиэн улахан сэниэлээх дьон этилэр. Хас даҕаны киһи кыайан көтөхпөтөх суон бэрэбинэлэрин кинилэр биирдии бэйэлэрэ чэпчэкитик ылан хоннохторугар кыбынан илдьэн кэбиһэллэрэ. Оттон Бессонов уола Георгий Евгеньевич биолог учуутал, Соц. Үлэ Геройа, кини Тойбохойго олорор, оҕо эрдэҕинэ, Куорамыкы биэрэгэр араас оонньуулары оонньоон көрдөрөрө, кини төбөтүнэн кулаачыктанан, икки илиитинэн көлүөһэлии эргийэн туран иһэрэ, биһиэхэ улахан интэриэһинэй да этэ. Аны эһиги Ханчы Атахха кимнээх олорбуттарын билиэххитин баҕараргыт буолуо{?}

Ханчы Атах сыырын үрдүгэр Военкомат дьиэ – ити Василий Тобохов дьиэтэ. Итиннэ ыһыахха уонна дьаарбаҥкаҕа улуус-улуус аайыттан, нэһилиэк-нэһилиэк аайыттан дьэссииктэр мустаннар хаартылааннар, сорох эстэн, сорох сүүйэн өттүк харалаах бараллара, онон дьону үөрпүт, ытаппыт эрэ дьиэ этэ. Уонна быһа сабаҕалаан эттэххэ, билигин Доҕордуураптар олорор сирдэригэр, үйэтин тухары хас даҕаны ыраахтааҕыга кинээстээбит Тимофеев Адам “Дьобуок” оҕонньор олорбута. Ол дьиэ көһөрүллэн, онон-манан эргийэн, билигин Карл Маркс уулуссатыгар Федоров Дмитрий Варламович олорор. Киһи билэринэн Дьобуок Адам күн тура-тура матыыканан Ханчы Атахха бурдук сирин солообут аҕай киһи этэ, ол солообут солооһунугар билигин элбэх ахсааннаах ыаллар олороллор. Дьобуок Адам сүөһүннэн байбатах киһи эбитэ үһү. Ыаллар билигин олорор маардара, кырдьык урут мэктиэтигэр баҕа бадараанныыр дулҕалаах ат куһаҕан өттүгэ этэ. Былыр ат тута сылдьан, маннык уулаах, бадарааннаах өлүү сылыгар, хойут манна ыал бөҕө олорор, оҕо бөҕө оонньуур сирэ буолуо диэн бөлүһүөктээн көрбөтөҕө чахчы. Дьүөгэ Ааныстыырап уулуссаҕа, атыннык эттэххэ, ити хордоҕойго барытыгар Потапов бурдугун сирэ этэ. Онно үөмэхтэспит уолаттар үлэлииллэрэ, күһүн араас таҥастаах дьахталлар бурдугу быһаллара. Ити бааһына маарын үрдүгэр ыраахтааҕы ампаара турара. Онно бэйэтигэр тиийиммит эбэтэр киһи өлөрбүт киһитин сытыараллара. Хаһан эмэ врачтаах комиссия кэлиэр дылы өлүк сытыахтаах. 

Улахан аппа таһыгар биэрэк үрдүгэр икки ааннаах собуоһунаны Потапов Г.Е. туттарбыта, кини билигин даҕаны райсоюз ыскылаата буолан турар. Биһиги билэрбитинэн, аан бастаан улахан, аччыгый дорооболор (киппиис чэйдэр), чаркааскай табаахтар, халыҥ, бөҕө-даба торукуо таҥас тарҕанарын саҕана биһиэхэ аан маҥнай аал кэлэрэ уонна кыра “Сынок”, “Алдан”, “Соболь”, “Смелый”, Коковин уонна Басов эҥин араас ааттаах борокуоттар кэлэллэрэ. Онно улахан, уһун дьаармарка буолара. Кэлбит таһаҕаһы атыыһыт матростарынан сүөккэтэрэ. Потапов атыыһыттара собуоһуна иһигэр барытын атыылыыллара. Онно Бүлүү куоратыттан Неустроев диэн киһини ыҥыран атыылатара. Дьаармаркаҕа үҥкүү түүннэри, күнүстэри буолара, тохтоло суох араас оонньуулар, хорчуопкалар буолаллара. Сороҕор ыһыах буолааччы. 

Куорамыкы тоҕо село диэн ааттаммытай{?} Былыр таҥара дьиэлээх дэриэбинэни село диир эбиттэр. Манна 1896 сыллаахха св. Троица аатынан сүрэхтэммит таҥара дьиэтин улахан уус дьоннору ыҥыран оҥорторбуттар үһү. Онно киһи билэринэн маастардаабыттар: Туобуйаттан Петр Иванович  “Ойоҕос уола” уонна “Кулукус” Никифор (партизан Поликарп Седалищев төрөөбүт аҕата); Халбаакыттан “Моодуо” Тайыла уонна “Нэккэ” Баһылай Мордовскойдар; Дүллүкүттэн иконостас Кырааскаһыт Испирдиэн; Кэнтиктэн “Баҕа” Дьэлиһиэй. Бүлүү өрүскэ киирэн, аҕабыт таҥара сонатын сууйбут уонна Чардааҥҥа тахсан, решеткалаах мас площадкаҕа сүрэхтээн ыллаабыта дэһэллэр. Ол решеткалаах площадка бу хойукка дылы турбута. Хас сайын ахсын Троицин күнэ диэн аҕабыт тахсан ыллыыра. Бу таҥара дьиэтигэр Дмитрий Протопопов, Валентин Винокуров, Яков Петров, Данилов, Иосиф Попов, Сергей Лесин аҕабыттаабыттара. Ол бириэмэлэргэ тыаҕа киирии-тахсыы улахан эрэйдээх, моһуоктаах буолан аҕабыттар хас да сыл буола-буола кэриир оҥорон сүрэхтииллэрэ, бэргэһэлииллэрэ. Аҕабыт суола диэн туспа суол солууллара уонна аҕабыт (баачыка) охтуо диэн ат сиэтээччилээх, аты икки өттүттэн өйүүр дьоннордоох атаараллара. Дьону бэргэһэлииргэ, сүрэхтииргэ анаан чочуобуна тутуллара. Үөһээ Бүлүүттэн Өргүөккэ былыргы аҕабыт суолунан, Чүүттээҕи чочуобунанан суол солоон эрэллэр.

Маҥнайгы учууталлар кимнээх этилэр{?} Монастырев В.Г., Неустроев, Расторгуева үөрэппиттэрэ. Баай, кыанар ыал оҕолоро үөрэнэллэрэ, сорох ыал оҕолорун соруйан үөрэппэт этилэр: мин оҕом кулгааҕынан тугу даҕаны истибэт, тыла суох, өйүнэн итэҕэстээх иҥин диэн. Кэнники 1913 сылтан ыла сахалар учууталлаан барбыттара: Өргүөккэ Тихон Адамович Васильев, оттон Мэйиккэ Василий Николаевич Егоров саҥа оскуолалары аһан, оҕолору бэйэлэрэ хомуйаннар үөрэтэн барбыттара. Бырааба оскуолатыгар сыллата ахсын 20-чэ, сороҕор 20-ни кыайбат оҕолор үөрэнэллэрэ. Начаальнай оскуолаҕа түөрт кылааһы биир учуутал биир хоско кэккэлэһиннэрэн олордуталаан үөрэтэрэ. Оскуолаҕа, билиҥҥи интернат кэриэтэ, пансион баара. Сүүрбэттэн тахса нэһилиэктээх улууска баара эрэ 12 оҕо пансиоҥҥа иитиллэрэ. Пансион бары средствотын нэһилиэктэртэн түһэрэн ылаллара. Ол кэмҥэ культурнай-сырдатар үлэ диэни ким да билбэтэ. Биир аҕабыттаах, дьөсүөктээх таҥара дьиэтэ эрэ баара.

Медицина өттүнэн эмиэ мөлтөх этибит. 1910 сыллаахха аан маҥнай Николай Алексеевич Анисимов диэн нуучча фельдшер кэлбитин өйдүүбүт. Онтон Припузов Константин Иванович, Телье Виктор Викторович диэн фельдшердар бары бэрт эмчит этилэр. Кинилэр үлэлииллэригэр уонна олороллоргар управа дьиэ иһиттэн кыра хостору биэрэллэрэ. Тыаҕа тахсар, барытын хабан эмтиир эмтэрэ кэмчи, айана да кыаллыбат этэ. Онон туһанан ойууттар, үөрэҕэ суох хараҥа дьону албыннаан, кыыран туһаналлара.

Оччолорго ити биһиги улууспут киинэ судургутук “бырааба” диэн ааттанара. “Инородная управа” диэн тылтан уларытан сахалыы “Ханналаан иһэҕин{?}” – “Быраабаҕа барабын!” Ол бырааба баһылыга – улусный голова (кулуба дэнэр), кини солбуйааччыта “Кулуба хандьытаата” уонна бырааба 12 быыбарынай чилиэннэрэ бааллара. Кинилэр сылга биирдии ый быраабаҕа куруук дьуһуурунайдыыр этилэр. Киһи истэринэн уонна билэринэн аан-маҥнайгы кулубалар Семен Алексеев – “Бэчиэт” (Чочу), Дмитрий Афанасьевич Лебедкин, Гаврил Иванов – “Кырдьыбыт”, Георгий Потапов этилэр. Улуус быыбарынайынан куруук “Аспадаа” (господа) диэн ааттаах – Алексеев Николай Васильевич (2-ой Чочу киһитэ) үлэлиирин өйдүүбүт. Манна 2-ой Үөдэйгэ кимнээх кинээстээбиттэрэй{?} Хас да ыраахтааҕы кинээһэ – Тимофеев Адам “Дьобуок”, Егоров Гаврил “Бытыа”, Тобохов Афанасий, Николаев Николай “Ньукууса”.

Аҕыйах сыллаахха дылы биһиэхэ уу мотора уонна трамвайа, онтон да атын тэрил отой суох этэ, онон Бүлүү өрүһү туоратыыга, бэрэбиэстээһиҥҥэ, хара былыргыттан ыла хаһан өлүөн диэри куруук “Чаллыр” Николай Алексеевич Алексеев диэн оҕонньор олорбута. Кини улахан аарыма көрүҥнээх кунҕаас оҥочолооҕо, онно элбэх киһини, элбэх сүөһүнү тиэйэн баран, өрүһү быһа астаран тахсыыга 4-6 улахан чахчы кыайар киһи эрэ эрдэрэ. Уҥуоргуттан төннөрүгэр “Чаллыр” оҕонньор кутурукчута эҥинэ суох соҕотоҕун бэйэтэ эрдинэн, салайан, бэл диэтэр, кини сааскы муус кыдьымахтары быыстарынан холкутук айаннаан, туораан тахсара. Бүлүү өрүс улаханнык баалланан, кубалыы турдаҕына “Чаллыр” оҕонньор: “Эбэ хотунум миигин аһынааччы, аһыныа!” диэн баран, кунгааһыгар киирэн, туораан тахсыбытын көрөн, Үөһээ Бүлүүгэ волревкомунан үлэлээбит Георгий Сергиевич Захаров (Күүстээх Сахаарап) улаханнык саллыбытын, бэккиһээбитин кэпсиирэ. “Чаллыр” толлубакка бааллана турар өрүскэ киирэн, долгуннары уун-утары кунҕаас оҥочону салайан эрдэн, биллиргэтэн иһэн эмискэ сүтэн хаала-хаала, көстөн күөрэйэн тахсан кэлэрэ. Кунҕаас сороҕор мас сыыһын курдук долгун үрдүгэр тахсан иһэн эмиэ төбөтүнэн умсаахтаабытынан барар да сүтэр... О-оо, быраһаай! эрэ дэһэн хааларбыт. Ыксааммыт биһиги сири тэпсээхэйдии турдахпытына, күөрэйэн тахсан, эрдиилэрэ эймэҥнэһэн көстөннөр, киһилээх оҥочобут чугаһаатар-чугаһаан, биэрэгэр бу тиксэн кэлэрэ. Кырдьык кини улахан сэниэлээх, улахан оҥочону тыылыы кыайа тутан, кубалыы турар өрүс долгунун утары охсуһан айанныыр кытаанах санаалаах оҕонньор этэ, – диирэ. Билигин өрүс уҥуоргу биэрэгин: “Чаллыр ааттыга”, “Чаллыр биэрэгэ” диэн ааттыыбыт, ол курдук бэрэбиэччик оҕонньор аата куруутун ааттанан эрдэҕэ! Үөһээ Бүлүү былыргытын ырытан көрдөххө, кини өйдөөҕүтүн үчүгэйдик өйдөтөлөөн кэллэххэ, итинник этэ. 

''Л.Карадчин, К.Оросутцев''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>46ppsc6alzhksibf0v66tu5je4uhkix</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Одур Испирдиэнтэн саҕаламмыт аҕа ууһа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>966</id>
    <revision>
      <id>7490</id>
      <parentid>4691</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:12:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <origin>7490</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5630" sha1="kyzlffxhgm6cmt6u4iw16lvdj1lqk67" xml:space="preserve">== Одур Испирдиэнтэн саҕаламмыт аҕа ууһа ==
Үөһээ Бүлүү киинигэр баар Куорамыкы күөлүттэн соҕуруулуу арҕаа диэки Чуолҕанынан бардахха балтараа көс, оттон Тахтанданан Ньукуола күөлүн уҥуордаан өссө нөҥүө балачча ыраах хаамтахха аҕыйах абына-табына үүммүт мастардаах чараас ыраас сырдык ойуурунан бэйэ-бэйэлэриттэн быысаһа сытар субуруспут, утуу-субуу тиийэн кэлэ турар күөллэрдээх, лагласпыт хатыҥнардаах, төгүрүк алаастардаах сиргэ тиийэҕин. Бу Одур Испирдиэн олорбут түбэтэ.
Төрөөбүт дойдутугар ааттыылларынан Одур Испирдиэн диэн киһи сүүрбэ саастааҕар биһиги сыа Бүлүүбүт түбэтин булбут. Кини билиҥҥи Покровскай тумулуттан соҕуруу Ытык Хайаҕа диэри тайаан сытар Киэҥ Эркээни нэлэмэн хочотун хоту баһыгар баар Куллатыы диэн сиртэн төрүттээх эбит.

Уон тохсус үйэ бастакы аҥаарыгар, чуолкайдаан эттэххэ 1824 сыллаахха кулун тутарга собус-соҕотоҕун хайыһарынан кэлэн билиҥҥи Үөдүгэй сиригэр Манчаарылаахха түөрэҕин түһэринэн олохсуйбут. Ыал буолбут. Кини муостан оҥоһуллубут охтоох оноҕос саалаах эбит. Одур диэн тыл суолтата «муос оноҕос» диэн үһү.

Били кэлбит киһи биһиги ол эргиннээҕи булчуттарбытынааҕар чахчы таһынан байанайдаах киһи эбит. Ол иһин маннааҕылар Одур Испирдиэни &amp;mdash; Хааннаах Тарбахтаах Хатырба Испирдиэн диэн ааттаабыттар. Кини хатыҥыр хаппыт-куурбут курдук көстөр эрээри халыҥ уҥуохтаах, иҥиирдээх күүстээх киһи эбитэ үһү. Оннооҕор иҥнэҥнээн хаамарын иһин сорохтор кинини Иэгэлдьийэр Испирдиэн диэбиттэр. Кини биһиги сирбитигэр-уоппутугар силис тардан, сир-дойду оҥостон, оҕолонон-урууланан, сүөһүлэнэн-астанан тоҕус уон тоҕус сааһа туолуор диэри олорбут, 1903 сыллаахха өлбүт, Манчаарылаахха көмүллүбүт.
Одур Испирдиэн бэйэтин олорон ааспыт үйэтигэр үстэ ойохтоно сылдьыбыт.

Бастакы ойоҕуттан үс оҕолоох. Биир кыыс, икки уол. Кинилэр ааттара: Аҕыһыйа Маарыйа, Мэнигийээн Уйбаан, Даллыый Евдоким диэннэр. Иккис ойоҕуттан икки уоллаах: Өксөйө Баһылай уонна Буота Киргиэлэй. Үһүс ойоҕуттан сэттэ оҕолоох: түөрт уол уонна үс кыыс. Уолаттара: Одоруйа Ньукууса, Чооруос Наум, Нэччэкэ Баһылай уонна Тоҥ Сөдүөт. Кыргыттара: Мөккөөттүүр Маарыйа, Үчүгээйик Маарыйа, Хоттуу Маарыйа.

Үс үллэр үөстээх Өлүөнэ эбэ хотун Киэҥ Эркээни хочотуттан Куллатыы хонуутуттан эрбэх үөһэ эргийэр биир эр бэрдэ Одур Испирдиэн сыччах эрэл санаатыгар уйдаран, эт бэйэтигэр эрэнэн, ырааҕыттан саллыбакка, кытаанахтан чаҕыйбакка, кыс ортотугар халыҥ хаары тэлэн, хайыһарынан кэлэн Сыа Бүлүү түбэтигэр, билиҥҥи Үөдүгэй сиригэр хайдаҕын да иһин уон икки оҕолонон хаан аймаҕы үксэттэҕэ, эт урууну элбэттэҕэ...

Төрдүбүт-ууспут, төрүт силиспит, Ытык киһибит Одур Испирдиэн оҕолоруттан үөскээбит-төрөөбүт, ууһаабыт-тэнийбит этэҥҥэ син элбэх курдук. Олортон үгүстэрэ төрүт түөлбэ кыараҕаһа бэрдиттэн кыпчыттаран дуу, барар-кэлэр санаа баһыйан дуу, эбэтэр үөрэх-сайдыы, билии-көрүү ыраах саҕахтарга ыҥыран дуу, Одур Испирдиэнтэн тэнийбиттэр араас улуустарга, сорохторо куораттарга олохторун булунан били өбүгэлэрэ Одур курдук атын сири дойду оҥостуммуттар.

''Петр Поликарпович Одорусов -
Одур хос сиэнэ, поэт, 2004 сыл.''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>kyzlffxhgm6cmt6u4iw16lvdj1lqk67</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/II Үөдүгэй кинээстэрэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>967</id>
    <revision>
      <id>4692</id>
      <timestamp>2011-10-25T06:58:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'== II Үөдүгэй кинээстэрэ ==  II Үөдүгэй кинээстэрин, чаччыыналарын туһунан...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4692</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3992" sha1="873hsmcpika7fqef677wrgvamb008xy" xml:space="preserve">== II Үөдүгэй кинээстэрэ ==

II Үөдүгэй кинээстэрин, чаччыыналарын туһунан сылларынан ырылыччы суруйар билигин толору кыаллыбат сорук. Ол гынан баран дьон ахтыыларынан, архыып докумуоннарынан сороҕотун ыйдаҥардар кыах баар буолла.

Бырдьааҕай Өнүкээсэп. Республика национальнай архыыбын ыспыраапката туоһулуурунан 1771 сыл олунньу 2 күнүгэр Үөһээ Бүлүү  24 саха волостарын уонна тоҥус кинээстэрэ алтан бэчээт ылбыттар, ол иһигэр икки Үөдүгэй кинээстэрэ Быранагай Унюгесев уонна Батак Бекчекев бааллар. Егор Кычкин 1776-1777 сыллардаахха волостар кыраныыссаларын быспыт биэдэмэһигэр суруллубутунан Бырдьааҕай Өнүкээсэп дьаһайар сирэ Улгумда, Тахтанда, Чуолҕаны эбиттэр. Л. Николаев суруйарынан Күҥкүттэн Өнүкэс, Өнүкэстэн Бырдьааҕай төрүүллэр. Онон бу – былыргы киһи.

Петр Лебедкин. Саха уобалаһын управляющайа Бүлүү уокуругун исправнигар 1825 сыл балаҕан ыйын 7 күнүнээҕи суругар ыйылларынан II Үөдүгэй волость старостатынан Петр Лебедкин, чаччыыналарынан Зосим Рожины, Еремей Яковлевы бигэргэппит.

Степан Жирков Батаков. Г.П. Башарин оҥорбут таблицатынан Үөдүгэй волоһын кинээһэ Степан Батаакап ааттаммыт. Хаһыс Үөдүгэйэ ыйыллыбатах.
Сылла – Григорьев Егор. Бырдьааҕайтан Киргиэлэй, Киргиэлэйтэн Сылла төрүүллэр. Сылла олорбут сирэ Күрдьэҕэлээх.

Кырдьыбыт – Гаврильев Иван. Халбаакыттан Быычыр, Быычыртан Кырдьаҥаа, Кырдьаҥааттан Багдарыын, Багдарыынтан Кырдьыбыт төрүүр. Онон Кырдьыбыт Куду төрүт-уус киһитэ буолар (Л. Николаев матырыйаала).

Бытыа – Егоров Гаврил. Сылла уола.

Быһыр Батаакап. Николаева Ф.Д. ахтыытынан Быһыр Батаакап Дьэкиимкэ убайа. Дьэкиимкэ уола – Баай Батаакап.

Карадчин Николай Данилович. Кырдьыбыттан Тайыла. Тайылаттан Ньукулай төрүүллэр, онон бу киһи Кырдьыбыт сиэнэ.

Тобохов Афанасий. Улахан Күүлэҕэ олорбут. Дабыл ыстатыйатыгар көстөрүнэн 1897 сыллаахха кинээстээн олорбут.

Ньукууса – Николаев Николай. К.К. Оросутцев ахтыытынан Орто күөлгэ олорбут.

Дьобук – Тимофеев Адам. Эмиэ К.К. Оросутцев ахтыытынан уһуннук, хас да ыраахтааҕыны кинээстээбит. Билиҥҥи Доҕордуураптар тиэргэннэрэ кини уһаайбата эбитэ үһү.

Чүөккэ – Павлов Федор. Бу хойукку киһи. Бука II Үөдүгэй тиһэх кинээһэ буолуон сөп.

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>873hsmcpika7fqef677wrgvamb008xy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Боотулуу чаччыыналара</title>
    <ns>0</ns>
    <id>968</id>
    <revision>
      <id>4693</id>
      <timestamp>2011-10-25T07:04:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'== Боотулуу чаччыыналара ==  Л. Николаев суруйуутунан Боотулуулар баста...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4693</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2165" sha1="azcn3i6dt735e2m6yf8vh6kxzw3cikw" xml:space="preserve">== Боотулуу чаччыыналара ==

Л. Николаев суруйуутунан Боотулуулар бастаан Сэтэкэмҥэ кэлэн дьон хаалларан баран салгыы уҥуор тахсаллар.  Мааркап – М. Иванов оҕонньор сэһэнэ уонна Л. Николаев суруйуута үүт-маас сөп түбэһэллэр. Онон букатын хойуккааҥҥа диэри Сэтэкэм Боотулуута уҥуоргу Боотулуу нэһилиэгэр киирэрэ чахчы буолан тахсар.
Мааркап сэһэннэрэ туоһулуурунан Боотулуу чаччыыналара үс киһи эрэ биллэр: Омукчаан Өндөрөй, Куука Ньукулай, Сэрбэкэ Сөдүөт. Ол гынан баран бу чаччыыналартан Омукчаан эрэ уҥуоргу Боотулууга тахсан мунньахтаспыта чуолкай биллэр. Мааркап сэһэнинэн Омукчаан төрүүр кэмигэр Үөһээ Боотулууга, ол аата уҥуоргу Боотулууга, «ааттаах киһи Дабыыт кулуба». Бу бука Давыд Григорьевич Поскачин буолуо. Кини 1868-1873 сыллаахха чаччыына, 1873-1877 сыллаахха быыбарынай, онтон 1879-1882 сылларга кулубаҕа хандьыдаатынан сылдьыбыт, 1882-1884 сылларга нэһилиэгэр кинээстээбит. Улуус кулубатынан кэлин үлэлээбит. Онон Мааркап чаччыына дуу, быыбарынай дуу, эбэтэр өссө атын дуоһунаска дуу сылдьыбыт киһини кулуба диэн сөп.
 
Ол аата, Куука уонна Сэрбэкэ Боотулуу Үөдүгэйгэ киирбитин кэннэ чаччыыналаабыт буолуохтарын эмиэ сөп.


[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>azcn3i6dt735e2m6yf8vh6kxzw3cikw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Р.К. Маак II Үөдүгэй нэһилиэгин туһунан таблицата</title>
    <ns>0</ns>
    <id>969</id>
    <revision>
      <id>4711</id>
      <parentid>4710</parentid>
      <timestamp>2011-10-26T00:19:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* Р.К. Маак  II Үөдүгэй нэһилиэгин туһунан таблицата */</comment>
      <origin>4711</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4694" sha1="fje446arq4ghh4rqhm3dbztj4yx8j3z" xml:space="preserve">== Р.К. Маак  II Үөдүгэй нэһилиэгин туһунан таблицата ==

Бу таблица Р.К. Маак «Вилюйский округ» диэн 1994 сыллаахха тахсыбыт кинигэтиттэн ылылынна. Улуус киинэ Бүлүүгэ Маак экспедицията сылдьыбыт кэмигэр Куорамыкыга буолбакка Дүллүкүгэ эбит. Ол иһин Куорамыкыттан быраабаҕа диэри 40 биэрэстэ диэн суруллубут. Ол эрэн тоҕо Ньукуола күөлүттэн Дүллүкүгэ диэри 35, Чүүккэ диэри 30 биэрэстэ буолан хаалбыта өйдөммөт. Сирдэр ааттарыгар «Тюнюгяй» диэн Өнөкөй, «Коргунюкянь» диэн Хорбочукаан дуу диэн сэрэйиэххэ сөп.
Хайдаҕын да иһин Р.К. Маак II Үөдүгэй туһунан киллэрбит сибидиэнньэлэрэ олус сэдэх, күндү сыналаах докумуон буолар. 


{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! № !! Названия населенных мест !! Положение !! Расстояние в верстах !!  !! Число юрт !! Число жителей !! 
|-
!  !!  !!  !! от окружного города !! от инородческой управы !!  !! м.п. !! ж.п.
|-
| 1. || Карамыкы || при оз. Кайталах || 120 || 40 || 21 || 30 || 47
|-
| 2. || Билелях || при оз. Билелях || 120 || 40 || 7 || 18 || 15
|-
| 3. || Осьпек || при оз. Осьпек || 130 || 45 || 3 || 16 || 19
|-
| 4. || Кюндялар || при оз. Кюндялар || 130 || 45 || 3 || 15 || 14
|-
| 5. || Никола Кель || при оз. Никола Кель || 130 || 35 || 5 || 19 || 15
|-
| 6. || Кулусуннах || при оз. Кулусуннах || 140 || 37|| 6 || 28 || 23
|-
| 7. || Сись Кель || при оз. Сись Кель || 140 || 40 || 4 || 15 || 11
|-
| 8. || Эмник Келя || при оз. Эмник Келя || 120 || 30 || 6 || 27 || 16
|-
| 9. || Чолганы || при оз. Чолганы || 120 || 32 || 9|| 26 || 18
|-
| 10. || Татангда || при оз. Татангда || 110 || 36 || 4 || 13 || 12
|-
| 11. || Тысагос Кель || при оз. Тысагос || 110 || 30 || 7 || 19 || 17
|-
| 12. || Кулусуннах || при оз. Кулусуннах || 110 || 20 || 7 || 18 || 16
|-
| 13. || Ситагай || при оз. Ситагай || 120 || 40 || 15 || 25 || 29
|-
| 14. || Хоптолох || при оз. Хоптолох || 120 || 45 || 13 || 23 || 26
|-
| 15. || Буор (Буорбут) || при оз. Буорбут || 120 || 46 || 18 || 25 || 35
|-
| 16. || Курунг Келя || при оз. Люньке || 100 || 39 || 10 || 27 || 21
|-
| 17. || Сыралта || при оз. Сыралта || 130 || 40 || 10 || 33 || 26
|-
| 18. || Ортиех || при оз. Сыралта || 130 || 35 || 7 || 18 || 18
|-
| 19. || Сеймелях || при оз. Сеймелях || 130 || 40 || 5 || 11 || 16
|-
| 20. || Сурт || при оз. Сурт || 125 || 25 || 9 || 17 || 23
|-
| 21. || Кулусуннах || при оз. Кулусуннах || 130 || 30 || 5 || 15 || 15
|-
| 22. || Олень Кель || при оз. Олень || 140 || 35 || 6 || 14 || 12
|-
| 23. || Жодуга || при оз. Жодуга || 140 || 40 || 31 || 42 || 36
|-
| 24. || Тюнюгяй || при оз. Тюнюгяй || 150 || 60 || 7 || 14 || 12
|-
| 25. || Коргунюкянь || при оз. Коргунюкянь || 120 || 50 || 5 || 10 || 11
|-
| 26. || Кюсюгярь || при оз. Кюсюгярь || 130 || 40 || 5 || 16 || 10
|-
| 27. || Муннягя || при оз. Муннягя || 120 || 35 || 7 || 18 || 15
|-
| 28. || Харьялах || при оз. Харьялах || 90 || 25 || 5 || 10 || 15
|-
| 29. || Соэлах || при оз. Соэлах || 110 || 20 || 7 || 15 || 16
|-
| 30. || Осьпок || при оз. Осьпок || 130 || 20 || 5 || 12 || 18
|-
| 31. || Хоптолох || при оз. Хоптолох || 100 || 25 || 7 || 19 || 17
|-
| 32. || Чут || при оз. Чут || 110 || 30 || 12 || 27 || 21
|-
| 33. || Толон || при оз. Толон || 120 || 35 || 19 || 16 || 25
|-
| 34. || Няльбиктя || при оз. Няльбиктя || 140 || 40 || 7 || 17 || 19
|-
|  ||  ||  ||  ||  || 197 || 678 || 659
|}


[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>fje446arq4ghh4rqhm3dbztj4yx8j3z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Былыргыны саппыт былыты сэгэтэн хаалларбыттара</title>
    <ns>0</ns>
    <id>970</id>
    <revision>
      <id>4702</id>
      <parentid>4701</parentid>
      <timestamp>2011-10-25T07:39:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* Иванов Марк Иванович – Холлой */</comment>
      <origin>4702</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9386" sha1="4496f1jlsuycse9rh30p74x3ixl9dzs" xml:space="preserve">== Былыргыны саппыт былыты сэгэтэн хаалларбыттара ==
=== Николаев Лазарь Федотович ===
Николаев Лазарь Федотович 1900 сыл I Боотулуу нэһилиэгэр бэһис оҕонон төрүүр. 1923 сыл олунньу 11 күнүгэр II Күүлэт Мария Васильевнаны кытта ыал буолаллар. Оҕолоро суох. Бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Мавра 1927 сыллаахха 34 саастааҕар өлөр. Лазарь Федорович 1927 сылтан эдьиийэ Мавраттан хаалбыт үс саастаах кыыс оҕону ииттэр. Ол Дадасова Варвара Андреевна Едюгейскэй сельсовекка бухгалтерынан үлэлээн 1980 сыллаахха пенсияҕа тахсыбыта. Үлэ, тыыл ветерана, сэттэ оҕо ийэтэ.

Чугас аймаҕа Поликсиния 1930 сыл сэллик ыарыытыттан өлбүт. Поликсиния кэргэнэ Оноҕоччут төрүттээх Алексей Иванович Поскачин. Кинилэр Иван диэн оҕоломмуттар. Ийэтэ өлбүтүн кэннэ бу оҕону Лазарь Федотович ииттэр. Кэлин Иван Алексеевич Поскачин кэргэннэнэн Анаабыр улууһугар олохсуйар, биэс оҕолонор.

Лазарь Федотович 1935-1960 сылларга Боотулуу наспотыгар суруксутунан, онтон бухгалтерынан үлэлиир. 1958 сылтан Варвара Андреевна улахан уолун Артомону ииттэр. Артомон эһэтин аатын фамилия оҥостон Лазарев Артомон Васильевич диэн ааттанар.
Лазарь Федотович быһыыта-таһаата улахана, уҥуоҕа көнөтө, көстөр дьүһүнэ кыраһыабайа, саҥата-иҥэтэ дорҕооннооҕо, күлэрэ-салара күүстээҕэ, хаамара-сиимэрэ тэтимнээҕэ, быһата, киһи толлор киһитэ этэ. 

Николаевтар 1964 сыллаахха Далыртан Үөһээ Бүлүүгэ көһөн киирэн Лесная уулуссаҕа олохсуйбуттара. Ынах ииттэллэрэ, оҕуруот арааһын олордоллоро. Далыртан Үөһээ Бүлүүгэ күрэхтэһэ киирдэхтэринэ эбэм минньигэс баҕайы күөрчэх оҥорон, сымыыт буһаран күндүлээччи.

1966 сыл туббалыыһаҕа сыппыта. Бука өрөбүлгэ буолуо, дьиэтигэр тахсан хонон баран сарсыҥҥытыгар төннөн иһэн халтарыйан охтон өттүгүн тааһын өлөрөр инбэлиит буолар. Эһэбит Лазарь Федотович Оноҕоччуттан төрүттээх Маай оҕонньор чаастатык киирэ-тахса сылдьааччы. Лотуолаан, хаартылаан, оҕо саастарын хаттаан көрсүбүттүү ис-истэриттэн үөрэ-көтө олорор оҕонньоттору өйдүүбүн.

Эһэм аах кэлин Герой Васильев уулуссаҕа олохсуйбуттара. Эһэм Николаев Лазарь Федотович 1975 сыл саас өлбүтэ. Эбэбит Николаева Мария Васильевна кыыһыгар Николаева Варвара Андреевнаҕа олорон 1998 сыл кыһын өлбүтэ.

Сыллар-күннэр ааспыттара. Мин итинтэн ордугу кинилэр тустарынан билбэтим хомолтолоох.

''Л.Ф. Николаев сиэнэ В. Можуков, Үөһээ Бүлүү улууһа, 2007 сыл''

=== Иванов Марк Иванович – Холлой ===
Иванов Марк Иванович – Холлой 1891 сыллаахха төрөөбүтэ. Үйэтин тухары бэйэтин төрөөбүт Үөдүгэйигэр холкуоска, сопхуоска үлэлээбитэ. Эдэр эрдэҕинэ дьону кытта айаҥҥа сылдьан ыалга хоно сытан олоҥхолообутун истэн аҕата Хааха таһыйаары тиргиллибитин ийэтэ эмээхсин тохтоппута. Ол эрэн Мааркап хастыы да киэһэ салҕанар остуоруйаны кэпсиирин мин, алталаах-сэттэлээх бэдик, илэ кулгаахпынан истибитим. Бука олоҥхону остуоруйа гынан кэпсиирэ дуу диэн сэрэйэ саныыбын.
Мааркап бэйэтэ бөдөҥ-садаҥ, көрдөөх-нардаах, ардыгар кыратык дьээбэрэн ылар, олус холку, үтүө-мааны майгылаах кырдьаҕас этэ. Кини былыргы олоҕу ымпыктаан-чымпыктаан билэрэ, элбэҕи өйүгэр хатаан сылдьара. Хата туох имнэммитэ буолла, кини сэһэннэрин суруйан кээспиппиттэн билигин муҥура суох үөрэбин.

''Иван Шамаев''

=== Саввинов Кирилл Гаврильевич – Айаахап ===
Саввинов Кирилл Гаврильевич – Айаахап (1900-1983). Кини 1900 сыллаахха Үөдүгэй нэһилиэгин Чүүт диэн үтүөкэн алааһыгар күн сирин көрбүтэ. Эбэтин көнө-налыы хонуутугар күөлэһийэн, сүүрэн-көтөн оҕо сааһын атаарбыта, эдэр сааһыгар «Чүүт» колхозка чилиэн буолан тыа сирин үлэтигэр көхтөөхтүк кыттан барбыта. Кирилэ төрүттэрин Өтөгөрдөрү батан бөдөҥ-садаҥ, сахаҕа лаппа үрдүк уҥуохтаах киһи буолбута, сиһин этэ ситэн, холун этэ хойдон илии-атах онньуутугар кыттыһан барбыта. Ордук мас тардыһыытыгар, сүүрүүгэ кыахтаахтык бастыыра.

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр 1943 с. ыҥырыллан Забайкальскай байыаннай уокурукка Иркутскай таһыгар байыаннай собуокка үлэлээн баран 1945 сыллаахха дойдутугар кэлбитэ. «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-45 гг.» диэн медалынан наҕараадаламмыта.

Сэрии үлэтиттэн кэлэн баран колхозка, совхозка лаппа кырдьыар диэри таһаарыылаахтык үлэлээбитэ.

Кирилэ армияҕа ыҥырыллан барыытыгар комиссияҕа 199 см үрдүктээҕэ, 110 киилэ ыйааһыннааҕа үһү. Бэйэтэ биир саһааны испиискэ хаатын хаптаҕайынан эрэ кыайбат дииллэрэ диэн кэпсиирэ. Үлэҕэ сылдьан бастаан тиийдэҕин утаатыгар мас тардыһан иккилии нууччаны тулуппака ыларым диирэ. Ол аата кинини икки буолан куолаан тардалларын туһунан этэрэ. Кэлин 60 сааһын туолбутун кэннэ Дьокуускайга республиканскай спартакиадаҕа кыттан ыарахан ыйааһыҥҥа үһүс бириистээх миэстэҕэ тиксибит этэ. Ол туһунан Н.П. Корякин «Үөһээ Бүлүү» хаһыакка сиһилии суруйан турар.

Кирилэ бастакы кэргэниттэн, Хортуоска кыыһыттан, Өксүүн диэн кыыстаах, онтон сэттэ сиэннээх. Армияттан кэлэн баран Күүдээк кыыһа Васильева Александра Прокопьевналыын холбоһон үйэлэрин моҥоон олорбуттара да оҕо төрөөбөтөҕө.

Кирилэ киһи быһыытынан кыыһырар хаана суох көҕүстээх кырдьаҕас  этэ,  былыргыны  бэрт элбэҕи  билэрэ,  онтон көрүдьүөстээҕи кэпсии-кэпсии күлэн-үөрэн лаһыгыратара, бэрт элбэх көлүөнэ ыччаттары хара үлэ мындырыгар үөрэтэрэ, нэһилиэгин иһигэр ытыктанара.

''Федоров Иннокентий Сергеевич, 2005 сыл'' 

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>4496f1jlsuycse9rh30p74x3ixl9dzs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/II чааһа Үйэлэр кирбиилэрэ/Мааркап сэһэнэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>971</id>
    <revision>
      <id>7484</id>
      <parentid>4708</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:06:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <origin>7484</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20975" sha1="rm8ldjsaneciaaqnmw3tr0o3ufz8kml" xml:space="preserve">'''II чааһа
ҮЙЭЛЭР КИРБИИЛЭРЭ'''

== Мааркап сэһэнэ ==
=== Былыргы Куорамыкы. ===
Кыра эрдэхпинэ аҕабар акка мэҥэстэн Куорамыкыга киирэн борокуоту көрбүтүм. Харааччын сабыс-саҥа туттарбыт этэ, ити оҕо сонотуоруйата буолбут дьиэни. Онно эдэр үчүгэй баҕайы киһи сытар. Миигин тутан ылан улаҕаа өттүгэр сытыаран баран туруорбат, оонньуур. Аҕам: «Чэ, манна хоннун, мин Кэнтиккэ тахса сылдьыам», &amp;mdash; диэбитигэр барсаары гыммыппын тутар быһыыта. Харааччын онно Халбаакыттан уунан сылдьан үлэлиир. Ийэлэрэ Тайыла ойоҕо, бадаҕа, аата Өкүлүүн, баар этэ. Ырҕаччы уойан хаалбыт. Ыраас, дьэҥкир, кыһыл баҕайы эмээхсин этэ. Тайыла ол эмээхсини Алын Бүлүүттэн Чочу анараа өттүгэр баар Сундулу диэн сиртэн ылбыта. Кулуба кыыһа дуу, кини хайдах дуу?

Аҕабыт дьиэтэ уруккаттан турар дьиэ. Уонна таҥара дьиэтэ турар этэ. Онно Чоодо үлэлиирэ. Аҕам: «Таҥара дьиэтин маһын таспыппыт. Эдэр уолаттар сылдьаммыт. Бүтүн нэһилиэк бүтүннүү таһан биэрбитэ», &amp;mdash; диэн кэпсиирэ.

Батаакап дьиэтэ, ити оҕо детдома буолан турар дьиэ, баар этэ. Ол дьиэ кэлин улааппытым кэннэ тутуллубута. Ити оҕо энтэринээтэ буолбут дьиэ Өлөҥ Күөлүгэр турбута. Өссө көтүрэллэригэр мин баар этим. Ол сэбиэскэй былаас буолбутун, Батаакап кулаак буолан бүппүтүн кэннэ. Маҥнай оройкуом дьиэ гына сылдьыбыттара. Онно эбэннэр салҕаан туруораллар. Быралгы ыстаамсыктаан салҕаабыта. Бырааба диэн ити мин күөстэнэр дьиэм курдук салҕыы-салҕыы тутуллубут уһун дүлүҥ дьиэ оҕо сонотуоруйатын таһыгар турбута. Улуус тойотторо онно улэлииллэрэ буолуо. Ол олох былыргы дьиэ. Билиҥҥи Сэбиэскэй уулуссаҕа субуруйан турар этэ. Ол Тиит Харааччын дьиэтин таһа. Мас суорбута баһаам этэ. Чэ, уонна тиэрбэс олуктаах кыра-кыра дүлүҥ дьиэлэр турар этилэр.

Бу Мааркыс диэки Чэмэйээн уола Киппиис дьиэтэ баар этэ. Уонна Чэҥкир Байбал диэн баар этэ. Билиҥҥи Кэриэйдээх дьиэлэрин таһыгар туруорбах дьиэлээх этилэр. Киппиис дьиэтэ ити сыантыр (совхоз центра) таһыгар туруорбах дьиэ этэ. Кургуом кирпииччэ үктүүр идэлээҕин иһин Киппиис диэн аатгаах этэ.
Ааттаах киһи Бытыа олоҕо ити Күүлэҕэ этэ. Ол куруук кинээстээбит нэһилиэк тойоно ампаар дьиэлээх этэ. Аан дьиэтэ мин күүлэм курдук тиэрбэс олуктаах, онтон үчүгэй дьиэтэ тыллаах олуктаах этилэр. Аҕам Сэтэкэм Боотулууттан миигин мэҕэстэн киирэн олорго түһээччи. Онтон Харааччыннаахха сылдьар эҥин этэ. Бытыа аҕата Сылла Улгумдаҕа олорбута. Ол дьиэтэ улахан баҕайы дьиэ этэ. Эмиэ тиэрбэс олуктаах салгыы-салгыы турар этэ. Мин сылдьарбар Сылла оҕонньор суох этэ. Бытыа бу Торуой Үөдүгэй кинээһэ этэ. Тайыла Ньукулайа эмиэ кинээстиир этэ. Былыр Боотулуу туспа нэһилиэк. Омукчаан чаччыыналаан Үөһээ Боотулууга мунньахтыы барар этэ. Онтон Куука солбуйбута. Онтон Сэрбэкэ чаччыыналаабыта. Куука соҕуруу тайҕаҕа бырадьаак сылдьыбыта. Кууканы суруксут, буукубаны билэр диир этилэр. «Бу сымала суруга үчүгэйиэн» диир үһүлэр. Куука былыргы оҕонньоттортон маанылара, быһа дыраанайдаабыт оҕонньор. Тэриэн эмиэ.

Куука манна, Көстүүн Дьөгүөрүн кытта бииргэ төрөөбүт дьахтары ылан тахсар. Көстүүн Дьөгүөрэ манна Куорамыкы таһыгар олорбута. Ол күүстээх-уохтаах киһи этэ. От охсон кинини баһыйбыт оччотооҕу ыччакка суох этэ. Ынтах аатырар Налыйдыыры кытта от охсон тэҥнэр үһүлэр. Тэриэни, таайын баппыт, кытаанах киһи дииллэрэ. Онтон Тэриэн Хааха кыыһын ылар. Куука аҕата Хобутар диэн Сэтэкэмҥэ олорбута. Кинилэр Бэдьэҥ аҕатын ууһугар киирэллэр.
Халбаакыга Моодуо диэн оҕонньор баар этэ. Кугас бытыктаах оҕонньор. Ити Испии Харааччыннаах дьиэлэрин, таҥара уонна аҕабыт дьиэлэрин кини ыстаамсыктаан туппут дьиэлэрэ. Бу Ньээлбиктэҕэ турбут Дороппуун дьиэтин арааһа кини ыстаамсыктаан туппута буолуо.

Моодуо уоллаах этэ. Ол уол, кырдьык, мин барыллаам уол. Өлүөхүмэҕэ үлэҕэ сылдьан атыыһыттарга дьиэ тутуһар эбит. Онтон үөрэнэн тутар буолбута.
Таҥара дьиэтин тутуутун салайбыт Чүөккэ оҕонньор. Чүөккэ оҕонньор кинээс. Аата Сүөдэр Баабылап. Ол дьиҥнээх бу дойду. Ити Бакы күөлүгэр төрөөбүт-үөскээбит киһи. Быйакы күөлүгэр Баай Бөгдьөөн олорбута. Ити Бөгдьөөнү Супту Испирдиэнтэн ылан ииппитэ.

Эдэрбэр Моодуону оҕонньор сылдьарын көрөр этим.

=== Барааскап. ===
Батаакап соҕуруҕу тайҕаҕа Бодойбоҕо бара сылдьан Барааскапка эһиил төһө сүөһүнү үүрдэрэн илдьэрин кэпсэтэр. Онно Барааскап: «Былыр мин аймаҕым киһи дьахтар күрэтэн Үөһээ Бүлүүгэ тиийбит сурахтааҕа»,-диир. «Кырдьык, биһиэхэ Хачыкааттан кэлэн олохсуйбут киһи баар»,&amp;mdash; диэн Батаакап кэпсиир. Барааскап, ону «манна биир эмис сылгыны өлөрөн кэлэ сырыттыннар. Мин кинилэри баттыам суоҕа» диэн ыытар. Ону Күттүккэй бараары сылдьан саһаран ыалдьан өлөн хаалбыт. Күттүккэй син киириилээх-тахсыылаах киһи эбитэ үһү.

=== Мыттылла туһунан. ===
Батаакап кэпсиирэ: «Ийэбин кытта биир ыалга сылдьыбыппытын аанньа ахсарбатахтара. Ол ыал аҕата ити дьоҥҥо аста бэрсиҥ диэбитэ. Олоппос биэрэн олордубатаҕа. Дьэ, ол куһаҕан да баҕайы этэ».

Батаакап ийэтин аата Лоҕуйар. Мыттылла &amp;mdash; Омолдьуйа хос эһэтэ. Маччас Мыттылла күтүөтэ. Маччас Илин Боотулууттан Сиэр Акка баран Мыттылла кыыһын Чаҥааны ойох ылар. Чаҥааттан Омой ийэтэ Маарыйа төрүүр. Омой аҕата Өтөгөр уола Сааба. Куччугуй баҕайы өнүгүтэ суох киһи этэ. Омой Мыттылланы маарыҥныыр. Ол гынан баран Мыттылла дьоҕус, алдьархай модьу, алдьархай элбэх саҥалаах оҕонньор этэ. Лоҕуйар уолун кытта ыалы кэрийэн аһыыллара үһү. Батаакап этэрэ үһү: «Мыттылла ийэбин үчүгэйдик аһаппыта»,&amp;mdash; диэн.

Батаакап аччык баҕайы тулаайах оҕо ону өйдөөн кэлин Мыттылланы улаханнык убаастыыра үһү. Мыттылла манна киирдэҕинэ: «Дьэ, Ала Сырай баҕайы тугу ылаҕын, ыл». Оҕонньор өлөрүгэр 9 мөһөөк иэс хаалбыт. Оҕонньор уола Быыкаа «аҕам иэһиттэн хараарт» диэн үс саһылы киллэрбитин сыанатын көтөҕөн атыылаһан ылар. «Хайа аҕам иэһиттэн төһө көҕүрээтэ» диэн уол этэрин Батаакап: «Ала Сырай иэһин хойут Ала Сырайтан бэйэтиттэн ылыаҕым. Кини иэһин эн хаһан төлөөн бүтэрээригин», &amp;mdash; диэн Мыттылла иэһин барытын сотон кээспит.

Мыттылла аата Ньукулай.

=== Батаакап уонна Харааччыннар. ===
Бу маны Буска, кыһыллар Батаакабы тутан таһыйаары гыммыттарыгар, быыһаан ылаары кэпсээбитэ. Батаакап Дьэкиимпэ диэн Алын Бүлүүттэн тахсыбыт киһи уола. Балыктаан иҥин, утарынан тыыммаланан сылдьыбыт, ол гынан баран ааттаах хоһуун киһи эбитэ үһү. Манастыырап, Ностуруойап этэ дуу: «Биһиэхэ тахсан үлэлээ. Мин киһи гыныаҕым. Баттыам суоҕа» &amp;mdash; диэн Алын Бүлүүттэн манна таһаарбыт. Манастыырап дьиэ көскө кэлбит нуучча дуу, бааһынай дуу киһи байан олорбут. Ол Манастыырапка үлэлии сылдьан Дьэкиимпэ өлөн хаалар. Ийэтэ Лоҕуйар эмээхсин батыһыннара сылдьан ыалы кэрийэн аһаппыт. Батаакап сэттэлээҕэр оскуола аһыллыбыт. Дьиэ көскө кэлбит нууччалар оскуола тэриммиттэр. Онно нэһилиэк кинээһин «оскуола аһылынна, оҕото булан кул» диэн кинээһи хаайаллар. Онно кыанан олорор ыаллар оҕолорун оскуолаҕа биэрбэттэр эбит. Онно «Дьэкиимпэ оҕонньор уолун биэриэххэ» диэн биэрбиттэр. Тайыла оҕонньор диэн кырдьаҕас төрүттээх киһи уолун Тиит Харааччыны оскуолаҕа биэрэр. Хороттон икки оҕо киирэр. Чиэрбэйэн Дьөгүөссэ диэн киһи үөрэммит бу балары кытта. Хороҕо Тукас диэн киһи суруксут буолбута кинилэри кытта үөрэнэн. Тайыла оҕонньор кыанар дьонтон өйдөөхтөрө буолан кини эрэ оҕотун  биэрбит. Кэнники дьылларыгар Супту уолу Ньукууска, Бордур киирэллэр. Олор улуус суруксуттара буолбуттара. Оччолорго улахан дьон этилэр. Тиит Харааччын үс кылааһы бүтэрбит. Уоннааҕылар икки-балтараа сыл үөрэммиттэр. Батаакаптааҕар Тиит үөрэҕинэн ордук үһү. Батаакап икки кылааһы бүтэрэн кулубалыы сылдьан атыыһыттаан байан-тайан тахсар.

Алын Бүлүүгэ атыыһыттар салҕанар, байан олорор киһилэрэ Куола атыыһыт диэн баар этэ. Атыыһыттар Куолаттан табаар тиэйэн тахсаллар. Борокуот кэллэҕинэ Батаакапка таһаҕас тоҕон хааллараллар. Аппа айаҕар хаптаһын сарай баар этэ. Мас уһаат оҥотторон онно арыыны симэн борокуот төннөрүгэр угар. Сиэл, кыл, түүлээх бөҕөнү тутар. Урааҥхай наадатын барытын кини атыылыыр. Онон улахан атыыһыт буолан аатыран олорбута. Тиит Харааччыны кытта бииргэ төрөөбүт Маарыйа диэн кыыһы ойох ылар. Онтон элбэх оҕо төрөөбүтэ.

Батаакап бырааттара &amp;mdash; Өлүөскэ, Тэллэй Баһылай. Өлүөскэ ымсыы. Киһиттэн сири эҥин былдьаан-талаан ыларын таптыыр киһи. Ону «айыбыын, кулуба бырааттаах киһи» диэн үҥсэ да сылдьыбаттар. Дьэкиимпэттэн өссө кыыс баар. Ол кыыһы Сээчии диэн киһи ылбыта үһү. Өлүөскэ уола Ылдьаа диэн баар. Ылдьааттан балыс киһи Дьаппыыны уонна Сортолов Дьөгүөрү төрөтөр уонна баран эрдэ өлөн хаалбыт. Дьөгүөрү Сортолов оҕонньор иитэр. Дьаппыыны убайа Ылдьаа иитэр. Онон кинилэр Өлүөскэ уолун уолаттара.

Буска: «Бу Батаакап икки атаҕы салҕаабыт, баайдар курдук баттаабатах киһи. Элбэҕи муспута суох, элбэҕи эрэйимэҥ»,&amp;mdash; диэбит кыһылларга. Ону кыһыллар суруйан ылан баран Батаакабы ыытан кээспиттэр.

Батаакап Өлүөскэлээҕи кытта бииргэ төрөөбүт Кииччэ диэн киһи баар этэ. Ол Кииччэ уола &amp;mdash; Дьөгүөр. Ону Тоҥуоҕа Кииччэ кыыһын ойох ылбыт Молохо Сэмэн диэн киһи баар этэ. Кииччэ оҕото кыратыгар эрдэ өлөн хаалбытын эдьиийэ иитэ ылбыт. Батаакап Онтоону (Мыттылла убайа Баахтыыр уола) кытта туста сатыыра үһү. Охторсубаттара үһү. Харааччын Онтоону этэр этэ: «Күүһүнэн ордук эрээри сатаан охторбот этэ». Чүүккэ анды ытыалыы сылдьан үчүгэй дьоннор мустаннар оонньуур буоллахтара дии. Оонньооннор тусталлар. Тиит кими да киһилээбэт. Батаакап: «Туох адьарайай, кынныбын кытта мин тустабын», &amp;mdash; диэн тусталлар. Харса суох мачыктаһан иһэн атахтарын олуйсаллар. Батаакап атаҕа тостон хаалар «адьарай, кытааппыт быһыылаах, ону олуһан сотобун тоһутан кээстим» диэн дьону күллэртиир эбитэ үһү. Тиит Харааччын олоҕо Кудуга этэ. Маннааҕы дьиэтэ ити оҕо сонотуоруйата (санаторийы этэр). 

Тайыла оҕонньор уолаттара улахана Тайыла Ньукулайа үйэтигэр Үөдүгэй нэһилиэк кинээһэ этэ. Быыбарынайдаан да сылдьыбыта. Онтон Испии. Куччугуйа Тиит.
Ньукулайтан Торолло Баһылай эрдэ өлбүтэ. Туохха да баппат буола байан иһэн өлбүтэ. Мэхээлэ оҕонньор кыыһын ыла сылдьыбыта. Ньукулай өссө Мэхээчэ диэн уоллаах этэ. Онтон Хабырыыска. Бары оҕолоро суох. Өссө Баһылай диэн баар этэ.

=== Аҕабыныын атыыһыттыыбыт. ===
Аҕабыныын туус тиэйэ Орто Бүлүүгэ тиийэ бара сылдьыбыппыт. Куораты кэтэҕинэн, уораҕай баҕайы сирдэринэн сылдьыбыппыт. Тууһу Кэмпэндээйиттэн тиэйэн аҕалан Орто Бүлүүгэ ааһабыт. Аҕам тууһу Дьокуускайга тиийэ атыылыыра. Тууһу бурдукка бууту буутугар биэрэрэ. Көтөөхөп Баһылайдаах бууту 3 буут бурдукка биэрэр этилэр.

Аҕам табаах таһааран арыыга муунтатын муунтатыгар биэрэр этэ. Хоҥсуоччу Киргиэлэй икки бүк биэрэр этэ. Чэ, сылдьыахха эрэ диэн сылдьар дууһа эбит этэ.

=== Испии хамначчыттара. ===
Испии хамначчыттара бырааттыылар Хордур Дэпсэй уонна Дьампа Дьаакып. Самыырап оҕонньор улахан үлэһитэ уонна Адаарыс. Бастыҥ охсооччулар Адаарыс Самыыраптыын. Иккиэн бөдөҥ дьоннор. Кыдамата да улахан эбит этэ. Былыргы дьон эргиччи уон быластаах оту кээһэллэр. Бүтүн алаас дьоно. Быластара саһаантан төһө эмэ ордук. Миэхэ Адаарыс кыдаматын биэрдилэр. Дэпсэй сэрэх аҕалла. Этэ-хаана ыарахана бэрт. Төбөтүн ньаалбаанынан уһуктаабыт. Барыта киил. Бу кыдаманы кыайбаппыт. Кыайар киһи биир да сыарҕаны ылыах курдук. Адаарыс биир сыарҕаны биирдэ иилэн ылар. Хааха кыыһын Өрүүнэни Дороппуун уола Дэпсэй ылла. Олорго кэлэбит. Онно сайыҥҥы хотон иһигэр өһүөлэр быыстарынан кыдама турар. Адаарыс кыдамата. Хотон сууллубутун уйан турар Нээлбиктэҕэ.

Адаарыс саха хотуурунан охсор. Суола киэҥэ сүр үһү. Адаарыһы оҕонньор эрдэҕинэ көрбүтүм. Көтөх эмиэ куйабылланан охсоро үһү. Быскыллай Киргиэлэйдээх хайы үйэ нуучча хотуурунан охсоллоро үһү.

Чээмийэ Айаахаптааҕар улахан. Сыбаайбаҕа күлүгээннээри гыннаҕына, Испиилээх көрдөһөн нэһиилэ тохтотоллор. Манна Халбаакыга аҥаардастыы киэптээн сылдьыбыта.

''И. Шамаев суруйуута.''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>rm8ldjsaneciaaqnmw3tr0o3ufz8kml</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/II чааһа Үйэлэр кирбиилэрэ/Харааччыннар олохторун туһунан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>972</id>
    <revision>
      <id>7485</id>
      <parentid>4712</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:07:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <origin>7485</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11384" sha1="01cnmfgu9e8rmns8sndfolf5n1hucgy" xml:space="preserve">== Харааччыннар олохторун туһунан ==
== Карадчина Екатерина Григорьевна сэһэнэ ==

Биһиги Эбэҕэ олорбуппут. Эбэни бэйэтин Тиит Харааччыннар оттууллар. Биһиэхэ этэрбэс тумсун курдугу биэрэ түспүттэрин оттуубут. Уонна өтөҕү, толоону, үрэххэ киирэн сөкүнү оттуубут. Хорбокучааҥҥа Дабыыдап Охонооһойдоох, Хачыат Миитэрэйдээх икки ыал олороллор. Кинилэр биһигиттэн тэйэллэр. Кыһыҥҥы таҥараларга, Баһылайапка уонна   Киристиэнньэҕэ эҥин, Охонооһойопторго эбэтэр, Хачыаттарга оонньуу барабыт. Киэһэ аһылыкпытын аһаан баран барабыт, ол гынан баран сарсыарда биирдэ кэлэбит. Ол курдук түүнү быһа оонньуубут. Харах симсэбит, хааһах хостоһобут, мас тардыһабыт. Ороһооспоҕо уонна Баһылайапка улахаттар эмиэ утуйбаттар. Киэһэттэн сарсыардааҥҥа дылы алаадьы буһар. Хачыаттаах дьиэлэрэ киэҥ баҕайы, остуолларын сыҕарытан кээһэн баран тыытыкылаах кус буола оонньуубут.

Охонооһой уола Саабаны кытта арааһа сааспытынан иэл-тиэл этибит. Кэлин Батаакап итэҕэллээх ылгын уола буолан сылдьыбыта. Эмиэ Батаакаптар хамначчыттара Одьо кыыһа Маарыйаны ойох ыла сылдьан биир сайын олорон баран арахсыбыттара. Кубаҕай Байбал кыыһынаан өр олорбуттара.
Хачыаттар бука бары өлбүттэрэ. Дабыыдаптар эмиэ бары эстибиттэрэ. Дабыыдаптар аймахтара киһи өлбүтүн кэннэ дьиэтин Киирик ойуун ылаары гыммытын Дабыыдап оҕонньор үҥсэн дуу, хайаан дуу ылбытын иһин Киирик өһүрэн сиэбитэ диэччилэр.

Ийэм өлбүтүн, аҕам саҥа ойох ылбытын кэннэ 13-тээх кыыһа Өлөөнө, Тиит Харааччын ойоҕо, биир сыл оҕо көрдөрүөх буолан көрдөөн ылбыта. Онно устунан Харааччыннарга 8 сыл буолбутум. Аҕам Бырдака кыыһын ойох ылбытыттан кыыстаах уол төрөөбүттэрэ. Уол Бырдакалары батан улахан, куустээх-уохтаах киһи буолбута. Сэбиэккэ суруксуттуу сылдьан сэриигэ баран өлбүтэ. Ыһыахха тустан булгунньахтаһарын өйдүүбүн.
Тииттээх Тойтоон уола Дьаакыбы уонна Тойтоон кыыһа Ылдьаананы ииттэллэр.

Тииттээх 80-ча сүөһүлээхтэриттэн 30-та ыанар ынах. Ону мин, Ылдьаана уонна Адаарыс кыыһа Маарыйа буолан ыыбыт. Ынахтарын үс аҥы араараллар: эмээхсин, Харааччыннар уонна Ылдьаана киэнэ диэн.

Тойтоон уола Дьаакып уонна Дэпсэй &amp;mdash; сылгыһыттар. Сылгылара төһөтүн билбэппин.

Улахан баҕайы хотоҥҥо бэйэтэ дьиэлээх. Онно саах күрдьээччи Кутас диэн эмээхсин олорор. Эмээхсин өлбүтүн кэннэ Харааччыннар дьаһайбыттара. Нууса, ол «эмээхсин өлбүтүгэр эбэм хотон дьиэтин сууйбута» дии-дии күлэр этэ. Мин уонна Хобороон буолан саах күрдьүһэбит. Дьиэ ис-тас үлэтигэр барытытар үлэлэһэбин.

Биирдэ Ньукуолаҕа алаадьылаары сылдьан арыыбытын тоҕон кээстибит. Хотуммутуттан куттанан Кулуһуннаахха баран Самаакы ойоҕо Өрүүнэттэн арыы куттаран ыллым. Уйбаан муҥнаах ийэтэ өлбүтүгэр «ийэм биһикки күөрчэхтээн сии-сиибит кэпсэтэн бөҕө буоларбыт» дии-дии ытаабыта диэн кэпсии-кэпсии күлээччилэр. Самаакаптар Кулуһуннаах хоту өттүгэр, киһи уҥуохтаах өттүгэр Ньолболору кытта ыаллыы олорбуттара.

Харааччыннар Хопто Төрүүрү оттууллар. Манна икки-үс ынаҕы илдьэ киирэбит. Мин бурдук тардан лэппиэскэлиибин, ынаҕы ыыбын, сүөгэйдиибин, күөрчэхтиибин. Оҥхучахтаахпыт. Суорунабытын илдьэ сылдьабыт. Хантан даардалаах-үөдэннээх буолуохпутуй, хаппыт ынах тириитин тиэрэ бырахтым да ол үрдүгэр ууран тардаҕын. Уолаттар тиргэлииллэр, мундуга туулууллар. Кустуургун-бултуургун кэпсэл гыммаккын &amp;mdash; бу дьон оттообокко бултуу сылдьыбыттар диэн мөҕүөхтэрэ диэн.

Отуубут киэҥ баҕайы, ортотугар холумтаннаах. Ортото аһаҕас буолар. Холумтанын буруота онон тахсар. Дьахталлар хаҥас өттүгэр ордууланаллар. Туспа ордууланар-хайыыр суох.

Охсооччулар Дьаакып уонна Татаар. Мунньааччылар &amp;mdash; мин, Адаарыс кыыһа Маарыйа, Ылдьаана буолабыт.
Оччотооҕуга Дьаакып уонна Маарыйа холбоһо иликтэр.

Бастаан күүлэй тэрийэллэр, сүөһү өлөрөллөр, саламааттыыллар. Бастаан от мунньуута элбэх баҕайы буолар. Күүлэй буоллаҕына Өлөөнө бэйэтэ баран астыыр. Миигин күөсчүтүнэн илдьэ барар. Оттоһорбор бастаан асчыт-күөсчүт этим, онтон улаатан баран мунньуһар буолбутум.
Кээһиитин күһүн оҕуһунан бэйэбит кээһэбит. Сыарҕа оҥорон, өтүү тэрийэн бэлэмнээбиттэрин кэннэ дьэ ону киллэрэбит. Оччотооҕуга эдэр-чэгиэн эрдэххэ туһугар эмиэ үчүгэй баҕайы буолар этэ.

Адаарыс кыыһа Маарыйа Тойтоонопко кэргэн тахсан баран биир сыл олороот төрөөрү өлөн хаалбыта. Адаарыстар Чуолҕаныга олороллоро, онно дьонугар кэлэн өлбүтэ. Дьаакып кэлин Самыыкка кыыһа Өксүүнү ыла сылдьыбыта. Ол дьахтар өлбүтүн кэннэ Өргүөккэ лааппыга үлэлии сылдьан, итээн хаайыыга баран өлбүтэ. Дьаакып Дэпсэйтэн балыс этэ. Сүрдээх үлэһит. Уонна үҥкүү тылын этээччи.

Аҕыс сыл кинилэри кытта олорорум тухары мөҕүллүбэтэҕим-сынньыллыбатаҕым. Хата Өлөөнө ол бу таҥаһы, былаат-ырбаахы кистээн биэрээччи. Кыргыттар эмиэ эрэйиэхтэрэ уонна күнүүлэһиэхтэрэ диэн ол биэрэрин кистэтэр, «дьонум ыыппыттара» диэр диир. Ол дьонум бэйэлэрэ кылгас эрэйдээхтэр туохтарын ыытыахтарай. Арай ийэм этэрбэс иһигэр алаадьы оҕото уган ыытарын ынах дьиэтигэр Кутас эмээхсини кытта ириэрэн сиирбитин өйдүүбүн.
Өлөөнө миэхэ лааппыттан атыыласпыт турууччуктан учугэй баҕайы былаат тигэн биэрэр. Бэйэтин эргэ ырбаахытын биэрбитин кистэппэт.

Харааччыннарга түһүү бөҕө буолар. Өргүөттэн Лаха атыыһыт, Үстүүн атыыһыт сылдьаллар. Эҥиэччик диэн баай киһи түһээччи. Өлүөхүмэтгэн Кыһыллаай атыыһыт хонор.

Арааһы кэпсэтэллэрэ буолуо да, ону иһиллиэҥ баара дуо, аһаан бүттэхтэринэ, кинилэртэн куттанан, нэһиилэ кэлэн иһит хомуйаҕын.

Харааччыннар оҕо өлүүлээх этилэр. Биирдэ улахан дьиэлэригэр Киирик ойууну кыырдарбыттара. Оҕо абааһытын муннуктан чаачыгыраппытынан аҕаларын өйдүүбүн. Уонна оҕо абааһытын дьахтартан бохсуруйан ылар, оҕо уйатын аҕаллаҕым буолан алгыыр этэ.

Бүппүтүн кэннэ дүҥүрүн үрдүгэр эт миинин ууран биэрэллэрин иһэр. Онтон түөрэх кээһэр. Былаайаҕа олоро тустэҕинэ «Уруй!» буолар, түҥнэри түстэҕинэ түҥкү түөрэх диэн буолар.

Оччотооҕуга Кыталыктаахха дьуохар буолар. Хоту баска Ньэккэлэр олороллор. Онно мустан оонньуубут. Оҕонньордоох эмээхсин оонньууга сылдьарбытын сөбүлээбэттэр. Маарыйа, Ааныска, Ылдьаана уонна мин буолан чуулааҥҥа сытабыт. Оҕонньордоох эмээхсин биһигини манаан утуйаллар. Ону киэһэттэн түннүктэр тоһоҕордорун ылан кээһэн баран оһуокайга баран хаалабыт. Тиийбиппит уол-кыыс бөҕө мустубут буолар.

Дьуохар этээччилэр Мааркап, Тойтоон Дьаакыба эҥин буолаллар.

''И. Шамаев суруйуута.''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>01cnmfgu9e8rmns8sndfolf5n1hucgy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/II чааһа Үйэлэр кирбиилэрэ/Испиилээх</title>
    <ns>0</ns>
    <id>973</id>
    <revision>
      <id>7483</id>
      <parentid>4713</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:06:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <origin>7483</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2529" sha1="i393vn2s1mwv6slfjkzb92reajihr82" xml:space="preserve">== Испиилээх == 

Испии ойоҕо ыыра хатан хаалбыт баҕайы эмээхсин. Испии бэйэтэ байахтаах, дадайбыт улахан оҕонньор этэ.

Испиилээх дьиэлэрэ: үс хостоох саалаҕа аан дьиэнэн &amp;mdash; хамначчыттар олорор дьиэлэринэн ааһаҕын. Аан дьиэҕэ Ньолбо Саабата, Испии ииппит Хараҕа суох Уоһуга, мин баарбыт. Уоһуктаах ыаллар, оҕолоохтор. Уоһук Испиилээххэ сылдьан хараҕа суох буолбут. Кини таҥас сууйар, маһы мастыыр. Аан дьиэҕэ көмүлүөк оһох турар, оттон саала дьиэҕэ нуучча оһоҕо уонна онно эбии дьиэ тымныйар диэн саха оһоҕо бааллар. Онон үс оһох маһын Уоһук мастыыр. Ойоҕо сүөһүгэ улэлиир. Хотону кытта холбуу эмиэ хамначчыттар дьиэлэрэ баар. Онно Татаар олорор. Испии сүөһү көрдөрөөрү Тылгыныттан аҕалбыт Эрдьэҥээ диэн тоҥуһа эмиэ онно олорор.

Испиилээх дьиэлэрэ Кулун өлбүккэ ити Хаппарааллыыр аартыкка турбута.

Биһиги, хамначчыттар, баһылыыр аспыт суорат икки тар хааһы. Онтубутун холбоон булкуйан-булкуйан баран ыстаан кээһэбит. Хотуммут Испии ойоҕо ый баһыгар-атаҕар ис үөрэтин быраҕан биэрэр. Тойоммут аах киэһэ аайы эт сииллэр да, тооромос эт да биһиэхэ тиксибэт. Кинилэр аһыы олорор буоллахтарына өҥөйөр да сатаммат.

Иһиттэрин мин хомуйабын. Онон: «Балбаара, остуолу тарт! Балбаара, иһити хомуй!»&amp;mdash; диэн хаһыы буолла да саалаҕа киирэбин. Көр, онно саараама биирдэ да ол астарыттан бэрсибэттэр.

''Карадчина Варвара Тимофеевна сэһэнэ''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>i393vn2s1mwv6slfjkzb92reajihr82</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/II чааһа Үйэлэр кирбиилэрэ/Боотулуулар, Кудулар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>974</id>
    <revision>
      <id>7494</id>
      <parentid>7482</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:16:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <origin>7494</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18552" sha1="9n1z9lcuo7k7v5hr6wyad4s0d5ugseo" xml:space="preserve">== Боотулуулар, Кудулар == 

=== Харааччыннар. ===
Биэстээх-алталаах эрдэхпинэ эдһиийим Хобороон оҕолоругар Маайалаах Дьөгүөрүскэҕэ миигин доҕор гынаары Арҕаа Боотулууттан Кудуга киллэрэ сылдьыбыттара. Арааһа онно биир ый кэриҥэ буолбутум. Эдьиийим Хобороон кэргэнинээн Мааркаптыын Тиит Харааччыннаах хотоннорун дьиэтигэр олорон кинилэргэ хамнаска үлэлииллэр. Хобороон Мааркап балта Суоппуйалыын Харааччыннар хотонноругар саах күрдьэллэр.

Биһиги Харааччыннар оҕолоругар тахсан оонньуубут. Тиит Харааччыннаах бэйэлэрэ үс оҕолоохтор: Куоста, Мууса, Дьөгүөрүскэ. Уонна биир кыыһы ииттэллэр. Күнү быһа Куоста минньик ыарҕата талаҕын сөмүйэ саҕа бысталыырынан ону ат-сылгы гынан оонньуубут &amp;mdash; мин Куосталыын «ийэ-аҕа» буоларбытын өйдүүбүн. Оҕолор аҕаларын «тээтэ», ийэлэрин «маама» дииллэр. Мууса оччотооҕуга быраабаҕа үөрэнэр эбит.

&amp;mdash; Эн хантан кэлэҕиний бу? &amp;mdash; диэн ыйыттахпына: «Быраабаттан кэллим, оскуолаҕа үөрэнэбин ээ» &amp;mdash; диэн дьоһуннаах баҕайытык кэпсиир буолара. Харааччыннар миигин тоҕо эрэ «Аана» диэн ааттыыр этилэр.

Тиит Харааччын оччотооҕу дьиэтэ оройуоҥҥа киирэн ити билиҥҥи Куду оскуолата буолан турар. Кудуга эрдэҕинэ киирэ түһээтин улахан баҕайы көмүлүөк оһох турар. Нуучча оһоҕо атын хосторугар баар. Саалаҕа биһигини киллэрбэттэр. Хатыылаах буолар, ону аһан эрэ көрдөрөллөр. Биирдэ сарсыарда киирбитим Дьөгүөрүскэ оһох иинигэр олоппоско сыбыс-сыгынньаҕын олорор:

&amp;mdash; Аана, бүгүн чыычаах уйа туттубат таҥарата. Ол иһин саала иһэ аһаҕас, &amp;mdash; диир. Ону мин итэҕэйбэппин:

&amp;mdash; Чэ, эрэ сааланы эргийэ сүүрэн кэл эрэ, &amp;mdash; диэтэхпинэ уолум сааланы эргийэ сүүрэн эймэкэччитэн кэлэр. Тиит ойоҕунаан уолаттарын бастарыгар илдьэ сыталлар. Били икки кыыс дьиэни дьаһайар Такыа кыыһа Татииналыын туспа хоско утуйаллар. Бу Татиина, дьэ, Харааччыннар ылгын кыыстара.

Биирдэ Харааччын ойоҕо Өлөөнө оҕолорго саахар түҥэттэ уонна миэхэ эмиэ бэристэ. Ол саахар минньигэһин эриэхсит!

Тиити кытта бииргэ төрөөбүттэр &amp;mdash; Испии, Ньукулай уонна Маарыйа. Маарыйа &amp;mdash; баай Батаакап маҥнайгы ойоҕо. Онон Кудуну систээн олорбут бу Кырдаҥалар.
Испии Тииттээҕэр өссө баай, өссө элбэх хамначчыттаах. Кудуга туспа ыал. Кыһыҥҥы олоҕо Кулун Өлбүккэ. Испии ойоҕун аата Эмэгэттиир Маарыйа. Испии уолаттара Буут, Лэбириэнтэй уонна Дьэниис. Буут оччотооҕуга учуутал &amp;mdash; хаар, таналдьыйан уол оҕо. Оройуоҥҥа үлэлиир. Дьэниис диэн уол &amp;mdash; маандакай. Бууппун диэн албыннаан уҥуоргуттан туох да аһара мааны ыал кыыһын ойох ылбыта. Эн аҕаҥ Мааппалыын олордохторуна, Дьэниис ол албыннаан ылбыт ойоҕо эриттэн араҕан, кинилэргэ олорбут. Дьэниис ыалга олорор дьахтары албастаан ыҥыран бэйэтин ампаарыгар быһаҕынан нырыылаан кээспит. Буут Кэтириинэ диэн туох да аһара кыраһыабай кыыһы ойох ылан олорбута онтукайа моҥнон өлбүтэ. Ол өрдөөҕү &amp;mdash; Харааччыннар байан-тайан тыыллан-хабыллан олорор эрдэхтэринэ буолбута. Испии ойоҕо Эмэгэттиир Маарыйа эрийэ хатан хаалбыт хап-хара, кыра эмээхсин этэ. Дьадаҥы дьон бултарын дуомугар ымсыыран, сыарҕа атынан сылдьан, сохсо туһах куобаҕын ыалтан көрдөөн ылан, тиэйэн барар идэлээх этэ. Орто Боотулуунан инньэ Илин Боотулууга тиийэ барар. Бартын кэннэ дьонум күлсэр этилэр: «Эмэгэттиир Маарыйа эмиэ сохсотун-туһаҕын кэрийэ сылдьар», &amp;mdash; диэн. Самаакылар бары да Харааччыннар хамначчыттара этилэр. Эн аҕаҥ Эмэгэттиир Маарыйаны «биһигини хамначчыттарын туой тар хааһыиан эрэ аһатар этэ» диэн бэркэ үөхсэр буолар этэ.

=== Орто Боотулууга. ===
Чүүччэххэ олорор эрдэхпитинэ бурдукпут баарын аҕабыт үөһэ ойуурга солообута. Киһи күннэспитэ буолуо. Бурдук ыһарбытыгар арыт үс ыал буолан кыттыҕан ыһабыт: эһэм аах, Мааркаптаах уонна биһиги. Бурдукпут эһэбит аахха. Эбэтэр араҥастаан кээһэбит. Ким ылыаҕай? Былыр оннук түөкүн суох ээ. Кылаастаах сирбит Орто Боотулууга буолан, саас буолла да, онно көһөн хаалабыт, эһэбит аахха. Эбэбит биһикки дьиэһит буолабыт, уоннааҕылар оттуу бараллар. Ыстаҥалаһыы диэн онно.

Устунан Орто Боотулууга олохсуйан хаалбыппыт. Уоммуттан сүүрбэччэбэр диэри. Аҕабыт өлбүтүн эрэ кэннэ Орто Боотулууттан олох көспүппүт.
Бурдук үүммэтэх дьылыгар аччык-хоччук. Сыалаах эппитин тиэйэн Намнарга киллэрэн бурдукка атастаһабыт. Намҥа хайа да сыл бурдук үүнээччи. Буор сир бурдуга буолан харата бөҕө. Биһиэхэ үүннэҕинэ, кумах былаастаах сир буолан, үчүгэй ыраас бурдук үүнэр.

Сэрбэкэ Сөдүөт, Чолос Ньукулай &amp;mdash; бырааттыылар. Орто Боотулууга, биһигиттэн чугас аҕыйах саһааннаах сиргэ олорбуттара. Ийэлэрэ &amp;mdash; Чолос Ньукулай кэргэнэ Ылдьаана. Сэрбэкэ үйэтигэр кэргэннэммэккэ өлбүтэ. Сэрбэкэ икки Чолос туох да аһара эйэлээх бырааттыылар этэ.

Бу ыал бурдук олох ыһымматтар этэ. Ол гынан баран Ылдьаана оҕуһун сиэтэн Илин Боотулууга бардын, Арҕаа Боотулууга бардын &amp;mdash; ыаллар хайаан да бурдук бэрсэллэр. Биһиэхэ кэллэҕинэ, эбэбит эһэбититтэн кистээн биэрэр. Онтон кэлин, саатырҕаан буолуо, бурдук ыһынар буолбуттара.

Сайын оҕонньоттор оргууй аҕай оттууллар, ону Чээчийэ икки Настаа мунньан элэҥнэтэллэр. Ылдьаана үйэтигэр олох оттооботоҕо. Сыл аайы оҕолонор, бэйэтэ да ыарыһаҕа бөҕө. Оттуу сылдьан оҕонньоттор туулууллар. (Чэ, кыһыннары-сайыннары чэҥкиччи балык дьаабыта). Отууларыгар онтуларын сии олорон, чээ, сэһэргэһэн тахсаллар! Киэһэнэн сөрүүн түстэҕинэ охсо түһэллэр. Муҥнаахтар аһара да эйэлээх этилэр.

=== Нээлбиктэ. ===
Икки Нээлбиктэнэн икки ыал эрэ олорбута. Улахан Нээлбиктэҕэ эдьиийим Өрүүнэ, күтүөм Дэпсэй аах олорбуттара. Дэпсэйдээх Өрүүнэттэн билитин Кыыча эрэ баар. Тукаа диэн уол биэстээҕэр өлбүтэ.

Эдьиийим мин саҥа улаатан эрдэхпинэ өлбүтэ. Ол кэнниттэн күтүөм Кыычатынаан Кудуга ыалга олоро сылдьыбыттара. Эдьиийим эрэйдээх кэриэһин: «Баттахтаах эрэ буоллун, ылаар», &amp;mdash; диэхтээбитэ.

Дэпсэй икки дьахтары ыла сылдьыбыта. Хаппараал Ууһугар үөскээбит Токуутап Сүөдэр кыыһын ылан аҕыйах эрэ ый курдук олорон баран үүрэн кээспитэ сирэн. Ол эдьиийим курдук дьахтары хантан булуой? Онтон Нам дьахтарын, быһа хата сытыйбыт, сытыы баҕайы дьахтары ыла сылдьыбыта. Ону кытары өлүөр дылы олорбута. Күтүөм сэрии саҕана, холодуопка дьыл, Дабыыдапка олорон өлбүтэ.

Кыра Нээлбиктэҕэ күтүөм Дэпсэй быраата Бүөтүр Ылдьаанатынаан олорбуттара. Ылдьаана диэн сүрдээх ыраас, сүрдээх дьиибэ-хообо дьахтар этэ. Төрдө Өргүөт, Ачаам кыыһа. Бүөтүрдээх оҕоломмотох буоланнар Маччас уола Барылааны уонна Туоскайдаах биир кыыстарын ииттибиттэрэ. Ылдьаана бырааппын Ньукулайы ииттээри ийэбиттэн көрдөөбүтэ. Ону эһэм олох боппута. Муҥар эһэбиттэн ыйыппыттар... Ылдьаана хотонугар ыйанан өлөөхтөөбүтэ. Бүөтүр ойоҕо өлүөҕүттэн ыалтан ыалга олоро сылдьыбыта.

Дэпсэйдээх да, Бүөтүрдээх да ити икки Нээлбиктэлэр икки ардыларыгар Оймоҕоско дьиэ туттан олорбуттара. Биһиги биир дьыл Дэпсэйдээххэ кыстаабыппыт, эдьиийим өлбүтэ хас да сыл буолбутун кэннэ. Онно Уйбаан, Өлөөнө, Түмэппий, Кыыча оскуолаҕа үөрэнэллэр.

=== Тээстиирдэр. === 
Биирдэ Тээстиирдэргэ тахсыбытым ийэм эмиэ баар эбит. Бары «бэс үөрэтэ» диэн аһылыгы сиэн ньамалаһа олороллор. Күлүү-салыы бөҕө. Миэхэ эмиэ кутан биэрдилэр. Ону дьэ үчүгэй баҕайытык истим. Бэһин кырбаабыттар, бурдугунан сэлиэнэйдээбиттэр, онтулара ис үөрэ курдук хойоҕос үчүгэй баҕайы. Ону миин курдук мас хамыйаҕынан иһэбит.

Иһэн баран сүрэхпин эрийтэрэн хотуолаан кэбистим. Тээстиирдэр куруук оннук аһыыр быһыылаах этилэр. Оччотооҕуга Тээстиир аҕата Кичи баар. Ыҥырар ата Сэмэн. Уһуун баҕайы оҕонньор. Тээстиирдэр олохторо туруорбах дьиэ, хотонноро киэҥэ-куоҥа. Кэлин, Тээстиир, ситэн баран, улахан ампаар дьиэ туттубута. Ол дьиэтин холкуостааһын саҕана Чүүккэ киллэрбитэ. Чүүккэ көһөрүн саҕана ийэлээх аҕата былыр үйэҕэ өлөн хаалбыттара. Кичи оҕонньору, биһиги Арҕаа Боотулуутааҕы дьиэбитигэр олордохпутуна, ыспааҥка ыарыыттан өллө диир буолаллара. Оччотооҕуга Окуун, Кичи уола, эдэр уол.
Ол аата Окуун Тээстиир быраата буолар.

=== Туоскайдар. ===
Туоскайдар эмиэ чугас ыал. Элбэх оҕолоохтор, дьадаҥы баҕайылар. Тээстиирдээхтэн аһаан-салҕанан олорбуттара. Тээстиирдэр ынах бөҕө, Туоскайдар ынахтара үс эрэ. Оҕолорун туой дьон иитэ ылаллар.

Билигин Туоскай кыыһа Биэрэ диэн Өргүөккэ баарыттан ити тустуук Кылаабдьый Сахаарап баар.
Айанньыт эмээхсинэ Кынаачайы ииппитэ Намҥа баар.

Балагыайа диэни Кыыча абаҕата, Дороппуун Бүөтүрэ ииппитэ.

Тээстиирдэр Барылаан диэн уолу ииппиттэрэ. Тээстиир «сыптарыҥа бэрт» диэн абааһы көрөр, Кэриэйин уонна Өкүлүүнэтин эрэ таптыыр. Кэриэйдээх Өкүлүүнэни Тээстиирдэр Муостаах уола Уйбаантан ылбыттара. Муостаах уола &amp;mdash; Тээстиир ойоҕун Өкүлүүнэ аймаҕа.

=== Дьуохар. ===
Арҕаа Боотулууга, сайын, окко киириэх иннинэ дьуохардаан дьэ лаглалдьытыы, киэргэнэ-киэргэнэ. Үҥкүү этээччилэрэ &amp;mdash; мин абаҕам, Тииһэ Суох Оҕонньор уола Тэриэн. Дьуохардара Ойбон Күөлгэ буолар. Онно улахан дьон сүүрбэччэ-отучча киһи мустар уонна биһиги оҕолор иһинэн-таһынан сүүрэбит. Оонньууга көҕө суохтар кэлбэттэр &amp;mdash; оттуур сирдэрин дьаһаналлар-оҥостоллор. Холобур, Тээстиирдэр олох сылдьыбаттар &amp;mdash; баайдара элбэҕэ бэрт. Сүөһү баай кинилэргэ буолунай &amp;mdash; кымырдаҕас уйатын курдук.

Абаҕам Тэриэн оччоҕо эдэрчи. Дьэ, үҥкүү туппут киһитэ этэ. Эдэр эрдэҕинэ айантан эргийэн кэлэн иһэн эһэм аахха олоҥхолообута. Дьэ, уонна онно-манна сылдьарын тухары олоҥхолоон түөрт атын ыалга босхо аһатан хонон сылдьар эбитэ үһү.

Былыргы дьон билэлээх сарыы этэрбэстээх буолаллар. Дьахталлар эмиэ. Дьахталлар киэннэрэ кыһыл да боҕуускалаах буолар, күөх да боҕуускалаах буолар. Маннык этэрбэс өссө тумустаах буолар. Сарыыны туус маҥан гыналлар уонна тирэҥсэ диэн ааттаан кэтэллэр.

=== Такыалар. === 
Такыалар сайыҥҥы олохторо Чуут Бахымахтатыгар, аартыкка турар этэ. Үс хостоох үчүгэйкээн баҕайы дьиэҕэ олороллоругар сүүрбэччэлээхпэр сылдьыбытым. Аҕалара &amp;mdash; Такыа Тайыла. Ийэлэрэ Огдооччуйа диэн лаһыгырайбыт эмээхсин этэ. Бу ыал икки уоллаахтара Онтуон уонна Ньукулай &amp;mdash; иитийэхтэр. Биир иитийэх кыыс &amp;mdash; Огдооччуйа. Аны туран бэйэлэрин кыыстара Татиина &amp;mdash; Тиит Харааччыннаахха баар...

Онон Лааһар ойоҕо Огдооччуйа дьиҥнээх дьоно Дабыыдап оҕонньордоох.

Такыа кыыһа Татиина туох да аһара элбэх саҥалаах кыыс этэ. Кинини Тиит Харааччыннаах иитэн, устунан дьиэ көрөөччү оҥостубуттара. Үчүгэй баҕайытык ыллыыр этэ. Кэлин Ахталба ойох ыла сылдьан баран бырахпыта &amp;mdash; күтүр дьахтар үрдүттэн дьахтар үрдүгэр сылдьар баҕайы этэ.

''Николаева Агафия Терентьевна сэһэнин И. Шамаев суруйуута''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>9n1z9lcuo7k7v5hr6wyad4s0d5ugseo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/II чааһа Үйэлэр кирбиилэрэ/Гражданскай сэриигэ Кыһыл дружинаҕа кыттыбыт байыастар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>975</id>
    <revision>
      <id>4717</id>
      <timestamp>2011-10-26T00:33:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'== Гражданскай сэриигэ Кыһыл дружинаҕа кыттыбыт байыастар ==  1. Иванов Т...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4717</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6773" sha1="o34kofyr9iukd7b46s2kyhlrk5l4klc" xml:space="preserve">== Гражданскай сэриигэ Кыһыл дружинаҕа кыттыбыт байыастар ==

1. Иванов Трофим Васильевич (Бурҕаа). 1900 сыллаахха II Үөдүгэйгэ төрөөбүтэ. 1934 сыллаахха Алдаҥҥа олорон өлбүтэ.

2. Борон Митрофан Федорович. 1904 сыллаахха II Үөдүгэй нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Бандьыыттары утары Ньурбанан, Сунтаарынан сылдьыһан сэриилэспитэ. 1923 сыллаахха Бэдьэкэ бандьыыт баандатын тутуспута.

3. Павлов Гаврил Федорович (Хабырыыска). 1898 сыллаахха II Үөдүгэй нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Аатырбыт кыһыл партизан быһыытынан биллэр.

4. Павлов Федор Федорович (Болтуо). 1890 сыллаахха II Үөдүгэй нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Бандьыыттары утаран Ньурбанан, Сунтаарынан сылдьыһан сэриилэспитэ. Кини Харабаев Иван Егоровиһы (Муос Харабаайы) кытта Үөһээ Бүлүүттэн Бүлүү уокуругунааҕы байыаннай штабка 1922 сыллаахха өрүс мууһа уста турдаҕына мууһу кытта, арбаҕынан хаххаланан, айаннаан улахан суолталаах тыллабыры киллэрбитэ. 1931-1932 сыллаахха II Үөдүгэй нэһилиэгин Советын председателинэн үлэлээбитэ.

5. Егоров Максим Егорович (Боппос уола). 1881 сыллаахха Куорамыкыга төрөөбүтэ. 1927-28 сылларга контрреволюционердары эһиигэ Р.И. Кардашевскай партизанскай этэрээтигэр сылдьыспыта. 1933 сыллаахха өлбүтэ.

6. Григорьев Даниил. II Үөдүгэй киһитэ. Милиционер.

7. Ботаков Кирилл Григорьевич. II Үөдүгэй нэһилиэгин киһитэ. Волревком үлэһитэ. Далырынан, Үгүлээтинэн эргийбитэ.

8. Тобохов Иван Алексеевич (Бордур уола). 1904 сыллаахха II Үөдүгэй нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Улуус оскуолатын бүтэрэн баран 1921 сыллаахха Бүлүү куоратыгар киирэн комсомол активнай чилиэнэ буолбута. Ити сыллаахха Якутскайга рабфакка үөрэнэ барбыта. Онтон ЧОН ротатын саллаатынан буолбута. 1922 сыл олунньу 22 күнүгэр Павловскай уонна Табаҕа икки ардыларыгар бандьыыттар төгүрүктээһиннэригэр түбэһэн ботуруона бүтүөр диэри хорсуннук сэриилэһэн өлбүтэ.

9. Григорьев Дмитрий Михайлович (Мотуруос). 1900 сыллаахха Үөһээ Бүлүүгэ төрөөбүтэ. Тулаайах уол борокуокка мотуруостаабыта. ЫРКС чилиэнэ. Н.И. Снитко этэрээтигэр сылдьан Хохочойго комсомолецтары кыргыбыт бандьыыттары урусхаллааһыҥҥа инники кэккэҕэ сылдьан 1922 сыл муус устар 18 күнүгэр өлбүтэ.

10. Винокуров Николай Егорович. 1905 сыллаахха Үөһээ Бүлүүгэ төрөөбүтэ. Орто Бүлүүгэ В. Шатаев этэрээтигэр тахсан иһэн Хохочойдооҕу тоһууртан куоппутун бандьыыттар тутан ылан Хампаҕа илдьэн ыппыттара.

11. Салашин Гаврил Михайлович. 1889 сыллаахха II Үөдүгэй нэһилиэгэр дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Үөһээ Бүлүүгэ, Ньурбаҕа, Сунтаарга буолбут кыргыһыыларга сылдьан баран Бодойбоҕо о.д.а. сирдэргэ Совет былааһын олохтооһуҥҥа активнай кыттыыны ылбыта. 1922 сыллаахха Төхтүргэ уонна Киллэмҥэ үрүҥ баандалары урусхалласпыта. 1923 сыл саас Саһыл Сыһыы оборонатыгар кыттан пепеляевщинаны бүтэһиктээхтик үлтү сынньыспыта. Дойдутугар кэлэн Советтар үлэлэрин сүһүөҕэр туруорууга, колхозтары тэрийсиигэ активнайдык үлэлээбитэ. Дойдутугар олорон 1964 сыллаахха өлбүтэ.

12. Потапова-Габышева Марфа Георгиевна. Үөһээ Бүлүүгэ атыыһыт Потапов кэргэнигэр төрөөбүтэ. Якутскайга үөрэнэ сылдьан 1917 сыллаахха революционнай охсуһуу суолугар туруммута. Коммунист. 1922 сыллаахха Бүлүү куоратын оборонатын активнай кыттыылааҕа. Кэлин советскай, партийнай үлэһит, Москва куоракка олорбута. Бэйэтин кэриэһин толорон күндү уҥуоҕа дойдутугар Үөһээ Бүлүүгэ аҕалыллан Чардааҥҥа кистэниллибитэ.

13. Потапова-Шапошникова Мария Георгиевна. Үөһээ Бүлүүгэ төрөөбүтэ. Потапова-Габышева Марфа Георгиевна бииргэ төрөөбүт балта. Комсомолка. Бүлүү оборонатыгар кыттыбыта. Кэлин учууталлаабыта. Нам улууһугар пенсияҕа олорон өлбүтэ.

14. Иванов Никифор Михайлович – Мотуруос. Бартыһаан Салааһын бииргэ төрөөбүт быраата. Хохочойго тоһуурга 17 комсомолеһы кытта өлбүтэ.

''«Үөһээ Бүлүү. Бэҕэһээ. Бүгүн. Сарсын» кинигэттэн быһа тардан ылылынна''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>o34kofyr9iukd7b46s2kyhlrk5l4klc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/II чааһа Үйэлэр кирбиилэрэ/Бандьыыт саҕана</title>
    <ns>0</ns>
    <id>976</id>
    <revision>
      <id>7481</id>
      <parentid>4718</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:04:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <origin>7481</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5117" sha1="co0jqn8tpeyvlpetcaq01yb4t24tn0m" xml:space="preserve">== Бандьыыт саҕана ==

Бандьыыттар сэриилэрин саҕана мин дьонум Чүүт алаас хотугулуу арҕаа атаҕынааҕы «Быыгыр» диэн туона күөллээх, кыра алааска Кииччэлээҕи кытта дьукаах олорбуттар. «Быыгыр» хоту баһыгар бииргэ хотонноох, туруорбах дьиэлээх, тиэргэнигэр ампаардаах Өлүөскэ Ылдьаатын аах  дьиэлэрэ баара. Өлүөскэ Ылдьаатын кэргэнэ Ааныска аҕам улахан балта, Кииччэ-Кирилл Потапов кэргэнэ аҕам иккис балта Хобороонньуйа диэн. Бу олордохторуна, саас бандьыыттар кэлбиттэр. Куорамыкыга олохсуйан ыстааптанан олорон чугастааҕы алаастар ыалларын аттарын тутуталаан, бэйэлэрин баандаларыгар киллэрэ сатаан  муҥнарын муҥнаабыттар. Ол курдук нэһилиэк олохтоохторун ыҥыран ылан мунньахтаабыттар. Бандьыыт тойоно Конон Никифоров кыһыллары кыайан-хотон эрэллэрин туһунан тыл эппит уонна бандьыыттар этэрээттэригэр холбоһорго ыҥырбыт. Олохтоохтортон ким да суруттарбатах, бары араас биричиинэнэн куотуна сатаабыттар. Аҕыйах биир эмэ киһини күүстэринэн суруйбуттар. Бандьыыттар абаларыгар миинэн киирбит аттарын ылан хаалбыттар. Олохтоохтор төһө да үөрэҕэ суохтарын иһин, бандьыыттар быстах оҕо тура сылдьар дьоннорун, сэбиэскэй былааһы кыайбаттарын өйдүүллэр эбит. Мин дьоммор сэбиэскэй былааһы тэрийсибит, ити бириэмэҕэ партизанныы сылдьар Герасим Яковлев кэлэ-бара дьиэлэнэр эбит. Кини кыһыллары кытта барарыгар «бандьыыттар аҕыйах бириэмэлээх быстах симиэртэр, кинилэр албыннарыгар киирэр эрэ буолаайаҕыт» диэн өйдөтөн барбыта үһү.

Саас, хаар алах-булах буолуута аҕыйах сүөһүлэрин ойуур саҕатыгар от ууран аһаталлара, элбэх аттаах дьонтон үргэн бэйдиэ сырсан хаалаллар эбит. Ол сүөһү аһаабыт отун тобоҕун көрө-көрө бандьыыттар «оччо кыһыл атын аһатан ааспыт» диэн доппуруостаан муҥнууллар эбит. Сороҕор кыһыллары тоһуйан хонон-өрөөн ааһаллар эбит, дьиэ үрдүгэр харабыл туруоран баран кими да ханна да ыыппакка муҥнууллара, куттанар да этибит диэн ийэм кэпсиир буолара. 

Саас от-мас көҕөрөн силигилии сиппитин кэннэ, биир сарсыарда ыал туруута Халбаакы диэки олохтоох, бандьыыттар күүстэринэн илдьэ сылдьыбыт киһилэрэ Дьоодьо Лыыбаҕа киирэн кэлбит уонна кэпсээбит: «Туох сэптэрэ буолла, кыраасынайдар борохуотунан кэлэн Тумулукаан аартыгынан ытыалаабыттарыгар сир-дойду өрө титирэстии түһэрин кытта, ыстааппыт олбуора сууллан барда да биһиги атахха биллэрдибит», &amp;mdash; диэн. Ити кыһыллар этэрээттэрэ борохуотунан кэлэн пулеметунан ытыалаабыттарыттан бандьыыттар үрүө-тараа көспүттэр.

Мин дьонум, ийэм төрөппүттэригэр Сэтэкэм Боотулуутугар көспүттэр. Боотулууга тиийэн дьэ нам-нум олорон эрдэхтэринэ аны биир күрүөйэх бандьыыт булбут. Күрүүрүгэр ат көрдөөн муҥнаабытын эһэлээх-аҕам тутан кэлгийэн Куорамыкыга олохтоох былаастарга киллэрэн туттарбыттара үһү.

''К.Г. Саввинов кэпсээнин И. Давыдов суруйуута''
''1975 сыл''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>co0jqn8tpeyvlpetcaq01yb4t24tn0m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/II чааһа Үйэлэр кирбиилэрэ/Бартыһаан Салааһын</title>
    <ns>0</ns>
    <id>977</id>
    <revision>
      <id>4719</id>
      <timestamp>2011-10-26T00:41:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'== Бартыһаан Салааһын ==  Гаврил Михайлович Григорьев-Салашин 1889 сыллаа...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4719</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3474" sha1="4wehja2rbd2q22oudn0slmonutvwbqw" xml:space="preserve">== Бартыһаан Салааһын ==

Гаврил Михайлович Григорьев-Салашин 1889 сыллаахха Үөһээ Бүлүү оройуонугар, 2-с Үөдүгэй нэһилиэгэр дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Улуу Октябрь буолуор диэри олохтоох баайдарга хамначчыттаабыта. Ол иһин баайдар «Салааһын» диэн хос аат иҥэрбиттэр. Ол хос аата кэлин иҥэн Салашин диэн фамилия оҥостон кэбиспитэ.

Дьокуускайга 1918 сылтан Бүлүү, Бодойбо, Өлүөхүмэ, Амма улуустарыгар, Советскай былааһы олохтооһуҥҥа активнай кыттыыны ылбыта. 1922 сыл муус устар 18 күнүгэр кини бииргэ төрөөбүт убайа Дмитрий Михайлович Григорьев Бүлүү уокуругар, Хохочой диэн сиргэ бандьыыттар тоһуурдарыгар түбэһэн 17 комсомоллар ахсааннарыгар өлбүтэ. Дьэ ити кэмтэн ыла Гаврил Салашин кыһыл армия байыаһа буолбута. Төхтүр, Киллэм диэн сирдэргэ буолуталаабыт кырыктаах кыргыһыыга кыттыбыта, бастыҥ байыас быһыытынан биллибитэ. 1923 сыл олунньу 16 күнүгэр Иван Яковлевич Строд командирдаах кыһыл этэрээтэ Амматтан 18 биэрэстэлээх Саһыл Сыһыы диэн сиргэ Пепеляев генерал этэрээтинэн төгүрүтүллүбүтэ. Историяҕа киирбит 18 хонуктаах «Муустаах осада» саҕаламмыта. Биир кырыктаах кыргыһыы кэмигэр Г. Салашин атаҕар бааһырбыта.

Кулун тутар 4 күнүгэр Саһыл Сыһыы хотойдорун Е.И. Курашов командирдаах кыһыл этэрээтэ босхолообута. Гражданскай сэрии кэнниттэн Г.М. Салашин үрүҥ этэрээттэр тобохторун эһиспитэ.

Салашиннар дьиэ кэргэн 1943 сыллаахха сэрии кэмигэр балык булдугар Бухта Тиксиигэ баран олоро сылдьыбыттара уонна 50-с сылларга төттөрү көһөн кэлбиттэр. Кэлин колхозка кадровай булчутунан, сайыҥҥы кэмҥэ сүөһү көрүүтүгэр бостуугунан үлэлээбитэ. 
Гаврил Салашин түөрт оҕо тапталлаах аҕата этэ. Улахан уола Петр  Якутскай куоракка олорор. Кыра уола Николай ГУП МТС тракториһа, онтон кыыһа Варвара зоотехник идэлээх.

Г.М. Салашин 1964 сыллаахха дойдутугар ыалдьан өлбүтэ. Билигин Үөдүгэй нэһилиэгин биир уулуссата Партизан Салашин аатын сүгэн турар.

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>4wehja2rbd2q22oudn0slmonutvwbqw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/II чааһа Үйэлэр кирбиилэрэ/Чүөккэ уолаттара</title>
    <ns>0</ns>
    <id>978</id>
    <revision>
      <id>7566</id>
      <parentid>7486</parentid>
      <timestamp>2024-01-27T05:43:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.244.137.69</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Чүөккэ уолаттара */ис хоhооно эбилиннэ</comment>
      <origin>7566</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4853" sha1="i5ibf5uzxw9xzq6jjrmgdhdnnqtiob2" xml:space="preserve">== Чүөккэ уолаттара ==

Үөһээ Бүлүү улууһун 2-с Үөдүгэй нэһилиэгэр Павлов Федор &amp;mdash; Чүөккэ оҕонньор Куорамыкыга Сэбиэскэй былаас иннинэ олорбут. Кини сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ өлбүт. Бу Чүөккэ оҕонньор биир соҕотох төрөппүт уоллаах эбит &amp;mdash; Павлов Гаврил Федорович диэн. Ол уолугар ханыы үс уолу ииттибит: мин аҕабын Павлов Герасим Федоровиһы &amp;mdash; Баллаа Дьарааһыны, Павлов Федор Федоровиһы &amp;mdash; Болтуону уонна Павлов Дмитрий Федоровиһы &amp;mdash; Мииккэни.

Мин аҕам бу уолаттартан саамай аҕалара эбит. Төһө да бииргэ иитилиннэллэр аҕам бу Чүөккэҕэ, улаатан баран хамначчыт быһыытынан сылдьыбыт. 
Павлов Хабырыыл (Хабырыыска) уонна Павлов Федор (Болтуо) гражданскай сэрии кэмигэр Үөһээ Бүлүүгэ бандьыыттары утары кыһыл партизаннар этилэр. Сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ Хабырыыска атыы-эргиэн тэрилтэтигэр агеннаан наар ыраах Өлүөхүмэнэн, атын да сирдэринэн айаҥҥа сылдьыбыт. Сааһыран баран, икки хараҕынан көрбөт буолан өлбүтэ. 

Онтон Болтуо туох эрэ боломуочунайынан үлэлээбитэ. Эмиэ икки хараҕа суох буолан өр эрэйдэнэн өлбүт үһү. Хабырыыска мин өйдүүрбүнэн үс оҕолоох. Кыыһа Павлова Анна Гаврильевна этэ, икки оҕолоох. Улахан уола Павлов Иван Гаврильевич (Соһор Уйбаан) Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, элбэх оҕолоох. 2004 сыл сааһыары өлбүтэ. Кыра уол Павлов Николай Гаврильевич үрдүк үөрэхтээх учуутал, хас да оҕолоох. Билигин Дьокуускай куоракка пенсияҕа олорор. 
Онтон Болтуо икки уоллааҕа. Улахан уола Софрон Федорович Павлов улаатан иһэн ыалдьан өлбүтэ. Кыра уола Павлов Николай Федорович Ойуунускай аатынан Саха драмтеатырын артыыһа, эдэр сааһыгар ыалдьан орто дойдуттан барбыта. Икки кыыс оҕолоох.

Мииккэ Павлов Аҕа дойду Улуу сэриитин активнай кыттыылааҕа. Сэрииттэн илиитин тарбахтарын таптаран инбэлиит буолан кэлбитэ. Кырдьан, эмиэ хараҕа-көһө олус мөлтөөн, аҕыйах сыллааҕыта өлбүтэ. Биир уоллааҕа билигин суох. Икки кыыстаах. Улахана Марыына Дьокуускайга олорор, ыал кыра кыыһа Мария манна Үөһээ Бүлүүгэ олорор, биир уоллаах, сиэннэрдээх. 

Аҕам иккис кэргэниттэн уола Павлов Гаврил Герасимович бастакы комсомолецтартан биирдэстэрэ этэ. «Күҥкү» колхуоһу тэрийсибитэ. «Күҥкү» кэлин «Карл Маркс» холкуос, онтон «Үөдүгэй» совхоз буолбута. Өрүс уҥуор эмиэ хас да холкуоһу тэрийсибит.

Убайым Гаврил Герасимович (Байбааскы) Дьүөгэ Ааныстыырап «Кыһылбын уонна оскуолаҕа үөрэнним» диэн кэпсээнин геройа. Кини Москватааҕы Тимирязев аатынан академияны бүтэрбит. Элбэх сыл оскуола директорынан, райком I, II-с секретарынан Бүлүүгэ үлэлээбит. Кэлин Төҥүлүгэ райком I-кы секретарынан үлэлии олорон 1941 сыл кыһыныгар өлбүт.

''Павлов Алексей Герасимович – Омолуй.'' 

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]

2004 сыл.</text>
      <sha1>i5ibf5uzxw9xzq6jjrmgdhdnnqtiob2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/II чааһа Үйэлэр кирбиилэрэ/Хозяйственная книга 2-Едюгейского сельского совета</title>
    <ns>0</ns>
    <id>979</id>
    <revision>
      <id>4721</id>
      <timestamp>2011-10-26T00:47:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'== «Хозяйственная книга 2-Едюгейского сельского совета Верхневилюйско...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4721</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24927" sha1="1pk9w7x6lmr9s2xw4vx4xcv8g0zrpt7" xml:space="preserve">== «Хозяйственная книга 2-Едюгейского сельского совета Верхневилюйского района Якутской АССР за 1929 год» диэн архивтан ылыллыбыт кинигэттэн латинскайдыы суруллубут испииһэк ==

=== Күҥкү ===
&lt;poem&gt;
1. Болтуо Сүөдэр – 41, ойоҕо Балбаара – 26, кыргыттара Маарыйа – 4, Аана – 2, Мааппа – 1.
2. Дениис Сэппэҥ уола – 40, ойоҕо Кристиин – 30, уола Баһылай – 6, кыыһа Маарыйа – 3.
3. Хабырыыл Мэнигийээнэп – 40, ийэтэ Аана – 81, уола Испирдиэн – 3.
4. Прокопий Хойутаанап – 77.
5. Сөдүөт Тоҥ - 62.
6. Балыкаар Одоруйа (Чуолҕаны, Көтөх ууһа) – 34, ойоҕо Анна – 42, кыргыттара Өлөксөөндүрэ – 7, Балыҕыайа – 3 ыйдаах.
7. Эникиэнтэй Бөтүрүөп – 15.
8. Ыкынаачай Одоруйа (Чуолҕаны) – 21, ойоҕо Мачыыка – 18.
9. Иҥиэнтэй Мончуура (Чуолҕаны) – 66, ойоҕо Балбаара – 55, балта Огдооччуйа – 50, уола Сэмэн – 19.
10. Моссой Майысыай – 25, ойоҕо Настаа – 23.
11. Киргиэлэй «Кинээс», Көтөх ууһа – 48, ойоҕо Маарыйа – 47, уола Сөхүөр (Захар) – 12, кыргыттара Христофор (?) – 8, Маарыйа – 19.
12. Байбал Наарайап – 35, ойоҕо Кэтириинэ – 28, аҕата Тайыла – 65, уолаттара Силип – 6, Сөдүөт – 2.
13. Денис Наарайап – 35, ойоҕо Даарыйа – 34, кыргыттара Маарыйа – 9, Огдооччуйа – 4, Өрүүнэ – 3, уола Борукуоппай – 2.
14. Мэхээлэ Буоппал – 60, ойоҕо Өлөксөөндүрэ – 45, уолаттара Сөдүөт – 18, Сэмэн – 17, Өлөксөй – 15, кыргыттара Маайа – 11, Кэтириинэ – 10.
15. Силип Нараайап (Чуолҕаны) – 26, ийэтэ Мотурууна – 80.
16. Доҕуун Чооруос – Денис – 60, ойоҕо Сүөкүччэ – 42, уолаттара Киргиэлэй – 17, Өлөксөй – 16, Хоноһо – 10, кыргыттара Маарыйа – 14, Аана – 13. (Чооруосаптар – И.Ш.)
17. Мээнэкэ Николай – 80, ойоҕо Акулина – 70.
18. Марк Мээнэкэ уола (Халҕанньыт Сиһин Күөлэ) – 30, ойоҕо Марфа – 26, уола Петр – 2.&lt;/poem&gt;

=== Чүүт ===
&lt;poem&gt;
1. Нукулаайап Ноҕоон (Өспөк) – 61, ойоҕо Араппыын – 50, иитийэх уола Уйбаан – 30, уола Силип – 21.
2. Хабырыыл Айах – 60, ойоҕо Сөдүөччүйэ – 60, уола Кирилэ – 17, кыыһа Балааҕыйа – 10, уолун кыыһа Өксүүнньэ – 2.
3. Сөдүөт Мохордооноп (Чоҥоро Харыйалааҕа) – 52, ойоҕо Аҕааппыйа – 50, кыыһа Биэрэ – 13.
4. Баһылай Мачаал (Чэҥэттэ Кулуһуннааҕа) – 40, ойоҕо Огдооччуйа – 26, уола Баһылай – 6, ийэтэ Аана – 60.
5. Сааба Сэппэҥ - 83, уола Бытыкый – 53, кыыһа Дьэбдьиэнньэ – 16, уола Тэрэппиин – 7.
6. Киргиэлэй Тоттох – 60, уола Урууп – 20, кыргыттара Өксүүнньэ – 14, Өрүүнэ – 11, Маарыйа – 7, уола Баһылай – 6.
7. Киччэ Буоһарыйа (Күндэлиир) – 45, ойоҕо Хобороонньуйа – 43, кыргыттара Аппырысыанньыйа – 15, Аппыыса – 10, Мааппа – 5.
8. Лааһар Массыысап (Чэҥэттэ) – 36, ийэтэ Маарыйа – 67, балта Марыына – 22, уола Ньукулай – 2.
9. Уйбаан Өтөгөр (Чэҥэттэ Харыйалааҕа) – 70, ойоҕо Маарыйа – 60, уолаттара Байбал – 12, Сааба – 23, кийиитэ Маарыйа – 18.
10. Бааска Ньукулаайап – 39, ойоҕо Маарыйа – 31, уолаттара Мэхээлэ – 8, Ньукулай – 2.
11. Хабырыыл Уйбаныап Намылҕа – 70, ойоҕо Мотурууна – 60, кыргыттара Өкүлүүнэ - 18, Мааппа – 3, Тытыйыына – 2, уола Сэмэн – 8.
12. Ньукулай Филиппов Түһүлүк – 36, ойоҕо Маарыйа – 35, кыыһа Өлөксөөндүрэ – 9.
13. Тиитэп Киргиэлэйэп Тит - 26, ойоҕо Маарыйа - 18, уола Ньукулай - 1.
14. Ньукулай Токуол уола – 22, ойоҕо Даарыйа – 18, быраата Борукуоппай – 16, балыһа Акааппыйа – 12.
15. Киргиэлэй Өндүрэйэп – 60, ойоҕо Маарыйа – 50, кыргыттара Марыына – 18, Натаалдьыйа – 17, Өлөксөөндүрэ – 13.
16. Сөдүөт Киргиэлэйэп – 52.
17. Денис Уйбаныап – 40, ойоҕо Акааппыйа – 22, ийэтэ Аана – 70.
18. Тайыла Такыа (Бахымахта) – 56, ойоҕо Огдооччуйа – 55, иитийэх уолаттара Онтуон – 13, Ньукулай – 3, кыыһа Огдооччуйа – 13.
19. Өлөксүөйэп Түмэппий – 16, ийэтэ Өлөксөөндүрэ – 44, быраата Кынаачай – 12, балыстара Мотурууна – 9, Өкүлүүнэ – 5.
20. Аана Уйбаан ойоҕо – 50, кыргыттара Аҕааппыйа – 20, Ыстапаанньыйа – 13, уолаттара Миитэрэй – 12, Тайыла – 6. (Муруһурдар – И.Ш.)
&lt;/poem&gt;

=== Куду (Дабыыдап) ===
&lt;poem&gt;
1. Сааба Уйбаныап Чоорой – 23, ойоҕо Маарыйа – 18.
2. Ньукулай Саттаҕар (Боотулуу) – 66, ойоҕо Огдооччуйа – 68.
3. Бүөтүр Оппуостал (Чөмчөх) – 60, ойоҕо Огдооччуйа – 62, уола Борукуоппай (Ленин премия лауреата) – 7, кыыһа Мааппа – 13.
4. Борукуоппай Хараарбах (Хаас Тахсыбыт) – 75, ойоҕо Кэтириинэ – 46, кыыһа Биэрэ – 15, уолаттара Тэрэппиин – 13, Дьөгүөр – 4.
5. Киргиэлэй Ырдьайаан (Боотулуу, Ойуун уҥуоҕа) – 65, ойоҕо Сөдүөччүйэ – 70.
6. Киргиэлэй Хочуруоскай – 70, ойоҕо Өкүлүүнэ – 75, уола Хабырыыл – 20, кыыһа Марыына – 18.
7. Хабырыыл Лааһарап (Харбалаах) – 62, ойоҕо Маайа – 65, кыыһа Мааппа – 16, уолаттара Дьэлиһиэй – 14, Хабырыыл – 7.
8. Дьарааһын Лааһарап (Харбалаах) – 27, ойоҕо Мааппа – 25.
9. Микиитэ Саабынап (Харбалаах) – 29, ойоҕо Мотурууна – 29, кыыһа Борускуобуйа – 3, уола Сэмэн – 5.
10. Маар Саабынап – 23, ийэтэ Маарыйа – 79.
11. Тиит Буойанап (Боотулуу) – 45, ойоҕо Даарыйа – 31, ийэтэ Аана – 80, кыыһа Маарыйа – 10.
12. Уйбаан Каака – 73, ойоҕо Аана – 63, иитийэх уолаттара Уйбаан – 8, Дьаакып – 18.
13. Тураах Баһылай (Боотулуу) – 63, ойоҕо Өксүүн – 34, уолаттара Баһылай – 36, Киргиэлэй – 35, кыргыттара Балбаара – 10, Өрүүнэ – 9, Маарыйа – 3.
14. Өлөксөй Дьалла (Кулуһуннаах) – 55.
15. Баһылаайап Харытыан (Боотулуу) – 34, ойоҕо Кэтириинэ – 26, кыыһа Маайа – 2.
16. Сэмээнэп Бүөтүр (Боотулуу) – 45, ойоҕо Өкүлүүнэ – 40, уолаттара Баһылай - 4, Ыстапаан – 8.
17. Ньукулай Киргиэлэйэп – Чолостор (Боотулуу) – 56, ойоҕо Ылдьаана – 40, кыргыттара Өлөөнө - 15, Настааччыйа – 13, Мотурууна – 4, уола Испирдиэн – 6.
18. Маар Уйбаныап (Боотулуу) – 30, ойоҕо Биэрэ – 20, кыыһа Балбаара – 4.
19. Миитэрэй Быралгы (Боотулуу) – 29, ойоҕо Сөдүөрэ – 28, кыыһа Мотурууна – 3.
20. Балбаара Налыйдыыраба (Боотулуу) – 60, уолаттара Балыкаар – 15, Маппый – 11, кыыһа Огдооччуйа – 13.
21. Өлөксөй Туоскай (Боотулуу) – 48, ойоҕо Уолга – 42, уолаттара Өлөксөй – 23, Дьөгүөр - 12, кыргыттара Ычыына – 18, Өлөксөөндүрэ – 13, Өлөксөөндүрэ – 2.
22. Майысыай Сэмэнэп (Боотулуу) – 37, уола Өндөрөй – 16.
23. Испирдиэн Абырах (Боотулуу) – 58, ойоҕо Өрүүнэ – 56, уолаттара Дьаакып – 17, Ылдьаа – 15, Луп – 5, Испирдиэн – 3.
24. Баһылайап Испирдиэн (Боотулуу) – 60, ойоҕо Аана – 57, уолаттара Баһылай – 35, Маппый – 30, Мотурууна – 4.
25. Обокуун Сэмэнэп (Боотулуу) – 31, ийэтэ Маарыйа – 70.
26. Ньукулай Тырыбыс (Боотулуу) – 80, ойоҕо Өлөксөөндүрэ – 76, уола Биибэн – 16.
27. Дьаакып Тырыбыс (Боотулуу) – 23, ойоҕо Маабыра – 20.
28. Көтөөхөп Баһылай (Сиэр Ат) – 39, ойоҕо Араппыын – 40, уола Тэрэппиин – 7, иитийэх уола Хабырыыл – 13, кыргыттара Маарыйа – 9, Мотурууна – 2, абаҕата Мэхээлэ – 70, Уолга – 65.
29. Ньукулай Куука – Чуппуук Тэриэн (Боотулуу) – 80, ойоҕо Маарыйа – 65, кыыһа Өлөксөөндүрэ – 16.
30. Баһылай Мэччитээ – 40, ойоҕо Огдооччуйа – 50, кыыһа Огдооччуйа – 7.
31. Тэриэн Куука уола – Чуппуук – 35, ойоҕо Ылдьаана – 34, уолаттара Түмэппий – 15, Ньукулай – 2, кыргыттара Акааппыйа – 14, Өлөөнө - 10.
32. Омукчанов Лэппириэн (Боотулуу) – 30.
33. Тэрэнтэй Тииһэ Суох (Боотулуу) – 36, ойоҕо Настааччыйа – 28, кыыһа Настааччыйа – 1.
34. Николай Көтөөхөп (Боотулуу) – 29, ойоҕо Бөдүөрэ – 25, ийэтэ Мотурууна – 70, иитийэх уола Хабырыыл – 2.
35. Иннокентий Лэкэчик (Сис күөлэ) – 80.
36. Дэпсэй Тэрэппиинэп (Уулаах Ньээлбиктэ) – 46, ойоҕо йрүүнэ – 43, кыыһа Марыына – 9, Ньукулай (?).
37. Өрүүнэ Омукчанова (Илин Боотулуу) – 60, иитийэх Ылдьаана – 30, уолаттара Бүөтүр – 7, Ньукулай – 6.
38. Даарыйа – Ылдьаа кыыһа (Арҕаа Боотулуу) – 35, кыыһа Маарыйа – 7.
39. Уйбаан Шамаайап Кулуһуннаах) – 29, ойоҕо Мааппа – 27.
40. Уоһук Чөрөөкүйэ – 36, ойоҕо Хобороос – 35, уола Тэрэппиин – 1, кыыһа Аана – 8.
41. Испирдиэн Куолайап – Хаппараал ууһа – 56, ойоҕо Марыына – 46, кыргыттара Татыйыына – 19, Уолга – 12, уолаттара Захаар – 14, Борукуоппай – 5.
42. Бүөтүр Обокуумап – 16.
43. Марк Саввин – Хаппараал ууһа – 60, ойоҕо Сөдүөччүйэ – 62, уолаттара Антуон – 16, Ньукулай – 9, быраата Тайыла – 57.
44. Марк Куолайап – Хаппараал ууһа – 60, ойоҕо Агааппыйа – 50, уолаттара Дьаакып – 20, Хабырыыс – 8, кыргыттара Балбаара – 2, Аана – 16, ийэ кынна Балбаара – 70.
45. Баһылай Куолайап – Хаппараал ууһа – 49, ойоҕо Сөдүөрэ – 36, уола Баһылай – 1, кыыһа Кэтириинэ – 3, ийэтэ Кэтириинэ – 80.
46. Мордускуойап Миитэрэй (Хомустаах) – 26, аҕата Тайыла – 72, ийэтэ Маарыйа – 70, кыыһа Маарыйа – 5, уола Ньукулай – 4.
47. Бүөтүр Ньолбо (Хорбочукаан) – 77.
48. Аржаков Лука (Чөмчөх) – 24.
49. Бүөтүр Уусскай эбэтэр Русскай – Носкуо эһэтэ (Балаҕаннаах) – 59, ойоҕо Кэтириинэ – 62, кыыһа Маарыйа – 20, кыыһын кыыһа Аана – 1, уола Пуд – 24, кийиитэ Марыына – 30, уолун уола Ньукулай – 1.
50. Махарыынап Испирдиэн (Эбэ көрдүгэнэ) – 76, ойоҕо Кэтириинэ – 67.
51. Айанньыт Өлөксөй – 80, ойоҕо Аана – 76.
52. Данил Халҕанньык (Сис күөлэ) – 37, ойоҕо Татыйыына – 34, ийэтэ Мотурууна – 80, уолаттара Бүөтүр – 10, Охонооһой – 8, кыыһа Маарыйа – 3.
53. Савва Аржаков (Чөмчөх) – 27, ойоҕо Аана – 24.
54. Марк Шамаев (Кулуһуннаах) – 31, ойоҕо Хобороон – 34, уола Дьөгүөр – 8, кыыһа Маарыйа – 7.
55. Севостьян Аржаков (Чөмчөх) – 27 ойоҕо Настааччыйа – 25, быраата Киргиэлэй – 18, кыыһа Балбаара – 1.
56. Григорий Көтөөхөп – Хаҕыйах (Сиэр Ат, Кыҥкысах Наара) – 46, ойоҕо Балбаара – 54, уола Дьөгүөр – 14, кыыһа Даарыйа – 5.
57. Бүөтүр Тэрэппиинэп (Уулаах Ньээлбиктэ) – 45, ойоҕо Ылдьаана – 44, уола Барыллаан – 15, кыргыттара Балыгыайа – 8, Маарыйа – 2.
58. Өлөксөй Сэллээ (Сэллээ Маара, Чоҥоро) – 20, аҕата Өлөксөй – 60, убайа Дабыыт – 24, саҥаһа Маарыйа – 26.
59. Дьэпсэй Куолайап Хаппараал ууһа – 45, ойоҕо Хобороос – 37, уола Испирдиэн – 13, кыргыттара Өлөксөөндүрэ – 14, Кэтириинэ – 8.
60. Бүөтүр Омук (Омуков) (Чороон Ыйаабыт) – 43, ойоҕо Балбаара – 50, уола Сэмэн – 7, быраата Антуон – 46.
61. Тэриэн Куолайап – 37, ойоҕо Өлөксөөндүрэ – 31, уола Сүөдэр – 6, кыыһа Агааппыйа – 2.
62. Тэрэппиин Халачый – 29, ойоҕо Өкүлүүнэ – 29, кыыһа Өлөксөөндүрэ – 3.
63. Баһылай Нэккэ (Хомустаах) – 67, ойоҕо Аана – 65, кыыһын оҕото Настааччыйа – 10.
64. Мотурууна Хычта (Хачыат?) кыыһа – 20.
65. Терентий Аржаков-Ардьыыкап (Чөмчөх) – 29, ойоҕо Марыына – 27.
66. Миитэрэй Мэлдьээкэй – 85, ойоҕо Харычыаҥка – 82.
67. Сөдүөт Дьөнтөөкөп – Дьөнтөк – 60, ойоҕо Маарыйа – 60, уолаттара Кирилэ – 30, Байбал – 10, Баһылай – 8, кыргыттара Мотурууна – 23, Уолга – 12.
68. Тараас Чочуновскай (Арҕаа Чөмчөх) – 31, ойоҕо Борускуобуйа – 24, уола Баһылай – 1.
69. Муостаахап Уйбаан – 45, ойоҕо Балбаара – 40, ийэтэ Татыйыына – 60, уолаттара Онтуон – 14, Баһылай – 2, кыыһа Өлөөнө - 13.
70. Буут Харааччын – 28, кыргыттара Балбаара – 16, Кэтириинэ – 7.
71. Дэниис Харааччын – 34, ойоҕо Аана – 40, иитийэх кыргыттара Настааччыйа – 14, Өлөксөөндүрэ – 2.
72. Чоойунда Тэриэн (Сиэр Ат) – 36, ойоҕо Хобороонньо – 35, кыыһа Кэтириинэ – 3, уола Ньукулай – 8, ийэтэ Аана – 65.
73. Тайыла Көтөөхөп (Сиэр Ат) - 50, ойоҕо Мотурууна – 35, уолаттара Баһылай – 7, Микииппэр – 4, кыыһа Маарыйа – 6 ыйдаах.
74. Баһылай Маччас (Сиэр Ат) – 51, ойоҕо Өкүлүүнэ – 42, балта Даарыйа – 40, сиэнэ Татыйыына – 4, уола Ньукулай – 11, кыыһа Аана – 6.
75. Тэриэн Чочунуоскай (Кулуһуннаах) – 36, ойоҕо Ылдьаана – 38, уолаттара Дьөгүөр – 10, Уоһук – 1, кыргыттара Өлөксөөндүрэ – 14, Өкүлүүнэ – 4.
76. Лэппириэн Өндүрүөйэп (Чөмчөх) – 19, ийэтэ Агааппыйа – 70.
77. Хабырыыл Дапдаасап – 61, ойоҕо Хобороос – 42, кыргыттара Араппыын – 14, Аана – 11 ыйдаах, уола Дьөгүөр – 9.
78. Тайыла Киппиис – 43, ойоҕо Аана – 36, уола Баһылай – 6 ыйдаах.
79. Мэхээлэ Омукчаанап (Боотулуу) - ?, кыыһа Кэтириис – 7, ийэтэ Уолга – 80.
80. Гаврил Адарысов – Хаппараал ууһа – 20, ойоҕо Евдокия – 23.
81. Баһылай Сортуолап (Хорбочукаан) – 41, ойоҕо Өкүлүүнэ – 40, кыргыттара Балыайга – 13, Аана – 6, Огдооччуйа – 5, уолаттара Сэмэн – 9, Дьөгүөр – 3.
82. Охонооһой Дабыыдап (Хорбочукаан) – 55, ойоҕо Мааппа – 40, уолаттара Охонооһой – 14, Мэхээлэ – 22, Сааба – 1, Баһылай – 8, кыргыттара Аана – 20, Огдооччуйа – 6.
83. Сааба Сортуолап (Хорбочукаан) – 90, ойоҕо Балбаара – 65, иитийэх уола Дьөгүөр – 14.
84. Хабырыыл Дьоодьо (Хорбочукаан) – 64, ойоҕо Настааччыйа – 35, уолаттара Дьарааһын – 12, Аҕыай – 19, кийиитэ Зуойа – 17.
85. Баһылаайап Сабыыча – Севостьян – 35, аҕата Баһылай – 70, Ойоҕо Суоппуйа – 30, кыыһа Маарыйа – 4, уола Испирдиэн – 2.
86. Тихон Соокоо (Ильин) – 70, ойоҕо Даарыйа – 60, уолаттара Дьарааһын – 32, Балыкаар – 18, Баһылай – 5, кыыһа Настаа – 9.
87. Тэриэн Нарыык – 32, ойоҕо Маабыра – 24, кыыһа Ааныска – 1.
88. Киргиэлэй Хоҥсуоччу (Чоҥоро) – 68, ойоҕо Балбаара – 68, Кыргыттара Ылдьаана – 38, Өрүүнэ – 26, уола Ныымалы – 19, кыыһа  Татыйаана – 5.
89. Бөдүөрэ Хоҥсуоччу кыыһа (Чоҥоро) – 30, уолаттара Киргиэлэй – 4, Ньукулай – 2.
90. Саабынап Ыстапаан – 46, ойоҕо Маарыйа – 48, Уолаттара Тэриэнтэй – 18, Ылдьаа – 13, Сүөдэр – 7, кыыһа Дьэбдьиэнньийэ – 8. (Токурдар – И.Ш.)
91. Федор Токутов – (?), ойоҕо Өрүүнэ – 50, кыргыттара Даарыйа – 19, Таанньа (Мааппа) – 18, иитийэх кыыһа Маарыйа – 3. (Чөмчөх)
92. Мэхээйэлэп Миитэрэй – 36, ойоҕо Өлөксөөндүрэ – 33, кыыһа Балбаара, уола Мэхээлэ – 4. (Ньалыбыдах – И.Ш.)
93. Лэппириэн Бороҥнуур (Чараҥнаах) – 22.
94. Лааһар Дьоодьо уола (Эбэ) – 33, кыыһа Маарыйа – 2.
95. Бүөтүр Сүөдэрэп Чолоорбо Очос оҕото – 20, ийэтэ Маарыйа – 70, аҕатын ийэтэ Мааппа – 90, балыһа Огдооччуйа – 13, быраата Уйбаан – 14.
96. Өлөксөй Саабынап – 28, ойоҕо Араппыын – 35, кыргыттара Аана – 9, Маарыйа – 3, Даарыйа 2. (Кээнэкээн)
97.  Спиридон Гаврилов (Кулун Өлбүт) – 52, ойоҕо Маарыйа – 56, уолаттара Захаар – 17, Испирдиэн – 13, кыыһа Аана – 9.
98. Өлөксөй Кучах (Нээлбиктэ) – 26, ойоҕо Бороскуобуйа – 27, кыыһа Кэтириинэ – 2.
99. Уйбаан Адамов «Чуорнай» Күүстээх – 24, ойоҕо Ылдьаана – 24.
100. Иннокентий Адамов «Носкуо» - 26.&lt;/poem&gt;

=== Сирэ чуолкайдаммата ===
&lt;poem&gt;
1. Уйбаан Нэччэкэ – 46.
2. Тайыхан Нэччэкэ Тихон – 36, ойоҕо Өлөксөөндүрэ – 35, кыыһа Мааппа 4, уола Баһылай – 1.
3. Тихон Михаайылап – 40.
4. Михаил Уйбаныап – 40, ойоҕо Маабыра – 30, уола Хабырыыл – 7.
5. Арамаан Даллыйап – 27, ойоҕо Бөдүөрэ – 18.
6. Чөрөөкүйэ Михаил – 35, ойоҕо Ылдьаана – 36, ийэ кынна Кэтириинэ – 80, иитийэх кыыһа Биэрэ – 9.
7. Хабырыыл Норуос – 16.
8. Баһылай Бэллэҥэй – Федоров Василий – 40, ойоҕо Ылдьаана – 35, уолаттара Көстөкүүн – 11, Баһылай – 8, Испирдиэн – 2, кыыһа Өлөөнө - 10, иитийэх кыыһа Маарыйа – 16.
9. Баһылай Ньукулаайап – 42, ойоҕо Биэрэ – 30, уолаттара Сааба – 13, Тэрэппиин – 8.
10. Онтуон Дайылап – 47, ойоҕо Аана – 46, кыыһа Аана – 8.
11. Киргиэлэй Хоро – 48.
12. Киргиэлэй Бөтүрүөп – 48, кыыһа Өкүлүүнэ – 10.
13. Ньукулай Данилов – 68, ойоҕо Өксүүнньэ – 58, ийэ кынна Даарыйа – 98, уолун уола Борукуоппай – 10, уола Баһылай – 18.
14. Көстөкүүнэп Бүөтүр – 65, ойоҕо Мааппа – 65, иитийэх кыыһа Бөдүөрэ – 2.
15. Киргиэлэй Көстөкүүнэп – 68, ойоҕо Огдооччуйа – 56, уолаттара Миитэрэй – 14, Түмэппий – 7.
16. Николай Бөчөөйүс – 42, уола Иннокентий – 8, кыыһа Анна – 7.
17. Егор Капустин – 66, ойоҕо Аграфена Васильевна – 40, кыыһа Мария – 8.&lt;/poem&gt;
''
Архивтан ылан саха алфавитыгар суруйда Ульянова Александра Спиридоновна''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>1pk9w7x6lmr9s2xw4vx4xcv8g0zrpt7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/III чааһа СЭБИЭСКЭЙ БЫЛААС ТУРУГУРУУТА, ХОЛКУОСТААҺЫН/Партизан... тэриллиитэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>980</id>
    <revision>
      <id>7488</id>
      <parentid>4723</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:09:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <origin>7488</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19277" sha1="9vx1aif2fnqbd78frpybcew2w0c23v1" xml:space="preserve">III чааһа
СЭБИЭСКЭЙ БЫЛААС ТУРУГУРУУТА
ХОЛКУОСТААҺЫН


== Партизан, Күҥкү, Дабыыдап холкуостарын тэриллиитэ ==

Бэйэм Чараҥҥа төрөөбүтүм. Аҕам иккилээхпэр өлбүтүн кэннэ ийэбин тайҕаттан кэлбит Балыыҥка Киргиэлэй кэргэн ылан Чөмчөххө олохсуйбуппут. Биэс-алта сүөһүлээх буоларбыт. Иитийэх аҕам төрүттэрэ Чөмчөххө олорбуттар.

1929 сыллаахха саас кулаактааһыны Ахталба ыытар. Сир реформатын Өлүөхүмэ бааһынайа Полуэктов Иннокентий Бүлүү уокуругуттан тахсан оҥорор. Ол аайы мунньахтар тэриллэллэр. Улахан мунньахтары Баай Дабыыт дьиэтигэр Ырынаҕа оҥороллор. Оттон бэрэстэбиитэллэр мунньахтара буоллаҕына Тыһаҕас күөлүгэр Чүөлбээ (Семенов) эбэтэр Ньукууса Өлөксөйүн дьиэлэригэр оҥороллор. Мунньахтары дьадаҥылар кэмитиэттэрэ тэрийэн ыытар.
Бу кэмҥэ Куду сис баайдарынан Карадчиннар &amp;mdash; Тиит уонна Испии олороллор. Тиит 40-ча ынахтаах, 30-ча сылгылаах, Испии эмиэ биир оччо баайдаах. Испии уонна Тиит кулаак буолаллар.

1929 сыл Үөдүгэй нэһилиэгин пленумугар чилиэнинэн талыллабын. Онтон Кашлаков Василий Егорович (Чыычаах эһэтэ буолуо) оннугар 1930 сыл олунньу ыйтан Үөдүгэй Сэбиэтин исполкомун председателинэн талаллар.

1930 сыл саас колхозтааһын саҕаланар. «Партизан» колхоз Билиилээххэ тэриллэр. Бастакы председатель Ахталба. Кэлин Болтуо, Тоҕойбо Дьаакып буола сылдьаллар. Күҥкү аҕа ууһа «Күҥкү» диэн холкуос тэринэр. 1931 сыллаахха «Күҥкү» уонна «Бартыһаан» холбоһоннор «Мааркыс» холкуоһун тэрийэллэр. Мааркыска өр сылларга Үрэллэ &amp;mdash; Сергей Григорьев үлэлээбитэ.

Тиит хамначчыттара Огдуосаба диэн, Ньурбаттан бырадьаагы сылдьар Онтуонускай, Хоро уола Киргиэлэй диэннэр бааллара. Испии хамначчыттара Бөөччөх кыыһа, Адаарысап, Татаар, Добоо, Ырбай диэннэр бааллара. Бу дьон бары саҥа тэриллибит «Куду» колхозка чилиэнинэн киирэллэр.
Дьадаҥылар актыбыыстара Самаайап Мааркап, Самаайап Уйбаан, Ньолбо уолаттара Сааба, Лука, Испирдиэн Аржаковтар, Самыыкка уола Сабыстыйаан, Дабыыдап Сааба, Дабыыдап Мэхээлэ, Андреев Ефрем Николаевич, Бороннуров Ефрем Иванович бары колхозка чилиэн буолаллар. Кинилэртэн үөрэхтээхтэрэ Дабыыдап Мэхээлэ, Ньолбо уола Спиридон, Андреев Ефрем, Аржаков Киргиэлэй.

Арааһа улуус партийнай группатын уонна комячейкатын сорудаҕынан бу үөрэхтээх уолаттар Дабыыдап холкуоһун тэрийбит буолуохтаахтар. Кинилэр бары Үөһээ-Бүлүү 5 кылаастаах оскуолатын бүтэрэн үс бастакы Бүлүүгэ 11 концентрга, ол аата 7 кылааска тэҥнэһэр үөрэххэ үөрэнэ сылдьаллар.
Аржаков Киргиэлэй Дабыыдап Мэхээлэттэн, Саабаттан ордук аҕа. Кини Бүлүүгэ үлэлии сылдьан Дьокуускайдааҕы Совпартшколаҕа киирэн үөрэнэр. Ол үөрэх 3 сыллаах.

Колхозка өссө, Нээлбиктэттэн Чоойумда Тэриэнэ, Дороппуун Бүөтүрэ киирбиттэрэ.

Колхоз тэриллиэн иннинэ 1929 сыллаахха кулаактааһын уонна земпередел үлэтэ барар. Ити иннигэр испииһэк бөҕө оҥоһуллар. Онно хас биирдии киһини батараак, дьадаҥы, орто, орто сэниэ уонна кулаак диэн хайыталлар. Ойууттар, аҕабыттар, үспүкүлээннэр баайа да суох буолбуттарын иһин куоластара быһыллар. Сир үллэстиитигэр батараактар 2 өлүү, ортолор 1 өлүү сири ылбыттара. 1 өлүү сир 1 дэһээтинэҕэ тэҥнэһэр. Холобур, миэхэ Испии сирэ Хоту Алыкай түбэспитэ. Сирэ үчүгэйэ бэрт этэ. Онно биир сайын оттоотум.

Холкуоска киирэрбэр биир кунаны холбообутум. Биир сайын аҥарыгар Хорбочукааҥҥа олорор Бакаарай аҕата Саабаҕа оттоон оҕус тыһаҕаһы ылбытым холкуос тэриллэр сылыгар өгүрүмэр кунан буолбута, ол аата 4 саастаах. Ону холкуоска холбообутум.

=== Кудуга 1931 сыл сайын. === 
1931 сыл сайын, билиҥҥинэн ыһыах саҕана, Якутскайдыыр буоламмын дьоммун көрсө таарыйа, боломуочунайынан Халбаакыга тахса сылдьыбытым. Бу кэмҥэ Харааччыннар кулаактаммыт кэмнэрэ. Онно Испии дьиэтин тиэргэнигэр, ампаар айаҕар окко киирии мунньаҕын ыыта олордубут. Мунньаҕы председатель Самаайап Уйбаан ыытар. Онно Дэниис Харааччын суох, Боотулууга аҕатыгар таарыйан, Өргүөккэ барыахтаах сураҕа баар үһү. Дэниистээх Ньолбо кыыһын кыыһа диэн бааһынай кыыһы иитэллэр. Дэниистээх дьиэлэрэ Ньээлбиктэҕэ барар аартык диэки баар.

Биһиги киэһэ мунньахтыы олоробут. Кумаар бөҕө. Ол олордохпутуна арай Дэниис кэллэ. Ырбаахыта нэлэккэй, хааннаах курдук. Сүрдьүгэс ааҥҥа кэлэн тиэргэҥҥэ киирдэ.

Самаайап:

&amp;mdash; Хайдах-хайдаҕый? Киһибит тугун быһаҕай? &amp;mdash; диэтэ, онтон чугаһаан кэлбитигэр кытаанахтык:

&amp;mdash; Быһаххын бырах! &amp;mdash; диэтэ. 

Дэниис быһаҕын бырахта:

&amp;mdash; Ойохпун өлөрдүм, миигин дьаһайыҥ! &amp;mdash; диэтэ.

Ону Самаайап «хочуоҥхаҕа киир» диэбитигэр тук курдук киирбитин хатаан кэбистэ.

Онтон бары Дэниис дьиэтигэр бардыбыт. Дьиэҕэ көрбүппүт, чэйдии олорбут эбиттэр. Үс чааскы баар, олоппос охтубут. Онтон хочуоҥканы көрбүппүт &amp;mdash; дьахтар атаҕа көстө сытар эбит. Түүн киһи сылдьыбатын курдук 2 киһини &amp;mdash; Онтуонускайы, Сабыстыйааны харабыллаттылар. Дэриэбинэҕэ наарыһынай барда. Нөҥүө күнүгэр милииссийэ Дабыыдап Мэхээлэ, угрозыск следователэ Иванов (Бүлүү), биэлсэр Припузов таҕыстылар. Манна дьахтары көрүү буолбутугар, дьахтар билэтигэр кур курдук тигиммит мөһөөччүктээх эбит. Онно икки кыһыл көмүс чаһыы, кыһыл көмүс браслет, 20-чэ көмүс солотуунньук, уоннуулаах аҕыс империал харчыны тиктэ сылдьар эбит. Бу дьахтар Сунтаар Хочо улууһуттан эргэ тахсан кэлбит дьахтар үһү. Төрүттэрэ Поповтар диэннэр.

Кини күрүүргэ бэлэмнэнэ сылдьыбыт. Сэллээ Дабыыта ол киэһэ ат аҕалыахтаах үһү. Онон киирэн дьахтар ол сарсыарда кэлэр борокуотунан Сунтаарга күрүөхтээҕэ эбитэ үһү. Мин ол түүн Чөмчөххө бардым. Дьиэбэр утуйа түһэн баран, сарсыарда куораттаары быраабаҕа киирэн иһэн Бахымахтаҕа Дэнииһи илдьэ иһэллэрин көрсө түстүм. Дэнииһи Беломорканал тутуутугар ыыппыттар уонна кэлин кэлэ сылдьыбыта диир этилэр.

Ити дьыл Буут быстыбыт куолаһын туруорса Дьокуускайга сылдьар этэ. Ол сайын аны Буут ойоҕо сүтэн хаалар. Ол дьахтар Бөөччөх кыыһынаан олорбуттара. Көрдөөн бөҕө буолаллар. Онтукайдара ампаарга ыйаммыт эбит. Тиит кулаактанан, өйө алдьанан, киһини кытта кэпсэппэт буолан кэлэн, ойоҕунаан иккиэн ыалдьан сыппыттара. Онтон ойоҕо ол дьыл 1931 сыл өлбүтэ.

Лаврентий үөрэнэ Москваҕа Потаповаҕа барбыт.

=== Дьокуускай. Съезд. === 
1930 сыл олунньу ыйтан Үөдугэй Советын Ситэриилээх комитетын председателинэн олорон 1931 сыл ахсынньы ыйга Бүлүүгэ уокурук 2-с съеһигэр делегатынан киирэбин. Үөһээ-Бүлүүттэн Егорова Феврониялыын (Баҕайы Хобороон) уонна Чаҕылҕан Саввинов үһүөбүт. Онтон устунан үһүөн Якутскайга Советтар 7-с съезтэригэр делегатынан талыллан барар буоллубут. 

Делегаттар сэттиэбит – Бүлүүттэн өссө түөрт киһи буолла. Алта хаайыылаах барыста. Олору кытта 2 милиционер, 4 куонньук, 1 баһаатай. Оннук 14 күн айаннаан тиийдибит. Хаайыылаахтарбыт илиилэрэ-атахтара кэлгиэлээхтэр. Сууттана баран иһэллэр. 

Хонук ыалбыт эрдэтээн истэн олорор буолаллар. Орто Бүлүү ыалларыгар бастаан хотоннорун ааһан дьиэҕэ киирэҕин. Биһиэхэ хотоҥҥо киирэргэр дьиэнэн ааһаҕын. Биһиги тиийэрбитигэр сүөһүлэрин таһырдьа таһаараллар. Дьиэнэн, хотонунан от тэлгээн сиргэ утуйабыт. Бандьыыттарбыт сорохторо биллэр бандьыыттар &amp;mdash; Оҕонньоркоон, Басхардыров, Сметанин. Олорбутун хонук сирбитигэр олоҥхолотобут, остуоруйалатабыт. Дьокуускайга киэһэ хараҥаҕа тиийэммит Орджоникидзе таһыгар МВД-га туттардым.

Мунньахпыт национальнай театрга барар. «Дом крестьянина» диэҥҥэ делегаттары түһэрэллэр, 3-с остолобуойга аһаталлар. 12 хоннубут. Дакылааттар нууччалыы бараллар. Ону наушнигынан тылбаастыы олороллор. Мин билэрбинэн Мыкычанов Егор (Ороһу) тылбаастаһар.

Бу съезкэ Ойуунускай тыл эттэ. Онно Москваттаи кэлбитин, Максим Горькайы көрсүбүтүн, «Кыһыл Ойууну» туруорарын көҥүллээбиттэрин, саха литературата сайдыахтааҕын туһунан тыл эппитэ. Бу дакылаат художественнай оформлениетэ дьикти этэ. Дакылаат саҕаланыаҕыттан бүтүөр дылы Партизан Егоров бэстилиэттээх, знамялаах турбута. Дакылаат түмүк-түмүк миэстэлэригэр куба көтөн тахсара, чаҕылҕан дапсыйара, этиҥ этэрэ инсценировкаланан көрдөрүллүбүтэ. Биир түгэҥҥэ уот иччитэ тахса сылдьыбыта. Оннук дьикти доҕуһуоллаах дакылаат этэ.

Олорор сирбититтэн нацтеатрга 2 массыынанан тиэйэллэр. Егорова Феврония ЯЦИК чилиэнэ буолла. Киниэхэ көстүүм, значок, курдаах бэстилиэт биэрдилэр. Хобороон ыалга хамнаска сылдьан аһаан-таҥнан сылдьыбыт, сүрдээх тыллаах-өстөөх, сытыы дьахтар этэ. Былыргы бассабыык. Татаар кэргэннэммитэ, икки уолламмыта. Ол съезкэ холкуостааһын туһунан тыл эппитэ.

Съезтэн кэлэн баран Бүлүү уокуругар сир салаатыгар инструктор буоллум. Онтон күһүн атырдьах ыйыгар Якутскайга 3 сыллаах совпартшколаҕа үөрэххэ ыыттылар. Онно үөрэҕиҥ суох диэн ылбатылар. Онтон икки сыллаах батрацкай курс тэриллэр диэн 60-ча киһини онно-манна үлэлэтэн кэтэһиннэрэ сырыттахтарына обкомол представителэ Ефремов Спиридон Ефремович кэлэн Саха Национальнай Байыаннай Оскуолата баар диэн биллэрдэ. Онно 4 киһини талан ыллылар. Байыаннай оскуоланы бүтэрэн баран Горнай оройуонугар бардым. 1932 сылга партияҕа киирдим.
Горнай саҥа тэриллибит оройуон эбит.

=== Үөһээ Бүлүүгэ. === 
Үөһээ Бүлүүгэ ити сылларга волревком председателэ &amp;mdash; Васильев Петр Адамович – Дьүккэлдьийэ диэн Өргүөт киһитэ. Кинини кытта эмиэ Өргүөт киһитэ Семенов Спиридон үлэлэһэр. Секретарынан Кэнтик киһитэ Михайлов Кузьма.

=== Колхоз. === 
Колхозка киириэн баҕалаахтар испииһэктэрэ оҥоһуллар. Онно илии баттатан, колхозка киирбиттэр мунньахтыыллар. Манна правление председателин уонна чилиэннэрин талаллар. Өссө правление үлэтин көрөр-истэр бэрэбиэркэлиир ревизионнай комиссия диэн талыллар.
Уокурук киинигэр исполком иһигэр колхоз-секция диэн тэрилтэ үлэлиир. Колхоз секция иһинэн комиссия үлэлиир. Бу комиссия улуустартан киирбит колхозтар бырабылыанньаларын чилиэннэрин састаабын ырыталлар уонна ону тутуһан бырайыак оҥорон Уокурук Ситэриилээх Комитетын мунньаҕар киллэрэн бигэргэттэрэр. Кэлин колхоз-секция земельнай отдел диэн уларыйбыта.

Колхоз тэриллиэн иннинэ Суппирээгэ уонна ТОЗ (Трудовая Обработка Земли) диэн артыаллар тииптэрэ үөдүйэ сылдьыбыттара. Манна баай холбоммот, взнос төлөөбөккүн, арай кыттыһан бурдук ыһаҕын, от оттуугун уонна ону тэҥҥэ үллэстэҕин.

=== Ликбез. === 
Ликбезкэ Мэхээлэ, Лэппириэн, Лаврентий Карадчин үөрэтэр этилэр. Онно испииһэктэнэн, алааһынан үллэстэннэр, бириэмэ болдьоон ыалга мунньаннар үөрэтэллэр. Үөрэтэллэригэр тэтэрээт, харандаас түҥэтэллэр.

=== Батаакап. === 
1927 сыллаахха сайын Батаакаптар Халбаакыга сайылаабыттара. Испии дьиэтигэр олорбуттара. Батаакаптар оҕонньордоох эмээхсини кытта Дьөгүөрүскэлэрэ уонна эмээхсин аймаҕа Жирков Сергей баар. Батаакап Кулуһуннаахха тиргэлээн кус бөҕөнү кыайар. Миигин соруйдаҕына, мин кэлэ-бара сылдьан, таарыйа сүгэн биэрэбин. Таҥас эҥин сууһааччыбын. Хомустаахха оттообуттара. Сергей охсор. Эмээхсин мунньа турарын көрөөччүбүн. Батаакап бэйэтэ сымнаҕас баҕайы киһи этэ.

''Бороннуров Ефрем Иванович''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>9vx1aif2fnqbd78frpybcew2w0c23v1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/III чааһа СЭБИЭСКЭЙ БЫЛААС ТУРУГУРУУТА, ХОЛКУОСТААҺЫН/Үйэ уларыйыыта Кудуга</title>
    <ns>0</ns>
    <id>981</id>
    <revision>
      <id>7478</id>
      <parentid>4725</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T10:56:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <origin>7478</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23475" sha1="iy1m6bah0jvdjm0yfs94asd3xqtsknn" xml:space="preserve">== Үйэ уларыйыыта Кудуга ==
=== Миигин Бууттаах ииттибиттэрэ. === 
Ииппит ийэбин кытта биир эрэ сыл олорбутум. Быһаас кэллэҕим күһүнүгэр кини бэйэтигэр тиийинэн өлөн хаалар. Ийэм өлбүтүн истэн аҕам миигин ылаары кэлэ сылдьыбыта. Ону Буут булкуйан биир сыарҕа бурдугу кытта харчыны биэрбитигэр сөп буолан миигин ылбакка төннөн хаалбыта. Ол биэрбит харчыта сороҕото эргэ харчы буолан биэрбит этэ.

Ийэм өлбүтүгэр убайдаах саҥаһа кэлбиттэрэ. Маҥан Баттахтар мин аҕабын: «Кыыскын илдьэ бар», &amp;mdash; диэн хаайа сатаабыттар. Онтукайдара кыаллыбакка дьахтар баайын үллэстиилэригэр Буукка 3 ирээт, Маҥан Баттахтарга биир ирээт &amp;mdash; бокуонньук ирээтэ тиксибит. Баай үллэстэн этиһээри хаайа-хаайа иллэһэн, бэрт өр дьаппаҕаһырбыттара. Аны ийэм дьоно, куһаҕаннык көммүккүт буолуо диэн, хостоон көрөөрү гыммыттара.

=== Кулаактааһын. === 
Испии ойоҕор быыстала суох үстүү дьахтар таҥас тигээччи &amp;mdash; Тырай кыыһа Аана, Ньолбо Сааба ойоҕо, Марба ойоҕо, Кыҥнары кыыһа Аана. Уолаттар кэтиэхтэрэ диэн туой түүэҕи аттаран тахсаллар. Онон түүлээх арааһа кинилэргэ элбэх этэ.

Өлөксөөндөрөнү табаарыстаһан Чочунуобускай Тэриэннээххэ хоно сыттахпына түүн туруоран илдьэ барбыттара. Түүн туордууллар. Испиилээх тугу да булларбатахтарыттан учууталым Трофим Устинович кэлэйэр да этэ:

&amp;mdash; Дьэ, дьикти да дьон буолар эбит. Туох гыныахпыт диэн кистиир баҕайыларый.

Ол иннигэр Испиилээххэ аттаах киһи кэлэн дьиэҕэ киирбэккэ ааһар этэ. Кини кэллэ да эмээхсин тахсан сүтэн хаалар. Ону батыһан тахсан көрөр бобуулаах. Тоҥуоҕа Чөкөр диэн табаарыс оҕонньордоох этилэр. Кини уола Испиилэргэ олоро сылдьыбыта. Биһиги курдук хамначчыттар дьиэлэригэр буолбакка, маанытык, саалаҕа олорбута. Чөкөр да кэллэ да саалаҕа ааһааччы. Баайдарын ол Чөкөргө ыытан саһыарбыт буолуохтаахтар. Араас көмүс иһиттэрин Куолайап Тэриэн ойоҕо диэн симириҥнээн көрбүт дьахтар илдьэ барбыта.

Уоппустааһыны Тимофеев Хабырыыл, учуутал Трофим Устинович салайан ыыппыттара. Эмээхсин учууталы:
&amp;mdash; Бэйэҥ кулаак уола эрээригин дьорҕойо сылдьаҕын,&amp;mdash; диир этэ.

Чөкөр даҕаны, Куолайап Тэриэн ойоҕо да кэлин мэлдьэһэн кэбиспит сурахтаахтара.

Манна оройуоҥҥа ыал олордохпуна Испии ойоҕо дьиэбэр сылдьан кэтэн өлөр хара солко булууһабын устан ылаары кэбилэммитэ. Оччотооҕуга солко суох этэ, көмүс туттарбыт киһи эрэ ылар. Ону:

&amp;mdash; Чөкөргө уурбут түүлээҕиҥ, солкоҥ элбэх буолуо дии, онтон ылан кэт ээ, &amp;mdash; диэбиппэр:

&amp;mdash; Чөкөр барахсан күлүүһүнньүктээн баран мэлдьэһэн кэбистэ. Киһи төрдө буолара буолуо, &amp;mdash; диэбитэ уонна икки илиитэ-атаҕа итинник-маннык буолуохтара диэн дэлби кыраабыта-таныйбыта. Чөкөр элбэҕи хапалыйбыт буолуохтаах.

Тиити эмиэ кулаактаабыттара. Кини ампаарын барытын тэлэйэн биэрбитэ:

&amp;mdash; Туохпар таҥыннараары. Ити биир уол баар да, наадыйбат &amp;mdash; сэбиэскэй таҥаһы да таҥнан сылдьыаҕа.

Ол кэмҥэ Тиит ойоҕо суох. Кини баайын бүтүн күнү быһа туордаабыттара.

=== Холкуос. === 
Холкуоһу, төрдүскэ үөрэнэ сырыттахпытына, Сааба кэлэн тэрийбитэ. Онтон Мэхээлэ Дьокуускайга үөрэнэ баран, ыалдьан төннөн кэлэн, колхозка суотчуттаабыта. Саабаны сүрдээх киһи диэн көрөр этибит. Өлөр охтуутун охтон баран оронугар сытан эрэн салайа сыппыта. Сааба өлбүтүн кэннэ Мэхээлэ бириссидээтэл буолбута. Колхозка киирии буолбутугар учууталым миэхэ эппитэ:

&amp;mdash; Эн аккаастанар кыаҕыҥ суох, колхозка киирбэтэххинэ тулаайаҕыҥ быһыытынан барар-кэлэр сириҥ да суох.

Онон улахан дьону кытта табах буруотун быыһыгар тэҥҥэ мунньахтыы олорорбун улаханнык саныыр этим.

Сээчиикэп Дьэкиим баппат этэ. Биирдэ Кыталыктаахха бурдук быһыытыгар сырыттыбыт. Салайааччыбыт Чочуновскай. Дьэкиим тоһоҕо ылбыт уонна: «Урут илиибитинэн да быһан сылдьыбыппыт», &amp;mdash; диэбит даҕаны бурдук быһар массыына тииһин тоҕу солоон кээспит. Мин сүүрэн кэлбиппэр ким эрэ:

&amp;mdash; Ити оҕонньорбут массыынатын дэгэйэн кээһэн баран турар &amp;mdash; диэтэ. Ким эрэ бириссидээтэл Мэхээлэҕэ тыллыы барда. Биһиги «Мин сиэрпэбин аҕалаар, мин сиэрпэбин илдьэ кэлээр»,&amp;mdash; дии хааллыбыт. Мэхээлэ онно кэлэн дьэ ыыстаан имиппитэ:   
                         
&amp;mdash; Төрдүҥ өтөн, төбүрэҕиҥ күөрэйэн бу буолаҕын дуо? Бачча кырдьаҕас, улахан оҕолордоох киһи буолан баран бу туох буола сылдьаҕыный? Дьикээр эбиккин, &amp;mdash; диэн үчүгэйдик өтөрү-батары саҥарбытын Дьэкиим туох да диэбэтэ. Оном илиибитинэн быһан бардыбыт. Бууттуун бурдук олоҕун быһабыт. Бурдугу Кудуну, Хомустааҕы эргийэ уонна Кыталыктаахха ыһабыт.

От үлэтэ буолла да Чоҥороҕо барабыт. Биһиги кыргыттар Ньолбо Саабатын биригээдэтигэр талаһабыт. Сааба «таһыйталыам!» диир да кинини ордоробут. Сымнаҕас баҕайы киһи этэ.

Колхоз тэриллиитигэр Андреев Ефремы төһө да үөрэххэ киирдэр, киһи тиийбэт буолан, испииһэккэ киллэрэ сылдьабыт.

Мэхээлэ оройуоҥҥа өлбүтүн эмиэ Кудуга таһааран төрөөбүт алааһыгар Хорбочукааҥҥа көммүппүт. Кини кэнниттэн арааһа Чочунуобускай, онтон Самаайап бириссидээтэллээн көрбүттэрэ. Хочуурап Хабырыыл эмиэ үлэлээн көрөр этэ. Кыайбаккалар уурайан испиттэрэ.

Самаайап Алдаҥҥа киирэ сылдьан итээн тахсыбыта. Эбиэһи ылла диэн расписката баар. Биһиги ШКМ-ҥа үөрэнэ сылдьан тахсан Кудуга колхоһу ревизиялаатыбыт. Ол аата колхоз дохуотун чөкөтөбүт. Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри суоту тарт да тарт. Ол кэмҥэ счетоводтара Харах Барылаан. Сыыһата-халтыта сүрдээх элбэх.

Мунньахха Самаайап итэҕэһэ арыллыбытыгар:

&amp;mdash; Ити кэннэ үлэлээбэппин, &amp;mdash; диэн аккаастанан кэбиһэр.

=== Оскуола. === 
Испии Кудуга турбут дьиэтэ колхозка барбыта. Онно оскуоланы аспыттара. Бастакы кылааска Данилов Василий Романович диэн сахалыы хоп курдук билэр нуучча киһитэ үөрэппитэ. Учууталбыт кылааска чээйдээн күдээритэ олорон үөрэтээччи. Эт да сиир, көбүөрдээх алаадьы да сиир. Ол буукубаҕа үөрэтэн дуомнаабыта, букатын бүтэрбит саҕана кыраны, «барбыт-кэлбит» диэн курдугу суруйар буолбуппут. Оҕонньор «оҕолорум суруйар буолан эрэллэр» диэн үөрэр этэ.

&amp;mdash; Бүгүн уруһуй уруога. Уруһуйдуур диэн хайдаҕын билиэхпит. Бу кинигэҕэ киһи уруһуйа баар. Дьэ, маны үтүгүннэрэн уруһуйдааҥ.
Биһиги уруһуйдаан барабыт. Сорохторбут син маарыҥнаталлар.

Суолбутугар Хаппараал оҕолорун кытта аргыстаһабыт. Хаппараалтан Такыр уолаттара Тоҥсоо уонна Ылдьаа. Кулун өлбүттэн мин, Испирдиэн уонна Настаа. Настааны Дэниис ойоҕо өй-мэйин иһин сөбүлээбэт, ылбатаҕа. Хата миигин көрдөөбүтүн Испиилээх биэрэн бэрт.

Өссө Хабырыыл, Дьэлиһиэй, Куолай Дэпсэйин уола Хоноһо, Кубайыы Мааркабын уола Саввинов Онтуон аргыстаһаллар.

Айаннаан иһэн суолга олорон бүгүн үөрэппит буукубаларбытын &quot;ким төһө өйдөөбүтүй&quot; диэн хатылыыбыт. Биһигиттэн Саввинов Онтуон билбэлэһэр.

Кылааспытыгар бас-көс киһибит Чаалаха уола Ульянов Тэриэн.

Иккис кылааска үөрэнэрбитигэр учууталбыт Осипов диэн боллойбут Сунтаар киһитэ этэ. Били урукку учууталбыт уруһуйдаппыт киһитин &quot;бу норуот учуутала, сирдьитэ Ленин мэтириэтэ буолар&quot; диэн соһуппута. Ол ону билэн арай учуутал Даниловтан кэлэйбиппит даҕаны, &quot;хаһан сатаан уруһуйдуу үөрэммит оҕолорго Ленини уруһуйдатар&quot; диэн. Кэлин билбиппит Данилов уруккута Бүлүү аҕабыта эбит.

Дэниис ойоҕун өлөрбүтүн кэннэ, Осипов Дэниистэн куттанан баран хаалбыта. Дэниис ойоҕун Осиповка күнүүлээбит этэ.

Үһүс кылааска Тараяров Василий Георгиевич үөрэппитэ. Кини оскуола аан дьиэтигэр олорбута. Бу киһи Бүлүүттэн испиир ылан арыгылаан нэдиэлэни быһа итирэн хаалар. Онон туох баар кылааһы барытын Үстүүн уола үөрэтэр буолбута. Тиит Харааччын кыыһа Аана эмиэ учууталлаан көрбүтэ. Өр үлэлээбэккэ сыл аҥарыттан уурайбыта.

Били Данилов аҕабыт уола Коля эмиэ бастакы кылаастары үөрэтэн иһэн сүтэн хаалбыта.

Куду оскуолаларын Трофим Устинович нэһилиэнньэ күүһүнэн туттарбыта.

Хомсомуолта киирбиппэр Испиилээх сэттэбин ылбыттара: «Бассабыыктар ойохторо буолаары гынныҥ дуо?». Үөрэнэ сырыттахпына, саас, учууталым эттэ: «Мэхээлэҕэ тахса сырыт»,&amp;mdash; диэн. Онно Мэхээлэ эттэ: «Ити Сааба ата тиэргэҥҥэ күүлэ баҕанатыгар бааллан турар. Дьиэҕэр бараҥҥын таҥаскын ылан Саабалаахха көс. Эн билигин хомсомуоллааххын, холкуостааххын, туһунан киһигин, онон мөҥөллөрө, тыыталлара сатаммат. Алыкайынан быһа бараар, манан эргийээйэҕин».

Онон мин Ньолбо Саабалаахха көһөн хаалбытым.

Комсомолга киирэн баран төннөн иһэн, Бахымахтаҕа кэлиэхпитигэр диэри тоҥнубут. Били ырыабыт-тойукпут хаптайда. Арай Сардырдар эрэ уоттара кылайар. Биһиги үөрдүбүт.

&amp;mdash; Хата бу ыалга иттэн ааспаппыт дуо?

&amp;mdash; Кырдьык, сылдьан иттэн, чэйдээн ааһыахха. Аттарбытын баайан, кырыалаабыт маарыҥнаттыбыт, ааны тоҥсуйдубут. Онуоха дьиэ иһигэр оҕус харсан эрэрин курдук тыас тилигирии түстэ.

&amp;mdash; Охсуһан эрэллэр дуу? 

Родион эттэ:

&amp;mdash; Суох, охсуһуу тыаһа буолбатах, арааһа хаартыһыттар бааллар быһыылаах.

Ааннарын кэмниэ-кэнэҕэс астылар. Сардыр ойоҕо оһоҕун оттоору турар.

&amp;mdash; Ээ, бэйэбит оҕолорбут сылдьаллар эбит дуу. Хата, тоойдоруом, хомсомуолга киирдигит дуо?

&amp;mdash; Киирэн.

Онтон ороннор анныларыттан, хотон иһиттэн саспыт дьоннор:

&amp;mdash; Бу оҕолор сылдьаллар эбит дуу, хата киһини куттаатылар,&amp;mdash; дии-дии тахсан кэллилэр. 

Ону кэлин Родион эппитэ:

&amp;mdash; Итиччэ тахсан биэрбит дьону тутаахтаабатыбыт ээ! Родион комсомолга киирбиппит кэннэ эппитэ:

&amp;mdash; Дьэ, оҕолор, уонна мэниктээбэккит. Комсомол буолуу диэн сүрдээх эппиэттээх дьыала. Туох итэҕэһи көрдүбүт да, ону утары охсуһуохтаахпыт.

=== Биһиги кылааспытыгар үөрэммит оҕолор. === 
Барыта сүүрбэ оҕо: Ульянов Терентий (Чаалаха уола),  Михайлов Родион Ефимович, Михайлова Агафья Ефимовна, Кузьмин Антон, Карадчин Спиридон Спиридонович, Карадчин Георгий Титович – врач, Лазарев Елисей Гаврильевич &amp;mdash; колхоз председателэ, Лазарев Гаврил Гаврильевич, Николаев Егор Терентьевич (Чочу Тэриэнин уола), Саввинов Илья (Такыр уола, бухгалтер буолбута), Такыр уола Тоҥсоо. (Кулаактааһын, земпередел саҕана активнай кыттыыны ылбыта, дьөппөҥкөлөөн сүрдээх киһи этэ, сөтөл буолан өлбүтэ), Мохордоонобо Биэрэ. (ШКМ-ҥа үөрэнэн иһэн ыалдьан өлбүтэ.), Мордовская Настаа (Нэккэлэр диэн оҕонньордоох эмээхсин сиэннэрэ), Карадчина Настаа Денисовна, Карадчина Варвара Тимофеевна, Николаева Александра Терентьевна. (Чочу Тэриэнин кыыһа. Кэлин балыыһаҕа санитаркалыы сылдьыбыта.), Харах Барылаан, Давыдов Афанасий Афанасьевич, Хоноһо &amp;mdash; Куолай Дэпсэйин уола, Саввинов Антон &amp;mdash; Кубайыы Мааркабын уола.

=== Комсомол. === 
Арааһа, тоҕус сааспар үөрэнэ барбытым. Оскуолаҕа бастакы сыл үөрэнэрбэр мин эрэ торбос ыстааннаахпын, торбос сонноохпун. Хата, олох да кыһаллыбаппын. Кудуга төрдүс кылааһы бүтэрбитим. Учууталбыт Петров Трофим Устинович диэн эдэр киһи, төрдө Өргүөт этэ. Кини Самаайап Мааркаптаахха аһаан олорбута. Мааркап ойоҕо, уруккута Хордур ойоҕо, оскуола остуораһа этэ. Мааркап дьиэ таһыгар үлэлиир буолар этэ.

Мин оскуолаҕа сылдьыам инниттэн ынах ыыр буоламмын, оскуолаҕа да үөрэннэрбин 15 ынахпын ыан, саахпын күрдьэн таһааран балбаахтаан бүтэрэн баран оскуолабар барабын. Эмээхсин үөрэнэрбин абааһы көрөр:

&amp;mdash; Мин үөрэҕэ суохпун да аҕа баһын тосту олордум. Кыыс оҕо баҕас эмиэ тугуҥ үөрэҕэй-тайматай. Хата баай киһиэхэ эргэ биэриэхпит, кимнээҕэр ордук байан-тайан олоруоҥ.

Киэһэ уруок ааҕаары гыннахпына эмээхсин уоту былдьаан ылар. Оччоҕуна ынах дьиэтигэр тахсан көмүлүөккэ хатырык оттон, онно кинигэбитин кыһыйа көрөн, ааҕа сатыы олордохпутуна саала дьиэттэн киһи киирэн:

&amp;mdash; Маһы оттубат үһүгүт. Утуйар үһүгүт. &amp;mdash; диир. Уруокпутун ааҕан бүттэхпит ол.

Бастакы кылааска тарбыйах сонноох, тарбыйах ыстааннаах үөрэнэрбинэн киирэннэр Бууту оройуоҥҥа ханнык эрэ мунньахха кириитикэлээбиттэр. Дьэ, онтон уордайан, Буут быраабаттан тахсан, дьиэтигэр ийэтин сырбаппытынан киирбитэ:

&amp;mdash; Мин ити кыыска ыыппыт таҥаспын сиэбитиҥ дуо? Таҥаһынан аһыыр буолбутуҥ дуо?! Кыыһы сиэбиккин да ситэри сиэ! Аны киһини сиэ! &amp;mdash; диэн үөгүлүү-үөгүлүү миигин ийэтигэр утары анньар. Мин ол үлүгэрдээхтэн куота сатыыбын.

Онон иккис кылааска үчүгэйдик таҥнан үөрэнэр буолбутум. Ол гынан баран ынахпын ыы сылдьабын. Ыы олорон ынах анныгар утуйан хаалбыт буолабын. Ону дьахталлар баттахпыттан үргээн уһугуннараллар. Үөрэниэхпин баҕарарым сүр.

Оскуолаҕа Испии уола Испирдиэнниин аргыстаһабын.

Төрдүс кылааска үөрэнэ сылдьан 1931 сыллаахха комсомолга киирбиппит. 18 оҕоттон 14 ылбыттара.

Үс-хас атынан оройуоҥҥа киирбиппит. Киирэрбитигэр аны «хомсомуолга ылыахтара суоҕа» диэн сүрдээҕин кыбыстабыт. Кими саарбаҕа суох ылыахтарын сөбүй диэн таайа сатыыбыт. Родион: «Балбаара батараак, онон ылыахтара», &amp;mdash; диир.

Онно үөрэхтэригэр мөлтөхтөр диэн Харах Барылааны уонна Хордур уола Түмэппийи, били Мааркап ойоҕун уолун ылбатахтара. Комсомол секретара Васильев Митрофан (Кэнтик киһитэ) «тыа оҕолоро» диэн элбэх боппуруоһу бэрдэрбэтэҕэ. Төннөрбүтүгэр үксүбүт комсомолга киирбит буолан, үөрүү-көтүү, ырыа-тойук бөҕө буолан айаннаабыппыт. Сыарҕаҕа олорон оһоохойбут диэн, иҥин диэн. Комсомолга киирэрбитин учууталбыт Трофим Устинович агитациялаабыта.

Комсомол чилиэннэрин манныктары өйдүүбүн: Давыдов Афанасий,  Михайлов Родион, Михайлова Агафия, Лазарев Елисей, Мохордоонобо Биэрэ.

Дэниис ииппит кыыһа Настаа Аржакова мөлтөх комсомолка этэ &amp;mdash; үөрэҕи ылбат, саатар комсомольскай билиэтин сүтэрэн кээспитэ.

''Карадчина Варвара Тимофеевна ахтыыта''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>iy1m6bah0jvdjm0yfs94asd3xqtsknn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/III чааһа СЭБИЭСКЭЙ БЫЛААС ТУРУГУРУУТА, ХОЛКУОСТААҺЫН/Иванов Мааркап ахтыыта</title>
    <ns>0</ns>
    <id>982</id>
    <revision>
      <id>7487</id>
      <parentid>4727</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:09:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <origin>7487</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10324" sha1="dbvu3ae99bklmz0yvdq8696g8kd09m9" xml:space="preserve">== Иванов Мааркап ахтыыта ==
Дабыыдап   Сааба   Билиилээххэ   холкуос бириссидээтэлинэн үлэлии сылдьан манна Кудуга тахсан холкуос тэрийбитэ. Уус баҕайы тыллаах киһи «бары табаарыстаһыаҕыҥ» диэн дьону барытын итэҕэтэн, үмүрүччү тардан холкуос тэрийбитэ. Эдэр баҕайы киһи сөтөл буолан өлөн хаалбытын аһыйаннар Кудулар Дабыыдап диэн аат ылыммыттара. Өлбүтүн кэннэ Хорбочукааҥҥа көмүллүбүтэ.

Супту уола Үрэллэ. Үрэллэ кыыһа Григорьева этэ. Супту улахан уола Ньукууска. Ньукууска уола улахан үөрэхтээх киһи. Москваҕа олорор. Ньукууска кулаак буола сылдьыбыта.

Ньукууска ойоҕун Ахталба (Яковлев) таһыйан турар. Онон ол дьахтар иирбит. Супту Бытыа уола. Ньукууска Намтан ойох ылан бурдук эргинэн Улгумдаҕа олорбута байан. Куолаһын үҥсэн ылбыта. Ахталба Бытыа дьахтарга оҥорбут уола. Ахталбаны Киргиэлэй (Күндэлииргэ олорбут) ииппитэ. Ахталбаны Адьырҕа ойоҕор Бытыа оҥорбут. Киргиэлэйгэ биэрбиттэр. Бытыа аҕата Сылла (Улгумдаҕа) кинээстээн олорбута. Устунан Бытыа кинээстээн олорбута.
Ахталба туой боломуочунай, холкуос олоҕун тэрийэр ааттаах. Корякин Филипп райсовет тэбэрдии гынан таһаарар.

Ньукууска уонна Буут «Холбос» тэрилтэтэ «Салҕабыл» диэн баар этэ. Онно үлэлиир этилэр. Ол-бу сээкэй табаар, мал-сал, сэппэрээтэр, сылабаар иэскэ атыылыыллар. Ону үчүгэйин бэриккэ ылан биэрэр идэлээхтэр. Мин быраабаҕа киирэ сырыттахпына Буут миигин:

&amp;mdash; Хайа бүгүн тахсаҕын дуо? Оччоҕуна киэһэ кэлээр, &amp;mdash; диэтэ.

Мин кэллим. Бу сатанаҥ үчүгэй табаары бэйэтигэр дэлби эринэн баран сонун кэтэн кээстэ. Сыарҕалаах акка олорон иккиэн кини дьоно Испии Харааччыннаах олохторугар «Кулун өлбүккэ» кэллибит. Онно кэлэн аҕалбыт табаарын ийэтигэр биэрдэ. Испии Харааччын үлэһиттэрэ Ньурбаттан аҕалар үлүйэн хаалбыт бурдугунан оҥорбут хааһыларын сииллэр. Ону Буут үлэһиттэргэ киирэн хаамыталыыр. «Пахай да, маннык аһылыгы аһыыгыт дуо?» диэн сөҕөр-махтайар. Ону 
Хордур диэн Испии хамначчытта:

&amp;mdash; Өлбөт иннигэр, тыын көмүскэлигэр итини сиэбэккэ уонна туту сиэхпитий? Ийэҕэр этэн үчүгэй аста тэрийтэр ээ, &amp;mdash; диир.

Буут дьиэтигэр киирэн аһыы олорон ийэтигэр:

&amp;mdash; Ити хамначчыттар ыт да аһаабат аһын аһаан сылдьар эбиттэр. Сүрэ да бэрт, &amp;mdash; диэн сэмэлиир.

&amp;mdash; Биһиги эн курдук үөрэхтээх буолан утуйан турдахпыт аайы харчы кэлэн испэт. Кыахтаах киһи эн аһаттаҕыҥ дии! &amp;mdash; диэн саба саҥаран кэбиһэр.

Буут ол «Салҕабылга» үлэлии сылдьан дьиэ туттарбыта. Үөрэхтээх киһи туох былаас иһэрин билэр буолан ону оскуола буоллун диэн былааска бэлэхтээбит этэ. Сэрии иннигэр НКВД диэн баар этэ. Онно хобуоччунан үлэлээн бэрт элбэх киһини өлөртөрбүтэ. Кэлин киһи барыта куттанар киһитэ буолбута.

Салҕабыл диэн киһиэхэ иэс-эҥин биэрэр этэ. Сэппэрээтэр эҥин кэлбитэ. Ону ылаллар этэ. Улахан үчүгэй сэппэрээтэри чэҥкир бэлэх иһин баай кыанар дьоҥҥо биэрэр этилэр, бу Ньукууска уонна Буут.

Тиит Харааччын былыргыга үөрэхтээх (3 кылаас) киһи. Кини бу Кудуга олорбута. Кини дьиэтэ оскуола буолан туран дэриэбинэҕэ киирбитэ. Петров (Үстүүн уола) Тэрэппиин учуутал Кудуга эрдэҕинэ салҕаппыта. Хамначчыттар дьиэлэрэ туспа «кыра дьиэ» судургу ампаар дьиэ. Ити арыы собуотуттан Хомустаах диэки өттүгэр турбута. Ол Тиит дьиэтин таһа. Тиит дьиэтэ билиҥҥи лааппы анараа өттүгэр турбута. Хамначчыта аҕыйах. Икки ынах сааҕа күрдьээччилээх, олор ыыллар даҕаны. От тиэйэр икки хас киһи. Икки хас сылгыһыттаахтар. Киргиэлэй Аржаков аҕата Самыыкка киниэхэ сылгыһыт этэ. Этиэх иннинэ эппит, халлыгыраабыт баҕайы. Чомуйан Халҕанньах уола Тайыла. Самыыкка аҕата Ньолбо Бүөтүр. Улахан модьу оҕонньор. Испии оҕонньор монньоҕо. Кинилэр тугу соруйдулар да онно сылдьар. Оннук киһи кэлин кулаак кутуруга аатырар. Ньолбо кулаактары көмүскүүр этэ. Испирдиэн, Сааба (Ньолбо уолаттара) баайдары кириитикэлииллэр. Ону Ньолбо: «Сааппат сирэйдээхтэр! Аһаабыт иһиккитигэр хотуолуугут!» &amp;mdash; дии турар буолар. Киктэхтэрин аайы Самаайап кириитикэлээн тамыргыыр этэ. Ону Ньолбо:

«Шааппаккын даҕаны! Харааччыттан иитиллэ-иитиллэҕин!»

Тиит сылгытынан Испииттэн ордук ынаҕа тиийбэт.

=== Дабыыдап. === 
Дабыыдап Сааба Батаакапка хамнаска сылдьыбыт. Холкуостааһын буолбутугар Билиилээххэ олоҕурбут, арааһа, «Бартыһаан» диэн холкуоска чилиэнинэн сылдьыбыт. Онтон Кудуга холкуос тэриллиитигэр Кудулар кинини биристээтэл талбыттар. Сотору ыалдьан өлбүтэ. Оччоҕо ыал олох киирбэт этэ.

Кудуга лааппыга киирэбит. Онно табаарыһым Дабыыдап Сааба уонна Ньолбо Саабата «биһиэхэ холкуоска кэл да кэл» диэн кучуйаллар. Онтон булан баран арахпатаҕым.

Икки Саабаны кытта Даалыгырга көмүскэ сылдьыбыппыт. Ону атыыһыттар тэрийэллэр. Кинилэртэн ас-табаар ылан үлэлиибит. Онно биһиги кыра уолаттарбыт. Өргүөт улаҕатыгар былыргы Хапсыкы олоҕуттан Хатырык диэн үрэх Тоҥуоҕа киирэр. Кыра таас үрэх.

Дабыыдап Сааба аатынан ити Куду ааттаммыта. Кинини холкуоһу олохтообута, баайы кытта охсуспута диэн дьон аһыйар киһитэ этэ. Кырдаҥаалар тоҕус үйэ тухары эһэҕитин-аҕаҕытын баттаан олорбуттара, онон кулаактаналлара сөп диэн Сааба куолулуур этэ.

Сааба син айахтаах киһи этэ. Ол гынан баран улахан билиитэ суох киһи.

Оччоҕо сир кылааһынан. Кинилэр түүлэһэн дьон кылааһын атыылаһаллара. Онон нэһилиэк үчүгэй сирин кинилэр оттууллар. «Биэс оҕо кылааһын биэрэбит» диэн кэпсэтэн чэй, табаах, табаар, бурдук ыһаллар.

Сайтаан диэн баар этэ. Ол биир эрэ кылаас сири оттонор. Биир ынаҕын толооннору эҥин оттоон кыстатар. Ойоҕо хоһууна бэрт. Күҥҥэ дэһээтинэни мунньан иһэр баайдарга. Онно биир дэһээтинэҕэ биэс солкуобайы аахсаллар. Ол сэбиэскэй буолан эрдэҕинэ. Саамай былыргыга олох чэпчэки. 
Самаакыны Кучурук диэн эмээхсин уола дииллэр этэ. Сайтаан аҕата Марсаха диэн ынах туттар эҥин ойуун. Марсаха олоҕо Халбаакы Харбалааҕа. Чөлөппөөн Хоро киһитэ.

''И. Шамаев суруйуута''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>dbvu3ae99bklmz0yvdq8696g8kd09m9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaWiki:Common.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>984</id>
    <revision>
      <id>4738</id>
      <parentid>4737</parentid>
      <timestamp>2011-11-05T00:38:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Candalua</username>
        <id>98</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Fix script includes</comment>
      <origin>4738</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="466" sha1="7dldfx0rbuftzw7myntbjtuh7x3eq9x" xml:space="preserve">/* Оҥоһуллубут JavaScript ханнык баҕарар киһи манна киирдэҕинэ үлэлээн кэлиэ. */

// import scripts for Interwiki Transclusion from http://wikisource.org/wiki/Wikisource:Shared_Scripts
mw.loader.load('//wikisource.org/w/index.php?title=MediaWiki:Base.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');
mw.loader.load('//wikisource.org/w/index.php?title=MediaWiki:InterWikiTransclusion.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>7dldfx0rbuftzw7myntbjtuh7x3eq9x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaWiki:Recentchangestext</title>
    <ns>8</ns>
    <id>985</id>
    <revision>
      <id>4740</id>
      <timestamp>2011-11-05T19:48:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Candalua</username>
        <id>98</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>interwiki</comment>
      <origin>4740</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1661" sha1="j9q2qhxi26y8en8u5mv07lxpm4tf3rj" xml:space="preserve">[[ar:Special:Recentchanges]]
[[az:Special:Recentchanges]]
[[bg:Special:Recentchanges]]
[[bn:Special:Recentchanges]]
[[br:Special:Recentchanges]]
[[bs:Special:Recentchanges]]
[[ca:Special:Recentchanges]]
[[cs:Special:Recentchanges]]
[[cy:Special:Recentchanges]]
[[da:Special:Recentchanges]]
[[de:Special:Recentchanges]]
[[el:Special:Recentchanges]]
[[en:Special:Recentchanges]]
[[eo:Special:Recentchanges]]
[[es:Special:Recentchanges]]
[[et:Special:Recentchanges]]
[[fa:Special:Recentchanges]]
[[fi:Special:Recentchanges]]
[[fo:Special:Recentchanges]]
[[fr:Special:Recentchanges]]
[[gl:Special:Recentchanges]]
[[he:Special:Recentchanges]]
[[hr:Special:Recentchanges]]
[[hu:Special:Recentchanges]]
[[hy:Special:Recentchanges]]
[[id:Special:Recentchanges]]
[[is:Special:Recentchanges]]
[[it:Special:Recentchanges]]
[[ja:Special:Recentchanges]]
[[kn:Special:Recentchanges]]
[[ko:Special:Recentchanges]]
[[la:Special:Recentchanges]]
[[li:Special:Recentchanges]]
[[lt:Special:Recentchanges]]
[[mk:Special:Recentchanges]]
[[ml:Special:Recentchanges]]
[[nl:Special:Recentchanges]]
[[no:Special:Recentchanges]]
[[pl:Special:Recentchanges]]
[[pt:Special:Recentchanges]]
[[ro:Special:Recentchanges]]
[[ru:Special:Recentchanges]]
[[sa:Special:Recentchanges]]
[[sk:Special:Recentchanges]]
[[sl:Special:Recentchanges]]
[[sr:Special:Recentchanges]]
[[sv:Special:Recentchanges]]
[[ta:Special:Recentchanges]]
[[te:Special:Recentchanges]]
[[th:Special:Recentchanges]]
[[tr:Special:Recentchanges]]
[[uk:Special:Recentchanges]]
[[vec:Special:Recentchanges]]
[[vi:Special:Recentchanges]]
[[yi:Special:Recentchanges]]
[[zh:Special:Recentchanges]]
[[zh-min-nan:Special:Recentchanges]]</text>
      <sha1>j9q2qhxi26y8en8u5mv07lxpm4tf3rj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaWiki:Proofreadpage specialpage text</title>
    <ns>8</ns>
    <id>986</id>
    <revision>
      <id>4741</id>
      <timestamp>2011-11-05T19:57:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Candalua</username>
        <id>98</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>interwiki</comment>
      <origin>4741</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1490" sha1="74hextqihgdwbw2m36t8qx3srb66n2n" xml:space="preserve">[[ar:Special:IndexPages]]
[[az:Special:IndexPages]]
[[bg:Special:IndexPages]]
[[bn:Special:IndexPages]]
[[br:Special:IndexPages]]
[[bs:Special:IndexPages]]
[[ca:Special:IndexPages]]
[[cs:Special:IndexPages]]
[[cy:Special:IndexPages]]
[[da:Special:IndexPages]]
[[de:Special:IndexPages]]
[[el:Special:IndexPages]]
[[en:Special:IndexPages]]
[[eo:Special:IndexPages]]
[[es:Special:IndexPages]]
[[et:Special:IndexPages]]
[[fa:Special:IndexPages]]
[[fi:Special:IndexPages]]
[[fo:Special:IndexPages]]
[[fr:Special:IndexPages]]
[[gl:Special:IndexPages]]
[[he:Special:IndexPages]]
[[hr:Special:IndexPages]]
[[hu:Special:IndexPages]]
[[hy:Special:IndexPages]]
[[id:Special:IndexPages]]
[[is:Special:IndexPages]]
[[it:Special:IndexPages]]
[[ja:Special:IndexPages]]
[[kn:Special:IndexPages]]
[[ko:Special:IndexPages]]
[[la:Special:IndexPages]]
[[li:Special:IndexPages]]
[[lt:Special:IndexPages]]
[[mk:Special:IndexPages]]
[[ml:Special:IndexPages]]
[[nl:Special:IndexPages]]
[[no:Special:IndexPages]]
[[pl:Special:IndexPages]]
[[pt:Special:IndexPages]]
[[ro:Special:IndexPages]]
[[ru:Special:IndexPages]]
[[sa:Special:IndexPages]]
[[sk:Special:IndexPages]]
[[sl:Special:IndexPages]]
[[sr:Special:IndexPages]]
[[sv:Special:IndexPages]]
[[ta:Special:IndexPages]]
[[te:Special:IndexPages]]
[[th:Special:IndexPages]]
[[tr:Special:IndexPages]]
[[uk:Special:IndexPages]]
[[vec:Special:IndexPages]]
[[vi:Special:IndexPages]]
[[yi:Special:IndexPages]]
[[zh:Special:IndexPages]]
[[zh-min-nan:Special:IndexPages]]</text>
      <sha1>74hextqihgdwbw2m36t8qx3srb66n2n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Candalua</title>
    <ns>2</ns>
    <id>987</id>
    <revision>
      <id>4743</id>
      <parentid>4742</parentid>
      <timestamp>2011-11-05T21:27:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CandalBot</username>
        <id>253</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>r2.6.1) (робот эптэ: ar, az, bg, bn, br, bs, ca, cs, cy, da, de, el, en, eo, es, et, fa, fi, fo, fr, gl, he, hr, hu, hy, id, is, it, ja, kn, ko, la, li, lt, mk, ml, nl, no, pl, pt, ro, ru, sa, sk, sl, sr, sv, ta, te, th, tr, uk, vec, vi, ...</comment>
      <origin>4743</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1642" sha1="lxqitiooak9b36t9sx15ecmbdr24hdg" xml:space="preserve">{{iwtrans|it|Utente:Candalua}}

[[ar:مستخدم:Candalua]]
[[az:İstifadəçi:Candalua]]
[[bg:Потребител:Candalua]]
[[bn:ব্যবহারকারী:Candalua]]
[[br:Implijer:Candalua]]
[[bs:Korisnik:Candalua]]
[[ca:Usuari:Candalua]]
[[cs:Uživatel:Candalua]]
[[cy:Defnyddiwr:Candalua]]
[[da:Bruger:Candalua]]
[[de:Benutzer:Candalua]]
[[el:Χρήστης:Candalua]]
[[en:User:Candalua]]
[[eo:Uzanto:Candalua]]
[[es:Usuario:Candalua]]
[[et:Kasutaja:Candalua]]
[[fa:کاربر:Candalua]]
[[fi:Käyttäjä:Candalua]]
[[fo:Brúkari:Candalua]]
[[fr:Utilisateur:Candalua]]
[[gl:Usuario:Candalua]]
[[he:משתמש:Candalua]]
[[hr:Suradnik:Candalua]]
[[hu:Szerkesztő:Candalua]]
[[hy:Մասնակից:Candalua]]
[[id:Pengguna:Candalua]]
[[is:Notandi:Candalua]]
[[it:Utente:Candalua]]
[[ja:利用者:Candalua]]
[[kn:ಸದಸ್ಯ:Candalua]]
[[ko:사용자:Candalua]]
[[la:Usor:Candalua]]
[[li:Gebroeker:Candalua]]
[[lt:Naudotojas:Candalua]]
[[mk:Корисник:Candalua]]
[[ml:ഉപയോക്താവ്:Candalua]]
[[nl:Gebruiker:Candalua]]
[[no:Bruker:Candalua]]
[[pl:Wikiskryba:Candalua]]
[[pt:Utilizador:Candalua]]
[[ro:Utilizator:Candalua]]
[[ru:Участник:Candalua]]
[[sa:योजकः:Candalua]]
[[sk:Redaktor:Candalua]]
[[sl:Uporabnik:Candalua]]
[[sr:Корисник:Candalua]]
[[sv:Användare:Candalua]]
[[ta:பயனர்:Candalua]]
[[te:వాడుకరి:Candalua]]
[[th:ผู้ใช้:Candalua]]
[[tr:Kullanıcı:Candalua]]
[[uk:Користувач:Candalua]]
[[vec:Utente:Candalua]]
[[vi:Thành viên:Candalua]]
[[yi:באַניצער:Candalua]]
[[zh:User:Candalua]]
[[zh-min-nan:User:Candalua]]</text>
      <sha1>lxqitiooak9b36t9sx15ecmbdr24hdg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Gzen92</title>
    <ns>2</ns>
    <id>988</id>
    <revision>
      <id>4744</id>
      <timestamp>2011-11-08T19:39:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gzen92</username>
        <id>301</id>
      </contributor>
      <comment>'[http://fr.wikisource.org/wiki/Utilisateur:Gzen92 Gzen92 (fr.wikisource.org)]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4744</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="77" sha1="my7kann2ais8pozk7xlqnpl6ykipy94" xml:space="preserve">[http://fr.wikisource.org/wiki/Utilisateur:Gzen92 Gzen92 (fr.wikisource.org)]</text>
      <sha1>my7kann2ais8pozk7xlqnpl6ykipy94</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Gzen92</title>
    <ns>3</ns>
    <id>989</id>
    <revision>
      <id>4745</id>
      <timestamp>2011-11-08T19:41:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gzen92</username>
        <id>301</id>
      </contributor>
      <comment>'[http://fr.wikisource.org/wiki/Discussion_utilisateur:Gzen92 Gzen92 (fr.wikisource.org)]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4745</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="88" sha1="dyhwz11sqgznwfbuqenbcxcvajnhrwc" xml:space="preserve">[http://fr.wikisource.org/wiki/Discussion_utilisateur:Gzen92 Gzen92 (fr.wikisource.org)]</text>
      <sha1>dyhwz11sqgznwfbuqenbcxcvajnhrwc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Caypartis</title>
    <ns>3</ns>
    <id>992</id>
    <revision>
      <id>4754</id>
      <timestamp>2011-11-11T20:10:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Caypartis</username>
        <id>282</id>
      </contributor>
      <comment>global talk page</comment>
      <origin>4754</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1289" sha1="2zxr0w7yhdaxbq45w1bakg5lyv4cgon" xml:space="preserve">{| width=&quot;100%&quot; cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;0&quot; valign=&quot;top&quot; border=&quot;0&quot; style=&quot;font-size:14px; border:1px solid #C2dfff; -moz-box-shadow: 0 1px 3px rgba(0, 0, 0, 0.35); -webkit-box-shadow: 0 1px 3px rgba(0, 0, 0, 0.35); box-shadow: 0 1px 3px rgba(0, 0, 0, 0.35); background: #E7FFFF; background: -moz-linear-gradient(top, #A7D7F9 0%, #7db9e8 100%); background: -webkit-gradient(linear, left top, left bottom, color-stop(0%,#E7FFFF), color-stop(100%,#7db9e8)); background: -webkit-linear-gradient(top, #E7FFFF 0%,#7db9e8 100%); background: -o-linear-gradient(top, #E7FFFF 0%,#7db9e8 100%); background: -ms-linear-gradient(top, #E7FFFF 0%,#7db9e8 100%); background: linear-gradient(top, #E7FFFF 0%,#7db9e8 100%); -moz-border-radius: 7px; -webkit-border-radius: 7px; border-radius: 7px; font-family:Calibri, Verdana, sans-serif; padding: 10px;&quot;
|class=&quot;onglet&quot; style=&quot;text-align: center; padding: 0.3em; 0; font-size: 100%; background-color:transparent; -moz-border-radius: 7px 0 0 7px; -webkit-border-radius: 7px 0 0 7px; border-radius: 7px 0 0 7px; font-size: 150%&quot; width=&quot;14.666666666667%&quot; |Hello, Please don't leave your message here, contact me at [[wikipedia:User_talk:Caypartis|enwiki]] or send me an [[wikipedia:Special:EmailUser/Caypartis|e-mail]]
|}
__NOINDEX__
__NONEWSECTIONLINK__</text>
      <sha1>2zxr0w7yhdaxbq45w1bakg5lyv4cgon</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Caypartisbot</title>
    <ns>2</ns>
    <id>993</id>
    <revision>
      <id>4757</id>
      <parentid>4755</parentid>
      <timestamp>2011-11-13T17:31:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Caypartis</username>
        <id>282</id>
      </contributor>
      <comment>global bot page</comment>
      <origin>4757</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44" sha1="el3ib1a66svu4ve3lyje2z36pozph8p" xml:space="preserve">{{bot|Caypartis|site=wikipedia}}
__NOINDEX__</text>
      <sha1>el3ib1a66svu4ve3lyje2z36pozph8p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Caypartisbot</title>
    <ns>3</ns>
    <id>994</id>
    <redirect title="Кыттааччы ырытыыта:Caypartis" />
    <revision>
      <id>4756</id>
      <timestamp>2011-11-13T17:31:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Caypartis</username>
        <id>282</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Кыттааччы ырытыыта:Caypartis]]</comment>
      <origin>4756</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="5w6gdei0m3ocj06iptez9hqo4hp6oar" xml:space="preserve">#Redirect [[User talk:Caypartis]]</text>
      <sha1>5w6gdei0m3ocj06iptez9hqo4hp6oar</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Moe Epsilon</title>
    <ns>2</ns>
    <id>995</id>
    <revision>
      <id>5758</id>
      <parentid>5707</parentid>
      <timestamp>2012-12-14T23:04:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Moe Epsilon</username>
        <id>314</id>
      </contributor>
      <comment>{{softredirect|w:en:User:Moe Epsilon}}</comment>
      <origin>5758</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38" sha1="kspv1cgnvvld9bio1z6bfyuvun50hur" xml:space="preserve">{{softredirect|w:en:User:Moe Epsilon}}</text>
      <sha1>kspv1cgnvvld9bio1z6bfyuvun50hur</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Man77/common.css</title>
    <ns>2</ns>
    <id>996</id>
    <revision>
      <id>4761</id>
      <timestamp>2011-11-20T04:32:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global CSS ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>4761</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="97" sha1="k4a5otem87q3bqo2scekjudlsbs69jz" xml:space="preserve">@import &quot;//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Man77/global.css&amp;action=raw&amp;ctype=text/css&quot;;</text>
      <sha1>k4a5otem87q3bqo2scekjudlsbs69jz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Der Buckesfelder/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>997</id>
    <revision>
      <id>4762</id>
      <timestamp>2011-11-21T04:14:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>4762</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="124" sha1="a7p0swpbmn4nyeor8lc0eb59iyyon31" xml:space="preserve">mw.loader.load(&quot;//de.wikipedia.org/w/index.php?title=Benutzer:Der_Buckesfelder/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript&quot;);</text>
      <sha1>a7p0swpbmn4nyeor8lc0eb59iyyon31</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:AleXXw</title>
    <ns>2</ns>
    <id>998</id>
    <revision>
      <id>4763</id>
      <timestamp>2011-11-21T23:58:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>4763</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67" sha1="p3gp65sknf5oqvup1faw385y5h0x7xg" xml:space="preserve">{{#babel:de-at|de|en-2|fr-1}} 
[[:m:w:de:Benutzer:AleXXw|Me@de-WP]]</text>
      <sha1>p3gp65sknf5oqvup1faw385y5h0x7xg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Der Buckesfelder</title>
    <ns>2</ns>
    <id>999</id>
    <revision>
      <id>4767</id>
      <parentid>4764</parentid>
      <timestamp>2011-11-24T00:12:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>4767</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="92" sha1="0f48i4mljazkhfa857nbkeoxcb3wrak" xml:space="preserve">[[File:Redirectltr.png]][[m:w:de:User talk:Der Buckesfelder|w:de:{{ns:2}}:Der Buckesfelder]]</text>
      <sha1>0f48i4mljazkhfa857nbkeoxcb3wrak</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Der Buckesfelder</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1000</id>
    <revision>
      <id>4768</id>
      <parentid>4765</parentid>
      <timestamp>2011-11-24T00:40:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>4768</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="92" sha1="9n2v72zuyl2v4hnhc54u4icc1goeoap" xml:space="preserve">[[File:Redirectltr.png]][[m:w:de:User talk:Der Buckesfelder|w:de:{{ns:3}}:Der Buckesfelder]]</text>
      <sha1>9n2v72zuyl2v4hnhc54u4icc1goeoap</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Bot</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1001</id>
    <revision>
      <id>4766</id>
      <timestamp>2011-11-22T22:18:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Wikitanvir</username>
        <id>126</id>
      </contributor>
      <comment>'Creating widely used bot template as it does not exist on this wiki. Feel free to translate this template in your local language or redirect it to the relative template if that already exists in a different name'</comment>
      <origin>4766</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1005" sha1="if4ebu16c46qmqztdy0yaokehbekb5m" xml:space="preserve">{| align=&quot;center&quot; class=&quot;plainlinks&quot; style=&quot;padding: 8px; border: 2px solid #000; width: 80%; text-align: justify;&quot;
|- valign=&quot;center&quot;
| [[File:Crystal Clear action run.svg|90px|left|link=]] || '''This user account is a [[m:en:Wikipedia:Bots|bot]], operated by [[User:{{{1}}}|{{{1}}}]] ([[User talk:{{{1}}}|talk]]).'''&lt;br /&gt;It is not a [[m:en:Wikipedia:Sock puppetry|sock-puppet]], but rather an automated or semi-automated account for making repetitive edits that would be extremely tedious to do manually.&lt;br /&gt;''Administrators: if this bot is malfunctioning or causing harm, please [{{fullurl:Special:Blockip|wpBlockAddress={{PAGENAMEE}}&amp;wpBlockExpiry=indefinite&amp;wpAnonOnly=0&amp;wpEnableAutoblock=0&amp;wpCreateAccount=0&amp;wpBlockReason=Bot%20malfunctioning:%20}} block it].''
|}&lt;noinclude&gt;
== Documentation ==
* Replace &quot;Example&quot; with your bot's username.
{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;100%&quot;
|-
! width=&quot;150px&quot; | Code 
! Result 
|-
| &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{Bot|Example}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;
| {{Bot|Example}}
|}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>if4ebu16c46qmqztdy0yaokehbekb5m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Buckesfelder</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1002</id>
    <redirect title="Кыттааччы:Der Buckesfelder" />
    <revision>
      <id>4769</id>
      <timestamp>2011-11-24T01:14:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>4769</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34" sha1="23k07le0nklkphoyfxykgk1277lnrpm" xml:space="preserve">#REDIRECT[[User:Der Buckesfelder]]</text>
      <sha1>23k07le0nklkphoyfxykgk1277lnrpm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Buckesfelder</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1003</id>
    <redirect title="Кыттааччы ырытыыта:Der Buckesfelder" />
    <revision>
      <id>4770</id>
      <timestamp>2011-11-24T01:34:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>4770</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39" sha1="5mru9et2v2qwhwni0dkjmpjjek5ei3u" xml:space="preserve">#REDIRECT[[User talk:Der Buckesfelder]]</text>
      <sha1>5mru9et2v2qwhwni0dkjmpjjek5ei3u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Buckesfelder/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1004</id>
    <revision>
      <id>4771</id>
      <timestamp>2011-11-24T01:55:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>4771</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="124" sha1="a7p0swpbmn4nyeor8lc0eb59iyyon31" xml:space="preserve">mw.loader.load(&quot;//de.wikipedia.org/w/index.php?title=Benutzer:Der_Buckesfelder/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript&quot;);</text>
      <sha1>a7p0swpbmn4nyeor8lc0eb59iyyon31</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сүбэлэр-соргулар (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1006</id>
    <revision>
      <id>4879</id>
      <parentid>4792</parentid>
      <timestamp>2011-12-12T05:43:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>85.142.113.245</ip>
      </contributor>
      <origin>4879</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1740" sha1="k9do7g20hpdq4nhvwt13s6c775kiv6c" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = [[Иван Арбита]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Чолбон (Иван Арбита)|Чолбон]]
 | next       = [[Өйдөөтүм (Иван Арбита)|Өйдөөтүм]]→
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Сүбэлэр-соргулар}}
&lt;poem&gt;
Төhөҕө даҕаны, көмүhүөм, 
Бэйэҕин итэҕэс өйдөөмө, 
&quot;Мин эрэ мөлтөхпүн, мин өлүөм, 
Сарбыллыам&quot; диир тылла көрдөөмө. 

Күөгэйэр күннэргэр сыаналаа 
Кэннигэр кэриэскин кээhэргин, 
Сүүс сылы курдаттыыр аналлаах 
Үүнэр күн өйүгэр тиллэргин. 

Төлөннөөх тапталынан таптаа 
Бар дьон оҥорбутун барытын, 
Таптал диэн тылынан кынаттаа 
Санааҥ үөрүүтүн, айманыытын. 

Эдэр саас муҥутуур күнүгэр 
Эн дьэллэм, сайаҕас буолар буол, 
Саhыма дьон-сэргэ кэннигэр, 
Көҥүллээх сир көрдөөх уола буол. 

Хаhан да дьулайан, симиттэн, 
Сүрэххин эрэйдии сатаама, 
Кимтэн да кистээмэ, сэгэттэй, 
Санааҕын, санааҕын, санааҕын!

&lt;/poem&gt;

{{poem-off|1940}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1940 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>k9do7g20hpdq4nhvwt13s6c775kiv6c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырыа (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1007</id>
    <revision>
      <id>4800</id>
      <parentid>4799</parentid>
      <timestamp>2011-11-27T14:53:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4800</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1069" sha1="d0iy6a9ediyqvv8uaea0r7jp86965da" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Эдэр ыччакка (Иван Арбита)|Эдэр ыччакка]]
 | next       = →[[Даачаҕа (Арбита)|Даачаҕа]]
 | notes      = 
}}

&lt;poem&gt;
{{poem-on}}
                       ''Гейнеттэн''

Көмүс чолбон күлүм ойдо
Халлааҥҥа, сэрэммиттии,
Күөх түүммэр утуйбут дойдум
Уйгуурбатын диэбиттии.

Хара күлүк тарбаҕынан
Кууспут хайаны кытта,
Күөх сибэкки кулгааҕынан
Чуумпу тыам истэн сытта.

Миэхэ хантан кииртэ буолуой
Сүрэхпэр ой дуораана?
Тапталлааҕым ыҥырар дуо?
Биитэр чыычаах буолаарай?
{{poem-off|}}
&lt;/poem&gt;

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>d0iy6a9ediyqvv8uaea0r7jp86965da</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Даачаҕа (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1008</id>
    <revision>
      <id>4806</id>
      <parentid>4801</parentid>
      <timestamp>2011-11-27T15:02:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4806</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1200" sha1="nce7tr4o0b28jesmtmdrefm3qaaxpi3" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Ырыа (Арбита)|Ырыа]]
 | next       = →[[Паркаҕа (Арбита)|Паркаҕа]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Даачаҕа}}
&lt;poem&gt;
Адаарыйбыт мутуктаах
Арыы чалах бэс мастар,
Сааскы түүммэр утуктаан
Ылы-чуумпу барбыттар.

Күлүмүрдүү мэндээрэр
Күндү көмүс көлүйэ
Бэрдин бары мэлдьэһэн
Биллибэттик кирийэр.

Ыраах-ыраах иһиллэр
Ырыа-тойук, ырыа-хай,
Онно турда дэһэллэр
Улдьаа-мэник оһуохай.

Үөһээ тыынар салгыннаах
Үрүҥ түүнүм наскыйда,
Намтыыр-үрдүүр дьалхааннаах
Нарын тылбын таптайдым.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|12.7.1935, Сэргэлээх}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1935 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>nce7tr4o0b28jesmtmdrefm3qaaxpi3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Паркаҕа (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1009</id>
    <revision>
      <id>4804</id>
      <parentid>4803</parentid>
      <timestamp>2011-11-27T14:58:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4804</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1461" sha1="lzjibwzpts854qkmz0pp4dbman884h7" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Даачаҕа (Арбита)|Даачаҕа]]
 | next       = →[[Бүгүн миэнэ бастыҥ баҕам... (Арбита)|Бүгүн миэнэ бастыҥ баҕам...]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Паркаҕа}}
&lt;poem&gt;
Пааранан дьаарбайар паркабыт
Маанылаах таҥаһын таҥныбыт,
Баар күндү барчатын, баархатын
Бар дьоҥҥо барытын өҥнүбүт.

Туочунай хардыынан үктэнэр
Чочуонай үчүгэй чулкулар,
Аллея кырыһын үрдүнэн
Харахпар элэҥнии турдулар.

Мин ол муннукка, ити ааҥҥа
Кэтиибин уһун күн тухары –
Туохтан да туйгун, идеальнай
Дьикти кырасыыбай дьахтары.

Күн аайы, түүн аайы кэтиибин,
Ол тоҕо кэтиирим буолуоҕай? –
Бүгүн бу суруйар истииҕим
Киһилии тахсыаҕын баҕаран.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1938}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1938 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>lzjibwzpts854qkmz0pp4dbman884h7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бүгүн миэнэ бастыҥ баҕам... (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1010</id>
    <revision>
      <id>4805</id>
      <timestamp>2011-11-27T14:59:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]  | section    = (Хоһооннор)  | previous   = ←[[Па...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4805</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1288" sha1="kbmyunzire7xwsqtuplh82laokzo929" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Паркаҕа (Арбита)|Паркаҕа]]
 | next       = →[[Анакреоннуу (Арбита)|Анакреоннуу]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Бүгүн миэнэ бастыҥ баҕам:
Кэрэ кэми туһанарга,
Тугу барытын быраҕан
Бу түүн ырыа суруйарга.

Сааскы түргэн сүүрүк курдук
Долгуннардаах ырыалары
Хантан булбут ордук уустук,
Ордук үчүгэй буоларый?

Ордук эбээт субу маннык,
Ону-маны саныы-саныы,
Чэпчэкитик, ыараханнык
Ырыа тылларын сааһылыыр.

Ордук эбээт, кэлин кэлэн
Күлүктэнэр, төлөннөнөр,
Кэмчиэрбит бытаан кэпсэли
Итииҕинэн тилиннэрэр.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1938}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1937 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>kbmyunzire7xwsqtuplh82laokzo929</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Анакреоннуу (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1011</id>
    <revision>
      <id>4810</id>
      <parentid>4807</parentid>
      <timestamp>2011-11-27T15:07:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4810</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1391" sha1="4e8zjavq3pmkx5j66m2nzxzb0ggk0j8" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Сүрүн_сирэй]]
 | section    = (Саха хоһооно)
 | previous   = ←[[Бүгүн миэнэ бастыҥ баҕам... (Арбита)|Бүгүн миэнэ бастыҥ баҕам...]]
 | next       = →[[Биэрэк (Арбита)|Биэрэк]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Анакреоннуу}}
&lt;poem&gt;
Хойуу тыаны мин биллим.
Ол баар – таптал биһигэ.
Тохтуох онно, Вафиллым,
Тохтуох онно биһиги.

Бөлөх-бөлөх арыы тиит
Бүтэй чуумпу күлүгэр
Өрүү сылдьар, күүлэйдиир
Үчүгэйин үлүгэр!

Көрүүй эрэ, бу тугуй?
Көрүй эрэ, сэгэттээй –
Мотуок солко мутугум
Күндү күөҕү тэлгэттэ.

Кэрии тыаны тулалаан
Көҥүс уута күүлэйдиир:
Сымнаҕаска таалалаан
Астыныыны билиҥ, - диир.

Сэгээр! Хайтах бу маннык
Таптал көмүс биһигин
Болҕойбокко тумнаммыт
Ааһыахпытый биһиги?!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>4e8zjavq3pmkx5j66m2nzxzb0ggk0j8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Биэрэк (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1012</id>
    <revision>
      <id>4825</id>
      <parentid>4809</parentid>
      <timestamp>2011-11-27T15:25:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4825</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1592" sha1="1tqzqb91m05d1e9b6tfpoac336rrp4x" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Анакреоннуу (Арбита)|Анакреоннуу]]
 | next       = →[[Гитаара (Арбита)| Гитаара]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Биэрэк}}
&lt;poem&gt;
Кирбии таастаах биэрэк
Кэлэн аалсар быыһа.
Кэлиий манна, Биэрэ,
Кэлий, Сунтаар кыыһа.

Көрүй, сэгээр, көрүүй –
Күммүт киирэн хаалла,
Көрүүй – ыраас Бүлүүм
Үөһэр ааллар бааллар.

Мантан өрүс уҥуор
Үрдүк быраан көстөр.
Көрүүй, бэрдин доҕоор,
Күндү дойду көхсө!

Манна мүөттээх салгын
Сөрүүн тына түһэр,
Бэл бу дохсун долгун
Налыс гына түһэр.

Манна наһаа дьикти!
Ымыы дьолу туойар,
Биһи курдук икки
Тохтуур сирэ буолар.

Манна кэлэн хаста
Сытан-туран аастым,
Хаста сайба мастар
Мутуктарын аахтым.

Кэлиий манна, Биэрэ,
Кэлий, сэгээр, кэлий,
Кирбии таастаах биэрэк
Кэрэ ньуурун кэрий!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1936}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1936 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>1tqzqb91m05d1e9b6tfpoac336rrp4x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гитаара (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1013</id>
    <revision>
      <id>4811</id>
      <timestamp>2011-11-27T15:09:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]  | section    = (Саха хоһооно)  | previous   = ←[...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4811</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2081" sha1="9tzdrkte7nx3tgjudo7azegb2qewlos" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Саха хоһооно)
 | previous   = ←[[Биэрэк (Арбита)|Биэрэк]]
 | next       = →[[Ырыа хайтах үөскүүрүй (Арбита)|Ырыа хайтах үөскүүрүй]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Гитаара}}
&lt;poem&gt;
Ханна нарын гитаара
Намылыйар тыастара
Наҕылыйан, бытааран
Дьаралыйан таҕыста?

Ити – таптал оҕото
Намтыыр-үрдүүр санаатын
Дорҕоонунан уматар,
Тойугунан саататар.

Сүрэхтэри таарыйбыт
Сүрдээх итии дорҕооннор,
Тарбахтарын аайыттан
Таммалыыллар, тохтоллор,

Ити курдук миньньигэс
Элэ-была тыллары
Мэлдьи кэпсиир, биллэрэр
Табыллыбат, кыаллыбат.

Санаа тыыннаах салаатын
Араҥалыыр кытаанах,
Ол кыыс кистиир санаатын
Кэпсиир арай гитаара.

Дохсун долгун күүгүнүүр
Кэрэ кэмин толкуйдаан,
Үрдүк үөрүү сүүрүгүн
Гитаараннан солбуйда.

Сааскы күнүм ойуута
Тыалга тэлим охсуллар
Отум-маһым ойуута
Гитаараҕа кутуллар.

Саҥа таптал табыллар
Саргылардаах сааһыгар,
Санаа, сүрэх аһыллар
Сатамньылаах чааһыгар –

Субу нарын гитаара
Намылыйар тыастара,
Наҕылыйан, бытааран
Дьаралыйан таҕыста.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1936, Элгээйи}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1938 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>9tzdrkte7nx3tgjudo7azegb2qewlos</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырыа хайтах үөскүүрүй (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1014</id>
    <revision>
      <id>4820</id>
      <parentid>4819</parentid>
      <timestamp>2011-11-27T15:18:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4820</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2377" sha1="p1qpd55izj3yd7tjkniu91r2dyv8tdk" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Гитаара (Арбита)|Гитаара]]
 | next       = →[[Ырыа (Маарыйа) (Арбита)|Ырыа (Маарыйа)]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Ырыа хайтах үөскүүрүй}}
&lt;poem&gt;
Кэлиилээх-барыылаах
Улахан дойдуга
Кытыастар тылларбыт
Көрүлүүр долгуна,
Ойуулаах-оһуордаах
Уус-уран олохтон
Бэйэтэ тарҕанар,
Киэҥ толоон уҥуортан,
Баай хара тыалартан
Бааллыра барҕарар.

Холобур, бу киэһэ
Хоспор мин олорон,
Уобарас миҥэтин
Оҕуурдаан ыламмын,
Оҥорон, чочуйан
Ырыабар көлүйдүм,
Уоттааҕар дохсуннук,
Тыаллааҕар сытыытык,
Муҥутуур түргэнник
Буурҕалыы көтүттүм.

Түргэнник, түргэнник
Төгүрүк өттүттэн
Түөрт саҕах салгынын
Дуоратан, доргутан,
Ынаҕы, сылгыны,
Хара тыа табатын,
Халыҥ сис тайаҕын
Үргүтэ-үргүтэ
Үрэҕи өҥөйөр,
Тайҕаны дабайар
Дарбааннаах ырыаны
Суруйдум дии санаан
Суоһуран кэбистим.

Бу курдук үчүгэй
Сүөгэйдии миньньигэс
Сөп-сөрүүн түүннэргэ
Сүрэхпэр тыын туолар, -
Ырыабар тыл туолар
Үрдээбит үөрүүбүн,
Саньньыйбыт санаабын
Уустуктаан этэрим
Ырыам диэн аатырар.

Саныыбын оччоҕо:
Мин поэт эбиппин,
Дьиктилээх лирикам
Умайар уотунан
Иириэхпин иирбиппин,
Муҥура суох ыраас
Муҥутуур санаабын
Эгэлгэ тылбынан
Этиэхпин эппиппин!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1936}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1936 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>p1qpd55izj3yd7tjkniu91r2dyv8tdk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырыа (Маарыйа) (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1015</id>
    <revision>
      <id>4817</id>
      <parentid>4816</parentid>
      <timestamp>2011-11-27T15:15:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4817</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2363" sha1="5nrbe86z5xf9elkyd5na2cxqsc6r82s" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Ырыа хайтах үөскүүрүй (Арбита)|Ырыа хайтах үөскүүрүй]]
 | next       = →[[Сандаар күммүт... (Арбита)|Сандаар күммүт...]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Ырыа}}
&lt;poem&gt;
Сассыарда. Саас. Маай ый.
Этиэххэ тыл элбэх.
Бу кэмҥэ ким баарый
Сүрэҕэ үөрбэтэх?

Маарыйа, Маарыйа!
Күөх саас эн буолаҕын,
Эн күлэр Маайынан
Бу туолан тураҕын.

Дьэ дьолуҥ улааттын,
Марууса,Маарыйа,
Киэркэйдэ эн аатыҥ
Кэрэ тыл баарынан.

Түннүгүм аннынан
Бараҕын-кэлэҕин,
Мин тугу-ханныгы
Саныырбын билэҕиэн?

Маарыйа, Маарыйа,
Эн кыыһар киэһэҕэ,
Бэрт начаас таарыйан
Сылдьыаҥ дуо, миэхэҕэ?

Күн тахсар, күн киирэр
Күлүмнүүр, мичиҥниир…
Саҥа дьол элбиирэ
Саныахха бэрдин ньии!

Күөх оттуун куустуһан,
Хатыҥныын, талахтыын
Хатыһан-куотуһан
Эн үүннүҥ, улааттыҥ.

Эн үүннүҥ, улааттыҥ
Үчүгэй дойдуга,
Сайынныҥ, ырааттыҥ
Толору дьолгунан.

Эргэҕэ саараабат
Эдэриҥ иннигэр,
Сүр хоту санаалар
Сүрэххэр иҥнилэр.

Эйиэхэ, Маарыйа,
Мин бэрди күүтэбин,
Мичиҥниир Маайынан
Бирибиэт ыытабын.

Чаас, күн-дьыл, бириэмэ
Син ааһа туруоҕа,
Дьэ Хайтах эн мииҥин
Саныырыҥ буолуоҕай?

Салпакка саҥарар
Миигинник мэниги,
Билиэххин даҕаны 
Баҕарбат инигин?


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1936, Сунтаар}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1936 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>5nrbe86z5xf9elkyd5na2cxqsc6r82s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сандаар күммүт... (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1016</id>
    <revision>
      <id>5163</id>
      <parentid>4824</parentid>
      <timestamp>2012-04-23T21:03:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5163</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1061" sha1="ji074vsea9ahlbaka2jnr0iv8pbgzbq" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Ырыа (Маарыйа) (Арбита)|Ырыа (Маарыйа)]]
 | next       = →[[Албын көрсүһүү (Арбита)|Албын көрсүһүү]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Сандаар күммүт
сардаҥата
Саһан хаалан 
хараҥарда,
Күүтэ сатаан 
кэбиспитим –
Көссөр чааһым 
сатаммата.
Кэбис-кэбис, 
кэмсиммэппин –
Кэм-дьыл манан 
барамматах!
Хоһум аанын 
сэгэттэргин,
Холбоон этиэм 
сэгэттэйбэр –
Ситии курдук 
синьньигэстик,
Силии курдук 
миньньигэстик.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1936}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1936 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>ji074vsea9ahlbaka2jnr0iv8pbgzbq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Албын көрсүһүү (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1017</id>
    <revision>
      <id>4821</id>
      <timestamp>2011-11-27T15:20:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]  | section    = (Хоһооннор)  | previous   = ←[[Са...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4821</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2984" sha1="cwhvc87x7971rwwz63ead4fp61wcyti" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Сандаар күммүт... (Арбита)|Сандаар күммүт... ]]
 | next       = →[[Оччоҕо саас. Сааскы күн... (Арбита)|Оччоҕо саас. Сааскы күн...]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Албын көрсүһүү}}
&lt;poem&gt;
Сассыардааҥҥы күнүм сандааран
Түннүкпэр киирэн эрэрэ.
Санаабытым эйигин, Варвара,
Санаабытым эйигин.

Түүннээҕи түлүк уум көппөккө
Түһүүр кэриэтэ сыппытым,
Тахсар күн чаҕылын көрбөккө
Сыламныыр харахпын саппытым.

Арай саныырым – соҕотоҕу,
Биир дьикти бара мэйиибэр –
Өйдөөбүтүм эйигин оччоҕо,
Өйдөөбүтүм эйиигин.

Хатаммыт халҕаммын аһаҥҥын,
Мин түүлбэр илэ кэриэтэ,
Киэргэнэн-симэнэн бараҥҥын 
Киирэн кэлбитиҥ кэрэтиэн!

Ньалҕааххай хара баттахтарыҥ
Саньньылыйан түспүттэрэ түөспэр,
Ол бириэмэҕэ мин хадаар тылым
Аҕыйаан, көссүөрэ түспүтүм.

Билбэппин тимир тулуурдарбын
Туох түһэн хомуйбутун,
Этэр тылы булбаппыттан
Сүрдээхтик хомойбутум.

Ити курдук маҥнайгы
Албын билсиһиигэ,
Куруубай быһыым-майгым
Сүтэн хаалтын бэккиһиибин.

Миэхэ суоҕу баар гынар
Дьикти санаа баар эбит:
Санаабытым эйигин, Варвара,
Санаабытым эйигин.

Кыракый чыычаахтыы тыкааран
Эмискэччи суох буолан хаалбытыҥ –
Өйдөөбүтүм эйигин, Варвара,
Өйдөөбүтүм, санаабытым.

Уһуктан ороммуттан турбутум,
Күнүм ойон күнүс буолбут.
Харандаас ылан суруйбутум
Хара тастаах блокноппар.

Тоҕо эрэ,
Тоҕо эрэ хомолтоттон
Тойук бэрдин булбутум,
Мэник тыллары холбооттуохпун
Баҕарталаан барбытым.

Ол күнтэн ыла бу күҥҥэ
Өйдүүр санаа баар, бара…
Оҕо сааспар, кэрэ кэммэр
Умнуом суоҕа, Варвара!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1937}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1937 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>cwhvc87x7971rwwz63ead4fp61wcyti</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оччоҕо саас. Сааскы күн... (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1018</id>
    <revision>
      <id>6577</id>
      <parentid>4822</parentid>
      <timestamp>2015-04-12T07:32:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>6577</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2296" sha1="j77obtzee4cv98brpa4spjn424atye7" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Албын көрсүһүү (Арбита)|Албын көрсүһүү]]
 | next       = →[[Эн ханна бааргыный... (Арбита)|Эн ханна бааргыный...]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Оччоҕо саас. Сааскы күн,
Олус кэрэ күн этэ,
Санаа самнар күлүгүн
Эн эмиэ көрбөт этиҥ.

Оччоҕо саҥа таптал
Сайдан тахсар баар этэ…
Эн ону санаан-ахтан
Мөхсөр сүрэҕиҥ тэптэ…

Бүгүн сүрдээх тымныы түүн,
Халлааны былыт саппыт…
Оҕо сааһыҥ үөрүүтэ
Таптыыр кыыһыҥ арахпыт.

Сааскы кыыһар киэһэҕэ
Эн ол кыыһы күүтэриҥ,
Бүтэй Бүлүү биэрэгэр
Күҥҥүн-дьылгын ыытарыҥ.

Дьоллоох томтор иэнигэр
Кини тиийэн кэлэрэ –
Саныыр санааҥ эйиэнэ
Күлүм гына түһэрэ.

Умнуллубат минутаҥ
Ол курдук кэлэн ааспыт,
Оҕо сааһыҥ үөрүүтэ
Таптыыр кыыһыҥ арахпыт…

Таастаах үрэх сүньньүттэн
Күүгэн алан оргуйбут,
Сааскы дохсун сүүрүктэр
Омуннара уоскуйбут.

Халаан улар баалларын
Тымныы түүннэр сиэбиттэр,
Ити курдук тапталлар
Эмиэ сойор эбиттэр.

Үрдүк үөрүү дьолунан
Кынаттаммыт сүрэххин,
Санаа аалар сорунан
Эрэйдээмэ, сэгэттэй.

Көссөр кундү минуутаҥ
Онон эрэ бүппэтэх –
Эдэр сааһыҥ үөрүүтэ
Инники суолгар элбэх.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1937, атырдьах ыйа, Лена өрүс}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1937 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>j77obtzee4cv98brpa4spjn424atye7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эн ханна бааргыный... (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1019</id>
    <revision>
      <id>4823</id>
      <timestamp>2011-11-27T15:24:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]  | section    = (Хоһооннор)  | previous   = ←[[Оч...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4823</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1505" sha1="e9cc6gazan19wswqcmy1ua7rsr0sih2" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Оччоҕо саас. Сааскы күн... (Арбита)|Оччоҕо саас. Сааскы күн...]]
 | next       = →[[Сурук (Арбита)|Сурук]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Эн ханна бааргыный,
Тапталым сулуһа,
Мин күнүм чаҕыла,
Мин түүнүм күнүһэ?

Тохтор тыл сүүрүктээх
Тойугум дуораанын
Быһааран, түмүктээн
Истэриҥ буолаарай?

Мичээр күн уоттанар
Бэһиэлэй кэмигэр,
Саныыбын, ахтабын
Соҕотох эйигин.

Төрөөбүт куораккар
Бааргын дуу, суоххун дуу,
Кэпсээ – эн олоххор
Туох дьикти көр турда?

Биитэр эн мииҥиттэн
Биэс төгүл ордугу,
Бу дьоллоох сиргиттэн
Булбутуҥ буолуо дуу?

Эйиҥин суохтааммын
Элбэх дьон иһигэр
Соҕотох мас курдук
Сукуллан турабын.

Эн ханна бааргыный,
Тапталым сулуһа.
Мин күнүм чаҕыла,
Мин түүнүм күнүһэ?

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>e9cc6gazan19wswqcmy1ua7rsr0sih2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сурук (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1020</id>
    <revision>
      <id>4826</id>
      <timestamp>2011-11-27T15:26:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]  | section    = (Хоһооннор)  | previous   = ←[[Эн...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4826</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1440" sha1="69cn80gc38s1fyofq800rjr48l0xqki" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Эн ханна бааргыный... (Арбита)|Эн ханна бааргыный...]]
 | next       = →[[Арахсыы (Арбита)| Арахсыы]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Сурук}}
&lt;poem&gt;
Таас үрэх биэрэгэр
Дьаарбайа сылдьаммыт,
Биһиги биир киэһэ
Билсиһиэх буолбуппут.

Билигин ол кыыһым
Биир мэник быһыыта,
Саньньыйан көрбөтөх
Санаабын самнарда.

Кичэйбит, кистээбит
Кэрэ да тылларбын,
Кэмпиэрдээн, сургуустаан
Киниэхэ ыыппытым.

Күннүктээн олорон
Көннөрбүт, оҥорбут,
Алыстык эрэнэн
Атаарбыт сурукпун –

Уулусса буоруттан
Оҕолор булбуттар,
Кистэлэҥ киэргэлин
Киртитэн кээспиттэр.

Баар эрэ тылларым
Тыал устун барарын,
Сыаналаан көрбөккө
Сыыспыппын, бадаҕа.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1936}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1936 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>69cn80gc38s1fyofq800rjr48l0xqki</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арахсыы (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1021</id>
    <revision>
      <id>4827</id>
      <timestamp>2011-11-27T15:27:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]  | section    = (Хоһооннор)  | previous   = ←[[Су...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4827</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1789" sha1="327bmy7ncd3avxtdzr3sd5dzu3ueyvf" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Сурук (Арбита)|Сурук]]
 | next       = →[[Эмиэ мин дьиэтэ суох истииҕим... (Арбита)| Эмиэ мин дьиэтэ суох истииҕим...]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Арахсыы}}
&lt;poem&gt;
Күөгэйэр күммүнүү
Кылбайа кыыһар,
Күлэн күлүмнүүр
Көр үйэм кыыһа,

Хотугу дойдум
Кэрэ киэргэлэ,
Хоһооммун-тойукпун
Кэһимэ, киэр диэмэ.

Эйиигин, мииҥин
Киэҥ айан суола
Араарар кэмигэр
Хайтах буолабыт?

Кырдьык мин
Хара түүн харахтаах
Тайҕа уолабын,
Мин дьиэттэн арахпыт
Дьэллик тыал буолабын.

Эн үүнэр күөх сааскар
Дьолуҥ чыпчаал үрдүн,
Хас күҥҥэ, хас часка
Мин көрөн үөрдүм.

Көрдүм дьолбун көҕөрдөр
Күнүм күндү мичигин,
Кэлэр кэскилим төрдүн –
Эйигин, сэгээр, эйигин.

Тэлэһийэр кэмнэрбэр
Тэһийбэккэ сытабын,
Дьиэбэр киирэн кэлэргин
Кэтии-маныы сатыыбын.

Арыт эмиэ саныыбын –
Баҕар, кэмниэ кэнэҕэс,
Кэккэлэһэр-ханыылаһар
Кэммит тиллэн кэлиэҕэ.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1936}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1936 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>327bmy7ncd3avxtdzr3sd5dzu3ueyvf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эмиэ мин дьиэтэ суох истииҕим... (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1022</id>
    <revision>
      <id>4828</id>
      <timestamp>2011-11-27T15:29:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]  | section    = (Хоһооннор)  | previous   = ←[[Ар...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4828</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2335" sha1="dl19816aluewzscl50v11uee96na56f" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Арахсыы (Арбита)|Арахсыы]]
 | next       = →[[Ырыачаан (Арбита)| Ырыачаан]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Эмиэ мин дьиэтэ суох истииҕим
Эн дьиэҥ аанын сэгэттэ.
Сүрэххэр тугу кистиигин?
Барытын кэпсээ, сэгэттэй.

Уон ый хонуга ааспытын
Уон сыл курдук санаатым.
Билигин дьоллоох чааспытын
Мичээрдии көссүөххэ наада.

Бу уон сыл курдук уон ыйга
Уон арааһы көрүстүм,
Улдьаарар тыыннаах уус тылбар
Санаам баҕатын көлүйдүм.

Ол иһин үөҕэллэр дьон мииҥин:
«Чудак! Иирбит хоһооньньут,
Олоҕу суруйуон билимнэ
Отунан-маһынан оонньуур».

Эн суоххар ханнык да олох
Миэхэ олох буолбатах –
Сатаан олорбоппун олох
Төрөөбүт тыабар, куораппар.

Күөгэйэр күндү күннэргэ
Сүрэхтэн тохтор тойугу,
Тырымныыр тылга киллэртээн
Суруйар айыы дуу, тугуй?!

Умайар таптал омуна
Оҕо саастан арахсыбат:
Санаа баҕата суоҕуна
Сатаан ырыа тахсыбат.

Сүрдүк ымсыыран, баҕаран
Сүрэххин аһаары гынабын,
Бу күнүм көҥүлэ баарына
Көмүстээх тылбынан тыынабын.

Арай эн кэлэҥҥин аттыбар
Уруккуҥ курдук тур эрэ –
Күлүмнүөх этилэр мин тылбар
Күн кыһыл көмүстэрэ.

Ол иһин мин дьиэтэ суох истииҕим
Эн дьиэҥ аанын сэгэттэ.
Сүрэххэр дьэ тугу кистиигин –
Барытын кэпсээ, сэгэттэй.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>dl19816aluewzscl50v11uee96na56f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырыачаан (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1023</id>
    <revision>
      <id>4829</id>
      <timestamp>2011-11-27T15:30:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]  | section    = (Хоһооннор)  | previous   = ←[[Эм...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4829</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1280" sha1="emhd0i1i3nb3j0r9f4i9rwl2bkehdna" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Эмиэ мин дьиэтэ суох истииҕим... (Арбита)|Эмиэ мин дьиэтэ суох истииҕим...]]
 | next       = →[[Ардах иннинэ (Арбита)| Ардах иннинэ]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Ырыачаан}}
&lt;poem&gt;
Хатыҥ ойуур, харыйа
Быыстарынан халыйар
Үрүйэчээн үрэҕим
Тоҕо миигин үүрэҕин?

Манна күүппэт этим дуо
Маҕан күнүм киирэрин?
Баҕар этиэм этэ… Суох!
Түргэн тыыбын миинэбин…

. . . . . 

Үрүҥ туман устара
Үөһэ тахсан уостара…
Эрэй тылын истибэт
Эдэр саастаах этибит…

. . . . . 

Эмиэ күнүм киириитэ
Бүгүн ыраах устабын,
Үрүҥ туман кэриэтэ
Үөһэ тахсан уостабын…


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1941}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1941 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>emhd0i1i3nb3j0r9f4i9rwl2bkehdna</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ардах иннинэ (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1024</id>
    <revision>
      <id>4830</id>
      <timestamp>2011-11-27T15:32:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]  | section    = (Хоһооннор)  | previous   = ←[[Ыр...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4830</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1886" sha1="lp1tyk06tl7tohdeo4u2w519xliqjyr" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Ырыачаан (Арбита)|Ырыачаан]]
 | next       = →[[Былыттаах түүн (Арбита)| Былыттаах түүн]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Ардах иннинэ}}
&lt;poem&gt;
Дьулуо маҕан халлааммыт
Дьурааланар кустуга,
Чараҥ тыаҕа хайҕаммыт
Чалах мастыын куустуһар.

Халлаан эҥил баһыгар
Хара былыт кэтириир,
Ыраах этиҥ тыаһыгар 
Чуумпу салгын титириир.

Талах тыллаах чыычааҕа
Табыталын хомунар,
Хойуу будьур лабааҕа
Саһар сааскы Күөх Унаар.

Ойуу дьарҕа кустугум
Оргууй аҕай умуллан,
Дьураа солко куоссунун
Туран эрэн хомунар.

Чуумпу ууну долгуппат
Сөрүүн салгын чабардыыр,
Эмиэ ньачаас чуумпурда
Халлаан Сирии саанардыы.

Онтон курбуу чаҕылҕан
Кустук охтуу дуксуйда,
Саһан сыппыт айылҕам
Өндөс гынна – соһуйда.

Уордаах этиҥ эмискэ
Хабырыттан тыаһаата,
Хампарыта тэбистэ
Халлаан кэтит таһаатын.

Этиҥ тыаһын кытары
Түргэн тыаллар түстүлэр –
Хойуу самыыр кутарын
Дьоннор көрөн үөрдүлэр.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1941}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1941 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>lp1tyk06tl7tohdeo4u2w519xliqjyr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыттаах түүн (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1025</id>
    <revision>
      <id>4831</id>
      <timestamp>2011-11-27T15:33:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]  | section    = (Хоһооннор)  | previous   = ←[[Ар...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4831</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1398" sha1="cth0i2ifitqjqm8uoroifv21gr4fg8c" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Ардах иннинэ (Арбита)|Ардах иннинэ]]
 | next       = →[[Күһүн (Арбита)| Күһүн]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Былыттаах түүн}}
&lt;poem&gt;
Сааскы сипит айылҕам
Саста былыт анныгар,
Сырдык уоттаах чаҕылҕан
Сытыы кыыма таммалыыр.

Этиҥ этэр түүнүгэр
Биирдэ бэһиэ буоллубут,
Сэмэннээххэ түмүллэн
Сэһэн бэрдин буллубут.

Тохтообокко тобуллар
Бэһиэлэйдээх бэсиэдэ,
Мэник соҕус да буоллар,
Хайтах курдук бэрт этэй!

Көрбүт-нарбыт дьэ бэргээн
Күүрдэр күүрэн испитэ –
Уордаах этиҥ, дьиибэргээн,
Күлэн төлө биэрбитэ.

Түннүгүнэн киирээри
Чөмөхтөспүт былыттан,
Толоон-сыһыы килэйэр
Дохсун самыыр куппута.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|8.10.1936}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1936 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>cth0i2ifitqjqm8uoroifv21gr4fg8c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күһүн (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1026</id>
    <revision>
      <id>5710</id>
      <parentid>5224</parentid>
      <timestamp>2012-10-21T07:24:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5710</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2332" sha1="lmm4f5krvs5hrcyb7ptdkhkcrmxuxjp" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]
 | author     = [[Категория:Иван_Арбита|Иван Арбита]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Былыттаах түүн (Арбита)|Былыттаах түүн]]
 | next       = →[[Күөрэгэй (Арбита)| Күөрэгэй]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Күһүн}}
&lt;poem&gt;
Күһүн силбигинэн силлиэрдэ,
Сибэкки күлүгүн даҕаны
Сиргэ харахтыырыҥ суох аны,
Күммүт килбигийэ кэмчиэрдэ,
Күһүн силбигинэн силлиэрдэ.

Хонууну хаардар үллүйдүлэр,
Сүүрүктээх үрэҕим сүрэҕэ
Толугураан түстэ түгэҕэр,
Көлүйэ күөллэр үлүйдүлэр,
Хонууну хаардар үллүйдүлэр.

Чылыгыр чэҥи тыа таҥынна –
Тэлибир сэбирдэх чараҥ тыа.
Көҥүл көрүлээтэ күтүр тыал,
Сүрэхпит сайынын аҕынна,
Чылыгыр чэҥи тыа таҥынна.

Сааскы саньньылҕаммын ахтабын –
Кэтэһэр кэрэ мунчаарыыны,
Үрүйэни, талах арыыны,
Саргылаах саҥа таптал абын,
Сааскы саньньылҕаммын ахтабын.

Билигин бу курус күннэргэ
Доҕорбун ханна тоһуйуомуй?
Тугу долгута хоһуйуомуй?
Санаам үлүгэри үүннэрдэ
Билигин бу курус күннэргэ.

Сыламныыр көмүлүөк түүлүгэр
Хараҥа күлүктэр эбиллэн
Көстө сүөдэҥнэһэн эрэллэр,
Муҥурданным тайҕа түүнүгэр
Сыламныыр көмүлүөк түүлүгэр.

Кынаттааҕым эбитэ буоллар
Тоҕо да сытыамый манна мин…
Хайа эрэ сиргэ билигин
Сааскы күөрэгэйдэр туойаллар?
Кынаттааҕым эбитэ буоллар!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>lmm4f5krvs5hrcyb7ptdkhkcrmxuxjp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күөрэгэй (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1027</id>
    <revision>
      <id>4833</id>
      <timestamp>2011-11-27T15:37:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]  | section    = (Хоһооннор)  | previous   = ←[[Кү...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4833</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1180" sha1="7o1sxg1ntfti2r1ru2zmlabs8nadxhm" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Күһүн (Арбита)|Күһүн]]
 | next       = →[[Долгуннар (Мэхэиил биһи барбыппыт...) (Арбита)| Долгуннар (Мэхэиил биһи барбыппыт...)]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Күөрэгэй}}
&lt;poem&gt;
Күндээрэр киэҥ килбиэн
Күндү чуор тыллааҕа,
Көҕөрөр сааскы кэм
Күөрэгэй чыычааҕа.

Көмүстээх сибэкки
Күөгэйэ турарын,
Көрүдьүөс кэрэтин
Көччүтэ туойаҕын.

Айылҕам көҕөрбүт
Алыс бэрт кэмигэр
Күннэрим көччүйбүт
Күөх илгэм үрдүгэр,

Салгыҥҥа уйдаран
Саргылаах ырыаҕын
Сайылык устунан
Саҕалаан ыытаҕын.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1929}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1929 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>7o1sxg1ntfti2r1ru2zmlabs8nadxhm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Долгуннар (Мэхэиил биһи барбыппыт...) (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1028</id>
    <revision>
      <id>4835</id>
      <parentid>4834</parentid>
      <timestamp>2011-11-27T15:39:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4835</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1538" sha1="j4gpib8mva9cvvmyz3qeg06qvd5q63q" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Күөрэгэй (Арбита)|Күөрэгэй]]
 | next       = →[[Табаҕа (Арбита)| Табаҕа]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Долгуннар}}
&lt;poem&gt;
Мэхэиил биһи барбыппыт
Биирдэ тыаҕа, хонууга,
Таһымнаан өрө дьалкыйбыт
Күлүмурдүүр Ууга.

Модун муустар мууһу кытта
Аалсар халыан тыастара –
Сааскы күммүт музыката,
Айылҕа тыыннаах оркестра!

Баараҕай тиити түөрэн
Сүүрүк сүгэн иһэрэ…
Көтөн-мөҕөн, күлэн-үөрэн
Күн дьэргэлгэнэ иирэрэ.

Долгун ооньньоон, өрө күүрэн
Бургучуйа хамсыыра…
Сүурүк бардам күүһүгэр
Биһи баҕаран, ымсыыран
Олорбуппут сүрдээх өр
Быхыттар биэрэк сыырыгар.

Онно таптыыр поэттарбыт
Айбыт кэриэс тойуктарын
Ааҕан баран бэлиэтиирбит
Үрдүк өйдор күүстэрин…

Дьарбайа сылдьан биһиги
Ууга хаайтаран хаалбыппыт.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>j4gpib8mva9cvvmyz3qeg06qvd5q63q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Табаҕа (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1029</id>
    <revision>
      <id>4836</id>
      <timestamp>2011-11-27T15:41:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]  | section    = (Хоһооннор)  | previous   = ←[[До...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4836</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1695" sha1="rqi89rfl5bupxs8ro63wvz1ijkdlgp5" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Долгуннар (Мэхэиил биһи барбыппыт...) (Арбита)|Долгуннар (Мэхэиил биһи барбыппыт...) ]]
 | next       = →[[Сулустан сулуска тардыллыбыт (Арбита)| Сулустан сулуска тардыллыбыт]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Табаҕа}}
&lt;poem&gt;
Унаар-тунаар оһуорбут,
Оонньуур-күлэр ойуурбут
Тыыннаах дьикти күөҕүнэн
Тырым-тырым күөгэйэн!..
Кыыдаанкыхын эстиитэ,
Кэрэ сааспыт көстүүтэ
«Эбэм» күлэр күөҕүнэн,
Көрбүт ахан көрүөҕүнэн.
Эмдэй-сэмдэй иирэтин
Истээниктиир өттүттэн,
Оһуор ойуу хонуутун
Орой төбө үрдүттэн,
Күөрэгэйим күүгүнээн,
Көтөн-дайан көрүлээн
Ити-ити тураахтыыр,
Ииригирэ туойаахтыыр.
Сырдык күҥҥэ наскыйбыт
Сыттаах оттоох хонуулаах,
Көҕөрөөхтүү дьалкыйбыт
Күндү сырдык уулаах
Табаҕалыыр алааһым
Холкуостарыҥ хойуннун!
Таптыыр эдэр атаһым
Күлбүтүнэн тоһуйдун!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1931}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1931 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>rqi89rfl5bupxs8ro63wvz1ijkdlgp5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сулустан сулуска тардыллыбыт (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1030</id>
    <revision>
      <id>4854</id>
      <parentid>4839</parentid>
      <timestamp>2011-11-27T19:49:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4854</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1163" sha1="bv82gswajl7ofjtabcxz6c5vxm40fx7" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Табаҕа (Арбита)|Табаҕа]]
 | next       = →[[М.Ю.Лермонтовка (Арбита)|М.Ю.Лермонтовка]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Сулустан сулуска тардыллыбыт
Алып чарай ханаатынан,
Биһи сэрэммэккэ хардыылыыбыт
Сордоох Дьол үрдүк аатыгар.

Халлаан чаҕылыйар күлүктэрэ
Харахпытын маньньыталлар,
Ыраах Пространствонан үктэнэр
Ыллыкпытын хамнаталлар.

Маннык тааллыбат Муҥура Суохха
Тоҕо бардыбыт, сэгэриэм? –
Бу дьаллыгырбыт сүрэхпит уота
Күөдүйдун биитэр өстун диэн.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1939}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1939 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>bv82gswajl7ofjtabcxz6c5vxm40fx7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1939 сыл айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1031</id>
    <revision>
      <id>4838</id>
      <timestamp>2011-11-27T15:43:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:1930-с сыллар айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4838</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="aigvunmjst6belvrfaawqlqfpvk96b4" xml:space="preserve">[[Категория:1930-с сыллар айымньылара]]</text>
      <sha1>aigvunmjst6belvrfaawqlqfpvk96b4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1937 сыл айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1032</id>
    <revision>
      <id>4840</id>
      <timestamp>2011-11-27T15:45:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:1930-с сыллар айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4840</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="aigvunmjst6belvrfaawqlqfpvk96b4" xml:space="preserve">[[Категория:1930-с сыллар айымньылара]]</text>
      <sha1>aigvunmjst6belvrfaawqlqfpvk96b4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1938 сыл айымньылара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1033</id>
    <revision>
      <id>4841</id>
      <timestamp>2011-11-27T15:45:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:1930-с сыллар айымньылара]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4841</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="aigvunmjst6belvrfaawqlqfpvk96b4" xml:space="preserve">[[Категория:1930-с сыллар айымньылара]]</text>
      <sha1>aigvunmjst6belvrfaawqlqfpvk96b4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>М.Ю.Лермонтовка (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1034</id>
    <revision>
      <id>4855</id>
      <timestamp>2011-11-27T19:58:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]  | section    = (Хоһооннор)  | previous   = ←[[Су...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4855</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1950" sha1="nr2kgynsf24y0c1f1y9x31lsdlujd5w" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Сулустан сулуска тардыллыбыт (Арбита)|Табаҕа]]
 | next       = →[[Тыал (Арбита)|Тыал]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|М.Ю.Лермонтовка}}
&lt;poem&gt;
Оччоҕо буурҕалаах олоххор
Кытаанах этиҥнэр ытыыллар...
Эн уордаах уорааннаах тойуккар
Тыыннаах тыл сүүрүгэ кутуллар.
Барбытыҥ эн үрдүк хайаҕа
Сылайбыт сүрэххин сынньата,
Дарыйаал аппатын айаҕар
Күлүмнүүр сулускун умата.
Эн онно көстөр күн сириттэн
Күрэнэр хонуккун түһээтиҥ...
Ол иһин эн кыырай күлүктэн
Илбистээх Диэмэни түһээттиҥ.
Дьаныардаах дьаллыгын кытары
Хатыһар тэҥнээҕи билбэтэх
Сир-халлаан ыйааҕар утары
Соҕотох буолуохсут ол этэ.
Ол иһин үйэттэн үйэҕэ
һүрүллэр кыһалҕа муҥуттан,
Үтүөнү көрбөтөх сүрэҕэр
Уордайыы төлөнө мунньустар.
Өлөрдүү санньыйбыт хараххар
Өлөргө бэриммэт уоттааххын,
Сир ахсын эн сордоох сураххар
Дьол-соргу томтойбут суоллааххын.
Өстөөҕүҥ өһүөннээх буулдьата
Өлөрдө Масуук таас тэллэҕэр...
Суох! Уоттаах өй дохсун буурҕата
Тилиннэ, дөссө да тиллиэҕэ.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>nr2kgynsf24y0c1f1y9x31lsdlujd5w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тыал (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1035</id>
    <revision>
      <id>4912</id>
      <parentid>4856</parentid>
      <timestamp>2012-01-15T15:59:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4912</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2114" sha1="nohtjjngr3ukawx7fwyycvb2tcgsn86" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[М.Ю.Лермонтовка (Арбита)|М.Ю.Лермонтовка]]
 | next       = →[[Моһуоктан, эрэйтэн... (Арбита)|Моһуоктан, эрэйтэн...]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Тыал}}
&lt;poem&gt;
Түүн.
Саас.
Уон
Чаас.
Уу.
Тыа.
Баал.
Муус.
Чуу!
Тыал.
Таас – 
Уус...
Тыал
Да 
Тыал
Дии!
“Тыый
Да 
Тыый, - 
Диир
Тыа, - 
Эн
Тыал,
Эн 
Тыал,
Киэр
Буол!” – 
Диир
Тыа.
Туох 
Диир
Күөх 
Уу?
Туох 
Диир 
Баай
Баал?
“Дьиэм
Суох
Дии 
Бу”, - 
Диир
Уу.
“Дьол
Суох,
Сор
Баар ”, - 
Диир 
Баал.
“Тыал,
Тыал
Бар
Дуу,
Кэл
Дуу...” – 
Диир 
Уу.
“Ой
Тыа,
Киэҥ
Дуол,
Киэр 
Буол,
Киэр
Хаал!” – 
Диир 
Баал.
Туох,
Туох
Диир
Тыал?
“Дьол
Суох,
Сор
Суох, - 
Диир
Тыал. – 
Сүүр,
Күл,
Күүр – 
Син
Биир
Суох
Суол,
Син 
Биир
Суох
Сыал, - 
Диир 
Тыал. – 
Биир 
Баар – 
Мин.
Баар
Күн
Саар.
Дьол,
Сор,
Киэҥ
Суол,
Киэҥ 
Сыал!” – 
Диир 
Тыал.
Мин 
Туос
Тыым
Туох  
Диир?
“Син
Биир
Дьол 
Суох, - 
Диир. – 
Дьиэ
Уот
Да 
Суох,
Дьэ
Туох
Да
Суох...
Бэл 
Суох 
Биир
Тыл...
Күүс-
Уох,
Биир
Тыын
суох”, - 
диир 
тыым. 
Мин
Туос 
Тыым
Туох
Диир?
“Эн
Да
Бу
Түүн
Суох 
Буол! “– 
Диир
Тыым...
Туос
Тыым:
“Эн, - 
Диир, - 
Бу
Түүн
Өл!” – 
Диир...


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|21.2.1938}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1938 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>nohtjjngr3ukawx7fwyycvb2tcgsn86</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Saqalɯɯ:Латыынныы алпаабыт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1036</id>
    <revision>
      <id>4859</id>
      <parentid>4858</parentid>
      <timestamp>2011-11-27T20:36:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>4859</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="330" sha1="a74af1efqmk846duaqmos78a47wrcn7" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
а -- a
б -- b
в -- v
г -- g
ҕ -- ʃ
д -- d
дь -- з
е -- je
ж -- ƶ
з -- z
и -- i
й -- j
к -- k
л -- l
м -- m
н -- n
ҥ -- ŋ
о -- o
ө -- ӧ
п -- p
р -- r
с -- s
т -- t
у -- u
ү -- y
ф -- f
х -- q
ц -- ts
ч -- c
ш -- ş
щ -- ɕː 
ъ
ы - ɯ
ь
э - e
ю
я
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}</text>
      <sha1>a74af1efqmk846duaqmos78a47wrcn7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иван Арбита (С. Данилов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1037</id>
    <revision>
      <id>4860</id>
      <timestamp>2011-11-27T20:42:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Иван Арбита}} &lt;poem&gt; Поэт олорбута, таһыттан көрдөххө,  Дьалбааттан д...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4860</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1979" sha1="k2le6wllkmgyd7fsm6p9l8gfvpihe3c" xml:space="preserve">{{poem-on|Иван Арбита}}
&lt;poem&gt;
Поэт олорбута, таһыттан көрдөххө, 
Дьалбааттан дьалбаа олоҕунан, 
Аһыыр аска, таҥнар таҥаска
Наадыйар кыһалҕаны тумна.

Шанхай быраагата бараннаҕына - 
Баанньык пивотыгар ыаллаһара;
Иһэ аччыктаан тулуппатаҕына - 
Курун тардынан намытара.

Уонна, түүну күҥҥэ эргитэн, 
Түбүк бөҕөтүгэр түһэрэ: 
Ойуумсуйа, илбис иҥэринэ,
Тыл иччитиниин мөккүһэ...

Ким даҕаны киниэхэ тэҥнээхтик
Саха тылын тыыннаабатаҕа буолуо. 
Ким билиэй, баҕар, бэйэтэ
Тыл иччитэ эбитэ буолуо.

Түөкүттэр, илэчиискэлэр, иһээччилэр
Кинини бары, бары, билэллэрэ.
Ол улуу урдустар, бэл кинилэр,
Кини үс күлүгэр сүгүрүйэллэрэ. 

Оннук күүстээҕэ кини тыла, 
Кини хоһооннорун хомуһуна.
Эдэрдэр кэлэрбит илбис ыла. 
Тыл абыгар киниэхэ уһулла. 

Уонна, сарсыарда кэллэхпитинэ, 
Хоһун дуомун &quot;оригинальнай хатыыра&quot; - 
&quot;Бары фроҥҥа барбыттара&quot; диэннии
Биллэрии халҕантан хаһыытыыра: 
&quot;Ааттаах поэт Арбита
Арыгылыы барбыта!&quot;

Кылгас үйэтигэр муспут баайа - 
Биир хоппо илдьиркэй кумааҕы...
Оннук олорбута ол тыл байанайа
Бүппэт түбүккэ, ырыаҕа,санааҕа.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Сэмэн Данилов]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>k2le6wllkmgyd7fsm6p9l8gfvpihe3c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Wangxuan8331800</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1038</id>
    <revision>
      <id>5676</id>
      <parentid>4862</parentid>
      <timestamp>2012-09-03T02:38:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Wangxuan8331800]])</comment>
      <origin>5676</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="245" sha1="0tazt8xl9ukau25avaqexs4bhdeng8x" xml:space="preserve">{{#babel:zh-N|en-1|sah-0}}
[[File:Redirectltr.png|link=]]&lt;span class=&quot;redirectText&quot; id=&quot;softredirect&quot;&gt;[[w:zh:User:Wangxuan8331800]]&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:85%; padding-left:52px;&quot;&gt;[[meta:Help:Redirect|{{int:redirectpagesub}}]]&lt;/span&gt;</text>
      <sha1>0tazt8xl9ukau25avaqexs4bhdeng8x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Djsasso</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1039</id>
    <revision>
      <id>4864</id>
      <timestamp>2011-12-04T16:34:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>4864</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1260" sha1="mskhgbka83jasomr6987xe9svv3ducf" xml:space="preserve">__NOTOC__
{| class=&quot;toccolours plainlinks&quot; style=&quot;width:95%; margin:0 1em 0 1em; text-align:center;&quot;
|- style=&quot;color:#FFF;&quot;
! style=&quot;background:#0B0B3B;&quot; | Host wiki
! style=&quot;background:#0B0B3B;&quot; | Account
! style=&quot;background:#0B0B3B;&quot; | User page
! style=&quot;background:#0B0B3B;&quot; | User talk
! style=&quot;background:#0B0B3B;&quot; | Contributions
! style=&quot;background:#0B0B3B;&quot; | Logs
! style=&quot;background:#0B0B3B;&quot; | Edits
|- style=&quot;background:#F0F0F0;&quot;
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[File:Wikipedia-logo.png|20px]] [[m:en:Main Page|Wikipedia (en)]]
| Admin
| [[m:en:User:Djsasso|User:DJSasso]]
| [[m:en:User talk:Djsasso|User talk:DJSasso]]
| [[m:en:Special:Contributions/Djsasso|Contribs]]
| [[m:en:Special:Log/Djsasso|Logs]]
| [http://toolserver.org/~interiot/cgi-bin/count_edits?user=Djsasso&amp;dbname=enwiki_p Count]
|- style=&quot;background:#DCDCDC;&quot;
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[File:Wikipedia-logo.png|20px]] [[m:simple:Main Page|Wikipedia (simple)]]
| Bureaucrat / CheckUser / Oversighter
| [[m:simple:User:Djsasso|User:DJSasso]]
| [[m:simple:User talk:Djsasso|User talk:DJSasso]]
| [[m:simple:Special:Contributions/Djsasso|Contribs]]
| [[m:simple:Special:Log/Djsasso|Logs]]
| [http://toolserver.org/~interiot/cgi-bin/count_edits?user=Djsasso&amp;dbname=enwiki_p Count]
|}</text>
      <sha1>mskhgbka83jasomr6987xe9svv3ducf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Tegel</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1040</id>
    <revision>
      <id>4865</id>
      <timestamp>2011-12-05T01:01:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>4865</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57" sha1="1ls590wy7tm43ip8hjonuo93v1ge5pu" xml:space="preserve">[[File:Redirectltr.png]][[m:User:Tegel|m:{{ns:2}}:Tegel]]</text>
      <sha1>1ls590wy7tm43ip8hjonuo93v1ge5pu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Waldyrious</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1041</id>
    <revision>
      <id>7111</id>
      <parentid>4866</parentid>
      <timestamp>2019-07-01T10:43:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1997kB</username>
        <id>1359</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1997kB [[Кыттааччы:Waldir]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Waldyrious]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Waldir|Waldir]]» в «[[Special:CentralAuth/Waldyrious|Waldyrious]]»</comment>
      <origin>4866</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39" sha1="21phdoloxh3aqsmm2exmbqr3q3ipo83" xml:space="preserve">[[m:user:waldir|Waldir@meta.wikimedia]]</text>
      <sha1>21phdoloxh3aqsmm2exmbqr3q3ipo83</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын... (С.Данилов).</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1042</id>
    <revision>
      <id>4871</id>
      <timestamp>2011-12-09T18:55:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|}} &lt;poem&gt; Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын, Мырааҥҥа көрүс күн тахсыыт...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4871</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="975" sha1="fm6mpp22pk5f5o3gbe246bzuxrxuggx" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын,
Мырааҥҥа көрүс күн тахсыытын.
Эн өрүү инники сырдыыгын,
Эн өрүү сүрэхпэр ыллыыгын.

Хараҥа кэрэ да киэһэлэр...
Халлааҥҥа сулустар хойдоллор:
Эйигин, эйигин кинилэр
Этэргэ, кэпсииргэ дылылар.
 
Сылаас тыал иэдэспин бигиирин
Эн тыыныҥ кэлэр дии саныыбын,
Өрүллэр сүүрүктэр тыастарын
Эн көмүс куоласкар холуубун.

Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын,
Мырааҥҥа көрүс күн тахсыытын.
Эн өрүү инники сырдыыгын,
Ол иһин, ол иһин таптыыбын.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Сэмэн Данилов]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>fm6mpp22pk5f5o3gbe246bzuxrxuggx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Доҕоччугуом, тоҕо маннык... (С.Данилов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1043</id>
    <revision>
      <id>4872</id>
      <timestamp>2011-12-09T18:59:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|}} &lt;poem&gt; Доҕоччугуом, тоҕо маннык Тоҥкурууннук көрсөн, Туохтан дууһ...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4872</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="809" sha1="8wims3m06fr6oc8nylu5a3lqdz14m3m" xml:space="preserve">{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Доҕоччугуом, тоҕо маннык
Тоҥкурууннук көрсөн,
Туохтан дууһаҥ туоххаһыйан,
Чоҕулуччу көрдүҥ?
Миигиттэн дуу хоргутаҥҥын
Үөрэ тоһуйбатыҥ,
Тугу мин туора туттаммын
Маннык киэр хайыстыҥ?

Ыар буруйдаах буоллахпына
Муҥатыйа ааттыам,
Буруйа да суоҕум иһин
Буруйдаахтыы туттуом.
Хаарыан дьиэм хараҥаччыта,
Халлаан курдук халлыый,
Үрүҥ дьиэм үрүмэччитэ
Үөрэн-көтөн кэлиий.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Сэмэн Данилов]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>8wims3m06fr6oc8nylu5a3lqdz14m3m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Б. Тобуруокап</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1044</id>
    <revision>
      <id>7013</id>
      <parentid>4890</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:34:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7013</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="213" sha1="2z0g6ub293rr7oq5rnv6figf9cg9lc7" xml:space="preserve">[[Категория:Бары ааптардар|Бүөтүр Тобуруокап]]
[[Категория:Саха ааптардара|Бүөтүр Тобуруокап]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]</text>
      <sha1>2z0g6ub293rr7oq5rnv6figf9cg9lc7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ньургуһунна бэлэхтээ (Бүөтүр Тобуруокап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1045</id>
    <revision>
      <id>4894</id>
      <timestamp>2011-12-14T08:54:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Ньургуһунна бэлэхтээр!}} &lt;poem&gt; Көтө-дайа кустуктана, Көрө-истэ тулл...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4894</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1140" sha1="00iqaw50trca3z7zgvb4kd0rihtm0zc" xml:space="preserve">{{poem-on|Ньургуһунна бэлэхтээр!}}
&lt;poem&gt;
Көтө-дайа кустуктана,
Көрө-истэ туллуктана
Хоспор куруук кииримэ,
Куппун-сүрбүн иирдимэ.

Ол эрэн эн сэрэнэҥҥин,
Оргууй аҕай үктэнэҥҥин,
Чуумпу хоспун сэгэтээр,
Ньургуһунна бэлэхтээр!

Көмүс куорсун кыталыктар
Көмүс сааспын илдьэ баартар,
Чаҕылыҥнас кырыалар
Чанчыктарбын саппыттар.

Ньургуһунум баҕар эмиэ
Дууһам уотун тилиннэриэ,
Умнубуту санатыа,
Уйадыта ыллатыа.

Ол эрэн эн сэрэнэҥҥин,
Оргууй аҕай .үктэнэҥҥин,
Чуумпу хоспун сэгэтээр,
Ньургуһунна бэлэхтээр!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Б. Тобуруокап]]
[[Категория:Саха ааптардара|Бүөтүр Тобуруокап]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>00iqaw50trca3z7zgvb4kd0rihtm0zc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Tamara Ustinova</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1046</id>
    <revision>
      <id>5985</id>
      <parentid>4898</parentid>
      <timestamp>2013-01-03T22:33:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tamara Ustinova</username>
        <id>326</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5985</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64" sha1="9qhzv84tv7f7uhgznsqlsfujx88n0l9" xml:space="preserve">{{#babel:vep-2|ru|en-2|sah-0}}

[[vep:Kävutai:Tamara Ustinova]]</text>
      <sha1>9qhzv84tv7f7uhgznsqlsfujx88n0l9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:AddihockeyBot</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1047</id>
    <revision>
      <id>4904</id>
      <timestamp>2012-01-07T20:29:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo User Page Bot</username>
        <id>287</id>
      </contributor>
      <comment>Creating global user page, per request</comment>
      <origin>4904</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78" sha1="024q1j4xmvpg75yujfppprftgwapqk7" xml:space="preserve">This interwiki bot is operated by [[m:User:Addihockey10]]
{{bot|Addihockey10}}</text>
      <sha1>024q1j4xmvpg75yujfppprftgwapqk7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Jyothis</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1048</id>
    <revision>
      <id>4905</id>
      <timestamp>2012-01-08T00:47:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jyothis</username>
        <id>340</id>
      </contributor>
      <comment>'[[m:User:Jyothis]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4905</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18" sha1="6erxmkox45p99b3tnto8q4x45y48sdu" xml:space="preserve">[[m:User:Jyothis]]</text>
      <sha1>6erxmkox45p99b3tnto8q4x45y48sdu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Micki/common.css</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1049</id>
    <revision>
      <id>4909</id>
      <timestamp>2012-01-08T19:09:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global CSS ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>4909</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="97" sha1="cpr3xntm9rzjg23ilb2hue0i4y8kz3h" xml:space="preserve">@import &quot;//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Micki/global.css&amp;action=raw&amp;ctype=text/css&quot;;</text>
      <sha1>cpr3xntm9rzjg23ilb2hue0i4y8kz3h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Моһуоктан, эрэйтэн... (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1050</id>
    <revision>
      <id>6726</id>
      <parentid>6725</parentid>
      <timestamp>2017-01-24T10:11:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Строфаларга араардым</comment>
      <origin>6726</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1574" sha1="7spptw7x3mlmiepkrmcf0w3bs2cukoh" xml:space="preserve">{{header
 | title      = 
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Тыал (Арбита)|Тыал]]
 | next       = →[[Санаама: бу дьоллоох тапталбыт... (Арбита)Санаама: бу дьоллоох тапталбыт...]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Тыал}}
&lt;poem&gt;
Моһуоктан, эрэйтэн
Мунааран, чаҕыйан,
Кыайтарар күүскүттэн
Куттанан чугуйан – 
Улууххах санааҕын
Ыһыктар буолумаар! 

Хабараан суоллартан 
Хааннаргын хамсатан,
Өстөөҕүҥ атаҕар 
Таҥнары хаптайан – 
Улууххах санааҕын 
Ыһыктар буолумаар!

Үктэнэр сирэ суох 
Үүрүллэн да баран,
Эрэйгэ, кырыыска
Этиллэн да туран – 
Улууххах санааҕын 
Ыһыктар буолумаар!

Хандалы да быаҕа 
Хантаччы баайыллар 
Хараҥа күн кэлэн 
Хаайбытын иннигэр –
Улууххах санааҕын 
Ыһыктар буолумаар!

Суола суох өлүүнэн 
Өлөрүҥ да кэллэр,
Суобаскын сүтэрэн 
Күөрэйиэҥ да буоллар – 
Улууххах санааҕын 
Ыһыктар буолумаар!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|21.2.1938}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>7spptw7x3mlmiepkrmcf0w3bs2cukoh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санаама: бу дьоллоох тапталбыт... (Арбита)Санаама: бу дьоллоох тапталбыт...</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1051</id>
    <revision>
      <id>6309</id>
      <parentid>6026</parentid>
      <timestamp>2013-09-12T14:33:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>6309</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2455" sha1="52nfzgkmu7n2kzs3idxgcdbloafamfr" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Моһуоктан, эрэйтэн... (Арбита)|Моһуоктан, эрэйтэн...]]
 | next       = →[[Барыар түүн усталлар (Арбита)| Барыар түүн усталлар]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Санаама: бу дьоллоох тапталбыт
Муҥура көстүбэт буолуо диэн.
Санаама: дьол оххо таптарбат,
Дьааһыкка даҕаны хаайтарбат,
Санаама – дууса5ын эрэйдиэҥ. 

Аҕыйах да кэмҥэ буолуохтун – 
Олохпут омнуну-төлөнүн,
Дьалхааннаах тапталы булуохпут,
Дарбааннаах аартыгы солуохпут:
Сир иэһэ түргэнник төлөннүн.

Тыыһынча даҕаны сылларга 
Аат эрэ харата олорон
Олохтон толлорго-салларга 
Эмэх мас кэриэтэ суулларга 
Дьулуһа турумуох, доҕоруом.

Кынаттаах олохпут үөрүүтүн 
Кылгастык билиэхпит, сэгэриэм,
Дьалхааннаах тапталбыт күүрүүтүн
Бэрт кылгас кэм саҥа көнүүтүн
Утаппыт сүрэхпит иҥэриэ.

Бу бардам сүрэхпит үөрүүтэ,
Бу дьолго, бу көргө, бу күөххэ
Суураллыа кэмнээх чаас, минуута.
Ол кэннэ кэскилбит бүтүүтэ
Туһаайан турарын өйдүөххэ.

Өйдүөххэ – биһиги ыллыкпыт 
Муҥурун булларбат муҥурун,
Төһөнү биэрэллэр – ылыахпыт,
Сүрэхпит баҕатын ыллыахпыт,
Ытыахпыт мунчаарар күн муҥун.

Ытыахпыт – ол онон бүтүөҕэ
Муҥура суох муҥур дойдубут
Бу дьоло, бу көрө, бу күөҕэ.
Кэнэҕэс ыччаппыт өйдүөҕэ
Муҥурун булларбат дьол тугун.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|3.2.1941}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1941 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>52nfzgkmu7n2kzs3idxgcdbloafamfr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Addihockey10 (automated)</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1059</id>
    <revision>
      <id>4934</id>
      <timestamp>2012-02-01T21:21:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo User Page Bot</username>
        <id>287</id>
      </contributor>
      <comment>Creating global talk page, per user request on IRC</comment>
      <origin>4934</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="204" sha1="ks9odd5s4vztq8w748arewrnrh2uw4l" xml:space="preserve">{{#ifexist: Template:Soft redirect | {{Soft redirect|meta:User talk:Addihockey10}} | {{#ifexist: Template:Softredirect | {{Softredirect|meta:User talk:Addihockey10}} | [[meta:User talk:Addihockey10]] }}}}</text>
      <sha1>ks9odd5s4vztq8w748arewrnrh2uw4l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырытыы:Модун Эр Соҕотох</title>
    <ns>1</ns>
    <id>1060</id>
    <revision>
      <id>4935</id>
      <timestamp>2012-02-04T07:38:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.238.96</ip>
      </contributor>
      <comment>баайхара тыан</comment>
      <origin>4935</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25" sha1="7lzv8dpsmg97lc4zto4v7x2veh0n5rj" xml:space="preserve">баайхара тыан</text>
      <sha1>7lzv8dpsmg97lc4zto4v7x2veh0n5rj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Nihonjoe</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1061</id>
    <revision>
      <id>4938</id>
      <timestamp>2012-02-12T21:13:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>4938</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="110" sha1="gmzxbovrm68w3c5eakdn2dd4uhj14r7" xml:space="preserve">Greetings! Please contact me at my [[m:w:en:User talk:Nihonjoe|main user talk page]] on the English Wikipedia.</text>
      <sha1>gmzxbovrm68w3c5eakdn2dd4uhj14r7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:PeterSymonds/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1062</id>
    <revision>
      <id>4939</id>
      <timestamp>2012-02-13T01:24:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>4939</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="118" sha1="mmg2um66229wd3g61019pivj01rch4b" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:PeterSymonds/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>mmg2um66229wd3g61019pivj01rch4b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:MF-Warburg/monobook.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1063</id>
    <revision>
      <id>4943</id>
      <timestamp>2012-02-13T19:46:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MF-Warburg</username>
        <id>33</id>
      </contributor>
      <comment>'mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MF-Warburg/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>4943</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="116" sha1="o7z8l4xie04xbpv1c2w94qyi4j8mpju" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MF-Warburg/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>o7z8l4xie04xbpv1c2w94qyi4j8mpju</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Quentinv57/vector.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1065</id>
    <revision>
      <id>7340</id>
      <parentid>4945</parentid>
      <timestamp>2021-02-05T20:11:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ladsgroup</username>
        <id>719</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Maintenance: Replacing importScriptURI with mw.loader.load ([[phab:T95964]])</comment>
      <origin>7340</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="122" sha1="jgdpjuo1eeukg8zue4hg68ie63ro6wn" xml:space="preserve">mw.loader.load('https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Quentinv57/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>jgdpjuo1eeukg8zue4hg68ie63ro6wn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Pathoschild</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1069</id>
    <revision>
      <id>4950</id>
      <timestamp>2012-02-18T23:32:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages</comment>
      <origin>4950</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="123" sha1="nptmbg3udyejwll7s2pgn7btt1dqvjn" xml:space="preserve">{{#babel:en|fr|sah-0}}[[File:Redirect arrow without text.svg|46px|link=]][[m:User talk:Pathoschild|m:{{ns:3}}:Pathoschild]]</text>
      <sha1>nptmbg3udyejwll7s2pgn7btt1dqvjn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Mwpnl</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1073</id>
    <revision>
      <id>4954</id>
      <timestamp>2012-02-20T14:03:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo User Page Bot</username>
        <id>287</id>
      </contributor>
      <comment>Creating global user page, per request https://meta.wikimedia.org/w/index.php?diff=3424958</comment>
      <origin>4954</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="295" sha1="is36zqujj4yd8wa9nfrj6w4wucbn3ku" xml:space="preserve">For more information about me or to get in touch, please visit my [[m:User:Mwpnl|User page]] and [[m:User talk:Mwpnl|talk page]] on meta-wiki. 
Thanks, [[m:User:Mwpnl|&lt;font color=&quot;#2B88FE&quot;&gt;nl:'''Mark W'''&lt;/font&gt;]] &lt;small&gt;(Mwpnl) ¦ [[m:User talk:Mwpnl|&lt;font color=&quot;#66AA33&quot;&gt;talk&lt;/font&gt;]]&lt;/small&gt;</text>
      <sha1>is36zqujj4yd8wa9nfrj6w4wucbn3ku</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Mwpnl</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1074</id>
    <revision>
      <id>4955</id>
      <timestamp>2012-02-20T17:56:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo User Page Bot</username>
        <id>287</id>
      </contributor>
      <comment>Creating global user talk page, per request https://meta.wikimedia.org/w/index.php?diff=3424958</comment>
      <origin>4955</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="294" sha1="ddov55vaiv5a1vlmeso3ulm8mhvrsxp" xml:space="preserve">For more information about me or to get in touch, please visit my [[m:User:Mwpnl|User page]] and [[m:User talk:Mwpnl|talk page]] on meta-wiki. Thanks, [[m:User:Mwpnl|&lt;font color=&quot;#2B88FE&quot;&gt;nl:'''Mark W'''&lt;/font&gt;]] &lt;small&gt;(Mwpnl) ¦ [[m:User talk:Mwpnl|&lt;font color=&quot;#66AA33&quot;&gt;talk&lt;/font&gt;]]&lt;/small&gt;</text>
      <sha1>ddov55vaiv5a1vlmeso3ulm8mhvrsxp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Mwpnl/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1075</id>
    <revision>
      <id>4956</id>
      <timestamp>2012-02-21T14:10:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Wikitanvir</username>
        <id>126</id>
      </contributor>
      <comment>Creating user JS page per request</comment>
      <origin>4956</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="111" sha1="a1xu2k17fjilscncb6cxhxmbeuiinbl" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Mwpnl/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>a1xu2k17fjilscncb6cxhxmbeuiinbl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Psubhashish</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1076</id>
    <revision>
      <id>5972</id>
      <parentid>4957</parentid>
      <timestamp>2012-12-27T19:46:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Wikitanvir</username>
        <id>126</id>
      </contributor>
      <comment>Editing user page on user's request</comment>
      <origin>5972</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1853" sha1="ezvhazazj3ttsdqy5ljtcopbb89qy39" xml:space="preserve">{{User info
| full name = Subhashish Panigrahi
| image name = Subhashish Panigrahi cropped.png
| job title = Programme Officer
| organization = [[m:India Access To Knowledge|Access To Knowledge]], [[m:w:Centre for Internet and Society (India)|Centre for Internet and Society]]
| short quote = Imagine a world in which every single human being can freely share in the sum of all knowledge. Help us make it a reality!
| about me = I work as a Programme Officer for Community and Program Support, [[m:India Access To Knowledge|Access To Knowledge]] for [[m:w:Centre for Internet and Society (India)|Centre for Internet and Society]]. I have a background in Business development in Corporate Communications. My personal username is found [[m:User:Psubhashish|here]].
| about my work = I'm with the [[m:India Access To Knowledge|Access To Knowledge]] [[m:Access To Knowledge/Team|team]] - and we work on supporting, building and expanding the community in India.
| contact me = 
* E-mail: subhashish[[File:At sign.svg|17px|&amp;nbsp;at&amp;nbsp;|link=]]cis-india.org
* English Wikipedia: [[m:en:User:Psubhashish|Psubhashish]]
* Meta: [[m:User:psubhashish|Psubhashish]]
}}

== Details of my work ==
{{#babel:or|en-4|pi-1|kn-1}}
My work broadly includes providing support to community in engaging new editors and supporting [[m:India Access To Knowledge|Access To Knowledge]] in terms of managing administrative and basic finance matters.
; Provided support for:
* New editors on [[m:India Program/Pilot Designs/Social Media|social media]]
* [[m:India Program/Outreach Programs|Outreach Programs]]
* On wiki support to new editors

My work details can be found under the following headers: Community and Program Support. If you still have any further questions about my work, please write to me at subhashish[[File:At sign.svg|17px|&amp;nbsp;at&amp;nbsp;|link=]]cis-india.org.</text>
      <sha1>ezvhazazj3ttsdqy5ljtcopbb89qy39</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эдэр сааспар (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1077</id>
    <revision>
      <id>5820</id>
      <parentid>4963</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:26:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5820</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7454" sha1="445pajga9bnff1adoydvr1fpf9z764l" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|}}
Оҕо оонньуулаах сааһым 
		   уодьуганыгар,
Эдэр имигэс сааһым идэкэтигэр,
Үрүҥ күн куддук
Үөрүүлээх үйэм үгэнигэр,
Мутукча куддук муҥутаан,
Сибэкки куддук тэтэрэн,
Тэтиҥ сэбирдэҕинээҕэр
Чэпчэкитик тэлибирээн,
Уу сүүрүгүнээҕэр
Дьулурҕатык туттан,
Сайыҥҥы күн 
Сандаҕатын курдук
Сайаҕастык санана, 
Күн аайытын
Күндү олоҕу күүтэр
Күөгэйэр күммэр,
Илин өттүбэр
Идэкки олоххо эрэнэр
Эдэр-эйэҕэс эрдэхпинэ,
Көрбүппэр эрэ көҕүйэр
Күлүмүрдэс күнүс
Көмүстээх күннэрбэр,
Орто дойду олоҕун
Ойуу-бичик курдук одуулаан,
Күн сирин күчүмэҕэй күннэрин
Күлүү-оонньуу курдук көрөн,
Сындыыс курдук сытыытык
Сыаналанан сылдьарым саҕана, —
Харахпынан хараҥаран,
Сүрэхпинэн сөбүлээн,
Бэйэбинэн биһирээн,
Биир кыыһы кытта
Билсэ сылдьыбытым баара.
Биэбэйим сыыһа
Биһирэтиэн иһин бэрдин,
Таптатыан иһин нарынын эриэхсит.
Ханнык бэйэлээххэ
Хааныҥ дьалкыйыар дылы
Хараҥарбытыҥый? — диэтэргит,
Доҕоччугум оҕотун
Туохха да холуурбун
Туура толкуйдаабатым,
Тылбынан даҕаны сатаан
Сыһыаран сыаналыа һуохпун,
Хоһооммор даҕаны холбоон
Хотон хоһуйуо һуохпун.
	Мин санаабар,
Сэгэртэйим сыыһа
Сиэдэрэй сибэккитээҕэр
Сэргэххэ дылы этэ,
Көмүһүм оҕото
Күөх халлааҥҥа күндээрэр
Күннээҕэр күндүгэ дылы,
Ымыы чыычаахтааҕар ыраас,
Мутукчатааҕар мургун,
Лабыкчатааҕар нарын этэ.
	Солко сабы
Субуйа тарпыт курдук
Суһуоҕун оҕотун аннынан,
Кырымахтаах саһыл
Кылаанын куддук
Кыламанын быыһынан,
Көмүс манньыат курдук
Көмүскэтин иһиттэн
Эйэҕэс баҕайытык эриличчи,
Сымнаҕас баҕайытык сыыйа, 
Көссүө баҕайытык күндээриччи,
Хап-харанан
Хаһылыччы көрдөҕүнэ —
Хамныыр эрэ киһи
Хара быара дьалкыйар
Харахтаах этэ.
Сииктээх сиртэн
Ситэн үүммүт
Сибэкки курдук —
Сиикэй эттээх эрэ
Сик гына түһэр
Сирэйдээх этэ.
Суруйан оҥорбут курдук
Субуххай муннун аннынан
Оҕо саастаах киһи
Одуулаан умсугуйар
Оччугуй уостаах этэ.
Тэргэн ый тиит улаҕатыттан
Тэйэн тахсар килбиэнин курдук —
Тэбэр эрэ сүрэхтээх
Тэйэ хаампат 
Тэтэркэй имнээх этэ.
Күн тахсыыта
Күөрэгэй чыычаах
Күөх ойуур үрдүгэр
Күөгэлдьийэ олорон
КөӨүл ырыатын курдук,
Күндү-көҥүл
Күөмэйдээх этэ.
Хамныырын-имниирин
Хайдах этиэмий, оҕолор, —
Халлаан күн
Хара далай
ХалыӨ уута
Халылдьыйа турарын курдук
Хамнаныылаах этэ.
Турар бэйэтин
Туохха холуомуй, оҕолор, —
Тумул сиргэ 
Ситэ үүммүт сэбирдэхтээх,
МуӨутаан үүммүт мутукчалаах,
Хабыллан үүммүт лабыкчалаах,
Лаглаҕар быһыылаах,
Хабырыттыбат хатырыктаах,
Халлаан чыычааҕа
Хараҥаран хатанар
Хатыҥ маска
Ханыылыам буоллаҕа.
Күндү дьүһүнүн, 
Күн тахсыытын
Күөх далай уута
Күөгэлдьийэн көрсөрүн көрдүк,
Күөгэккэй-көӨүл
КөрүӨнээх этэ.
Татыйыгым оҕотун
Таптаан сылдьарым саҕана,
Көмүһүм оҕотун
Көрөн сылдьар күннэрбэр,
Аан дайды алгыстаах
Айхал олоҕо киниттэн
Арылыннаҕа буолуо диирим,
Туруу дойду дьоллоох 
Тускута киниттэн
Тутулуктаах буолуо диэн
Толкуйдаан туймуулуурум,
Күн сирин көҥүл
Күндү олоҕо киниттэн
Көһүннэҕэ диирим,
Кэрэ дайды киэргэллээх
Кэскилэ киниттэн эрэ
Кэлэрэ буолуо диирим,
Күн уота кининэн
Көстөрө буолуо диирим.
	Ол курдук
Оойнуулаах олох,
Киэргэллээх кэскил
Киһиэхэ кэлэн барара
Кэрэгэй, кэмчи эбит,
Эдэр эйэҕэс саас
Эргийэн-элэйэн иһэрэ,
Бардам майаҕас майгы
Баранан-барыгыран барара,
Төлкөлөөх дьөһөгөй дьүһүн
ТүӨнэстэрэ түргэн эбит...
	Онтон,
Орто дойду одурууннаах
Олоҕун долгунугар охсуллан,
Күн сирин күүстээх
Күтүр сүүрүгэр күлкүттэрэн,
Модун олох муустаах
Муоратыгар булкуттаран,
Баараҕай олох баһаан
Балкыырыгар балыттаран,
Элэмэс олох ис
Эрииригэр имиллэн,
Кырымахтаах олох кыһалҕалаах
Кыпчыырыгар кыбыттаран,
Эдэр бэйэм
Эмэх буолан эмтэрийэн,
Кыһыҥҥы күн
Кыраһа хаарынан
Кырааскалаан кырдалын
Кылбатарын курдук
Кыырыктыйа кырдьан,
Куруҥ мас курдук
Хоҥкуйа кууран,
Хаһыҥнаабыт хатыҥ курдук
Хагдарыйа хатан,
	Оҕо бэйэм
Оҕонньор буолан олорон
Одуулаан көрбүтүм —
Олох диэн одурууннаах,
Кэскил даҕаны кэмнээх,
Сырыы даа сыаналаах,
Саргы даҕаны саҕалаах,
Дьол даҕаны уһуктаах,
Таптал даҕаны наар буолбат эбит...
	Хата
Барыта бадахтаах,
Кэскил кэмнээх,
Олох уларыйыылаах,
Эдэр саас кэмчи, 
Оҕо саас оччугуй
Оҥоһуулаах буолар эбит, оҕолоор!..

{{poem-off|1922}}
&lt;/poem&gt;


[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Category:1922]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]</text>
      <sha1>445pajga9bnff1adoydvr1fpf9z764l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уордайбыккын... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1078</id>
    <revision>
      <id>5816</id>
      <parentid>4966</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:20:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5816</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1109" sha1="dcky3qyfres3krsw0667w0rgarb7z4m" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|}}

Уордайбыккын уу-хаар курдук уҕарыт,
Абарбыккын ардах-самыыр 
		   курдук аһар.
	Көр эрэ,
	          Эн
Күндү күөнүҥ иннигэр
		       Мин,
Уоруйаҕын туттарбыт
Ороспуой курдук уйадыйан, 
Түмэн дьүүлгэ түбэспит
Түөкүн курдук төлкөлөнөн,
Куһаҕанын булларбыт
Кулут курдук куттанан,
Тойонуттан дьулайбыт
Дьобулҕа уол курдук
Тобуктаан олорон,
Мин диэки биирдэ эрэ
Мичик гын диэн
Эҥин тылбын этэн,
Айманан-ааттаһан эрэбин —
Антах хайыһыма даа, абыраа,
Дьорҕойо көрүмэ даа, дьоллоо...

Булуҥ
{{poem-off|1924}}
&lt;/poem&gt;


[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Category:1924]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]</text>
      <sha1>dcky3qyfres3krsw0667w0rgarb7z4m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эт-сүрэх эҥмэнийэн... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1079</id>
    <revision>
      <id>5823</id>
      <parentid>4968</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:27:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5823</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="692" sha1="slcbwx2et3x0vzvfykim3he1fkuoyot" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|}}
Эт-сүрэх эҥмэнийэн,
Эттээх хааҥҥын биэрэн
Эрэммит дьахтар
Эппэккэ сыдьдьан,
Эрэлин сүтэрэн,
Иэдэйэн баран,
Иккиһин эккирэтиһэрэ,
Албыннаан сылдьан
Атыны таптыыра,
Ааһан арахсыбат
Алыс атаҕастабыл,
Сүтэн хаалбат 
Сүүнэ өс буолар.
:''Булуҥ''
{{poem-off|21/II—1924}}
&lt;/poem&gt;


[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Category:1924]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]</text>
      <sha1>slcbwx2et3x0vzvfykim3he1fkuoyot</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бырастыы (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1080</id>
    <revision>
      <id>5800</id>
      <parentid>4970</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:10:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5800</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="652" sha1="kfzxzdohg4zvd6fo2h62aic5or4q66j" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|БЫРАСТЫЫ}}
Уу долгунун курдук
Унаарыйа устан,
Салгын нарынын саҕа
Талбаарыйа хааман,
Күөх мас көрдүк
Күөгэлдьийэн күрэммиккин
Көмүскэм уутунан
Көрөн туран,
Быстахха ылларыма,
Былаҕайга былдьатыма,
Быдан бырастыы диэтим. 

{{poem-off|1924}}
&lt;/poem&gt;


[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Category:1924]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]</text>
      <sha1>kfzxzdohg4zvd6fo2h62aic5or4q66j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уулларбыт хорҕолдьун куддук... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1081</id>
    <revision>
      <id>5817</id>
      <parentid>4972</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:21:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5817</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1118" sha1="dq0kfr3bjiu2rj5p0j03k49npisomy7" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|* * *}}
Уулларбыт хорҕолдьун куддук
Унаарыччы көрбүт
Уу долгун харахтаах,
Ураты үчүгэй
Уһун дьураа муруннаах,
Хамныыр эрэ
Хайгыы көрөр
Хара дьураа хаастаах,
Сайыҥҥы күн тахсар
Саһарҕатын куддук
Арыы саһыл хааннаах,
Уус киһи одуулаан көрөн
ОӨорбутугар холобурдаах
Ойуу куддук уостаах,
Уута һуох көмүс көддүк
Уйула һуох тиистээх,
Хара солкону хайыталаан баран
Ханыылыы уурбут куддук
Хара ньалҕахай астаах...
Хаарыан доҕорбун
Хайыһан көрөөт,
Хара быарым
Хамныар дылы
Хайгыы һанаатым...
{{poem-off|}}
&lt;/poem&gt;


[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Category:]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]</text>
      <sha1>dq0kfr3bjiu2rj5p0j03k49npisomy7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ээ, баттахтаах барахсаттар... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1082</id>
    <revision>
      <id>5824</id>
      <parentid>4975</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:28:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5824</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="490" sha1="fmekv05ufq7flrfjq1cmgkyol1gt4dv" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|* * *}}
Ээ, баттахтаах барахсаттар,
Ээ, суһуохтаах ньургуттар,
Искит эгэлгэтэ эриэнэ элбэҕин,
Санааҕыт салаата сарбынньаҕа 
		    салаҥын...
{{poem-off|1924}}
&lt;/poem&gt;


[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Category:1924]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]</text>
      <sha1>fmekv05ufq7flrfjq1cmgkyol1gt4dv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ньургуһуннааҕар ньуолдьаҕай ньуурдаах...(Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1083</id>
    <revision>
      <id>5808</id>
      <parentid>4978</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:16:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5808</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1225" sha1="rjo94dvokw438mmryptsng0ava1nx33" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|}}
(«Уйбааныс» оонньууттан)

Ньургуһуннааҕар ньуолдьаҕай 
:		     ньуурдаах,
Ньаалҕайдааҕар намчы лабаалаах,
Сибэккитээҕэр тэтэркэй имнээх,
Күөх уу долгунун курдук
Күөгэлдьигэс бэйэлээх
Көмүс доҕорум.
Хардыылаабакка халбарыйан,
Атыллаабакка арахсан,
Уҥа түннүгүм аннынан
Уу курдук устан
Унаарыйан ааспыккын
Одуулаан турбутум,
Олус уйадыйбытым.
:	Онуоха, эн,
Санаабын таайбыт курдук,
Саҥата һуох салаллан
Санныҥ үрдүнэн
Салаҥ сайаҕастык
Сандаарыччы көрбүккүн
Сааһым тохору
Саныы сылдьыам,
Өлүөрүм тохору
Өйдүү сылдьыам...

:''Дьокуускай''
{{poem-off|1924}}
&lt;/poem&gt;


[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Category:1924]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]</text>
      <sha1>rjo94dvokw438mmryptsng0ava1nx33</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көлбөҕүрбүт көхсүбүн... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1084</id>
    <revision>
      <id>5806</id>
      <parentid>4980</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:15:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5806</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1020" sha1="lyqwy0hmeuiujo7b5gip49ipdnaerjk" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|* * *}}
(«Уйбааныс» оонньууттан)

Көлбөҕүрбүт көхсүбүн
Күөх сайыннааҕы
. . . . . . . . . . . . . . .
Күөрэгэй чыычаах буолан
Көтөн кэлэн
Көрдөөх ырыаҕынан
Көндүөрүт даа,
Көмүс доҕоруом!..
Таҥнастыбыт санаабын
Таҥара сырдыырынааҕы
Талбарай чыычаах буолан
Тайан кэлэн
Талах үрдүгэр олорон
Талыы ырыаҕынан 
Намырат даа...
Ыар санаа
Ыга баттаабытын
Ыраас халлаан
Ырыа чыычааҕа буолан
Ыксабар кэлэн
Ыллаан биэрэн
Ыраастаа даа!..

:''Дьокуускай''
{{poem-off|1924}}
&lt;/poem&gt;

[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Category:19246]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]</text>
      <sha1>lyqwy0hmeuiujo7b5gip49ipdnaerjk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эт сүрэҕим... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1085</id>
    <revision>
      <id>5822</id>
      <parentid>4982</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:27:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5822</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="444" sha1="cavcticcn2cxo5hbq2pzcad8zggmc9a" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|}}
Эт сүрэҕим
Эҥмэнийэн эрэрин
Эргитэ санаабатыҥ
Эрэйин эбитин.
Эрэмдьилээх тылгын
Этэн дьэгдьиппэтиҥ
Эгэлгэтин эбитин. 
{{poem-off|}}
&lt;/poem&gt;

[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:Алампа]]</text>
      <sha1>cavcticcn2cxo5hbq2pzcad8zggmc9a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кимиэхэ... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1086</id>
    <revision>
      <id>5805</id>
      <parentid>5364</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:14:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5805</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="892" sha1="fohrnfcmnvzc5x093bvxhgnwgeciy78" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|* * *}}
Кимиэхэ
Илиибин биэрэн,
Истиҥник саҥаран,
Иһилэх өйбүн этиэмий?..

:Кимиэхэ,
Сүрэхпин туттаран,
Сөбүлэтэ көстөн,
Сүлүһүммүн сүөкүөмүй?..

:Кимиэхэ,
Киһилии кэмэлдьилэнэн,
Кэрэхсэтэ санатан,
Кистэлэҥмин кэпсиэмий?..

:Ким,
Таптыырдаах буолан,
Талланнаах олохпор
Талаһа гыныамый?..
 
:Ким,
Ордуктаах буолан,
Одурууннаах олохпор
Оҥочо оҥостуомуй...
{{poem-off|1924}}
&lt;/poem&gt;

[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1924]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]</text>
      <sha1>fohrnfcmnvzc5x093bvxhgnwgeciy78</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дорообо, доҕоруом!.. (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1087</id>
    <revision>
      <id>5802</id>
      <parentid>5801</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:12:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5802</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4017" sha1="ilxxikmnmoecqt1kbzsgheut4i7fhur" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|* * *}}
Дорообо, доҕоруом!
Тоҕо тохтооҥҥун
Тоҥхох кымматыҥ?
Толоҕойдоох толкуйуҥ
Тосту туораан
Тоҥон чугаһаабатыҥ?
Хара баттаххыттан
Хаамар атаххар дылы
Хайҕаан хараҥаран,
Хара быарбар ханыылаабытым.
Көрөр хараххын,
Көстөр дьүһүҥҥүн
Көлөһүнэ суох көрөн
Көмүстээҕэр күндүргэппитим.
Сайаҕас санааҕын,
Саҥарар тылгын,
Самалдьыгас бэйэҕин
Саргыга санаабытым.
:::Сүһүөҕэ суох сүрүҥҥүн,
Сүлүһүнэ суох тылгын,
Сүрдээхтик сөбүлээн
Сүрэхпэр сөҥөрбүтүм...
Эрэллээх тылбын,
Эт сүрэхпиттэн
Эйиэхэ эрэ
Эймэнийэн эппитим.
Оҕотук сааспар
Олоҕу оройдообокко
Оройум хаана оргуйан,
Оонньуур уодьуганыгар
Оттуллубут уот омуллубата,
Олохсуйбут санаа уларыйбата,
Буҕа санаа
Булгуллубата буолуо диирим.
:::Эрэйи эгэлгэлээбэккэ,
Эҥини билбэккэ,
Элэркэй санааҕа эриттэрэн
Эргийэ сылдьар эрдэхпинэ,
Эн-мин дэһиспиттэн
Эт сүрэх эҥмэнийэрин
Эргэрэрэ буолуо диэн
Эгэлгэлээбэт этим. 
Күлүүгү көрүнэн,
Көҥүлгэ көччүйэн,
Көтө-сүүрэ сылдьан
Көхтөөх санаа көччүйбүтэ,
Көмөлүйэр сүрэх көбүөхтээбитэ
Көҕүрээбэтэ буолуо диирим.
:::Онтукам баара
Олох оҥоһуута ураты,
Киһи кэскилэ кэдирги,
Саҥа да эргэрэр,
Санаа да уларыйар,
Таптал да салҕар,
Сүрэх да сөллөр,
Буҕа санаа булгуллар
Буолар эбит.
:::Онон эйигин
Хааным дьалкыйан,
Хара быарым хамнаан, 
Хараҥаран таптыырбын,
Хайаан да кыайбаппын
Хайтах кыныамый?
:::Хайтах кынан
Сүрэҕим ньүөлүйэн,
Сүһүөҕүм хамнаан,
Сүмэм дьалкыйан,
Көҕүйэ көрөн,
Көмөлгөннөөх санаам
Көччүйбэт буолтун
Көннөрүөмүй, көмүһүөм?
:::Хайтах кынан
Санаам сайдан,
Саҥам тахсан,
Этим итийэн,
Эт сүрэҕим
Эриллибэт буолтун
Эргитэн аҕалан
Эйэҕэс буолуомуй?

Тымырым хаана тыгыалаан,
Тулаайах быарым туллаӨнаан,
Талыы курдук дьаралыйан,
Таптаабат буолбуппун
Туох күүспүнэн туран
Туругурдуохпунуй, доҕоруом?
Соҕотох буоллахпына суохтуубун,
Аҥардас буоллахпына аһынабын.
:::Ол кынан баран
Көрдөрбүн эрэ күүркэйэбин,
Кэпсэттэрбин эрэ китиэркиибин,
Тоҕо даа буоларын толкуйдаабакка
Тоҥон кэлэбин,
Ыллара ныксаарбатарбын даҕаны
Ытыыга ылларабын,
Буоһата да суохтан
Бунчааран буоттуланабын.
:::Онон
Таптал дьалыйдаҕа диэн
Таайабын, эрэбил,
Сөбүлүүр сүрэх
Сөлүннэҕэ диэн сүрүнньүүбүн. 

{{poem-off|1926}}
&lt;/poem&gt;


[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Category:1926]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]</text>
      <sha1>ilxxikmnmoecqt1kbzsgheut4i7fhur</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таһыттан санаатахха... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1088</id>
    <revision>
      <id>5812</id>
      <parentid>5811</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:17:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5812</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="851" sha1="81hkn65m9vyzrg3ate8kjji6rcvp402" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|* * *}}
Таһыттан санаатахха
Нарын таһаалаахтарын,
Намылыйбыт быһыылаахтарын,
Күлбүт-салбыт 
Күөгэлдьигэс көрүҥнээхтэрин,
Имигэс тыллаахтарын иһин,
Истэрин иһигэр
Иирбэ санааны
Иҥэрэн сылдьар,
Дьалайан таайдахха
Дьахтар аймах баар.
Барыны баһыйар,
Барыга тиэрдэр,
Баһы аймыыр,
Бараммат балыыр
Баттахтаах аймах баар.

{{poem-off|14/III—1926}}
&lt;/poem&gt;


[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1926]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]</text>
      <sha1>81hkn65m9vyzrg3ate8kjji6rcvp402</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таптыыбын (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1089</id>
    <revision>
      <id>5810</id>
      <parentid>4994</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:17:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5810</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="844" sha1="3bpb62nw2qkjjjs3pu84sqmiy0xddbx" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|Таптыыбын}}
Күөх ойуур күөнүттэн
Күөгэлдьийэ күөрэйэр,
Күлүмүрдээн көстөр
Күндү күнү...
Күөх халлаан күөнүгэр
Күөрэйэ көтөн көстөн,
Күлүктээх түүн көлбөҕүн
Күндээрдэн көччүтэр
Ылбаҕай ый
Ыйдыҥа сырдыгын...
Сиртэн тахсар
Сиэдэрэй дьүһүннээх
Сибэкки симэҕин.
Намылыйар баттахтаах
Нарын дьахтар
Наскыгыр таһаатын.

{{poem-off|А. 26 с.}}
&lt;/poem&gt;

[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1926]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]</text>
      <sha1>3bpb62nw2qkjjjs3pu84sqmiy0xddbx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саһархай хааннаах...(Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1090</id>
    <revision>
      <id>5809</id>
      <parentid>4996</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:16:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5809</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1032" sha1="a5c81yc8g7hexn9ug2e1hzngrvwh7hl" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|* * *}}
Саһархай хааннаах,
Саҥардыы сааһыран эрэр
Саха кыыһа барахсан,
Суһуоҕун оҕотун
Санныгар санньылытан,
Уулларбыт хорҕолдьун курдук
Уу хараҕынан
Уҥуор-маҥаар
Унаарыччы көрө-көрө,
Умса түһэн
Уйадыйа олорбута...
	Туохтан,
Күөх от көрдүк
Күөгэҥнэс көҥүлэ
Күһэллибитэ буолуой?
	Туохтан,
Ырыа чыычаах курдук
Ылбаҕай ыраас санаата
Ыгыллан ыараабыта буолуой?
	Туохтан,
Сааскы салгын курдук
Сайаҕас-саргы санаата
Самнан санньыйбыта буолуой?
{{poem-off|}}
&lt;/poem&gt;


[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]

[[Категория:Алампа]]</text>
      <sha1>a5c81yc8g7hexn9ug2e1hzngrvwh7hl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хоргутума (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1091</id>
    <revision>
      <id>5818</id>
      <parentid>4998</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:21:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5818</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="406" sha1="9gbf80y0j2z4b6aizyya6sh7kt4igj7" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|Хоргутума}}
Доҕоруом, хоргутума!
Уулларбыт хорҕолдьун
Унаархай дьүһүҥҥүн
Уларытан уордайыма.
{{poem-off|}}
&lt;/poem&gt;


[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]

[[Категория:Алампа]]</text>
      <sha1>9gbf80y0j2z4b6aizyya6sh7kt4igj7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хоргутума... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1092</id>
    <redirect title="Хоргутума (Алампа)" />
    <revision>
      <id>4999</id>
      <timestamp>2012-02-23T06:38:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>[[Хоргутума... (Алампа)]] аата манныкка уларытылынна: [[Хоргутума (Алампа)]]</comment>
      <origin>4999</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="69" sha1="g0bi6wxgr700h8zgy3l2jusxwyd2k4y" xml:space="preserve">#перенаправление [[Хоргутума (Алампа)]]</text>
      <sha1>g0bi6wxgr700h8zgy3l2jusxwyd2k4y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Доҕоччугуом (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1093</id>
    <revision>
      <id>5804</id>
      <parentid>5803</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:13:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5804</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2623" sha1="tw80rd7oz7okrm5f34f5mn24i6vrc74" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|Доҕоччугуом}}
Доҕоччугуом!
Тоҕо,
Хоодуот санааҥ холлон,
Хомойбуттуу хоҥкуйа
Хоолльуккун хоҥкуттуҥ?
Тоҕо,
Салбан санааҥ санньыйан,
Санаарҕаабыттыы салбаҕыран,
Саллан санньылыйдыҥ?..
Тоҕо,
Кынтаҕар бэйэҥ кыҥнайан,
Кыыһырбыттыы кыыһан,
Кытара кыйаханныҥ?
Бэйэҥ даа
Билбэккин дуо
Өбүгэ тухары өспөтөх
Өс хоһоонун:
«Кыһын сaаһынан салаллар,
Сайын күһүнүнэн көһөр,
Үчүгэй үксэ үтүгэннээх,
Үлүгэр үгүһэ үтүөлээх» — 
		(диэни)?..
Итиниэхэ эбии эттэххэ,
Бэҕэһээ бэккиһэппит бэрди
Бүгүн бүдүлээн көрдөххө,
Куһаҕана куотарын?..
Бүгүҥҥү бүрүүкээбит мөкүнү
Сассыныгар сайыннаран санаатахха,
Сааскы сассыардалыы 
		сандаарарын?..
Алҕас алдьаххайа
Ааспытын кэннэ араҥаланарын,
Сатамматах сабыдыала
Сассыныгар самалыктанарын?..
............................................................
Билбэккин дуо, биэбэкээм!
Сааскы халаан садырыына
Халыҥ мууһу хампарытан,
Күр мууһу көтөҕөрүгэр
Хара сиргэ 
Хасса суох халыйан,
Ыарҕа талаҕы ылан,
Ис иирэни илдьиритэн,
Күөх үөтү күөрэлээн,
Хара буору хастаан
Хаһан хаалларбытыттан,
Ардах уутун аһaан,
Сир сиигэр силистэнэн,
Күн уотугар көччүйэн,
Күөх үөт күөнтүү 
Күөгэлдьийэ үүнэрин
Көрбөт этиҥ дуо, көмүһүөм?..
		Ону оройдоон,
Күн санааҕын күлүгүрдүмэ,
Сайаҕас саргыгын самнарыма.
Өрөгөй өйгүн өлбөөдүтүмэ.
Инники иһэри иһиллээ,
Кэлэр кэскили кэтэс,
Олоҕу одуулаа, —
Оннук ордук буолаарай...

{{poem-off|5—IX—28}}
&lt;/poem&gt;


[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1928]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]</text>
      <sha1>tw80rd7oz7okrm5f34f5mn24i6vrc74</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Миигин тоҕо ыллаппаккын? (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1094</id>
    <revision>
      <id>5007</id>
      <parentid>5006</parentid>
      <timestamp>2012-02-23T06:48:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5007</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2882" sha1="ik7juennjvbdkq8byz71arkjxqwofxb" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|* * *}}
Миигин
Тоҕо ыллаппаккын?
Ыллыым ээ, ыллыым!
Эн
Уйгулаах уугун
Уйгуурдуом суоҕа,
Эн айылгылаах санааҕын
Аралдьытыам суоҕа,
Эн
Хоргус санааҕын
Куттуом суоҕа...
Суох!
Аргыый-аргыый,
Аччыгыйдык, айаҕым иһигэр
Ыллыым ээ, ыллыым!
Мин
Эйигин
Куһаҕаны хоһуйан
Курутутуом суоҕа,
Ыстырыыһы ыллаан
Ытатыам суоҕа.
Улаханнык ордоотоон
Уһугуннарыам суоҕа,
Суох!
Аргыый-аргыый,
Аччыгыйдык, айаҕым иһигэр
Ыллыым ээ, ыллыым!
Тоҕо ыллаппаккын!
Мин ыллыам:
Эн
Утуйа сытар
Уйгулаах ньуургун,
Намчы солко
Ньалҕахай баттаххын,
Субуйуу солко
Субуллар суһуоххун,
Хара хааһыҥ ханыытынан
Харанан
Хаһылыччы көрөр
Арылхай хараҕыҥ
Арылыйа арылларын,
Сииктээх сир сибэккитин
Сэбирдэҕин курдук
Тэтэркэй имнэргин,
Ойуу курдук
Оччугуй уоһуҥ
Аргыый аһыллан,
Көмүс тииһиҥ
Күлүмнээн көстөрүн.
Күндү түөһүҥ
Көппөҥнөөн көбүөхтүүрүн,
Нарын-нарыннык
Талбааран хамныырын
Тоҕо ыллаппаккын?
Аргыый-аргыый,
Аччыгыйдык, айаҕым иһигэр
Ыллыым ээ, ыллыым!
Мин ыллыам: 
Эйигин
Үрүҥ күн анныгар,
Үктэл буор үрдүгэр,
Баайдааҕар бастатан,
Үптээҕэр үрдэтэн,
Күҥҥэ көстөр
Күндүттэн күндүргэтэн,
Этим-хааным ирэн,
Эт сүрэҕим эймэнийэн
Таһыччы таптыырбын...
Эн иннигэр
Кытыаста умайар
Кытарар уокка
Кытта умайыам.
Будулуйар боруоктаах
Буккуллар муораҕа
Төбөбүнэн түһүөм,
Үөрбэ тимиргэ
Өтөрү үөлүллүөм, 
Сынтарыйбат-сымнаабат
Сытыы буулдьаҕа
Түөспүнэн көрсүөм,
Өлүөхпэр дылы
Өһүргэтиэм суоҕа,
Сааһым тухары
Санаарҕатыам суоҕа,
Тоҕо ыллаппаккын?
Аргыый-аргыый,
Аччыгыйдык, айаҕым иһигэр
Ыллыым ээ, ыллыым!..

{{poem-off|5—V—29 c.}}
&lt;/poem&gt;


[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:1929]]
[[Категория:Алампа]</text>
      <sha1>ik7juennjvbdkq8byz71arkjxqwofxb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мэлдьи барык-сарык... (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1095</id>
    <revision>
      <id>5807</id>
      <parentid>5010</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T07:15:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5807</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="984" sha1="5193x5kf5r6c1tdc7znqgf7lnb9lpxg" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|* * *}}
Мэлдьи барык-сарык,
Куруук куру-кэри,
Ахсаана биллибэт
Араас алҕас-сыыһа
Киһи киэлитигэр
Киирэ турар.
Туохтан оннугуй?
Ким буруйдааҕый?
Ким дээ итиннэ
Букатын буруйа суох.
Куһаҕан да буоллаҕына
Курус гыныма,
Үчүгэй да үүннэҕинэ
Мичик гыныма.
Инньэ гымматаххына
Туох да тоторбот,
Ханнык да астыннарбат.
Баай да барбах,
Дуоһунас да куһаҕан,
Аат да атаҕастабыл,
Таптал да салгыылаах,
Чэ, ол курдук
Эгэлгэ эбит...
{{poem-off|}}
&lt;/poem&gt;


[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Хоһоон]]

[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]</text>
      <sha1>5193x5kf5r6c1tdc7znqgf7lnb9lpxg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ордугу булаары олоҕун алдьаппыт (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1096</id>
    <revision>
      <id>6818</id>
      <parentid>6817</parentid>
      <timestamp>2017-12-29T11:20:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AlaaBergen</username>
        <id>87</id>
      </contributor>
      <comment>/* II */</comment>
      <origin>6818</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51065" sha1="7ntw6w0y6bb9fpqu1e9f03oiry2l2am" xml:space="preserve">== I ==
Балаҕан муус түннүктэрэ саҥардыы балык миинин курдук боролуйа сырдаан эрдэхтэринэ, Уйбаан, саҥата суох оронуттан туран, бэҕэһээ киэһэ холумтаныгар күлүнэн көмпүт уоттаах чохторун хардаҕас төбөтүнэн арыйа-арыйа, мас оттон, тымтыгынан күөдьүтэн, үрэн сирэлиттэ. Уота, хонон баран дьэ турдум ээ диэбит курдук, үөрэн-көтөн чаҕылыйан умайан, борук-сорук балаҕан иһин сып-сырдык оҥордо. Уотун иннигэр Уйбаан олох маска этэрбэһин ылан тиэтэйбэккэ олорон кэттэ.

— Доҕоор! Турууһуккун, халлааммыт сырдаан эрэр, турарга сөп буолбут.

Тохтуу түһэн баран ойоҕо оронтон оргууй аҕайдык оронон туран таҥнан баран, биир-икки омут уунан суунан, чаанньыгар уу кутан, оһоххо чох тардан олотто.

— Туох куоппутун ситээри бачча түүн турдубут буолла? — диэн, уоһун иһигэр ботугуруу-ботугуруу, хотоҥҥо ынаҕын ыы киирдэ.
«Кырдьык, алыс эрдэ турбуппун ээ, чэ, хата үлэ-хамнас эрдэ бүтүө, бэйи, чаанньыгым оргуйуор дылы таһырдьа далым сааҕын ыраастаан киирииһикпин», — дии санаан баран, таҥнан таһырдьа таҕыста. Халлаан саҥардыы илин өттө бүтэйдии сырдаан эрэр. Тахсарын кытта сарсыардатааҕы дьыбар Уйбаан сырайын үмүрү ылбахтаата. Баһырҕас диэн ыта бөх үрдүгэр түүрүллэн утуйа сытан, аан тыаһыттан уһуктан, бүтүннүү чоҥкуйа кырыаран баран, ньылаҥныы-ньылаҥныы иччитигэр кэлэн эккэлээтэ.

Чаанньык оргуйуор дылы тохтоон, мин Уйбааннаах олохторун кэпсии түһүүм. 

Уйбаан отуччалаах, уҥуоҕунан саар-тэгил, төгүрүк сирэйдээх, киһи иһигэр киирбэх, хара бараан киһи. Кини ойоҕо Хобороос уһун ньылбаан сирэйдээх, сыыйа тарпыт курдук көнө уҥуохтаах, арыы саһыл хааннаах, ситэ үчүгэй буолуоҕун — хараҕа кыра соҕус хоһуой, ити кэннэ кыараҕас буолан, бу дьүһүнүнэн үчүгэй дьахтар сылдьар ээ дэппэт дьахтар этэ да, мунна-уоһа уурбут-туппут курдук нарын үчүгэй буолан, киһи иһигэр киирбэх.

Уйбаан аҕата, буор дьадаҥы киһи, эдэр сааһыгар дьаҥҥа өлбүтүн кэннэ ийэтэ, уонуттан тахсыбыт уолу аҕатын аймахтарыгар биир ынахтаан быраҕан баран, атын нэһилиэккэ эргэ баран хаалта. Онтон Уйбаан атаҕар туруоҕуттан ыалга хамнаска сылдьыбыта. Бэйэтэ туох да иҥэ-дьаҥа суох, көнө-сымнаҕас, сүрэхтээх, үлэһит буолан, кинини ыал былдьаһыгынан киллэрэллэрэ. Кырдьык, оҕо эрдэҕиттэн сытар ынаҕы туруорбат сымнаҕас, хоргус, куттамсах этэ. Улаатан да баран, атыттар курдук, тыл-өс былдьаһа, тииһэ-тааһа сылдьыбат. Арай, күнү алдьаппакка, бэйэтин тэҥнээхтэрин кытта сирэйэ-хараҕа көстүбэт буолбут хаартынан, муннукка-ханныкка сырдык-хараҥа былдьаһыытыгар олорон, быһахха-хатакка, саамай улахана сайыҥҥы биир эмэ арыыга хаартылыыр идэлээх этэ да, онно соччо илистэ сүүйтэрбэт буолара. Тас көрүҥүнэн аҥала курдук буолан баран, син бэйэтин туһугар ону-маны өйдүүр, билэр, сорох ардыгар, олорор тойоно онуоха-маныаха мунаардаҕына, сөптөөҕүн булан тобулу этэн биэрэрэ. Дьон даҕаны: «Даарым аҕыйах саҥалааҕын иһин, өй хаата уол», — дииллэрэ.

Сүүрбэтин туоларыгар, эмиэ бэйэтин курдук, туоҕа да суох, ыалга хамначчыт кэриэтэ иитиллэн сылдьар кыыһы ойох ылбыта. Кыһыннары-сайыннары ыал олорон, кыыһы кытта бастаан туох да кэтэх санаата суох көннөрү биссэ сырыттаҕына: «Мин кыыспын, Хоборооһу, ойох ыл уонна миэхэ кэлэн олор», — диэн кыыс ииппит аҕата Уйбааны көрдөҕүн аайы оонньуу кэриэтэ этэр буолара да, ону Уйбаан мээлэ истэн кээһэрэ. Ол эрээри тоҕо эрэ кыыстан санаата арахсыбат буолан испитэ, кыыс даҕаны кинини сөбүлүүр курдук майгыланара. Күн аайы кыыс олорор дьиэтиттэн арахпат, тоҕо сылдьарын бэйэтэ даҕаны билбэккэ, сылдьар буолан хаалта. Ол да сырыттар, биирдэ да кыыһы кытта сирэй көрсөн олорон тугу да кэпсэппэт этэ.

«Бии этэргэ дылы, кырдьык ыйытан көрүөх баҕайы дуу», — диэн сотору-сотору саныыр буола сылдьан, биирдэ, бурдук күрүөтэ тута баран иһэн, Хоборооһу көрсө түстэ. Кыыһы көрөөт, сүрэҕэ хамсаата, хаана сирэйигэр ыгылларга дылы гынна.

— Хобороос, бэйи тохтоо, сээкэйдэ кэпсээн аас, — диэн баран, хайдах ыйытарбыный диэн саныы турда. — Бу ханна баран иһэҕин?

— Ынах хомуйа, — дии-дии кыыс сир диэки көрөн турда. Кыыс хаана-сиинэ уларыйда, урукку саҥарар куо¬лаһыттан туспатык, хайдах эрэ эҕэлээх соҕустук саҥарда. Уйбаан турбахтаан баран:

— Хобороос! Эн миэхэ кэлиэҥ этэ дуо? Мин эйигин сүрдээхтик таптыыбын, — диэн эмискэ бар гынна.
Кыыс атаҕын төбөтүнэн сири ойуулуу-ойуулуу, ах баран турда.

— Ким билэр... дьонум хайыыллар, — диэн баран, Уйбааны сүрдээх эйэҕэстик көрүтэлээн кэбистэ.
Иккиэн саҥата суох турбахтаатылар. Кыыс аргыый аҕай баран иһэн, Уйбааны кэннин хайыһан көрдө, Уйбаан, биир да тылы булан саӨарбакка, турбут сиригэр туран хаалла. «Ити аата сөбүлүүр буоллаҕа», — дии санаата.

Хоборооһу ойох ылан, кыыс дьонугар биир-икки сыл хамнаска иккиэн сылдьан бараннар, Уйбаан аҕатын алааһыгар эргэ өтөҕүн сөргүтэн, икки-үс ынахтаах буолан көһөн кэлэн, туспа ыал буоларга тэриннилэр. Иккиэн биир сүбэнэн, бииргэ күнүстэри-түүннэри дьулуруйан үлэлээн-хамсаан истилэр. 

Кырдьык, сүрдээх эйэлээх, бэйэ-бэйэлэрин таптаһар этилэр. Доҕор дьахталлара Хобороостон: «Эргинээн этиһэҕит, охсуһаҕыт дуо?» — диэн ыйыттахтарына, «ээ, туохпутун былдьаһан ииристэхпитий» диэн өһүргэнэн кэбиһэрэ. Ол курдук уонча буор бааһырдар сүөһүлэнэн, үһүн туолан эрэр биир уол оҕолонон, син атын дьоҥҥо муҥа-таҥа суох санатан, туспа буруо таһааран, алта-сэттэ сыл ыал буолан олорбуттара.

Быйыл күһүҥҥүттэн ыла Хобороос эригэр хайдах эрэ түтүө-татаа буолан, аанньа кэпсэппэт, ис санаатын биллэрбэт, саҥарбакка сылдьан, кыыһыран 
иһитинэн-хомуоһунан тамнааттанар буолан хаалла. Ону Уйбаан букатын аахсыбат, саҥарбат этэ. Ол гынан баран: «Хоборооһум тоҕо үтүө сирэйин-хараҕын аанньа көрдөрбөт буолан хаалла, кимиэхэ эмэ күнүүлүүр бэйэтэ дуу?» — диэн иһин иһигэр санаан аһарара.

— Доҕоор, хайдах мэлдьи кыыһырбыт курдук туттаҕын, аанньа кэпсэппэт-ипсэппэт буолан хааллыҥ?

— Кыыһыран хайаан эрэбин, тугу кэпсэтиннэрээри гынаҕын?

— Оок-сиэ, сүрүн ньии, иккиэйэх бэйэбит кыыһырса сылдьарбыт тоҕо куһаҕанай?
Хобороос күн аайы майгыта-сигилитэ уларыйан, эригэр кыыһырара-абарара эбиллэн испитэ. Уйбаан даҕаны хайдах эрэ супту ыараан, саҥарбат-иҥэрбэт, санаата хараастар, туох эрэ суоҕун, туох эрэ сатамматаҕын курдук буолан хаатта. «Бэйэм даҕаны туох буоллум, доҕор», — диэн иһигэр бэккиһэнэ саныыра.
Ол курдук, тус наадаларын эрэ быһыта-орута кэпсэтэн, икки аҥыы, тус-туспа дьон курдук олоотторо.

== II ==
Халлаан чахчы сырдаан, күн төлөнө уҥуоргу тыа кэтэҕинэн сандаара тыган, муус түннүктэринэн киирэн, балаҕан  иһигэр уот сырдыгын баһыйда. Оһоххо өрбүт чаанньыктара оргуйан, үрүҥ туманынан өрө бургучуйда. Хобороос хотонтон тахсан, остуолга чэйин бэлэмнээтэ. Уйбаан киирэн сыгынньахтанан, саҥата суох, уокка аргынньахтыы чэйигэр олордо.

— Доҕоор, оппут тиийиэ суох, арай от атыылаһыыһыкпыт. Хантан атыыластахха сөп буолуой?

— Хантан атыылаһаргын мин билэбин дуо? Күн аайы ыалтан арахпаккын дии, от көрдүү сылдьар инигин.

— Сүбэлэһэр кэриэтэ кэпсэтэн көрөөрү гыннахха, кыыһыран кэлэриҥ тугун куһаҕанай, доҕоор? Ыалга сылдьан даҕаны туох да куһаҕaны оҥорорбун өйдөөбөппүн. Чэ, кэбис, кыыһырыма, хааллын.

— Кыыһыран туох диэтим? Хата бэйэҥ мин саҥабын сүгүн истибэт буолбуккун буолбат дуо? Уонна сыҥаахтаахха дылы хардара олороҕун.    
Итинэн кэпсэтиилэрэ бүттэ, Уйбаан саҥарыахтааҕар саҥарбатах курдук буолла.

Дьиэлэрин аана санаарҕаабыт курдук хаахынаан аһылынна, дьиэ иһигэр толору үрүҥ туман кутулунна, ол туманы кытта таһыттан Уйбаан саамай чугас, астынар атаһа Дьаакып киирэн, уҥа ороҥҥо бэргэһэтин, үтүлүгүн ууран баран, атаҕын тэбэнэ-тэбэнэ, уот иннигэр кэлэн, сис туттан турда.

— Уйбаан, ханна бараары бүгүн эрдэлээтиҥ? Дьэ сүрдээх дьыбар буолбут, доҕор.

— Үрэххэ от тиэйэ киириэм. Хата эн кэпсиэ, ханна бардыҥ?

— Хоту алаас ыалыгар, Сэмэнтэн оҕуһун атыылаһа, сотору куораттыыбын.

— Дьаакып, табааххыттан таттар эрэ, эйиэнэ уохтаах буолуо, — диэтэ Хобороос күлэ-күлэ. Уйбаан, ону-маны кэпсэппэхтээн баран, туран таҥна-таҥна:

— Доҕоор, чэ ынаххын бэйэҥ дьыбар тахсыбытын кэннэ сөбүлээн ыытаар, мин оппор бардым, — диэн баран, тахсан, эриэн оҕуһун көлүнэн, миинэн, килэҥ суол устун сулбу соҕустук хаамтаран чочугурата турда.

== III ==
Дьаакып отутуттан тахсыбыт, сытыы сирэйдээх-харахтаах, этэ-этэ күлбүт, баайы баһынан, халлараан, сымыйаччы тыллаах-өстөөх, атыыһытымсыйар, «салыҥнаах балык курдук» киһи. Дьон атыыһыт диэн ааттыыллар, ол гынан баран, баайын да, дьадаҥытын да ким да быһааран билбэт этэ. Сорох күн мөһөөҕүнэн харчылаах, сорох күн солкуобайа да суох, оннооҕуну онно, маннааҕыны манна тиэрдэн бутуйар-таһыйар, сорохтон иэс ылан сиир, сороххо иэс биэрэн салгыыр, иһэ-таһа биллибэт, ойох-уруу диэн суох киһитэ. Кини Уйбаан хос моонньоҕо, «өлүөхтэрэ эрэ биир дьон» этилэр. Оҕо эрдэхтэриттэн бииргэ үөскээбиттэрэ, иккиэн туохтара да суох этилэр, билигин даҕаны бэйэ-бэйэлэриттэн тугу да кистэспэт, хайа-хайалара даҕаны туох кистэлэҥнээхтэрин барытын кэпсэтэр дьон.
Уйбаан оҕуһун миинэн баран иһэн:
«Биирдэ эмэтэ, быыс булан, Дьаакыпка ойоҕум майгытын кэпсиэм буоллаҕа ээ. Баҕар, кини туохтан ити курдук буоларын сэрэйэрэ буолуо, ити кэннэ, санаабын кимиэхэ да кэпсээбэт буоламмын, алыс тууйунан өлөөрү гынным быһыылаах», — дии саныы испитэ.

== IV ==
Дьаакып, Уйбаан ааны сабан тахсарын кытта, сыгынньахтанан кэбистэ. 
— Чэ, Хобороос! Чаанньыккын саҥа өр. Наҕылыччы чэйдээн, өр олорон барыам. Соҕотоххор түбэспэтэҕим хас да хонон, кэмэ суох аҕынным, — дии-дии баран, Хоборооһу кууһан туран уураата-сыллаата.
— Ийээ, аҕам баар дуо? Мин туруом этэ, — диэтэ уол суорҕанын иһигэр сытан. Дьаакып, ыстанан тиийэн, оҕону имэрийэ-имэрийэ:
— Аҕаҥ от тиэйэ барбыта. Чэ тур, атаһым бэрт киһи буоллаҕыҥ дии. Хата, мин атаспар саакыр кэһиибин аҕалбытым, — сиэбиттэн хап-хара буола көлөһүн иҥмит биир куһуок саахары ылан биэрдэ.
Уол муҥа-таҥа суох баран, туран, оонньуурун үрдүгэр түстэ. Дьаакып Хобороос аттыгар баран:

— Хайа, эргинээн хайаһан эрэҕит, тугу эмэни саҥарар дуо?

— Тугу саҥарыай? Бүтэйдии бүүтүйэлэнэн кыыһырар быһыылаах да, тугу да саҥарбат. Мин күн аайы хайдах эрэ кинини абааһы көрөр, саҥардар эрэ кыыһырар буолан эрэбин. Кинини кытта көнөтүк кэпсэтиэх санаам букатын кэлбэт буолан хаалла. Туох муодата буолла? — диэн баран, тоҕо мин кыыһырар буолбуппун эн билэҕин диэбит курдук, Дьаакып диэки көрөн кэбистэ. Дьаакып курус гына түстэ уонна кытаанахтык, куолаһын уларытан:

— Таптаабат буолан баран хайыаҥый. Сөбүлэспэт буола-буола бииргэ олоруох кэриэтэ, арахсыбыт ордук. Арахсар, саҥа сокуон быһыытынан, туох да буоһата суох. Судьуйаҕа эрбин кытта арахсабын диэн кыра сайабылыанньыйа сыыһын суруттаран биэр да, туох да моһуога суох арахсаҕын. Саҥа сокуон оннук үчүгэй. Оннукка баҕарар буоллаххына, мин суруксут буолуом этэ.

— Арахсарбын да кэрэйиэм суоҕа этэ да, уолбуттан арахсарбын кэрэйэбин. Ити кэннэ арахсан баран... — ситэ эппэккэ эрэ, «эн ылар буоллаххына, арахсыам этэ» диэбит курдук эмиэ Дьаакып диэки көрбөхтөөн кэбистэ.
— Оҕону сокуон быһыытынан, төрөппүт киһи, эн ылыах тустааххын, — күлэ-күлэ. — Хата, миэхэ бэрт абыраллаах сокуон оҥоһулунна.
— Онтон эн тугу абыранаҕын?
— Тыый, оттон, алдьархайтан ас тахсар диэбиккэ дылы, талбыт дьахтарбын ойох ылыам уонна сөбүлээбэтэрбин эрэ, сарсыҥҥытыгар да батан таһааран баран, эмиэ атыны буларбар көҥүлүм. Эбэтэр иккини биирдэ да тутарга туох да боруок суох. Кыайан эрэ иитэр буол да — быраап. Эһиги, дьахталлар, эр киһини кытта тэҥ бырааптанныбыт диэн сааҕынаһаҕыт да, хата биһиги көҥүлбүт кэҥээтэ, ха-ха!!!
— Эр киһини кытта тэҥнэспиппин да, тэҥнэспэтэхпин да билэ иликпин. Тэҥнэстибит, aны уруккубут курдук харчыга атыыламмат, сөбүлүүрбүтүнэн сылдьар буоллубут дэһэллэр дии. — Тохтоон баран: — Эн этэриҥ курдук, эр киһи икки ойохтоох буолара сүрэ бэрт буолуо ээ.

— Сүрэ диэн туох да суох. Бэрт сокуон оҥоһулунна. Ха-ха-ха! — күлэн уоһа кулгаахтарын эминньэҕэр тиийиэр дылы ырбайда. Киэһэ буолуор дылы олорон баран, таҥнан бараары гынан эрдэҕинэ:

— Дьаакып, сарсын үрэх ыалыгар барыам этэ, таарыйан, сыарҕаҕар олордон бараар эрэ, — дии хаалла Хобороос.

== V ==
Хобороос Дьаакыбы билсибитэ өр буолла. Ону кини туох да буруйга-айыыга ааҕыммат, билистим эрэ диэн сүрэҕиттэн-быарыттан таптыы да сылдьыбат этэ. «Эдэр дьахтар быһыыта буоллаҕа дии. «Күҥҥэ төрөөбүт көлөһүнэ, аан дайдыга айыллыбыт айыыта суох буолбат». Аата, оҕолор, мин биир киһини кытта сыһыыга-хонууга биссэрим наадай дьаалы буолуо дуо, оннооҕор атын дьахталлар эрдэрин таһынан хас эмэ киһини кытта билсэллэр да, син биллибэт», — дии саныыр буолара. Онон эриттэн кыбыста да санаабат этэ, Дьаакыбы да кытта биссэрин тохтоппотоҕо. Ол гынан баран, күн аайы эрин абааһы көрөр, Дьаакып санаатыттан-өйүттэн тахсыбат, кини саҥарара, туттара барыта сүрэҕин иһинэн киирэр буолан испитэ, ону Хобороос бу Дьаакыбы таптыырбыттан эрбин абааһы көрөр буоллум диэн букатын санаабат. Дьаакыбы таптыыбын да диэн арааран чопчу өйдөөбөт этэ.

«Кырдьык даҕаны, эртэн арахсар сүрдээх кэбирэх да эбит, дьон ол иһин даҕаны арахсаллара буолуо... Арахсар боруок, саат да буолбатах. Хас эмэ дьахтар араҕыста, онтон туох да айдаан тахсыбата. Мин да арахсарым буоллар, итинник буолуо этэ. Бука, сэрэйдэххэ, эрбиттэн арааран баран, бэйэтэ ылаары ити курдук тылбай-испэй буолара буолуо эбээ», — дии саныы-саныы, хотонун сааҕын күрдьэ сырытта. Ити курдук, санаатаҕын аайы эрин кытары олороро сатаммата, арахсара сөптөөҕө тахсан истэ. Онтон хайдах эриттэн арахсан баран, Дьаакыпка баран олороро, тугу-тугу кэпсэтэрэ — барыта санаатыгар киирдэ. Чэ, арахсыам эрэ кэрэх, хайаан да кини ылыа диэн Дьаакыпка сүрдээх кытаанахтык эрэнэ санаата.

Уйбаан, аара ыалга таарыйан, хойутаан кэллэ.
— Бардаргын эрэ ханна түһэн  хаалаҕын?! Дьиэҥ үлэтин-хамнаһын букатын умнан кэбиһэҕин, — диэн ботугуруу-ботугуруу, иһитинэн-хомуоһунан тамнааттанна.
Уйбаан, хойутаабытын буруй оҥостон, утары саҥарбата: «Күнүүлээн кыыһырар эбит ээ», — дии санаан баран:

— Ээ, доҕор, тыл буолбат тылы саҥарба, Лэкиэстээххэ киирэн олорон хааллым, хата, бу чэйгин кут, — дии-дии уолун ылан көтөҕөн олорон таптаата. Хобороос саҥата суох чэйин бэлэмнээтэ. 

— Доҕоор, Дьаакып кэлээри таарыйда дуо? Атын киһи ким эмэ сырытта дуо?

— Хайдах куруук ким сырытта диэн туоһулаһаҕын? Ким сылдьыахтаах этэй? 

Ким сылдьарый? Быһыыта, мин суох буолларбын эрэ, ойоҕум киһини мунньара буолуо диэн уорбалыыгын ээ. Киһини эрэ бэйэҕинэн охсума. «Ким сырытта» диэбит буола-буола...

«Кырдьык даҕаны, сөпкө кыыһырар, онто суох ким да сылдьыбатын билэ-билэ, айахха кииччэ ыйытабын. Ээ, уорбалаан ыйытара буолуо диирэ сөп даҕаны, итинэн да бэйэм ордук сүһүрдэн кэбиһэбин», — дии саныы-саныы чэйдии олордо.

— Ээ, доҕор, үөрэммиччэ, саҥата суох эрэ олоруохтааҕар ыйытабын. Чэ кэбис, кыыһырыма. Хааллын. Хата, Дьаакыпка тугу үлэһэбит? Харчылаах киһи сээкэйи ылларыа этэ. Үлэх аайы таһаарар үбэ да мөлтөх буолаахтыа.    

Хобороос тугу да саҥарбата.
Быһыыта, үксэ бэйэбиттэн Хоборооһум кыйаханар диэн хас да күн ааттаһа былаан үчүгэй буола сатаата да, Хобороос илэҥ-салаҥ буолан кэлбэтэ. Хата, күн аайы Уйбаан саҥатын сүгүн истибэт буолан истэ. 

«Бэйи, биирдэ эмэтэ доҕорбор Дьаакыпка Хоборооһум майгытын кэпсиэм буоллаҕа ээ. Хата, кини быһаарыа этэ», — дии саныы сырытта да, эбэтэр Дьаакып баран хаалар, эбэтэр Уйбаан суоҕуна сылдьар, онон өр бокуой булан кэпсэппэккэ сырыттылар.

Биирдэ Хобороос суоҕуна Дьаакып киирэн кэллэ, Уйбаан сүрдээхтик чэпчээн үөрдэ.

— Хайа, Хоборооһуҥ ханна баран соҕотоҕун олордуҥ?

— Ыалга барбыта, — санаабын дьэ тоҕо кэпсиэтэҕим дии санаан баран.

— Дьаакып! — тохтуу-тохтуу. — Мин эйигин кытта кыратык кэпсэтэ түһүөхтээхпин. 

— Дьэ эрэ, кэпсиэ, — дии-дии хаана ыгыстан кытарда, сиргэ сытар маһы ылан кыспыта буола олордо.

— Көр эрэ, ити мин Хоборооһум аанньа сирэйин-хараҕын көрдөрбөт, тылбын сүгүн истибэт, куруук кыыһырар-абарар буолан хаалла. Туохтан да ол курдук буолбутун сатаан билбэтим... — Дьаакып ситэ саҥаппакка хаба тардан ылан:

— Эдэр дьон күнүүлэһэргит буолуо. Ону мин тугу билиэмий? Ол курдук  сатаспат буола-буола олоруоххут кэриэтэ, арахсан хааллаххыт дии. Ол ыраах ордук сынньалаҥ.

— Суох, доҕор, мин арахсар санаам суох, ол арахсартан туох үтүөтэ тахсыай? Мин кинини кимиэхэ да күнүүлээбитим суох, хата, тылын тамаҕыттан иһиттэххэ, кини күнүүлүүр быһыылаах. Хайдах эрэ санаабыт-өйбүт сөп түһүспэт буолан хаалла. Ол инньэ диэн туох да буруйа суох дьахтары сынньа-мөҥө сылдьар эмиэ сүрэ бэрт. Ону ити эйиэхэ, доҕорум диэн, истиҥ санаабын кэпсиибин.

— Буоларын буоллаҕа да, ону мин хайыамый? Эрдии-ойохтуу дьон дьыалатыгар, туора киһи, мин кыбытта сылдьарым сытаныа дуо? — сыыҥтаан тырылатта.

— Оннугун оннук да, баҕар, тугу эмэни сүбэлээрэй, бэйэ-бэйэбитин билсэр гына оҥороорой диэн этэбин.

— Сүбэм диэн, арай этиһэ-охсуһа олоруох кэриэтэ, арахсыбыт иккинэн барыстаах. Эн арахсыаххын баҕарбат да буолтуҥ иһин, ойоҕуҥ хаһан баҕарар, санаатар эрэ, арахсан хааларыгар көҥүлэ, aны сокуон оннук буолан турар. Онон эн баҕарабын-баҕарбаппын диириҥ быраап буолбатах.

— Биирдэ эмэтэ Хоборооһу кытта ити туһунан кэпсэтэн көрөөр эрэ, баҕар, эйиэхэ санаатын кэпсиэ. Кини алҕас күнүүлүүр, мин туох буолан, атыны булса сылдьыам буоллаҕай? Ону эйигиттэн тоҕо кистиэм этэй? Бу курдук туох да сылтаҕа суох кыыһырса олорорбут эрэйэ, куһаҕана бэт. 

Дьаакып ымах гына күлэ-күлэ, «чыр» гына тииһин быыһынан силлээтэ.

— Чэ бэйи, кэпсэтиллиэ даҕаны. Хата, сарсын баран, атым отун тиэйэн биэрээр эрэ. Оҕоҕо дылы, дьахтар кыыһырар дии-дии санааргыыр туох баҕайытай? Таптыыры булар туохтан да дөбөҥ, — диэн баран, аргыый аҕай туран, бэргэһэтин, үтүлүгүн ылан, тахсан барда. 

Уйбаан чэпчииргэ дылы буолла.

— Көр ити, ойох, оҕо дьаабытын билбэт буолан, хоруо курдук кэбирэхтик саҥара сылдьар ээ. Арахсар диэн кытаанах суол буолуо ээ. Ол эрээри ити мин санаабын бөҕөргөтөн этэрэ буолуо, хайдах эмэ киирэн-тахсан Хобороос санаатын билиэ... — диэн уоскуйан, сону устан ылан бырахпыт курдук чэпчии түстэ. — Бэйи, аны мин, Хобороос тугу да саҥардар, аахсыам суоҕа буоллаҕа ээ, — дии санаата.

== VI ==
Ити курдук Уйбаан ойоҕунаан соччо этиһэн-иирсэн барбакка, эйэлэһэн үчүгэйдии да буолбакка, икки саары икки ардынан, хайдах эрэ үксүн аҥаарын саҥата суох балай эмэ өр олордулар. Дьаакып Хоборооһу кытта кэпсэтиэхчэ-кэпсэтэн биэрбэтэ. Уйбаан: «Күн аайы сылдьар гынан баран, тоҕо аныаха дылы кэпсэппэт буоллаҕай», — диэн саныыр да, иккиһин ыйытыан кэрэйдэ. «Ээ, чэ бэйи, бэйэтэ билэн сылдьара буолуо».

Хобороос арахсар санаата өйүттэн букатын арахпата, барар диэки ханньары тартара сырытта. Дьаакып күн аайы Уйбаан суоҕар да, баарыгар да сылдьар.
Уйбаан, мас тиэйэн кэлэн, кыс мас таһыгар оҕуһун булгута туран, Дьаакып ата аһыы турарын көрөөт:

«Дьаакып кэлэн, бука, Хоборооһу кытта мин туспунан кэпсэтэн эрдэҕэ буолуо, тохтоон баран киирэрим дуу? — 
дии санаан баран, — тугу гына турдамый, киириэххэ», — диэн баран, эмискэ киирэн иһэн көрбүтэ: Дьаакып Хобороостуун, көтөхсөн олороннор, уураһан-сыллаһан эрэллэр эбит. Аан тыаһын истибэтилэр. Уйбаан соһуйан, саҥата суох аан таһыгар көрөн турда.

Дьаакып ымах гынан күлэ-күлэ, бэргэһэтин, үтүлүгүн ылан, сулбу хааман тахсан барда, Хобороос саҥата суох хотоҥҥо киирэн барда. Уйбаан уҥуоҕа кус босхо барыар, хаана чабырҕайыгар ыгыллан тахсыар дылы кыыһырда дуу, абаланна дуу, бэйэтэ да быһаарбакка, саҥата суох туран хаалла. Сыгынньахтанан баран, тугу да санаабакка, уҥа ороҥҥо тиэрэ түһэн сытта. Кырдьык, Дьаакып итинник буолуо диэн өйүгэр да суоҕа. «Дьаакып эн ойоххун тутуһар», — диир киһи баара буоллар, арааһа, ол киһини кытта охсуһуо этэ.

«Хара ыт, эрэннэрэн сылдьан, бэйэбин тобулу хаһа сылдьар эбит дии! Бу абатын көрүҥ эрэ, ыты сирэйин дэлби эттээн таһаарымына сыыстым. Ээ, ол иһин күн аайы арахпат эбит дии, ону мин акаары доҕорум ытыгылыа диэн эрэнэн сылдьабын», — дии санаатаҕын аайы абаламмыта, кыыһырбыта улаатан истэ.

— Ороспуой, хара түөкүн, олохпун  иҥнэри үктүөтэҕин көрүҥ эрэ! — диэн улаханнык саҥарда, хараҕын тулатыгар уу мунньуһунна.
Хобороос өр буолан баран, саҥата суох тахсан, киэһэ аһылыгын бэлэмнии сырытта.

— Тур, аһылыккын аһаа, — диэтэ Хобороос, түҥнэри хайыһан туран.

— Күөх сирэй, Дьаакыбы эрдэнэ-эрдэнэ, ол-бу буолан сөрүөҥнүүр эбиккин дии! — ойон туран, дьахтар аттыгар сутуругун туппутунан ыстанан кэллэ. — Киэр буол! Икки харахпар көстүмэ! Итинник сидьиҥ ыт курдук майгылаах буолтуҥ кэннэ, биир да хонукка дьиэбэр көрүөм суоҕа, — диэн баран, дьахтары түҥнэри анньан түһэрдэ уонна урут кырбаан илиитэ бара үөрэммэтэх буолан, иккиһин охсубакка, саҥата суох бөтүөхтүү олох маска олоро түстэ. 

— Бэйи, алыс дэлбэрийимэ. Бэйэҕин көрүнэ-көрүнэ дэлбэрий, — дии-дии дьахтар ойон туран, таҥаһын үрдүгэр түһэн, таҥныбытынан барда. — Эйигинньиккэ  тэбистэрэ-тэбистэрэ олорор да биллибэт. Холдьохпуттаах буола-буола!

— Сатана кыыһа, үтүөнү оҥорон өссө чуубургуу турбуккун, хата, баран дэлби тэпсэн биэрээйэбин, — охсоору тура эккирээтэ, уол оонньуу олорон, сарылыы түһэн баран, аҕатын кууһа түстэ, Уйбаан төттөрү олордо.

— Оттон, бэйи, хайабыт сирэйэ суһуктуйар эбит. Мин хоргуйан өлбүппүн көрөөр, — дии-дии тэбиҥнээх соҕустук хааман, тахсан барда. 
Уйбаан өр уолун көтөхпүтүнэн олордо, уол аҕатын тобугар утуйан хаалла. Арыычча уоскуйда. Оронун оҥостон сытта да, уута букатын кэлбэтэ. Ол сыттаҕына, араас санаалар киирдилэр. Хайдах аан маҥнай ойох ылбытыттан, туспа дьиэ буолбутуттан ыла, хайдах Хобороостуун үчүгэйдик, эйэлээхтик, сүрэхтэринэн-быардарынан санаһан олорбуттара.

«Урут олорбуппут, сылдьыбыппыт үчүгэй, минньигэс да эбит, ол бэйэбит бу буолан хааллахпыт, — диэтэ. — Ама манан арахсар үһүбүөт. Сарсын кэлээ ини. Ээ, кэллэр даҕаны ылыам суоҕа, атын киһини булсубутун билэ-билэ, санаам буолан, сатаан олорорум суох, ол кэриэтэ ойоҕо суох сылдьыам, кинини улахан үүрдүн», — диэн быһаара санаата. Ол түүнү быһа утуйбакка сытан баран турда. Дьиэтэ-уота кураанах буолта хобдоҕо-куһаҕана сүрдээх, мэктиэтигэр дьиэтэ тымныйбыкка дылы. 

Хобороос кэлбэтэ. Аҕыйах хонон баран, мүрэбиэйтэн Уйбааны ыҥырар бэбиэскэ кэллэ. «Хата, суут ортотугар aахсыахпыт», — диэн саныырга дылы гынна. 
Мүрэбиэй кыһыл сабыылаах остуол иннигэр олорон, Уйбааны сүрдээх сытыы, күүстээх баҕайытык көрүтэлээн кэбистэ да, кэпсэппэтэ. Уйбаан судьуйаны көннөрү киһи эрдэҕинэ көрөрө, өссө кыратык билсэрэ да, киһини киһи курдук саныыра, оттон билигин туох да кэмэ суох куттана, дьулайа көрдө, мэктиэтигэр уҥуоҕа хамнаата. Хобороос хайыы-үйэҕэ кэлэн олорор эбит.

Уйбаан: «Оттон, бэйи, судьуйаҕа Хобороос майгытын барытын тоҕо кэпсиэм буоллаҕа ээ», — дии саныы олордоҕуна:

— Уйбаан, тоҕо ыҥырыллыбыккын билэр инигин, бу ойоҕуҥ кырбаан батан таһаарда, онон арахсабын, аналбын-чааспын бэрдэр диэн дьыала киллэрдэ, — диэтэ судьуйа, кини диэки тобулу көрөн олорон.

Уйбаан турда. Былыргы үөрэҕинэн тоҥхох гынна. Тугу да саҥарбата.

— Эн ойоҕум эрэ диэн кырбыырыҥ, атаҕастыырыҥ сатаммат. Ити иннигэр ойоҕуҥ аналын биэттиҥ таһынан, бэйэҥ дьүүллэниэх тустааххын. Сокуон этиитэ оннук.

— Атын киһини булсубутун иһин тиэрэ аспытым, кырбаабатаҕым. Мин буруйум суох, наар кини буруйдаах.

— Киһини булсубуппун бу тойот оттотугар дакаастаан таһаар ээ, — диэтэ, ойон туран, Хобороос сүрдээх сытыы баҕайытык.

— Хайа, бэйэҕит сүбэлэһэн тупсуоххут буолаарай? Арахсан, олоҕу аймыыр хайаҕытыгар даҕаны барса суох буолуо.

— Туох да иһин тупсубаппын, тойонуом, киниэхэ мөхтөрө-сыстара сылдьыам дуо? — диэн Хобороос хап гына биэрдэ.

Судьуйа саҥата суох суруйан баран:

— Сокуон быһыытынан эһиги арахсаҕыт. Уйбаан, бу мин ыйааҕым быһыытынан, ойоҕуҥ чааһын арааран биэр, — диэтэ, көннөрү саҥарар куолаһын уларытан, сөҥ-сөҥнүк.

Уйбаан аһын саҕатыттан бычык-бычык көлөһүн ыгыллан таҕыста. Биир да тылы кыайан саҥарбакка, бэргэһэтин, үтүлүгүн ылан, таһырдьа ыстанна. Ууга түһэн тыына хаайтарбыт киһи курдук бөтүөхтүү-бөтүөхтүү дьиэтин диэки хаамта. Сүрдээхтик абаланна. Хараҕыттан уу таҕыста.

Хобороос сарсыҥҥытыгар чааһын эриттэн арааран ылла. Уйбаан, туспа хайдах да сатаан олоруо суох буолан, ыалга дьукаах көстө. Баһырҕас диэн ыта, икки-үс хонукка тоҥ балаҕаны кэтии сытан баран, ыксаан, иччилэрин сүтэрэн, атах балай барда. Балаҕаннарын оһоҕун үөлэһэ чоҥкуйа кырыаран хаалла.
Хобороос эмиэ биссэр ыалыгар дьукаах олордо. Дьаакып уруккутунааҕар өссө ордук сотору-сотору сылдьар буолла. «Хаһан миэхэ кэл, барыах диир буолла», — диэн Хобороос иһин иһигэр күүтэ саныыр да, Дьаакып этиэхчэ эппэтэ.

Уйбаан биирдэ, куораччыкка сылдьан кыратык холуочуйан баран, Дьаакыбы ыалга түбэһэн туох да саҥата суох олорор киһини сирэйгэ биэрэн кэбистэ уонна өссө кырбаары гыммытын дьон быыһаатылар.

Дьаакып, дьэбэлэйдээн баран, мүрэбиэйгэ дьыала түһэрбит. Онуоха мүрэбиэй Уйбааны алта ый хаайыыга уурбут.

== VII ==
«Итиччэ таптыыр аата тоҕо ыйыппат буоллаҕай?» —диэн Хобороос Дьаакып суоҕар санааргыыр да, бэйэтин көрдөр, кинини кытта күллэр-оонньоотор эрэ, ол санаатын умнан кэбиһэр.

Дьаакып, Хоборооско хас да хонукка сылдьыбакка гынан баран, Хобороос таһырдьа үлэлии турдаҕына тиийэн кэллэ. Мээнэ үөрбүт-көппүт, күлбүтүнэн кэллэ.

— Хобороос, кыра солуннаах кэллим.

— Тугуй? — «Дьэ ыйытаары гыннаҕа», — дии санаата.

— Бачча сааспар дылы аҥардас сылдьан-сылдьан баран, дьэ, дьиэлэнним-уоттанным. Биир сэниэ соҕус эдэр дьахтары сып кыннаран, ойох ылан, дьиэбэр аҕаллым. Онтукам бодьууһугар сылдьаммын эйиэхэ кэлбэтэҕим, — дии-дии күллэ. Хобороос тутан турар күрдьэҕин ыһыктан кэбистэ, ах баран саҥата суох турда.

— Инньэ гынан аны оҕолонорум эрэ хаалла. Аны эйиэхэ чаастатык кэлиэм суоҕа, ойоҕум күнүүлээн өлөрүө. Бэрт дьахтар түбэстэ быһыылаах, — санныттан таптайа-таптайа. — Онон күүтэн кыыһыра олороойоҕун. Ойохтоох киһи майгытын бэйэҥ билэр инигин.

Хобороос, ыгa симнэрбит курдук бөтүөхтүү турдаҕына, хараҕын уута тахсыбытын бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалла, күрдьүктээх хаар үрдүгэр олоро түстэ.

— Хайа, бу туох буолан бардыҥ? Үчүгэйигэр куһаҕаннаах диэбиккэ дылы, мин үчүгэй буолан эрэрбэр үөрүөххүн билиминэҕин, аны ытаан сыҥсырыйдыҥ дуу? Мин эйиэхэ туох куһаҕаннаахпыный? Дьахтар майгыта диэн ити буоллаҕа. Билигин кэлэн иһэн, Мотуруоска кэпсээбиппэр эмиэ ытaан оҥтордо, хаскыт-хаһынан туоххут дьиибэтэй? Маннык буолар буоллаххына, аны эйиэхэ сылдьар да баһа биллибэт.

— Сылдьыма! Сылдьыма! Сылдьан да абыраама! Туох куһаҕаны оҥорторон диэбиттээх буола-буола! Мантан ордук миигин хайаары гынаҕын? Эрбиттэн, оҕобуттан араарбыт, олохпун алдьаппыт эн буолбаккын дуо? Миигин, aкаарыны булан, наадаҕар туттан баран, өссө күлүү-элэк гынарыҥ итэҕэс эбит дии!

— Туох буолан бардыҥ? — кыыһырбыт курдук кытаанахтык. — Кырдьыкка тиийдэххэ, эргиттэн мин араарбытым дуо? Эргиттэн араҕыс, мин ылыахпын диэбитим дуо? Хайа, инньэ диэбиппин булан таһаарымаайаҕын! Эргэр астынымына, мин моонньубар сөрүөстэ түспүтүҥ мин буруйум эбит дии? Холобур, ылыах да буолан баран ылбатаҕым буоллар, оччоҕо даҕаны буруйга ылыныам суоҕа этэ. Аны сокуон быһыытынан, күн аайы даҕаны атын-атын дьахтары ойох ылар көҥүл. Мээнэ, акаарыгын быраап гынан, ытаан, хараҕыҥ уутун бараама. Хата, ол кэриэтэ биир эмэ киһитэ булан куучардас, ол быдан ордук буолуо, — диэн баран, атыгар олорон, тибигирэтэн хаалла.

Дьаакып барбытын кэннэ Хобороос ытаата... ытаата да ытаата. Улаханнык, саҥа таһааран, марылаччы ытаата. Исиһиттэн мэҥийэн ытаата... Хайдах ытыа суоҕай?.. Абата, хомолтото кэмнээх буолуо дуо! Дьаакыпка истиэнэ курдук эрэммитэ. «Хор, таптыыллара диэн маннык эбит буолар эбит буоллаҕа», — диэр дылы таптаабыта. Хараҕа дьолтойон тахсыар дылы ытаан баран, уурайда, уоскуйда. Уулааҕынан-хаардааҕынан Дьаакып барбыт сирин диэки көрө олордо. Дьаакып да сөпкө этэр, «онто суох эргиттэн арахсан миэхэ кэл диэн биирдэ да эппэтэҕэ, ону мин бэйэм акаарыбыттан, бүтэйдии сэрэйэн, хайаан да ылыа диэбит эбиппин», — диэн сэмэлэнэ санаата. — «Ок-сиэ, эр киһи сүрдээх да албын буолар эбит. «Эргин эрэнимэ, истиэнэҕин эрэн», — диэн былыргылар өстөрүн хоһооно кырдьык да эбит. Дьэ, билигин ханна барабыный, хайдах иитиллэн киһи буоларбыный, — диэн түөрт үүтэ бүөлэммит, кэлэр-барар сирэ бараммыт курдук сананна. — Ордугу көрдүүбүн диэн, хата, олохпун бэйэм алдьаттым», — дии санаата. Ити да таһынан бары эгэлгэ санаалар киирэ-киирэ таҕыстылар. Эрин, оҕотун эмиэ санаата, туспа ыал буолан, буруо таһааран олорбутун эмиэ санаата, дьадаҥытын, туоҕа да суоҕун эмиэ билиннэ. «Ыал иигин-сааҕын кирэргэ ананнаҕым», — диэн баран, ытаан барда.

== VIII ==
Уйбаан, хаайыытын боруостаан баран, биир-икки ынаҕын хаартылаан, арыгылаан кэбиһэн баран, тайҕалаабыт сураҕа иһилиннэ. Хобороос тыла бэт буолан, хайа да ыалга батан олорумуна, киэҥ сиргэ — куоракка киирэн баран, ханна да тиийбитэ иһиллибэккэ, сүтэн хаалла.

1924 с., 6/11 
[[Алампа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:1924]]
[[Категория:Алампа]]</text>
      <sha1>7ntw6w0y6bb9fpqu1e9f03oiry2l2am</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сэмэнчик (Ньукулай Неустроев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1097</id>
    <revision>
      <id>7599</id>
      <parentid>7289</parentid>
      <timestamp>2024-08-08T01:54:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* СЭМЭНЧИК */</comment>
      <origin>7599</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28404" sha1="mttcxmtjeolgz3fzx6huhv0gmb2smx2" xml:space="preserve">== СЭМЭНЧИК ==


Саас кэлэн, хара тыа көҕөрбүт, киэҥ толоон устатын тухары иэнэ биллибэт күөх дьэрэкээн солко таҥаһы тиирэ тардан кэбиспит курдук буолбут.
Төрдө-төбөтө биллибэт күүстээх сүүрүктээх өрүс эбэ хотун, кырыалаах-кыыдааннаах кыһын обургу халыҥ мууһунан хаппахтаан хаайан турбутун үлтү күөрэлээн тахсан, унаарыйан көстөр киэҥ хочотун икки хара ии хайатынан ыла сырдык дьүһүннээх тымныы уунан толорон кэбиспит.

Саас кэлэн, тыaҕa таҕыстаххына — чыычаах ыллыыр, ууга киирдэххинэ — балык оонньуур, көҕөрбүт күөх тыам баһын кэрэ дьүһүннээх кэҕэ кыылым киэһэлэри-сарсыардалары этэн чоргуйан сатарытар буоллаҕа. 

Күн анныгар үөскээн-төрөөн сылдьар сүүрэр атахтаах, көтөр кынаттаах, сааһын тухары сүүһүн көлөһүнүн уллуҥaҕap аҕаан, уллуҥаҕын көлөһүнүн сүүһүгэр аҕаан үөскээн олорор саха урааҥхай, саас кэлбитигэр көҥүл баран, үөрэр-көтөр үгэстээх.

Куһаҕан сигилилээх сигилитэ көнөргө дылы гынар, сүрэҕэ суох сүрэхтэнэр, ыалдьыбыт тиллэргэ дылы буолар, санаата түспүт — көтөҕүллэр. Ок-сиэ! Кынаттааҕым буоллар, ханна эмэ ыраах көтөн баран хаалыам этэ диэн — киһи эрэ саныыр санаата.

== * * * ==
Сэмэнчик, алааһын үрдүнээҕи солооһуҥҥа сир тиэрэ туран, аллара, күөл кытыытыгар кустар түспүттэрин көрөн, саатын ылан, ытаары үөмэн киирдэ. Кини быйыл саас саҥа сааламмыт эбит, онон кус ууга олорорун эрэ көрдөр, үөмэн көрүмнэ эрэ буолбат. Аргыый аҕай талах быыһынан Сэмэнчик үөмэн истэҕинэ, кустара, маатырҕаһа-маатырҕаһа, көтөн бардылар. Сэмэнчик улаханнык кыһыйда. «Туох абааһыта кэлэн көтүттэ, тыаспын истибит баҕайылар дуу, улаханнык тыаһыырга дылы гымматаҕым ээ», — дии санаата иһигэр. Арай тура эккирээн көрбүтэ, күөлү кытыытынан хонуу устун биир үpүҥ былааттаах дьахтар, түргэн соҕустук хааман, ааһан иһэр. Дьахтары көрөөт, Сэмэнчик биллэ. Сүрэҕэ хайтах эрэ тэбэргэ дылы гынна, сырайа тоҕо эрэ кытар гына түстэ, тыынара кылгаата.

— Хайа, бу тугу гынаары саһан тураҕын? — диэтэ дьахтар, элэк гыммыт курдук.
Сэмэнчик, күлэн ымайан баран, көхсүн этиттэ, ол гэннэ эттэ:

— Toҕo куспун көтүттүҥ?

— Ээ, эрэйдээх, эмиэ сааһыт буолаахтааҥҥын, тугу эрэ өлөрөөрү, — диэтэ дьахтар күлэ-күлэ. Онтон Сэмэнчик кыһыйа санаата.

— Эн кэлэн көтүппэтэҕиҥ буоллар, өлөрүөм да этэ, доҕор! Хайа, бу ханна бардыҥ?

— Эйиэхэ онуоха туох баарый? — диэн баран, кыыс дьахтар түргэн соҕустук хааман бара турда. Сэмэнчик, ах бэрдэрэн, саҥарбакка, кэнниттэн эрэ көрөн хаалла. Кыыс көстүбэт буолтун кэннэ кини олорон табаах татта. Ол олордоҕуна, киниэхэ өйүгэр араас санаа көтөн түстэ.

Маайаны кытта Сэмэнчик бииргэ үөскээбит кыыһа эбит, кэнники, улаатан баран, кинилэр хас да сылга көрсүмүнэ сылдьыбыттар. Маайа, туспа нэһилиэккэ баран, эбэтигэр иитиллэ сылдьыбыт, ол кэннэ быйыл саас эбэтэ эмээхсин өлбүтүттэн төрөөбүт дьонугар төттөрү кэлбит.

Саас эрдэ, Киристиэп саҕана, Сэмэнчик Маайа аҕатын аахха дьаарбайа барбыт. Дьиэҕэ киирэн көрбүтэ, арай биир билбэт үчүгэй дьүһүннээх кыыс оҕото xaҥac диэки олорор эбит. Кинини көрөөт, Сэмэнчик сүрэҕэ хайтах эрэ хамнаан, хаана оонньоон, хараҕа арахпат буолла.

Ол курдук, кини, көрүөхчэ көрөөт, Маайаны бэккэ диэн сүрэҕинэн сөбүлээтэ, хараҕынан таптыы көрдө. Ол күнтэн ыла кини түүн аанньа утуйбат, өйүттэн-санаатыттан Маайа тахсыбат: туой кинини көрүөн, кини саҥатын истиэн баҕарар буолан хаалла.

Маайа буоллаҕына, кинини көрдөр эрэ, туой элэк гынар, кини тылын-өһүн аанньа ахтыбат курдук туттар. Сэмэнчик, онтон ордук санаата түһэн, иһигэр абара саныыр эбит.

«Ити тоҕо Маайа миигин элэк гынара буолуой, сэрэйбэт бэйэтэ дуу?» — диэн Сэмэнчик саныыр. Кини урукку өттүгэр дьахтары таптыыр диэни билэ илик эрэйдээх эбит, онон ордук мунаахсыйар, кыайан ситэн өйдүөбэт, дьахтар быһыытын-майгытын билбэт эбит.

«Бэйи, күлэн эр, мин эйигин биирдэ эмэтэ ытатыам ээ», — диэн, Сэмэнчик иһигэр улаханнык сананар. Ол да сананнар, Маайаны соҕотохтуу эрэ көрүстэр, тугу да булан этиэн билбэккэ муҥнанар. Кыыс буоллаҕына күлүүтэ-элэгэ ордук сүрдэнэр.

«Maҥa бэйэлээх абата эбит, абата!» — диэн, иһигэр эрэ Сэмэнчик туой кыһыйан хаалар.

Билигин даҕаны кини ол курдук кыһыйан хаалла. Күөл кытыытыгар үүнэн турар хамыһы уу долгуна аргыый аҕай сымнаҕастык хамсатар. Күөл оттотугар муус маҥхайа көҕөрөн көстөр. Ол үрдүгэр тураахтар хааҕырҕaha-xaaҕыpҕaha хаамса сылдьаллар, өлбүт балыгы былдьаһан, бэйэ-бэйэлэрин эккирэтиһэллэр.

Сэмэнчик, үөһэ тыынан баран, солооһунугар төннөн таҕыста. Табыырын ылан, иккитэ-үстэ табыйан көрөн баран, тохтоото. Үлэлиэх санаа кэлбэтэ, өйүттэн Маайа кыыс арахпата. «Куһаҕаннык саҥата суох хааллым. Toҕo баҕас кыһыытай? Бэйи, аны көрүстэрбин эрэ, сүгүн арахсыам суоҕа», — дии санаата Сэмэнчик. Онтон, хаһан даҕаны киһилии үлэлиэ суохпун диэн, табыырын кистээн баран, дьиэтигэр барда.

Sprint dc2 диэн канаалга подпискаланын!

== * * * ==
Хас да хонон баран, биир киэһэ Сэмэнчик Маайа олорор сайылыгар барда. Ол баран истэҕинэ, арай тыа иһигэр дьахтар сүөһүнү үүрэр саҥата иһилиннэ.
Сэмэнчик, соһуйбут киһи курдук, тохтуу биэрдэ, сүрэҕин тыаһа битигирэс буолла, кулгааҕа хайтах эрэ итий гынна. «Кини сылдьар ээ, — дии санаата, — хайыах баҕайыный? Баран, ыйытан көрүөх баҕайы дуу? Ол эрээри дэлэ кыыс буолбатах, чугаһатыа суоҕа».

Итигирдик иһигэр саныы-саныы, Сэмэнчик, хайтах да гыныан булбакка, суол устун төттөрү-таары хаамыталаата. Ол икки ардыгар дьахтар саҥата чугаһаан кэллэ, тыаҕа сүөһүлэр маһы тоһута үктүүр тыастара иһилиннэ.

«Ээ, чэ, xahaн да син биир, бардаҕым» дии санаата да, Сэмэнчик, ол-бу диэки көрбөхтөөн баран, тиэтэйбит киһи быһыытынан тыаҕа таҕыста. Аҕыйах аҕай хаамыыны барбытын гэннэ, суон тиит кэнниттэн Маайа кинини уун-утары тахсан кэллэ.

Сэмэнчик, Маайаны көрөөт, тохтоото, ол гэннэ күлэн ымайда. Онуоха Маайа, кини диэки кытаанах соҕустук көрөн баран, эттэ:

— Хайа, нокоо, бу туох буолан, хара тыаны өрө кэттиҥ? — Маайа тылыттан Сэмэнчик курус гына түстэ, сырайа кытаран баран, кубарыйан хаалла.

— Эйигин көрдүү сылдьабын! — диэтэ Сэмэнчик абарбыт киһи быһыытынан.

— Ол миигин тоҕо көрдүөтүҥ, миэхэ туох наадалааххыный? — диэтэ Маайа, хараҕын кырыытынан уол сырайын дьөлө одуулаан баран. Сэмэнчик, эмиэ ымас гынан баран, аргыый аҕай эттэ:

— Маайа, тукаам, мин эйигиттэн ыйытардаах этим...

— Баҕайы, тукаам буола-буола! Дьэ, тугу ыйытардааххыный? — диэтэ кыыс. Онуоха Сэмэнчик, силин быһа ыйыстан баран, аат эрэ харата эттэ:

— Maaйa, тоҕойуом, уураһыах эрэ, — диэн. Ол гэннэ аҥаар илиитин кыыс санныгар уурда.

— Бу уол иирбит ээ... Ок-сиэ, эрэйдээх, сааппат даҕаны! — дии-дии, Маайа күлэн чачыгыраата. Онуоха Сэмэнчик, эр киһи туома буоллаҕым буолан, абаран туран, хоруй биэрдэ:

— Онно туох күлүүтэ баарый? Дьэ, хата, кэл, уураһыах, — диэн баран, Сэмэнчик кыыһы кууһан ылан уураары гыммыта, биирдэрэ: «Нокоо, туох буоллуҥ?» — диэн баран, мүччү охсон, сүүрэн хаалла.

— Маайа, тохтоо даа! Бэйи, ханна куоттуҥ? — диэн хаалла Сэмэнчик. Онуоха кыыс кэннин да хайыспата — көрүөх бэтэрээ өттүнэ мас быыһынан элэс гынан хаалла. Ону көрөн баран, Сэмэнчик кэнниттэн caҥa биэрдэ:

— Дьэ, үчүгэй сордоох кыыс, оҕолоор! Тууй-сиэ! Абам да эбит, — диэн баран, сиргэ силлээтэ.

Сэмэнчик хайтах эрэ ууга түспүт киһи курдук буолла, күөмэйэ хатан хаалбыт, тириппит, көлөһүнэ сүүһүгэр ньалҕарыйан түспүтүн ытыһынан туора-маары соттон кэбистэ, ол гэннэ аргыый аҕай тыа диэки киирэн барда. Маайа саҥата ханна эрэ ыраах биирдэ «са-ай» диэн хаалла. Барбахтаан иһэн, Сэмэнчик эмэх буолбут, туора түһэн сытар тиит үрдүгэр олоро түстэ. «Ок-сиэ, туох иннигэр төрөөн хаалан, эрэйгэ бардамый? Аата, абам да баар эбит!» — дии-дии, Сэмэнчик хараҕыттан уу-хаар баһылынна. «Оттон хайтах дьон дьахтары сытаан таптыыллар, бэйэлэрин даҕаны таптаталлар? Дьэ, бэт доҕор, сытаабат диэн. Ол эрээри миигин Маайа сөбүлээбэт быһыылаах. Сүрэҕинэн сөбүлүүрэ буоллар, ити курдук гыныа суоҕа этэ. Дьэ, ол эрээри кыһыылаах баҕайы» диэн, иһигэр Сэмэнчик улаханнык курутуйа олордо.

Тыа иһигэр им-ньим. Күн киирэн, сардаҥата былыкка cahaччы тыкта. Хантан эрэ тоҥсоҕой көтөн кэлэн, Сэмэнчик үрдүгэр турар куруҥ тииккэ түһэн чыбыгыраата. Сыгынах быыһыттан чыс тахса ойон, Сэмэнчик диэки элэк гыммыт курдук көрө-көрө, иһиллээн олордо. Сытар тиит устун эриэн моҕотой, сүүрэн сыбдыгырайан иһэн, киһи олорорун көрөн, хорос гына түстэ.

Сэмэнчик, үөһэ тыынан баран, туран, аргыый аҕай, ыалдьыбыт киһи курдук хааман, тыа саҕатыгар тахсан, дьиэтин диэки барда. Барбахтаан иһэн, Уйбаан уолу утары көссө түстэ.

— Хайа, доҕор, бу хантан айаннаатыҥ? — диэтэ Уйбаан уол, Сэмэнчик сырайын-хараҕын тоҕо эрэ одуулуу-одуулуу. «Бу үөдэн уола сэрэйдэ ээ, бадаҕа» дии санаата Сэмэнчик иһигэр.

— Ээ, үрэхтэн иһэбин, — диэтэ Сэмэнчик, атын сир диэки көрөн туран. Ол кэнниттэн, ону-маны кэпсэтэн баран, араҕыстылар.

Сэмэнчик, дьиэтигэр чугаһаатаҕын аайы санаата түһэн, хайтах эрэ саатарга дылы гына истэ.

«Аны дьонум тыаҕа хайтах дьаабыламмыппын сэрэйиэхтэрэ», дии санаата. Дьиэтин таһыгар кэлбитигэр, моойторуктаах хара ыт, эккэлии-эккэлии, утары сүүрэн кэллэ: Сэмэнчигин көрөн, улаханнык үөрдэ быһыылаах. Сэмэнчик дьиэҕэ киирбитэ, дьоно утуйан эрэллэр эбит.

— Хайа, тукаам, бу ханна сырыттыҥ? — диэн, аҕата оҕонньор, оронугар сытан эрэ, ыйытта.

— Сайылык ыалын диэки бара сырыттым, — диэтэ Сэмэнчик, сырайа кытар гына түһэн баран. Мэктиэтигэр кулгааҕа итий гынарга дылы гынна. 

— Hoкoo, үөрэҕин иһэн баран, утуй! Сассын сир тиэрэ барыаххыт. Букатын тугу да гыммат буолан, улдьааран хааллыҥ ээ, — диэтэ ийэтэ эмээхсин, xaҥac диэки күөс кэһии олорон эрэ.

Сэмэнчик, саҥата суох аһаан баран, тахсан, иччитэх титииккэ орон oҥocтон, утуйаары сытта. Ол да сытан, кини иһигэр кыһыйбыт-абарбыт санаата aahaн биэрбэтэ. Өр баҕайы утуйбакка, ону-маны саныы сытта. Ол сытан, түүн чыычаах ыллаабытын кэннэ, ханна да барбытын билимнэ хаалла. Утуйа сытан түһээтэҕинэ, арай күнүс буолбут эбит. Титиик ааныгар Маайа кэлэн, кини диэки сүрдээх үчүгэй хараҕынан аһыммыт курдук көрөн турар. «Маайа, тоҕо кэлэн тураҕын?» — диэн, Сэмэнчик ыйытта. Онуоха Маайа, туох да саҥата суох кэлэн, саба түһэн баран, кинини сүүһүттэн сыллаан ылла. Ол гэннэ түөһүгэр баһын ууран сытта. Сэмэнчик, үөрэн, мэйиитэ эргийэргэ дылы гынна, икки илиитинэн кууһан ылаары гыммыта, Маайа, сулбу ыстанан туран, күлэн чачыгырыы-чачыгырыы, тахсан бара турда. Ол күлбүтүттэн Сэмэнчик уһуктан кэллэ. Күн үөһэ ойбут, титиик үрдүнэн күөрэгэй чыычаах ыллаан бычыгырайан эрэр эбит.

== * * * ==
Ол күнтэн ыла Сэмэнчик, санаата түһэн, аанньа утуйбат, аһаабат буолла.

Биир киэһэ, Сэмэнчик от үлэтиттэн тахсан олордоҕуна, аҕата оҕонньор ыйытта:

— Тукаам, хайтах буолан, бу олус дьүдьэйдиҥ, тоҕо аанньа аһаабаккын? Ыалдьаҕын дуу?

— Кырдьык ыарыйдаҕа диэтэҕиҥ дуу, уолуҥ дьахтарга баҕаран иэдэйдэ ини. Хата, ойохто ылан биэриэххэ, — диэтэ ийэтэ эмээхсин.

Сэмэнчик курус гына түстэ.

— Онто суох, оҕобор дьахтар ылан биэриэм этэ. Сокуоннай да caaha буолла. Хайа муҥун соҕотоҕун эрэйдэнэ сылдьыай? Ойох ылар, оҕо төрөтөр таҥара ыйааҕа буоллаҕа, — диэтэ оҕонньор, үөһэ тыынан баран.
Сэмэнчик, кыыһырбыт киһи быһыытынан, туох да саҥата суох таһырдьа утуйа таҕыста.

«Ойох ыл буола-буола! Кими миэхэ ылан биэрээри дэлбэрийдэхтэрэй! Эһиги да ойох ылан биэрбэтэххитинэ, онон өлөбүн үһүө... Ойоҕо да суох киһи тыыннаах сылдьар» диэн, Сэмэнчик иһигэр улаханнык кыһыйа саныы сытта.

Чочумча соҕус буолан баран: «Ол эрээри Маайа курдук кыыһы киһи ойох ыла сыһыа эбитэ буолуо» дии санаата. «Сордооҕу, сатахха, көрсүбэт буолан хааллым. Аны, көссөн, биирдэ ыйытан көрүөх баҕайы дуу, хаһан да син биир — бэккэ гыннар, букатын батан кэбиһээ ини, ити гэннэ тугу гынар үhүө».
Бy түүн Сэмэнчик, Маайатын санаан, күн тахсыар диэри утуйбакка сытан таҕыста.

Ол курдук, кини хас да хонукка санаан, эр хаанын киллэрэн сырытта буолан баран, Маайаны табан көссүбэтэ.
Биир баскыһыанньа күн Сэмэнчик кус оҕотугар саалана барда. Маайаны, түбэстэҕинэ, баҕар, көссүөм даҕаны диэн, 
кини олорор сайылыгын чугаһынааҕы алааска барда.

Күн түөттүүр ынах буолан эрэр эбит, алааска онно-манна сүөһүлэр мэччийэ сылдьаллар. Алаас халдьаайытын анныгар маҥаас атыыр угустаах ынахтар сылдьалларын Сэмэнчик көрөн баран, сүрэҕэ тэптэ. Маайа барахсан ынаҕын хамыйа кэлэрэ буолуо диэн, ол-бу диэки көрө-көрө, иһигэр эрэнэ санаата. Онтон, тоҕо эрэ санаа булан, Сэмэнчик алаас халдьаайытын үрдүгэр баар тыа диэки таҕыста. Тыа саҕатыгар чугаһаан иһэн, кини Уйбаан уолу утары көссө түстэ. Уйбаан уол, күлэн ымаҥныы-ымаҥныы, киниэхэ чуо хааман кэллэ.

Сэмэнчик тоҕо эрэ, кинини көрөөт, сүрэҕэр ыттарда. Ол курдук, Уйбаан уол сааппатах дьиибэ хараҕынан, салбана-салбана, кини диэки туох эрэ муоданы оҥорбут киһи быһыытынан көрөн турда.

— Саалана сылдьаҕын дуу, доҕоор? — диэтэ Уйбаан уол.

— Ээ, кус оҕотун, баҕардаҕына, ытыам 
диэн сылдьабын, — диэтэ Сэмэнчик, aaha хааман иһэн.

Кини Уйбаан уолу көссүбүтүн бэккэ диэн абааһы көрдө, инньэ гынан, кэпсэппэккэ эрэ, тыа диэки хаама турда. Ол иһэн өйдүөн көрдөҕүнэ, мас быыһынан биир маҥан былааттаах дьахтар элэс гынан хаалла.

Сэмэнчик сүрэҕэ сэрэйдэ, биллэ. Күүстээх баҕайы киһи, кэнниттэн кэлэн, сүнньүгэ охсон доргутан кэбиспитин курдук буола түстэ, ол охсубутугар туох эрэ ойдон түһэн хаалбытын курдук буолла. Сэмэнчик кэннин диэки эргийэ охсон көрбүтэ, Уйбаан уол хайыы-үйэ мэлис гынан хаалбыт, арай алаас үрдүнэн атыыр көҕөн кус көтөн талыбырайа сылдьар эбит.

«Бука, хараҕым иирдэҕэ буолуо, ама, кини үһүө? Ол эрээри маҥан былаат киниэхэ эрэ баар этэ. Ити гэннэ ким сылдьыбыт үhүө», — дии санаата Сэмэнчик, аргыый аҕай тыа диэки хаама-хаама.

Ол баран истэҕинэ, арай соҕотохто аллараа алаас иһигэр дьахтар ынаҕы сайдыыр саҥата иһилиннэ. Сэмэнчик, соһуйан, ходьос гына түстэ: хараҕын сыыһын тиэрэ көрөн таһаарда, ол гэннэ, аҕылыы-аҕылыы, сыыр үрдүгэр сүүрэн кэлэн, алааһы өҥөйөн көрдө. Ол көрбүтэ, Маайа ынахтарын хамыйа сылдьар эбит.
Сэмэнчик көрүөх бэтэрээ өттүнэ аллараа сүүрэн киирдэ. Биирдэ өйдөнөн кээттэ, Маайа аттыгар кэлэн, титирэстии турар эбит. Маайа буоллаҕына сырайа-xapaҕa куттаммыт, Сэмэнчик диэки хайтах буолан кэллэ диэх курдук көрөн турда.

— Маайа! Эн... Маайа, тоҕо тыаҕа тахса сырыттыҥ диибин ээ? — диэтэ Сэмэнчик, эппэҥнии-эппэҥнии. Сырайа кытаран хаалбыт, хараҕа уоттаммыт, илиитэ-атаҕа босхо барбыт, бэт улаханнык кыыһырбыт-абарбыт.

— Hoкoo, иирэн кэлбиккин дуу? — диэтэ Маайа суон саҥатынан.

— Мин эйигин итинник эрэ быһыылаах буолуо дии санаабатаҕым, — диэтэ Сэмэнчик, уоскуйа биэрэн.

— Туох оннук сүрдээх суолу оҥорбуппун билэн этэҕин? Hoкоo, эн, быһыыта, өйүҥ хамсаабыт ээ, киэр бар! Икки харахпар көстүмэ, — диэн баран, Маайа түргэн соҕустук хаама турда.

— Бэйэ, дэлбэрийэн эр! Мин эн үтүө быһыыгын бар дьоҥҥо кэпсиирим буолуо! Сордоох оҕолор! — диэн хаалла Сэмэнчик кыыс кэнниттэн.

«Ок-сиэ, акаары буоламмын, туох да солуута суохха муҥнанаахтаабыппын. Ити кэриэтин мээлэ, тугу да санаабакка сылдьыбытым буоллар, үчүгэй буолуо эбит. Билигин туох да санаата-оноото суох сылдьыам этэ. Дьэ, ол эрээри абалаах баҕайы суол. Хайтах гыммыт киһи кинилэри ситиһиэ баарай?! Ол да иһин Маайа сырайа-xapaҕa сытыыта бэт, итинник буолуон сөптөөх этэ. Ол да эрээри Уйбаан уолу миигиттэн ордорон таптыыра, дьэ, бэт. Кини баҕас, ама, миигиттэн туоҕунан ордук үhүө? Арай аҕата мин аҕабынааҕар баай соҕус ини. Бэйи, Уйбаан, эн биһикки биирдэ эмэтэ кэпсэтэрбит буолуо. Эн бэккэ өрө тэбэн эрэҕин, ама да үчүгэй Маайа таптаабытын иһин».

Ити курдук, абарбыт санаатын тарҕатынан, Сэмэнчик тыа устун баран истэ. Улам-улам хайтах эрэ санаата чэпчээн, хараҕа сырдаан, көхсө кэҥээн барда.
Сэмэнчик, тыаны быһа түһэн, хатыҥ чараҥҥа тахсан кэллэ. Онон-манан хатыҥ сэбирдэҕэ саһаран эрэр эбит. Чыычаах ырыата иһиллибэт буолан хаалбыт. Им-ньим. Мас-от хайтах эрэ санаарҕаабыт курдук буолбут. Былыт быыһынан күн уота тыга түһэн баран мэлийэн хаалла, ханна эрэ ыраах туруйа саҥата дорҕоон курдук буолан иһилиннэ. Сырдык саас, күөх сайын ааһан, хараҥа күһүн чугаһаабыт быһыылаах.

«Ок-сиэ, күһүн бэлиэтэ бэлиэр билиннэҕэ. Сайыммыт aacтaҕa тoҕo баҕас түргэнэй?» дии санаата Сэмэнчик, үөһэ тыынан баран.

[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Ньукулай Неустроев]]</text>
      <sha1>mttcxmtjeolgz3fzx6huhv0gmb2smx2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ньукулай Неустроев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1098</id>
    <revision>
      <id>5054</id>
      <parentid>5038</parentid>
      <timestamp>2012-02-26T01:05:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* Оонньуулар (пьесалар) */</comment>
      <origin>5054</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="835" sha1="cvo3rhsx53ptdpconk1kyy0zm2o25mf" xml:space="preserve">Ньукулай Неустроев - саха уус-уран литератууратын төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ, кэпсээнньит, драматуур.
== Кэпсээннэр ==
*[[Иирээн (Ньукулай Неустроев)|Иирээн]]
*[[Сэмэнчик (Ньукулай Неустроев)|Сэмэнчик]]
*[[Ыйдаҥа (Ньукулай Неустроев)|Ыйдаҥа]]
*[[Балыксыт (Ньукулай Неустроев)|Балыксыт]]

== Оонньуулар (пьесалар) ==
*[[Тиэтэйбит (Ньукулай Неустроев)|Тиэтэйбит]]
*[[Оҥоруу кытаанах (Ньукулай Неустроев)|Оҥоруу кытаанах]]

[[Категория:Кэпсээнньиттэр]]
[[Категория:Дыраама]]</text>
      <sha1>cvo3rhsx53ptdpconk1kyy0zm2o25mf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ыйдаҥа (Ньукулай Неустроев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1099</id>
    <revision>
      <id>5700</id>
      <parentid>5027</parentid>
      <timestamp>2012-09-22T09:12:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Www~sahwikisource</username>
        <id>490</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5700</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16147" sha1="esztsumphrni0ha16fjd50j5fwi0tv8" xml:space="preserve">ЫЙДАҤА

Ылдьаана, эдэр, сүүрбэ биэс саастаах дьахтар, caссыарда ынаҕын оннун ыраастаан баран, хотонуттан дьиэҕэ таҕыста. Ол тахсан, тиэтэйэ-саарайа сырайын, илиитин, удьааттан уутун омурдан суунна, онтон көлөһүннээх соҕус соттор былаатынан маҥан сырайын ньылаарыччы соттон кэбистэ. Онтон туран, утуйар оронун үрдүгэр мас көхөҕө ыйаанан турар caҥa сиидэс ырбаахытын, көлөһүннээх даба ырбаахытын таһынан кэтэн киэркэйдэ, маллаах дьааһыгыттан маҥан былаат ылан, баһыгар баанан, маҥхайда, ынах олооччу этэрбэһин устан, тыс этэрбэһи анньынна.Ол кэннэ Ылдьаана, көхсүн этитэн баран, түргэн соҕустук хааман тиийэн, хотон аанын өҥөйөн туран эрэ:

— Эмээхсин, мин мунньахха бардым, киэһэ кэлиэм, оҕону көрөөр, — диэн баран, таһырдьа тахса ойдо.

Ол тахсан, Ылдьаана маҥан хаарынан сабылла сытар төрөөбүт алааһын, эргичийэн, тула көрдө.

Туох да тыас-уус иһиллибэт, киһи-сүөһү көстүбэт. Ылдьаана тиэтэйбит киһи быһыытынан түргэнник, икки илиитин хардары-таары тайбаан, тыа диэки хаама турда.

Кини тахсан барарын аҕай кытта биһиккэ сытар ньирэй оҕо уһуктан, ытаан тыҥкынаата. Онуоха, өр соҕус буолан баран, холоҥсолоох хотонтон кыһылынан көрбүт, аҕыластаабыт-мэҥилэстээбит, тордох сонноох, чомпой бэргэһэлээх, атах сыҥынньах, айыы-абааһы икки ардынан эмэхсийбит эмээхсин оронон тахсан, умуллаары гыммыт уокка тоҥмут көлөһүннээх тарбахтарын саллан баран, биһиктээх оҕону биэбэйдии барда.
Оҕо ытыырын оттотугар куһаҕан, киҥкир caҥa иһилиннэ:

— Бу дьахталлар, иҥин apaac буолан, аны мунньахха барабыт диэн үгэстэнэн, оҕолорун да оҕолообот буоллахтара. Оттон былыр биһиги син мунньаҕа да суох, оҕо оҕолоон cүөhү иитэн, ыал буолан олорбуппут. Дьахтарга мунньах туох сыһыаннаах баҕайытын, үлэлээбэккэ, дьиэлэрин, сүөһүлэрин-астарын көрүмнэ, мунньахтыы дии-дии, аныгы дьахталлар чолоҥностохторо үhү, — диэн, эмээхсин күтүр, үгэх иччитин курдук, үгэргээн-хоһорҕоон иһэн, туохтан эрэ иэдэйбит саҥатыттан соһуйан, орон анныгар сытар ыт оҕото, киниэхэ эккэлии-эккэлии, өрө сүүрэн тиийдэ.
Бадаҕа, ньирэй oҕo тугу эрэ баакастаата быһыылаах.

Ити курдук, эмээхсин күтүр, улуу киһи, ньуу-ньаа буолан эрдэҕин саҕана, Ылдьаана, төрөөбүт алааһын сыырын өрө сүүрэн тахсан, хаҥкыйа тоҥмут хатыҥ чараҥ устун хааман истэ.

Бу иһэн, киниэхэ өйүгэр араас санаа көтөн түстэ. Урут дьахтары мунньахха ыҥырбат этилэр. Билигин туох эрэ наадаттан ыҥыран эрэр буоллулар? Дьахтар аны эр киһини кытта тэҥнэстэ дииллэр. Ол аата, туох буолуой? Былырыын кыһын биир будьуруйбут баттахтаах кыһыл нуучча тахса сылдьан, эмиэ дьахталлары мунньахтата сылдьыбыта. Ол нуучча тугу эрэ сахалыы түҥ-таҥ кэпсиэн лахсыйбыта да, Ылдьаана кыайан быһааран өйдүөбэтэҕэ. Ол кыһыл нуучча дьaxтapга көҥүл олох кэллэ, дьахтары атаҕастыыр-баттыыр сатаммат диэбитэ. Ону истиэххэ хайтах эрэ үчүгэй этэ, ол гынан баран, Ылдьаана дьиэтигэр мунньахтан киэһэ кээлтин кэннэ эрэ Сүөдэр, тыаттан мас кэрдэн киирэн, аччыктаан, чэйэ бэлэмэ суох буолан, кыыһыран, кинини кырбаабатаҕа эрэ, бэккэ диэн үөхпүтэ-түрүйбүтэ, аны мунньахха сылдьыма диэн буойбута. Ол кэнниттэн аҕыйах хонон баран, оскуолаҕа туох эрэ оонньуу буолбутугар, Ылдьаана бараары гыммытын, эрэ ыыппатаҕа. «Ол аата дуу, дьахтар көҥүлгэ тиийбитэ диэн? Билигин куораттан үөрэхтээх саха дьахтара тахсыбыт үhү. Бэйи, дьэ, кини тугу этэр эбит, истиэхпит ээ. Былырыыҥҥы нуучча саҥарбытын дьахталлар хотон өйдүөбэтэхтэрэ. Сүөдэр төһө да мөҥүө буолтун иһин, мин биирдэ хайтах дьону-сэргэни көрө барбат буолуомуй, үөрэхтээх дьахтары да көрөр туһа.

Оскуола таһыгар баар ыалга Ылдьаана сылдьан баран, дьүөгэ дьахтарын Маайаны кытта аргыстаһан, оскуолаҕа, мунньахтыыр сирдэригэр, барда. Ол баран иһэн, куораттан тахсыбыт дьахтар дьүһүнүн, таҥаһын-сабын, хайтах туттунарын, саҥарарын, сырайынан төһө үчүгэйин, урут билбит киһи быһыытынан, Маайа сиһилии кэпсээн биэрдэ. Ол кэпсээни Ылдьаана бэккэ кэрэхсии иһиттэ.

Оскуола таһыгар кэлбиттэрэ, сэргэҕэ хас да сыарҕалаах ат баайыллан турар эбит. Дьахталлар aaҥҥa тиийэн атахтарын тэбэнэ турдахтарына, дьиэттэн биир хара дьүһүннээх тэллэх ыта сүүрэн тахсан, туох да эппиэтэ суох, үрэн ньолугурата-ньолугурата, Ылдьаана куобах истээх билиис сонун тэллэҕиттэн ытыран баран, тэбинэ-тэбинэ татта. Онуоха дьахталлар, соһуйан, мээлэ xahыытаcтылар. Хаһыыны истэн, дьиэттэн остуорас уол ойон тахсан, тэллэх ытын саҕатыттан ылан баран, ыраах чигдигэ кыыратан кэбистэ. Онуоха тэллэх ыта, көрдьүөбүппүн ыллым ээ диэх курдук, саҥата суох ханна эрэ наадатыгар сүүрэн бэйбэрийэ турда.

Дьахталлар, сааҕынаан-суугунаан, дьиэҕэ киирдилэр. Ылдьаана, бэргэһэтин, былаатын устан баран, өйдүөн көрбүтэ, аан хоско хас да дьахтар кэлэн олороллор эбит.

Дьэ, бары табаах тардан унаарытыы, сорохтор ис хос ааныгар үмүөрүһэн, тугу эрэ көрөллөр.
Мунньах эрэ иннинэ, аргыый аҕай үөмэн, сэрэммит киһи быһыытынан Уһун Дьурантаайы диэн ааттаах кырдьаҕас акыҥнаан киирдэ. Туох да эппиэтэ суох, оҕонньор, бэргэһэтин устан баран, анараа хоско үөмэн киирэ турда. Ол киирэн баран, уҥа муннук диэки өрө көрөн туран, тaҥapaҕa кириэстэннэ.

— Бу оҕонньор дьахтар мунньаҕар эмиэ тоҕо кэллэ? — дэстилэр дьахталлар.

— Бэй, хайтах кэлбэт буолуомуй?! Ол курдук кистэлэҥнээх мунньах дуо? Куоластаах киһи, син сылдьар ини, — диэн баран, оҕонньор, устурууктар дьахтарга тиийэн, дорообо биэрдэ, oл кэннэ эттэ:

— Дьэ, эн, табаарыс устурууктар, кэпсээниҥ? Туох сонун баарый? Куорат хайтах-туох олорор? — диэн, кэпсэтэн истэҕинэ, дьахтара, халыр-мулур кэпсэтэн баран, туран мунньахтыыр хоско киирэн барда. Кини кэнниттэн дьахталлар эмиэ батыһан киирдилэр.

— Табаарыстар, олорон кэбиһиҥ, — диэтэ учуутал, тoҕo эрэ күлэн баран. Онуоха дьахталлар бары тула олорон кэбистилэр. Биһиги Ылдьаанабыт дьон кэнниттэн устурууктар дьахтары тобулу одуулаһа олордо.

«Барахсан тaҥaha-саба тоҕо баҕас ырааһай, бэйэтэ даҕаны дьүһүнүнэн богдо coҕyc кыыс эбит, Дьэ, тугу эрэ этэн тaһaapap» диэн, кини чөрбөйөн иһиллээн олордо. Биир аҕамсыйан эрэр дьахтары, мунньаҕы салайдын диэн, бириссидээтэл таллылар, учууталы көрдөһөн, суруксут оҥордулар. Бириссидээтэл талбыт дьахталлара, аргыый аҕай сыылан кэлэн, остуолга чөмчөйөн олорон кэбистэ. Дьэ, били устурууктар дьахтар туран араатардаабытынан барда. Кини этэрин былаанын тухары дьахтар урукку кэмҥэ батталга олорбутун, аны хайтах сэбиэскэй былаас туругуран, дьахтар эр киһини кытта тэҥнэспитин, быһатын эттэххэ, наар дьахтары хайҕаан, кичэйэн, бэккэ диэн сүрэҕиттэн-быарыттан санаан, кыһанан туран эттэ. Дьахталлар астыннылар быһыылаах.
«Дьэ, үчүгэйдик да ыпсаран этэр кыыс, доҕор, — диэн, Ылдьаана иһигэр хайгыы олордо. — Үөрэҕэ да бэт буоллаҕа!» Устурууктар этэн бүтэрбитин гэннэ ыйытыы буолла. Инники олорбут дьахталлар ону-маны мээлэ ыйыттылар. Ылдьаана эмиэ тугу эрэ ыйытаары гынан эрдэҕинэ, Уһун Дьурантаайы оҕонньор дьон кэнниттэн көкөс гына уһулу ойон туран эттэ:

— Эн, табаарыс устурууктар, ити дьахтар эр киһини кытта тэҥнэһэр диэн этэҕин, дьахтар үтүөтүн таһаараҕын. Ол гынан баран мин биир суолу эйигиттэн ыйытаары гынабын. Ол сөп буолуо дуо?

— Дьэ, тугу ыйытаары гынаҕын, эт, — диэтэ устурууктар.

— Ээ, ити оҕонньор туох эрэ дьиибэни ыйытаары гынара буолуо! Сымыйанан киниэхэ тылы көҥүллээтиҥ, — диэн, учуутал сибис гынан эттэ. Ол икки ардыгар, кырдьык, учуутал эппитин курдук, Уһун Дьурантаайы бэт быдьардык ыйытта. Онуохаҕа дьахталлар саҥалара аймана түстэ, устурууктар буоллаҕына, кыыһыран, иҥин хаана кытарда. Онтон, туох да бокуойа суох, дьахталлар оҕонньору таһырдьа анньарга эттилэр. Инньэ гынан Уһун Дьурантаайы оҕонньор куукунаҕа унньулус гынан хаалла. Кини тылыттан дьахталлар бэккэ диэн өһүргэннилэр, абардылар. Бириссидээтэл дьахтар Уһун Дьурантаайы куһаҕанын хостоон этээри гыммытын, устурууктар дьахтар буойан кэбистэ. Ол аймааһын кэнниттэн мунньах сүнньүнэн барда. Дьахталлар мээлэ элбэҕи кэпсэттилэр. Устурууктар дьахтар, сайдан туран, Лиэниҥҥэ, Үһүс Интэрнэссийэнээлгэ тиийэ сэһэргээтэ. Дьахталлар истэриттэн нэһилиэк сэбиэтигэр хандьытаат туруоттаатылар. Ылдьаананы хандьытаакка эмиэ туруордулар. Ону кини, эрим сөбүлүө суоҕа дии санаан, аккаастанан көрбүтүн ылымматылар.
Киэһэ, хараҥа буолуутун саҕана, Ылдьаана дьиэтигэр кэллэ. Эрим кыыһыран мөҕөр эрэ диэн, куттана-куттана, дьиэтигэр киирдэ. Эрэ дьиэтигэр суох эбит, арай ньаадьыта Ааныска эмээхсин кэлэн хоно сытар эбит.

Дьэ туран Ылдьаана, мунньахха сылдьыбыт киһи быһыытынан, тугу истибитин сиһилии кэпсээн биэрдэ. Ааныска эмээхсин ордук устурууктар дьахтар хайтах дьүһүннээҕин, хас хос ырбаахылааҕын, этэрбэһигэр тиийэ, биринчиктээн ыйытта. Уһун Дьурантаайы оҕонньор ыйыппытын истэн баран, эмээхсин туораттан кыһыйан, кини куһаҕанын барытын хостоото.

Оттолуу, чэй иһэ-иһэ, сэһэргэһэ олордохторуна, хотоҥҥо cүөhү тыаһа тиҥинээтэ, абааһы эмээхсин өлөр саҥатын саҥарда. Онтон соһуйан, утуйа сытар биһиктээх оҕо ытаан ньырылаата, ыт оҕото эмиэ үрэн ньаҕыйда. Ылдьаана хаһыытаабытынан xoтоҥҥo ыстанан киирдэ, ньаадьы Ааныска оҕону көрө барда.
Күннээҕи кыһалҕа кыһарыйбытынан бардаҕа...

1926 с., 4-с Байаҕантай нэһилиэгэ

[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:1926]]</text>
      <sha1>esztsumphrni0ha16fjd50j5fwi0tv8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балыксыт (Ньукулай Неустроев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1100</id>
    <revision>
      <id>5059</id>
      <parentid>5026</parentid>
      <timestamp>2012-02-28T01:48:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5059</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25155" sha1="m6njb44uuuq56bzekedfh3s0mcgdxnq" xml:space="preserve">'''БАЛЫКСЫТ'''

Ок-сиэ, ким манна бу курдук хара мастаах ийэ тыа үүнэн тахсан, күнү-ыйы хаххалаатын диэн анаабыта буолуой?
Дьэ, доҕоттоор, тыа да тыа!

Тиит маһым тэҥкэтэ, тоҥ сиртэн өрө үүнэн тахсан, уһуктаах чыпчаалынан үрдүк күөх халлаан ньуурун аала турбатах абаккабыт баар эбит диэх курдук, куугунаһа-курулаһа, иҥиэттэ-иэдэйэ турдахтара үhү.

Тыас иһиллээбит курдук чуумпу.

Хаһан эмэ мас быыһынан куттас куобах сүүрэн элэс гынан aahap; биирдэ эмэтэ хара улар, тиит төбөтүгэр хатанан, үөһээҥҥи үрдүк килбиэннээх халлаан диэки, тугу эрэ тойоннообут курдук, чолойон олороро көстөр.

Бу хара тыа оттотугар төгүрүк тыымпы күөл кубарыйан, долгулдьуйан көстөр.

Хара тыаҕа тэһийимнэ, тыымпы күөл 
кытыытыгар көтөн түстэххэ, ханан даҕаны хонуу диэн хадьааһын көстүбэт, арай күөл кытыытыгар муҥур куруҥ буолбут тииттэр, синньигэс бииллэригэр диэри ууга түһэн мултуһан тураахтыыллар. Кинилэри көрдөхпүнэ, сүрэҕим ыалдьар, 
кутум-сүрүм тэһииккиир буоллаҕа үhү.

Күөл күөл курдук. Собоһут кыылым уйата, дьиикэй омук арбайбыт баттаҕын сытыы быһаҕынан быһа баттаан ылан, мyҥyp тиит оройугар иилэн кэбиспиттэрин курдук, харааран көстөр. Чочумча cоҕyc буола-буола собоһут кыылым, арбайбыт уйатыттан көтөн тахсан, хара кынатыгар уйдаран талбаара көтөн, күөлгэ эргийэр, ол кэнниттэн сотору мэлийэн хаалар. Собоһут кыылым, сорсуйан хаалан, туох эмэ caҥa дорҕоонун курдугу иһитиннэриэ диэн эрэнимэ.
Ол эрээри айыы дойдута буолан баран, хайтах туох даҕаны саҥа салайар, киһи хараҕа таптыы көрөр кыыла-көтөрө суох буолуой?

Kөpүҥ эрэ! Күөл хаба оттотугар хара тумустаах, кыһыл атахтаах, үрүҥ көмүс түүлээх, хааҕырҕаан саҥарар хопто кыылым устан кылбайа сылдьар. Тыыраахы көтөрүм, иннэ суптуйан, кэннэ сарайан, бүтүннүүтэ кынат, түү иччитэ буолан баран, мас ойуун курдук, күөл үрдүгэр кукунайа-кукунайа ууга суптурута түһэн ылар. Ол кэнниттэн тута үөһэ халлаан диэки өрө көтөн тахсан, тыыраахылыы тыҥкы¬наан, ытаан-соҥоон муҥнанар эбит, оҕолор! Килбиэннээх киэҥ халлаан оройуттан көрөн турар аламай маҥан күҥҥэ үҥэрин билбэтим, ол эбэтэр хара орохтоох систээх мунду балыгы сыыһа харбаан, онтон абаран ытыырын-соҥуурун билбэтим ини, доҕор!

Бу маннык бэйэлээх, күөх толбон буолан көстөр тайҕа кэриир тыам хаба oттотyrap, сатыы былыты саататар, аламай күнү аралдьытар, килбиэннээх киэҥ 
халлааным күлүгүн төгүрүччү тардан ылан, төгүрүк сиэркилэ таас буолан сытар тыымпы күөлүм кытыытынан иэгэйэр икки атахтаах биирдэ эмэтэ, сыл баһыгар-атаҕар хара тыам булдун эккирэтэ сылдьан, aahapa буолуо дуо?

Ол эрээри ханна даҕаны күөх далай, хара тыа иччитэ суох буолбат.

Тыымпы күөлүм арҕаа булуҥун түгэҕэр, ыччат мастаах тумулум yhyrap киэһэ аайы бур-бур буруо унаарыйан көстөр буоллаҕа.

Ол тумулга тиийэн көрдөххө, уу быстар кытыытыгар буруоттан, ардахтан харааран хаалбыт, иҥнэри түһэн турар хатырык отуу баар эбит. Отуу иннигэр уот буруолуу сытар, былыр Дыгын саҕанааҕыга оҥоһуллубут, айаҕа сарымтыйан хаалбыт тимир солууччах иҥнэри түһэн олорор, уот аттыгар хас да туос тордуйа сытар, отуу тулатыгар аппа сир балык хатырыга буолбут, тиит мас төрдүгэр хас да балыктыыр туу өйөнөн турар. Хатырык отуу иһигэр ким да баара биллибэт.
Күөл диэки көрө түстэххэ уҥуоргу саҕаттан тыылаах киһи, аргыый, аат эрэ харата эрдинэн, отуулаах кытыы диэки устан иһэр. Сотору соҕус буолан баран, ханнык эрэ саһаран хаалбыт хамыс быыһынан эргэ баҕайы тыы төбөтө сурулаан кэлэн, кытыыга анньынна. Аргыый аҕай, сэрэнэн-сэрэнэн, тыыттан кырдьаҕас оҕонньор киһи тахсан кэллэ.

— Тыаһаабат уулаах тыымпы күөлүм иччитэ буолбут, уу байанайа, сыраанда күлүк — Балыксыт Былатыан, до¬рообо, кырдьаҕас! Аата, эйигин харахтыыр, эн саҥаҕын истэр күннээх эбиппин ээ.

Дьэ, доҕотторуом! Мин эһиэхэ маа¬ҕыттан Балыксыт Былатыаны кэпсээ¬ри оҥостон баран, тыаһаабат уулаах тыым¬пы алааспын хоһуйарбар буолан, күнү-ыйы мээлэ ыыттым. Хайтах гыныамый, тылтан тыл ситимнэһэн, үөскээн барар.

Оҕонньор, мин диэки көрөн баран, аргыый аҕай эттэ:

— Тугу гына сылдьар oҕoҕyн?

— Ээ, тыаҕа саалана сылдьабын, хара тыа байанайа тугу эмэ дьоллоорой диэн. Эн, кырдьаҕас, хайтах-туох сытаҕын? — диэтим мин, оҕонньору сырайын-хараҕын одуулаһа-одуулаһа.

— Олоробун үчүгэйдик, булт суох, — диэн баран, оҕонньор, ыалдьыты абааһы көрбүт киһи быһыытынан, иэдэс биэрдэ. Ол кэнниттэн, уотугар саба түһэн сытан, тииһэ суох айаҕынан бурулаччы үрбүтэ, үрүҥ күл, өрө бурҕайан тахсан, сырайын саба тибиирдэ, онтон уолуйбакка эрэ, оҕонньор киһи уотун бурулаччы үрэ олордо.

Ону көрөн баран, мин тоҕо эрэ күлүөх санаам көтөн түстэ.

— Тоҕо күллүҥ, доҕоор? — диэтэ оҕонньор, умайан эрэр уотугар амынньыкыны быраҕа-быраҕа.

— Ээ, бэйэм, оту-маһы көрөн үөрэбин.

Ити кэнниттэн, туох да саҥата суох, балыксыт оҕонньор солууччахтаах чаанньыгын туппутунан, күөлүн кытыытын диэки тиэтэйэ-саарайа, сылайбыт атаҕын сыһан, тиэрэ-маары тайбаан, киирэ турда.

Оо, күтүр өстөөх! Иэгэйэр икки атах¬тааҕы ахсааннаахтык көpөҥҥүн, иэримэ дьиэҕиттэн тэлэһийэн, хара тыаны сырайданан хаалаҥҥын, тыатааҕы курдук, apҕax эрэ хаһынарыҥ хаалбыт ээ. Аата, собоһут кыыл курдук, сорсуйан бардаҕыҥ.

Ити курдук санаан, мин абара олордохпуна, оҕонньорум, икки илиитин акыччы санньылытан, дьэбиннээх солууччахтаах чаанньыгар уу баһан салыбыратан таһаарда.

Сырайын-хараҕын өйдүөн одуулаан көрбүтүм, үмүрүйбүт соҕус туруору сүүстээх эбит, баттаҕа, туртайан баран, тыымпы күөлүм хагдарыйбыт хамыһын дьүһүнүн курдук, саһаран эрэр, уһун соҕус субуруйбут муруннааҕа, боруоска табаах симиллэн, бочугунас тыастаах буолбут, ымайбыт уоһун иһигэр аҕыйах аҕай тиистээх, сэҥийэтигэр cи буолуохтааҕар сэбирийбит бытыктаах эбит. Сырайа буоллаҕына, күн уота сиэн, тыал быһыта сынньан, кэриэрэн, дьэс алтанын курдук, саһаран хаалбыт. Тугуттан даҕаны хараҕа ыраас, сытыы эбит. Кэпсэттэҕинэ, киһи cыpайын утары көрбөт идэлээх кырдьаҕас. Ол-бу диэки элээр-мэлээр көрө олорор үгэстээх киһи эбит.

— Тукаам, балык буһардахпына, сиэҥ этэ дуо? — диэтэ балыксыт, чаанньыгын көлөтүгэр иилэ туран.

— Сиирим кэмнээх буолуо дуо? Чэ эрэ, хата, үчүгэй аҕайдык бөдөҥ собоҕуттан буһаран көр.

— Һэ-һэ, бөдөҥ собо диэн кэлээхтиэ дуо, быйыл балык мөлтөх быһыылаах. Эбэ тоҕо эрэ санаата кэлбэтэх.

— Кырдьаҕас, бу эбэҕэр бултуур буолтуҥ хас сыл буолла? 

— Һэ-һэ! Дьэ, тугун өйдүөм буоллаҕай. Киһини билэр буолуохпуттан ыла бу күөл кытыытыгар баарбын билэбин. Дьэ, ырааппыта буолуо эбээ, тугун билиэм буоллаҕай, кырдьан, түөс-маас буолбут киһи, һэ-һэ! 

— Оттон бу эбэ кытыытын арахпакка буулаабытыҥ хас сыл буолла?

— Уон төгүрүк сыл буолла. Эмээхсиним өлбүтүн тухары бу дойдуну булбутум. Үлэни кыайбат буолтум тухары наар булду батыспытым. Ол гынан баран, кырдьар диэн кырыыс мyҥa эбит — бултуурбун даҕаны кыайбат буоллум, тукаам. Сытыахтааҕар эрэ хороҥноон сылдьабын. Дьиэ тэрилтэтигэр туһата суох буолбут киһибин.
Ити икки ардыгар оҕонньор, балыгын хатырыктаан, уотугар буһаран кэбистэ. Ол кэнниттэн мутук обоччоҕо табаах ууран тарта, табааҕын буруотун айаҕын иһиттэн хотон таһаарбат табаахсыт буолла.

Ону-маны кэпсэтэ түһэн баран, мин өр соҕус саҥата суох өттүктүү түһэн сыттым. Ол сытан иһиттэхпинэ, күөл уҥуоргу өттүгэр туох эрэ тиҥинэс тыас тыаһаата. От-мас төбөтө эймэнэ түстэ, күүстээх халарык күөл уутун оттотунан хайа солоон, илин кытыыга курбачыйан таҕыста.

— Оо, бу дойдуга халарык эмиэ сылдьар буолар эбит дуу? — диэтим мин.

— Һэ-һэ-һэ! Бэккэ этэҕин, доҕор, оттон күөл иччитэ сылдьар буоллаҕа дии. Күрүс-күрүс буола-буола, ити курдук, кэлэн aahap идэлээх.

— Маннык улахан эбэ иччилээх буолумуна. Эн, Былатыан кырдьаҕас, caahыҥ тухары эбэҥ кытыытыттан арах¬сы¬батах киһи буоллаҕыҥ. Биирдэ эмэтэ кини киһини харахтыырыҥ дуо?

Балыксыт, өр соҕус саҥата суох сөҥөн олорон баран, эттэ:

— Көрүмүнэ, сорох икки эрдигэр, син түүл-бит курдук, биллэн aahap. Биирдэ илэ харахпынан көрбүтүм буолан баран, бүдүүлээн, субу курдук дьүһүннээх диэн быһааран билбэтэҕим, кини буоллаҕа диэн сэрэйэ эрэ санаабытым.

Ити кэнниттэн оҕонньор, хап-сабар ойон туран, солууччахтаах балыгын булкуйа охсон биэрдэ.

— Биир киэһэ эбэм уҥуоргу өттүгэр тыылана сылдьан, хамыс быыһыгар хара ыт буолан тахсан олорорун көрбүтүм, — диэтэ оҕонньор, хат кэлэн, мин аттыбар олорон баран. — Миигин көрөөт, ууга киирэн баран, мэлис гынан хаалла. Куттанан, абааһы көрөммүн, ол түүн аанньа утуйбатым. Онон эбэм иччитэ баарын ол курдук биирдэ биллэрэн турар. Ол кэнниттэн, хас да сыл буолан баран, эмээхсиним өлөр кыһыныгар эбэм мууһа туоратынан күөрэлэммит этэ: иччитэ алдьаттаҕа буолуо. Сүдү угус буолан баран, муоһунан күөл мууһун хайа солуур дииллэрэ былыргы дьон. Ол этэллэрэ кырдьык эбит буоллаҕа. Нэһилиэктэн киһи өлөөрү гыннаҕына, куруук ол курдук гынар.

Ити кэнниттэн oҕонньор өр баҕайы саҥата cyox күөлүн көрөн олордо. Мин эмиэ, тугу да саҥарбакка, кинини одуулаһа олордум.
Кырдьаҕаһым тугу эрэ көхсүгэр толкуйдаан, санаан эрэр? Туох ону сэрэйиэ баарай?!

Оҕонньор, көхсүн этитэн баран, үөһэ тыынна, айака¬лаата, ол гэннэ ньилбэҕиттэн тайанан баран, солууччахтаах ба¬лыгын аҕалан, мин иннибэр уурда. Собобутун сии олорон, Балыксыт оҕон¬ньор аны наар миигиттэн ону-маны ыйытар, ыраахтаҕыга тиийэ ырытар киһи буолла. Мин тугу билэр¬бин кэпсии сытаатым. Күтүрү, кырдьыга, ити курдук ыраа¬ҕынан эҥсэн саныыра буолуо диэбэт этим. Онон киһи киһитэ өттө, дэлэҕэ собоһут кыыл курдук буолуо дуо...
Хаһалаах эмис собону тото сиэн баран, мин бараары турдахпына, оҕонньор, курутуйбут киһи курдук, сонньуйан туран, эттэ:

— Хайа, тукаам, бараары гынныҥ дуу? Барымына, тугу гына миигин, абааһы, бүдүк буолбут оҕонньору, кытта олоруоҥуй? Эдэрим буоллар, мин да бара-кэлэ сатыам этэ. Һэ-һэ-һэ! Хата, аныгы сырыыгар табаахта кэһиигин аҕалаар, мин собо ууруом, — диэтэ.

Тыа саҕатыгар тахсан баран, кэннибин хайыһан көрбүтүм, оҕонньор эрэйдээх тоҕо эрэ күөлүн кытыытын диэки аат эрэ харата саллаҥнаан эрэр эбит. Тыытын уутун эһэ киирдэҕэ буолуо.

Оо, тыаһаабат уулаах тыымпы эбэм, соҕотох иччигиттэн эстэриҥ чугаһаабыт ээ, бадаҕа...

Күһүнүгэр тиийэн мин иһиттим — Балыксыт Былатыан оҕонньор эбэтин кытыытыгар өлө сытарын булан ылбыттар үhү диэн...

Ону истибит дьон, үөһэ тыына-тыына: «Оо, оҕонньор барахсан, дьэ, сараабыт ээ, буолумуна», — дэстилэр. 

Күһүҥҥү түүн, соботуттан кэриэһин тото сиэн баран, Балыксыт Былатыан, саҥынньаҕын бүрүнэн баран, хатырык отуутугар түлүк уутун утуйа сытан, туох эрэ күүстээх тыас тигинээбититтэн уһук¬тан кэлэн, өндөйөн көрбүтэ, отуутун айаҕа аһыллан хаалбыт эбит, хара тыа тыаһа тиҥинэс буол¬бут, тыаһаабат уулаах тыымпы эбэтин долгунун тыаһа ньил¬лиргэс буолбут, хара былыт мааҕы бэйэлээх күндүл маҥан халлаанын бү¬рү¬йэн кэбиспит, хара самыырынан туох да көстүбэт гына тоҕо түһэ турар эбит.

Алдьархайдаах-аанайдаах силлиэ түһэн, оҕонньор хатырык отуутун көтү¬тэн илдьээри муҥнаан эрэр эбит. Балыксыт өйдөнөн кэлбитэ, төбөтө туох да салаҥнык ыалдьыбыт, сүрэҕэ көппүтэ диэн туохтан да муҥ, тамаҕа хатан хаалбыт, этин сылааһа уокка баттаабыт курдук буолбут.

«Көр, ыалдьыбыппын ээ», — дии санаата оҕонньор, оронугар хат сытан баран. Тыал тыаһа, ардах түһэрэ ордук күүһүрэргэ дылы гынна. Уу булан, тамаҕын сиигирдээри, оҕонньор хат оронон туран иһэн, мэйиитэ эргийэн, түҥ-таҥ баран, кыайан cүһүөҕэp турумуна, умса баран түстэ. Ол гэннэ ыараханнык, иҥсэлээхтик ынчыктаата. «Ок-сиэ, өлөр кэлбит ээ, бадаҕа! Күүс суох буолбут. Сааспар ынчыктыыр диэни билэ илик этим. Ол, бу күнүм хараарара кэллэҕэ. Бар дьонум, бырас-тыы, хара тыам, күөх далайым иччилэрэ, бырастыыларыҥ! Аны эһигини кытта аалсарбыттан ааһаары гынным быһыылаах».

Ити курдук, оҕонньор иһигэр курутуйа сытта. Оннооҕор эмээхсинэ өллөҕүнэ тахсыбатах хараҕын уута субуруйда, тыына улам-улам кылгаата, түҥ-
таҥ буолла, өлөр диэн чугаһаата быһыылаах. Арай тыал тохтуурун быыһыгар, өлөөрү чиччигинии сытар оҕонньор иһиттэҕинэ, күөл кытыытын диэки ыт үрэн ньаҕыйда.

«Эбэм иччитэ баарын биллэрдэҕэ», — дии санаата оҕон¬ньор. Ол кэнниттэн туох эрэ кэлэн, кинини атаҕыттан тардыалаата. Оҕонньор, соһуйан, оронугар 
олоро түстэ. Хараҕын уутун туора-маары соттон баран, өйдүөн көрбүтэ, били кини өлбүт эмээхсинэ кэлэн, отуутун өҥөйөн туран, куолутунан мөҕөн эрэр эбит.

— Оҕонньоор, тур! Аата, күтүр өстөөх, утуйдаҕа баҕac кытаанаҕын. Чэ, тур, барыах!

— Бачча түүн ол ханна барабыт? — диэтэ оҕонньор, сүрэҕэлдьээбит киһи быһыытынан.

— Эн дөксө ол-бу диэн дойҕохтуу олороҕун. Киһи тылын истибэккин, — диэтэ да, эмээхсин оҕонньору, икки акымалыттан сулбу таһыйан ылан, түҥ-таҥ ытыйан, ханна эрэ көтүтэн илдьэ барда.

— Бу күтүр, киһини аны ууга түһэриэ. Арах oҕoлор! — дии санаан баран, оҕонньор ханна да барбытын билбэтэ...

Балыксыт Былатыан кырдьаҕас өлөн хаалла.

Хас да сыл буолан баран мин, түргэн атахтаах тайах кыылы эккирэтэн баран, мэлийэн төннөн иһэн, мунан, биир улахан тыымпы күөл кытыытыгар хара тыаттан көтөн түстүм. Өйдүөн көрбүтүм, били бокуонньук Былатыан оҕонньор эбэтин кытыытыгар кэлэн турар эбиппин. Кырдьаҕаспын кэриэстии санаан, кини отуута турбут тумулугар бардым.

Тиийэн көрбүтүм, оҕонньорум хатырык отуутун онно эрэ харааран хаалбыт. Кырдьаҕас тиит анныгар хас да алдьанан хаалбыт туу сүрэхтэрэ ыһылла сыталлар эбит. Күөл диэки эргийэн көрбүтүм, би¬ли оҕонньорум тыыннаа¬ҕар миинэр тыытын түгэҕэ эрэ маҥхайан сытар. «Ок-сиэ, оҕонньор эрэйдээх, аата, имниин эһиннэҕэ. Аны тыымпы күөлү икки атахтаах сырайдыыр да үhүө», — диэн курутуйа саныы-саныы, мин тыа диэки тахсан истим.

Күөл сыырын тахсаат, өйдүөн көрбүтүм — арай тыа иһигэр бурдук ыспыт солооһун баар буолбут. Күөх куоластаммыт бурдук, ииччэх киирбэт гына, өрө анньан тахсыбыт эбит.

«Көр, манна бурдук үүннэрбиттэр эбит ээ. Бу Былатыан оҕонньор уола кэлэн ыстаҕа» диэн сэрэйэ-сэрэйэ, мин, 
бурдук күрүөтүн төгүрүйэ хааман иһэн, кыра чочур үрдүгэр өлбүт киһи кириэһэ турарыгар иҥнэ биэрдим. Били оҕонньор эрэйдээҕи манна көммүттэр эбит. «Өллөхпүнэ, эбэм кытыытыгар көмөөрүҥ», — диэн, кэриэһин эппит буоллаҕа.

Оҕонньор уҥуоҕун аттыгар туран эрэ, күөлү көрбүтүм, сайыҥҥы күн уотун сардаҥатыгар уу күөх толбоно күлүмнээн көстүбүтэ, дьэ, көрүөххэ кэрэ этэ.
Балыксыт Былатыан эбэтин таптыан да таптаабыт эбит.


[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Ньукулай Неустроев]]</text>
      <sha1>m6njb44uuuq56bzekedfh3s0mcgdxnq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иирээн (Ньукулай Неустроев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1101</id>
    <revision>
      <id>5699</id>
      <parentid>5029</parentid>
      <timestamp>2012-09-22T08:44:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Www~sahwikisource</username>
        <id>490</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5699</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18437" sha1="ed63drgn6ommx195b02nhmd6ul3o5wp" xml:space="preserve">== ИИРЭЭН ==
Нэһилиэк сэбиэтин мунньахтыыр дьиэтин иһэ, кэҥэс соҕус хотонноох балаҕан. Уҥа муннукка, уһун остоолу тула олорон, нэһилиэк сэбиэттэрэ мунньахтыыллар.
Үрдүлэригэр баар таҥара холлоруга иччитэх, истиэнэҕэ улахан баҕайы Лиэнин мэтриэтин ыйаан кэбиспиттэр, ол гэннэ үрүҥ кумааҕыга суруллубут, бэчээттэммит даҕаны ыйаахтары хайа батарынан истиэнэҕэ сыһыартаабыттар.

Нэһилиэк сэбиэттэрин силиэннэрэ бары, остоолго бүк түһэн олорон, ботур-ботур кэпсэтэ-кэпсэтэ, суруксут тугу эрэ суруйарын одуулаһаллар, ол икки ардыгар мэккиһэн, улаханнык саҥарсан бараллар.

Xaҥac диэки дьиэлээхтэр ону-маны үлэлииллэр. Атах ороҥҥо, тымныынан аргыйа турар көлөһүннээх муус түннүк анныгар кырдьаҕас оҕонньор киһи, куобах нэгэ истээх холто буолбут тордох сону бүрүнэн баран, илиитигэр мас тайаҕы туппут, ол гэннэ сир диэки дьөлө көрөн, бүк түһэн олорор. Өйдөөн көрдөххө, икки хараҕа суох хара балай буолбут эбит.

Дьон кэпсэтэрин иһиллиирэ биллибэт эбэтэр былыр, эдэр, харахтаах эрдэҕинэ хайтах сылдьыбытын санаан, курутуйан олороро биллибэт. Кинини даҕаны, олус киһи баар диэн, бадаҕа, ким да кэрэхсээбэт буолбут.

Таһыттан биир киһи, өр баҕайы тоҥмут ааны хаахынатан, туманы кытта аргыый аҕай дьиэҕэ киирэн кэллэ. Аан тыаһыттан соһуйан, хараҕа суох оҕонньор, cөҥөн олорон, өрө көрө түстэ, ити гэннэ уоһун иһигэр ботугур гына саҥарда:

— Эмиэ киммит түөһүллэн киирдэ? — инньэ диэн баран, тииһэ суох уоһунан тугу эрэ ыстаан кумугулдьутта.
Били таһыттан киирбит киһини, бэргэһэтин, саал былаатын устубутун гэннэ көрбүттэрэ, арай Куоҕас уола Киппэ Кирилэ эбит. Кини бэйэлээх сырайа-хараҕа тоҕо эрэ арбы-сарбы буолбут, баһын аҥаардыы куобах өрөҕөтүнэн саба бааммыт, уокка тиийэн итиннэ. Дьиэлээх Дьаакып, уот иннигэр тугу эрэ быһаҕынан тутта олорон, соһуйбут киһи быһыытынан Киппэ Кирилэ сырайын өрө көрөн мылайда. Ол кэннэ ыйытта:

— Хайа, доҕор, бу ханна бардыҥ?

Онуоха Киппэ Кирилэ, уҥа муннук диэки хараҕын кырыытынан кылапыс гына көрөн баран, аргыый аҕай эттэ:

— Дьэ, доҕор, мин түбэспэтэхпэр түбэһэн кэлэн турабын. Киһи өлөрө диэн дөбөҥ суол буолар эбит. Бэҕэһээ мантан барарбар өлүөр киһи этим... Онон киһи оһолго түбэһэрэ чугастан буолар эбит.

— Тыый, доҕор, ол туох буоллуҥ?! Сылгыга өллүҥ дуо? — диэн, кистии-саба Дьаакып хат ыйытта.

— Миигин киһи дэҥнээтэ, — диэтэ Киппэ Кирилэ. — Кэл эрэ манна, эйиэхэ сиһилии кэпсиим, — диэн баран, хаҥас быыс кэннин диэки барда. Дьаакып, хап-сабар туран, барыста.

— Ити киһи туох буолан кэллэҕэй? — диэтэ уоһун кытта нэһилиэк сэбиэтин бириссидээтэлэ Мэхээс, уҥа ороҥҥо Лиэнин мэтриэтин анныгар олорон эрэ. Инньэ диэбитин доҕотторо аахайбакка хааллылар, бэйэлэрин кэпсэтиилэрин тохтоппотулар.
Өp coҕyc буолан баран, Киппэ Кирилэ дьиэлээх Дьаакыптыын быыс кэнниттэн тахсан кэлэн, уот иннигэр турдулар. Бириссидээтэл Мэхээс, кинилэри көрөөт, ыйытта:

— Хайа, Кирилэ табаарыс, тоҕо кэллиҥ, туох наадалаах буолан, бачча ыраах сиргэ? Урут бу дьиэҕэ хотон быкпат киһи этиҥ ээ.
Онуоха Киппэ Кирилэ, көхсүн этитэн баран, эттэ:

— Мин моһуогуран кэлэн турабын, — диэтэ, ол гэннэ тоҕо эрэ кыбынан турар саал былаатын, кэһиитин эт аҕалбыт киһи курдук, туппахтаата.

— Бэй, ол туох моһуокка ылларан кэллиҥ? — диэтэ Мэхээс. Остоолго олорор дьон бары чөрбөҥнөөн иһиллээтилэр.

— Оттон, этэрдээх буоллаххына, аттыларыгар баран, этэн көр ээ, — диэн, дьиэлээх Дьаакып Кирилэни сүбэлээтэ.

Киппэ Кирилэ, хап-сабар остоол диэки хааман иһэн, дьиэ оттотун диэки тохтоото, сырайа кытаран, дьэс алтанын курдук дьүһүннэнэн барда, хараҕыттан уу-хаар баһылынна, xaҥac илиитинэн баһын саба бааммыт куобаҕын тириитин көннөрүннэ, ол гэннэ эттэ:

— Үтүө тойотторуом, миигин киһи атаҕастаата, баттаата...

— Ол ким, доҕоор? — диэн, соһуйбут курдук, Миитэрэй суруксут даппыйан ыйыта оҕуста.

— Мин Ылдьаана диэн биир ойохтоох этим. Ол дьахтар баара, бу сассыарда төбөбүн хайа охсон кэбистэ. Ону эһиэхэ тыллыыбын. Бу дьахтары эһиги сүбэтин буллаххытына сөп буолсу...

Инньэ диэн баран, Киппэ Кирилэ көхсүн эмиэ этиттэ, икки илиитин быар кууһунна, ол гэннэ эрчимнээх соҕустук тоҥхос гынан, остоолго олорор дьоҥҥо үҥэн кэбистэ.

Үҥсэр киһи киэбин ылынна быһыылаах.

Дьиэ иһигэр им-ньим бардылар. Xaҥac диэки дьиэлээх дьахтар Маайа, хотонугар бурдук тарда киирэн иһэн, чабычахтаах бурдугун кыбыммытынан, айаҕын атан баран, көрбүтүн чыпчылыйбакка эрэ, ohox чанчыгар иһиллээн турда. Атах сыгынньах мэник уол, холумтан үрдүгэр ойон тахсан, торбос ыстаанын өрө тардына-тардына, дьон саҥарсалларын иһиллээн, дээдэйэн турда.

— Ол төһө улаханнык өлөрдө, тугунан оҕуста, туохтан ииристигит? — диэн, бириссидээтэл Мэхээс ыйытта.

— Удьаанан куйахабын быһа охсон кэбистэ. Бастаан ыал буоллахпытына, бэйэм оҥорбут удьаам этэ. Ол удьаа хайа барыар диэри сырбатта, хааным өрө тыга түстэ, мэйиим эргийтэлээтэ, хараҕым ирим-дьирим буолла. Киһи суоҕа эбитэ буоллар, төрүт өлөрүө эбит, — диэн, дьэ, Кирилэ оҥостон туран кэпсээн эрдэҕинэ, остоолго олорор дьон бары күлсэн тигинэһэ түстүлэр. Оннооҕор, дьоҥҥо көҕүйэн, атах ороҥҥо олорор xapaҕa cyox оҕoнньоp күлэн күһүгүрээтэ. Xoлyмтaҥҥa турар мэник уол, эмиэ күлэбин диэн, холумтаны мүччү үктээн, иэнинэн сиргэ тиэрэ таһылла түстэ. Онуоха ийэтэ Маайа: 

— Hoкoo, бу уол уокка түһээри гынна ээ, бар антах! — диэн баран, уолун охсоору, холумтаҥҥа сытар сыпсыны сулбу тардан ылла. Онтон уола, ыстанан кэлэн, үҥсэ турар Киппэ Кирилэни кууһа түһэн баран, күлэ-күлэ, өрө көрөн турда.

— Ээ, бэйи, тукаам, киһиттэн сүгүн буол, — диэтэ Кирилэ, ол-бу диэки көрө-көрө. Дьон күлсүбүттэриттэн кини бэккэ диэн кыбыһынна, улаханнык моһуогурда.
— Дьэ, бэт, доҕор! Эн этэриҥ кырдьык буоллаҕына, дьахтар атаҕастаабыт. Хайтах буолан, ол бэйэҕит-бэйэҕитинэн ииристигит? — диэтэ Мэхээс, күлэ-күлэ.
Онтон эр ылан, Киппэ Кирилэ хат саҥаран барда.

— Эһиги, табаарыстар, бу бааспын да көрүҥ, — диэн баран, Кирилэ xaҥac илиитинэн куобаҕын тириитин yhyлу тapдан ылла. Онуоха Миитэрэй суруксут, ойон туран, Кирилэ баһын имэрийэн көрдө.

— Оо, дьэ, кырдьык, өлөрбүт! Барахсан, оттон тоҕо аһаран-тойдоон биэрбэтиҥ? Аата, киниэхэ олорон биэрдэҕиҥ, — диэтэ Миитэрэй, кырдьык аһыммыт киһи курдук, Кирилэ сирэйин-хараҕын одуулуу-одуулуу. Дьон эмиэ күлүстүлэр.

— Аһаран биэрэн диэн — хайаан аһарыам буоллаҕай? Өйдүөбүнэ олордохпуна oҕycтa. Арай биирдэ куйахам уот аһыйан хаалла, — диэтэ Киппэ Кирилэ. Аһыннарбыт киһи буолан, санаата улаханнык көтөҕүлүннэ.

— Дьэ, буоллаҕа, хайаан даҕаны аһараахтыаҥый, соһумас өлүү буоллаҕа, — диэтэ Миитэрэй, ол кэнниттэн ыгыста-ыгыста күлэн быычыгыраата.

— Бэйи, доҕор, бу тохтоо! — диэн, Мэхээс Миитэрэйи буойда. — Кырдьык даҕаны, оонньуу ааһан эттэххэ, бу киһи атаҕастаммыт быһыылаах, ойох-эр иирсэрэ манан буолбат...

— Оннук-оннук, — диэтэ хат-сабар Киппэ Кирилэ. — Бу дьахтар миигин сүгүн олордоруттан ааста, туой куруук мөҕөp, сынньаары гынар. Биирдэ эмэтэ тугу эмэ саҥараары гыннахпына, төрүт саҥаппат — эн эрэйдээх тугу билэҕин, акаары, оннук-маннык диир, эйигинньик ыты кытта олоруохпун даҕаны баҕарбаппын, оҕолорум суохтара буоллар, эйигиттэн арахсыам этэ диир. Онон арахсан бараары гынар быһыылаах. Ону эһиги, үтүө табаарыстар, сөптөөҕүн булан дьаһайдаргыт абырыа эбиккит. Бу дьахтарга мээлэ миигин атаҕастаппаккыт буоллар үчүгэй буолуо этэ, — диэн, Киппэ Кирилэ, ойоҕун үҥэн, өрө кимэ турда.

— Дьэ, сүрдээх дьахтар эбит. Ол хайтах куруук атаҕастыыр, баттыыр хотунуй? Хор, эйигин сымнаҕас киһи буолуо диэн саныырбыт. Эн этэриҥ кырдьык буоллаҕына, дьахтар ыйытыллыах кэриҥнээх, — диэтэ Мэхээс бириссидээтэл.

— Эн, Мэхээлэ табаарыс, сөпкө этэҕин. Мин кинини атаҕастаабыппын билбэппин. Бэйэтэ наар булар, — диэн, Киппэ Кирилэ кимэн истэҕинэ, дьиэлээх Маайа саҥата эттэ:

— «Атаҕастаабыппын билбэппин» буола-буола! Хайа, эн даҕаны ойоҕуҥ хараҕар үүт ыкпатах эриискэ буолуоҥ ээ...
Онуохаҕа Киппэ Кирилэ дьахтар диэки кынчарыйан кэбистэ.

— Ээ, эйиэхэ туох буолуох баҕайытын caҥapa тураҕын? Хата, киирэн бурдуккун тардаахтаа, — диэн, ойоҕун Дьаакып саба саҥаран кэбистэ.

— Ити, кырдьык. Маайа этэригэр дылы, хайа, бу да киһиэхэ кыра абааһы баар буолуо ээ, — диэтэ сэбиэт силиэнэ Ньукулай оҕонньор, сиргэ чыр гына силлээн баран. Ньукулай оҕонньор эппититтэн Киппэ Кирилэ кыһыйда быһыылаах, сырайа кытар гына түһэн баран, тугу эрэ этээри гынан эрдэҕинэ, бириссидээтэл Мэхээс саҥарда:

— Оннук да буоллар, биһиги киһи тыллыы турар суолун мээлэ хаалларарбыт сытаммат. Онон, дьахтары манна аҕалтаран, ыйытан көрүөххэ. Доҕоор, бараҥҥын дьахтаргын ыҥыран көрүөххүн.

— Ээ, суох, ол мин ыҥырбыппар иннинэн буолан кэлбэт дьахтар, доҕор! Атын киһинэн ыҥыттарыҥ, — диэтэ Киппэ Кирилэ.

— Оннук да буолуо. Арай эн, милииссийэ Дьаакып, баран көрүөҥ буоллаҕа.

— Ээ, барымна. Миэхэ даҕаны сүгүн буолан кэлэр дуу, кэлбэт дуу, — диэтэ Дьаакып милииссийэ, балаҕанын үрдүн диэки хантайан баран.

— Тоҕо кэлбэт буолуой? Эриҥ үҥсүүтүнэн нэһилиэк сэбиэтэ ыҥыттарар диэтэххинэ, кэлиэ буоллаҕа. Сарсын, үлэтин үлэлээн баран, кэллин.

Ити кэнниттэн нэһилиэк сэбиэттэрэ хат мунньахтаан бардылар. Киппэ Кирилэ буоллаҕына, аны туох үтүө таҕыстаҕай, сымыйанан да үҥсүбүппүн диэх киһи курдук, остоолго олорор дьону тэһи одуулаан туран баран, санаа булан, кэннинэн чугуруйан тиийэн, ohox уҥа чанчыгар баар олох маска олорон кэбистэ.
Атах ороҥҥо олорор xapaҕa суох оҕонньор уоһун кытта ботугуруур саҥата иһилиннэ:

— Аныгы үйэ буолан, эр-ойох иирээнэ, арахсыыта элбээн турар, бадаҕа. Оттон былыр киһи, хайтах да сордостор, бииргэ олорор этэ буоллаҕа. Аныгы дьахтар, тэппини эрэ иһиттэр, эрбиттэн арахсабын, барабын диэн үгэстэнэр. Олох уларыйара дөбөҥ буолар эбит. Аны, өлүөхпэр диэри, тугу-тугу истэр буоллум... Дьэ буоллаҕа... Кирилээ! Инньэ гынан, дьахтаргынаан арахсыыһыгыт дии? — диэн, оҕонньор улахан баҕайытык caҥаран ыйытта.

— Мин тугу билиэмий, тойоттор быһаарыахтара буоллаҕа, — диэтэ Киппэ Кирилэ.

— Тойоттор дээ? Ок-сиэ, тойоттор буолумна! — диэн, оҕонньор эҥээттэн эрдэҕинэ, уола дьиэлээх Дьаакып саба саҥарда:
— Оҕонньоор, айдаарыма эрэ! Туох буолан тэһитэ бардыҥ? Дьон мунньахтыы олорор буолбаттар дуо?!
— Ээ, мунньах дуо? Буолуо, — диэн хаалла xapaҕa суох оҕонньор.

Дьиэ иһигэр им-ньим буолла. Хотон иһигэр бурдук тардар таас тыаһа тигинээтэ, торбос маҕырыыр caҥaта иһилиннэ.
— Маайа бурдугун тардан эрэр дуу? — диэн, оҕонньор эмиэ хат ыйытта.
Онуохаҕа ким да саҥарбата.

''1926 с., 4-с Байаҕантай нэһилиэгэ''
[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:1926]]</text>
      <sha1>ed63drgn6ommx195b02nhmd6ul3o5wp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эргэ сүктэр кыыс (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1102</id>
    <revision>
      <id>5037</id>
      <parentid>5036</parentid>
      <timestamp>2012-02-25T23:02:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* МАҤНАЙГЫ КӨСТҮҮТЭ */</comment>
      <origin>5037</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24640" sha1="o42d1zwwspku0o0xqecmd6umdtal3t4" xml:space="preserve">== ЭРГЭ  СҮКТЭР  КЫЫС ==
:::(Биир төгүллээх, ырыанан кэпсэтэр ооньньуу)

:::''Ооньньуур дьоно:''
:''Кыыс'' — сүүрбэтин туола илик эдэр, үчүгэй дьүһүннээх, үчүгэй таҥастаах.
:''Аҕата'' — кырдьа барбыт, мааны таҥастаах киһи.
:''Ийэтэ'' — кырдьа барбыт, мааны таҥастаах дьахтар.
:''Күтүөт'' — кыыс эрэ. Эдэр, ыраас киһи.
Алта-сэттэ үчүгэй таҥастаах кыргыттар.

:::''Ооньньуур сирдэрэ:''

Сааскы киэһэ. Ооньньуур сир тулата күөх тыа. Ону кытта балаҕан аҥаар муннуга аанныын көстөр.

== МАҤНАЙГЫ КӨСТҮҮТЭ ==
&lt;poem&gt;
Ооньньуур сир оттотугар, тиит төрдүгэр күөх от, сибэкки үрдүгэр олорон, кыыс, баттаҕын тараана-тараана, сахалыы куолаһынан бытааннык ыллыыр. Атын ким да суох.
К ы ы с:
Сассыҥҥы саһарҕалаах күн
Сатыы ойуур быыһынан
Сандаарар саһарҕатыгар
Күндүл маҕан күн
Күөх тыа күөнүттэн
Күндээрэ күөрэйэригэр
Халыҥ халыым харыйданан,
Аҕам дьахтар арыальдьыттанан,
Сүҥкэн олоҕу сүрүннүү
Сүктэр күнүм буолла!.. (''Тохтуур'').
	Туох иннигэр
Күөх от көрдүк
Көҕөрө үүнэн эрэр
Күндү сааспын
Көҥүл өттүбүнэн
Көтүрбүтүм буолуой...
	Туох иннигэр
Сибэкки сэбирдэҕин курдук,
Ситэн эрэр сиэдэрэй
Сэргэх сааһым сиэрэ
Ситэ, ситэ илигинэ,
Сиэтиллибитим буолуой... 
Туох иннигэр,
Ойуур чыычааҕын курдук,
Оонньуур сааһым оройугар
Олох долгунугар охсуллан,
Оҕо бэйэбин ытатан,
Ол-бу буолтум буолуой... (''Тохтуур'').
	Туох иннигэр,
Аалай сибэкки атылыыта
Аламаҕай айылгыбыттан
Аккаастанан тураммын,
Атын аймахха 
Арахсыбытым буолуой... (''Тохтуур'').
	Аны 
Атаахтатан аһаппыт
Аҕабыттан арахсан,
Имэрийэн ииппит 
Ийэбиттэн тэйэн,
Күөх ойуур курдук
Көхтөөх дьүөгэлэрбиттэн күрэнэн,
Туспа омукка тутуллан,
Атын сиргэ арахсан,
Омук дьонугар олохсуйан,
Ойох дьахтар аатыран,
Ойоҕос өттүбүттэн одуулатан,
Кырыы өттүбүттэн кыӨатан,
Хотунтан куттанар,
Тойонтон толлор,
Эртэн сибистэр,
Ааҕан үктүүр,
Аргыый саҥарар,
Килбигийэн кэпсэтэр
Кийиит дьахтар буолар
Кэскилим кэлбитэ
Кэмсилгэнин эбитин...
Ийэтэ эмээхсин, балаҕан диэкиттэн кэлэн, кэннигэр турар.
Ол кэриэтэ,
Оҕо бэйэбин уураппакка,
Ооньньуу сыльдьыбытым буоллун,
Эдэр бэйэбин эҥмэниппэккэ,
Эккирии сыльдьыбытым буоллун,
Көҥүл күммүн көҕүрэппэккэ,
Көрүлүү сыльдьыбытым буоллун.

И й э т э:
(''кыыс аттыгар кэлэн турар, сахалыы куолаһынан ыллыыр'').
	Уой, куукаам, 
Ону-маны саҥарыма даа!
	Хаһан эрэ
	мин даҕаны,
Эмньик кулун курдук,
Эпчиҥнээх, элэркэй
Эдэр бэйэлээх этим.
Күн уотун көрдүк,
Күлэ, оонньуу сылдьар
Күлүмүрдэс күннээх этим,
Сааскы күн сарсыардааӨӨы
Саһарҕатын курдук,
Сайаҕас саастаах этим,
Тэргэн ый курдук,
Тэнигир тириилээх,
Тэбиэлиир сүрэхтээх,
Тэһии санаалаах этим...
(''Тохтуур, кыыс аттыгар олорор'').
	Мин даҕаны,
Кыыс оҕо аатыран,
Кыһыл көмүс курдук,
Кырыы өттүбүттэн
Кыҥата сылдьарым саҕана,
Кырааскам сууйуллан,
Кыырыктыйа кырдьыам диэн
Кыһаммат этим...
	Онтон,
Эрэһэлээх тииһим
Эргэрэн эмтэрийбитин,
Хара баттаҕым 
Хагдарыйа хаппытын,
Мааны ньуурум
Барчыста барбытын,
Субай хааным сууйуллан,
Суһуктуйбутун кэннэ,
Эдэр эпчиҥнээх бэйэм
Эмэхсийэн эргэрэн,
Эмээхсин буолан баран,
Эдэрдээҕи сааспын
Эргийэн көрдөхпүнэ,
Этэр тылым тиийбэтинэн
Эгэлгэ эриэккэс эбит.
	Ол гынан баран,
Оҕо даа саас уочараттаах,
Эдэр да саас идэккилээх,
Аламаҕай да саас
Ахсааннаах буолар эбит.
Ханнык даа киһи
Хатыҥ сэбирдэҕин курдук
Хагдарыйар хааннаах,
Эргэрбит мас курдук, 
Эмэхсийэр эттээх,
Эммэнийэр бэйэлээх эбит...
(''Аҥаар илиитинэн кууһар.'')
	Онон,
	Ооккоом!..
Оҕо сааһым оройун
Оччоттоҕум диэн оруһуйума,
Саргылаах санаабын
Саппаҕыттаҕым диэн
Саньньыйан санаарҕаама.
Отто аан дойдуга
Оҥоһуллубут эрэ киһи
Олох олордун,
Оҕо төрөттүн диэн
Одун биис оҥоһуута,
Дьылҕа-хаан ыйааҕа буолар.
Үрүҥ күн үгүс
Үтүөтүн, куһаҕанын үллэстэр
Үөлээннээх доҕор диэн,
Талысханнаах олоххо
Талаһа буолар
Тапталлаах наар диэн,
Эгэлгэ олох эрииригэр
Эрэллээх доҕор диэн
Эр эрэ баар буолар.
	Онон, хата,
Хаарыан дьүһүнүҥ
Хагдарыйа илигинэ
Хараҕыҥ хайҕаабытын,
Эдэр бэйэҥ
Эмэхсийэ илигинэ
Эт сүрэҕиҥ эҥмэнийбитин,
Сүһүөҕүҥ сүүдүйэ илигинэ,
Сүрэххинэн сөбүлээбит
Сөптөөх доҕоргор сүктэн,
Таптал диэни таайан,
Олох диэҥҥэ умсугуйан,
Оҕо төрөттөххүнэ,
Оччугуй сааскын умнуоҥ.
Орто дойдуга
Олорор эрэ киһи
Оҥоһуута оннук эбээт, оокком!..
	Онон...

К ы ы с: (''хаба тардан'')
	Ол даа буоллар,
Аан дайдыбыттан арахсан,
Атын сиргэ ананарым,
Таптыыр дайдыбыттан тахсан,
Тас киһиэхэ наардаһарым,
Кудурҕанын-куһаҕанын,
Ыараханын-ынырыгын... (''Бүк түһэр'').

И й э т э:
Иньньэ диэмэ дээ, биэбэйиэм!..
Кыыс оҕо ыйааҕа,
Кэрэ дойду кэскилэ,
Орто дойду олоҕо
Оннук буолар эбээт...
Хата, хаарыаным оҕото...

К ы ы с:
Ханнык да буоллар,
Хааным хамныыр,
Хараҕым уута халыйар,
Сүрэҕим сөбүлээбитин иһин,
Сүрэ бэрт ээ... (''Ытамньыйар'').

И й э т э:
Санаарҕаама-саньньыйыма,
Кутуруйума-куттаныма,
Хата баран,
Аналлааххын кытта
Алгыстаах олохто арый, 
Сөбүлүүргүн кытта
Сүһүөх олохто сүрүннээ... (''Турар'').
Эйигин кытта,
Эдьэн иэйэхсит эӨэрдэстин,
Аҕам айыыһыт аргыстастын,
Айхал-уруй,
Мичил-кэскил буоллун!..
Биэбэйим сыыһаа, билигин,
Дьиэҕэр киирэн тэрин!..

Барар, кыыс бүк түһэн олорор, аҕата балаҕан диэккиттэн иһэн, кыыһа олорорун көрөн кэлэн, аттыгар олорор. Кыыс саҥата суох сир диэки көрөн олорор.

А ҕ а т а: (''ыллыыр'')
Көмүс сымыытым,
Күндү тааһыам!..
Ороскуоту оройдообот
Ооньньууну ордорор
Оҕо сааскыттан уурайан,
Оломун булларбатах
Олох муоратын
Одурууннаах долгунугар
Олороруҥ уольдьаста, хотуой!
Көмнөҕү көрбөтөх
Көрү көҕүллээбит,
Көҥүл күннэргиттэн,
Көмүһүм сыыһа, күрэнэн,
Сир ийэ силбиктээх силлиэтин
Сирэйгинэн силэйэриҥ,
Аан дайды амырыыннаах
Адырҕайыгар атаххынан
Атыллыырыҥ буолла, хотуой!..
Аал уоту оттон,
Алаһа дьиэни тэрийэн,
Иэримэ дьиэни иччилээн,
Иннигин көрүнэриҥ кэллэ, хотуой!
	Ол буоллаҕына,
Аан дойду олоҕор
Аргыстаһан айанныыр,
Аналаах атаскын,
Антах-бэттэх буолан,
Атаҕастыыр буолаайаҕын!
Эҥин олох эрииригэр
Эрэллээх эргин, 
Эгэлгэ санааҕа эриллэн,
Эҥин-дьүһүн буолан,
ЭӨмэнитэр буолаайаҕын!
Туруу дойду долгунугар
Тутуулук буолан туһалыыр
Туһааннаах тус доҕоргун
Тумус уос туруоран
Тулаайахтытар буолаайаҕын!
Хата, хотуой!..
Хаҥыл санааҕын
Хаарыан доҕоргор ханыылаан,
Хоодуот санааҕын
Хооньньугар сытаргар холбоон,
Сүбэнэн сүрүннэнэн,
Сүҥкэн олоҕу сүрүннээ,
Эйэнэн эҥэрдэһэн,
Эгэлгэ олоҕу эккиннээ,
Батыһа сылдьан,
Баараҕай дьиэни баһылыктаа,
Күөмчүтэ суох көссөн,
Күр үбү күрүөлээ, көмүһүөм! 
(''Тохтуур'').

К ы ы с: (''аҕатын санныгар илиитин ууран баран, өрө көрөн олорон ыллыыр'')
Итиннигин даа иһин,
Иитиллибит сирбиттэн,
Олох обургу
Оҥоһуута буоллаҕа диэн,
Оҕо сааспар
Огдолуйан эрэрим
Олус хомолтолоох,
	Ол даа буоллар,
Оҕом диир буоллаххына,
Охтон биэрбэт оҥоһуубун,
Алдьарыйан биэрбэт алгыспын,
Айхаллаан атаар, аҕаккайыам!..

А ҕ а т а: (''турар'')
Оокком сыыһа!..
Оҕо төрөтөн,
Олох олорон,
Оҕоньньордоох эмээхсин 
	      буолуоххутугар дылы
Уруйдаах уйгу-быйаҥ олохтонуҥ,
Кэлтэрийбэт кэтит кэскиллэниҥ,
Сахалыы салааһынынан саргы,
Урааҥхайдыы быһыыннан уруй 
		       буоллун,
Уу тумуй ооккоом!..
Баттаҕыттан имэрийэн, таптаан баран, дьиэтин диэкки барар. Кыыс бүк түһэн олорор, сотору соҕус буолан баран, эрэ балаҕантан тахсан аттыгар кэлэн турар.

Э р э: (''ыллыыр'')
Күн үтүөтүгэр көстүбүт,
Күөрэгэй чыычааҕым!
		Туохтан,
Сайыҥҥы күн саһархай
Сандаҕатын курдук,
Сайаҕас санааҥ саньньыйда,
Ырыа чыычаах курдук,
Ылбаҕай санааҥ ыараата?..

К ы ы с:
Эн иннигэр,
Күөмчүттэн көмүскээн
Көҥүлү көрдөрбүт,
Күөгэльдьитэн ииппит
Күн ийэбиттэн
Күрэнэн эрэбин,
Аалай сүрэҕэр артыаллаан,
Айхалынан айан,
Аһатан атаахтаппыт,
Аҕабыттан арахсан,
Айманан эрэбин,
Көрүлээн үөскээбит
Көмүс доҕотторбуттан
Көрдөрбүтүнэн күрэнэн,
Көҥүл күммүн
Көмүскэ көмөн эрэбин...
Баҕа өттүбүнэн
Баспын биэрэн,
Барар суолум маӨхайда...
Көҥүл өттүбүнэн
Күүспүн күөттэрэн,
Көтөр сирим көҕөрдө...
Аан дайдыбыттан арахсан,
Атын аҕа ууһугар
Аттанар суолум арылынна...
	Ол иннигэр эн, 
Туох туһаҕынан
Туоххаһыйбыт сүрэхпин
Тохтотуоҥ буолуой,
Саппаҕырбыт санаабын
Сайа саҥаран
Саататыаҥ буолуой?.. (''Тохтуур.'')

Э р э:
Саньньыйыма, саҥарыма даа!
Саллар сааһым саргытыгар
Сайаҕас санааҕын
Саппаҕырдыам суоҕа, санаарҕаама!..
Айманыма даа, атаһыам,
Атахпар турарым тоххору
Аламаҕай айылгыгын
Аймыам суоҕа, аанньалыам!..
Хараастыма даа, хайҕаллааҕыам!..

К ы ы с:
	Хайа, хата,
Алтан хаччыбынан
Атыылаһан ылбыт
Аналлааҕым диэҥҥин,
Ааньньа ахтыбакка
Атаҕастыаҥ эбээт...
Халыҥ халыыммынан
Харыйдаан ылбыт
Хара хамныырым диэҥҥин,
Хааҥҥар киллэрдэххинэ,
Халатыаҥ эбээт...
Суон сулуубунан
Суккунан ылбыт
Суһуохтааҕым диэҥҥин
Суомах даа суолларга
Сулуйа сыльдьыаҥ ээ...
Сыыһа сырыттахпына,
Сыспа сиэллээҕим сыанатыгар 
Сыһыаран ылбытыҥ диэҥҥин,
Сыыһа көрдөҕүҥ аайы,
Сынньа-мөҕө сыльдьыаҥ ээ...
Тойон аҕаҕар торуттарар,
Хатын ийэҕэр халаататар,
Убайгар одуулатар,
Уһурумаҕай оҕо
Оҥостуох бэйэҥ буоллаҕа...
	...Былыр,
Эт сүрэҕиҥ эҥмэнийэн,
Эпчиҥнээх санааҥ, экчи,
Эриллибэт буоллаҕына,
Эр эрэ киһи
Эҥин диэн этэрин
Эрэммэт буол диэн,
Эмээхсин эдьиийдэрим 
Этэр буолаллара...
Хааныҥ дьалкыйан,
Хара быарыҥ хамнаан,
Хараҕыҥ хатанан
Хайҕаабат буоллаҕына,
Ханнык даа киһи
Халыан үгүс тылыгар
Хараҥарбат буол диэн,
Хатан эдьиийдэрим
Халаатыыр буолаллара...
	Онтон буоллаҕына,
Талыы баайгар таласпаппын,
Таптыа диэн тахсабын,
Ыраас үпкэр ымсыырбаппын, 
Ытыктыа диэн ыпсабын,
Хоруопалаах хаччыгар
Хотон хоһулайбаппын,
Холоонноох гыныа диэн
Хооньньоһор хотун буолабын,
Бардам баайгар баҕарбаппын,
Баара гыныа диэн барабын,
Сүүһүнэн сүөһүгэр сүүдүйбэппин,
Сүрэҕэ сөбүлүө диэн сүктэбин,
	Ону оройдоо,
Итинин иһит!!!
(''Кыыс тохтуур, былаатын баанар, эрэ ки¬ни иннигэр тобуктуур, илиитинэн кыыс илиитин тутар.'') 

Э р э:
Үтүргүннээх олохпор
Үөрүүнү үөскэппит
Үтүө үөлээннээҕиэм!..
Көппөҕүрбүт көхсүбүн
Көччүтэргэ көстүбүт
Күөрэгэй чыычааҕыам!
Сааскы күн 
Сандаҥатын курдук
Сайдам санааҕын
Саньньылытан санаарҕаама даа!
	Эн,
Күөх мутукча көрдүк
Күөгэльдьигэс бэйэҕин
Күөмчү күөмэйбинэн көбүөлээн,
Көньньүөрбүт санааҕын
Көҕүрэтиэм суоҕа...
	Эн,
Ааньньал курдук,
Аламаҕай санааҕын
Ааньньа ахтымына атаҕастаан,
Арытыаллыам суоҕа...
	Эн,
Хатыҥ мас курдук,
Ханаҕар бэйэҕин
Хара батталбынан
Харгыстыам суоҕа...

К ы ы с:
	Хайа
Халыан санааҕынан
Хатан санаабын хаайаары,
Хааннанарыҥ буолаарай...
Оҕо санаабын
Ол-бу тылгынан
Оҕуруктаары оҥосторуҥ 
		буолаарай?...

Э р э:
	Эн
Кыталык кыыл курдук
Кынтаҕар бэйэҕин
Кыырыктыта санаан
Кыыһырдыам суоҕа...
	Эн,
Уу долгунун курдук,
Унаархай бэйэҕин
Уорба санаабынан
Уҕалдьалыам суоҕа...

К ы ы с: (''бииргэ ыллыыр'')
	Хайа, 
Улуу санаабын
Уҕалдьалаан ууллараары, 
Уһанарыҥ буолаарай...

Э р э:
	Эн,
Кэнчэрэ от курдук
Кэрэ дьүһүҥҥүн
Кэтэ кэмэлдьибинэн
Кэҕиннэриэм суоҕа...
	Эн,
Сыһыы сибэккитин курдук
Сымнаҕас сырайгын
Сынньан-мөҕөн,
Сынтатыам суоҕа...

К ы ы с: (''ыллыыр'')
Сыһыйа илик сааскын
Сыаналаан көрбөккө,
Сыыһа сылыктаан
Сыаналыырыҥ буолаарай?..

Э р э:
Сыыспаппын, хата,
Сыльдьарым тоххору
Сытыы тыллаахха
Сыстарыам суоҕа...
Олорорум тоххору
Ойоҕос олуурга
Ол-бу тылга
Оҕустарыам суоҕа...
Атахпар хаамарым тоххору
Атын аймахха
Арааран биэрэн,
Атаҕастатыам суоҕа...
Хайҕаллаах хааӨӨын
Хаарга хаарыттаран,
Хаһан даҕаны
Хагдарытыам суоҕа...
Сэргэх бэйэҕин
Сир Ийэ
Силбигэр сикситтэрэн,
Сиигирдиэм суоҕа...

	Хата,
Талаан олох талаһата 
Тапталлаах наар,
Тойон сүрэх доҕуһуола
Томонноох доҕор,
Үрүҥ күн үтүөтэ
Үөрүүлээх дьүөгэ гынан,
Сиэттиһэн сыльдьан
Сир олоҕун ситэриэхпит,
Атастыы буолан аргыстаһан
Аан дайды олоҕун атаарыахпыт,
Кырдьыахпытыгар дылы
Кыыһырбакка сыльдьан
Кыһалҕаны кыйдыахпыт,
Кыһыл көмүһүөм,
Кыыһырыма даа!!!

(''диэн баран кыыһы кууһар. Кыыс туран, иккиэн куустуһан, балаҕан диэки бараллар'').
Өр соҕус ким да суох. Киэһээҥҥи ый тахсар. Алта-сэттэ киэргэммит, сибэккиннэн таҥныбыт, бары тэҥ, биир таҥастаах кыргыттар, ооньньуур сир аҥаар өттүттэн илиилэриттэн сиэттиһэн, дьиэрэҥкэйдээн кэлэннэр, саҥата суох, уоллаах кыыс олорбут сирдэрин үстэ төгүрүйэллэр уонна сиэттиһэ сылдьан, биир-биир хаамалларын быһыытынан ыллыыллар.

Б и и р   к ы ы с: (''ыллыыр'')
Үөл талах үөрүн курдук
Үөлээннэһэн үөскээбит
Үтүөлүүрэ дьүөгэбит
Үс дойду үгэһинэн...

И к к и с  кыыс:
Үөрүүлээҕин кытары
Үөрдүһэн барарыгар
Үрүҥ күн үтүөтүнэн
Үөгүлээхтээн хаалыаҕыҥ!..
Бары: (биир куолаһынан)
Үрүҥ күн үтүөтүнэн
Үөгүлээхтээн хаалыаҕыҥ} Иккитэ

Ү һ ү с  кыыс:
Арыы талах курдук,
Атах тэпсэн үөскээбит,
Артыаллаһан улааппыт,
Аалайдыыра атаспыт...

Т ө р д ү с  кыыс:
Аймаҕыттан арахсан,
Аналлааҕын кытары
Атынныыра аймахха
Аттанаахтыыр күнүгэр...

Б а р ы:
Айхалынан айааран,
Атаарыаҕыҥ, атастаар!..} Иккитэ
Бэһис кыыс:
Маҕан туллук курдук,
Бааралаһан үөскээбит
Майаҕастык санаспыт
Маанылыыра доҕорбут...

А л т ы с кыыс:
Балаҕаныттан баран, 
Бааралааҕын батыһан,
Бастыҥ олох баһыгар
Бараахыйдыыр күнүгэр...

С э т т и с кыыс:
Бастыҥ олох туһа диэн
Бары баарбыт тоххору
Бачыгыраһан тураммыт
Баҕараахтаан хаалыаҕыҥ...

Б а р ы:
Бастыҥ олох туһа диэн
Баҕараахтаан хаалыаҕыҥ} ''Иккитэ''

Илиилэрин ыытыһан бараннар, имигэс баҕайытык тус-туспа эргичийэллэр уонна, иккилии буола-буола, атах тэпсэллэр, чохчоороҥнууллар, кулун куллуруһаллар, арахсан бараннар, икки кыыс эҥин араастык тутта-тутта, ырыаларын матыыбын быһыытынан араастаан хамнанан, атах тэпсэллэр, онно сорох доҕотторо кэккэлэһэн тураннар, бары ыллыыллар.
* * *
Күндү-күндү доҕорбут
Көтөр-күрэнэр сирдэрэ
Күөхтүүр солко көрдүк,
Көҕөрөн-наҕаран көһүннэ.
Күөрэгэйбит оҕото,
Күөгэл-нусхал буоллун!..} ''Иккитэ''
* * *
Мааны-мааны доҕорбут
Барар-бастыыр сирдэрэ,
Маҥан солко курдук,
Маҥхайан, арыллан көһүннэ.
Майаҕаспыт барахсаан,
Майгы-туску буоллун! } ''Иккитэ''
* * *
Айыы-атас алтыалбыт
Аттанар-барар сирдэрэ,
Аалай солко курдук
Аҥаарыйан, аһыллан көһүннэ.
Айыыһыппыт аймаҕа,
Айхал-уруй буоллун!.. } ''Иккитэ''
* * *
Сэргэх-сэмэй доҕорбут
Симэнэн-таҥнан барар,
Сиэги маҕан ааттыга
Сэлэлэнэн, тэлэллэн көһүннэ.
Сэгэртэйбит оҕото!
Сиэрдээх кэскил буоллун!.. } ''Иккитэ''

Бары сиэттиһэн бараннар «Уруй-айхал буоллун!» дэһэ-дэһэлэр, түргэнник төгүрүйэллэр уонна эмискэ арахсан бараннар, тахсар сирдэрин диэки дьиэрэҥкэйдииллэр, сонно быыс түһэр.
Быыс түһэр.
&lt;poem/&gt;
[[Категория:Пьеса]]
[[Категория:Алампа]]</text>
      <sha1>o42d1zwwspku0o0xqecmd6umdtal3t4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тиэтэйбит (Ньукулай Неустроев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1103</id>
    <revision>
      <id>5701</id>
      <parentid>5061</parentid>
      <timestamp>2012-09-22T09:39:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Www~sahwikisource</username>
        <id>490</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5701</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59424" sha1="bkn2q40fq5l8gjf3c2ac6ps76tplvng" xml:space="preserve">== ТИЭТЭЙБИТ ==
''(Икки төгүллээх комедия)''
== МАҤНАЙГЫ ТӨГҮЛЭ ==
:Оонньуур дьоно:
:1. Күөс Бүөтүр — 60 саастаах.
:2. Марыына эмээхсин — 55 саастаах, кини ойоҕо.
:3. Аллаах Алааппыйа — 45 саастаах, огдообо дьахтар.
:4. Кыра уол — 15 саастаах, кини оҕото.
:5. Кэргэн дьахтар.
:6. Омуннаах Уйбаан — 45 саастаах.
:7. Аргыс киһи (Сүөдэр).

:Оонньуур сирдэрэ:
Ичигэс күһүн, хаар түспүтүн кэннэ. Күөс Бүөтүр дьиэтин иһэ, сэниэ ыал тэриирэ.

=== Маҥнайгы көстүүтэ ===
Күөс Бүөтүр табаах мэлийэ олорор, Марыына иистэнэр, дьиэ атын кэргэттэрэ ону-маны гыналлар. Күнүс. Таһырдьа ыт үрэр.

Күөс Бүөтүр. Бу ыт эмиэ тугу сиэтэ, бар, нохоо, тахсан көр эрэ.

Кыра уол тахсар.

Кыра уол (киирэр). Омуннаах Уйбаан кэллэ, иккиэлэр.

Күөс Бүөтүр. Ол киһийдээн куораттан истэҕэ буолуо.

=== Иккис көстүүтэ ===
Киирэллэр: Омуннаах Уйбаан, Аргыс киһи, дорооболоһон баран, ороҥҥо олороллор.

Күөс Бүөтүр. Хайа, доҕор, Уйбаан, куораккар хайтах сырыттыҥ?

Омуннаах Уйбаан. Ээ, этэҥҥэ сырыттым. Арай хаартылаан дэлби сүүйэн баран, арыгылаан кэбистим. Үс хонугу мэлдьи арыгыны ааппын билбэккэ истим. Дьэ, инньэ гынан, хаартынан сүүйбүппүн биллим.

Күөс Бүөтүр. Дьэ, үчүгэйдик күүлэйдээбиккин. Тоҕо үчүгэйэй, доҕор! Хайа, туох эмэ тобох баар буолаарай? Эн киһи кэм үтэтэ суох тахсыбатаҕыҥ буолуо.

Омуннаах Уйбаан. Дьэ, кырдьаҕас, этиэххин эттэҕиҥ дии, мантыкаҥ мэлийэн иһэр. Кыһытыан иннигэр аара аҥаар арыгылаахпын мэлитэн кэллим, ол кыайары киһи истэр эрэ, тулуйбакка барар.

Күөс Бүөтүр. О-о, ол мин дьолум тартаҕа, сордооххо сото таһа түбэһэр диэбиккэ дылы, миэхэ тиийэрин саҕана мэлийэн хааллаҕа. Дьэ, тугу этиэм баарай! Бу эдэр куоратчыкка баар буолуо. Чэ-эрэ, кырдьаҕас убайгын күндүлээ эрэ! Оҕом куоратчыт буолтун тугунан билиэхпиний?

Аргыс киһи. Ханнык эрэ арыгы баар буолуо да, киһи туһанара суох. Эчи...

Омуннаах Уйбаан. Мин аргыһым бүк үчүгэй куоратчыт иһэр. Хата, кырдьаҕаһыҥ тылын мээлэ хаалларыма, тукаам. Биир эмэ иһит арыгыта туруоран биэр. Ки¬һиэхэ үтүөнү оҥорбут хаалыа суоҕа.

Аргыс киһи. Бэйэм да күндүлүөм диэн санаан олоробун, туора да киһи сүбэтэ суох.

Омуннаах Уйбаан. Чэ, доҕор, оттон аһатыаҥ, маанылыаҥ буоллар, киһи да сылтаҕа суох иһэт ээ. Эн саҕа арыгылаах баар ини.

Дьиэлээхтэр чэй тардаллар, Аргыс киһи тахсар.

=== Үһүс көстүүтэ ===
Күөс Бүөтүр. Ол төһөнү сүүйэн баран, арыгынан аһаатыҥ, доҕоор?

Омуннаах Уйбаан. Биир хаартыһыт татаартан балтараа мөһөөк кэриҥин сүүйдүм, ол гэннэ биир хаартыһыт ысыыттан биэс уон солкуобайы көрүөх бэтэрээ өттүнэн туруоран ыллым.

Күөс Бүөтүр. Муҥар, оонньуур да дьонуҥ дьон бөҕөлөр эбит. Хайаан оннук күтүрдэри утары көрөн оонньуугут? Сорох биирдэ эмэтэ куоракка киирэн баһаарга нууччаны көрүстэҕинэ, куттанан өлөөрү гынар.

Омуннаах Уйбаан. Ол эмиэ кинилэртэн тоҕо куттанабын, доҕоор? Хаарты, эмэгэт биэрдэҕинэ, кимтэн даҕаны сүүйэри киһи кэрэйбэт баҕайыта.

Аргыс киһи киирэр. 

Күөс Бүөтүр. Ээ, оннук буоллаҕа ини.

=== Төрдүс көстүүтэ ===
Аргыс киһи. Кырдьаҕаас, мыыныма, мантан ордук аһа суох киһибин. (Биир иһит арыгыны остуолга туруорар.) Си буолуохтааҕар, тылгын эрэ быһа гынымына, иһэрдэбин. Баара буоллар, харыстыам суоҕа этэ.

Омуннаах Уйбаан (атын сиргэ). Ити да гэннэ биир иһит баар ини.

Күөс Бүөтүр. Чэ, улахан баһыыба. (Арыгытын кутан иһэр). Аны да үтүө куоратчыт буолан, дьоҥҥо аһатар буол! (Дьоҥҥо кутуталаан биэрэр).

Марыына. Хайа, бу, Уйбаан, кэргэттэриҥ сураҕын истэҕин дуо?

Омуннаах Уйбаан. Э-э, истэрим ханна барыай, били мин эмээхсиним күтүр өстөөх, дьэ, барбыт дииллэр.

Күөс Бүөтүр. Ол ханна барбыт үһү, доҕоор?

Омуннаах Уйбаан. Оттон өлөн, таҥараҕа бардаҕа дии! Билигин дууһата ырайга чугаһаабыта буолуо.

Күлсэллэр.

Марыына. Күтүр өстөөх, тыллаһа олордоҕун ньи! Аһыйыаҕын билимнэ, күлэ олордоҕун, хайа, бу бииргэ кырдьыбыт аһыылаах буолбат дуо?

Омуннаах Уйбаан. Аһыйдым диэн, оттон хайыахпыный? Кини саҕа өлөн эрэр ини. Кини өлөрүнэн аатырбыта уон төгүрүк сыл буолла. Хата, өлөн сынньаттаҕа дии.

Күлсэллэр.

Марыына. Күтүр өстөөх, эмээхсин өлбүтүн кэннэ, дьиэҕин ким дьиэлиэй, ким сүөһүгүн, аскын дьаһайыай?

Омуннаах Уйбаан. Оттон, хата, саҥа ойох ылыам буоллаҕа дии. Дьахтар кининэн барамматах. Дьэ, киһилии олороо инибин, онто да суох, кини ыалдьыбытын тухары бэркэ кылгаатыбыт, дьадайдыбыт.

Марыына. Маннык баҕайыга ким ойох кэлэ тардар үһүө — баайын, үбүн сылдьыбыт сирин аайы ыһан кэбиһэр киһиэхэ.

Омуннаах Уйбаан. Дьэ, кэлэллэрэ буолуо, доҕоор! Биир кыыс оҕону булан ылаа инибин. Хайа, мин даҕаны, аны кырдьыбытым иһин, күнүм саҕана уола хаан киһи да этим буоллаҕа.

Күөс Бүөтүр. Ол эн эмээхсиниҥ таҥаралаабытын хантан истэ оҕустуҥ?

Марыына. Дьэ, истэр урааҥхай буолуо, доҕоор.

Омуннаах Уйбаан. Куоракка, хабаах ааныгар турдахпына, Моҕотой уола Дьаакып кэпсээн ааспыта.

Арыгыларын иһэллэр.

Күөс Бүөтүр. Дьэ, онто суох, оонньуу ааһан, кырдьык даҕаны, эрэйгэ барбыт киһигин. Билигин кэлэн кэргэн өлөн хаалара куһаҕан, кыһыылаах суол, туох да диэбит иһин.

Марыына. Уйбаан, кыра оҕото-тойо суох киһи, олорон эрээ ини. Били, этэригэр дылы, дьахтар да ыллаҕына, биир кыыс оҕону иитэр киһи.

Омуннаах Уйбаан. Көр, ити эдьиийим сөпкө этэр ээ! Аны билигин кыһаллыбытым иһин, биир кыыс оҕону булан ылаа инибин дии саныыбын.

Аргыс киһи. Бэйи, доҕор, табыгастаах дьахтар түбэһэрэ манан буолбат. Эн төһө да тыыммытыҥ иһин, кытаанах буолуо. Маннык баҕайыга туох аанньа кэлэр үһүө!

Омуннаах Уйбаан. Бэйи, тукаам, эн этэриҥ курдук буолуо суоҕа. Дьэ, төһө да буоллар, эйигиттэн билигин итэҕэс буолуом дии санаабаппын.

Аргыс киһи. Итэҕэс буоларыҥ диэн кэлиэ дуо?

Күөс Бүөтүр (ойоҕор имнэнэр). 
Хата, Уйбаан, кырдьык, дьахтар ылыаххын саныыр буоллаххына, мин кийииппин кэпсэтэн бар. (Имнэнэр). Икки огдообо холбостоххутуна, тапсыа эбиккит.

Омуннаах Уйбаан. Кырдьык, сөпкө этэҕин. Мин бэйэм да ону саныы олоробун. Куоракка, эмээхсиним өлбүтүн истэн баран, санаабытым: бэйи, Бүөтүр кырдьаҕаска сылдьан, кэпсэтэн ааһыыһыкпын диэн. Хата, онтукам сытаныах курдук буолсу дии.

Марыына. Э-э, ол иһин, кэпсэтиэм диэн, ити арыгы таһааран иһэрдэн эрэр эбиккин дии?

Күлсэллэр.

Омуннаах Уйбаан (куһаҕан буолар). Кэбис, инньэ диэмэ, эдьиий. Сүбэ табылыннаҕына, арыгы да ханна барыай, булуллуо буоллаҕа.

Күөс Бүөтүр (имнэнэ-имнэнэ). Чэ, оччоҕо, кэпсэтэр буоллаххына, чиэппэр арыгыта иһэт. Ол кэннэ көрсөн иһиллиэ буоллаҕа.

Омуннаах Уйбаан (үөрбүт киһи быһыытынан). Дьэ, кырдьык, иһэрдэрим кэмнээх буолуо дуо. Хайа, били Алааппыйа ханна барбытай?

Марыына. Ыалга баарта. Сотору кэлиэ.

Чэйдээн бүтэллэр. Таһыттан Алааппыйа киирэр.

=== Бэһис көстүүтэ ===
Омуннаах Уйбаан (атын сиргэ). Барахсан! Бэйэтинэн тиийэн кэлээхтээтэ. (Чыпчырынар).

Аллаах Алааппыйа. Куоратчыттар, кэпсиэҥ! 

Иккиэн (былдьаспыт көрдүк). Суох, эн кэпсиэ!

Алааппыйа саҥата суох быыс кэннигэр барар.

Омуннаах Уйбаан (атын сиргэ). Көр эрэ! Ити үөдэниҥ сэрэйдэ ээ, быһыыта. Атыннык киэбирэр...

Марыына (аргыс киһиэхэ). Хайа, тукаам, били ылларбыппын таһаардыҥ дуо?

Аргыс киһи. Аҕаллым. (Бэт ыараханнык турда).

Тахсар. Кини кэнниттэн Марыына, Кыра уол, Кэргэн дьахтар тахсаллар: «Куоратчыт ылыытын көрүөхпүт», — дэһэ-дэһэ. Дьиэ иһигэр хаалаллар Омуннаах Уйбаан, Күөс Бүөтүр. Им-дьим.

=== Алтыс көстүүтэ ===
Омуннаах Уйбаан (Күөс Бүөтүр аттыгар баран олорор). Хайа, кырдьаҕаас, мааҕыын ахтыспыппытын сүбэлэһиэхпит дуу? Алааппыйа, сирэйиттэн-хараҕыттан көрөн тойонноотоххо, сөбүлүөх быһыылаах. Онон, сытанар буоллаҕына, кэпсэтэн, биһигини, икки эрэйдээх-муҥнаах дьону, холботолоо. Хойут, кэнэҕэһин даҕаны, үтүөҕүн үөһээ үрдүк таҥара умнуо суоҕа.

Күөс Бүөтүр (соһуйбут). Туох-туох диигин, доҕоор? Ол, кырдьык этэр буоллаххына, мин тугун билиэхпиний? Бэйэҕит иккиэн кырдьаҕас дьоҥҥут, онон бэйэҥ кэпсэтэн көр, тылын ыйыт. Сатаннаҕына, бэт сөп буолуо этэ.

Омуннаах Уйбаан. Бэрдэ кэмнээх буолуо дуо! Оччоҕо, бэйи, мин кинини кытта кэпсэтэн көрүүм. Эн да тылгын-өскүн тириэт. Хайа, киһи киһи буолар суола буоллаҕа.

Күөс Бүөтүр. Кыһанарым кэмнээх буолуо дуо? Дьэ, кытаат, эр ханнык этиҥ, аска-үөлгэ тиэт. (Тахсар).

=== Сэттис көстүүтэ ===
Омуннаах Уйбаан (соҕотоҕун). Дьэ, хайтах быһыылаахтык кэпсэппит киһи табара буолла? Сүрдээх сириксэн дьахтар дииллэрэ. Хас да киһи көрдьүөбүтүн, батан кэбиһэн олорор үһү. Ол эрээри миигин, бука, сирбэтэ буолуо эбээ! Ама миигиттэн ордук киһиэхэ бараары, батар үһүө? Хайа, мин да уола хаан буоллаҕым дии! Омуннаах Уйбаан диэн мин буолабын. Мин киһи да киһи! (Төбөтүн, түөһүн тоҥсунар). Бу чөмчөкө сытаан өйдүүрэ буолуо, бу сүрэх син тэбэр! Арай бу дьахтар аккаастаан кэбистин? Дьэ, оччоҕо кыһыы. Дьон күлүүтүгэр, дьон хоһутугар барабын дии. Чэ, ол эрээри ыйаах-оҥоруу билиэ. Билигин эмээхсиним дууһата туох эрэ диэн санаан эрэр?.. Эмээхсиним өлүөн иннинэ этэр буолара: «Ойох ылар да буоллаххына, мин өлбүтүм гэннэ биир сылы толорон баран ылаар»,— диэн. Чэ, ол кини эппитэ дэ, уот эппитэ дэ син биир. Билигин бу суолу аһардахпына, өтөр ойох ыларым биллибэт. Онон син биир — билигин да ыларым, эһиил дэ ыларым. Хата, бу дьахтар сөбүлээтэҕинэ, табыллыам этэ.

=== Ахсыс көстүүтэ ===
Аллаах Алааппыйа (быыс кэнниттэн тахсар). Бу өлүү киһитэ, тугу-тугу баллыгырыыр оҕолор? Быһыыта, куоракка өйүн арыгыга сиэтэн тахсыбыт ээ.

Омуннаах Уйбаан. Бабат! (Атын сиргэ). Бу кыайар кыыһа, саһан, истэ олорбут эбит ээ. О-о, хайтах-хайтах кэпсэтиэх баҕайыный? (Куттанан, тардыалатар). Э-эдьиий... кэл эрэ, мин аттыбар ол-ор... Бэт наадалаах этим... Мин...

Аллаах Алааппыйа. Ол тоҕо бэһирдиҥ миэхэ? Туохха наадыйдыҥ? Чэ, олорон да көрүүм. (Кэлэн, аттыгар олорор).

Омуннаах Уйбаан (харса суох саҥарар). Мин эн тускун Бүөтүрү кытта сүбэлэстим. Сытанар буоллаҕына, кини ыпсартыах буолла. Онон...

Аллаах Алааппыйа. Бэйи, тугу-тугу балкыйаҕын? Мин эйигин сытаан өйдүөбэтим, тугу этээри гынаҕын?

Омуннаах Уйбаан (атын сиргэ). Дьэ бэт доҕор, өйдүөбэтэ. Туох диэн этиэх баҕайыный? (Улаханнык). Мин этэбин... сытанар буоллаҕына, холбоһуох диэн.

Аллаах Алааппыйа. Кыайар, оттон ойохтоох буолбаккын дуо? Онтукаҥ ханна баран, манна кэлэн эҥсэлийдиҥ?

Омуннаах Уйбаан. Ээй, диэбэт даҕаны, онтукам өлөн хаалбыт ээ, бу куораттаан сырыттахпына. (Суон саҥатынан). Ол эмээхсин таҥаралаан хаалан, олоҕум, дьиэм-уотум үрэллибит, көрөр-харайар киһи суох буолан. Онон, эйигин сөптөөх буолаарай диэн көрдөстөхпүнэ, киэр диэ суоҕа диэн, этэ-тыына олоробун. Хайа, мин даҕаны киһи...

Аллаах Алааппыйа. Хата, сөптөөх буолуо диэн ыйыта олорор эбиккин дии. Махталлаах суол...

Омуннаах Уйбаан. Э-э, оттон, кырдьыга даҕаны, эйигиттэн ордугу булаары, ыйыппат буолуом дуо? Чэ, хата, эн сөбүлэн, холбоһуох. Иккиэн даҕаны, манна диэн эттэххэ, хайа, кырдьан эрэр дьоммут. Аны олорон да диэн, үтүөнү булар биллибэт. Хайа, сөбүлэнэҕин дуо?

Аллаах Алааппыйа (өр соҕус саҥата суох олорор). Эчи, ким билэр, доҕор. Ити биир тойонноохпун дии, онтукам сөбүлүүр буоллаҕына, баҕар, баран да көрүөм этэ. Бу курдук олорон, кырдьык, эн этэргэр дылы, үтүөнү булар биллибэт.

Омуннаах Уйбаан. Дьэ, бэт сөп! Көр, ити киһи тыла! Дьэ, ити аата, табылыннаҕым! Аны арыгы эрэ иһэрбит хааллаҕа.

Аллаах Алааппыйа. Бэйи, алыс эрдэ күөскүн өрүнүмэ. Мин ыйытыам диибин ээ.

Омуннаах Уйбаан. Э-э, биһиги Бүөтүрдүүн урут сүбэлэспиппит. Кини эйигиттэн ыйыт диэбитэ. Эн сөбүлээн, миэхэ хотун буолар буоллаххына, сөп буолуо диэбитэ. Хата, кэл, илии бэрсиэх, ол кэннэ уураһыах. (Кууһаары гынар).

Аллаах Алааппыйа (илиитин мүччү охсор). Э-э, бэйи, доҕор! Хайдах буолбут киһигиний? Мин тылбын биэрэ илик буолбаппын дуо?

Омуннаах Уйбаан. Э-э, барахсан! Чэ, кэбис, кыыһырыма. (Санныттан таптайар).

Алааппыйа тахсар. Аргыс киһи киирэр.

=== Тохсус көстүүтэ ===
Омуннаах Уйбаан. Дьэ, доҕор, дьыала мааны. Көр эрэ, быһыыта, табыллыыһыкпын. Дьахтар сөбүлүүр, хата, билигин арыгы иһэргин бүк санаа. Дьэ, хайтах курдук киһини кытта аргыстаһан иһэҕин? Көр, ити курдук буолар. Ону эн, эдэр киһи, хата, өйдүө, хойут туһа буолуо.

Аргыс киһи. Ок-сиэ, ол иһин, сүгүн буолуох урааҥхай буолуоҥ дуо?!

Омуннаах Уйбаан (түөһүн охсунар). Дьэ, мин киһи да киһи! (Күлэр).

Аргыс киһи. Э, дьэ кырдьык, «киһи да киһи» эбиккин. Хайа, ол гынан баран илии охсуһарбытыгар туохпутун иһэбит?

Омуннаах Уйбаан. Бабат! Бу үлүгэри көр эрэ, кырдьык даҕаны. (Тохтуур). Дьэ, кыһыы эбит, доҕоор! Арыгыбын аара сымыйанан иһэн кэбиспиппин. Баара буоллар, наада буолуо эбит. (Албын саҥатынан). Тукаам, Сүөдэр, үөлээннээҕим буоллаҕыҥ...

Аргыс киһи. Эмиэ бу сордоох тугу эрэ албыннаары гынна ээ.

Омуннаах Уйбаан. Э, бэйи, доҕор! Бастаан киһи этэрин өйдүөн иһит. (Албыннаан). Тукаам, эн мэйэҥ билэ¬ҕин мин хайтах курдук кыһаллыбыппын. Онон эн миэхэ харчытыгар дуу, хайтах дуу аҥаар арыгыта иэс кулу. Сааһым тухары, өлүөхпэр диэри, эн үтүөҕүн умнуом суоҕа. Өллөхпүнэ, таҥараҕа үҥүөм. Бокуонньук даҕаны дууһата эн иннигэр таҥараттан көрдөһүө. Онон эрэнэн, итэҕэйэн көрдөһөбүн.

Аргыс киһи. Биэрэрин биэриэм да, ол эрээри туохта эмэтэ солуок туттар. Солуога суох төрүт биир да таммаҕы биэриэм суоҕа.

Омуннаах Уйбаан. Ол тугу солуок тутаары гынаҕын?

Аргыс киһи. Оттон тугу биэрэҕин? Аккын аҕал.

Омуннаах Уйбаан. Э-э, кэбис, доҕор. Билигин аппын дьахтарым сулуутугар биэриэм буоллаҕа дии. Чэ, маҥаас тыһаҕаһы ылаар.

Аргыс киһи. Оччоҕо чиэппэр эрэ арыгыны биэриэм.

Омуннаах Уйбаан. Э-э, кэбис, тукаам! Инньэ диэн баара дуо? Барытын биэриэҥ буоллаҕа дии.

Аргыс киһи. Суох, барытын биэрбэппин. Мааҕын чиэппэр арыгыны иһэт диэбитэ дии. Онтон ордугу тоҕо биэрэҕин? (Тахсаары гынар).

Омуннаах Уйбаан. Чэ-чэ, кэбис, буоллун. Бэйи, тохтоо, бииргэ ба¬рыахпыт. Тыһаҕаскын таарыйа ылан бар¬баккын дуо?

Аргыс киһи. Чэ, сөп. Бэйи, мин тахсан арыгыбын булуум. (Тахсар).

=== Онус көстүүтэ ===
Омуннаах Уйбаан (соҕотох). Көр эрэ, ити ытыҥ дьүһүнүн! Дьиккэр, өссө биэримээри гынар ээ!

=== Уон биирис көстүүтэ ===
Күөс Бүөтүр, Марыына эмээхсин, Кэргэн дьахтар, Кыра уол киирэллэр. Омуннаах Уйбаан Күөс Бүөтүр кулгааҕар баран сибигинэйэр.

Күөс Бүөтүр. Сөп-сөп. Дьэ, бэт үчүгэй. Хата, мааныгын тэрий.

Омуннаах Уйбаан. Сибилигин бэлэм буолуо. (Аргыый аҕай). Хайа, Алааппыйа сөбүлүүр дуо?

Күөс Бүөтүр. Ээ, сөбүлүүрэ кэмнээх буолуо дуо.

Марыына. Эмиэ ол-бу буолан... Ама, буолуохта баатын, тоҕо баҕас эһиэнэ тиэтэлэй?

Күөс Бүөтүр. Эмээхсин, мээлэни күллүгүрээмэ. Эн баҕас тугу билэҥҥин!

=== Уон иккис көстүүтэ ===
Алааппыйа, Аргыс киһи киирэллэр. Аргыс киһи, чиэппэрдээх билээгини киллэрэн, остуолга уурар.

Омуннаах Уйбаан (үөрбүт). Мэйиҥ, бу аһы иһиккэ кутуҥ. 

Кэргэн дьахтар билээгилээх арыгыны хаҥас диэки илдьэр.

Күөс Бүөтүр. Бар, эмээхсин, хайахта киллэр. Хотуой, арыгыны аҕал.

Марыына хайах киллэрэр. Кэргэн дьахтар остуолга арыгыны тардар, бары тула олороллор.

Күөс Бүөтүр. Хайа, Алааппыйабыт? Кэл, тукаам, манна олор.

Алааппыйа кэлэн олорор.

(Арыгыны кутан баран). Дьэ, үөлээннээҕим Уйбаан Дайыылабыс, бу күтүөттээн, кийииппин Алааппыйа Уйбаанабыһы кэпсэтэн эрэҕин. Мин бырааппын Тараас бокуонньугу бэйэҥ үчүгэйдик билэҕин, кини хайтах курдук үтүө киһи этэй? Ол кини хотуна бу Алааппыйа биир оҕолоох, уонча сүөһүлээх, кыра таҥас-сап да баар: сааһын ортотугар тиийбит дьахтар. Бэйэтэ, аҥаардас буолан, үгүс эрэйи-буруйу көрбүт дьахтар. Хас да киһи көрдүү сылдьыбытын, барымна олорор этэ. Ол гынан баран, билигин эн көрдүөбүтүҥ кэннэ, дэлэҕэ киэр диэн сөбүлээбэт буолуо дуо? Кырдьыга да, эн буолан, биһиги сөбүлээн, оҕобутун биэрэн эрэбит. Онон эн кинини хаһан да илдьэргэр көҥүлүҥ: биһиги ол чааһыгар тугу да утары эппэт дьоммут. Ол гынан баран, сөбүлээн ыларыҥ быһыытынан, кинини сөптөөх доҕор курдук тутуох тустааххын. Атаҕастыыр, баттыыр буоллаххына, ол сөбө суох дьыала буолуо. Ону өйдүөх тустааххын. Чэ, үрүүмкэҕитин атастаһан баран иһиҥ. Ол кэнниттэн уураһан кэбиһиҥ.

Арыгыларын иһэн баран, Уйбааннаах Алааппыйа уураһаллар.

Омуннаах Уйбаан. Дьэ, кынным кырдьаҕас, Бүөтүр... Бүөтүр... ким... 
ким... Саамай сөптөөх тылы эттиҥ. Мин даҕаны Алааппыйа барахсаны, соҕотох, тулаайах, аҥаардаһынан олорор диэн аһынан, кырдьыга, ылабын. Онон кинини ылан баран, атаҕастыыр күннээх буоллахпына — бу бары истиҥ, өйдүөҥ — эһиги миигин үчүгэйдик санаамаарыҥ. Тоҕойуом, Алааппыйаа! Мин тылбын өйдүөн иһиттиҥ дуо? Көр, киһи үтүөтэ, өйдөөҕө диэн итинник буолар. Ону эн хотон билбэтиҥ да буолуо. Мин диэтэх киһи биир кыыс дьахтары кырытыннарбат, аһаппат-таҥыннарбат буолуом дуо? Хайа, баҕардахха, харчы да баар, сүөһү да баар. (Арыгыларын иһэллэр).

Күөс Бүөтүр. Уйбаан Дайыылабыс, биһиэхэ туох сулууну биэрэҕин? Биһиги төрөппөтөхпүт иһин син дьоно буоллахпыт, онон ити туһунан эн тугу саныыгын?
Омуннаах Уйбаан. Ээ, биэрэрим кэмнээх буолуо дуо! Ити миинэн иһэр аппын биэрэбин. Ону илдьэ хаалыҥ. Ити кэннэ билигин дьиэбэр тахсыһан, биир кур оҕустаахпын, ону ылан киир. Ол кэннэ кэнники сүбэлэһэн иһиэхпит буоллаҕа. Билигин төннөн киирэн, дьахтарбын бэргэһэлээн таһаарыам. Өр буоллаҕына, бостуой дьиэм айманан хаалыаҕа. Хайа, бу үөлээннээҕим Сүөдэр, тыһыыскай аҕа буолаайаҥый? Бииргэ сылдьыбытыҥ быһыытынан.

Аргыс киһи. Чэ, кэбис, доҕор, атын да киһитэ булан тыһыыскайдан. Ол мин, кыра киһи, кыайбат суолум.

Марыына. Оччоҕо, оҕонньор, билигин барсыыһыккын дии.

Күөс Бүөтүр. Ээ, барымына, киһи итиччэ ыҥыран эрдэҕинэ.

Аллаах Алааппыйа. Доҕоор, Уйбаан, ол эн эмээх¬синиҥ чахчы таҥаралаабыт үһү дуо? Хайа, алҕас...

Омуннаах Уйбаан. И-и, туох диэн эттэҥий?! Ол кини эрэйдээх атаҕа тоҥмута өр буолбут. Аны кэлэн, киһи буолар үһүө.

Марыына. Мээлэни саҥарба, тукаам. Ол хайтах киһи, эмээхсинэ өлө илигиттэн саҥа дьахтары кэпсэтэр үһү? Аата, ыйыттаҕыҥ тоҕо муодатай?

Алааппыйа туран, хаҥас диэки барар.

Омуннаах Уйбаан (холуочуйбут). Көр эрэ! Уол оҕо дьоллоох, таҥара баайдаах диэн ити аата буоллаҕа. Куоракка, хабаах ааныгар арыгы иһэ туран, эмээхсиним өлбүтүн истэн баран, сүрэҕим хайтах эрэ тэбэргэ дылы гыммыта. Ол бу маны таайбыт эбит. (Арыгылаах үрүүмкэтин илиитигэр ылар). Дьэ, уруй буоллун!

''Быыс.''

== ИККИС ТӨГҮЛЭ ==
Оонньуур дьоно:
:1. Огдооччуйа — 50 саастаах, Омуннаах Уйбаан ойоҕо.
:2. Хаҕынай Сэмэн — 30 саастаах, кини быраата.
:3. Маарыйа — 18 саастаах, кини кыыһа.
:4. Омуннаах Уйбаан.
:5. Күөс Бүөтүр.
:6. Аргыс киһи.
Оонньуур сирдэрэ:

Омуннаах Уйбаан дьиэтэ, чанчарык ыал тэриирэ. Уот иннигэр Огдооччуйа, сонун тобугар ууран баран, аргынньахтыы олорор. Илиитигэр тайахтаах. Хаҕынай Сэмэн атах ороҥҥо бурдук сиксийэ олорор. М а а р ы й а оһоххо өйөнөн турар.

=== Маҥнайгы көстүүтэ ===
Огдооччуйа (сөтөллүүр, ынчыктыыр). Били симиэт уола, куоракка кии¬рэн, дьөлө түстэ ээ. Барбыта ый буолуох буолла. Ол тухары өлбүтэ да, тыыннааҕа да биллибэт. Арыгылаан быһа сытыйан сырыттаҕа дии. Туох кинини иһитиннэриэ, тохтотуо баарай?! Сордоох, кэргэним да ыалдьар диэн санаабат, тугу этиэм баарай! Бу сору-муҥу көрүөх кэриэтин, өлбүт да ордук буолсу. Хайа муҥун сырай-харах кэтэттэҕэй! Кини саҕа баар ини! (Ынчыктыыр).

Хаҕынай Сэмэн. Моҕотой уола Дьаакып кэпсээн эрэрэ: хаартылаан улаханнык сүүйэн баран, бэккэ арыгылаан эрэр диэн. Онон буоллаҕына, үбүрэн, аһыы-сии сырыттаҕа. Туома, бэйэтэ даҕаны күүлэйи таптыыр суола.

Огдооччуйа (үтүктэр). «Күүлэйи таптыыр суола» буола-буола! Хата, кини арыгылаан үөрдэрэ хаалбыт эбит дии! Тылым диэн саҥара олордоххун, өлүү киһитэ, өрө хаҕынайа сытыйаҥҥын. Бүгүн эмиэ от тиэйбэтиҥ, ынахтаргын тугунан аһатаҕын? Бэт киһи, эн эмиэ арыгылыы барыаҥ! Киһилээх аата, киһитэ суох курдук буоллахпыт.

Хаҕынай Сэмэн. Бэйи, эмээхсин, аргыый күргүй¬дээ! Мин эйиэхэ хам¬наччыт буолбатахпын. Киһи саҥатын үтүктүбүт буола-буолаҕын, төһө эрэ киһиттэн ордук киһи буолаҥҥын! Таҥара оҥорон кэбиспитин хайыахпыный? Хайа, эйигин да билиллэр. Алыс хотун курдук туттума, миэхэ киэбиримэ! Эн саҕаны көрүллүбүтэ. Биирдэ баран эттэххэ, кырдьыга даҕаны, мин суоҕум эбитэ буоллар, эһиги баҕас ыал аатыттан ааспыккыт өр буолуо этэ.

Огдооччуйа. Чэ, чэ, алыс хаҕынайыма. Кырдьыгы этитимээри гынаҕын дуу? Эн да үрүлүйбүтүҥ-харалыйбытыҥ сөбүгэр буолуо. (Сөтөллөр). Биһиги да эйигинэ суох син олоруохпут, алыс кыраларгын куттаама. (Ынчыктыыр).

Хаҕынай Сэмэн. Дьиэлээх хотун, эн куттаа инигин, сорох, олорор дьиэтэ суох буолан, ыал сырайын-хараҕын кэтэһэр. (Таһырдьа ыт улуйан үрэр). Бу кыайар ыта, эмиэ туох буолан эҥсэлийдэ? Бар, хотуой, тахсан көр эрэ.

М а а р ы й а, тахсан баран, сотору киирэр.

Маарыйа. Аҕабыт Уйбаан кэллэ. Биир хара элэмэс аттаах, сыарҕатыгар туоҕа да суох. (Хаҥас диэки барар).

=== Иккис көстүүтэ ===
Омуннаах Уйбаан, ымайбытынан киирэн иһэн, эмээхсинэ уот иннигэр олорорун көрөн, эппэҥнии-эппэҥнии «бабат» дии-дии, кэннинэн тэйэр.

Омуннаах Уйбаан. Ок-сиэ! Бу алдьархайы көрүҥ эрэ!

Дьиэлээхтэр өрө көрө түһэллэр.

Огдооччуйа (ынчыктыыр). Туох алдьархайыгар түбэһэн кэллиҥ? Хара сордоох! Син ааныҥ боруогун атыллыыр күннээх эбиккин дии? Дьэ, хайа таҥара санаа биэрэн, дьиэҕин өҥөйдүҥ? Тоҕо кыыл, бырадьааҕа барымна кэллиҥ?! Муҥнаах оҕолор!

Омуннаах Уйбаан, кэтэҕин тарбана-тарбана, сыгынньахтаммакка, уҥа ороҥҥо олорор.

Омуннаах Уйбаан (көхсүн этитэ-этитэ). Эмээхсин... Сэмэн... Оттон өллө диэбэтэхтэрэ дуо?..

Хаҕынай Сэмэн. Тугу-тугу саҥараҕын, доҕор? Ол ким өлбүтүн ыйытаҕын?

Омуннаах Уйбаан. Э-э суох, мэйэм... мэйэм саҥарабын, алҕас. (Туран сыҥынньахтанар. Атын сиргэ). Бу кыайар кыыһа, кэм да тыыннаах эбит дии. Бэйи, сэрэн, Моҕотой уола...

Огдооччуйа. Бу кыайар уола, кырдьык даҕаны, иирэн кэлбит дуу, хайтах дуу? Тугу мээлэ баллыгырыыгын?

Омуннаах Уйбаан. Дьэ, бу эмээхсин тыла уһуктаммыт даҕаны доҕор! Киһини тыыннарымаары гыннаҕыҥ дуу? 
Ити кэриэтин өлбүтүҥ да буоллар, син буолуо эбит, киһи хаанын хойуннара олоруохтааҕар.

Огдооччуйа. Мин өлөрбүн кэтиэн сылдьыбыт эбиккин дии? Эрэйдээх оҕолор! Үтүө аньылааҕыҥ буоллар, аһыныа, харыстыа этиҥ. Бэйи, итинник аньыыны саҥарбытыҥ иһин, кэнэҕэс тылгыттан ыйыахтара, хара ыты!

Омуннаах Уйбаан. Өлүмнэҕин, аны киһини кырыы олордуҥ дуо? Бар, хата, ороҥҥор сыт, манна уоту мэһэйдээмэ!

Хаҕынай Сэмэн таһырдьа тахсар.

=== Үһүс көстүүтэ ===
Огдооччуйа. Бэйи, аргыый тойомсуй! Туохтаах буолан, бачча киэбирдиҥ? (Аргыый аҕай хаҥас диэки барар).

Омуннаах Уйбаан. Дьэ, үлүгэр эбит оҕолор! Билигин кынным оҕонньор кэлиэ буоллаҕа. Хайтах-хайтах гынарбыный? Бу өлүү кыыһа, умса түһэн хаалымна, туора түстэҕин көрүҥ эрэ, үтүө дьон! О-о, дьэ, Омуннаах Уйбаан бүттэ... Букатын бүттэ... бырапаал... бырапаал!

''Таһырдьа ыт үрэр.''

Бу алдьархайы көрүҥ! (Ойон турар). О-о, дьэ өлүү! Кэллилэр, кэллилэр! Хайтах гыныах баҕайыный?

''Эмээхсин сөтөллүүр. Ыт улаханнык баргыйан үрэр.''

Тоҕо бар, кыайар кыыһа! Абырааҥ даа, абырааҥ! (''Төбөтүн туттан баран, таһырдьа ыстанар'').

=== Төрдүс көстүүтэ ===
Омуннаах Уйбаан төттөрү сүүрэн киирэн, хаҥас диэки баран, сытар эмээхсини тардыалыыр.

Омуннаах Уйбаан. Эмээхсин, эмээхсин, мин... мин ойууну аҕаллым куораттан... тур... Бастаан кини киирэригэр эн көстүө суох тустааххын. Хотоҥҥор киирэн көр. Ол гэннэ кэнники, таҕыс диэтэҕинэ, тахсаар. Сүрдээх сүүнэ ойуун. Арҕаа улуустарга аатырбыт баҕайы. Ону, эмээхсиним эрэйдээх муҥнанан эрдэҕэ диэн, ыҥыран таһаардым, бэт улахан манньаны биэрэн, чэ, туран, киирэн көр. Кытаат. Өлөртөн быыһанар үчүгэй буолбат дуо? (Тардыалыыр).

Огдооччуйа (сытан эрэ). Бу кыайар уола, сордоон-муҥнаан эрдэҕин көрүҥ эрэ! Аны өлөр да киһини сүгүн өлөрүмээри гыннаҕа. Бар, киэр бар! Икки харахпар көстүмэ, хара буор!

=== Бэһис көстүүтэ ===
Күөс Бүөтүр, Аргыс киһи, Хаҕынай Сэмэн киирэллэр.

Күөс Бүөтүр. Дорооболоруҥ,   дьиэлээхтэр. (Таҥаһын ыйыыр).

Омуннаах Уйбаан (баһын саба туттан баран, уот иннигэр умса түһэн олорор). Хотуой, ыл чэйдэ өр.

Маарыйа чаанньыкка чэй өрөр.

Күөс Бүөтүр. Хайа, доҕор, бу ыарыттыҥ дуу, хайтах дуу? Тоҕо төбөҕүн хам тутуннуҥ?

Омуннаах Уйбаан (аат эрэ харата саҥарар). Ээ, баһым ыарыйда, сүрэҕим өлөхсүйэр. Эһиги тоҕо бытаардыгыт?

Күөс Бүөтүр. Э-э, сыарҕабыт быата быһа баран хаалан, ону оҥороору бытаардыбыт.

Хаҕынай Сэмэн. Уйбаан, бэйэҥ аккын ханна гынныҥ?

Омуннаах Уйбаан. Өрүскэ аһаттара бырахтым. (Кыыһырар). Дьэ, ол мин аппар тоҕо эн кыһанныҥ?

Күөс Бүөтүр (атын сиргэ). Тугу-тугу кэпсиир оҕолор?!

Аргыс киһи күлэр.

Хаҕынай Сэмэн. Тоҕо ыйыппат буолуомуй? Туох оннук кистэлэҥэ баарый? Оттон дьиэлээх сүөһүнү киһи, ханна барда диэн, ыйытыа суоҕа дуо, төһө да буолтун иһин?

Омуннаах Уйбаан. Түксү, баллыгыраама! Бар, тахсан таһаҕаһы киллэр, аттары сыҥынньахтаа. Дьэ, улахан да куолуһут буолкун, бу аҕыйах хонук иһигэр.

Хаҕынай Сэмэн. Ханна баар таһаҕаскын киллэртэ¬рэҕин? Сыарҕаҥ кураанахха дылы дии, киһи көрөрө туох да көстүбэт.

Омуннаах Уйбаан. Чэ, чэ, бар, таҕыс, хоноһо таҥа¬һын киллэр, үгүһү мээлэ балкыйыма.

Күөс Бүөтүр. Нохоо, дьиэ¬лээх тойонуҥ эппитин кэннэ, тоҕо өрөлөһө тураҕын — таҕыстаххына. Ол ат сыҥынньахтаныыта, биир хоноһо таҥаһа киирэрэ улахан үлэ үһүө?

Хаҕынай Сэмэн. Кырдьаҕас, мин эйиэхэ нохоо буолбатахпын. Киллэрэр да, таһаарар да буоллахпына, алыс эн да күргүйэ суох оҥоруом. Туораттан эйиэхэ алыс да наадалаах буолуо дии санаабаппын. (Тахсар).

=== Алтыс көстүүтэ ===
Күөс Бүөтүр (күлэр). Дьэ, сүр¬дээх киһи доҕор, өрө хаҕынайан түһэн. Ити хайаларай?

Омуннаах Уйбаан. Ити миигин кытта төрүөбүт киһийдээн. Абааһы киһи. Кинини кытта арыый аҕай киһи аахсыбат киһитэ. Төрүүр төннөрүгэр айыллыбыт баҕайы. Тугу киниэхэ этиэм баарай?! Тукаам, Маарыйа, бу чэйгин тиэтэт.

Күөс Бүөтүр. Аны киһи эрэ төннөн төрүүр буолта. Ынах сааҕын балбаахтыы сылдьар ханнык эмэ абааһы уолаттар киһини төбөтүттэн төрдүгэр дылы түөрэ этэр, үөҕэр буоллахтара. Киһини, кырдьаҕас да диэн, мааны да диэн, харыстыыр аат суох. Оннооҕор до¬хуобунай аҕабыыты, тойоту аанньа ахты¬баттар. Ол эгэ биһигини улахан дьаалы диэх¬тэрэ дуо. Куруук сырайга-харахха анньа сылдьаллар.

Омуннаах Уйбаан (атын сиргэ). Бу оҕонньор ону-маны түөрэн эрдэҕин! Мин суолбар түбэһэн олороруҥ буоллар, итигирдик чаабыргыаҥ суоҕа этэ.

''Таһыттан Хаҕынай Сэмэн бэрэмэдэйи киллэрэр.'' 

Аты сыҥынньахтаатыҥ дуо, нохоо?

=== Сэттис көстүүтэ ===
Хаҕынай Сэмэн. Сыҥынньахтаатым, тойонуом. Эн эппитиҥ гэннэ, истибэт баар буолуо дуо?!

Өр соҕус саҥата суох олороллор.

Омуннаах Уйбаан. Маарыйа, сылабаарыҥ оргуйда дуо?

Маарыйа. Оргуйда. (Атын сиргэ.) Ити ханна баар сылабаарын этэр буоллаҕай? Куораттан таһаарбыт буоллаҕа дуу? Аҕаа, сыарҕаҕа сылабаар баар дуо?

Хаҕынай Сэмэн. Хотуой, иирдиҥ дуу, туох сылабаарын этэҕин! Сылабаардаах этибит дуо?

Хаҥас диэки Огдооччуйа улаханнык сөтөллөн ынчыктыыр. Уйбаан көрө түһэр, ол гэннэ Күөс Бүөтүр сырайын одуулаһар.

Күөс Бүөтүр. Ити хайалара ынчыктыыр? Бу киһи эмээхсинэ дуу?

Омуннаах Уйбаан (аргыый аҕай).

Э-э, ити киһи киэнэ. Өлөөрү сытар.

Хаҕынай Сэмэн. Кимиэнэ даа?! Мин эмээхсиним өлбүтэ биэс төгүрүк сыл буолла. Ол тиллэн кэлэн, ынчыктаабыт үһүө?! Туох туох буолар киһиний?

Омуннаах Уйбаан. «Эйиэнэ» диэтим дуо? Балтым диибин дии, туоххунан истэҕин?

Аргыс киһи күлэр.

Күөс Бүөтүр. Тоҕо күллүҥ, доҕор? Киһи ыалдьара кытаанах буолбат дуо? Ону күлүөххэ сатаммат. Барахсаны аһыныахха наада. Өлөөрү сытар киһини күлэр таҥараҕа да аньыылаах, бар да дьоҥҥо сааттаах диэн, ити таҥара дьоно, аҕабыыттар, этэллэр.

Аргыс киһи. Ээ, суох, мин ыалдьа сытар киһини күлбэппин. Атын күлэргэ сөптөөх баарын билэн күлэбин.

Омуннаах Уйбаан. Дьэ, ол киһи күлэрэ туох баарый? Туохтан быаргын тарбаатыҥ? Аата, күлүөх сир баппатаҕа!

Аргыс киһи. Бэйи, доҕор, аргыый күргүйдээ. Соруйан мөҕөөрү, элэк гынаары аҕалтаабыккын ээ, бадаҕа. Мин быарбын тарбаабыт да буоллахпына, тарбыырга тарбаабытым буолуо. Ону, эн да буолларгын, алыс кыраларгын куттаама.

Омуннаах Уйбаан (кыыһырар). Дөксө үрэ олор эрэ! Эн куорат ыта буолбаккын дуо? Ол кэннэ туохха алыс киэбирдиҥ? Бар, таҕыс, икки харахпар көстүмэ, хара түөкүн!

Аргыс киһи. Бар дьон, истиҥ ити киһи тылын! (Турар). Миигин, туох буруйдаах киһини, үөҕэр? Хата, бэйэтэ балыыҥка буола сылдьыбыта: хабаах ааныттан арахсыбат этэ. Итигирдик күндүлэтэн, маанылатан, салҕаттаран баран, үөҕэр буоллаҕына, тугу аны мин харыстыамый?! Мин тыллыыбын, бу кылыным диэн ааттаан, аҕалбыт киһигэр. Кырдьаҕас, Бүөтүр! Бу хара түөкүн эйигин албыннаабыт...

Күөс Бүөтүр (улаханнык соһуйар). Хайтах, доҕор, ол?!

Аргыс киһи. Бэйи, өйдүөн иһит мин тылбын. Эмээх¬си¬ним өлбүт үһү диэн, эн кийииккин ойох кэпсэтэн кэллэ буолбат дуо? Бэйэҕин буоллаҕына бачча ыраах сиргэ үп, сүөһү биэриэм диэн ыҥыран аҕалла. Ол аҕалбыта, арай ити эмээхсинэ хаҥас диэки оронугар утуйа сытар.

Күөс Бүөтүр ол-бу диэки көрөр.

Билигин өлбөт эмээхсин, хата, бэйэтин иннигэр уктан баран өлүө. Көр, оннук ыт буолар бу, бу олоруохсут! (Ыйар). Онон махтанаҕын дуу, баһыыбалыыгын дуу — бэйэҥ билиэҥ буоллаҕа. Мин кырдьыгы эрэ этэ турар киһибин, улаханнык диэн саатан, кэлэйэн турабын.

Күөс Бүөтүр (турар). Тугу-тугу кэпсиигин, доҕоор? Ол аата хайтаҕый? Ити сөп быһыы дуу, Уйбаан? Бу киһи тугу этэр? 

Омуннаах Уйбаан саҥарбат, умса түһэн олорор. 

Эмээхсин саҥата этэр: «Бу кыайардар, тугу-тугу түөрэллэр оҕолоор?»

Хаҕынай Сэмэн (кыһыылаахтык). Ол иһин даа! Киһиттэн атын быһыыланан, кэбилэнэн кэлбитэ. Оо, дьэ, урааҥхай киһи, оҕолоор! Аны туохха-туохха тиэрдэр.

Күөс Бүөтүр. Доҕоор, бу хайтах буолан, саҥар¬баккын? Элэк гынаҕын дуу, аанньа ахтыбатыҥ итиччэ дуу? Тоҕо баҕас куһаҕанай, доҕоор, оҕо оонньообутугар дылы буолан! Бачча сааскар дылы өйдөнө илик буоллаҕыҥ. Эн хайтах диэн истибиккиний эмээхсиниҥ өлбүт сураҕын? Бука, элэк гынан эппиттэрин кырдьыктанаахтаабытыҥ буолуо эбээ. Ол Моҕотой уола Дьаакып бэт оонньуулаах-күлүүлээх киһи дииллэрэ. Кини элэк гынан эппитин кырдьыктана сылдьыбыт эбит буоллаҕыҥ. (Тохтуур). Эчи, биһиги буолуохта баатын, тоҕо баҕас кыһыытай, элэгэй. Били мин кийиитим сордоох, үчүгэй да аҕай дьоннор көрдүү сылдьыбыттарын, барымна олорбута — бу маннык саат¬таах күлүүлээх суолга түбэһэрэ тардан. Оҥоруу диэн улахан буолар эбит! Бар дьон күлүүтүгэр, саакка бардахпыт. Тугу этиэм баарай?!

Омуннаах Уйбаан (аат эрэ харата саҥарар). Кырдьаҕас, Бүөтүр... Бүөтүр... ким... ким... Эн мин кынным буолаҕын...

Күөс Бүөтүр (абарбыт киһи быһыытынан). Мин эйиэхэ кылын буолбатахпын! Аны арахсабыт. Сааппын арай суутунан иэстэһиэм буоллаҕа. Маннык буолан баран, аны харыс баар буолуо дуо?! (Таҥаһын ылар).

Омуннаах Уйбаан (турар). Кэбис, инньэ диэн баара дуо? Абыраа, өлө¬рүмэ, кырдьык, буруйдаахпын... Тиэтэйбиппин... Ону эн бырастыы гыныах тустааххын. (Атын сиргэ.) Били Моҕотой уола... Бэйи... бэйи, көрсүөм суоҕа эйигин, хара баранааҕы! (Сутуругун чочоҥнотор).

Күөс Бүөтүр. Күтүр өстөөх, итинник майгыгыттан сааппаккын даҕаны! Саатар, киһилии көрдөһөрүҥ баҕалаах. Арай үрдүк суут тэҥнээ ини... Дьэ, кэпсэтэрбит буолуо. Тэҥнээх оҕону булустаҕыҥ буолуо. Күлбүккүн ситиһэрим буолуо, богдо! (Тахсаары гынар).

Омуннаах Уйбаан (ойон турар). Бэйи, тохтоо. Ааттыыбын, аҕаккам оҕотоо! Өлөрүмэ-өһөрүмэ... (Ытамньыйар). Бэйи эрэ, мин кулгааххар этиим. (Чугаһаан, тугу эрэ этээри гынар).

Күөс Бүөтүр. Э-э, киэр бар, доҕор! Элэк гынарыҥ итэҕэс буолан, аны күлээри гынаҕын дуо?

Тахсаары гынар. Омуннаах Уйбаан кэнниттэн батыһар. 

Бу, доҕоттоор, киһигитин тутуҥ! Маннык буолбут киһи киһини дэҥниэ. (Тахсар).

Кэнниттэн Омуннаах Уйбаан тахсар.

=== Ахсыс көстүүтэ ===
Хаҕынай Сэмэн. Ити аата хайтах буоллахтара үһү, доҕоор?

Аргыс киһи. Истибэтиҥ дуо оттон? Быраатыҥ иирбит буолбат дуо? Киһи быһыылаах киһи итигирдик дьүһүлэниэ дуо? Миигиттэн чиэппэр арыгыны иэс ылан, ити кынныгар иһэрпитэ. Онтукабын баҕас кэнниттэн, бука, көрдөҕүм буолуо. Ити буолбут киһиттэн сытаан ылар үһүбүөн?!

=== Тохсус көстүүтэ ===
Омуннаах Уйбаан киирэн, уот иннигэр умса түһэн олорор.

Аргыс киһи. Доҕор, аҕал тыһаҕаспын: дьиэбэр барабын.

Омуннаах Уйбаан. Ханнык тыһаҕаһы, доҕоор? Иирэҕин дуу, хайтах дуу?

Аргыс киһи. Ок-сиэ, таҥара иҥин-иҥини иһитиннэрэн! Арай иирбит киһи бу курдук буолуох тустаах, ама элиэр киһи итигирдик дьаабыланыа дуо?! Тыһаҕаһы биэрбэт буоллаххына, арай, тойотунан туттаран ылыллыа.

Омуннаах Уйбаан (абаран). Миигин эн, кырдьыга, алдьаттыҥ буолбат дуо? Итинтэн ордук хайаары гынаҕын? Аны сүөһүбүн былдьаан ыла¬рыҥ итэҕэс дуо? Ити эмээх¬синим баар, ону илдьэ бар. Сордоох оҕолор!

Аргыс киһи. Сордоох хата мэйэҥ! Эмээхсиҥҥин батара сатаахтыыгын да, хата, урут мэйэҥ батыаҥ ээ. Ол иһин дэлбэрийбитиҥ бэт этэ. Мин эйиэхэ оччоҕо да эппитим... Бэйи, тиэтэйбиккин билиэҥ! Сөптөөх атастары кытта булустаҕыҥ буолуо. (Тахсар).

Кини кэнниттэн Хаҕынай Сэмэн тахсар.

=== Онус көстүүтэ ===
Омуннаах Уйбаан (соҕотох). О-о, дьэ, киһи аатыттан аастым оҕолоор! Аны миигин туох утары көрүөй? Ханна даҕаны ыт курдук көрүөхтэрэ буоллаҕа. Тоҕо ити, тиэтэйэммин, үлүгэргэ түбэстэмий? Хаарыан бэйэлээх саҥа ойохпуттан маттаҕым. Туохтан да куһаҕан быһыы баар эбит тиэтэйэр. Атын туох да суох, бу миигин алдьатта Моҕотой уола Дьаакып ыт. Хайаан эйигин ситиһиэм баарай?! Дьэ дуу, үөһүм быстыа да буоллар, ситиһэн арахсыам хара албыны!

=== Уон биирис көстүүтэ ===
Огдооччуйа (оронугар туран олорор). Хайа, кынныгын кытта саҥа ойоххун сүгүннэрэ барымна, тоҕо олордуҥ? Күтүр өстөөх дьүһүлэнэн сырыттаҕын, оҕолор?! Хайаан уокка-ууга түһүмнэ сылдьар баҕайыный?

Омуннаах Уйбаан. Аны эн мөҕөрүҥ итэҕэс дуо? Сүгүн олор, киһини үрүмүнэ эрэ! Өлөн да хаалтыҥ буоллар, алыс аһыйарым биллибэт этэ. Эн өлүмнэҕин, маннык сааттаах суолга түбэһиннэрдиҥ буолбат дуо? Ол кэннэ дөксө мөҕөөрү гынаҕын, аһыныаххын, көмүскэһиэххин билимнэ.

Огдооччуйа. Ити хара ыт тылын истиҥ эрэ, бар дьон! Хайа киһилии киһи ити курдук тыллаһа олоруой? (Тайаҕын туппутунан турар). Киэр бар, икки харахпар көстүмэ! Саҥа ойоххор бар! (Омуннаах Уйбааҥҥа чугаһыыр).

Омуннаах Уйбаан. Аны сынньаары гынныҥ дуу? Бэйи, ол аайы көҥүл сыстарыам суоҕа.

Огдооччуйа. Дөксө да үрэ олороҕун дуо?! Киэр бар!

Тайаҕынан охсон истэҕинэ, Уйбаан туран, үтүлүгүн, бэргэһэтин үрдүгэр түһэр.

Омуннаах Уйбаан. Бар дьон, көрүҥ, абырааҥ! Бу абааһы кыыһа тыыннаахтыы сиэри гынна! (Аан диэки барар).

Огдооччуйа (тайаҕынан талбаатыы-талбаатыы батыһар). Киэр бар диибин!

Омуннаах Уйбаан (тахсаары туран). Бэйи, үүсээги, көрдүөбүккүн биэриэм! (Тахсар).

Быыс.

[[Категория:Дыраама]]
[[Категория:Ньукулай Неустроев]]</text>
      <sha1>bkn2q40fq5l8gjf3c2ac6ps76tplvng</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оҥоруу кытаанах (Ньукулай Неустроев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1104</id>
    <revision>
      <id>5704</id>
      <parentid>5703</parentid>
      <timestamp>2012-09-22T10:54:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Www~sahwikisource</username>
        <id>490</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5704</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61406" sha1="i8vms5tevhv1j4mftyk0zgmum4uje9j" xml:space="preserve">'''ОҤОРУУ КЫТААНАХ'''
''(Үс төгүллээх романтическай драма)''
:Жестокие нравы, сударь! 
:Островский&lt;br /&gt;

== МАҤНАЙГЫ ТӨГҮЛЭ ==
Оонньуур дьоно:
:1. Маарыйа — үчүгэй дьүһүннээх эдэр дьахтар.
:2. Куочай эмээхсин.
:3. Барахсаанап — эдэр, нууччалыы киһи, үөрэхтээх.
:4. Тиэхээн — кини доҕоро.

:Оонньуур сирдэрэ:
Чараҥ тыа иһэ, антах хонуу, үүт күрүө көстөллөр. Сайын. Им-дьим. Ким да суох.

=== Маҥнайгы көстүүтэ ===
Чараҥ быыһыттан М а а р ы й а ол-бу диэки көрө-көрө, тахсан кэлэр. Баһыгар үрүҥ былааттаах. Сытар мас үрдүгэр кэлэн олорор. Сирэйэ-хараҕа турбут, тугу эрэ иһиллиир.

Маарыйа (соҕотоҕун). Кини манна кэлиэх буолбута ээ, тоҕо биллибэт? (Үөһэ тыынар). О-о, дьэ, киһи эҥин араас буолар ээ! Эрэй туохха тириэрпэт диэтэҥий? Мин сордоох, аҕам оҕонньор күүһүнэн, баттаан-үктээн, мас чоку¬йар акаары киһиэхэ ойох биэрэн, ол-бу киһи сирэйин-хараҕын кэтиирим, көрдөһөрүм кэллэҕэ... Тэҥнэһиэм дуо, хайтах гыныамый? Муҥ маһы кэрийбэт, киһини булар. Онон оҥорбут оҥорууларын, ыйбыт ыйаахтарын хоту сылдьыам буоллаҕа. Аҕам этэр: «Эргэр төнүн, айдааны, сааты оҥорбокко эрэ, баран хаал»,— диир. «Син биир, хайтах да буолтун иннигэр, төттөрү ыытыам»,  — 
диир. (Тохтуур). Чэ, ол эрээри оҥоруу билиэ. Кини эппитин курдук, барабын дуу, суох дуу...

Барахсаанап кэлэр. 

=== Иккис көстүүтэ ===
Барахсаанап. Хайа, Маарыйа, кэлбит эбиккин дуу? (Аттыгар олорор).

Маарыйа. Кэлиминэ. Тустаах эрэ¬йим буоллаҕа... (Кини сирэйин одуулуур).

Барахсаанап. Даа, буоллаҕа. Туох 
диэҥий эрэйдэнэр, кыһаллар киһи? Хайа, аҕаҥ оҕонньор туох диир, тугу саҥарар?

Маарыйа. Аҕам оҕонньор этэр: 
«Эн билигин барбат буоллаххына, биһи¬ги күүспүтүнэн ыытыахпыт», — диир. «Онон, бостуой санааҕын аралдьытыма, ол-бу куһаҕан дьоҥҥо сөрүөстүмэ», — диир. Эйигин: «Тоҕо булар, туох буолбут киһиний?» — диир...

Барахсаанап (күлэр). Булумуна, доҕор! Булуохха булуллар буоллаҕа эбээт. Дьэ, онон, эн хайтах гынаҕын? Туох дии саныыгын? Аҕам сөпкө этэр, саата-суута бэрт буолсу барбатахпына диэҥҥин, бараҕын дуу? Хайтах дуу? Бэйэҥ билиэҥ буоллаҕа, тустаах киһи.

Маарыйа (куһаҕан буолар). Бэйэҥ билиэҥ буоллаҕа диэн, ити хайтах эттэҥий? Оттон эн билиэҥ этэ буоллаҕа дии, эн сүбэлээн-амалаан, быыһы-арды булан биэрдэргин, оччоҕо мин атыны сананыам этэ буоллаҕа дии...

Барахсаанап. Оннугун оннук да, оттон эн бастаан тугу санаан барбыккыный?

Маарыйа (абарбыт киһи быһыытынан). Аҕам миигин, умса анньан туран, күүһүнэн биэрбитэ. Ол уол аҕатыгар улахан биэрэр иэстээх этэ, онтон быыһанаары, миигин хара күүһүнэн, таҥараны-айыыны умнан туран, биэртэ. Ону мин, үөрэҕэ суох, акаары кыыс, хайтах гынан батан кэбиһиэм этэй? Бу киһиэхэ биэримэ диэн, ааттыы, иэйэ-туойа сатаан кэбиспитим. Ийэм да эмээхсин этэ сатаабыта. Ону төрүт истибэтэҕэ.

Барахсаанап. Туох буолбут дьиикэй дьонуй доҕор! (Ойон турар.) Хастара-хаһынан итинник сигилилээх-майгылаах буоллахтара үһү! Бил баһыттан сытыйар диэбиккэ дылы, төттөрү, муҥ эрэ дьон үтүөлэрэ, өйдөөхтөрө ааттаахтар, ити курдук быһыыланар буоллахтара. Тоҕо баҕас кыһыытай, абатай, доҕор. Итинник быһыыларыттан сааталлара буолуо дуо? Кинилэргэ туох итинник кытаанах санааны биэрэрэ буолуой? Бу төрөппүт оҕотун өлүү айаҕар таҥнары анньан биэрэр диэн киһи баар буоллаҕа — ама да бу сир ийэ аньыыны, батталы уйан турарын иннигэр! Итинник дьон хайтах эрэ дууһалаах, сүрэхтээх буоллулар? Көрбүт киһи. (Олорор). Киһи сүрэҕэ таас дииллэрэ, кырдьык ээ.

Саҥата суох олороллор.

Маарыйа. Дьэ, инньэ гынан, мин хайтах сүбэлэннэхпинэ, бу суолтан быыһанабын? Хайа, үөрэхтээх, өйдөөх киһи, абыраа,  күн-ый буол. Сороххо сырдык күн тахсыбатаҕын кэриэтэ буолаары гынна. Мин билигин туохтан да харыстанарбын билиминэ олоробун. Эн сибилигин миигин илдьэ да бардаххына — кэрэйимээри гынабын. Бу дойдуга сылдьан, үтүөнү көрөр биллибэт. Миэхэ ханна да син биир. (Үөһэ тыынар). Оҕо эрдэхпинэ, Куочай эмээхсин кэпсиир буолара: мантан тус соҕуруу бэт үтүө киһилээх-сүөһүлээх дойду баар диэн. Ол дойдуну санаатахпына, хайтах эрэ санаам чэпчииргэ дылы гынар. Оттон бу хоту дойдуну санаатахпына, сүрэҕим ыалдьар. Ол курдук,  икки саары икки ардыгар биэрэс тэбэн хааллым. Миигин ким быыһыыр үһүө... (Ытамньыйар).

Барахсаанап. Чэ, кэбис, ытаама, Маарыйа. Ытаан даҕаны, аһыннарарыҥ биллибэт. Хата, миигин кытта куоракка барыс. Эргэр төнүннэххинэ, киһи аатыттан ааһыаҥ. Туох айыыҥ иннигэр эн эрэйи көрүөх тустааххыный? Эрэйигэр-буруйугар сырыттыннар ээ, оҥорбут, тэрийбит дьоннор. Туох да иэстэбилэ суох буолбат. Хараҥа суол төһөҕө даҕаны күн сырдыгар күөрэйиэх тустаах. Оччоҕо бар дьон сыаналыахтара — ким буруйдааҕын, ким буруйа суоҕун. Эн, бу суолтан, бу эрэйтэн куотуоххун баҕарар буоллаххына, миигин кытта барыс. Мин, кырдьыгы эттэххэ, биир кыыс оҕону айаҕынан-таҥаһынан дьүдьэппэт киһибин...
Маарыйа (үөрбүт). Эн, кырдьык, этэр буоллаххына, мин барсарым кэмнээх буолуо дуо! Туох иннигэр мин бу дойдуга хааламмын эрэйи-буруйу көрүөхпүнүй? Таҥара быыһаатын маннык олохтон!

Саҥата суох өр соҕус олороллор.

Барахсаанап (аргыый аҕай). Маарыйаа, эн мин тугу саныырбын, сүрэҕим туохтан эрэйдэнэрин сэрэйэ саныыр буолаҕын дуо?
Маарыйа. Тугун мин сэрэйиэм буоллаҕай? Ол курдук, эн тугу саныыгын?

Барахсаанап. Мин, бастаан эйигин көрөн баран, санаабытым: таас да быыһыгар үчүгэй, кэрэ дьүһүннээх сибэкки үүнэр буолар эбит диэн. Кэнники, билсэн-көрсөн баран, эйигин көрдөхпүнэ, санаам көтөҕүллэргэ дылы гынар, сүрэҕим тэбэр. Ол курдук мин эйигин үчүгэйдик көрөбүн, тоҕойум оҕотун. (Кууһар).

Маарыйа. Ол курдук туох үтүө ааппар эн миэхэ куккун туттардаҥый? Сорох эрэйдэнэрин-муҥнанарын санаан, эчи киһи ити курдук саныыра буолуо диэбэт.

Барахсаанап. Тоҕойуом, мин эйигин бэркэ таптаатым, сүрэхпинэн сөбүлээтим. Онон эн биһикки, хата, бэйэ-бэйэбитин ытыктаһар, таптаһар буолуох. (Кууһан олорон, ууруур, сыллыыр.)

Маарыйа. Ити этэриҥ курдук таптыыр буоллаххына, миигин бу суолтан быыһаа, куоракка илдьэ киир. Арай, миигин абыраатаххына, эн абырыаҥ. Онон...

Барахсаанап. Маарыйаа! (Кытаанахтык). Эн миигин бүк эрэн! Хайтах да буолтун иһин, хайтах да мэһэй¬дээбиттэрин, куттаабыттарын иннигэр, мин эйигин илдьэбин. Ону эн мас курдук эрэн. Кэнники, барар саҕана, ол-бу буола сылдьаайаҕын! Эр санааны ылыныах тустааххын. Маннык суол — оҕо оонньуута буолбатах. Чэ, бэйи, мин барабын, бырастыылаһыах. (Уураһаллар).

Барахсаанап барар. 

=== Үһүс көстүүтэ ===
Маарыйа (соҕотох). Аата, буоллаҕа үһү! (Үөрбүт киһи быһыытынан). Ити аата буоллаҕа — ытыыра, күлэрэ икки тэҥ диэн. (Күлэр). Аны мин куһаҕан олохтон, сортон-муҥтан быыһаныам буоллаҕа. Бар дьон туох эрэ дииллэр? Бэккэ гыннар, бу кыыс киһини батыһан барда диэхтэрэ буоллаҕа. Чэ, дьон оннооҕор буолуоҕу оҥороллор. Сорох, эрэйтэн быыһанаары, бу суолу оҥосторо буолуо. Ону үрдүк таҥара билэн турар.

=== Төрдүс көстүүтэ ===
Куочай (чараҥ быыһыттан тахсар). Хайа, тукаам, манна тоҕо олордуҥ? (Сирэйин одуулуур). Туохтан санаарҕаатыҥ, тукаам?

Маарыйа (кыыһырар). Туохтан са¬наар¬ҕаабат буолуомуй? Эрэйдээх-буруйдаах киһи санаата дириҥ, киэҥ буолар. Ону эн барытын ситэн мээрэйдиэҥ суоҕа.

Куочай. Тыый, тукаам, туох диэн эттэҥий?! Мин эрэйдээх, киһи санаатын хайтах диэн мээрэйдиэм буоллаҕай? Бэйэм даҕаны илини-арҕааны билбэт курдукпун. (Тохтуур). Ээ, Маарыйаа, диэбэт даҕаны, били эриҥ киһи кэллэ. Эйигин илдьээри кэллэҕэ буолуо.

Маарыйа (улаханных соһуйар). Туох 
даа?! Эриҥ кэллэ диигин дуу? Ол кыайар уола тугу көрдөөн кэллэҕэй? Муҥум баар эбит нии!.. (Сирэйин саба туттар).

Куочай. Ээ, тукаам, олус санаарҕаама. Хайа, киһи оҥоруута кытаанах буолар. Таҥара ыйбыт ыйааҕа буоллаҕа. Ону хайтах гыныаҥый? Дьонуҥ даҕаны, сөптөөх буолаарай диэн, тэрийбиттэрэ сатамматах буоллаҕа...

Маарыйа. Оҥоруу кытаанах буола-буола. Ол миигин таҥара туох буруйбар-аньыыбар эрэйгэ анаабытый?

Куочай. Тукаам, таҥара киһини эрэйгэ анаабата буолуо. Ол гынан баран оҥоруу диэн улахан буолар. Дохуобунай аҕабыыттар этэр буолаллара: «Эрэйдээҕи таҥара аһынар»,— диэн. Онон айыы тойон эйигин даҕаны аһынаа ини. Кырдьыга даҕаны, эн туох аньыыны-буруйу оҥорбутуҥ баар буолуой?! Ыраас чыычаах оҕото буоллаҕыҥ дии. Ол гынан баран саха дьахтарын оҥоруута биир буолар. Итинник эрэй-буруй ханна да баар суол. (Тохтууллар).

Маарыйа. Эмээхсиэн, арай мин букатын барбаппын диэн аттыы батан кэбиһиим? Оччоҕо миигин кинилэр тугу гыныахтарай?

Куочай. Тыый, тукаам, инньэ диэн баар дуо?! Кэбис, итинник быһыыны быһыыланыма. Төрөппүт дьон эппиттэрин утары барар сүрэ бэрт. Хайа, бар дьон да истэллэригэр сүрүккэтэ бэт буолсу. Сааты-сууту эмиэ саныахха.

Маарыйа. Суох, эмээхсин, эн туох да диэн туой! Мин ыыра кинини кытта барыам суоҕа. Ол кэриэтин ханна анаабыттарай да, онно сылдьыам. Ол кэриэтин ууга түһэн... Ол эбэтэр кими эмэ кытта куоракка киириэм, кинилэргэ барыам кэриэтин.

Куочай. Тукаам, аньыыны саҥарба даа. Инньэ диэн баара дуо? Эһиги төрүккүтүгэр даҕаны, аныгы бүттүүҥҥүт да олоҕор маннык быһыы диэн суоҕа. Хайа, төрөөбүттэриҥ үтүөлэрин-мааныларын саныах тустааххын. Ити курдук харса суох тыллаһар төрүт сатаммат.

Маарыйа. Суох, эмээхсин, үксү лабаҥхалаама. Эппит тыл биир, санаабыт санаа төлөрүйбэт.
Хараҥа былыт күнү сабан кэлэр. Ыраах этиҥ этэр. Куочай. Дьэ, бэрт доҕор! Сананнаҕыҥ баҕас кытаанаҕын...
Эмээхсини ыҥыран хаһыытыыллар.
Ээ-х, барды-аам. (Барар).

=== Бэһис көстүүтэ ===
Маарыйа (соҕотох). Оо, муҥум-сорум баар эбит нии! Туох иннигэр төрөөммүн, маннык эрэйи көрөн эрэр буоллум? (Ытыыр). Үөһэ үрдүк таҥара баар буолан, абырыа, аһыныа дуо? Аан дойдум иччитэ, көстөр күөх халлаантан тыгар сырдык күнүм, ити мин муҥнанарбын, ытыырбын-соҥуурбун истиэҕиҥ баара дуо? Тоҕо эрэ, эрэйгэ анаабыт курдук, аламай маҥан күнүм хараҥа былыкка састаҕа үһү! Туох миигин истиэ, көрүө баарай! (Ытыыр).

Ыраах кэҕэ этэр.

(Тохтоон, уоскуйан баран). Кэҕэ кыылым, мин санаабын сэрэйбит курдук, тоҕо баҕас эттэҕэ түбэлтэтэй! Ол курдук, туох барыта эрэйгэ анаппыт киһини санаатын батар буоллаҕа. Тоҕо баҕас муодатай?.. (Турар). Ок-сиэ! Ол эрээри, төһө да буолтун иһин, миигин көмүскэһэр киһи баар. Барахсаанап барахсаны таптыыбын даҕаны... Миигин бу суолтан быыһаатаҕына, арай, кини быыһыа. Кинини улаханнык эрэнэбин.

Чаҕылҕаннаах этиҥ кини үрдүгэр соҕотохто этэр. Маарыйа, хаһыытыы түһэн баран, сүүрэн хаалар. Тыал турар. Барахсаанап кэлэр. Ол-бу диэки көрөр. Сирэйэ-хараҕа турбут.

=== Алтыс көстүүтэ ===
Барахсаанап. Хайа, баран хаалбыт эбит дуу? Маарыйаа! Туй-сиэ! Абааһы, арыый да эрдэ кэлэрэ суох. (Олоро түһэр). Дьэ, хайтах гыныах баҕайыный? Эрэ кэлбит диэтилэр. Илдьэ бараары кэллэҕэ. Дьэ, кыһыы эбит доҕор! Хайтах гыммыт киһи бу дьахтары күрэтиэй? (Тугу эрэ саныыр). Хайаатар да сүгүнэ суох буолбат дьон буолуохтара. Дэлэҕэ даҕаны мээлэ кэнниттэн көрөн хаалыахтара дуо? (Күлэр). Ол эрээри уол оҕо туохха төрөөбүппүнүй, мин дьахтары илдьэн көрдөҕүм. Кэнэҕэс дьон кэпсээн оҥостуохтара: оннук киһи урааҥхайа оннук дьахтары күрэтэн баарта үһү диэн. Араас мин таптыыбын да — сокуон буолуох тустаах. Син биир... (Турар).

Т и э х э э н  кэлэр. 

=== Сэттис көстүүтэ ===
Тиэхээн. Хайа, доҕоор, бу тугу гына тураҕын? Кими кэтээтиҥ? Хайа, биир эмэ кыыһы көһүтэриҥ буолаахтыа ээ. (Күлэр).

Барахсаанап. Ээ, суох, доҕор! Хата, кэл эрэ, манна олор. (Олороллор). Дьэ, доҕор, дьыала кытаатарыгар тиийдэ быһыылаах. Сүбэлээ эрэ, хайтах гыныахха сөбүй? Эн киһи өйдүүрүҥ буолуо. Мин букатын иирэн хааллым.

Тиэхээн (кыһаммыт киһи быһыытынан). Дьэ, билбэтим, доҕор! Хайтах гыныах баҕайы буолла. Били эрэ киһи кэлбит. Дьэ, көрдүм ээ...
Барахсаанап. Хайтах киһиний? Кэпсээ эрэ.

Тиэхээн. Дьэ, доҕор, киһи сүрдээҕэ. Быһатын эттэххэ: эн айыы бухатыырын курдуккун, кини абааһы бухатыырын курдук. Сүгүн-саҕын биэрэн ыытыа суох киһи.

Барахсаанап. Кырдьык дуо, доҕоор?! Оттон мас акаары, куһаҕан уол диэбэттэр этэ дуо? Ол хайтаҕый?
Тиэхээн. Дьэ, туох да диэбит иннигэр, сөптөөх доҕоргун булсубуккун. Эйигин кытта иэн иҥиирин курдук эрийсэр, мас хайдыбытын курдук туруулаһар оҕо көстүбүт.

Барахсаанап. Эс, суох, доҕор, оннук буолуо суоҕа. Эн сымыйанан этэҕин. Хата, эн биһиги сүбэлэһиэх, хайтах буоларбытын. Кини, бэт да буоллар, биһигини улаханы гынар үһүө. (Күүстээхтик). Оччону көссөн, баччаҕа тиийиллибитэ! Кини саҕаны көрүллүбүтэ буолуо! Миигин олус куттуо суоҕа.
Тиэхээн. Ээ, дьэ, кырдьык, оннук даҕаны. Киниттэн баҕас биир кыыс оҕону былдьаныллыа эбээ! Хайа, дьахтар сөбүлүүр дуо?

Барахсаанап. Сөбүлүүрэ кэмнээх буолуо дуо! Дьэ, хайтах сүбэлэһэбит?

Тиэхээн. Эн, кырдьык, дьахтары илдьиэххин саныыр буоллаххына, миэхэ икки үчүгэй атта булан кулу, дьахтары мин илиибэр туттар. Ол гэннэ мин кинини илдьэн да көрүүм. Эрэйбин хойут саныаҥ буоллаҕа...

Барахсаанап (тохтоон баран). Саамай сөпкө эттиҥ! Ол иһин мин эйигин эрэнэр, итэҕэйэр этим. Эн илдьэ баартыҥ гэннэ, мин хайтах буолабын?
Тиэхээн. Оттон эн хаалыаҥ буоллаҕа. Хойут аргыстаргын кытта барыаҥ. Онуохаҕа дылы тугу да билбэтэх киһи буолан сырыт ээ. Ол кэриэтин миигин эккирэтэн көрдүннэр, туох тахсар эбит...

Барахсаанап. Чэ, сөп, буоллун даҕаны. Мин аты булабын. Эн миигин бүк эрэн. Билигин баран, дьахтарбын көрсөн, сүбэлэһиим. Ол гэннэ бүтэр.
Тиэхээн. Саамай сөп! Мин онуоха дылы бэлэмнэниэм.
Барахсаанап. Чэ, илиигин аҕал. (Илии тутуһаллар). Биһиги хайтах курдук дьоммутун биллэриэхпит кинилэргэ!
Былыт ааһар. Күн тыгар. Ыраах чаҕылҕан чаҕылыйан баран, этиҥ этэр.

Быыс.

== ИККИС ТӨГҮЛЭ ==
Оонньуур дьоно:
:1. Маарыйа.
:2. Xабдьы — кини эрэ.
:3. Өлөксөөндөрө оҕонньор — Маарыйа аҕата.
:4. Ыстапаанньыйа эмээхсин — кини ойоҕо.
:5. Уоһук кырдьаҕас.
:6. Куочай эмээхсин.
:7. Барахсаанап.

:Оонньуур сирдэрэ:
Өлөксөөндөрө оҕонньор дьиэтэ, былыргылыы тэриирдээх ыал. Хаҥас диэки чуулааннаах. Күнүс. Уҥа ороҥҥо X а б д ь ы олорор. Бүрэ дьүһүннээх уол, үрэх баһыныы мааны, сайыҥҥы таҥастаах, аҥалатыҥы быһыылаах. Саҥата да быһыта баттаабыт курдук. Туой киһи сирэйин-хараҕын кэтэһэр. Уот иннигэр Ыстапаанньыйа эмээхсин олорор.

=== Маҥнайгы көстүүтэ ===
Хабдьы (көхсүн этитэн баран). Ийээ, мин Маарыйабын ыла кэллим. Аҕам оҕонньор аҕала тат диэбитигэр, бэт түргэнник кэллим. Ону, барар буоллаҕына, Маарыйа оҥоһуннар үчүгэй буолуо этэ. Онто суох кини кэлбитин гэннэ дьиэбит бэккэ сатайда. Манна да кэлэр улахан орускуоттаах буолар. Киһи санаатаҕын аайы кэлбэт дойдута. Онон сарсын бардарбыт сөп буолуо этэ. Аҕам оҕонньор сотору кэлээриҥ диэбитэ.

Ыстапаанньыйа. Оттон Маарыйа сайылыы кэллим диэбитэ дии. Ол гэннэ хайтах билигин эн кинини батыһан кэллиҥ?

Хабдьы. Суох, оннук буолбатах. Аҕам оҕонньор сөбүлээбэтэҕин үрдүнэн, кини бэйэтэ күүһүнэн кэлбитэ. Барыма диэн этэ сатаан кэбиспитэ, ону төрүт истиминэ кэлбитэ.

Ыстапаанньыйа. Мин тугу билиэхпиний? Кылыныҥ оҕонньорго эт. Биэрбит киһи кини баар дии. Тэрийэн ыыттын ээ киһитин, анаабыт сиригэр.

Хабдьы. Кэбис, инньэ диэмэ, ийээ. 
Эн тылгын-өскүн тириэрпэт буоллаххына, ити сатаныа суоҕа. Билигин Маарыйаны биэрэн ыыппатаххына, миигин аҕам оҕонньор өлөрүө буоллаҕа. Сүрдээх кытаанах киһи, ытыһын иһигэр сокуоннаах.

Ыстапаанньыйа. Чэ, ол-бу диэмэ. Миигинэ да суох дьаһайан ыытыахтара. Эчи, сорох киһи саҥарбыта ыт да үрбүтүгэр остуойута суох.
Таһырдьаттан Уоһук кырдьаҕас, Өлөксөөндөрө оҕонньор киирэллэр.

=== Иккис көстүүтэ ===
Уоһук. Дорооболоруҥ. Хайа, тукаам, тугу биллиҥ? (Дорооболоһор).

Хабдьы. Суох. Эн хайтах олороҕун?

Уоһук. Таҥара көмөтүнэн үчүгэйдик, этэҥҥэ олоробут.

Хабдьы. Дьэ, буоллаҕа. Үчүгэй, доҕор!

Уоһук. Эн хаһан дойдулуугун, доҕоор? 

К у о ч а й эмээхсин киирэр.

Хабдьы (ол-бу диэки көрөр). Ким билэр... Сотору бардарбын үчүгэй буолуо этэ. Хойутаатахпына, аҕам оҕонньор кыыһырыа буоллаҕа.

Уоһук. Кырдьык, били мин үөлээннээҕим суостаах да киһи буолуо. О-о дьэ, кырдьаҕас — киһи ахан буолаахтаатаҕа. Хайа, били сокуон мин ытыһым иһигэр баар диирэ кэм да хаала илик ини?

Хабдьы. Дьэ, баар, доҕор! Онтуката билигин да хаала илик.

Уоһук. Былыр, эдэр эрдэҕинэ, хардааччы, модьу санаалаах киһи этэ. Кини тугу эттэ да, быраап буолуох тустаах. Утары эрэ эттэргин, дьэ, тугу хоргутуоҥуй? Кырдьаҕас кэлэн саҕаһалаан да туруо, доҕор. Дьэ, сүрдээх киһи этэ. Ол билигин, кырдьан, намырыйдаҕа буолуо. Көнөкөтүн да оҕотун көрүөҥ этэ! Барахсан, эргитэн-урбатан, иэс-күүс биэртэлээн, оҕуруктаах уол оҕо буоллаҕа. Бука, эдэр эрдэҕиттэн үрэх баһын сүүнэ баайынан аатыраахтаабыта.

Хабдьы. Дьэ, оннук. Эн кырдьыгы этэҕин.
Өр соҕус, туохтан эрэ моһуогурбут дьон быһыытынан, саҥата суох олороллор.

Өлөксөөндөрө. Хайа, эмээхсин, кыыһыҥ ханна барда? Тоҕо көстүбэт буолан хаалла?

Ыстапаанньыйа. Баар, чуулааҥҥа. Ханна да бара илик.

Өлөксөөндөрө (көхсүн этитэр). Дьэ, бу, Уоһук кырдьаҕас, биһиэхэ үтүө сүбэҕиттэн бэрис. Биһиги эрэйгэ баран олорор дьоммут. Ону эйигиттэн тоҕо кистиэхпитий? Ити биир кыыс оҕолоохпут, эргэ баран баран, эрин дьиэтиттэн тахсан кэлэн олорор. Ону ити эрэ батыһан кэлбит. Биһиги, төрөппүт ааттаах дьон, бу эргин кытта дойдугар барыс диэн иэйэ-туойа сатаан кэбистибит. Ону төрүт истибэт, олус истиэн да баҕарбат быһыылаах. Хата, ол-бу дьоҥҥо сөрүөстэр. Ити биир урааҥхай, Барахсаанап диэн ааттаах киһи, туой булар. Кини тугу санаан ити курдук быһыыланарын мин сатаан билбэтим. Онон биһиэхэ, төрөппүт ааттаах дьоҥҥо, олус да саата-суута бэрт буолсу — бу курдук соҕотох кэриэтэ оҕобут быһыыланарыттан. Туома, кинини оҕоттон эрэ ордук маанылаан, таптаан ииппит оҕобут этэ. Онтукабыт үтүө быһыыта ити баар. Ону эн, Уоһук, сүбэлээн, тылгар-өскөр киллэрэн, бу дьахтары дойдутугар ыыттар сөп буолуо эбит, туох да айдаана, иирээнэ суох.

Уоһук (тугу эрэ саныыр). Дьэ бэт, доҕор, Маарыйа бэйэтэ бэйэтинэн ити курдук быһыыланара. Киһи истибэтэх, санаан, түһээн да көрбөтөх суола. Эчи, кини ол курдук быһыыланар буоллаҕына, биһигинньиктэр сатаан да ыал буолуохпут суох. Оттон бу сокуоннай эрэ баар эбит дии. Тукаам, эн этэн көрбөтүҥ дуо? Хайа, иһиттэҕинэ, эн тылгын истиэ этэ буоллаҕа.

Хабдьы. Суох. Мин эппитим...

Өлөксөөндөрө. Ээ, суох, ити оҕо эппитин истибэт киһи, доҕор.

Уоһук. Оччоҕо ким билэр, доҕор? Мин да тылбын хотон истэрэ биллибэт. Ол эрээри сүбэлээн көрдөҕүм, эһиги оҕоҕут буолан. Хайа, барыбыт да иннэ буоллаҕа. Маарыйаны ыҥырыҥ эрэ манна.

Өлөксөөндөрө. Эн, Уоһук кырдьаҕас, сөпкө этэҕин. Ыл эрэ, эмээхсин, кыыскын ыҥыр. Манна таҕыстын. Тоҕо дугуйданан хааллаҕай?

Эмээхсин чуулааҥҥа киирэр, Сотору соҕус М а а р ы й а, чуулаантан тахсан, чуулаан муннугар олорор.

=== Үһүс көстүүтэ ===
Уоһук. Тукаам, Маарыйаа, мин этэр тылбын үчүгэйдик өйдөөн иһит эрэ. Кырдьаҕас киһи сүбэтэ хойукку өттүгэр туһалаах буолуо. Бу дьонуҥ даҕаны, эриҥ, биһиги бары эйигиттэн улаханнык, үҥэн-сүктэн туран көрдөһөбүт: билигин эргин кытта дойдугар, тойонуҥ аахха барыс диэн. Маннык быһыы-майгы бар дьоҥҥо сааттаах-сууттаах буолар, таҥараҕа да аньыылаах. Ону эн барытын өйдөөн, сыаналаан көрүөх тустааххын, Маарыйа. Бу курдук быһыы диэн хаһан да биһиги төрүппүтүгэр суоҕа. Хайа, биһиги даҕаны мааны, үтүө, төрүт дьон буоллахпыт, төһө да кырыйдарбыт. Онон мин оҕобуттан улаханнык көрдөһөбүн, ити эппит тылбын истиэ диэн эрэнэбин. Аҕаҥ да кырдьаҕас, эйигин өһөөн, куһаҕаҥҥа тириэрдээри, эргэ биэрбэтэҕэ буолуо. Бу да оҕо бэт төрүт киһи ыччата. Ону эн барытын толкуйдаан көрүөх тустааххын, Маарыйа.

Өлөксөөндөрө. Тукаам, ити кырдьаҕас этэр тылын өйдөө эрэ. Кинини миигиннээҕэр ытыктыах тустааххын: сүрэхтээбит аҕаҥ буолар. Онон, кини эппитин кэннэ, барымынаҕын, эмиэ тиэрэ сигилилэнэ олорума. Сүрэхтээбит аҕаҥ көрдөспүтүн быһа гынарыҥ сөбө суох.
Саҥата суох олоро түһэллэр.

Уоһук. Хайа, тукаам, инньэ гынан, туох дии санаатыҥ, ити мин сүбэлээбит сүбэбин? Санааҕын биллэр.

Маарыйа. Санаабын биллэрэрим диэн туох баар буолуой? Барбаппын диэн урут да эппитим, билигин да этэбин. Мин бэйэм ити киһиэхэ баҕаран туран барбатаҕым. Онон төрүт барбаппын.

Уоһук. Кэбис, инньэ диэн баара дуо! Тукаам, саата-суута бэрт буолуо, баран көр.

Маарыйа. Сааты-сууту мин оҥоро иликпин. Оҥорбут да буоллахтарына, атыттар оҥорбуттара буолуо.
Өлөксөөндөрө (кыыһырар). Дьэ, ким сааты оҥорбутун булан таһаар ээ! Бэрт эн баар эбиккин дии? Хайа, булан таһаарымына саатаайаҕын!
Уоһук. Ээ, кэбис, доҕор, туох баҕайытын эмиэ саҥарсан бардыгыт?

Өлөксөөндөрө. Бэйи, оттон кини булан таһаардын ээ — ким сааты-сууту оҥорбутун. Хата, бэйэтэ дьүһүлэнэ олорор буолбат дуо? Кини ити быһыытыттан саатыа дуо бар дьонтон? Муҥнаах оҕо төрөөн, муҥнаан эрэҕин ээ, тугу этиэм баарай!
Уоһук. Ийэтэ эмээхсин, ыл, эн этэн көр. Төрөппүт киһи тылын истиэ Маарыйа, сөптөөҕүн иһиттэҕинэ.
Ыстапаанньыйа. Ол мин, акаары, өйө суох киһи, тугу булан этиэмий? Этэн да иһитиннэрэрим суох. Урукку да өттүгэр олус мин тылым тилиннэҕэ диэни билэ иликпин.

Өлөксөөндөрө. Ити киһи, хайтах буолан, тэптэрэ олордоҕой? Иирбит дуу, баҕайы?
Ыстапаанньыйа. Итирэ да, иирэ да иликпин. Бэйи, олус кыраларгын куттаама...
Уоһук. Доҕоттоор, туох буолуох баҕайытын! Түксү, кэбис, этиһимэҥ. Хата, оҕоҕутун тэрийэн ыытыҥ. Эрэйдээмэҥ.
Өлөксөөндөрө. Хотуой, ол-бу буолан эрэйдээмэ, барар буоллаххына, бар! Тоҕо сирэйгин-хараххын кэтэтэҕин? Эн саҕа баар ини!

Маарыйа. Барбаппын диэтим да — биир тыл: төрүт, киһи курдук эрдэхпинэ, барыам суоҕа. Эн да олус тоҕо мөҕөҕүн-этэҕин, төһө да төрөппүтүҥ иннигэр? Тоҕо олус атаҕастыыгын? Туох кистэлэй, эн миигин ити киһиэхэ күүскүнэн ойох биэрбитиҥ буолбат дуо, соҕотох иэскиттэн быыһанарыҥ иннигэр? Ити киһи аҕатын баайыттан тииһинээригин, миигин атыылаабытыҥ буолбат дуо? Ол баҕас кырдьык ини...

Өлөксөөндөрө (ойон турар). Бу хара ыт үрэн эрдэҕин истиҥ эрэ, бар дьон! Абакка-бы-ын! Сордоох оҕолор! Эн өссө барардааххын-барбаттааххын! Мин эйигин мосуораҕын көннөрүөм, хара ыты. Кэл манна! (Маарыйаны харытыттан сиэтэн аҕалан, Хабдьы иннигэр тобуктатар).
М а а р ы й а ытыыр. X а б д ь ы  ол-бу диэки көрөр. 

Дьэ, эргин кытта барсаҕын дуу, суох дуу? Иэҥҥин тарда иликпинэ этэ тарт! (Охсоору гынар). Бэйэҥ көҥүл өттүгүнэн барбат буоллаххына, мин эйигин кэлгийэн туран илдьиэм, хара түөкүнү!
Уоһук (туран быыһыыр). Кэбис, доҕор, туох ааттаах буоллуҥ? Бу курдук быһыы диэн тугуй? Тоҕо сүргүнүй эчи! Маарыйаа, тукаам, ытаама, кэл, тур. (Илиититтэн туруору тардар).
Маарыйа, ытыы-ытыы, хаҥас диэки барар. Олороллор.

Ыстапаанньыйа. Тоҕо баҕас сүрэй, доҕор, бу киһи быһыыланнаҕа! Аата, эн саҕа күтүөттээх баар ини. Хара буор, сааппаккын даҕаны, итинник быһыыгыттан!
Өлөксөөндөрө. Түксү, эмээхсин! Аны эн кэрбиириҥ итэҕэс буолла дуо? Сордоох оҕолор! 
Таһыттан Барахсаанап көтөн түһэр, ол-бу диэки көрүтэлиир.

=== Төрдүс көстүүтэ ===
Барахсаанап. Дорооболоруҥ! Хайа, бу хайтах буоллугут? (Олорор).

Өлөксөөндөрө.Ол биһиги хайтах буолбуппут эйиэхэ туох наадалааҕый?

Барахсаанап (күүстээх куолаһынан). Наадата ханна барыай, доҕор! Баҕардаҕына, наадалаах да буолуом. Ону эн хайаары гынаҕын?

Өлөксөөндөрө. Бар, таҕыс — киирбит ааҥҥынан! (Турар).

Барахсаанап (ойон турар). Бэйи, аргыый ык! Мин киирбит ааммын билэ-билэ киирбитим. Онон эн олус киһиргээмэ. Мин туох наадаҕа киирбиппин билиэххин баҕарар буоллаххына — ол маннык: мин соҕотох ити Маарыйа көмүскэлигэр киирбитим. Ити төрөппүт оҕоҕун, сүөһүтээҕэр куһаҕаннык тутаргын истэн, ону көрөөрү-билээри кэллим. Итинник быһыыгыттан сааппаккын даҕаны!

Өлөксөөндөрө. Бар, таҕыс, диибин ээ! (Дибдигириир).

Барахсаанап. Тахсыбаппын диибин ээ! (Олорор).

Уоһук. Доҕоор, бу эн, хайтах буолбут киһи, биһигини буллуҥ?

Барахсаанап. Мин эһигини киһи курдук киһи булан олоробун. Дьэ, туох да буоллар, иннибинэн оҕобун! Ону эн тоҕо эппиэттэттиҥ?

Уоһук. Суох, доҕор, мин эйигин эппиэттэппэппин. Ол эрээри, мин санаабар, эн сыыһа быһыыланаҕын — туох да наадата, сыһыана суох суолгар кэлэн иирсэҕин. Бэйэҥ эмиэ мааны, үөрэхтээх киһи курдук эбиккин. Ол гынан баран син сөбүгэр быһыыланар эбиккин.

Өлөксөөндөрө. Тугу лабаҥхалаһа олороҕун, оҕонньоор, ити ыты кытта? Кинини сирэйин бысталаан таһаарыахха! Бар, эмээхсин, уолаттары ыҥыр. 

К у о ч а й эмээхсин тахсар.

=== Бэһис көстүүтэ ===
Хабдьы. Эн сөпкө эттиҥ. Бу киһини таһырдьа анньыахха.

Барахсаанап. Ээ, бу эрэйдээх, акаары тойооску, кими эрэ кыайан таһырдьа быраҕаары! Өссө саҥалаах баҕастаах! Маннык да баҕайыга оҕолорун биэрэн эрэйдээтэхтэрэ.

Хабдьы. Хата, кырдьык бырахтараайаҕыный? (Тураары гынар).

Уоһук. Мээлэни саҥарсымаҥ, доҕоттор! Бу эн, дойду киһитэ, дьиэлээх сөбүлээбэт буолтун гэннэ, тоҕо күүскүнэн мэһэмээннэнэҕин?

Барахсаанап (туран эрэ). Дьэ, доҕоттор, мин эһиэхэ сөптөөх атас буоларым буолуо! Бу суолу, таҥара баарына, мээлэ хаалларыам суоҕа. Маарыйаны акаары эригэр илтэриэм суоҕа. Туох иннигэр мин эһигини булбуппунуй? Дьэ, атастаар, сөпкүтүн көрүөм! Бэйи, дэлбэрийэн эриҥ, эһигини баҕас тиэрэ көтөрүм буолуо! Бырастыыларыҥ!

Тахсар. Дьиэлээхтэр бэйэ-бэйэлэрин көрсөллөр.

=== Алтыс көстүүтэ ===
Уоһук. Доҕоттоор, ити туох хара түөкүнүй?! 
X а б д ь ы (турар). Ити кимий, хайаларай? Туох буолбут киһиний? (Ол-бу диэки көрөр.)
Быыс.


== ҮҺҮС ТӨГҮЛЭ ==
Оонньуур дьоно:
:1. М а а р ы й а.
:2. X а б д ь ы.
:3. Далбарай Сэмэн — үрэх баһын баайа. Хабдьы аҕата.
:4. Кэргэн уол (Сүөдэр).

:Оонньуур сирдэрэ:
Үрдүк таас хайалаах сир. Хайа анныгар куһаҕан, эрбэҕэй мастаах  тыа көстөр. Хайа бэтэрээ өттүнэн хаптаҕай, үрэх уута түһэр аппалаах. Уу көстүбэт. Чочур кэннигэр ураһа төбөтө көстөр. Маарыйа сытар таас үрдүгэр олорор. Бэркэ дьүдьэйбит. Кини аттыгар уу баһар ыаҕас турар. Уҥа-хаҥас өттүгэр хатыҥнаах талах көстөр. Чуумпу, туох да тыас иһиллибэт. Былыттаах күн. Толоон. От-мас барыта санаарҕаабыт курдук буолбут.

=== Маҥнайгы көстүүтэ ===
Маарыйа (соҕотоҕун). Ок-сиэ, оҥоруу диэн кытаанах суол буолар эбит. Эмиэ бу дойду түгэҕэр быраҕыллан хааллаҕым. Туох миигин быыһыай, абырыай? Дьэ, бэрт муҥ-сор эбит оҕолор! Тугу этиэм баарай? Көҥүл, киһилии олоххо анаппатах эрэйдээхпин. Ийэм иһигэр үөскээн сырыттахпына, айыыһыт хотун кыраан, маннык олоххо анаабыта буолуо. Дьоло суох олох диэн бу аата буоллаҕа. Ол эрээри, төрөппүт аҕам кыһарыйан умса анньан биэрбэтэҕэ буол¬лар, мин да үтүө олоҕу булуом этэ, ама да таас хайа быыһыгар олорорго анаппытым иһин. (Тохтуур). Сатахха, кэлбитим гэннэ, тойонум оҕонньор кытаанах үлэни үлэлэтэн өлөрдөҕө үһү, онон мин санаабын түһэрээри. Ол эрээри, бэйи, кини онон миигин илин-арҕаа барбат гына оҥорорун көрүллүө! Кини бэйэлээх, төһө да дэлбэрийдэр, миигин олус итинник быһыытынан көннөрүө суоҕа. (Тохтуур). Били Барахсаанап диэн киһи ханна эрэ тиийдэ? Көр, кини миигин бу суолтан быыһыах буолбута ээ. Ол гынан баран тоҕо эрэ биллибэт. О-о, кини билигин тиийэн баҕас кэллэҕэ дуу! Төһө эрэ үчүгэй буолар этэ. Ыраас халлааҥҥа аламай маҥан күн тахсара буолуо эбээ, ханна эмэ ыраах, үтүө киһилээх-сүөһүлээх дойдуга. Оннук олоххо мин анаппатах эрэйдээхпин. (Умса түһэн, сирэйин саба туттан олорор).

Чуумпу. Ураһа диэки ыт үрэр. Маарыйа, ол-бу диэки көрөн баран, ыаҕастарын тутан, уу баһа барар.

=== Иккис көстүүтэ ===
Өр соҕус буолан баран, хаҥас диэки мас быыһыттан Далбарай Сэмэн аргыый аҕай үөмэн кэлэн, Маарыйа олорбут сиригэр олорор. Куһаҕан таҥастаах, арбы-сарбы дьүһүннээх оҕонньор. Баттаҕа кыырыктыйбыт, бытыга маҥхайбыт. Ол-бу диэки көрөн баран, сири дьөлө одуулаан, сөҥөн олорор.

Далбарай. О-о, дьэ, бэрт үлүгэр, оҕолоор! Биир уоллааҕым сыыһа, ойох ылабын диэн, бэркэ айманна, өллө-хаалла. Сордооххо сото таһа түбэһэр диэбиккэ дылы, киниэхэ, түбэһээри түбэһэн, киһи бөҕө түбэһэн өлөрдө, алдьатта. Туох ону истиэ, өйдүө баарай? Онуоха эбии мин, быһах угун кыстыбатын кэриэтэ, сөрүөстэн өллөҕүм. Сордоох, киһи буолаарай диэн, туохпун даҕаны харыстаабакка биэрэн туран, омук баайын кыыһын ойох ылан биэрдэҕим. Онтукам, биһиэнэ буолаары, кэдэрги сигилилээх, харсаах майгылаах, абааһыттан дуу, айыыттан дуу анабыллаах дьахтар түбэстэҕэ үһү. Сатаатахха, уолум буолуохсут бэйэтэ да илини-арҕааны билбэтэ, акаарыта биир үксүн өлөрдө. Сордооҕуҥ баара, ким тугу этэр да, ол хоту бара сылдьар буоллаҕа үһү. (Тохтуур). Мин, бу дьону кытта уруурҕаһабын диэн, ньочоотурдум, дьадайдым даҕаны. Ону бар дьон, үҥэр үрдүк таҥара билэн турар суола. Уолум ойоҕун баран аҕалбыта аҕыйах хонно да, ойоҕо туой тыаны сирэйдэнэр буоллаҕа үһү. Туой барыан, күрүөн саныыр быһыылаах. Туох кинини тохтотуо баарай?! Бэйи, сөпкүн көрөн иһиллиэ! Эн саҕаны көрсөн, баччаҕа тиийиллибитэ.

Ураһа диэкиттэн X а б д ь ы кэлэр.

=== Үһүс көстүүтэ ===
Xабдьы. Аҕаа, тугу гына олороҕун? Тоҕо дьиэҕэр барбаккын?

Далбарай. Эн үтүө ойоххун кэтээн олоробун. Сордоох оҕолор, чолойо сытыйаҥҥын, бачча сааскар диэри тугу да өйдөөбөккүн, билбэккин ээ. Туохха да наадата суох эрэйдээххин. (Киэр хайыһар).

Xабдьы (сиргэ олорор). Ону мин хайтах гыныамый? Онто да суох Маарыйа сүгүн кэпсэппэт буолла, түүн бииргэ сыппат. Тоҕо эрэ барыан саныыр быһыылаах.
Далбарай (үтүктэр). «Барыан саныыр» буола-буола! Маннык баҕайыттан барбат да буолуо дуо! Эн киһигин дуо, нохоо? Эн чиччик, абааһы буолбаккын дуо? Сордоох!

Хабдьы (куһаҕан буолар). Чиччик, абааһы буолбатахпын, киһибин. Оннук буолтум да иһин, мин буруйум буолбатах.

Далбарай. Эн, кырдьык, буруйдаах да буолуоҥ дуо? Сибэтиэй барахсан, эрэйгэ анатан сырыттаҕыҥ дии.
Өр соҕус саҥата суох олороллор.

Xабдьы. Аҕаа, мин хайаҕа тахса сырыттым ээ. Ол сылдьан көрдөхпүнэ, табалаах киһи сылдьыбыт суола баар. Туора үрэҕи таҥнары киирэн, үрдүк тааска тахса сылдьан баран, хотунан эргийэн, улахан үрэҕи өрө барбыт. Ол туох сылдьара буолуой, аҕаа?

Далбарай. Билигин онон туох киһитэ сылдьыай? Хайа, туох эмэ кыыл суолун этэриҥ буолаарай, нохоо?

Xабдьы. Суох, аҕаа, чахчы таба суола. Киһи сылдьыбыт, быһыыта.

Далбарай. Ама билигин онон туох киһитэ сырыттаҕай. Бука, алҕас көрбүт баҕайы буолуоҥ ээ.

Xабдьы (кириэстэнэр). Таҥара баарына, кырдьык, аҕаа!

Далбарай. Бу уол иирдэ эбээ! Нохоо, мин эйигин, мээлэ андаҕайбат буол диэн үөрэтэр этим буолбат дуо? Ону эн туоххунан өйдүүгүн? Солуута суохха таҥараны ахтар аньыы буолар ээ. Ону эн өйдүөх киһи буолаахтыаҥ дуо! Эйиэхэ эт да, этимэ да, син биир.

Xабдьы (абарбыт киһи быһыытынан). Таҥара баарына, кырдьык диибин ээ!

Далбарай (ойон турар). Бар, киэр бар, икки харахпар көстүмэ, хара ыт! (Түөскэ анньар).

Хабдьы кэннинэн тэйэр. Кэтэҕин тарбана-тарбана, ымах гынар. 

Бар диибин ээ, тоҕо тураҕын? (Олорор).
 
Хабдьы тэйиччи турар.

Xабдьы. Аҕаа, миигин итэҕэйбэт буоллаххына, бэйэҥ баран көр эбээ. Баҕардаҕына, араас дьиибэ санаалаах дьон сылдьаллара буолуо, ону-маны оҥороору.

Далбарай. Туох суолун кэпсээн эрэр киһи буоллуҥ! Билигин онон туох сылдьыай? Тоҥус сылдьыан эмиэ сатаммат. Туох киһитэ онон сылдьыан сөбүй? (Мунаахсыйар).

Xабдьы. Мин санаабар, дойдуттан киһи тахса сылдьара буолуо. Маарыйа аҕыйах хонуктан ыла бэркэ ону-маны сэргэҕэлиир, түүн аанньа утуйбат: туой үөһэ тыынар, улаханнык санааргыыр быһыылаах. Онон, бараары гынар, быһыыта.

Далбарай. «Санааргыыр» буола буола. Туохтан кини санааргыыр? Оҕото да, эрэ да өлө илик. Бэйэтэ эрэйи-буруйу була сатыыр. Кинини ким да атаҕастыы илик. Баҕайы, аһыммыта буола олороҕун!

Xабдьы. Суох, мин кинини аһынан эппэтэҕим. Хайдах быһыыланарын кэпсиибин.

Далбарай. Чэ, эн миэхэ ол ойоҕуҥ үтүө быһыытын кэпсээмэ! Хайа муҥун салҕан, сылайан да бардым. Кини кэлбитин тухары мин сынньалаҥ олоҕу билэ иликпин. Соруйан, мин аньыым элбииригэр булбут киһи ээ...

Xабдьы. Мин санаабар, Сүөдэр уолу сирэй ыйыппыт киһи тугу эмэ билиэ этэ.

Далбарай. Ол Сүөдэр уолтан тугу ыйытаары гынныҥ? Кинини кытта туох кыттыгастааххыный?

Xабдьы. Кини ону-маны билэрэ буолуо дии саныыбын. Маарыйа кинини кытта соҕотохтуу кэпсэтэр.

Далбарай. Дьэ, бэрт да киһини кытта санаатын холбуур, доҕор оҥостор эбит. Аата, киниэхэ киһи бараннаҕа.
Xабдьы (абааһы көрөр). Ол хайтах доҕордоһуой?..

Далбарай. Ээ, эрэйдээх, эн кэлэн, дьахтар хайтах санаалааҕын билиэҥ дуо? Хата, бар, Сүөдэр уолу ыҥыран аҕал эрэ, ханна баарый?

Xабдьы: «Сөп, сибилигин», — диэн баран, уҥа диэки барар.
Аньыы төрдө дьахтартан тахсыбыта диэн аҕабыыттар кырдьыгы этэллэр ээ. Киһини дьахтар айыыга, куһаҕан суол төрдүгэр тэбэр. Былыр эмээхсиним, тыыннаах эрдэҕинэ, эмиэ муҥнаан-сордоон биэрэр этэ. Ол төһө да миигин кырбаан, өлүөн иннинэ өлөрдө диэбиттэрин иннигэр. Хайа, кини да кыыс оҕо этэ буоллаҕа, ама билигин буор ийэ баттаабытын иһин. Хата, кини эрдэ өлөн, сынньаннаҕа. Билигин, тыыннааҕа буоллар, эмиэ мин курдук эрэйдэниэ, муҥнаныа этэ. (Тохтуур). Аньыылаах дууһа өлбөт диэн кырдьык ээ, бадаҕа.

Хабдьы, Сүөдэр уол кэлэллэр. 

=== Төрдүс көстүүтэ ===
Сүөдэр. Тоҕо ыҥыртардыҥ? Туох баарый? (Тиэтэйбит киһи быһыытынан туттунар).

Далбарай. Бэйи, аргыый доппуруостаа! Туохха бачча тиэтэйдиҥ? Нохоо, кэл эрэ манна олор. (Уол олорор). Сүөдээр, мин эйигин бэркэ таптыыр, итэҕэйэр уолум этиҥ. Онон кырдьыгы этиэ диэн эрэнэбин.

Сүөдэр. Ол тугу ыйытаары гынаҕын, туох баарый?

Далбарай. Бэйи, аргыый, өйдөөн иһит киһи этэрин. Нохоо, тугу эмэ истэҕин дуо?

Сүөдэр. Суох, тугу да истибэппин. Тугу истиэмий мин?..

Далбарай. Бэйи даа, саҥарт! Хайтах киһини саҥарпаккын? Нохоо, ыраахтан туох эмэ иһиллэр дуо?.. Хантан эмэ киһи кэлэ сылдьара буолаарай?..

Сүөдэр. Суох, доҕор. Ол билигин хантан туох киһитэ кэлэрэ баарый? (Маарыйа уу баһан кэлэр. Далбарай көхсүн этитэр).

Маарыйа. Хайа, бу тоҕо мунньуһуннугут?

Далбарай. Ол биһиги мунньустубуппутугар эйиэхэ туох баарый? Туоххун мэһэйдэттиҥ? Бар дьиэҕэр, манна турума!

Маарыйа. Барарбын бэйэм да билэбин. Аргыый күргүйдээ! (Барар).

Далбарай (кэнниттэн дьөлө көрөн хаалар). Акаары! «Барарбын билэбин» буола-буола! Бэйи, холоон да бараа инигин. Нохоо, инньэ гынан, тугу да билбэккин дуо? Хайа, тугу эмэ билэн баран, кистиириҥ буолаарай?

Сүөдэр. Ол мин тугу билиэхпиний? Тугу да билбэппин.

Далбарай. Чэ, кэбис, бараахтаа. Күтүр өстөөх, тугу эмэ билбитиҥ баар үһүө?
Сүөдэр барар.

Хастара-хаһынан акаарылара, тугу да билбэттэрэ сордоммут дьон. (Хабдьыга). Нохоо, баран, үлэҕин үлэлээ, тугу гына олордоҥуй? Нохоо, тоҕо барбаккын?
Хабдьы барбат.

=== Бэһис көстүүтэ ===
Xабдьы. Мин санаабар, Маарыйа чааһын быһаардаргын үчүгэй буолуо этэ. Кини, бука, барар санаалаах дьахтар буолуо, сүгүн олоруо суоҕа.

Далбарай (абарбыт куолаһынан). Маарыйа чааһын быһаар буола-буола! Ойохтоох эн бааргын дии, онтукаҕын көр-харай эбээ! Миэхэ хайатаары гынаҕын?

Xабдьы. Мин кинини сатаан тохтоторбун билбэппин, тылбын да истибэт. Онон, эн кыһамматаххына, мин эрэйдээх хайтах буолуомуй?

Саҥата суох өр соҕус олороллор.

Далбарай (сымныыр). Дьэ, инньэ гынан, хайтах гынабын? Оттон эр киһигин дии, сүбэтин бул ээ...

Xабдьы. Мин санаабар, Маарыйаны, күһүҥҥү хаар түһүөр диэри, чуулааҥҥа хаайан олортор, син буолуо этэ. Кыһын, кини да буоллар, ханна барыай?

Далбарай (курус гынар). Хайа, нохоо, дууһалаах киһини хаайан олорор сүрэ бэт буолаарай? Эттэҕиҥ баҕас тоҕо сүрэй!

Xабдьы (куһаҕан буолар). Дууһалаах диэн, дууһата мэһэйдиир эбит дии? Инньэ диэн, дууһатын хайтах гынабыт? Сүбэтин бул ээ. Мин чуулааҥҥа хаайартан атыны билбэппин.

Далбарай (мунаахсыйар). Чэ, бэйи, тохтоо, көрөн иһиллиэ. (Турар). Биир кыыс оҕону сатаан иҥиннэрээ инибит. (Барар).

=== Алтыс көстүүтэ ===
Xабдьы (соҕотоҕун). Мин аҕам, төһө да кыыһырдар, өс киирбэх ээ. Син киһи тылын истэр. Бэйи, баран аһыы охсон баран, тыаҕа туһах көрө тахсыахха. (Ыллыы-ыллыы сүүрэн хаалар).

Быыс.</text>
      <sha1>i8vms5tevhv1j4mftyk0zgmum4uje9j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ньукулай Неустроев</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1105</id>
    <revision>
      <id>5060</id>
      <timestamp>2012-02-28T01:51:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Саха ааптардара|Ньукулай Неустроев]] [[Категория:Драматуур…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5060</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="235" sha1="88tgg5agl08t7j2owtnaaxkqocqgj3g" xml:space="preserve">[[Категория:Саха ааптардара|Ньукулай Неустроев]]
[[Категория:Драматуурдар]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Н]]</text>
      <sha1>88tgg5agl08t7j2owtnaaxkqocqgj3g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Snowolf</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1107</id>
    <revision>
      <id>5068</id>
      <timestamp>2012-03-01T21:21:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Quentinv57</username>
        <id>242</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>5068</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="187" sha1="0v8v947jtpxr6w6ftwv7hsdlwr8eh4y" xml:space="preserve">{| style=&quot;top:2px; width:100%; padding-bottom:0px; background:orange;&quot; valign=&quot;middle&quot;
|-
|&lt;center&gt;&lt;big&gt;Page not monitored, write to [[:meta:User talk:Snowolf]] instead.&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;
|}</text>
      <sha1>0v8v947jtpxr6w6ftwv7hsdlwr8eh4y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха чаҕылхай уолаттара (Ылдьаа Колосов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1108</id>
    <revision>
      <id>7456</id>
      <parentid>7413</parentid>
      <timestamp>2022-04-27T05:12:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.244.186.202</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Михайлов Семен Михайлович – Чеманкинскай */</comment>
      <origin>7456</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="157181" sha1="gbz345302quujf5qha8hfxi29hbotny" xml:space="preserve">== Азаров Михаил Дмитриевич ==
(1877- биллибэт)

М.Д. Азаров 1877 с. Нам улууһун 2 Хомустаах нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Дьокуускай куорат икки кылаастаах оскуолатын бүтэрбитэ. 1901 сылтан учуутал стажтааҕа.
М.Д. Азаров 1904 с. Мэҥэ улууһун «Соло» диэн сиргэ Ф.Г. Сивцев – Сүөдэр Аҕабыты уонна кини кэргэнин А.И. Сивцеваны кытта бииргэ учууталлаабыттарын туһунан «Школьный листок за 1904 год» диэн отчуот-докумуоҥҥа үчүгэйдик ахтыллар.
М.Д. Азаров Мэҥэ улууһун 1907 с. тэриллибит Төҥүлү оскуолатын саамай маҥнайгы учуутала. Кини элбэх сыл араас оскуолаларга учууталлаабыт. Элбэх бэлиэ, үчүгэй дьону иитэн-үөрэтэн таһаарбыт үтүөлээх-өҥөлөөх. М.Д. Азаров 1921-22 сылларга повстанчествоҕа салайар үлэҕэ активнай кыттыыны ылбыта. Ону омнуолуохха сатаммат. ВЯОНУ чилиэнинэн буолбута. Ол аата повстанчество правительствотыгар – саамай үрдүкү салалтаҕа үлэлээбитэ. Кэлиҥҥи дьылҕата биллибэт. М.Д. Азаров аата-суола төрөөбүт Сахатын сирин историятыгар киирбитэ, дьэ, итинник.


== Алексеев Николай Иванович – Үүттүүр Уола ==
(олоҕун сыллара биллибэт)

Н.И. Алексеев – Үүттүүр Уола I Амма улууһун II Чакыр нэһилиэгиттэн төрүттээҕэ биллэр. Кини үрүҥ повстанчество иннинэ тугунан дьарыгырбыта биллибэт. 1921-22 сс. үрүҥ повстанчество уонна 1922-23 сс. пепеляевщина активнай кыттыылааҕа. Кини бу событиеларга олус киэҥ сырыылары сылдьыбыт. Илин эҥэринэн, үрүҥнэр Соҕурууҥҥу Бөлөхтөрүн сэриилэһиилэринэн сылдьыбыт. 1922 с. от-атырдьах ыйдарыгар Өлүөхүмэҕэ командировкаҕа сылдьыбыт. Онно кини этэрээт тэринэн Өлүөхүмэ куоратын, Өлүөхүмэ дэриэбинэлэрин ылыахтааҕын кыайан толорбокко кэлбит.
1922-23 сылларга пепеляевщинаҕа Үүттүүр Уола Маралах туһаайыытынан, бэйэтэ кэпсииринэн, 200 саллааттаах С.М. Михайлов экспедиционнай этэрээтин утары уонна Амма Солобуодатын көмүскээһиҥҥэ сылдьыбыт. Сорох сэһэнинэн Үүттүүр Уола 1924-25 сс. «Тоҥустар восстаниеларын» кэмигэр Верхоянскай куораты штурмалааһыҥҥа кыттан баран хотторуу түмүгүнэн Табалаах нэһилиэгэр Тумуһах диэн сиргэ 40-ча буолан сайылаабыт, онтон илин диэки барбыт эбиттэр.
Кэлиҥҥи дьылҕата биллибэт.
Сорох сэһэнинэн хотугу улуустартан биирдэстэригэр саһан олорон кырдьан өлбүтэ үһү диэн эмиэ баар эбит.

== Артемьев Михаил Константинович ==
(1888-1928)

М.К. Артемьев 1888 сыллаахха Амма улууһун Бөтүҥ нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Реальнай училищены бүтэрэн нэһилиэгэр, онтон улууһугар письмоводителинэн, учууталынан үлэлээбитэ. Бэйэтин кэмин биир саамай сайдыылаах, үөрэхтээх, билиилээх дьонуттан биирдэстэрэ. 
1920 сыллаахха төрөөбүт I Амматын улууһугар Советскай былааһы аан маҥнай олохтообут киһинэн буолар. Волревком председателэ буолан олордоҕуна баайдары көмүскээтэ диэн уураппыттара. Алтан нэһилиэгэр учууталлыы олорон Дьокуускайга киирбитэ. Губревкомҥа үлэлээбитэ.
1922 сыл сайын төрөөбүт улууһугар тахсыбытын үрүҥнэр тутан ылан информатор оҥорбуттара. Ол иһин 1922 сыл сайын тыаҕа саһа сылдьыбыта. Пепеляев генерал киирбитигэр киниэхэ холбоһон бастыҥ комнадирынан буолбута. 80-100 байыастаах, трехлинейка бинтиэпкэлэринэн сэбилэммит күүстээх этэрээт комнадирынан буолбута. Саллааттара сахалар уонна тоҥустар этэ.
1924-25 сылларга «Тоҥустар восстаниеларын» саҕана кинилэргэ кини штаб начальнига буолбута. Бастаанньалааччылары Саха сиригэр аҕалан Саха АССР салалтатын кытта тиксиһиннэрэн тупсуу буоларын ситиһиннэрбитэ.
Кылгас кэмҥэ Охотскай волревкомун салайбыта.
1927-28 сылларга П.В. Ксенофонтов хамсааһыныгар холбоһон суорума суолламмыта.
1999 сыллаахха реабилитацияланан үтүө аата төрөөбүт норуотугар тиллибитэ.

== Афанасьев Георгий (Егор) Васильевич – Суон Кинээс Сиэнэ ==
(1899-1928)

Г.В. Афанасьев Арҕаа Хаҥалас дуу, Илин Хаҥалас дуу киһитэ. Баай ыалтан төрүттээҕэ аатыттан да биллэр. Кини туһунан билигин Покровскай музейын архивыгар баар Н. Гордеев ахтыыта бэрт кылгастык бэлиэтээн аһарар.
Г.В. Афанасьев үрүҥ повстанчествоҕа холбоспут төрүөтүнэн 1922 с. кулун тутар саҥатыгар, Н.А. Каландарашвили тоһуурга түбэһэн өлүөн аҕай иннинэ, Покровскайтан П.М. Крылов диэн командир II Дьөппөн нэһилиэгэр баран 20-чэ туох да буруйа суох дьону «образцовый карательный рейдэтэ» буолбута. Онно Крылов этэрээтин дьоно мас эрбии турар дьону, өйбөҥҥө сүөһү уулата турар оҕонньору, оскуола учууталын, таҥара дьиэтигэр үлэлиир аҕабыты, офицер уолун кытары уо.д.а. барыта 20-чэ буруйа суох дьону кыргыбыттара. Нөҥүө күнүгэр бу ынырык дьулаан быһыы улууһу биир гына тарҕаммыт, иһиллибит. Бэрт түргэнник олохтоох нэһилиэнньэттэн үрүҥ этэрээттэрэ тэриллэн киирэн бараллар. Ол курдук, үрүҥ этэрээттэрин хамандыырдарынан Н.ф. Дмитриев – Кэлэҕэй Дмитриев, С.И. Михайлов – Кырсаан Уола, Е.Е. Старостин – Урдус кулуба Уола, И.Г. Кириллов (16 саастааҕар), с.А. Широких, Г.В. Афанасьев – Суон Кинээс Сиэнэ. Бу туһунан Н. Гордеев ахтыытыгар суруллубут.
Г.В. Афанасьев этэрээтэ үрүҥнэр Соҕурууҥҥу бөлөхтөрүгэр сылдьыбыт. Н.Ф. Дмитриевы – Кэлэҕэй Дмитриевы бэйэтин саллааттара өлөрбүттэрин кэнниттэн кини этэрээтин Г.В. Афанасьев салайбыт. Устунан тупсууга киирэн амнистияламмыттар. Г.В. Афанасьев олоҕо, охсуһуута биллибэт. Анаан үөрэтиэххэ наада.
П.В. Ксенофонтов хамсааһыныгар кытта суорума суолламмыт.
1999 сыллаахха реабилитацияланан үтүө аата тиллэн норуотугар төннүбүтэ.


== Баишев Гаврил Васильевич - Алтан Сарын ==
(1898-1931)

Мэҥэ улууһун Дьабыыл нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Төҥүлү оскуолатын, онтон Дьокуускайга реальнай училищены бүтэрбитэ. Революция иннинэ аҕай Дьокуускайга почтовай-телеграфнай хонтуораҕа ученигынан киирбитэ. 1918-21 сс. Аллараа Амма (Чычымах) дэриэбинэтигэр сибээс надсмотрщигынан үлэлээбитэ. 1921-22 сс. үрүҥ повстанчествоҕа кыттыыны ылбыта. ОГПУ үлэһиттэрэ үүнэ-тэһиинэ суох барыыларын сөбүлээбэтэҕэ онно төрүөт буолбута. Киллэм уонна Никольскай сэриилэригэр кыттыыны ылбытын 1929 сыл сэтинньи 6 күнүгэр ЯОООГПУ уполномоченнайа Луферовка анкета-доппуруоска аһаҕастык бигэргэппит эбит. (Алтан Сарын &quot;Тоҕус этиҥ тойуга&quot;. Дьокуускай, Бичик, с.11. 1998).

Повстанчество кэнниттэн тупсууга киирэн амнистияланан Дьокуускайга &quot;Саха омук&quot;, &quot;Саха кэскилэ&quot; тэрилтэлэргэ үлэлээбитэ. 1924-28 сс. Ленинградка үрдүк үөрэххэ үөрэммитэ, лингвист-турколог идэтин ылбыта. Соҕуруу сылдьан Э. Пекарскай тылдьытын үлэтигэр эмиэ көмөлөһө сылдьыбыта.
Төрөөбүт республикатыгар кэлэн саха саҥа алфавитын комитетыгар ученай-секретарынан, онтон Наркомзем секретарынан үлэлээбитэ.

1929 с. сэтинньи 5 күнүгэр ОГПУ органнара тутан хаайбыттара. Репрессиялаан үс сылга концлагерга ыыппыттара. Алтан Сарын онтон төннүбэтэҕэ. 1991 с. бэс ыйын 11 күнүгэр реабилитацияланан үтүө аата бар дьонугар төннүбүтэ.

Г.В. Баишев – Алтан Сарын сахалыы терминнэргэ үлэлээбитэ олус улахан суолталаах. Төрөөбүт норуотун дьиҥнээх патриота Алтан Сарын аата үйэлэргэ умнуллуо суоҕа!

== Белолюбскай Иннокентий Лонгинович ==
(1898-1928)

Арҕаа Хаҥалас улууһун III Маалтааны нэһилиэгэр төрөөбүтэ.
1921-22 сылларга повстанчествоҕа сылдьыбыт. Атын ханнык событиеларга сылдьыбыта биллибэт.
1927-28 сс. П.В. Ксенофонтов хамсааһыныгар сылдьыбыт. Ол иһин 1928 с. кулун тутар 27 күнүгэр ытыллыбыт.
Кини Ксенофонтов хамсааһынын иннинэ биир үчүгэйэ суох быһыыны оҥорбут: 1927 с. балаҕан ыйыгар Главсуут бэрэссэдээтэлэ Кузьмиҥҥа: «сэрэн, эйиэхэ дьон саба түһээри сылдьаллар – дьиэҕэр олор, ханна да барыма», - диэн. Ол кимнээх Кузьмиҥҥа саба түһээри сылдьалларын С.М. Михайлов – Чемаикинскай, Е.Е. Старостин – Урдус Кулуба Уола, К.А. Стручков – Илиитэ Суох Көстүүн уо.д.а. повстанчествоҕа урут сылдьыбыт дьоннору ааттаталаабыт.
Кузьмин барытын ОГПУ-га этэн биэрдэҕэ дии. Сорохторун хаайан кэбиспиттэр. Сорохторо куотан биэрбиттэр. Сыыйа П.В. Ксенофонтов хамсааһынын активнай кыттыылаахтарынан буолбуттар. И.Л. Белолюбскай эмиэ хамсааһын кыттыылааҕа буолбут. Баҕа өттүнэн барбыта да, сорудаҕынан барбыта да биллибэт.
Кэлин тутан баран ыйыппыттарыгар: «Хантан Кузьмиҥҥа ити дьон саба түһэн өлөрөөрү гыммыттарын билбиккиний?» - диэҥҥэ И.Л. Белолюбскай: «арыгылыы сылдьан истибитим»,- диэбит. Бүттэҕэ ол. (М.С. Иванов – Багдарыын Сүлбэ. Олох долгуна. Бичик. Дьокууускай, 1992).
Белолюбскай ол Кузьмины олус ытыктыыр, аһыйар киһитэ буолан харыстаан тыллаабыт буолуон сөп. Ол эрээри кини ити тыллааһына олус ыарахан содулланан тахсыбыт.

== Бондалетов Павел Антонович ==
(олоҕун сыллара биллибэт)

П.А. Бондалетов ханна төрөөбүтэ, революция иннинэ тугу гыммыта, олоҕо-дьаһаҕа биллибэт. 1918 сыл балаҕан ыйыгар Колчаковскай комиссияҕа (Якутский архив, №2, 2004 г., Е.П. Антонов ыстатыйата, с.101-110). Отчуотугар 19 сыл сулууспалаатым диэбит. Кадровай байыаннай уонна саастаах соҕус киһи эбит быһыылаах. Эсер партиятын чилиэнэ. Бириэмэннэй правительство кэмигэр Дьокуускай гарнизонун начальнига эбит. Капитан званиелаах.
Областной Совет саҕана 1918 сыллаахха, кини Комитет Обороны председателэ, Областной Совет сэриилэрин командующайа.
Соҕурууттан кэлбит А.С. Рыдзинскай этэрээтин утары Областной Совет сэриилэрэ П.А. Бондалетов салалтатынан сэриилэһэн тулуспакка Бүлүү аартыгынан Кэҥкэмэ үрэҕэр баар базаларыгар куоппуттара. Бондалетов мөлтөх командующай буолан сэриилэрин сатаан туруортаабатаҕа, этэрээттэр икки ардыларыгар сибээһи олохтооботоҕо, командирдар ортолоругар авторитета суоҕа дакаастаммыта. Ол түмүгэр постка турбут часовойдары да устубакка куоппуттар. Часовойдар – Саха саллааттара постарын бырахпакка бүтэһик ботуруоннарыгар диэри ытыалаһан өлбүттэрэ. Сорох ааҕыынан 40-ча, сорох ааҕыынан 70-ча киһи.
Мантан ыла: «Сахалар  бирисээгэни, бирикээһи үчүгэйдик толороллор», - диэн, анны ааспыт ХХ үйэ устатын тухары армияҕа сулууспалатан, сэриилэргэ кытыннаран барбыттара кырдьык.
Часовойдар ытыалаһыыларын нөҥүө күнүгэр Кэҥкэмэҕэ Бондалетовтааҕы тутууну, туту кэмигэр Бондалетов телохранителэ утарсаары гыммытын ытан кэбиһиини кэлин К.М. Катрус ахтыытыгар үчүгэйдик суруйбута. Ол ахтыы билигин ЯНЦ архивыгар баар.
П.А. Бондалетов кэлин даҕаны биһиги республикабыт байыаннай-политическай олоҕор кыттыыны ылбыта. Ол курдук 1922 сыл бастакы аҥарыгар Саха сирин кыһыл сэриилэрин кылаабынай штабыгар начальник этэ. Маҥнай П.Ф. Савлукка, онтон К.К. Байкаловка. Туох үтүөтүнэн анаммыта биллибэт.


== Варгасов Михаил Иванович ==
(1895 – биллибэт)

М.И. Варгасов 1924 сыллаахха Читаҕа 5-с Армия трибуналыгар сууттанарыгар 29 саастааҕа. Подполковник. Ыраахтааҕы армиятыгар подпоручик, Үрүҥ Армияҕа – подполковник.
1895 сыллаахха Акмолинскай уобалас (Казахстан) Петропавловскай куоратыгар төрөөбүт. Кэргэннээх эбит. Рабочайдартан төрүттээх.
Подполковник М.И. Варгасов 1922-23 сылларга Пепеляев генерал дружинатыгар холбоһон Саха сиригэр кэлбитэ. Амма Солобуодатын ылан баран Пепеляев Варгасовы Амма уонна Чурапчы икки ардыларынан ыыппыта. Варгасов сахалар кыра партизанскай этэрээттэрин хомуйан 110 саллааттаах батальон тэрийбитэ. Варгасов этэрээтин сыала диэн Чурапчытааҕы Курашов этэрээтэ Ракитин уонна Пепеляев  этэрээттэригэр кэтэхтэриттэн саба түспэтин хааччыйыы этэ. Варгасов этэрээтэ төһө да сотору кэминэн ыһыллан хааллар бу сорудаҕы маҥнай утаа үчүгэйдик толорбута.
Пепеляев Аяҥҥа чугуйбутун кэннэ Варгасов эмиэ чугуйбута. Вострецов этэрээтэ Пепеляевы бэриннэрэригэр Варгасов посредник буолбута. Ол аата Варгасов Вострецовка көмөлөспүтэ. Ол үтүөтэ аахсыллыбыт буолуон сөп.
Варгасов подполковник кэлиҥҥи дьылҕата биллибэт.
(Борьба за установление и упрочение Советской власти в Якутии. Документы и материалы. Часть 2, книга 2, с. 300-315, Якутск, 1962).


== Вишневскай Е.К. ==
(олоҕун сыллара биллибэт)

Генерал-майор Е.К. Вишневскай артиллерийскай генерал этэ диэн суруйоллара. Колчак сэриилэригэр Сибирскэй армияҕа штаб начальнигынан сылдьыбыт. 1922-23 сылларга генерал-лейтенант А.Н. Пепеляев дружинатыгар киирэн Саха сиригэр сэриинэн киирбиттэрэ.
Дружинаҕа элбэх полковниктары уонна подполковниктары кытары үс генерал баара – Пепеляев, Ракитин уонна Вишневскай.
Генерал-майор Вишневскай сэриилэрэ Саһыл Сыһыы, Абаҕа, Билиистээх эҥэрдэригэр сылдьыбыттара, сэриилэспиттэрэ. Пепеляевщина хотторбутун кэнниттэн генерал Вишневскай Харбиҥҥа этэҥҥэ төннүбүтэ. Эмиграцияҕа олорон 1922-23 сылларга Саха сиригэр табыллыбатах походтарын туһунан 1933 сыллаахха «Аргонавты белой мечты» диэн интэриэһинэй кинигэни суруйбута.
А.Н. Пепеляев улахан уола В.А. Пепеляев ол сылларга Вишневскайга ыалдьыттыы кэлэ сылдьан бу кинигэни бэлэх ылбыта. Бу кинигэ ахтыылар быһыытынан «Полярная звезда» сурунаал 1996 с 4-5 №-гэр бэчээттэммиттэрэ. («Илин» сурунаал, 6 №-рэ, 2005 с., 46-59 стр.). 

== Галибаров Юсуп Гайнуллинович ==
(олоҕун сыллара биллибэт)

Галибаров Ю.Г. кимтэн-хантан төрүттээҕэ, хаһан төрөөбүтэ биллибэт. В.И. Пестерев «Амга в вихре гражданской» кинигэтигэр суруллубутунан кини 1904 сыллаахха ыраахтааҕы армиятыгар сулууспалаан баран эргиэнинэн-атыынан дьарыгырбыт.
Алдан – Маайа улууһугар эргиммит, онно олорор нэһилиэнньэҕэ олус улахан сабыдыалламмыт. Байбыт-кыаҕырбыт.
1921 сыл атырдьах ыйыгар Дьокуускайтан күрээбит военспец-офицердар кинини бэйэлэрин диэки тардыбыттар. Инньэ гынан Ю.Г. Галибаров үрүҥ повстанчествоны Саха сиригэр тэрийбит дьонтон биирдэстэринэн буолан тахсыбыта. Повстанчество кэнниттэн пепеляевщина да кинини тумнубатаҕа сэрэйиллэр.
Ю.Г. Галибаров омугунан татар этэ. Сахатыйбыт татар эбит буолуохтаах. Ааспыт ХХ үйэҕэ, 1982 сыллаахха Амматтан сылдьар биир 60-ча саастаах киһи сэһэнинэн Аҕа дойдуну көмүскүүр улуу сэрии иннинэ Галибаровы биир Бэс Татаар диэн киһи арыгылаан баран кыыһырсан быһаҕынан анньан өлөрбүт. Ол Бэс Татаар уруккута кыһыл партизан эбит. Ол иһин буруйу-сэмэни ылбатах. Бу сэһэн кырдьык буоллаҕына, оччолорго урут сэбиэскэйи утарса сылдьыбыт дьоҥҥо сыһыан олус хаҕыс уонна кырыктаах эбит дииргэ сөптөөх.
Ю.Г. Галибаров олоҕун туһунан сиһилии сэһэн суох. Ол эрээри кини бэйэтин кэмигэр киэҥник биллэ-көстө сылдьыбыт киһи эбит.


== Геллерт Болеслав ==
(биллибэт – 1919 сыл бүтүүтэ)

Ханна төрөөбүтэ биллибэт. Омугунан поляк диэн суруйаллара. Политсыльнай. Эсердэр партияларыгар сылдьыбыт. Областной Совет сэриилэригэр дружинаны, этэрээти хамаандалаабыт. Колчак былааһын эһиигэ кыттыыны ылбыт.
Г.В. Никифоров – Манньыаттаах Уолун атаһа эбит. Аверинскай атыыһыт дьиэтэ умайбыт кэмигэр Манньыаттаах Уолугар ыалдьыттыы олорбут. Элбэх дьон мустан, аалыҥнаһан иһэллэрин Манньыаттаах Уола муодарҕаабытыгар Геллерт: «Гаврил Васильевич! Ити эйигин тутаары, өлөрөөрү иһэллэр! Куот!» - диэбит. Дьэ, онуоха Манньыаттаах Уола куоппут (С.П. Колосов оччолордооҕу событиелары көрбүт дьон кэпсээнин ахтыытыттан).
Колчак былааһын суулларыы кэнниттэн сэбиэскэй былааһы олохтооһун буолан эрдэҕинэ Геллерт Саха сирин Кыһыл Армиятын командующайа буолбут. Сотору кимнээх эрэ Геллери кыыллыы өлөрөн кэбиспиттэр. Ол туһунан бэркэ аһыйан: «Хаарыаннаах кыһыл командиры өлөрбүттэр!»- диэн хаһыакка суруйбуттара эбитэ үһү. Оччолордооҕу ынырык быһыыны истибит, онтон бэркиһээбит-кэлэйбит Колосов С.П. маннык сэһэргиирэ: «Геллерт олус күүстээх киһи эбитэ үһү. Кыайыахпыт суоҕа диэн албыннаан соҕотох кэлбитин хаһыа да буолан өлөрөн баран икки хараҕын оннугар ынах муостарын батары анньан баран Эт Баһаарын иннигэр илин диэки хайыһыннаран олордон кэбиспиттэрэ олус ыныгыра дииллэрэ. Ама да Геллерт буолбутун иһин!» - диэн. Оччолордооҕу кэм дьоно олус да хабыр, кырыктаах эбиттэрэ мантан көстөр. Б. Геллерт туһунан сэбиэскэй кэмҥэ үчүгэйи тугу да суруйбатахтара. Арыгы, самогон оҥорооччу, бандьыыт аҥардаах киһи этэ диэн.

== Гнездилов Сергей ==
(аҕатын аата уонна олорбут сыллара биллибэт)
Колосов Семен Петрович ахтыытынан

С. Гнездилов Пепеляев генерал дружинатын враһа эбит. Олус үчүгэй врач уонна киһитинэн да үчүгэй киһи эбит. Ол иһин 1914 сыл саҥатын диэки Читаҕа буолбут 5-с Армия трибунал суутугар кини сууттамматах, аата да суох.
Сергей Гнездилов идэтэ да саамай гуманнай идэ буоллаҕа. Пепеляев генерал дружинатыгар олус үчүгэй враһы анаан ыллаҕа. Пепеляевщина хотторбутун кэнниттэн С. Гнездилов Саха сиригэр хаалбыта. Доруобуйа харыстабылын наркомунан, бастакы наркомунан Маралаахха турбут С.М. Михайлов командирдаах Якнарревдот экспедиционнай этэрээтин враһа, 1922 сыл кулун тутар 2 күнүнээҕи Амма Солобудатын штурмалаан ылыыга холобур буолар хорсун быһыыны оҥорбут, уруккута ыраахтааҕы армиятын байыаннай враһа, Нөмүгү нэһилиэгин ыччата, Саха киһитэ И.К. Скрябин (1890-1925) үлэлиирэ. Бу иики үтүөкэн врачтар – сахалаах нуучча бастыҥ дьоно үчүгэйдик билсибит буолуохтаахтар. Уонна оччолорго Т.Е. Сосин эмиэ киэҥник биллэр киһи этэ.
С. Гнездилов 20-с уонна 30-с сыллар ыпсыыларыгар Бүтэйдээх балыыһатыгар враһынан үлэлээбитэ.
Историк-краевед, 20-с сылларга биллибит дьону сырдатааччы, бу строкалары суруйбут киһи Колосов И.С. аҕатын ол кэмҥэ сэллик ыарыыга хаптарбытын, үөрэнээччини, ааттаспытын-көрдөспүтүн иһин Сергей Гнездилов кымыһынан эмтээн үтүөрдүбүт. Ол аата сэллиги кымыһынан эмтээһини Саха сиригэр Сергей Гнездилов саҕалаабыт эбит.
30-с сыллар саҥаларыгар кини Бүтэйдээххэ, балыыһаҕа үлэлиир нуучча дьахтарын кэргэн ылбыт уонна соҕуруу барбыт.
Хос быһаарыы: Краевед К.К. Родионов этэринэн Гнездилов Сергей Константинович диэн эбит.


== Дегтярев Василий Петрович ==
(1898-1986)

Бороҕон улууһугар төрөөбүтэ. Кыра үөрэхтээх. Сэбиэскэй былаас маҥнайгы тэриллиитигэр ревкомҥа үлэлээбит. Онтон ыалдьан уурайбыт.
1921-22 сс. үрүҥ повстанчествоҕа салалталарын күһэйиитинэн милиция начальнигынан үлэлээбит. Ол эрээри хабыр быһыыны оҥорботох. Харабыллааһыҥҥа, бэрээдэги көрүүгэ-истиигэ сылдьыбыт.
 
1922-23 сс. пепеляевщинаҕа күһэйии-ыҥырыы күүһүнэн кылгас кэмҥэ этэрээтин былырыыҥҥы байыастарын хомуйан оҥорбут. Ол кэмҥэ Г.Д. Нога командирдаах этэрээт кэлэн куоппуттар. Онтон кылгас кэмҥэ К. Неустроев – Саҕынньах Уолун уонна А.А. Рязанскай этэрээттэригэр сыстан сылдьан баран тарҕаспыттар.
В.П. Дегтярев повстанчествоҕа уонна пепеляевщинаҕа кылгас кэмҥэ сылдьыталаабыта олоҕун устатын тухары эрэйгэ-муҥҥа тиэрдибитэ. В.П. Дегтяревы репрессия сылларыгар хаайан, Эһэ-Хайа лааҕырыгар эрэйи-муҥу көрдөрбүттэрэ. Чахчы даҕаны эрдээх хорсун санаалаах киһи буолан онтон ордубута.
Саамай үчүгэйэ диэн бэйэтин кэнниттэн «Санаам сыыһатын була иликпин» диэн бэртээхэй ахтыытын хаалларбыта «Илин» сурунаал 2000 с 1№-гэр тахсыбыта. В.П. Дегтярев элбэх ыччаттары хаалларбыта. Онон, кинини саха чаҕылхай дьонноруттан биирдэстэринэн ааҕыахха сөптөөх.

== Дитерихс Михаил Константинович ==
(1874-1937)

Генерал А.Н. Пепеляев уонна Саха сирин үрүҥ повстанческай хамсааһынын лидердэрэ 1922 сыллаахха элбэхтик үҥпүт-сүгүрүйбүт киһилэрэ. М.К. Дитерихс Россияҕа биллибит байыаннай династияттан төрүттээҕэ. Генерал-лейтенант. Нуучча-япон 1904-05 сс. сэриитин уонна бастакы аан дойду сэриитин кыттыылааҕа.
Бастакы аан дойду 1914-18 сс. сэриитигэр Соҕуруулуу-Арҕааҥы фронт генерал-квартирмейстерэ. Дивизия хамандыыра буола сылдьан, Македонияҕа Салоникскай фроҥҥа 1917 сыл бэс ыйыгар диэри сылдьыбыта. Онтон Ставкаҕа Корниловка уонна Духониҥҥа эмиэ генерал-квартирмейстер буола сылдьыбыта. 1918 сыллаахха Чехословацкай мятежка кыттан чех генерала Я. Сыровойга штаб начальнигынан буолбута. Онтон атын чех генерала Гайда (Гейдль) армиятыгар сылдьыбыта, Гайда армиятыттан уурайан баран Колчак Сибирскэй армиятын хамаандалаабыта.
Илиҥҥи фронт командующайын эбээһинэһин толоро сылдьыбыта. I Сибирскэй армияны хамаандалааһыны генерал-лейтенант А.Н. Пепеляевка биэрбитэ.
1919 сыл тохсунньу 17 күнүгэр Колчак Николай II ыраахтааҕыны большевиктар өлөрүүлэрин сэлиэстийэлээһини генерал Дитерихскэ сүктэрбитэ. Дитерихс туруорсуутунан сэлиэстийэни опыттаах следователь Н.А. Соколовка сүктэрбиттэрэ. Соколов «Убийство царской семьи» диэн кинигэни суруйбута кини эмиграцияҕа олорон 1924 сыллаахха өлбүтүн нөҥүө сылыгар бэчээттэммитэ. Следователь бу кинигэтин матырыйааллара М.К. Дитерихс большевик лидердэрин преступлениеларын туһунан суруйбут икки кинигэлэригэр эмиэ киирбиттэрэ.
Генерал-лейтенант М.К. Дитерихс 1922 сыл атырдьах ыйыгар «Единоначальный правитель и воевода земской рати» диэн сололоммута. ДВР диэн буфернай республики салайааччыларын дуоһунастарын салҕааччы буолбута. Сотору советскай сэриилэр бу буфернай государство курдук республиканы сэриилээн ылбыттара.
Дитерихс үрүҥ Приморье сэриилэрэ үлтүрүтүллүбүттэрин кэнниттэн Китайга эмиграциялаабыта. Кини эмиграцияҕа олорон 1937 сыл алтынньы 8 күнүгэр Шанхайга өлбүтэ.

(«Илин» сурунаал, 6 №-рэ, 2005 сыл, 59 с.)

== Ефимов Георгий Семенович ==
(1892-1960 с кэнниттэн)

Г.С. Ефимов 1892 с. Верхоянскай улууһун I Дьуһаал (билиҥҥинэн Дулҕалаах) нэһилиэгэр баай ыалга төрөөбүтэ. Реальнай училищены Дьокуускайга, Томскай университет юридическай факультетын 1916 сыллаахха бүтэрбитэ. Революция иннинэ үрдүк үөрэҕи бүтэрбит аҕыйах сахалартан биирдэстэрэ.
Революция кэнниттэн сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар диэри Саха сирин общественнай-политическай олоҕор активнай кыттыыны ылбыта. В.В. Никифоров-Күлүмнүүрү, Г.В. Ксенофонтовы, Р.И. Оросины, А.Д. Широкиҕы, В.И. Новгородовы уо.д.а. кытта биир кэккэҕэ сылдьыбыта. П.А. Ойуунускай салайбыт бастакы советскай правительствотыгар үөрэх уонна доруобуйа харыстабылын холбоһуктаах отделын (наркоматын, министерствотын) салайбыта. М.К. Аммосовы, И.Н. Бараховы, С.М. Аржаковы уо.д.а. кытта бииргэ эҥэрдэһэн үлэлээбитэ.
1921 сыл алтынньыттан автономияны ылыы комиссиятын биир саамай эппиэттээх чилиэнинэн үлэлээбитэ. Ол элбэх архив матырыйаалларыгар ахтыллар. Автономияны туруорсууга соҕуруу барса сылдьыбыта. Онно элбэҕи биллэҕэ-көрдөҕө, иһиттэҕэ. Төннөн иһэн тоҕо эрэ үрүҥ повстанчество салалтата баар сиригэр Чурапчыга барбыта. Тоҕо оннук гыммыта баччааҥҥа диэри таабырын. ОГПУ анал сорудаҕынан, повстанчество салалтатын ыһар-тоҕор сыаллаах барбыт буолуон сөп дииргэ оруннаах. Дьыала табыллыбатаҕар ОГПУ Ефимов дьылҕатыгар сапсыйан кэбиспит буолуон сөп. Хаһан да үспүйүөн, диверсант, резидент дьылҕата оннук.
1922 сыл саас Чурапчыга Г.С. Ефимовы ВЯОНУ председателинэн быыбардаан кэбиһэллэр. 1922 сыл муус устарга Г.С. Ефимов уонна В.А. Коробейников Охотскайдаан хаалаллар.
Г.С. Ефимов Саха народнай поэта М.Д. Ефимов абаҕата. Кини сэһэнинэн Г.С. Ефимов 1960 сыллаахха диэри тыыннааҕа, нуучча дьахтара ойохтооҕо, 2 кыыс оҕолооҕо үһү.

== Ефимов Афанасий Спиридонович – Ыбырыан Уола ==
(1901-1980)

А.С. Ефимов 1901 сыллаахха Элгэс улууһун (билиҥҥитэ Абый улууһа) Арыылаах нэһилиэгэр биллэр атыыһыт С.Ефимов – Ыбырыан Атыыһыт кэргэнигэр төрөөбүтэ. Кини ийэтэ Верхоянскай улууһугар биллэр интеллигент Новгородовтартан төрүттээҕэ. Верхоянскай оскуолатын бүтэрэн баран Дьокуускайга реальнай училищены бүтэрбитэ. Бииргэ төрөөбүт хаһыалар да этилэр, ол иһигэр үс бырааттыылар этэ.
Убайа – кыһыл партизан, советскай хаһаайы стыбаннай үлэһит Иннокентий Спиридонович 1938 сыллаахха репрессияламмыта. Быраата Владимир Спиридонович – биллиилээх чекист этэ. Булуҥҥа 1930 сыллаахха үрүҥнэр тобохторун эһиспитэ. Бүлүүгэ эмиэ ОГПУ линиятынан кытаанах дьаһаллары толорбута биллэр.
Афанасий Спиридонович 22 саастааҕар 1923 сыллаахха Пепеляев генерал Хотугу улуустарга боломуочунайынан сылдьыбыта.
1923  сыл кыһын Верхоянскай куораты осадалаан олорбут үрүҥнэри салайбыта. Онно убайа уонна ийэлээх аҕата куорат иһигэр кыһыллары кытта бииргэ хаайтаран олорбуттара. Оттон быраата Дьокуускайга баар эбит.
Пепеляевщина хотторбутун кэннэ Советскай былааска киирэн тупсууга амнистияламмыта. Сотору кини Россияҕа көспүтэ, кэргэннэммитэ. Инньэ гынан 1927-28 сылларга П.В. Ксенофонтов хамсааһыныгар хабыллан репрессияламмакка тыыннаах хаалбыта. Крымҥа Симферополь куорат олохтооҕо буолбута. Кыыстаах уол оҕоломмуттара. Төрөөбүт улууһун чиэстээн, ахтар буолан уолун Эльгест диэн ааттаабыта. Экономист идэтин баһылаабыта.
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии сылларыгар подпольщик буолан Ийэ дойдутун көмүскээбитэ.
Афанасий Спиридонович биир, көнө сүрүннээх, төрөөбүт сахатын норуотун дьиҥнээх патриота этэ.
Өксөкүлээх Өлөксөйгө олус ытыктабыллаахтыкт сыһыаннаһарын оччолордооҕу саха ыччата кумирдарыгар олус да бэриниилээх эбит диэн сыаналыахха сөп.
А.С. Ефимов 1980 сыллаахха Симферополь куоракка олорон өлбүтэ. Саха норуотун биир бастыҥ патриот уола олоҕун төрөөбүт дойдутуттан ыраах түмүктээбитэ.
== Жарников Михаил ==
(олоҕун сыллара биллибэт)

Саха сиригэр 1921-22 сс. үрүҥ повстанчество өрө күөдьүйэн тахсан гражданскай сэрии буолбута.
Манна төрүөтүнэн саҥа олохтоммут сэбиэскэй былаас аатыттан үрдүкү былаас органнарыгар олорбут И.П. Редников, Г.И. Шергин, Г.И. Лебедев, А.В. Агеев, А.Г. Козлов уо.д.а. олохтоох нэһилиэнньэҕэ хабыр-кырыктаах сыһыаннара – тарбахтан эмэн таһаарыллыбыт араас «саагыбардар», продразверстка, чекистэр үүнэ-тэһиинэ суох барыыларын босхо ыытыылара уо.д.а. буолбуттара.
1921 сыл атырдьах ыйын 19 күнүгэр Дьокуускайтан 9 урукку военспецофицердар бултуу бардыбыт диэн ааттаан илин диэки күрээбиттэрэ. Кинилэри корнет В.А. Коробейников салайбыта. Бу офицердар Дьокуускай куорат гарнизонугар, губвоенкомакка уо.д.а. үлэлииллэрэ. Кинилэр туох биричиинэнэн күрээбиттэрэ күн бүгүнүгэр диэри биллибэт. Офицердары кытта Дьокуускай гарнизонуттан биир красноармеец М. Жарников күрэспит. Михаил Жарников оччолордооҕу кыһыл саллааттарын курдук, олох эдэр киһи эбитэ буолуохтаах, бука 1898-1901 сыллар диэки төрүөх буолуон сөп.
Дезертир-красноармеец М. Жарников үрүҥнэргэ улахан дьоҕурдаах-талааннаах командир буолан Г.О. Каратаев этэрээтин Чурапчы-Төҥүлү-Дьаартаҥ биэрэгэ туһаайыытынан үтүрүйэн аҕалбыта. Г.О. Каратаев дойдутугар – соҕуруу балтараа сыл кэриҥэ үрүҥ армияҕа саллаатынан сылдьыбыт эбит. Онон урукку үрүҥ саллаатын урукку кыһыл саллаата баһыйан тахсыбыт. Сорох даннайынан М. Жарников дьаһалынан 1922 с. Үнүгэттигэ Н. Попову – Иирбит Ньукууһу тыыннаахтыы уоттаабыттар эбит. М. Жарников, баҕар үрүҥнэргэ барбытын улаханнык кэмсинэ сырыттаҕына, Н. Попов – Иирбит Ньукуус улаханнык кыыһырдыбыт буолуон эмиэ сөп. М. Жарников кэнники дьылҕата биллибэт.

== Земфиров Николай Владимирович ==
(1893 – биллибэт)

Н.В. Земфиров (Занфиров) Владикавказ куорат дворяннарыттан төрүттээҕэ. 1924 с. 31 саастааҕа. Орто үөрэхтээҕэ. Ыраахтааҕы армиятыгар капитан, үрүҥ армияҕа – капитан званиелааҕа. Кэлин, 1920 с. эргин Советскай былааска – Кыһыл Армияҕа военспец буолбута.
Дьокуускай куоракка территориальнай батальоҥҥа делопроизводителинэн үлэлии сылдьан, атын даннайынан Дьокуускайдааҕы театрга үлэлии сылдьан В.А. Коробейниковтааҕы кытта 1921 сыл атырдьах ыйын 19 күнүгэр илин диэки бултуу бардыбыт диэн төрүөтүнэн күрээбиттэрэ, үрүҥ повстанческай хамсааһыны төрүттээбиттэрэ. (Борьба за установление и упрочение советской власти в Якутии. Часть 2. Книга 2, с. 301 и 315, Якутск, 1962).
Н.В. Земфиров Коробейников командующайдаах саха повстанческай армиятыгар 1921-22 сылларга штаб начальнигынан сулууспалаабыта. Сүрүннээн Чурапчыга олорон штабтарын үлэлэппиттэрэ.
Н.В. Земфиров 1922 сыл кулун тутарга ВЯОНУ тэриллэригэр эмиэ кыттыыны ылбыта уонна Пепеляевка холбоһон команднай дуоһунастарга сылдьан кини Саха сиригэр походугар кыттыыны ылбыта диэн оччолордооҕу УК 60 ст. буруйдаабыттара. Кэлиҥҥи дьылҕата биллибэт. Аата ахтыллыбат. К.К. Байкалов өлүөн иннинэ суруйбут, билигин ЯНЦ архивыгар баар ахтыытыгар Н.В. Земфиров Каландарашвили этэрээтин тоһууругар билиэн түбэспит икки дьахталлартан биирдэстэрин ойох ылбыта диэн бэлиэтээн аһарбыт. Ол дьахтар биллиилээх кыһыл командир И.Л. Карпель буолуон сөп курдук. Бу дьахталлар тустарынан сэһэн элбэх – сурукка да, норуот сэһэнигэр да. Н.В. Земфиров уустук дьылҕалаах, туһугар бэлиэ личность эбит.

== Канин Илья Филиппович ==
(1896-1928)

И.Ф. Канин Мэҥэ улууһун Тулагы нэһилиэгин киһитэ. Сахатыйбыт нуучча киһитэ. Бастакы аан дойду сэриитин кыттыылааҕа. Унтер-офицер эбит быһыылаах.
1921 с. атырдьах ыйын саҕана Дьокуускайтан военспец офицердар күрүүллэригэр Уус-Маайаҕа, Петропавловскайга баар эбит. Онон, үрүҥ повстанчество саҕаланыаҕыттан активнай кыттыыны ылбыт. Пепеляевщинаҕа кыттыыны ылбыта биллибэт.
1924-25 сс. «Тоҥустар восстаниеларыгар» кыттыыны актвнайдык ылбыт. Кыра этэрээти хамаандалаабыт.
1925 с. сааһыары Строд этэрээтин кытта ытыалаһыыга хотторон билиэн бэриммит. Кыра этэрээтин кытта. Ол кэмҥэ кини этэрээтин уонна Кыһыл Армия командирын уонна байыастарын кытта бииргэ былааһан-булкуһан сылдьан түспүт хаартыскалара баар.
Илья Канин Семен диэн убайа эмиэ үрүҥ повстанчество командира. Семен Канин Марха туһаайыытынан, Бүлүүнэн, Верхоянскайынан, атын да хотугу улуустарынан сылдьыбыт биллэр командир. Кэлин Америкаҕа эмиграциялаабыт. Илья Канин 1927-28 сс. П.В. Ксенофонтов хамсааһыныгар кыттыыны ылбыта биллибэт. Ол гынан баран 1928 с. кинини «Ксенофонтовщинаны» хам баттаатылар диэн репрессиялаан өлөрбүттэр эбит.


== Канин Семен ==
(олоҕун сыллара биллибэт)

С. Канин хаһан, ханна төрөөбүтэ биллибэт. Сорох даннайынан Канин Илья диэн эмиэ биллэр үрүҥ командирын убайа, Тулагы-Киллэм олохтооҕо, нуучча. Ыраахтааҕы армиятыгар сулууспалаабыт. Саха сиригэр 1921-22 сс. повстанчество бүтүүтүгэр штабс-капитан дуу, штабс-ротмистр дуу буолбут, Охотскайга олорбут Бочкарев атамаантан ылбыт курдук сорохтор ахталлара (М. Холмогоров).
С. Канин 1921-22 сс. үрүҥ повстанчествоҕа олус киэҥник сылдьыбыт. Маҥнай Марха, Тулагы-Киллэм, Нам эргин сылдьыбыт. Онтон 1922 сыл кулун тутар-муус устар ыпсыыларын эргин В.А. Коробейников дьаһалынан С. Канин, К. Никифоров, Суздалов уонна бырааттыы Сметаниннар этэрээттэрэ Кэбээйи нөҥүө Бүлүүгэ барбыттара. Барыларын С. Канин түмэн салайбыт. Барыта холбоон 300-400 үрүҥ повстанецтар Бүлүү куоратын осадалаабыттара. Сайын борокуотунан Строд экспедиционнай этэрээтэ кэлэн Бүлүү куоратын босхолообутун кэнниттэн үрүҥнэр ыһылланнар, Канин аны Верхоянскай улууһугар куоппута.
Верхоянскайга С.Т. Новгородов этэрээтин кытта холбоһон бараннар сотору улаханнык иирсэн арахсыбыттара. С. Канин илин диэки куоппута. Абый, Муома, Халыма эргин сылдьан баран, сотору Америкаҕа куоппута, эмиграциялаабыта.
Кэлиҥҥи дьылҕата биллибэт.


== Коробейников Василий Андреевич (Алексеевич) ==
(1893-биллибэт)

В.А. Коробейников 1893 с. Качуг (Киренскай) сэлиэнньэтигэр төрөөбүт. Сыылкаҕа кэлбит дьон ыччаттара бу туһунан билигин Красноярскай архивыгар (КГБ) Семенов Г.Л. ахтыытын сүнньүнэн Винокуров П.П. билиһиннэрбитэ. Вяткаттан төрүттээх мещаннартан – аҕабыт уо.д.а. сыдьааннаах.
Г.Л. Семенов Коробейниковы: «исключительно честный человек» диэбит, кылгастык.
Кэргэнэ суох, Дьокуускайга бэргэһэлэммэтэх ойохтооҕо үһү. Пепеляев дружинатыгар Осведомительнай отделга Сибирскэй Областной Думаттан сылдьыбыт Г. Грачев маннык ахтыытыгар суруйбут: «…Здесь же находились партизаны Якутской области со своим командующим, корнетом Коробейниковым, - производящим впечатление отчаянного мальчика. Всего партизан было человек 150, преимущественно якуты…» («Илин», 2005, №6, с. 51).
Историческай наука доктора, профессор Г.Г. Макаров «Северо-Восток России в 1921-1922 гг.» диэн Дьокуускайга 1996 с. тахсыбыт кинигэтигэр 26-27 страницаларга маннык суруйбут: «В.А. Коробейников – выходец из вятских мещан, родился в 1893 г., окончил 6 классов Сарапульского реального училища и прослушал пять семестров ветеринарной школы. В сентябре 1912 был призван на военную службу на правах вольноопределяющегося I разряда и зачислен в 15-й драгунский переяславский полк. В 1913 г. окончил курс полковой учебной команды и произведен в младшие унтер-офицеры. С июля 1914 г. мобилизован в армию. Служил взводным унтер-офицером, вахмистром эскадрона. Награжден Георгиевскими крестами четырех степеней, орденом святой Анны с надписью «За храбрость». В 1917 г. окончил Николаевское военное кавалерийское училище. С начала гражданской войны, с 1918 г. – активный белогрвардеец, в январе 1920 г. под Нижнеудинском был взят красными в плен. Провел несколько месяцев в тюрьме в Иркутске и амнистированный вышел из тюрьмы, принят на работу в Иркутском военкомате. В мае 1920 г. его как военного специалиста командировали в Якутск. Работал ветеринарным фельдшером Якутского гарнизона в качестве делопроизводителя в мобилизационном отделе губвоенкомата, участвовал в комиссии по борьбе с дезертирством в красных частях и комиссии по закупке лошадей для Красной Армии».
Мантан көстөрүнэн, В.А. Коробейников бэлиэ личность эбит. Үрдүкү званиелаах офицердары баһыйан кыайа-хото туппут, саха интеллигеннэрин кытта ыкса чугаһаспыт. ВЯОНУ тэриллэригэр үлэлэспит. Алын чыыннаах офицер диэтэххэ тэрийэр улахан дьоҕурдаах, хорсун-хоодуот киһи эбит.
Кэлиҥҥи дьылҕата биллибэт. Аймахтара өтөрдөөҥҥө диэри бааллара үһү.


== Кириллов Иван Геннадиевич ==
(1906-1928)

И.Г. Кириллов 1906 с. Арҕаа Хаҥалас улууһугар баай ыалга төрөөбүтэ. Аҕата Геннадий Иванович Кириллов Арҕаа Хаҥалас улууһун бүтэһик кулубата этэ. Г.И. Кириллов Ксенофонтов В.Н. кэргэнин быраата этэ.
И.Г. Кириллов үөрэхтээх, сыты-хотуу эдэр киһи 20-с сыллар биллэр событиеларыгар кыттан испитэ.
Ол курдук, 1922 с. кулун тутар саҥатыгар П.М. Крылов диэн кыһыл командир Покровскайтан II Дьөппөҥҥө баран оҥорбут «Образцовай карательнай рейлэтин» кэнниттэн Арҕаа уонна Илин Хаҥаластарга тэриллибит хас да үрүҥ повстанческай этэрээттэртэн биирдэстэрин командирынан буолбута, кини оччолорго 16 саастааҕа.
Ханнык сэриилэргэ кыттыбыта 1922 с. бэй ыйын 9-10 күннэригэр буолбут Арҕаа Хаҥалас Төхтүрүн сэрииттэн атыннарын билбэппит. Амнистияҕа киирэн бэриммит. Пепеляевщинаҕа кыттыбатах.
1927-28 сылларга буолбут П.В. Ксенофонтов хамсааһынын тэрийсибит активнай кыттыылааҕа. Өктөм интернатын аһын илдьэ баран Павел Васильевичтан мөҕүллэн салалтаттан ууратыллыбытын туһунан кэлиҥҥи сылларга суруйбуттара.
Иван Геннадиевич Кириллов Семен Михайлович Михайлов – Чемаикинскайы Ксенофонтов хамсааһыныгар агитациялаан киллэрбит киһинэн буолуон сөп быһыылаах.
Хамсааһын иннинэ аҕай М.К. Амосов дьаһалынан Владивостоктан көмүс хостуур массыына саппаас чааһын булан аҕалбыттарын туһунан 1999 с. историк-краевед Е.Е. Скрябин Хаҥалас улууһун хаһыатыгар суруйбута.
И.Г. Кирилловы «ксенофонтовщина» дьыалатынан ОГПУ ытан өлөрбүтэ. 1999 сыллаахха реабилитацияламмыта, аата ыраастаммыта.

== Корнилов Михаил Федорович ==
(1888-1942)

М.Ф. Корнилов саха аар-саарга аатырбыт күүстээх дьонуттан биирдэстэрэ. Кини 1888 с. Өлүөхүмэҕэ төрөөбүтэ. Дьадаҥы дьон оҕолорун баай дьон иитэн оҕо гыммыттар эбит. Ол дьон кинини үөрэттэрбиттэр, атыыга-эргиэҥҥэ сыһыарбыттар. Россияҕа, Кииҥҥэ курдук силовой гимнастиканан, атлетизмынан дьарыгырбыт. Кини Россияҕа эбитэ буоллар Клеменц Буль курдук бөҕөс тахсыаҕа хаалбыт быһыылаах.
Ол гынан баран М.Ф. Корнилов греко-римскэй тустууга буолбакка, төрөөбүт Сахатын сиригэр уонна Сибииргэ курдаһан тустууга аатырбыт. Кимиэхэ да хотторботох. Иркутскай диэкиттэн кинини кыайаары аат ааттаан кэлэн нуучча, татаар уо.д.а. омук ааттаахтара кэлэн хотторон бараллар эбит. Өссө эрдэ туохха эрэ түбэһэн Иркутскайга хаайыыга сытан олус улахан, күүстээх кытай бухарыыра Сибииртэн талыллыбыт бөҕөстөрү тулуппакка Москваҕа, Питергэ тиийэ барар сыаллаах сылдьарын хотон бүтүн Россияны спортивнай чиэһин өрүһүйбүтэ диэн сэһэн хаалбыт.
М.Ф. Корнилов повстанчествоҕа уонна пепеляевщинаҕа кыттыбатаҕа. Кинини 1927-28 сс. сымыйанан уорбалаан хаайан ГУЛАГ лааҕырыгар ыыппыттара. Онтон кини Е.Е. Старостины, С.К. Старостины кытта 1931 с. Финляндияҕа күрээн быыһаммыта.
1939-40 сс. «Кыһыҥҥы сэриигэ» уонна 1941 с. кинини доҕотторун кытта, сааһырбыт, 50-тан лапа тахсыбыт киһини Финляндия армиятыгар саллаатынан ылбыттара. Онно кини 1942 с. Лапландияҕа Ивало дэриэбинэҕэ өлбүтэ. Саха бухатыыра Финляндия көҥүлүн көмүскэһэ сылдьан итинник охтубута.


== Кырелов Афанасий Саввич ==
(1891-1970)

Билиҥҥинэн Сунтаар улууһун II Дьаархан нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Норуот эмчитэ, улуу булчут, оһуокайдьыт, уус тыллаах бастыҥа, былыргыны билээччи үтүөтэ киһи эбитэ үһү.
Саха биллиилээх дьонугар В.В. Никифоров – Күлүмнүүргэ 20-с сыллар саҕана, М.С. Иванов – Багдарыын Сүлбэҕэ 60-а сыллар бүтүүлэригэр информатор буолан историяҕа киирэр кыра-кыра сэһэн-кэпсээннэри этэн суруйтарбыта.
Маннык түбэлтэ фольклору хомуйуу историятыгар олох сэдэх буолуо.
А.С. Кырелов 1921-22 сс. повстанчествоҕа сылдьыбыта. Ону сорох сэһэнинэн П.Т. Павлов этэрээттэрин аһатарга булчутунан сылдьыбыт диэн эбит.
А.С. Кырелов ааттаах күүстээх киһи эбит. Аарыма эһэ саба түспүтүн быһаҕынан кыайбыт, көмүскэнэн куйахатын саба тардан кэбиспитин илиитинэн имэринэн көннөрбүт.
Ааттаах ытааччы эбитэ үһү.
А.С. Кырелов тоталитарнай режимҥэ тостубатах, кырдьыгы куттаммакка этэр идэлээх эбит. Быыбар кэмигэр, кырдьан баран, 60-с сыллар саҕана үҥкүү тыла эппитэ сэһэҥҥэ сылдьар:
«Хомуньуустар хойдоннор
Хобдох олох буолла, дьэ,
Бассабыыктар баһылааннар
Бардам олох буолла, дьэ!» - диэн. Онон кинини улахан хорсун киһи эбит диэххэ наада. Майгыта-сигилитэ мааны этэ диэн билэр-истэр дьон этэллэрэ баар суол. Кини повстанчествоҕа сылдьыбытын быһыытынан сэбиэскэй кэмҥэ сээн диэбэтэхтэр. Ону ол диэбэккэ Афанасий саввич олох олорон ааспыт.


== Куликовскай Петр Александрович ==
(1871-1923)

Ханна төрөөбүтэ биллибэт. Уҥа эсер. Санкт-Петербурдааҕы городской училищеҕа учууталлыы сылдьыбыта. 1903 сыллаахха революционнай үлэтин иһин Саха сиригэр Уус-Маайа селотугар сыылкаҕа ыытыллыбыта. 1904 сыллаахха сайын онтон күрээн Каляев-Моисеенко-Савинков эсердэр партияларын боевой тэрилтэлэригэр киирбитэ. Боевик Каляев 1904 сыл олунньу 2 күнүгэр дэлбит тэптэрэн өлөрбүт улуу кинээстэрин Сергей Александровиһы кэтээн көрөөччү буолбутун иһин ыйаан өлөрөргө бириигэбэрдэммитэ. Онтон тутуллууттан куотан Москваҕа градоначальник граф Шуваловы кабинетыгар өлөрбүтэ. Ол иһин эмиэ ыйаан өлөрөргө бириигэбэрдэммитэ. Ыраахтааҕыттан көрдөспүтүн иһин 15 сыл хаатыргаҕа ууруллубута.
1911 сыллаахха Саха сиригэр Сунтаарга көскө кэлбитэ. Ойоҕо, икки оҕото Санкт-Петербурга эрэйи-кыһалҕаны көрөн олорбуттара. Куликовскай Громовтар торговай фирмаларыгар үлэлээбитэ. Якутскайга олрон спектакллары туруоруунан дьарыгырбыта, олохтоох ыччат ортотугар авторитет ылбыта.
Н.Г. Чернышевскайга памятник туруоруутугар инициатор буолбута. Сахалары кытта Томскайга Сибирь областниктарын Съеһигэр кыттыыны ылан кэлбитэ.
1920 сыллаахха Областной продовольственнай комитет боломуочунайа буолбута.
1921 сыллаахха күһүн повстанчествоҕа холбоспута. 1922 сыллаахха күһүн С.П. Попову кытта Харбиҥҥа генерал Пепеляевы Саха сиригэр ыҥырбыта. Пепеляевтан «Управляющий Якутской области» диэн дуоһунаһы ылбыта эрээри улахан үлэни ыыппатаҕа.
1922 сыл кулун тутар 2 күнүгэр Байкалов маневреннай бөлөҕө Амма Солобуодатын штурмалаан ылбыта. Куликовскай билиэн тутуллан баран морфийы иһэн өлбүтэ. Урукку террорист-революционер олоҕо итинник түмүктэммитэ.
(«Илин» сурунаал, 2005 сыл 6 №-рэ, 59 с.).


== Клингоф Диодор Федорович ==
(олоҕун сыллара биллибэт)

Д.Ф. (Филиппович) Клингоф ханна төрөөбүтэ, олоҕун сорох түгэннэрэ биллибэт. Эсер.
Областной Совет уонна Колчак былааһын саҕана Дьокуускай куорат милициятын начальнига.
П.А. Бондалетов командующайдаах Областной Совет сэриилэрэ Рыдзинскай этэрээтин кытта сэриилэһиилэригэр Клингоф эмиэ кыттыыны ылбыта, кинилэрдиин куоппута.
Колчак былааһыгар милиция начальнига буолан олорон Ойуунускайы, Амосовы, Бараховы, Аржаковы уо.д.а. тутан хаайыыга угууга уонна соҕуруу сыылкаҕа ыытыыга Клингоф эмиэ кылааты киллэрбитэ. Уопсайынан, Д.Ф. Клингоф диэн олус имигэс сүрүннээх субъект эбит.
1920 сыллаахха анны бу Д.Ф. Клингоф сэбиэскэй былааска, губчекаҕа сотруднигынан киирэр. Туох үтүөтүн иһин, кимнээх кинини бу маннык ыарахан содуллаах буолуохтаах эппиэтинэстээх үлэҕэ ылбыттара биллибэт.
Областник, колчаковец, чекист Д.Ф. Клингоф 1920 сыллаахха «Оросин саагыбарын» арыйар. Бу атырдьах ыйыгар этэ. Саха бастыҥ интеллигеннэрэ, национальнай интеллигенциябыт лидердэрэ В.В. Никифоров-Күлүмнүүр, Р.И. Оросин, Г.В. Ксенофонтов, В.И. Новгородов-Чинэкэ курдук бастыҥ дьоммут ытылларга ууруллан баран ону бигэргэтиллэ Иркутскайга ыытыллаллар. Ону анарааҥҥылар «революция үс сыла туолбутунан» амнистиялаан кэбиһэллэр. Өссө олус улахан үлэлэргэ үлэлэтэллэр. Бу кэнники санаан көрдөххө иһэ истээх, ыраахтан ыллыктаах дьыала эбит быһыылаах.
Онон, Д.Ф. Клингоф курдук икки атахтаахтар оҥорбут оҥоһуулара, хомойуох иһин, элбэх.
Клингоф кэлиҥҥи дьылҕата биллибэт.

== Лукин Василий Осипович – Бааска Луукун ==
(1901-1981, эбэтэр 1983)

Лукин В.О. 1901 сыллаахха Мэҥэ улууһугар Бүтэйдээххэ төрөөбүтэ. Аҕата баай киһи. Бииргэ төрөөбүт убайа – Кузьма Осипович Гаврилов 1918 сыллаахха «Холбос» потребобществоны тэрийбитэ.
Бүтэйдээх оскуолатын бүтэрбитэ. Өр сылларга учууталлаабыта. Билиини биэрэр, үчүгэй учуутал этэ диэн оччолорго киниэхэ үөрэммит дьон ахталлар эбит. Үчүгэй ырыаһыт эбитэ үһү: «Мы молодая гвардия, рабочих и крестьян» диэн ырыаны олус үчүгэйдик ыллыыра, куйуһутан ырыаһыт киһи этэ», - диэн Колосов С.П. ахтан аһарбыта.
1921-22 сс. повстанчество кыттыылааҕа. Бүтэйдээх штабыгар олорон үлэлээбит. Повстанчество хотторон автономиянан тупсуу буолбутугар амнистияланан учууталлыы олордоҕуна Пепеляев генера иһэрэ иһиллибит. Кэлин 1973 сыллаахха суруйбут ахтыытыгар ахтан аһарбытынан киниэхэ – урукку повстанец диэн биир Самуил Баишев диэн Пепеляев агитацияҕа ыыппыт киһитэ иһитиннэрбит уонна: «Холбос!», - диэбит. В.О. Лукин бэрт кистэлэҥинэн уонна ыксалынан Дьокуускайга куотан ону тыллаабыт.
Якнарревдокка киирэн С.М. Михайлов экспедотрядыгар разведка начальнигын солбуйааччы буолан пепеляевщинаны үлтүрүтүспүтэ. Ол туһунан олус үчүгэй ахтыыны суруйан хаалларбыта билигин ЯНЦ архивыгар баар. Онон, улахан махталлаах дьыаланы оҥорбута.
Ол кэнниттэн 1930 сыллаахха Боссоойкону эһиигэ сылдьыбыт. Аҥаар хараҕын доруобунньугунан тэһэ ыттарбыт.
В.О. Лукин кэлин советскай былааска уһуннук, таһаарыылаахтык үлэлээбит-ииппит.


== Поручик Масюков ==
(олоҕун сыллара биллибэт)

Охотскайга дугуйданан олорбут Бочкарев атаман офицера поручик Масюков (Мосяков эмиэ диэн суруйаллара) 1922 сыл олунньуга үрүҥ этэрээтин хамаандалаан Верхоянскай куораты ылсыбыта.
Бочкаревтар монархистар буолан Саха сирин түүлээҕин халыыр-талыыр эрэ баҕалаахтара. Ол иһин боломуочунай офицердарын Саха сирин хотугулуу илин улуустарыгар хото ыыппыттара.
Чурапчыга ВЯОНУҕа чилиэнинэн кинилэртэн суолтатыгар эрэ Сентяпов диэн уҥа эсер бара. Монархист-бочкаревтарга Саха сирин көҥүлэ наадата суоҕа.
1922 сыл ыам ыйыгар Бочкарев киһитэ капитан Хапилин кэлбитэ. Кэлээт Верхоянскайга Бочкаревтан ыытыллыбыт муҥур тойон буоларын биллэрбитэ. Түүлээҕи Бочкаревка ыытар сыаллааҕын-соруктааҕын билиһиннэрбитэ. Бочкарев дьоно иккиэ буолбуттара. Маны Верхоянскай олохтооҕо, үрүҥ этэрээтин саха командирдарыттан биирдэстэрэ С.Т. Новгородов олох сөбүлээбэтэҕэ. Кини монархистары өлөрдүү абааһы көрөрө, ВЯОНУҕа биллэрэ барбыта. Онтон 1922 сыл атырдьах ыйыгар төннүбүтэ. Кэлээт Ыыстаах диэн сиргэ Масюков поручик түүлээҕи Бочкаревка ыытаары олорорун истэн онно барбыта. Түүнү быһа Мосякову түүлээҕи ыыппатыгар ылыннара сатаабытын биирдэрэ олох ылымматаҕа. Сарсыарда С.Т. Новгородов Мосякову ытан кэбиспитэ. Түүлээх Бочкаревка барбатаҕа. ВЯОНУ киэнэ диэн буолбута. Биллэрин курдук 1922 сыллаахха үрүҥ командирдарын, войсковой старшина (подполковник) Кадыкову Чурапчыга, Н.Ф. Дмитриевы Арҕаа Хаҥаласка, К.Х. Никифоровы Кэбээйигэ бэйэлэрин дьоно өлөртөөбүттэрэ. Манна өссө Мосякову Верхоянскайга өлөрбүттэрин эбэн биэриэххэ наада.

== Михайлов Семен Михайлович – Чыамайыкинский ==
(1898-1928)

С.М. Михайлов 1898 с. Илин Хаҥалас улууһун Чыамайыкы нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Кыра сааһыгар тулаайах хаалан баай абаҕатыгар эдьиийинээн Балбааралыын иитиллибиттэрэ.
1920 с. Чыамайыкы насревкомун чилиэнэ буолбута. Чекист Караванов Ф.И. нэһилиэгин дьонун кырыктаахтык тутаары-хабаары гыммытыгар ытыалаһыыга кинини өлөрөннөр үрүҥ повстанчествоҕа холбоспута. Кылгас кэм иһигэр үрүҥнэр бастыҥ бойобуой командирдарынан буолбута. Ол гынан баран эйэлээх нэһилиэнньэҕэ, билиэннэйдэргэ кыыллыы сыһыаннаспатаҕа, оннук быһыыны таһаарбыта биллибэт. 1922 с. атырдьах ыйыгар автономиянан сибээстээн этэрээтин киллэрэн сааларын-сэптэрин уран биэрбиттэрэ, амнистияламмыттара.
Пепеляев генералы утары Якнарревдотка бастакынан сурутан рота командира буолбута.
1922 с. тохсунньу-олунньу ыйдарга Маралах диэн сиргэ 150-ча байыастаах Якнарревдот экспедиционнай этэрээтин хамаандалаан Пепеляев генерал Иркутскайга быһа барарын бүөлээн олорбута. Олунньу бүтүүтэ Бүтэйдээххэ Байкалов маневреннай бөлөҕөр кэлэн холбоһон Пепеляев сэриилэрин үүрүүгэ активнай кыттыыны ылбыта.
Сорох сэһэнинэн С.М. Михайлов Билиистээх алааһыгар Дед Курашов маневреннай бөлөҕүн Пепеляев тоһууруттан өрүһүйбүтэ биллэр. Пепеляевщинаны үлтүрүтүү иһин ЯЦИК үрүҥ көмүс знагынан наҕараадаламмыта. Бойобуой Кыһыл Знамя ордеҥҥа түһэрбиттэрин куһаҕан санаалаах үҥсүүк дьон бэрдэрбэтэхтэрэ биллэр.
1924-25 сс. «Тоҥустар восстаниеларын» тупсуһуннарыыга-тохтотууга эмиэ сылдьыбыта.
1923-27 сс. Алдаҥҥа кыһыл көмүһү хостооһуҥҥа күүскэ үлэлээбит. «Труд» диэн сахалар старательскай артыалларын үлэлэппит.
1927-28 сс. П.В. Ксенофонтов хамсааһынагар кыттыыны ылан суорума суолламмыта. 1999 с. реабилитацияланан үтүө аата тиллибитэ.

== Михайлов Семен Ильич – Кырсаан Уола ==
(1894-1928)

Кини 1894 сыллаахха Арҕаа Хаҥалас улууһун Нөмүгү нэһилиэгэр төрөөбүт. Үөрэхтээх, билиилээх киһи эбит. Убайа – Власий Ильич Михайлов диэн киэҥник биллибит учуутал, 20-с уонна 30-с сыллар ыпсыыларыгар Мэҥэ улууһун Бүтэйдээҕэр учууталлаабыт.
Семен Ильич 1921-22 сс. үрүҥ повстанчество кыттыылааҕа, кыра этэрээти хамаандалаабыт. Кини онно холбоспут төрүөтүнэн 1922 с. кулун тутар саҥатыгар – Н.А. Каландарашвили тоһуурга түбэһэн өлүөн иннинэ аҕай П.М. Крылов (кэлин – 1922 с. бэс ыйын 9 күнүгэр Төхтүр сэриитигэр өлбүтэ) диэн кыһыл командир Покровскайтан II Дьөппөн нэһилиэгэр баран 20-чэ туох да буруйа суох дьону «образцовый карательный рейд» диэн ааттаан харса суох кыргыыта буолбут. Онно Крылов этэрээтин дьоно мас эрбии турар дьону, өйбөҥҥө сүөһү уулата турар оҕонньору, оскуола учууталын, таҥара дьиэтигэр үлэлиир аҕабыты, офицер уолун кытары уо.д.а. өлөртөөбүттэрэ нөҥүө күнүгэр бүтүн улус үрдүнэн иһиллэн дьону аймаабыт. Бу түбэлтэ үргүлдьү Н.Ф. Дмитриев – Кэлэҕэй Дмитриев, Г.А. Афанасьев – Суон Кинээс Сиэнэ, Е.Е. Старостин – Тоҕорууса (1931 с. ГУЛАГ лааҕырыттан үһүө буолан Финляндияҕа күрээбиттэрэ), И.Г. Кириллов, С.И. Михайлов – Кырсаан Уола үрүҥ этэрээттэри тэрийэллэригэр уонна кыһыллары утары туруналларыгар төрүөт буолбута. Манны барытын Покровскай куорат музейын архивыгар Н. Гордеев ахтыытыттан буолуохха сөп. 
С.И. Михайлов нөҥүө сылыгар Пепеляев генералы утары Якнарревдот кыһыл этэрээтин биир бастыҥ командирынан буолбута. С.М. Михайлов – Чемаикинскайы кытта бииргэ сылдьыбыта.
С.И. Михайлов – Кырсаан Уола 1927-28 сс. П.В. Ксенофонтов хамсааһыныгар активнай кыттыыны ылбыта, өлбүтэ. 1999 с. реабилитацияламмыта.

== Никифоров Гаврил Васильевич – Манньыаттаах Уола ==
(1871- биллибэт)

Илин Хаҥалас улууһугар Тыыллыма нэһилиэгэр баай кэргэҥҥэ төрөөбүтэ.
Эдэр сааһыттан атыынан-эргиэнинэн дьарыктанан ХХ үйэ саҥатыгар, революция иннигэр, Саха сирин саамай баай дьонноруттан биирдэстэринэн буолбута. Атыыһыттыырын тэҥинэн киэҥ далааһыннаах общественнай үлэлэн, меценатствонан дьырыгырбыта. Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн баһылыга этэ.
Сэбиэскэй былааһы хайҕаан, уруйдуу көрсүбэтэҕэ. 1917 сыллаах Олунньутааҕы ревоюцияны да үөрэ-көтө көрсүбүтэ биллибэт.
1919 сыл ахсынньыга (оннооҕор Иркутскай киинэ) Дьокуускайга Колчак былааһа суулларыллыбыта. Сэһэн быһыытынан, переворот саҕаланыыта Аверинскай атыыһыт дьиэлэриттэн биирдэстэригэр түүнүн баһаар буолбут. Онно элбэх киһи мустубут. Сыыйа ол мусту улаатан миитинтэн переворокка кубулуйбут.
Областной Совет саҕана Д.Ф. Клингор солбуйааччыта (милиция солбуйааччы начальнига) эсер Б. Геллерт Манньыаттаах Уолугар ыалдьыттыы олорбут. Дьиэлээх хаһаайка уулуссаҕа уот умайар сырдыгар элбэх дьон мустан кинилэр диэки иһэллэрин түннүгүнэн көрөн: «Туох буолла?»,- диэн ыйыппыт. Онуоха Геллерт: «Революция буолла! Эйигин тутан өлөрөөрү иһэллэр! Гаврил Васильевич, куота оҕус»! – диэбит. Манньыаттаах Уола бэрт ыксалынан, түргэнник куоппут (С.П. Колосов оччолордооҕу событиелары билэр дьон сэһэнинэн ахтан аһарбытынан).
Г.В. Никифоров омук сиригэр эмиграциялаабыта. Дойдутуттан тэйэн олорон 1922-23 сылларга пепеляевщинаны өйөөбүтэ. Ол иһин сэбиэскэй былаас кинини кыр өстөөҕүнэн ааҕан, уһун сылларга үтүө тылынан аҕыннарбатаҕа. Манньыаттаах Уола омук сиригэр олорон өлбүтэ. Олоҕун эмиграцияҕа ааспыт кэрдиис кэмнэрэ биллибэт.


== Никифоров Конон Христофорович ==
(1890-1922)

Үрүҥ повстанчествоҕа биир киэҥник биллибит командир К.Х. Никифоров 1890 с. Уус-Маайаҕа төрөөбүтэ. Аҕата Уус Маайа, ийэтэ – I Амма улууһун Дьоҥку нэлиэгин дьоно эбитэ үһү.
К. Никифоров түөрт оҕолоох, булдунан дьарыктанар, сахалыы олохтоох киһи эбит. Абаҕата алта оҕолоох, насревком председателэ эбит.
Үрүҥ повстанчество саҕаланыытыгар үрүҥнэр абаҕатын тутан хаайан кэбиспиттэр. Өлөрөөрү олордохторуна быраата Куонаан Никифоров кэлэр. Элэ-была тылын этэн көрдөспүтүн: «Биһиэхэ холбоһон саллаата буолар буоллаххына абаҕаҕын ыппаппыт. Холбоспот буоллаххына – ытабыт! Өрөпкүөм өлүөхтээх!», - диэбиттэр. Абаҕатын өлөртөрүмээри Куонаан үрүҥнэргэ холбоһор. Дьиҥинэн, сөбүлээбэт эрээри: «Абаҕабын быыһаабаккабын санаа кулута буолан үйэм тухары кэмсинэ сылдьыахпын баҕарбаккабын холбоһобун!», - диэбитэ үһү.
К. Никифоров 1922 с. кыһын-саас Нам, Марха туһаайыыларынан сэриилэспит. Чурапчыга ВЯОНУ арыйбыт унтер-офицерскай оскуолаларын кылгас болдьоххо үөрэнэн бүтэрбит курдук.
Куонаан Никифоров саамай санаата алдьаммыт, кыһылларга өстөммүт төрүөтүнэн 1922 с. кулун тутарга Д.Е. Пшенников диэн кыһыл командир Харыйалаах (Ельник) диэн сиргэ 10 саха ыалын олоччу кыргыбытын көрбүтэ буолар диэн сэһэн хаалбыт. Гражданскай сэрпии диэн оннук кырыктаах, аһыныгаһа суох буолууну көбүтэр сэрии буоллаҕа.
Онтон сотору К. Никифоровы уонна С.Ф. Канины үрүҥ повстанчество салалтата Бүлүүгэ ыытар. Онно К. Никифоров үрүҥнэр биир саамай кытаанах командирдарынан биллэр. К Никифоровы 1922 с. сайын бэйэтин саллаттара өлөрбүттэрэ. Онон кини бастаанньаҕа кыттыа да суохтаах киһи кыттыбыт эбит.

== Николаев Степан Иванович – Сордоҥ Тоҥус ==
(олоҕун сыллара биллибэт)

С.И. Николаев – Сордоҥ Тоҥус Алдан-Маайыскай улууһун киһитэ. Омугунан эбэҥки. Аатырбыт-сураҕырбыт бэргэн ытааччы. Сордоҥ Тоҥус диэн ааты кини, арааһа, оҕо эрдэҕиттэн булду бэргэнник ытарынан, туттара-хаптара хапсаҕайынан ылбыт буолуон сөп.
С.Н. Николаев 1921-22 сс. үрүҥ повстанчество, 1922-23 сс. Пепеляевщина активнай кыттыылааҕынан биллэрэ. Кини повстанчествоҕа Майскай этэрээт кэккэтигэр сылдьыбыт.
1922 с. саас Илин эҥэринэн, Арҕаа эҥэринэр, үрүҥнэр Соҕурууҥҥу Бөлөхтөрүгэр Ленскэй авангарднай этэрээтинэн сылдьыбыт чинчилээх. Ханнык кыргыһыыларга хайдах сылдьыбыта, ханна-хайдах уһулуччу биргэн ытыылары оҥорон аатырбыта биллибэт. 1922 с. бэй ыйын бүтүүтэ Мэҥэ улууһун II Мөҥүрүөн нэһилиэгин Биэ Өлбүт сайылыгар 500-600 үрүҥ саллааттара Николаев – Киэҥ Ыстаан салалтатынан тохтоон-түмүллэн ааспыттарыгар Сордоҥ Тоҥус баар биллэр. Кини үрүҥ повстанчествоҕа боростуой саллаат эбит, быһыыта. Аатырбыт ытааччынан киэҥник биллибит-сураҕырбыт.
Нөҥүө сылыгар Пепеляев генералга холбоһон 50-60 саха, тоҥус саллааттардаах этэрээти хамаандалаабыт. Маралах туһаайыытынан С.М. Михайлов экспедиционнай кыһыл этэрээтин утары сылдьыбыт. Ол сылдьан Сордоҥ Тоҥус С.М. Михайловтаахха билиэн тутулла сылдьыбыт.
Кэнники дьылҕата биллибэт.
1924-25 сс. «Тоҥустар восстаниеларыгар» уонна 1927-28 сс. П.В. Ксенофонтов хамсааһыныгар кини аата ханна да ахтыллыбат.

== Николаев – Киэҥ Ыстаан ==
(олоҕун сыллара биллибэт)

Кини Саха сиригэр төрөөбүт нуучча дуу, татаар дуу киһитэ. Кини оннооҕор аата чуолкай биллибэт – ардыгар М.В. Николаев, П.А. Николаев, Муратов диэн ахтыллар.
Николаев – Киэҥ Ыстаан идэтинэн сибээс үлэһитэ эбит.
1921-22 сс. үрүҥ повстанчествоҕа урукку ыраахтааҕы дуу, Колчак дуу офицера буолан үрүҥнэр күүстээх, улахан этэрээттэрин салайбыт. Байыаннай талааннаах, дьоҕурдаах хамандыыр буоларын дакаастаан көрдөрбүт.
Киэҥ Ыстаан 1922 с. кыһын Манньыаттаах Уолун олоҕор үрүҥнэр улахан штабтарын салайбыт. Ол сылдьан саамай улаханнык биллиитэ – 1922 с. кулун тутар 6 күнүгэр Н.А. Каландарашвили штабын тоһуурга кыдыйыыны салайыыта буолар. Ол кэнниттэн үргүлдьү Тиит Арыыга тохтообут И.П. Мизин хамандыырдаах ГПУ дивизиона элбэх сааны-сэби, ботуруону илдьэ иһэригэр сибээс надсмотрщига буолан кубулунан тиийбит. Көмөлөһүннэрэ диэн биэс красноармееһы ылбыт. Олортон иккилэрэ эрэ төннүбүттэр.
1922 с. бэс ыйын бүтүүтэ 500-600 үрүҥ повстанеһы салайан Майанан, Биэ Өлбүтүнэн, Бүтэйдээҕинэн Аммаҕа чугуйбут.
Кэлиҥҥи дьылҕата биллибэт. 1921-22 сыллар ыпсыыларыгар кини Охотскайга буолбут бассабыыктары утары охсуһар күүстэр улахан мунньахтарыгар А.А. Рязанскай уонна кини кыттыыны ылбыттар эбит. Ол мунньах боротокуолун 1965 с. Өймөкөөҥҥө булбуттарын краевед С. Егоров бэчээккэ таһаарбыта.


== Новгородов Василий Иннокентьевич – Чинэкэ ==
(1897-1941)

Саха норуотун чаҕылхай уолаттарыттан биирдэстэрэ В.И. Новгородов – Чинэкэ 1897 сыллаахха Верхоянскай улууһугар үөрэхтээх интеллигент дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Верхоянскай куорат оскуолатын бүтэрэн баран Дьокуускайдааҕы реальнай училищены бүтэрбитэ.
Олох эдэр эрдэҕиттэн төрөөбүт сахатын норуотун дьиҥнээх патриота буола иитиллэн тахсыбыта. Олунньутааҕы революцияны, норуоттар олохторугар сырдык ыра сана туолуутун күнэ тахсыбытын курдук үөрэн-көтөн көрсүбүтэ.
1920 сыллаахха кини «Саха аймах» культурнай-сырдатар общесвтоҕа үлэлии сылдьыбыта. 
Уруккута Областной Совет, онтон Колчак милициятын начальнигынан Дьокуускайга үлэлээбит киһи 1920 сыл атырдьах ыйыгар «Оросинскай саагыбар» диэни арыйбыт аатырар. «Саха аймаҕы» сабаллар. Саха оччотооҕу интеллигенциятын лидердэрин В.В. Никифоровы, Г.В. Ксенофонтовы, Р.И. Оросины, В.И. Новгородовы тутан ытарга уураллар уонна ону бигэргэттэрэ Иркутскайга ыыталлар. Ону анарааҥылар революция үс сыла туолбутунан амнистиялыыллар уонна олус улахан үлэлэргэ үлэлэтэллэр. В.И. Новгородов онно сылдьан учуутал үөрэҕин бүтэрэр.
1926-27 үөрэх дьылыгар Чыамайыкы нэһилиэгэр кэргэннэнэн олус үчүгэйдик, олохтоохтор өйдөрүгэр-санааларыгар хаалар гына учууталлыыллар. Кэргэнэ Анна Ивановна Павлова Арҕаа Хаҥалас Нөмүгүтүттэн төрүттээҕэ. Биир кыыс оҕолоохторо. В.И. Новгородов Ксенофонтов хамсааһыныгар кыттыбатаҕа. Кинилэр соҕуруу Крымҥа көһөн олохсуйбуттара. Сэрии иннинэ дуу, саҕаланыытыгар дуу В.И. Новгородовы НКВД үлэһиттэрэ тутан хаайыыга ыыппыттара. Василий Иннокентьевич ГУЛАГ лааҕырыгар масс кэрдиитигэр сылдьан 1941 сыл эргин өлбүтэ.
В.И. Новгородовы тутууларыгар кэлин Венгрия Народнай Республикатын компартиятын генеральнай секретарын Матиас Ракоши ойоҕо Ф.Ф. Корнилова-Ракоши быһаччы сыһыаннаах дииллэрэ оруннаах. Сорохтор көмүскээһиннэрин үрдүнэн.

== Новгородов Павел Трофимович – Баабал Ноҕуруодап ==
(олоҕун сыллара биллибэт)

Верхоянскай улууһугар төрөөбүтэ. Кини Семен Трофимович Новгородов бииргэ төрөөбүт убайа.
Павел уонна Семен Новгородовтар Верхоянскай улууһугар киэҥник биллибит, нэһилиэнньэ ытыктабылын ылбыт Новгородовтартан төрүттээхтэр. Иккиэн бэйэлэрин кэмнэрин ирдэбилигэр толору эппиэттиир үөрэхтээх-билиилээх дьон.
Павел Трофимович 1921-22 сылларга үрүҥ повстанчествоҕа уонна 1922-23 сылларга пепеляевщинаҕа активнай кыттыыны ылбыта, обургу үрүҥ этэрээтин хамаандалаабыта. Кини этэрээтигэр дьон саамай күүстээҕин-кыахтааҕын, сырыыны-айаны кыайааччытын хомуйбута.
П.Т. Новгородов 1924-25 сылларга «Тоҥустар восстаниеларын» саҕана Верхоянскай куораты сэриилээн ыларга холоммут этэрээти хамаандалаабыта. Онтон сотору Сэбиэскэй былааһынан автономиянан сибээстээн амнистияламмыта.
1927-28 сылларга П.В. Ксенофонтов хамсааһынын иннинэ аҕай кинини уонна быраатын С.П. Новгородовы кистэлэҥинэн өлөртөөбүттэрэ. Ол улаханнык биллибэккэ хаалбыта. Оччолорго сэбиэскэй былааһы утары улаханнык уонна уһуннук утарса сылдьыбыт дьону улаханнык сөбүлээбэттэрэ, итэҕэйбэттэрэ.


== Новгородов Семен Трофимович – Сиэҥкэ Ноҕуруодап ==
(олоҕун сыллара биллибэт)

Верхоянскай улууһугар сэниэ ыал кэргэнигэр төрөөбүтэ. Бэйэтин кэмин үөрэхтээх, киэҥ билиилээх-көрүүлээх дьонуттан биирдэстэрэ этэ.
Норуокка Сиэҥкэ Ноҕуруодап диэн аатынан биллэрэ. Эсер эбитэ үһү. Олунньутааҕы революция кэнниттэн Верхоянскайдааҕы КОБ (Комитет общественной безопасности) солбуйааччы председателинэн үлэлээбитэ. 1921 сылга продовольственнай комитет комиссара эбит. 1921-22 сылларга үрүҥ повстанчествоҕа уонна 1922-23 сылларга пепеляевщинаҕа үрүҥ этэрээтин командирынан сылдьыбыта. С.Т. Новгородов 1922 сыллаахха сайын Верхоянскай улууһун түүлээҕин хомуйан бараары гыммыт офицер Масюковы өлөрбүтэ. Тупсуу кэнниттэн советскай былааска үлэлии сылдьыбыт быһыылаах. Кини ВЯОНУ диэки санаалааҕа.
1927-28 сылларга П.В. Ксенофонтов хамсааһынын иннинэ аҕай кинини уонна убайын анаан тэрээһиннээхтик өлөртөөн кэбиспиттэрэ. Убайа – П.Т. Новгородов эмиэ уруккута үрүҥ командира этэ. Онон бырааттыы Семен уонна Павел Новгородовтары өлөртөөһүҥҥэ кинилэр чугас аймахтарын буруйдууллара оруннаах.
Семен Трофимович Новгородов саха норуотун историятыгар киирбит биир биллэр коллективнай хаартыскаҕа үйэтитиллэн турар. Ол 1912 сыл атырдьах-балаҕан ыйдарыгар Романовтар династияларын 300 сылыгар аналлаах сахалар съезтэригэр кыттыыны ылбыт дьон бөлөҕөр саамай инники эрээккэ С.Т. Новгородов хаҥастан иккис олорон хаартыскаҕа түһүспүт.
Семен Трофимович Новгородовы төрөөбүт норуотун муҥура суох таптыыр патриот киһи эбит дииргэ оруннаах.


== Павлов Петр Трофимович ==
(1872-1930)

П.Т. Павлов быһа барыллааһынынан 1872 сыллаахха Хочо улууһун Мэйик нэһилиэгэр баай ыалга төрөөбүт. Кини аҕата – Трофим Васильевич Хочо улууһугар үөрэҕи тарҕаппыт дьонтон биирдэстэрэ. Убайа – Михаил Трофимович революция активнай кыттыылааҕа, меньшевик. Улахан өйдөөх киһи эбитэ үһү. Өссө сорох сэһэнинэн Петроградка большевиктар уонна меньшевиктэр мөккүөрдээх миитиннэригэр В.И. Ульянов-Ленин утарыта киирсиигэ кыайбыт курдук сэһэн баар эбит.
П.Т. Павлов активнай общественник, баай, нэһилиэнньэ ортотугар улахан авторитеттаах киһи эбит. Кини Иркутскайдааҕы учуутал семинариятыгар үөрэммит, оччотооҕу кэм ирдэбилинэн улахан үөрэхтээх, киэҥ билиилээх киһи эбит. Дьадаҥы дьону улаханнык аһынар, өйүүр эбит. 1899 с. Хочо улууһун быыбарынай кулубата буолбут. 
1921 с. Өлүөхүмэ уонна Бүлүү ОГПУ-тын боломуочунайдара, П.Т. Павлов, Т.В. Павлов, Л.Е. Крюков баайдарын бүтүннүү тутан ылаллар, чуумпурунан таһыйаллар. Л.Е. Крюков соҕотох уолун утарыласта диэн өлөрөллөр. Бу дьиикэй быһыы содулунан 1921-22 сылларга повстанчествоҕа П.Т. Павлов Хочо, Сунтаар улуустарыгар 5-6 50-чалыы киһилээх повстанческай этэрээттэри сомоҕолоон салайар командир буолар. Манна кини улахан тэрийэр уонна байыаннай дьоҕурун көрдөрөр.
1922 сыл сайын И.Я. Строд кэлэн П.Т. Павлов сэриилэрин үлтү сынньар кыаҕа суох буолан тупсууну – амнистияны тэрийэр. Бэл кини – Кыһыл Армия бастыҥ командира манна кэлэн повстанчествоны саа-сэп күүһүнэн буолбакка, дипломатия күүһүнэн тохтоторго күһэллибитэ. П.Т. Павлов улахан байыаннай талан эбитин көрдөрөр. П.Т. Павловы 1930 с. чекистэр, бултуу сылдьар киһини, саба түһэн өлөрбүттэрэ. Оннук ынырык кэм этэ.
(«Кыым», Н. Степанова, А. Борисова «Павлов бандьыыт этэ дуо?», 7-14.02.2008).

== Пепеляев Анатолий Николаевич ==
(1891-1938)

Генерал-лейтенант, 1891 сыллаахха Томскай куорат дворяннарын кэргэнигэр төрөөбүтэ. 1908 сыллаахха Омскайдааҕы кадетскай корпуһу, 1910 сыллаахха Павловскай байыаннай училищены бүтэрбитэ. Кэргэннээҕэ, икки уол оҕолооҕо.
1914-18 сылларга бастакы аан дойду сэриитин кини маҥнай поручик званиелаах разведчиктар хамаандаларыгар начальнигынан саҕалаабыта. Ыраахтааҕы саҕана капитан, Керенскэй саҕана – подполковник буолбута.
1918 сыллаахха Томскайга А.Н. Пепеляев офицердары хомуйан-тэрийэн бастаанньалаабыт чехтэргэ «көмөлөһө» барбыта. Чехтэртэн 1-кы Среднесибирскэй корпус диэни тэрийэн Пермь куоракка салайбыта. Пермьҥэ «Бириэмэннэй Сибирскэй правительствоттан» уонна командующай Иванов-Рыковтан генерал-майор чыынын ылбыта. «Бириэмэннэй Сибирскэй правительствоны» эсердэр салайаллара. 1918 сыл атырдьах ыйыгар Пепеляев А.Н. корпуһа Франция, Англия, Америка уонна Япония представителлэрин көрсүбүтэ. «Бириэмэннэй Сибирскэй правительство» суулларыллыбыта. Былааһы Колчак 1918 сыл ахсынньы 18 күнүгэр ылбыта. Сыл бүтүүтүгэр Пепеляев Пермь куораты ылан албан аатырбыта.
А.Н. Пепеляев Колчак былааһын саҕана генерал-майор буолбута. 1919 сыл бүтүүтүгэр кини сыпной тиибинэн ыалдьыбыта. Онтон сотору Колчак тутуллубута. Кинини кытта А.Н. Пепеляев убайа – Колчак правительствотын баһылыга бииргэ ытыллыбыттара. А.Н. Пепеляев Харбиҥҥа эмиграциялаабыта.
Саха сириттэн киниэхэ Куликовскай уонна Попов кэлэн сэбиэскэй былааһы суулларарга ыҥырбыттарыгар 800-кэ доброволец офицердары уонна унтер-офицердары хомуйан дружина тэриммитэ уонна 1922-23 сылларга Саха сиригэр киирэн, улахан армия тэринэн Иркутскайга тиийэргэ уонна Сибииргэ сэбиэскэй былааһы суулларарга суоттаммыттара табыллыбатаҕа.
1924 сыллаахха Читаҕа 5-с Армия байыаннай трибунала кинини уонна ыкса соратниктарын ытарга ууран баран элбэх сыл хаайыынан солбуйбута. Генерал-лейтенант А.Н. Пепеляев 1938 сыллаахха ытыллыбыта. Ытыллыбытын кэнниттэн дьонун репрессияҕа түбэһиннэрбиттэрэ. (К.К. Байкалов. Статьи. Воспоминания, с. 139-215, Якутск, 1968).

== Ракитин генерал-майор ==
(олоҕун сыллара биллибэт)

Ханна, хаһан төрөөбүтэ, үөрэммитэ, сэриилэспитэ биллибэт. 1922-23 сылларга генерал-лейтенант Пепеляев сэриилэригэр баҕа өттүнэн киирэн Саха сиригэр кэлсибитэ. Пепеляев Ракитин генералы Охотскай – Өймөкөөн – Таатта – Чурапчы – Бороҕон – Дүпсүн – Төҥүлү эҥэрдэринэн дьайарга сорудахтаан ыыппыта. Ракитин соруга диэн сахалартан элбэх этэрээттэри вербовкалаан, Саха интеллигеннэрин тардан, ас-үөл хомуйан кыаллар буоллаҕына Чурапчыга кэлбит Е. Курашов улахан сэриилэрин үлтү сынньан, салгыы Дьокуускайга киирэргэ. В.В. Никифоров – Күлүмнүүр «Солнце светит всем» кинигэтигэр: «Пепеляев Ракитин байыаннай дьоҕуругар соччо эрэммэтэх, ол иһин киниэхэ көмөлөһүннэрэ Худояров полковнигы көмөҕө эбии ыыппыта. Бу кинилэр иккиэн ороспуойдуҥу хабааннаах дьон эбиттэр. Ракитин да, Худояров да Пепеляев эрэлин кыайан толорботохторо», - диэн суруйбут.
Ракитиҥҥа саха тойотторуттан М.С. Шеломов саллаат вербовкалааһыҥҥа күүскэ көмөлөспүтэ. 1923 сыл олунньу 21 күнүгэр Ракитин генера Төҥүлү (оччолорго Мэҥэ дэриэбинэтэ диэн эбит) дэриэбинэтин ыларга холоммута табыллыбатаҕа. Пепеляевщина хотторон, саха интеллигеннэрэ өйөөбөккөлөр Ракитин сэриилэрэ ыһыллан хаалбыттара.
1923 сыл бэс ыйыгар Пепеляев Вострецов экспедиционнай этэрээтигэр бэринэригэр Ракитин билиэн бэринимээри бэйэтин дьаһаммытын туһунан биллэр. Онон, Ракитин сэбиэскэй сууттан куотан турар. Бу генералы тэҥинэн Пепеляевка Вишневскай диэн генерал-майор баар этэ.

== Рахматуллин Гизатулла-эллэ Туллович – Боссоойко ==
(1881-1930)

Рахматуллин Г.Т. – Боссоойко ханна төрөөбүтэ чопчу биллибэт. Сорохтор этэллэринэн (аймаҕа А.Ш. Рахматуллина) кини дьоно Мэҥэ улууһугар Сунтаартан кэлбиттэр. Боссоойко төрүт олоҕо – Мэҥэ улууһун I Мэлдьэхси нэһилиэгэ, Дьондоҕон (Дьондоҕор) алааһа эбитэ үһү. Кини кэргэннээҕэ, үс кыыс, икки уол оҕолооҕо, 1930 с. ОГПУ үлэһиттэрэ кинилэри барыларын кыыллыы өлөртөөбүттэрэ биир дойдулаахтарын өйдөрүгэр-санааларыгар хаһан да оспот бааһы хаалларбыта. Боссоойко туһунан перепись матырыйаалларын суруйааччы, бокуонньук В.В. Скрябин – Идэлги (1943-2007) булан, кини төрөөбүт сылын 1881 ааҕара сөп буолуохтаах. Оҕолорун, кэргэнин саастарын, ааттарын эмиэ чопчу билбит этэ.
Г.Т. Рахматуллин – Боссоойко саха норуотун истоиятыгар бүтүн күүстээх киһи быһыытынан умнуллубаттык киирбитэ. Боссоойко бэйэтин кэмин чаҕылхай киһитэ этэ.
Кини 1914-18 сс. империалистическай сэрии кыттыылааҕа. Биир дойдулаахтарын ахтыыларынан кини онтон майгыта-сигилитэ улаханнык алдьанан кэлбит.
Боссоойко 1921-22 сс. үрүҥ повстанчествоҕа холбоспут төрүөтүнэн 1920-21 сс. Чыархаада бириискэтигэр Корякин диэн чекист олоҕо суох буруйдааһынынан хаайыыга уган сордообута-муҥнаабыта, атаҕастаабыта буолбут. Боссоойко пепеляевщинаҕа кыттыбатах. Ол оннугар 1924-25 сс. «Тоҥустар восстаниеларыгар» кыттыыны ылбыт уонна амнистияламмыт.
1927-28 сс. В.П. Ксенофонтов хамсааһыныгар Г.Т. Рахматуллин –Боссоойко активнай кыттыыны ылбыта. Онон, Боссоойко Саха Республикатын суверенитетын турууласпыт конфедералист. Стродтан көҥүллэтэн, тупсуу кэмигэр дьиэтигэр хас да хонон баран Дьокуускайга киирбитэ табаарыстарын хаайан кэбиспиттэрин билэн төттөрү төннөн тахсан тайҕаҕа саһан олордоҕуна икки сыл буолан баран булаллар. Чекистэр кинини дьонун, доҕотторун кытары суорута суоллабыттара. Боссоойко үтүө аата төннүөхтээх.

Эбии: Национальнай архив РС(Я) 
Поселенный список по 1-му Мельжахсинскому наслегу Мегинскому улусу. 1926-27 гг.
Рахматуллин Гейзетулла глава 51 г
Рахматуллина Латита жена 49 л
Рахматуллин Курбакалий сын 16 л 
                       невестка ?
Рахматуллина Алимадада дочь 20 л
Рахматуллина Михадиза дочь 14 л
Рахматуллина Езиппа дочь 12 л
Рахматуллин Акиулла сын 9 л

== Рейнгардт Август Яковлевич ==
(1888 – биллибэт)

Рейнгардт А.Я. прибалтийскай немецтэртэн төрүттээҕэ. Лифляндскай губерния Юрьев куоратын мещаннарын кэргэнигэр төрөөбүтэ. Кэргэннээҕэ, икки оҕолооҕо, орто үөрэхтээҕэ, партията суоҕа.
Ыраахтааҕы армиятыгар капитан, үрүҥ армияҕа – полковник званиелааҕа. («Борьба за установление и упрочение советской власти в Якутии». Сборник документов и материалов. Часть 2, книга 2, с. 300, Якутск, 1962).
Полковник Рейнгардт генерал-лейтенант Пепеляев дружинатыгар киирбитэ. Пепеляев дружинатын инники иһэр авангардын хамаандалаабыта. Үрүҥ Армияҕа кэлиэн иннинэ Кыһыл Армияҕа сулууспалыы сылдьыбыт курдук. Пепеляевка батальон командирынан Саха сиригэр кэлбитэ.
Сэриилэһэ үөрүйэх, опыттаах командирдартан биирдэстэринэн биллибитэ. А.Я. Рейнгардт командирдаах Пепеляев инники иһэр авангарда 300-кэ байыастаах. 1923 сыл олунньу 2 күнүгэр Амма Солобуодатын штурмалаан ылбыта. Амма Солобуодатын гарнизона Сутарыхли уонна Баринов диэн кыһыллар биллэр командирдарын сатаҕай салалталарынан туох да улахан бэлэмэ суох олорбуттарын түмүгэр үлтү охсуллан куоппуттара.
Рейнгардт полковник мантан кэлин Билиистээх сэриитигэр эрэ кыттыбыт буолуон сөп. Пепеляевы кытта бииргэ төттөрү чугуйбута. 1923 сыл бэс ыйыгар Кыһыл Армия чаастарыгар бэриммитэ.
1924 сыл тохсунньу-олунньу ыйдарга Чита куоратыгар 5-с армия трибуналын суутугар Пепеляевы уонна атыттары кытта сууттанан ытылларга ууруллубута. Ол бириигэбэри элбэх сылга хаайыыга ууруунан солбуйбуттара.
Полковник А.Я. Рейнгардт кэлиҥҥи дьылҕата биллибэт.

== Рязанскай Асклифеодот Афанасьевич – Аски Рязанскай ==
(1898 – биллибэт)

А.А. Рязанскай 1898 с. Амма улууһун Соморсун нэһилиэгэр саха оччолордооҕу биир үөрэхтээх-билиилээх киһитин А.П. Рязанскай кэргэнигэр төрөөбүтэ. Аҕата – А.П. Рязанскай 1 Амма улууһун бүтэһик кулубата. Аҕалыы-уоллуу оччолордооҕу кэминэн улахан үөрэхтээх дьон, бэйэлэрин икки ардыгар, Бэл, английскайдыы суруйсаллара үһү.
А.А. Рязанскай фельдшерскай оскуоланы бүтэрбит. Идэтинэн төһө кэмҥэ үлэлээбитэ биллибэт.
1921-22 сыллар ыпсыыларыгар Охотскайга бассабыыктары утарар күүстэр улахан мунньахтарыгар кыттыыны ылбыта. Ол мунньах боротокуолун 1965 с. Өмөкөөҥҥө булбуттарын краевед С. Егоров аҕыйах сыллааҕыта бэчээккэ таһаарбыта.
1921-22 сс. үрүҥ повстанчествоҕа А.А. Рязанскай Лена эбэ сүнньүнээҕи үрүҥ этэрээтигэр штабка үлэлээбитэ. Ленскэй авангарднай этэрээккэ сылдьан байыастарыгар уонна хамандыырдарыгар биэрбит махталын бирикээскэ киллэрбитэ. Ол архивка баар. Алҕас ону ЧОН этэрээтин докумуоннарыгар киллэрэн кэбиспиттэрэ ордубут. Кыһыл этэрээтин штаба суруйбут бирикээһэ диэн. Буочара, суруга аккуратнайа сүрдээх эбит.
1922-23 сс. Пепеляевщинаҕа А.А. Рязанскай Ксенофонт Неустроев – Саҕынньах Уолун этэрээтигэр политругунан сылдьыбыт. Ол туһунан Уус-Алдантан В.П. Дегтярев ахтыытыгар «Илин» сурунаалга аҕыйах сыллааҕыта тахсыбыттааҕа. Ол аата үрүҥнэр эмиэ политруктаах эбиттэрэ көстөр. Пепеляевщина кэнниттэн А.А. Рязанскай омук сиригэр эмиграциялаабыта. Кэлин Америка Холбоһуктаах Штаттарыгар олорбут. Кэргэннээх, уоллаах-кыыс оҕолоох эбит. Сорохтор суруйалларынан Өксөкүлээх «Ойуунун түүлүн» бастакынан английскайдыы тылбаастаабыт. Торсовай флот борокуотугар капитаннаабыт диэн эмиэ суруйбуттара.
Саха сиринээҕи 20-с сыллар тустарынан ахтыы суруйбута АХШ ЦРУ архивыгар баар үһү диэн Винокуров Петр Петрович истибитин сэһэргээбитэ.


== Семенов Гаврил Леонидович ==
(1896-1972)

Г.Л. Семенов 1896 с. Тааттаҕа Баайаҕа сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ. Идэтинэн – учуутал. Ыраахтааҕы армиятыгар сулууспалаабыта, прапорщик. 1914-18 сс. бастакы аан дойду сэриитин кыттыылааҕа. Революцияны көмүскээбит. 1921-22 сс. үрүҥ повстанчество кыттыылааҕа. Үрүҥнэр улахан этэрээттэрин хамаандалаабыта. 1922 сыл кулун тутарга Эверстов заимкатын уонна бэс ыйыгар Никольскайга буолбут улахан сэриигэ, үрүҥнэр хотугу бөлөхтөрүн хотторуулаах сэриитигэр сылдьыбыта. Никольскайга бааһырбытын бастакы кэргэнэ – айылҕаттан айдарыылаах эмчит Л. Петрова быыһаабыта.
1922-23 ссылларга пепеляевщинаҕа П.И. Оросины уо.д.а. кытта бииргэ холбоһортон аккаастаан кэбиспиттэрэ.
Г.Л. Семенов дьоҥҥо олус үчүгэй сыһыаннааҕын туһунан сэһэннэр бааллар. Өр сылларга таһаарыылаахтык учууталлаабыт. Ол иһигэр Баайаҕаҕа уонна Кириэс-Халдьаайыга оскуола директорынан үлэлээбит.
1938 сыллаахха репрессия кэмигэр тутан 10 сыл хаайыыга олордубуттара. Хаайыыттан тахсыбытын кэннэ Красноярскай кыраайга көскө ыыппыттара. Онно олорон 1972 сыллаахха өлбүтэ. 
Иккитэ хаста кэргэннэнэ сылдьыбыт. Кыыстаах уол оҕолорун атын ыаллар ииппиттэр. Оҕолорун ииппит дьоҥҥо ис сүрэҕиттэн махтанара үһү. (Д.В. Кустуров. Репрессия ыар тыына. Дьокуускай 1993).
Саха сиригэр ааспыт үйэ 20-с сылларын событиеларын уонна биллэр личностарын олус үчүгэйдик билэр П.П. Винокуров истибитин-билбитин сэһэргээбитинэн Семенов Г.Л. ахтыылара Красноярскай куорат архивыгар, КГБ архивыгар баар үһү. Ахтыытыгар биллэр үрүҥ хамсааһын лидердарын, командирдарын олус интэриэһинэйдик суруйбут үһү.


== Сметанин Дмитрий Семенович ==
(1864-1931)

Д.С. Сметанин 1864 с. Орто Бүлүү улууһун Чачы нэһилиэгэр (билиҥҥитэ Кэбээйи улууһа) төрөөбүтэ. Кини убайа Дьөгүөр Сметанин нэһилиэнньэҕэ улахан авторитеттаах киһини кыһыллар тутан, хаайан эрэй бөҕөтүн көрдөрбүттэр. Д. Сметанин убайын кыһыллар атаҕастаабыттарын сөбүлээбэккэ үрүҥнэргэ холбоспут. К.Х. Никифоровка холбоспут.
Д.С. Сметанин 1922 сыл саас Орто Бүлүүгэ Хампаҕа үрүҥнэр штабтарын начальнигынан олорбут. Сүрдээх сайаҕас, ыллам, ылыннарыылаах, ырыаһыт-тойуксут дьон киһитэ эбит. Майгы-сигили, чиэс-суобас диэни өрө туппут киһи эбитэ үһү.
1922 с. сайын К.Х. Никифоровтыын Сметанин кыһыллартан куотан Кэбээйигэ Сайылык диэн сиргэ олохсуйаллар. Этэрээт нэһилиэнньэҕэ куһаҕаннык сыһыаннаһан барбытын, дойдутун дьонун көмүскэһэн Д.С. Сметанин саллааттарын кытта К. Никифоровы өлөрөн кэбиһэллэр. Сметанин Никифоровтыын иирсиилэрин түмүгэр Никифоров өллөҕө.
Д.С. Сметанин автономиянан сибээстээн этэрээтин саатын-сэбин уран биэрэн бары амнистияланаллар. 20-с сыллар бүтүүлэригэр Д. Сметанины сэбиэскэй былааһы утары тылласта диэн 5 сылга Хотугу Казахстаҥҥа ГУЛАГ лааҕырыгар ыыппыттара. Кини онно ис тиибигэр ыалдьан өлбүтэ.
Кини Дмитрий диэн уолуттан, Кэтириинэ уонна Мотурууна диэн кыргыттарыттан билигин оҕо-уруу элбэх. Онон Д.С. Сметанин олоҕо төрөппүт оҕолорунан салҕанар. Кини повстанчество саҕана син сааһырбыт киһи эбит. («Кыым», 17.01.2008). Илья Колосов, Майа сэлиэнньэтэ.

== Слепцов Михаил Петрович – Отоороп ==
(1897-1967)

Саха биир чаҕылхай киһитэ М.П. Слепцов – Отоороп интэриэһинэй эрээри олус ыарахан олоҕу олорон ааспыт, кини олоҕо ХХ үйэ түһүүлээх-тахсыылаах уонна хабыр тутуулардаах-хабыылардаах кэмнэрин үксүн хабар.
М.П. Слепцов 1897 с. 1 Игидэй нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Орто үөрэхтээх учуутал. Араас сылларга Саха АССР наркомпроһугар, совнаркомугар үлэлээбитэ кини бэйэтин кэмин биир саамай чаҕылхай киһитэ эбитин туоһулуур.
М.П. Слепцов – Отооробу М.К. Аммосов олус ытыктыыра, сыаналыыра эбитэ үһү.
Кини 1921-22 сс. үрүҥ повстанчество кыттыылааҕа, салайар үлэҕэ сылдьыбыт. Үрүҥ повстанчествоҕа салайар үлэҕэ барыта куһаҕан дьон талыллар буолбатах этилэр. Михаил Петрович даҕаны онно бар дьонум, норуотум туһа буолаарай диэн сырыттаҕа.
ГПУ кинини 1927 уонна 1928 сыллардаахха тута сылдьыбыт. 1928 с. 10 сылга концлааҕырга бириигэбэрдээбит. Соловкига 1935 с диэри олорбут. 1958 с. реабилитацияламмыт. (Д.В. Кустуров. Репрессия ыар тына. С. 73-74, Дьокуускай, 1993).
М.С. Иванов - Багдарыын Сүлбэ «Нөрүөн-нөргүй буолуохтун!» диэн кинигэтигэр Р.И. Цугель-Аммосова Саха сиригэр кэлэ сылдьан М.П. Слепцов – Отооропко персональнай пенсияны анатарга эппитин аккаастаан кэбиспитин суруйбута. 


== Слепцов Дмитрий Иванович – Баччыгыратар Уола ==
(1868-1931)

Саха норуотун чулуу, бастыҥ уолаттарыттан биирдэстэрэ. 1868 с. III Мэлдьэхси (билиҥҥинэн Томтор) нэһилиэгэр Мэҥэ улууһугар төрөөбүтэ. Бэйэтин кэмин бастыҥ үөрэхтээх дьонуттан биирдэстэрэ. В.В. Никифоров – Күлүмнүүр биир саамай бастыҥ доҕоро, соратнига. 1906 с. В.В. Никифоров – Күлүмнүүрү кытта «Сахалар союзтарын» тэрийсибитэ, сүүрбүтэ-көппүтэ. Сууттамматаҕа, арааһа, доҕотторо соруйан куоттарбыт буолуохтарын сөп. Мэҥэ улууһугар письмоводителинэн, онтон кулубанан үлэлээбитэ. Элбэх саҥаны, үчүгэйи киллэрбитэ. Олортон биирдэстэринэн 1907 с. Төҥүлү оскуолатын астарбыта буоларын өйдүөхтээхпит.
1912 с. атырдьах-балаҕан ыйдарыгар сахалар съезтэригэр активнай кыттыыны ылбыта, коллективнай хаартыскаҕа түһүспүтэ билигин бэлиэ историческай докумуон. Бу сахалар съезтэрин быһаарыытынан В.В. Никифоров – Күлүмнүүр, П.Н. Сокольников уонна Д.И. Слепцов – Баччыгыратар Уола Романовтар династияларын ыраахтааҕылаабыта 300 сылыгар Москваҕа уонна Санкт-Петербурга делегациянан барбыттара. Делегацияҕа киирбит Күлүмнүүр онно аҕыйах сыллааҕыта сууттаныылаах буолан совещательнай эрэ куоластааҕа. Кини сүбэтинэн П.Н. Сокольников уонна Д.И. Слепцов араас министерстволарга, ведомстволарга сылдьан Саха сирин интэриэһин турууласпыттара, иэһи-күүһү сотторбуттара. Бу оччолорго олус улахан гражданскай хорсун быһыы этэ.
Д.И. Слепцов ол да кэнниттэн революция иннинээҕи саха обществотыгар куруутун инники күөҥҥэ сылдьыбыта, үгүс үтүө дьаһаллары олоххо киллэрсибитэ.
Д.И. Слепцов 1921-22 сс. повстанчествоҕа уонна 1922-23 сс. пепеляевщинаҕа кыттыыны ылбыта, тупсууга киирэн амнистияламмыта.
1923 с. П.И. Оросины, Г.Л. Семеновы уо.д.а. кытта сылдьан сахалар Ракитин уонна Пепеляев сэриилэригэр маассабайдык холбоспотторун курдук гына үлэлээбитэ. 1928 с. репрессияҕа түбэһэн 1931 с. ГУЛАГ лааҕырыгар сырдык тыына быстыбыта. Аата умнуллуо суоҕа.


== Скрябин Илья Алексеевич – Буруус Ылдьаата ==
(1897-1962 с. кэнниттэн)

И.А. Скрябин 1897 с. I Дьөппөн нэһилиэгэр Буруус Өлөксөй диэн төрүт уус киһи кэргэнигэр төрөөбүтэ. Сытыы-хотуу, бар-дьонун ытыктабылын ылбыт киһи эбит.

1921-22 сылларга повстанчество кыттыылааҕа. 1922 с. I Дьөппөҥҥө Дьаҕыл Кыстыга диэн сиргэ С.М. Михайлов - Чемаикинскай командирдаах этэрээт турбута. Бу этэрээт штабын начальнигынан С.М. Михайлов ийэтин бииргэ төрөөбүт быраата – И.А. Скрябин анаммыт эбит. Этэрээти олохтоох нэһилиэнньэ күүскэ өйөөбүт: “Бодойбо, бириискэ буор иһээччилэрэ, ороспуойдара кулугур кулгаахтыахтара, тараах иэнниэхтэрэ”, - диэн (Е. Скрябин М.Е. Марков диэн ытык кырдьаҕас сэһэнин улуус хаһыатыгар 1999 с. таһаартарбытынан). Повстанчество кыттыылаахтара 1922 сыл сайын – күһүн автономиянан тупсубуттарын, амнистияламмыттарын кэнниттэн И.А. Скрябин сэбиэскэй былааска күүскэ үлэлээбитэ. Айылҕаттан айдарыылаах тутуу маастара буолан Покровскай бөһүөлэгин саамай улахан, үчүгэй тутууларын салайан туттарбыта. И.А. Скрябин аллар атастарынан Г.В. Егоров – Партизан Егоров уонна Г.О. Петров – Халлааскы Уола эбиттэр. Бу икки киһи И.А. Скрябиҥҥа куораттан сынньана, ыалдьыттыы, арыгылыы кэлэллэрэ үһү. И.А. Скрябин сэрии сылларыгар төрөөбүт нэһилиэгин дьонун Нөмүгүгэ көһөрөн аҕалан хоргуйууттан, өлөртөн өрүһүйбүт. Улахан колхоз председателинэн үлэлээбит. 1962 сыллаахха диэри оройуоҥҥа тутуу салаатыгар активнайдык үлэлээбит, нэһилиэнньэ билиниитин-ытыктабылын ылбыт. (“Ахсым аты ыҥыырдаан” диэн Е.Е. Скрябин аҕатын Е.М. Скрябин туһунан суруйбут кинигэтиттэн).

== Старостин Семен Константинович – Одьоо Ыстаарыһын ==
(1900-1975)

С.К. Старостин Амма улууһун Чакыр нэһилиэгэр 1900 с. төрөөбүтэ. 1921-22 сылларга повстанчествоҕа кыттыбыта. Пепеляевщинаҕа кыттыбатах.
1927-28 сс. Ксенофонтов хамсааһынын кэнниттэн хаайыллар. Онтон 5 сылга Соловкига концлааҕырга ыытыллар. С.К. Старостин концлааҕырга сылдьан М.Ф. Корниловы (Өлүөхүмэ) уонна Е.Е. Старостины (Илин Хаҥалас) билсэн, 1931 с. бэс ыйыгар үһүөн Финляндияҕа күрүүллэр. Финляндияҕа олохсуйаллар. Дьон бэртэрэ буолан тыыннаах ордон, өссө бэйэлэрин кэнниттэн суол-иис хааллараллар.
1939-40 сылларга советскай-финскэй «Кыһыҥҥы сэриигэ» үһүөн Финляндия армиятын кэккэтигэр сылдьан ити дойду көҥүлүн туруулаһаллар. Оччолорго кинилэр үһүөн сааһырбыт дьон этилэр.
1941-44 сылларга эмиэ үһүөн Финляндия армиятын кэккэтигэр сылдьан сэриилэһэллэр. М.Ф. Корнилов 1942 с. Лапландияҕа, оттон Е.Е. Старостин 1944 с. Валкаасаари диэн арыыга сэриилэһэ сылдьан өлөллөр. Оттон С.К. Старостин тыыннаах ордор. Советскай Армия Финляндияны оккупациялаары гынна диэн С.К. Старостин Швецияҕа куотар. Кэргэннээҕэ, оҕолоро суох этилэр. С.К. Старостин 1952 с. Швецияттан Финляндияҕа буолбут ХV олимпийскай оонньууларга турист быһыытынан сылдьыбыт.
Кини Саха сириттэн барарыгар үөрэҕэ суоҕа, илиитин тордоон илии баттыыра үһү. Ол бэйэтэ Финляндияҕа, Швецияҕа олорон үөрэхтээх киһи буолбут, улахан ученайдарга информатор буолбута.
1975 с. Швецияҕа олорон өлбүтэ. Дойдутун сүрдээҕин ахтар эбит.
(Багдарыын Сүлбэ «Олох долгуна» кинигэтиттэн).


== Старостин Егор Егорович – Тоҕурууса, Урдус Кулуба Уола ==
(1898-1944)

Е.Е. Старостин Илин Хаҥалас улууһун II Нөөрүктээйи нэһилиэгэр баай ыал кэргэнигэр төрөөбүтэ. Кыра үөрэхтээх эбит.
1921-22 сс. үрүҥ повстанчествоҕа уонна сорох дьон ахтыытынан пепеляевщинаҕа кыттыыны ылбыт эбит. Повстанчествоҕа кыра этэрээти хамаандалаабыт.
1924-25 сс. «Тоҥустар восстаниеларын» Саха АССР правительствотын кытта тупсуһуннарыыга – амнистияҕа активнай кыттыыны ылбыт. Партияҕа киирбит. ЯЦИК чилиэнэ буолбут. Саха АССР салалтатын итэҕэлин толору ылбыт.
1927 с. кинини: «харчыны итэҕэстээтэ» - диэн, онтон П.В. Ксенофонтов хамсааһыныгар кыттыан сөп диэн хаайыыга уган баран 1928 с. Соловкига элбэх сылга концлааҕырга ыыппыттара. Онно сылдьан М.Ф. Корниловы (Өлүөхүмэ), С.К. Старостины (Боотуруускай улууһа) кытта 1931 с. бэс ыйын бүтүүтэ холобура суох хорсуннук Финляндияҕа күрээбиттэрэ. Олус сатабыллаахтык уонна түргэнник Финляндияны булан, онно олохторун булан, өссө аан дойду биллиилээх тюрколог ученайын Рамстедты билсэн научнай информатор буолбуттарын билэбит.
1939-40 сс. советскай-финскэй «Кыһыҥҥы сэриигэ» үһүөн Финляндия армиятыгар ыҥырыллан хорсуннук сэриилэспиттэрэ. М.Ф. Корнилов ол кэмҥэ 51, С.К. Старостин – 39, Е.Е. Старостин – 41 саастаахтара. Е.Е. Старостин «Кыһыҥҥы сэриигэ» «Көҥүл» мэтээлинэн (медаль «Свободы») наҕараадаламмыта. «Көҥүл» мэтээл статуһа Советскай Союз Геройун Кыһыл Көмүс мэтээлигэр тэҥнээх.
Онон, Е.Е. Старостин – Тоҕурууса Финляндия Геройа буолан тахсар эбит.
Е.Е. Старостин 1944 сыл сайын Советскай Армия сэриилэрэ күргүөмүнэн кимэн киириилэригэр Валкесаари диэн арыыга сэриилэһэ сылдьан сураҕа суох сүппүт. Финляндияҕа олорон кэргэннэммит эрээри оҕолоро суох эбит.

== Суров Владимир Александрович – полковник ==
(олоҕун сыллара биллибэт)

Саха сиригэр 1922-23 сылларга Пепеляев генерал дружинатыгар биллэр-көстөр Суров полковник туһунан бэчээккэ элбэхтик ахтыллыбыта.
Суров полковнигы П.А. Ойуунускай 1918-19 сылларга Томскай губернияҕа сыылкаҕа сылдьан билэр буолуон сөп эбит. Ойуунускай «Дьыллар-күннэр» автобиографическай ахтыытыгар Суров полковник карательнай этэрээти хамаандалыы сылдьан элбэх киһини ыттарбытын, кинини эмиэ ыттарыаҕын арыычча кыраттан ыттарбатаҕын ахтан аһарбыта баар. Биллэн турар, Колчак армията хотторбутугар Суров омук сиригэр эмиграциялаабыта. 1922 сыллаахха Пепеляев дружинатыгар киирбитэ.
Саха Республикатын Киин Архивын хаартыскаларын фондугар хас да коллективнай түһүүлэргэ Суров эмиэ баар эбит.
Суров полковник сүрдээх амбициялаах, тщеславиелаах эбитин гражданскай үлэһит Г. Грачев аҕыйах сыллаҕыта «Илин» сурунаалга тахсыбыт ахтыыта бигэргэтэр. Аманы ылыахтарын иннинэ Миль өрүс төрдүгэр Суров дьаһалымсыйбыта сатала суоҕун ахтар.
В.А. Суров полковник пепеляевщина биир биллэр личноһа. Кини 1923 сыл тохсунньу-олунньу ыйдарга этэрээтин кытта Маралах туһаайыытынан Н.И. Алексеев – Үүттүүр Уолун, С.И. Николаев – Сордоҥ Тоҥус этэрээттэриниин С.М. Михайлов хамандыырдаах Якнарревдот экспедиционнай этэрээтин утары турбуттара. Байкалов маневреннай бөлөҕө Амма Солобуодатын 1923 сыл кулун тутар 2 күнүгэр штурмалаан ыларыгар Суров полковник билиэн түбэспитэ. Кинини оччолорго улаханнык ыалдьа сылдьара диэн пепеляевецтэр тустарынан ахтыыга баар. Ону маҥнай историк В.И. Пестерев булан бэчээккэ таһаарбыта.
1924 сыл саҥатыгар Иркутскайга пепеляевецтэри сууттааһыҥҥа Суров ахтыллыбат. Онон буоллаҕына эрдэ өлбүт быһыылаах.


== Устинов Иван ==
(олоҕун сыллара биллибэт)

Иван Устинов Арҕаа Хаҥалас улууһун Хара Арыы (атыннык Хатыҥ Арыы нэһилиэгэ) диэн сиргэ төрөөбүт.
Үрүҥ повстанчество иннинэ тугунан дьарыктаммыта, хайдах олорбута биллибэт. Омугунан саха эбит. 1921-22 сс. үрүҥ повстанчество активнай кыттыылааҕа. Кини бастаанньа саҕаланыаҕыттан үрүҥнэргэ сылдьыбыт. И. Устинов сырыыта киэҥ эбит. Улахан дьоҕурдаах, талааннаах командирынан биллибит. Майгыта кытаанах киһи эбит.
Кини ханнык сэриилэргэ чопчу сылдьыбыта үгүс өттө биллибэт.
1922 с. атырдьах ыйын 12 күнүгэр кини этэрээтэ Сиинэ дэриэбинэтигэр турбут, Лена эбэ сүнньүгэр карательнай функциялары толорор сыаллаах-соруктаах 7-с Сибиирдээҕи этэрээт Лобков диэн командирдаах ротатын үлтү сынньан турар эбит. Сотору Автономия ылыллыбытынан тупсууга киирэн амнистияламмыт. Нөҥүө сылыгар Иван Устинов Пепеляев генералы утары Якнарревдот кыһыл этэрээтигэр 80 байыастаах Маралах заставатыгар баран холбоспута. С.М. Михайловы, С.И. Михайловы, С.А. Широкиҕы уо.д.а. кытта Пепеляевы утары албан ааттаах сырыылары сылдьыбыта.
Тиит Арыы дэриэбинэтин олохтоохторо быстах сэһэннэринэн Иван Устинов 20-с сыллар ортолоругар Алдаҥҥа Незаметнай бөһүөлэк (билиҥҥинэн – Алдан куората) сэбиэтин председателинэн үлэлии барбыт. Кэлиҥҥи дьылҕата биллибэт, репрессияҕа түбэһэн суорума суолламмыт быһыылаах.

== Хапилин Николай Павлович ==
(1897- биллибэт)

Н.П. Хапилин 1897 сыллаахха Семиреченскай уобалас Вернай (Алма-Ата) куоратыгар бааһынай кэргэнигэр төрөөбүтэ. Орто үөрэхтээх. Ыраахтааҕы армиятыгар поручик, Үрүҥ Армиятыгар штабс-капитан званиелааҕа. Партията суоҕа. 1924 сыллаахха Читаҕа 5-с Армия трибуналыгар сууттанарыгар кэргэнэ суоҕа. 27 саастааҕа.
1921-22 сылларга Хапилин капитан Охотскай муора кытылыгар дугуйдаммыт Бочкарев атаман, бырааттыы Яныгиннар уо.д.а. дьаһалларыгар сылдьыбыта. Бочкарев дьоно бары монархистар этэ. Кинилэргэ Саха сирэ Автономия ылара наадата суоҕун ааһан абааһы көрөллөрө олох аһаҕас этэ. Кинилэргэ Саха сирин түүлээҕэ эрэ наада этэ. Ол иһин кинилэр сүрүн болҕомтолорун Саха сирин хотугулуу-илин улуустарыгар уурбуттара. Бу улуустарга кинилэр бэйэлэрин аатыттан боломуочунайдары ыыталлара: Масюков, Раков, Хапилин уо.д.а. Бу офицердар бары ВЯОНУ-ны билиммэт этилэр. Хапилин капитан Верхоянскай куоратыгар аан маҥнай 1922 сыл ыам ыйыгар кэлбитэ уонна кинини Бочкарев Верхоянскай байыаннай уокуругун начальнигынан анаабытын иһитиннэрбитэ. Туох баар түүлээҕи Бочкаревка ыытыллыахтааҕын биллэрбитэ. Сахалар үрүҥ этэрээттэрин хамандыыра С.Т. Новгородов манны сөбүлээбэтэҕэ, кини монархияны сөбүлээбэт уонна ВЯОНУ диэки санаалааҕа. Онон Чурапчыга, ВЯОНУ, манны иһитиннэрэ барбыта. (Г.Г. Макаров. Север-Восток Якутии в 1921-1922 гг., с. 296-298, Якутск, 1996).
С.Т. Новгородов Чурапчыттан атырдьах ыйыгар төннүбүтэ. Төннөөт Ыыстаах диэн сиргэ Масюков поручик түүлээҕи Бочкаревка ыытаары олорорун көрсөн түүнү быһа ыытыма диэн тылыгар киллэрэ сатаабытын биирдэрэ ылымматаҕа. Сарсыарда С.Т. Новгородов Масюкову ытан кэбиспитэ. Сахалар доҕорун Масюкову өлөрбүттэригэр Хапилин Орто Халыма диэки куоппута. 1922-23 сылларга Пепеляев генерал дружинатыгар холбоспута.
Кэлиҥҥи дьылҕата биллибэт.


== Худояров полковник ==
(олоҕун сыллара биллибэт)

Худояров полковник ханна төрөөбүтэ, туох киһитэ биллибэт. Кини 1922-23 сылларга Пепеляев генерал дружинатын бас-көс дьонноруттан биирдэстэрэ буолан Саха сиригэр кэлбитэ.
Пепеляев кинини Ракитин генералга сыһыарбыта. В.В. Никифоров – Күлүмнүүр: «Пепеляев Ракитин генерал байыаннай дьоҕуругар соччо эрэммэт – итэҕэйбэт буолан киниэхэ Худояровы сыһыарбыта. Худояровы Ракитиннааҕар дьоҕурдаах-сатабыллаах диэн» («Солнце светит всем» И.С. Клиорина, Якутск, «Бичик», 2001).
Худояров полковник Саха сиригэр Таатта, чурапчы, Байаҕантай эргин 1923 сыл саҥатыгар сылдьыбыта. Саха АССР правительствота уонна байыаннай командованиета Өймөкөөҥҥө олорбут П.И. Оросиннаахха делегация ыыппыта. Делегация састаабыгар А.И. Софронов – Алампа, Р.Ф. Кулаковскай, И.К. Некуиде-Жарных (Байкалов быраата), М.К. Байкалов (Байкалов уола) бааллара.
Делегацияны полковник Худояров аараттан тутан ылан, тохтотон, Оросиннааҕы көрүһүннэрбэккэ төнүннэрбитэ.
Бу кэнниттэн Худояров Чурапчыга Курашов этэрээтин манаабыта. Курашов маневреннай бөлөҕө Саһыл Сыһыыны туһаайан барбытын эккирэтэн ытыалаһыыга Худояров бааһырбыта. Онтон Охотскайга төннүбүтэ.
Кэлиҥҥи дьылаҕата биллибэт. 1924 сыллаахха Пепеляевтааҕы кытары сууттамматах.

== Шеломов Михаил Степанович – Солуомап Кулуба ==
(1863-1931)

М.С. Шеломов – Боотуруускай улууһун кулубата. 1906-07 сылларга В.В. Никифоров – Күлүмнүүр «Сахаларын Союһун» утары күүстээх үлэни ыыппыта, «Истинно русские якуты» диэн черносотеннай тэрилтэ тэриммитэ. Сорох сэһэнинэн С. Шеломов – Ыстапааҥка Солуомап диэн сыылынай уола.
С. Шеломов политическайа дуу, уголовнайа дуу биллибэт. М.С. Шеломов соҕурууттан Саха сиригэр уголовник-бэһиэччиктэри аҕалыыны утарбыт Никифоровтааҕы утары охсуспут – аҕаллыннар диэн. Ол аата – дьиҥнээх монархист.
1912 сыллаахха сахалар атырдьах-балаҕан ыйдарынааҕы съезтэригэр сылдьыбыт, хаартыскаҕа түһүспүт. Улахан уҥуохтаах, күүстээх киһи эбитэ үһү.
П.А. Ойуунускай «Үрүҥ бандьыыт ырыата» хоһоонугар Шоломову киллэрибтэ. Ол эрээри повстанецтар Шеломовы Саха сирин ыраахтааҕыта оҥорого дьулуспуттара биллибэт.
М.С. Шеломов 1922-23 сылларга пепеляевщинаны күүскэ өйөөбүтэ, генерал Ракитиҥҥа сахалартан саллаат хомуйан биэрбитэ биллэр. Ол саллааттартан хомуллубут этэрээт сэбиэскэй былааһы утары баҕаран туран сэриилэһэр кыаҕа суох буолан 1923 сыл олунньу 21 күнүгэр Төҥүлүнү кыайан сэриилээн ылбатаҕа (И.Н. Тарабукин «Хотун Төҥүлү тула» диэн кинигэтиттэн). 
М.С. Шеломов 1927-28 сылларга П.В. Ксенофонтов хамсааһынын кэнниттэн хаайыллан Соловкига утаарыллыбыта. Онно өлбүтэ.


== Широких Савва Александрович ==
(олоҕун сыллара биллибэт)

С.А. Широких Арҕаа Хаҥалас улууһун Хахсык нэһилиэгэр төрөөбүт.
Үөрэхтээх-билиилээх саха бастыҥ дьоно Широкихтар ыччаттара буолан кини эмиэ бэлиэ киһи эбит.
1921-22 сс. үрүҥ повстанчество иннинэ С.А. Широких олоҕо-дьаһаҕа биллибэт. 1922 с. кулун тутар саҥатыгар П.М. Крылов этэрээтэ Покровскайтан II Дьөппөҥҥө «образцовый карательный рейд» оҥорон 20-чэ киһини эйэлээх нэһилиэнньэттэн өлөрбүтүн түмүгэр С.А. Широких үрүҥ повстанчествоҕа күһэллэн барбыт. Үрүҥ повстанчествоҕа кыра этэрээти хамаандалаабыт. Ханнык кыргыһыыларга кыттыыны ылбытыттан, арай, 1922 с. бэс ыйын 9 күнүгэр Төхтүр сэриитигэр, 1922 с. атырдьах ыйын 12 күнүгэр Сиинэ дэриэбинэтин ылыыга сылдьыбыта биллэр.
Нөҥүө сылыгар Пепеляев генералы утары Якнарревдот сэриилэрин биир бастыҥ командирынан буолбута. С.М. Михайловы, С.И. Михайловы, И. Устиновы уо.д.а. кытары Пепеляев генерал сэриилэрин үлтүрүтүүгэ уонна Саха сириттэн үүрүүгэ албан ааттаах сырыылары сылдьыбыта.
Саха биир ньургун уола С.А. Широких кэлиҥҥи дьылҕата биллибэт. Ыччаттара билигин бааллар, саха норуотун састаабыгар бастыҥ генофонданы биэрэн үлэлии-хамсыы, айа-тута сылдьалларын билэбит.


[[Категория:Публицистика]]</text>
      <sha1>gbz345302quujf5qha8hfxi29hbotny</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:MBisanz/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1109</id>
    <revision>
      <id>5072</id>
      <timestamp>2012-03-02T16:16:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Quentinv57</username>
        <id>242</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>5072</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="113" sha1="f7coylqjl911ai3ccdxujym5ympanto" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MBisanz/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>f7coylqjl911ai3ccdxujym5ympanto</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ыhыах</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1113</id>
    <revision>
      <id>5085</id>
      <parentid>5079</parentid>
      <timestamp>2012-03-14T23:50:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.72.31.132</ip>
      </contributor>
      <origin>5085</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2577" sha1="11o0bjqc10hvqzhkbiftuk1y3lx6o3g" xml:space="preserve">Саха кићи барахсан
Саахала ааћан,
Саргыта салаллан,
Санаата көнөн,
   Үрүң күнү көрдөрбүт
   Үрүң аар тойону өйдүөтэ,
Аан дайдыны харахтаппыт
Айыы тойону санаата.
   Ол санаан махтанан аан маңнай
Улуу тунах сађына
Туңуй ыћыађынан туомнанна,
Эђэрдэ элбиирин сађына
Эбир ыћыађын элбэттэ,
   Кэскил кэңиирин сађына
   Дэлэй ыћыађын дэбилиттэ.
      Ол ыћыах
Туох туомнаах,
Хайтай дьаћыллаах,
Ким тэриирдээх,буолара
      эбитий диэтэргит, -
Улуу толоон 
Уйгулаах ойођућугар,
Ааттаах алаас 
Алгыстаах сађатыгар,
Үтүө үрэх
Өрөгөйдөөх өрөђөтүгэр, 
Кийиит дьахталлар
   Киэргэнэн симэнэн баран
   Кэккэлэћэ туралларын курдук
   Кэтит чэчири
   Кэччигирэччи астылар.
Тииң кыыл кутуругун 
Тиэрэ туппут курдук,
Тэтэркэй титириктэри
Тэңилии-тићэ астылар.
   Хаар маңан хатырыктаах
   Хампа-ньалађай сэбирдэхтээх
   Хахыйах-хатың ођолорун
   Ханыылыы астылар.
Сэттэ эрбэхтээх
Силик сэргэни сириэдиттилэр,
   Ађыс уостаах
   Аар сэргэни адьырыттылар,
Тођус томторђолоох
Тойон сэргэни томтоттулар.
   Олор ортолоругар
   Сууллаабыт сомођо маћынан
   Сутургу ућаайах туруордулар.
      Ол ућааӣахха 
Симэхтээх сири ићиттэри
Сиэллээх ситии быанан
Сиэттићиннэрии-ситимнии ыйаатылар,
   Лочуругас ойуулаах
   Ућаа айађы 
   Уустуктаан субуруттулар,
Кэчигирэс ойуулаах 
Кэриэн айађы
Кэскиллээн кэккэлиттилэр,
   Бачыгырас ойуулаах
   Мааччах ићити
   Бааралаан таттылар,
Көмүстээх көңкөлөйдөөх
Хайырђастаах хамнатардаах
Симэхтээх симиири
Сэргэстэћинн</text>
      <sha1>11o0bjqc10hvqzhkbiftuk1y3lx6o3g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хомус</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1114</id>
    <revision>
      <id>5104</id>
      <parentid>5099</parentid>
      <timestamp>2012-03-22T01:33:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.72.31.132</ip>
      </contributor>
      <origin>5104</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4681" sha1="84co6w7xt28kol48x9jqw41enj6wqra" xml:space="preserve">Айыңат хаан аймађа
Аан ийэ дайдыны
Айар күнүгэр,
     Икки атахтаађы
     Ийэ сиргэ
     Кэскиллиир күнүгэр
Ураанхай дьону
Орто дойдуга
Олохтуур күнүгэр,-
     Хохуоралаах тыллаах,
     Хоңгунас тыастаах, 
     Холобура суох хоhоонноох
     Хомус барахсан
     Хомуhуннаан айбыта үhү.
Ол кэннэ таңхалаабыта үhү
Ол курдук диэн:
&quot;Бэрт тимиринэн бэйэлээтим,
Сүдү тимирэн бэйэлээтим,
     Сыыйыы тимиринэн сыңаахтаатым,
     Дьикти тимиринэн тиэрбэстээтим, 
     Тыйыс тимиринэн тыллаатым.
Араас омук
Альас саңатынан
Абылаан айдым,
Үгүс омук
Үгэтин-хоhоонунан
Үмүрүтэн түмнүм,
     Элбэх омук
     Этэр тылын
     Иңэрэн биэрдим.
     Тыл иччитин
Тыллаах-өстөөх
тыhы ыымыы чыычаах гынан
Тылгар сыhыардым,
     Саңа дуораанын
     Сайа-күдүө
     Саhыаран биэрдим.гэр
Ырыа хоhоонун
Ыралаах тыллаан
Ымыы уктум.
     Босхо бастаађы
     Муң-сор обургу
     Бођутуннаран буоллађына,  
     Буомурбут кутун-сүрүн
     Булгута туойар буол!
Икки атахатаађы
Эрэй-буруй обургу
Иэдэтэр күнүгэр
Эңсиллибит көхсун
Эмтии этэр буол!
     Саха ураанхайы
     Санаа-оноо обургу
     Сылатыннаран күнүгүр
     Сарбыллыбыт санаатын
     Саатата саңарар буол!
Тыыннаах буолар кыhалђатыгар,
Өлбөт буолар мөккүөрүгэр,-
Үлэђэ өлөн-өлөн,
Сылаађа сылдьан-сылдьан,
     Тымныы кыhарыйан, 
     Хараңа хаайан,
     Киэhээлик диэки
Оођой бараан ордууну булан,
Титирик дьэиђэ иhийэн,
Саах сыбах анныгар саhран,
     Кыдьыктаах кыhын хатын
     Кырыыстаах хараңатын
     Кылгата сытаан,
Сордоох уhун түүнун
Оччото сытаан,
     Кэпсээн кэбэлийэн,
     Сэhэн эстэн, 
     Оонньуур уурайан,
     Утуйарга улук буолан,
     Аhыырга ас ађыйаан,
Санаалара сарбыллан,
Өйдөрө түмүллэн,
Көђүстэрэ чөңкүйэн,
Түөрт үөдэннэрэ бүөлэнэр
                    буоллађына -
     Лыңкынас ырыађынан
     Тыыннарын уhатаар,   
         Чуңкунас ырыађынан
         Чуңкуктырын уђарытаар,
Дьиэрэнкэй ырыађынан
Чэңкийбиттэрин дьэгдьитээр.
     Самаан сайын барахсан
     Салалланкэлэн
         Тымныыны тыhытытан, 
         Кыhыны кыайан, 
         Хаары хараардан,
     Күөх унаар урсуннанан, 
     Күөх от үктэллэнэн
     Көр-нар күөннэнэн,
Уйгу-быйаң олохтонон,
Кэтит-кэскил кэhиилэнэн,
Уруй-туску дођордонон,
Хоргуйбуту тоторон,
Ааспыты аhатан,
Охтубуту уотан,
Үөнү-көйүүрү үөскэтэн,
Көтөрү-сүүрэри көрүлэтэн,
Хамныыр-харамайы харайан,
	Икки атахтаах
Иитимньитин тэрийэн,
Босхо бастаах
Буомун төлөрүтэн,
Саха урааңхай саргытын салайдађына, -
Туңуй ыhыађы торолутар,
Дэлэй ыыађы тэнитэр,
Эбир ырыађы элбэтэр,
Эђэрдэлээх күннэригэр
Дохсун оонньууну олохтууругар,
Үтүө үңкүүнү үөдүтэригэр
Лыңкынас тыаскынан
Ырыаларын ыллыктаар,
Хоңкунас ырыаынан
Хоhооннорун холлотоор,
Кэђэ чуураан тойуккунан
Кэпсээннэрин кэђэhирдээр ! - диэбитэ үhү Үрүң Аар тойон</text>
      <sha1>84co6w7xt28kol48x9jqw41enj6wqra</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оттоку олук алгыhа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1115</id>
    <revision>
      <id>5143</id>
      <parentid>5107</parentid>
      <timestamp>2012-04-19T00:30:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.185.252.52</ip>
      </contributor>
      <origin>5143</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4729" sha1="douj09oozj9u6ty267dl689n6smwh3a" xml:space="preserve">Аныгылыы албастаах сахха&lt;br /&gt;
Айхалы тардыhан&lt;br /&gt;
Ал5аата5ым буоллун,&lt;br /&gt;
Саңа ыччаппын.&lt;br /&gt;
:Субу кубул5аттаах уйэ5э&lt;br /&gt;
:Уруйу тосхойон&lt;br /&gt;
Туойда5ым буоллун,&lt;br /&gt;
О5олоох-до5орбор!&lt;br /&gt;
Түскэ сүбэлиибин&lt;br /&gt;
Томторго соргулуубун!&lt;br /&gt;
Нуучча ньургунун кытта&lt;br /&gt;
Туруулаhар до5ор буол,&lt;br /&gt;
Саха талыытын кытта &lt;br /&gt;
Самдайдаhар буол.&lt;br /&gt;
Үрдук үөрэхтээхтэри кытта&lt;br /&gt;
Өйөнсөн үөскээ,&lt;br /&gt;
Бэрт мэйиилээхтэри кытта&lt;br /&gt;
Тэңнэhэн сэргэстэс.&lt;br /&gt;
Албастаах санаалаах&lt;br /&gt;
Алыс хаайбатын,&lt;br /&gt;
Кубул5аттаах толкуйдаах&lt;br /&gt;
Олус хотуппатын.&lt;br /&gt;
Омук одурууннаа5ыттан&lt;br /&gt;
Охтон биэримэ,&lt;br /&gt;
Татаар тыллаахха&lt;br /&gt;
Таба ньаңсатыма!&lt;br /&gt;
Көй-көмус ордууну&lt;br /&gt;
Көңүлүнэн үөдүт,&lt;br /&gt;
Ииримэ-көмүс дьиэни&lt;br /&gt;
Иилээ-са5алаан тэнит!&lt;br /&gt;
Сыhыы-сыhыы муңунан&lt;br /&gt;
Сыспа сиэллээ5и&lt;br /&gt;
Сытаан сырыыр5ат,&lt;br /&gt;
Хотон-хотон муңунан&lt;br /&gt;
Хоно5ор муостаа5ы&lt;br /&gt; 
Хотон холбооттоо!&lt;br /&gt;
Күүстээх үрэх&lt;br /&gt;
Күрүлгэнин курдук&lt;br /&gt;
Күдэн баайдан,&lt;br /&gt;
Халаан уута&lt;br /&gt;
Хал5аhатын курдук&lt;br /&gt;
Халыан харчылан!&lt;br /&gt;
Үрэх-үрэх баhын &lt;br /&gt;
Үмүрүтэ тардар&lt;br /&gt;
Үлүскэнннээх үптэн,&lt;br /&gt;
Тай5а-тай5а баhын &lt;br /&gt;
Тайаммахтаан ааhар&lt;br /&gt;
Талааннаах сырыылан.&lt;br /&gt;
Элбэх-элбэх сири&lt;br /&gt;
Эргийэ сүүрэр&lt;br /&gt;
Эңсиллээх кэпсэтиилэн!&lt;br /&gt;
Уобалас тохору&lt;br /&gt;
Ордук санатар&lt;br /&gt;
Улахан суолталан,&lt;br /&gt;
Бар дьоңңор&lt;br /&gt;
Баттанар күнүгэр,&lt;br /&gt;
Баара5ай ба5ана буол.&lt;br /&gt;
Суон норуоккар&lt;br /&gt;
Солбонуйар күнүгэр,&lt;br /&gt;
Суо дурда буол,&lt;br /&gt;
Хара норуоккар&lt;br /&gt;
Хаалар күнүгэр,&lt;br /&gt;
Халың хахха буол!&lt;br /&gt;
Саха айыы саңнаах&lt;br /&gt;
Санаатын астыннаран&lt;br /&gt;
Саргытын салай,&lt;br /&gt;
Дьокуут омук сордоох&lt;br /&gt;
Оло5ун толкуйдаан&lt;br /&gt;
Дьолун туругурт,&lt;br /&gt;
Үс дойду&lt;br /&gt;
Өйүн тумэн&lt;br /&gt;
Өрөгөйүн үрдэт!&lt;br /&gt;
То5ус улууhу тоторор&lt;br /&gt;
Кумалааннарын дурдата,&lt;br /&gt;
А5ыс улууhу аhатар &lt;br /&gt;
Араңнарын а5ата,&lt;br /&gt;
Сэттэ улууhу иитэр&lt;br /&gt;
Иринньэхтэрин ийэтэ буол!&lt;br /&gt;
Абааьы санаалаахха,&lt;br /&gt;
Түңнэри өйдөөххө,&lt;br /&gt;
Үөдэн сүрэхтээххэ&lt;br /&gt;
Хатан харахтан,&lt;br /&gt;
Хабараан майгылан,&lt;br /&gt;
Сытыы-кылыс тыллан!&lt;br /&gt;
Бардамы бахтат,&lt;br /&gt;
Дохсуну тохтот,&lt;br /&gt;
Көлдьүнү күөй!&lt;br /&gt;
Арыы үрдүгэр&lt;br /&gt;
Аара5ы дагдатыма,&lt;br /&gt;
Үчүгэй үрдүгэр&lt;br /&gt;
Мөкүнү көбүтүмэ,&lt;br /&gt;
Кырдьык үрдүгэр&lt;br /&gt;
Сымыйаны ытыарыма!&lt;br /&gt;
Төрөтөр о5он төлкөлөннүн,&lt;br /&gt;
Иитэр сүөҺүң күрүөлэннин,&lt;br /&gt;
Аан алаҺаң алгыстаннын!&lt;br /&gt;
Айыңат хаан айма5а&lt;br /&gt;
Аан-ийэ дайдыттан&lt;br /&gt;
Арахсыаххар диэри&lt;br /&gt;
Абырыы сырыттынннар,&lt;br /&gt;
Күн айыы улууҺа&lt;br /&gt;
Күн сириттэн&lt;br /&gt;
Күрэниэххэр диэри&lt;br /&gt;
Күрүө-хахха буоллуннар!&lt;br /&gt;
Киэргэллээх аатың&lt;br /&gt;
Кэнэ5эскигэ диэри,&lt;br /&gt;
Кэтит Сибиир &lt;br /&gt;
Киэлитин тохору,&lt;br /&gt;
Кэнчиэрэ ыччат&lt;br /&gt;
Кэпсээнигэр киириэхтин!&lt;br /&gt;
Үрдүк үтүө аатың&lt;br /&gt;
Үйэттэн үйэ5э диэри,&lt;br /&gt;
Үрүң күн анныгар&lt;br /&gt;
ӨҺүккэ-омукка&lt;br /&gt;
Үргүлдьү сүүрэн,&lt;br /&gt;
Өс хоҺоонугар киириэхтин...&lt;br /&gt;
Үгүс үөрүүлээх күннэн,&lt;br /&gt;
УҺун уруйдаах олохтон,&lt;br /&gt;
Салпат саргылаах саастан!&lt;br /&gt;</text>
      <sha1>douj09oozj9u6ty267dl689n6smwh3a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргылыы алгыс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1116</id>
    <revision>
      <id>5103</id>
      <parentid>5100</parentid>
      <timestamp>2012-03-22T01:31:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.72.31.132</ip>
      </contributor>
      <origin>5103</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4919" sha1="rx9d3fxronouo9big3opn3kss3p0krv" xml:space="preserve">Былыргы кырдьађастар,&lt;br /&gt;
Сээркээн сэҺэттэр,&lt;br /&gt;
Өлбүт өбүгэлэрбит&lt;br /&gt;
Өстөрүн хоҺооно баара:&lt;br /&gt;
&quot;Кырыыс баҺа хаанаах,&lt;br /&gt;
Алгыс баҺа сыалаах&quot;,-диэн.&lt;br /&gt;
Ол иҺин-&lt;br /&gt;
Бүгүңңү үөрүүллэх&lt;br /&gt;
Үтүө күңңүт&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;
Үүммүтүн туҺугар,
Өйдүүрүм тохору&lt;br /&gt;
Үчүгэйгэ туойдађым буоллун.&lt;br /&gt;
Саргылаах күңңүт&lt;br /&gt;
Салаллыбыт туҺугар&lt;br /&gt;
Санаам таайарынан&lt;br /&gt;
Сахалыы дьалаҺыйан&lt;br /&gt;
Алђаатађым буоллун.&lt;br /&gt;
Төлкөлөөхи олоххутун&lt;br /&gt;
Түскэ туойабн,&lt;br /&gt;
Дьоллох олоххутун&lt;br /&gt;
Томторго туойабын.&lt;br /&gt;
Үүс-аас бэйэлээх&lt;br /&gt;
Үрүң Аар тойон&lt;br /&gt;
Үрүң туналы тыына&lt;br /&gt;
Үйэђит тохору&lt;br /&gt;
Үрүт өттүгүтүнэн&lt;br /&gt;
Үөдээн туҺунан&lt;br /&gt;
Күрүөтүү-көтө турдун.&lt;br /&gt;
АҺыныылаах санаалаах&lt;br /&gt;
Айыы тойон ађађыт&lt;br /&gt;
Айыы-сандаар тыына&lt;br /&gt;
Алын өттүгүтүнэн&lt;br /&gt;
Сааскыт тохору&lt;br /&gt;
Адьаарыйа аймађыттан&lt;br /&gt;
Араңаяяылыы турдун.&lt;br /&gt;
Эдьэн Иэйэхсит эдьиийгит&lt;br /&gt;
Эскэл тый сађа&lt;br /&gt;
Эђэрдэ хаанынан &lt;br /&gt;
Эркиннии эрчийдин.&lt;br /&gt;
Ахтар Айыыһыт ађаскыт&lt;br /&gt;
Алаас сыҺыы сађа&lt;br /&gt;
Айхал хаанынан&lt;br /&gt;
Аргыстыы алђаатын.&lt;br /&gt;
Аан дайы иччитэ
Аан Алахчын хатын
Арыы хатыңсађа
Арађас илгэнэн
Алгыы сырыттым
Күөх далай иччитэ
Күөх Боллох тойон
Көмүс хатырыктаађынан
Күндүлүү турдун.
    Бар хара тыа иччитэ
    Баай Барыылаах тойон
    Бары булдуттан
    Маанылыы сырыттын.
Үргэн көтөр иҺэр
Үөр хабдьыы курдук
ҮрҮң толох үктэллэниң,
Саар дьахтар сађа
Самнан биэбэт 
Сабађа былас саргыланың.
Улахан ураҺа дьиэ
Орто туоҺун сађа 
Умсан биэрбэт уҺун
Уйгу быйаң олохтонуң.
   АлаҺа дьиэни айгылатын,
   Аал уоту айгыҺыннарың,
   Алтан сэргэни анньың.
   Төлкөлөөх дириң
   ТүҺүлгэни төрүттээң,
Кэскиллээх кэтит
Чэчири тэнитиң,
   Дьоллоох тођой сэлэни туругурдуң,
   Дьаардаах таала тиэргэни дьаҺайың,
   Уйгулаах унаар түпэни
                  ууҺатың!
Охтоохтон охтумаң,
Саалаахтан салллымаң,
Өргөс кылааннаахтан өлүмэң.
   Өстөөххүтүң өлөрөөрүн,
   Саастааххытын ньаныйаарың,
   КыргыҺыылаахытын кыайаарың!
Уңа өттүгүтүгэр
Субан туруйа курдук
Ордоо-дугуй
Уолаттарда уктунаарың,
   Хаңас өттүгүтүгэр
   Кыталык кыыллар курдук
   Кындыа-кылыс
   Кыргыттарда кыбынаарың.
        Үс саханы үөдүтэн,
        Түөрт саханы төрүттээн
        Кэнэђэски ыччат хоҺооно,
Уол ођо тойуга,
Кыыс ођо ырыата буолаарың.
    сэттэ улууҺу иитээр
    Иринньэхтэрин ийэтэ,
Ађыс улууҺу аҺатар
Араңнарын ађата,Тођус улууҺу тотороор
Кумалааннарын дурдата буолаарың.
    Аттаах хонуга,
    Сатыы өцүөтэ,
        Уолбат ойбон,
        Чэңэрэ чүөппэ буолаарың.
Аңаарыйа кырдьан
Ађа баҺын тосту олорон,
Аан ийэ дайдыттан
Арахсар күңңүтүгэр
Алгыс курдугунан аттанаарың.
    Кир киирбэтин,
    Дьай дьайыңнаспатын,
    Эрэй эңсибэтин,
    Муң булсуспатын,
    Сор солбонуппатын,
    Алдьахай ааңнаабатын,
    Былахай былааспатын!
    Хата баара-
    Саргы салалыннын,
    Өрөгөй үрдээтин,
    Дьол тосхойдун,
Туску туҺаайдын,
Мичил билиистин,
Айхал ананнын,
Уруй олохтоннун!</text>
      <sha1>rx9d3fxronouo9big3opn3kss3p0krv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Байанай алгыhа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1117</id>
    <revision>
      <id>5084</id>
      <timestamp>2012-03-14T23:50:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.72.31.132</ip>
      </contributor>
      <comment>'Кыһыл саһыл кыалыктаах,  Хара саһыл хаппардаах,  Быалаах кэрэмэс кымнь…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5084</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2861" sha1="th8winbixvq200u4tj1abu3rf2yrhzi" xml:space="preserve">Кыһыл саһыл кыалыктаах, 
Хара саһыл хаппардаах, 
Быалаах кэрэмэс кымньыылаах, 
Ойдоох буурай оонньуулаах, 
      Бардам тутуу, 
      Барылы кэскил, 
      Баай барыылаах  
       Тойон эһэм! 
      Истэ сэргэђэлээ, 
      Көрө бүдүүлээ. 
Баай хара тыа бала5аннаах, 
Бараахы Сүүрүк, 
      Курум хара тыа дурдалаах, 
      Куоппуту күөйээччи 
      Курађаччы Сүүрүк, 
Кураахтаах саалаах, 
Куоһарыылаах кустуктаах 
Куралай Бэргэн, 
      Кылыыга ыгааччы, 
      Тый хара аттаах 
      Тыңырахаан Быһый, 
Догдоон хара тыа дурдалаах, 
Тоңууга тохтотооччу 
Туолдьут Бэргэн, 
      Кылыыга ыгааччы, 
      Тый хара аттаах 
      Тыңырахаан Быһый, 
Догдоон хара тыа дурдалаах, 
Тоңууга тохтотооччу 
Туолдьут Бэргэн, 
      Элимтэђэй таба аттаах, 
      Элиэђэ эргитээччи 
      Элик Бэргэн, 
Айаас таба аттаах, 
Айађа ађалааччы 
Алып Самнађай, 
Күөскэ күңэйээччи, 
      Күөкэй Боллох,
      Тойон убайдарым! 
      Истэ билгэлээң, 
      Иһиллии чинчилээң! 
Эргинэ хара тыа 
Эђэһэтин тэрийэр, 
      Догдоон хара тыа 
      Тоңуутун торутар, 
Арыы хара тыа 
Айатын аңаабыллыыр 
Алгыстаах күннэрим тађыстылар! 
      Тођус кыл уунуутунан уурар, 
      Сэттэ кыл чтккэйиитинэн кэбиһэр 
      Кэскиллээх кэмнэрим кэллилэр. 
           Баай Барыылаах тойон эһэм! 
      &quot;Эһээ&quot; диэтэхпинэ 
      &quot;Эһээ&quot; диир курдук буоларың! 
Тус бэйэң туһааннаах 
Дођор кынан туһалаа: 
Уурбуттаах буолларгын уларытыма, 
Анаабыттаах буолларгын аралдьытыма. 
      Мурун анныттан 
      Булта булан кулу, 
Атах анныттан 
Алта айан кулу! 
      Кыйаар кыйааргыттан кыйдаан, 
      Үрэх үрэххиттэн уурэн, 
      Дайђа дайђађыттан таарытан 
          Элиэбэр эргит, 
          Тоңуубар торут, 
          Сыһыаммар сыһыаммар сыһыарт!</text>
      <sha1>th8winbixvq200u4tj1abu3rf2yrhzi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Mathonius</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1119</id>
    <revision>
      <id>5362</id>
      <parentid>5361</parentid>
      <timestamp>2012-08-06T05:31:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[User talk:Pathoschild|Ырытыы]]) көннөрүүлэрэ: [[Special:Contributions/Pathoschild|Pathoschild]] бу торумҥа: [[User:Mathonius|Mathonius]] төннөрүлүннүлэр</comment>
      <origin>5362</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="276" sha1="bbvddeu3ywkr8q6f4n2rb00gh932rmf" xml:space="preserve">{{#babel:nl|en-3|fr-1|de-1|sah-0}}
&lt;center&gt;''Hello, I'm a member of the [[:m:SWMT|Small Wiki Monitoring Team]]. Feel free to leave me a message on [[:User talk:Mathonius|my talk page]].''&lt;br /&gt;[[:m:User:Mathonius|(click here for my user page on meta.wikimedia)]]&lt;/center&gt;
----</text>
      <sha1>bbvddeu3ywkr8q6f4n2rb00gh932rmf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Jan Luca</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1120</id>
    <revision>
      <id>5090</id>
      <timestamp>2012-03-18T03:14:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>5090</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93" sha1="1bri8n55wqrqompd1tmjsk0ty0hz0us" xml:space="preserve">'''Please write any comment on [[m:v:de:User talk:Jan Luca|my usertalk on de.wikiversity]]'''</text>
      <sha1>1bri8n55wqrqompd1tmjsk0ty0hz0us</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Кистээһин сиэрэ</title>
    <ns>4</ns>
    <id>1121</id>
    <revision>
      <id>6385</id>
      <parentid>5091</parentid>
      <timestamp>2013-12-30T08:40:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ymblanter</username>
        <id>776</id>
      </contributor>
      <comment>Викиданные</comment>
      <origin>6385</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1421" sha1="ns3c2554stbd17hvrlbhl7l4y2vnwtw" xml:space="preserve">== One year Sakha Wikisource ==

Hello Sakha Wikisource editors,&lt;br /&gt;
congratulations, today it is now 1 year since the sah.wikisource.org subdomain was created.
From the Wikimedia Incubator &amp; Language Committee, we would like to get some feedback from newer wikis about their situation.

We prepared some questions about what we would like to know. Feel free to answer as many of them as you like.
# How has activity developed after the subdomain's creation? (in comparision with the situation on www.wikisource.org)
# Is it now easier to be found by new users?
# Would you have done something in a better/different way in hindsight?
# Is there anything where you say 'This should have been better during the testing phase (OldWikisource, Langcom)'?

Best regards, --[[Кыттааччы:MF-Warburg|MF-Warburg]] ([[Кыттааччы ырытыыта:MF-Warburg|ырытыы]]) 13:15, 18 Кулун тутар 2012 (YAKT)

==Викиданные==
14 января ссылки на Викитеку на всех языках будут включены в Викиданные. Стартовая страница на Викиданных для этого проекта (к сожалению, только по-английски) [[:d:Wikidata:Wikisource|тут]]. --[[Кыттааччы:Ymblanter|Ymblanter]] ([[Кыттааччы ырытыыта:Ymblanter|ырытыы]]) 18:40, 30 Ахсынньы 2013 (YAKT)</text>
      <sha1>ns3c2554stbd17hvrlbhl7l4y2vnwtw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чабыр5ах</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1123</id>
    <revision>
      <id>5098</id>
      <parentid>5097</parentid>
      <timestamp>2012-03-22T01:19:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>PiRSquared17</username>
        <id>316</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>undo in a way: this might be better/easier</comment>
      <origin>5098</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="880" sha1="7vg52eppxewmiajqfbd40i51yvsybyt" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Олллур-боллур,
экир-букур,
эдьэң-ходьоң
үңкүүлээхтээн,
эри-буру
тайбаахайдаан,
холбоон-илбээн
хоһоонноохтоон,
аалай-чаалай
таңнаахыйдаан,
киңкир-хаңкыр
саңараахтаан
ичиэхэйиң
эрэ,дођоор.
Тойон-торђон,
үтүө-мөкү,
аһыы-ньулуун,
айыы-кэйии
буоллар буоллун,
итии-тымныы,
илин-арђаа
синэ биирдэр,
Мустаах муора
буолаахтаатын,
олох-дьаһах
оңостуохпут
эрэ курдук!
Барыы-кэлии,
түңкүл-таңкыл,
үөдэн-таһаан
буолтун иҺин,
мичил-кэскил,
туску-уйгу,
үөрүү-көтүү,
уруй-айхал
буолан истин!
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>7vg52eppxewmiajqfbd40i51yvsybyt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Билбит-көрбүт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1124</id>
    <revision>
      <id>5105</id>
      <parentid>5102</parentid>
      <timestamp>2012-03-22T01:50:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.72.31.132</ip>
      </contributor>
      <origin>5105</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2963" sha1="lf5ejiq76zy1278svqvsdmiy4i9lz83" xml:space="preserve">Ыраахтан ыйга тиийэ ыраађы &lt;br /&gt;
ырыыналыы сытыыбын,&lt;br /&gt;
чугастан оҺолго тиийэ чугаҺы&lt;br /&gt;
чуңнуу сытыыбын;&lt;br /&gt;
үрдүктэн үрүң күн көрүгү&lt;br /&gt;
бүдүүлээн көрбөпүн,&lt;br /&gt;
намыһахтан чыыстай тиитэ баар-&lt;br /&gt;
кыра дьахтары кыыс бэрбэкэйинэн эрэ, &lt;br/&gt;
киэңтэн кэңкиниир киэң халлаан &lt;br /&gt;
киэлитин кэпсииллэр,&lt;br /&gt;
кыарађастан кыыһырымтађай киьи көхсүн көрдүгү&lt;br /&gt;
кыайан санаабаппын;&lt;br /&gt;
уһунтан остуруок хонугун курдугу&lt;br /&gt;
уустаан-ураннаан булбаппын;&lt;br /&gt;
кылгастык дьахтар санаатын сађаны &lt;br /&gt;
кыайан булбаппын;&lt;br /&gt;
муңура суох элбэхтэн&lt;br /&gt;
муора кумађа сурађырар,&lt;br /&gt;
алыс ађыйахтан аас ыал&lt;br /&gt;
анађын ахсаанын аатырдаллар;&lt;br /&gt;
улахантан уруу турарођус харађыттан&lt;br /&gt;
ордук соһуйбутум.&lt;br /&gt;
оччогуйтан топпотох тулаайах ођо&lt;br /&gt;
тооромоһунтолкуйдуупун;&lt;br /&gt;
тапталлаахтан тыһыллар баар,&lt;br /&gt;
абааһы көруллэрин аас ыал &lt;br /&gt;
асаһынньытан ахталлар&lt;br /&gt;
Сытыы сырыылаахтан&lt;br /&gt;
Сындыыс сулуһу сыаналыыбын,&lt;br /&gt;
Кэрпэс айаннаахтан кээлээнини кэпсииллэр-&lt;br /&gt;
Тэңкэ тиитин устатыгар сэттэ хонор диэн;&lt;br /&gt;
Түргэн сырыылаахтан&lt;br /&gt;
Түүңңү түөкүн  үчүгэй үһү,&lt;br /&gt;
Бытаан сырыылаахтан быыһанара чугаһаабыт&lt;br /&gt;
Бытааһађбыыбардыыбын;&lt;br /&gt;
Ситэ бэринньэхтэн&lt;br /&gt;
Сир ийэна билэбин,&lt;br /&gt;
Күтүртэн күһүңүсуоратын сии олорор&lt;br /&gt;
Күбэ киһи көрдүгү көрбөтөђүм;&lt;br /&gt;
Дьолтон дьођус бађалаа баар,&lt;br /&gt;
Муңтан булан аһаабат баар;&lt;br /&gt;
Үчүгэй дьүһүнтэн&lt;br /&gt;
Үөрбүт сирэй көрдүгү&lt;br /&gt;
Өрүү өйдүөбэппин,&lt;br /&gt;
Ынырык дьүһүнтэн&lt;br /&gt;
Ытаабыт сырай курдугу&lt;br /&gt;
Ыһылыы билбэппин;&lt;br /&gt;
Үөрүүттэн үтүө дођор&lt;br /&gt;
Үлэхтээх сиригэр&lt;br /&gt;
Үөмэн кэлэрэ баар,&lt;br /&gt;
Хомолто өттүттэн&lt;br /&gt;
Холтон хоңнуотун&lt;br /&gt;
Хоңнорн ылбыт баар;&lt;br /&gt;
Үчүгэй суолтан&lt;br /&gt;
Үөрүнньэх майгы&lt;br /&gt;
Үтүө суол буолар,&lt;br /&gt;
Куһађан суолтан&lt;br /&gt;</text>
      <sha1>lf5ejiq76zy1278svqvsdmiy4i9lz83</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Allan Javier Aguilar Castillo</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1126</id>
    <revision>
      <id>5113</id>
      <timestamp>2012-04-01T01:42:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>updated global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>5113</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="118" sha1="gk503mjjksuha5fzqnr1yqleau7ql6l" xml:space="preserve">{{#babel:es-N|en-3|sah-0}} [[m:w:es:Usuario Discusión:Allan Javier Aguilar Castillo|Talk to me on Spanish Wikipedia]]</text>
      <sha1>gk503mjjksuha5fzqnr1yqleau7ql6l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Tomtomn00/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1130</id>
    <revision>
      <id>5117</id>
      <timestamp>2012-04-03T02:25:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Tomtomn00]])</comment>
      <origin>5117</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="115" sha1="1rlhjrmntfzgsyx4nxeefb759y2k6ht" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tomtomn00/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>1rlhjrmntfzgsyx4nxeefb759y2k6ht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Tomtomn00</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1131</id>
    <revision>
      <id>5119</id>
      <parentid>5118</parentid>
      <timestamp>2012-04-04T23:41:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Tomtomn00]])</comment>
      <origin>5119</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="138" sha1="5wnezylscbm3ki3ydt3lj4tyavkf8u6" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;text-align:center; color:#F00; font-size:x-large;&quot;&gt;'''See [[m:en:User talk:Tomtomn00|en]] for a faster response.'''&lt;/div&gt;
----</text>
      <sha1>5wnezylscbm3ki3ydt3lj4tyavkf8u6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Tomtomn00</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1132</id>
    <revision>
      <id>5120</id>
      <timestamp>2012-04-05T01:04:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Tomtomn00]])</comment>
      <origin>5120</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="136" sha1="kd77rk449915j7xuetzpqb8hzsy0htx" xml:space="preserve">{{#babel:en|de-1|fr-1|lv-1|nl-2|ru-2|uk-2|ab-3|af-3|rn-2}} [[File:Redirect arrow without text.svg|46px|link=]][[m:en:User:Tomtomn00|en]]</text>
      <sha1>kd77rk449915j7xuetzpqb8hzsy0htx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Thehelpfulone</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1133</id>
    <revision>
      <id>5121</id>
      <timestamp>2012-04-08T17:22:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Thehelpfulone]])</comment>
      <origin>5121</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="490" sha1="oegzpzbljca8w0vcsp1ivo5u15oaxxh" xml:space="preserve">Hi! Welcome to my user page, please see my [[m:User:Thehelpfulone|Meta-Wiki user page]] for more information about me. If you'd like to get in contact with me, please contact me on my [[:m:User talk:Thehelpfulone|Meta-Wiki talk page]] or by [[m:Special:EmailUser/Thehelpfulone|e-mail]]. [[User:Thehelpfulone|&lt;font color=&quot;red&quot;&gt;'''The'''&lt;/font&gt;]] [[User_talk:Thehelpfulone|&lt;font color=&quot;black&quot;&gt; '''Helpful'''&lt;/font&gt;]] [[Special:Contributions/Thehelpfulone|&lt;font color=&quot;red&quot;&gt; '''One'''&lt;/font&gt;]]</text>
      <sha1>oegzpzbljca8w0vcsp1ivo5u15oaxxh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Thehelpfulone</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1134</id>
    <revision>
      <id>5122</id>
      <timestamp>2012-04-08T17:56:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Thehelpfulone]])</comment>
      <origin>5122</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="495" sha1="bb66o0o9in5auhu2oz69opie3261fvk" xml:space="preserve">Hi! Welcome to my user talk page, please see my [[m:User:Thehelpfulone|Meta-Wiki user page]] for more information about me. If you'd like to get in contact with me, please contact me on my [[:m:User talk:Thehelpfulone|Meta-Wiki talk page]] or by [[m:Special:EmailUser/Thehelpfulone|e-mail]]. [[User:Thehelpfulone|&lt;font color=&quot;red&quot;&gt;'''The'''&lt;/font&gt;]] [[User_talk:Thehelpfulone|&lt;font color=&quot;black&quot;&gt; '''Helpful'''&lt;/font&gt;]] [[Special:Contributions/Thehelpfulone|&lt;font color=&quot;red&quot;&gt; '''One'''&lt;/font&gt;]]</text>
      <sha1>bb66o0o9in5auhu2oz69opie3261fvk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Pundit</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1135</id>
    <revision>
      <id>5124</id>
      <timestamp>2012-04-11T03:15:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo User Page Bot</username>
        <id>287</id>
      </contributor>
      <comment>Creating global user page, per request https://meta.wikimedia.org/w/index.php?diffonly=1&amp;diff=3631030&amp;oldid=3588687</comment>
      <origin>5124</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="119" sha1="1eio4tg200n4g0j0gxxwoeapxt6zgh7" xml:space="preserve">{{#babel:pl|en-4|de-1|ru-1|}} &lt;center&gt;'''[[:m:User:Pundit|(click here for my user page on meta.wikimedia)]]'''&lt;/center&gt;</text>
      <sha1>1eio4tg200n4g0j0gxxwoeapxt6zgh7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Colourful Bling</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1136</id>
    <revision>
      <id>5125</id>
      <timestamp>2012-04-15T17:20:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Colourful Bling]])</comment>
      <origin>5125</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="257" sha1="bq2eujkykpgmf22zugb47p8ph63q5b4" xml:space="preserve">{{#babel:en|de-2|fr-3}} Hi, I'm '''Colourful Bling'''. To contact me, use my [[:m:en:User talk:Colourful Bling|talk page]] on the English Wikipedia. -- [[:m:en:User:Colourful Bling|Colourful Bling]] ([[:m:en:Special:Contributions/Colourful Bling|contribs]])</text>
      <sha1>bq2eujkykpgmf22zugb47p8ph63q5b4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырытыы:О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви/Введение</title>
    <ns>1</ns>
    <id>1137</id>
    <revision>
      <id>5127</id>
      <timestamp>2012-04-17T09:31:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ruslik0</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <comment>'[[OTRS:2011050210008342]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5127</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25" sha1="oz2uskkhtgr0acevb51vfe8f9d2rmkn" xml:space="preserve">[[OTRS:2011050210008342]]</text>
      <sha1>oz2uskkhtgr0acevb51vfe8f9d2rmkn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырытыы:О некоторых спорных вопросах относительно родины и национальности Низами Гянджеви/О месте рождения Низами Гянджеви</title>
    <ns>1</ns>
    <id>1138</id>
    <revision>
      <id>5128</id>
      <timestamp>2012-04-17T09:31:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ruslik0</username>
        <id>35</id>
      </contributor>
      <comment>otrs</comment>
      <origin>5128</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25" sha1="oz2uskkhtgr0acevb51vfe8f9d2rmkn" xml:space="preserve">[[OTRS:2011050210008342]]</text>
      <sha1>oz2uskkhtgr0acevb51vfe8f9d2rmkn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргылыы алгыс (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1139</id>
    <revision>
      <id>5132</id>
      <timestamp>2012-04-19T00:15:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.185.252.52</ip>
      </contributor>
      <comment>'Былыргы кырдьађастар,&lt;br /&gt; Сээркээн сэҺэттэр,&lt;br /&gt; Өлбүт өбүгэлэрбит&lt;br /&gt; …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5132</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4925" sha1="rbleb42rly08dwyel3qr514hcundsqm" xml:space="preserve">Былыргы кырдьађастар,&lt;br /&gt;
Сээркээн сэҺэттэр,&lt;br /&gt;
Өлбүт өбүгэлэрбит&lt;br /&gt;
Өстөрүн хоҺооно баара:&lt;br /&gt;
&quot;Кырыыс баҺа хаанаах,&lt;br /&gt;
Алгыс баҺа сыалаах&quot;,-диэн.&lt;br /&gt;
Ол иҺин-&lt;br /&gt;
Бүгүңңү үөрүүллэх&lt;br /&gt;
Үтүө күңңүт&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;
Үүммүтүн туҺугар,
Өйдүүрүм тохору&lt;br /&gt;
Үчүгэйгэ туойдађым буоллун.&lt;br /&gt;
Саргылаах күңңүт&lt;br /&gt;
Салаллыбыт туҺугар&lt;br /&gt;
Санаам таайарынан&lt;br /&gt;
Сахалыы дьалаҺыйан&lt;br /&gt;
Алђаатађым буоллун.&lt;br /&gt;
Төлкөлөөхи олоххутун&lt;br /&gt;
Түскэ туойабн,&lt;br /&gt;
Дьоллох олоххутун&lt;br /&gt;
Томторго туойабын.&lt;br /&gt;
Үүс-аас бэйэлээх&lt;br /&gt;
Үрүң Аар тойон&lt;br /&gt;
Үрүң туналы тыына&lt;br /&gt;
Үйэђит тохору&lt;br /&gt;
Үрүт өттүгүтүнэн&lt;br /&gt;
Үөдээн туҺунан&lt;br /&gt;
Күрүөтүү-көтө турдун.&lt;br /&gt;
АҺыныылаах санаалаах&lt;br /&gt;
Айыы тойон ађађыт&lt;br /&gt;
Айыы-сандаар тыына&lt;br /&gt;
Алын өттүгүтүнэн&lt;br /&gt;
Сааскыт тохору&lt;br /&gt;
Адьаарыйа аймађыттан&lt;br /&gt;
Араңаяяылыы турдун.&lt;br /&gt;
Эдьэн Иэйэхсит эдьиийгит&lt;br /&gt;
Эскэл тый сађа&lt;br /&gt;
Эђэрдэ хаанынан &lt;br /&gt;
Эркиннии эрчийдин.&lt;br /&gt;
Ахтар Айыыһыт ађаскыт&lt;br /&gt;
Алаас сыҺыы сађа&lt;br /&gt;
Айхал хаанынан&lt;br /&gt;
Аргыстыы алђаатын.&lt;br /&gt;
Аан дайы иччитэ&lt;br /&gt;
Аан Алахчын хатын
Арыы хатыңсађа
Арађас илгэнэн
Алгыы сырыттым
Күөх далай иччитэ
Күөх Боллох тойон
Көмүс хатырыктаађынан
Күндүлүү турдун.
    Бар хара тыа иччитэ
    Баай Барыылаах тойон
    Бары булдуттан
    Маанылыы сырыттын.
Үргэн көтөр иҺэр
Үөр хабдьыы курдук
ҮрҮң толох үктэллэниң,
Саар дьахтар сађа
Самнан биэбэт 
Сабађа былас саргыланың.
Улахан ураҺа дьиэ
Орто туоҺун сађа 
Умсан биэрбэт уҺун
Уйгу быйаң олохтонуң.
   АлаҺа дьиэни айгылатын,
   Аал уоту айгыҺыннарың,
   Алтан сэргэни анньың.
   Төлкөлөөх дириң
   ТүҺүлгэни төрүттээң,
Кэскиллээх кэтит
Чэчири тэнитиң,
   Дьоллоох тођой сэлэни туругурдуң,
   Дьаардаах таала тиэргэни дьаҺайың,
   Уйгулаах унаар түпэни
                  ууҺатың!
Охтоохтон охтумаң,
Саалаахтан салллымаң,
Өргөс кылааннаахтан өлүмэң.
   Өстөөххүтүң өлөрөөрүн,
   Саастааххытын ньаныйаарың,
   КыргыҺыылаахытын кыайаарың!
Уңа өттүгүтүгэр
Субан туруйа курдук
Ордоо-дугуй
Уолаттарда уктунаарың,
   Хаңас өттүгүтүгэр
   Кыталык кыыллар курдук
   Кындыа-кылыс
   Кыргыттарда кыбынаарың.
        Үс саханы үөдүтэн,
        Түөрт саханы төрүттээн
        Кэнэђэски ыччат хоҺооно,
Уол ођо тойуга,
Кыыс ођо ырыата буолаарың.
    сэттэ улууҺу иитээр
    Иринньэхтэрин ийэтэ,
Ађыс улууҺу аҺатар
Араңнарын ађата,Тођус улууҺу тотороор
Кумалааннарын дурдата буолаарың.
    Аттаах хонуга,
    Сатыы өцүөтэ,
        Уолбат ойбон,
        Чэңэрэ чүөппэ буолаарың.
Аңаарыйа кырдьан
Ађа баҺын тосту олорон,
Аан ийэ дайдыттан
Арахсар күңңүтүгэр
Алгыс курдугунан аттанаарың.
    Кир киирбэтин,
    Дьай дьайыңнаспатын,
    Эрэй эңсибэтин,
    Муң булсуспатын,
    Сор солбонуппатын,
    Алдьахай ааңнаабатын,
    Былахай былааспатын!
    Хата баара-
    Саргы салалыннын,
    Өрөгөй үрдээтин,
    Дьол тосхойдун,
Туску туҺаайдын,
Мичил билиистин,
Айхал ананнын,
Уруй олохтоннун!</text>
      <sha1>rbleb42rly08dwyel3qr514hcundsqm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чабырҕах (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1140</id>
    <revision>
      <id>5771</id>
      <parentid>5769</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T06:35:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5771</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="945" sha1="85qkkyttyx04ycznn14cw87lbeegxgw" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Оллур-боллур,
экир-букур,
эдьэң-ходьоң
үңкүүлээхтээн,
эри-буру
тайбаахайдаан,
холбоон-илбээн
хоһоонноохтоон,
аалай-чаалай
таңнаахыйдаан,
киңкир-хаңкыр
саңараахтаан
ичиэхэйиң
эрэ,дођоор.
Тойон-торђон,
үтүө-мөкү,
аһыы-ньулуун,
айыы-кэйии
буоллар буоллун,
итии-тымныы,
илин-арђаа
синэ биирдэр,
Муустаах муора
буолаахтаатын,
олох-дьаһах
оңостуохпут
эрэ курдук!
Барыы-кэлии,
түңкүл-таңкыл,
үөдэн-таһаан
буолтун иҺин,
мичил-кэскил,
туску-уйгу,
үөрүү-көтүү,
уруй-айхал
буолан истин!
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]</text>
      <sha1>85qkkyttyx04ycznn14cw87lbeegxgw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хомус (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1141</id>
    <revision>
      <id>5151</id>
      <parentid>5150</parentid>
      <timestamp>2012-04-19T00:42:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.185.252.52</ip>
      </contributor>
      <origin>5151</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5151" sha1="srgplpv7shkh6spfygeo7mzucugljzu" xml:space="preserve">Айыңат хаан аймађа&lt;br /&gt;
Аан ийэ дайдыны&lt;br /&gt;
Айар күнүгэр,&lt;br /&gt; 
:Икки атахтаађы&lt;br /&gt;
:Ийэ сиргэ&lt;br /&gt;
:Кэскиллиир күнүгэр&lt;br /&gt;
Ураанхай дьону&lt;br /&gt;
Орто дойдуга&lt;br /&gt;
Олохтуур күнүгэр,-&lt;br /&gt;
:Хохуоралаах тыллаах,&lt;br /&gt;
:Хоңгунас тыастаах, &lt;br /&gt;
:Холобура суох хоhоонноох&lt;br /&gt;
:Хомус барахсан&lt;br /&gt;
:Хомуhуннаан айбыта үhү.&lt;br /&gt;
Ол кэннэ таңхалаабыта үhү&lt;br /&gt;
Ол курдук диэн:&lt;br /&gt;
&quot;Бэрт тимиринэн бэйэлээтим,&lt;br /&gt;
Сүдү тимирэн бэйэлээтим,&lt;br /&gt;
:Сыыйыы тимиринэн сыңаахтаатым,&lt;br /&gt;
:Дьикти тимиринэн тиэрбэстээтим, &lt;br /&gt;
:Тыйыс тимиринэн тыллаатым.&lt;br /&gt;
Араас омук&lt;br /&gt;
Альас саңатынан&lt;br /&gt;
Абылаан айдым,&lt;br /&gt;
Үгүс омук&lt;br /&gt;
Үгэтин-хоhоонунан&lt;br /&gt;
Үмүрүтэн түмнүм,&lt;br /&gt;
:Элбэх омук&lt;br /&gt;
:Этэр тылын&lt;br /&gt;
:Иңэрэн биэрдим.&lt;br /&gt;
:Тыл иччитин&lt;br /&gt;
Тыллаах-өстөөх&lt;br /&gt;
тыhы ыымыы чыычаах гынан&lt;br /&gt;
Тылгар сыhыардым,&lt;br /&gt;
:Саңа дуораанын&lt;br /&gt;
:Сайа-күдүө&lt;br /&gt;
:Саhыаран биэрдим.гэр&lt;br /&gt;
Ырыа хоhоонун&lt;br /&gt;
Ыралаах тыллаан&lt;br /&gt;
Ымыы уктум.&lt;br /&gt;
:Босхо бастаађы&lt;br /&gt;
:Муң-сор обургу&lt;br /&gt;
:Бођутуннаран буоллађына,&lt;br /&gt;
:Буомурбут кутун-сүрүн&lt;br /&gt;
:Булгута туойар буол!&lt;br /&gt;
Икки атахатаађы&lt;br /&gt;
Эрэй-буруй обургу&lt;br /&gt;
Иэдэтэр күнүгэр&lt;br /&gt;
Эңсиллибит көхсун&lt;br /&gt;
Эмтии этэр буол!&lt;br /&gt;
:Саха ураанхайы&lt;br /&gt;
:Санаа-оноо обургу&lt;br /&gt;
:Сылатыннаран күнүгүр&lt;br /&gt;
:Сарбыллыбыт санаатын&lt;br /&gt;
:Саатата саңарар буол!&lt;br /&gt;
Тыыннаах буолар кыhалђатыгар,&lt;br /&gt;
Өлбөт буолар мөккүөрүгэр,-&lt;br /&gt;
Үлэђэ өлөн-өлөн,&lt;br /&gt;
Сылаађа сылдьан-сылдьан,&lt;br /&gt;
:Тымныы кыhарыйан,&lt;br /&gt;
:Хараңа хаайан,&lt;br /&gt;
:Киэhээлик диэки&lt;br /&gt;
Оођой бараан ордууну булан,&lt;br /&gt;
Титирик дьэиђэ иhийэн,&lt;br /&gt;
Саах сыбах анныгар саhран,&lt;br /&gt;
:Кыдьыктаах кыhын хатын&lt;br /&gt;
:Кырыыстаах хараңатын&lt;br /&gt;
:Кылгата сытаан,&lt;br /&gt;
Сордоох уhун түүнун&lt;br /&gt;
Оччото сытаан,&lt;br /&gt;
:Кэпсээн кэбэлийэн,&lt;br /&gt;
:Сэhэн эстэн,&lt;br /&gt;
:Оонньуур уурайан,&lt;br /&gt;
:Утуйарга улук буолан,&lt;br /&gt;
:Аhыырга ас ађыйаан,&lt;br /&gt;
Санаалара сарбыллан,&lt;br /&gt;
Өйдөрө түмүллэн,&lt;br /&gt;
Көђүстэрэ чөңкүйэн,&lt;br /&gt;
Түөрт үөдэннэрэ бүөлэнэр&lt;br /&gt;
:буоллађына -&lt;br /&gt;
:Лыңкынас ырыађынан&lt;br /&gt;
:Тыыннарын уhатаар,&lt;br /&gt;
:Чуңкунас ырыађынан&lt;br /&gt;
:Чуңкуктырын уђарытаар,&lt;br /&gt;
Дьиэрэнкэй ырыађынан&lt;br /&gt;
Чэңкийбиттэрин дьэгдьитээр.&lt;br /&gt;
:Самаан сайын барахсан&lt;br /&gt;
:Салалланкэлэн&lt;br /&gt;
:Тымныыны тыhытытан,&lt;br /&gt;
:Кыhыны кыайан,&lt;br /&gt; 
:Хаары хараардан,&lt;br /&gt;
:Күөх унаар урсуннанан,&lt;br /&gt; 
:Күөх от үктэллэнэн&lt;br /&gt;
:Көр-нар күөннэнэн,&lt;br /&gt;
Уйгу-быйаң олохтонон,&lt;br /&gt;
Кэтит-кэскил кэhиилэнэн,&lt;br /&gt;
Уруй-туску дођордонон,&lt;br /&gt;
Хоргуйбуту тоторон,&lt;br /&gt;
Ааспыты аhатан,&lt;br /&gt;
Охтубуту уотан,&lt;br /&gt;
Үөнү-көйүүрү үөскэтэн,&lt;br /&gt;
Көтөрү-сүүрэри көрүлэтэн,&lt;br /&gt;
Хамныыр-харамайы харайан,&lt;br /&gt;
	Икки атахтаах&lt;br /&gt;
Иитимньитин тэрийэн,&lt;br /&gt;
Босхо бастаах&lt;br /&gt;
Буомун төлөрүтэн,&lt;br /&gt;
Саха урааңхай саргытын салайдађына, -&lt;br /&gt;
Туңуй ыhыађы торолутар,&lt;br /&gt;
Дэлэй ыыађы тэнитэр,&lt;br /&gt;
Эбир ырыађы элбэтэр,&lt;br /&gt;
Эђэрдэлээх күннэригэр&lt;br /&gt;
Дохсун оонньууну олохтууругар,&lt;br /&gt;
Үтүө үңкүүнү үөдүтэригэр&lt;br /&gt;
Лыңкынас тыаскынан&lt;br /&gt;
Ырыаларын ыллыктаар,&lt;br /&gt;
Хоңкунас ырыаынан&lt;br /&gt;
Хоhооннорун холлотоор,&lt;br /&gt;
Кэђэ чуураан тойуккунан&lt;br /&gt;
Кэпсээннэрин кэђэhирдээр ! - диэбитэ үhү Үрүң Аар тойон&lt;br /&gt;</text>
      <sha1>srgplpv7shkh6spfygeo7mzucugljzu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оттоку олук алгыhа (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1142</id>
    <revision>
      <id>7536</id>
      <parentid>5149</parentid>
      <timestamp>2023-04-22T07:03:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Арчы Уола</username>
        <id>829</id>
      </contributor>
      <origin>7536</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4758" sha1="024fqa4fhbddpzd1okictpv3fkfdmgd" xml:space="preserve">Аныгылыы албастаах сахха&lt;br /&gt;
Айхалы тардыhан&lt;br /&gt;
Алҕаатаҕым буоллун,&lt;br /&gt;
Саҥа ыччаппын.&lt;br /&gt;
:Субу кубулҥаттаах үйэҕэ&lt;br /&gt;
:Уруйу тосхойон&lt;br /&gt;
:Туойдаҕым буоллун,&lt;br /&gt;
:Оҕолоох-доҕорбор!&lt;br /&gt;
Түскэ сүбэлиибин&lt;br /&gt;
Томторго соргулуубун!&lt;br /&gt;
:Нуучча ньургунун кытта&lt;br /&gt;
:Туруулаhар доҕор буол,&lt;br /&gt;
:Саха талыытын кытта &lt;br /&gt;
:Самдайдаhар атас буол.&lt;br /&gt;
Үрдүк үөрэхтээхтэри кытта&lt;br /&gt;
Өйөнсөн үөскээ,&lt;br /&gt;
Бэрт мэйиилээхтэри кытта&lt;br /&gt;
Тэҥнэhэн сэргэстэс.&lt;br /&gt;
:Албастаах санаалаах&lt;br /&gt;
:Алыс хаайбатын,&lt;br /&gt;
:Кубулҕаттаах толкуйдаах&lt;br /&gt;
:Олус хотуппатын.&lt;br /&gt;
Омук одурууннааҕыттан&lt;br /&gt;
Охтон биэримэ,&lt;br /&gt;
Татаар тыллаахха&lt;br /&gt;
Таба ньаҥсатыма!&lt;br /&gt;
Көй-көмүс ордууну&lt;br /&gt;
Көңүлүнэн үөдүт,&lt;br /&gt;
Ииримэ-көмүс дьиэни&lt;br /&gt;
Иилээ-са5алаан тэнит!&lt;br /&gt;
Сыhыы-сыhыы муңунан&lt;br /&gt;
Сыспа сиэллээ5и&lt;br /&gt;
Сытаан сырыыр5ат,&lt;br /&gt;
Хотон-хотон муңунан&lt;br /&gt;
Хоно5ор муостаа5ы&lt;br /&gt; 
Хотон холбооттоо!&lt;br /&gt;
Күүстээх үрэх&lt;br /&gt;
Күрүлгэнин курдук&lt;br /&gt;
Күдэн баайдан,&lt;br /&gt;
Халаан уута&lt;br /&gt;
Хал5аhатын курдук&lt;br /&gt;
Халыан харчылан!&lt;br /&gt;
Үрэх-үрэх баhын &lt;br /&gt;
Үмүрүтэ тардар&lt;br /&gt;
Үлүскэнннээх үптэн,&lt;br /&gt;
Тай5а-тай5а баhын &lt;br /&gt;
Тайаммахтаан ааhар&lt;br /&gt;
Талааннаах сырыылан.&lt;br /&gt;
Элбэх-элбэх сири&lt;br /&gt;
Эргийэ сүүрэр&lt;br /&gt;
Эңсиллээх кэпсэтиилэн!&lt;br /&gt;
Уобалас тохору&lt;br /&gt;
Ордук санатар&lt;br /&gt;
Улахан суолталан,&lt;br /&gt;
Бар дьоңңор&lt;br /&gt;
Баттанар күнүгэр,&lt;br /&gt;
Баара5ай ба5ана буол.&lt;br /&gt;
Суон норуоккар&lt;br /&gt;
Солбонуйар күнүгэр,&lt;br /&gt;
Суо дурда буол,&lt;br /&gt;
Хара норуоккар&lt;br /&gt;
Хаалар күнүгэр,&lt;br /&gt;
Халың хахха буол!&lt;br /&gt;
Саха айыы саңнаах&lt;br /&gt;
Санаатын астыннаран&lt;br /&gt;
Саргытын салай,&lt;br /&gt;
Дьокуут омук сордоох&lt;br /&gt;
Оло5ун толкуйдаан&lt;br /&gt;
Дьолун туругурт,&lt;br /&gt;
Үс дойду&lt;br /&gt;
Өйүн тумэн&lt;br /&gt;
Өрөгөйүн үрдэт!&lt;br /&gt;
То5ус улууhу тоторор&lt;br /&gt;
Кумалааннарын дурдата,&lt;br /&gt;
А5ыс улууhу аhатар &lt;br /&gt;
Араңнарын а5ата,&lt;br /&gt;
Сэттэ улууhу иитэр&lt;br /&gt;
Иринньэхтэрин ийэтэ буол!&lt;br /&gt;
Абааьы санаалаахха,&lt;br /&gt;
Түңнэри өйдөөххө,&lt;br /&gt;
Үөдэн сүрэхтээххэ&lt;br /&gt;
Хатан харахтан,&lt;br /&gt;
Хабараан майгылан,&lt;br /&gt;
Сытыы-кылыс тыллан!&lt;br /&gt;
Бардамы бахтат,&lt;br /&gt;
Дохсуну тохтот,&lt;br /&gt;
Көлдьүнү күөй!&lt;br /&gt;
Арыы үрдүгэр&lt;br /&gt;
Аара5ы дагдатыма,&lt;br /&gt;
Үчүгэй үрдүгэр&lt;br /&gt;
Мөкүнү көбүтүмэ,&lt;br /&gt;
Кырдьык үрдүгэр&lt;br /&gt;
Сымыйаны ытыарыма!&lt;br /&gt;
Төрөтөр о5он төлкөлөннүн,&lt;br /&gt;
Иитэр сүөҺүң күрүөлэннин,&lt;br /&gt;
Аан алаҺаң алгыстаннын!&lt;br /&gt;
Айыңат хаан айма5а&lt;br /&gt;
Аан-ийэ дайдыттан&lt;br /&gt;
Арахсыаххар диэри&lt;br /&gt;
Абырыы сырыттынннар,&lt;br /&gt;
Күн айыы улууҺа&lt;br /&gt;
Күн сириттэн&lt;br /&gt;
Күрэниэххэр диэри&lt;br /&gt;
Күрүө-хахха буоллуннар!&lt;br /&gt;
Киэргэллээх аатың&lt;br /&gt;
Кэнэ5эскигэ диэри,&lt;br /&gt;
Кэтит Сибиир &lt;br /&gt;
Киэлитин тохору,&lt;br /&gt;
Кэнчиэрэ ыччат&lt;br /&gt;
Кэпсээнигэр киириэхтин!&lt;br /&gt;
Үрдүк үтүө аатың&lt;br /&gt;
Үйэттэн үйэ5э диэри,&lt;br /&gt;
Үрүң күн анныгар&lt;br /&gt;
ӨҺүккэ-омукка&lt;br /&gt;
Үргүлдьү сүүрэн,&lt;br /&gt;
Өс хоҺоонугар киириэхтин...&lt;br /&gt;
Үгүс үөрүүлээх күннэн,&lt;br /&gt;
УҺун уруйдаах олохтон,&lt;br /&gt;
Салпат саргылаах саастан!&lt;br /&gt;</text>
      <sha1>024fqa4fhbddpzd1okictpv3fkfdmgd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Байанай алгыhа (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1143</id>
    <revision>
      <id>5765</id>
      <parentid>5158</parentid>
      <timestamp>2012-12-21T05:54:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5765</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6755" sha1="0mne3wcuaehu96e80b5ij7p18gu4qd6" xml:space="preserve">Кыһыл саһыл кыалыктаах,&lt;br /&gt; 
Хара саһыл хаппардаах,&lt;br /&gt; 
Быалаах кэрэмэс кымньыылаах,&lt;br /&gt;
Ойдоох буурай оонньуулаах,&lt;br /&gt; 
:Бардам тутуу,&lt;br /&gt; 
:Барылы кэскил,&lt;br /&gt; 
:Баай барыылаах&lt;br /&gt; 
::Тойон эһэм!&lt;br /&gt; 
:Истэ сэргэђэлээ,&lt;br /&gt; 
:Көрө бүдүүлээ.&lt;br /&gt; 
Баай хара тыа бала5аннаах,&lt;br /&gt; 
Бараахы Сүүрүк,&lt;br /&gt; 
:Курум хара тыа дурдалаах,&lt;br /&gt; 
:Куоппуту күөйээччи&lt;br /&gt; 
:Курађаччы Сүүрүк,&lt;br /&gt; 
Кураахтаах саалаах,&lt;br /&gt; 
Куоһарыылаах кустуктаах&lt;br /&gt;
Куралай Бэргэн,&lt;br /&gt; 
:Кылыыга ыгааччы,&lt;br /&gt; 
:Тый хара аттаах&lt;br /&gt; 
:Тыңырахаан Быһый,&lt;br /&gt; 
Догдоон хара тыа дурдалаах,&lt;br /&gt; 
Тоңууга тохтотооччу&lt;br /&gt; 
Туолдьут Бэргэн,&lt;br /&gt; 
:Кылыыга ыгааччы,&lt;br /&gt; 
:Тый хара аттаах&lt;br /&gt;
:Тыңырахаан Быһый,&lt;br /&gt; 
Догдоон хара тыа дурдалаах,&lt;br /&gt; 
Тоңууга тохтотооччу&lt;br /&gt;
Туолдьут Бэргэн,&lt;br /&gt; 
:Элимтэђэй таба аттаах,&lt;br /&gt; 
:Элиэђэ эргитээччи&lt;br /&gt; 
:Элик Бэргэн,&lt;br /&gt; 
Айаас таба аттаах,&lt;br /&gt; 
Айађа ађалааччы&lt;br /&gt; 
Алып Самнађай,&lt;br /&gt; 
Күөскэ күңэйээччи,&lt;br /&gt; 
:Күөкэй Боллох,&lt;br /&gt;
:Тойон убайдарым!&lt;br /&gt; 
:Истэ билгэлээң,&lt;br /&gt; 
:Иһиллии чинчилээң!&lt;br /&gt; 
Эргинэ хара тыа&lt;br /&gt;
Эђэһэтин тэрийэр,&lt;br /&gt; 
:Догдоон хара тыа&lt;br /&gt; 
:Тоңуутун торутар,&lt;br /&gt; 
Арыы хара тыа&lt;br /&gt; 
Айатын аңаабыллыыр&lt;br /&gt;
Алгыстаах күннэрим тађыстылар!&lt;br /&gt; 
:Тођус кыл уунуутунан уурар,&lt;br /&gt; 
:Сэттэ кыл чтккэйиитинэн кэбиһэр&lt;br /&gt; 
:Кэскиллээх кэмнэрим кэллилэр.&lt;br /&gt; 
::Баай Барыылаах тойон эһэм!&lt;br /&gt; 
:&quot;Эһээ&quot; диэтэхпинэ&lt;br /&gt; 
:&quot;Эһээ&quot; диир курдук буоларың!&lt;br /&gt; 
Тус бэйэң туһааннаах&lt;br /&gt; 
Дођор кынан туһалаа:&lt;br /&gt; 
Уурбуттаах буолларгын уларытыма,&lt;br /&gt; 
Анаабыттаах буолларгын аралдьытыма.&lt;br /&gt; 
:Мурун анныттан&lt;br /&gt; 
:Булта булан кулу,&lt;br /&gt; 
Атах анныттан&lt;br /&gt; 
Алта айан кулу!&lt;br /&gt; 
:Кыйаар кыйааргыттан кыйдаан,&lt;br /&gt; 
:Үрэх үрэххиттэн уурэн,&lt;br /&gt; 
:Дайђа дайђађыттан таарытан&lt;br /&gt;
::Элиэбэр эргит,&lt;br /&gt; 
::Тоңуубар торут,&lt;br /&gt; 
::Сыһыаммар сыһыаммар сыһыарт!&lt;br /&gt;
Хатараабыт хайгыаны хааннаа,&lt;br /&gt;
Көй боллох  сэксэни көрүлэт,&lt;br /&gt;
Омуннаах уоттах отууга улайдат!&lt;br /&gt;
:Адаар муостааххыттан,&lt;br /&gt;
:Атырдьах атахтааххыттан амсат!&lt;br /&gt;
Бодоңноох тобуктааххыттан,&lt;br /&gt;
Буомнаах сүhүөххүттэн бултат!&lt;br /&gt;
:Сымнађас сыалаахыттан,&lt;br /&gt;
:Сылаас тыыннаахыттан сымсаттар!&lt;br /&gt;
Ардай анађастааххыттан,&lt;br /&gt;
Адьырђа кыылгыттан айан-кэрдэн кулу!&lt;br /&gt;
:Кулу-хара кыдааннаахыттан,&lt;br /&gt;
:Күндү-үтүө түүлээхиттэн&lt;br /&gt;
:Күөйэ-көрсө көтөн кулу!&lt;br /&gt;
Алаас сыhыы сађа&lt;br /&gt;
Арађас танылђаны таттым,&lt;br /&gt;
:Чөңөрө чүөпэ сађа&lt;br /&gt;
:Сөң сөгөлөөнү ођустум,&lt;br /&gt;
:Кэтит сэксэни тэрийдим!&lt;br /&gt;
::Аал уотунан айахтаан&lt;br /&gt;
::Аhатан эрэбин!&lt;br /&gt;
:Күөх уотунан күөмэйдээн&lt;br /&gt;
:Күндүлээн эрэбин!&lt;br /&gt;
::Ађам анах&lt;br /&gt;
::Ардахтаах арыыта,&lt;br /&gt;
Туңуй анах&lt;br /&gt;
Тордохтоох тунађы!&lt;br /&gt;
:Бүрү-бүттүүн, бары-баччыын&lt;br /&gt;
:Аhаан сырђаан туруң эрэ,&lt;br /&gt;
::Тойон эhэлэриэм!!!&lt;br /&gt;
::&quot;ha!.. ha!.. ha..&quot;(кулэр)&lt;br /&gt;
Улуу үрэхтэр иччилэрэ&lt;br /&gt;
Хотун эбэлэрим!&lt;br /&gt;
:Үккүрүүр үрүйэргит,&lt;br /&gt;
:Тыкырыыр тымырдаргыт,&lt;br /&gt;
:Саккырыыр салааларгыт,&lt;br /&gt;
Сэттэ уон сискэл систэргит,&lt;br /&gt;
Ађыс уон адаар арыыларгыт,&lt;br /&gt;
Тођус уон туорай тумулларгыт,&lt;br /&gt;
:Дьүүлэ-дьүhүнэ суох түбэлэргит,&lt;br /&gt;
:Холобура-холооно суох куруңнаргыт,&lt;br /&gt;
:Аата-ахсаана суох аабылааннаргыт&lt;br /&gt;
::бастарыттан&lt;br /&gt;
:Айа-кэрдэ, ыыта-кыйдыы олоруң!..&lt;br /&gt;
::Сэттэ дьэрэкээн хайа,&lt;br /&gt;
::Ађыс мас хайа,&lt;br /&gt;
::Тођус турук хайа иччилэрэ!&lt;br /&gt;
От аннынан обугунаспыт уолаттар,&lt;br /&gt;
Кырыс аннынан сыбдырыспыт уолаттар,&lt;br /&gt;
Сэбирдэх аннынан сибигинэспит сиэттэр,&lt;br /&gt;
::Бары аhаан-сыр5аан туруң!..&lt;br /&gt;
Эђэhэ айађар олорооччу&lt;br /&gt;
Нэк бэргэhэлээх&lt;br /&gt;
Баттах Сарын Уол убайым!&lt;br /&gt;
Кэнтик төрдүгэр кэтэhээччи&lt;br /&gt;
Кыртас хайа сађа сырайдаах&lt;br /&gt;
Маңан Чаңый эдьиийим!&lt;br /&gt;
:Баллайах ойуун кыыhа&lt;br /&gt;
:Таhын Курбай саңаhым!&lt;br /&gt;
Сырбайар-сырыыргыыр,&lt;br /&gt;
Хагыстыыр-хааччахтыыр,&lt;br /&gt;
Буомнуур-буомчалыыр буолаайађытый!&lt;br /&gt;
:Аал уотунан айахтаатым,&lt;br /&gt;
:Күөх уотунан күөмэйдээтим,&lt;br /&gt;
:Аhаан-сырђаан туруң!..&lt;br /&gt;
Төлкөлөөх түөнэ, мађан түөрээх!&lt;br /&gt;
Тэхтиргэ тэптэрэр,&lt;br /&gt;
Очурга ођустарар буолаайађыный!Туску-уо!..&lt;br /&gt;
[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Өксөкүлээх хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>0mne3wcuaehu96e80b5ij7p18gu4qd6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Billinghurst</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1147</id>
    <revision>
      <id>5162</id>
      <timestamp>2012-04-23T08:51:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Billinghurst</username>
        <id>416</id>
      </contributor>
      <comment>'{{softredirect|m:user talk:billinghurst}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5162</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41" sha1="797xp8s834df37m164ayal1cflhmawy" xml:space="preserve">{{softredirect|m:user talk:billinghurst}}</text>
      <sha1>797xp8s834df37m164ayal1cflhmawy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оо, хаһан да... (Варвара Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1149</id>
    <revision>
      <id>5165</id>
      <timestamp>2012-05-02T07:47:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5165</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1110" sha1="46t0yb0t3x4wqyr7dyxj8wj1q8zuz2z" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Индигиир... (В. Потапова)]] 
 | next       = [[Сир үрдэ (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Былыттаах күн}}
&lt;poem&gt;
Оо, хаһан да
Харахтыы илик
Хаар маҥан баттахтаах 
Хаарыан хайаларым,
Оо, хаһан да 
Үктэнэ илик 
Үрдүк чыпчаал өргөстөөх
Үтүөкэн очуостарым,
Ахтабын эһигини,
Ахтабын!
Оо, хаһан да 
Амсайа илик
Алтан көмүс отонноох
Айгыр-силик айылҕам,
Оо, хаһан да
Айааһамматах
Ахсым айаннаах,
Айаас долгуннарым,
Суохтуубун эһигини,
Суохтуубун!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>46t0yb0t3x4wqyr7dyxj8wj1q8zuz2z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сир үрдэ (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1150</id>
    <revision>
      <id>5166</id>
      <timestamp>2012-05-02T07:50:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5166</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1404" sha1="bdymptb7unc5y2599y83xcfmlko2khz" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Оо, хаһан да... (Варвара Потапова)]] 
 | next       = [[Түүл (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Сир үрдэ}}
&lt;poem&gt;
Атара сэлиинэн
Айанныахтаах түгэннэрим
Аргыый аҕай үктүүллэр
Күнэ суох күн
Мөдөөт атылларынан.
Мин билэбин - 
Дууһам дьулуһар
Ахсым айаҥҥа,
Мин түүйэбин - 
Yйэм сарбыллар
Бу маннык халлааҥҥа.
Сыыдам сырыыны
Айхаллыыр,
Оо, мин дохсун сүрэҕим,
Уоскуйума,
Улуктуйума,
Бу нэс,
Бу нүһэр барыартан!
Көһүт,
Былыт түгэҕиттэн,
Бытааннык да буоллар,
Быгыахтаах
Чаҕылхай сырдыгы!
Көһүт,
Миигин эрэ буолбатах,
Бар дьоҥҥун даҕаны,
Долгута,
Соһута,
Мичилитиэх,
Күүттэриилээх
Күндү Күнү!
Көһүт,
Көһүт эрэ!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>bdymptb7unc5y2599y83xcfmlko2khz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Түүл (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1151</id>
    <revision>
      <id>5167</id>
      <timestamp>2012-05-02T07:51:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5167</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2907" sha1="fzdxzw2heqceu7ojldsoxrtn3hnqqla" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Сир үрдэ (В. Потапова)]]
 | next       = [[Билбэт этим... (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Түүл}}
&lt;poem&gt;
Ыйдаҥа нуһараҥын саптан,
Ыаллар утуйа сыталлар.
Арай кэриир ыта, хараастан,
Айманар, үөһэ ханталлан.

Дьиэлэр лүҥкүрбүт күлүктэрин
Чуумпу кыһанан харабыллыыр,
Дьоннор дьиктилээх түүллэрин
Алтан ый түннүктэн маныыр.

Арбы-сарбы хос иһигэр,
Дьэбиннээх орон үрдүгэр,
Дьон кистэл санааларын
Түһүүллэр бу баарынан.

Мин түүлүм — иккис олоҕум,
Мин түүлүм — дьиктилээх олоҕум.
Бу кэмҥэ мин көрөбүн 
Чолбон харахтаах хотой буолан,
Хара дьоруо акка хам сыстан,
Манчаары үөһэнэн көтөрүн.

Кини тугу эрэ өйдүүрдүү,
Хаһааҥҥыны эрэ ахтардыы,
Кубаҕай очуос үрдүгэр
Тохтуур, мин иннибэр.
Мин этэбин сөһүргэстии,
Ардах аргыый ибиирбитинии:
“Эр бэрдэ!
Илт миигин бэйэҕэр,
Үрүҥ былыт кэтэҕэр.
Мин эйиэхэ аргыс,
Көҥүл кулут буолуом,
Күөх куйаар дьолун суоллуом!..”

Харда саҥа дорҕооно
Хайа үрдүнэн дуораһыйар,
Кини ис хоһооно
Хаардаах тобураҕынан таһыйар:
“Өйө суох сордоох!
Хаһан, ханна истибитиэҥ,
Хайа үйэ кулута
Ханнык дьолу сиппитин?
Мин дьоло суоҕум.
Иэстэбил,
Таптал,
Көҥүл туһунан санаа
Кулуттара этим.
Билигин да көҥүлэ суохпун —
Көмүллүбүт 
Санааларбар кулуппун!
Көстүбэт Көҥүл дохсун долгунугар 
Мин олоҕум тимирбитэ,
Аны албын ыра доҕууругар
Айыы оҕото иҥнибэтин!..
Уһугун!..”
Хара атынан Манчаары көтүттэ,
Арай, таас таммалыыр, көөрөттөн...
Манчаары, Манчаары,
Тоҕо мин, мунчаара,
Истэбин эн ааккын,
Сиргэ көстөн ааспыккын?..


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>fzdxzw2heqceu7ojldsoxrtn3hnqqla</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Билбэт этим... (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1152</id>
    <revision>
      <id>5168</id>
      <timestamp>2012-05-02T07:53:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5168</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1037" sha1="4ugo1jxttq00g610tpq5tgt4suztpeh" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Түүл (В. Потапова)]]
 | next       = [[Чуҥкуйа чуҥкунуур чуумпубар (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Билбэт этим,
Таайбат этим,
Оҕо сылдьан,
Оонньуу сылдьан.
Ол барыта 
Ордон хаалыан
Ыраас халлаан өйдөбүлүгэр,
Өйүм, сүрэҕим түгэхтэригэр...
Билигин эмиэ 
Умнабын —
Бүгүҥҥү көтүүм,
Бу үрдүк күүрүүм
Бүтэн саһыахтарын,
Хаһан эрэ,
Ханнык эрэ 
Хара киэһэ
Хоһум иһин 
Күндээрдэ сырдатыахтарын.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>4ugo1jxttq00g610tpq5tgt4suztpeh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чуҥкуйа чуҥкунуур чуумпубар (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1153</id>
    <revision>
      <id>5169</id>
      <timestamp>2012-05-02T07:54:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5169</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2067" sha1="9dhuc918h5rleykka64tua05ohqf4lf" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Билбэт этим... (В. Потапова)]]
 | next       = [[Хайа аакка  (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Чуҥкуйа чуҥкунуур чуумпубар ,
Муунтуйа ытыллар будулҕаммар,
Өрүүтүн буруйдуубун бэйэбин эрэ,
Өрүүтүн көрдүүбүн куотар суолу.

Ыраахтан-чугастан ыҥырар курдуктар
Ыраас ыралар, кэрэ санаалар,
Арай мин мунчаарыы ытылҕаныттан
Хайдах да босхолонору билбэппин.

Аҥаардас айманыыттан бэйэм салаҕабын,
Таптыыбын эбээт ылааҥы сааскыбын,
Ол иһин ини ардыгар тиэтэйбэппин,
Төннөрөр кыаҕа суохпар сэмэлэнэбин.

Сэмэлэнэбин
Сэрэҕэ суох сэһэргэспиппэр
Кутталы билиммэтэх куппар-сүрбэр,
Кэнэним кэдэргитэ эргийэригэр,
Сүтүкпүн булаат да, сүтэрэр күннээхпэр.

Дьонтон буолбатах, бэйэбиттэн хоргутабын.
Хоһум аанын аһаҕас хаалларан
Хонук сылааспын куоттарбыт хомолтобуттан
Хорҕойор суолбун булбакка бутуллабын.

Ким итэҕэйиэй, бэйэбин кэнийэрбин,
Айбыт айыыларбын ааттаһа кэмсинэрбин,
Алҕаспын, алдьархайбын умнубаккабын 
Арылы күннэрбин атаҕастыыр абаккабын!..


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>9dhuc918h5rleykka64tua05ohqf4lf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хайа аакка (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1154</id>
    <revision>
      <id>5170</id>
      <timestamp>2012-05-02T07:55:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5170</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="953" sha1="n75lyw8yph8gcezb39no2t026kwzgiv" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Чуҥкуйа чуҥкунуур чуумпубар (В. Потапова)]]
 | next       = [[Мин ханнык уоскулаҥы көрдүүрбүн  (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Хайа аакка — сүгүрүйүөхпүн,
Ханнык таҥараҕа — үҥүөхпүн,
Төрүт, төрүт билбэппин,
Төрдүн, төбөтүн көрбөппүн.
Арай,
Бары санньыар санаалар
Баарыстарыгар уйдарар
Курус ырыалаах оҥочобун
Холку айанын ордоробун...


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>n75lyw8yph8gcezb39no2t026kwzgiv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин ханнык уоскулаҥы көрдүүрбүн (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1155</id>
    <revision>
      <id>5171</id>
      <timestamp>2012-05-02T07:56:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5171</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1820" sha1="0yb1dkup00q5zubs0i4guah0du36fb0" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Хайа аакка  (В. Потапова)]]
 | next       = [[Ким барыта бу дойдуга (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Мин ханнык уоскулаҥы көрдүүрбүн,
Мин ханнык күөххэ тардыһарбын,
Билиэ суоҕа хайа да өтө көрөөччү,
Билиэ суоҕа хайа да дириҥи өйдөөччү.

Билэбин арай бэйэм биири —
Уоскулаҥы булуом суоҕа син биир:
Уматыҥ баҕардар уон сыл
Уларыйбат таптал уон уотугар,
Минньитиҥ миигин кэрэ кэпсэлинэн,
Холбооҥ мин аҥала сүрэхпин
Сүүс уон араас итэҕэл утаҕынан.
Туох да диэҥ
Күрэниэ суоҕа миигиттэн мин кистэлим —
Мин аан дойдубар андаҕарым.
Күрэниэ миигиттэн албын хойур,
Көмүскүө миигин көрбөт доҕорум,
Көнө сүрэхтээх кэрэмэс доҕорум.
Албыннатар да күммэр —
Албынныа суоҕа миигин айгыр-силик айылҕам,
Арбанар да күммэр —
Арбыа суоҕа миигин ааргы атаһым.
Албыннаатыннар, арбаатыннар,
Албаһым олох суох хайаларыгар да хардарар.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>0yb1dkup00q5zubs0i4guah0du36fb0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ким барыта бу дойдуга (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1156</id>
    <revision>
      <id>5172</id>
      <timestamp>2012-05-02T07:57:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5172</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1688" sha1="exo09j0p827g746nrpvgw9bs7glvq72" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Мин ханнык уоскулаҥы көрдүүрбүн (В. Потапова)]]
 | next       = [[Олох уустук дииллэр  (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Ким барыта бу дойдуга
Кими эрэ таптыыр, аһынар.
Уонна олоҕун устатыгар
Тугу эрэ айар, уһанар.

Сорох мас суорар, таҥастыыр —
Саҥа дьиэ кылбайан тахсар,
Сорох түннүк таастыыр —
Күн сырдыгын хомуйсар.

Атыттар бурдук ыһаллар —
Өлгөм үүнүүнү бэрийэллэр,
Сааланан бултуу бараллар —
Илии тутуурдаах эргилэллэр.

Хайалара эрэ дьону үөрдээри,
Киһи олоҕун кэрэнэн симээри,
Хаарга сибэкки үүннэрэр,
Үтүө санаа күөҕү тилиннэрэр!

Кутуйах бурдук хаһаанар,
Тииҥ да ойуоккалаабат мээнэ,
Ким-туох барыта кыһанар —
Дьылтан дьыл дьолун эбинэ.

Ким барыта бу дойдуга
Кими эрэ таптыыр, аһынар.
Уонна олоҕун устатыгар
Тугу эрэ айар, уһанар.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>exo09j0p827g746nrpvgw9bs7glvq72</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Олох уустук дииллэр (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1157</id>
    <revision>
      <id>5173</id>
      <timestamp>2012-05-02T07:59:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5173</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="934" sha1="gdj6tesh5g8aqheuvcth44ppp527c9h" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Ким барыта бу дойдуга (В. Потапова)]]
 | next       = [[Туора дойду уот халлааныгар (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Олох уустук дииллэр, 
Дьоннор бары ирдииллэр,
Ханнык эрэ сокуоннары —
Айылҕа аар сурааһыннарын.
Мин дьону үтүктэбин,
Көрдүүбүн киһи-аймах сүтүктэрин
Ыаллар көспүт өтөхтөрүгэр,
Сууллар сулустар түмүктэригэр...


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>gdj6tesh5g8aqheuvcth44ppp527c9h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туора дойду уот халлааныгар (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1158</id>
    <revision>
      <id>5174</id>
      <timestamp>2012-05-02T08:00:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5174</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1296" sha1="e2kptnkel9z7wj6xiwgpz5njdm2mjgu" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Олох уустук дииллэр (В. Потапова)]]
 | next       = [[Ийэ тыл  (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Туора дойду уот халлааныгар,
Доҕоруом, сүрэххин харыстаар,
Сахаҥ сирин сырдык хаарыгар
Эҕэрдэ ыытаргын умнумаар.

Мунар-тэнэр, туоххаһыйар
Санаа дьукаах киирдэҕинэ, —
Курус ырыа тылларыгар
Холбоор нарын иэйиигин.

Ол ырыаҕын мин истиэҕим, 
Эн таскар хайаан да тиийиэҕим,
Халлаан сулуһун харахтанан,
Хараҥа түүлгэ сууланан.

Билиэм ахтар сүрэх ырыатын
Олох миэхэ эмиэ анаабытын,
Сырдык ыра кэрэ кэскилин
Мин эрэнэ кэтиэм билигин...


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>e2kptnkel9z7wj6xiwgpz5njdm2mjgu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ийэ тыл (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1159</id>
    <revision>
      <id>5175</id>
      <timestamp>2012-05-02T08:01:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5175</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1355" sha1="msdjmiinauoiw3bi5ysevojws9lrgcs" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Туора дойду уот халлааныгар (В. Потапова)]]
 | next       = [[Ол аата... (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Ийэ тыл}}
&lt;poem&gt;
Хас үйэ буолла хаһааммыппыт
Хаарыан бэйэлээх ийэ тылбытын?
Кэтит да кэми уҥуордааммыт
Илдьэ кэлбиппит кини талыытын.

Сахалыы туойан саатыыллара
Буор балаҕан үйэтин сахалара,
Эҥээрийэн ырыа саҕыллара,
Дьиэ иһэ ырыанан туолара.

Саҥа олох дьикти саргытын 
Саха доллоһута туойбута,
Эргэ олох эстэн барбытын 
Эмиэ иэйэн хоһуйбута.

Кыра бэйэбит улааппыппыт,
Ийэбит үүтүн эмэммит —
Алаас буоругар андаҕайбыппыт
“Ийэ тылбытын таптыахпыт” дэһэммит.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>msdjmiinauoiw3bi5ysevojws9lrgcs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ол аата... (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1160</id>
    <revision>
      <id>5178</id>
      <parentid>5177</parentid>
      <timestamp>2012-05-02T08:05:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5178</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1187" sha1="93u828h3w25fbpijntmsqhwttvmmfjk" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Ийэ тыл (В. Потапова)]]
 | next       = [[Хаһан эрэ мунчаара (Катяҕа) (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Ол аата}}
&lt;poem&gt;
Дьахтар саҥата суох санааргыыр.
Ол аата —
Ким эрэ кими эрэ атаҕастыыр...

Баччыр оҕо иэрийэ ытыыр.
Ол аата —
Олох саҥаттан саҥалыы салҕанар.

Урааттан кыым төлүтэ ыһыахтыыр.
Ол аата —
Ойуурга бүтэ илик оттук мас.

Күһүн өлгөмнүк ардыыр,
Халыҥ хаарынан систэри, 
                      сыһыылары 
                           сабыталыыр.
Ол аата —
Хагдарыйыа суоҕа эһиилги өҥ сиэмэтэ...


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>93u828h3w25fbpijntmsqhwttvmmfjk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хаһан эрэ мунчаара (Катяҕа) (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1161</id>
    <revision>
      <id>5179</id>
      <timestamp>2012-05-02T08:06:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5179</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1539" sha1="4e0tqih4lo5oyxkbu74qvvsbeg8z8vf" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Ол аата... (В. Потапова)]]
 | next       = [[Зояҕа, Розаҕа (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
                                               ''Катяҕа''

Хаһан эрэ мунчаара
Өйдөөн сэмээр ааһаар,
Эдэр сааһын түннүгүнэн
Көстөн ааспыт күлүкпүн.

Баҕарабын сырдык санньыар
Ол кэмҥэ уоскун сылытыан,
Холус санаалар мөккүөрдэринэн,
Айдааннаах олохпут мөссүөнүнэн.

Туох билиэй, баҕар,
Мин суох да буолуом,
Ол да буоллар, саатар,
Эн санаар, доҕоруом —

Хайдах биһиги күҥҥэ
Уончата кыыһырсарбытын,
Уонна, эмиэ сол түгэҥҥэ
Бэйэ-бэйэбит саргытын 
Самныбатыгар эрэлбитин
Таҥара оҥостон үҥэрбитин.

Уонна, уонна, өйдөөр, бука,
Уоттаах таптал туһугар
Күлүмнүүр күннээх бакаал
Ыраас санаабыт хоһугар!..


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>4e0tqih4lo5oyxkbu74qvvsbeg8z8vf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зояҕа, Розаҕа (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1162</id>
    <revision>
      <id>5180</id>
      <timestamp>2012-05-02T08:08:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5180</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1625" sha1="c7ls12vlasx3dbtt6kw4kxq4nfrzzzp" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Хаһан эрэ мунчаара (Катяҕа) (В. Потапова)]]
 | next       = [[Үчүгэй да күн этэ! (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Зояҕа, Розаҕа}}
&lt;poem&gt;
Үс кыысчаан олорбуттар
Үллэр Бүлүү биэрэгэр,
Үһүөн да тапсыбыттар
Үрдүк ыра иннигэр.
Үөһээттэн ыйаах дэнэр
Үрдүкү анал, эбэтэр дьылҕа
Үргүппүт сылаас эйгэни —
Үрэллибит үс кыыс олоҕо.
Арахпыт биир кыыстара
Албан ыра, дьол аатыгар,
Күүһүрдэр эрэ ахтара
Санньыйар эбит ардыгар:
“Өрүү саныыбын олустук
Бүлүү эбэбин, хараастан.
Сатаныа суох санааларбын
Салгын гынан аһаабыппын...
Уурайыым 
Сулустуун айанныыртан,
Аккаастаныым
Ыйдаҥаҕа ыллыыртан,
Алҕаһаамыым, алыс,
Кэмсинимиим, кэбис!
Илдьиҥ миигин, дьүөгэлээр,
Ыраах-ыраах аларга,
Ылбаҕай мичээр ыһыллар
Ылааҥы күннээх алааска...”


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>c7ls12vlasx3dbtt6kw4kxq4nfrzzzp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үчүгэй да күн этэ! (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1163</id>
    <revision>
      <id>5181</id>
      <timestamp>2012-05-02T08:09:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>' {{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5181</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1817" sha1="cnl9ta69oyvnejluhesqc9jheu8ptgn" xml:space="preserve">
{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Зояҕа, Розаҕа (В. Потапова)]]
 | next       = [[Өрдөөҥҥүтэ мин билбитим (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
                                     ''С.М. сырдык кэриэһигэр''

Үчүгэй да күн этэ!
Үгүс үтүө дьоннуун сэргэ
Үөрэ-көтө, көтөҕүллэ,
Харбаан кииртиҥ чуумпу күөлгэ.
Сор кыҥаабытын билбэккэ,
Утары сүүртүҥ өлүүгэ.
Онтон эмискэ туох баар эттэ
Хаһыытыыр чуумпунан: “Бүттэ!”
Кытыастар уотунан 
               күн ыһыахтана түстэ,
Харааһынна халлаан, 
               кыараан ылла, кыбыста,
Онтон эмиэ уурайда,
Күн уота да уоскуйда...
Билэллэр эбээт кинилэр
Үлтүрүйбэт үйэлээхтэр
Ахсааннарыгар аналларын,
Сортон, Дьолтон ыраахтарын.
Таайаллар эргэ таабырынныы
Чэпчэкитик, холкутук:
Биллэ да, биллибэккэ да
Тэҥэ суохтук олоробут,
Киһи-аймахха кэриэһи —
Тимир көмүс кэриэһи
Үйэлэргэ одуулуохтарын —
Халлаан сулуһа — мичиҥнии,
Күн уота — килбэҥнии!..

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>cnl9ta69oyvnejluhesqc9jheu8ptgn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өрдөөҥҥүтэ мин билбитим (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1164</id>
    <revision>
      <id>5182</id>
      <timestamp>2012-05-02T08:10:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>' {{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5182</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1641" sha1="7wlx6s4kwfjges37a3bcy73grg8wgtz" xml:space="preserve">
{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Үчүгэй да күн этэ! (В. Потапова)]]
 | next       = [[Хап-хара кырдьаҕас куоска (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Өрдөөҥҥүтэ мин билбитим
Өндөл халлаан үрдүгүн,
Дабайан тахсыбыт үрүҥ күн
Суккуллар ыраас утахтара
Таптал сырдык тылларын
Сибигинийэр курдуктарын —
Сибэкки ол иһин тылларын.

Онтон ыла мин кэтэспитим, —
Сааскы харалдьык тахсыыта,
Сарыал сардаананан кыыһыыта, —
Бухатыыр мичээр кэһиитин
Бу өрө уунан кэлиитин.

Ол миччэр, итэҕэйэбин,
Бэлэхтиэ дьоҥҥо кэрэни —
Өрүү эйэҕэс сэбэрэни,
Уонна олох чысхаанын 
Тулуйар чыҥыс хааны.

Дьоннор, мин көрдөһөбүн:
Дьоллоон дьону араарбакка!
Түгэҥҥэ да мунаарбакка!
Түҥэтиҥ эһи барҕатык
Сырдык мичээр баайгытын,
Оччоҕо, бука, кинилэртэн
Булуоххут таптал сибэккитин...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>7wlx6s4kwfjges37a3bcy73grg8wgtz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хап-хара кырдьаҕас куоска (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1165</id>
    <revision>
      <id>5183</id>
      <timestamp>2012-05-02T08:11:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5183</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1569" sha1="cff7798x3grkpezdbfe7ndbl2qpzcs8" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Өрдөөҥҥүтэ мин билбитим]]
 | next       = [[Отуппун туола иликпинэ (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Хап-хара кырдьаҕас куоска}}
&lt;poem&gt;
Тымныыга, хараҥаҕа олороро,
Хап-хара кырдьаҕас куоска.
Оргууй санньыйа көрөннөр,
Өйбөр хатана сөҥөннөр,
Уоттара өспүт харахтара
Мин уйулҕабын таарыйтара.

Хаарыан эдэркээн кэмнэрин,
“Чээн, барахсаны”, — дэнэрин,
Эрэйдээх түһүүрэ, бадаҕа, —
Ол курдук олохто ырааҕа.

Дьүлэй таастан үөстээх сүрэҕэ
Биирдэ да долгуйан ылбатаҕа,—
Кырдьыбыт, буорайбыт эрэйдээҕи
Хаһаайката таһырдьа бырахтаҕа.

Тымныыга, хараҥаҕа олороро,
Хап-хара кырдьаҕас куоска.
Оргууй санньыйа көрөннөр,
Өйбөр хатана сөҥөннөр,
Уоттара өспүт харахтара
Мин уйулҕабын таарыйтара...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>cff7798x3grkpezdbfe7ndbl2qpzcs8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Отуппун туола иликпинэ (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1166</id>
    <revision>
      <id>5184</id>
      <timestamp>2012-05-02T08:12:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5184</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1119" sha1="ftkizw4je3q910rclyrzx0nga32ln8i" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Хап-хара кырдьаҕас куоска (В. Потапова)]]
 | next       = [[Улуу буолбатах эбиппин (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Отуппун туола иликпинэ,
Олохпун салҕаан бүттэхпинэ,
Оо, доҕотторуом, санаарыҥ,
“Сымнаан” иһэҥҥит ахтаарыҥ...

Үтүөҕэ дьулуһар аналлааҕым,
Эдэр сырдык ыралааҕым,
Таптыыр дьоммор бэлэхтиирим
Эйэҕэс сүрэҕим иэйиитин.

Күүтэрим өлгөм сибэккилээх,
Ыйдаҥа тунала бэлиэлээх
Истиҥ мичээр алларын,
Үчүгэй киһи буларын...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>ftkizw4je3q910rclyrzx0nga32ln8i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улуу буолбатах эбиппин (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1167</id>
    <revision>
      <id>5185</id>
      <timestamp>2012-05-02T08:13:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5185</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1098" sha1="hx2rvjh03ve80e466nn9kxane6fk6g1" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Отуппун туола иликпинэ (В. Потапова)]]
 | next       = [[Балаҕан ыйын маҥнайгы күнэ (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Улуу буолбатах эбиппин
Уордайбакка мин иһиттим,
Аһара ылан сиэбиппин
Атын мүөттээх сибэккиттэн...

Барыта албын буоллаҕа,
Күдэҥҥэ көтөн хааллаҕа —
Ытыы-күлэ ыллаабытым,
Ыйдаҥа түүн илэ хаампытым.
Көмүс тыллаах күөрэгэйим
Көтөн тахсыбыта күөрэйэн...
Ол туох буолуой, биэбэйим,
Туруом, иирэлии иэҕэйэн.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>hx2rvjh03ve80e466nn9kxane6fk6g1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балаҕан ыйын маҥнайгы күнэ (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1168</id>
    <revision>
      <id>5186</id>
      <timestamp>2012-05-02T08:14:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5186</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2188" sha1="gkj0gt4vrqvjtszy94iyy0nj5djzeas" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Улуу буолбатах эбиппин (В. Потапова)]]
 | next       = [[Уулуссанан ааһар уолттар, кыргыттар (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Балаҕан ыйын 1 күнэ}}
&lt;poem&gt;
Балаҕан ыйын маҥнайгы күнэ
Бүгүн эмиэ мичилийэ үүннэ.
Сэттэлээхтэр уонна уон сэттэлээхтэр
Сиэттиһэннэр бу иһэллэр.
Кинилэр оҕо саас кэһиилээхтэр,
Сибэкки мичээрдээх илиилээхтэр...

Оскуола, оо, ким умнуой, эйигин —
Оҕо саас дьоллоох биһигин,
Оонньуу-күлэ ойуоккалаабыт
Күн уоттаах кылааспытын,
“Биири”, “биэһи” да ылаттаабыт
Чаҕыл сырдык сылларбытын...
Умнубаппыт эбээт дьиэбитин,
Син ол кэриэтэ саныыбыт, суохтааммыт,
Ыраахтан үөрэбит эйигин сурааммыт...
Убайы-эдьиийи көрбүттүү, сэргээммит
Оскуолабыт кэмнэрин сэлэһэбит,
Сири, Ыйы эргийэр космонавтар ,
Албан аатырбыт да поэттар,
Сибэкки үүннэрэр идэлээхтэр
Уонна да эҥин бэйэлээхтэр
Сүгүрүйэ, ытыктыы ааһаллар
Сүүрбэһис үйэбит халлааныгар
Көтүппүт ол оскуолаларын,
Кырдьаҕас, чулуу учууталларын.

Балаҕан ыйын маҥнайгы күнэ
Бүгүн эмиэ мичилийэ үүннэ.
Дорообо, олохпут улуу түгэнэ,
Сыдьаайа тур сүппэт өҥүнэн!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>gkj0gt4vrqvjtszy94iyy0nj5djzeas</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уулуссанан ааһар уолттар, кыргыттар (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1169</id>
    <revision>
      <id>5187</id>
      <timestamp>2012-05-02T08:15:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5187</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1480" sha1="130e2z1eg5kpqeeli3v7xtw7a7y8rz9" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Балаҕан ыйын маҥнайгы күнэ (В. Потапова)]]
 | next       = [[Төрөппүтэ биһигини Сир ийэ (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Уулуссанан ааһар уолттар, кыргыттар
Умуллубат уоттаах чоҕул харахтарыгар
Булан үөрэбин бэйэбэр умуллубаты.
Кинилэр хаҥыл таһааларыттан,
Килбиэн кэрэ ньуурдарыттан
Кэҥии сырдыыр килбик дууһам.
Оччоҕо таайабын — бу оҕолор —
Сирдээҕи күннэр, 
                  мин күүтэр аргыстарым.
Мин тулабар уматаллар сааскы ыралары,
Бэлэхтииллэр киирбэт күннээх киэһэлэри.
Кууһуохпун баҕарабын оччоҕо кинилэри
Кустук дьэрэкээн өҥүн сараадытан.
Үрдүөхпүн баҕарабын  кинилэртэн тирэнэн
Күн сырдыгын кинилэртэн иҥэринэн!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>130e2z1eg5kpqeeli3v7xtw7a7y8rz9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төрөппүтэ биһигини Сир ийэ (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1170</id>
    <revision>
      <id>5188</id>
      <timestamp>2012-05-02T08:16:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5188</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1324" sha1="9k8gy4o152x9chogr8uz8muy4zxw580" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Уулуссанан ааһар уолттар, кыргыттар (В. Потапова)]]
 | next       = [[Тапталым күүһүнэн (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
                                                     ''С.С-ҕа''

Төрөппүтэ биһигини Сир ийэ
Сүрэхпит тэбиитин сүүмэрдээн,
Аҕабыт буолбута сүүрбэһис үйэ
Олох кыымын тэҥҥэ бэлэхтээн.
Онтон ыла орто дойдуга олоробут,
Олох туһугар мөхсөр оҕолорбут.
Мин төрөөбүт эбиппин
Кыргыс дуораана сүтүүтэ,
Чуумпу аргыстаах кэлбиппин
Айылҕа саҥа уһуктуута.
Көрөбүн тахсар күн күлүмэ
Суолбутугар тэлгэнэрин,
Сир Ийэ, кэхтиини билимэ,
Үөрдэ тур эдэр сүрэхпитин.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>9k8gy4o152x9chogr8uz8muy4zxw580</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тапталым күүһүнэн (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1171</id>
    <revision>
      <id>5189</id>
      <timestamp>2012-05-02T08:17:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5189</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2983" sha1="qapdzbifvs5oymkv3ij5wun4yq9r374" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Төрөппүтэ биһигини Сир ийэ (В. Потапова)]]
 | next       = [[Хойуу туманныын куустуһан (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Тапталым күүһүнэн}}
&lt;poem&gt;
Уһуктабын ардыгар соһуйан,
Кыра да тыастан уйгууран, 
Самолет да ньиргийэр дуораана
Санатар миэхэ атын уорааны —
Ханна эрэ сабардаабыт
Хараҥа түүннэргэ былдьаппыттар
Ытаһар курдуктар мин тулабар оччоҕо.
Эдэри эспит,
Кырдьаҕаһы кыһалҕалаабыт,
Эрэйи элбэппит иирээни батыһа
Эргийэ көрөбүн Сири тула.
Тугу сүрэй!
Хайа диэки хайыс — сааны сүкпүт саллааттар
Ханна барытыгар харысхала суох үктэнэллэр.
Онтон долгуйан, абаран-сатаран,
Андаҕар биэриэхпин ордук баҕардым.
Иитиллибит Ийэ дойдубар,
Аймах дьоммор алгыстаах санаабын
Туттарар дохсун баҕанан туоллум.

Бу утуйан буккуруу сытар сиэним уолчаан
Хаһан да хааны тохпотун туһугар,
Бу түүлүгэр мичээрдии сытар мин балтым
Хаһан да хараҕын уута тахсыбатын туһугар.
Мин аймах дьонум, доҕотторум
Бары билэр-билбэт дьоһун дьонум
Олохтоох дьоллоро
Хаһан да огдолуйбатын туһугар,
Мин көрө илик сибэккилэрим
Хагдарыйан куоппаттарын иһин,
Бэйэм төрөтө илик оҕолорум 
Төлкөлөрө түҥнэстибэтин иһин,
Мин көрө илик сибэккилэрим 
Хагдарыйан куоппаттарын иһин,
Миигин таптыы илик доҕорум 
Тапталын сылааһын иһин,
Тапталы түүйэр эрэ
Эдэр кыыс оҕо сэмэй түүлүн иһин,
Кэрэ кыыһын кэтэһэр 
Эдэр уолан дьолун иһин,
Кырдьаҕас ийэм сылаас кыстыгын иһин,
Мин утары туруохпун баҕарабын
Уоттаах охсуһуу кирбиитигэр,
Уонна барыларын быыһаан ылыахпын
Уордайбыт тапталым күүһүнэн!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>qapdzbifvs5oymkv3ij5wun4yq9r374</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хойуу туманныын куустуһан (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1172</id>
    <revision>
      <id>5190</id>
      <timestamp>2012-05-02T08:19:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5190</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="938" sha1="mh5ubx6srsh464wqmbrjtom2j9es1w5" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Тапталым күүһүнэн (В. Потапова)]]
 | next       = [[Олох тугу анаабытын (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Хойуу туманныын куустуһан,
Тыйыс тымныылыын уураһан,
Сахам кыыһа көрүлүүр,
Күлүүк ыйдыын үҥкүүлүүр.

Чаҕылыспыт сытыы-хотуу сулустар
Мичийэ-сырдыы умайбыттар,
Ол быыһыгар эмиэ санньыһаллар —
Хара түүн хаарынан ытаһаллар...


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>mh5ubx6srsh464wqmbrjtom2j9es1w5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Олох тугу анаабытын (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1173</id>
    <revision>
      <id>5191</id>
      <timestamp>2012-05-02T09:02:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5191</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1231" sha1="mynxetlwfrr3vmkfp6lv7zhhdtb7hrb" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Хойуу туманныын куустуһан (В. Потапова)]]
 | next       = [[Оо, суох, син биир (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
 Олох тугу анаабытын
Барытын билэ сатаабытым:
Доҕор эрэллээх сарынын,
Таптал дьикти таабырынын.

Арай биирдэ өйдөөбүтүм —
Суох эбит мин көрдөөбүтүм —
Уоттаах таптал сөҕүрүйэр,
Кураанах мастыы күлүбүрээт,
Доҕор күүһэ үлтүрүйэр,
Эппит тылын эҕирийээт.

Ол да буоллар абарбычча,
Ону-маны санаабычча,
Охтон хаалбат туһугар
Олох иһин охсуһар
Аналы талан ылары,
Атастар, баҕарыҥ, бары!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>mynxetlwfrr3vmkfp6lv7zhhdtb7hrb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оо, суох, син биир (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1174</id>
    <revision>
      <id>5192</id>
      <timestamp>2012-05-02T09:03:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5192</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="831" sha1="j1ww4bf5cc02zoj1ix63i9rq20czkna" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Олох тугу анаабытын (В. Потапова)]]
 | next       = [[Суох, итэҕэйбэппин (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Оо, суох, син биир,
Ордон хаалыам охсууттан,
Кэрэҕэ сирдиир
Туоруом суоҕа ыллыктан.

Олох дохсун баалыгар
Тимириэм суоҕа, хата,
Үтүө баҕам кыаҕыгар
Эрэнэбин, чахчыта!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>j1ww4bf5cc02zoj1ix63i9rq20czkna</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Суох, итэҕэйбэппин (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1175</id>
    <revision>
      <id>5193</id>
      <timestamp>2012-05-02T09:04:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5193</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="844" sha1="ka2ej1bndqt0p2oshw9y9ad1rbfgj21" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Оо, суох, син биир (В. Потапова)]]
 | next       = [[Көрөрүм мин төрүөхпүттэн (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Суох, итэҕэйбэппин,
Титирэстии 
Сүгүрүйбэппин —
Дохсун баҕа баарыһа
Илдьирийэ имиллэр 
Илбистээх долгунугар,
Үрүҥ санаа үнүгэһэ
Үлтү хагдарыйар
Үргүөрдээх хаһыныгар!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>ka2ej1bndqt0p2oshw9y9ad1rbfgj21</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көрөрүм мин төрүөхпүттэн (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1176</id>
    <revision>
      <id>5194</id>
      <timestamp>2012-05-02T09:05:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5194</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1185" sha1="a7lpjumv0ww2g23xxvpgzu7uf2gz7s0" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Суох, итэҕэйбэппин (В. Потапова)]]
 | next       = [[Дьоннор, дьону таптааҥ! (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Көрөрүм мин төрүөхпүттэн —
Күөдьүйээт, умуллар саһарҕаны,
Сэксэйэ кырдьыбыт сибэккиттэн
Сэбирдэх тамныырын — кутурҕаны.

Иччитэх, халыҥ тыаҕа, халыйан,
Иһийбит этэ чуумпу налыйан.
Тулабар, сырдык санньыары ыһаннар,
Тураллара мааны хатыҥчааннар.

Ити курдук мин кэхтиибин
Олох бэйэтинэн кэпсиирэ...
Ол эрээри эрэнэ кэтиибин
Үүнэр күҥҥэ киһи кэрэхсиирин...


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>a7lpjumv0ww2g23xxvpgzu7uf2gz7s0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дьоннор, дьону таптааҥ! (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1177</id>
    <revision>
      <id>5195</id>
      <timestamp>2012-05-02T09:06:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5195</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="948" sha1="nitdojro8t4ha8sjow52afyzh3kgktv" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Көрөрүм мин төрүөхпүттэн (В. Потапова)]]
 | next       = [[Бэйэбэр (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Дьоннор, дьону таптааҥ!}}
&lt;poem&gt;
“Суор суорун хараҕын оҥсубат ” ...
“Киһи киһитин түһэн биэрбэт”...
Ити тыллар дорҕооннуун симэлийэ иликтэринэ,
Дьоннор, дьону таптааҥ!
Таптааҥ,
Суор суорун хараҕын оҥо илигинэ,
Киһи киһитин түһэн биэрэ илигинэ...


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>nitdojro8t4ha8sjow52afyzh3kgktv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бэйэбэр (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1178</id>
    <revision>
      <id>5196</id>
      <timestamp>2012-05-02T09:08:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5196</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1594" sha1="no92ge4c9imwb2y09sj0y7g5pikog4r" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Дьоннор, дьону таптааҥ! (В. Потапова)]]
 | next       = [[Үчүгэйиэн бу Сиргэ (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Бэйэбэр}}
&lt;poem&gt;
Билбэппин төһөнү кыайарбын —
Бэйэм кыахпын сэрэйбэппин,
Арай туох баар дьолбун, дьылҕабын
Дьоҥҥо уунары кэрэйбэппин.

Тоҕо эрэ мин төрөөбүтүм
Тоҥ буорга турар балаҕаҥҥа,
Тоҕо эрэ ымсыыран кэлбитим
Тыйыс дьыбардаах халлааҥҥа...

Туох билиэй, баҕар, мин даҕаны,
Толук буолуом Дьол ситэригэр,
Ол иһин ханнык да буурҕаны
Сирдьит оҥостуом Сир үрдүгэр.

Холорук кэриэтэ ытыллан,
Мин дууһам Үтүөнү ирдиэҕэ,
Олох мэник оҕугар табыллан
Охтон эрэргэ тиийиэҕэ.

Айхаллан, оо, мин алгыс Дьылҕам,
Айыллыбытым иһин Аан дойдуга!
Айыыһыт буоллун тыйыс айылҕам
Этигэн сүрэх айманар тойугар!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>no92ge4c9imwb2y09sj0y7g5pikog4r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үчүгэйиэн бу Сиргэ (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1179</id>
    <revision>
      <id>5197</id>
      <timestamp>2012-05-02T09:09:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5197</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1290" sha1="284ukrk3vz2p6d874rilq6vt2vytux9" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Бэйэбэр (В. Потапова)]]
 | next       = [[Ол онно сайын этэ (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Үчүгэйиэн бу Сиргэ
Үөрэ-көтө сылдьар,
Үгүс дьоннуун сэргэ
Олох дьолун сырсар!

Билбэт уолан киһим,
Көрсө түһээт, мичээрдиир,
“Күннээх халлаан” иһин
Сибэккини бэлэхтиир.

Оргууй хааман иһэбин,
Суоҕу — баар дии саныыбын...
Дьоллоох дьонтон үөрэбин,
Дьоһуна суох ыллыыбын.

Ырыа тылын тулабар
Массыыналар ыһаллар,
Былыргылыы алгыылар,
Бастыҥ тылы айаллар.

Үчүгэйиэн бу Сиргэ
Үөрэ-көтө сылдьар,
Үгүс дьоннуун сэргэ
Олох дьолун сырсар!

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>284ukrk3vz2p6d874rilq6vt2vytux9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ол онно сайын этэ (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1180</id>
    <revision>
      <id>5211</id>
      <parentid>5198</parentid>
      <timestamp>2012-05-03T06:52:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5211</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1149" sha1="oefc5hzc6m2p0vom6n8rgwoiozp6b75" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Үчүгэйиэн бу Сиргэ (В. Потапова)]]
 | next       = [[Күөх толбон сөтүөлүүрэ (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Ол онно сайын этэ,
Ханна эрэ кэҕэ этэрэ.
Нуһараҥ күөх киэһэбин,
Нуктуур салгынын иһэрим,
Толбоннурар тулабын 
Уруйдуу, мин мичийэрим.
Харааччы көрбүт көлүйэм
Ааспыты аргыый кэпсиирэ,
Халыҥ ойуурум иһийэн,
Харааста, ол ону иһиллиирэ.
Ол наҕыл, ол санньыар сэһэҥҥэ,
Таайбытым мин ол түгэҥҥэ,
Олох кистэлэҥ тылларын
Дьоҥҥо чуумпуга аһарын...


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>oefc5hzc6m2p0vom6n8rgwoiozp6b75</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күөх толбон сөтүөлүүрэ (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1181</id>
    <revision>
      <id>5199</id>
      <timestamp>2012-05-02T09:11:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5199</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1228" sha1="t6rdanudt07jy1buu4d62re2lel8d0a" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Ол онно сайын этэ (В. Потапова)]]
 | next       = [[Хаһан эрэ, талбаара (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Күөх толбон сөтүөлүүрэ
Көтөр-мөҕөр Бүлүүбэр,
Күн сытыы сардаҥалара
Көй салгыны тыыналлара.

Халыҥ ойуур быыһыгар, —
Халлаан хааллар алааһыгар,
Хатан хомус таарыйбыта,
Хаҥыл майгым хаалбыта.

Ол кэмнэртэн, быһата,
Ордорбутум дохсун Ыраны,
Сир, Халлаан барыта
Силбэһэр сүдү Ырыатын.

Өйүм, сүрэҕим күүрбүттэрэ,
Өндөл үрдүккэ тииспиттэрэ
Өлбөт өркөнү ирдээннэр,
Өрөгөй суолун кэтээннэр...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>t6rdanudt07jy1buu4d62re2lel8d0a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хаһан эрэ, талбаара (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1182</id>
    <revision>
      <id>5200</id>
      <timestamp>2012-05-02T09:11:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5200</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1107" sha1="mvgdxbgb0sgnc6tk9kwtdvq4bmmnomn" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Күөх толбон сөтүөлүүрэ (В. Потапова)]]
 | next       = [[Сыһыы киэбэр мэччийэр (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Хаһан эрэ, талбаара,
Хааман испитим баара,
Көччүйэр санааны ылынан,
Көлүччэҕэ барар ыллыгынан.

Дөлүһүөн сибэккитэ тэтэрэ
Тапталы миэхэ этэрэ,
Онтон оргууйдук долгуйан
Турбутум мин өр, хоҥкуйан.

Үргүүк лыахтар тэбэнэттэрэ
Үрэйбитэ мунаах санааларбын,
Кинилэр миэхэ өйдөппүттэрэ
Эргийбэт оҕочоос саастарбын.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>mvgdxbgb0sgnc6tk9kwtdvq4bmmnomn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сыһыы киэбэр мэччийэр (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1183</id>
    <revision>
      <id>5201</id>
      <timestamp>2012-05-02T09:13:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5201</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="806" sha1="cs7ns691q478h126o5gi46bs83esf94" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Хаһан эрэ, талбаара (В. Потапова)]]
 | next       = [[Сүүрбэлээх саастарым сүүрэллэр (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Сыһыы киэбэр мэччийэр
Сылгы үөрүн атыыра
Сүүрэр, кистиир имэҥэр
Истэбин мин, ымсыыра  —
Күөх окко, олоххо тапталы,
Күҥҥэ, бу сиргэ махталы...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>cs7ns691q478h126o5gi46bs83esf94</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сүүрбэлээх саастарым сүүрэллэр (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1184</id>
    <revision>
      <id>5202</id>
      <timestamp>2012-05-02T09:14:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5202</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="954" sha1="bn7v54rrjl34pdhf0stk71pmyql4v1b" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Сыһыы киэбэр мэччийэр (В. Потапова)]]
 | next       = [[Тугу эрэ суохтуур курдукпун... (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Сүүрбэлээх саастарым сүүрэллэр,
Тэһиик ньирэй түөрт атаҕынан;
Сэнэх кэмнэрим сүтэллэр,
Сүрэх нүөлүйэ ыалдьарынан;

Саатабын ол иһин ардыгар
Саҥата суох сылдьарбыттан,
Сүүрбэбин аһара туолуубар
Сүгэһэрим аҕыйаҕыттан...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>bn7v54rrjl34pdhf0stk71pmyql4v1b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тугу эрэ суохтуур курдукпун... (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1185</id>
    <revision>
      <id>5203</id>
      <timestamp>2012-05-02T09:15:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5203</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="933" sha1="fmlpqyj8jq2ypnb8n16mkl2f2fcpws1" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Сүүрбэлээх саастарым сүүрэллэр (В. Потапова)]]
 | next       = [[Оо, эн ырааххын мин туспар (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Тугу эрэ суохтуур курдукпун...
Тугу? Бэйэм да билбэппин.
Арай, хаһан эрэ булбуппун
Сүтэрбиттии, тэһийбэппин.

Тулам туох эрэ дьиктитин
Тумна сылдьарым дуу,
Эбэтэр, туох эрэ сибикитин
Сүрэҕим таайара дуу?..

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>fmlpqyj8jq2ypnb8n16mkl2f2fcpws1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оо, эн ырааххын мин туспар (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1186</id>
    <revision>
      <id>5205</id>
      <parentid>5204</parentid>
      <timestamp>2012-05-02T09:17:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5205</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1279" sha1="srnmvwgmlmq517uykirrygl1ojvq5x2" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Тугу эрэ суохтуур курдукпун... (В. Потапова)]]
 | next       = [[Эмиэ эн эйэҕэс күлүгүҥ (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Оо, эн ырааххын мин туспар,
Эн олох да суоххун мин таспар...

Таайбаккын дии, эн, быһыыта,
Тапталы мин маҥнай билбиппин,
Соһуйбут сүрэхпин уоскута,
“Эйиигин, бука, умнуом ”— диэбиппин...

Өйдүүрүҥ эбитэ буолуо дуу,
Өйбүн-сүрэхпин тэҥҥэ сүүйбүккүн,
Ол эбэтэр, баҕар, буруйдуу,
Умнуоҥ мин тымныы күлүкпүн?

Бил даа эйиигин саныырбын,
Эн ааккынан алгыырбын —
Тиит намчы мутукчатын,
Харыйа күөх чуумпутун...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>srnmvwgmlmq517uykirrygl1ojvq5x2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эмиэ эн эйэҕэс күлүгүҥ (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1187</id>
    <revision>
      <id>5206</id>
      <timestamp>2012-05-02T09:18:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5206</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1186" sha1="bg4yf7hjcu1reudqn00ny5k5iqkjgjn" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Оо, эн ырааххын мин туспар (В. Потапова)]]
 | next       = [[Бадаҕа, мин таптыырым (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Эмиэ эн эйэҕэс күлүгүҥ 
Иннибэр көстө элэҥниир,
Эмиэ хап-хара түннүгү
Илбиһирэн тыал илгиэлиир...

Чуумпу хоһум иһин
Хараҥа халыҥыы хаххалыыр,
Ардах, курулаан түһэн,
Курус дорҕоонунан таммалыыр.

Тыйыс санаабын ылынан,
Тымныыны бэйэбэр ыҥыран,
Харса суох утары харбастым —
Түүн түннүгүн тэлэйэ астым. 

Кып-кыра күлүк буоламмын
Турдум мин хоҥкуйаммын.
.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>bg4yf7hjcu1reudqn00ny5k5iqkjgjn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бадаҕа, мин таптыырым (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1188</id>
    <revision>
      <id>5207</id>
      <timestamp>2012-05-02T09:19:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5207</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1062" sha1="ixo6kk4gvm7a8se7pmf7r7yq81mijyo" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Эмиэ эн эйэҕэс күлүгүҥ (В. Потапова)]]
 | next       = [[Мин эйиигин көрө иликпин (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Бадаҕа, мин таптыырым
Биир эдэркээн киһини,
Баттаҕын тарыы сатыырым,
Бурулларын иһин.

Оо, мин да олус эдэрим,
Уонна өрүү этэрим:
“Бу үйэлэргэ салҕаныа”, —
Билбэтим өтөр сайҕаныан...

...Ким эрэ миэхэ биирдэ
Сэрэтэн эппитин өйдөөтүм —
“Таптала суох бу сиргэ
Олоҕу биллин — өстөөҕүм...”

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>ixo6kk4gvm7a8se7pmf7r7yq81mijyo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин эйиигин көрө иликпин (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1189</id>
    <revision>
      <id>5209</id>
      <parentid>5208</parentid>
      <timestamp>2012-05-02T09:20:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5209</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1544" sha1="mr6itlye856hn5ih3zregoa0b12pe0w" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Бадаҕа, мин таптыырым (В. Потапова)]]
 | next       = [[Эн эрэ мичээриҥ тулабар (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Мин эйиигин көрө иликпин,
Ол эрэн өрүү күүтэбин.
Мин эйиигин көрө иликпин,
Ол эрэн эмиэ көрбүт курдукпун.

Бу баардыы билэбин
Тыалы утары сүүрэн иһэргин,
Ситэ сатыыр быһыылааххын
Дохсуҥ баҕан айанын.
Баҕардар, ардах курулаатын,
Баҕардар, буурҕа ыйылаатын —
Мин үйэм тухары уруйдуоҕум
Эйиигин миэхэ тиэрдэр суолгун.

Мин үйэм тухары алгыыбын
Ол үүнүөхтээх кэрэ түгэни,
Иккис күн кэриэтэ сылаастык
Мин хоспун өҥөйүөхтээх кэмҥин.

Мин үйэм тухары кэһии мунньабын —
Кэнэн дууһам килбик музыкатын —
Эппэтэх тылларым эрэйин
Эйиэхэ эрэ сүктэрэр эрэлбин...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>mr6itlye856hn5ih3zregoa0b12pe0w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эн эрэ мичээриҥ тулабар (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1190</id>
    <revision>
      <id>5250</id>
      <parentid>5212</parentid>
      <timestamp>2012-05-03T08:07:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5250</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="830" sha1="4vx1x42it8oce9dm9i34a9cnx4196b7" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Мин эйиигин көрө иликпин (В. Потапова)]]
 | next       = [[Эн суоххар миэхэ чугаскын (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Эн эрэ мичээриҥ тулабар,
Эн эрэ көрүҥүҥ өйбөр баар...

Санаа түһэр чуумпута,
Санаа самнар чуҥкуга...

Оо, дьэ мин хайыамый,
Ол ханна саһыамый, —
Эйигин эрэ саныырбыттан,
Эйигин умна сатыырбыттан?..

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>4vx1x42it8oce9dm9i34a9cnx4196b7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эн суоххар миэхэ чугаскын (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1191</id>
    <revision>
      <id>5214</id>
      <parentid>5213</parentid>
      <timestamp>2012-05-03T06:56:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5214</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1315" sha1="qpw00fst0b1fc38rsys7xp858cwe9ix" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Эн эрэ мичээриҥ тулабар (В. Потапова)]]
 | next       = [[Чэ сөп, эйигин күүппэппин (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Эн суоххар миэхэ чугаскын,
Мин өйбөр сөҥөн хаалбыккын,
Өрүү сырдык өҥ буолаҥҥын,
Өлбөт сырдыкка ыҥыраҥҥын.

Бэйэм да билигин билбэппин
Тоҕо эйигин эрэ кэтэспиппин,
Бу курдук өрүү соҕотоҕун
Бу олоххо устары ордордоҕум...

Баар этилэрэ атыттар,
Мин эйэбэр баҕалаахтар,
Арай эн эрэ тускар мин
Аһа суох ук кэриэтэбин...

Куотан хаалбыкка кэмсинэ,
Кэнэн майгыбын билинэ,
Көрөбүн соһуйа, ымсыыра,
Күөх долгун холкутук хамсыырын...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>qpw00fst0b1fc38rsys7xp858cwe9ix</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чэ сөп, эйигин күүппэппин (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1192</id>
    <revision>
      <id>5215</id>
      <timestamp>2012-05-03T06:57:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5215</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="878" sha1="4924o18820ib4fs9rsp7l18uurgmcrq" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Эн суоххар миэхэ чугаскын (В. Потапова)]]
 | next       = [[Таптаабатахпын мин эйигин (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Чэ сөп, эйигин күүппэппин...
Бардаҕыҥ дии соҕотоҕун...
Кими даҕаны үүрбэппин:
Айан ыраах, суол уһун...
Олох диэн олус чуҥкук  — соҕотоххо,
Оннооҕор чуҥкук  — өйдөспөт сордоохторго!..

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>4924o18820ib4fs9rsp7l18uurgmcrq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таптаабатахпын мин эйигин (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1193</id>
    <revision>
      <id>5216</id>
      <timestamp>2012-05-03T06:58:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5216</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1320" sha1="ttsaj9uh4qon2550xf20iphqp13czej" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Чэ сөп, эйигин күүппэппин (В. Потапова)]]
 | next       = [[Эн миэхэ кимим да буолбатаххын (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Таптаабатахпын мин эйигин —
Таптыы эрэ сатаабыппын,
Таайбатахпын мин бэйэбин —
Тапталга анамматахпын...

Билбэтэх эбиппин, бадаҕа,
Олоҕум сулуһа атынын,
Ууннарбын да тиийбэт ырааҕа
Миигин умсугута аймыаҕын...

Ахтылҕан — олоҕум аргыһа,
Чуумпу ырыа — мин баарыһым,
Ол иһин истэбин сайыһа
Ааспыт улам сүтэр куолаһын...

...Баалаама дуу, эн, миигин,
Таптыыр талаана суоҕу,
Бил даа, мин дууһам кэтиирин —
Бүгүн манна суоҕу...
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>ttsaj9uh4qon2550xf20iphqp13czej</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эн миэхэ кимим да буолбатаххын (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1194</id>
    <revision>
      <id>5217</id>
      <timestamp>2012-05-03T06:59:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5217</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="917" sha1="3swxa5pz204psh903ehdpjnigd8e8ln" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Таптаабатахпын мин эйигин (В. Потапова)]]
 | next       = [[Мин хаһан да таайбатах буоллаҕым (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Эн эрэ мичээриҥ тулабар,
Эн эрэ көрүҥүҥ өйбөр баар...

Санаа түһэр чуумпута,
Санаа самнар чуҥкуга...

Оо, дьэ мин хайыамый,
Ол ханна саһыамый, —
Эйигин эрэ саныырбыттан,
Эйигин умна сатыырбыттан?..

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>3swxa5pz204psh903ehdpjnigd8e8ln</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин хаһан да таайбатах буоллаҕым (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1195</id>
    <revision>
      <id>5218</id>
      <timestamp>2012-05-03T07:00:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5218</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1878" sha1="mka2xi1e9c278hlc3d7myrb5qxwgmra" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Эн миэхэ кимим да буолбатаххын (В. Потапова)]]
 | next       = [[Абара, долгуйа сэмэлиигин (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Мин хаһан да таайбатах буоллаҕым
Эйиэхэ тиэрдэр суол ырааҕын,
Чугас да күннэри билбэтэхпин
Чугаһыыр тэйэрдээҕэр тэбиилээҕин...

Күһүҥҥү күн уотугар тэҥнии
Күлбүт эбиккин эн миигин, элэктии,
Ол ону мин сэрэйбэтэхпин  —
Күһүҥҥэ дьүөрэлээх килбикпин...

Билинэбин мин бүгүн биир буруйбун  —
Эн тускунан өрүү суруурбун,
Атын олох дьоллоох сэһэнин,
Атын ыһыах күннээх түһүлгэтин.

Мин хаһан да билбэтэх эбиппин,
Эн бааргар тугу бэлэхтиэхпин,
Ханнык үөрүүбү үллэстиэхпин,
Хайа дьолунан күндүлүөхпүн.

Ол иһин миигин курдат көрбүккүн: 
Атын кыыс долгуннаах суһуоҕун.
Атын таптал уоттаах хараҕын.
Атын сир күннээх ыһыаҕын.

Туох буолуой! Мин даҕаны 
Сарсыардааҥы саһарҕаны
Толору отонноох көрсүбүтүм —
Уонна күнү күндүлээбитим!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>mka2xi1e9c278hlc3d7myrb5qxwgmra</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Абара, долгуйа сэмэлиигин (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1196</id>
    <revision>
      <id>5219</id>
      <timestamp>2012-05-03T07:01:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5219</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1147" sha1="8egrxum2wnnils1ahj3wattwsn5o5qa" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Мин хаһан да таайбатах буоллаҕым (В. Потапова)]]
 | next       = [[Мин бүгүн иһиттим сонньуйа (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Абара, долгуйа сэмэлиигин
Атын дьон туора сигилитин;
Бардам, тыйыс майгыларын,
Эмиэ да эрэлэ суохтарын...

Оттон, атаас, тустаах олоххунан
Дьоҥҥо үөрүүнү биэрэҕиэн?
Бу кэпсиир бэйэҕэр суоххунан
Дьонтон ордоҥҥун, үөрэҕиэн?..

Кими аһына, харыстыы
Сылаас тыллары эппитиэҥ,
Кимтэн эрэ хараастыы
Күлүгүн, баҕар, тэйиттиэҥ?..


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>8egrxum2wnnils1ahj3wattwsn5o5qa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин бүгүн иһиттим сонньуйа (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1197</id>
    <revision>
      <id>5220</id>
      <timestamp>2012-05-03T07:33:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]   | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара П…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5220</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1332" sha1="msbw3gr2ooptlbcwqn09dr8rhbn360z" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]] 
 | author     = [[Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Абара, долгуйа сэмэлиигин (В. Потапова)]]
 | next       = [[Туох буолуой, доҕоччуок (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Мин бүгүн иһиттим сонньуйа
Миигин сураһан уоскуйаргын,
Хаһан эрэ буолбуттан долгуйа,
Харааста миигин саныыргын...

Долгуйуу — эн олоҕуҥ баарыһа.
Доҕордуу санааҥ тыалырар,
Ханна эрэ суол тардыһар
Олоҕуҥ албын долгуна...

Оттон
Дьолу-сору тэҥҥэ үллэстэр
Дьоһун доҕоро суох дэтэр
Дьылҕам миигин соруйар, —
Дьэллик айаҥҥа ыҥырар...

Буоллун! 
Кимтэн да кистээбэт,
Киэн туттан да мичийбэт 
Аҥаардас мин айаммын
Олоруом — бэйэм айаммын.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>msbw3gr2ooptlbcwqn09dr8rhbn360z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туох буолуой, доҕоччуок (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1198</id>
    <revision>
      <id>5234</id>
      <parentid>5233</parentid>
      <timestamp>2012-05-03T07:50:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5234</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1276" sha1="ob9kv77vtzbmvcrrybyf8xzrr93szhl" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Мин бүгүн иһиттим сонньуйа (В. Потапова)]]
 | next       = [[Тоҕо эйигин (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Туох буолуой, доҕоччуок, 
Таптал манна суоҕа...
Бэйэ-бэйэни өйдөһүөх,
Ыраах ааспыты ахтыһыах...
Кэл, олоро түс, кэпсэтиэх
Дорҕооно суох тылларынан,
Сулус утуйарын кэтэһиэх
Түүнү уулуур харахпытынан. 
Саҥаны арыйыы буоллаҕай —
Солун аакка абылатыы,
Ханнык талыы тапталга суоҕай —
Бэйэ-бэйэни былдьатыы...
Ол эрэн, чэ, кэбис,
Уһуктууттан куотабын,
Утуйбут мин дууһабын
Уйгуурдума, бар, таҕыс.
Халлааҥҥа хараҥа 
Сабардаабыт,
Ханна эрэ ол аата
Сырдаабыт...
.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>ob9kv77vtzbmvcrrybyf8xzrr93szhl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тоҕо эйигин (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1199</id>
    <revision>
      <id>6976</id>
      <parentid>6975</parentid>
      <timestamp>2018-04-21T01:53:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6976</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="944" sha1="9i107bt4l44x0nb77cfnf88vxxg7q1z" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Туох буолуой, доҕоччуок (В. Потапова)]]
 | next       = [[Эргилин (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  Кутурҕан Куо, Варвара Потапова
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Тоҕо эйигин,
Көҥүл төлкө оҕотун,
Өрүү мин саныыбын?
Тоҕо эйигин,
Төрүт хотой ууһун
Тута да сатыыбын?
Оо, кэбис мин көрдөһүүм:
Эн олох доҕууругар иҥнимэ,
Эн мин илиибэр олох кииримэ —
Куот, эн, бука диэн, миигиттэн,
Мин олоҕум мунаах сүүрүгүттэн!..


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>9i107bt4l44x0nb77cfnf88vxxg7q1z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эргилин (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1200</id>
    <revision>
      <id>5236</id>
      <timestamp>2012-05-03T07:55:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5236</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2757" sha1="c1lw9d36wdochmhvoofix0hg17aw6xl" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Тоҕо эйигин (В. Потапова)]]
 | next       = [[Чэ, куус миигин, куус (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Эргилин}}
&lt;poem&gt;
Эн аастыҥ аттыбынан, хайыһан да көрбөккө,
Арахсыы күһүҥҥү сонун санныгар иилэ быраҕынан!
Эмиэ ааспат аймалҕанынан туолла
Күннээх уулусса чаҕылыйар сырдыга...
Күн уотун сойон эрэр күһүҥҥү кутаатын төлөнө
Суоһа улам мөлтүүр, аттыгар эрэ сылытар,
Соччонон күндү кини бүтэһик эйэҕэс мичээрэ.
Илдьэ хаалыаххын баҕараҕын, уһун кыһыҥҥы хаһаанан,
Сайыҥҥы өҥүрүк куйааһы өрүүтүн санатыах сылааһы...
Эн биһикки да дьаарбайар күөх тыабыт көҥүлүн бүрүйэ
Саһарбыт сэбирдэхтэр улам элбээн эрэллэр...
Ол туохтан эбитэ буолла?
Күөх лабаалар күн уотун тулуйбат намчы күүстэриттэн?
Эбэтэр кимтэн да көҥүлэ суох 
Ардаҕы, тыалы, куйааһы, хаһыҥы кытары
Аһара оонньообут орой мэниктэр оҥоһуулара оччото дуу?
Эн аастыҥ аттыбынан, хайыһан да көрбөккө,
Арахсыы күһүҥҥү сонун санныгар иилэ быраҕынан.
Эргилин дуу,
Эн биһикки таптыыр тыабытыттан билигин да
Кыыла-көтөрө кыйданыа ыраах,
Кинилэр көрдөрүн-нардарын ыһыаҕар хаһан да
Хойутуохпут соуҕа диэн экчи эрэннэрэбин.
Итэҕэй, хагдарыйбыт да чэлгийэр аналлааҕар,
Эн эйэҕэс өйдөөх тылларгыттан,
Доҕордуу уунар илииҥ сылааһыттан,
Миигин олох таптыыр оҥоһуулаах дьылҕам мичээриттэн
Көҕөрөн кэлиэхтэрэ саһарбыт сэбирдэхтэр...
Оччоҕо, 
Ытыктыыр маспыт бары лабааларын быыһыахпыт 
Хаҕыс тымныыттан, хагдарыйан хаалыыттан...
Эргилин! 


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>c1lw9d36wdochmhvoofix0hg17aw6xl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чэ, куус миигин, куус (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1201</id>
    <revision>
      <id>5237</id>
      <timestamp>2012-05-03T07:56:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5237</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1401" sha1="hzuu9wnpb97v85ufmy1jiv53nc6uypr" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Эргилин (В. Потапова)]]
 | next       = [[Мин билигин суруйан (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Чэ, куус миигин, куус,
Орто дойдуну умуннара,
Чэ, куус миигин, куус,
Курус санаабын умуллара.
Уураа миигин, уураа
Улуу дьиктигэ угуйа,
Уураа миигин, уураа,
Улахана суох буруйа
Сүрэхпит чуор буолбутугар,
Сүппүт дьолун булбутугар...
Биһиги 
Сүүрбэһис үйэ оҕолоробут,
Дирбиэннээх
Кэм кэрдииһигэр олоробут...
Ким билиэй,
Баҕар, бүгүн,
Баҕар, өйүүн,
Төннүөхпүт 
Аҕабыт, ийэбит аҕалбыт 
Ахталҕаннаах суолларынан,
Ол эрэн, 
Тус-туспа ыллыктарынан... 
Чэ, куус миигин, куус,
Орто дойдуну умуннара,
Чэ, куус миигин, куус,
Курус санаабын умуллара...


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>hzuu9wnpb97v85ufmy1jiv53nc6uypr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин билигин суруйан (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1202</id>
    <revision>
      <id>5238</id>
      <timestamp>2012-05-03T07:57:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5238</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="952" sha1="o4xsy6g09mkux75vdgt3feuvl5kzqhs" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Чэ, куус миигин, куус (В. Потапова)]]
 | next       = [[Ырыаһыта суох буолан дуу, хайдах дуу (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Мин билигин суруйан
Сотору, баҕар, бүтүүм,
Кэрэ түүлбүн арыйан,
Эйигин эмиэ көрүүм.
Кэлиэҥ эн дьол аатыгар
Үтүө түүҥҥэ куустаран,
Баҕа санаа кынатыгар
Чэпчэкитик уйдаран.

Ол кэмҥэ эйигин
Долгуйа мин ууруоҕум,
Сылайбыт илиибин
Санныгар оргууй ууруоҕум.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>o4xsy6g09mkux75vdgt3feuvl5kzqhs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырыаһыта суох буолан дуу, хайдах дуу (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1203</id>
    <revision>
      <id>5239</id>
      <timestamp>2012-05-03T07:57:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5239</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1864" sha1="aten6wsnz4aekxmey3fkwq178xt2c6m" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Мин билигин суруйан (В. Потапова)]]
 | next       = [[Истэр этиэҥ, эт эрэ эн миэхэ (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
                                                 ''Анегина Ильинаҕа''
Ырыаһыта суох буолан дуу, хайдах дуу,
Ырыаһыттары олус диэн ытыктыыбын,
Дьүрүһүйэр куоластарыгар тэҥнэбили булбакка
Бүтэйдии таптыы кинилэри одуулуубун.
Мин санаабын өрүкүтэр, өрө күүрдэр
Сахалыы сыра саргыта буолбут биир куолас.
Кинини тэҥниэхпин баҕарабын киирбэт күн килбиэнигэр,
Аар тайҕам тайалҕаннаах суугунугар,
Улуу өрүһүм доллоһутар тойуктаах долгунугар,
Ахтылҕаны уһугуннарар алыптаах мичээр кистэлэҥэр.

Күнүүлээбэккэ таптыыбын киниэхэ чугастары,
Барыларыгар ымсыырабын кинини билэллэри,
Барыларын тэҥниибин күн аргыстара буолбут 
Дьолунан умайар, дьолу санатар сулустарга.
Биир санаа арай миигин аймыыр —
Дьоллоох буолуо дуо кини бэйэтэ?
Суох, кини дьоллоох буолуохтаах дьолу бэлэхтииринэн!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>aten6wsnz4aekxmey3fkwq178xt2c6m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Истэр этиэҥ, эт эрэ эн миэхэ (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1204</id>
    <revision>
      <id>5240</id>
      <timestamp>2012-05-03T07:58:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5240</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1936" sha1="78fd82lytw3gzs5n8ki1eb5vm3xayo3" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Ырыаһыта суох буолан дуу, хайдах дуу (В. Потапова)]]
 | next       = [[Туора дьон хараҕар, мин (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Истэр этиэҥ, эт эрэ эн миэхэ,
Ыраах Бүлүү кытылыгар
Тарҕанан олорор уонча дьиэлээх селону?
Онно суох этэ таас дьиэ.
Арай элбэҕэ кытылга таас —
Араҕас, кыһыл, күөх уонна да араас...
Ол сир отугар-маһыгар атаахтыы
Кыысчаан оонньуура күнү быһа.
Күн уотун тута сатыыра,
Кытыгырас долгуннуун сырсыалаһа. 
Таптыыра кини таас оонньуурдарын,
Күөх кытылга үүммүт бороҥ дьиэлэрин,
Сарсыардааҥы сайаҕас салгыҥҥа
Ыраахтан иһиллэр сайылык дуораанын.
Таптыыра талымастаабакка
Сир биэрбит бары кэрэтин:
Киэҥ сыһыыларын, сибэккилээх кырдалларын,
Ыраах да ыраах баар дойлулар сурахтарын,
Иһиллии чуумпурбут сэргэх тыалларын.
Сир күндүтэ кини сүрэхчээнигэр
Күннээҕи олох чуумпу түбүгэ.
Билбэтэ кини күүтэр олоҕу,
Бу барыта өр умнуллуо суоҕун,
Ахсым олоххо дириҥ умсулҕан
Айаас дьолго кинини кынаттыан...


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>78fd82lytw3gzs5n8ki1eb5vm3xayo3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туора дьон хараҕар, мин (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1205</id>
    <revision>
      <id>5241</id>
      <timestamp>2012-05-03T07:59:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5241</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1535" sha1="lulmydrtovsdkek5aby1uvgo0383rbp" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Истэр этиэҥ, эт эрэ эн миэхэ (В. Потапова)]]
 | next       = [[Аҕаа, кэпсээ дуу миэхэ (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Туора дьон хараҕар, мин 
Тохтон хаалбыт туораахпын,
Хайа буор хара быйаҥар 
Хантан түспүтүм — биллибэт...

Арай, бэйэм өйдүүбүн:
Туруорбах саха балаҕанын,
Күлүбүрүү умайар көмүлүөгү,
Толору күөстээх олгуйу
Уонна дьиэ чуумпу сылааһын...

Хаҥас диэки 
Эмээхсин киһи иистэнэр —
Бүппэт ииһэ,
Уот диэки
Оҕонньор киһи уһанар —
Булдун тэрилин.

Биир эрбэйбит кыысчаан
Түннүгүнэн одуулуур,
Ыйдааҕы тулаайах оҕону
Ыҥырыан, оонньуон саныыр.
Бэлэхтиэн баҕарар тарааҕын,
Үрүҥ ынах оонньуурун,
Минньигэсчэй 
Тайахчаан тылын,
Отонноох күөрчэҕи,
Ийэтин-аҕатын сороҕун...
Уонна дьиэтин сылааһын.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>lulmydrtovsdkek5aby1uvgo0383rbp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҕаа, кэпсээ дуу миэхэ (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1206</id>
    <revision>
      <id>5242</id>
      <timestamp>2012-05-03T08:00:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5242</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1076" sha1="h5bt42d4edg8p58h36mqhjyx45quhx0" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Туора дьон хараҕар, мин (В. Потапова)]]
 | next       = [[Мин да оҕо этим (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Аҕаа, кэпсээ дуу миэхэ,
Куобах оҕотун Моойторуктан 
Былдьаан ылан ыыппыппын;
Кэпсээ миэхэ, ийэккэм,
Кыталыктар үҥкүүлээбит 
Кэрэчээн кырдалларын,
Сибэккилэр таптыылларын.

Кэпсээн миэхэ иккиэн,
Хайдах миигин хойутуун-хойутун
Кынаттаах массыынаҕа тиэллэн,
Кый ыраах үөрэнэ барыахпын —
Аймах дьоммун үөрдүөхпүн,
Эһиэхэ дьолу аҕалыахпын...


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>h5bt42d4edg8p58h36mqhjyx45quhx0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин да оҕо этим (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1207</id>
    <revision>
      <id>7572</id>
      <parentid>5243</parentid>
      <timestamp>2024-02-27T02:15:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>89.113.102.132</ip>
      </contributor>
      <origin>7572</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1191" sha1="11knu43i0zphlinp74ad9d11qb5hpd7" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Аҕаа, кэпсээ дуу миэхэ (В. Потапова)]]
 | next       = [[Туллуктар (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Мин да оҕо этим,
Мин да билбитим
Аҕа, ийэ тапталын
Атаахтатар аналын.

Ол да сотору суох буолбута,
Сир ийэ хоонньугар уктубута.

Арай, дьиэ үрүгэн ыта
Миигин кытары хаалбыта,
Оргууй кинини тарыырым —
Оччоҕо атахпын салыыра!

Кэлин мин улааппытым,
Ыраах-ыраах барбытым,
Ырыган ытым, сайыһа,
Көрөн хаалбыта санньыйа.

Умнубутум мин дьиэбин,
Эрэллээх ыт дьүөгэбин,
Сиҥнибит үһү дьиэм өһүөтэ,
Ырааппыт ытым өлбүтэ... 


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>11knu43i0zphlinp74ad9d11qb5hpd7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туллуктар (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1208</id>
    <revision>
      <id>5244</id>
      <timestamp>2012-05-03T08:02:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5244</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2317" sha1="tgd0vlliuj47imvoodwth8b45swsn0k" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Мин да оҕо этим (В. Потапова)]]
 | next       = [[Айманар айылгылаах мин ааргы сүрэҕим (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Туллуктар}}
&lt;poem&gt;
Харалдьыктан халтарыһан,
Халлааҥҥа ыһыллаллар,
Үрүҥ көмүс манньыаттыы, 
туллуктар.
Ыраахтан ымсыыра, сайыһа көрөбүн
Ыраас да ыраас халлаан улаҕатыгар
Кинилэр умсан ырааталларын,
Ил эрэ аҥаардаах айаннарын.

Күрэнэр курдуктар кинилэр миигиттэн
Күлүмүрдэс күнү көрсө,
Көстүбэт ыраах үрдүккэ...
Мин бырастыылаһар курдукпун бу түгэҥҥэ 
Оҕо сааһым хаарыан доҕотторунуун,
Тэйдэр-тэйэн, хаалабын соҕотоҕун...

Хайа эрэ дойду харалдьыгын ирдэһэн,
Кинилэр ханна эрэ тиийиэхтэрэ турдаҕа.
Хастара тулуйуой уһун айан сындалҕанын,
Хастара маннааҕы харалдьыкка эргиллиэй этэҥҥэ?..
Кинилэрдиин мин эмиэ 
Ыраах-ыраах айанныахпын баҕардым,
Ол иһин, бүтэһигин, көҥүллүк
Баҕардым кимтэн да кистээбэккэ мэниктиэхпин...
Саастан сааска айан
                            эмиэ да кылгас курдук, 
                            эмиэ да кэтэх көһүйэр кырамана...
Харалдьыктан халтарыһан,
Халлааҥҥа ыһыллаллар,
Үрүҥ көмүс манньыаттыы, 
                                             туллуктар.
Таптыыр харалдьыкпытыгар, чэйиҥ эрэ,
Мэниктии түһүөҕүҥ кэм кэлиэн иннинэ!...  


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>tgd0vlliuj47imvoodwth8b45swsn0k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айманар айылгылаах мин ааргы сүрэҕим (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1209</id>
    <revision>
      <id>5245</id>
      <timestamp>2012-05-03T08:03:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5245</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1464" sha1="5e8wksk893f460eg1clfsis0kthxzu1" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Туллуктар (В. Потапова)]]
 | next       = [[Барыта баар хоһооҥҥо (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Айманар айылгылаах мин ааргы сүрэҕим,
Эмиэ мэнээк тэбиэлии миигин ыксатаҕын.
Хаһан, ханнык хабыр хапсыһыыларга
Хатыһа барабын, дьэ, төлкөлөөтүөҥ?..
Бу сир тыыннаҕын тухары
Хаһан да бүтүө суох түбүктэн салҕарбын
Хайаан да көҥүллүө суох буолаҕыҥ.
Мин кэлэр кэмнэргэ кэриэс кэһиибин,
Мин үүнэр үйэлэргэ үрүҥ алгыспын,
Мин ааспыт аһыыларбар ахтылҕаным аймалҕанын
Дьэ кэлэн кэрэһиттиэҥ кэллэҕэй,
Бу үйэҕэ эн этиҥ эбээт кэтэмэҕэй...

Чуумпура түс, иһит көрдөһүүбүн,
Түүҥҥү чуумпу чуор кулгаахтара
Эн түрүлүөҥҥүн истэн уйгуурдулар,
Эн куоласкын истэн уолуйдулар...


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>5e8wksk893f460eg1clfsis0kthxzu1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Барыта баар хоһооҥҥо (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1210</id>
    <revision>
      <id>5246</id>
      <timestamp>2012-05-03T08:04:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5246</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1332" sha1="579rxuh5yli0q46c8i6m7kihxzbcfz1" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Айманар айылгылаах мин ааргы сүрэҕим (В. Потапова)]]
 | next       = [[Миигин, бука, билбэккин (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Барыта баар хоһооҥҥо,
Муҥнаах-сордоох
Муҥун сүтэрбит
Үөрүүтэ,
Дьоллоох-соргулаах
Дьолун куоттарбыт 
Кутурҕана.
Хоһоон  — 
Истиҥ иэйии илдьитэ,
Хоһоон  —
Таптал таҥарата,
Хоһоон  —
Олох тыла!
Хоһоонтон үөрүү
Тынар да буоллаҕына —
Ол үтүө кыайыыта.
Хоһоонтон
Хомолто 
Тохтор буоллаҕына  —
Ол сүрэх кыланыыта!
Кырдьыгы таптыыр
Кырдьыбат санаалаахтар,
Тапталы алгыыр
Нарын дууһалаахтар,
Эрэнэ,
Итэҕэйэ,
Чугаһааҥ,
Күн өрүү,
Хонук хоно,
Олох олоро  — хоһоонунан!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>579rxuh5yli0q46c8i6m7kihxzbcfz1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Миигин, бука, билбэккин (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1211</id>
    <revision>
      <id>5247</id>
      <timestamp>2012-05-03T08:04:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5247</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1021" sha1="gq8x6gynwjq9dgwsadtpff5mypkyaae" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Барыта баар хоһооҥҥо (В. Потапова)]]
 | next       = [[Кэрэ да дьылҕалаах дьону мин көрөбүн (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Миигин, бука, билбэккин,
“Кимҥиний?” — да диэбэккин...

Таһырдьа  — чаҕыл күн,
Дьиэбэр  — барык сөрүүн...

Бу кэмҥэ кими эрэ
Дьоллоохтук күллэрэ
Аттыбынан ааһаҕын,
Күн күлүмэр саһаҕын.

Оттон мин,
Эн ааккын сибигинэйэр,
Эн дьолгор сүгүрүйэр,
Аналы талбыт дьылҕабын
Айхаллыыр хоспор куотабын. 


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>gq8x6gynwjq9dgwsadtpff5mypkyaae</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кэрэ да дьылҕалаах дьону мин көрөбүн (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1212</id>
    <revision>
      <id>5248</id>
      <timestamp>2012-05-03T08:05:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5248</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1725" sha1="3a8dv4iyv3rp7zgh0kiuj6nnb155pux" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Миигин, бука, билбэккин (В. Потапова)]]
 | next       = [[Дьолу миэхэ итэҕэйбит эбиккин! (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Кэрэ да дьылҕалаах дьону мин көрөбүн.
Кинилэргэ ымсыыра мин сүгүрүйэбин.
Тыыннаах буолар иэстэбилин,
Күнү көрөр төлөбүрүн,
Киһини таптыыр кэриэһин,
Олох бары иэҕиилэрин
Туох баарын барытын уйбуттар
Ол онон дьоллоох буолбуттар.
Мин тапталым — таарымта кэриэтэ,
Мин абарыым — ииримтийии төрүөтэ...
Барыта сиэри таһынан,
Барыта барбах сиэринэн.
Ол туохтанын токоолооммун,
Сыаналыы сатыыбын сыта-тура,
Соһуйабын даҕаны бэйэм, бэркиһии,
Сүгэһэр оҥостобун күннээх-түүн
Ол да буоллар, эрэнэбин —
Бар дьонум мааны сигилитэ
Бардамныа суоҕа мин туспар,
Кэрэ доҕотторум күүс эбиэхтэрэ,
Үрүҥ түүллэрим эмиэ элбиэхтэрэ...
Күүтэллэр миигин күөх түүннэр,
Күндэлэс сырдыктаах ыраах алардар!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>3a8dv4iyv3rp7zgh0kiuj6nnb155pux</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дьолу миэхэ итэҕэйбит эбиккин! (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1213</id>
    <revision>
      <id>5249</id>
      <timestamp>2012-05-03T08:06:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5249</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2326" sha1="jusbu8wdvkg28qrbjf32qdn36aratx5" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Кэрэ да дьылҕалаах дьону мин көрөбүн (В. Потапова)]]
 | next       = [[Ахтабын эйигин аттыгар сылдьан (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Дьолу миэхэ итэҕэйбит эбиккин!}}
&lt;poem&gt;
Сүргэбин көтөҕөр сүүнэкэй күүһүм,
Сүтэ-сүтэ көстөҕүн  күн-түүн,
Эйигин көрдүүбүн күннээх чаҕылыйар уулуссаҕа,
Эйигин күүтэбин хас муннук, хас тоҕой аайытын.
Эйигин көрдөхпүнэ этиэхпин эппэппин,
Элэк-хаадьы тылларынан ыһыахтанабын,
Хаарыаннаах түгэн күндү кэмчитин
Халтайга ыытар ааргы киһибин.

Хаһан да,
Кимиэхэ да
Этиллибэт эриэккэһи,
Ыпсарыллыбат ырааһы
Бэлэхтиэхпин баҕараммын
Сүргэбин көтөҕөбүн сүтүктээх сылдьан,
Санаалыын сырдыыбын
Самнар-сабыстар, саллаҥныыр чааспар.

Сырдыахпын баҕарабын эн олоххор
Сылаас да сылаас сырдыгынан,
Уматыахпын баҕарабын улуктуйар күҥҥэр
Умуллубат кутаа күөх төлөнүн,
Сирдиэхпин баҕарабын утуйбат түүҥҥэр
Кэрэттэн кэрэ түүлгэр тиэтэтэммин.

Итэҕэй, 
Эн олоххо, дьоҥҥо тапталгар тардыһан
Эрчим эбинэбин, дьолго тиксэбин,
Махтал иэйиитинэн манньыйа сымныыбын,
Дьоммун, дойдубун долгуйа таптыыбын.
Махтал эйиэхэ, мааны доҕорум,
Бу сиргэ эйигин билбитим иһин,
Махтал эйиэхэ, Хотун дойдум,
Дьолу миэхэ итэҕэйбит эбиккин!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>jusbu8wdvkg28qrbjf32qdn36aratx5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ахтабын эйигин аттыгар сылдьан (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1214</id>
    <revision>
      <id>5251</id>
      <timestamp>2012-05-03T08:08:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5251</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="817" sha1="3fm6a9msed341dz9xzbj5fkw3pds7yb" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Дьолу миэхэ итэҕэйбит эбиккин! (В. Потапова)]]
 | next       = [[Абардым (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Ахтабын эйигин аттыгар сылдьан,
Ааммын аһан киирэргин суохтуубун,
Баҕар, оҕуттуоҥ, күүкэ ыалдьан?
Тыалтан-куустан ону суруубун...

Кимим буолаҥҥын кэпсиэхтэрэй...
Кимим буолаҥҥын да кистиэхтэрэй...  

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>3fm6a9msed341dz9xzbj5fkw3pds7yb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Абардым (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1215</id>
    <revision>
      <id>5261</id>
      <parentid>5252</parentid>
      <timestamp>2012-05-03T08:13:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5261</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2076" sha1="50kigaorlaejuy1cxbf1sf1okd3cyiv" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Ахтабын эйигин аттыгар сылдьан (В. Потапова)]]
 | next       = [[Албын-көлдьүн суолга (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Абардым.
Ааҥҥын саптым
                    тыаһа суох.
Хомойдум. 
Кими таҥара оҥостон үҥпүппэр
Бэйэбин бэйэм буруйдана.
Кэлэйдим.
Кимнээх эрэ эн күлүккэр
Сүгүрүтэ үөрэппиттэрин да иһин.
...Мин киирбитим эн килэйбит кэбиниэккэр
Иһийбит чуумпуну үргүппэттии үктэнэн.
Эрэйбитим, миигин өтө көрүөх 
                                    өйдөөх харахтаргын .
Элбэх киирии тылы булар кыаҕа суох,
Эрэнэ, долгуйа, бүтэйдии тиритэ,
                                    сорукпун эттим.
Оо, билбитим буоллар, муҥ саатар,
Эн тымныы тылларыҥ ыар салгынын
Эҕирийээт, төннөр эрэйим аҥаарын да туһунан.
Оччоҕо, миигин истибэккэ илгибитиҥ да буоллар,
Хомойор, хоргутар баһа биллиэ этэ, бука.
Түксү!
Билигин мин үөрүөҕүм бүтэһигин
Албын тыллар минньигэс мүөттэрэ
Эн тулаҕар даргыйдаҕына.
Хомотууттан, хоргутууттан кутуллубут,
Кэлэйиинэн, кэмсиниинэн ситэриллибит
Кэриэс туруордум эн ааныҥ боруогар
Уонна бэйэм кэнэн итэҕэлим аатыгар!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>50kigaorlaejuy1cxbf1sf1okd3cyiv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Албын-көлдьүн суолга (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1216</id>
    <revision>
      <id>5260</id>
      <parentid>5253</parentid>
      <timestamp>2012-05-03T08:13:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5260</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="753" sha1="i7jmmg8aduq8szgpijafovg822ufhhi" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Абардым (В. Потапова)]]
 | next       = [[Курус санаа генийэ (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Албын-көлдьүн суолга
Угуйар,
Чэпчэки олоххо 
Кучуйар,
Хос санаа,
Оо, бырах миигин!
Тутуум 
Куормаһыт эрдиитин —
Сүүрүк утары мин 
Эрдиниим...
Сыалбар сотору, баҕар,
Тиийимиим...


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>i7jmmg8aduq8szgpijafovg822ufhhi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Курус санаа генийэ (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1217</id>
    <revision>
      <id>5259</id>
      <parentid>5254</parentid>
      <timestamp>2012-05-03T08:13:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5259</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1031" sha1="lht5gzesnsq9rdflc998yompzstd9bw" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Албын-көлдьүн суолга (В. Потапова)]]
 | next       = [[Ураты киһи буолуохпун (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Курус санаа генийэ,
Кутурҕан Куо, сүт кэбэлийэ!
Салҕабын мин эйигиттэн,
Саҥарбат буола илистэн.

Баҕарбаппын эбээт бу Сиргэ
Санньыар курдук буолуохпун,
Үтүөнү санаа, саатар биирдэ, 
Көҥүллээ, Дьолу кууһуохпун.

Барыым мин Сырдык хоту,
Булуом, баҕар, сотору
Тумнубут көнө Ыллыкпын —
Суол тоҕойугар бырахпыппын...


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>lht5gzesnsq9rdflc998yompzstd9bw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ураты киһи буолуохпун (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1218</id>
    <revision>
      <id>5258</id>
      <parentid>5255</parentid>
      <timestamp>2012-05-03T08:12:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5258</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1301" sha1="qa7hwpfaakkcgbpzqappwx1kk7utbz7" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Курус санаа генийэ (В. Потапова)]]
 | next       = [[Туойуохпун баҕарабын мин (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Ураты киһи буолуохпун,
Уустук олоҕу олоруохпун,
Баҕарар да этим,
Атын дьолу билбэтим.
Эрэнэнрим —
Олоҕум бүтэр уһугар,
Ыллара сытан ыарыы улугар
Ынчыгы ырыанан солбуйар 
Ыстаал хатарыылаах буолуохпар.
Итэҕэйэрим —
Сырдык санаа батаспынан
Дьоло суохтары харыстаһыахпын,
Таптыыр сахам тылынан
Тааһырбыт сүрэҕи сымнатыахпын.
Билигин да
Билиммэппин —
Бары баҕаларым 
Баранан, бүтэйэ уолуохтарын,
Сиик, туман курдук, ыраларым 
Симэлийэ сүтэн хаалыахтарын...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>qa7hwpfaakkcgbpzqappwx1kk7utbz7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туойуохпун баҕарабын мин (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1219</id>
    <revision>
      <id>5257</id>
      <parentid>5256</parentid>
      <timestamp>2012-05-03T08:12:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5257</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="810" sha1="suy1mygr6fvljgsdi4l0mr9u8dgvef0" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Ураты киһи буолуохпун (В. Потапова)]]
 | next       = [[Муунтуйар күннэрбэр (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Туойуохпун баҕарабын мин
Тоҥ тиити суулларар
Толуу хаан дьоннорбун,
Тоҥор-хатар дьоллорун.

Ыллыахпын баҕарабын мин,
Ыраас ыйдаҥаҕа туймаара,
Ийэ буор быйаҥын иһин,
Илгэлээх ардаҕы ыҥыра.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>suy1mygr6fvljgsdi4l0mr9u8dgvef0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Муунтуйар күннэрбэр (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1220</id>
    <revision>
      <id>5263</id>
      <timestamp>2012-05-03T08:17:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5263</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1293" sha1="nrbguvtw6dxbkrv8g9w3ruxazw7vc8n" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Туойуохпун баҕарабын мин (В. Потапова)]]
 | next       = [[Мин бөлүүн ытаатым (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Муунтуйар күннэрбэр,
Булкуллар түгэннэрбэр,
Мин саныыбын —
Тоҕо да олоробун,
Торҕо күөх халлааны
Толбонурдабын
Тоҥ күлүкпүнэн?
Оттон 
Үөрэр-көтөр ,
Көтөҕүллэр кэмэнрбэр
Мин ыралыыбын —
Бу — күндэл халлаан,
Бу — тулам араллаана
Суохтуохтара миигин,
Соҕотохсуйар аналлаах
Мунаах кыыстарын. 
Ол эбэтэр,
Күлүгү билиммэт 
Күлүмүрдэс күнүс суох!
Уонна
Этиллибэт эҥсилгэни
Сир Ийэ миигинэн
Сибигинэйэринэн —
Мин сырдык санньыарым 
Сылытыа дьон дууһатын!..

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>nrbguvtw6dxbkrv8g9w3ruxazw7vc8n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин бөлүүн ытаатым (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1221</id>
    <revision>
      <id>5264</id>
      <timestamp>2012-05-03T08:18:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5264</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="774" sha1="b1uef035zwddyhy0o1rj6w161q01ga2" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Муунтуйар күннэрбэр (В. Потапова)]]
 | next       = [[Буруйдаабаппын кими да (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Мин бөлүүн ытаатым,
Ол онно бараатым 
Дууһам ыар баттыгын
Сүкпүт санаам барыгын.
Өйүм дьэ сырдаата —
Сүппүт дьолбун алҕаата;
Сүрэх эмиэ сымнаата —
Сырдык эрэл ыллаата.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>b1uef035zwddyhy0o1rj6w161q01ga2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Буруйдаабаппын кими да (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1222</id>
    <revision>
      <id>5265</id>
      <timestamp>2012-05-03T08:19:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5265</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="783" sha1="dpvjbsm10vn8ffoshvm8mbht8dmrrg5" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Мин бөлүүн ытаатым (В. Потапова)]]
 | next       = [[Билигин (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Буруйдаабаппын кими да
Бутуллар мин олохпор,
Үтүө буолар күммэр да
Үгүс дьону холбообоппор.

Олоҕум бэйэм илиибэр —
Олох да суох ким эрэ оруола.
Оонньуубун — бэйэм эрэ,
Ытыыбын — бэйэм эрэ...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>dpvjbsm10vn8ffoshvm8mbht8dmrrg5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Билигин (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1223</id>
    <revision>
      <id>5266</id>
      <timestamp>2012-05-03T08:20:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5266</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="966" sha1="rikdqmkv5ijo09yn121aici1maw5c80" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Буруйдаабаппын кими да (В. Потапова)]]
 | next       = [[Билбэтим (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Билигин
Историктары билиммэппин:
Кинилэр боруостуу иликтэр
Боччумнаах бу ааттарын...
Үһүйээннэргэ сүгүрүйэбин,
Үс өһүөлээх итэҕэлим
Бүдүрүйбэт эрэлим
Күүһүнэн: 
Дьон өйүн-сүрэҕин күүрээнигэр,
Айылҕа 
Амырыын да,
Абырыыр да 
Икки өрүттээх сүүрээнигэр,
Бэйэм албына суох
Илиим имигэр...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>rikdqmkv5ijo09yn121aici1maw5c80</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Билбэтим (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1224</id>
    <revision>
      <id>5267</id>
      <timestamp>2012-05-03T08:20:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5267</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3953" sha1="s1l1q7oule783auoyd18wexv8nwuqyf" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Билигин (В. Потапова)]]
 | next       = [[Эбэм миэхэ кэпсээбитэ (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Билбэтим, 
Ол мин оҕо сааһым түүлэ эбитэ дуу,
Эбэтэр
Тыа сирин кыараҕас кулуубугар
Кылам гынан ааспыт үөрүү буолуо дуу?
Хайдаҕын да иһин,
Билигин да
Мин харахпар субу баардыы,
Көстөн кэлэр, уонча сылы курдаттыы,
Мин үрүҥ түүллээх олоҕум
Баар-суох бастыҥ булумньута:
Хараҥа күөх халлааҥҥа харбаспыт
Хойуу лабаалаах үрдүк мас аттыгар
Үүт маҥан дьахтар нуоҕайан турара,
Хара долгун суһуоҕун намылытан,
Үп-үрүҥ илиилэрин оргууй далбаатаан,
Үтүрүйэр курдуга сиртэн хара санааны, хомолтону...
Бүтүн бэйэтэ сырдык үөрүү буолан,
Туналыйар этэ өлгөм күөх ортотугар.
Мин истэ иликпин кыталык ырыатын,
Уонна да өссө элбэх истэ, көрө илигим —
Итэҕэйэбин ол барыта миигин күүтэрин.
Билиэҕим сиргэ баар кэрэни барытын,
Ол да кэннэ умнуом суоҕа букатын
Ол үрүҥ санаа курдук ыраас дьүһүннээх
Үүт маҥан дьахтар алыптаах тойугун.
Үйэм тухары умнуом суоҕа, андаҕайабын.
Ол ырыаҕа иһиллэр курдуга 
Киэҥ холку халлаан муудараһа, кистэлэҥэ,
Күөх сирэм үөдүйбүт үрдүк өрөгөйө,
Кини сирн көрбүт эрэ дьолго аналлааҕа...
Ол ырыа тылларын өйдөөбөппүн.
Арай өрүү саныыбын кини сырдык тыынын,
Ол иһин, дьулуһар баҕам чөмчүүгэ буолан,
Мин баҕарабын ол минньигэс ырыанан ыалдьыахпын.
Хомойуу, хоргутуу
Түгэҕэ биллибэт дириҥ далайын да өҥөйөн туран,
Өрүү өйдүү сатыыбын мин ол тойугу.
Оччоҕо эрэ мин, уоскулаҥы булбуттуу,
Умсан ылабын өрүкүйүү долгураҥар.
Мин сөтүөлүүр курдукпун ол кэмҥэ
Күн сырдыгын көмүс сардаҥаларын көлүччэтигэр.
Оччоҕо эрэ дууһам ыраастыйар,
Билбит уонна билбэтэх айыым-харам суураллар.
Ол дьахтар — мин умсугуйар улуу доҕорум,
Ол тойук — мин сырдыкка сирдиир сулуһум.
Мин санаам бары салаалара
Салҕанан барыахтарын баҕарабын,
Ол ырыа алыптаах дорҕоонноругар бигэнэн,
Ыйдаҥа ыраах саһыарбыт кистэлэҥнээх чуумпутун 
Иһиллээн көһүйбүт мастар кэтииллэрин кэриэтэ,
Мин дууһам долгуйан тыалырдаҕына, —
Тыа суугунун, былыттар харсыһыыларын санатар тыллар
Миигиттэн төрүүллэрин туһугар, 
                                   мин иһиллиэм ол ырыаны?  


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>s1l1q7oule783auoyd18wexv8nwuqyf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эбэм миэхэ кэпсээбитэ (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1225</id>
    <revision>
      <id>5268</id>
      <timestamp>2012-05-03T08:21:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5268</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1487" sha1="lx1t7odre3e0dp6mgiwtw3dj7h8h215" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Билбэтим (В. Потапова)]]
 | next       = [[Үөскүү да (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Эбэм миэхэ кэпсээбитэ:
Улуу ойууттар өллөхтөрүнэ —
Буурҕалар улуйа хараасталларын,
Мастар санньыйа хоҥкуһалларын,
Сулустар бэл барыаралларын...
Кини миэхэ өссө эппитэ:
Ытык кырдьаҕаһы көмнөхтөрүнэ —
Ыйдаҥа түүннэр ытыылларын,
Тунаархай санньыары ыһалларын,
Ойуурдар хараҥаны курданалларын...
Арай мин бас бэринэн охтуум —
Күһүҥҥү тыйыс өксүөҥҥэ:
Араҕас сэбирдэҕи кутурҕанынан
Аргыый сиргэ намылытарынан
Мунчаарыа дуо мэник тыалым?
Отчут-масчыт дьонум, уруум,
Хаайтаран олорон өһүөҥҥэ,
Сибэкки өрөгөйдөөх ыһыаҕынан
Симиэхтэрэ дуу сатыылларынан?—
Оччоҕо мин мичийэн ыллыаҕым!..


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>lx1t7odre3e0dp6mgiwtw3dj7h8h215</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөскүү да (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1226</id>
    <revision>
      <id>5269</id>
      <timestamp>2012-05-03T08:23:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5269</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1052" sha1="jn0568t7eosbritxysmr7aaxahx2wbf" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Эбэм миэхэ кэпсээбитэ (В. Потапова)]]
 | next       = [[Таптааҥ миигин! (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Үөскүү да,
Төрүү да илик мин оҕом,
Сүрэҕим тоҕо эрэ налыйда,
Эйигин көрүөхпүн баҕарда.
Хаһан да
Эйэргии илик мин оҕом,
Мин таптыыр уолчааныныам,
Чэ, эбэтэр, кыысчааныгыам,
Эн тускар — мин олох олоруом,
Эн тускар — өлүүнү суох оҥоруом.
Эн миигин эрэ — таптыаҥ,
Мин ааппынан — алгыаҥ —
Ийэҕинэн ситимниэҕиҥ 
Сиргэ булбут кэрэҕин!..


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>jn0568t7eosbritxysmr7aaxahx2wbf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таптааҥ миигин! (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1227</id>
    <revision>
      <id>5271</id>
      <parentid>5270</parentid>
      <timestamp>2012-05-03T08:24:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5271</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2189" sha1="emxtehmx07b6je0uh1lwkgoqavmhx7w" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Үөскүү да (В. Потапова)]]
 | next       = [[Космос хотойугар - Хруновка (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Мин тыыннаах киһибин.
Дьоннор, миигин таптааҥ!
Өлө иликпинэ, алҕааҥ,
Өллөхпүнэ, өрүкүтүмэҥ!
Сир үрдэ тымныы.
Сылаас тыыҥҥытынан 
Абырааҥ, тыыннаахпына!
Мин тыыннаах киһибин.
Өлбүттэри — аһыйабын,
Өлө иликтэри — аһынабын.
Аһынабын,
Тарбаҕым 
Титирии тымныйарынан,
Күөмэйим 
Куура хатарынан.
Мин тыыннаах киһибин,
Халлаан дириҥ,
Сир үрдэ киэҥ.
Мунарым өйдөнөр.
Ол эрэн, син биир
Хайа да халлаан
Хаһыытыыр хараҥатыгар
Дьону аһынар,
Дьолу баҕарар
Сырдык сулустаахпын.
Мин тыыннаах киһибин.
Мин эһигини аһынабын —
Абаран
Хараҕым тымныйа,
Сирэйим кубарыйа
Уордайыахпар диэритин.
Мин тыыннаахпын,
Аһынар санаа аргыстаахпын
Ол иһин олус дьоллоохпун.
Дьоннор, баалаамаҥ,
Ааттал тылын булбаппын,
Ону да сатаабаппын.
Эн иһит,
Ханнык да айыылаах
Айманар дууһалаах,
Кэтэс миигин,
Кэлтэй эрэлинэн.
Кэлиэм эйиэхэ 
Киһи дууһатын 
Күүрдэр мичээрин
Көстүбэт сылааһын
Көтөҕөн.
Сүрэхпин уунуом эйиэхэ,
Саарбахтыы турбакка.
Мин тыыннаах киһибин.
Дьоннор, миигин таптааҥ!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>emxtehmx07b6je0uh1lwkgoqavmhx7w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Космос хотойугар - Хруновка (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1228</id>
    <revision>
      <id>5274</id>
      <parentid>5273</parentid>
      <timestamp>2012-05-03T09:31:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5274</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1496" sha1="6pixjpyj0fymqu4wchlwaquiuv2ri14" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Таптааҥ миигин! (В. Потапова)]]
 | next       = [[Поэттарга (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Космос хотойугар - Хруновка }}
&lt;poem&gt;
''( үс мүнүүтэлээх экспромт)''

Өксөкү санаа үҥүүтүн
Өрө тутан
Өндөл халлаан уоругар 
Кырса маҥан хараабынан
Көтөн тахсыбыккын 
Кэтээбиппит биһиги.
Кэтээбиппит 
Күөрэгэй ыллыыр
Күөх нэлэмэн аллааһыгар,
Кыталык үҥкүүлүүр
Кыыс кэрэ кырдалыгар.
Биһи сүрэхпит 
Этиллибэт дьикти кистэлэҥэ
Иһиллэр этэ
Иһирик ойуурбут 
Сэмэй сипсиэригэр.
Эн тиийэ сырыттыҥ
Киһи санаатын 
Күүһүн-күдэҕин кынаттанан
Эр санаа өрөгөй чыпчаалыгар —
Аан дойду улаҕатыгар,
Сир ийэ эҥсилгэнэ 
Дуорааннанан иһиллэр,
Дойдулар доҕордоһор тоҕойдоругар.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|“Кыым”, 1969 c. балаҕан ыйын 7 күнэ}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>6pixjpyj0fymqu4wchlwaquiuv2ri14</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Поэттарга (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1229</id>
    <revision>
      <id>5275</id>
      <timestamp>2012-05-03T09:32:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5275</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1095" sha1="9ze945ndpzhtwl4ra14827ncd65lyj7" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Космос хотойугар - Хруновка (В. Потапова)]]
 | next       = [[Мин таммахпын (В. Потапова)]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|Поэттарга}}
&lt;poem&gt;
Мин поэттары таптыыбын.
Кинилэргэ була сатыыбын —
Айылҕа айар киистэлэрин
Таайыллыбатах кистэлэҥнэрин.
Алгыыбын мин поэттарбар,
Көҥүлгэ тардыһар санааларбар —
Хааччах бары хатыырдарын 
Хайыта суруйар дьлулуурдарын.

Поэттарга мин сүгүрүйэбин —
Тахсар күн килбиэнигэр тэҥнии,
Уонна кэлэр сырдык үйэбин
Уунабын, баалаамаҥ, бэлэхтии.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>9ze945ndpzhtwl4ra14827ncd65lyj7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин таммахпын (В. Потапова)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1230</id>
    <revision>
      <id>5276</id>
      <timestamp>2012-05-03T09:33:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header   | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]]   | section    = (Хоһооннор)   | previous   = …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5276</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1675" sha1="brafj17kt5ra6r6p2omyjv8kox0u1bc" xml:space="preserve">{{header 
 | title      = [[Сүрүн_сирэй|Сүрүн сирэй]] 
 | section    = (Хоһооннор) 
 | previous   = ←[[Поэттарга (В. Потапова)]]
 | next       = [[]]→ 
 | notes      =  
}} 

{{poem-on|}}
&lt;poem&gt;
Мин таммахпын.
Мин олус утатабын.
Уулуу сатыыбын Сири —
Угуттуубун сиигинэн.
Утатабын син биир.
Мин олус утатабын.
Сир сылайар миигиттэн,
Куота сатыыр кураанынан.
Мин үөһэ көтөбүн
Чап-чараас туманынан.
Быралгы былыттары сырсабын.
Мин олус утатабын.
Үрүйэ буолан сүүрэбин,
Айаас долгуну миинэбин,
Үрүҥ хайаларга үҥкүрүйэбин,
Таас хаспахтары үлтүрүтэбин.
Мин олус утатабын.
Долгуна суох дэбилийбит 
Чөҥөрө чүөмпэни аймыыбын —
Тыалтан куота оонньуубун,
Ситэн турар күөх ойууру
Кууһабын, ытатабын,
Ала хатыҥ сөрүүн түөһүгэр
Саһабын, хараастабын,
Мин олус утатабын.
Оо, күн, айхаллан!
Эйиэхэ утары барабын
Эн уот утаххын ууруубун...
Аны таммах буолбатахпын,
Аны мин утаппаппын.
Оо, күн, аһын!
Утатыахпын баҕарабын! 

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:В. Потапова хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>brafj17kt5ra6r6p2omyjv8kox0u1bc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Toto Azéro/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1233</id>
    <revision>
      <id>5279</id>
      <timestamp>2012-05-06T17:06:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Toto Azéro]])</comment>
      <origin>5279</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="117" sha1="etglild9qjn78ivjyk1nrudbdtw0m7z" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Toto_Azéro/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>etglild9qjn78ivjyk1nrudbdtw0m7z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Érico/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1234</id>
    <revision>
      <id>6659</id>
      <parentid>5280</parentid>
      <timestamp>2015-11-02T12:33:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Steinsplitter</username>
        <id>597</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Steinsplitter [[Кыттааччы:Érico Júnior Wouters/common.js]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Érico/common.js]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при пе…</comment>
      <origin>6659</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="128" sha1="1xcvynfi1b20fgpjoswsqi93z5whq08" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Érico Júnior Wouters/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>1xcvynfi1b20fgpjoswsqi93z5whq08</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ийэҕэ махтал (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1235</id>
    <revision>
      <id>5283</id>
      <timestamp>2012-05-11T05:50:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.227.29.245</ip>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Ийэҕэ махтал}} &lt;poem&gt; Сарсыарда күнү тулалыыр эйгэ Үөрэ сонургуу көр…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5283</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1701" sha1="dxxev3q61zagwk9vx8gk46io031y96k" xml:space="preserve">{{poem-on|Ийэҕэ махтал}}
&lt;poem&gt;
Сарсыарда күнү тулалыыр эйгэ
Үөрэ сонургуу көрсөрүн курдук,
Эйигин мин ыраата сылдьан
Ахтарым ордук күүһүрэр, күүһүрэр.

Ийэм, ийэкээм, ийэкээм барахсан,
Туохтан да ордук күндүгүн миэхэ!
Ийэм, ийэкээм, мин дьолу, олоҕу
Эн баар буолаҥҥын, көрөбүн.

Өйдүүгүн дуо, ийэ, бастакы атылбын,
Аан бастаан &quot;ийэ&quot; диэн үөрдүбүт күммүн?
Билэҕин дуо, ийэ, эйиэхэ махталым
Уолан бүппэт үрэх буолан кутулла туруо!

Ийэм, ийэкээм, ийэкээм барахсан,
Туохтан да ордук күндүгүн миэхэ!
Ийэм, ийэкээм, мин дьолу, олоҕу
Эн баар буолаҥҥын көрөбүн.

Бу ырыам тыллара үйэттэн үйэҕэ
Бэриллэн ыллана туруо куруутун,
Бу ырыам матыыбын күөх тайҕа суугунаан
Ыллыы туруо өрүүтүн, өрүүтүн!

Ийэм, ийэкээм, ийэкээм барахсан,
Туохтан да ордук күндүгүн миэхэ!
Ийэм, ийэкээм, мин дьолу, олоҕу
Эн баар буолаҥҥын көрөбүн.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>dxxev3q61zagwk9vx8gk46io031y96k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Айыы Уола</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1236</id>
    <revision>
      <id>5284</id>
      <timestamp>2012-05-11T05:55:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.227.29.245</ip>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Ааптардар-А]] [[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]] [[Катего…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5284</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="199" sha1="emkbq4l5hhf133m64s773sxcaasmm97" xml:space="preserve">[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ырыа]]</text>
      <sha1>emkbq4l5hhf133m64s773sxcaasmm97</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Айыы Уолун ырыалара</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1237</id>
    <revision>
      <id>5285</id>
      <timestamp>2012-05-11T05:56:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.227.29.245</ip>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]] [[Категория:Ырыа]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5285</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="100" sha1="spo0yi8ouauq2rsvxg5512d1k6oawvg" xml:space="preserve">[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Категория:Ырыа]]</text>
      <sha1>spo0yi8ouauq2rsvxg5512d1k6oawvg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сордооморууй-аймаамарыый (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1238</id>
    <revision>
      <id>5287</id>
      <parentid>5286</parentid>
      <timestamp>2012-05-11T06:02:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5287</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1299" sha1="cdpaaor9uf2d3yks2258doco03x80ov" xml:space="preserve">{{poem-on|Сордооморууй-аймаамарыый}}
&lt;poem&gt;
Билэҕин мин таптыырбын,
Сэрэйэҕин сөбүлүүрбүн,
Эн мин диэки хайыспаккын,
Куота-тэйэ сатыыгын...

''Хос ырыата:''
Сордооморууй-аймаамарыый
Мин оччугуйкаан сүрэхпин.
Сордооморууй мин дууһабын,
Сыппах быһах курдук аалан.

Ханна да буоллун, сылдьаммын
Өрүү эйиигин саныыбын,
Куттанабын мин олуһун
Эйиэхэ биир тыл этиэхпин.

''Хос ырыата:''
Сордооморууй-аймаамарыый
Мин оччугуйкаан сүрэхпин.
Сордооморууй мин дууһабын,
Сыппах быһах курдук аалан.

Хас киэһэ аайы саныыбын,
Санааларга ыллараммын:
&quot;Аны атын уолу кытта
Күүлэйдии барыа дуо?&quot; - диэммин.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>cdpaaor9uf2d3yks2258doco03x80ov</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сардаана (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1239</id>
    <revision>
      <id>5289</id>
      <parentid>5288</parentid>
      <timestamp>2012-05-11T06:05:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5289</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1589" sha1="bpw10m5clhtc3x0nkeyc2nzic0p78bm" xml:space="preserve">{{poem-on|Сардаана}}
&lt;poem&gt;
Сахам сирин сайынын киэргэтэ
Тыллаҕын эн хонууларга,
Мин таптыыр кэрэ сибэкким -
Дьикти, нарын сардаана.

''Хос ырыата:''
Сардаана сибэкки, эн кэрэ көстүүҥ
Долгутар мин дууһабын,
Сардаана, кэрэ көстүүҥ куруутун
Дьон дууһатын үөрдэ туруохтун.

Сайын аайы хонууга сылдьан
Көрсөбүн мин сонургуу,
Эн кэрэ,нарын көстүүҥ, дьүһүнүҥ
Сүппэтин өрүүтүн.

''Хос ырыата:''
Сардаана сибэкки, эн кэрэ көстүүҥ
Долгутар мин дууһабын,
Сардаана, кэрэ көстүүҥ куруутун
Дьон дууһатын үөрдэ туруохтун.

Сахам сирин сайынын киэргэтэ
Тыллаҕын эн хонууларга,
Мин таптыыр кэрэ сибэкким -
Дьикти, нарын сардаана.

''Хос ырыата:''
Сардаана сибэкки, эн кэрэ көстүүҥ
Долгутар мин дууһабын,
Сардаана, кэрэ көстүүҥ куруутун
Дьон дууһатын үөрдэ туруохтун.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>bpw10m5clhtc3x0nkeyc2nzic0p78bm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ама дуо (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1240</id>
    <revision>
      <id>5290</id>
      <timestamp>2012-05-11T06:07:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Ама дуо}} &lt;poem&gt; Саныахха ыарахан  Тыллардаах суруккун Тутаммын олуһ…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5290</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="896" sha1="f9me0k6n789ethzzwjx45x3y7gkqj4n" xml:space="preserve">{{poem-on|Ама дуо}}
&lt;poem&gt;
Саныахха ыарахан 
Тыллардаах суруккун
Тутаммын олуһун,
Сүрдээҕин хомойдум.

''Хос ырыата:''
Ама дуо, ама дуо,
Эн миигин умуннуҥ?
Ама дуо, доҕоруом,
Атыны эн буллуҥ?!

Итэҕэйбэккэ, мин 
Суруйбут суруккун
Илиибэр ыламмын
Хаста да ааҕабын.

''Хос ырыата.''

Өр да кэтэспитим
Бу кэлэр суруккун,
Эн сылаас тылларгын
Долгуйа ааҕыам диэн.

''Хос ырыата.''
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>f9me0k6n789ethzzwjx45x3y7gkqj4n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уол оҕо сүрэҕэ (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1241</id>
    <revision>
      <id>5291</id>
      <timestamp>2012-05-11T06:14:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Уол оҕо сүрэҕэ}} &lt;poem&gt; Өйдүүгүн дуо эн Ханна аан бастаан Кыракый уол…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5291</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1166" sha1="q8m275dtclbfj47eesr8u7dm6u42o0w" xml:space="preserve">{{poem-on|Уол оҕо сүрэҕэ}}
&lt;poem&gt;
Өйдүүгүн дуо эн
Ханна аан бастаан
Кыракый уолчаанныын
Көрсөн билсиспиккин?

Оо, онно этэ
Уол оҕо сүрэҕэ
Дьоллоохпун диэбитэ,
Күүскэ тэппитэ.

Өйдүүгүн дуо эн
Бастакы суругун,
Долгуйан олорон,
Суруйбут тылларын?

Оо, онно этэ
Уол оҕо сүрэҕэ
Дьоллоохпун диэбитэ,
Күүскэ тэппитэ.

Онтон өйдүүгүн дуо
Ол сааскы киэһэни
Уолчааҥҥын албыннаан,
Атынныын барбыккын?

Оо, онно этэ 
Уол оҕо сүрэҕэ
Кыланан ылбыта,
Хомойон ытыыра.
Оо, онно этэ 
Уол оҕо ытыыра,
Хараҕын ууларын
Кыайан туппатаҕа.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>q8m275dtclbfj47eesr8u7dm6u42o0w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көҥүл ырыата (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1242</id>
    <revision>
      <id>5292</id>
      <timestamp>2012-05-11T06:20:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Көҥүл ырыата}} &lt;poem&gt; Кэпсээ миэхэ, доҕорум, Ханна көҥүл сир баарын, Х…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5292</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1568" sha1="hiinhodw5hy0g40mwqgg2cat76iwiq2" xml:space="preserve">{{poem-on|Көҥүл ырыата}}
&lt;poem&gt;
Кэпсээ миэхэ, доҕорум,
Ханна көҥүл сир баарын,
Ханна киhи көҥүллүк
Өрө тыынарын?..
Ханна, хайа дойдуга
Киhи көҥүл сылдьарын,
Ханна киhи толору
Дьоллоохпун диирин?

Оооо, оооо, ооой,
Дьоллоохпун диирин?
Ооо, ооо, ооо, уоо,
Дьоллоохпун диирин?

Ыллаа миэхэ, чыычаҕым,
Ыллаа, ыраах дьиэрэтэн,
Ыраас халлаан анныгар
Күөрэйэн тахсан.
Ханна эн куттаммакка,
Дьонтон үргэн куоппакка,
Ыллыыр хонууҥ ханнаный,
Туоhулаан эн туой.

Оооо, оооо, ооой,
Туоhулаан эн туой.
Ооо, ооо, ооо, уоо,
Туоhулаан эн туой.

Ыллаа миэхэ, гитарам,
Ыраас ыра сананнан,
Кэлэр олох дьолугар,
Эрэнэ көрсө.
Ылла өссө элбэҕи,
Дьол, үөрүү, кэрэ туhунан,
Ыллыа миэхэ дьиэрэтэн
Көҥүл ырыатын.

Оооо, оооо, ооой,
Көҥүл ырыатын.
Ооо, ооо, ооо, уоо,
Көҥүл ырыатын.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>hiinhodw5hy0g40mwqgg2cat76iwiq2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Билбэт кыысчааммар (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1243</id>
    <revision>
      <id>5293</id>
      <timestamp>2012-05-11T06:22:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Билбэт кыысчааммар}} &lt;poem&gt; Билбэппин эйигин, Билбэппин эн ааккын, К…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5293</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="976" sha1="o2u92qlw4vkrfmeeqfp9e0cvn42ygbn" xml:space="preserve">{{poem-on|Билбэт кыысчааммар}}
&lt;poem&gt;
Билбэппин эйигин,
Билбэппин эн ааккын,
Көрбүтүм эйигин -
Өйдүүбүн куруутун.

''Хос ырыата:''
Хара-хара хараххынан
Эн мин диэки көрүүй-көрүүй,
Намыын-намыын куоласкынан
Мин ааппын ыҥыр.

Эн мичээргин көрдөрбүн
Кынаттаныах курдукпун,
Эн куоласкын иһиттэрбин
Уйадыйан ылабын.

Чуумпутук долгуннуу устан
Аттыбынан аастаргын,
Турар сирбин умна-төйө,
Ырайга көтүөх курдукпун.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>o2u92qlw4vkrfmeeqfp9e0cvn42ygbn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уруhуйдуубун (Айыы уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1244</id>
    <revision>
      <id>5295</id>
      <parentid>5294</parentid>
      <timestamp>2012-05-11T06:28:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5295</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1058" sha1="16bqf97wcdbexlv55y0rub53hdh8xmz" xml:space="preserve">{{poem-on|Уруhуйдуубун}}
&lt;poem&gt;
Күһүҥҥү тымныы ардахтаах күн
Түннүгүм анныгар олорон,
Таһырдьаны уруһуйдуубун,
Кумааҕыга харанан суруйан,
Уруһуйдуубун, уруһуйдуубун.

Уруһуйдуубун хараҥа халлааны,
Түннүкпүн суурайар ардаҕы,
Тыал сайа охсор саһарбыт хатыҥын,
Кумааҕыга харанан суруйан
Уруһуйдуубун, уруһуйдуубун.

Күһүҥҥү тымныы ардахтаах күн
Түннүгүм анныгар олорон
Таһырдьаны уруһуйдуубун
Кумааҕыга харанан суруйан,
Уруһуйдуубун, уруһуйдуубун.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>16bqf97wcdbexlv55y0rub53hdh8xmz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ыллаа (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1245</id>
    <revision>
      <id>5296</id>
      <timestamp>2012-05-11T06:34:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Ыллаа}} &lt;poem&gt; Хоспор мин соҕотоҕун чуҥкуйан олороммун, Эйигин илииб…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5296</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1422" sha1="nbdwx6qbfb5yzhwn0cx4vi3rerz1sbb" xml:space="preserve">{{poem-on|Ыллаа}}
&lt;poem&gt;
Хоспор мин соҕотоҕун чуҥкуйан олороммун,
Эйигин илиибэр ылабын.
Эн кэрэ-нарын ырыаҥ көттүн ыраах сылларга,
Көттүн тохтуур диэни билбэккэ.

''Хос ырыата:''
Ыллаа, ыллаа ыраас ыра санаанан,
Дьиэрэй, дьиэрэй эн ыраахха.
Ыллаа, ыллаа ыраас ыра санаанан,
Дьиэрэй, дьиэрэй, мин гитарам,
Дьиэрэй, дьиэрэй, мин гитарам...

Оргууй илиибэр ылан, кылыстаргын тардыалаан,
Араас дорҕооннору таhаарабын.
Ыллаа эн миэхэ, ыллаа эдэр саас ыллыыр ырыатын,
Ыллаа, көтүт ыраах саҕахха.

''Хос ырыата:''
Ыллаа, ыллаа ыраас ыра санаанан,
Дьиэрэй, дьиэрэй эн ыраахха.
Ыллаа, ыллаа ыраас ыра санаанан,
Дьиэрэй, дьиэрэй, мин гитарам,
Дьиэрэй, дьиэрэй, мин гитарам...
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>nbdwx6qbfb5yzhwn0cx4vi3rerz1sbb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1246</id>
    <revision>
      <id>5297</id>
      <timestamp>2012-05-11T06:37:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Мин}} &lt;poem&gt; Мин чуумпу хоспор олороммун, Мин соҕотох буолбатахпын, М…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5297</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1411" sha1="s2xaw7na8yk867e96ozla7uitb95i6a" xml:space="preserve">{{poem-on|Мин}}
&lt;poem&gt;
Мин чуумпу хоспор олороммун,
Мин соҕотох буолбатахпын,
Мин илиибэр гитарам баар -
Арахсыспат аргыhым.
Мин санаам хайдах баҕарарынан
Ырыа айан ыллыыбын,
Мин дууhам тугу кэпсииринэн
Дьону кытта кэпсэтэбин.

Миигин дьоннор кимиэхэ эрэ
Тэҥнииллэрин сөбүлээбэппин,
Ол да буоллар мин ол дьонтон
Туох да ураты көстүүм суох.
Мин санаам хайдах баҕарарынан
Ырыа айан ыллыыбын,
Мин дууhам тугу кэпсииринэн
Дьону кытта кэпсэтэбин.

Мин чуумпу хоспор олороммун
Мин соҕотох буолбатахпын,
Мин илиибэр гитарам баар -
Арахсыспат аргыhым.
Мин санаам хайдах баҕарарынан
Ырыа айан ыллыыбын,
Мин дууhам тугу кэпсииринэн
Дьону кытта кэпсэтэбин.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>s2xaw7na8yk867e96ozla7uitb95i6a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Итэҕэйбэппин (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1247</id>
    <revision>
      <id>5298</id>
      <timestamp>2012-05-11T06:41:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Итэҕэйбэппин}} &lt;poem&gt; Мин билигин өйдөөтүм, Мин билигин дьэ биллим, Э…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5298</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1202" sha1="pwb78bksumvc6yla8kym8mxyffjwli4" xml:space="preserve">{{poem-on|Итэҕэйбэппин}}
&lt;poem&gt;
Мин билигин өйдөөтүм,
Мин билигин дьэ биллим,
Эн сымыйа суруктаргын,
Сымыйа тылларгын.
Оо, кэпсээмэ, кэпсээмэ,
Эн төhө өр күүппүккүн,
Истибитим, эйигин
Атын уоллаах сылдьаргын.

Кэлимэҥ, кэлимэҥ, -
Итэҕэйбэппин мин! - 
Кумааҕыга күөҕүнэн
Суруллубут суруктар,
Тыаhаамаҥ-ыҥырымаҥ,
Телефон тыастара,
Билэбин мин, билэбин,
Кини сымыйа кэпсээнин.

Эрэнэр этим мин,
Ол кэлэр суруктар,
Кэтэhэр этим мин
Телефонум тыастарын,
Дьэ биллим, дьэ биллим,
Эн сымыйа тапталгын,
Дьэ биллим - эн миигин,
Атын уолга уларыттыҥ.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>pwb78bksumvc6yla8kym8mxyffjwli4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эһиэхэ аныыбын (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1248</id>
    <revision>
      <id>5299</id>
      <timestamp>2012-05-11T06:49:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Эһиэхэ аныыбын}} &lt;poem&gt; Айылҕа чочуйбут оҕото буоламмын, Бу Орто дой…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5299</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1359" sha1="j9ueccrlygy5p3beghrb89vyjtpd7kq" xml:space="preserve">{{poem-on|Эһиэхэ аныыбын}}
&lt;poem&gt;
Айылҕа чочуйбут оҕото буоламмын,
Бу Орто дойдуга ыллаары кэлбитим.
Кэрэни-үөрүүнү бэлэхтиир баҕаттан,
Бу ырыам тылларын эhиэхэ аныыбын.

Ханна да, ханна да буолларбын ыллыаҕым,
Мин тыыннаах тылларбын эhиэхэ аныаҕым,
Ханна да, ханна да буолларбын ыллыаҕым,
Мин тыыннаах тылларбын эhиэхэ аныаҕым.

Ыллыаҕым ырыабар сүүрүктээх үрэҕи,
Туойуоҕум тойукпар толомон хонууну,
Үрдүк таас хайаны, халыҥ тыа ойууру -
Ханнык да дьыл кэмэр, сүрэхтэн иэйэммин.

Бэлэхтиэм эhиэхэ ып-ыраас тапталы,
Сүрэхтэн кутуллар бу тыыннаах тыллары,
Бэлэхтиэм эhиэхэ кырдьыгы хоhуйан,
Олоххо кэрэни-үтүөнү баҕаран.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>j9ueccrlygy5p3beghrb89vyjtpd7kq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оччоҕуна хайыамый (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1249</id>
    <revision>
      <id>5300</id>
      <timestamp>2012-05-11T06:52:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Оччоҕуна хайыамый}} &lt;poem&gt; Билэҕин дии таптыырбын,  Билиммэтэрбин да…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5300</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="947" sha1="dtj1ron3gqng2m5xrttnnycmyq7utww" xml:space="preserve">{{poem-on|Оччоҕуна хайыамый}}
&lt;poem&gt;
Билэҕин дии таптыырбын, 
Билиммэтэрбин даҕаны.
Этиий миэхэ, эн этиий,
Уоллаахпын диэн кистээмэ...

Оччоҕуна хайыамый? -  
Оргуй өрө тыныаҕым,
Өссө биирдэ ууруоҕум
Эргиллэммин барыаҕым. 

Тоҕо куотар курдуккун?
Атын сири көрөҕүн?
Куттаныма, хомойуо,
Куhаҕаннык саныа диэн...

Оччоҕуна хайыамый? -  
Оргуй өрө тыныаҕым,
Өссө биирдэ ууруоҕум
Эргиллэммин барыаҕым. 
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>dtj1ron3gqng2m5xrttnnycmyq7utww</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кэпсээ миэхэ, кырдьаҕас хатыҥым (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1250</id>
    <revision>
      <id>5302</id>
      <parentid>5301</parentid>
      <timestamp>2012-05-11T06:56:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5302</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="884" sha1="kxi730nwy88a4q916npoz0m9doid08y" xml:space="preserve">{{poem-on| Кэпсээ миэхэ, кырдьаҕас хатыҥым}}
&lt;poem&gt;
Кэпсээ миэхэ, кырдьаҕас хатыҥыам,
Төһө өр бу сиргэ турбуккун,
Төһө элбэх сыл устата эн 
Арааһы көрөн кэлбиккин.

Кэпсээ миэхэ, кырдьаҕас хатыҥыам,
Хас сайыны сайыһа атаарбыккын,
Хас киһи эн сөрүүн күлүккэр 
Дуоһуйа сынньанан ааспытын.

Кэпсээ өссө элбэҕи, 
Сиккиэр тыалга суугунаан,
Оргууй аҕай далбаатаан..
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>kxi730nwy88a4q916npoz0m9doid08y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көрдөһөбүн, көмөлөс (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1251</id>
    <revision>
      <id>5303</id>
      <timestamp>2012-05-11T07:02:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Көрдөһөбүн, көмөлөс}} &lt;poem&gt; Билбэппин мин олохпор Хас алҕас онорбуп…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5303</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1260" sha1="iokw0076h4ievtu7i5dxwr1iqlwt0jl" xml:space="preserve">{{poem-on|Көрдөһөбүн, көмөлөс}}
&lt;poem&gt;
Билбэппин мин олохпор
Хас алҕас онорбуппун.
Билбэппин мин олохпор
Хас үтүө өҥөлөөхпүн.
Эйигиттэн көрдөһөн,
Мин тобукпар турабын,
Бу ырыабын ыллыыбын
Ырыабынан үҥэбин...

Көрдөһөбүн - көмөлөс!
Ааттаһабын - абыраа!
Сырдык Айыы Танара - 
Үрдүк күүс, көмөлөс...

Мин ардыгар түүн кистээн,
Сонньуйаммын ытыыбын.
Ааспыт кэммин эргитэн,
Бу баар курдук саныыбын...
Эйигиттэн көрдөһөн,
Бу тобукпар турабын.
Туой аньыыбын-харабын
Бырастыы гын, бырастыы..

Көрдөһөбүн - көмөлөс!
Ааттаһабын - абыраа!
Сырдык Айыы Танара - 
Үрдүк күүс, көмөлөс...

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>iokw0076h4ievtu7i5dxwr1iqlwt0jl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дьон тыла (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1252</id>
    <revision>
      <id>5304</id>
      <timestamp>2012-05-11T07:07:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Дьон тыла}} &lt;poem&gt; Эн доҕоргун сүтэрдиҥ,  Доҕоргун сутэрдиҥ -  Бу күнү …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5304</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1190" sha1="7j2b90f9ddzyb0n9ngggwvpr4zvuwki" xml:space="preserve">{{poem-on|Дьон тыла}}
&lt;poem&gt;
Эн доҕоргун сүтэрдиҥ, 
Доҕоргун сутэрдиҥ - 
Бу күнү күүппэтэҕин,
Эн күнүҥ хараарда.
Араарда эhигини -
Араарда сымыйа,
Араарда албын сурах,
Араарда дьон тыла.

Эн истимэ, истимэ, 
Ыраас тыпталы 
Эн тэпсимэ,
Эн истимэ - 
Дьон тыла олох сымыйа,
Барыта сымыйа.

Эн кинини кытары
Дьоллоох да этигит,
Өйдөө, ол чуумпу киэhэ
&quot;Таптыыбын&quot; диэбитин.
Араарда эhигини,
Араарда сымыйа,
Араарда албын сурах,
Араарда дьон тыла.

Эн истимэ, истимэ, 
Ыраас тыпталы 
Эн тэпсимэ,
Эн истимэ - 
Дьон тыла олох сымыйа,
Барыта сымыйа.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>7j2b90f9ddzyb0n9ngggwvpr4zvuwki</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чүмэчи (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1253</id>
    <revision>
      <id>5305</id>
      <timestamp>2012-05-11T13:44:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Чүмэчи}} &lt;poem&gt; Эн хараҥа хоспун санньыардык сырдатан, Умайыый, чүмэ…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5305</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1377" sha1="b1do092xn53d1dcg2d39xgiu7jmvahi" xml:space="preserve">{{poem-on|Чүмэчи}}
&lt;poem&gt;
Эн хараҥа хоспун санньыардык сырдатан,
Умайыый, чүмэчи, элбэҕи санат.
Чуумпуга эн уотуҥ ырыаты ыллаатыҥ,
Бу хоско алгыһын бу түүн анаатын.

Чүмэчим, умай,чүмэчим, сандаар!
Олохпор буолбуту санатан аһар.

Санатыый эн миэхэ бастакы тапталбын,
Сымыйа тапталтан хомойбут күммүн.
Санатыый элбэҕи: ийэбин, аҕабын,
Ыраах-ыраах хаалбыт дойдубун. 

Чүмэчим, умай,чүмэчим, сандаар!
Олохпор буолбуту санатан аһар.

Эн хараҥа хоспун санньыардык сырдатан,
Умайыый, чүмэчи, элбэҕи санат.
Чуумпуга эн уотуҥ ырыаты ыллаатыҥ,
Бу хоско алгыһын бу түүн анаатын.

Чүмэчим, умай,чүмэчим, сандаар!
Олохпор буолбуту санатан аһар.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>b1do092xn53d1dcg2d39xgiu7jmvahi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Умнума (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1254</id>
    <revision>
      <id>5307</id>
      <parentid>5306</parentid>
      <timestamp>2012-05-11T13:55:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5307</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1633" sha1="0yzfnfaxmsalqfkmv9xpququfq3sdy6" xml:space="preserve">{{poem-on|Умнума}}
&lt;poem&gt;
Мин таптал диэн тугун умуннум - 
Арахсыбыппыт биһи саас.
Баҕар, биһиги өссө көрсүөхпүт,
Кэпсэтиэхпин баҕарабын.

Эйигинэ суох чуҥкуйан бардым.
Эйигинэ суох мин атыммын.

Бэлэхтиэм араас сибэккини,
Бэлэхтиэ биир да тылы эппэккэ.
Бэлэхтиэм эйиэхэ ыам ыйын,
Доҕоруом, эн миигин умнума!
Санаан миигин өйдөөн кэлээр,
Ыам ыйын сылааһын умнума!
Санаан миигин өйдөөн кэлээр,
Эн умнума!

Эйигинэ суох мин атыммын - 
Миигин таптал уларытар.
Куттанарым эйигин сүтэрэн
Соҕотоҕун хааларбыттан.

Эйигинэ суох чуҥкуйан бардым.
Эйигинэ суох мин атыммын.

Бэлэхтиэм араас сибэккини,
Бэлэхтиэ биир да тылы эппэккэ.
Бэлэхтиэм эйиэхэ ыам ыйын,
Доҕоруом, эн миигин умнума!
Санаан миигин өйдөөн кэлээр,
Ыам ыйын сылааһын умнума!
Санаан миигин өйдөөн кэлээр,
Эн умнума!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>0yzfnfaxmsalqfkmv9xpququfq3sdy6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ньургуйаана (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1255</id>
    <revision>
      <id>5312</id>
      <parentid>5311</parentid>
      <timestamp>2012-05-11T14:09:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5312</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1790" sha1="d7eivx2v2wjwsv0rtob7uakwc1v6bo3" xml:space="preserve">{{poem-on|Ньургуйаана}}
&lt;poem&gt;
Эйигин кытта көрүстүм биир үтүө киэһэ,
Эйигин кытта билсистим биир быстах кэмҥэ.
Доҕор кыргыттаргыттан эйигин
Таайда мин эдэр уолан сүрэҕим.

Онтон ыла эйигин кэтэһэбин,
Саатар суруйуо диэммин күүтэбин.
Арай эн суоххун, суоххун куруутун,
Саха кыыһа Ньургуйаана-ньургуһун!

Эн тускунан доҕотторбор кэпсиирим,
Куруук эйигиннээхпин диэн үөрэрим.
Тоҕо эн миэхэ олох биллибэккин?
Минньигэс түүл курдук эн сүтэн хааллыҥ...

Онтон ыла эйигин кэтэһэбин,
Саатар суруйуо диэммин күүтэбин.
Арай эн суоххун, суоххун куруутун,
Саха кыыһа Ньургуйаана-ньургуһун!

Эйигин кытта көрүстүм биир үтүө киэһэ,
Эйигин кытта билсистим биир быстах кэмҥэ.
Доҕор кыргыттаргыттан эйигин
Таайда мин эдэр уолан сүрэҕим.

Онтон ыла эйигин кэтэһэбин,
Саатар суруйуо диэммин күүтэбин.
Арай эн суоххун, суоххун куруутун,
Саха кыыһа Ньургуйаана-ньургуһун!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>d7eivx2v2wjwsv0rtob7uakwc1v6bo3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Түүн (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1256</id>
    <revision>
      <id>5313</id>
      <timestamp>2012-05-11T14:13:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Түүн}} &lt;poem&gt; Түүн. Таһырдьа ким да суох. Халлааҥҥа ахсаана биллибэт …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5313</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1398" sha1="gdqylj23o3svs5r1vrj5m8ak1454jd3" xml:space="preserve">{{poem-on|Түүн}}
&lt;poem&gt;
Түүн.
Таһырдьа ким да суох.
Халлааҥҥа ахсаана биллибэт сулустар
Үөһэттэн тугу эрэ кэпсиир курдуктар.

Кинилэр, кинилэр эрэ 
Мин санаабын курдат билэллэр.
Кинилэр, кинилэр эрэ 
Элбэҕи билэннэр, кэпсииллэр.

Түүн.
Күһүҥҥү тымныыга
Сытыытк иһиирэн күүлэйдиир сиккиэр тыал,
Сипсийэн, &quot;Көтүөххэ!&quot; диэбиттии угуйар.

Кинилэр, кинилэр эрэ 
Мин санаабын курдат билэллэр.
Кинилэр, кинилэр эрэ 
Элбэҕи билэннэр, кэпсииллэр.

Түүн.
Таһырдьа ким да суох.
Халлааҥҥа ахсаана биллибэт сулустар
Үөһэттэн тугу эрэ кэпсиир курдуктар.

Кинилэр, кинилэр эрэ 
Мин санаабын курдат билэллэр.
Кинилэр, кинилэр эрэ 
Элбэҕи билэннэр, кэпсииллэр.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>gdqylj23o3svs5r1vrj5m8ak1454jd3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төннүбэппин (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1258</id>
    <revision>
      <id>5316</id>
      <timestamp>2012-05-18T19:25:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>' {{poem-on|Төннүбэппин}} &lt;poem&gt; Суох, суох аны мин төннүбэппин, Аны мин эйигин к…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5316</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="973" sha1="6ptlutn2f71jdyuh8bn69gqn4khdjaj" xml:space="preserve">
{{poem-on|Төннүбэппин}}
&lt;poem&gt;
Суох, суох аны мин төннүбэппин,
Аны мин эйигин кэтэспэппин.
Суруйбут суруккун умаппытым,
Эн эппит тылларгын умнубутум.

Аны мин эйиэхэ төннүбэппин,
Сир-дойду көхсө киэҥ - 
кыыс элбэх! (х2)

Эн мин быстах суолбар албыннаатыҥ,
Соҕотох быраҕан эн барбытыҥ.
Билигин мин атын уолчааммын - 
Аны мин эйигин билиммэппин.

Аны мин эйиэхэ төннүбэппин,
Сир-дойду көхсө киэҥ - 
кыыс элбэх! (х2)

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>6ptlutn2f71jdyuh8bn69gqn4khdjaj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бэлэхтээ (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1259</id>
    <revision>
      <id>5317</id>
      <timestamp>2012-05-18T19:31:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Бэлэхтээ}} &lt;poem&gt; Кэл эн, доҕоруом, бу хараҥа түүҥҥэ барыахха. Бу  Сул…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5317</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1592" sha1="8bvfsbzaik894nm90rmgzeiop2khr87" xml:space="preserve">{{poem-on|Бэлэхтээ}}
&lt;poem&gt;
Кэл
эн, доҕоруом, бу хараҥа түүҥҥэ барыахха.
Бу 
Сулустаах  түүҥҥэ иккиэн сэргэстэһэ хаамсыахха.

Бэлэхтээ эн миэхэ бу түүнү, бэлэхтээ,
Бэлэхтээ ол сырдык умайар сулуһу.
Эн биһи, эн биһи бу түүҥҥэ иккиэбит,
Эн уонна мин бу түүҥҥэ дьоллоохпут. (х2)

Эн
эдэр сүрэҕин сылааһын ытыспар тутабын,
Эн
хап-хара хараххар таптал уотун көрөбүн.

Бэлэхтээ эн миэхэ бу түүнү, бэлэхтээ,
Бэлэхтээ ол сырдык умайар сулуһу.
Эн биһи, эн биһи бу түүҥҥэ иккиэбит,
Эн уонна мин бу түүҥҥэ дьоллоохпут. (х2)

Кэл
эн, доҕоруом, бу хараҥа түүҥҥэ барыахха.
Бу 
Сулустаах  түүҥҥэ иккиэн сэргэстэһэ хаамсыахха.

Бэлэхтээ эн миэхэ бу түүнү, бэлэхтээ,
Бэлэхтээ ол сырдык умайар сулуһу.
Эн биһи, эн биһи бу түүҥҥэ иккиэбит,
Эн уонна мин бу түүҥҥэ дьоллоохпут. (х4)
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>8bvfsbzaik894nm90rmgzeiop2khr87</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сурук (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1260</id>
    <revision>
      <id>5318</id>
      <timestamp>2012-05-18T19:39:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Сурук}} &lt;poem&gt; Чуумпу хоско чүмэчи Санньыардык сырдатар тулабын. Сур…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5318</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1102" sha1="1il233dusan3me7gtv6j8oyxtkzn5c5" xml:space="preserve">{{poem-on|Сурук}}
&lt;poem&gt;
Чуумпу хоско чүмэчи
Санньыардык сырдатар тулабын.
Сурук суруйабын мин,
Таптал истиҥ тылларын...

Көтүүй, көтүүй суругуом,
Көтүүй маҥан холууп буолан.
Киниэхэ тиий түргэнник,
Түргэнник тапталым тылларын
эн тиэрдиий...

Илиибэр ылабын бэлэххин,
Саныыбын ол кэрэ күннэри.
Тапталбар билиммит тылларгын,
&quot;Умнумаар&quot; диэбиккин саныыбын.

Көтүүй, көтүүй суругуом,
Көтүүй маҥан холууп буолан.
Киниэхэ тиий түргэнник,
Түргэнник тапталым тылларын
эн тиэрдиий...(х2)
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>1il233dusan3me7gtv6j8oyxtkzn5c5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оҕо саас (Айыы Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1261</id>
    <revision>
      <id>5319</id>
      <timestamp>2012-05-18T19:46:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Оҕо саас}} &lt;poem&gt; Мунчаара туран соҕотох, Санаатым мин ааспыты, Долгу…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5319</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1147" sha1="qclpb5kw3tq6lsj2bp1dnkm0gggndb7" xml:space="preserve">{{poem-on|Оҕо саас}}
&lt;poem&gt;
Мунчаара туран соҕотох,
Санаатым мин ааспыты,
Долгуйа, сонньуйа ахта,
Эйиигин мин оҕо сааспын.


Оҕо сааһым, ойор күнүм,
Миигиттэн эн куотума.
Үөһээ үрүҥ былыт буолан,
Тыалы кытта көтүмэ.(х2)

Билигин эйигиттэн мин
Туспа кытыл буолан, тэйэн,
Саас хаар ууллан эрэрдии
Арахсан эрэбин мунчаара.

Оҕо сааһым, ойор күнүм,
Миигиттэн эн куотума.
Үөһээ үрүҥ былыт буолан,
Тыалы кытта көтүмэ.(х2)

Мунчаара туран соҕотох,
Санаатым мин ааспыты,
Долгуйа, сонньуйа ахта,
Эйигин мин оҕо сааспын.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Айыы Уола]]
[[Category:Айыы Уола]]
[[Category:Ырыа]]
[[Категория:Айыы Уолун ырыалара]]</text>
      <sha1>qclpb5kw3tq6lsj2bp1dnkm0gggndb7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaWiki:Sitesupport-url</title>
    <ns>8</ns>
    <id>1262</id>
    <revision>
      <id>6051</id>
      <parentid>5706</parentid>
      <timestamp>2013-02-07T01:37:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pgehres (WMF)</username>
        <id>432</id>
      </contributor>
      <comment>Updating sidebar link to use subst:CONTENTLANGUAGE</comment>
      <origin>6051</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="141" sha1="3kodd58l25nfgi473f96bmc4hapbo83" xml:space="preserve">//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&amp;utm_medium=sidebar&amp;utm_campaign=C13_sah.wikisource.org&amp;uselang=sah</text>
      <sha1>3kodd58l25nfgi473f96bmc4hapbo83</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Jasper Deng</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1264</id>
    <revision>
      <id>5351</id>
      <parentid>5324</parentid>
      <timestamp>2012-07-17T02:37:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jasper Deng</username>
        <id>437</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Global userpage</comment>
      <origin>5351</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="135" sha1="ebh8tv06p67jfaj67zzszp3bosdnxxw" xml:space="preserve">[[:w:en:User:Jasper Deng]] {{#ifeq:{{CONTENTLANGUAGE}}|en|{{#babel:en-N|fr-2}}|{{#babel:en-N|fr-2|{{CONTENTLANGUAGE}}-0}}}} __NOINDEX__</text>
      <sha1>ebh8tv06p67jfaj67zzszp3bosdnxxw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Bill william compton/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1265</id>
    <revision>
      <id>5326</id>
      <timestamp>2012-06-02T15:17:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Bill william compton]])</comment>
      <origin>5326</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="126" sha1="mjptpgy7k8hn98e59mxm1lcz1y5wmgn" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Bill_william_compton/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>mjptpgy7k8hn98e59mxm1lcz1y5wmgn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Frigotoni</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1268</id>
    <revision>
      <id>5329</id>
      <timestamp>2012-06-02T18:17:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Frigotoni]])</comment>
      <origin>5329</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="843" sha1="5w4xk8jje5ivh1j1e6b5y557pl8iowz" xml:space="preserve">&lt;center&gt;Hello, I am &lt;span style=&quot;font-family:Bradley Hand ITC; color:black&quot;&gt;'''Frigotoni'''&lt;/span&gt;[[User talk:Frigotoni|&lt;small&gt; ...&lt;span style=&quot;font-family:Segoe Script; color:navy&quot; &gt;'''i'm here'''&lt;/span&gt;&lt;/small&gt;]]. I'm a member of the [[m:Small Wiki Monitoring Team|Small Wiki Monitoring Team]] and globally active in countervandalism. Feel free to leave me a message on [[m:User talk:Frigotoni|meta]] or on my [[m:it:Discussioni utente:Frigotoni|home]] Wiki. [[File:Face-grin.svg]]&lt;small&gt;&lt;br /&gt;&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[//toolserver.org/~pathoschild/crossactivity/?user=Frigotoni Crossactivity] &amp; [//toolserver.org/~pathoschild/stalktoy/?target=Frigotoni StalkToy]&lt;/span&gt; • If you need further information, you can click [[m:User:Frigotoni|here]]. Have I done something wrong? I apologise for this. Report it to me please.&lt;/small&gt;&lt;/center&gt;</text>
      <sha1>5w4xk8jje5ivh1j1e6b5y557pl8iowz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:タチコマ robot</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1269</id>
    <revision>
      <id>5333</id>
      <parentid>5331</parentid>
      <timestamp>2012-06-05T17:10:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>タチコマ robot</username>
        <id>313</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>r2.7.3) (робот эптэ: ar, az, be, bg, bn, br, bs, ca, cs, cy, da, de, el, eo, es, et, fa, fi, fo, fr, gl, gu, he, hr, hu, hy, id, is, it, ja, kn, ko, la, li, lt, mk, ml, mr, nl, no, pl, pt, ro, ru, sa, sk, sl, sr, sv, ta, te, th, tr, uk, v…</comment>
      <origin>5333</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2370" sha1="cwc1h8xv3o321q23c65d2t4uj1n9ymj" xml:space="preserve">{{Bot|とある白い猫|site=meta}}
{{Emergency-bot-shutoff}}

[[ar:مستخدم:タチコマ robot]]
[[az:İstifadəçi:タチコマ robot]]
[[be:Удзельнік:タチコマ robot]]
[[bg:Потребител:タチコマ robot]]
[[bn:ব্যবহারকারী:タチコマ robot]]
[[br:Implijer:タチコマ robot]]
[[bs:Korisnik:タチコマ robot]]
[[ca:Usuari:タチコマ robot]]
[[cs:Uživatel:タチコマ robot]]
[[cy:Defnyddiwr:タチコマ robot]]
[[da:Bruger:タチコマ robot]]
[[de:Benutzer:タチコマ robot]]
[[el:Χρήστης:タチコマ robot]]
[[en:User:タチコマ robot]]
[[eo:Uzanto:タチコマ robot]]
[[es:Usuario:タチコマ robot]]
[[et:Kasutaja:タチコマ robot]]
[[fa:کاربر:タチコマ robot]]
[[fi:Käyttäjä:タチコマ robot]]
[[fo:Brúkari:タチコマ robot]]
[[fr:Utilisateur:タチコマ robot]]
[[gl:Usuario:タチコマ robot]]
[[gu:સભ્ય:タチコマ robot]]
[[he:משתמש:タチコマ robot]]
[[hr:Suradnik:タチコマ robot]]
[[hu:Szerkesztő:タチコマ robot]]
[[hy:Մասնակից:タチコマ robot]]
[[id:Pengguna:タチコマ robot]]
[[is:Notandi:タチコマ robot]]
[[it:Utente:タチコマ robot]]
[[ja:利用者:タチコマ robot]]
[[kn:ಸದಸ್ಯ:タチコマ robot]]
[[ko:사용자:タチコマ robot]]
[[la:Usor:タチコマ robot]]
[[li:Gebroeker:タチコマ robot]]
[[lt:Naudotojas:タチコマ robot]]
[[mk:Корисник:タチコマ robot]]
[[ml:ഉപയോക്താവ്:タチコマ robot]]
[[mr:सदस्य:タチコマ robot]]
[[nl:Gebruiker:タチコマ robot]]
[[no:Bruker:タチコマ robot]]
[[pl:Wikiskryba:タチコマ robot]]
[[pt:Utilizador:タチコマ robot]]
[[ro:Utilizator:タチコマ robot]]
[[ru:Участник:タチコマ robot]]
[[sa:योजकः:タチコマ robot]]
[[sk:Redaktor:タチコマ robot]]
[[sl:Uporabnik:タチコマ robot]]
[[sr:Корисник:タチコマ robot]]
[[sv:Användare:タチコマ robot]]
[[ta:பயனர்:タチコマ robot]]
[[te:వాడుకరి:タチコマ robot]]
[[th:ผู้ใช้:タチコマ robot]]
[[tr:Kullanıcı:タチコマ robot]]
[[uk:Користувач:タチコマ robot]]
[[vec:Utente:タチコマ robot]]
[[vi:Thành viên:タチコマ robot]]
[[yi:באַניצער:タチコマ robot]]
[[zh:User:タチコマ robot]]
[[zh-min-nan:User:タチコマ robot]]</text>
      <sha1>cwc1h8xv3o321q23c65d2t4uj1n9ymj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:タチコマ robot</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1270</id>
    <redirect title="Кыттааччы ырытыыта:とある白い猫" />
    <revision>
      <id>5332</id>
      <timestamp>2012-06-05T17:03:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>タチコマ robot</username>
        <id>313</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Create</comment>
      <origin>5332</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42" sha1="kkrg56volz0eoyi7rc9seh78x9sdbsx" xml:space="preserve">#REDIRECT [[User talk:とある白い猫]]</text>
      <sha1>kkrg56volz0eoyi7rc9seh78x9sdbsx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:とある白い猫</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1271</id>
    <revision>
      <id>5337</id>
      <parentid>5335</parentid>
      <timestamp>2012-06-05T22:24:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>タチコマ robot</username>
        <id>313</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>r2.7.3) (робот эптэ: ar, az, be, bg, bn, br, bs, ca, cs, cy, da, de, el, eo, es, et, fa, fi, fo, fr, gl, gu, he, hr, hu, hy, id, is, it, ja, kn, ko, la, li, lt, mk, ml, mr, nl, no, pl, pt, ro, ru, sa, sk, sl, sr, sv, ta, te, th, tr, uk, v…</comment>
      <origin>5337</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2399" sha1="nvg8sexchzecb7vtgj5d9hzsq7gaed1" xml:space="preserve">:&lt;small&gt;''This is the user page of [[Meta:User:とある白い猫]]''&lt;/small&gt;
----
{{/sah}}

[[ar:مستخدم:とある白い猫]]
[[az:İstifadəçi:とある白い猫]]
[[be:Удзельнік:とある白い猫]]
[[bg:Потребител:とある白い猫]]
[[bn:ব্যবহারকারী:とある白い猫]]
[[br:Implijer:とある白い猫]]
[[bs:Korisnik:とある白い猫]]
[[ca:Usuari:とある白い猫]]
[[cs:Uživatel:とある白い猫]]
[[cy:Defnyddiwr:とある白い猫]]
[[da:Bruger:とある白い猫]]
[[de:Benutzer:とある白い猫]]
[[el:Χρήστης:とある白い猫]]
[[en:User:とある白い猫]]
[[eo:Uzanto:とある白い猫]]
[[es:Usuario:とある白い猫]]
[[et:Kasutaja:とある白い猫]]
[[fa:کاربر:とある白い猫]]
[[fi:Käyttäjä:とある白い猫]]
[[fo:Brúkari:とある白い猫]]
[[fr:Utilisateur:とある白い猫]]
[[gl:Usuario:とある白い猫]]
[[gu:સભ્ય:とある白い猫]]
[[he:משתמש:とある白い猫]]
[[hr:Suradnik:とある白い猫]]
[[hu:Szerkesztő:とある白い猫]]
[[hy:Մասնակից:とある白い猫]]
[[id:Pengguna:とある白い猫]]
[[is:Notandi:とある白い猫]]
[[it:Utente:とある白い猫]]
[[ja:利用者:とある白い猫]]
[[kn:ಸದಸ್ಯ:とある白い猫]]
[[ko:사용자:とある白い猫]]
[[la:Usor:とある白い猫]]
[[li:Gebroeker:とある白い猫]]
[[lt:Naudotojas:とある白い猫]]
[[mk:Корисник:とある白い猫]]
[[ml:ഉപയോക്താവ്:とある白い猫]]
[[mr:सदस्य:とある白い猫]]
[[nl:Gebruiker:とある白い猫]]
[[no:Bruker:とある白い猫]]
[[pl:Wikiskryba:とある白い猫]]
[[pt:Utilizador:とある白い猫]]
[[ro:Utilizator:とある白い猫]]
[[ru:Участник:とある白い猫]]
[[sa:योजकः:とある白い猫]]
[[sk:Redaktor:とある白い猫]]
[[sl:Uporabnik:とある白い猫]]
[[sr:Корисник:とある白い猫]]
[[sv:Användare:とある白い猫]]
[[ta:பயனர்:とある白い猫]]
[[te:వాడుకరి:とある白い猫]]
[[th:ผู้ใช้:とある白い猫]]
[[tr:Kullanıcı:とある白い猫]]
[[uk:Користувач:とある白い猫]]
[[vec:Utente:とある白い猫]]
[[vi:Thành viên:とある白い猫]]
[[yi:באַניצער:とある白い猫]]
[[zh:User:とある白い猫]]
[[zh-min-nan:User:とある白い猫]]</text>
      <sha1>nvg8sexchzecb7vtgj5d9hzsq7gaed1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:とある白い猫</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1272</id>
    <revision>
      <id>5336</id>
      <timestamp>2012-06-05T22:16:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>タチコマ robot</username>
        <id>313</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Create</comment>
      <origin>5336</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="109" sha1="pa73856t9bgzfe9x1fwujseamy9fm80" xml:space="preserve">:&lt;small&gt;''This is the user talk page of [[Meta:User talk:とある白い猫]]''&lt;/small&gt;
----
{{/sah}}
=Posts=</text>
      <sha1>pa73856t9bgzfe9x1fwujseamy9fm80</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:とある白い猫/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1273</id>
    <revision>
      <id>5338</id>
      <timestamp>2012-06-11T02:01:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by とある白い猫]])</comment>
      <origin>5338</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="124" sha1="demytpwy3j0kikuliopbe5oi6sufviy" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:とある白い猫/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>demytpwy3j0kikuliopbe5oi6sufviy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Σ/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1276</id>
    <revision>
      <id>5342</id>
      <timestamp>2012-06-18T04:26:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Σ]])</comment>
      <origin>5342</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="108" sha1="sek291bim4m77l7h0nbx6kyxp0ozaje" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Σ/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>sek291bim4m77l7h0nbx6kyxp0ozaje</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Zscout370</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1278</id>
    <revision>
      <id>5344</id>
      <timestamp>2012-06-25T23:45:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo User Page Bot</username>
        <id>287</id>
      </contributor>
      <comment>Creating global user page, per request https://meta.wikimedia.org/w/index.php?diff=3800927</comment>
      <origin>5344</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="88eioklo2l6a0lkomuepwxcw2agm36e" xml:space="preserve">[[w:en:User:Zscout370|Zscout370]]</text>
      <sha1>88eioklo2l6a0lkomuepwxcw2agm36e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Vogone</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1285</id>
    <redirect title="Кыттааччы:Vogone" />
    <revision>
      <id>5358</id>
      <timestamp>2012-08-04T20:32:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Vogone]])</comment>
      <origin>5358</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25" sha1="9r3idjrvf2ajcaaq3mc8x7e2z9vb90w" xml:space="preserve">#REDIRECT [[User:Vogone]]</text>
      <sha1>9r3idjrvf2ajcaaq3mc8x7e2z9vb90w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Lixer</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1288</id>
    <revision>
      <id>5365</id>
      <timestamp>2012-08-07T11:15:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lixer</username>
        <id>471</id>
      </contributor>
      <comment>'{{Babel|sv|en-2|no-2|da-2|nn-1|fi-1|{{CONTENTLANGUAGE}}-0}}  '''Lixer''', Swedish user from the Swedish Wikipedia. I will probabl…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5365</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="668" sha1="qnap53nwxzwd9e01begpyg1p8iz68rn" xml:space="preserve">{{Babel|sv|en-2|no-2|da-2|nn-1|fi-1|{{CONTENTLANGUAGE}}-0}}

'''Lixer''', Swedish user from the Swedish Wikipedia. I will probably not be active here.

Please leave a message on my talk page if you want something. If you need a quick response, you should contact me on my Swedish talk page or my English talk page.

-----

[[File:Animated-Flag-Sweden.gif|45px]] [http://sv.wikipedia.org/wiki/Anv%C3%A4ndare:Lixer Swedish Wikipedia] ([http://sv.wikipedia.org/wiki/Anv%C3%A4ndardiskussion:Lixer Talk])

[[File:Animated-Flag-United-Kingdom.gif|45px]] [http://en.wikipedia.org/wiki/User:Lixer English Wikipedia] ([http://en.wikipedia.org/wiki/User_talk:Lixer Talk])

-----</text>
      <sha1>qnap53nwxzwd9e01begpyg1p8iz68rn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Osiris</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1289</id>
    <revision>
      <id>5366</id>
      <timestamp>2012-08-07T23:03:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Osiris]])</comment>
      <origin>5366</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="850" sha1="afipsvbpoyfq1p4ynv7lj0kn08mjlg2" xml:space="preserve">Hello! I am &lt;span class=&quot;plainlinks userlinks&quot;&gt;[[User:Osiris|Osiris]] ([[User talk:Osiris|talk]] · [[Special:Contributions/Osiris|contribs]] · [[Special:DeletedContributions/Osiris|deleted contribs]] · [{{fullurl:Special:Log|user=Osiris}} logs] · [{{fullurl:Special:AbuseLog|wpSearchUser=Osiris}} edit filter log] · [[Special:Block/Osiris|block user]] · [{{fullurl:Special:Log|type=block&amp;page=User:Osiris}} block log])&lt;/span&gt;.

Most of my activity on this project will be related to patrolling recent changes and reverting vandalism. You will find me most active on the [[w:en:User talk:Osiris|English]] and [[w:simple:User talk:Osiris|Simple English Wikipedias]], [[commons:User talk:Osiris|Commons]], [[m:User talk:Osiris|Meta]] and [[incubator:User talk:Osiris|Incubator]]. You can post to my talk page here, but I might be slow in replying.</text>
      <sha1>afipsvbpoyfq1p4ynv7lj0kn08mjlg2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категорияны ырытыы:Ааптардар-П</title>
    <ns>15</ns>
    <id>1292</id>
    <revision>
      <id>5691</id>
      <parentid>5372</parentid>
      <timestamp>2012-09-16T19:48:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>78.251.32.159</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Леонид Попов  */ саҥа сиэксийэ</comment>
      <origin>5691</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="833" sha1="a97qhlyw82n0hsy4dwc9idddy5x46qp" xml:space="preserve">Дьон-мааны, дорооболорун!

Бу бикитиэкэни учюгэйдик сатаан тутта иликпин, ба5ар ханна эрэ сыыса сиргэ суруйа олорорум буолаайык? Oнон сыыса-халты баар буолла5ына, ёйдюргютюгэр кёрдёсёбюн.

Маннык кёрдёсюлээхпин.
Леонид Попов диэн суруйааччы, лирик айымньыларын бу сахалыы бикитиэкэ5э угаргыт эбитэ буоллар, махталым улахан буолуо этэ! Кини лирикатын аа5ар ба5а санаа баар.

Кёрдёсюню кытары
Оросутцева.

== Леонид Попов  ==

алуо, бикипиэдьийэ? ким эмэ баар дуо?</text>
      <sha1>a97qhlyw82n0hsy4dwc9idddy5x46qp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Avocato</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1294</id>
    <revision>
      <id>5374</id>
      <timestamp>2012-08-30T21:20:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avocato</username>
        <id>262</id>
      </contributor>
      <comment>Creating</comment>
      <origin>5374</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="696" sha1="3hadats3wp6ted874jwt08stykc5rdi" xml:space="preserve">&lt;div dir=ltr&gt;&lt;div style=&quot;background: #FFFFFF; text-align: center; font-family: Calibri; font-size: 1.6em; font-weight: bold;&quot;&gt;&lt;div style=&quot;padding: 5px; border: 3px solid #003882; -moz-border-radius: 10px; -webkit-border-radius: 10px; border-radius: 10px;&quot;&gt;Please, Do not leave your message here. You can contact me using any of the following:
&lt;div style=&quot;margin-top: 10px; padding: 2px; background: #f4f3f0; border: 2px solid #fb139e; -moz-border-radius: 10px; -webkit-border-radius: 10px; border-radius: 10px;&quot;&gt;[[w:ar:User talk:Avocato|w:ar:user talk:Avocato]] &amp;#124; [[w:en:User talk:Avocato|w:en:user talk:Avocato]] &amp;#124; [[m:User talk:Avocato|meta:user talk:Avocato]]&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>3hadats3wp6ted874jwt08stykc5rdi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:AvocatoBot</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1295</id>
    <revision>
      <id>5679</id>
      <parentid>5375</parentid>
      <timestamp>2012-09-09T06:08:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AvocatoBot</username>
        <id>309</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>r2.7.3) (робот эптэ: az, be, bg, bn, br, bs, ca, cs, cy, da, de, el, en, eo, es, et, fa, fi, fo, fr, gl, he, hr, hu, hy, id, is, it, ja, kn, ko, la, li, lt, mk, ml, mr, nl, no, pl, pt, ro, ru, sa, sk, sl, sr, sv, ta, te, th, tr, uk, vec, vi, y…</comment>
      <origin>5679</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2382" sha1="4mv70z1pq8jw3bs7d3dcox2983k7z9g" xml:space="preserve">&lt;div dir=ltr&gt;
{| width=&quot;80%&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;text-align:justify; border:1px solid #aaaaaa; background-color:#f9f9f9; color:#000000;&quot;
|-  padding:1em;padding-top:0.5em;padding-right:2em;padding-left:3em&quot;
|[[File:Crystal Clear action run.svg|60px|link=]]
|'''This user account is a [[w:en:Wikipedia:Bot policy|bot]] operated by [[w:ar:مستخدم:Avocato|Avocato]] ([[w:ar:نقاش المستخدم:Avocato|talk]]).'''&lt;br /&gt;
It is a legitimate alternative account, used to make repetitive automated or semi-automated edits that would be extremely tedious to do manually.
|}
&lt;/div&gt;

[[ar:مستخدم:AvocatoBot]]
[[az:İstifadəçi:AvocatoBot]]
[[be:Удзельнік:AvocatoBot]]
[[bg:Потребител:AvocatoBot]]
[[bn:ব্যবহারকারী:AvocatoBot]]
[[br:Implijer:AvocatoBot]]
[[bs:Korisnik:AvocatoBot]]
[[ca:Usuari:AvocatoBot]]
[[cs:Uživatel:AvocatoBot]]
[[cy:Defnyddiwr:AvocatoBot]]
[[da:Bruger:AvocatoBot]]
[[de:Benutzer:AvocatoBot]]
[[el:Χρήστης:AvocatoBot]]
[[en:User:AvocatoBot]]
[[eo:Uzanto:AvocatoBot]]
[[es:Usuario:AvocatoBot]]
[[et:Kasutaja:AvocatoBot]]
[[fa:کاربر:AvocatoBot]]
[[fi:Käyttäjä:AvocatoBot]]
[[fo:Brúkari:AvocatoBot]]
[[fr:Utilisateur:AvocatoBot]]
[[gl:Usuario:AvocatoBot]]
[[he:משתמש:AvocatoBot]]
[[hr:Suradnik:AvocatoBot]]
[[hu:Szerkesztő:AvocatoBot]]
[[hy:Մասնակից:AvocatoBot]]
[[id:Pengguna:AvocatoBot]]
[[is:Notandi:AvocatoBot]]
[[it:Utente:AvocatoBot]]
[[ja:利用者:AvocatoBot]]
[[kn:ಸದಸ್ಯ:AvocatoBot]]
[[ko:사용자:AvocatoBot]]
[[la:Usor:AvocatoBot]]
[[li:Gebroeker:AvocatoBot]]
[[lt:Naudotojas:AvocatoBot]]
[[mk:Корисник:AvocatoBot]]
[[ml:ഉപയോക്താവ്:AvocatoBot]]
[[mr:सदस्य:AvocatoBot]]
[[nl:Gebruiker:AvocatoBot]]
[[no:Bruker:AvocatoBot]]
[[pl:Wikiskryba:AvocatoBot]]
[[pt:Utilizador:AvocatoBot]]
[[ro:Utilizator:AvocatoBot]]
[[ru:Участник:AvocatoBot]]
[[sa:योजकः:AvocatoBot]]
[[sk:Redaktor:AvocatoBot]]
[[sl:Uporabnik:AvocatoBot]]
[[sr:Корисник:AvocatoBot]]
[[sv:Användare:AvocatoBot]]
[[ta:பயனர்:AvocatoBot]]
[[te:వాడుకరి:AvocatoBot]]
[[th:ผู้ใช้:AvocatoBot]]
[[tr:Kullanıcı:AvocatoBot]]
[[uk:Користувач:AvocatoBot]]
[[vec:Utente:AvocatoBot]]
[[vi:Thành viên:AvocatoBot]]
[[yi:באַניצער:AvocatoBot]]
[[zh:User:AvocatoBot]]
[[zh-min-nan:User:AvocatoBot]]</text>
      <sha1>4mv70z1pq8jw3bs7d3dcox2983k7z9g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:AvocatoBot</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1296</id>
    <revision>
      <id>5376</id>
      <timestamp>2012-08-31T21:08:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AvocatoBot</username>
        <id>309</id>
      </contributor>
      <comment>Creating</comment>
      <origin>5376</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="705" sha1="sp61nkc3vi6lvhlea1ecl2bxwlit01z" xml:space="preserve">&lt;div dir=ltr&gt;&lt;div style=&quot;background: #FFFFFF; text-align: center; font-family: Calibri; font-size: 1.6em; font-weight: bold;&quot;&gt;&lt;div style=&quot;padding: 5px; border: 3px solid #003882; -moz-border-radius: 10px; -webkit-border-radius: 10px; border-radius: 10px;&quot;&gt;Please, Do not leave your message here. You can contact my operator using any of the following:
&lt;div style=&quot;margin-top: 10px; padding: 2px; background: #f4f3f0; border: 2px solid #fb139e; -moz-border-radius: 10px; -webkit-border-radius: 10px; border-radius: 10px;&quot;&gt;[[w:ar:User talk:Avocato|w:ar:user talk:Avocato]] &amp;#124; [[w:en:User talk:Avocato|w:en:user talk:Avocato]] &amp;#124; [[m:User talk:Avocato|meta:user talk:Avocato]]&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>sp61nkc3vi6lvhlea1ecl2bxwlit01z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Antonorsi</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1297</id>
    <revision>
      <id>5672</id>
      <timestamp>2012-09-02T23:26:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Antonorsi]])</comment>
      <origin>5672</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="168" sha1="5gyuyfo6b2co3vkjirtm22tv4q1010f" xml:space="preserve">{{#babel:es|en-3|sah-0}}
''Hello, I'm [[:m:User:Antonorsi|Antonorsi]], from es.wiki. You can contact me in [[:m:User talk:Antonorsi|my talk page on meta]].''&lt;br /&gt;
----</text>
      <sha1>5gyuyfo6b2co3vkjirtm22tv4q1010f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Shujenchang/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1299</id>
    <revision>
      <id>5674</id>
      <timestamp>2012-09-03T00:54:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Shujenchang]])</comment>
      <origin>5674</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="117" sha1="qrhxsoxscudtwxlfngb7psz1fhrepcr" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Shujenchang/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>qrhxsoxscudtwxlfngb7psz1fhrepcr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Lukas²³/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1300</id>
    <revision>
      <id>5675</id>
      <timestamp>2012-09-03T02:04:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Lukas²³]])</comment>
      <origin>5675</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="115" sha1="83yd8rgqpt0d0uokqpva51quireg5a7" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Lukas²³/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>83yd8rgqpt0d0uokqpva51quireg5a7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категорияны ырытыы:Ааптардар-У</title>
    <ns>15</ns>
    <id>1301</id>
    <revision>
      <id>5692</id>
      <timestamp>2012-09-16T19:50:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>78.251.32.159</ip>
      </contributor>
      <comment>'Уваровскай ахтыыларын көрдүүбүн,хантан булуохха сөбүй?' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5692</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102" sha1="k5qhpft9goieepxzsbvaj087oj2vjou" xml:space="preserve">Уваровскай ахтыыларын көрдүүбүн,хантан булуохха сөбүй?</text>
      <sha1>k5qhpft9goieepxzsbvaj087oj2vjou</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Translation Notification Bot</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1303</id>
    <revision>
      <id>5712</id>
      <timestamp>2012-10-25T19:18:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Quentinv57</username>
        <id>242</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>5712</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="426" sha1="59xrrxfkj8xh7jw11em0s4rnuulbz9j" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;min-height: 57px; border: 1px solid #aaaaaa; background-color: #f9f9f9; width: 50%; margin: 0 auto 1em auto; padding: .2em; text-align: justify;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;float: left&quot;&gt;[[File:Wikimedia Community Logo.svg|50px|link=]]&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;margin-left: 60px&quot;&gt;'''[[:m:User:Translation Notification Bot|m:User:Translation Notification Bot]]'''.&lt;br /&gt;(''[[m:Interwiki redirect|{{int:redirectpagesub}}]]'')&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>59xrrxfkj8xh7jw11em0s4rnuulbz9j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Shujenchang</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1304</id>
    <revision>
      <id>5713</id>
      <timestamp>2012-10-26T08:43:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Quentinv57</username>
        <id>242</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>5713</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="739" sha1="kwziggnhp4ugpo54caakz0w5harmgs6" xml:space="preserve">{{#babel:zh|en-4|zh-classical-2|eo-1|ko-1|ja-0|fr-0||sah-0}}

Sometimes this user works as a member of [[m:Small Wiki Monitoring Team|SWMT]] and helps some anti-vandalism and anti-spam works here. To know more about this user, you can see his user page on [[w:en:User:Shujenchang|English Wikipedia]]. You can contact him via [[User talk:Shujenchang|talk page]], [[w:en:Special:EmailUser/Shujenchang|email]] or [[w:en:User:Shujenchang/Contact#IMs|IMs]] (Note: Please use English).

'''Note''': Because of this user perhaps do not know the language on this project totally, so may be sometimes he will do something wrong when he do anti-vandalism and anti-spam works. If he did something wrong, please [[User talk:Shujenchang|let him know]].</text>
      <sha1>kwziggnhp4ugpo54caakz0w5harmgs6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Mr.Ajedrez</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1305</id>
    <revision>
      <id>5714</id>
      <timestamp>2012-10-26T11:06:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Quentinv57</username>
        <id>242</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>5714</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="189" sha1="1t9jprnplxqw232ngfzqkm62m2si18r" xml:space="preserve">{{#babel:es|ast|en-3|fr-2|sah-0}} ''Hello, I'm [[:w:es:User:Mr.Ajedrez|Mr.Ajedrez]], from es.wiki. You can contact me in [[:w:es:User talk:Mr.Ajedrez|my talk page in es.wiki]].''&lt;br /&gt; ----</text>
      <sha1>1t9jprnplxqw232ngfzqkm62m2si18r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:ChessBOT</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1306</id>
    <revision>
      <id>5715</id>
      <timestamp>2012-10-26T11:06:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Quentinv57</username>
        <id>242</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by user]])</comment>
      <origin>5715</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" sha1="pp903u1bf9hm4qev44qoez4ypbpdb73" xml:space="preserve">{{bot|Mr.Ajedrez|site=w:es}}</text>
      <sha1>pp903u1bf9hm4qev44qoez4ypbpdb73</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Итэҕэйэбин (Zeasta)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1307</id>
    <revision>
      <id>5718</id>
      <parentid>5717</parentid>
      <timestamp>2012-10-29T11:00:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>217.118.64.54</ip>
      </contributor>
      <origin>5718</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2533" sha1="erku2ms31guwtr15x6pn5nbuc11f5k4" xml:space="preserve">'''Итэҕэйэбин'''&lt;br /&gt;

Төһө да, халааҥҥа хараҥа былыттар&lt;br /&gt;
Ардаары муһуннунар үрдүбэр,&lt;br /&gt;
Билэбин биири - сүтэн-охтон биэрэм суоҕа,&lt;br /&gt;
Туох баар тоһуур туора туоруу туруоҕа.&lt;br /&gt;
Улуу Байҕал ортото хаалыахпын сөп соҕотох,&lt;br /&gt;
Ол да буоллар кыайыа суоҕа соҕотохсуйуу сорҕото.&lt;br /&gt;

Эйигин көрсүөхпүттэн ыла, доҕорум сыыһа,&lt;br /&gt;
Эн эрэ буолаҕын эрэлим кыыма,&lt;br /&gt;
Баай да туһуттан эйигиттэн барыам суоҕа,&lt;br /&gt;
Бэриннэрбиттэрин да иһин биэриэм суоҕа,&lt;br /&gt;
Истэр илэ иэйиим, эйиэхэ анаан айабын,&lt;br /&gt;
Куруук миигинниин буол, итэҕэйэбин.&lt;br /&gt;

Итэҕэйэбин!&lt;br /&gt;
Итэҕэйэбин!&lt;br /&gt;
Итэҕэйэбин!&lt;br /&gt;

Суолбар туох даҕаны туора турбат билигин,&lt;br /&gt;
Томторуктаан туппат ким даҕаны миигин.&lt;br /&gt;
Хараҥаҕа халҕаммын хатаан хаайдахтарына,&lt;br /&gt;
Харабыл хараҕынан манаттахтарына,&lt;br /&gt;
Миэхэ синэ биир - барыта көнүө, үчүгэй,&lt;br /&gt;
Көҥүлгэ көччүйүөм, ылланыа Өрөгөй!&lt;br /&gt;

Тоҕо диэтэр, көрсүбүтүм, көмүһүм, эйигин,&lt;br /&gt;
Бэйэбэр эрэлим эбилиннэ билигин,&lt;br /&gt;
Уратылыы утары уларыттыҥ олоҕум суолтатын -&lt;br /&gt;
Кэмсиммитим олохтон. Билигин санаам атын,&lt;br /&gt;
Хараҥаҕа тыкпыт сырдыгы көрөбүн эйиэхэ...&lt;br /&gt;
Бииргэ буолуохха, бэйэ бэйэбитигэр итэҕэйиэххэ.&lt;br /&gt;

Итэҕэйэбин!&lt;br /&gt;
Итэҕэйэбин!&lt;br /&gt;
Итэҕэйэбин!&lt;br /&gt;

Өйдүүбүн, ол күндэлэс күндү күннэри,&lt;br /&gt;
Өйдүүбүн, ол кэрэннэн киэргэммит кэмнэри -&lt;br /&gt;
Хоһооммун саҕалаабытым хоһуйан&lt;br /&gt;
Соҕотох олоҕум суолтатын көрсүбүппүттэн соһуйан.&lt;br /&gt;
Этэбин мин - эрэнэбин, итэҕэйэбин,&lt;br /&gt;
Итэҕэйэбин, итэҕэйэбин, итэҕэйэбин...</text>
      <sha1>erku2ms31guwtr15x6pn5nbuc11f5k4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баҕарар баҕам байҕала... (Zeasta)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1308</id>
    <revision>
      <id>5721</id>
      <parentid>5720</parentid>
      <timestamp>2012-10-29T11:14:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>217.118.64.54</ip>
      </contributor>
      <origin>5721</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="596" sha1="t9qrp7fvrr647sxrqsythxalbzy98bu" xml:space="preserve">Баҕарар баҕам байҕала,&lt;br /&gt;
Хараҕым хаарыан хайҕала,&lt;br /&gt;
Сэргиир, сэнээрэр сэгэрим,&lt;br /&gt;
Истэр, илэ иэйиим,&lt;br /&gt;
Сүппэккин сүрэхпиттэн,&lt;br /&gt;
Санаабыттан арахсыбаккын эн…&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;

Күлүмнүүр күндү күнүм,&lt;br /&gt;
Көрдөөн күүппүт көмүһүм,&lt;br /&gt;
Ахтар-саныыр аргыһым ,&lt;br /&gt;
Кылбаа кыталык кыыһым,&lt;br /&gt;
Сэмээр этиэм сэрэнэн -&lt;br /&gt;
«Мин тапталым эн»…&lt;br /&gt;</text>
      <sha1>t9qrp7fvrr647sxrqsythxalbzy98bu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көтөр буолан көтүөм этэ (Zeasta)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1309</id>
    <revision>
      <id>5725</id>
      <timestamp>2012-10-29T11:20:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>217.118.64.54</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Хотой кыыл буолан, Хото көтүөм этэ, Хоту дойдум  Хонууларын үрдүнэн…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5725</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1596" sha1="5q1fe83zsmspklk58z5b2yd78dlpj0t" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Хотой кыыл буолан,
Хото көтүөм этэ,
Хоту дойдум 
Хонууларын үрдүнэн.

Кыырт көтөр буолан,
Кыырайа көтүөм этэ,
Кынаппын кыыратан,
Кыраайым үрдүнэн.

Күөрэгэй буолан,
Күөрэйэ көтүөм этэ,
Көмүстүү күлүмүрдүүр
Уһун Күөлүм үрдүнэн.

Кыталык буолан,
Кынталдьыйа көтүөм этэ,
Уһун Күөлүм
Кытылын үрдүнэн.

Элиэ бэрдэ буолан,
Элиэтии көтүөм этэ,
Элбэхтэ, эстибэккэ,
Эбэм тула эргиччи.

Өксөкү буолан,
Өрүү көтүөм этэ,
Өлөн-охтон биэрбэккэ,
Өрүһүм өттүнэн.

Суор буолан,
Сураҕыра көтүөм этэ,
Сулустуу сурулаан
Сунтаарым үрдүнэн.

Мохсоҕол буолан,
Охсуһа көтүөм этэ
Ох кэриэтэ,
Олоҥхо дойдутунан.

Хаххан буолан,
Хараара көтүөм этэ,
Хас да төгүл
Хараҥа халлаан аннынан.

Туруйа буолан,
Туораан ааһыам этэ,
Туолбатах тапталым
Туола сыспыт тумулунан.

Ымыы чыычаах буолан,
Ыраата көтүөм этэ,
Ыра санаабын кытта
Ырыа-тойук аргыстанан.


*[[Zeasta]]
*[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]

[[Category:Сахалыы]] 
[[Category:Sakha]]</text>
      <sha1>5q1fe83zsmspklk58z5b2yd78dlpj0t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Kaganer</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1311</id>
    <revision>
      <id>5730</id>
      <parentid>5729</parentid>
      <timestamp>2012-11-19T12:10:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kaganer</username>
        <id>529</id>
      </contributor>
      <origin>5730</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51" sha1="jvdvjku7v1pxhta9fuc70gbg4lvcjk4" xml:space="preserve">{{#babel:ru|en-1|sah-0}}
See [[meta:User:kaganer]].</text>
      <sha1>jvdvjku7v1pxhta9fuc70gbg4lvcjk4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Kaganer</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1312</id>
    <revision>
      <id>5731</id>
      <timestamp>2012-11-19T12:11:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kaganer</username>
        <id>529</id>
      </contributor>
      <comment>'Please contact me at [[meta:User talk:kaganer]].' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5731</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48" sha1="4so6acpp6zsbyjca5ukayjt1y7orxn3" xml:space="preserve">Please contact me at [[meta:User talk:kaganer]].</text>
      <sha1>4so6acpp6zsbyjca5ukayjt1y7orxn3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Ондороос</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1313</id>
    <revision>
      <id>5735</id>
      <timestamp>2012-11-29T05:16:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ондороос</username>
        <id>518</id>
      </contributor>
      <comment>'&quot;Тыл кыһата&quot; эдэр суруйааччылар холбоһуктарын салайааччытабын.' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5735</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="116" sha1="6pxim3ejwdf1qoczmbkxj63cej4br22" xml:space="preserve">&quot;Тыл кыһата&quot; эдэр суруйааччылар холбоһуктарын салайааччытабын.</text>
      <sha1>6pxim3ejwdf1qoczmbkxj63cej4br22</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>23 айыы боотурдарын албан ааттарыгар… (Гаврил Андросов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1314</id>
    <revision>
      <id>5740</id>
      <parentid>5738</parentid>
      <timestamp>2012-11-29T05:24:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ондороос</username>
        <id>518</id>
      </contributor>
      <origin>5740</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1663" sha1="ap0twc3kmiqicwqf2gv68jxlwvgili7" xml:space="preserve">1642 сыл сааһыгар Тыгын уолаттара, Өйүк Тойон, Мымах баһылыктаах өрө турбут сахалар Ленскэй остуруогу төгүрүктээбиттэрэ. Ол эрээри, өрө туруу уоҕа туохтан эрэ уостан хаалбыта. Бу өрө туруу баһылыктарын – 23 саха чулуу боотурун араастаан накаастаан өлөрбүттэрэ…
&lt;poem&gt;
Бороҥ урааҥхай бууса кыргыллыаҕа диэн
Болотторун биэрэн бэриммит
Боотурдар
Бойобуода атаҕар
Бокулуон уурартан булгурутунан
Болгуо тимирдии чиҥээбиттэрэ…
Хабыр сигилилээх
Хаһаахтар
Хайдахтаах да муҥнарын тулуйан
Хадаар санаалара туллубатах
Хаҥыл баатырдар
Төҥкөйөрү сатаабат
Төбөлөрө
Төкүнүспүттэрэ
Түҥнэстибит чорооннуу…

«Көмүс дьонум
Күн сириттэн маттылар!» диэн
Күлүбүрүү умайар аал уот
Күүскэ өрө тыыммыта,
Хара тураах да, оннооҕор,
Халаахтаабатаҕа
Айыы боотурдарын
Албан ааттарын хараардымаары…

Уу-чуумпу…
Умнуллуу буолбатах…
Уот
Умайарыттан дьаарханыы…
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Гаврил Андросов]]
[[Категория:2011]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>ap0twc3kmiqicwqf2gv68jxlwvgili7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Гаврил Андросов</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1315</id>
    <revision>
      <id>7005</id>
      <parentid>5743</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:32:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7005</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="250" sha1="2lmlktazyf04smvznaftblu8lrisgfl" xml:space="preserve">[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:Ааптардар-А]]
[[Категория:Бары ааптардар|Андросов Гаврил]]
[[Категория:Саха ааптардара|Андросов Гаврил]]</text>
      <sha1>2lmlktazyf04smvznaftblu8lrisgfl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өбүгэ өһө</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1316</id>
    <revision>
      <id>5748</id>
      <parentid>5747</parentid>
      <timestamp>2012-11-29T07:00:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>5748</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2630" sha1="6lorrdbcmbzknaoj005uwauab2g7z5k" xml:space="preserve">(Эллэй Боотур кэс тыла)
&lt;poem&gt;
Туоҕа да суох буолларбын –
Дуоҕабын&lt;ref&gt;Дуоҕа – түүрдүү знамя.&lt;/ref&gt; ыһыктыбатаҕым,
Тобукпар диэри
Толук буолбут уҥуохтары кэһэн
Торуттуу толоонун
Туораабытым,
Тулуйбутум уонна уйбутум…

Хаанын тохторбокко эрэ өлбүт
Хааным&lt;ref&gt;Чыҥыс Хаан кэмигэр үтүө төрүттээх дьону хааннарын тохпокко өлөрөр үгэс баара.&lt;/ref&gt;,
Халаанныы нимси үктээн киирэн
Харах ыларын тухары тэлгэммит
Хадаар сэрии
Хара сис нөҥүө
Хараллыбакка хаалбыттара…

Үтүмэннэр&lt;ref&gt;Үтүмэн – сахалыы элбэх, үгүс. Манна монгол «түмэн» – 10 тыһ. киһилээх байыаннай холбоһук диэн өйдөбүлүгэр туттуллар.&lt;/ref&gt; үөрэҕэстэнэн бүппүт,
Үгүстэр
Үрүҥ тыыннара быстыбыт,
Үөрдэр эрэ
Үөр-сүүрүк тардыһар
Дьулаан дойдуларыттан
Дьулурҕатык чугуйбутум…

Туоҕа да суох хаалбыт
Тутук&lt;ref&gt;Тутук – түүрдүү «тутух» – кинээс.&lt;/ref&gt; боотур –
Киһиттэн – киибэскэ кубулуйан
Кириэстэри туруорбутум,
Кэпсэммэт
Кэриэс кэһиини

Хоонньубар уктан
Хобо куйаардарын&lt;ref&gt;Хобо куйаар – Гоби кумах куйаара.&lt;/ref&gt;
уҥуордаабытым…
Дуоҕалаах уонна
Туоҕа да суох
Турар бэйэм
Тусаһабар эргиллэн
Өспүт холумтаннардаах
Өлбүт өтөхтөргө
Өссө өнөр кутаалары
Күлүбүрэччи умаппытым,
Күн эргиирин салҕаабытым…

…Эрэйи-буруйу
Эҥэринэн тэлбит
Эр соҕотох Эллэй Боотур диэн,
Эһиги, сүрэхтээбит эһэҕит
Эргэ, хаан өппүт дуоҕабын
Эркиммэр тиирэ тардыбытым:
«Эр уонна Эл, ол аата –
Эрэл!..» диэн кэриэс хаалларбытым!
&lt;/poem&gt;

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}


[[Категория:Гаврил Андросов]]
[[Категория:2011]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>6lorrdbcmbzknaoj005uwauab2g7z5k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Ондороос</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1317</id>
    <revision>
      <id>5742</id>
      <timestamp>2012-11-29T06:50:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'== Махтал == Гаврил! Айымньыларгын бикитиэкэҕэ укпуккар улахан махтал! --…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5742</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="272" sha1="bwaf9ry80cs6l4u4hjgap0hhwj67yfy" xml:space="preserve">== Махтал ==
Гаврил! Айымньыларгын бикитиэкэҕэ укпуккар улахан махтал! --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 16:50, 29 Сэтинньи 2012 (YAKT)</text>
      <sha1>bwaf9ry80cs6l4u4hjgap0hhwj67yfy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырытыы:Өбүгэ өһө</title>
    <ns>1</ns>
    <id>1318</id>
    <revision>
      <id>5749</id>
      <timestamp>2012-11-29T07:02:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'==Быһаарыы== Бу айымньыны ааптар бэйэтэ, Гаврил Ондуруоһап манна киллэр…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5749</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="284" sha1="i6fuxfnmpgiey5uj1b7r8yply41owf8" xml:space="preserve">==Быһаарыы==
Бу айымньыны ааптар бэйэтэ, Гаврил Ондуруоһап манна киллэрбитэ. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 17:02, 29 Сэтинньи 2012 (YAKT)</text>
      <sha1>i6fuxfnmpgiey5uj1b7r8yply41owf8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaWiki-ни ырытыы:Pageinfo-footer</title>
    <ns>9</ns>
    <id>1319</id>
    <revision>
      <id>5750</id>
      <timestamp>2012-12-04T09:35:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EdwardsBot</username>
        <id>347</id>
      </contributor>
      <comment>/* {{int:pageinfo-toolboxlink}} */ саҥа сиэксийэ</comment>
      <origin>5750</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="598" sha1="ftuyz9zm1gzycc4wdgp35qvt96oawzv" xml:space="preserve">== {{int:pageinfo-toolboxlink}} ==

Hello! Since a few weeks ago, a &quot;{{int:pageinfo-toolboxlink}}&quot; link has been added to your &quot;{{int:toolbox}}&quot; in the sidebar, giving information and statistics on the pages ([[mw:Requests for comment/Reimplement info action|background]]). You may want to modify this message to add content to the end of the information page, see [[Meta:MediaWiki:Pageinfo-footer]] which has some tools previously on [[m:MediaWiki:Histlegend|MediaWiki:Histlegend]]. I hope this helps, [[m:User:Nemo_bis|Nemo]] 19:35, 4 Ахсынньы 2012 (YAKT)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0310 --&gt;</text>
      <sha1>ftuyz9zm1gzycc4wdgp35qvt96oawzv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaWiki-ни ырытыы:Welcomecreation</title>
    <ns>9</ns>
    <id>1320</id>
    <revision>
      <id>5752</id>
      <timestamp>2012-12-05T21:44:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EdwardsBot</username>
        <id>347</id>
      </contributor>
      <comment>/* New place for this message: action needed */ саҥа сиэксийэ</comment>
      <origin>5752</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="688" sha1="t3zanwzuxk6kxucn8zt209yw3jdu01o" xml:space="preserve">== New place for this message: action needed ==

&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Hello, I'm writing you because this message is no longer active since today (or a week ago) and it must be [//translatewiki.net/w/i.php?title=Special%3ATranslate&amp;taction=translate&amp;group=core&amp;limit=1000&amp;task=view#msg_welcomeuser translated to your language].
You can find [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki_1.21/wmf5#welcomecreation|more information and instructions]]; please also [//www.mediawiki.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-MediaWiki+1.21%2Fwmf5&amp;task=view translate them] if you can.
Thanks, [[m:User:Nemo_bis|Nemo]] 07:44, 6 Ахсынньы 2012 (YAKT)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- EdwardsBot 0315 --&gt;</text>
      <sha1>t3zanwzuxk6kxucn8zt209yw3jdu01o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Sotiale/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1321</id>
    <revision>
      <id>5754</id>
      <timestamp>2012-12-09T22:33:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Sotiale]])</comment>
      <origin>5754</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="113" sha1="03gc5bhcnt2oox5rx9ogo1n6m4nvu95" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sotiale/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>03gc5bhcnt2oox5rx9ogo1n6m4nvu95</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Base/vector.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1323</id>
    <revision>
      <id>5757</id>
      <timestamp>2012-12-11T20:06:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Base</username>
        <id>540</id>
      </contributor>
      <comment>creating new ownjs page</comment>
      <origin>5757</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="110" sha1="9giyxj7vuxbzl3gw9t8r2790bzkcnaa" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Base/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>9giyxj7vuxbzl3gw9t8r2790bzkcnaa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Moe Epsilon</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1324</id>
    <revision>
      <id>5759</id>
      <timestamp>2012-12-14T23:06:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Moe Epsilon</username>
        <id>314</id>
      </contributor>
      <comment>{{softredirect|w:en:User talk:Moe Epsilon}}</comment>
      <origin>5759</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43" sha1="ca8bozdt81w9azbby0c89g27p9x0nuc" xml:space="preserve">{{softredirect|w:en:User talk:Moe Epsilon}}</text>
      <sha1>ca8bozdt81w9azbby0c89g27p9x0nuc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Makecat</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1326</id>
    <revision>
      <id>6746</id>
      <parentid>5761</parentid>
      <timestamp>2017-04-04T06:07:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>1187</id>
      </contributor>
      <comment>Replacing File-Ngc5866_hst_big.png with [[File:Ngc5866_hst_big.png]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#reasons|File renaming criterion #6]]: Non-controversial maintenance and bug fixes, includ</comment>
      <origin>6746</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="903" sha1="b2u9kso1moq7ec4u7cx2unvgq97vewy" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;margin-left:-1em; margin-right:-1em; margin-bottom:15em;&quot; class=&quot;plainlinks&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;padding:0px; background:#99CCCC; border:1px solid #42526C; font-family:Calibri; color:#AAA;&quot;&gt;
{| style=&quot;border:1px solid #99CCCC; background:#99CCCC; color:#333333;&quot; align=&quot;center&quot;
|- style=&quot;padding:1em;&quot;
| width=&quot;17%&quot; |
&lt;div style=&quot;padding:0.5em; margin:0.5em; width:200px; float:left;&quot;&gt;[[File:Ngc5866 hst big.png|200px]]&lt;/div&gt;
|
{{#Babel:zh|en-2}}
&lt;big&gt;Hello, I am '''Makecat'''. I am an [[w:zh:Wikipedia:管理员|administrator]] on the Chinese Wikipedia, which is my home wiki. I am a member of [[m:SWMT|Small Wiki Monitoring Team]] and may make some edits here occasionally, such as reverting vandalism and requesting pages for speedy deletion. If you want to contact me, please leave a message at [[w:zh:User talk:Makecat|here]].&lt;/big&gt; 
|} 
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;

[[en:User:Makecat]]
[[zh:User:Makecat]]</text>
      <sha1>b2u9kso1moq7ec4u7cx2unvgq97vewy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Кинигэлэр/Алампа</title>
    <ns>4</ns>
    <id>1327</id>
    <revision>
      <id>5763</id>
      <timestamp>2012-12-21T02:16:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{уларытыыта_бигэргэтиллибит_кинигэ}}  == Алампа == === Хоһооннор === :Эргэ …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5763</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2451" sha1="3892yeymasgn6rc9ekis3ruqbrhyraj" xml:space="preserve">{{уларытыыта_бигэргэтиллибит_кинигэ}}

== Алампа ==
=== Хоһооннор ===
:[[Эргэ сүктэр кыыс (Алампа)]]
:[[Ордугу булаары олоҕун алдьаппыт (Алампа)]]
:[[Барда (Алампа)]]
:[[Уркуускай (Алампа)]]
:[[&quot;Yрүҥ күн анныгар..&quot; (Алампа)]]
:[[&quot;Күһүҥҥү күн...&quot; (Алампа)]]
:[[&quot;Мин...&quot;(Алампа)]]
:[[&quot;Одуулаан олордоххо...&quot;(Алампа)]]
:[[&quot;Саҥа дьылынан саҥардым...&quot; (Алампа)]]
:[[&quot;Тоҥуй сүрэхтээх...&quot; (Алампа)]]
:[[&quot;Тугу көрдүүбүн?..&quot; (Алампа)]]
:[[&quot;Туругурбут дойдубуттан&quot; (Алампа)]]
:[[&quot;Туһата суох туругуран...&quot; (Алампа)]]
:[[Yрүҥ туллук эрэ... (Алампа)]]
:[[Аанньал уонна абааһы (Алампа)]]
:[[Атаас! (Алампа)]]
:[[Аҕабар сурук (Алампа)]]
:[[Доҕоруом (Алампа)]]
:[[Дьадаҥыттан тахсыбытым... (Алампа)]]
:[[Дьүөрэ (Алампа)]]
:[[Кэриэс (Алампа)]]
:[[Кэҕэ (Алампа)]]
:[[Күүтэбин... (Алампа)]]
:[[Күһүҥҥү күн... (Алампа)]]
:[[Мин (Алампа)]]
:[[Мин сулуһум (Алампа)]]
:[[Мин...(Алампа)]]
:[[Нарынныр эрэ тарбаххын...(Алампа)]]
:[[Одуулаан олордоххо...(Алампа)]]
:[[Санааргыыр санаа (Алампа)]]
:[[Саха аймах (Алампа)]]
:[[Саха ырыата (Алампа)]]
:[[Саҥа Дьыл (Алампа)]]
:[[Саҥа дьылынан саҥардым... (Алампа)]]
:[[Саҥа олох (Алампа)]]
:[[Сэрэх (Алампа)]]
:[[Таатта уола... (Алампа)]]
:[[Тоҥуй сүрэхтээх... (Алампа)]]
:[[Тугу көрдүүбүн?... (Алампа)]]
:[[Тугу туойабын (Алампа)]]
:[[Тугу туһанаары... (Алампа)]]
:[[Туохтан?.. (Алампа)]]
:[[Туругурбут дойдубуттан... (Алампа)]]
:[[Төрөөбүт дойду (Алампа)]]
:[[Хатан санаа хампарыйда... (Алампа)]]
:[[Ырыаһыт Бүөтүр Черныхха (Алампа)]]
:[[Ыччат сахаларга (Алампа)]]

[[Категория:Кинигэлэр|Алампа]]</text>
      <sha1>3892yeymasgn6rc9ekis3ruqbrhyraj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:HalanTul/Кинигэлэр/Алампа</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1328</id>
    <revision>
      <id>5764</id>
      <timestamp>2012-12-21T02:25:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{уларытыыта_бигэргэтиллибит_кинигэ}}  == Алампа == === Хоһооннор === :Уркуу…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5764</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2289" sha1="i6us89zriqaq8a55uzjvufqgdysjcjr" xml:space="preserve">{{уларытыыта_бигэргэтиллибит_кинигэ}}

== Алампа ==
=== Хоһооннор ===
:[[Уркуускай (Алампа)]]
:[[&quot;Yрүҥ күн анныгар..&quot; (Алампа)]]
:[[&quot;Күһүҥҥү күн...&quot; (Алампа)]]
:[[&quot;Мин...&quot;(Алампа)]]
:[[&quot;Одуулаан олордоххо...&quot;(Алампа)]]
:[[&quot;Саҥа дьылынан саҥардым...&quot; (Алампа)]]
:[[&quot;Тоҥуй сүрэхтээх...&quot; (Алампа)]]
:[[&quot;Тугу көрдүүбүн?..&quot; (Алампа)]]
:[[&quot;Туругурбут дойдубуттан&quot; (Алампа)]]
:[[&quot;Туһата суох туругуран...&quot; (Алампа)]]
:[[Yрүҥ туллук эрэ... (Алампа)]]
:[[Аанньал уонна абааһы (Алампа)]]
:[[Атаас! (Алампа)]]
:[[Аҕабар сурук (Алампа)]]
:[[Доҕоруом (Алампа)]]
:[[Дьадаҥыттан тахсыбытым... (Алампа)]]
:[[Дьүөрэ (Алампа)]]
:[[Кэриэс (Алампа)]]
:[[Кэҕэ (Алампа)]]
:[[Күүтэбин... (Алампа)]]
:[[Күһүҥҥү күн... (Алампа)]]
:[[Мин (Алампа)]]
:[[Мин сулуһум (Алампа)]]
:[[Мин...(Алампа)]]
:[[Нарынныр эрэ тарбаххын...(Алампа)]]
:[[Одуулаан олордоххо...(Алампа)]]
:[[Санааргыыр санаа (Алампа)]]
:[[Саха аймах (Алампа)]]
:[[Саха ырыата (Алампа)]]
:[[Саҥа Дьыл (Алампа)]]
:[[Саҥа дьылынан саҥардым... (Алампа)]]
:[[Саҥа олох (Алампа)]]
:[[Сэрэх (Алампа)]]
:[[Таатта уола... (Алампа)]]
:[[Тоҥуй сүрэхтээх... (Алампа)]]
:[[Тугу көрдүүбүн?... (Алампа)]]
:[[Тугу туойабын (Алампа)]]
:[[Тугу туһанаары... (Алампа)]]
:[[Туохтан?.. (Алампа)]]
:[[Туругурбут дойдубуттан... (Алампа)]]
:[[Төрөөбүт дойду (Алампа)]]
:[[Хатан санаа хампарыйда... (Алампа)]]
:[[Ырыаһыт Бүөтүр Черныхха (Алампа)]]
:[[Ыччат сахаларга (Алампа)]]

[[Категория:Кинигэлэр|Алампа]]</text>
      <sha1>i6us89zriqaq8a55uzjvufqgdysjcjr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чабыр5ах (Өксөкүлээх Өлөксөй)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1329</id>
    <redirect title="Чабырҕах (Өксөкүлээх Өлөксөй)" />
    <revision>
      <id>5770</id>
      <timestamp>2012-12-21T06:33:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>HalanTul [[Чабыр5ах (Өксөкүлээх Өлөксөй)]] сирэй аатын маннык [[Чабырҕах (Өксөкүлээх Өлөксөй)]] уларыппыт</comment>
      <origin>5770</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="91" sha1="jrk868ecwfqwtyvytje5qofv4te1fsb" xml:space="preserve">#перенаправление [[Чабырҕах (Өксөкүлээх Өлөксөй)]]
</text>
      <sha1>jrk868ecwfqwtyvytje5qofv4te1fsb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:HalanTul/Кинигэлэр/Сахалыы публицистика</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1330</id>
    <revision>
      <id>5825</id>
      <timestamp>2012-12-21T07:38:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{уларытыыта_бигэргэтиллибит_кинигэ}}  == Сахалыы публицистика == === Сана…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5825</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="865" sha1="khsq84xjrsm8hwzx1vwuomwbrt7o94d" xml:space="preserve">{{уларытыыта_бигэргэтиллибит_кинигэ}}

== Сахалыы публицистика ==
=== Санаайа, Добун уо.д.а. ===
:[[Ааҕар култуура (Санаайа)]]
:[[Интеллигенциябыт көмүс биһигин харыстыахха (Копырин Н. З.)]]
:[[Киһи - санаа кулута (Добун)]]
:[[Култуура тиэкиһин ааҕы туһунан аны биирдэ (Санаайа)]]
:[[Култуура тиэкиһин ааҕыы (Санаайа)]]
:[[Күлүмнүүр Манчаары драматын 1996 с. тахсыытыгар Аан тыл (Копырин Н.З)]]
:[[Олоҥхону ааҕыы (Санаайа)]]
:[[Тылбаас - саха тылын кыһалҕата]]

[[Категория:Кинигэлэр|Сахалыы публицистика]]</text>
      <sha1>khsq84xjrsm8hwzx1vwuomwbrt7o94d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Кинигэлэр/Уйбаан Арбиита</title>
    <ns>4</ns>
    <id>1331</id>
    <revision>
      <id>5826</id>
      <timestamp>2012-12-21T08:13:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{уларытыыта_бигэргэтиллибит_кинигэ}}  == Уйбаан Арбиита. Диэмэн == === Диэ…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>5826</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="293" sha1="jjmufzyyzlz26ln2utnkawpkatku6ma" xml:space="preserve">{{уларытыыта_бигэргэтиллибит_кинигэ}}

== Уйбаан Арбиита. Диэмэн ==
=== Диэмэн (Лермонтовтан тылбаас) ===
:[[Диэмэн (Иван Арбита)]]

[[Категория:Кинигэлэр|Уйбаан Арбиита]]</text>
      <sha1>jjmufzyyzlz26ln2utnkawpkatku6ma</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Formatting templates</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1332</id>
    <revision>
      <id>6275</id>
      <parentid>6248</parentid>
      <timestamp>2013-05-24T14:44:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CandalBot</username>
        <id>253</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>r2.6.6) (робот эптэ: [[ml:വർഗ്ഗം:Formatting templates]]</comment>
      <origin>6275</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="564" sha1="1zjnm3u3bkq73xt2hxsf88s546eurw3" xml:space="preserve">[[Категория:Бикитиэкэ:Халыыптар]]

[[ar:تصنيف:قوالب تنسيق]]
[[de:Kategorie:Vorlage:Textauszeichnung]]
[[en:Category:Formatting templates]]
[[fa:رده:الگوهای قالب‌بندی]]
[[fr:Catégorie:Modèles de formatage]]
[[id:Kategori:Templat pemformatan]]
[[ml:വർഗ്ഗം:Formatting templates]]
[[ru:Категория:Шаблоны:Форматирование]]
[[uk:Категорія:Шаблони форматування]]
[[vi:Thể loại:Bản mẫu định dạng]]
[[zh:Category:格式模板]]</text>
      <sha1>1zjnm3u3bkq73xt2hxsf88s546eurw3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Манчаары норуот номоҕор</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1333</id>
    <redirect title="Манчаары норуот номоҕор (Березкин И.Г.)" />
    <revision>
      <id>5943</id>
      <timestamp>2012-12-27T00:55:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>HalanTul [[Манчаары норуот номоҕор]] сирэй аатын маннык [[Манчаары норуот номоҕор (Березкин И.Г.)]] уларыппыт</comment>
      <origin>5943</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="107" sha1="lr2bt7najmr461wd3pnygmgv2b8c5cm" xml:space="preserve">#перенаправление [[Манчаары норуот номоҕор (Березкин И.Г.)]]
</text>
      <sha1>lr2bt7najmr461wd3pnygmgv2b8c5cm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балыксыт алгыһа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1334</id>
    <revision>
      <id>5979</id>
      <parentid>5978</parentid>
      <timestamp>2013-01-02T20:27:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5979</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1546" sha1="gi6kr2cdi83hqgbt9mm5nf95g2s089t" xml:space="preserve">{{poem-on|Балыксыт алгыһа}}
&lt;poem&gt;
Балыксыт оҕонньор эрэйдээх, 				
	Унаар-тунаар хочолоох 					
	Киэҥ-мичээр эбэкээм, 					
	Сарт тымтайым сыыһын 					
	Сахсаччы сүгэн туран, 					
	Көрдөһөбүн эйигиттэн,— 					
	Күндү күлүм уулаах 					
	Күөх далайым иччитээ, 					
	Дьэбэрэ-тэллэх 					
	Бырыы-сыттык 				
	Көппөх-суорҕан 					
	Туона баай, 					
	Тойон оҕонньор, 					
	Тоҕус уон 					
	Чороох туубар 					
	Лоһуор собо барахсаны 					
	Толору уган кулу даа! 					
	Сэттэ уон 					
	Тэрээх илиммэр 				
	Тэрэкэнэ быччыыккын, 				
	Тиһэ баттаан кулу нии! 					
	Кэргэн иитиитэ эрэй буолла, 					
	Аһыыр-сиир адьас көстүбэт, 					
	Кырдьыы-буорайыы дьэ кэллэ. 				
	Киэҥ мичээр эбэкэм, 					
	Ииттэххинэ эн иитиэҥ! 					
	Күөх далай иччитэ, 					
	Аһаттаххына эн аһатыаҥ! 					
	Көрдөһөбүн! 					
	Көрдөһөбүн! 				

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|''И.И.Свинобоев, Мэҥэ-Хаҥалас'' 
''П.П.Барашков 1940 с. суруйбут''
}}


[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Алгыс]]</text>
      <sha1>gi6kr2cdi83hqgbt9mm5nf95g2s089t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хайааһын өс хоһоонноро</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1335</id>
    <revision>
      <id>5983</id>
      <parentid>5982</parentid>
      <timestamp>2013-01-03T09:10:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>5983</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1253" sha1="iawir69p0ta1w3s1rd0f727brnquk8z" xml:space="preserve">'''К'''иллэҥэ ийэтин тэпсибитигэр дылы

Киирбэтэх ойуун абааһытыгар дылы кэмэлдьилэннэ

Киэҥ көҕүс кыараата, уһун санаа кылгаата 

Кулгааҕа суох кулгаахтаныа, хараҕа суох харахтаныа

Кулгааҕа-хараҕа кэҥээбит киһи

Кулугур кулгаахтаабыт, тараах иэннээбит

Кулуннаах биэ курдук куодарыһаллар

Кураанах маска хаан аҕыы сатыы сыддьар

Кутуйах түүлэннэҕинэ ыччалыырыгар дылы

Кутуйах чооруос (чаарыас) икки дьукаахтаспыттарыгар дылы

Кутуйах кутуругар кэмнээн аһыырыгар дылы

Кутуругун быһа кыбына сылдьар

Кутурук маһа буолбут

Кутуругар туос баайбыт

Куобах эригэр былах быһан биэрэригэр дылы

Куодарыһан - куодарыһан кутуругуттан туппут


[[Категория:Ох тыл]]
[[Категория:Өс хоһоонноро]]</text>
      <sha1>iawir69p0ta1w3s1rd0f727brnquk8z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Бэчээккэ ыытыллыбат</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1336</id>
    <revision>
      <id>6391</id>
      <parentid>6046</parentid>
      <timestamp>2014-01-06T18:31:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CandalBot</username>
        <id>253</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>r2.7.3) (бот изменил: [[ko:분류:인쇄시 제외]] на [[ko:분류:인쇄시 제외할 틀]]</comment>
      <origin>6391</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="722" sha1="q4k04b53iromj01qc5ptru2kua66lyi" xml:space="preserve">[[Категория:Кинигэлэр| ]]

[[ar:تصنيف:استثن من الطباعة]]
[[ca:Categoria:Excloure en imprimir]]
[[de:Kategorie:Vom Druck ausschließen]]
[[en:Category:Exclude in print]]
[[es:Categoría:Excluir al imprimir]]
[[fa:رده:مستثنی از چاپ]]
[[fr:Catégorie:Exclure lors de l'impression]]
[[he:קטגוריה:לא לכלול בהדפסה]]
[[id:Kategori:Tidak layak cetak]]
[[it:Categoria:Escludi dalla stampa]]
[[ko:분류:인쇄시 제외할 틀]]
[[ml:വർഗ്ഗം:അച്ചടിയിൽ നിന്ന് ഒഴിവാക്കുക]]
[[pl:Kategoria:Omiń w druku]]
[[ru:Категория:Исключения из печати]]
[[vi:Thể loại:Ẩn khi in]]</text>
      <sha1>q4k04b53iromj01qc5ptru2kua66lyi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Ketiris</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1337</id>
    <revision>
      <id>6021</id>
      <timestamp>2013-01-09T22:30:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* Төрүт сокуон */ саҥа сиэксийэ</comment>
      <origin>6021</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="309" sha1="r9scbq2ym2nn3p0luv5nhrticlmxev0" xml:space="preserve">== Төрүт сокуон ==

Көһөрүү бэлиэлэрин көннөрөрбүн отой да умнан кэбиспит эбиппин. Махтал! --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 08:30, 10 Тохсунньу 2013 (YAKT)</text>
      <sha1>r9scbq2ym2nn3p0luv5nhrticlmxev0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көмүс күрүлгэн (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1340</id>
    <revision>
      <id>6027</id>
      <parentid>6025</parentid>
      <timestamp>2013-01-19T18:53:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <origin>6027</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2212" sha1="plp8csf3nm9selvlajhqostn5bfuv29" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Санаама: бу дьоллоох тапталбыт... (Арбита)|Санаама]]
 | next       = →
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Көмүс күрүлгэн}}
&lt;poem&gt;
Көрүлүүр көҥүлбүн көлүйэн
Биир сиргэ мин мэлдьи кэлэбин,
Көстүбэт күрүлгэн үрүйэм
Күндү кытылын кэрийэбин.

Элбэх сибэккилэр бааллара...
Эриэннэр, маҕаннар, кыһыллар.
Көрбүтүм – үөһээттэн аллара
Күндэлэс күрүлгэн ыһыллар...

Көстүбэт үрүйэ төрдүгэр
Күрүлгэн көрүлүү турара,
Умайар сибэккиим үрдүгэр
Убаҕас көмүһүн кутара.

Элбэхтэн онно биир сибэккии
Мин өйбүн-санаабын туппута;
Мэйиибэр мичээрии бэлэхтии
Турбута, турбута, турбута.

Дьоннорго ол аптаах амулет
Дьолго дэҥ көстөрүн билэбин.
Булларбын, арай ол абырыа –
Күрүлгэн иһигэр киирэбин.

Үрдүбэр – күндэлэс күрүлгэн,
Анныбар аллараан ытыллар,
Халысхан дьигискэнэ бэргээн
Кытаанах уорааннар ытыыллар.

Долгуттар туос тыыбын мээчиктээн
Салгын дьэргэлгэнин харбыыллар,
Кустуктаах бырдааты көөчүктээн
Фонтаннар санаабын сайгыыллар.

Ол курдук мин сааһым тухары
Биир суолу көрдүүрдээх буолбуппун,
Ол ону – бу чугас турары,
Бу манна, бу баары – булбаппын.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1938 c.}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1938 сыл айымньылара]]</text>
      <sha1>plp8csf3nm9selvlajhqostn5bfuv29</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Утуйа сытан баттаппыт (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1341</id>
    <revision>
      <id>6028</id>
      <timestamp>2013-01-19T18:56:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; {{poem-on|Утуйа сытан баттаппыт}}  Салбаннаах санаа сарбыллара, Өрөгөйд…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6028</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2715" sha1="1sibh3nvj0i46x8y94uaqwwzi850s7f" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|Утуйа сытан баттаппыт}}

Салбаннаах санаа сарбыллара,
Өрөгөйдөөх өй өһөрө,
Кэтит кэскил кэхтэрэ,
Кэрэгэй кэмэлдьи кэтириирэ
Кэлбит эбит буоллаҕа...
Аны

Киһи буолар кэскилбин
Ким кэлэн кэпсиэй?...
Мин кимминий?...
Мин ханна хаайтардым?
Мин киһи этим...

Кини кимий?
Кини киһи!...
Оччоҕо тоҕо
Мин

Оонньуулаах олохпун оруойдуур?
Оҥоруу бөҕө охторуор дылы
Олоруохпун баҕарабын!...
Кырдьык диэн тугуй?
Кырдьык – кыһыл көмүс,
Аат диэн тугуй?
Аан дайды албына...

Оччоҕо тоҕо
Аналлаах олохпун аймыыр?
Аналынан арахсыахпар дылы
Ааттаһабын даа, атастаар,
Аан дайдым аймаҕыттан
Арахсыахпын баҕарбаппын!...

Күнтэн ылбыт
Күндү көҥүлбүн
Ким көтүрэр?
Киһи...
Киһи даа, киһи даа?...
Киһи диэн кимий?...
Эппэт... эппэт...
Һуу!!!

Тыыным хаайтарда,
Сүрэҕим мөҕүстэ,
Тугуй бу?
Тулуйумаары гынным...
Кэтит сир киэлитэ
Киэҥ да этэ,-
Кыараатаҕа кыһалҕатын нии...
Олуйумаҥ даа!

Орто дойду олоҕор
Олоруохпун баҕарабын...
Олоруохпун баҕарабын...
Һуу!...

Ыксаары гынным,
Ыгыма даа,
Ыарахана ыксатта.
Баттаама даа баттаама,
Балаҕадыйан бардым...
Баттыыр, баттыыр...

Ким баттыырый?
Киһи...

Мин эмиэ киһибин...
Мин эмиэ киһибин...
Кэбис, кэбис, киэр буол!
Тутума даа, турабын!...
Туруорбат.

Олоруохпун баҕарабын,
Олоруохпун баҕарабын!...

Ээ, үрүҥ күн үтүөтэ,
Өрүһүй даа!...
Ээ, күөх тыа көҥүлэ,
Көмүскээ даа!...

Мин киһибин... Мин киһибин...
Олоруохпун баҕарабын.

Сырдыкта, сырдыкта!...
Көҥүллээ, көҥүллэ!...

Һуу! Тумнастаары гынным,
Тулуйбатым, тугуй бу!...


{{poem-off|1921 c.}}
&lt;/poem&gt;


[[Category:Хоһоон]]
[[Category:1921]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:Алампа хоһоонноро]]</text>
      <sha1>1sibh3nvj0i46x8y94uaqwwzi850s7f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:AmandaNP</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1343</id>
    <redirect title="m:User talk:DeltaQuad" />
    <revision>
      <id>7235</id>
      <parentid>6035</parentid>
      <timestamp>2020-06-26T10:24:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sakretsu</username>
        <id>1609</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Sakretsu [[Кыттааччы ырытыыта:DeltaQuad]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы ырытыыта:AmandaNP]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/DeltaQuad|DeltaQuad]]» в «[[Special:CentralAuth/AmandaNP|AmandaNP]]»</comment>
      <origin>6035</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="hx582ovme1j4qgwq2pp7qrvxx5iap4c" xml:space="preserve">#REDIRECT [[m:User talk:DeltaQuad]]</text>
      <sha1>hx582ovme1j4qgwq2pp7qrvxx5iap4c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Carsrac</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1344</id>
    <revision>
      <id>6036</id>
      <timestamp>2013-01-31T21:45:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Carsrac</username>
        <id>579</id>
      </contributor>
      <comment>'I'm a dutch editor, with a [[user:CarsracBot|bot]].  [[ab:Алахәыла:Carsrac]] [[ace:Ureuëng Nguy:Carsrac]] af:Gebruiker…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6036</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="184" sha1="o2t1aamdgbjo84156kwp1uimkqqiq3b" xml:space="preserve">I'm a dutch editor, with a [[user:CarsracBot|bot]].

[[ab:Алахәыла:Carsrac]]
[[ace:Ureuëng Nguy:Carsrac]]
[[af:Gebruiker:Carsrac]]
[[ak:User:Carsrac]]
[[als:Benutzer:Carsrac]]</text>
      <sha1>o2t1aamdgbjo84156kwp1uimkqqiq3b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алексей Данилович Сосин - Алексей Суола</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1346</id>
    <revision>
      <id>7018</id>
      <parentid>6236</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:36:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7018</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5675" sha1="hpvj6fvrfd8d7yvd44bkvtblelw28nw" xml:space="preserve">'''Алексей Данилович Сосин - Алексей Суола''' 1950 с. сэттинньи 25 к. Мэңэ Хаңалас улууhугар Моорук нэhилиэгэр төрөөбүтэ. Камчаткаҕа сулууспалаабыта. 1976 с. Н.Г.Чернышевскай аатынан Бүлүүтээҕи педучилищены, 1983 с. СГУ саха салаатыгар факультетын бүтэрбитэ. &lt;br /&gt;
Бүлүү, Мэңэ Хаңалас улуустарыгар учууталлаабыта, үөрэх управлениетыгар методистаабыта. &quot;Эркээйи&quot; хаhыакка корректордаабыта. &lt;br /&gt;

&quot;Таммахтар&quot; литературнай түмсүү чилиэнин айымньылара &quot;Хотугу Сулус&quot;, &quot;Чолбон&quot; сурунаалларга, &quot;Кыым&quot;, &quot;Октябрь суола&quot;, &quot;Эркээйи&quot; хаhыаттарга, эдэр суруйааччылар хомуурунньуктарыгар бэчээттэммиттэрэ.&lt;br /&gt;

2000 с. муус устар ыйыгар ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыта.


== Библиография ==

# Саhарҕалаах санаалар. - Майа, 2000 с;
# Төрүт сир. - Майа, 2007 с.

----

== Хоһооннор ==
*[[Сайылыкка ыңырыы (Алексей Суола)]]
*[[Ахтан мин ыллыа5ым (Алексей Суола)]]
*[[*** Ийэкээ, кэhии ыыппыт дьэдьэңңэр (Алексей Суола)]]
*[[Бурдук ыҺааччыга (Алексей Суола)]]
*[[Санаалар (Алексей Суола)]]
*[[Кэпсэтиэх (Алексей Суола)]]
*[[Бэлэ5ин бэйэң (Алексей Суола)]]
*[[Күн кыыҺа(Алексей Суола)]]
*[[Ча5ылхай сарсыарда санаа (Алексей Суола)]]
*[[КиҺилии айыл5ам (Алексей Суола)]]
*[[Аал уот (Алексей Суола)]]
*[[Арахсыы(Алексей Суола)]]
*[[Алгыс тыллаах кыҺа уота(Алексей Суола)]]
*[[Маай күнэ (Алексей Суола)]]
*[[Дэриэбинэм - миэнэ бэйэм (Алексей Суола)]]
*[[Көрдүүбүн (Алексей Суола)]]
*[[От охсуута (Алексей Суола)]]
*[[Учууталга (Алексей Суола)]]
*[[Ырыа ыҺыа5а(Алексей Суола)]]
*[[***CАНААБАР КӨРСYӨХПYН БАҔАРАБЫН(Алексей Суола)]]
*[[***YYТ-ТУНАЛ ТYҺЭРИН(Алексей Суола)]]
*[[Сайдар са5аххыт арылыннын(Алексей Суола)]]
*[[***ОСКУОЛАН YБYЛYӨЙYН(Алексей Суола)]]
*[[*** КӨРБYТYМ ДЭГДЭЙЭ СЫРДААММЫН(Алексей Суола)]]
*[[*** ЫРААХХЫН,  ОО, ЫРААХХЫН СЭГЭЭР(Алексей Суола)]]
*[[***ХОМОЛТО ДУУҺАБАР ХАЛЫЙАР(Алексей Суола)]]
*[[Майам(Алексей Суола)]]
*[[Саңа дьыл үүнэр сырдык күнэ(Алексей Суола)]]
*[[***АХТЫЛҔАН УОННА ЭРЭЙ(Алексей Суола)]]
*[[*** Эйигинэ суох олох отой(Алексей Суола)]]
*[[***ЭН МИН ДИЭКИ ИСТИҤНИК КӨРДӨХХYНЭ(Алексей Суола)]]
*[[***НYӨЙЭ ТЭБЭР СYРЭҔИМ(Алексей Суола)]]
*[[***Ырыа араастаах(Алексей Суола)]]
*[[***КYҺYҤҤY КYН КӨРӨН(Алексей Суола)]]
*[[***Онон-манан эрийэ-буруйа(Алексей Суола)]]
*[[Сүрэх нүөйэ ахтабын(Алексей Суола)]]
*[[Учууталларбытыгар(Алексей Суола)]]
*[[Эйэ эрэ(Алексей Суола)]]
*[[Харахтар(Алексей Суола)]]
*[[Уолбар(Алексей Суола)]]
*[[Гитара тыаhа(Алексей Суола)]]
*[[Ахтылҕан(Алексей Суола)]]
*[[*** Хаhан эрэ география уруогар(Алексей Суола)]]
*[[*** Түөhүм иhигэр билигин(Алексей Суола)]]
*[[*** Сахам сирэ, ахтабын эйигин(Алексей Суола)]]
*[[*** Ахтабын...(Алексей Суола)]]
*[[*** Биир мүнүүтэ(Алексей Суола)]]
*[[*** Куп-кугас баттахтаах (Алексей Суола)]]
*[[*** Ыраах хаалбыт, ыра санаалаах(Алексей Суола)]]
*[[*** Саллаакка өрүү чугас(Алексей Суола)]]
*[[*** Хойуу оттор быыстарыгар(Алексей Суола)]]
*[[*** О5отук сааспыттан ыла(Алексей Суола)]]
*[[Сайылыкпын ахтабын(Алексей Суола)]]
*[[Түмүк хоhооннор(Алексей Суола)]]
*[[Оскуолабытыгар(Алексей Суола)]]
*[[Өтөх саҕата(Алексей Суола)]]
*[[Санаа(Алексей Суола)]]
[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]]

{{DEFAULTSORT:Алексей Суола}}
[[Категория:Бары ааптардар|Алексей Данилович Сосин - Алексей Суола]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:XXI үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-С]]
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]</text>
      <sha1>hpvj6fvrfd8d7yvd44bkvtblelw28nw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нүөӣэ тэбэр сүрэҕим</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1347</id>
    <revision>
      <id>6043</id>
      <parentid>6042</parentid>
      <timestamp>2013-02-02T03:44:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <origin>6043</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="534" sha1="65xzr02o02ystiur2d4bv79y1tdk0op" xml:space="preserve">Нүөӣэ тэбэр сүрэҕим&lt;br /&gt;
Түөhүм иhигэр,&lt;br /&gt;
Кыра, дьоллоох хоспор биир бэйэм&lt;br /&gt;
Миэстэ булбатым.&lt;br /&gt;
Ханнаҕыный, сэгэриэм,&lt;br /&gt;
Саныыгыан, миигин?.&lt;br /&gt;
Саҥабар эппиэт суох,&lt;br /&gt;
Тулабар им – ньим.&lt;br /&gt;

Суох… Ыарахан да эбит.&lt;br /&gt;
Сүтэрсии муҥа…&lt;br /&gt;
Сүрэҕим – дууhам, бүтүн бэйэм&lt;br /&gt;
Нүөйбэхтиир курдукпун.</text>
      <sha1>65xzr02o02ystiur2d4bv79y1tdk0op</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Маай күнэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1348</id>
    <revision>
      <id>6044</id>
      <timestamp>2013-02-02T03:45:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'Маай күнэ, Маай күнэ- Саас күнэ Үрүң күн Ча5ыла, Эйэ, дьол Сыдьаайа.  О, кү…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6044</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="514" sha1="crqs6l5f9h9wdxi6bnho5ogfbvp9hq1" xml:space="preserve">Маай күнэ,
Маай күнэ-
Саас күнэ
Үрүң күн
Ча5ыла,
Эйэ, дьол
Сыдьаайа.

О, күнүм
О, күлүм
Ойбута
Үрдүгүн,
Олуһун,
Үөһэтин.

Бу сааскы
Сырдыкка,
Бу тырым кэрэ5э
Саңаттан
Сал5анна
Олохпут
Сааскыта.

сYpэхпит
дьиктигэ,
кэрэ5э
дьулуста
бу тырым
сырдыктыын
дууhабын
куустукка
маай кYнэ
саас кYнэ
YрY</text>
      <sha1>crqs6l5f9h9wdxi6bnho5ogfbvp9hq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>&quot;Учууталга&quot;</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1349</id>
    <redirect title="Учууталга (Алексей Суола)" />
    <revision>
      <id>6136</id>
      <parentid>6055</parentid>
      <timestamp>2013-03-06T22:32:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Учууталга (Алексей Суола)]]</comment>
      <origin>6136</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82" sha1="69svmxmygdmaxqcx6fog5isedrh2xao" xml:space="preserve">#перенаправление [[Учууталга (Алексей Суола)]]</text>
      <sha1>69svmxmygdmaxqcx6fog5isedrh2xao</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Base/vector.css</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1350</id>
    <revision>
      <id>6047</id>
      <timestamp>2013-02-03T17:20:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Base</username>
        <id>540</id>
      </contributor>
      <comment>Global CSS creation/upgrade</comment>
      <origin>6047</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="106" sha1="0ad8lnwox1r6cybruweme61168kinbz" xml:space="preserve">@import url('http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Base/global.css&amp;action=raw&amp;ctype=text/css');</text>
      <sha1>0ad8lnwox1r6cybruweme61168kinbz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Green Mostaza/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1351</id>
    <revision>
      <id>6742</id>
      <parentid>6509</parentid>
      <timestamp>2017-02-16T13:38:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Savh</username>
        <id>147</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Savh [[Кыттааччы:Allan Aguilar/common.js]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Green Mostaza/common.js]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переимен…</comment>
      <origin>6742</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="112" sha1="oo0enx1togksp1hr5zyhtjklhr9da8p" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Ralgis/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>oo0enx1togksp1hr5zyhtjklhr9da8p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Gwickwire/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1352</id>
    <revision>
      <id>6050</id>
      <timestamp>2013-02-05T03:44:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Gwickwire]])</comment>
      <origin>6050</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="115" sha1="oaavw6b7a7c9mzidklcpj7cy103llx9" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Gwickwire/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>oaavw6b7a7c9mzidklcpj7cy103llx9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Учууталга (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1353</id>
    <revision>
      <id>6135</id>
      <parentid>6057</parentid>
      <timestamp>2013-03-06T22:31:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6135</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="972" sha1="ek760c8q7i713pj5f3mucm299wt4w7g" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Сырдыктан, сылаастаан тирэнэн,
Сибэкки күн диэки талаһар.
Кэскилбит,- ођобут ол тэңэ
Кэрэђэ, сырдыкка дьулуһар.
Улуукан үөрэђи, билиини,
Учуутал, биэрэђин ыччакка,
Эрэли. Дьуруулу, дьанары
Иитэђин киниэхэ күннэтэ,
Дууһађа күн тэңэ сыдьаайан.
Учуутал-үлэһит бастыңа,
Ийэђэ, ађађа тэңнэнэн,
Учуутал –итээччи туйгуна.
Эйиэхэ,тапталлаах учуутал,
Ып-ыраас,сып -сырдык санаалар.
Ол иһин эйиэхэ эрэлбин-
Эдэрхээн ыччаппыт дьылҕата,

&lt;/poem&gt;
1976 с

[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>ek760c8q7i713pj5f3mucm299wt4w7g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Маай күнэ (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1354</id>
    <revision>
      <id>6134</id>
      <parentid>6060</parentid>
      <timestamp>2013-03-06T22:30:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6134</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="645" sha1="j56t33f4mraqpmeifprofan5b6sm1af" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Маай күнэ,
Саас күнэ-
Үрүң күн 
Ча5ыла, Эйэ, дьол 
Сыдьаайа.

О, күнүм 
О, күлүм 
Ойбута 
Үрдүгүн, 
Олуһун, 
Үөһэтин.

Бу сааскы 
Сырдыкка, 
Бу тырым кэрэ5э 
Саңаттан 
Сал5анна 
Олохпут 
Сааскыта.

Сүрэхпит
Дьиктигэ,
Кэрэ5э
Дьулуста,
Бу тырым
Сырдыктыын
Дууhабыт
&lt;/poem&gt;

[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>j56t33f4mraqpmeifprofan5b6sm1af</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Sumone10154/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1356</id>
    <revision>
      <id>6063</id>
      <timestamp>2013-02-18T01:22:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Sumone10154]])</comment>
      <origin>6063</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="117" sha1="3kscmjhjt7420t3gpmzm2hurkmq8zey" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sumone10154/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>3kscmjhjt7420t3gpmzm2hurkmq8zey</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Meisam/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1357</id>
    <revision>
      <id>6064</id>
      <timestamp>2013-02-18T02:56:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Meisam]])</comment>
      <origin>6064</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="112" sha1="q97zabc65asw699merw8wy1dbbqvvpq" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Meisam/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>q97zabc65asw699merw8wy1dbbqvvpq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:MahdiBot</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1358</id>
    <revision>
      <id>6065</id>
      <timestamp>2013-02-19T00:55:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo User Page Bot</username>
        <id>287</id>
      </contributor>
      <comment>Creating global bot page, per request https://meta.wikimedia.org/w/index.php?diff=5239167&amp;oldid=5236560</comment>
      <origin>6065</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5439" sha1="j28t32ijwfpbas6tk5tmozt2wjoedo6" xml:space="preserve">{{Bot|Mahdiz|site=fa}}
[[ab:user:MahdiBot]]
[[ace:user:MahdiBot]]
[[af:user:MahdiBot]]
[[ak:user:MahdiBot]]
[[als:user:MahdiBot]]
[[am:user:MahdiBot]]
[[ang:user:MahdiBot]]
[[an:user:MahdiBot]]
[[arc:user:MahdiBot]]
[[ar:user:MahdiBot]]
[[arz:user:MahdiBot]]
[[ast:user:MahdiBot]]
[[as:user:MahdiBot]]
[[av:user:MahdiBot]]
[[ay:user:MahdiBot]]
[[az:user:MahdiBot]]
[[bar:user:MahdiBot]]
[[bat-smg:user:MahdiBot]]
[[ba:user:MahdiBot]]
[[bcl:user:MahdiBot]]
[[be:user:MahdiBot]]
[[be-x-old:user:MahdiBot]]
[[bg:user:MahdiBot]]
[[bh:user:MahdiBot]]
[[bi:user:MahdiBot]]
[[bjn:user:MahdiBot]]
[[bm:user:MahdiBot]]
[[bug:user:MahdiBot]]
[[bxr:user:MahdiBot]]
[[cbk-zam:user:MahdiBot]]
[[cdo:user:MahdiBot]]
[[ceb:user:MahdiBot]]
[[ce:user:MahdiBot]]
[[chr:user:MahdiBot]]
[[ch:user:MahdiBot]]
[[chy:user:MahdiBot]]
[[ckb:user:MahdiBot]]
[[co:user:MahdiBot]]
[[crh:user:MahdiBot]]
[[cr:user:MahdiBot]]
[[csb:user:MahdiBot]]
[[cs:user:MahdiBot]]
[[cu:user:MahdiBot]]
[[cv:user:MahdiBot]]
[[cy:user:MahdiBot]]
[[da:user:MahdiBot]]
[[de:user:MahdiBot]]
[[diq:user:MahdiBot]]
[[dsb:user:MahdiBot]]
[[dv:user:MahdiBot]]
[[dz:user:MahdiBot]]
[[ee:user:MahdiBot]]
[[en:user:MahdiBot]]
[[el:user:MahdiBot]]
[[eml:user:MahdiBot]]
[[eo:user:MahdiBot]]
[[es:user:MahdiBot]]
[[et:user:MahdiBot]]
[[eu:user:MahdiBot]]
[[ext:user:MahdiBot]]
[[ff:user:MahdiBot]]
[[fiu-vro:user:MahdiBot]]
[[fi:user:MahdiBot]]
[[fj:user:MahdiBot]]
[[fo:user:MahdiBot]]
[[frp:user:MahdiBot]]
[[frr:user:MahdiBot]]
[[fr:user:MahdiBot]]
[[fur:user:MahdiBot]]
[[fy:user:MahdiBot]]
[[gan:user:MahdiBot]]
[[ga:user:MahdiBot]]
[[gd:user:MahdiBot]]
[[glk:user:MahdiBot]]
[[gl:user:MahdiBot]]
[[gn:user:MahdiBot]]
[[got:user:MahdiBot]]
[[gu:user:MahdiBot]]
[[gv:user:MahdiBot]]
[[hak:user:MahdiBot]]
[[ha:user:MahdiBot]]
[[haw:user:MahdiBot]]
[[hif:user:MahdiBot]]
[[hi:user:MahdiBot]]
[[hsb:user:MahdiBot]]
[[ht:user:MahdiBot]]
[[hy:user:MahdiBot]]
[[ia:user:MahdiBot]]
[[id:user:MahdiBot]]
[[ie:user:MahdiBot]]
[[ig:user:MahdiBot]]
[[ik:user:MahdiBot]]
[[ilo:user:MahdiBot]]
[[io:user:MahdiBot]]
[[is:user:MahdiBot]]
[[it:user:MahdiBot]]
[[iu:user:MahdiBot]]
[[ja:user:MahdiBot]]
[[jbo:user:MahdiBot]]
[[jv:user:MahdiBot]]
[[kaa:user:MahdiBot]]
[[kab:user:MahdiBot]]
[[ka:user:MahdiBot]]
[[kbd:user:MahdiBot]]
[[kg:user:MahdiBot]]
[[ki:user:MahdiBot]]
[[kk:user:MahdiBot]]
[[kl:user:MahdiBot]]
[[km:user:MahdiBot]]
[[kn:user:MahdiBot]]
[[krc:user:MahdiBot]]
[[ksh:user:MahdiBot]]
[[ks:user:MahdiBot]]
[[ku:user:MahdiBot]]
[[kv:user:MahdiBot]]
[[kw:user:MahdiBot]]
[[ky:user:MahdiBot]]
[[lad:user:MahdiBot]]
[[la:user:MahdiBot]]
[[lbe:user:MahdiBot]]
[[lb:user:MahdiBot]]
[[lg:user:MahdiBot]]
[[lij:user:MahdiBot]]
[[li:user:MahdiBot]]
[[lmo:user:MahdiBot]]
[[ln:user:MahdiBot]]
[[lo:user:MahdiBot]]
[[ltg:user:MahdiBot]]
[[lt:user:MahdiBot]]
[[lv:user:MahdiBot]]
[[map-bms:user:MahdiBot]]
[[mdf:user:MahdiBot]]
[[mg:user:MahdiBot]]
[[mhr:user:MahdiBot]]
[[mi:user:MahdiBot]]
[[mk:user:MahdiBot]]
[[ml:user:MahdiBot]]
[[mn:user:MahdiBot]]
[[mrj:user:MahdiBot]]
[[mr:user:MahdiBot]]
[[ms:user:MahdiBot]]
[[mt:user:MahdiBot]]
[[mwl:user:MahdiBot]]
[[myv:user:MahdiBot]]
[[my:user:MahdiBot]]
[[mzn:user:MahdiBot]]
[[nah:user:MahdiBot]]
[[nap:user:MahdiBot]]
[[na:user:MahdiBot]]
[[nds-nl:user:MahdiBot]]
[[ne:user:MahdiBot]]
[[new:user:MahdiBot]]
[[nl:user:MahdiBot]]
[[nn:user:MahdiBot]]
[[nov:user:MahdiBot]]
[[no:user:MahdiBot]]
[[nrm:user:MahdiBot]]
[[nv:user:MahdiBot]]
[[ny:user:MahdiBot]]
[[oc:user:MahdiBot]]
[[om:user:MahdiBot]]
[[or:user:MahdiBot]]
[[os:user:MahdiBot]]
[[pag:user:MahdiBot]]
[[pam:user:MahdiBot]]
[[pap:user:MahdiBot]]
[[pa:user:MahdiBot]]
[[pcd:user:MahdiBot]]
[[pdc:user:MahdiBot]]
[[pfl:user:MahdiBot]]
[[pih:user:MahdiBot]]
[[pi:user:MahdiBot]]
[[pl:user:MahdiBot]]
[[pms:user:MahdiBot]]
[[pnb:user:MahdiBot]]
[[pnt:user:MahdiBot]]
[[ps:user:MahdiBot]]
[[qu:user:MahdiBot]]
[[rm:user:MahdiBot]]
[[rmy:user:MahdiBot]]
[[rn:user:MahdiBot]]
[[roa-rup:user:MahdiBot]]
[[roa-tara:user:MahdiBot]]
[[ru:user:MahdiBot]]
[[rw:user:MahdiBot]]
[[sah:user:MahdiBot]]
[[scn:user:MahdiBot]]
[[sco:user:MahdiBot]]
[[sc:user:MahdiBot]]
[[sd:user:MahdiBot]]
[[se:user:MahdiBot]]
[[sg:user:MahdiBot]]
[[sh:user:MahdiBot]]
[[simple:user:MahdiBot]]
[[si:user:MahdiBot]]
[[sk:user:MahdiBot]]
[[sl:user:MahdiBot]]
[[sm:user:MahdiBot]]
[[sn:user:MahdiBot]]
[[so:user:MahdiBot]]
[[sq:user:MahdiBot]]
[[srn:user:MahdiBot]]
[[sr:user:MahdiBot]]
[[ss:user:MahdiBot]]
[[stq:user:MahdiBot]]
[[st:user:MahdiBot]]
[[su:user:MahdiBot]]
[[sv:user:MahdiBot]]
[[sw:user:MahdiBot]]
[[szl:user:MahdiBot]]
[[ta:user:MahdiBot]]
[[te:user:MahdiBot]]
[[tg:user:MahdiBot]]
[[th:user:MahdiBot]]
[[ti:user:MahdiBot]]
[[tk:user:MahdiBot]]
[[tl:user:MahdiBot]]
[[tn:user:MahdiBot]]
[[to:user:MahdiBot]]
[[tpi:user:MahdiBot]]
[[tr:user:MahdiBot]]
[[ts:user:MahdiBot]]
[[tt:user:MahdiBot]]
[[tum:user:MahdiBot]]
[[tw:user:MahdiBot]]
[[ty:user:MahdiBot]]
[[udm:user:MahdiBot]]
[[ug:user:MahdiBot]]
[[uk:user:MahdiBot]]
[[ur:user:MahdiBot]]
[[uz:user:MahdiBot]]
[[vec:user:MahdiBot]]
[[ve:user:MahdiBot]]
[[vls:user:MahdiBot]]
[[vo:user:MahdiBot]]
[[war:user:MahdiBot]]
[[wa:user:MahdiBot]]
[[wo:user:MahdiBot]]
[[wuu:user:MahdiBot]]
[[xal:user:MahdiBot]]
[[xh:user:MahdiBot]]
[[yi:user:MahdiBot]]
[[za:user:MahdiBot]]
[[zea:user:MahdiBot]]
[[zh:user:MahdiBot]]
[[zh-classical:user:MahdiBot]]
[[zh-min-nan:user:MahdiBot]]
[[zh-yue:user:MahdiBot]]
[[zu:user:MahdiBot]]
'''Owner''': [[:fa:user:Mahdiz|Mahdiz]]</text>
      <sha1>j28t32ijwfpbas6tk5tmozt2wjoedo6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха тылын туһунан санаалар (Иван Горнай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1361</id>
    <revision>
      <id>6075</id>
      <parentid>6074</parentid>
      <timestamp>2013-02-26T04:37:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6075</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="115937" sha1="a1y80pvzpm4b0ona22c8kq2q68hsw55" xml:space="preserve">{{poem-on|Саха тылын туһунан санаалар}}

Ийэ тыл
&lt;poem&gt;
Саҥарыахха сөп хас да тылынан,
Оттон олороҕун биир тылынан.
&lt;/poem&gt;

== 1 ==
Ол биир тылынан оҕо сааспын оонньуулаан, эдэр сааспын иэйиилээн, кырдьар сааспын кырааскалаан, бу орто туруу дойдуга олорбутум хайыы сах үйэ үс чиэппэрэ буола охсубут эбит . Олортон биирдэрин кэриҥэ кэм устата бүгүҥҥү күн мөккүөрүгэр кыттыһан, аныгы кэм айдааныгар холбоһон, ол биир тыл туһунан санааларбын айымньыларбар элбэхтик даҕаны этэ, суруйа сатаабыт эбиппин. Ол барыта олох тосту уларыйыытыгар айылҕа оҕото аан дойду айдааннаах олоҕун быһылааннаах эргииригэр быраҕыллан, кини үгэһэ, сиэрэ үрэллэн, саҥата-иҥэтэ сатарыйан барбытыгар саха тыла диэн тугун санатар баҕаттан саҕаламмыт буолуохтаах.
&lt;poem&gt;
Биһиги тылбыт — былыргы тыл,
Бэйэтин туһугар бэрт баай тыл.
Кини баай диэх, бастакытынан,
Кэмчи астыы быстыбатынан,
Уларыттахха, иккиһинэн,
Улуу тыллыы имигэһинэн.

Тылбытыгар сөҥө сылдьаллар
Тыһыынчанан, сүүһүнэн сыллар.
Үйэлэри курдат сандаарар
Өбүгэбит өйө-санаата,
Олоҥхобут, остуоруйабыт,
Ол аата биһиги истуоруйабыт.
&lt;/poem&gt;
Бу строфалары 1996 сыллаахха суруллубут «Остуоруйа уонна история» диэн поэмабыттан ылан аҕаллым. Салгыы даҕаны, сорох-сорох этиилэрбин хоһоонунан холобурдаары гыннахпына, сүнньүнэн, эмиэ ол онтон ылан, сөптөөх диэбит субурҕаларбын сүүмэрдээн аҕалтыы турарым буолуоҕа. Ол барыта сахабыт тылын сарсыҥҥытын туһунан мөлтөөбөт мөккүөргэ уонтан тахса сыллааҕыта санаабыт санааларым уонна бүгүҥҥү күннээҕи көрүүлэрим уларыйбатахтарын көрдөрөр. Итинник санаалары сүрэх бааһа буола сылдьар санаалар диэн ааттыыллар.
&lt;poem&gt;

Ол аата, бадаҕа, урукку баастарым
Уонунан даҕаны сыллары аастарбын,
Өссө да үчүгэйдик оһо иликтэрэ
Өйбүн-сүрэхпин өрүкүтэн эрдэхтэрэ.
&lt;/poem&gt;
Биллэн турар, бу эмиэ, сыччах, ол биир тыл туһунан эбэтэр биһиги төрүт, иитиллибит ийэ тылбыт туһунан этиллэр.
&lt;poem&gt;
Оттон тыл — биһиги ийэбит,
Ол аата тапталбыт, иэйиибит;
Оттон тыл — биһиги аҕабыт,
Ол аата дурдабыт, хаххабыт;
Оттон тыл — биһиги оҕобут,
Ол аата кэскилбит, соргубут.
&lt;/poem&gt;
Ол иһин даҕаны хас уон тылынан халлааны сатарытан хайҕал-махтал бөҕөтүн ылбыппыт иһин, хаһан эрэ истиҥ санаабытын этээри, кистэлэҥ санаабытын кэпсээри гыннахпытына кэлин тиһэҕэр син биир киниэхэ эрэ оҕо курдук эргиллэн кэлэ турабыт. Ол иһин даҕаны уон араас тылынан олохпутун киэргэтэн уруй-айхал бөҕөтүн ылбыппыт иһин, сүрэхтиин-быардыын манньыйан, дьиэбит-уоппут барахсан дэһэр дьиҥнээх олохпутун, дьэ, ол кинилиин эрэ олорон ааһар эбиппит.

== 2 ==
Биһиги, сахалар, төрөөбүт төрүт тылбытын ити билигин төһө даҕаны тыҥырахтаахха тыыттарыа, тарбахтаахха таарыйтарыа суох курдук тутуннарбыт, манна диэн эттэххэ, бэйэбит, иилээн-саҕалаан, оччо-бачча улаханнык үөрэппэтэх дьоммут. Кыраһа хаарга кыыл-сүөл суолун-ииһин эрэ кэрэхсэбиллээх кинигэлии ааҕар, соторутааҕыга диэри суруга-бичигэ суох олорбут омук, биһиги, ону хайдах даҕаны гынан оҥорор кыахпыт суох этэ буоллаҕа дии. Ол оннугар кыра эрдэхпититтэн ийэ айылҕабыт итиитин-тымныытын эппитинэн-хааммытынан билэн, үчүгэйин-куһаҕанын өйбүтүнэн-сүрэхпитинэн үөрэтэн киһи хара буолбут дьон, биһиги, олоҥхо курдук уостан уоска бэриллэн иһэр улуу айымньыны уустаан-ураннаан айдахпыт.
&lt;poem&gt;
Кыһыҥҥы уһун киэһэлэргэ
Кыракый балаҕан дьиэлэргэ —
Эбэтэр көмүлүөк сырдыгар,
Эбэтэр түлэй түүн барыгар —
Урукку кэми тилиннэрэ
Устара дьоммут сэһэннэрэ.

Үһүйээннэр, остуоруйалар,
Үлүннэриилээх да буоллаллар,
Өбүгэлэрбит үгэстэрин,
Үөрүйэхтэрин, үөрэхтэрин
Үүнэр сүһүөх дьоҥҥо иҥэрэр
Үтүөкэн түгэннэр этилэр.
&lt;/poem&gt;
Оннук үс үйэ устата үрүҥ ыраахтааҕы хараҥа тутулун анныгар хам баттатан олордохпутуна, XIX үйэ ортотун диэкиттэн үөрэхтээх дьон кэлиилэрэ үксээн барбыта. Оччолорго күн ыраахтааҕыны утары көҥүллэрин иһин охсуспуттары көскө ыыталыыллара, үрдүк сололоохтору өрө көрбүттэри үөдэн түгэҕэ сирдэргэ үүртэлииллэрэ. Онно биир табыгастаах сиринэн Саха сирэ буолара, дэлэҕэ даҕаны, «түннүгэ суох түрмэ» диэн ааттыахтара дуо. Тутулу утарыы иһин буруйданан көскө кэлбиттэр бары даҕаны талбыт курдук талааннаах, билии-көрүү бөҕөлөөх, бэйэлэрин кэмнэрин бастыҥ дьонноро этилэр. Кинилэр сахалар олохторун-дьаһахтарын, тылларын-өстөрүн, тымныы дойдуларын аан бастакынан үөрэтэн аан дойдуга таһаарбыттара.
&lt;poem&gt;
Чулуу дьоннор, киһи кииллэрэ
Дьулуһан да үлэлииллэрэ,
Тымныыны, тыалы умналлара,
Тыл туманыгар муналлара,
Түүр, монгуол омуктар тыллара
Түбэһэннэр соһуталлара.

Тылтан тылы тылбаастыыллара,
Тылтан тылы быһаартыыллара,
Төрүт тыллар хартыыналара
Түҥ былыргынан тыыналлара:
Азия улуу истиэптэрэ
Арыллан, көстөн кэлэллэрэ.
&lt;/poem&gt;
Биһиги туох-ханнык дьоммутун, хантан хааннаахпытын, кимтэн кииннээхпитин тылбытыттан атын өссө туохпут туоһулуо эбитэ буолла? Онтон сиэттэрэн, сорох учуонайдар, соҕуруу даҕаны олороннор, саха тылын туһунан үрдүк сыанабыллаах, үйэлэр тухары өлбөт-сүппэт үлэлэри суруйтаабыттара. Ол ньиэмэс, нуучча, поляк, онтон да атын омуктар талааннаах уолаттарын табыллыбыт үлэлэрэ таах хаалбатахтара.

ХХ үйэҕэ биһиги бэйэбит испититтэн бэрт элбэх тыл үөрэхтээхтэрэ үүнэн-сайдан тахсыбыттара, кинилэр саха тылын бары салаатын үөрэтэн, чинчийэн, бүтүн науканы оҥорбуттара. Уус-уран литература бары жанрыгар үлэлэһэр суруйааччылардаах буолбуппут, кинилэр бастыҥ айымньылара, атын омуктар тылларыгар тылбаастанан, аан дойдуга биллибиттэрэ. Онон ХХ үйэҕэ саха тыла өрөгөйдөөх сайдыы үрдүк чыпчаалыгар өрө харбаһан тахсыбыта.
Аны билигин онтубут айылҕа сокуонун быһыытынан аллара диэки айанныырын көрө-көрөбүт арыт-ардыгар алыстаатарбыт даҕаны айманарбыт, сорох-сороҕор олустаатарбыт даҕаны ороһуйарбыт, ханна барыаҕай, баар бөҕө буоллаҕа дии. Ол иһин даҕаны бүтэн биэрбэт мөккүөрдэр, кэмэ суох кэпсэтиилэр, субуллан олорор суруйуулар тохтуох эрэ ааттара суох, хата, төттөрүтүн хаһан эрэ биир дьоһуннаах быһаарыыга кэлиэх курдук дуу эбэтэр кимиэхэ эрэ тугу эрэ дакаастыах курдук дуу салҕанан бара тураллар.

== 3 ==
Саха тыла түүр тылыттан төрүттээх, монгуол тыла буккаастаах, оннооҕор санскриттан салааһыннаах тыл диэн буолар. Былыр улуу көһүүлэр сотору-сотору буолуталыыллара, ол аайы тыллар буккуһуулара — сорох тыллар сайдыылара, сорох тыллар өлүүлэрэ даҕаны өрүүтүн тахса турара. Оннук саамылаһыылар түмүктэригэр уйгу-быйаҥ дойдулар уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ иэннэригэр онно-манна, уһун үйэлэргэ олохсуйан, саҥа тыллаах саҥа норуоттар үөскүүллэрэ.
&lt;poem&gt;

Биир олохтоох дьон барылара
Биир буолан хаалар баҕалара,
Биир баҕалаах дьон барылара
Биир буолар аны дьарыктара,
Биир дьарыктаах дьон барылара
Биир буолар онтон саҥалара.
&lt;/poem&gt;
Хас биирдии омук хайдах сиргэ олороро, туох-ханнык дьарыктааҕа бука барыта кини тылыгар көстө сылдьар. Сахалар оттуу-мастыы сипсийэр оһуор-бичик тыллаахтар, кинилэр тыастаах-уустаах куоракка тыыннара-быардара хаайтарар, ол иһин буолуоҕа, саҥа тыллары сахатытабыт диэн саҥалара алдьанан, төрөөбүт төрүт тылларыгар төннөөрү, араас түөрүйэни айа сатыыллар. Ол эрээри, бүгүҥҥү хаҥыл олох хаамыытыттан, балысхан сайдыы барыытыттан хаалан хаалыаххын баҕарбат буоллаххына, сатыыр тылыҥ буоллун, сатаабат тылыҥ буоллун, саҥараргар эрэ тиийэҕин.
&lt;poem&gt;

Тыл тыыны таһаарар кураанах
Тыл дьонун ыаһаҕа буолбатах,
Тыл омук тыыннааҕын бэлиэтэ,
Тыл мал-сал, туттар сэп кэриэтэ
Күн аайы киһиэхэ наадалаах,
Күн аайы туттуллар аналлаах.

Дуйа, кырааската өлбөөрөн
Туттуллубат тыл тута өлөр.
Оннооҕор былыр улуу тыллар
Ол курдук суох буолан тураллар,
Кинилэр сахпыт санаалара
Киһи аймахха хааллахтара.
&lt;/poem&gt;
Ханнык баҕарар тылга хаһан эрэ оннук кэм хайаан даҕаны кэлэн эрдэҕэ. Биһиэхэ эмиэ урукку төрүт дьарыктарбыт уурайан истэхтэрин аайы онно туттуллубут тылларбыт умнуллубутунан бараллар — баай тылбыт баранан, кэрэ тылбыт кээрэнэн истэҕэ дьэ ол. Онуоха эбии саҥа кэмнэр салаҥ элбэх дьарыктара салаллан кэлэннэр, онно туттуллар саҥа тыллар саба сырсан киирбиттэрин сатаан ылыммаккабыт ийэ тылбыт эстэргэ, төрүт тылбыт төннөргө бардаҕа дьэ ол.

Ол аата төрөөбүт-үөскээбит сахабыт төрүт тылын бүгүҥҥү туругуттан бүттүүн даҕаны олус диэн дьиксинэрбит оруннаах буолан тахсар.
&lt;poem&gt;

Биһиги тылбыт — от-мас тыла,
Билиҥҥи кэм билиммэт тыла.
Ойуур-тыа кэрэтин дьүһүйэн
Олоруоҥ дуо сатаан бүгүн эн,
Хас тылыҥ хараххар өлөрүн,
Хайыаҥый, харааста көрөҕүн.

Хайдаҕын да иһин кинини
Харыстыах тустаахпыт биһиги.
Олоҥхо киэбигэр хаайтаран
Олохтон букатын хаалбатар,
Үс саха үгэһэ, кэриэһэ
Өссө өр саҥардар киниэхэ.
&lt;/poem&gt;
Бу алгыс курдук ааттаһар-көрдөһөр аҥаардаах тыллар анныларыгар, арааһа, элбэх киһи илиитин баттыа эбитэ буолуо. Этэргэ дылы, арбаҕастаах да абыраабат, бытырыыстаах да быыһаабат буолбутун кэннэ тылбытын өлөр өлүүттэн өрөһүйэ сатыахтааҕар, ааҥнаабыт алдьархайтан араас суолу булан эрдэ-сылла көмүскэнэ, харыстана сатыырбыт быдан чэпчэки буолуоҕа. Ол суоллартан биирдэстэрин уонна сүрүннэрин манна үс саха истиитигэр өссө биирдэ үчүгэйдик тоһоҕолоон этиэҕи баҕарыллар.
&lt;poem&gt;

Саха да тыла хаһан эрэ
Сайдыа турдаҕа аата эрэ —
Төрөөбүт тылбытын сүрэхтэн
Төрдүттэн сүтэрбэт сүбэттэн
Көһүө суохтаахпыт тыабытыттан,
Күрүө нөҥүө баар ыалбытыттан.
&lt;/poem&gt;
Биһиги ким эрэ биир тылы атын тыл оннугар тутуннаҕына, алҕаһаата диэн көннөрө охсуохпутун баҕарабыт. Ону баара, кэлин быһаарсан билбиппит, ол дьоммут сыыһа саҥарбыттарын билинэ сылдьыахтара баара дуо, хата, төттөрүтүн, урукку тылы саҥалыы туттан, сахаларын тылын сайыннарбыт буолан тахсаллар. Аны туран, ол булумньуларын бэйэлэрэ эрэ буолбакка, эмиэ кинилэр курдук тура-тура саҥаны айа сатааччылар «халыҥ аармыйалара» харса суох хатылаа да хатылаа буоланнар, ол тылы олус туттуллар тыл курдук көрдөрөн таһаарбыттара эрэ баар буолар. Ол эрээри, дьиҥнээх суолталарын сүтэрэн, адьас да атын өйдөбүлгэ туттуллар тыллар уһун үйэлэммэттэр. Урукку суолталара умнуллан, саҥа өйдөбүллэрэ сатаан олохсуйбакка, сотору, икки саар икки ардыгар ыйанан, кимиэхэ да туһата суох тыллар буолан хаалаллар. Тыл дьадайыытын биир төрүөтэ итиннэ сытар. Тылы мээнэ түбэһиэх туттуу, сороҕор билээҕимсийэн да туруу, кэлин тиһэҕэр итинник хомолтолоох түмүккэ тиэрдэр. Хомолтолооҕо диэн баар, ити тыллар, үксүгэр, дириҥ ис хоһоонноох былыргы төрүт тылларбыт буолаллара. Итини эридьиэстиир курдук манна аҕыйах холобуру аҕаларбыт, бэлиэтээһини оҥорорбут тоҕоостоох буолара буолуоҕа.

== 4 ==
Тыл уларыйыыта олох уларыйыытыттан быһаччы тутулуктаах. Үчүгэй олох кэллэҕинэ, тыла-өһө эмиэ үчүгэй буолар. Оттон куһаҕан олох кэллэҕинэ, хобдох тыл-өс бөҕөтө кулгаахпытыгар толору хааланар, ону таһынан тылы, ис хоһоонугар иҥэ-тоҥо барбакка, туһаайан эрэ туттуу туох да сүр элбиир.
Ол курдук, уларыта тутуу саҕана санаа-оноо диэни соһо сылдьан туттан барбыттара. Холобур, араадьыйаҕа биир суруналыыс атын суруналыыстан: «Хайа, доҕоор, тыаттан туох-ханнык санаалаах-оноолоох кэллиҥ?» — ыйытар. Манна санаа (впечатление) диэн санаа-оноо (грусть-тоска) диэнинэн солбуллар. Эбэтэр «Кэскиллээх кэпсэтии кэнниттэн туох өй-санаа баар буолла?» дииллэрин оннугар «Туох санаа-оноо баар буолла?» диэн этиэхтэрэ. Манна өй-санаа (мысль) эмиэ санаанан-оноонон солбуллар.

Оттон санаа-оноо диэн ис турукпутун көрдөрөр, ыарахан кэммитигэр туттуллар тылбыт этэ буоллаҕа дии. Саха киһитэ «санааҕа-онооҕо ыллардым», «санаа-оноо сиэтэ», «санаа-оноо баттыыр» эҥин диэн этээччи. Онтубут атыннык туттуллан, суолтата суураллан, суох буолан эрдэҕэ дьэ ити. Хомойуох иһин, хаһыаттарга, араадьыйаҕа, оннооҕор кинигэлэргэ ол сыыһа санаа-оноо сыыс от курдук хойуннар хойдон иһэр. Ону сэрэйбит курдук, бу ыарыы саҥа саҕаланан эрдэҕинэ «Санаа-оноо» диэн кылгас хоһоону суруйбуттааҕым. Ол хоһоон «Дохсун кэм дуораана» диэн 1995 сыллаахха тахсыбыт кинигэбэр киирбитэ.
&lt;poem&gt;

Санаа-оноо быһа сиэн
Сааспынааҕар кырыйдаҕым —
Ийэм былыр инньэ диэн
Этэр буолара арытын.

Аралдьыйа сатыыбын,
Ааһан-араҕан биэрбэтэ.
Хараастан бэл ытыыбын,
Хараҕым сырдаан кэлбэтэ.

Төрүт симэн ылбакка
Түүнүм-күнүм түүллүү уһуур.
Саараама, аһыммакка
Санаа-оноо миигин муҥнуур.

Бөлүүн чуумпу, нуһараҥ.
Бүгүн былыт, бүтэй куйаас.
Бачча ыанньыйан баран,
Ыаҕастаах уунан кутан аас!

Санаам-оноом, оо, эн да
Босхо былыт буолбатаххыан,
Ити, мунньуллан баран,
Эрэйдии сылдьарыҥ ыарыан!&lt;/poem&gt;

Хомойуох иһин, санаа-оноо диэн курдук быстах дьылҕалаах тыллар сыл аайы элбээн иһэллэр, олортон өссө биир үтүөкэннээх тылбытын өлөр-өлүүттэн өрөһүйэ сатаан көрүөҕүҥ. Ол — көмөлтө диэн тыл. Билигин оҕо үүнэригэр-сайдарыгар сүбэ-ама, көмө наада диир оннугар, «көмөлтө наада» диэччилэр баар буоллулар. Дьиҥэр, көмөлтө диэн үбүнэн-харчынан көмөнү ааттыыллар, ол курдук урут «министерство социального обеспечения» диэни «көмөлтө суута» дииллэрэ. Итинник алҕастары, ыччат эрэ буолбакка, оннооҕор тылга сыһыаннаах дьон оҥорон кэбиһэллэрэ ордук дьиксиннэриилээх.

== 5 ==
Ахтыбычча, аны араадьыйабытын истэ түһэн ааһыаҕыҥ. «Аламай күҥҥэ айхал!» — диир кини. Олус үчүгэй.
Ол гынан баран: «Ол ханна баар күнү этэллэрий?!» — диэн оҕолорбут оҥой-соҥой көрсөн турдуннар, оччоҕо хайыыбытый? Ахсынньы аам-даам тымныылаах, тохсунньу оргуйар туманнаах ханнык эрэ биир хабыс-хараҥа сарсыардатыгар ол туох диэн кинилэргэ эппиэттиибит?
Манна, кыратык да буоллар, тыл дьыаланы кытта арахсыыта тахсыбыт. Онон оҕолор букатын сымыйа курдук өйдүөхтэрин эмиэ сөп, оччотугар аламай күммүт туохха да наадата суох дойҕох эрэ буолан тахсар. Оччотугар күнэ-ыйа суох күһүҥҥү, кыһыҥҥы сорох сарсыардаларга аламай күҥҥэ оннугар саҥа күҥҥэ дуу, үүнэр күҥҥэ дуу айхал диирбит ордук буолаарай? 

Аны кими эрэ, бадаҕа, ыраах айаҥҥа атаара туран, тоҕо эрэ «очур охсубатын, тэхтир тэппэтин» диэн алгыыр. Тыыннаахха дылы ол хайдах очур охсуо, тэхтир тэбиэ эбитэ буолла? Сахалар, кырдьык, сарсыарда эрдэ айаҥҥа турунар идэлээхтэрэ, онуоха хаалааччылар алҕаан атаараллара, ол аата суол сэрэхтээх, очуру-тэхтири көрөн-истэн, тумнан, кытаатан, этэҥҥэ айаннаа диэн буолара. Ол ордук сырыыны-айаны саҥа сылдьан эрэр эдэр дьоҥҥо сыһыаннааҕа.
&lt;poem&gt;

Оо, эн, уол оҕо бастыҥа,
Киһи киилэ, эр бэрдэ,
Очурга оҕустарыма,
Тэхтиргэ тэптэримэ!&lt;/poem&gt;

Салгыы араадьыйабыт Саха сирин үрдүнэн, күн-дьыл буолбакка, халлаан туругун туһунан кэпсиир. Былыргы сахалар хайдах күн буолуоҕун халлааннарын туругунан быһаараллара. Халлааммыт тымныйбыт эбэтэр былыт кэлбит, эбэтэр үчүгэй дьахтар өрө көрбөт үтүө күнэ үүммүт диэн киирэллэрэ. Ол билгэлээһиннэрэ, биллэн турар, уһун күн уонна, кылгас күн биэстэ уларыйара. Хас кыраадыс тымныы дуу, итии дуу буолбутун, салгын баттааһынын, тыал түргэнин, халлаанынан көрөн, хайдах даҕаны кыайан быһаарбаккын.

Билигин Саха сирин үрдүнэн күн-дьыл уларыйыытын уонунан метеостанциялар кэтээн көрөллөр, кинилэр бары үөрэх-билии ситиһиилэригэр тирэҕирэн үлэлииллэр. Олох иннин диэки баран иһэр. Биһиги күммүт-дьылбыт туругун чуолкайдык хас да хонук инниттэн билиэхпитин баҕарабыт, ол үлэбитигэр-хамнаспытыгар, олохпутугар-дьаһахпытыгар олус наадалаах. Халлааммыт туругун харахпытынан да көрөн билиэхпит, оттон күммүт-дьылбыт туругун күнү-дьылы кэтээн көрөөччү гидрометеорологическай киин оҥорбут сылыгыттан билэрбит ордук көдьүүстээх буолуоҕа.
&lt;poem&gt;

Күнү-дьылы кэтээммин
Күнүм-дьылым баранна.
Онон эрэ итээммин
Олордоҕум бу манна.
&lt;/poem&gt;
Таарыйа, радиослушатели диэн тылы сахалыы тылбаастаан көрүөҕүҥ. Араадьыйа истээччилэр дуу, араадьыйаны истээччилэр дуу диэҕи ханнык эрэ бөлөх дьону икки аҥыы хайытыы курдук буолан тахсар (слушающие именно радио, а не магнитофон). Оттон биһиги араадьыйанан кэлэр сонуннары, музыканы истэн эрдэхпит, дьэ онон радиослушатель диэн тылбааһа — араадьыйа даҕаны, араадьыйаны даҕаны истээччилэр диэн буолбакка — араадьыйанан истээччилэр диэн буолара ордук сөптөөх быһыылаах. Ордук даҕаны буолан, үйэлээх-сааспыт тухары: «Үтүө сарсыарданан, күндү араадьыйанан истээччилэр!» — диэн истиҥ эҕэрдэни истэн кэллэхпит. Оччолорго араадьыйаҕа элбэх биллиилээх артыыс, суруйааччы бөҕөтө үлэлиирэ. Араадьыйанан мэлдьи сөптөөх тыллары үчүгэй куолаһынан ааҕар буоллахтарына, олор истээччи өйүгэр-санаатыгар өр кэмнэргэ хатанан хаалаллар. Хомойуох иһин, билигин саха араадьыйатыгар уус-уран ааҕыы олус аҕыйах. Дыраама да, опера да артыыһа буоллун, тылы кинилэртэн ордук дириҥник, ама, ким билиэ уонна ону ордук итэҕэтиилээхтик дьоҥҥо тиэрдиэ эбитэ буолла! Аны санаатахха, биһиги араадьыйаны учуутал гынан улааппыт эбиппит. Саха артыыстара араадьыйа биэриилэригэр элбэхтик кыттан, кэрэ куоластарынан кэпсээн, ыллаан, төрөөбүт тылбытын түстүүрбүтүгэр, ийэ тылбытын иитиэхтиирбитигэр улахан тирэх, улуу күүс-көмө буолуохтарын сөп этэ. Биир сонунум-сэһэним итинник. Манна диэн эттэххэ, араадьыйанан, сонуну буолбатах, «сонуннары» биэрэллэр.

Былыргыттан билиҥҥээҥҥэ диэри кэлбит биир үтүө үгэһинэн киһиэхэ дьолу-соргуну баҕарыы буолар. Билигин, бэл, ону уларытан саҥаран эрэллэр. Аны дьолу-соргуну буолбакка, «дьолу-саргыны» баҕараллар.

Манна соргу (удача) диэн тылы саргы (светлое будущее) диэн тылынан солбуйаллар. Саха тылыгар дьол-саргы диэн тыл дьүөрэлэһиитэ букатын да суох, ол оннугар саргы-дьаалы диэн сомоҕо домох баар. Саргы-дьаалы салалынна, уруй-туску олохтонно.

Аны, саҥа дьыл диэн ол аата саҥа дьылҕа, саҥа олох саҕаланна диэн буолар. Ол иһин даҕаны биһиги бары саҥа сылынан буолбакка, саҥа дьылынан, саҥа дьолунан бэйэ-бэйэбитин эҕэрдэлэһэбит.

Үчүгэй үгэстэр, үчүгэй тыллар хайдах баалларынан хааланнар, сырдыгынан эрэ сыдьаайа, өрүү үөрдэ-көтүтэ сырыттыннар. Ону оҥорон көрө-көрөбүт, ойон турдубут даҕаны уларыта-тэлэритэ, саарбах булууларбытынан саҥарда сатаамыаҕыҥ. Дьоллоох-соргулаах буолуҥ, саргылаах сахалар!

== 6 ==
&lt;poem&gt;
Саха омук буоларбынан саҥам-иҥэм сахалыы,
Тутта-хапта сылдьарым да туспалардаах — сахалыы...&lt;/poem&gt;

Билиҥҥи эдэр ыччат саха омук буоларын даҕаны, сахалыы саҥарыахтааҕын даҕаны бэркэ диэн билэр уонна ол туһунан олус үчүгэйдик хаһыаттарга, сурунаалларга харса суох суруйар, араадьыйаҕа, тэлэбиисэргэ араатар бөҕөтүн түһэрэр. Арай тыла-өһө тыалыы, саҥата-иҥэтэ сахалыы буолбатах, барыта кинигэ киэнэ дуу, ким эрэ киэнэ дуу буолар, ол иһин кини сорох-сороҕор урукку кэм тылынан оонньуубун диэн олуонатык саҥаран кэбиһэн одууга-сиигэ түбэһэр, ааспыт кэм тылынан аанньыыбын диэн атыннык саҥаран кэбиһэн айдаан бөҕөтүн тардар.

Аны онтун хоһоонум диэн кутан-симэн турар, ырыам-тойугум диэн ыһан-тоҕон барар. Онон элбэх ырыалаах эйэҕэс ыччаттаах эмиэ да үчүгэйдээх, эмиэ да куһаҕаннаах курдук буолан тахсар. Бүтүн Саха сирин үрдүнэн анал үөрэхтээх композитордар, артыыстар, поэттар айбыт ырыалара-тойуктара оччо-бачча иһиллибэт буолла, кинилэр эдэр ырыаһыттарга киэптэтэн истээччилэрин, көрөөччүлэрин сүтэрбиттэрэ ыраатта.

Оттон эдэр ырыа айааччылар ыам кумаарын курдук элбэхтэр, кинилэр ырыаларын тылын бэйэлэрэ суруйаллар, матыыбын бэйэлэрэ булаллар уонна ону бэйэлэрэ толороллор. Атын ыччаттар кинилэри «сулустар» диэн ааттыыллар итиэннэ, батыһа сылдьан истэ-истэлэр, кинилэр тылларынан саҥараллар, кинилэр өйдөрүнэн олороллор.

Онон тылбыт дьылҕата-төлкөтө — баҕар-баҕарыма — билигин ыччаппыт илиитин иһигэр баар. Оннук даҕаны буолуохтаах. Хайа, кэнэҕэһин сахалыы тылынан ким эрэ кэпсэтэр даҕаны буоллаҕына, кинилэр эрэ кэпсэтиэхтэрэ турдаҕа дии. Ол иһин биһиги, аан дойдуну аҕа-ийэ тылынан анааран көрөр аҕа көлүөнэ дьон, ханна эрэ ыйыы-кэрдии биэрэн, ханна эрэ сүбэлээн-амалаан, ханна эрэ үчүгэй-куһаҕан диэн үлэлэригэр сыана быһан кинилэргэ мэлдьи көмөлөһө сылдьыах тустаахпыт. Ыччаттарбыт сахаларын тылынан санааларын толору этэр-тыынар, төрөөбүт тылларынан төһө баҕарар айар-тутар буоллахтарына, кинилэр оҕолоро, онтон сиэттэрэ эмиэ оннук дьоннор иитиллэн тахсыах этилэр буоллаҕа дии.

Оттон мин манна биир ырыа биир эрэ тылыгар тохтоон ааһыам, ону даҕаны дьон-сэргэ ыллыан сөптөөх ырыата эбит диэммин. Ол ырыаҕа «ханнык алаас уолун бу сүрүн туппутай?» диэн тыллар бааллар. Манна «сүрүн» диэн оннугар кутун диэн буолуохтаах этэ. Оттон сүр диэн тыл туһунан эттэххэ, киһи сүрэ тостор эбэтэр сүрүн баттатар баҕайыта.

Ырыа хоһоонтон үөскүүр, оттон хоһоон суруллуута туспа сокуоннаах, быраабылалаах. Хоһоонньут буолуон баҕарар киһи ону хайаан да толоруохтаах, ырыаһыт буолар киһи ону хайаан да ылыныахтаах. Сүүһүнэн тылтан, сүүмэрдээн-сүүмэрдээн, аҕыйах тылы киэпкэ киллэрии, халыыпка хаайыы хоһоон суруллуута диэн ааттанар. Эн онно сөптөөх тылы булаарыгын, төһөлөөх тылы буолуоҕай, төттөрү-таары сыымайдаан, үлэ-хамнас бөҕөтүгэр түһэҕин, оннук эрэ төрөөбүт тылгын үчүгэйдик өйдүү, дириҥник билэ үөрэнэҕин, оннук эрэ киһи кэрэхсиир хоһоонун дуу, ырыатын дуу айыаххын сөп.

Эдэр ырыаһыттар сыанаҕа түбэһиэх таҥаһы таҥнан тахсыбаттар, төттөрүтүн киэргэниэхтэринэн киэргэнэн, оҥостуохтарынан оҥостон тахсаллар. Ол — үчүгэй. Онуоха эбии ырыаларын тыллара оҥоһуллуохтарынан оҥоһуллубут, чочуллуохтарынан чочуллубут буоллаллар, өссө үчүгэй буолуох этэ.
&lt;poem&gt;

Сахабыт бүгүҥҥү ырыата
Саҥаны эппэт дуу, быһыыта,
Төһө да тарҕаннар, тэнийдэр,
Төһө да истиҥник дьиэрэйдэр —
Сороҕо түргэнник салгытар,
Сороҕо төрүт да салытар.
Ол эрэн, олохпут салҕанар,
Оттон дьон ыллыаҕын баҕарар.

Сүүһүнэн ырыаны айаллар,
Сүүһүнэн ырыалар дайаллар.
Кинилэр, ким эрэ кулгааҕар
Кэрэтик иһиллэн, ардыгар
Көхтөөхтүк ылланан иһэннэр,
Күүгэннии уостаннар сүтэллэр.

Долгуннуу кутуллар ырыалар
Тоҕо ол кыахтара кыралар?
Сүүрүктүү суккуллар ырыалар
Сүрбүтүн-куппутун туппаттар?
Тыллара-өстөрө дуу биирдэр,
Тыыннара кылгастар дуу биитэр?
Дьоһуннаах ырыаны дуу, баҕар,
Дьон-сэргэ ыллыаҕын баҕарар?

Хоһоонуҥ хайдаҕый даҕаны,
Хор, оннук ырыаны айаҕын.
Бэрт элбэх биирдиҥи хоһооннор
Бэйэлэрэ бэлэм ырыалар,
Ол эрэн, биирдиҥи хоһооннор
Биирдиҥи ырыалар буолаллар.&lt;/poem&gt;

== 7 ==
&lt;poem&gt;
Тылбыт өлөөрү гынна диэн омуммут-төлөммүт алдьархай,
Ол онтон быыһана охсоору — ыксалбыт-тиэтэлбит ынырык.
Тыла-өһө суох буолуу диэн биир саамай улахан алдьархай,
Тылы-өһү умнан кээһии — истиэххэ даҕаны ынырык.
&lt;/poem&gt;

Сорох тыллар утарыта турар суолтаҕа туттуллар буоланнар, биһиэхэ эрэ буолбакка, атын да омуктарга мөккүөр бөҕөтүн таһаараллар быһыылаах. Ол биһиэхэ ордук «алдьархай» уонна «ынырык» диэн тыллар. Бу тыллар куһаҕаны, кутталлааҕы көрдөрөр тус бэйэлэрин суолталарыттан ураты соһуччу үөрүүнү, сөҕүүнү-махтайыыны, дьиктиргээһини көрдөрөр эмиэ суолталаахтар. Кинилэри ол суолталарыгар биһиги оҕолуун-улуулуун, төһө да кимнээх эрэ бопсо сатааталлар, бэйэбит да билбэппитинэн син биир туттубуппут эрэ баар буолар. Алдьархай үчүгэй киинэ! Ынырык минньигэс ас! Ынырыктык да утаттым! Алдьархайын даҕаны сылайдым!

Сорохтор алдьархай, ынырык диэн тыллары истээтин даҕаны, куһаҕан эрэ өттүн өйдөөннөр, куолу бөҕөтүн түһэрэллэр. Ол эрээри, бу тыллар ити иккис үчүгэй суолталарыгар дьиҥнээх суолталарынааҕар быдан элбэхтик туттуллаллар уонна биһиги олохпутун үөрүү-көтүү, эрчим-тэтим эгэлгэ дэгэтинэн киэргэтэн биэрэллэр. Маннык тыллары туттууга, биллэн турар, куолаһы уларытан, араас интонациянан саҥарыы быһаарар оруолу оонньуур, ол курдук «ынырык киһи», «абааһы уола» диэн тыллары куолас көмөтүнэн куһаҕан да киһиэхэ кубулутуохха, тапталлаах да киһиэхэ таһаарыахха сөп. Онон, доҕоттоор, өбүгэлэрбит барахсаттар бу — үчүгэй тыл, бу — куһаҕан тыл диэбэккэлэр үйэлээх-саастарыгар өрө тутан кэлбит тылларын-өстөрүн, ким эрэ истэн кириитикэлиэ диэн кистэнэ барбакка, кэпсэтии тылын быһыытынан, сөбүн көрөн, туттубуппут курдук тутта, туһаммыппыт курдук туһана сылдьыаҕыҥ. Онно туох даҕаны киһи кыбыстара суох.

Үөһэ этиллибитин курдук, итинник көстүү, биһиэхэ эрэ буолбакка, атын омуктарга эмиэ баар суол. Холобура, билэрдии, нууччалары ылан көрүөҕүҥ, кинилэр «страх как хорошо», «ужасно люблю» эҥин дииллэрин элбэхтик истибит буолуохтаахпыт. Оттон нуучча улуу поэта Сергей Есенин «Шаганэ, ты моя Шаганэ» диэн аатырбыт хоһоонугар, иэйиитин көбүппүт илиҥҥи кыраһаабысса иннигэр туран, маннык диир:
&lt;poem&gt;
Шаганэ ты моя, Шаганэ!
Там, на севере, девушка тоже,
На тебя она страшно похожа,
Может, думает обо мне...
Шаганэ ты моя, Шаганэ.&lt;/poem&gt;

Поэт очень похожа диэн тыллар оннуларыгар страшно похожа диэн норуот тылларын туттар. Ол кини хоһоонун ордук күүһүрдэр уонна быдан истиҥ оҥорор. Эн киниэхэ алдьархайын маарынныыгын, эн үүт-үкчү кини курдуккун, мин кинини олус диэн таптыыбын, ол аата эйигин эмиэ таптыыбын диэбитигэр тэҥнээх. Итинтэн да көстөрүнэн, аҥаардас үчүгэй эрэ эбэтэр аҥаардас куһаҕан эрэ тыл диэн суох. Ол барыта киһи тылы ханнык түбэлтэҕэ уонна хайдах быһыылаахтык туһанарыттан тутулуктаах.

Билигин, хаһан эрэ норуоттар улуу көһүүлэрэ диэн баарын курдук, тыллар улуу буккуһууларын кэмигэр олоробут. Ол иһин төрөөбүт тылбыт төрүт өйдөбүллэрин харыстааһын уонна саҥа киирэр тыллары киһи билбэт гына уларыппакка-тэлэриппэккэ, хайдах баалларынан ылыныы сүрүн сорукпут уонна улахан кыһалҕабыт буолар. Манна аҥаардас бобуу-хаайыы уонна саха тыла — улуу тыл, киһи эрэ кыайан билбэт тыла эҥин диэн курдук эрдэттэн куттааһын суолунан эрэ бардахпытына, оҕолорбут, кырдьык даҕаны, төрөөбүт тылларыттан тэйэн, атын «кыайар» тылларыгар көһөн, били киһи өйдөөбөт тылынан саҥараллара дьэ кэлиэҕэ. Дьиҥэр диэн эттэххэ, ким ханнык тылынан хайдах саҥарара бэйэтин көҥүлэ буоллаҕа дии. Оттон биһиги иэспит диэн, оҕолорбутун төрөөбүт тылларын үчүгэйдик билэллэрин, таптыылларын курдук иитии, кинилэр күүстэригэр-уохтарыгар, дьоҕурдарыгар-талааннарыгар итэҕэйии уонна санааларын аһаҕастык, эйэҕэстик-сайаҕастык этэллэрин өйөөһүн буолуохтаах.
&lt;poem&gt;

Сыыһа-халты саҥаран биэрэн —
Сыҥаахпыттан ылларыам диэмэ,
Саҥар эн күүстээхтик-уохтаахтык,
Саҥар эн уоттаахтык-күөстээхтик!
Киһи диэн этэрин этиэхтээх,
Кэрэ тыл оччоҕо элбиэхтээх.&lt;/poem&gt;

== 8 ==
Аны сахабыт тылыгар саҥа киирбит тыллар тустарынан кэпсэтэн ааһыаҕыҥ. Ол тыллары, үрдүттэн саба быраҕан, нууччаттан киирбит тыллар диэн ааттыыбыт, онтубут баара — араас омук тыллара, бастаан, нуучча тылыгар киирэн бараннар, биһиэхэ кэлбит буолаллар. Саҥа тыллар саҥа билиини аҕалан кэлэллэр. Ону төрөөбүт тылбытын түҥнэрэ, мэлитэ кэллилэр диэн тоҥуй соҕустук көрсөн эрдэхпит. Ол эрээри, сөбүлээбэтэрбит даҕаны, хайыахпыт баарай, ол тыллары сотору хайдах сатыырбытынан туттубутунан барабыт. Ол курдук кинилэр төрүт тылларбытын кытта тэбис-тэҥҥэ сайдыыбытын салайса, олохпутун оҥорсо сылдьаллар.
&lt;poem&gt;

Уһаабыт-кылгаабыт тыллары,
Олуурдаах омуктуу тыллары
Бэйэтин кэккэтигэр тылбыт
Биһириир буоллаҕына ыллын,
Итинтэн кини байыа эрэ,
Итинник кини сайдыа эрэ.&lt;/poem&gt;

Ол барыта хайдах быһыылаахтык олоххо киирэрин биирдии-биирдии ылан билсиһэн, туспа-туспа ылан чуолкайдаһан ааһыаҕыҥ.
Саҥа киирэр омуктуу, нууччалыы тыллар аҕыйахтыы сүһүөхтээх эбэтэр аҥаардастыы илин дуу, кэлин дуу аһаҕас дорҕооннортон турар буоллахтарына, ордук чэпчэкитик сахатыйаллар уонна кэлин адьас да саха тыллара буолан хаалаллар, холобура, истиэнэ, ыскаап, киинэ, нэһиилэ эҥин диэн курдук тыллар. Оттон элбэхтии сүһүөхтээх эбэтэр илин уонна кэлин аһаҕас дорҕооннортон буккуйа турар буоллахтарына, сахатыйаллара олус ыарахан, ону таһынан улахан мөккүөрдээх буолар. Холобура, литература, искусство, история диэн тыллар аһаҕас дорҕооннору дьүөрэлээһин утумун быһыытынан литэрэтиирэ, ускуустуба, устуоруйа дэниллиэхтээх этилэр буоллаҕа дии, ону бука бары күннээҕи олохпутугар [литэрэтуура], [искуустуба], [истуоруйа] диэн саҥарабыт . Онон кинилэри сурукка оннук даҕаны суруйарбыт ордук буолуох этэ. Сахатыппыт тылбытын, тугун-ханныгын таайа сатыы олорбокко, тута билэрбит уонна кини суолтатын чуолкайдык өйдүүрбүт туһугар. Итиннэ тыллар маарыннаһыыларын эмиэ туһаныахтаахпыт .

Сорохтор филология диэн тылы бэлэлиэгийэ диир буоллулар. Бөлөлүөгүйэ дуу, бололуогуйа дуу диэхтэрин эмиэ сөп этэ, итилэргэ даҕаны аһаҕас дорҕоон дьүөрэлэһиитэ эмиэ кэһиллибэт, онон ити өттүнэн бары «тэҥ бырааптаах» тыллар. Ол эрээри, дьон үксэ филология диэн тылы сахатыттаҕына даҕаны, бэйэтигэр маарыннатан уонна чугаһатан, [билолуогийа] диэн саҥарар. Факультет диэн тылы бакылтыат, бэкилтиэт, бокултуот, бакултиэт диэн араас дьон араастык сахатытыахтара, онтон хайаларын киэнэ ордук сөбүн ким даҕаны кыайан быһаарар кыаҕа суох буолуоҕа. Итинник тыллар олус элбэхтэр уонна саха тылын байытыахтааҕар, төттөрүтүн, элбэх буккууру таһаараллар. Ол иһин кинилэри, саҥалыы уларыта сатаабакка, уруккубут курдук тылбыт хайдах ылынарынан, баҕар, ардыгар барыйааннаан даҕаны, саҥара, суруйа сылдьарбыт ордук сөптөөх быһыылаах.

Дьиҥинэн, биһиэхэ биир тылга илин, кэлин аһаҕас дорҕооннор ыаллаһыылара букатын суох буолбатах, холобура, илии-атах (көмө киһини этиигэ), түргэн-тарҕан диэн биир суолталаах игирэ тылларга курдук. Саҥа киирбит тыллары эмиэ ити быһыытынан сахатытарбыт буоллар, филологическай факультет диэни билэлиэгийэ бакылтыата диэбэккэ, саатар билологическай бакултет диэн сахалыы соҕус саҥарыах, киһилии соҕус кэпсиэх этибит .
Биллэн турар, саҥа киирбит тылы киһи-киһи атын-атыннык сахатытар, олортон биир ордук табыллыбыта олохсуйан хаалар быһыылаах. Сороҕор биһиги дьиэбитигэр универмаг, универсам диэн тыллары [ньармаак], [ньарсаам] диэн эмиэ кэпсэтэр буоларбыт. Ол тэҥинэн университет диэн тылы ньарсытыат диэҕи, хайдах эрэ, наука хараамыгар сөбө суох аат, [унибэрситиэт] дии сылдьыбыт быдан ордук.

Студент уонна студентка диэн эдэр саас икки саамай сырдык тыллара, ону устудиэн уонна устудиэнка диэбэккэлэр, иккиэннэрин устудьуон диэн биир тылынан солбуйаллар. Бу тыл, сөбүнэн сөп эрээри, оҕо дьон уоһуттан соччо үчүгэйэ суохтук иһиллэр. Ол курдук, устудиэн устудиэнканы кэргэн ылар диирбит оннугар, устудьуон устудьуону ойох ылар диирбитигэр тиийэбит. Ама да сахатытыы баарын иһин, саарбах соҕус тыл-өс буолбаат!.. Киирии тылы сахатытыыга ханнык эрэ халбаҥнаабат быраабыла баар да буоллаҕына, ханна эрэ элэҥ-сэлэҥ көстөн ааһар эриэккэс эстиэтикэ диэн эмиэ баар буолуохтааҕа экчи умнуллуо суохтаах. Ардыгар этэллэр: аатырбыт артыыс кэнсиэртии кэлбит үһү диэн, манна ол кэлбит артыыс эр киһитэ да, дьахтара да биллибэт, ону быһаарар өссө биир этии наада. Оттон аатырбыт артыыс дуу, артыыска дуу кэлбит диэбит буоллар, онон бүтүөх этэ буоллаҕа дии .
Онон, саҥа киирбит тыллары сахатытыахха эрэ диэн сахатытыы, бары өттүттэн барытыттан көрдөххө, саха тылыгар бэйэтигэр олус элбэх охсуулары оҥоруон, сүр элбэх сүтүктэри таһаарыан эмиэ сөп эбит.

Ол эрээри, саҥа киирбит тыллары сахатыта сатыахтаахпыт. Оннук санааттан даҕаны мин эмиэ компьютер, интернет диэн тыллары хоһооннорбор хара маҥнайгыттан сахатытан киллэртээн барбытым.
1998 сыл «Чолбон» сурунаал 7-с нүөмэригэр тахсыбыт «Остуоруйа уонна история» диэн поэматтан:
&lt;poem&gt;

Төһө да үтүөнү, ырааһы
Төлкөлүү сатаабыт иннигэр,
Олохтон букатын ырааҕы
Оҥорон саҥарар-иҥэрэр
Ырыынак, көмпүүтэр кэмигэр
Ыллыга суох тыллар инилэр.&lt;/poem&gt;

2003 сыл олунньу ый 22 күнүнээҕи «Саха сирэ» хаһыакка бэчэээттэммит «Тимир ааннар» диэн поэматтан:
&lt;poem&gt;

Дьикти олох диэн дьэ ити буолар,
Итиннэ өссө эбэн кэбиһиҥ
Көмпүүтэр тута көрүнэн туолар
Интэриниэт эгэлгэ ситимин.&lt;/poem&gt;

Билигин [көмпүүтэр] диэн дьон үксэ саҥарар, ол букатын даҕаны саха бэйэлээх бэйэтин тылын курдук иһиллэр. Бэчээт даҕаны онтон туора турбат быһыылаах .

Манна өссө ханнык даҕаны быраабылата суох норуот бэйэтэ хайдах сатыырынан өр кэмнэргэ өрүтэ-таҥнарыта тутаттаан сахатыппыт тыллара саамай судургу уонна сорохторо саамай үйэлээх буолалларын бэлиэтээн ааһар наадалаах. Холобура, больница — балыыһа, председатель — бэрэстээтэл, голова — кулуба, кабачок — хабаача эҥин диэн олус элбэх олохсуйан хаалбыт тыллары булуохха сөп. Оттон квитанция диэн тылы, кибитээнсийэ диэн буолуохтааҕын, үчүгэй баҕайытык бүтээнсийэ диэн кэбиспиттэр. Бу тыл билигин соччо-бачча туттуллубат, ол аата сахатыйбыт тыл барыта саас-үйэ тухары барбат эбит.

Түмүктээн эттэххэ, саҥа киирбит тыллары сахатытыыга аҥаардас аһаҕас дорҕооннор дьүөрэлэһиилэригэр олоҕуруу ардыгар туттарга туоратык, саҥарарга салаҥнык тахсарын быһыытынан дьон араас ньымалары туттубуттара ырааппыт эбит. Олортон саамай таһаарыылаахтарынан, саамай табыгастаахтарынан тылы хайдах саҥарылларынан, хайдах иһиллэринэн сахатытыы буолан хаалбыт эбит. Ону хайдах даҕаны билиммэт буолар ааппыт суох.

== 9 ==

Аҕа дойду Улуу сэриитин кэнниттэн биһиэхэ эмчит, учуутал идэлээх эдэр уолаттар, кыргыттар соҕурууттан кэлиилэрэ элбээбитэ. Саха сирин түгэх нэһилиэктэригэр кытта нууччалыы саҥа иһиллэр буолбута. Биһиги оҕолуун-улуулуун нууччалыы билэр баҕабыт туохха да тэҥэ суох улахана быһыылааҕа: төһө даҕаны бастаан утаа күлүү-оонньуу курдук «кыһыл оҕо» диэни «красный ребёнок», «утуктаатым, уум кэллэ» диэни «вода пришла» эҥин диэн туруору тылбаастааһынтан саҕалаатарбыт, биирдии-иккилии тылынан да буоллар, улуу нуучча тылыгар уһуллан киирэн барбыппыт. Кэлин бэйэбит нуучча, омук сорох тылларын, этиилэрин сахалыы тылбаастаан туттар дьон буолбуппут, холобура, он снимает обувь — кини атаҕын устар, ватерпас — уу харах эҥин диэннэри.
Киирэр тыллар урут суох саҥа өйдөбүллэри илдьэ сылдьаллар, ол иһин кинилэри ол суолталарын сүтэрэн кэбиһиэхтэрэ диэн оннооҕор сайдыылаах тыллар соччо-бачча тылбаастыы эбэтэр бэйэлэрэ айбыт тылларынан солбуйа сатаабаттар.

Ааспыт үйэ саҕаланыытын диэкиттэн үгүс саха үөрэхтээхтэрэ киирии тыллар тылдьыттарын оҥортоон барбыттара биллэр. Ол эрээри, сахабыт тыла онтон бэрт ахсааннаах тылы ылыммыта, ол барыта үс саха тылын үрдүн-аннын, түөрт саха тылын төрдүн-төбөтүн биэс тарбахтарын курдук билэр дьон тылбаастаабыттарын уонна өссө оччолорго Саха сиригэр атын омук адьас аҕыйаҕын үрдүнэн. Кэлин даҕаны араас тылдьыттары оҥороллор, элбэх үөрэх кинигэтин тылбаастыыллар, суруйаллар гынан баран, сахабыт тыла онтон биир саҥа тылынан сайдыбыта, биир киэҥник туттуллар тылынан тупсубута тоҕо эрэ көстүбэт курдук.

Мин эмиэ строка, строчка диэн тылы субурҕа диэн тылынан солбуйан хоһооннорбор холбоон көрбүтүм эрээри, кини дьылҕата эмиэ, арааһа, атыттартан ордубата быһыылаах.
&lt;poem&gt;

Итинник сахатыта сатаан
Этэбит тыллары араастаан,
Ардыгар тылбаастаан турабыт
Аан дойду билиммит тылларын —
Балыгы баҕанан солбуйуу,
Бадаҕа, биһиэхэ бэрт хойуу.&lt;/poem&gt;

Билигин бизнесмен диэн тылы атыыһыт, эргиэнньит, эргиэмсик диэн олохсуйбут тыллар баалларын үрдүнэн, була сатаан урбаанньык диэн олох сыһыана суох тылы киллэрээри эргичийэ-урбачыйа сатыыллар. Урбаанньык — ураанньык дуу, умыбаанньык дуу диэх курдук. Эбэтэр урбанизм диэн тылтан таһаардахха, букатын даҕаны куорат олохтооҕо диэҥҥэ кубулуйан хаалыан эмиэ сөптөөх тыл. Онон биһиги эмиэ аан дойду бүтүннүүтэ билиммит бизнес диэн тылын бииһинэс дуу эбэтэр биисинэс дуу диэн сахатытан саҥарарбыт эбитэ буоллар, бизнесмен диэн тылы урбаанньык диэхтээҕэр, биһинэсимиэн эбэтэр бисинэсимиэн диирбит ордук чуолкай уонна ордук өйдөнүмтүө буолуох эбит .

Инники этиллибитин курдук, нууччалыыттан сахалыы тылбаастааһын уустук уонна мөккүөрдээх, ол курдук тылбаастанар да, тылбаастыыр да тыл өҥө-дьүһүнэ, эгэтэ-дэгэтэ элбэх буолан барыта учуоттаммакка хаалар. Ону «Быһаарыылаах тылдьыт» диэн саха тылын ийэтэ-аҕата дэнэр биир сүрүн кинигэбит аата даҕаны туоһулуур. Хас биирдии тылбыт былыргы, аныгы суолтатын быһааран биэрэр тылдьыт «быһаарар тылдьыт» диэн буолуохтааҕа, тоҕо эрэ, бэйэтин быһаартарар «быһаарыылаах тылдьыт» диэн буолан хаалбыт. Быһаарыылаах киирсии (решающая схватка), быһаарыылаах хардыы (решительный шаг) — аныгы саха тылыгар нуучча тылын сабыдыалынан үөскээбит ситимнэр буолаллара мөккүөрэ суохха дылы. Онон, дьиҥ сахалыы тылбаастаатахха, толковый словарь — быһаарар тылдьыт.

Ити икки тылбаастан хайалара ордук сөбүн хаһан эрэ, баҕар, ханнык эрэ сиэттэрбит быһаарыахтара уонна көр-оонньуу курдук күргүөмүнэн этиэхтэрэ: саха тылын сатарыйыыта, өбүгэ тылын өлүүтэ саманнык алҕастартан саҕаламмыт эбит диэн.

«Именно ол иһин биһиги сразу сыыһабытын-халтыбытын барытын успейдаан көннөрө охсуохтаахпыт, кэньиэһинэ, кэлэр көлүөнэ кэпсэлигэр киириэхпитин баҕарбат буоллахпытына». Хомойуох иһин, сороҕор итинник курдук эмиэ саҥарабыт. Ол барыта, дьиҥэр, ким эрэ нууччалыы билэрин көрдөрө сатааһыныттан буолбатах, үүт-үкчү итинник суолталаах тыллар суохтарыттан дуу эбэтэр, баар да буоллахтарына, тута көстө охсон биэрбэттэриттэн дуу тахсар. Холобура, «үлэм элбэҕэ бэрт, тугу да успейдаабаппын» дииллэр. Манна успейдаабаппын оннугар ситиспэппин, баттаспаппын, бүтэрбэппин диир сатаммакка дылы, арай «үлэм элбэҕэ бэрт, барытын саба тута охсор кыаҕым суох» эҥин дииллэрэ сөбө эбитэ дуу. Итинник нууччалыы биир тылынан быһа этиллэр суолу сахалыы хас даҕаны тылынан эргитэн аҕалан эттэхпитинэ, быһаардахпытына эрэ сатанар курдук.

== 10 ==

Дьоннор ханнык баҕарар билбэт тылларын, бастаан, хайдах иһиллэринэн саҥараллар. Ол быһыытынан советская власть диэни, сэбиэт былааһа буолбакка, сэбиэскэй былаас дииллэр, ону таһынан сэбиэскэй былаас уонна сэбиэт былааһа диэн отой да атын-атын суолталаах өйдөбүллэр буоллахтара дии. Конституционнай суд диэни эмиэ кониститууссуйа суута диэххэ сөп курдук эрээри, туох эрэ тутахтаах буолан, кониституссуоннай суут дии сылдьабыт. Ылан көрүөҕүҥ өссө байыаннай бирикээс уонна бырааскай магиила диэннэри. Манна -скай уонна -най диэн даҕааһын аат сыһыарыыларын ылан кэбистэххэ, бу тыллар билиҥҥи өйдөбүллэрэ биллэрдик уларыйыан сөп, ол кыһалҕатыттан буолуоҕа, хайдах баалларынан саҥаран эрдэхпит. Оччотугар, арыт-ардыгар, туох да буруйа суох, төттөрүтүн тылга олус болҕомтолоохтук сыһыаннаһар дьону сыыһа саҥараллар диэн алҕас буруйга-сэмэҕэ тарда сатыыр эбиппит буолбаат? Онон тылга олус сэрэхтээхтик сыһыаннаһыллыахтаах эбит.
&lt;poem&gt;

Оо, сыыһа биһиги тылбытын
Олоххо сөп суолу талбытын,
Олоҥхо тылыттан атын диэн,
Омукка маарыннаан эрэ диэн
Кытаанах сэмэҕэ тардабыт,
Кынатын бэйэбит быһабыт.&lt;/poem&gt;

Билигин сахабыт тылыгар уонунан, сүүһүнэн омук тыллара уу сүүрүгүнүү устан киирдэр киирэн иһэллэр. Ону барытын тута сахатыта да, тылбаастыы да охсор кыахпыт суох.

Урукку дьон, сатаабат да муҥуттан буолбутун иһин, саҥа киирэр тыллары сахалыы дорҕоонноон саҥарар эбит буоллахтарына, аныгы ыччаттар, араас омуктар тылларын үөрэтэр, билэр буоланнар, саҥа киирэр тыллары бэйэлэрин тылларын курдук бэрт чэпчэкитик ылынан, хайдах баарынан саҥараллар уонна хаһан эрэ онтон аккаастанан, холобурдаан эттэххэ, филологический факультет диэни, төһө даҕаны аһаҕас дорҕооннор дьүөрэлэһиилэрин утумун кэспэккэ сахатытыллыбыттарын иһин, бэлэлэгиичэскэй бэкилтиэт дуу, балалагыычаскай бакылтыат дуу, болологуучаскай бокултуот дуу диэн саҥарыахтарын киһи улаханнык саарбахтыыр.

Улахан мэһэйинэн улуу нуучча тылыгар баар, оттон биһиэхэ суох уһуурар-иһиирэр дорҕооннор буолаллар .
&lt;poem&gt;

Саатар, баар үһүлэр сороҕор
Сахалыы сатаммат дорҕооннор,
Бука, ол ж, з, ф дорҕооннор...
Боппугаай сатыа ньии оннооҕор!
Сахалар, киэн туттар буолумаҥ
Һаҥаҕыт һэниэтэ һуоҕунан —
Эрчимэ, чуолкайа суох саҥа
Инники кэскилэ хараҥа.&lt;/poem&gt;

Бу, кырдьык, биир өттүнэн — олус уустук, иккис өттүнэн — олус судургу боппуруос. Биһиги ол дорҕооннору бэйэбит киэнинии ылынар, билинэр буоллахпытына, кыһалҕа судургутук быһаарыллар. Оттон ол дорҕооннору олохпутугар тутта сылдьан, ону мэлдьэһэ сатыыр буоллахпытына, ол аата эмиэ, холобура, «Сеня сиэнэ Женя» диэни «Сиэнньэ сиэнэ Сиэнньэ» эбэтэр, өссө ааһа сахатытан, «Һиэнньэ һиэнэ Һиэнньэ» дии сылдьарбытыгар тиийэбит. Дьэ оннук саҥалаах-иҥэлээх дьон бу балысхан сайдыылаах олоххо, бука, ырааппаппыт буолуоҕа. Ол барыта саҥа киирбит тыллары саха тылын алдьатар кыр өстөөхпүтүнэн ааҕарбытыттан уонна олору сахатыта сатааһын ухханыгар тылбыт төрүт өйдөбүллэриттэн тэйэн эрэрбититтэн тахсар буолуохтаах.
Урааҥхай саха — от-мас тыла тыллаах айылҕа оҕото, ол иһин кини тылыгар киһи аймах олоҕун-дьаһаҕын, култууратын, сайдыытын кэрэһилиир киирии тыллар элбэх буолаллара төрүт да мөккүөрэ суох, ол эрэн, ол — тыллар эрэ. Кинилэри эн сахатытарыҥ-сахатыппатыҥ, туттарыҥ-туттубатыҥ бэйэҥ көҥүлүҥ, онон кинилэр эн тылгын улаханнык алдьатар-кээһэтэр, өлөрөр-өһөрөр кыахтара суох.
&lt;poem&gt;

Сороҕор саха да тылынан
Суруйуохха сөп омук курдук,
Сороҕор омук да тылынан
Суруйуохха сөп саха курдук —
Суруллубут тыл-өс барыта
Сокуон диэн буолбатах, быһата.

Биһиги саҥабыт ис тыынын
Билбэппит алдьатар куруутун:
Эбэтэр кини сахалыытын,
Эбэтэр кини омуктуутун
Быһаарбат хас тыл туттуллуута,
Быһаарар этии тутуллуута.&lt;/poem&gt;

Билиҥҥи саха ыччата киирии тыллары хайдах баарынан саҥара сылдьар, саҥара сылдьыыһык даҕаны быһыылаах. Ол, баҕар, киирии тыл дьиҥ бэйэтинэн дорҕооно ордук чуолкайын, ис хоһооно ордук толорутун иһин буолуоҕа. Биһиги ыччаппыт даҕаны аан дойду бары дорҕоонугар барытыгар уйдаран, аан дойду бары өйдөбүлүгэр барытыгар кыттыһан олоруон, үүнүөн, сайдыан баҕарара, ама, туох одуулаах-сиилээх, сэмэлээх-суҥхалаах буолуоҕай? Онон киирэр тыллары утары охсуһуу суох өстөөҕү кытары охсуһуу, кураанахтан куттаныы кэриэтэ буолар. Ол оннугар бэйэбититтэн куттанарбыт ордук оруннаах. Ол тугуй-ханныгый диэтэххэ, бастакытынан, сахабыт тылын сүмэтин илдьэ сылдьар тылларбыт дьиҥнээх суолталара умнуллан, букатын атын суолтаҕа туттуллуулара, иккиһинэн, саха саҥата-иҥэтэ, сахалыы иһиллиитин сүтэрэн, нууччалыы дуу, хотулуу дуу тартарыылаах туох эрэ атын саҥаҕа кубулуйан эрэрэ уонна ол барыта хонон турдах аайы хойдон иһэрэ буолар.
&lt;poem&gt;

Төһөннөн эн чуолкай тыллааххын,
Соччоннон эн чуолкай өйдөөххүн,
Төһөннөн эн сытыы тыллааххын,
Соччоннон эн сытыы өйдөөххүн.
Оттон ким киэҥ өйдөөх-санаалаах —
Ол киһи кэрэхсиир саҥалаах.&lt;/poem&gt;

Сүүрбэччэ сыллааҕыта «уларыта тутуу» кэлэн, улуу Сэбиэскэй Сойууһу урусхаллаан киирэн барбыта. Биһиэхэ эмиэ «төрүт култуурабытыгар төннөбүт», «оҕобутун дьиэтигэр иитэбит», «оскуолаҕа сахалыы үөрэтэбит», «нассынаалынай кэнсиэпсийэ», «субэринитиэт» эҥин дии-диилэр наһаа барыы, нөҥүө түһүү, сүпсүгүрүү бөҕөтө буолбуттара. Олор истэригэр саха тылын, саха үгэстэрин «саҥалыы тилиннэрэбит» диэччилэр эмиэ бааллара. Ол, биллэн турар, үс төгүл үлүннэриилээх, уон төгүл омуннаах, бэйэлэрин норуоттарын холуннаран биллэ-көстө сатааччылар мээрилэрэ, дохсун кэм долгунугар олорсон тойон-хотун буола сатааччылар дойҕохторо этэ.

Ол сыыһа-халты, ханнык даҕаны соруга суох түбэһиэх быһыыланыы түмүгэр билигин, ыстатыыстыка (эбэтэр ыстатиистика) көрдөрөрүнэн, сахалыы саҥарар саха ахсаана элбиэхтээҕэр аҕыйаабыт, оттон оҕолорбут тустарынан этэ да барыллыбат, ол олохпутун оҥоруох, төлкөбүтүн түстүөх баар суох дьоммут сахалыы саҥаларыттан отой да тэйэн эрэллэр үһү .

Биир курдук оннук даҕаны буолумуна, улахан дьоннор (арааһа, былыргыттан билиҥҥэ диэри баар «оҕо кута», «өбүгэ үгэһэ» курдук сүрүн өйдөбүллэри маарыннатан буолуоҕа) үөһэттэн айдарыылаах үс саха тыла, маннык куттааҕын, оннук үгэстээҕин, өссө, буолан баран, үйэлээх үгэстээҕин, киһи эрэ билбэт, ким да сатаан туттубат эҥин дии сылдьар буолбуттарын кэннэ, ама, ханнык оҕо «уу баһыам», «ынах сылгылыам», «дьиэ харбыам», «бөх таһаарыам» диэн уу судургу тыллары саҥарыан баҕарыаҕай, эгэ, ону толоро сатыа баара дуо? Суох бөҕөтө буоллаҕа дии!

Ханнык баҕарар дьыала үчүгэйэ-куһаҕана түмүгүнэн быһаарыллар, онон саха тылын салгыыр дуу, сайыннарар дуу тустаах дьон ити тахсыбыт сыыһаны-халтыны барытын билинэн, ырытарын ырытан, көннөрөрүн көннөрөн сахалыы тыл-өс тыыннаах хаалан салҕанан бара турарын туһугар үлэлэрин-хамнастарын баар быһыыга-майгыга сөпкө аттаран саҥалыы тэринэллэрэ ирдэнэр буолла.

Тыл сайдыыта олох сайдыытыттан быһаччы тутулуктаах, ону кыайан өйдөөбөтөхпүтүнэ, кураанаҕынан куолулуу олорон тылбытын кырдьык да сүтэриэхпитин сөп. Онно буруйдаах бэйэбит эрэ буолуохпут.

== 11 ==

Нууччалар «Слово о полку Игореве» диэн аатырбыт эпостара, эпостара да диэн буолуо дуо, уус уран айымньылара, уон биирис үйэҕэ суруллубут. Ону кинилэр чулуу поэттара, уон тохсус үйэттэн саҕалаан, билиҥҥи нуучча тылыгар тылбаастаан барбыттар, ол эрээри, ити айымньы сорох этиилэрин тылбаастара күн бүгүнүгэр диэри улахан мөккүөргэ сылдьаллар. Тыл диэн аҕыйах үйэ иһигэр, көр, оннук түргэнник уонна киһи билбэт гына уларыйа охсон хаалар эбит. Биһиги даҕаны тылбыт, итинэн сылыктаатахха, мэлдьи биир буолбатаҕа биллэр. Холобура, долгааннар уонна дьэһиэй сахалара былыргылыы «һаха һаҥата» диир эбит буоллахтарына, биһиги аныгылыы «саха саҥата» диэн саҥарабыт . Оттон түҥ былыр түөрт сахалар төрүттэрэ, үс сахалар өбүгэлэрэ хайдах саҥалаах-иҥэлээх дьоннор эбиттэрин билигин хантан билиэхпитий?

Олоҥхо, таабырын, чабырҕах, номох, үһүйээн — уостан уоска бэриллэр уус-уран айымньылар. Ханна, хаһан төрөөбүттэрин ким даҕаны чуолкайдык этэр кыаҕа суох. Олортон арай олоҥхо эрэ былыргы дьыллар былдьаһыктаах мындааларыгар, урукку дьыллар охсуһуулаах уорҕаларыгар диэн бэйэтин сааһын бэйэтэ быһа холуйан быһааран биэрэр курдук. Ол аата сахалар билиҥҥи кэмнээҕи олоҥхолорун адьас кэнники, бу дойдуга букатыннаахтык дьиэтийэн эрэ бараннар, айан-тутан барбыт эбиттэр быһыылаах. Манна өссө Афанасий Уваровскай XIX үйэ бастакы аҥаарыгар аан бастаан сурукка киллэрбит «Эр Соҕотох» диэн олоҥхотун санаан ааһарбыт саамай сөптөөх буолуоҕа. Сирийэн аахтахха, бу олоҥхо саҥардыы этэ-сиинэ эрдийэн, тыла-өһө чочуллан эрэрэ биллэ-көстө сылдьар уонна билиҥҥи олоҥхолор сайдыыларыгар бигэ тирэх буолбут биир бастакы олоҥхо буолар, онно ханнык да саарбахтааһын суох. Хас биирдии олоҥхо хайаан даҕаны Саха сирин сайыҥҥы айылҕатын, кыылын-сүөлүн, көтөрүн-сүүрэрин, саха дьонун олоҕун-дьаһаҕын, сүөһүтүн-аһын ойуулааһынтан саҕаланар уонна хара харахтаах хаҥыы, хоппуруос харахтаах хойдо илигинэ буолбут быһылааннары кэпсээн оҥорон кэпсиир, ырыа гынан ыллыыр. Онон саха билиҥҥи олоҥхото, эпос быһыытынан төһө да дириҥ төрүттээҕин иһин, олус өрдөөҕүтэ буолбакка, аҕыйах сүүс сыллааҕыта айыллан баран, уон тохсус үйэ бүтүүтүгэр уонна сүүрбэһис үйэ саҕаланыытыгар ситэн-хотон сириэдийэн суол аайы сураҕырдаҕа, аартык аайы аатырдаҕа.
Билигин ол кэмнээҕи балтараа сүүсчэкэ олоҥхо, сурукка түһэриллэн баран, Тыл уонна история иниституутугар уурулла сытар диэн буолар.
Сорохтор ону барытын бэчээттээтэхпитинэ эрэ култуурабыт сайдыан, олохпут тупсуон курдук саныыллар. Ол эрээри, олоҥхолор барыларын сюжеттара маарыннаһарын, сири-дойдуну хоһуйуулара биирдиҥитин быһыытынан, ахсааннарынан буолбакка, хаачыстыбаларынан ордук сыаналаахтар, дэлэҕэ да убайбыт Ойуунускай отут олоҥхоттон уһааран биир эрэ олоҥхону анаан оҥоруо дуо.

Онон сүрүн олоҥхолору сүүмэрдээн таһаарыы тэҥэ, атын олоҥхолору үчүгэйдик үөрэтэн, чинчийэн баран, уратыларын кэпсиир, кыһыл көмүс курдук кылабачыйа сылдьар ким да эппэтэх кэрэ тылларын, кэрэхсэбиллээх этиилэрин, ханна да суох соһуччу тэҥнэбиллэрин бэйэтин иһигэр биһиктээн мунньубут биир эмэ кинигэ тахсара буоллар, олус да хайҕаллаах, олус да туһалаах буолуоҕа.

Оччоҕо ханнык эрэ үрэх баһыгар дуу эбэтэр ханнык эрэ киэҥ алаас кэтэҕэр дуу аан дойдуну анаара олорор олоҥхоһут киһи уоһуттан төрөөбүт биир эмэ улуу тыл Саха сирин үрдүнэн сатарыы тарҕанан барыбыт барҕа баайа буолуох этэ.

Сахабыт тылын ойуута-бичигэ, оһуора-симэҕэ, көрө-нара, күүһэ-уоҕа — барыта олоҥхобут тылыгар түмүллэ сылдьар, оннук даҕаны буолан үчүгэй олоҥхоһуту үмүөрүһэн олорон үстүү түүннээх күнү быһа истэллэрэ диэн, үлүннэриилээх да буоллар, үтүө номох үөскээтэҕэ.
&lt;poem&gt;

Онно олоҥхо сыыйыллара,
Оччоҕуна, бэл, сыылынайдар
Оһох таһыгар кэлэллэрэ,
Олоҥхоһуту истэллэрэ.
Оо, олоҥхо, кырдьык, дьиктитэ,
Уйулҕаны хамсатар этэ!&lt;/poem&gt;

Былыр олоҥхоһут элбэҕэ. Кинилэр олоҥхолорун үксүгэр дьиҥнээх олохтон айан таһаараллара, онно барыта бэркэ диэн билэр дьоннорун сорохторун айыы, сорохторун абааһы бухатыырдара оҥортообут буолаллара уонна мэлдьи бэйэ-бэйэлэрин кытта күрэхтэһэн бастаан нэһилиэктэригэр, онтон улуустарыгар биллэн-көстөн бараллара. Онно дии кинээстэр, кулубалар олоҥхолоон айахтарын ииттэр хамначчыттарыгар биир бастыҥ бухатыырынан бэйэлэрин оҥортороннор бэрт былдьаһыыга мэлдьи кыайыылаах тахсаллара, өстөөхтөрүн-саастаахтарын үөннээх, сытыы тылынан үгэргэттэрэн-хоһулаттаран үйэлээх саастарын тухары эриэн ыт элэгэр, күөрт ыт күлүүтүгэр ыыталыыллара. Ол барыта улуу ыһыахтар, улахан муҥхалар кэмнэригэр буолара. Онно ханнык олоҥхоһут ханнык киһини хаарыйбытын, туох киһини туойбутун хонугу-хонуктаан таайаллара, кимнээх олоҥхоһуттара кэлэҕэйдээн ылбат кэрэ тыллааҕын, сылайары билбэт сыыйыллар куоластааҕын сылы-сыллаан кэпсииллэрэ.

Онон Туйаарыма Куо, Ньургун Боотур курдук бүгүҥҥү олоҥхо уобарастара аан бастаан хаһан эрэ, ханна эрэ олорбут көннөрү дьон мөссүөннэриттэн айыллан тахсыбыт буолуохтарын эмиэ сөп.
&lt;poem&gt;

Олоххо дьон бары айанньыт.
Олоҥхо диэн улуу айымньы,
Ол аата кини дириҥ, уустук,
Ону эһиги судургутук
Дьикти эрэ курдук көрүмэҥ,
Дьиҥнээх суолтатын түһэримэҥ.

Олоҥхо диэн бу орто дойду
Олоҕо-дьаһаҕа уйгутун,
Ол онно хаһан эрэ урут
Урааҥхай саха дэнэр омук
Ууһаан-тэнийэн олорбутун
Уустаан-ураннаан кэпсиир тойук.&lt;/poem&gt;

Айылҕа оҕото, онтон олоҥхо уобараһа, онтон аныгы саха уонна айылҕа тыла, онтон олоҥхо тыла, онтон аныгы саха тыла. Бу икки кэккэлэһэ айанныыр суоллар — урааҥхай саха сайдан кэлбит суоллара буолаллар. Кинилэр иннилэрин уонна кэннилэрин уратылаһыылара кэмэ суох улахан, ол аата аныгы саха олоҕор-дьаһаҕар олоҥхо тылынан-өһүнэн быһаарсар, кэпсэтэр кыаҕа олус кыра диирбитигэр тиийэбит. Ол эрээри, кини — олоҥхотун тылын умнууга хаалларан — улуу баайыттан матар көҥүлэ суох, хата, төттөрүтүн онно хас биирдии оҕотун үөрэтэн, хас биирдии оҕотугар ийэ тылын этигэр-хааныгар иҥэрэр халбаҥнаабат иэстээх. Оҕолорго анаан, оччугуй соҕус олоҥхо кинигэлэрин ойуулаан-бичиктээн таһаарыы, оҕолор умсугуйан көрөр киинэлэрин оҥоруу, урукку дьиҥнээх олоҥхоһуттар бэйэлэрин олоҥхолорун бэйэлэрэ толорууларын уура сылдьан иһитиннэрии уонна кинилэри үтүгүннэрэн олоҥхолото үөрэтии онно барытыгар улахан көмөлөөх буолуох этилэр.

== 12 ==

Биһиги хаһан эрэ, атах тэпсэн олорон, тылбыт туһунан буолбакка, тылбытынан бэйэтинэн астына, дуоһуйа кэпсэтэр-ипсэтэр буоларбыт. Онтон уларыта тутуу диэн уодаһыннаах кэм кэлэн, олоҕу-дьаһаҕы атыйахтаах уу курдук аймаан барбыта. 

Биһиэхэ эмиэ оһуокайбыт, олоҥхобут адьас да умнулунна, сахалыы саҥабыт-иҥэбит букатын да бобулунна диэччи хара балыырдаах дьон хантан эрэ баар буола түспүттэрэ уонна, төрүт култуурабытыгар төннөбүт диэн, түрбүөн-дарбаан бөҕөтүн тардыбыттара. Онтон ыла, һуу-һаа буолан, олохпутун бука барытын кураанах шоуга кубулутан, билигин, кырдьык даҕаны, төрөөбүт тылбыт төрүт өйдөбүллэриттэн, дьэ, дьиҥнээхтик тэйэн эрэбит быһыылаах.
Оҕолорбутун төһө даҕаны оһуокайдата, олоҥхолото сатаатарбыт, онтуларбыт уулуссаҕа таҕыстылар да чыҥха атын саҥалаах-иҥэлээх дьон буола түһэллэр. Ыччат дьоммут, ыырдара кэҥээбиттии санааннар, ынах-сылгы сүөһүлээх ыраах өбүгэлэрин тылын ымпыктаан-чымпыктаан үөрэтэллэрин оннугар, чэпчэкилии элбэх нуучча тыла кыбытыктаах, икки-үс тылы эргитэ сылдьан кэпсэтэллэрин ордороллор. Онно кинилэри улаханнык буруйдуур даҕаны сатаммат: аныгы кэм албаҕата, күннээҕи олох көрдөбүлэ оннук буоллаҕа дии.
&lt;poem&gt;

Биһиги сахалыы тыллаахпыт,
Бэрт элбэх омуктар ыаллаахпыт.
Ардыгар кинилэр тылларын
Араара барбакка ыламмыт,
Сахалыы саҥабыт сыыһыран
Сахсыллан турабыт кыыһыран.

Олоҥхо тылыгар-өһүгэр
Урукку олохпут түмүллэр,
Ол эрэн, доҕоттоор, биһиги
Олорор буолбаппыат билигин,
Оччоҕо, дьэ, хайдах буолабыт,
Онно сөп туох тылы булабыт?!.&lt;/poem&gt;

Манна кыһыл тылынан кынаттаныы туһата суох, манна тыын кыһалҕаны быһаарар ыллыктаах тылы булуу эрэйиллэр. Биһиги тылбыт туһугар оҕолуун-улуулуун, эдэрдиин-эмэнниин — бары кыһаллыах тустаахпыт, ол иһин саха тылын киһи эрэ билбэт тылын курдук кэпсэтиини тохтоторбут сөп. Оҕолорбутун төрөөбүт тыллара төһөлөөх ыараханынан куттуур оннугар, хата, төрөөбүт тылларынан хайдах сатыылларынан харса суох саҥардан-иҥэрдэн, төрөөбүт тылларыгар истиҥ тапталы иитиэхтээхпит.

Саҥа киирэр тыллартан сорохторо сахатытыахтааҕар, суолталарын да субу диэн өйдүөх иннинэ, бадаҕа, соруктарын толорон, сотору сүтэн хаалбыт буолаллар. Оттон сорохторо улуу мөккүөрү тарда-тардалар үйэлээх сааһыҥ тухары өрүү батыһа сылдьаллар. Холобура, литература диэн тыл «быраабыла» быһыытынан литэрэтиирэ диэн буолуохтаах этэ даҕаны, норуот ону ылыммакка хайдах иһиллэрин курдук саҥара сылдьар. Итинтэн да көстөрүнэн, биир тылга илин-кэлин аһаҕас дорҕооннор бииргэ сылдьалларын билинэрбит буоллар, эрэйбит-муҥмут эмиэ да аһыйыах этэ .

Ол курдук, ити этиһэн-охсуһан, эт-тирии баранан эрэй-муҥ бөҕөнөн «сахатыппыт» киирии тылларбыт үгүстэрэ, «чарчыына», «бырааба» эҥин диэн эргэрбит тыллар курдук, салгын сиигин кэриэтэ сарсын симэлийэн, сүтэн хаалыахтара турдаҕа дии. Оттон институт диэн күндү тылы, судургу баҕайытык [иниституут] дии сылдьаммыт, үөйбэтэх-ахтыбатах өттүттэн үстүтүүт дииллэрэ туох ордуктааҕый, төттөрүтүн, олуона соҕус буолбатах дуо? Эбэтэр эксперимент диэн тылы, саҥарылларынан экиспэримиэн диэбэккэлэр, сүрэҕэлдьээн дуу, тыллара өҕүллүбэккэ дуу, эспиримиэн дииллэр, оттон [к], [с] дорҕооннорбут ханналарый? Омук да тылын оруннаахтык уларытыахха буоллаҕа дии .

Аны наука оннугар билим диэн суруйар буоллулар. Бу иэс ылан баран, кыра аҥаарын эрэ төннөрбүккэ тэҥнээх: наука дьиҥнээх суолтата үөрэх, үөрэтии диэн эбээт! Биллэрин курдук, биһиги олохпутун, үүнүүбүтүн-сайдыыбытын барытын наука салайар, ону, була сатаан, оччо-бачча өйдөммөт, ханнык эрэ быыкаа тылынан солбуйан кэбиһии тылга эппиэтинэһэ суох сыһыан буолар . Бу хайдах эрэ тыл дьиҥнээх суолтатын ыччаттан кистии, буккуйа сатыырга маарынныыр, били «мундууруйа буһаарыйа, собооруйа хоспооруйа кистээрийэ» диэбит курдук. Оттон тыл оригинала уонна тылбааһа адекватнай буолуохтаахтар. Холобура, ааспыт үйэ биэс уонус сылларыгар биһиги дойдубутугар «освоение целинных и залежных земель» диэн хамсааһын баар этэ, ону «кырыс уонна оһорбо сирдэри туһаҕа таһаарыы» диэн, оруобуна тылбаастаан, уу сахалыы саҥаран барбыттара.

Итинник тылбаас барытыгар табыллар буолбатах, ол иһин даҕаны оннооҕор улуу омуктар, тылы ыллылар да, тылбаастыахха эрэ диэн тылбаастыы сатаабаттар.
Өксөкүлээх улуу дьаалы ойууна эмиэ, билиитинэн билгэлээтэххэ, сырыытынан сылыктаатахха, оччолорго нууччалыы тылынан тахсар кинигэни аахпалаабыт буолан буолуо, «Биһиги диэки бэрэһэлиэннээн иһэллэр» диэн этиини, сахатыттаҕым аатыран, «Биһиги диэки көһөн иһэллэр» диэн этиинэн саамай сөпкө солбуйбатах, ол курдук манна көннөрү «көс дьон» диэн өйдөбүл оччотооҕу Столыпин икки мөлүйүөннээх «переселенцы» диэн өйдөбүлүн дириҥ политическай ис хоһоонун толору кыайан көрдөрбөт этэ .

Ардыгар сорох этиилэрбит алыс элбэх киирии тыллаах буолааччылар, ону атын омуктар — ааҕан дуу, истэн дуу — ааппытын-суолбутун түһэриэхтэрэ диэн, онтон кыбыстааччылар эмиэ бааллар. Ол эрээри, доҕоттоор, онно этиилэргит тутуллара, тылларгыт ситимнэрэ сахалыы буоллахтарына, ханнык даҕаны култуурунай ааттаах киһи эһигини сиилии-хоһулуу сылдьыа суоҕа, ол курдук билигин аан дойду үрдүнэн чөл тыллаах омук диэн ханна да суох. Орто дойду олоҕо уларыйа-тэлэрийэ турар, ол аайы тыл эмиэ тыыннаах хаалар туһугар араастаан уларыйбыт-тэлэрийбит буолар. Онтон сылтаан, кинини ханнык эрэ быраабылаттан халыйда диэн буруйдуо-сэмэлиэ суохтаахпыт, киниэхэ төһө кыайарбытынан тыыннаах хааларыгар көмөлөһө эрэ сатыахтаахпыт.
&lt;poem&gt;

Сүүс сылы өҥөйөн көрүөҕүҥ,
Сөпкө тыл суолтатын өйдүөҕүҥ,
Тыла чөл омук диэн, бука, суох,
Тылбытын бука диэн бопсумуох —
Бэйэтин кыаҕынан сайыннын,
Бэйэтин бэйэтэ дьаһаннын.

Тылбыт бу маннык кэрэтиттэн,
Тыыннаах баччаҕа кэлбититтэн,
Алгыһын баһа сыалааҕыттан,
Аны да сайдар кыахтааҕыттан
Биһиги үөрүөх эрэ тустаахпыт,
Мэһэйдэһэ сылдьыа суохтаахпыт.&lt;/poem&gt;

== 13 ==

Кыахпыт-күүспүт кыра буолан дуу, туохха барытыгар аан дойдуга тиийэ аатыра, биллэ-көстө сатыыр дьалхааныгар сылдьаммыт, ардыгар тус бэйэбитигэр туох да сүр суолталаахха кытары болҕомтобутун аанньа уурбат адьынаттаах дьоммут. Үүнүөхпүтүн-сайдыахпытын чахчы баҕарар буоллахпытына, ол онтон букатыннаахтык босхолонуох тустаахпыт, ол курдук төрөөбүт тылбыт төлкөтүн быһаарарга тылтан дьыалаҕа киирэр кэм кэллэ быһыылаах. Тылбыт-өспүт сайдыытыгар ааспыт үйэ саҕаланыытыттан күн бүгүнүгэр диэри сатаан быһаарылла илик икки утарыта турар көрүү баар. Ол барыта саха тылыгар саҥа тыллар саба көтөн киириилэриттэн саҕаламмыта.

Оччолорго саха дьоно саҥа киирбит тыллары сатаан саҥарбат да, кыайан өйдөөбөт да этилэр. Ол иһин ол тыллары баһылыы охсоору, саха оччотооҕу бастыҥ үөрэхтээхтэрэ хас даҕаны тылдьыты оҥорбуттара уонна, улуу дьоннор улуулара өтөн буолуоҕа, ол тылдьыттарын күүстэринэн норуоттарыгар соҥнуу сатаабатахтара. Баҕар, ол иһин даҕаны буолуоҕа, саҥа тыллары барыларын сахатытыы кыаллыбатаҕа, онон киирии тыллар үксүгэр хайдах баалларынан эбэтэр ханнык эрэ чугас маарыннарынан туттуллан барбыттара. Саха тыла онтон байбыта, баараҕадыйбыта, күүһүрбүтэ-уоҕурбута эрэ диэх тустаахпыт. Саха омуга бэйэтин барааларыгар биир баай култууралаах, сайдыылаах литэрэтууралаах омуктар ахсааннарыгар киирбитэ.

Ону баара, бүгүн эмиэ саҥа киирбит тыллары барыларын сахатыта сатааһын ыарыыта саҥаттан өрө туран кэбистэ. Бу маннык сорунуу сөбүнэн сөп бөҕөлөөх гынан баран, ол кыаллыбат буолара диэн эмиэ баар буолуон сөп. Биһиги кэлэр кэскилбит — оҕолорбут, эдэр ыччаппыт — хас биирдии киирии тылы барытын сахатыта сатыы сырыттахпытына, бу балысхан сайдыыттан ханна эрэ хаалан хаалыахпыт диэбит курдук, тылы хайдах баарынан саҥараллара, иһиллэрин курдук этэллэрэ, дорҕоон дьүөрэтин тутуспаттар диэн, туора көрүллүө суохтаах. Саха тылын сайдыытыгар уонна туттуллуутугар баар бу икки утарыта турар көрүүлэр икки кэккэлии сытар суолларынан ити курдук бииргэ айаннаан кэллилэр, кэнэҕэһин даҕаны эмиэ итинник, эйэ дэмнээхтик иннилэрин диэки айаннаабыттарын курдук айанныы, барбыттарын курдук бара турдуннар.

Мин бу тылбыт туһунан кылгас-кылгас бэлиэтээһиннэрбэр саха тылын сатамматах өрүттэригэр тохтотолоон, онно саха дьонун болҕомтотун тарда сатаатым. Уһуну-киэҥи санаабакка, үгүстэр дьулуһалларын курдук, арай күн бүгүн аан дойдуттан киирбит тыллары бука барыларын сахатытан дуу, сахалыы тылбаастаан дуу сахалыы дорҕоонноон суруйан кэбиһиэххэ, оччоҕо уустугунан улуу кытай тылыттан итэҕэһэ суох, саамай үөрэхтээх саха даҕаны сатаан өйдөөбөт салаҥ тылын ылыах этибит. Онон киирии тыллартан олус улахан тутулуктаммакка, кинилэри хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт курдук көрөн, хата, бэйэлээх бэйэбит тылбытыгар бэйэбит чугас дьоммутугар курдук сыһыаннаһан, бэйэбит дьиэтээҕи кыһалҕабытын быһаара сатыырбыт буоллар, быдан ордук буолуох этэ.

Тыл киһиэхэ үөһээттэн да, алларааттан да бэриллибэт, тылы киһи бэйэтэ айар. Эн кини тылыгар баҕарбыт тылгын барытын күүһүлээн да кыайан киллэриэҥ суоҕа, ол курдук биир омук тыла атын омук тылыттан наадалаах эрэ тылын бэйэтигэр киллэрэр. Ол иһин тыл туһунан мөккүөр наукаҕа эрэ туһалаах дьарык буолуон сөп. Оттон биһиги олохпутугар тыл тыынар салгыммыт курдук күндү, иһэр уубут курдук минньигэс, туттар сэппит курдук туһалаах биир саамай улахан күүспүт уонна бараммат баайбыт буолар.
&lt;poem&gt;

Ол иһин куруутун биһиги,
Ордук бу кэмнэргэ, билигин
Тыл күүһүн толору туһанан,
Тылбытын имитэн-хомутан,
Сахалыы, омуктуу ыраастык
Саҥарыах-иҥэриэх тустаахпыт.
Ол барыта биһиэхэ бэйэбитигэр суолталаах.&lt;/poem&gt;

Ханнык эрэ омук тылын үчүгэйдик билэр киһи хаһан баҕарар төрөөбүт тылын оннооҕор өссө үчүгэйдик билэргэ дьулуһар. Биллэн турар, ханнык баҕарар тылы үөрэтиэххэ, билиэххэ сөп, ол эрээри, киһи тугунан эрэ бэйэтигэр чугас, дууһатынан ылыммыт эрэ тылын ордук үчүгэйдик билэр. Биһиэхэ оннук тылынан улуу нуучча тыла буолар. Кини аан дойду биир саамай дэгиттэр сайдыылаах тылларын ахсааныгар киирэр, ол иһин даҕаны буолуоҕа, саха тылыгар сабыдыала олус улахан. Ол биир туоһутунан биһиги нуучча тылын кырамаатыкатын сүрүн быраабылаларын сахабыт тылыгар ситиһиилээхтик тутта, туһана сылдьарбыт буолар .

Сорох сахалар нуучча тылын иккис төрөөбүт тылларын курдук билэллэр уонна таптыыллар, мин санаабар, бу саамай сөптөөх суол буолуохтаах. Билигин нуучча тыла биһиги өйбүтүгэр-санаабытыгар дириҥник өтөн киирбитин быһыытынан, биһиги оҕолорбутун кыра эрдэхтэриттэн икки тылы иккиэннэрин үчүгэйдик билэллэрин курдук үөрэтэрбит ордук буолуох этэ. Олохпут сайдыыта оннук, онтон ханна даҕаны куоппаккын.
Билиҥҥи оҕо айылҕа ортотугар буолбакка, араас тэриллээх аныгылыы оҥоһуулаах дьиэ иһигэр үүнэр, сайдар, улаатар, ол аата онно саха тылынааҕар нуучча тыла ордук суолталанар. Былыр сахалар, тыыннара хаайтардаҕына, айыы сирэ аһаҕас, күн сирэ көҥдөй диэн өс хоһоонноох буолаллара. Куорат сиргэ эмиэ оннук. Аны сахабыт тылын тыына-быара хаайтарар, кини онно кэлэр-барар сирэ суох буолан, кэрэ бэйэтэ кэхтибэтин туһугар, киниэхэ күүһүн-уоҕун тургутунарыгар көҥүл сайдыы наада. Араас тыллары кытары буккуһан, алдьархайтан тыыннаах хаалан, буһан-хатан таҕыстаҕына эрэ, кини эмиэ, улуу тыллар курдук, уһун үйэлээх буолуоҕа.
&lt;poem&gt;

Орто дойду олоҕор бааллар
Улахан, кыра, улуу тыллар.
Аан дойду үрдүгэр үгүстэр
Аарыма, аччыгый өрүстэр.
Тыллар син өрүстэр курдуктар:
Тыыннаахтар, дириҥнэр, модуттар...

Өрүстэр, үрэхтэр, сыккыстар
Үйэттэн үйэҕэ сырсаллар,
Эмпэрэ сыырдара суулланнар
Эмискэ бүөлэнэр суоллара,
Сорохтор оччоҕо өлөллөр,
Сорохтор, суох, төлө көтөллөр!..&lt;/poem&gt;

== Түмүк тыл ==

Бастакытынан, киирии тыллар, саха тылын көмөөччүлэринэн буолбакка, көмөлөһөөччүлэринэн буолаллар. Кинилэри хара маҥнайгыттан хайдах иһиллэллэрин курдук саҥара уонна суруйа сатыах тустаахпыт, ону сахатытарын дуу, сахатыппатын дуу, ылынарын дуу, ылымматын дуу тылбыт кэлин бэйэтэ билиэҕэ. Мөккүөрдээх тыллары хайдах туттары сөпкө быһаарар наадатыгар үөрэнэр, үлэлиир ыччат ортотугар ыйытыы ыытыллыахтаах уонна ол түмүгэ хайаан да учуоттаныахтаах. Киирии тыллары эбэтэр бука барыларын сахатытыы, эбэтэр бука барыларын хайдах баалларынан саҥарыы — хайалара даҕаны сүүс бырыһыан кыаллыбат суоллар. Ол аата биһиги тылбыт өссө даҕаны үгүс үйэлэргэ тыыннаах буолан, туохха барытыгар туттулла, кимиэхэ барытыгар кэрэхсэнэ, оҕобутун оонньото, ыччаппытын ыллата сылдьарын туһугар, ханнык эрэ биир түөрүйэҕэ хаайтарбакка, баар кыаҕы барытын туһанарга кыһаныахтаахпыт.
Иккиһинэн, сахалар төрүт сирдэриттэн көһүүлэрэ, төрүт дьарыктарыттан тэйиилэрэ төрүт тылларын умнууларыгар тиэрдэрэ саарбаҕа суох. Кинилэр куорат сиргэ култууралара үрдүүр, үүнэллэр-сайдаллар, ол эрээри, тыллара, үгэстэрэ тыаҕа хаалар. Ойуу-бичик саха тыла оттуу-мастыы сипсийэр, сиртэн-буортан күүс-уох ылан ситэр-хотор, чэлгийэр.

Онон, сахалар, тылбытын кытары бэйэбит эмиэ тыыннаах хаалыахпытын баҕарар буоллахпытына, кэскиллээх санааны санаан, эрдээх быһаарыыны ылынан, тыһыынчанан ыччаттарбыт төттөрү тыаларын диэки көһүөхтээхтэр. Онно, киэҥ-куоҥ дойдуларын кэтит иэнигэр, сахаларын тылын сайыннаран, ахсааннарын элбэтэн, хомуллан туран, хаһан эрэ куораттары, сэлиэнньэлэри даҕаны хойуннаран, үс саха аатын ааттатыа этилэр.
Үсүһүнэн, хас биирдии киһи, ордук айар үлэһит, бастатан туран, үчүгэйдик билэр эрэ тылларын саҥарыахтаах-иҥэриэхтээх, оттон билбэт тылларын дьонтон ыйыталаһан, тылдьыттартан көрөн бэйэтэ бэйэтигэр тута быһааран иһиэхтээх, оннук киһи хаһан даҕаны тыл суолтатын мээнэ буккуйуо, тылы сыыһырда сылдьыа суоҕа. Билигин биһиги оҕолуун-улуулуун, эдэрдиин-эмэнниин — бука бары тылбытын үчүгэйдик билиэхтээхпит диэн үтүө баҕалаахпыт киһини үөрдэр эрэ. Ол аата хас биирдиибит тыл үгэһин-утумун үөрэтэн, сахалыы хаһыаттары, сурунааллары уонна уус-уран айымньылары элбэхтик ааҕан, тылтан дьыалаҕа көһөрбүт эрэ хааллаҕа дии. Онтон атын буоллаҕына, урукку, хойукку кэмнэрдээҕэр уларыйыыбыт кэнэҕэһин даҕаны бэрт дуона суох буолара буолуоҕа. Бу барыта олоххо киирэрэ олус ыарахана өйдөнөр эрээри, өскүөрүтүн диэн сурулунна.
&lt;poem&gt;

Саха тыата баар буоллаҕына, саха тыына баар буолуоҕа.
Саха тыына баар буоллаҕына, саха тыла баар буолуоҕа.
Саха тыла баар буоллаҕына, саха омук баар буолуоҕа!&lt;/poem&gt;


{{poem-off|Иван ГОРНАЙ. 2010 сыл, олунньу—кулун тутар, Дьокуускай куорат.}}

            
Егоров Иван Николаевич-Иван Горнай 1935 сыллаахха бэс ыйын биэс күнүгэр Горнай оройуонун Ньурбаҕанчына нэһилиэгэр элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Кини 1943 сыллаахха Өрт сэттэ кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэ киирбитэ, ол эрээри, бэһис кылааска хараҕынан ыалдьан хаалбыта уонна биэс сыл устата дьиэтигэр олорорго күһэллибитэ, 1952 эрэ сыллаахха оччолорго Мэҥэ Хаҥалас Доллутугар баар көрбөт оҕолор оскуолаларыгар, соҕотоҕун айаннаан тиийэн, салгыы үөрэнэр дьолломмута. Оттон орто оскуоланы 1958 сыллаахха Бэрдьигэстээххэ Горнай оройуонугар бастакынан кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрбитэ уонна ол сыл Ленинградтааҕы Герцен аатынан пединститукка үөрэнэ эмиэ соҕотоҕун айаннаабыта. Биллэн турар, онно барытыгар мэлдьи үтүө дьон көмөлөрө баар буолара.

Идэтинэн математика учуутала, сахалартан бастакы тифлопедагог. Көрбөттөргө аналлаах сахалыы алпаабыт ааптара. СР «Гражданскай килбиэн» бэлиэтинэн наҕараадаламмыта. СР үөрэҕириитин туйгуна. СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ. СР Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. Поэт.


«Күрүлгэн» сурунаал, №6, 2012 сыл.

[[Категория:2012]]
[[Категория:Публицистика]]</text>
      <sha1>a1y80pvzpm4b0ona22c8kq2q68hsw55</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сайылыкка ыҥырыы (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1362</id>
    <revision>
      <id>6139</id>
      <parentid>6112</parentid>
      <timestamp>2013-03-06T22:37:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>HalanTul [[Сайылыкка ыңырыы (Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Сайылыкка ыҥырыы (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6139</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="996" sha1="efk7cyn26vg7wuv3aaczd1w1lt6dgik" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Сэгэртэйиэм, сайын аайы
Сибэкки ыhыа5ар сылдьыахпыт.
Сайылыкпыт чуумпу – чуумпу
Сылаас киэhэлэрин көрсүөхпүт.

Онно дьикти сүөгэй салгына 
Түөспүт иһин өрүү толоруо5а,
Ырыа чыычаах көрө-нара,
Түүнүн да5аны тохтуо суо5а.

Саһар5ам, эн онно күлүмнүөң,
Сүөгэй салгын ,чыычаах көрө,
Сайылык күнэ,чууммпута
Сүрэхпитин үөрдэ туруо.

Сэгэртэйиэм, сайылыккын 
Санаан ыра оңоһун мэлдьи.
Сиэттиһэн хаамсыахпыт, эрэн.
Сити кэрэнэн күнүн аайы.
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>efk7cyn26vg7wuv3aaczd1w1lt6dgik</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ахтан мин ыллыаҕым (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1363</id>
    <revision>
      <id>6141</id>
      <parentid>6113</parentid>
      <timestamp>2013-03-06T22:37:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>HalanTul [[Ахтан мин ыллыа5ым (Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Ахтан мин ыллыаҕым (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6141</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1368" sha1="883jgtojlpcsd36kr24vfx0ijogjrpf" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Дууһабар күһүңңү айыл5а 
Сайынын атаарар чуумпута 
Күн сарсын барабын мин ыраах,
Көтөбүн үөрэххэ тардыһан.

Этэбин эргиллиэм диэн дууһам,
Хараастар санаатым үүрээри,
Ити биир тылынан барабын,
Чуңкуйар санаабын кыйдаары.

Баяңңа таһаарар ырыа5а 
Тимэ5ин атыны баттыырдыы,
Эрэнэр биир тылым эрэйдээх
Ыар санам саппа5ар бутуллар.

Ыарахан, арахсар ыарахан,
О, дойдум, э нону билэ5ин,
Эйиэхэ, со5отох эйиэхэ,
Ананар үйэлээх тапталым.

Бу маннык үрэ5им күлүмүн,
Ыйдаңа киэhэни барытын,
Мин өйбөр-санаабар көрүө5үм,
Өрүүтүн ахтаммын ыллыа5ым.

Ийэкээ, кэhии ыыппыт дьэдьэңңэр
Көрөбүн көлөhүн тамма5ын,
Саны биэрэбин бакыгыр
Тарбахтаргын, бэйэ5ин
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>883jgtojlpcsd36kr24vfx0ijogjrpf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дэриэбинэм - миэнэ бэйэм (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1364</id>
    <revision>
      <id>6114</id>
      <parentid>6078</parentid>
      <timestamp>2013-03-06T22:19:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6114</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="729" sha1="qzkn2apkg8elw0we57mvv1sishasccn" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Дэриэбинэм – миэнэ бэйэм
Оҕо сааhым – биhигим,
Наҕыл киэhэ устар ыйым
Оhуор күөхтээх ырайым.

Дэриэбинэм – айыы сирим,
Абылаҥнаах айылҕам,
Туойар-ыллыыр сүрэҕим,
Уоскулаңнаах ыракам.

Дэриэбинэм – дьонум-сэргэм,
Истиң-истииң сыhыаным,
Сүөгэй үүттээх хойуу чэйим,
Наҕыл-холку сэhэним.
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>qzkn2apkg8elw0we57mvv1sishasccn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бурдук ыһааччыга (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1365</id>
    <revision>
      <id>6238</id>
      <parentid>6143</parentid>
      <timestamp>2013-03-15T01:13:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <origin>6238</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="694" sha1="8ddwvhncee0bdqsxznb74pyd1xa5y2t" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Yүнүүлээх бааhына кѳҕѳрѳ долгуйар
Yтүѳ да санааны сүрэххэр иҥэрэр,
Инники олох, дьол, таптал –
Иhиллэр туоната аҥаатта сыттаҕа.

Бу ыспыт бурдугун үүнүүтүн кѳрѳҥҥүн,
Сылаастык манньыйа мичээрэ кѳрѳҕүн,
Эн үөрбүт тырымнас хараххар
Уйгулаах олохпут кутаата умайар
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>8ddwvhncee0bdqsxznb74pyd1xa5y2t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санаалар (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1366</id>
    <revision>
      <id>6145</id>
      <parentid>6116</parentid>
      <timestamp>2013-03-06T22:38:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>HalanTul [[Санаалар(Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Санаалар (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6145</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="829" sha1="o9t2tvyr91fn5yxb1rlq4m4snh2046y" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Санаалар саhарҕа кэриэтэ,
Сырдыктык сыдьаайа сүтэллэр,
Санаалар былыттар кэриэтэ,
Ардыгар ыанньыйан ылаллар.
Санаалар ырыалар кэриэтэ,
Саймаархай, сатархай буолаллар.
Санаалар кѳтѳрдѳр кэриэтэ,
Сурэххэ иккиhин тѳннѳллѳр.
Санаалар – ахса суох ыралар
Сындыыс ох субуллар уоттара.
Санаалар – Сир Ийэ олоҕун
Сырдатар сиэркилэ ньуурдара.
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>o9t2tvyr91fn5yxb1rlq4m4snh2046y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көрдүүбүн (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1367</id>
    <revision>
      <id>6118</id>
      <parentid>6117</parentid>
      <timestamp>2013-03-06T22:21:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6118</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="899" sha1="sfnbnzwy6k8ipmb0ve7vxdj12ndcv65" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Көрдүүбүн хас биирдии киhиттэн,
Тыынартан, тыымматтан – барыттан
Туох эмэ кэрэни сыhыаран 
Көрөммүн үөрүөм диир санаанан.
Көрдөөммүн кэрэни булабын
Булаат да мичээрэ сырдыыбын,
Тулабар үөрүүбүн ыhабын,
Харахпар дьол уотун оттобун.
Мин оттор кутаабын көрөннөр,
Дьон ааhан иhэннэр иттэллэр,
Тоңмут да, сөң түспүт мөссүөннэр
Сотору ирэннэр сырдыыллар.
1980 с.
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:1980]]</text>
      <sha1>sfnbnzwy6k8ipmb0ve7vxdj12ndcv65</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырыа ыһыаҕа (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1368</id>
    <revision>
      <id>6147</id>
      <parentid>6119</parentid>
      <timestamp>2013-03-06T22:39:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>HalanTul [[Ырыа ыҺыа5а(Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Ырыа ыһыаҕа (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6147</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1034" sha1="dczndg4tdw5qsh5wutbgp5namsq8o7v" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Ыччатым ыһыаҕар сырыттым,
Ырыаны, хоһоону иһиттим. 
Дэгэрэҥ үөрүүнү битийэн,
Көрүгэр-нарыгар кыттыстым. 

Элэккэй мичээрдээх сирэйдэр,
Ыпсыбат уостаахтар – эдэрдэр
Оһуокай бэрдигэр тэйэллэр,
Оонньулар, дьиэрэтэ ыллыыллар.

О, саха ырыата барахсан 
Истиэххэ нарыҥҥын даҕаны,
Сахабыт сирин киэҥ дуолун 
Көрөргө дылыбын эйиэхэ.

Ол ырыа ыҺыаҕар сылдьаммын,
Көрүгэр-нарыгар кыттаммын,
Үгүстэн үөрдүм мин, дьэгдьийдим,
Тапталга, сырдыкка таластым.
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>dczndg4tdw5qsh5wutbgp5namsq8o7v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кэпсэтиэх (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1369</id>
    <revision>
      <id>6120</id>
      <parentid>6083</parentid>
      <timestamp>2013-03-06T22:21:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6120</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="812" sha1="qjh7g4xm3sg6uw394pvs8iuhfy40ajg" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Кэпсэтиэх, эн биhи ааспыты,
Дьон туhун, дьол туhун ахтыhыах.
Ыараабыт санааны дьайҕарда,
Ыраастык оҕолуу мичээрдиэх.

Кэпсэтиэх бэйэни ѳйдѳhѳн,
Нап-намыын сахабыт тылынан.
Чэпчэки минньигэс күлүүнэн,
Дууhаны кынаттаан кѳтүтүѳх.

Кэпсэтиэх олох, сир кэрэтин
Эргийбэт эдэр саас дьиктитин,
Күн сирэ чэлгийэр тѳлкѳтүн.
Уйгу-дьол туhунан кэпсэтиэх…
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>qjh7g4xm3sg6uw394pvs8iuhfy40ajg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бэлэҕиҥ бэйэҥ (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1370</id>
    <revision>
      <id>6149</id>
      <parentid>6121</parentid>
      <timestamp>2013-03-06T22:40:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>HalanTul [[Бэлэ5ин бэйэң (Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Бэлэҕиҥ бэйэҥ (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6149</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="535" sha1="av214llxwmtbdekyksxxbcylgr99zkx" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Ырыыс- ыраас муус маҥан
Ньургуhуну бэлэхтээтиҥ,
Ону кѳрѳн туран мин,
Бэйэҕэр тэҥнии санаатым.

Ол санаабыттан  үөрдүм,
Мичилийэ сырдыы түстүм,
Эн ньургуһун эбиккин –
Бэйэҕин бэлэх ууммуккун
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>av214llxwmtbdekyksxxbcylgr99zkx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сайдар саҕаххыт арылыннын (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1371</id>
    <revision>
      <id>6151</id>
      <parentid>6122</parentid>
      <timestamp>2013-03-06T22:40:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>HalanTul [[Сайдар са5аххыт арылыннын(Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Сайдар саҕаххыт арылыннын (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6151</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="722" sha1="4fg1pp840t4vout8k7lh3sc67qkhw19" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Yстээх-түөртээх оҕолорум,
Кинигэ ааҕа олороллор.
Дьоһун баҕайытык туттан,
Омуктуу субуруталлар.

Омук араас тылларын,
Кус-хаас хойдор саҥатын,
Өйдөөбөтөрбүн даҕаны
Испэр үөрэ истэбин.

Ити курдук баҕар бастаан,
Ааҕар баҕаҕыт тилиннин,
Кинигэҕэ тапталгыт улааттын,
Сайдар саҕаххыт арылыннын.

&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>4fg1pp840t4vout8k7lh3sc67qkhw19</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күн кыыһа (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1372</id>
    <revision>
      <id>6153</id>
      <parentid>6123</parentid>
      <timestamp>2013-03-06T22:40:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>HalanTul [[Күн кыыҺа(Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Күн кыыһа (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6153</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1023" sha1="hzx83688p14irv7vjtmv8u94vcf866x" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Кыараҕас автобус иhигэр
Кыбыллан, ыгыллан тураммын,
Кимиэхэ эрэ кыыhыран
Киҥнэнэн эрдэхпинэ,
Курус санаабын кыйдыы
Күн кыыhа күлүмнээн киирдэ.
Күн курдук сардаҥа баттахтаах,
Күн кыыhа дьолунан кыыhа,
Күн күлүмүн тула ыста.
Кыыспыт имнээх иэдэhэ,
Кылбарҕар күн курдук тэтэркэй,
Күөхтүҥү арылхай хараҕа –
Күөх халлаан мичээрэ, тырыма,
Куудара баттаҕын суhума –
Күн уотун сардаҥа төлөнө.
Күн кыыhа күндээрэн киирдэ да,
Кыараҕас автобус иhэ
Кэҥии, дьэргэйэ түстэ.
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>hzx83688p14irv7vjtmv8u94vcf866x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чаҕылхай сарсыарда санаа (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1373</id>
    <revision>
      <id>6155</id>
      <parentid>6124</parentid>
      <timestamp>2013-03-06T22:41:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>HalanTul [[Ча5ылхай сарсыарда санаа (Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Чаҕылхай сарсыарда санаа (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6155</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1014" sha1="6d8zd23f2ztpivqvku0917q1g6cz42z" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Чаҕылхай сайыҥҥы сарсыарда
Күн уота «Сыырдаах» күөл иэнигэр
Көмүс аалыы уотун ыhара,
Күлүмнүү умсаахтыы устара.

Мин аҕам оҕонньор тыытынан
Киирбитэ ол үөскэ эрдинэн,
Суола суох чаҕылга куустаран,
Сүппүтэ, күн суhум тырымар.

Баранна үгүс сыл ол күтэн,
Мин аҕам суох буолта ыраатта,
Санаан кэлэбин арай, ардыгар,
Чаҕылхай сарсыарда күөл иэнин…

Оччоҕо дьэ эмиэ мин аҕам,
Нэс дьалыс тыытыгар олорон,
Мин санам муоратын устун,
Күндэлэс күннээххэ айанныыр.
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>6d8zd23f2ztpivqvku0917q1g6cz42z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Майам (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1374</id>
    <revision>
      <id>6237</id>
      <parentid>6166</parentid>
      <timestamp>2013-03-14T04:08:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <origin>6237</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="822" sha1="4lkd2h2b5vbr5sflxnaziey1puunhw1" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;

Күлүм-мичил күн уота
Таас дьиэлэргэ чаҕыллар,
Майам эдэр хатыһа –
Мааны кэмим саастара.

Чэмэл үрдүк кырдалга
Сырдык санаа саҕыллар.
Олох ытык ырыата
Намтыы, үрдүү иһиллэр.

Төрүт сирбэр – Мэҥэбэр
Yс кут сүрэ түмүллэр,
Киирэр-тахсар сарыаллар
Иэйэ,сырдыы кыыһаллар.

Yгүс сүрэх таптала
Майа – кэскил туоната,
Олох сүппэт түбүгэ
Майа – ырыам анала.
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>4lkd2h2b5vbr5sflxnaziey1puunhw1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Киһилии айылҕам (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1375</id>
    <revision>
      <id>6159</id>
      <parentid>6127</parentid>
      <timestamp>2013-03-06T22:41:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>HalanTul [[КиҺилии айыл5ам (Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Киһилии айылҕам (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6159</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="803" sha1="shut8ltkzk2lmpvyxcrmnj2o7j7tj95" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Уйадыйах да айылаахха
Арыт уйадыйан биэрбэппин,
Ыллыах-туойуох да кэмнэргэ
Ыллаан-туойан барбаппын.
Оттон отой судургуттан,
Отох кыра санаабыттан
Ыгылламмын, ытамньыйан,
Yрдүк иэйиинэн күлэн-үөрэн,
Өһөн, күлүмүрдээн барабын.
О, мин киhилии айыл5ам
Алыс кыара5аскын, дэлэйгин,
Yгүс сана муората, тыымпы күөлэ
Эн буола5ын – дууhам көстүүтэ.
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>shut8ltkzk2lmpvyxcrmnj2o7j7tj95</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сүрэх нүөйэ ахтабын (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1376</id>
    <revision>
      <id>6161</id>
      <parentid>6128</parentid>
      <timestamp>2013-03-10T22:53:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>HalanTul [[Сүрэх нүөйэ ахтабын(Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Сүрэх нүөйэ ахтабын (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6161</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="860" sha1="bwaalzk3vapxz8cg1vhypzncwu4upk8" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;

Саhар5алыын мичээрдээhэр
Дьикти сааhы саныыбыт,
Күңңэ күндү кэми
Сүрэх нүөйэ ахтабыт.

Олох суолун ортолоhон 
Ийэ, а5а  дэтэн баран 
О5о, сааhы оскуоланы
Сэмээр саны сылдьабыт.

Өрүкүйэр күөстүү үллэр
Эдэр уохпун уостан иhиэ,
Ол да буоллар суолдьут сулус – 
Истиң иэйии кууһа сылдьыа.

Сааһырдахпыт аайытын
Ахтылђаммыт улаатыа,
Олох уһун кэрэ суолун
Сырдык сана киэргэтиэ.
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>bwaalzk3vapxz8cg1vhypzncwu4upk8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аал уот (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1377</id>
    <revision>
      <id>6239</id>
      <parentid>6129</parentid>
      <timestamp>2013-03-15T01:34:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <origin>6239</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="986" sha1="py96at1qsbqiuvz1cgxcklr1kdll0yk" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Күлүмнэс күнүнэн кытыастан,
Аал уотум күлэ5ин-үөрэ5ин.
Тыhыргыы түhээтин эмискэ
Өрүтэ салбанан ыла5ын.

Түллэңнии кытыастар т³л³нµм,
Ыhа5ын наар сылаас кыымнары,
Түрдэстэ-түрдэстэ дьиримнээн
Итиини, сырдыгы биэрэ5ин.

Аал уотум сырдыгын сылааhа
Барыга кэрэ5э сөңөллөр.
Истиңник тырымныыр буоланнар,
Хас мичээр аайытын көстөллөр.

Умай дуу, бу курдук кµлµмнээн,
Ыhа тур кыымнары тула5а,
Итинник, аал уоппуот, эйиэхэ
Алгыстаах тылбытын этэбит.
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>py96at1qsbqiuvz1cgxcklr1kdll0yk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санаа(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1378</id>
    <revision>
      <id>6130</id>
      <parentid>6093</parentid>
      <timestamp>2013-03-06T22:26:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6130</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="799" sha1="hacl8si55sekpborrpfhqtr18nu6a95" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Силигин ситэрбэтэҕим,
Олохтоон оңорботоҕум,
Ѳйдѳѳн-дьүүллээн кѳрдѳххѳ
Элбэҕиттэн сѳҕѳбүн, саллабын.

Айыах, тутуох кэмнэргэ
Аараан, тохтоон хаалбыппын,
Туойуох, ыллыах тµгэннэргэ,
Эппэт кэлэҕэй буолбуппун.

Ааспыты кырыыр,  таныйар
Туhаката кыра буолуо.
Ол эрэн кыhыыта, халахайа
Бэйэбэр, бэйэбэр эрэ, эбит.
2000 сыл. Майа.
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:2000]]</text>
      <sha1>hacl8si55sekpborrpfhqtr18nu6a95</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арахсыы(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1379</id>
    <revision>
      <id>6240</id>
      <parentid>6131</parentid>
      <timestamp>2013-03-15T01:41:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <origin>6240</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1050" sha1="akdx56l8pzupsloccbl4qdba2hhx8nf" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;

Сарсын-өйүүн көрсөр киhилии,
Эн бардың… көннөрү илиигин биэрдиң…
Үгүс хонуктар уңуордарын нөңүөлүү,
Холкутук туттан ыраата аттанның.

Аймал5ана суох арахсыбат кэмтэн,
Судургу, көнө сыhыантан
Ураты ахтыл5ан, дьикти иэйии
Эймэнитэр сүрэ5и кымыстыы.

Сэгэриэм, хаһан эрэ бу манан 
Эн биһи сиэттиһэн ааспыппыт,
Сүрэх ырыатынан, ыратынан
Үөрэн- көтөн да испиппит.

Санаатахха үчүгэй да эбит
Эдэр эрчиминэн күүрбүт кэммит.
Күлүм- чаҕыл ыраас санаалар 
Ыһыах ыспыт бу кырдаллара.
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>akdx56l8pzupsloccbl4qdba2hhx8nf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алгыс тыллаах кыҺа уота(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1380</id>
    <revision>
      <id>6133</id>
      <parentid>6132</parentid>
      <timestamp>2013-03-06T22:28:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6133</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1025" sha1="b5bj0d0n422d29qm6xd2u8i90i02jfu" xml:space="preserve">(Гимназия өрөгөй ырыата)

''Анатолий Стручков мелодията''
&lt;poem&gt;

Үрдүк ыра, өй күрэҕэ,
Баҕа сана баһаама,
Көңүл санаа сырдык уота ,
Сайдар, үүнэр кэскил суола.
Гимназия, гимназия –
Инникини эн түстээ.

Кэрэ, дьэңкэ оҕо саспыт
Өйдөбүлэ өрүүтүн
Олох модун үөһүгэр
Сырдыыр сулус буолуохтун.
Гимназия, гимназия –
Кэрэ сааспыт бэлиэ кэмэ.

Үөрэх, үлэ сыдьаайа,
Норуот туһа, Саха сирэ,
Кэлэр кэскил бүттүүнэ,
Сүрүн тускул биһиэнэ.
Гимназия, гимназия –
Алгыс тыллыых кыһа уота.
&lt;/poem&gt;
[[Категория:Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Өлөксөй Суола]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>b5bj0d0n422d29qm6xd2u8i90i02jfu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:The Bible in Metre</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1381</id>
    <revision>
      <id>6097</id>
      <timestamp>2013-03-02T15:46:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>The Bible in Metre</username>
        <id>607</id>
      </contributor>
      <comment>aj</comment>
      <origin>6097</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="132" sha1="exq3u3qcj2swqpxp9fkrp42b1ygjfn3" xml:space="preserve">__NOTOC__
If you wish to leave a message, please do so [http://en.wikisource.org/wiki/User_talk:The_Bible_in_Metre here], thank you.</text>
      <sha1>exq3u3qcj2swqpxp9fkrp42b1ygjfn3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:The Bible in Metre</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1382</id>
    <revision>
      <id>6098</id>
      <timestamp>2013-03-02T15:46:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>The Bible in Metre</username>
        <id>607</id>
      </contributor>
      <comment>nova strana</comment>
      <origin>6098</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="132" sha1="exq3u3qcj2swqpxp9fkrp42b1ygjfn3" xml:space="preserve">__NOTOC__
If you wish to leave a message, please do so [http://en.wikisource.org/wiki/User_talk:The_Bible_in_Metre here], thank you.</text>
      <sha1>exq3u3qcj2swqpxp9fkrp42b1ygjfn3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха фольклорун туһунан (Г.Сивцев)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1383</id>
    <revision>
      <id>6101</id>
      <parentid>6100</parentid>
      <timestamp>2013-03-05T04:46:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>85.26.241.233</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Саха фольклорун чинчийиллиитэ */</comment>
      <origin>6101</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49892" sha1="evh9nl7mxzhgh3ros8bc8wegd0k9kht" xml:space="preserve">== САХА ФОЛЬКЛОРУН ТУҺУНАН ==
=== Фольклор туһунан өйдөбүл уонна кини уратылара === 
Литература суруктаах эрэ норуоттарга баар буолуон сөп; ол кини сурук көмөтүнэн оҥоһулларыттан буолар. Саха норуота үөрэххэ кыттыбыта, суругунан туһанар буолбута бэрт саҥардыыҥыттан эрэ. Саха литературатын пионера Уваровскай бэйэтин олоҕун уонна саха норуотун олоҕун туһунан сахалыы суруйбута 1851 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыта. Саха уус-уран литературатын аан бастаан төрүттээбит А. Е. Кулаковскай (Өксөкүлээх Өлөксөй) маҥнайгы айымньытын, «Байанай алгыһын», 1900 сыллаахха суруйбута. Балар буолаллар сурук көмөтүнэн маҥнай үөскээбит сахалыы yyc-ypau айымньылар.

Саха, былыр төһө да суруга-бичигэ суох буоллар, бэйэтин санаатын, баҕарар баҕатын уус-уран, күүстээх тыл куорматынан эппэт буолуон сатаммат этэ, этэрэ даҕаны. Ол курдук ырыалары-хоһооннору, таабырыннары-чабырҕахтары, олоҥхолору-остуоруйалары бэрт үгүһү айбыта. Норуот тылынан уус-уран айымньыта фольклор диэн ааттанар («фольклор» — диэн английскай тыл, «норуот муудараһа», «өйө» диэн суолталаах). Инники этиллибитин курдук, фольклор сурук көмөтө суох айыллар. Норуот ырыаһыта бэйэтин ырыатын, олоҥхотун-остуоруйатьш өйүгэр тута сылдьан ыллыыр, олоҥхолуур. Биир киһи ыллаабыт ырыатын, эбэтэр олоҥхолообут олоҥхотуи атын киһи, истэн баран ону үтүгүннэрэн, эмиэ ыллыыр, олоҥхолуур. Ол ыллыырыгар бэйэтиттэн эбэр-сабар, сороҕор көҕүрэтиэн да сөп (сирбитин, эбэтэр умнан кэбиһэн), сорох сирин бэйэтэ сөбүлүүрүнэн уларытар даҕаны. Ол курдук киһиттэн кнһиэхэ, айахтан-айахха сылдьар, нэһилиэктэн нэһилиэккэ, улуустан улууска тарҕанар. Ол тухары үгүстүк уларыйар-тэлэрийэр, тупсарыллар-чочуллар. Отгон сурук литерату-рата оннук буолбатах: ханнык эмэ киһи бэйэтин хоһоонун, эбэтэр атын айымньытын суругунан суруйар уонна бэйэтин аатын эмиэ суруйан кэбиһэр. Онон кини аата умнуллубат, сүппэт уонна биир киһи суруйбутун атын киһи уларытар бырааба суох. Ол да иһнн нуучча өһүн хоһооно «Суругунан суруллубуту сүгэнэн да суоран сүтэ-риэҥ cyoga» диэн этэр.

Ол эрээри фольклор айымньыларын билигин толорооччулары автордар буолбатахтар диир эмиэ табыллыбат: кинилэр үксүгэр төһө да бэлэм фольклорнай сюжетынан туһаммыттарын иһин, бэйэлэрз сөбүлүүллэринэн уонна дьоҕурдара, талааннара кыайарынан сорох сирин көҕурэтэн, сорох сиригэр эбэн, сороҕун уларытан олоҥхолууллар-остуоруйалыыллар, ыллыыллар-туойаллар. Онон, фольклорнай айымньылары толорооччулар авторскай суолталара сыаналанар.

Саха норуотун айымньыта уус-уран өттүнэн кэрэтинэн, үчүгэйинэн уонна ис хоһооно, биэрэр өйө-санаата, идеята дириҥинэн, киэҥинэн даҕаны бэрт үрдүк кэрдиискэ турар. Саха фольклоругар маннык сыананы биллииЛээх үерэхтээхтэр биэрэн тураллар (Ястремскай, Пекарскай, Азадовскай уо. д. а.). Хайа да омук улуу суруйааччылара фольклор сюжетыгар олоҕуран дьоһуннаах айымньылары биэрэллэр (Пушкин, Гоголь, Некрасов, Горькай, Данте, Шекспир уо. д. а.). Саха да литературатын бастыҥ холобурдара сюжеттарынан, эбэтэр поэтическай ньымаларынан фольклору кытта ыкса ситимнээхтэр. (А. Е. Кулаковскай, А. И. Софронов, П. А. Ойуунускай, С. Р. Кулачиков-Эллэй, С. Омоллоон уо. д. а.). Фольклор айымньылара туохтан бу курдук урдүк кэрдиискэ туралларый — диэтэххэ, ол биричиинэтэ кинилэр историчес-кай суолларыгар баар. Кинилэр сүүһүнэн кэмнээх сыллар анараа өттүлэрйгэр айыллан бараннар, одурууннаах дьыллары, охсуулаах айаннары туораан, биһиги күннэрбитигэр днэри өлбөккө-сүппэккэ тиийэн кэлбит улуу айымньылар буолаллар. Кинилэр мөлтөх-төругэр даҕаща сүүһүнэн кэмнээх сыллар усталарыттан күн бүгүнүгэр диэри кэрэхсэтиэхтэрэ дуо?! Былыр-былыргыттан күн аныгытыгар диэри, бнлигин биһиэхэ бил-лэр олоҥхолорбутуттан, остуоруйаларбытыттан, сэһэннэрбититтэн, ырыаларбытыттан ураты олоҥхолор, остуоруйалар, ырыалар-тойуктар айыллан, үөскээн сылдьыбатах-тара буолуо — диир табыллыбат. Бастыҥ талааннаахтар бастыҥ олоҥхолору, остуо-руйалары, ортолор ортону, мөлтөхтөр ханнык эмэлэри айбыттара үгүс буолуо. Олортон мөлтөхтөрө, ким да сэргээбэккэ, сонно тута быраҕыллан, умнуллан хаалбыттара буолуо; орто, үчүгэй аҕайдара барсыспахтаан иһэн хаалбыттара буолуо. Оттон норуот, улуу дьоннорунан, чулуу талааннаахтарынан айыллыбыттара, дьон-норуот олоҕун өйүн-санаатын, чувствотын таба этээччилэрэ күүстээхтик, дириҥник көрдөрбүттэрэ, норуот кытаанах дьүүлүн тулуйан, үйэлэр усталарыгар өлбөт-өспөт дьүһүннэнэн, өлбөөдүйүөх-тээҕэр-өһүөхтээҕэр өрө үүнэр, сааскы сибэккилии чэчириир дьылҕаланан, норуотуиан чочуллан, тупсарыллан бнһиги күннэрбитигэр диэри тинйэн кэлбиттэр. Ол да иһин, этэргэ дылы, сүү'стэн биирдиилэрэ эмэ талыллан, үйэлэр үрдүк арҕастарын туораан кэлбит буоланнар, норуот айымньылара күн бүгүнүгэр диэри дьону оҕотуттан ула-ханыгар, эдэриттэн кырдьаҕаһыгар диэри кэрэхсэтэр, сөхтөрөр күүстээхтэр, бары
даҕаны «талбыт курдук» бэртэр.

Норуот айымньытын биир суол уратытынан кини сиэрэ суох киэҥ далааһыннаах фантазията буолар. Олоҥхо бухатыыра &quot;үс былас бүөкэйэр өттүктээх, биэс былас биэкэйэр бииллээх» буолар; оттон кини дьиэтэ-уота «хаҥас диэки турар киһи хараҥаччы саҕа буолан, уҥа диэки турар киһи улар саҕа буолан көстөр» буолар, эбэтэр &quot;ырыаһыт ыскаамыйалаах, кылыыһыт кытыйалаах, хаһыытыыр хамыйахтаах» буолар. Оттон бухатыырдар айаннара, охсуһуулара диэн киһи куйахата күүрүөн курдук сүрдээх-кэптээх буолар. Фольклор образтара фантастичней буолуулара былыргы дьон айылҕаны уонна олоҕу өйдөөһүннэригэр элбэх фантастическай элеменнэр баалларыттан тутулуктаах: кинилэр айылҕа дьиҥнээх сокуоннарын бил-бэттэриттэн айылҕаны бүтүннүүтүн, бэйэлэринэн охсон, тыынар, саныыр, өйдүүр курдук саныыллара. Былыргы дьон итигирдик айылҕаны киһи курдук саныыр санаалаахД өйдүүр өйдөөх буолуо диэн саныыллара үөрэххэ анимизм диэн ааттанар (animo — латинныы — кут, дууһа). Биһиги өбүгэлэрбит, былыргы сахалар, экономикалара, техникалара намыһах кэрдиискэ турарыттан, примитивнэйиттэн, айылҕа стихийнэй күүһүттэи тутулуктаахтарыттан, анимистическай өйдөөх-санаалаах буоланнар, ааттаһыы-көрдөһүү, алгыс-силик көмөтүнэн айылҕа алдьархайдарыттан быыһанар, айылҕаттан быйаҥы, үтүөнү ситиһэр курдук саныыллара. Ол кэнниттэн киһи олоҕун, айылҕаны баһылыыр, салайар туспа иччилэр, айыыһыттар, иэйэхситтэр бааллар — диэн өйдобүл сахаҕа үөскээн барбыта. Онтон ситимнээн, араас алгыстар айыылар, иччилэр туста-рынан ырыалар-тойуктар үөскээбиттэрэ.

Норуот айымньытын иккис уратытынан кини синкретическэй характердааҕа буолар. Синкретизм диэн идеология араас көрүҥнэрэ бары бииргэ холбоһо сылдьаллара ааттанар. Билигин биһиги сайдыылаах үйэбитигэр идеология араас көрүҥнэрэ: итэҕэл, мораль, политика, үөрэх, философия тус-туһунан арааран өйдөнүллэллэр. Оттон былыргы дьоҥҥо итилэр барылара бииргэ өйдөнөллөр. Ол иһии былыргы саха остуоруйалара, сэһэннэрэ, өстөрүн хоһоонноро уо. д. а. фольклорнай айымньылара кинилэр айылҕа уонна бэйэлэрин олохторун, историяларын туһунан тугу билзллэрии, итэҕэллэрин, баҕарар баҕаларын, моралларын, философияларын бары көрдөрөллөр (холобур, Омоҕой, Эллэй, Болугур айыыта диэн легендалар). Фольклор искусство быһыытынан эмиэ синкретическэй характердаах, а. э. искусство араас көрүҥнэрэ: ырыа, драма, үҥкүү, музыка, пластика уо.д. а. араарыллыбакка сылдьар буолаллар. Холобур, саха үҥкүүтэ (эһиэкэйэ) ырыалаах, олоҥхото ырыалаах, диалогтаах, xoһуйуулаах, оруолларынан да үллэһиллэн толоруллуон сөп; оттон фольклор итэҕэли кытта ситимнээх формаларыгар: ойуун алгыһыгар, айыыһыт тардарга уо. д. а. ырыа, алгыс, музыка (дүҥүр), үҥкүү, көстүүм (ойуун таҥаһа) барыта бииргэ бэриллэр.

фольклор үһүс уратытынан кини туттар уус-уран ньымалара буолаллар. Фольклорга бэрт үгүстүк туттуллар ньымаларынан: гипербола, кубулуйбат эпитеттэр, хаттаан этиилэр, тэҥнээһиннэр буолаллар.

Былыргы саха сүрүн үлэтэ-хамнаһа, дьарыктанар дьарыга уу, тыа булда, ынах, сылгы сүөһү иитиитэ этэ. Онон кини ырыалара-тойуктара итннник хаһаайыстыба сунньүнэн сиэттэрэн сайдан барбыт.

Гипербола саха ханнык баҕарар жанрдаах айымньытыгар баар, холобур, ырыаҕа:

«..Сиргэ тохтон сиэтиллэр 
Сэттэ хаамыы уһуннаах 
Сннньигэс нэлээр сиэллээх, 
Суолга тохтон соһуллар 
Уон хаамыы уһуннаах, 
Уһун нуоҕай кутуруктаах, 
Үс хаамыы
Үрүҥ дьүөрсүн түүлээх, 
Икки көйүллүбүт ойбон курдук 
Күөгэй байаан харахтаах...»

— днэн аты туойаллар.

Оттон олоҥхоҕо буоллаҕына, бухатыыр:
«...Туппут тоҥ маһа 
Тостурута барар... 
Таарыйбыт турар маһа 
Силистиин сиҥнэр... 
Эппитэ этиҥ буолар, 
Тыыммыта тыал буолар...»

Эбэтэр Бэрт Хара туһунан сэһэҥҥэ: «...муҥур тиит саҕа үрдүк, сыарҕалаах от хурдук улахан, кэтит көҕүстээх киһи... сыһыыны ортотунан хааман бэрийэн эрэр...» — диэн этиллэр.

Кубулуйбат эпитеттэр саха олоҥхотугар, ырыатыгар бэрт үгүс буолаллар. Холобур, хайа да ырыаҕа, олоҥхоҕо да орто дойду «уолан бутэр уулаах, охтон баранар мастаах, ойон тахсар күннээх» буолар, оттон аан дойду «аҕыс иилээх-саҕалаах, атааннаах-мөҥүөннээх, айгыр силик» буолар, сэбирдэх ссиэрэй солко», мутукча «мотуок солко», буолар.

Биири үрүт-үөһэ, хат-хат этии саха фольклоругар эмиз киэҥник тарҕаммыт ньыма буолар, холобура:

«Сытар таас хайаларынан сындыыстаммыт, 
Кирбии таас хайаларынан сиксиктэммит, 
Дэриэспэ таас хайаларынан тэллэхтэммит, 
Сымара таас хайаларынан сыттыктаммыт...» — диэн.

Саха фольклорун биир тапталлаах уус-уран ньыматынан тэҥнээһин буолар. Холобур, аал луук маһы олоҥхоҕо бу курдук хоһуйаллар:

«Ypyҥ сылгы тиринтнн 
Өрө анньан кэбиспит курдук, 
Үс хос үҥкүөбүллээх күндүл көмүс 
Хатырыктааҕа эбитэ үһү,

Тойон чороон айаҕы 
Моонньуттан иилбит курдук, 
Лонкур көмүс туораахтааҕа үһү,

Тиһэх эһэ тириитин
Тэлгэтэ бырахпыт курдук,
Сиэрэй солко сэбирдэхтээҕэ эбитэ үһү,

Аҕыстаах-сэттэлээх кыыс оҕону 
Аһын тараан намылыппыт курдук, 
Мутукчалааҕа эбитэ үһү...»

=== Саха фольклорун жанра === 
Ис хоһооннорунан, уус-уран уратыларынан көрөн фольклорная айымньылары тус-туһунан жанрдарга араарыллар. Саамай бөдөҥ  жанрынан саха норуотун героическай эпоһа олоҥхо буолар. Ону тэҥинэн маннык сүрүн жанрдар бааллар: остуоруйалар, сэһэннэр, ырыалар, тойуктар (поэмалар), чабырҕахтар, өс хоһоонноро уо. д. а.

Бу жанрдар биирдии уратыларын туһунан кинигэ хас салаатын аайы этиллэр.

=== Фольклор ис хоһооно ===
Саха фольклоругар норуот былыргы да, аныгы да олоҕо көрдөрүллүбүт, норуот 6aҕapap баҕата, үтүөҕэ, үчүгэйгэ дьулуһуута, бэйэтин күүһүн муҥура суох эрэнэрэ көстөр. Былыргы саха Иэйэхсит хотуну, Күрүө дьөһөгөйү алгыыра-силиирэ кини олоҕор ынах, сылгы сүөһү сүҥкэн суолталааҕын туоһулуур. Оттон Күөх Боллох тойоҥҥо уонна Баай Барыылааххэ үҥэрэ, сүгүрүйэрэ — кини олоҕор уу, тыа бултара эмиэ улахан суолталаахтарын туоһулуур. Айыы бухатыырдара айыы аймаҕын атаҕастааччылары, күн ууһун күөнтээччйлэри кытта улахан эрэй бөҕөнү көрөн туран, геройдуу охсуһан кыайаллара — саха фольклора гуманистическай идеялааҕын, норуот бэйэтин күүһүн муҥура суох эрэнэрин көрдөрөр. Олоҥхо бухатыыра кынаттаах аты миинэн халлаанынан көтөрө, күлэ турар күүлэлэнэрэ, олоҥхоһут олоппостоноро — норуот айылҕаны баһылыан баҕарарын туоһулууллар. Саха дьаданыта эрэйдээх, кыһалҕалаах олоххо олорорун, онтон арахсыан, көҥүллүк, банылыаттык, дьоллоохтук олоруон баҕарара Чурум-Чуруычуку курдук айымньыларга көстөр.

Саха фольклора, син искусство атын ханнык да көстүүлэрин курдук, саха обществотыгар баар утарыта интэриэстээх кылаастар өндөрүн-санааларын, кинилэр социальнай интэриэстэрин көрдөрөр, кинилэр социальнай уонна политическай охсуһууларыгар орудие буолара. Норуот айымньытыгар бэрт үгүс түбэлтэҕэ норуоту көлө-һүннээччилэри уонна кинилэр политическай, социальнай интэрнэстэрин көмүскэлигэр турар тойоттору, аҕабыттары, ойууттары утаран кинилэр дьиҥ сирэйдэрин саралаан, норуоту кө;|өһуннүүллэрин, түктэри быһыыларын-майгыларын арыйан. ону саралаан хоһуйаллара. Холобур, «Мачайар Баһылай» диэн поэмаҕа былыргы баайдар, атыыһыттар норуоту көлөһүннүүллэрнгэр астыммакка, балык балыгы тыыи-наахтыы ыйыстан кэбиһэрин курдук, бэйэ-бэйэлэрин халаһалларын, туох да сирэйэ-хараҕа суох сүүлүктэһэллэрин көрдөрүллэр, байар туһугар тугу да кэрэйбэттэрэ-ойууланар. Маннык характердаах миэстэлэри норуот өһүн хоһоонугар даҕаны бэрт үгүстүк булуохха сөп. Холобур: «Соххор хараҕын уутун, доҕолоҥ сүһүөҕүн уутун гүүрүгүрпүт», «Кутургуйа таптаабыт сиригэр тахсар, тойон талбытынан дьүүллүүр»-уо.д.а. «Додор Кулуба» диэн кэпсээнтгэ былыргы феодал, деспот араас быдьар бы-һыылара уо.д.а.• сэһэргэнэллэр. Ол тэгэ, көлөһүннээччи кылаас, кини представителл»рэ, эмиэ бэйэлэрнн социальнай уонна политическай интэриэстэрин көмүскүүр ис хоһоон-ноох сэһэннэри, ырыалары, ее хоһооннорун даҕаны айаллара. Холобур: «Хаарты ыры-тыытын таптыыр, дьахтар таһыырын таптыыр», «Быһыйы кытта сырсыма, баайы кытта мөккүһүмэ», «Тыын тыын-иа харбас» диэн курдук ее хоһоонноро хайдах давань» норуокка тустаах идеялаахтарынан ааҕыллыахтарын табыллыбат; кинилэр индивидуалистическай, киһини киһиэхэ тэҥнээбэт, баайы туохха да кыайтарбат кыахтаах дииргэ иитэр суолталаахтар. Маннык ис хоһоонноох, итэҕэли кытта ситимиээх бэрт үгүстүк христианская итэҕэлтэн киирбит сэһэннэр баар буолаллар. Гражданскай сэрии саҕаиа норуот өстөөхтөрө бандьыыттар норуоту, революиияны утары нс хоһоонноох ырыа-лары импровизациялаан тарҕата сатыыллара. Ол гынаи баран итннник ис хоһоонноох айымньылар норуот ортотугар кэрэхсэбили ылбаттар, киэҥник тарҕамматтар этэ.

=== Саха фольклоругар нуучча норуотун культуратын сабыдыала === 
Саха норуота улуу нуучча норуотун кытта 300-тэн тахса сыл устатыгар бииргэ олорбутун түмүгэр бэрт үксү киниттэн бэйэтин олоҕор, тылыгар, культуратыгар ылыммыта. Ол курдук саха фольклоругар даҕаны нуучча норуотун сабыдыала үгүстүк биллэр. Ол гынан баран бу боппуруос ситэ үөрэтиллэ, чинчийиллэ илик. Онон биһиги аҕыйах биллэр эрэ холобурдарга тохтуохпут. Бииринэн, нуучча норуотун айымньытыттан саха фольклоругар тус-туһунан сюжеттар, образтар книртэлээбиттэрэ баар, уһулуччу остуоруйалар, кэпсээннэр жанрдарыгар, холобур. «Уйбаан Сэриэбис», «Суут Балаакырап» уо. д. а. тустарынан сюжеттар. Иккиһинэн, дьиҥ сахалыы айымньылар сюжеттарыгар нууччалыы матыыптар, образтар кыбыллан кииртэлээбит түбэлтэлэрэ бааллар. Холобур, «Мүлдьү Бөҕө» диэн олоҥхоҕо судьуйалар, дэһээтииньиктэр, суруксуттар, Дьэгэ Бааба образтара. Үсүһүнэн, тус-туһунан образтары айарга саха олоҥхоһуттара, ырыаһыттара нууччалыы тыллары, эпитеттэри эмпэ үгүстүк тутталлар. Холобур, «сиэрэй солко сэбирдэх», «лоһуор солко мутукча», «куударалаах баттах, хоппуруостай харах»,.«алтан көлөөскө аалыытын курдук», «оһуордаах оттоох» уо. д. а.

=== Советскай фольклор === 
Өскө революция иннинээҕи айымнбытыгар саха норуота бэйэтпн эрэйдээх олоҕун, батталы уонна онтон босхолонон дьоллоох үчүгэй олоххо тиийиэн баҕарыытын эҥин араас үгус жанрынаи хоһуйбут эбит буоллаҕына, Октябрьскай соцналистическай революция кэнниттэн, совстскай кэмҥэ кини ыллыыр ырыатын, айар айымньытын ис хоһооно төрдүттэн уларый-бытын биһиги көрөбүт. Билиҥҥи биһиги ырыаһыттарбыт, олоҥхоһуттарбыт эрэйдээх, батталлаах эргэ олох эстибитин, дьоллоох, сайдыылаах саҥа олох эргийбитнн («Туругурдун дьоллоох олох»— Герасимов С. В., «Тараҕана сайылык»— Ядрихнм-скай П. Т.), төрөөбүт Ийэ дойдуну көмүскүүр туһунан («Сэрии туһунан ырыа»— Бырыскаалап А. П.), саҥа техннканы («Уот тыыннаах трактор көЛө» — Абрамов Н. А., «Самолётунан көтүү»—Иванова Е. Е.), демократическай быыбар, Советскай Конституция тустарынан туойаллар, Ленин обраһын айаллар. Советскай кэмҥэ саха норуотун айымньыта идейнэй өттүнэн урут хаһан да тиийбэтэх үрдүк кэрдииһигэр таҕыста, саха ырыаһыттара, олоҥхоһуттара культура өттүнэн эмнэ лаппа үүннүлэр. Саха олоҥхоһуттара Советскай суруйааччылар союзтарын чилнэннэрэ, театр артиСтара буоллулар. Саха советскай фольклора билигин норуоту комыунистыы тыыҥҥа иитэр, төрөөбүт дойдуну көмүскүүргэ, коммуннзмы тутарга ыҥырар пропаганда ураты көрүҥэ буолла.

Саха советскай фольклорун уһулуччу ордук сайдыбыт жанрынан лирнческэн ырыалар буолалларын бэлиэтиэххэ сөп.

Саха норуотун кэнники кэмнээҕн фольклора идеология өттүнэн социалисти-ческай ис хоһоонноммута — саха норуота, экономика эрэ еттүнэн буолбакка, ей-санаа өттүнэн эмиэ социализмҥа кытаанахтык турбутун туоһулуур. С. А. Зверев «Улуу Москва туһунан тойугун», Е. Е. Иванова ырыаларын курдук уус-уран таһымнарынан да, ис хоһооннорунан да бастыҥ айымньылар баар буоллулар.

Социалистическай ис хоһоонноох, ндцнональнай формалаах фольклор үөскүүрүгэр уонна ону хоһуйарга, үөрэтэргэ коммуннстическай партия уонна советскай правительство сүҥкэн кыһамньыны уураллар, дьоһуннаах дьаһаллары таһаараллар. Ол курдук хас колхоз, оройуон ахсын, бүтүн республика да үрдүнэн норуот айымньытын көрүүлэри, бэчээккэ таһааран, киэҥ маассаҕа тэннтнинн, ырыаһыттар тылларыттан суруйуулары, норуот айымньытын хомуйарга анал ннструкцнялары, корреспоидси-кары, экспеднцнялары уо. д. а. тэрийэллэр.

=== Саха фольклорун чинчийиллиитэ === 
Советскай Союзка олорооччу үгүс норуоттар фольклордарын былааннаахтык чннчийни, үөрэх быһыытынан киэҥник олохтооһун Октябрьскай революция эрэ кэнниттэн буолбута. Ол да эрээрн Ок-тябрьскай революция нннигэр фольклору чинчнйии еттунэн саха норуотун айымньыта атын норуоттар киэннэринээҕэр улахан тусяалаах этэ. Саха фольклора арыычча ордук чинчийиллнбит, хомуллубут уонна бэрээдэктэнэ түспүт фольклор ахсааныгар киирэрэ түбэспнччэ буолбатах: ыраахтааҕы былааһын саҕана саха дойдута күлүүскэ да, ти-мир даҕаны эрэснэҥкэҕэ наадыйбат эрэл хаайыынан буолара.

Ыраахтааҕы былааһа куттанар дьонун биһиги дойдубутугар аҕалан, тыын-наахтыы көмө сатыыра. Оччотооҕу Россияҕа үөскээбит үтүө санаалаахтар, норуот дьыалатыгар бэриниилээхтэр бнһигн дойдубутугар кеске ыытыллаллара (Бестужев-Марлннскай, Худяков, Серошевскай, Ионов, Пекарскай уо. д. а.). Кинилэр бнһнги дойдубутугар кэлэн, саха норуотун олоҕун сигилитин, культуратын, тылын, фолькло-рун чинчийнигэ сүҥкэй кыһамньыларын уурбуттара, улахан мэһэйдэр баалларын туоратан, наукаҕа бэрт улахан суолталаах үлэнн оҥорбуттара. Саха норуота ол ту-һугар кннилэргэ нахталын хаһан да умнубат.

Саха норуота уус-уран айымньылаавын, фольклордааҕын туһунан аан маҥнай, XVIII үйэҕэ Сибииргэ, Саха сирнгэр сылдьыбыт айанньыттар уонна историктар ахтан ааһаллар эбнт (Стралеиберг, Миллер, Фишер уо. д. а.). Саха фольклорун сурукка кнллэриини XIX үйэҕэ саха дойдутун чинчийбит ученайдар Миддендорф, Маак eaga-лаабыттара. А. Я. Уваровскай, лингвист О. Бетлннг көрдөһүүтүнэн, биир олоҥхону, ырыаны уонна аҕыйах саха таабырыннарын суруйбута, Bohtling Otto «Uber die Spra-che der Jakuten» диэн кинигэҕэ 1851 сыллаахха немецтни тылбаастаах тахсыбыта.

Саха фольклорун бастакы беден* хоыуура 1890 сыллаахха политсыылынай, народник И. А. Худяков «Верхоянский сборник» диэн киннгэтигэр тахсыбыта. Онно саха олоҥхолорун, остуоруйаларын, ырыаларын, өһүн хоһооннорун, таабырыннарын пууччалыы тылбаастаан, саха норуотун айымньытын кытта нуучча уонна аан дойду үерэхтээхтэрэ билсибнттэрэ.

1896 сыл эмиэ политсыылынай В. Л. Серошевскай «Сахалар» диэн научнай үлэтин бастакы тома нууччалыы тылынан тахсыбыта. Ол кинигэ5э автор биир баһы норуот айымньытыгар туспа анаабыта.

Онтон 1907—1911 сыллаахтарга Э. К. Пекарскай хомуурун 5 кинигэ оҥорон, 1913 уонна 1918 сыллаахтарга Худяков хомуурун икки кинигэ гынан, 1916 сылга В. Н. Васильев хомуурун биир киннгэнэн Наукалар Академиялара таһаартаабыта. Бу кинигэ-лэргэ матырыйааллара сахалыы тылынан бэчээттэммиттэрэ.
1925—1931 сыллаахтарга Саха АССР Совнаркомун көҕүлээһининэн Наукалар Академиялара комплекснай экспедицияны тэрийбитэ. Саха дойдутун бары еттунэн чинчнйннни ыыппыта.

Бу экспедиция матырыйаалларын уонна урукку даҕаны матырыйааллары Саха АССР-тын үерэтэр бастаан С. В. Ольденбург академик, онтон В. Л. Комаров академик председателлээх Наукалар Академияларыгар тэриллибит комиссия Саха рес-публикатын туһунан 15 том үлэлэри бэчээттээн таһаарбыта. Онтон VII томугар С. В. Ястремскай хомуйбут саха фольклорун матырыйааллара нууччалыы тылынан тахсыбыттара («Образцы народной литературы якутов» 1929 г.). Бу кинигэҕэ С. Е. Малое профессор аан тыл суруйбута уонна автор, Ястремскай, «Народное творчество якутов» диэн ыстатыйалаабыта.

1936 сыл этнограф А. А. Попов (тереебүт дойдута Саха сирэ) бэйэтэ хомуйбут матырыиаалын, уонна copogya у рут тахшбыт матырыйааллары хомуйан, «Якутский фольклор» диэн кинигэтин «Советский писатель» издательствоҕа таһаартарбыта. Бу кииигэҕэ «Якутская старинная устная литература» диэн ыстатыйа бэчээттэммитэ.

Саха фольклорун хоиуйууга саха уерэхтээхтэрэ киэҥ кытгыыны' ылаллара. Кинилэртэн сорохторо бэйэлэрэ хомуйбут матырыйаалларыи бэчээттэтэллэрэ. Ол курдук сахаттан маҥнайгы лингвист С. А. Новгородов Ленинградка уерэнэ сылдьан икки матырыйаалы таһаартарбыта («Дух» — хозяин леса у якутов 1914 г., «Призывание Баяиая» 1916 г.).


Семен Андреевич Октябрьская революция буолбутуи да кэннэ саха фольилорун хомуйууга, чинчийингэ саҕалааччы этэ. 1920 сыл муус устар ыйыгар кини квҕүлээ-һининэн Якутскайдааҕы үөрэх салаатыгар Саха күбүөрүнэтин чинчийэр хос салаа тэрнллнбитэ. Онно этнография уонна лингвистика секциятыгар Кулаковскай, Софро-нов, Новгородов үлэлииллэрэ.

1922	сыллаахха Саха снрэ автономнай республика буолбутуи кэннэ, Саха АССР Үөрэҕин Комиссарнатыгар научнай салаа тэриллнбнтэ. Ол салаа «Сборник материалов по изучению Якутии» диэн бнир нүөмэри таһаарбыта. Онно А. Е. Кулаковскай, М. М. Носов хомуйбут матырыйааллара киирбнттэрэ. Саха фольклорун үөрэтиигэ П. А. Ойуунускай уһулуччу еҥөлеөх. Кини саха суруйааччыларын норуот айымньытми дирнҥник үерэтэргэ, билэргэ уонна туһанарга куруутун ыҥырара. 1927 с. кини «Якутская сказка (олрҥхо), ее сюжет и содержание» диэн олоҥхону ырыппыт үлэтэ бэ-чээттэнэн тахсыбыта. Оино олоҥхо суолтатын, үөскээбит тврдүн, саха олоҕун кыпа сибээһнн көрдөрбүтэ.

1923	сыллаахха С. А. Новгородов «Aagap кннигэни» таһаарбыта, онно уонтаи тахса фольклор матырыйаалын киллэрбитэ.

1922 сыл тэриллибнт Якутскайдааҕы кыраай географнческай общество чнн-чийни үлэтнн ыыппыта уонна 1923 сыллаахха А. Е. Кулаковскай «Саха итэҕэлин үерэ-тэргэ матырыйааллар» диэн кинигэтин таһаарбыта.

1925 сыл кулун тутарга «Саха кэскилэ» диэн научнай чннчийэр общество тэриллибитэ. Ол общество саха олоҕун нсториятын, фольклорун уонна тылын чин-чнйэрэ. «Саха кэскилэ» түөрт сыл устатыгар араас научнай үлэлэри хомуйан биэс кинигэни таһаарбыта. Онтон бииргэһигэр, иккис нуемэригэр, А. Е. Кулаковскай хомуйбут «Якутские пословицы и поговорки» диэн улэтин сахалыы уонна нууччалыы тылынан суруйан 1925 сыллаахха таһаарбыта. Үһүс нүөмэригэр М. М. Носов «Предки якутов по преданиям потомков» диэн ыстатыйата тахсыбыта. Саха фольклорун чинчийингэ биир бөдөҥ үлэнэн Э. К. Пекарскай оҥорбут «Словарь якутского языка» диэн, бнэс уонтан тахса сыл үлэлээн таһаарбыт кинигэтэ буолар. Бу кинигэ суруллуута 1881 сыллаахтан саҕаламмыта. Тылдьыт 13 кинигэ буолан 1930 сыллаахха тахсан бүппүтэ. Бу тылдьыкка 25 тыһыынча кэрнҥэ тыл бэрт кнэн* быһаарыыны ылбыта. Ол тухары холобурдара үксүн фольклортан ылыллыбыттара; бэрт үгүс ахсааннаах саха фольклорун чинчийэргэ туһалаах ыстатыйалар киирбнттэрэ (норуот айымньыларын ааттара, геройдар ааттарД, былыргы саха нтэҕэйэр иччилэрин, айыыларын ааттара, саха аан дойду туһунан хайдах өйдөбүллээҕин быһаарар тыллар уо. д. а.).

Саха фольклорун үөрэтиигэ Г. В. Ксенофонтов ер сыллар усталарыгар сыралаах-тык үлэлээбитэ. Кини 20 сылларга Саха сирин кэрнйэ сылдьан фольклор баай матырыйаалын хомуйбута. Ол түмүгүнэн «Эллэйада» диэн улахаи хомуурунньугу оҥорбута рукопиһынан сытар. 1928 сыллаахха Иркутскайга «Легенды о шаманах якутов, бурятов и тунгусов» диэн кинигэтэ тахсыбыта. «Урааҥхай сахалар» (Иркутскай, 1937) диэн киэҥник биллибит үлэтнн фольклорга олоҕуран суруйбута.

СКСК баар Алфавит комитета 1934 сыллаахтан саха фольклорун былааннаахтык хомуйар үлэни саҕалаабыта. Комитет секретаре Г. У. Эргис фольклорнай айымньыиы хайдах суруйар туһунан ннструкцияны уонна программаны оҥорон оройуон учуутал-ларыгар ыыталаабыта. Ол түмүгэр матырыйааллар киирэн барбыттара.

1934 сыллаахха тылы уонна культураны чинчийэр научнай институт тэриллибитэ. Оройуоннар ахсын үгүс ахсааннаах корреспонденнар анаммыттара. Институт фольклору хомуйууга уонна үерэтингэ киэҥ үлэни тэрийбитннэн барбыта. Саха үерэх-тээхтэриттэн эдэр научнай үлэһнттэри институт иитэн таһаартаан барбыта (Г. У. Эргис, С. И. Боло, Г. М. Васильев уо.д.а.). ТЛИНЧИ фольклору хомуйууга киэн далааһыннаах үлэни ыыппытын түмүгэр, билигин кини фонугар сүүстэн тахса олоҥхо, икки сүүсчэкэ кэрнҥэ остуоруйа, алта сүүсчэкэ араас сэһэннэр, легендалар уо. д. а. бааллар. Институт 1938 сыллаахха С. И. Боло «Прошлое якутов до прихода русских на Лену по преданиям якутов бывшего Якутского округа» диэн бедөҥ улэтин таһаарбыта. 1938 сыллаахха «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» диэн Д. М. Говоров (Уус-Алдан) олоҥхотун суруйбута. 1942 сылга «Саха норуотун айымньыта» диэн Г. М. Baсильев уонна X. И. Константинов оҥорбут кинигэлэрэ тахсыбыта. Кннигэҕэ саха фольклорун туһунан редактор В. Н. Чемезов аан тыл суруйбута. Саха фольклорнай айымньытын араас жанрдарын аан манвай лаппа толорутук хабан уонна сааһылаан таһаарыыга бу кинигэ манпайгы холонуунан бнллибйтэ. Бу дьыалаба нккис беден-хардыынан бнлнгнн нккнһнн ситэриллэн тахсар, бастаан 1947 сыллаахха бэчээттэммнт, Д. К. Сивцев он-орбут «Саха фольклора» диэн кинигэтэ буолбута. Бу кнннгэҕэ саха фольклорун сааһылааһын лаппа кэиэтиллибитэ, тупсарыллыбыта. Ол курдук «угэлэр» днэн урукку кинигэлэргэ суох жанр кянрбятэ. Урукку кнннгэлэргз ырыалар бары биир кэлимсэнэн киирэллэрэ. Отгон бу хрестоматнява урукку өттугэр туспа араарыллыба-тах ырыа жанрдара книрбиттэрэ (айыылар тустарынан ырыалар, ыһыах төгүллэрэ). Бу НННИНЭ95И улэлэргэ ханнык да автор норуот айымньыта үөскээн испит генеологкя-тын тутуспатаҕа. Бу еттунэн саха фольклоругар букатын саҥа хардыы диэххэ сеп. Манан саха фольклорун наардааһын оннун булла, букатыннаахтык быһаарылынна дннргэ эрдэ. Бу улэ саҥа хардыы буоларын быһыытынан, эбин чннчнйиинн, чуолкай-дааһьшы; тупсарыыны оссө даҕаны эрэйэр. Хрестоматия вссө биир уратыта хас жанрдар аайы ыстатыйалаах, сорох айымньыларга туспа быһаарыылардаах. Саха норуотун фольклорун айымньыларын туһунан урукку өттугэр уопсай ыстатыйалар бэчээттэнэллэрэ, эбэтэр хаһыакха дуу, сурунаалга дуу туспа жанрдар тустарынан ыстатыйалар тахсаллара, кнннлэр угус жанры хаппаттар этэ. Онон, Дмитрий Кононо-внч бу улэтэ оскуолаҕа үөрэтни таһынан, научнай да сумталаах улэнэи буолбута.

Кэнники 20 сыл устатыгар саха фольклорун уөрэтиигэ боччумнаах үлэлэр oiro-һулуннулар. Ордук Г. У. Эргис оҥорбут улэтнн чорботон бэлиэтиэххэ наадалаах. Кини, «Дьулуруйар Ньургун Боотур» (1947), 2 чаастаах «Саха былыргы сэһэннэрэ уонна кэпсээннэрэ» (1960), 2 томнаах «Саха остуоруйалара» (1964, 1967), нууччалыы-сахалыы таһаартаабыт научнай публикацнялара бутун Советскай Союз норуот-тарыя фольклорун уөрэтннгэ дьоһуннаах ситнһинтннэн сыаналаналлар.

И. В. Пухов «Якутский героический эпос олоҥхо» (1962), Г. М. Васильев «Якутское стихосложение» (1965), Г. К. Боескоров «Творчество народного певца С. А. Зверева» (1957), Н. В. Емельянов «Якутские пословицы и поговорки» (1962), «Сборник якутских пословиц и поговорок» (1965) днэн кинигэлэрэ таҕыстылар. Литература уонва фольклор сыһыаннарыгар маҥнайгы холонон керүү үлэлэр бэчээттэнэллэр (В. А. Семенов «Фольклорные сюжеты и мотивы в творчестве П. А. Ойунского» 1966 с. тахсыбыт кинигэтэ).

Саха фольклорун, ордук кини героическай эпоһын олонхотун, академиктар В. М. Жирмунскай, А. П. Окладников, профессордар В. Я. Пропп, М. Г. Воскобойников, эпоһы чннчийээччи Е. М. Мелетинскэй уо. д. а. советскай ученайдар бэйэлэрин үлэлэригэр кытыаран үөрэппиттэрэ улахан суолталаах.

Г. Сивцев.

1969 с.

[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Кириитикэ]]
[[Категория:1969]]</text>
      <sha1>evh9nl7mxzhgh3ros8bc8wegd0k9kht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сир Ийэ айыллыбыт ырыата (К.Г. Оросин суруйуута)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1384</id>
    <revision>
      <id>6107</id>
      <parentid>6106</parentid>
      <timestamp>2013-03-05T05:10:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>85.26.241.233</ip>
      </contributor>
      <origin>6107</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18353" sha1="f9mu8jccr350c6zs7oj3wa2fc07l4xq" xml:space="preserve">== I ==
&lt;poem&gt;
Уубуттан уһуктаммын, 
Ороммуттан тураммын 
Уон харчы caҕa 
Уу харахпынан 
Уҥуоргута биллибэт 
Улуу дойду 
Улаҕа өттүн диэки 
Одуулаан көрөн турдум.

Ол көрөн турдахпына — 
Тус илин диэкиттэн, 
Эттээх ат кутуругун 
Эрбии быһа баттаабыт курдук, 
Эргэнэ хара тыа ис кырыытыгар
Эриэхэлээн сии олорор
ЭрДЭҔЭСТЭЙ уларым түөһүн эбирин курдук,
Эбир дьаҕыл былыт
Иэнигийэн таҕыста,—
Сылаас салгын тыыннанан,
Итии тыал илдьиттэнэн,
Күөх унаар урсуннанан,
Өҥүрүк куйаас уктэллэнэн
Иэйэхсит хотун
Илбиргэстээх аартыга
Тэлэлиннэ;
Айыыһыт хотун
Салбырҕастаах аартыга
Арылынна;
Дьөһөгөй тойон
Уруйдаах суола
Тобулунна.

Арт-татай, ар-дьаалы, оҕолор! 
Дьэ, өйдөөн-дьүүллээн көрөн турдум. 
Ол көрөн турдахпына — 
Айхаллаах араҕас маҥан халлаан диэкиттэн, 
Уруйдаах урусхал маҥан халлаан диэкиттэн 
Тоҕус уон тоҕус дьөһөгөй айыыһыт 
Үмүөрүһэн, мустан, дьүөгэлэһэн, түһэн тураннар 
Тууралаан, тускулаан оҥорбуттар үһү: 
«Тоҕус уон тоҕус кумах үрэх буолан 
Кө5үнэн, көйгүөрэн киирэннэр, 
Холбоһон, тоҕус үөстээх 
Тоҥмот муора буоллун»,— диэбиттэрэ үһү;

Аҕыс уон аҕыс айыыһыт 
Араллааннаан, артыаллаһан тураннар 
Айхаллаан, алҕаан айбыттар үһү: 
«Аҕыс уон аҕыс тарбах салаа 
Дьэргэ үрэх буолан артыаллаһан, 
Амах уута буолан, 
Асхарыйа устан киирэн, 
Аҕыс үөстээх
Араат байхал буол»,— диэн, 
Айбыттар үһү.

Сэттэ уон сэттэ иэйэхсит ийэлэрбит 
Силистээн-мутуктаан, сиэмэлээн 
Эҕэрдэлээн тураннар, 
Эппиттэр үһү:
«Сэттэ уон сэттэ дьэрэкээн үрэх буолан, 
Силис уута буолан сиэлэн-хаамсан, 
Дьигиһнйэн, дьирбиитээн киирэн, 
Сэттэ үөстээх
Сиэрэй далай буоллун»,— диэн 
Эппиттэр үһү.&lt;/poem&gt;

== II ==
&lt;poem&gt;
Тоҥмот муора тулаламмыт эбит, 
Итии муора эркиннэммит эбит, 
Муустаах муора дурдаламмыт эбит, 
Хара байхал сындыыстаммыт эбит, 
Муора туйгун күүстээх балыга олохтоммут
эбит.

Сиртэн ситимэ суох, 
Халлаантан тардылыга, суох, 
Эргичийэр йэрчэҕэ биллибэт, 
Холоруктуур көлүөһэтэ көстүбэт, 
Босхо болуот мае курдук 
Уста.сылдьар урсуна биллибэт, 
Нуучча киһи аалын курдук 
Айаннаан сылдьара биллибэт, 
Абыраллаах, аһыныылаах 
Аан ийэ дойду 
Бу курдук 
Айыллыбыт эбит.

Дьэ, доҕоор! 
Ырыа киһи ыллаатахпына, 
Оонньуулаах киһи туойдахпына,— 
Күүстээх Уыл күөннэммит, 
Үллэр чаҕылҕан дабсылҕаламмыт эбит; 
Орой буурай оонньообут, 
Буура дохсун сүлбүт эбит; 
Хара былыт ханыылаһан, 
Үрүҥ былыт үөрдүһэн, 
Кыһыл былыт кыттыһан, 
Хоҥор былыт холбоһон, 
Уулаах былыт иэнигийэн, ньалҕарыйан баран 
Муора уута булкуллан тахсар эбит, 
Байхал уута баарыстанан, 
Балкыйан, бааллаан тахсан, 
Күүстээх тыал сүгэн-көтөҕөн сылдьан,— 
Сир ийэ сибэккитэ манан ситтин, 
Сиэмэлэннин — диэн алҕаан, 
Сиидэ хараҕын курдугунан 
Таҥнары саккыраан тохтон, 
Онон оҥоһуллубут эбит.
&lt;/poem&gt;

== III ==
&lt;poem&gt;
«Бу курдук туох оҥордоҕой?»—диэммин,
Өйдөөн-санаан көрөн турдум,
Бу саха киһи көрөр
Сандаҕалаах маҥан халлаанын диэки,
Өрө көрөн турдум,
Ол анарааҥы диэки өттүн
Өрө көрөн таһаардахпына —
Аҕыс хаттыгастаах
Араҥалаабыт анды сымыытын курдук 
Арылы маҥан халлаан 
Анараа өттун диэки 
Эмиэ өрө көрөн турдум.

Ол турдахпына — 
Toҕyc хаттыгастаах 
Добун дьолуо маҕан халлаан 
Туйгун дьулайыгар, 
Туналҕаннаах тусаһатын үрдүгэр, 
Килбиэннээх, чэлгиэннээх тэлгэһэтин иһигэр 
Ордууланан олорор 
Үүт күөл үктэллээх, 
Үкэр куйаас тыыннаах, 
Көҥдөй күөх от торуоскалаах, 
Сэбирдэх от талбаалаах, 
Үүт таас бэйэлээх 
Үрүҥ Аар тойон, 
Үрүҥ Арылы хотун диэн 
Баар эбиттэр.

Ол буолан баран, 
Аҕыс халлаан 
Аҕатынан аатырар эбит, 
Togyc халлаан
Тойонунан оҥоһуллубут эбит, 
Сэттэ халлаан 
Ийэтинэн этиллибит эбит, 
Айыы аймабыттан,
Кун улууһун дьонуттан барыларыттан
Тойонноро
Бу Үрүҥ Аар,
Ийэлэрэ
Бу Үрүҥ Арылы икки эбиттэр.

Дьэ эбит диэммин, 
Өйдөөн-санаан турдахпына: 
Бу көстөр күөх маҥан халлааны 
Үрүҥ маҥан кунүнэн кииннээн 
Оҥорбут эбит, 
Үргэл сулуһунан 
Үһуөлээбит эбит, 
Эҥэр сулуһунан 
Эркиннээбит эбит, 
Чолбон сулуһунан 
Туттарбыт эбит 
Араҥас сулуһунан 
Таттарбыт эбит; 
Бары аата-ахса биллибэт, 
Үксэ-дьүүлэ кестүбэт 
Үгус сулуһунан ойуулаан оҥорбут эбит, 
Киэн- халлааны суос-соҕотох ый тэһииннээн 
Туттун —- диэн оҥорбут эбит. 
Маинык диэн 
Ыллыырын ыллаатым,
Этэрин эттим, 
Саҥарарын саҥардым да, 
Туох диэхпин билбэтим: 
Киэҥ халлааи 
Сиртэн 
Ситии саҕа 
Ситимин булбатым, 
Үөһээттэи сап саҕа 
Тардылыгын көрбөтүм, 
Орто дойдуттан 
Оҕуруо саҕа 
Тутулугун көрбөтүм;
Холобура бачча диэн 
Үрдүгэ, киэҥэ, туората 
Маннык диэхпин билбэтим.
&lt;/poem&gt;
== IV ==
&lt;poem&gt;
Бу уолан баранар уулаах, 
Охтон баранар мастаах, 
Ойон тахсар күннээх 
Орто бороҥ дойду 
Дьоллоох туой булгунньаҕын 
Илин күөнүн үрдүгэр Турдум.
Ол тураммын 
Өйдөөн-санаан көрдүм, 
Ол турдахпына— 
Ой хара тыаны олохтонон. 
От үрэҕи урсуннанан, 
Ойон тахсар үс өргөстөөх 
Үрүҥ маҕан күн 
Үс дойду үрдүнэн үллэрэ көрдө; 
Таас хайаны дьарҕааланан, 
Дьаҕыл хара тыаны тайанан, 
Аҕыс өргөстөөх Аламай маҕан күн
Сандаарыйа, чаҕылыйа тахсан тнибэн кэллэ, 
Аҕыс дойду үрдүн apgapa көрдө.

Онтон одуулаан турдум: 
Буор хайа булуҥнаммыт эбит, 
Таас хайа дьайыҥнаммыт эбнт, 
Сытар хайа сындыыстаммыт эбит, 
Сүүнэ хайа өһүөлэммҥг эбит, 
Кыра хайа тэллэхтэммит эбит. 
Мае хайа балаҕаннаммыт эбит, 
Кэрдиис хайа дьэрэкээннэммит эбит, 
Муустаах хайа мурааннаммыт эбит — 
Бу орто дойду онгоһуллубут эбит. 
От кырыстаах,
Буор тэллэхтээх, 
Кумах ардайдаах, 
Туой тугэхтээх эбит. 
Орто дойду
Дьоллцох киһитин-сүеһутун ииттин 
От урэхтэринэн 
Ойуулаабыт эбит, 
Күустээх сууруктээх врустэринэн 
Олохтонон оҥоһуллубут эбит.

Аҕыс иилээх-саҕалаах 
Айхал-мичил, 
Аҥаа-муҥаа Аан ийэ дойду
Араҕас маҥан таһылгытын диэки 
Анааран турдум; 
Тоҕус иилээх-саҕалаах, 
Толомон туруу дьаҕыл дойду 
Дурдатын диэки 
Өйдөөн көрөн турдум; 
Сэттэ иилээх-саҕалаах 
Сиэр күрүс,
Сиэги дьаҕыл дойду диэки
Сиэттэрэ көрөн турдум.
Ол көрөи турдахпыиа —
Анды куһум
Аҥаарыйа көтөи сиппэт,
Арыы-сыа таҥиары таммалыы турар
Алаастардаах эбит;
Туруйа кыылым
Тула көтөн,
Тулатын булбат,
Туой маҕан
Туруу хочолордоох эбит;
Кырыымпалыы диэн ыллыыр,
Кыҥкыначчы диэн саҥарар,
Кырааскалаах атахтаах,
Кынатын төбөтүгэр харалаах
Кыталыктай кыылым
Кырыйа-тарыйа көтөн
Кырыытын булбат
Кылбараҥ мадан сыһыылаах эбит;
Чылыгырас сэбирдэхтээх,
Хоруоҥкалыыр төбөлөөх,
Күөх унаар-нуолур оттоох эбит;
Адыс салаалаах
Ача кувх от,
Үс салаалаах
Үкэр кувх от,
Тодус салаалаах
Локуора кувх от,
Сэттэ салааладх
Бэттиэмэ күөх от
Оттордоох эбит.
&lt;/poem&gt;
== V ==
&lt;poem&gt;
Онтон өйдөөн-санаан турдум, 
Сатыы хайа аннын диэки 
Анааран көрдүм. 
Ол көрдөхпүиэ: 
Эттээх ат кутуругун 
Эрбии быһа баттаабыт курдук, 
Эргэнэ хара тыалаах эбит; 
CoHOgocTofl атым кутуругун 
Огдоччу быһа баттаабыт курдук, 
Догдоон хара тыалаах эбит; 
Илин-кэлин кэбиһэрдээх, 
Бэдэр саҕынньахтаах, 
Буобура бууктаах сонноох дьахталлар 
Хары харыларыттан хапсан, 
Илии илиилэриттэн сиэттиһэн 
Үҥкүүлээн иһэллэрин курдук, 
Арыы хатыҥ Чараҥнардаах эбит; 
Сиэр дьоруо кулун 
Сиһин оруутунан охсуллар 
Сиэрэй солко 
Сэбирдэхтээх эбит. 
Үгүс үтүө дьон
Үөмэлэһэн туралларын курдук, 
Үрдүк ойуурдар
Үтүрүһэн үүнэи тахсыбыттар эбит,
Буулуур дьоруо кулун
Моонньун оруутунан охсуллар
Мотуок солко
Мутукчалаах эбит;
Тардыы көмүс курдук
Талахтаах эбит,
Эрийии көмүс курду«v
Иирэлээх эбит,
Борроску торбуйах саҕа
Отонноох эбит,
Тиҥэһэ ынах саҕа
Дьэдьэннээх эбит,
Бургунас ынах caga
M00HHb0g0HH00x эбит;
Кыһыл саһыл
Кымньыылаах эбит,
Кэрэмэс саһыл
Талбалаах эбит.
Буур тайах
Оонньуулаах эбит,
Сырҕан эһэ
Тэллэхтээх эбит,
Сур бөрө
Оронноох эбит,
Кырса-саһыл
Сыттыктаах эбит,
Күөх тннҥ
Суорҕаннаах эбит, 
Киис тириитэ Дьэбдьиргэлээх эбит. 
Баай хара тыа Маннык баайдаах эбит!
&lt;/poem&gt;
== VI ==
&lt;poem&gt;
Бу өйдөөн-көрөн турдум: 
«Сүүрүктээх сүүнэ үрэхтэр 
Хайдах буолаллар эбит?» — ^иэн. 
Ол көрөн турдахпына — 
Аҕыс үөстэнэн араалланан, 
Айманан, аатыран-айгыстан, 
Хайах арыыта буолан 
Асхарыйан айдан барар эбиттэр; 
Тоҕус үөстэнэн, сүөгэй арыыта буолан 
Сөрүөстэ/ уста дьүрүһутэ турар эбиттэр, 
Үс үөстэнэн бүтүн арыы буолан 
Мөлбөһүбэ уста турар эбиттэр. 
Күндү маамонт муос курдук 
Чайдаах эбиттэр, 
Кыһыл көмүс курдук 
Кытыллаах эбиттэр. 
Эрийии көмүс курдук
Эриллибит эбиттэр. И
Сүүрүктээх өрүс үрэхтэр 
Сүртэн сүүнэ тойон балыктарынан 
Долгуннура тураллар эбит, 
Улуу сордоҥ балыктарынан 
Өрө үллэ турар эбиттэр, 
Xancagaft сырыылаах 
Хатыыс балыктарынан 
Хамсаан мэгилдьийэ, эппэҥнии, 
Мэндээрийэ турар эбиттэр; 
Үксэ-дьүүлэ биллибэт, 
Аата-ахсаана көстүбэт 
Үгүс үтүө балыктар 
Бааралаһан, бааллааи сылдьар, 
Куугунаһан, холбоһон турар 
Уһун дуорай 
Хомолордоох эбиттэр; 
Киэҥ таас
Дьалхааннаах чаргылардаах эбиттэр; 
Ааспыттар мантаи аһаабыт эбиттэр, 
Хоргуйбуттар мантан тохтооннор туругурбут
эбиттэр;
Тоҥ быһыт манна тупсубут, 
Иирэ уу манна эргийбит эбит. 
Бу аата буолар — 
Туйгун туона,
Дьоллоох үрэхтэр диэн буолаллар үһү, 
Бу курдук.
&lt;/poem&gt;

== VII ==
&lt;poem&gt;
Бу абыраллаах, аһыныылаах аан ийэ дойдум 
Бу курдук оҥоһуллубут эбит, 
Үрүҥ Аар тойон аҕакайбыт 
Аһынан туран айбыт эбит; 
Бу аан ийэ дойдум 
Нарын көмүс чаппарааҕын 
Тардыммыт эбит, 
Солко долгун суһуоҕун 
Тупсарыммыт эбит, 
Сиэрэй, солко киистэтин 
Киэргэтиммит эбит; 
Унаар-манаар олохтоммут эбит, 
Уйгу-быйаҥ үктэллэммит эбит, 
Кэтит кэһии тэллэхтэммит эбит; 
Чөҥөрө чүөмпэ курдук 
Дириҥ далай түһүлгэлээх эбит, 
Алаас сыһыы- быһаҕаһын caga 
Apagac чэчир дэлбиргэлээх эбит; 
Көгөччөр биэ көйөлгөтө, 
Улаан биэ уйгута, 
Маҥан биэ мааныта, 
Кыртас биэ кымыһа— 
Сэттэ сиринэн сиэллээх 
Сири иһит сириэдийбит, 
Тоҕус сиринэн ойуулаах 
Чороон иһит чуоҕуйбут эбит, 
Алта сиринэн тарбах ойуулаах 
Ымыйа ыксаласпыт эбит, 
Кэрдиис ойуулаах 
Кэриэн ымыйа 
Кэккэлэспит эбит, 
Маҥан биэ быһаҕаһын caga 
Айгырастаах симиирдэр баараласпыт эбиттэр; 
Сүүнэ хатыҥынан оһуордуу ойуулаах 
Күөмэй күндү хамнатардаах үһү, 
Ороһулаан төрөөбүт улаан кулун 
Уҥуохтуун yfiynflagac кутуругунан 
Togyc халлааҥҥа уруйдаан туран 
Togyc сиэллээх чороон иһиккэ, 
Орулуос кус сымыытын курдук 
Арыылаах кымыһы кутан ууран 
Togyc халлааҥҥа уруйдаабьптар үһү; 
Чопчу бастаахтар манна 4yogycnyrrap эбит, 
Оноолоох сонноохтор манна орооспуттар эбит, 
Бииллээх сонноохтор манна билсибит эбиттэр, 
Саха aftMaga, былыргы дьон былата 
Манна төбүрүеннэһэн, төгүллэһэн 
Ааһаллар эбит, 
Тоҥмут манна иттэр эбит, 
Хоргуйбут манна туругуран 
Тохтоон аһыыр эбит. 
Бу аата эбир хамыйадынан 
Эбир ыһыах оҥорбуттар үһү!
Бу кушгэ-дьылга,
Бу бириэмэБЭ, бу чааска бары айыллыбыт 
Аан ийэ дойду барыга биир эбит!&lt;/poem&gt;

К. Г. Оросин суруйуута. «Саха саҥата». 1912, №13.
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:1912]]</text>
      <sha1>f9mu8jccr350c6zs7oj3wa2fc07l4xq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айыыһыт тойуга (В.Г. Иванов тылыттан А.А.Саввин суруйуута)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1385</id>
    <revision>
      <id>6111</id>
      <parentid>6110</parentid>
      <timestamp>2013-03-05T05:47:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>85.26.241.233</ip>
      </contributor>
      <origin>6111</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20412" sha1="m37wpf8rabs5qnftfqpzonunmblvaqu" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Дьэ, бүгүҥҥү ааттаах, 
Айыыһыттыыр сардаҥалаах 
Аламайдыыр кунум 
Ахсааннаах чааһыгар, 
Аймах-билэ дьонум 
Арыыкалыыр тиит курдук 
Аарбыйалаан олордохторуна, 
Алтай чуораан айахпынан 
Айыыһыты алҕаан, 
Ахтан туойан
Айаарар күнүм арыллыбыт эбит, оҕолоор!
Ол буоллаҕрна —
Туругуран үөскээбит
Тоҕус иилээх-саҕалаах
Торҕо томоон дойдум
Туналыйар туоналаах,
Тордоҕурбат толбонноох
Тус илин өттүн
Туһаайа көрөн турдахха —
Илиниктиир диэкиттэн
Итнр ньылба былыттар
Иэнигийэн кэлбиттэр.
Өрсө өрө көрдөххө,
Үстүүр үрүҥ сура куба кыыл
Өрүкүйэн көппөхтөөн
Өлүмнэһэн тахсыбытын курдук,
Үлүскэннээх үчүгэй
Үрүҥ дьолуо ман-ан йартык
Үгээрийэн көстүбүтүн
Бата көрвн бардахха,
Тиһэ керөн тиийдэххэ —
Оҥуоргутуи улкуппат,
Бэтарээҥитин бидиилэплэт

1 Иэнигийэн — тохтоон, тэнийэн

Утум-ситим нии, 
Уйгур-сайгыр, 
Уҥаат-маҥаат 
Унаҕай дуорсун дойду 
Унааран-манааран барда дуо! 
Күдэр сүнньүн, 
Холкуурдуур кулугутун, 
Күллүгүрүүр иэрээҕин диэки 
Көрөн турдахха — 
Түгэх өттүнэн 
Түөрүллэн түһүө диэн, 
Түөрт уонча 
Түлүөр маҕаналаах, 
Байааттан түһүө диэн, 
Бачырҕана баҕаналаах; 
Түөрт уон туоһунан 
Түгэхтээн оҥорбут, 
Удьунаас туоһунан 
Ортолобн оҥорбут, 
Сүүрбэ туоһунан 
Сүһүөхтээн оҥорбут, 
Үстүүр сиринэн 
Бөҕөхтүү курдуулаах, 
Үстүүр сүгүйэлээх, 
Үрдүнэн үөлэстээх, 
Орготунан ураалаах,

Сүгүйэ — ураһа курдуутун маһа.
Ураа — үөлэс.	


Түөрт өттүнэн
Дьөлө быһыы түннүктээх,
Аҥар өттүнэн
Араҥа туос халҕаннаах,
Маҥнайгы маҥан хопто кыыл
Бастакы сымыытын
Маарыннатан, батыһыннаран,
Оҥорон тутан умсуйбут
Барааннаах, улахан
Маҥан туос ураһа
Маҥхайан кепүннэ!
Бата хааман бардахха.
Тиһэ көрөн тиийдэххэ,—
Үөл кус yohagbiH курдук
Өгүргэннээх 1 күрдьүктээх,
Анды кус уоһаҕын курдук
Арылханнаах аартыктаах,
Сэттэ биэрэстэ сиринэн
ЙһИҕЭ» тэпсилгэн
Тиил ньидьирэ2 тэлгэһэтин
Тэлэйэ хааман киирдэххэ,
Үрүт өттүн өйдөөн көрдөххө,—
Өксөкү 3 кыылым
Моонньоох баһа өрүөллээх,
Хахай кыылларым
Хаастаах хараҕа ньэмиэтгээх;
Дьулай өттүнэн тохтоон көрдөххө,—
Togyc былас от саҕа
Чомчоҕойдуу чопчуурдаах
Дуолаза ньиргиэр сэргэ
Туруору анньыллан
Дьорҕойон турар эбит дуу!
Алын өттүн apgapa көрөн турдахха, —
Agbic арыы тиит caga,
Айгырдаан биэрбэтэх
Apagac мүһэлээх,
Түөрт тустээх от курдук
Түөрэм үктэл туйахтаах,
Сиринэн тохтон сиэтиллэр
Сэттэ хаамыы уһуннаах
Силээн нэлэгэй сиэллэрдээх,
Үстүүр хаамыы үргэҥнээн таммалыыр
Үрүҥ дьөһүөрсүн түүлээх,
Суолунан тохтон
Соһуллан сылдьар
Оҥочо нуоҕай кутуруктаах,
Икки сэттэ булас оту
Сэргэлии кээспит курдук,
Сэттэ көстөөх дойдуттан
Сэгэлдьийэн чэрэҥниир кулгаахтаах,
Көйүллүбүт ойбон курдук

Өгүргэннээх — тардыылаах, өҕүрүйүүлээх.
Тиил - кэккэлэһэ ньидьирэ — ииччэҕэй. 
Өксөку - мифологический, суҥкэн хотой. Үксүн икки, үс хос бастаах буолар курдук дьүһуннэнэр.	


Күөгэл чэмэлгэн харахтаах.
Дьалаҕай дьахтар
Тарын чабычаҕын
Таҥнары ууртун курдук,
Тартан-ныыр таныылаах,
Бэстиир иһитин курдук
Мэҥкэр кудук1 бэлэстээх,
Үөлэс аанын курдук
Үөлэ кудук хаҥсаардаах дуу!
Үстүүр чиэппэр,
Өрүкүйэр көҕүллээх
Үүт улаан атыырым
Өркөйөн турар эбит.
— «Маннык төрүттээх дьөһөгөй оҕотун
Тугунан туймуулаан
Дуолаҕа сэргэҕэ
Тохтоппуттарый?— диэммин,
Тула чинчийэ турдум да! —
Аарыктаах сулардаах
Таҥалайдаах көнтөһүнэн
Таарбайа баайбыттар,
Дьэрэкээннээх тэһииннээх
Айгырастаах үүнү
Айаҕар кэтэппиттэр,
Тэпсии иһэгэйинэн
Тэллийнлээн3 кээспиттэр,
Дьэрэкээн оһуор симэхтээх
Тиһэх эһэ тириитинэн
Дьэрэкээн оһуор дэпсэлээх,
Аалыы көмүс айгырастаах,
Анньыы дьэрэкээн албаралаах,
Дьапта симэх таспалаах
Чампарыктаах эбит дуу!
Кутуу көмүс куйугуннаах,
Кырадаһын көмүс кычымнаах,
Айгырас оһуор албаралаах,
Кутуу көмүс куйугуннаах,4
Тиһин көмүс дьнрнмнээх,
Кэлбэ көмүс кэлнннээх,
Бүтэй көмүс бүүргэлээх,
Сырдык көмүс сырайдаах
Ыраас көмүс ыҥыырынан
Ахсаан биэрбэтэх
Араан чабдык арҕаһыгар6
Албанныы6 бырахпыт,
Сэбилээн снтэрбнт.
Туос моҕол ураһам
Торуччу халҕанын
Чугуччу тутан ннн
Тоһугураан киирэн туран,

1	Мэҥкэр кудук — мэҥкэр матаҕа курдук. кудуга туалбат, днрнҥ.
2	Тапсни нһэгэйннэн — сылгы түүтэ болдьоҕунан.
3	Тэллийилээн — ат моонньугар хаар, самыыр түспэтин диэнвэр, саба баайын.
4	Куйугуннаах — кычымнаах.
•	Араан чабдык арҕаһыгар — үрдүк арваһыгар.
*	Албанныы — бнллэҕи.


Тоҕус күлгүөһуннээх1
Туруору симии турба
Тус иннинэн дуо, доҕоор,—
Туһаайа хааман киирэн:
— «Туос моҕол ураһа
Туһааннаах тойоно
Туоҕа баар эбит?» —диэн, доҕоор,
Туһаайа көрөн турдахха —
Аҕыс бартахтаах2 аҕай нии,
Аар сатанах3, аттыгар,
Аал уотун иннигэр
Аргынньахтаан олорор эбит
Көнтөс буолуох көҕүллээх,
Көҕуөр курдук эмиийдээх,
Күн дьүөрсүнэ көрүҥнээх,
Холбоҕой уорҕалаах,
Куоһахтаах кургумнаах
Хотун ама дьахтар ньии!
Айыы далбара4 буолбут дуу,
Аҕыс муннуктаах аҕай дуу,
'Щалаҕай холумтанын ыксатыгар
Налыйан олорорун
Төбөтүн түөнэһин5
Түбүлэтэн көрбүтүм —
Ханчаахы өрүһүн
Хаҥас диэки өттүгэр,
Хараҥа арбай тыатыгар
Хаххалатан үөскээбит,
Хара саһыл кыыллыырым
Илин тыһын чулуутун
Туура быһан ылан нии,
Тоҕус уус дьахтар
Туорумнаан аттарбыт
Туллама чуораахтаах6;
Моркуону өрүһүн 
Мудан хара тыатыгар 
Бураллан-тэрэллэн үөскээбит 
Будьур хара түүлээх 
Буобуралыыр кыылым 
Уҥа буутун суоруга 
Боҕускалыы буодьулаах7;
Киристиэбийэ өрүһүм 
Кирбэй8 хара тыатыгар 
Кистэнэн үөскээбит 
Киргиллээх хара кииһим 
Кэнники суоруга 
Кэтэхтээх эбит нии!

1	Күлгүөһүннээх — эрэйиилээх, кэлтэлээх.
2	Бартахтаах — силистээх, салаалаах.
8 Сатанах — силистээх, салаалаах маһы таҥнары анньан оҥорбут көхө,.
4	Далбар — улахан чабычах.
5	Твбвтун түөнаһин — тебвтун оройун.
4 Чуораахтаах — чопчуурдаах.
7 Бобускалыы буодьулаах — боҕуска курдук кытыылаах.
• Кирбэй — кирбии-дьирбии, икки үрэх икки арда.

Толбоиноох үрүҥ үүһүм 
Үрдүкү өргүүрүн» 
Үөрэҕэстээн ыланнар 
Үс илии кэтиттээх 
Үрүҥнээх эбит иии! 
Ханчааҕы өрүһүн 
Халыҥ хара тыатыгар 
Хаххалатан үөскээбит 
Суобал 2 хара тииҥим 
Уорҕатын суоруга 
Үстэрдээх эбит нии!

Өлө таба туруйа3 
Толуйар тоҕойо муостардаах, 
Киэҥ дьоллоох Дьокуускай 
Тааттатыи үрэҕин 
Тараахтатыи батан нии, 
Тарҕанан үөскээбит, 
Сэттэлээх сааһыгар диэри 
Маҥхаайынан| сылдьыбыт 
Кыһыл чуоҕур кычычар кыыл5 
Быттыга быалаах иии;
Былыргы быһыыга 
Кыһыл торҕо кыраадьына эрдэҕинэ, 
Кылаабынай суруксута 
Кыҥастаһан көрдөһөн 
Кыраамыка кыбыттаран, 
Кытай омук сиригэр оҥоһуллубут 
Кыһыл сукуна таҥас 
Дьэндиискэлиир 1 тэрэбиттээх 
Туналҕаннаах көмүс туоһахталаах;

Үс курдуулаах ураһа, 
Үрдүкү сүгүйэтин 
Үскэлин үтүгүннэрэн оҥорбут 
Түүлээх түпүү 
Лөкө буурай бэргэһэтин 
Төбөтүн түөнэһигэр 
Лөглөччү ууруммут, 
Бууһай киис буутун тириитэ 
Боҕусхалаах буолар эбит, 
Кэрэмэс саһыл кыылым 
Кэлин тыһа кэтинчэлээх, 
Илин тыһа үтүлүктээх, 
Былыргылыы быһыылаах, 
Уруккулуу оноолоох, 
Эргэтээҕи эҥэрдээх 
Содуок хампа7 соннуурун 
Налыччы кэппит нии;

Өргүүр — сылгы сүүһүн ортотугар баар эриллэҕэс түү. 
Сүобал — мунугаан сиппит түүлээх бастын- тииҥ. 
Өлө таба туруйа — маҥаас бастаах бороҥ туруйа 
Маҥхаайынан — төрөөбекке байтаһыран сылдьыбыт.
Кычычар кыыл - тыһы таба
Дьэндиискэлиир - дьабка бэргэһэ кэннигэр тигиллэр икки лиэнтэ
Содуок хампа — солко эгэлгэтэ.


Толбонноох урүҥ үүһүм 
Ньургуна сашыйаҕын 
Нолуччу хаттаммыт 
Хаан Хотун дьахтар 
Халты халаанньылаан1, 
Ситэри силээхтэлээн Олорор эбит дуу!

«Ити кимий?» — диэбитим,— 
Абырал аанын аспыт, 
Айылгы баһын салайбыт, 
Аһыныылаах, абыраллаах, 
Айхаллаах, уруйдаах 
Аанныыр дойдум 
Аналлаах иччитэ 
Аан ДарБан айыыһыт диэн, 
Сол бэйэтэ эбит дуу!

Босхо бастардаах, 
Боҕуйар сүһүөхтээх, 
Бургуйар куордаах2 
Бороҥ урааҥхай аймахтарын 
Мудан элбэх буолуон туһугар 
Кирдик, кэлээри гыммыт нии! 
«Тумууну бил бэт, 
Толуу быччыҥнаах, 
Толору куҥнаах, 
Доруобай мөрсүөннээх, 
Тоҥ дьулайдаах Добун3 уол ogo
Дьуһаал4 кута буоллун»—диэн 
Ала тойон кыылым 
Хотоҕойо түүлээх 
Сарбааннаах6 охтуурун 
Саҕатыгар анньынна:

«Кылардыҥы харахтаах, 
Кырыылаах иэдэстээх, 
Кыстык курдук хааннардаах 
Кыыстыыр оҕом иии 
Сип кутун сиэмэтэ»—диэн, 
Көмүс кииннээх, 
Алтан бууттардаах 
Дьаарай кыптыйын 
Атаҕар угунна;
«Торолхой торбуйах 
Туймуу төлкөтө буолуо»— диэн, 
Тоҕус томторҕолоох томторугун 
Тоҕоноҕор иилиннэ;

Халаанньылаан — киэргэнэн.
Бургуйар куордаах — куотар caҥнaax, үгэстээх
Добун — ыраас.
Дьуһаал — дьуһаал ат, туттарбат ат. 
Сарбааннаах — салаалаах, ырба курдук.

«Сырдык ыраас түүлээх, 
Сыалынай сыттардаах, 
Сыбыдыал кутуруктаах, 
Сылай сиэллээх 
Сылгы сүөһүм 
Төлөрүйбэт төлкөтө»— диэн, 
Түүлээх иһэҥэйи 
Сиэбигэр угунна;
«Тордурҕас кулунум
Туймуута буолуо»— днэн.
Тоҕус чохчо көҕөнүн1
Тутуурданна;
Биэс сардаҥалаах
Битийэр көмүс бэһиэйэҕин
Дапсыырдана тайахтанна;
Тоҕус чой мутук
Толугуруор хараҕалаах
Түүлээх дөлөҕөһүн' сэлэтин
Төргүүтүгэр баанна;
Togyc былас уһуннаах
Унаар салама улкумдьутун3 тутуурданна!

Аам-сааман тахсан нии, 
Айыылаах киһи алдьайбатах 
Аас маҥан аттыырын 
Араан чэбдик арҕаһыгар 
Атырдьах мүһэтин 
Араҥастыы мииннэ нии, 
Айхаллааах аартыгынан 
Атыллатан барда дуу, 
Уруйдаах аартыгынан 
Оломнотон кэллэ, нии! 
Аһыныылаах, абыраллаах, 
Айхаллаах, уруйдаах 
Aҕыc ааннардаах 
Аан ийэ дойдубутугар
Айхаллыы-айхаллыы 
Атыллатан кэллэ дуу!
Ол кэлэн баран дуу — 
Кырыыстаах буолуох дьахтар 
Кытыйатын тыаһыттан 
Кыыһырыйа быһыыланна, 
Хаһыырымтыа дьахтар 
Xaмыйаҕын тыаһыттан 
Хадьырыйа быһыыланна, 
Кэриэлгэн дьахтар 
Кэһиирин тыаһыттан 
Киҥэ-наара холунна; 
Үтүө ааттаах дойдунан 
Үктүмэйдик үөскүөх 
Үрдүк аҕа ууһунан,

1 Көҕөн — кулун сулара, баһын быата. » ДьөлвБвһүн — суон, чороччу хатмллыбыт оыа. 3 Улкумдьу — холбуу, сиэтни быата.


Үтүө дьоллоох түбэнэн' 
Үнүлүйэн тохтоото.

Ол тохтоон баран дуу — 
Былыргы быһыыга 
Уһар хотун ийэбит 
Кэҥкэнэлээх үрэх саҕа 
Киэҥ дьалҕаан киэлитигэр 
Киыиэллээх куппутун 
Кичэйэ туойда, 
Уһар тойон аҕабыт нии 
Хаппар куҥун иһигэр 
Хаҥыл уулан куппутун 
Хаарчайа туойан биэрдэ. 
Били дьону 
Киэһэ буоллаҕына 
Кэргэнниһэр кэмэлдьи кэбистэ, 
Түүҥҥү өттугэр 
Түркүн уутун көтүТэн 
Дьүөгэлэһэр төрүөт бырахта.
Уон ыйынан отуомнаан2 
Оҕо буолан үөскүүр 
Остуруокпутун отуомнаата; 
Үс сүүс хонугунан 
Үгүс элбэх норуот нии 
Үлэсиһэн үөскүүр 
Үрдүк үлүгэрдээтэ3. 
Үс хонук төрүүр төлкөлөөтө, 
Хороҥ талыы хоболоохтоон, 
Түргэн түлүннэрии дьөһүөллээн, 
Айаи талыы аргыстаан 
Оттор уотум иннигэр, 
Ураһа дьиэбит ортотугар 
Орто дойдум дуу 
Оттоох буоругар 
Уу кыһыл оҕо буолан 
Уорҕабытынан охтор, 
Оройбутунан түһэр 
Ойулгулаан оҥордо!
Онтон бэттэх нии 
Алаас сыһыы caga дуу 
Наалаҕа маҥан холумтан 
Дьаарбанкаланан үөскээбит, 
Тоҕус күлгүөһүннээх 
Туруору симии турбаны 
Туругурдан тупсарбыт, 
Уһуи нуовай буруону олохтообут 
Күл тэллэх, 
Күдэн суорҕан, 
Көмөр сыттык,

' Түбэ - хойуу мастаах тыа. олорор сирэ уота.
1 Отуомиаай —волдьооя. * Үлупрдат — к»рдиил»т», кэмн»т&gt;.

Кыптый сарын, 
Кытаҕас буут ник 
Кырча кыламан, 
Бырдьа Бытык 
Хатан Тэбиэрийэ 
Аал Уххан 
Уот иччитигэр 
Аҕа куппутун 
Айхаллыы-айхаллыы 
Арчылаан биэрбитэ, 
Көһүө куппутун 
Күһэйэ дьүһүйбүтэ, 
Дьалбаа куппутун 
Дьаҕырыйан биэртэ! 
Онтон олохтоон, 
Былыргыттан 
Быйылгыга диэри 
Иттэр уоттаан, 
Иэримэ дьиэлээн, 
Ийэ дойдум үрдүнэн 
Эниилээх' элбэх норуот 
Үөскээбиппит үһү, доҕоор! 
Испииһэккэ суруллубуппут, 
Улууспут ууһаабыт, 
Нэһилиэкпит тэнийбит, 
Онтон олохтоон 
Өҥнүүр дьылбыт эргиидэ, 
Өлбөт оҕо төрөөтө, 
Өнөр сүөһү үөскээтэ, 
Уруй-айхал улаатта, 
Айхал-мичил аатырда, 
Үөрүү-көтүү үксээтэ, 
Өрөгөй-талаан үрдээтэ. 
Уруй туску буоллун! 
Айхал мичик буоллун!
&lt;/poem&gt;

ССРС НА ССФ рукописнай фона.
Сунтаар оройуона, Хаҥалас нэһилиэгэ, В. Г. Иванов тылыттан Л. А. Саввин суpуйуута, 1938 с.

[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:1938]]</text>
      <sha1>m37wpf8rabs5qnftfqpzonunmblvaqu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Marinnx</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1386</id>
    <revision>
      <id>6137</id>
      <timestamp>2013-03-06T22:35:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'== Эҕэрдэ == Бикитиэкэҕэ бэлиэтэммиккинэн эҕэрдэ! Бикитиэкэ саха айымнь…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6137</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="560" sha1="irleba8iwzd6j068fhjeubqw9f15yem" xml:space="preserve">== Эҕэрдэ ==
Бикитиэкэҕэ бэлиэтэммиккинэн эҕэрдэ! Бикитиэкэ саха айымньыта көҥүл тарҕанарыгар, саха тыла утумнаах буоларыгар көмөлөһөр. Харса суох үлэлээн ис! Тугу эрэ сатаабатаххына, эбэтэр мунаардаххына миигиттэн ыйытаар. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 08:35, 7 Кулун тутар 2013 (YAKT)</text>
      <sha1>irleba8iwzd6j068fhjeubqw9f15yem</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Чэгдэ</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1387</id>
    <revision>
      <id>6138</id>
      <timestamp>2013-03-06T22:36:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'== Эҕэрдэ == Бикитиэкэҕэ бэлиэтэммиккинэн эҕэрдэ! Бикитиэкэ саха айымнь…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6138</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="560" sha1="shi9abrjqp4aa6wfev3esz72dxf067j" xml:space="preserve">== Эҕэрдэ ==
Бикитиэкэҕэ бэлиэтэммиккинэн эҕэрдэ! Бикитиэкэ саха айымньыта көҥүл тарҕанарыгар, саха тыла утумнаах буоларыгар көмөлөһөр. Харса суох үлэлээн ис! Тугу эрэ сатаабатаххына, эбэтэр мунаардаххына миигиттэн ыйытаар. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 08:36, 7 Кулун тутар 2013 (YAKT)</text>
      <sha1>shi9abrjqp4aa6wfev3esz72dxf067j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сайылыкка ыңырыы (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1388</id>
    <redirect title="Сайылыкка ыҥырыы (Алексей Суола)" />
    <revision>
      <id>6140</id>
      <timestamp>2013-03-06T22:37:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>HalanTul [[Сайылыкка ыңырыы (Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Сайылыкка ыҥырыы (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6140</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="95" sha1="2kw5jip3hq9xkewtvx3nkwjcjfg0o5g" xml:space="preserve">#перенаправление [[Сайылыкка ыҥырыы (Алексей Суола)]]</text>
      <sha1>2kw5jip3hq9xkewtvx3nkwjcjfg0o5g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ахтан мин ыллыа5ым (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1389</id>
    <redirect title="Ахтан мин ыллыаҕым (Алексей Суола)" />
    <revision>
      <id>6142</id>
      <timestamp>2013-03-06T22:37:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>HalanTul [[Ахтан мин ыллыа5ым (Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Ахтан мин ыллыаҕым (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6142</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="98" sha1="nww79ve2632p094zl45t1kgtbtkibfu" xml:space="preserve">#перенаправление [[Ахтан мин ыллыаҕым (Алексей Суола)]]</text>
      <sha1>nww79ve2632p094zl45t1kgtbtkibfu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бурдук ыҺааччыга (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1390</id>
    <redirect title="Бурдук ыһааччыга (Алексей Суола)" />
    <revision>
      <id>6144</id>
      <timestamp>2013-03-06T22:38:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>HalanTul [[Бурдук ыҺааччыга (Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Бурдук ыһааччыга (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6144</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="95" sha1="5njl26bdw3obj4y6xfvgi1mc8pqourh" xml:space="preserve">#перенаправление [[Бурдук ыһааччыга (Алексей Суола)]]</text>
      <sha1>5njl26bdw3obj4y6xfvgi1mc8pqourh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санаалар(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1391</id>
    <redirect title="Санаалар (Алексей Суола)" />
    <revision>
      <id>6146</id>
      <timestamp>2013-03-06T22:38:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>HalanTul [[Санаалар(Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Санаалар (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6146</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="80" sha1="g1emsrw7uhs29jgcogq9qeypqukv6uk" xml:space="preserve">#перенаправление [[Санаалар (Алексей Суола)]]</text>
      <sha1>g1emsrw7uhs29jgcogq9qeypqukv6uk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырыа ыҺыа5а(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1392</id>
    <redirect title="Ырыа ыһыаҕа (Алексей Суола)" />
    <revision>
      <id>6148</id>
      <timestamp>2013-03-06T22:39:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>HalanTul [[Ырыа ыҺыа5а(Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Ырыа ыһыаҕа (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6148</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="85" sha1="67k85xrku8m4odzq9cpvw7vrvffc646" xml:space="preserve">#перенаправление [[Ырыа ыһыаҕа (Алексей Суола)]]</text>
      <sha1>67k85xrku8m4odzq9cpvw7vrvffc646</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бэлэ5ин бэйэң (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1393</id>
    <redirect title="Бэлэҕиҥ бэйэҥ (Алексей Суола)" />
    <revision>
      <id>6150</id>
      <timestamp>2013-03-06T22:40:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>HalanTul [[Бэлэ5ин бэйэң (Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Бэлэҕиҥ бэйэҥ (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6150</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="89" sha1="pqka4gpbnoa7c7dwyp3zu58dnefrp4p" xml:space="preserve">#перенаправление [[Бэлэҕиҥ бэйэҥ (Алексей Суола)]]</text>
      <sha1>pqka4gpbnoa7c7dwyp3zu58dnefrp4p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сайдар са5аххыт арылыннын(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1394</id>
    <redirect title="Сайдар саҕаххыт арылыннын (Алексей Суола)" />
    <revision>
      <id>6152</id>
      <timestamp>2013-03-06T22:40:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>HalanTul [[Сайдар са5аххыт арылыннын(Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Сайдар саҕаххыт арылыннын (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6152</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="112" sha1="h5oo4j7u1ybwe2rn49r6uohvwy6aks8" xml:space="preserve">#перенаправление [[Сайдар саҕаххыт арылыннын (Алексей Суола)]]</text>
      <sha1>h5oo4j7u1ybwe2rn49r6uohvwy6aks8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күн кыыҺа(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1395</id>
    <redirect title="Күн кыыһа (Алексей Суола)" />
    <revision>
      <id>6154</id>
      <timestamp>2013-03-06T22:40:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>HalanTul [[Күн кыыҺа(Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Күн кыыһа (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6154</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" sha1="jaz19109qjpt9pgrhvm0rhxn6ppk9bo" xml:space="preserve">#перенаправление [[Күн кыыһа (Алексей Суола)]]</text>
      <sha1>jaz19109qjpt9pgrhvm0rhxn6ppk9bo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ча5ылхай сарсыарда санаа (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1396</id>
    <redirect title="Чаҕылхай сарсыарда санаа (Алексей Суола)" />
    <revision>
      <id>6156</id>
      <timestamp>2013-03-06T22:41:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>HalanTul [[Ча5ылхай сарсыарда санаа (Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Чаҕылхай сарсыарда санаа (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6156</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="110" sha1="3prkt1gqzlc75kbhjfpcasdofj0agcj" xml:space="preserve">#перенаправление [[Чаҕылхай сарсыарда санаа (Алексей Суола)]]</text>
      <sha1>3prkt1gqzlc75kbhjfpcasdofj0agcj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Майам(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1397</id>
    <redirect title="Майам (Алексей Суола)" />
    <revision>
      <id>6158</id>
      <timestamp>2013-03-06T22:41:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>HalanTul [[Майам(Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Майам (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6158</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74" sha1="nm6kxw19g9ylc6l3f5v8d2qrq0f89hh" xml:space="preserve">#перенаправление [[Майам (Алексей Суола)]]</text>
      <sha1>nm6kxw19g9ylc6l3f5v8d2qrq0f89hh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>КиҺилии айыл5ам (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1398</id>
    <redirect title="Киһилии айылҕам (Алексей Суола)" />
    <revision>
      <id>6160</id>
      <timestamp>2013-03-06T22:41:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>HalanTul [[КиҺилии айыл5ам (Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Киһилии айылҕам (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6160</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93" sha1="6of0dwwg5t7mzttetrdmwaijkxc4j7m" xml:space="preserve">#перенаправление [[Киһилии айылҕам (Алексей Суола)]]</text>
      <sha1>6of0dwwg5t7mzttetrdmwaijkxc4j7m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сүрэх нүөйэ ахтабын(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1399</id>
    <redirect title="Сүрэх нүөйэ ахтабын (Алексей Суола)" />
    <revision>
      <id>6162</id>
      <timestamp>2013-03-10T22:53:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>HalanTul [[Сүрэх нүөйэ ахтабын(Алексей Суола)]] сирэй аатын маннык [[Сүрэх нүөйэ ахтабын (Алексей Суола)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6162</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="100" sha1="lb35yzqv1ekj65lfyk55l9a6d9mlzxo" xml:space="preserve">#перенаправление [[Сүрэх нүөйэ ахтабын (Алексей Суола)]]</text>
      <sha1>lb35yzqv1ekj65lfyk55l9a6d9mlzxo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иэйэхсит ырыата (А,Д. Винокуров тылыттан С. Боло суруйуута)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1400</id>
    <revision>
      <id>6181</id>
      <parentid>6167</parentid>
      <timestamp>2013-03-12T04:26:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>85.26.241.23</ip>
      </contributor>
      <origin>6181</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4623" sha1="e1q2ul18qg1i09rzd6mdo8runmzjrck" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Ийэ сибиир
Илин туҕалдьытын диэкиттэн 
Итии снккирэс тыал тыалырда, 
Эргиллэ хайыһан көрбүтүм: 
Илин итириктээх уулаах, 
Иһэгэйдээх мастаах, 
Имэҥнээх оттоох 
Итии муора 
Ис модьоҕотуттан 
Тыалырбыт эбит.
Соноҕос ат уйбат 
Соргулаах 
Сэттэ халлаан 
Симиэтэлээх хотуна 
Ньэлэйэр Иэйэхсит яйэбит 
Ийэ сибииргэ 
Эргиллэр күнүгэр 
Итии сиккирэс тыалынан 
Илдьиктээтэ,
Ибнр дьаҕыл былытынан.
Эркээйи туруорда. 
Миннэр миҥэтэ 
Аҕыс мэгэһик 
Кыһыл көмүс 
Кыраап хайа
Оттоку дьоллоох состуойугар, 
Бэлэмнэммнт барымтатыгар, 
Баччыр оҕо баттаан ылбытын курдук,
Бар дьаҕыллаах эбит; 
Курбуһаҕар, куоттуктаах курунан
Курбуулуу охсубут курдук, 
Кустук дьаҕыллаах эбит; 
Чаҕыллаах харахтаах, 
Тараах туйахтаах, 
Ньалака сиэллээх-кутуруктаах; 
Эр киһи эрбэҕинэн 
Экчи баттаабытын курдук, 
Эмэгэттэй дьүһүннээх 
Эдьэн кэрэ биэ сылгы 
Элбэй Иэйэхсит 
Миинэр миҥэтэ бэлэмнэммит. 
Ыматтыбат ыҥыырын 
Ыҥыырдаммыт, 
Холборуйбат холунун 
Тардыммыт,
Күрэҥ көрдөөх сайыҥҥа 
Күрэҥ кытыт көйөлгөтүн 
Күөгэччи көтөллөммүт, 
Дьаҕыл кытыт салырыымык 
Дьалкыччы ындыыламмыт, 
Toҕyc чуор киил хараҕалаах 
Тоҕой сэлэни 
Туора төргүүлэммит 
Элбэй Иэйэхсит 
Эргийэ хааман кэллэ, 
Ийэ сибииргэ 
Эргиллэр кунэ буолла. 
Үүс-киис caҕынньаҕын
Эгийэ кэппит, 
Тойон кыыл
Нуоҕайдаах бэргэһэтин 
Туорайдыы ууруммут, 
Оһуордаах уостаах 
Ойуулаах үтүлүгүн
Уоһунан таһаарбыт, 
Дьоллоох уол оҕо 
Куттаах-сүрүн
Тойон түүлээх ох гынfy
Торуоска тутуммут, 
Өрөгөйдөөх кыыс oҕo 
Куттаах-сүрүн 
Бүтэй быалаах 
Мөгүрүөн көмүс 
Кылдьыы гынан кэппит, 
Дохсун кулун 
Куттаах-сурун 
Уҥа хонноҕун анныгар 
Түү мээчик гынан уктубут, 
Иэдьэгэй эриэнин илгэтин 
Хаҥас хонноҕун анныгар 
Иһэгэй мээчик гынан иҥэрбит,
Чахчырҕа кулунун 
Куттаах-сүрүн 
Көмүстээх көҕөн гынан 
Уҥа тoҥолogop иилиммит; 
Toнoҕoc эриэн торбоһум 
Куттаах-сүрүн
Симэхтээх-томторук оҥостон 
Хаҥас тоҥолоҕор иилиммит;
Күн аннынан
Күөх буурай былытынан
Кулүктэнэн,
Көрдөөх куөх сайын
Күөннэннэ,
Ийэ Сибииргэ эргилиннэ, 
Итэҕэлэ бнлнннэ. 
Мутукчалаах титиригинэн 
Сүргүүтээтэ 
Сэбирдэх хахыйаҕынан 
Дапсыыр оҥоһунна, 
Аан ийэ дойдуну 
Ааһа барда, 
Apҕaaҥҥы
Аҥаарыйар салгын тыыннаах,
Аллымахтыыр уулаах, 
Аҥаардас хочолоох, 
Адаархай былыттаах 
Араат байхалга тиийэн 
Атын хантаччы тардан турбут.
Аан дойду иччитин үс төгүл 
Үөйэн-кыланан ылбыт, 
Торуой ийэ сибиир 
Тобураабыт диэн, 
Маны тугунан 
Тупсарыахпыный диэн, 
Кэпсэтэ турбут эбит, 
Доҕоттoop!..
&lt;/poem&gt;
Чурапчы оройуона, Одьулуун нэһилиэгэ, А. Д. Винокуров тылыттан суруйбута С. Боло, 1939 с.

Саха норуотун айымньыта. Якутскай, 1942, стр. 122—124.

[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:1936]]</text>
      <sha1>e1q2ul18qg1i09rzd6mdo8runmzjrck</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>От охсуута (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1401</id>
    <revision>
      <id>6168</id>
      <timestamp>2013-03-12T03:52:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Сиккиэр тыал илгийэн, Толооңңо күүлэйдиир, Күөгэйэ нуоҕайан, Хойуу…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6168</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="433" sha1="7na6vb9iqe5hyxxrp4z478dbrfdg9c0" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Сиккиэр тыал илгийэн,
Толооңңо күүлэйдиир,
Күөгэйэ нуоҕайан,
Хойуу от долгуннуур.
Маңыйа охсортон 
Көлөһүн ыгыллар,
Килбэңниир тириитэн
Таңнары кылбайар 
Сылайан-элэйэн 
Хотуурбун ыйыыбын 
Тэлиибин нэлэмин, 
Дуоһуйа көрөбүн.
1998с
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>7na6vb9iqe5hyxxrp4z478dbrfdg9c0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оскуолабытыгар(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1402</id>
    <revision>
      <id>6170</id>
      <parentid>6169</parentid>
      <timestamp>2013-03-12T03:59:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <origin>6170</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="749" sha1="5nvis50rhutp8eum9z5jncshzaclxpw" xml:space="preserve">
&lt;poem&gt;
Ыраас тылбыт ымыы буолууй, 
Биhигинниин буола турууй,
Yтүө санаа, сырдык сыдьаай –
Оскуолабыт мичээриий.
Айыы санаа, кэрэ эрэ
Сири киэргэт, сири симээ,
Инникини өтө көрө
Ыччаттаргын көтүт эрэ.
Этэр тыл илбиhин оонньотон
Тыл күүhµн иччилээн кµµрдүө,
Алгыс тыл кынаттаах алыба – 
Дьол-соргу µктэллэн, оскуола.
Yүнэр кэм уруйдаах тускула
Айар күүс аана арылын,
Yйэлэр сулустаах чаастара
Оскуолам Суола буолу.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>5nvis50rhutp8eum9z5jncshzaclxpw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өтөх саҕата(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1403</id>
    <revision>
      <id>6171</id>
      <timestamp>2013-03-12T03:59:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>' &lt;poem&gt; Өтөх са±ата… Өйөнөн турдум тиит маска… Санньыйа, куруйа көрөбүн; …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6171</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="592" sha1="lgu6pcufp7loz8tr4e3ngiaybgdwx5w" xml:space="preserve">
&lt;poem&gt;
Өтөх са±ата…
Өйөнөн турдум тиит маска…
Санньыйа, куруйа көрөбүн;
О±о сааhым – дьоллоох сааhым 
Сандаарыйар ба±аналарын…
Өтөх са±ата….
 Өрүү да кууран-хатан турдаргын
Өйдөтө туруо² буолла±а
Өбүгэбит омоон суолларын.
Олох олорон ааспыттарын…
Ол кэннэ хойутун хойут
Турдуннар дуу манна кэлэннэр
О±олорум о±олоро…
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>lgu6pcufp7loz8tr4e3ngiaybgdwx5w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гитара тыаhа(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1404</id>
    <revision>
      <id>6172</id>
      <timestamp>2013-03-12T04:16:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Кырдал сирим ха5дан отугар Тиэрэ түһэн сытабын, Гитара намыын дор5о…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6172</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="542" sha1="9rvul70jjhotsbpcoq1rp7bazmiw9kj" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Кырдал сирим ха5дан отугар
Тиэрэ түһэн сытабын,
Гитара намыын дор5оонорун
Дуоһуйа истэбин.

Үѳһэнэн былыттар усталлар,
Сиккиэр тыал дьаарбайар.
Онтон гитара тыаһыыр, тыаһыыр…
Дууһабын уйадытар.

Хайдах эрэ дьикти кэрэ
Намыын дор5оон – гитара
Лың-лың тыаһаан оргууй
Бу айыл5алыын ыллаһара.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>9rvul70jjhotsbpcoq1rp7bazmiw9kj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саңа дьыл үүнэр сырдык күнэ(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1405</id>
    <revision>
      <id>6173</id>
      <timestamp>2013-03-12T04:16:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Курустаал үрүүмкэ лы²кыныы Кэлэр кэм кэрэтин кэтиэ±э, Шампанскай …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6173</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="787" sha1="1qi6uuurmpms8cgl2taa6tt8juhyi02" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Курустаал үрүүмкэ лы²кыныы
Кэлэр кэм кэрэтин кэтиэ±э,
Шампанскай оргуйан кырылыы
Күлүмүрдүү к³тµ³±э.

Са²а дьыл күлүмнэс к³рүгэр,
Саңа дьэ үктэнэн эрдэхпит.
Олохпут өрөгөй үөрүүтэ
Биhиги дьиэбитин толорор…

Саңа дьыл – саңа дьол дэhэбит,
Санаабыт, инники ырааhыан...
Дьоллоох буол, дьолгун бул диэммит
Сырдыа диэн µ³рµµнэн туолабыт.

Са²а дьылга са²а µ³рµµ
Дьиэбит иhин толордор.
Сырдык сыдьаай, эйэ-ил
Дьукаахтаhа сырыттар.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>1qi6uuurmpms8cgl2taa6tt8juhyi02</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эйэ эрэ(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1406</id>
    <revision>
      <id>6174</id>
      <timestamp>2013-03-12T04:17:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Эрэй, үөрүү тугун билбит Олох бары тыйыс кэмин Ааспыт киһи этэ тура…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6174</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="515" sha1="jsiovrb0zl0usz371fkiacy6kw7396w" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Эрэй, үөрүү тугун билбит
Олох бары тыйыс кэмин
Ааспыт киһи этэ турар:
«Эйэ сиргэ – эйэ эрэ!».

Хаарах уутун – хара сору
Сэрии диэни кыйдыыр тылы
Этэ турар ветеран:
«Эйэ сиргэ – эйэ эрэ!».
Эйэ буолан ийэ сиргэ
Олох устар кэрэ дуолга
Улуу тылын оргууй этэр:
«Эйэ сиргэ – эйэ эрэ!»
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>jsiovrb0zl0usz371fkiacy6kw7396w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Учууталларбытыгар(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1407</id>
    <revision>
      <id>6175</id>
      <timestamp>2013-03-12T04:18:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>' &lt;poem&gt; Киһи – киһиэнэн киһи – Мээнэ5э этиллибэтэх, Махтал санаабыт эһиэх…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6175</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="363" sha1="9vbkx0aapza6ctb0v5kichs1d9ccyo4" xml:space="preserve">
&lt;poem&gt;
Киһи – киһиэнэн киһи –
Мээнэ5э этиллибэтэх,
Махтал санаабыт эһиэхэ,
Умнубат учууталларбыт.

Көннөрү киһилии сыһыан
Эдэр сүрэххэ наадатын
Күндү дьоммут биллэххит
Ол иһин махтал этэбит.
1990 с.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>9vbkx0aapza6ctb0v5kichs1d9ccyo4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сайылыкпын ахтабын(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1408</id>
    <revision>
      <id>6176</id>
      <timestamp>2013-03-12T04:20:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Сибэккилээх кырдалыгар Кыра о±олор мусталлар, Күнү быһа оонньоон …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6176</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1463" sha1="ot6v1nls339qlnyvxyrsirlqz0t9dvz" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Сибэккилээх кырдалыгар
Кыра о±олор мусталлар,
Күнү быһа оонньоон
Эккирэтиһэн тахсаллар.
Сайылыгым үрэ±эр
Киирэн сөтүөлүүллэр,
Чалбааттанан-ыhыахтанан
Дуоhуйа тыыналлар.
Сайылыгым барахсан,
Эйиэхэ тиийдэрбит
Суугунуур көй салгы²²ын
Толору тыынан үөрдэрбит.
Киэhээ²и ыам кэнниттэн
Кырдалым устун хаамтарбын,
Сиик түhэн килбэчийбит
Y³л кµ³х оту кэстэрбин.
К³лµччэ² аттыгар
Тохтоон ³р турдарбын,
Уу-чуумпу ортотугар
Уруккуну ³йд³³т³рбµн.
Сарсыныгар эрдэ туран
Таалалыы тэлгэhэбэр сыттарбын,
Араас к³т³рµн са²атын иhиллээн
Кэрэ музаны тартардарбын.
Ыраас, µрдµктэн µрдµк
Эн кµ³х халлааны²,
Кµлµмнµµр, мичи²ниир кµнµ²
Анныгар сытаммын.
Араас сибэкки сытыттан
Сµрэ±им миэнэ кµ³лµйµ³±э
Урут билбэтэх тапталбын
£т³ билэн манньыйыа±а.
Сайылыгым барахсан,
Мин эйиэхэ тиийиэ±им…
1970-72 сс. Камчатка
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>ot6v1nls339qlnyvxyrsirlqz0t9dvz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уолбар(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1409</id>
    <revision>
      <id>6177</id>
      <timestamp>2013-03-12T04:20:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Уолум бастаан мичээрдээн, Бүгүн олус үөртэ. Сып-сылаастык көрүтэлэ…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6177</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="316" sha1="ldw572js9ckaxz8rnh5smrxuloj177s" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Уолум бастаан мичээрдээн,
Бүгүн олус үөртэ.
Сып-сылаастык көрүтэлээн
Олус да соьутта.

Үчүгэйиэн, о5ом иэйэн,
Ип-истинник көрөрө,
Билбэтэх үөрүүбүттэн
Сүр5им нүөйэр…
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>ldw572js9ckaxz8rnh5smrxuloj177s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Харахтар(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1410</id>
    <revision>
      <id>6178</id>
      <timestamp>2013-03-12T04:21:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Көрөллөр харахтар Дуоьуйа, мичийэ, Көрөллөр кинилэр Абылыы долгуй…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6178</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="397" sha1="lcejsr8nxsy1zp70dehz5gjb2j20a46" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Көрөллөр харахтар
Дуоьуйа, мичийэ,
Көрөллөр кинилэр
Абылыы долгуйа.
	Көрөллөр ардыгар
Дьиктитик мичээрэ,
Тапталтан эймэнэр
Иэйиини этээри.			
Оло5ум аргыьа-
Ол дьикти кѳруугэр
Оло5ум сулуьа-
Мичинниир харахтар.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>lcejsr8nxsy1zp70dehz5gjb2j20a46</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ахтылҕан(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1411</id>
    <revision>
      <id>6179</id>
      <timestamp>2013-03-12T04:23:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>' &lt;poem&gt; Сахалыы нарын мелодия Санатта ааспыт олохпун, Вальс нарын дор5оон…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6179</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="337" sha1="63apfonphm8m6dhcvrt4dc7b64kn7w8" xml:space="preserve">
&lt;poem&gt;
Сахалыы нарын мелодия
Санатта ааспыт олохпун,
Вальс нарын дор5ооно
Дууhабын долгутта.

Дойдум, дьонум харахпар
Бу баардыы көстөллөр.
«Эргилин - төнүн» диирдии
Элэңэhэн ааhаллар.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>63apfonphm8m6dhcvrt4dc7b64kn7w8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Түмүк хоhооннор(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1412</id>
    <revision>
      <id>6225</id>
      <parentid>6180</parentid>
      <timestamp>2013-03-14T02:47:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marinnx</username>
        <id>595</id>
      </contributor>
      <origin>6225</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1749" sha1="e3mwx3xbumbfujlmyuh986228mega1u" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Оо, ардах, ардах,
Хаhан эрэ тохтуугун,
Хаhан былытынан бүрүллүбүт,
Туманнырар халлааным
Сөрүүн тыалынан
Кө5өрө халла5ын.
*** *** ***
Олорон истэ5им аайытын
Олоххо тардыhан иhэбин,
Дууhабын урут билбэтэх
Олохпор тапталым иэйиитэ
Талбаарытар, көстүбэт кынаттыыр.
Хас чыычаах ырыатын
Араас да от-мас суугунун
Истэрбиттэн үөрэбин
Бу дьикти музыка диибин.
Тыыннаах буолан күн сирин 
Дьиктитин үллэстэрбиттэн
О5олуу мичийэ үөрэн
Дайан-көтөн ылабын.
*** *** ***
Биhиги өлүөхпүт, 
суох буолуохпут,
Иhиллиэ суо5а 
биhиги куоласпыт
Дьон түмсэр сиригэр
Олох күүрэр кө5үгэр.
Биhиги атахпыт
Үктэниэ суо5а
Чэлгийэ кө5өрөр хонууга.
Үчүгэй, куhа5ан диэн
Тугу да араарбат буолуохпут.
Ол иhин олоруохха
Күн көрөр сиригэр
Үөрүөххэ, күлүөххэ,
Оонньуохха, көрүлүөххэ. 
Биирдэ кэлэн ааhар,
Муңурданар олохпутугар
Үгүhү айыахха
Кэриэстэ хаалларыахха.
*** *** ***
Кураанах хонууга
Отону кутан эрэрдии
Ардах биир тэңник
Курулаччы кутар.

Хараңа былыт
Күнү сабардаат,
Дууhабын тууйар,
Санаабын ыгар
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>e3mwx3xbumbfujlmyuh986228mega1u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аан-даан ырыата (Сэргэй Зверев ырыата. Г.М. Васильев суруйуута)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1413</id>
    <revision>
      <id>6182</id>
      <timestamp>2013-03-12T04:39:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>85.26.241.23</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Сиэллээх маҕана сэтэлгэлээх Сэлэммит тиит өһүөлээх, Сул титирик э…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6182</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10751" sha1="8a8ygq8ckbpwwkar6eituy1jpeefor0" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Сиэллээх маҕана сэтэлгэлээх
Сэлэммит тиит өһүөлээх,
Сул титирик эркиннээх,
Суоруу мае үрүттээх.
Суостаах-суодаллаах
Суоһар оһох турбалаах.
Аал уххан уот алаһалаах;
Күн киирдин диэн
Үллэр бүөрэ дьөл өҕөстөвх,
Төлөн таҕыстын диэн
Үрүт өттө үөлэстээх,
Үргунньэхтии дьүһүннээх
Бүтэй алaha дьиэбэр
Хара түүн ийэм дьаалы
Хаайан-бүүрэн кэлбитигэр,
Хагдаҥ от хаттыктаах
Хара сылгы тэллэхпэр тиэлийэн,
Бороҥ куобах суорҕаммар сууланан
Ботуоска сыттыкпар сынньанан,
Түлэс-балас утуйа сытан
Түүл түһээн истибитим —
Тойон өһүөм баһынан
Дохсун буурҕа түһэн,
Чускурута силлиэрэн
Куппун долгуппут,
Куйахабын күүрдүбүт эбит.
Иэ-татай,
Эр-дьаалы, оҕолоор! һуой бу тугуй, Туох ааттаах
Чуһугуруур чусхаан уһуурда,
Чыһыгырыыр сытыы тыал иһнирдэ диэммин,
Саптыммыппын арыйа тардав,
Сууламмыппын сулбу охсон,
Баар-суох барбах барымтабын
Таһынан-иһинэн тардынан,
Уһукпунан дугунан,
Ортобунан курданан,
Улаан ньуурбунан туһулаан,
Уолукпунан тыынан,
Уоттаах эрэһэ харахпынан бкдилээн,
Куордаах суо-хаан боруокпун
Булгу боҕуйан,
Тарбыйах тириитэ таптаах
Най хаптаһын халҕаммын арыйан,
Дорҕоонноох томоон-имээн халлааммар,
Айгырастаах силиктээх
Аан ийэ дойдубар:
Тооронон долгуйбат
Туой буор тх-оналаах,
Эмтэрнйэн элэйбэт
Ийэ ньээкэ сиксиктээх
Силик хаан тэлгэһэбэр,

Сэттэ тутум дириҥнээх
Киилээх иһэрэх тэпсилгэннээх,
Иэҕии сиэрдийэ эркиннээх
Ыҕай хара быарыгар,—
Тоҕус моойтуруктаах
Дуолан мае сэргэбэр
Уолуйбуттуу тохтуу биэрэн,
Өмүрбүттүү өҥөнө түстүм.
Иэ-татай, збит оҕолоор!
Аалай-чаалай арыллыбыт,
Араскыбыт хампарыйан
Сиргэ-буорга силигирээбит
Сибэккибит силэллэн,
Тутумунан холобурдаах
Нуолур солко мутукчалаах,
Сиринэн охсуллар
Силигирии сиэттиспит
Силик күөх сиэллээх
Сис ты а быт сиэкинийбит;
Кус хоро тойуктаах
Соҕуруу диэки суксуспут;
Кыптыый кынаттаах бииһин ууһа
Кырыыппанан алгыстаан
Кыыгыныы тардыллан,
Кыстык сиригэр
Кыйданан эрэр эбит.
Муустаах муора чугаһа,
Элиэнэ өрүс иннэ,
Бүлүү үрэҕин үрдэ,
Оҕуруо дьаҕылынан оонньообут
Оһуор бичигинэн тиксиспит
Дьоллоох сайына Togo куотта диэммин,
Чуҥкунуур хоту туһулаан,
Одуулуу турбутум, оҕолоор.
Одурууннаах.муус халҕаһ^ суорҕаннаах
Бидилгэннээх тибии хаар тэллэхтээх,
Кырыалаах кыртас хайа сыттыктаах,
Дьаҥха баттах,
Тоҥмут мурун,
Үлүйбүт сүүс,
Иһэлийбит иэдэс,
Анысханнаах уордаах Байҕал иччитэ — 
Кыыс Чаҥыйдаан хотун эбэм обургу, 
Халҕаһа сабыытын арыйа баттаан, 
Хайыр муус хаппаҕын хайа охсон, 
Уутуттан уһуктан ойон тура эккирээбит эбит. 
Сол туран,
Суо хотун дьаалы обургу
Суостаах суодаллаах
Уоттаах чолбонноох
Обот-дугуй кымньыытынан
Ордоотуу-ордоотуу охсон эрэр эбит,
Хаптаһын сулустаах
Хатан чысхаан дьалбыырынан
Хаһыытыы-хаһыытыы кыйдыыр-сайдыыр саҥата
Хатан үлүгэрдик иһиллэр эбит:
— Кыа-хаан ыһыахтаах, 
Кырбас эт талбалаах, 
Кырдьык өлүү тыыннаах, 
Кырыа хаар олбохтоох, 
Сул муус үллүктээх, 
Суостаах суодаллаах 
Аан-Даан улахан уолум обургу, 
Соҕуруу диэки суодалый, 
Күн аннын диэки күөһэлий! 
Чысхаан-холорук кыыһым, 
Аас-Майах балтым, 
Улуу-Дьыбар уолум, 
Уһукта тардыҥ,— 
Утаарыллар күҥҥүт буолла; 
Сэтинньи ый хотуну 
Сэтиилэнэн тиийэҥҥит 
Силлиэ-буурҕа аргыстаныҥ; 
Ахсынньы ый устатын тухары 
Ахсаабакка күпсүүрдээҥ, 
Күнүстэри күөттээҥ, 
Түүннэри түрбүйүҥ, 
Адьырҕа кыылы 
Арҕаҕын аанын саптарыҥ, 
Мурукуну хороонун булларыҥ, 
Үөнү-көйүүрү өлөрүҥ, 
Тоҥсоҕойу эрэ ордоруҥ — 
Кумалааныгар киллэриҥ, 
Хахханы эрэ хаалларыҥ — 
Хаппыт маска хаххалааҥ, 
Киргили эрэ 
Киил маска кистээҥ, 
Суору эрэ ордоруҥ — 
Тойуксут оҥоруҥ! 
Сындыаһыннааҕы сындалытыҥ, 
Эмньиги эмчирэтиҥ, 
Буулуур аты боһоллоон 
Муус дьаҥха эккиннээҥ! 
Кунан оҕус чурумчутун 
Болгуо муустааҥ, 
Болуо мас
Бурҕалдьыны состоруҥ, 
Туҥуй бургунас 
Торбоһун да тоторботун, 
Ийэ ынах 
Этэтин эһиҥ, 
Аҕыс уоннааҕыттан үрдүн 
Араҥаска таһаартааҥ, 
Тоҕус уоннааҕыттан үрдүн 
Тумулга туораталааҥ,— диэн 
Тиҥкинии-тиҥкинии тибиирдэ, 
Хаһыыра-хаһыыра чаҥыйда. 
Онуоха эбит, оҕолоор, 
Сордоох төлөн сосхойдоох, 
Содуом дьыбар тутуурдаах,
Сойуо хара түүн соргулаах,
Уоттаах чолбон харахтаах
Улуу дьыл обургу
Мунду балык миинин курдук
Буһуруктуйан киирэн барда;
Дьухха муус
Орулуу-орулуу тоҥно,
Сытыы чысхаан
Сытайан барда,
Туркун холорук
Туһэн барда,
Аан- таталҕа
Аймаан барда,
Арҕаа халлаан дьайыҥа
Аалыылаах батыйа кылаанын курдук
Кын-кыныы кылыһыйа кыыста,
Хоту халлаан улаҕата,
Сутаабыт суор куорсунун туүтүн
Субуйа таппыт курдук,
Буһуруктуйа буста;
Сут чолботторо
Сулбурута ойуолаһан тахсан
Субуруһа сүүрдулэр,
Үрдүк халлаан өһүөтэ
Ургэл сулус өрө күөрэйэн
Тэргэн ыйы кытта алтыста,
Хоту халлаан туллаҥНаабат тутааҕа
Хотугу сулус чоҕулуйа уотта нна
Күдэрнктээх куөх туун күөйдэ,
Үрүҥ күн сардаҥата намтаата.
Чучугуруур муус туйах чугдаарда.
Чочугуруур тоҥ атах хоочурҕаата.
Баай ыал
Байтаһыннарын охторор сайбарыыпа буолла,
Кулуба ыал
Курдарын охторор
Күннэрэ кэллэ.
Тиэрбэс хаана
Дэриэбинэ ыалы
Тилэри диэлийдэ;
Уоп итир
Отох дьоҥҥо
Остуол буолла.
«Үтүө» дьон
Үлэһити тумэр
Үлугэрдээх күннэрэ үүннэ,
Баай дьон
Хамначчыты хамыйар 
Аас күннэрэ таҕыста. 
Таҥаһа cyoҕy талан 
Дьалхаанынан алдьатта, 
Тутаҕы булан 
Булкунунан буулаата; 
Үүс таҥастаах өттө 
Үлүйэр диани билбэтэ,

Эһэ-бөрө үллүктээхтэр
Улаханнык уолуйбатылар
Улуус кулубалара
Уруурҕаһыылара дьэ улаатта...
Улуу күтүр, эр-дьаалы!
Аан-Даан обургу
Аан дойдуга дьалкыйдаҕа баҕас
Алдьархайдааҕын,
Улуу дойдуга уһаарылыннака
Олуһун.
Кытай сиригэр тиийэ кыладыйда,
Охуоскай муораҕа тиийэ охсулунна,
Элиэнэ өрүһүнэн тибэн тибилиттэ
Энисиэй өрүскэ тиийэн иилээтэ,
Москубанан охсуллан,
Бөтөрбүүргэ тиийэн бөлүөхтэ.
Улуу күтүрү,
Эр дьаалыны —
Уордаах уохтаах
Уон икки ый хонугун
Кэччик маска кэрдэн
Кээмэйдиир элбээтэ.
Ый хонуга
Ыраатан барда,
Нэдиэлэ хонуга
Тэйэн барда,
Төгүрүк суукка бүтүүтэ
Дьүккүөрүннээх буолла.
Улуу дьыл обургу
Кыһалҕанан кыладыйдаҕыан,
Кытаанахтык ынчыктаатаҕыан,
Ыараханнык тыыннаҕыан,—
Аламай сайын,
Аалай сааскы
Хаһан эрэ кэлэр,
Хаспыт, хаспыт ордор,
Хаарыаннаах атастарыам!
&lt;/poem&gt;

Сергей Зверев ырыата.

Г. М. Васильев суруйуута.

[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]</text>
      <sha1>8a8ygq8ckbpwwkar6eituy1jpeefor0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дьыл кэлиитин ырыата (М.Н. Андросова-Ионова ырыата)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1414</id>
    <revision>
      <id>6184</id>
      <parentid>6183</parentid>
      <timestamp>2013-03-12T21:31:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>37.29.88.75</ip>
      </contributor>
      <origin>6184</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7013" sha1="eafx0irc8azuruzyv4xnnel1usru6e6" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Тохсунньу ый 
Toҕyc эргэтигэр 
Уубуттан уһуктаммын, 
Ороммуттан тураммын, 
Таһырдьалыыр тахсаммын, 
Көмүс тиэрбэс caҕa 
Күөл уу харахпынан 
Toҕyc иилээх-сaҕaлaax
Толомон туруу бараан дойдум урсунун
Одуулаан көрдөхпүнэ,—
Тоҕус үөрдээх
Тураҕастай атыыр сылгы
Кутуругун туруору туппут курдук,
Догдоон хара тыа ортотугар,
Көтөр кынаттаах
Тойоно буолбут
Хотой-Хомпоруун,
Хара дьаҕыл,
Чачыгырыыр таас таҥалай, 
Чучугуруур туус тумус, 
Бүлгүннээх гиэнэ бөҕөтө, 
Дабыдаллаах гиэнэ талыыта, 
Хотоҕойдоох гиэнэ хорсуннааҕа, 
Тобураҕы сыһыарбат
Добун маҥан халлаан аннынан сурулаччы дайбаан,
Көхсө күнү бүөлээн, 
Санна халлааны хаххалаан, 
Тиийэн кэлэн, 
Бу
Догдоон хара тыа ортотугар
Тоҕус мас төбөтүн
Дьөрбөлүү тардан ылан,
Уон дьааҥы хотуурун курдук
Хардастыгас тыҥыраҕынан
Хатана түһэн баран,
Toҕуc иилээх-саҕалаах
Толомон туруу бараан дойдум улаҕатынан
Кыһыл чааскы саҕа
Уоттаах хараҕынан
Урбаччы көрөн баран,
Кырыылаах дьэҥкир таас тумсун
Түүлээх ньилбэгэр
Үс төгүл
Туора сотуннаҕына,— 
Үөр дьыбар 
Аҥар муоһа тостор, 
Хатан дьыбар халбарыйар, 
Күүстээх дьыбар күлгэрийэр, 
Ахсым дьыбар ахсыыр, 
Бастыҥ дьыбар манньыйар;
:Ол кэлин өттүттэн — 
Олунньу ый уон саҥатыгар 
Ой хара тыа ортотугар 
Уон былас от түгэҕин саҕа хаардаах
:Уйатыгар тиийэн,
Икки тэллэҥэс туос саҕа
Нэлим көмүс кынатынан 
Үс төгүл тэбиэн баран, 
Үрдүгэр тоһоҕос от саҕа буолан, 
Ноҥнос гына олоро түһэн баран, 
Үс төгүл чоҥкуначчы туойдаҕына,— 
Догдоон хара тыа 
Тобураҕа тооронор, 
Көмнөҕө күлгэрийэр; 
Аан дойду диэки 
Аҥаарыччы көрөи баран, 
Алта төгүл чаҥырҕаччы саҥардаҕына,— 
Аан туман арахсар, 
Күдэн туман көтөҕүллэр; 
Саарба кыыл саннын түүтүн 
:Арыйа баттаабыт курдук, 
Адаар хара тыа
Алын кырыытыттан 
:Аламай маҥан күн, 
Алта былас от түгэҕин саҕа буолан, 
Аҥаарыйа ойон тахсар. 
:Ол кэлин өттүттэн 
:Өйдөөн-дьүүллээн көрдөххө,— 
Кубулҕаттаах кулун тутар ыйым 
Уон саҥатыгар тиийэн кэллэхпинэ — 
Тус соҕуруу диэкиттэн 
Күтүр күүстээх 
Көй салгын 
Тыал тыалырбыт — 
Көмүрүө хаарбын күлгэриппит 
Күтүр тымныы күүһүн алдьаппыт, 
Уор тымныы уоҕун уҕарыппыт, 
Ааттаах тымныы аҥар муоһун тоһуппут, 
Дохсун тымныы уу дьулайын тобулбут,— 
Тус соҕуруу дойдуттан 
Туллук кыылбын 
Tуpуу сириттэн 
Сурулаччы үүрэн аҕалла. 
Кытай бараан сирбиттэн 
Кырбас эт кыйаарынан кыттыһан, 
Кыраһа хаарынан кынаттанан, 
Сытыы тыалынан атахтанан, 
Сыыр чыычааҕа ааттанан 
Сырылаччы көтөн кэллэ,— 
Сыа хаарым сымнаата, 
Күрдьүк хаарым күлгэрийдэ, 
Эргэнэ хара тыам тиитэ иэччэхтэннэ, 
Халдьаайы сирим харалдьыта таҕыста, 
Үрүйэ сирим дулҕата көһүннэ, 
Үрүҥ сүүрүктэрим үлтү хаамсан, 
Үрэх-үрэх баһыттан 
Үөрдэрин булсуһар буолан бардылар, 
Хара сүүрүктэрим хампы хаамсан.
Хамчааккы тайҕa баһыттан
Ханыыларын булсуһар буолан бардылар.
Тус илин диэки көрдөххө,—
Эттээх ат кутуругун
Экчи быһа баттаабыт курдук,
Эргэнэ хара тыам кэтэх өттүттэн
Аламай маҥан күнүм
Сэттэ былас от түгэҕин caga буолан
Тэмтэйэ ойон тахсар буолла;
Аан күдэн араҕыста,
Тэгэл тымныы тэйдэ,
Уор дьыбар уларыйда,
Хатан дьыбар халтарыйда.
Ол кэлин өттүттэн —
Aҕыс иилээх-саҕалаах
Аан ийэ дойдум элгэтин диэки
Аҥаарыччы көрөн турдахха —
Күнүм ойуутун диэкиттэн
Итии сиксиэр тыал
Тыалыран кэлбит эбит.
— Бу хайа кэм эбит? — диэн, өйдөөн
:көрдөхпүнэ —
Уулан устар будулҕаннаах
Муус устар эбэккэйим эбит.
Уон ордуга биэс саҥатыгар тиийэн кэлэн
::өйдөөтөххө —
Көтөр кынаттаах кыыл
Көйгөтө буолбут
Тураах диэн көтөрүм
Сурулаччы дайбаан тиийэн кэлбит эбит;
Күрдьүк хаарым көтөҕүллүбүт,
Сойуо хаарым солбонуйбут,
Кур муус күлгэрийбит,
Үрүйэ уута үөрдүспүт,
Силис уута сиэттиспит,
Taйҕa уута тардыспыт,
Үрэх уута үмүөрүспүт.
Байҕал уута барыласпыт,
Муора уута булкуспут,
Тоҥмут ирбит,
Отут уopҕaлaax модун дьыл уларыйбыт, 
Эргэ дьыл эстибит.
Саҥа дьыл салаллыбыт эбит, дoҕoттoop!
&lt;/poem&gt;

Таатта улууһа, II Игидэй нэһилиэгэ, М. Н. Андросова (Ионова) ырыата. 

В. М. Ионов. Орел по воззрениям якутов. С.-П., 1913 с.

[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:1913]]</text>
      <sha1>eafx0irc8azuruzyv4xnnel1usru6e6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аал уот алгыһа (И.И. Свинобоев тылыттан П.П. Барашков суруйуута)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1415</id>
    <revision>
      <id>6186</id>
      <parentid>6185</parentid>
      <timestamp>2013-03-12T21:56:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>37.29.88.75</ip>
      </contributor>
      <origin>6186</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2831" sha1="i7k5dclfur3gbnvxhafjwh87oyya5fc" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Алаас-сыһыы быһаҕаһын caga 
Aҕыс кырыылаах таала мaҕaн 
Холумтан дьаарбаҥнаах, 
Aҕыс кырыылаах
Аан-солоҕой оһох дурдалаах.
Итии-солоҕой оһох дурдалаах,
Итии кыһа эркиннээх,
Сириэһиннээх итии болгуо саҕа
Тимир дуолан чох сэксэлээх,
Өҕүөмэр маҕан
Өрөкүйэ көтөр
Үрүҥ күл үллүктээх,
Кытыаста туругурар
Кыһыл кыым сардаҥалаах,
Үс курдуулаах маҕан
Далла ураһа caҕa
Най хара буруо түптэлээх,
Coнoҕoc ат хоолдьуктаах баһын саҕа
Алтаннаах болуо хатакка
Кубулуйан иҥмит,
Эскэл тый хара быарын caҕa
Икки кырыылаах эстэриик тааска
Иҥэн кубулуйбут,
Эмньик кулун өрүкүйэр
Көҕүлүн caҕa
Үрүҥ кыaҕa күөдьүйбүт,
Тырым уоту тыыннаабыт,
Күөх уотунан күлүмнүүр,
Кыһыл уотунан тыбыырар,
Кыымнаах кыһыл санаа,
Кырдьаҕас тойон эһэм —
Бырдьа бытык,
Кыырык түһүмэн,
Хатан тэмнэрийэ,
Аан уххан,
Тойон сирэлимэ эһэккээм! 
Этэр тылбын иһит: 
Киһи буолар киэлибин 
Киэҥ көхсүгэр кистээн, 
Саха буолар саргыбын, 
Аан чаҕыл аккыйан, 
Тоҥор-хатар күммэр 
Куруҥ маһынан хонуктуом, 
Үлүйэр ыксыыр күннэрбэр 
Үөл маһынан өйүөлүөм, 
Ааһар-туорар күннэрбэр 
Аһаах маһынан аһылыктыам; 
Ала дьиэрэй абыраннын, 
Ама, дoҕoop, абытай, 
Аал уотум абыраатын! 
Аһаабатарбын даҕаны 
Арҕастарбын сылыттахпына 
Абыраммыт саҕа саныам, 
Аал уотум иччитээ! 
Үс бараа хара күлүккэр 
Үҥэ-сүктэ сүгүрүйэрдии 
Көрдөһөбүн — 
Мин куттаах сүрбүн
Киэҥҥэр кистээ, 
Кыараҕаскар кыбыт, 
Тойон эһэккээм!!!
&lt;/poem&gt;
Мэҥэ-Хаҥалас оройуона, I Мөҥүрүөн нэһилиэгэ, И.И. Свинобоев тылыттан П. П. Барашков суруйбута, 1940 с.
Саха норуотуп айымньыта. Якутскай. 1942, сир. 159—160

[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Сиэр-туом]]
[[Категория:1940]]</text>
      <sha1>i7k5dclfur3gbnvxhafjwh87oyya5fc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыргыска киирэр алгыс (Д.М. Говоров тылыттан Е.И. Говоров суруйуута)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1416</id>
    <revision>
      <id>6191</id>
      <parentid>6190</parentid>
      <timestamp>2013-03-13T03:22:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>37.29.88.219</ip>
      </contributor>
      <origin>6191</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4572" sha1="68bi5uhmk69sjku78ffwlyvrmxzmr33" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;Мэҥиэ дьулурҕа төлкөтө
Соллоҥноох сулумах ох&lt;ref&gt;Соллоҥноох сулумах ох — куйаҕы алдьатар ох.&lt;/ref&gt; дьолуота буолла — 
Дьаҥхалаах түһүлгэ&lt;ref&gt;Дьаҥхалаах туһүлгэ — харах уулаах миэстэ.&lt;/ref&gt; тардылынна. 
Хааннаах дапсы&lt;ref&gt;Хааннаах дапсы - кыргыска киириэх иннинэ ытыы аата&lt;/ref&gt; өрөгөйө, 
Эрбэх далаҕай төлкөтө 
Элиэ чупчурҕан ох&lt;ref&gt;Элиэ чупчурҕан ох-куйаҕы алдьатар элиэ кыыл куорсуннаах ох.&lt;/ref&gt; тэлэйиитэ, 
Хааннаах хайгыа эркээриитэ, 
Алдьархайдаах аартык аһыллыыта буолла.
Чэйиҥ, көрүҥ эрэ, 
Кыларыттар халлаан дайдылаах, 
Кыһыл былыт дугуйдаах&lt;ref&gt;Дугуйдаах — олохтоох.&lt;/ref&gt;
Кыыра хаан тойон, 
Кырдаҕаччы хаан хатын 
Кылааннаах кыыһа буолбут, 
Кыыра Кыстай хатын эдьиий обургу, 
Быыра быһаххын аргыстаһан, 
Чөкөрөөн сүгэҕин дрҕордоһон, 
Кылааннаах батаскын кымньыыланан, 
Өһөхтөөх&lt;ref&gt;Өһөхтөөх — бөлүөх хааннаах.&lt;/ref&gt; үҥүүгүн тайахтанан, 
Кыа хааны үктэллэнэн 
Хара хааны моойторуктанан 
Бөттэх көрөн 
Мичиҥнээн көр!
Соллоҥноох суолгар 
Нохтолоох сүрэҕинэн 
Дьоһуннуур күммүт буолла. 
Алдьархайдаах аартыккар 
Хааннаах хайгыаны 
Эккэйилиир күммүт буолла. 
Өһөх хаанынан 
Үктэллэнэн кулу! 
Өрөгөй талааны 
Үксэтэн кулу! 
Хааннаах ньилбэги 
Ньилбэктээн кулу!.. 
Харый буруй

Харыаһыыны харбат!.. 
Мэккиэ дьылҕа 
Буурҕата буолла!&lt;/poem&gt;

Уус-Алдан оройуона, 2 Өлтөх нэһилиэгэ. Д. М. Говоров тылыттан Е. И. Говоров cуруйуута, 1940 с.
ССРС НА ССФ рукописнай фона.

=== Быһаарыылар ===
&lt;references /&gt;
«Былыр улахан кыргыс икки өттүттэн болдьоҕунан буолар эбит. Болдьохтоох кэмнэригэр уонна сирдэригэр икки өттүттэн тус-туспа мусталлар. Мустан баран бэйэлэрин киһилэриттэн, биирдии куһаҕан киһилэрин өлөрөн, бастыҥ ытааччыга өлбүт киһилэрин сүрэҕин элиэ кыыл куорсуна түүлээх «элиэ чупчурҕан» диэн, куйаҕы алдьатар ox төбөтүгэр анньаллар, хаанынан ох умнаһын үс сиринэн буоҕуралыы сотоллор. Ол курдук «Хааннаах дапсы» бэлэмнииллэр. Онтон ытааччы киһи, ох саатын халлааҥҥа тубус-туруору тутан туран, ыллыыр уонна манных алгыһы алгыыр. Ону кыргыс дьонуттан 7 дуу, 9 дуу киһи батыһан ыллаан иһэллэр. Ыллаан бүтэн баран, өрө ытар. Кыайыахтара буоллаҕына — сүрэҕэ суох, хаана кубарыйан «элиэ чупчурҕан» ох кэлэн түһүлгэ ортотугар тубус-туруору түһүөхтээх. Кыайтарар буоллахтарына, охторо түһүлгэ тас өттүгэр сүрэхтиин-быардыын сытыары кэлэн түһэр. Ох кыайтарыахтарын көрдөрдөҕүнэ, өстөөхтөрүн иннинэн, туора, «хара сиэги» диэн ситиинэн тардыллар. Өстөөхтөр ол сиэгини туораан киирэн сэриилээн барар бэрээдэктэрэ суох эбнт. Онтон «кыайтарааччылар» «даам биэрнн» диэн кэпсэтиини тэрийэллэр».

[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:1940]]</text>
      <sha1>68bi5uhmk69sjku78ffwlyvrmxzmr33</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Андаҕар (С.В. Ястремскай кимтэн суруйбута биллибэт)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1417</id>
    <revision>
      <id>6194</id>
      <parentid>6193</parentid>
      <timestamp>2013-03-13T03:32:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>37.29.88.219</ip>
      </contributor>
      <origin>6194</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2431" sha1="hor444imv98e7fxtuzstu40hd6bikfu" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
:Бу аал уот эһэбит иннигэр, 
Атыыр баһын (эһэ баһын) мииннэн, 
Ас үрдүн кутан олороммун 
Андаҕайан-кыранаҥ эрэбин: 
Хайа да сылааһын көрдөрбөтүн, 
Оттубут уотум убайбатын!

:Аан дойду иччитэ 
Төрөтөр оҕону 
Иитэр сүөһүнү биэрбэтин, 
Сымыйанан эттэхпинэ, 
Төрөтөр оҕобут уйата суох буоллун, 
Иитэр сүөһүбүт күрүөтэ суох буоллун!

:Хара тыа иччитэ 
Баай Барыылаах Тойон 
Үтүө булпуттан матардын! 
Иэйэхсит хотун 
Хайа да дьолу дьоллооботун! 
Үрүҥ Айыы Тойон эһэбит, 
Дьэһэгэй Тойон aҕaбыт, 
Бу сымыйанан эттэхпинэ, 
Айан биэрэр
Оҕотуттан, сүөһүтүттэн матардын!

:Бу эппит тылым сымыйа буоллаҕына, 
Икки көрөр харахпыттан аһардын! 
Икки истэр кулгааҕым бүөлэннин! 
Этэр тылбыттан матардын! 
Икки туттар илиибиттэн ааһыым! 
Икки хаамар атаҕым суох буоллун — 
Хааһахтыы үҥкүрүйэн хаалыым!

:Бары тэҥнээҕим сэтэтэ, 
Бары холооннооҕум хоһуута буолуум! 
Үөлээннээҕим үөҕүүтэ буолуум 
Бу күн сиригэр сылдьымыым! 
Кирдигим туһугар андаҕайабын 
Бу уокка куппут аспыттан аһыыбын.&lt;/poem&gt;

Бу «Андаҕары» аан маҥнай С. В. Ястремскай «Остатки старинных верований у якутов» диэн үлэтигэр бэчээттэппитэ.

«Известия Восточно-Сибирского отдела Русского географического общества» Т. 28. № 4, 1897, стр. 1—44.

Ястремский С. В. Образцы народной литературы якутов. Л., 1929, стр. 213. (хос бэчээттэммитэ).

[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Сиэр-туом]]
[[Категория:1938]]</text>
      <sha1>hor444imv98e7fxtuzstu40hd6bikfu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ыһыах алгыһа (Илья Бугаев, А.С. Порядин суруйуутунан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1418</id>
    <revision>
      <id>6253</id>
      <parentid>6198</parentid>
      <timestamp>2013-04-22T03:53:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6253</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9853" sha1="1zai8t6ekv95sxowl2uuvvwn1rtjvmx" xml:space="preserve">Былыр, биэс уонтан тахса сыллаахха, Мэҥэ улууһун 1 Мэлдьэхси нэһилиэгэр, Илья Бугаев диэн орто хаһаайыстыбалаах оҕонньор баар этэ. Кини бэйэтэ бэрт ырыаһыт, олоҥхоһут, уус тыллаах киһи этэ, онно бэйэтэ ыһыаҕын алҕаабытын истибитим. Ону өйдүүрүм маннык:
&lt;poem&gt;
Aҕыс иилээх-саҕалаах, 
Атааннаах-мөҥүөннээх, 
Айгырыын силик, 
Аҥаат-муҥаат 
Аан ийэ дойду
Айылгылаах аралы далбарыгар, 
Кэскиллээх киэҥ киэлитигэр 
Айыллан үөскээбит 
Арҕаһыттан тэһииннээх 
Аһыныылаах санаалаах 
Айыы дьөһөгөй аймаҕа, 
Орто улуу дойду 
Уруйдаах уорҕатыгар 
Олохсуйан үөскээбит 
Көхсүттэи тэһииннээх 
Көмүскэстээх санаалаах 
Күн өркөн дьонноро, 
Урааҥхай саха удьуордара 
Самаан сайын салаллыыта, 
Үкээр куйаас түһүүтэ, 
Унаар түптэни уһаттыбыт, 
Тоҕойдоох бэлэни туругуртубут,

Туораах кулун туттубут;
Араҕас биэттэн аарахтаатыбыт
Кугас биэттэн хойуулаатыбыт
Кытыт биэттэн кымыстаатыбыт
Саалыр биэттэн саамаллаатыбыт,
Көҕөччөр биэттэн көйүүлээтибит;
Арыы тыа курдук
Араҕас чэчири айгыраттыбыт,
Чөҥөрө чүөмпэ курдук
Дириҥ түһэлгэни тартыбыг,
Тоҕус сиринэн томторҕолоох ойуулаах
Чороон айаҕы чуоҕуттубут,
Сэттэ сиринэн кэрэниистээх ойуулаах
Кэриэн айаҕы кэккэлэттибит,
Бычыгыныар ойуулаах
Бырадаак иһиттэри бычыгыраттыбыт,
Бачыгырас ойуулаах
Матаарчах иһиттэри бааралаатыбыт,
Симэхтээх дьэрэкээннээх
Сири иһиттэри сириэдиттибит,
Таҥалайдаах ойуулаах
Далбар чабычаҕы таттыбыт,
Сиэл бэлэхтээх
Ибир хамыйаҕынан ыһарга
Ыралаах ыһыаҕы тэрийдибит,
Төлкөлөөх түһэлгэни туруордубут!
Тордохтоох дьиэҕэ киирбэтэх,
Тобурахтаах аһы аһаабатах,
Бииллээҕи кытта билсибэтэх,
Оноолооҕу кытта орооспотох
Сыыһаҕа сылдьыбатах,
Сымыйаны саҥарбатах
Toҕyc уолан дьонунан
Былыттаах халлааҥҥа быкпатах,
Халлаан таҥаратын харахтаабатах
Аҕыс кыыс дьахталларынан —
Тоҕус чороон айаҕынан,
Аҕыс кэриэн айаҕынан
Аһаҕас айахтаах амсайбатах
Ардахтаах ас үрдүн
Дьоһуннаан тосхойор күммүт буолла,
Албан-далбан ааккытыгар
Айах тутар күммүт буолла,
Уо-чуо сураххытыгар
Чороон тосхойор күммүт буолла,
Аал уотунан айахтаан
Аһатан эрэбит,
Күөх уотунан күөмэйдээн
Күндүлээн эрэбит!
Эллэй Боотур эһэбит оҕонньор
Кэскиллээбит кэриэһэ,
Оҥкулаабыт суола
Кэнники да үөскүүр кэнчээри ыччаттар 
Кэскиллэрэ буолуохтун, 
Хойут төрүүр ороһу оҕолор
Тускулара буолуохтун, 
Уруй-айхал буолуохтун!

Ол кэнниттэн, атаҕар туран тус илин диэки хайыһан эрэн алгыыр. 

Үс халлаан 
Үрдүгэр үктэллээх, 
Оройугар олохтоох, 
Улаан кулун оҥооччулаах, 
Күрэҥ кулун күлүмэннээх, 
Көҕөччөр кулун күүгэстээх, 
Кугас кулун кумаардаах, 
Саалыр кулун сахсырҕалаах, 
Чараас чабырҕайдаах, 
Даллыгыр кулгаахтаах, 
Үөрбэ көҕүллээх, 
Мүөрүүн түүлээх, 
Нэлим сиэллээх, 
Намылхай кутуруктаах, 
Нанаҕар түөстээх; 
Лаппаҕар самыылаах, 
Таҥара бэчээттээх, 
Түөрт атахтаах 
Түөрэм туйахтааҕы 
Төлкөлөөн биэрэр 
Күрүө Дьөһөгөй тойон 
Үрдүк ааккын ааттаатыбыт, 
Дьоһун сураххын дьохсоттубут, 
Чороон aйаҕы тосхойдубут 
Ардахтаах ас үрдүн анаатыбыт, 
Аал уотунан аһаттыбыт 
Күөх уотунан күндүлээтибит! 

Бастыҥ чороону ылан, бэйэтин диэки иҥнэри тутан илиитин иһинэн үс төгүл уокка кутан биэрэр.

Ол анараа өттүгэр 
Сэттэ халлаан 
Кирбиитигэр дьиэлээх, 
Aҕыс халлаан 
Арҕаһыгар алаһалаах, 
Ньууругар дойдулаах, 
Уруйдаах олохтоох, 
Айхаллаах дьаарбаҥнаах, 
Оройугар толкуйдаах, 
Уһугар атахтаах, 
Уордаах уол оҕону, 
Кыыдааннаах кыыс оҕону 
Салгын кутун салайан биэрэр, 
Ийэ кутун иҥэрэн биэрэр, 
Дьоллоох олоҕун тускулаан биэрэр 
Уһун үйэтин оҥкулаан биэрэр 
Айыы Тойон! 
Имэҥнээх тэллэхтээх, 
Дьалыҥнаах суорҕаннаах 
Дэлбэй Иэйэхсит хотун! 
Үрдүк ааккытын ааттаатыбыт, 
Суон-бигэ сураххытын сохсоттубут, 
Айахтаах амсайбатах
Ардахтаах ас үрдүн
Анаан аһатабыт, 
Сиэллээх көйөлгөнү көтөхтүбүт, 
Чороон айаҕы тосхойдубут!

Эмиэ чороонуттан иҥнэрэн, илиитин иһинэн, үс төгүл кутан биэрэр. Уонна сайыҥҥы күн тахсыытын диэки хайыһар.

Хоноҕор муостааҕы
Кутун-сүрүн холбоон биэрэр,
Аһаҕас туйахтааҕы
Анаан айан биэрэр,
Арыы быйаҥ ааттыктаах,
Араҕас илгэ алаһалаах,
Иэдьэгэй бадарааннаах,
Сөҥ сүөгэй сүдүрүүннээх,
Уйгу быйаҥ олохтоох,
Кэтит кэһии кэскиллээх
Буойа Быһыттаах Боһол тойон!
Ол анараа өттүгэр
Үргүүк сүөһүлээх Үрүҥ Күөкэс;
Ол анараа өттүгэр
Ала сүөһүлээх Анды Кунай;
Ол анараа өттүгэр
Эриэн сүөһүлээх Эбириэччин Баай;
Ол анараа өттүгэр
Саадьаҕай сүөһүлээх Саймарыын Баай;
Ол анараа өттүгэр
Кугас сүөһүлээх Хомпоруун Хотой;
Ол анараа өттүгэр
Күрдьүгэс сүөһүлээх Күрүө Баай;
Ол анараа өттүгэр
Дойду иччитэ Толоон Баай!
Антах көрөн күлүм аллайыҥ
Бэттэх көрөн мичик аллайыҥ!
Айахтаах амсайбатах
Ардахтаах ас үрдүн
Айах туттубут,
Тоҕус томторҕолоох
Чороон айаҕы тосхойдубут!
Албан ааккытын ааттаатыбыт,
Дьоһун сураххытын дьохсоттубут,
Аал уотунан аһаттыбыт
Күөх уотунан күндүлээтибит!
&lt;/poem&gt;
Чороонноох кымыһыттан эмиэ, илиитин иһинэн иҥнэри тутан, уотугар кутан биэрэр.

Ити кэнниттэн алгыыр киһи сиэллээх ибиир хамыйаҕы ылар. Онно били таҥалайдаах далбар чабычахха толору кутуллан, тардыллан турар арыылаах кымыһыттан баһан ылан, тутан туран, аан дойду иччитин алҕаан баран сиэллээх чэчиргэ ыһан биэрэр. Онтон сүргэ далай иччитин алҕаан ыһар. Xapа тыа иччитин алҕаан ыһар. Мандаардаах мас иччитэ диэн алҕаан ыһар. Ойуулаах от иччитэ диэн алҕаан ыһар. Ол курдук ыһарынан ыһыах диэн аатырар.

А. С. Порядин суруйуутунан, 1944 с.
НА СО ССФ Архыыба, ф. 5, oп. 3, № 590.
Бу алгыһы Г. У. Эргис нууччалыы тылбаастаан, хос быһааран таһаарбыта.
Сборник статей и материалов по этнографии народов Якутии. Вып. II. Якутск, 1961, стр. 65—76. &lt;/poem&gt;

[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Сиэр-туом]]
[[Категория:1944]]</text>
      <sha1>1zai8t6ekv95sxowl2uuvvwn1rtjvmx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>*** ИЙЭКЭЭ, КЭҺИИ ЫЫППЫТ ДЬЭДЬЭҤҤЭР (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1419</id>
    <revision>
      <id>6200</id>
      <timestamp>2013-03-14T02:19:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marinnx</username>
        <id>595</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Ийэкээ, кэhии ыыппыт дьэдьэңңэр Көрөбүн көлөhүн таммаҕын, Саныы биэ…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6200</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="214" sha1="okv44dn7fjf5i34w0sert7l8i4n3wg2" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Ийэкээ, кэhии ыыппыт дьэдьэңңэр
Көрөбүн көлөhүн таммаҕын,
Саныы биэрэбин бакыгыр
Тарбахтаргын, бэйэҕин. 
1980 с.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>okv44dn7fjf5i34w0sert7l8i4n3wg2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>*** КӨРБYТYМ ДЭГДЭЙЭ СЫРДААММЫН(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1420</id>
    <revision>
      <id>6210</id>
      <parentid>6202</parentid>
      <timestamp>2013-03-14T02:34:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <origin>6210</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1014" sha1="mr03w8fxrqpc682esx831kg3sulttct" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Көрбүтүм дэгдэйэ сырдааммын,
Кэрэ кыыс, күлүмнэс мичээргин,
Соҕотох дьолунан туойаммын,
Сүүстэн биир мөссүөнү арааран.

Күйгүөр дьон айдаана-маргыара
Миэхэ туспатык иhиллэрэ,
Биир түгэн иhигэр дьиктитэ, –
Харахпар дьол уота күлэрэ…

Түлүк түүн, хараңа бүрүйэн,
Хонуктар, сыллар да бардылар,
Санааны санаалар солбуйан
Харастаан, мичийэн аастылар.

Өрүкүппэт мичээриң
Күдэрик туманныы тунал ый
Өлбөөркөй күлүмүн саната,
Көстөр курдук холус санаабар.

Умайыы ааhан, төлөн сүтэн,
Буруо курдат ити мичээриң,
Арааhа, тиhэх уота көстөөтүн
Сүттэҕэ буолуо…
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>mr03w8fxrqpc682esx831kg3sulttct</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>***ОСКУОЛАН YБYЛYӨЙYН(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1421</id>
    <revision>
      <id>6204</id>
      <timestamp>2013-03-14T02:29:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;POEM&gt; Оскуолаҥ үбүлүөйүн  Кэлэн ылыс диэтилэр, Ааспыт кэм ахтылҕанын Баа…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6204</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="668" sha1="l70yt0mpaa7fb7kqvmmcvnfpqx7tnxd" xml:space="preserve">&lt;POEM&gt;
Оскуолаҥ үбүлүөйүн 
Кэлэн ылыс диэтилэр,
Ааспыт кэм ахтылҕанын
Бааһын хаҕылаан кээстилэр.

Саас ылан истэҕинэ
Ордук күндү буолууhу.
Оҕо саас дьоллоох түгэнэ,
Ойон ааспыт күлүмэ.
Бу дойду оскуолата
Биhик буолан ииппитэ,
Кыракыйкаан бэйэбэр
Дьоhун кынаты биэрбитэ.

Үөрэх — кынакка уйдаран
Инним диэки көтөбүн.
Испэр махтана саныыбын
Тирэх буолбут оскуолабар.
&lt;/POEM&gt;</text>
      <sha1>l70yt0mpaa7fb7kqvmmcvnfpqx7tnxd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>***CАНААБАР КӨРСYӨХПYН БАҔАРАБЫН(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1422</id>
    <revision>
      <id>6234</id>
      <parentid>6209</parentid>
      <timestamp>2013-03-14T03:26:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marinnx</username>
        <id>595</id>
      </contributor>
      <origin>6234</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="609" sha1="5cd4tvjbhdmq1oxdblostkrsw8frrgc" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Санаабар көрсүөхпүн баҕарабын
Оҕо сааспын бу төрүт сирбэр
Түү мээчик тутуурдаах
Бүтүннүү төгүрүк уолчааны.
Көрсүөхпүн, көрүөхпүн баҕарабын 
Кэрэттэн дьиктитик үөрэр
Ураты арылхай хараҕын,
Уйаҕас, аһаҕас дууһатын.

То5о эрэ ба5аран кэлэбин
О5о сааhым ыырынан сылдьыахпын,
Кыраттан даҕаны мичийэр
Кырачаан бэйэбин көрсүөхпүн.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>5cd4tvjbhdmq1oxdblostkrsw8frrgc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>*** ЫРААХХЫН, ОО, ЫРААХХЫН СЭГЭЭР(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1423</id>
    <revision>
      <id>6206</id>
      <timestamp>2013-03-14T02:31:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;POEM&gt; Ырааххын, оо, ырааххын, сэгээр, Субу баар да буолларгын ырааххын, Ис…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6206</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="971" sha1="ax9gkpysfovk3cozqpyugigg6jm8faf" xml:space="preserve">&lt;POEM&gt;
Ырааххын, оо, ырааххын, сэгээр,
Субу баар да буолларгын ырааххын,
Истэбин тартаран тураммын
Минньигэс эн саңан дорҕоонун.

Ырааххын даҕаны, көмүhуөм,
Биир тылы өйдөөбөт буолаңңын,
Эн тэйэн кынтайа хаамаҕын,
Тэhииргии соңуйа көрөңңүн.

Көрөңңүн сүөргүлүүр курдук
Уйан санаа суох, ол онно
Элэккэй тыллары тумнан
Тугу мин атыны туойдум.

Судургу, көнө сүрэххэ,
Оҕотук ыраас дууhаҕа
Куhаҕан санаа хоммотор,
Атын өйдөбүл иңмэтэр.

Эппиппин толуйан ылар
Ханнык тыл үтүөтүн булабын,
Эн дууhаң мичээрэн ылар,
Ханнык тыл кэрэтин этэбин?..
&lt;/POEM&gt;</text>
      <sha1>ax9gkpysfovk3cozqpyugigg6jm8faf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>***YYТ-ТУНАЛ ТYҺЭРИН(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1424</id>
    <revision>
      <id>6207</id>
      <timestamp>2013-03-14T02:31:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Yүт-тунал түһэрин, Оҕо имэ тэтэрэ кыыһарын, Барытын биирдик өйдүүбү…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6207</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="544" sha1="oj7maez7ootpxvi6ulxpbu2ktfuft9k" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Yүт-тунал түһэрин,
Оҕо имэ тэтэрэ кыыһарын,
Барытын биирдик өйдүүбүн,
Сарсыңңыны түстүүбүн.
 
Кырдьаҕас истиҥ мичээрин,
Алгыс кутуллар дорҕоонун
Барытын биирдик өйдүүбүн,
Сарсыҥҥыны түстүүбүн.

Төрүт тыл өлбөт өрөгөйүн,
Дьонум-сэргэм эрэлин,
Барытын биирдик өйдүүбүн,
Сарсыҥҥыны түстүүбүн.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>oj7maez7ootpxvi6ulxpbu2ktfuft9k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>***Онон-манан эрийэ-буруйа(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1425</id>
    <revision>
      <id>6208</id>
      <timestamp>2013-03-14T02:33:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;POEM&gt; Онон-манан эрийэ-буруйа Суолам үрэҕэ устар. Кини кэрэ айлыҕата Мин …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6208</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="691" sha1="ryjv6qff8jnoz4jd97cvanb5qwyjg6s" xml:space="preserve">&lt;POEM&gt;
Онон-манан эрийэ-буруйа
Суолам үрэҕэ устар.
Кини кэрэ айлыҕата
Мин иннибэр арыллар.
Халы² систэри быhыталаан,
Сыhыылары, толооннору туораталаан
Суолам үрэҕэ устар,
Улуу Ленаҕа түhэр.
Yрэҕим икки өртүнэн
Нарын хаты²чааннар,
Yгүс үөмэх үөттэр,
Ли²кинэс үөмэх масс
Арыаллыы кэккэлииллэр.
Саас үрэҕим кытыыта
Нарын сибэкки ойууланар,
Чээлэй күөх көбүөрүнэн
Тэниччи тэлгэнэр.
&lt;/POEM&gt;</text>
      <sha1>ryjv6qff8jnoz4jd97cvanb5qwyjg6s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>***ХОМОЛТО ДУУҺАБАР ХАЛЫЙАР(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1426</id>
    <revision>
      <id>6211</id>
      <timestamp>2013-03-14T02:35:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Хомолто дууhабар халыйар, Эппинэн-хааммынан тарҕанар, Хаhан да ohуо …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6211</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="640" sha1="0tlr3d48jsaog83afshdx2uwtrx12kh" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Хомолто дууhабар халыйар,
Эппинэн-хааммынан тарҕанар,
Хаhан да ohуо суох баас буолан,
Эрэйдээх сүрэхпин нүөлүтэр.

Саргы-дьаалы ортотугар мин
Санаам дьалбаа да эбит, олохпор
Соҕотох буолар ыар тыынын
Саңа биллим бу нүhэр чааспар.

Кимим кэлэн миэхэ билигин
Курус ыар санаабын үллэстиэй,
Эрэл уоттаах сырдык аартыгын
Этэн биэрэн онуоха сирдиэй?..
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>0tlr3d48jsaog83afshdx2uwtrx12kh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>***АХТЫЛҔАН УОННА ЭРЭЙ(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1427</id>
    <revision>
      <id>6212</id>
      <timestamp>2013-03-14T02:36:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;POEM&gt; Ахтылҕан уонна эрэй – Итилэр баар эбиттэр Олоххо ыар сүгэhэрдэр &lt;/POEM&gt;' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6212</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="132" sha1="5syg0dql7ou0k89taphu5mgvn5tcgpd" xml:space="preserve">&lt;POEM&gt;
Ахтылҕан уонна эрэй –
Итилэр баар эбиттэр
Олоххо ыар сүгэhэрдэр
&lt;/POEM&gt;</text>
      <sha1>5syg0dql7ou0k89taphu5mgvn5tcgpd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>***Ырыа араастаах(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1428</id>
    <revision>
      <id>6213</id>
      <timestamp>2013-03-14T02:37:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Ырыа араастаах – Көрдөөх, үөрүүлээх, Истиң тыллардаах, Санаарҕабы…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6213</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="415" sha1="cxlwymd2d81hbo886x90au1ioe1fvbg" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Ырыа араастаах –
Көрдөөх, үөрүүлээх,
Истиң тыллардаах,
Санаарҕабыллаах.

Ырыаҕа – дууhа баар,
Ырыаҕа – олох баар.
Ырыаны ыллыыбыт,
Ырыанан ытыыбыт.

Олох баар – ырыа баар.
Ырыаттан ырыаны,
Олохтон олоҕу
Yйэбит салҕаа дуу!
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>cxlwymd2d81hbo886x90au1ioe1fvbg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>***КYҺYҤҤY КYН КӨРӨН(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1429</id>
    <revision>
      <id>6214</id>
      <timestamp>2013-03-14T02:38:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Күhүңңү күн көрөн Күндэлэс халлааны мичээрдэ үөрдэр. Былыт уорҕаты…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6214</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="475" sha1="enyut1h1ksp7fm9rxdyugevx2h2radj" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Күhүңңү күн көрөн
Күндэлэс халлааны мичээрдэ үөрдэр.
Былыт уорҕатынан быаны тарпыттыы
Быдан дойдуга кубалар бараллар.
Сэндэңэ тыаларга чох хара улардар
Уулаах отоңңңо тоңхойо үңэллэр.
Кый ыраас булт саата сатарыыр,
Аата суох мас үрэх
Өмүрэн хатылыыр.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>enyut1h1ksp7fm9rxdyugevx2h2radj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>***НYӨЙЭ ТЭБЭР СYРЭҔИМ(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1430</id>
    <revision>
      <id>6216</id>
      <timestamp>2013-03-14T02:41:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;POEM&gt; Нүөйэ тэбэр сүрэҕим Түөһүм иһигэр, Кыра, дьоллоох хоспор биир бэйэ…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6216</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="483" sha1="f5yzlimietdma6qc5c3lbmrhw3v23hn" xml:space="preserve">&lt;POEM&gt;
Нүөйэ тэбэр сүрэҕим
Түөһүм иһигэр,
Кыра, дьоллоох хоспор биир бэйэм 
Миэстэ булбатым.
Ханнааҕыный, сэгэриэм,
Саныыгыан, мигин?
Са²абар эппиэт суох,
Тулабар им-ньим.

Суох… ыарахан да эбит…
Сүтэрсии му²а…
Сүрэҕим – дууһам, бүтүн бэйэм
Нүөйбэхтиир курдукпун
&lt;/POEM&gt;</text>
      <sha1>f5yzlimietdma6qc5c3lbmrhw3v23hn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>*** Эйигинэ суох олох отой(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1431</id>
    <revision>
      <id>6217</id>
      <timestamp>2013-03-14T02:41:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Эйиигинэ суох олох отой Олоҕу олох диэҕим суох. Эн эрэ, эн миэхэҕэ, Y…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6217</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="560" sha1="ghl6y7013nqld1q1ti2jhhx2mo8ttx8" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Эйиигинэ суох олох отой
Олоҕу олох диэҕим суох.
Эн эрэ, эн миэхэҕэ,
Yрүң күнүм чаҕыла эбиккин.

Эйиэхэ, эйиэхэ эрэ анаан
Бу хоhоон тылларын талабын,
Ис дууhам иэйэр тылларынан,
Таптал таңаратын симиибин.

Эйигинэн эрэ биллим дии
Сирим, олоҕум кэрэкэтин,
Ыра сырдыгар тардыhыыны,
Таптал эрэйин - өрөгөйүн.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>ghl6y7013nqld1q1ti2jhhx2mo8ttx8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>***ЭН МИН ДИЭКИ ИСТИҤНИК КӨРДӨХХYНЭ(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1432</id>
    <revision>
      <id>6218</id>
      <timestamp>2013-03-14T02:41:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Эн мин диэки истиңник көрдөххүнэ, Yрүң күнүм күлэ сатыылыыр, Хомойо…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6218</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="486" sha1="ee73uazs5wfcb687jktbd1idrkaoygg" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Эн мин диэки истиңник көрдөххүнэ,
Yрүң күнүм күлэ сатыылыыр,
Хомойон, хоргутан киэр астаххына, 
Муңнаах-сордоох мин буолабын.

Соҕотохсуйабын дьон ортотугар
Мичээргин, сылаас сыhыаңңын суохтааммын,
Нүөйэр сүрэҕим таайар тэбиитигэр,
Биллэр ахтылҕан ытылҕана.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>ee73uazs5wfcb687jktbd1idrkaoygg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>*** О5отук сааспыттан ыла(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1433</id>
    <revision>
      <id>6224</id>
      <parentid>6220</parentid>
      <timestamp>2013-03-14T02:46:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <origin>6224</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1061" sha1="sftlhvzhmr7iap35179n69tj7nafdv4" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Оҕотук сааспыттан ыла 
Мин баҕара санаабытым:
Учуутал буолан, сайдан,
Саңа дьону үөрэттэрбин, 
Кэлэр көлүөнэ туһугар 
Дууһабын, өйбүн биэрдэрбин,
Чэчирии сайдарын иннигэр
Сүрэхпин анаатарбын – диэн.
Учуутал…
Хайдах эрэ салла, 
Ардыгар киэн тутта 
Истэбин ити тылы.
Салла истэбин мин 
Учуутал диэн улуу тылга 
Дьиң эрэллээх буолуом дуо
Үгүс сыралаах үлэни,
Тэңнэммэт дьоннорго.
Сырдык ыра санааны 
Бэйэбэр иңэриниэм дуо?!
Киэн тутта истэбин 
Ити кэрэ тылы 
Үүнэр киһи туһугар 
Олохпун аныырбыттан.
Баҕа санаам миэнэ 
Олус үрдүк, ыраас.
Баhа-атаҕа биллибэт 
Киэң халлаан кэриэтэ.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>sftlhvzhmr7iap35179n69tj7nafdv4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>*** Түөhүм иhигэр билигин(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1434</id>
    <revision>
      <id>6223</id>
      <parentid>6221</parentid>
      <timestamp>2013-03-14T02:46:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <origin>6223</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="712" sha1="1pxyvyyyjfu9gersg2qgwotcigw6sof" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Түөһүм иhигэр билигин
Тологуруу мөхсөр сүрэх,
Күнү-түүнү билбэккэ
Битийэр, тиңиргэччи тэбэр.

Оо, сүрэҕим, мин сүрэҕим,
Хаhан да тохтообокко
Бүл-бүл тэбэ сырыт.
Нуурайан бүтэн хаалыма.

Эйигин кытары мин 
Барыны бары көрүөҕүм,
Кэрэни, дьиктини булуоҕум.
Эн эрэ тохтоомо,
Бүллүгүрүү тэбэ сүтүмэ.

Эйигин кытары үллэстиэм
ҮтүмэҤ үгүс үөрүүнү.
Ол кэмнэргэ, сүрэҕим,
Күүскэ битийэ тэбиэҕин!
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>1pxyvyyyjfu9gersg2qgwotcigw6sof</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>*** Хаhан эрэ география уруогар(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1435</id>
    <revision>
      <id>6222</id>
      <timestamp>2013-03-14T02:45:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;POEM&gt;  Хаһан эрэ география уруогар Үөрэппитим эйигин, Таптыыр учууталым …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6222</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2113" sha1="h9vqzudcq4qc275aedppqfyoi92xmga" xml:space="preserve">&lt;POEM&gt;

Хаһан эрэ география уруогар
Үөрэппитим эйигин,
Таптыыр учууталым кэпсээнин
Кэрэхсии истэн олорбутум
Оччолорго өйдүөм дуо
Бу манна кэлэн олоруом,
Тумул арыы тымныы салгынын
Эҕирийэ тыыныам диэн.
Улуу байҕал э²эрин тыыра
Күн уотуттан килэрийбит
Хаардаах тымныы вулканнары
Кү²²э көөчүктэтэ
Тэнийэн сыта5ын,
Камчатка сирэ.
Сайынын самыыр сэллээбэккэ түһэр,
Күлүмүрдэс күлэр күн
Хаhан эмэ көстөөт
Былыт быыhыгар киирэр,
Эмиэ сүтэн хаалар.
Кыhынын силлиэ, буурҕа
Кыhыыра, кускуйа улуйар
Сыырастаах курас тыал
Саба биэрэр сирэйгэ.
Ол да буоллар санаама
Оннук тыйыс дойду диэн.
Манна эмиэ буолаачы
Син материкка кэриэтэ,
Умнуллубат бэлиэ күннэр,
Нуурал дьикти киэhэлэр.
Оннук кэм²э, сэгээр,
Камчатка сирин, айылҕатын
Сөҕө махтайа эн көрүөҤ,
Долгуйа-иэйэ одуулаhыа².
***  ***  ***
Түөһүм иhигэр билигин
Тологуруу мөхсөр сүрэх,
Күнү-түүнү билбэккэ
Битийэр, ти²иргэччи тэбэр.

Оо, сүрэҕим, мин сүрэҕим,
Хаhан да тохтообокко
Бүл-бүл тэбэ сырыт.
Нуурайан бүтэн хаалыма.

Эйигин кытары мин 
Барыны бары көрүөҕүм,
Кэрэни, дьиктини булуоҕум.
Эн эрэ тохтоомо,
Бүллүгүрүү тэбэ сүтүмэ.

Эйигин кытары үллэстиэм
ҮтүмэҤ үгүс үөрүүнү.
Ол кэмнэргэ, сүрэҕим,
Күүскэ битийэ тэбиэҕин!
&lt;/POEM&gt;</text>
      <sha1>h9vqzudcq4qc275aedppqfyoi92xmga</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>*** Сахам сирэ, ахтабын эйигин(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1436</id>
    <revision>
      <id>6226</id>
      <timestamp>2013-03-14T02:47:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;POEM&gt; Сахам сирэ, ахтабын эйигин Сайы²²ы үүт-тураан Сырылас куйаастаах к…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6226</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="612" sha1="9iaoeu69qo0mscmsnu3j2olojihkm73" xml:space="preserve">&lt;POEM&gt;
Сахам сирэ, ахтабын эйигин
Сайы²²ы үүт-тураан
Сырылас куйаастаах күннэргин.
Кыhынын түптэлэс тымныылаах
Аам-дьаам туман тыыннаах
ЫйдаҤалаах түүннэргин.
Ибир-сабыр ардахтаах
Күhү²²ү им-балай хара²а
Нуhара² силбик түүннэргин.
Сааскы сибиэhэй сөрүүн салгыннаах
Күлүмүрдүү-күлүмнүү мичээрэр күннээх
Күөрэгэй ырыалаах күннэргин
&lt;/POEM&gt;</text>
      <sha1>9iaoeu69qo0mscmsnu3j2olojihkm73</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>*** Биир мүнүүтэ(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1437</id>
    <revision>
      <id>6227</id>
      <timestamp>2013-03-14T02:48:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Биир мүнүүтэ – Күндү даҕаны бириэмэ. Мүнүүтэ иhигэр Күн сирин кэрэ…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6227</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="855" sha1="5cm4ofp1cypv52fpxmdup6m9vdxojel" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Биир мүнүүтэ –
Күндү даҕаны бириэмэ.
Мүнүүтэ иhигэр
Күн сирин кэрэтин,
Күөгэл-нусхал айылҕатын,
Дьүрүһүйэр музыкатын 
Киһи кэрэхсии, сөҕө 
Истэр, көрөр, манньыйар.
Мүнүүтэ иhигэр 
Таптал тыла этиллэр 
Сүрэххэ үйэ тухары 
Оспот бааһы хааллара.
Мүнүүтэ иhигэр 
Киһи үүнэр олоҕор 
Биир чиң хардыыны
Киэңник үктээн уурар.
Билиитэ, өйдүүр өйө
Өссө кэңиир, киһи сайдар.
Олоххо, доҕоччуок,
Оо, үгүс ээ итинник 
Олус күндү бириэмэ.
Дьоллоох биир мүнүүтэни
Харыстаа эн өрүү…
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>5cm4ofp1cypv52fpxmdup6m9vdxojel</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>*** Саллаакка өрүү чугас(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1438</id>
    <revision>
      <id>6228</id>
      <timestamp>2013-03-14T02:49:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Саллаакка өрүү чугас Саныыр-ахтар дойдута, Атааран далбаатыы хаал…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6228</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="829" sha1="iew3lusqp2j29cmioqanz7734exaqma" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Саллаакка өрүү чугас
Саныыр-ахтар дойдута,
Атааран далбаатыы хаалбыт
Амарах төрөппүт ийэтэ.
		Куруук чугас киниэхэҕэ
		Нүөлүйэн ахтарын биллэрэр
Ти²ийэ тэбэр сүрэҕэр
Таптыыр кыыhа, сэгэрэ.
Күнтэн күн субуллар,
Биллибэккэ устар
Күүтүүлээх ол кэм
Чугаhaaтар чугаhыыр.
Арахсыаҕа кини сотору
Күргүөмнээх бу кэргэнтэн,
		Араңаччылыыр атаhыттан,
Автомат диэн доҕоруттан…
Ахтыаҕа, саныаҕа
Ыраах сылдьан кинини
Ол ааспыт күннэрин,
Умнуллубат түгэннэрин.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>iew3lusqp2j29cmioqanz7734exaqma</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>*** Ыраах хаалбыт, ыра санаалаах(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1439</id>
    <revision>
      <id>6229</id>
      <timestamp>2013-03-14T02:49:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.57.186</ip>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Ыраах хаалбыт, ыра санаалаах  Күн сирин көрдөрбүт  Көмүс киһим, күн…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6229</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1243" sha1="oux7n3kys4ep6mqf9xy972o37r9vt17" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Ыраах хаалбыт, ыра санаалаах 
Күн сирин көрдөрбүт 
Көмүс киһим, күндү ийэм,
Күн аайы быдан дойдуга 
Быралгы сылдьар 
Оччугуй уолгун санаан 
Бүтэйдии ахтан сылайары²
Санньыйары² буолуо. 
Билэбин эн өрүү
Мин туспунан дьо²²о 
Долгуйа кэпсиигин, 
Сүрэҕин баҕатын, 
Сылайбат тапталгын,
Этэ²²ин кэ²иигин,
Ийэккэм, эрэйдээх.
Дьэ кырдьык, чанчыгын саҕата 
Ма²хайан эрдэҕэ.
Тугу өссө этиэмий, 
Ханнык албаһы туттаммын
Эдэргэр эргитиэмий?...
Миигин киhи о²орду²,
Ньээ²кэлии эн иитти²
Эн иннигэр, ийэкээм,
Төлөммөтөх иэстээхпин.
Миигин дьо²²о таhaapкар
Махтал тылын булбаппын.
Эн тускар мин аны
Туохпун да кэрэйбэппин,
Хаалбыт олоҕу² сылларыгар
Эйигин дьоллуур туhyгар
Эдэр күүспүн аныаҕым
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>oux7n3kys4ep6mqf9xy972o37r9vt17</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>*** Ийэкээ, кэhии ыыппыт дьэдьэңңэр (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1440</id>
    <revision>
      <id>6230</id>
      <timestamp>2013-03-14T03:09:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marinnx</username>
        <id>595</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Ийэкээ, кэhии ыыппыт дьэдьэңңэр Көрөбүн көлөhүн таммаҕын, Саныы биэ…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6230</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="214" sha1="okv44dn7fjf5i34w0sert7l8i4n3wg2" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Ийэкээ, кэhии ыыппыт дьэдьэңңэр
Көрөбүн көлөhүн таммаҕын,
Саныы биэрэбин бакыгыр
Тарбахтаргын, бэйэҕин. 
1980 с.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>okv44dn7fjf5i34w0sert7l8i4n3wg2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>*** Ахтабын...(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1441</id>
    <revision>
      <id>6231</id>
      <timestamp>2013-03-14T03:21:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marinnx</username>
        <id>595</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Ахтабын… Киэң үрүйэ долгуйа устарын, Сыдьаайа көрөр күн уотугар К…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6231</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="794" sha1="k25m2hxqo4q961rdqebbz2rco25d062" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Ахтабын…
Киэң үрүйэ долгуйа устарын,
Сыдьаайа көрөр күн уотугар
Күлүмнүү-дьиримнии оонньуурун.

Ахтабын…
Түптэ күөх буруота
Yрдүккэ унааран тахсарын,
Кус үөрэ күөлгэ түhэрин,
Куhуруу эргийэ көтөрүн.

Ахтабын…
Бороң куобах оҕото
Ойуурга мэнээктии сүүрэрин,
Көтөҕөтө түспүт тииттэр быыстарынан
Элэңнээн ааhарын…

Ахтабын…
Массыына барахсан
Уһун айантан сылайбыттыыы,
Тымныыттан бөтө бэрдэрбиттии
Бирилии-барылыы тыаhыырын.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>k25m2hxqo4q961rdqebbz2rco25d062</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>*** Куп-кугас баттахтаах (Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1442</id>
    <revision>
      <id>6233</id>
      <parentid>6232</parentid>
      <timestamp>2013-03-14T03:25:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marinnx</username>
        <id>595</id>
      </contributor>
      <origin>6233</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="775" sha1="tnex42xsvrh2n9qyyevve5mmabl9554" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Куп-кугас баттахтаах, 
Халлаан күөҕэ харахтаах,
Күлэр-үөрэр мичилийэр
Нуучча кыыһын көрүстүм.
:Көрсөөт мин долгуйдум
:Кистээн үөһэ тынным
:Нарын илиитин тутаммын
:Элбэҕи этиэхпин баҕардым.
Килбигийэ мин өр 
Кинини одууластым,
Кэрэтигэр тартаран
Харахпын араарбатым.
:Уһун кыламан быыһыгар
:Саспыт күөх харахтар
:Мин диэки көрөөт
:Мичиңнии сахтылар…
Киhиэхэ ардыгар
Кыра да наада,
Күндү ити көрүү
Кынаттаата дууhабын.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>tnex42xsvrh2n9qyyevve5mmabl9554</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>*** Хойуу оттор быыстарыгар(Алексей Суола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1443</id>
    <revision>
      <id>6235</id>
      <timestamp>2013-03-14T03:28:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marinnx</username>
        <id>595</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; Хойуу оттор быыстарыгар Уолбут сүлбэ арыытын Yкэр отун охсобут Yлү…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6235</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="687" sha1="syq2ctjjocbwu7u16xdmvtey0f7kzo4" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Хойуу оттор быыстарыгар
Уолбут сүлбэ арыытын
Yкэр отун охсобут
Yлүмнэhэн үлэлиибит.

Күүстээх үлэттэн сылайан
Сынньанан отууга тахсабыт,
Күөх окко таалалаан
Көрдөөх кэпсээни истэбит.

Yчүгэйиэн, бу кэм²э
Бииргэ сылдьан үлэлиир,
Эн-мин дэhэ кэпсэтэ
Yгүhү саныыр, ыллыыр

Кэрэкэтиэн, олох олорор,
Эдэр уоҕунан оргуйар,
Бэйэни дьоллоохтук сананар,
Көй салгыны толору тыынар
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>syq2ctjjocbwu7u16xdmvtey0f7kzo4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:MJ94/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1445</id>
    <revision>
      <id>6242</id>
      <timestamp>2013-03-24T16:42:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by MJ94]])</comment>
      <origin>6242</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="110" sha1="h49gs4mgd3t5c9wyrikjug5zvkpn7kv" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MJ94/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>h49gs4mgd3t5c9wyrikjug5zvkpn7kv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Vacation9/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1446</id>
    <revision>
      <id>6243</id>
      <timestamp>2013-03-24T17:48:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Vacation9]])</comment>
      <origin>6243</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="115" sha1="d2r5k2culovici3hq4kxyskbldp19jp" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Vacation9/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>d2r5k2culovici3hq4kxyskbldp19jp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Soul Train/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1449</id>
    <revision>
      <id>6246</id>
      <timestamp>2013-03-25T01:09:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Soul Train]])</comment>
      <origin>6246</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="116" sha1="6qwcojg9yj8tlbkjmf64ogd88cnbepz" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Soul Train/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>6qwcojg9yj8tlbkjmf64ogd88cnbepz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Razr Nation/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1450</id>
    <revision>
      <id>6676</id>
      <parentid>6247</parentid>
      <timestamp>2015-12-30T19:06:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Steinsplitter</username>
        <id>597</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Steinsplitter [[Кыттааччы:Hahc21/common.js]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Razr Nation/common.js]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переимен…</comment>
      <origin>6676</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="112" sha1="bs42x31d4gl13hy71n4x1xvrisbvycp" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Hahc21/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>bs42x31d4gl13hy71n4x1xvrisbvycp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:RileyBot/Stop</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1451</id>
    <revision>
      <id>6250</id>
      <timestamp>2013-04-16T05:20:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>RileyBot</username>
        <id>634</id>
      </contributor>
      <comment>Disabling checkpage on all Wikimedia sites RileyBot is not flagged to run on.</comment>
      <origin>6250</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7" sha1="nxtahk3t41kbuldajcexl2qzue0v1og" xml:space="preserve">disable</text>
      <sha1>nxtahk3t41kbuldajcexl2qzue0v1og</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ыһыах түһүмэллээх ырыалара (Тоҥ Суорун)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1452</id>
    <revision>
      <id>6255</id>
      <parentid>6254</parentid>
      <timestamp>2013-04-22T03:58:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6255</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6493" sha1="lcaz8qpmiyce215oukhvvwpcn2rrhs9" xml:space="preserve">ЫҺЫАХ ТҮҺҮМЭЛЛЭЭХ ЫРЫАЛАРА 

== I. ҮРҮҤ АЙЫЫ ТҮҺҮМЭЛЭ ==
&lt;poem&gt;
:Дьиэ-буо! 
Үүнэн үрдээн тахсар 
Үрүҥ маҕан күнүм 
Үрүҥ Айыы тойон буолан 
Орто (туруу бараан) дойду 
Оҥоһуллан үөскүүр күнүгэр 
Үүнэр от-мас төлкөтө диэн, 
Үөскүүр сүөһү үйэтин туһа диэн, 
Кэлэр ыччат кэскилэ буоллун диэн, 
Уҥа өттүгэр
Тоҕус субан туруйа курдук 
Уолан уол оҕо доҕуһуолланан, 
Хаҥас өттүгэр
Сэттэ тыһы кыталык курдук 
Кыыс сэнньэлгэлэнэн түһэн, 
«Бу орто туруу бараан, 
Дьалкыйар уулаах, 
Күөгэйэр күөх от үктэллээх, 
Көр дьаҕыл дойду 
Тэлээгэлии эргичийэн, 
Көлүөһэлии күөччэхтэнэн төгүрүйэн, 
Түһүрүйэн үөскээбит 
Түһүмэллээх түһүү маҕан дойду 
Төлкөтө барахсан 
Үйэттэн үйэҕэ 
Үрэллибэтин!» — диэн 
Төлкөлөөн өрө көппүтэ.

:Ити көппүт төлкөтүн быһыытынан 
Көҕөн кус
Күөмэйин түүтүн курдук 
Күрүөх улуус оҕолоруом, 
Көнньүнэн үөскээбит 
Көрдөөх-нардаах 
Көр дьаҕыл туруу дойдубутугар 
Оонньоон, көрүлээн уурайар 
Уруйдаах күммүт 
Уочарата буолла эбээт! 
Чэйиҥ эрэ,
Хоннохтоһон тураммыт 
Тоҥонохпутуттан тутуһаммыт, 
Бу дьоллоох томторбутугар 
Тоҕуоруйан тохтоон, 
Оонньоон, уруйдаан уурайыаҕыҥ 
Көҕүйэн туран,
Көрүлээн-нарылаан уурайыаҕыҥ! 
&lt;/poem&gt;

== 2. ДЬӨҺӨГӨЙ ТҮҺҮМЭЛЭ ==
&lt;poem&gt;
:Дьиэ-буо! 
Орто дойду сылгытын Иэйэхситэ 
Үүт Дьөһөгөй айыы
Моонньохтоох тойон баабыр сэргэлээх 
Симэхтээх көмүстээх 
Сири иһиттээх, 
Күөгүлээх көмүстээх 
Көгүөр иһиттээх,
Синньэлээх дьэрэкээннээх бэһиэйэхтээх, 
Көмүстээх төкүнүйэр күҥкүлээҥкилээх, 
Матаарчах айах бааралаах 
Чороон иһит тускулаах, 
Кэриэн иһит кэскиллээх.

:Бу орто дойдутун 
Сылгытын кутун сүрүн 
Сиргэмтэх сиэр сылгынан сиэрэйдээн, 
Хаҥыл хара сылгынан ханыылаан, 
Баараҕай маҕан биэнэн бааралаан, 
Кугас сылгынан холбооттоон; 
Оруктуйар кутуруктаах, 
Үөрүктүйэр сиэллээх, 
Өрүкүйэр көҕүллээх, 
Көҕүйэн кистиир, 
Көмөлүйэн саҥарар 
Күөх көҕөччөр дьүһүннээх 
Күөнтээн сылдьар 
Көмүскэллээх көҕөччөр атыырынан 
Күрүөлээн түһэрбитэ.

:Бу сылгы сүөһү 
Бу орто дойдуга түһэн 
Уйгутугар улаатан, 
Уруйугар туругуран, 
Отугар уойан, 
Устата биллибэт гына 
Уһаан кэҥээн барбыта.

:Кэнчээри ыччат кэскилэ 
Кэнэҕэски үйэҕэ диэри 
Кэҥэрийбэтин диэммит 
Кэриэммитин кэккэлэтэн олоробут. 
Төрүүр оҕобут төлкөтө 
Үйэттэн үйэҕэ 
Үрэллибэтин диэммит 
Түүлээх түһүлгэни 
Түһүрүйэн олоробут. 
Ыччат оҕобут ыйааҕа 
Ыһыллыбатын диэн 
Ыра буоллун диэммит 
Ыһыахпытын ыһан олоробут.
Уруй! Уруй! Уруй!
&lt;/poem&gt;

== 3. СИР ИЧЧИТИН ТҮҺҮМЭЛЭ ==
&lt;poem&gt;
:Дьиэ-буо! 
Сир дойду иччитэ 
Ньидьир Баай эмээхсин 
Эгэлгэлээн туран 
Этэн биэрбит кэскилин туһа
Баараҕай Иэйэхсит 
Маҕан ынаҕы бааралаан, 
Ходьоҥ Иэйэхсит ийэбит 
Кугас ынаҕы холбоон, 
Эдьэт Иэйэхсит ийэбит 
Эбэн-сабан ииттэрэн, 
Холоҥсолоох хотоҥҥо хонор 
Хоноҕор муостаах 
Оҕус сүөһүбутүн 
Хонуубутугар үүрдүбүт, 
Халаачык муостаах 
Ханыы хара ыиахпытын 
Алааска атаардыбыт, 
Сылгы сүөһүбүтүн 
Сыһыыбытыгар үүрдүбүт, 
Сыл таһаартаатыбыт 
Хараҕйлаах хара кулуммутун 
Ханыылаан тураммыт 
Хадьымалга үүрдүбүт. 
Сэттэ уон быластаах 
Сиэлинэн хатан оҥорбут 
Сэлэбит быатын 
Сэргэттэн сэргэтигэр эрийэн, 
Сиэллээн ситэрэн, 
Сиэр кулуну 
Сиэтиһиннэри иилэммит 
Ситэрэн ииппиппит. 
Талахтаах чабычахха 
Араҕас илгэ диэн 
Арыы оҥорон 
Айхаллыы олоробут. 
Сарбынньахтаах саар ыаҕаска 
Арыылаах суоратынан 
Ac үрдэ диэн 
Айылгы тардан 
Аһаан-сиэн эрэбит. 
Уруй! Уруй! Уруй!
&lt;/poem&gt;
Мэҥэ-Хаҥалас оройуона, Тараҕай нэһилиэгэ, И. И. Бурнашев-Toҥ Суорун диэн биллэр норуот ырыаһытыттан Г. У. Эргис суруйуута. Якутскай, 1943 с.

Тоҥ Суорун (И. И. Бурнашев) Ырыа-тойук.

Г. У. Эргис суруйталаабыта уонна бэчээккэ бэлэмнээбитэ. Якутскай, 1944, стр. 63—87.

[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Сиэр-туом]]
[[Категория:Эргис]]
[[Категория:Тоҥ Суорун]]
[[Категория:1943]]</text>
      <sha1>lcaz8qpmiyce215oukhvvwpcn2rrhs9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Былыргы үҥкүү ырыата (Ястремскай суруйуута)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1453</id>
    <revision>
      <id>6258</id>
      <parentid>6257</parentid>
      <timestamp>2013-04-22T10:42:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6258</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7870" sha1="a48dnjxx5aferggqxf1j9ilcjff3xdm" xml:space="preserve">БЫЛЫРГЫ ҮҤКҮҮ ЫРЫАТА
&lt;poem&gt;
Дьэ-э дуо-о! 
Эбэн-сабан
Этэн иһиэҕиҥ, оҕоло-ор! 
Кэккэлэһэн туран 
Кэскиллээх тылла 
Кэпсэтиэҕиҥ, оволо-ор! 
Уруй диэн
Олохтоон иһиэҕиҥ, оҕоло-ор! 
Э-э-э! дуо-о! 
Айхал диэн
Алҕаан иһиэҕиҥ, оҕоло-ор!
Э-э-э!
Эгэй диэн
Этэн иһиэҕйш, дэ-э-э!
Биһиги дьои
Кэскил буоллун, оҕоло-о-ор! 
Кэккэлэһэн турарбыт 
Э-э-э! дуо-о!
Биһиги үктэммит сирбититтэн 
Үкэр күөх от 
Үүннүн, оҕоло-о-ор! 
Биһиги дьон
Алтахтаабыт сирбититтэн 
Ача күөх от, 
Аҥаатыннын&lt;ref&gt;Аҥаатыннын — үүннүн, бүрүүкээтин.&lt;/ref&gt; оҕоло-о-ор! 
Дьэ-э, дуо-о! 
Иитэр нэйэхсиппит 
Истэн иэнигий&lt;ref&gt;Иэнигий — аһын, сүрэххинэн манньый.&lt;/ref&gt; оҕоло-о-ор! 
Айбыт айыыһыт хатын 
Араҥаччылыы&lt;ref&gt;Араҥаччылыы — көмүскүү, куһаҕантан күрүөтүү.&lt;/ref&gt; тур, оҕоло-ор! 
Тиэргэн иччитэ, 
Тэрийэ тур, оҕоло-ор! 
Айыыһыт хатын 
Биһиги алтахтаабыт сирбитигэр 
Арылыас кус сымыытын курдук 
Араҕас илгэни

Биллиргэччи таммалата тур! 
Оҕоло-о-ор! 
Биһиги дьон

Тиэрэҥнээбит сирбитигэр 
Чөркөй сымыытын курдук 
Үрдүк сөлөгөйү&lt;ref&gt;Сөлөгөй — үүт ас, үрүҥ ас.&lt;/ref&gt;
Чөллүргэччи түһэрэ тур! 
Оҕоло-о-ор!
Кэнчээри киһитин
Кэскиллиэҕин иһин
Кэрэ биэни кэһинлээбит, оҕоло-о-ор!
Тулаайаҕын торолутуоҕун туһугар
Туҥуйун&lt;ref&gt;Туҥуй — төрүү илик эдэр сүөһү.&lt;/ref&gt; тупсарбыт, оҕоло-о-ор!

Дьэ-э, дуо-о!

Ыччатын аһатыаҕын нһин 
Аҕыс айыыбыт тиэргэни 
Атыырдаах гына 
Анаабыта үһү, оҕолр-о-ор! 
Соноҕос атыыр сылгым 
Түмүктээх буолбут үһү, доҕоттоор! 
&lt;references /&gt;
Тиэргэним иччитэ
Хотой-Айыыла-рбыат 
Холбооттуу туруҥ, оҕоло-ор!
Дьэһэгэй иэйэхситтэр, 
Тиэргэн туругурдуҥ! 
Оҕоло-о-ор! 
Дьэ-э, дуо-о! 
Тоҕус хараҕалаах 
Тойон сэлэни&lt;ref&gt;Сэлэ - ыам кулуннарын кэккэлэһиннэри хараҕалаан баайар аналлпах быа.&lt;/ref&gt;
Тупсарда диэммит, 
Туойаахтыаҕыҥ, доҕотто-о-ор!
Сыспай сиэллээхпин&lt;ref&gt;Сыспай сиэл - сыыйыллаҕас уһун сиэл. &lt;/ref&gt; 
Салайа турдун диэммит, 
Саҥарсыаҕыҥ, доҕотто-о-ор!
Үрүҥ түүлээҕи&lt;ref&gt;Үрүҥ түүлээх - сылгы сүөһү.&lt;/ref&gt; 
Үөрдүү турдун диэммит, 
Үөгүлүөҕүҥ, оҕоло-о-ор! 
Маҕан түүлээҕи 
Бааралаатын диэммит, 
Маргыһыаҕыҥ эрэ, доҕотто-о-ор!
Тус илин диэкиттэн 
Кини аартыга
Көстө турар көҥкүйэ үрэх курдүк 
Көһүннэ эбээт, доҕотто-о-ор! 
Икки хаардаах бугул саҕа 
Үрүҥ күүгэнинэн

Үллэ турар үһү эбээт, доҕотто-о-ор!
Ааспытын&lt;ref&gt;Ааспытын — аччыктаабытын.&lt;/ref&gt; аһатыаҕын иһин 
Аартыгын аһан эрэр эбээт, доҕотто-о-ор!
Туоххаһыйбытын 
Тоторуоҕун иһин
Үрүҥ күүгэнинэн үлүннэрдэ, доҕотто-о-ор!
Дьэ-э, дуо-о!
Иэйэхсит хатын иһэрэ
Илэ-бааччы иһилиннэ эбээт! Оҕоло-о-ор!
Э-э-э, дуо-о!
Толон самыыр
Норооһунайдаах&lt;ref&gt;Норооһунайдаах - нуучча тыла - нарочный.&lt;/ref&gt; эбээт! Оҕоло-о-ор! 
Э-э-э, дуо-о! 
Дорҕоон этиҥ
Суорумньулаах үһү! 
Доҕотто-о-ор! 
Уот чаҕылҕан
Кымньыылаах эбээт! Оҕоло-о-ор!
Ыадаҥ ыаҕас
Ыидыылаах эбит эбээт! Доҕотто-о-ор! 
Дьэ-э, дуо-о!
Тэйгэн&lt;ref&gt;Тэйгэн - улахан, кэтит&lt;/ref&gt; симиир кэһиилээх, оҕоло-о-ор! 
Э-э-э, дуо! 
Чохчой көҕөн&lt;ref&gt; Көҕөн - кулун баһын быата.&lt;/ref&gt;
Бөктүргэлээх&lt;ref&gt;Бөктүргэ - ыҥыыр төргүүтэ.&lt;/ref&gt; үһү! Доҕотто-о-ор!

Дьэ-э, дуо-о! 
Oй томторук
Тоҥонохтоох эбит эбээт! Доҕотто-о-ор! 
Дьэ-э, дуо-о! 
Эриэн сэтии
Энньиргэлээх&lt;ref&gt;Энньиргэлээх — соһуулаах, сиэтиилээх.&lt;/ref&gt; ини, дэ-э! Доҕотто-о-оp!
Чэйиҥ, доҕоттоор, уурайарбыт буолла!
Удьуор тохору
Оҥоруу буоллун, оҕоло-o-op!
Э-э-э, дуо-о!
Кэнэҕэһин&lt;ref&gt;Кэнэҕэһин, кэнэҕэс — кэлэр, инники кэм. &lt;/ref&gt; үйэ тухары
Кэскил буоллун диэн,
Этиэҕиҥ, доҕотто-о-ор!

Э-э-э, дуо!
Удьуор тохору
Уурайбакка оҥоһулла турдун! Доҕотто-о-ор!

Э-э-э дуо!
Тохтообокко
Тулхатыйбат туураны
Туураланнын диэн,
Туомнаатахпыт буоллун! Доҕотто-о-ор! 
Дьэ-э-э, дэ-э-э! 
Ыраас буорум үрдүгэр 
Силлибэт сэтэлгэ&lt;ref&gt;Сэтэлгэ — чурумчу.&lt;/ref&gt;
Тэрилиннин диэтэхпит буоллун! Оҕоло-о-ор!

Дьэ-э-э, дуо-о!
Орто буорум үрдүгэр
Уурайбакка уһун уйгу
Олоҕурдун! Оҕоло-о-ор!

Дьэ-э-э дуо-о!
Кэтит дайдым үрдүнэн
Кэтит кэһин тэлгэннин дэ-э-э!
Э-э-э, дуо!
Сааларым тиийбэт

Чалбаҕа тардылыннын! Доҕотто-о-ор! 
Дьэ-э-э, дуо-о! 
Улуу дайдым үрдүнэн 
Ураҕас тиийбэт
Уһун уйгута олохтоннун! Оҕоло-о-ор!

Дьэ-э-э, дуо-о!
Кэтит дайдым үрдүнэн
Тэҥкэ&lt;ref&gt;Tэҥкэ тиит, тэҥкэ мас — улахан тиит, улахан мас.&lt;/ref&gt; тиийбэт дириҥ түһүлгэтэ
Тэрилиннин дэ-э-э!
Дьэ-э-э, дэ-э-э!
Кэнэҕэһин тохору
Кэскил буоллун! Доҕотто-о-ор!
&lt;/poem&gt;
С. В. Ястремскай. Образцы народной литературы якутов. Л., 1929 стр. 206.

Бу ырыаны С. В. Ястремскай көннөрү «Песня» диэн ааттаабыт. Ону манна ис хоһоонуттан көрөн «Былыргы үҥкүү ырыата» дэннэ уонна кини кэлимсэ текст курдук бэчээттэппитин кэрчик строкаларга бысталанна&lt;ref&gt;&quot;Саха фольклора&quot; кинигэҕэ суруллубут быһаарыы&lt;/ref&gt;.

&lt;references /&gt;
[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Сиэр-туом]]
[[Категория:1929]]</text>
      <sha1>a48dnjxx5aferggqxf1j9ilcjff3xdm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ыһыах төгүлэ (Миддендорф суруйуута)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1454</id>
    <revision>
      <id>6260</id>
      <parentid>6259</parentid>
      <timestamp>2013-04-22T10:57:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6260</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5479" sha1="7gvz6fkq02zrza58jozy60l7jhj9y38" xml:space="preserve">ЫҺЫАХ ТӨГҮЛЭ

&lt;poem&gt;
Эгэй, чэ дуу!
Чэл бураан, чэл күөх!
Саҥа дьыл салалынна,
Үтүө дьыл өҥөйдө,
Унаар куйаас оонньоото,
Күдэн куйаас көрүлээтэ,
Сиэрэй сэбирдэх силнгилээтэ.
Мотуок солко мутукча муҥутаата,
Томтор сир ото торолуйда,
Бэттиэмэ бэргээтэ,
Кырдал сир ото кыттыста!
Эрга дьыл эркиийдэ,
Модун дьыл бохтоото,
Кур муус көтөҕүлүннэ,
Күрдьүк хаар көтүрүлүннэ,
Хара муус хампарыйда,
Халҕаһа буолан хайданна,
Кыһыл муус кырбастанна
Кыдьымах буолан кыйданна!
Хотоол сир ото хойунна!
Оонньуур уочарат,
Көрүлуүр көлуөнэ
Улааи уигута,
Кэрэ кэһиитэ
Саамал кымыс!..
Үс курдуулаах моҕол дьиэ
Үс дулҕалаах,
Түөрт уон туос түгэхтээх,
Отут туоһунан ортолоох,
Сүүрбэ туоһунан төбөлөөх,
Уон туоһунан ураалаах,
Үс үөлэстээх,
Дьэрэкээннээх дьиэлээх,
Дьарҕаалаах дьапталлаах оһуордаах оронноох,

Эриэн ииччигэннээх!.. 
Сатыы далбарын тардан, 
Аас тэлгээн 1 
Бар дьону аһатан, 
Араҕас чэчири анньан, 
Айах тутан, 
Чороон тутан, 
Бэлкэй тутан2,

Тоҕус кулугулаах сэлэтин тиирэн,
Туорах кулунун тутан,
Көбүөрүн олордон,
Көҕөччөр биэтин үүтүн көөнньөрөн,
Көмүөл уутунан көмүөллээн,
Үүтүнэн оҥорон,
Ыһыах тутан.
Бар дьонун аһатан,
Сири иһит сиэттиһэн,
Сиэллээх айаҕын айыыга тутан,
Чороҕоһун таҥараҕа тоһуйан!..
Кэҕэ кэпсиэтэ,
Өтөн үөттэ,
Тойон чуоргуйда,
Кураҕаччы куйаарда,
Күөрэгэй көччүйдэ,
Далбаран дайда,
Туруйа ньондойдо,
Хаас ханыыласта,
Кыталык кыттыста,
Эриэн хотоҕойдоох эргиндэ,
Дабыдаллаах салалынна,
Холборой куорсуннаах холбосто,
Үөрбэ көҕүллээх үөрдүстэ,
Оҥочо кутуруктаах ороосто,
Сиэллээх сыламнаата!..

Сиибиктэ сирдээх, 
Оһуор хонуулаах, 
Омпуона оттоох, 
Сиэгилээх сиэбэлэс мастаах, 
Болбукта тумуллаах.

*	Аас тэлгээн — маҥан тэлгэҕи тэлгээн,
*	Бэлкэй — саамай кыра чороон.

Харыйа халдьаайылаах, 
Оҕуруо чайдаах, 
Бурдук кумахтаах 
Өрүс эбэм хонуутугар 
Оонньуур уочарат, 
Этэр ибирээт, 
Саҥарар чаастыйа!..

Бар тыа баһаардаах, 
Куруҥ тыа куораттаах, 
Уулаах уулуссалаах, 
Дулҕа тойонноох, 
Киргил кинээстээх, 
Чаарда чаччыыналаах, 
Кукаакы кулубалаах!.. 
Эбэн-сабан этэн иһиҥ! 
Сылайымаҥ, саҥаран иһии! 
Эдэрдэ эргитиҥ, 
Солунна солбуйуҥ, 
Кырдьаҕаһы кмтыытынан, 
Оҕонньору уҥуорунан, 
Эмээхсини иннинэн, 
Ар^аҕасяааҕьг анараанан 
Эдэрдэ эргитиҥ, 
Куһаахтааҕы куоттарымаҥ, 
Сэлиэччиктээҕи ситиҥ, 
Сөртүүктээҕи төлөрүтүмэҥ, 
Хаалтыстаавы ханыылааҥ, 
Килбиэннээҕи кичэйиҥ, 
Кирдээҕи киэр гыныҥ, 
Толбоннооҕу торутуҥ, 
Тордохтооҕу тутумаҥ, 
Хампалааҕы ханыылааҥ, 
Синньэлээҕи сиэтиҥ, 
Ситиилээҕи сиэтимэҥ!
&lt;/poem&gt;

А. Ф. Миддендорф. Путешествие на север и восток Сибири. Ч. II, 1875, стр. 799. Транскрибирована Э. К. Пекарским и помещена в его работе «Миддендорф и его якутские тексты», 1908.

Маны таһынан бу ырыа «Саха олоҕо» («Якутская жизнь») диэн хаһыат 11 №-гэр 1908 сыллаахха, кулун тутар 23 күнугэр бэчээттэнэн турар. Саха ырыатыттан аан бастаан сурукка тахсыбыт, былыргы ырыаларынан бу А. Ф. Миддендорф доктор суруйуулара буолаллар, «От төгүлэ» инники сайдыыны утарар. «Мас төгүлэ» эмиэ кини суруйуулара. Кини Якутскай куоратынан 1844 сыллаахха кэлэн ааспыта. 

[[Категория:Үһүйээн уонна болкулуор]]
[[Категория:Сиэр-туом]]
[[Категория:1844]]</text>
      <sha1>7gvz6fkq02zrza58jozy60l7jhj9y38</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:S.M.Samee</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1455</id>
    <revision>
      <id>6264</id>
      <timestamp>2013-04-28T19:10:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo User Page Bot</username>
        <id>287</id>
      </contributor>
      <comment>Creating global user page, per request https://meta.wikimedia.org/w/index.php?diff=5240959&amp;oldid=5239167</comment>
      <origin>6264</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41" sha1="g7rqs6n50baydaqxems7vzo0y6ix12g" xml:space="preserve">{{softredirect|w:en:User talk:S.M.Samee}}</text>
      <sha1>g7rqs6n50baydaqxems7vzo0y6ix12g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Jfblanc</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1456</id>
    <revision>
      <id>6267</id>
      <timestamp>2013-05-14T13:32:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jfblanc</username>
        <id>633</id>
      </contributor>
      <comment>'{{#babel:{{CONTENTLANGUAGE}}-0|oc-4|bg-1|bs-2|ca-3|cs-3|csb-1|dsb-1|en-4|es-3|fr-N|hr-2|hsb-1|it-3|kg-1|la-2|pt-1|ro-1|ru-1|sc-1|…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6267</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="618" sha1="29nt6tzczsiv2ft1zgi8t8lst1tymak" xml:space="preserve">{{#babel:{{CONTENTLANGUAGE}}-0|oc-4|bg-1|bs-2|ca-3|cs-3|csb-1|dsb-1|en-4|es-3|fr-N|hr-2|hsb-1|it-3|kg-1|la-2|pt-1|ro-1|ru-1|sc-1|sh-2|sk-2|sr-1|uk-1}}
Joan Francés Blanc, username Jfblanc, sysop at the [http://oc.wikipedia.org Occitan wikipedia][[file:Flag of Occitania (with star).svg|30px]], with over 17,000 contributions since 2005, and over 30,000 to all the wikimedia projects since 2007.
&lt;br /&gt;This wiki has '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' articles.
&lt;br /&gt;[[File:Joan Francés Blanc (2013).png|120px]]&lt;br /&gt;''Joan Francés Blanc''&lt;br /&gt;
* [http://viaf.org/viaf/12524914/ Virtual International Authority File Record]</text>
      <sha1>29nt6tzczsiv2ft1zgi8t8lst1tymak</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Romaine</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1457</id>
    <revision>
      <id>6268</id>
      <timestamp>2013-05-19T12:25:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Romaine</username>
        <id>530</id>
      </contributor>
      <comment>'* '''(nl)''': Deze gebruikerspagina is van een gebruiker die het meest actief is op de Nederlandstalige Wikipedia. &lt;br&gt; * '''(en)…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6268</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1515" sha1="c7chbyfdtgnfry4wbq1kn9khqa9slt4" xml:space="preserve">* '''(nl)''': Deze gebruikerspagina is van een gebruiker die het meest actief is op de Nederlandstalige Wikipedia. &lt;br&gt;
* '''(en)''': This userpage is from a frequent wikipedian from the Dutch Wikipedia. &lt;br&gt;
* '''(de)''': Diese Benutzerseite ist von einem Benutzer von der Niederländischen Wikipedia.&lt;br&gt;
* '''Also:''' Able to read most Germanic and Romance languages/dialects.&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
:::[[File:2rightarrow.png|20px]] My homewiki is located at: [[w:nl:Gebruiker:Romaine]]&lt;br&gt;
&lt;br /&gt;
[[File:2rightarrow.png|20px]] If you want to contact me, please write a message on my nl-Wikipedia [http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Overleg_gebruiker:Romaine&amp;action=edit&amp;section=new talk-page]. 
&lt;small&gt;
:* Please mention that it takes some time before messages on my talkpage of this project are seen.
&lt;/small&gt;
----&lt;br&gt;

Present on (other) projects: [[w:nl:Gebruiker:Romaine|Wikipedia]] - [[Wikinews:nl:User:Romaine|Wikinews]] - [[Wiktionary:nl:User:Romaine|Wiktionary]] - [[Wikibooks:nl:User:Romaine|Wikibooks]] - [[Wikiquote:nl:User:Romaine|Wikiquote]] - [[:nl:User:Romaine|Wikisource]] - [[Wikispecies:User:Romaine|Wikispecies]] - [[Commons:User:Romaine|Commons]] - [[Meta:User:Romaine|Meta]] - [[Betawikiversity:User:Romaine|Betawikiversity]]

Information on (other) projects: [[Meta:List of Wikipedias|List of Wikipedias]] - [[w:nl:Speciaal:SiteMatrix|General SiteMatrix]] - [[w:nl:Gebruiker:Romaine/SiteMatrix|Personal SiteMatrix]] - [http://toolserver.org/~vvv/sulutil.php?user=Romaine Projects]

----&lt;br /&gt;</text>
      <sha1>c7chbyfdtgnfry4wbq1kn9khqa9slt4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Romaine</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1458</id>
    <revision>
      <id>6269</id>
      <timestamp>2013-05-19T12:33:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Romaine</username>
        <id>530</id>
      </contributor>
      <comment>'* '''(nl)''': Deze gebruikerspagina is van een gebruiker die het meest actief is op de Nederlandstalige Wikipedia. &lt;br&gt; * '''(en)…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6269</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="816" sha1="ruxl510x7dqg1t6xaoqri3zbxw2tq3g" xml:space="preserve">* '''(nl)''': Deze gebruikerspagina is van een gebruiker die het meest actief is op de Nederlandstalige Wikipedia. &lt;br&gt;
* '''(en)''': This userpage is from a frequent wikipedian from the Dutch Wikipedia. &lt;br&gt;
* '''(de)''': Diese Benutzerseite ist von einem Benutzer von der Niederländischen Wikipedia.&lt;br&gt;
* '''Also:''' Able to read most Germanic and Romance languages/dialects.&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
:::[[File:2rightarrow.png|20px]] My homewiki is located at: [[w:nl:Gebruiker:Romaine]]&lt;br&gt;
&lt;br /&gt;
[[File:2rightarrow.png|20px]] If you want to contact me, please write a message on my nl-Wikipedia [http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Overleg_gebruiker:Romaine&amp;action=edit&amp;section=new talk-page]. 
&lt;small&gt;
:* Please mention that it takes some time before messages on my talkpage of this project are seen.
&lt;/small&gt;
----</text>
      <sha1>ruxl510x7dqg1t6xaoqri3zbxw2tq3g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Romaine/vector.css</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1459</id>
    <revision>
      <id>6270</id>
      <timestamp>2013-05-19T12:36:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Romaine</username>
        <id>530</id>
      </contributor>
      <comment>'@import url('//nl.wikipedia.org/w/index.php?title=User:Romaine/insertvector.css&amp;action=raw&amp;ctype=text/css');' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6270</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="108" sha1="30fs6bpx2z5d970h4pf1ay25giwplg2" xml:space="preserve">@import url('//nl.wikipedia.org/w/index.php?title=User:Romaine/insertvector.css&amp;action=raw&amp;ctype=text/css');</text>
      <sha1>30fs6bpx2z5d970h4pf1ay25giwplg2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Romaine/vector.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1460</id>
    <revision>
      <id>7337</id>
      <parentid>6271</parentid>
      <timestamp>2021-01-31T13:07:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ladsgroup</username>
        <id>719</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Maintenance: Replacing importScriptURI with mw.loader.load ([[phab:T95964]])</comment>
      <origin>7337</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="117" sha1="jirhb557lbb9ewp3t9evb95hpam3ic5" xml:space="preserve">mw.loader.load('//nl.wikipedia.org/w/index.php?title=User:Romaine/insertvector.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>jirhb557lbb9ewp3t9evb95hpam3ic5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Pratyya Ghosh</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1461</id>
    <revision>
      <id>7228</id>
      <parentid>6470</parentid>
      <timestamp>2020-05-02T21:21:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by Pratyya Ghosh]])</comment>
      <origin>7228</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4370" sha1="o22gone0vn0cnupb7is833hah5g5p4f" xml:space="preserve">&lt;!------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
NOTE THIS PLEASE.
BEFORE MAKING ANY KIND OF EDITS / CHANGES TO THIS PAGE PLEASE LET ME KNOW AT ANY OF THE LINKS GIVEN AT THIS PAGE.
IF YOU TRANSLATE / WANT TO TRANSLATE THIS PAGE IN SOME OTHER / MAIN LANGUAGE OF THIS WIKIMEDIA PROJECT, LET ME KNOW, AND THEN GO AHEAD. I'LL REALLY APPRECIATE THAT. BUT PLEASE DON'T BREAK ANY CODE.
THANKS TO YOU FOR READING AND FOLLOWING THE WORDS.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------&gt;
{{DISPLAYTITLE:&lt;span style=&quot;font: bold 30px 'Cambria';&quot;&gt;User:Pratyya Ghosh&lt;/span&gt;}}

&lt;div style=&quot;font-family: Cambria&quot;&gt;

&lt;table style=&quot;width: 750px; background-color:#f9f9f9; border-color: black; margin-left: auto; margin-right: auto;&quot; border=&quot;14&quot;&gt;
&lt;tr style=&quot;height: 300px;&quot;&gt;
&lt;td style=&quot;width: 521px; height: 144px; border-color: #f9f9f9;&quot;&gt;

&lt;strong&gt;

&lt;!-----------------------------------------  START PARA 1 ----------------------------------------------&gt;
&lt;p style=&quot;text-align: justify; padding-left: 7px; padding-right: 7px&quot;&gt;

&lt;span style=&quot;color:#006400&quot;&gt;&lt;big&gt;&lt;big&gt;'''HELLO AND WELCOME!'''&lt;/big&gt;&lt;/big&gt;&lt;/span&gt;

&lt;br /&gt;

&lt;big&gt;&lt;big&gt;This is '''Pratyya Ghosh''' &lt;/big&gt;&lt;/big&gt;&lt;small&gt;&lt;small&gt;(check [[:commons:File:Pratyya Ghosh pronunciation.ogg|&lt;u&gt;'''THIS'''&lt;/u&gt;]] out for the pronunciation).&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;

&lt;br /&gt;

I am from [[w:en:Bangladesh|'''Bangladesh''']], so I am a native speaker of [[w:en:Bengali Language|'''Bangla''']]. I can also frequently communicate using '''English''', and I can speak and understand '''Hindi'''.&lt;br /&gt;


&lt;br /&gt;


&lt;span style=&quot;color:#B22222&quot;&gt;I am not effectively active in this Wikimedia Project. If I've made any edit here, that is most probably an automated one. I do &lt;u&gt;NOT&lt;/u&gt; visit this site often/regularly. So I can &lt;u&gt;NOT&lt;/u&gt; guarantee a swift and quick reply, OR in WORST CASE, a reply.&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;


&lt;br /&gt;


However, I am mostly active in the projects which uses the languages I know.

&lt;br /&gt;

So, if you want to &lt;u&gt;CONTACT ME&lt;/u&gt; or &lt;u&gt;TALK TO ME&lt;/u&gt; or know more about me, then please use the Wikimedia Projects mentioned below.&lt;br /&gt;

&lt;/p&gt;

&lt;!------------------------------------------- END PARA 1 -----------------------------------------------&gt;
&lt;!-----------------------------------------  START PARA 2 ----------------------------------------------&gt;
&lt;p style=&quot;text-align: left; padding-left: 7px;&quot;&gt;

❏ &lt;span style=&quot;color:#228B22&quot;&gt;&lt;big&gt;'''Wikimedia Projects where I am mostly &lt;u&gt;active&lt;/u&gt;:'''&lt;/big&gt;&lt;/span&gt;

* '''[[w:en:English Wikipedia|English Wikipedia]] ([[w:en:Main Page|enwiki]]) : [[w:en:User:Pratyya Ghosh|User Page]] ([[w:en:User talk:Pratyya Ghosh|talk page]]) ([[w:en:Special:Contributions/Pratyya_Ghosh|contributions]]) (&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[https://xtools.wmflabs.org/ec/en.wikipedia.org/Pratyya_Ghosh user-stats]&lt;/span&gt;)''' 

* '''[[w:en:Bengali Wikipedia|Bangla Wikipedia]] ([[w:bn:প্রধান পাতা|bnwiki]]) : &amp;nbsp;[[w:bn:ব্যবহারকারী:Pratyya Ghosh|User Page]] ([[w:bn:ব্যবহারকারী আলাপ:Pratyya Ghosh|talk page]]) ([[w:bn:বিশেষ:অবদান/Pratyya_Ghosh|contributions]]) (&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[https://xtools.wmflabs.org/ec/bn.wikipedia.org/Pratyya_Ghosh user-stats]&lt;/span&gt;)''' 

&lt;/p&gt;

&lt;!------------------------------------------- END PARA 2 -----------------------------------------------&gt;
&lt;/strong&gt;

&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;/table&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;!------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
                                                        END OF CODE
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------&gt;</text>
      <sha1>o22gone0vn0cnupb7is833hah5g5p4f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Lukas²³</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1462</id>
    <revision>
      <id>6278</id>
      <timestamp>2013-06-03T00:14:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Lukas²³]])</comment>
      <origin>6278</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="287" sha1="m757r6e97b6jywxzfvlsai29gq6iumx" xml:space="preserve">Hello! I'm Lukas. As a member of the [[m:Small Wiki Monitoring Team|Small Wiki Monitoring Team]], I was probably just here to fix or revert unhelpful edits. You can contact me [[m:User talk:Lukas²³|here (Meta-Wiki)]].

{{#babel:de-N|en-3|fr-1}}

Regards, [[m:User:Lukas²³|Lukas²³]]</text>
      <sha1>m757r6e97b6jywxzfvlsai29gq6iumx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аксер Третьяков</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1463</id>
    <revision>
      <id>7128</id>
      <parentid>7127</parentid>
      <timestamp>2019-10-02T04:31:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>174.253.82.83</ip>
      </contributor>
      <origin>7128</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="459" sha1="lr7oaidkbd82sj1safd8dt1fgdblqjq" xml:space="preserve">== Семья ==
* Отец Винокуров Константин Васильевич — работал в Якутии [[ДЭС]] инженер-конструктор
* Мать Винокурова Розалия Николаевна — работала в местном магазине.
** Младшая сестра Винокурова Анжела (род. 2011) 
** Младший брта Винокуров Конон (род. ок. 1994)</text>
      <sha1>lr7oaidkbd82sj1safd8dt1fgdblqjq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Омар Хайям тылбаастара</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1464</id>
    <revision>
      <id>6290</id>
      <parentid>6281</parentid>
      <timestamp>2013-06-16T07:03:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <origin>6290</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="908" sha1="jl637yqropvvvyip2rzvl1hv0rnkqq6" xml:space="preserve">Омар Хайям - былыргы перс поэтын элбэх саха суруйааччылара тылбаастаабыттара.

== Николай Гаврильевич Павлов тылбаастара ==
:[[107-с рубаи (Омар Хайям, Николай Гаврильевич Павлов тылбааһа)]]
:[[114-с рубаи (Омар Хайям, Николай Гаврильевич Павлов тылбааһа)]]
:[[445-с рубаи (Омар Хайям, Николай Гаврильевич Павлов тылбааһа)]]
:[[515-с рубаи (Омар Хайям, Николай Гаврильевич Павлов тылбааһа)]]
:[[518-с рубаи (Омар Хайям, Николай Гаврильевич Павлов тылбааһа)]]
:[[530-с рубаи (Омар Хайям, Николай Гаврильевич Павлов тылбааһа)]]</text>
      <sha1>jl637yqropvvvyip2rzvl1hv0rnkqq6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>107-с рубаи (Омар Хайям, Николай Гаврильевич Павлов тылбааһа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1465</id>
    <revision>
      <id>6282</id>
      <timestamp>2013-06-16T06:58:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <comment>'107  :Үөһэттэн ыйаахтаах суолгунан баран ис, :Умнаһыт буол, баҕар, шах да …' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6282</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="306" sha1="bn8ddoo9nu0wxckxf7dug8zcsvqb7ot" xml:space="preserve">107

:Үөһэттэн ыйаахтаах суолгунан баран ис,
:Умнаһыт буол, баҕар, шах да буол, баран ис.
:Муора–эн, умсааччы, чөмчүүк таас–эн бэйэҥ...
:Бу санаа түгэҕэр тиийэри, эн ситис!
***</text>
      <sha1>bn8ddoo9nu0wxckxf7dug8zcsvqb7ot</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>114-с рубаи (Омар Хайям, Николай Гаврильевич Павлов тылбааһа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1466</id>
    <revision>
      <id>6284</id>
      <parentid>6283</parentid>
      <timestamp>2013-06-16T06:59:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>6284</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="318" sha1="dgyhyrxcedoanjbh9y7km4qoankqlhi" xml:space="preserve">
*** 

114


:Сирдьиккэ наадабар, кыһалҕа–Эн биэрииҥ.
:Доҕордоох буоларбар, иэдээни–Эн биэртиҥ.
:Ыардар Эн суолларыҥ, Баһылык. Дьэ тоҕо,  
:Бу маннык ыар суолу, Эн миэхэ тиксэрдиҥ?
***</text>
      <sha1>dgyhyrxcedoanjbh9y7km4qoankqlhi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>445-с рубаи (Омар Хайям, Николай Гаврильевич Павлов тылбааһа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1467</id>
    <revision>
      <id>6285</id>
      <timestamp>2013-06-16T07:00:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <comment>'  445   :Арыгым кувшинын алдьаттыҥ, Таҥара! :Үөрүүттэн үүрдүҥ, ааммын хам с…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6285</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="307" sha1="9rx10e07u7ahgeg2fd8albgy4j4v1bg" xml:space="preserve">

445


:Арыгым кувшинын алдьаттыҥ, Таҥара!
:Үөрүүттэн үүрдүҥ, ааммын хам саайдыҥ, Таҥара!
:Сиргэ-буорга тохтуҥ уот кыһыл сүүрээни!..
:Буору сиэтэ!–Итирик этиҥ дуо, Таҥара?!
***</text>
      <sha1>9rx10e07u7ahgeg2fd8albgy4j4v1bg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>515-с рубаи (Омар Хайям, Николай Гаврильевич Павлов тылбааһа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1468</id>
    <revision>
      <id>6286</id>
      <timestamp>2013-06-16T07:01:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <comment>'445   :Арыгым кувшинын алдьаттыҥ, Таҥара! :Үөрүүттэн үүрдүҥ, ааммын хам са…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6286</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="305" sha1="cdbmzgh9k52bs4yn97o9nhxohouc1o6" xml:space="preserve">445


:Арыгым кувшинын алдьаттыҥ, Таҥара!
:Үөрүүттэн үүрдүҥ, ааммын хам саайдыҥ, Таҥара!
:Сиргэ-буорга тохтуҥ уот кыһыл сүүрээни!..
:Буору сиэтэ!–Итирик этиҥ дуо, Таҥара?!
***</text>
      <sha1>cdbmzgh9k52bs4yn97o9nhxohouc1o6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>518-с рубаи (Омар Хайям, Николай Гаврильевич Павлов тылбааһа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1469</id>
    <revision>
      <id>6287</id>
      <timestamp>2013-06-16T07:02:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <comment>'518   :Муударай кораҥҥа–чиэс-хайҕал кэмнэммэт, :Ол эрэн ааҕыаххын, кэм-кэ…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6287</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="297" sha1="8sgk58nzup1u16zsv8a2nhx80vf1m50" xml:space="preserve">518


:Муударай кораҥҥа–чиэс-хайҕал кэмнэммэт,
:Ол эрэн ааҕыаххын, кэм-кэрдии да тиийбэт.
:Пиала түгэҕэ хомуһун хоһооноох,
:Хатылаан ааҕыахха ол ону–бэрт да бэрт!..
***</text>
      <sha1>8sgk58nzup1u16zsv8a2nhx80vf1m50</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>530-с рубаи (Омар Хайям, Николай Гаврильевич Павлов тылбааһа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1470</id>
    <revision>
      <id>6289</id>
      <parentid>6288</parentid>
      <timestamp>2013-06-16T07:03:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nikolay Gavr Pavlov</username>
        <id>114</id>
      </contributor>
      <origin>6289</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="283" sha1="l5ufb4ef0ni3py9anrbc9nmvk8g3jun" xml:space="preserve">530


:Бу илиим иһэр уу көрдөөтө!.. Булбата.
:Атахтар–сынньанар тохтобул!.. Туолбата.
:Харааста сүөм түстүм мин ордук сүрэхтэн:
:Оо, кэрэ да этэ ырата!.. Туолбата.</text>
      <sha1>l5ufb4ef0ni3py9anrbc9nmvk8g3jun</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:FrigidNinja/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1471</id>
    <revision>
      <id>6293</id>
      <timestamp>2013-07-02T03:09:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by FrigidNinja]])</comment>
      <origin>6293</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="117" sha1="1ad7mvbfckmxgbqjjd3woeefbtvwdbl" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:FrigidNinja/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>1ad7mvbfckmxgbqjjd3woeefbtvwdbl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Knopfkind/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1473</id>
    <revision>
      <id>6295</id>
      <timestamp>2013-07-03T03:20:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Knopfkind]])</comment>
      <origin>6295</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="117" sha1="mxlwb5jbyijlz06up8aadcbgx7hebyi" xml:space="preserve">mw.loader.load(&quot;//de.wikipedia.org/w/index.php?title=Benutzer:Knopfkind/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript&quot;);</text>
      <sha1>mxlwb5jbyijlz06up8aadcbgx7hebyi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Nirakka/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1474</id>
    <revision>
      <id>6303</id>
      <timestamp>2013-08-16T20:20:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nirakka</username>
        <id>723</id>
      </contributor>
      <comment>global JS from meta</comment>
      <origin>6303</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="113" sha1="ivy7jznevtbkfvg3gj0p9ywoh3uph4k" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Nirakka/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>ivy7jznevtbkfvg3gj0p9ywoh3uph4k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Nirakka</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1475</id>
    <revision>
      <id>6305</id>
      <timestamp>2013-08-31T23:35:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nirakka</username>
        <id>723</id>
      </contributor>
      <comment>creating user page (script edit)</comment>
      <origin>6305</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="208" sha1="b1mo6519v9x9kge3byfhf7f0et9fesf" xml:space="preserve">{{#babel:de-N|en-3|sah-0}}
				
				I help [[meta:Small Wiki Monitoring Team|monitoring small wikis]]. For further information see [[meta:User:Nirakka]].
				
				
				[[File:Wikipedia h2g2.jpg|400px|center]]</text>
      <sha1>b1mo6519v9x9kge3byfhf7f0et9fesf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Барыар түүн усталлар (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1476</id>
    <revision>
      <id>6310</id>
      <timestamp>2013-09-12T14:43:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sanda:r</username>
        <id>85</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]  | section    = (Хоһооннор)  | previous   = ←Ул…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6310</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1717" sha1="r4kdpaqcuomb82avs5okvl071lryn1p" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Уларытыы Санаама: бу дьоллоох тапталбыт... (Арбита)Санаама: бу дьоллоох тапталбыт...|Санаама: бу дьоллоох тапталбыт]]
 | next       = →
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Барыар түүн усталлар}}
&lt;poem&gt;
Барыар түүн усталлар
Баһа суох ырыалар,
Сүрэхпэр мусталлар
Тыына суох ыралар.

Кырыктаах Бириэмэ
Кулгаахпар кыланна :
«Эдэриҥ эйиэнэ
Өлөргө кыранна!...»

Оччоҕо бэйэбин
Мин саҥа билэбин,
Олорбут үйэбин
Хайыһан көрөбүн;

Кэрэгэй кэскилбин
Киил маска кэрдэбин,
Баар эрэ кэс тылбын
Барытын күүрдэбин.

Минньигэс ыранан
Бэйэбин албыннаан,
Үөрүүлээх ырыанан
Сүрэҕим айманна.

Дьэ кэлиҥ, дьэ кэлиҕ=ҥ,
Илбистэр, кыргыстар,
Тимириҥ, тимириҥ,
О, дьоллоох алгыстар!

Сир муҥнаах төрүөҕэ,
Эн хааныҥ сүүрэрин
Хараҕым көрүөҕэ,
Мичээрдиэ сүрэҕим.

Бириэмэ бааһырбат:
Ким өлүө, ким төрүө...
Өлүҥ  да, баҕардар,
Оннооҕор мин өлүөм!


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>r4kdpaqcuomb82avs5okvl071lryn1p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Knopfkind/common.css</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1478</id>
    <revision>
      <id>6312</id>
      <timestamp>2013-09-15T22:10:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global CSS ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Knopfkind]])</comment>
      <origin>6312</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="103" sha1="cecddlyfgkfe7ic5sztx0q3nzchdsal" xml:space="preserve">@import &quot;//de.wikipedia.org/w/index.php?title=Benutzer:Knopfkind/global.css&amp;action=raw&amp;ctype=text/css&quot;;</text>
      <sha1>cecddlyfgkfe7ic5sztx0q3nzchdsal</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Razr Nation/common.css</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1479</id>
    <revision>
      <id>6675</id>
      <parentid>6313</parentid>
      <timestamp>2015-12-30T19:06:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Steinsplitter</username>
        <id>597</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Steinsplitter [[Кыттааччы:Hahc21/common.css]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Razr Nation/common.css]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переиме…</comment>
      <origin>6675</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="98" sha1="7g4x6knmp3vyc37fzpnizhtomrecyso" xml:space="preserve">@import &quot;//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Hahc21/global.css&amp;action=raw&amp;ctype=text/css&quot;;</text>
      <sha1>7g4x6knmp3vyc37fzpnizhtomrecyso</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Bellayet/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1481</id>
    <revision>
      <id>6316</id>
      <timestamp>2013-09-18T00:38:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Bellayet]])</comment>
      <origin>6316</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="114" sha1="b52e6o2o28jg360opd5q4leedft135q" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Bellayet/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>b52e6o2o28jg360opd5q4leedft135q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:LlamaAl/common.css</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1487</id>
    <revision>
      <id>6322</id>
      <timestamp>2013-09-19T03:32:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global CSS ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by LlamaAl]])</comment>
      <origin>6322</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="99" sha1="keqd1vd77jud9evny17wbnai8awv1wh" xml:space="preserve">@import &quot;//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:LlamaAl/global.css&amp;action=raw&amp;ctype=text/css&quot;;</text>
      <sha1>keqd1vd77jud9evny17wbnai8awv1wh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:LlamaAl</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1488</id>
    <revision>
      <id>6323</id>
      <timestamp>2013-09-19T03:58:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by LlamaAl]])</comment>
      <origin>6323</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31" sha1="5k6cylbo9luu5ncjnu4ax2hqsbnvydt" xml:space="preserve">__NOINDEX__
[[:m:user:LlamaAl]]</text>
      <sha1>5k6cylbo9luu5ncjnu4ax2hqsbnvydt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:LlamaAl</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1489</id>
    <revision>
      <id>6324</id>
      <timestamp>2013-09-19T04:20:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by LlamaAl]])</comment>
      <origin>6324</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36" sha1="oub4g2jl4r1fb2czujsn6wgu83g97l3" xml:space="preserve">__NOINDEX__
[[:m:user talk:LlamaAl]]</text>
      <sha1>oub4g2jl4r1fb2czujsn6wgu83g97l3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Wim b</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1491</id>
    <revision>
      <id>6326</id>
      <timestamp>2013-09-23T01:01:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Wim b]])</comment>
      <origin>6326</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="584" sha1="jidb3m1vqlp7ih5jixu48rerer6itg1" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
{{#babel:it|en-2|sah-0}}

:'''Talk''': my user talk on [[:m:it:wikt:User talk:Wim b|it.wikt]] 
:'''Info''': my user page on [[m:User:Wim b|Meta]]

'''You can contact me also''' : 
* [irc://irc.freenode.net/wiktionary-it '''#wiktionary-it''']
* [irc://irc.freenode.net/wikipedia-it '''#wikipedia-it''']
* [irc://irc.freenode.net/wikbooks-it '''#wikibooks-it''']
* [irc://irc.freenode.net/wikivoyage-it '''#wikivoyage-it''']
* [irc://irc.freenode.net/wikimedia-admin '''#wikimedia-admin''']
* [irc://irc.freenode.net/wikimedia-gs '''#wikimedia-gs''']
&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>jidb3m1vqlp7ih5jixu48rerer6itg1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Sergio Andres Segovia/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1497</id>
    <revision>
      <id>6333</id>
      <timestamp>2013-09-28T19:31:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Sergio Andres Segovia]])</comment>
      <origin>6333</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="127" sha1="kw7fnwvspulwu42vm2yj6n3qot7g4tk" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sergio Andres Segovia/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>kw7fnwvspulwu42vm2yj6n3qot7g4tk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Behemot leviatan/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1498</id>
    <revision>
      <id>6334</id>
      <timestamp>2013-09-28T19:53:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Behemot leviatan]])</comment>
      <origin>6334</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="122" sha1="dvsds5g4drwbhfmo1jvecbjsjdzug3v" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Behemot leviatan/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>dvsds5g4drwbhfmo1jvecbjsjdzug3v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:-revi</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1500</id>
    <revision>
      <id>6623</id>
      <parentid>6496</parentid>
      <timestamp>2015-08-01T21:59:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by -revi]])</comment>
      <origin>6623</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="859" sha1="4ij8z16cm5zl77m95ad2g6rswe7x5f0" xml:space="preserve">__NOINDEX__
&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{#babel:ko|en-3|sah-0}}
[[File:Revi wikimedia image.jpg|thumb|center|middle|If you are here to talk about CommonsDelinker removing a deleted image, please [[:c:User talk:-revi|go here]].]]

Hello! I am [[:m:User:-revi|Revi]]. I edit to [[m:SWMT|revert vandals]], do Wikidata stuff (I am a Wikidata Admin! &lt;small&gt;([{{fullurl:wikidata:Special:ListUsers/-revi|limit=1}} Verify])&lt;/small&gt;), or do [[:c:COM:FR|Commons Filemoving stuff]] (I am Commons Admin too! &lt;small&gt;([{{fullurl:c:Special:ListUsers/-revi|limit=1}} Verify])&lt;/small&gt;). Come to [[:m:User:-revi|my Meta userpage]] or [[:c:User:-revi|my Commons userpage]] for more information. Thank you.
----
This is not a [[mw:Extension:GlobalUserPage|GlobalUserPage]] provided userpage. It's maintained per-wiki basis and I am not willing to change it.</text>
      <sha1>4ij8z16cm5zl77m95ad2g6rswe7x5f0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:-revi</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1501</id>
    <revision>
      <id>6498</id>
      <parentid>6492</parentid>
      <timestamp>2014-11-02T04:21:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by -revi]])</comment>
      <origin>6498</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1069" sha1="lwjsr976jdsq551jmw5zumkbtvudhn1" xml:space="preserve">__NOINDEX__&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[File:Revi logo (pink).png|thumb|center|&lt;span style=&quot;color:red&quot;&gt;PLEASE DO NOT LEAVE MESSAGE HERE!&lt;/span&gt;]]

''' &lt;span style=&quot;color:red&quot;&gt;Before blocking my account: if you're blocking me for edits with summaries containing &lt;/span&gt;''(Script)''&lt;span style=&quot;color:red&quot;&gt;, just tell me to slow down at [[:c:User talk:-revi]] instead. Those are automated script edits for Commons' filemove system.&lt;/span&gt;

Please leave your message at one of the following sites:&lt;br /&gt;
[[File:Wikidata-logo-en.svg|45px|link=d:User talk:-revi]] [[d:User talk:-revi]] for Wikidata/interwikilinks stuff (I'm one of the {{int:Group-sysop}} there);&lt;br /&gt;
[[File:Commons-logo.svg|45px|link=commons:User talk:-revi]] [[commons:User talk:-revi]] for renaming stuff or [[User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] actions (I'm one of the {{int:Group-sysop}} there);&lt;br /&gt;
[[File:Wikimedia Community Logo optimized.svg|45px|link=m:User talk:-revi]] [[meta:User talk:-revi]] for other stuff (like user right notifications or revert messages).&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>lwjsr976jdsq551jmw5zumkbtvudhn1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:*Youngjin/common.css</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1503</id>
    <revision>
      <id>6805</id>
      <parentid>6344</parentid>
      <timestamp>2017-12-06T22:57:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>-revi</username>
        <id>730</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>-revi [[Кыттааччы:분당선M/common.css]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:*Youngjin/common.css]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименов…</comment>
      <origin>6805</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="120" sha1="gt41tyc1mmomd9lj9qv6vtr76ycszo0" xml:space="preserve">@import &quot;//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:%EB%B6%84%EB%8B%B9%EC%84%A0M/global.css&amp;action=raw&amp;ctype=text/css&quot;;</text>
      <sha1>gt41tyc1mmomd9lj9qv6vtr76ycszo0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Pratyya Ghosh</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1506</id>
    <revision>
      <id>7229</id>
      <parentid>6348</parentid>
      <timestamp>2020-05-02T22:45:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by Pratyya Ghosh]])</comment>
      <origin>7229</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4962" sha1="9qtlaulm2q8nlzm95nj3cdbnjjsv70g" xml:space="preserve">&lt;!------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
                                                         BEGIN
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------&gt;
{{DISPLAYTITLE:&lt;span style=&quot;font: bold 30px 'Cambria';&quot;&gt;User talk:Pratyya Ghosh&lt;/span&gt;}}

&lt;div style=&quot;font-family: Cambria&quot;&gt;

&lt;table style=&quot;width: 750px; background-color:#f9f9f9; border-color: black; margin-left: auto; margin-right: auto;&quot; border=&quot;14&quot;&gt;
&lt;tr style=&quot;height: 300px;&quot;&gt;
&lt;td style=&quot;width: 521px; height: 144px; border-color: #f9f9f9; font-weight: bold;&quot;&gt;

&lt;!-----------------------------------------  START PARA 1 ----------------------------------------------&gt;
&lt;p style=&quot;text-align: justify; padding-left: 7px; padding-right: 7px&quot;&gt;

&lt;big&gt;&lt;big&gt;&lt;span style=&quot;color:#006400&quot;&gt;'''HELLO AND WELCOME'''&lt;/span&gt; to the talk page of '''Pratyya Ghosh'''&lt;/big&gt;&lt;/big&gt; &lt;small&gt;&lt;small&gt;([[:commons:File:Pratyya Ghosh pronunciation.ogg|&lt;u&gt;'''pronunciation'''&lt;/u&gt;]])&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;

&lt;br /&gt;

Before placing any message here, I would ask you to TAKE A LOOK at my [[User:Pratyya Ghosh|&lt;u&gt;'''user page'''&lt;/u&gt;]] on this wiki.

&lt;br /&gt;

If you have come here after looking at my user page, then once again I would like to mention the fact that,
&lt;/p&gt;

&lt;!------------------------------------------- END PARA 1 -----------------------------------------------&gt;
&lt;!-----------------------------------------  START PARA 2 ----------------------------------------------&gt;
&lt;p style=&quot;text-align: justify; padding-left: 50px; padding-right: 110px&quot;&gt;
&lt;small&gt;
&lt;span style=&quot;color:#B22222&quot;&gt;I am not effectively active in this Wikimedia Project. If I've made any edit here, that is most probably an automated one. I do &lt;u&gt;NOT&lt;/u&gt; visit this site often/regularly. So I can &lt;u&gt;NOT&lt;/u&gt; guarantee a swift and quick reply, OR in WORST CASE, a reply.&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;

So, if you want to &lt;u&gt;CONTACT ME&lt;/u&gt; or &lt;u&gt;TALK TO ME&lt;/u&gt; or know more about me, then please use the Wikimedia Projects mentioned below.&lt;br /&gt;

⦿ '''[[w:en:English Wikipedia|English Wikipedia]] ([[w:en:Main Page|enwiki]]) : [[w:en:User:Pratyya Ghosh|User Page]] ([[w:en:User talk:Pratyya Ghosh|talk page]]) ([[w:en:Special:Contributions/Pratyya Ghosh|contributions]]) (&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[https://xtools.wmflabs.org/ec/en.wikipedia.org/Pratyya_Ghosh user-stats]&lt;/span&gt;)'''&lt;br /&gt;

⦿ '''[[w:en:Bengali Wikipedia|Bangla Wikipedia]] ([[w:bn:প্রধান পাতা|bnwiki]]) : &amp;nbsp;[[w:bn:ব্যবহারকারী:Pratyya Ghosh|User Page]] ([[w:bn:ব্যবহারকারী আলাপ:Pratyya Ghosh|talk page]]) ([[w:bn:বিশেষ:অবদান/Pratyya Ghosh|contributions]]) (&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[https://xtools.wmflabs.org/ec/bn.wikipedia.org/Pratyya_Ghosh user-stats]&lt;/span&gt;)'''

&lt;/small&gt;

&lt;/p&gt;

&lt;!------------------------------------------- END PARA 2 -----------------------------------------------&gt;
&lt;!-----------------------------------------  START PARA 3 ----------------------------------------------&gt;
&lt;p style=&quot;text-align: justify; padding-left: 7px; padding-right: 7px&quot;&gt;

Yet if you want to place message here, then please FOLLOW THESE NOTES:&lt;br /&gt;
⚫ Do NOT [[w:en:Wikipedia:Vandalism|Vandalize]] this page. I WON'T be appreciating you for that.&lt;br /&gt;
⚫ Be on point. Please don't put some unnecessary message or bring up any irrelevant issues.&lt;br /&gt;
⚫ Use a language which I understand. (Otherwise, even if I see your message, I might not be able to reply.)&lt;br /&gt;
⚫ BE &lt;u&gt;CIVIL&lt;/u&gt; and MAINTAIN &lt;u&gt;ETIQUETTE&lt;/u&gt;.&lt;br /&gt;
⚫ Finally, you MUST sign your post with &lt;nowiki&gt;~~~~&lt;/nowiki&gt;&lt;br /&gt;

&lt;/p&gt;

&lt;!------------------------------------------- END PARA 3 -----------------------------------------------&gt;
&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;

&lt;/table&gt;

&lt;!------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
START BELOW THIS PARA. DO NOT CHANGE ANYTHING ABOVE THE LINE.
BEFORE PLACING ANY MESSAGE HERE, ONCE AGAIN,

I AM NOT EFFECTIVELY ACTIVE IN THIS WIKIMEDIA PROJECT. IF I'VE MADE ANY EDIT HERE, THAT IS MOST PROBABLY AN AUTOMATED ONE. I DO NOT VISIT THIS SITE OFTEN/REGULARLY. SO I CAN NOT GUARANTEE A SWIFT AND QUICK REPLY, OR IN WORST CASE, A REPLY.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------&gt;</text>
      <sha1>9qtlaulm2q8nlzm95nj3cdbnjjsv70g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:TCN7JM</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1509</id>
    <revision>
      <id>6352</id>
      <timestamp>2013-10-27T20:27:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>TCN7JM</username>
        <id>739</id>
      </contributor>
      <comment>Editing global userpage</comment>
      <origin>6352</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="469" sha1="4v20vrzaoqwfb827ef0df1x3hxhxdgv" xml:space="preserve">{{DISPLAYTITLE:&lt;font face=&quot;Tahoma&quot;&gt;User:&lt;/font&gt;&lt;font color=&quot;blue&quot; face=&quot;Tahoma&quot;&gt;T&lt;/font&gt;&lt;font color=&quot;red&quot; face=&quot;Tahoma&quot;&gt;C&lt;/font&gt;&lt;font color=&quot;gray&quot; face=&quot;Tahoma&quot;&gt;N7&lt;/font&gt;&lt;font face=&quot;Tahoma&quot;&gt;JM&lt;/font&gt;}}
&lt;center&gt;&lt;font face=&quot;Tahoma&quot;&gt;[[w:en:User:TCN7JM|English Wikipedia]] &amp;mdash; [[d:User:TCN7JM|Wikidata]] &amp;mdash; [[w:simple:User:TCN7JM|Simple English Wikipedia]] &amp;mdash; [[m:User talk:TCN7JM|Contact me]]&lt;/font&gt;&lt;/center&gt;
[[File:TCN7JM Global Userpage.png|center|middle]]</text>
      <sha1>4v20vrzaoqwfb827ef0df1x3hxhxdgv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:William915</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1510</id>
    <revision>
      <id>6354</id>
      <timestamp>2013-10-29T09:29:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>William915</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>Editing global userpage</comment>
      <origin>6354</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79" sha1="rag3jvmngdrcmcj990nm83d0azk9o3z" xml:space="preserve"> __NOINDEX__
{{softredirect|w:en:User:William915}}
{{#babel:zh|yue|en-3|sah-0}}</text>
      <sha1>rag3jvmngdrcmcj990nm83d0azk9o3z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Renamed user 9thz5duyuxms</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1511</id>
    <revision>
      <id>7522</id>
      <parentid>6928</parentid>
      <timestamp>2023-03-11T10:36:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taketa</username>
        <id>969</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Taketa [[Кыттааччы:KernelFreeze]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Renamed user 9thz5duyuxms]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/KernelFreeze|KernelFreeze]]» в «[[Special:CentralAuth/Renamed user 9thz5duyuxms|Renamed user 9thz5duyuxms]]»</comment>
      <origin>6928</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="773" sha1="l3tno7zc02yw4ouhjtw497l8zfc7zth" xml:space="preserve">{{#babel:es-N|en-3|fr-1|}}
{{#switch: {{CONTENTLANG}}
| es = &lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot; lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Hola. Yo no edito mucho aquí, pero soy un miembro de [[m:Special:MyLanguage/Small Wiki Monitoring Team|el Small Wiki Monitoring Team]]. Tu puedes encontrarme en Meta o en Wikipedia en idioma español: [[m:User:Miguel2706]], [[m:es:User:Miguel2706]].
&lt;/div&gt;

|&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Hello. I do not edit here much, but I am a member of [[m:Special:MyLanguage/Small Wiki Monitoring Team|the Small Wiki Monitoring Team]]. You can find me on Meta or Wikipedia in spanish language: [[m:User:Miguel2706]], [[m:es:User:Miguel2706]].
&lt;/div&gt; }}
[[File:Redirect arrow without text.svg|46px|link=]][[m:User talk:Miguel2706|Meta:{{ns:3}}:Miguel2706]]</text>
      <sha1>l3tno7zc02yw4ouhjtw497l8zfc7zth</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:JøMa</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1512</id>
    <revision>
      <id>6358</id>
      <timestamp>2013-11-03T13:33:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>JøMa</username>
        <id>750</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt; &lt;center&gt;&lt;font size=&quot;+20&quot;&gt;&amp;#091;[[:de:w:User:JøMa|ˈjøːˌmaˑ]]&amp;#0…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6358</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="227" sha1="4np28gvw186v70pwlrryip4ktdi1kbn" xml:space="preserve">&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;
&lt;center&gt;&lt;font size=&quot;+20&quot;&gt;&amp;#091;[[:de:w:User:JøMa|ˈjøːˌmaˑ]]&amp;#093;&lt;/font&gt;&lt;/center&gt;
&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;
[[de:User:JøMa]]</text>
      <sha1>4np28gvw186v70pwlrryip4ktdi1kbn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Kolega2357</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1514</id>
    <revision>
      <id>6365</id>
      <parentid>6361</parentid>
      <timestamp>2013-11-18T18:50:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kolega2357</username>
        <id>755</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>r2.7.5) (робот эптэ: ar, as, az, be, bg, bn, br, bs, ca, cs, cy, da, de, el, en, eo, es, et, fa, fi, fo, fr, gl, gu, he, hr, hu, hy, is, it, ja, kn, ko, la, li, lt, mk, ml, mr, nl, no, pl, pt, ro, ru, sa, sk, sl, sr, sv, ta, te, th, tr, uk, ve…</comment>
      <origin>6365</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2070" sha1="jzlwwhy5si6mge03nn0efl1l1ujifjc" xml:space="preserve">&lt;div align=&quot;center&quot; class=&quot;usermessage&quot;&gt;[[File:Internet-group-chat.svg|left|25px]] '''&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;Send me a new message [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Kolega2357&amp;action=edit&amp;section=new here]&lt;/div&gt;

[[ar:مستخدم:Kolega2357]]
[[as:সদস্য:Kolega2357]]
[[az:İstifadəçi:Kolega2357]]
[[be:Удзельнік:Kolega2357]]
[[bg:Потребител:Kolega2357]]
[[bn:ব্যবহারকারী:Kolega2357]]
[[br:Implijer:Kolega2357]]
[[bs:Korisnik:Kolega2357]]
[[ca:Usuari:Kolega2357]]
[[cs:Uživatel:Kolega2357]]
[[cy:Defnyddiwr:Kolega2357]]
[[da:Bruger:Kolega2357]]
[[de:Benutzer:Kolega2357]]
[[el:Χρήστης:Kolega2357]]
[[en:User:Kolega2357]]
[[eo:Uzanto:Kolega2357]]
[[es:Usuario:Kolega2357]]
[[et:Kasutaja:Kolega2357]]
[[fa:کاربر:Kolega2357]]
[[fi:Käyttäjä:Kolega2357]]
[[fo:Brúkari:Kolega2357]]
[[fr:Utilisateur:Kolega2357]]
[[gl:Usuario:Kolega2357]]
[[gu:સભ્ય:Kolega2357]]
[[he:משתמש:Kolega2357]]
[[hr:Suradnik:Kolega2357]]
[[hu:Szerkesztő:Kolega2357]]
[[hy:Մասնակից:Kolega2357]]
[[is:Notandi:Kolega2357]]
[[it:Utente:Kolega2357]]
[[ja:利用者:Kolega2357]]
[[kn:ಸದಸ್ಯ:Kolega2357]]
[[ko:사용자:Kolega2357]]
[[la:Usor:Kolega2357]]
[[li:Gebroeker:Kolega2357]]
[[lt:Naudotojas:Kolega2357]]
[[mk:Корисник:Kolega2357]]
[[ml:ഉപയോക്താവ്:Kolega2357]]
[[mr:सदस्य:Kolega2357]]
[[nl:Gebruiker:Kolega2357]]
[[no:Bruker:Kolega2357]]
[[pl:Wikiskryba:Kolega2357]]
[[pt:Utilizador:Kolega2357]]
[[ro:Utilizator:Kolega2357]]
[[ru:Участник:Kolega2357]]
[[sa:योजकः:Kolega2357]]
[[sk:Redaktor:Kolega2357]]
[[sl:Uporabnik:Kolega2357]]
[[sr:Корисник:Kolega2357]]
[[sv:Användare:Kolega2357]]
[[ta:பயனர்:Kolega2357]]
[[te:వాడుకరి:Kolega2357]]
[[th:ผู้ใช้:Kolega2357]]
[[tr:Kullanıcı:Kolega2357]]
[[uk:Користувач:Kolega2357]]
[[vec:Utente:Kolega2357]]
[[vi:Thành viên:Kolega2357]]
[[yi:באַניצער:Kolega2357]]
[[zh:User:Kolega2357]]
[[zh-min-nan:User:Kolega2357]]</text>
      <sha1>jzlwwhy5si6mge03nn0efl1l1ujifjc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:AmaryllisGardener</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1515</id>
    <revision>
      <id>6363</id>
      <timestamp>2013-11-17T14:37:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AmaryllisGardener</username>
        <id>751</id>
      </contributor>
      <comment>Editing global userpage</comment>
      <origin>6363</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31" sha1="b0yvcx7beool1djayxe8ixy1apoijrs" xml:space="preserve">{{#babel:en|sco-2|pih-1|nov-1}}</text>
      <sha1>b0yvcx7beool1djayxe8ixy1apoijrs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Jayantanth</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1516</id>
    <revision>
      <id>6364</id>
      <timestamp>2013-11-18T14:53:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>PiRSquared17</username>
        <id>316</id>
      </contributor>
      <comment>Fixing userpage (per request).</comment>
      <origin>6364</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="425" sha1="iswgnavz6i0274lvy2730ubtx5kv9qb" xml:space="preserve">{{#babel:bn|en-1}}
&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Hello. I do not edit here much. You can find me on [[m:bn:User:Jayantanth|the Bengali Wikipedia]] or [[m:User:Jayantanth|Meta]].
&lt;/div&gt;
&lt;!--This can be used to make a redirect arrow.--&gt;[[File:Redirect arrow without text.svg|46px|link=]][[m:bn:User talk:Jayantanth|w:bn:{{ns:3}}:Jayantanth]] ([[m:w:User talk:Jayantanth|en]], [[m:User talk:Jayantanth|Meta]])</text>
      <sha1>iswgnavz6i0274lvy2730ubtx5kv9qb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:TBloemink</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1518</id>
    <revision>
      <id>6368</id>
      <timestamp>2013-11-25T12:52:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>TBloemink</username>
        <id>156</id>
      </contributor>
      <comment>Editing global userpage</comment>
      <origin>6368</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="470" sha1="qybcofzlzv3draz0hxv2g3uclqg09za" xml:space="preserve">&lt;!--This is just an example. Edit it to make it yours. PLEASE CHANGE THE BABEL AND CONTENT. THIS IS 100% YOUR RESPONSIBILITY. --&gt;
&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Hello. I do not edit here much, but I am a member of [[m:Special:MyLanguage/Small Wiki Monitoring Team|the Small Wiki Monitoring Team]]. You can find me on Meta [[m:User:TBloemink|here]].
&lt;/div&gt;
[[File:Redirect arrow without text.svg|46px|link=]][[m:User talk:TBloemink|m:{{ns:3}}:TBloemink]]</text>
      <sha1>qybcofzlzv3draz0hxv2g3uclqg09za</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:*Youngjin</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1526</id>
    <revision>
      <id>6807</id>
      <parentid>6381</parentid>
      <timestamp>2017-12-06T22:57:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>-revi</username>
        <id>730</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>-revi [[Кыттааччы ырытыыта:분당선M]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы ырытыыта:*Youngjin]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при пере…</comment>
      <origin>6807</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="307" sha1="qhdktpypuswez5axawcgeouy42wixwq" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;border:1px solid; background-color:#E8E8E8; margin:10px; padding:10px&quot;&gt;
[[File:Gnome-help-faq.svg|100px|left]] 
&lt;big&gt; ''' NOTICE''' I am not active in here exapt SWMT works. So I may not replay quicly, Instead please visit my [[m:user talk:분당선M|Meta-wiki user talk page]]. Thank you &lt;/big&gt;</text>
      <sha1>qhdktpypuswez5axawcgeouy42wixwq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ньыыкан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1527</id>
    <revision>
      <id>6383</id>
      <timestamp>2013-12-27T14:30:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ороһуттан</username>
        <id>771</id>
      </contributor>
      <comment>'Никон Алексеевич Васильев - Ньыыкан кырдьаҕас, Ньыыкан эмчит, Ньыыкан…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6383</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5053" sha1="5meo43fzxpcr84u19624639vncq9fga" xml:space="preserve">Никон Алексеевич Васильев - Ньыыкан кырдьаҕас, Ньыыкан эмчит, Ньыыкан ойуун диэн саха аймаҕар киэҥник биллибит XX үйэҕэ олорон ааспыт айылҕаттан бэриллиилээх сүдү кыахтаах киһи. 

Билиҥҥи Дьүллүкү диэн Үөһээ Бүлүү улууһун тыатыгар кини төрүүрүгэр III Үөдүгэй диэн ааттанар эбит, онно кыанар соҕус саха ыалын кыыһыгар төрөөбүт. Кини үөскээһинин туһунан сурах хоту номох буолбут кэпсээн баар. Ол маннык. Арай биирдэ кыыс от мунньа сылдьан сынньана сыттаҕына саннытыгар чыычаах кэлэн олоро биэрбит. Ол кэннэ кыыс иһигэр туох эрэ баара биллэн барбыт. Дьоно ойууну ыҥыран ойууннатан көрөллөр ону ойуун этэр, биир тоҥус ойууна өлөн баран саҥа төрөөрү гынар эбит, ону быһайын кыыскыт от мунньа сырыттаҕына чыычаах буолан кэлэн саннытыгар олорбут. Көрөөрүҥ эрэ, сотору моонньутугар чэр бэлиэлээх уол оҕо төрүө. Оннук буолбут, кэмэ кэлэн дьахтар оннук мэҥнээх уол оҕону төрөппүт, ол оҕо саха омугар Ньыыкан ойуун буолан улаатар.

Ньыыкан улахан гипнозтаах эбит, эмтиир дьоҕурун олоҕун тухары сылдьан сайыннарбыт. Сэбиэскэй былаас саҕана ойуннааһыны бобуу кэмигэр хаста даҕаны тутуллан хайыыга олоро сылдьыбыт. Ол даҕаны буоллар эмтиир ньыматын тохтоппотох. Эрэйгэ кыһалҕаҕа оһолго түбэспит дьон көрдөһөрө бэрт буолан сылдьарын тухары эмтии, өрүһүйэ сылдьыбыт. Ойууннуура эмиэ туспа бэйэтэ суоллаах эбит, тоҥустуу саҥаран кыырара биллэр. 

Эдэр сааһыттан дойдутун уонна ол таһынан тас сахаларга үт, Хабаровскай кыраай сахаларыгар сатыылаан тиийэ хаампыт киһи эбит. Элбэҕи хомуйбут, көрбүт, билбит, үөрэппит. Этнографияҕа даҕаны сыһыаннаах эбит. Араас билсибит дьонун ситэн аахпаккын. Эдэр сылдьан норуот ырыаһытын кытары Кыыл олунаан Сэргэй Зверептиин хотуннан сылдьыбыттара биллэр, онно араас күүстээх дьоҕурдаах дьону кытары күөн көрсөн, бэрт даҕаны былдьаһан уоттаах ойууннар диэн аатыра сылдьыбыттар.

Кини эмтиир ньымата эмтээх оту туһаныы. Сайын кэлиитэ үөртээһин, хааннааһын эбит. Дойдутун эмтээх отторун үөрэтэн этэр эбит, дьиҥинэ хас биирдии ыарыыга сөптөөх оту булан эмтэннэххэ ыарыыны кыайаҕын. 

Ньыыкан кырдьаҕас туһунан номох эрэ элбэх, кини билбит эмтээбит киһитэ баһаам. Ону таһынан бүгүн Үөһээ-Бүлүү Ороһутун педагогическэй музейыгар эмчиккэ анаан тус анал хос тэрийбитэ академик Чиряев К.С. илэ бэйэтинэн. Музейга кини туттубут маллара, бултуур сэбэ сэбиргэлэ, кыырарыгар кэппит таҥаһа, дьүҥүрэ мунньуллан сыталлар.

Киһини куруук өрүһүйэр быыһыыр буолан икки атахтаахха киһи кылааннааҕа, кэрэмэс киһи, сахаҕа үтүө холобур буолар диэн ахтыллар сүдү кырдьаҕас Ньыыкан эмчит. 

Уһун араас түһүүлээх тахсыылаах эриллиилээх олоҕу олорон ааспыт, олоҕун тухары уонна ойохтоммут, элбэх оҕолоох. Бүгүн кини кэнэҕискилэрэ биһиги ыккардыбытыгар бааллар. Ньыыкан ойуун сүүс сааһын лаппа ааһан баран өлбүт. Көмүллэ сытар сирэ Үөһээ-Бүлүү Боотулуутугар.</text>
      <sha1>5meo43fzxpcr84u19624639vncq9fga</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Alexander Mikhalenko</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1528</id>
    <revision>
      <id>6561</id>
      <parentid>6387</parentid>
      <timestamp>2015-02-23T11:00:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Alexander Mikhalenko</username>
        <id>714</id>
      </contributor>
      <origin>6561</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="241" sha1="cy1i362v8r22z7yxojf41ll8vfphy06" xml:space="preserve">{{#Babel:ru|uk-4|de-3|en-3|fr-3|es-2|it-2|sah-0}}

[[de:Benutzer:Alexander Mikhalenko]]
[[en:User:Alexander Mikhalenko]]
[[es:Usuario:Alexander Mikhalenko]]
[[fr:Utilisateur:Alexander Mikhalenko]]
[[ru:Участник:Alexander Mikhalenko]]</text>
      <sha1>cy1i362v8r22z7yxojf41ll8vfphy06</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:La fée Didier/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1529</id>
    <revision>
      <id>6740</id>
      <parentid>6398</parentid>
      <timestamp>2017-02-15T23:52:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Litlok</username>
        <id>1180</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Litlok [[Кыттааччы:Morphypnos/common.js]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:La fée Didier/common.js]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переимен…</comment>
      <origin>6740</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="116" sha1="qrxr6dgh3gg23pvlzua88n4xx2yk05f" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Morphypnos/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>qrxr6dgh3gg23pvlzua88n4xx2yk05f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:JøMa/common.css</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1532</id>
    <revision>
      <id>6403</id>
      <timestamp>2014-01-20T21:54:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global CSS ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by JøMa]])</comment>
      <origin>6403</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="95" sha1="b6im9giy1jl9jqfj9p8k1krtlppdc20" xml:space="preserve">@import &quot;//de.wikipedia.org/w/index.php?title=User:JøMa/global.css&amp;action=raw&amp;ctype=text/css&quot;;</text>
      <sha1>b6im9giy1jl9jqfj9p8k1krtlppdc20</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Jmvgpartner/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1536</id>
    <revision>
      <id>6408</id>
      <timestamp>2014-01-21T00:59:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global JavaScript ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Jmvgpartner]])</comment>
      <origin>6408</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="117" sha1="973biicq1oyeknwznhafa9banyrg90m" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Jmvgpartner/global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>973biicq1oyeknwznhafa9banyrg90m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Alan</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1537</id>
    <revision>
      <id>6410</id>
      <timestamp>2014-01-21T10:29:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Alan</username>
        <id>692</id>
      </contributor>
      <comment>Editing global usertalk page</comment>
      <origin>6410</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="115" sha1="k199yb4edrodawb5z4jl9cueesbzddb" xml:space="preserve">{{#babel:es-N|en-2|eu-3}}

[[File:Redirect arrow without text.svg|46px|link=]][[m:User talk:Alan|m:User talk:Alan]]</text>
      <sha1>k199yb4edrodawb5z4jl9cueesbzddb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Iluvatar</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1540</id>
    <revision>
      <id>6422</id>
      <timestamp>2014-02-14T13:43:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Iluvatar</username>
        <id>796</id>
      </contributor>
      <comment>Editing global userpage</comment>
      <origin>6422</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="360" sha1="2u2txozbl1ux8kpr7mp9i86e0b9h4kr" xml:space="preserve">{{#babel:ru-N|en-1|be-1|}}
&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Hello. I do not edit here much, but I am a member of [[m:Special:MyLanguage/Small Wiki Monitoring Team|the Small Wiki Monitoring Team]]. You can find me on Meta: [[m:User:Iluvatar]].
&lt;/div&gt;
[[File:Redirect arrow without text.svg|46px|link=]][[m:User talk:Iluvatar|m:{{ns:3}}:Iluvatar]]</text>
      <sha1>2u2txozbl1ux8kpr7mp9i86e0b9h4kr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Soppuruon</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1542</id>
    <revision>
      <id>6424</id>
      <timestamp>2014-02-16T02:26:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Soppuruon</username>
        <id>773</id>
      </contributor>
      <comment>''''Саха тылын учууталлара түмсэллэр''' Тохсунньу ый 23 күнүгэр Исидор Бар…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6424</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5336" sha1="bbdu3pd0esmb8l82vcqbg8nnay7drwi" xml:space="preserve">'''Саха тылын учууталлара түмсэллэр'''
Тохсунньу ый 23 күнүгэр Исидор Барахов аатынан 1 № оскуола саха тылын учууталлара Николашкина А.И., Андреева М.П. көҕүлээһиннэринэн  улууска биир идэлээхтэрин түмэн бэрт сэргэх үлэни тэрийдилэр. Түмсүү сарсыарда аһаҕас уруоктарынан саҕаланна, ол курдук Үөһээ Бүлүүтээҕи республиканскай гимназия учуутала Анисимова М.Н. 8 кылаас оҕолорун сонун уруогунан дириҥ толкуйга сиэтэн киллэрдэ, оҕолор санааларын толору этинэри ситистэ.  Онтон иккис уруогу Хоро орто оскуолатын учуутала Хобусаров С.Р. ыытта. Бу уруок аныгы сайдыылаах үйэ технологиятын толору баһылаабыт саха кэнчээри ыччатын кыаҕын толору туһанарга эрэли үөскэтэр санааны биэрдэ. Кини сахалыы бикипиэдьийэ туһунан оҕолорго кэпсээтэ, «Интернет-чемпионат» тэрийэн ыытта. Ол курдук оҕолор Үөһээ Бүлүү улууһун, улуус нэһилиэктэрин историятын кытта бикипиэдьийэттэн булан билсистилэр. Учууталларга бикипиэдьийэҕэ хайдах ыстатыйа суруйан киллэрэр туһунан маастар-кылаас көрдөрдө.&lt;br /&gt;
Онтон Андреева М.П. 11 кылаастарга С.Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» романыгар бэргэн этиилэринэн олоҕу сыаналыы үөрэнии, кырдьаҕаска ытыктаабыллаах сыһыан суолтатын билиҥҥи олоххо сыһыаран көдьүүстээх уруогу ыытта. Онтон Хоро орто оскуолатын төрүт культура уонна саха тылын учууталлара Максимова С.В., Назарова А.Е. икки предмети самыы тутан «Төрөөбүт күн» диэн интегрированнай уруок ыыттылар. Оҕолор киһиэхэ үтүөнү баҕарыы туһатын, күн сирин көрдөрбүт төрөппүттэргэ дириҥ махтал этиллиэхтээҕин өссө төгүл итэҕэйдилэр. Онтон И.Барахов аатынан №1 оскуола төрүт культураҕа учуутала Иванова Р.В. «Олоҥхо үс дойдута» диэн сүрдээх көхтөөх, сайыннарыылаах уруогу ыытта. Ити курдук дириҥ, научнай төрүттэрдээх аһаҕас уруоктары көрөн, атын сонун ньымалары, албастары  биллибит, бэйэ-бэйэбитин кытта санаа атастастыбыт. &lt;br /&gt;
Түмсүүбүт иккис чааһа үөрүүлээх түгэҥҥэ олоҕурда. Ол курдук биһиги биир идэлээхпит Андреева Матрена Пантелеймоновна бу күннэргэ 55 сааһын туолбут кэрэ-бэлиэ түгэнин бэлиэтээн аастыбыт. Онтон иккис үтүө сонуммут Матрена Пантелеймоновна республикаҕа ыытыллар «Профи-учитель» күрэхтэригэр аһаҕас уруок биэрэ барар буолбутунан кэккэ сүбэ биэрдибит, санаа атастастыбыт, төгүрүк остуол тула олорон уруокпутун ырытыстыбыт.&lt;br /&gt;
Бу көрсүһүү бииртэн биир сонуна, үөрүүлээҕэ диэн манна ыҥырыылаах ыалдьыт буолан кэллэ Матрена Пантелеймоновна үөрэппит, такайбыт үтүө сүбэһитэ, учуутала «Өргүөт нэһилиэгэ» кинигэ бэлэх тутуурдаах, улуус ытыктанар саха тылын учуутала, педагогическай үлэ ветерана Людмила Никифоровна, ону таһынан РГ учуутала  Татьяна Кирилловна бэйэтэ эппитинии, илии тутуурдаах, өттүк харалаах кэлэн үбүлүөйдээх учууталбыт үөрүүтүн өссө үрдэттэ. Кини улуус киэн туттар Ытык киһибит, олоҥхоһуппут, алгысчыппыт Кирилл Никонович олоҥхотун бэлэхтээтэ. Ити курдук, сахалыы тыыннаах, биир санаалаах учууталлар түмсүүлэрэ бэрт элбэҕи, киэҥи, дириҥи, кэскиллээҕи кэрэһэлээн үтүө санаа ыллыктанан ааста.</text>
      <sha1>bbdu3pd0esmb8l82vcqbg8nnay7drwi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Rolandodeynigo</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1543</id>
    <revision>
      <id>6425</id>
      <timestamp>2014-02-17T22:56:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Rolandodeynigo</username>
        <id>797</id>
      </contributor>
      <comment>'[[File:Coat of arms of Rolando Yñigo-Genio.png|200px|center]] &lt;center&gt;&lt;big&gt;Coat of Arms of Rolando Yñigo-Genio&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;&lt;b…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6425</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="133" sha1="bw1xk830v4p5t8jj0fzfjut8v8echri" xml:space="preserve">[[File:Coat of arms of Rolando Yñigo-Genio.png|200px|center]]
&lt;center&gt;&lt;big&gt;Coat of Arms of Rolando Yñigo-Genio&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;&lt;br /&gt;</text>
      <sha1>bw1xk830v4p5t8jj0fzfjut8v8echri</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Александр самсонов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1544</id>
    <revision>
      <id>6428</id>
      <timestamp>2014-02-25T12:48:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.245.190.93</ip>
      </contributor>
      <comment>Айыы уола</comment>
      <origin>6428</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13287" sha1="l4na98zklyv0sp1netllvjzezpw51us" xml:space="preserve">Александр 1978 сыллаахха, оруобуна Ороhуоспа туун, тохсунньу 7 кунугэр кун сирин корбутэ. Кыhыл о5о эрдэ5иттэн айыл5аттан ыллыыр дьо5урдаа5а биллибитэ. Ол курдук, роддомн,а саамай улаханнык кини ытыыра. Онуоха: &quot;Наш певец поет, — диэн буолара. — Улаатта5ына ырыаhыт буолсу&quot;, — дииллэрэ. Дьиэтигэр тахсыбытын кэннэ ханна музыка тыаhыыр да5аны, олус бол5ойон истэрэ. 
      Оскуола5а олус учугэйдик уэрэммитэ. IV кылааска сырытта5ына ырыа фестивала буолбут. Онно &quot;Манчаары&quot; диэн ырыаны ыллаан, оройуонн,а улаххан кылаастарга ман,найгы миэстэни ылбыта. Бу — аан бастакы ситиhиитэ этэ. Жюрилар бэлиэтии корбуттэрэ. Дьэ, ити кэнниттэн конкурстан конкурска кыттар буолбута. IV кылааска сылдьан баянн,а дьарыктаммыта, онтон сыл курдугунан гитараны баhайбыта. Бэйэтин са5а гитаратын соспутунан дьарыктана барара. Кып-кыра о5о сыана5а тахсан таптал туhунан ырыалары ыллыыр этэ. 
       Арыый улааппытын кэннэ аны синтезатор диэн кэллэ. VII кылааска уэрэнэ сылдьан &quot;Дьукээбил&quot; диэн болох тэриммиттэрэ. Онно о5олорун бэйэтэ уэрэтэрэ. Бу кэмн,э Саша &quot;Хаар&quot; диэн бастакы ырыатын суруйбута. Оскуола5а Сан,а Дьылга ыллаабыттара. Дьэ, бу кэмтэн ыла Саша бэйэтэ суруйар, айар буолбута. Маны таhынан, спордунан дьарыктанар этэ: сууруу, каратэ. 
       Оскуоланы бутэрэр сылыгар куhун ардахтаах ба5айы кунн,э о5олор хортуоппуй хостуу бардылар. Дэриэбинэттэн 9 км сиргэ тиийэн, ардахха баттатан хостооботохтор. Онно сырытта5ына бастакы ыарыыта хаамтарбат буолуор диэри киирбитэ, уолаттара дьиэтигэр нэhилэ ойоон-убаан а5албыттара. Мантан ыла ийэтинээн балыыhалары кэрийиилэрэ са5аламмыттар. Ити кэмнэргэ, ыалдьа сытан, ырыаларын уксун суруйбута. Диагноhа: капиллярный токсикоз почечной формы. 
       Гитара5а оонньоото5уна, тарбахтарын тымырдара быhа бараллар этэ. Ону ол диэбэккэ, тулуйан оонньуур, тыаhатар этэ. Алтынньыга балыыhа5а киирэн баран, ыам ыйыгар &quot;эмтэммэт ыарыылаах&quot; диэннэр балыыhаттан таhаарбыттара. Моккуhэр кыахтара суох этэ. &quot;Ыарыыта кeeстээх, соптоо5ун эмтээтибит, тан,ара буолбатахпыт&quot;, — диэн эппиттэр. 
        Дьиэлэригэр тахсыбыппыттарын кэннэ, ыарыы кууhурэн биэрбитэ. Сахалыы эмчити кордуу барбыттар. Кордоон-кордоон Абрамова диэн эмчити булбуттара. Кини эмтээбитин кэннэ, Шурик арыый а5ай буолбута. Кэлин эмиэ эмчиттэргэ эмтэнэн, ардыгар куоракка балыыhа5а киирэн, син ата5ар турбута. Бу кэмнэргэ альбомнарын таhаартарбыта. Концерка киирээри туран, куустээх &quot;обезболивающай&quot; укуол ылара. Уонча-суурбэччэ мунуутэнэн ыарыыта аматыйбытын кэннэ, сыана5а ыллыы тахсара. Дьон кини ыалдьарын билбэт этэ. Хас концерт кэнниттэн олус сылайара, ыарыыта кобон кэлэрэ. Нэhиилэ оронун булаатын кытта, укуол туруоруута, эмп иhиитэ са5аланара. Ата5а бутуннуу хаан буолан, аhыйара. «Сыана5а ыллыы туран о5уннахпына, саамай дьоллоох киhи буолуом&quot;, — диирэ. 
       Аан бастакы улахан сыана5а тахсыыта куорат ыhыа5ар этэ 1996 сыллаахха. Тута дьон биhирэбилин ылбыта. Онтон ыла Шурикпыт ырыаhыт быhыытынан биллэн барбыта. Онтон &quot;Азия о5олоро&quot; спортивнай ооньууларга &quot;А-студио&quot; болох концерын иннинэ, &quot;разогрев&quot; быhыытынан икки ырыаны ыллыахтаа5ын сэттэ ырыаны толорбута. 
      Шурик студия5а уhуллуон олус ба5арара. Бастаан ийэтэ киирэн радиолары кэпсэппитэ, онуоха собулэспиттэр. Нэдиэлэнэн уhуллан бууппуттэр. Истибит киhи эрэ барыта хайгыыр, со5орр этэ. Бастакы хомуурунньуга тахсарын са5ана, кытаанах ырыынак кэмэ этэ. Уп-харчы тиийбэтин айдаана. Тэрилтэлэртэн кордоспут киhи диэн ой киирбит. Туох баар куорат тэрилтэлэрин барытын кэрийбит. Сорохтор: &quot;Улуус культуратыттан кумаа5ылаах, сайабылыанньалаах сылдьыаххын наада&quot;, — диэн субэлииллэр. Бу докумуоннары туппутунан эмиэ кэрийбит да5аны, уксугэр харчы суох буолан аккаастаатылар. Онтон арай ааhан иhэн &quot;Подросток&quot; диэн тэрилтэ5э киирбит. Тойонноругар Александр Подголовка тиийэн, кордоhyyтyн эппит. Студия5а уhуллубут запиhын тута сылдьыбыт. &quot;Тoho суума5а уhулалларый?&quot; — диэн ыйыппыт. Наадыйар сууматын эппитигэр, комолоhуох буолбут. &quot;Ол эрээри, эбии 5 млн. наада&quot;, — диэбит. Улууhун, дэриэбинэ дьоно комолоhoн, наадалаах харчыны булбут. Ыччат политикатын министерствота альбом таhын он,орон биэрбиттэрэ. 
        Тиражтаммыт альбому улууhуугар тахсыбыта. 1000 экземплярдаах кассета начаас бутэн хаалбыт. 
 Покровскай куоракка бастакы альбомун сурэхтэниитэ буолбута. Олус элбэх киhи кэлбит этэ. Улуус тэрилтэлэрэ иккис альбомун таhаарарыгар диэн кoмo харчы биэрбиттэрэ. Ол харчынан иккис альбоммутун бэлэмнээбит. &quot;Солли Тутти&quot; диэн профессиональнай студия5а уhуллубут. Иккис альбом 5000 тираhынан тахсыбыта. Дьон былдьаhа-былдьаhа ылара. Биир нэдиэлэ иhинэн барыта атыыга барбыта. 
       Бастаан уhулларыгар &quot;Норуот айымньытын дьиэтигэр&quot; сырытта5ына &quot;псевдоним наада&quot; диэн буолбут. Син уhуннук толкуйдаатыбыт. Онтон &quot;айар киhиэхэ аран,аччылыы сырыттын диэн Айыы Уола диэтэххэ хайдах буолуой&quot; диэн санаа киирдэ. 
       Чурапчыга сырыы—Бу бастакы уонна бутэhик улахан гастрола. Чурапчыга Петр Калачев (&quot;ЭС&quot; общ. корр.) ын,ырыытын ылынан барбыт. А5ыс дэриэбинэ5э этэнн,э, учугэйдик гастроллаан кэлбитэ. Интэриэhинэйэ диэн, торут ыалдьыбатах. Ону бэйэтэ: &quot;Абааhылар оруhу кыайан туораабаттар эбит, ол иhин ыалдьыбатым. Сиппэтилэр&quot;, — диир этэ. 
      1998 сыл сайыныгар уопсай куонкурсу ааhан &quot;Культурология&quot; салаатыгар туттарсан киирбитэ. Дьин,эр, инбэлииккэ таhаарбыттарын yрдyнэн, бэйэтин кыа5ынан туттарсыбыта. Ити кyhyн ыарыыта бэргээн биэрбитэ. Оронуттан кыайан турбат буолбута. &quot;О5олорум уэрэнэн эрдэхтэрэ. Саатар биирдэ баран тэнн,э паарта5а олорон корбут киhи&quot;, — диирэ. Биирдэ да5аны &quot;ыалдьабын&quot; диэбэтэ5э, ынчыктаабата5а. Барытын сан,ата суох тулуйара. 
 Ийэтэ иhит сууйа сырытта5ына, бэйэтэ туран кэллэ. &quot;Чэпчээтим а5ай. Аhыыбыт дуо?&quot; — диэтэ. Иккиэн чэйдээттэрэ. Онтон саала5а баран олордо уонна эмискэ &quot;скорайы ын,ыр&quot; диэтэ. Ыксат да, ыксат буолла. &quot;Хаhан кэлэллэрий? Туох эрэ буолан эрэбин, балыыhа5а барыахпын наада&quot;, — диир. &quot;Скорай&quot; бырааhа: &quot;Маннык туруктаах о5ону то5о дьиэ5э сытыара5ыт?&quot; — диэн мохпутэ. Ону: &quot;Балыыhа5а аккаастаабыттара буолбат дуо&quot;, —диэбит. &quot;Скорайынан&quot; барар кыа5а суох, &quot;реанимацияны&quot; ын,ырыахха наада диэтилэр. Хаамтарбакка эрэ, наhыылканан таhаара сатаабыттар да, аан кыара5аhа бэрт буолан, баппата. Ол иhин икки эр киhи кoтo5он таhаарбыттара. 
 Балыыґа5а тиийбиттэригэр, быраастар ыксаабыттар. О5отуттан &quot;хайдаххыный&quot; диэн ыйытара, ол тухары &quot;учугэйбин&quot; диир. &quot;Хаанын баттааhына намтаан эрэр&quot;, — дииллэр, ону ийэтэ билбэт: &quot;Истэ5ин дуо, Шурик, намтаан эрэр дииллэр, маарыын урдук этэ буолбат дуо, учугэй буолан эрэ5ин&quot;, — диирэ. Тургэн хамсанан реанимация5а илтилэр. Корудуоргэ туран ийэтэ кэтэhэрэ, ким да кэлбэт. Аллараа туhэн: &quot;Самсонов туругун хаґан билэбиний?&quot; — диэн ыйытара. &quot;Сарсыарда кэлээр, тан,аhын илдьэ бар&quot;, — диэбиттэр. Дьиэтигэр киирээт да, балыыhа5а эрийэрэ: &quot;Сарсыардаан,а диэри тулуйда5ына медкиинн,э илдьиэхпит&quot;, — диэт, туруупканы ууран кэбистилэр. Онтон кийиитэ остуол тарда сырытта5ына, ийэтин сурэ5э эмискэ ыалдьыбыта. &quot;Ыйытабыт дуо&quot;, — диэбит. Онтон кыайан ыйыппата5а, ол иhин кийиитинэн эрийтэрбитэ. Тута эттилэр быhыылаах, сан,ата суох барбыта. Итинник 1998 сыл алтынньы 12 кунугэр баара-суо5а 20 сааhыгар Шурик олохтон туораабыта… 
         &quot;20 саас диэн кылгас да5аны. Ол да буоллар элбэ5и он,ордум, ситистим. Альбомнарбын таhаардым, кинигэ, календарь бэчээттэттим, видеоклип уhуллум. Ба5а санаабын толорон, уэрэххэ киирдим. Мин хоhооннорум, мин ырыаларым — мин о5олорум буолуохтара, мин ааппын ааттатыахтара&quot;, — Александр Самсонов-Айыы Уола бу олохтон букатыннаахтык барыан а5ай иннинэ эппит тыллара.</text>
      <sha1>l4na98zklyv0sp1netllvjzezpw51us</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Randykitty</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1545</id>
    <revision>
      <id>6430</id>
      <timestamp>2014-02-28T05:13:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Randykitty]])</comment>
      <origin>6430</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="218" sha1="qlj5rkivvr1qfq7puri3vd4kcuim2q2" xml:space="preserve">Please click&lt;br&gt;→ [[m:w:en:User:Randykitty|'''here''']] to visit my user page on my English home wiki,&lt;br&gt;→ [[m:w:en:Talk:Randykitty|'''here''']] to access my talk page on my home wiki.&lt;br&gt;&lt;br&gt;Thank you, Randykitty</text>
      <sha1>qlj5rkivvr1qfq7puri3vd4kcuim2q2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Chmarkine</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1548</id>
    <revision>
      <id>6434</id>
      <timestamp>2014-03-01T20:29:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Chmarkine</username>
        <id>800</id>
      </contributor>
      <comment>Editing global userpage</comment>
      <origin>6434</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="132" sha1="2v7n4c7imjdtyecxxfl0ap2awpl6ew0" xml:space="preserve">__NOINDEX__
If you want to contact me, please leave me messages on [[m:en:User talk:Chmarkine|my English wikipedia user talk page]].</text>
      <sha1>2v7n4c7imjdtyecxxfl0ap2awpl6ew0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Jaxxes</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1549</id>
    <revision>
      <id>6437</id>
      <timestamp>2014-03-14T00:32:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>PiRSquared17</username>
        <id>316</id>
      </contributor>
      <comment>Editing global userpage on request</comment>
      <origin>6437</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="985" sha1="b0c80xx890hjulrn9v02czklgvulew1" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;background-color:black; color:white; -moz-border-radius: 13px; border-radius: 11px; solid #000000; padding:5px; font new; font-size:95%; width:95%; margin:auto;&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Sup. I'm [[wikia:central:User:Alpha God|&lt;span style=&quot;color:#FF0000;&quot;&gt;Alpha-God]] or on Wikimedia [[m:User:Jaxxes|&lt;span style=&quot;color:#FF0000;&quot;&gt;Jaxxes]] and I do [[m:Countervandalism Network|&lt;span style=&quot;color:#FF0000;&quot;&gt;counter-vandalism]] for Wikia and Wikimedia, meaning that if you are seeing this, I have probably been here cleaning up spam and/or vandalism. I am also an experienced member of the [[m:Small Wiki Monitoring Team|&lt;span style=&quot;color:#FF0000;&quot;&gt;SWMT]] so I might be doing counter-vandalism on small wikis. &lt;br /&gt;&lt;br /&gt; Feel free to contact me on my [[wikia:central:Message Wall:Alpha God|&lt;span style=&quot;color:#FF0000;&quot;&gt;Wikia Message Wall&lt;/span&gt;]] or [[m:User Talk:Jaxxes|&lt;span style=&quot;color:#FF0000;&quot;&gt;Meta User-Talk&lt;/span&gt;]] if you have anything you need!</text>
      <sha1>b0c80xx890hjulrn9v02czklgvulew1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Mazbel</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1550</id>
    <revision>
      <id>7226</id>
      <parentid>6448</parentid>
      <timestamp>2020-04-17T05:21:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Céréales Killer</username>
        <id>1023</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Céréales Killer [[Кыттааччы:Leitoxx]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Mazbel]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Leitoxx|Leitoxx]]» в «[[Special:CentralAuth/Mazbel|Mazbel]]»</comment>
      <origin>6448</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1485" sha1="fo80vjbyiw9d9ag7q6p0c2v15snrnxp" xml:space="preserve">&lt;!--This is just an example. Edit it to make it yours. PLEASE CHANGE THE BABEL AND CONTENT. THIS IS 100% YOUR RESPONSIBILITY. --&gt;
{| style=&quot;width:238px&quot; align=right
|-
| align=&quot;right&quot; |
[[File:Wikinews favicon.svg|15x15px|link=n:es:Usuario:Leitoxx]] [[File:Wikimedia Community Logo.svg|15x15px|link=m:User:Leitoxx]] [[File:Wikipedia-logo-v2.svg|15x15px|link=w:es:Usuario:Leitoxx]] [[File:Wiktionary-logo.svg|15x15px|link=wikt:es:Usuario:Leitoxx]] [[File:HSWBooks.svg|15x15px|link=b:es:Usuario:Leitoxx]] [[File:Commons-logo.svg|15x15px|link=commons:User:Leitoxx]] [[File:Incubator-logo.svg|15x15px|link=incubator:User:Leitoxx]] [[File:HSWQuote.svg|15x15px|link=q:es:User:Leitoxx]] [[File:HSWVersity.svg|15x15px|link=wikiversity:es:User:Leitoxx]] [[File:HSWSource.svg|15x15px|link=wikisource:es:User:Leitoxx]]
[[File:Wikispecies 006.svg|15x15px|link=species:User:Leitoxx]]
|}&lt;br /&gt;
{{#babel:&lt;!--ADD BABEL HERE, UPDATE LANGUAGE LIST before #default (see right:)--&gt;es-N|pt-3|en-2}}
&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Hello. I do not edit here much, but I am a member of [[m:Special:MyLanguage/Small Wiki Monitoring Team|the Small Wiki Monitoring Team]]. You can find me on [[m:User:Leitoxx|Meta]] or [[w:es:User:Leitoxx|Wikipedia]].&lt;!--Do not remove m: from link unless you know what you are doing (see docs for more info) --&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!--This can be used to make a redirect arrow.--&gt;[[File:Redirect arrow without text.svg|46px|link=]][[m:User talk:Leitoxx|m:{{ns:3}}:Leitoxx]]</text>
      <sha1>fo80vjbyiw9d9ag7q6p0c2v15snrnxp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Natuur12/vector.css</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1555</id>
    <revision>
      <id>6445</id>
      <timestamp>2014-04-03T22:10:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Natuur12</username>
        <id>793</id>
      </contributor>
      <comment>Editing global userpage</comment>
      <origin>6445</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="1060" sha1="4ciwchmduyqbsol7vm6r1143zsm9r2a" xml:space="preserve">* {
	font-family: sans-serif;
}
h2#mw-previewheader,
div#mw-usercsspreview strong {
	font-family: sans-serif !important;
	color: #c00 !important;
}
div#content #toc h2, div#content .toc h2,
h2.diff-currentversion-title {
	font-family: sans-serif !important;
}
div.mw-geshi div, div.mw-geshi div span, div.mw-geshi div pre, span.mw-geshi, span.mw-geshi span, pre.source-css, pre.source-css span, pre.source-javascript, pre.source-javascript span, pre.source-lua, pre.source-lua span {
	font-family: monospace !important;
	-moz-tab-size: 4;
}
div#content {
	font-size: 93%;
}
h1#firstHeading {
	font-size: 1.6em !important;
}
div#content.mw-body {
	margin-left: 11.8em;
	color: #000;
}
textarea#wpTextbox1,
pre {
	font-family: monospace;
}
 
/* Font size */
code a {
	font-family: monospace;
	font-size: 130%;
}
pre {
	font-size: 130%;
}
div#content h3 {
	font-size: 132%;
}
div#content h4 {
	font-sizeː 116%;
}
div#content h5 {
	font-size: 100%;
}
div#content h6 {
	font-size: 80%;
}
td.diff-deletedline,
td.diff-addedline,
td.diff-context {
	font-size: 85%;
}</text>
      <sha1>4ciwchmduyqbsol7vm6r1143zsm9r2a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:JurgenNL/common.css</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1558</id>
    <revision>
      <id>6449</id>
      <timestamp>2014-04-04T07:38:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>JurgenNL</username>
        <id>646</id>
      </contributor>
      <comment>Editing global css</comment>
      <origin>6449</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="100" sha1="7f2rb7kpwjtpaud5unzlfzgvmiyopcq" xml:space="preserve">@import &quot;//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:JurgenNL/global.css&amp;action=raw&amp;ctype=text/css&quot;;</text>
      <sha1>7f2rb7kpwjtpaud5unzlfzgvmiyopcq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ Ырытыы:Кистээһин сиэрэ</title>
    <ns>5</ns>
    <id>1559</id>
    <revision>
      <id>6452</id>
      <timestamp>2014-05-19T20:38:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>774</id>
      </contributor>
      <comment>/* Using only UploadWizard for uploads */ саҥа сиэксийэ</comment>
      <origin>6452</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1787" sha1="b8k558nfrqwl4a3wnh023qqsye4093e" xml:space="preserve">== Using only [[commons:Special:MyLanguage/Commons:Upload Wizard|UploadWizard]] for uploads ==

[[Image:Commons-logo.svg|right|220px|alt=Wikimedia Commons logo]]
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Hello! It was noted that on this wiki you have [[Special:Statistics|less than 10 local files]]. Presumably, you therefore don't have interest nor energies to have [[commons:Category:Licensing templates|hundreds templates]] with the [[mw:Multimedia/Media Viewer/Template compatibility|now required HTML]], even less a local [[m:EDP|EDP]]. However, this means that users here will experience a mostly broken and/or [[wmf:Resolution:Licensing policy|illegal]] uploading.
I propose to
* '''have [[Special:Upload|local upload]] [[commons:Commons:Turning off local uploads|restricted]]''' to the &quot;{{int:group-sysop}}&quot; group (for emergency uploads) and
* the '''sidebar point to [[commons:Special:UploadWizard]]''',
so that you can avoid local maintenance and all users can have a functioning, easy upload interface [[translatewiki:Special:Translate/ext-uploadwizard|in their own language]]. All registered users can upload on Commons and [[Special:ListFiles|existing files]] will not be affected.

I'll get this done in one week from now.
# If you disagree with the proposal, just [[m:User:Nemo bis/Unused local uploads|remove your wiki from the list]].
# To make the UploadWizard even better, please tell your experience and ideas on [[commons:Commons:Upload Wizard feedback]].

[[m:User:Nemo_bis|Nemo]] 06:38, 20 Ыам ыйын 2014 (YAKT)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Nemo bis@metawiki, используя список на странице http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User_talk:Nemo_bis/Unused_local_uploads&amp;oldid=8578536 --&gt;</text>
      <sha1>b8k558nfrqwl4a3wnh023qqsye4093e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дадаскинов Степан Егорович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1560</id>
    <revision>
      <id>7032</id>
      <parentid>6457</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:29:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7032</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="557" sha1="eiozammrx17cb57bik3a4l5thznl0qw" xml:space="preserve">'''Дадаскинов Степан Егорович''' (20.08.1933—29.03.2011) — суруналыыс, бэйээт, прозаик.

[[Төрөөбүт тылбар андаҕар (Дадаскыынап)|Төрөөбүт тылбар андаҕар]]

[[Категория:Бары ааптардар|Дадаскинов Степан Егорович]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:XXI үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Д]]</text>
      <sha1>eiozammrx17cb57bik3a4l5thznl0qw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төрөөбүт тылбар андаҕар (Дадаскыынап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1561</id>
    <revision>
      <id>6463</id>
      <parentid>6462</parentid>
      <timestamp>2014-06-15T01:15:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6463</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1973" sha1="n9wmbmr5it5vl3fjqwjdzomdoyfcofv" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
{{poem-on|Төрөөбүт тылбар андаҕар}}

Сайаҕас, сырдык санааларбын,
Сайдам-ыллам ырыаларбын,
Ыраах ыҥырар ыраларбын,
Ыраас иэйиим уһуктарын
Эйигинэн этиэм диэммин,
Эйигинэн кэпсиэм диэммин
Төбөбүн нөрүтэн андаҕайабын,
Төрөөбүт тылым!

Киһини кэлэтиэх, хомотуох,
Киһи кутун-сүрүн тоһутуох
Тосту, бардам тыллары,
Толоос, мөкү санаалары
Эйигинэн этимиим диэммин,
Эйигинэн үөтүмүүм диэммин
Төбөбүн нөрүтэн анадаҕайабын,
Төрөөбүт тылым!

Эйиэхэ баар эбэм ырыата,
Эйиэхэ баар эһэм алгыһа,
Эйиэхэ баар аҕам үөрүүтэ, 
Эйиэхэ баар ийэм иэйиитэ!
Ону мин харыстыам диэммин,
Ону мин арчылыам диэммин
Төбөбүн нөрүтэн андаҕайабын,
Төрөөбүт тылым!

Улуу тыллардыын уруурҕаһан,
Уйгулана байан-тайан
Уос иһиттэн эн устуоҕуҥ,
Уһун үйэлэргэ туругуруоҕуҥ!
Ону мин итэҕэйэбин диэммин,
Ону мин эрэнэбин диэммин
Төбөбүн нөрүтэн андаҕайабын,
Төрөөбүт тылым!
{{poem-off|Дадаскинов С.Е., Кыталык ырыалаах сылларым.&lt;br /&gt;
- Дьокуускай: Бичик, 2008. - 111-112 с.}}
&lt;/poem&gt;


[[Дадаскинов Степан Егорович]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]

[[Категория:Дадаскыынап]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:XXI үйэ айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>n9wmbmr5it5vl3fjqwjdzomdoyfcofv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арчы Уола</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1562</id>
    <revision>
      <id>6978</id>
      <parentid>6464</parentid>
      <timestamp>2018-06-13T18:58:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>46.48.180.134</ip>
      </contributor>
      <origin>6978</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9542" sha1="p1y6qy8skjw88wv4v10q58162rsrcds" xml:space="preserve">Арчы Уола - Рустам Николаевич Каженкин - Россия суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ, Россия суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ.
Рустам Каженкин
1.	Биир-икки этииннэн кинини билиһиннэрэр тиэкис, суруйааччы хаартыската.
Эдэр суруйааччы, саха тылын уонна литературатын учуутала. Арчы Уола диэн аатынан суруйар.
2.	“Олоҕун олуктара”
1985 сыллаахха Булун улууһугар Күсүр нэһилиэгэр, зоотехниктар дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт.
2002 сыллаахха Үөһээ Дьааҥы улууһун Адыча нэһилиэгэр орто оскуоланы бүтэрбит. Уонна М. К. Аммосов аатынан Хотугулуу Илиҥҥи Бэдэрээссийэлии үнүбэрситиэткэ чаха тылын уонна култууратын бакылтыатыгар үөрэнэ киирбит. Үөрэнэр сылларыгар “Саха саҥата” бакылтыат хаһыатыгар эрэдээктэринэн үлэлээбит. Аан маҥнайгыннан П. Н. Тобуруокап анал стипендиятын хаһаайына буолбут. Өксөкүлээх Өлөксөй истипиэндийэтин хаһаайына.
Үөрэммит сылларыгар маннык уһуйааччылар үөрэнээччилэрэ буола сылдьыбыт: филологическай наука кандидаттара В. Н. Ноговицын, Ю. И. Васильев, М. Н. Дьячковская, филологическай наука доктордара, профессордар: В. Б. Окорокова, Г. Г. Филиппов, Н. Н. Тобуруокап, Г. С. Попова – Санаайа,  педогогическай наука кандидата, доцент Е. К. Иевлев, үөрэхтээһин үтүөлээх үлэһитэ, доцент В. Н. Протодьяконов.
Бииргэ үөрэммит оҕолоро: Гаврил Андросов билигин Саха суруйааччыларын сойууһун салалтатын пресседателэ,  Варвара Оконешникова «Эдэр саас» хаһыат корресподена, Аграфена Кузьмина прозаик, «Саха сирэ» хаһыат корреспондена, Надежда Ильина поэт, «Эдэр саас» хаһыат корреспондена, Петр Константинов« Киин» радиостанцияҕа  биир бастакы радио-ди-джей уонна да атыттар.
2007 сыллаахха Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын үнүстүүтүн бүтэрбит. Бу сыл суруналыыстар сойуустарын чилиэнэ буолбут.
2007 сылтан 2011 сылга дылы Чиркоев В. С. Аатынан Адыча орто оскуолатыгар саха тылын уонна литературатын учууталынан уонна иитэр үлэҕэ дириэктэри солбуйааччыннан үлэлээбит.
2008 сыллаахха “Тыл Кыһата” холбоһук чилиэнэ буолбут.
2013 сыллаахха Суха суруйааччыларын ассоциациятын чилиэнэ буолбут.
2013 сыллаахха норуодунай үөрэхтээһин ассоциациятын чилиэнэ буолбут. Бу сыл дьокуускай куорат национальнай  оскуолаларын сэбиэтин чилиэнэнэ.
2 оҕолоох.
Ону таһынан былатыан Ойуунускайдыын хаан аймахтыы буоларын бэлиэтиир. Рустам хос эбэтэ Былатыан Ойуунускай ийэтин кытары бииргэ төрөөбүт эдьиийдии балыстыылар эбит.

3.	“Айар үлэтэ”.
	Олоҕун айар үлэни кытта холбууругар үөрэммит оскуолата уонна үөрэппит учууталлара В. С. Слепцова, М. В. Васильева, Р. С. Чириков уо. д. а. сабыдыаллаабыттар. Оҕо сылдьан “Кэскил” хаһыакка сурутар эбит. Хоһоон суруйарга холонор эбит. Аан бастаан нууччалыы суруйан испит, ол кэннниттэн фольклор форматыгар уонна тематыгар көспүт. Усуутала М. А. Попова рустам хоһооннорун бэчээккэ илдьибит. “кэскил” хаһыакка аан маҥнай кини хоһооннорун киэҥ эйгэҕэ, хаһыат ааҕааччыларын болҕомтолоругар таһаарбыт.
Бэчээттэммит кинигэлэрэ.
2007 сыллаахха маҥнайгы хоһооннорун “Олук тыл” диэн “Бичик” кинигэ кыһатыгар хоһооннорун хомуурунньуга тахсыбыт. 
2011 сыллаахха “Алгыстаах түһүлгэ” хоһооннорун хомуурунньуга.
2015 сыллаахха “таас тойуга” хоһооннорун хомуурунньуга.

4.	“Айымньылара” 
“Тыл” Дьокуускай 2003.  [https://sah.wikisource.org/wiki/Тыл_(Рустам_Каженкин)]
«Эн миигин умнумаар Сэргэлээх» диэн Рустам Каженкин тылларыгар  Иннокентий Васильев матыыбыгар ырыа буолбут хоһоон. Бу ырыаны бүтэрэр сылларыгар университетка бэлэх анаабыттар. 2004 с. [https://sah.wikisource.org/wiki/эн_миигин_умнумаар_Сэргэлээх_(Рустам_Каженкин)]
“Саха итэҕэлин туһунан санаам” [https://sah.wikisource.org/wiki/Саха_итэҕэлин_туһунан_санаам_(Рустам_Каженкин)] 

 “Алтай туһунан” 2014
Маны тахсыбыт кинигэтиттэн көрөн суруйан биэриэгим
[][][][][][][][][][][][]
5.	“Кинигэлэрэ”. 
 “Олук тыл” хоһооннорун хомуурунньуга 2007 с. Бичик.
 “Алгыстаах түһүлгэ” хоһооннорун хомуурунньуга 2011 с.
 “Таас тойуга” хоһооннорун хомуурунньуга 2015 с. 

6.	“Уопсастыбаннай үлэтэ”. 
-	“Тыл Кыһата” холбоһук чилиэнэ буолбут
-	Өпөспүүбүлүкэ норуодунай үөрэхтээһинин ассоциациятын чилиэнэ 
- 	Дьокуускай куорат национальнай  оскуолаларын сэбиэтин чилиэнэнэ.
- 	Суруйааччылар сойуустарын Эдэр литератордар сэбиэттэрин салайааччыта.
-  “Сайдыы” төрөөбүт тыл уонна литературатын ассоциациятын сопредседателэ.
- 	“Ийэ тыл кэскилэ” общественнай хамсааһыҥҥа салайааччыны солбуйааччы.

7.	“Наҕараадалара”. 
- 	 П. Н. Тобуруокап анал стипендиятын хаһаайына.
-  	Өксөкүлээх Өлөксөй истипиэндийэтин хаһаайына.
- 	Ахсынньы 2016. «Лучший сайт педагога» үсүһүн ыытыллар өрөспүүбүлүкэ конкурсун кыайыылааҕа. МБОУ “якутская городская гимназия” – “Айыы Кыһата”.

 	8. “Быһаарыылар”
http://ysia.ru/bez-rubriki/v-yakutske-podvedeny-itogi-soveshhaniya-molodyh-pisatelej/
http://ysia.ru/bez-rubriki/kniga-molodogo-yakutskogo-kritika-stalo-tolchkom-k-uchrezhdeniyu-literaturnoj-serii/
http://www.rospisatel.ru/adrianova-kniga.htm
http://sakhapress.ru/archives/202546
https://godliteratury.ru/events/v-yakutii-ozhidaetsya-blagodat-bolsho

9.	“Өссө маны көр” 
https://www.sakhatyla.com/
http://www.lgz.ru/article/-43-44-6619-1-11-2017/zvezda-moya-osennyaya-/
http://yakutsk.bezformata.ru/listnews/otnoshenie-k-sozdaniyu-assotciatcii-pisatelej/34042691/
https://www.sakha.gov.ru/news/front/view/id/2818492
http://www.rospisatel.ru/adrianova-kniga.htm 

10.	“Сигэлэр” 
https://www.s-vfu.ru/gordost-universiteta/detail.php?ID=18188
http://sakhalit.com/writer/kazhenkin-rustam-nikolaevich-archy-uola-2/
http://yaguo.ru/node/3010
https://www.sakhatyla.com/рустам-каженкин/биография/

11.	 “Туһаныллыбыт литература”.
https://www.s-vfu.ru/gordost-universiteta/detail.php?ID=18188 
http://sakhalit.com/writer/kazhenkin-rustam-nikolaevich-archy-uola-2/ 
http://yaguo.ru/node/3010 
https://www.sakhatyla.com/рустам-каженкин/биография/</text>
      <sha1>p1y6qy8skjw88wv4v10q58162rsrcds</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Tremonist</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1563</id>
    <revision>
      <id>6467</id>
      <timestamp>2014-07-31T13:19:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tremonist</username>
        <id>844</id>
      </contributor>
      <comment>''''Tremonist'''' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6467</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15" sha1="2h0wtgb502kofqixd2ii0b7jdnvcib7" xml:space="preserve">'''Tremonist'''</text>
      <sha1>2h0wtgb502kofqixd2ii0b7jdnvcib7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Prenn (usurped 2)</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1565</id>
    <revision>
      <id>6701</id>
      <parentid>6473</parentid>
      <timestamp>2016-04-26T17:23:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Cyberpower678</username>
        <id>1095</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Кыттааччы:Prenn]] сирэй аатын Cyberpower678 маннык [[Кыттааччы:Prenn (usurped 2)]] уларыппыт, утаарыы-сирэй хаалларбатах: Автоматическое переименование с…</comment>
      <origin>6701</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="238" sha1="bk1h0zcgkuuwy5d2cefva7mixy9eihl" xml:space="preserve">[[File:Redirectltr.png|#REDIRECT|link=]]&lt;span class=&quot;redirectText&quot; id=&quot;softredirect&quot;&gt;[[:User:Pinus|User:Pinus]]&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:85%; padding-left:48px;&quot;&gt;This page is a [[w:Wikipedia:Soft redirect|soft redirect]].&lt;/span&gt;</text>
      <sha1>bk1h0zcgkuuwy5d2cefva7mixy9eihl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Good afternoon</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1566</id>
    <revision>
      <id>6476</id>
      <timestamp>2014-08-27T03:32:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:User:Pathoschild/Scripts/Synchbot|requested by Good afternoon]])</comment>
      <origin>6476</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="133" sha1="5p9zn8ygjlpiez32knrqmg16jzgc3ps" xml:space="preserve">__NOINDEX__ Greetings! I'm most active on [[:w:zh:User:Good afternoon|Chinese Wikipedia]]. Please leave me messages there. Thank you!</text>
      <sha1>5p9zn8ygjlpiez32knrqmg16jzgc3ps</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Vanished user 9oijnsdfknefijh3tjasfi34</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1568</id>
    <revision>
      <id>6666</id>
      <parentid>6482</parentid>
      <timestamp>2015-11-13T03:08:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nihonjoe</username>
        <id>352</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Кыттааччы:Romtam]] сирэй аатын Nihonjoe маннык [[Кыттааччы:Vanished user 9oijnsdfknefijh3tjasfi34]] уларыппыт, утаарыы-сирэй хаалларбатах: Автоматическое переиме…</comment>
      <origin>6666</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="533" sha1="kflhupopageql1pdurbu1tyspe6jq1i" xml:space="preserve">&lt;center&gt;Hi there. If you want to contact me, please visit my talk page at [[m:w:en:User talk:Romtam|English Wikipedia]] or [[m:w:th:คุยกับผู้ใช้:Romtam|Thai Wikipedia]]. Thanks for visiting.
&lt;br /&gt;
สวัสดีครับ ถ้าคุณต้องการติดต่อผม ขอให้คุยที่[[m:w:th:คุยกับผู้ใช้:Romtam|วิกิพีเดีย]]ครับ ขอบคุณครับ
&lt;br /&gt;
[[File:BTS Surasak Aug2014.jpg|700px]]&lt;/center&gt;</text>
      <sha1>kflhupopageql1pdurbu1tyspe6jq1i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Vajotwo</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1570</id>
    <revision>
      <id>6484</id>
      <timestamp>2014-09-14T16:16:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by Vajotwo]])</comment>
      <origin>6484</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="139" sha1="3x6177sgt4xcdumkkbdt95dxsj5r9n8" xml:space="preserve">'''Hi, if you want to contact me, please visit my talk page at [[m:w:it:User talk:Vajotwo|Italian Wikipedia]]. Thanks for your attention'''</text>
      <sha1>3x6177sgt4xcdumkkbdt95dxsj5r9n8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Vanished user 9oijnsdfknefijh3tjasfi34</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1571</id>
    <revision>
      <id>6667</id>
      <parentid>6485</parentid>
      <timestamp>2015-11-13T03:09:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nihonjoe</username>
        <id>352</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Кыттааччы ырытыыта:Romtam]] сирэй аатын Nihonjoe маннык [[Кыттааччы ырытыыта:Vanished user 9oijnsdfknefijh3tjasfi34]] уларыппыт, утаарыы-сирэй хаалларбатах: Автом…</comment>
      <origin>6667</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="533" sha1="kflhupopageql1pdurbu1tyspe6jq1i" xml:space="preserve">&lt;center&gt;Hi there. If you want to contact me, please visit my talk page at [[m:w:en:User talk:Romtam|English Wikipedia]] or [[m:w:th:คุยกับผู้ใช้:Romtam|Thai Wikipedia]]. Thanks for visiting.
&lt;br /&gt;
สวัสดีครับ ถ้าคุณต้องการติดต่อผม ขอให้คุยที่[[m:w:th:คุยกับผู้ใช้:Romtam|วิกิพีเดีย]]ครับ ขอบคุณครับ
&lt;br /&gt;
[[File:BTS Surasak Aug2014.jpg|700px]]&lt;/center&gt;</text>
      <sha1>kflhupopageql1pdurbu1tyspe6jq1i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Hym411</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1572</id>
    <redirect title="Кыттааччы:-revi" />
    <revision>
      <id>6522</id>
      <parentid>6499</parentid>
      <timestamp>2015-01-11T05:42:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by Hym411]])</comment>
      <origin>6522</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24" sha1="r339x2g9slipcxm7q11japopjzpi6pw" xml:space="preserve">#REDIRECT [[User:-revi]]</text>
      <sha1>r339x2g9slipcxm7q11japopjzpi6pw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Hym411</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1573</id>
    <redirect title="Кыттааччы ырытыыта:-revi" />
    <revision>
      <id>6523</id>
      <parentid>6500</parentid>
      <timestamp>2015-01-11T07:33:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by Hym411]])</comment>
      <origin>6523</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29" sha1="shea9cfpoa30q9vjv11h8sym7toqb6g" xml:space="preserve">#REDIRECT [[User talk:-revi]]</text>
      <sha1>shea9cfpoa30q9vjv11h8sym7toqb6g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Conquistador/sandbox</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1576</id>
    <revision>
      <id>6668</id>
      <parentid>6663</parentid>
      <timestamp>2015-11-17T21:26:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Conquistador</username>
        <id>880</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>page blanking</comment>
      <origin>6668</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:V(g)</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1578</id>
    <revision>
      <id>6715</id>
      <parentid>6714</parentid>
      <timestamp>2016-08-25T14:31:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Céréales Killer</username>
        <id>1023</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Céréales Killer [[Кыттааччы:G(x)-former]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:V(g)]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании уч…</comment>
      <origin>6715</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="88" sha1="slukf703ujdbkhc42onrhxjkk50gtvz" xml:space="preserve">[[File:Redirect arrow without text.svg|46px|link=]][[m:th:User:V(g)|w:th:{{ns:3}}:V(g)]]</text>
      <sha1>slukf703ujdbkhc42onrhxjkk50gtvz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:V(g)</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1579</id>
    <revision>
      <id>6716</id>
      <parentid>6713</parentid>
      <timestamp>2016-08-25T14:31:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Céréales Killer</username>
        <id>1023</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Céréales Killer [[Кыттааччы ырытыыта:G(x)-former]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы ырытыыта:V(g)]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при…</comment>
      <origin>6716</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93" sha1="0a8ll03hwd1s0o95bb7tbg7ww2ctts0" xml:space="preserve">[[File:Redirect arrow without text.svg|46px|link=]][[m:th:User talk:V(g)|w:th:{{ns:3}}:V(g)]]</text>
      <sha1>0a8ll03hwd1s0o95bb7tbg7ww2ctts0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Ralgis</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1580</id>
    <redirect title="Кыттааччы:Allan Aguilar" />
    <revision>
      <id>6508</id>
      <timestamp>2014-11-27T23:47:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Savh</username>
        <id>147</id>
      </contributor>
      <comment>Savh [[Кыттааччы:Ralgis]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Allan Aguilar]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании участни…</comment>
      <origin>6508</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68" sha1="lwmyvcqof7nj5bsd78moenmsh2mpq4j" xml:space="preserve">#перенаправление [[Кыттааччы:Allan Aguilar]]</text>
      <sha1>lwmyvcqof7nj5bsd78moenmsh2mpq4j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Ralgis</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1581</id>
    <redirect title="Кыттааччы ырытыыта:Allan Aguilar" />
    <revision>
      <id>6511</id>
      <timestamp>2014-11-27T23:47:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Savh</username>
        <id>147</id>
      </contributor>
      <comment>Savh [[Кыттааччы ырытыыта:Ralgis]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы ырытыыта:Allan Aguilar]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при пере…</comment>
      <origin>6511</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="85" sha1="odhr5yh7rnth1jlgqad2scgrurso7ta" xml:space="preserve">#перенаправление [[Кыттааччы ырытыыта:Allan Aguilar]]</text>
      <sha1>odhr5yh7rnth1jlgqad2scgrurso7ta</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Ah3kal</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1583</id>
    <revision>
      <id>6513</id>
      <timestamp>2014-11-30T05:16:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by Ah3kal]])</comment>
      <origin>6513</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="100" sha1="67vgypbz2gxfpukcgcsc2b4x43eg8w1" xml:space="preserve">Welcome to my page! please contact me at [[m:w:el:User talk:Ah3kal|User talk:Ah3kal @ el.wikipedia]]</text>
      <sha1>67vgypbz2gxfpukcgcsc2b4x43eg8w1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Sam Sailor</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1585</id>
    <revision>
      <id>6515</id>
      <timestamp>2014-12-15T13:37:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sam Sailor</username>
        <id>908</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;table style=&quot;background:#F8EABA; width:100%&quot;&gt;&lt;tr&gt;&lt;td&gt; [[Image:Imbox notice.png|left|40px]]  {{{{{|safesubst:}}}#ifeq:{{{noheader…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6515</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="330" sha1="j6cmjkfsj2mt8ysm135zlede1kjcb21" xml:space="preserve">&lt;table style=&quot;background:#F8EABA; width:100%&quot;&gt;&lt;tr&gt;&lt;td&gt;
[[Image:Imbox notice.png|left|40px]] 
{{{{{|safesubst:}}}#ifeq:{{{noheader}}}|yes||=={{{header|Feel free to leave me a message here, but you will get a quicker response if you visit [[:w:en:User talk:Sam Sailor|my English Wikipedia user talk page]].}}}==}}
&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;&lt;/table&gt;</text>
      <sha1>j6cmjkfsj2mt8ysm135zlede1kjcb21</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Со5отох буолума. (Сабыйа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1588</id>
    <revision>
      <id>6520</id>
      <parentid>6518</parentid>
      <timestamp>2015-01-09T07:05:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Сабыйа</username>
        <id>915</id>
      </contributor>
      <origin>6520</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1404" sha1="9wlglbfhmzudd213rva64k1n22uwxaj" xml:space="preserve">Соҕотох буолума

Соҕотохсуйуу ыарык тааһа

Баттыы сылдьара ыараханын

Тулуйбат эбээт сорох дууһа,

Билэбин онтон муунтуйарын.


       Сарсыарда ороҥҥор уһуктуоҥ,

       Соҕотох чааскыгар чаай куттуоҥ,

        Муус тэлэбиисэр доҕордонуоҥ,

        Күннүктээн да оннук хохоллуоҥ.


 Киэһэтин ууҥ көтөн муҥнаныаҥ,

 Арааһы барытын ырытыаҥ,

 Урукку ааспыты эргитэн,

 Туох эрэ үтүөнү түстэнэн.


        Син дьэбин тимири сииринии

        Сүрэххин аалларыаҥ эрбиилии,

        Дьүдэйэн буомуруоҥ эрдэттэн

        Аҥардас сорсуйар эрэйтэн.


Доҕордоох дьоннору биллэххэ

Мичээртэн сыдьаайа сырдыыллар,
	
 Тэһийбэт накааһын билбэккэ

 Көтүөхтүү кынаттаах сылдьаллар.


       Соҕотохсуйуу таас ыарыгын,

       Доҕоттор, билимэҥ баттыгын,

       Ханыыны,тэҥнээҕи булунан

       Олоруҥ дьоллонон, астынан.       04.12.13.</text>
      <sha1>9wlglbfhmzudd213rva64k1n22uwxaj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Олох туьунан (Сабыйа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1589</id>
    <revision>
      <id>6519</id>
      <timestamp>2015-01-09T07:03:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Сабыйа</username>
        <id>915</id>
      </contributor>
      <comment>'Олох туһунан  Билэбит,олох диэн дабайыы,  Инниттэн иннигэр хардыы,  Кур…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6519</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2118" sha1="fpg47zyc6s1u3bkvh4o0ogi3tgv80bu" xml:space="preserve">Олох туһунан

Билэбит,олох диэн дабайыы,

Инниттэн иннигэр хардыы,

Куруук инники талаһыы,

Өрүү үрдүккэ харбаһыы.

     Ордук орто омурҕаҥҥа дылы

Наар үөһэттэн үөһэ тахсыы-

Көлөһүнү тоҕо, барыы,

Инники дьулуһан барыы.

Оччолорго, эдэр сааска,

Үөһэ эрэ дьулуһарга,

Үрдүккэ эрэ ыттарга

Олоҕу саҕалыыр оҕолорго,

Арыт салгыы олорорго

Ыарахан буолара сорохторго. 
      
Онон да буолуо, арааһа,

Күн да бүппэтэ,уһуна.

Ол да иһин күүттэххэ

 Оҕо,эдэр эрдэххэ

Улаатары кэтэстэххэ,

Кэтэһэриҥ кэлэн биэрбэт,

Күүтэр күнүҥ үүнэн испэт-

Олох устара бытааннык,

Тиэтэйбэккэ, дьоһуннаахтык.

Оннук буолар эбит,доҕор,

 Орто омурҕаҥҥар дылы.
  
       Олох орто омурҕаныттан 

 Ылбыт үрдэлгиттэн төннүү,

Төптөрү анньыныы,түһүү,

 Онно бүдүрүйэ түһэ-түһэ

Аллараа диэки сүүрүү.

Оннук даҕаны үтүрүһэ

Атара сэлиинэн күннэриҥ,

Баҕарбатаргын да тиэтэллик,

Ааһан иһэллэр итинник

Сүүрүк аттыы түргэнник

Кэлин өттүҥ уһуу,

Илин өттүҥ кылгыы

Анал биэтэккэр дылы...

        Ыксаа,тиэтэй эн,сэгэр,

Сиппэтэххин ситэргэ,

Ситэрбэтэххин ситэрэргэ,

Оҥорботоххун оҥорорго,

Толорботоххун толорорго.

       Олох оннук дьиктилээх,

Уһун,кылгас күннэрдээх,

Уһуур,кылгыыр кэмнэрдээх.                              05.12.13.</text>
      <sha1>fpg47zyc6s1u3bkvh4o0ogi3tgv80bu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уостубат тапталым (Сабыйа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1590</id>
    <revision>
      <id>6521</id>
      <timestamp>2015-01-09T07:09:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Сабыйа</username>
        <id>915</id>
      </contributor>
      <comment>'    Уостубат тапталым                Таптыыбын мин бука барытын-       Сардаҥа сы…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6521</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2081" sha1="o4q573oc6bxyjvs4yvpiqts2iqd672e" xml:space="preserve">    Уостубат тапталым
    
    
     Таптыыбын мин бука барытын-

     Сардаҥа сыдьаайдаах бу күммүн,

     Көҕөрөр өндөл күөх халлааммын,

     Дьыл араас да кэрэ көстүүтүн.

               Таптыыбын уулла оҕолорбун-

               Кэлэр кэскилбин- кыыспын,уолбун,

               Күҥҥэ көстүбүт көмүстэрбин-

               Күүтүүлээх күндү сиэннэрбин.

     Таптыыбын түөрэ барыгытын-

     Бары баар элбэх аймахтарбын, 

     Хаан тардар үгүс бырааттарбын,

     Ыраах да чугас урууларбын.

             Таптыыбын истиҥ дьүөгэлэрбин,

             Үтүөкэннээх үөлээннээхтэрбин.
            
             Үлэлээн алтыспыт дьоннорбун,

             Ахтар-саныыр дьиҥ доҕотторбун.

     Таптыыбын  бары уоланнарбын

     Хаһан да таптаспыт буолларбын,

     Кимтэн да адьас саһыарбаппын

     Сүрэхпэр мэлдьитин баалларын.

            Билэбин сүрэҕим уйанын,

            Тэстиэхтии  аһара чарааһын, 

            Ол эрэн улахан тапталын

            Сөҕөбүн батаран сылдьарын...

  Айылгым анаабыт бэлэҕин-

  Тапталга кэччэйбэт сүрэхпин

  Бэскигэ быраҕан кэмнээмэҥ,

  Чэпчэки,ыарахан дэһимэҥ.

            Сэҥээрбит  дьоннору барытын

            Бу сирбин-халлааммын таптыырбын,

            Атыттар оруоллуу хаалымаҥ,

            Одуулуу,сиилии да хаамсымаҥ.               02.01.14.</text>
      <sha1>o4q573oc6bxyjvs4yvpiqts2iqd672e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Sir Lestaty de Lioncourt</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1591</id>
    <revision>
      <id>6525</id>
      <timestamp>2015-01-11T23:40:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by Sir Lestaty de Lioncourt]])</comment>
      <origin>6525</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="153" sha1="0738nao5e9r9j989zct5f35xw1x5bxc" xml:space="preserve">__NOINDEX__{{#babel:pt|en-3}}[[File:Redirect arrow without text.svg|45px|link=]][[m:User talk:Sir Lestaty de Lioncourt|Lestaty de Lioncourt (Meta-Wiki)]]</text>
      <sha1>0738nao5e9r9j989zct5f35xw1x5bxc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Lestaty</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1593</id>
    <redirect title="Кыттааччы ырытыыта:Sir Lestaty de Lioncourt" />
    <revision>
      <id>6527</id>
      <timestamp>2015-01-13T01:38:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by Lestaty]])</comment>
      <origin>6527</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48" sha1="cc8rweyhovhvvro1gd6g7rh9zxi29el" xml:space="preserve">#REDIRECT [[User talk:Sir Lestaty de Lioncourt]]</text>
      <sha1>cc8rweyhovhvvro1gd6g7rh9zxi29el</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Lestaty</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1594</id>
    <redirect title="Кыттааччы ырытыыта:Sir Lestaty de Lioncourt" />
    <revision>
      <id>6528</id>
      <timestamp>2015-01-13T02:44:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by Lestaty]])</comment>
      <origin>6528</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48" sha1="cc8rweyhovhvvro1gd6g7rh9zxi29el" xml:space="preserve">#REDIRECT [[User talk:Sir Lestaty de Lioncourt]]</text>
      <sha1>cc8rweyhovhvvro1gd6g7rh9zxi29el</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Caliburn</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1595</id>
    <revision>
      <id>6555</id>
      <parentid>6543</parentid>
      <timestamp>2015-02-20T11:35:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Billinghurst</username>
        <id>416</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Billinghurst [[Кыттааччы:George.Edward.C]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Caliburn]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании у…</comment>
      <origin>6555</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74" sha1="0qt2melp40r0592gltncjamudoyvboh" xml:space="preserve">__NOINDEX__[[File:Redirectltr.png]][[meta:User:George.Edward.C|Me @ Meta]]</text>
      <sha1>0qt2melp40r0592gltncjamudoyvboh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ардыгар (Сабыйа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1596</id>
    <revision>
      <id>6530</id>
      <timestamp>2015-01-13T09:28:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.51.214</ip>
      </contributor>
      <comment>'         Ардыгар                                                            Уоран көрүөхпүн саныыбын…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6530</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1489" sha1="fy8aroeysatodb31a0dzi6cm9l5aa8n" xml:space="preserve">
        Ардыгар                               
                           
Уоран көрүөхпүн саныыбын

Дьылҕа Хааным кинигэтин,

Кистээн уурунан сылдьарын

Хара харахтаах билбэтин.

        Билиэм этэ оччоҕуна

        Тугу анаан суруйбутун,

        Саҥа күнүм тыктаҕына

        Онно хайдах олоруохпун,

Олоҕум уларыйыытын,

Түһүүлэрин-тахсыыларын,

Араас күүтэр үөрүүлэрин,

Хотторуубун,ситиһиибин.

        Онон барытын билэммин

        Олоруом бэлэмнэнэммин,

        Сатанарын талынаммын-
   
        Үрүҥүнэн сурулларын.

Табыллыбатын тумнаммын

Олоруоҕум диэн саныырбын,

Ыйыллыбыт ыйаахпыттан

Төлөрүйбэт аналлаахпын. 
       
          Билэн сылдьар буортулааҕын,

          Дьон санатар- куһаҕанын,

          Суруллубут суоруллубатын,

          Букатын уларыйбатын.

Оччоҕуна көрөр  баҕам

Сүтэн хаалар,ааһар ханнан,

Олордоҕум аналбынан,

Бэйэм тустаах ыйаахпынан.
                            06.12.13.</text>
      <sha1>fy8aroeysatodb31a0dzi6cm9l5aa8n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыым (Сабыйа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1597</id>
    <revision>
      <id>6531</id>
      <timestamp>2015-01-13T09:31:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.51.214</ip>
      </contributor>
      <comment>'            Кыым  Сүргэбин көтөҕөн, быыкайкаан  Кыым түһэн сүрэхпэр хатанан,…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6531</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1161" sha1="6q7zcanur2ysjzqohsqikep6gco0jnj" xml:space="preserve">
           Кыым

Сүргэбин көтөҕөн, быыкайкаан

Кыым түһэн сүрэхпэр хатанан,

Кыламныы-тыгыалыы умайан
 
Үөрүүнү күөртээтэ саҕыллан.

         Ол түөһү сылытар кыым хантан

         Эмискэ миэхэ уйаланан

         Чоҕулхай бып-быыкаа бэйэтэ

         Улахан үөрүүнү үөскэттэ?

Ол “эн суох этиҥ...”диэбиккиттэн,

Син сүтэрэн көрдөөбүккүттэн-

Ол аата суохтааҥҥын күүппүккүн,

Баҕарбыт эбиккин көрсүөххүн.

            Таҥара биэриэ дии, баҕардар,

             Кылгас да көрсүһүү кэмнэрин,

             Эмиэ биир эдэрдии уматар

             Олохпут умнубат түгэнин.

  Кыраттан даҕаны мин үөрэн,

  Эмиэ дьэ сэргэхтик сэгэйэн,

  Туох эрэ кэрэни кэтэһэн,

  Эрдийдим кэлэргэ эрэнэн.   03.12.13.</text>
      <sha1>6q7zcanur2ysjzqohsqikep6gco0jnj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ба5ардым тиийиэхпин (Сабыйа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1598</id>
    <revision>
      <id>6532</id>
      <timestamp>2015-01-13T09:36:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.51.214</ip>
      </contributor>
      <comment>' Баҕардым тиийиэхпин  Мин дууһам чыычаах буолан көтөн,  Баҕардым эйиэх…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6532</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1196" sha1="4zmj130dijvt1qd5t8g3sculb7mtdbj" xml:space="preserve"> Баҕардым тиийиэхпин

Мин дууһам чыычаах буолан көтөн,

Баҕардым эйиэхэ тиийиэхпин,

Ол тиийэн хараххын өҥөйөн,

Саһыарбыт кистэлгин билиэхпин.

       Хараҕыҥ- дууһаҥ сиэркилэтэ,

       Көстүөҕэ дьэ онно түөрэтэ-

       Үөрүүттэн сылаастык сыдьаайта,

       Эбэтэр тымныынан хаарыйта.

  Бу нуурал  киэһэҕэ буламмын

  Баҕардым куоласкын истиэхпин,

  Алгыстаах амарах тылларгын

  Иҥэрэн кыратык чэпчиэхпин.

      Соҕотох буолартан тэһииркээн

      Баҕардым эн түөскэр сыстыахпын,

      Ахтылҕан курас тииһигиттэн

      Араҕа түһэммин сымныахпын.

  Ол кэннэ сойботох сүрэхпин

  Баҕардым уоскутан ылыахпын-

  Ахтылҕан ырыатын истиҥин

  Ааспыты санатан ыллыаххын.            04.12.13.</text>
      <sha1>4zmj130dijvt1qd5t8g3sculb7mtdbj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Unapersona</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1600</id>
    <redirect title="m:User talk:Unapersona" />
    <revision>
      <id>6542</id>
      <timestamp>2015-02-08T04:56:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by Unapersona]])</comment>
      <origin>6542</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="axmxwqgqn5cc3repvdpskh427rynpkh" xml:space="preserve">#REDIRECT[[m:User talk:Unapersona]]</text>
      <sha1>axmxwqgqn5cc3repvdpskh427rynpkh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Caliburn</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1601</id>
    <revision>
      <id>6557</id>
      <parentid>6544</parentid>
      <timestamp>2015-02-20T11:35:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Billinghurst</username>
        <id>416</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Billinghurst [[Кыттааччы ырытыыта:George.Edward.C]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы ырытыыта:Caliburn]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы пр…</comment>
      <origin>6557</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="209" sha1="kv5wzoqoqwkaewjwmlncjbvwbbz9e5h" xml:space="preserve">&lt;center&gt;&lt;font face=&quot;Georgia&quot;&gt;'''Hi there! Please do not contact me here. Instead, please contact me on [[meta:User_talk:George.Edward.C|meta]]. Messages left here may not get a timely response.&lt;/font&gt;&lt;/center&gt;</text>
      <sha1>kv5wzoqoqwkaewjwmlncjbvwbbz9e5h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Mjbmr</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1602</id>
    <revision>
      <id>6545</id>
      <timestamp>2015-02-12T02:45:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by Mjbmr]])</comment>
      <origin>6545</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="160" sha1="iixdp9ugeyiqeurocghjgsb2lkrjjfm" xml:space="preserve">__NOINDEX__&lt;div dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[File:Redirect arrow without text.svg|46px|link=]][[w:en:User:Mjbmr|Mjbmr]]@Wikipedia ([[w:en:User talk:Mjbmr|Talk]]@Wikipedia)&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>iixdp9ugeyiqeurocghjgsb2lkrjjfm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:NahidSultan</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1603</id>
    <revision>
      <id>6547</id>
      <timestamp>2015-02-14T19:24:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by NahidSultan]])</comment>
      <origin>6547</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1587" sha1="7g7jlke3se59pr3n34z6pd2eymm6gfy" xml:space="preserve">{{DISPLAYTITLE:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;User:&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-family:Comic Sans MS;font-size:30px&quot;&gt;&lt;b&gt;&lt;font color=green&gt;Nahid Sultan&lt;/font&gt;&lt;/b&gt;&lt;/span&gt;}}
&lt;div style=&quot;padding: 12px 18px 5px 15px; width: absolute; border: 2px solid #000; background: #F5F5F5; color: #000; text-align: justify;&quot;&gt;Thanks for stopping by! The purpose of this user page is to point you to the right direction where you can contact me in need. Please do not leave your message here, otherwise in most cases, they will not be noticed in time and eventually be removed.

However, you are encouraged to contact me or say hello. :-)

Please note that I can communicate in either Bangla or English. My apologies for not knowing your language.

If you prefer to leave me a message, please choose any of the following talk pages I maintain frequently.
* [[m:User talk:NahidSultan|Meta-Wiki talk page]]
* [[m:bn:User talk:NahidSultan|Bangla Wikipedia talk page]] 
* [[m:en:User talk:NahidSultan|English Wikipedia talk page]]
* [[m:commons:User talk:NahidSultan|Wikimedia Commons talk page]]

If you have something to say to me in private, e-mail is a good option.
* If you are logged in to your Wikimedia account you can probably e-mail me by [[Special:EmailUser/NahidSultan|clicking here]].

Finally, If you have an IRC client, you can contact me there as well. I can be found in [irc://irc.freenode.net/cvn-sw #cvn-sw] and [irc://irc.freenode.net/wikimedia-commons #wikimedia-commons] on the Freenode IRC network, usually with the nick &lt;code&gt;NahidSultan&lt;/code&gt;. Please be bold and talk.&lt;/font&gt;&lt;/center&gt;&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>7g7jlke3se59pr3n34z6pd2eymm6gfy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Aldnonymous</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1604</id>
    <revision>
      <id>6549</id>
      <timestamp>2015-02-17T19:34:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aldnonymous</username>
        <id>721</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;[[File:Redirect arrow without text.svg|46px|link=]][[meta:User:Aldnonymous|meta:{{ns:2}}:Aldnonymous]…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6549</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="136" sha1="gbx9kjahhy89ybr4b8d90tkkide85yn" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;[[File:Redirect arrow without text.svg|46px|link=]][[meta:User:Aldnonymous|meta:{{ns:2}}:Aldnonymous]]&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>gbx9kjahhy89ybr4b8d90tkkide85yn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Сөдүөччүйэ</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1605</id>
    <revision>
      <id>6551</id>
      <parentid>6550</parentid>
      <timestamp>2015-02-19T05:35:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Сөдүөччүйэ</username>
        <id>938</id>
      </contributor>
      <origin>6551</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10305" sha1="ndi6bv0ljg5mwwk2n2d1aq3d95wrdjp" xml:space="preserve">Сайдыы суола – төрөөбүт төрүт тылга
 «Ыччаппытын төрөөбүт тылынан иитии, үөрэтии – омукпут тирээн турар сүрүн соруга буолар... Төрөөбүт тыл оҕо киһилии киһи буола улаатарыгар сүдү суолтатын бары өйдүөх кэриҥнээхпит...», – И. Шамаев «Оҕону сахалыы кинигэни ааҕарга иитиэҕиҥ» диэн ыстатыйатыгар учууталлары, төрөппүттэри санаа атастаһыытыгар ыҥырбыта 2012 с. балаҕан ыйын 4 күнүгэр «Кыым» хаһыакка бэчээккэ тахсыбыта. 
 Билиҥҥи сайдыылаах кэмҥэ, көмпүүтэр үйэтигэр оҕо кинигэни аахпата элбээн иһэр. Ол эрэн, детсадтан саҕалаан оҕо билиилээх-көрүүлээх буоларын туһугар иитээччилэр уонна уһуйааччылар араас хайысхалаах үлэлэри ыыталлар. Онтон төрөппүт оҕону 1-кы кылааска өр толкуйдаан, ыйааһыннаан-ыараҥнатан, сөптөөҕүн-сыыһатын билэн-көрөн эрэ баран киллэрэргэ быһаарынар буолуохтаах. Үгүстэр нууччалыы кудуххайдык саҥарыа, бары өттүнэн сайдыылаах буолуо диэн санаанан салайтаран, нууччалыы билбэт оҕону нуучча кылааһыгар үөрэттэрэллэр. Итинэн оҕо инникитин быһааран кэбиһэллэр. Оҕо барыта тылга дьоҕурдаах буолбат. Дьоҕурдаах оҕо ханнык да тылынан үөрэммитин иһин салгыы сайдыа, хас да омук тылын баһылыа. Кыра кылааска оҕо нууччалыы кыайан өйдөөбөккө, тиэмэттэн хааллар хаалан, дьиэтигэр төрөппүтэ хос быһаарыытынан үөрэнэ сатыа, ол да үрдүнэн, уруоктан кураанаҕы харбыыра элбээн иһиэ. Итинтэн сиэттэрэн, сорох оҕо нууччалыы-сахалыы булкуйа, хайа да тылынан үчүгэйдик аахпат, суруйбат, толкуйдаабат буолуон сөп. Оҕо кинигэни ааҕарыгар тыл суолтатын өйдүүр эрэ буоллаҕына айымньы ис хоһоонун өйдүө уонна интэриэһэ үрдүө. «Миигин мамам нуучча кылааһыгар киллэрэн кэбиһэн, үөрэхпин ыарырҕатабын», – диир оҕолор эмиэ бааллар. Онон, мин санаабар, оҕо дьоҕурун, кыаҕын учуоттуур наада. Протопопова Н.И. «Олох эргиирэ» диэн кинигэтигэр Дора Иннокентьевна Кобякова-Эдьиий Дора сүбэлэриттэн хас биирдии киһиэхэ тиийэр гына өйдөнүмтүө аҕыйах тылынан эппитин киллэрбит. «Саха оҕото хара маҥнайгыттан бэйэтин сүмэ тылын биһигэр иитиллэн тахсыахтаах. Төрөөбүт тылын билбэт буоллаҕына, бу оҕо омугуттан тэйэр, киһи быһыытынан сайдыы таһымыгар тиийбэт. Саха оҕото омук тылынан төһө да үчүгэйдик саҥарар, бэркэ үөрэнэр буоллун, төрүт тыл сүмэтин амсайбатах буоллаҕына, кини киһи аҥаара буолар. Ол аата өйө-санаата толору аһыллыбат, сайдыбат, кута-сүрэ муммут кус оҕотун курдук буолуон сөп». Уйулгута ыһыллыбыт киһи ис санаатын сайа эппэт. Тапталга да билинэригэр – атын омук тылынан туспа киһи аатыттан этэр курдук, хомоҕойдук кимиэхэ баҕарар этиэ. Бэйэтин төрөөбүт ийэ тылынан иэйэн туран, итинник долгутуулаах түгэҥҥэ, таптал тылын мээнэ ыһыктыбат. Дьиҥ чахчы тапталлааҕар эрэ этиэ. Ханнык баҕарар киһи төрүт өйүн-санаатын кыайан эппэтэҕинэ, дьоҥҥо тиэрдэр кыаҕа суох буоллаҕына, куутуйаланан, санаата хараастан муунтуйан барар. Төрүт саҥатынан санаатын толору этинэр эрэ буоллаҕына, билиитэ-көрүүтэ кэҥиир кыахтанар. Билигин, хата, рэп-музыка үөдүйүөҕүттэн, ыччаттар син ис санааларын туругун ырыа-хоһоон булкаастаан тиэрдэ сатыыллар. Оҕолор дууһаларын кистэлин, тапталларын кимиэхэ да эппэккэ хоһоонунан тиэрдэллэр. Киһи иэйиитин, эмоциятын, билиитин толору этэр кыахтаах, кинини киһи быһыытынан иитэр, сайыннарар тыла – төрөөбүт төрүт тыл. 
	Аны олоҥхо уонна оһуокай күрэҕэр сылдьан истибит дьон оҕолор хайдах курдук ис  истэриттэн иэйэн туран этэллэрин көрбүт буолуохтаахтар. Онно баар – киһи тылынан тиэрдибэт ураты, туспа эйгэ. Хойукка дылы оһуокай дуораана кулгааххар иҥэн, хатанан хаалар. Дууһаҥ чэпчииргэ, санааҥ сылаанньыйарга дылы гынар. Күрэх кэннэ дойдуларыгар автобуһунан айаннаан иһэн, оҕолор сахалыы эрэ ырыаны дьиэрэтэллэр. Итинтэн көстөр – кут-сүр уһуктуута, иэйии аһыллыыта.
	Төрөөбүт тылынан кинигэни ааҕарга, оҕо саҥа саҥарар буолуоҕуттан, ийэтин хоонньуттан уһуйуллуохтаах. Бастаан ийэ эбэтэр аҕа оҕотугар кинигэни арыйан көрдөрө-көрдөрө кэпсиир, ол кэннэ оҕоҕо бэйэтигэр аахтарыахха. Ааспыты аҕыннахха, биһиги ийэбит «хараҕым кыайан көрбөт» диэн ааттаан, аттыгар сытыарааран кинигэни, хаһыаты,  «Хотугу сулус» сурунаал кэпсээннэрин, драмаларын аахтарара. Аны «ким саҥарарын өйдөөбөтүм» диэтэҕинэ, куоласпытын уларытан айымньы ханнык дьоруойа саҥарарын биллэрэ сатыырбыт. Итинэн ийэбит, бэйэтэ да билбэтинэн, дорҕоонноохтук ааҕарга, дикцияны тупсарарга, билиибит-көрүүбүт, өйбүт-санаабыт сайдарыгар көмөлөспүт, үөрэппит эбит. Билигин ол кыргыттарыттан учуутал идэлээхтэр үспүт. Ийэбитигэр махталбыт муҥура суох. 
Онон оҕо төрөөбүт тылга уһуйуллуута дьиэ кэргэнтэн саҕаланарын, билиини, үөрүйэхтэри, сатабыллары төрөөбүт өйдүүр-билэр тылынан ылыныыта дөбөҥ, дириҥ уонна айымньылаах, көдьүүстээх буоларын умнумуоҕуҥ.
Федосия Иннокентьева

Маҥнай тыл баара диэн мээнэҕэ эппэттэр. Тыл баайа – омук сайдыытын сиэркилэтэ. Тыл баар – санаа баар, онтон санаа – сайдыы төрдө. Олох сайдыыта омук тылын кэҕиннэриэ суохтаах, сайыннарыах тустаах. Саҥа көлүөнэ былыр олорон ааспыт өбүгэлэр билиилэрин, сиэрдэрин, үгэстэрин утумнаан сайдар. Бу туһунан Э.К.Пекарскай этэн турар: «Норуот тыла – норуот туох баар олоҕун-дьаһаҕын толору көстүүтэ, кини культуратын, өркөн өйүн күндү кылаата бүтүннүүтэ түмүллүбүт музейа буолар» диэн.
Киһи иэйиитин, эмоциятын, билиитин толору этэр кыахтаах тыла кинини киһи быһыытынан сайыннарар. Ону кэстэххэ оҕо уйулҕата алдьанар, ийэ кута кэһиллэр, сүтэр, киһи буолар кэскилэ кэбириир. Сахалыы үөрэнэри хааччахтаан, нууччалыы толкуйдуурга күһэйэбит. Ол түмүгэр бытаан, мөлтөх толкуйдаах, төрөөбүт тылларын сыаналаабат оҕолору иитэн таһаарабыт.
«Төрөөбүт тыл сөрүүн сүөгэй курдук сүрэҕи-быары сылаанньытар» кэрэ айылгылаах. Ол иһин Айыы киһитэ өбүгэтин үгэһин, тылын үрдүктүк тутар, сыаналыыр.
                                                                                                                 Сөдүөччүйэ</text>
      <sha1>ndi6bv0ljg5mwwk2n2d1aq3d95wrdjp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Vanished user 24kwjf10h32h</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1606</id>
    <revision>
      <id>7234</id>
      <parentid>6618</parentid>
      <timestamp>2020-06-05T13:26:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sotiale</username>
        <id>473</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Кыттааччы ырытыыта:Diego Grez-Cañete]] сирэй аатын Sotiale маннык [[Кыттааччы ырытыыта:Vanished user 24kwjf10h32h]] уларыппыт, утаарыы-сирэй хаалларбатах: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Diego Grez-Cañete|Diego Grez-Cañete]]» в «[[Special:CentralAuth/Vanished user 24kwjf10h32h|Vanished user 24kwjf10h32h]]»</comment>
      <origin>6618</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11" sha1="4dk4zevx7zb4mh95uavtx21at6jgovp" xml:space="preserve">__NOINDEX__</text>
      <sha1>4dk4zevx7zb4mh95uavtx21at6jgovp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:George.Edward.C</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1608</id>
    <redirect title="Кыттааччы:Caliburn" />
    <revision>
      <id>6556</id>
      <timestamp>2015-02-20T11:35:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Billinghurst</username>
        <id>416</id>
      </contributor>
      <comment>Billinghurst [[Кыттааччы:George.Edward.C]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Caliburn]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании у…</comment>
      <origin>6556</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63" sha1="psvsoj7x0hzlsz9zbxizagk37yyei30" xml:space="preserve">#перенаправление [[Кыттааччы:Caliburn]]</text>
      <sha1>psvsoj7x0hzlsz9zbxizagk37yyei30</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:George.Edward.C</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1609</id>
    <redirect title="Кыттааччы ырытыыта:Caliburn" />
    <revision>
      <id>6558</id>
      <timestamp>2015-02-20T11:35:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Billinghurst</username>
        <id>416</id>
      </contributor>
      <comment>Billinghurst [[Кыттааччы ырытыыта:George.Edward.C]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы ырытыыта:Caliburn]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы пр…</comment>
      <origin>6558</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="80" sha1="hdcjswmvfgu9zvykaou6309syeuvo0w" xml:space="preserve">#перенаправление [[Кыттааччы ырытыыта:Caliburn]]</text>
      <sha1>hdcjswmvfgu9zvykaou6309syeuvo0w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Vanished user 24kwjf10h32h</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1610</id>
    <revision>
      <id>7233</id>
      <parentid>6616</parentid>
      <timestamp>2020-06-05T13:26:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sotiale</username>
        <id>473</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Кыттааччы:Diego Grez-Cañete]] сирэй аатын Sotiale маннык [[Кыттааччы:Vanished user 24kwjf10h32h]] уларыппыт, утаарыы-сирэй хаалларбатах: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Diego Grez-Cañete|Diego Grez-Cañete]]» в «[[Special:CentralAuth/Vanished user 24kwjf10h32h|Vanished user 24kwjf10h32h]]»</comment>
      <origin>6616</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11" sha1="4dk4zevx7zb4mh95uavtx21at6jgovp" xml:space="preserve">__NOINDEX__</text>
      <sha1>4dk4zevx7zb4mh95uavtx21at6jgovp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Küñall</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1611</id>
    <redirect title="Кыттааччы:Diego Grez-Cañete" />
    <revision>
      <id>6620</id>
      <parentid>6560</parentid>
      <timestamp>2015-07-29T22:50:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>タチコマ robot</username>
        <id>313</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>бот: исправление двойного перенаправления → [[Кыттааччы:Diego Grez-Cañete]]</comment>
      <origin>6620</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="73" sha1="3p9m6d4s34916hh8fqurvsofreiy3iq" xml:space="preserve">#перенаправление [[Кыттааччы:Diego Grez-Cañete]]</text>
      <sha1>3p9m6d4s34916hh8fqurvsofreiy3iq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Guy Macon</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1612</id>
    <revision>
      <id>7081</id>
      <parentid>6564</parentid>
      <timestamp>2019-02-20T18:06:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Guy Macon</username>
        <id>958</id>
      </contributor>
      <comment>Creating page -- page copied from meta doesn't have the site-specific &quot;you are viewing a mirror site&quot; message that I want.</comment>
      <origin>7081</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="611" sha1="rzz6jvi4aebmlsay9uf6n0q534f4tr1" xml:space="preserve">== Wrong Place? ==

I prefer that messages be posted to [ https://en.wikipedia.org/wiki/User_talk:Guy_Macon ] instead of here, but if you post here I will get a weekly email notice and will eventually get back here to respond. This may take a week or two so please be patient.

If you find this page on any site other than sah.wikisource.org you are viewing a mirror site. Be aware that mirror pages may be outdated, and that I have no affiliation with or control of mirror websites. The original page is located at [ https://sah.wikisource.org/w/index.php?title=Кыттааччы_ырытыыта:Guy_Macon ].</text>
      <sha1>rzz6jvi4aebmlsay9uf6n0q534f4tr1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Sevela.p</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1613</id>
    <revision>
      <id>6566</id>
      <timestamp>2015-03-18T01:47:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by Sevela.p]])</comment>
      <origin>6566</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="117" sha1="7210kk8bqhstp21n3p3mihytpu2dcan" xml:space="preserve">__NOINDEX__[[File:Redirect arrow without text.svg|45px|link=]][[w:cs:User talk:Sevela.p|Sevela.p (cs.wikipedia.org)]]</text>
      <sha1>7210kk8bqhstp21n3p3mihytpu2dcan</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Hoo MergeAccount Test~sahwikisource</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1614</id>
    <revision>
      <id>6589</id>
      <parentid>6580</parentid>
      <timestamp>2015-04-17T04:41:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>774</id>
      </contributor>
      <comment>Учётная запись переименована</comment>
      <origin>6589</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4414" sha1="g07xnxbclt2rzwmr5qsmm1wuy0vd06q" xml:space="preserve">== Ваша учётная запись будет переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

Здравствуйте!

В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]].

К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Hoo MergeAccount Test. Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Hoo MergeAccount Test~sahwikisource. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Если вы считаете, что все учётные записи с этим именем могли принадлежать вам, и это сообщение ошибочно, пожалуйста, посетите [[Special: MergeAccount|Служебная:Объединение_учётных_записей]], чтобы проверить и закрепить их за собой в целях предотвращения переименования.

Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]].

Приношу извинения за доставленные неудобства.

Yours,&lt;br /&gt;[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]&lt;br /&gt;Community Liaison, Wikimedia Foundation
&lt;/div&gt; 17:07, 20 Кулун тутар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL finalisation notification --&gt;

== Учётная запись переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 13:41, 17 Муус устар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL post-rename notification --&gt;</text>
      <sha1>g07xnxbclt2rzwmr5qsmm1wuy0vd06q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Matyo~sahwikisource</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1615</id>
    <revision>
      <id>6588</id>
      <parentid>6578</parentid>
      <timestamp>2015-04-17T04:41:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>774</id>
      </contributor>
      <comment>Учётная запись переименована</comment>
      <origin>6588</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4382" sha1="jbuwd1metr7akwaitbsg2n72cbz5emi" xml:space="preserve">== Ваша учётная запись будет переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

Здравствуйте!

В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]].

К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Matyo. Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Matyo~sahwikisource. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Если вы считаете, что все учётные записи с этим именем могли принадлежать вам, и это сообщение ошибочно, пожалуйста, посетите [[Special: MergeAccount|Служебная:Объединение_учётных_записей]], чтобы проверить и закрепить их за собой в целях предотвращения переименования.

Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]].

Приношу извинения за доставленные неудобства.

Yours,&lt;br /&gt;[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]&lt;br /&gt;Community Liaison, Wikimedia Foundation
&lt;/div&gt; 17:07, 20 Кулун тутар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL finalisation notification --&gt;

== Учётная запись переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 13:41, 17 Муус устар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL post-rename notification --&gt;</text>
      <sha1>jbuwd1metr7akwaitbsg2n72cbz5emi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Goya~sahwikisource</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1616</id>
    <revision>
      <id>6587</id>
      <parentid>6581</parentid>
      <timestamp>2015-04-17T04:41:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>774</id>
      </contributor>
      <comment>Учётная запись переименована</comment>
      <origin>6587</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4380" sha1="es5oxmbhqrrrnpkqzbqphymv4a6rq7i" xml:space="preserve">== Ваша учётная запись будет переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

Здравствуйте!

В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]].

К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Goya. Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Goya~sahwikisource. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Если вы считаете, что все учётные записи с этим именем могли принадлежать вам, и это сообщение ошибочно, пожалуйста, посетите [[Special: MergeAccount|Служебная:Объединение_учётных_записей]], чтобы проверить и закрепить их за собой в целях предотвращения переименования.

Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]].

Приношу извинения за доставленные неудобства.

Yours,&lt;br /&gt;[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]&lt;br /&gt;Community Liaison, Wikimedia Foundation
&lt;/div&gt; 17:07, 20 Кулун тутар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL finalisation notification --&gt;

== Учётная запись переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 13:41, 17 Муус устар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL post-rename notification --&gt;</text>
      <sha1>es5oxmbhqrrrnpkqzbqphymv4a6rq7i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Noya~sahwikisource</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1617</id>
    <revision>
      <id>6590</id>
      <parentid>6585</parentid>
      <timestamp>2015-04-17T04:41:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>774</id>
      </contributor>
      <comment>Учётная запись переименована</comment>
      <origin>6590</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4380" sha1="frm2glruge87cqsfjvwfmd0ikxzkcvu" xml:space="preserve">== Ваша учётная запись будет переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

Здравствуйте!

В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]].

К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Noya. Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Noya~sahwikisource. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Если вы считаете, что все учётные записи с этим именем могли принадлежать вам, и это сообщение ошибочно, пожалуйста, посетите [[Special: MergeAccount|Служебная:Объединение_учётных_записей]], чтобы проверить и закрепить их за собой в целях предотвращения переименования.

Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]].

Приношу извинения за доставленные неудобства.

Yours,&lt;br /&gt;[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]&lt;br /&gt;Community Liaison, Wikimedia Foundation
&lt;/div&gt; 17:07, 20 Кулун тутар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL finalisation notification --&gt;

== Учётная запись переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 13:41, 17 Муус устар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL post-rename notification --&gt;</text>
      <sha1>frm2glruge87cqsfjvwfmd0ikxzkcvu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Rarity~sahwikisource</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1618</id>
    <revision>
      <id>6593</id>
      <parentid>6584</parentid>
      <timestamp>2015-04-17T04:41:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>774</id>
      </contributor>
      <comment>Учётная запись переименована</comment>
      <origin>6593</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4384" sha1="ea1h7gwxfto1i2v73uhgclgf2pcf7hc" xml:space="preserve">== Ваша учётная запись будет переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

Здравствуйте!

В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]].

К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Rarity. Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Rarity~sahwikisource. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Если вы считаете, что все учётные записи с этим именем могли принадлежать вам, и это сообщение ошибочно, пожалуйста, посетите [[Special: MergeAccount|Служебная:Объединение_учётных_записей]], чтобы проверить и закрепить их за собой в целях предотвращения переименования.

Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]].

Приношу извинения за доставленные неудобства.

Yours,&lt;br /&gt;[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]&lt;br /&gt;Community Liaison, Wikimedia Foundation
&lt;/div&gt; 17:07, 20 Кулун тутар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL finalisation notification --&gt;

== Учётная запись переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 13:41, 17 Муус устар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL post-rename notification --&gt;</text>
      <sha1>ea1h7gwxfto1i2v73uhgclgf2pcf7hc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Www~sahwikisource</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1619</id>
    <revision>
      <id>6591</id>
      <parentid>6586</parentid>
      <timestamp>2015-04-17T04:41:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>774</id>
      </contributor>
      <comment>Учётная запись переименована</comment>
      <origin>6591</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4378" sha1="e39jy9qju63nf6o3mpto9buy3zx43hx" xml:space="preserve">== Ваша учётная запись будет переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

Здравствуйте!

В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]].

К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Www. Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Www~sahwikisource. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Если вы считаете, что все учётные записи с этим именем могли принадлежать вам, и это сообщение ошибочно, пожалуйста, посетите [[Special: MergeAccount|Служебная:Объединение_учётных_записей]], чтобы проверить и закрепить их за собой в целях предотвращения переименования.

Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]].

Приношу извинения за доставленные неудобства.

Yours,&lt;br /&gt;[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]&lt;br /&gt;Community Liaison, Wikimedia Foundation
&lt;/div&gt; 17:07, 20 Кулун тутар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL finalisation notification --&gt;

== Учётная запись переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 13:41, 17 Муус устар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL post-rename notification --&gt;</text>
      <sha1>e39jy9qju63nf6o3mpto9buy3zx43hx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Галина~sahwikisource</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1620</id>
    <revision>
      <id>6592</id>
      <parentid>6583</parentid>
      <timestamp>2015-04-17T04:41:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>774</id>
      </contributor>
      <comment>Учётная запись переименована</comment>
      <origin>6592</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4396" sha1="hkze2nzhkjepm0kfxd9u2tcywvpnan0" xml:space="preserve">== Ваша учётная запись будет переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

Здравствуйте!

В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]].

К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Галина. Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Галина~sahwikisource. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Если вы считаете, что все учётные записи с этим именем могли принадлежать вам, и это сообщение ошибочно, пожалуйста, посетите [[Special: MergeAccount|Служебная:Объединение_учётных_записей]], чтобы проверить и закрепить их за собой в целях предотвращения переименования.

Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]].

Приношу извинения за доставленные неудобства.

Yours,&lt;br /&gt;[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]&lt;br /&gt;Community Liaison, Wikimedia Foundation
&lt;/div&gt; 17:07, 20 Кулун тутар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL finalisation notification --&gt;

== Учётная запись переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 13:41, 17 Муус устар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL post-rename notification --&gt;</text>
      <sha1>hkze2nzhkjepm0kfxd9u2tcywvpnan0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Яя~sahwikisource</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1621</id>
    <revision>
      <id>6595</id>
      <parentid>6579</parentid>
      <timestamp>2015-04-17T04:41:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>774</id>
      </contributor>
      <comment>Учётная запись переименована</comment>
      <origin>6595</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4380" sha1="bi7adsr0ssmgkslfthoa005svinfw9x" xml:space="preserve">== Ваша учётная запись будет переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

Здравствуйте!

В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]].

К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Яя. Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Яя~sahwikisource. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Если вы считаете, что все учётные записи с этим именем могли принадлежать вам, и это сообщение ошибочно, пожалуйста, посетите [[Special: MergeAccount|Служебная:Объединение_учётных_записей]], чтобы проверить и закрепить их за собой в целях предотвращения переименования.

Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]].

Приношу извинения за доставленные неудобства.

Yours,&lt;br /&gt;[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]&lt;br /&gt;Community Liaison, Wikimedia Foundation
&lt;/div&gt; 17:07, 20 Кулун тутар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL finalisation notification --&gt;

== Учётная запись переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 13:41, 17 Муус устар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL post-rename notification --&gt;</text>
      <sha1>bi7adsr0ssmgkslfthoa005svinfw9x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Кристинка~sahwikisource</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1622</id>
    <revision>
      <id>6594</id>
      <parentid>6582</parentid>
      <timestamp>2015-04-17T04:41:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>774</id>
      </contributor>
      <comment>Учётная запись переименована</comment>
      <origin>6594</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4408" sha1="620d5na1wisg4bddu62r3x4by6hxf0c" xml:space="preserve">== Ваша учётная запись будет переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

Здравствуйте!

В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]].

К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Кристинка. Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Кристинка~sahwikisource. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Если вы считаете, что все учётные записи с этим именем могли принадлежать вам, и это сообщение ошибочно, пожалуйста, посетите [[Special: MergeAccount|Служебная:Объединение_учётных_записей]], чтобы проверить и закрепить их за собой в целях предотвращения переименования.

Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]].

Приношу извинения за доставленные неудобства.

Yours,&lt;br /&gt;[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]&lt;br /&gt;Community Liaison, Wikimedia Foundation
&lt;/div&gt; 17:07, 20 Кулун тутар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL finalisation notification --&gt;

== Учётная запись переименована ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ru&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 13:41, 17 Муус устар 2015 (YAKT)
&lt;!-- SUL post-rename notification --&gt;</text>
      <sha1>620d5na1wisg4bddu62r3x4by6hxf0c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҕам хараҕар күн уота күлүмнүүр (Мэхээс Серкан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1624</id>
    <revision>
      <id>6610</id>
      <parentid>6608</parentid>
      <timestamp>2015-06-02T05:24:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мэхээс Серкан</username>
        <id>1010</id>
      </contributor>
      <origin>6610</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16510" sha1="ehmro172vg70ybctl95ngi1zdm90pj1" xml:space="preserve">Ол сыл сопхуоспут салалтата биһиэхэ моой оттуурбутугар диэн саҥа сир анаабыта. Оччолорго чааһынай бас билии суох — сир барыта сопхуос киэнэ. Онон, билиҥҥилии эттэххэ, &quot;бырыһыаҥҥа&quot; сир ыларыҥ. Бу иннигэр бааһына кытыытыгар баар өрүү халтаҥныыр кэччэгэй сири кэбийэ-тирбэҕэлии сылдьыбыт дьон, бу Чалаан өтөҕө диэн айан суолуттан тэйиччи, ойуур быыһыгар саһан сытар сирбитин олус сөбүлээбиппит. Аны туран бөһүөлэктэн да аһара ырааҕа суох, уунан (күнүнэн сылдьан) оттуурбут.

Урут сайыҥҥы кэмҥэ оскуола оҕолорун үлэлэтэр үлэ-сынньалаҥ лааҕыра диэн баарын өйдүүр инигит? Бэйэбиттэн икки сыл аҕа, бэһис кылааһы бүтэрбит убайым аан бастаан биир оннук лааҕырга баран, ийэлээх аҕабын кытары оттоһор кыахтаах соҕотох мин эрэ хаалбытым (эдьиийдэр ахсааҥҥа киирбэттэр, арай, мунньууга син илии-атах буолуохтарын сөбө). Тыа оҕотун сиэринэн, күүстээх үлэ албастарыгар аан бастаан үөрэнии, ымпыгын-чымпыгын билии, бэҕэһээ табыллыбатаҕыҥ бүгүн сатанар буолбутуттан бэйэҕинэн киэн туттуу уонна сэмээр үөрүү, ол быыһыгар убайдар-эдьиийдэр суохтарына соҕотоҕун атаахтаан хаалыы... Ол тухары убайым хаһан быыс булан кэлэн барарын кэтэһии.

Сопхуоспут сүөһүлэригэр уонна бэйэбит уонча төбөлөөхпүтүгэр, саҥа сирдээх дьон быһыытынан, ол сайын улаханнык илистибэккэ оттообуппут. Билигин санаатахха, халлааммыт да туран биэрбитэ быһыылааҕа. Ити гынан, номнуо атырдьах ыйа эргэрбитэ, бүтэһик оту кэбиһии уонна күрүө сабыы кэмэ үүммүтэ. 

Биир киэһэ оппутуттан кэлэн саҥа чэйдээн эрдэхпитинэ убайым бу үөрэн-көтөн, саҥаран-иҥэрэн киирэн кэллэ — дьонугар баран көмөлөстүн, отторун кэбиһистин диэн көҥүллээн ыыппыттар. Өрүү да буоларын курдук, убайым кэлээтин кытта дьиэ иһэ биирдэ сэргэхсийэ түстэ, &quot;бэлиэр улахан киһи&quot; ситиһиитин туоһуластылар, туох саҥаны билбитин, туохха-ханныкка үөрэммитин сурастылар. Мин буоллаҕына үөрүүбүттэн өрө ыстанан тахсан дьиэм өһүөтүн тарбахпынан таарыйыахпын баҕарабын. Убайым кэллэ! Уонна аны икки сылынан мин даҕаны кини курдук онно барыах буолабын. Ити ымсыыраахтыыр эрэ дьүһүнүм, дьиҥэр, лааҕырга дьиэттэн биир киһи сырыттаҕына да сөп – бэйэбит эмиэ оттонуохпутун наада буоллаҕа...&lt;br /&gt;

Икки күн устата тиһэх отторбутун туруордубут. Астынныбыт. Биригэдьиири ыҥыран мээрэйдэттибит, туттардыбыт. Ханныга сопхуоска барарын, ханныга бэйэбитигэр хааларын чопчуластыбыт. Ийэм аах биригэдьиир матаһыыкылынан бөһүөлэктээтилэр, оттон аҕам, убайым уонна мин буолан, сарсыныгар оппутун эргийэн баран чугастааҕы күөллэри кэрийэ түһээри, хоно хааллыбыт.

Эрдэтээҥҥи күһүн нуурал киэһэтин билэҕиэт? Баччаҕа сир-дойду өҥүрүк куйааска хас эмэ көһү сатыы хааман кэлэн баран сөрүүн ампаарга киирэн кымыс ыймахтаат сис көннөрө сыппыт киһини санатар. Ол курдук уоскуйар, налыйар. Чуумпу да чуумпу, дьэҥкир чуумпу. Бу дойду кэмниэ-кэнэҕэс иччилэммиттиттэн үөрэн дуу, арыылаах алаадьыны амтаһыйан дуу күлэн тачыгырыыр кулуһуммут аттыгар олорон, аҕабыт былыргы кэм бастыҥнарын, урукку кэм улууларын туһунан кэпсиир: 

— Кунай Охоноон илитиэпкэ хотуурунан от охсоругар аҕата кинини чыпчыххайынан таһыйаары хааман сиппэт үһү.

— Ол тоҕо таһыйар?

— Сайыны быһа атын дьоҥҥо оттоон бэйэтэ ото суох хаала сыспытын иһин. Ол кэлэн сыл тахсар отун биир күн дайбаан кэбиһэр эбит. Аны ол охсубут отун аҕата икки омурҕан устата собус-соҕотоҕун бугуллуура үһү.

— Тыый, сүрдээх дьон эбит!

— Ол Кунай хос сиэнэ эйигин кытары үөрэнэр дии, били Ньыыкан уол.

— Оо, ол иһин да, күүстээх баҕайы ээ!

Ити курдук Чалааммыт өтөҕөр хонон турабыт, сарсыарда көтөр-сүүрэр саҥатынан, аар тайҕа суугунунан эрдии-эрдэ уһуктабыт, суунан-тараанан баран, оргууй сэлэһэ-сэлэһэ, отуубутугар чэйдиибит. Көр эрэ, бу килиэп дьиэҕэ сырыттахха маннык минньигэһэ суох буолар этэ ээ! Бу сир уутун амтана өрүс киэнинээҕэр быдан атын эбит. Бэрт да бэрт чэй буолбут, хата, үүппүт аһыйбатах.
Күн ортото ааһыар диэри боотулу күрүөнэн отторбутун эргийэбит. Тоһоҕо төбөтө үс кырыылаах буолуохтаах, түөрт буолбатах. Оччоҕо сиргэ үчүгэйдик кииримтиэ уонна ордук тирэхтээх буолар. Ону сатыыр балайда уустук эбит да, сыыйа син үөрэнэбит. Чэ, өтөхпүт барахсан, эһиил эмиэ бу курдук өлгөм үүнүүлээх көрсөөр дуу. Биһиги бардыбыт, баҕар аара кус ытыахпыт.

Аҕам икки уостаах уон алталаах саалаах. Бу саа мин киһини өйдүүр буолуохпуттан баар. Бэйэтэ этэринэн, эргэрэн хотутара мөлтүү быһыытыйдар да, табарынан баҕас олох үчүгэй саа. Биһиги хаһан да бараммат ыйытыыларбытыгар олус тиийимтиэтик хардара иһэн, аҕабыт суолтан туораан ойуурга киирэр. Онно, киһини аһардыбат гына киэптии үүммүт титириктэр быыстарыгар, биһиги көрдөхпүтүнэ, икки сонос соҕус сүллүгэс сытар. Бу аата куобах сохсото эбит. Эмэҕирэ илигиттэн сылыктаатахха, аһара былыргы буолбатах быһыылаах, бэрт соторутааҥҥы буолбатаҕа эмиэ көстөр. Аҕабыт маны хайдах оҥороллорун туһунан кэпсиир, сүллүгэстэри өҥдөс гыннаран иитэн көрөр. Тыатааҕыга кытары сохсо иитэллэр үһү. Ок-сиэ, онтулара төһө эрэ улахан буоллаҕа! Салгыы хааман иһэн саҥа аллайаат тохтуу түһэр, сиргэ туох эрэ сытарын көрөр. Тиийэн көрбүппүт, ортотунан хайаҕастаах үрүҥ өҥнөөх хаптаҕай төкүнүк таас сытар. Суоруна тааһа үһү, били Хачыгыр муҥнаах манныгынан бурдук тардаахтаабыта буолуо. Хайа, ыарахан баҕайы эбит дии! Манна хайдах кэлэн хаалбытай? Хайалара эрэ эһэлээх эбэтин киэнин былыргытымсытан аҕалан бырахтаҕа дуу...

Куобах сааҕын булан күө-дьаа буолан эрдэхпитинэ инники испит аҕабыт эргиллэн: &quot;Аргыыйыҥ, күөлбүтүгэр кэллибит&quot;, — диир. Хайдах эмэ гынан тыаһаабатарбын диэн, аҕалаах убайбын батыһан ойуур саҕатыгар тиийэбин. Син тэйиччи көлүччэбит уута күлүмүрдүү оонньуур, аҕам саҥата суох ууну сыныйа көрөр. Мин, кырам бэрт буолан, тугу да булан көрбөппүн, ол да буоллар дьонум иһийбиттэриттэн ууга кустар баалларын сэрэйэбин. &quot;Көрөҕүт дуо?&quot; &quot;Суох&quot;, — иккиэн хардарабыт. &quot;Бааллар&quot;. Убайбар: &quot;Эн киириэҥ&quot;, — диир аҕам уонна кустар ханан баалларын, хайдах дьаһаннаҕына ордук табыгастаах буолуоҕун быһаарар. Мин сөҕүөм иһин, убайым долгуйбута, бэл, үөрбүтэ да көстүбэт. Баҕар иһигэр баара буолуо да, ону таһыгар биллэрбэт. Дьэ, сүрдээх киһи! Пахыый, мин эбитим буоллар илиим-атаҕым салҕалаабыта ырааппыт буолуох этэ.

Убайым батарантааһы ылан сонун таһынан курдуу баанар, бэрт боччумнаахтык сааны ылан сүгэр, курумуутун өрө тардынар уонна ойуурга төттөрү дьылыс гынар. Утаакы буолаат, оол турар оҕолоох хатыҥ кэнниттэн бөкчөйүөҕүнэн бөкчөйөн тахсан кэлэр. Ээ, итинэн хоп-хойуу сиэллээх дулҕалаах эбит, онон күлүктэнэн киириэхтээх эбит. Оо, үчүгэйдик көрүөҕү, саатар киһи ыттыах айылаах маһа суох эбит, абам! Сааһыппыт аргыый сыҕарыйар, биллэ-биллибэттик сэрэнэн көнөн ылар, моонньун уһатан уутун көрөр, эмиэ бөкчөйөн салгыы үөмэр. Онтон эмиэ моонньо уһуур. Һок, хаптас гынна, дьэ булан көрдө быһыылаах. Үөмтэ. Тохтоото. Иһиллиир. Моонньо уһаан ылар. Эмиэ бөкчөйөр. Үөмэр. Чохчойон хаастыах курдук буолан иһэн, түөрт атах буолар. Мин сүтэрэн кэбиһэбин, бүтүннүү харах иччитэ буолабын. Алҕас үргүтэн кэбиһиэм диэн буолаахтаатаҕа, бэл, тыыммат да буола сатыыбын. Сотору соҕус дулҕа быыһыттан убайым төбөтө көстөн кэллэ. Лаппа чугаһаабыт эбит. Тугу эрэ күүтэр курдук. Эмиэ сүттэ, онтон ууттан өссө чугас көһүннэ. Бай, кыҥаан эрэр эбит. Дьэ, дьэ, дьэ... һуу тоҕо өрөй! Чэ. Чэйиий! &quot;Доҥ-доҥ!&quot;  Һоо, ол көтөн таҕыстылар. &quot;Доҥ!&quot; Оо, түһэрдэ! Эргийдилээр! &quot;Доҥ!&quot; &quot;Доҥ!&quot; Өссө иккини күөрэттэ-э! Бардылар, Хомустаах диэки түстүлэр. Бээрэ, ити хаста ытта?

Мин күөл диэки тэбинним. Кэннибиттэн аҕам түргэн-түргэнник хаамар быһыылаах. Ити хаста ытта ээ? Биир, икки... Биэстэ быһыылаах дии. &quot;Хастары-ый?&quot; Харда суох, убайым бэрт дьоһуннаахтык ууну кэһэр, тугу эрэ ылар-хайыыр. Аҕам хааман, мин сүүрэн киһибитигэр тэҥҥэ кэриэтэ кэлэбит. &quot;Хайа, хаһы ыллыҥ?&quot; &quot;Ы-һым, һэттэ быһыылаах дии&quot;. &quot;Сэттэ даа?!&quot; — соһуйан лах гына олоро түһэбин, ыстааммын сытытыах киһи, хата, дулҕа абырыыр. Тута ойон туран көмөлөспүтүнэн барабын. &quot;Көр эрэ!&quot; — аҕам саҥа аллайан эрэ хаалар.

Кураанах сиргэ тахсан кустарбытын бэрийэбит. Сэттэ кус! Сэттэ чөккөөкү! Оо, мин убайым! Сүрдээх киһи! Биирдэ эрэ киирэн тахсаары сэттэ куһу ылла! Кустары уларыта сылдьан туппахтаан көрөбүн, убайбын тула көтөбүн, дьиҥнээхтии көтүөхпүн кынатым суох эбит. 

— Ити хайдах гынныҥ ээ?

— Бастаан ууга эрдэхтэринэ түөрдү хааллардым быһыылаах.

— Онтон?

— Онтон саҥа тахсан истэхтэринэ биири уонна эргийэн кэлбиттэригэр иккини.

— Оо! Оттон хайдах итиччэ түргэнник иитинниҥ?

— Оттон ботуруоннарбын тарбаҕым быыһыгар кыбыта сырыттаҕым дии. Былырыын абаҕам оннук гынарын көрбүтүм.

— Оо! Мин эбитим буоллар, арааһа, биири эрэ ылыам этэ.

Аҕабыт хараҕар күн уота көрдөөхтүк күлүмнүүргэ дылы: хайа-хайабытын имэрийэ көрбөхтүүр, биллэ-биллибэттик мичээрдиир. 

&quot;Биһиги киһибит сүрдээх киһи буолбат дуо?&quot; &quot;Оннук ээ&quot;. Кустарбытын үрүсээкпитигэр симэбит, хаамардыы тэринэбит. Убайым, бэрт боччум киһи, саатын ылан сүгэн кэбиһэр, батарантааһын көннөрүнэр. Аҕам хараҕар эмиэ күн уота күлүмнүүр: &quot;Чэ, сылайаары гыннаххына миэхэ биэрээр&quot;, — диир уонна былыр уһун күн устата оҕуһунан үөмтэрэн, &quot;кэтэриинискэй&quot; саанан уонунан хааһы биирдэ ытан ылалларын туһунан кэпсии-кэпсии айан суолун диэки хаамар. 

Аҕам сиргэ сылдьан өрүү түргэн хаамыылаах, оттон бу сырыыга өссө чэпчэкитик үктэнэргэ дылы буолбут.

[[Категория: Мэхээс Серкан]]
[[Категория: Кэпсээн]]</text>
      <sha1>ehmro172vg70ybctl95ngi1zdm90pj1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Мэхээс Серкан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1625</id>
    <revision>
      <id>7008</id>
      <parentid>6603</parentid>
      <timestamp>2018-09-17T22:33:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7008</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="150" sha1="ojbhhtxxstl75qtut1b1pv422x3s806" xml:space="preserve">[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XXI үйэ ааптардара]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]</text>
      <sha1>ojbhhtxxstl75qtut1b1pv422x3s806</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Мэхээс Серкан</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1626</id>
    <revision>
      <id>6604</id>
      <timestamp>2015-05-28T09:47:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Мэхээс Серкан</username>
        <id>1010</id>
      </contributor>
      <comment>'Мэхээс Серкан (Семенов Михаил Серканович) диэммин.' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6604</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="92" sha1="a41zwegu0ezb33zoczg422rvhnev9fn" xml:space="preserve">Мэхээс Серкан (Семенов Михаил Серканович) диэммин.</text>
      <sha1>a41zwegu0ezb33zoczg422rvhnev9fn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Мэхээс Серкан</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1627</id>
    <revision>
      <id>6605</id>
      <timestamp>2015-05-29T02:19:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'== Эҕэрдэ! == Мэхээс, киирбиккинэн! Манна уус-уран айымньылар, билим маты…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6605</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="625" sha1="e0juy708n13gsjrn09rq0xad0o4sgb7" xml:space="preserve">== Эҕэрдэ! ==
Мэхээс, киирбиккинэн! Манна уус-уран айымньылар, билим матырыйааллара, сокуоннар эҥин киирэллэр. &quot;Кыым&quot; хаһыакка тахсыбыт ыстатыйаларгын эмиэ угуоххун сөп. Оччоҕо тус бэйэҥ архыыбыҥ буолуон сөп, кимтэн да тутулуга суох, хаһан да сүппэт, харчы ирдээбэт. --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 11:19, 29 Ыам ыйын 2015 (YAKT)</text>
      <sha1>e0juy708n13gsjrn09rq0xad0o4sgb7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Diego Grez</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1628</id>
    <redirect title="Кыттааччы:Diego Grez-Cañete" />
    <revision>
      <id>6617</id>
      <timestamp>2015-07-29T20:35:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Céréales Killer</username>
        <id>1023</id>
      </contributor>
      <comment>Céréales Killer [[Кыттааччы:Diego Grez]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Diego Grez-Cañete]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименов…</comment>
      <origin>6617</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="73" sha1="3p9m6d4s34916hh8fqurvsofreiy3iq" xml:space="preserve">#перенаправление [[Кыттааччы:Diego Grez-Cañete]]</text>
      <sha1>3p9m6d4s34916hh8fqurvsofreiy3iq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Diego Grez</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1629</id>
    <redirect title="Кыттааччы ырытыыта:Diego Grez-Cañete" />
    <revision>
      <id>6619</id>
      <timestamp>2015-07-29T20:37:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Céréales Killer</username>
        <id>1023</id>
      </contributor>
      <comment>Céréales Killer [[Кыттааччы ырытыыта:Diego Grez]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы ырытыыта:Diego Grez-Cañete]] уларыппыт: Автоматическое переименование стран…</comment>
      <origin>6619</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90" sha1="hw8rpgm4b32ezk2lidpzy3uq18dbeez" xml:space="preserve">#перенаправление [[Кыттааччы ырытыыта:Diego Grez-Cañete]]</text>
      <sha1>hw8rpgm4b32ezk2lidpzy3uq18dbeez</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:FlowMention</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1630</id>
    <revision>
      <id>6624</id>
      <timestamp>2015-08-03T23:37:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1025</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6624</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63" sha1="g4hlz17dpe8siteal62zgsg3jfv2w3l" xml:space="preserve">@[[Кыттааччы:{{{1|Example}}}|{{{2|{{{1|Example}}}}}}]]</text>
      <sha1>g4hlz17dpe8siteal62zgsg3jfv2w3l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:I18n</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1631</id>
    <revision>
      <id>6641</id>
      <parentid>6631</parentid>
      <timestamp>2015-09-19T19:09:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>I18n</username>
        <id>1035</id>
      </contributor>
      <comment>layout:&amp;nbsp;2015-09-17…b&amp;nbsp;LTR&amp;nbsp;RTL&amp;nbsp;short i18n</comment>
      <origin>6641</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12316" sha1="bbwmp4z1r8hpx68dmto8e687syyngyd" xml:space="preserve">{| class=&quot;float-center&quot; border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;5&quot; style=&quot;background:#efefef; color:black&quot; align=&quot;center&quot; LANG=&quot;en&quot;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
&lt;!--

&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;The phonetic transcription of &lt;span class=&quot;nowrap&quot; &gt;«&amp;nbsp;לערי&amp;nbsp;ריינהארט&amp;nbsp;»&lt;/span&gt; is &lt;span class=&quot;nowrap&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;/lɛʁi&amp;nbsp;ʁɑjnhɑʁt/&lt;/span&gt; &lt;span class=&quot;nowrap&quot; &gt;(leri&amp;nbsp;raynhart).&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;
&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;The phonetic transcription of &lt;span class=&quot;nowrap&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;«&amp;nbsp;[[s:yi:בייַ מיר ביסטו שיין|בײַ&amp;nbsp;מיר&amp;nbsp;ביסטו&amp;nbsp;שיין]]&amp;nbsp;»&lt;/span&gt; is &lt;span class=&quot;nowrap&quot; &gt;/bɑj&amp;nbsp;mɪʁ&amp;nbsp;bɪstu&amp;nbsp;ʃɛyn/&lt;/span&gt; &lt;span class=&quot;nowrap&quot; &gt;([[w:en:Bei Mir Bistu Shein|bay&amp;nbsp;mir&amp;nbsp;bistu&amp;nbsp;sheyn]]).&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&amp;nbsp;&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;

--&gt;
{{Softredirect|1=testwiki:user talk:{{PAGENAME}}|2=&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;testwiki:user talk:&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;{{PAGENAME}}&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;}}
&lt;!--

|-
| align=&quot;right&quot; | [[image:Redirectltr.png|right]]
| align=&quot;left&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[user talk:Gangleri]]

--&gt;
|-
| align=&quot;right&quot; | [[Image:Redirectltr.png|right]]
| align=&quot;left&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[user talk:לערי ריינהארט]] aka &quot;''Gangleri''&quot;
|-
| align=&quot;right&quot; | [[Image:Redirectltr.png|right]]
| align=&quot;left&quot; dir=&quot;ltr&quot; | '''[[testwiki:user talk:לערי ריינהארט]] aka &quot;''Gangleri''&quot;'''
|}&lt;!--

|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[image:Redirectltr.png|left]] [[user talk:Gangleri]]
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[image:Redirectltr.png|left]] [[user talk:לערי ריינהארט]] aka &quot;''Gangleri''&quot;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[image:Redirectltr.png|left]] '''[[testwiki:user talk:לערי ריינהארט]] aka &quot;''Gangleri''&quot;'''

--&gt;
&lt;br clear=&quot;all&quot; /&gt;
&lt;!--

**only at sandbox subpages**
&lt;center dir=&quot;ltr&quot; &gt;This page is an '''user sandbox page'''.&lt;br /&gt;'''SUBPAGENAME''':&amp;nbsp;'''{{SUBPAGENAME}}'''&amp;nbsp;&amp;ndash; '''[[mediawiki:Sandbox]]''':&amp;nbsp;'''{{int:Sandbox}}'''&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[w:en:mediawiki:Sandbox]]&lt;/sup&gt;&lt;/center&gt;
----

--&gt;
&lt;center&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;SITENAME: '''{{SITENAME}}'''&amp;nbsp;· '''language:'''&amp;nbsp;{{CONTENTLANG}}:&amp;nbsp;'''[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang={{CONTENTLANG}}}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;{{CONTENTLANG}}&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}}}&lt;/span&gt;]'''&amp;nbsp;· &amp;nbsp;[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=en}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;en&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|en}}&lt;/span&gt;''']&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=de}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;de&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|de}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=es}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;es&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|es}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=fr}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;fr&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|fr}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=it}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;it&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|it}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=ru}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ru&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|ru}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=zh}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;zh&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|zh}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=ar}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ar&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|ar}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=he}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|he}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=hi}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;hi&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|hi}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=eo}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;eo&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|eo}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}}}#footer #footer]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

special:version

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;[[special:version|local curent version]]: {{CURRENTVERSION}}&amp;nbsp;· versions&amp;nbsp;at&amp;nbsp;[[b:special:version|b:]]&amp;nbsp;· [[c:special:version|c:]]&amp;nbsp;· [[d:special:version|d:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[testwikidata:special:version|d2:]]&amp;nbsp;· '''[[m:special:version|m:]]'''&amp;nbsp;· [[mw:special:version|mw:]]&amp;nbsp;· [[n:special:version|n:]]&amp;nbsp;· [[q:special:version|q:]]&amp;nbsp;· [[s:special:version|s:]]&amp;nbsp;· '''[[testwiki:special:version|t:]]'''&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[test2wiki:special:version|t2:]]&amp;nbsp;· [[v:special:version|v:]]&amp;nbsp;· [[voy:special:version|voy:]]&amp;nbsp;· [[w:special:version|w:]]&amp;nbsp;· [[wikt:special:version|wikt:]]&amp;nbsp;· [[w:en:special:version|w:en:]]&amp;nbsp;· [[m:special:sitematrix#{{CONTENTLANG}}|m:special:sitematrix#{{CONTENTLANG}}]]&amp;nbsp;· [[template:Wikivar]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[m:template:Wikivar|m:]]&amp;lrm;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;'''mediawiki:Sidebar'''&amp;nbsp;'''[{{fullurl:mediawiki:Sidebar|uselang={{CONTENTLANG}}}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;{{CONTENTLANG}}&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}}}&lt;/span&gt;]'''&amp;nbsp;· &amp;nbsp;[{{fullurl:mediawiki:Sidebar/en|uselang=en}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;en&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|en}}&lt;/span&gt;''']&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/de|uselang=de}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;de&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|de}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/es|uselang=es}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;es&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|es}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/fr|uselang=fr}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;fr&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|fr}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/it|uselang=it}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;it&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|it}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/ru|uselang=ru}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ru&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|ru}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/zh|uselang=zh}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;zh&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|zh}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/ar|uselang=ar}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ar&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|ar}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/he|uselang=he}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|he}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/hi|uselang=hi}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;hi&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|hi}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/eo|uselang=eo}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;eo&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|eo}}&lt;/span&gt;]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;[{{fullurl:special:Preferences}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;en&quot; &gt;your]&amp;nbsp;[{{fullurl:special:Preferences|uselang=en}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;en&quot; &gt;local preferences]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=de}}#mw-prefsection-personal &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;de&quot; &gt;Einstellungen&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=es}}#mw-prefsection-rendering &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;es&quot; &gt;Preferencias&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=fr}}#mw-prefsection-editing &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;fr&quot; &gt;Préférences&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=it}}#mw-prefsection-rc &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;it&quot; &gt;Preferenze&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=ru}}#mw-prefsection-watchlist &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ru&quot; &gt;Настройки&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=zh}}#mw-prefsection-gadgets &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;zh&quot; &gt;设置&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=ar}}#mw-prefsection-betafeatures &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ar&quot; &gt;تفضيلات&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=he}}#mw-prefsection-betafeatures &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;העדפות&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=hi}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;hi&quot; &gt;मेरी वरीयताएँ&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=eo}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;eo&quot; &gt;Preferoj&lt;/span&gt;]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

user:{{BASEPAGENAME}}

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;user&amp;nbsp;/&amp;nbsp;&amp;lrm;'''&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;{{ns:2}}&lt;/span&gt;'''&amp;lrm;:&amp;nbsp;&amp;lrm;'''&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;[[user:{{BASEPAGENAME}}|{{BASEPAGENAME}}]]&lt;/span&gt;&amp;lrm;'''&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[{{SERVER}}/?title=special:ListUsers&amp;limit=1&amp;username={{BASEPAGENAMEE}} rights]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[special:Prefixindex/user:{{BASEPAGENAME}}|all subpages]]&amp;nbsp;[[special:Prefixindex/user talk:{{BASEPAGENAME}}|T]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[user:{{BASEPAGENAME}}/common.css|&amp;lrm;/common.css]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[user:{{BASEPAGENAME}}/common.js|/common.js]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[user:{{BASEPAGENAME}}/Archive/previous user page|/previous user page]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[special:Prefixindex/user:{{BASEPAGENAME}}/Archive|archives]]&amp;nbsp;[[special:Prefixindex/user talk:{{BASEPAGENAME}}/Archive|archived talks]]&amp;nbsp;· [[b:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|b:]]&amp;nbsp;· [[c:user:{{BASEPAGENAME}}|c:]]&amp;nbsp;· [[d:user:{{BASEPAGENAME}}|d:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[testwikidata:user:{{BASEPAGENAME}}|d2:]]&amp;nbsp;· [[m:user:{{BASEPAGENAME}}|m:]]&amp;nbsp;· [[mw:user:{{BASEPAGENAME}}|mw:]]&amp;nbsp;· [[n:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|n:]]&amp;nbsp;· [[q:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|q:]]&amp;nbsp;· [[s:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|s:]]&amp;nbsp;· [[testwiki:user:{{BASEPAGENAME}}|t:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[test2wiki:user:{{BASEPAGENAME}}|t2:]]&amp;nbsp;· [[v:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|v:]]&amp;nbsp;· [[voy:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|voy:]]&amp;nbsp;· [[w:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|w:]]&amp;nbsp;· [[wikt:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|wikt:]]&amp;nbsp;· [[w:en:user:{{BASEPAGENAME}}|w:en:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[w:user:{{BASEPAGENAME}}|w:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[:en:user:{{BASEPAGENAME}}|:en:]]&amp;lrm;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

special:foobar

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;&amp;nbsp;[{{fullurl:special:WhatLinksHere/{{FULLPAGENAME}}|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;WLH]&amp;lrm;&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:RecentChanges|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;RC]&amp;lrm;&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Logs|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;logs]&amp;lrm;&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:WatchList|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;watchlist]&amp;lrm;&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[{{fullurl:special:WatchList/edit|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;&amp;nbsp;edit]&lt;/sup&gt;&amp;lrm;&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Contributions/{{BASEPAGENAME}}|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;ontributions]&amp;lrm;&amp;nbsp;· [[mediawiki:Common.css|'''local'''&amp;nbsp;mediawiki:Common.css]]&amp;nbsp;· [[mediawiki:Common.js|'''local'''&amp;nbsp;mediawiki:Common.js]]&amp;nbsp;· [[mediawiki:Gadgets-definition|'''local'''&amp;nbsp;mediawiki:Gadgets-definition]]&amp;nbsp;· '''[[special:Notifications|local notifications]]'''&lt;br /&gt;[[m:user:{{BASEPAGENAME}}/global.css|m:…'''/global.css''']]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[m:user:{{BASEPAGENAME}}/global.js|m:…'''/global.js''']]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[special:centralAuth/{{BASEPAGENAMEE}}|'''global'''&amp;nbsp;account&amp;nbsp;information]]&amp;nbsp;· [https://tools.wmflabs.org/guc/?user={{URLENCODE:{{BASEPAGENAME}}|WIKI}} '''global'''&amp;nbsp;user&amp;nbsp;contributions]&lt;!--

&amp;nbsp;· [https://toolserver.org/~River/cgi-bin/count_edits?user={{BASEPAGENAMEE}}&amp;dbname=wikidatawiki_p&amp;machread=1]

--&gt;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

PAGEID related links

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;'''PAGEID:'''&amp;nbsp;{{PAGEID}}&amp;nbsp;· [https:{{SERVER}}/?curid={{PAGEID}}#top links&amp;nbsp;'''here''']&amp;nbsp;· &lt;sup&gt;[https:{{SERVER}}/?curid={{PAGEID}}&amp;action=purge# purge&amp;nbsp;↺]&amp;nbsp;· [https:{{SERVER}}/?curid={{PAGEID}}&amp;action=edit&amp;section=0# section=0]&lt;/sup&gt;&amp;nbsp;· '''REVISIONID:'''&amp;nbsp;{{REVISIONID}}&amp;nbsp;· [https:{{SERVER}}/?oldid={{REVISIONID}}# permanent&amp;nbsp;link]&amp;nbsp;· (layout:&amp;nbsp;2015-09-17…b&amp;nbsp;[https://fi.wikipedia.org/?curid=468081#top LTR]&amp;nbsp;[https://ug.wiktionary.org/?curid=5716#top RTL]&amp;nbsp;short)&amp;lrm;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

testing and validation links related languages / dialects

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;'''testing and validation links:'''&amp;nbsp;[[user:בײַ מיר ביסטו שיין#BiDi_issues|BiDi issues]]&amp;nbsp;· [[user:I18n|gadget issues]]&amp;nbsp;· '''[[#related languages]] / [[#related dialects]]'''&amp;nbsp;· [[/local notes]]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;
&lt;/center&gt;
----
&lt;!--

&lt;br clear=&quot;all&quot; /&gt;

--&gt;
__TOC__
== &lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;Welcome&amp;lrm;&amp;nbsp;&lt;span id=&quot;Welcome&quot; dir=&quot;ltr&quot; &gt;{{PAGENAME}}&lt;/span&gt;&amp;nbsp;to&amp;nbsp;&lt;span id=&quot;WelcomeToSITENAME&quot; dir=&quot;ltr&quot; &gt;{{SITENAME}}&lt;/span&gt;!&lt;/span&gt; ==
: [[Кыттааччы:I18n|I18n]] ([[Кыттааччы ырытыыта:I18n|ырытыы]]) 04:09, 20 Балаҕан ыйын 2015 (YAKT)</text>
      <sha1>bbwmp4z1r8hpx68dmto8e687syyngyd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:בײַ מיר ביסטו שיין</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1632</id>
    <revision>
      <id>6644</id>
      <parentid>6632</parentid>
      <timestamp>2015-09-27T02:24:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>בײַ מיר ביסטו שיין</username>
        <id>1036</id>
      </contributor>
      <comment>layout: 2015-09-17…b LTR RTL short bmbsh</comment>
      <origin>6644</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12403" sha1="0b8csit0t7n78l4l9u86ekgtpt5sqod" xml:space="preserve">{| class=&quot;float-center&quot; border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;0&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background:#efefef; color:black&quot; align=&quot;center&quot; LANG=&quot;en&quot;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
&lt;!--

&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;The phonetic transcription of &lt;span class=&quot;nowrap&quot; &gt;«&amp;nbsp;לערי&amp;nbsp;ריינהארט&amp;nbsp;»&lt;/span&gt; is &lt;span class=&quot;nowrap&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;/lɛʁi&amp;nbsp;ʁɑjnhɑʁt/&lt;/span&gt; &lt;span class=&quot;nowrap&quot; &gt;(leri&amp;nbsp;raynhart).&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;

--&gt;
&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;The phonetic transcription of &lt;span class=&quot;nowrap&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;«&amp;nbsp;[[s:yi:בייַ מיר ביסטו שיין|בײַ&amp;nbsp;מיר&amp;nbsp;ביסטו&amp;nbsp;שיין]]&amp;nbsp;»&lt;/span&gt; is &lt;span class=&quot;nowrap&quot; &gt;/bɑj&amp;nbsp;mɪʁ&amp;nbsp;bɪstu&amp;nbsp;ʃɛyn/&lt;/span&gt; &lt;span class=&quot;nowrap&quot; &gt;([[w:en:Bei Mir Bistu Shein|bay&amp;nbsp;mir&amp;nbsp;bistu&amp;nbsp;sheyn]]).&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&amp;nbsp;&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;
{{Softredirect|1=testwiki:user talk:{{PAGENAME}}|2=&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;testwiki:user talk:&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;{{PAGENAME}}&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;}}
&lt;!--

|-
| align=&quot;right&quot; | [[image:Redirectltr.png|right]]
| align=&quot;left&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[user talk:Gangleri]]

--&gt;
|-
| align=&quot;right&quot; | [[Image:Redirectltr.png|right]]
| align=&quot;left&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[user talk:לערי ריינהארט]] aka &quot;''Gangleri''&quot;
|-
| align=&quot;right&quot; | [[Image:Redirectltr.png|right]]
| align=&quot;left&quot; dir=&quot;ltr&quot; | '''[[testwiki:user talk:לערי ריינהארט]] aka &quot;''Gangleri''&quot;'''
|}&lt;!--

|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[image:Redirectltr.png|left]] [[user talk:Gangleri]]
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[image:Redirectltr.png|left]] [[user talk:לערי ריינהארט]] aka &quot;''Gangleri''&quot;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[image:Redirectltr.png|left]] '''[[testwiki:user talk:לערי ריינהארט]] aka &quot;''Gangleri''&quot;'''

--&gt;
&lt;br clear=&quot;all&quot; /&gt;
&lt;!--

**only at sandbox subpages**
&lt;center dir=&quot;ltr&quot; &gt;This page is an '''user sandbox page'''.&lt;br /&gt;'''SUBPAGENAME''':&amp;nbsp;'''{{SUBPAGENAME}}'''&amp;nbsp;&amp;ndash; '''[[mediawiki:Sandbox]]''':&amp;nbsp;'''{{int:Sandbox}}'''&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[w:en:mediawiki:Sandbox]]&lt;/sup&gt;&lt;/center&gt;
----

--&gt;
&lt;center&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;SITENAME: '''{{SITENAME}}'''&amp;nbsp;· '''language:'''&amp;nbsp;{{CONTENTLANG}}:&amp;nbsp;'''[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang={{CONTENTLANG}}}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;{{CONTENTLANG}}&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}}}&lt;/span&gt;]'''&amp;nbsp;· &amp;nbsp;[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=en}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;en&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|en}}&lt;/span&gt;''']&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=de}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;de&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|de}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=es}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;es&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|es}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=fr}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;fr&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|fr}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=it}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;it&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|it}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=ru}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ru&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|ru}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=zh}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;zh&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|zh}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=ar}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ar&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|ar}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=he}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|he}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=hi}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;hi&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|hi}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=eo}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;eo&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|eo}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}}}#footer #footer]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

special:version

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;[[special:version|local curent version]]: {{CURRENTVERSION}}&amp;nbsp;· versions&amp;nbsp;at&amp;nbsp;[[b:special:version|b:]]&amp;nbsp;· [[c:special:version|c:]]&amp;nbsp;· [[d:special:version|d:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[testwikidata:special:version|d2:]]&amp;nbsp;· '''[[m:special:version|m:]]'''&amp;nbsp;· [[mw:special:version|mw:]]&amp;nbsp;· [[n:special:version|n:]]&amp;nbsp;· [[q:special:version|q:]]&amp;nbsp;· [[s:special:version|s:]]&amp;nbsp;· '''[[testwiki:special:version|t:]]'''&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[test2wiki:special:version|t2:]]&amp;nbsp;· [[v:special:version|v:]]&amp;nbsp;· [[voy:special:version|voy:]]&amp;nbsp;· [[w:special:version|w:]]&amp;nbsp;· [[wikt:special:version|wikt:]]&amp;nbsp;· [[w:en:special:version|w:en:]]&amp;nbsp;· [[m:special:sitematrix#{{CONTENTLANG}}|m:special:sitematrix#{{CONTENTLANG}}]]&amp;nbsp;· [[template:Wikivar]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[m:template:Wikivar|m:]]&amp;lrm;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;'''mediawiki:Sidebar'''&amp;nbsp;'''[{{fullurl:mediawiki:Sidebar|uselang={{CONTENTLANG}}}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;{{CONTENTLANG}}&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}}}&lt;/span&gt;]'''&amp;nbsp;· &amp;nbsp;[{{fullurl:mediawiki:Sidebar/en|uselang=en}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;en&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|en}}&lt;/span&gt;''']&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/de|uselang=de}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;de&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|de}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/es|uselang=es}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;es&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|es}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/fr|uselang=fr}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;fr&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|fr}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/it|uselang=it}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;it&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|it}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/ru|uselang=ru}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ru&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|ru}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/zh|uselang=zh}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;zh&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|zh}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/ar|uselang=ar}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ar&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|ar}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/he|uselang=he}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|he}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/hi|uselang=hi}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;hi&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|hi}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/eo|uselang=eo}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;eo&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|eo}}&lt;/span&gt;]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;[{{fullurl:special:Preferences}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;en&quot; &gt;your]&amp;nbsp;[{{fullurl:special:Preferences|uselang=en}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;en&quot; &gt;local preferences]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=de}}#mw-prefsection-personal &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;de&quot; &gt;Einstellungen&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=es}}#mw-prefsection-rendering &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;es&quot; &gt;Preferencias&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=fr}}#mw-prefsection-editing &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;fr&quot; &gt;Préférences&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=it}}#mw-prefsection-rc &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;it&quot; &gt;Preferenze&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=ru}}#mw-prefsection-watchlist &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ru&quot; &gt;Настройки&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=zh}}#mw-prefsection-gadgets &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;zh&quot; &gt;设置&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=ar}}#mw-prefsection-betafeatures &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ar&quot; &gt;تفضيلات&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=he}}#mw-prefsection-betafeatures &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;העדפות&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=hi}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;hi&quot; &gt;मेरी वरीयताएँ&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=eo}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;eo&quot; &gt;Preferoj&lt;/span&gt;]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

user:{{BASEPAGENAME}}

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;user&amp;nbsp;/&amp;nbsp;&amp;lrm;'''&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;{{ns:2}}&lt;/span&gt;'''&amp;lrm;:&amp;nbsp;&amp;lrm;'''&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;[[user:{{BASEPAGENAME}}|{{BASEPAGENAME}}]]&lt;/span&gt;&amp;lrm;'''&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[{{SERVER}}/?title=special:ListUsers&amp;limit=1&amp;username={{BASEPAGENAMEE}} rights]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[special:Prefixindex/user:{{BASEPAGENAME}}|all subpages]]&amp;nbsp;[[special:Prefixindex/user talk:{{BASEPAGENAME}}|T]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[user:{{BASEPAGENAME}}/common.css|&amp;lrm;/common.css]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[user:{{BASEPAGENAME}}/common.js|/common.js]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[user:{{BASEPAGENAME}}/Archive/previous user page|/previous user page]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[special:Prefixindex/user:{{BASEPAGENAME}}/Archive|archives]]&amp;nbsp;[[special:Prefixindex/user talk:{{BASEPAGENAME}}/Archive|archived talks]]&amp;nbsp;· [[b:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|b:]]&amp;nbsp;· [[c:user:{{BASEPAGENAME}}|c:]]&amp;nbsp;· [[d:user:{{BASEPAGENAME}}|d:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[testwikidata:user:{{BASEPAGENAME}}|d2:]]&amp;nbsp;· [[m:user:{{BASEPAGENAME}}|m:]]&amp;nbsp;· [[mw:user:{{BASEPAGENAME}}|mw:]]&amp;nbsp;· [[n:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|n:]]&amp;nbsp;· [[q:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|q:]]&amp;nbsp;· [[s:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|s:]]&amp;nbsp;· [[testwiki:user:{{BASEPAGENAME}}|t:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[test2wiki:user:{{BASEPAGENAME}}|t2:]]&amp;nbsp;· [[v:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|v:]]&amp;nbsp;· [[voy:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|voy:]]&amp;nbsp;· [[w:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|w:]]&amp;nbsp;· [[wikt:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|wikt:]]&amp;nbsp;· [[w:en:user:{{BASEPAGENAME}}|w:en:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[w:user:{{BASEPAGENAME}}|w:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[:en:user:{{BASEPAGENAME}}|:en:]]&amp;lrm;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

special:foobar

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;&amp;nbsp;[{{fullurl:special:WhatLinksHere/{{FULLPAGENAME}}|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;WLH]&amp;lrm;&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:RecentChanges|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;RC]&amp;lrm;&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Logs|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;logs]&amp;lrm;&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:WatchList|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;watchlist]&amp;lrm;&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[{{fullurl:special:WatchList/edit|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;&amp;nbsp;edit]&lt;/sup&gt;&amp;lrm;&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Contributions/{{BASEPAGENAME}}|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;ontributions]&amp;lrm;&amp;nbsp;· [[mediawiki:Common.css|'''local'''&amp;nbsp;mediawiki:Common.css]]&amp;nbsp;· [[mediawiki:Common.js|'''local'''&amp;nbsp;mediawiki:Common.js]]&amp;nbsp;· [[mediawiki:Gadgets-definition|'''local'''&amp;nbsp;mediawiki:Gadgets-definition]]&amp;nbsp;· '''[[special:Notifications|local notifications]]'''&lt;br /&gt;[[m:user:{{BASEPAGENAME}}/global.css|m:…'''/global.css''']]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[m:user:{{BASEPAGENAME}}/global.js|m:…'''/global.js''']]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[special:centralAuth/{{BASEPAGENAMEE}}|'''global'''&amp;nbsp;account&amp;nbsp;information]]&amp;nbsp;· [https://tools.wmflabs.org/guc/?user={{URLENCODE:{{BASEPAGENAME}}|WIKI}} '''global'''&amp;nbsp;user&amp;nbsp;contributions]&lt;!--

&amp;nbsp;· [https://toolserver.org/~River/cgi-bin/count_edits?user={{BASEPAGENAMEE}}&amp;dbname=wikidatawiki_p&amp;machread=1]

--&gt;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

PAGEID related links

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;'''PAGEID:'''&amp;nbsp;{{PAGEID}}&amp;nbsp;· [https:{{SERVER}}/?curid={{PAGEID}}#top links&amp;nbsp;'''here''']&amp;nbsp;· &lt;sup&gt;[https:{{SERVER}}/?curid={{PAGEID}}&amp;action=purge# purge&amp;nbsp;↺]&amp;nbsp;· [https:{{SERVER}}/?curid={{PAGEID}}&amp;action=edit&amp;section=0# section=0]&lt;/sup&gt;&amp;nbsp;· '''REVISIONID:'''&amp;nbsp;{{REVISIONID}}&amp;nbsp;· [https:{{SERVER}}/?oldid={{REVISIONID}}# permanent&amp;nbsp;link]&amp;nbsp;· (layout:&amp;nbsp;2015-09-17…b&amp;nbsp;[https://fi.wikipedia.org/?curid=468081#top LTR]&amp;nbsp;[https://ug.wiktionary.org/?curid=5716#top RTL]&amp;nbsp;short)&amp;lrm;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

testing and validation links related languages / dialects

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;'''testing and validation links:'''&amp;nbsp;[[user:בײַ מיר ביסטו שיין#BiDi_issues|BiDi issues]]&amp;nbsp;· [[user:I18n|gadget issues]]&amp;nbsp;· '''[[#related languages]] / [[#related dialects]]'''&amp;nbsp;· [[/local notes]]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;
&lt;/center&gt;
----
&lt;!--

&lt;br clear=&quot;all&quot; /&gt;

--&gt;
__TOC__
== &lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;Welcome&amp;lrm;&amp;nbsp;&lt;span id=&quot;Welcome&quot; dir=&quot;ltr&quot; &gt;{{PAGENAME}}&lt;/span&gt;&amp;nbsp;to&amp;nbsp;&lt;span id=&quot;WelcomeToSITENAME&quot; dir=&quot;ltr&quot; &gt;{{SITENAME}}&lt;/span&gt;!&lt;/span&gt; ==
: [[Кыттааччы:בײַ מיר ביסטו שיין|בײַ מיר ביסטו שיין]] ([[Кыттааччы ырытыыта:בײַ מיר ביסטו שיין|ырытыы]]) 11:24, 27 Балаҕан ыйын 2015 (YAKT)</text>
      <sha1>0b8csit0t7n78l4l9u86ekgtpt5sqod</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:לערי ריינהארט</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1633</id>
    <revision>
      <id>6656</id>
      <parentid>6634</parentid>
      <timestamp>2015-10-05T03:03:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>לערי ריינהארט</username>
        <id>1037</id>
      </contributor>
      <comment>layout: 2015-09-17…b LTR RTL leri</comment>
      <origin>6656</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12360" sha1="4is2kr1nuc6lg4r7t0by8ppl8ma3cz8" xml:space="preserve">{| class=&quot;float-center&quot; border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;0&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background:#efefef; color:black&quot; align=&quot;center&quot; LANG=&quot;en&quot;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;The phonetic transcription of &lt;span class=&quot;nowrap&quot; &gt;«&amp;nbsp;לערי&amp;nbsp;ריינהארט&amp;nbsp;»&lt;/span&gt; is &lt;span class=&quot;nowrap&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;/lɛʁi&amp;nbsp;ʁɑjnhɑʁt/&lt;/span&gt; &lt;span class=&quot;nowrap&quot; &gt;(leri&amp;nbsp;raynhart).&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;
&lt;!--

&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;The phonetic transcription of &lt;span class=&quot;nowrap&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;«&amp;nbsp;[[s:yi:בייַ מיר ביסטו שיין|בײַ&amp;nbsp;מיר&amp;nbsp;ביסטו&amp;nbsp;שיין]]&amp;nbsp;»&lt;/span&gt; is &lt;span class=&quot;nowrap&quot; &gt;/bɑj&amp;nbsp;mɪʁ&amp;nbsp;bɪstu&amp;nbsp;ʃɛyn/&lt;/span&gt; &lt;span class=&quot;nowrap&quot; &gt;([[w:en:Bei Mir Bistu Shein|bay&amp;nbsp;mir&amp;nbsp;bistu&amp;nbsp;sheyn]]).&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&amp;nbsp;&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;

--&gt;
{{Softredirect|1=testwiki:user talk:{{PAGENAME}}|2=&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;testwiki:user talk:&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;{{PAGENAME}}&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;}}
|-
| align=&quot;right&quot; | [[image:Redirectltr.png|right]]
| align=&quot;left&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[user talk:Gangleri]]
|-
| align=&quot;right&quot; | [[Image:Redirectltr.png|right]]
| align=&quot;left&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[user talk:לערי ריינהארט]] aka &quot;''Gangleri''&quot;
|-
| align=&quot;right&quot; | [[Image:Redirectltr.png|right]]
| align=&quot;left&quot; dir=&quot;ltr&quot; | '''[[testwiki:user talk:לערי ריינהארט]] aka &quot;''Gangleri''&quot;'''
|}&lt;!--

|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[image:Redirectltr.png|left]] [[user talk:Gangleri]]
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[image:Redirectltr.png|left]] [[user talk:לערי ריינהארט]] aka &quot;''Gangleri''&quot;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[image:Redirectltr.png|left]] '''[[testwiki:user talk:לערי ריינהארט]] aka &quot;''Gangleri''&quot;'''

--&gt;
&lt;br clear=&quot;all&quot; /&gt;
&lt;!--

**only at sandbox subpages**
&lt;center dir=&quot;ltr&quot; &gt;This page is an '''user sandbox page'''.&lt;br /&gt;'''SUBPAGENAME''':&amp;nbsp;'''{{SUBPAGENAME}}'''&amp;nbsp;&amp;ndash; '''[[mediawiki:Sandbox]]''':&amp;nbsp;'''{{int:Sandbox}}'''&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[w:en:mediawiki:Sandbox]]&lt;/sup&gt;&lt;/center&gt;
----

--&gt;
&lt;center&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;SITENAME: '''{{SITENAME}}'''&amp;nbsp;· '''language:'''&amp;nbsp;{{CONTENTLANG}}:&amp;nbsp;'''[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang={{CONTENTLANG}}}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;{{CONTENTLANG}}&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}}}&lt;/span&gt;]'''&amp;nbsp;· &amp;nbsp;[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=en}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;en&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|en}}&lt;/span&gt;''']&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=de}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;de&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|de}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=es}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;es&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|es}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=fr}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;fr&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|fr}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=it}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;it&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|it}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=ru}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ru&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|ru}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=zh}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;zh&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|zh}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=ar}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ar&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|ar}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=he}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|he}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=hi}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;hi&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|hi}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=eo}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;eo&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|eo}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}}}#footer #footer]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

special:version

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;[[special:version|local curent version]]: {{CURRENTVERSION}}&amp;nbsp;· versions&amp;nbsp;at&amp;nbsp;[[b:special:version|b:]]&amp;nbsp;· [[c:special:version|c:]]&amp;nbsp;· [[d:special:version|d:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[testwikidata:special:version|d2:]]&amp;nbsp;· '''[[m:special:version|m:]]'''&amp;nbsp;· [[mw:special:version|mw:]]&amp;nbsp;· [[n:special:version|n:]]&amp;nbsp;· [[q:special:version|q:]]&amp;nbsp;· [[s:special:version|s:]]&amp;nbsp;· '''[[testwiki:special:version|t:]]'''&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[test2wiki:special:version|t2:]]&amp;nbsp;· [[v:special:version|v:]]&amp;nbsp;· [[voy:special:version|voy:]]&amp;nbsp;· [[w:special:version|w:]]&amp;nbsp;· [[wikt:special:version|wikt:]]&amp;nbsp;· [[w:en:special:version|w:en:]]&amp;nbsp;· [[m:special:sitematrix#{{CONTENTLANG}}|m:special:sitematrix#{{CONTENTLANG}}]]&amp;nbsp;· [[template:Wikivar]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[m:template:Wikivar|m:]]&amp;lrm;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;'''mediawiki:Sidebar'''&amp;nbsp;'''[{{fullurl:mediawiki:Sidebar|uselang={{CONTENTLANG}}}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;{{CONTENTLANG}}&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}}}&lt;/span&gt;]'''&amp;nbsp;· &amp;nbsp;[{{fullurl:mediawiki:Sidebar/en|uselang=en}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;en&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|en}}&lt;/span&gt;''']&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/de|uselang=de}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;de&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|de}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/es|uselang=es}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;es&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|es}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/fr|uselang=fr}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;fr&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|fr}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/it|uselang=it}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;it&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|it}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/ru|uselang=ru}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ru&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|ru}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/zh|uselang=zh}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;zh&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|zh}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/ar|uselang=ar}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ar&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|ar}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/he|uselang=he}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|he}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/hi|uselang=hi}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;hi&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|hi}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/eo|uselang=eo}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;eo&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|eo}}&lt;/span&gt;]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;[{{fullurl:special:Preferences}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;en&quot; &gt;your]&amp;nbsp;[{{fullurl:special:Preferences|uselang=en}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;en&quot; &gt;local preferences]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=de}}#mw-prefsection-personal &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;de&quot; &gt;Einstellungen&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=es}}#mw-prefsection-rendering &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;es&quot; &gt;Preferencias&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=fr}}#mw-prefsection-editing &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;fr&quot; &gt;Préférences&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=it}}#mw-prefsection-rc &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;it&quot; &gt;Preferenze&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=ru}}#mw-prefsection-watchlist &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ru&quot; &gt;Настройки&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=zh}}#mw-prefsection-gadgets &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;zh&quot; &gt;设置&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=ar}}#mw-prefsection-betafeatures &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ar&quot; &gt;تفضيلات&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=he}}#mw-prefsection-betafeatures &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;העדפות&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=hi}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;hi&quot; &gt;मेरी वरीयताएँ&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=eo}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;eo&quot; &gt;Preferoj&lt;/span&gt;]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

user:{{BASEPAGENAME}}

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;user&amp;nbsp;/&amp;nbsp;&amp;lrm;'''&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;{{ns:2}}&lt;/span&gt;'''&amp;lrm;:&amp;nbsp;&amp;lrm;'''&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;[[user:{{BASEPAGENAME}}|{{BASEPAGENAME}}]]&lt;/span&gt;&amp;lrm;'''&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[{{SERVER}}/?title=special:ListUsers&amp;limit=1&amp;username={{BASEPAGENAMEE}} rights]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[special:Prefixindex/user:{{BASEPAGENAME}}|all subpages]]&amp;nbsp;[[special:Prefixindex/user talk:{{BASEPAGENAME}}|T]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[user:{{BASEPAGENAME}}/common.css|&amp;lrm;/common.css]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[user:{{BASEPAGENAME}}/common.js|/common.js]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[user:{{BASEPAGENAME}}/Archive/previous user page|/previous user page]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[special:Prefixindex/user:{{BASEPAGENAME}}/Archive|archives]]&amp;nbsp;[[special:Prefixindex/user talk:{{BASEPAGENAME}}/Archive|archived talks]]&amp;nbsp;· [[b:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|b:]]&amp;nbsp;· [[c:user:{{BASEPAGENAME}}|c:]]&amp;nbsp;· [[d:user:{{BASEPAGENAME}}|d:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[testwikidata:user:{{BASEPAGENAME}}|d2:]]&amp;nbsp;· [[m:user:{{BASEPAGENAME}}|m:]]&amp;nbsp;· [[mw:user:{{BASEPAGENAME}}|mw:]]&amp;nbsp;· [[n:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|n:]]&amp;nbsp;· [[q:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|q:]]&amp;nbsp;· [[s:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|s:]]&amp;nbsp;· [[testwiki:user:{{BASEPAGENAME}}|t:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[test2wiki:user:{{BASEPAGENAME}}|t2:]]&amp;nbsp;· [[v:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|v:]]&amp;nbsp;· [[voy:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|voy:]]&amp;nbsp;· [[w:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|w:]]&amp;nbsp;· [[wikt:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|wikt:]]&amp;nbsp;· [[w:en:user:{{BASEPAGENAME}}|w:en:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[w:user:{{BASEPAGENAME}}|w:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[:en:user:{{BASEPAGENAME}}|:en:]]&amp;lrm;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

special:foobar

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;&amp;nbsp;[{{fullurl:special:WhatLinksHere/{{FULLPAGENAME}}|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;WLH]&amp;lrm;&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:RecentChanges|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;RC]&amp;lrm;&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Logs|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;logs]&amp;lrm;&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:WatchList|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;watchlist]&amp;lrm;&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[{{fullurl:special:WatchList/edit|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;&amp;nbsp;edit]&lt;/sup&gt;&amp;lrm;&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Contributions/{{BASEPAGENAME}}|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;ontributions]&amp;lrm;&amp;nbsp;· [[mediawiki:Common.css|'''local'''&amp;nbsp;mediawiki:Common.css]]&amp;nbsp;· [[mediawiki:Common.js|'''local'''&amp;nbsp;mediawiki:Common.js]]&amp;nbsp;· [[mediawiki:Gadgets-definition|'''local'''&amp;nbsp;mediawiki:Gadgets-definition]]&amp;nbsp;· '''[[special:Notifications|local notifications]]'''&lt;br /&gt;[[m:user:{{BASEPAGENAME}}/global.css|m:…'''/global.css''']]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[m:user:{{BASEPAGENAME}}/global.js|m:…'''/global.js''']]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[special:centralAuth/{{BASEPAGENAMEE}}|'''global'''&amp;nbsp;account&amp;nbsp;information]]&amp;nbsp;· [https://tools.wmflabs.org/guc/?user={{URLENCODE:{{BASEPAGENAME}}|WIKI}} '''global'''&amp;nbsp;user&amp;nbsp;contributions]&lt;!--

&amp;nbsp;· [https://toolserver.org/~River/cgi-bin/count_edits?user={{BASEPAGENAMEE}}&amp;dbname=wikidatawiki_p&amp;machread=1]

--&gt;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

PAGEID related links

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;'''PAGEID:'''&amp;nbsp;{{PAGEID}}&amp;nbsp;· [https:{{SERVER}}/?curid={{PAGEID}}#top links&amp;nbsp;'''here''']&amp;nbsp;· &lt;sup&gt;[https:{{SERVER}}/?curid={{PAGEID}}&amp;action=purge# purge&amp;nbsp;↺]&amp;nbsp;· [https:{{SERVER}}/?curid={{PAGEID}}&amp;action=edit&amp;section=0# section=0]&lt;/sup&gt;&amp;nbsp;· '''REVISIONID:'''&amp;nbsp;{{REVISIONID}}&amp;nbsp;· [https:{{SERVER}}/?oldid={{REVISIONID}}# permanent&amp;nbsp;link]&amp;nbsp;· (layout:&amp;nbsp;2015-09-17…b&amp;nbsp;[https://fi.wikipedia.org/?curid=468081#top LTR]&amp;nbsp;[https://ug.wiktionary.org/?curid=5716#top RTL]&amp;nbsp;short)&amp;lrm;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

testing and validation links related languages / dialects

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;'''testing and validation links:'''&amp;nbsp;[[user:בײַ מיר ביסטו שיין#BiDi_issues|BiDi issues]]&amp;nbsp;· [[user:I18n|gadget issues]]&amp;nbsp;· '''[[#related languages]] / [[#related dialects]]'''&amp;nbsp;· [[/local notes]]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;
&lt;/center&gt;
----
&lt;!--

&lt;br clear=&quot;all&quot; /&gt;

--&gt;
__TOC__
== &lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;Welcome&amp;lrm;&amp;nbsp;&lt;span id=&quot;Welcome&quot; dir=&quot;ltr&quot; &gt;{{PAGENAME}}&lt;/span&gt;&amp;nbsp;to&amp;nbsp;&lt;span id=&quot;WelcomeToSITENAME&quot; dir=&quot;ltr&quot; &gt;{{SITENAME}}&lt;/span&gt;!&lt;/span&gt; ==
: [[Кыттааччы:לערי ריינהארט|לערי ריינהארט]] ([[Кыттааччы ырытыыта:לערי ריינהארט|ырытыы]]) 12:03, 5 Алтынньы 2015 (YAKT)</text>
      <sha1>4is2kr1nuc6lg4r7t0by8ppl8ma3cz8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Пинг</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1639</id>
    <revision>
      <id>6647</id>
      <timestamp>2015-10-02T20:10:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1025</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6647</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63" sha1="g4hlz17dpe8siteal62zgsg3jfv2w3l" xml:space="preserve">@[[Кыттааччы:{{{1|Example}}}|{{{2|{{{1|Example}}}}}}]]</text>
      <sha1>g4hlz17dpe8siteal62zgsg3jfv2w3l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:LQT Moved thread stub преобразован в Поток</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1640</id>
    <revision>
      <id>6648</id>
      <timestamp>2015-10-02T20:10:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1025</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6648</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86" sha1="e5j16chw2130kmdotptl65jvxa6lw5w" xml:space="preserve">This post by {{{author}}} was moved on {{{date}}}. You can find it at [[{{{title}}}]].</text>
      <sha1>e5j16chw2130kmdotptl65jvxa6lw5w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:LQT-страница преобразована в Поток</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1641</id>
    <revision>
      <id>6649</id>
      <timestamp>2015-10-02T20:10:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1025</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6649</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="241" sha1="dwapzn5rxe7zftzg6wyac3eepytz46r" xml:space="preserve">Предыдущая страница истории была архивирования в целях резервного копирования в &lt;span class='flow-link-to-archive'&gt;[[{{{archive}}}]]&lt;/span&gt; on {{#time: Y-m-d|{{{date}}}}}.</text>
      <sha1>dwapzn5rxe7zftzg6wyac3eepytz46r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Архив преобразованной LQT-страницы</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1642</id>
    <revision>
      <id>6650</id>
      <timestamp>2015-10-02T20:10:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1025</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6650</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="168" sha1="nigyidinm7czjt0s9dq851dwhckapia" xml:space="preserve">This page is an archived LiquidThreads page. '''Do not edit the contents of this page'''. Please direct any additional comments to the [[{{{from}}}|current talk page]].</text>
      <sha1>nigyidinm7czjt0s9dq851dwhckapia</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:LQT-публикация, импортированная с подавленным пользователем</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1643</id>
    <revision>
      <id>6651</id>
      <timestamp>2015-10-02T20:10:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1025</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6651</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" sha1="1pswkbcu7hauadd98nklgf3pku080ee" xml:space="preserve">This revision was imported from LiquidThreads with a suppressed user. It has been reassigned to the current user.</text>
      <sha1>1pswkbcu7hauadd98nklgf3pku080ee</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:LQT post imported with different signature user</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1644</id>
    <revision>
      <id>6652</id>
      <timestamp>2015-10-02T20:10:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1025</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6652</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="135" sha1="gr9xg2oo9p9alcaf8usi587bcmsi65s" xml:space="preserve">''This post was posted by [[User:{{{authorUser}}}|{{{authorUser}}}]], but signed as [[User:{{{signatureUser}}}|{{{signatureUser}}}]].''</text>
      <sha1>gr9xg2oo9p9alcaf8usi587bcmsi65s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Вики-текст страницы обсуждения преобразован в Поток</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1645</id>
    <revision>
      <id>6653</id>
      <timestamp>2015-10-02T20:10:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1025</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6653</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="170" sha1="nb5brxtthxuj26fiy0cgy1j1ol6zhpf" xml:space="preserve">Предыдущее обсуждение было архивировано в &lt;span class='flow-link-to-archive'&gt;[[{{{archive}}}]]&lt;/span&gt; on {{#time: Y-m-d|{{{date}}}}}.</text>
      <sha1>nb5brxtthxuj26fiy0cgy1j1ol6zhpf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Архив преобразованного вики-текста страницы обсуждения</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1646</id>
    <revision>
      <id>6654</id>
      <timestamp>2015-10-02T20:10:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1025</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6654</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="179" sha1="hd1xxik7k0u7gcb9oq9ddgh20zmhpy4" xml:space="preserve">This page is an archive. '''Do not edit the contents of this page'''. Please direct any additional comments to the [[{{{from|{{TALKSPACE}}:{{BASEPAGENAME}}}}}|current talk page]].</text>
      <sha1>hd1xxik7k0u7gcb9oq9ddgh20zmhpy4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Gangleri</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1647</id>
    <revision>
      <id>6655</id>
      <timestamp>2015-10-05T02:56:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gangleri</username>
        <id>1054</id>
      </contributor>
      <comment>layout:&amp;nbsp;2015-09-17…b&amp;nbsp;LTR&amp;nbsp;RTL gangleri</comment>
      <origin>6655</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12364" sha1="41dqzvzd40es4ez35bkh6qsug4njbx0" xml:space="preserve">{| class=&quot;float-center&quot; border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;0&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;background:#efefef; color:black&quot; align=&quot;center&quot; LANG=&quot;en&quot;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;The phonetic transcription of &lt;span class=&quot;nowrap&quot; &gt;«&amp;nbsp;לערי&amp;nbsp;ריינהארט&amp;nbsp;»&lt;/span&gt; is &lt;span class=&quot;nowrap&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;/lɛʁi&amp;nbsp;ʁɑjnhɑʁt/&lt;/span&gt; &lt;span class=&quot;nowrap&quot; &gt;(leri&amp;nbsp;raynhart).&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;
&lt;!--

&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;The phonetic transcription of &lt;span class=&quot;nowrap&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;«&amp;nbsp;[[s:yi:בייַ מיר ביסטו שיין|בײַ&amp;nbsp;מיר&amp;nbsp;ביסטו&amp;nbsp;שיין]]&amp;nbsp;»&lt;/span&gt; is &lt;span class=&quot;nowrap&quot; &gt;/bɑj&amp;nbsp;mɪʁ&amp;nbsp;bɪstu&amp;nbsp;ʃɛyn/&lt;/span&gt; &lt;span class=&quot;nowrap&quot; &gt;([[w:en:Bei Mir Bistu Shein|bay&amp;nbsp;mir&amp;nbsp;bistu&amp;nbsp;sheyn]]).&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&amp;nbsp;&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;

--&gt;
{{Softredirect|1=testwiki:user talk:{{PAGENAME}}|2=&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;testwiki:user talk:&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;{{PAGENAME}}&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;}}
|-
| align=&quot;right&quot; | [[image:Redirectltr.png|right]]
| align=&quot;left&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[user talk:Gangleri]]
|-
| align=&quot;right&quot; | [[Image:Redirectltr.png|right]]
| align=&quot;left&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[user talk:לערי ריינהארט]] aka &quot;''Gangleri''&quot;
|-
| align=&quot;right&quot; | [[Image:Redirectltr.png|right]]
| align=&quot;left&quot; dir=&quot;ltr&quot; | '''[[testwiki:user talk:לערי ריינהארט]] aka &quot;''Gangleri''&quot;'''
|}&lt;!--

|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[image:Redirectltr.png|left]] [[user talk:Gangleri]]
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[image:Redirectltr.png|left]] [[user talk:לערי ריינהארט]] aka &quot;''Gangleri''&quot;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; dir=&quot;ltr&quot; | [[image:Redirectltr.png|left]] '''[[testwiki:user talk:לערי ריינהארט]] aka &quot;''Gangleri''&quot;'''

--&gt;
&lt;br clear=&quot;all&quot; /&gt;
&lt;!--

**only at sandbox subpages**
&lt;center dir=&quot;ltr&quot; &gt;This page is an '''user sandbox page'''.&lt;br /&gt;'''SUBPAGENAME''':&amp;nbsp;'''{{SUBPAGENAME}}'''&amp;nbsp;&amp;ndash; '''[[mediawiki:Sandbox]]''':&amp;nbsp;'''{{int:Sandbox}}'''&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[w:en:mediawiki:Sandbox]]&lt;/sup&gt;&lt;/center&gt;
----

--&gt;
&lt;center&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;SITENAME: '''{{SITENAME}}'''&amp;nbsp;· '''language:'''&amp;nbsp;{{CONTENTLANG}}:&amp;nbsp;'''[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang={{CONTENTLANG}}}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;{{CONTENTLANG}}&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}}}&lt;/span&gt;]'''&amp;nbsp;· &amp;nbsp;[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=en}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;en&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|en}}&lt;/span&gt;''']&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=de}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;de&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|de}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=es}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;es&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|es}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=fr}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;fr&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|fr}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=it}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;it&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|it}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=ru}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ru&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|ru}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=zh}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;zh&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|zh}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=ar}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ar&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|ar}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=he}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|he}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=hi}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;hi&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|hi}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|uselang=eo}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;eo&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|eo}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}}}#footer #footer]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

special:version

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;[[special:version|local curent version]]: {{CURRENTVERSION}}&amp;nbsp;· versions&amp;nbsp;at&amp;nbsp;[[b:special:version|b:]]&amp;nbsp;· [[c:special:version|c:]]&amp;nbsp;· [[d:special:version|d:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[testwikidata:special:version|d2:]]&amp;nbsp;· '''[[m:special:version|m:]]'''&amp;nbsp;· [[mw:special:version|mw:]]&amp;nbsp;· [[n:special:version|n:]]&amp;nbsp;· [[q:special:version|q:]]&amp;nbsp;· [[s:special:version|s:]]&amp;nbsp;· '''[[testwiki:special:version|t:]]'''&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[test2wiki:special:version|t2:]]&amp;nbsp;· [[v:special:version|v:]]&amp;nbsp;· [[voy:special:version|voy:]]&amp;nbsp;· [[w:special:version|w:]]&amp;nbsp;· [[wikt:special:version|wikt:]]&amp;nbsp;· [[w:en:special:version|w:en:]]&amp;nbsp;· [[m:special:sitematrix#{{CONTENTLANG}}|m:special:sitematrix#{{CONTENTLANG}}]]&amp;nbsp;· [[template:Wikivar]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[m:template:Wikivar|m:]]&amp;lrm;&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;'''mediawiki:Sidebar'''&amp;nbsp;'''[{{fullurl:mediawiki:Sidebar|uselang={{CONTENTLANG}}}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;{{CONTENTLANG}}&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}}}&lt;/span&gt;]'''&amp;nbsp;· &amp;nbsp;[{{fullurl:mediawiki:Sidebar/en|uselang=en}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;en&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|en}}&lt;/span&gt;''']&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/de|uselang=de}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;de&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|de}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/es|uselang=es}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;es&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|es}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/fr|uselang=fr}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;fr&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|fr}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/it|uselang=it}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;it&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|it}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/ru|uselang=ru}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ru&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|ru}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/zh|uselang=zh}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;zh&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|zh}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/ar|uselang=ar}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ar&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|ar}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/he|uselang=he}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|he}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/hi|uselang=hi}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;hi&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|hi}}&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:mediawiki:Sidebar/eo|uselang=eo}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;eo&quot; &gt;{{#LANGUAGE:{{CONTENTLANG}}|eo}}&lt;/span&gt;]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;[{{fullurl:special:Preferences}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;en&quot; &gt;your]&amp;nbsp;[{{fullurl:special:Preferences|uselang=en}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;en&quot; &gt;local preferences]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=de}}#mw-prefsection-personal &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;de&quot; &gt;Einstellungen&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=es}}#mw-prefsection-rendering &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;es&quot; &gt;Preferencias&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=fr}}#mw-prefsection-editing &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;fr&quot; &gt;Préférences&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=it}}#mw-prefsection-rc &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;it&quot; &gt;Preferenze&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=ru}}#mw-prefsection-watchlist &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ru&quot; &gt;Настройки&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=zh}}#mw-prefsection-gadgets &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;zh&quot; &gt;设置&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=ar}}#mw-prefsection-betafeatures &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;ar&quot; &gt;تفضيلات&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=he}}#mw-prefsection-betafeatures &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;he&quot; &gt;העדפות&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=hi}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;hi&quot; &gt;मेरी वरीयताएँ&lt;/span&gt;]&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Preferences|uselang=eo}}#top &lt;span dir=&quot;ltr&quot; LANG=&quot;eo&quot; &gt;Preferoj&lt;/span&gt;]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

user:{{BASEPAGENAME}}

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;user&amp;nbsp;/&amp;nbsp;&amp;lrm;'''&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;{{ns:2}}&lt;/span&gt;'''&amp;lrm;:&amp;nbsp;&amp;lrm;'''&lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;[[user:{{BASEPAGENAME}}|{{BASEPAGENAME}}]]&lt;/span&gt;&amp;lrm;'''&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[{{SERVER}}/?title=special:ListUsers&amp;limit=1&amp;username={{BASEPAGENAMEE}} rights]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[special:Prefixindex/user:{{BASEPAGENAME}}|all subpages]]&amp;nbsp;[[special:Prefixindex/user talk:{{BASEPAGENAME}}|T]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[user:{{BASEPAGENAME}}/common.css|&amp;lrm;/common.css]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[user:{{BASEPAGENAME}}/common.js|/common.js]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[user:{{BASEPAGENAME}}/Archive/previous user page|/previous user page]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[special:Prefixindex/user:{{BASEPAGENAME}}/Archive|archives]]&amp;nbsp;[[special:Prefixindex/user talk:{{BASEPAGENAME}}/Archive|archived talks]]&amp;nbsp;· [[b:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|b:]]&amp;nbsp;· [[c:user:{{BASEPAGENAME}}|c:]]&amp;nbsp;· [[d:user:{{BASEPAGENAME}}|d:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[testwikidata:user:{{BASEPAGENAME}}|d2:]]&amp;nbsp;· [[m:user:{{BASEPAGENAME}}|m:]]&amp;nbsp;· [[mw:user:{{BASEPAGENAME}}|mw:]]&amp;nbsp;· [[n:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|n:]]&amp;nbsp;· [[q:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|q:]]&amp;nbsp;· [[s:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|s:]]&amp;nbsp;· [[testwiki:user:{{BASEPAGENAME}}|t:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[test2wiki:user:{{BASEPAGENAME}}|t2:]]&amp;nbsp;· [[v:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|v:]]&amp;nbsp;· [[voy:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|voy:]]&amp;nbsp;· [[w:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|w:]]&amp;nbsp;· [[wikt:{{CONTENTLANG}}:user:{{BASEPAGENAME}}|wikt:]]&amp;nbsp;· [[w:en:user:{{BASEPAGENAME}}|w:en:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[w:user:{{BASEPAGENAME}}|w:]]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[:en:user:{{BASEPAGENAME}}|:en:]]&amp;lrm;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

special:foobar

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;&amp;nbsp;[{{fullurl:special:WhatLinksHere/{{FULLPAGENAME}}|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;WLH]&amp;lrm;&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:RecentChanges|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;RC]&amp;lrm;&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Logs|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;logs]&amp;lrm;&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:WatchList|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;watchlist]&amp;lrm;&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[{{fullurl:special:WatchList/edit|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;&amp;nbsp;edit]&lt;/sup&gt;&amp;lrm;&amp;nbsp;· [{{fullurl:special:Contributions/{{BASEPAGENAME}}|uselang=en}}#top &lt;span LANG=&quot;en&quot; &gt;'''local'''&amp;nbsp;ontributions]&amp;lrm;&amp;nbsp;· [[mediawiki:Common.css|'''local'''&amp;nbsp;mediawiki:Common.css]]&amp;nbsp;· [[mediawiki:Common.js|'''local'''&amp;nbsp;mediawiki:Common.js]]&amp;nbsp;· [[mediawiki:Gadgets-definition|'''local'''&amp;nbsp;mediawiki:Gadgets-definition]]&amp;nbsp;· '''[[special:Notifications|local notifications]]'''&lt;br /&gt;[[m:user:{{BASEPAGENAME}}/global.css|m:…'''/global.css''']]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[m:user:{{BASEPAGENAME}}/global.js|m:…'''/global.js''']]&amp;nbsp;·&amp;nbsp;[[special:centralAuth/{{BASEPAGENAMEE}}|'''global'''&amp;nbsp;account&amp;nbsp;information]]&amp;nbsp;· [https://tools.wmflabs.org/guc/?user={{URLENCODE:{{BASEPAGENAME}}|WIKI}} '''global'''&amp;nbsp;user&amp;nbsp;contributions]&lt;!--

&amp;nbsp;· [https://toolserver.org/~River/cgi-bin/count_edits?user={{BASEPAGENAMEE}}&amp;dbname=wikidatawiki_p&amp;machread=1]

--&gt;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

PAGEID related links

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;'''PAGEID:'''&amp;nbsp;{{PAGEID}}&amp;nbsp;· [https:{{SERVER}}/?curid={{PAGEID}}#top links&amp;nbsp;'''here''']&amp;nbsp;· &lt;sup&gt;[https:{{SERVER}}/?curid={{PAGEID}}&amp;action=purge# purge&amp;nbsp;↺]&amp;nbsp;· [https:{{SERVER}}/?curid={{PAGEID}}&amp;action=edit&amp;section=0# section=0]&lt;/sup&gt;&amp;nbsp;· '''REVISIONID:'''&amp;nbsp;{{REVISIONID}}&amp;nbsp;· [https:{{SERVER}}/?oldid={{REVISIONID}}# permanent&amp;nbsp;link]&amp;nbsp;· (layout:&amp;nbsp;2015-09-17…b&amp;nbsp;[https://fi.wikipedia.org/?curid=468081#top LTR]&amp;nbsp;[https://ug.wiktionary.org/?curid=5716#top RTL]&amp;nbsp;short)&amp;lrm;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;&lt;!--

testing and validation links related languages / dialects

--&gt;
: &lt;sup&gt;&lt;span dir &quot;ltr&quot; class=&quot;plainlinks&quot; &gt;'''testing and validation links:'''&amp;nbsp;[[user:בײַ מיר ביסטו שיין#BiDi_issues|BiDi issues]]&amp;nbsp;· [[user:I18n|gadget issues]]&amp;nbsp;· '''[[#related languages]] / [[#related dialects]]'''&amp;nbsp;· [[/local notes]]&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;
&lt;/center&gt;
----
&lt;!--

&lt;br clear=&quot;all&quot; /&gt;

--&gt;
__TOC__
== &lt;span dir=&quot;ltr&quot; &gt;Welcome&amp;lrm;&amp;nbsp;&lt;span id=&quot;Welcome&quot; dir=&quot;ltr&quot; &gt;{{PAGENAME}}&lt;/span&gt;&amp;nbsp;to&amp;nbsp;&lt;span id=&quot;WelcomeToSITENAME&quot; dir=&quot;ltr&quot; &gt;{{SITENAME}}&lt;/span&gt;!&lt;/span&gt; ==
&lt;!-- layout: 2015-09-17…b LTR RTL short gangleri --&gt;
: [[Кыттааччы:Gangleri|Gangleri]] ([[Кыттааччы ырытыыта:Gangleri|ырытыы]]) 11:56, 5 Алтынньы 2015 (YAKT)</text>
      <sha1>41dqzvzd40es4ez35bkh6qsug4njbx0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Érico Júnior Wouters/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1649</id>
    <revision>
      <id>6660</id>
      <timestamp>2015-11-02T12:33:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Steinsplitter</username>
        <id>597</id>
      </contributor>
      <comment>Steinsplitter [[Кыттааччы:Érico Júnior Wouters/common.js]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Érico/common.js]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при пе…</comment>
      <origin>6660</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="191" sha1="te7o1l4afrlq99ey4ya2uwbe2t0j1sj" xml:space="preserve">/* #REDIRECT */mw.loader.load(&quot;//sah.wikisource.org/w/index.php?title=%D0%9A%D1%8B%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%B0%D1%87%D1%87%D1%8B:%C3%89rico/common.js\u0026action=raw\u0026ctype=text/javascript&quot;);</text>
      <sha1>te7o1l4afrlq99ey4ya2uwbe2t0j1sj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Hahc21/common.css</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1652</id>
    <revision>
      <id>6678</id>
      <timestamp>2015-12-30T19:06:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Steinsplitter</username>
        <id>597</id>
      </contributor>
      <comment>Steinsplitter [[Кыттааччы:Hahc21/common.css]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Razr Nation/common.css]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переиме…</comment>
      <origin>6678</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="171" sha1="qp37m7b18b43421mlezop89rytu5xso" xml:space="preserve">/* #REDIRECT */@import url(//sah.wikisource.org/w/index.php?title=%D0%9A%D1%8B%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%B0%D1%87%D1%87%D1%8B:Razr_Nation/common.css&amp;action=raw&amp;ctype=text/css);</text>
      <sha1>qp37m7b18b43421mlezop89rytu5xso</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Hahc21/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1653</id>
    <revision>
      <id>6677</id>
      <timestamp>2015-12-30T19:06:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Steinsplitter</username>
        <id>597</id>
      </contributor>
      <comment>Steinsplitter [[Кыттааччы:Hahc21/common.js]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Razr Nation/common.js]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переимен…</comment>
      <origin>6677</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="192" sha1="j39jwoeydbcfd9rx32pn0k2248lgi4t" xml:space="preserve">/* #REDIRECT */mw.loader.load(&quot;//sah.wikisource.org/w/index.php?title=%D0%9A%D1%8B%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%B0%D1%87%D1%87%D1%8B:Razr_Nation/common.js\u0026action=raw\u0026ctype=text/javascript&quot;);</text>
      <sha1>j39jwoeydbcfd9rx32pn0k2248lgi4t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Агам, ийэм туһунан ырыа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1654</id>
    <revision>
      <id>6694</id>
      <parentid>6693</parentid>
      <timestamp>2016-04-07T02:22:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6694</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2636" sha1="jq72unkqwnx2c2milzmc2zvn3skpyrs" xml:space="preserve">{{Тиэкистуһунан
| ААТА                  = Агам, ийэм туһунан ырыа
| ПОДЗАГОЛОВОК          = 
| ЧАСТЬ                 = 
| ААПТАР                = Записано А.А. Поповым от долганки, студентки Института народов Севера Евдокии Ерёминой.
| ААПТАРА_СУОХ          = 
| ААПТАРДАР             = 
| ААПТАР1               = 
| СОДЕРЖАНИЕ            = 
| ИЗЦИКЛА               = 
| ИЗСБОРНИКА            = Фольклор долган/Сост. П.Е. Ефремов. — Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000. — 448 с. — (Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока; Т. 19). ISBN 5-7803-0058-5.
| ДАТАСОЗДАНИЯ          = 
| ДАТАПУБЛИКАЦИИ        = 
| ЯЗЫКОРИГИНАЛА         = дулгаан
| НАЗВАНИЕОРИГИНАЛА     = 
| ПОДЗАГОЛОВОКОРИГИНАЛА = 
| ТЫЛБААСЧЫТ            = 
| ИСТОЧНИК              = 
| БИКИПИЭДЬИЙЭ          = 
| ВИКИЦИТАТНИК          = 
| ВИКИСКЛАД             = 
| ДРУГОЕ                = 
| ИЗОБРАЖЕНИЕ           = 
| ОПИСАНИЕИЗОБРАЖЕНИЯ   = 
| ПРЕДЫДУЩИЙ            = 
| СЛЕДУЮЩИЙ             = 
| КАЧЕСТВО              = 
| НЕОДНОЗНАЧНОСТЬ       = 
| НАВИГАЦИЯ             = 
}}


{{poemx|АГАМ ИЙЭМ ТУҺУНАН ЫРЫА|
Дьэкиим агам, Маарыйа ийэм, 
Минигин, оголоор! 
Тэмтэлгэннээк 
Ньилбэгигэр 
Тэскэритэн ииппитэ! 
Кайаа(ҥ) оголоор!* 
Канкыргастаак 
Карыйалыыр 
Биһигигэр
Калылдьытан ииппитэ. 
Маарыйа ийэм 
Бастаан баһылыктаан, 
Маанылаан 
Ииппитэ.. .ииппитэ... 
Кайаа(ҥ) оголоор! 
Дьэкиим агам 
Бэстииригэ 
Биһигигэр 
Биэбэйдээктээн 
Ииппитэ... 
Тобук һыатынан 
Торолутан 
Ииппитэ... ииппитэ 
Бүөр һыатынан 
Бөлөнүттэн 
Ииппитэ... 
Кайаа[ҥ] оголоор! 
Тойон һааспын 
Туолуоктаакпар диэри 
Ээнэ диэри|2000 сыллаахха диэри
}}
[[Категория:Дулгааннар ырыалара]]</text>
      <sha1>jq72unkqwnx2c2milzmc2zvn3skpyrs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:TextQuality</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1655</id>
    <revision>
      <id>6686</id>
      <timestamp>2016-04-07T02:12:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;includeonly&gt;{{#switch:{{{mode|}}} |var|fix|fix0|fix00|fix1|fix2=&lt;div class='{{#switch:{{{mode|}}}|var=poetry|fix|fix0|fix00|fix1…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6686</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="864" sha1="l1dt7rr4h62jpwtpjgso3k1qh1pw8uq" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#switch:{{{mode|}}}
|var|fix|fix0|fix00|fix1|fix2=&lt;div class='{{#switch:{{{mode|}}}|var=poetry|fix|fix0|fix00|fix1|fix2=drama|poetry}} text'&gt;&lt;!-- 
--&gt;{{#ifeq:{{{title|+}}}|{{{title|-}}}
|{{#if:{{{title|}}}|&lt;div class='title'&gt;{{#ifeq:{{{nocase|+}}}|{{{nocase|-}}}|{{{title}}}|{{uc:{{{title}}}}}}}&lt;/div&gt;}}
|&lt;div class='title'&gt;{{#if:{{{1|}}}|{{#ifeq:{{{nocase|+}}}|{{{nocase|-}}}|{{{1}}}|{{uc:{{{1}}}}}}}|&lt;nowiki&gt;* * *&lt;/nowiki&gt;}}&lt;/div&gt;
}}&lt;!-- 
--&gt;{{#if:{{{subtitle|}}}|&lt;div class='title'&gt;{{{subtitle|}}}&lt;/div&gt;}}
{{#tag:poem
|{{{2}}}
{{#if:{{{3|}}}|''{{{3|}}}''}}
|class={{#switch:{{{mode|}}}
|fix0 = p0
|fix00 = p00
|fix1 = p1
|fix2 = p2
}}}}
|{{poem-on|{{{1}}}||{{{width|}}} }}{{#tag:poem
|{{{2}}}}}
{{poem-off|{{{3|}}} }}
}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}} [[Категория:Халыыптар:Формааттааһын|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>l1dt7rr4h62jpwtpjgso3k1qh1pw8uq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:TextQuality/Документация</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1656</id>
    <revision>
      <id>6687</id>
      <timestamp>2016-04-07T02:14:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;noinclude&gt;{{Template navigation}}&lt;/noinclude&gt;&lt;includeonly&gt;{{СИШ|5}}&lt;/includeonly&gt; __NOTOC__ Шаблон '''&lt;nowiki&gt;{{Poemx}}…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6687</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4443" sha1="h37m7ahu7itbrbmpxs8u81nps105hjz" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{Template navigation}}&lt;/noinclude&gt;&lt;includeonly&gt;{{СИШ|5}}&lt;/includeonly&gt;
__NOTOC__
Шаблон '''&lt;nowiki&gt;{{Poemx}}&lt;/nowiki&gt;''' используется для оформления стихотворных произведений. Он аналогичен шаблону '''[[Шаблон:Poem|&lt;nowiki&gt;{{Poem}}&lt;/nowiki&gt;]]''', но не требует использования открываюших и закрывающих тегов '''poem''' ('''&lt;nowiki&gt;&lt;poem&gt;&lt;/nowiki&gt;''' и '''&lt;nowiki&gt;&lt;/poem&gt;&lt;/nowiki&gt;''').

Способ применения шаблона:

'''&lt;nowiki&gt;{{Poemx|1|2|3}}&lt;/nowiki&gt;''',

где:

: 1 — Заголовок стихотворного произведения. Если этот параметр пропущен, то в качестве заголовка выводятся три звёздочки.
: 2 — Тело стихотворного произведения.
: 3 — Дата создания (или иной текст, который должен быть изображен с соответствующим форматированием ниже тела стихотворения).

Пример использования шаблона:

''а) С заголовком.''

&lt;pre&gt; 
{{poemx|[[Эпиграмма]]|
(ПОДРАЖАНИЕ ФРАНЦУЗСКОМУ)

Супругою твоей я так пленился,
Что если б три в удел достались мне,
Подобные во всем твоей жене,
То даром двух я б отдал сатане
Чтоб третью лишь принять он согласился.
|Апрель, 1814}}
&lt;/pre&gt;

{{poemx|[[Эпиграмма]]|
(ПОДРАЖАНИЕ ФРАНЦУЗСКОМУ)

Супругою твоей я так пленился,
Что если б три в удел достались мне,
Подобные во всем твоей жене,
То даром двух я б отдал сатане
Чтоб третью лишь принять он согласился.
|Апрель, 1814}}

''б) Без заголовка.''

&lt;pre&gt;{{poemx||
Итак, я счастлив был, итак, я наслаждался,
Отрадой тихою, восторгом упивался...
    И где веселья быстрый день?
    Промчался лётом сновиденья,
    Увяла прелесть наслажденья,
И снова вкруг меня угрюмой скуки тень!..|&lt;29 ноября 1815 г.&gt;}}&lt;/pre&gt;

{{poemx||
Итак, я счастлив был, итак, я наслаждался,
Отрадой тихою, восторгом упивался...
    И где веселья быстрый день?
    Промчался лётом сновиденья,
    Увяла прелесть наслажденья,
И снова вкруг меня угрюмой скуки тень!..|&lt;29 ноября 1815 г.&gt;}}

''в) Без заголовка, без звёздочек (для частей стихотворения на нескольких страницах) — использовать неразрывный пробел.''

&lt;pre&gt;{{poemx|&lt;nowiki&gt;&amp;nbsp&lt;/nowiki&gt; ;|
Итак, я счастлив был, итак, я наслаждался,
Отрадой тихою, восторгом упивался...
    И где веселья быстрый день?
    Промчался лётом сновиденья,
    Увяла прелесть наслажденья,
И снова вкруг меня угрюмой скуки тень!..|&lt;29 ноября 1815 г.&gt;}}&lt;/pre&gt;

{{poemx|&amp;nbsp;|
Итак, я счастлив был, итак, я наслаждался,
Отрадой тихою, восторгом упивался...
    И где веселья быстрый день?
    Промчался лётом сновиденья,
    Увяла прелесть наслажденья,
И снова вкруг меня угрюмой скуки тень!..|&lt;29 ноября 1815 г.&gt;}}

== Эбии көр ==

* Халыып [[Халыып:Poemx1|&lt;nowiki&gt;{{Poemx1}}&lt;/nowiki&gt;]]
* Халыып [[Халыып:Poem|&lt;nowiki&gt;{{Poem}}&lt;/nowiki&gt;]]
* Халыып [[Халыып:Poem1|&lt;nowiki&gt;{{Poem1}}&lt;/nowiki&gt;]]
* Халыып [[Халыып:Poem-on|&lt;nowiki&gt;{{Poem-on}}&lt;/nowiki&gt;]]

&lt;noinclude&gt;[[Категория:Халыыптар:Документация|Poemx]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>h37m7ahu7itbrbmpxs8u81nps105hjz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Poemx</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1657</id>
    <revision>
      <id>6689</id>
      <timestamp>2016-04-07T02:16:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;includeonly&gt;{{#switch:{{{mode|}}} |var|fix|fix0|fix00|fix1|fix2=&lt;div class='{{#switch:{{{mode|}}}|var=poetry|fix|fix0|fix00|fix1…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6689</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="864" sha1="l1dt7rr4h62jpwtpjgso3k1qh1pw8uq" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#switch:{{{mode|}}}
|var|fix|fix0|fix00|fix1|fix2=&lt;div class='{{#switch:{{{mode|}}}|var=poetry|fix|fix0|fix00|fix1|fix2=drama|poetry}} text'&gt;&lt;!-- 
--&gt;{{#ifeq:{{{title|+}}}|{{{title|-}}}
|{{#if:{{{title|}}}|&lt;div class='title'&gt;{{#ifeq:{{{nocase|+}}}|{{{nocase|-}}}|{{{title}}}|{{uc:{{{title}}}}}}}&lt;/div&gt;}}
|&lt;div class='title'&gt;{{#if:{{{1|}}}|{{#ifeq:{{{nocase|+}}}|{{{nocase|-}}}|{{{1}}}|{{uc:{{{1}}}}}}}|&lt;nowiki&gt;* * *&lt;/nowiki&gt;}}&lt;/div&gt;
}}&lt;!-- 
--&gt;{{#if:{{{subtitle|}}}|&lt;div class='title'&gt;{{{subtitle|}}}&lt;/div&gt;}}
{{#tag:poem
|{{{2}}}
{{#if:{{{3|}}}|''{{{3|}}}''}}
|class={{#switch:{{{mode|}}}
|fix0 = p0
|fix00 = p00
|fix1 = p1
|fix2 = p2
}}}}
|{{poem-on|{{{1}}}||{{{width|}}} }}{{#tag:poem
|{{{2}}}}}
{{poem-off|{{{3|}}} }}
}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}} [[Категория:Халыыптар:Формааттааһын|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>l1dt7rr4h62jpwtpjgso3k1qh1pw8uq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Poemx/Документация</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1658</id>
    <revision>
      <id>6690</id>
      <timestamp>2016-04-07T02:17:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;noinclude&gt;{{Template navigation}}&lt;/noinclude&gt;&lt;includeonly&gt;{{СИШ|5}}&lt;/includeonly&gt; __NOTOC__ Шаблон '''&lt;nowiki&gt;{{Poemx}}…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6690</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4444" sha1="9qjo4mjb7zsjt6p8wo4f5htyevkh3j3" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{Template navigation}}&lt;/noinclude&gt;&lt;includeonly&gt;{{СИШ|5}}&lt;/includeonly&gt;
__NOTOC__
Шаблон '''&lt;nowiki&gt;{{Poemx}}&lt;/nowiki&gt;''' используется для оформления стихотворных произведений. Он аналогичен шаблону '''[[Шаблон:Poem|&lt;nowiki&gt;{{Poem}}&lt;/nowiki&gt;]]''', но не требует использования открываюших и закрывающих тегов '''poem''' ('''&lt;nowiki&gt;&lt;poem&gt;&lt;/nowiki&gt;''' и '''&lt;nowiki&gt;&lt;/poem&gt;&lt;/nowiki&gt;''').

Способ применения шаблона:

'''&lt;nowiki&gt;{{Poemx|1|2|3}}&lt;/nowiki&gt;''',

где:

: 1 — Заголовок стихотворного произведения. Если этот параметр пропущен, то в качестве заголовка выводятся три звёздочки.
: 2 — Тело стихотворного произведения.
: 3 — Дата создания (или иной текст, который должен быть изображен с соответствующим форматированием ниже тела стихотворения).

Пример использования шаблона:

''а) С заголовком.''

&lt;pre&gt; 
{{poemx|[[Эпиграмма]]|
(ПОДРАЖАНИЕ ФРАНЦУЗСКОМУ)

Супругою твоей я так пленился,
Что если б три в удел достались мне,
Подобные во всем твоей жене,
То даром двух я б отдал сатане
Чтоб третью лишь принять он согласился.
|Апрель, 1814}}
&lt;/pre&gt;

{{poemx|[[Эпиграмма]]|
(ПОДРАЖАНИЕ ФРАНЦУЗСКОМУ)

Супругою твоей я так пленился,
Что если б три в удел достались мне,
Подобные во всем твоей жене,
То даром двух я б отдал сатане
Чтоб третью лишь принять он согласился.
|Апрель, 1814}}

''б) Без заголовка.''

&lt;pre&gt;{{poemx||
Итак, я счастлив был, итак, я наслаждался,
Отрадой тихою, восторгом упивался...
    И где веселья быстрый день?
    Промчался лётом сновиденья,
    Увяла прелесть наслажденья,
И снова вкруг меня угрюмой скуки тень!..|&lt;29 ноября 1815 г.&gt;}}&lt;/pre&gt;

{{poemx||
Итак, я счастлив был, итак, я наслаждался,
Отрадой тихою, восторгом упивался...
    И где веселья быстрый день?
    Промчался лётом сновиденья,
    Увяла прелесть наслажденья,
И снова вкруг меня угрюмой скуки тень!..|&lt;29 ноября 1815 г.&gt;}}

''в) Без заголовка, без звёздочек (для частей стихотворения на нескольких страницах) — использовать неразрывный пробел.''

&lt;pre&gt;{{poemx|&lt;nowiki&gt;&amp;nbsp&lt;/nowiki&gt; ;|
Итак, я счастлив был, итак, я наслаждался,
Отрадой тихою, восторгом упивался...
    И где веселья быстрый день?
    Промчался лётом сновиденья,
    Увяла прелесть наслажденья,
И снова вкруг меня угрюмой скуки тень!..|&lt;29 ноября 1815 г.&gt;}}&lt;/pre&gt;

{{poemx|&amp;nbsp;|
Итак, я счастлив был, итак, я наслаждался,
Отрадой тихою, восторгом упивался...
    И где веселья быстрый день?
    Промчался лётом сновиденья,
    Увяла прелесть наслажденья,
И снова вкруг меня угрюмой скуки тень!..|&lt;29 ноября 1815 г.&gt;}}

== См. также ==

* Халыып [[Халыып:Poemx1|&lt;nowiki&gt;{{Poemx1}}&lt;/nowiki&gt;]]
* Халыып [[Халыып:Poem|&lt;nowiki&gt;{{Poem}}&lt;/nowiki&gt;]]
* Халыып [[Халыып:Poem1|&lt;nowiki&gt;{{Poem1}}&lt;/nowiki&gt;]]
* Халыып [[Халыып:Poem-on|&lt;nowiki&gt;{{Poem-on}}&lt;/nowiki&gt;]]

&lt;noinclude&gt;[[Категория:Халыыптар:Документация|Poemx]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>9qjo4mjb7zsjt6p8wo4f5htyevkh3j3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Footer</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1659</id>
    <revision>
      <id>6696</id>
      <timestamp>2016-04-07T09:11:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;includeonly&gt;&lt;div id=&quot;ws-footer&quot; style=&quot;display: none&quot;&gt;{{{1|}}}&lt;/div&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt; {{doc}}&lt;/noinclude&gt;' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6696</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="114" sha1="5a7gvhwch3aagnmnl6h9uop6o5tunrb" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;div id=&quot;ws-footer&quot; style=&quot;display: none&quot;&gt;{{{1|}}}&lt;/div&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{doc}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>5a7gvhwch3aagnmnl6h9uop6o5tunrb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Hide in print</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1660</id>
    <revision>
      <id>6697</id>
      <timestamp>2016-04-07T09:12:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;includeonly&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot;&gt;{{{1|}}}&lt;/span&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt; {{doc}} Категория:Бэчээттэммэт…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6697</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="146" sha1="8oe4tonrp7h4xtiobvxcdfsjpz2eimv" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;span class=&quot;noprint&quot;&gt;{{{1|}}}&lt;/span&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{doc}}
[[Категория:Бэчээттэммэт|!]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>8oe4tonrp7h4xtiobvxcdfsjpz2eimv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыып:Атын төрүттэр</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1661</id>
    <revision>
      <id>6699</id>
      <parentid>6698</parentid>
      <timestamp>2016-04-07T09:18:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6699</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12622" sha1="kxjn184ng3fcagiaothp1usmfuztkzt" xml:space="preserve">local currentProject = 'sahwikisource';

local otherSources = {
     { id = 'Q20078554', argument = 'БСЭ1',  title = 'БСЭ1',  project = 'sahwikisource',	titleVT = 'БСЭ1/$1',   titleDO = 'БСЭ1/$1'},
     { id = 'Q4086271',  argument = 'БЭАН',  title = 'БЭАН',  project = 'sahwikisource',	titleVT = 'БЭАН/$1',   titleDO = 'БЭАН/$1'},
     { id = 'Q4091878',  argument = 'БЭЮ',   title = 'БЭЮ',   project = 'sahwikisource',	titleVT = 'БЭЮ/$1',    titleDO = 'БЭЮ/$1'},
     { id = 'Q4114391',  argument = 'ВЭ',    title = 'ВЭ',    project = 'sahwikisource',	titleVT = 'ВЭ/ВТ/$1',  titleDO = 'ВЭ/ДО/$1'},
     { id = 'Q19147760', argument = 'ГСС',   title = 'ГСС',   project = 'sahwikisource',	titleVT = 'ГСС/ДО/$1', titleDO = 'ГСС/ДО/$1'},
     { id = 'Q4173137',  argument = 'ЕЭБЕ',  title = 'ЕЭБЕ',  project = 'sahwikisource',	titleVT = 'ЕЭБЕ/$1',   titleDO = 'ЕЭБЕ/$1'},
     { id = 'Q19180675', argument = 'МЭСБЕ', title = 'МЭСБЕ', project = 'sahwikisource',	titleVT = 'МЭСБЕ/$1',  titleDO = 'МЭСБЕ/$1'},
     { id = 'Q19190511', argument = 'НЭС',   title = 'НЭС',   project = 'sahwikisource',	titleVT = 'НЭС/$1',    titleDO = 'НЭС/$1'},
     { id = 'Q19211082', argument = 'ПБЭ',   title = 'ПБЭ',   project = 'sahwikisource',	titleVT = 'ПБЭ/ВТ/$1', titleDO = 'ПБЭ/ДО/$1'},
     { id = 'Q1960551',  argument = 'РБС',   title = 'РБС',   project = 'sahwikisource',	titleVT = 'РБС/ВТ/$1', titleDO = 'РБС/ДО/$1'},
     { id = 'Q19217220', argument = 'РЭСБ',  title = 'РЭСБ',  project = 'sahwikisource',	titleVT = 'РЭСБ/$1',   titleDO = 'РЭСБ/$1'},
     { id = 'Q1970746',  argument = 'ТСД',   title = 'ТСД',   project = 'sahwikisource',	titleVT = 'ТСД/$1',    titleDO = 'ТСД/$1/ДО'},
     { id = 'Q20078551', argument = 'ТЭ1',   title = 'ТЭ1',   project = 'sahwikisource',	titleVT = 'ТЭ1/$1',    titleDO = 'ТЭ1/$1'},
     { id = 'Q4532135',  argument = 'ЭЛ',    title = 'ЭЛ',    project = 'sahwikisource',	titleVT = 'ЭЛ/ВТ/$1',  titleDO = 'ЭЛ/ДО/$1'},     
     { id = 'Q602358',   argument = 'ЭСБЕ',  title = 'ЭСБЕ',  project = 'sahwikisource',	titleVT = 'ЭСБЕ/$1',   titleDO = 'ЭСБЕ/$1/ДО'},

     { id = 'Q590208',		argument = 'ADB',			title = 'ADB',							project = 'dewikisource',	projectCode = 'de:',	prefix='ADB:',											suffix=''	},

     { id = 'Q19077875',	argument = 'AC',			title = 'American Cycl. (1879)',		project = 'enwikisource',	projectCode = 'en:',	prefix='The American Cyclopædia (1879)/',				suffix=''	},
     { id = 'Q19037977',	argument = 'AMB',			title = 'American Med. Biogr. (1920)',	project = 'enwikisource',	projectCode = 'en:',	prefix='American Medical Biographies/',					suffix=''	},
     { id = 'Q12912667',	argument = 'ACAB-1',		title = 'Appletons\' (1887—1901)',		project = 'enwikisource',	projectCode = 'en:',	prefix='Appletons\' Cyclopædia of American Biography/',	suffix=''	},
     { id = 'Q20096917',	argument = 'Британника-9',	title = 'Britannica (9-th)',			project = 'enwikisource',	projectCode = 'en:',	prefix='Encyclopædia Britannica, Ninth Edition/',		suffix=''	},
     { id = 'Q867541',		argument = 'Британника',	title = 'Britannica (11-th)',			project = 'enwikisource',	projectCode = 'en:',	prefix='1911 Encyclopædia Britannica/',					suffix=''	},
     { id = 'Q15987490',	argument = 'Британника-12',	title = 'Britannica (12-th)',			project = 'enwikisource',	projectCode = 'en:',	prefix='1922 Encyclopædia Britannica/',					suffix=''	},
     { id = 'Q302556',		argument = 'Catholic',		title = 'Catholic Enc. (1907—13)',		project = 'enwikisource',	projectCode = 'en:',	prefix='Catholic Encyclopedia (1913)/',					suffix=''	},
     { id = 'Q15987216',	argument = 'DNB', 			title = 'DNB (1885—1900)',			project = 'enwikisource',	projectCode = 'en:',	prefix='',												suffix=' (DNB00)'},
     { id = 'Q16014700',	argument = 'DNB01',			title = 'DNB (1901)',					project = 'enwikisource',	projectCode = 'en:',	prefix='',												suffix=' (DNB01)'},
     { id = 'Q16014697',	argument = 'DNB12',			title = 'DNB (1912)',					project = 'enwikisource',	projectCode = 'en:',	prefix='',												suffix=' (DNB12)'},
     { id = 'Q653922',		argument = 'JE',			title = 'JE (1901—06)',		project = 'enwikisource',	projectCode = 'en:',	prefix='Jewish Encyclopedia/',							suffix=''	},
     { id = 'Q20089963',	argument = 'NIE',			title = 'NIE (1902—05)',		project = 'enwikisource',	projectCode = 'en:',	prefix='The New International Encyclopædia/',			suffix=''	},
     { id = 'Q16082057',	argument = 'NSRW',			title = 'NSRW (1914)',		project = 'enwikisource',	projectCode = 'en:',	prefix='The New Student\'s Reference Work/',			suffix=''	}
}

local function getClaimValues( entity, propertyId )
    local result = {}
    local claim = entity.claims[ propertyId ];
    if ( claim == nil ) then
        return result;
    end

    for _, statement in pairs( claim ) do
        local mainsnak = statement.mainsnak;
        if ( mainsnak ~= nil and mainsnak.datavalue ~= nil ) then
            if ( mainsnak.datavalue.type == &quot;string&quot; ) then
                result[#result+1] = mainsnak.datavalue.value;
            elseif ( mainsnak.datavalue.type == &quot;wikibase-entityid&quot; ) then
                result[#result+1] = 'Q' .. mainsnak.datavalue.value[&quot;numeric-id&quot;];
            else 
                result[#result+1] = mainsnak.datavalue.value;
            end
        end
    end

    return result;
end

local function getQualifierValues( statement, qualifierName )
    local result = {}
        if (statement ~= nil
            and statement.qualifiers ~= nil
            and statement.qualifiers[qualifierName] ~= nil) then
        local qualifiers = statement.qualifiers[qualifierName];
        for _, qualifier in pairs( qualifiers ) do
            if (qualifier.datavalue ~= nil
                and qualifier.datavalue.type ~= nil
                and qualifier.datavalue.value ~= nil) then
 
                if ( qualifier.datavalue.type == &quot;wikibase-entityid&quot; ) then
                    result[#result+1] = 'Q' .. qualifier.datavalue.value[&quot;numeric-id&quot;];
                end
            end
        end
    end
    return result;
end

local p = {};

function p.populateOtherSourcesByEntityId( entityId, result )

    if ( result == nil ) then
        result = {};
    end

    if ( entityId == nil ) then
        return result;
    end

    local entity = mw.wikibase.getEntity( entityId );
    if ( entity == nil ) then
        return result;
    end

    return p.populateOtherSourcesByEntity( entity, result );
end

function p.populateOtherSourcesByEntity( entity, result )

    if ( result == nil ) then
        result = {};
    end

    if ( entity == nil or entity.claims == nil ) then
        return result;
    end

    -- first check current item references
    local describedByClaim = entity.claims[ 'P1343' ];
    if ( describedByClaim ~= nil ) then
        for _, statement in pairs( describedByClaim ) do
            if ( statement.mainsnak ~= nil
            		and statement.rank ~= 'deprecated'
                    and statement.mainsnak.datavalue.type == &quot;wikibase-entityid&quot;
                    and statement.mainsnak.datavalue.value[&quot;numeric-id&quot;] ~= nil ) then
                local dictId = 'Q' .. statement.mainsnak.datavalue.value[&quot;numeric-id&quot;]

                for _, sourceDescription in pairs( otherSources ) do
                    local dictionaryShortTitle = sourceDescription.argument;
                    local dictinaryEntityId = sourceDescription.id;

                    if ( dictinaryEntityId == dictId ) then
                        for _, qualifierValue in pairs( getQualifierValues( statement, 'P248' ) ) do
                            local dictLinks = result[ dictionaryShortTitle ];
                            if ( dictLinks == nil ) then
                                dictLinks = {};
                                result[ dictionaryShortTitle ] = dictLinks;
                            end
                            dictLinks[ qualifierValue ] = qualifierValue;
                        end
                    end
                end
            end
        end
    end

    -- check if entity have main topic item
    if ( entity ) then
        local parentEntityIds = getClaimValues( entity, 'P921' );
        for _, parentEntityId in pairs( parentEntityIds ) do
            p.populateOtherSourcesByEntityId( parentEntityId, result );
        end
    end

    -- check if entity have edition of item
    if ( entity ) then
        local parentEntityIds = getClaimValues( entity, 'P629' );
        for _, parentEntityId in pairs( parentEntityIds ) do
            p.populateOtherSourcesByEntityId( parentEntityId, result );
        end
    end

    return result;
end

local function getLink( sourceDescription, entityId )
	if ( sourceDescription.project ~= currentProject ) then
	    local entity = mw.wikibase.getEntity( entityId );
	    if ( not entity) then
	        return nil;
	    end
	    if ( not entity.sitelinks or not entity.sitelinks[sourceDescription.project]) then
	    	return nil;
	    end
		return ':' .. sourceDescription.projectCode .. entity.sitelinks[sourceDescription.project].title;
    end

    -- TODO: handle interwikis
    return mw.wikibase.sitelink( entityId );
end

local function isNotBlank( str )
    return str ~= nil and mw.ustring.len( str ) &gt; 0;
end

local function getFirstCurrentTitlePart( )
    local title = mw.title.getCurrentTitle().baseText;
    local slashPos = mw.ustring.find( title, '/' );
    if ( slashPos == nil ) then
        return title;
    end
    return mw.ustring.sub( title, 0, slashPos - 1 );
end

local function isCurrentPageDO( )
    local title = mw.title.getCurrentTitle().text;
    return mw.ustring.find( title, '/ДО/' ) ~= nil or mw.ustring.find( title, '/ДО' ) == mw.ustring.len( title ) - 2;
end

local function getPageTitleFromArgument( sourceDescription, title, isDO )
	if ( sourceDescription.project ~= currentProject ) then
		return ':' .. sourceDescription.projectCode .. sourceDescription.prefix .. title .. sourceDescription.suffix;
	end

    if ( isDO ) then
        local linkDO = string.gsub(sourceDescription.titleDO, &quot;$1&quot;, title);
        local linkVT = string.gsub(sourceDescription.titleVT, &quot;$1&quot;, title);
        if ( mw.title.new( linkDO , 0 ).exists ) then
            return linkDO;
        end
        if ( mw.title.new( linkVT , 0 ).exists ) then
            return linkVT;
        end
        return linkDO;
    end

    local template = sourceDescription.titleVT;
    local link = string.gsub(template, &quot;$1&quot;, title);
    return link;
end

local function getLinkFromArgument( sourceDescription, title, isDO )
    return '&amp;#x3a;&amp;#x20;[[' .. getPageTitleFromArgument( sourceDescription, title, isDO ) .. '|' .. sourceDescription.title .. ']]&amp;nbsp;';
end

function p.renderOtherSources( frame )
    local args = frame:getParent().args;
    local otherSourcesIds = p.populateOtherSourcesByEntity( mw.wikibase.getEntity(), nil );
    local titleFirstPart = getFirstCurrentTitlePart( );

    local isDO = isCurrentPageDO();
    local result = &quot;'''Атын төрүттэр'''&quot;;
    local count = 0;

    for _, sourceDescription in pairs( otherSources ) do
        local dictArgName = sourceDescription.argument;
        local id = sourceDescription.id;

        if ( titleFirstPart ~= dictArgName ) then
            if ( isNotBlank( args[ dictArgName ] ) ) then
            	mw.log( dictArgName );
            	-- local keyword to suppress WD output
            	if args[ dictArgName ] ~= '__NULL__' then
                	result = result .. getLinkFromArgument( sourceDescription, args[ dictArgName ], isDO ) .. '[[Категория:Бикитиэкэ:Илиинэн сигэнии:' .. dictArgName .. ']]';
                	count = count + 1;
            	end
            elseif ( otherSourcesIds[ dictArgName ] ~= nil ) then
                local ids = otherSourcesIds[ dictArgName ];
                for _, id in pairs( ids) do
                    result = result .. '&amp;#x3a;&amp;#x20;[[' .. getLink( sourceDescription, id ) .. '|' .. sourceDescription.title .. ']][[Категория:Бикитиэкэ:Викиданнайтан сигэ:' .. dictArgName .. ']]&amp;nbsp;';
                    count = count + 1;
                end
            end
        end
    end

    if ( count == 0 ) then
        return nil;
    end

    return frame:preprocess( '{{*}} ' .. result );
end

return p;</text>
      <sha1>kxjn184ng3fcagiaothp1usmfuztkzt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Pinus</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1662</id>
    <redirect title="Кыттааччы:Prenn" />
    <revision>
      <id>6703</id>
      <timestamp>2016-04-26T18:33:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Cyberpower678</username>
        <id>1095</id>
      </contributor>
      <comment>Cyberpower678 [[Кыттааччы:Pinus]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Prenn]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании участни…</comment>
      <origin>6703</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" sha1="gdj6c4a1uvlyzunejf2vlcp9y4ijzbc" xml:space="preserve">#перенаправление [[Кыттааччы:Prenn]]</text>
      <sha1>gdj6c4a1uvlyzunejf2vlcp9y4ijzbc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Riley Huntley</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1664</id>
    <redirect title="Кыттааччы:~riley" />
    <revision>
      <id>6707</id>
      <timestamp>2016-05-04T18:39:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Steinsplitter</username>
        <id>597</id>
      </contributor>
      <comment>Steinsplitter [[Кыттааччы:Riley Huntley]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:~riley]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании уч…</comment>
      <origin>6707</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61" sha1="pv8o9pt7vyafne00syhw4jpefjnlbsg" xml:space="preserve">#перенаправление [[Кыттааччы:~riley]]</text>
      <sha1>pv8o9pt7vyafne00syhw4jpefjnlbsg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:HakanIST</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1666</id>
    <redirect title="m:User talk:HakanIST" />
    <revision>
      <id>6710</id>
      <timestamp>2016-05-21T09:34:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HakanIST</username>
        <id>1112</id>
      </contributor>
      <comment>redirect to my main talk page</comment>
      <origin>6710</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34" sha1="ma80ys6tyyeuuvkmjl8wic828n6kzw0" xml:space="preserve">#REDIRECT [[m:User_talk:HakanIST]]</text>
      <sha1>ma80ys6tyyeuuvkmjl8wic828n6kzw0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:G(x)-former</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1667</id>
    <redirect title="Кыттааччы ырытыыта:V(g)" />
    <revision>
      <id>6718</id>
      <timestamp>2016-08-25T14:31:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Céréales Killer</username>
        <id>1023</id>
      </contributor>
      <comment>Céréales Killer [[Кыттааччы ырытыыта:G(x)-former]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы ырытыыта:V(g)]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при…</comment>
      <origin>6718</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="76" sha1="fdcluu9gi76c0tbzwqc6ai4hag4r6g4" xml:space="preserve">#перенаправление [[Кыттааччы ырытыыта:V(g)]]</text>
      <sha1>fdcluu9gi76c0tbzwqc6ai4hag4r6g4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:G(x)-former</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1668</id>
    <redirect title="Кыттааччы:V(g)" />
    <revision>
      <id>6717</id>
      <timestamp>2016-08-25T14:31:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Céréales Killer</username>
        <id>1023</id>
      </contributor>
      <comment>Céréales Killer [[Кыттааччы:G(x)-former]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:V(g)]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании уч…</comment>
      <origin>6717</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59" sha1="ir16p24doqd8yq5hu3e6i0w88vt2gt7" xml:space="preserve">#перенаправление [[Кыттааччы:V(g)]]</text>
      <sha1>ir16p24doqd8yq5hu3e6i0w88vt2gt7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дьоллоох кэм, дьоллоох көлүөнэ… (Петрова Тамара Ивановна)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1669</id>
    <revision>
      <id>6738</id>
      <parentid>6737</parentid>
      <timestamp>2017-02-12T09:08:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* *   *   * */</comment>
      <origin>6738</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44010" sha1="8hgzkkmq1sn8nxk3msyp281vxyrhcmz" xml:space="preserve">''Олунньу 13 күнүгэр – саха тылын күнүгэр - ааспыт кэммитин эргиллэн көрөр, инникибитин торумнуур идэбитинэн Национальнай оскуола концепцията киириэҕиттэн ыла а) тэрээһин өттүгэр; б) үөрэтии ис хоһоонугар туох–ханнык уларыйыы тахсыбытын араас кэмҥэ бэчээттэммит матырыйаалтан кылгатан ылан көрөбүт.''


== Национальнай оскуола концепциятыттан ==

'''1990 сыл муус устар 12 күнүгэр''' саха омукка ичигэс салгын илгийбитэ – бу күн 36 саастаах университет преподавателэ, математик Егор Петрович Жирков Дьокуускай куорат дьогдьойор саалыгар, Пионер дыбарыаһа диэн ааттанар улахан уораҕайыгар дьон толору мустубут түһүлгэтигэр Саха Республикатыгар төрүт омуктары үөрэтэр оскуола уларыта тутуу усулуобуйатыгар хайа суолунан сайдара наадатын туһунан кэскиллээх санаатын кэпсээбитэ. 

Ол Бырайыак сылтан ордук үөһэнэн-алларанан үгүс дьүүллэһиини ааһан, 1991 сыл ыам ыйын 23 күнүгэр Саха ССР Миниистирдэрин Сэбиэтин 272 ¹ уурааҕынан «Национальнай оскуоланы саҥардан сайыннарыы Концепцията» диэн бигэргэтиллэн, сокуон күүһүн ылбыта. Онтон саҕалаан үөрэх-иитии эйгэтигэр урут хайа да «реформа» кыайбатах улахан уларыйыы тахсыбыта - айар тыына уһуктубут дьон-сэргэ хамсааһына чахчы да сүрдээх этэ. Норуот күүһэ - көмүөл күүһэ диэн итинниги этэн эрдэхтэрэ! 

Олох диэн куруук да охсуһуу, илин-кэлин түсүһүү буоллаҕа... Утум быстар куттала урут да баара, хойут да баар буолуоҕа. Онон 20 сыл ааспытын кэннэ, бу күннэргэ Национальнай оскуола концепцията '''туох сыаллаах-соруктаах этэй''', ол сыалын-соругун '''төһө-хачча ситистэ''', норуот дьылҕатыгар '''туох суолу-ииһи тобулла''' диэн, эргиллэн көрөргө, өй-санаа үллэстэргэ тоҕоостоох кэм буолла.
						
=== Концепция бастакы бириинсибэ ===
Национальнай оскуоланы саҥардан сайыннарыы Концепциятын бастакы бириинсибэ оҕо оскуолаҕа киириэн инниттэн орто үөрэҕи ылыар диэри төрөөбүт тылынан иитиллэр, үөрэнэр быраабын толору хааччыйыахха диэн этэ. Ол быраабы хааччыйарга туох хамсааһын тахсыбытай?


# оскуола иннинээҕи тэрилтэҕэ оҕону сахалыы иитии-үөрэтии программата оҥоһуллубута (ол иннинэ Россия үрдүнэн уопсай биир программа баара), тулалыыр эйгэни уонна фольклору билиһиннэрэр, оҕо сахалыы тылын уонна өйүн сайыннарар о.д.а. ис  хоһоонноох көмө хомуурунньуктар бэчээттэммиттэрэ;
# саха оскуолатыгар саҥа үөрэх былаана оҥоһуллубута, онно саха тылын чааһа лаппа эбиллибитэ, 10-11 кылааска «саха тыла» предмет киирбитэ; ол үөрэх былаанынан үөрэтэр программа хас да барыйаана оҥоһуллубута, учебниктара саҥардыллыбыта, саҥа көмө кинигэлэр тахсыбыттара;
# 5-7 кылаас атын предметтэри үөрэтэр кинигэлэрэ бары сахалыы тылбаастаммыттара, олохтоох матырыйаалынан сахалыы элбэх көмө кинигэ, тиэримин тылдьыттара оҥоһуллубута.

Онон саха оҕото дьыссаакка уонна оскуолаҕа үгүс предмеккэ төрөөбүт тылынан үөрэнэр усулуобуйата, кырдьык, баар буолбута.

					
=== Концепция иккис бириинсибэ ===
Концепция иккис бириинсибэ - үүнэр көлүөнэни төрүт култуураҕа сыһыарыы, өбүгэ үгэстэригэр уһуйуу, омук кутун-сүрүн иҥэрии, үтүө өйүн-санаатын киһи аймах култууратын кытта дьүөрэлээн үөрэтии этэ. Оскуолаҕа урут, этэргэ дылы, түһээн да баттаппатах, букатын саҥа бу хайысханы саха дьоно өртөн күүтэн-кэтэһэн олорбут курдук өрө көтөҕүллэн көрсүбүттэрэ. 

Концепция идьиэйэлэрин олоххо киллэрэргэ бэлэм өйдөөх-санаалаах, иилэ хабан ылан, оҥорон-тутан барар энтузиаст учууталлар, оскуола кэлэктииптэрэ тахсыбыттара. Илин эҥэргэ Таатта Чымынаайыта, Бүлүү бөлөҕөр Сунтаарга Элгээйи, өрүс уҥуор Мэҥэ-Хаҥаласка Дьабыыл орто оскуолалара ыраах-чугас ыалдьыттары көрсөр, үөрэ-көтө санаа атастаһар, уопут көрдөрөр Концепция тирэх оскуолалара буолбуттара.

Республика бары улуустарыттан учууталлар ким да ыйарын-кэрдэрин кэтээбэккэ, «Төрүт култуура» диэн предмеккэ программа оҥорорго ылсыбыттара, ис хоһоонун чопчулаан, саха олоҕун-дьаһаҕын, быһыытын-майгытын үөрэтэр сиэр-майгы уруоктара (уроки нравственности) диэн бэйэлэрэ ааттаабыттара. Оччотооҕу «Сахаада» хаһыат ол программалары нэдиэлэ ахсын республикаҕа тириэрдэ турбута! 

Онон биир сыл иһигэр 1-4 кыл. «Урааҥхай саха оҕото», 5-11 кыл. «Саха сирин төрүт омуктарын култуурата», 7-11 кыл. уолаттарга «Үрүҥ Уолан», кыргыттарга «Кыыс Куо» саҥа программаларынан үлэ-хамнас саҕаламмыта (ол программалары «Ийэ тыл» түмсүү «Национальнай-региональнай киллэһик көмүскэлигэр» диэн 2010 с. 14-с анал таһаарыытыгар кылгатан бэчээттээбитэ).
Итинник ис хоһоонноох үөрэх программалара долган уонна эбээн култууратыгар, киэһээҥҥи оскуолаҕа, көмөлтө оскуолаҕа эмиэ тахсыбыттара. «Уһуйаан» диэн тэриллэн, норуот маастардара бэйэлэрин сатабылларын оҕолорго үөрэх кэнниттэн иҥэрэр буолбуттара.

Программа оҥоруута итинэн эрэ бүппэтэҕэ. Концепция буккуһа олорор норуоттар култуураларын үөрэтиини эмиэ көрбүтэ: сахаларга «Русская национальная культура» 8-9 кыл., нууччалыы үөрэтэр оскуолаҕа: «Русское народное творчество» 1-3 кыл., «Национальная культура коренных народов РС» 5-9 кыл., «Жизнь человека в русском фольклоре» 5-7 кыл., «Русская музыка», «Русская живопись 18-19 вв.» 8-9 кыл. диэн 1-дии чаастаах программалары оҥорбуттара, көмө кинигэ бэччээттэнэн испитэ. Литература уруоктарыгар олохтоох омуктар айымньыларын билсиһии көрүллүбүтэ.

1995 с. «Православие на Руси» диэн ааттаах итэҕэли култуура биир үрдүк сайдыылаах көстүүтүн быһыытынан сырдатар факультатив программата тахсыбыта (В.И.Илларионова). Салгыы «Культура Запада». «Культура Востока» диэн программалар былааҥҥа бааллара. Омук тылын үөрэтэргэ саха тылыгар быһаччы тирэнии, Саха сирин, култууратын билиһиннэрии саҕаламмыта. Учууталлар, методистар саха тылыттан быһа үөрэтэр программа, көмө кинигэ, икки тыллаах ааҕар кинигэ, тылбаастыыр матырыйаал толкуйдаан, мунньан, күүскэ ылсан үлэлээн барбыттара. 
Билигин ыччат сиэрин-майгытын көннөрөргө «таҥара үөрэҕэ көмөлөһүө» диэн оскуолаҕа итэҕэли киллэрэ сатыыллар, Президент Д.А.Медведев «ыччакка норуот култууратын иҥэриэххэ наада» диэн этэр. Оттон Национальнай оскуола концепцията ыччаты иитиигэ итини 20 сыл анараа өттүгэр саҕалаабыта эбээт!

						
=== Концепция үһүс бириинсибэ ===
Концепция үһүс бириинсибэ '''омук-регион уратыта билии-көрүү предметтэригэр киллэһик''' (национальнай-региональнай компонент) быһыытынан киирэр диэн этэ. Оттон духуобунай, эстетиическэй иитии, эти-хааны сайыннарыы, үлэҕэ иитии сүнньэ буолар, ону үөрэтии омук олорор усулуобуйатын, үлэтин-дьарыгын, үгэһин аахсан туран, чугастан, тулалыыр эйгэттэн саҕалаан улам ыраатан, кэҥээн иһиэхтээҕэ. 

Үлэ уруогар уолу-кыыһы арааран, олоххо чугаһатан, булка-балыкка, иискэ-аска үөрэтии киирбитэ; эти-хааны сайыннарыы, муусука, изоискусство программаларыгар олохтоох матырыйаал, сахалыы тыын күүһүрбүтэ. 

Ыччаты иитиигэ «Эркээйи» программа кылаас таһынан үлэҕэ төрүт култуураны, норуот үгэстэрин киэҥник киллэрбитэ. Оҕону дьиэҕэ иитиигэ 1995 с. тахсыбыт «Норуот педагогикатынан дьарыктанар хайысхалар» диэн К.С.Чиряев программата ыччаты киһи-хара оҥорор саха үйэлээх үгэһин (этнопедагогиканы) сөргүппүтэ. Намнааҕы ПУ преподавателэ В.П.Шапошников учууталы бэлэмниир «Педагогика» диэн сахалыы тыыннаах дьоһуннаах программаны оҥорбута.
Онон «Национальнай оскуола концепцията» киирбит сыллара саха оҕото төрөөбүт тылынан үөрэммит-иитиллибит кэмэ диэн ааттыахха сөп. Өр-өтөр буолбакка ол кэҥээн, нэһилиэнньэҕэ тахсан, дьону-сэргэни хабан киэҥник тарҕанан-сайдан барбыта.

=== *   *   * ===
Концепция 5 сыллаах анал таһаарыытыгар баар испииһэккэ уопсайа 276 араас литература аата киирэн сылдьар. Маны барытын дьыссаакка, оскуолаҕа үлэлии сылдьар учууталлар, университет учуонайдара бэркэ билэллэр, үгүс киһи бэйэтэ баҕаран туран, олус көхтөөхтүк кыттыбыта.
Ити курдук Концепция учуутал аймаҕы наукаҕа көҕүлээбитэ, Концепцияҕа үлэлэспит элбэх киһи наука кандидата, доктора истиэпэнин ылбыттара. Иккис өттүнэн, республика үрдүк үөрэҕэ орто оскуолаҕа ыкса чугаһаабыта, араас идэлээх исписсэлиистэр үөрэх программатын, көмө кинигэлэри оҥорон, саха ыччатын үөрэтиигэ-иитиигэ быһаччы кыттыылаах буолбуттара. Бу республика сайдыытыгар икки өттүттэн туһалаах, кэлин да кэҥээн иһиэхтээх улахан кэскиллээх хайысха этэ...

Ити кэмҥэ туох да үүрүүтэ-түрүйүүтэ суох үөрэ-көтө үлэлээн-хамнаан ааспыт, ааттаатахха хаһыат балаһатыгар баппат баһаам элбэх, сайаҕас санаалаах, үтүөҕэ дьулуурдаах дьоммут барахсаттарга үүнэр көлүөнэбит үйэ-саас тухары суураллыбат-сотуллубат сахалыы барҕа махтала, нууччалыы бокулуона буолуохтун!!! Эһиги харчы-хайҕал туһунан толкуйдаабакка, манньа-бэрик иһин буолбакка, кэнчээри ыччаппыт кэскилэ диэн сүрэххит-дууһаҕыт баҕатынан, өйгүт-санааҕыт сүмэтинэн айбыт-суруйбут программаҕытыгар, кинигэҕитигэр ааккыт-суолгут кэмниэ-кэнэҕэс даҕаны сотуллубат курдук суруллан хааллаҕа!!!

Биһиэхэ туох нааданый диэн буолбакка, ким этэрий диэнинэн салайтаран олорор буоллахха, олох күн тура-тура да уларыйар эбит. Ити бэйэлээх үтүмэн үлэ-хамнас аҕыйах сылынан тыаһа-ууһа суох уостан-сүтэн барбытын, билигин хас бырыһыана ордон сылдьарын дьон-сэргэ сүрэҕэ билэрэ буолуо.

=== *   *   * ===
Е.П. Жирков Концепция идьиэйэтин кумааҕыга эрэ суруйбут киһи буолбатах – ол идьиэйэ олоххо хайдах киирэр «механизмын» бары өттүнэн толкуйдаан, сүдү эппиэтинэһин бэйэтигэр ылынан, Үөрэх миниистирэ буолан олорон, илиитинэн-атаҕынан оҥорон-тутан, бигэ акылааты түһэрбитэ. Ол үгүс өттө билигин үлэлии турар.

Үөрэтии-иитии ис хоһоонун научнай өттүгэр: Россия институтун урукку филиала «Төрүт омуктар оскуолаларын чинчийэр саха сиринээҕи институт» буолбута; Үөрэх министерствотыгар педагогикаҕа саҥаны киллэриини экспертиир сэбиэт; норуот педагогикатын Ассоциацията тэриллибитэ; хотугу омуктар тылларыгар Иенграҕа эбэҥки тылын уонна куултууратын филиала аһыллыбыта; ыччат кыаҕын толору туһанарыгар гимназия, лицей, колледж курдук ураты былааннаах үөрэх тэрилтэлэрэ баар буолбуттара.

Үөрэтии методикатын тупсарарга: программа уонна кинигэ оҥорор учууталларга хайысхаларынан семинар ыытыллара; үөрэх үлэһиттэрин идэтин үрдэтэр Институт кэҥээбитэ; куурус, семинар ис хоһооно байбыта, бастыҥ уопуту тарҕатыы күүһүрбүтэ; «Народное образование Якутии» сурунаал, «Учуутал аргыһа» уонна «Учительский вестник» диэн олбуһа-солбуһа тахсар икки хаһыат олохтоммута. 

Үөрэтэр каадыры бэлэмнииргэ: Намнааҕы уонна Бүлүүтээҕи педучилище саҥа программа оҥостон, Дьокуускайга култуура коллеһа аһыллан, Саха государственнай университетыгар саха тылын уонна култууратын факультета тэриллэн, төрүт култуураҕа элбэх исписсэлиис тахсыбыта. Саҥа психология факультета баар буолбута.

Оҕо тэрилтэлэрин үбүлээһиҥҥэ: республикаҕа соҕуруу-хоту улуус усулуобуйатын аахсар, учуутал үлэтин төлөбүрүгэр федеральнай нуорматтан атыннаах саҥа систиэмэ киирбитэ; Концепцияны үбүнэн-харчынан өйүүр «Сахабилиибаан» төрүттэнэн, үөрэх кинигэтин ааптардарыгар, эдэр учууталлар дьиэ-уот булуналларыгар, тыа оскуолатын бүтэрэр оҕолорго «умайыар» диэри көмөлөһөн испитэ.
Концепция сокуон-быраап өттүнэн көмүскэлигэр: «Үөрэхтээһини сайыннарыы туһунан» Саха Республикатын Президенин Ыйааҕа тахсыбыта (1992.04.04); Саха Республикатын бырабыыталыстыбата «Үөрэхтээһин государственнай национальнай-региональнай тиһигин сайыннарыы тус сыаллаах Программата» оноһуллубута (1992.05.19); «Учуутал туһунан» Сокуон ылыллыбыта (1993).

Республика үрдүнэн барбыт үлэ-хамнас хаһыат сирэйигэр баппата биллэр. Түмэн эттэххэ, Концепция норуот айар күүһүн уһугуннаран, бары өттүттэн кэлимсэ көрүүлээх буолан, салалта уонна норуот биир хайысхалаах сыалга-сорукка түмүллэн, дьулуурдаах үлэнэн, киэҥ далааһыннаахтык, олус тэтимнээхтик олоххо киирэн барбыта. Ол туһунан дьон бэйэтэ даҕаны суруйар, сыанабылын этэр.

Концепция киирбит дьоллоох кэмигэр төһөлөөх киһи талаана таҕыста, төһөлөөх ыччат төрөөбүт тылынан саҥаран, төрүт култуура илгэтин иҥэриннэ! Норуоппутугар араас талаан-дьоҕур да бөҕө мунньуллан сылдьаахтыыр эбит! 

«Концепция оҕолоро» диэн ааттанар дьоллоох көлүөнэ, омук тылын билэр, атын сиргэ-дойдуга барар-кэлэр саха аныгы ыччата, иннин-кэннин быһаарынан, аныгы олоҕу кытта тэҥҥэ үктээн иһиэ диэн эрэлбит улахан!

== Сахалыы үөрэтии ааспыт кэрдиистэрэ  «Кыым», 18.10.2012. ==

2012 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтэ өссө биир өрөгөйдөөх кэми – сахалыы үөрэх саҕаламмыта 90 сылын бэлиэтиир. Ону көрсө тахсыбыт «Учебно-методическая литература Республики Саха (Якутия). 1922-2007» диэн буклекка хаһан ханнык программа, үөрэнэр литература туох араас көрүҥэ бэчээттэммитэ предметтэринэн сааһыланан киирбит. Киирии тылыгар Ф.В. Габышева 1922-1960, 1961-1990, 1991-2007 сс. арааран суруйбут. Онон сахалыы үөрэтии диэни үөрэх тыла эрэ буолбакка, саха оҕотун хайдах тэрийэн-салайан үөрэтэн кэллибит диэн киэҥник өйдүүргэ үйэлээх-хайалаах үлэ буолбут. 

						
=== * * * === 

Буклеттан көрдөххө, бастаан 1925-31 сс. үөрэх программата суох кэмигэр саха тылын үөрэтэр кинигэни биирдиилээн учуутал оҥорор эбит, оттон нуучча тылын нуучча оскуолатын кинигэтинэн үөрэтэн испиттэр. Кыра кылааска нуучча тылын кинигэтин оҥорор суолу 1951 сылтан П.Н.Самсонов, Н.И.Иванов курдук бастакы көлүөнэ мэтэдьиистэр солообуттар. 
Орто сүһүөх оскуолаҕа тылы үөрэтэр кинигэлэр бастаан «Грамматика» диэн ааттаах этилэр. 4-7 кыл. «Саха тылын грамматикатын» учуонайдар Л.Н.Харитонов, Г.У.Эргис, П.П.Барашков суруйбуттар. Манна тыл тутула көстөрө, уруокка сүрүн үлэ грамматиканы ырытыы буолара. Оскуола 7 кыл. буолбутун кэннэ, 1945 сылтан суруйааччылар «Төрөөбүт литературабыт» диэн учебник-хрестоматия оҥорор буолбуттар.

=== *   *   *	 ===
					
1961 с. Саха сиригэр омук оскуолатын НЧИ Москватааҕы институт филиала (ЯФ ИНШ) тэриллибитэ. Бу саҥа тэрилтэ оҕо төрөөбүт тылын уратытын аахсар программалары, билим ирдэбилинэн үлэлиир үөрэх кинигэлэрин бэлэмниир улахан соруктааҕа. Онон филиал кэлэктиибэ саха оҕото ыараҕыргыыр тиэмэлэрин чорботон үөрэтэр хайысханы тутуспута. 

Урут нуучча да, саха да оҕото оскуолаҕа киириэн иннинэ Москва программатынан дьарыктанар буоллаҕына, программаны,  көмө литератураны аны сахалар П.Н. уонна Т.П.Самсоновтар, И.И.Каратаев, Р.Е.Скрябина, Л.П.Лепчикова, Ф.Н.Кириллина, М.П.Захарова, дьыссаат иитээччилэрэ бэйэлэрэ эмиэ оҥорон барбыттар. 

1-3 кыл. В.Н.Афанасьев омук тылын мэтиэдьикэтигэр тирэҕирэн, нуучча тылыгар бастакы саҥа программаны оҥорбута, онно «Разговорные фразы для повседневного общения в 2-3 классах» диэн сонун матырыйаалы киллэрбитэ. Бу хайысханы саха оскуолатын иккис көлүөнэ мэтэдьиистэрэ, билим хандьытааттара В.М.Анисимов, П.П.Борисов, К.Ф.Федоров, Т.П.Самсонова, Т.И.Петрова салҕаабыттара. Орто сүһүөххэ үөрэнэр кинигэлэри тупсарыыга методистар В.Н.Данилов, уоппуттаах учууталлар кыттыбыттара. 

М.Е.Охлопкова сахалыы ааҕарга-суруйарга Давыдов-Эльконин дорҕоону-буукубаны ырытар систиэмэтин туһаммыта. И.И.Каратаев таба суруйары дорҕоону сөпкө саҥарыыттан саҕалаабыта. К.Ф.Федоров «Виды глагола», «Глагольное управление» диэн саха тылыттан уратылаах саҥа тиэмэлэри киллэрбитэ. Н.Н.Неустроев «Синтаксиска» истиил уратыларыгар болҕомтону тарпыта, Н.Е.Петров «Сыһыан тылы» сиһилии ырыппыта. 

Уруокка оҕо тылы тутта үөрэниэхтээх диэн ирдэбилинэн, кинигэ аата «Саха тыла», «Русский язык» диэн уларыйбыта, тылы байытар үлэ, этии толкуйдуур сорудах элбээбитэ. «Ситимнээх саҥаны сайыннарыы» диэн анал уруокка хартыынанан үлэ, аахпыттан уонна өйтөн суруйуу балачча эбиллибитэ. Салгыы ЗУН-ы арааран, 1977 с. программаҕа тиэмэ икки пууннаммыта: I - үөрэнээччи тугу билэрэ; II - тугу сатыыра, туох үөрүйэҕи ылара торумнаммыта. Ол үөрэнээччи билбит быраабылатын туһанар сатабыла иҥэн, устунан үөрүйэх буолар диэн өйдөнөрө.

1979 с. пединститут учуонайдара баһылаан-көһүлээн «Саха литературатын» үрдүкү кылааска утумнаахтык үөрэтэр кинигэни аан бастаан таһаарбыттара.

Онон Саха сиригэр бу кэмҥэ мэтиэдьикэ оччотооҕу таһымынан атаҕар турбута:
#  саха, нуучча тылыгар литератураҕа билим хайысхалаах үөрэх программалара оҥоһуллан, үөрэтии ис хоһооно ордук ситэри уонна утумнаах буолбута; 
#  нуучча тылыгар В.Н.Афанасьев, К.Ф.Федоров үлэлэрин салҕаан, ааптардар саха оҕото ыараҕыргатар тиэмэтин киллэрэр, туспа эрчиллии биэрэр буолбуттара;
#  саха-нуучча тылын үөрэтии ис хоһооно биир буолан, тиэмэни сэргэстэһэ үөрэтэр билиини ыларга, сатабылы да иҥэрэргэ барыстаах этэ; 
# тылы үөрэтэр мэтиэдьикэ саҥа ирдэбиллэрин тутуһар кыах баар буолбута; 
#  Москватааҕа НЧИ былааҥҥа киирбит үлэни ырытан, чинчийэр үлэни салайан, омук тыллаах каадыр үүнэригэр көмө оҥороро.

					
=== 	*   *   * ===
1991 с. оҕону дьиэ кэргэнтэн, дьыссааттан орто оскуоланы бүтэриэр диэри толору төрөөбүт тылынан иитиэххэ, үөрэтиэххэ диэн тускуллаах НАЦИОНАЛЬНАЙ ОСКУОЛА КОНЦЕПЦИЯТА киирбитэ. РФ НЧИ филиала Саха Республикатын төрүт омуктарын оскуолатын чинчийэр институт (ТООЧИ) диэн аатын ылбыта. 

Олохтоох усулуобуйаны аахсарга, предметтэри үс таһымҥа (компетенцияҕа): а) федерация, б) өрөспүүбүлүкэ, в) оскуола эппиэтигэр - үллэрбиттэрэ. СР үөрэх программатын эрэ буолбакка, араас тииптээх оскуола үөрэнэр былаанын: хайа кылааска туох предметтэри хас чаас үөрэтэрин БЭЙЭТЭ БЫҺААРАР бырааптаммыта. Сыал-сорук, чаас ахсаана уларыйан, программаны, үөрэх кинигэтин саҥардыы саҕаламмыта. 

Республика судаарыстыбаннай тыла 9-с эрэ кылааһынан муҥурданара итэҕэс диэн, оччотооҕу миниистир Е.П.Жирков 10-11 кыл. биирдии чаастаах «Саха тыла» предмети киллэрбитэ. Саҥа программаҕа, көмө кинигэҕэ «Саха литературнай тыла», «Хаһыат тыла», «Олоҥхо тыла», «Тыл этии» диэн билигин наада буолбут салаалар саҥа киирбиттэрэ.

Оскуолаҕа талан үөрэтэр матырыйаал наада диэн өйдөбүлүнэн 1993 с. мэтэдьиистэр да, учууталлар да бэйэлэрэ бөлөх тэринэн, «Саха тылын» 5-11 кылааска үөрэтэргэ үс араас программаны оҥорбуттара. 5-11 кыл. литэрэтиирэҕэ 1996 с. эмиэ икки барыйааннаах саҥа программа тахсыбыта. «Норуот айымньыта уонна литература» диэн бастакы барыйааҥа ааптардар Н.И.Филиппова, В.Р.Шишигина, М.Е.Максимова матырыйаалы үс сүһүөххэ арааран таҥмыттара. Н.И.Бугаев уонна Е.П.Карташев «Уус-уран литература» диэн 5-11 кыл. лаппа киэҥ ис хоһоонноох (интегрированнай), үрдүк таһымнаах иккис барыйааны суруйбуттара. 

Нуучча тылыгар эмиэ 9-11 кыл. «Синтаксис текста и развитие речи», 10-11 кыл. «Стилистика русского языка и культура речи», «Функциональные стили» диэн тиэмэ көрүллүбүтэ. Нуучча литературатыгар РФ программатын сэргэ, В.И.Илларионова «В мире сказок», «Мир детства», «Карта путешествий и приключений» даэн 5-7 кыл. ааҕар кинигэлэрэ Новосибирскайга 30.000 тираһынан бэчээттэнэн кэлбиттэрэ.

Саха сирин олоҕун, култууратын омук тылынан кэпсииргэ үөрэнээччилэри бэлэмниир саҥа хайысха киирбитэ. 5-11 кыл. уонна детсаадка үс тылга уопсайа 8 программа, «Книга для чтения», «Дидактический материал», «Пособие по страноведению», «Картинный словарь на 4  языках» о.д.а. сонун матырыйаал тахсыбыта. Онно методистар В.Д.Семенова, К.И.Федорова, Н.В.Ситникова, учууталлар М.Н.Лукина, М.И.Шамаева, А.Н.Борисова, В.В.Софронеева, В.Н.Сысолятина, Р.П.Захарова, Д.Ф.Лукина, Л.М.Сабарайкина, А.Н.Божедонова, С.Г.Багынанова, А.А.Скрябина, А.Н.Борисова, С.В.Габышева о.д.а. олус тахсыылаахтык үлэлээбиттэрэ. 
СГУ преподавателлэрэ, интеллигенция саха тылын үчүгэйдик билэр көлүөнэтэ лаборатория тэринэн, математика, айылҕа үөрэҕин предметтэрин сахалыы үөрэтэр, омук-регион уратытын киллэһик оҥорон киллэрэр (национально-региональный компонент) сыал-сорук ылынан үлэҕэ күүскэ туруммуттара. Кылгас кэмҥэ 11 программа, саҥа 43 кинигэ, о.и. хас да саҥа тылдьыт тахсыбыта.
1963 сылтан тылбаастамматах оскуола учебнигын сахалыы саҥардарга М.С.Слепцова, П.П.Петров, А.И.Петрова, А.В.Иванова, И.Г.Егоров (математика), Г.Г.Самсонов, И.И.Суздалов, К.С.Герасимов, Р.Е.Тимофеева, Т.И.Степанова, П.А.Яковлев (физика), В.Н.Винокуров, В.С.Иванов, П.А.Тимофеев, Г.С.Угаров, Н.А.Герасимов (биология), Г.Н.Максимов, К.К.Пермяков (география), И.Г.Николаев, К.Е.Егорова, Н.В.Егоров, А.О.Корякина, В.В.Николаева (химия) о.д.а. үлэлээбиттэрэ. Саха сиригэр үрдүк үөрэх орто оскуолаҕа аан бастаан ыкса чугаһаабыта, салгыы элбэх киһи кандидат, доктор учуонай истиэпэнин ылбыта.

Киһини киһи гынар, омугу омук оҥорор сүрүн эйгэ култуура буолар. Концепция оскуолаҕа култуураны утумнаахтык киллэрэр саҥа дьоһуннаах соругу туруорбута. 1-4 кыл. «Урааҥхай саха оҕото», 5-11 кыл. «Саха сирин төрүт омуктарын култуурата» (хотугу омуктары хабан туран), 7-11 кыл. «Үрүҥ Уолан» (уолаттары олоххо бэлэмнээһин), «Кыыс Куо» (кыргыттарга сиэр-майгы уруоктара), 1-3, 5-9 кыл. «Нуучча омук култуурата» диэн урут ханна да суох предметтэр баар буолбуттара. 

Олох саҥа программалары методистар В.Р.Ларионов, Н.Е.Егорова, Н.С.Костина, В.Н.Яскеляйнен, В.Р.Шишигина, Е.К.Тарабукина, П.П.Кондратьев, о.д.а. оҥорон, омук төрүт үгэстэригэр олоҕуран оҕо этин-хаанын сайыннарыы (физкультура), үлэҕэ, булка-алка, иискэ¬-ууска уһуйуу (трудовое обучение) түргэнник киирэн барбыта. 

Саҥа киирэр бу предметтэргэ үөрэтии ис хоһоонун оскуолаҕа үлэлии-хамныы сылдьар практик-учууталлар М.П.Прокопьева, Л.К.Избекова, М.Д.Неустроева, С.Р.Иванова, И.Г.Баишев, А.А.Нестеров, В.Н.Иванова, Н.К.Шамаев о.д.а. бастакы «мууһу тоһуппуттара». Ол киирбит элбэх матырыйаалы салгыы методистар, научнай үлэһиттэр Р.И.Бравина, П.В.Сивцева, А.Е.Захарова, Ж.К.Лебедева о.д.а. сааһылаан, редакциялаан, 1992 с. төрүт (базовай) программа буолан бэчээттэнэн тахсыбыттара.

=== Хотугу омуктар култууралара эмиэ умнууга хаалбатаҕа. === 
Нууччалыы тылынан В.Р.Шишигина, В.И.Хатылаева 2 чаастаах «Национальная культура коренных народов РС (Я)», А.Е.Захарова «Якутский фольклор», П.В.Максимова эмиэ 2 чаастаах «Якутская литература» диэн, А.В.Кривошапкин, Р.С.Никитина сахалыы 5-6, 7-8, 9-10 кыл. оҥорбут бэртээхэй кинигэлэрэ 10.000 экз. тахсыбыта. Иенграҕа эбэҥки тылыгар ТООЧИ филиала аһыллыбыта.

Өссө биир сүрүн хайысхаҕа - оҕону-ыччаты дьиэҕэ иитэргэ, төрүт култуураҕа сыһыарарга К.С.Чиряев, А.П.Оконешникова, пед.колледж устудьуоннарыгар В.П.Шапошников «Педагогика» диэн тирэх программалары оҥорбуттара. Онно эмиэ сир-сир аайыттан эбии-сабыы араас вариант киирэрэ. Ити курдук ыччаты үөрэтэргэ-такайарга норуот педагогикатын сөргүтэн, төрөппүтү кытта бииргэ үлэлиир алгыстаах аартык арыллыбыта.

Хаһыат сирэйигэр сахалыы үөрэтиигэ 90 сылга тахсыбыт элбэх уларыйыыттан саха уонна нуучча тылын эрэ, ону да ордук бэлиэ өттүн ахтан аастыбыт. Маны тэҥэ атын предметтэри сахалыы үөрэтэргэ, оҕону сахалыы иитэргэ тахсыбыт далааһыннаах хамсааһыны, федеральнай суолталаммыт институт кэлиҥҥи хайысхаларын онно үлэлиир дьон суруйуохтарын сөп.

=== *   *   * ===
Оскуолаҕа үөрэтии – судаарыстыба бэлиитикэтин уонна билим таһымын сиэркилэтэ, норуот олоҕо, ыччат кэскилэ. Ааспыт 90 сылга сахалыы үөрэтэр оскуола ыллар хардыыны оҥорбут, биирдиилээн кинигэттэн саҕалаан, биир халыыптан тахсан, бэйэтэ былаан, программа оҥостон үлэлиир үрдүк кэрдиискэ ыттыбыта! 

Ол эрээри олох булгуруйбат сокуонунан, үчүгэй-куһаҕан быстала суох кэлэ турар. Билигин түргэн тэтиминэн эмиэ халыыпка (ыстандаарка) киирэн эрэбит, онтон атын предметтэри үөрэтии «төлөбүрдээх өҥөҕө» көһөр. Үөрэх-билии бу сайдыбыт үйэтигэр бэйэбит уратыбытын көрөр кинигэ оннугар киинтэн кэлэр кинигэни сахалыы тылбаастыыр көҥүлү биэрбиттэригэр барҕа махталлаахпыт. 

=== Онон 1991 с. ылыллыбыт Национальнай оскуола концепцията тугу көрдөрбүтэй? ===
#  Саха Республикатыгар үөрэх министерствота үлэтин-хамнаһын кэлимсэ көрөр, салалтаны кытта биир санаанан тэрийэр буоллаҕына, саха оҕотун детсаадтан орто оскуоланы бүтэриэр диэри төрөөбүт тылынан иитэр-үөрэтэр кыаллар эбит;  
#  омук туох кыһалҕалааҕын бэйэтэ быһаарынан, үөрэтии-иитии ис хоһооно норуот интэриэһиттэн тахсар буоллаҕына, ким да туора турбат, үөрэнээччи, төрөппүт, учуутал, оскуола, интеллигенция биир хайысханан үлэлиирэ ситиһиллэр эбит;  
#  төрөөбүт тылынан үөрэммит, омук үтүө үгэстэрин ылыммыт ыччат аныгы олохтон хаалсыбат, санаата-эрэлэ, сырдыкка-үрдүккэ дьулуура өссө күүһүрэр, хайа да эйгэҕэ атын омуктары кытта тэҥҥэ сылдьар киһи буолар эбит. 
Биллиилээх этнопедагог Г.Н.Волков бу докумуону «Самая конструктивная концепция национального спасения» диэн сыаналаабыта. Национальнай оскуола концецията омук оҕотун олоххо бэлэмниир, кэскилин түстүүр саамай сөптөөх суол буолара көстүбүтэ. Саха сирин оскуолата Концепция кэмигэр ылбыт үрдүк тэтиминэн 20-тэн тахса сыл ыччаппыт үөрэх-сайдыы бары хайысхатыгар дойду иһинэн-таһынан элбэх ситиһиилээҕин бары истэ-билэ сылдьабыт. 


''Т.И. Петрова, 1992-96 сс. Үөрэх министиэристэбит учебник-мэтиэдикэ салаатын исписсэлииһэ.''

Т.И. Петрова, Дьоллоох кэм, дьоллоох көлүөнэ… // Ийэ тыл, төрүт култуура кэскилэ кэҥээтин! Ийэ тыл көҥүл түмсүү, Нац. Оскуоланы өйүүр Фонда, (хомуйан оҥордо: Т.И. Петрова). – Дь.:Бичик, 2013. 72 с. – (Ийэ тыл көҥүл түмсүү; 17№) ISBN 978-5-7696-4002-5

[[Категория:Тыл үөрэҕэ]]
[[Категория:Педагогика]]</text>
      <sha1>8hgzkkmq1sn8nxk3msyp281vxyrhcmz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Morphypnos/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1670</id>
    <revision>
      <id>6741</id>
      <timestamp>2017-02-15T23:52:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Litlok</username>
        <id>1180</id>
      </contributor>
      <comment>Litlok [[Кыттааччы:Morphypnos/common.js]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:La fée Didier/common.js]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переимен…</comment>
      <origin>6741</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="199" sha1="dlejx3rxetr2tm8ij0exb0gex338duy" xml:space="preserve">/* #REDIRECT */mw.loader.load(&quot;//sah.wikisource.org/w/index.php?title=%D0%9A%D1%8B%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%B0%D1%87%D1%87%D1%8B:La_f%C3%A9e_Didier/common.js\u0026action=raw\u0026ctype=text/javascript&quot;);</text>
      <sha1>dlejx3rxetr2tm8ij0exb0gex338duy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Allan Aguilar/common.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1671</id>
    <revision>
      <id>6743</id>
      <timestamp>2017-02-16T13:38:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Savh</username>
        <id>147</id>
      </contributor>
      <comment>Savh [[Кыттааччы:Allan Aguilar/common.js]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Green Mostaza/common.js]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переимен…</comment>
      <origin>6743</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="194" sha1="3cadgjsd4ij76o38olfvt1h3vfazpng" xml:space="preserve">/* #REDIRECT */mw.loader.load(&quot;//sah.wikisource.org/w/index.php?title=%D0%9A%D1%8B%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%B0%D1%87%D1%87%D1%8B:Green_Mostaza/common.js\u0026action=raw\u0026ctype=text/javascript&quot;);</text>
      <sha1>3cadgjsd4ij76o38olfvt1h3vfazpng</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырытыы:Тиэтэйбит (Ньукулай Неустроев)</title>
    <ns>1</ns>
    <id>1672</id>
    <revision>
      <id>6745</id>
      <timestamp>2017-03-22T01:19:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.162.231.33</ip>
      </contributor>
      <comment>'Наьаа да сыыьалаахтык суруйбуттар...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6745</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="lffpno7hg9hgb9z8jjy04lq1800qhvs" xml:space="preserve">Наьаа да сыыьалаахтык суруйбуттар...</text>
      <sha1>lffpno7hg9hgb9z8jjy04lq1800qhvs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ойуун түүлэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1673</id>
    <revision>
      <id>6749</id>
      <timestamp>2017-05-01T09:52:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>178.162.44.2</ip>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title      = [[Main_Page:Sakha|Ойуун түүлэ]]  | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй  | section…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6749</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63548" sha1="3j8kevru1hsl1l9q471uu32axodp4qg" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Ойуун түүлэ]]
 | author     = Өксөкүлээх Өлөксөй
 | section    = 
 | previous   = 
 | next       = 
 | notes      = 
}}

&amp;nbsp;Аҕыс сардаҥалаах

Аламай маҥан күн

Алаарыйа тахсан эрдэҕинэ

Аан дархан олоххо&lt;ref&gt;Биллирик, нара под божницей&lt;/ref&gt;

Аҥныбыт-айгыстыбыт

Айыы-намыһын ойууна абаҕам&lt;ref&gt;Белый шаман, жрец добрых божеств, не признающий над собою власти злых духов; одевался во все белое&lt;/ref&gt;

Эҥинэ буолбут

Кулан аарык быарыктаах&lt;ref&gt;Быарык — крестовина внутри шаман[ского] бубна; у белого шамана бывает обмотана белым пучком конских волос&lt;/ref&gt;

Түөлбэ хаан дүҥүрүн

Үс төгүл охсон

Бүрдьүгүнэтэн баран,

Ыллаан ыҥсалыта,

Кутуран кулуһута,

Көрүүлэнэн&lt;ref&gt;Прозревает духовным зрением; прорицает&lt;/ref&gt; лүһүгүрүү олордо...

&amp;nbsp;

&amp;#x2014; Бой-бой-бой!

Дом-дом-дом,

Дом-ини-дом&lt;ref&gt;Припев исключ[ительно] шаманский; «дом» — слова, произносимые после целебного плевка: «силлээн-домноон абыраата»&lt;/ref&gt;!

Хор бу баара &amp;#x2014;

&amp;nbsp;

Бөлүүҥү түрбүөннээх

Түлэй-бараан

Түүн ийэбэр

Түүл түһээн түҥнэһиннэхпинэ,

Мин бэйэлээх

Албаспын алкынан,

Хомуһуммун&lt;ref&gt;Хомуһун — способность оборачиваться зверем, птицей и т.д.&lt;/ref&gt; хомунан,

Кубулҕаппын куудьунан, &amp;#x2014;

Чуучугуруур туус тумус,

Чаачыгырыыр таас таҥалай,

Бүрүө харах&lt;ref&gt;Орлу дан такой эпитет потому, что у него есть двойное веко с отверствием посередине. Обтянув зрачок этим веком, он тем самым гипнотизирует мелких пташек&lt;/ref&gt;,

Бүтэй мүлгүн,

Төгүрүк түрбүү кынат,

Атара&lt;ref&gt;Острога&lt;/ref&gt; кутурук,

Алтан сабарай&lt;ref&gt;Лапы&lt;/ref&gt;,

Ала мондоҕой,

Тайбыыр дьаҕыл,

Сүҥкэн эрэли,

Хомпоруун хотой кыыл буоламмын, &amp;#x2014;

Күүстээхтик өрө көтөн күпсүйэн,

Салгынтан тайанан сабырыйан,

Чаҥ алтанныы чаҥырҕаан,

Киҥкиниир киэҥ халлаан

Килбиэннээх курбуутугар тахсан,

Кэдирги түһэн

Кэтэһэн олордум,

Ордоо-добун халлаан

Уордаах оһуутун&lt;ref&gt;Оһуу — верхушка, острие, бугор&lt;/ref&gt; дугуйданан

Одуулаан олордум,

Үрдүк күндүл халлаан

Үрүт мөҥүөнүн миинэн

Өҥөйөн олордум...

Орто курбуу-дьаҕыл дойдум

Муостаах-нуоҕайдаах бэргэһэ&lt;ref&gt;Шапка, украшенная султаном из хвостовых пе­рьев журавля и бисерами&lt;/ref&gt;

Туһахтатын курдук буолан

Туналыйан-туйааран көһүннэ.

Сир ийэ хатыны

Сиксик-сиксиктэринэн

Сидьэйэн-ситэн көрдүм,

Улуу муоралары

Улаҕа өттүлэринэн

Одуулаан урбачыттым,

Ааттаах араат байҕаллары

Анараа өттүлэринэн

Адыылаан анаардым...

Ол олорон оруоллуу

Олордохпуна, оҕолоор, &amp;#x2014;

Одун хаан оҥоһуута&lt;ref&gt;Пословицы, выражающие неизбежность рока&lt;/ref&gt;

Улаатан эрэр эбит,

Чыҥыс хаан ыйааҕа&lt;sup&gt;12&lt;/sup&gt;

Ыксатан эрэр эбит.

Күһэҥэ&lt;ref&gt;Күһэҥэ — метал [лическая] пластина на шаманском костюме, прикрепляемая шнуром; если шнур этот порвется, то, по поверию, шаман — владелец тотчас же должен умереть&lt;/ref&gt; быата быстара,

Күн туллара&lt;ref&gt;«Кун туллара, күһэҥэ быата быстара буолла» — пословица, выражающая наступление рокового часа.&lt;/ref&gt; күһэйбит.

Аҕыс иилээх-саҕалаах

Атааннаах-мөҥүөннээх

Айгыр-силик

Аан ийэ дайдыбытыгар

Ат таппатынан

Айыы баҕадьы

Ааҥнаабыт эбит,

Оҕус таппатынан

Модун буруй

Буулаабыт эбит...

&amp;#xAB;Хайтахтан маннык

Хара дьайдаах тылы

Хааҕырҕаатыҥ&amp;#xBB;, &amp;#x2014; диэтэргит,

&amp;#xAB;Туохтан бу курдук

Сордоох тылы

Онолуйдуҥ&amp;#xBB;, &amp;#x2014; диэтэргит,

Истиҥ эрэ, эрэстииттэр,

Сэргэҕэлээҥ эрэ, сэгэрдэр,

Толкуйдааҥ эрэ, тукаларыам!

Этээри этэбин,

Саҥараары саҥарабын,

Кэпсээри кэпсиибин...

Үрдүк халлаан үктэллээх,

Үүс аас бэйэлээх

Үрүҥ Аар Тойон&lt;ref&gt;Главное верховное божество, творец мира&lt;/ref&gt;

Үрүҥ күнү үөскэтэригэр,

Аралы халлаан алаһалаах,

Аһыныылаах санаалаах

Айыы Тойон&lt;ref&gt;Тот же Үрүҥ Аар Тойон; некоторые считают вторым по могуществу божеством&lt;/ref&gt; аҕабыт

Аан дайдыны айарыгар

Аата-ахсаана таайыллыбат,

Кэмэ-кэрдиитэ биллибэт,

Дьүүлэ-дьүһүнэ көстүбэт

Тус-туһунан уҥуохтаах,

Эҥинэ дьикти бэйэлээх,

Күндү-көйгө дьүһүннээх

Үөнү-көйүүрү,

Көтөрү-сүүрэри,

Тыынар-тыыннааҕы

биистэрин ууһун

Элбэҕи даа тэрийдэ этэ,

Үгүһү даа үөскэттэ этэ,

Алыһы даа айда этэ...

Ону баара

Хор бу &amp;#x2014;

Иннинэн сирэйдээх,

Эргийэр иэччэхтээх,

Икки атахтаах,

Бокуйар тобуктаах,

Босхо бастаах

Бороҥ урааҥхай обургу &lt;ref&gt;Вид — человек&lt;/ref&gt;

Хара хапсык&lt;ref&gt;Падеж скота от истощения после таяния снега, случающийся вследствие непоявления травы из-за холодов&lt;/ref&gt; курдук

Хасты хамыйда,

Кыдьык-кыыбаҕа курдук

Кыайан туран кыдыйда,

Сидьиҥ өлүү көрдүк

Ситэн туран сиэтэ...

Бэйэтэ буоллаҕына

Элбэх диэн иирээннээх мэйиилэннэ,

Үгүс үлүгэр үөдэннии өйдөннө,

Салаҥкый бададьы сахтыы&lt;ref&gt;Сах — нечистая сила&lt;/ref&gt; санааланна

Аан дайды таһаатыттан

Матарбакка адаҕыйда,

Орто дойду урсунуттан

Ордорбокко олохсуйда.

Муораны түгэҕинэн

Муутака&lt;ref&gt;Муутака или буотака — морской котик&lt;/ref&gt;балык курдук

Бургуйа сылдьар буолла.

Салгын устун

Саһар абааһы курдук

Сапсынар аалынан көтөн

Саатыыр саҥнанна&lt;ref&gt;Саҥ — дурная повадка&lt;/ref&gt;.

Күндүл күөх халлаан

Күлүмүр-таллан өрөһөтүнэн

Көстүбэт абааһы көрдүк

Күлүгүрэс кынаттаах

Күтүр аалынан көтөн

Көччүйэр көрдөннө.

Этиҥ уотун

Этитиилээх тимиргэ

Иҥэрэн ылан,

&amp;#xAB;Элэктэриичэстибэ&amp;#xBB;

диэн ааттаан

Эгэлгэ абын элбэтиннэ.

Чаҕылҕан уотун

Саталаах&lt;ref&gt;Сата — волшебный камень, вызывающий ветер&lt;/ref&gt; тааһынан

Таттаран ылан

Талбыт курдук

Талыы аптанна.

Өлөртөн куотаары

Өлбөт мөҥү уутун&lt;ref&gt;Живая вода, воскресающая мертвых&lt;/ref&gt;

Көрдөһөн мөккүстэ,

Симиэрткэ бэринимээри

Сир ийэ хатын

Илгэлээх симэһинин

Ситэн туран сиэтэ&lt;ref&gt;О претензиях медицины&lt;/ref&gt;.

Олустук тутунна,

Салаҥнык сананна,

Сэттээхтик кэбилэннэ...

Үнэр таҥаратыгар өстөннө,

Айыҥат хаантан&lt;ref&gt;Айыҥат хаан — все добрые божества&lt;/ref&gt; араҕыста,

Аньыы баҕадьыны аргыстанна.

Бу туһуттан

Босхо бастаах

Бороҥ урааҥхайга

Үҥэр таҥарата өһүргэннэ,

Тойон таҥарата хоргутта

Айыы таҥарата абарда.

Абаран санаата:

&amp;#xAB;Үрдүк таҥараҥ үөскэппит

Үөнүн-көйүүрүн,

Үтүө-мөкү кыылын

Үлтү кыртыҥ,

Үтэ оҥоһуннуҥ,

Үөскээбэт оҥордуҥ.

Өйгүнэн буоллаҕына &amp;#x2014;

&amp;#xAB;Үрүҥ күн анныгар

Үтүөлэрэ мин&amp;#xBB; диэн

Үтүөмсүйэн үлүннүҥ,

Үгүс үөрэхтэнниҥ,

Үрдүктүк сананныҥ.

Үрүҥ күн үтүөтүн

Үлүмнэһэн туран

Үмүрү тардынныҥ,

Үксээн үөскүүргэр

Үлүһүйэн үөрдүҥ,

Үрүт өттүгэр баары&lt;ref&gt;Т.е. о высших существах&lt;/ref&gt;

Өйдүөбэт буоллуҥ...

Ол буоллаҕына &amp;#x2014;

Үөскүөҥ эрэ буоллар үөскээ.

Өрүһүлтэтэ суох

Үрүт-үрдүгэр

Үйэ аайы үөскүү тур, үксүү тур,

Үтүөҕүн көрүллүө&amp;#xBB;, &amp;#x2014; диэн

Түстээн&lt;ref&gt;Түс — предсказание будущего&lt;/ref&gt; көнчүө&lt;ref&gt;Что-то бросаемое сверхъестественными существами в человека и причиняющее вред&lt;/ref&gt; бырахта.

Дьыраҥ&lt;ref&gt;Похотливость&lt;/ref&gt; өлүүнэн дьылҕалаата,

Имэҥ&lt;ref&gt;Страсть&lt;/ref&gt; өлүүнэн илиннээтэ,

Содур&lt;ref&gt;Похотливость от русского слова «задор»&lt;/ref&gt; өлүүнэн суоллаата...

Ол даа иһин &amp;#x2014;

Соҕуруу диэки омуктар

Орто туруу дойду

Дьоллоох уйгу быйаҥар

Топпот-хаммат гына

Туолан-тунуйан хаалтар.

Кэтит Сибиир&lt;ref&gt;Сибирь як[утами] понимается как весь мир, в этом смысле и употребляется] это слово&lt;/ref&gt; ийэ

Кэскиллээх илгэтигэр

Иитиллибэт-тэриллибэт гына

Тэнийэн элбээн хаалтар.

Аан ийэ дайды

Алгыстаах аһыгар-таҥаһыгар

Астыммат-абыраммат гына

Алыс таһымнаан хаалтар...

&amp;nbsp;

Дом-дом-дом!..

Дом-ини-дом!..

&amp;nbsp;

Өйдөөххө дылыларын иһин,

Үлүгэр-алльахай төрдө

Үксүүртэн үөдүйэрин

Өйдүөбэккэ өлбүттэр.

Санаалаахха дылыларын иһин,

Алльахай-айдаан төрдө

Алыс элбииртэн айылларын

Адайбакка акаарытыйбыттар.

Төбөлөөххө дылыларын иһин,

Түбүк-түрүлүөгэ төрдө

Төрүөх үксүүрүттэн түмүктэнэрин

Төлкөлөөбөккө түөһэйбиттэр&lt;ref&gt;О необходимости сокращения прироста населения&lt;/ref&gt;...

Анараа ааспыт сахтарга,

Былыргы быралыйбыт дьылларга,

Уруку уларыйбыт хонуктарга

Кырыктаах омуктар

Кыра ыалларын

Кыама суох кырган,

Айхаллыы-айхаллыы Аан дайды

Айылгылаах олоҕуттан

Алаһалары алдьатан

Араартаан кээстэр.

Уруйдуу-уруйдуу

Орто дойду

Уйгулаах олоҕуттан

Уоттары омуруора

Уларыталаан кээстэр.

Күллэрэстии-күллэрэстии

Күн сирин

Көрдөөх олоҕуттан

Күллэри көтүтэн

Күөрэтэлээн кээстэр&lt;ref&gt;О вымерших племенах&lt;/ref&gt;...

Арай баара &amp;#x2014;

Олуона ыраах олохтоох

Оччугуй омук сордоохтору

Оҕус гынан көлүнээри

Ордорбута буолбутгар,

Алыс антах дайдылаах

Аччыгый омук аллаахтары

Ат гынан миинээри

Аһыммыта буолбуттар.

Кыраай диэки кыстыктаах

Кыракый айыы саҥнаахтары

Кытарахтаан аһаары&lt;ref&gt;Сделать для себя «дойной коровой»&lt;/ref&gt;

Кырпатаҕа буолбуттар.

Маныаха барытыгар

Баҕалара ханымна,

Олохторо туксумна,

Кыһалҕалара кыаттарымна,

Аны баара &amp;#x2014;

Улахан омуктар

Улахаттарга утарылаһар

Толкуйу булуммуттар,

Ааттаах омуктар

Ааттаахтары кытта

Адьырыһар санааны

аҕалыммыттар,

Бэрт омуктар

Бэттэри кытта

Бэйэ-бэйэлэһэргэ

Бэккэ бэлэмнэммиттэр...

Ол иһин, ону уорбалаан,

Оһол уола

Оп Соллон,

Обот Мэнэгэй,

Уот Солуонньай обургу

Орто дойду уорҕатынан

Олус даҕаны

Оойноон эрэр.

Итини истэн-билэн,

Иирээн төрдө буолбут

Иирэр илбис кыыһа

Тиил-Тилинньэх,

Лабаа-Тохтунар,

Торҕо-Түүрэй

Куо-Кустуктай обургу

Бэркэ-бэркэ эрсэҥнээн,

Кэлэн-баран дьирбиитээн,

Сэттэ омук

Сэгээк ырыатын ыллаан,

Аҕыс омук

Айдаан саҥатын айааран,

Тоҕус омук

Ходьоох тойугун туойан

Аххан эрэр&lt;ref&gt;Предвидя близость войны, радуются божества брани&lt;/ref&gt;...

&amp;nbsp;

Дом-дом-дом!..

Дом-ини-дом!..

&amp;nbsp;

Нуой, ноколоор&lt;ref&gt;Старый шаман, смотрящий на окружающих свысока, более вежливого обращения не знает&lt;/ref&gt;,

Нуой, хотуктаар&lt;sup&gt;37&lt;/sup&gt;!

Бу олорон

Истэ билгэлии,

Көрө бүдүүлүү,

Көрүү көрүүлэнэ

олордохпуна &amp;#x2014;

Илин итии муораны

Иһит иитин курдук

Эргийэ түһэ сытар

Эмиэрикэ сиригэр

Элбэхтэн элбэх

Эр сүрэхтээх,

Эпчиҥнээх иҥиирдээх,

Эгэлгэ мэйиилээх

Эр бэттэрэ

Бэркэ-бэркэ биһиги

Эрэститтэр диэки

Эргичитэн саныыллар,

Эргистээн көрөллөр,

Элиэтээн ааһаллар эбит ээ...

Онтон баара

Ордук томороон долгуннаах,

Оруһуоллаах уулаах

Охуоскай муора

Соҕуруу уһугун диэки

Одуулаан көрбүтүм &amp;#x2014;

Уу арыылара дойдулаах,

Олуона кирчим олохтоох,

Чоролуспут быһыылаах,

Чоруун бэйэлээх,

Дьоҕус унуохтаах,

Дьоҕурдаах идэлээх

Дьоппуон омук

Тоҕо эрэ, тоҕо эрэ,

Тоноллоон туран,

&amp;#xAB;Тоһоҕос дьокуут омук&amp;#xBB; дии-дии

Тонолуппакка тобулу

Одуулуур буоллаҕа үһү, доҕоттоор!..

&amp;nbsp;

Кылбаҕыр дьүһүннээх,

Кынтаҕыр быһыылаах,

Кыҥкынас саҥалаах,

Кыталык кыылым

Кыырай маҕан халлааны

Кырсынан кылбаарыйан,

Кыыдааннаах кыһын хатын

Кыдьыгыттан кыраҕыйан

Кыйданар сирин диэки

Кырбадаһыҥнаан көрбүтүм:

Кытаайыкы таҥастаах,

Кыргыммат астаах,

Кыракый атахтаах,

Кыараҕас харахтаах,

Кыама суох ахсааннаах Кытай омуктар,

Кымырдаҕас курдук Кыймалаһан туран,

Кыһын хатын

Кыыдаанныйар сирин диэки

Тоҕо эрэ, тоҕо эрэ,

Кыһанан-кыһыйан туран,

Кыраҕы үлүгэрдик

Кыҥыыр эбит буолтар,

Кытыан-билэ ыччаттаар&lt;ref&gt;Этим шаман дает понять народу, что на як[утскую] область зарятся соседи — американцы, японцы и китайцы&lt;/ref&gt;.

&amp;nbsp;

Дом-дом-дом!..

Дом-ини-дом!..

&amp;nbsp;

Ити кэлин өттүттэн

Индиэйскэй байҕалы

Ийэтэх өттүнэн,

Хамалай хайаларын

Хаҥас өттүнэн,

Кыргыс сиригэр кыһаммакка,

Пиэрсийэ сиригэр иҥнибэккэ,

Туур дойдутугар тохтообокко,

Уруускай омук

Ураал хайатын

Уҥуоргу өттүнэн

Одуулаан олордум.

Ол олорон көрбүтүм:

Уһун уорҕалаах

Ороссуйа хотун

Уҥа өтгүгэр &amp;#x2014;

Хаспыыскай муора хадьааһыннаах,

Чуорунай муора ойоҕостоох,

Кырааһынай муора кытыылыктаах,

Сир билиитэ муора&lt;ref&gt;Средиземное море&lt;/ref&gt; сиксиктээх,

Атлантыычаскай байҕал бастыҥалаах,

Кыһын кыдьыгар кыһарыллыбатах,

Тымныы тыыныгар тыыттарбатах,

Күндүл-күлүмүр күнүстээх,

Көрдөөх-нардаах

Көҕөрөр күөх сайыннаах,

Сир киэнэ килбэйэр киинэ,

Матайар хаһата,

Дьуларыйар оройо

Дьоллоох-соргулаах

Дьобуруопа диэн

Тоҕус уон үйэ тохору туругурбут,

Аҕыс уон үйэ тохору аатырбыт,

Сэттэ уон үйэ тохору силигилээбит

Сир аххан баар эбит ини, сэгэрдээр.

Ол дойдуга Омук-омук

Одуруннаах дьорҕоотторо,

Ордук үөрэхтээхтэрэ

Олус үөскээн хаалан,

Олуона кыараҕастык

Олороллор эбит.

Ол иһин онно &amp;#x2014;

Олуйсар-моһуйсар одурууннааҕа,

Күөтэһэр-күрэстэһэр күчүмэҕэйэ,

Албастаһар-адьырыһар амырыыннааҕа

Кинилэргэ эбит...

Биһигинниктэр диэки

Кырыы харахтарынан кынчарыйбаттар&lt;ref&gt;Все три — пословицы. Куойа и маҥкы — рыболовные снасти&lt;/ref&gt;,

Куойаларыгар -маҥкыларыгар

оҕустарбаттар&lt;sup&gt;40&lt;/sup&gt;,

Түүллэригэр-биттэригэр

түбэһиннэрбэттэр&lt;sup&gt;40&lt;/sup&gt;

Быһыылаах. Ол эрээри

Бултуур муораларын,

Буулуур омуктарын

Булуна сылдьар

Булууһут дьон эбит.

Адаҕыйар арыыларын,

Аҥала омуктарын

Алдьата сылдьар

Амырыын дьон эбит,

Сүндэ далайдарын,

Сүөһүлүүр омуктарын

Сүмэтин оборо сылдьар

Сүрдээх сүдү дьон эбит&lt;ref&gt;О провинциях&lt;/ref&gt;.

Ол Дьобуруопа дьоно...

Ити дайдыны

Аһара анаарбытым &amp;#x2014;

Атлантыычаскай байҕал

Ааттаах арыытыгар

Аан дайдыга

Аҥардастыы аатырбыт,

Албастаах санаалаах,

Ахса суох ааллаах

Ааҕылычаан омук

Аатаан-күөтээн олорор эбит.

Ол омук

Өйүнэн сүүйэн,

Тылынан кыайан,

Албаһынан хаайан,

Тэҥнээх омугу тэҥнээҕэр

Тилийэн биэрэн баран,

Тигилээн бөҕө

Тэриллибитин кэннэ,

Тиитин охтотторон

Тииҥин итигэстиир&lt;ref&gt;Пословица о пользовании чужими трудами&lt;/ref&gt;

Идэлээх эбит,

Күүстээх омугу күүстээххэ

Көрүһүннэрэн баран,

Күөххэ көтөр көлдьүн эбит,

Адьырҕа омугу адьырҕаҕа

Анньан биэрэн баран,

Алдьахай таҕыстаҕына

Аһаах мастан

Астаан аһыыр&lt;ref&gt;Пословица&lt;/ref&gt;

Адьынаттаах эбит...

Бу Дьобуруопа хотун

Омуктарын ортотугар

Соҕотох омуктан

Хараҕым халтарыйда,

Куйахам күүрдэ,

Этим саласта.

Дьобуруопа хотун

Орой ньургунугар

Олохсуйан олорбут,

Өрөгөйдөөх үөһүгэр&lt;ref&gt;Үөс — центр, середина; желчь&lt;/ref&gt;

Үктэллэнэн үөскээбит

Талыы таһаатын

Таба тайахтаммыт

Талааннаах омук эбит.

Ол омук

Ордук омугу

Оҕо курдук толкуйдуур,

Ааттаах омугу

Атаҕын аннынан саныыр,

Күүстээх омугу

Күөнүн аннынан көрөр.

Үөрэх бөҕөнү үөдүппүт,

Собуот обургуну субуруппут,

Баабырыка баҕадьыны бачыгыраппыт.

Аан дайдыга адьырҕалара

Аҥардас мин диэн

Атыыр оҕустуу айаатаабыт&lt;ref&gt;Так выраж[аются] о сказочных богатырях, ищущих, с кем бы испробовать свои силушки&lt;/ref&gt;,

Орто дойдуга буолуннара

Соҕотох мин диэн

Соноҕос атыырдыы дьохсооттообут&lt;sup&gt;45&lt;/sup&gt;

Ордоо халлааҥҥа

Ураҕас быстыбыт&lt;ref&gt;Ордоо халлааҥҥа ураҕас быстыбыт, кэтит үтүгэҥҥэ нүҥсүүр быстыбьгг — для небес сделал себе шест, дня преисподней — балду (о ск[азочном] бога[тыре])&lt;/ref&gt;,

Үтүгэн түгэҕэр

Нүҥсүүр быстыбыт&lt;sup&gt;46&lt;/sup&gt;,

Отучча сылынан урут

Охсуһуу олоҕун оҥостуммут,

Бэт өр бириэмэттэн

Сэрии тэрилин бэлэмнэммит,

Сүлүһүннээх сүрэхтээх,

Өһөгөйдөөх өйдөөх,

Ньармаанньыйа саарстыбалаах

Дэбилгэннээх ньээмэс омук

диэн эбит аата.

Ол ньээмэс этэр эбит:

&amp;#xAB;Ааттаах омуктар

Алгыстаах саарстыбаларын

Атыйахтаах&lt;ref&gt;Атыйах — огромная берестяная посуда для жидкостей&lt;/ref&gt; кымыс курдук

Аймыы хаамарым буоллар,

Аан ийэ дайдыны

Аҥардастыы баһылыктыам этэ;

Одурууннаах омуктар

Дьоллоох олохторун

Тордуйалаах уу курдук

Тодо оймуурум буоллар,

Орто туруу дойдуга

Соҕотоҕун тойоргуом этэ;

Икки атахтаах бииһин ууһун

Иһиттээх ымдаан курдук

Иҥнэри кэһэрим буоллар,

Ийэ сири мин эрэ

Иилиэ-саҕалыа этим&amp;#xBB;, &amp;#x2014;

диир аххан эбит...

&amp;nbsp;

Дом-дом-дом!..

Дом-ини-дом!..

&amp;nbsp;

Ол Дьобуруопа хотуҥҥа дьон

Үөн көрдүк үксээн,

Көйүк&lt;ref&gt;Көйүк — толкунцы, толкаши — род мошек, ле­тающих роем, образуя высокую колонну&lt;/ref&gt; көрдүк көйньөн

Туман курдук тунуйан,

Ийэ сирдэригэр

Иитиллибэт буолан,

Истэрэ сипсийэн

Этэ сытыыллар эбит:

&amp;#xAB;Эргэ бэрээдэги эһэн

Эҥин үчүгэйдэ

Тэрийиэҕиҥ&amp;#xBB;, &amp;#x2014; диэн,

Олох дойдуларыгар

Олус туолан,

Оһоҕосторо хоргуйан

Олуһа сытыыллар эбит:

&amp;#xAB;Уруку олоҕу уларытан

Уйгулаах олохто

Оҥостуоҕуҥ&amp;#xBB;, &amp;#x2014; диэн

Харыларын сиилэлэринэн

Хайтах даҕаны

Хайаҕастарын бүөлэммэккэ,

Хаайса сытыыллар эбит:

&amp;#xAB;Хара баттыгаһы хаалларан,

Хайҕаллаах дьаһалы

Хаҥатыаҕыҥ&amp;#xBB;, &amp;#x2014; диэн.

&amp;nbsp;

Ону баара &amp;#x2014;

&amp;nbsp;

Үгүс үйэлэртэн ыла

Үктүү-баттыы үөрэммит

Үрүт дьүүл тутаахтара,

Үрүҥ харахтарын

Өрө көрдөрбөккө,

Өлөртүү тураллар эбит.

Кыддьадас үйэлэртэн ыла

Кыралар тылларыттан

Кыбыстыбакка үөрэммит

Кылаабынай тутаахтар

Кыргыталыы тураллар эбит.

Уруку сокуон олоҕор

Уойбут-топпут

Улаххан тутаахтар

Утары көрбүтү

Улуу оструоктарга

Угуталыы тураллар эбит.

Бу иһин &amp;#x2014;

Кистэлэҥ сүбэнэн

Кэмэ суох элбэх

Киксиилэр тэриллибиттэр,

Сири аннынан

Сэкириэтинэй сүбэлэр

Сэмэлэнэн эрэллэр,

Суут кулгааҕа истибэтинэн

Собуот-баабырыка аайы

Сурук-бичик суугунаан эрэр.

&amp;#xAB;Солобуода&amp;#xBB; дии-дии суудайаллар,

&amp;#xAB;Эрэбэлииссийэ&amp;#xBB; дии-дии иирэллэр&lt;ref&gt;В смысле «лезут из кожи»&lt;/ref&gt;,

&amp;#xAB;Эрэспиибиликэ&amp;#xBB; дии-дии

Эҕэрдэлииллэр эбит.

Ол туох-туох

Кус-хаас тойуга буолла &amp;#x2014;

Кэпсээннэрин истибэт

Буолан кэбэлийдим,

Саҥаларын сабаҕалаабат

Буолан сарбылынным,

Тойуктарын толкуйдаабат

Буолан тууйулуннум...

Хара норуот

Харахха анньа турар

Хараҥа баттатыылаах буолан

Хабырыһа сытыыр эбит,
&lt;/div&gt;

&amp;nbsp;

Сырайга анньа турар

Сылтах тыллаах буолан

Сытыырхайа сытыыр эбит,

Көстөн турар

Күөмчүлэппиттээх буолан

Күүстээхтик күрэстэһэр эбит.

Ол тугуй диэтэргит, &amp;#x2014;

Толкуйдуу олоруҥ,

Туойан көрүүм.

Баһаам баайдар

Баабырыка дьаһалынан

Баһа суох дьон&lt;ref&gt;Народ&lt;/ref&gt;,

Бастыҥ сиилэлэрин

Баһыйан кэбиһэн

Баламат алдьахайы

арыйбыттар.

Сомсуулаах баайдар

Собуот күүһүнэн

Сорох норуот

Сототун сиилэтин

&lt;tbody&gt;

&lt;/tbody&gt;
{| align=&quot;left&quot; cellpadding=&quot;0&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;53&quot;			
			| align=&quot;left&quot; height=&quot;68&quot; |
			Ёг						
|}

&lt;div style=&quot;clear:both;&quot;&gt;&amp;nbsp;&lt;/div&gt;

Солбонутан кэбиһэн

Сор-суол ойоҕостообуттар.

Халыан баайдар

Хаҥыл массыынанан

Хара норуот

Харытын сиилэтин

Хаайан кэбиһэн

Хараҥа өһү хаҥаппыттар.

Уот тыыннаах

Улаххан собуоттар

Уолан дьон

Уһун унуохтарын

Урусхаллыы тураллар эбит&lt;ref&gt;О вредном влиянии фабрик на здоровье рабочих и о неоплатности труда&lt;/ref&gt;

Ыстаал массыыналар

Ыччат дьону

Ыҥыстыталыы тураллар эбит&lt;sup&gt;51&lt;/sup&gt;,

Тимир массыыналар

Тиһэх дьон киэнин

Тириилээх унуохтарын

Тиистэрин быыһынан

Тибиирэ тураллар эбит&lt;sup&gt;51&lt;/sup&gt;.

Бу туһуттан &amp;#x2014;

Кымырдаҕас курдук

Кыймалаһан үөскээбит

Кыра норуот

Кытаанахтык кыыһыран,

Кырыктаах санааҕа

Кыттыһан эрэр эбит.

Хараамнаах бырдах курдук

Халыаннык хаҥаабыт

Хара норуот

Харса суох хабаран,

Хабараан санааҕа

Ханыылаһан эрэр эбит.

Үрүҥ түү курдук

Үрэллэн үөскээбит

Үлэ дьоно

Үлүгэрдик өһүргэнэн,

Үлтүрүтүһэр өйгө

Үһүйсэн&lt;ref&gt;Үһүй — учить дурному&lt;/ref&gt; эрэллэр эбит.

Арах-арах!

Бу өһөгөйдөөх өс-саас

Тугунан эрэ туолуйар&lt;ref&gt;Туолуйар — выражается, сказывается последствиями&lt;/ref&gt;,

Ханныгынан эрэ хайыһар,

Киминэн эрэ сирэйдэнэр буолла?..

Сокуон-солобуода икки

Соргу былдьаһар күнүгэр

Сор-муҥ икки

Солбонутуо буоллаҕа.

Уруку олох-куолу

Уларыйар күнүгэр

Уһун сордоох сут

Улугурдуо буоллаҕа.

Өбүгэ саҕыттан үгэс

Үлтүрүйэр күнүгэр

Өлүү-үлүгэр бөҕө

Үтүрүйүө буоллаҕа...

&amp;nbsp;

Дом-дом-дом!..

Дом-ини-дом!..

&amp;nbsp;

Ити курдук истэ-билэ,

Ол курдук одуулуу-көрө олорон,

Устунан утуктаан бардым...

Ол олорон суоч-чоҕотохто

Соһуйан уһуктубутум, оҕолоор, &amp;#x2014;

Иирэр илбис кыыһа

Идэмэр Кустуктай обургу

Итир былытын миинэн,

Илин-арҕаа халлаан

Икки ардынан

Иэхэйдээн-чуохайдаан,

Иирэн-битийэн,

Этэ дьиэһийэн

Эрэр аххан эбит...

Оһол уола

Оп Соллон,

Обот Мэнэгэй,

Уот Солуонньай обургу

Уйусхах былытын олбохтонон

Соҕуруу халлаан

Ортотун туһунан

Уруй-айхал тойуктанан,

Уһуутаан-уйуһуйан,

Ордоотон онолуйан

Аххан эрэр эбит...

Итини кытта тэҥҥэ &amp;#x2014;

Мандардаах мастаах,

Оһуордаах оттоох,

Сибэкки симэхтээх

Сир ийэ хатын

Сэриилэһэртэн кэлэйэн,

Охсуһартан уордайан,

Айыы дьонун атаарҕаан,

Күн дьонун көмүскээн

Икки төгүл иҥиэттэн,

Үс төгүл түллэн,

Мөхсөн мөҥүөннэнэн

Оргулун&lt;ref&gt;Оргул — внутренность, нутро&lt;/ref&gt; иһигэр

Орулаан лоһугуратан баран,

Очуос таас хайалар

Оройдорун тобулу

Ордоо халлааҥҥа диэри

Кутаа уотунан уһуутаата,

Күрүҥ кугас күлүнэн

Төлө сөтөллөн күүгүнэттэ...

Уһуутаабыт уота

Орто дойдуга төттөрү

Уот ардах буолан

Суодуйан тоҕунна.

Онтуката

Уот үрэхтэр буоланнар

Улахан улуу куораттары

Убаталаан аастылар.

Күрүҥ кугас

Күлэ буоллаҕына,

Күүстээх былыт буолан

Көтөн кэлэн

Күтүр үлүгэр

Күбүөрүнэ куораттары

Көмүтэлээн көттө&lt;ref&gt;Шаман рассказывает] о землетрясении и вул­кане и явления эти по-своему объясняет: «плачет земля», жалеючи божьих созданий (людей), гото­вящихся истреблять друг друга&lt;/ref&gt;...

&amp;nbsp;

Дом-дом-дом!..

Дом-ини-дом!..

&amp;nbsp;

Ити кэлин өттүттэн

Элбэх-элбэх ыраахтааҕы

Сэриитэ эймэннэ,

Саарстыба-саарстыба

Саллаата айманна,

Норуот-норуот

Дьоно чуоҕуста.

Күтүр үрэх

Күрүлгэнин курдук

Күүстээх сэриилэр

Күөтэспитинэн бардылар.

Халлаан сулуһун курдук

Халын&lt;sup&gt;-&lt;/sup&gt; хамаарда

Халыаннык хамнанна.

Муора балыгын курдук

Муҥура суох элбэх

Модун ааллар

Мустан мөҥүөрүстүлэр.

Сордоҥ балык курдук

Сор суол ойоҕостоох&lt;ref&gt;Т.е. спутниками, имеющими сор суол&lt;/ref&gt;

Умсар ааллар

Умсан сундулустулар.

Көмнөхтөөх харыйа курдук

Күөх дьай күөннээх

Көтөр аал күтүрдэр

Көтөн күлүгүрэстилэр.

Хонуу борубуостара,

Хоҥор хаастар

Хоҥкунаһан иһэллэрин курдук,

Холбооһуннана-холбооһуннана

Холугурастылар.

Ситини кытары тэҥҥэ

Динэмииттээх&lt;ref&gt;В смысле сильнейших взрывчатых веществ&lt;/ref&gt; тэргэттэр

Тииһигирэн туран

Тигинэстилэр.

Умса сылльааччы,

Уолумардык эстээччи

Уу миинэлэрэ

Улуу ааллары умсардылар.

Сэрэппэккэ эстэр,

Сир анныгар

Сирэлиһэ сытар

Сир миинэлэрэ

Сэрии бөҕөнү

Сиҥнэртээтилэр.

Сахтыы саҥнаах

Салгын ааллара

Саһан кэлэн

Илбистээх сэбинэн ииктээтилэр,

Алдьахайдаах дьаадранан саахтаатылар,

Аптаах сэбинэн аһайдаатылар.

Тимир суол тилигирээтэ,

Тэлигирээп тэһииргээтэ,

Тэлэпиэн тэбиэһирдэ,

Тэргэн саа тигинээтэ,

Үрэр саа&lt;ref&gt;Ружье&lt;/ref&gt; үлүһүйдэ,

Сүнньүөх буулдьа сүлүһүннүрдэ,

Кыырыктаах үҥүү кыдьыгырда,

Ыстаал ыстыык ыныгырда,

Хатан батыйа хааннырда,

Уһуктаах тимир унньугурда&lt;ref&gt;Унньук — булт, удача в охоте&lt;/ref&gt;,

Биилээх тимир илбиһирдэ.

Криэпэс бөҕө иҥнэһиннэ,

Куорат бөҕө кураанахтанна,

Күбүөрүнэ бөҕө күл-көмөр буолла.

Киһи бөҕө кэбэхтэннэ,

Сэрии бөҕө сэймэктэннэ,

Хамаарда бөҕө хампарыйда.

Эҥинэ даа бэйэлээхтэр

Иҥнэһиннилэр,

Дьороҕоно даа сотолоохтор

Тоһуталаннылар,

Үтүө даа мөссүөннээхтэр

Үнтүрүйдүлэр.

Дьаамада баппат

Дьаргыл уҥуох

Дьаарыстанна,

Умуһахха баппат

Уһун уҥуох

Урусхалланна,

Ииҥҥэ баппат

Ийэ куҥ

Илдьирийдэ,

Көҕүс хаана

Көҥүс үрэх буолан

Көҥүтэ сынньан түстэ.

Элбэх бириэмэҕэ,

Өр күҥҥэ,

Уһун хонукка

Охсуһуу улаххана,

Өлөрсүү үлүгэрдээҕэ,

Кыргыһыы кытаанаҕа буолла.

Муҥ-сор

Муҥутуур улаххана,

Өлүү-үлүгэр

Сүрдээх дүбдүргэнэ,

Айдаан-алдьахай

Атыыр талыыта диэн

Ол аата буолла.

Көтөр кынаттаах күрэннэ,

Тыа кыыла тыаһырҕаата,

Далай балыга хадьырайда.

Үөһэттэн өҥөйөн көрдүлэр,

Алларааттан арыйан көрдүлэр.

Оһол уола уруйдаата,

Илбис кыыһа иэхэйдээтэ.

Кырыыс хаан кыттыста,

Өс-саас үксээтэ,

Хара санаа хаҥаата.

Огдообо олус олохтонно,

Тулаайах олус тунуйда,

Өлбүттээх олус үксээтэ...

Үрдүк сууттар

Үлэ дьонун

Үрүҥ көлөһүннэрин

Үмүрүтэн түммүт

Үлүскэн үптэрэ

Үрэллэн барда.

Хааһына сууттар

Хара норуот

Хара көлөһүннэрин

Хамыйан хаҥаппыт

Халыан харчылара

Хампарыйан барда.

Кылаабынай сууттар

Кыра норуот

Кытаанах көлөһүннэрин

Кыһарыйан ылбыт

Кыһыл көмүстэрэ

Кыччаан барда...

Баабырыкылар сабылланнар

Баһаан аймалҕан таҕыста,

Собуоттар суһулланнар

Соһумар олуур турда.

Атыы-тутуу аҕырамнаан,

Аата суох алдьахай арылынна,

Оойнуур-күлэр оннугар

Оһоҕос тоторо оччоото,

Көрүлүүр-нарылыыр оннугар

Көнньүнэн барар күһэйдэ,

Арыгылыыр-аһыыр оннугар

Аччык сылдьар ананна...

&amp;nbsp;

Арах-ара-а-ах!..

Кырадыйа-чадыйыкы-ыа!

&amp;nbsp;

Тоҕо эрэ бу

Куһаҕан буомнарым

Бобута тутар буоллахтара үһү.

Тоҕо эрэ бу

Кэдирги биттэрим

Иҥнэритэ тыытар буоллахтара үһү.

Тоҕо эрэ бу

Түҥнэри бүттэрим&lt;ref&gt;Бүт — оймяконское слово, значит бит — предчувствие&lt;/ref&gt;

Түрүтэ тардар буоллахтара үһү...

Саарстыбалаах ыраахтааҕылар

Саймаарбыт сабыдыаллара

Сабыллыбыт санаалаах,

Саха айыы саҥнаах

Саргытын сыыһын

Саба таарыйан ааһыа

буоллаҕа дуу?

Улуу омуктар

Охсуспут соттуктара

Сор-суол ойоҕостоох

Дьокуут омук сордоох

Дьолун туомун

Тоҕо туолуйуо буоллаҕа дуу?

Сүдү омуктар

Сүргэспит сүлүһүннэрэ

Сүүттэриилээх өйдөөх

Сүтүк омук оҕотун

Сүрүн-кутун

Сүүдүтэн көтүө

буоллаҕа дуу?..

&amp;nbsp;

Дом-дом-дом!..

Дом-ини-дом!..

&amp;nbsp;

Бу сэрииттэн

Буоссалаах киһи

Букатын оппото дии санаабытым,

Онтукам буоллаҕына:

Икки атахтаах

Бииһин ууһа дьэ эбии

Элбээбиккэ дылы буолан,

Истэриттэн имэҥирэн,

Тастарыттан дьалынныран,

Кымыс хойуутун курдук

Кырылыы кыыйнан,

Үүт күгэнин курдук

Күрүлүү үллэн,

Дойду-дойду аайы

Дохсун үгүс норуот:

&amp;#xAB;Солун сокуону булан

Дьолбутун тупсарыаҕыҥ,

Атын дьаһалы арыйан

Саргыбытын салайыаҕыҥ,

Урукку куолуну уларытан

Уйгулаах олоҕу

Оҥостуоҕуҥ&amp;#xBB;, &amp;#x2014; диэн

Ыраахтааҕы дьону

Ылаттаан кэбистилэр.

Тойот дьону

Туоратан кэбистилэр,

Баһылык дьону

Бастарын быстылар.

Баайдааҕы бахтаттылар,

Үптээҕи үрэйдилэр,

Харчылааҕы хампарыттылар.

Сокуону олохтуулларыгар,

Дьаһалы арыйалларыгар,

Кэскили тэрийэллэригэр

Уон киһи толкуйа

Уон аҥы уларыйда,

Сүүс киһи сүбэтэ

Сүүс аҥы үрэлиннэ,

Тыһыынча киһи тыла

Тыһыынча аҥы тырытынна&lt;ref&gt;О разномыслии партий&lt;/ref&gt;.

&amp;nbsp;

Мантан сылтаан

Быраат быраатын кытта бысталаста,

Оҕо аҕатын кытта охсуста,

Кыыс ийэтин кытта кыһылласта.

Үтүмэн үгүс дьон

Үрүҥү таҥна-таҥна

Үлүгэрдээхтик өлөрүстүлэр,

Кыама суох дьон

Кыһылы таҥна-таҥна

Кыа хаанынан кыргыстылар,

Халыан элбэх дьон

Хараны таҥна-таҥна

Харса суох хааннастылар.

Омук-омук олоҕо

Ордук долгуйда,

Киһи-киһи кэскилэ

Кэмэ суох кэҕиннэ.

Ыал омуктар

Ымсыылара ыраатта,

Ойоҕос омуктар

Соллонноро олустаата:

Ким кимиэхэ киирсэрин

Киэбэ биллибэт буолла,

Ханнык ханныгы ханыылаһарын

Дьаабыта таайыллыбат буолла.

Бүгүн үрдүкү буолан үөрбүт

Сарсын саргыта самынна,

Сарсын саргыта сабырыйбыт

Өйүүн өлөн үнтүрүйдэ.

Быйыл былаас ылбыт

Эһиил эстэн истэ...

&amp;nbsp;

Дом-дом-дом!..

Дом-ини-дом!..

&amp;nbsp;

Халыҥ саарстыбалар

Хас эмэ аҥы хайыннылар,

Туйгун саарстыбалар

Тус-туһунан тоҕуннулар,

Ааттаах саарстыбалар

Аҥы-аҥы араҕыстылар.

Олохтоохпун диэн улуутуйбут

Оппут диэки өттүлэрэ

Ордук сорго оҕуттулар.

Баабырыка-собуот

Бараҕыллан хаалла,

Оҕуруот аһа олордор

Оннуттан уурайда,

Бурдук ыһар

Букатын уурайда:

Сиэмэлэрин сиэн кээстэр,

Аттарын амсыырдаан кээстэр,

Оҕустарын оһоҕоско уктубуттар.

Мантан &amp;#x2014;

Аан дайдыга анаарбатах

Ахсым алдьахай таҕыста,

Күн сиригэр көрбөтөх

Күүстээх үлүгэр төрүөтэ,

Икки атахтаах истибэтэх

Иирээннээх сут эргийдэ.

Онон холуйдахха,

Урукку улаххан сэриилэр

Оҕо оойнуута эбиттэр,

Ааспыт ааттаах сэриилэр

Аччыгый айдаан эбиттэр.

Ол уойбуттарын уйумна

Охсуһар эбиттэр,

Топпуттарын уйумна

Тоһугураһар эбиттэр.

Букатыннаах буҕа сор бу буулаата,

Хааттарыылаах хатан ыйаах бу хаайда.

Аһыыр ааныттан баранна,

Сиир сиик буолан симэлийдэ,

Үлсэнэр өрүү үүммэт буолла.

Күн сырдыгыттан күрэнэр

Күчүмэҕэйэ бэрдиттэн

Күүстээх диэки өттүлэрэ

Күн дьонун көмүллээтилэр;

Аан дайдыттан арахсар

Абытайа бэрдиттэн

Арыйда диэки өттүлэрэ

Айыы дьонун аһылыктаннылар;

Ийэ сиртэн тэлэһийэр

Илдьикэйэ бэрдиттэн,

Икки атахтаах этинэн

Иитиллэ сытаатылар...

Ахса биллибэт дьон

Амсыырдаһан бараннылар,

Үгүс күбүөрүнэ дьон

Үтэлэһэн бүттүлэр,

Отуттуу мөлүйүөн киһи

Оһоҕоско бустулар.

Хойукку өттүн холуйдахпына,

Кэннэки өттүн кэпсээтэхпинэ,

Анараа өттүн анаардахпына:

Баттыгаһы бараабыт

Бастыҥ баартыйа

Бассабыык барахсан

Барыларын баһылыктаан,

&amp;nbsp;

Эргэ кэскили

Эргийбэт гынан,

Уруку сокуону

Уһуктубат оҥорон,

Ордук уорун ууратан,

Олус омунун уҕарытынан,

Олохтоох толкуйун булунан,

Кэрэгэй үөрэҕин кэбиһэн,

Сытаммат тылын сыыйан,

Кэннинэн соҕус кэхтэн,

Олус уҥа диэки охтубакка,

Хабаана суох хаҥас диэки

халыйбакка,

Ортотунан соҕус оломноотоҕуна,

Үгүс киһи сүбэтин түмнэҕинэ,

Элбэх киһи эрэйин

сэрэйдэҕинэ,

Оччоҕо арай

Отучча сылынан

Олох тупсара дуу,

Сүүрбэччэ сылынан

Сүрүн көнөрө дуу,

Үйэ аҥарынан

Үчүгэй үөскүүрэ дуу...

Хааттарбакка харахтыахпын,

Хараҕым уотун

Хара дьай хаххалаан

Харгыстаабыт абатын!

&amp;nbsp;

Дом-дом-дом!..

Дом-ини-дом!

&amp;nbsp;

Бу долгун ортотуттан ыла

Кэлин тиһэҕин диэки

Дохсун үгүс дьон

Үөскээбит үтүө дойдуларыттан

үтүрүллэн,

Иитиллибит ийэ сирдэриттэн

тэлэһийэн,

Айыллыбыт аҕа дайдыларыттан

арахсан,

Салаҥ элбэх

Сай-күдүө дьон

Саха диэки салаллан,

Дьокуускай диэки туһулаан

Биһиги диэки бэрэһилиэннээн

эрэллэр...

Дьэ, ноколор,

Дьэ, хотуктар,

Тонолуйбат&lt;ref&gt;Неотразимый&lt;/ref&gt; улаххан оҥоруубут

Дьэ тосхойдо

Халбарыйбат хатан ыйаахпыт

Дьэ хаайда,

Мүлчүрүйбэт бүтүн төлкөбүт

Дьэ бүрүүкээтэ.

Кинилэр диэтэх дьон

Кэллэллэр эрэ &amp;#x2014;

Ыар тыыннарын,

Сүдү сүрдэрин,

Албас санааларын,

Үктэтиилээх өйдөрүн,

Биэскэлээх мэйиилэрин,

Угаайылаах толкуйдарын

Уйарбыт аата суох...

&amp;nbsp;

Киин сирдэрбитигэр

Кэлэн киэптиэхтэрэ,

Ааттаах алаастарбытыгар

Ардахтанан адаҕыйыахтара,

Улуу үрэхтэрбит

Устун олохсуйуохтара.

Өлбүгэ үллэстэр күҥҥэ

Үтүө үрэхтэртэн үтүрүллүөхпүт,

Үрүйэлэр төбөлөрүгэр үүрүллүөхпүт,

Ааттаах алаастартан арахсан

Атахтарыгар аналланыахпыт,

Сайдам сайылыктартан салыйан

Саҕаларыгар саһыахпыт.

Төрүөбүт төрүт буорбутугар

Төннүбэккэ төлкөлөнүөхпүт,

Үөскээбит өтөхпүтүгэр

Өннүбэккэ&lt;ref&gt;Өннөр — возвращаться по своим следам с целью сбить преследующего&lt;/ref&gt; үүрүллүөхпүт,

Кэлбит кэриэс сирбитигэр

Кэлбэккэ кэбэлийиэхпит.

Үрүҥ сүүрүкпүт тобоҕо

Үрүйэ баһыгар өлүтэлиэ,

Хара сүүрүкпүт хаҕа

Хара сыбарга хампарыйыа.

Баайбыт бараммытын,

Топпут тохтубутун кэннэ &amp;#x2014;

Ис иҥсэтэ иирдэн,

Оһоҕос обото олуйан,

Айах аһыыра албыннаан,

Кэлиэхситтэргэ киирэн биэриэхпит:

Бэттэрбитин нэктэл-кулут,

Хаадыаппытын хамныыр&lt;ref&gt;Хамныыр – по-верхоянски: работает&lt;/ref&gt;-кулут,

Эдэрбитин эллигэн&lt;ref&gt;Эллигэн — расторопный&lt;/ref&gt;-кулут

гыныахтара.

Адам дьахтар анахсыт,

Эдэр дьахтар эстэрээпэ,

Оҕо дьахтар оҕоһут буолуо.

Оҕонньор киһи

Оһох төрдүн олоччоҕо,

Куһаҕан эмээхсин

Кумалаан куолай буолуо.

Мантан антах

Оҕобут буомуруо,

Төрүөхпүт төннүө,

Ыччаппыт быстыа...

Оһохпут буруота суох,

Өтөхпүт төҥүргэһэ суох,

Суртпут кэриэһэ суох

Сүүс сыл иһигэр

Өтөхтүүн сүтүөхпүт,

Уоттуун умуллуохпут,

Ааттыын арахсыахпыт...

Оччоҕо арай

Хойууку үөрэхтээхтэр

Хоһоон гыныахтара,

Кэнэҕэски билээччилэр

Кэпсээн гыныахтара:

&amp;#xAB;Сайсары сыһыытыгар

Самныбыт санаалаах,

Саах балаҕаннаах

Саха диэн омук

Саһан олоотто үһү.

Дьокуускай уобласка

Дьокуут диэн

Дьох омук

Дьон буолан иһэн

Дьоҕуланан хаалта үһү&amp;#xBB;, &amp;#x2014; диэн...

&amp;nbsp;

______________

&amp;nbsp;

Ааттаах омуктар

Араҕас майдаан аккыымаларыгар&lt;ref&gt;Это слово употребляется якутами в смысле письменности&lt;/ref&gt;

Анньан кээстэр эбит &amp;#x2014;

Оччугуйдаах улаххан омук

Ойоҕолоһон олохсуйдахтарына,

Оччугуйа сордоох

Омуллан хаалар баҕадьы диэн;

Үтүөлээх мөкү омук

Үтүрүһэн үөскээтэҕинэ,

Үтүөтүн тыынын уйбакка,

Үрүҥ күнтэн сүтэр

Үгэстээх буолар диэн;

Кырдьаҕастаах кыра омук

Кыттыһан олохсуйдаҕына,

Кыччыгыйа сордоох

Кыаттарар кырыыстаах буолар диэн.

Ол курдук

Олус элбэх

Оччугуй омук

Орто дойдуттан

Омуллубута үһү.

Баһаан элбэх омук

Баранан хаалта баар үһү.

Тыһыынчанан суол омук

Тыына тымныйбыта баар үһү.

Ала чуо биһиги

Араан тыа буолан

Арыыланан хааларбыт

биллибэт...

Чыҥыс хаан ыйааҕа

Ыксары буоллаҕа,

Одун хаан оҥоруута

Улахан буоллаҕа,

Таҥха хаан таҥхата

Таҥнары эбит буоллада...

Уо! Уһун сордоохтор!

Өспүт өйбүт туомун

Үс хос тимир курдуу-уобуруччу

Бобо тута сылдьар

Буомнаах бириэмэтигэр

Бу сордоох буомча

Буулаан-моһуоктаан

Бу айылаах оҥордоҕун!

Айыы саҥнаахтар

Сабыллыбыт санаабыт

сыыһын

Алта хос садаҕа моҕой хаайыы

Саба хаппахтаан сылдьан,

Саргыбыт сыыһын

Самнарбыт абатын даа...

Абатын даа...&lt;ref&gt;О традициях и косности&lt;/ref&gt;

&amp;nbsp;

Дом-дом-дом!..

Дом-ини-дом!..

&amp;nbsp;

Дьэ, сэгэрдээр,

Хайа ол буолладына,

Орто туруу бараан дойду

Дьоллоох уйгуу быйаҥ олоҕуттан

Туораан хаалар

Хомолтото бэрт буолаарай?

Алгыстаах айыы далбар

Маанытыттан матан хаалар

Абата бэрт буолаарай?

Күн сирин

Көрдөөх күндү олоҕун

Көрбөккө өлүтэлээн хаалар

Күчүмэҕэйэ бэрт буолаарай?

&amp;nbsp;

Хайа &amp;#x2014;

Мантан быыһаныахха айылаах

Туох субэ-соргу баар буолаарай?

Бэйэм санаабын эттэхлинэ,

Миэнэ маннык:

Былыргы кырдьаҕастар &amp;#x2014;

Өлбүт өбүгэлэрбит,

Айбыт аҕаларбыт

Сүбэлиир, өйдөтөр буолаллара

Бу курдук диэн:

&amp;#xAB;Муҥ-сор буулууругар,

Эрэй-буруй эрийэригэр,

Кыһалҕа-кыдьык кыпчыйарыгар,

Өй-санаа түмүллэригэр

Таар муҥурга хааттарар

Уһук муҥ кэллэҕинэ &amp;#x2014;

Дьэ эбии

Өрө сэтэрэн,

Өргөс кылааны

Өрө үүннэрэн,

Хаҥыл сүрэҕи

Хабараансытан,

Хатан тимир халтарыйар

Хабараан санааны ылынан,

Ыстаал тимир сынтарыйар

Ыайыллаҕас санааны ылынан,

Арайбакка-чачайбакка,

Мөлтүөбэккэ-ахсаабакка,

&amp;#xAB;Бэккэ гыннар

Бэйэбит эрэ өлүөхпүт,

Наай гыннар

Аан дойдуттан арахсыахпыт&amp;#xBB;,

&amp;#x2014; диэн

Биири эрэ бигэтик саныыр буолуҥ,

Соҕотоду эрэ чопчу саныыр буолуҥ,

Тууратын эрэ тобулу саныыр буолуҥ&amp;#xBB;,&amp;#x2014;

дииллэрэ.

Манан буоллаҕына,

Мас курдук олорон хаалымыаҕыҥ &amp;#x2014;

Бараныахпытыгар диэри

Барсыспахтаан хаалыаҕыҥ,

Тобоҕолонуохпутугар диэри

Муҥнаспахтаан охтуоҕуҥ,

Бүтүөхпүтүгэр диэри

Мөккүспэхтээн өлүөҕүҥ...

Уруккута биһиги,

Бу даа буолларбыт,

Өбүгэлэрбит үйэлэриттэн ыла

Үтүрүллүбүппүт иннигэр,

Өлөн биэрбэт үөстээх

Үөдэттэр этибит.

Омоҕой баай оҕонньортон ыла

Сойуолаппыппыт иһин,

Охтон биэрбэт оҥоһуулаах

Омукчаан оҕото этибит.

Эр соҕотох

Эллэй Эһэбит саҕыттан ыла

Эккирэтиллибиппит иннигэр,

Эмсэҕэлээн биэрбэт

Эрэйдээхтэр этибит...

Биһигини &amp;#x2014;

Хабараан тымныы

Хаарыйан-хаарыйан

Хатан харахтаабыта,

Уордаах тымныы

Мускуйан-мускуйан

Уһаарыылаах уҥуохтаабыта.

Кыыдааннаах тымныы

Кыһарыйан-кыһарыйан

Быстыбат тыыннаабыта.

Ол буоллаҕына, &amp;#x2014;

Хоту муустаах муора хотун

Холугурас муус хоойнугар

Хорҕойо сытаммыт&lt;ref&gt;Подразумевает всю область, раскинутую в «пазухе» Ледовитого океана&lt;/ref&gt;,

Аны биирдэ дьүһүк кубулунан,

Быста-быста салҕанан,

Тимирэ-тимирэ күөрэйэн,

Өлө-өлө тиллэн көрүөҕүҥ...

Көһөн иһээччилэри

Көһүтэ-көһүппүччэ,

Кэлэн иһээччилэри

Кэтэһэ-кэтэспиччэ,

Тустаан иһээччилэри

Тоһуйа-тоһуйбучча &amp;#x2014;

Кинилэр диэтэх дьон

Бэйэлэрин киэнин,

Үөмэн тиийбэт

Үрдүк сололоох,

Үгүс үтүөнү үөдүппүт,

Үс дойду өйүн үксэппит

Үтүө үөрэхпит диэн ааттыыр,

Сэттэ уон сэттэ

Дьиибэ дьибилгэттэрин,

Дьэс эмэгэт гынан

Испитигэр иҥэрэн

Ийэ куппутун&lt;ref&gt;Как известно, душа состоит из трех элементов: ийэ кут, буор кут, салгын кут&lt;/ref&gt; иитиэхтиэҕиҥ,

Аҕыс уон аҕыс

Араас албастарын

Алкыйан ылан,

Ап гынан

Салгын куппутун&lt;sup&gt;69&lt;/sup&gt; алыптыаҕыҥ.

Тоҕус уон тоҕус Кудай&lt;ref&gt;Кудай — по-киргизки: божество&lt;/ref&gt; кубулҕаттарын

Куудьуйан&lt;ref&gt;Куудьуй — привлекать&lt;/ref&gt; ылан,

Буор куппутун&lt;sup&gt;69&lt;/sup&gt; буҕатытыаҕыҥ...

Итиччэлэргэ буоллаҕына,

Кинилэр диэтэх дьон

Кэлбиттэрин иһин,

Тиис тиискэ,

Муос муоска,

Туйах туйахха буоллаҕына,

Онтон анараа өттүгэр &amp;#x2014;

Айыҥат хаан анабыла,

Таҥха хаан таҥхата,

Дьылҕа хаан дьылҕата

Сиргэ түспүт кэскилбитин

Киминэн тэрийбитэ,

Окко түспүт оҥоруубутун

Тугунан олохтообута &amp;#x2014;

Ол билиэ этэ буоллаҕа дии,

ноколоор...

&amp;nbsp;

Дом-дом-дом!..

Дом-ини-дом!..

&amp;nbsp;

Тоҕус ордоо добун халлаан тойотторо,

Онолҕонноох тойукпутун

Умсары тускулаамаҥ даа!

Аҕыс сандаар маҕан халлаан аҕалара,

Ааттаһыылаах ньаныарбытын

Таҥнары таҥхалаамаҥ даа!

Сэттэ килбиэн-киҥхил халлаан кинээстэрэ,

Кэниэрдээх кэбириниибитин

Кэдирги кэскиллээмэҥ даа!

Тоноҕостоох бэйэм нусхайдым,

Бүлгүннээх бэйэм бүргүйдүм,

Сүһүөхтээх бэйэм сүгүрүйдүм.

Үс сырдык күлүккүтүгэр

Үгүрү-сүгүрүк буоллун...

&amp;nbsp;

___________________

&amp;nbsp;

Төлкөлөөх түөнэ маҕан түөрэх.

Очурга оҕустарар,

Тэхтиргэ тэптэрэр,

Түҥнэстэ түһэр буолаайаҥый! Тускуо!

&amp;nbsp;

Хачыкаат сирэ, 1910 с.

&amp;nbsp;

'''Айымньылаах эбии суруйуута''': &amp;#xAB;Когда в 1910г. писалась мною эта песня, то предполагалось, что как всемирная война, так и русская революция разгорятся не ранее, чем через 20&amp;#x2014;25 лет. Великий голод и переселение в отдаленные окраины должны были случиться тотчас вслед за войной и революцией как естественные их последствия. Рассчитывая на такой сравнительно долгий срок, шаман советует единоплеменникам успеть за этот период времени усвоить русское &amp;#xAB;волшебство&amp;#xBB;, т.е. культуру, чтобы стать равными с пришельцами в борьбе за существование. Он этим советом не пропагандирует антагонизма против ожидаемых пришельцев, как ошибочно могут понять плохо знающие якутский язык, а лишь указывает на возможное средство устранения вымирания своей народности посредством поднятия ее культурного развития.

Все, что касается до партийных распрей внутри России, написано после революции&amp;#xBB;.

&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>3j8kevru1hsl1l9q471uu32axodp4qg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чоҕой уонна Ньоҕой (чабырҕах)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1674</id>
    <revision>
      <id>6756</id>
      <parentid>6755</parentid>
      <timestamp>2017-05-11T08:07:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Egerman</username>
        <id>701</id>
      </contributor>
      <origin>6756</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1198" sha1="tj1rcymhgxe4bgrtr01ddez6bjrkeip" xml:space="preserve">{{poem-on|Былыргы чабырҕах}}
&lt;poem&gt;
Икки чугас доҕор
Чоҕой уонна Ньоҕой
Илэ-чахчы биллэр
Ини-биилэр дииллэр.
Чоҕой наһаа ньоҕой,
Ньоҕой наһаа чоҕой.
Чоҕой алыс ньаҕай,
Ньоҕой арыый аҕай.
Чоҕой алыс хаҥыл,
Ньоҕой арыый наҕыл.
Чоҕор олор оһос,
Ньоҕой оһох оһос.
Моку эрэ диэтэр,
Моҕо эрэ түстэр,
Чоҕой иһэ тэстэр,
Ньоҕой сэмээр истэр.
Чоҕой ыксаан барар,
Ньоҕой ыгдах гынар.
Чоҕой түһэн иьэр,
Ньоҕой көрөн туһэр.
Чоҕой оро кэбэр,
Ньоҕой сыыйа сыыйа кимэр.
Чоҕой дьоло хаһар,
Ньоҕой көҥу хаһар.
Чоҕой эһэн тэйэр,
Ньоҕой түөрэн тэйэр
Икки чугас доҕор
Чоҕой уонна Ньоҕой
Илэ-чахчы биллэр
Ини-биилэр дииллэр.
Чоҕой наһаа ньоҕой
Ньоҕой наһаа чоҕой..&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
[[Категория:Чабырҕах]]</text>
      <sha1>tj1rcymhgxe4bgrtr01ddez6bjrkeip</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оҕой уонна Ньоҕой (чабырҕах)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1675</id>
    <redirect title="Чоҕой уонна Ньоҕой (чабырҕах)" />
    <revision>
      <id>6754</id>
      <timestamp>2017-05-11T08:04:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Egerman</username>
        <id>701</id>
      </contributor>
      <comment>Egerman [[Оҕой уонна Ньоҕой (чабырҕах)]] сирэй аатын маннык [[Чоҕой уонна Ньоҕой (чабырҕах)]] уларыппыт</comment>
      <origin>6754</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="89" sha1="jvi1plsrkwlv5boozjly26dgk9p5yej" xml:space="preserve">#перенаправление [[Чоҕой уонна Ньоҕой (чабырҕах)]]</text>
      <sha1>jvi1plsrkwlv5boozjly26dgk9p5yej</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хайыһарым барахсан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1676</id>
    <revision>
      <id>6760</id>
      <parentid>6759</parentid>
      <timestamp>2017-05-17T08:52:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Egerman</username>
        <id>701</id>
      </contributor>
      <origin>6760</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="493" sha1="6cjaymgdh18xh5beapfbj6virxerxx4" xml:space="preserve">{{poem-on|Хоһоон}}
&lt;poem&gt;
Ханнык да халыҥ хаарга
Хаайтарбакка хаамарга,
Ханалдьыйар дьылысхан
Хайыһарым барахсан
Хайдахтаах курдук бэрдий?!
 
Хайа да ыраах сиргэ
Хараабакка сиэлэргэ,
Халыһыйар уйусхан
Хайыһарым барахсан
Хайдахтаах курдук бэрдий?!
&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;

[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>6cjaymgdh18xh5beapfbj6virxerxx4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ньургуһун уонна эрбэһин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1677</id>
    <revision>
      <id>6761</id>
      <timestamp>2017-05-17T08:56:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Egerman</username>
        <id>701</id>
      </contributor>
      <comment>''''Ньургуhун уонна эрбэhин'''  Былыыр былыр, аптаах сибэккилэр дойдуларыг…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6761</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3681" sha1="kgfqox5kh1qtbh53e1vo3litv0zar6u" xml:space="preserve">'''Ньургуhун уонна эрбэhин'''

Былыыр былыр, аптаах сибэккилэр дойдуларыгар, Ньургуһун сибэкки уонна кини дьүөгэтэ. Эрбэһин сибэкки наһаа иллээхтик-эйэлээхтик олорбуттара эбитэ үһү.&lt;br&gt;
Ньургуһун уһун умнастаах, саамай кэрэ, аптаах сибэкки эбит. Кини сайын устата биир эрэ күн, өҥүн үс төгүл уларытар эбит. Ол кэмҥэ тууран ыллахха, күүһэ ол киһиэхэ киирэн, сири-дойдуну баһылыан сөп эбит.
Дьүөгэлиилэр сайын саҕаланна эрэ, арахсыбакка, бииргэ тыллар, күһүн буолла эрэ, бииргэ хагдарыйар идэлээхтэр эбит.&lt;br&gt;
Ол курдук, биир үтүө күн, хантан да кэлбитэ биллибэт, Абааһы кыыһа кэлэн аттыларыгар биирдэ баар буолбут. Кини, сири-дойдуну бары баһылыан баҕата күүһүттэн, Ньургуһуҥҥа саба түспүт. Эрбэһин онуоха дьүөгэтин Абааһы кыыһа өлөрөн эрэриттэн куттаммакка, баар бары күүһүнэн умнастарын, сэбирдэҕинэн Абааһы кыыһын сирэйин хайыта соппут.&lt;br&gt;
Онуоха Абааһы кыыһа өссө кыыһыран, уордайан туран Эрбэһини умнаһыттан тутан туран абын киллэрэн Эрбэһини туура саайбыт уонна: “Эн, Эрбэһин сибэкки бу күнтэн ыла, кэрэ дьүһүнүҥ сытыган, куһаҕаны оҥорор хатыылаах окко кубулуйдун!”, - диэтин кытары Эрбэһин умнаһыгар хатыылар ойон тахсыбыттар. Уһун бэйэтэ сиргэ сууллан түһэн, сиргэ сыыллыбыт. Сибэккитэ, киһи хараҕа таба көрбөт гына кыччаабыт.&lt;br&gt;
Барытын көрөн турбут Ньургуһун Эрбэһини аһыйан дэлби ытаабыт. Онуоха Абааһы кыыһа Ньургуһуҥҥа туһаайан: “Дьикти күүскүттэн миэхэ барытын биэр, эбэтэр Эрбэһин курдук кубулутуом!” – диэбит.&lt;br&gt;
Ньургуһун киниэхэ хардатын: “Эйиэхэ күүспүн биэриэм кэриэтэ, эйигиттэн саһан кылгас үйэлэнэ үүнүөм”, - диэбит. Уонна Ньургуһун Эрбэһини сүтэрбититтэн хараастан хагдарыйан хаалбыт. Ол курдук, Ньургуһуннаах Эрбэһин аны хаһан да бииргэ үүммэт буолбуттар.&lt;br&gt;
Эрбэһин Абааһы кыыһа аптаабытын кэннэ сири сыылла сылдьан үүнэр хатыылаах куһаҕан окко кубулуйбут.&lt;br&gt;
Онтон Ньургуһун, Абааһы кыыһыттан саһан, дьүһүнүн кубулутан, саас харалдьык таҕыстар эрэ, тоҥ буору тобулан, кылгас умнастаах, тоҥмотун курдук умнаһа түүнэн бүрүллэ, кылгас үйэлээх буола үүнэр буолбут.&lt;br&gt;


[[Категория:Остуоруйа]]</text>
      <sha1>kgfqox5kh1qtbh53e1vo3litv0zar6u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Соруока соруоха</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1678</id>
    <revision>
      <id>6763</id>
      <parentid>6762</parentid>
      <timestamp>2017-05-17T09:28:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Egerman</username>
        <id>701</id>
      </contributor>
      <origin>6763</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3321" sha1="ogxr4913fyr7d9fbklvwvp8j65et3gi" xml:space="preserve">{{poem-on|Үгэ}}
&lt;poem&gt;&lt;center&gt;
Соруока диэн дэҥҥэ көстөр,
Соҕурууттан кэлбит сонун көтөр
Хара суорга сугурус гынна,
Характеристика кумааҕытын уунна:
«хаһаайыстыбыннай улэҕэ хабааннаах,
Харайыгаһынан, харамынан талааннаах,
Кыраҕы, кыраны булугас,
Кыһамньылаах, сырыыны кыайыгас».
(Кыбыстан дуу, биитэр сэрэнэн,
Кыбыгас, ылыгас диэн сирэйинэн –
Көмүс ньуосканы хаһыытаппытынан
Көтүтэн барыгаһын туһунан –
Кумааҕы суруллубатаҕа биллэр;
Куһаҕан сурах хойут иһиллэр).
Итинник эҥкилэ суох суруктаах,
Эбээһинэскэ тиксэр соруктаах,
Соруока: «Мин аҕай», - дэннэ,
Суобаһа ырааһын сэһэргэннэ.
 
Соруоканы суор, ааҕынынан ааттаан,
Сокуоннай дастабырыанньалаан,
Боруоппустаан,
Толооннорго, систэргэ, үрүйэлэргэ
Туох да тутулуга суох сылдьыталыырга,
Уйалары, орохтору бэрийэргэ,
Уоруйахтары, түөкүттэри тутуталыырга –
Боччумнаах соругу суктэрдэ,
Бочуоттаах дуоһунаска тиксэрдэ.
 
Айаҕын оҕото аппаҥалаан,
Атахтарын сыыһа тыраҥалаан,
Чороҥолоон, чочоҥолоон түһэн,
Чочуонайын баҕаьын дэһэн,
Хара тураахтар хайҕаатылар,
Хара ааныттан аймаҕырҕаатылар. –
Ама дуо, алата, эриэнэ –
Ала-дьикти барыта киниэнэ.
Дьүөгэбит, доҕорбут дии саныахха
Дьүһүн-бодо эриэккэс аххан.
 
Соруока: «бэрэбиэркэ оҥорон»,
Соругун-эбээһинэьин толорон,
Чабыланан, чахчаҥалаан, чардырҕаан,
Чараҥнарга, сыһыыларга сырыырҕаан,
Уһун күн уонна кырыныталаата,
Уйалары, орохтору оҥойтолоото.
Күндүгэ-мааныга сылдьыталаата.
Кини, дьэ, ону тугунан төлөөтө?
 
Аҕыйах хоноот айдаан буолла,
Аһыы-аба алааһы туолла:
«Соруока-соруоха уоруйах эбит,
Соҥуруо комус сымыыппытын сиэбит», -
Ымыылар, араас чыычаахтар
Ытыы боҕону ытаьаахтааабыттар.
 
 
Маныаха майгыннаьан, үгүстэр
Маҥнай дьүһүну көрүгэстэр.
Сорохтор наһаа сонурҕастар,
Сорохтор олус уруурҕастар.
Дьүһүн-бөдө арыт суобаска
Дьүөрэлии буолбатын умналлар.
Сорох эппиэттээх дуоһунаска
Соруоканы алҕас аныыллар.
&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;</text>
      <sha1>ogxr4913fyr7d9fbklvwvp8j65et3gi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тоҕо жирафа уһун моойдооҕуй?</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1679</id>
    <revision>
      <id>6765</id>
      <parentid>6764</parentid>
      <timestamp>2017-05-17T09:32:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Egerman</username>
        <id>701</id>
      </contributor>
      <origin>6765</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6708" sha1="okzooox2319rcm1sfgqzsxgbq5ppqb4" xml:space="preserve">{{Остуоруйа}}
Куйаас Африка биир дьикти кыыла жирафа урут кылгас моойдооҕо. Үрдүк мастар минньигэс сэбирдэхтэрин сиэри моойо уһаабыт дииллэр. Кырдьыга, оннук буолбатах.

Былыыр-былыр биир жирафа олорбут. Кини кылгас моойдоох, бэйэтэ да дьоҕус эбит. Жирафа төһө да кыра буоллар, санаата сайаҕас, майгыта үтүө буолан, атын кыыллар кинини ытыктыыллар эбит.

Жирафа биир ыра санаалаах эбит: түүҥҥү халлааҥҥа ыһылла тоҕуллубут чоҕулус сулустары чугастан көрүөн баҕарбыт. Биирдэ жирафа уу көрдөөн, дьиэтиттэн ыраах баран хаалбыт. Билбэт сирдэринэн муна-тэнэ сырыттаҕына ким эрэ ытыыр саҥата иһиллибит. Жирафа от быыһын өҥөйөн көрбүтэ - күп-күөх аһыҥа ытыы олорор эбит.

-Хайа, тоҕо ытыыгыный? – жирафа ыйыппыт.

-Аптаах торуоскабын сүтэрэн кэбистим. Бу өйөннөрөн уурбутум уонна уу иһээри, ол көлүччэҕэ барбытым. Төннүбүтүм, торуоскам миэстэтигэр суох буолан хаалбыт. Оо дьэ, хайдах буолабын? Дьиҥнээҕэ, эhэм торуоската этэ. Быстах уларсыбытым, - аһыҥа барахсан өссө күүскэ ытаабыт.

-Ытаама, аһыҥа, иккиэн торуоскаҕын көрдүөххэ, - жирафа аһыҥаҕа көмөлөһүөн баҕарбыт. – Торуоскаҕын хаһан сүтэрбиккиний?

-Эн кэлиэн эрэ иннинэ.

-Оччоҕуна уоруйах ырааппатаҕа буолуо. Мас аттыгар эйиэниттэн ураты ханнык да кыыл, үөн-көйүүр атаҕын суола суох. Ол аата, ким эрэ кынаттаах торуосканы уорбут буолуон сөп. Чэ, ол диэки баран көрүөххэ.

-Чэ, барыахха, - аһыҥа барахсан хараҕын уутун соттон кэбиспит уонна эрэллээх санаалаах жирафаны батыспыт.

Балачча өр төттөрү-таары эргийэ хаампыттар, куобахтан, кутуйахтан, улиткаттан ыйыппыттар да, ким да билбэт эбит. Санаалара түһэн, сэниэлэрэ эстэн, күлүк сири булан, сынньана олордохторуна, биир хара тураах айманан аҕай көтөн кэлбит.

-Даах, даах, дорообо! Санаан көрүҥ эрэ, дьиэбэр ыксаан аҕай көтөн истэхпинэ биир гриф ситэн кэллэ уонна “Фокус көрдөрөбүн дуо?” диэн ыйытта. Ону мин “Чэ кытаат, көрдөрө оҕус, ыксыыбын”, - диэтим. Онуоха гриф “Билигин бу аптаах торуосканан кынаппын улаатыннарыам”, - диэн киһиргээтэ. Мин итэҕэйбэтим. Торуоската, кырдьык, аптаах быһыылаах эрээри, гриф кынатын улаатыннарыаҕынааҕар, төбөтүн түүтүн барытын уматан кэбистэ. Хата мин, күлэн өлө сыстым. Даах-даах, кэһэйдин! Наар киһи аһыгар ымсыырааччы. Хата, билигин кыбыстан чугаһаабат буолар ини. Чэ, мин бардым.

Тураах уһун-киэҥ кэпсээнин биир тыынынан кута охсоот, көтөн хаалла. Жирафалаах аһыҥа аптаах торуосканы ким уорбутун биллилэр, куһаҕан грифы түргэнник буллулар. Гриф кыыһырбыт-абарбыт саҥата ыраахтан иһиллэр эбит.

Мин аптаах торуоскабын биэрэ оҕус! – диэбит аһыҥа. – Биэрбэтэххинэ эйигин кылапы оҥорон кэбиһиэм.

Мэ, ыл, абааһы сэпкин киэр гын! Көрүҥ бу, хайдах буолбуппун! – диэбит гриф, ытамньыйа-ытамньыйа.

Бэйэҥ буруйдааххын. Хаһан да уорбат буол!, - диэбит жирафа

Гриф торуосканы биэрээт, көтөн хаалбыт. Жирафалаах аһыҥа наһаа үөрбүттэр.

Жирафа, эйиэхэ барҕа махтал буоллун! Эйигинэ суох торуоскабын үйэбэр булуом суоҕа этэ. Эн үтүө санаалаах истиҥ доҕор буолаҕын. Ол иһин бу аптаах торуоскабынан эн биир баҕа санааҕын толоруом, - диэбит аһыҥа.

Кырдьык дуо?, - жирафа итэҕэйбэтэх

-Саамай кырдьык!

Мин урут-уруккуттан биир эрэ ыра санаалаахпын. Чоҕулуһа тыкпыт сулустары чугастан көрүөхпүн баҕарабын, - жирафа өрө тыыммыт.

Хараххын сап уонна хамсаама. Эн ыра санааҥ сип билигин чахчы буолуо!, - диэбит уонна аптаах торуоскатынан жирафаны үстэ таарыйбыт.

Онуоха доҕоор, жирафа моойо уһаан киирэн барбыт. Жирафа сэрэнэн-сэрэнэн хараҕын аспыта - сулустар бу күлүмнүү тураллар эбит.

Хайа, кырдьык да чугаһаабыппын!, - сөҕө махтайбыт жирафа, үөрүүтүттэн өрө тэйиэккэлээбит.

Аһыҥа, барҕа махтал! Кырдьык, дьикти түгэн!, - жирафа саҥа доҕоругар махтаммыт. Онтон ыла жирафа уһун моойдоох буолбут уонна сулустарга чугаһаан, толору дьолломмут.
[[Категория:Остуоруйа]]</text>
      <sha1>okzooox2319rcm1sfgqzsxgbq5ppqb4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сибинньэлии сигили</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1680</id>
    <revision>
      <id>6767</id>
      <parentid>6766</parentid>
      <timestamp>2017-05-17T09:39:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Egerman</username>
        <id>701</id>
      </contributor>
      <origin>6767</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1565" sha1="t8ehwydeaqldfwuq0q8iefrbadioa78" xml:space="preserve">{{poem-on|Үгэ}}
&lt;poem&gt;&lt;center&gt;
Саҥардыы төрөөбүт
Саадьаҕай тамыйахчаан
Барыҥныыр баарын хоту
Баакарыйан тиийээхтээн,
Ийэм диэтэҕэ буолуо,
Ибигирии-ибигирии,
Аһыы турар сибиинньэни
Араабылаан барда:
Кутуругун салаата,
Кулгааҕын ньэлбээтэ,
Сымсыгар нүлүйдэ,
Сытыттан илгиһинньэ.
 
Онуоха Хобороонньо
Оччо уоһулуйбакка,
Аһыырын кубулуппакка,
Аргыый саҕарыҥнаан,
Хордургуу-хордургуу,
Хоруудатыгар киирэн,
Хойуу хааһытын
Өрүһүспүттүү
Өрүтэ сапсырыйбахтаата,
Кыыһырбыттыы
Кытарчы көрө-көрө,
Көҥөммүттүү
Көхсүнэн буолбахтаата.
Онтон,
Тохтубутун тобоҕолоору,
Тоотоллон турар торбосчоону
Боруку баар диэн үөйбэккэ,
Бөҕу тиҥсирийэ сылдьан,
Өттүгүнэн утуруйэн кэбистэ –
Ньирэй эрэйдээх ньиччэҕэй сиргэ
«Ньик» гына тустэ,
Уонна хогуппуттуу
Уу баспыт оной-санай хараҕынан
Туу быыһынан
Төгүрүччү көрөн сытта.
 
Оттон чооску,
Киспэтин толорунаат,
Кэннин көрдөрдө.
&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;</text>
      <sha1>t8ehwydeaqldfwuq0q8iefrbadioa78</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сырдык мичээрдэр Саас буолуута, сай кэлиитэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1681</id>
    <revision>
      <id>6768</id>
      <timestamp>2017-05-17T10:02:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Egerman</username>
        <id>701</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Хоһоон}} &lt;center&gt;&lt;poem&gt;  1.   Дьыл барар бэлиэтэ – Дьыбара, силлиэтэ Эмиэ д…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6768</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4234" sha1="kqa73cjfxi8mdjn0evmu85ghl4b1ofi" xml:space="preserve">{{poem-on|Хоһоон}}
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;

1.
 
Дьыл барар бэлиэтэ –
Дьыбара, силлиэтэ
Эмиэ да күүһүрдэ,
Эмиэ да ириэрдэ.
 
Чугаһаан, чугаһаан,
Саас иһэр, бу аата,
Муус чопчу, муус кыаһаан – 
Киэргэлин ыйаата.
 
Тибиини быыһынан
Туллуктар кэллилэр,
Кыбыынан, далынан
Кыыдамныы коттулэр.
 
2.
 
Тоҕус күн хачааллаан,
Тонорбут бу халлаан
Дьэ тыынын таһаарда,
Дьэҥкэрдэ, ылаарда.
 
Хайыһар тэбиэххэ,
Хаҥкынан сүүрүөххэ
Хатаҥа сарсыарда
Алыс да аатырда!
 
Салгыҥҥа сылдьаммыт
Тэтэрдэ сирэйбит,
Мээчиги хапсаммыт
Хатырда илиибит. 
 
3.
 
Сарсыарда эрдэттэн
Сааскылыы күн тыкта.
Хараарбыт сирдэртэн
Ньургуүун от быкта.
 
Эргиллэн кэллилэр
Элиэлэр, тураахтар.
Сыырдарга түстүлэр 
Өрүөстээх чыычаахтар.
 
 
Сылгылар мэччийэ
Сыһыыга киирдилэр,
Кулуннар, көччүйэн
Өрүтэ тэптилэр.
 
Борооннор мэниктээн
Харсыһа ооньууллар.
Оҕолор күннүктээн
Чалбаҕы оймууллар.
 
4.
 
Хатааһын өһүллэн
Ириэһин дьэ кэллэ.
Сылыйан, Хаар суоллан
Сылбыйа диэн буолла.
 
Хороонтон, хаспахтан,
Хомурах анныттан
Харылыы-курулуу
Халыйда хара уу.
 
Килэһэ тустулэр 
Кэдээллэр, уолбалар.
Үрэхтэр сүүртүлэр – 
Толооннор туоллулар.
 
Үөһээнэн аастылар
Уор кустар, уор хаастар.
Утуйбат буоллулар
Омуннаах сааһыттар.
 
5.
 
Түүнэри ньуурайан
Сылыйда, сырдаата.
Кыс тына уурайан
Сай кэллэ бу аата.
 
Эмискэ ньүксүлгэн
Этиҥнэр эттилэр.
Омуннаах эҥсилгэн
Ардахтар түстүлэр.
Дьэргэлгэн дьиримнээн 
Күнүһүн куйаарда.
«Дьири-дьир» дьирилээн
Күөрэгэй туйаарда.
 
6.
 
Сиигирэн, дуоһуйан,
Сир кырса оҥсүйдэ.
Күөх-уйгу, оҥ-быйаҥ
Дьиҥ-чахчы эргийдэ.
 
Сибэкки таҕыста,
Сэбирдэх киэркэйдэ,
Мутукча тубуста,
Муҥутуу чэлгийдэ.
 
Ойуурум иһиттэн
Кэҕэбит чоргуйда,
Бөһүөлэк диэкиттэн
Музыка дуорайда.
 
Түүннэри сир тиэрэр
Тыраахтар ньиргиэрэ
Чараҥы уйгуурта,
Тыа баьын дарбытта.
 
7.
 
Аатырар күөллэрбэр
Андылар усталлар,
Сайылык сирдэрбэр
Фермалар тахсаллар.
 
Алааһым иьигэр
Лыах көтөн тырымныыр.
Дыргыйар мүөтөгэр
Ыҥырыа лыҥкыныыр.
 
Оҕолоох чыычаахтар
Аһылык таһаллар.
Уйалаах  тураахтар
Үөттэргэ саһаллар.
 
Түптэҕэ мусталлар
Ыанньыйбыт ынахтар,
Титииккэ хаамсаллар
Халааттаах дьахталлар.
 
8.
 
Үгүстүк эрийсэн
Үөрэхпит дьэ бүтэн,
Кэллэ дии өр көҥүл – 
Сайыҥҥы өрөбул.
 
Көр оонньуу аргыстаах,
Көх үлэ дьарыктаах
Сүрэҕи коччутэр,
Сүһүөҕү чэччитэр
 
Бу күөхтээх сайыҥҥа,
Бу мүөттээх салгыҥҥа
Ырыабыт чугдаарда,
Көстөрбүт сандаарда.
 
Оо, өссө үөрүөҕү,
Күөрэгэй, дьэ ыллаа,
Бу күнү, бу күөҕү
Уруйдаа-айхаллаа!  &lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;</text>
      <sha1>kqa73cjfxi8mdjn0evmu85ghl4b1ofi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хаҥкыһыт ырыата</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1682</id>
    <revision>
      <id>6769</id>
      <timestamp>2017-05-18T08:43:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Egerman</username>
        <id>701</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Ырыа}} &lt;center&gt;&lt;poem&gt; Каток халтархай, муус иэнэ Хайдах курдук көнөнуй, Х…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6769</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1356" sha1="1skqwl8pnu3tcxcfiy32ojd24070vpy" xml:space="preserve">{{poem-on|Ырыа}}
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;
Каток халтархай, муус иэнэ
Хайдах курдук көнөнуй,
Хатан тимир хаҥкым миэнэ
Хайдахтаах бэрт «көлөнүй»?!
 
Халыан «атым» туора ойон,
Хаста тыаһыыр кэтэҕим?
Ээй, чэ, чынайан-хонойон
Тэйэн-тэбэн истэҕим.
 
Сурулаан иһиий, хаҥкычаан,
«Сур-сур» суруйа охсон.
Айаас «соноҕос» хаҥылчаан,
Айана алыс дохсун.
 
Элэкэчийэн тургэнэ
Эриэккэһин эбитин!
Элээрдэ тэбэн, түһүнэн
Эккирэтиһэн истим.
 
Уҥуор-маҥаар курбачыйан,
Оҕолор тургэннэрин,
Куҥҥэ хаҥкы кылбачыйан,
Көрүөххэ  үчүгэйин. 
 
Хайыьарым барахсан.
 
Ханнык да халыҥ хаарга
Хаайтарбакка хаамарга,
Ханалдьыйар дьылысхан
Хайыьарым барахсан
Хайдахтаах курдук бэрдий?!
 
Хайа да ыраах сиргэ
Хараабакка сиэлэргэ,
Халыһыйар уйусхан
Хайыһарым барахсан
Хайдахтаах курдук бэрдий?!
&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;</text>
      <sha1>1skqwl8pnu3tcxcfiy32ojd24070vpy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чугаһынан тойооску</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1683</id>
    <revision>
      <id>6770</id>
      <timestamp>2017-05-18T08:48:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Egerman</username>
        <id>701</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Былыргы чабырҕах}} &lt;poem&gt;  Дьиибэ дии: Дьэ били Маа бэйэлээх Мааны ко…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6770</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="838" sha1="tq43my20tf8r5spkpg8ct73df20jqtn" xml:space="preserve">{{poem-on|Былыргы чабырҕах}}
&lt;poem&gt;

Дьиибэ дии:
Дьэ били
Маа бэйэлээх
Мааны корүҥнээх,
Көстүүлээх көкөттөй –
Көстүүнэп Лөгөнтөй
Үрдэ эрэ үүт-тураан,
Анна аан-ньамаан үһү.
 
 
Бэргэһэ эрэ саарба,
Бэйэтэ саарбах,
Кэпсээнэ эрэ дэлэгэй,
Киһитинэн эрэ кэрэгэй,
Үтүөмсүйэрэ эрэ олус,
Үлэһитинэн холус,
Таһа эрэ солко,
Иһэ – хоххо,
Дьиэҕэ-уокка,
Дьиҥ олоххо
Бахтайбыт майгылаах,
Балыыҥка аҥардаах
Бэтэтрээнэн бэтэрээски,
Чугаһынан тойооску үһү.
&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
[[Категория:Чабырҕах]]</text>
      <sha1>tq43my20tf8r5spkpg8ct73df20jqtn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тэйэр хайа (үгэ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1684</id>
    <revision>
      <id>6771</id>
      <timestamp>2017-05-18T10:02:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Egerman</username>
        <id>701</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Үгэ}} &lt;center&gt;&lt;poem&gt;Соҕуруу диэкиттэн хас да көстөн Соҕото5ун үллэн, үрд…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6771</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="954" sha1="888haeywus0h4t3uxjgv644v982f0zc" xml:space="preserve">{{poem-on|Үгэ}}
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Соҕуруу диэкиттэн хас да көстөн
Соҕото5ун үллэн, үрдээн көстөр
Кэтэстэххэ кэлбэт Тэйэр хайа
Киэбирэр эбит дархаһыйа:
«Бэл тахсар күн миэхэ мичилийэн,
Үрдүк сүүспүттэн урут убуруур,
Күннуүктээн миигин эрэ эргийэн,
Уһун уорҕабын ордук угуттуур.
Ол да иһин мин эрэ чугаспар
От-мас, сир-дойду чэлгийэ тупсар.
Оттон манна мин суоҕум буоллар,
Күн атын сирдэри сырайыах этэ – 
Амма Эбэ күөх быйаһа суоллар
Амырыын дьыбара туһуох этэ»…
 
 
«Сир киинин курдук сананааччылар
Син олоххо баар буолааччылар». &lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;</text>
      <sha1>888haeywus0h4t3uxjgv644v982f0zc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улуу Кудаҥса</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1685</id>
    <revision>
      <id>7103</id>
      <parentid>6772</parentid>
      <timestamp>2019-04-21T04:06:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.245.130.219</ip>
      </contributor>
      <origin>7103</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="174388" sha1="o8vs5ahgy2xt3ki6r6a3ctzdjzko0vq" xml:space="preserve">{{poem-on|Улуу Кудаҥса}}


МАҤНАЙГЫ ТӨГҮЛЭ

Устаты муруннаах, утары сирэйдээх, уу-дугуй сүһүөхтээх урааҥхай сахаҕа хаһааҥҥыттан ыла кыһыл субай хааныгар, үрүҥ бөллөмөх мэйиитигэр аас-тот икки, кулут-тойот икки уоттаах улуу мөккүөрдэрин омуллубат төлөнө илбис буолан иҥмитэй диэн ыйыталаһар этигиэт?!!
Билбэтэх биллин, истибэтэх иһиттин диэн, өлбүт өбүгэлэрбит, ааспыт аймахтарбыт кэпсээбит кэпсээннэрин, бэт элбэх кыһыны кырыатын уулларан кырдьыбыт, бэт элбэх сайыны самыырын куурдан саастара элбээбит, араҕастыйбыт баттахтаах аарыма кырдьаҕастар «Улуу Кудаҥса дуо?» диэн уос номоҕо оҥостубуттарын суруйан эрэбин.
Бу, баттаатахха маталдьыйбат баараҕай таһаалаах, бу, үктээтэххэ өҕүлдьүйбэт үрдүк мындаалаах аан-ийэ дойдубутугар төһө-хачча дьикти бэ	йэлээх санаалаахтар, өрөгөй күүрээн өйдөөхтөр, өргөс кылаан тыллаахтар төрүөн-үөскээн ааспыттара буолуоҕай?!!
Бу, кэбиэлээтэххэ кэйбэлдьийбэт кэтит Сибиир ийэ хотун улуу куйаар улаҕаларыгар, кылаан кыйаар кытылларыгар төһо-хачча улуу модун санаалаахтар, уот чаҕаан тыллаахтар төрүөн-үөскээн өлбүттэрэ буолуоҕай?!! Сэрэйдэххэ даҕаны, син бааллара эбитэ буолуо. Оннук улуу модун санаалаах, дохсун өйдөөх, баламат майгылаах киһи былыргы олох мындаатыгар, ааспыт олох арҕаһыгар төрүөн-үөскээн ааспыт эбит Улуу Кудаҥса обургу. Ол да иһин сэтэ-сэмэтэ туолан, кырыыска этиллэн, кырамаҥҥа туран, кутун-сүрүн ойуун көтөхпөккө, этин-хаанын сир ийэ хотун ылбакка, сибиэҥҥэ холбоһон, илбискэ кыттыһан, уот сиэмэ буолан, кулут-тойот икки омуллубат мөккүөрүн итии хааннарыгар ииппит, үрүҥ бөллөмөх мэйиилэригэр үөскээбит эбит. Ону өйдүөх тустааххыт!
Былыргы дьылларга, урукку күннэргэ үөскээн ааспыт өбүгэлэрбит, тус-туспа ийэ ууһунан оттоох үрэхтэринэн олохсуйаннар, үүтүнэн-кымыһынан утахтарын ханнараннар, суон саалынан мохсуо кэбиһэннэр, халыҥ хаһанан хаччы охсунаннар, ийэ сирдэрин сүүмэх тураҥнаан, сүөгэй сүдүрүҥнээн, иэдьигэй бадарааннаан, алааска баппат аннах сүөһүнү, сыыһыга баппат сылгы сүөһүнү диэри-дэлэгэй иитэн-тэнитэн олорбуттара эбитэ үһү.
Бу ийэ ууһун оҕолоро, биир ийэттэн-аҕаттан үөскээбит-төрүөбүт курдук көрүнэннэр, биир хаан-уруу курдук ааҕынаннар, субан туруйа курдук толу бэдик уолаттара атын ийэ ууһуттан тэллэххэ сытар тэҥнээхтэрин, хоойго сытар холоонноохторун ойох ылан кэлэллэр эбит.
Бу ийэ ууһун кыталык курдук кынтас маҕан кыргыттарын атын ийэ ууһун дохсун уолаттара кэлэннэр ойох ылан бараллар эбит.
Оччотооҕу кэнэн үйэҕэ баай баттала баар эбээт диэн, баһылык аннынан сылдьар кыра-хара норуот хамначчыкка ааҕынан хана оонньообот эбит, кулукка көрүнэн куруйа санаабат эбит. Онон, тойоннорун аҕа баһылыкпыт диэн, бу ийэ ууһун аҕатынан-ийэтинэн көрөллөр эбит.
Олохторо-дьаһахтара ол курдук буолан салаллан иһэллэрин быһыытынан, эр дьон сорох өттө кыһыннары-сайыннары наар сылгы сүөһүнү көрөр эбит, сорох өттө наар анах сүөһүнү көрөр эбит, сорох өттө бултуур эбит, сорох өттө масчыт, сорох өттө оччут буолар эбит. Дьахтар өттө, эмиэ ити курдук, сорох өттө дьиэни көрөр, сорох өттө ииһи иистэнэр, сорох өттө сылгы аһын астыыр, сорох өттө анах аһын астыыр эбит. Онон, ийэттэн кыыска, аҕаттан уолга саас-үйэ тухары идэлэммит идэлэрэ баран иһэр эбит.
Аччыгый үлэттэн ардырҕаһан аймааһын тахсыбат эбит, Бэт эйэлээхтик, Бэт иллээхтик үөрэ-көтө, үҥкүүлүү былаастаан үлэлэрин үлэлээн иһэр эбиттэр.
«Эн оннуккун, эн манныккын» диэн, оччо-оччо ойохтооххун, оччо-оччо эрдээххин, бачча-бачча көссүүлээххин диэн хокуоска бэрсиһэн, сирэйгэ-харахха силлэһэн, охсуһан бары диэн оннуттан суох эбит.
Былыргы хотуттар, аныгы хотуттар курдук, солкоҕо сууланан, хампаҕа хааланан, үҥкүүлүү-үҥкүүлүү куба куорсунунан сапсынан сүүстэрин көлөһүнүн куурдуммат эбиттэр, саарбаҕа саһаннар, киискэ кистэнэннэр, буобуралаах бууктаах сону сайбаччы кэтэннэр, оҥооччуттан-бырдахтан кулун кутуруга дэйбииринэн быһыта сапсынар эбиттэр.
Былыргы эр дьон барахсаттар, аныгы силээхтэ оҕолор курдук, сатыыҥҥа саһаннар, суккунаҕа суулананнар, таһаарбытынан анах быарын курдук кильбэльдьигэс хара саппыкынан дэгэльдьиспэт эбиттэр, бөрө тириитигэр бөрөнөн, түүнүктээх түнэни дүкдэччи кэтэннэр, тыйыс сарыыны дыгдачччы таҥнаннар, тыс этэрбэстэнэн, саары чаккыланан, бөҕө өттө тустан, быһый өттө сыссан, хайах хостоһон, масс тардыһан ооньньуур-көрүлүүр эбиттэр.
Оҕо-чаҕар өттө дьиэрэҥкэй тэбэн, кулун куллуруһан, харах симсэн, аньньа-бөрдө буолан, атах тэпсэн, чохчоохойдуу ооньньуур эбиттэр.
Кыра кыргыттар сылга сыаҕайынан, оҕус бэрбээкэйинэн, масс анаҕынан ооньньуур эбиттэр, кыра уолаттар, борбуйдарын көтөҕөөт, араҕас талаҕы ат гынан аал уоттарын Тула сүүрэн, алаһа дьиэлэрин атын үлүгэрдик аймыыр эбиттэр. Кыыс оҕо кыптыйынан кыырар эбит, уол оҕо чаачар саанан тииһэр эбит. Биэрэс тэбэн, халбас хара миинэн, хабылык хапсан, си буолуохтааҕар сибиэни кэпсэтэн, тарбах булсан, таабырын таайсан, олоҥхону батыһан, оҕо саастарын көрүлээн-нарылаан аһарар эбиттэр.


***

Арҕаһыттан тэһииннээх айыы аймаҕынан ааҕынааччы, көхсүттэн тэһииннээх күн ууһунан көрүнээччи ичээн эттээх, иннинэн сирэйдээх, иэгэйэр икки атахтаах, буор куттаах бороҥ саха оччотооҕу урукку дьылларга сир-халлаан, көстөр-көстүбэт бүтүн аан дойду алта хонукка айыллыбыта буолуо диэн адьас санаабат эбит. Айыыны оҥорон аакка түһүөм диэн, үчүгэйи оҥорон ыырайга көтүөм диэн битигэр биттэммэт, түүлүгэр түһэбээт эбит. Буруй-сэмэ улааттаҕына, айыы-хара элбээтэҕинэ бэйэбиттэн, ону ааһан бэдэрбиттэн иэстиэхтэрэ, оттон оҕо-уруу суох буоллаҕына, бэйэбиттэн толору иэстээбэтэхтэринэ,эппин-хааммын сир ийэм туппакка, куппун-сүрбүн дьабыҥҥа ойуун көтөхпөккө, сибиэн буолан бар дьоммун хара дьайдыам буоллаҕа диэн балыктааҕар кэлэҕэйдик, сымыыттааҕар бүтэйдик сылдьар буолар эбит.
Үөһээ үс хаттыгастаах үрүмэ долгун халлааҥҥа – үс Саха төрдүн үөскэппит үкээр куйаас тыыннаах, үрүмэтийбэт үүт көлүйэ үктэллээх, үүс-киис тириитэ өллүргэлээх, үрдүк нуоҕай бэргэһэлээх Үрүҥ аар тойон оҕоньньор баар буолуоҕа диэн Саха эрэ барыта саныыр эбит.
Тоҕус добун маҥан халлааҥҥа, үлүскэннээх үрүт мындаатыгар, соҕуруу соххор холлорук тыыннаах суоду маҕан халлаан суксуллар бэлэһигэр, суураллар куттаҕар дойдуланан үөскээбит, туттаран туран балыырдаах, бэргэһэ быатын саҕа мэнэгэйдээх, сутуруо быатын саҕа соллоҥноох, улуутуйар Улуу Суорун оҕоньньор бара буолуо диэн олоҥхо хоһоонун, ойуун тойугун бэркэ итэҕэйэр эбиттэр.
Илбистээх халлаантан, илиэһэй биистэриттэн сутуруо быатын саҕа соллоҥноро сатыылаатаҕына, бэргэһэ быатын саҕа мэнэгэйдэрэ иэнигийдэҕинэ, икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх оройун чуоччаҕыттан оҥолдьуйар киинигэр диэри дьаҥҥа-дьаһахха ылларан, ыарыыга-сүтүүгэ охтон ойуунунан, удаҕанынан бохсуруттарар буолбут эбит.
Алдьархайдаах аллараа дойдуга, кэлтэгэй ыйдаах-күннээх, кэрис-бараан халлааннаах, барбатах балык миинин курдук бадыа-бөдүө урсуннаах үс күлэр ньүкэн түгээр, түптүр үтүгэн төрдүгэр тойонунан анаммыт Буор Маҥалай, Луоҕайар Луо хаан, арбаҕастаах Арсан Дуолай оҕонньор бара буолуо диэн, эмиэ бэккэ итэҕэйэллэр эбит.
Бу кэйбэлдьийбэт кэтит үтүгэн түгэҕиттэн, ап-салбаныкы айаҕыттан, өлүү чөркөчүөк төрдүттэн дириҥ дойду дьирбиттэрэ, түгэх дойду түөкүттэрэ өһөгөйдөөх өлүүлэрин өрө көбүттэхтэринэ, устаты муруннаах, утары сирэйдээх урааҥхай Саха барахсан оҥолдьуйар кииниттэн уллуҥаҕын төрдүгэр диэри ыарыы-дьарҕа буолан ойуунунан-удаҕанынан дьалбыттарар буолбут эбит.
Бу маннык күҥҥэ-дьылга сахаттан эрэ олус аатырбыт, киһиттэн эрэ ордук сураҕарбыт, урааҥхай улуута, Саха Саара, киһи кинээһэ, балысхан баайдаах, бардам быһыылаах, модун санаалаах, дохсун өйдөөх Улуу Кудаҥса диэн орто туру дойдуга олорбута эбитэ үһү.


***

Хайа бэйэлээх сир киинэ сиргэ, дойду долгуруута дойдуга, хайа ааттаах алаас алтан ньээкэтигэр, сырдык ыгай киинигэр, араҕас далбарыгар бу Улуу Кудаҥса олохсуйан олорбутай диэн ыйытар буоллахытына – ырыаһыт чыычаах ымыыламмыт, күөрэгэй чыычаах көрдөммүт, тардыы көмүс курдук нарын араҕас талахтаах, таалар налыы хонуулаах, тыаллаахкүҥҥэ көмүс мөһүүрэ курдук ыдьымыр-дьыдьымыр долгуннаммыт Таатта эбэ хотун арҕаа диэки өттүгэр аҕыс үөстээх күөх араҕас, кыһыл дьэргэн кустук таҥнары сатыылаан түһэн өрүнэ ооньньообут Майы Баалы диэн ааттаах күөл үрдүгэр, араҕас чыычаах уйата от күөх далбардаах, күн уотун күҥкүүрэ буолбут араҕас дьогдьоот кырдалыгар Улуу Кудаҥса обургу олохсуйан олорбута эбитэ үһү.
Улуу Кудаҥса ийэтин ууһа хайа да ийэ ууһуттан алыс наьаа аатырбыт, тосту туора сураҕырбыт эбит. Сыһыыга баппат сыспай сиэллээхтэрэ, сылгы сүөһүлэрэ тоҕус үрэх баһынан тоҕо ааллаан баппакка үөскээбит эбиттэр, алааска баппат аһаҕас ыыраахтаахтара, ынах сүөһүлэрэ аҕыс үрэх баһынан ааллаһан үөскээн, Улуу Кудаҥса оҕоньньор үргүүк үрүҥ сүүрүгүн үксүн-дьүүлүн өйдүөн билбэтэҕэ үһү, хаҥыл хара сүүрүгүн хаһын-хаччатын бачча буолуо диэн барыйан көрбөтөҕө үһү.
Ол курдук баараҕай баайдаах, халыҥ үптээх, үгүс сүөһүлээх эбитэ үһү.
Хайа да ийэ ууһугар чөҥөрө чүөмпэ саҕа дириҥ далай түһүлгэни, улуу тунах ыһыаҕы оҥордохторуна соҕотох Кудаҥса дьоно кыайан-хотон тахсар буоланнар, албан ааттара аллах ат ахчайа тардыаҕынан аҕыс аартыкка атыыр сылгы курдук дырылыччы кистээбит эбит. Суон сурахтара алталаах атыыр оҕус кыайан дьүккүйбэтинэн тоҕус толомон маҕан суолга айаатаан лаҥкынаабыт эбит. Этэн баран эҕирийиэх иннинэ кэлбит-тахсыбыт элэс быһыйдар, дьэрэгс сүүрүктэр, ууналас илиилэр, дэгэс атахтар, биэкэйэр бииллээхтэр, дарайар сарыннаахтар, хайыта харбаспыт харылаахтар, тоһута тутуспут чоруун тарбахтаахтар, бөдөҥ туруулаахтар, урааҥхай Саха уһук туйгуннаахтара бу Улуу Кудаҥса эрэ ийэтин ууһугар олохсуйан төрүүллэр-үөскүүллэр эбит.
Онон, ыраах-чугас ыаллара, баай да ийэ уустара бука барылара бүк дьулайан, сөрү сөҕөн, бэри бэккиһээн Улуу Кудаҥса обургу уһун суолун оймообокко, кэтит суолун кэспэккэ, харыс намтаан, сүөм синньээн, кини киһи үөһээ көрдөҕүнэ – аллараа көрөн, тугу эппитин барытын толоро сылдьыбыттар эбит.
Кими даҕаны утары көрдөрбөккө үөрэнэннэр, наар кыайа-хото сыльдьар буоланнар, Кудаҥса дьоно: «биһиэхэ тэҥнээх бу орто туру дойдуга Ким-ханнык төрөөн-үөскээн ааһыа буолуой!» - диэн, эрдиин-дьахтардыын, эдэрдиин-кырдьаҕастыын олус улаханнык санаммыттар, алыс киэбирбиттэр. Бэл, оҕо-чаҕар дьоно ол курдук улаханнык сананар буолбуттарын кэннэ, эгэ аҕа баһылыктара, Улуу Кудаҥса обургу, төһө-хачча модун санаалаах, күүстээх өйдөөх буолуоҕай!
«Бу, араҕас далбардаах, аҕыс иилээх-саҕалаах, атааннаах-мөҥүөннээх аан ийэ дойдуга, урааҥхай сахаҕа аҕа баһылык буоларга Одун-Хаантан оҥоһуллубут, Дьылҕа-Тойонтон ыйыллыбыт, Чыҥыс-Хаантан анаммыт бу мин Улуу Кудаҥса эбит буоллаҕым», - диэн алыс санаммыт, күүстээхтик көрүммүт эбит.
Кини бэйэкэлээх кимтэн толлон-дьулайан, кимтэн кирис саҕа намтаан, кыбыста санаан, биитэр бу айыы-кэйии, буруй-сэмэ буолуо диэн кэннинэн кэхтиэй, иннинэн чугуйуой?! Эппитин толоро, санаабытын ситэ сылдьыбыт эбит.


***

Өр дуу, өтөр дуу буолан баран, бу курдук алыс аатыран, ордук сураҕыран олордоҕуна, аан альдьаххай буолбут эбит.
Итии салгыны имэҥнээх тыынынан кырыаччы оҥорон, кырымах хаарынан кыыгыначчы бөтүөхтүүр кыһын ийэ хотун кэлбит. Чолбон уота улааппыт, чуҥкунас тымныы буолбут, онтон арҕаа диэкиттэн аргыардаах аан балаһа дьыбар таҥнары дьабыйан кэлбит, ол кэнниттэн соҕуруу диэкиттэн сут бөрө курдук дохсун тыал өрө улуйан тахсыбыт.
Чоруун масс тоһута тоҥмут, чараҥ масс хайыта тоҥмут, ньиччэҕэй масс дэлбэритэ тоҥмут. Харахтаах көрбөтөх, кулгаахтаах истибэтэх улуу тымныыта буолбут. Көлүйэ күөл муустара дэриэспэ таас курдук дэлбэритэ тоҥоннор, улара оргуйбут уу өрүтэ тэбэрин курдук бүлүгүрүү-бүллүгүрүү өрүтэ ыһыахтаммыттарын иҥсэлээх имэҥ тымныы обургу сабыта үрэн кэбиспитэ – күөл уута бүллүгүрээбитэ бүллүгүрээбитинэн төйүтэ тонон, чугураччы тохтон, арҕас-арҕас курдук өргөстөөх муус хальдьаайылар өрө өрөһөлөнөн тахсыбыттар.
Сыһыыга сыльдьар сылгы сырбайбытынан тоҥмут, тэлгэһэҕэ турар сүөһү хоройбутунан тоҥмут, кунан оҕус кутурга тоһута ыстаммыт, бургунас ынах муоһа булгурута барбыт.
Иннинэн сирэйдээх, иэҕэйэр икки атахтаах дьиэттэн тахсыбат буолбут. Аан алдьархай адаҕыйбыт, дохсун өлүү дьүһүйбүт, урааҥхай Саха биир кыһыннаах буолбут. Иэһии-туоһуу улаатан испит, киэҥ көҕүс кыараабыт, уһун сана татыарыйбыт. Дөрүн-дөрүн буола-буола, ыалдьан ыксаабыт киһи ыар-ыарахан соҕустук ынчыктыырын курдук, ийэ буор сирдэрэ дэлбиритэ тоҥон, үрдүк хонуулар «лүҥ» гына, намыһах алаастар «нтир» гына хайыта бараллар эбит, уонна чуор мутуктар туоһута тоҥмуттара кулгаах төйүөҕүнэн хабырыта ыстаналлар эбит. Онон, дьон үксэ этэ тардан, оҥуоҕа хамсаан дьигиҥнэс, ходьоҥнос буолбут, бэт кыра да тыастан дьиксинэ, титирии, соһуйан өрө татакалыыр буолбут эбит.
«Һуу» Бу тугуй? Һуо, татат! Үс Саха бииһин ууһа бу биир эрэ кыһыннаах дьон буоллубут ээ?!! Аан ийэ дойдубут толомонноох ньуура, үрдүк мындаата быстар кэппитин кэбилэнэн, өлөр биппитин биттэнэн бу айылаах хайыта баран дьүһүнэ кубулуйан эрдэҕэ дии! Дьэ, туох үтүө сүбэлээххитий? Өлөр күн буолла -өрүһүйэ охсуҥ! Сүөһү-сылгы баранара буолла, - аныгы кэлэр сирэмҥэ чиччилээбит да иһин, үрүҥ сөгөлөнү көрбөккө эрэ өлөр дьон буоллубут», - диэн аймана-аймана иэһии-туоһуу күн-түүн аайы элбээн истэ.
Ону истэ-истэ, Улуу Кудаҥса обургу түүнүн кыайан утуйбат, күнүһүн кыайан олорбут буолла. Кини киһи төһө да күүстээх-уохтаахбуоллар, төһө да модун санаалаах, баламат өйдөөх буоллар, бу ахса-аана биллибэт альдьархайтан, бу үксэ-дьүүлэ көстүбэт үлүгэртэн бар дьонун, барҕам баайын Хайтах өрүһүйэрин, ханан абырыырын билбэккэ бэккэ хараастан, бэккэ тымыттан – үүт-үччү сүүлүн саҕанааҕы атыыр оҕуһу баҕана төрдүгэр умса баайан буугунатан кээспит курдук хааннаах өһөҕүнэн түҥнэри көрөн баран, үллэччи кыыһыран, буугунуу олорбут эбит.
Ол олорон эрэ, иҥиэттэ-иҥиэттэ, сүр үлүгэрдик дьэбин дьиэһийэ-дьиэһийэ, аарыма кырдьаҕастарыттан ыйытар эбит бу курдук диэн: «Кырдьаҕастаар! Оҕоньньоттоор! Бу туохтан бу айылаах тымныы буолла?»
Улуу Кудаҥса саҥатын истээт, кыра-хара норуот арыый да сэргэхсийэргэ дылы буолла: «Өлбөт сүбэбитин буллаҕына, арай кини эрэ булуоҕа», - диэн.
Аарыма кырдьаҕастара бука барылара этэллэр эбит: «Аҕа баһылыкпыат, улуу тойоммуот! Бу чолбон олус улааппытыттан, бу айылаах тымныы буолла… быйылгы кыһыҥҥа харах көрүүтүгэр, кулгаах истиитигэр бүтүн көстөр аан дойду биллэр киэбиттэн, арай, бу чолбон эрэ киэбэ уларыйда», - диэн.
Улуу Кудаҥса манны истээт, дьэ эбии дьэбин дьиэһийдэ, дьэ эбии дьөлө иҥиэтиннэ, алтан тайаҕар сүүһүнэн таҥнары өйөнөн баран туох да саҥата-иҥэтэ суох умса көрөн олордо. Ону көрөн баран, кыра-хара норуот ордук айманна, киэҥ көҕүстэрэ силээхтэ киһи үтүлүгүнээҕэр кыараата, уһун санаалара кыра-кыра кыы оҕо аһынааҕар кылгаата.
Үөлээннэһэн үөскээбит үтүө доҕотторо иннигэр кэлэн иэһэр-туоһар буоллулар: «Тоҕус үрэх тухары тоҕо ааллаан үөскээбит бүтэй туйахтаахпыт, сыспай сиэллээхпит быстара буолла, аҕыс үрэх тухары халҕаһа мууһун курдук хайа ааллаан үөскээбит аһаҕас ыыраахтаахпыт, ураа муостаахпыт эстэрэ кэллэ… Дьэ, аҕа баһылыкпыт, улуу тойоммут! Өлбөт сүбэбитин булан абыраа!! Эйигин орто туру дойдуга урааҥхай саханы өлөртөн өрүһүттэрэ, альдьархайтан араҥаччылата Одун-Хаан оҥорбута, Чыҥыс-Хаан ыйбыта, Дьылҕа-Тойон айбыта буолуоҕа! Эн абыраабатаххына, ким биһигини абырыай!» - диэн Тула өттүттэн этин-хаанын эймэнитэн, өйүн-санаатын төйүтэн бардылар. Улуу Кудаҥса дьиппинийэ сытаата, өйүн-төйүн күүрдэ сытаата. Уонна сассыарда тыҥ хатыыта саҥа аллайбытынан ойон туран, алтан тайаҕынан сири үстэ-түөртэ дьөлүтэ оҕустаҕа: «Аарт-татай, оҕолоор! Маныкайы даҕаны таба таайбакка, бар дьоммун иэппит-туоппут абабын көрбөттөөр! Маныкайы даҕаны сана булбакка, улуу баайбын тэбэппит аанайбын билбэттээр! Өлүү альдьархай тахсарыгар өй сүтэр, харах сабыллар, кулгаах бүөлэнэр диэн бу манны этэр эбиттэр ээ!» - диэн, сиргэ силлии-силлии, өрө хабырына түстэ. Онуоха бар дьоно ойон тура-тура6 – «Урууй-урууй!!! Ол иһин Хайтах, эн, абыраабат буолуоххунуй?!! Ол иһин, Хайтах эн, өлбөт сүбэбитин булбат буолуоххунуй?!!» - диэн сиргэ тиийэ сүгүрүс гыннылар.
Улуу Кудаҥса обургу үөрэн, аһын саҕатыттан бычыр-бычыр көлөһүнэ тахсан, бар дьонугар хоруйдуу турдаҕа: «Эһиги эппэтэххит, ийиэхсит эттэҕэ буоллун!» - диэн баран, Сорук Боллур уолун ыҥыттаран ылла. Онуоха атах тыаһа табыр гынна, киһи күлүгэ сүөдэс гынна. Сорук Боллур уола хайыы-үйэҕэ кэлэн сүгүрүйэн сиргэ тиийэ хаптайан эрэр эбит.
- «Дьэ, нохоо! Дьэргэс атах, элэс сүүрүк эн буоллаҕыҥ дии, - онон бэт түргэнник хана даа баар буоллаҕына Чачыгыр Таас ойууну булан аҕала тат! Тоҥорон өлөрөөйөҥүй, эһэ тэллэхтэ, бөрө суорҕанна ильдьэ бараҥҥын суулаан аҕал», - диэн этэн баран эҕирийиэн иннинэ – атах тыаһа табыр гынна, киһи күлүгэ элэс гынна. Онтон «иһиттиэҥ?» диэн көрөн баран чыпчылыйыан иннинэ – уол онно кураанах. Аан тыаһа «лип» түспутүн кулгаахтара эрэ истэн хааллаҕа.


***

Эрдэһит тыа ыала киэһэ күөстэрин өрүнэллэрин саҕана – дьиэ таһыгар, чигди хаарыгар ала бэлиэ атах тыаһа биирдэ-иккитэ чабыгыр гына түһээт, Сорук Боллур уол саҥата: «Ааҥҥытын аһа тардыҥ! Олбоххутун ууруҥ –ойууҥҥутун аҕаллым», - диэн өрө убайа түстэҕэ. Сорох дьон ойон туран аан аһан биэрдилэр, сорох дьон ойон тахсан ойууну икки өттүттэн өйүөн киллэрдилэр, сорох дьон арҕахтаах эһэ тириитин аҕалан олбох уран биэрдилэр.
Улуу ойуун дьүһүнэ-бодото төһө-хачча сүрдээх-кэптээх, ынырыктаах эбитий диэн көрө түспүттэрэ – үөһэ дойдуга үөгүлээбит, аллараа дойдуга аныйбыт, албан ааттаммыт, уһун сурахтаммыт аартаах Чачыгыр Таас ойууннара бара – баттаҕа маҥхайарын ааһан араҕастыйан саалыр буолбут эбит, бэйэтэ буоллаҕына бөкчөччү кырдьыбыт, кубарыччы хаппыт, тайахха тэптэрбит, уоттара умуллубут, иччилэрэ сүппүт икки хараҕын собо миинин курдук мэнээгинэн туртаччы көрөн кээспит аарыма оҕонньор эбит. Аҕыйах тылы кэпсэтэн айах туттаран баран, Улуу Кудаҥса обургу хаҥырҕастаах алтан тайаҕар тайанан иҥиэттэ-иҥиэттэ, дьэбин ойуунун тобулу көрө-көрө аргыый аҕай кэпсии-кэпсии, саҥа аалайа олорбут эбит.
- Дьэ, кырдьаҕаас. Эйигин, эһэлээтэр эһэбэр холуйаммын, аҕалаатар аҕабар ааҕаммын, үүннээх-тэһииннээх үтүө тылбын иһитиннэрэн эрэбин! Ааттаһар да ахсааннаах, көрдөһөр да күттүөннээх диэн өс хоһооно, уос номоҕо баар буолар этэ. Эн – бу Чачыгыр Таас ойуун диэн орто туру дойдуга үөскүү илик ойуун буоллаҕыҥ, онон икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх илэ бэйэтинэн, сыгыньньах илиитинэн кыайбатаҕын эн кыайыах тустааххын. Үөһээ үрдүк мэҥэ халлаан үлүскэннээх үтүөлэрин кытта үөлээннэһэн үөскээҥҥин ыар тыыннаммыт, ытык бэйэлэммит, аллараа адьарай сирин, түптүр үтүгэн дьирбин бэттэрин кытта доҕордоһон үоскээҥҥин ыарахан тылламмыт, күлүктээх дьүһүннэммит улуу ойуун диэн эн эрэ бааргын, онон үс саханы өрүһүйдэххинэ да өрүһүйүөх, айыы аймаҕын араҥаччылаатаххына да араҥаччылыах эн эрэ буолуо диэммин, көрдөһөөрү ыҥыттаран аҕаллым. Төлкө түүллээхтэр, билгэ биттээхтэр, аарыма кырдьаҕастар, улуу оҕоньньоттор бука барылара: «Бу чолбон ордук улааппытыттан аан альдьархай, үгүс үлүгэр буолла», - дииллэр. Бу уоттаах улуу тымныы түһэн, арҕаһыттан тэһииннээх айыы аймаҕа, көхсүттэн тэһииннээх күн улууһа биир кыһыннаах дьон буолаары гынныбыт, ону бэйэҥ даҕаны икки кулгааххынан истэҥҥин, икки хараххынан көрөҥҥүн аһынаргар аҥаарыҥ буолан олороруҥ буолуоҕа. Арай, бу уоттаах чолбону эйигинник улуу ойуун, үмтү сыньньан, быһа кэрдэн түһэрдэр –уоттаах улуу модун тымныы муоһа тостон, уоҕа хараан, устаты муруннаах урааҥхай Саха барахсан эһиилги кэлэр күөх сирэмнэ үктэнэн киһи-сүөһү буолан, бараммат баайданыах, уостубат уйгуланыах этэ… Ону, улуу кырдьаҕас, эн туох дии саныыгын? – диэн чин-чиҥник эппитэ үһү.
Ону истээт, Чачыгыр Таас ойуун, сиһин этин таттаран, ходьох гына түһэн баран: «Киэр-киэр!.. Иньньэ диэмэ… Икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх тылласпат тылын тылластыҥ, саҥарбат саҥатын саҥардыҥ – бу чолбон былыр былыргыттан, киэҥ халлаан оҥоһуллуоҕуттан, аан дойду айыллыаҕыттан ыла баппахтаах сатыы маҕан халлааҥҥа, туллубат тутааҕа буолан, ананан айыллыбыт улуу сулус буолар, ону ол хас киһи – үөн-көйүүр курдук үөскээбит сылгыта-сүөһүтэ өллөҕүн аайы – аан дойду аналлаах быһыытын альдьаттара, киэҥ халлаан киэбин уларыттара, уоран, талан улуу сулуһу кэрдэрэ – сир уйбат, халлаан ылбат улуу айыыта диэн буолуохтаах… Хараҥа айыылаах, халыҥ буруйдаах тылы тыллаһыма!» - диэн саба сапсыйа олорбут.
Улуу Кудаҥса обургу онтон тохтуох киһи буолуо дуо, эбии саны-саныы саҥара олорбут эбит: «Кырдьаҕаас! Киһи этэр тылын ситэ истибэккэ эрэ сэмэлээн бардыҥ ээ, ити киҥкиниир киэҥ халлаан килбиэннээх киэҥ өрөһөтүн урсуннаах уу дьулайыгар бу уоттаах улуу чолбон дьөлө хатанан үөскээбэтэҕэ эбитэ буоллар – бу орто туру курбуу-дьаҕыл дойдуга кырыа-хаһыҥ, кырымах хаар түспэккэ, кыһына суох саман сайын саргыланыах этэ… Оччоҕо бар дьоммут, кылгас сайыммыт куотуо диэннэр, улуу кыһын умса охсуо диэннэр, билиҥҥи курдук түүнүн утуйбакка, күнүһүн олорбокко умса-төннө түһэллэрэ, ыы-дьаар сыттаналлара, ырҕа-дьарҕа эттэнэллэрэ, токуччу тоҥоллоро, хатыччы хаталлара тохтуох, уурайыах этэ, бастар бараммат, кэстэр кэхтибэт кэтит кэскил дэри-дэлэгэй тэлгэниэх этэ.
Өлбөт өрөгөйдөнөн, кэхтибэт кэскиллэнэн, самныбат саргыланан үс Саха үөскүөх этэ, түөрт Саха төрүөх этэ… Дьэ, кырдьаҕас! Онон кыһанан көр, үүннээх-ыҥыырдаах үтүө тылбын сиргэ-бөххө быраҕыма… Эйигинник улуу ойуун санаатын уурдар эрэ – чолбону тоҕо кыайан кэппэт буолуоҕай!» - диэн көрдөһө олорбута эбитэ үһү.
Онуоха ойууна: «Кэбис! Улуу Тойонуом, ити тылы тыллаһыма, бэрт сэттээх-сэмэлээх буолуоҕа… Айыы-кэйии! Иньньэ диэмэ… Үөһээҥи айыы аймахтара, күн өркөн улуустара бука барылара хоргутан, хомойон, урааҥхай сахаттан киэр хайыһыахтара. Уоттаах халлаан улуу уураахтарын быһыытынан буоллаҕына, бэйэҕиттэн ааһан бэдэргиттэн иэстиэхтэрэ, бэдэргиттэн ааһан тубуткуттан иэстиэхтэрэ», - диэн, төһө даа куттаннар-куойдар, буолуммакка, кылыгырыччы илгистэн кэбистэҕэ…
Улуу Кудаҥса обургу, уолуктаабыт улар курдук уордайан, өтөс гына түстэ уонна, хана-сиинэ хамсаан, хараҕа уоттанан, көмүс аалыытын курдук көҕөрбөхтөөтө, тимир аалыытын курдук дьэбидийдэ, хатааһын чолбон курдук тырымнаата.
Ыгылла-ыгыллаа ыҕарыйан кэллэ: «Айыы аймахтара антах хайыһыахтара буола-буола... Айыы хаан аймах¬тара, күн өркөн улуустара, эн эттэххинэ, буор куттаах, салгын тыыннаах урааҥхай саха норуота, амырыыннаах альдьархайтан арахсан, айылгылаах олоххо олороннор үөрэн-көтөн, дьүһүн кубулуйан, күлүм аллайан, айыы аймаҕын аатырдалларын, күн улууһун үрдэтэллэрин, туора көрөн, буруйдуу олорууһуктар дии? Орто туруу дойду олоҕо уларыйбакка-тэлэрийбэккэ, ыйаах хоту ба¬ран иһэр буоллаҕына, тoҕo, ойуун-удаҕан буолаҥҥыт биһигини буулуугут, тoҕo аан дойдуну сабардыыгыт?! Эһигинэ да суох ыйаах хоту олорууһу эбитэ инибит... Түөт харахтаах хара түөкүн, мин тылбын ааньньа ахты-мына, ылыммакка олорбуккун, хата, мөкүбүн көрдөрөн, үтүөнэн ылымматаххын куһаҕанынан ылыннараайабын! Мин эйиигин, кырдьыга даҕаны соруйбут сорукпун төттөрү этиттэрээри, үүннээх-ыҥыырдаах үтүө тылбын сиргэ-буорга бырахтараары ыҥыртарбатаҕым... Чолбону кэттэргин да кэттэриэм, кэппэтэргин да кэттэриэм... Мас курдук, булгуччу кыыраргын-кыырбаккын биллэр! Сылтах була-була, эҥин араас буолбуккун, хата, ноһуораҕын көннөрөөйомүй, тараах иэннээйэмий!»— диэн баран, баадас гына ойон тура эккирээн, хаҥас илиитигэр хаҥырҕастаах тайаҕын ыараҥнатта, yҥa илиитинэн алтан көкөҕө ыйаанан турар үс салаалаах айыы-далбар-куо кымньыытын кылыгыраппытынан сулбу охсон ылла уонна, уоттааҕынан умса көрөн, буугунуу-буугунуу, туохтан даа толлубат, кимтэн даа кэхтибэт дьүдьү бараан дьүһүннэнэн, Чачыгыр Таас ойууҥҥа сулбу хааман кэллэ. Маны көрөн баран, Чачыгыр Таас ойуун төһө даа аартаах, төһө да улуу ойуун буолбутун иһин куттанан-куойан, этэ саласта, куйахата күүрдэ... Улуу Кудаҥса обургу соруннар эрэ кэннинэн кэхтибэтин, иннинэн чугуйбатын урук даа истэрин быһыытынан, батан кэбистэхпинэ, ойоҕоһум быыһынан чиккэйэн турар сиһим үөһэ көстүөр диэри, хайҕахтаах хара быарым быгыалыар диэри ибили таһыйыах бэйэтэ буолуоҕа диэн сүрэҕэ нүөлүйэн, эт этэ барыта, мууһунан хаарыйбыт курдук, дьар гына тустэ.
Чачыгыр Таас ойуун уолуйан caҥa аллайда: «Уой, тойоком! Тохтоо-болҕой! Уорда намырый! Урукку күннэргэ уһун суолгун оймообут айыым cyoҕa, ааспыт дьылларга кэтит суолгун кэспит буруйум cyoҕa — бырастыы гын! Кыайбатарбын даа, кыайдарбын даа кыыран көрүүм... Буруйдаах-сэмэлээх буоллаҕына миэхэ буолбатын, эйиэхэ буоллун»,— диэн өрө yһyyтyy олорбута эбитэ үһү.
Онуоха Улуу Кудаҥса обургу арыыйда уорда намырыйан, оронугар тиийэн, лик гына олоро түһэн баран: «Буоллар даа буоллун! Буруйтан-сэмэттэн куттанаары эйиигин ыҥыттарбатаҕым»,— диэн, дьэ, эбии дьэбин дьиэһийдэ, дьэ, эбии тыйыс дьүһүннэннэ.   


***

Дьиэ иһигэр барык-сарык буолуутугар Чачыгыр Таас ойуун уҥуохтара босхо барбыта уурайан, эттэрэ саласпыта тохтоон, өйүн-төйүн булунан: «Түннүктэргитин сабыҥ, үөлэскитин бүөлээҥ! Киириини-тахсыыны ууратыҥ, илин өттүбүн быһа хаамаайаҕыт, айанныыр аартыкпын, уһун  суолбун туора  кэһэн  оймуур буолаайаҕыт!.. Аан дойду аналын, улуу халлаан оҥоһуутун уоран, талаан уларытаары оҥостон эрэбит, онон дьиэ таЬыгар чолбону көрө тахсар буолаайаҕыт,  эһиги  хараххытынан  көрүө-суохтар көрүөхтэрэ, эһиги кулгааххытынан истиэ суохтар истиэхтэрэ... Оччоҕо уоруйахпыт тутуллан, буруйбут көстөн,  санаабыт  санаабыт туолуо cyoҕa, сыльдьыбыт сырыыбыт табыллыа cyoҕa, сииккэ сиэлиэхпит, хаарга-хаамыахпыт»,— диэн кэриэһин этэн, кэбиринэн баран олоҕор олордоҕо.
Аан тыаһа либиргээтэ, үөлэс бүөлэннэ, түннүк сабылынна, киирии-тахсыы элбээтэ, онно сибигинэс, манна сабыгынас буолла, күлүк улаатта, хараҥа барыйда. Хоргус, куттаҕас өттүлэрэ улаҕа диэки түстүлэр, хоодуот-хоһуун өттүлэрэ холумтан чугаһыгар олордулар. Убайа турар ohox уотун, умуруоран баран күлүнэн көмөн, таптайан кэбистилэр, имик-симик, им-ньим буолла. Убайа турар уот курдук, уот кугас хагдаҥ эһэ тыстаах, баттахтаах тириитин аҕалан, ohox иннигэр ойууҥҥа олбох ууран биэрдилэр. Элэйэн-элэйэн киил буолбут муос сугэни ойуун кыаһааныгар солбуйа баайан кэбистилэр. Кү¬лүк барыҥнаата,   имик-симик,   уоруку-суоруку   буолла.
Ол кэнниттэн Чачыгыр Таас ойуун үс төгүл аат харата эрэ дүҥүрүн охсон дэгэльдьитэн дуугунатта уонна, торҕон бөрө улуйан эрэрин курдук, иһин тугэҕиттэн бэт дириҥник дьөлө дьиэһийэн, иҥсэлээх соҕустук дьааһыйталаан ылла.
Утуйан баран уһуктан эрэр курдук,  кыра  кыратык үдүк-бүдүк туойбахтаан аал уотун, алаһа дьиэтин, аан ийэ дойдутун кытта бырастыылаһан, алҕаан онолутта. Ол кэнниттэн бар дьон эттэрэ салаһыар, куйахалара күүрүөр диэри кэп туонан кэмириннэ, орто туруу дойдуттан уларыйан, хахайдаах ханыйа хаан сиритгэн арахсан, өксөкүлээх үрдүк мэҥийэ халлаан өрөһөтө дуо диэн ыамах-чыамах эккирээн, кыыран, илгистэн киллэрэн бардаҕа...
Хобото хоҥкунаата, чуораана чугдаарда, күҥэһэтэ күүгүнээтэ, бытырыыһа дьиримнээтэ, дүҥүрэ дүрбүйдэ, иһин түгэҕиттэн өрө мэҥийбэхтээн дириҥ-дириҥник, иҥсэлээх-иҥсэлээхтик этэн-тыынан, илбис тойугун туойан өрө битийдэ.
Көмүллүбүт ohox уотуттан биир эмэ чох уота күөдүйэн, сирэлийэн тахсан, сып-сытыытык чолбоодус гыннаҕына, баар дьон бука барылара Чачыгыр Таас ойууну өрө көрө түһэр эбиттэр...
Ол көрдөхтөрүнэ, кырдьык даҕаны ыраах дойдуга„ тымныы сиргэ тахсан эрэр эбит быһыылаах — сирэйэ, туртаччы тоҥмут курдук, кубарыйан хаалбыт, уостара көҕөрөн хаалбыттар, xaaha, баттаҕа кырыа буолбуттар... Илгиһиннэҕин аайы хааһыттан, аһыттан, дүҥүрүттэн, былаайаҕыттан, кыаһааныттан, бытырыыһыттан дьиэ иһигэр илэ чахчы кырыа хаар сабыта ыһыахтыы турар эбит.
Ойууннарын саҥата улам-улам иччилэнэн-иҥэссийэн, ыараан-дириҥээн испит, собо миинин курдук, иччитэ суоҕунан туртаччы көрбүт харахтара уоттанан, хайа да эдэр-имигэс киһи кыайан үтүктүбэт үҥкүүтүн үҥкүүлээн, битиитин битийэн, имэҥнээхтик эккирээбит эбит.
Унаара-кэнээрэ биллибэт уһун аартыгы арыйбыт„ айаннаан-айаннаан, дьон көнчөйө көһүйбүттэрин кэннэ, ананан барбыт сиригэр тиийэн, кэлбит соругун кэпсээн, алҕаан-алҕаан баран, муос сүгэтин сулбу охсон ылан„ бастыҥ үһүө туһунан кураанах сиргэ, мээнэ «һук!», «һук!» дии-дии, тааһы тааһынан чабырҕатан эрэр кур¬дук охсуолаан чабырҕатан барбыт.
Ол чабырҕаттаҕын аайы чохуур уотун курдук күөх уоттар таҥнары ыһыахтанан, сардырҕаччы саккыраабыт эбиттэр. Хаар ыһыахтаммыт, муус күрдүргээбит, уот күлүмнээбит.
Маны көрөн баран куттамсах, хоргус өттүлэрэ быардарынан сыылан ohox төрдүгэр түһэн, харахтарын быһа симэ-симэ, уһуутуу сыппыттар. Хоодуот-хоһуун өттүлэрэ, өттүктэринэн сыылан, хаҥас диэки баран, куучалаһан олорбуттар. Киһи тыынара киһиэхэ иһиллэр буолбут.    
Ойууннара бу курдук бэт өргө диэри, кутаа уотунан   кырбаһан,  кырыа хаарынан ыһыахтанан,  ирим-дьирим эккирээн, ыамах-чыамах ойон, кыыран, өрө дьэһийэ турбут эбит. Дьон маҥнайгы кутталлара aahaн сибис-сабыс сибигинэһэн, ботур-итир кэпсэтэн барбыттар эбит.
«Уо! Күтүр өстөөх кутаа уотунан илгистэн кыыра турара Toҕo бaҕac сүрүккэтэй! Toҕo бaҕac суоһай, суодалай! Киһи куттаныах, киһи этэ салаһыах, киһи куйахата күүрүөх кыырдаҕа тоҕо амырыынай!»— диэн сөрү диэн сехпуттэр, бэри диэн бэккиһээбиттэр...
Кутталларын yoҕa aahaн арыыйда сэргэхсийээт, туох эрэ илбискэ этиппит курдук, туох эрэ дьайга ылларбыт курдук, бука бары баар дьон санаалара диэн буолбут эбит — «чолбон хайдах эрэ буолан эрэр буолла? Чолбону көрбүт киһи хайдах эрэ буолар этэ?!!» — диэн... Ол күнтэн бу күҥҥэ диэри туой буойуулаах өттө ордук тардыылаах, ордук мэҥиэлээх буолар эбит. Дьон санаата чолбон буолла, сүрэх тэбиитэ, эт кычыгыланыыта, өй түмүллүүтэ — барыта чолбон буолла...
Биир эдэр дьахтар баара — эчи киниэхэ эрэ бары сүрэх тэбиитэ, бары эт кычыгыланыыта, бары санаа түмүл¬лүүтэ барыта түмсүбүтүн курдук — бука диэн тэһийбэтэ, бука диэн тулуйбата, сордонно, олоро сытаата, тэһитэ астарда, уҥуох уҥуохтара барыта кычыгыланан кыйыттан бардылар, улам-улам сыылан хотоҥҥо киирдэ, онтон, үөмэн-үөмэн, саах эһэр түннүккэ тиийэн, тыын быһаҕаһынан тыынан иһиллии-иһиллии, уоран өҥөйөн көрдө. Ол көрбүтэ, дьэ, доҕоор, чолбон күөх, кыһыл кутаа уоту¬нан өрө кырбаһан эрэр эбит... Муос сүгэ дьиэ иһигэр чабырҕаатаҕын аайы, чолбон саддырҕаччы кутаа уоту¬нан ыһыахтана турар эбит.
Бу дьахтар көрөрүн аҕай кытта, Чачыгыр Таас ойуун муос сүгэтинэн сыыһа охсон, холоруктаабытынан кэлэн, олоро түстэҕэ… Хаһыытаабытынан туран, үстэ-түөттэ охсон көрдө даа, барытыгар сыыһа охсон истэ, тыас тыаһа чабырҕаабата, күөх уот күлүмнээбэтэ, кырыа хаар кыыдамнаабата.
Кэмсинии бөҕөнү кэмсинэн, кыраныы бөҕөнү кыранан иэйэн-туойан, ытаан-соҥоон аан ийэ дойдутугар, куран-дьаҕыл сиригэр төттөрү түһэр алгыһын алҕанан, олбоҕор кэлэн олоро түһэн баран: «Уо, абам-сүптүм эбит! Бу хаарга   хаамтахпын,   бу   сииккэ   сиэллэхпин!
Уһун баттахтаахтар, уураанай маҕан сирэйдээхтэр бу айылаах аан альдьархайга тэптэхтэриэн! Аан дойду айыллыбыт быһыытын альдьатаары гыммыт, уоран, талаан уларытаары гыммыт сырыыбыт сытаммата. Yc саханы үксэтиэх, түөт саханы төрөтүөх эдэр дьахтар-хараҕынан көрүө суохтар көрдүлэр, билиэ суохтар биллилэр, онон төттөрү үүрэрин үүрдүлэр даа улуу мөккүөр-уот сиэмэтэ олохсуйда быһыылаах, бэдэрбитигэр тиийэ бэт быльдьаһыыта, тубуппутугар тиийэ олох тупсарыыга, омуллубат уот буолан, күөдүйэригэр тиийдэ быһыы¬лаах...» — диэн caҥa аллайбыта эбитэ үhү.
Ойуун иньньэ диэн бүтэрин аҕай кытта дьиэ иһинээҕи дьон бука барылара, сэлэттэн тахсыбыт сылгы үөрүн-курдук, дьиэ таһыгар ойон тахсан, чолбону көрүү буолла. Ол көрдөхтөрүнэ уоттаах улуу чолбон үс гыммыттан иккитэ холобурдаах үмтү сыньньыллан, туспа үргэл сулус буолан турар эбит. Онтон ыла үргэллээх чолбон аалсыстахтарына, улаххан тымныы буолар буолбут эбит.
Улуу Кудаҥса чолбону үмтү сыстарбытыттан ыла, улуу тымныы муоһа тостон, yoҕa хараан, cүөhү, сылгы өлүүтэ тохтообут, ытаһыы-coҥohyy ааһан барбыт. Yөpүү-көтүү 6өҕө улааппыт, дьон номоҕо буолбут эбит: «Бу Улуу Кудаҥса баар эбит дьиҥ Одун-Хаантан оҥоһуллубут, Чыҥыс-Хаантан ыйыллыбыт, Дьылҕа-Тойонтон анаммыт орто туруу дойдуга улуу баһылыкпыт! Yc caxa өлөр, охтор анала суох эбит. Урааҥхай саханы өрүһүйдэҕинэ өрүһүйүөх, абыраатаҕына абырыах арай Улуу Кудаҥса баар эбит»,— диэн бар дьон бука барылара олус таптыыр, олус ытыгылыыр буолбут эбиттэр.


ИККИС ТӨГҮЛЭ

Иэгэльдьийэр икки атахтаах, бугульдьуйар босхо сүһүөхтээх ураанхай саха барахсан өргөстөөҕүнэн өрө көрөн таһаардаҕына,— aҕыс дьарҕаалаах арылык дьэргэн кустугунан курдаммыт, күлүм-чаҕыл күнүнэн саба көрөн сандаарбыт, сандал маҕан халлаан тула сабырыйбыт туой буор ньуурдаах, кыһыл кумах кырдайдаах, сытар хайа сындыыстаах, буор хайа модьоҕолоох Саха сирэ барахсан, төһө да хотугу муус-кудулу байҕал дьүкээгир уотунан өрө уһуутаан, холоруктаах муус-сата тыынынан саба эппэҥнээбитин  иһин,  уолан  бараммат уйгуланан,   кэхтэн   бараммат  кэскиллэнэн,  үс  саханы: үтүмэхтээбит эбит, түөт саханы төрүттээбит эбит.
Үтүө дьыллар кэллэхтэринэ үс үөстээх Өлүөнэ өрүс эбэ хотун өрө бидилийэрин курдук, улуу модуҥ тымныы кэнниттэн урааҥхай саха барахсан кэхтэ түспүт кэскилэ, уола түспүт уйгута, барана түспүт баайа аҕыйах сыл иһигэр ордук элбээн дибилийдэ, иититтэн-саҕатыттан тахсыах курдук, нahaa кутуллубут тэриэккэлээх мииннии таскыльдьыйда,  ыаҕастаах  уулуу  бысхальдьыйда.
Улуу Кудаҥса обургу сүүһүнэн ааҕыллар сүөһүтэ, үөрүнэн биллэр сылгыта уруккутунааҕар уон төгүл элбээтэ, олоҥхоһут курдук обуннаахтык эттэххэ, хара ыарҕа дуу диэн көрбүтүм хара сүүрүгэ буолла, үрүҥ ыарҕа дуу диэн санаабытым үрүҥ сүүрүгэ буолла. Ийэтин yyha элбэх дьоннонно, үгүс норуоттанна, хараҥа элбэх баай-данна.
Киҥкиниир киэҥ халлаан киэбин киэргэтэн үөскээбит уоттаах улуу чолбону күүс өттүнэн үнтү сыстаран ypaaҥxaй саханы yhyн үйэлээн, уостубат уйгулаан, кэхтибэт кэскиллээн, үтүө ааттанан, үрдүк сурахтанан Улуу Кудаҥса обургу уоттаах хараҕынан, суостаах сирэйинэн хайа да диэки хайыстаҕына, кини бэйэлээҕи ким уоттаах хараҕынан утары көрөн, уһун суолун оймуу ооньньуоҕай! Кини бэйэлээх ньиргиэрдээх атаҕынан хайа да диэ¬ки уһун чүөмчүтүн чүөмчүлээтэҕинэ, хайа далга баппатах далаҕа, хайа дьиэҕэ баппатах дьэллик кини киһи кэтит суолун кэһиэҕэй! Улуу Кудаҥса «ыык» диэбитэ ыралаах курдук буолла, «ээк» диэбитэ эмтээх курдук буолла, «дьэ» диэбитэ дьиктилээх курдук буолла, тугу эппитин толорон иһэр буоллулар. Бар дьоно Улуу Кудаҥсаны олус маанылаатылар, кини киһи албан аатынан аламай маҕан күнү сабардыырга холуйдулар, улуу сураҕынан тунал маҕан ыйы күлүктүүргэ аахтылар, күлүктээхтик көрдүлэр, сүдүтүк санаатылар.
Улуу Кудаҥса обургу ол аайы күн-түүн модун санаата улаатан истэ, алыс сананна, ордук тутунна, үөһэни-алларааны үтүлүгүн иһигэр үмүрү тутуох курдук буолла.
«Иэгэйэр икки атахтаах эрэйин-буруйун аччатарга, ypaaҥxaй саха дьолун-соргутун элбэтэргэ, сору-муҥу суох гынарга, ынчыгы-кырыыһы суох гынарга, сатаныах буоллавына үөһээ киҥкиниир киэҥ халлаан киэбин да уларытар, аллараа адьарай сирин — үс күлэр ньүгэн үтүгэни түҥнэри да эргитэр, орто туруу дойду да олоҕун уларытар сөптөөх буолсу. Мин ити аан дойду айылгытын киэргэлэ буолан тырымнаабыт улуу уот чолбону үмтү кэттэрдим да — буруйданыахтааҕар, албан аатым улаатта, бар дьонум баайа-талата элбээтэ, учугэйи оҥорору, үтүөнү тэрийэри айыы да аймахтара, абааһы да биистэрэ атыҥырыы көрбөттөр эбит, Ол иһин хайтах даа үтүөнү oҥopopro сэт-сэмэ, аньыы-хара баар буолуон сатаммат этэ... Ойууттар эрэйдээхтэр, кылгас өйдөөх, куттaҕac сүрэхтээх буоланнар, дириҥник көрбөккө, сыыһа-халты сыаналыыр эбиттэр»,— диэн саныыр буолла.
Дьэ, бу курдук Улуу Кудаҥса обургу аҥардастыы аатыран, соҕотохтуу cypaҕыран, күн анныгар, сир үрдүгэр киниэххэ тэҥнээх ким даа суоҕун курдук көстөн өр дуу, өтөр дуу олорбутун кэннэ, ахсаана биллибэт альдьархай, үксэ-дьүүлэ көстүбэт үлүгэр, өлүү-сүтүү буолла.
Ыалтан ыалы матарбакка, киһиттэн киһини ордорбокко үөһээ дойду өлүүтэ диэн сүрдээх күүстээх дьаҥ турбут. Истэр сурах туххары киһи өлбөтөх ыала диэн суох буолбут, сорох-сорох ыаллар имири быстаннар алаha дьиэлэрэ сабыллыбыт, аал уоттара умуллубут, уһун буруолара быстыбыт, үөлэстэрэ бүөлэммит, дьиэлэрин түөт муннуктара чаҥкыйа кырыарбыттар...
Истэр туххары иэһии-туонуу элбээбит, ытаһыы-coҥoһyy үксээбит, көрөр туххары өлүү-сүтүү сүрдэммит, ынчык-кырыыс алыстаабыт, эр дьон өттө: «Хотун ойохпуттан, көрөр харахтарбыттан, көтөр кынаттарбыттан, кэннибэр хаалыахтара диэбит кэрэ ыччаттарбыттан маттым, уһун буруом быһынна, алаһа дьиэм кураанахтанна»,— диэн аймаммыттар. Дьахтар өттө: «Тойон эрбиттэн, көмүс сымыыттарбыттан маттым. Көрө көтүттүм, көстө сүтэрдим, ньээкэ уйам кураанахтанна... ыый-ыыйбын, аай-аайбын!», - диэн убаҕас хааннаах уйадыйар, ahaҕac эттээх айманар аһыыта буолла. Дириҥ ынчыктаах, ыар ыйааһыннаах хааннаах харах уута тоҕунна.
Бу ахса-аана биллибэт аан альдьархайтан абыраатаҕына абырыах, бу үксэ-дьүүлэ биллибэт үлүгэртэн өрүһүйдэҕинэ өрүһүйүөх, бу хааннаах хаарыан сахха харыһыйдаҕына да харыһыйыах Улуу Кудаҥсаттан ураты ким баар буолуой?!! Өрүһүттэрэ үөрэммиччэ, харыһыттара сыльдьыбычча Улуу Кудаҥcaҕa кэлэннэр этэ-хаана эймэньийиэр диэри, өйө-санаата төйүөр диэри иэһии-туоһуу, аартаһыы-көрдөһүү, үҥүү-сүтүү буолбут.
«Улуу тойоммут, aҕa баһылыкпыт! Биһигини аһынарга, абырыырга ананан айыллыбытыҥ буолуо, урут даа аһынар, араҥаччылыыр этиҥ, урут даа умса түстэхпитинэ сүүспүтүттэн өрө тардарыҥ аһын-абыраа! Yc саханы өрүһүйэргэ үөрэммитиҥ, түөт саханы төрүттүүргэ төлкөлөммүтүн бэл диэтэр, аан дойду киэргэлэ буолбут уоттаах улуу чолбону кэттэрэн өрүһүйбүтүҥ. Эн үөһээ халлаан өлүүтүн кыайбатаххына, ким кинини кыайан биһигини абырыаҕай?.. Бар дьоҥҥун күн сырдыгыттан матарыма, ийэ буор сиргиттэн тэскилэтимэ, аһын-абы¬раа. Уһун буруобут быстаары гынна, алаһа дьиэбит кураанахтанаары гынна»,— диэн эймэнитэн бардылар.
Түүллээх-биттээх түһүү сатаабыттар — туох даа абыраллаах көрүүнү көрбөтөхтөр, ойуун-удаҕан кыыра са¬таабыттар — туох даа көмөлтөнү биэрбэтэхтэр... өлүү-сүтүү ол аайы сэтзрээбит курдук кууһурбут.
Уруу-билэ дьоно Улуу Кудаҥсаны атаҕын кууһан олорон эрэ хаанынан ытаабыттар: «Эн аһыммыккаҕын бу айыылаах буолан эрэбит. Биир тылгын төттөрү эппиппит баараа? Туохтан хоргутан, туохтан хомойон килбиэннээх сирэйгин киэр туттун, уоттаах хараххын умса көрдүҥ? Абаккабыт оҕотоо! Аһын даа, абыраа даа!» — диэн ыксаппыттар.
Улуу Кудаҥса обургу уһун санаата татыарыйбыт, киһи эрэ буоллар киэн көхсө кыараабыт, модун санаата мөлтөөбүт. Түүн утуйбат, күнүс аһыыр аһын аһаабат буолла... Ириҥэ мэйиитэ иириэр диэри илби сыньньыллынна, балаҕадыйан барда. Киис тириитэ нуокайдаах дьабакка чомпойун саба тардынан икки хараҕын сабынна, икки кулгааҕын бүөлэннэ, хаҥырҕастаах алтан тайаҕap сүүһүттэн умса тайанна уонна өр буола-буола yhyyтаан кэбиһэ олордо...
«Хайтах абырыамый? Бар дьонум өлөн баранаары гынна ээ, хайтах абырыыбын? Хайтах абырыыбын?!! Ити курдук буолуо дуо?!! Ол курдук буолуо дуу?!!» — диэн түһээбит киһи курдук үлүгүнэйэ олорор буолла. Ыыс-apaҕac хаана-сиинэ, кубарыйан баран, көҕөрө өллө, килбэльдьигэс ыыс-хара баттаҕа кыырыктыйан маҥхайан хаалла, ыар санааҕа ылларда, ньуһэр өлүүгэ түбэстэ...
Ол курдук бэт эрэйи эрэйдэнэн, улуу муҥу көрөн, түҥ-таҥ, тиэрэ-маара буккуйан, араастык ырытан баран — икки атахтаах yohax мэйиитигэр санаабатах санаатын санаата, өйдүөбэтэх өйүн өйдүөтэ, дьиибэни тэриннэ, дьиктини сананна.
«Бу дьаҥы оҥойор айахтаах бука барыта, бу өлүүнү чоройор тыллаах бука барыта — үөһээ дойду дьаҥа, уоттаах халлаан өлүүтэ дииллэр ээ, онон буоллаҕына, бу орто туру дьаҕыл дойду дьоллоох дьонун кутун-сүрүн үөһээ халлаан абааһылара түһэннэр уоран-талаан барар буоланнар, бу бар дьонум өлөн быстан эрдэхтэрэ дии?! Арай, бу абааһылары санааларын маньньыттар, илбистэрин сымнаттар — ypaaҥxaй саха өлөрө-сүтэрэ тохтуо этэ... Кыра маньньаҕа кудуктара туолара буоллар — бу дьаҥы хайа даа ойуун хайыы-а5ай бохсуруйбут, үөһээ төттөрү үтэйбит буолуо этэ... Кыранан аттаммат, ааньньанан арахсыбат, туппуттарын төлөрүппэт, ытырбыттарын ыһыктыбат.  күтүрдэр буолаары гыннылар быһыылаах... Онон, арай, мин бу орто дойду улуу баһылыга ааттаах киһи — ити үөһээ үлүскэннээх халлааҥҥа илиэһэй бииһигэр баһылык буолбут,   килбэйэн көстөр муус тэлгэһэлээх, томтойон көстөр муус суорук уоруктаах, илбистээх кырыа-дьаҥха   тыыннаах, бэлэһин төрдүгэр бэс кытыйа саҕа сиикэй бэргэ урдаах, уолуйан уһуктар Улуутуйар Улуу Суорун тойону кытта уруурҕастахпына сөп буолсу... Ама урууларын сиэхтэрэ дуо? Tөһө да абааһыларын   иһин — ханнык даа буоллар бука бары туох эмэ ыллыктаах дьон буоллахтара! Кыыһын уолбар ойох киллэттэрэн, уолугар кыыспын ойох таһааттаран, арай, мин кинилэри кытта урууластахпына сөп буолсу, 6aҕap санаалара маньньыйдаҕына, уруургуу санааннар, кэнники кэлэр дьылларга бар дьоммун, урааҥхай саханы сиэбэт-аһаабат буолуохтара»,— диэн маны хайаатар даҕаны толорорго сананна.
Улуу Кудаҥса обургу дьабакка бэргэһэтин өрө аньньан сэгэс гыннарда уонна уһуутаабытынан ойон турда, хаҥырҕастаах алтан тайаҕынан сири дьөлө охсон баран: «Биитэр өлүөхпүт, биитэр тиллиэхпит, син биир... ыйаах биллин... Оҥоруу биллин... Нохоо! Сорук Боллур уолуом, Чачыгар Таас ойууну, ханна даа баар буоллаҕына, этэн баран эҕирийиэх иннинэ, көрөн баран чыпчылыйыах иннинэ бэт түргэнник аҕала оҕус!» — диэн өрө көлдьүөрдэҕэ. Киһи саҥата: «Ээх, иһиттиэм!» — диэтэ, оҕоньньор иннигэр кэлэн сиргэ тиийэ сүгүрүйэн хорус гыммыта көһүннэ, онтон уол күлүгэ биирдэ элэс гынна, аан тыаһа «тап» гынан хааллаҕа.
Чачыгыр Таас ойуун Аммаҕа ааттаах Кутуйах баайга хонон олордоҕуна, Улуу Кудаҥса Сорук Боллур уола аан аһыллан баран сабыллыан иннинэ дьиэлээхтэргэ кэ¬лэн сүгүрүйбүтэ көһүннэ   уонна   ойуун иннигэр кэлэн дьэргэс гына түһээт: «Улуу тойоммут, aҕa баһылыкпыт Улуу Кудаҥса ыҥыттарар, көрөн баран чыпчылыйыах иннинэ, этэн баран эҕирийиэх иннинэ аҕала тат диэбитэ... Дьэ бара охсуох!» — диэтэҕэ. Чачыгыр Таас ойуун уолуйбут курдук caҥa аллайа тустэҕэ: «Оo, ол иһин даа бэт куһаҕан битим таппыта, бэт кyhaҕaн түүлү түһээбитим. Ыччакабын даа, этим саластаҕыан, абытайбын даа, куйахам күүрдэҕиэн»,— диэн баран бөкүнүйэн туран таҥныбытынан бардаҕа.
Халлаан сырдыыта тыҥа хайдыаҕынан, тыын быстыаныҕан Улуу Кудаҥса чэлгиэннээх тусаһатыгар, аараҕай алаһатыгар тиийэн кэлбиттэригэр дьиэл тэлэйэннэр, аан аһаннар, олбох уураннар, ойууну өйүөн киллэрэн ороҥҥо бөкөччү олордон баран, айах туттулар.
Улуу Кудаҥса обургу кэтэҕэриин оронугар, олорон эрэ: «Кырдьаҕаас! Дьэ, эн илэ-бааччы аллараа дойдуттан адьарай ааттаахтарын өрө көбүөхтэтэн таһаарар, илэ чахчы үөһээ дойдуттан илиэһэй дьирбиттэрин таҥнары үөмэлэһиннэрэн туһэрэр ыар тыыннаах, ыарахан тыллаах, иччилээх тойуктаах, илбистээх саҥалаах ойуун улуута, ытык кырдьаҕас буоллаҕыҥ дии...
Бу саха киһи көрөр сатыы маҕан халлаанын coҕypyy диэкки өттүгэр, тоҕус соххор холлорук таҥнары ытыллыбыт мэнэгэйдээх бэлэһигэр, суксуллар куолайыгар, суураллар aйaҕap, дьуоҕардар куттаҕар олохтоох, үөһээ үөтүүлээх илиэһэй бииһин yyһyrap — Улуутуйар Улуу Суорун оҕоньньор диэн үрдүк баһылыктаах, aҕa тойонноох сурахтаахтара. Мин даҕаны бу орто туруу дойдуга бастыҥ баһылыктара, улуу тойонноро буоллаҕым дии, онон мин эйиигин суорумньу уол оҥорон, уолбар кыра кыыһын ойох кэпсэтэн, кыыспын кыра уолугар ойох биэрэн киир диэн соруйаары ыҥыттаран олоробун»,—диэн тыл эттэҕэ.
Онуоха Чачыгыр Таас ойуун соһуйан, истибэтэҕин истэн, билбэтэҕин билэн, үөһүн таттарда, сугун курдугунан күөҕүнэн чолбоодуччу көрөн кэбистэ.
—	Кэбис, кэбис! Киэр! Киэр! Иньньэ-маньньа диэмэ, айыыны-кэйиини айахтатыма, өлүүнү-сүтүүнү үһүттэримэ... Саха икки абааһы икки, кулгаах истэринэн, өй билэринэн, харах көрөрүнэн урууласпыттара-тарыыласпыттара cyoҕa. Тыый, иньньэ эрэ диэмэ, сэттээх-сэмэлээх буолуоҕа,— диэн, этин таттара-таттара, аккаастанан кылыгыраччы илгистэн кэбистэ.
—	Сэттээх-сэмэлээх буолуоҕа диэбит буола-буола... 
Уоттаах улуу чолбону үмтү кэттэрэрбэр эмиэ иньньэ диэбитиҥ даа, хата, онтон ыла улуу тымныы түспэт буолбута, уйгу-быйан улааппыта, кэрэ кэскил элбээбитэ... Мин бу орто туруу дьаҕыл дойду бар дьонун олоҕун тупсараары, уу-дугуй сүһүөхтээх ypaaҥxaй саханы үөһээ үөтүүлээх халлаан өлүүтүттэн быыһаары гыммытым сэттээх-сэмэлээх буолсу дии?!! Хата од Улуутуйар Улуу Суорун тойону кытта.уруурҕастахпына, кинилэр төһө даа абааһыларын иһин урууларын-хааннарын сиэхтэрэ cyoҕa. Оччоҕо иэгэйэр икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх урааҥхай саха барахсан дэри-дэлэгэй тэнийэн, үксээн-элбээн, халыҥ омук буолан, хайа даа омуктан кыаттаран хараҥа хааннара тохтуо суох этэ. Көрбөккүөн — урааҥхай саха быстах өлүүгэ от курдук охсуллан эрэрин,— диэн улам-улам Улуу Кудаҥса обургу уордайыах курдук буолан барда.
Чачыгыр Таас ойуун ол аайы дьулахаччыйан этэ салаһан барда, куйахата күүрэн дырдырҕаччы кэйиэлээтэ: «Оо, эчикийэ, дьэ, билбэтим... дьэ, өйдүөбэтим — итинник эрэ, атын эрэ... Ол үөһэ дойду үлүскэннээхтэрин улуу-моҕой уот тыыннарын иринэ мэйиилээх, иэдьэгэй эттээх урааҥхай саха барахсан тулуйуо дии санаабаппын. Арах-арах, өлөр өспүт эрэ... быстар быабыт эрэ»,— диэн сүр баҕайытык дьиксиннэ, уу испит сылгы курдук титирии-дьигиһийэ олордоҕо...
«Ону мин өйдүөбэт-билбэт үһүбүн дуу? Хайа, мин даҕаны тэбэр сүрэхтзэх, ыальдьар эттээх киһибин дии... Хара быарым хайҕахтара буолбут, тойон болуо сүрэҕим нохтоолоро, көрдөр харахтарым дьүккэтин, көтүрдэр тиистэрим билэтин — уоллаах кыыспын аһыммат, харыһыйбат үһүбүн дуо?!! Ол даа аһыйдарбын, төһө да таптаатарбын — бар дьоммун ордороммун, урааҥхай сахабын көмүскүөммүн, уолбун-кыыспын толук туттар буол-баппыан?!! Ох курдук оҥостон олоробун, биир даа тылы утары этитиэм cyoҕa, мас курдук булгуччу кыыраргын-кыырбаккын биллэр!!! Бу аан альдьархайга үтүөнэн кыырбатаххына — мөкүбүнэн кыырдарыам»,— диэн ба¬ран Улуу Кудаҥса обургу хаҥас илиитигэр алтан тайаҕын туппутунан, уҥуо илиитигэр үс салаалаах айыы-далбар-куо кымньыытын көхөттөн төлө охсон ылан, уоттааҕынан умса көрөн, ыадас гына ойон турдаҕа.
— Оо, тохтоо-болҕой! Уорда намырый! Улуу тойонум, aҕa баһылыгым, кыыһырыма, абарыма... Дьэ, кэбис, буоллар даа буоллун, кыыран даа көрүүм, сэтэ-сэмэтэ бэйэҕэр буолуоҕа... Ол дойду ыраах аххан дойду буолуоҕa, кирис эттээх, табытал силиилээх киһи эрэ тиийэр си¬рэ буолуоҕа... Онон сэтиньньи ый сэттис киэһэтигэр диэри аҥардас көтөр-сүүрэр сүмэтин силиитинэн аһатаҥҥын, кытарах биэ кымыһынан утахтааҥҥын силиибин хойуннарыҥ, эппин куурдан-хатаран, симэһинин иҥэрэн дьиппинитэн кулуҥ,— диэн ойууннара уҥуохтара хамсаан бабыгырыы олордоҕо. Улуу Кудаҥса обургу үөрдэ намырыйан, буугунаабытынан оронугар баран «лис» гына олоро түстэ.


***

Сэтиньньи ый сэттис киэһэтигэр диэри Чачыгар Таас ойууну аҥардас көтөр-сүүрэр сүмэтин охсоннор силии¬тинэн аһаттылар, кытарах биэ кымыһынан утахтаатылар, ойууннара килэччи уойда. Кэтэспит санааларыгар күн-дьыл уһун даа буолар эбит, элбэх киһи эһиннэ, үгүс киһи өллө.
Сэтиньньи ый сэттис киэһэтигэр, больдьохтоох кэмнэригэр, ойуун ыйыытынан-кэрдиитинэн дьон тобоҕо тахсаннар бастыҥ   түннүк   туһунан аар баҕаҕы астылар, унаар саламаны таттылар. Ол кэнниттэн чокуруос ха-рахтаах,  сиикэй тыҥаны туора уоппут курдук кыһыл мэдьдьэҥ тумустаах, хоккульдьуйар хоольдьугар дылы хаччаҕай маҕаас, түөт атаҕа хатыҥ төҥүргэһин курдук кылбараҥ маҥан тыстаах, үс сиринэн быанан быһа баайбыт курдук   туос   элэмэс дьүһүннээх,   тoҕyc хаардаах атыыр сылгыны аҕалан аар баҕахха умса баайан кэбистилэр. Ол кэнниттэн ойуун кыылларын, көтөрдөрүн-сүүрэрдэрин, мас эмэгэттэрин аҕалан астылар. Дьиэ иһигэр киирэннэр аал уоттарын кыламныы эрэ сытар гына күлүнэн көмөн кэбистилэр. Тыстаах-баттахтаах уот-кугас сырҕан эһэ тириитин аҕалан уот иннигэр олбох уурдулар. Ойууннарын,   икки өттүттэн  өйүөн-убаан аҕалан олбоҕор олордон биэрдилэр, таҥаһын кэтэттилэр, түөлбэ күөл caҕa дүҥүрүн биэрдилэр, былаайаҕын туттардылар.
Дьиэ иһэ имик-самык, им-ньим буолла. Xapaҥa-ба рык  күүрдэ, сүөдэс күлүк улаатта, уот төлөнө күл быыһынан кылам гыннаҕын аайы дьон сирэйэ кытар гынан aaһap, ол кэнниттэн хараҥа барык өмүрүс гына түһэр өлүү-сөдүк күлүк улаатан дьэргэс гына түһэр, дьиэ сэбэ сэбиргэлэ ол аайы дьүһүн кубулуйан көстөр, иччилэммит курдук буолар, үрдээн-намтаан, илбис илэ сүөдэҥнээбитин курдук сарбаҥнаан-дьэрбэҥнээн ааһар.
Чачыгыр Таас ойуун торҕон бөрө улуйан эрэрин кур¬дук сүр иҥсэлээхтик дьөлө дьааһыйан дьиэһиттэ, ол кэнниттэн утуйа-утуйа уһуктан эрэр киһи курдук улам-улам улаатыннаран, бэт дириҥник иһин түгэҕиттэн эппэҥнэтэн, өрө мэҥитэн аал уотун, алаһа дьиэтин, аан ийэ дойдутун алҕаан онолутта.
Дьон этэ атыйыаҕынан, куйахата күүрүөҕүнэн кэп туонан кэмириннэ. олорор дьон уҥуохтара кыйыаҕынан, сүрэхтэрэ ньүөлүйбэхтээн, систэрин этэ тымныйбахтыы кэдэҥниэҕинэн үһүүрэн чыскыһытта.
Бу кэнниттэн кэннигэр кэтэспиттэрин, иннигэр манаспыттарын, санныгар сүкпүттэрин, oйoҕoһyrap кыҥаспыттарын, түөһүгэр көтөхпүттэрин — көтөрдөрүн-сүүрэрдэрин ыҥыран куба-лахсыыр, куналы-дьэллик тойугу туойан кульдьурҕатан-хальдьырҕатан барда. Онтон ойуун олоҕуттан туран уҥуо түннүк диэки ытыһын тоһуйан үс төгүл хоруотаан куҥкунаппытыгар — аар 6agaxxa баайыллан турар туос элэмэс атыыр сылгы, быатын быһа охсон кэлэн бастыҥ түннүгүнэн баһын хоольдьугар диэри батары уган туран, барылаччы тыбыырда, ол кэн¬ниттэн таҥнары бүгүйэхтээбитинэн барда.
Бу кэнниттэн Чачыгыр Таас ойуун бары мустубут үөрдэрин-абааһыларын атыырыгар иҥэрэн, атыырын кутун-сүрүн, көтөрдөрүн-сүүрэрдэрин иннигэр үүрэн-түрүйэн, кыйдаан-хайдаан, сайдаан-саттаан орто аан дойдуттан арахсан, үөһээ үлүскэннээх халлаан үрдүгэр көтөҕүллэр алгыһын алҕаан, алтан эмэгэт кэҕэ кыыл дэбдиргэлээх, кэмэрдээх Кээхтийэ Хотун аартык иччититтэн көрдөһөн, кэнийэн-таныйан айаннаабытынан бардаҕа. Илбиһирбит курдук эккирээтэ, хомуһуннурбут кур¬дук хоккулунна, хоботун тыаһа хоҥкунаата, чуораанын тыаһа чукдаарда, кыаһаанын тыаһа кыыгынаата, күҥэһэтин тыаһа күүгүнээтэ, дүҥүрүн тыаһа лүҥкүнээтэ, былаайаҕа дьэргэйдэ.


***

Чачыгыр Таас ойуун хахайдаах ханыйа-хаан сириттэн халбарыйан, өксөкүлээх үрдүк мэҥэ халлаан үрдэ дуо диэн өрө үөгүлээн, coҕypyy соххор-холорук халлаан сордоох дьураатыгар, суксуллар бэлэһигэр, суураллар айаҕар, дьулуһуйар кyттаҕар дьиэрэтэ дьиэһийэн, дуората туойан, эккирээн-битийэн, хоккуллан-ытыллан, ыамах-чыамах ойон истэҕэ.
Yhүc олоххо тиийэн баран ильдьэ тахсыбыт үөрдэрин-
абааһыларын, көтөрдөрүн-сүүрэрдэрин, бука бары уолах тиит быһаҕаһын саҕа уот-моҕой тыыннаахтарын, хаардаах харыйа саҕа сатара-моҕой санаалаахтарын, былас ордуга түөс аҥаара куоҕал-дьиэкэл моонньулаахтарын, сэттэ былас сиикэй тыймыыт тыллаахтарын, хааннаах айахтаахтарын, эт бэргэ харахтаахтарын, илбистээх эмэгэттэрин — бука барыларын үүртэлээн дьүһүйдэ, ыыталаан кэбистэ.	
Kөҕөн эттээхтэрин, күүс быччыҥнаахтарын, лыҥкыныыр иҥиирдээхтэрин, хачыгырыыр уҥуохтаахтарын, уоттаах харахтаахтарын, урааньньыктаах сирэйдээхтэрин, уһуктаах тумустаахтарын, даарда буурайдарын кэннигэр кэбиһэн — дьэ соҕотох бэйэтэ үс түүннээх күнү мэльдьи уйаара-кэйээрэ биллибэт уһун-синьньигэс сир устун айаннаан улуйа туойда, ыамах-чыамах ойдо.
Айантан алларыйан, сырыыттан сылайан, куодаһыннаах эттэнэн, кураанах уҥуохтанан, силиитэ уулан, симэһинэ баранан, сордонон-сордонон, сыккырыыр эрэ тыына хаалан Улуутуйар Улуу Суорун тойон муус кулады тэлгэһэтигэр, тимир-наҥнал уорааннаах yopaҕaйыгар нэһиилэ кэлэн быарынан сыыллаҕа. «Барҕа маньньалаах, ыар ындыылаах, төп төргүүлээх, лөкө бэриктээх, тoҕyc сүргүөхтээх луо-балык үктэллээх, өлүү биил-балыга тирэхтээх, үөһээ дойду суксуллар бэлэһинэн өрө кэнийэ ооньньообут, аллараа дойду, дьөлөрү үтүгэн дьүккүльдьүйэр куолаҕынан таҥнары ньахсааттыы оонь¬ньообут, илбис дьигистэй, уот курбастай Чачыгыр Таас ойуун диэн уолгут эрэйдээх кэлэммин чэлгиэннээх тусаһаҕытыгар ситии саламаны сириэдиттим, суордаах судьу баҕахха солбуйдум, аар бaҕaxxa баайдым. Бэттэх-бэттэх буолан, мичис тыныҥ! Ыстыыргытыгар ыылаах, сииргитигэр симэһиннээх, хабаргытыгар хаһалаах, көрдөххүтүнэ үөрэр тоҕус сиринэн туос элэмэс, бaһыpҕacтaax атахтаах, хаччаҕай маҕаас сирэйдээх, өлүү чокуруос харахтаах, сиикэй тыҥа курдук кыһыл мэдьдьэҥ тумустаах тоҕус хаардаах атыыр сылгыны аҕалан тоҕус мооньньохтоох куоҕай баҕахха тумул саҕа туора баайдым... Aaр баҕахха арбаатым, улуу баҕахха уһуйдум, ытык кэрэххэ ытыардым, түлэһи кэрэххэ дьүһүйдүм... Бэттэх-бэттэх буолан, тордохтоох ньуургут уоттаах толонун көрдөрүөххүтүн төһөтө-хаччата буоллаҕай?!! Аллараа дойду айаҕыттан, аат биттэҕиттэн, орто туруу дойдуттан тoҕo бачча ордук уолуһуйан, ийэ буоруттан иэйэн-туойан уолбут эрэйдээх кэллэ буолла диэтэргит — муҥурун булларбатах муур-таар бэйэкэлээх орто туруу дойду бастыҥ баһылыга буолбут, барамматах баайдаах, үтүрүөбэтэх өнөрдөөх, көҕүрүөбэтэх күскэмнээх, кэхтибэтэх кэскиллээх, уостубатах уйгулаах Улуу Кудаҥса тойонтон, киһи кинээһиттэн, саха саарыттан суорумньу уол буолан кэлэн турабын... Кыра кыыскытын уолугар ойох, кыра уолгутун кыыһыгар эр кэпсэтиннэрэ ыытта... Дьэ, ону үтүө бэйэлээхтэр, үрдүк сололоохтор тугу дииргитин иһитиннэрэ охсуҥ», - диэтэҕэ.
Онуоха баара буоллаҕына оҥольдьуйар уолугун үүтүттэн умса ытылла олорор уот оҕурук айахтаах, хантайар муос хабарҕатыгар бэс кытыйа саҕа сиикэй эт бэргэ мэҥнээх, хайа хайдыбытын курдук хаспахтаах харахтаах, сыыр быстыбытын курдук сылларыта сытыйбыт сымыһахтаах Улуутуйар Улуу Суорун оҕоньньор, тимир бэкидээл бэйэтэ ахпа курдук амаан-дьамаан ахпас гына түһэн, ардахтаах сэттэ күөх дьэбин тиистэрэ атыгыр гынан аастылар. Тордохтоох тимир дьиэһин сирэйэ ньолос гына түстэ уонна куорааннаах хаан-далай ытыһынан бэккиһээн өттүгүн охсунна. Сөхтөҕө буолан киэр хайыһан баран, айаҕын аҥар илиитинэн саба тутунна, аҥар илиитинэн саба сапсыйда: «Ээ, улуу күтүөр, иньньэ диэмэ! Киэр! Киэр! Хайа сахха саҥарыллыбыт саҥаны саҥара тураҕын? Ол охтон баранар мастаах, уолан симэлийэр уулаах, орто туруу-дьаҕыл дойдуга үөскээбит, сиик-туман тыыннаах, иэдьэгэй эттээх, ириҥэ мэйиилээх урааҥхай саха барахсан биһиги диэтэх дьон уоттаах улуу мoҕoй тыыммытын хайтах кыайан тулуйуоҕай?!! Киэр-киэр»,— диэн кылыгыраччы илгистэн кэбистэҕэ.
— Дьэ, мин даҕаны иньньэ диэн көрбүтүм да, чиккэйэн турар сиһим үөһүн быһа тардыах, xaйҕахтaax xaра быарым икки ойоҕоспунан быгыалыар диэри тараах иэнниэх, тыыммын иһиллээн өлөрүөх буолбутуттан бу кэлэн ытыы-сонуу, иэйэ-туойа турабын, былыр-былыргыттан, эдэр эрдэхпиттэн эһиги эрэ иннигитигэр диэммин иэримэ дьиэлэммэтэҕим, иитэр сүөһүнү күрүөлээбэтэҕим, төрөтөр оҕону төлкөлөөбөтөҕүм, кэнтиккититэр кэнийбитим, аартыккытыгар арбаабытым, кэннибэр сиэтэммин, иннибэр үүрэммин, көхсүбэр сүгэммнн, түөспэр көтөҕөммүн хоой хостуурдаах, төргүү сүөрэрдээх буолан кэллэхпинэ, ойуун уолбут эрэйдээх кэллэ эбээт диэҥҥит айхаллыыр этигит буолбаат?!! Өлөр-хаалар күммэр сүүспүттэн өйүөх буоларгыт, хааннаах хараҕым уутугар суунаммын ытаан-соҥоон, иэйэн-туойан, бу айылаах буолан кэлбиппин киэр хайыһымаҥ, ыар тылбын, ытык көрдөһүүбүн сиргэ-буорга быраҕымаҥ!
Кураанах киирдэрбин эрэ хара сирэйдээн, халта ойоҕостоон, куппун-сүрбүн тоҕон, тыыммын иһллиэҕэ өлөттөрө ооньньуоҕа... Орто туруу дойдуттан, урааҥхай сахаттан бу Улуу Кудаҥса обургу алыс аатырда, ордук сураҕырда, албан аатын ааттаан, суон сураҕын суолаан үөлэһин үүтүнэн өҥөйөн көрүөххүтүн төһө-хачча буолуоҕай?!! — диэн Чачыгыр Таас ойуун иэйиккээн иэйиитин иэйдэ, туойуккаан туойуутун туойда, үс бараа хара күлүктэригэр үҥэн сүөдэльдьийдэ, ааттаһан-көрдөһөн алҕаан тамылыйда.
Онуоха буоллаҕына аһыам-сиэм этэ диэбит Улуу Суорун оҕоньньор уот-буурай аймахтара, үөһээ дойду үлүскэннээхтэрэ былас ордуга түөс аҥаара дьүкэл хара мооньньуларын онно-манна куоҕаҥнатан бараннар, куолайдарын куллурҕатан, таҥалайдарын чаҥырҕатан, сэттэ былас холобурдаах уот-моҕой тылларынан санныларын саланан саллырҕатан кэбистилэр. Ымсыылара ыксатта соллоҥноро сордоото, идэмэрдэрэ иэнигийдэ... Ойуун диэки көрөбүт диэн адьас атын сиргэ харахтарын-уота сытыы сындыыс курдук субуруҥнаата. Кыыһа кыдьараҥнаата, уола суудайда.
«Барыахха да барыахха, сөбүлээ да сөбүлээ!» — диэн Улуутуйар Улуу Суорун оҕоньньору сүүс өттүттэн суралыы олордулар. Соҕуруу соххор-холлорук халлаан аҕыс хараҕалаах хааннаах дьайыҥыттан тоҕус уон тоҕус тиһиликтээх уот оҕурук быанан тоҕус уон тоҕус улуу ойууну огуурдаан аҕалан тордохтоох ньуурун иннигэр тoҕо-хоро аньньан биэрдэххэ — кулахайа хараабатах, кудуга туолбатах, күлүк өттүгэр күрүөлээх, xaҥac өттүгэр хаһаалаах, хаан салын олбохтоох Хотун Хуохтуйа обургу оҕоньньорун диэки иэҕэл-куоҕал туттан, иһил-таһыл хамнаан, хатан-хатаннык чаҥыргыы олорбут: «Ээ, ээ, киириэххэ даҕаны! Бэйэтин билинэн ыҥырда эни», - диэн уоһун-тииһин чуубур гына соттубут. Улуутуйар Улуу Суорун овҕньньор: «Эчи-эчи! Оннук эни!» — диэн кэтэмэҕэйдээн-кэтэмэҕэйдээн баран:—«Ээ чэ, буоллар даа буоллун — бэйэтин билинэн ыҥырда эни? Тохсуньньу ый тохсус киэһээтигэр киириэхпит, ону билинэн, бэлэмнэнэн олордун»,— диэн уордайан ордоотуу олордоҕо.
Чачыгыр Таас ойуун, соругун толорон үөрэн-көтөн махтана турдаҕа: «Үөһээ дойду үтүөлэрэ, үрдүк сололоохторо саймарыын сырыым кэриис тылын ылынныгыт, ууга-уокка бырахпакка үрүҥ тыыммын өрүһүйдүгүт, ол иһин улуу бэйэлээхтэр, уот-буурайдар ама хайдах тылгытыгар турбат буолуоххутуй?!! Туох эмэ бэлиэтэ кулуҥ, ол Улуу Кудаҥса обургу кураанах тылбын итэҕэйиэ суоҕа, сирэйбин буордуоҕа, харахпын хаардыаҕа, тыыммын иһиллиэҕэ. Оо, абам-сүптүм эбит, аны мин иккиһин эргийбэт кэриэс сырыым буолла! Тордохтоох ньуургутун, уоттаах сырайгытын, суостаах бэйэҕитин манна тахсан көрөрүм биллибэт»,—диэн ыйманыйа турдаҕа.
Онуоха бу улуу күтүрдэр тордохтоох ньуурдара алтан аалыытын курдук үдьэбидис гына түстэ, уоттаах тимир долонукса сурэхтэрэ аһынан итии болгуо курдук сылыйбахтаан ылла уонна caҥa аллайдахтара; «Һээн! Уолбут эрэйдээх сөпкө даа этэр ээ! Бу эрэйдээххэ туох эмэ бэлиэтэ биэриэххэ, кырдьыга даҕаны Улуу Кудаҥса обургу кураанах тылы итэҕэйбэт киһи буолуоҕа... Бу Улуу Кудаҥса алыс даа аатырда, ордук да сураҕырда! Чэ, бэйэ, биһиги даҕаны киниэхэ сөптөөх, ыар ыалдьыктар, ньүһэр хоноһолор буоларбыт буолуо»,— дэһистэхтэрэ. Онуоха Улуутуйар Улуу Суорун оҕоньньор уоллаах кыыһын атыырдарыттан аҕыстыы кырыылаах, тоҕус сиринэн туос ала, токуруччу туттахха чиккэччи тэбэ сыльдьар икки кылы бэрдэрдэ, киирэр бэлиэбит бу диэн.   
Чачыгыр Таас ойуун, дьэ үөрэн-көтөн, кылларын алҕаан баран, үс төгүл эринэн солбуйа баанан үлүскэннээх халлаан үрдүттэн төрүөбүт ийэ-буор сиригэр, ахтылҕаннаах аан ийэ дойдутугар кыыран-чыҥыйан, эккирээн-битийэн түһэн кэлэн, Улуу Кудаҥса обургуга биэрбит бэлиэлэрин биэрбитэ үһү.
Онно мустан олорор дьон бука барылара бэри бэккиһээн, сөрү cөҕөн, дьулу дьулайан: «Оо, аны маннык улуу ойуун үөскээбэтэр үчүгэй этэ!» — диэн саҥа аллайбыттар үһү.


YҺYС ТӨГҮЛЭ

Үлүскэннээх үрдүк мэҥэ халлаан үөтүүлээх үрдүгэр үөскээбит, үөмэн тиийбэт үрдүк ааттаахтара кэмнээбит кэмнэригэр диэри — бу тардыалаатахха дьаккыльдьыйбат, кэбиэлээтэххэ кэйбэльдьийбэт кэтит Сибиир кэтэҕэр; үөскээбит Улуу Кудаҥса обургу тохсуньньу ый тохсус киэһэтигэр диэри айыы-абааһы   икки   урууга-тарыыга аһыыр астарын дэри-дэлэгэй буоллар курдук диэн, күннэри-түүннэри бэлэмнэттэ.
Сүүһүнэн сүөһүнү-сылгыны сүүрдэ сыльдьан сүүстэрин оҕустарда, сүньньүлэрин астарда, уҥуо диэкки улааны умсардылар, coҕypyy диэки суру сууллардылар, хаҥас диэки халыҥ xaha хаччыланна, илин диэки суон саал мохсуоланна, халыҥ тирии хайынна, уһун унуох урусхалланна, толоон-алаас омооно көстүбэт гына туман оргуйда, онон-манан сыа сыта сабыта биэрдэ.
Үөһээ дойду үтүөлэригэр эньньэ ситии биэрэн туттарга сөптөөх дьүһүннээх сылгы cүөһү атыыр өттүн булан бөрүөттүү буолла.
Улуу Кудаҥса обургу ыраах ыалларын ыҥыттарда, чугас ыалларын мустарда аймах-билэ дьоннорун аҕалтарда, үксэ-дьүүлэ биллибэт үгүс норуот кэллэ, ахса-аана биллибэт халыҥ хамаанда мунньуһунна.
Кини бэйэлээх ыҥыттарбытын кэннэ кэлбэт буолуохтара дуо! Tөһө даа куттанналлар-куойдаллар, төһө даа эттэрэ салаһан, куйахалара күүрэн куттаммыттарын иһин, кэллилэр. Урааҥхай саха барахсан арҕаһыттан тэһииннээх күн өркөн ууһуттан күрэнэн кэлэн, бу хотугу муус кудулу байҕал улуу хорук тымыра буолбут үс үөстээх, үллэр долгуннаах Өлүөнэ өрүс эбэ хотун улуу хочотун хонноҕор-быттыгар саһан үөскүөҕүттэн ыла, бy маннык элбэх норуоту, бу маннык балым тэримтэни, бу маннык баараҕай баайы икки харахпынан көрүөм диэн, икки кулгаахпынан истиэм диэн биирдэ даҕаны биттэммэтэх эбит. Ол куддук барҕа баай хамнаабыт, баараҕай малааһын тэриллибит, ол курдук дэлэгэй элбэх киһи муньньустубут, көрбүт эрэ сөрү диэн сөхпүт, истибит эрэ бэри диэн бэккиһээбит, билбит эрэ дьулу диэн дьулайбыт. Ол тухары Улуу Кудаҥса обургу аатырыан да аатырбыт, сураҕырыан да сураҕырбыт эбит диэн сөҕүү-махтайыы буолбут.


* * *

Тохсуньньу ый тохсус күнүгэр күн ортотуттан ыла мас баһа күлүгүрэн барда. Соҕуруу суоду маҕан халлаан анныттан кэнтик-муҥсук сыттар сабыта охсон түстүлэр — күн киэһэрэн истэҕин аайы сыт-сымар ордук ыараабыт, дьиэ-уот, сэп-сэбиргэл ордук күлүгүрэн барыйбыт. Мустубут дьон бука барылара куттананнар уҥуохтара кыйыттан, эттэрэ салаһан, төбүрүөннэһэ-төбүрүүнэһэ, дьиэ аайы симсибиттэр, нал аайы xopҕoйбуттар.
Чачыгыр Таас ойууй кыырар кыаһааннаах таҥаһын таҥнан, дэгдэли-куйах дүҥүрүн ылан уот иннигэр олбоххо олорон эрэ, дьиэ бүтэй былаайаҕынан чарапчылан эргим-ургум көрө олорбут. Бу курдук олорбохтоон баран дүҥүрүн үс төгүл охсон лүҥкүнэттэ уонна: «Түҥүрэттэргит-ходоҕойдоргут, ыҥырыылаах ыальдьыттаргыт, ньүһэр хоноһолоргут, суорумньулаах дьонноргут кэллилэр. Дьиэллэ тэлэйиҥ, аанна  аһыҥ, тэһииннэ тутуҥ! Диэрэ-дэпсэтэ быраҕыҥ, олбохто yypyҥ!» — диэн caҥa аллайда, дьиэлээхтэр тэҥнэһиэхтэрэ кэлиэ дуо — дьиэлэрин тэлэйэн, ааннарын аһан көрө түспүттэрэ: алтан солуур түгэҕин курдук кыһыл-дьэбидик ый тахсыбыт, орто туруу дойду хаардаах, туналы маҕан ньуура хаанынан сууммут курдук, барык-сарык кытара сырдаабыт, аан дойду тыатын маһын күлүгэ улаатан дьүөкэҥнэс буолбут. Толоону-сыһыыны, алааһы-тыаны тобус-толору, ыйдаҥатааҕы тиит күлүгүн курдук, эҥин араас кыталык-элэмэс, хоҥор-кутас аттаах дьон барыҥнас гына түспүттэр.
Дьиэ ааныгар күлүктэр көстөн сүөдэс-барыс ойдулар, онтон бэт ыарахан, бэт сытыган сыттар дьиэ иһигэр сабыта оҕустулар. Ол кэнниттэн икки харах уота көҕөрбүтүнэн субуруйан киирэн хаппаччы ааныгар дьөлө иҥэн хаалла, икки харах уота саккыраабытынан киирэн уол сытар биллэригин түгэҕэр дьөлө сүөдүйэн хаалла.
Дьон үксэ «hyy-hyy» дэһэ-дэһэ, киһи кэннигэр, дьиэ муннугар, хотон түгэҕэр түстүлэр.
Улуу Кудаҥса уруутугар үөрүү-көтүү суох буолла, дьон үксэ уһуутуу-уһуутуу көҕөрө уҥан-таалан олордулар, уйан өттүлэрэ иэһэ-туоһа түстүлэр, өйдөнөөт-төйдөнөөт ньиччэҕэй эттээх, уу субай хааннаах тулуйбатынан айманыы буолла. «Бу мустубут абааһыларгын киэр гын, хольдьох, урааҥхай саханы биир күннээх оҥорума! Абыраа-аһын!» — диэн Улуу Кудаҥсаны эймэниппитинэн бардылар.
Кудаҥса обургу дьиппинийэ-дьиппинийэ тулуйа сытаата, кыайан тулуйбата, ойуунугар эттэ: «Сытаныах курдук буоллаҕына, үөһээ төттөрү үтэйэн көр эрэ!».
Чачыгыр Таас ойуун, иһиттиэм-истибэтиэм диэххэ айылаах, хап-сабар дүҥүрүн иккитэ-үстэ охсон лүҥкүнүттэ, ол кэнниттэн чиҥ-чиҥник, ыар-ыардык тыл этэн, алгыс алҕаан, тойук 
туойан иҥсэлитэн барда: «Аар-татай, оҕолор... бу охтон баранар мастаах, бу уолан симэлийэр уулаах орто туруу курбуу дьаҕыл дойду үөмэр өрөһөтүн өнөр күскэнигэр уостар күүгэн курдук үллэ; үөскээбит сиик-туман тыыннаах, иэдьэгэй эттээх, ириҥэ мэйиилээх ypaaҥxaй саха барахсан ол иһин хайа кэбинэн-тобунан үөһээ   үөтүүлээх үрдүк   мэҥийэ халлаан үлүскэннээх үтүөлэрин, үрдүк ааттаахтарын, уһун сурахтаахтарын, улуу бэйэлээхтэр, уот буурайдар уот моҕой уһун тыыннарын, улуу-сүдү чысхааннаах салгыннарын кыайан тулуйан уйуо баарай эбитэ, оҕолоор! Улуу моҕой тыыҥҥытын, уот чысхаан салгыҥҥытын кыайан тулуйбат күннэрэ буолла, сыккытын чэпчэтин күлүккүтүн чарааһатыҥ! Уонна тоҕо бачча элбэх түҥүрү-ходоҕойу киллэрдигит (маннык элбэх дьон киириэхтэрэ диэн кэпсэтии cyoҕa)? Yc дойду   үрдүнэн ааппыт   альдьанара буолла, сурахпыт сууллара кэллэ — бачча элбэх дьону аһатар ас тэриллибэтэҕэ, бачча элбэх дьону хоннорор тэримтэ тэриллибэтэҕэ. Ypүҥ ыт үөҕүүтэ, эриэн ыт элэгэ, хара ыт хаадьыта, дьэ, буолаары гынна — бу үөһээ дойду баһылыга Улуутуйар Улуу Суорун тойон-дьоно ымсыылара бэт буолан бачча элбэх кэлбиттэр диэн, бу орто дойду баһылыга Улуу Кудаҥса обургу киһиргэһэ бэт буолан элбэх дьону ыҥыран баран кыайан аһаппата диэн. Онон
улахан саат-суут буолаары гынна, ол барыта эһигиттэн буолуоҕа,— саат-суут чарааһына, элэк-хаадьы аҕыйаҕына арай бэт түргэнник төннөргүт сөп буолсу, улуу  бэйэлээхтэр уллуҥаххыт хараардын,   баскыт   саллайдын, атаххыт суптуйдун, үөһээ дойдугутугар, үтэйдэҕим буоллун! Доом эрэ доом», — диэн өрө үтэйбит, алҕаан дьөлө дьиэһийбит.	
Окси-ньни, оҕолоор! Икки даа атахтаахха илэ чахча иччилээх тыллаах, илбистээх тойуктаах киһи төрүөн-үөскээн баар буолар эбит! Чачыгыр Таас ойуун домноон бүтэрин аҕай кытта — бии харааннааҕы ыам бырдаҕын курдук элбэх хара барык күлүктээх, ыар тыыннаах, ыараххан сыттаах үөһээ дойду үлүһүйэр үлүскэннээхтэрэ, абааһы аймаҕа имил-ньимил буоланнар, суугунаһан- сааҕынаһан, үөһээ халлааҥҥа кус-хаас тойугун туойаннар, куба лахсыыр тылын тыллаһаннар төттөрү көтөннөр, күлүк аччаата, сыт намтаата.


***

Coҕypyy соххор-холлорук халлаан бэргэһэ быатын саҕа мэнэгэйдээхтэрэ, сутуруо быатын саҕа соллоҥноохторо, туттаран туран балыырдаахтара, көрдөрөн туран мэльдьэхтээхтэрэ баралларын аҕай кытта, дьон үксэ саҥардыы өйүн булунан үөрбүтэ биллиэн иннинэ, кэҥээбит дьон быһыытынан өрө тыынан эрдэхтэринэ, Улуу Кудаҥса обургу дьаалы уоллаах кыыс оҕолоро иҥиир ситиилэрин таттаран чиччигинэһэ, икки алаархай уу мунаар харахтарын көмүскэлэрин түгэҕинэн тиэрэ-маары, түҥнэритэ эргичиҥнэтэннэр өҥүргэһинэн өрө көрөн кэбистилэр. Икки дьабадьыларыттан симэһиннээх үрүҥ күүгэн өрө оргуйан баакынан таҕыста. Ол кэнниттэн сотору соҕус буолан баран уоллаах кыыс таттарбытынан өлөн тыылыы тэбэн кэбистилэр.
Онуоха Улуу Кудаһса обургу хаана хамсыа баара дуо! Сирэйиттэн биир тымыр тардан ибир гыммата, хата бара буоллаҕына, үөрэн caҥa аллайа түстэҕэ: «Өйдүөбүт өй, санаабыт санаа! Ити аата үлүскэннээх хал¬лаан үтүөлэрэ, альдьархайдаах халлаан аартаахтара, оҕолорбун сирбэккэ, куттарын-сүрдэрин ильдьэ бардахтара дии! Аны мантан антах айыы хаан аймаҕа, күн улууһа, устаты муруннаах, утары сирэйдээх урааҥхай саха барахсан үөһээ дойду өлүү-дьаҥар охтон өлүө суоҕа, өлөр кэмигэр өлүөҕэ, уһун үйэлэниэ, элбэх саастаныа, киһи-сүөһү элбиэ.
Дьэ, бу аата буолар өрөгөй үрдээбитэ, саргы-дьаалы улааппыта диэн... Уруй! Уруй-туску!» — диэн үс киис тириитэ өллүргэлээх, үрдүк нуоҕай бэргэһэтинэн өрө талбаатаан уруйдуу турбут эбит. Улуу Кудаҥса обургу уруйдаан бүтэрин аҕай кытта хотон иһигэр cүөһү үөһүн таттаран бэт улахан орулаһыы буолла, бэт ыарахан ынчык иһиллэн өрө тиҥиргээтэ.
Улэһит дьахталлар тиэри-маары тэбинэн сыссан киирэн көрбүттэрэ — хотон иччитэ буолбут ынахтара, тиэргэн иччитэ буолбут оҕустара, ураа муостаахтарын баар суох күлүктээх өттүлэрэ, томороон сүөһүлэрэ тылларын таһааран туора быраҕан, айахтарыттан хааннаах үрүҥ күүгэн үллэн —сорохторо өлөн түөт атахтарын адаарыччы тэбэн дыгдаһан сыталлар эбит, сорохторо өлөөрү харахтарын өҥүргэһинэн көрөн, көбүөхтүү-көбүөхтүү тиҥиргэччи ынчыктаан, атахтарын адаарытан эрэр эбиттэр. Дьахталлар барахсаттар маны көрөөт сүрэхтэрэ ыальдьан, сүрдэрэ хамсаан ытаспытынан төттөрү сыссан таҕыстылар. Дьахталлар саҥардыы ohox кэннигэр кэлэн эрдэхтэринэ — дьиэ таһыттан сылгыһыт уолаттар сыссан киирэннэр, Улуу Куданҥса иннигэр атах салҕа буолан, тыҥа быһаҕас буолан, эппэҥнии-бөтүөхтүү мэҥильльиһэ турбуттар эбит.
— Оо, дьэ, аан альдьархай эбит! Дьэ, иин илъдьиркэй эбит! Хаарыан сылгыларбыт! Алаас аайы атыырбыт бастыҥа, сыһыы аайы сылгыбыт үтүөтэ, толоон аайы биэбит талыыта умса түһэн эрэллэр... Хаарыан атыырдарбыт! Хаарыан биэлэрбит! Һyy! Бу туох үлүгэригэр түбэстэхпитий! — диэн ытаһа-ытаһа, харахтарын уутун сылгы тыһа үтүлүктэринэн туора-маары соттон көбүөхтэһэ турдулар.
Ураа муостаах, сыспай сиэллээх аһыыта саҥардыы намтаан эрдэҕинэ үһүc үлүгэр буолла — эр дьон тадыылара, дьахтар дьон бастыҥнара, Кудаҥса дьонун талар үтүөлэрэ өлөн барбыттар, сорох дьоно, үөстээбит сүөһү курдук, иҥиир-ситиилэрин таттаран, харахтарын дьүккэтинэн түҥнэри көрөн баччыгыныы-баччыгыныы өллүлэр, сорох дьоно көхсүлэрин хаанынан саба тыбыыран тыыннара хааттаран бохторо-бохторо, сүр баҕайытык өрүтэ харбыалаһан, тарбачыһа-тарбачыһа үөгүлээбитинэн өллүлэр.
Улуу Кудаҥса дьиэтигэр урукку өттүгэр дьол-соргу
уйаламмыта, үөрүү-көтүү иитиллибитэ. Билиҥҥитэ буоллаҕына ahaҕac эттээх, тэбэр сүрэхтээх, yйaҕac куттаах кыайан олорбот аймааһына-альдьархайа, иэһиитэ-туоһуута буолла. Урукку өттүгэр — улуу баһылыкпыт, аҕа тойоммут Улуу Кудаҥса ол курдук абыраабыта, бу курдук абыраата дэһэр этилэр, билиҥҥитэ буоллаҕына — «бу Кудаҥса сиэтэ-аһаата, бу Кудаҥса адьарай aйaҕap аньньан биэрдэ»,— диэн бар дьоно хааннааҕынан ьггаатылар, өргөстөөҕүнэн саҥардылар.	
Улуу Кудаҥса иҥиэттэ-иҥиэттэ дьиппинийэ-дьиппинийэ истэ сытаата, тулуйа сытаата, тулуйбата, хаана-сиинэ хамнаата, xapaҕa-сирэйэ уоттанна, ньүдьү бараан дьүһүннэннэ, ыгыллан бардьыгыныы былаастаан хабырытта олордо: «Бу туох аймааһынай? Бу туох ытаһыытай? Алаатыгар оҕолоор! Ол эһигини ытаһыахтара этэ диэн мин диэтэх киһи соҕотох кыыһым, сoҕoтox уолум эньньэтэ-сулуута, киһитэ-сүөһүтэ суох барыахтара этэ дуо? Биитэр   ол эһигини аһыйыахтара   эбээт диэн модьууннаах торбоһу, татаардаах кулуну талан ильдьэ барыахтара этэ дуо? Манна диэн эттэххэ, хайа ол да дойдуга cүөһү үчүгэйин-куһаҕанын билэллэр ини... Ити дьоммут даа талыыта-таламана барара эмиэ бэт сөп,— биһиги диэтэх дьон буолан бараммыт үөһээ дойду үөмэн тиийбэт үтүөлэригэр соготох харахтаах соххордору, аҥар атахтаах доҕолоҥнору түҥүр-ходоҕой ыытыахпыт этэ дуо? Үрүөххүтүн билбэккэ ытаһаргытын эрэ билэҕит дуу? Үөһээ дойдуга иэдьэгэй эттээх, ириҥэ мэйиилээх илэ бэйэтинэн кыайан тахсыбат этэ диэн истибэт этигит дуо? Онон, түҥүр, ходоҕой буолар дьон куттара-сүрдэрэ көттөҕө дии, хата ытаһа олоруохтааҕар, ити дьонноргутун икки сиргэ чөмөхтөөҥ — дьахтарын туспа, эр дьонун туспа. Түҥүр-ходоҕой буолбут өттүлэрэ аналлаах аһылыктарын аһаан, кэмнээх хонуктарын хонон бараннар, куттара-сүрдэрэ төттөрү эргийэн, эттэрэ-хааннара уһуктан» утуйбут дьон уһукталларын курдук, уһуктан тиллэн кэлиэхтэрэ... Оттон оҕолорбут киһи-хара гына ильдьэ тахсыбыт дьонноро куттара-сүрдэрэ төннүбэккэ эттэрэ сытыйыаҕа, дьэ, онон кимнээҕи-ханныктары ильдьэ хаалбыттарын билиэхпит. Уруй үтүөтүнэн, айхал бастыҥынан ол барахсаттар алтан уҥуохтарын араҥастыахпыт, көмүс уҥуохтарын көтөҕүөхпүт... Санаан да көpүҥ эрэ, айыы-хаан оҕолоро буолан баран, мин икки оҕом хайдах аан дойдуларыттан, бар дьонноруттан, ииппит сүөһүлэриттэн киһи-сүөһү иппэт буолуохтарай?!! Түксү! Солуута суох ытаамаҥ!» — диэн Улуу Kyдаҥсa обургу, өлбүккэ-алдьаммыкка санаммакка, өлөрбүккэ-альдьаппыкка холуммакка олордоҕо.
Бу, баттатахха маталдьыйбат, кэбиэлээтэххэ кэдэльдьийбэт орто туру курбуу-дьирбии ийэ буор дойдуга Улуу Кудаҥса обругу баараҕай баайын күүһүнэн, модун өйүн мөккүөрүнэн, иэгэйэр икки атахтаахха, урааҥхай сахаҕа төһө даа үтүөнү оҥоруон баҕарбытын иһин, санаабыт санаата туолбата, оҥорбут оҥостуута атаҕар турбата. Оччотооҕу кэнэ-муҥкук үйэҕэ, оччотооҕу бүтэй күҥҥэ-дьылга тойот-кулут икки күөн көрсөн, күрэс былдьаһан уоттаах улуу мөккүөрдэрэ үөскүү илик буолан, урукку өттүгэр үчүгэй диэбиттэрин куһаҕан диэн, урукку мантан барҕара байбыттарын айыы-кэйии эбит диэн, дьон санаатын үксэ үүт күүгэнин курдук уостан-сүтэн төттөрү түһэр буолар эбит.
Онон Улуу Кудаҥса дьонун тобоҕо бука барылара, төттөрү түһэннэр, бу курдук этэр буолбуттар эбит: «Бу, Улуу Кудаҥса уоттаах халлаан ууруутун альдьатан, улуу чолбону үмтү кэттэрэн, уонна бу айыы-хаан аймаҕыттан арахсан, күн өркөн улууһуттан тэйэн, абааһы аймаҕын кытта уруурҕаһан, айыыта-харата элбээн, сэтэ-сэмэтэ туолан, үөһээ үрүҥ аар тойон удьуордара киэр хайыһаннар, айыыта арахсан, ийиэхситэ иэдэс биэрэн – кырамаҥҥа туран, кырыыска этиллэн, буруйданан эрдэҕэ дии… Ынырык ыйаахха ылларбыт, улуу буруйга турбут киһини кытта ыаллаһан олорор, дьиэтигэр-уотугар киирэр-тахсар сэттээх-сэмэлээх буолуоҕа. Кини кэнтигэр охтумуохха, кини сордоох суолугар умсумуохха», - дэһэн, икки, үс хонукка өлбүт дьон тиллэрин кэтэһэн көрөн баран, бука барылара көһөн-күрээн суй буолан хааллылар.
Улуу Кудаҥсаны урукку күннэргэ-дьылларга алыс ытыгылааннар, ордук сураҕырданнар, алыс аатырданнар, күн өттүнэн күөйэ көппөт бэйэккэлэрэ, уһун суолун туора кэспэт бэйэлэрэ, Одун-Хаантан оҥоһуулаах тойоммут диир дьонноро бука барылара арҕам-тарҕам бардылар, үрэх баһынан түстүлэр. Улуу Кудаҥсаны истэр кулгаахтаах эрэ бука барыта кырыыс курдук көрдө. Кэнтик курдук туораата, өлүү дьаҥын курдук куттанна.
Аҕыйах күнүнэн-ыйынан Улуу Кудаҥса барахсан суос-соҕотоҕун хаалла, аймах-билэ дьоно өлөн-сүтэн быһынна, уруу-билэ дьоно, күөс күүгэнэ уостубутун курдук, барана. Биир модьууннаах торбос хотонугар оппото, биир иринньэх кулун далыгар хаалбата. Алааһа-толооно айаҕы атыппат гына, мунну-уоһу саба туттар гына үллэ сытыйбыт сүөһү, сылгы сытынан өрө тунуйда, кымырдаҕас бөҕө кыймаҥнаата, хомурдуос бөҕө хончоҥноото, хара төбөлөөх үрүҥ үөн үллэҥнээтэ, сахсырҕа бөҕө сааҕынаата. Дьиэтигэр-уотугар, сиригэр-дойдутугар биир уллуҥах үктэнэр ыраас сирэ суох буолла, үллэҥнэс үөн-көйүүр буолла.
Улуу Кудаҥса олорор алааһын ырааҕынан кыйан ааһар буоллулар, кини айыылаах аатын аар-саарга ааттаабатылар, онон кини аатын тыллаах эппэт, кулгаахтаах истибэт буолла.
Тохсуньньу ыйга устаты муруннаах ураанхай саха ойох-эр буолсуспат буоллулар, бу ыйга ойох-эр ылсар айыы-кэйии аатырда, арай Улуу Кудаҥса эрэ үс саха үөскүүрэ кэхтиэн иннигэр, түөрт саха төрүөҕэ төннүөн туһугар бу тохсунньу ыйга абааһы аймаҕын кытта уруурҕаспыта-хаанырҕаспыта диэн өс номоҕо үксээтэ.
Оокси-ньии, оҕолоор! Эрэй-буруй обургу, муҥ-сор баҕадьы, сана-оноо бөҕө икки атахтаах улуу-модун даа күүстээҕин умса мииннэллэр эрэ өрө көбүппэттэр эбит, - бии мааҥы бэйэлээх көҥүлүнэн сылдьыбыт, талбытынан туттубут, модун санаатын күүһүнэн сир-халлаан тутуллан турар ыйаахтарын сыыһатын-халтытын көннөрөн, икки атахтааҕы уһун дьоллуон баҕарбыт, сэттээх-сэмэлээх буолуо диэн дьулайбатах, иэстэбиллээх буолуо диэн куттамматах Улуу Кудаҥса барахсан күүһэ-күдэҕэ күүгэн курдук уостан, баайа-талата туман курдук көтөн өйө-санаата татыарыйбыт, хараҕын уота умуллубут, бэт түргэнник түҥ-таҥ түспүт, бүдүк-бадык буолбут. Бөкөччү кырдьыбыт.
Санныгар кэппит таҥаһа ильдьирийэн тохтубут, кирдээх-курдаах этэ оно-манан килэҥнээн көстүбүт. Аймах билэ дьоно, уруута-хаана имири быстаннар, дьиэтин-уотун ким да бөхсүйбэт буолан, сыбаҕа куккуруу тохтон кунус буолан өрө үлүннэ, сытыган эрбэһин уонна түүнүктээх тэллэй саба үүнэн таҕыстылар. Балаҕанын холлоҕосторо адаарыһан-адыгыраһан бараннар эмэх буоллулар, дьиэтин үрдэ эмэхсийбит өһүөлэрин самнары баттаан сиҥнэн түһэн хаар-самыыр сайа охсубут. Оно алаһа дьиэтэ өтөх буолан, көтүөл-таһаал буолбут, күүдээх уйаламмыт, ооҕуй оҕус ситимнэммит.
Улуу Кудаҥса эрэйдээх дьиэтин аҥар муннугар, бастыҥ баҕанатын төрдүгэр, өтөх иччитин курдук, хардаҥ отунан уйа оҥостон кыһын хаартан-тыалтан, сайын куйаастан-ардахтан саһар эбит. Аччыктаан аһыан эрэ баҕардаҕына, куттаҕа ньүөлүйдэҕинэ, тайаҕар тэптэрэн тахсан, ааттаах алааһын киэргэлэ буолан үөскээбит улуу күөлүгэр киирэн, кутуйахтаан-күтэрдээн, күнү-күннүктээн тэмтэрдээн-баакардаан, амыньньыары хомуйан уот оттунан, бултаабыт бултарын үтэн, саллан, сиикэйдии-буһулуу сиир эбит. Тамаҕа хаттаҕына, куолайа куурдаҕына, силэ хойуннаҕына, бэккэ ыксаатаҕына, күөлүгэр киирэн ат буолан туран эрэ сүөһү курдук ууну уулуур буолбут эбит. Окси! Киһи да барахсан кырдьан-дьадьайан кэхтэр-бохтор буолар даа эбит, оҕолоор!


***

Төлкөтө-түөрэҕэ түҥнэстибит, барҕа баайа бараммыт, дьоло-соргута тостубут Улуу Кудаҥса барахсан өлөр-өлбөт икки ардынан өр дуу, өтөр дуу олорбутун кэннэ, хантан эрэ ааһан иһэн, бу кэнтиккэ охтубут, кэниэргэ этиллибит улуу киһи өтөҕун өҥөйөн бараары Чачыгыр Таас ойуун таарыйбыт эбит.
Улуу Кудаҥса – саха киһи саарына, урааҥхай омук улуута дьүдьэйэн-дьадьайан, кырдьан-бохтон, сууллан түспүт хотой уйатын курдук, өтөх муннугар хардаҥ от уйаланан, таҥаһа-саба баранан, чачыньньыар уоттанан, күүдээх, күтэр аһылыктанан олорорун көрөн баран, Чачыгыр Таас ойуун харан, бөтөн, саҥата суох талан олордоҕо.
Улуу Кудаҥса эрэйдээх, ойууна кэлбитин көрөн баран, икки хараҕын уута икки эҥэрдэринэн илибирии саккыраата. Икки аар буола кырдьыбыт, баттахтара саһарбыт, харахтара сугуннуйбут, тайахха тэптэрбит улуу бүдүк дьоннор, синнэн хаалбыт өтөх муннугар туох даа саҥата суох бөтө биэрэн, хара-таалан соҥуһан олордулар.
Өр соҕус олорбохтоон баран, Улуу Кудаҥса эрэйдээх ынчыктаан, көхсүн субу-субу этитэн, бөтөн тохтуу-тохтуу, муҥатыйа олорбут: «Дьэ, үөлээннээҕиэм, бу айылаах буолан хааллым, өйдүүгүн дуо, мин сүппүт-көппүт баараҕай баайбын, ахсаана биллибэт, үксэ-дьүүлэ көстүбэт киһибин-сүөһүбүн, сылгыбын, дьоммун-норуоппун? Өйдүүгүн дуо, мин төһо маанытык олордум этэ, төһө үтүөтүк сырыттым этэ? Көрөн кэбис – бу билигин айахпар ас булан аһаабакка, санныбар таҥас булан таҥныбакка – өтөх иччитэ буоламмын, хардаҥ окко уйаланаммын, бу айылаах кэбилэнэн олоробун... Дьэ, үөлээннээҕиэм, хайа туох үтүө сүбэлээххиний?!!» - диэн көрдөһө олорбут.
- Киэҥ халлаан уоттаах улуу дьүүлүн быһыытынан Одун-Хаан оҥоруутунан, Дьылҕа-Тойон тыырыытынан сир-халлаан тутааҕа буолан турар үрдүк уураахтары, баайгын-дуогун, күүскүн-күрэххин эрэнэҥҥин, альдьатарга санаммытыҥ, уларытарга оҥостубутуҥ, олус наһаа барбытыҥ; улуу буруйдаахха, хараҥа айыылаахха, уоттаах халлааҥҥа утары турбукка туох сүбэ баар буолуой? Буруйуҥ-айыыҥ хаҥаан, сэтиҥ-сэмэҥ туолан, оҥорбут оҥорууларгар буруйданан олордоҕуҥ дии! Бэйэҥ даа истибэт, билбэт этиҥ дуо – иэгэйэр икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх илэ бэйэтинэн тыыннаах сааһыгар, уһун үйэтигэр сэтин-сэмэтин толорор, буруйун-айыытын төлөнөр диэн өс хоһоонун, уос номоҕун?!! – диэн Чачыгыр Таас ойуун тыла улам-улам иччилэнэ, саҥата чинээн, хараҕа уоттанан барда.
Улуу Кудаҥса эрэйдээх ол аайы улам-улам ньыхайан баһын умса туттан, кистэнэн барда, икки илиитин куҥ курдук най барыҕан кэбистэ, икки хараҕын быһа симнэ, сарбаччы үүммүт баттаҕа сирэйин-хараҕын, көхсүн, түөһүн саба түһэн, сылгы сиэлин курдук нэмирийдэ. Ол курдук умса түһэн, ньохчойон олорбохтоон баран, өрө тыынан, көхсүн иһигэр эрэ киҥинэйэн ыйытта: «Буруйбун-айыыбын билинэн туран көрдөстөхпүнэ айыы-хаан аймахтара, күн өркөн уустара, үрдүк халлаан үтүөлэрэ буруйбун-айыыбын бырастыы гыныахтара этэ дуо?» - диэн.
- Хайтах кыайан бырастыы гыныахтарай? Соҕотох айыы эрэ аймаҕар оҥоһуллубатах ыйаах буолар, үс аан дойду үрдүнэн айыы-абааһы икки үйэттэн үйэ тухары бас бэринэн, утары турбакка, туора кэспэккэ олороллоругар оҥоһуллубут улуу ыйаах диэн буолар. Ол ону эйигин эрэ аартаста диэннэр, оннук уоттаах сокуону, оннук ытык ыйааҕы уларытан иһиэхтэрэ дуо?! Хайа, оччоҕо, үс аан дойду үс улуу модун кулугулара төлөрүйэн, үс күлэр сындыыстара булгуруйан – кинкиниир киэҥ халлаан киэбэ уларыйыаҕа, орто туру дойду олоҕо долгу	йуоҕа, аллараа дойду аймана дьалкыйыаҕа, диэн Чачыгыр Таас ойуун саба саҥарбыт саҥатын дуораана өтөх иһигэр дүҥүр тыаһын курдук өрө лүҥкүнээтэ, тыа бастарынан өй дуораана буолан сатараата.
Улуу Кудаҥса эрэйдээх ону истэн баран, күрдүөтээбит атыыр оҕус курдук, икки арҕаһын өрө үллэн таҕыста, хараҕа уоттанна, ойуун диэкки өһөхтөөҕүнэн өрө көрөн турулатта.
Бу даа дьүдьэйэн-дьүүкэрэн олордор, укулаат тимир биилээх сүгэ биитэ буор анныттан өрө килбэйэн сытарын курдук дуу, биитэр уоттаах чол күл аныттан өрө сирэлийэн чолбоодуйбутун курдук дуу, модун санаата тилиннэ, күүстээх өйө күүрдэ, ол кэнниттэн көхсүн көннөрөн, кэтэҕин чонтон, алтан тайаҕын сиргэ батары охсон олорон, Улуу Кудаҥса чиҥ-чиҥник саҥаран барда: «Ол аата одун халлаан оҥоруута оннук буолуо диэммит, өлөн эрэри өрүһүйүө суохпут, альдьанан эрэри абырыа суохпут дии! Эн этэргинэн буоллаҕына – уокка убайан эрэри уотун умуруоран өрүһүйэрбит, ууга түһэн эрэри ууттан ороон таһаарарбыт ыйаахха утары туру буолар эбит дии! Орто туру дойду кэтит кэскилин, баараҕай баайын, айыыһыт-хаан хотунтан айыллыбыт ураа муостааҕы, уот дьөһөгөйтөн үөскээбит сыспай сиэллээҕи улуу-модун тымныыттан өлөн-быстан эрэллэрин уоттаах чолбону үмтү кырбатаммын өрүһүйбүтүм сэт-сэмэ, айыы-буруй эбит дии?!! Оччоҕо тоҕо уот дьөһөгөй буолан сылгы сүөһүнү айбытай, тоҕо айыыһыт хаан хотун ахтар айыыһыт буолан анах сүөһүнү айбыттай!
Эн этэргинэн буоллаҕына – айыы-хаан аймаҕын орто туру дойдуга олохсуйбатын диэн үөһээ бөҕөлөр төлкөлөөбүт эбит буоллахтара дии! Ити курдук буоллаҕына, ити мин икки атахтааҕы, иннинэн сирэйдээҕи үөһээ абааһы өлүүтүн дьаҥыттан өрүһүйээри уруурҕаспытым-хаанырҕаспытым айыы-буруй буолуох тустаах. Дьэ, оччоҕо бу орто туру курбуу-дьирбии дойдуга тоҕо үөһээ үрүҥ Аар-Тойон бииһин ууһуттан устаты сирэйдээх урааҥхай саханы Айыыһыт ийэ хотунтан көтөхтөрөн, Аан-Алахчын Хотунтан араҥаччылатан, Ийиэхсит Ийэ Хотунунан иэримэ дьиэтин иччилэттэрэн, алаһа дьиэлэтэн, аал уоттатан, төрөтөр оҕону төлкөлөтөн анаан-айан, ыйан-кэрдэн олохтообуттара буолуой?! Эн бэйэҥ, быһыыта, хайтах эрэ, икки атахтаах аналын, аан дойду ытык ыйааҕын сыыһа сыаналыыр, сыыһа саныыр быһыылааххын.
Мин санаабар үс дойду сокуона, икки атахтаах анала маннык буолуох тустаах – орто туру до	йдуга күүскүт кыайарынан, өйгүт ситэринэн, хайтах үчүгэй буолуоҕунан, бэйэ-бэйэҕитин өйөһөн-убаһан олоруҥ, эккит-хааҥҥыт ситэринэн үөскээҥ-тэнийиҥ диэн буолуох тустаах: атын буолуор сатаммат! Ону, бу эн курдук сыыһа өйдөөччүлэр, тиэрэ-маары үөрэтэннэр, үлүгэр-альдархай бөҕө буолла быһыылаах», - диэн Улуу Кудаҥса тыл эттэҕэ.


***

Аар татай, оҕолоор! Икки даа атахтаах бачча буолуор диэри модун санаата бохтубат, күүстээх өйө күлгэдийбэт буолар эбит. Чачыгыр Таас ойуун уоска оҕустарбыт курдук ах барда, сөҕүөҕүнэн диэн сөхтө, бэккиһиэҕинэн диэн бэккиһээтэ – Улуу Кудаҥса эрэйдээх бу айылаах буолан олорон уоттаах тылланан бу курдук саҥарыа дии санаабатах эбит.
Улуу Кудаҥса уһун сордоох, олорбохтоон баран, эттэ:  «Дьэ, үөлээннээҕиэм, аны миигин былыргым курдук ким бултаан-алтаан аһатыай! Арай, бэйэм эрэ тайахпар тэптэрэн тахсаммын күтэри, күүдээҕи бултааммын ahaaтaxпына аһыаҕым,. суох буоллаҕына үөн-көйүүр курдук хоргуйан  өлүөҕүм буоллаҕа... Санаа бөҕө быһа миинэн күүс-күдэх баранна, сыра-сылба быһынна, онон, арай, күүстэ -салҕаатаххына сөп буолсу. Былыр бар дьон этэр этилэр—аллараа дойду aйaҕap,  үс  күлэр  ньүкэн  үтүгэн үрдүгэр, аат биттэҕэр, аҕыс үрэх арахсыытыгар,  тоҕус үрэх тутуһуутугар үс уус төрдө — күксүүрдээх Күөттээни уус, барыктаах Баалтааны уус, кыырыктаах Кытай бахсы уус, үс улуу бодоҕот уустара бааллар диэн. Эн ол үс улуу бодоҕот уустарыгар киирэҥҥин,  дьуксуйдахха-илбис күүһүнэн, бэйэтэ санаатынан быһа охсор аптаах сытыы кылыста оҥотторон таһааран кулу, аны бу айылаах  буорайан  бараммын эйигин элбэхтик соруйарым кэлиэ дуо.  Кэриэс  тылым,  саймарыын  саҥам»,— диэн өлөр-хаалар күнүгэр аартаһа-көрдөһө олордоҕо.
—	Оокси-ньии!   Бу  айылаах  буруйданан-сэмэлэнэн олороҥҥун caнaaҥ да түспэт буолар эбит!   Эмиэ  буруйун- үрдүгэр буруйу oҥocтoopy гынныҥ ээ! Ол аллараа  дойдуттан  ким   бултуур  сэп тэриттэрэн,  илбиһи илии-атах гынан бултаан аһаабытын   истэҥҥин  эттэҥий? — диэн ойууна сэмэлиэх курдук саҥарда.
—	Ээ, доҕоруом, сору-муҥу көрөммүн, икки хараҕым дьүккэтин хаанынан ытааммын көрдөспүт көрдөһүүбүн ылынымаары гынныҥ дуу? Хайа, былыргы кэриэспин- хомуруоспун өйдүөн көр эрэ, хоргуйан өлөр күнүм кэллэ ээ... Билигин даҕаны, өлөр күммэр, кырдьар сааспар бар дьоммор үтүөнү оҥороору, үөрэх таһаараары санаа булуммут санаам буолар... Хайа мин курдук умса түспүт, кулут-кумалаан буолбут, хоргуйан өлөорү гыммыт аныгы да дьылларга элбэх буолаа эни, онон ити санаабыт санаабын,  ити  эппит тылбын  олус ол курдук сэттээх- сэмэлээх,   буруйдаах-айыылаах   буолуо  дии  санаабаппын, - диэн баран Улуу Кудаҥса эрэйдзэх ойуунун диэки сүүһүн аннынан, баттаҕын быыһынан хааннааҕынан дьөлө  көрөн  олордоҕо.
Чачыгыр Таас ойуун, санаата хараастан, мунна-yoha итийбэхтии олордо, Улуу Кудаҥса урукку күннэргэ-дьылларга хайтах курдук бaapaҕaй баайданан, халыҥ үптэнэн, кэтит кэскиллэнэн, суон соргуланан олорбутун-сыльдьыбытын санаан көрөн баран, көхсүн этиттэ, үөһээ тыынна уонна буоллар даа буоллун диэххэ айылаах  этгэ: «Чэ, кэбис, буоллар даа буоллун! Дьэ, хайа туох эмэ дьүһүннээх cүөһү хаалбыта буолаарай? Баран көрдөөн көрүөх, олоруохпут дуо, бэлэмнэниэх», - диэтэҕэ.
Иккиэн тайахха тэптэрэн сыльдьаннар унаар саламаны тиирдилэр, аар баҕаҕы астылар, ойуун туттар көтөрүн-сүүрэрин оҥордулар, үс түүннээх күнү мэльдьи баа каҥнаһан-баакаҥнаһан, көрдөөн-көрдөөн бэт нэһиилэ суос-соҕотох илии соттуута буолбут куруҥ хара дьүһүннээх, сүүһүн ортотугар күн тыкпытын курдук туоһахталаах, биэстээх-алталаах атыыр oҕyc баарын булан aҕaлан аар баҕахтарыгар баайдылар.
Ол кэнниттэн хаҥас тумулга үүммүт арбахтаах мутуктаах аарыма тиити буланнар кэрэх оҥордулар, куочай аньньан хоту диэки умса дьүккүтэн кэбистилэр,	
Чачыгыр Таас ойуун олоҕор олоруон иннинэ, дьэ, бэт үлүгэрдик куйахата күүрбүт, этэ саласпыт киһи курдук, сүрдээхтик кэмиринэ-кэмсинэ: «Бу эн көрдөһүүгүн быһа гыммакка кыыраары оҥостон эрэбин... Былыр аан бастаан ойуун буоларбар үөһээ-аллараа үс кэрииммин кэритэн үһүйбүттэрэ, ол үс кэриимтэн хайаларыттан даҕаны бу үс уус төрдүгэр киирэр аартыктан ордук суостаах-суодаллаах аартык cyoҕa. Бу аартык усталаах туоратыгар диэри кутаа уотунан илгистэн, оргуйбутунан болгуонан ыһыахтанан үмүрүтэ салаабытын эриэхсит, өттүйэнэн-балтанан быһыта охсубутун эриэхсит, убайа турар уот курдук кытаҕаһынан-чыскыынан быһыта ытырбахтаабытын эриэхсит, дьөлүтэ түспүттэрэ ыарыытын эриэхсит, хайыта харбаабыттара абытайын эриэхсит... Оо, куйахам күүрдэҕин, этим саластаҕын!» — диэн ба¬ран, олоҕор олорон дьиэтин-уотун, дойдутун-сирин алҕаан, кэп туонан, oҕyhyн өлөрөн соҕотох атахтаах суоду маҕан остуолга хол-буут, мүһэ-мүһэ араартаан, наар-наар хоту диэки уурда, тоҕус тордуйаҕа хааныттан ку¬тан остуолугар төгүрүччү уурда, ол кэнниттэн оҕуһун тириитин кэрэҕэр ильдьэн ыйаата.
Дьэ, ол кэнниттэн былаайаҕа дьаргыйан, дүҥүрэ дүрбүйэн, кыаһаана кыыгынаан, хобото хоҥкунаан, чуораана чугдааран, бытырыыһа хамнаан, ыамах-чыамах өрө битийэн, этэ дьиэһийэн кыыран чыҥыйдаҕа.
Чачыгыр Таас ойуун обургу — улуу ойуун, аарыма кырдьаҕас — ордук илбиһирэн, олус көтөҕүллэн, аартык аайы арбаан, суол аайы кэнийэн, оргуйа турар уоттаах көмүс байҕалы өлүү чөркөчүөх тимир дьирибинэй балыга буолан быһа сырбайан таҕыста уонна көмүс ууһун төрдүн аартаһан-көрдөһөн алҕаан амалыйда, туойан кэнийдэ.
Бу кэнниттэн уһун-синьньигэс аартык устун айаннаан хайыта харбатан, быһыта хаптаран, дьөлүтэ сыстаран, этэ-тириитэ баранан, хаана-сиинэ тохтон, бэт элбэх эрэйинэн оргуйа турар алтан байҕалы аллараа ап-салбаныкы өлүү-кэгэй кыыла буолан тoҕo суруйан таҕыста. Ол кэнниттэн ааттаах аал ууһун төрдүн алҕаан-арбаан аныйан ааста, үҥэн-сүктэн сүөдэльдьийэн барда.
Тимир ууһун төрдө, дьэ, бэт ыраах ыырдаах, дьэ, бэт тэйэ сирдээх уус эбит, бардар бараммата, унаара-тэнээрэ биллибэтэ, cyoha-суодала улаатан истэ, эрэйэ-буруйа уксээн барда, Чачыгыр Таас ойуун энэлгэнэ элбээтэ, абытай-халахай буолла, этэр тылын номоҕо маинык бурлла: «Аа, абытайбын! Аа, айаккабын! Улуу бодоҕот уус төрүттэрэ, икки хараххытын чээкэй тэйэ уулаан хорҕольдьун курдук ууллан тохто илик буоллахтарына, икки кулгааххытын уоҕан-дьиэллик уолаттара, сэмэһиннээх мэҥийэ-чуонах кыргыттара дьөлүтэ ыстаабатах буол¬лахтарына, хааннаах ириҥэнэн кутуйаланан бүтэ тааһырбатах буоллахтарына, өлөн-хаалан иһэрбин өйдөөн көрүҥ, иэйэн-туойан кэнийэн иһэрбии истэн сэргэҕэлээҥ! Уоккутун-күөскүтүн уҕарытан абырааҥ! Абытай-халахай!
Тохтооҥ-болбойуҥ, уорда намырыйыҥ! Атааргыы көрүмэҥ атыҥырыы санаамаҥ ойуун уолгут уот-курбастай, Чачыгыр Таас ойуун өлөр күммэр, кырдьар сааспар кэриэспин кэнийэн иһэбин, саймарыыммын кыыран иһэбин»,-диэн аартаһан-көрдөһөн амалыйа туойан кэллэ.
Дьэ, кэлбит бэлиэтин биллэрэн ыты үрдэрдэ, кыыстаах уол тахсаннар — ол дойду дьоно халлааны таба көрбөт харалҕан эбиттэр — ойууну көрөөрү чинэһэ-чинэһэ чыха атын сир диэкки көрдүлэр, хантаһа-хантаһа хал¬лааны кырыытынан, хайалары улаҕаларынан тосту-туора сиринэн олоотоһо турдулар, Чачыгыр Таас ойуун тарбахтарын аннынан aaha көтөн, улуу бодоҕот уустарын уорааннаах уораҕайдарын модун модьоҕотун үс төгүл төхтөрүйэн үөгүлээбитинэн ыстанан киирэн, дьиэлэрин ортотугар лап гына олоро тустэҕэ.
Yc улуу бодоҕот уустара, уолуктаабыт улар курдук, илиилэрэ-атахтара ыальдьан өлөөрү өтүөстэһэ олороллор эбит. Улуу луо-балык үктэллээх уот-курбастай уоллара киирэрин аҕай кытта, «алҕаа!» диэн бараннар, адаарыһа таттарбыт бакыр-такыр килиэ хара тарбахтарын, буордаах сыгынах курдук ытыстарын уунан, сирэ йин-хараҕын сиритэ аньньа сыстылар. Онуоха уоллара баара,— ол дойду сигилитэ-майгыта тип-тиэрэ буолар эбит,— «Бакыр-такыр тарбахтаргыт сүһүөхтэринэн быһыта сытыйан түстүнэр, икки илиигит тонолоххутунан  тоһута сытыйан түстүнэр, икки ытыскыт оттолорунан дьөлүтэ сытыйдынар»,— диэн умса кыраан таныйан, тосту туойан чугдааран, быһа этэн тамалыйда.
Онуоха үс улуу бодоҕот уустара: «Ээ, бэккэ абыранныбыт!» диэн бэккэ махтаннылар, үөрэн тимир-дьиэһин  сирэйдэрэ килэс гына түстэ.
Дьэ, ол кэнниттэн орто дойду ойууна кэлбит соругун кэпсээтэ, туох туһуттан тоҕус тоҕойдоох маҕан суолу тобулбутун эттэ, онуоха үс улуу бодоҕот уустара киэр хайыһан, иэдэс биэрэн дьэбидик хара сирэйдэрэ ньолос гына түстэ, уонна: «Киэр, нойоон! Киэр-киэр, айыы-кэйии, иньньэ диэмэ, сэттээх-сэмэлээх буолуоҕа, тылгын көтөҕүмэ... Биһиги диэтэх дьон оҥорбут илбистээх сэппит орто туруу дойдута тахсар ыйааҕа cyox этэ, үс биис ууһун үһүйэргэ-үөрэтэргэ эрэ үрдүктэн ыйыллыбыппыт, улууттан оноһуллубуппут, тылгын көтөҕүмэ — буойуулаах илбистээх сэби биэриэхпит cyoҕa, киэр-киэр буол!» —диэн кыккыраччы илгистэн кэбистилэр. 
— Мин даҕаны иньньэ диэн көрбүппүн истибэккэ, ытаан-соҥоон туран аартаһан-көрдөһөн ыыппыта... Унаар саламаны тиирдэ, аар баҕаҕы аста, илиитин соттор суос-соҕотох биир эрэ арыы тыаны үрдүнэн көстөр, тумул хайаны көхсүнэн хаххалыыр кypyҥ хара дьүһүннээх, сүүһүн оттотугар күн тыкпытын курдук туналыйа олорор туоһахталаах атыыр оҕустааҕын тутунна, хаҥас диэки xapaҥa тыатын күн диэки өттүнээҕи, тимир аалыытын курдук, дьэбидийэн көстөр дьүһүннээх улуу тумулун үрдүгэр кэхтибит укулаат курдук күөх-дьэбир өҥнөөх, хаппыт укулаат курдук кубархай, тыйыс дьүһүннээх, арбахтаах мутуктаах аар тиити, эһиги ааккытын ааттаан, саас-үйэ тухары арыынан-сыанан таҥнары чаллыргыы турар гына улуу кэрэҕи оҥоттордо. Аастаххытына — арыынан-сыанан чалҕалыаххыт, туордаххытына — этинэн-сыанан эмсэхтэниэххит,— диэн Чачыгыр Таас ойуун обургу истэригэр баппатах иҥсэлэрин көбүттэ. Ону истээт, уоллаах кыыс туора салбаннылар, куолайдара куурбахтыы-куурбахтыы куллурҕаата, сырааннара сыньньылыйда, куттахтара хамнаан тиэрэ эргийбэхтээн тэһитэ аньньан ньүөлүйбэхтээтэ, уонна ийэлэрин-аҕаларын: «Оҥоp да оҥор!» — диэн эньньэйэлэтэн-кутугунатан бардылар. 
Yc улуу бодоҕот уус төрдө, бэт өргө дылы буолуммакка, кэтэмэҕэйдээн-кэтэмэҕэйдээн  баран: «Дьэ,  эчи оннук эни!» - диэн сөбүлэнэн илбистээх уот-чупчурҕа  кылыһы оҥорон кикирийбитинэн барда. Күөтүн тыаһа күксүйдэ, copҕото кытарда, кыһата кутаа уотунан убайда, балтата тыаһаата, кыстыга чыҥкынаата. Барык күлүк, балта сутурук, баабыр тарбах, кыырык төбө Кытай бахсы уус өр гыныа баара дуо? Өтөр гыммата, бүтэрэ оҕуста, аалан кыкырыйда, илбистээн дьүһүйдэ, өһөгөйдөөх өлүү уутугар уһаарда уонна уот чупчурҕа илбис¬тээх сытыы кылыһы Чачыгыр Таас ойууҥҥа биэрэн иһэн эттэ: «Киһи эппитин истибэккэ, оҥотторон ыллыгыт, онон сэтэ-сэмэтэ бэйэҕитигэр буолуоҕа... Кэнэҕэһин кэнэҕэс, хойутун хойут, миигиттэн хоргутар буолаайаҕыт!» — диэн улуу күтүр саҥа caҥapaн иҥсэлиттэҕэ.
Чачыгыр Таас ойуун суол тобулбут соругун толорон үөрэн-көтөн, өрө битийэн төннөн тахсыбыт, ол тахсан үс харыс холобурдаах, илбис дуксубут сытыы кылыһы Улуу Кудаҥса эрэйдээххэ биэрбит. Улуу Кудаҥса эрэйдээх күлүм аллайан сулбу охсон ылла, дьэ уонна икки аар кырдьаҕас оҕоньньоттор, икки үөлээннээхтэр кэриэс тылларын кэпсэтэн, саймарыын саҥаларын саҥарсан, уураһан-сыллаһан, харах харахтарыттан уу-хаар басыһаннар,  бырастыылаһан  араҕыстылар.
Улуу Кудаҥса эрэйдээх бии куһаҕан аппалаах-дьаппалаах үрэх сир дулҕатынааҕар элбэх, аҕыс үрэх баһынан ааллаһан үөскээбит ахсаана биллибэт ураа муостааҕа, ahaҕac ыыраахтаах анах сүөһүтэ, бии хараҥа халлаан сулуһунааҕар элбэх, тоҕус үрэх баһынан тоҕо аньньан үөскээбит үксэ-дьүүлэ биллибэт сыспай сиэллээҕэ, бүтэй тyйaxтaaҕa, сылгы сүөһүтэ, бии халыҥ ыарҕа курдук хара норуота, уруу-билэ дьоно бука барылара сир
сиигин курдук симэлийэ уостаннар, уу күүгэнин курдук
туман буолан көтөннөр, соҕотох бэйэтэ улуу тиит төҥүргэһин курдук ордон хаалан, дьүдьэйэн-дьүүкэрэн, өлөр күнүгэр, кырдьар сааһыгар былыргы кэнэн үйэ дьэбэрэтигэр тэпсиллэн, үтүөтэ умнуллан, модун санаата сарбыллан, күүстээх өйө бохсуллан, нahaa санаммыт, олус тутуммут буруйугар-сэмэтигэр бу айыылаах буолан, илбистээх уот-чупчурҕа кылыһынан күтэрдээн аһаан-сиэн олорбут эбит. 
Ол курдук өр дуу, өтөр дуу олорон баран, биир сайын, сырылҕан куйаас күҥҥэ өтөҕүн муннугуттан оронон тахсан (манна көрдөххө ордук дьүдьэйбит-дьүүкэрбит, олус такыйбыт-намыйбыт эбит), аатын эрэ иэҕэҥнээн  киирэн, Майы  Баалы кытыытыттан кылыһынан күтэрдээн  тахсан,  амыньньыары хомуйан уот оттунан, бултаабыт булдун уотугар үтэн сиэри олорбут эбит.
Сырылҕан куйаастан көхсө сылыйан, күлүмнэс сырдыктан хараҕа саатан, нухарыйан барбыт. Бу буолан утуйа-утуйа уһуктан, уһукта-уһукта утуктаан, кутэрин таһааран аһыы-сии олордоҕуна, күйүгэс түһэн мооньньун иньньэнэн тэһэ аспыт курдук, тобулу уулаабыт. Улуу Кудаҥса онуоха (этэ тыыннаах эбит) соһуйан «абытай!» диэбитинэн кылыстаах илиитинэн өҥүс-баска охсуммут. Илбистээх уоп-чупчурҕа кылыс күтүр ыйылаабытынан кэлэн Улуу Кудаҥса эрэйдээх мооньньулаах баһын суос-соҕотохто быһа охсон кэр гыннарда. Оҕоньньор көхсө тиэрэ тарас гына түһэн, илиитэ-aтaҕa биирдэ-иккитэ ибир-ибир гынна, төбөтө, сиргэ олоро түһэн баран, соһуйбут курдук, иккитэ-үстэ иччитэ суоҕунан турулус гына көрдө... Аан-саарга аатырбыт Улуу Кудаҥса барахсан ол курдук өлөн хаалбыт.
Айыы-хаан аймаҕыттан арахсыбыты, абааһы аймаҕар холбоспуту, күн-өркөн ууһуттан тэйбити, илиэһэйгэ сыстыбыты, кырыыска этиллибити, кыраманҥа турбуту ким кэлэн алтан уҥуоҕун араҥастыай? Ким кэлэн көмүс уҥуоҕун көтөҕүөей?!!
Хараҥа айыылаах халыҥ буруйдаах Улуу Кудаҥса кутун-сүрүн хайа айыы ойууна кэлэн аан-илэ дойдутуттан арааран, ийэ-буор сириттэн көтөҕөн, үөһээ дьабыҥҥа утаарыай? Куйаас күҥҥгэ дыгдаччы үлүннэ, нөҥүө күнүгэр үөн-көйүүр ыста, хараҕар-сирэйигэр сахсырҕа саахтаата, сытыйан барда... Икки атахтааҕы эрэйтэн быыһаары, урааҥхай саханы өлөртөн өрүһүйээри бу айылаах буолан сытарын ким даа кэлэн кэриэстээн барбата, ким даа кэлэн ытыгылаан ааспата. Модун санааламмыт буруйугар, өргөстөөх өйдөммүт айыытыгар үллэ сытыйда, үөн-күйүүр аһылыга буолла.
Ол эрээри маннык улуу киһини — хараҥа айыылааҕы, халыҥ буруйдааҕы, абааһыга холбоспуту соҕоруу халлаан сорсуннаахтара, Улуутуйар Улуу Тойон биистэрэ күөт ыт күлүүтүгэр, эриэн ыт элэгэр хаалларбатылар. Тоҕус добун халлаан уоттаах улуу холоруктарын умса ытыйаннар, сата кынаттаан, уот дуксуурдаан түһэрэннэр, үс түүннээх күнү мэльдьи Улуу Кудаҥса этин-хаанын, уҥуоҕун-тириитин үмтү ытыйаннар: «Уот сиэмэ буолан тарҕан! Бэйэҥ кэпкин кэбилээ, бэйэҥ санааҕын саталаа! Илбис төрдө, иирээн сиэмэтэ буол!»— диэн аан дойдутугар, ийэ буор сиригэр ыһан кэбистилэр! Онтон бии илбистээх уо-чупчурҕа кылыс обургу мээлэ сытыа баара дуо! Yc улуу бодоҕот уустара, Тимир-Бэкилэй обургулар: «Бу илбистээх хааҥҥа тиийбит сэп мээлэ сытара сэттээх-сэмэлээх буолуоҕа?», — диэннэр, хоту хомуhyннaax халлаан анныттан өһөгөйдөөх өлүү сататын өрө ытыйан таһаараннар, үс түүннээх күнү мэльдьи уот-чупчурҕа кылыһы күл-көмөр оҥорон үмтү ытыйаннар, орто туруу дойдуга, ийэ буор сиргэ ыһан күдээриттилэр, алгыс эттилэр: «Аны Улуу Кудаҥса курдук урааҥхай саха киһи үөскээбэтин! Кини курдук модун санаалаах төрүөбэтин! Аны кини курдук үс аан дойду айыллыбыт, үс күлэр кулугулара буолбут улуу сокуоннарын уларытар өргөстөөх тыллаах, уоттаах санаалаах үөскээбэтин!» — диэн.
Бу курдук икки илбис сиэмэтэ орто туруу дойдуга, ийэ буор сиргэ ыһыллалларын аҕай кытта кулут-тойот, баай-дьадьаҥы, былыргылыы-аныгылыы икки уоттаах улуу мөккүөрдэрэ өрө күүрэн тахсыбыттар. Сорох: «Бу аата —бу баттал буолар!» — дэспиттэр, сорох: «Бу аата — бу кырдьыгы булларбат xapaҥa ыйаах буо¬лар!»— дэспиттэр. Онуоха утары сорох эттэ: «Кэбис-кэбис! Иньньэ диэмэҥ — ити Одун-Хаан оҥоруута, ити Чыҥыс-Хаан ыйааҕа, халбарыйбат ыйаах, уларыйбат сокуон»,— диэн. Сорох өттө: «Далга баппатах далаҕалар, дьиэҕэ баппатах дьэлликтэр, эҥин-араас буолаҥҥыт чуубурҕаһан көрүҥ эрэ! Баттал буола-буола, батталы көрдөрүөхпүт!» — диэн таҥнары ыххайбыттар.
Ханна даа хайыс — орто туруу дойду олоҕо икки улуу мөккүөр күүһүнэн, икки улуу быльдьаһык уотунан үктэллэнэн сайдан испит эбит. Күүстээх өйдөөх, модун санаалаах, биир-биир туран, олоҕу уларытаары улуу мөккүөрү мөккүһэн— сорох өлбут, сорох кыайбыт... Ол курдук улуу мөккүөр олохсуйбут, иитиллибит эбит.

{{poem-off|1929 с.}}
* [[Былатыан Ойуунускай]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Былатыан Ойуунускай]]
[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:1929 сыллаахха суруллубут]]</text>
      <sha1>o8vs5ahgy2xt3ki6r6a3ctzdjzko0vq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тугутчаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1686</id>
    <revision>
      <id>6774</id>
      <timestamp>2017-05-31T06:25:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Egerman</username>
        <id>701</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Хоһоон}} &lt;poem&gt;&lt;center&gt; Тоҥ окко төрөөбүт, Тоҥмокко өрөөбүт, Куобахчаан…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6774</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1021" sha1="6an73p3mm6q39m9iisu9qgs7q8kmt5h" xml:space="preserve">{{poem-on|Хоһоон}}
&lt;poem&gt;&lt;center&gt;
Тоҥ окко төрөөбүт,
Тоҥмокко өрөөбүт,
Куобахчаан саҕачаан
Кырачаан тугутчаан,
Ийэҕин эмээхтээн,
Исчээнин кэлээхтээн,
Кэнньүөрэн, көччүйэн,
Көҥүллук чэччийэн,
Тарыйа, хаһыйа,
Тараҕай таас хайа
Тоҥ хаарын оймооҥҥун,
Тотургуу оонньооҥҥун,
Ойуттан-быыраттан,
Олус да ырааттыҥ.
Оччугуй тугутчаан,
Оҕочоон  табачаан,
Акаары бэдиккин,
Адьаһын билбэккин,
Анныгар, аттыгар,
Алдьархай быатыгар,
Тарыҥнаах үрүйэ
Талаҕын кэрийэ,
Сыт ыла, суол көрө,
Сутаабыт сур бөрө,
Арҕаһын күүркэтэн,
Аһыытын килэтэн,
Чуҥнуурун, кэтиирин
Чугаһаан иһэрин…
&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;</text>
      <sha1>6an73p3mm6q39m9iisu9qgs7q8kmt5h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сахалыы остуоруйа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1687</id>
    <revision>
      <id>6776</id>
      <parentid>6775</parentid>
      <timestamp>2017-05-31T06:30:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Egerman</username>
        <id>701</id>
      </contributor>
      <origin>6776</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12102" sha1="koyyvto9z3zpb36tqyutecunduaq1gl" xml:space="preserve">Саха остуоруйатын холобура.


Хамсыыр харамай туһунан остуоруйа
Эһэ уонна саһыл
Былыр эһэ уонна саһыл буоланнар туох да алыс доҕордуу эбиттэр. Олорор олохторугар, сылдьар сырыыларыгар, бултуур бултарыгар кыттыгас эбиттэр. ККыһын буоллар эһэ утуйар, оттон саһыл буоллар утуйбат. Онон эһэ доҕоругар саһылга этэр: &lt;/br&gt;
– Эн кыһын ханна да барыма. Суолгун көрөн, сонордоон кэлэн өлөрүөхтэрэ. Онон миигин кытта утуй, – диир.&lt;/br&gt;
–  Суох. Ханна да барыам суоҕа. Эрэн. Доҕорбун эйиигин быраҕан кэбиһиэм дуо?– диир саһыл.&lt;/br&gt;
Эһэ утуйар. Саһыл буоллар утуйбат, куруук айдаара-мэнигилии сылдьар, эһэҕэ биэрбит бигэ тылын кэспэт. Ол да буоллар салгыҥҥа тахсыан олус баҕарар. Аанын аһан, таһырдьа уһун күн устатын тухары сүүрэр-көтөр, дьиэтигэр ыкса түүн кэлэр. Күн аайы ол курдук күүлэйдиир.&lt;/br&gt;
Арай биирдэ алыс айдааран, эһэтин уһугуннаран кэбиспит. Дьиэтигэр кэлбитигэр, эһэ туран саһылы иэнин тириитин хараҕар күллөрөр, таһыйар. Онтон ыла саһыл күүлэйдээбэккэ, биир сиргэ сытар. Сыккырыыр сырдык тыына, үккүрүүр үрүҥ дууһата эрэ, сыһыл барахсан тулуйубунна кыһыны туоруур. &lt;/br&gt;
Саас буолар, эһэ арҕаҕыттан тахсар.&lt;/br&gt;
– Дьэ, күүлэйдээ, дьэ, оонньоо? Оонньуур-күлэр кэм билигин буолла, – диир эһэ.&lt;/br&gt;
Ол курдук иккиэн сылдьаллар. Эһэ туох да алыс үгүрүөттэн соһуйар, куттанар, онно саһыл күлэн быар аҕай буолар. Ол аайы эһэ уордайан, саһылы өлөрбөт эрэ, таһыйан. Төрүт саһыл эһэни кытта бииргэ сылдьарыттан, тулуйарыттан ааьар. Эһэттэн хайдах гынан куотар ньыматын булунар-толкуйданар.&lt;/br&gt;
Арай биирдэ саһыл эһэҕэ этэр:&lt;/br&gt;
– Эһээ, доҕоор, эн туохтан куттанаҕын? – диир.&lt;/br&gt;
– Мин саамай улаханнык ити дулҕа быыһыттан  “ньаас” диэн баран көтөр кыылтан куттанабын уонна туохтан да куттаммаппын, – диир эһэ. &lt;/br&gt;
–	Сөп. Мин саамай улаханнык куттанабын иккиатаҕынан хаамар туора харахтаах кыылтан, – диир саһыл. &lt;/br&gt;
–	Оо! Улаата, куттаныах сир баппатаҕа. Туора харах мин уруум эбээт. Аан  маҥнай мин туора харах этим, онтон эһэ буолбутум, – диир эһэ. &lt;/br&gt;
Саһыл туран эһэни күлүү гынар: &lt;/br&gt;
–	Кирдьик, эн туора харахха майгылыыгын: баадаҥнаан уонна киҥин да бэт, онон миигин өлөрөн кэбиһиэҥ, – диир.&lt;/br&gt;
–	Мин тылбыттан таҕыстаххына, кирдьик да өлөрүөм. Сэрэнэр буол, – диэбит эһэ. &lt;/br&gt;
–	Чэ эрэ, эһэ! Эн туора харахтан куттаммат эбиккин. Бииринэн, урууҥ, онон туора харахтары, хайа баҕарар күүскүнэн да, алюаскынан да кыайар кыахтааххын. Онтон мин туора харахтан куттанабын. Эн туора харахтары бултаа. Мин буоллар эн куттанар “ньаас”  диэччини бултаһыам. Хайабыт элбэҕи бултуур эбит, – диир саһыл.&lt;/br&gt;
–	Саамай   сөпкө эттин, саһыл. “Ньаас” диэччини элбэҕи бултаатаххына, миэхэ куттал аҕыйыыр. Оттон мин туора хараҕы бултаатахпына, эйиэхэ да, миэхэ да куттал эмиэ аҕыйыыр. Хата, эн баҕайы хаһан “ньаас” диэччини бултуур уһугүөн! Мин буоллар соруннарбын эрэ быраап, бултуур киһи буолуом, – диир эһэтэ.&lt;/br&gt;
Ол курдук сүбэлэһэллэр, сүбэлэрин түмүгэр: аны тоҕус хонугунан бу миэстэҕэ көрсүөх буолаллар. Иккиэн икки аҥыы бултуу арахсаллар.&lt;/br&gt;
Эһэ туора хараҕы бултуу барабын диэн, ол күнүгэр туора харахха бултатан, бултуохтааҕар бэйэтэ бултатар. Оттон саһыл буоллар “ньаас” диэччини бирээмэ биир сүүһү бултуур.&lt;/br&gt;
Тоҕус хонуга ситэн, эһэтин көрсүөх буолбут сиригэр кэлбитэ – эһэтэ бүгүн да суох. Күүтэр, күүтэр, эһэтэ мэлигир да мэлигир. Онтон туран саһыл эһэтин суолун суоллуур. Эһэтин туора харах өлөрбүтүн билэн-көрөн баран, эһэ уҥуоҕун үрдүгэр ииктээн кэбиһэр. Онно биир эһэ көрөн турар эбит. Ол эһэ саһылга өстүйбүт. Онтон ыла саһыллаах эһэ доҕордоһуулар бүппүтэ үһү.&lt;/br&gt;

&lt;/br&gt;
2. Алыптаах дьиктилээх остуоруйалар:&lt;/br&gt;
Лыыбара&lt;/br&gt;
Үрүҥ көмүс тыылаах, кыһыл көмүс эрдиилээх Лыыбара диэн киһи баар үһү. Бу Лыыбара биирдэ сүрдээх улахан күөлгэ маарылыы олорбут. Ол олордоҕуна, кэрии саҕатыгар ырыа ыллыыр:&lt;/br&gt;
–	Үрүҥ көмүс тыылаах, кыһыл көмүс эрдиилээх Лыыбара-Лыыбара! – диир. &lt;/br&gt;
Онно Лыыбара:&lt;/br&gt;
–	Тыый, бу туох дьиктитэй? – диэн тахсан көртө, биир тэллэй сахсаҥныы олорор. Ол тэллэй ыллыыр эбит.&lt;/br&gt;
Ону Лыыбар:&lt;/br&gt;
–	Тууй-сиэ, дьаабал! – диэн баран тэбэн сырбатар. Ол сырбаппытыгар – атаҕа сыстан хаалар. Онтон илиитинэн  охсубута – илиитэ сыстан хаалар. Онтон баһынан анньыбыта баһа сыстан хаалар. Ол курдук түөрт лабаата түөрэ сыстан, бүк таттаран турдаҕына, ойуурга ырыа иһиллэр, онтон арай Аҥаа Моҥус тиийэн кэлэр.&lt;/br&gt;
Ол кэлэн: &lt;/br&gt;
–	Тыый, чаархааным кэм да ытырыылаах ээ! – диэн баран, Лыыбараны сиэбигэр уктан кээһэр.&lt;/br&gt;
Дьиэтигэр илдьэн сиэри гынар. Онно Лыыбара этэр:&lt;/br&gt;
–	Оҕонньоор, үс сыл буолан баран сиэр, дэлби уотан-уотан баран, – диир. Онно Аҥаа Моҥус үс сылга уотар.&lt;/br&gt;
Уотан баран биирдэ сиэри этэр:&lt;/br&gt;
–	Эт эттиир элээнэй сүгэм кэл эрэ! Быар угар быллаҕар ыаҕаһым, кэл эрэ! Сүрэх угар сөрүөстээх ыаҕаһым, кэл эрэ! – диирин кытта иһиттэрэ биирдэ баар буола түспүттэрэ.&lt;/br&gt;
Онно Лыыбара этэр: &lt;/br&gt;
–	Кырдьаҕаһыам, эн быһыччаҥ мин сыабын кыайан хотуо суоҕа, онон Болооной оҕонньор болот быһаҕар бар, – диир.&lt;/br&gt;
Аҥаа Моҥус оҕонньорго тиийэн:&lt;/br&gt;
–	Оҕоньоор, эн быһаххын улаһын эрэ, Лыыбыраны сиэри гынным. Хайа, биир эмэ хамыйах хааҥҥа, биир эмэ очоҕос төбөтүгэр тиксээйэҕин, – диэбитэ.&lt;/br&gt;
Онуоха Болооной оҕонньор эппитэ: &lt;/br&gt;
–	Ээ, оҕонньор, мин быһаҕым хаҥаан хаалта. Ону Хараанай оҕонньор хара тааһын аҕалан онон хабырын, – диэбитэ.&lt;/br&gt;
Онуоха Аҥаа Моҥус Хараанай оҕонньорго барар.&lt;/br&gt;
Онно тиийэн этэр: &lt;/br&gt;
–	Оҕонньоор, Болооной оҕонньор быһаҕын хабырынан Лыыбыраны сиэхпин, хара тааскын уларыс эрэ, – диир. Уонна, хайа, биир эмэ хамыйах хааҥҥа, биир эмэ очоҕос төбөтүгэр тиксээйэҕин, – диир.&lt;/br&gt;
Онуоха Хараанай оҕонньор этэр:&lt;/br&gt;
–	Кырдьаҕаас, тааһым ыараан хаалта, онон Алаанай оҕонньор ала атыырын аҕалан онон тиэй, – диир.&lt;/br&gt;
Онно били Аҥаа Моҥус Алаанай оҕонньорго тиийэн этэр:&lt;/br&gt;
–	Хайа, оҕонньоор, ала атыыргын уларыс эрэ. Хараанай оҕонньор хара тааһын илдьэн, Болооной оҕонньор, оҕонньор болот быһаҕын хабырынан Лыыбараны сиэхпин. Хайа, биир эмэ хамыйах хааҥҥа, биир эмэ очоҕос төбөтүгэр тиксээйэҕин, – диир.&lt;/br&gt;
Онуоха Алаанай оҕонньор этэр:&lt;/br&gt;
–	Оҕонньоор мин атыырым тэһии буолан хаалта, онон Эрээнэй оҕонньор эриэн өргөнүгэр бар, – диир.&lt;/br&gt;
Онно Аҥаа Моҥус  Эрээнэй оҕонньорго тиийэн этэр:&lt;/br&gt;
–	Оҕонньоор, эриэн өргөҥҥүн уларыс эрэ, Алаанай оҕонньор ала атыырын тутан илдьэн, Хараанай оҕонньор хара тааһын тиэйэн илдьэн, Болооной оҕонньор болот быһаҕын хабырынан Лыыбыраны сиэхпин. Хайа, биир эмэ хамыйах хааҥҥа, биир эмэ очоҕос төбөтүгэр тиксээйэҕин, – диир.&lt;/br&gt;
Онно Эрээнэй оҕонньор этэр:&lt;/br&gt;
–	Оҕонньоор, өргөнүм өрүс уҥуор хаалта, ону баран ыл. Өрүскүн ойон тахсаар, - диир.&lt;/br&gt;
Онтон  Аҥаа Моҥус  өрүһү ойон иһэн, өрүс саамай ортотугар чолк! Кына түһэн иһэн кэриэс эппитэ:&lt;/br&gt;
–	Лыыбараа, самаҕым уҥуоҕун соҕох кынаар, эмэһэм уҥуоҕун кэлии кынаар, – диэн баран, өрүс ортотугар түһэн өлөн хаалта. &lt;/br&gt;
Лыыбара кэнникии байан-тайан олорто үһү.

[[Категория:Остуоруйа]]</text>
      <sha1>koyyvto9z3zpb36tqyutecunduaq1gl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Brubaker610</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1689</id>
    <revision>
      <id>7444</id>
      <parentid>7419</parentid>
      <timestamp>2022-02-16T19:46:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Base</username>
        <id>540</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Кыттааччы:Vanished user jfyedt7]] сирэй аатын Base маннык [[Кыттааччы:Brubaker610]] уларыппыт, утаарыы-сирэй хаалларбатах: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Vanished user jfyedt7|Vanished user jfyedt7]]» в «[[Special:CentralAuth/Brubaker610|Brubaker610]]»</comment>
      <origin>6781</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16" sha1="ohauuo54w70kruhc8o3oz7x4app0hxa" xml:space="preserve">{{#babel:sah-0}}</text>
      <sha1>ohauuo54w70kruhc8o3oz7x4app0hxa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын I өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһин түмүк докумуона</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1690</id>
    <revision>
      <id>6788</id>
      <parentid>6787</parentid>
      <timestamp>2017-09-28T01:10:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Арчы Уола</username>
        <id>829</id>
      </contributor>
      <origin>6788</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33413" sha1="0hax2xukd8snbacb1yjxw6bojzc7k41" xml:space="preserve">2017 сыл муус устар 4-5 күнүгэр Дьокуускай куоракка саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын бастакы өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһэ буолан ааста. Саха Өрөспүүбүлүкэтин бары улууһуттан, Дьокуускай куораттан  550 дэлэгээт уонна 49 ыалдьыт кытынна.

Сийиэс саха  бастакы алпаабытын уонна букубаарын 100 сылын; саха тылын оскуолаҕа үөрэтии 95 сылын; саха маҥнайгы суруйааччыта Алексей Елисеевич Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй төрөөбүтэ 140; саха суругун-бичигин төрүттээччи С.А. Новгородов күн сирин көрбүтэ 125; сахаттан бастакы педагогическай наука дуоктара Виктор Федорович Афанасьев – Алданскай, уһулуччулаах суруйааччы Семен Петрович Данилов уонна ССРС норуодунай учуутала, саха оскуолатын сайыннарбыт Михаил Андреевич Алексеев төрөөбүттэрэ 100 сылларын; саха тыла судаарыстыбаннай ыстаатыстаммыта 25 сылын көрсө ыытылынна.
Сийиэһи Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар Тыл бэлиитикэтин сэбиэтэ, Үөрэх уонна наука министиэристибэтэ, Национальнай оскуолалары чинчийэр научнай институт уонна М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет  тэрийдилэр.

Сийиэс ыытыллыбыт сүрүн сыала – Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр  саха тылын сайыннарыы, үөрэх тиһигин бары таһымыгар федеральнай судаарыстыбаннай үөрэх ыстандаардара киирэр кэмнэригэр төрөөбүт тылы, литератураны уонна култуураны үөрэтии ис хоһоонун, ньыматын, хааччыллыытын, идэлээх дьону бэлэмнээһини  тупсарыы туһунан  ыллыктаах, саргылаах кэпсэтиини тэрийии, сүбэлэһии, кэскиллээх суолу тобулуу, онно тирэҕирэн, саха тылын, литературатын уонна култууратын үөрэтии кэнсиэпсийэтин бырайыактааһын.

'''Сийиэс бастакы күнүгэр пленарнай мунньах уонна сэттэ хайысханан төгүрүк остуол тэрилиннэ:'''

саха тылын билиҥҥи туруга уонна кэскилэ;

төрөөбүт тылынан иитии-үөрэтии;

саха тылын, литературатын уонна култууратын үөрэтии методиката;

сахалыы үөрэтии хаачыстыбата: сыаналааһын, судаарыстыбаннай хонтуруол уонна уопсастыбаннай экспертиза;

саҥа кэм ирдэбилигэр эппиэттиир сахалыы учуобунньуктар;

орто анал уонна үрдүк үөрэх кыһатыгар саха тылын, литературатын уонна култууратын үөрэтии;

иитээччини, учууталы бэлэмниир, идэтин таһымын үрдэтэр уонна сыаналыыр тиһик: олохсуйбут үгэс уонна сайдар саҕахтар. 

'''Сийиэс иккис күнүгэр саха тылын, литературатын уонна култууратын үөрэтии кэнсиэпсийэтин бырайыактыыр үлэ сэттэ хайысханан ыытылынна:'''

оскуола иннинээҕи саастаах оҕону төрөөбүт тылынан иитии-үөрэтии;

үөрэх биридимиэттэрин сахалыы үөрэтии;

төрөөбүт тылы оскуолаҕа үөрэтии;

төрөөбүт литератураны оскуолаҕа үөрэтии;

саха судаарыстыбаннай тылын үөрэтии;

Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын үөрэтии;

саха тылын орто  анал уонна үрдүк үөрэх кыһатыгар үөрэтии.

Икки күннээх үлэ түмүгүнэн, сийиэс дэлэгээттэрэ саха тылын, литературатын уонна култууратын кэнчээри ыччакка тиэрдэр, сайыннарар туһугар маннык этиилэри туһааннаах тэрилтэлэргэ тириэрдэллэр.

'''“ИЛ ТҮМЭН” Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай мунньаҕар:'''

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун 22 ыстатыйатыгар судаарыстыбаннай тылларынан үөрэнэри мэктиэлиир  эбии этиини киллэрэргэ;

“Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан” сокуону ырытан-дьүүллэһэн, саҥаттан эрэдээксийэлээн бигэргэтэргэ.

'''Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатыгар:'''

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уонна официальнай тылларын сайыннарар тус сыаллаах, туспа үбүлэнэр бырагырааманы сөргүтэргэ;

сахалыы иитии-үөрэтии научнай-методическай төрүтүн  сайыннарар, учуобунньугу, босуобуйаны оҥоруу хаачыстыбатын тупсарар сыаллаах Национальнай оскуолалары чинчийэр институту федеральнай таһымтан өрөспүүбүлүкэ бас билиитигэр төттөрү аҕаларга;

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыл бэлиитикэтин сүрүннүүр, тыллар туруктарын кэтээн көрөр, тыл сокуонун тутуһууну хонтуруоллуур, тылы сайыннарар саҥа хайысхалары тобулар туспа  устуруктуураны (отделы) арыйарга;

М.К. Аммосов аатынан ХИФУ саха тылын, литературатын, култууратын үөрэтэр, чинчийэр үлэһиттэри, сахалыы-нууччалыы, нууччалыы-сахалыы тылбаастыыр идэлээх дьону бэлэмнииллэригэр өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үбүлэнэр эбии миэстэлэри көрөргө.

'''Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар Тыл бэлиитикэтин сэбиэтигэр:'''

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар Тыл бэлиитикэтин сэбиэтин сайыннаран, сокуоннар олоххо киирэллэрин хонтуруоллуур, ырытар, тыл туттуллар эйгэтин кэҥэтэр боломуочуйалыырга;

сахалыы таба суруйуу уонна саҥарыы нуорматын олоххо киллэрэр, тиэрминнэри сахатытар үлэни сүрүннүүргэ уонна тэтимин түргэтэтэргэ.

'''Саха Өрөспүүбүлүкэтин култуураҕа уонна духуобунаска министиэристибэтигэр:'''

оҕолорго  аналлаах мультипликационнай киинэлэри устууга, тылбаастааһыҥҥа, уус-уран уонна научнай-популярнай сахалыы айымньылары суруйууга анал үлэни тэрийэргэ.

'''Саха Өрөспүүбүлүкэтин гражданскай уопсастыбаны сайыннарар министиэристибэтигэр:'''

төрөппүттэргэ сахалыы иитии-үөрэтии, нэһилиэнньэ киэҥ араҥатыгар төрөөбүт тылы, литератураны уонна култуураны билии суолтатын тириэрдэр бырайыактарга сыллата граннары олохтуурга.

'''Саха Өрөспүүбүлүкэтин сибээскэ уонна информационнай технологияҕа министиэристибэтигэр:'''

&quot;Саха&quot;  НКИХ тэлэбиидэнньэнэн биэриитигэр оҕоҕо аналлаах туспа сахалыы ханаалы судаарыстыбаннай сакаас эбэтэр сорудах быһыытынан  үлэлэтэр боппуруоһу көрөргө;

төрөппүттэргэ оҕону сахалыы иитии-үөрэтии  суолтатын өйдөтөр, быһаарар ис хоһоонноох кэпсэтиилэри  тэлэбиидэнньэ, араадьыйа, хаһыат, сурунаал, интэриниэт ситимин нөҥүө тэрийэргэ;

араадьыйа, тэлэбиидэнньэ, хаһыат, сурунаал, интэриниэт таһаарыылар, кинигэ кыһаларын үлэһиттэрэ сахалыы таба суруйуу уонна  саҥарыы нуормаларын тутуһалларын ситиһэргэ.

'''&quot;Саха&quot;  Национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньаҕа:'''

араадьыйа уонна тэлэбиидэнньэ нөҥүө олоҥхо арааһын  кэрчиктэргэ арааран, күннэтэ норуокка иһитиннэрэр боппуруоһу көрөргө;

араадьыйа уонна тэлэбиидэнньэ пуондатыгар харалла сытар саха тылыгар, литературатыгар уонна култууратыгар аналлаах биэриилэри уонна киинэлэри  үөрэх тэрилтэлэрэ босхо туһанар усулуобуйаларын тэрийэргэ.

'''Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэххэ уонна наукаҕа министиэристибэтигэр уонна үөрэх тэрилтэлэригэр:'''

саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһин  5  сылга биирдэ тэрийэн ыытарга;

саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын бастакы өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһин түмүк докумуонун олоххо киллэрэр дьаһаллардаах былааны оҥорон, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталастыбатыгар бигэргэтэргэ;

саха тылын туругун харыстыыр, туттуллар эйгэтин кэҥэтэр туһугар саха тылын  куорпуһун сайыннарар үлэни сүрүннүүргэ;

саха тылын, литературатын уонна култууратын үөрэтии кэнсиэпсийэлэрин оҥорон, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатыгар бигэргэргэ;

оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго сахалыы сайыннарар эйгэни тэрийэргэ  тирэх буолар, сүрүннүүр докумуону (спецификацияны) оҥорон, киэҥник дьүүллэһэн ылынарга;

оҕо тэрилтэтигэр, хас биирдии үөрэх биридимиэтигэр (1–11 кылаас) Саха  Өрөспүүбүлүкэтин национальнай, этнокултуурунай, онтон да атын уратытын учуоттуур сахалыы босуобуйалар, учуобунньуктар кэмпилиэктэрин оҥорууга, бэчээттэтиигэ уонна тарҕатыыга анал былааны ылынан, салгыы тэтимнээхтик үлэлииргэ;

саха тылыгар, литературатыгар уонна култууратыгар аналлаах толору хааччыллыылаах кэбиниэттэри  салгыы оҥотторон, хас биирдии оҕо тэрилтэтин, оскуоланы, эбии үөрэх, идэҕэ бэлэмниир орто анал уонна үрдүк үөрэх тэрилтэлэрин хааччыйар бырайыагы олоххо киллэрэргэ;

саха тылын уонна литературатын кэбиниэтин састаабыгар эбии киириэхтээх кинигэлэри (уус-уран айымньылары, тылдьыттары), киинэлэри, электроннай босуобуйалары сүүмэрдээн, саҥа спецификацияны бигэргэтэргэ;

сахалыы сайыннарар оонньуурдары, оонньуулары, көмпүүтэр бырагыраамаларын, саха тылыгар, литературатыгар уонна култууратыгар аналлаах методическай үлэлэри  оҥорууга анал граннары олохтуурга;

төрөөбүт тыл баайын билиигэ, санааны сайа этиигэ аналлаах куонкурустары элбэтэргэ;

начаалынай уопсай үөрэхтээһин бырагырааматын түмүктүүр Бүтүн Арассыыйатааҕы  бэрэбиэркэлиир үлэ математикаҕа уонна тулалыыр эйгэҕэ сорудахтарын сахалыы тылбаастыыры туруорсарга;

төрдүс кылаастан саҕалаан, «Саха тыла”, “Саха литературата”, “Саха судаарыстыбаннай тыла” уонна “Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата” үөрэх биридимиэттэригэр Үөрэх уонна наука  министиэристибэтин бэрэбиэркэлиир үлэтин киллэрэргэ;

оскуоланы бүтэрэр үөрэнээччилэр саха тылыгар уонна литературатыгар билиилэрин, сатабылларын сыаналыыр  табыгастаах аныгы көрүҥү тобулан, киэҥник дьүүллэһэн олохтуурга, ити түмүгүнэн анал сэртипикээт туттарары уонна ол докумуон идэҕэ бэлэмниир үөрэх тэрилтэтигэр киирэргэ учуоттанарын  ситиһэргэ;

саха тылыгар, литературатыгар уонна култууратыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи олимпиада балаһыанньатын саҥардан оҥорорго, бигэргэтиэх иннинэ киэҥ дьүүлгэ таһаарарга;

үөрэх тэрилтэтигэр икки тылынан иитэр-үөрэтэр, элбэх тылы үөрэтэр атын өрөспүүбүлүкэлэри көҕүлээн, Арассыыйа таһымыгар  бииргэ үлэлиир ситими (тэрээһини) тэрийэр  үлэни ыытарга.

'''Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэххэ уонна наукаҕа министиэристибэтэ тэрийбит Үөрэх методическай холбоһугар:'''

оҕо санаатын сахалыы сөпкө сааһылаан этэрин, таба саҥарарын ситиһэр, тылын байытар ситимнээх үлэни өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн тэрийэн ыытарга;

оҕо тэрилтэтин иитэр-үөрэтэр бырагырааматыгар сиэри-туому,тылынан уус-уран айымньыны (олоҥхону), сахалыы хамсаныылаах оонньууну  киллэрэн, төрүт үгэһи кэнчээри ыччакка иҥэрэр суолу тутуһуохха;

саха тылын нууччалыы иитэр оҕо тэрилтэлэригэр үөрэтиини, оскуоланы кытта биир ситимҥэ киллэрэр бырагырааманы оҥорору көҕүлүүргэ;

федеральнай судаарыстыбаннай үөрэх ыстандаарда  киирэр кэмигэр сыллата 1–11 кылааска төрөөбүт тылы, литератураны, саха судаарыстыбаннай тылын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын үөрэтии ис хоһоонун уонна хаачыстыбатын анал боппуруос быһыытынан көрөргө;

«Саха Өрөспүүбүлүкэтин  норуоттарын култуурата“ уонна  “Саха судаарыстыбаннай тыла“  биридимиэттэри нууччалыы үөрэтэр оскуолалар үөрэх былааныгар киллэрэллэрин көҕүлүүргэ;

саха тылын оскуолаҕа үөрэтии биридимиэтин бырагырааматын, үөрэтэр-методическай кэмпилиэгин 3 хайысхаҕа: 1) сахалыы үөрэнэр оҕолор; 2) нууччалыы үөрэнэр, төрөөбүт тылларын мөлтөхтүк билэр оҕолор;  3) саха судаарыстыбаннай тылын үөрэтэр атын омук оҕолоро –диэн  арааран оҥорорго;

&quot;Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата&quot; үөрэх биридимиэтигэр бырагыраамалары уонна босуобуйалары сахалыы, нууччалыы үөрэнэр оҕолорго уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар оскуолаларыгар тус-туһунан оҥорорго;
коррекционнай оскуолаларга аналлаах  сахалыы үөрэх кинигэлэрин онорууну тэрийэргэ;

идэҕэ бэлэмниир орто анал үөрэх тэрилтэлэригэр саха тылын уонна култууратын  үөрэтэр  бырагыраамалары, учуобунньуктары уонна босуобуйалары идэ хайысхаларынан арааран оҥоророрго.

'''Оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолор, уопсай орто уонна эбии үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр:'''

саха тылын нууччалыы иитэр оҕо тэрилтэлэригэр үөрэтиини кэҥэтэргэ, оскуоланы кытта биир ситимҥэ киирэр бырагырааманы оҥорорго;

федеральнай судаарыстыбаннай үөрэх ыстандаарда  киирэр кэмигэр саха оскуолатын үөрэҕин былааныгар төрөөбүт тылы, литератураны уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын үөрэтии чаастарын аҕыйатары тохтоторго, оскуола үөрэх былаанын бэйэтэ оҥорор кыаҕын толору туһанарга;

нууччалыы үөрэнэр кылаастарга «Саха Өрөспүүбүлүкэтин  норуоттарын култуурата“ уонна  “Саха судаарыстыбаннай тыла“  биридимиэттэри  үөрэх былааныгар киллэрэн үөрэтэргэ;

хас биирдии оскуолаҕа  1 – 11 кылааска сахалыы тылы сайыннарыы, олоҥхо, “Үрүҥ уолан», «Кыыс куо» диэн хайысхаларга кылаас таһынааҕы дьарыктары тэрийэргэ;  

сахалыы таба суруйуу уонна саҥарыы нуорматын олоххо киллэриигэ, тутуһууга утумнаах үлэни ыытарга;

үөрэх бырагырааматыгар киирбит сахалыы уус-уран айымньыларга олоҕуран уһуллубут сахалыы киинэлэринэн, тэлэбиидэнньэ биэриилэринэн, документальнай киинэлэринэн, элбэх туомнаах академическай быһаарыылаах, сахалыы таба суруйуу, сомоҕо домох, тиэрминнэр тылдьыттарынан үөрэх тэрилтэтин бибилэтиэкэтин  былааннаахтык хааччыйарга; 

«Чуораанчык», «Колокольчик», «Кэскил», «Юность Севера», “Хатан», “Бэлэм буол” сурунааллары уонна хаһыаттары кылаас таһынан ааҕар литература испиэһэгэр киллэрэн, хас сыл аайы суруйтарарга.

'''Үөрэҕи сайыннарар уонна үөрэх үлэһиттэрин идэлэрин үрдэтэр институттарга:'''

үөрэх тэрилтэлэрин  салайааччыларыгар  сахалыы иитиигэ-үөрэтиигэ (этнокультурнай үөрэххэ) аналлаах куурустары тэрийэргэ;

сахалыы тыллаах оҕо саадын иитээччилэригэр, начаалынай кылаас учууталларыгар саха тылыгар, литературатыгар уонна култууратыгар анал куурустары ыытарга;

Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууратын нууччалыы үөрэтэр үөрэх тэрилтэлэригэр аналлаах  куурустары тэрийэргэ;

айымньылаахтык үлэлиир бастыҥ учууталлар, иитээччилэр уопуттарын түмэн, араас босуобуйаны оҥотторон, үөрэх методическай сүбэтигэр киллэрэн, бэчээккэ таһаарарга;

саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларыгар аналлаах саайтары сайыннарарга, учуутал уопутун тарҕатарга аныгы технология кыаҕын туһанарга;

саха тылын, литературатын уонна култууратын учуутала  атын эригийиэн, Аан дойду таһымыгар тахсан, уопутун атастаһар усулуобуйатын тэрийэргэ.

'''Саҥа технологиялары сайыннарар институкка:'''

саха тылын, литературатын уонна култууратын үөрэтиигэ аналлаах интэриниэт саайты тэрийэн үлэлэтэргэ;

'''Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар Инновационнай менеджмент үрдүкү оскуолатыгар:'''

салайар үлэһиттэр тыл бэлиитикэтин олоххо киллэрэргэ сөптөөх билиилээх буолалларын туһугар Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уонна официальнай тылларын сайыннарыыга аналлаах тиэмэлэри үөрэх бырагыраамаларыгар киллэрэргэ. 

'''М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университетка, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр баар орто анал уонна үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр:'''

сахалыы иитэр-үөрэтэр иитээччини, учууталы, психологы, логопеды, социальнай педагогы, о.д.а. бэлэмниир тиһиги сайыннарарга;

саха  тылын, литературатын, култууратын уонна устуоруйатын  үөрэх былаанын булгуччулаах чааһыгар киллэрэр боппуруоһу көрөргө;

устудьуоннарга эбии үөрэх быһыытынан төрүт үгэскэ уһуйар куруһуоктары, куурустары тэрийэргэ, түмүгэр сэртипикээт туттарары ситиһэргэ (хомус, олоҥхо, тойук, иис, уус, о.д.а);

саха тылын, литературатын, култууратын методикаларын  устудьуоннарга  үөрэтэр  учуобунньуктары уонна босуобуйалары оҥорорго;

орто анал уонна үрдүк үөрэх кыһаларыгар саха оскуолатыгар үлэлиэхтээх педагогтары бэлэмнээһин хаачыстыбатын үрдэтэргэ, олоҥхо педагогикатын, төрүт култуураны  үөрэтэргэ;

Н.Г. Чернышевскай аатынан Бүлүүтээҕи педагогическай көлүөс  саха оскуолатыгар анаан учууталлары бэлэмниир уопутун үөрэтэргэ уонна тарҕатарга;

идэҕэ бэлэмниир орто анал уонна үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр  саха тылын, литературатын уонна култууратын үөрэтэр преподавателлэр методическай түмсүүлэрин тэрийэргэ.

'''Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай оскуолаларын чинчийэр научнай институтугар:'''

учуобунньугу оҥоруу научнай төрүтүн сүрүннээһин, тыл үөрэҕин,  култууратын, истииллэрин, тыл салааларын истилиистикэтин, олоҥхо уонна суруйааччы тылларын үөрэтии боппуруостарыгар туһааннаах тэрилтэлэри, идэлээх дьону түмэн, ситимнээх үлэни тэрийэргэ;

учуонайдар, методистар, учууталлар айар бөлөхтөрүн тэрийэн,  үөрэх бары биридимиэтигэр сахалыы учуобунньуктары, босуобуйалары оҕо умсугуйан үөрэнэрин  курдук оҥорору ситиһэргэ;

учуобунньук сахалыы тылбааһын хаачыстыбатын үрдэтэр соруктаах тыл үөрэхтээхтэрин, учуонайдары, учууталлары түмэн, тылбаас киинин (түмсүүтүн) тэрийэргэ;

саха тылын уонна литературатын учууталларыгар аналаах “Төрөөбүт тыл уонна литература” научнай-методическай сурунаал тахсыытын сөргүтэргэ.

'''Арассыыйа наукаҕа академиятын Сибиирдээҕи салаатын Гуманитарнай чинчийиигэ уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар проблемаларын институтугар:'''

сахалыы таба  суруйуу, тиэрмин  тылдьыттарын интэриниэт ситимигэр киллэрэр үлэни көҕүлүүргэ.

'''Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэригэр уонна олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарыгар:'''

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай тылларын  сайыннарар, тыл сокуона олоххо туттулларын хонтуруоллуур  сыаллаах хас биирдии улуус, куорат баһылыгын таһымыгар Тыл сэбиэттэрин тэрийэргэ. (Тыл сэбиэттэрэ хотугу аҕыйах ахсааннах омуктар түөлбэлээн олорор улуустарыгар официальнай тылларынан эмиэ дьарыктаныахтаахтар). 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин киин куоратыгар – Дьокуускайга уонна элбэх омук олорор улуустарыгар саха тылын сайыннарар тус сыаллаах бырагырааманы, дьаһаллары ылынарга;

үөрэх тэрилтэлэрин  салайааччылара сахалыы иитиигэ-үөрэтиигэ  аналлаах куурустарга үөрэнэр усулуобуйаларын тэрийэргэ, ону үлэҕэ киирэллэригэр  учуоттуурга;

үөрэх тэрилтэлэрин салайааччыларын үлэтин, дьыссаат уонна оскуола ситиһиитин сыаналыырга төрөөбүт тылынан иитэр-үөрэтэр усулуобуйаны тэрийиини, төрөөбүт тылы, литератураны уонна култуураны үөрэтии хаачыстыбатын ирдэбил быһыытынан киллэрэргэ;

үөрэх тэрилтэлэригэр сахалыы иитэр-үөрэтэр бөлөхтөрү, кылаастары элбэтэр үлэни күүһүрдэргэ;

сахалыы иитэр-үөрэтэр бастыҥ үөрэх тэрилтэлэригэр аналлаах граннары, бириэмийэлэри олохтуурга;

төрөөбүт тылынан иитиигэ-үөрэтиигэ, саха тылын, литературатын уонна култууратын үөрэтиигэ аналлаах  сэминээрдэри, куурустары тэрийэргэ, методическай үлэни күүһүрдэргэ;

саҥа тахсар үөрэх бырагыраамалара, учуобунньуктара уонна босуобуйалара хас биирдии оскуолаҕа, үөрэнээччигэ  тиийэрин ситиһэргэ, үөрэх кинигэлэринэн хааччыллыы туругун сыл аайы  хонтуруолуурга;

саха тылын нэһилиэнньэ араас араҥатыгар киэҥник үөрэтэргэ, ыытыллар көрүҥүн элбэтэргэ;

икки судаарыстыбаннай тылынан үлэлиир бастыҥ тэрилтэлэргэ анал номинациялары,  наҕараадалары олохтуурга;

саха судаарыстыбаннай тыла улуус, нэһилиэк дьаһалтатын үлэтигэр киирэрин, дьаһаллар, уураахтар сахалыы тахсалларын, мунньахтар сахалыы баралларын ситиһэргэ;

улуус, нэһилиэк, сир-дойду, уулуссалар ааттарын сахалыы барыйааннаан суруйар ирдэбили тутуһарга;

куораттарга, нэһилиэктэргэ үөрэх уонна култуура тэрилтэлэрин: оҕо тэрилтэтин, оскуоланы,  бибилэтиэкэни, култуура киинин, олоҥхо дьиэтин – саха тылын чөл хаалларар, сайыннарар туһугар ситимнээхтик, биир сүрүннээхтик үлэлэтэргэ.

[[Категория:Ил дөкүмүөннэрэ]]
[[Категория:Педагогика]]
[[Категория:Тыл үөрэҕэ]]</text>
      <sha1>0hax2xukd8snbacb1yjxw6bojzc7k41</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мотуо (Амма Аччыгыйа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1691</id>
    <revision>
      <id>7095</id>
      <parentid>6790</parentid>
      <timestamp>2019-04-11T04:14:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.73.84.114</ip>
      </contributor>
      <origin>7095</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34129" sha1="j4rvtnl915cczljs1smo2vvi0o5vjef" xml:space="preserve">Мин, биэс кылаас үөрэхтээх уон сэттэлээх уол, биир кыһын учуутал буолбуттаах этим.
«Ыйаахтаах» оскуолаттан тэйиччи быыкаайык эргэ дьиэни биэрдилэр, иккис кылааһы анаатылар. Туспа буруо таһааран, ыал буоллум.
Биирдэ, кыһыҥҥы түптэлэс тымныыга, оһохпун олус эрдэ сабаммын, угаардаан, төбөбүн былаатынан бобо тардынан, кылааһым аанын тэлэччи аһан баран, оҕолорбор диктант суруйтара олордум.
Арай тирии бүрүөлээх тас аан аһыллан, тымныы тумана өрүкүс гына түстэ. Матрена Семенова кыыс киирэн кэллэ.
Мин этэн испит тылбын ситэрбэккэ, кэлэҕэйдээбитинэн ойон турдум.
Матрена аан холуодатыгар үктэнэн туран, икки илиитин кэннинэн уунан, халҕаны чиҥэтэ тардан кэбистэ. Онтон кырса тыһа муус маҥан бэргэһэтин илиитин көхсүнэн аргыый силэйэ охсон, кырыатын сотунна. Кырыа кыырпаҕа сыстыбыт уһун кыламаннарынан кэрэлэммит ып-ыраас ыас хара харахтарынан кылаас диэки көрөөт, тымныыга ордук хойдо тэтэрбит сирэйэ кэтирээн, оҕолуу чэбдик уостарын ньимиччи туттан, килбиктик мичээрдээбитинэн ааһа турда.
Ити барыта сүрдээх сымсатык, нарыннык, этиэх бэтэрээ өттүнэн дөбөҥнүк буолла.
Мин хайдах буоларбын, тугу гынарбын билбэккэ, булкулуннум. Диктаным икки-үс тылын сыыһа-халты этитэлээтим. Уруокпун бүтэрэ охсуохпун – сибилигин саҥардыы саҕалаабытым. Кыһамматах учуутал быһыытынан үөрэтэ олоруохпун – кини баран хаалыыһык, сатаан үөрэтиэ да суохпун быһыылаах. Хайыырбар сөбүй?..
Онтон – &quot;бэйи эрэ&quot; диэн дуу, &quot;олоро түһүө&quot; диэн дуу, – тугу эрэ быһаарыыта суох ботугураан баран, кылаастан тахсан бардым.
Көрүдүөр түгэҕэр баар остуолга төҥкөйөн испиискэ маһын төбөтүнэн тугу эрэ суруйа турар эбит. Аргыый чугаһаан кэллим.
– Кэпсээ, Матрена Романовна.
Кини соһуйан, эмискэччи көнө түстэ, суруйа турбут сирин ытыһынан саба баттыы оҕуста. Онтон дьэ уоскуйан, остуолтан аргыый халбарыйда, испиискэтин хаатыгар төттөрү уган кэбистэ.
– Суох... Эн кэпсиэ.
– Суох.
– Төбөҥ туох буолла? Хата, киһини куттаатыҥ...
Кини дьиэтиттэн кэлбит. Оскуолаттан биэрэстэ олохтоох эдьиийигэр баран иһэр эбит.
– Манна тоҕо сырыттыҥ? – диэн толоостук ыйытар дууһа буоллум.
Кини, саҥата суох турбахтаан баран, аргыый эттэ:
– Манна киһи сылдьыбат сирэ үһү дуо?.. Эн оскуолаҕын көрөн бараары. – Тохтуу түһэн, ыас харанан мэндээриччи одуулаһан турбахтаата уонна абаламмыт куолаһынан эбэн эттэ: – Эйигин көрөн бараары... Эн бэйэлээҕи... Былааккын бырах!
Өс киирбэх былааппын төбөбүттэн сулбу тардан ыллым.
– Угаардаан, төбөм алыс ыарыйда дии. Өлөөрү гынным быһыылаах. Өллөхпүнэ аһыныаҥ дуо?
– Ким билэр... Бука... – Ситэ эппэккэ, тохтуу түһэн, кылааска олорор оҕолор күүгээннэрин иһиллээн турбахтаата. Онтон эттэ: – Ол эрээри, өлбүт киһини аһынан да диэн. Кин онтон син абыраммат...
Ол кэннэ хайдах эрэ санаарҕаабыттыы умса көрөн турда.
– Мотуо!.. – диэн тэбэнэттээхтик эмискэччи ыҥырбыппын кулгааҕым истэн хаалла.
Кини сүр түргэнник: &quot;Тугуй?&quot; – диэбитинэн көрө түстэ, онтон өйдөнөн, мичээрдээтэ уонна эттэ:
– Мин аны Мотуо буолбатахпын ээ. Моту-руо-на буолтум икки-үс сыл буолла... Чэ бар кылааскар...
Көрүстэххэ дорооболоһор, арахсарга быраастыылаһар, ыалдьыты олордор сүдү культура сыста илик киһитэ – мин кылааһым диэки талырдыы турдум.
– Маны мин ыллым...
Эргиллэн көрбүтүм: кини намчы тарбахтарын төбөлөрүнэн ыллаан тырыкыныы сылдьар күөрэгэй чыычаах ойуулаах испиискэ хаатын күөрэччи тутан турар эбит!
Чэ, ыл... Бэлэхтиибин, Мотуо-Мотуруонаа!..
Кылааспар киирдим.
Матрена аһаҕас аанынан кылаас диэки сиэлийэ көрөн мэндээрис гыннаран ааста. Тымныы тумана өрүкүс гынан киирдэ, тирии бүрүөлээх аан тыаһа суохтук сабылынна...
Этэр тыл эриэккэһэ уонна сүрэх иэйиитин эрчимэ тус-туспа төрүттээх буолуохтарын сатаммат. Ол эрээри олус кыыһырбыт эбэтэр олус үөрбүт киһи сатаан ыпсарыылаахтык эгэлгэлээн эппэт эбээт. Ити Мотуо кыыс, Матрена Семеновна, миэхэ көстө түһэн ааспыта 20 төгүрүк сылын быйыл туолла. Умнубаппын ээ ону мин. Оттон эн өйгөр бүгүн-сарсын умнуллубат гына кэпсээтим дуо мин? Суох дии, бадаҕа...
Сүүрбэ сылтан уһуннук өйдөөн сылдьар суолларын кэпсиир буоланнар, атыттар кэпсээннэрэ ордук тупсаҕай буолар дуо? Ити хайдаҕый?
Чэ, хайдаҕын-туоҕун мин быһааран таһаарарым биллибэт. Мин сатыырбынан кэпсиим, эн иһит...
Ол күн мин сүрэҕим аан маҥнай чахчы уһуктан, дьолго дьулуспутунан барда быһыылаах этэ. Тоҕо эрэ олус үөрдүм, өрүкүйдүм, туохха эрэ дьулустум. Бэйэбиттэн ордук, ордук киэҥ өйдөөх, ыраас сүрэхтээх буолуохпун баҕардым. Үүнэриҥ төрдө ол ээ. Бэйэҕин астыммат, бэйэҕинэн дуоһуйбат буолуу. Бэйэҕин таптаа, харыстаа, ол эрээри бэйэҕинэн муҥурданыма, инниҥ диэки дьулуруйан, өрө дабайдар-дабайан ис...
Чэ, сатаан этиэ суохпун.
Ол күн Мотуо сырдык тырым уот буолан, миигин сайыһыннара угуйан барда. Халлааан сырдыар диэри кинини саныы сыттым, ханна эрэ манна чугас, сүрдээх чугас, кини баарыгар үөрбүтүнэн турдум.
Хайдах-хайдах этэй?
Мин ууһумсуйбакка кэпсиим, эн иһит...

==I.==
Кэдэлдьи алаас уонна Баатты хочото чараас тыалаах үрдүк арҕас халдьаайынан быысаһаллар. Ол чараас тыаҕа киирдэххэ, хочолоох алаас иккиэн көстүбэттэр. Аҕыйахтык атыыллыыргын кытта хайалара да эмискэччи нэлэс гына түһэр. Илин диэки – Баатты хочото, арҕаа диэки – Кэдэлдьи алааһа.
Мин оҕо эрдэхпинэ күн аайы онон сылдьар этим. Күн аайы. Ол эрээри, хочо дуу, алаас дуу иннибэр эмискэччи нэлэс гына түстэхтэринэ, мэлдьи үөрүүлээхтик соһуйар буоларым. Илиибин быластаабытынан халдьаайыны таҥнары сүүрэр этим. Ол сүүрэн иһэн хайдах эрэ саталлаахтык өрө ыстанан кэбиспит киһи, алааһы-хочону үрдүнэн элиэтии көтөн талбаара туруох курдук этэ. Саталлаахтык эрэ өрө ыстаммыт киһи...
Туохха барыгытыгар да оннук дии. Эн дьулуһар дьолуҥ сааһыҥ тухары саманна, сүрдээх чугас баарга дылы. Сибилигин этиэххэ айылааххын саамай наадалаах тылы, саас-үйэ тухары сылайбыты эрчимирдэр, хомойбуту үөрдэр тылы. Сибилигин тардыахха айылааххын нарынтан-нарын сурадаһыны, тыына суох маһы, тимири, тааһы тыыннаах курдук тырымнатан, бар дьону умсугутар, дьолго угуйар сурадаһыны. Чэ, бэйи...
Эбэтэр ол билии халдьаайыны сүдү улахан тимир күрдьэҕинэн лөглө баһыталаан, ырыых-ыраах илгимэхтээн кэбиспит киһи дии саныырым. Улуу алааһы кытта улуу хочону холбоон, киэҥ куйаар оҥорон нэлэһиппит киһи дии саныырым...
Арҕас халдьаайы Бааатты диэки эҥэригэр сүрдээх кыараҕас, иҥнэри сиргэ Роман Семенов кыстыктаах сайылыга тэллэх баттаһа тураллар. Кыһыныгар сайылык дьиэҕэ тоҥмут үүтү, астаммыт бурдугу уураллар. Сайыныгар кыстык дьиэҕэ үүт кыынньараллар, бурдук астыыллар, тирии имитэллэр. Романнар сүрдээх бүтэҥи олохтоох, кэлбэт-барбат ыал. Кинилэр быйыл хас бугулу оттообуттара, төһө түүтэҕи быспыттара, туох идэһэлээхтэрэ, хас ыанньыктаахтара биллибэт.
Биир сут-кураан сыл мин эбэм эмээхсин Романнаахха &quot;кэпсэттэ&quot;. Бырааппын, түөртээх-биэстээх уолу, илдьэ барда.
Ыйдаҥа киэһэ. Хайыһар курдук өрө мэтэрийэ тоҥмут этэрбэстэринэн сыыйыта тэбиэлээн халдьаайыныдабайан саллырҕайдаан иһэн, эбэм уоһун кытта баллыгырыыр:
– Эбэтин билиҥҥиттэн умнубут. Эрэйбин ылбахтаабыт оҕо. Харахпар көстүбэт буолан буолан эрэр...
Кини хараҕар көһүннэхпинэ, эрэйэ боруостанар курдук саныырыттан ыгылыйабын, ытаамаары, суолга сылгы тоҥ киитэ бытарыйа сытарын ыраах-ыраах үҥкүрүтэ тэбиэлиибин.
– Хаһан кинилэр улаатыахтарыгар диэри уон көс. Онуоха диэри миигинньик баҕас буору кытта буор да буолаа инибин. Тура сылдьан өлөн хаалбыт киһи абыраныа этэ. Харахпыттан мэлийэн эрэбин. Букатын сабыллан хаалыам баар дии. Таҥара онно тиэрдибэтэр...
– Биһиги сирдээн сылдьыахпыт буоллаҕа дии! Аны өлөрүн таҥараттан көрдөстө. Эҥин араас буолан!..
Мин наһаа кырыктаахтык чардыргыырга дылыбын да, бэйэм ордук хотторобун. Уоскуйаары, ол-бу диэки эргиччи көрүөлүүбүн.
Кырыа сүүмэҕирэ олорбут тоҥ мастар лабаалара таҥара дьиэтин ортотугар ыйанан турар люстра курдук тырымнаһа оонньууллар.
Баатты хочото, куолутунан, эмискэччи нэлэс гынна. Биһиги баран иһэр ыалбыт оһохторун кыыма аттыбытыгар кытыаста түстэ.
Ыраах-ыраах, хочо улаҕаларыгар, иккилии-үстүү ыаллар буруолара халлааҥҥа субуһаллар. Кэбиһиилээх оттор, үөт талахтар тулаларыгар биир эмэ хара, көгөччөр сылгылар табыйан аһыы сылдьаллар. Өйдөөн көрдөххө, элбэхтэр эбит. Маҥан сылгылар хаарга биллэ-биллибэттик араҕастыйан эрэ көстөллөр эбит.
– Оттообокко-мастаабакка, бултаабакка-алтаабакка ол кырдьаҕас эмээхсини сирдээн сылдьыахтара үһү дуу? Дьиэҕэ олоруом буоллаҕа дии... Ойохторо мөҥөн муҥнуохтара буолуо.
– Оттон муҥнаан көрдүн эрэ!
– Хайыаҥый?
– Тоһун биэриэм ээ!
Тыый, бу акаарытын! Кини мэлдьи дьиэҕэ кэтээн олоруо үһү дуо? Үлэлии барбытын кэннэ ойоҕо, өсөһөн, миигин дьэ ордук сордообот дуу?
– Оттон сордоон көрдүн эрэ! Мин да баар буолуом!..
Кэнэҕэски ойохпор суоһурҕанан үтүлүкпүн өттүкпэр сууралаамахтаан, илиибин сутуруктуу туттан баран, кырыктаахтык хааман &quot;дыыдалдьытан&quot; иһэбин.
– Бу үлүгэри!.. Кэбис, абааһы эмээхсин аайы доҕоргун атаҕастаама, доҕор... Оҕолоруҥ ытаһыахтара ээ... Ийэлэрин көмүскээннэр...
Мин &quot;оҕолорбун&quot; саныырбын кытта аһыныы, таптыы, эйэ сылаас тыына сүрэхпэр суоһаабытынан барар... Сымнаҕыыс-сымнаҕас майгыннаах, үөрэн мичилийэ сылдьар киһи буолуо буоллаҕа дии мин доҕорум, мин үчүгэйкээн оҕолорум ийэлэрэ барахсан...
Эбэм илбиркэй былаатын көннөрүнэр, муннун-уоһун соттор, быстахтык мунчаарбыт санаата көнө охсон, үөрэр-күлэр, сэбирдэх табах аһыы сытынан таныыбын кычыгылата-кычыгылата, тохтоон туран сыллыыр-убуруур.
Онтон эмиэ хаамсабыт. Ньалбыгыр кулгаахтаах эриэн ыт оҕото, суол устун утары сиэлэн нэктэрийэн иһэн, аҥар атаҕын өрө көтөхпүтүнэн тохтуу түһэр.
Мин сиртэн мас ылбыта буолан баран, ыкка утары сүүрэбин. Кини ыйылыы түһээт, төттөрү ыстанар. Халдьаайы ньылатынан тэмтэрийэн, сүүрдэр сүүрэ турабын.
Эбэм тугу эрэ саҥара хаалар.
Ытым, ыал чигдитигэр ыстанан киирэр да, соһумардык үрэн ньаргыйа түһэр.
Аны төттөрү ыстанааччы мин буолабын. Мүччүргэннээх кэмнэргэ мэлдьи баар буолар үгэстээх киһи эбэм саба сүүрэн күөдэллэнэн кэлэр.
Сиэрин ситэрэн ырдьыгынаабыта буола-буола, ыт кыбыылаах от диэки илбириҥниир.
Дьиэҕэ киирэн иһэн, ааҥҥа чугурус гынабын. Ону тэҥинэн аан диэки хараҥа муннуктан быраатым уйаҕас саҥата &quot;уба-ыый!&quot; диир. Дьиэ иһинээҕи дьон бары айхаллыы тоһуйаллар.
– Оо, бу киһи дьэ кэллэ дуу? Эбэтигэр өрүү сылдьыбат ээ. Дьэ тутан аҕалла дии. Саҥардыы бачча этэ, обургу киһи буолан тоотойон эрэр дии...
Ыкса киэһэ атах ороҥҥо, эбэм оронугар, быраатым биһиги кистээн күлэн сыһыгыраһа-сыһыгыраһа, оонньуу олордохпутуна, үстээх-түөртээх кыра уолчаан быыс тумсугар кэлэн киэҥ харахтарынан миигин одуулаһан мылаллан турда... Биһиги күллэхпитинэ, кини эмиэ күлэн, тииһэ ытыгырыыр. Соруйан сөтөллүбүтэ буолар. Атаҕынан быыһы тэбэн көрөр. Биһиги, бэйэбит ахтыһан баран көрсүбүт дьон, киниэхэ кыһаммаппыт. Өргө диэри ол курдук туран баран, оҕо сүрдээх хатаннык күөрэччи: &quot;Га-ла-ба баль-ша-я!&quot; – диэн хаһыытыы түһээт, хаҥас диэки сүүрэн мороһуйан хаалла.
– Хотуой, Мотуо! Эмиэ сымыйанан нууччалаабыта буолла, – дэһистилэр.
– Кыыс ээ, итинтикэҥ, – диэн ботугураата быраатым.
Саастарын тухары уол оҕоҕо баҕараллара, уол оҕолоро утары өлө турар буоланнар, абаккаларыгар, үс кыыстаахтарыттан кыраларын, Мотуону, уол оҕо оҥорон сылдьаллар эбит.
Дьэ, кэрэ киһи Мотуо! Сүрэхтэммит күнүгэр эрэ Матрена буолбут эбит. Нөҥүө күнүттэн ыла Мотуо буолбут. Лэри-лэкэгэр төбөтүн киччэччи кырыйбыттар, уол оҕолуу боспоччу таҥыннарбыттар, ып-ыраас киэҥ харахтардаах, хоп-хойуу токур хаастаах. Уол оҕо! Арай күөрэччи чаҕаарыйан саҥарара, быыһыгыраччы күлэрэ хайдах эрэ уолтан атыҥҥа дылы. Сарсыҥҥытыттан ыла кини биһикки атастыы буоллубут.
Мин ол ыалга эбэбин кытта олоро хааллым. Орто кыыстарын Саняны кытта оскуолаҕа сылдьар буоллум.
Улахан кыыстарын Марияны саҥардыы биһиги учууталбыт ойох ылбыт. Субуоталарга хахайга маарынныр дохсун тураҕас атынан сохсолдьутан кэлэн, хонон бараллар.
Уһун синньигэс кубаҕай дьахтар туох да өйгө хатанан хаалар бэлиэ тылы саҥарбат, бэрт үксү саҥарар-саҥарар, күлэр-салар да, утары умнуллан иһэр. Сотору-сотору: &quot;Оо, дьэ, дьон бөҕөлөр!&quot;, &quot;Киһи бөҕө!&quot;, &quot;Тыый, ол хайдах?&quot; – диэмэхтиир эбэтэр эрин иннигэр турар олох маска ыстанан тахсан баран: &quot;Оо, көр, мин бачча буолларбын, эн миигин хантайан көрүөҥ этэ&quot;, – диир.
Саня миигиттэн биир сыл аҕа, сүрдээх хатыҥыр, уһун уҥуохтаах, иирэ талах курдук кыыс. Кини аҕыйах саҥалаах, көрсүө, оҕо курдук арааһы фантазиялаабат, айдаарбат киһи. Ыйаастыгас соҕус кэрэ харахтара эйэҕэстик мичээрдииллэр, дэхситэ суох тиистэрдээх аллараа сыҥааҕын энньэччи туттан, ньолбоҕор сирэйэ өссө уһуу түһээт, кылгастык &quot;һы-һык&quot; диэн күлэн кэбиһэр. Аҥар атахпытын биир сиргэ үктээн туран, биир атахпытын соһо тардан эргичийэн хаарга &quot;ойбон&quot; оҥоробут, илиибитин быластаан баран хаарга охтон киэп түһэринэбит. Ардыгар аргыстаһан иһэр уолаттар дьиибэлииллэр. Кыайыах буоллахпытына, хаарга түҥнэритэ анньыталыыбыт. Кыайтарыах буоллахпытына, Саня бэрт кыраттан сылтаан ытаабытынан барар. Оччоҕо уолаттар сырсан хаалаллар. Баралларын кытта Саня күлэр &quot;Һы-һык, сордоохтор кырдьыктаннылар ээ, ити аайы эһиэхэ ытаабакка&quot;.
Мин мэникпин, баар суоллааҕар суоҕу улгумнук саныыбын, араастаан фантазиялыыбын. Ону кини күннээҕи олох кырдьыгынан, аҕыйах тылынан сабыта быраҕаттаан кэбиһэр.
– Саня, эн кэнники эргэ бардаххына, мин эйиэхэ сылдьар буолуом, – диибин.
– Па! Күтүр, эҥин-эҥини саҥаран. Ол эмиэ тугум эрэй, нохоо!..
Көр эрэ, Саня, биһиги кынаттаахпыт буоллар, оскуолаҕа дөбөҥнүк тайан тиийиэхпит этэ.
– Илииҥ сылайыа суоҕа дуу? Аргыый хаампыт ордук ини...
– Ата суох бэйэтэ сүүрэр сыарҕа соҕуруу дойдуга баар үһү ээ, Шурик. Оннугунан сырылаппыт киһи...
– Сүүс ат сыаналаах буолуо. Ол кэриэтин биир аты аргыый көлүнэ сылдьыбыт ордук ини...
– Ол сиһи быһа солоон, суол таһаарбыт киһи...
– Хас сыл солуугун, нохоо?.. Биһиги оскуолабытын бүтээрпит кэннэ уон сыл буолан баран бүтүөҕэ ол суолуҥ...
Ити курдук кэпсэтиибит кыайан сайдыбакка, симэлийэ турар.
Оттон Мотуо үгүс тыллаах. Кэпсиэн, кэпсэтиэн баҕарар. Кинигэни көрөрүн олус таптыыр. Киэһэ аайы мин соҕотох илбиркэй кинигэбин хайдах эмэ мүччү туттаран көрө охсор дьулуурдаах. Уруок ааҕарым быыһыгар аралдьыйдарбын эрэ, кини хайы-үйэҕэ кинигэбин ыла охсон аахпыта буолан ботугуруу-ботугуруу көрө олорор буолар. Эбэтэр хонноҕун анныгар кистии кыбынан, кырыытынан аргыый сыҕарыҥнаан, хаҥас диэки баран эрэр буолар. Сымнаҕастык көрдөөтөххүнэ, улгумнук аҕалан туттаран кэбиһэр. Кыыһыран мүччү тардан ыллаххына, хоргутан, арааһы саҥарар. &quot;Ама да эн бэйэлээх буолтуҥ иһин, сатаатар кинигэҕин көрдөрө түһэриҥ баҕалаах!&quot;
Оччоҕо мин тулуйбаппын. Кинигэбин көрдөрүөхтээҕэр буолуох, бэйэм быһааран биэрэбин. Хата, мин быһаарыым алыс кэҥиир. Кустар, куобахтар, үрүмэччилэр бары кэпсэтэллэр, үөрэллэр-көтөллөр, хардарыта аһыныһаллар, көмүскэһэллэр.
Туохтан ордук ылларбыппын билбэппин, Мотуону мин үгүс сылларга үчүгэйдик саныыр, эйэҕэстик көрөр гына оҕоргоотум.

==II.==
Дьыллар-хонуктар ааһан истилэр. Мотуо улаатан дьоройон истэ. Оҕо эрдэҕинээҕи киччэччи кыргыылаах төбөтүттэн өлгөм суһуох долгуннура үүнэн түспүтүн хайа тараанан мөлбөччү өрүнэн кэбистэ. Түөрт кылаастаах оскуоланы бүтэрэн баран, хас да сыл дьиэтигэр олордо.
Мотуота уурайан, аны Мотуруона буолан хаалла.
Сайын алаастаах хочо билии ойууругар көрсө түһэбит.
Дорооболоспоппут, кэпсэпппэппит, киэр хайысыһан аасыһан хаалабыт.
Кэдэлдьи алаас эҥэригэр моонньоҕон угун бөлөхтөрө өрөһөлөнө үүммүт куруҥ тыатынан биһиги, биэс-алта уол, күйгүөрэн иһэммит, моонньоҕоннуу сылдьар кыргыттарга тиийэн кэлэбит. Биир кыыс моонньоҕонун тоҕо түспүт, ону итигэстээн буллугунаһаллар.
– Биһиги итигэстэһэбит дуо? – дэһэбит.
– Итигэстээн абыраамаҥ.
– Ити кэриэтэ саҥа үргээн иһитин толорон биэриэххэ.
– Үргээн абыраамаҥ. &quot;Толорон биэриэххэ&quot; буола-буола. Бара туруҥ!
Биир дьылыстаммыт хоодуот кыыс ордук дьорҕойор.
Матрена охтубут тиит үрдүгэр саҥата суох сыҥаах баттанан олорор. Силбэһэ сыспыт хойуу хаастара күөгэс гына хамсыыллар, буспут моонньоҕон курдук хара харахтара мичээрдээх сардаҥаларынан оонньууллар. Сытыы кыыс биһигини &quot;тыла суох&quot; ыыталыырыттан кини күлэрин туттуна сатыы олорор.
Биһиги ааһан аймалаһа турабыт.
Алаас-хочо быыһынааҕы ыллык суолга, киэҥ ходуһа ортотугар, саһарчы буспут бурдуктаах солооһун кытыытыгар – ханна да көрөс – ити курдук...
Оччотооҕу боруҥуй, ыраах нэһилиэккэ, кыраларыгар бииргэ оонньообут уоллаах кыыс уоннарын туолаат, кэпсэппэт буолан хаалаллара.
&quot;Уолаттары кытта тэҥҥэ тустар кыыс&quot;, &quot;Уолаттарга чачыгыраччы күлэр кыыс&quot; диэн сидьиҥ-ньуччураан сэһэн тарҕаммытынан барыа буоллаҕа дии. Эгэ тыаҕа-толооҥҥо иккиэйэҕин көрсөн баран тохтуу түһэн кэпсэтэр кэлиэ дуо!..
Кэрэттэн кэрэ мичигин кистиир кыһалҕаҕа сылдьар Мотуруона буолбут Мотуону көрсө түстэхпинэ, мин киччэччи кыргыллыбыт лэкэгэр төбөлөөх, уол оҕолуу таҥастаах, уол оҕолуу быһыылаах-тутуулаах кыра кыыһы өйдүүбүн. Кини миэхэ аан маҥнай эппит тыла: &quot;Гал-ла-ва баль-ша - я!&quot; – диэн этэ. Онтон: &quot;Ама да эн  бэйэлээх буолтуҥ иһин, сатаатар кэпсэтэ түһэриҥ баҕалаах...&quot;
Инньэ диирим кэлиэ дуо? Эдэр уол буолан баран эдэр кыыһы кытта кэпсэтиэм дуо, &quot;сүрэ бэрт&quot; буоллаҕа дии...

==III.==
Онтон ити кэлэн мин оскуолабар, миэхэ сылдьан ааста.
Бу күнтэн ыла мин тулабар туох барыта тубуста, киэркэйдэ. Үөрэтэр оҕолорум, кыараҕас хоһум, иттэр оһоҕум, таһырдьа хаар, халлааҥҥа күн – бука барыта ордук сырдаата, сэргэхсийдэ, киэркэйдэ...
Аҕыйах хонугунан баскыһыанньаҕа дьиэбэр өрөөн баран, эрдэ сарсыарда туран оскуолабар бардым, уоспар туох көтөн түспүтүнэн ыллыы-ыллыы, сылыбыраччы айаннатан, оскуолабар чугаһаан иһэммин, биир үөрэх уолун ситэн сыарҕабар олортум.
– Кэпсээниҥ, доҕоор?
– Суох. Арай бөлүүн Мотуруона кыыс өлбүт...
– Мотуо дуо, нохоо?!
Сарсыардатааҥҥы дьыбардаах салгыҥҥа чачайа харан хааллым...
– Эдьиийин аахтан ыалдьан тиийбит. Үс хонукка сэбиргэх дьаҥыгар ыалдьан сыппыт...
==***==
Ол сайыныгар, сарсын сарсыарда куоракка үөрэнэ бараары сылдьан, кинилэр дьиэлэригэр ойон киирбитим. Дьон үлэҕэ барбыттар. Арай Мотуо эбэтэ, кырдьаҕас эмээхсин, ыллаан тарыкыныы сылдьар күөрэгэй чыычаахтаах испиискэ хаатын туппутунан, соҕотоҕун ытыы олорор эбит.
– Ким киирдиҥ бу?.. Мин оҕом Мотуо түүн үөһүн саҕана маны илиибэр туттаран кэбиспитэ уонна... уонна сарсыарданан халлаан саҥардыы сырдаан эрдэҕинэ... баран хаалбыта...
Мин көһүтэн олорбутум.
Мотуо кэлбэтэҕэ.
Онтон, нухарыйан дуу, муҥатыйан дуу, бүк түһэн олорор кырдьаҕас эмээхсини аттынан аргыый үктэнэн таһырдьа тахсан барбытым...
Ол киэһэттэн бэттэх сүүрбэ төгүрүк сыл ааста. Халлаан саҥардыы сырдаан эрдэҕинэ кэрэ, сэмэй кыыс оҕолор кэлбэт гына &quot;баран хаалбат&quot; буолалларын туһугар дьоллоох олоҕу тутар үгүс дьону кытта үөрэнэн, үлэлээн, мин киэҥ сирдэринэн сырыттым.
Хайдах эрэ, хайдах эрэ, сырдык тырым уот курдук, эйигин сайыһыннара угуйан барбыт сэмэй кыыс оҕону иккиһин көрсө түстэргин эрэ, кини намчы тарбахтардаах нарын илиитин икки ытыскынан сэрэхтээхтик, сылаастык күөйэ тутан ылаар уонна сүрэҕиҥ сүбэтинэн кинини кытта эйэҕэстик, сэмэйдик кэпсэппитинэн бараар...
Баҕар кини, эдьиийигэр да ааспакка, дьиэтигэр да төннүбэккэ, эһиги бииргэ үөрэн-хомойон, олох уһун суолун устун сиэттиспитинэн бардар бара туруоххут, мин эдэр доҕоруом...

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Амма Аччыгыйа]]</text>
      <sha1>j4rvtnl915cczljs1smo2vvi0o5vjef</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөхсүү (Амма Аччыгыйа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1692</id>
    <revision>
      <id>6791</id>
      <timestamp>2017-09-28T01:21:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Арчы Уола</username>
        <id>829</id>
      </contributor>
      <comment>'“Б” автобуска ыга симсэн иһэбит. Каляев уулуссатыгар сүүнэ улахан уо…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6791</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7793" sha1="ekyhc6j9g1q25028hzp62jtq544bdnl" xml:space="preserve">“Б” автобуска ыга симсэн иһэбит. Каляев уулуссатыгар сүүнэ улахан уочаракка кэллибит. Кондуктор дьахтар икки эрэ киһини киллэрээт, ааны сабан эрдэҕинэ, бокуойа суох тэлэйэ баттаан, ыга симиллибит эргэ бартыбыалы кыбыммытынан, хатыҥыр, кубаҕай, уһун киһи ойон киирдэ. Кондуктор: “Миэстэ суох, төттөрү таҕыс”, – диэн айманна. “Олус тиэтэйэн иһэбин, Кыһыл воротаҕа дылы билиэттэ!..” – дии-дии анарааҥҥыта харчы уунна. “Таҕыс диибин эбээт”, – диэбитинэн кондуктор билиэт биэрдэ. “Олус тиэтэйэн иһэбин. Ону таҕыс диэн ыххайаҕыт. Сатаммат. Ити акаары быһыы буолар!” – Хатыҥыр киһи холкутук билиэтин ылла, үөһэ тыынна, мичээрдээтэ, хортууһун устан, былаатынан сүүһүн сотунна.
Мин аттыбар олорор кыһыл сирэйдээх, аҕамсыйан эрэр суон киһи иккитэ-үстэ көхсүн этиттэ, күөмэйин оҥоһунна уонна эттэ:
– Табаарыс, эн олус куруубай киһи эбиккин, быһыыта. Кондукторы, советскай дьахтары, тоҕо “акаарынан” үөҕэҕин?
– Мин кинини акаары диэбэтим. “Акаары быһыы” диэтим...
Кинилэр мөккүһэн бардылар. Сотору соҕуһунан, иһиллэспэккэ, иккиэн тэҥҥэ саҥарар буоллулар. Онтон дьоммут этиһэн киирэн бардылар. Көннөрү мөккүөр эрдэҕинэ атын дьон – сорох суон диэки, сорох хатыҥыр диэки буолан – эмиэ кыттан испиттэрэ, этиһии буолан барбытыгар, бары уурайан, этиһээччилэри дөрүн-дөрүн буойа олордулар. Суон киһи омунугар турда, хатыҥыр буоллаҕына олордо, “акаары”, “хулиган”, “осел”, “сибиинньэ” араас дэһии буолан барда.
– Маннык тыллаах киһи – эн үспүкүлээн буолуоҥ! – Суон киһи таҥнары өҥөйөн туран хаһыытаата.
– Сыаҕыттан көрдөххө, эн үспүкүлээн буолуоххар сөп! – Хатыҥыр өрө хантайан хардарда.
Саҥа, ордук хотуулаах, тылы булаары гыммыттыы, иккиэн ах баран турдулар.
Остуол ньуурун курдук килэркэй асфальт таас уулусса устун автобус сырылаан истэ.
– Эйигин автобустан таһааран кэбиһэргэ сөп. Автобус иһигэр айдааны тардаҕын... – Хатыҥыр, уоскуйан эрэр быһыынан, этиһиилээҕин диэки эйэлээх соҕустук көрөн кэбистэ.
– Таһаар ээ, тоҕо олороҕун?
– Тохтообокко майаачылыы истэххинэ, таһаарыам даҕаны.
– Фашистарга бар. Дьону санаабычча соһоттуур киһи онно наадалаах буолуо...
Итини истээт, хатыҥыр киһи харахтара тохтуу түстүлэр, бэйэтэ чонос гынна, онтон нөрүс гынан, суон киһи диэки дьүккүйбүтүнэн, көтөөрү олорор элиэ курдук тутунна:
– Туох даа?!
– “Фашистарга бар” диэтим. Манна киһини санаабычча соһоттооботтор! – Суон киһи, дьэ холкутугар түһэн, орун булунан олорунна, түннүгүнэн ону-маны көрүөлээтэ.
Дьоннор кэлэйбиттии, сөхпүттүү санныларын ыгдаҥнаттылар.
Хатыҥыр киһи суону өргө диэри тонолуппакка одуулаһан олордо, онтон дьону барытын эргиччи көрдө уонна, тугу этиэн булбакка, ытыстарын нэлэҥнэттэ.
– Бу акаары тылын истиҥ!.. Итинтэн ордугу булан эппэтэ дии! – Ойон турда, бокуойа суох автобус аанын диэки дьулуста, онтон эргичис гынна:
– Итинник тыллааҕы кытта мин бииргэ айанныахпын да баҕарбаппын... – “Кыһыл воротаттан” икки тохтобул хаалбытын кэннэ, “тиэтэйэн иһэн” ситэ тиийбэккэ, автобустан түһэн хаалла.
Киһитэ тахсарын кытта, суон тэһийбэтэх курдук буолла, кэтэҕин тарбанна, саҥата суох туохха эрэ илгистэн кэбистэ, таҥнары көрөн, соҥуоран олордо.
Ханнык эрэ дьахтар уоһун кытта:
– Олус куһаҕаннык үөхсэр киһи, – диэтэ.
Дьон бары, ол эрэ саҥаны кэтэһэн испит курдук, соҕотохто айдаара түстүлэр. “Советскай киһини ити курдук үөҕэр сатаммат” дэһэллэр.
Бачча тухары этиһиигэ, мөккүөргэ кыһамматахтыы, уутктаабыт курдук төбөтүн төҥкөччү туттан испит эмээхсин көхсүн көннөрөн, мыччырыттыбыт сирэйинэн суон киһи диэки хайысха:
– Үөхсүү тыла баранан, эн ити курдук куһаҕаннык үөхсэҕин дуо? Фашистар дьон быһыылаах дьоннор үһү дуо? “Акаары” диэххин, “осел” диэххин, ээ? – диэн тииһэ суох айаҕынан булдьурҕаан баран, эппиэт эрэйбиттии көрөн олордо.
Суон киһи: “Абата бэрт ээ”, – диэн көрдө, кондуктор диэки эргилиннэ:
– Эйигин “акаары” диэтэ буолбат дуо кини?
– Диэбит да буоллаҕына, фашиһынан үөҕэр быраабыҥ суох... – кондуктор киэр хайыһан кэбистэ.
– “Акаары” диэҥ этэ, – диэтэ эмээхсин эмиэ. – Үөхсүү үгүс ахан! “Фашист” буола-буола...
– Кырдьык, бостуой даҕаны... – диэн буруйдаммыттыы-кэмсиммиттии туттан баран, суон киһи көхсүн этиттэ, дьонтон көрдөһөрдүү эргиччи көрүөлээн кэбистэ. – Кыыһырбычча этэн кэбистим дии оттон ити... бостуой...

1937 с.
[[Амма Аччыгыйа]]

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:1937]]
[[Категория:Амма Аччыгыйа]]</text>
      <sha1>ekyhc6j9g1q25028hzp62jtq544bdnl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тыл (Рустам Каженкин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1693</id>
    <revision>
      <id>6792</id>
      <timestamp>2017-09-28T01:29:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Арчы Уола</username>
        <id>829</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Тыл}} (уран тыл уустарыгар)  &lt;poem&gt;Тыл элбэх киһини Биир тэҥник хомот…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6792</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1744" sha1="4ktkow7f06xofl2zjs1ri4p919cw885" xml:space="preserve">{{poem-on|Тыл}}
(уран тыл уустарыгар)

&lt;poem&gt;Тыл элбэх киһини
Биир тэҥник хомотуон сөп эбит...
Тыл этэр санааҕын
Биир тэҥник тиэрдимиэн сөп эбит.
Тыл өлбүт киһини
Ииниттэн туруоруон сөп эбит!
Тыл тыыннаах киһини
Олохтон матарыан сөп эбит!!! 
Оҕоком! Тылгын кыана туттаар,
Мин курдук куолулаан
Чугас доҕотторгун
Хомотор буолумаар!
Мин курдук буолумаар...
Төрөөбүт уус тылгын
Куруутун харыстаар,
Бу – барҕа баайым диэр!
Тылыҥ иччилээҕин
Эн хаһан эмитэ
Сиппит толкуйунан
Өйдүүргэ дьулуһаар!
Эн тылыҥ ырыалаах, 
Арчылыыр алгыстаах,
Харыстыыр ыйаахтаах,
Сахалыы буолуохтун! 
Тыл элбэх киһини умсары тарпыта,
Бэл, оччо киһиэхэ куорсун анньыбыта.
Тыл улуу тапталы, айылҕа кэрэтин
Киһилии толкуйга аан маҥнай көрбүтэ...
Тыл – улуу, тыл – сүдү,
Илбистээх, имэҥнээх.
Тыл – киһи, тыл – омук,
Иэйиилээх, иччилээх.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|2003, Дьокуускай к.}}
* [[Рустам Каженкин]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Рустам Каженкин]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:2003 сыллаахха суруллубут]]</text>
      <sha1>4ktkow7f06xofl2zjs1ri4p919cw885</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эн миигин умнумаар Сэргэлээх (Рустам Каженкин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1694</id>
    <revision>
      <id>6793</id>
      <timestamp>2017-09-28T01:36:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Арчы Уола</username>
        <id>829</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Эн миигин умнумаар, Сэргэлээх!}} (Сэргэлээх 17-ис уопсайын комендан…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6793</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1600" sha1="i4k96xdjw7ordera1econi9vvb09j4w" xml:space="preserve">{{poem-on|Эн миигин умнумаар, Сэргэлээх!}}
(Сэргэлээх 17-ис уопсайын комендана
Матрена Андреевна Ноговицынаҕа аныыбын)

&lt;poem&gt;Ханнык да кэм үүнэ салайдын,
Ол аайы бэриммэт эрчимнээх,
Төһө да хаар-кырыа баттаатын – 
Эн миигин умнумаар, Сэргэлээх!

Эн миигин умнумаар, Сэргэлээх!
Эйиэхэ сибэкки дьөрбөлөөх
Өссө да кэлиэхпит буоллаҕа,
Эдэр саас кэминиин ыллаһа.

Эн миигин умнумаар, Сэргэлээх!
Сүрэхпэр мин эмиэ эйиигин 
Уот таптал, ахтылҕан аргыстаах
Кэрэкэ кэмнэрим диэн этиэм.

Эн миигин умнумаар, Сэргэлээх!
Эдэр саас уйата уопсайдаах
Эн куруук миигинниин ыллаһа,
Маҥнайгы тапталбын санатаар...

Ханнык да кэм үүнэ салайдын,
Ол аайы бэриммэт эрчимнээх,
Төһө да хаар-кырыа баттаатын – 
Эн миигин умнумаар, Сэргэлээх! 
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|14.ХI-2004, Дьокуускай к.}}
* [[Рустам Каженкин]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Рустам Каженкин]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:2004 сыллаахха суруллубут]]</text>
      <sha1>i4k96xdjw7ordera1econi9vvb09j4w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саха итэҕэлин туһунан санаам (Рустам Каженкин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1695</id>
    <revision>
      <id>6794</id>
      <timestamp>2017-09-28T01:41:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Арчы Уола</username>
        <id>829</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Саха итэҕэлин туһунан санаам}} &lt;poem&gt;Таҥаратын көрдүүр саха омук Та…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6794</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="980" sha1="pk2hnd0uib1ucxs7zet48jyj8ymgind" xml:space="preserve">{{poem-on|Саха итэҕэлин туһунан санаам}}
&lt;poem&gt;Таҥаратын көрдүүр саха омук
Талар-таайар татаар тылын
Бэтилиэстээх сыарҕатыгар соһон,
Уус тылын төлкөтүн түөрэҥнэтэр.

Киэҥ халлааҥҥа сүппүт ытык суолун
Сулус уотунан ааҕан билэннэр,
Сир сиигинэн ситэн сонордооннор —
Үтүө үгэс үөскэтэн кээспиттэр...

Аныгы да саха, хаана тардан,
Таастааҕар маһын ордорор,
Уол оҕун, кыыс кыптыыйын тутан — 
Саха омук таҥаратын көрдүүр.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|Дьокуускай к.}}
* [[Рустам Каженкин]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Рустам Каженкин]]
[[Категория:Хоһоон]]</text>
      <sha1>pk2hnd0uib1ucxs7zet48jyj8ymgind</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырытыы:Ньургуһунна бэлэхтээ (Бүөтүр Тобуруокап)</title>
    <ns>1</ns>
    <id>1696</id>
    <revision>
      <id>6795</id>
      <timestamp>2017-10-05T02:00:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.128.13.46</ip>
      </contributor>
      <comment>'&quot;Бэлэхтээ&quot; дуу &quot;бэлэхтээр&quot; дуу? Ытатыйа аатыгар &quot;бэлэхтээ&quot; диэн, ис хоһоо…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6795</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="172" sha1="gyybxag3027uqzp9b4nktml9bgsak2x" xml:space="preserve">&quot;Бэлэхтээ&quot; дуу &quot;бэлэхтээр&quot; дуу?
Ытатыйа аатыгар &quot;бэлэхтээ&quot; диэн, ис хоһоонугар &quot;бэлэхтээр&quot; диэн...</text>
      <sha1>gyybxag3027uqzp9b4nktml9bgsak2x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырытыы:Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын... (С.Данилов).</title>
    <ns>1</ns>
    <id>1697</id>
    <revision>
      <id>6796</id>
      <timestamp>2017-10-09T02:49:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.128.13.46</ip>
      </contributor>
      <comment>'Хайа Даниловый?' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6796</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" sha1="ew6ngigug1pm2zn5ewkt0dytu0m9ebm" xml:space="preserve">Хайа Даниловый?</text>
      <sha1>ew6ngigug1pm2zn5ewkt0dytu0m9ebm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Байанайга алгыс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1698</id>
    <revision>
      <id>6799</id>
      <parentid>6798</parentid>
      <timestamp>2017-10-30T08:55:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6799</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="818" sha1="lo9nce5meytj9fd31nm2tphm50qpx6a" xml:space="preserve">Бултуу сылдьан күөстэнэр буоллахха уокка ас бэриллэр уонна маннык алгыс этиллэр:
{{poem-on|Байанайга алгыс}}
&lt;poem&gt;
Баай хара тыам иччитэ
Баай Барыылаах тойон!
Тоҥмот тобук сыалаахта,
Бүөрбэт бүтэй сыалаахта
Суолбутугар тосхойон кулу,
Аартыкпытыгар атааран кулу.
Аһаан-сиэн чалларый!
Күлүм аллан мичилий!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|''В.Н.Сивцев кинигэтиттэн'' 
''Булчут кинигэтэ, Бичик, 2017''
}}
[[Категория:Алгыс]]
[[Категория:Байанай]]
[[Категория:Болкулуор]]
[[Категория:Итэҕэл]]</text>
      <sha1>lo9nce5meytj9fd31nm2tphm50qpx6a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Суол аартыгын алгыһа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1699</id>
    <revision>
      <id>6800</id>
      <timestamp>2017-10-31T00:24:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'Аартык суол кытыытыгар мааны тииккэ эбэтэр бэскэ дэлбиргэ ыйыыллар. М…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6800</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="990" sha1="5n3ozu61npgl97wy9bewh68cl5c0r7j" xml:space="preserve">Аартык суол кытыытыгар мааны тииккэ эбэтэр бэскэ дэлбиргэ ыйыыллар. Манна айаннаан иһэн, тохтоон, сынньанан, аартыкка бэлэх биэрэн ааһар куолу:
{{poem-on|Суол аартыгын алгыһа}}
&lt;poem&gt;
Дорҕоон айан суолун
Тойон иччитэ
Дьэһэн Турантаайы
Аартык иччитэ 
Аан тарбааһын тойон,
Үтүө убайдарым,
Аналлаах бэлэхпин
Ааттаһан туран уунабын,
Айаммыт суолун
Аартыгын арыйан кулуҥ,
Сырыыбыт эрэйин
Сымнатан кулуҥ.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|''В.Н.Сивцев кинигэтиттэн'' 
''Булчут кинигэтэ, Бичик, 2017''
}}
[[Категория:Алгыс]]
[[Категория:Байанай]]
[[Категория:Болкулуор]]
[[Категория:Итэҕэл]]</text>
      <sha1>5n3ozu61npgl97wy9bewh68cl5c0r7j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уу иччитин алгыһа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1700</id>
    <revision>
      <id>6801</id>
      <timestamp>2017-11-01T01:30:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'Саас, күһүн балыксыттар уу иччитин алгыыллар, аһаталлар: {{poem-on|Уу иччит…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6801</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1191" sha1="0qtjt5hpla44ghm6jlqympj1cbhfb5c" xml:space="preserve">Саас, күһүн балыксыттар уу иччитин алгыыллар, аһаталлар:
{{poem-on|Уу иччитин алгыһа}}
&lt;poem&gt;
Дьэбэрэ тэллэх,
Бырыы сыттык,
Көппөх суорҕан,
Туона баай,
Күөх далай иччитэ
Күөх боллох оҕонньор,
Тойон эһэм,
Тоҕус уон тоҕус Чороох туубар
Лоһуор көмүс собоҕун
Лоһугуратан кулу эрэ.
Сэттэ уон сэттэ
Тэрээк илиммэр
Тэрэкэнэ быччыкыгын
Тэбэн кулу эрэ,
Аан сабарай
Аһастаах муҥхабар
Бастыҥ балыккына
Бастаран кулу эрэ!
Тойон эһэм,
Аһаттаххына, Эн эрэ аһатаҕын,
Сиэттэххинэ Эн эрэ сиэтэҕин.
Көрдөһөбүн!
Аһаа-сиэ,
Мичик гын!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|''В.Н.Сивцев кинигэтиттэн'' 
''Булчут кинигэтэ, Бичик, 2017''
}}
[[Категория:Алгыс]]
[[Категория:Байанай]]
[[Категория:Болкулуор]]
[[Категория:Итэҕэл]]</text>
      <sha1>0qtjt5hpla44ghm6jlqympj1cbhfb5c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Илим алгыһа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1701</id>
    <revision>
      <id>6803</id>
      <parentid>6802</parentid>
      <timestamp>2017-11-02T01:58:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6803</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1617" sha1="fp832s2hjob89ewy4c61o14t17omr3p" xml:space="preserve">Балыксыт илимниир күөлүн үрдүгэр кутаа оттон илимин тутан туран ас биэрэр, алгыыр:
{{poem-on|Илим алгыһа}}
&lt;poem&gt;
Быртах харахтаах
Көрбүтэ буолуо,
Былаҕай илиилээх 
Туппута буолуо.
Татаар тыллаах
Таба эппитэ буолуо,
Уоттаах харахтаах
Ситэ көрбүтэ буолуо,
Балык үрдүгэр
Балк гына түс!
Ылас! Ылас! Ылас!
&lt;/poem&gt;
Бу кэннэ сиргэ тыбыырар, саҥа илими таҥан, уокка тутан баран, ууга угаары туран: 
&quot;Субу курдук алдьатан тут&quot;, - диэн баран илим биир хараҕын сабын быһа тардар. 
Ол кэннэ:
&lt;poem&gt;
Күөх боллох оҕонньор,
Көмүс хатырыктааххын
Көбүччүтэн күрэтэн аҕалан,
Тэрээк илимим барахсаҥҥа
Тиһэ баттаан биэрээр дуу...
Лоһугурас собоҕун состор,
Быччык балыккын бастар,
Ииттэххинэ Эн эрэ иитиэҥ,
Аһаттаххына Эн эрэ аһатыаҥ!
Күөх далай иччитэ,
Көрдөһөбүн, көрдөһөбүн!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|''В.Н.Сивцев кинигэтиттэн'' 
''Булчут кинигэтэ, Бичик, 2017''
}}
[[Категория:Алгыс]]
[[Категория:Байанай]]
[[Категория:Болкулуор]]
[[Категория:Итэҕэл]]</text>
      <sha1>fp832s2hjob89ewy4c61o14t17omr3p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:분당선M/common.css</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1702</id>
    <revision>
      <id>6806</id>
      <timestamp>2017-12-06T22:57:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>-revi</username>
        <id>730</id>
      </contributor>
      <comment>-revi [[Кыттааччы:분당선M/common.css]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:*Youngjin/common.css]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименов…</comment>
      <origin>6806</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="171" sha1="ppvfo3nhep5qpsw2dyk5x02yywv98cn" xml:space="preserve">/* #REDIRECT */@import url(&quot;//sah.wikisource.org/w/index.php?title=%D0%9A%D1%8B%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%B0%D1%87%D1%87%D1%8B:*Youngjin/common.css&amp;action=raw&amp;ctype=text/css&quot;);</text>
      <sha1>ppvfo3nhep5qpsw2dyk5x02yywv98cn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:분당선M</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1703</id>
    <redirect title="Кыттааччы ырытыыта:*Youngjin" />
    <revision>
      <id>6808</id>
      <timestamp>2017-12-06T22:57:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>-revi</username>
        <id>730</id>
      </contributor>
      <comment>-revi [[Кыттааччы ырытыыта:분당선M]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы ырытыыта:*Youngjin]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при пере…</comment>
      <origin>6808</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" sha1="5k1o1mtlexx9neieoecioxyr8pzrwhj" xml:space="preserve">#перенаправление [[Кыттааччы ырытыыта:*Youngjin]]</text>
      <sha1>5k1o1mtlexx9neieoecioxyr8pzrwhj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Курилов гаврил</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1704</id>
    <revision>
      <id>6809</id>
      <timestamp>2017-12-23T00:23:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Даша эверстова</username>
        <id>1296</id>
      </contributor>
      <comment>Саха сирин суруйааччыта - Гаврил Николаевич Курилов</comment>
      <origin>6809</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2855" sha1="lxm85fxcwxuen4ub1lqvmqek7wdut69" xml:space="preserve">Курилов Гаврил Николаевич - Улуру Адо - юкагир поэта, учуонайа, филологическай наука ддоктора, профессор, ССРС Суруйааччыларын союьун члиэнэ, юкагир о5олорун букубаардарын автора.

Суруйар идэтин 1962с. са5алыыр, республикаугус хаьыаттарыгар бэчээттэнэр. Кини ус суруйааччы бырааттыылартан ортокулара.

Айымньыларыгар бэйэтин норуотун, юкагирдар, сырык ыраас дууьаларын арыйар, юкагир кэнэ5эски ыччата уерэхтээх, урдук культуралаах дьон буола уунэллэрин тустуур.

Поэт Улуру-Адо о5олорго эммиэ хас да кинигэлээх: &quot;Юко кэпсээннэрэ&quot;, &quot;Наш друг Чага&quot; - куукула театырыгар пьесалар, &quot;Киьи уонна Кыьыл кыыл&quot; -  кыра саасстаах о5олорго остуоруйа-уьуйээн. Бу остуоруйа-уьуйээни К.Туйаарыскай тылбаасстаабыт. 

&quot;Наш друг Чага&quot; уруьуйун быраата - суруйааччы, худуоьунньук-график Николай Курилов онорбут. Нууччалыы тылбааьын о5о суруйааччыта И.Токмакова, сценическай редакциятын С.Прокопьева онорбуттар. Оонньуур дьоно: Юко эьэтэ, Юко - уол, Мохи - кыыс, Чага - кырдьа5ас ыт, Чагашка - ыт о5ото, кырса, Гутава диэн таба о5ото, кутуйах, бастакы хаас, иккис хаас буолаллар. 

Хаас - саас кэлиитин туоьута. Оттон кырса омсолоох персонаж, табачааны сиэн ба5арар, кутуйах кыра да буоллар, Мохи уонна Юко до5ордоро. кырсаттан табачааны тыллаан быыьатар. Кырса табачааны сиэтэхпинэ дьон мантан барыахтара, оччо5о мин туундараны со5ото5ун баьылыам диэн эрэнэр. Кырдьа5ас Чага, &quot;кырыйдарбн да билигин да туьалыыбын&quot; - табачааны елертен еруьуйэр. Юко эьэтэ о5онньор быыкаайык ыт о5отун а5алан. о5олор уеруулэрэ сурдээх. &quot;Чага сынньннын&quot; - диир о5онньор. Чага уруьуйунан пьеса тумуктэнэр. Кырса ууруллэр.</text>
      <sha1>lxm85fxcwxuen4ub1lqvmqek7wdut69</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эрилик Эристиин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1705</id>
    <revision>
      <id>7049</id>
      <parentid>6898</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:32:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7049</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="987" sha1="ouzirjeb38fwjkajttnuna060mwpli8" xml:space="preserve">Эрилик Эристиин (Яковлев Семен Степанович)
(24.01.1892—06.10.1942)

Саха поэта, прозаига. Боотур Уус улууһугар Чакыр нэһилиэгэр төрөөбүт. Гражданскай сэрии кэмигэр — кыһыл партизан.
1923 сыллаахтан бэчээттэнэр буолбут. &quot;Революция уолаттара&quot;, &quot;Аймалҕан&quot;, &quot;Кэриэс туолуута&quot;, &quot;Маарыкчаан ыччаттара&quot; диэн бөдөҥ айымньылардаах.


* [[Хачыгыр (Эрилик Эристиин)]]
* [[Оҕолор ийэлэрэ (Эрилик Эристиин)]]


''[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

{{DEFAULTSORT:Эллэй}}
[[Категория:Бары ааптардар|Эллэй]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Э]]</text>
      <sha1>ouzirjeb38fwjkajttnuna060mwpli8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хачыгыр (Эрилик Эристиин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1706</id>
    <revision>
      <id>6902</id>
      <parentid>6899</parentid>
      <timestamp>2018-01-12T11:43:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AlaaBergen</username>
        <id>87</id>
      </contributor>
      <origin>6902</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27458" sha1="r7l34g7hn50qlkirzd5esf1qszjomu1" xml:space="preserve">'''Qacygyr'''

Qacygyr cabycaqtaaq burduguttan biirde baltaccy bahan onon-manan ojuta barbyt taahyn ajaghar kutan bierde. Uohun ihiger botuguraan: &quot;Toghus buolla&quot;, — dii-dii, salghanan turar leppicek dwulungutten tebinen, taahyn tipterbitiger, twuohun tylyttan allaraanngyta ildjirijen qaalbyt daba yrbaaqytyn bytyryystara twottoru-taary tuora oqsulla turdular. Bastaan utaa taaha woro swugullen taqsan, kwurbeni tuoraan erer tahaghastaaq teliege kurduk lwuhugureete, onton ulam-ulam ularyjan, kennikinen syybyrghaan qaalla. Qacygyr cabycaqtaaq burduguttan wosso biirde bahan ylan, taahygar kutan bieren baran, taahyn ergitte-ergippitinen turan, qas da qonukka kyryatammakka bwute osput twunnuk kyryatygar urut kekkelecci alta uhaty tardyy belie ongohullubutugar settihin, biiri qangas swomujetinen djukku oqson eben bierde. Angar iliitinen cabycaqtaaq burdugun siksijen kworbute alta uon bies kutuu burduk baar ebit. Kini aqsaana twoho da borostuojun inniger, bejetin tuhugar bert cuolkaj ete. Bu twunnukke ongohullubut belieler uonnuu kutuu burduk tardyllan bwutteghin aajy ongohullan ispitter, onon sette uon kutuu burduk tardyllan bwupput.  Otton cabycaghar alta uon bies kutuu burduk qaalbytyn cuolkaj bilere dien — burduga cabycaghyn abyraghyn allaraa sitiitin kytta tengnespitinen  buolar ebit. Itinen Qacygyr, tardar burduga angara ere bwupputunen, bejetin bwugunngu djyalata kuhaghan buolbutun bilinne.

Kwun buollaghyna kieherbit. Qaja any mantan innje ynaghyn baajyyta kelie. Onon Qacygyr, wuletin tieteteeri kwoqsun etiten, wurduk arghahynan woro djogdjojon taghysta, toqtuu twuhen yrbaaqytyn qajyttybyt bytyryystaryn twuure tutan toghus sirinen toghuttubut torbos ystaanyn iitiger — en many bwoghotuk tut dieqqe ajylaaq simen kebiste uonna, ytyhygar silleen baran, twottoru-taary suuralamaqtaata. Iti aata kini urut bejetiger suoq kwuuhu ebii killerinne. Ikki iliitinen mieli mahyn bobo qarbaan ylan baran, taahyn soqqor wottunen twungneri ergiten djigihiten barda. Mannyk yksaabycca tietelten tuha taqsybata. Taaha woro sugullen taqsan baran, bwutun-bwutun tuoraaqtarynan yhyaqtanna. Itinen kini burduk tardyytyn uhatan biir suol ulaqan burujdaaghar, kuruppalatan kebihen, ikkis yar buruju ongohunna.

— Tuoq aattaaq qara sordooq taahaj!.. — diete, taahyn mieli mahyn ustan ylan twobotun siiginen capcyjan bierde uonna, curumcututtan ergite sohon ylan baran, yncyktyy-yncyktyy woro meterijen, wuohe taahyn istieneghe kyryytynan woro annjan, onon-manan bystybyt tuoraaqtary twottoru soton ylan cabycaghar qat kutan kebiste.

Biir cwuocceri kwoghureten taahyn onnugar twuheren baran, tula aldjammytynan ugunnjata orghosto syldjar eterbehin qangas sototuttan moluj kurduk elejbit byhycca byhaghy sulbu tardan ylan, mieli mahyn kyryylaryn kyhan mwulujdeete. Dje, manan qajaan da kwuusteeq wuleghe ikkisteen kiirer sanaany ylynna. Kini twoho da tietejder, qotuulaaqtyk wuleliiriger biir ulaqan mehej baar ebit. Kini accyga mehejdiir. Maaghyn sarsyarda, qotonugar kiireeri turan, kyra kytyjany kwop-twugeq bes wuoreni ispite barammyt, ihe sihin wuohuger qapcyccy tardan qaalbyt. Seniete bukatyn suoq, ol wurduger bwugunngu yaraqan wuletitten delbi sylajbyt, twuun tongon aannja utujbat buolan utuktuura da bert. Kini kwun siriger mangnajgy baghata — biirde toto ahyyrtan atyn suoq. Ajaghalyy sataan, qappyt tuoraaghy sii sataaqtyyr. 

Ortotunan qotojon twusput, onon-manan ingnerite barbyt tulaahyn baghanalardaaq, kyryylaaq kyaraghas twunnukterdeeq, yylaaq-djaardaaq sytynan angylyja turar kieng qoton twugegher biir boroosku: &quot;Qacygyr, kel!&quot; — dieq kurduk mangyraan engeeritte.

— Ii! Cyycaaqpyn da... Camparaak uola mangyryyr ee... — dien baran, kwuore-langky buolbut qoton muostatyn wurdunen ojuolaan tiijen, qoton qotu erkiniger syhyary tutullubut dolborukka kekkelecci baajyllybyt borooskular toqput ottorun qarbaan ylan, iliitinen iigin-saaghyn yraastaan, dolboruktarygar ugan bierde uonna erien oghus borooskunu swuuhutten syllaan ylla.

— Min tietejen syldjabyn, any en miigin yngyryma! — dien bahyttan imerijen baran twottoru ojon kelen, djieghe taqsar qalghannga systa twuhen ihilleen kworbute: im-djim, araj ohoq uota cacyrgyyr. Onton, dje, taahygar kelen, salghaahyn dwulung oloq mahygar yttan, daardatygar sygynnjaq ihinen yga annjyllan turan, tieteje soghus ikki wottunen worute mwoghullengneen, arbajbyt battaqtaaq twobotunen qokkulla-qokkulla, burdugun tardan barda. Taahy ikkihin kuruppalappat baghattan, nemin bilbit kihi byhyytynan, aalan tarda turdaghyna, wojuger aaspyt ologhuttan bert elbeq sanaalar swuuruk buolan ustan aahan istiler.

Kini Kybyttar dien mantan ikki kwostooq, sir ortotunaaghy kyaraghas alaaska wuoskeebit. Bu kyaraghas alaas qotu qaldjaajytyn wurduger kini ehelere, aghata qara tyany soloonnor qas da dal onnun sagha wotoqtooq etiler. Ol wotoq arghaa tyatyn saghatygar, uot siebit qoruolaaq twongurgesterin ortotugar, qospoq sagha syhyary qotonnooq, qoton djie ikki ardylarynan soghotoq aannaaq, angr munnugunan sybaq ohoqtooq, erkiniger cuolghan sagha ikkilii twunnukteeq yt ujatyn kurduk yyspalarygar atagha suoq imiihit aghatynyyn, qaragha suoq ijetiniin, Cooruos dien kyrakyj byraatynyyn ikki ynaqtaaq yal buolan olorbuttara. Qacygyr kimten da synnjyllybakka, mwoghullubekke &quot;kwongul&quot; ologhu olorbuta manna ete: ijere, qaragha suoq Woruune, qangas dieki iliitin tahynan talbaataan, qajdybyt uktaaq mekcicci elejbit wuruoq wurer byhaghy bulan, tyaha-uuha suoq kelen, aghalara imiter tiriititten, tuppaqtaan-tuppaqtaan, tyhyn bulan byha suuralaan ylara uonna tugu da bilbeteq kihi buolan ohoghun cancygar tiijen, uokka wuten kebihere. Qasta da tahaaran kujaqalyy-kujaqalyy qat-qat wuten baran, ulaqan wottun byha battaan, maany uolugar Qacygyrga bierere. Aghalara kemnie-keneghes, sien bwuteren erdeqterine, kujaqa sytyn bilen, tanyytyn qamsappaqtaan baran:

— Bu bedikter emie tiriini uoran byhan ylannar wupputter ee... Dje, emie Kwutur Kwostokuun ajaghar ugan bierdeqtere dii! — dien woro kwobdjuore twuhere.

— Suodjaaq, dje emie buolla ee, — dien ijelere, qaragha suoq Woruune, saba sangaran kebihere. 

Kinieqe occolorgo mannyk yaraqan wule suoq ete. Kyhyn buollaghyna, aghalara mutuktaan killerbit amynnjyaryn ohoqtorugar toloru simen bieren barannar, djie tahygar sillie-tyal kuugunuur tyahyn ere istellere. Cooruostuun ikkien twunnukterin kyryatygar Kwomordooqqo baar Kwutur Kwostokuun cocuobunatyn ongoro oonnjuullara. Ol cocuobunany, 7 saahyn tuolan, ajyy eteeri, sajyn aghabyyt kelbitiger, Qacygyr aghatyn kytta syldjan kworbute. Otton Cooruos buollaghyna, Qacygyr ongorbutun wutuktere. Soroq ardygar, Cooruos ongordoghuna, Qacygyr: &quot;Ee, akaarya, bu kurduk buolbataq&quot;, — dien cocuobuna ongohullubut kyryatyn soton kebihen, uolun ytatara. Onno ijelere: &quot;Ee, toojuom, Qacygyr! Doghorgun muokastaama&quot;, — diire.

Sajyn buollaghyna Qacygyr Cooruostuun ikkien Kybyttar kyaraghas qonuutugar lyaghy ekkiretellere, ahyngany bultuullara. Aghalara Kybyttar kwoluketiger sodjongnoon kiiren, tuutun kworon, balyk yllaghyna: «En sie, kini sietin», — dien qardaryta qataghalaha-qataghalaha siillere. Ikkiejeq ynaqtara, qomujtaryy kwordoobokko, bejelere kelellere. Taraangka bastaan baran, doghorun batyhynnaran Turangnaaq wurujetten Kybyttarga kiiren ihen, «bu ihebit» diebittii, mangyraan langkynyyra. Ijelere yaghajatyn tongonoqtonon, tajaghynan dalbaatyy-dalbaatyy,  titiigin dieki baran ihen, Taraangka mangyryyr sangatyn isten:

— Dje, toghojuom, Taraangka, kele oghus. Oghom yannjyjdagha, ol ihin mangyraaqtyyra buoluo, — dien twobotun salghalatan, djebinneeq altan ytarghata ejengnii-ejengnii, taptaan ymmanyja iher buolara.

Araj bu oloronnor, sajyn kiehe Taraangkalara qaraghyn wongurgehinen kworon baran, tiergennge wolooru mwoqso sytaryn bulbuttara. Ajdaan bwoghonon bary taqsannar cincileen kworbuttere — angaar qolo qaahyrghas gyna ihen qaalbyt, munnuttan swumehin swuurbut. Aghalara: «Ebeghe yaldjybyt», — dien byhaarda. Cooruos:

— Ol «ebe» dien tuguj? Ynaq djanga duo? — diebitiger, bu wujeghe kyyhyrbat bejete, ijelere:

— Akaary, meele sangaran... — diet, tajaghynan syyha oqson qaalbyta.

Onton sotoru soghus buolan baran, Turangnaaq wurujetten keler suol ustun biir kwomus yngyyrdaaq,  ohuordaaq capparaaqtaaq, sappyjaan kycymnaaq kwuoq elemes aty miimmit, yys-araghas qaannaaq, maany tangastaaq tojon kihi, djoruonan dajdaran kelen, balaghannaryn ajaghar twusputuger, Qacygyr Cooruostuun,  titiik ihiger twuhen qaalan barannar, mas byyhynan kworon turbuttara. Tojon, atyn sieppitinen yrghardan tiijen, kwomusteeq dejbiirin ugunan balaghan ajaghyn tongsujda. Aghalara, yalga bardaghyna keter sanga torbos sonun keten, taraghaj swuuhe melejbitinen taqsan kelen, tejicci byar kuustan:

— Tojonuom, doroobo! — dien tongqongnuu turda.

— Bili ampaar oqson bierieq buolan adjylaan ylbyt wupkun tworut umnan kebisting duo? — dien tojon njirgierdeeq suon kuolahynan dorgujda.

Aghalara, ikki syllaaghyta Bacygyratar Bahylaj dien byypsaj kineesteriger ikki qostooq nuucca djietin tutan bwuteren ihen, tobugun silgetin swugenen oqson kelen, syltan orduk bosqong buolan syppytyn ogholor wojduur etiler. 

— Tojonuom! Yal aatyttan aastym, biir bastyng ynaghym &quot;ebeghe&quot; wollo, soghotoq ynaqtaaq qaallybyt. Uonna min swuurbe solkuobaj ylbyppar kwuhunneeq saas turuoru wuleleen, ampaary bwuteren ihen dengnemmitim ee... Onon aaghystaqqa kyra da soghus ylardaaq buoluong ete, — dien, aghalara tongqongnoon erdeghine, tojon wuoqsubut sangata uotunan umaja twuhen baran, dejbiirin ugunan wultu synnjan barbyta. Ol kurduk oqtoro syldjan delbi kyrbaan, swop buolan, atyn miinen, yrghalyta turbuta. Aghyjaq qonon baran, Wurduk Woloksoj dien aghalaryn uuhun deheetinnjige kelen tojon iehiger soghotoq ynaqtaryn tutan ylbyta. Onton kineester djwuullerinen tworduon twuort angyy kumalaannga targhaspyttara.

Qacygyr buollaghyna bu Kwutur Kwostokuunneeqqe twubehen turar ebit. Iti targhaspyttara ikki syl buolla, onno kini uon biire ere ete, onon biligin uon wuhe.

Mannyk aaspyt yar sanaalar, Qacygyr wojuger oqsullannar, kinini emie kebireten kebistiler. Kini ikki qaraghyn kwomusketiger syrdyk yraas uular, allan barannar, bwodong doruobunnjuk kurduk, kireesteeq imnerinen tangnary sakkyraabyttaryn burdugun tarda tarpytynan turan, twongkojon ildjirijbit yrbaaqytyn sieghinen sotton kebiste.  Bu kemnge twunnukke surullubit aqsaan twoho da bulkullubutun ihin, alta uon bies kutuu burduk bwuten barda. Burdugun bwuteren, cabycaghar woroholuu soton ylan baran, maaghyn sarsyarda sappyt yar lippe qalghanyn, dje, segeten, bili serenen-serenen wuktener djietiger bykta. Burdugun wus ataqtaaq twoguruk ostuolga ildjen uuran kebiheet, uon tarbaghyn sarappytynan, ohoq qangas cancygar kelen wojono twuste.

Kuruuk sytygan sytynan angylyja turar, lwungkurbut baryamaq qotonunan qolootoqqo, bu unga uonna keteghiriin erkinneriger wustuu muus twunnukteeq, unga dieki tangara annynan twuort munnuktaaq uhun ostuol tardyllybyt, ortotugar ohoqtooq, kieng kielileeq ampaar djie Qacygyrga kwundutuk kwostoro.

Swuuhuger kus symyytyn sagha bwoltojbut urdaaq, qangas qaraghar ogho ytyhyn kurduk kwuoq mengneeq, ojooru oloror bagha buutun kurduk santaghar tanyylaaq, telleritteghes uostardaaq,buospalaabyt ebirdeeq sirejdeeq, qahata twuhegher qalyjan twusput, ilin aha kyyryktyjan erer emeeqsin, Qacygyr dieki ergillen kworoot, qahaanngyttan eme wostooghun kworbut kurduk, djebidis gyna twuste. Qacygyr buollaghyna, tuoq da naadata suoq ereeri bu ohoqqo kelen wojono twusput burujun sabynaary, ikki wotto qoruo buolbut, uokka turar ulaqan altan caannjykka coq tardan bierde. Bu swurdeeq-kepteeq emeeqsin kini qotuna ete. Kwutur Kwostokuun ojogho Keccegej Ketiriine — suohunan-suodalynan aakka kiirbit kihi.

— Qaja, bu &quot;tojommut&quot; tyynnaaq ebikkin duu? Bwugun dieghe bygya suoq buolan andaghajbyt buollagha diebitim, dje, byktyng duo? — dien emeeqsin Qacygyry tanyjbytynan barda.

— Ebee! Qacygyr en sangarbykkar ymangnaan kwule turar, — dien, Qacygyrdaaghar unguoghunan ulaqan, ottomo suoq colboodujbut qaraqtaaq, seneq tangastaaq uol, djie ortotugar olopposko oloron, byhaghynan mahy cyccajan oonnjuu-oonnjuu, Qacygyry qobulaan bierde.

— Iti ileet kihi kwuluute suoq turuo duo? Arba &quot;kinees&quot; oghoto &quot;kuhaghattaryn&quot;, bihigini, elekteemine... Itinne djwolo timiren turuong duo, muuskun killeren uulaamyna!

Qacygyr, twoho da tymnyyttan djulajbytyn inniger, turuo duo, ohoghu kenninen ergijen, burujdaaq kihi byhyytynan tiijen, cengi-muuhu ytyrbyt qoluodatygar qam tongmut qalghany twolo annjaryn kytta, aqsynnjy yjdaaghy aan tuman sygynnjaq twuohuger woro ketille twuste. Qacygyr, bili qamsattaghyna burujdanar symyhaghyn byha ytyran, qahan da sinim biir diebittii, tymnyy tumany sygynnjaq twuohunen togho aangnaan, tahyrdja mwulcu ojon taqsybyta, qaary bwurunen, tangnary sabydyspyt tiitter byystarynan aqsynnjy yjdaaghy wolboodujbut kwun kylaqacyjan kwohunne. Kieng toloon kiebin tuqary toloru kutullan qaalbyt tymnyy tumana, mektietiger, orguja turar soloq kurduk budulujar. Kini taqsaat, ikki ytyhynan kulgaaghyn saba qarbatalaan ylan baran, umsa djwukkujen, kieng cigdini byha swuuren isteghine, syrdyrghas tymnyy, sylyjbyt qobordooqqo sya aryytyn soton ylbyt kurduk, syr-syr gynan, kini etin byhyta salaabytynan barda. Kekkelehe turar ikki ampaar ypsyytygar toloru simillibit muuska tiijen kworbute, muus kyralyyr swugetin kim ere ildje barbyt. Kini kwotoghuor swoptooq muus buollaghyna manna suoq buolan bierde.

— O, dje abakkalaaq... — dien bwoluostubut kuolahynan ymmanyjan sangaran baran, qoton kenniger yraaq woro djaarystana kystammyt kys mas dieki swuuren djwukkujbutunen barda. Tymnyyga byhyta salappytynan, kys maska tiijbite, bili kini muus kyralyyr kiliin swugete, manna kelen, dwulunnge batary oqsullan turar ebit. Uguttan tardyalaan kworbute, kelbet gyna kytaanaqtyk oqsullubut. Ikki iliitinen ugun twobotutten bobo qarbaan,  dwulungutten tebinen baran, bejetinen mehemeennenen ittene twuspute, swugete twolo ystanan, kwurdjukteeq qaarga kwoqsunen batary twuhen qaalla. Qaarga sygynnjaq iliilerinen bataryta tajanan ojon turan, ystaanyn aldjammytynan simillibit kwomuruo qaaary tebii-tebii, muuhun dieki tebinne. Bu ihen, sytyy byhaghynan byhyta battaabyt kurduk, iliitin tarbaqtara ahyjbytyn qardaryta ajaghar bataryta bierde. Onton ikki kulgaagha, mektietiger tys-tys tyahaan yla-yla, bwurute ylbaqtaabytyn qam tuttumaqtaan kebiste. Muuhugar kelen, biir ulaqan muuhu wohoobut byhyynan bokuoja suoq wultu synnjan baran, kwotoqqo swoptooq biir muuhu, sygynnjaq njilbekteriger wojoon, woro kwotoghon, twuohuger uuran, tula wottun tong muuska byhyta qaaryjtarbytynan, djie aanygar kelle.

— Aany ahyang! — Bu kurduk bieste-altata qahyytaabytyn kenne, qalghan bert naghyllyk segengneen ahyllybytygar, bili maanylaaq sien ogholoro, menik qaraqtaryn djergengneppitinen, bygan kelle.

Tyyna-byara yksaabyt Qacygyr, kwoton twuhen, djie ortotugar tiijen erdeghine, bili aany aspyt uol, ekkireten kelen, eterbehin sohullan iher byatyttan wukteete. Qacygyr, sirejinen umsa baran, unga iedehin bwutejdik ibili twuhen, wor taalan sytta. 
— Iti iliehej, bejete da aany aspakka, bu tymnyyga yaldja syldjar oghogho aan astara-astara, killerbit muuhun, qara sanaatygar, sirge byraqta dii. Yl, sirejin wultu imiten turuor! — dien emeeqsin swuolengi kuolahynan uolun kikseren bierde. Qacygyr kwohujbut kwoqsuger tottuk ogho suturuga bitijbitinen barda.

— Ii, toghojum oghoto, suturugun syyhyn boltoccu tuttubut buola-buola, — dien emeeqsin oghotun taptaan ymmanyjar sangatyn tyyna bystaary sytar Qacygyr bwuduk-badyk ister.

Qacygyr, nehiile at buolan, sor bwoghonon wunuoqteen-wunuoqteen turan, muuhun, syra bwoghonon kwotoghon, qangas dieki ostuolga ildjen uurda. Muuhun annjan, qolumtannga tuora tyyllan oloror altan soluurga sime-sime, itte taaryja symyjanan saahylaabyta, cecirgeppite buolan, cocumca tura twuhen ylla. Kini mungutuur mung albaha dien iti buolar.

Bu syryttaghyna, «Qacygy-y-yyr» dien, qoton qalghanyn tyaha bwotuuktuu qahyytaan ihilinne.

— Ynaghy killerteen ereller. Iti derietinnjik itinne turbut siriger djwolo timiren turan, emie biir eme torbohu sietere buoluo, — dien qotun belehin twugegher swuolengedijde. Onu isteet, Qacygyr kwoton twuspute, qajyy-wujeghe aan tuman byyhynan kylamannara bobo kyryarbyt ynaqtar, coloorungnuu-coloorungnuu, torbostor turar sirderin dieki balajynan qarbahan ereller. Kini, kuolutunan, torbos otugar tiijbit ynaqtartan biirdesterin muohugar iiliste twuhen, delbi muskujan, onnugar ildjen baajan erdeghine, biir boroosku wolor sangatyn sangarda. Many qajyy-wuje qotuna isten, aany wongojon turan, tworoobut syrghan ehelii caskyjda:

— Dje, colojo sytyjbyt, bejikej! Iti borooskunu siettting buolbat duo? Dje, otton taghystaqqyna — kwordoobukkun bieriem!

Mannyk ynyryk saanyyny istibitinen, Qacygyr bejetin wuletun ongoro syrytta...

Qoton qalghana ikkihin,  «Qacygy-yr» dien, sabyllan qaalla. Qacygyr tengnehie duo, bili saanyylaaq djie dieki yys-bydan tuman ortotunan ustan barda. Qoton ajaghar tiijen ihilleen turbaqtaata. Woskoto qotuna kinini kenije oloror sangatyn istere buollar, bu qoton ihiger tongon, qorgujan woluo da buollar, taqsybatyn kerejbet. Ikki iliitin qolboccu tutan, wuren sylyta-sylyta, er qaanyn ylynan, djieghe taghysta.

— Dje, ileet, taghystargyn, kel manna!

Qacygyr, buollaghyna, ohoq kenniger turan, ytamnjyjbyt kuolahynan:

— Aattahabyn, qotunuom, byrastyy gyn, — dien, ahynnaryaq kihi kurduk, kwordohon kwordo.

— Tuoq da ajdaana suoq, miigin turuoran erejdeebekke, kel manna! Sin biir sirdeen timirieng, qallaannaan kwotuong suogha... Kel dietim!

Qacygyr, urut qotun yngyryytyn uhatan bardaghyna, biiter kuottaghyna, ol inniger qasta da ungan tillere.

— Qoton ajaghyn meene ahan kebiheller dii...

— Kel dietim!

— Otton, Cworookujeni baaja turdaqpyna, Saadjaan baran...

— Wosso kelbekke turaghyn duo?!

— Otton Saadjaan sanaata tuoluo buollagha...

Ohoq qangas cancygynan ikki-wus qardyyny innin dieki baraat, uot inniger iliitiger kylgas uot annjar mahy tupputunan oloror qotun ikki engil bahynan woro djigihijerin kworon, djik gyna twuste. Kini iti kurduk djigihijder ere, Qacygyr aannja buolbat ete.

— Qotunuom! Aattahabyn-kwordohobun...

— Dwokso qalygyryy turaghyn duo?

Qacygyr, urukkuttan oqsor siring bu baar dieqqe ajylaaq, ikki cecegejin qam tuttan, oqsorgo belem gyna twobotun twongkopputunen, erdetten wuletin bwuterieq kurduk, syngsyjan ytyy iste. Onton Qacygyr qaraghyttan kyymnar byrdangalyy twustuler... Qacygyr oghutta.

— Abytaj!.. Ajykka, ajykkyy!

— Any... any kejderieng duo, ee? - qotun qojuu kuolaha bargyjdaghyn aajy, mas tyaha bitirgiir... Qacygyr, qonuuga byraqpyt sobo kurduk, ieninen lahyjara mwoltoon, ytyyra bwoluosten barda.

- Bu mas syta njuluun duu, ahyy duu? - emeeqsin mahyn Qacygyr munnugar dugdurujda.

Emeeqsin mannyk djikti-djiibe yjytyyta uurajaary gymmyt beliete ete.

— Tur, kier buol!

Qacygyr mwoqsubutunen at buola twuspute, kulgaaghyn tyaha cung gyna twuste uonna sir wurde, qaan buolan, taraaqtanan, syyjyllan kwohunne. Yngyrghaan, yncyktaan ytyy-ytyy, at buolan, bejetin ujatygar  - ohoq kenniger tiijde. Ohoq kennineeghi qoduul wurduger biir qaq telgeq byraghyllybyt, munnuga cenginen bwurummut oron wurduger bwuk twuhen aryycca qaragha syrdaan kelle uonna, ytyyryn kyatanaary gynan, munnja-munnja wuohun tartara sytta.

Bu sytan kwordoghune, tahyttan tymnyy salgyn sotoru-sotoru woro tibillen kiiren, djie ihiger qalaan uuta buolan uhunnular. Wurduk arghastarygar wulluktuu saal bylaaty erimmit, engin araas ydaccy tangnybyt qas da er djon kiirenner, kyryarbyt wutulukterin ataqtarygar tebeen, sygynnjaqtanan, unga kwoqonu tobus-toloru tangastaryn yjaan kebihe-kebihe, uot inniger oloq maska olortoloon kebistiler. Sangalaryttan ihitteghine, biir — kini tojono Kwutur Kwostokuun sangata burdurguur, otton biirdere buollaghyna Kwutur Kwostokuun uola Bacygyratar Bahylaj sangata ihiller. Bacygyratar Bahylaj ojogho Yjdanga Yldjaana, syly byha sellik buolan sytan, yaryylata-yaryylata, Qacygyry sor bwoghotun sordoobuta. Otton kini wolbutun kenne, ol sor-mung qaja da wottunen cepceebete, sin biir onnunan qaalla. Balary barytyn sanyy sytan, Qacygyr twoho da byhyta synnjyllybytyn, twoboto itij-itij gymmytyn, twoho da accygyttan kuttagha kurastyjbytyn inniger, utuktuura bahyjan, tongoruttan yt kurduk twuurullen, djigihije-djigihije utujan barbyta.

Twoho wor bu kurduk syppytyn bilbete. Araj biirde uhuktan kelbite unga ostuolga, sya cwumeci wuduk-badyk umajbyt, qajyy-wuje ahaan turan ereller ebit. Kini, uot kytyytygar kwostuon twoho da kuttammytyn inniger, accyga kyharyjan, tyaha suoq turan, ohoq cancygar tiijen, uot syrdygar kwostor-kwostubet iliitin uokka sarbangnatta. Ihiger — ahataajallar dien ketehe sanyy turda da, tuoq da billibete. Kwutur Kwostokuun, sibiligin aghaj ahaan bwuten, ikki njilbegitten tajana-tajana altaqtaan turan, kwurulecci uhunnuk kegherde-kegherde, mungunan kworon, kwoghoccor qaghy syhyarbyt kurduk, kyyryktyjbyt bytygyn tuora-maary imerinen kebihen baran, qaaman madjaldjyjan kelen, uot inniger oloron, qangas wottugutten ojuulaaq qoltuunun ylan top-top tongsujan baran, ikki tarbaghynan batyccy qarbaan ylan, bylghajbyt qara tanyytygar toloru siminne. Otton kini uola Bacygyratar Bahylaj, tuoqtan ere kyyhyrbyt byhyylaaq, worgos kurduk turulaccy kworuteleen, altan terielke kurduk malaghar sireje djebidijen, unga oronngo tuollan oloror.

Qacygyr twobotuger uhuktaaq twobolooq mas onoghos suptu sujulaan kelen saalla twuheet, twottoru tejen umaja turar ohoqqo twuhen qaalla. Qacygyr qahyyrbytynan cecegejin qarbanaryn kytta, tottuk uol ystanan kelen battaghar twuste:

— Onoghospun togho ylbakka uokka sietting? — Qacygyry, bahyttan bulgu sworoon ildjen, twuurullen utuja sytar erien yty siire-qalty battaabytynan twusputuger, sohujbut yt yrdjygynaabytynan ojon turan, tottuk uol qangas bwulgunun byha qaban kebiste. Tottuk uol, sarylyy-sarylyy sirge wungkuruje syldjan, ustunan ierijen, unguoq kurduk buolan barda. Qacygyr, bu aldjarqajtan kuotaary, woro qojuollangnaan erdeghine, tottuk uol aghata Bacygyratar Bahylaj, kylammytynan ystanan kelen, woro kwoto twuhen baran, qara byarga tingileqteen kebiste. Qacygyr, ingiir sitiite tardan kebihen, woro teje twuheet, nusqas gynna. Bacygyratar itinen bwuppete, ohoq cancygar kystana sytar qardaghastartan biir qardaghahy sulbu tardan ylan, burujun bilinen suol aanygar tiijen ekkelii turar erien yty sihin ortotunan kurbuulaata. Yt buollaghyna, kihi mejiitiger qatanyaq kurduk syp-sytyytyk caskyja twuheet, baghalyy twuohunen syylan qaalla.

Bwugunngu kytaanaq wuletin bwuteren, ataq oronngo sytar qamnaccyt oghonnjor, Ajgylla Bwuotur, any bu aldharqaj miigin taaryjya diebitii, wondojon Qacygyr dieki kworon kebihen baran, tugu da bilbeteq-kworbotoq kihi byhyytynan, twune sonun bwurune tardynan kebiste. 

— Beji ere, bu kihi toqtoo! Qaja, tyl-wos buolaaraj? — dien baran, Kwutur Kwostokuun qottuunun olopposko top-top tongsujan kebiste.

— Buollun, — Bacygyratar uhuutaabytynan, unga oronngo baran, cip-cingnik lik gyna oloro twuste.

— Qara twuokun, baajyllan bili mannygy ylaary, qorum, djie ortotugar tyyllan  syt ere! Yl, tur, kier buol! — qotun, oronun annyttan Qacygyry tahyjar anal mahyn sulbu tardan ylan, kuttanaryn aaspyt Qacygyr wurduger altaqtaan tiijde.

— Ce, tur, kier buol diibin ee! — dii-dii, kwuuske Qacygyr tyryttybyt daba yrbaaqytyn saghatyttan ylan ilgielii turan, munnuttan-uohuttan qaana barbyt, qajyy-wuje kubaryjan qaalbyt sirejin kworon:

— Babat-tatat, wolbut. Atyn kwutur... — dien womuren babygyraata.

— Wollun... Wollun... — kyyhyrbyt tojon Bacygyratar wurut-wurduger qahyytyy olordo.

— Ar-djaaly, kihi! Ykkyn baghas togho wolordung! Bert ymyylaaq yt ete. Qaja iti Qacygyry da tyl ongordoqtoruna, tyl aata tyl buolaaraj?.. Qaja, djonngor-sergegher ejeng qoloon, — dien Kwutur Kwostokuun ingietten kebiste.

— Min ongorbut burujbar en syldjyang suogha!..
Wor soghus bary sangata-ingete suoq swongoduhen olordular. Djie ihe im-njim. Araj djie ajaghar yt mwoltoobut sangata yjylyyr, uot tyaha cacygyryyr. Emeeqsin beriinetin tap-tap taptajan, oronun ongoston barda. 

— Kihi kihini swobuleen da synnjar baghajy. Saaq kwurdjeeccite suoq sabylynnaqpyt iti.

— Sabylyn... Sabylyn... Wulle sytyjbyt, any en belesker twuherding duo? — Bacygyratar ijetin saba sangarda.

— Bu kihi manna sytya duo? Tur, Ajgylla, kier gyn! — diete Kwostokuun oghonnjor, turan Qacygyr tyylyy teppit ataghyn qahyja teben kebihen baran, ostuol attygar tiijen, tangaragha wungen boghujan barda. Ajgylla, qajdaq da gynyan bulbataq kihi byhyytynan, turan twune sonun byarygar tuttan olordo.

— Qajatyn itinne tyyllan sytyaj, swubetin buluoqqa baar! — dien emeeqsin swuolengedijde.

— Turan tojomsuja oloroghun duu, ee? Sirge silliigin duu, ee? Kelejen silleeting duo? Ejigin emie iti kurduk kebileeteqqe, tuoq baar buoluoj? — Bacygyratar Ajgylla wurduger dibdigireen tiijde.

— Otton qanna gynabyn? Swubeleeng ee. Mannykka twubespeteq kihibin... Qajdaq da gynyaqpyn bulbakka olorobun.

— Qotonngo killeren atyyr oghus ataghyn annygar byraq!

— Beji, otton...

— Ce, ce! Qabyrgyy oloruong duo?

Ajgylla turan, dolbuurtan tymtyk ylan umatta uonna, uottaaq tymtygy tiihiger ytyran baran, Qacygyry sinnjiges biilitten kuuhan ulan, sannygar billeghi byraghan, qotonngo kiirde. Ajgylla, qoton ihiger kiireet, ikki qaraghyn uutun qangas qarytynan tuora sotton, kwoqsun etiten kebiste. Ulaqan saadjaghaj atyyr oghus attygar ildjen, Qacygyry, yaldjya dien seremmit kurduk, muostagha uuran, tymtygyn qoruotun tostu tutan, uotun syrdatan baran, botuguruu turda:

— Tukaam, Qacygyr! Miigitten qorgutuma. Min tuoq da burujum suoq. Ol dojduga, kyrdjygy kworor dojdu buollaghyna, bu kebileebitterin wungseer... — Baghar, ihilleen turallara buoluo diebittii, djie annyn dieki kylap gyna kwordo uonna dubuk soghus atyyr oghus dieki annjan kebiste. Atyyr oghus attygar sytar qas da swuohu sohujan ojon turdular, otton atyyr oghus sirgenen, muostany wultu lwuhugureten, erkinnge wottugunen sigene tuora turan kebiste.

— O, byrastyy, uospadjyy! Djadangy dien sor da buolar ebit, — Ajgylla, kiriestenen kebiheet, ynaqtar byystarynan djie dieki bara turda. Djieghe taqsan kelbite: Bacygyratar, oronun ongoston baran, syppakka kinini ketehen oloror ebit.

— Twuokun! Dje, tojonum kihini wolordo dien djonngo baghyrghaan kworoor ere!

— Ee, tojonuom! Togho kepseeteqpinij, eci mieqe tuoq buoluoj...

Bacygyratar turan, dolbuurtan tymtyk ylan umatan, tangara qolorugar kelen kerije kworon, talan-talan biir kwomus tangara inniger cwumeci umatta.

— Ce, kel! Djonngo kepsiem suogha dien andaghaj!

— Tojonuom! Andaghajbataqpyna daghany, tuoq buolan kepsieqpinij...

— Dwokso andaghajymaary gynaghyn duo? Iti buollaghyna... — Bacygyratar, aan dieki qarbyalahan tiijen, bili yty byha oqsubut mahyn sulbu tardan ylla.

— Beji, tojonuom!.. Andaghajabyn... Andaghajabyn... — Ojon turan, unguogha qamsyy-qamsyy, kiriestemmitinen barda... Andaghajan bwupputun kenne:

— Kel, noqoo! Bu biir qamsa tabaq baar, many tart! — dien qotuna tabaq «kwunduleete».

Qacygyr tuhunan kepsetii itinen bwutte. Sarsynngytygar:

— Kwostokuun oghonnjordooq saaq kwurdjeecci uollaryn atyyr oghus kejen kebispit. Baraqsattar saaq kwurdjeeccite suoq qaajtarbyttar wuhu, — dien kepseen ulaqan kineesteeqqe tiijbit. Otton Keccegej Ketiriine uolun Bacygyratary: «Saaq kwurdjeeccite bul dien sulujar buolbut.</text>
      <sha1>r7l34g7hn50qlkirzd5esf1qszjomu1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сахаларга түүлү тойоннооһун (Каженкин И.И.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1707</id>
    <revision>
      <id>6869</id>
      <parentid>6857</parentid>
      <timestamp>2018-01-05T01:42:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>6869</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="309224" sha1="65vlk6af5vdnrq5y3gx6i8mqqgv7akp" xml:space="preserve">
'''Сахаларга түүлү тойоннооһун'''
Дьокуускай “Бичик” национальнай кинигэ кыһата 2000

ААН ТЫЛ

Айылҕа араас дьиктилэрин арыйыы дьоҥҥо билигин даҕаны кыалла иликтэр. Биир оннук дьиктинэн киһи түүлэ буолар.
Сир үрдүттэн ханнык да эттик эбэтэр эньиэргийэ хайа да көрүҥнэрэ туох да суола ииһэ суох сүтэн хаалбаттар диэн физика үөрэҕэ дакаастаабыта ыраатта. Онтон өй-санаа түмүллүүтэ, өссө ордук дьиппинийдэҕинэ, чиҥээтэҕинэ үгэскэ уларыйан  туспа ханнык эрэ кукка кубулуйдаҕына эмиэ сүтэн, симэлийэн хаалбат дьылҕаланар. Биһиги түүллэри үөрэтиибит ити төрүккэ тирэҕирэн сайдар.
Былыргы сахалар ойууннара түүллэри тойоннооһунунан киэҥник дьарыктана сылдьыбыттара биллэр. Kинилэр өй-санаа хайдах көрүҥнээхтик кукка кубулуйан иһэллэрин дириҥник үөрэтэн бэйэлэрин үлэлэригэр туһана сылдьыбыттар. Ол курдук ыарыы туһунан өй-санаа киһиэхэ мунньустан баран суох буолан хаалбакка өр кэмҥэ эрэйдии сылдьарын ылан бырахтахха эрэ табылларын, ыарыы суох буоларын ойууннар быһаараллар. 

Өй-санаа киһиэхэ үөрэх буолан киирэр. Үөрэх хос-хос хатыланан, чиҥээн, дьиппинийэн үгэскэ кубулуйдаҕына туспа өй-санаа түмүллүүтэ — кут буолар. Үгэс буолбут өй-санаа киһи өйүттэн-санаатыттан букатын умнуллубат гына иҥэр. Биһиги түүллэри тойоннооһуннарбыт ити үгэс буолбут өйдөбүллэргэ олоҕураллар.

Kиһи өйүгэр-санаатыгар үгэс үөскээһинэ кыра оҕо эрдэҕиттэн саҕаланан баран үйэтин тухары салгыы баран иһэр. Үгэс үөскээһинэ хас биирдии киһи өйүн-санаатын уратыларыттан, өйү, үөрэҕи иҥэринэр дьоҕуруттан олус улаханнык тутулуктанар.  ”Үгүс” диэн тылтан үгэс үөскээбит. Ол курдук ханнык баҕарар быһыыны үгэс оҥостоору гыннахха үгүстүк хос-хос хатылыахха наада. Оччоҕо эрэ үгэс үөскүүр уонна дьэ умнуллубат кыахтанар.

Биһиги түүллэри үөрэтиибит былыргы сахалар кут-сүр үөрэхтэрин сүрүн өйдөбүллэригэр тирэҕирэн сайдар. Ол аата киһи өйүн-санаатын быһаарыы сахалар буор, ийэ уонна салгын куттар диэн өйдөбүллэригэр олоҕурар. Итини тэҥэ сахалар олохторун үөрэҕэр үс төрүт өйдөбүллэр, тыллар бааллар:

1.	Үөрэх.

2.	Үгэс.

3.	Үөрүйэх.

Бу өйдөбүллэр киһи куттара үөрэҕи хайдах көрүҥнээхтик өйдөөн, иҥэринэн иһэллэрин быһаараллар. Ол аата аан маҥнай өй-санаа үөрэх, билии буолан салгын кукка киирэн баран үгэскэ, онтон үөрүйэххэ кубулуйан ийэ уонна буор куттарга ууруллаллар. ¬өрүйэх диэн сахалыы эти-сиини эрчийии аата. Kиһи үөрэҕи-билиини баһылаан этин-сиинин онно сөп түбэһэргэ эрчийэн биэриэхтээх. Бу этии киһи олоҕун сүрүн сыала буолар.

Түүллэри үөрэтии — киһи өйүн-санаатын үөрэтии. Өйгө-санааҕа олохсуйбут, үгэс буолбут өйдөбүллэр түүлгэ көстөллөр. Итини тэҥэ түүллэр инникини билгэлээн билиилэрэ киһи санаалара бэйэтин сирдээн, бастаан иһэллэрин биллэрэр. Ол иһин ”Kиһини санаата салайар” диэн этии дьон олохторун быһаарар саамай сүрүн көрдөбүл буолара быһаарыллар. Төрөппүттэр ханнык өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатын-нараллар даҕаны дьон олохторо сол курдук сайдан баран иһэр.

Саха дьоно киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэппиттэр. Ол билиилэрэ сири-дойдуну ¬өһээ, Орто уонна Аллараа диэн ааттаан үс арааска арааралларыгар иҥэн сылдьар. Бэйэлэрэ олорор үүнэр-сайдар сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллар. Ити барыта өй-санаа өйдөбүллэринэн киһи оҥорор быһыылара үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсалларынан быһаарыллар. Дьон-аймах олоҕо бу быһыылар икки ардыларынан, ортотунан баран иһиэхтээҕин Орто дойду диэн этии уонна онно дьон олороллоро бигэргэтэр.
Онон, биһиги сахалар бары оҥорор быһыыларбытын ”Хаһан даҕаны аһара барыма” диэн өбүгэлэрбит этиилэригэр олоҕуран оҥосторбут  ордук буолуоҕа. Kиэҥ куйаар ортотугар көтө сылдьар төгүрүк Сир тула өттүттэн тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан сылдьар. Айылҕа сүрүн көрдөбүлэ ”Тэҥнэһиини хамсатыма”,- диэн эмиэ аһара барбат буолууга олоҕурар. Ол иһин аныгы үйэҕэ Айылҕаны харыстааһын аһара барбат буолууга олоҕурдаҕына эрэ Орто дойду олоҕо туруктаах буолуон сөп.

Түүллэрбитин үөрэтэммит эппит-сииммит уонна өйбүт-санаабыт туругун быһаарар кыахтанабыт. Kиһи өйүн-санаатын күүһүнэн бэйэтин олоҕун оҥостор. Атын дьон көмөлөрүн ким да ситэ сыаналаабат, барытын бэйэтэ билэн-көрөн, тутан-хабан оҥордоҕуна эрэ астынар. Ол иһин киһи өйө-санаата туруктаах буолуутун кыра эрдэҕиттэн дьарыктаан ситистэҕинэ эрэ табыллар. 

ТҮҮЛ ӨБҮГЭЛЭР ӨЙДӨРӨ - САНААЛАРА

Киһи үксэ түүн түһээн түүлү көрөр, сорох киһи түүн аайы, онтон үгүстэр биирдэ эмэтэ көрөллөр. Үгүс дьоннор түүллэрин аахайбакка умнан кэбиһэллэр. Ол гынан баран биир эмэ түүл киһи өйүгэр кытаа¬нахтык дьөлө хатанар уонна өр кэмҥэ умнуллубат.
Түүл хантан, хайдах кэлэрин билигин даҕаны ким да чуолкайдык билбэт, ол иһин киһи-аймах биир кыайан быһаара илик боппуруоһугар киирсэр.

Түүллэри билии, түүл араас бэлиэлэрин үөрэтии, киһи олоҕор үгүс туһаны аҕалыан сөп. Ол курдук сырдыгы, күөх дьүһүнү, тыыннаах Айылҕа дьүһүнүн, түүл илэ аҕалан дьоннорго көрдөрөн үчүгэй, дьол маннык буолар диэн үөрэтэр. Ол иһин түүлгэ көстөр үчүгэй буолуу бэлиэлэрэ дьиҥнээх Айылҕаҕа эмиэ үчүгэйдэр. Түүл Айылҕаттан тутулуктааҕын чуолкайдык көрдөрөр бэлиэнэн хонуу көстүүтэ буолар. Түүн түһээҥҥин хонууну көрдөххүнэ, сырдык, күөх оттоох хонууга мэччийэ сылдьар сүөһүлэр баар буоллахтарына, олоҕуҥ байылыат, дьол¬лоох буолуо, онтон болоорхой көрүҥнээх, үүнүүтэ суох хара хонууну көрдөххө, мөлтөөн-ахсаан барыы саҕаланыа.
Дьон-норуот олоҕун сайдыыта былыр үйэҕэ тобуллубут суол устун халбаҥнаабакка баран иһэрин улуу өйдөөх Цицерон: “Таҥаралар дьону таптыыр буоллахтарына, кинилэр бэйэлэрин түстээһиннэрин дьоннор түүллэригэр киирэн арыйан биэриэхтэрэ”,- диэн этиитэ бигэргэтэр. Итини кытта өйдөөн кэлиэҕиҥ учуонайдар үлэлэрин: Д.И.Менделеев та¬блицатын, А.Эйнштейн теориятын, кинилэр улуу арыйыыларын, бэйэлэрэ билинэллэринэн буоллаҕына, түһээн билбиттэр, көрбүттэр.

Сир үрдүгэр атын олох эмиэ баарын киһи түүлэ көрдөрөр. Ону киһи былыр үйэҕэ өлөн хаалбыт дьоннору кытта түһээн көрсөн кэпсэтэн итэҕэйэр. Холобур: түһээн өлбүт киһини көрсөн, кини ыҥырарыгар сөбүлэһэн барыстаххына, кырдьык өлөрүҥ буолуо дииллэр. Өссө киһиэ¬хэ, оннооҕор өлбүтэ ырааппыт төрөппүт ийэтэ эбэтэр аҕата түүлүгэр киирэн оҕотун сэрэтэ, көрө-харайа сатыыр буоллаҕына, дьиҥнээхтик сэрэннэххинэ табыллыаҥ этэ уонна кинилэр этэр сүбэлэрэ олус таба буолааччы. Өлбүт киһи түүлгэ киирэн туох эмэ малы көрдүүр буоллаҕына эбэтэр: “Бачыыҥкам ыга тутар”,- диэтэҕинэ, саҥа улахан бачыыҥканы эбэтэр: “Ычча-ычча”,- диэтэҕинэ, таҥнар таҥаһын илдьэн уҥуоҕар уурдахха, дьэ көстүбэт буолан хаалар дииллэр.

Онон, өлбүт дьоннор өйдөрө-санаалара сир үрдүттэн суох гына ба¬ран хаалбаттар, кинилэр ханна сылдьалларын ким да билбэт буолан баран, былыргыттан сахаларга баар итэҕэлинэн Үөһээ дойдуга буолуох¬тарын сөп. Киһи утуйа сыттаҕына өйө-санаата Үөһээ дойдуга көҥүл сылдьар уонна аймахтарын, билэр дьоннорун өйдөрүн-санааларын кытта көрсүһэрэ кырдьык быһыылаах. Ол курдук утуйа сытар киһи уһуктан өйүн-төйүн булунарыгар син элбэх бириэмэ наада буолар. Уһуктан эрэр бириэмэҕэ көстөн хаалбыт араас көстүүлэр киһи бэйэтин өйүгэр кыл-мүччү хатаналлар. Ити көстүүлэри барыларын холбоон биһиги түүл диэн ааттыыбыт.

Былыргы кэмҥэ сахаларга саамай улахан айыынан утуйа сытар киһини эбэтэр улахан кыылы өлөрүү буолар этэ. Оччоҕуна бу киһи өйө-санаата соһуччу уйатын сүтэрэн, үөр буолан Үөһээ дойдуга оннун кыайан булбакка сыһыаннаах дьоннорго биллэ сылдьыан да сөп.
Киһи түһээн үгүстүк аймахтарын, үчүгэйдик билэр дьоннорун уонна кинилэргэ сыһыаннаах бэлиэлэри элбэхтик көрөр. Ити иһин түүлгэ ай¬мах-хаан дьоннор бэйэ-бэйэлэрин үгүстүк ахтыһаллара, санаһаллара ордук улахан оруоллааҕа өйдөнөр уонна кинилэр өйдөрүн-санааларын ситимэ биир буолара чуолкайдык көстөр.

Ыраахтан кэлэн иһэр киһи санаата түүлгэ киирэн көстөрө ордук дьоннору умсугутар уонна бу түүл диэн сир үрдүгэр баар өйдөбүллэртэн чахчы уратылааһын бэлиэтиир.

Түһээн ханнык эмэ бэлиэни көрүүгэ киһи бэйэтин этин-сиинин ту-руга, аччыга-тото барыта сабыдыаллыыр. Ыарыһах киһи түүллэрэ эмиэ бэйэтин санааларын курдук санаарҕабыл эҥэрдээхтэр, бороҥуй дьүһүннээхтэр, онтон доруобай киһи түүлэ кытта сырдык чаҕылхай дьүһүннээх. Киһи олоҕо түүлүттэн улахан тутулуктааҕын бэлиэтинэн түһээн ыарыйдаххына ыалдьарыҥ, онтон байдаххына байарыҥ буолар. Ити курдук киһи бэйэтин түүллэрин үөрэтэн доруобуйатын туругун куруук кэтии-билэ сылдьыан сөп.

Түүлгэ көстөр араас абааһылартан, кыыллартан уонна үөннэртэн куттаммат буоларга үөрэниҥ. Итилэр эн үрдүгэр түһэр буоллахтарына утары эргиллэн бараҥҥын көмүскэммитинэн уонна охсуспутунан барыах¬тааххын, кыайымаары гыннаххына доҕотторгун көмөҕө ыҥырыаххын сөп, онтон куттанан куоттаххына итилэр эйигин эккирэтэ сылдьыахтара. Түһээн итилэри кыайыы дьиҥнээх олоххо эмиэ кыайыыга тириэрдиэҕэ. Түүлгэ көстөр кутталлары кыайан, киһи өйө-санаата күүһүрэр, олоххо көрсөр сорох ыарахаттары туоруурга дьулуура эбиллэр.

Сорох киһи өйүгэр түспэт түүллэр үгүстэрэ эр киһи уонна дьахтар сыһыаннарыгар аналлаахтар.

Түүллэри үөрэтии муҥура суох. Итилэри үөрэтэн араас өтө көрүүлэргэ уонна билгэлээһиннэргэ туһаныахха сөп. Түүл дьиктилэрин быыстарыттан туһалааҕы булан ыларга үөрэниэххэ, ол иһин өйгө хата¬нан хаалбыт түүллэри бэлиэтээн, сурунан иһиэххэ уонна олоххо туох буолбутун кытта тэҥнээн көрүөххэ. Биир санаалаахтар кыттыһан түүллэрин тойоннууллара ордук дьону умсугутар, салгыы дьарыктаналларыгар кыах биэрэр. Түүл бэлиэлэрин билии биир эмэ куһаҕаҥҥа көстөр түүлү бэйэ өйүттэн-санаатыттан ылан быраҕарга, атын үчүгэй санааларынан үтүрүйэн солбуйарга уонна кэлэн иһэр олох уустуктарыгар эрдэттэн өйү-санааны бэлэмнииргэ туһалыаҕа.

Дьоллоох үчүгэй көрүҥнээх түүл киһи санаатын көтөҕөр, бэйэтин кыаҕар эрэлин күүһүрдэр. Үчүгэй түүлү түһүүр киһи дьоллоох буо-лар, ол иһин дьолу, үчүгэйи түстүүр түүллэр бэлиэлэрин билэр туһа¬лаах буолуоҕа. Ити курдук үлэ-хамнас үчүгэй буолуутун бэлиэлэрэ: массыынанан айаннаан иһии, ыараханы көтөҕөн кыайыы, кумааҕы хар¬чыны, бырааккын, балтыгын, аттаах киһини, оттоох хонууну, сүөһү сааҕын көрүү, сааҕынан сыбаныы, маска ыттыы уонна да үгүстэр. Онтон баай, дьоллоох буолуу бэлиэлэрэ: толору маллаах ампаары, быты, элбэх үүтү, от үүнэн турарын, таһаҕаһы сүкпүт киһини көрүү, үүтү иһии, күөх хонууга мэччийэ сылдьар сүөһүлэри көрүү, дэриэбинэҕэ сылдьыы, кырбаныы, халлаанынан көтө сылдьыы, оту мунньуу, кэбиһии, киэргэллээх курдаах буолуу уонна да атыттар.

Элбэх үчүгэйи көрдөрөр бэлиэлэри бу суруллубут түүллэр бэлиэлэ¬риттэн булан өйдүү сырыттахха куруук оннук түүллэри түһүүр буолуохха сөп.

Үчүгэй дьоллоох түүллэри түһээҥ. 

САХАЛАР ТҮҮЛЛЭРЭ

Былыргы үөрэхтээхтэртэн Саха сиригэр көскө үүрүллэн кэлэн олорон сахалар тылларын, олохторун үөрэппит уонна оччотооҕу кэмҥэ са¬халар түүллэрин хомуйбут киһинэн И.А.Худяков буолар. Ол эрээри кини үлэтин оччотооҕу кэмҥэ, кэлин советскай былаас кэмигэр эмиэ өр бэчээттээбэккэ сылдьыбыттара. Ол бириэмэтээҕи кини хомуйан суруйбут үлэлэрин суолталара билигин улаатан иһэллэр. Кини бу үлэтигэр хомуйан киллэрбит түүллэрин тойоннооһуннара билигин даҕаны олус сөп түбэһэллэр.

Араас омуктар түүллэрэ үксүгэр маарыннаһаллар эрээри, үгүстүк көстөллөрүнэн уонна суолталарынан уратылаахтар. Ол курдук омуктарга сири хаһар үчүгэйи, баайы аҕалар эбит буоллаҕына, сахаларга мөлтөхтөн атыны аҕалбат. Ити уратыта диэн сахалар былыр-былыргыт¬тан сир кырсын, от үүнэр сирин алдьатан, буору элбэхтик таһааран, күөх үүнээйи үүммэт оҥорору сөбүлээбэттэриттэн тутулуктаах. Араас омуктар түүллэрин уратылара бу омуктар баҕа санааларыттан, тулалыыр эйгэлэриттэн уонна олохторун таһымыттан тутулуктаах. Итилэр кыралаан да буоллар омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта хайдах сыһыан¬наахтарыттан көрөн сыыйа маарыннаһан иһэллэр. Онон, киһи көрөр түүлэ омугуттан тутулуга суох буолуохтаах эбит. Тоҕо диэтэххэ, түүлгэ бэлиэлэринэн көрөн кэпсэтии, өйдөһүү буолар, ол иһин тылы¬нан хос тылбаастыырга наадыйбат. Кэлин дьоннор бары араас туттар тэриллэрэ маарынныыр, үлэлиир, сылдьар сирдэрэ биир уонна өйдөрө-санаалара тэҥнэстэҕинэ, көрөр түүллэрэ эмиэ үүт-үкчү буолуохтарын сөп.

Омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта сыһыаннарыттан, билсиһиилэриттэн, саҥа, урут биллибэт туттар сэптэринэн бииргэ туттар буолууларыттан уонна араас биир суолталаах өйдөбүллэр киириилэриттэн түүллэрэ үйэлэргэ кыратык да буоллар уларыйан, маарынныыр суолталаах саҥа бэлиэлэринэн солбуллан иһэллэр. Холобурун ылан эттэххэ, урукку кэмҥэ сахаларга үрүҥ арыгыны түһээн көрүү, куһаҕаҥҥа көстөр эбит буоллаҕына, билигин үчүгэйгэ санаа туолуутугар тириэрдэр.

Сахалар сорох омуктардааҕар Айылҕаҕа чугас сыһыаннаахтар. Кинилэр түһээн ыраас халлааны, күөх хонууну уонна бөҕө силистээх күөх тиити үчүгэй буолаары гыннахтарына үгүстүк көрөллөр. Ону кытта үҥэр-сүктэр таҥаралара Күн буолан туох үчүгэй, дьоллоох барыта сырдыгыттан, дьүһүнүттэн олус тутулуктаах, ол иһин маҕан дьүһүн - үчүгэйгэ, онтон туох бороҥуй, хараҥа буолан көһүннэҕинэ - эрэйгэ, мөлтөөһүҥҥэ көстөллөр.

Киһи өйүгэр-санаатыгар дьөлө хатанар ынырыгы, ыар түгэннэри иһиттэххэ эбэтэр көрдөххө, оо, бу киһи түүлүгэр киириэх олус ыны-рык дьүһүн-бодо диэн ааттыыллар. Холобур, былыргы сахаларга ураты дьүһүннээх арҕааҥҥы дьоннор бастаан кэлиилэригэр соһумар да, ыны¬рык да буолан көстүбүттэр уонна түүллэригэр кытта киирбиттэр. Ол иһин нуучча киһитин, дьахтарын түһээн көрүү, уруккуттан билигин даҕаны тойоннооһуна уларыйа илик, итилэр мөлтөөһүҥҥэ, ыарыыга көстөллөр.

Ити курдук түүл саҥа бэлиэтэ дьон өйүгэр-санаатыгар киириитэ, бу бэлиэ аан маҥнай хайдах көрүҥнээхтик, ханнык балаһыанньаҕа дьон өйүгэр киирбититтэн олус тутулуктанар уонна өр кэмҥэ уларыйа охсубат. Биир маннык бэлиэнэн табаах буолар, бу үчүгэй бэлиэ, былыр¬гыттан манньа, кэһии бэлиэтэ, ол иһин түһээтэххинэ табааҕы биэрдэхтэринэ - булдуҥ табыллыа эбэтэр туох эмэ үчүгэй буолуо.

Ити курдук киһи түүлэ өр кэмҥэ уларыйа охсубат өбүгэлэр санаа-ларын түмсүүтэ буолар уонна кинилэр бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын, олохторун холобурдарын үүнэн иһэр көлүөнэлэригэр илэ аҕалан көрдөрөн үөрэтэллэр.

Киһи бэйэтэ кыратык даҕаны буоллар инники олоҕун туһунан билиэн баҕарар. Былыргы кэпсээннэргэ, үһүйээннэргэ киһи дьылҕата, инники олоҕо хайдах салгыы баран иһиэхтээҕин түһээн билэрэ элбэхтик кэп¬сэнэр. Түүл киһи олоҕор улахан суолталааҕын “Сэргэ төрдүгэр сэһэн” диэн былыргы кэпсээннэрин кинигэтигэр Федоров Г.Е. арыйан көрдөрөр. Бу кинигэҕэ кэпсэнэр кыыһы алдьархайтан куоттараары туран абаҕата: “Дьэ тукаам, куһаҕан түүлү түһээбэтэҕим, киһи төрдө буолаар,”- диэн алҕаан атаарбыта, кырдьык алдьархайтан этэҥҥэ куотар. “Куһаҕан да түүлү түһээтим,- эмээхсиэн”, - диэн кэпсии олорбут уол аҕата,- оҕом хаҥас илиитигэр удьурҕай уктаах хара үөстээх батыйа¬ны тутан, быһаҕаһыттан үөһээ өттө хаан буолан кэлэн турарын көрдүм. Онтон уола кырдьык, ыраахтан сөбүлүүр кыыһын уоран аҕалбыта. Итинэн, былыргы кэпсээннэргэ дьоннор түүлү инники олоҕу билгэлээһиҥҥэ үгүстүк тутталлара итэҕэйиллэр.

Сахалар түүл бэлиэлэрин суолталарын былыргыттан билэн, олору табатык өйдөөн, бэйэлэрин олохторугар ыйар, ыҥырар бэлиэ оҥостон туһаналлар. Ол курдук үчүгэйи, кыайыыны көрдөрөр бэлиэлэри бэйэлэ¬рэ оҥостоннор, куруук көрө сылдьаннар, бу бэлиэлэр суолталарын өй¬дөрүгэр-санааларыгар иҥэринэллэр. Маннык бэлиэлэртэн ордук улахан суолталааҕынан, саха дьонун өйдөрүгэр күүскэ хатаммытынан уонна билигин туттулла сылдьарынан улахан баҕана - сэргэ буолар. Түһээн сэргэни көрдөххүнэ, кыайыы-хотуу, ситиһии кэлиэҕэ. Бу бэлиэ, хантайан көрдөххүнэ халлаан диэки харбаспыт көстүү, саха дьонун баҕа санааларын, кыайыыга-хотууга, ситиһиигэ дьулуурдарын көрдөрөр.

Үгүстүк түүлгэ көстөр бэлиэнэн улахан, бөҕө силистээх баараҕай күөх тиит буолар. Бу тиит көстүүтэ дьоллоох доруобай буолууну кэрэһилиир уонна саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар кэрэх маска кубулуйан сылдьар.

Түүлгэ көстөр киэргэллээх курдаах киһи, бэйэтин үлэтинэн-хам-наһынан баай, дьоллоох олоҕу ситиспит киһи буолар. Ол иһин былыргы сахалар өйдөбүллэригэр киэргэллээх куру курданыы, баай-талым буолууну, олоххо табыллыыны көрдөрөрө. Онон үгүс баай дьоннор үрүҥ көмүс киэргэллээх тирии куру курданаллара.

Түүл сорох бэлиэлэрэ баай-талым эбиллэн иһиитин эмиэ көрдөрөллөр. Биир итинник бэлиэнэн түүлгэ элбэх үүтү көрүү буо-лар. Маннык түүл киһи өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэн кини олоҕор быһаччы дьайарын көрдөрөр бэлиэнэн былыргы үһүйээн кэпсээннэргэ биир эмэ баай киһи өссө байаары ынахтарын үүтүн мунньан &quot;Үүт көлүйэ&quot; оҥоро сатыыра буолар эбит диэн түмүккэ кэлэбит.
Ити курдук сорох түүл туһалаах бэлиэлэрэ итэҕэл көрүҥнэригэр кубулуйаннар саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн сылдьаллар.

ТҮҮЛЛЭРИ  ТОЙОННООһУН

Хас киһи түүлэ барыта тус-туһунан буолан, сөп түбэһэр бэлиэлэр аҕыйахтык көстөллөр. Ол да буоллар, үгүс киһи өйүгэр аан маҥнай хайдах киирбиттэриттэн тутулуктанан, түүл бэлиэлэрэ чопчу ханнык эрэ биир өйдөбүлү көрдөрөллөр.
Үгүс түүллэр барылара ханарытан түүл буолаллар. Ол аата туох эмэ быһыы буолаары эбэтэр буола турара тугунан эмэ атынынан, бэлиэлэринэн көстөр. Оннук бэлиэлэри билэн, түүлү таба тойоннуу үөрэниэххэ сөп. Киһи биирдэ көрөр түүлэ хас да чаастардаах буолар уонна элбэх бэлиэлэр көстөллөр. Бу бэлиэлэртэн ордук үчүгэйдик уонна чуолкайдык көстөр бэлиэлэри талан ылан, хас биирдиилэрин суолталарын тус-туһунан быһааран тойоннуохха наада.

Түүлү үөрэтиини аан маҥнай түүл бэлиэлэрин үөрэтииттэн саҕа-лыахха. Түүлгэ киирбит бэлиэ суолтата, бу бэлиэ дьон бөлөҕүн өйүгэр аан маҥнай хайдах өйдөбүллээхтик киирбитинэн сылдьар, суолтата уларыйбат, арай ол оннугар үгүс атын дьон өйүгэр кэнники киирбит итинник суолталаах атын бэлиэнэн солбуллар. Ол иһин түүл¬гэ биир суолталаах буолан баран тус-туһунан бэлиэлэр олус элбэх¬тэр. Онон түүлгэ көстүбүт бэлиэ туох суолталааҕын уонна тугу көрдөрөрүн билэр наадаҕа бу бэлиэ аан маҥнай хайдах быһыылаахтык дьон өйүгэр киирбитин, тугу көрдөрөрүн, туохха туттулларын быһаарыахха наада.

Түүл бэлиэлэрэ түргэнник уларыйбаттарын туоһулуур былыргы бэ¬лиэлэр элбэхтэр, ол курдук үөрэх саҕаланыаҕыттан ыла туттуллар бэлиэ, бу буукуба буолар. Ол курдук түһээн буукубаны суруйдахха эрэй, үлэ эбиллиэ, үөрэттэххэ-байан, көнөн барыаҥ, онтон көрдөххө - сонуннары истиэҥ диэн буолар. Бу бэлиэлэр былыргыттан дьон өйүгэр хайдах киирбиттэринэн билигин да сылдьаллар, оччолорго буукуба суолтата маннык этэ:

-суруйуу - араас үҥсүү, дьыала-куолу суруллуута, иэһи-күүһү бэлиэтээһин.

-үөрэтии - суоту билэр, үөрэхтээх киһи байан-тайан барар.

-көрүү - араас солуну ааҕан билии.

Ити курдук ханнык эмэ бэлиэ аан маҥнай дьоннор өйдөрүгэр-санааларыгар ылбыт суолтатынан кинилэр түүллэригэр киирэр эбит диэн быһаарабыт уонна ити быһаарыыга олоҕураммыт биһиги түүл бэлиэлэрэ тугу көрдөрөллөрүн бу үлэбитигэр хомуйдубут.
Былыргыттан сылдьар бэлиэлэргэ ат тэриллэрэ эмиэ киирсэллэр. Бу үчүгэйгэ көстөр бэлиэлэр. Холобур: ат үүнэ, ыҥыыра, муоһата, дуҕата, хомуута көстүөхтэрин сөп, ол гынан баран итилэр алдьаммыт, быстыбыт уонна куһаҕан көрүҥнээх буоллахтарына үлэҕэ араас мэһэйдэр тахсаллар.

Түүлү тойоннуурга түүл бэлиэтин көстүүтэ уонна киһи бэйэтин са¬наатыгар бу бэлиэни, хайдаҕый, диэн быһаарара улахан оруолу ылар. Түүлгэ көстөр быһыыны-майгыны, кими эмэ эбэтэр тугу эрэ үчүгэй дуу, куһаҕан дуу дии саныыргыттан бу бэлиэлэр майгылара быһаарыллар. Ол эбэтэр бу көстүбүт бэлиэ хайдах быһыылааҕа, көрүҥэ хайдаҕыттан уонна бэйэҥ туох диэн быһаара саныыргыттан тутулук¬таах. Холобуртан ыллахха: түүлгэ үүнэн турар тиити көрөн баран: “Үчүгэй да тиит”,- дии санаатаххына, кырдьык үчүгэйдик сыаналанар тиит бэлиэ буолуо.

Түүлгэ көстөр бэлиэлэртэн саамай наадалаахтара, быһаарар оруоллаахтара, бу барыларыттан чуолкайдык көстүбүт уонна ордук кытаанах¬тык өйдөммүт бэлиэ буолар. Холобур: түүлү маннык тойоннуохха сөп. Арай биир түүл бүтүүтүгэр ыраах сылдьар билэр киһитэ көстөн кэлэр уонна этэр: “Бу мин кэллим, эйиэхэ нүөмэр аҕаллым, онно харчыта бэлэмнээ, 6 чааска тиийиэм”,- диир. Итини тойонноотоххо, киһитэ кэлиэн баҕаран, харчыга олус наадыйбыт уонна 6 хонон баран биллэриим тиийиэ диир эбит.

Түүлгэ бириэмэ кыччаан, кылгаан көстөр. Ол курдук түүлгэ биир чаас буоллаҕына, дьиҥнээҕэр биир күн буолар, онтон бүгүн диэтэхтэ¬ринэ - быйыл буолуо, сарсын диэтэхтэринэ – эһиил биирдэ буолуоҕа.

Түһээтэххэ атын дьоннор тугу эмэ оҥоро сылдьар эбэтэр эн кини-лэри кытта холбуу араас бэлиэлэри көрөр буоллаххына, ол бэлиэлэр кинилэргэ сыһыаннаахтар, онтон түүлгэр тугу эмэни бэйэҥ оҥорор эбэтэр ханнык эмэ бэлиэлэри көрөр буоллаххына, итилэриҥ бэйэҕэр сыһыаннаахтар. Түүлгэ көстүбүт билэр да ,билбэт да киһиҥ көннөрү түүл бэлиэтэ буолан көстүөхтэрин эмиэ сөп уонна ону тойонноотоххо көстүбүтүнээҕэр букатын атын өйдөбүлү биэриэн эмиэ сөп. Ол курдук билэр киһиҥ ат мииммитин көрдөххө, бэйэҥ үлэҥ табыллыа эбэтэр ыраах айаннаары гынаҕын.

Түүлгэ киһи бэйэтин санаата атын киһиэхэ бэриллэн көстөр. Ол курдук бэйэҥ санааргыыр буоллаххына, түүлгэр санаарҕаабыт эбэтэр ытыыр киһини көрүөххүн сөп.

Түүҥҥү түүл бэйэ түүлэ буолар, онтон сарсыардааҥҥы түүлгэ кэлэн иһэр ыалдьыт санаата киирэн көстөр, ол иһин ыалдьыт түүлэ диэн ааттанар. Ити көстүү атын дьоннор саныыр санаалара киһиэхэ түүл буолан киирэрин чуолкайдык дакаастыыр.
Түүллэри таба тойоннуурга өр кэмҥэ үөрэниэххэ наада. Ол иһин бэйэҥ түүллэргин кытта бу мин суруйбут түүллэрим бэлиэлэрин тойон¬нооһуннарын тэҥнээн көр уонна сыаналаа.

ИЧЧИЛЭЭХ ТҮҮЛ

Иччилээх түүл киһи өйүгэр-санаатыгар дьөлө хатанар, олус чуолкайдык көстөр уонна өр кэмҥэ умнуллубат.
Үксүгэр иччилээх түүл сирэйинэн көстөр. Ол аата, буола турар эбэтэр буолуохтаах быһыыны-майгыны бу буолбутун курдук көрүү буолар, манна кыттыгастаах дьоннор илэ бэйэлэринэн көстөллөр. Ол курдук, биир түүлгэ суол устун Үөһээ дойдуга тахсар уонна ураһа курдукка киирэр, онно күтүөтэ Ньукулай турар, киэргэммит, үчүгэй көстүүмнээх, онтон ааһа баран истэҕинэ, арай аҕата олорор, олус эстибит-быстыбыт көрүҥнээх, соһуйан баттатан уһуктар. Улаханнык муодарҕаан, ыйыталаһан билбиттэрэ дэриэбинэҕэ айаннаан иһэннэр массыыналарын охторбуттар уонна бэйэлэрэ кыратык ыарытыйбыттар.

Сорох түүллээх дьоннор түһээннэр хайдах сиргэ утуйбуттарын уон¬на кинилэр иннилэригэр туох быһылааннар күүтэллэрин эрдэттэн билэ сылдьаллар. Ол курдук биир түүлгэ, дьиэ кэргэн бары мустан куруук отоннуур сирдэригэр сырыттахтарына аҕалара көтөн кэлбит уонна эп¬пит: “Бу мин бэстилиэнэй отоннооһунум”,- диэбит, кырдьык оннук буолбут.

Сир-дойду иччитэ киһи түүлүгэр киирэн инники олоҕун түстүүрүн “Сэргэ төрдүгэр сэһэн” диэн былыргы кэпсээннэрин кинигэтигэр Федоров Г.Е. маннык суруйар: арай утуйа сытан түһээтэҕинэ, биир хаар маҕан баттахтаах эмээхсин аттыгар олорон бэрт сымнаҕас илиитинэн төбөтүн имэрийэр уонна: “Тукаам, ити аҕаҕыт сүүрүктээх сири дугуйдаан өллө буолбаат, эн ити оҕоҕун бу дойду дьоллоох хонноҕор-быттыгар саһыардаххына киһи оҥоруоҥ”,- диир эбит. Уһуктан баран, дьэ бэрт иччилээх түүлү түһээтим ээ, кырдьык бу үтүөкэннээх сиртэн барбатахпына сөп буолсу дии саныыр.

Ити курдук түүл киһиэхэ ханнык сиргэ олохсуйара ордук буолуохтааҕын уонна дьиэтин ханна туттарын быһаарар түбэлтэлэрэ үгүстүк кэпсэнэллэр.

Кэриим саҥатын истии эмиэ иччилээх түүлгэ киирсэр. Ол курдук итини өлүү буолуон төһө эмэ иннинэ истиэххэ сөп.
Ону-маны билгэлиир, ырааҕы түстүүр иччилээх түүлү Ый туолбут кэмигэр көрүөххэ сөп.
Ити курдук иччилээх түүллэр инники буолуохтаах соһуччу быһыылары уонна эмискэ уларыйыылары дьоннор өйдөрүгэр-санааларыгар эрдэттэн тириэрдэн, кинилэр өйдөрүн-санааларын олорго бэлэмнээн өссө кыахтаах буоллахтарына аһарына сатыылларыгар көмөлөһөллөр.

ТҮҮЛ - АЙЫЛҔА ҮӨРЭҔЭ

Түүлгэ көстөр бэлиэлэри хомуйан, наардаан тус-туһунан араартаатахха, үгүс бэлиэлэр үчүгэй буолууну эбэтэр мөлтөөһүнү көрдөрөр бэлиэлэргэ чуолкайдык арахсаллар. Дьоннор санааларыгар сорох түүл¬лэр бэлиэлэрэ куруук төттөрүнү, ол аата туох куһаҕан - үчүгэйгэ, онтон үчүгэй – куһаҕаҥҥа көстөр диэн өйдөбүл баар. Ити санаа биһиги түүллэри ситэ үөрэтэ иликпититтэн, түүл бэлиэлэрэ тугу көрдөрөллөрүн аанньа билбэппититтэн тахсар быһыылаах. Ол иһин итинник өйдөбүллээх бэлиэлэртэн киһи өйүгэр саамай түһүмтүө хас даҕаны үчүгэй буолууну көрдөрөр бэлиэлэри ыламмыт түүл туохха дьоннору үөрэтэ сатыырын быһаарыахпыт.

Түһээтэххэ үүнэн турар үчүгэй көрүҥнээх күөх тиит, күөх оттоох хонуу көһүннэҕинэ эбэтэр ыраас ууга сөтүөлээтэххинэ барыҥ барыта табыллыа, үчүгэйдик олоруоҥ, дьоллоох доруобай буолуоҥ диэн итинник түүллэр бэлиэлэрэ түстүүллэр. Түүл бу дьиҥнээх олоххо сыһыаннаах бэлиэлэрэ илэ бэйэлэрэ хайдах баалларынан көстөннөр дьоннору тыыннаах күөх Айылҕаны харыстаа, куурдума-хатарыма, буорту гыныма, Айылҕа маннык үчүгэй көрүҥнээх турдаҕына эн эмиэ дьоллоох буо¬луоҥ уонна доруобуйаҥ тупсуо диэн илэ аҕалан көрдөрөн үөрэтэл¬лэр. Итилэри тэҥэ бэйэҥ халлаанынан көтөҥҥүн үчүгэй күөх хонууну, тыалары, кэбиһиилээх оттору уонна дэриэбинэни көрдөххүнэ баҕа санааҥ барыта туолуо диэн бу түүллэр туох да атын тойоннооһуннара суох бэйэлэрин үчүгэй көстүүлэрэ быһаараллар.

Онон, түүл маннык бэлиэлэрэ дьоннору тыыннаах күөх Айылҕаны, ор¬дук мутукчалаах тииттэри харыстыырга ыҥыраллар уонна Сир-дойду маннык күөхтүк, ыраастык, үчүгэйдик турдаҕына эн эмиэ үчүгэй, доруобай буолуоҥ диэн түүлгэ киирэн илэ көрдөрөн үөрэтэллэрэ чуолкайдык дакаастанар.

Биһиги дьоннор быстах, уһуну-киэҥи ситэ толкуйдаабат санаабытыгар көрүҥэ уонна сыта куһаҕана бэрт буолан, сааҕы, туох эрэ олус куһаҕан наадата суох курдук саныырга үөрэммиппит. Ол иһин биһиги киэҥ-куоҥ сиргэ көҥүл олоро үөрэммит дьоннор, оннооҕор сүөһүбүт сааҕын сөптөөхтүк туһаҕа таһаарбаппыт. Ити гынан баран Айылҕа үөрэҕин үчүгэйдик баһылаатахпытына, бу саах диэн киһи эбэтэр кыыл Айылҕаттан ылан бэйэтин доруобуйатын туһатыгар туһаммыт араас астарын, туһалаах минералларын ордуктара, атын көрүҥҥэ кубулуйбут тобохторо буолалларын билэбит.

Айылҕаҕа туох барыта уларыйа, эргийэ турарынан бу астар тобохторун биһиги эмиэ кыратык уларытан бараммыт урукку оннугар, ол аата үүнээйи үүнэр сиригэр барытын төннөрүөхтээх эбиппит. Кэнники бириэмэҕэ олохпут тупсан, бу Айылҕаҕа олус наадалаах аспыт тобоҕун канализацияҕа кутаммыт, үгүс элбэх сүөһүбүт сааҕын туох да туһата суох улахан хотоннор аттыларыгар мунньаммыт, Айылҕаҕа төннөрбөккө, кинини быһа дьадатан, туох да үүнээйи аанньа үүммэт оҥорон эрэбит. Онуоха эбии искусственнай уоҕурдууну күүскэ туһаныыттан үгүс урут биллибэт саҥа ыарыылар салгыы дэлэйэн иһэллэр.

Онон, үүнээйини үксэтэр наадаҕа дьиҥнээх Айылҕаҕа бэйэтигэр оҥоһуллар уоҕурдууну дэлэччи туһанарбыт ордук буолуохтааҕын түүл дьоннорго көрдөрө, дакаастыы сатыыр. Ити иһин түүлгэ көстөр үчүгэй буолуу бэлиэлэрэ сааҕы кытта сибээстээхтэр, ол курдук түһээн саахха түһүү, сааҕынан сыбаныы - дьолго, баайга, барыс киириитигэр көстөллөр. Маннык түүл бэлиэлэрэ ордук тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьоннорго элбэхтик көстөллөр уонна үүнээйи хомуура үчүгэй буолан барыс киириитин түстүүллэр. Ити курдук түүл бу бэлиэлэрэ адьас сирэйинэн, ол аата дьиҥнээх Айылҕаҕа хайдах буолуох¬тааҕынан көрдөрөр бэлиэлэр эбиттэр.

Сир үрдүгэр үөскүүр бары улахан кээмэйдээх тыынар-тыыннаах, сы¬лаас хааннаах кыыллар уонна көтөрдөр бука барылара арахсыспат аргыстаахтар, ол аргыстара - быттара буолар.

Дьоннор үйэлэрин тухары олорор олохторун тупсаран, сайыннаран иһэллэр. Ол курдук ыраастык суунан-тараанан, саҥа таҥаһы кылбаччы кэтэн, бетон-таас дьиэлэр истэригэр олорон, сиргэ-буорга сыбаммак¬ка, Айылҕаттан букатын арахсан уонна тэйэн эрэллэр. Кинилэр бэйэлэрин быттарын һпаразиттарынанһ ааттаан, имири эһэн суох гыммыттара син ыраатан эрэр. Кырдьык даҕаны, улаатыннаран көрдөххө, көрүҥэ ынырыга, сыылла сылдьан дьөлүтэ кэйэн, киһи хаанын босхо оборон, кыһытан-ымытан дьиҥнээх &quot;паразит&quot; курдук.
Ити гынан баран маннык ынырык үөн дьоннор түүллэригэр үчүгэй буолан көстөр. Түһээн быты көрдөххүнэ, баай, дьоллоох буолуоҥ диэн буолар. Түүл бу бэлиэтэ дьоннорго быт баар буоллаҕына үчүгэй буолуохтааҕын өйдөтөр. Ол гынан баран үчүгэй буолуу аҥардас быкка бэйэтигэр буолбакка, бу быт оҥорор үлэтигэр сыһыаннаах буолуон сөп. Ол аата быт тыыннаах киһи хаанын күн-түүн аайы кыра-кы¬ратык көҕүрэтэ сылдьара уонна тириитин кыра тымырдарын төбөлөрүттэн хаанын кыратык обороро бу киһи доруобуйатыгар туһалаах буолар диэн дьиҥнээх Айылҕа үөрэҕин дьоннорго өйдөтө сатыыр.

Киһи хаана кыра-кыратык көҕүрээтэҕинэ, саҥа үчүгэй састааптаах хаанынан солбуллан, бу киһи доруобуйата Айылҕа уларыйан иһэр усу¬луобуйаларыгар сөп түбэһэр буола уларыйан уонна кыра ыарыыларга утарылаһар күүһэ улаатан, тупсан иһэр эбит.
Онон киһи түүлэ диэн бу дьиҥнээх Айылҕа үөрэҕэ буолар уонна бу үөрэх дьоннору Айылҕаны харыстыырга, кини дьиҥнээх бэйэтин уларып¬пакка уһун үйэлэргэ турарын хааччыйарга кинилэри ыҥырар.

Түүл Айылҕа үөрэҕэ буоларын ордук чуолкайдык эстиини-быстыыны, дьадайыыны түстүүр бэлиэлэрэ көрдөрөллөр. Ол курдук хара буор хонууну, куурбут-хаппыт тыаны түһээн көрдөххүнэ үлэҥ-хамнаһыҥ сатарыйан барыа, элбэх ночооттор тахсыахтара диэн итинник түүллэр тойоннууллар.

Бу көстүүлэр киһи олоҕо Айылҕаттан ураты күүстээх тутулуктааҕын, Айылҕа туруга үчүгэй буоллаҕына эрэ, дьоннор олохторо эмиэ үчүгэй буолуо, онтон кини туруга мөлтөөтөҕүнэ дьон олоҕо айгырыаҕа диэн чуолкайдык өйдөтөллөр. 
 
ТӨРӨӨБҮТ СИР - АЙЫЛҔАТТАН АНАММЫТ СИР

Сир үрдүгэр үөскүүр бары улахан кыыллар уонна көтөрдөр төрөөбүт-үөскээбит сирдэрин бары билэллэр, умнубаттар, үгүстэр хас сыл аайы ыраахтан эргиллэн кэлэллэр. Итилэр төрөөбүт уйаларын кир¬типпэттэр, алдьаппаттар уонна өссө харыстыыллар. Дьоннорго-норуот¬тарга төрөөбүт сирим диэн өйдөбүл барыларыгар баар, киэҥник тарҕаммыт, улаханнык ытыктанар уонна кэриэстэнэр өйдөбүл буо¬лар. Маннык үтүөкэн өйдөбүлү биһиги олус улаатыннаран, кэҥэтэн, бүтүн Россия үрдүнэн ыһан, тарҕатан, дьиҥнээх суолтатын сүтэрэн симэлитэн эрэбит.

Ити гынан баран төрөөбүт сирим диэн өйдөбүл оннук улахан, киэҥ сири буолбакка, чуолкай мээрэйдээх бэлиэ миэстэлэри көрдөрөр. Кыра оҕо саҥа улаатан, өйө киирэн эбиллэн истэҕинэ аан маҥнай өйүгэр хатанан хаалбыт бэлиэ миэстэлэрэ үйэтин тухары умнуллу¬бат гына өйдөнөн хаалаллар. Ордук чуолкайдык кыра оҕо оонньообут сирин, сөтүөлээбит күөлүн, сүүрбүт-көппүт хонуутун, моҕотойдообут тыатын, үөһээ ытта оонньообут тиитин, аһаабыт, утуйбут дьиэтин уонна да атын бэлиэ миэстэлэри үйэтин тухары умнубаттык өйдөөн хаалар.

Онон, бу аан маҥнайгыттан киһи өйүгэр умнуллубат гына хатаммыт бэлиэ миэстэлэри барыларын холбоон төрөөбүт сирим диэн өйдүөххэ сөп. Киһи төрөөбүт сирин уонна улааппыт дьиэтин үйэтин тухары ум¬нубатын, ити бэлиэлэр кини түүлүгэр киирэн көстөллөрө дакаасты¬ыр. Киһиэхэ төрөөбүт сирдэрэ түүлүгэр киирэн үчүгэй көрүҥнээхтик көһүннэхтэринэ эбэтэр кыра эрдэҕинэ олорбут дьиэтигэр киирэ сылдьар буоллаҕына, үчүгэй баҕа санаалара туолуохтара эбэтэр соһуччу үчүгэй солуннары истиэҕэ диэн итинник түүллэр түстүүллэр.

Ити аата киһи өйүгэр-санаатыгар төрөөбүт сирэ уонна кыра эр-дэҕинэ олорбут дьиэтэ ураты суолталаахтар. Кини ити дьиэтэ, сылдьыбыт сирдэрэ ханнык да буолбуттарын иһин киһи өйүгэр үйэ-тин тухары хатана сылдьаллар уонна үчүгэй буолаары гыннаҕына түүлүгэр көстөн кэлэллэр. Онон, бу сирдэр, бу дьиэ түүлгэ киирэн көстүүлэрэ киһиэхэ сөп буола-буола төрөөбүт сирин, кыра сааһыгар олорбут дьиэтин өйдөтөллөр уонна итилэри харыстыырга, көрөргө-истэргэ, уруккутуттан уларыйбакка турарыгар кыһанарга ыҥыраллар.

Айылҕаттан анаммыт ити “бэйэтин сирин” хас биирдии киһи кырдьык даҕаны харыстыыр, куруук саныыр, умнубат уонна алдьаммакка, урук¬кутун курдук көрүҥүнэн куруук туруон баҕарар.

Билиҥҥи кэмҥэ хотугу сиргэ олорор дьоннор сирдэригэр-уоттарыгар кыһаммат, харыстаабат, аанньа ахтыбат буолуулара уонна Айылҕаны ытыктаабаттара төрөөбүт сир диэн өйдөбүлү олус улаатынна¬ран, кэҥэтэн, симэлитэн кэбиһииттэн быһаччы тутулуктаах. Дьоннор олорор сирдэрин харыстыылларын, көрөллөрүн-истэллэрин си¬тиһэр наадаҕа төрөөбөт сир диэн Айылҕаттан анаммыт өйдөбүлү хас биирдии киһиэхэ өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэриэххэ, оччоҕо эрэ киһи олорор сирин, бу мин төрөөбүт сирим диэн ордук күүскэ харыс¬тыырын уонна көрөрүн-истэрин ситиһиэххэ сөп.

Төрөөбүт сирдэриттэн олус ыраах тэйбит уонна төрөөбүт сирэ суох дьоннор майгылара-сигилилэрэ мөлтөх, өйдөрө-санаалара быстах буоларын үгүстүк көһө сылдьар истиэп олохтоох омуктарын үөрэппит Л.Н. Гумилев бэйэтин үлэлэригэр бэлиэтиир.

Саха норуотун кэпсээннэригэр төрөөбүт сир ахтылҕана диэн өйдөбүл баара элбэхтик этиллэр. Ол аата төрөөбүт сириттэн тэйэн ыраах сылдьар киһи бу сирин ахтар, сотору-сотору кэлэн көрө сыл-дьыан баҕарар, майгыта-сигилитэ да мөлтүүр, сороҕор итинтэн сыл¬таан ыалдьыан да сөп. Ити иһин сорох ыраах сылдьар дьоннор төрөөбүт сирдэриттэн буор ылан илдьэ сылдьаллар, оччоҕуна төрөөбүт сирин ахтылҕана мүлүрүйэн, намырыыр эбит.

Саха сиригэр кэнники кэмҥэ олохтоохтор өйдөрүгэр-санааларыгар киирбит “кэлии дьоннор” сиргэ-дойдуга кэдэрги сыһыаннара диэн өй¬дөбүл олохсуйбута оруннаах. Маннык быһыы былыргыттан үөскээбит төрөөбүт сири харыстыахха наада диэн өйдөбүлгэ олох сөп түбэспэт. Кэлии дьоннор Айылҕаны букатын харыстаабаттарын, ураты бэйэмсэхтэ¬рин, туох баарын барытын баһылаан бэйэлэрин эрэ тустарыгар туһа¬ныахтарын баҕаралларын олохтоохтор уруккуттан билэллэр. Ити иһин үгүс кэлии дьоннордоох сирдэргэ сири-дойдуну, оту-маһы уонна кыыллары-көтөрдөрү харыстыырга өйдөтөр үлэлэри күүстээхтик ыытар наадалааҕын дакаастыыр.

ТҮҮЛ БЭЛИЭЛЭРИН БЫһААРЫЫЛАР

Түүл бэлиэлэрэ дьоннор бөлөхтөрүн өйдөрүгэр-санааларыгар үйэлэр тухары иҥмит, ол аата үгэс буолбут өйдөбүллэри көрдөрөллөр. Ордук чуолкайдык түүлгэ Айылҕаҕа сыһыаннаах бэлиэлэр көстөллөр. Онтон кэнники кэмҥэ түүлгэ киирбит бэлиэлэр аан маҥнай бу дьоннор ортолоругар туох өйдөбүл¬лээхтэриттэн тутулуктаахтар. Маннык быһаарыылары тутуһаммыт үгүс түүллэр бэлиэлэрин суолталарын биир-биир быһааран бардахпытына, биһиги санаабытыгар олус сөп түбэһэллэр.

Атаҕастабыл  умнуллубат

Соһуччу түүлгэ көстөр бэлиэлэри тиэтэйбэккэ, дириҥник толкуйдаан быһаарбатахха дэбигис киһи өйүгэр таба өйдөммөт курдуктар. Итилэри тэҥэ сорох түүлгэ көстөр бэлиэлэр олох былыргыттан сылдьар буоланнар билиҥҥи кэмҥэ сөп түбэспэт, атын өйдөбүлү биэрэргэ дылылар. Маннык бэлиэлэри таба быһаарарга урукку олох остуоруйатын кытта билсиһиэххэ наада буолар.

Нууччалар сахалары 17 үйэҕэ сайдыы, экономика өттүнэн лаппа баһыйан, улахан сэриитэ суох бас бэриннэрбиттэр. Кинилэр сахалар холбоһуктаах сэриилэрин кыайбыттар уонна баһылыктарын өлөртөөбүттэр, онтон сахалар ордубут сэриилэрин тобохторо киэҥ тайҕаҕа ыһыллыбыттар. Кыайбыт дьоннор хас да аҕа уустарын баһылыктарын билиэн тутан “аманаат” оҥостон хаайыыга укпуттар. Маннык кыайыы кэннит¬тэн биирдиилээн ыһыллан олорор саха ыалларын халааһыны, “дьаһаах” хомуйуутун саҕалаабыттар.

Сэрии дьонноро үрэхтэри, алаастары кэрийэ сылдьаннар, олохтоох дьоннор баайдарын, түүлээхтэрин былдьаан, дьахталларын илдьэ баран, ким күүстээх, кыайбыт тугу саныырынан дьаһайан уһун кэм устата туох да суута-сокуона суох талбыттарынан салайан олорбуттар. Кыаттарбыт саха дьоно куттал, эрэй бөҕөнөн куотан тайҕа, үрэх бастарынан саһан олороннор “дьаһаах” хомуйааччы нууччалартан, өлөрөн-¬алдьатан барыахтара диэн куттанан, сүрэх-быар ыарыыта буолаллар эбит. Онуоха эбии өссө соҕурууттан үүрүллэн кэлэр арааһынай бэһиэччиктэр уонна хаайыылаахтар саха дьонун ыган-түүрэн, өлөрөн-халаан бараллара элбэх эбит.

Маннык тула өттүттэн мөрөйдөөһүнтэн саха дьоно бэйэлэрин эрэ күүстэринэн, куотан эбэтэр саһан көмүскэнэ сатыыллара. Хас биирдии нуучча киһитин кэлиитэ кинилэргэ эрэйи-муҥу, ыарыыны, онтон сороҕор өлүүнү-сүтүүнү аҕалара. Ити иһин бу дьоннор мөссүөннэрэ, ыар мөс¬сүөн буолан, саха дьоннорун түүллэригэр киирэн, ыалдьаары эбэтэр мөлтөөрү гыннахтарына көстөн кэлэр буолар. Итини тэҥэ бу бэлиэ оч¬чотооҕу бириэмэҕэ саха дьонун эстииттэн-быстыыттан быыһыыр уонна сэрэтэр аналлаах эбит, ити мөссүөнү түһээн көрдөхтөрүнэ, суоһаабыт алдьархайтан эрдэттэн сэрэнэн, куотан эбэтэр саһан быыһаныахха эмиэ сөптөөҕө.

Онон, бу былыргы бэлиэ аан маҥнайгы суолтатынан, оччотооҕу ыар кэмнэргэ саха дьонун кэлэн иһэр алдьархайтан эрдэттэн сэрэтии, ки¬нилэри көмүскээһин уонна харыстааһын буолар эбит.

Урукку ыар кэмнэр ааспыттарын да иһин бу түүл бэлиэтэ билигин даҕаны уларыйбакка дьоннор түүллэригэр сөп буола-буола көстүтэ-лиир. Ити уларыйбакка сылдьар биричиинэтинэн кэлии нууччалар майгылара билигин даҕаны уларыйа илигэ, баһылыыр былаастарын сүтэриэхтэрин баҕарбаттара буолар. Итини тэҥэ кинилэр Саха сирин барытын баһылыыр санааларын хааллара иликтэрин туоһутунан, төрүт-уус сахалыы ааттаах сирдэр ааттарын өсөһөн туран нууччалыы тылбаастаан уларыталларын олохтоохтор ааҕаллар.

Бу бэлиэ билиҥҥи кэмҥэ көстүүтэ саха дьонугар туспа омук буолан чэчирии сайдыаххытын баҕарар буоллаххытына урукку тойотторгутут¬тан, нууччалартан билигин даҕаны сэрэхтээх буолуҥ диэн өйдөтөр. Ону кытта өбүгэлэргит уһун үйэлэр тухары умнубакка, өссө сайынна¬ран, тупсаран, дууһаларыгар иҥэринэн аҕалбыт төрөөбүт тылларын, үгэстэрин, дьарыктарын  уонна  итэҕэллэрин  харыстаатаххытына эрэ,  бэйэҕит туспа омук буолар уратыларгытын  сүтэрбэтэххитинэ, билиҥҥи  кэмҥэ атын омукка буккуллан симэлийиэххит суоҕа диэн көрдөрөр.

Өр бириэмэҕэ түүл бэлиэтэ син сүтэн, симэлийэн эбэтэр атын бэлиэнэн солбуллан барыан сөп. Ол курдук бу мөссүөнү саха дьонун өйдөрүттэн-санааларыттан ылан быраҕарга урукку батталтан уонна туоратыыттан өй-санаа босхолоноро наада. Ону ситиһэргэ бэйэбит дойдубутун, сирбитин-уоппутун бэйэбит көрөн-истэн дьаһайарбыт ураты көмөлөөх буолуо этэ.

Кэнники бириэмэҕэ тыа дьоннорун олохторун таһыма намтааһына, үлэлэрэ-хамнастара сатарахсыйыыта, тиийиммэт буолуулара кинилэр майгылара-сигилилэрэ алдьаныытыгар, урукку хом санаа хаттаан күөдьүйэн тахсыытыгар тириэрдиэн сөп. Олох көнөн барыытыгар эрэли сүтэрии, тиийиммэт-түгэммэт буолуу элбээһинэ үгүс дьоннор өйдөрүгэр араас санаалары киллэрэр уонна бу мөлтөөбүт балаһыанньаттан тахсарга урут туттуллубатах атын суоллары, ньымалары көрдөөһүннэри ирдиир. Маннык балаһыанньа бу түүлгэ көстөр мөссүөн сүтэн, симэлийэн барыытыгар көмөлөспөт.

Түүлгэ нуучча дьахтарын көстүүтэ

Сахаларга былыр-былыргыттан улахан күүстээх, кыахтаах дьоннорунан улахан кыыллары бултуур булчуттара буолаллар. Кинилэр бэйэлэрин кыахтарын билиниилэринэн ханнык эрэ күүстээх кыылы кыайыы эбэтэр ханна да суоҕу, аҕыйаҕы булан бултааһын буолара. Ол иһин били¬гин даҕаны сорох булчуттар түүллэригэр нуучча дьахтарын кыайан туттахтарына улаханнык бултуйаллар. Маны кэҥэтэн быһаардахпытына, нууччалар маҥнай кэлиилэригэр дьахталлара аҕыйах буолан саха дьонун харахтарыгар отой көстүбэт эбиттэр. Ол иһин нуучча дьахтара чугас эргин ханна да суох буолан, олус өр кэмҥэ, аҕыйахтык көстөр улахан булка тэҥнэһэрдии көстөрө күндү буолар эбит. Онон, түүл бу бэлиэтэ улахан баҕа санааны уонна ону ситиһэ сатааһыны кытта си¬бээстээх. Ити курдук бу түүл бэлиэтэ кэлии нуучча дьоннорун үгүс өттүлэрэ эр дьон эбиттэрин дакаастыыр уонна кинилэр революция буолуон иннинэ сахалар ортолоругар олороннор, түргэнник сахатыйан хаалалларын В.Л.Серошевскай “Якуты” диэн үлэтигэр бэлиэтиир.

Саха дьоно ааспыт үйэҕэ кыһыл баттахтаах нуучча дьахтарын түһээн көрдөхтөрүнэ ыарытыйаллара үһү. Бу ураты түүл бэлиэтэ, бэйэтэ туспа өйдөбүллээх. Ити көстүү нууччалар кэлбиттэрин кэннэ киэҥник тарҕаммыт буоспа диэн ыарыы ыар күлүгэ буолар. Саха ойууннара кыахтара тиийэн кыайан далбарыйбат, урут биллибэт ыарыы туохтан тарҕа¬нарын билбэт буоланнар, бу ыарыыны нуучча дьахтарын үөрэ тарҕатар быһыылаах диэн саха дьонун өйдөрүгэр иҥэрбиттэриттэн итинник өйдөбүл киэҥник тарҕанар уонна биллибэт ыарыыттан куттанар дьоннор түүллэригэр киирэн билиҥҥээҥҥэ диэри иҥэн сылдьар. Маннык олохсуйбут өйдөбүл баарын туһунан Н.А.Алексеев “Шаманизм тюркоязычных народов Сибири” диэн үлэтигэр ахтар.

Кэнники кэмҥэ түүл маннык бэлиэлэрэ аҕыйахтык көстөр буолан эрэллэр. Билигин Саха сирэ саҥалыы сайдан, омуктар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара тупсан, биллибэт ыарыылар суох буоланнар, түүл бу бэлиэлэрэ сыыйа сүтэн, симэлийэн барыахтарын сөп.

Тиит мас эбэтэр ойуур түүлгэ көстүүтэ

Саха дьонун олохторугар, өйдөрүгэр-санааларыгар тиит мас уонна ойуур баһылыыр суолталаахтар. Тиит мас ураты суолтатын бары тутуу¬ларга, дьиэҕэ-уокка туттуллуутун элбэҕэ ордук улаатыннарар, онтон ойуур сири-дойдуну, булду-аһы кытта сибээстээх буолан саха дьонун олохторун кытта биир өйдөбүллээх. Ити иһин тиит мас эбэтэр ойуур дьоннор өйдөбүллэригэр уонна Айылҕаҕа бэйэтигэр ылар оруоллара биир буолара ордук киһи түүлүгэр чуолкайданан көстөр. Ол иһин түүлгэ көстүбүт тиит мас эбэтэр ойуур тойоннооһуннара итилэр хай¬дах көрүҥнээхтэриттэн тутулуктанар, куһаҕан көрүҥнээх, хаппыт тиит эбэтэр ойуур көһүннэҕинэ, үлэ-хамнас дьыалата мөлтөөн барыа диэн сабаҕаланар.

Үчүгэй, улахан тиит мас көстүүтэ саха дьонун өйдөрүгэр киирэн кэрэх мас буолан иҥэн сылдьар. Бу мас түүлгэ үчүгэй, күөх уонна бөҕө силистээх буолан көһүннэҕинэ, улахан үөрүү, олох тупсуута буолуо, онтон үрдүк улахан тииккэ үөһээ ытыннаххына, үлэҕэр ситиһии кэлиэҕэ диэн буолар. Итилэри тэҥэ түүлгэ үчүгэй көрүҥнээх тыа көстүүтэ үлэ-хамнас табыллыытын түстүүр.
Онон, тиит мас эбэтэр ойуур түүлгэ көстүүлэрэ итилэр хайдах көрүҥнээхтик көстүбүттэрин курдук өйдөнүллүөхтээх уонна үлэ-хамнас туругун көрдөрөр бэлиэлэр буолаллар.

Саха дьонун түүллэригэр тимир көстүүтэ

Саха дьоно былыр-былыргыттан тимири уһаарыынан уонна тимиринэн уһаныынан дьарыктаммыт дьоннор буолаллар. Ол иһин кинилэр сүрүн итэҕэллэрэ Күнү, кыһа уотун кытта сибээстээх, ону тэҥэ саамай күүстээх улуу ойууннара тимири уһаарааччы уонна уһанааччы тимир ууһа буолар. Ити курдук сахалар урукку сүрүн дьарыктара түүллэригэр кытта киирэн үчүгэй буолаары гыннахтарына көстөн кэлэр, Ол курдук түүлгэ уһанар дьиэни көрүү, дьоллоох буолууну түстүүр, онтон тимиртэн оҥоһуктары көрүү, кыайыыга, ситиһиигэ тириэрдэр.
Итилэри тэҥэ сахалар түүллэригэр ордук ураты миэстэни саха тимир быһаҕа ылар. Бу тимир быһахха саха омук атын омуктартан уратыта, кинилэр бэйэлэрэ уһааран, уһанан таһаарар тимирдэригэр ордук күүстээх тапталлара билигин даҕаны иҥэн сылдьар. Ол иһин саха киһитэ үчүгэй быһаҕа суох буоллаҕына туоҕа эрэ суох курдук сананар. Итинник сыаналаах тэрил түүлгэ киирэн көстүүтэ саха омук сайдар кэскилигэр уол оҕоҕо тэҥнэнэр, ол иһин түүлгэ быһаҕы бэлэх биэрдэхтэринэ, уол оҕо төрүөҕэ уонна бу быһах көрүҥэ, уол оҕо тугун хайдаҕын көрдөрүөҕэ. Үчүгэй көрүҥнээх сытыы быһах - үчүгэй майгылаах доруобай уолу, онтон хара сыппах быһах, мөлтөх доруобуйалаах уолу көрдөрөллөр.

Онон, саха омук сайдар кэскилэ, уол оҕото тимири кытта сибээстээх. Ол иһин былыргы өбүгэлэрбит төрүт дьарыктарын уһанар, оҥорор идэлэрин төнүннэрэрбититтэн туспа омук буолан салгыы сайдарбыт тутулуктаах буолуохтаах. Кэлин, сэбиэскэй былаас кэмигэр саха дьонун сүрүн дьарыктара уларыйан, аҥардастыы тыа хаһаайыстыбатыгар кубулуйбутун кэннэ тимир бэлиэ көстүүтэ олох аҕыйаата уонна суолтата уларыйан эрэр.

Түүлгэ сиэркилэ көстүүтэ

Дьоннор былыргыттан сиэркилэҕэ киһи дууһата ыйдаҥаран көстөр диэн элбэхтэ көрүнэри сөбүлээбэттэр. Ити иһин дьон өйүгэр-санаатыгар сиэркилэ куһаҕан өйдөбүлүнэн киирэн хаалбыт. Онтон куһаҕан өйдөбүллээх бэлиэ түүн түүлгэ киирэн көһүннэҕинэ, туох эмэ куһаҕан быһыы буолар, ол эбэтэр түһээн сиэркилэҕэ киэргэнэн көрүнүү, мөлтөөһүҥҥэ, ыарыыга көстөр дииллэр.

Сиэркилэттэн дьоннор сэрэниилэрэ киһи дууһатын харыстыырга аналлаах. Дьиэҕэ киһи өллөҕүнэ тахсыар диэри сиэркилэни, телевизо¬ры барыларын таҥаһынан сабаллар эбэтэр кистээн кэбиһэллэр. Бу бириэмэҕэ өлбүт киһи дууһата, баар дьоннор дууһаларын сиэркилэҕэ көрөн илдьэ баран хаалбатын диэн итинник гыналлар. Итини тэҥэ сиэркилэ алдьаныытын “куһаҕан бит тардыыта” диэн ааттыыллар.
Кыра оҕону куттаҕас буолан хаалыа диэннэр сэрэнэн, сиэркилэҕэ көрүннэрбэттэр уонна улааппыт да оҕолору элбэхтик көрүммэт буолуҥ, диэн үөрэтэллэр. Онтон, ыарыһах киһини харыстааннар сиэркилэҕэ көрүнэрин төрүт да сөбүлээбэттэр.

Онон, сиэркилэҕэ көрүнүү диэн түүл бэлиэтэ аан маҥнай дьоннор өйдөрүгэр хайдах киирбит өйдөбүлүнэн кыратык да уларыйбакка сылдьар эбит.

Түүлгэ өлбүт дьону көрүү

Түүлгэ көстөр бэлиэлэртэн ордук уратылаахтарынан, киһини соһуталларынан уонна элбэхтик толкуйдаталларынан өлбүт дьоннор көстүүлэрэ буолар. Түһээн өлбүт киһини ыраахтан дуу эбэтэр чугастан дуу көннөрү көрдөххө, халлаан уларыйыыта буолуоҕа, ол аата кураан кэнниттэн ардах дуу эбэтэр хаар дуу кэлиэҕэ. Онтон чугас ай¬махтар өлбүттэрин туһунан түүлү түһээтэххэ, аны сэрэтии бэлиэтэ буолар, эһиэхэ ханнык эрэ ыарахан кэмнэр дуу, сүтүк дуу кэлэн иһэр буолуохтарын сөп.

Түүлгэ өлбүт ийэҥ эбэтэр аҕаҥ көстүүлэрэ уонна эйигин кытта кэпсэтиилэрэ хайаан даҕаны сэрэхэчитиэхтээх, тугу эрэ сыыһаны оҥороору гыммыппын дуу эбэтэр туохха эмэ түбэһэр буоллум дуу диэн өйдөбүлү киллэрэн, туох баар дьыалаларгын хаттаан толкуйдаан, сыа¬налаан көрөрүҥ наада. Ол курдук өлбүт аҕаҕын кытта кэпсэтэр буоллаххына, туох эмэ саҥа дьыалаларгын өссө кыһанан толкуйдаан көрдөххүнэ туһалаах буолуо эбэтэр сорох дьоннор куһаҕаны оҥороору гыналларын сэрэтэр буолуон эмиэ сөп. Онтон өлбүт ийэҕин кытта кэпсэттэххинэ, ордук доруобуйаны көрүнэ, сэрэнэ сылдьыахха.

Түһээтэххинэ, урут өлбүт аймах киһиҥ тугу эмэни көрдөөһүнэ, кэлэн иһэр санаа түһүүтүн, үлэ-хамнас мөлтөөһүнүн тулуйарыҥ наадатын, кэмигэр туһалаах сүбэлэри ылынарыҥ сөптөөҕүн көрдөрөр. Онтон өлбүт киһи олус үөрэн-көтөн көрсөр буоллаҕына, бэйэҥ олоххун сыыһа суолунан салайаары санаммыккын, ол иһин улахан сыыһалары оҥоро иликкинэ көннөрүнүөххэ сөбүн сэрэтэр.

Ити курдук өлбүт аймах дьоннор түүлгэ көстүүлэрэ, кинилэр сэрэ-тэр саҥалара киһи Үөһээ дойдуттан сибээстээҕин уонна кинини аймах дьонноро куруук көрө-истэ сылдьалларын дакаастыыр. Түүлгэ көстүбүт өлбүт дьоннор сүбэлэрэ уонна кинилэр этэр тыллара туоларын, итилэри олохторугар сатаан туһаммыт сорох дьоннор суруйууларыттан билэбит.

Биир эмэ кэпсээннэргэ ахтыллар түбэлтэлэртэн, кырдьаҕас өлөрө чугаһаабыт киһи аймахтарын кытта бырастыылаһа сытан: “Чэ тукала¬рыам, дьоннорум ыҥырдылар, аттанарым чугаһаата быһыылаах”,- диэн этэрэ түүл бэлиэтин көрүүнү кытта сибээстээх эбит. Ити көстөр түүл бэлиэтинэн өлбүт киһини көрсүү уонна кини ыҥырарыгар сөбүлэһэн барсыы буолар. Ити курдук маннык түүл бэлиэтэ киһи өйүн-санаатын буолаары турар улахан уларыйыыга эрдэттэн бэлэмнииргэ аналлаах бэлиэ эбит.

Түүл эмиэ биир биллибэт өрүтүгэр киирсэр быһыынан ыарахан балаһыанньаҕа түбэһэн ГПУ түрмэтигэр сууттанаары сытар киһи бэйэтин ахтыытыгар киллэрбит түүллэригэр, өлүү-сүтүү туһунан бэлиэлэр хаһан да көстүбэтэхтэр, хата ол оннугар үчүгэй буолуу, кутталтан куотуу бэлиэлэрэ көстүбүттэр эбит. Ол иһин кини хаайыыттан босхо¬лоноругар эрэлин сүтэрбэккэ сыппытын бэлиэтиир. Ити курдук түүл дьоннор өйдөрүн-санааларын инники олохторугар буолаары турар ула¬рыйыыларга эрдэттэн бэлэмниир суолталаах.

Бэйэ өлбүтүн көрүү 

Сорох дьоннор түһээннэр бэйэлэрэ өлө сыталларын,  онтон тулалыыр дьоннор кинини көмөөрү оҥостоллорун көрөллөр. Маннык түүлү түһээн көрбүт киһи уһун үйэлээх буолар дииллэр. Итини тэҥэ бу көмүү бири¬эмэтигэр көстөр атын үчүгэй буолуу эбэтэр мөлтөөһүн бэлиэлэрэ кини салгыы олоҕор сыһыаннаах буолуохтарын сөп. Ол курдук толору астаах остуол, умайа турар оһох уонна ыраас күннээх халлаан көһүннэхтэринэ, кини олоҕо бары өттүнэн үчүгэй, дьоллоох буолуо. Аны кини үйэтэ төһө уһун буолуохтааҕын тула көстөр дьоннор үйэлэрэ төһө уһунугар тэҥнээн көрөн быһаарыахха сөп эбит.

Маннык түһээн көрүү кэнниттэн бу киһи аймахтарыттан дуу, билэр дьонноруттан дуу ким эмэ өлүөҕэ уонна ити өлбүт киһини көмүүгэ маннык түүлү көрбүт киһи бэйэтэ дьиҥнээхтик сылдьан илэ хараҕынан түүлгэ көрбүтүн курдугу көрүөн сөп.

Кырдьаҕас дьон кэпсээннэринэн өлбүт киһи тыыннаах хаалар киһиэхэ олоҕун күүһүн биэрэр диэн былыргы итэҕэлгэ кэпсэнэр эбит. Бу итэҕэл кырдьык буолуон сөбүн маннык түүл дакаастыыр, ол аата маннык түүлү көрбүт киһи өлбүт киһиттэн олоҕун күүһүн ылан бэйэтин үйэтин уһааһынын көрөр бэлиэтэ буолуон сөп.

Майгы 

Түүлгэ киһи майгына хайдах бэриллэрэ сүрдээх уустук. Киһи майгына уларыйыытын толору көрдөрөөрү түүлүгэр араас кыыллары көрөр. Холобурга, арай кыыһырыы диэн өйдөбүлү хайдах көрүҥнээхтик көр¬дөрөн биэрдэххэ киһи түргэнник өйдүөн сөбүй? Ыты эбэтэр ханнык эмэ кыылы ырдьыгынаттахха кыыһырыы буолбута соҕотохто өйдөнөр. Манна ханнык кыыл көстүүтэ кыыһырыы төһө улаханын быһааран биэрэргэ эмиэ туттуллар. Ол курдук тугу эмэ көмүскүүр, харыстыыр санаа киири¬тигэр ордук сөп түбэһэр кыылынан эһэ буоллаҕа дии. Хайдах да тыыттахха хаһан да иннин туран биэбэтэх кыыл. Күүскэ харыстыыр, көмүскэнэр санаа киириитигэр киһи түүлүгэр эһэ көстүөн сөп.

Түүлгэ ыт элбэхтик көстөр. Маҥан ыт - доҕор, үчүгэй майгы буолар. Үчүгэй көрүҥнээх маҥан ыт көстүүтэ, сөбүлүүр доҕоруҥ билсэ сылдьыаҕа, кини үчүгэй майгына буолар.

Хара ыт – куһаҕан майгы, кыыһырыы буолуон эбэтэр куһаҕан киһини көрсүөххэ сөп. Хара дьүһүннээх кыыллар бары төһө улаханнарыттан тутулуктаах ыарахан, кытаанах майгыны көрдөрөллөр.

Онон, түүлгэ киһи майгына ханнык кыыл майгыныгар маарынныыр буолар да соннук кыыл түүлгэ көстөр. Киһи бэйэтэ ыт курдук майгы¬ланнаҕына, бэйэтин ыт ытырар. Эһэ ыарахан майгына биллээри гыннаҕына эһэни көрсүһүөн сөп. Ол курдук ордук күүскэ харыстыыр, көмүскэнэр санаа киириитигэр киһи эһэни түһээн көрөр. Ити курдук атын дьон майгыларын уратыларын, киһи бэйэтин майгына уларыйыытын түүлгэ көстөр кыылларынан быһаарыахха сөп. Сахалар киһи майгына уларыйыытын куруук даҕаны араас кыылларга тэҥнииллэр. Бу тэҥнэбилгэ ордук киэҥник ыт майгына туттуллар. Kиһи майгына мөлтөөн кыыһыран иһэр түбэлтэтигэр ”Ыт курдук ырдьыгынаан иһэр”, ”Ыт курдук”,- диэн тэҥнэбиллэр туһаныллаллар.

Билэр киһи түүлгэ киирэн көстүүтэ улахан толкуйга түһэрэр. Бэйэтэ буолуо дуу эбэтэр майгына дуу диэн санаарҕатар. Биир, маарынныыр майгылаах дьон түүлгэ көстүүлэрэ биир көрүҥнээх буолаллар. Түүлгэ көстөр киһи үксүгэр киһи бэйэтэ буолбатах буолар. Ол көстөр киһи майгына буолан хаалар.

Уһун кэмҥэ билбит дьоно, төрөппүттэрин, чугас аймахтарын көрүҥнэрэ киһи өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан ууруллан сылдьар буоланнар түүлгэ үксүгэр бэйэлэринэн көстөллөр.

Түүлгэ көрдөҕүнэ бэйэтин этэ-сиинэ баар курдук хамсыыр, сүүрэр, охтор буоллаҕына кини буор эбэтэр ийэ кута сылдьар буолуон сөп. Көннөрү көстөр эрэ буолуута, кини майгына буоларын көрдөрөр.

Киһи олоҕо куруук охсуһууга  барар.  Буор,  ийэ  куттар  сытар, сынньанар, аһыыр баҕа санааларын утары салгын кут охсуһар. Салгын кут ити быстах баҕа санаалары киһилии майгыга иитэ-үөрэтэ сатыыр. Дьон бииргэ олорор үгэстэрин, сокуоннары, ыйаахтары тутуһарга киһини, буор уонна ийэ куттары күһэйэр.

Киһи сүөһүтэ эмиэ сайдан баҕа санаатэ эбиллэн иһэр уратылаах. Ол быстах баҕа санаалар дьон бииргэ олорор үгэстэригэр үксүгэр сөп түбэспэт буолан хаалыылара куттар утарсар күүстэрин улаатыннарар.

Өй-санаа маннык икки аҥы арахсыытыттан, киһи икки куттара тус-туспа өйдөөх-санаалаах буолууларыттан бу икки куттар утарыта тураллар. Бэйэ-бэйэлэрин ситэ өйдөспөт түгэннэрэ олус элбэхтэ буолар. Бу өй-санаа утарыта туруулара киһи түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөллөр.

Холобурга биир түүлү ылыахпыт. Бу түүлгэ киһини кыра ыт ытырар. Маннык түүлү тойоннооһуҥҥа киһи майгытын уратыларыгар тохтуохха сөп. Ол курдук бу киһи туохтан эмэ сөбүлэспэккэ кыыһыран ылыан сөп. Куһаҕан быстах майгына биллэн хаалан үтүө, киһилии майгынын, салгын кутун ыт буолан ытырар. Ыт ытырарыттан босхолонуу, ытырыык ыты кыайыы киһи өйө-санаата сайдан, тупсан куһаҕан майгынын көн¬нөрөрүн бэлиэтэ буолар.

Салгын кут үөрэҕи билиини ылынар буолан олох үгэстэрин, сокуон¬нары тутуһарга ыҥырар киһини киһилии олоххо сирдиир күүс буолар. Ийэ кут өйө-санаата буор куттуун үксүгэр биир буолаллар, бу киһи быстах санааларын мунньустуулара. Быстах, эт-сиин санааларын толорор иһин дьулуһаллар. Түүлгэ эмиэ илэтигэр курдук куһаҕан дьону, кыыллары кыайыы үчүгэй, үтүө санаа кыайыытыгар тириэрдэр.

Үөһээ  уонна  аллараа

Дьон былыр-былыргыттан аллараа диэки түһүү, мөлтөөһүн буолан эрэрин көрдөрөр диэн ааҕаллар. Киһи түүлүгэр эмискэ аллараа диэки түһүүтэ олоҕо уруккуттан куһаҕан буолан барыытын биллэрэрин билэл¬лэр. Сыыйа да аллараа диэки түһүү туох да үчүгэйэ суох олоҕун таах атаарар киһи түүлүгэр көстөр бэлиэ буолар.

Үөһээ диэки тахсыы олоххо ситиһии бэлиэтэ. Маны киһи түүлэ эмиэ сити курдук көрдөрөр. Хайдах быһыылаахтык үөһээ диэки ыттан тахсан иһэрэ туох ситиһиини оҥорорун билгэлиир. Үгүстүк эрэйдэнэн үөһээ тахсыы ситиһии эмиэ эрэйдээхтик кэлэрин бэлиэтиир. Үөһээ тахсыы кыаттарбатаҕына кыайыы, ситиһии буолбат, үлэ-хамнас атахтаныыта саҕаланар.

Киһи бэйэтин олоҕор ордук элбэхтик халдьаайыга, хайаҕа, тииккэ, дьиэ үрдүгэр ыттан тахсар. Маннык ыттан тахсыылар туох ситиһии буоларын билгэлииллэр. Кирилиэһинэн өрө тахсыы киһи үлэлээн-хам¬наан тугу ситиһэрин, кыайарын бэлиэтиир. Кирилиэс көрүҥэ кыайыы суолтатын быһаарар.

Үөһээ көтөр үчүгэй. Киһи олоҕор ханнык да буоллар хамсааһын баарын көрдөрөр. Үөһээ көтө сылдьан сиргэ туох баарын чуолкайдык көрө сылдьар буоллахха улахан ситиһии кыаллар. Ол курдук түүлгэ эмиэ олохтоох сиртэн-уоттан аһара ырааппакка үөһээ-аллараа түспэккэ сылдьыы этэҥҥэ буолууну, олох биир тэҥник баран иһиитин быһаарар.

Аһара үөһээ уонна олус чэпчэкитик көтө сылдьыы көннөрү туолбат баҕа санаа эрэ буолар. Манна сахалар ыра санаа диэн этиилэрин чуолкайдаан биэриэххэ сөп. Хаһан да туолбат баҕа санаалар — ыра санаалар диэн ааттаналлар. Түһээн олус баай-тот үөһээ дойдуга көтө сылдьыы киһи хаһан да туолбат ыра санаата эрэ буолар. Ити курдук олус баҕара санааһын киһи түүлүгэр илэ көстүөн эмиэ сөп.

Сырдык  уонна  хараҥа

Сырдык уонна хараҥа киһиэхэ дьайыылара ордук түүлгэ араарыллан, чуолкайданан көстөллөр. Түүлгэ сырдык ыраас көстүү үчүгэй буолууну түстүүр. Сырдык халлааны, күнү көрүү кэнниттэн киһи баҕа санаалара чахчы туолаллар. Сырдык дьоҥҥо көстүүтэ үрүҥ дьүһүнү биэрэр. Түүлгэ үрүҥ дьүһүннээх туох барыта үчүгэйи көрдөрөр. Кыыллар үрүҥ дьүһүннээх буолуулара майгылара үчүгэй буолуутун түстүүр. Онон, түүл өйө-санаата киһиэхэ сырдык, үрүҥ дьүһүн чахчы үчүгэй буолалларын дьоҥҥо тириэрдэр, биллэрэр.
Түүлгэ киэһэ, хараҥа буолуута мөлтөөһүн кэмэ кэлиитин биллэрэр. Үлэ-хамнас бытаарар, атахтанар кэмэ. Кыайыыга-хотууга дьулуур мөлтөөһүнэ, сылайыы-элэйии бэлиэтэ. Маннык түүлү көрөн баран кырдьык сынньанар ордук буолуохтаах.

Хараҥа кэм дьайыыта түүлгэ эмиэ биллэр. Ыарахан, эрэйдээх, тиийиммэт-түгэммэт олох хараҥа кэмҥэ ааһарын курдук түүлгэ эмиэ хараҥаҕа муна-тэнэ сылдьарга тиийиллэр. Түүлгэ сырдык кэнниттэн хараҥа буолуута үчүгэй кэм куһаҕанынан солбулларын көрдөрөр. Ол иһин хараҥаттан сырдыкка тахсыы киһи баҕата туоларыгар ордук сөп түбэһэр көстүү буолар.

Улахан  уонна  кыра
 
Түүлгэ ханнык эмэ бэлиэ көстүүтэ төһө улаханыттан уонна кыра-тыттан тутулуктанан майгыта эмиэ быһаарыллар. Түүлгэ улахан киһи көстүүтэ санаа күүһүрбүтүн, улааппытын бэлиэтиир. Онтон кыра киһини көрдөххө өй-санаа мөлтөөн, аҕыйаан куччаабытын биллэрэр. Урут улахан киһи кыччаан көстүүтэ уруккуттан уларыйыы мөлтөөһүн өттүгэр баран иһэрин көрдөрөр.

Туох эмэ урукку көстүүтүттэн улаатан көстүүтэ киһи күүһэ, кыаҕа улаатыытын, санаата күүһүрүүтүн быһаарар. Онтон туох барыта биллэр көстүүлэриттэн кыччаан хаалыылара мөлтөөһүн, санаа түһүүтэ кэлэн иһэрин биллэрэллэр.

КЭРИЭС	ЭТИИ

Кут-сүр үөрэҕи баһылаабыт ойууннарга киһи өйө-санаата өлбүтүн кэннэ ханна сылдьарын быһаарыы улахан уустуга суох буолуон сөп. Киһи түһээн былыр үйэҕэ өлөн хаалбыт дьону хаһан баҕарар көрсөр. Арай бу өлбүт киһи хайдах көрүҥнээх көстөрө кини аймахтара, оҕолоро-уруулара төһө үчүгэйдик сылдьалларыттан тутулуктанар. Ол курдук түүлгэ көстөр өлбүт киһи көрүҥэ үчүгэй буоллаҕына, олох төһө да ыараханын иннигэр кини оҕолоро, сиэннэрэ кыайа-хото үлэлии-хамсыы сылдьыахтара диэн түүл үөрэҕэ быһаарар.

Киһи бэйэтэ өлбүт төрөппүтүн көрөр буоллаҕына, кини хайдах көрүҥнээх көстөрө олус улахан оруолу ылар. Төрөппүт киһи көрүҥэ мөлтөөн көһүннэҕинэ, ханнык эрэ дьыалаҕа табыллыбат буолуу тахсыан эбэтэр эн оҥорор дьыалаларгын кини сөбүлээбэтин бэлиэтэ буолуон сөп. Киһи ханна ла сырыттаҕына, төрөппүттэрин куттара көрө - истэ сылдьалларын түүл ити көстүүлэрэ толору дакаастыыллар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ киһи сирэйин олус сирийэн көрөр. Үөрбүт сирэйи көрдөҕүнэ - үөрэр, онтон сирэйгин куһаҕаннык тутуннуҥ даҕаны оҕо мөлтүүр, санаата түһэр, букатын ытаан тоҕо барыан сөп буолар. Ити курдук киһи сирэйин көрүҥэ оҕоҕо олус күүскэ дьайар. Бу кэмҥэ кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар сылдьар буолан, төрөппүтүн сирэйин көстүүтэ кини салгыы хайдах быһыыланарын быһаарар. Түүл киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирдэҕинэ көстөр буолан сирэй хайдах көрүҥнээҕэ олус улаханнык дьайар буолуон сөп.
Киһи олоҕо төрөппүттэрин кытта биир ситиминэн баайылла сылдьалларын ити курдук быһааран бараммыт салгыы кэриэс этиини быһаарарбыт ордук оруннаах буолуоҕа. Ол курдук төрөппүт киһи бэйэтин кэннигэр хаалар ыччаттарыгар анаан кэриэс этиитэ хайаан да ылыныл¬лыахтааҕын уонна толоруллуохтааҕын түүл ити көстүүлэрэ эмиэ да¬каастыыллар. Ол курдук киһи хаһан баҕарар түүлү көрөрүн быһыыты¬нан бэйэтин төрөппүтүн хайаан да түһээн көрүөн сөп. Кэриэс этиитэ туолбат буоллаҕына төрөппүтүн куһаҕан, санаата түспүт көрүҥэ сотору-сотору түүлүгэр көстүөн сөп. Төрөппүтэ куһаҕан көрүҥнээх түүлүгэр көһүннэҕинэ, бу киһи толорботох кэриэс этиитин өйдөөн кэлиэн сөп.

Өлөөрү сытар киһи бэстилиэнэй баҕа санаатын, кэриэс этиитин бэ¬йэтин оҕолоро, ыччаттара толоруулара кини өйүн-санаатын, кутун баҕата туоларыгар тириэрдэр буолан санаата уоскуйар. Баҕа санаата туоллаҕына кини кута уоскуйан, көрүҥэ тупсан оҕолорун түүлүгэр үчүгэй көрүҥнээх көһүннэҕинэ кинилэр үтүө баҕа санаалара туолуон сөп.

БАҔА САНАА

Киһи киһилии өйө-санаата, салгын кута кини көннөрү, быстах баҕа санааларын уодьуганнаан, киһилии майгыга тэҥнээн биэрэ сатыыр. Киһи итинник икки аҥы өйдөөх-санаалаах буолуута түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөр. Онно икки тус-туһунан өйдөр-санаалар тус-туспа дьон буоланнар атын-атыннык быһыыланаллар. Түүлгэ көстүүлэри ман¬нык икки тус-туспа көрүҥнэргэ араартыахха сөп:

1. Киһи түүлүгэр үгүстүк этэ-сиинэ суох, көннөрү сылдьан эрэ көрөр. Ханна эмэ соҕотохто тиийэн баар буолан хаалар. Бу сылдьан эрэ үгүстүк саныыр, ону-маны бэйэтэ быһаарар. Ити көннөрү көрө эрэ сылдьар түүл киһитэ, киһи салгын кута бэйэтэ сылдьар буолуон сөп.

2. Атын түүлгэ киһи бэйэтин көрөр, этэ-сиинэ баара биллэр, ор-дук илиитэ уонна атаҕа көстөр эбэтэр бэйэтэ таҥнар эҥин, бу бэйэм сылдьабын дии саныыр, бэйэтэ тугу эмэни оҥорор. Маннык түүлгэ көс¬төр киһи, киһи ийэ кута сылдьар буолуон сөп.
Олус үөһээ, кый бырахха көтө сылдьар киһи санаата хаһан да туолбат. Kини өйө-санаата сирдээҕи олохтон олус ыраах баран сылдьарын Сир дойду көстүбэтэ быһаарар. Сахалар итинник санаалары ыра санаалар диэн арааран ааттыылар. Бу санаалар хаһан да туолбаттар. Арай бэйэтэ кыаҕа суох киһи сытан эрэ оҥорон көрөн итинник санаалары бэйэтин уоскутунаары элбэхтик саныан сөп. 
Kиһи көннөрү көрөр эрэ түүллэрин туолаллара дуу, туолбаттара дуу төһө үөһээ көтө сылдьалларыттан ити курдук тутулуктаахтар.       
Kиһи этин-сиинин анала Сиргэ сылдьыы буолар. Ийэ кут уонна буор кут саныыр санааларын түүллэрэ сиртэн хаһан да ырааппаттар, көппөттөр. Эт-сиин кыната суоҕун түүлүгэр эмиэ билинэр.
 
Kиһи куттара тус-туспа санаалаахтара түүл көстүүлэринэн итинник дакаастаналлар.

ТҮҮЛ ДЬОҤҤО ТУҺАТА

Айылҕаҕа киһи олоҕо биир тэҥник, долгуйбакка устан иһэр буолбатах, ол оннугар киһиэхэ үчүгэй буолар кэмнэрэ уонна мөлтүүр-ах¬сыыр түгэннэрэ хардары-таары солбуһан биэрэн иһэллэр. Бу кэмнэргэ кини өйүн-санаатын уонна доруобуйатын туруга эмиэ улаханнык уларыйар. Маннык киһи олоҕор уларыйар кэмнэр кэлэллэрин саха дьоно былыргыт¬тан билэллэрин: &quot;Уол оҕото биир күн ат уорҕатыгар, онтон нөҥүө күнүгэр ат өрөҕөтүгэр буолар&quot;, - диэн этиилэрэ да туоһулуур.

Киһи бэйэтин түүллэрин эдэр сааһыттан үөрэтэрэ уонна билэрэ өйө-санаата өссө күүскэ сайдыытыгар тириэрдиэҕэ. Түүл киһини умну¬бакка өйдүү сатыырга, элбэх биллибэт бэлиэлэри быһаараары үгүстүк толкуйдуурга, ол аата тохтоло суох өй дьарыгынан дьарыктанарга күһэйэр. Түүллэрин умнубакка өйдөөн хаалар дьоннор атын даҕаны дьыалаларга умнугана суох буолаллар, онтон умнугана суох киһи диэн өйдөөх, үөрэҕи ылынымтыа киһи буоларын бары билэбит.

Киһиэхэ бэйэтигэр үчүгэй буолуу, табыллыы эбэтэр мөлтөөһүн кэмнэрэ кэлиилэрэ түүлүгэр араас тус-туһунан бэлиэлэринэн көстөн биллэллэр. Итинник киһи олоҕун кэрдиис кэмигэр туох эмэ уларыйыы тахсаары гыммытын эрдэттэн түһээн билэн таба туһанарга бэйэтэ сыыйа үөрэниэн сөп. Сарсыардаттан санаата көммүт киһини: “Үчүгэй атаххынан турбут курдуккун”,- диэн билэр дьонноро үөрэ көрсөллөр. Маны туоһулуурдуу, түүн түһээн үчүгэй түүлү көрбүт киһи сарсыардаттан өрө көтөҕүллүүлээх санаалаах, кыайыы-хотуу, ситиһии эҥэрдээх уһуктан туран кэлэр. Бу кэнниттэн хас да күн устата киниэхэ күүһэ-уоҕа эбиллэн, өйө-санаата чэбдигирэн, тугу оҥорбута барыта табыллан, тупсан иһэрэ бу киһи санаатын ордук өрө көтөҕөр, кыайыы¬га кынаттыыр. Ити курдук киһи олоҕор, айылҕаттан айдарыылаах тугу эмэни ситиһэр, олоҕун таһымыгар уларыйыыны киллэрэргэ аналлаах бэлиэ кэмнэрэ тиийэн кэлэллэр.
 
Маннык өрө көтөҕүллүү, үчүгэй буолуу кэмигэр кыайыыны-хотууну, булууну-талыыны оҥордоххо ордук табыллан, тупсан, ситиһиилэнэн иһиэҕэ. Ол иһин бу кэмҥэ ордук күүскэ үлэлии-хамсыы түһэн, туттумахтаан хаалыахха син курдук.

Ол оннугар түүлгэ мөлтөөһүнү түстүүр бэлиэлэр көһүннэхтэринэ улахан эрэлэ суох дьыалалары уталыта түстэххэ, үгүс буолуохтаах ночооттор уонна сыыһа туттуулар аҕыйыахтарын сөп. Мөлтүүр кэмҥэ бары барыта аанньа табыллыбат, сыыһа-халты буолар, били этэргэ дылы: “Мүччү түһэ сылдьар”, кэмэ кэлэр эбит. Ити иһин киһи өйө-санаата мөлтүүр кэмигэр сыыһаны оҥоруута элбээн, ол-бу ночоотторго, сүтүктэргэ түһүөн эбэтэр доруобуйата да мөлтүөн сөп.

Киһи олоҕор буолаары турар соһуччу түбэлтэлэр, киһи өйүгэр-санаатыгар төһө эмэ эрдэттэн киирэллэр уонна түүллэригэр араас бэлиэлэринэн көстөллөр. Ол курдук массыына абаарыйатыгар түбэһээри гыммыт киһи хайаттан таастарга сууллан түһүүтэ, эчэйээри, ыалдьаары гыммыт киһи үөһээттэн охтуута уонна да атыттар түүлгэ көстөллөр. Маннык бэлиэлэри эрдэттэн түһээн биллэххэ сэрэнэ соҕус сылдьан, халымыр соҕустук аһаран кэбиһиэххэ сөп курдук.

Түүлү үөрэтэн, үчүгэй буолар уонна мөлтүүр кэмнэр кэлэн иһэллэрин барыллаан билиэххэ сөп. Итилэри баһылааһын билигин соҕотох киһи бэйэтэ быһаарар күүһэ улааппыт, атыы-эргиэн кэҥээбит, сыыһа-халты туттуу бэйэҕиттэн улахан тутулуктаах буолбут кэмигэр биллэрдик туһалыа этэ. Ону кытта түүлгэ көстөр бэлиэлэр суолталарын билии киһи бэйэтин доруобуйатын туругун куруук кэтии сылдьарыгар, олоҕор тахсыахтаах эмискэ уларыйыылары билгэлээн, олору көрсөргө эрдэттэн бэлэмнэнэригэр туһалаах буолуон сөп.

Түүлү дьоннор былыр-былыргыттан инники олохторо хайдах баран иһэрин билгэлээһиҥҥэ туһаналларын Л.Н.Гумилев “Хунны в Китае” диэн үлэтигэр бэлиэтиир. Былыргы кэмҥэ түүллээх-биттээх, ону-маны билэр-көрөр киһи сэрии дьонун салайааччытыгар баар-суох сүбэһит буолан, бу дьон бөлөҕүн инники сайдыытыгар улахан оруолу ыларын ах¬тар. Оччотооҕу ыарахан иннэ-кэннэ биллибэт үйэҕэ кыратык да буоллар кэлэн иһэр уустук быһыыны-майгыны билгэлээн билии олус туһалааҕа. Ити иһин түүр омук ойууннара анаан-минээн түһээн көрөн билгэлээһининэн дьарыктаналларын учуонай Н.А.Алексеев “Шаманизм тюркоязычных народов Сибири” диэн үлэтигэр ахтар.

Кэнники кэмҥэ талааннаах билгэһит Д.С.Черемкин түһээн көрөн билгэлээһинэ сөп түбэһэн иһэрин, Абый улуу кырдьаҕаһа К.И.Чирков түһээн көрөн тугу барытын билэрин, оннооҕор атын киһи түүлүгэр киирэн эмтиирин, кинилэри билэр дьоннор ахтыыларыгар кэпсииллэр.
Ити курдук түүл киһи олоҕун биир быстыбат салаата, өйүн-санаатын ситимин биир тутаах көрүҥэ буолара дакаастанар уонна былыргыттан дьоннор олохторун сайдыытыгар улахан оруолу ылбыта бэлиэтэнэр. 

ТҮҮЛГЭ	ЫАРЫЫ  КӨСТҮҮТЭ

Киһи түүлэ киһиэхэ бэйэтигэр эрэ сыһыаннаах. Ол иһин түүлгэ көстөр бэлиэлэр киһи доруобуйатын туругун аан бастаан киһиэхэ бэйэтигэр биллэрэллэр. Бэйэтин түүллэрин ырытан билэ сылдьар киһи доруобуйатыгар туох уларыйыы тахсан эрэрин эрдэттэн сабаҕалаан билэр кыахтанар.

Ыарыы киирэн иһэрэ киһи түүлүгэр төһө эмэ эрдэттэн биллэрин дьоннор былыргыттан билэллэр. Ити кэннэ маннык түүллэр хос-хос хатыланан көстүүлэрэ ыарыы киирбитин чуолкайдаан биэрэллэр. Бу ыарыы туһунан түүллэр үксүгэр кутталлаах көстүүлээхтэр, куһаҕаннар уонна киһини соһутар түгэннэрдээх буолаллар.

Түүл хайдах көрүҥнээҕиттэн уонна онно киһи туга ордук көстөрүттэн көрөн ханнык ыарыы киирэн иһэрин быһаарыахха сөп. Түүлгэ көстөр бэлиэлэринэн ыарыы киһиэхэ бэйэтигэр биллиэн төһө эмэ, сороҕор бүтүн биир ый инниттэн билиэххэ сөп эбит. Ол курдук сорох ыарыылар киһиэхэ бэйэтигэр биллибэккэ эрэ өр кэм устата сыыйа сайда, тэнийэ сылдьаллар. Ити кэм устатыгар ыарыы араас бэлиэлэрэ киһи түүлүгэр киирэн көстөллөрүн ыалдьыбыт дьоннор бэлиэтииллэр.

Киһиэхэ ханна ыарыы олохсуйан эрэр сиринэн түүлүгэр бааһырыы эбэтэр эчэйии буолуон сөп. Ол курдук биир түүлгэ ким эрэ курунан синньигэс биилин хаһыытыар диэри ыга тардар, онтон иккис түүлүгэр куһаҕан киһи ойоҕоһун быыһынан быһаҕынан саайбытыттан соһуйан уһуктар. Маннык түүллэр кэннилэриттэн көрдөрүнэ сылдьыбыта кырдьык үөһэ ыалдьара биллэн тахсыбыт.

Түһээн киһи араас эчэйиини ордук уҥа ойоҕоһун диэки ылар буоллаҕына, быара ыалдьаары гыммыт буолуон сөп. Ханна ыарыы олохсуйан эрэр сиринэн түүлгэ бааһырыы эбэтэр эчэйии буолуохтаах.

Киһи бэйэтэ эбэтэр атын ким эмэ сиикэй эбэтэр буорту буолбут балыгы сиир буоллаҕына, кини куртаҕа эбэтэр атын ас буһарар өттө ыалдьаары гыммыт буолуон сөп.

Киһи сүрэҕэ ыалдьар буоллаҕына, кинини түүлүгэр тааһынан эҥин түөһүгэр охсуохтарын эбэтэр халыҥ буорга баттатыан, туохха эмэ хааттарыан эбэтэр улаханнык түөһүгэр бааһырыан сөп. Итини тэҥэ киһи маннык түүллэртэн куттаныан уонна соһуйуон сөп.
Тыҥата ыалдьаары гыммыт киһи түүлүгэр ууга тимириэн эбэтэр туохха эмэ кыбыллан тыына хааттарыан эбэтэр түөһүгэр туох эмэ олус ыарахан баттыан сөп уонна ити көстүүлэр барылара кутталлаах буо¬луохтарын сөп.

Киһи тымырдара ыалдьаары гыннахтарына, көрөр түүллэригэр ыарыы ханна баар буолан эрэрэ туох көстөрүттэн быһаарыллар. Ол курдук киһи атаҕын тымыра ыалдьыыта кини атах сыгынньаҕын эбэтэр алдьаммыт атах таҥастаах араас хаары, бадарааны кэһиититтэн биллэр, он¬тон илиитин тымырдара ыалдьаары гыннахтарына, тарбахтара алдьанан, көҕөрөн көстүөхтэрин сөп.

Киһиэхэ сис ыарыыта киирээри гыннаҕына, түүлүгэр араас ыараханы көтөҕөлөөһүнү көрүөн эбэтэр сиһигэр туох эрэ аалыллыытын билиэн сөп.

Тымныйан ыалдьыы буолаары гыммыта түүлгэ эмиэ биллэр. Бу ыарыы киһи тымныы ууга түһэн баран куттаныытыттан эбэтэр тоҥо-тоҥо сыгынньах сылдьыытыттан биллиэхтээх. Итини тэҥэ төбөтө эбэтэр мунна олус улаатан, эбэтэр алдьанан көстүөхтэрин эмиэ сөп.
Киһи күөмэйэ ыалдьаары гыммыта түүлгэ атыннык көстөр. Ол көстүүгэ күөмэйтэн туох эмэ кыһыл таҥаһы уһуннук орооһун эбэтэр күөмэй бэйэтэ уларыйан туох эмэ буолуон сөп. Холобур, киһиэхэ бэрэбинэнэн хам баттаммыт моой көстүөн сөп.

Гириип эбэтэр төбө ыарыыта киһиэхэ киирэн иһэр буоллаҕына, түүлгэ араас төбөнү кытта сибээстээх куһаҕан көстүүлэри эбэтэр төбөҕө охсуулары эбэтэр ханнык эрэ уһуктаах бэргэһэни кэтиини көрүөххэ сөп.

Маннык ыарыы киирээри гыммытын билгэлиир түүллэр хаста даҕаны хатыланан көһүннэхтэринэ, киһи аан-маҥнай бэйэтин көрүнэн, бэрэ¬биэркэлэнэн көрөрө ордук буолуоҕа. Кыра да ыарыыны эрдэттэн билэн сэрэтии, түргэнник эмтэнэн үтүөрэргэ олус туһалыырын дьоннор бары билэллэр.
 
ИННИКИНИ ӨТӨ КӨРӨН БИЛИИ

Үгүс дьоннор кыратык да буоллар, кэлэн иһэр олохторо хайдах баран иһиэхтээҕин билиэхтэрин баҕараллар уонна инникини өтө көрөн билии ханнык эрэ биир көрүҥүнэн сэмээр дьарыктана сылдьаллар. Би¬лигин биһиэхэ олох уларыйан, киһи бэйэтин дьылҕата бэйэтин илиитигэр киирбит кэмигэр инники туох эмэ буолуохтааҕын билии- көрүү ордук наада курдук буолла.

Киһи олоҕун устатыгар үөрэҕи-билиини баһылааһына, бэйэтэ сөбүлээн, дьаныһан туран уһун кэмҥэ утумнаахтык дьарыктаныытын көмөтүнэн ордук кэҥээн, өссө дириҥээн иһэр. Манна ордук ону-маны чуҥнаан уонна сэрэйэн көрөн билиитэ сааһыран истэҕин аайытын ордук эбил¬лэн, күүһүрэн биэрэр. Ити иһин маннык өтө көрөн билиинэн сааһыран иһэр дьоннор дьарыктаналлара ордук киэҥи, дириҥи билиигэ тириэрдэр.

Инникини өтө көрөн билиини араас ньымаларынан тус-туспа көрүҥнээхтик оҥоруохха сөп:

Бастакытынан, көннөрү өтө көрөн билии. Маннык өтө көрүүнү көрбүөччү идэлээх киһи көрөрө киирдэҕинэ улахан эрэйэ суох курдук¬тук оҥорор. Хас биирдии айылҕаттан айдарыылаах көрбүөччү ханнык ньыманан өтө көрөн билэрэ букатын тус-туһунан буолар уонна бэйэлэрин тустаах кистэлэҥнэригэр киирсэр. Кинилэр инники туох буолуохтааҕын тэҥэ урут туох буолан ааспытын кытта билиэхтэрин сөп.

Иккиһинэн, киһи бэйэтин өй-санаа уларыйар кэмигэр тиэрдиитэ уонна инники туох буолуохтааҕын билиитэ-көрүүтэ. Маннык өй-санаа уларыйар кэмигэр киириини саха ойууннара үөрэтэн-баһылаан киэҥник дьарыктаналлара. (1,204). Кинилэр дүҥүр ньиргийэр тыаһынан доҕуһуоллатан, эрчимнээхтик биир тэҥник хамсанан уонна араас суол сыттары сытырҕалааннар өй-санаа уларыйар кэмигэр киирэр эбиттэр. Кинилэр бу кэмҥэ киирэннэр олох инники өттүгэр туох буолаары турарын билэллэрэ-көрөллөрө үһү.

Үсүһүнэн, өй-санаа уларыйбыт кэмигэр киириинэн түүлү көрүүнү эмиэ ааҕыахха сөп. Киһи түүлү көрөр кэмигэр өйө-санаата олох атын бириэмэҕэ, букатын туспа өйдөбүллээх сиргэ сылдьар. Манна түүл дойдутугар киһи өйө-санаата кэлэн иһэр кэми кытта көрсүһэн ааһар, бу кэми бэйэтин илэ хараҕынан көрөр курдук. Ол гынан баран түүл көстүүлэрэ араас бэлиэлэринэн көстөр буоланнар салгыы итилэри табатык тойоннуохха наада.

Төрдүһүнэн, арааһынай сэрэбиэйдэр уонна таҥхалар түмүктэринэн кэлэн иһэр кэми таба таайан билии. Бу көрүҥҥэ сэрэбиэйдьит хаарты эбэтэр туох эмэ бытархайдар көмөлөрүнэн кэлэн иһэр быһыыны-майгыны оҥорон, оонньотон көрөр уонна сөптөөхтүк тойонноон быһаарар. Ман¬нык кэлэн иһэр кэм дьайыытын үгүс бытархай, ыһылла сылдьар маллар соһуччу холбоһо түһүүлэриттэн булан ылыыны үгүс норуоттар сэрэбиэйдьиттэрэ билэллэр уонна таба туһаналлар.

Билигин дьоннорго кэлэн иһэр кэм туһунан икки тус-туспа өйдөбүл баар буолла. Бу икки өйдөбүллэртэн бастакыта, Дьылҕа Хаан ыйааҕа оҥоһуллубут уонна тахсыбыт буоллаҕына хайаан даҕаны туолуохтаах диир, онтон иккиһэ, маннык ыйаах дьоннортон бэйэлэриттэн тутулуктаах, кинилэр тугу оҥорбуттарыттан тулалыыр балаһыанньа уларыйдаҕына кэлэн иһэр кэм эмиэ уларыйан биэрэн иһэр диэн быһаараллар.

Былыргы саха дьонноро туох барыта төлкөлөөҕүн, киһи дьылҕалааҕын уонна итилэр кыайан уларыйар кыахтара суоҕун билэллэрэ. Оччолорго үгүс киһи Дьылҕа Хаан ыйааҕа оҕо төрүүрүгэр оҥоһуллан бэлэм буоларын итэҕэйэллэр эбит. (2,34). Оннооҕор кинилэр биир киһи бэйэтин үйэтигэр тугу оҥоруохтааҕа кытта бу ыйаахха ыйылларын бэйэлэрин былыргы олохторун кэпсээннэригэр ахталлар. Дьылҕа Хаан ыйааҕа киһи өйүгэр-санаатыгар төһө эмэ эрдэттэн киирэрин уонна киһини бэйэтин ол диэки салайан биэрэн иһэрин бэлиэтиэххэ наада. Маннык кэлэн иһэр кэм киһини салайыыта эбэтэр тугу эмэ оҥор диэн ыҥырыыта хас даҕаны көрүҥнээх:

1. Биһиги санаабытыгар туох эмэ сыалы ситиһээри ону-маны баҕара санааһыммыт кэлэн иһэр кэм өйбүтүгэр-санаабытыгар эрдэттэн киирэн биһигини ол диэки салайарын эбэтэр ыҥырарын бэлиэтэ буолуон сөп.

2. Туох эмэ буолуо диэн киһи ордук дьиксинэ уонна сэрэхэдийэ санааһына кэлэн иһэр кэм дьайыыта өйгө-санааҕа киирэн киһини бэйэтин эмискэ уларыйыыга бэлэмнээн өйө-санаата бөҕөргүүрүн ситиһиитэ эбит.

Туох эмэ быһыы буолаары турара эбэтэр эмискэ уларыйыы тахсара эрдэттэн сорох дьоннорго биллэр. Ол иһин маннык быһыы эбэтэр уларыйыы буолуохтарын төһө эмэ инниттэн оҥоһуллан бэлэм буолаллар эбит диэн дьоннор өйдүүллэр. Арай итилэр кэлэн иһэр кэмҥэ буолуохтаах буоланнар хаһан буолар бириэмэлэрэ эрэ быһаарыллыбат эбит. Маннык толкуйдаатахпытына биһиги иннибитигэр кэлиэхтээх быһыылар уонна уларыйыылар былыр үйэҕэ оҥоһуллан бэлэмнэнэн бараннар биһиэ¬хэ бириэмэлэрэ кэллэҕинэ бэйэлэрэ тиийэн кэлэр эбиттэр.

Маны өссө кэҥэтэн быһаардахпытына, туох баар Сир үрдүгэр буолуохтаах быһыылар уонна уларыйыылар барылара быһаарылланнар, оҥоһуллан бүтэн бараннар кэлэн иһэр бириэмэлэрин эрэ кэтэһэн турар буолуохтарын сөп. Ити аата, Сир үрдүн олоҕун суос-соҕотох быһаарар тутулугунан бириэмэ эрэ буолар эбит. Онтон кэлиэхтээх быһыылар уонна уларыйыылар бириэмэлэрэ кэллэҕинэ туохтан да тутуллубаккалар син-биир кэлиэх курдуктар.

Дьылҕа Хаан ыйааҕа тахсыытын эбэтэр дьоннорго биллэн хаалыытын көрүҥүнэн түүлгэ көстөр бэлиэлэри уонна араас суол сэрэбиэй кэбиһиилэри ааһыахха сөп.

Тахсыбыт Дьылҕа Хаан ыйааҕа син-биир туоларын киэҥник биллэр дьоннор олохторуттан холобурдары аҕалтаан чуолкайдыаххайыҥ. А.Пушкин сэрэбиэйдэтэн билбит төлкөтүттэн кыаҕа баарынан куота сатаан баран кыайан куоппатаҕа биллэр. (3,304). Кини ыйыллыбыт бириэмэ¬тигэр “үрүҥ киһиттэн”, Дантес буулдьатыттан өлбүтэ.

Джоан Диксон диэн биллиилээх өтө көрөөччү 1956 сыллаахха ыам ыйын 15 күнүгэр американскай сурунаалга бэчээттэппит төлкөтүгэр 1960 сыллаахха быыбарга кыайар президент демократ буолуоҕа уонна үлэтигэр сылдьан өлөрүллүөҕэ диэн суруйбута. Ити кэнниттэн 7 сыл буолан баран Джон Кеннедини Даллеска ытыалаан өлөрбүттэрэ.

Болгария биллиилээх өтө көрөөччүтэ Ванга Ю.Гагарин алдьархайга түбэһиэн хас да нэдиэлэ иннинэ эппитэ биллэр: “Юрий алдьархайга түбэһэр буолбута хомолтолоох”. Ол гынан баран билэр дьоннор Моск¬ваҕа телефоннаан биллэрээри гыммыттарыгар кинилэри тохтоппут, уон¬на: “Туһата суох, билигин тугу даҕаны уларытар кыах суох”,- диэбит. Икки нэдиэлэнэн Ю.Гагарин самолета үлтү түспүтүн, онтон кини өлбүтүн туһунан хаһыакка бэчээттээбиттэр. (3,334).

Ити курдук Дьылҕа Хаан бэйэтин ыйааҕын төһө эмэ эрдэттэн бэлэм¬нээн уонна сыһыаннаах дьоннор өйдөрүн-санааларын иитиэхтээн бириэ¬мэтэ кэллэҕинэ халбаҥнаабакка туоларын ситиһэрэ биллэн тахсар.

Кэнники кэмҥэ сорох дьоннор: “Дьылҕа Хаан ыйааҕын иккис өйдөбүлэ аныгы сайдыылах үйэҕэ ордук сөп түбэһэр”,- дииллэр. Кинилэр санааларыгар наука уонна техника сайдыыта киһи олоҕор улахан уларытыыны киллэриэхтээх, ол иһин киһи инники олоҕо тус бэйэтиттэн тутулуктаах хас даҕаны суоллардаах буолуохтаах. Маннык быһаарааччылар: “Киһи бэйэтин дьылҕатын бэйэтэ оҥостор, кини тугу оҥорбутуттан тутулуктанан кэлэн иһэр кэм уларыйан биэрэн иһэр”,- диэн этэллэр.

Бу икки өйдөбүллэртэн хайалара ордук таба буолан иһэрин инники олохпут хайдах баран иһэрэ сыыйа-баайа көрдөрөн иһиэҕэ дии саныыбыт.

Мантан салгыы киһи түүлэ инникини өтө көрөн билиигэ туох суол¬талааҕын быһаарыахпыт. Египеккэ дьоннор түүллэри түөрт тыһыынча сыл анараа өттүгэр тойоннообуттарын папирус лииһигэр суруйан уура сылдьаллар, онтон Сибиир ойууннара түүллэри тойоннооһунунан бы¬лыр-былыргыттан анаан-минээн дьарыктаналлар эбит. (4,120). Ону баара норуот итэҕэлин билиммэт бассабыыктар ойууннары эккирэтиһэн туран дьарыктарын бырахтарбыттара. (5,52). Кинилэр түүллэри бука¬тын наадата суох күннээҕи быстах санаалар көстүүлэринэн аахпыттара уонна оннук өйдөбүллэрин дьоннорго барыларыгар итэҕэтэ сатаабыттара.

Итинник да буоллар киһи түһээн түүлү көрөрүгэр өйө-санаата атыннык уларыйар, бу бириэмэҕэ киһи атын сиргэ, туспа кэмҥэ сыл-дьар курдук буолар. Түүлгэ араас дьоннору, быданнааҕыта өлбүт билэр киһитэ уонна билигин тыыннаах киһи бииргэ сылдьалларын көрдөҕүнэ даҕаны эбэтэр күнүс буолбат соһуччу түбэлтэлэргэ да түбэстэҕинэ киһи букатын соһуйбат, муодарҕаабат, хайдах эрэ буолуохтааҕын курдук саныыр. Арай уһуктан, өйдөнөн баран биирдэ, түһээн хайдах манныктары, эҥин араастары көрбүтүн дьэ өйүгэр түһэрэр. Итиннигин иһин бу түүлгэ көстөр кэми киһи өйө-санаата уларыйар кэмэ эбит диэн ааттыахха сөп.

Түүл биир дьиктитинэн атын киһи санаата түүлгэ киирэн көстүүтэ буолар. Маны элбэх холобурдары аҕалан дакаастыахха сөп. Сурукка киирбит холобуру аҕаллахха, урут бастакы Аан дойду сэриитин саҕана Станислав диэн ааттаах саллаат кэргэн ылыахтаах кыыһа Мерна хаста да түһээн хараҥа көрүдүөргэ киһитэ муна сылдьарын, онтон үөһээ биир башнята алдьаммыт замок турарын көрөр. Кини өр көрдөөн-көрдөөн бу замогы булан ылан бадыбаалы хаһан, көмүллэн хааттаран хаалбыт киһини ороон таһаарбыт түбэлтэтэ баар.
Түүлгэ туох эмэ алдьархай буолаары гыммыта сыһыаннаах дьоннорго эмиэ көстөр. Ол курдук Юлий Цезары өлөрүөхтэрин иннинэ кэргэнэ Кальпурния түһээн өлбүт кэргэнин кууһан олорорун көрөн ытаан уһуктубут. Онтон Цезарь бэйэтэ кэргэнэ санаарҕаабытыттан сенат мунньаҕын ыытымаары гынан баран син-биир ыыппыт. Өлүөн иннинэ Абраам Линкольн эмиэ түүлү көрбүтэ биллэр. Кини бу түүлү түһээн көрөн баран кэргэнигэр муодарҕаан кэпсээбит, онно арай элбэх бохоруона дьонноро баран иһэллэр үһү. Онуоха кини ыйыппыт: “Кими көмөллөрүй?”- диэн, онно: “Абраам Линкольны көмөллөр”,- диэбиттэр.

Маннык түүллэри холбооттоон, ырытан көрдөхпүтүнэ элбэх түүлтэн аҕыйах өттө биһиги өйбүтүгэр хатанан хаалар туһалаах өйдөбүллэри киллэрэллэр, онтон үгүстэрэ умнуллан хаалаллар эбит. Киһи түүллэри умнан иһэрэ, кини бэйэтин өйө-санаата Үөһээ Дойду өйүттэн-санаатыттан арахсан туспа өй-санаа буолан: “Бу мин”,- диэн билинэн, бэ¬йэтэ туспа эттээх-хааннаах буолан сылдьарыгар тиэрдэр. Киһи түүлү көрөр кэмигэр, бэрт кылгас кэм иһигэр олус элбэх билиини ылара киһи мэйиитигэр элбэх ноҕоруусканы оҥорор. Ол иһин түүлү умнан кэ¬биһии эбэтэр түһээбэт буолуу, кырдьык киһи бэйэтин өйүн-санааатын Үөһээ Дойду өйүттэн-санаатыттан туспа араарарын бэлиэтэ буолар. Бу курдук араас өйдөрү-санаалары тус-туспа араарыы, Айылҕа анаан оҥорбут мэһэйэ буолар эбит. Ити мэһэй сүтүүтэ, суох буолуута киһи өйө-санаата буккуллан, өйүнэн ыалдьар буолуутугар тиэрдиэн сөп.

Түүллэри үөрэтии түмүгүнэн киһи инники олоҕор туһалаах буолаары турар быһыыны эбэтэр уларыйыыны билгэлиир түүллэр бары түүллэртэн 30 эбэтэр 40 бырыһыанын ылаллар. Ити гынан баран түүллэри сөптөөхтүк тойоннуурга түүл бэлиэлэрин билии наада буолар. Түүлү табатык тойоннуу үөрэнии кэлэн иһэр быһыыны эбэтэр уларыйыыны билэргэ улаханнык көмөлөһүөҕэ, итиннэ ордук киһи гипноз бириэмэтигэр, ол аата гипноска утуйа сылдьан түүл бэлиэлэрин табатык быһаарара улахан оруолу ылыан сөп.

Саха ойууннара киһи түһээн инникини өтө көрөн билэрин былыргыт¬тан билэллэрэ уонна итилэри таба тойонноон сөптөөхтүк туһаналлара. Ойуунтан ханнык баҕарар киһи кэлэн: “Миэхэ инникибин төлкөлөөн кулу”,- диэн көрдөстөҕүнэ утуйан туран баран тугу түһээбитин тойонноон киниэхэ бэйэтигэр кэпсээн биэрэр эбит. Маннык түһээн билбитин ойуун түстэтэр киһиэхэ кэпсээтэҕинэ атын дьоннорго биллэримээр диэн сэрэтэрэ үһү.

Өй үлэтинэн үлэлии сылдьар дьоннор кыайан арыйбакка өр муҥнана сылдьар үлэлэригэр түһээн бэлэм эппиэти ылбыттара биллэр. Маннык бэлэм эппиэти ылан Д.Менделеев оҥоро сылдьар периодическай таблицатын бүппүт көрүҥүн көрөн үтүгүннэрэн оҥорбут. Археолог Генрих Шлиман улахан арыйыыны оҥоруон иннинэ хас да төгүллээн хатыланар түүллэри көрбүт уонна ити түүллэрин көстүүлэрин саҥаны арыйыытыгар туһаммыт. Эмиэ итинник арыйыыны Г.Гилпрехт түһээн көрөн оҥорбута чуолкайдык суруллубут. Кини түһээн көрөн былыргы суруктаах туой таблица сороҕун булбут уонна өссө түүлүгэр көстүбүт жрец киһи киниэхэ бу таблица суругун ааҕан биэрбит.
Ити курдук түүл өйүн-санаатын барытын түмэн дьоннорго туһалаах үлэни оҥорор киһиэхэ илэ аҕалан көрдөрөн көмөлөспүт уонна сорох алдьархайга түбэһээри гыммыт киһини сэрэппит түбэлтэлэрэ элбэхтэр. 

ТҮҮЛ БЭЛИЭЛЭРЭ УОННА ТОЙОННООҺУННАРА 

А
 
ААДЫРЫС

Түүлгэр олорор аадырыскын этэн биэрдэххинэ, туох эмэ сүтүк тахсыа эбэтэр уоруу буолуо.

ААН

Кыра эрдэххинэ олорбут дьиэҥ аанынан киирдэххинэ, аймахтарын ортолоругар дьоллоохтук олороруҥ бэлиэтэ; аанынан киирэр буоллах¬хына, куһаҕаннык этээччилэртэн уонна үчүгэйи баҕарбат дьоннортон көмүскэнэ сатааһаҥҥын көрдөрөр.
Сабаары гыннаххына туллан түһэр аан, билэр дьонноргор куттал суоһуурун сэрэтэр бэлиэ буолар.
Аан кыайан аһыллыбатаҕына, санааҕын толороргор мэһэйдэр баар буолуохтара; аан сабыылаах буолуута, кыайан туоратылла охсубат, тугу эмэ уларыттахха биирдэ кыаллар мэһэй баарын көрдөрөр; түүлгэ ааны тоҥсуйууттан эмискэ уһуктан кэллэххэ, ыраахтан айаннаан ким эмэ тиийэн кэлиэн сөп.

ААТ

Бэйэҥ ааккын суруйбуттарын аахтаххына, аатыҥ киэҥник биллэр буолуоҕа.

АБААһЫ

Абааһыны көрдөххүнэ - үтүөрэн барыаҥ; охсуһан кыаттардаххына-ыарыыҥ бэргиэ; кыайдаххына – ситиһии эбэтэр ыарыыттан үтүөрүү буолуоҕа.

АВАРИЯ

Массыына авариятын көрдөххүнэ, быстах өйдөөх киһини кытта кыайан тапсыбаккаҕын эрэйи көрүөҕүҥ; түүлгэ аварияҕа түбэстэххэ, ханнык эрэ сыыһа эбэтэр мүччү туттуу тахсыан сөп. Сэрэхтээх буолууну күүһүрдүөххэ, халтарыйан охтуу эҥин буолуон да сөп.

АВТОРУЧКА

Авторучка көһүннэҕинэ суруйуунан дьарыктанар дьоҥҥо ситиһии, онтон атыттарга сымыйанан суруйууттан сэрэхтээх буолуу бэлиэтэ буолуон сөп.

АВТОБУС

Түүлгэр автобуска олордоххуна, билэр киһигин кытта астына кэпсэтии буолуоҕа.

АҔА

Аҕаҕын көрдөххүнэ, үлэ - хамнас тупсан барыаҕа; түһээн аҕаҥ сүбэтин иһиттэххинэ, ону толоро сатаа, кырдьыгы эппитэ буолуо; өлбүт аҕаҥ тугу эмэни этэр буоллаҕына, бары дьыалаларгар олус сэрэхтээхтик сыһыаннас.

АЙАН

Түһээн түргэнник айаннаатаххына, быстах ардах түһүө эбэтэр бы¬лытырыа; түүлгэ айанныыр буолуу, олоххо кыра да буоллар ханнык эмэ уларыйыылары киллэрэр баҕа санаа баарын көрдөрөр.

АККУМУЛЯТОР

Аккумулятор көһүннэҕинэ, үлэ-хамнас, өй-санаа мунньустан, элбээн иһэллэрин бэлиэтиир.

АКРОБАТ

Түүлгэ күүстээх, эрчиллибит киһи көстүүтэ, иннэ-кэннэ биллибэт дьыалаҕа, кыахтаах доҕотторуҥ көмөлөһөн, тирэх буолууларын түс-түүр.

АЛААС

Түүлгэ үүнүүлээх алааһы көрүү, байылыат олоҕу түстүүр; хара буор алаас көстүүтэ - дьадайыы, мөлтөөһүн бэлиэтэ.

АЛААДЬЫ

Түһээн үчүгэй, улахан хобордооххо буһа турар алаадьылары көрдөххө, туох эмэ уларыйыы үчүгэй өттүгэр тахсыаҕа эбэтэр боччум аһааһын буолуоҕа.

АЛЬБОМ

Түһээн альбому көрдөххө, ситиһии буолуо эбэтэр саҥа доҕоттору кытта билсиһиэххин сөп.

АМПААР

Толору маллаах ампаары көрүү - байылыат олоҕу түстүүр; кураанах ампаар - дьадайыыга көстөр; ампаар аана аһаҕас турара көһүннэҕинэ, сүтүк тахсыа.

АППА

Түһээн аппаны көрүү, онно киирэн тахсыы, санаа туолуутугар кыра мэһэйдэр баалларын этэҥҥэ туорууру көрдөрөр.

АПТААХ

Аптаах киһини көрдөххүнэ, дьыалаларын табыллан баралларыгар түбэлтэ көмөлөһүө.

АРДАХ

Чуумпутук түһэр ардах көһүннэҕинэ, кыра ситиһии буолуо; чуумпу¬тук түһэр ардаҕы сөбүлүү көрдөххүнэ, куһаҕан кэмнэр ааһан эрэллэ¬рин бэлиэтэ, туох эмэ үчүгэй буолуон сөп. Тыаллаах ардах түстэҕинэ - ыгылыйыыны, ыксааһыны көрдөрөр.

АРТИСТ

Билэр киһиҥ артист буолбут буоллаҕына, кими эмэ алыптаах тылы¬нан итэҕэтэн албынныы сылдьар буолуон сөп.

АРЫГЫ

Арыгы иһэргэ бэлэмнэнэн үрүүмкэлэри охсуһуннарыы саҕалан-наҕына, көһүппэтэх ыалдьыттары кытта көрсүһүү буолуо; кыһыл арыгыны көрдөххүнэ - санааҥ көтөҕүллүө; кыһыл арыгыны сөбүлээн истэххинэ, баай-талым олоххо уһуннук уонна доруобайдык олоруоххун сөп; үрүүмкэлээх үрүҥ арыгыны көрдөххө - санаа туолар; кыратык испит буоллаххына, туох эмэ кыра ситиһии буолуо; үрүүмкэлэргэ арыгы ку¬туталаатаххына, саҥа дьоннору кытта көрсүһэргэ бэлэмнэниэххэ сөп.

Туох эмэ кыра иһиттэн арыгы истэххинэ, кыра мал-сал иһин өйдөспөт буолуу тахсыаҕа. Түһээн арыгы иһэргин бырахпыт буоллаххына, бэйэҥ дьоҥҥор сыһыаныҥ тупсуоҕа, бэйэҥ ылар дохуоккуттан сөп буолар буолуоҕуҥ.

Үрүүмкэлээх арыгы остуолга тохтон хаалбытын сыпсырыйан иһэн кэбистэххэ, сүрүн дьыалаҥ төһө да табыллыбатаҕын иһин, кырата табыллыан сөп.

АРЫЫ

Түһээн арыыны таптайар - үчүгэйгэ, баайга; арыыны тохтоххо - ночоот тахсыа; сиэтэххэ, аймахтыыларга ордук санаһыы баар буолуо; сыбаннахха эбэтэр хомуйдахха - барыс киириэҕэ.

АРЫЫ

Туох да үүнээйитэ суох арыы көстүүтэ, арыгыһыт буолан дьолу-соргуну сүтэриигэ тиэрдиэн сөп; күөл арыытыгар дэриэбинэ, дьон баар буолуулара, эн диэки санаалаахтар элбээн иһэллэрин бэлиэтиир эбэтэр дьон ортолоругар ылар миэстэҥ үрдээн иһэрин туһугар уһун кэмнээх охсуһууга киирсэн эрэргин быһаарар.

АС

Түүлгэ эрэнэ санаабыт киһиҥ улахан иһиттэргэ ас-үөл аҕаларын көрдөххүнэ, илэтигэр туолбат ыра санаа эрэ буолуон сөп; ким эмэ аһатар буоллаҕына, ол киһи туох эмэ дьыаланы бэйэтин туһугар быһаартарыан саныыр.

АҺААһЫН

Аһыы олорор киһи көстөн баран ураты иҥсэлээхтик аһыыр буоллаҕына, ыалдьыан сөп.

АҺЫҤА

Күөх оттоох хонууга элбэх аһыҥалар ыстаҥалаһар буоллахтарына, доҕотторуҥ ортолоругар ордук санааччылар баар буолуохтара эбэтэр сөбүлээбэт дьонуҥ дьыалаҕын атахтыы сатыахтара.

АТ

Ат мииммит киһини көрдөххүнэ, ыраах барыаҕыҥ; миинэр атыҥ өллөҕүнэ - кэргэниҥ өлүөҕэ; кыыс түһээн атынан айаннаатаҕына, сотору эргэ тахсыаҕа; уол оҕо аты мииннэҕинэ - кэргэн ылыа; маҕан ат - баай - дуол буолууну, кэрэ үчүгэй санаалаах кэргэни көрдөрөр; аккын былдьаан ыллахтарына - кэргэҥҥин бэйэтин баҕатын утары ханна эрэ илдьиэхтэрэ.

Түһээн акка ытыттарар-дьолго, үчүгэйгэ, ат ыарыыны ылан быраҕар; сыарҕалаах аттаах киһини көрдөххүнэ, үлэ-хамнас табыллыа; атынан айаннаан иһэн ыҥыырын холборуйдаҕына, туһааннаах дьыалаҥ табыллыа суоҕа.

Хара аты көрдөххө - санаарҕабыл кэлиэ; хара аты мииннэххэ ситиһии хойутаан да буоллар кэлиэн сөп: эр киһи хара аты мииннэҕинэ, кэргэнин майгына ыарахан, чиҥ буолуон сөп.

АТААРЫЫ

Сөбүлүүр ыалдьыты үөрэ-көтө атаардахха, тапсар дьоҥҥун кытта бииргэ сылдьыаҕын, баҕар көрсүһүү буолуоҕа; чуҥкук, ыарахан атаа¬рыы - ыраах барыы, арахсыы бэлиэтэ.

АТАСТАһЫЫ

Кими эмэ кытта тугу эрэ атастастаххына, эйигин сөбүлүүр доҕотто¬руҥ элбиэхтэрэ.

АТАХ

Түүлгэ атаҕын тоһуннаҕына, үлэҕэр ситиһииҥ намтыаҕа эбэтэр дуоһунаһыҥ аллараа түһүөҕэ; атах сыгынньаххын көрдөххүнэ, дьадайан барыаҕыҥ эбэтэр ыалдьыаххын да сөп.

Атаҕыҥ сотото сонообут буоллаҕына, ыарыы булуо эбэтэр үлэ-хамнас атахтаныа; түүлгэр атаххын сүтэрдэххинэ, үчүгэй доҕоруҥ барыаҕа; бэйэҥ атаххын эбэтэр атахтаргын көрдөххүнэ, сотору кэминэн этэҥҥэ олоруу туһунан ылсыһан толкуйдаатаххына табыллыа; атах ти¬лэҕэ көһүннэҕинэ, кыраттан сылтаан хомолто буолуоҕа.

Токур атахтардаах буолан баран хаама сылдьар буоллаххына, куһаҕаннык саныыр дьоннору билэн аны кинилэр албыннарыгар киириэҥ суоҕа. Илии эбэтэр атах мөлтөөн, сымнаан кыайан хамсаабат буолан хааллахтарына, албыҥҥа киирэн биэриэххэ сөп эбэтэ үлэҕэ-хамнаска табыллыбат буолуулар кэлиэхтэрэ.

Түүлгэ атаҕа суох киһи атахтанарын көрдөххө, бэйэҥ бары кыаххын мунньан кыһаннаххына, буомурбут үлэҕэр хамсааһыны оҥороруҥ кыал¬лыаҕа; хаар устун атах сыгынньаҕын хаамтаххына уонна атаҕын тоҥмот, үчүгэй буоллаҕына, ыарахан, эрэйдээх балаһыанньаҕа түбэһэ сылдьан бараҥҥын этэҥҥэ туоруоххун сөп эбэтэр баҕа санаа туолуута, билэр дьоҥҥор сабыдыалыҥ үрдээбитин бэлиэтэ буолуо; атах сыгынньаҕын сылдьаргыттан соһуйдаххына, урукку сыыһаларын дьыалаҥ табылла¬рын мэһэйдиэхтэрэ.

Түһээн атаххын суунар буоллаххына, ким эмэ туормастаһан дьыала¬ларыҥ табыллымыахтарын сөп; атаҕыҥ көрүҥэ тупсаҕай, үчүгэй дии саныыр буоллаххына, дьыалаҥ син табыллыаҕа; атах синньигэс буолуута, кыах суох буолуутун биллэрэр.

АТАХ ТАҤАһА

Алдьаммыт эбэтэр кирдээх атах таҥаһын көрүү - дьадайыы, үлэ-хамнас мөлтөөбүтүн бэлиэтэ; түүлгэ атах таҥаһын сууйуу, хом санааҕа, итэҕэйбэт буолууга көстөр.

АТЫРДЬАХ

Дьиэҕэ-уокка табыллыбат буолуу, арахсыы бэлиэтэ.

АТЫЫһЫТ

Атыыһыт буолан кыайа-хото эргинэ сылдьар буоллаххына, саҥа дьыаланы саҕалыырыҥ ситиһиилээх буолуо.

АУКЦИОН

Түһээн аукциоҥҥа сырыттахха, атыы-эргиэн дьыалата табыллан барыаҕа.

АЧЫКЫ

Түүлгэр ачыкы кэттэххинэ, кырдьыаххар диэри олоруоҥ.

Б
 
БААЙ

Аймахтарыҥ баай-мал үллэстэн ылалларын көрдөххүнэ, үлэҥ-хам¬наһыҥ ситиһиилээх буолуо; түһээн байбыт буоллаххына, үлэ-хамнас үчүгэй буолуоҕа.

БААҤКА

Кураанах бааҥканы көрдөххүнэ, улахан ночоот тахсыан сөп; толору бааҥка - дьыала табыллыытыгар көстөр.

БААС

Түһээн бааһырбыт киһиэхэ көмөлөһөн бааһын эмтиир, баайар буоллаххына, ситиһиини оҥороргор көмө баар буолуоҕа; түүлгэр туохтан эмэттэн баас ыллаххына, туохтан эмэттэн санаа түһүүтэ буолуо эбэтэр бааһырбыт сиргинэн ыарыы булуо.

БАҔА

Баҕаны көрдөххүнэ - аптаах киһи кэлиэҕэ эбэтэр үлэҕэ ситиһии буолан үчүгэйдик этиэхтэрин сөп.

БАҔАНА

Улахан баҕананы охторор киһи сотору өлүөҕэ; үрдүк баҕананы көрдөххө - ситиһии, кыайыы буолуо.

БАДАРААН

Түһээн бадарааҥҥа түһүү - үлэ-хамнас дьыалата мөлтөөбүтүн көрдөрөр; бадарааны кэһии - табаарыстаргын сүтэриэҥ; көрдөххүнэ - ночоот, үлэ-хамнас ыһыллыыта саҕаланыа; атын дьон бадарааҥҥа түспүттэрин көрдөххө, сотору кэминэн чугас дьонноруҥ хомотуохтара, ону кытта ыалдьыахтарын да сөп.

Бадарааннаах суол устун этэҥҥэ айаннаан бардаххына, барыс кии¬рэрин ситиһиэххин сөп.

БАЙЫАННАЙ

Түүлгэ байыаннай киһи көһүннэҕинэ, байыаннайдыы бэрээдэги олохтуур санаа киириитигэр эбэтэр байыаннайдыы быһаччы быһаарыныылары ылынарга тириэрдиэн сөп.

БАЛААККА

Түүлгэ балааккаҕа олорор буоллахха, сотору кэминэн олоххор дуу, үлэҕэр дуу биллэр уларыйыылар буолуохтара.

БАЛКОН

Балкоҥҥа турар буолуу, атын дьонтон үрдүккэ тахсыыны бэлиэтии¬рин тэҥэ дьыаланы уратытык быһаарары эмиэ бэлиэтиир, арай сэрэхтээх буолуохха наада.

БАЛЫК

Түһээн балыгы көрдөххө, былыттаах күннэр буолаллар; балык миинин истэххэ, дьыала атахтанар, аанньа табыллыбат; балыгы сиэһин - ыарыыга, тымныйыыга көстөр; буспут балыгы көрдөххүнэ, оҥоруохтаах дьыалаҥ хойутаан да буоллар табыллыа; тоҥ балык көһүннэҕинэ, кимиэхэ эмэ аахайымтыата суох, тымныы сыһыан үөскээһинэ буолуон эбэтэр барыс киириэн сөп.

Балык уҥуоҕун көрүү - хомолтоҕо, ночоокко.

Балык мүччү туттаран куотуута, таптыыр киһигин дуу эбэтэр доҕоргун дуу сүтэрэриҥ бэлиэтэ.

БАНДЬЫЫТ

Бандьыыттар саба түстэхтэринэ, куттал буолуо; көрдөххүнэ - тирээн кэлбит дьыалаҕар сөптөөх быһаарыыны ылыныаххын наада.

БАТТАХ

Баттаҕы көрөр - ыарахан санааларга; үүнэн хаалбыт баттахтанар - кутурҕаҥҥа; түһээн маҕан баттахтанар, өй-санаа уоскуйуутугар, сынньалаҥҥа тиэрдиэҕэ.

Баттаххын тарааннаххына, үлэҥ-хамнаһыҥ, доруобуйаҥ үчүгэй буолуо; түүлгэр тараҕай буолан хаалбыт буоллаххына, өр санааргыы сылдьыбытыҥ дьэ суох буолуоҕа.

Түүлгэ баттаҕыҥ түһэр буоллаҕына, улахан санаарҕабылга ыллары¬аххын сөп эбэтэр туох эмэ сөбүлээбэт быһыыларыҥ буолуохтара; дьахтар баттаҕа түһэр буолуута, баҕа санаа туолуутугар кыах суох буолуутун, салгыы олоҕун туһугар бэйэтэ эрэ кыһанар кыахтааҕын бэлиэтиир.

Түһээтэххэ баттаҕыҥ өрө тура сылдьар буоллаҕына, санаабыт санааҕыҥ ситиһэргэр күүс-кыах баар буолуоҕа; баттаххын кырыйтардаххына, дьыалаҥ санаабытын курдук табыллыа суоҕа эбэтэр күүс-уох эрчим суох буолуоҕа, көҕүрүөҕэ, баҕа санааҥ туолбатыттан санааҕа ылларыаҕыҥ; соһуччу маҕан баттахтанан хааллаххына, улахан санаарҕабыл, санаа түһүүтэ кэлиэн сөп.

БАТЫЙА

Батыйалаах буоллаххына, көмүскэл баар буолуо; көрдөххүнэ - өстөһүү, иирсээн бэлиэтэ; батыйаны ыллаххына, ылыммыт дьыалаҕын толороргор дьулуурдаах буолуоҕуҥ.

БАЧЫЫ­КА

Түһээтэххэ бачыыҥкаҥ сүтэн хаалбытын кэннэ хата наскылаах хаалбыт буоллаххына, тугу эмэ сүтэрэн бараҥҥын атынынан сүүйүөххүн сөп; алдьаммыт бачыыҥканы кэтэ сатаатахха, бэйэҥ сыыһа туттаҥҥын дьыалаҥ табыллыбатыгар тириэрдиэххэ сөп.

БЕНЗИН

Бензининэн дуу, техника арыытынан дуу ону-маны бистэххинэ, дьо¬ну кытта сыһыаҥҥын мөлтөтүөҥ; түһээн бензини көрдөххө эбэтэр туохха эмэ туһаннахха, соһумар күүппэтэх түбэлтэ буолуо; бензини уматаргыттан сэрэнэн, чаҕыйан тутуннахххына, дьиэҕэр араллаан тахсарын тулуурдаах буолаҥҥын тохтотор кыахтаах буолуоҕуҥ.

БИБЛИОТЕКА

Түүлгэр библиотекаҕа сырыттаххына, урукку убаастыыр дьонноруҥ саҥа доҕотторгун уонна кэнники үлэҕин-хамнаскын сөбүлүөхтэрэ суоҕа; библиотекаҕа кинигэ тала сылдьар буолуу көһүннэҕинэ, баҕа санаа туолуутугар кыах суох буолуута мэһэйдиэҕэ эрээри, ону си¬тиһэргэ сөптөөх кэм хойутуу кэлиэн сөп.

БИНСЭЭК

Түһээн бинсээк кэттэххинэ эбэтэр уһуллаххына эйигиттэн кэлэн иһэр олоххор буолар уларыйыыны көрсөргө бары кыаххын мунньан бэлэмнэннэххинэ эрэ табыллыаҕа эбэтэр бэйэҕиттэн тутулуктаах туох эрэ быһаарыыны ылынарыҥ наада; саҥа бинсээк кэттэххинэ – дуоһунаһыҥ үрдүө; бинсээгин алдьаммыттаах эбэтэр тырыттыбыт буоллаҕына, үлэ-хамнас туруга мөлтөөбүтүн биллэрэр; кирдээх буоллаҕына, эн тускунан мөлтөхтүк этэллэр; үчүгэй көрүҥнээх бинсээк соһуччу эргэрэн, алдьанан хаалыыта, эрэммит, санааны уурбут дьыала атахтанан, ыһыллан хаалыытыгар көстөр.

БИЛЛИИ

Түүлгэр биллиилээх дьоннору кытта сырыттаххына, сотору бэйэҥ үлэҕэр ситиһиилэри оҥоруоҕуҥ.

БИЛЬЯРД

Түүлгэ бильярд остуола көстүүтэ бииргэ үлэлиир дьону кытта сыһыаны быһаарар. Остуолу от күөх сукунанан саҥалыы бүрүйэ сатаатаххына уонна ол табыллыбатаҕына, үлэ-хамнас туруга үчүгэй буоллун диэн оҥоро сатаабытыҥ ситэ кыаллыа суоҕа.

БИһИЛЭХ

Түһээн биһилэҕин кэтэр дьахтары көрдөххө, кыыс оҕо төрүөҕэ; биһилэх сүттэҕинэ, туох эмэ куһаҕан быһыы тахсыаҕа; таастаах биһилэҕи көрдөххүнэ, доҕоргун булуоххун эбэтэр эргэ тахсыаххын сөп.

Кыһыл көмүс биһилэхтээх буоллаххына, дуоһунаһыҥ үрдүөҕэ, билсииҥ-көрсүүҥ элбиэҕэ; биһилэҕи бэлэх биэрдэххинэ - ночоот буолуо; тарбаххар биһилэх кэтэ сылдьаргын көрдөххүнэ, инники оҥоруохтаах дьыалаҕар лаппа үрдүк ситиһиилэниэҥ эрээри уһуннук барыа суоҕа; атын дьоннор биһилэх кэтэ сылдьалларын көрдөххүнэ, саҥа дьоннору кытта билсиһиэҥ эбэтэр барыс киириэҕэ.

БИЭДЭРЭ

Толору үүттээх биэдэрэ көһүннэҕинэ, үлэ-хамнас табыллыа. Дьахтар биэдэрэни тута сылдьарын түһээн көрөр буоллаҕына, дьиэтигэр-уотугар үөрүү-көтүү буолуо; толору биэдэрэлээх ууну көрдөххүнэ - барыс киириэ; кураанах биэдэрэ көһүннэҕинэ, барыс киириэ диэн суоттаммы¬тыҥ сыыһа эбэтэр үүнээйи үүнүүтэ мөлтөх буолуо.

Толору балыктаах биэдэрэ көһүннэҕинэ - барыс киириэ.

БИЭРЭК

Түһээн биэрэги көрдөххө, ыарыһах үтүөрэн эбэтэр дьадаҥы көнөн барыаҕа, холкутук дьоллоохтук олоруу бэлиэтэ.

БОРОБУЛУОХА

Дьэбиннээх боробулуоханы хомуйдахха, куһаҕан майгылаах-хыттан билэр дьонноруҥ санааргыыллар.

БОТУРУОН

Көрдөххүнэ, олоххор быһаарыылаах түгэннэр кэлэн иһэллэрин уонна ол түгэннэргэ кытаанах, төттөрү түспэт санааҕын көрдөрдөххүнэ табыллар.

БӨҔӨХ

Кыыс оҕо бөҕөх кэппит буоллаҕына, сотору эргэ тахсыа.

БӨРӨ

Анньаҕа көстүбэт бэлиэ, ыарыы-быстыы сут сүрэ эбэтэр куһаҕан майгылаах киһи көрсүөҕэ.

БӨТҮӨН

Түүлгэр уу кутар бөтүөн көстүүтэ, бэйэҥ санааҕын толороргор дьулуургун көрдөрөр.

БӨХ

Бөхтөөх биэдэрэни тута сылдьар буоллаххына, эйигин сөбүлээбэт, ордук саныыр дьонноруҥ эйиэхэ биллэрбэккэ үөрэ-көтө көрсөллөр.

БУЛТ

Бултуу сылдьыы - араас мэһэйдэри этэҥҥэ туорааһыны көрдөрөр; кыттыгас бултааһын - санааҥ бөҕөтүнэн кыайыылары ситиһиэҥ.

БУЛУУ

Түүлгэ тугу эмэни булуу – ситиһии бэлиэтэ.

БУОР

Түһээн хаһыллыбыт буору көрөр - санаарҕабылга.

БУОЛТА

Кыра буолталар ыһылла сыталларын түүлгэр көрдөххүнэ, кыра, быстах ремонт үлэлэрэ буолуохтара.

БУОМБА

Буомба эстиитигэр түбэстэххинэ, соһуччу түбэлтэ буолуо. 

БУРДУК

Элбэх бурдугу көрдөххө, баай-дуол эбиллиэҕэ, элбэх барыс киириэҕэ; аҕыйах, мөлтөх үүнүүлээх бурдугу көрдөххө, тиийиммэт буолуу кэлиэҕэ, олох мөлтөөн барыаҕа; бурдугунан ньамайданнаххына, эн тускунан билэр дьонуҥ араас сымыйа тылы-өһү тарҕаталларын истиэххин сөп.

Куоластардаах бурдук үүнэн турарын көрдөххө, оҥоро сылдьар үлэҥ ситиһиилээх буолуоҕа.

БУРУО

Холкутук үөһээ тахсар буруо көстүүтэ, дьиэҕэ-уокка эйэлээх буо-лууну көрдөрөр; хара буруо - хоп-сип, куһаҕан санаа мустуутугар тахсар.

БУУКУБА

Түһээн буукубаны суруйдаххына - эрэй, үлэ эбиллиэ; үөрэт-тэххинэ - байан, көнөн барыаҥ; көрдөххүнэ - солуну истиэҥ.

БУУРҔА

Буурҕаҕа түбэстэххинэ, ночооттор тахсыахтара эбэтэр үлэ-хамнас атахтаныа.

БҮДҮРҮЙҮҮ

Түүлгэр хааман иһэн бүдүрүйдэххинэ, тиэтэллээх быһаарыыны ылынартан туттунуохха.

БҮЛҮҮһЭ

Кураанах бүлүүһэ түүлгэ көһүннэҕинэ, дьиэҕэ-уокка сыһыаннаах курус быһыы тахсыаҕа.

БҮӨ

Арыгылаах бытыылка бүөтүн астаххына, үлэ-хамнас тупсуута саҕала¬ныа, дьоллоох буолуоҥ, саҥа дьону кытта билсиһиэххэ сөп.

БЫЛААЧЫЙА

Саҥа былаачыйаны кэтэ сылдьыы, үөрүүгэ, барыс киириитигэр; маҕан эбэтэр сырдык дьүһүннээх былаачыйаны кэтэ сылдьыы-баайга, дьоллоох буолууга көстөр; кирдээх, алдьаммыттаах былаачыйаны кэтии-санаарҕабыл, эрэйдээх буолуу эбэтэр дьадайыы бэлиэтэ; кэтэ сылдьар ис ырбаахыҥ умайара, чугас дьонноруҥ куһаҕаннык этэллэрин, кинилэри кытта өйдөспөт буолууну көрдөрөр; киэргэллээх олус мааны былаачыйаны кэтии, ыарыһах киһи өлөрүгэр көстөр.

БЫЛЫТ

Күн тыган сырдаан көстөр былыттарын көрдөххүнэ, сотору кэминэн улахан үлэ-хамнас, санаарҕабыл кэнниттэн кыайыыны ситиһиэҕиҥ; улахан хара былыттар таҕыстахтарына, эн тускунан куһаҕаннык этиэхтэрэ, ыалдьыы да буолуон сөп, ону кытта ситиһиигэ дьулууруҥ мөлтүөҕэ; хараҥа былыттар өрө үллэн тахсыыларын көрдөххө, олоххо ыарахан кэмнэр кэлэн иһэр буолуохтарын сөп.
Халлаан хара былытынан бүрүлүннэҕинэ, баҕа санаа туолбат буо¬луута, улахан хомолто бүрүүкүөҕэ.

БЫРААТ, БАЛЫС

Кинилэри көрдөххүнэ - үөрүү-көтүү буолуо.

БЫРААһЫННЬЫК

Саҥа дьиэ сууйуутун бырааһынньыга көһүннэҕинэ, киһи өлүүтэ эбэтэр туох эмэ куһаҕан быһыы буолуо; түүлгэ бырааһынньыкка ыҥырдахтарына, соһуччу үөрүүлээх түгэн буолуо.

БЫРДАХ

Элбэх бырдахтар көтөллөрүн түптэнэн үүрдэххинэ, дьоннор саҥалара күөдьүйэн иһэн тохтуоҕа.

БЫҺАХ

Саха быһаҕа - уол оҕо сүрэ. Үчүгэй сытыы быһах эрэллээх, доруобай уолу, онтон сыппах хара быһах, мөлтөх, ыарыһах уолу көрдөрөллөр; түһээтэххинэ саха быһаҕын бэлэх биэрдэхтэринэ, уол оҕо төрүөҕэ.

Бүк тутуллар быһах – этиһии, иирсээн бэлиэтэ; куукунаҕа туттул-лар быһах көстүүтэ, дьиэ иһигэр тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлии¬тигэр, этиһии тахсыытыгар көстөр.

БЫҺЫЫ

Түүлгэ тугунан эмэ тарбаххын быстаххына, олус сэрэхтээхтик сылдьыахха наада, дөлбү түһүөххэ, дэҥнэниэххэ да сөп.

БЫТ

Быты көрүү - байыы-тайыы; түүлгэ быты өлөрдөххө - сүөһү өлөр, сүтэр; быттан ыраастаныы - араас хоптон-сиптэн, эбиискэ үлэттэн босхолонуу бэлиэтэ.

БЫТЫК

Сэҥийэтигэр бытыктаах киһи көһүннэҕинэ, туспа өйдөөх-санаалаах киһини кытта көрсүһүөххүн сөп; хара бытыктаах киһи буоллаҕына, бэйэ-бэйэни өйдөһүү улахан уустуктардаах, туох эмэ сүтүктээх буолуон сөп.

БЫТЫЫЛКА

Элбэх үлтүрүйбүт бытыылка тааһа көстөрө, эн тускунан соччо үчүгэйэ суохтук этэллэрин биллэрэр; толору арыгылаах бытыылканы көрөр - үчүгэйгэ, дьыала табыллыытыгар; кураанах бытыылка - араас үгүс эрэйдэр, түбүктэр элбииллэригэр.

Арыгылаах бытыылка алдьаныыта, дьыала табыллыбатыгар, хомолтоҕо көстөр.

БЫЧЧЫ­Ҥ
Быччыҥнарыҥ күүһүрбүттэрэ, эбиллибиттэрэ көһүннэҕинэ, үлэҕин, дьыалаларгын сөбүлээбэт дьон саба түһүүлэриттэн көмүскэнэргэ кыахтаах буолан бараҥҥын, күрэхтэһэргэ, быһаарсарга бэлэмнээх буолуоххун наада.

БЫЫЛ

Түүлгэр быылы бүрүнэ сырыттаххына, кыра-кыра ночооттор тахсыах¬тара; быылтан ыраастанан таҥаскын тэбэнэр буоллаххына, санаабыт санааҕын син ситиһиэҕин.

БЭДЭЭЛ

Түһээн ханнык эмэ техника бэдээлин үктээтэххинэ, билэр киһигэр көмөлөһүөххүн наада.

БЭЛЭХ

Ыллаххына - дьоллоох буолуоҥ, барыс киириэ; бэйэҥ биэрдэххинэ, ким эмэ куһаҕаннык этиэ эбэтэр барыс киирэрин куоттарыаҥ.

БЭРГЭһЭ

Түүлээх үчүгэй бэргэһэни кэттэххинэ, үөрүү буолуо, сыалгын си-тиһиэҕин; кэтэ сылдьар бэргэһэҕин сүтэрдэххинэ, төрөппүттэрин ыалдьыахтарын сөп; хара дьүһүннээх бэргэһэ - санаарҕабыл бэлиэтэ.
Түүлгэ ханнык эрэ куһаҕан бэргэһэлээх сылдьыы, төбө ыалдьаары гыммытын бэлиэтиир; түүлээх бэргэһэ түүтүн быыһа барыта бытархай үөннэринэн туолан хаалбытын ыраастыыр буоллахха, быстах ыарыы бу¬луон сөп эбэтэр муунтуйбут санааттан босхолоно сатаан эрэйдэнэргин көрдөрөр.

БЭРЭБИНЭ

Иннигэр улахан мэһэй баарын көрдөрөр, онтон иҥиннэххинэ дьыалаҥ мөлтүөҕэ.

БЭСТИЛИЭТ

Бэстилиэтинэн ыттаххына туох эмэ ситиһии буолуо.
Түһээн бэстилиэти көрдөххүнэ, кэргэттэргин кытта айдаан, кыыһыр¬сыы буолуо эбэтэр улаханнык мөҕүөхтэрэ.

БЭЭТИНЭ

Былааччыйаҕа бээтинэ баар буолан хаалыыта, сэрэммэтэххинэ аанньа ахтыбат дьон албын этиилэригэр киирэн биэриэххин сөбүн көрдөрөр. 

В

ВААННАЙ  ХОС

Түһээн вааннай хоско киирэн кэллэххинэ, дьиэни-уоту дьоҥҥун ахтыбытыҥ дьэ көрсүһүүнэн солбуллара чугаһаабытын бэлиэтэ.

ВЗРЫВЧАТКА

Түүлгэ дэлби тэбэр сэптэри туттаххына эбэтэр тиэйдэххинэ, олох¬хор уларыйыы буолуон сөп эбэтэр үлэҕэр-хамнаскар биллэр хамсааһын тахсыаҕа.

ВРАЧ

Врачка көрдөрөөрү кэтэһэ сылдьар буоллахха, кимтэн эмэ олус улахан тутулуктаах буолуу бэлиэтэ.

Г

ГОСТИНИЦА

Түүлгэ гостиницаны көрдөххө, олоххор быстах кэмнээх соһуччу уларыйыы буолуон сөп эбэтэр уһуну-киэҥи толкуйдаабакка, санааҕа-¬онооҕо ылларбакка эрэ холкутук олорор кэм кэлэн иһэрин бэлиэтиир.

ГРУША

Маска үүммүт улахан, соҕотох груша көстөр - бэйэҥ олоххор оҥоро сылдьар үтүө дьыалаҥ ситиһиилээх буолуо.

Д 

ДААЧА

Дьоннор даачаларын түһээн көрдөххүнэ, доҕотторуҥ үлэлэригэр улахан ситиһиини оҥоруохтара.

ДОҔОР

Доҕоруҥ түүлгэр көһүннэҕинэ, тугу көрбүтүҥ үксэ сирэйинэн буо-луоҕа эбэтэр тэйсии, арахсыы саҕаланыа; кутталлаах түүлгэ ыраах сылдьар доҕоргун көрдөххүнэ, киһиҥ ыалдьыбыт эбэтэр туох эрэ буол¬бут буолуоҕа; түүлгэ доҕоруҥ санаарҕаабыт куһаҕан көрүҥнээх буол¬лаҕына, эйигин ыалдьыы, эрэй-муҥ күүтэр; доҕоруҥ үчүгэй көрүҥнээх көһүннэҕинэ, үчүгэй сонуннары истиэҕиҥ эбэтэр көрсүһүөххүтүн сөп; доҕоруҥ маҥан таҥастаах көһүннэҕинэ, ыалдьан хаалыан сөп.
Өлбүт доҕоргун кытта кэпсэттэххинэ, кини тугу эппитэ кырдьык, туһалаах этии буолуо.

ДОКУМУОН

Байыаннай билиэт эбэтэр пааспар көстүүтэ, үлэ-хамнас, түбүк үксүүрүгэр тириэрдэр.

ДОЛГУН

Түүлгэ улахан долгуннар көһүннэхтэринэ, үлэҕэ мэһэйдэр көрсөллөр.

ДЭРИЭБИНЭ

Билэр дэриэбинэҥ көһүннэҕинэ, былыргы табаарыскын көрсүөҕүҥ эбэ¬тэр сонуннары истиэҕин; дэриэбинэҕэ сырыттаххына, туох эмэ үчүгэй, санаа туолуута буолуоҕа.

ДУОһУЙУУ

Түүлгэ туохтан эмэттэн астынар, дуоһуйар буоллаххына, илэтигэр дьыалаларыҥ табыллыахтара. 

ДЬ 

ДЬААБЫЛАКА

Дьаабылака сии сылдьар буоллаххына, бэйэҥ олоххор туох эмэ туһалааҕы оҥостор буолуоххун сөп. Төһө кээмэйдээх туһаны оҥосторуҥ дьаабылака көрүҥүттэн быһаччы тутулуктаах буолуоҕа.

ДЬААһЫК

Түүлгэ толору маллаах дьааһыгы көрдөххүнэ, байыы, баай-дуол эбил¬лиитэ саҕаланыа; кураанах дьааһыгы көрүү - дьадайыы бэлиэтэ; мас дьааһыктан төлө көтөн тахсыы, күүстээх ыарыыттан үтүөрэн барыыга көстөр.

ДЬАХТАР

Кыыһырбыт, эрэйдэммит, куһаҕан көрүҥнээх дьахтары көрдөххүнэ, кыһамньылаах, дьулуурдаах буолуоххун наада, оччоҕуна тугу эмэни ситиһиэҕиҥ; кыраһыабай оонньоһор дьахтар, араас тыл-өс, ордук са¬наһыы баар буоллаҕына көстөр; кыһыл баттахтаах нуучча дьахтарын көрүү - мөлтөөһүҥҥэ, ыарыыга.
Булка сылдьан нуучча дьахтарын көрсөн туттаххына, улахан булдуҥ табыллыа, онтон куоттардаххына - мэлийиэххин сөп.
Билбэт дьахтарыҥ икки атаҕа суох буолан көһүннэҕинэ, сөбүлүүр дьыалаҕар атахтаныы тахсыаҕа; хат дьахтар түүлгэ көстүүтэ, олоххор бары үчүгэйи, инникигэ эрэллээҕи түстүүр.

Ыһыллыбыт баттахтаах дьахтар үөрэ-көтө көрүстэҕинэ, соһуччу күүтүллүбэтэх ороскуоттар тахсыахтара; ордьойбут тиистээх, аҥар харахтаах, уоттааҕынан дьөлө көрбүт дьахтар утары кэллэҕинэ, туох эрэ куһаҕан, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуоҕа эбэтэр аймахтарыҥ ханнык эрэ дьыалаҕын сөбүлээбэттэрин биллэриэхтэрэ.
Төбөтүгэр хара былааты бааммыт, хара таҥастаах дьахтар көһүннэҕинэ ким эмэ өлүүтэ буолуон сөп.

ДЬИЭ

Урут олорбут дьиэҕин көрдөххүнэ эбэтэр тиийэ сылдьар буоллаххы¬на, онтон ыалдьыттар кэлиэхтэрэ эбэтэр сонуннары истиэҕиҥ; үчүгэй дьиэни ыраахтан көрдөххө - ситиһии буолуо; эргэ, урут олорбут дьиэҥ үчүгэй көрүҥнээх турар буоллаҕына, уһун кэм устата дьоһун¬наахтык олоруоххун сөп.

Түннүктэрэ уонна ааннара аһаҕас дьиэ көстүүтэ, дьиэҕититтэн уоруу эбэтэр сүтүк буолаары гыммытын сэрэтэр; кыра, саҥа дьиэҕэ көһүү, ыарыһах, кырдьаҕас киһиэхэ олус куһаҕан түүл, олох уларыйыытын бэлиэтиир.
Биллэр дьиэ алдьаныыта көһүннэҕинэ, дьон санаата куһаҕанын көрдөрөр. Ол дьиэ дьонун санаалара да буолуон сөп; түннүгэ да, аана да суох дьиэҕэ хааттарыы буолуута, улахан наадалаах тирээн кэлбит боппуруоска сөптөөх эппиэти кыайан булбакка эрэйдэнии бэлиэтэ буолар.

ДЬИЭ  ҮРДҮГЭ

Дьиэ үрдүгэ уруккутуттан үрдүк буолуута эбэтэр үрдээн хаалыыта көһүннэҕинэ, өй-санаа эбиллэн таһыма үрдээн иһиитин бэлиэтиир; намыһах дьиэ үрдэ баҕа санаа аҕыйаҕын, өй-санаа таһыма намыһаҕын көрдөрөр.

ДЬОН

Санаарҕаабыт көрүҥнээх элбэх дьоннор мунньустубуттарын көрүү – киһи өлүүтүгэр, харах уутугар көстөр.
Ыраах сиргэ сылдьар билэр дьоҥҥун көрдөххүнэ, ол сиртэн кэлэ сылдьар аймахтаргын дуу эбэтэр билэр дьоҥҥун көрсүөҕүҥ, кырата сурахтарын истиэххин сөп; дьон ортотугар сылдьар буоллахха, бэйэҥ мөлтөөн биэрэҥҥин, дьону кытта кыайан кэпсэппэккэҕин дьыалаҕын мөлтөтүөххүн сөп.

ДЬҮһҮН

Түүлгэ халлаан күөҕэ дьүһүн көстүүтэ, туохтан эрэ дьиксиниини, дьаахханыыны көрдөрөр. Маннык дьүһүн туох эмэ уларыйыы тахсыах¬тааҕын билгэлиир.
От күөҕэ дьүһүн көстүүтэ, баҕа санаа туолуутун көрдөрөр. Бу дьүһүн эрэли уонна кыахтаах, көмүскэллээх буолууну түстүүр.

ДЬЫБААН

Түһээн дьыбааны көрдөххө - сынньалаҥ буолуо; дьыбааҥҥа олоруу эбэтэр сытыы - холку, сынньалаҥ олоҕу түстүүр; атыылаһыы - холку олох иһэрин көрдөрөр.

ДЬЭДЬЭН

Үчүгэй дьэдьэннэри хомуйуу буоллаҕына, подарок буолуон сөп эбэ¬тэр үлэҕэ-хамнаска ситиһии буолуоҕа. Барыта дьэдьэн хайдах көрүҥнээҕиттэн тутулуктаах. 

Е 

ЕЖ

Кыра ежигы көрдөххө, туспа өйдөөх-санаалаах киһини кытары көрсүһүү эбэтэр кыраттан улаханнык санааҕа ылларыы, сыыһа өйү-санааны тутуһа сылдьабын диэн санаарҕааһын буолуон сөп.

З
 
ЗВОНОК

Түүлгэ аан звоногун тыаһын иһиттэххэ, кэтэспэтэх ыалдьытыҥ кэлиэ эбэтэр соһуччу сонуну истиэҕиҥ.

ЗАДАЧА

Түһээн ханнык эмэ задачаны суоттаатахха, наадалаах быһаарыыны булуохха сөп.

И

ИГИИ

Эбиискэ үлэ-хамнас кэлэн иһэрин бэлиэтэ.

ИИКТЭЭһИН

Кимиэхэ эмэ ииктээһин кэнниттэн, ол киһилиин этиһии ,тыл тылга киирсибэт буолуу кэлиэҕэ; ким эмэ иигэ бырдаҥалаатаҕына эбэтэр сыбаннаххына, ыарыһах киһи үтүөрэн барыаҕа, онтон доруобай киһи ыалдьыан сөп; онно - манна ииктээһин буоллаҕына, бэйэҥ дьонноргун кытта өйдөспөт буолуу эбэтэр кыра уларыйыылар, санааттан-онооттон ыраастаныы, быстах ночооттор буолуохтарын сөп.

ИИСТЭНЭР

Иистэнэ олорон тиэтэйэр, ыксыыр буоллаххына, кыһыйыы-абарыы, кыыһырсыы буолуо.

ИЙЭ

Түһээн ийэҕин көрдөххүнэ - барыҥ-барыта табыллыа; түһээтэххинэ ийэҥ кэлэн сэрэтэр, көрө-харайа сылдьар буоллаҕына, кырдьык олус сэрэнэ сылдьыахха, доруобуйаны харыстаныахха.
Түүлгэ өлбүт ийэҥ көстүүтэ, араас сыыһа-халты туттууттан сэрэтэр эбэтэр олоххор үчүгэй өттүн диэки уларыйыы буолаары гыммытын бэли¬этиир, онтон ыалдьаары эҥин гыммыт буоллаххына ийэҥ көстүүтэ атын, мөлтөх, куһаҕан көрүҥнээх буолуоҕа.

ИЙЭ КЫЛЫН

Көрдөххө - дьонноргун кытта өйдөспөт буолуу кэлиэҕэ.

ИЛИИ

Түүлгэ илиитэ суох буолар киһини көрдөххүнэ, үчүгэйдик билэр киһиҥ өлүөҕэ; түһээн илии тутустахха, кимниин эмэ үчүгэй сыһыаны олохтуоҕуҥ эбэтэр өр көрсүбэтэх доҕоргун кытта көрсүөҕүҥ эбэтэр иирсээн кэнниттэн эйэлэһиэҥ. Соһуччу илииҥ киртийбитиҥ көрдөххүнэ, сөбө суох дьыаланы оҥостоҥҥун эрэйгэ тэбиллэриҥ бэлиэтэ; илииҥ ха¬аннаах буоллаҕына, доҕоргун сыыһа буруйдааҥҥын, сымыйаҕа балыйаҥҥын быстах кэмҥэ тэйсэ сылдьыаххын сөп.

Түүлгэр илиигин сууннаххына, ханнык эрэ бэйэҕэр кыаттарбат дьыалаҕар, ким эмэ көрөн-истэн көмөлөһүөн эбэтэр ханнык эмэ бырааһынньыкка, аһылыкка сылдьыаххын сөп; илииҥ түүлээх буолан хаалбыт буоллаҕына, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуоҕа эбэтэр көһүппэтэх өттүгүт¬тэн барыс киириэн, ким эмэ көмөтө кэлиэн сөп.

ИНБЭЛИИТ

Көһүннэҕинэ, баҕа санааларыҥ кыайан туолуохтара суоҕа.

ИННЭ

Түүлгэ иннэнэн тигэр буоллаххына, эрэнэр, итэҕэйэр киһигиттэн хо¬мойуоххун сөп; көрдөөһүн - таах хаалар үлэлэр, эрэйдэр көрсөллөр; иннэни көрүү – этиһиигэ, иирсээҥҥэ.
Саптаах иннэни көрдөххүнэ, эн бэйэҥ дьыалаҕын  оҥороргунааҕар ор¬дук дьоннор наадаларыгар сылдьаргын көрдөрөр; иннэни булан ыллах¬хына, саҥа билсэр доҕотторуҥ эйигин сыаналыыр буолуохтара.

ИС

Түһээтэххинэ иһиҥ улаатан хаалбыт буоллаҕына, эмискэ иһиҥ адаарыйыыта буолуоҕа эбэтэр туохтан эрэ хомолто буолуон сөп.
Сыгынньах иһиҥ көстүбүтүн сөбүлүү көрдөххүнэ, иһиҥ моһуогуран адаарыйбыта ааһан барыаҕа.

ИСКЭН

Соһуччу искэн таҕыстаҕына - көмө кэлиэ.

ИСПИИҺЭК

Түһээтэххинэ испииһэккэ аатын киирбэтэх буоллаҕына, доруобуйаҥ тупсан, көнөн барыаҕа.

ИСПИИСКЭ

Түһээн испиискэни көрдөххүнэ, тугу оҥороору гынаргын соҕотоҕун кыайан оҥоруоҥ суоҕа, сүбэ, көмө наада буолуоҕа.
Түүлгэр испиискэ умаппытыҥ буруолуу - буруолуу умуллар буол-лаҕына, хобдох, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуо, баҕа санааҕын ситиһиэҥ суоҕа.

ИСТИЭНЭ

Истиэнэ көһүннэҕинэ, иннигэр улахан мэһэйдэр күүтэллэр.

ИҺИТ

Түһээтэххинэ таас иһит алдьаннаҕына - дьол буолуо.

ИТИИ

Түүлгэ итии хоско киирэн хааллахха, буолуохтаах кэпсэттиитэн эбэтэр көрсүһүүттэн дьыала табыллара улахан уустуктардаах буолуо.

ИТИРИК

Быстах өйдөөх киһи итирик көстөр; бэйэҥ итирбит буоллаххына, эстии-быстыы, мөлтөөһүн кэлиитин бэлиэтэ.
Түүлгэр итирэн баран өйдөнөн кэлэн санааргыыр буоллаххы¬на, үлэҕэр-хамнаскар сыыһа туттуу тахсыаҕа, ити гынан баран маннык сыыһаны эрдэттэн кыһаммытыҥ буоллар оҥоруоҥ суоҕа этэ.
Ким эмэ итирэ сылдьар диэн эттэхтэринэ эбэтэр итирэ сылдьара билиннэҕинэ баҕа санаата туолбут киһи буолуоҕа.

К 

КАРТА

Сир картатын көрдөххүнэ, олоххор дуу, үлэҕэр-хамнаскар дуу ула¬рыйыы тахсаары гыммытын бэлиэтэ. Баҕар ылар дохуотун эбиллиэҕэ.

КАЮТА

Бэйэҥ хараабыл каютатыгар олорор буоллаххына, ханнык эрэ куһаҕан быһыы кэлэн иһэрин көрдөрөр.

КИИНЭ

Киинэ көрөр залга киирии - дьолго, үөрүүгэ.
 
КИЛИЭП

Түүлгэ килиэп сиэһинэ буоллаҕына, доруобуйаҥ бөҕөргөөн иһэрин быһыыта; көрдөххө, биир тэҥник баран иһэр олохтоох буолуу бэлиэтэ.

КИНИГЭ

Кинигэни аахтаххына эбэтэр көрдөххүнэ, эйиэхэ убаастабыл, баай буолуу, сырдык диэки тардыһыы кэлиэҕэ; суруктаах кинигэни арыйан көрдөххүнэ, эн оҥоро сылдьар үлэҥ дьоҥҥо туһалаах буолуоҕа; улахан кинигэни көрдөххүнэ, биллииҥ-көстүүҥ үрдээн иһиэҕэ, үлэлэриҥ туһалаахтара биллиэхтэрэ.
Автор кинигэтэ бэчээккэ тахсан эрэрин билиитэ, сэрэхтээх буолууга ыҥырар. Кинигэтэ бэчээккэ тахсарыгар элбэх мэһэйдэр баалларын биллэрэр.

КИРИЭҺИЛЭ

Бириэмэни холкутук атаарыы бэлиэтэ.

КИРИЭС

Таҥара дьиэтин кириэһин оҥоруу – уһун үйэлэниигэ.
Кириэһи көрдөххүнэ, ыарыһах үтүөрэн барыаҕа, онтон куһаҕан балаһыанньаҕа түбэспит киһи быыһанар суолу булуоҕа.

КИРИЛИЭС

Кирилиэһинэн таҥнары түһүү - мөлтөөһүҥҥэ, ыарыыга; нэһиилэ өрө тахсыы - эрэйдэнэн ситиһии, ыарыыттан үтүөрү, бэлиэтэ; алдьаммыт кирилиэс көстүүтэ, баҕа санаа, ситиһии кыайан оҥоруллубатын бэлиэтэ, туох эмэ мэһэй көстүөҕэ эбэтэр кыах тиийиэ суоҕа; кирилиэһинэн дабайыы кыаттарбатаҕына эбэтэр үөһээ ыстанан кыайан ыттыбатаххына, баҕа санааҕын толоро сатаан баран, кыратык кыаттарыа суоҕа.

Кирилиэс алдьаммыт үктэллэрэ көһүннэхтэринэ, үчүгэйи баҕарбат дьон араас мэһэйдэри оҥороллорун көрдөрөр; үөһээ тахсар кирилиэс алдьаммыта эбэтэр бүтэн хаалыыта, баҕа санаа кыайан туолбатыгар кыах эбэтэр көмө кыайан тиийбэттэрин көрдөрөр.

КИРПИИЧЧЭ

Кирпииччэни көрдөххө, тугу эмэни булуу эбэтэр олоххо уларыйыылар буолуохтарын сөп; элбэх кирпииччэ көһүннэҕинэ, олоххо саҥа уларыйыылары киллэриигэ баҕа санаа күүстээх буолуоҕа.

КИһИ

Куһаҕан киһини көрдөххө - үлэ-хамнас атахтанар; ыраах сылдьар киһини көрдөххө - сурах кэлиэ; тыыннаах киһи өлө сытара көһүннэҕинэ, бу киһи уһун үйэлээх буолуон сөп; түүлгэ хайа эмэ киһи нэһиилэ көстөр буоллаҕына, ол киһи өйүнэн ыалдьыан сөп эбэтэр эйигин албынныырга сананар.

Нуучча киһитин ыраахтан көрдөххүнэ, кыратык ыарытыйаҕын, онтон кэк¬кэлэстэҕинэ уонна кэпсэттэҕинэ улаханнык ыалдьыаххын сөп.
Билэр өлбүт киһиҥ түүлгэр көһүннэҕинэ, оччотооҕу кэмҥэ бииргэ сылдьыбыт маарынныыр майгылаах киһигин көрсүөххүн сөп; билэр киһиҥ улаатан көһүннэҕинэ, үлэ ханнык эмэ көрүҥэр эбэтэр күрэхтэһиигэ дуу эйигин баһыйыаҕа; түүлгэ киһини көрсөөрү сорунан баран кыайан көрсүбэтэххинэ, илэтигэр эмиэ көрсүһүөҥ суоҕа; ыраах сиргэ олорор билэр киһигин көрдөххө, ол сиртэн аймахтаргын дуу, билэр дьоҥҥун дуу көрсүөҕүҥ эбэтэр сурахтарын истиэҕиҥ.

Сөбүлээбэт киһиҥ тосту-туора хамсанар буоллаҕына, кыттыгастар¬гын кытта биир тылы булбаккаҕын дьыалаҕыт табыллыа суоҕа эбэтэр туох эмэ мэһэй, атахтаныы тахсыаҕа; кырдьаҕас киһи уһуннук үлэлээбит урукку үлэтигэр үлэлии сылдьара көһүннэҕинэ, сотору өлөрө буолуо; олус улахан киһини кытта үчүгэйдик кэпсэттэххинэ, соһуччу көмө кэлиэн сөп эбэтэр үчүгэй күннэр кэлиэхтэрэ, үлэ-хамнас табыллыаҕа; билэр киһиҥ кэллэҕинэ, ханнык эмэ сонуннары истиэххин сөп. Киһиҥ таҥаһа маҥан эбэтэр хара буоллаҕына, ыалдьар буолуон сөп.

КИҺИ УҤУОҔА

Түүлгэ киһи уҥуоҕун көрдөххө, эрэй-буруй ыарахан санаалар киирэллэр: эргэ дьоннор көмүллүбүт сирдэрин көрдөххө, урукку табаа-рыскын эбэтэр аймаххын көрсүөххүн сөп.

КИЭҤ КУЙААР

Ыраах айаннаары гыммыт киһи, киэҥ куйаары көрөр.

КИЭРГЭЛ, СИМЭХ

Түүлгэр киэргэл, симэх кэппит буоллаххына, бэйэҕин олус үрдүктүк сананар буолуоххун сөп; киэргэл бэлэх биэрэр буоллаххына, харчыгын элбэхтик туһата суохха туттаҕын.

КИЭРГЭНИИ

Түһээн киэргэммит , тупсубут  киһини көрдөххүнэ, ыарытыйар киһи бу¬олуоҕа; түүн түһээн киэргэннэххинэ, ким эрэ өлбүтүгэр хомойоҕун.

КӨҔҮС

Ким эмэ көхсүн көрдөрөр буоллаҕына, ордук санааһын уонна күнүү баарын бэлиэтиир; сыгынньах көҕүһү көрүү – былааһы сүтэрии бэлиэтэ.

КӨЛҮӨһЭ

Түүлгэ эргийэ турар көлүөһэ көстүүтэ олоххо туох эмэ уларыйыылар буолаары гыммыттарын бэлиэтиир; массыына көлүөһэтэ туллубута көһүннэҕинэ, айанныырга сэрэхтээх буоллахха табыллыаҕа эбэтэр тардылла түһэн баран айаҥҥа турунуохха.

КӨМӨ

Түһээтэххинэ ким эмэ көмөлөстөҕүнэ - төттөрү буолуо.

КӨМҮҮ

Түүлгэ дьону көмө сылдьары көрүү – куһаҕаҥҥа, өлүүгэ; бэйэҕин көмө сылдьалларын көрүү –уһун үйэлэниигэ; тыыннаах киһи өлбүтүн көмүүнү көрдөххүнэ, сыбаайбаҕа ыҥырыы кэлиэҕэ.

КӨРДҮҮР

Түүлгэ туоҕу эмэни көрдүүр буоллаххына, кэргэҥҥин көрсүөххүн баҕараргын көрдөрөр; онтон тугу эрэ сүтэрэн баран көрдүүр буоллах¬хына, үлэҕэр буолар мэһэйдэри кыайан быһаарбакка эрэйдэнэҕин.

КӨРСҮҺҮҮ

Түүлгэ дьахтары көрүстэххинэ, үлэ-хамнас атахтанар; эр киһини көрсүү - үлэ-хамнас тупсуутугар.
Өлбүт киһини көрүстэххинэ, ыарыы, мөлтөөһүн буолуоҕа эбэтэр кини ыҥырарыгар сөбүлэһэн барыстаххына өлүөххүн сөп.

КӨТӨР

Түүлгэ көтөрү өлөрдөххө - ночоот тахсыа, эрэй эбиллиэ; ытыалаа¬тахха – куһаҕан быһыыттан кыайан босхоломмоккун: туттаххына - баҕа санаа туолуоҕа, барыс киириэҕэ.

Сиэмэх көтөр утары көтөн кэлиитэ, туох эмэ сүтүк буолаары гым-мытын бэлиэтиир, ааһа көтөн бардаҕына, ночоот буолуута халбарыйан ааһан хаалыан сөп; саанан ытан көтөрү өлөрдөххө, обургу ночоот буолуон эбэтэр айылҕаҕа соһуччу уларыйыы тахсыан сөп.

КӨТӨХТӨРҮҮ

Түһээн көтөхтөрөн хаалбыт буоллаххына, туох эмэ сүтүк эбэтэр ночоот буолуон сөп.

КРОССВОРД

Кроссворду кыайан суоттаабакка толкуйдуу сатаатаххына, эн буруйгуттан тахсыбатах эрэйдээх быһыы этэҥҥэ ааһыаҕа.

КУЛЛУКА

Куллукалаан саппыкы кэттэххэ, тымныйан ыарыы үтүөрүөҕэ.

КУМААҔЫ

Түүлгэр кумааҕыны имитэр буоллаххына, бэйэҥ интэриэскин көмүскүүрүн кэлэн иһэр буолуон сөп.

КУМАХ

Түүлгэ кумах көстүүтэ, кыра-кыра сүтүктэри, ночооттору түстүүр.

КУОБАХ

Түһээн куобаҕы көрдөххүнэ - хаар түһүө эбэтэр мөлтөөн быһаарыыта суох буолан иһиини көрдөрөр; өлбүт куобаҕы илдьэ сылдьыы ыалдьаары гыннахха көстүөн сөп.
Куобах буутун сиэһин көстүүтэ, ордук санааһын киириитин бэлиэтиир.

КУОТУУ

Түүлгэр кутталтан куотар буоллаххына, эйигин ночооттор күүтэллэр эбэтэр кыайыыга дьулууруҥ мөлтүөн сөп.

КУР

Курдаах сылдьар киһи - санаата туолбут киһи; киэргэллээх курдаах киһи - олоҕор табыллыбыт, көммүт киһи буолар.

КУРТУЙАХ

Куртуйаҕы түһээн көрөр - ыарыыга.

КУС

Куһу көрдөххүнэ - сөбүлээбэт киһигин кытта эйэлэһиэҥ; куһу туттаххына, туох эмэ дьоһуннаах сонуннары истиэҕиҥ; кус оҕолорун иитээри хомуйдахха, былааннарыҥ туолаллара өссө да ыраах соҕуһун көрдөрөр. Оҥоро сылдьар дьыалаҕыттан туох эмэ туһа син тахсыаҕа; ууга уста сылдьар үчүгэй кус көһүннэҕинэ, үөрүү-көтүү буолан санааргыы сылдьыбытыҥ ааһан барыа.

КУСТААһЫН

Түһээн кустуу сырыттаххына, баҕа санааҕын ситиһэргэр дьулуурдаах буолууҥ көмөлөһүө.

КУСТУК

Кустугу көрүү - үлэ-хамнас тупсуутугар, дьыала табыллыытыгар.

КУТТАЛ
Бэйэҥ куттаммыккын көрдөххүнэ –оһолго түбэһиэххин сөп: куттаммыт дьоннору көрүү, араас куһаҕаны көрүүгэ көстөр. Тугу эмэ оҥоруоххун эбэтэр айанныыртан куттанар буоллаххына, билэр дьонноруҥ көмөлөспөккөлөр дьыалаҥ табыллыа суоҕа; киһиттэн куттанар буоллахха, бу киһиттэн сэрэхтээх буолуохха, кини тугу эмэни буортуну оҥоруон сөп.

Түүлгэ куттаныы туох эрэ ыарахан санаа баарын бэлиэтэ. Куттал этэҥҥэ аастаҕына эбэтэр уһуктан куоттаххына быстах кэмнээх санаа түһүүтэ, долгуйуу эмиэ этэҥҥэ ааһыаҕа; туохтан эрэ куттаннаххына, санааргыырга ханнык эмэ төрүөт көстүөҕэ эбэтэр күнүскү санааларыҥ мунньустууларыттан ыраастаныы буолуон сөп.

Түүлгэ туох эмэ табыллыа суоҕа диэ куттана санаатахха, оҥороору гынар дьыалаҥ кырдьык табыллымаары гыммыт. Баҕар, билэр киһиҥ кыаҕым суох диэн көмөлөспөккө хаалыан сөп.

КУТУЙАХ

Кутуйах чыыбыргыыр буоллаҕына, эйигиттэн уоруохтарын баҕараллар.

КУТУРУК

Сүөһү кутуругун түүлгэ көрүү – куһаҕаҥҥа, санааҕа ылларыыга.

КУУЛ

Тэһэҕэстээх  куулу көрдөххө - улахан ночоот тахсыа; толору куул - үөрүү-дьол буолуо; элбэх толору куулу көрдөххө - баай буолуоҥ. 

КҮЛ

Түһээн күлү көрдөххүнэ, санаа түһүүтэ, санаарҕабыл кэлиэ.

КҮЛҮК

Бэйэҥ күлүккүн көрдөххүнэ, сэрэнэ сылдьыахха наада: көннөрү күлүгү көрдөххө, куттаныы эбэтэр уоруу, сүтүк буолуо.

КҮЛҮҮ

Түһээн астына күллэххэ, баҕа санаа туолуута дьэ буолуоҕа.

КҮЛҮҮС

Түүлгэ хатанан турар күлүүһү көрдөххө, кыайан туоратылла охсубат мэһэй баҕа санаа туолуутун мэһэйдиир, туох эмэ уларыйыыны киллэрдэххэ эрэ кыаллар дьыала буолбутун бэлиэтиир.

КҮЛҮҮС  ТЫЛА

Түүлгэ күлүүс тыла көһүннэҕинэ, ханнык эмэ билиилэр баалларын бэлиэтиир, туох эмэ уларыйыылар буолуохтара; күлүүс тылын булан ылыы, эйэлээх олох уонна үлэҕэ-хамнаска сэргэхсийии буолуутун бэ¬лиэтэ; алдьанан хаалбыт күлүүс көстүүтэ, арахсыы, тэйсии буолаары гыммытын көрдөрөр эбэтэр өлүү да буолуон сөп.

Холбуу баайыллыбыт күлүүстэри ыллаххына, дуоһунаһыҥ үрдүөҕэ эбэтэр үлэҥ сыанабылы ылыаҕа, күлүүс тылын булан ыллахха, саҥа билсиһии буолуо, барыс киириэ эбэтэр саҥа доҕор булунуоххун сөп; кыыс күлүүс тылын буллаҕына, кэргэн тахсыа; күлүүс тылын биэрдэх¬тэринэ, доҕотторуҥ эрэнэллэрин итэҕэйэллэрин бэлиэтэ.

КҮН

Сырдык күн - бары үчүгэйгэ; киирэн эрэр күнү көрүү, уһун үйэлэниигэ, олох тупсан иһиитигэр.

КҮӨГҮ

Күөгүнү көрдөххүнэ, сэрэммэккэ албыннааһыҥҥа киирэн биэриэххин сөп; илиигэр ыллаххына, бэйэҥ олоххун бэйэҥ оҥостуоҕуҥ.

КҮӨЛ

Чуумпу ыраас уулаах күөлү көрүү - санаа туолуутугар; кытыылара барылара көстөр улахан соҕус, чуумпу, үчүгэй күөл көһүннэҕинэ, баҕа санааҥ туолан барыыта саҕаланыа.

КҮӨРЭГЭЙ

Kүөрэгэй ырыатын истии - баайга-дуолга.

КҮРДЬЭХ

Түүлгэ күрдьэх көстүүтэ, куруук манаан тахсар үлэҕин дьэ бүтэрээри гыммыккын көрдөрөр.

КҮРҮӨ

Күрүөнү быыһынан киирии - эчэйиигэ, ыарыыга көстөр; күрүө көстүүтэ - хааччах, мэһэй бэлиэтэ.

КҮҺҮН

Бириэмэтигэр буолбатах буоллаҕына – соһуччу көмө кэлиэ.

КҮҮЛЭЙ

Киэһэ бииргэ күүлэйдээһин, халы-мааргы быһыылары түстээһин. 

КҮҮС

Түһээҥҥин тугу эмэ оҥоро сылдьан күүстээх, кыанар курдук санан¬наххына эбэтэр туох эмэ ыараханы көтөҕөн кыайдаххына, баҕа санааҥ туолуута, ситиһии буолуо.

КЫАЙЫЫ

Түһээн туох эмэ кыайыыны ситистэххинэ, эйигин күүтэр, эрэнэр дьоннор баалларын көрдөрөр.

КЫМЫРДАҔАС

Таах хаамса сылдьар кымырдаҕастары көрдөххө, кыра-быстах дьыалаларыҥ табыллыбаккалар сыыһа-халты буолуохтара.

КЫПТЫЫЙ

Кыптыыйы ылар дьахтары көрдөххүнэ, кыыс оҕо төрүөҕэ.

КЫРА

Түүлгэ киһи бэйэтин көрүҥүттэн кыччаан көстүүтэ, кыайбат-хоппот буолан мөлтөөһүнүн бэлиэтэ уонна кини атын киһи көмөтүгэр наадыйарын көрдөрөр.

КЫРААСКА

Саҥа кырааскаламмыт киһи уҥуоҕун көрүү-киһи өлүүтүгэр; маҕан кыраасканан күрүөнү кырааскалааһын, билэр убаастыыр киһиҥ өлүүтүгэр көстөр.

КЫРБАНАР

Кими эмэ кырбыыры көрдөххүнэ, ким эмэ туһунан аһына саныаҕын. Бэйэҥ кырбаннаххына, үчүгэй буолуу, тупсуу саҕаланыа.

КЫРЫЫСА

Кырыыса көһүннэҕинэ, соседтарын эбэтэр бииргэ үлэлиир дьонуҥ албынныахтарын эбэтэр улаханнык хомотуохтарын сөп.

КЫРЫЫһА

Дьиэ кырыыһатын көтүрэн үөһээ тахсар буоллаххына, урут оҥорул¬лубатах, саҥа дьыаланы саҕалааһыныҥ ситиһиилээх буолуон сөп; кырыыһаҕа ыттан тахсыы эбэтэр кырыыһа үрдүгэр сылдьыы улахан ситиһии бэлиэтэ.

КЫһЫЛ

Дьахтар түһээн туох эмэ кыһыл дьүһүннээҕи көрдөҕүнэ, бириэмэтэ кэлиэ.

КЫҺЫН

Түүлгэ кыһыҥҥы кэмҥэ сылдьар буоллахха, мөлтөөһүн кэмэ кэлиэҕэ, санаа түһүүтэ саҕаланыа. Маннык түүл кэнниттэн бары дьыалаларга ситиһиини оҥорор уустук буолуоҕа.

КЫТАЛЫК

Ырыатын иһиттэххэ - өлүү буолуо.

КЫЫЛЛАР

Түүлгэр сымнаҕас майгылаах кыыллары көрдөххүнэ, үчүгэйдик билэр киһигин көрсүөҕүҥ; кыра тыа кыылын тутар буоллаххына, кимниин эмэ этиһии буолуон сөп.

КЫЫС

Үчүгэй кыыһы көрдөххө - үөрүү буолуо; бииргэ сылдьар элбэх кыргыттары көрдөххө, баай эбиллэн иһиэҕэ.
Түүлгэр кыыс оҕоҥ көһүннэҕинэ, хайдах көрүҥнээҕин курдук быһыылар буолуохтарын сөп.

КЫЫһЫРЫЫ

Түүлгэр кыыһырдаххына - үөрүөҕүҥ, санааҥ көтөҕүллүө.

КЭМПИЭТ

Түһээтэххинэ кэмпиэт биэрдэхтэринэ - бултуйуоҥ; кэмпиэти көрдөххүнэ, үөрүүгэ-көтүүгэ ыҥырыллыаҥ, сиэтэххэ – санаа туолуута буолуо.

КЭПСЭТИИ

Кыыллары кытта кэпсэтии - түбүк, үлэ-хамнас эбиллиитигэр; атын дьоннору кытта кэпсэтии - доҕотторуҥ сөбүлүүллэр; тугу этэргин билбэт буоллаххына, мөлтүүр кэмнэр кэлэллэр.

КЭРГЭН

Түүлгэр кэргэниҥ көһүннэҕинэ, кинилиин тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиэҕэ.

КЭРИИМ

Кэритэ сылдьар киһилэрин саҥатын иһиттэххинэ, сотору өлүү буолуо.

КЭҺИИ

Түһээн кэһии ылар - үлэ-хамнас табыллыытыгар, барыс киириитигэр тиэрдэр.

КЭТЭҺИИ

Кими эмэ эбэтэр тугу эрэ кэтэһэриҥ түүлгэр кэлэр буоллаҕына - дьиҥнээҕэр кэлиэ суоҕа. 

Л 

ЛААМПА

Лаампаны уматан уоту сырдатыы эбэтэр умайа турар лаампаны көрүү, үлэҕэр ситиһиини түстүүр; умайа турар остуол лаампатын умуруоруу, кими эмэ хомотууга эбэтэр санаарҕабылга көстөр. 

М

МААЙКА

Түүлгэ харааран көстөр бээтинэлээх маайка көһүннэҕинэ, бээтинэ ханан баар сиринэн сүтэн биэрбэт ыарыы баарын бэлиэтиир; маайкаҕа траур курусубатын тигэр буоллахха, ыарыы туһунан ис санаалар кыайан арахсыбаттарын бэлиэтиир.

МААСКА

Мааска кэппит дьоннору көрдөххүнэ, араас сымыйыаччылары, ордук санааччылары кытта быһаарсыаҕыҥ.

МАҔАһЫЫН

Ону-маны атыыластаххына, дьыалаҥ табыллыа суоҕа; үчүгэйдик талан ыллаххына, кыратык барыс киириэн сөп; толору астаах-үөллээх, маллаах маҕаһыыҥҥа сылдьыы, бары-барыта баар буолуутугар.

МАЛИНА

Көрдөххүнэ, дьыалаларгын мөлтөхтүк тутаҥҥын кутталга, ночоокко киирээри гыммыккын.

МАННЬЫАТ

Түһээн үрүҥ көмүс манньыаттары көрдөххө, соһуччу хомолто буо¬луо, харах уута тахсыан сөп; сиэдэрэй оҥоһуулаах хрусталь маннь¬ыаттары көрүү кэнниттэн, туолбат баҕа санаалары хаалларар ордук буолуоҕа.

МАС

Уокка оттор маһы дьиэҕэ кыстааһын, тыл-тылга киирсибэт буолууга көстөр. Түүлгэ мас сыыһа илиигэ дуу, атахха дуу хатаннаҕына, сол сиринэн сотору ыалдьыаҕа; уокка оттор маһы хайытыы, үлэ-хамнас тупсан иһэрин көрдөрөр.

МАССЫЫНА

Массыына фаратын уота кэллэҕинэ, улахан суолтата суох сурах кэ¬лиэҕэ; массыына саахалланыытыгар түбэстэххинэ, кэлэн иһэр дьыала¬ларыҥ соччо табыллыахтара суоҕа эбэтэр туох эмэ уларыйыы буолуоҕа; суоппар киһи бэйэтэ массыына ыыта сылдьар буоллаҕына, туох эмэ саахал тахсыа эбэтэр ыалдьыы буолуо; бэйэтэ суоппардаабат киһи массыына ыыта сылдьара, үлэни-хамнаһы табан салайарын бэлиэтэ; түүлгэ массыынанан илэ кэлэр киһи уһун үйэтэ суох буолуо; олорсон айаннаан иһии - үлэ-хамнас үчүгэйдик баран иһэрин бэлиэтэ; кытты¬гас бииргэ айаннааһын - өйдөһөр, биир санаалаах дьоннор бииргэ айанныыллар. Массыына тыаһа кэллэҕинэ, сурах дуу, сурук дуу кэлиэҕэ; массыынаны көрдөххүнэ, ханна эрэ барыаххын саныыгын; түстэх¬хинэ, былааннарыҥ туоланнар санааҥ дуоһуйуута буолуо.

Түүлгэр массыынаҥ сүтэн хааллаҕына, инники баҕа санааларыҥ туолалларыгар мэһэйдэр көрсүөхтэрэ; массыына абаарыйатыгар түбэһэн баран этэҥҥэ буоллаххына, үлэҕэ-хамнаска уларыйыы тахсыаҕа; массы¬ынанан олус түргэнник айаннаатаххына, кутталлаах, кыаттарбат дьыа¬ланы оҥостоору гыммыккын көрдөрөр; олус улахан массыыналар сиирэ-халты көтөн, тыаһаан-ууһаан аастахтарына, улахан, элбэх сырыылаах айан суолун кытыытыгар массыынаҥ кыратык моһуогуран кыратык тохтоон ылыаххын сөп.
Ханна эрэ бараары гыммытыҥ массыынаҥ суох буоллаҕына, оҥоруох¬таах дьыалаҕар атахтаныы тахсыаҕа, дьулуурдаах эрэ буоллаххына са¬нааҕан ситиһиэххин сөп.

МИИН

Түһээн эт миинин көрдөххүнэ, үчүгэй солуннары истиэҕиҥ эбэтэр наадалаах кэмҥэр доҕотторун көмөлөһүөхтэрин сөп.

МИЛИЦИОНЕР

Көрдөххүнэ, оҥороору гынар дьыалаҕын ситиһиэҥ.

МИЭБЭЛ

Эргэ миэбэли дьиэттэн таһаарыы, билэр аймах киһиҥ өлөрүн бэлиэтэ.

МООЙ

Моонньуҥ синньигэс буоллаҕына, доруобуйаҥ мөлтөҕүн бэлиэтэ; уһун моой - чыын-хаан, аат-суол үрдээһинэ: өҕүллүбүт, эргийэн хаалбыт моой - иэдээҥҥэ түбэһии, ночоот, кыбыстыы буолуон сөп, айанныырга сэрэхтээх буолуу наада.
Түүлгэ моонньугун муомахтаатахтарына, онон ыарыы киириэҕэ эбэ¬тэр эйигин салайыахтарын, дьаһайыахтарын баҕарааччылар көстүөхтэрэ. 

МОТОЦИКЛ

Быһаарыыта көрүҥүттэн тутулуктанар, бэйэтэ тиэхиникэҕэ сыһыаннаах киһиэхэ кыра бырааттарын сүрдэрэ.

МУОЛ

Муол таҥаска эбэтэр көбүөргэ сылдьар буоллаҕына, эбиискэ иитиллээччи баар буолуоҕа.

МУОРА

Түүлгэ сырдык, үчүгэй, чуумпу муораҕа холкутук харбыы сылдьыы, доруобай буолууга, баҕа санаа туолуутугар көстөр.

МУОС

Түһээн сүөһү дуу, таба дуу муоһун көрөр, тапталлааҕыҥ атын киһини кытта барсан эрэрин көрдөрөр.

МУОСТА

Саҥа линолеум муостаны оҥоруу, үлэһит киһи соһуччу өлүүтүгэр көстөр. Муостаны туорааһын - кыра мэһэйдэри туорааһын.
Түүлгэ муоста көһүннэҕинэ, ол муоста көстүүтэ бэйэҥ олоххор си¬тиспит ситиһиигин бэлиэтиир. Алдьаммыт муоста киһи олоҕор ханнык эрэ санааргыыр, кыайан көннөрүллэ охсубат туох эрэ баарын көрдөрөр; муостаны сиппийии, ыраастааһын, киһи олоҕун бэйэтин кыаҕанан көннөрө сатааһына буолар.

МУРУН

Түһээн муруну көрдөххүнэ, ханнык эрэ наадалаах дьыаланы кыайан быһаарбакка эрэйдэнэҕин.

МУУС

Муус устун этэҥҥэ хаамтаххына, туһалаах үлэни оҥоро сылдьарыҥ бэлиэтэ. Элбэх муус чөмөхтөрүн көрдөххүнэ, туһата суох үлэлэр элбииллэр, албын, туолбат баҕа санаалар киирэллэр.

МӨҺӨӨЧЧҮК

Харчы угар мөһөөччүк кураанах буоллаҕына, харчы кэлиэ, санаа көнүүтэ буолуо; толору мөһөөччүк – аһыы-аба, дьадайыы бэлиэтэ.

МЭКЧИРГЭ

Дьиэ таһыгар түһэн олорор буоллаҕына, кыыс оҕо эргэ барар, күтүөт кэлэр. Түүлгэ мэкчиргэ хаһыыта, туох эмэ куһаҕан быһыы буолаары эбэтэр сурах кэлээри гыннаҕына иһиллэр.

МЭТЭЭЛ

Атын киһиэхэ мэтээл иилэн биэрдэххинэ, кини туох эмэ ураты кыайыыны оҥороругар көмөлөһөн, тирэх буолуоҕуҥ.

МЭЭРЭЙ

Миэтэрэнэн тугу эмэ мээрэйдиир - кутурҕаҥҥа.

МЭЭЧИК

Мээчигинэн оонньуур буоллаххына, баайыҥ эбиллиэ. 

Н

НАСКЫ

Түүлгэ кирдээх наскы көһүннэҕинэ, тыл-тылга киирсибэт буолуу, этиһии буолуон сөп; тырыттыбыт наскы көһүннэҕинэ эн тускунан куһаҕаннык этэллэр.

НЬ

НЬУОСКА

Ньуоска көрүҥүн курдук үөрүүлээх быһыы-майгы буоларын бэлиэтэ. 

О

ОБУОЙ

Сибэкки ойуулаах обуойдаах хоско сылдьыы, уһун кэмнээх санаа түһүүтүгэр көстөр; түүлгэ обуой килиэйдээтэххэ, кыра, быстах дьыа-лаларынан дьарыктаныы саҕаламмытын эбэтэр олоххо уларыйыылар киирээри гыммыттарын көрдөрөр.

ОҔО

Кыһыл оҕону көтөхтөххүнэ - ыарыы арахпат; оҕону көтөхпүт эр киһи көһүннэҕинэ, аймахтаргар уол оҕо төрүөҕэ. Бэйэҕэр маарынныыр кыра оҕо көстүүтэ, өй-санаа өссө да ситэ сайда илигин, кыра оҕо санаата сорох өрүттэргэ баһыйарын биллэрэр; бэйэҥ оҕоҕун көрдөххүнэ, хайдах көрүҥнээҕиттэн эйиэхэ хайдах сыһыаннааҕа биллиэн сөп.

ОҔОННЬОР

Түүлгэр оҕонньор көһүннэҕинэ, ханнык эрэ дьыалаҕар санаа түһүүтэ саҕаланыа. Үчүгэй көрүҥнээх, сөбүлүү көрөр, маҥан баттахтаах оҕонньору көрдөххө, ол көстүбүт оҕонньор курдук көрүҥнээх, уһун үйэлээх буо¬луоххун сөп эбэтэр үлэҥ-хамнаһыҥ сыанабылы ылыаҕа.

ОҔУРУО

Дьахтарга оҕуруо бэлэхтиир буоллахтарына, дьиэтигэр-уотугар та¬быллыа; сүтэрии - улахан туох эмэ сүтүөҕэ; кэтэ сырыттахха - көмүскэл уонна көмө көстүөҕэ; оҕуруо тиһиитэ, санаа түһүүтүгэр, дьадайыыга көстөр.

ОҔУС

Оҕус дьыл сүрэ; оҕуһу көрдөххүнэ, дьылы туорааһын бэлиэтэ. Аты¬ыр оҕус кэйэр буоллаҕына - ыарыы булуо.

ОЙБОН

Ойбону көрдөххүнэ - улахан куттал суоһуур.

ОЛБУОР

Олбуору көрүү, үлэҕэ - хамнаска улахан мэһэйдэр баалларын көрдөрөр; олбуору туорааһын, мэһэйдэри этэҥҥэ туорааһыны бэлиэтиир.

ОЛОППОС

Олоппоско олорон эрэ: “Лаппа үчүгэйдик олоробун”, - дии санаатаххына, сотору ким эрэ албыныгар киирэн биэриэҥ.

ООҔУЙ  ОҔУС

Көрдөххүнэ, үлэ-хамнас туруга үчүгэй буолуо; илимин тарда сылдьар буоллаҕына, дьиэ-уот туруга үчүгэйин бэлиэтэ.

ОРОН

Түүлгэ маҥан таҥастаах ороҥҥо сытар киһи көһүннэҕинэ, ол киһи сотору ыалдьыан сөп; сибиэһэй салгыҥҥа таһырдьа оронноох буоллах¬хына, олоххун уларытаргар сөптөөх кэмнэр кэлбиттэрин бэлиэтэ буо¬луоҕа; ороҥҥо билбэт киһигинээн сытар буоллаххына, эн баҕа санааҥ туолбатаҕа чугас дьоҥҥор кытта биллиэҕэ.

Түүлгэ орон көстүүтэ сылайыы, сынньаныы кэлиитин эбэтэр кэргэни суохтааһын, ахтылҕан тахсыытын бэлиэтэ.
Билбэт хоскор таҥастаах ороҥҥо сытар буоллаххына, доҕотторуҥ кэлэ сылдьыахтара; хомуллубут орону көрдөххүнэ, эйиэхэ көмөлөһүөн баҕарар доҕордооххун; оронтон утуйан туруу, ыарыыттан үтүөрэн барыыга көстөр.

ОРОСПУОННЬУК

Ороспуонньуктар илиилэригэр түбэһии улахан ночоокко көстөр.

ОСКУОЛА

Түүлгэр оскуолаҕа сылдьар буоллаххына, үлэҥ-хамнаһын ханнык эмэ көрүҥэр үөрэҕиҥ-билииҥ тиийбэт буолуоҕа.

ОСТУОЛ

Остуолу хомуйа сырыттахха, барыс киириэхтээҕэ табыллыбат эбэтэр чуумпу олоҕуҥ санаарҕабылынан солбуллуо; кураанах остуол - тиийим¬мэт буолуу, дьадайыы бэлиэтэ; астаах остуолу тардыы - малы-салы булуу, бырааһынньык кэлэн иһэр; түүлгэ остуол көһүннэҕинэ, көрүҥэ дьону кытта сыһыаны быһаарар. Сахалыы оҥоруулаах, үчүгэй мас ос¬туол үлэҥ-хамнаһыҥ үчүгэй сыанабылы ыларын көрдөрөр.
Түүлгэ дьиэ иһигэр остуол атаҕа тоһуннаҕына, туох эмэ быһылаан буолуон эбэтэр өйдөспөт буолуу кэлиэн сөп.

ОһОХ

Оһох үчүгэйдик, суостаахтык умайар буоллаҕына, тапталлааххын кытта олус тапсыаҕыҥ: куһаҕаннык буруолаан умайар оһох көһүннэҕинэ, таптыыр киһиҥ аанньа ахтыбаттык сыһыаннаһыа. Түүлгэ дьиэ-уот сылааһа, кэргэн таптала оһох буолан көстөр. Сууллан түһэр оһох - ночоот тахсарын, дьиэ иһигэр уларыйыы буоларын биллэрэр.

ОТ

Түһээн оту мунньар эбэтэр кэбиһэр - үчүгэйгэ, байыыга; кэбиһии-лээх оту көрүү - байыыга, санаа туолуутугар; күөх оту көрүү - дь-олго; охсуллубут оту көрдөххө, мөлтөөһүн, ыалдьыы буолуо.
Оттоох сыарҕаны көрдөххүнэ, биллиилээх дьону кытта билсиһииҥ саҕаланыа, үлэҥ-хамнаһыҥ сыаналаныа.

ОТ  КҮӨҔЭ

Түүлгэ от күөҕэ дьүһүн көстүүтэ, баҕа санаа туолуутун ситиһэр-гэр кыах баар буолуутун көрдөрөр, баҕар ким эмэ көмөтө кэлиэҕэ.

ОТОН

Отону хомуйуу эбэтэр сиэһин - ыарыыга; көрдөххө - санаарҕабыл, харах уута кэлиэҕэ.

ОХ  САА

Түһээн оҕу көрдөххүнэ, уол оҕо төрүөҕэ; ох саа тоһуннаҕына - өлүү буолуо.

ОХСУһУУ

Билбэт киһигин кытта уһуннук охсустаххына, искэр сөбүлээбэтэҕиҥ да иһин элбэх ыалдьыттар кэлиэхтэрин сөп; охсуһар, дьону куттуур – куһаҕаҥҥа, дэҥҥэ-оһолго.
Охсуһан абааһыны кыайдахха, ситиһии буолуо эбэтэр ыарыыттан үтүөрүү саҕаланыа.

ОХСУУ

Охсуулартан кыайан көмүскэннэххинэ, дьоннору кытта сыһыаҥҥар уонна үлэҕэр элбэх үчүгэйи ситиһиэҕиҥ. Бэйэҕин охсуолуур эбэтэр тэбиэлиир буоллахтарына, ыалдьыаххын эбэтэр ночоокко түһүөххүн сөп.
Түһээн кими эмэ сутуруккунан охсуолаатаххына, этиһии, хардары-таары буруйдаһыы буолуо.

ОХТУУ

Түүлгэ охтуу, сууллуу буоллаҕына эбэтэр билэр киһиҥ суулларын көрдөххүнэ, хайаан даҕаны сэрэхтээх буолуохха, туох эмэ быһылаан дуу эбэтэр соһуччу ыалдьан мөлтөөһүн буолаары гыммытын бэлиэтэ. 

Ө 
 
ӨЛБҮТ  КИҺИ

Өлбүт киһини ыраахтан көрдөххө, халлаан көнөр эбэтэр былыт кэлэр; чугастан чуолкайдык көрдөххө - ардах эбэтэр хаар түһүө; түүлгэ өлбүт киһини ахтыы буоллаҕына, бырахтым дуу дии саныыр дьарыккар төннүөххүн сөп; өлбүт бырааккын эбэтэр билэр киһигин кытта кэпсэттэххэ, ким эрэ эн көмөҕөр эбэтэр сүбэҕэр олус наадыйарын көрдөрөр. Түүлгэ өлбүт киһи көрүҥэ бу киһи аймахтара хайдах сыл¬дьалларыттан тутулуктаах. Билэр өлбүт киһиҥ үчүгэй көрүҥнээх көһүннэҕинэ, аймахтара үчүгэйдик сылдьыахтара.
Түүлгэ өлбүт билэр киһиҥ үөрэр-көтөр үҥкүүлүүр буоллаҕына, эн олоххор тугу эмэ сыыһаны оҥороору гыммыт буолуоххун сөп. Ол иһин үчүгэйдик толкуйдаан бараҥҥын олоххун уларытыаххын сөп. Өлбүт киһи көһүннэҕинэ уонна ыйытыкка эппиэти биэрдэҕинэ, таба буоларын бы¬лыргы сахалар чуолкайдык билэллэр эбит. Түүлгэ этэн биэриинэн таба туһанан эмтэнэн үтүөрбүт дьон бааллар.
Өлбүт киһилиин кэпсэттэххэ - өй-санаа холкутуйуута, уоскуйуута кэлиэ.

ӨЛӨРҮҮ

Саба түһэр куһаҕан киһини эбэтэр кыылы өлөрдөххүнэ, үлэҥ-хам-наһыҥ дьыалалара табыллан барыахтара.
Кыыллары өлөрдөххө, санаарҕабыл буолуо.

ӨРҮС

Сүүрүктээх өрүскэ харбаатаххына, үлэҕинэн, дьулуургунан кыайыы¬ны ситиһиэҕиҥ; кураанах өрүс оннун көрдөххүнэ, булбутуҥ - талбытыҥ симэлийэн суох буолан иһиэҕэ; өрүс илдьэ бардаҕына, улахан ночоот эбэтэр сүтүк буолуоҕа.
Ыраас, холку толору уулаах өрүһү сөбүлүү көрдөххө, олоххор үөрүүлээх кэмнэр кэлиэхтэрэ, бэйэҕэр сөптөөх олохтоох буолуоҥ.

ӨТӨХ

Эргэ өтөххө киирии - ыарыыга. 

ӨТҮЙЭ

Үлэҕэ ситиһии бэлиэтэ.

ӨТҮҮК

Кытара итийбит өтүүгү тута сылдьар буоллаххына, туох эмэ үчүгэй быһыы буолуоҕа эбэтэр ханнык эмэ дьыалаҕа ис сүрэххиттэн ыалдьыаҕыҥ. 

П 

ПЕЛЬМЕНЬ

Түүлгэ пельмень сиэтэххэ, санаа туолуута буолуоҕа.

ПИИБЭ

Пиибэни иһэр буоллаххына, үлэҥ табыллыбатыттан уонна кыаттарбатыттан санаарҕыаҕыҥ; дьоннор пиибэ иһэллэрин көрдөххүнэ, сөбүлээбэт дьонноруҥ мэһэйдэһэннэр үлэҕин атахтыахтара.

ПЛЯЖ

Түүлгэ кумахтаах сөтүөлүүр сир көстүүтэ, киһи быстахтан дуоһуйуутун уонна сүрэҕэ суох буолуутун көрдөрөр.

ПОВАР

Түүлгэ кыайа-хото повардыы сылдьар буоллаххына, тирээн кэлбит ханнык эрэ уустук боппуруоска сөптөөх эппиэти булуоххун сөп.

ПОДАРОК

Подарок ыллаххына, оҥоро сылдьар дьыалаҥ түмүгэ көстүөҕэ. Манна подарок көрүҥэ дьыала хайдаҕын көрдөрүөҕэ.

ПОЧТА

Түһээн почта кэлэрин көрдөххүнэ, куһаҕан сонуну истиэҕиҥ.

ПОЧТАЛЬОН

Почтальону көрдөххүнэ, сотору кэминэн бэйэҥ сөбүлээбэт, барыһа суох үлэни ылыныаххын сөп.

Р
 
РАДИО

Араадьыйанан соһуччу сонуннары иһиттэххэ, куһаҕан солун буоллаҕына, кырдьык буолуоҕа.

РЕСТОРАН

Түүлгэр рестораҥҥа аһаатаххына, ситиһии буолуо эбэтэр саҥа доҕоттор көстүөхтэрэ.

РЮКЗАК

Түһээн рюкзагы көрдөххүнэ, атын сиргэ тиийэн улаханнык үөрүөххүн сөп. 

С
 
САА

Түһээн сааны көрдөххүнэ - уол оҕо төрүөҕэ; сааны илдьэ сырыттахха-көмүскэл уонна көмө көстүөҕэ: саа тыаһын иһиттэххинэ, улахан солуну истиэҕиҥ; саанан ытыы - улахан уоруу, сүтүк буолуо.

СААС

Түүлгэ саас буолуута, хаар ууллуута, баҕа санаа туолуутун, та-быллыыны, олох көнөн барыытын түстүүр.

СААХ

Түүлгэ бэйэҥ сааҕын көстүүтэ, туох эмэ туһалааҕы оҥорбутуҥ бэ-лиэтэ. Төһө туһаны оҥорбутуҥ көрүҥүттэн тутулуктаах буолуо.
Сүөһү сааҕын көрүү - баайга, дьолго; киһи сааҕын көрдөххө - хомолто, араас мэһэйдэр; саахха түһэр, сыбанар - барыс киириитигэр.

СААХЫМАТ

Саахымат оонньоору бэлэмнэнии буоллаҕына, сотору ханнык эрэ дьыалаҕа биир тылы булуу уустугуруо; билэр киһигин кытта саахымат оонньоотоххуна, кэнники ол киһигинээн биир тылы кыайан булбакка, аанньа өйдөспөт буолан барыаххытын сөп. Эһиги бэйэҕит сыһыаҥҥытыгар күрэстэһэр санаа баһыйан барыаҕа.

САҔЫННЬАХ

Көрдөххүнэ, оҥороору гынар дьыалаҥ туох да туһата суох хаалыа.

САЛААСКА

Таһаҕастаах салаасканы состоххуна - барыс киириэ; салааскаҕа олорон айаннаатаххына, санаабыт санааҕын сотору кэминэн син ситиһиэҕиҥ.

САЛЛААТ

Парааттаан иһэр эбэтэр үөрэххэ сылдьар саллааттары көрдөххүнэ, баҕара саныыргын ситиһиэҕиҥ.

САМОЛЕТ

Самолет көтөн кэллэҕинэ, үчүгэй солуну истиэҕиҥ. 

САҤА

Ким эмэ ыҥырар саҥатын иһиттэххэ, ол киһи ыалдьыан сөп; түһээн соһуччу саҥарбат буолан хааллахха, үлэни-хамнаһы кыайбат буолуу, дьадайыы кэлиэҕэ; өлбүт киһи саҥатын иһиттэххэ, бэйэҥ ыалдьа сылдьар буолуоххун сөп эбэтэр куһаҕан быһыы буолуоҕа.
Түүлгэ хардьыгынас саҥаны эбэтэр итирик киһи саҥатын иһиттэххи¬нэ, туох эмэ куһаҕан, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуон сөп; анньа иһиллибэт, мөлтөх саҥа иһиллэр буоллаҕына, дьиэҕэ-уокка, хаһаайыстыбаҕа эрэйдээх кэм кэлиэҕэ.

САП

Сабы түһээн көрөр - ыар санааларга; түүлгэ мотуок сап көһүннэҕинэ, үчүгэйи баҕарбат дьон туох эмэ сылтаҕы булан хасыһыахтара, кинилэрдиин тыл-тылга киирсибэт буолуу, этиһии буолуон сөп.

САППЫКЫ

Эрэһиинэ саппыкыны кэттэххинэ эбэтэр кэтэ сылдьар буоллаххына, тымныйан ыалдьыаххын сөп. Сороҕор саппыкыны кэтии дьахтары кытта сыһыан көстүүтэ буолуон сөп.

САХСЫРҔА

Түһээтэххинэ, сахсырҕа арахпат буоллаҕына, ордук саныыр дьоннор эккирэтиһэллэрин бэлиэтэ.

СИБИИННЬЭ

Мөлтөх быһыы, хом түһүү бэлиэтэ. Бэйэтин туһугар ордук кыһанар киһини көрсүөххэ сөп.

СИБЭККИ

Маҥан сибэккилэри хомуйан букет оҥоруу, баҕа санаа туолуутугар, уоскуйууга көстөр.

СИЛЛИИР

Кыра соҕус ороскуоттар тахсыахтарын сөп.

СИППИИР

Түһээн бөҕү сиппийии, эн тускунан дьон санаата, тыла-өһө төһө мунньуллан эрэрин көрдөрөр; сиппиири көрүү - дьиэ иһигэр өйдөспөт буолуу бэлиэтэ.

СИР

Кыра сылдьан билэр сириҥ кыараан, куччаан көһүннэҕинэ, аймахта¬ры кытта сыһыан уустугуруо, кыайан быһаарыллыбат боппуруостар эрэйдиэхтэрэ.

СИР  АһА

Сир аһын хомуйуу - хомолтоҕо, ыарыыга.

СИРЭЙ

Ыраас, үөрбүт-көппүт сирэй - үчүгэйгэ, үөрүүгэ көстөр; кыыһыр-быт, куһаҕан көрүҥнээх сирэй көһүннэҕинэ, көрүҥүн курдук быһыылар буолуохтарын сөп.
Үчүгэй көрүҥнээх сирэйи көрдөххүнэ, үчүгэй, үөрүүлээх сонуннары истиэҕиҥ, санаа-хоту үчүгэй быһыылар буолуохтара; сирэйгин суун¬наххына - үөрүү буолуо; сирэйи мыылалаан сууннахха, кырдьыы бэлиэ¬лэрэ кэлэн иһэллэрин бэлиэтэ эбэтэр сыыһа туттууну көннөрүү наада буолуон сөп.

Сирэйгэ кыһыл эбир тахсыбыт буоллаҕына, өр көнөн биэрбэт эрэй¬дэр баар буолуохтара; сирэй куһаҕан, мөлтөөбүт көрүҥнээх буол¬лаҕына, оҥоруохтаах дьыалаҥ табыллыбакка, баҕа санааҥ туолбакка сирэйиҥ көрүҥэ кырдьык мөлтөх буолуон сөп.

СИТИһИИ

Түһээн туох эмэ үлэҕэ ситиһиини, кыайыыны оҥордоххуна, ол ситиһиигэр сөп түбэһэр ситиһиини илэтигэр оҥоруоҕуҥ.

СИЭП

Түүлгэ сиэпкэ тугу эмэни уктахха, ночоот дуу, сүтүк дуу буолуон сөп.

СИЭРКИЛЭ

Сиэркилэҕэ көрүнүү - доруобай киһиэхэ ыарыыны, онтон ыарыһахха өлүүнү түстүүр.

СОЛОМО

Көһүннэҕинэ - уоруйахтан сэрэниэххэ.

СОН

Атын киһи сонун кэппит буоллаххына, билэр эрэллээх доҕотторуҥ көмөлөрө наада буолуоҕа; үчүгэй сонноох буоллаххына, хайҕал, ытыктабыл кэлиэҕэ; саҥа сону кэттэххинэ, үөскээбит балаһыанньаны таба туһаныаххын сөп. Соҥҥун устан кэбистэххинэ, кыра-быстах куттал суоһуурун бэлиэтэ.

СОЛУН

Түһээн солуну иһиттэххэ эбэтэр билэр киһи солуну эттэҕинэ, кырдьык буолуон сөп.

СОСЕД

Түүлгэ соседтарга тахса сылдьыы кэнниттэн ыаллар эһиэхэ интэ-риэстэрэ элбиэн эбэтэр эһиги тускутунан билиилэрэ эбиллиэн сөп.

СӨТҮӨ

Ыраас ууга сөтүөлээтэххинэ, дьулуурдаах, кыахтаах буолуоҥ.

СУЛУС

Халлааҥҥа сулустары көрүү, олоҕуҥ сыалын ситиһиигэ туруммуккун көрдөрөр, үрдүккэ тардыһар санаалааххын бэлиэтиир, сыалгын кэнники ситиһиэҕиҥ.

СУНДУУК, ХОППО

Толору маллаах сундуугу көрдөххө - баай буолуоҥ; кураанах сундуук - дьадайыы бэлиэтэ.

СУОЛ

Ыллык суолу сүтэрэн баран көрдүү сылдьар буоллаххына, чугастааҕы кэмҥэ бүтэрээри сылдьар үлэҥ соһуччу атахтаныа.
Көнө, оҥоһуулаах суол устун массыынанан айаннаан иһэр буоллах¬хына, сотору кэминэн үөрүү, ситиһии буолуо эбэтэр көмө кэлиэҕэ.

СУОППАР

Түүлгэ бэйэҥ суоппардаан иһэр эбэтэр ким эмэ суоппар буолбут буоллаҕына эппиэттээх дьыалаҕын бэйэҥ баһылаан салайа сылдьарыҥ табыллыаҕа.

СУОРҔАН

Суорҕанынан сапта сытар киһиэхэ көмөлөһүү, тирэх буолуу наада буолар; суорҕаны бүрүнэн сырыттахха, мөлтөхпүн, ыалдьабын диэн санаа кыайан хаалбатын бэлиэтэ; саҥа, үчүгэй суорҕан көһүннэҕинэ, үөрүү буолуон сөп.

СУРУЙУУ

Түүлгэр кинигэҕин суруйан бүтэрбит буоллаххына, ситиһии дьэ кэлиэн сөп.

СУРУК

Сурук кэллэҕинэ, кэтэспит киһигиттэн үчүгэй солун кэлиэ.

СУРУНААЛ

Түүлгэ сурунаал көстүүтэ, дьиэҥ иһигэр кэлэн иһэр уларыйыылары, миэбэл атыылаһыыны дуу, өрөмүөн буоларын дуу түстүүр.

СУУЛЛУУ

Түүлгэ сууллан түстэххэ - ночоот буолуо; бэйэтэ кыаммакка сууллан түһэр киһи - мөлтөөбүт киһи, баҕар ыалдьыан сөп; сууллан баран өрүһүнэн тура түстэххэ, өр күүппүт ситиһииҥ дьэ кэлиэҕэ.

СУУМКА

Аһаҕас суумка көһүннэҕинэ, кыра сүтүк эбэтэр уоруу буолуо.

СУУНУУ

Тааска суунуу буоллаҕына, тугу эрэ толоруох буолбуккуттан бос-холонуу бэлиэтэ; түһээн сууна тураргын көрдөххүнэ, бэйэҥ олоххор элбэх тапталлаахтаргынан киэҥ туттуоҕуҥ.

СҮГЭ

Түүлгэ сүгэни көрдөххүнэ, сөпсөспөт быһыы, иирсээн буоларын бэлиэтэ; бэйэҥ сүгэлээх буоллаххына, олоххун бэйэҥ эрэ кыаххынан оҥостуоҥ; дьоннор сүгэлээхтэрин көрдөххүнэ, доҕотторгун кытта үйэҥ тухары бииргэ сылдьыаҕыҥ.

Илиигэр сүгэ тута сылдьар буоллаххына, дьолуҥ-соргуҥ барыта бэйэҥ илиигэр баар буолуо; сүгэ уга алдьанан көһүннэҕинэ, ыарыы эбэтэр атын туох эмэ мэһэйдээн үлэ-хамнас атахтаныыта буолуоҕа.
З. Фрейд быһаарыытынан эр киһиэхэ улахан сүгэ уга көстүүтэ эбэтэр оннукка маарынныыр тэриллэр, этин-сиинин кыаҕа-күүһэ эбиллиитин бэлиэтииллэр.

СҮҮЙҮҮ

Туохха эрэ сүүйбүт сүүйүүгүн ааҕар тугу туттаргын толкуйдуур буоллаххына, улахан ночоокко, ороскуокка түһүөххүн сөп.

СҮӨГЭЙ

Сүөгэй иирдэр - үчүгэйгэ, баайга; сүөгэйи сиэһин баҕа санаа туолуутугар.

СҮӨһҮ

Күөх хонууга мэччийэ сылдьар сүөһүлэри көрдөххө, баай-дуол эбиллиэҕэ; элбэх сүөһүнү көрүү - ардах, хаар бэлиэтэ.
Элбэх ынах сүөһүлэр баран иһэллэрин көрдөххө, баайыҥ эбиллэн барыыта саҕаланыа эбэтэр уһун ардах кэлиэҕэ; баар-суох ынаххытын хара бэкир дьон өлөрдөхтөрүнэ, ытыктыыр киһигитин ыарыы илдьэ барыан сөп.

СҮТЭРИИ

Түһээтэххэ туох эмэ сүттэҕинэ, үлэҕэ-хамнаска соһуччу мэһэй көрсүөн сөп; тугу эмэ сүтэрэн кэбиһии, ыарыһах киһиэхэ аһары  куһаҕан түүл буолуон сөп.

СҮҮРҮҮ

Түүлгэр соҕотоҕун сүүрдэххинэ, талыллыбыт ыйааҕын бэлиэтэ, үөһээ диэки, билии диэки ыттан баран иһиэҕин; атын дьону кытта сүүрдэххинэ, сотору дьыалаҥ көнөн барыа, онтон сүүрэн куоттаххы-на-үлэҕэр үөһээ тахсыаҥ. Түһээн түргэнник сүүрдэххинэ, үлэ-түбүк элбиэҕэ эбэтэр күүс-уох эбиллиэҕэ.

СҮҮТҮК

Түүлгэ сүүтүгү сүтэрэн кэбиһии, санаарҕабыл уонна тиийиммэт буолуу бэлиэтэ.

СЫБАХ

Саҥа сыбаҕы сыбааһын - мөлтөөһүҥҥэ, ыарыыга.

СЫГЫННЬАХ

Эмискэ сыгынньах сылдьар буолан хаалан баран кыбыһыннаххына, уоскуйуу кэлиэҕэ, өр санаарҕыы сылдьыбытыҥ суох буолуо; бэйэҥ сы¬гынньаххын көрүү - дьадайыы, ыалдьыы бэлиэтэ эбэтэр сөбүлээбэт балаһыанньаҕар түбэһиэххэ сөп; билбэт киһиҥ сы¬гынньаҕын көрүү – соһуйууга; билэр киһиҥ сыгынньаҕын көрдөххүнэ, сотору киһиҥ дьоҥҥо ылар сыанабыла намтыаҕа, күлүүгэ барыан сөп эбэтэр бэйэтигэр сыһыаннаах туох эмэ кистэлэҥэ арыллыаҕа.
Түүлгэр сыгынньах дьахтары көрдөххүнэ, бэйэҥ баҕа санааларыҥ туолуохтара суоҕа.

СЫМЫЫТ

Сиикэй сымыыты алҕас алдьаттаххына, дьиэлээхтэргин кытта этиһии, өйдөспөт буолуу кэлиэҕэ.

СЫТ

Табаах сыта, буруота кэлэр - көмүскэл баар буолуо.

СЫТАР

Түүлгэ кэргэҥҥинээн бииргэ сытар буоллахха, соһуччу туох эмэ түбэлтэ буолан, быстах аймалҕан тахсан ааһыаҕа; түһээн сытыы - мөлтөөһүн, сылайыы бэлиэтэ.
Түүлгэ билэр киһиҥ сытан кэбиһэр буоллаҕына, улаханнык ыалдьыан сөп.

СЫТТЫК

Түүлгэ сыттык көстүүтэ, сынньалаҥ кэм кэлэн иһэрин бэлиэтэ, хайдах көрүҥнээҕиттэн бу сынньалаҥ тутулуктанар.

СЫЫ­К

Көһүннэҕинэ, сымыйа тыл-өс тарҕаныа; ким эрэ сирэйгэр сыыҥын бистэҕинэ, урукку иэстээх киһиҥ улаханнык сөбүлээбэт буола-буола иэһин төннөрүө эрээри, ким эмэ көмөтүнэн биэриэҕэ.

СЫЫР

Түүлгэ сыыр үрдүгэр тахсыы – ситиһии бэлиэтэ. 

Т
 
ТААС

Дьоннору тааһынан быраҕар буоллаххына, кинилэр тустарынан куһаҕаннык саныыгын; эйигин тааһынан бырахтахтарына, эн тускунан куһаҕаннык этэллэр.

ТАБА

Табалаах киһи тиийэн кэлэрин көрдөххүнэ, булдуҥ табыллыа; таба¬ны көрдөххүнэ, халлаан тымныйыа.

ТАБААХ

Булчукка түһээтэххинэ табаах биэрэхтэринэ - бултуйуон сөп; табаах тартаххына - доруобай буолуоҥ; түүлгэ табаах тарда сылдьар буоллаххына, кыра быстах дьыалаҕа быһаарыыны булаары гыммытыҥ бэлиэтэ; табаах уматтан тардан бардаххына, ханнык эрэ саҥа дьыаланы саҕалаары гынаҕын.

ТАБЛЕТКА

Түүлгэ таблетканы көрдөххө, кыра буолан баран олус наадалаах дьыалаҕа ситиһии буолуон сөп.

ТАЙАХ  МАС

Түһээн тайах маска өйөннөххүнэ - дэҥнэнии, ыарыы булуо; сиргэ сытарын көрдөххө - кыра, быстах мэһэйдэр көрсөллөр; кырбаатахтары¬на - ночооттор тахсыахтара; бэйэҥ кими эмэ кырбаатаххына, сыыһа туттуу кэнниттэн өйдөнүөҥ.
Тайах маһынан охсуһар буоллаххына, сотору эн толкуйдаргын урут сөбүлээбэт үчүс дьоннор ылынар буолуохтара.

ТАҤ­АС

Саҥа таҥаһы көрүү - ыарыыга; хааннаах таҥаһы көрүү - дэҥ-оһол, куһаҕан быһыы буолуон сөп. Таҥаһыҥ дьөлөҕөстөөх буоллаҕына, элбэх иэскэ киириэҥ: түүлгэ таҥас сууйдахха - ыарыы эбэтэр хомолто буолуо.

ТАҤНЫЫ

Хос-хос таҥныы - санаа-оноо элбээһинигэр тиэрдэр.

ТАПТАЛ

Түүлгэр тапталлааххын кытта таптастаххына, чугастааҕы кэмҥэ баҕа санааҥ туолуоҕа, барыҥ-барыта табыллыаҕа.

ТАРААНЫЫ

Баттаххын тараанар буоллаххына, доруобуйаҥ уонна үлэҥ-хамнаһыҥ үчүгэй туруктаах буолуохтара.

ТАРАКААН

Түүлгэ таракааннары көрдөххө - харчы баар буолуо; аһары элбэх таракааннар мэһэйдээтэхтэринэ, эн тускунан соччото суохтук этэл-лэр.

ТАһАҔАС

Түүлгэр таһаҕас сүгэ сылдьар буоллаххына, уһун дьоллоох олохто¬ох буолуоҥ; таһаҕаһы көтөҕөн кыайдаххына, ыарахан үлэни кыайыаҥ; атын киһи таһаҕас сүгэ сылдьарын көрдөххүнэ, эйиэхэ эрэй, үлэ эбиллиэ.
Түүлгэ таһаҕаһы илдьэ иһэн ыарырҕатар буоллаххына, үлэҕин кыайымаары гынаҕын дуу эбэтэр доруобуйаҥ мөлтөөн эрэрэ дуу буолуон сөп.

ТАХСАН КИИРЭР СИР

Түһээн көрдүүр буоллахха, тиийиммэт буолууттан тахса сатааһын эбэтэр ис адаарыйыыта буолуон сөп; көрдөххө - санаарҕабыл, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуо: түстэххэ - барыс киириэ; онно-манна тахсан киирдэххэ, ночоот буолуо.

ТЕЛЕФОН

Түүлгэ телефону көрөн, звоноктуур тыаһын иһиттэххэ, кэлэн иһэр көрсүһүү бэйэҥ санаабыккынааҕар ордук улахан суолталаах буолуоҕа.

ТЕЛОГРЕЙКА

Тоҥон телогрейканы ылан кэттэххинэ, сотору буолан баран харчы кэлиэн сөп.

ТЕПЛИЦА

Түүлгэ үчүгэй көрүҥнээх теплица көһүннэҕинэ, уруккуттан соччо сөбүлээбэт дьоҥҥун кытта эйэлэһии, иллэһии буолаары гыммытын бэлиэтэ.

ТЕХНИКА

Ханнык эрэ техниканы көрө сатаан туохха аналлааҕын быһаара сатаатаххына, сотору ханнык эмэ үлэни толкуйдаан булуоҥ эрээри онтон улахан туһа тахсыа суоҕа.

ТИГЭЭЙИ

Түүлгэ тигээйини көрдөххүнэ, эйиэхэ үчүгэйи баҕарбат дьоннор арааһы этэллэрин истиэҕиҥ; тигээйини өлөрүү эбэтэр үүрүү, ити дьонноргор кыаттарбаккын көрдөрөр.

ТИИС

Түүлгэ хааннаах тиис түстэҕинэ -чугас аймах өлөр; хаана суох тиис түстэҕинэ - ыраах аймах өлүөҕэ эбэтэр чугас дьонноргун кытта сыһыан мөлтүөҕэ; үөһээ тииһиҥ түстэҕинэ - бэйэҕиттэн аҕа саастаах киһи өлүөн сөп.
Тиистэриҥ куһаҕаннарын көрүү - ыарыыга; тииһи тууруу - сөбүлээ¬бэт киһигин кытта арахсыы бэлиэтэ; тииһи ылан көрөн баран оннугар уктахха, кэргэниҥ аймахтарыгар куһаҕан быһыы тахсыан сөп.

Тиистэри саҥа оҥотторуу буоллаҕына, олох көнөн барыаҕа; билэр киһиҥ тимир тиистэрдээҕин көрдөххө, ол киһи тулалыыр дьонуттан ордук сананар буолан эрэрин эбэтэр атыттартан туох эрэ биллэр уратыланан иһэрин бэлиэтэ; үчүгэй, маҕан тиистэрдээх буоллахха, бары дьыала барыта тупсан барыаҕа, баҕа санаа туолуута буолуо.

ТИИТ

Түүлгэ күөх, үүнэн турар тииттэри моонньоон куурдаары гыммыттарын көрүү киһи атын дьоҥҥо эрэлин сүтэриитигэр эбэтэр куһаҕан санаалара мунньустууларыгар көстөр; түүлгэ тиит эбэтэр бэрэбинэ тостуута, киһи соһуччу өлүүтүгэр көстөр бэлиэ.
Күөх, үүнэн турар тииттэр - үөрүү, дьол бэлиэлэрэ; улахан тиик¬кэ ыттыы – ситиһии, кыайыы бэлиэтэ; тыаҕа тиит охтор буоллаҕына, хомолто, куһаҕан быһыы буолуо; кураанах, хаппыт тииттэри көрдөххө, эрэй, үлэ эбиллиэ, дьону кытта сыһыаҥҥа ситэ өйдөспөт буолуу үөскүөҕэ. Дьиэ таһыгар тиит охтон сытара көһүннэҕинэ - өлүү буолуо.
Түүлгэр тиити охтордоххуна, омуннураҥҥын аһары түһүөлээн бэйэҕэр куһаҕаны оҥостуоххун сөп.

ТИМИР

Тимиртэн оҥоһуктары көрдөххүнэ, үлэҥ – хамнаһыҥ сыаналаныа; дьэбиннээх тимирдэри көрүү кэнниттэн санаарҕабыл, ыарахан санаалар киириэхтэрэ.

ТИМИРИИ

Түүлгэ ким эмэ тимирэн хаалбыт буоллаҕына, үөрүү, баҕа санаа туолуута буолуо; ким эмэ тимирэрин көрдөххө - үөрүү буолуо.

ТИРИИ

Тирииттэн тигиллибит таҥастары, кууркалары көрдөххө, эргиэн эҥин табыллыаҕа; хара тирии таҥастаах дьону көрүү, туспа санаалаах, өйдөспөт дьоҥҥун кытта көрсүһүүгэ көстөр.

ТИРЭЭПКЭ

Таҥас тирээпкэни көрдөххө, элбэх быстах ороскуоттар улахан суолтата суох буолуохтарын сөп.

ТОБУК

Тобукка баас таҕыстаҕына, үлэҕэ сыһыан мөлтүөҕэ эбэтэр олоххо түбүктэр элбиэхтэрэ.

ТОҔУУ

Тугу эмэ тохтоххуна – этиһии, тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиэ.

ТОЙОН

Түүлгэр билэр киһиҥ тойон буолбут буоллаҕына, кырдьык сотору кэминэн үлэтигэр өрө тахсыаҕа.

ТОҺОҔО

Тоһоҕону саайыы, таба быһаарыыны булбутуҥ бэлиэтэ.

ТӨБӨ

Киһи төбөтө өрүскэ устан барара көһүннэҕинэ - өлүү буолуо; быстыбыт төбөнү тута сылдьар буоллаххына, сөптөөх этиини ылыммакка дьыалаларыҥ сүгүн табыллыбакка эрэйдиэхтэрэ.

ТӨЛӨБҮР

Туохха эмэ харчы төлүүр буоллахха, соһуччу тугу эмэ атыылаһар кыах баар буолуон сөп.

ТӨҤҮРГЭС

Төҥүргэһи түөрүү - эрэйтэн босхолонуу бэлиэтэ; түһээн улахан төҥүргэһи көрдөххө, иннигэр тумнуллубат улахан мэһэй баарын бэлиэтэ.

ТӨРӨӨБҮТ  КҮН

Түүлгэ бэйэ төрөөбүт күнүн бырааһынньыктааһын көһүннэҕинэ, санаабыт санааҥ туолуоҕа, уһуннук дьоллоохтук олороруҥ бэлиэтэ.

ТӨРӨППҮТТЭР

Түүлгэ тыыннаах төрөппүттэр үчүгэй көрүҥнээх көстүүлэрэ, үөрүүнү, үчүгэйи түстүүр; төрөппүттэр хара таҥастаах буоллахтарына, олоххор ханнык да үөрүү-көтүү чугастааҕы кэмҥэ суох буолуо; са¬наарҕаабыт, куһаҕан көрүҥнээх көһүннэхтэринэ, бары дьыалаларгар, дьиэҕэр-уоккар табыллыбат буолуу кэлиэн сөп.
Өлбүт төрөппүттэр көстүүлэрэ эйиэхэ сэрэтии буолуохтаах, санаарҕаабыт, мөлтөх көрүҥнээх буоллахтарына, хомолтолоох быһыы буолуон сөп.

ТУМАН

Түһээн тумаҥҥа мунан хааллаххына, үлэҕэр сыыһа-халты туттуулар улахан ночоокко түһэриэхтэрэ.

ТУОРАТЫЫ

Түүлгэр эйигин туоратар, аахайбат буоллахтарына, доҕотторгуттан арахсыаххын эбэтэр тугу да күттүөннээҕи оҥорбоккуттан санааргыаххын сөп.

ТУРААХ

Тураах маска олорор буоллаҕына, куһаҕан солун кэлиэ; көтө сылдьар уонна дааҕыргыыр буоллаҕына, куһаҕан быһыы буолуоҕа эбэтэр ким эрэ өлүөҕэ.

ТУСТУУ

Түүлгэ тустан хоттордоххо - ыарыы булуо; тустан кыайдаххына - үчүгэй буолуоҥ, үтүөрүөҥ; дьон туста дуу, охсуһа дуу сылдьалларын көрдөххүнэ, ыалдьыт кэлиэ. Бу ыалдьыттан эн үлэҥ-хамнаһыҥ быһаччы тутулуктаах буолан, соччо сөбүлээбэт эрээри үөрэ-көтө көрсүһүү буолуоҕа, ол эрээри өйгүт-санааҕыт биир буолуо суоҕа.

ТУТУУ

Саҥа дьиэни туттуу, оҥостуу – куһаҕаҥҥа, өлүүгэ.

ТУУС

Түүлгэ тууһу сиэһин буоллаҕына, бэйэҥ сатаабаккыттан ыарахан кэмнэр кэлэллэрин оҥостуоҥ; туус тоҕуннаҕына – тыл-тылга киирсибэт буолуу үөскүөҕэ.

ТҮМҮК

Түһээн быа түмүктэрин баайдаххына, бэйэҥ дьыалаларгын бэйэҥ быһаараргын сөбүлүүгүн.

ТҮННҮК

Түннүгүнэн киирии - туох эрэ чиэһинэйэ суох быһыыны оҥорууга кыттыһыы: түннүгүнэн көрдөххүнэ, солуннары истиэҕиҥ.
Таһырдьаттан түннүгүнэн дьон көрөр буоллахтарына, эн тускунан араас кэпсэтии тыл-өс буолуоҕа; олорор дьиэ түннүгэ алдьаныыта, ыал олоҕун сорох түгэннэрэ ыалларыгар биллиилэригэр көстөр; түн¬нүктэн сууллар киһи көһүннэҕинэ, тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиэҕэ эбэтэр билсэр киһилиин арахсыы буолуон сөп.

Түннүгүнэн көрдөххө өлбүт киһи төбөтө сытар уонна онно бэйэ сылдьар буоллаҕына, аймахтарыгар туох эрэ ыарахан быһыы буолуон эбэтэр санаарҕабыл кэлиэн сөп.

ТҮҺҮҮ

Үөһээттэн сууллан түһүү, тугу эмэ сүтэрии бэлиэтэ эбэтэр санаа түһүүтэ буолуон сөп: уһуктаах таастардаах хайаттан төкүнүйэн түһүү - дэҥ-оһол эчэйии бэлиэтэ.

ТЫА

Түүлгэ үчүгэй көрүҥнээх күөх тыа, үлэ-хамнас үчүгэйдик баран иһэрин көрдөрөр; куурбут - хаппыт тыа - мөлтөөн эрэр үлэни бэлиэ-тиир.

ТЫАЛ

Чуумпу сылаас тыал - санаа табыллыытыгар: күүстээх тыал түстэҕинэ - үлэ-хамнас атахтанар; кэннигиттэн тыал үрдэҕинэ, үлэ-хамнас үчүгэй өттүгэр уларыйыыта буолуоҕа.

ТЫАС

Араас тыл сүрэ. Түүлгэ саа тыаһа иһилиннэҕинэ, кэтэһэр солуҥҥун истиэҕиҥ.

ТЫЙМЫЫТ

Көрдөххүнэ - харчылаах буолуоҥ.

ТЫЛ

Түүлгэр айаҕын иһигэр тылыҥ улаатан хаалбыт буоллаҕына, элбэх саҥаҕынан дьоннору эрэйдиэҕиҥ.

ТЫЫ

Түүлгэ тыынан устан кытыыга этэҥҥэ тигистэххинэ, олоҕуҥ эрэллээх, ситиһиилээх буолуо; тыыга иккиэ буоллаххытына, эйэлээх кэргэнниилэр буолуоххут.

ТЭЛЛЭЙ

Тэллэйи хомуйдахха, барыс киирэригэр олус ууруллуо; тэллэйи сиэтэххэ быстах ыарыы булуон сөп.
 
ТЭРИЭЛКЭ

Кураанах тэриэлкэ көһүннэҕинэ, дьиэ иһигэр санаарҕабыл киириэ, баҕа санаа туолумуон сөп. 

У

УЙА

Уйатыгар олорор көтөрү көрдөххө - үөрүү буолуо; көтөр уйатын алдьаттахха, дьиэҕэр аймалҕан кэтэһэр.

УЛЛУҤАХ

Саппыкы эбэтэр бачыыҥка уллуҥаҕа көһүннэҕинэ, барыга-бары сэрэхтээхтик сыһыаннаһа сылдьыахха.

УМУһАХ

Киһи умуһаҕын хаһа сылдьар буоллаххына, тиийиммэттик, кыараҕастык олороруҥ бэлиэтэ; хаһыллыбыт киһи умуһаҕын көрдөххө, аймаҕыҥ эбэтэр билэр киһиҥ өлүөҕэ эбэтэр эрэй, санаарҕабыл кэлиэҕэ.

Түүлгэ умуһахха түһэ сыһыы буоллаҕына, урукку билсиилээхтэрин эбэтэр аймахтарын сыыһаларыттан тэмтэрийэ сыһан баран өрүһүнүөххүн сөп.

УҤУУ

Түһээн уҥан хааллаххына, өр күүппүт куттанар санааларгыттан дьэ босхолонуоҕуҥ эбэтэр чугас аймахтаргыттан ким эмэ ыалдьыаҕа эбэтэр куһаҕан солуннары истиэххин сөп.

УРУЙ

Уруйдааһын, айхаллааһын буоллаҕына, ночоот буолуо.

УСТУУ

Туох эмэ кыра тэрилинэн устар буоллаххына, баҕа санааҕын толоруоххун кыаҕын тиийбэт буолан хомойоҕун.
Чуумпу уунан устуу, эйэлээх, холку олоҕу түстүүр.

УһАНЫЫ

Уһанар дьиэ - дьоллоох дьиэ; уһанар тэриллэри көрдөххө, түбүктээх үлэ көстүө.

УТАТЫЫ

Утатаҥҥын, утаххын ыраас уунан ханнардаххына – дуоһуйуу буолуо. 

УТУЙУУ

Түүлгэ утуйуу - мөлтөөһүн, ыалдьыы бэлиэтэ.

УУ

Түүлгэ ууну көрдөххө - былыттаах күн үүнүө; уу суох буолуута көһүннэҕинэ, ыраас күннэр буолуохтара.
Эргийэ турар ууга түспүт киһи көһүннэҕинэ, өйдөспөт буолууттан дьыалаларыҥ мөлтүөхтэрин, эн тускунан саарбахтык этиэхтэрин сөп; сүүрүктээх ууга турдаххына эбэтэр сөтүөлээтэххинэ - доруобай буо¬луоҥ; уста турар ууну туораан таҕыстаххына - санааҕын ситиһиэҥ.

Ыраас, сүүрүктээх ууну көрдөххүнэ, кэлэн иһэр кэмиҥ эрэллээх, дьоллоох буолуо; дьалкытан ууну тохтоххо, санаа түһүүтэ, хос-хос үлэлэр буолуохтара; түүлгэ дьону уунан ыһар буоллаххына, эн өйгүн-санааҕын итэҕэйэр дьон элбиэхтэрэ.
Түүлгэ уу суох сириттэн тохтор буоллаҕына, туох эмэ куһаҕан быһыы эбэтэр өлүү буолуоҕа; тымныы ууну истэххинэ, өй-санаа уоску¬йуута кэлиэ, доруобай буолуоҕуҥ; иһэр уу кирдээх эбэтэр сылаас буоллаҕына, мөлтөөһүн, ыалдьыы буолуон сөп; түүлгэ ууну кэһии - ардах, хаар бэлиэтэ.

Муоста анныттан уу тоҕуннаҕына, ким эмэ куһаҕаннык саныаҕа, үчүгэйи баҕарбаты көрдөрөр бэлиэ.
Түүлгэ хонууну ыраас уу ыллаҕына, төһө да ыарырҕатан, кыайымаа¬ры гынным дуу дии санаатаргын даҕаны сыалгын ситиһиэххин сөп. Сөп соҕус дохуоттаах буолуоххун син.

Ууга харбааһын, улаханнык эрэйдэнэн ыараханы, эрэйи этэҥҥэ туо¬рааһыны көрдөрөр. Харбыы сылдьааччыны бэйэҥ көрөр буоллаххына, ыараханы дьулуурдаахтык туорааһыны бэлиэтиир.
Олоххо, өйгө-санааҕа уларыйыылар кэлиилэригэр түүлгэ уу ылыыта көстүөн сөп. Бу уларыйыылар төһө күүстээх буолуу¬лара уу кэлиитэ хайдаҕыттан тутулуктанар. 

УО

УОЙУУ

Уойбут-топпут, тупсубут киһи – ыарыһах киһи.

УОЛ

Түһээн кыра уолу көрдөххүнэ – кэмсинэҕин. Ханнык эрэ дьыалаҕар ситэтэ суох, кыра оҕолуу быһаарыныыны ылынаары гыммыккын бэлиэтиир.
 
УОРУЙАХ

Түүлгэр эйигиттэн уорбут буоллахтарына, соһуччу солуннары истиэҕиҥ; бэйэҥ уоруйах буоллаххына, искэр сөбүлээбэт дьыалаҕын оҥороору гынаҕын, баҕар кыра барыс киириэн сөп; түүлгэр уоруйаҕы көрдөххүнэ, быстах дьыалаҕын ситиһии дьэ буолуон сөп.

УОТ

Улахан уот умайыыта - күүстээх тыл-өс тарҕаныыта; уоту умуруоруу - тыл-өс мөлтөөһүнэ, хаптайыыта. Түүлгэ отуу уота умуллан хаалыыта олус итэҕэйэ, эрэнэ санаабыт дьыала табыллыбатыгар эбэтэр олох суола бүтүүтүгэр көстүөн сөп.

УОТТАР

Халлааҥҥа көтө сылдьар уоттары ким эрэ ытыалаан суулларан түһэрэрин көрдөххө, иннигэр көһүтэр дьиксиниилээх түгэннэри аһарыаҕыҥ.

Ү 

ҮЛЭ

Түһээн үлэҕэр үлэлии сылдьар буоллаххына, тэрилтэҥ үлэтэ - хам¬наһа атахтанарын бэлиэтэ эбэтэр сүрэҕиҥ үлэтэ мөлтүөҕэ; үлэлии сылдьар дьону көрдөххүнэ, оҥоруохтаах үлэҥ хойутаан да буоллар табыллыан сөп.

ҮҤКҮҮ

Түүлгэр үҥкүү тыла эттэххинэ, чугас аймахтаргыттан өлүү- сүтүү тахсыа; үҥкүү – киһи өлүүтүгэр: күөх хонууга элбэх буолан “Ленка-енка” курдук үҥкүүнү үҥкүүлээһин буоллаҕына, баҕа санаа туолуута, доҕотторгун кытта биир санаалаах буолуоҕуҥ; үҥкүүлүү сылдьар дьон көстүүлэрэ, хомолтолоох дьыала элбэх киһини хаарыйарын бэлиэтэ, ханнык эмэ уларыйыылар буолуохтара.

ҮС  МУННУК

Түүлгэ ханнык эрэ үс муннуктааҕы көрдөххө, кыра да буоллар ситиһии, үөрүү, дьол буолуо.

ҮРҮТ

Үрүтү көрдөххө - сэрэхтээх буолуохха наада; дьиэ үрдэ сууллуута, улахан кутталга көстөр бэлиэ; дьиэ үрдүттэн обуой хастанан түһүүтэ, ордук санааччылар баар буолууларын биллэрэр, дьону кытта сыһыаны тупсарарга ыҥырар көстүү буолар.
Дьиэ үрдүгэр эбэтэр туох эмэ үөһээ тахсыы – ситиһии бэлиэтэ.

ҮРҮҮМКЭ

Толору үрүүмкэни көрдөххүнэ, барыс киириэ эбэтэр санааҥ туолуо; кураанах үрүүмкэ - ночоот дуу, сүтүк дуу буолуо; үрүүмкэ алдьаныыта - үөрүүгэ; улахан курустаал үрүүмкэ көстүүтэ, аатыҥ-сураҕыҥ киэҥник тарҕанарын бэлиэтэ.

ҮТҮЛҮК

Түүлгэ үтүлүк кэтэрдэ сатааһын, тугу эмэ ситиһэргэ үөрэтии бэлиэтэ; кэтэ сылдьар буоллаххына, дьулуурдаах буолаҥҥын баҕа санааҕын ситиһиэҕиҥ.

ҮҮН

Акка үүнү кэтэрдэ сатааһаххына, бэйэҥ көрүүлэргин атын соччо сөбүлээбэт киһиэхэ иҥэрэ сатааһыныҥ көстүүтэ буолуон сөп. ¬үн көрүҥэ үчүгэй буоллаҕына, оҥоро сатыыр дьыалаҥ ситиһиилээх буолуо.

ҮҮНЭЭЙИ

Дьиэҥ таһыгар күөх үүнээйи эбэтэр мастар үүнэн тураллара, эйиэ¬хэ билиини-көрүүнү, баай-талым олоҕу түстүүр. Ханнык эрэ күөх үүнээйини көрдөххүнэ, түбүктээх үлэ кэнниттэн дуоһуйуу кэлиэҕэ.

ҮҮТ

Түһээн кимнээххэ эрэ үүттэн оҥоһуллубут туох эрэ маҕаны сиэтэх¬хинэ, ол дьоннор сүөһүлэрэ өлүө; элбэх үүтү көрүү - баай буолууга; үүтү иһии - доруобай буолууга; үүт тоҕуннаҕына, ол-бу кыра ночооттор тахсыахтара.
Аһыйбыт үүтү, суораты истэххинэ, билэр дьонноруҥ эрэйдэнэллэ¬риттэн санааргыырыҥ бэлиэтэ эбэтэр кинилэри кытта өйдөспөт буолууга көстөр; үүт иһэр буоллаххына, доруобуйаҥ көнөн барыа эбэтэр ким эмэ сабыдыалыгар кыайан тахсыбат гына киириэххин сөп.

ҮӨ
 
ҮӨН

Ытыскар үөн тахсыбыт буоллаҕына - байан барыаҥ; төбөҕөр эмискэ үөн тахсыбыт буоллаҕына, өй-санаа эбиллиэн эбэтэр баай буолуоххун сөп.

ҮӨР

Үөр саҥатын истии - солуҥҥа.

ҮӨРҮҮ

Түүлгэр күлэн-салан үөрдэххинэ - хомолто кэлиэ; үөрдүм дии санаатаххына, үлэҥ-хамнаһыҥ сыаналаныа.

ҮӨРЭНИИ

Түһээн үөрэнэ сылдьар буоллаххына, эн чугас истиҥ доҕоттордооххун.

Ф

ФОНАРЬ

Илиигэ тутуллар электрическэй фонаригынан сырдатыы - ханнык эмэ соһуччу түгэннэр буолуохтарын сөп эбэтэр кыра, быстах дьыаланы ситиһии буолуон сөп.

ФОКУС

Түһээн ханнык эмэ фокуһу көрдөрөр эбэтэр ким эрэ көрдөрөрүн көрөр буоллаххына, куһаҕан балаһыанньаҕа түбэһэн бараҥҥын, бары күүскүн, кыаххын түмэҥҥин, улахан эрэйинэн аһарыаххын сөп.

Х

ХААЙЫЫ

Түһээн хаайыыга олорор дьону көрдөххө, эн бэйэҥ итэҕэйэр дьонноргор ылыахтаах бырааптарын биэрэргэ дьулуһаҕын. Хаайыыга киирэртэн быыһаныы буолуута, барыс киирэр үлэтигэр кыттыһаргын көрдөрөр.

ХААЛТЫС

Хаалтыс бааммыккын көрдөххүнэ, үлэ-хамнас табыллыбакка тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиэҕэ.

ХААЛЫЫ

Эккирэтэ, сүүрэ сатаан баран, автобустан хаалан хаалыы буол-лаҕына, санааҕын уурбут дьыалаҕын атын кыайбат биричиинэлэриҥ мэһэйдээннэр, кыайан ситиспэккэ хаалыаҕыҥ.

ХААМЫЫ

Сөбүлүүр сирин устун сатыы хаамыы, дуоһуйууну, уоскуйууну түстүүр; хараҥа тыа, хараҥа хонуу устун хаамыы, эрэй, үлэ элбииригэр.

ХААН

Түүлгэ хааны көрдөххүнэ, хаан аймахтарыҥ кэлэллэр; илииҥ хаан¬наах буоллаҕына, ханнык эрэ куттал суоһуурун, сэрэнэ сылдьар наа¬далааҕын өйдөтөр; хаан тохторун көрдөххүнэ, аймахтаргыттан ким эмэ ыалдьыан сөп эбэтэр кинилэр тустарыгар санааҕа-онооҕо түһүү буолуоҕа. Хааннаах таҥаһы көрдөххө, сороҕор улаханнык сыыһа туттуу эбэтэр куһаҕан сурах да буолуон сөп.

ХААР

Ыраас хаардаах хонууну, халдьаайыны көрдөххө, үчүгэй солуннары истиэҕиҥ эбэтэр баҕа санааҥ туолуоҕа; ыраас, сырдык хаар устун хаамтахха, санаа туолуута, үөрүү буолуон сөп.

ХААРТЫ

Хаарты оонньооччулары көрөр буоллаххына, ким эрэ албыныгар киирэн биэрэҥҥин ночоокко түһүөххүн сөп; хаарты оонньооччулары көрдөххө, хомойуу, албыннатан ночоокко түһүү буолуон сөп.

ХААРТЫСКА

Түүлгэ хаартыска көһүннэҕинэ, урукку доҕотторгун кытта көрсүһэн ааспыты ахта санааһын буолуоҕа.

ХААһЫ

Түһээн хааһы сиэбит киһи - санаата туолбат.

ХААТЫҤКА

Түүлгэ хаатыҥка көһүннэҕинэ, чугас киһигин кытта эн буруйгунан тахсыбыт иирсээн этэҥҥэ ааһыаҕа.

ХАЙА

Хайаны дабайан тахсыы – ситиһиигэ, дьылы этэҥҥэ туорааһыҥҥа; хайа үрдүгэр сылдьыы - санаа көтөҕүллүүтүгэр, туолуутугар.

ХАЛААТ

Халаат кэттэххэ, өтөр үтүөрбэт ыарыы булуоҕа.

ХАЛДЬААЙЫ

Түһээн халдьаайы үрдүгэр тахсыы туох эмэ ситиһии бэлиэтэ буо-лар; халдьаайы анныгар турдахха, ханнык эмэ улахан мэһэйдэр баҕа санаа туолуутун мэһэйдиэхтэрэ.

ХАЛЛААН

Түүлгэ халлаанынан көтө сылдьыы – ситиһиигэ, санаа туолуу-тугар; ыраас, сырдык халлааны көрүү - дьолго.

ХАЛТАРЫЙЫЫ

Түһээн ханааба устун халтарыйан аллараа диэки түһэн иһии буол¬лаҕына, күһэлтэҕэ киирэн, кыайан уларытар кыах суох буолан, олоҕун куһаҕан, мөлтөөһүн диэки салаллан эрэр буолуон сөп.

ХАПКААН

Көрдөххүнэ, барыта үчүгэй курдук эрээри туох эрэ куттал баара чахчы.

ХАППЫЫСТА

Хаппыыстаны быһыы, хомуйуу буоллаҕына, аһара дэлэмсийэн ыһан-тоҕон, дьадайыы буолаары гыммытын көрдөрөр.

ХАПТАһЫН

Хаптаһыны эрбээһин, уһаныы – киһи өлүүтүгэр.

ХАРАҤ­А

Бэйэҕин хараҥаҕа көрдөххүнэ - мөлтөөн-ахсаан барыаҕыҥ; сырдыкка тахсан кэллэххинэ, иннигэр күүтэр ыарахаттары этэҥҥэ мүччү түһүөххүн сөп.
Хабыс-хараҥаҕа илииҥ иминэн сирдэтэн этэҥҥэ баран иһэр буоллаххына, таба сэрэйэҥҥин сөптөөх суолу булбутуҥ бэлиэтэ буолуон сөп; хараҥаҕа сылдьар буоллахха, туохха түбэспити ситэ сыаналаабат буолуу бэлиэтэ.
Түүлгэ хараҥаттан эмискэ куттаныы кэнниттэн, соһуччу быстах кыыһырыы буолан ааһыан сөп.

ХАРАХ

Уоттаах хараҕынан ким эмэ куһаҕаннык көрдөҕүнэ, аймахтаргыттан тутулуктаах дьыалаларыҥ табыллыбаккалар эрэйдиэхтэрэ эбэтэр эйигин туох эрэ дьыалаҕа буруйдуу саныахтара.
Түүлгэ харах кыайан аһыллыбат, көрбөт буолан хаалыыта, ночоокко түһүүгэ эбэтэр мөлтөөһүҥҥэ, күүс-кыах суох буолуутугар, ыалдьыыга көстөр.

ХАРАХ УУТА

Харах уута ыгыллан тахсыыта, алдьархай кэлэн иһэрин бэлиэтэ.

ХАРЧЫ

Кылапаччыгас тимир харчыны көрүү - харах уутугар; харчыны булуу-байыыга; кумааҕы харчыны ааҕар - барыска; түһээтэххинэ кумааҕы харчыны биэрдэхтэринэ, кырдьык харчы кэлиэҕэ; албын харчылар көһүннэхтэринэ, кыаттарыа дии санаабыт дьыалаҥ кыайан табыллыа суоҕа; улахан харчылары көрдөххө, сонуннары истии буолуо.

ХАһЫАТ

Хаһыаты ыллаххына - улахан солуну истиэҕиҥ.
 
ХАһЫЫ

Муодарҕатар, соһутар хаһыы - дьонноргуттан көмө кэлиэн сөп; тыаҕа кыыл хаһыытын иһиттэххэ, билэр киһиҥ улаханнык эчэйиэн сөп эбэтэр туох эмэ быһылааҥҥа түбэһиэҕэ.

ХАТ

Түүлгэ эр киһи хат дьахтары көрдөҕүнэ, оҥоро сылдьар үлэтэ кэмигэр ситиһиилээх буолуон сөп эбэтэр олоҕор туох эмэ уларыйыы тахсыаҕа.

ХАТЫЙЫЫ

Хатыйыыттан оҕуннаххына, үлэҕэр соһуччу мэһэй баар буолуо.

ХАТЫҤ
­
Үүнэн иһэр хатыҥчааны көрдөххө, көһүппэтэх өттүттэн туһалаах дьыала арыллан тахсыаҕа.

ХАТЫЫЛАР

Көрдөххүнэ, кыра, бытархай мөлтөх быһыылары көрсүөҕүҥ, арай олору эрдэ суох гымматаххына олоруҥ улаатан барыахтара.

ХАХХАН

Түүлгэ хаххан көстүүтэ ханнык эрэ сөбүлээбэт, биллибэт күүстэр тулалаабыттарын бэлиэтэ; тугу эмэ бултаабыт хаххан көһүннэҕинэ, үчүгэйэ суох, быстах дьыалалартан босхолонуу буолуо; тыаҕа хаххан хаһыыта иһилиннэҕинэ, куһаҕан сурах иһиллиэ, билэр дьоҥҥор куттал суоһуон сөп.

ХОДУОһУННЬУК

Түүлгэр ходуоһунньугу көрдөххүнэ, үөрүү, дьол эбиллиэ, дьоллоох буолуоҥ, атын дьон сөбүлүүр буолуохтара.

ХОЛЛОРООН

Ханаабаттан, холлороонтон кыайан тахсыбакка баран иһии буоллаҕына, бэйэ кыаҕынан кыайан уларыппат балаһыанньаҕа киирэн хаалыы бэлиэтэ буолар.

ХОЛУОЧУК

Түһээн холуочуйбут курдук эбэтэр үөрэн чэпчээбит буоллаххына, кыра - быстах дьыалаҥ табыллыаҕа эбэтэр үөрүү буолуоҕа.

ХОМУНУУ

Айаннаары малын хомунар киһи көстүүтэ, арахсыы, тэйсии буолаары гыммытын көрдөрөр.

ХОМУС

Хомус эбэтэр чуораан тыаһын иһиттэххинэ, туох эмэ дьиктини истиэҕиҥ.

ХОНУУ

Түһээн күөх оттоох хонууну көрдөххө, барыс дуу, үөрүү дуу буолуоҕа; хара буор хонууну көрүү - ыар санааларга, дьадайыыга.

ХОРТУОППУЙ

Хортуоппуйу буһарыы - уоскуйууга, санаа туолуутугар.

ХОРУОП

Түһээтэххинэ хоруоп көһүннэҕинэ, искэр куттана саныырыҥ туох да төрүөтэ суох буолуо.

ХОС

Түннүгэ да аана да суох хоско хааттардаххына, дьоннору кытта сибээһиҥ мөлтүөҕэ, соҕотох сылдьарыҥ элбиэҕэ.

ХОТУУР

Түүлгэ хотууру булан ыллахха эбэтэр сытарын көрдөххө, соһуччу көһүппэтэх дьыалаттан соһуйуу буолуон сөп.

Ч
 
ЧААСКЫ

Түһээтэххинэ чааскы алдьаннаҕына, туох эмэ үчүгэй буолуо; чааскыны эбэтэр аһыыр иһити көрдөххүнэ, сотору олоҕун көнөн барыа.

ЧАЛБАХ

Чалбаҕы көрдөххө - баай, барыс киириэҕэ; ыраас уулаах чалбаҕы кэһии - санаа туолуутугар; чалбахха түһүү – куһаҕан дьоннору кытта көрсүһүөҥ.

ЧАһЫ

Хары чаһыта баар буоллаҕына, дьиэҕэ-уокка биир тэҥник, холкутук олоруу бэлиэтэ.

ЧИЭРБЭ

Ытыскыттан кыра чиэрбэлэр тахсан иһэллэрин кыһыйан ыраастаатахха, эт-сиин араас кирдэртэн ыраастанан эрэрин бэлиэтэ.

ЧОРООН

Түүлгэ чороон хайыннаҕына - сылгы дуу, биэ дуу сүтүөҕэ.

ЧОХ

Кылапаччыйар таас чох көһөҥөтүн көтөҕө сырыттаххына эбэтэр көрдөххүнэ, элбэх күүстээх, кыахтаах буолаҥҥын санаабыт санааҕын ситиһиэххин сөп.

ЧОХУ

Чохуну көрдөххө, харчыга иэскэ киирии, тиийиммэт буолуу кэлиэҕэ.

ЧОЧУНААХ

Үргээн ылан сиэтэххэ, сөпсөспөт буолуу, этиһии тахсыан сөп.

ЧУУРКА

Түүлгэр чуурка көһүннэҕинэ, урут бииргэ үөрэммит эбэтэр үлэлээбит киһигин кытта көрсүөҕүҥ.

ЧҮМЭЧИ

Умайа турар чүмэчи – куһаҕаҥҥа.

ЧЫЫЧААХ

Чыычаах уйатын көрдөххүнэ, олоххор дьоллоох буолуоҥ; уйаҕа олордоххуна - үөрүү буолуо.

ЧЭР

Илии чэрэ - баайга-дуолга көстөр.

ЧЭЙ

Түүлгэ чэй иһиитэ буоллаҕына, үлэ-хамнас ыараханнык, бытааннык барыыта саҕаланыа; итии чэйи үрэ-үрэ истэххэ, оҥоруллуохтаах дьыалаҕа ээл-дээл сыһыаннаһыыттан бытаарыы тахсыан сөп.

ЧЭРЭНИИЛЭ

Тоҕуннаҕына эбэтэр ньамайданнаххына, туох эмэ дьыалаҕар сыыһаны-халтыны оҥорбутуҥ биллиэҕэ.

Ш

ШАРФ

Моойго шарфигы кэтии - ыалдьаары гыннахха эбэтэр ким эмэ баһы¬лааһыныгар киирэн биэриигэ көстөр; моонньугар баанар шарфигы уоран ылан хаалыылара, ыалдьаммын мөлтөхпүн диэн олохсуйан хаалбыт санааттан босхолонуу, ыарыыттан үтүөрүү эбэтэр атын дьон салайалларыттан арахсыы буолуон сөп. 

Ы
 
ЫАЛ

Түүлгэ чугас ыалгын кытта кэпсэттэххэ, араас хоп-сип тарҕаныаҕа.

ЫЙ

Түүлгэ үчүгэй, сөбүлүү көрө ыйыҥ көстүүтэ, өйгө-санааҕа улахан уларыйыылар кэлэн иһэллэрин бэлиэтиир.

ЫЙЫТЫЫ

Ким эмэ доруобуйатын туһунан ыйыттахха, ол киһи доруобуйатын туһугар кыһанара буоллар табыллыа этэ.

ЫАЛДЬЫТ

Бэйэҥ ыалдьыт буоллаххына, элбэх ороскуокка түһүөххүн сөп эбэ¬тэр доҕоргун кытта арахсыы буолан эрэрин бэлиэтэ; ыалдьыт кэлиитэ саҥа дьыаланы саҕалаары, туохха эрэ кыттыһаары гыммытын бэлиэтэ.

ЫҤЫРЫА

Үчүгэй ыҥырыалар көһүннэхтэринэ, бириэмэтин таба туһанан барыс¬таах кэпсэтиилэри оҥосторго сөп буолбута буолуо эбэтэр эргиэн эҥин дьыалата табыллыан сөп.

ЫҤЫЫР

Айаннаан иһэн ыҥыырыҥ холборуйан түстэҕинэ, туһааннаах дьыалаҥ табыллыа суоҕа; көрдөххө - айаннааһын бэлиэтэ; алдьаммыт, куһаҕан көрүҥнээх буоллаҕына, дьыала атахтанар, аанньа табыллыбат.

ЫРБААХЫ

Сырдык дьүһүннээх саҥа ырбаахылаах буоллаххына, үөрүү, ситиһии буолуо.

ЫРЫА

Ким эрэ ырыатын иһиттэххэ - солуннары истиэҕиҥ; үчүгэй ырыа буоллаҕына, үчүгэй солуннар буолуохтара; бэйэҥ ыллаатаххына, мөлтөх быһыылар буолуохтара.
Түһээн ким эмэ ыллыы турарын көрдөххө, билэр дьонноруҥ дьиэлэ¬ригэр санаарҕабыл кэлэн, эн эмиэ санааҕа ылларыаҕыҥ; хорунан ырыа¬ны иһиттэххэ, билэр дьон элбээн барыахтара, аатыҥ-суолуҥ биллэн барыа.

ЫСКААП

Таҥас уурар ыскаабы хаһан, онтон таҥас ылар буоллаххына, урукку кэмнэргэ баһылаабыт ньымаларгын хаттаан сөргүтэн туһанаары гыммык¬кын көрдөрөр. Итиннэ көрөр таҥастарын төһө үчүгэйдэрэ, ол мунньум¬мут уоппутун төһө туһалаах буолуохтарын көрдөрөр.
Түүлгэ кураанах ыскаап көстүүтэ, тугу эрэ баар дии санаабытыҥ суох буолаары гыммытын көрдөрөр.

ЫСКАМЫАЙКА

Олордоххуна, билэр дьонноруҥ ортолоругар ылар миэстэҥ үрдээн иһиэҕэ.

ЫСТААН

Ыга тутар ыстааны кэтии, дьахтары баҕара санааһын араас көстүүлэрэ.

ЫСТАНЫЫ

Түүлгэ өрүтэ ыстаҥалыыр буоллаххына, урут кыттыһа илик саҥа дьыалаҕар кыттыһаары дуу, тугу эмэ саҥаны оҥороору дуу гыммыккын. Ыстаныы хайдах быһыылаах буолара дьыала төһө табылларын быһаарар; түүлгэ араас мэһэйдэри ыстанар буоллаххына, олоххор көрсөр үгүс ыарахаттары этэҥҥэ туорааҥҥын ыламмыт сыалгын толоруоххун сөп.

ЫТ

Ыт оҕото көһүннэҕинэ, эдэр доҕоруҥ көрсүөҕэ; ыты өлөрүүнү көрдөххүнэ, ночоокко түһүөххэ сөп эбэтэр ханнык эрэ куттал суоһуур, ол иһин сэрэхтээх буолуохха; түһээн үчүгэй ыты көрдөххүнэ, доҕоруҥ кэлиэҕэ; ыт үрэрин иһиттэххинэ, үчүгэй сонуну истиэҥ; маҕан ыт үчүгэй эрэллээх доҕор; ытыраары гынар ыт көһүннэҕинэ, куһаҕан майгылаах киһини көрсүөҕүҥ эбэтэр бэйэҥ майгын мөлтөөн ылар кэмэ кэлиэҕэ.
Ыт илиигин ытырдаҕына, мөккүөрдээх, айдааннаах кэмнэргэ ураты тулуурдаах, бэйэҕин кыана туттар буоларыҥ наада.

ЫТАРҔА

Түһээн ытарҕатын кэтэр дьахтары көрдөххүнэ, кыыс оҕо төрүөҕэ. Уһун синньигэс улахан ытарҕаны кэтэр дьахтар көһүннэҕинэ, аймахтаргар уол оҕо төрүөҕэ.

ЫТТЫЫ

Үөһээ диэки ытта сатыыр, салҕанар, бэлэмнэнэр буоллаххына, ханнык эрэ дьыаланы оҥоро сатыырыҥ билигин кыаллар кыаҕа суоҕун көрдөрөр.

ЫТЫС

Ытыс тэһэҕэс буолан хаалыыта көһүннэҕинэ, дьонноруҥ дьыаланы ночооттоохтук кэпсэтэр диэн этиэхтэрэ; ытыһыҥ түүлээх буоллаҕына, барыстаах дьыалаҕа кыттыһыаххын сөп.
Ытыһыҥ кыһыйдаҕына - харчы ылыаҕыҥ. 

ЫТЫРДЫЫ

Түүлгэ ытыртаххына - дьоллоох буолуоҥ.

ЫТЫЫР

Түһээн ытыыр буоллаххына, туох эрэ куһаҕан быһыы, алдьархай кэлээри гыммыт. Түүлгэр ким эрэ ытыыр саҥатын иһиттэххинэ, ким эмэ эн көмөҕөр наадыйар буолуон сөп; кыайан тутуммакка күүскэ ытаан марылаатахха, үөрүү буолуо. Өр кэтэспит үөрүүлээх түгэниҥ дьэ кэлиэн сөп.

Э 

ЭБИСИЙЭЭНЭ

Түүлгэ эбисийээнэ көһүннэҕинэ, үчүгэйи санаабат дьон албын тылларыгар киллэрэннэр бэйэлэригэр туһалаах дьыаланы оҥотторо сатыахтарын сөп.

ЭККИРЭТИИ

Куһаҕан дьоннор эккирэттэхтэринэ, элбэх эрэйдэр тахсыахтара.

ЭМП

Эмп иһиттэрин көрүү - эмтэниигэ.

ЭМЭЭХСИН

Куһаҕан түүлгэ маҕан таҥастаах эмээхсин көһүннэҕинэ, билэр кырдьаҕас киһиҥ өлүүтүттэн улахан санаарҕабылга түһүөҕүҥ.
Хара таҥастаах эмээхсин көһүннэҕинэ, санаарҕыырга ханнык эмэ төрүөт көстүөҕэ; уһун маҥан баттахтаах, маҥан таҥастаах эмээхсин көстүүтэ, кырдьаҕас киһи өлүүтүттэн улахан санаарҕабылга түһэриҥ бэлиэтэ.

ЭРБИИ

Эрбии тыаһа - үлэ-хамнас, дьиэ-уот дьыалата үчүгэйдик баран иһэрин биллэрэр; илии эрбиитинэн эрбиир буоллаххына, эн ханнык да үлэни кыайар үлэһит киһигин.

ЭРИЭН  ҮӨН

Түүлгэ эриэн үөн сыыллан иһэрин көрдөххө, иннэ-кэннэ биллибэт, үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруон сөптөөх өйдөөх-санаалаах киһини көрсүөххэ сөп.

ЭһЭ

Түһээн эһэни көрүү улахан куһаҕан быһыыга көстөр, эйиэхэ улахан кыахтаах киһи куһаҕаны оҥоруон эбэтэр ханнык эмэ саба түһүүттэн көмүскэнэр кэм кэлиэн сөп.
Эһэ өллөҕүнэ - улахан тойон өлүө.

ЭТ

Сиикэй эти сиэһин - ыарыыга; эти буһарыы - үчүгэйгэ; сиикэй эбэтэр тоҥ эти көрдөххө, сөбүлээбэт быһыыларыҥ буолуохтара эбэтэр албыҥҥа түбэһиэҥ.
Эт эттиир буоллаххына, эн үлэҕэр ханнык эрэ атахтаныы тахсаары гыммыт, бары дьыалаларга сэрэхтээхтик сыһыаннастаххына табыллыаҕа эбэтэр сөбүлээбэт киһигиниин көрсүһүү буолара буолуо эбэтэр аймахтаргын кытта атааннаһыы буолуон сөп.
Элбэх буспут эт көһүннэҕинэ, кыра, аска-үөлгэ сыһыаннаах барыс киириэ.

ЭТИҤ

Түүлгэ этиҥ эттэҕинэ, дьону кытта сыһыаҥҥар сыысхал тахсыаҕа, соһуччу түбэлтэттэн уһун санаарҕабыл кэлэн ааһыаҕа.

ЭЧЭЙИИ

Туоххун эмэ эчэттэххинэ, инники буолар түбэлтэлэргэ бэйэҥ ночооттоох хаалыаҕыҥ. Түһээн киһи эчэйбитин көрдөххүнэ, айаҥҥа онно-манна сылдьаргар сэрэхтээх буол, барымыаххын да сөп.

[[Категория: Ааптар-Каженкин Иван Иванович]]
[[Категория: Уйулҕа үөрэҕэ]]</text>
      <sha1>65vlk6af5vdnrq5y3gx6i8mqqgv7akp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тыл санааны салайар (Каженкин И.И.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1708</id>
    <revision>
      <id>6913</id>
      <parentid>6858</parentid>
      <timestamp>2018-01-16T01:14:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>6913</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="276663" sha1="bom7rdf3jlb34z9zxznjxkx9bz06lww" xml:space="preserve">ТЫЛ САНААНЫ САЛАЙАР  Дьокуускай  2003 

АННОТАЦИЯ 

Автор бу үлэтигэр төрөөбүт тыл, төрүт тыл киһи өйө-санаата сайдыытыгар ылар оруола олус үрдүгүн, киһи уһун олоҕор оҥорор быһыыларын барытын санаата баһылаан, сирдээн, салайан биэрэн иһэрин, онтон тыл күүһэ киһи санаатын салайан биэрэргэ аналлааҕын бэйэтин кыаҕынан, саха дьонун олохторун үөрэҕинэн быһаарар. 

В своей работе автор открывает зависимость сознания человека от слова или действия слова на сознание.
Каженкин Иван Иванович

ААН  ТЫЛ
 
Россияҕа ситиһиилээхтик ыытыллыбыт перестройка кэнниттэн саха дьоно сайдыы саҥа кэрдииһигэр тахсан, сувереннай республикаларын тэриниилэрэ, бэйэлэрин тылларын салгыы сайыннарарга үтүмэн үгүс, муҥура суох кыахтары биэрдэ. Кэлин кэмҥэ былыргы остуоруйалары үөрэтии кэҥээн уонна дириҥник түөрэн, ыраахтан эҥсэн ыытылланнар сахалар олус былыргы омук буолаллара дакаастанан, саха тыла Азияҕа төрүт тыл буолара быһаарыллан эрэр.

Былыргы төрүттэри билии кинилэр үөрэхтэрин салгыы сайыннарыы, тупсарыы, олох хаамыытыгар сөп түбэһиннэрэн биэрэн иһии кэлэн иһэр көлүөнэлэртэн эрэйиллэр. Тыл биир сиргэ туран, төрүт уларыйбакка, эбиллибэккэ мастыйан хаалыыта таһаарыллыбата ордук. Тыл олохтон хаалан хаалыыта омук эстэн, аҕыйаан, симэлийэн барыытыгар дьэ тириэрдэр. Олох салгыы сайдан иһиитигэр сөп түбэһиннэрэн тыл эмиэ сайдан, эбиллэн, үүнэн биэрэн иһэрэ табыллар.

Олох сайдыытыттан, экономика күүһүрүүтүттэн омук тыла уларыйан иһиитин таба сыаналаан, сөптөөх, туһалаах хайысханан салайан биэриини сахалыы билиилээх Сээркээн Сэһэннэр олохтоон биэриэхтэрин сөп этэ. Билигин саха тыла сайдан иһиитин сыаналыыр үлэлэри мун¬ньан, таба сыаналааһын, сөптөөх быһаарыыны ылыныы уонна олоххо киллэрии саха дьонуттан ирдэнэр буолла.

Омук тыла уларыйан иһиитэ биир эрэ көлүөнэ дьон үйэлэрин устата кыайан ситиһиллибэт буолан, бу дьыалаҕа билиҥҥиттэн таба хайысханы тутуһуу олус туһалыа этэ. Биһиги бу үлэбитигэр саха тыла сайдан, өссө уһун үйэлэнэрин туһугар тугу оҥоруохха сөптөөҕүн омук сайдан иһиитин кытта дьүөрэлээн быһаарабыт. Тыл сайдан иһиитигэр омук экономикаҕа, үлэҕэ-хамнаска оҥорор ситиһиилэрин улахан оруолларын таба туһаныы эрэйиллэр.

Билигин олус былыргы төрүттээх сахабыт тылыгар сайдыылаах эко¬номикалаах дойдулар тыллара күүстээх баттааһыны оҥороллор. Онуоха эбии саха дьоно сайдыы таһымыттан хаалан хаалымаары кыахтара баарынан сайдыылаах омуктар тылларын үөрэтэллэр. Бу икки утарыта турар көрдөбүллэр икки ардыларынан саха тыла сайдан барыахтаах. Саха тылын харыстыырга биир эрэ суол хаалла. Ол суол - омук төрүт тылларын үлэ-хамнас, үөрэх тылларыттан туспа арааран олус күүскэ харыстыыры ситиһии буолар.

Саха тыла киһи өйүн-санаатын быһаарар тыллара олус дириҥ өйдөбүллээхтэр. Бу өйдөбүллэрэ киһи өйө-санаата аан бастаан үөскүүрүттэн ыла төрүттэнэр буоланнар өйү-санааны уонна ол тутулуктарын ордук табатык быһаараллар. Ол курдук «Ай» диэн тылтан үөскээн тахсар «Айыы» диэн тыл киһи туох баар оҥорор дьыалата барыта, үчүгэйэ, куһаҕана, өйүттэн-санаатыттан айыллан, толкуйданан, быһаарыллан тахсарын киһиэхэ өйдөтө сылдьар. Итини тэҥэ «Аан дойдуну санаа ту¬тан турар», - диэн этии киһи санаата ураты күүстээҕин, барыга-бары бастаан иһэр, салайан биэрэр оруоллааҕын, дьон санаалара хайа диэ¬ки салалларынан олох сайдан баран иһэрин быһаарар.

Саҥа үөскээн, сайдан иһэр ырыынак кытаанах сокуоннара төрөппүт¬тэр оҕолоругар сыһыаннарын лаппа тупсаран, кытаатыннаран биэрэн иһэр. Бэйэлэрэ үлэлээн-хамсаан тугу эмэни булуммут, мунньуммут төрөппүттэр кэлэр көлүөнэлэрэ бэйэлэринээҕэр ордук күүстээх-уохтаах, кытаанах санаалаах, олохторун, ситиспит ситиһиилэрин салгыыр дьон буола улаатыахтарын ордук баҕараллар. Төрөөбүт тыл, саха тыла оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, улаатан киһилии киһи өйүн-санаатын ситиһиитигэр ылар оруолун төрөппүттэр табатык сыаналыылларыгар ыҥырабыт.

АЛГЫС

Биһиги, аныгы дьон алгыс туохха аналлааҕын ситэ өйдүү, бэйэбит олохпутугар табан туһанарга үөрэнэ иликпит. Ол барыта саха тылын олохтон туората, мөлтөтө сатааһынтан тутулуктаах этэ. Итини тэҥэ алгыс дьайыытын күүһүн ситэ билбэт, сыаналаабат буолуу, алгыс киэҥник туттуллуутун мэһэйдиир.

Россияҕа саҥа үйэ, демократия үөскээһинэ урукку хааччахтары төлөрүтэн омуктар тылларын сайдыытын көҕүлээтэ. Омук тыла дьон олоҕун сиэригэр ордук сөпкө түбэһэр, өйдөрө-санаалара сайдыытыгар, баҕа санаалара туолуутугар көмөлөһөр буоллаҕына салгыы сайдар кыаҕа кэҥээтэ. Саха тыла олус былыргы төрүттээх тыл буолан дьон өйдөрүн-санааларын сайдыытын табатык быһаарар уратыта бииртэн-биир арыллан иһэр.

Сахалар былыр-былыргыттан алгыс тылларын тутталлар. Биирдиилээн да дьоҥҥо туһаайан, бэйэлэригэр анаан-минээн этэллэр эбэтэр улуу ыһыахтарга сүүһүнэн киһиэхэ анаан, бу дьон санааларын кыайыылаах үлэҕэ, ситиһиигэ салайаллар. Кимиэхэ, туохха эмэ үтүөнү, ситиһиини баҕарыы; ону этэр тыллар алгыс тыллара эбиттэр. (1,17).

Саха дьоно саныылларынан киһини санаата салайар. Оҕо хайдах са¬наалаах киһи буола улаатар даҕаны соннук дьыалалары оҥорор буолар. Ол иһин сахалар оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ ордук улахан оруолу уураллар этэ. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан алгыс тылла¬ра киһи санаатын салайыыга тыл күүһүн туһаналлар. Үтүөҕэ баҕарар, ыҥырар тыллар киһи өйүгэр-санаатыгар дириҥник хатанан, үтүө санааны уһугуннаран, үтүөнү оҥорор буолуутугар тириэртэхтэринэ алгыс тиийдэ диэн этиллэр.

Билигин сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһиэхэ алгыс хайдах дьайа¬рын үөрэтэр. Саҥа күн алгыһынан саҕаланнаҕына, элбэх ситиһиилээх буоларын хас саха киһитэ барыта билэр. Үтүөнү, үчүгэйи оҥорор са¬наа киһиэхэ баар буоллаҕына эрэ киһи үтүө дьыалалары оҥороро кыаллар. Алгыс этэн киһиэхэ үтүө, үчүгэй санаалары үөскэтии кэ¬лин кэмҥэ, атеистическай өй-санаа, материализм баһылаан, суолта биэрбэккэ туоратаннар, туттуллубат буола сылдьыбыта. Таҥаралар, өй-санаа үөрэхтэрэ киһи ханнык өйүгэр-санаатыгар дьайалларын ситэ билбэппит түмүгэр сахалар таҥаралара ханна баарын да булан ыла иликпит. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ сахалар таҥараларын күүһэ ал¬гыс тылларынан этиллэн киһи санаатыгар быһаччы дьайарын быһаарар.

Бу быһаарыы алгыс тыллара киһи өйүгэр-санаатыгар дьайаннар баҕа санааны, ол баҕа санааны ситиһэ сатааһыны үөскэтэллэригэр олоҕурар. Киһиэхэ үчүгэйи ситиһэ сатааһыҥҥа баҕа санаа үөскээтэҕинэ, ол баҕа санаатын толороору, ситиһээри үчүгэй быһыылары оҥороро быһаа¬рыллар. Киһи санаата киһини сирдээн иһэр күүс буоларын сахалар бы¬лыр-былыргыттан билэннэр алгыстарын киһи санаатын салайан биэрии¬гэ туһаналлар.

Онон, саха дьоно бэйэлэрин үчүгэйи баҕарар санааларын уус-уран тылынан этэннэр атын дьон санааларын көтөҕөллөрүн, күүһүрдэллэрин аата - алгыс буолар.

Атын омуктар таҥаралара бары улахан диктатуралар күүстэринэн үөскээбит буоланнар дьону барыларын өйдөрүн-санааларын биир ха¬лыыпка киллэрэн, итэҕэйэр өттүлэрин хам баттыырга туһуланаллар. Кинилэр таҥаралара ол иһин олус улаатан, ураты күүстээх курдук буолан хаалбыт. Олус күүстээх бу таҥаралартан дьон көрдөһөр, көмө көрдүүр эрэ кыахтаналлар. Таҥараттан көмө көрдөөннөр бэйэлэрин са-нааларын син-биир өрө көтөҕөллөр, күүһүрдэллэр, санааларын күүһүгэр, таҥара эбии биэрдэҕинэ, эбиискэ күүс киллэриммит курдук сананаллар.

Билигин олохпутугар нууччалыы да тылынан элбэхтик этиллэр үтүөнү баҕарар тыллары истэбит. Ол эрээри бу үтүөнү баҕарыылар барылара ким эрэ аҕалан дуу эбэтэр көҥүллээн дуу биэрэрин курдук өйдөбүллээхтэр. Оннук өйдөбүлү олус улаатан, үрдээн хаалбыт православ¬най таҥара дьиэтэ уонна урукку кэмҥэ ыраахтааҕы уһун кэмҥэ норуот¬тарын өйдөрүн-санааларын хам баттаан иҥэрбиттэр. Ол аата, кимиэхэ эмэҕэ үчүгэйи, үтүөнү аҥардастыы Христос таҥара эбэтэр ыраах¬тааҕы эрэ биэрэрин курдук өйдөбүл үөскээбит. Онтон, ким эрэ ылан дуу, аҕалан дуу биэрэр үчүгэйэ сахалыы алгыс өйдөбүлүгэр уонна саха дьонун олохторун сиэригэр сөп түбэспэттэр.
Саха дьоно алгыс көмөтүнэн бэйэлэрин санааларын көтөҕөр, күүһүрдүнэр ньымалара ити православнай таҥара туттар ньыматынааҕар атын, ураты. Ол уратыта алгыс тылла¬ра киһи бэйэтин санаатыгар дьайан, киһи бэйэтин санаатын көтөҕөр¬гө, күүһүрдэргэ аналланарыгар саһан сылдьар. Алгыс тыллара киһи бэйэтин санаатын  көтөҕөргө, күүһүрдэргэ аналланар буоланнар «Ситиһиилэн, кыаҕыҥ эбилиннин, санааҥ көтөҕүлүннүн, күүскэр күүс киирдин» диэн ыҥырар, батыһыннарар тылларынан доҕуһуолланаллар. Алгыс тыллара киһиэхэ бэйэтин күүһүгэр-кыаҕыгар эбии күүстээх, үчүгэйгэ ыҥырар санаалары үөскэтэллэр.

Алгыс тылынан этиллэр буолан, туох күүстээҕэ барыта тыл күүһүнэн бэриллэр. Алгыс тылын күүһэ киһи саныыр-санаатын салайан, ылыммыт сыалыгар түмэн, кыайыыны ситиһэригэр кыаҕын элбэтэр. Киһи олоҕор саныыр-санаата ханнык оруолу ыларын былыргы сахалар үчүгэйдик билэллэрин алгыс этиитин киэҥник туһанар эбиттэрэ быһаарар.

«Алгыс аалы хамсатар» диэн сахалар этэллэр. Алгыс киһи санаа¬тын түмэр, ылыммыт сыалыгар туһаайар уратыта санаатын күүһүрдэн бэйэтигэр күүһэ эбиллиитин үөскэтэр. Киһи тугу оҥороро барыта ал¬гыстан саҕаланар буоллаҕына, ситиһиилээхтик түмүктэнэр кыаҕа хас да төгүл улаатар. Ол барыта киһи санаата биир сыалга түмүллүүтүн күүһүнэн ситиһиллэр.

«Доруобай буол», «Этэҥҥэ сырыт», «Үчүгэйдик олоруҥ»,-диэн этии¬лэри билэр дьоммутугар анаан куруук туттабыт. Бу алгыс тыллара. Киһиэхэ үчүгэйи, үтүөнү баҕаран этиллэр тыллар.

Саха дьонун олохторун сиэрэ, үөрэҕэ, үгэстэрэ «Аймах-билэ дьонун, төрөппүттэрин ааттарын-суолларын түһэн биэримэ» диэн этии¬гэ олоҕурар. Бу этии алҕааһын биир көрүҥэ. Ол аата, оҕо аан маҥнай төрөппүтүн курдук өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатан тахсыахтааҕын оҕолорун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэрэр алгыс тыллара эбиттэр.

«Киһилии киһи буол», «Үчүгэй киһи буол», - диэн баҕа санааны этэр алгыс тыллара оҕоҕо тиийэн, улахан киһи оҥорор дьыалалара өйүнэн-санаанан салаллалларын уонна киһи хаһан даҕаны киһилии быһыыны аһара барбакка сылдьарыгар ыҥыраллар.

Алгыс - үчүгэйи баҕарар тыллар бөлөхтөрө. Ыарыыттан эмтиир, харыстыыр, дьон куһаҕан тылларыттан көмүскүүр тыллар - алгыс тыллара буолаллар. Тыллар киһи өйүгэр-санаатыгар иҥэннэр гипностуур, са¬нааларын уларытар дьоҕурдарын туһаныы үчүгэйгэ, үчүгэйи оҥорууга аналланар буоллахтарына алҕааһын диэн ааттанар.

Сахалар ортолоругар талааннаах, ыраас үчүгэй санаалаах алгысчыт дьон элбэхтэр. Бэйэлэрэ күүстээх санаалаах, атын дьону сирдиир ба¬тыһыннарар кыахтаах дьон, өйдөрүн-санааларын күүһүттэн атын дьоҥҥо көҥүл бэрсиэхтэрин сөп. Алгысчыт дьон баар буолуулара үгүс, бэ¬йэлэрин өйдөрө-санаалара ситэ күүһүрэ илик, атын киһи көмөтүгэр наадыйар дьоҥҥо ураты көмөлөөх. Саха толкуйунан, алгыс ылыннарыылаах тылын күүһэ алгыс этэр киһиттэн быһаччы тутулуктаах. (2,116).

Алгыс туһатын билигин ситэ сыаналыы иликпит. Киһи санаатын көтөҕөр, күүркэтэр, күүһүгэр күүс эбэр дьайыытын туһаныы олоххо эл¬бэх кыайыылары ситиһиигэ туһалыа. Үтүөҕэ баҕарыы алгыһынан бэриллэн, киһи өйүгэр-санаатыгар киирэн иҥэн, соннук үчүгэй санаалары үөскэтэр. Саха дьоно «Алгыс баһа сыалаах» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Үчүгэйи баҕарыы үксүгэр туолар. Дьон бары бэйэ-бэйэлэригэр үчүгэйи баҕардахтарына, үтүө быһыы үксүүр. «Атын дьон үчүгэйи баҕардахтарына, эйиэхэ үчүгэй буолуо»,- диэн сахалар үөрэхтэрэ этэр. Ол аата, алгыс көмөтүнэн үчүгэй быһыы үксүүр, кыайыы-хотуу, ситиһии эбиллэр кыахтаах.

Билигин ырыынак кэмэ буолан дьон бары ордук бэйэлэрин иннилэрин аан бастаан көрүнэ сатыыр буоллулар. Атын дьон хайдах да буоллахтарына улахан кыһалҕаҕа ылларбаттар. Мин эрэ үчүгэй буолуум, мии¬гин эрэ таарыйбатын диэн санаа баһыйа сылдьар буолла. Үчүгэй буол¬бут дьон тулалыыр дьон санаалара кинилэргэ эмиэ дьайарын букатын да аахайбаттар.

«Олох ыарахан»,- дииллэр. Киһи эдэр эрдэҕинэ олоҕу ситэ сыаналаабат буола, барыта бэлэмҥэ үөрэнэн хаалыыта бу этиини ордук уус¬тугурдар, таба өйдөммөт оҥорор. Киһи сааһыран истэҕинэ олох ыара¬ханын бэйэтин этинэн-сиининэн билэн иһэр. Киһилии киһи буолан олоҕу дьоһуннаахтык олорорго, бэйэ өйүнэн-санаатынан олоххо үөскүүр ыарахаттары тулуйан туоруурга, күүстээх санаалаах буолуохха наада. Киһиэхэ эрэ барыларыгар күүстээх санаа айылҕаттан кыайан бэ-риллибэтэ, кыахтаах өттүлэрэ атыттарга хайаан да көмөлөһөллөрүн эрэйэр. Алгыс этиитэ ити сыалы толорорго аналланар. Кыахтаах, күүстээх санаалаах киһи алгыс этиитэ дьон бары санааларын көтөҕөр, күүстэригэр күүс эбэр аналлаах.

Кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан алгыс ураты суолталаах. Ол курдук алгыс этиитинэн киһиэхэ дьол суола арыллар. Ол аата, кини баҕата туоларыгар олук ууруллар. Дьол - диэн киһи баҕа санаата туолуута буолар.

Алгыс тылларын истии, алгыс баҕатын толорор буолуу сахалыы таҥараҕа тиксиигэ тэҥнэнэр. Киһиэхэ үчүгэйгэ баҕарар санааны үөс¬кэтэр, күүһүрдэр буолан алгыс киһини үчүгэйи оҥорууга сирдиир ураты күүстээх. Ол иһин сахалыы таҥараҕа тиксии – алгыһы истэн иҥэринии буолар.

Атын омуктар таҥараларын үлэһиттэрэ киһини ол таҥараҕа бас бэ¬ринэргэ ыҥырар буоллахтарына сахалар таҥаралара киһи бэйэтин өйүн-¬санаатын бөҕөргөтөргө, бэйэтигэр күүс-күдэх эбэргэ аналланар. Саха дьонун таҥаралара диктатура көрүҥэ суох, ол аата хас киһи баҕа санаа¬тын хам баттыыр, ханан да хааччахтыыр, бэйэтигэр бас бэриннэрэр өйдөбүлэ суох. Ол оннугар киһи бэйэтин санаатын көтөҕөрүгэр, күүһүрдэригэр ыҥырар.

«Киһиэхэ үчүгэйи санаа, бэйэҕэр үчүгэй буолуо»,- диэн этии саха дьонун баҕа санаалара. Бу этии алгыс киһи санаатынан эмиэ бэрил¬лэрин быһаарар. Билигин ойуун дьайар күүһэ туох күүс буолара бил¬либитин кэннэ «Киһини санаата салайар» диэн этии ордук чуолкайдык арыллар. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһини санаата салайарын быһаарар. Санаа, баҕа санаа, ыра санаа киһи иннигэр, бастаан иһэр буоланнар киһини ол диэки салайаллар. Алгыс киһи санаатын салайан, наадалаах сирин диэки туһаайан биэрэр уратыта сахалар таҥаралара киһиэхэ үтүөнү, үчүгэйи баҕарыы, олору оҥоруу буоларын быһаарар.

Атын киһи үчүгэйи, үтүөнү баҕарар күүстээх баҕа санаата тиийэн киһиэхэ соннук өйү-санааны иҥэриитин санаа көтөҕүүтэ диэн ааттыы¬быт. Киһиэхэ үчүгэй санаа киирдэҕинэ, кыаҕа, күүһэ кытта эбиллэр. Билигин саха дьонугар алгыс күүһүн таба туһанар буолуу тэнийдэҕинэ дьон санаата биир сыалга түммүллүүтэ үөскүөҕэ, сахалар таҥаралара күүһүрүөҕэ.

АНДАҔАР
 
Саха киһитигэр олус эппиэттээх, хаһан да кэһиллибэт бигэ тылы биэриитэ андаҕар диэн ааттанар. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта андаҕар диэн тылы маннык быһаарар. Андаҕар - ураты эп¬пиэттээх түбэлтэҕэ этиллэр кэһиллибэт бигэ тыл, кытаанах халбаҥнаабат эрэннэрии. (1,19).

Былыргы саха андаҕайарыгар намыаскалаах бэргэһэни моонньохто¬нон аал уотун иннигэр аччайан олорон:

Сымыйанан эппит буоллахпына,

Таас таҥарам таҥнары көрдүн,

Мас таҥарам батары көрдүн,

Күнүм быата быһыннын (туура ыстаннын),

Аҕыс мүһэм араарылыннын,

Тылым кэтэхпэр чороччу тардылыннын;

Хараҕым уута этэрбэһим тумсугар

Ууллан тоҕуннун,

Уотум-күөһүм умулуннун,

Үөлэһим-ааным чоҥкуйа кырыардын,

Иитэр сүөһүм иҥнэһиннин,

Төрөтөр оҕом төнүннүн,

Күллүүн көтүүмҥ

Имниин быстыымҥ  (3,209).

Андаҕарын кэспит киһи – киһи буолбатах. Былыргы үйэлэр үгэстэринэн аан маҥнай көрсүспүт киһи өлөрө охсуохтаах.

Андаҕарын    толорботох    киһи - айыыны   оҥорор.  Айыыны оҥорбут киһи – сэккэ  түбэһэр.  Кэлэр көлүөнэлэрэ кырыыска киирэллэр.

Элбэх кэпсээннэргэ «Этэн баран эҕирийиэх иннинэ» толоруллар андаҕардар тустарынан этиллэр. Маннык андаҕары киһи этиэҕин иннинэ олус өр кэмҥэ толкуйдуу, этэр тылын чочуйа, бэлэмнэнэ сылдьыбыта этиитин чаҕылхайынан уонна аналлаах сиэри-туому толоруутунан быһаарыллар. Ол аата «Этэн баран эҕирийиэх иннинэ» толоруллар андаҕардар, этиллиэхтэрин быдан иннинэ, олус өр кэмҥэ киһи санаатыгар чочуллан оҥоруллубуттарын, хас уонна хатылаан бэлэмнэммиттэрин быһаарар. Өр кэмҥэ иитиэхтээн, санаатыгар ууруна сылдьан баран кэмэ кэллэҕинэ толоруллар андаҕардар олус элбэхтэр. Киһи бэйэтин санаа¬тыгар бу маны толоруом, ситиһиэм диэн бүччүмнүк уурунан кэбиспи¬тин хаһан баҕарар толоруон сөп. Ол аата, андаҕар туолуутугар киһи санаата баһылыыр оруолу эмиэ ылара быһаарыллар.

Онон, андаҕар диэн киһи өйүгэр-санаатыгар мунньунан, иитиэх¬тээн сылдьар оҥоруохтаах дьыалатыгар күүстээх тыллары этинэн санаатын күүһүн-кыаҕын түмэрэ буолар. Киһи өйүгэр-санаатыгар ууруллан, чочуллан, барыта быһаарыллан баран толорулларыгар эбиискэ күүһүр¬дэн биэриигэ наадыйар буоллаҕына андаҕар этиллэр. Андаҕар этиитэ киһи санаата салайар күүстээҕин ордук чаҕылхайдык арыйар.

«Эппит тылын дорҕооно сүтэ илигинэ тугу эппитин умнан кэбистэ» диэн эппитин толорбот киһини этэллэр. Бу этии тугу эппитин санаа¬тыгар кыайан туппат, тута сөрөөн туран умнан кэбиһэн иһэр киһини быһаарар. Андаҕарын толорор киһи умнугана суох, тугу эппитин са¬наатыгар тута сылдьар, бэйэтин санаатынан өссө күүһүрдэн биэрэр буоллаҕына эрэ табыллар.

Андаҕайбыт киһи күүһүгэр күүс эбиллэр. Кини этэр тылын күүһүнэн бэйэтин санаатыгар күүс эбинэр. Андаҕарын толороору бары кыаҕын, күүһүн барытын түмүнэн, санаата өссө күүһүрэр. Кыайбат да суолун кыайан-хотон кэбиһиэн сөп. Ол аата, андаҕар диэн киһи бэйэтин санаатын бэйэтэ тылынан этэн күүһүрдүнэр ньымата буолар. Төһө күүстээх тыллары этэн эбэтэр төһө ыарахан накаастабыл кэтэһэрин биллэрэн бэйэтин санаатын биир сыалга, биир дьыалаҕа түмэрин бэлиэтэ андаҕар буолар.
 
ОҺУОХАЙ

Былыргы сахалар үөһээ Үрдүк Айыылартан ситимнээх, тутулуктаах курдук, кинилэр дьайыыларынан, ыйбыт ыйаахтарынан күннээҕи олохто¬ро, үлэлэрэ-хамнастара тутулуктааҕын курдук өйдүүллэрэ. Биһиги өбүгэлэрбит былыр былыргыттан Күҥҥэ сүгүрүйэллэрэ. Бэйэлэрин көхсүлэриттэн тэһииннээх Күн Айыы оҕолорунан ааҕыналлара. Урукку өттүгэр итэҕэлбит омсолоох өрүттэрин булан, аҥардастыы хараардан, норуот өйүттэн-санаатыттан умуннара сатаабыттара. Сахалыы сиэри-туому билии, тутуһуу, билиҥҥи олоххо туттуу туох да куһаҕаҥҥа тиэрдибэтин, хата үгүс үчүгэй өрүттэрдээҕин саҥа биллибит. Сэбиэскэй былаас кэмигэр үөскээбит үгэстэр үтүөҕэ тиэрдибэттэрин эдэрдэр мөлтөх иитиилээх, атаах буола улаатан тахсыылара элбээбитэ быһаарар. Ол иһин, хайа эмэ өттүнэн ыч-чаттарбытын иитэргэ, туһалаах, былыргы үгэстэрбитин сөргүтэрбит наада буолла.

Ханнык баҕарар норуот, төрөөбүт тыла баарын, сайдарын тухары эрэ, туспа омук быһыытынан олорор, саҥаны, туспалааҕы айар кыахтаах. Ол иһин ийэ тылы харыстааһын, сайыннарыы, кинини ыччакка дириҥник иҥэрии төрөппүттэр уонна учууталлар саамай биир сүрүн соруктара буолаллар. Тыл олох үгэһин, сиэрин, киһи майгытын-сигили¬тин тутар өйдөбүллэри олохтуур. Хас биирдии киһи сиэрэ-майгыта, үгэһэ тылынан аттарыллар. Төрөөбүт тыл сүмэтин иҥэриммит киһи төрөөбүт тылын, норуотун культуратын, искусствотын дириҥник кутугар-сүрүгэр ылынар. Түгэх эйгэтиттэн төрүттээх-силистээх, үтүө санаалаах, үрдүк культуралаах, киэҥ эйгэлээх, дэгиттэр сайдыылаах киһилии киһини иитэргэ төрөөбүт тыл олус улахан суолталаах. Омук  үтүө санаата, кэрэни кэрэхсиир иэйиитэ норуот уус-уран айымньытыгар утумнанан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр.

Билигин саха тыла сайдыахтаах диэн, саха тылын билиэхтээхпит, кэрэхсиэхтээхпит, баайын, кэрэтин, ууһун оҕоҕо, дьоҥҥо өйдөтүөхтээхпит диэн буолар. Бу бүттүүн норуот силигилии сайдарын туһугар туһаайыллыбыт сүдү улахан суолталаах сорук. Бу соругу ситиһэргэ биир өртүттэн оһуохай улахан суолталаах. Тыл ууһа, кэрэтэ, баайа, тупсаҕайа барыта оһуохайга баар, ону киэргэтээччи куолас, тупса¬рааччы, чиҥэтэн биэрээччи хамсаныы буолар. Оһуохай курдук үтүө ис-кусствобытын улугуруу сылларыгар, омугумсуйуу ухханыгар охсуллан умна сыһан баран билигин, кэлиҥҥи уон сылга саҥа көбүтэ, тилиннэрэ сатыыбыт.

Саха норуотун киэн туттар үҥкүүтэ «Оһуохай» ис хоһооно олус дириҥ. Бу үҥкүү аҥардас эти-сиини тэнитэр хамсаныы буолбатах. Сүрүн болҕомто тылыгар, этиллиитигэр ууруллар. Сахаҕа тыл күүһүн, илбиһин, сүлүһүнүн туһунан үгүс этиилэр бааллар. Тыл күүһүн көмөтүнэн хаппыт маһы көҕөрдүөххэ, хампа күөҕү хагдарытыахха cөбүн, тыл киһини өлөрөр-өһөрөр, тилиннэрэр, кылбаа кынаттаан өрө көтүтэр, айылҕаны да уларытар аптаах күүстээҕин туһунан өйтөн сүппэт үһүйээннэр, үйэлээх өйдөбүллэр, үгүс ох тыллар холобурдарын саха дьоно үөскэппиттэр. Сахаҕа тыл илбиһин, иччилээх күүһүн туһунан өйдөбүлтэн айылҕа күүстэрин кытта алтыһарга, кинилэри көмөлөһүннэрэргэ, хара дьай¬дартан харыстанарга этэр тылы сатабыллаахтык туһаныы урут баар этэ.

Оһуохай төрөөбүт тылы үөрэтии, баһылааһын, ийэ тылга таптал, дьүөрэ тылларынан сатаан саҥарыы, хомоҕойдук тута хоһуйуу уус-уран оскуолата буолар.

Оһуохай эргиччи иитэр, үөрэтэр, сайыннарар кыаҕын оҕону иитиигэ туһаныы дьиэ кэргэнтэн саҕаланан, оскуола иннинээҕи тэрилтэлэргэ, онтон оскуолаҕа салҕанара буоллар ордук туһалаах буолуо этэ. Оһуохай саҥа олох халааныгар суураллыбакка өҥүн-талатын ыһык¬тыбакка, тупсан-сайдан иһиэх тустаах.

Саха норуотугар былыр-былыргыттан оҕону иитии, сайыннарыы биир көрүҥүнэн, ньыматынан норуот тылынан уус-уран айымньыта буолара. Кини эгэлгэ кэрэ илбистээх-имэҥнээх тыла-өһө, муударай этэр ис хоһооно, ыҥырар ыра санаата, хас биирдии мөссүөн, олох көстүүтүн эгэлгэтэ оҕо ситэн-хотон тахсыытыгар, толкуйа тобулларыгар сүҥкэн суолталаахтар.

Былыргы	үҥкүүлэргэ, норуот   айылҕа   сүдү   күүстэригэр
сүгүрүйүүтүн көрүөххэ сөп.  Сахалар  былыргы    итэҕэллэринэн  Үрдүк   Айыылар  киһиэхэ дьолу-соргуну, баайы-дуолу ыыталлар. Онно анаан сиэр-туом толороллор, алгыс алгыыллар.

Оһуохай тылларынан алгыһы этэр буолуу дьоҥҥо ордук тиийимтиэ буолуон сөп. Биир тэҥ хамсаныылары кытта дьүөрэ тыллар киһи өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник хатаналлар. Ыһыах үҥкүүтүгэр тыл уонна хамсаныы холбуу баайыллан баҕа санааны чиҥэтэн биэрэллэр.

Оһуохай уус - уран тыл оскуолата. Оһуохай поэзия мэлдьи сайда турар көрүҥүн быһыытынан саха тылын сайыннарар, байытар кыаҕа олус улахан. Саха народнай поэзията оһуохайынан этиллэр санааны араас көрүҥүнэн, тылынан уонна хамсаныынан хос-хос чиҥэтэн хоһуйар буо¬лан, тыл кыаҕын толору туһанан, дьон өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэрэр.

ОЛОҤХО

Сахалар тула олорор атын омуктартан ураты уус-уран айымньылаах¬тар. Бу айымньы - олоҥхо. Ырыанан уонна хоhоонунан уус ураннык туойан кэпсэнэр олоҥхо сүрүн геройдарынан тимир уустара, эҥин араас бухатыырдар уонна көннөрү дьон буолаллар. Биhиги ырытыыбытыгар бу олоҥхого кэпсэнэр геройдартан хайалара аан маҥнай сайдыбы¬тын уонна баhылыыр оруолу ыларын быhаарыахпыт этэ.
Үгүс олоҥхолорго кэпсэнэр Кудай Бахсы Уус бу олоҥхолор биир кылаабынай геройдара буолар. Кини олоҥхо Улуу бухатыырын ти¬мир куйаҕын уонна сэриилэhэр сэбин барытын бэйэтэ уhаарбыт тимиринэн уhанан оҥорор. Онтон Улуу бухатыыр кини оҥорбут куйаҕын кэтэн уонна сэриилэhэр сэбинэн туhанан атын тимир ууhа оҥорбут куйаҕын кэппит уонна сэбилэммит туора бухатыыры кыайар. Маннык быhаардах-пытына олоҥхоҕо тимир ууhа бастакыта, баhылыыра чуолкайдык биллэр. Оннооҕор «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» олоҥхоҕо тимир ууһа бухатыыры бэйэтин уларытан тимир үҥүүгэ кубулутан оҥорор кыахтаах.

«Дьурулуйар Ньургун Боотур» олоҥхоҕо Улуу Уус Бахсылааны бухатыыр сэриигэ туттар тэрилин кытта куйаҕын уhанан оҥорор. Кини оҥорбут куйаҕын кэтэн уонна сэриитин сэбинэн туhанан Улуу бухатыыр Ньургун Боотур атын уустар бухатыырдарын барыларын кыайар. Олоҥхо киириитигэр тимир уустара саха омук төрдө диэн ааттаммыт Саха Саарын Тойонун дьиэтин-уотун уонна туох туттар тэриллэрин барыларын оҥороллор. Оннооҕор алтан-көмүс сэргэлэрин кытта оҥорон уонна туруоран биэрэллэр. Бу быһаарыыга тимир уустарын көмөлөрүнэн туһанар Саха Саарын Тойон бэйэтэ тимир уустарыттан төрүттээх киһи буолуон сөп.

Онон, бу олоҥхо диэн, сахалар тимирдэрин уустара бэйэлэрин ар¬банар, хайҕанар тойуктара буолар. Уустар бэйэлэрэ уhааран таhаарбыт тимирдэринэн уhанан оҥорбут хас да хос дуулаҕа куйахтарын кэтэн уонна сэриилэhэр сэптэринэн туhанан кинилэр бухатыырдара атын уус оҥорбут сэбинэн-сэбиргэлинэн туhанар бухатыырын кыайыыта, бу уус оҥорор тимир тэриллэрэ лаппа үчүгэйдэрин, атыттар оҥорбуттарын барыларын баһыйарын көрдөрөр. Атыннык эттэххэ, кыайбыт бухатыыр туттар тэрил¬лэрин оҥорбут тимир ууhа үчүгэй хаачыстыбалаах уус буоларын көрдөрөр уонна кини оҥорор тэриллэрэ атын уус оҥорорунааҕар ордукта¬рын дакаастыыр.

Сахалар былыргы төрүттэрин - курыканнары тимир уустара этилэр диэн академик А.П.Окладников бэйэтин үлэлэригэр дириҥник олоҕуран, научнайдык дакаастаан көрдөрөр. Академик А.П.Окладников норуот тылынан уус-уран айымньыта бу норуот урукку кэмнээҕи олоҕун, үлэтин-хамнаhын уонна төрүт дьарыгын көрдөрөр диэн ааҕар.

Урукку бириэмэҕэ, коммунистар салайан олорбут тоталитарнай былаастарын кэмигэр, нуучча омук баhылыыр оруолун намтатар диэннэр олоҥхону таба сыаналаабат этилэр. Манна ордук нууччатымсыйа са¬тааччы тыл үөрэхтээхтэрэ олоҥхону сыаналааhыҥҥа норуоттарын албын¬ныырга кыттыhыылара улахан оруолу ылбыт буолуон сөп. Биhиги били-гин олоҥхолору хаттаан үөрэтэн, ырытан көрүүбүтүгэр олоҥхо суол¬тата өссө улаатан уонна кэнээн иhэр. Олоҥхолор ис хоһоонноруттан маннык быһаарыылары оҥорор кыахтанабыт:

1. Урукку кэмҥэ сахалар тимири уhаарыыны уонна тимиринэн уhа¬ныыны баhылаабыт буоланнар атын, тула олорбут омуктардааҕар ор¬дук сайдыылаах эбиттэр.

2. Оччотооҕу кэмнэртэн тимир оҥоhуктарын киэҥник рекламалаан, элбэхтик кэпсээн, олоҥхолоон атын дьон билиилэригэр таhааран бэйэлэрэ оҥорор тимир тэриллэринэн эргиэн-атыы үлэтин киэҥник ыыппыттар.

3.  Бэйэлэрин тимир сэриилэрин сэбинэн улуу  бухатыырдары толору сэбилиир, куйахтыыр, таҥыннарар кыахтаахтар.

И.В.Сталин репрессиятын кэмигэр олоҥхоҕо «Охсор илиилэрин өрө көтөҕөн турар» дьон сахалартан эмиэ баар буолбуттара. Кинилэр көмөлөрүнэн саха омук национальнай уус-уран баайын-дуолун хам баттааһын, олохтон букатыннаахтык туоратыы политиката ыытыллыбыта. Оччолорго Советскай Союз үрдүкү салайар үлэлэригэр үлэлээбит дьон саха омугун сайдыытыгар олоҥхо ылар үрдүкү оруолун таба сыаналааннар итинник туората сатаабыттар быһыылаах.

Билигин саха норуота сайдыылаах омук буола үүнэригэр урукку улууканнаах үлэһит уонна саҥаны арыйааччы төрүттэрин утумнаатаҕына эрэ табыллар үйэтэ үүннэ. Ол курдук Сибиир аан маҥнайгы промышлен¬ноһын, тимири уһаарыыны уонна тимиринэн уһаныыны баһылаабыт, са¬йыннарбыт саха омуга сайдыы суолугар киирэн иһэр.

КЫРЫЫС
 
Саха тыла олус баай. Үчүгэйгэ баҕарар, ыҥырар тыллары тэҥэ куһаҕан буолууга тириэрдэр тыллар элбэхтэр. Бу тыллар хайдах этил¬лэллэриттэн тутулуктанан күүһүрэн, дириҥээн биэрэллэр. Сахалар үчүгэйи баҕаран этиллэр алгыстарын тэҥэ, куһаҕан быһыыттан көмүс¬кэнэргэ аналлаах кырыыс тылларын тутталлар. Алгыс кэнниттэн кырыыс баар буолуута киһи олоҕо уонна өйө-санаата икки, утарыта хайысхалаах буолууларыгар сөп түбэһэр.

Кырыыс тыллара туохтан сылтаан этиллэллэрин таба быһаарбат буо¬луу кырыыс аҥардастыы куһаҕан эрэ өттүн арыйар. Биһиги бу үлэбитигэр кырыыһы ким туохха анаан туттарын уонна кырыыс тугу туһалыырын арыйа сатыахпыт.

Дьон бары бэйэ-бэйэлэриттэн тугунан эмэ тутулуктаах сылдьаллар. Баай мал өттө тус-туспа буолуута дьон сыһыаннарын биллэрдик улары¬тар. Баайдаах дьон майгылара баһылыыр-көһүлүүр өттүгэр уларыйан, «Мин дуо», «Мин эрэ» диэн этиниилэрэ элбээн хааллаҕына, бэйэлэрин улаханнык сананыылара күүһүрэн, атыттары аанньа ахтыбат буолаллар. Аанньа ахтыбат буолууттан атаҕастабыл үөскээн тахсыан сөп. Киһи киһини атаҕастааһына, баттааһына улахан хомолтону, санаата алдьа¬ныытын үөскэтэр. Атаҕастабыл кыайан ситиһиллибэт буолуута бу дьон сыһыаннарыгар тэҥнэһии суох буолуутун таһаарар.

Саха дьоно бэйэлэрин көмүскэнэргэ анаан этэр тыллара кырыыс диэн ааттанар. Туохтан эмэ сылтаан улаханнык атаҕастаммыт, ночоокко түспүт киһи атын ситиһэр кыаҕа суох буоллаҕына кырыыһы туһанар. Бэйэтэ кыаҕа суох киһиэхэ кырыыһы эттэҕинэ ситиһэр санаата туолар, атаҕастаабыт киһитинээн тэҥнэспит курдук буолаллар. Ол аата, кырыыс атаҕастаммыт киһи куһаҕан санаатын таһааран, тоҕо тэбээн, санаатын ыраастаан, өйүн-санаатын уоскутан тэҥнэһиини оҥорор.

Киһини санаата салайар. Ис санаата кини ис уорганнарын салайан үлэлэтэр. Оҕо хайдах санаалаах да оннук быһыылары оҥорор киһи буолар. Кырыыс киһи санаатын уларытар кыахтаах. Кырыыс тиийиитэ диэн киһи кырыыһы итэҕэйэр буолуутун этэллэр. Ол аата, киһи кырыыс тыллара туолуохтара диэн итэҕэйэр буоллаҕына, кырыыс туолан да хаалыан сөп. Кырыыс тыллара тиийэн киһи санаата уларыйан, бу киһи оҥорор быһыыта кырыыска этиллибитин курдук салалыннаҕына, кырыыс туолла дииллэр.

Буруйдаах, атаҕастаабыт киһи оҥорбут буруйун билинэн бэйэтигэр ылынар буоллаҕына, санаата мөлтөөн биэрэн өйө-санаата арылыннаҕына, кырыыс тыла-өһө киирэн кини өйүгэр-санаатыгар олохсуйдаҕына, иҥнэҕинэ, кырыыс дьэ тиийэр. Киһи өйүгэр-санаатыгар киирэн иҥмит кырыыс дьэ дьиҥнээх суолтата арыллан, оҥоруохтаах куһаҕанын оҥорор кыахтанар. Ол аата, кырыыс тылларын этиилэрэ буруйдаах, буруйу оҥорбутун билинэр киһиэхэ эрэ тиийиэн сөп. Кыра да буруйа суох, дьоҥҥо ханнык да куһаҕаны оҥорботох киһиэхэ ханнык да кырыыс тиий-бэт. Киһи бэйэтэ өйүн-санаатын кырыыс этиитигэр сөп түбэһэр гына оҥордоҕуна биирдэ, кырыыс тиийэр.

Куһаҕаны да баҕаран этиллэр тыллар буоллаллар син-биир үчүгэйдик наарданан, киһи өйүгэр-санаатыгар дириҥник түһэн иҥэн хаалар гына этиллэллэр. Ыал олоҕун алдьатар, ыарыыны аҕалар буолуохтарын сөп. Кыахтаах, күүстээх санаалаах киһи кыраабыта хас да көлүөнэҕэ тиийиэн сөп дииллэр. Бэйэлэрэ кыраммыт дьон умнубакка өйдүү сыл¬дьар буоллахтарына, умнуллумуон да сөп.

Кырыыс тиийбэт киһитигэр хаһан да тиийбэт. Күүстээх санаалаах киһи кырыыска баһыттарбат. Бэйэтэ буруйа суох киһи буолан: «Кини кыраабыта диэн таах хаалар тыллар буоллахтара»,- диэн быһаарыыны ылынан санаатын бөҕөргөтүннэҕинэ, кырыыс таарыйбат, өйүгэр-санаа¬тыгар иҥпэт. Атын дьон санаалара кини бэйэтин санааларын кыайан буккуйбаттар, уларыппаттар.

Санаатын күүһүнэн киһи кырыыска бас бэринимиэн эмиэ сөп. Бу киһи эппитэ «Сиргэ силлээбит тэҥэ» диэн бэйэтин бөҕөргөтүннэҕинэ санаата күүһүрэр. «Эн эппиккин ыт үрбүтүгэр да холообот» диэн этии тугу да эттэххэ бу киһини таарыйбатын, кыһаллыбатын бэлиэтиир.

Бэйэтин өйүн-санаатын бөҕөргөтүүнэн киһи хаһан баҕарар дьарыктана сылдьыан сөп. Сахалыы «Күрүө» диэни оҥостуохха наада. Туһата суоҕу аахайбат, аанньа ахтыбат буолуу араас тылтан-өстөн барыларыттан киһи өйүн-санаатын харыстыыр.

Кырыыс - кырыыр киһи баҕа санаата тылынан этиллиитэ буолар. Кыраабыт киһи баҕа санаата туоллаҕына санаата көнөр, табыллар.

Кырыыс – куһаҕан баҕа санаа. Дьон өйдөрө-санаалара, кыахтара бары тус-туспа буоланнар олоххо ситиһэр ситиһиилэрэ эмиэ тус-туһунаннар. Элбэх баардаах киһи «Киэҥ көҕүстээх» буолуохтааҕын умнан кэбиһии дьон бэйэ-бэйэлэрин ордук санаһыылара, тэҥэ суох буолуулара күүһүрүүтүн үөскэтэр. Тэҥэ суох буолууттан атаҕастабыл үөскээн тахсыан сөптөөх.

Дьон сыһыаннарыгар бэйэ-бэйэни ытыктаһыы, өйдөһүү баар буолара наада. Ол аата, киһи киһини атаҕастыыра, баттыыра суох буолуохтаах. Кырыыс тыллара атаҕастабылтан көмүскэнэргэ аналлаах этиллэл¬лэр. Дьоҥҥо куһаҕаны оҥордоххо, кими эмэ атаҕастаатахха ханнык эрэ ирдэбил баар буолара куһаҕан быһыылар аҕыйах буолалларын хааччыйар. «Сыылла сылдьар буолуоххар диэри кыраан биэриэм»,- диэн этии баара кырыыс эмиэ тиийиэн сөбүн бигэргэтэр.

Урукку кэмҥэ кырыыһы аҥардастыы куһаҕан эрэ өттүттэн сыаналыыр буола сылдьыбыттара төрдүттэн сыыһа. Ол барыта кырыыс хайдах дьайарын билбэт буолууттан үөскээбит өйдөбүллэр. Кырыыс буруйа суох киһиэхэ кыайан тиийбэт буолуута, дьон сыһыаннарыгар тэҥнэһии, аны аһара барбат буолуу эмиэ баар буоларын үөскэтэр. Кырыыс – киһи киһиэхэ куһаҕаны оҥорорун суох оҥорорго көмөлөһөр. Кырыыс куһаҕаны оҥорор киһи санаатыгар дьайар буолан, куһаҕан быһыылар аҕыйах буолалларыгар тириэрдэр.

Хос  быһаарыылар.

1. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев редакциятынан - Дьокуускай: «Бичик» нац.кинигэ, кыһата, 1994.- 264 с.

2. Бравина Р.И. Киһи уонна дьылҕа. Дьокуускай: Бичик, 2002. - 160 с.

3. Сэһэн Боло. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 352 с. 

ХАЙАХСЫТ
 
Омук тыла уһун үйэлэр тухары сыыйа-баайа уларыйан, атын, саҥа тылларынан эбиллэн, сайдан биэрэн иһэр. Саха омук тыла олус былыргы тыл буолан үгүс тыллара туох суолталаахтара кыайан быһаарыллы¬баттар, онтон сорохторо билигин ситэ өйдөммөт буолан эрэллэр. Улахан өрүстэр, сис хайалар, үгүс күөллэр, сирдэр ааттара хаһан, кимнээх ааттаабыттара саҥа быһаарыллыах курдуктар. Саха тылын үөрэтии араас ааттары быһаарыыга ордук туһалааҕынан ааҕыллар.

Үгүс нэһилиэктэр ааттара төрүттээбит дьоннорун ааттарынан аат¬таммыттарыгар сөп. Ол курдук 1637 сыллаахха Боотурускай улууһугар Каяхсыт диэн ааттаах киһи баара бэлиэтэммит. (1,59).

Багдарыын Сүлбэ хайах диэн тылы маннык быһаарар. Хайах – хаһаас балык, атыннык эттэххэ сыма. Сыма уонна хайах диэн тыллар биир суолтаҕа туттуллар эбиттэр. Сыма укпут - Хайах укпут. (2,76).

Хайах хостоһуу диэн сахалыы оонньуу ыарахан хаһааһы соһон таһаарыыны үтүктэр оонньуу буолуон сөп. (3,223).
1710 сыллаахха Сибиирскэй приказ кинигэтигэр саҥа волостар баар буолбуттар. Олортон Боотурускай улууһугар үс: Ожулунскай, Чакырскай уонна Хаяхсытскай диэннэр саҥа үөскээбиттэр. Хайахсыт диэн волость аата Якутскайдааҕы воеводскай канцелярия 1726 сыллааҕы суругар эмиэ киллэриллэ сылдьар эбит. (1,12-13).
1835 сыллаахха Боотурускай улууска 2-с Хаяхсытскай нэһилиэк баар буолбут. (1,22).
1912 сыллаах күһүнүгэр Таатта улууһа үөскээһинигэр бастакы Хайахсыт нэһилиэгэ онно көспүт. (1,23). Революция кэнниттэн бу нэһилиэк аатын хаста да уларыппыттар.

ХААҺАХ
 
Былыргы кэмҥэ ат көлөҕө малларын-салларын ыҥырдан айанныыр истиэп омуктара баар-суох наадалаах малларын хаалыыр иһиттэрэ хааһах буолар эбит. «Хааһах» диэн сахаларга эмиэ олус  тэнийбит  тыл. Сахалар эмиэ истиэп омуктарын курдук «Хааһах» диэн акка ыҥырдарга ананан тирииттэн тигиллибит улахан суумканы, бэрэмэдэйи ааттыыллар.

Саха дьоно «Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэнэ сырыт», диэн үөрэххэ сыһыаннаах кынаттаах этиилэрэ эмиэ куруук бэйэлэрин кытта араарбакка илдьэ сылдьар суумкаларыгар сыһыаннаах буолан, киһи үйэтин тухары үөрэнэ сылдьарын бэлиэтиир. Итини тэҥэ бу өс хоһооно «Хааһах» диэн тыл төрүт былыргыттан саха тыла буоларын быһаарар.

Былыргы  сахаларга  Хааһах  диэн  ааттаах  дьон  бааллар  эбит.

Г.Е.Федоров «Тараҕайдар» диэн кэпсээнигэр Тараҕай Болтоҥо бииргэ төрөөбүт бырааттара Хааһах Маабыра уонна Айдаҥа Боотур диэн буо¬лалларын суруйар. (4,28).

Саха сиригэр «Хааһах аҕатын ууһа» диэн ааттаах аҕа ууһа Хачы¬каат нэһилиэгэр баара биллэр. (5,9).

Чурапчы улууһун Арыылаах нэһилиэгэр «Хааһах алааһа», «Хааһах көрдүгэнэ» диэн алаастар уонна Баайаҕа үрэҕэр «Хааһах» диэн ааттаах киэҥ сабарай баар.

Арыылаахха Каженкин диэн нууччалыы тартаран суруллар фамилиялаах дьон элбэхтэр. Бу дьон былыргы олохторо Арыылаах дэриэбинэтин соҕуруу уонна илин өттүлэринэн элбэх улахан алаастарынан тайаан сыталлар. Ол курдук Уһун Өлөҥ, Чопчулаахтар, Нэлэгэр, Хос Көлүйэлэр, Балык Хатарбыт, Хааһах Алааһа диэн алаастарга тэнийэн олорбуттар. Бу сирдэр барылара нэһилиэккэ былыргыттан Улахан аҕа ууһа диэн ааттаммыт «Хааһах» аҕатын ууһун дьоно олохсуйбут сирдэрэ. Кэлин ааты-суолу нууччалыы суруллар буола уларытыыларыгар, аҕа ууһун аатын фамилия оҥосторго, тыллара кыайан өҕүллүбэккэ табатык суруйбатахтар. Ол иһин итинник фамилия үөскээбит.

Урукку кырдьаҕастар бу дьон фамилияларын сахалыы «Хааһыҥныннар» диэн ааттыыллар эбэтэр нууччалыы -кин диэн сыһыарыытын ылан быраҕан, кылгатан «Хааһах» дииллэр этэ. Сороҕор нууччалыы таттаран Кааһынкыннар диэн ааттааһын урукку кэмҥэ баар буола сылдьыбыт .(6,30).

Арыылаах нэһилиэгин остуоруйатыгар биллэр киһинэн Иҥэрчэ Кашенка диэн нууччалар ааттаабыт киһилэрэ буолар. Бу дьон сурукка киллэрбиттэринэн кини нэһилиэк төрүтүнэн буолбут. «Хааһах» диэн Иҥэрчэ аҕатын ууһун аатын тупсаран Кашенка диэн суруйбут буолуохтарын сөп курдук.

Былыргы сахалар киһиэхэ аатын иҥэрэллэригэр кини туох дьарыктааҕын эмиэ аахсаллар. Ол курдук сэриигэ үөрүйэх киһиэхэ сэрииттэн сибээстээх ааттары биэрэллэр эбит. Биир оннук аатынан Иҥэрчэ диэн буолар. Иҥэрчэ диэн ох саа чаачар кирсэ охсор сирин эбэтэр икки уһугун тостубатын, хайдыбатын диэн бөҕөргөтөн иҥиир сабынан эрэдэһиннээн баайыы ааттанар. Оноҕос төбөтүн бөҕөргөтөн эмиэ итинник гыналлар. (3,78). Иҥэрчэ диэн ааттаах киһи Тааттаҕа эмиэ олоро сылдьыбыта биллэр. (7,131).

И.А.Худяков «Хааһах» диэн тылы нууччалыыттан киирбит (Сума казацкого хлеба) диэн өйдөбүллээҕин быһаарар. Итини тэҥэ бу тылы «Казак» диэн тылга маарыннатар. (8,376). Хааһах диэн тыл сахалар төрүт тыллара буолан оннооҕор былыргы өс хоһоонноругар этиллэ, үһүйээн кэпсээннэригэр кэпсэнэ сылдьарын И.А.Худяков аахсыбатах.

«Хааһах» диэн түүрдүү тылы нууччалар уларытан саҥараннар арааһынайдаан ааттыыллар. Ол курдук «Казак», «Казах» диэн тыллар хааһах диэн тылга маарынныыллара чуолкай. Бу хааһах диэн тылтан кэлин үөскээбит казак уонна казах диэн омуктар ааттара үөскээн тахсыбыт буолуохтарын сөп. Бу дьон малларын барытын хааһахха хаалаан баран ыҥырда сылдьалларын иһин итинник ааттаммыттара диэн этиилэр эмиэ бааллар.

Аджи Мурад казак диэн ааттанар истиэп дьоно монголлар сэриилээн кыайбыттарын кэннэ баар буолбуттара диир. Кэлин ыраахтааҕы былааһыгар сулууспалыы киирбит истиэп киһитэ казак диэн ааттаммыт. Ол эрээри маҥнай «козак» диэн ааттыыллар эбит. (9,254).

«Хаһаа» диэн төрүт сахалыы тыл атын омуктар саҥаларыгар хайдах уларыйан сылдьалларын Багдарыын Сүлбэ бэйэтин үлэтигэр быһаарар. (10,24). Ол курдук тувалар хаһааны, хотону, бүтэйи барытын ка¬жаа дииллэр, киргизтэр ынах сүөһүнү, барааны тутар сирдэрэ - кашаа диэн эбит.

Онон казак диэн испиэп олохтоох дьоннорун ааттара «Хааһах» диэн маллаах иһиттэрин аатынан ааттанан атын омуктарга биллэр буолуута оруннаах курдук. Итини тэҥэ «Хааһах» диэн сахалар аҕа уустарын аатын нууччалыы фамилияҕа кубулуйан уларытыыларыгар Кашенка диэн буолуон сөп.

«МОЧИ НЕТ»

Олус уһун кэмнэргэ тыл төрүт суолтата уларыйан атын суолтаны өйдөтөр буола уларыйан хаалар түбэлтэлэрэ бааллар. Биһиги бу үлэбитигэр тыл уларыйан иһэр өйдөбүлүн быһаара сатыахпыт.

«Мочи нет»,- диэн этии «Силы нет» диэн быһаччы өйдөбүллээх. Саха кырдьаҕас дьоно этэллэринэн киһи кырдьан, мөлтөөн бардаҕына «Атаҕын тумсугар ииктиир» буолан иһэр. Бу быһаарыы киһи этэ-сиинэ мөлтөөһүнэ иһинээҕи баттааһына кыччааһыныттан биллэр.
 
Мөлтөөбүт киһи иигэ нэһиилэ тохтор буоларын кырдьаҕастар үчүгэйдик билэллэр. «Эдэр эрдэхпинэ үс мастаах күрүөнү үрдүнэн тэптэрэр этим»,- диэн кэпсиирэ кырдьа баран эрэр билэр киһим.

Нууччалыы: «Мочи нет»,- диэн этии киһи күүһэ-уоҕа хайдах ииктиириттэн быһаччы тутулуктааҕын быһаарар. Бу тыл былыргыттан киһи этиттэн-сииниттэн тутулуктаах көнөтүнэн өйдөбүлүн билигин да ыһыктыбакка сылдьар. Иигэ ыгыллан тахсара мөлтөөбүт киһи күүһэ-уоҕа аҕыйаабытын бэлиэтиир өйдөбүлэ билигин да сүтэ илик. Кэлин тылы тупсара сатаан ударениетын уонна биир буукубатын уларытыы тылы бэйэтин уларытан, сүрүн, төрүт өйдөбүлүн суох оҥорбут. Ол курдук «Мочь» диэн тыл бэйэтэ «Моча» диэн тылтан быһаччы үөскээн, уларыйан тахсыыта биллибэт буолбут.

Былыргы дьон киһи этин-сиинин тутулуктарын ордук билэр буоланнар туттар тыллара олохтоох, дириҥ төрүттээх эбиттэр. Тылы уларыта, тупсара сатааһын бу тыл төрүтүн, сүрүн өйдөбүлүн суох оҥорор. Ол курдук «Мощь» диэн тыл киһи этиттэн-сиинииттэн быһаччы тутулуктааҕа ханан даҕаны суох, биллибэт буола уларыйбыт.

Сахалар эдэр киһи күүһүн-уоҕун быһаарар этиилэрэ: «Өрө тэбэ сылдьар»,- диэн баар. Эдэр, эрчимнээх эдэр киһини быһаарар этии. Бу этии көнө өйдөбүлүгэр эдэр киһи күүскэ ииктээн өрө тэптэрэ сылдьара, этин-сиинин күүһүн-күдэҕин быһаарыыга олук буолбут.

Эллэй Боотур кэргэн ылыахтаах кыыһын доруобуйатын, этин-сиинин сыаналыырыгар кыргыттар хайдах ииктииллэрин чинчийэр уонна бу чинчийиитин түмүгүнэн кыра кыыһы кэргэн ылара былыргы кэпсээҥҥэ кэпсэнэр. Эллэй Боотур бу быһаарыытыгар кыратык да сыыстарбатаҕын саха дьоно эттэринэн-сииннэринэн билэллэр.

Сылгыһыттар сылгы доруобуйатын хайдах ииктиирин кэтээн көрөн сыысхала суох быһаараллар. Онон, киһи, тыынар-тыыннаах этин-сиинин күүһүн-уоҕун быһаарыы былыр-былыргыттан хайдах ииктиирин көрөн быһаарыыга олоҕурар уонна соччо сыысхала суоҕа быһаарыллар. 

АЙЫЫ 

Саха тыла олус былыргы тыл уонна атын омуктар тылларыгар ула¬ханнык баһыттара илик буолан төрүт өйдөбүллэрин иҥэринэн сыл¬дьар. Ол курдук саха тылыгар өйү-санааны быһаарар «Ай» диэн тыл баар. Өйгүттэн саҥаны булан, оҥорон таһаар; кими, тугу эмэ баар гын, олохтоо диэн киэҥ өйдөбүллээх. (3,15). Бу тыл киһи мэйиитит¬тэн, өйүттэн-санаатыттан саҥаны арыйыы оҥоруллан, «Айыы» буолан тахсарын олус чуолкайдык быһаарар.

Киһи оҥорор бары быһыыларын бэйэтин мэйиитинэн толкуйдаан, быһааран, айан таһаарарын билэр буоланнар сахалар саҥаны арыйыыны «Айыы» диэн ааттаабыттар. Киһи бэйэтин уһун үйэтигэр элбэх саҥаны арыйыылары, айыылары оҥорор. Ол иһигэр үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорон кэбиһиэн сөптөөх. Үчүгэйи оҥоруу – үрүҥ айыы, онтон куһаҕаны оҥоруу – хара айыы диэн ааттаналлар. 

Үчүгэйи эрэ оҥорууга эбэтэр куһаҕаны эрэ оҥорорго аналлаах дьон төрөөбөттөр. Оҕо барыта саҥа төрөөтөҕүнэ олус үчүгэй, минньигэс буоларын бары төрөппүттэр билэллэр. Оҕо кыратыгар үчүгэйэ бэрт буолан төрөппүттэр албыҥҥа киирэн биэрэллэр, оҕону кыра эрдэҕиттэн үтүө үгэстэргэ үөрэппитинэн барыллыахтааҕын умналлар.
 
Үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорор буолуу кэлин оҕо өйө-са¬наата сайдан иһиитин кытта сибээстээх буолан барылара айыыны оҥо-руу диэн буолаллар. Ол аата, киһи оҥорор быһыылара барылара биир мэйиит¬тэн үөскээн, айыллан тахсар буоланнар хайалара да айыы, саҥаны арыйыы буолар эбиттэр.

Дьон бэйэлэрин мэйиилэринэн өйдөөн-санаан туран оҥорор быһыыла¬ра икки аҥы арахсаллар. Киһи мэйиитэ үчүгэй да дьыалалары эбэтэр куһаҕаны да толкуйдаан таһаарар кыахтааҕын саха тыла ити курдук «Айыы» диэн тылынан быһаарар. Киһи мэйиитин саҥаны арыйар оҥоһуу¬лааҕын, дьоҕурдааҕын сахалар былыр-былыргыттан билэр буоланнар «Айыы» диэн өйү-санааны быһаарар тыллара икки өрүттээх. Биир өттө үчүгэйи оҥордоҕуна, үрүҥ айыы, онтон аҥара куһаҕаны, хара айыыны оҥоруу диэн ааттаналлар. Элбэх өйдөөх киһи оҥорор куһаҕан быһыыла¬ра ордук ыар, улахан содуллаах буолаллар. Улахан уоппуттаах бу¬руйу оҥорооччуну булан тутуу, хаайыы олус улахан уустуктары үөскэ¬тэрин милиция үлэһиттэрэ үчүгэйдик билэллэр. Дьон өйдөрө-санаалара сайдан күүһүрэн истэҕинэ куһаҕаны оҥорор кыахтара эмиэ улаатан иһэр. Ол иһин тиэхиникэ уонна экономика сайдыылара дьон олоҕор оҥорор кутталлара улаатан биэрэр.

Сахалар былыр-былыргыттан киһи өйө-санаата икки өрүттээҕин арааран билэллэрэ барыта «Айыы» диэн тылларыгар түмүллэн сылдьар. Kинилэр уһун үйэлэригэр элбэх саҥаны арыйыылары оҥорон олохторугар туһаммыт буоланнар ити айыы диэн тыл икки өрүттээҕин билбиттэр. Итэҕэлгэ олоҕурбут бобууну, үгэһи кэһии, дьон сиэригэр баппат быһыылары оҥоруу «Айыыны» оҥоруунан ааҕыллар. (3,16).

Киһи үчүгэйи да оҥордоҕуна, дьон бары билэ, үөрэтэ иликтэринэ син-биир «Айыы» буолар. Саҥаны арыйыы дьоҥҥо үчүгэйи оҥорууга туһуламмыта чахчы билиннэҕинэ, өр кэмҥэ дакаастанан олоххо киирдэҕинэ эрэ, үчүгэй «Үрүҥ Айыыга» биирдэ кубулуйар.

Саха дьоно ханнык баҕарар саҥаны арыйыыны, дьоҥҥо урут биллибэ¬ти оҥорууну син-биир айыыны оҥоруунан ааҕаллар. Ол курдук былыр-былыргыттан киһи бэйэтин өйүнэн туох саҥаны арыйбытын барытын дьону утары, кинилэри баһылыырга, бас бэриннэрэргэ анаан туттар этэ. Билигин даҕаны араас наукалар саҥаны арыйыылара бары быһаччы киһини бэйэтин буол-батаҕына, Айылҕаны утары хайысхалаахтар. Дьон бары саҥаны арыйыы¬ларын үгүс өттүн сэрии сэбин оҥостуутугар, дьону хайдах элбэхтик өлөртүүргэ аныыллар. Ол иһин саха дьоно ханнык баҕарар саҥаны ары¬йыылартан аан маҥнай сэрэнэллэр, чахчы үчүгэйэ биллиэр эбэтэр үчүгэйгэ тиэрдэр буолуор диэри кэтэһэллэр, «Айыы буолуо» диэн этэллэр.

Дьон бары бэйэлэрэ тутан-хабан туох саҥаны арыйбыттарын барытын бэйэлэрин туһаларыгар туһана сатыыллар. Былыргы кэмҥэ экономикаҕа саҥаны арыйдахтарына онтуларын сайыннаран атын омуктары, кинилэр сирдэрин быһаччы сэриилээн ыларга туһаналлар этэ. Туох саҥаны оҥорбуттарын барытын дьону утарарга, баһылыырга аныыллар. Оннооҕор академик А.Д.Сахаров курдук үтүө киһи саҥаны арыйыытын водороднай буомбаны оҥорууга туһаммыта. Маҥнайгы гааһынан үлэлиир тимири быһары айбыт киһи харчылаах сиэйпэни дьөлө быспыта биллэр. Уорууну, куһаҕаны оҥорбут, бэйэтин туһугар туһаммыт.

Киһи итинник быһыыта хаһан да сүгүн көммөтүн, бэйэлэрэ уус дьон буоланнар уһун үйэлэригэр элбэх саҥаны арыйыылары оҥорон туһаҕа таһаараннар саха¬лар билэллэр эбит. Ол иһин сахалар туох баҕарар саҥаны арыйыыттан сэрэнэн «Айыыны оҥоруу» диэн ааттыыллар. Ханнык баҕарар «Айыыны оҥоруу» дьоҥҥо куһаҕаны оҥорор, кинилэр олохторугар уларыйыылары киллэрэр, үгэстэрин уларытарга тириэрдэр. Ол иһин ханнык баҕарар саҥаны арыйыы дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэр буолара сөптөөх.

Саҥаны арыйыы дьон олоҕор киллэрэр уратылардааҕын иһин саха дьоно былыргыттан ханнык баҕарар саҥаны арыйыыларга аан маҥнайгыттан сэрэхтээхтик сыһыаннаһаллар, «Айыы буолуо» диэн этэллэр. Онтон кэлин ити саҥаны арыйыы дьоҥҥо үчүгэйэ чахчы биллэр буола дакаас¬таннаҕына, туһалааҕы оҥороро чахчы билиннэҕинэ эрэ үчүгэйи оҥоруу, «Үрүҥ айыы», үчүгэйи оҥоруу диэн ааттыыллар.
Саҥаны айыыны ханнык да кыыллар уонна көтөрдөр кыайан оҥорботтор, киһи, мэйиитэ сайдыбыт буолан эрэ оҥорор. Киһи өйдөөх-санаалаах буолан, бэйэтэ толкуйдаан таһааран саҥаны арыйыыны булан, «Айыыны» оҥорор. Сахалар киһи бу саҥаны арыйыытын хайдах көрүҥнээхтик туһанарыттан, дьоҥҥо үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу оҥороруттан көрөн икки аҥы, ханна да халбаҥнаабат чуолкайдык тус-туспа арааран ааттыыллар:

- Үчүгэйи айыы - үрүҥ айыы буолар.

- Куһаҕаны айыы - хара айыы диэн ааттанар.

Киһи тугу оҥорорун толкуйдаан оҥорор буолан, туох оҥорбута ба¬рыта атын дьоҥҥо хайдах өйдөнөрүттэн көрөн, куһаҕан эбэтэр үчүгэй диэннэргэ арахсаллар. Ол аата, куһаҕан уонна үчүгэй диэн өйдөбүллэр үгүс дьон өйдөрүгэр-санааларыгар уһун кэм устата олохсуйан хаалбыт, үгэскэ кубулуйбут өйдөбүллэр буолаллар.

Былыргы эбэтэр олус да былыргыта суох кэмнэргэ ханнык баҕарар саҥаны арыйыылары дьон үйэлэригэр биирдэ эмэтэ оҥороллоро биллэр. Сахалар былыр «Айыы» диэн этэллэрин саҕана саҥаны арыйыы диэн биирдэ эмэ буолар буолуон сөп. Саҥаны арыйыылар ити билигин эрэ элбээн тураллар. Киһи - аймах өйдөрө-санаалара сайдан истэхтэрин аайы саҥаны арыйаллара кырдьык даҕаны эбиллэн иһэр. Ол саҥаны ары-йыылар бары дьоҥҥо, Айылҕаҕа туһалааҕы дуу, буортулааҕы дуу оҥо¬роллоро өссө дакаастана иликтэрэ элбэхтэр.

Онон, киһи билбэтин, урут туттуллубатаҕы оҥоруу син-биир айыыны оҥоруу буолар. Айыы диэн тыл мээлэ туттуллубат сэрэхтээх тыл. Айыы буолуо диэн сибигинэйэн этиллэр. Бэйэлэрин олохторун соһуччу ула¬рытыахтарын баҕарбат үчүгэй дьон санааларыгар хаһан да сөп түбэспэт, ыарахан тыл.

Ити курдук киһи өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуктаах &quot;Айыы&quot; диэн тыл икки өйдөбүллээх. Бу тыл киһи оҥорор быһыыларын барыларын өйүнэн-санаатынан толкуйдаан, быһааран таһаарбытын биллэрэр. Киһи биллэр үчүгэйи оҥордоҕуна - Үрүҥ Айыы, онтон оҥорбута куһаҕан буоллаҕына - Хара Айыы буолар. Былыр-былыргыттан өй-санаа хайдах туруктааҕын быһаарар тылбытын харыстыырбыт наада. Хайа да киһи бэйэтэ таҥара биэрбит үчүгэй кэһиитэ, бадаарага буолбатах. Кинини олус өр кэмҥэ үчүгэй быһыыларга ииттэххэ уонна үөрэттэххэ эрэ киһилии киһи өйө-санаата иҥэн, үчүгэй киһи буолар. Ол аата, киһи дьоҥҥо куһаҕаны, «Хара айыыны» оҥорбот буола үөрэннэҕинэ эрэ, үчүгэйи, «Үрүҥ айыыны» оҥорор буолара быһаарыллар.
 
КӨР - КҮЛҮҮ 

Саха дьонун санааларыгар туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх. Ити быһаарыы көргө-күлүүгэ эмиэ сыһыаннаах. Күлүү-үөрүү киһиэхэ өйүн-санаатын сынньатар, аралдьытар буолан, аһара барбатаҕына, олус туһалааҕынан ааҕыллар. Дьону кытта сыһыаҥҥа элэккэй, эйэҕэс буолуу киһиттэн барытыттан көрдөнөр наадалаах хаачыстыба буолар.

Россия киин бэчээтэ барыта, араас көрдөөх анекдоттарынан, кэпсээнэринэн толору. Бу кэпсээннэргэ киһи оҥорор араас быһыыларыттан, өлөрүүлэригэр, сииллэригэр-аһыылларыгар тиийэ кэпсииллэр, ордук дьон олохторугар туох тиийбэтин, суоҕун булан ырыталлар.

Саха дьоно былыргыттан киһи өйө-санаата туруктаах буоларын туһугар куһаҕан, өлөрөр-алдьатар тыллары олус элбэхтик хатылаан туттары боболлор этэ. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан куһаҕан тыллары тыллаһыы, олус элбэхтик хос-хос хатыланар буоллаҕына, киһи ийэ кутугар мунньуллан, үгэс буолан ууруллар. Киһи өйүгэр-санааты¬гар үгэс буолан иҥмит өйдөбүл хаһан да умнуллубат гына дириҥник иҥэр уонна хаһан баҕарар, киһи ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына, туттуллан хаалыан сөп диэн сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар.

Туохха барытыгар көр-күлүү курдук сыһыаннаһар буолуу, киһиэхэ көтүмэх буолууну үөскэтэр. Тугу да сыаналаабат, туохха да холообот буолуу үөскээн барыыта дьон бэйэлэрин олохторун ситэ сыаналаабат, үлэҕэ-хамнаска киһилии сыһыаннаспат буолууларыгар тириэрдэр.

Саха дьоно оҕолорун кыра эрдэхтэринэ: «Куһаҕан тыллары букатын тылласпат баҕайы»,- диэн үөрэтэ сатыыллар. Көр-күлүү да курдук куһаҕан тыллары олус элбэхтик туттар буолуу өйү-санааны уларытар. Үлэ-хамнас куһаҕанын, ыараханын, туох да туһата суоҕун туһунан көр-күлүү кэпсээннэрэ эдэр дьону үлэттэн тэйитэллэр, чэпчэки үлэни, харчыны эрэйэ суох була сатааһыннарын үөскэтэллэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ туох билбитин-көрбүтүн барытын үгэс оҥостон өйүгэр-санаатыгар иҥэринэн иһэрэ ордук күүстээх. Саха дьоно ону арааран билэр буоланнар оҕону кыра эрдэҕинэ чиҥник, үчүгэй быһыылары оҥорор буолууга туһаайан үөрэтэри туһалааҕынан ааҕаллар.
Билигин сорох дьон ССРС үрэллиитигэр Ю. Никулин олоҕу күлэр, сэтэриир анекдоттара ордук күүстээх оруолу ылбыттара диэн этэллэрэ оруннаах курдук. Ол анекдоттары хас биирдии киһи истэн-билэн, олох ханна сыыһалардааҕын арааран билэр буолбутуттан перестройка хам¬сааһына саҕаламмыта саарбаҕа суох. Советскай кэм олоҕо үгүс дьон көрдөбүллэригэр сөп түбэспэт буолбута билигин билиниллэн турар.

Дьон олохторо бэйэлэрин кыахтарыгар сөп түбэспэт буолуута элбэх анекдоттар үөскээһиннэригэр тириэрдэр. Кинилэр бэйэлэрин кыахтары¬нан олохторун уларытар кыахтара суоҕа, бу олоҕу күлүү-элэк гыныы¬ларыгар үтүрүйэр. Социализм кэмигэр үөскээбит анекдоттар киһи, са¬лайааччы майгына уларыйыытын ордук чаҕылхайдык арыйаллар. «Задняя дверь магазина» хаһан, кимиэхэ анаан арылларын быһаарыы элбэх анекдоттарга кэпсэнэллэр этэ.

Көр-күлүү кэпсээннэрэ төһө даҕаны улахан дьону сэргэхсиппиттэрин, олохторун ыараханын кылгас бириэмэҕэ умуннарбыттарын иһин, саҥа улаатан, өйдөрүн-санааларын тута илик оҕолор истэллэригэр аналлара суохтар.

Үгүс көр-күлүү кэпсээннэр арыгы, наркотик куһаҕан өрүттэрин арыйалларын оннугар, үчүгэй өттүгэр эргитэн таһаараллар. (11,112). Чэпчэки санаалаах эдэр дьон күлүүнү-көрү көнөтүнэн, хайдах истэллэринэн өйдүүллэрин уонна ылыналларын ким да саарбахтаабат. Оҕо лаппа улаатан, өйүн-санаатын туттаҕына биирдэ эрэ улахан дьон күлэн этии¬лэрин нэһиилэ таба өйдүүр буоларын ситэ үөрэтэ иликпит.

Олоҕу, үлэни-хамнаһы күлүү гынар кэпсээннэри оҕо элбэхтик иһиттэҕинэ, бэйэтэ улаатан баран туһалаах үлэнэн дьарыктанарыгар ыарахаттар үөскүөхтэрин сөп. Кини өйүгэр-санаатыгар үлэ куһаҕанын, туһата суоҕун, хамнас кэлбэтин туһунан өйдөбүллэр иҥэн хаалбыттара аны кэлэн бэйэтэ үлэлээри гыннаҕына улаханнык мэһэйдиэхтэрин сөп. Билиҥҥи кэмҥэ эдэрдэр үксүлэрэ үлэ-хамнас куһаҕанын туһунан анекдот кэп¬сээннэри итэҕэйэннэр кыайа-хото үлэлээбэт буолуулара биһиэхэ тарҕаммыта ситэ ааһа илик диэхпитин сөп. Үлэлэммит үлэттэн туох эмэ туһа тахсара киһиэхэ бары өттүнэн барытынан, хамнаһынан кэлэн аһынан-таҥаһынан билиннэҕинэ, тылынан этиллэн, араас кэпсээннэринэн, анекдоттарынан киирэн үчүгэйэ лаппа билиннэҕинэ, итэҕэйилиннэҕинэ киһи ордук кыайа-хото үлэлиирэ быһаарыллыбыта өр буолла.

Ол аата, үлэни-хамнаһы, олоҕу көргө-күлүүгэ кубулутуу улахан дьоҥҥо наадалаах, өйү-санааны сынньатарга аналланар буоллахтарына, оҕолорго, эдэрдэргэ улахан буортулаах өттүнэн дьайаллар. Көр-күлүү олус элбээн барыыта ханнык баҕарар дьыалаҕа дьалаҕайдык сыһыаннаһар буолууну үөскэтэн, эдэрдэри соннук майгыга үөрэнэн хаалалларын үөскэтэр. Kэлэр көлүөнэлэр бу олоҕу сөбүлээбэт, күлүү гынар буолууларын үөскэтэн, кинилэр уларытан саҥалыы олоххо дьулуһууларын таһаарар.

КУҺАҔАН	ТЫЛЛАР

Дьон олоҕо үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар уонна өйдөбүллэр икки ардыларынан баран иһэрин сахалар былыргыттан билэн оҕолорун үөрэтэллэригэр туһаналларын кынаттаах этиилэр бааллара бигэргэтэллэр. Ол курдук «Үчүгэй куһаҕана суох буолбат» диэн этии үчүгэйи оҥороору аһара баран хаалыы куһаҕаҥҥа кубулуйан хааларын арааран бэлиэтиирин таһынан аһара үчүгэй кэнниттэн олус куһаҕан кэлэрин эмиэ быһаарар. Итини тэҥэ «Ытыыр уонна күлэр аҕас-балыстыылар» диэн этии олус улахан үөрүү кэнниттэн хомолто хайаан да кэлэрин эмиэ бигэргэтэр.

Оҕо улаатан өйө-санаата сайдан истэҕинэ үөрэҕи-билиини ылыныыны, үчүгэйи уонна куһаҕаны араарар буолууну бэйэтин билэр-көрөр уорганнарын көмөлөрүнэн араартаан билэргэ үөрэнэн иһэр:

1. Хараҕынан көрөн үчүгэйи, куһаҕаны арааран билии.

2. Муннунан сытырҕалаан үчүгэй эбэтэр ыар сыттары араарыы.

3. Айаҕынан амсайан араас амтаннары араарыы.

4. Кулгааҕынан үчүгэй эбэтэр куһаҕан тыллары истэн араарыы.

5. Үтүө эбэтэр куһаҕан санаалары арааран билии.

Оҕо аан маҥнай хараҕынан көрөн үчүгэйи уонна куһаҕаны араарар буоларга үөрэнэр. Онтон өйө-санаата лаппа сайыннаҕына кулгааҕынан истэн үөрэнэрэ эбиллэр. Олус үгүс билиини, үчүгэйи уонна куһаҕаны араартааһыны киһи кулгааҕынан истэн үөрэтэр. Биһиги бу үлэбитигэр кулгааҕынан истии үөрэҕэр киирсэр, бэйэ саҥарар саҥата өйө-санаата сайдыытыгар ылар суолтатын быһаара сатыахпыт. Ол иһин киһи бэйэтэ саҥарар куһаҕан тыллара кини өйүгэр-санаатыгар ордук күүскэ дьа¬йыыларын ырытыахпыт.

Үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар уонна өйдөбүллэр бары омуктар тылларыгар үгүстүк үчүгэй уонна куһаҕан тылларынан бэриллэннэр оҕолорун, дьоннорун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэриллэллэр. Хас биир¬дии киһи өйүгэр-санаатыгар кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрэ иҥэрэн үөрэппит үчүгэй уонна куһаҕан быһыылара диэн өйдөбүллэр иҥэн сылдьаллар. Бу өйдөбүллэр оҕо өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник иҥэн, үгэс буолбут буоллахтарына, киһи өйүттэн-санаатыттан хаһан да, олоҕун ханнык да кэмнэригэр умнуллан хаалбаттар. Олох ыарахан кэмнэригэр үтүө, аһыныгас майгыга үөрэммит оҕолор кырыйдахтарына ордук аһыныгас, харыстас майгылара күүһүрэр. Билигин баар кырдьаҕастар, кыра эрдэхтэринэ ыарахан олоххо эрэйдэнэн улааппыт буоланнар, майгылара эдэр көлүөнэ дьон майгыларыттан итинэн уратыланаллар.

Дьон үгүс өттүлэрэ бэйэлэрин олохторугар оҥорор, тутар, сайдыы¬ны ситиһэр туһугар өйдөрүн-санааларын уураллар уонна үлэлииллэр. Кинилэр оҥорор-тутар буоланнар дьон олохторо инники, сайдыы диэки тохтоло суох баран иһэр. Бу үлэһит дьон оҕолорун туһалаах, үчүгэй быһыылары оҥоруу өттүгэр үгүстүк үөрэтэллэр, такайаллар. Бэйэлэрэ үлэһит дьон оҕолоро үксүгэр үтүө, үлэһит майгылаах буола улааталларын саха киһитэ барыта билэр суола.

Ол да буоллар «Сыа быыһыгар быччархай кыбылларын курдук» үчүгэй дьон быыстарыгар куһаҕан, тугу эмэ бэйэлэрэ оҥорон туһаҕа таһаарар туһунан толкуйдаабат, атын дьон оҥорбут баайдарыттан-малларыттан босхо туһаныахтарын баҕалаахтар эмиэ бааллар.
Куһаҕан өйдөөх-санаалаах дьон баар буолууларыгар оҕону иитии-үөрэтии ылар оруола ордук улаханын «Яблоко от яблони недалеко падает» диэн өс хоһооно бигэргэтэр. Кэлин кэмҥэ төрөппүттэр иитэр-үөрэтэр оруолларын намтатан, атын дьоҥҥо сыҕарытан өйдүүр буолуу саха дьонугар тарҕаныах курдук буолан эрэр. Ол курдук оҕону иитии-үөрэтии сүрүн өттө аҥардастыы учууталлар диэки сыҕарытыллан, кинилэр эрэ оҕо иитиитигэр эппиэтинэстээх буолалларын курдук өйдөөһүн олохсуйа быһыытыйда.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ эдэр киһи өйө-санаата сайдыытыгар, киһилии майгына үөскээһинигэр кыра эрдэҕинэ, оскуолаҕа киириэн иннинэ үөрэппит, иҥэриммит өйдөбүллэрэ ордук, урутаан дьайаллар диэн үөрэтиини саҕалыыр. Биһиги бу үөрэҕи саҕалыырбытыгар оҕо өйүгэр-¬санаатыгар биир суолу хос-хос хатылааһын, төһө элбэхтэ хатыланар даҕаны соччонон кытаанахтык иҥэн иһэр диэн өйдөбүлгэ олоҕурабыт, киһи үйэтин тухары ханнык баҕарар үөрэҕи ылыныыта барыта хос-хос хатылааһыҥҥа, үгэс оҥостон иҥэриниигэ олоҕурарын олук оҥостобут.

Киһи бэйэтин саҥатын истэн эмиэ үөрэнэр, үгэс оҥостор дьоҕур¬дааҕын «Куһаҕан тыллары тыллаһыма» диэн үөрэтэр этии баара бигэр¬гэтэр. Өлөрүү, алдьатыы, охсуһар, этиһэр туһунан тыллар бары куһаҕаны оҥорууга ыҥырар буоланнар куһаҕан тылларга киирсэллэр. Саха дьоно былыр-былыргыттан оҕолорун «Куһаҕан тыллары тыллаһыма» диэн үөрэтэ сатыыллар. Куһаҕан тыллары тыллаһар буолуу элбэхтэ хатылан¬наҕына үгэскэ кубулуйан оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар ууруллан иһэллэрин былыргылар ордук билэллэр эбиттэрин ити этии бигэргэтэр.

Кыра оҕо «Өлөрүөм, быһыам» дии-дии сүүрэкэлии сылдьар буоллаҕына, ити этэр тыла өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар үгэс буолан иҥэн ууруллан иһэр. Бу ууруллубут өй-санаа хаһан баҕарар, киһи олоҕун ыарахан, соһуччу кэмнэригэр, бу киһи ийэ кутун баһылыыр кэмигэр киирэн хааллаҕына, өйүгэр эмискэ түһэн, өйдөнөн кэлэн толоруллан хаалыан сөбө билигин дакаастана сылдьар.
Киһи бэйэтэ саҥарар тылларын кулгааҕынан истэн ылынара ордук күүстээх, өйгө-санааҕа олус түргэнник тиийимтиэ. Ити барыта үөрэҕи ылыныы бэйэтэ хос хатылааһыннаах буоларынан быһаарыллар. Холобур, үөрэнээччи лекцияны истэ олорон сурунан иһэр буоллаҕына ордук дириҥник өйдүүрүгэр ити быһаарыы олоҕурар.

Былыргы дьон киһи өйүн-санаатын итинник уратыларын билэр буо¬ланнар оҕолорун куһаҕаннык саҥара, тыллаһа сылдьалларын кытаанахтык боболлор эбит. Ол бобуу барыта оҕолорун өйүн-санаатын, ийэ ку¬тун харыстыылларыттан, кини туһугар дьиҥнээхтик, ис сүрэхтэриттэн кыһаналларыттан, улаатан киһилии киһи буоларын ситиһэ сатыылларыттан буолар. Ол аата куһаҕан тыллары тылласпат буолуу оҕо өйүн-санаатын харыстыыр, куһаҕан үгэс үөскээн өйүгэр-санаатыгар олохсуйбатын хааччыйар аналлаах.
Былыргы дьон оҕолорун өйдөрүн-санааларын, ийэ кутун ордук харыстыылларын бэлиэтинэн оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтин өйө-санаата киириэн иннинэ, атын дьоҥҥо сыһыарбакка, туора харахтаахха көр¬дөрбөккө иитэллэрэ, улаатыннараллара итинэн быһаарыллар.

Төрөппүттэр бэйэлэрэ оҕолоро истэригэр куһаҕан, алдьатар, өлөрөр тыллары саҥарартан туттунар буолуулара оҕолорун өйүн-санаатын, ийэ кутун ордук харыстыылларыгар олоҕурар. Кыра оҕону, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ охсуһарга, этиһэргэ, алдьатарга, былдьаһарга, куһаҕан тыллары тыллаһарга үөрэппэт буолуу, кини киһилии майгылаах буола улаатарын хааччыйар биир сүрүн көрдөбүл буолар.

Оҕо улаатан, өйө-санаата эбиллэн истэҕинэ, саҥарар тылларыттан үөрэҕи иҥэринэн иһэргэ үөрэнэр. Үөрэҕи ылыныы кинигэттэн доргуччу аахтахха ордук эбиллэрин начаалынай кылаас учууталлара куруук туһаналлар. Оҕо улаатан иһэн куһаҕан тыллары тылласпат буолуута өйө-санаата үчүгэйи оҥоруу диэки хайысхалаахтык сайдарын хааччыйар. «Киһи тыла тиийимтиэ» диэн сахалар этэллэр. Бу этии тыл суолтата өйгө-санааҕа дириҥник иҥэн өйү-санааны төрүттүүрүн, киһи майгынын олохсутарын эмиэ бигэргэтэр.

Бэйэ саҥарар тыла киһиэхэ олус күүскэ дьайарын сахалыы андаҕар этиитэ баара быһаарар. Киһи олус күүркэйэн, тыл-өһө сытыыланан ан¬даҕар тылларын этиитэ өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник хатанан этиллибитин курдук быһыылары оҥорорго тириэрдэр.

Тылы элбэхтик, хос-хос хатылаатахха кэлин үгэскэ кубулуйан хаалар. Соһуйдаҕына ханнык эмэ тылы саҥара үөрэнэн хаалбыт киһи ол үгэһин хаһан да быраҕа охсон кэбиспэт. Эмээхсин «Бачах», эҥин диэн соһуйдаҕына тутта үөрэммит тылларын хас соһуйдаҕын аайы саҥаран иһэр. «Өлөрүөм, алдьатыам»,- диэн тыллаһар киһи, ити тылларыттан үөскээбит баҕа санаатын хаһан эмэ толорон кэбиһэр кыахтаныан сөп¬төөҕүн сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Ол курдук үгэскэ кубулуйбут өйдөбүл киһи өйүттэн-санаатыттан хаһан да сүтэн, симэлийэн хаалбат, киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар ууруллан сылдьар уратылаах.

Олох ханнык баҕарар кэмигэр киһи ийэ кута баһылаан салайар быһыытыгар киирэн хааларын урукку үлэлэрбитигэр ырыппыппыт. Бу үлэ¬битигэр куһаҕан тыллартан үөскээбит үгэс киһи өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар уурулла сылдьан баран, хаһан баҕарар өйдөнөн кэлэн толоруллар кыахтанарын салгыы быһаарабыт. Быстахтык быһыыланан куһаҕан быһыылары оҥоро охсон кэбиһэр эдэр дьон элбээн иһиилэрэ ити биһиги быһаарыыбыт чахчытын бигэргэтэллэр. Атаахтык иитиллэн, бас баттахтык тыллаһа үөрэммит дьон олохторугар элбэх эрэйдэри көрсүүлэрэ барылара кэриэтэ биир эмэ түгэҥҥэ бэйэлэрин сыыһа туттууларын кытта сибээстээхтэр. Ол курдук биирдэ арыгыны аһара иһэн кэбиһэн итирии кэнниттэн сыыһа туттунуу эдэрдэргэ олус элбэхтик көстөр быһыы буолла.

Онон, төрөппүттэр кэлэр көлүөнэ дьоҥҥут киһилии быһыылаах буолан уһун, дьоллоох олоҕу олоруохтарын, эһиги баҕаҕыт курдук төрүк¬күт-уускут тэнийэн-сайдан иһиэҕин дьиҥнээхтик баҕарар буоллаххытына, оҕолоргут өйдөрүн-санааларын, ийэ куттарын харыстаан, куһаҕан быһыыларга, куһаҕаннык тыллаһарга үөрэппэккэ кыһанаргытыгар баҕарабыт. Оҕолоргут хайдах киһи буола улааталлара барыта эһи¬гиттэн, төрөппүттэртэн тутулуктаах. Эһиги оҕону үөрэтэргитигэр сымнаан биэрэн, атаахтатан-тараҥнатан, киһиргэтэн улаатыннардаххы¬тына майгына сымнаҕас буола улаатан, олох ыарахаттарын кыайан уй¬бакка, олох чэпчэки өттүн диэки салаллан элбэх эрэйи көрсүөн, олус элбэх баҕа санааларгытын кыайан толорумуон сөп.

Хос быһаарыылар.

1. Ф.Г.Софронов. Якуты. Мирское  управление    в    17 - нач. 20 века.    Якутск:  Якутское книжное изд-во, 1987.- 126 с.

2. Багдарыын Сүлбэ.    Мэҥэ   ааттар.  Якускай: Саха сиринээҕи кинигэ изд-та, 1979.- 288 с.

3. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев редакциятынан - Дьокуускай: «Бичик» нац.кинигэ, кыһата, 1994.- 264 с.

4. Г.Е.Федоров, Н.Ф.Егоров. Сэргэ төрдүгэр сэһэн: Үһүйээннэр. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1991.- 160 с.

5. П.Н.Харитонов. Купец просветитель и меценат. Якутск: ООО «САПИ-торг-книга», 1999.- 86 с.

6. Уоттаах   сыллар   суруктара. Саллааттар суруктара, дневниктэрэ. Дьокуускай: «Бичик», 2000.- 112 с.

7. Ф.Ф.Васильев. Военное дело якутов. Якутск: Нац.кн.изд-во «Бичик», 1995.- 224 с.

8.  И.А.Худяков.  Краткое   описание    Верхоянского  округа. Ленинград: Изд-во «Наука», 1969.- 440 с.

9.  Аджи  Мурад.  Европа,  тюрки,   Великая    степь.    Москва: Мысль,  1998.- 334 с.

10. Багдарыын Сүлбэ. Аал уоту оттунан. Дьокуускай: Саха сири¬нээҕи кинигэ издательствота, 1992.- 192 с.

11. Анекдоты наших читателей. Вып. 4. Библиотека для чтения «Студенческого меридиана». Москва; 1994.- 254 с. 

ААР СААР

Саха тыла төһө былыргыттан ыла үөскээбитэ уонна кэпсэтиигэ тут¬туллар буолбута билигин да кыайан чуолкайдана илик боппуруос буо¬лар. Кэлин кэмҥэ саха омук былыргытын туһунан элбэх үлэлэр сурулуннулар. Былыргы түүрдэр мэҥэ таастарга суруйбут суруктара сахалыы тылынан ааҕыллаллара ордук өйдөнүмтүө диэн быһааран эрэллэр.

Аар Саар диэн холбуу этии саха тылыгар олус былыргыттан туттуллар. Былыргы сахалар төрүттэрин аата Саха Саарын тойон диэн буолара  бэйэтэ төһө былыргы кэмҥэ үөскээбитэ өссө биллэ  илик олоҥхолорго ахтыллар.

Саха дьонун былыргыларын туһунан суруйааччылар Аар Саар диэн этиини элбэхтик тутталлар. Аар-саар аата алдьаммыт диэн бастыҥ аата-суола, эбэтэр дьоһун-сүҥкэн аата-суола алдьаммыт диэн буолар. Аар-саар аат - бастыҥ, дьоһун аат суол. Аар Тойон, Аар Баҕах, Хомпоруун Саар, Саха Саарын Тойон диир кэриэтэ сололоох, үрдүк аат. (1,306).

Аар саар диэн икки тылтан холбоммут этии. Бу тыллар биирдии бэйэлэрэ  өссө    былыргылар    уонна эмиэ улахан, киэҥ өйдөбүллээхтэр.

Саха дьоно былыр-былыргыттан олус уратыны, улаханы бэлиэтииргэ анаан «Саар» диэн тылы тутталлар. Саар ыаҕас (эргэр.) - би¬лиҥҥи баак кэриэтэ улахан ыаҕас (хол., арыы хаһаанарга). (2,241). Улаханын, ойуччутун бэлиэтээн «Саар ыаҕас» диэн бэлиэтээн ааттыыллар. «Саар ыаҕастаах» диэн сир аата эмиэ баар. (3,109).

«Саха саара, урааҥхай буура» диэн сахаларга киэҥник тарҕаммыт өс хоһооно баар. Бу өс хоһоонун «саар» диэн тылын Г.В.Ксенофонтов былыргы түүрдэр уонна монголлар «цар, чар, шар» диэн тылларыгар сыһыаран «көлүнэр оҕус» диэн буоларын быһаарар. (4,180). Бу өс хоһоонугар «саар» диэн тыл улахан, күүстээх, кыахтаах диэн өйдөбүлгэ туттуллубут.

Э.К.Пекарскай «Аар Саар» диэн тылы ханнык эрэ олус былыргы ытык аат диэн быһаарар. (5,стлб.2094). Бу быһаарыы «Саар» диэн тыл улахан, күүстээх диэн суолтата олус былыргы «Аар» диэн тылы кытта бииргэ туттуллуутунан өссө улаатарын чуолкайдыыр. Сахаларга «Аар» диэн маҥнайгы таҥараларын аата буолар. «Аар» диэн ааттаах улуу киһи, салайааччы үөскүү сылдьыбыт буолуон сөп.

Сахалар Аар Саар диэн сири-дойдуну барытын бииргэ холбуу тутан этэллэр. Аар Саарга - манна: киэҥ сиргэ, сиргэ дойдуга барытыгар диэн суолталаах. (6,110).

Сахалыы аар диэн тылы Э.К.Пекарскай былыргы түүрдэр ару диэн тылларыгар тэҥниир уонна «олус үчүгэй, ытыктабыллаах, ыраас,   дуос¬пуруннаах,    таҥараҕа тэҥнээх»    диэн   быһаарар.   (5,стлб.126). Саха тылыгар ар диэн төрүттээх аартас диэн тыл баара, көрдөһүү, тылы ылыннарыы диэн өйдөбүллээх. (5,стлб.151). Бу быһаарыыларга эбэн А.И.Гоголев былыргы түүрдэр уонна былыргы индеецтэр тылларыгар аар диэн саха тылыгар маарынныыр тыллар таҥараҕа сыһыаннаахтарын быһаарар. (7,23).

А.Е.Кулаковскай сахалар үрдүк айыыларынан Үрүҥ Аар Тойону ааҕар. Бары сири-дойдуну, дьону айбыт кини буолар диир уонна тох¬сус халлааҥҥа олорорун бэлиэтиир. (8,17). Бу быһаарыы Аар диэн тыл сахаларга олус былыргы кэмтэн ыла тутуллар буолбутун арааран бэлиэтиир. Ол курдук олус былыргы, аан маҥнайгы таҥара аата Аар диэн ааттанар буолуута бэйэтэ бу тыл олус былыргытын дакаастабыла буолар.

Түүр омуктар тылларыттан элбэх тыллар нууччалыы тыллары үөскэппиттэрэ биллэр. Ол иһигэр Сарысу диэн түүрдүү «Араҕас уу» диэн суолталаах тылтан Царицын диэн куорат аата үөскээбит. (3,13). Бу куорат аата үөскээһинэ сахалыы саар диэн тылтан нууччалыы царь диэн тыл үөскээн тахсыан сөбүн бигэргэтэр.

Царь диэн нууччалыы тыл өйдөбүлэ улахан баһылык, салайааччы диэн буолар. Бу тыл Россия государствотын улахан салайааччытын туспа бэлиэтээн ааттыырга аан маҥнай 1547 сыллаахтан ыла туттуллар буолбут. С.М.Соловьев суруйарынан Иван Грознай салайар былааска киирэригэр аан маҥнайгынан царь диэн ааттаммыт. (9,128). Бу кэмҥэ Москва княжествота Рязаны бас бэриннэрэн истиэп диэки саҥа тэнийэн иһэр кэмэ эбит. Царь диэн тыл тарҕаныыта истиэп омуктарын кытта нууччалар холбоһон барыыларыгар тарҕаныыта, бу тыл истиэп омуктарын тыла буоларын быһаарар.

Царь куолакал, Царь пушка диэн олус улаханнарынан аакка-суолга киирбит тэриллэр бааллар. Бу тэриллэри аһары улаханнара бэрт буо¬ланнар итинник уратытык ааттаабыттар. Бу тэриллэр ааттарыгар царь диэн тыл былыргы сахалыы ойуччу улахан диэн суолтатынан туттуллу¬бут. Улаханы уонна ойуччуну бэлиэтииллэринэн сахалыы саар уонна нууччалыы царь диэн тыллар биир суолталаах буолан тахсаллара саха тылын сабыдыала нуучча тылыгар дьайыытын көрдөрөр.

САКА дуу, САХА дуу?

Саха омуга хантан хааннааҕа, кимтэн кииннээҕэ билигин да биллэ илик. Саха дьоно хаһан хоту сиргэ көһөн кэлэн олохсуйбуттара эмиэ быһаарылла илик. Арай кэнники кэмҥэ, перестройка кэнниттэн былыргы остуоруйалары үөрэтиигэ биллэр хамсааһыннар таҕыстылар, сахалар тустарынан киэҥ, научнай үлэлэр сурулуннулар.

Омук тылын үөрэтии бу омук былыргы төрүттэрин булууга улахан кылааты киллэриэн сөп. Омук тыла омук олоҕун кытта быһаччы тутулуктаах сайдар дииллэр. Саҥа үөскээбит тыллар бэйэлэрин анал бириэмэлэригэр эрэ омук тылыгар киирэн иҥэллэр. Омук тыла саҥа тылларынан хайдах эбиллэн, сайдан иһэрин А.И.Эверстов үлэтиттэн булуохха сөп. (10,41).

Сакалар букатын былыргы омуктар. Остуоруйа үөрэҕэр ааттара-¬суоллара дириҥник иҥмит. Биһиги эрабыт биир тыһыынча сыл иннинэ Чернай муора хоту өттүнээҕи истиэптэригэр олохтоох дьону былыргы гректэр скифтэр диэн ааттаабыттар. Ол кэмҥэ Волгаттан илин билиҥҥи Казахстан, Сибиир истиэптэригэр олорбут скифтэри былыргы грек, перс суруктарыгар сака диэн ааттыыллар. Кинилэри эмиэ иранныы тыл¬лаах биистэр хотугу бөлөхтөрүгэр киллэрэллэр. Сака биистэрэ скиф¬тэр курдук көс олохтоох сүөһү иитээччилэр эбит. (11,16).

Былыргы Кушанскай империяны сакалартан төрүттээх юэчжилэр-кушаннар олохтообуттар эбит. Бу империя баһылаан олорбут кэмэ Индийэҕэ сака (шака) эрата диэн ааттаммыт. (10,28). Сакалар (сактар) тэнийбит сирдэрэ наһаа киэҥ, олорбут кэмнэрэ олус өрдөөҥү, биис¬тэрин ааттара сүрдээх уустуктар, ол иһин кыайан ситэ үөрэтиллэ, чуолкайдана иликтэр.

Г.В.Попов элбэх үлэлэри дириҥник ырытан баран сакалар Семиречьеҕэ олорбут өттүлэрэ түүрдүү саҥарар буолуохтарын сөбүн быһаарар. Итини тэҥэ сака диэн тыл саха диэҥҥэ саҥарыллыытын уратытынан кыайан уларыйбатах буолуон сөбүн бэлиэтиир. (11,17-21).

Европа үөрэхтээхтэрэ сакалар иранныы тыллаахтар дииллэр. Кини¬лэр этэллэрин курдук сакалар элбэх биистэриттэн сорохторун тыллара иранныы да буолуон сөп. «Сака» диэн тыл иранныы «Таба» диэн буолар уонна таба көлө үөскээбит, тэнийбит кэмигэр эмиэ сөп түбэһэр. Сака, күн-дьыл ааһан истэҕин аайы, суолтата улам-улам кэҥээн, күн таба, са¬лаа-лабаа, элбэх салаалаах-лабаалаах таҥара, күн, быйаҥ таҥаратын символа эҥин диэн буолбут. (7,121-122).

Сахалар олус былыргы төрүттээхтэрин бэлиэтиир «Таҥара табата» диэн табаны таҥараҕа тэҥнии туруорар суолталаах этии баар. Кэлин сахалар олохторугар табаны туһанартан тэйэ быһыытыйбыттар, салгыы сайдан ат көлөнү баһылаабыттар. Ол эрээри былыр табаны таҥараҕа тэҥнии сылдьыбыттарын, таба олохтору¬гар олус туһалаах кэмэ баар буолан ааспытын ити «Таҥара табата» диэн этии баара бигэргэтэр. Бу этии сакалары кытта сахалар биир ситимнээхтэрин эбии чуолкайдаан биэриигэ эмиэ туһалыыр.

Таймырга олорор долганнар бэйэлэрин сакаларынан ааттанал-лар. Бэйэлэрэ сахалыы саҥараллар. Көрүҥнэрэ былыргы түүрдэргэ ордук маарынныыллар. Нууччалар тоҕо эрэ бу омуктары бэйэлэрэ ааттаналларынан сака диэн сурукка киллэрбэккэлэр долган диэнинэн суруйбуттар. (12,3). Олус былыргы төрүттээх омуктарын билэр буоланнар, бэйэлэрин улууларын баһыттаран кэбиһимээрилэр, анаан-минээн улары-тарга санаммыт курдуктар. Олус былыргы омук буолалларын Муустаах муора биэрэгэр тиийэ үтүрүллүбүттэрэ эмиэ туоһулуур. Олус кырдьаҕас сака омуктар олохторун кэнники суолугар биллэр сайдыыны кыа¬йан ситиспэккэлэр, ордук күүскэ үтүрүллэннэр хоту муора биэрэгэр тиийэн хаалбыттар.

Биһиги бу үлэбитигэр хаһан сака омук дьоно саха буола уларыйыы¬ларын быһаарыахтаахпыт. Ханнык да эппиэт буоларын иһин бу боппуруос быһаарыллар кэмэ кэлэн иһэр. Остуоруйа науката кэлин кэмҥэ лаппа сайынна. Быдан былыргыны өҥөйөн көрөр буоллулар, кытайдар суруйууларын кытта булан туһаналлар. Бу үлэҕэ омуктар саҥарар тылла¬рын үөрэтии эмиэ көмөлөһөр. Сака да, саха да диэн тыллар төһө да маарыннаспыттарын иһин төрүттэрэ тус-туспалар. Сака диэн иранныы «Таба» диэн тыл буоллаҕына, саха диэн төрүт сахалыы тыл буолуон сөп.

Биһиги санаабытыгар бу тылы быһаарыыга Г.В.Ксенофонтов саҕалааһына олук буолуон сөп. Ол курдук сахаларга «Сах» диэн тыл «Уоту умат» диэн суолтаҕа туттуллар. Г.В.Ксенофонтов быһаарыытынан урукку кэмҥэ «Сах» диэн тыл тугу барытын билэр таҥара суолтатыгар туттулла сылдьыбыт. Ол ону сахалар «Сах билэр» диэн этиилэрэ туоһулуур. (13,245). Итинтэн салгыы кини «Саха» диэн тылы Күҥҥэ сүгүрүйэр киhи диэн быhаарар. Манна өссө элбэхтик туттулла сылдьыбыт «Сах сиэтин» диэн этии баарын эбэн биэриэххэ сөп. Бу этии «Сах» уот буолан тугу барытын уматан, сиэн ыраастыырын быһаарар. Эмиэ таҥараҕа тэҥниир этии. «Сах», «Саҕар» диэн тыллар урукку кэмҥэ, ордук уоту чокуурунан саҕан уматар кэм саҕана ордук киэҥник туттуллар эбиттэр.

Сака омуктар ордук сайдыылаах биистэрэ тимири уһаарыыны уонна уһаныыны баһылаан бараннар, уоту ордук сөбүлүүр буолбуттар. Саҥа идэни баһылааһынтан кинилэр олохторо барыта уоттан быһаччы туту¬луктаах буолуута үөскээбит, кыымынан ыһыахтанар кыһа уота таҥара¬ларыгар кубулуйбут.

Омуктар сака эрдэхтэринэ көлүнэр көлөлөрө, астара, таҥастара табаттан тутуллар буолан таба таҥаралаах эбиттэр. Бэйэлэрин үйэлэ¬ригэр улуу саҥаны арыйыыны оҥороннор, таастан тимири уһааран таһаарар буолуохтарыттан ыла сака омук дьонун сорохторо таба көлөлөрүн бырахпыттар. Бу дьон үлэлиир, тутаах дьарыктара уларыйан таҥаралара эмиэ уларыйбыт «Сах» диэн ааттаммыт. Омуктарын аатын саҥа таҥара¬ларын аатынан саха диэн ааттыыр буолбуттар.

Сахалар итэҕэллэринэн умайа турар кыhа уотун ханнык да абааhы кыайбат-хоппот, сандаарыччы умайар кыhа уота саха дьонун абааhы аймаҕыттан барыларыттан араҥаччылыыр, ол иhин кыhа уотугар сүгүрүйэллэр. Итини тэҥэ бу кыhа уотуттан сахалар төрүт дьарыктара, тимирдэрин уhаа¬рыыта тутулуктанар. Саха дьоло кыhа уотугар, бу уот хайдах умайа-рыттан, сардаҥатыттан, үөрүү-дьол, кыайыы-хотуу, ситиhии тахсар. Ити курдук кыhа уота умайан сандааран, аламай маҥан Күн таҥараҕа кубулуйан билигин даҕаны саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн сылдьар. (14,67).

Сахалар итэҕэллэринэн Аарыма Улуу ойууннара - улуу Уус, тимир ууhа буолар. Кинини эмиэ ханнык да абааhылар аймахтара кыайбат¬тар, бары киниттэн тэйэн биэрэллэр, кыhа уотун сарданата кинини эмиэ харыстыыр. Оччотооҕу кэмҥэ итэҕэли тута сылдьар сүрүн киһи тимир ууһа буолуута итэҕэл бэйэтэ тимир ууһуттан төрүттээҕин быһаарар.

Бу быhаарыы бэйэтэ былыргы сахалар төрүттэрин сүрүн дьарыкта¬рынан тимири уhаарыы уонна тимиринэн уhаныы буоларын халбаннаабат гына дакаастыыр. Ол курдук оччотооҕу кэмҥэ таастан убаҕас тимири уулларан таhаарыы, атын билбэт, үөрэҕэ суох дьон өйдөрүгэр-санаа¬ларыгар ураты күүhүнэн, ойуун абылааһынынан оҥоhулларын курдук өй¬дөбүлү хаалларара чуолкай. Ол иһин тимир уһаарааччы уус улахан аптаах, хомуһуннаах ойууҥҥа тэҥнэнэр. (15,49).

Ойуун кыырарыгар кэтэр таҥаһа ураты оҥоруулаах тирии таҥас буо¬лар. Бу таҥас сүрүн киэргэллэринэн анаан-минээн оҥоруллубут тимир тэриллэр, чуорааннар буолаллар. Улахан ойуун толору таҥаһа үс буут ыйааһыннаах тимир оҥоһуктардаах. (16,312). Ити таҥас оҥоһуута былыргы ойуун бэйэтэ тимир ууһа буоларын кэрэһилээн көрдөрөр. Итиннэ эбии ойуун дүҥүрэ быарык диэн тутарга аналлаах улахан тимир кириэстээх. Ойуун бу кириэстэн тута сылдьан дүҥүрүн эргитэн иһигэр туох баарын көрөөччүлэргэ үгүстүк көрдөрөр эбит.

Былыргы сахалар атын омуктартан уратыларын туоһулуур бэлиэлэр¬дээхтэр. Бухатыырдара түөстэригэр иилинэр төгүрүк тимир куйахтара, ойууннарын таҥаһыгар тигиллэр төгүрүк тимирдэрэ күн диэн аатта¬наллар. Дьахталлар түүлээх бэргэһэлэрин иннигэр күн диэн ааттаах үрүҥ көмүстэн оҥоруллубут төгүрүгү иилинэллэрэ. (12,111). Итини тэҥэ дьахталлар түөстэригэр кэтэр симэхтэрин үрүҥ көмүстэн оҥоруллубут төгүрүгэ эмиэ күн диэн ааттанар. Ити бэлиэлэр барылара сахалар Күн дьоно буолалларын бигэргэтэллэр.

Саха дьахталлара былыргы кэмнэргэ эр дьону кытта тэҥҥэ сэриилэһэ сылдьыбыт буолуохтарын сөп. Бу быһаарыыны туоһулуур көстүүнэн саха дьахталларын түөскэ кэтэр илин кэбиһэр уонна көхсүгэ кэтиллэр кэлин кэбиһэр симэхтэрэ буолар. Бу симэхтэр оҥоруулара былыргы бу¬хатыырдар тириигэ тигиллибит кэтэн кэбиһиллэр чыллырыыт куйахтары¬гар маарынныыр. Дьахталлар симэхтэригэр баар күннэрэ уонна бухатыырдар куйахтарын күнэ биир суолталаах буолуулара биһиги быһаарыыбыт таба буоларын чуолкайдыыллар. Билиҥҥи саха дьахталларын кэтэр киэргэллэрэ былыргы сэрииһит тимир куйаҕа тупсарыллан, кыч¬чатыллан, киэргэтиллэн оҥоруллубута буолар.
Саха дьоно уоттан ордук улахан тутулуктаахтарын бэлиэтинэн ки¬нилэр ханна да сырыттахтарына уокка ас бэрсэн аhаталлара буолар, уот иччититтэн көмө-тирэх көрдүүллэрэ, бу бэлиэ сахалар уоту ураты ытыктыылларын бэлиэтинэн ааҕыллар.

Саха сиригэр олохтоох омуктар тимири уһааран туһанар буолбутта¬ра биһиги эрабыт иннинэ бэһис эбэтэр үһүс үйэлэртэн саҕаламмыт буолуон сөп диэн учуонайдар быһаараллар. (17,79). Тааһы уул¬ларан тимири уһааран уонна тимиринэн уһанан араас сэби-сэбиргэли оҥостон туһаныы, аан маҥнай бу сүҥкэн арыйыыны оҥорбут омуктар олохторугар, кинилэр сайдыыны-үүнүүнү ситиһиилэригэр олус улахан оруолу ылбыта биллэр. Сахалар кэлин 2,5 тыһыынча сыллааҕыта улуу арыйыылары оҥороннор тимири уһаарыыны уонна уһаныыны баһылааннар сайдыылара салҕанан барбыт. Саҥа арыйыыларын туһананнар киэҥ сир¬дэри баһылаабыттар.

Сака омуктар сорохторун саҥарар тыллара сахалыы эрэ буолуон сөп. Сакалар бэйэлэрэ былыргы түүрдэр хос төрүттэрэ буоллалларын наука үлэһиттэрэ билиннэллэрэ чугаһаан иһэр. Онтон саха тыла бы¬лыргы түүр тыла буолара дакаастанан турар курдук. Сакалар сахалар төрүттэрэ буолалларын быһаарарга сака диэн тыл саха диэҥҥэ хай¬дах уларыйбытын быһаарыы сүрүн оруолу ылар. Биһиги бу үлэбитигэр оҥорбут быһаарыыбыт онно көмөлөөх буолуон сөп.

Ол курдук былыргы кэмнэргэ таба таҥаралаах сака омуктар тимири уһаарар буоланнар үлэлиир үлэлэрэ, олохторун оҥкула уларыйан уот таҥаралаах саха омукка уларыйбыттар. Бэйэлэрин үйэлэригэр сайдыыны ситиһиилэрэ, тимири уһаарар уонна уһанар буолуулара итэҕэллэрин эмиэ уларытан, уот, «Сах» таҥаралаах саха омук буолбуттарыгар сөп. 

ЭЙЭБИТИН ӨССӨ ХАРЫСТЫАХХА 

Тыл киһиэхэ дьайар күүһэ бу тыл ис суолтатыгар уонна иһиллэр дорҕооннорун дьүөрэлэһиилэригэр саһан сылдьарын суруйааччылар таба туһанан истиэхтэн кэрэ айымньылары айаллар. Дьүөрэлэһэр тыллар суолталара кытта сөп түбэһэллэрин таһынан хайдах холбуу иһиллэллэ¬рэ улахан суолтаны ылаллар. Биһиги бу үлэбитин эйэни харыстыырга аналлаах «Эйэ-нэм» дуу эбэтэр «Эйэ-дэм» дуу диэн холбуу этиилэри быһаарыыга аныыбыт.

Бу холбуу этии бастакы тыла ханнык да хос быһаарыыны үөскэппэт киэҥник биллэр тыл. Киһи киһиэхэ, омук омукка сыһыаннаһыыларыгар ордук киэҥник туттуллар буолан бу тылы таба туһаныы дьонтон бары¬ларыттан эрэйиллэр. Холбуу этии иккис тыла эбиллэн бу бастакы тылы эбии быһааран, күүһүрдэн, тупсаран биэриэхтээх. Эйэ-дьол диэни эл¬бэхтик туттабыт. Биир суолталаах тыллар буоланнар бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, толорсон биэрэллэрэ ураты үчүгэйдик иһиллэр. Эйэ улаат-таҕына дьолго тириэрдэрин бэлиэтиир этиигэ кубулуйан ордук тупсан, киэркэйэн биэрэр.

Саха дьонун кырдьаҕас өттүлэрэ «Эйэ-нэмнээх» диэн этиини элбэх¬тик тутталлар этэ уонна билигин да итинник этэллэр. Киһи киһиэхэ сыһыана хайдах сайдан барыытын быһаарарга аналлаах бу тыллары су¬руйааччылар эмиэ киэҥник тутталлара. (18,15).

Сахалар куруук туттар тыллара «Нэмин» билии диэн быһыыны таба сыаналаан, сөптөөҕүн көрөн туттуу аата буолар. Нэмин билэн тутун диэн этии кыратык да аһара барбакка, алдьаппакка, сэрэхтээхтик туттуу аата. Тугу барытын оҥорорго сылыктаан, сыыһа туттубакка аналлаах сэрэтэр этии буолар. Бу тыл олоҕо «Нэм» диэн. Ол аата нэм диэн сэрэхтээхтик, харыстаан тутун диэн өйдөбүллээх.
Нэмнэрин билсибит диэн бэйэ-бэйэлэрин дириҥник билсибит дьон ааттара. «Нэмий» - Тугу эмэ улам кыах ылан, улам иһигэр киирэн оҥор диэн өйдөбүллээх. (2,123).

Кут-сүр үөрэх кыһата «Туймаада саҥата» хаһыакка «Нэм» диэн тыл киһи киһиэхэ сыһыанын үөскэтэргэ ураты суолталааҕын быһаарар. Киһи киһиэхэ сыһыана нэмҥэ эрэ олоҕуран үөскүүрүн арыйар. (19,21).

Эйэ-нэмнээх диэн икки тылтан үөскээбит холбуу этии. Иккиэн биир суолталаах тыллар холбуу этилиннэхтэринэ иккис тыл суолтата эбиллэн биэрэр буолан бу этии өссө күүһүрэр, суолтата улаатар.

Холбуу этиигэ киирсэр тыллар суолталара бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэспэт түбэлтэлэригэр бастакы тыл суолтата түһэр, намтыыр. Эйэ-дэҥ диэн хаһан да эппэппит. Сатаммат. Өйдөбүллэрэ сөп түбэспэттэр. Бэйэ-бэйэлэрин суолталарын утарса сылдьаллар. Эйэ холбуур оҥорор, онтон дэҥ – бааһырдар, алдьатар. Иһиллэр дорҕоонноро эмиэ кыайан дьүөрэлэспэттэр.

Билигин Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар бу «Эйэ-нэмнээх» диэн этиини уларытаннар «Эйэ-дэмнээх» диэни туттуҥ дииллэр. «Нэм» диэн тылы «Дэм» диэҥҥэ тэҥнээн кэбиспиттэрин билигин дьон бары тутта сатыы сылдьаллар.

Эйэҕэ сыһыаннаан холбуу тылы туттуу эйэбит хайдах сайдан иһэрин түстүөхтээх. Бу холбуу этии билигин биһиги эйэҕэ хайдах сыһыаннаһарбытын көрдөрө сылдьар. Билигин саха дьонугар эйэтэ суох буолуу ордук дэлэйдэ, тэнийээри гынна диэн этэллэр. Эйэ дьыалата мөл¬төөһүнүгэр биһиги эйэҕэ хайдах сыһыаннаһарбыт, эйэбитин туох диэн ааттыырбыт ордук улахан оруолу ылар буолуон сөп.

Эйэбитин кытта холбуу туттуҥ диэн этэр тыллара «Дэм» киһиргэс буолууну эмиэ бэлиэтиир. Табылын булбаты, сыыһа-халты туттууну көрдөрөр тыл буолар. Бу тыл эйэни кытта букатын да холбуу туттуллуо суоҕун сөп этэ. Эйэбитин ордук алдьаныы өттүгэр үтүрүйэр. Эйэҕэ сэрэхтээхтик, харысхаллаахтык нэмин билэн сыһыаннаһар ордук буолуохтааҕын суох оҥорор.

«Дэм» диэн тыл тылдьыкка киирбит суолталара манныктар:

«Дэм» - Туох эмэ табыла, туохха эмэ ордук табыллар кээмэйэ, балаһыанньата (сүнньүнэн тардыы форматыгар туттуллар). Дэмэ биллибэт.  Дэмин ылбаппын.   Быһаҕы   охсобун даҕаны хатарыытыгар дэмин ыл¬баппын.   Кэмнээбэккэ   эрэ   быстаххына  дэмин ылыаҥ суоҕа.

«Дэм» - Син оруннааҕы эбии күүркэтэн, эбэн кэпсээһин. Күүстээҕин да иһин сүүрбэ бууттаах оҕуһу көтөхпүтүм диирэ дэм ини.

«Дэмнээ» - Тугу эмэ эбии улаатыннаран биэр (хол., туох эмэ алдьанан эрэрин). Хайдаары сылдьыбытын дэмнээтим быһыылаах. Туох эмэ оруннааҕы эбии күүркэтэн, эбэн кэпсээ. Олус дэмнээн кэпсээтиҥ.

Дэм диэн тыл төһө эмэ элбэх суолтатын хомуйан баран сыаналаан көрдөххө бу тыл туох эмэ табылын булбаты, алдьатары бэлиэтиирин таба сыаналыы иликпит. Соччо үчүгэйэ суох суолталаах, киһиргэтэр өйдөбүллээх тылы эйэбитин кытта холбуу сатыыбыт. Эйэ диэн тылы кытта дорҕоонноро эмиэ дэҥ диэн тыл курдук аанньа дьүөрэлэспэттэр, утарыта охсуулаахтар.

Тылдьыппыт ыйыытынан салайтараммыт маннык суруйуохтаахпыт: «Эйэ-дэмнээх» - эйэни кэспэт, иирээнэ суох. Эйэ-дэмнээх кэпсэтии. (2,59). Эйэбитин дэмнээн кэбиһэбит, ордук күүскэ харыстаан биэрэрбит оннугар, күүр¬кэтэн, дэбдэтэн өссө ыһабыт. Бу тылларбыт холбуу этилиннэхтэринэ эйэ¬битигэр туох да туһаны, үчүгэйи аҕалбаттар. Ол курдук дэм күүркэтэр, алдьа¬тар суолтата эйэбитин мөлтөтө, сахсата сылдьар.

Бу курдук ырытан «Дэм» уонна «Нэм» диэн тылларбыт суолталарын булан тэҥнээн көрдөхпүтүнэ тылларбыт букатын даҕаны сөп түбэспэт өссө утарыта турар суолталаахтара биллэн тахсар.

Эйэни харыстыырга, ордук сыаналыыр, сэрэхтээхтик сыһыаннаһар буоларга бу «Нэм» диэн тыл туттуллуон сөбө ордук курдук. Сахалыы санаан көрдөххө баар эйэбитин ордук көрөн истэн биэбэйдээн, бары өттүттэн сөбүлэһэн, нэмин билэн сыаналаан харыстыырга ордук ыҥырар суолталанар. Нэм эйэни харыстыыр суолталаах буолан ордук көмүскүүр, күүһүрдэр. Эйэҕэ сэрэхтээхтик харыстаан сыһыаннаһары эрэйэр, көрдүүр.

Нэм диэн тыл эйэни кытта бииргэ дьүөрэлэһэн туттуллара суолта¬тын өссө дириҥэтэр. Эйэ ордук харыстаныллыахтааҕын, эйэҕэ олус сэрэнэн, сыаналаан, нэмин билэн сыһыаннаһыы наадалааҕын дьоҥҥо тириэрдэр.

Эйэ диэн тылы кытта нэм эрэ холбуу туттуллар аналлаах. Эйэни харыстыахха, нэмин билэн, аһара туттубакка, сымнаҕастык сыһыаннаһыыга ыҥырар буолан эйэни бөҕөргөтөр аналлаах. Саха дьоно эйэлээх олоххо дьулуһабыт. Эйэбитин ордук харыстыырга, көрөргө-истэргэ, күүһүрдэргэ кыһаныахпыт этэ. Ол иһин эйэбитигэр эбэн үтүө тылы «Нэм» диэни эбиискэ туттарбыт ордук буолуо этэ.

Киһи киһиэхэ, омук омукка сыһыана «Эйэ-нэмнээх» буоллаҕына, ордук бөҕө, уһун үйэлээх, бэйэ-бэйэни ытыктаһыыга олоҕурар буолуоҕа, эйэбит ордук бөҕөргүөҕэ, күүһүрүөҕэ.
 
ЫАЛЛАРБЫТЫН КЫТТА ЭЙЭЛЭҺИЭҔИҤ

Дьон бары ыаллыы олороллор. Үгүс ыаллар ыраахтар, онтон сорохтор чугас, кэккэлэһэ олороллор. Киһини бэйэтинээҕэр ордук билэр дьонунан ыалларын ааҕаллар. Ол аата, киһини лаппа билиэхтэрин баҕарар буоллахтарына ыалларыттан ыйыталаһан билэллэрэ ордук таба сыанабылы биэрэр.

Сахалар саастарын тухары бииргэ олорор ыалларын кытта эйэлээх, бэйэ-бэйэни итэҕэйсэр сыһыаны олохтууллар. Хайа да ыалларын кытта куруук этиһэ, охсуһа сылдьыбыттара былыргы кэпсээннэригэр, үһүйээннэригэр да ахтыллыбаттар. Бу үтүө үгэс сахаларга билигин өссө сайдан күүһүрэн иһэр. Биһиги бу үлэбитигэр сахалар нууччалары кыт¬та ыаллыы олорор сыһыаннарын сырдатыахпыт.
Омуктар бэйэ-бэйэлэригэр былыргы кэмҥэ аан маҥнайгы көрсүүлэрэ хайдах сайдан барбытыттан тутулуктанан бэйэ бэйэлэригэр хос аат бэрсэллэр. Маҥнайгы көрсүһүүлэр эйэ-нэмнээхтик, бэйэ-бэйэлэрин өйдөһүүнэн, өйөһүүнэн саҕаланнахтарына уонна салгыы сайыннахтарына бу омуктар бэйэлэрин хайдах ааттаналларынан ыҥырсаллар. Омуктар билсиһиилэрэ хайаларыгар эрэ атаҕастабылы, батталы үөскэттэҕинэ бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэспэккэлэр хос, үөҕүү аатынан ыҥырсар буолаллар. (20,13).

Нууччалар Илин Сибииргэ кэлэн иһэн «яколар» диэн омуктар Өлүөнэ өрүскэ олороллор диэн тунгустартан истибиттэр диэн этэллэр. Ол эрээри Саха сиригэр кэлэн баран сахалары кытта төһө эмэ билсэн, көрсөн бараннар тоҕо «якут» диэн сыыһа, атын ааты «саха» диэҥҥэ көннөр¬бөтөхтөрө биһигини интэриэһиргэтэр. Кэлин кэмҥэ учуонайдарбыт он¬тон-мантан була-була кылаадьылыы сатаабыттарын да иһин туоратык, бэйэ этэриттэн атыннык ааттааһын син-биир үөҕүү буолара уларыйан хаалбат, хайдах эрэ ис-киирбэҕэ суохтук иһиллэрэ тупсан кэлбэт. Бу тыл билигин даҕаны «Инородец» диэн өйдөбүлү саха дьонугар ханан эрэ өйдөтө сылдьар, тэҥнээх сыһыаны кыайан олохтообот.

Сахаларга «Тириитин таһынан киирэр» диэн этии баар. Тыл дорҕооннорун охсуулара киһи өйүгэр-мэйиитигэр киирэн бэйэтигэр сөп¬төөх доргуйуулары, хамсааһыннары таһаарар. Үөҕүү тыллара ордук күүстээх хамсааһыннары таһаарар уратылаахтар. Ол иһин үчүгэйдик иһиллибэт буоланнар эйэ¬лээх сыһыаҥҥа мэһэйи оҥороллор.

Саха дьоно билигин нууччаларбытын кытта көннөрү бииргэ эрэ буолбакка букатын ыаллыы олоробут. Хайаан да эйэлээх буоллахпытына эрэ бииргэ олорор дьиэбит үрэллибэккэ туруо этэ. Үөхсэн, куһаҕаннык ааттаһан бүтэрбит буоллар, эйэбит өссө бөҕөргүүрүгэр олук буолуо этэ. Салгыы олохпутугар, оҕолорбут, сиэннэрбит олохторугар өссө эйэлээх буолууларыгар оҥкул уурулларын ситиһиэхпитин хос ааттаһа сылдьарбыт мэһэйдиир. Ол иһин нуучча тылыгар сахалары «якут» диэбэккэ саха диири, онтон саха тылыгар уруускайдары «нуучча» диэбэккэ уруускайдар диэни олоххо киллэриэххэ сөптөөх кэм кэлэр кэмэ буолла быһыылаах.

Кыра, кыаттарбыт киһи хом санаата быдан дириҥ буолар. Кыаттарбыт киһини эбии кыынньаан, үөҕэн биэрдэххэ олус дириҥ атаҕастабылга кубулуйар. Улаханнык хомойбут, өссө эбии атаҕастаммыт киһи эйэлэһэ охсоро кыайбыт киһитээҕэр быдан ыарахан. Бу дьон аны ахсааннара аҕыйах буоллаҕына, «Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна төрөөн өлбөтөҕөй», диэн этиигэ тиийэн хааллахтарына эйэлэһии ордук ыарахан буоларыгар тиийэр.

Сахаларга «Кыайбыт киһи киэҥ көҕүстэнэр» эбэтэр «Kыахтаах киһи киэҥ көҕүстээх» диэн этиилэр бааллар. Кыайыы санаа туолуутугар тириэрдэр буолан «Киэҥ көҕүстээх» буолууну үөс-кэтэр. Кыайбыт, элбэх ахсааннаах дьон киэҥ көҕүстэннэхтэринэ, кы¬раны баран аахсыбат буоллахтарына эрэ иирсибит дьоҥҥо эйэлэһии буолуон сөп. Ол аата, эйэлэһэр дьон икки ардыларыгар кыайыы уонна кыаттарыы балаһыанньата үөскээтэҕинэ, аан маҥнай кыайбыт өрүттэр эйэлэһиини саҕалыыллара табыллар.

Биһиэхэ Россияҕа олус элбэх омуктар бииргэ олороллор. Кыайбыт, баһылыыр омукпут бэйэлэрин ааттаналларынан уруускай омуктарбыт дэнэллэр. Сахалар кыаттарбыт кыһыыларыгар кинилэри эмиэ хардары үөҕэн, хос ааттаан, нууччалар диэн ааты иҥэрбиттэр. Куһаҕан майгы¬ларын билэннэр былыргы үйэлэргэ кыайан эйэлээхтик бииргэ олорботох омуктарын аатынан ыҥырар буолбуттар. Өбүгэлэрбит олус ырааҕы өтө көрөннөр эппиттэрэ дуу, хайаабыттара дуу, сөбүлээбэт дьонноругар былыргы үйэҕэ эстэн, си¬мэлийэн суох буолбут омуктар ааттарын иҥэрбиттэр.

Билигин Саха республикатыгар икки государственнай тыллаахпыт. Бу тылларбытыгар омукпут аатын икки аҥытык ааттыыбыт. Бэйэбит ылыммыт государственнай тылбытыгар омуктутун үөҕэн, хос ааттаан этинэрбитигэр тиийэрбит санаабытыгар ордук ыарахан.
Омук омукка сыһыанын тупсарарга аан маҥнай хос ааттаабат, быһыы хоһуйбат, үөхпэт буолуу туһалыа этэ. Эйэлэһии буолуутугар киэҥ көҕүстэммит, элбэх ахсааннаах уруускай омуктар аан бастаан саҕалыыллара эрэйиллэр. Кинилэр бэйэлэрэ аҕыйах ахсааннаах омуктары сыана¬лаан хайдах ааттаналларынан ыҥырар буолууларыттан дьиҥнээх эйэлэһии дьэ саҕаланыа этэ.

Саха диэн тыл уруускайдар тылларыгар сүгүн сөп түбэспэт, ыара¬хан тыл. Уруускайдар тылларын быраабылаларыгар хайа да өттүнэн таба түбэспэт, бас бэриммэт, ураты күүстээх тыл. Ол иһин бу тылы бэйэтинэн уларыйбакка сылдьар гына туспа быраабыла оҥорон уруускайдар тылларыгар киллэриэххэ син сөп этэ.

Ыаллыы, бииргэ олорор дьон хос ааттаһан бэйэ-бэйэлэрин санааларын буорту оҥорбокко сылдьаллара буоллар ордук эйэлээх, бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөр буолуохтара. Омуктар сайдан иһиилэрин сокуонунан бииргэ олорор омуктар бэйэ-бэйэлэригэр өссө чугасаһан, холбоһон саҥа омугу үөскэтэн, өссө сайдан, үүнэн тахсаллара быһаарыллар.

Хос быһаарыылар. 

1. Сэһэн Боло. «Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо». Дьокуускай: «Бичик» Нац. кинигэ кыһата, 1994.- 352 с.

2. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев редакциятынан - Дьо¬куускай: «Бичик» нац.кинигэ, кыһата, 1994.- 264 с.

3. Багдарыын Сүлбэ. Аал уоту оттунан. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1992.- 192 с.

4. Г.В.Ксенофонтов. Урааҥхай сахалар.   Очерки    по    древней истории якутов. Том 1. 2-я книга. Якутск: Нац.   кн.   изд-во, 1992.- 318 с.

5. Э.К.Пекарскай. Словарь якутского языка.

6. Г.Г.Окороков, И.К.Сивцев. Саха литературата. Хрестоматия. 10 кылаас. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1981.- 280 с.

7. А.И.Гоголев. Якуты. Якутск: Изд-во ЯГУ, 1993.- 200 с.

8.  А.Е.Кулаковскай.  Научные труды. Якутск: Кн. изд-во, 1979.- 484 с.

9. В.Г.Валькова, О.А.Валькова. Правители России. Москва: Рольф, Айрис-пресс, 1999.- 352 с.

10. А.И.Эверстов. Айыы аймахтара. Күн улуустара: Иккис түһүмэҕэ. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1998.- 184 с.

11. Г.В.Попов. Хантан хааннаахпытый?: Саха народнай суруйааччы¬ларын төрүттэрэ.- Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 144 с.

12. М.Н.Борисов. Малочисленные этносы Севера: вчера, сегодня, завтра. (социологические очерки): В 2-х частях / РГАТА.- Рыбинск, 1995.- 155 с.

13. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. ( Публикации 1928 - 1929 гг.) Якутск: Творческо-производственная фирма «Север- Юг», 1992.- 318 с.

14. К.Д.Уткин. Черная металлургия якутов второй половины 19-го  ¬начала 20-го вв. Якутск: Кн. изд-во, 1992.- 88 с.

15. Курууппа ойуун көрүүлэрэ.  Дьокуускай: «Бичик»   нац . кн. кыһата, 1993.- 56 с.

16. И.А.Худяков. Краткое описание Верхоянского округа. Ленинг¬рад: Изд-во «Наука», 1969.- 440 с.

17. Н.Д.Архипов. Древние культуры Якутии.  Якутск: Кн.  Изд-во,  1989.- 192 с.

18. В.А.Протодьяконов. Киһини итэҕэйэр буоллахха: Сэһэннэр. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1982.- 296 с.

19. «Туймаада саҥата» хаһыат. 28.09.2001. N 37.

20. У.А.Винокурова. Сказ о народе саха. Якутск: Нац.кн.изд-во «Бичик», 1994.- 144 с. 

ИККИ ОМУК ТЫЛЫН БАҺЫЛААҺЫН УРАТЫТА

Омук тылын-омук баайа, өйө-санаата диэн ааттыыллар. Омук тылын үөрэтэн билии кини үөрэҕин-билиитин, сайдыытын, өйүн-санаатын баһылааһын буоларын кэнники кэмҥэ киһи барыта билэр буолла.

Нууччалар кэлиэхтэриттэн ылата, саха дьоно кинилэр билиилэригэр-көрүүлэригэр, үөрэхтэригэр-сырдыктарыгар кыттыһаары нуучча тылын үөрэтэллэр. Кэнники «социализм» кэмигэр бары бүттүүн үөрэхтээһин киэҥник ыытыллыытын түмүгэр, сахалар бары нуучча тылын баһылаатылар. Ол иһин нууччалар тугу ситиспиттэрин уонна баһылаабыттарын үксүн кэриэтэ саха дьоно эмиэ билэр-көрөр буоллулар. Саха дьонун өйдөрө-санаалара үгүс нуучча дьоннорун өйдөрүн-санааларын таһымын ситистэ диэн этэр кыахтанныбыт. Билигин үлэ-хамнас ханнык да көрүҥнэригэр саха дьоно нууччалартан кырдьык да хаалсыбаттар, өссө үөрэх-билии өттүгэр баһыйан барыах курдуктар.

Биһиги тылы үөрэтээччилэрбит тоҕо икки тылы үөрэттэххэ киһи өйө ордук күүскэ сайдарын кыайан быһааран билэ иликтэр. Ол иһин үгүс саха дьоно хас да омук тылын үөрэтии оҕо төбөтүгэр элбэх ноҕуруусканы оҥорон атын наадалааҕы өйдүүрүгэр мэһэйи оҥорор буолуохтаах диэн санааларын билигин даҕаны быраҕа иликтэр. Кинилэр көннөрү санааларыгар киһи төһөнөн элбэхтик билиини ылынар даҕаны соччонон үөрэнэргэ ыарахан буолан иһиэхтээх диэн истэригэр быһаараллар. Үөрэх-билии киирэн киһи өйүгэр-санаатыгар мунньуллуутун туох эрэ олус элбэх ыараханы мунньунар курдук саныыллар.

Ол эрээри билигин киһи мэйиитэ хайдах үлэлиирин компютеры оҥорооччулар быһааран эрэллэр. Кинилэр быһаарыыларынан киһи мэйии¬тигэр төһөнөн элбэх информация, үөрэх киирэр даҕаны, бу киһи мэйиитин толкуйдуур дьоҕура оччонон улаатан, кэҥээн биэрэн иһэр диэн этэллэр. Ол аата, киһи мэйиитигэр киирэр информация төһөнөн мэйии элбэх миэстэтин ылан, үгүс өттүн үлэлэтэр даҕаны, мэйии үлэтэ күүһүрэн, эбиллэн биэрэр.

Киһи мэйиитин букатын кыра өттө эрэ толкуйдуурга туһалыыр диэн медицина үлэһиттэрэ дакаастаабыттара ыраатта. Бу дакаастабыл мэйиини төһөлөөх да билиинэн, информациянан толорон кэбиһии хаһан да кыаллыбат суол буоларын бигэргэтэр. Ити быһаарыыны өссө маннык чуолкайдаан биэрдэхпитинэ ордук буолуо, икки омук тылын билэр киһи биир омук тылын билэр киһитээҕэр мэйиитин икки төгүл элбэх чааһа үлэлиир буолан, толкуйдуур өйө эмиэ элбээн биэрэр. Итиннэ эбии саха тыла ордук араас уратылардаах, дэгэттэрдээх буолан саха¬лыы тылы билии ордук элбэх өйү бэйэтэ да эрэйэрэ билиннэ. Элбэхтик дьарыктаан истэххэ мэйии элбэх чааһа үлэлиир буолара эмиэ быһаа¬рыллан иһэр.

Киһи сааһыран истэҕинэ олоххо билиитэ-көрүүтэ дириҥээн, өйө-са¬наата эбиллэн иһэр диэн этиини бары билэллэр. Өйү-санааны төһөнөн дьарыктаан, эрчийэн бэриллэр даҕаны мэйии үлэлиир дьоҕура эбиллэн биэрэн иһэрин өй үлэтинэн дьарыктанар дьон, учуонайдар үлэлэрэ сааһыран истэхтэрин аайы өссө кэҥээн, дириҥээн иһэрэ дакаастыыр. Итини тэҥэ оҕо төһө кыра сааһыттан мэйиитин үлэлэтэ, толкуйдуу үөрэтэр даҕаны сайдыыта элбиирэ, үөрэҕи-билиини баһылыыра түргэ-тиирэ эмиэ быһаарылынна. Оҕо төһө кыра сааһыттан саҥарар буолар даҕаны, өйө-санаата сайдыыта түргэтиир. Оҕолору детсад сааһыттан хойутаппакка эрэ үөрэтэр буолуу билигин олоххо киирэн эрэр.

Урукку кэмҥэ сорох дьон санааларыгар оҕолор соччо туһата суох диэбит үөрэхтэрин, кыра омуктар тылларын билбэттэрэ, үөрэтэн эрэй¬дэммэттэрэ ордук диэн этэллэрэ. Кинилэр санааларыгар киһи мэйиитин араас туһата суоҕунан толордоҕуна наадалааҕы өйдүүрүгэр миэстэтэ тиийбэт буолуох курдук эбит этэ. Маннык өйдөбүл үөскээбит кэмигэр тылы үөрэтии соҕотох нуучча тылынан муҥурданар этэ.
Билигин роботтары оҥорор специалистар билинэллэринэн, саҥа оҥоруллар роботтор тарбахтарын сатаан хамсаталларыгар ордук элбэх өй-мэйии наада буолар. Олус улахан кыахтаах компьютер өйө тиийэн роботтар киһи курдук имигэстик хамсанар буолуулара билигин да ыраах. Маннык быһаарыыны дьоҥҥо сыһыаннаан, тэҥнээн көрдөххө, но¬руот уус-уран тарбахтаах маастардара бары тулалыыр дьон-сэргэ ор¬толоругар өйдөрүнэн-санааларынан лаппа уратыланаллара, элбэх би¬лиилээхтэрэ-көрүүлээхтэрэ биллэр.

Наадалаах хамсаныылары имигэстик оҥорор буолууга киһи олус өр кэмҥэ үөрэнэринэн бу идэҕэ олус элбэх өй-санаа наада эбит диэн быһаарыыга сөбүлэһиэхпитин сөп. Тарбахтарынан уустук хамсаныылары оҥорон үтүө бэйэлээх айымньылары айан оҥоруу кырдьык олус уустук уонна элбэх өйү эрэйэр үлэ буоларын бары билэбит. Саха норуота, үгүс-элбэх биллэр маастардардаах, уустардаах норуот, ханнык баҕа¬рар үлэ көрүҥэр кыайа-хото үлэлиир дьоно былыргыттан элбэхтэр.

Икки омуктар биир сиргэ эйэлээхтик олорон үһүс омугу, бааһынай¬дары үөскэтэн таһаардахтарына, бу үһүс омук, иккиэннэрин тылларын билэр, олохторун үөрэҕин баһылыыр буолан, атын икки омуктарын өй-¬санаа өттүнэн баһыйталаан барар. Ол аата, икки омук билиитин-көрүүтүн, тылларын тэҥҥэ туһанар буоланнар, өйдөрө-санаалара аһара сайдыылаах, олоххо ордук уоппуттаах, үөрэҕи-билиини баһылааһыҥҥа ордук буолан тахсаллар. Саҥа омук, үһүс омук үөскээн тахсан икки кырдьаҕас омуктары баһыйан барара итинник быһаарыллар.

Билигин саха дьоно үлэлээн-хамнаан иҥэринэр билиилэригэр-көрүүлэригэр бэйэлэрин сахаларын тылын дириҥник баһылааһыннара уонна өссө нуучча тылын эбиискэ үөрэтэн билиилэрэ эбиллэн, өй-санаа сай¬дыытын үрдүкү кэрдииһигэр тахсалларыгар толору кыахтаахтар. Саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар үөскээбит ити уратыларын үөрэҕи-билиини, үлэни¬-хамнаһы баһылаааһыҥҥа таба туһаналлара эрэ наада. Киһи өйүн-санаатын итинник уратыларын билэн таба туһаныы, саха дьонун сайдыы өссө үрдүк таһымнарын ситиһэллэригэр тириэрдэр кыахтаах.

САХА ТЫЛЫН ХАРЫСТААҺЫН

Саха дьонун баар-суох баҕа санаалара сыыйа-баайа туолан, бэ¬йэлэрин төрөөбүт тыллара кэнники кэмҥэ сайдан-үүнэн иһэр. Ол эрээри саха тыла салгыы сайдан иһиитигэр улахан мэһэйдэр баалларын «Тыл, өй, билии» диэн сыл аайы ыытыллар конференцияҕа бэлиэтииллэр. Ол мэһэйдэр сүнньүнэн манныктар:

1. Куорат оскуолаларыгар саха тылын дириҥник үөрэтэр кылаастар аҕыйахтар.

2.  Оскуолаларга саха тылын үөрэтии чаастарын эмиэ сарбыйан кэбиспиттэр. Маннык быһыыны Саха   республикатын     үөрэҕин министерствота бэйэтинэн оҥорор.

3. Саха тыла үлэҕэ-хамнаска туттуллар эйгэтэ кыайан кэҥээбэт. Бэйэбит төрөөбүт    тылбытын  харыстааһыҥҥа   тиийдэхпитинэ биһиги сахалар ылынар быһаарыныыларбыт икки аҥы, икки өрүттээх буолан тахсар эбиттэр. Биир өттүттэн сибигинэйэн төрөөбүт сахабыт тылын сайыннарыахха диибит, онтон иккис өттүттэн, нуучча тылын «Улуу тыл» диибит, өрө тутабыт, күөмэйбит муҥунан арбыыбыт уонна үөрэтиҥ, билиҥ диэн оҕолорбутугар этэбит. Бэйэлээх бэйэбит төрөөбүт тылбытын оҕолорбутугар үөрэтэрбитигэр аны кимтэн эрэ көҥүллэтии уонна ыйан биэрии көрдүү сатыы сылдьабыт.

Билигин биһиги олохпутугар үөскээн тахсыбыт балаһыанньа быһыытынан, Саха республиката сайдан иһиитинэн, саха уонна нуучча тыл¬лара бииргэ туттуллан, бэйэ-бэйэлэрин күөнтэһэр, конкуреннар буо¬лан таҕыстылар. Кэлин нуучча тыла күүһүрэн, барыга-бары тэнийэн баран иһиитэ саха тылын туоратар, кытыы диэки үтүрүйэн эрэр. Ман¬нык балаһыанньаҕа нуучча тылын аһара күүһүрдүү саха тылын эстэн-¬быстан барыытыгар тириэрдэрэ саарбаҕа суох. Нууччалар бэйэлэрэ даҕаны элбэх ахсааннаах, кыахтаах омуктар. Кинилэр тыллара биһиги аҕыйах ахсааннаах дьон өттүлэриттэн хайгыырбытыгар, арбыырбытыгар букатын даҕаны наадыйбат. Онон, биһиги сахалар хайдах эмэ гынан бэйэбит төрөөбүт тылбытын бастатан туран, хайгыырбыт эбитэ буоллар бэйэбитигэр ордук туһалаах буолуо этэ.

Мантан инньэ ити курдук икки өрүттэнии быһыытын уларыттахха эрэ саха тыла сайдыан сөп. Аҥардастыы нуучча тылын өрө тутан хайгыы сылдьан саха тыла тоҕо маннык мөлтөөн иһэрий диэн ыйыппыта буолуу сирэй көрбөх буолууга тэҥнэһэр быһыы буолара чахчы. Саха тылын си¬рэй көрбөх буолуу ордук мөлтөтөр. Мантан инньэ биир тылы, бэйэ ты¬лын, саха тылын ордук чорботон хайгыахха сөп этэ. Ол үлэни маннык көрүҥнээхтик ыытыы табыгастаах буолуо.

«Нуучча поэтэ Пушкин, улуу поэт этэ буолан баран, бэйэбит Ойуунускайбыт суруйуута саха дьонугар ордук тиийимтиэ, өйдөнүмтүө»,- диэн хайҕааһын ордук туһалыа этэ.

Итини тэҥэ бары спортсменнар конкурены хайдах намтатар туһугар тугу оҥорору чуолкайдык билэллэр. Онно биир ньыманан конкурены хайҕаабат, өрө туппат буолуу эмиэ киирсэр. Ол аата конкурены ха¬йаан даҕаны иккис миэстэҕэ туруоран биэрэн иһиллиэхтээх. Бэйэ кэн¬ниттэн. Манна ордук Россия сайдыытын таһымынан Аан Дойду үрдүгэр ылар миэстэтин дьоҥҥо быһааран биэрии ылыахтаах. Ол курдук мөл¬төөн-ахсаан иһэр экономика эмиэ омук тыла мөлтөөһүнүгэр тириэрдэр. Кэнники кэмҥэ Москваҕа үөскээн тэнийэн, тарҕанан иһэр сирэйдэри көрсүү быһыыта-майгыта Россия дьонун эмиэ үчүгэй диэки тардыһын-нарбат, төттөрү намтатан атын омуктартан арааран иһэр.

Биһиги сахалар бэйэбит төрөөбүт тылбытын анньа ахтан харыстаа¬баппыт бэлиэтинэн баар-суох «ийэ» уонна «аҕа» диэн тылларбытын атын омук тылыгар атастаһан эрэрбит буолар. Бу бэлиэ биһиги омук¬пут мөлтөөбүтэ, ахсаабыта өссө да ааһа илигин бэлиэтэ. Ол аата са¬ха омук бэйэтин тылын билигин даҕаны кыайан көмүскүүр кыаҕа суоҕун көрдөрөр.

Саха омугу харыстыахха диэн бары этэллэр. Бу боппуруоска бары сүнньүнэн олус сөбүлэһэллэр эрээри тугу ордук күүскэ харыстаныах¬тааҕа өссө быһаарылла илик. Хайдах тылбытын харыстыыры билбэппит. Ханнык эрэ «трактор» диэн сахаларга букатын суох тылы, хайдах суруйабыт, «тыраахтар» диирбит дуу диэн мөккүөрү таһаарабыт, өссө нууччаларбытын кытта кыттыһан олорон эрэ латинскай алфавиты саха тылыгар киллэрдэхпитинэ ордук буолара дуу диэн үөрэтэн көрөбүт. Омугу харыстааһын бу омук тылын уонна итэҕэлин харыстааһын буолар диэни эмиэ бары билэр курдукпут. Умнуллаары гыммыт саха итэҕэлин сөхсүтэн, оннугар түһэрии үлэтэ саҕаланан баран иһэр.

Саха тыла сайдан республика биир государственнай тылынан ааҕыл¬лар. Ол эрээри саха тылын туттуллар эйгэтэ олус кыараҕас. Сахалар баһылаабыт үлэлэригэр эрэ туттуллар. Ол иһин саха тылын хас даҕаны бөлөхтөргө арааран баран, тус-туспа көрүҥнээхтик харыстыыр эбитэ буоллар, омукка бэйэтигэр ордук сыһыаннаах тыллар ордук күүскэ көмүскэллээх буолуо этилэр. Омукка ордук сыһыаннаах эбэтэр туспа омук буолары бэлиэтиир тыллары омук төрүт тылларынан ааттыахха сөп. Хас биирдии төрүт тылы ураты күүскэ харыстааһын, омук үйэтэ уһаан, быстыбакка, сайдан бара турарыгар тириэрдиэхтээх.

Биһиги сахалар, билиҥҥиттэн ыла маннык хайысхалаах үлэни ыытам¬мыт төрөөбүт тылбытын харыстыырга турунарбытын туох даҕаны мэһэйдээбэт. Саха тылын ордук күүскэ харыстыыр наадаҕа тылы барытын маннык бөлөхтөргө араартааһын ордук көмөлөһүөн сөп:

1. Омукка бэйэтигэр сыһыаннаах тыллар: айылҕаҕа, киһиэхэ бэйэ¬тигэр, кыылларга, сиргэ-уокка сыһыаннаахтар. Ити тыллары барыларын саха омук төрүт тылларынан ааттыахха сөп.

2. Үөрэххэ-билиигэ сыһыаннаах тыллар.

3. Үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаах тыллар.

Бу тыллар үс улахан бөлөхтөрүттэн омук бэйэтигэр ураты сыhыаннааҕынан бастакы бөлөх тыллар буолаллар. Итилэр омугу бэйэтин уонна омук дьоно бэйэ-бэйэлэригэр хардарыта сыhыаннарын арааран көрдөрөр тыллар буоланнар, бу омук уратытын, ол аата дьиҥнээх бэйэтин көрдөрөллөр уонна уратыларын быһаараллар.

Биһиги омукпут тылын саппааһын маннык бөлөхтөргө араартаан баран харыстаатахпытына, биһиги тылбыт ордук уһун үйэлээх буолуо этэ. Тоҕо диэтэхпитинэ, киһиэхэ бэйэтигэр уонна айылҕаҕа сыһыаннаах тыллар биһиги омукпутун ордук чуолкайдыыллар. Ити тыллар эрэ ким ханнык омук буоларын быһаараллар. Ол иһин ити тыллары омук баар-суох, төрүт тылларынан ааттаан баран, ураты күүскэтик харыс-таныллыахтаах. Төрүт тыллары күүскэ харыстааһынтан эрэ саха омук уларыйбакка, эстибэккэ сайдан иһиэ этэ.

Бастакы бөлөх тыллар хас биирдии омук аайы тус-туспа уратылаахтар, арай былыргы төрүттэрэ биир омуктар ханнык эмэ бөлөх тыллара ордук улаханнык маарыннаhаллар эбэтэр олох даҕаны биир буолаллар.

Биhиги саҥарар тылларбытын маннык үс улахан бөлөхтөргө араарарбыт хайаан даҕаны улахан наадалаах буолара чугаhаан иhэр. Кэнники кэмҥэ Сир үрдүгэр олорор норуоттар бэйэ-бэйэлэрин кытта сибээстэрэ тупсан, араас эргиэн, атыы-тутуу кэҥээн иhэр. Кинилэр саҥарар тылларыгар аҕыйах да буоллар атын омуктар тыллара кыбыллан сыыйа эбиллэн биэрэллэр. Бастаан иһэр сайдыылаах омук тылын үөрэтэн баһылааһын кинилэр экономикаларыгар кыттыһарга кыаҕы биэрэр. Ол иһин сотору кэминэн экономика тутаах көрүҥнэригэр уонна наука эҥэригэр үгүс омуктар туттар тыллара биир сүрүн сайдыылаах омук тыла буолан иһэллэр. Ити курдук үлэҕэ - хамнаска уонна үөрэххэ-билиигэ сыһыаннаах тыллар, омуктар сайдан, бииргэ үлэлиир буолан истэхтэрин аайы, холбоһон биир буолан хаалаллар. Ити иһин туспа омук буолары айылҕаҕа, дьиэҕэ-уокка, киһиэхэ бэйэтигэр уонна итэҕэлгэ сыһыаннаах тыллар эрэ быһаарар буолаллара кырдьык буолан иһэр.

Үөрэх-билии тыллара билиҥҥи кэмҥэ сайдыылаах омуктан ылыллар буоланнар сотору-сотору уларыйан биэрэн иһиэхтэрин эмиэ сөп. Ол курдук экономикаҕа уһун кэмҥэ сайдыыны ситиһии ханнык даҕаны омук¬ка кыаттарбат суол буоларынан, ити тыллар эмиэ уларыйан биэрэн иһэллэр. Холобур, урут бастаан Аан дойдуга биллэр тылларынан грек омук тыла, онтон латынь тыла, билигин английскай тыл буоллулар.

Тыл үөрэхтээҕэ академик В.В.Радлов үөрэтиитинэн саха тыла хас даҕаны омук тыллара холбоспуттарыттан хомуллан үөскээбит. Кини быһаарыытынан саха тылын 32,5 бырыһыана түүр, 25,9 бырыһыана монгол, онтон 41,6 бырыһыана биллибэт омук тыллара эбиттэр. Омук атын ому¬гу кытта эйэлээхтик бииргэ олордохторуна, биир омук атын омуктан үөрэҕи-билиини ылыннаҕына тылын саппааһыгар сайдыылаах омук тыла киирэн иһэр. Саха дьоно нууччалартан үөрэҕи-билиини ылбыттарын тэҥэ тылларын эмиэ ылбахтаабыттар. Кэнники кэмҥэ нуучча тылыттан киирии тыллар төһө элбээн эрэллэрин Радлов курдук ким да ааҕа илик.

Билигин омуктар ураты күүскэ сайданнар бэйэ-бэйэлэрин кытта си¬бээстэрэ тупсан, араас атыы-тутуу дьыалаларын бииргэ оҥорор буо¬ланнар уонна үгүс техникаларын бииргэ тутталларынан уопсай саҥарар тыллаах буолан тахсаллар. Кинилэр ити тыллара ханнык омук техникатынан туһаналларыттан олус тутулуктанар. Кинилэр бастаан иһэр сайдыылаах омук оҥорон таһаарар техникаларын тутталларын сөбүлүүллэр. Ол аата сайдыылаах омук тыла лаппа баһыйар оруолланан тахсара чуолкайданар. Маннык быһыыны олох сайдыытын төттөрү ыытар кыаллыбатын курдук уларытар эмиэ табыллыбат.

Онон, ханнык эмэ сайдыыны ситиһиэн баҕарар омук бэйэтин тылыгар сайдыыни-билиини аҕалар омук тылын, наука, саҥа технологиялар тыл¬ларын, киллэрдэҕинэ эрэ сатанара быһаарыллар. Арай итиннэ ханнык тыллары уонна төһө кээмэйдээхтик киллэрдэххэ омук бэйэтин тыла уларыйан хаалбатын эрэ билии наада буолуо этэ.

Тыллары маннык бөлөхтөргө араартааһын уонна тус-туспатык харыстааһын саха омугу бэйэтин уларыппакка эрэ салгыы сайдыытыгар тириэрдиэ этэ. Тоҕо диэтэххэ сайдыылаах омуктан үөрэҕи-билиини ылыныы, үлэҕэ-хамнаска экономикаҕа кыттыһыы ити омук тылын бэйэҕэ иҥэринии, киллэрии буолан иһэр. Ол аата, ханнык эмэ омуктан туох эмэ саҥаны, үчүгэйи, урут бэйэҕэ биллибэти ылыныы, бу омук тылын кытта бэйэ тылыгар холбуу киллэрэн иһиигэ тириэрдэр.

Төрүт тыллары ордук күүскэ харыстаатахпытына, саха дьоно нуучча омуктуун холбоһууларын кэнниттэн саха омук тыла баһылыыр, сүрүн оруолун сүтэрбэккэ ордон хаалыан сөп. Оччоҕуна саҥа омук дьоно биһиги сахабыт диэн ааттаныахтарын, сахалыы саҥарар буолуохтарын эмиэ сөп. Омук сайдыыта маннык көрүҥнээхтик сайдан бардаҕына саха омук өссө сайдан үрдээн иһиэ этэ. Дьэ ити иһин хара маҥнайгыттан, бу кэмтэн саҕалаан омук төрүт, баар-суох тылларын харыстыырга турунарбыт эрэйиллэр. Хас биирдии харыстанан ордон хаалбыт төрүт тыл, саха омук үйэтэ уһууругар тириэрдэр кыахтаах.

Айылҕа халбаҥнаабат сокуонун быһыытынан хас биирдии киһи төрүүр, улаатар онтон өлөр. Ол иһин үтүө санаалаах киһи барыта бэйэтин кэнниттэн оҕолоро ордон хаалан кини оҥорон испит дьыалаларын салҕааччы буолуохтарын баҕарар. Бу киһи бэйэтэ төһө улахан суолталаах дьыаланан дьарыктанар даҕаны бэйэтин ордон хаалар оҕолоругар туруорар көрдөбүллэрэ улаатан иһэллэр. Ол курдук үйэтин тухары үлэлээн-хамнаан туох эмэ баайы-малы мунньунан бэйэтин оҕолоругар хаалларыан баҕарар киһи оҕолоро кини курдук өйдөөх-санаалаах дьон буолуохтарын олус күүскэ баҕарар.

Ханнык баҕарар омук бэйэтин туспа омугунан ааҕынар буоллаҕына төрөөбүт тылын харыстыахтаах диэни бары билэбит. Ол гынан баран билиҥҥи кэмҥэ омукка ордук суолталаах, киниэхэ бэйэтигэр чугас ту¬рар төрүт тылларын ордук күүскэ харыстаатахха эрэ туспа омук буо¬лар уратылары сүтэримиэххэ сөп курдук. Онтон атын үөрэххэ-билиигэ, наукаҕа уонна үлэҕэ-хамнаска туттуллар тыллары бэйэлэринэн даҕаны эбэтэр сахалыыга уларытан даҕаны туттуохха сөп. Дьиҥнээхтик саха тылын харыстааһын диэн маннык үлэ ааттаныа этэ.

ТӨРӨӨБҮТ ТЫЛЫ ҮӨРЭТИИ.

Сир-дойду үрдүгэр олорор үгүс элбэх дьон бары бэйэ-бэйэлэриттэн үлэлиир дьарыктарынан, тас көрүҥнэринэн, итэҕэллэринэн уонна саҥарар тылларынан уратылаhан тус-туhунан омуктарга арахсаллар. Кинилэр биир сүрүн бэйэ-бэйэлэриттэн уратылаһар бэлиэлэринэн аан маҥнайгынан саҥарар саҥалара, ол аата төрүөхтэриттэн аан маҥнай саҥарбыт тыллара, төрөөбүт тыллара буолар. Төрөөбүт тылларын харыстыыр, үөрэтэр уонна сайыннаран иһэр омуктар уһун үйэлээх омук¬тарынан ааттаналлар.

Маннык быһаарыыга сөбүлэстэхпитинэ, омук тыла салгыы сайдан иһэрин хааччыйарга, оҕолору кыра эрдэхтэриттэн дьиэҕэ-уокка төрөөбүт тылларынан саҥарда үөрэтии ылыахтаах. Ити аата, омук тыла ордук улаханнык дьиэҕэ-уокка сыһыаннаах, бу омук дьахталларыттан быһаччы тутулуктааҕа быһаарыллар. Маны өссө чуолкайдаатахпытына, ийэ оҕото кыра эрдэҕинэ кинини көрүүнү-истиини барытын бэйэтэ оҥорор буолан, оҕото аан маҥнайгы саҥарар тылларын суос-соҕотох ийэтин эрэ көмөтүнэн, кини хайдах саҥарарын уонна үөрэтэрин үтүктэн саҥара үөрэнэр. Итинэн, оҕо ханнык омук тылынан аан маҥнай саҥара үөрэнэрэ барыта дьахталлартан, ийэтиттэн уонна эбэтиттэн эрэ ордук улаханнык тутулуктанара чуолкайданар.

Онон, омук тыла кимтэн ордук тутулуктааҕын булан быhаардахпытына, аан маҥнай бу омук дьахталларыттан, ийэлэриттэн быhаччы тутулуктаах. Кинилэр, ол аата омук дьахталлара, атыттары үтүктэн туспатык саҥара үөрэммэтэхтэринэ эбэтэр бэйэлэрэ атын омук буола сатаабатахтарына, бу омук төрөөбүт тыла соччо түргэнник симэлийиэ суоҕун сөп курдук. Ол курдук ийэлэр, бэйэлэрин оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн төрөөбүт тылларыгар үөрэттэхтэринэ, бу омук симэлийэн сүппэккэ салгыы сайдан баран иһэрин толору хааччыйаллара дакаастанан тахсар.

Билигин Россияҕа бара турар «Перестройка» хамсааһына хайа омук ханнык омугу батыһан, ким кимтэн ханнык үөрэҕи уонна билиини ыларын өссө төгүл чуолкайдаан биэрэн эрэр. Итини тэҥэ, маннык балаһыанньа хайа омук ордук былыргы төрүттээҕин уонна олоххо дьулуурдааҕын саҥалыы сыаналыыр кыаҕы биэрэр. Россияҕа үөскээн эрэр рынок сыһыаннаһыылара, оҕону үөрэтиигэ саҥа, урут суох ньымалары киллэрэр. Ол курдук оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ төрөппүттэр ылар оруолларын үрдэтии, кинилэр оҕолоруттан ирдиир көрдөбүллэрэ улаатан, үрдээн барыытын таһаарар. Төрөппүттэр оҕолоро кыра эрдэхтэриттэн төрөөбүт тылларын үөрэтэллэригэр көмөлөстөхтөрүнэ, бэйэлэрин курдук өйдөөх-санаалаах дьон буолан тахсалларын ситиһэллэр. Ийэ уонна аҕа - учууталлар, кинилэр бэйэлэрин оҕолорун бэйэлэрэ хайдах иитиллибиттэрин курдук иитээччилэр уонна үөрэтээччилэр буолалларын ордук дириҥник итэҕэйэллэрэ наада кэмэ кэллэ.

Оҕолоро улаатан истэхтэринэ, аҕа-тойон, баhылык, онтон ийэ-хотун буолан бараллар. Кинилэр элбэх киһилээх хаһаайыстыбаны, ыалы тэрийиини уонна салайыыны баһылыыллар. «Социализм» үйэтин кэмигэр чааһынай бас билиини суох оҥорон, дьонтон баhылыыр-дьаһайар бы-лаастарын былдьааhын кинилэри олус мөлтөппүтэ уонна барыларын, туохтара да суох, үүрүллэ сылдьар дьоҥҥо кубулуппута. Маннык балаhыанньа билигин рынок кэмигэр сыыйа көнөн барара сабаҕаланар, ол аата, чааһынай бас билии дьоҥҥо төннүүтэ, кинилэр кыайа-хото эрчимнээхтик үлэлииргэ оҕолорун үөрэтэллэригэр кыаҕы биэрэн иһэр.

Билигин ырыынак сыһыана киирэн, чааһынай бас билии дьоҥҥо эргиллиитэ сотору кэминэн эр дьон бары хаачыстыбаларын тосту тупсаран, кинилэри дьиҥнээх «аҕа баhылыктарга» кубулутуон сөп. Оччоҕо ыаллар ийэлэрэ эмиэ кинилэри ытыктыыр, сыаналыыр буоллахтарына, баҕар оҕолорун аҕаларын «аҕа»,- диэн ытыктабыллаахтык ыҥырыахтарын уонна оҕолорун эмиэ оннук үөрэтиэхтэрин сөп этэ.

Онон, биһиги омукпут тыла төрөппүттэр илиилэрин иһигэр баара, ордук улаханнык дьахталлартан тутулуктааҕа быһаарыллар. Саха дьахталлара төрөөбүт тылларын дириҥник сыаналаан, үөрэтэн-билэн, ытыктаан бэйэлэрин оҕолорун үөрэттэхтэринэ эрэ, саха тыла салгыы сайдан баран иһэр кыахтанар.

ТӨРҮТ ТЫЛЛАР

Билигин саха оҕолорун сорох төрөппүттэрэ ийэ уонна аҕа диэн са¬ха омук төрүт тылларын букатын даҕаны наадата суох тыллар курдук саныыр буоллулар. Ол иһин бу кылгас ыстатыйаҕа ийэ уонна аҕа диэн тыллар оҕо иитиитигэр, кини улаатан истэҕинэ, өйө-санаата сайдан уларыйыытыгар оҥорор уратыларын быһааран, ырытан көрүөхпүт.

Билигин элбэх төрөппүттэр улаханнык айманан, эдэр оҕолорун иитиилэрэ ураты уустугуран иһэрин туһунан элбэхтик кэпсэтэллэр. Хас биирдии төрөппүттэр оҕолоро улаатан, өй-санаа, майгы-сигили өттүнэн бэйэлэринээҕэр ордук тупсан, кинилэр оҥорон испит дьыалаларын салҕааччы буолуохтарын баҕараллар уонна оҕолорун оннукка үөрэтэ сатыыллар. Ол эрээри билигин үйэ уларыйан иһэр диэн ааттаан, оҕолоругар итэҕэл уонна ытыктабыл туһунан билиини букатын даҕаны үөрэппэт, иҥэрбэт буоллулар. Маннык итэҕэл уонна ытыктабыл туһунан өйдөбүллэр оҕо иитиитигэр туох суолтаны ылалларын үгүс төрөппүттэр бэйэлэрэ кытта билбэттэр. Кинилэр оҕолоро улаатан иһэннэр төрөппүттэрин баҕа санааларыгар сөп түбэспэт өйдөөх-санаалаах уонна майгылаах буолан хаалалларыттан соһуйан эрэ хаалаллар. Ол курдук ханнык кэмҥэ төрөппүттэр уонна оҕолор икки ардыларыгар өйдөспөт буолуу тахсарын кыайан быһаарбаттар. Онтон бу өйдөспөт буолуу кинилэр икки ардыларыгар сыһыан уларыйан барыытыттан тахсар. Оҕолор улаатан хайы-сахха улахан киһи буолан иһэннэр, аны кинилэри кытта сыһыан уларыйан, итэҕэлгэ уонна ытыктабылга тирэҕирэр, улахан дьоннуу сыһыан буолан барарыгар наадыйаллар. Бу кэмҥэ төрөппүттэр оҕолорун, бэйэлэрин ытыктыырга уонна сыаналыырга кыра эрдэхтэринэ үөрэппэккэ, хойутаан хаалбыттарын дьэ билэн айманаллар. Кинилэр оҕолорун куруук кыра эрдэхтэринээҕилэрин курдук, олус үчүгэй истигэн, толоругас майгылаах этилэр диэн саныылларын кыайан уларыта охсубаттар уонна улааппыт оҕолорун кыра оҕо курдук хамаандалыы эбэтэр манньа биэрэн албынныы сылдьыахтарын баҕараллар.

Улаатан иһэр оҕолор майгылара уларыйыыта төрөппүттэр оҕолоругар кыра эрдэхтэриттэн хайдах сыһыаннаһалларыттан быһаччы тутулуктаах буолан тахсара син билиннэ.

Кэнники кэмҥэ саха дьонугар төрөппүт ийэни –«маама» диэн, онтон аҕаны –«паапа» диэн ааттааһын тарҕанан эрэр. Бу тыллар ордук куоракка үөскээбит оҕолорго, нууччалары үтүктүү быһыытынан киэҥник тарҕаннылар. Үгүс төрөппүттэр бу тыллары оҕолорбутун нууччалыы саҥарарга уонна билэргэ үөрэтэрбитигэр туһалаах диэннэр кинилэри кыра эрдэхтэриттэн итинник саҥарарга бэйэлэрэ үөрэтэн кэбиһэллэр.

Бу тыллары саха дьоно хайдах иһиллэллэринэн, көнөтүк өйдүүллэр. Ол курдук бу тыллар сахалыы өйдөбүллэрэ ханнык даҕаны иитэр-үөрэтэр өрүттэрэ суох, төттөрүтүн соччо үчүгэйэ суох өйдөбүллээх¬тэр. Ити аата бу тыллар оҕолорго бэйэлэрин төрөппүттэрин ытыктаабат уонна аанньа ахтыбат буолууларын иҥэрэллэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ уустуга суохтук саҥарыллар тылы урут тутта үөрэнэр. Биирдии дорҕооннордоох тыллары аан маҥнай саҥарар. Кыра буолан тыл суолтатын кыайан быһаарбат. Кэлин улаатан истэҕинэ тыл дорҕооннорун суолталара, киһи мэйиитигэр таһаарар хамсааһыннара оҕоҕо эмиэ биллэр буолар. Итиннэ эбии тыллар суолталара киһиэхэ биэрэр өйдөбүллэрин аарааран билэргэ үөрэнэр.
Тыл маннык дьайыытын быһаарыы чуолкайын кэнники кэмҥэ куоракка үөскээбит саха оҕолорун майгылара-сигилилэрэ алдьаныыта элбээбитэ, өй-санаа өттүнэн улаханнык буорту буолуулара уонна төрөппүттэрин букатын сыаналаабат, аанньа ахтыбат буолан иһэллэрэ дакаастыыр. Ол курдук аныгы оҕолор ийэлэрин ас таһан аһатар киһиттэн атыннык са¬наабаттарын туоһутунан «Маа, аста аҕал, маа, бу наада» диэн куруук көрдүү эрэ үөрэниилэрэ, онтон аҕаларын «Па, маны оҥор» диэн аны куһаҕаны туппут курдук, соруйары баһылааһыннара буолар.

«Маа» дорҕоон сахаларга хаһан даҕаны аанньа ахтыллыбат, үчүгэйдик иһиллибэт дорҕоон. Ордук чуолкайдык бу дорҕоону ынах маҕырыырыгар тэҥнииллэр. Ол курдук ынах маҕыраатаҕына: «Ынах «Маа»,-диэтэ,- ас көрдүүр быһыылаах»,- диэн биллэр өйдөбүллээх. Итини тэҥэ бу дорҕоон «Маҥ» диэн кыра ыт ньаҕыйан үрэригэр эмиэ тэҥнэнэр уонна: «Аахайымаҥ, ити кыра ыт үрэр»,- диэн туох да суолтата суоҕу бэлиэтииргэ туттуллар.

Улаатан иһэр оҕолор төрөппүттэригэр сыһыаннара уларыйыытыгар төрөппүттэр бэйэлэрэ эрэ эппиэти сүгэллэр. Кинилэр оҕолоро кыра эрдэхтэринэ, хайдах бэйэлэригэр сыһыаннаһалларыгар, ким диэн аат¬таан ыҥыралларыгар бэйэлэрэ үөрэтэн кэбиһэллэрэ улахан оруолу ылар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүт ийэтин уонна аҕатын ытыктыырыгар, убаастыырыгар, оҕолоро улаатарын, киһи-хара буоларын туһу-гар үлэлии - хамныы сылдьалларын сыаналыырга үөрэнэригэр, кинилэри хайдах ааттаан ыҥырара ордук улахан оруоллааҕа билиннэ.

Ити иһин аныгы төрөппүттэр оҕолоро кинилэри ытыктыылларын, үлэлэрин-хамнастарын сыаналыылларын наадатыгар, бэйэлэрин олохторугар тугу эмэни туһалааҕы ситиһэр дьон буола улаатан тахсыахтарын баҕарар буоллахтарына, аан маҥнай бэйэлэрин ийэ уонна аҕа диэн ааттаан ыҥыралларыгар үөрэтэллэрэ ордук буолуо этэ. Бу тыллар бэ¬йэлэрэ саха дьонун итэҕэллэриттэн төрүөттээх буоланнар иитэр-үөрэтэр суолталара ураты үрдүк. Оҕолорго кыра эрдэхтэриттэн ити итэҕэл тылларын иҥэрэн, итинник саҥарда үөрэтии кинилэргэ ийэлэригэр уонна аҕаларыгар ордук ытыктабыллаахтык сыһыаннаһалларыгар тириэрдэр.

Оҕо төрөппүттэрин ийэ уонна аҕа диэн ыҥырара, киниэхэ бу төрөппүт дьонун ордук ытыктыырыгар, сыаналыырыгар иэйиэхсит уонна айыыһыт таҥара курдук саныы, өйдүү үөрэнэригэр күһэйэр. Саха дьо¬нугар бу олус дириҥ суолталаах, ытыктабыллаах тыллар буолаллар. Ол иһин оҕолорго эмиэ итинник дириҥ, халбаҥнаабат өйдөбүллэри хааллараллар.

Оҕо ийэтин ийээ диэн ыҥырар буоллаҕына, бу тыл бэйэтин суолтата оҕо өйүгэр-санаатыгар киирэн олохсуйар уонна кини ийэтигэр сыһыа¬нын улааппытын да кэннэ уларыйбат гына быһаарар. Ол аата, оҕо ийэ¬тигэр бу тыл ис суолтатыгар сыһыаннаһарын курдук сыһыаннаһар буола улаатар. Онтон ийэ диэн саха тылын суолтата сахалар итэҕэллэрин иэйиэхсити кытта быһаччы сибээстээх. Оҕо ийэтин ийээ диэн ааттаан ыҥырар буоллаҕына, кини өйүгэр-санаатыгар ийэтин убаастыыр, ытыктыыр өй-санаа олохсуйан хаалар.

Тыл суолтатын оҕо кыра эрдэҕинэ өйдөөбөккө эрэ туттар. Кинини аан маҥнай хайдах саҥара үөрэтэллэр даҕаны, ол курдук саҥарбытынан барар, ордук боростуойдук саҥарыллар «маама» уонна «паапа» диэн тылларынан төрөппүттэрин ыҥырарга түргэнник үөрэнэн хаалар. Онтон улаатан истэҕинэ ити тыллар ис суолталара дьэ дьиҥнээхтик өйдөнөн барар. Бу кэмҥэ оҕо төрөппүттэригэр сыһыана биллэрдик уларыйар. Ити иһин төрөппүттэр оҕолоругар кыра эрдэхтэриттэн ийэ уонна аҕа диэн бэйэлэрин ааттыырга үөрэттэхтэринэ, оҕолоро кинилэри хаһан баҕарар, кырдьан да олордохторуна ытыктыыр, сыаналыыр буолуохтара.

Оҕолор төрөппүттэрин ытыктаабаттарын уонна сыаналаабат-тарын биир бэлиэтинэн кинилэр туох эмэ; үчүгэй дуу эбэтэр куһаҕан дуу, дьыалалары оҥороору сылдьаннар кинилэр тустарынан мэйиилэригэр да оҕустаран көрбөттөрө буолар. Итинник тугу эмэ оҥороору гыннахтары¬на: «Бу оҥорбуппун ийэм туох дии саныаҕай?»- диэн эдэр киһи тол¬куйдуу үөрэнэрэ буоллар, кини араас сөбө суох быһыылары оҥорортон туттунуо этэ.

Онон, бу ийэ уонна аҕа диэн тыллар саха оҕолорун төрөппүттэриттэн быһаччы тутулуктаахтар. Эһиги бэйэҕит оҕолоргут эһигини ытык¬тыыр, эһиги кэриэскитин толорор дьон буолуохтарын дьиҥнээхтик баҕарар буоллаххытына, оҕолоргутугар бэйэҕитин убаастыырга, ытыктыырга уонна үлэҕитин сыаналыырга кыра эрдэхтэриттэн үөрэтиҥ. Оннук үөрэтии биир көрүҥүнэн оҕолоргутун ийэ уонна аҕа диэн ытыктабыллаах тылларынан бэйэҕитин ааттата үөрэтэргит буолуо этэ.

Дьоҥҥо барыларыгар кэннилэригэр хаалар кэнчээрилэрэ, оҕолоро, баар-суох олохторун салҕааччылара, баайдарын-малларын элбэтээччилэрэ буолаллар. Ол иһин төрөппүттэр оҕолорун иитиигэ-үөрэтиигэ бары кыахтарын уураллар уонна кинилэртэн эмиэ хардары көрдөбүллэри эрэйиэхтээхтэр. Ол төрөппүттэр көрдөбүллэрэ биир эрэ, бэйэлэрин баҕа санааларын оҕолоро толоруохтарын баҕараллар. Онтон оҕолоро кинилэр баҕа санааларын толороллорун наадатыгар кинилэри ытыктыыр уонна сыаналыыр буола улаатыахтаахтар. Кинилэр ити баҕа санааларын ситиһэллэригэр ийэ уонна аҕа диэн саха омук төрүт тылларын иитэр-үөрэтэр суолталара ордук көмөлөһүөхтэрэ.
«Социализм» кэмин саҕана саха омук төрүт тыллара: «Ийэ» уонна «Аҕа»,-диэн тыллар мөлтөөhүннэригэр урут ыраахтааҕы баарын саҕана, куhаҕан иҥсэлээх майгыларынан үгүс дьоҥҥо биллибит православнай таҥара дьиэтин үлэhиттэрэ: «аҕабыыт» уонна «ийэбиит» кыттыhыылара ордук улахан оруолу ылбыта. Ол курдук үгүс сахалар «советскай», таҥараны итэҕэйбэт былаас кэмигэр, таҥараҕа сыhыана суохтарын көрдөрөөрүлэр ити төрүт тылларбытын улаханнык туораттылар. Билигин сахаларга итинник ааттаах таҥара дьиэтин үлэhиттэрэ суох буолуулара уонна аныгы дьон православнай таҥараҕа сыhыаннара уларыйан «Ийэ» уонна «Аҕа»,-диэн төрүт тылларбыт бэйэлэрин дьиҥнээх суолталарынан туттуллуохтарын сөп буолла.

Биһиги бу үлэбитинэн санааҕыт хоту үчүгэй майгылаах, бэйэҕитин дириҥник ытыктыыр, эһиги кэриэскитин толорор, кэлэр көлүөнэҕитин сайыннарар оҕолору иитэн-үөрэтэн, киһи-хара оҥороргутугар баҕарабыт. 

ТЫЛ КҮҮҺЭ

Сахалар былыр-былыргыттан бэйэлэрин тылларын иччилээх уонна кистэлэҥ күүстээх диэн ааттыыллар. Баай тыллаах уонна тыл күүһүн сатаан туһанар талааннаах дьон ити күүһү дириҥник баһылааннар бэйэлэрин уус-уран айымньыларыгар киэҥник туһаналлар. Тыл күүһэ ордук чаҕылхайдык хоһоонунан этиллэр уус-уран айымньыларга арыллар. Итини тэҥэ олоҥхоҕо уонна оһуохайга тыл күүһэ элбэх киһиэхэ холбуу дьайар уратыланар.

Кэнники кэмҥэ оһуохайдааһын киэҥник сайдан саха тылын күүһүн үгүс оһуохайдааччылар бэйэлэринэн билэллэр. Дорҕооннорунан талан наардаммыт оһуохай тыллара биир тэҥ хамсаныылары кытта дьүөрэ¬лэһэннэр киһини угуйар, киһиэхэ эбиискэ эрчими биэрэр уонна оһуо¬хайдааччылары барыларын бииргэ ситимниир, күүркэтэр курдуктар.

Ити аата тыл хайдах киһиэхэ дьайарый? Бу быһыыны быһаарыыны киһи тылы хайдах көрүҥнээхтик билэриттэн саҕалыахха:

- Аан маҥнай тыл саҥарыллыытын күүһүнэн киһиэхэ иҥэн киирэр. Тылы төһө күүстээхтик, дьиппиэнник уонна түгэхтээхтик саҥарыллар даҕаны оччонон истэр киһиэхэ дьайар күүһэ улаатан иһэр.

- Тылга иҥэн сылдьар бэйэтин суолтата дьон өйдөрүгэр киирэн, ол суолтатын курдук өйдөбүлү хаалларар.

- Тыл дорҕоонноро хайдах иһиллэннэр киһи өйүгэр түһэллэриттэн тутулуктанан тыл өйдөбүлэ күүһүрэн, суолтата уларыйан биэрэр.

Этиллэр тыллар дорҕооннорун дьүөрэлэһиилэрэ бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэстэхтэринэ тыллар күүрэннэр өйдөнөллөрө эбиллэн иһэр. Айылҕаттан айдарыылаах талааннаах дьон тыллар дорҕооннорун сөптөөхтүк дьүөрэлэһиннэрэн, наардаан саҥардахтарына тыллар ураты күүһүрэллэр уонна иччилэнэллэр.

Бар диэн тылы сымнаҕастык эттэххэ, сыыйа барыыны тириэрдэр, онтон этии күүһүрэн, дьиппиэрэн истэҕинэ, р- буукуба уларыйан ырдьыгынааһыҥҥа чугаһаан бардаҕына барыы түргэтээн биэрдэҕинэ эрэ табыллар.

Холбуу туттуллар тыллар дорҕооннорунан сөп түбэстэхтэринэ ордук күүһүрэн тахсаллар. Киэр диэн тылы бар диэни кытта холбуу туттуннахха «Киэр бар» диэн ураты күүһүрэр, ол курдук умус диэҥҥэ түс диэни холбоотоххо «Умса түс» буолан тахсан букатын буоратар өйдөбүллэнэр.

Маннык быһаарыыга бары тылынан уус-уран айымньылар төрүттэрэ олоҕуран айыллалларын тыл үөрэхтээхтэрэ сатаан туттаннар, тупсаҕайдык иһиллэр айымньылары айаллар. Кинилэр ордук хоһоонунан этиллэр уус-уран айымньыларга тыллар күүрүүлэрин сатаан туһаналлар. Биһиги быһаарыыбытыгар итини сөп эбит диэтэхпитинэ, тыл күүһэ дорҕоонноругар баара чуолкайданар. Ол аата ханнык тылга, ханнык дорҕооннор баалларыттан уонна олор бэйэ-бэйэлэрин кытта сөптөөхтүк дьүөрэлэһэллэриттэн тутулуктанан тыл киһиэхэ дьайар күүһэ уларыйан биэрэн иһэр. Ол аата, тыл дорҕоонноруттан үөскүүр хамсааһыннар киһи мэйиитигэр, өйүгэр-санаатыгар быһаччы дьайыыны оҥороллоро быһаарыллар.

Итинник быһаарыыга олоҕуран саха омук төрүт тыллара ханнык дорҕооннортон үөскээбиттэрин чуолкайдыырбыт наада. Бу тыллары наардыырбытыгар омук өйүгэр-санаатыгар уонна итэҕэлигэр сыһыаннаах тыллары хомуйарбыт ордук буолуон сөп. Тоҕо диэтэххэ бу тыллар омук төрүт тыллара буолаллар.

Саха омук маннык өйдөбүллэргэ сыһыаннаах төрүт тыллара барылара «а» уонна «и» дорҕооннортон саҕаланар тыллар буолар эбиттэр. Ол иһин бу икки дорҕооннору саха итэҕэлин, өйүн-санаатын төрүт дорҕооннорунан ааттыахха сөп.

Ордук сахаларга «а» дорҕоон ураты суолталаах. Бу «а» дорҕоонтон үөскээбит тыллар ордук саха омугу күүһүрдэр, эрэллээх, бэриниилээх буоларга ыҥырар суолталаахтар уонна итэҕэли, өйү-санааны кытта ситимнээхтэр. Холобур: андаҕар, аҕа, алгыс, айхал, ай, айыы, айыыһыт, арчы, акаары, аҥала у.д.а.

Онтон «и» дорҕоонтон саҕаланар тыллар саха киһитин өйүгэр-санаатыгар быһаччы дьайар аналлаахтар уонна омук төрүт итэҕэлин кытта быһаччы ситимнээхтэр. Холобурун ыллахха: иччи, итэҕэл, ийэ, иэйиэхсит, илбис, илгэ, ил, иирбит, итирбит, имэҥ у.д.а.

Саха омук олус былыргы төрүттээх омук буолара чуолкайданан турар. Былыргы түүр омуктар сахалыы саҥарар уонна суруйар эбиттэрэ дакаастанан эрэр. (1,164). Ордук ол иһин саха омук төрүт тыллара уһун үйэлэргэ чочуллан ураты күүстээх уонна иччилээх буолбуттар. Тыл иитэр уонна үөрэтэр күүһүн табатык туһанар наадаҕа былыргыттан аналлаах өйдөбүллээх тыллары бэйэлэрин суолталарынан туһаннахха дьон өйдөрүгэр-санааларыгар ордук тиийэрэ ситиһиллэр. Оччоҕуна, тыл бэйэтин суолтатыгар дорҕоонноруттан үөскүүр эбии өйдөбүллэрэ эбиллэннэр үчүгэйдик өйдөнүмтүө уонна ылынымтыа буолаллара быһаарыллар.

Биһиэхэ кэнники «советскай» үйэ кэмигэр үгүс саха оҕолоро бэйэлэрин төрөппүттэрин аанньа ахтыбат уонна убаастаабат буоллулар, бэрээдэктэрэ лаппа мөлтөөтө диэн үгүс төрөппүттэр айманаллар. Кинилэр оҕолорун иитиигэ уонна үөрэтиигэ саха омук төрүт тылларын ытыктабылга, итэҕэлгэ иитэр суолталарын букатын туһаммат буолан хаалбыттарыттан итинник суолга тиийдилэр.

Саха дьонугар ордук дириҥ өйдөбүллээх тылынан «Ийэ» диэн тыл буолар. В.Е.Васильев бэйэтин «Культ божеств айыы древнеарийского происхождения?» - диэн үлэтигэр түүрдүү «Ийэ» диэн тыл саха дьонун баар-суох үҥэр-сүктэр айыылара «Иэйиэхсит» уонна «Айыыһыт» үөскээһиннэригэр төрүт буолбутун дакаастыыр. Ити аата, «Ийэ» диэн тыл оҕоҕо биэрэр көннөрү төрөппүт дьахтар диэн өйдөбүлүгэр эбии итэҕэл өйдөбүлүн иҥэрэн, бу тыл ордук дириҥ суолталанар. Ол бэлиэтинэн төрөппүтүн «Ийээ» диэн ыҥырар оҕо кинини ордук убаастыырын уонна ытыктыырын биллэрэр бэлиэтинэн буолар.

Оҕолор кыра эрдэхтэриттэн төрөппүттэрин ытыктабыллаахтык «ийээ» уонна «аҕаа» диэн ыҥыра үөрэннэхтэринэ, кинилэр өйдөбүллэригэр төрөппүттэрэ иэйиэхсити уонна айыыһыты кытта эҥэрдэһэннэр, кинилэргэ тэҥнэһэр өйдөбүллэнэллэр. Ол иһин оҕолор төрөппүттэрин ордук убаастыыр уонна ытыктыыр буола улааталлар. Ханнык баҕарар төрөппүт киһи оҕото улаатан өйдөөх-санаалаах бастыҥа уонна көрүҥнээх үтүөтэ буолуон баҕарар. Итинник сыалы ситиһэргэ оҕо аан маҥнайгы саҥарар тылыттан: «Ийээ»,-диэн иэйиэхситтэн төрүттээх тылтан саҕалаан утумнаахтык дьарыктаныахха наада. Дьиэ иһигэр иэйиэхсиккэ сыһыаннаах «ийэ» диэн тыл элбэхтик иһилиннэҕинэ, дьиэни-уоту араҥаччылыыр Иэйиэхсит таҥара чугас сылдьыаҕа уонна кыаҕа баарынан көмөлөһүөҕэ. Эдэр киһи улаатан өйө-санаата сайдыытыгар кыра эрдэҕиттэн төрөппүтүн ытыктыыр, убаастыыр буола улаатарыгар кинилэри хайдах ааттаан ыҥырара улахан оруолу ыларын аахсыбакка сылдьабыт. Итини тэҥэ биһиги бэйэбит туспа омук буоларбытын билинэн, омукпут төрүт тылларын харыстыырга билиҥҥиттэн күүскэ турунарбыт наада.

Кэлэр үйэҕэ биһиги сахалар «ийэ» уонна «аҕа» диэн төрүт тыллар¬бытын бэйэлэрин оннуларыгар кыайан төннөрбөтөхпүтүнэ кэлэр көлүөнэлэргэ төрөтөр оҕолорбут иитиилэрэ атын омуктардыы буолан барыан сөп. Оччоҕуна кэлэр үйэлэр оҕолоро төрөппүт ийэлэрин уонна аҕаларын, бука бары былыргы төрүттэрин умнан атын омук буолуох¬тарын сөп. Дьон-аймах олохторун былыргы остуоруйаларыгар итинниккэ маарынныыр хомолтолоох түгэннэр үгүс омуктарга буолан ааспыттара биллэллэр.

Былыр-былыргыттан тылы хайдах туттартан салайтаран, тыл арыт сытыы болот, арыт бөҕө куйах уонна бааһы оһорор бальзам буолар кыахтааҕын туһунан номоххо кубулуйбут кынаттаах тыллар дьиҥ чахчы кырдьыгы туоһулууллар. Академик И.П.Павлов: «Тыл киһиэхэ дьиҥнээх, син бары, ханнык баҕарар атыттар курдук, тутаах күүрдээччинэн биирдэстэринэн буолар».- диэбит.

Аҥардас тыл күүһэ киһини сороҕор «уон харыс уһатыан, үрдэтиэн» арыт «сэттэ харыс сиҥнэриэн, ханыннарыан» сөп. Тыл киһини кубарытар, кытардар, сүрэҕин тэбиитин эмискэ күүһүрдэр, түргэтэтэр, хаанын баттааһынын үрдэтэр, тымныы көлөһүнүнэн бүрүннэрэр, хотуолатар, о.д.а. эмоциональнай реакциялары үөскэтэр кыахтаах.

Дьон олоҕор арыгылааһын буортута, ордук чорботуллан туруута, чуолаан арыгынан ордук күөдьүтүллэн, төрүттэнэн ыар охсуулаах тыллар үөскүүллэрэ, көбүүлэрэ буоларынан да быһаарыллар. Ыарахан, быдьар, кытаанах тыллар иирсээни, өлөрүүнү, алдьатыыны күөртүүр буоланнар дьон сыһыаннарыгар улахан куһаҕаны оҥороллор.

Тыл бэйэтигэр иҥэн сылдьар күүстээх, ону сатаан туттар буолуу, дьон-сэргэ барыта үрдүк культуралаах, киһи бэйэ-бэйэҕэ харыстабыллаахтык, кыһамньылаахтык, эйэҕэстик, элэккэйдик сыһыаннаһыыта, үтүө баҕа санааларын атастаһыылара, сымнаҕастык, бэйэ-бэйэҕэ санааны көтөҕүүлээхтик кэпсэтии барыта киһи чэгиэн-чэбдик буолуутугар, өйө-санаата сайдыытыгар, олоҕо дьоллоох-соргулаах, уһун үйэлээх буолуутугар сүҥкэн суолталаахтар.

Онон биһиги бар-дьоммут барыта билиҥҥи уйгулаах, көҥүл олоххо тиийбит дьолбутун толору туһанарбытыгар бэйэбит ис-тас культурабытын үрдэтэр, бэйэ-бэйэҕэ үтүөтүк, кэрэтик сыһыаннаһар туһугар күүспүтүн-уохпутун харыстыа суохтаахпыт.

Киһи санаата түһэр, ычатын ыһыктынар кэмигэр ордук уйан, ханнык баҕарар ыарыыга ылларымтыа буолар. Онон туох эмэ санаа оонньооһунугар түбэстэххэ, үксүгэр «сытыы тыллаах» сыһыта этээри, аптаах тыллаах умсары этээри гыннаҕына, хааннаах кырыыс туһаайылыннаҕына санааны түһэрбэт, ычаны күүһүрдэр, чиҥэтэр, туһаайыллыбыт тыллары утары тэйитэр күүһү бэринэр дьаһалы ылыллыахтаах. Итини ситиһэргэ бэйэҕэ күүстээх санааны үөскэтии, аутотренинг диэнинэн дьарыктаныы эрэйиллэр. Буортулаах кэмэлдьилэргэ ылларыыттан - табахтааһынтан, арыгылааһынтан босхолонорго эмиэ бэйэни эрчийии, санааны күүһүрдүү, аутотренинг улахан туһалаах.

Аутотренинг эбэтэр бэйэҕэ бөҕө санааны үөскэтиниигэ аналлаах эрчиллии киһи бэйэтин иннигэр туруорунар соругун ситиһиитигэр улахан суолталаах. Холобура, арыгыны, табааҕы быраҕарга, чэгиэн-чэбдик олох сиэрин тутуһарга итинник бэйэни кытаанах волялаах, күүстээх санаалаах буоларга үөрэтинии, эрчиллии олус туһалаах. Итинник эрчиллии араас ыарыылартан түргэнник эмтэнэн үтүөрэргэ, олорго бэриммэт буолууга уонна эрдэттэн сэрэтэргэ көмөлөһөр.

Итини таһынан киһи өйүгэр-санаатыгар, бэйэтигэр күөдьүйэр имэҥнэри, талаһыылары уодьуганныырга, олору сатаан салайа үөрэнэргэ, сүөргүнү, сыыһаны, солуута суоҕу оҥорбокко, ыар содуллаах буолуох тыллары туттубакка эбэтэр кутталлаах дьайыылары тумнарга ауто¬тренинг диэн, киһи бэйэтин санаатын салайан биэрэр үөрэҕэ быһаарар суолтаны ылар. Ол иһин маннык эрчиллии киэҥник тарҕаныахтаах. Ман¬нык эрчиллэргэ аналлаах миэстэ наадата суох, элбэх бириэмэни да ылбат, туох да ордук-хоһу дьайыыта суох көннөрү өйү-санааны сайын¬нарыы буолар. Итинник эрчиллии атын ханнык эмэ үлэни кытта холбуу да оҥоруллуон сөп.

Холобура, дьахтар киэһэ эбэтэр сарсыарда баттаҕын тараанар кэмигэр сиэркилэ иннигэр олорон, бэйэтигэр уоскутунар, санаатын бөҕөргөтөр тыллары этинэн, куруук дьоҥҥо эйэҕэс, аламаҕай сыһыаннаах буолар туһугар ханнык тыллары туттан кэпсэтиэхтээҕин, кыра да өҥөлөргө бэйэтин махталын биллэриэхтээҕин эрдэттэн бэлэмнээн, би¬лэр дьоно туох үчүгэйдээхтэрин бэлиэтии көрөн санааларын өрө көтөҕөр алгыс тылларын быраҕан, дьоҥҥо үчүгэй өрө көтөҕүллүүлээх санааны үөскэтэргэ кыһаныахтаах. Атын дьону үөрдэргэ-көтүтэргэ кыһамньы киһини бэйэтин үөрдэр, дьоллуур түмүктээх буолар.

Илистииттэн, сылайыыттан сылааны таһаарыыга, туохтан эмэ өрүкүйүүттэн босхолонууга, холкутуйууга үөрүүлээх, өрө көтөҕүллүүлээх санаалары үөскэтиигэ аутотренинг олус туһалаах. Онон үлэ кэнниттэн дьиэҕэ кэлэн, суунан-тараанан, чэпчэки дьиэ таҥаһын таҥнан баран, дьыбааҥҥа эбэтэр кириэһиэлэҕэ сымнаҕастык дьып-дьап курдук сытан эбэтэр олорон хараҕы быһа симэн, киһи бэйэтигэр эмиэ чэпчэтэр, сэргэхситэр тыллары этинэн, этин-сиинин, быччыҥнарын намылытан, холкутук, дириҥник тыынан, бэйэҕэ итэҕэтии санааны оҥостон, уоскутунуох тустаах. Ол кэннэ хайдах охсуулаахтык, таһаарыылаахтык үлэлиэхтээҕин, хайдах сарсыардааҥҥы зарядканан дьарыктаныахтааҕын, үлэтин быыһыгар гимнастикаланыахтааҕын, киэһээҥҥи дьаарбайыытын - моционун уонна инфарктан, кырдьыыттан куотар сүүрүүлэринэн дьарыктанарыгар, тымныыга сэрэнэн эрчиллиэхтээҕин барытын эрдэттэн өтө көрүөхтээх. Онуоха бэйэҕэ бөҕө, күүстээх санаа баар буолуохтаах, тугу оҥоруохтааҕын хайаан да толорор туһугар охсуһуохтаах.
Сорох дьоннор итинник эрчиллиигэ суолта биэрбэттэр, ол оннугар химическэй холбоһуктары, араас таблеткалары, эмп таммахтарын иһиинэн нервнэй күүрүүлэрин, быччыҥнара сылайыытын уҕарытарга дьулуһаллар. Итинник эмкэ убаныы, наһаа үлүһүйдэххэ буортута суох буолбат.

Дьоннор ортолоругар киэҥник тарҕаммыт «ыарыы барыта нервэттэн тутаахтаах» диэн өйдөбүл онно суох буолбатах. Киин нервнэй системаҕа оҕустарыылаах, аймалҕаннаах эбэтэр кыралаан да буоллар, уһун кэмҥэ салҕанан барар санаарҕааһын араас ыарыылар үөскээһиннэригэр тириэрдиэн сөп. Мэйии биир оҥоһуга - гипоталамус эмоциялар уонна киһи физическэй туругун тириэрдэр сигналлар көрсүһэр сирдэринэн буолар. Ити көрсүһүүлэр түмүктэригэр киһиэхэ араас эмоциялар, санаалар үөскүүллэр уонна киһи тас көрүҥэр - хараҕа-сирэйэ уларыйыытыгар, имэ кэйиитигэр, кубарыйыытыгар, о.д.а. эмоциональнай реакцияларга көстөллөр. Олор эҥин араас буолаллар. Аҥардас мичээринэн элбэҕи этиэххэ сөп. Киһи ис сүрэҕиттэн сэгэйэ үөрбүтүн этэр эйэҕэс, аһаҕас, сылаанньытар кэрэ мичээрин тэҥэ сэнээһиннээх, сиилээһиннээх, хойохтоох мичээр эбэтэр сороҕор сиргэнии аҥардаах тымныы мичээртэн уодаһыннаах лаһыгырас хабараан күлүүгэ тиийэ, араас туругу биллэрэр мичээрдэр баар буолаллар.

Харах оонньооһуна эмиэ бэрт элбэҕи этэр. Оттон хомойуу, курутуйуу, аһыы-аба эбэтэр үөрүү, өрүкүйүү, санааҕа ылларыы хайдах эрэ киһи сирэйигэр сурулла сылдьар курдук буолаллар. Олору билэргэ улахан психолог буолар наадата суох, ким барыта тута өйдүүр, көрөр, билэр. Онон киһи ис санаата, эмоциональнай туруга үксүгэр таһыттан көстөр. Ол иһин киһи сымыйалыырын дуу, кырдьыгы этэрин дуу, мэйиитин ханнык аҥарын күүрдэн санааһынын барытын таһыттан көрөн, билэр уустуга суох.

Киһи олоҕун устатын тухары бэйэтин айылҕаттан бэриллибит кыах¬тарын сатаан туһанан, эт-хаан да, өй-санаа да өттүнэн айгыраабакка, хата, төттөрүтүн олору бөҕөргөтөн уонна эбии сайыннаран, тыйыс, чэгиэн-чэбдик, таһаарыылаах үлэлээх, общество олоҕор актив¬найдык кыттар, айымньылаах, дьоллоох уһун үйэни ситиһэр туһугар доруобай олох сиэрин халбаҥнаабакка тутуһара быһаарар суолталааҕын тоһоҕолоон бэлиэтиибит.

Киһи интеллектуальнай кыахтарын сайыннарыыга, билиитин хаҥатыыга, айымньылаахтык үлэлииргэ, үрдүк культуралаах, баай ис хоһоонноох уһун олоҕу олорорго мэйии клеткаларын кыраҕытык харыстаан арыгынан, табааҕынан сүһүрдүбэккэ олорууну ситиһиллиэхтээх. Маны сэргэ дьоннор бэйэ-бэйэлэригэр иллээх-эйэлээх сыһыаннаһыылара, хас биирдии киһи бэйэтин уонна общество атын чилиэннэрин доруобуйаларыгар кыһамньылаах буолуута ирдэнэр көрдөбүлүнэн буолар.(2,73-79).

Ити курдук биһиги тыл күүһэ киһиэхэ хайдах дьайарын барытын түмэн баран быһаардахпытына, тыл күүһэ ханна саһан сылдьара биллэн тахсар. Этиллибит тыл суолтата киһи өйүгэр-санаатыгар түһэн, иҥэн киһи санаатын уларытар кыахтааҕа - ол тыл күүһэ буолар. Тыл киһи санаатыгар дорҕооннорун күүһүнэн быһаччы дьайан, киһи оҥорор быһыытын уларытыан сөп. Киһиэхэ хайдах тиийэн киһи санаатын уларытара барыта туох суолталаах тыл буоларыттан уонна хайдах, киминэн этиллибититтэн олус улахан тутулуктаах. Ол курдук этиллибит тыл дорҕоонноро киһи мэйиитигэр киирэн бэйэлэригэр сөптөөх доргуйуу¬лары таһаараллара тыл төһө күүстээҕин эмиэ быһаараллар.

Саха дьоно «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн этиилээхтэр. Бу этии биир дакаастабылынан тыл дьайар күүһэ киһи санаатын ула¬рытара буолар. «Киһи санаатын уурдаҕына» ханнык баҕарар дьыаланы оннуттан хамсатара санаа, киһи санаата баһылаан, уруттаан иһэр оруолун быһаарар. Ханнык баҕарар дьыаланы кыайарга аан маҥнай санааҕа хотуохха, кыайыахха наада.

ТЫЛ УЛАРЫЙАР

Кытаанах айылҕалаах, кэмчи үүнээйилээх хоту дойдуларыгар сахалар нууччалары кытта бииргэ олорор кэмнэригэр экономикалара былаһыччы сайдан, бэйэлэрэ ахсаан өттүнэн балачча эбилиннилэр. Элбэх ахсааннаах омугу кытта бииргэ олорууттан саха дьоно эстибэккэ, аҕыйаабакка, төрөөбүт тылларын сайыннаран сайдыыны ситиһэн иһиэхтэрин баҕараллар. Арай сайдыыны ситиһии хайдах кэлиэхтээҕин туһунан өйдөбүлү ситэ билэн, сыаналаан олохпутугар туһана иликпит.

Экономикаҕа сайдыыны ситиһии олус сыралаах үлэнэн кыаллар суол буоларын социализм саҥа сайдан истэҕинэ олус күүскэ үлэлээбит, эттэрин-сииннэрин бараабыт биһиги эһэлэрбит уонна эбэлэрбит билэллэр этэ. Бэйэ үлэлээн-хамсаан сайдыыны ситиһэр буоллаҕына омук тыла сайдан, бөҕөргөөн биэрэр. Революция кэнниттэн «Сухалаах Россияны» индустриальнай сайдыылаах оҥорууга нуучча-саха дьоно олус күүскэ үлэлээбиттэрэ. Нуучча тыла олус сайдан, холбоспут кыра омуктар бары нууччалыы саҥара үөрэммиттэрэ. Ол аата, бэйэ үлэлээн-хамсаан иһиититтэн, үлэҕэ-хамнаска аналлаах тыллар үөскээннэр, омук тыла эбиллэр, сайдар.

Билигин сайдыыны ситиһэр наадаҕа сайдыылаах омук экономикатын киллэриэххэ наада диэн этэллэр. Ол иһин аны омук тылын билиэххэ, экономикатын баһылыахха наада буолар. Маннык балаһыанньаҕа мөлтөх экономикалаах омук тылыгар мөлтүүр, симэлийэр куттала дьэ тириир. Баһыйар экономикалаах омук тыла үлэ-хамнас, үөрэх бары өттүлэрит¬тэн мөлтөөбүт омук тылын сыыйа-баайа үтүрүйэн, туттуллубат оҥорон, туоратан иһэр.

Омук бэйэтэ сайдан, үлэлээн-хамсаан экономикатын оҥостубакка атын омуктан киллэринэр буоллаҕына, ол омук тылын үөрэтэригэр тиийэр. Саҥа омук тыллара омук бэйэтин тылларын үтүрүйэннэр, сорох тылларын солбуйаннар, холбуу туттуллан иһэллэр. Биирдиилээн да буоллар омук тылыгар саҥа тыллар киирэн иһэллэр. Экономиката сай¬дыыта суох омук тыла саҥа омук үлэтин-хамнаһын, үөрэҕин тылларынан эбиллэн, туттуллубат буолан сыыйа туораан биэрэн иһэригэр тиийэр.

Саха сиригэр саҥа омук үөскээн иһэр чинчитэ биллибитэ ыраатан эрэр. Арай бу омук саха диэн ааттаах буолара дуу эбэтэр атын, якут, сахаляр эҥин диэн ааттанара дуу, өссө чуолкайдана илик.

Икки омук холбоһон саҥа омугу үөскэтэр кэмнэригэр кинилэр саҥарар тыллара эмиэ холбоһоннор буккуур тылы үөскэтэллэр. Саҥарыллыыта боростуой тыллар манна уруттаан туһаныллар кыахтанал¬лар. Ол курдук билигин саамай кылгас туоһу этии: «Чэ»,- диэн сахалыы төрүттээх тыл саҥа омук уопсай тыла буолара билиҥҥиттэн саарбаҕа суох буолара билиннэ. Дьон бары арыгы иһээри тиэтэйдэхтэринэ: «Чэ»,- диэн этэ охсор буоллулар.

Дьон-аймах уһун олохторун кэмигэр үгүс элбэх омуктар үөскээн, тэнийэн бараннар, эстэн, суох буола симэлийэн хаалаллар. История чахчылара бигэргэтэллэринэн, сорох омуктар бэйэлэрин төрөөбүт тыл¬ларын, итэҕэллэрин уларытаннар атын омук буолан хаалар түбэлтэлэрэ бааллар. Ол курдук болгардар 7-с үйэ бүтүүтүгэр диэри Арҕааҥҥы түүрдэр каганаттарыгар киирсэр эбиттэр, онтон соҕуруу славяннар биистэрин кытта холбоһоннор славян норуота буолан хаалбыттар. Кинилэр ити холбоһууларыгар бэйэлэрин төрөөбүт тылларын сүтэрэн, уларытан кэбиспиттэр уонна атын христианскай итэҕэли ылыммыттар. (3,87). Бэйэлэрин урукку омуктарыттан болгардар диэн ааттара эрэ ордон хаалбыт.

965 сыллаахха нуучча кинээстэригэр сэриилэһэн кыаттаран баран хазардар түүр омуктара христианскай итэҕэли ылынаннар нууччалардыын холбоспуттар. Кэлин кинилэртэн сорохторо омуктарын уларытан казактар диэн ааттанар буолбуттар. (3,90).

«Тыл үөскүүрүн уонна эволюциятын үөрэтиигэ» диэн үлэтигэр филологическай наука кандидата И.Н.Новгородов омук тыла сыыйа уларыйан иһэрин бэлиэтиир. Тыл уһун кэрдиис кэм түмүгэр уларыйан-уларыйан, өйдөммөт буолар. Холобур, биһиги эрабыт ааҕыллыан тыһыынча сыл иннигэр баар буола сылдьыбыт Кытай былыргы веньянь суругун-бичигин тылын билиҥҥи Кытай дьоно өйдөөбөт буолбуттарын түмүгэр судаарыстыба бэйэтин уураахтарыгар, дьаһалларыгар ол тылы туттубат буолбут. (4,32).

Ханнык да омук уларыйан барыыта түргэнник, биир эмэ киһи үйэтигэр буола охсубата биллэр. Омук сыыйа уларыйан, атын омук буолан барыыта, саҥарар тылыттан биирдии эмэ төрүт тылы сүтэрэн эбэтэр атын омук тылынан уларытан барыыттан саҕаланан баран иһэрэ быһаа¬рыллар. Омук төрүт тылларын биир-биир сүтэрэн, атын омук тылынан солбуйан иһиитэ, сыыйа-баайа бу омук саҥарар тылын уларытан, атын омук буолан иһиитигэр тириэрдэр. Ол түмүгэр омук бэйэтин атын омукка сыыйа кубулутан иһэр. Бу уларыйан иһии элбэх көлүөнэлэр солбуллууларыгар баран иһэр буолан биир көлүөнэ дьоҥҥо биллибэккэ хаалыах курдук.

Биһиги омук тылын саппааһын үс улахан бөлөхтөргө араарбыппыт кэнниттэн омук бэйэтигэр ураты сыhыаннаах тылларынан бастакы бөлөх тыллар буолаллар. Ити тыллар омугу бэйэтин уонна омук дьоно бэйэ-бэйэлэригэр хардарыта сыhыаннарын арааран көрдөрөр тыллар буоланнар, бу омук уратытын, ол аата дьиҥнээх бэйэтин көрдөрөллөр уонна уратыларын быһаараллар. Ол иһин бу тыллары омук бэйэтин төрүт тылларынан ааттыахха сөп. Бу тыллар уларыйыылара омугу бэйэтин уларытан, атын омук оҥорон кэбиһэллэр. История науката билинэринэн суох буолан, сүтэн хаалбыт омуктар элбэхтэр. Ол омуктар бары суох буолан, «Тыал буолан» хаалбаккалар саҥарар тылларын уларытан атын омук буолбуттарыгар сөптөөх. Ол курдук хунн омуктар Европаҕа тиийэн симэлийэн хаалбаккалар, славян омуктар буола уларыйбыттарын тыл үөрэхтээхтэрэ сотору дакаастыахтарын сөп.

Омук тылын үгүс өттө, 30 бырыһыаныттан ордуга атын омук тыла буоллаҕына, омук бэйэтэ уларыйарыгар тиийэр кэмэ кэлэр. Бу быһаарыы В.В.Радлов саха тылыгар ханнык омук тыллара холбуу киирсэ сылдьалларын аахпыт ахсааныгар олоҕурар. Ол курдук академик В.В.Радлов быһаарыытынан саха омук тылын уопсай саппааһыттан 32,5 бырыһыана түүрдүү төрүттээх, 25,9 бырыһыана - монголлуу, онтон 41,6 бырыһыана биллибэт төрүттээх тыллар эбиттэр. (5,25). Омук тыла уларыйыытыгар төрүт тыллара уруттаан уларыйар буоллахтарына омук бэйэтин уларыйыыта өссө түргэтиир.

Билигин сахалар нууччалардыын бииргэ олорбуттара түөрт сүүсчэкэ сыл буолан эрэр. Бачча кэм устата саха тылын саппааһыгар төһө нуучча тыла киирбитэ чуолкай биллибэт. Сайдыыны, үөрэҕи аҕалар тыл буолан лаппа элбээбит да буолуон сөп. Үөһээ аҕалыллыбыт сыыппаралары тэҥнээн көрдөххө, омук тылын 30 бырыһыаныттан ордуга уларыйдаҕына, омук бэйэтэ уларыйара чуолкай буолара быһаарыллар. Ол курдук былыргы дьыллар мындааларыгар саха омук монгол тыллаах омуктуун холбоһон олорууларын кэнниттэн ордук сайдыылаах түүр омук тыла баһыйан түүрдүү саҥарар буолбуппут.

Билигин саха сиригэр олорор дьонтон 400-чэ тыһыынча киһи сахабын диэн суруттарар. Балартан төһө киһи бэйэтин ийэтин «Ийэ», онтон аҕатын «Аҕа» диэн ыҥырара биллибэт. 60-с, 70-с сылларга төрөөбүт оҕолор төрөппүттэрин итинник ыҥыраллара биллэр. Онтон хойуккулар үгүс өттүлэрэ төрөппүттэрин нууччалыы да ааттыыр буолуохтарын сөп.

Бэйэтин төрөппүт ийэтин – «мааманан», аҕатын – «паапанан», эһэтин – «деданан», онтон эбэтин – «бабанан» ааттыыр киһини, ханнык омук киһитэ кэллиҥ? - диэн ыйытыахха сөп буолан тахсаарай? Итини тэҥэ ити киһибит хас саҥарар тыла үксэ нууччалыы буоллаҕына, хантан кэлэн саха омук киһитэ буолуоҕай? Сахалар ааппыт эрэ омукпутугар хаалан хаалара чугаһаан иһэр дуу?

Икки омук холбоһууларыттан саҥа үөскээн иһэр омук киһитэ итинник, икки омуктуу буккуур саҥалаах буолан тахсар. Саҥа омук киһитэ хайа да төрүт омуктарын итэҕэллэрин уонна үгэстэрин билиммэт буолуута бу омуктар олохторун оҥкула уларыйан барыытыгар тириэрдэр. Ити быһаарыыга олук буолар бэлиэнэн төрөөбүт тылын билбэт киһи хайдах бэйэтин омугун итэҕэлин уонна үгэстэрин билиэн сөбүй? Билбэт буола улаатарыгар тиийэр.

Тоҕо бу «ийэ» диэн тылбытын «маама» диэҥҥэ атастаһыннаран эрэбитий? Бу саха омук тыла, итэҕэлэ мөлтөөбүтүн бэлиэтэ. Коммунистар бэйэлэрин коммунизмнарын итэҕэлин киллэрээрилэр атын итэҕэллэри барыларын үлтү сынньыбыттара, хампы тэпсибиттэрэ. Ол дьыалаҕа ордук кыһанан кыра омуктар итэҕэллэрин букатын суох оҥорбуттара. Онтон православнай итэҕэли фашистары кытта сэриигэ көмөлөһөр диэннэр, сэрии кэмигэр чөлүгэр түһэрбиттэрэ. Биһиги сахалар оччотооҕу салайааччыларбыт норуоппут төрүт итэҕэлин кыайан көмүскээбэтэхтэрэ.

- Маама диэн тыл сахаларга туора омук тыла. Бу тыл нууччалары үтүктүү быһыытынан саха тылыгар киирэн иһэр. Манна нуучча тылын аһары хайҕааһын улахан оруолу ылара саарбаҕа суох.

- Аныгы оҕолор бары аһары «потребительскэй» укулуоннаах иитиллэн тахсар буолан иһэллэр. Ол иһин кинилэргэ «маа» диэн саҥарыы дорҕооннорунан ордук чугас. Холобур: ынах маҕырааһына саха дьонноругар оруобуна итинник «көрдүүр» өйдөбүлү биэрэр саҥа дорҕооно буолар. Ол курдук таһырдьа ынах маҕырааһына, ынаҕы аһатарга сөп буолбутун биллэрэр.

Саха омук олоҕун оҥкулун сүтэрэн эрэрин ити төрүт тылларын симэлитэн, сүтэрэн, атын омук тылынан солбуйан эрэрэ бэлиэтиир.

Бэйэтин норуотун итэҕэлин, олоххо үгэстэрин билбэт киһи норуотун харыстыыр санаата букатын суох буолара саарбахтаммат даҕаны.
Саха тылын мөлтөөһүнэ, сахалыы итэҕэл суох буолуута, «ийэ» уонна «аҕа» диэн баар-суох тылларбытын суох буолууга үтүрүйэр. Сахалыы итэҕэли чөлүгэр түһэрэн төнүннэрии ити мөлтөөбүт тылларбытын төттөрү оннуларыгар аҕалтыан сөп этэ.

САХА ТЫЛЫН САЙЫННАРЫЫ

Саха тылын сайыннарыы, саха омугу күүһүрдүү буолар. Саха омук күүһүрүөн ким баҕарарый? Сахалар бэйэлэрэ эрэ төрөөбүт тыллара сайдыан, күүһүрүөн истэригэр баҕараллар, билигин даҕаны тастарыгар этиэхтэрин улаханнык чаҕыйаллар. Нууччалар сахалары былыр-былыргыттан хам баттааннар, ордук Сталин баһылаан олорбут кэмигэр дэлби репрессийэлээннэр уонна ытыалааннар, итинник саһан оҥоро сылдьарга үөрэтэн кэбиспиттэр. Ол аата улаханнык саҥарбаталлар даҕаны аргыыйдык сылдьан эрэ син биир төрөөбүт тылларын кыахтара баарынан харыстыы сатыыллар. Маннык сылдьан эрэ, саҥата суох төрөөбүт тылы харыстыы сатааһын кыайбыт, баһыйар өттүттэн төһө баттааһын таһаарыллар даҕаны эмиэ оччонон өсөһөн, күүһүрэн биэрэр уратылаах. Бу ураты майгы оннооҕор физика сокуонугар эмиэ сөп түбэһэрэ мээлэҕэ буолбатах. Ол курдук ханнык баҕарар үөһээттэн баттааһын, ыгааһын таһаарыллар даҕаны, аллараа өттүттэн эмиэ соччо күүстээх утарылаһар хамсааһын тахсара халбаҥнаабат сокуон буолара кимиэхэ барытыгар биллэр.

Бу быһаарыыны өссө чуолкайдаатахпытына, нуучча тылын күүһүрдээри саха тылын туттуллуутун уонна үөрэтиитин хаарчахтыы сатааһыннара хата төттөрү, саха тылын күүһүрдэр. Саха дьоно оҕолорун бэйэлэрэ үөрэтэллэрэ эбиллэн биэрэр буолан, оҕолор сахалыы билэллэрэ уонна үгэстэргэ үөрэнэллэрэ ордук эбиллэн иһэр.

Онтон саха омук мөлтөх буолуон кимнээх уонна төһө баҕаралларый? Атын хайа даҕаны омуктар сахалар мөлтөх буолуохтарын баҕарбаттар, арай нуучча тылын эрэ билээччилэр уонна элбэх кэлии дьон сахалар мөлтөх буолуохтарын олуһун баҕараллар. Кинилэр киэҥ-куоҥ, элбэх сир баайдаах сири-уоту көҥүл бас билэн талбыттарынан тоҕута хаһан туһаныахтарын саныыллар. Урукку кэмҥэ үөрэхтэрэ суох уонна ахсаан өттүнэн улаханнык эбиллибэт олохтоох дьон, кэлиилэргэ сирдэрин-уоттарын көҥүл баһылыылларыгар улахан мэһэйи үөскэппэт буоланнар, ахсааҥҥа киирбэт да эбиттэр.

Улуу Октябрьскай революция кэнниттэн коммунистическай партия салалтатынан саха омук үөрэҕи-билиини кылгас кэм устата ситиһиилээхтик баһылаан, билигин үөрэх-билии өттүнэн уруккуттан баһылыыр омуктан, нууччалартан соччо хаалсыбат буолла. Хата наука сорох өрүттэригэр баһыйан барыы баар буолан эрэрэ бэлиэтэнэр. Сахалар сайдан, атын омук тылын билэн, үөрэхтэрин баһылаан иһиилэрэ төрөөбүт тыллара эмиэ сайдан барыытыгар тириэрдэрэ эбитэ буоллар улахан үөрүүлээх суол буолуо этэ.

Саха тыла күүһүрэн баран иһиитин нуучча омук тыла күрүөлүү сатыыр. Билигин даҕаны республика бары тутаах экономикаларын көрүҥнэригэр нуучча тыла саха тылын лаппа баһыйар, оннооҕор сахалар ордон хаалбыт төрүт дьарыктарын, тыа хаһаайыстыбатын үлэлэригэр киирэн эрэр. Нууччалыы тыллаах республика олохтоохторо нуучча тыла баһыйар оруолун сүтэримиэн баҕараллар. Кинилэргэ ити өттүгэр Россия федерацията кыаҕа баарынан көмөлөһөр. Тула өттүттэн бары көмөлөөн саха тылын хаарчахтыы сатыылларын бырахпаттар. Маннык быһыыны араас көрүҥүнэн кистии сатаабыттарын да иһин республика иһигэр бу икки тыллар бэйэ-бэйэлэригэр күөнтэһэллэрин саха дьоно барылара билэллэр. Ити тыллартан хайалара мөлтөөн барбыта сыыйа-баайа туораан биэриэхтээҕэ эмиэ биллэр буолла. Ити барыта, бу икки тыл биир республика иһигэр иккиэн тэҥҥэ сайдан барыылара уустуктаах буоларын биир туоһутунан буолар.

Кэнники кэмҥэ Россия экономиката мөлтөөһүнэ, оҥорон таһаарар бородууксуйата букатын аҕыйааһына, хаачыстыбата аллараа түһүүтэ нуучча омук атын кыра омуктарга сыһыаныгар улахан уларыйыылары киллэрэн эрэр. Ол курдук мөлтөх табаары ким да атыыласпата уонна бу табаары оҥорор дьон, аптарытыаттара эмиэ ити табаардарын курдук аллараа диэки түһэн барыыта улаатар. Ити курдук мөлтөх экономика оҥорон таһаарар табаардара ханна да атыыга барбата, бу омук баһылыыр оруола эмиэ намтыырыгар тириэрдэр. Ол аата бу омукка  киһи бу диэн киэн туттан хайгыыра, үтүктэн батыһа сатыыра туга да суох буолан иһэр.

Маны быһаарарга баар холобуру ылыы ордук туһалаах: Москваҕа оҥоруллубут аатырбыт «москвич» массыынаны ылан көрүөҕүҥ. Бу социализм производствотын үрдүкү чыпчаала, бэйэлэрэ тутан-хабан оҥорбут массыыналара, ол иһин аата да дуорааннаахтык иһиллэр. Дьэ бу аатырар массыынабытыгар билигин ханнык дьон олороннор кыбыстыбакка эрэ айанныылларый? Улаханнык дьадайбыт кырдьаҕастар эрэ туһанар массыыналара буолан турар. Онтон арыычча кыанар соҕустар барылара кырата «жигули» эбэтэр араас хара, үрүҥ өҥнөөх омук массыыналарынан айанныыр  буолан тураллар.

Производство сайдыытын быһаарыыга сирэйэ-хараҕа эрэ сотору-сотору тупсар «волга» диэн баар-суох массыынабытын правительство тойотторо сылдьар массыыналара оҥоро сатаатылар даҕаны букатын кыаттарбата. Ол курдук куһаҕан массыынаҕа ханнык даҕаны бэйэтин убаастанар Россия государствотын тойоно олоруон баҕарбата. Инньэ гынан оннооҕор правительство ылыммыт уурааҕа кыайан олоххо киирбэккэ хаалла.

Итилэри таһынан дьоҥҥо туһалаах кыра техникалары оҥорон таһаарыы Россия үрдүнэн букатын даҕаны суох буолла. Араас телевизордар, видеомагнитофоннар, музыкальнай центрдар, холодильниктар, пылесостар, кухоннай комбаиннар уонна да атыттар барылара омуктар тэриллэрэ буолан иһэллэр. Баларга эбии таҥнар таҥас арааһын барытын аҕыннахха, дьоҥҥо туһалаах тугу барытын оҥорууга Россия экономиката тугу даҕаны кыайан оҥорбот буола буорайан турар.

Маннык экономика оҥорон таһаарыы өттүнэн ыраах халыытын кэнниттэн атын сайдыылаах омуктары хаһан даҕаны эккирэтэн кыайан ситиллибэт буолла. Ол курдук экономикаҕа саҥаны оҥоруу олус элбэх үбү эрэйэрин Россия салайааччылара эмиэ билэллэр уонна сайдыылаах дойдулары кытта кыттыһан эрэ хаалыылаах экономиканы өрө тардыахха сөптөөҕүн бары итэҕэйэллэр. Ол курдук араас уустук техниканы бастаан иһэр омуктар хайдах оҥорбуттарын курдук үтүктэн оҥоруу букатын кыаттарбат суол эбит. Арай саҥа техникэни кинилэртэн бэйэлэриттэн ыллахха эрэ дьыала табыллыахтаах. Аны оччоҕуна Россия экономиката атын омуктар экономикаларын толору баһылааһыннарыгар бэйэтэ киириэн биэриэхтээх.

Маннык атын омук баһылааһыныгар киирии уруккуттан «улуу омук» аатыран кыра омуктары баһылаабыт дьон ис санааларыгар хайдах даҕаны сөп түбэспэт. Кинилэр экономикалара мөлтөөбүтүн бэйэбит күүспүтүнэн көннөрүөхпүт диэн, «улуу омук» буолалларын төрүт түһэн биэрэр санаалара суох. Арай Россия «улуу дойду» буоларын атын омуктарга биллэрэргэ аналлаах улуу сэрии сэптэрэ Россияҕа дэлэччи бааллар. Ити аата, урукку кэмҥэ «улуу убай» аатыран, кыра омуктары, үөрэх уонна экономика өттүнэн сабырыйбыта, үөрэппитэ аны суох буолан, билигин үөрэтэр эбэтэр баһылыыр кыаҕа мөлтөөбүт. Арай сэрии күүһүнэн эрэ куттаан, кыайан сорох арахсаары гыммыт омуктарга өй киллэрэн биэрии практиката баар буолан эрэр.

Биһиги сахалар маннык эстэн эрэр уонна көнөр суолу тутуһар оннугар төттөрү, өссө мөлтүүр суолунан баран иһэр омук тылын аһары арбыыртан туттунар соҕус буолуохпутун сөп этэ. Ол курдук биһиги сахалар уруккуттан үөрэнэн хаалбыппытынан оҕустаран салгыы, итинник мөлтөөбүт экономикаттан үөрэҕи-билиини салгыы ылаары гынабыт. Олох хаамыыта көрдөрөрүнэн итинник үөрэҕи-билиини ылыммыт кэммит ааһан бүппүт. Билигин Россия дьоно бэйэлэрэ омук сиригэр үөрэнэннэр сайдыыны-үөрэҕи кинилэртэн ылынар санаалаахтар. Ол курдук үгүс салайар үлэһиттэр оҕолоро атын омук сирдэригэр баран үөрэнэллэр.

Ити курдук кэнники кэмҥэ олох сайдан иһиитэ көрдөрөрүнэн аны үөрэҕи-билиини ылыныы атын сайдыылаах омук сириттэн кэлэр буолбутун бэлиэтиэххэ наада. Үөрэҕи-билиини ситиһэр туһугар атын сайдыылаах омук тылын үөрэтэн баһылааһын эрэйиллэрин таба сыаналаан Саха сирин маҥнайгы президиэнэ М.Е.Николаев английскай тылы эбиискэ туттарга анаан киллэрбитэ ордук суолталаах.

Хос  быһаарыылар.
 
1.  А.И.Эверстов. Айыы аймахтара.  Күн   улуустара.(Бастакы түһүмэҕэ). Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1996.- 184 с.

2. Н.А.Агаджанян,  П.А.Петров.   Биһиги   эппит-хааммыт   сорох кистэ¬лэҥ күүстэрин туһунан.- Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1984.- 80 с.

3.  Н.К.Антонов. Наследие предков. Якутск.Нац. Кн.изд.»Бичик», 1993.- 200 с.

4. «Билии-көрүү» сурунаал. N 2, 1998 - 99.

5. У.А.Винокурова. Сказ о народе саха. Якутск: Нац.кн.изд-во «Бичик», 1994.- 144 с.

ИҺИНЭЭҔИТЭ
 
Аан  тыл	

Алгыс
	
Андаҕар
	
Оһуохай	

Олоҥхо	

Кырыыс	

Хайахсыт	

Хааһах	

«Мочи нет»	

Айыы	

Көр - күлүү	

Куһаҕан тыллар	

Аар  саар	

Сака дуу,  саха дуу?	

Эйэбитин өссө харыстыахха	

Ыалларбытын кытта эйэлэһиэҕиҥ	

Икки омук тылын баһылааһын уратыта	

Саха тылын харыстааһын	

Төрөөбүт тылы үөрэтии	

Төрүт  тыллар	

Тыл  күүһэ	

Тыл  уларыйар	

Саха  тылын  сайыннарыы	

Иһинээҕитэ	

[[Категория: Ааптардар-Каженкин Иван Иванович]]
[[Категория: Тыл үөрэҕэ]]</text>
      <sha1>bom7rdf3jlb34z9zxznjxkx9bz06lww</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кут-сүр үөрэҕэ (Каженкин И.И.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1709</id>
    <revision>
      <id>6868</id>
      <parentid>6856</parentid>
      <timestamp>2018-01-05T01:38:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>6868</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="573771" sha1="kxze5ssus133yco46yu7897bcbrcuts" xml:space="preserve">KУТ – СҮР ҮӨРЭҔЭ  Дьокуускай 2004.

АННОТАЦИЯ
 
Олох оҥкулуттан тутуллан киһи өйө-санаата икки өрүттээх буола сайдар. Киһи тугу оҥороро санаата хайдаҕыттан тутулуктаах, ол иһин үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорор буолуутугар тириэрдэр. Үтүө, үчүгэй, үрүҥ санаата киһи куһаҕан, хара санаатын баһыйар элбэх буоллаҕына эрэ киһи үчүгэй быһыылары оҥорорун автор бэлиэтиир.

Автор былыргы сахалар киһи өйүн-санаатын үөрэтиинэн дириҥник дьарыктаммыттарын арыйар. Сахалар буор, ийэ уонна салгын куттар диэн өйдөбүллэрин кэҥэтэн, дириҥэтэн быһаарар. Түүллэри үөрэтэн, киһи куттарын ура¬тыларын арааран, билэн туһаныы киһилии майгылаах эдэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга туһалыаҕа.

Бары ааҕааччыларга ананар.

Автор делает попытку использования богатого духовного наследия и мировоззрения предков якутов в деле воспитания подрастающего по¬коления, приводит собственную трактовку данного учения кут-сүр.

Изменения жизненных условий влечет за собой изменения сознания людей, затрагивающего одну из тайн человека – как сон. Необходимо духовное воспитание подрастающего поколения.

Для широкого круга читателей. И. И. Каженкин.

ААН ТЫЛ

Былыргы саха ойууннара киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэтэннэр кут-сүр үөрэҕин сайыннарбыттар. Kинилэр түүлү тойоннооһунунан киэҥник дьарыктаналарын чинчийээччилэр элбэхтик бэлиэтээбиттэр. Ойууннар бу үөрэҕи сайыннаралларыгар  түүлү үөрэтэн туһаммыттарыгар сөп.  Түүл киһи өйүн-санаатын биир дьикти көстүүтүнэн буолар. Түүл киһиэхэ хантан кэлэн киирэрэ билигин даҕаны ситэ быһаарылла илик.

Биһиги бу үлэбитигэр түүл диэн киһи олоҕун сирдьитэ, бастаан иһэр бэриэччитэ, кини куттарын санаалара буолар эбит диэн быһаара сатыахпыт. Ол курдук, түһээн туста сылдьар дьону көрдөххө, ыалдьыт кэлиэ диэн этэллэр. Итини тэҥэ бу түүл тойоннооһуна кэлбит ыалдьыты кытта эн көрүүлэриҥ сөп түбэһиэхтэрэ суоҕа диэн эбиискэ быһаарыылаах буо¬лар. Түүлгэ анараа киһи кутун кытта эн кутуҥ санаалара тапсыбакка¬лар туста сылдьалларын көрбүт буолуохха сөп. Маннык түүллэри быһаарыыга былыргы сахалар кут-сүр үөрэхтэрин туһаныахха сөбө ити көстүүттэн биллэн тахсар. Ол курдук киһи түүлүгэр көстөр бэлиэлэри хайдах уонна хантан көрөрө эмиэ туспа уратылардаах. Бу уратылар киһи тус-туспа куттара түүлү атын-атыннык көрөллөрүттэн уонна куттар өйдөрө-санаалара бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэспэт буолууларыттан үөскээн тахсаллар.

Биһиги бу үлэбитигэр түүл көстүүлэрин уонна аныгы психология үөрэхтэрин туһанаммыт былыргы сахалар кут-сүр үөрэхтэригэр этиллэр киһи үс кутун сөптөөх оннуларыгар аҕалтаатыбыт. Kут-сүр үөрэх этэринэн киһи кутун өйдөрө-санаалара тус-туспалар уонна ити куттарга мунньуллар өйдөр-санаалар бэйэлэрэ эмиэ биллэр уратылардаахтар.

Бастакы кут — буор кут буолар. Киһи этин-сиинин кытта быһаччы сибээстээх, эти-сиини харыстыырга, хамсатарга аан маҥнай эппиэттиир сүрүн кут буолар. Эккэ-сииҥҥэ кыра да ыарыы билиннэр эрэ буор кут хардары эп¬пиэттээн ханнык эрэ харыстанар хамсаныылары оҥорорго тириэрдэр.

Иккис кут — ийэ кут. Бу куту өбүгэлэрбит олус табатык ааттаабыттар. Оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ аан маҥнай ийэ оруола олус үрдүгүн, туохха да кыайан тэҥнэммэтин быһаарар. Оҕо олох кыратыттан, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕиттэн ийэтин, аҕатын сыһыаннарын, быһыыларын-майгыларын көрөн, үтүктэн үөрэммит үөрэҕэ барыта бу кукка мунньуллан, үгэс буолан ууруллан иһэллэр. Үтүктэн, хос-хос хатылаан үгэс оҥостон үөрэнии мунньустар кута – ийэ кут. Буор куту кытта куруук бииргэ сылдьар буолан киһи төрүт өйө-санаата буолар.

Үһүс кут - салгын кут. Бу кут оҕо 5 эбэтэр 6 сааһыттан ыла сайдан барар. Үөрэх-билии, толкуйдуур өй-санаа мунньустар киинэ. Салгын кут сайдан истэҕинэ киһи үөрэх-билии этиитинэн салайынар буолан барар. Улахан киһи олоҕун устата куруук кэриэтэ салгын кутунан салайынар.

Биһиги бу үлэбитигэр саха дьоно былыргы дьыллар мындааларыттан ыла мунньуммут олохторун үөрэҕин, бэргэн этиилэрин, өс хоһооннорун туһанныбыт. Сахалар «Олох олоруу алааһы туорааһын буолбатах»,- диэн бэргэнник этэллэр. Киһи олоҕун устата араас быһылааннарга, ыксаллаах түгэннэргэ түбэһэрэ ыраахтан буолбатах. Ол иһин Айылҕа киһини көмүскэнэр кыаҕын улахан гына айбыт. Олус соһуччу, ыксаллаах кэмҥэ түбэстэҕинэ киһи толкуйдуур өйө, салгын кута арахсан, салайыыны ордук түргэнник оҥорор кыахтаах ийэ эбэтэр буор кута ылар. Бу куттар ордук түргэн хамсаныыны оҥорор кыахтаах буоланнар киһи кутталтан, ыксаллаах түгэнтэн, быһыыттан быыһанарыгар кыаҕа, күүһэ төһө эмэ улаатан биэрэрин хааччыйаллар.

Биһиги дойдубутугар кэнники кэмҥэ эдэр көлүөнэни иитии-үөрэ-тии улаханнык уустугурбутун төрөппүттэр уонна милиция үлэһиттэрэ бэлиэтииллэр. Кыра эрдэҕи¬нэ олус үчүгэй, наһаа мааны, атаах оҕолоро улааттаҕына майгына тосту уларыйарын, ийэтин, аҕатын тылларын уонна үөрэхтэрин ылыммат буолан хааларыттан төрөппүттэр олус хомойор буоллулар.

Буруйу оҥоруу диэн тугуй? Үксүгэр аһара барыы, сыыһа туттуу бу¬руйу оҥорууга тириэрдэр. Үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорору арааран билбэт киһи буруйу, сыыһаны оҥороро элбиир. Ол инниттэн төрөппүт оҕотугар бу үчүгэй диэн үчүгэй быһыыны оҥорорго үөрэтиэхтээх, онтон  куһаҕаны оҥорорун боборо, хааччахтыыра  кэлин бу¬руйу оҥорорун аҕыйатыа этэ.

Оҕо улаатан истэҕинэ өйө-санаата хайдах сайдан иһэрин кут-сүр үөрэҕин туһанан быһаарыылары оҥордубут. Оҕону кыра эрдэҕиттэн бу үөрэҕи туһанан үөрэтии улахан туһаны аҕалыа. Ол курдук оҕо олохсуйбут үгэс¬тэргэ үөрэнэн бэрээдэги тутуһар, атын дьону кытта сыһыаныгар эйэ¬лээх буолуутугар ийэ кутугар олохсуйбут өйдөбүллэрдээх, үгэстэрдээх эрэ буоллаҕына, быстах быһыыларга түбэһэн сыыһа туттара аҕыйах буолар.

Эдэр көлүөнэни иитэн-үөрэтэн аймах-билэ дьон олохторо салгыы баран иһэрин наадатыгар кут-сүр үөрэҕин тутуһуу наада. Биһиги үчүгэйи баҕарар санаабытыгар оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун өйүн-санаатын үчүгэй өйдөбүллэринэн толорон, үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн биэрдэххэ эрэ кини улааппытын кэннэ өйө-санаата туруктаах буолан, быстах быһыы¬ларга киирэн биэриэ, ыксаллаах кэмнэргэ сыыһа туттуо суоҕа  диэн быһаарабыт.

ОЛОХ ОҤКУЛА

Дьон олоҕо былыргыттан олохсуйбут сиэри-туому, үгэстэри тутуһан халбаҥнаабакка, уларыйбакка баран иһэрин сахалар олох оҥкулун устун долгуйбакка устан иһэр диэн ааттыыллар. Олох биир тэҥник, оҥкула, сайдан иһэр суола уларыйбакка баран истэҕинэ киһи, дьон олоҕун үөрэхтэрэ куруук туттуллар үгэстэргэ кубулуйан-нар кэлэр көлүөнэ эдэрдэргэ, төрөппүттэртэн, кырдьаҕас көлүөнэттэн үтүктэн үөрэтии көмөтүнэн  бэриллэн иһэллэр. Ол иһин олох биир тэҥник, долгуннарга оҕустарбакка салгыы баран иһэр кыахтанар.
Олох оҥкулун уларыйыыта, олох сиэрин, сыалын-соругун уларытар, олох суола хамсыыр, улахан долгуннарга кубулуйар. Ол курдук Октябрьскай революция кэнниттэн дьадаҥы дьон бы¬лааһы ыланнар урукку олох оҥкулун үлтү сынньан, уларытан социализ¬мы тутууну саҕалаабыттара, урукку олох сиэрин, үгэстэрин барытын умуннарбыттара, суох гына сатаабыттара.
 
Саҥа олох сүрүн сыалынан-соругунан бары биир тэҥ буолуу буолбута. Оччотооҕу Россия дьонун үгүс өттүлэрэ быстар дьадаҥы эр¬дэхтэринэ итинник сыал-сорук кинилэр үгүстэрин баҕа санааларыгар олус сөп түбэһэр этэ. Ол эрээри кэнники кэмҥэ дьон олоҕо көнөн, кыра да буоллар баайдара-маллара эбиллэн, үөрэх-билии киирэн истэҕинэ, биир тэҥ буолуу, өй-санаа тэҥнэһиитэ кыайан ситиһиллибэтэ биллибитэ. 80-с сыллар бүтүүлэригэр аны «пе¬рестройка» хамсааһына кыайан «социализм» олоҕун оҥкула уруккуга төттөрү уларыйыыта саҕаламмыта. Россия дьоно «социализм» кэмигэр бары биир тэҥ дьадаҥы дьон эбит буоллахтарына, билигин ким барыта төһө кыахтааҕынан байар-тайар, элбэх харчыланар кэмэ кэллэ.

Революция түмүгэр олох оҥкулун эмискэ уларыта тутуу, дьон өйө-санаата тосту уларыйа түһүүтүн кыайан таһаарбата билиннэ. Элбэх киһи өйүн-санаатын уларытыы бэйэтэ эмиэ олус уһун кэми, хас да көлүөнэ дьон уларыйыыларын ирдиирин кэлин биллибит. Ол курдук революция кэнниттэн үөскээбит кытаанах кэмҥэ былыргылыы, баай¬дардыы өйдөөх-санаалаах элбэх дьону репрессиялааһын, өлөртөөһүн уонна хаайыы түмүгэр соци¬ализм өйө-санаата быдан түргэнник киирэн испитэ диэххэ сөп. Дьон өйө-санаата, олохсуйбут үгэстэрэ уларыйыыларыгар диэри төһө эмэ уһун кэм, хас да көлүөнэ дьон солбуһуулара наада. Ол аата, олох оҥкулун уларыйыыта бэйэтигэр сөптөөх үтүө үгэстэри үөскэтэн, аны ол үгэстэрэ кэлэр көлүөнэ дьон өйүгэр-санаатыгар иҥэллэригэр төһө эмэ бириэмэ наада. Онтон салгыы бу үөскээбит үгэстэри төрөппүттэр оҕолоро кыра эрдэхтэринэ өйдөрүгэр-санааларыгар, ийэ куттарыгар иҥэрдэхтэринэ, саҥа олох оҥкула дьэ олохсуйан, эдэр көлүөнэ дьоҥҥо бэриллэр буолан барар. Саҥа үөскүүр көлүөнэ дьон төрүөхтэриттэн ыла саҥалыы олох үөскэппит үгэстэригэр үөрэнэн улааттахтарына, дьиҥнээх саҥа, уларыйбыт олох дьоно буолуохтарын сөп.

Олох оҥкула уларыйдаҕына төрөппүт бэйэтэ да ситэ билбэт саҥа олоҕор үчүгэй үгэстэри үөрэтэн баһылыы илик буолан оҕотун үгэстэргэ үөрэтэр кыаҕа суох буолар. Биһиги быһаарыыбытынан үчүгэй үгэс¬тэргэ үөрэммэтэх эдэр киһи ийэ кутугар олохтоох, туруктаах өй-са¬наа ууруллан мунньуллубат. Ол иһин олох оҥкула уларыйыытын кэнниттэн туох да үгэстэргэ үөрэтиллибэтэх, сиэри-туому билбэт эдэр дьон үөскээн, элбээн тахсаллар. Ийэ куттарыгар туруктаах өй-санаа ууруллан мун¬ньуллубатах дьоно бэйэлэрин быстах баҕа санааларыгар ылларымтыа, ол санааларын кыайан салайбат буола улааталлар. Ити иһин олох оҥкулун уларыйыыта эдэр дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга ордук улахан уустуктары, охсуулары оҥорор.

Оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтии ийэ кутун иитии, үгэстэргэ үөрэтии диэн ааттаныан сөп. Үгэстэр оҕо ийэ кутугар ууруллан, чиҥник өйдөнөн хаалар буоланнар киһи төрүт өйө-санаата, ийэ  кута буолаллар. Төрөппүт бэйэтин өйүнэн-санааты¬нан тугу үчүгэй эбэтэр тугу куһаҕан диэн быһаарарынан кыра оҕотун үөрэтэн, ийэ кутугар иҥэрэр даҕаны соннук өйдөөх-санаалаах киһи улаатан тахсар. Былыргы сахалар ити үөрэҕи билэннэр киһини билиэх¬тэрин баҕардахтарына төрөппүттэрин туһунан ыйыталаһаллар этэ. Итини тэҥэ “Төрүт ыал”, “Ытык ыал” диэн өйдөбүллэр оҕолорун үтүө үгэстэргэ үөрэтэр ыаллары быһаарарга анаан туттуллаллар.

Олох оҥкула, сиэрэ, сыала-соруга уларыйыыта олохсуйбут үгэстэр уларыйыыларыгар тириэрдэр. Оҕону үөрэтии үгэстэрэ уларыйыылара, үгэскэ, олохтоох өйгө-санааҕа үөрэтиллибэтэх эдэр дьон баар буолууларын элбэтэр. Үтүө үгэстэргэ үөрэммэтэх эдэр дьон элбээһиннэрэ дьон олоҕун туруга суох оҥорор. Билиҥҥи биһиги олохпут көстүүлэрэ итинник кэм кэлбитин туоһулууллар, эдэр көлүөнэлэрбит бас-баттах иитиилээх буола улаатаннар олоххо оннуларын кыайан булбакка эрэйдэнэллэр.

Аны билигин, социализм кэмигэр тула өттүттэн манабылга сылдьыбыт олохпут оҥкула улары¬йан, эмискэ босхо баран хаалбыта куһаҕан өттүн диэки баран эрэр. Чэпчэкитик байбыт дьон элбэхтэрэ, олох сиэрэ уларыйыытыгар тириэртэ. Кыайан үлэ булбатах эдэр дьон чэпчэкитик байбыт дьону булан уоран, халаан туһанарга үөрэннилэр. Байыы-тайыы кинилэргэ ыҥырар, угуйар сулус буолан кылбайан, аттыларынан омук массыыната буолан килэпэччийэн ааһар. Бэйэтэ үлэлии, оҥоро үөрэммэтэх, сөптөөх үлэтэ суох эдэр киһи дөбөҥнүк харчы булуу, байа охсуу диэки санаатын салайара түргэн. Уоруу, халааһын ол иһин элбээн иһэр.

Уларыта тутуу кэмигэр арыый кыахтаах салайааччылар өттүлэриттэн харчыны бас билэр дьон бэйэлэрин тустарыгар маҥнай кыһаммыттара саарбаҕа суох. Кинилэр билигин байаннар-тайаннар дьон үгүс өттүлэрэ аны кинилэри үтүктэр¬гэ, батыһарга тиийэн эрэллэр. Үтүктүү элбэхтэ хатыланар буоллаҕына үгэстэри үөскэтэр уратылаах. Биллэр дьон кылгас кэм иһигэр лаппа байыылара атын кыахтаах соҕус эдэр дьону кинилэр курдук байыахта¬рын баҕаралларыгар ыҥырар, угуйар, үтүктэргэ күһэйэр, омуннаах соҕус эдэр киһи байа охсоору араас суолу-ииһи көрдүү сатыы сылдьан кинилэри үтүктэригэр тиийэр.

Биһиги дойдубутугар эдэр киһи бэйэтин көрдөбүлүгэр сөп буолар харчыны булунарыгар бэрт аҕыйах суоллар бааллар. Ол суоллар манныктар:

- Үлэлээн-хамсаан, тугу эмэ оҥорон көрөр. Бэйэтэ күүскэ үлэлии үөрэммэтэх буолан кыайа-хото үлэлээбэт, сирэр-талар, ол иһин туох да дуоннаах үлэ тахсыбат, аһара нолуоктан уонна туттуллар матырыйааллар аһара үрдүк сыаналаах буоланнар хамнаһа да суох хаалар.

- Булан-талан эргинэн көрөр. Эмиэ нолуок, түһээннэр хам бат-тыыллар. Эргиэн үлэтин чэпчэки курдук саныылларыттан киһи барыта эргинэ сатыыр. Табаар сыаната үрдүк буолан барыстаахтык эргинии уустуктардаах, онно эбии дьадаҥы дьон тугу да элбэҕи атыыласпаттара эргиэн сайдыытын атахтыыр.

- Хайдах эмэ элбэх харчылана охсоору быстах хампаанньаларга кыттыһан уоруу, талааһын диэки хайыһааччылар элбииллэр эбэтэр тугунан эмэ бобуулааҕынан эргинэллэр.

- Тыа сиригэр олохтоох киһи урукку олоҕун сиэрин-майгытын, оҥкулун тосту уларыттаҕына эрэ промышленность үлэлэ¬ригэр кыттыһар кыахтаах. Ол иһин тыа дьоно промышленность үлэлэригэр көһөллөрө  эмиэ уустуктардаах, олоххо, үгэстэргэ саҥалыы үөрэниэххэ наадата уларыйыы түргэнник киирэрин атахтыыр.

Биһиги дойдубутугар бу курдук дьон олоҕо сайдыы диэки барар суола бүөлэниитэ оҕоло¬ру иитиигэ улахан уустуктары үөскэтэр. Ол курдук кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар олохсуйбут үгэстэр эрэ умнуллубат гына өйдөнөллөр. Оҕо үчүгэй үгэстэргэ кыра эрдэҕинэ үөрэммэтэҕинэ, атаах буола иитилиннэҕинэ өйө-санаата туруга суох буолан араас сыыһа туттуулары, быстах быһыылары оҥорууга тиийэн хаалыан сөп диэн биһиги бу үлэбитигэр быһаарабыт.

Олох оҥкула уларыйыытыттан эдэр дьон өйдөрө-санаалара мөлтөөһүнүн күүһүлээн, күөйүү-хаайыы үлэтин күүһүрдэн көннөрүөхтэрин баҕалаахтар эмиэ элбэхтэр. Дьон сиэрэ-майгыта көнө охсорун наадатыгар диэн ааттаан баһылыыр былааһы күүһүрдэн биэриэхтэрин баҕараллар. Ол иһин атыннык саныыр дьону сыыйа баайа туоратыы саҕаланан эрэр. Россияҕа былааска бирикээһи толоро үөрүйэх байыаннайдар өрө тахсан иһэллэр, аһара хамсаабыт олох оҥкунун бэрээдэги ыга тутан көннөрүү диэки тардар санаалаахтар.

Төрөппүт бэйэтэ үлэлээн-хамсаан оҕотугар көрдөрөн үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэппэтэҕинэ, оҕотун үлэлииргэ үөрэтэрэ аһара уустук, кыаллымыан да сөп буолар. Оҕо тиритэ-хорута үлэлии-хамсыы сылдьар, сылайар-элэйэр төрөппүттэригэр бэйэтин баҕа санаатыттан көмөлөһүөн баҕата олох кыра эрдэҕинэ киирэр. Ол баҕа санааны хам баттаабакка, кэмин хойутаппакка эрэ сайыннаран, үгэскэ кубулутан иҥэрэн биэриигэ бэйэ көрдөрөн үөрэтэр холобура хайаан да наа¬да. Үлэлээн-хамсаан байыы, туруктаах байыы буоларын эдэр дьоҥҥо дакаастаан көрдөрүү, итэҕэтии табылыннаҕына эрэ кинилэр өйдөрө-санаалара көнөн үлэлии үөрэнэллэригэр көмөлөһүө этэ. 

ҮГЭСТЭР 

Саха дьоно былыр-былыргыттан олохсуйбут үгэстэри тутуһа үөрэм¬миттэр. Кинилэр бэйэлэрин уһун кэмнээх олохторугар билбит-көрбүт үөрэхтэрин сурукка киллэрэн мунньан иһэр кыахтара суох буолан, олору барыларын үгэстэргэ кубулуталаан, өс хоһооннорунан этитэлээн өйдөрүгэр-санааларыгар мунньунан иһэллэр эбит. Былыргы кэмҥэ сахалар олохсуйбут үгэстэри өс хоһоонноругар кубулутаннар түргэнник өйдөнөр көрүҥнээх оҥорон киэҥник туһаммыттара бу кэмҥэ тиийэ кэлбиттэр.

Олох үгэстэрэ өс хоһоонугар этиллэн сылдьалларын табатык өйдөөһүн улахан суолталаах. Кэлин кэмҥэ «Уол оҕо аҕатын туйаҕын хата¬рыаҕа» диэн өс хоһоонун уол баар эрэ буоллар бэйэтэ аҕатын курдук өйдөөх-санаалаах буолуохтааҕын курдук өйдүү үөрэммиппит. Ол быстах санаабытыгар бу өс хоһоонуттан «хатарыы» диэн тыл суолтатын ситэ өйдөөбөккө, туһаммакка хаалларан кэбиһэр эбиппит билиннэ. Өс хоһооно «хатарыынан» түмүктэниитэ былыргыттан тимир ууһа төрүттээх саха дьонугар эрэ табатык өйдөнөрүн умнубуппут, туһаммат буолбуппут. Хатарыллыбыт тимир ордук бөҕө, кытаанах, сиикэй тимири баһыйар буолуута уол аҕатынааҕар бары өттүнэн барытынан ордук, өйүнэн-санаатынан, күүһүнэн-кыаҕынан баһыйар буолуохтааҕын быһаарар. Ол аата уол аҕатынааҕар ордук элбэхтик үөрэн¬нэҕинэ, үлэлээтэҕинэ, эрчилиннэҕинэ, тоҥноҕуна-хаттаҕына эрэ ордук үлэһит, кыахтаах киһи буолуохтааҕын бэлиэтиир.

Үөрэхтээхтэр үгэс диэни олус киэҥник быһаараллар. Ол быһаарыы¬ларыгар үгэс сүрүн бэлиэлэрин арыйаллар. Манна киирсэллэр: үгэс хатыланыыта, утумнаныыта, бигэ туруктаах уонна маассабай буолуута. (1,6-13). Киһи туох баар быһыыта элбэхтэ хос-хос хатыланнаҕына үгэскэ кубулуйан иһэр. Үгэс көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһиитэ утумнаныыта буолар. Үгэс буолбут өйдөбүллэр олус уһун кэмҥэ умнуллан, сүтэн хаалбаттар.

Онон үгэс диэн олоххо олус туһалаах билиини-көрүүнү, кылгас, киһи өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына иҥэн хаалар көрүҥҥэ кубу¬лутан өр кэмҥэ туһаныы буолар. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта үгэс диэн тылы маннык быһаарар. Үгэс – киһи үөрэнэн хаал¬быт быһыыта, үөрүйэҕэ. Сэмэй буолуу - үтүө киһи үгэһэ. (2,216). Бу быһаарыыга сөбүлэстэхпитинэ үгэскэ киһи өр кэмҥэ үөрэнэр. Үгэс¬кэ үөрэнэргэ ааҕар, суруйар, үөрэхтээх буолуу наада буолбат. Тугу барытын үтүктэн, элбэхтэ хос-хос хатылаан үөрэнии - үгэскэ үөрэнии диэн ааттанар.

Хас биирдии төрөппүт оҕотун үөрэтэригэр үчүгэй диир быһыыларын элбэхтик оҥотторо үөрэтэр. Ол аата, кини оҕото бэйэтэ үчүгэй дии¬рин оҥордоҕуна үөрэр, хайгыыр. Оҕото ити хайҕалтан эмиэ үөрэр уон¬на тугу оҥорбутун хос-хос хатылаан оҥорон көрдөрөн иһэр. Ити кур¬дук бу быһыы элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэс буолан оҕо ийэ кутугар умнуллубат гына өйдөнөн, мунньуллан иһэр. Оҕо бу быһыытын, тугу оҥорбутун умнубакка хаһан баҕарар хатылаан оҥорор кыахтанар. Оҕо төрөппүтэ тугу үчүгэй диирин оҥорор буоларга үөрэниитэ ити курдук салҕанан барар.

Дьон олоҕо уһун кэмҥэ биир тэҥник баран истэҕинэ, оҕону иитии-үөрэтии үлэтэ барыта үгэстэргэ кубулуйан оҕолорго кыра эрдэхтэринэ үтүгүннэрэн үөрэтиинэн  төрөппүттэриттэн быһаччы бэриллэн иһэр. Кырдьаҕас дьон оҕолору үөрэтиигэ олохсуйбут үгэстэргэ үөрэтии олус туһалааҕын бэлиэтииллэр. (3,51).

Оҕону иитии-үөрэтии кут-сүр үөрэҕиттэн тутулуктаах. Хас бырааһынньык аайы арыгы иһэр үгэстэр, оҕо кыра эрдэҕинэ өйүгэр-санааты¬гар олохсуйан хаалаллар. Дьиэҕэ-уокка арыгыны элбэхтик иһии кыра оҕолор арыгы иһэр үгэскэ үөрэнэн хаалалларын үөскэтэр. Ол иһин кы¬ра оҕолору арыгыга үөрэтэн кэбиспэт сыалтан улахан дьон арыгыны дьиэлэригэр испэт буолууларын хайаан да олохсутуохха наада, оччоҕуна эрэ саха дьоно арыгыны аһара испэт буолууга сыыйа-быыйа үөрэниэхтэрэ.

Дьоҥҥо төһө элбэх ордук, ыһылла сылдьар харчы баар буолуута, бырааһынньыктары оҥорууга уонна күүлэйдээһиҥҥэ ыҥырар. Дөбөҥнүк, улахан үлэтэ-хамнаһа суох көстүбүт эбэтэр «халлаантан түспүт» хар¬чы элбэх буолуута көҥүллүк, улахан туһата суох, ыскайдаан туттул¬лар харчыны үөскэтэр. Дьоннорун итинник быһыылара оҕолорун өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник иҥэн, өйдөнөн хаалан иһэллэр. Куһаҕан быһыылары элбэхтэ хос-хос хатылаан истэҕинэ оҕо эмиэ үгэскэ кубулутан өйдөөн хаалан иһэрин умнумуохха наада. Үгэскэ кубулуйбут быһыылар оҕо да, улахан да киһи өйдөрүгэр-санааларыгар, ийэ куттарыгар мунньуллан умнуллубат гына өйдөнөн иһэллэр. Үгэс диэн үйэлэр тухары олохсуй¬бут үөрэх буолар. Үгэстэри суох оҥоруу киһи өйүн-санаатын кураа¬нахтыыр, туруга суох оҥорор. Уһун кэмҥэ умнубат өйдөбүллэрин суох оҥорор буолан, киһи быстах санаалара баһыйалларын үөскэтэн, быстах быһыыларга киирэн биэрэригэр тириэрдэр.

Кэнники кэмҥэ сахаларга нууччалар үөрэхтэрин киллэрэ сатааһын салҕанан бара турар. Маннык үөрэтии сахалар бэйэлэрэ уһун үйэлэрин туха¬ры мунньубут үөрэхтэрин - үгэстэрин суох оҥорон иһэр. Суох буол¬бут үгэстэр оннуларыгар арҕааҥҥы омуктар быстах быһыыларын үтүктүү ордук элбээн эрэр. Ол иһин эдэр үүнэн иһэр көлүөнэ дьон өйдөрө-санаалара туруга суох буолан, быстах өйгө-санааҕа киирэн биэрэннэр куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээтэ.

Үгэс диэн олохсуйбут өй-санаа буолар. Үгэс буолбут өйдөбүллэртэн ийэ кут өйө-санаата хомуллан үөскүүр. Ол иһин оҕо үчүгэй быһыыны үгэс оҥостон иҥэриннэҕинэ эрэ олоҕор үөскээн ылар быстах, соһуччу түгэннэргэ сыыһа-халты туттубат буолар.
Былыргы сахалар үөрэхтэрэ, аан маҥнай бэйэҥ үчүгэй киһи буоллаххына, оҕоҥ эйигин үтүктэн, эн үгэстэргэр үөрэнэн үчүгэй киһи буолуо диэн этэр. Ол иһин сахалар киһи хайдаҕын, тугун билээ-рилэр төрөппүттэрин туһунан хайаан да ыйыталаһаллар. Бу үөрэх ыйыытынан оҕону кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэтии туһалаах буолар. Оҕо өйүгэр-санаатыгар үгэс дириҥник иҥэр өйдөбүл буолан кэлин хаһан даҕаны умнуллубатын бары төрөппүттэр билэллэрэ туһалаах буолуо.
 
ҮГЭС ҮӨСКЭЭҺИНЭ

Киһи өйүгэр-санаатыгар биир ханнык эмэ быһыы хос-хос хатыланнаҕына бу быһыы үгэскэ кубулуйар. Kиһи тугу эмэни оҥорбута барыта хос-хос хатыланар, элбэх¬тик туттуллар буоллахтарына, үгэскэ кубулуйан иһэллэр. Биир быһыыны хос-хос хатылаан үөрэнии үгэскэ үөрэнии диэн ааттанар. 

Үчүгэй үгэстэргэ үөрэнии олус наадалааҕын бары билэбит. Бу үөрэх киһи үйэтин тухары салҕанан баран иһэрэ наада. Ол эрээри бу үгэстэрбитигэр хаһан үөрэнэрбит кыайан быһаарылла илик. Биһиги санаабытыгар үчүгэй үгэстэргэ үөрэнии олус уһун кэми ылар буолан оҕо бэйэтэ хамныыр буолуоҕуттан саҕаламмытынан бардаҕына эрэ улаатыар диэри үчүгэй үгэстэргэ үөрэнэр кыахтанар. 

Киһи киһиэхэ хайдах сыһыаннаһарын сирэйигэр аналлаах көстүүлэ¬ри оҥорон биллэрэр. Үчүгэйи баҕарыыны, үчүгэй буолууну биллэрэр көстүүнэн үөрүү буолар. Атын киһиэхэ үөрбүтү биллэрэргэ үчүгэйдик көрүү, мичээрдээһин, күлүү курдук көстүүлэр туттуллаллар. Оҕоҕо үгэс үөскээһинигэр үөрүү олус улахан оруоллаах. Үөрүү көстүүлэрэ оҕоҕо сөбүлүүрү, хайгыыры көрдөрөн биллэрэллэр.

Оҕо үчүгэйи оҥорбутуттан ийэтэ үөрэр буоллаҕына, хайҕаатаҕына оҕото элбэхтик үчүгэйи оҥоро сатыыр. Бу оҥорбут үчүгэй быһыытын хос-хос салгыаҕар диэри хатылыыр. Хас киһи аайы тиийэн көрдөрөн иһэр. Ол иһин бу быһыыта кэлин үгэскэ кубулуйан кини өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ууруллан умнуллубат гына иҥэн хаалар. Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи оҥороро элбиир. Кырдьаҕас эбэлэр оҕону үчүгэйи оҥорорго үөрэтиилэрин бэйэтэ хамсанан ону-маны оҥорор буолуоҕуттан саҕалаабытынан бараллар. Бу үөрэххэ аан маҥнай ытыһы таһыныы, үөрбүтү көрдөрүү, киһини хайыта тарпат, охсуолаабат, бытыылканы уонна оонньуурдары бырахпат буолуу оҕо улаатан истэҕинэ сыыйа киирэн иһэллэр.

Оҕо хааман бардар эрэ ону-маны оҥорорун үгэскэ кубулутара олус элбиир. Бу кэмҥэ тугу эмэ тыытаары гыннаҕына аан маҥнай улахан дьону ыйытардыы көрүтэлиир. Туох эмэ үчүгэйи оҥордоҕуна тэптэрэн биэрии, хайҕааһын буоллаҕына оҕо кэмэ суох үөрэр уонна бу быһыытын хос-хос салгыаҕар диэри хатылаан оҥорор. Үчүгэй быһыы кини өйүгэр-¬санаатыгар ити курдук хос-хос хатыланан үгэс буолан олохсуйан хаа¬лан иһэр. Оҕо тугу оҥорорун улахан дьон сөбүлээбэккэ куһаҕаннык көрөн эбэтэр буойан тохтотон, оҥорон эрэр быһыытын аралдьытан кэ¬бистэхтэринэ, бу быһыы кыайан элбэхтэ хатыламмакка үгэс буолара суох буолан быстан хаалар. Оччоҕуна оҕо куһаҕан быһыыны оҥоруута кини өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалбакка, умнуллан иһэр. Ити курдук үгэс оҥорон өйгө-санааҕа иҥэринии түмүгэр оҕо өйүгэр-санаатыгар үчүгэйи оҥоруу элбэхтик иҥэн хаалар.

Уонунан сыллары быһа арыгыны иһиини аҕыйатаары охсуһан тахсабыт. Кэлин санаабытыгар букатын да кыаттарбат сибиэни кытта охсуһар курдукпут. Ол эрээри арыгыны испэт буолуу дьиэ иһиттэн оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэ¬тиллэн тахсыахтааҕын таба өйдөөн туһаммакка сылдьабыт. Элбэхтэ дьиэлэригэр арыгы иһэр төрөппүттэр оҕолорун арыгы иһиитин үгэһигэр бэйэлэрэ үөрэтэ сылдьаллар. (4,23).

Дьиэлэригэр арыгылыыр төрөппүттэр кыра оҕолорун арыгылыырга үөрэтэллэрин билигин да билэр буола иликтэр. Оҕо кыра сылдьан улахан дьон арыгы иһэн үөрэллэрин-көтөллөрүн сөбүлүү көрөр. Өссө лыҥкынас тыастаах курустаал үрүүмкэлэри охсуһуннара-охсуһуннара, үөрэ-көтө, ыллыы-ыллыы арыгы истэхтэринэ бу быһыы оҕо өйүгэр букатын умнуллубат гына хатанар. Ити кэмтэн ыла оҕолоро атын оҕо¬лору кытта оонньууругар хантан эрэ үрүүмкэ булан охсуһуннара оонньуоҕа. Дьиэҕэ-уокка арыгы иһиитэ ити курдук көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр буолан кыайан суох буолбат. Арыгы иһэргэ аналлаах улахан эрэ дьон бэйэлэрэ эрэ сылдьар сирдэригэр арыгыны иһэллэрэ эбитэ буоллар, бу арыгы иһиитэ кыра оҕолорго холобур буолан бэриллэр ситимэ суох буола быстан, кэлэр көлүөнэ дьон арыгыны иһэллэрэ аҕыйаан баран иһиэ этэ.

Дьиэҕэ-уокка арыгыны элбэхтик иһии кыра оҕолор арыгы иһэр үгэс¬кэ үөрэнэн хаалалларын үөскэтэр. Ол иһин кыра оҕолору арыгыга үөрэтэн кэбиспэт сыалтан улахан дьон арыгыны дьиэлэригэр испэт буолууларын хайаан да олохсутуохха наада. Манна арыгы иһэргэ анал¬лаах туспа дьиэлэр баар буолуулара эрэ көмөлөһөр кыахтаах.

Арыгы испэт эбэтэр бэйэлэрин кыана туттунан биирдэ эмэтэ бырааһынньыкка чэпчэки арыгыны иһэр дьон оҕолоро арыгыны элбэхтик испэт буолалларыгар олук ууруллар. Бу оҕолор төрөппүттэрин көрөн үөрэ¬нэн, арыгыга сыһыаннара үөскээн, үйэлэрин тухары олохсуйан хаалар. Ити курдук бу оҕолор төрүт өйдөрүгэр-санааларыгар, ийэ кутта¬рыгар төрөппүттэрин арыгы испэт үгэстэрэ иҥэн сылдьар буолан ары¬гыга ыллараллара аҕыйах буолар.

Нууччаларга харчы баар эрэ буоллар уҥа-хаҥас ыскайдаан туттар буолуу үгэс курдук олохсуйбут. Байа эрэ түстэллэр «царь» курдук сананаллар. Оҕолорго маннык үгэс үөскээһинэ кыра эрдэхтэринэ нууч¬ча народнай остуоруйаларын кэпсээн үөрэтииттэн саҕаланар. Онно кэпсэнэр геройдар хантан эрэ, уоран дуу, талаан-халаан дуу булбут харчыларын уонна баайдарын ыһан-тоҕон, матайдаан кэбиһэллэрэ бу остуоруйалары истэр оҕо¬лорго үгэс буолан иҥэн хаалан иһэр. Кинилэр эмиэ улааттахтарына, хантан эрэ харчы буллахтарына, күүлэйдээн ыһыахтаныахтарын баҕа¬раллара барыта остуоруйаҕа кэпсэнэр «геройдары» үтүктүү үгэстэрит¬тэн тутулуктаахтар.

Үгэстэргэ үөрэнии сүрүн өйдөбүлэ нууччалар «Повторение – мать учения» диэн өстөрүн хоһоонунан ордук дириҥник өйдөнөр. Бу өс хоһооно хос-хос хатылааһын үөрэнии төрүтэ буоларын быһаарар, онтон хос-хос хатылаан үөрэнии үгэстэргэ үөрэнии буоларын чуолкайдаан биэрэр.
 
Үчүгэй үгэскэ үөрэнии олус уһун кэми ылар. Араас хамсаныылары биир тэҥник уһун кэмҥэ элбэхтик хос-хос хатылааһын үгэс буолбут хамсаныыны үөскэтэр. Үгэс буолбут хамсаныыны киһи хаһан баҕарар оҥорор кыахтанар. Үчүгэйдик эрчиллибит киһи үгэс буолбут хамсаныыларын хараҕын саба баанан баран да оҥорор. 
 
Онон, оҕо хайдах өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатыытын быһаарар суолунан оҕону кыра эрдэҕинэ иитии-үөрэтии буолар. Аан маҥнай бэйэҥ үчүгэй киһи буоллаххына, оҕоҥ эйигин үтүктэн, эн үтүө үгэстэргэр үөрэнэн үчүгэй киһи буолар кыахтаах. Ол иһин оҕону кыра эр¬дэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн кэбистэххэ эрэ олоҕун киһилии, аһара барбакка, аһара быһыыламмакка эрэ олороро быһаарыллар. Оҕо өйүгэр-¬санаатыгар дириҥник иҥмит өйдөбүл үгэс буолан, ийэ кутугар иҥэн кинини олоҕун ханнык баҕарар түгэннэригэр салайан көннөрөн биэрэр. Үгэс өйдөбүлүн маннык быһаарыы¬та сахалар киһи үс куттаах диэн этиилэрин саҥалыы арыйыыга сөп түбэһэр. Биһиги бу үлэбитин  оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэммит үгэстэриттэн ийэ кута үөскээн, олохсуйан кинини үйэтин тухары салайа сылдьарын быһаарыыга аныыбыт.

ОҔО ӨЙӨ - САНААТА ҮӨСКЭЭҺИНЭ

Саха дьонун олохторун биир сүрүн сыалынан ыал буолан кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы буолар. Оҕо саҥа төрүөҕүттэн ыла улаатан киһи буолуор диэри олоҕор буолар уларыйыыларын саха дьоно олус таба бэлиэтээн тус-туспа кэрдиис кэмнэргэ араараллар.

Сахалар оҕо саҥа төрүүрүн кытта кыһыл оҕо диэн ааттыыллар. Бу ааты дьүһүнэ олус кыһыл буоларын бэлиэтии көрөн иҥэрбиттэр. Оҕо бу кэмҥэ олох кыамматын уонна көрүүтэ элбэҕин бэлиэтээн «Кыһыл оҕо көрүүтэ» - диэн арааран бэлиэтииллэр. Онон, оҕо кыра бэйэтэ кыаммат, төрөппүттэрин көрүүлэригэр-харайыыларыгар ордук наадыйар кэ¬мигэр «Кыһыл оҕо» диэн ааттанар.

Киһи саҥа төрөөбүтүн кэнниттэн улаатан бэйэтин кыанар, бэйэтэ көрүнэр буолуор диэри оҕо диэн буолар. Оҕо буолуу эмиэ кэмэ кэлэн истэҕинэ уларыйан кыра оҕо, обургу оҕо, онтон улахан оҕо диэннэргэ араарыллар. Оҕо улаатан, уларыйан иһиитэ өйө-санаата эмиэ эбиллэн улахан дьон оҥорор бары дьыалаларын сатыыр, «Улахан киһи» буолан иһиитин бэлиэтиир.

Кыра оҕо диэн арааран ааттааһын оҕо бэйэтин толкуйдуур өйө, салгын кута сайда илигинэ ааттанар. Бу кэм сүрүн уратытынан оҕо тугу гыммытын, оҥорбутун үксүн умнан, бэйэтэ өйүгэр тутан өйдөөбөккө хаалар.

Обургу оҕо буолуу өй-санаа эбиллэн иһиитин бэлиэтиир. Оҕо сарсын тугу оҥоруохтааҕын умнубакка өйдүүр, бэйэтэ быһаарынан быстах дьыалаларын оҥорор буолуута өйө-санаата эбиллибитин биллэрэр.

Оҕо өйө-санаата олус түргэнник сайдар кэмэ улахан оҕо буолуунан ааҕыллар. Төрөппүт оҕотун өйүгэр-санаатыгар улахан киһи буолууга дьулуһар өйү-санааны иҥэрдэҕинэ, эрэллээх көлүөнэлээх киһи буолуо этэ. Ол иһин бу кэмҥэ оҕоҕо «Улахан киһи» буолуу өйдөбүлүн, төрөп¬пүтүн курдук буолуу өйүн-санаатын иҥэрии ирдэнэр. Төрөппүт түһэн биэрбэтэҕинэ оҕото кинини баҕа санаатын киһитигэр, таҥаратыгар ку¬булутар кэмэ оҕо улаатан эрэр кэмэ буолар. Бу кэмҥэ оҕо төрөппүтүн курдук буолуон баҕара саныыра олус күүстээх.

Сахалар оҕо диэн тылы кыыллар оҕолоругар анаан эмиэ тутталлар. Арай бу оҕолору эһэ оҕото, ыт оҕото, кус оҕото диэн хайа кыыл оҕо¬то буолалларын арааран этэллэр. Бары оҕолору биирдик ааттааһын өй-санаа өйдөбүллэригэр олоҕурар. Кыра оҕолор өйдөрө-санаалара тэҥ буолуута итинник тылынан тэҥнэбилинэн эмиэ быһаарыллар.

«Оҕону кытта аахсыма»,- диэн этии баара оҕо өйө-санаата ситэ илигин, улахан киһи өйүгэр-санаатыгар өссө тиийбэт буоларын араа¬рар этии буолар. Бу этии оҕо сыыһаны оҥорор бырааптааҕын, үөрэнэр кэмэ уһунун, сыыһан-сыыһан кэнники дьэ таба оҥорор буола үөрэнэ¬рин быһаарар. Сыыһаны оҥорбут оҕону олус наһаа ыкпакка, үөрэнэр кыаҕын сүтэрбэт буолуутун намтаппакка бу этии эмиэ туһалыыр.

Оҕо олус уһуннук үөрэнэрин, хас биирдии үөрэҕэ үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥнэҕинэ эрэ туһалаах буоларын кэлин кэмҥэ материалистар баһылааннар, ситэ аахсыбат буолуу үөскээтэ. Оҕо ахсааны билэр, ааҕары, суруйары сатыыр, «Бар», «Kэл» диэн атын омук тылларын билэр буоллар эрэ улахан үөрэхтээх курдук сананар буолуутун үөскэтии билии¬лэрэ кэлтэй буолан хаалыытын таһаарар. Киһи киһиэхэ сыһыанын, дьон олохторун үөрэтии букатын хаалан хаалла. Үлэҕэ-хамнаска үөрэтии отой да мөлтөөтө.

«Оҕо курдук буолума»,- диэн оҕо сыыһаны оҥорор, үөрэнэр быраап¬тааҕын бэлиэтиир этиитин тэҥэ, оҕо улаатан улахан киһи буолуохтааҕын, оҕо буолан бүтүөхтээҕин быһаарар. Биһиги бу үлэбитигэр оҕо буолуу кэмэ чуолкай бүтүүтүн пааспары ылар кэминэн буолбакка, этэ¬-сиинэ ситиитинэн быһаарабыт. Ол аата, кыыс оҕо ийэ, уол оҕо аҕа буолар дьоҕурдара ситтэҕинэ оҕо буолан бүтүөхтээхтэр. Бу кэм кэлиитин ийэ, аҕа билэ-көрө сылдьаннар, мантан салгыы оҕоҕо улахан киһилии сыһыаны олохтууллара ирдэнэр.
Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан оҕо ийэ кута, кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэр кэмигэр үгэс буолан үөскүүр. Ол иһин оҕону кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, был¬дьаһыннара, сайыһыннара, охсорго, тэбэргэ үөрэтии – куһаҕаҥҥа үөрэтии буолар. Бу кэмтэн ыла оҕо үчүгэйи оҥоруу – «Чээ», куһаҕаны оҥоруу –«Па» буоларын билэн араарар буолар. Оҕо оҥорор куһаҕан быһыылара ийэ кутугар иҥэн, ууруллан хаалбыттара, кэлин улаатан ба¬ран ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына, куһаҕан, сыыһа быһыылары оҥороругар тириэрдиэхтэрин сөп.

Саха дьонун оҕо туһунан этиилэрэ кини уһуннук иитилиннэҕинэ уонна үөрэннэҕинэ эрэ киһи буола сайдарын быһаараллар. Кини өссө дьиҥнээх киһи буолара, улахан киһилии өйдөнөрө-санааланара бу өйү-са¬нааны үөрэнэн ситистэҕинэ, бэйэтэ быһаарынан киһилии быһыылары оҥорор буоллаҕына эрэ кэлэр.

Улаатан өйө киирэн иһэр оҕону сахалар киһи быһыылаах, киһи буо¬лан иһэр диэн бэлиэтээн этэллэр. Ол иһин, оҕо улаатан, өйө-санаата барыта киһилии, киһи быһыытын тутуһар буоллаҕына эрэ, дьэ киһи, улахан киһи буолар. Оҕо киһи буолууга үөрэниитэ олус уһун кэми ылара итинэн быһаарыллар. Улаатан, өйө-санаата эбиллэн, бэйэтин тутта-хапта сылдьара төрөппүттэрин курдук буолан, бэйэтэ быһаары¬нан улахан дьон дьыалаларын оҥорор буолан барар. Быһалыы эттэххэ, улаатан, дьэ киһитийэн, киһи быһыылаах буолан, киһилии майгыннанан иһэр. Сөп-сөп да буоллар киһилии быһыыланар, үчүгэйи оҥорор, төрөппүттэригэр көмөлөһөр буолуута, өйө-санаата эбиллэн иһэрин бэлиэтиир.

Улахан киһи курдук этэ-сиинэ ситтэҕинэ, өй-санаа киирдэҕинэ, улахан киһи, майгына майгыннаннаҕына – киһилии киһи дьэ биирдэ буолар. Сахалар өйдөбүллэринэн киһилии киһи буолуу диэни оҕо олус өр кэмҥэ үөрэнэн, бэйэтэ улахан киһи буолар кэмигэр биирдэ ситиһэр. Киһи буолуу диэн оҕо бэйэтин үйэтигэр хайаан да ситиһиэхтээх кирбиитэ. Бу кирбиини ситиһии оҕо өйүгэр-санаатыгар улаханнык биллэр кыайыыта буолар.

«Отох киһи отутугар диэри өйдөммөт» - диэн этии сорох киһи оҕо¬тун өйүттэн-санаатыттан олус хойутаан тахсарын, улахан киһи өйө-санаата, ол аата, тугу эмэни быһаарыыны ылынара кыаллыбатын, ханнык да дьыаланы оҥордоҕуна киһи оҥорбутугар маарыннаабатын биллэрэр. Маннык киһи өйө-санаата «Оҕотунан сылдьар» диэн эбиискэ быһаарыылаах буолар.

«Киһилии быһыыны сүтэрбэт»,- диэн этии баара киһи буолан бүтүү эмиэ кэлиэн сөбүн бигэргэтэр. Бу этии киһи үйэтин тухары киһилии быһыытын сүтэрбэккэ сырыттаҕына эрэ киһи буоларын быһаарар. Олох ханнык баҕарар уустук, ыарахан да кэмнэригэр киһи быһыытын сүтэрбэт буолуу киһиттэн эрэйиллэр биир сүрүн көрдөбүл буолар. Бу сүрүн көрдөбүлү толорор наадаҕа киһиэхэ тулуурдаах буолуу, хаһан даҕаны, хайа да өттүгэр, үчүгэй да, куһаҕан да диэки аһара барбат буолуу ирдэнэр. Ол иһин киһи өйө-санаата хамсаан, өйө баайыллан, өйө көтөн ылар кэмнэригэр туруктаах өйдөөх буоларын наадатыгар аан бас¬таан ийэ кутун иитэн-үөрэтэн, сайыннаран бэриллиэхтээх. Төрөппүттэр бу быһаарыыны тутуһаллара буоллар оҕолоро улаатан киһилии сылдьалларын туһугар санаалара бөҕөх буолуо этэ.

Онон, оҕо төрүөҕүттэн аналын быһыытынан олус уһун кэмҥэ, улахан киһи буолуор диэри үөрэнэн ситиһэр ситиһиитинэн, олоҕун сыалынан киһи буолуу, киһилии майгыланыы буолар. Киһи буолууну оҕо төрөппүт¬тэрин көрөн быһаччы үтүктэн, кинилэр курдук буолар баҕа санааланан, тугу оҥорорун барытын кинилэр курдук оҥорон ситиһэр. Итинтэн салгыы киһи уһун үйэтин тухары киһилии майгынын сүтэрбэккэ олоҕун олоруута киһи кыайыыта, ситиһиитэ буолуохтаах. Киһи тыыннааҕын тухары киһилии быһыытын сүтэрбэккэ олоҕун олоруута - кини дьоло буолар. 

Kырдьаҕас киһини анараа дойдуга атаарыыга: «Олоҕун киһи быһыылаахтык, дьоһуннаахтык, дьоллоохтук олордо...»- диэн этэллэр.
Саха дьоно билигин иитии-үөрэтии үлэтэ мөлтөөн, эдэр көлүөнэ дьон бэрээдэктэрэ куһаҕан буолан иһэрин бэлиэтииллэр. Эдэрдэр ордук элбэхтик сыыһа-халты туттаннар олох араас очурдарыгар оҕустарар буолуулара төрөппүттэри санаарҕатара үксээтэ.

Сахалар былыргыттан оҕо хайдах иитиллибититтэн майгыта улаханнык уларыйарын арааран бэлиэтиир «Атаах оҕо», «Тулаайах оҕо» диэн этиилэрдээхтэр. Бу этиилэри быданнааҕы кэмнэртэн оҕо өйө-санаата хайдах, ханнык көрүҥнээхтик сайдан баран иһэрин саха дьонун билиэхтэрин көрүөхтэрин баҕалаах өттүлэрэ дьарык оҥостон үөрэтэн быһаарбыттар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кута иитиллэн, үтүө үгэстэргэ үөрэнэн өйө-санаата туруктаах буолуутун бу этиилэр бэлиэтииллэр. Оҕо атаах буола иитиллиитин уратыларын сахалар олохторун үөрэҕэ чуолкайдык арааран бэлиэтиирин ситэ сыаналаабакка сылдьабыт.

Материалист учуонайдар кыра оҕо өйө-санаата төрүүрүгэр кураанах буолар диэн этэллэр. Кинилэр этиилэрин Мао-Цзэ-дун бигэргэтэн: «Норуот өйө диэн ыраас кумааҕы буолар. Онно ханнык баҕарар иеро¬глибы суруйуохха сөп» - диэн эппитэ биллэр. Бу этии иитии-үөрэтии көмөтүнэн дьоҥҥо ханнык баҕарар өйү-санааны иҥэриэххэ сөбүн туоһулуур. 

Психолог үөрэхтээх Рон Хаббард оҕо төрүүрүгэр өйүгэр-санаатыгар сорох өйдөбүллэр баар буолаллар диир. Ол өйдөбүллэргэ оҕо туннелынан, холлороонунан нэһиилэ баран иһэрин тэҥэ, атын ыарыылар өйдөбүллэрэ эмиэ киирсэллэр диэн быһаарар. Итинник этиини соҕотох Рон Хаббард оҥор¬бута диэтэххэ итэҕэс буолуо. Юрий Росциус «По неутоплении сжечь» диэн ыстатыйатын ырытыыга, кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар төрүүр кэмигэр буолбут түбэлтэлэр өйдөбүллэрэ эмиэ баар буолаллара бэлиэтэ¬нэр. (5,57).

Биһиги үөрэхпит ити үөрэхтээхтэр этиилэригэр олоҕурар уонна оҕо өйө төрүөҕүн инниттэн ыла сайдан барар диэн быһаарар. Оҕо төрүүрүгэр уонна кэнники билбит ыарыылара өйүгэр-санаатыгар мунньуллан иһэллэр диэн этии оҕо мэйиитэ, өйө-санаата төрүөҕүн иннинэ сайдарын билинэр. Ол иһин төрүүрүгэр билбит ыарыылара кини өйүгэр, буор кутугар суруллан хаалаллара кырдьык буолуон сөп. Операция, кесарево быһыы оҥорон ороон ылыллыбыт  оҕолор өйдөрүгэр эмискэ, ханнык да кэтэһиитэ суох олус сырдык буола түһүүтэ иҥэн хаалар. Бу оҕолор улаатан иһэн ордук тэһийимтиэтэ, тулуура суох буолуулара бэлиэтэнэр.

Оҕо төрүөн инниттэн ыарыыны арааран билэр, туга эмэ табыллыбатаҕына хамсыыр, мөхсөр. Төрөөбүтүн кэнниттэн ыарыы буоллар эрэ ытаан биллэрэр буолар. Арыыйда улаатан иһэн инчэҕэй буолуута куһаҕан буоларын эмиэ арааран билэргэ үөрэнэ охсор. Инчэттэр эрэ, эмиэ ыалдьар курдук ытаабытынан барарга үөрэнэр.

Кыра оҕо туттунар кыаҕа суох буолан сотору-сотору таҥаһын инчэтэн кэбиһэн иһэрэ өйө-санаата сайдан барыытыгар көмөлөһөр. Инчэйбит таҥаһын уларытан биэрэн истэххэ, сотору ыраас, кураанах таҥас¬ка үөрэнэ охсор. Таҥаһа инчэйбитэ тымныынан хаарыйарын төрүт сөбүлээбэт буолар, абааһы көрөр, мөхсөр, онтон ытаан барар. Манна сорох кэр-дьэбэр дьон оҕолорун таҥаһын уларытан биэрэн испэт буол¬лахтарына, оҕолоро инчэҕэй да таҥаска сытарга үөрэнэн хаалбыт буо¬лар. Таҥаһын инчэтэн иһэрин ийэтэ сөбүлээбэккэ сабыччы көрдөҕүнэ эбэтэр: «Эмиэ ...» -диэн ким эмэ сөбүлээбэттик эттэҕинэ куһаҕаны, сыыһаны оҥорбутун өйдүүр. Буруйдаах курдук туттар. Кураанах таҥаска уларыттахха күлэр-үөрэр, санаата көнөр.

Оҕо сотору хараҕа сырдыыр, ийэтин таба көрөн билэр буолар. Атын дьонтон арааран билэр буолуута өйө-санаата түргэнник сайдан иһэрин бэлиэтиир. Ийэтэ мичээрдээтэҕинэ мичээрдиир, үөрдэҕинэ үөрэр, күл¬лэҕинэ күлэр. Ийэтин көрүҥүттэн көрөн үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолбутун арааран билэргэ үөрэнэр. Үчүгэй буолуутугар эппиэттиирэ - үөрүүтэ буолар. Ийэтэ кыыһырбыт курдук туттан сабыччы көрдөҕүнэ, хомойор, санаата түһэр, тугу эрэ куһаҕаны, табыллыбаты оҥордум диэн өйдүү охсор. Ити курдук оҕо ийэтин көрүҥүттэн көрөн үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу оҥорбу¬тун өйдүүр буолан иһэрэ эбиллэр. Ийэ уонна оҕотун икки ардыларыгар саҥата суох, көрүҥүттэн көрөн өйдөһүү баар буолан олохсуйар.

Оҕо үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорбутун билэр буоларыгар сото-ру-сотору инчэтэн кэбиһэрэ улахан оруолу ылар. Ийэтин, эбэтин көрүҥнэриттэн, быһыыларыттан инчэттэҕинэ куһаҕаны оҥорбутун өйдүүр, инчэҕэй тымныынан хаарыйар буолан бэйэтигэр да куһаҕан. Кыһана са¬тыыр, тулуйа сатыыр, өйө-санаата бөҕөргүүр. Төһө эмэ өр эрэйдэнэн син чохчойо үөрэнэр. Дьоно хайҕаатахтарына  кыһанара ордук эбил¬лэр. Икки өттүттэн бу курдук кыһананнар, элбэхтик үлэлээннэр сото¬ру буолан баран куһаҕаны, инчэҕэйи кыайаллар. Оҕо үөрэнэн, бэйэтин быстах баҕара санааһынын кыана туттунар буола өйүн-санаатын үөрэтэр. Кини улаа¬тан истэҕинэ бэйэтин ханнык баҕарар быстах баҕатын өйүн-санаатын күүһүнэн кыайа тутан туттунар киһи буолан тахсарыгар олук ууруллар. Ол маҥнайгы бэлиэтинэн оҕо бэйэтин тутунар кыаҕа улаатан, бириэмэтэ кэллэҕинэ горшокка олорору баһылыыра буолар.

Маннык быһаарыы кэнниттэн билигин биһиэхэ тарҕанан эрэр памперс куһаҕан өрүтүн арыйыахха наада. Бу сайдыылаах дойду дьонун саҥаны арыйыылара ийэ, оҕо көрөөччү үлэтин чэпчэтэргэ аналлаах. Kэтэрдэн кэбистэххэ оҕо төһө да инчэттэр даҕаны хата кураанах сылдьар. Оҕо көрөөччүгэ кырдьык улахан абыралы аҕалыах курдук. Ол эрээри бу памперс оҕоҕо бэйэтигэр куһаҕаны, инчэҕэйи оҥордум диэн өйдөбүлүн суох оҥорор. Памперсынан куруук туһанар оҕоҕо инчэттэхпинэ куһаҕаны оҥоробун диэн өйдөбүлэ суох буолан, ханнык да куһаҕаны үчүгэйтэн араарбат, бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан кыана туттубат буолуутун үөскэтэр. Итиннэ эбии сорох медицина үлэһиттэрэ памперс оҕону кураанах сырытыннарара сабыдыаллаан оҕо кыбыытын кыаммат буоларыгар тириэрдиэн сөп диэн эмиэ этэллэр.

Ханнык баҕарар ийэ, оҕотугар үчүгэйи баҕарар. Кини бэйэтэ быс-тах кэмҥэ, оҕото тулуйан сылдьар буола үөрэниэр эрэ диэри, эбиискэ үлэни, таҥас уларытан биэриитин тулуйуон сөп. Ийэ хаһан баҕарар бэйэтэ сынньалаҥнык сылдьаары, оҕотун уһун кэмнээх эрэйгэ тэбиэн букатын баҕарыа суоҕа. Итини тэҥэ оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, бэйэтин кыаҕын билинэр буолуутугар быстах баҕатын кыана туттар буола үөрэниитэ олус улахан оруолу ыларын биһиги бу үлэбитигэр бэлиэтиэхпитин баҕарабыт.

Ити курдук оҕо өйө-санаата, тугу үчүгэй эбэтэр куһаҕан диирэ, бэйэтин быстах баҕа санаатын салайар буолуута ийэтин көмөтүнэн сайдан баран иһэр. Биһиги быһаарыыбытынан оҕо өйүн-санаатын сайдыытын ийэтэ, кинини көрөр-истэр киһитэ оҥорор. Ол иһин оҕо кыратыгар, биэс-алта сааһыгар диэри сайдыытын ийэ¬титтэн ылар өйө-санаата, ийэ кута диэн буолар. Былыргы сахалар бу өйү-санааны киһи ийэ кута диэн ааттыыллара олус таба.

Kыра эрдэҕинэ оҕо үөрэммит үөрэҕэ үйэтин тухары халбаҥнаабакка эрэ сылдьарын биһиги бу үлэбитигэр дакаастыыбыт. Ол курдук оҕо горшокка оло¬рор буолууну ситиһиитэ үйэтин тухары умнуллубат. Оҕо аан маҥнай киһи буолаары үөрэммит үөрэҕэ бэйэтин кыана туттар буолан таҥаһын инчэппэтэ буолар. Бу үөрэҕи оҕо ийэтин, көрөр-истэр киһитин кытта көмөлөөн оҥорор эбиттэр. Бу кыайыыларын кинилэр күүстэрин холбоон төһө уһун кэмҥэ ситиһэллэрэ бэйэ-бэйэлэрин хайдах өйдөһөллөрүттэн быһаччы тутулуктанар.

Ийэтин көмөтүнэн баһылаабыт өйдөбүллэрэ хос-хос хатыланан-нар үгэскэ кубулуйаннар өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ууруллан, мунньуллан иһэллэр. Манна оҕо төрөппүттэригэр уонна атын дьоҥҥо хайдах сыһыаннаһарга үөрэниитэ эмиэ үгэс буоланнар ийэ кутугар мунньуллаллар. Ийэ кут өйүгэр-санаатыгар мунньуллубут өй-санаа хаһан да умнуллубат гына иҥэр. Ол курдук киһи горшокка олорор үөрэҕи кыра эрдэҕинэ баһылаабыта үйэтин тухары умнуллубат, куруук туһалыы сылдьар.

Саха оҕото төрөппүттэрин итэҕэйэр уонна ытыктыыр буола үөрэнэ¬ригэр кинилэри аан маҥнай саҥарыаҕыттан ыла ким диэн ааттаан ыҥырара улахан оруолу ылар. Сахалар ийэ уонна аҕа диэн тыллара бы¬лыргыттан билиҥҥэ диэри сахалары араҥаччылыы сылдьар Иэйиэхсит уонна Айыыһыт таҥаралартан тутулуктаах тыллар буолаллар. Ол иһин оҕо ийэтин «Ийэ», онтон аҕатын «Аҕа» диэн ааттаан ыҥырар буо¬луута төрөппүттэрин ордук дириҥник ытыктыырыгар, тылларын истэр буолуутугар тириэрдэр.

Хас биирдии төрөппүт оҕото бары өттүнэн үчүгэй киһи буолуон баҕарар. Ол иһин кыаҕа баарынан оҕотугар туһалаах үөрэҕи ситиһэрин кыһана сатыыр. Ити эрээри оҕо кыра эрдэҕинэ, үтүктэн, батыһан үөрэнэр кэмигэр төрөппүттэрин илэ көрөн, кэпсэтэр саҥаларын истэн эмиэ үөрэнэ сылдьарын умнан, хаалларан кэбиһэр сатаммат.

ТЕЛЕВИЗОР УОННА KОМПЬЮТЕР ОҔО ИИТИИТИГЭР БУОРТУЛАРА

Кэнники кэмҥэ  сайдыылаах  дойдуларга,  Америкаҕа   оскуола оҕолоро    араас  сэрии сэптэринэн элбэх киһини, бииргэ үөрэнэр оҕолорун кытта учууталларын эмиэ ытыалаан кэбиһэр түбэлтэлэрэ тахсыталыыр   буоллу¬лар. Улаатан иһэр оҕолор маннык майгылара уларыйан   ылыытын  психиа¬трдар кыайан быһаара иликтэр. Арай оҕо   бу   курдук   түктэри   быһыыны   оҥоруута сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн эрэ быһаарыллыан сөп.

Билиҥҥи кэмҥэ кыра оҕо өйө-санаата сайдыытын, ийэ кута үөскээһинин ситэ билбэппит, кэлэр көлүөнэ дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарарбытыгар улахан уустуктары оҥорор. Сайдыылаах омук дьонугар компьютер олоххо киирбитин кэнниттэн саҥа көлүөнэ дьон үөскээн улааттылар, кнопканы баттыалаан компьютерга оонньоон, араас кыыллары, дьону элбэхтик ытыалыы үөрэммит саҥа көлүөнэ иитиллэн таҕыста.

Сахалар сайдан иһэр кут-сүр үөрэхтэрэ киһи өйө-санаа¬та сайдан барыытыгар ийэ кут өйүн-санаатын аан бастаан сайыннарар¬га ыҥырар. Ийэ кут өйүн-санаатын сайдыыта киһи төрүт өйө-санаата буолан, кини ханнык баҕарар быһыытын олоҕун ханнык баҕарар кэмигэр хонтуруоллуу, көннөрөн биэрэ сылдьар. Ол иһин төрүт өйү-санааны, ийэ куту  үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн, оҕо олоҕун устата үтүө быһыылары оҥорор буолуутугар салайан биэриини оҥоруллуохтааҕын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар. Биһиги кэнники үлэлэрбит бы¬лыргы саха дьоно киһи өйүн-санаатын быһаарар этиилэригэр быһаччы олоҕураллар.

Сахаларга былыр-былыргыттан «Киһи илиитэ барбат» диэн олохсуй¬бут өйдөбүл баар. Бу өйдөбүл оҕо өйүгэр-санаатыгар үөскээн олохсуйарыгар ийэ уонна аҕа бэйэлэрэ көрдөрөр холобурдара сүрүн оруолу ылаллар. Ийэ уонна аҕа бэйэлэрэ эйэлээх, охсуспат, этиспэт буол¬лахтарына уонна оҕолоругар бэйэлэрин холобурдарын көрдөрөн, охсуһума, киһини кырбаама диэн үөрэттэхтэринэ, оҕо ийэ кутугар итинник өйдөбүл үөскээн үгэс буолан иҥэн хаалар. Ити иһин урукку кэмҥэ иитиллибит кырдьаҕас дьон хаһан даҕаны киһиэхэ илиилэрин көтөхпөттөр, куһаҕаны оҥорорго «Илиилэрэ барбат буола» үөрэммиттэр эбит.

Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута сайдар кэмигэр тугу көрбүтэ, истиби-тэ хос-хос хатыланнахтарына үгэскэ кубулуйаннар кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар суруллан хаалаллар. Оҕо бу өйүгэр-санаатыгар ууруллан иһэр өйдөбүллэр эбэтэр үгэстэр кини төрүт өйүнэн-санаа-тынан аатталлар. Аан бастаан ийэ оҕотугар иҥэрбит өйө-санаата ийэ кут диэн ааттанар. Кини кэлин улахан киһи буолан иһэн «Өйө баайыллан» эбэтэр туохха эмэ түбэһэн «Өйө көтөн» хаалбыт кэмигэр урут төрүт өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ууруллубут өйдөбүллэринэн туһанан салаллар. Бу быстах буолан ылар кэмнэргэ кини араас урут үөйбэтэх-ахтыбатах дьыалаларын оҥорон кэбиһиэн сөбө билигин Америка оҕолоругар биллэн эрэр.

Билигин эдэр оҕолор арыгылаан баран, «Өйдөрө көппүт» кэмигэр араас буруйу оҥорууларын ийэ кут итинник өйдөбүлэ олус чуолкайдык быһаарар. Ол курдук биирдэ арыгы иһэн, итирэн хаалан ыарахан буру¬йу оҥоро охсон хаайыыга киирбит эдэр дьон элбээн иһэллэр.
Билигин сайдыылаах дойдуларга кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ханнык да өйү-санааны укпакка, кураанах кэриэтэ хаалларан, эбэтэр кыра эрдэҕинэ наар оонньотон эбэтэр компьютер ытыалыыр оон¬ньууларынан толорон кэбиһии оҥоруллар буолла. Оҕо мэниктээбэтин, ону-маны куһаҕаны оҥорботун эбэтэр мээнэ барбатын диэн компьютеры холбоон биэрэн баран: «Олорон эрэ ытыалыы оонньоотун ээ, аралдьыйдын», - диэн быстах санааҕа оҕустаран элбэхтик оонньотоллор эбэтэр элбэх киһини өлөрсүүлээх-өһөрүүлээх араас боевиктары, триллердэри үгүстүк көрдөрөллөр. Биһиги быһаарыыбыты¬нан оҕо бэйэтэ өйдөөбөтөҕүн да иһин маннык оонньуу эбэтэр киинэ көстүүлэрэ кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар суруллан ууруллан хаалаллара олус куһаҕан, сиэри таһынан быһыылары оҥороругар тириэрдиэхтэрин сөп.
 
Телевизорынан көстөр киинэлэр, видиктэр оҕолору куһаҕаҥҥа үтүгүннэрэллэрин, киһи кыыллыы инстинктэрин көбүтэллэрин В.А.Кондаков бэлиэтиир. (6,88). Дьиэтигэр сөптөөх иитиини ылбатах, ырааҕы, дириҥи өйдөөбөт оҕо ити арыгылааһын, охсуһуу, өлөрсүү көстүүлэрит¬тэн кыайан өйүн-санаатын көмүскэммэт, үтүктэн батыһарыгар эрэ күһэллэр.

Оҕо бэйэтин толкуйдуур өйө киирэн салгын кута сайдыар диэри эл¬бэх өлөрсүүлэри, киһи киһини кырбааһынын, арыгылааһыны көрбөтө ордук буолуон сөп эбэтэр сөбүлүүр, убаастыыр киһитэ куһаҕаны, үчүгэйи хайдах араарарга быһааран, өйдөтөн биэрэн истэҕинэ эрэ оҕо ийэ кутугар чахчы олох сиэригэр сөп түбэһэр өйдөбүллэр иҥэн хаалан иһиэ этилэр. Олох уустук боппуруостарын оҕоҕо быһааран, өйдөтөн биэрии хайаан да наада уонна бу быһааран биэрии аан маҥнай оҥоруллара ирдэнэр. Kини өйүгэр-санаатыгар олох сиэригэр сөп түбэһэр өйдөбүллэр, үчүгэйи оҥоруулар өйдөнөн, уурул¬лан хаалаллара буоллар кэлиҥҥи олоҕо быдан ыраас, сырдык диэки тардыһыылаах буоларыгар олук ууруллар.

Итинник быһаардахха билигин оҕолору иитиини видик сэриилэрэ уонна компьютер ытыалыыр программалара буортулууллар диэн этэллэрэ оруннаах буолан тахсар. Ол эрээри бу буорту оҥоруу хантан саҕала¬нан, ханнык өйү-санааны буортулуура ситэ биллэ илик. Арай биһиги быһаарыыбытынан оҕо куруук компьютер оонньуутунан ытыалыыра уонна видик ытыалааһыннаах киинэлэрин көрүүтэ үгэс буолан өйүгэр-санаа¬тыгар иҥэн хаалар. Бу иҥэн хаалбыт ытыалыыр өйдөбүллэр оҕо өйүгэр «Илии барбат» буолуутун өйдөбүлүн суох оҥорор буоланнар араас куһаҕан быһыылары оҥорортон туттунар быһыыта суох киһи буола улаатар. Оҕо компьютерга элбэх киһини тохтоло суох ытыалыырга үөрэнэн хаалбыта үгэс буолан кинини итинниккэ маарынныыр буруйу оҥорорго тириэрдиэн сөп.

Маннык тугу оҥороругар тохтотор майгына суох киһи ыксаан, ыгы¬лыйан «Өйө баайыллан» хааллаҕына, тугу да оҥорортон, билэр дьо¬нун да ытыалыыртан туттумматын Америка оҕолоро билэр оҕолорун уонна учууталларын кытта ытыалыыр буолбуттара көрдөрөр. Дьону ытыалыырыгар оҕо кыра эрдэҕинэ компьютер оонньуутугар элбэх киһини ытыалыы оонньообута олук буолара ханнык да саарбаҕа суох. Бу курдук иитиилээх саҥа көлүөнэ дьон үөскээн, элбээн иһэллэрэ үтүө санаа¬лаах дьону санаарҕатар буолла.

Сир   үрдүгэр   дьон-аймах   олоҕо   ити  курдук иитиилээх эдэр көлүөнэ¬лэртэн   олус   улахан  тутулуктаах  буолара чугаһаан иһэр курдук.

КЫРА ОҔОНУ ИИТИИ, ҮӨРЭТИИ 

Билигин сахаларга арҕааҥҥы омуктар оҕону үөрэтэр ньымаларын киллэрии бара турар. Ол иһин үгүс дьоҥҥо оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтэн эрэйдэммэккэ эрэ оонньото сылдьыахха сөп диэн өйдөбүл киирэн сылдьар. Итиннэ эбии биһиги үгүс дьадаҥы дьоммут оҕолоро бэйэлэрин курдук хара үлэһит буолуохтарын баҕарбаттар. Кинилэр санааларыгар оҕолоро үөрэхтээх киһи буоларыгар илии ыарахан үлэтин үлэлии үөрэнэрэ төрүт да наадата суох, арай үөрэхтээх буолар наадаҕа кинигэни эрэ элбэхтик ааҕар буоллаҕына сөп буолуох курдук.

Киһи оҕотун бэйэтин олоҕуттан атын олоххо үөрэтэрэ ураты уус-тук, ардыгар кыаллымыан да сөп. Арай оҕотун аан маҥнай бэ¬йэтин олоҕун үгэстэригэр, үлэтигэр, хамнаһыгар үөрэтэн баран, салгыы атын олоххо үөрэ¬тэрэ оруннаах диэн сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Оҕо төрөппүтүн олоҕун аан маҥнай билэн-көрөн баһылаан баран салгыы сайыннаҕына өйө-санаата туруктаах, тирэхтээх буолар.

Киһи бэйэтин олоҕо уонна оҕотун туохха үөрэтэрэ сөп түбэспэт, бэйэ-бэйэлэрин утарса сылдьар буоллахтарына, оҕо иитиитэ буккуллар, сүнньүн сүтэрэр. Эдэр дьон олохсуйбут үгэстэргэ үөрэнэллэрэ суох буолан, быстах санааларыгар бас бэринэллэрэ элбиир. Араас революциялар, перестройкалар дьон олоҕун оҥкулун эмискэ уларытаннар эдэр көлүөнэни иитэр-үөрэтэр үлэни төрдүттэн суох оҥорон, уларыта туталлар.

Саха дьоно ыал буолан оҕо төрөтөллөрүгэр аймахтарын төрүччүлэ¬рин дириҥник ырытан көрөллөрө. Бу үөрэтии ураты наадалаах буолуохтааҕын кэнники син билэр буоллубут. Ол курдук былыргы саха дьонун «Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй» диэн өс хоһоонноро кэргэҥҥин ыраахтан ыл диэни чуолкайдык быһаарар. Омук доруобуйата бөҕө буолуутугар тус-туспа хааннаах дьон холбоһуулара улахан туһалааҕын уонна наадалааҕын оннооҕор наука дакаастаан турар.

Киһи өйө-санаата сайдыыта хайдах иитиллибититтэн ордук тутулуктааҕын дакаастыыр көстүүнэн былыр «оҕо турбат» баай дьоно оҕолорун саҥа төрүүрүн кытта хотон түннүгүнэн атын ыалга биэрэн ииттэрэллэ¬рэ буолар. Бу оҕо улаатан иһэн ииппит дьадаҥы дьонун өйдөрүн-санааларын иҥэринэр, кинилэр курдук өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатар.

Дьадаҥы ыалга иитиллибит оҕо өйүгэр-санаатыгар ииппит дьонун сабыдыаллара олус улахан буоларын саха суруйааччылара бэлиэтииллэр. Иннокентий Семенов «Дьулуур» диэн ах¬тыы-сэһэнигэр Мөхөлүөп Мэхээлэ улаатан киһи-хара буолуута, өйө-са-наата уһуктуута кэпсэнэр. Дьадаҥы Бөдьөө Дьөгүөссэҕэ уонна Ааныкаҕа иитиллибит Мэхээчэ өйө-санаата, олох туһунан толкуйа төрөппүт аҕатын өйүгэр-санаатыгар ханан да сөп түбэспэт, сорох өрүттэринэн өссө утары буолан хаалар. (7,3).

Сэһэн Боло - Дьячковскай Дмитрий Иванович революция быдан инни¬нэ быыбарынай кулуба киһиттэн төрөөн баран, биллибэт-көстүбэт таайдарыгар улаатыар диэри иитиллибит. Революция дьалхааннаах кэмнэригэр Сэһэн Боло баай дьонун өйдөрүнэн-санааларынан барбатаҕын кини кэнники кэмнээҕи үлэтэ-хамнаһа толору көрдөрөн дакаастыыр. (8,5).

Дьадаҥы, үлэһит дьоҥҥо иитиллибит оҕо өйүгэр-санаа¬тыгар аан маҥнай иҥэриммит өйдөбүллэрэ, ол аата дьонун аһыныгас майгылара, киһилии өйдөрө-санаалара олус дириҥник иҥэн хаалбыта кинилэр салгыы олохторугар дьайыыта үлэһиттэр диэки буолууларыгар тириэрдибит.

Атын дойдуларга оҕону кыра эрдэҕинэ бөрө дуу эбэтэр атын кыыл булан ииппит түбэлтэлэрэ биллэллэр. Итинник иитиллэн улааппыт оҕо¬лор ииппит кыылларын майгыларын ылынар, туттууларын-хаптыыларын үтүктэр уонна саҥаралларын курдук саҥарар буолан хаалаллар эбит. Кыра эрдэхтэринэ кыыллары көрөн, үтүктэн үөрэммит үөрэхтэрэ олус күүскэ иҥэн, улааттахтарына даҕаны кыыл курдук майгыларын кыайан бырахпаттар, киһилии туран хаама сылдьар буолуулара уустугурар. (9,12).

Оҕо төрүт өйө-санаата кыра эрдэҕинэ чочуллан, ситэн-хотон, кэлин ханнык да үөрэх киирбитин иһин саҥалыы уларыйара олус уустук, ыарахан буолар. Ол иһин сахалар былыргыттан оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтии өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник иҥэрин бэлиэтииллэр.
Кыра оҕону үөрэтии туспа уратылардааҕын билэннэр былыргы саха¬лар оҕолорун бэйэлэрэ эрэ көрөллөр-истэллэр, туспа дьоҥҥо мээлэ көрдөрбөттөр, тыыттарбаттар. Маны барытын оҕо өйүн-санаатын харыс¬тыыртан оҥороллор. Оннооҕор кыыс оҕолорун букатын даҕаны «Хара ха¬рахтаах көрбөтүнэн» иитэн-үөрэтэн улаатыннараллар. Ити курдук оҕо кыра эрдэҕиттэн ураты харыстаан, атын дьонунан оҕо өйүн-санаатын буккуттарбакка, чахчы бэйэлэрин курдук өйдөөх-санаалаах киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннараллар этэ.

Биһиги эдэр көлүөнэ ыччаппытын уопсай детсад көрүүтэ-истиитэ буорту оҥорор. Элбэх оҕолору барыларын холбуу үүрэ сылдьан ону-ма¬ны оҥотторуу кинилэри күүһүлээһиҥҥэ үөрэтэр. Бары онно бардылар даҕаны, оҕо эмиэ хайаан да барыахтааҕын туһунан өйдөбүлгэ үөрэтии ыытыллар. Ыллаабат оҕону ыллатыы, сүүрбэти сүүрдүү барыта ыгааһын түмүгэр оҥоруллар. Былыргы казарменнай «социализм» кэмин саҕана бары биир киһи курдук буолар туһунан өйдөбүл баар эрдэҕинэ итинник үөрэтии олох ирдэбилэ буолар этэ.

Уопсай детсад оҕолору көрүүтэ уол оҕолору хам баттыырга хайысхалаах. Уол оҕону куруук дьахталларга көрдөрүү кинилэргэ бас бэриммит киһини улаатынннарар, бэйэлэрэ тугу да быһаарар кыахтара суох буоларыгар олук ууруллар.

Биһиги былыргы дьон кыра оҕолорун көрүүгэ-истиигэ тоҕо олус сэрэхтээх¬тик сыһыаннаһалларын быһааран көрүөхпүт. Kыра оҕону үөрэтиигэ биир алҕас этиллибит тыл ураты улахан суолталаах буолан тахсарын холобурдары аҕалан дакаастыы сатыахпыт.

Суоппардыы сылдьан ыалга  эбиэт буһарын кэтэһэ таарыйа саҥардыы тылланан эрэр кыра уолу кытта билсистим. Оонньоон муннун баттыы-баттыы «пиип-пиип» диэбиппэр олус сөбүлээн, кэлэ-кэлэ муннун тоһуйан биэрэр буолла. Дьиэлээхтэр оҕолорун үөрэтэллэрэ олус хойутаан иһэр быһыылаах. «Бу кулгаах»,- диэн тардыалаабыппар дьэ билэн, үөрэнэ оҕуста. Кулгааҕын тарда-тарда «Бу кулгаах» диир буолла. Урут үөрэммэтэх буолан, үтүктэн иһэрэ түргэниттэн мин дьиибэ¬лэниэх санаам киирдэ. Оонньуу курдук илиититтэн тардыалаан баран «Бу атах» диэн ааттаан кэбистим. «Доо, атаххын аҕал эрэ»,- диэ¬тэхпинэ, үөрэ-үөрэ илиитин биэрэн иһэр буолла. Биһиги кэпсэтэр көрбүтүн дьиэлээхтэр көр-күлүү курдук истэ сырыттылар.

Ол эрээри чэйдээн бүтүүгэ оҕо ийэтэ «Атах» диэни сөбүлээбэккэ, көннөрөн «Илии, диэ»,- диэн хаста да этэн көрө сырытта. Онтуката баара хата оҕото илиитин былдьаан ылыахтарыттан харыстыыр курдук хам тутан баран: «Атах, атах»,- дии-дии куота сүүрэ сылдьар буолла.

Оҕо ханнык баҕарар билиитин бэйэтин итэҕэйэр дьонуттан уруттаан ылан иһэрэ ордук буолуохтааҕын бу холобур дакаастыыр. Аан маҥнай билбит билиитэ-көрүүтэ оҕо өйүгэр-санаатыгар олус күүскэ хатанан иһэр. Ол курдук аан маҥнай хаҥас илиитинэн ньуосканы тута үөрэм¬мит оҕону уҥа илиитинэн туттар буолуутугар көннөрөн үөрэтии лаппа уустугуран тахсар. Ону көннөрүүгэ олус уһуннук дьаныһан туран дьарыктаннаххына, саҥа билиитэ үгэс буолан  иҥнэҕинэ эрэ кыайаҕын. 

Кыра уол куоракка барсыан аһара баҕаран айаннаары хомуна сырыттахпына аттыбыттан арахпат. Хайдах эрэ тэйэ түстүн дии санааммын: «Чэ, мааны таҥаскын таҥыннаххына баҕар илдьиэм»,- диэн кэбистим.

Чэйдии олорон киһибитин олох да умнан кэбистибит. Арай сөп-сөп сүүрэн кэлэн ийэтиттэн тугу эрэ ыйытар уонна хоско киирэн хаалар. Айаннаары бэлэмнэнэн, арахсарга илии тутуһуутун кэнниттэн кыра уолбут хостон бу тахсан кэллэ. Туох баар мааны таҥаһын барытын кэппит, сороҕун илиитигэр туппут, адьас барсардыы көрүҥнэммит.

Оонньоон эппитим оҕус буолбутуттан мин соһуйан хааллым. Киһим чахчы кырдьыктанан субу барсардыы оҥостубут. Мин диэн баара дуо, дьоно өссө соһуйдулар. «Оо, бараргын дьоҥҥор эппэтэххин дии»,- диэммин сы¬мыйыаччы буолумаары аһарына сатаатым. Киһилэрин нэһиилэ тутан хааллардылар. Ытаһыы, айдаан атаарыылаах айаҥҥа хоҥуннубут.

Ити курдук оҕо итэҕэйэр киһитин соҕотох да этиитин ыраас мууска ылынан кэбиһэр. Онтон ону көннөрүү ордук улахан эрэйдээҕин ити холобурдар көрдөрөллөр. Бу холобурдар оҕону кыра диэн албыннаабакка, киһилии майгыга олохтоохтук, сыыһа-халты саҥарбакка үөрэтиллиэхтээҕин көрдөрөллөр, оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтии олус сэрэхтээхтик, өйүн-санаатын ураты харыстаан оҥорул¬луохтааҕын эмиэ дакаастыыллар.

Төрөппүттэр санааларыгар бэйэлэрин кыра эрдэхтэринээҕи өйдөбүллэрэ оскуолаҕа киириэхтэрин эрэ инниттэн саҕаланар. Ол иһин кинилэр бэйэлэрэ кыра оҕо буолан сылдьыбыт кэмнэрин билбэттэр, дьоннорун кэпсээннэриттэн эрэ истэллэр. Бу санааларыттан оҕолорун кыра эрдэхтэринэ эмиэ албынныы сылдьыахха сөп курдук саныыллар. Ол иһин «Кыра оҕо өйдөөбөт», - диэн этиинэн салайтараллар.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ  оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ  ийэ кута үөскээн өйө-санаата олохсуйар  диэн  быһаарар.   Бу кэмҥэ    чиҥник,   чиэһинэйдик, албыннаабакка,  бэ¬рээдэктээхтик иитиллибит   оҕолортон  өйдөрө-санаалара  туруктаах,  тулуурдаах дьон улаатан тахсаллар. Туруктаах өй-санаа диэн сахалар билэллэ-ринэн   хаһан   да   халбаҥнаабат, сыыһа-халты туттубат өй-санаа буолар.

Билигин биһиги төрөппүттэрбитигэр оҕо улаатан истэҕинэ өйө-санаата туруга суох буолан ылар кэмэ кэлэр диэн өйдөбүл иҥэн сылдьар. Бу өйдөбүл нууччалартан киирбит буолан, наукаҕа чугаһатан «Переходная возрасть» диэн тупсаран ааттыыллар.

Кэнники кэмҥэ оҕо улаатан этэ-сиинэ ситэн барыытыгар өйө-санаа¬та уларыйар кэмин итинник туспа араарар буоллулар. Былыргы саха¬ларга оҕо улаатыытыттан өйө-санаата тосту уларыйар диэн үөрэх баа¬ра биллибэт. Ол барыта урукку кэмҥэ сахалар оҕолорун кыра эрдэхтэ¬риттэн киһилии, чиҥник үөрэтэннэр өйө-санаата этин-сиинин сайдыы¬тын эрдэлээн иһэрин ситиһэллэриттэн буолар.
Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдыыта этин-сиинин ситии-титтэн эрдэлээн иһэр буоллаҕына, этин-сиинин уларыйыыларыгар өйө-санаата бэлэмнээх буолан, улаханнык оҕустарбакка эрэ аһарар. Былыргы сахалар оҕолоро өйдөрүн-санааларын сайдыылара эттэрин-сииннэрин ситиитигэр сөп түбэһэр буоланнар кэргэн буолар кэмнэрин ула¬ханнык аһарбакка эрэ, ыал буолууларын ситиһэллэр этэ. Бу быһыы ордук кыыс оҕолорго сыһыаннаах буоларын «Тыс үтүлүгүнэн бырахтахха уйар буоллаҕына, кыыс оҕо эргэ тахсар кыахтанар» диэн этиилэрэ бигэргэтэр. Ол аата, урукку кэмҥэ кыыс оҕо этэ-сиинэ ситиитин кытта эргэ тахсара хааччахтаммат этэ.

Оҕо этин-сиинин сайдыыта өйүн-санаатын, билиитин таһымын эрдэлээн хааллаҕына итинник «Переходная возрасть» диэн түргэнник уларыйыы кэмин охсуутугар киирэр. Төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын сатаан ииппэккэ, этэ-сиинэ улаатыытыттан хаалларан кэбиһэн баран бу кэми буккуллан ылар кэмэ диэн ааттыыллар. Бу өй-санаа уларыйар кэмэ эдэр киһиэхэ хаһан кэлэрий?

Оҕо улаатан бэйэтэ улахан киһи буолан барыытыгар этэ-сиинэ ула¬рыйан эмиэ ситэр, хотор. Улахан киһи буолбут эт-сиин көрдөбүллэрэ уларыйаллар. Бу эт-сиин уларыйыытыттан өй-санаа хаалан хаалыа суохтаах. Ол барыта төрөппүттэр оҕолорун хайдах иитэллэриттэн, кинилэр санааларыттан олус тутулуктааҕын биһиги быһаара сатыахпыт.

Аныгы бэйэлэрин билиммит төрөппүттэр ордук бэйэмсэх өйдөөх-са¬наалаах буоллахтарына, оҕолорун ордук кыра оҕо курдук саныыллар. Кинилэр санааларыгар оҕолоро куруук кыра, тугу да быһааран билбэт, куруук көрө-истэ сырыттахтарына эрэ сатанар курдук. Кыра оҕо бэҕэһээ туох буолбутун умнан кэбиһэринэн туһанан хаһан баҕарар албынныы сылдьыахха сөп курдук саныы үөрэммиттэрин букатын уларытыахтарын баҕарбаттар. Маннык быһыы оҕо өйүн-санаатын, кут-сүр үөрэҕин ситэ билбэттэн үөскээн тахсар.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын икки аҥы арааран, бу өйдөр-санаалар тус-туспа буоланнар киһиэхэ дьайыылара эмиэ икки аҥыларын билинэр. Кыра оҕону бэйэтэ өйдөөбөтүнэн туһанан куруук албынныы сырыттахха, «Төрөппүтүм албын» диэн өйдөбүлэ ийэ кутугар иҥэн хаалар буолан, кэлин улаатан баран ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына, таһыгар тахсан биллэр. Онтон киһи өйө көтөн, өйө баайыллан ылар кэмнэрэ биир эмэ түбэлтэҕэ син-биир тахсаллар. Бу кэмҥэ киһи ийэ кутун өйүнэн-санаатынан салаллар. Ол иһин төрөппүтүн кытта тапсыбат буолуута арыллан тахсар. Ийэ кутун дьайыыты¬нан улаатан иһэн төрөппүттэрин кытта сөпсөспөт буолуута ордук күүһүрэр.

Оҕо улаатан иһэн, бэйэтин өйө-санаата сайдан, төрөппүттэрин көрүүлэриттэн-истиилэриттэн босхолоно түһүөн баҕарар. Эмиэ бэйэтэ билэр сирдэригэр сылдьа да түһүөн, атын табаарыстарыттан хаалсан хаалымыан баҕара санаата элбэхтик киирэр буолар. Этэ-сиинэ ситэн-хотон барыыта кинини бэйэтин улахан киһиэхэ кубулутан иһэр. Өйө-санаата этин-сиинин кытта хаалсыбакка уларыйан иһиитин төрөппүттэрин бобуулара, көрүүлэрэ-истиилэрэ уонна ситэ үөрэппэттэрэ хааччахтыыр. Эт-сиин ситэрин кытта тэҥҥэ оҕо улахан киһи оҥорор бары быһыыларыттан хаалсымыан баҕа¬рар санаата күүһүрэн иһэрин толорорго дьулуһар.

Улаатан иһэр оҕо бэйэтин улахан киһинэн билинэр буолуута өйө-санаата ситиитигэр туһалыыр. Төрөппүттэр оҕолорун сөптөөхтүк ииппит уонна үөрэппит буоллахта¬рына бу кэм ханнык да улахан хамсааһына суох салгыы баран иһэр.

Төрөппүттэр оҕолорун улаатан, өйө-санаата уларыйан барыытын аахсыбат буолууларыттан уонна кыра эрдэҕинэ элбэхтик сымыйалыы сылдьыбыттара арыллан хаалыытыттан оҕолоро кинилэри итэҕэйбэт буо¬луута үөскүүр. Оҕо өйүгэр-санаатыгар төрөппүттэр мөлтөх өрүттэрэ арыллан тахсыытыттан албынныы сылдьыбыттарын билэн олус улаханнык хомойор.

Биһиэхэ оҕо кыра эрдэҕинэ үгүстүк албыннаан, сымыйалаан уонна манньалаан үөрэтии сайынна. Куруук аптаах, албын остуоруйалары, сымыйа кэпсээннэри оҕолоругар кэпсээннэр оҕолоро аны, ол кэпсээннэрин итэҕэйэр буола улааталлар. Кыра эрдэҕинэ куруук сымыйалыы, албынныы сылдьыбыттарын оҕолоро улаатан иһэн син-биир билэр. Ол иһин төрөппүттэрин итэҕэйбэт, эрэммэт буолуута үөскүүр, кэлин улаатан иһэн тапсыбат буолара онтон саҕаланар.

Төрөппүттэр араас элбэх бобуулара барылара бэйэлэрин тустарыгар буоларын оҕо улаатан, өйө-санаата эбиллэн истэҕинэ арааран билэр. Оҕо төрөппүтүн итэҕэйэр, эрэнэр буоларын туһугар хаһан да, тугу да сымыйалаабат, албыннаабат, балыйбат ордук. Туох эмэ кыаттарбат да түбэлтэтигэр оҕоҕо быһааран биэрдэххэ бэйэтин кыаҕынан барытын өйдүүр, ылынар. Бэйэҕит сымыйалыы, албынныы үөрэппэтэххитинэ оҕоҕут эһигини хаһан даҕаны албынныаҕа, түһэн биэриэ суоҕа.

АТААХ ОҔО 

Саха дьоно былыр-былыргыттан оҕо хайдах иитиллибититтэн туту¬луктанан майгыта уратылардаах буола улаатарын билэллэр. Итинник уратытык, туспатык иитиллибит оҕо майгытын туспа арааран «Атаах оҕо» диэн бэлиэтээн этэллэр.

Биһиги бу үлэбитигэр «Атаах оҕо» майгына, өйө-санаата туох уратылардаах буоларын быһаара сатыахпыт. Ол иһин аан маҥнай «Атаах оҕо» диэн майгы көрүҥэ хантан үөскээн кэлэрин булан ыларбыт наада.
 
Советскай былаас кэмигэр баай дьон оҕолоро атаах буола иитиллэллэр диэн үөрэтии баар этэ, элбэхтик суруйаллара, кэпсииллэрэ. Баай дьон оҕолоро бардам майгылаах, арыгыһыт, хааттыһыт буола улааталлара кырдьык. Былыргы кэмҥэ баай дьон оҕолорун дьадаҥы ыалга биэрэн ииттэрэллэрэ эмиэ баар буолара. «Социализм» кэмин саҕана сорох салайааччылары улааппыт оҕолоро улаханнык эрэйдээн, карьераларын атахтаабыттара биллэр. Бу кэмҥэ дьон бары тэҥник, баайдык сананыылара оҕолорун иитиилэригэр үгүстүк маанылыы сатыылларын үөскэтэн  кэбиспитэ олоххо баар суол.

Кэргэнниилэр оҕо төрөттөхтөрүнэ, маҥнайгы оҕолоро кинилэргэ күннэрин курдук буолар. Көрөн-истэн, биэбэйдээн улаатыннараллар. Биир оҕолоох буолан хааллахтарына оҕолоро кырдьык маанытык иитил¬лэр. Эрэнэллэрэ, күүтэллэрэ кини эрэ. Улаатан биэрбэккэ эрэйдиир. Бары баҕатын барытын кыахтара тиийэринэн толоро сатыыллар. Кокуукка курдук таҥыннаран бараннар «Эн үчүгэйгин, эн бэккин, эйиэхэ эрэ баар» диэн киһиргэтэн кэбистэхтэринэ, киһилэрэ кырдьык мин эрэ баарбын дии санаан, атаах буолара чахчы.
Оҕо өйүгэр-санаатыгар үөрдүү, киһиргэтии олус күүскэ иҥэр. Ол иһин саха дьоно киһиргэтии кэмнээх буолуохтаах диэн этэллэр. Аһара киһиргэтии, хайҕааһын киһини быһа этии буолар. Kиһи киһиргээтэҕинэ, дэбдэйдэҕинэ сыыһа туттара, алҕас сыаналыыра элбиир.

Тугу эмэ үчүгэйи оҥорбутуттан атыттар үөрдэхтэринэ оҕо онтукатын хатылаан оҥор да оҥор буолар. Онтон эбии киһиргэтэн «уу-дьугудьук, уу-дьу¬гудьук» диэтэххэ букатын туох сатыырын барытын көрдөрбүтүнэн, араастаан хамсаммытынан барар. Үчүгэйи оҥордоҕуна үөрүү, онтон куһаҕаны оҥордоҕуна хомуруйуу буоллаҕына оҕо өйүгэр-санаатыгар үөрүүнү оҥорбута элбэхтэ хатыланар буолан үгэскэ кубулуйан өйүгэр умнуллубат гына ууруллан хаалар. Ол иһин оҕо бэйэтэ үчүгэйи оҥо¬роро эбиллэн, үчүгэй үгэс өйүгэр-санаатыгар иҥэр. Онтон куһаҕаны оҥороро тохтотуллан хаалан өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥмэккэ умнуллан хаалан иһэр.
Дьон оҕолорун бэйэлэрэ кыра эрдэхтэринэ көрүллүбүт-тэринээҕэр үчүгэйдик көрөллөрө-истэллэрэ билигин баар суол. Ол курдук биһиги дойдубут олоҕун сайдыыта кэлин кэмҥэ түргэнник тупсан иһэр буолан таҥнар таҥас, аһылык эмиэ тупсан биэрэн иһэллэр. Ас-үөл чааһа өссө тупсар. Ол иһин оҕолор төрөппүттэринээҕэр лаппа үчүгэйдик көрүллэллэрэ син курдук. Дьонтон ураты, үчүгэйдик көрүллүүнү сахалыы маанылааһын диэн ааттыыллар.

Киһи майгынын, өйүн-санаатын уратыларын суруйааччылар ордук билэллэр. Михаил Соров суруйарынан мааныланан иитиллии атаахтык иитиллии буолар. (10,3). Ол аата оҕону аһара маанылаан, атын оҕоттон арааран аанньа үлэлэппэккэ сынньатан иитии атаах оҕону иитэн улаатыннарар.

Мантан салгыы аны мааны, маанылааһын диэни быһаарарга тиийэбит. Саха тылын быһаарыылаах тылдьыта бу тыл сүрүн өйдөбүллэрин барытын бэлиэтиир. Ол курдук атыттартан ордук көрүллэр, ордук тапталлаах, күндү буоллаҕына мааны буолар. Оҕолорун үчүгэйдик таҥыннарар, ас-үөл бастыҥын күндүлээн аһатар буоллахтарына маанылыыр эбиттэр. (2,113). Ол аата, бу курдук уратытык, мин эрэ баарбын, миэхэ эрэ наада диэн өйгө-санааҕа үөрэтиллибит оҕо атаахтык иитиллибит киһи буолан тахсыан сөп. «Атаах оҕо» бары баҕатын барытын то¬лорторо сатыырын, куруук кыра оҕо буола сылдьарын сөбүлүүрүн туспа арааран бэ¬лиэтииллэр. (2,24). Бу быһаарыыларга сөбүлэстэхпитинэ, аһара мааныланан улааппыт оҕо атаах оҕо буолан тахсара кырдьык. Ол аата маанылааһын диэн оҕону төрөппүт бэйэтинээҕэр үрдүктүк тутан, ордук минньигэс аһынан хатаҕалаан аһатан, саҥа ураты таҥастары таҥыннаран көрүүтэ буолар уонна  атаах оҕо биир уратытын быһаарар. Оҕону итинник көрүү-истии «Мин ордукпун», уратыбын диэн өйдөбүлү хас сырыы аайы хатылыыр буолан иҥэрэн, өйүгэр-санаатыгар олохсутан кэбиһэр.

Эрилик Эристиин «Хачыгыр» диэн кэпсээнигэр маанылаах сиэн оҕо¬лоро, тоттук оҕо Хачыгыры көҥүл кырбыыр, оҕунан ытыалыыр. Туох баҕатын барытын толоро үөрэппит тоттук оҕолоро оҕун уокка сиэтэн, баҕата кыайан туолбакка аны Хачыгыры ыкка соһон илдьэн ытыттараары гынар. (11,34-36).

Маны быһаардахпытына бэйэни кыана туттубат, сыыһаны оҥороору гыннахха кыайан тохтотуммат буолуу диэн «Атаах оҕо» майгытын ураты көрүҥэ буолар. Кырдьаҕас дьон атаахтык иитиллибит оҕолор итинник майгылаах буолаллар диэн этэллэр. Ити аата, «Атаах оҕо түктэри майгыта» диэн былыргыттан сылдьар өйдөбүл быһаарыытынан, оҕо быстах баҕа¬тын толороору бэйэтин букатын сатаан туттуммата буолар. Кини маанытык иитиллибит, барыта бары бэлэм буоларыгар үөрэтиллибит буолан үгүс дьон бу таба, бу сыыһа, бу курдук куһаҕан, маннык үчүгэй диэн өйдөбүллэрэ киниэхэ сөп түбэспэт буолан хаалыытыттан атын дьону кытта тапсара ыарахан буолар.

Киһи тугу оҥорбута барыта аһара бардаҕына куһаҕан буоларын са¬халар билэннэр «Аһара барыма» диэн этэн үөрэтэллэр этэ. Бу этии оҕону иитиигэ аһара барыы букатын табыллыбат суол буоларын, оҕо атаах буола улаатарын бигэргэтиэн сөп. Онон, атаах оҕо өйө-санаата хантан үөскээн кэлэрин быһаардахпытына, ыаллар оҕолорун аһара маанылаан, олус киэргэтэн уонна эбиитин дэлби киһиргэтэн: «Эн эрэ бааргын»- диэн үөрэтэн кэбистэхтэринэ оҕолоро «Атаах оҕо» майгына майгыланан хаалар.

Сахалар олус уһун үйэлээх омуктар. Кинилэр киһи олоҕун чахчы дириҥник үөрэппиттэрин бэлиэтинэн «Баай дьон тоҕус көлүөнэ иһинэн дьадайаллар» диэн олохсуйбут өйдөбүллэрэ буолар. (12,46). Бу өйдөбүл үөскээһинигэр баай дьон бэйэлэрин оҕолорун үлэҕэ-хамнаска үөрэппэккэлэр, куруук бэлэмҥэ, сынньалаҥнык күүлэйдэтэ сырытыннараннар, кэлэр көлүөнэлэрэ букатын мөлтөх дьон буолан тахсаннар баайдарын-малларын ыһан-тоҕон бүтэрэллэрин бэлиэтээһиннэрэ олук буолбут.

Е.Д.Андросов баай дьон Оруоһуттар олохторун дириҥник үөрэппит. Кинилэр түөрт көлүөнэ устата киэҥник тарҕанан сайдан, байан-тайан бараннар мөлтөөн, дьадайан барбыттар. Бу кэмҥэ революция буолан баай дьону хабырдык тутууларын түмүгэр Оруоһуттар суох гына эсти¬биттэр. (13,110).

Ааспыт «социализм» кэмигэр оҕону иитиини-үөрэтиини государство бэйэтин илиитигэр ылбыт буолан төрөппүттэр оҕолоругар сыһыаннара лаппа сымнаабыта. Билигин ырыынак кэмэ буолан хас биирдии төрөппүт оҕотугар туруорар көрдөбүлэ улаатан биэриэхтээх. Итини тэҥэ саха дьоно саҥа үүнэн иһэр көлүөнэлэрин иитиини-үөрэтиини төрдүттэн уларытан, былыргы сахалардыы, «Мин оҕом саары чаккылаах» диэн атаахтаппакка, бэйэҕитинээҕэр ордук тулуурдаах, өһөс, үлэһит дьону ииттэххитинэ уонна үөрэттэххитинэ маннык сымнаабыт майгы сыыйа көнөн барыаҕа, саха дьоно салгыы сайдар кыахтаныахтара.

Атаах оҕо сүрүн уратытынан ханнык да баҕатын, ол иһигэр быстах баҕа санаатын букатын кыайан туттуммат буола улаатар. Ханнык баҕарар баҕа санаатын төрөппүттэринэн толотторо үөрэммитэ, бэйэтэ сүрэҕэ суох буола улаатарын үөскэтэр. Бэйэтин баҕа санааларын атын дьонунан толотторорго үөрэммитэ, көрдөс майгылаах буолуутугар ти¬риэрдэр.

Атаах оҕо майгынын биир уратытынан атын дьону үтүктүүтэ ордук күүстээҕэ буолар. Бэйэтэ тугу эмэ толкуйдуура атаахтыырын күүһүттэн ситэ сайдыбакка хаалар буолан уонна «Миэхэ эмиэ» баар буолуохтаах диэн бэйэмсэх өйдөбүлүттэн атын дьону олус үтүктэр. Тугу эмэ атыылаһар баҕа санаа киириитигэр «Ол дьоҥҥо баар, миэхэ тоҕо суох буолуохтааҕый?» диэн өйө-санаата баһыйан хайаан да үтүгүннэҕинэ эрэ табыллар. Ол түмүгэр бу үтүктэр баҕатын толороору туох баар кыаҕын, албаһын барытын уурар.

Ийэ, аҕа баар-суох оҕолорун атаахтатан бары баҕатын толоро үөрэтэн кэбистэхтэринэ, киһилэрэ ханнык баҕарар баҕатын толотто¬роору дьулуһара өссө улаатан иһэр. Баҕатын толоттороору ытыы-ытыы кыыһырыы, онон-манан куттааһын атаах кыра оҕо үгүстүк туттар ньыматыгар кубулуйар. Оҕо улаатан истэҕинэ бу ньымаларын туттара эмиэ эбиллэн биэрэр.

Киһи буолуу сүрүн бэлиэтинэн оҕо бары баҕа санааларын олох дьиҥнээх баар көрдөбүллэригэр тэҥнээн биэрэ үөрэниитэ буолар. Оҕоҕо баҕа санаа хайаан да баар буолара наада. Арай кини баҕа санаатын туолуутугар атын дьон интэриэстэрин учуоттуур буолууга үөрэнэрэ ордук туһалаах. Бу көрдөбүл киһи буолууга ордук суолталаах. Оҕо улаатан, улахан дьон коллективтарыгар киириитэ, өйө-санаата тосту уларыйыытын үөскэтэр. Бу кэнниттэн кэргэн ылыы эбэтэр кэргэн тах¬сыы оҕо өйө-санаата атын дьон интэриэстэрин аны бэйэтигэр ылыыныы¬тыгар тириэрдэр. Атаах оҕо өйө-санаата эппиэтинэс улаатыытын кыайан тулуйбат буолан аныгы кэргэнниилэр арахсыылара кэлин кэмҥэ олус элбээтэ.

Россия дьоно советскай былаас сабыдыалынан үрдэрэн билигин даҕаны оҕолорун иитиигэ оччотооҕу майгыны салгыы баран иһэллэр. «Барыта оҕолор тус¬тарыгар» диэн ыҥырыы бэйэтэ атаах оҕолору иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга ыҥырар. Билигин олох уларыйан бу ыҥырыыны уларытыахха сөп буолла.

Билигин ырыынак кэмэ буолбута уонтан тахса сыл буолла эрээри оҕону иитии уонна үөрэтии ньымалара кыайан уларыйа иликтэр. Оҕону кыра эрдэҕиттэн «Барыта эн тускар» диэн үөрэтии салҕанан бара турар. Төрөппүттэр үтүө, мааны кэлэр көлүөнэлэрин иитэн-үөрэтэн улаатыннарар баҕаларыттан оҕолорун маанылаан, киэргэтэн, атаахтатан кэбиһэллэрэ син-биир салҕанан иһэр. Ол кэмнээҕи оҕону иитии сабыдыалынан билигин эдэр ыччаттар бэрээдэктэрэ мөлтөөн, олоххо кыайан оннуларын булбаттар. Ол иһин билигин оҕону «Бэйэҥ баскын бэйэҥ харыс¬таа», «Эн улахан киһи буоллуҥ», - диэн үөрэтэр буолуу тарҕаннаҕына эрэ атаах оҕолор аҕыйах буолуохтара. Оҕоҕо бары эппиэтинэһи бэйэтигэр биэрэн иитии-үөрэтии түмүгүнэн эрэ эдэр дьон олоххо өссө дьулуурдаах, тулуурдаах буола улаатаннар сайдыыны-үүнүүнү тарҕатыахтарын сөп.

«Барыта оҕо туһугар» диэн ыҥырыы мөлтөх дьону иитэн улаатыннарар. Маннык көрдөбүлүнэн иитиллибит оҕолор маанылаан, атаахтык иитиигэ тэҥнээхтик иитиллэллэр, көрдөөтөллөр эрэ бары барыта баар буолан иһиитэ, сыалы-соругу ситиһиигэ дьулуура суох дьону үөрэтэн таһаарыыга олук уурар. Бэйэлэригэр эрэммэт, ким эрэ бэлэмин кэтэһэллэрэ элбэх, улахан дьон көрүүлэригэр аһара наадыйар дьон буолан тахсаллар.

Cоҕотох дьахтар уол оҕону иитэрэ олус ыарахан. Оҕотун атаахта¬тан кэбистэҕинэ, оҕото атаахтыырын, соҕотох оҕо буоларын билинэн, бары баҕа санаатын ийэтинэн толотторор буола үөрэннэҕинэ букатын ыарахан буолар.

Сахалар оҕону иитэр үөрэхтэрин кэлин кэмҥэ букатын да умуннубут.  Саха дьоно  «Ийэ сүрэҕэ - оҕоҕо, оҕо сүрэҕэ – тааска» диэн этиилэригэр суолта биэрбэт буоллубут. Оҕо улаата охсон, туспа киһи, туспа ыал буола охсуон баҕатын умуннубут. Айылҕа оҥоһуутун быһыытынан оҕо туспа киһи, атын ыал төрдө буолар аналлааҕын аахсыбаппыт, куруук кыра курдук саныыбыт.

Сайдыылаах, элбэх ахсааннаах омуктары үтүктэн биирдии-иккилии оҕолоох буолуу аҕыйах ахсааннаах омугу эстиигэ тириэрдэрин ситэ билбэккэ сылдьабыт. Ыаллар соҕотох оҕолорун «Күннэрин» курдук көрөн, маанылаан улаатыннарар буолуулара, оҕолоро атаах буолуутугар тириэрдэр. Оҕо соҕотоҕун, баар-суох оҕолоро буоларын билинэн, онон дьоннорун куттуур буолуута, олус атаах эбитин биллэрэр. «Мин баран хааларбынан куттааммын тугу барытын ылларар кыахтаахпын»,- диэн өйдөбүл оҕоҕо киирдэҕинэ дьонноро улаханнык эрэйдэниэхтэрин сөп.

Бэйэтин быстах баҕа санааларын уруттаан толоро үөрэммит, атаахтык иитиллибит киһиттэн төннүбүт төрүөх үөскээн тахсар кыахтаах. Бэйэтин этин-сиинин баҕатын кыайан тулуйбат, салайбат буолуута араас киһиттэн таһынан быһыылары оҥорон кэбиһэригэр тириэрдэллэр.

Сахалар атаах киһи диэн өйдөбүллэрэ бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан салайбат, өйө-санаата тулуура мөлтөх киһини быһаарар.  «Атаах киһи арыгыһыт буолар»,- диэн этии өй-санаа мөлтөх буоларын кырдьык чуолкайдыыр. 

Соҕотох оҕо атаах буолар аналланар. Төрөппүттэрэ соҕотох оҕолорун аһара көрөн-истэн маанылаан атаахтатан кэбиһэллэр. Күннэрэ киниттэн эрэ тахсар буолуута оҕо өйүгэр-санаатыгар «Мин эрэ»,- диэн санаатын күүһүрдэр. Итиннэ эбии оҕо бары баҕатын барытын толорон иһэр буоллахтарына «Миэхэ эрэ»,- диэн өйө-санаата уруттаан сайдар.

Кыра эрдэҕиттэн элбэх оҕолонор үгэс киниэхэ суох буолан соҕотох оҕо бэйэтэ улаатан кэргэн ылан элбэх оҕолонор кыаҕа суох. Kини кыра оҕо хайдах улаатарын бэйэтэ көрбөтөх буолан оҕону көрүү туһунан ханнык да өйдөбүлэ суох буола улаатар.

Бэйэтэ атаах буола иитиллибит киһи оҕотун өссө атаах гына иитэр. Аһара атаах киһиттэн киһилии киһи тахсыбат. Өйө-санаата туруга суох буолан ханна эрэ, хаһан эрэ сыыһа туттар кыаҕа улахан. Атаахтаан бары баҕатын толотторо үөрэммитэ бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан тохтоппот, салайбат киһи буола улаатарыгар тириэрдэр.

Kиһи буолуу сүрүн өйдөбүлэ диэн тугуй? Kиһи бэйэтин быстах баҕа санааларын тулуйан, хам тутан, салайан киһи оҥорор быһыыларыгар, үөрэх-билии этэригэр тэҥнээн биэрэр буолуохтаах. Онтон киһи оҥорор быһыыларыгар бары сокуоннары, быраабылалары, үгэстэри тутуһуу барыта киирсэллэр.

Атаах оҕолору иитэн улаатыннарыы омугу эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдэр суос-соҕотох суол буолар. Түүр омуктар сайдан-үүнэн государстволары тэринэн бараннар эстэн-быстан хаалалларын дириҥник үөрэппит Л.Н.Гумилев бэйэтин «Хунны в Kитае» диэн үлэтигэр итинник быһаарар.

Омугу мөлтөтүү диэн, эдэр, үүнэн иһэр көлүөнэлэри бэлэмҥэ үөрэтии, аһара маанылаан улаатыннарыы буолар. Хас көлүөнэ уларыйан истэҕин аайы мөлтөөһүн салгыы өссө күүскэ баран иһэр. Маннык ыараабыт балаһыанньаттан тахсар суолу саха дьоно билэллэр. «Олох ыараатаҕына, омук күүһүрэр» диэн саха кырдьаҕастарыгар иҥмит өйдөбүл баар. Олох ыараатаҕына оҕону иитии оруола лаппа үрдээн, кытаатан биэрэрин саха дьоно бэлиэтээннэр итинник өйдөбүлү үөскэппиттэр. Бу кэмҥэ оҕону иитиигэ уларыйыы үөскээн, оҕо мааныланара, төрөппүтүнээҕэр ордук көрүллэрэ суох буолан атаахтыыра кыаллыбат. Ол иһин оҕо өйө-санаата туруктаах, тулуурдаах, дьулуурдаах буола иитиллэр. Онон, олох ыарахаттарын тулуйа, олору туоруурга үөрэнии оҕону үөрэтиини кытаатыннаран, омугу күүһүрдэн биэрэрэ быһаарыллар.

ИЛИИ БАРБАТ БУОЛУУТА

Кырдьаҕас дьон аныгы, эдэр ыччаттар оҥорор буруйдарыттан саллан, санаалара түһэн сылдьаллар. Билигин эдэр дьон буруйу оҥоруулара элбээбитин барытын былаас уларыйыытыгар түһэрэллэр, иитии-үөрэтии үлэтэ мөлтөөбүтүгэр оскуоланы буруйдууллар. Буруйу оҥорооччу эдэрдэр кинилэр бэйэлэрин оҕолоро, сиэннэрэ буолалларын умнан, бэйэлэригэр кыра да буруйу ылыныахтарын баҕарбаттар, оҕолоро, сиэннэрэ кыра эрдэхтэринэ киһилии майгыга үөрэппэтэхтэрин билиммэттэр. 

Советскай былаас эстиэн иннинэ төрөппүттэр оҕолорун бары кэриэтэ атаахтык ииппит эбиттэрэ билигин биллэн эрэр. Оччотооҕу кэмҥэ төрөөбүт оҕолор билигин улаатан улахан дьон кэккэтигэр киириилэригэр араас ыарахан буруйу оҥоруулара, арыгыһыт буолуулара элбээтэ.

Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн үөскээбит көлүөнэлэр  олохторо быдан кырыымчык этэ. Kинилэр улааталларыгар олох ыараханын, ас-таҥас аҕыйаҕын, быһыы килиэп суолтатын билэн, эйэлээх-иллээх буолууга иитиллэн улааппыттара. Ол кэмҥэ улааппыт дьон биир улахан куоһурдарынан, биһиги киһини хаһан даҕаны кырбаабаппыт, охсуолаабаппыт диэн билинэллэрэ чахчы кырдьык уонна оччотооҕу кэмҥэ оҕону иитии уратыларын быһаарар.

Кырдьаҕас, урукку иитиилээх дьон киһини хаһан даҕаны аһара туттан кырбаабаттар, эчэппэттэр, тэбиэлээбэт¬тэр. Сүрүн уратыларынан охто сытар, утарыласпат буолбут киһини отой да тыыппаттар. Аһара туттуу, аһара барыы диэн сиэрэ суох быһыыны оҥороллоругар кинилэр «илиилэрэ барбат» буола кыра эрдэхтэринэ иитиллибит¬тэр. Ити урукку кэмҥэ оҕону иитии уратыта буолар этэ. Оҕону иитии ити үчүгэй өрүтүн ханна гынан, сүтэрэн кэбиспиппитин буларбыт буоллар, эдэр көлүөнэ дьоммут бэрээдэктэрэ тубустаҕына, омукпут уһун үйэтэ салҕанан бара туруо этэ.

Оҕо кыра эрдэҕинэ, куһаҕан быһыыны оҥорбокко, үчүгэйи эрэ оҥорорго үөрэннэҕинэ, кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар үчүгэй быһыылары эрэ оҥорор туһунан олохсуйбут өйдөбүл баар буолар. Оҕоҕо бэйэтин өйө киириэн иннинэ ийэтэ уонна аҕата: «Оҕом куһаҕаны оҥорума, үчүгэйи, маннык оҥор»,- диэн үөрэтиилэрэ, хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйан кини ийэ кутугар киирэн олохсуйан иһэллэр уонна үйэтин тухары куһаҕаны оҥорор сыыһа, табыллыбат быһыы диэн тохтотор, туормас буолан өйүгэр-санаатыгар уурулла сылдьаллар. Бу олохсуйбут үгэстэр туормас, тохтотор быһыы буолан киһи куһаҕаны оҥороору гынарын хаһан баҕарар тохтото сылдьаллар диэн сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар.

Оҕо маҥнайгы туормаһын, тохтотор майгынын ийэтэ оҥорор. Ол курдук кыра оҕо маҥнайгы хамнаныытынан хам тутан тардыалааһын буолар. Манна ийэ баттаҕа уонна кулгааҕа куруук тардыаланар. Оҕото ыалдьар гына тардыалаатаҕына ийэтэ сөбүлээбэккэ куһаҕаннык көрдөҕүнэ эбэтэр эмискэ хамнаннаҕына, оҕо куһаҕаны оҥорбутун өйдүүр, тардыалыыр оннугар имэриттэрэ үөрэттэххинэ, бэрт сотору үөрэнэр. Бу кэм¬тэн саҕалаан оҕо куһаҕаны оҥороро тохтотуллан иһэр, онтон үчүгэйи оҥороро хайҕанан, элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар ууруллан истэхтэринэ, үйэтин тухары үчүгэйи оҥоро сылдьара элбэх буолар.

Оҕо тугу эмэ оҥороору гыннаҕына эбэтэр оҥордоҕуна онно эппиэт¬тээн улахан дьон, төрөппүттэрэ хайдах көрөллөрүн, тугу гыналларын хайаан да кэтэһэр. Эбэ дуу, ийэ дуу оҕото куһаҕаны оҥорорун көрдө даҕаны сөбүлээбэтэх саҥата эбэтэр куһаҕаннык көрүүтэ оҕону сонно тохтотор, маннык оҥорор сыыһа эбит диэн өйдөбүлү киллэрэр. Кыра оҕо өйүгэр бу быһыы тохтотуллан хаалан хос-хос хатылааһына суох буолан кыайан хатанан хаалбат. Ол иһин кэлин кыайан хатыламмакка умнуллан хаалан иһэр. Оҕо куһаҕаны оҥороро тохтотуллубат буоллаҕына хатылаан оҥорор кыахтанар. 

Манна биһиги оҕо аан маҥнайгы оҥорор быһыыта диэн өйдөбүлү киллэриэхпит этэ. Ол аата оҕо аан маҥнай оҥорор быһыыта, ханнык да быһыы буоллун, аан маҥнайгынан ордук кытаанахтык өйдөнөр. Оҕону кыра эрдэҕиттэн үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэтии ити иһин оруола быдан үрдүк.
 
Оҕолоро үчүгэй быһыыны оҥордоҕуна дьоно үөрэллэр. Үөрүү оҕо¬ну тэптэрэн биэрэр. Оҕо дьонун өссө үөрдээри ити оҥорбутун хос-хос хатылаан салгыаҕар диэри оҥоро турар. Хос-хос хатыланар быһыы үгэскэ кубулуйан оҕо өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына ууруллар. Ити быһыыны сотору-сотору хатылаан биэрэ сырыттахха киһи үйэтин тухары умнубат өйдөбүлэ буолан иҥэн хаалар. Оҕо өйүгэр-санаатыгар бу курдук умнуллубат гына иҥмит өйдөбүллэр бары холбоһон кини ийэ кутун үөскэтэллэр.

Оспуор ханнык эмэ көрүҥэр кыаттаран баран, кыһыытын-абатын кыайан туттуммакка сыыһа-халты хамсанар киһини бэйэтин кыайан туттуммат киһи диэн этэллэр. Улааппыт киһи итинник майгытын кыайан көннөрүнэрэ олус уустугун бэлиэтиир этиинэн: «Куһаҕан майгылаах киһини кыйахалаама»,- диэн этии баара буолар. Ол аата, киһиҥ эмиэ ыгыллан, кыыһыран муҥуругар тиийэн хааллаҕына кыайан туттунуо суоҕа диэн өйдөтөр. Бу аата, оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыыны оҥорорун тохтоторугар үөрэппэтэх буоланнар, улаатан баран бэйэтин кыайан тохтотуна үөрэнэрэ уустугун бэлиэтиир этии буолар.

Уолаттар эбэтэр эр дьон икки ардыларыгар биирдиилээн да буоллар быһаарсыы, илин былдьаһыы көрүҥнэрэ син бааллар. Маннык быһаарсыы суруллубатах быраабыла быһыытынан барара былыргыттан биллэр. Арай бу быраабыла икки өттүттэн сөбүлэһиилээх эрэ буолуохтааҕа ирдэниллэр. Урукку кэмҥэ уолаттар икки ардыларыгар биир бииргэ киирсии туох да сэбэ-сэбиргэлэ суох ким «Бүттүм» диэр диэри ыытыллара. Чаҕыйан куотуу, сытан биэрии эбэтэр мурун хаана тоҕуннаҕына быһаарсыы бүппүтүнэн ааҕыллара.

Биир бииргэ утарыта көрсөн охсуһуу киһиттэн улахан тулуурдаах, бэйэни кыана туттар буолууну эрэйэр. Кыаттарбыт киһи өссө улахан тулуурдаах, кыһыытын-абатын өссө кыана туттар буолара табыллар. Ол аата кыаттарбыт киһиттэн бу дьон бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара, салгыы олохторо улахан тутулуктаах буолан тахсарын бэлиэтиир. Кыаттарбыт киһи бэйэтин билиммэккэ эйэлэһимтиэтэ суох буолуута, өсөһөн-ньоҕойдоһон туруута салгыы бардаҕына араас сэби-сэбиргэли туттууга тиийэн бу дьон олохторун улаханнык аймыан сөп. 

Бэйэни кыайан туттуммат буолуу кэлин кэмҥэ уолаттар ортолоругар олус тарҕанна. Биирдиилээн бэйэ икки ардыгар быһаарсыылар элбэх буолан, күргүөмүнэн киирсиилэргэ тиийэн хаалар буоланнар, кыайбыт¬тар кырбааччыларга кубулуйуулара үгүстүк таһаарыллар буолла. Бэйэ¬лэрин кыана туттан тохтотуммат эдэр уолаттар кыаттарбыт киһини хам тэпсэн хамнаабат оҥорон кэбиһэллэр, эчэтэллэр.

Маннык быһаардахпытына бэйэни кыана туттубат, сыыһаны оҥороору гыннахха кыайан тохтотуммат буолуу кэлин кэмҥэ үөскээн тэнийэн эрэр майгы көрүҥэ буолар. Кырдьаҕас дьон атаахтык иитиллибит оҕо¬лор итинник майгылаах буолаллар диэн этэллэр. Ити аата, «Атаах оҕо түктэри майгына» диэн былыргыттан сылдьар өйдөбүл быһаарыытынан, оҕо бэйэтин букатын сатаан туттуммат, өйүнэн-санаатынан салайыммат буолуута ааттанар.

Бэйэтин кыайан туттуммат киһи ханнык баҕарар быһыыны, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥоруон сөп. Ол эрээри тугу да оҥорбута барыта киһиттэн таһынан, сиэрэ суох буолан тахсыахтаах. Маннык быһыы ордук куһаҕан быһыылары оҥорууга биллэр. Ол быһыылар үксүгэр аһара баран дьон өйүгэр-¬санаатыгар букатын сөп түбэспэт быһыыларга кытта тиийэр буолбута үгүс дьону хомотор.

Ийэ кут уонна салгын кут тус-туһунан өй-санаа буолалларын биир туоһутунан итирбит киһи өйө-көтүүтэ буолар. Биһиги быһаарыыбытынан киһи өйө көппүтүн кэнниттэн, кинини ийэ кута быһаччы салайар. Бу салайар кэмигэр сорох киһи бэрээдэги аһара кэспэккэ син киһи кур¬дук сылдьар. Онтон сорох киһи биирдэ итирдэҕинэ туох эмэ буруйу, аһара туттууну оҥоро охсор.

Итирбит кырдьаҕас киһи элбэхтик үөрэр, кэпсиир, ыллыыр. Хаһан даҕаны аһара киэптэһэн, охсуһан барбыттара суох. Эгэ биирдэ эмэ киһини кырбыахтара дуо? Охсуһарга, киһини кырбыырга «Илиилэрэ барбат» буола кыра эрдэхтэриттэн үөрэнэн хаалбыттара кинилэри бэрээдэги кэспэккэ сылдьалларын хаһан баҕарар  хааччыйар.

Сахалар аатырбыт ороспуонньуктара Манчаары араас ыарахан балаһыанньаҕа түбэһэ да сырыттар киһини өлөрөн хааны тохпотоҕо биллэр. Оннооҕор кини улаханнык кыыһыран-абаран туран Чоочо баайы өлөрөөрү сананан баран илиитэ баран кыайан өлөрбөтөх. Оччотооҕу кэмҥэ киһини өлөрүү диэн саамай ыар, хара айыы буолара уонна кыра эрдэҕиттэн аһара туттан кэбиһэргэ үөрэммэтэҕэ кинини тохтотоннор, олоҕун алдьаппыт киһиттэн иэс ситиһэр түгэн үүммүт кэмигэр «Илиитэ бар¬бат» буолбута чахчы.(14,162).

Ити курдук оҕо кыра эрдэҕинэ иитии уонна үөрэтии хайдах барбы¬тыттан киһи улаатан баран тутта-хапта сылдьыыта улахан тутулук¬тааҕа дакаастанар. Үчүгэй майгылаах дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы оҕо кыра эрдэҕиттэн утумнаахтык дьарыктаннахха эрэ кыаллыан сөбүн өссө төгүл бэлиэтиибит.

Хос  быһаарыылар.
     
1. Е.П.Попов. Үтүө үгэстэри үксэтэн иһиэххэ. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1986.- 80 с.

2. П.С.Афанасьев,  П.А.Слепцов,  В.И.Лиханов  и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дьокуускай:  «Бичик»  нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

3. Федоров Г.Е. Егоров Н.Ф. Сэргэ төрдүгэр сэһэн. Үһүйээннэр. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1991.- 160 с.

4. Осипов Н.М. Шичко ньыматынан арыгылааһынтан уонна табахтааһынтан босхолонуу. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 48 с.
                                                                    
5. Журнал «Техника молодежи»  N 1, 1988 г. 
                             
6. Кондаков В .А.    Санаа   уонна   тыл   ис  кистэлэҥ күүстэрэ. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1998.- 128 с.
                 
7. «Чолбон» сурунаал. 2-с ньүөмэрэ, 1992 с. 
                               
8. Сэһэн Боло. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. Дьокуускай: «Бичик» нац. кн. кыһата, 1994.- 352 с. 
                     
9. Газета «Якутия». 23 декабря 2000 год.
                                     
10.  Михаил Соров.   Отчут   уонна лыахчыт. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1993.- 64 с.
                                                 
11.  Сүүрбэһис үйэ кэпсээнньиттэрэ:  Саха   прозаиктарын айымньыла¬рын антологията. Дьокуускай: «Бичик», 2000.- 353 с.
     
12. В.Ф.Трощанский. Наброски о якутах якутского округа. Под ред. и с прим. Э.К.Пекарского. Казань: Типография Императорского Уни-верситета, 1911.- 144 с. 
                                                      
13. Е.Д.Андросов. Оруоһуттар. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 2000.- 288 с.
                                                                
14. Предания, легенды и мифы саха ( якутов ). Новосибирск, «Нау¬ка» Сибирская издательская фирма РАН,- 1995.- 400 с.

ТУЛААЙАХ ОҔО

Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар кыра эрдэҕинэ ханнык кэргэҥҥэ, усулуобуйаҕа иитиллэн улааппыта улахан оруолу ыларын саха дьоно арааран бэлиэтииллэр. Элбэх оҕолоох, толору, эйэлээх, үлэһит  кэргэҥҥэ улааппыт оҕолор өйдөрө-санаалара туруктаах, бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөһөр, өйөһөр, үлэһит буола улааталлар.

Былыргы кэмҥэ саха дьоно тулаайах оҕо иитиитигэр улахан болҕомтолоохтук сыһыаннаһаллара биллэр. Кинилэр тулаайах оҕо, толору кэргэҥҥэ улааппыт оҕоттон ураты өйдөөх-санаалаах буола улаатарын былыр-былыргыттан бэлиэтиир эбиттэр. Ол курдук сахаларга тулаайах оҕону иитэргэ уонна үөрэтэргэ сыһыаннаах холбуу этиилэр элбэхтэр. Маннык этиилэри мунньан холбоотоххо, тулаайах оҕону хайдах үөрэ¬тиэххэ сөбүн туһунан толору билиэххэ сөп. Итини тэҥэ тулаайах оҕо иитиитигэр уонна өйүгэр - санаатыгар тахсар уратылары ити этиилэр эмиэ бэлиэтииллэр.

Тулаайах оҕону үксүгэр соҕотох дьахтар иитэр буолан, бу оҕо иитиитэ кэлтэйдии, аҥар өттүттэн, дьахтар өйүнэн-санаатынан баран хааларын сахалар бэлиэтээн: «Аҥардас дьахтар оҕото» диэн арааран ааттыыл¬лар. Кинилэр өйдөбүллэринэн тулаайах оҕо хайаан даҕаны эбиискэ үөрэтиигэ наадыйар. Ол аата тулаайах оҕо толору кэргэн олоҕун ситэ билбэккэ хааларын чугас аймахтара, эр дьоно билсиһиннэрэн, үөрэтэн биэриэх¬тэрин сөбүн куруук бэлиэтээн этэллэр.

«Тулаайах оҕо хоргус» диэн этии оҕо кыра эрдэҕинэ, ону-маны өйдүүр буолуоҕуттан эр киһи көмүскэлэ суох буолан, куруук мөлтөх курдук сананарыттан үөскээн тахсар өйдөбүлү биэрэр. Ити иһин оҕо кыра эрдэҕиттэн атын толору кэргэҥҥэ төрөөбүт оҕолортон туспа¬тын, кинилэрдээҕэр ахсаанынан аҕыйаҕын билинэн улаатар. Кини ити иһин атын оҕолору ордугургуу саныыр буола улаатар. Ол санаата улаатан, бэйэтэ күүһүрэн-уоҕуран истэҕинэ аны уларыйан, иһигэр күрэхтэһэ сатааһыҥҥа уонна күөнтэһиигэ кубулуйан барыан сөп. Кыра эрдэҕинэ аҕалаах оҕолор тулаайаҕы аанньа ахтыбаттар, ол иһин кини туспатык тутта сылдьар. Кыра да түбэлтэҕэ хоргуппутун, хомойбутун иһигэр тутан мунньуна сылдьарынан уратыланар. Сорох түгэннэрин ийэтигэр этэн хомолтотун көҕүрэтиэн баҕарар эрээри, аны улаатан уонна ийэтин аһынан ис санаатын эппэт буолуон сөп. Тулаайах оҕо ити курдук, хоргуппутун уонна хомойбутун иһигэр тута сылдьар майгылаах буола улаатар буолан кыра да хомолто киниэхэ олус дириҥник киирэн иҥэр, умнуллубат.

Кини итинник майгыланан улаатыыта, атын дьону кытта уопсай тылы буларыгар уустуктары, табан өйдөспөт буолууну үөскэтэр.
Туора дьон тулаайах оҕоҕо сыһыаннарын биллэрэллэригэр «Тулаайах оҕону атаҕастаама» диэн этии баар. Бу этии эмиэ тулаайах оҕо бэйэтэ аҕата суох буолан, төрүөҕүттэн атаҕастаммыт курдук сананарыттан үөскээн тахсар өйдөбүл. Бэйэтэ даҕаны атаҕастаммыт, туора көрүллүбүт киһини эбиискэ атаҕастыыр ордук куһаҕан буолуохтааҕын өйдөтөр этии. Итини тэҥэ тулаайах оҕо майгыныгар кини иитииллиитин уратыта эмиэ дьайар. Ол курдук аҥардас ийэ оҕотун күнүн курдук көрөн куруук кини баҕатын эрэ толорон, маанылаан, атаахтатан улаатыннарар. Маннык үөрэнэн улааппыт киһи атын киһиттэн туора көрүлүннэҕинэ, ураты хоргус, хомойумтуо буолар.

Аҥардас дьахтар иитэр уол оҕото ордук эрэйгэ түбэһэр. Уола улаатан истэҕинэ, өйө-санаата уларыйан барыытыгар ийэтэ сүбэ-лээн көмөлөһөрүн оннугар харыстыыр санаата киирэн: «Оҕом кыра, кыаммат. Атыттар туораталлар»,- диэн өйдөбүлү иҥэрэн, атын оҕолортон намыһахтык сананарын, туоратар курдуктарын эбии күүһүрдэн биэрэригэр тиийэр. 

Тулаайах оҕо кыра эрдэҕинэ иитиллиитигэр итинник итэҕэстэр бааллара, кини өйүн-санаатын уларыталлар. Ол курдук оҕо улааттаҕына урукку туора, туспа санана сылдьыбыта олохсуйан хаалан, ула¬хан дьону кытта сыһыаныгар таба суолу тутуһара ыарахан. Кини ордук хомойбутун уонна атаҕастаммытын хаһан даҕаны умна, бырастыы гына охсубат, иһигэр мунньан хаһаана сылдьар идэтин кыайан бырахпат. Ол иһин тулаайах оҕо иитиитигэр туспа, тастыҥ көмө хайаан да баар буолуохтааҕын саха дьоно бэлиэтииллэр.

Эр киһи уонна кини уола буоланнар хас күн аайы атын дьону эбэтэр бэйэ-бэйэлэрин кытта сыһыаннаһыылара кэҥээн, үөрэхтэрэ эбиллэн иһэллэр. Ол иһин аҕалаах уол атын дьону кытта сыһыаннара бэйэтэ улаатан истэҕинэ, сыыйа улаатан - кэҥээн иһэллэр. Атын дьону кытта, аҕата хайдах кинилэргэ сыһыаннаһар даҕаны, оннук сыһыаннаһарга көрө сылдьан эрэ үөрэнэн иһэр. Онтон тулаайах уол улаатыар диэри наар ийэтин кытта сылдьар буоллаҕына, атын дьоҥҥо сыһыана эмиэ кыра оҕо ийэтигэр сыһыаныттан уларыйбакка хаалар. Ол иһин ту¬лаайах оҕо улааттаҕына улахан дьону кытта тапсан биир санааны булара улаханнык уустугурар. Кини кыра аайы, кыра оҕо курдук өһүр¬гэнэн, толлойон иһэр майгынын хаһан даҕаны бырахпат, ураты хомо-йумтуо майгына олохсуйан хаалбыта олус эрэйдиир.

Оҕо улаатан истэҕинэ ордук улахан оруолу тулуурдаах буолууга үөрэниитэ ылыахтаах. Киһи төһөнөн тулуурдаах даҕаны оччонон олоххо көрсөр ыарахаттарын туоруурга дьоҕура улаатар. Манна киһи тылын уйар, тулуйар буолуу диэн үөрэх эмиэ учуоттаныахтаах. Оннук үөрэх улахан дьону кытта сыһыаҥҥа быһаарар оруолу ылар. Ол курдук мөҕүллүүнү, үөрэтэн этиини, тыл араас дэгэттэрин таба өйдөөн, сөп¬төөхтүк сыаналыырга үөрэниигэ тулаайах оҕо улаханнык ночоотурар. Сорох дьон үгэ-хоһоон тылынан кэпсэтэллэрин оҕо киһи табан өйдөөбөккө уратытын саныы сылдьара элбэх буолар.
 
Киһи киһиэхэ сыһыаныгар ураты тулуурдаах буолууну эйэ-нэмнээхтик олорор ийэ уонна аҕа бэйэлэрин холобурдарынан хас күн аайы оҕо¬лоругар иҥэрэн иһэллэр. Ол курдук туох эмэ табыллыбатаҕар ордук хомойон иһэр киһиэхэ кыра да өйөбүл тыллара санаатын көтөҕөллөр. Итинник бэйэ холобурунан көрдөрөн үөрэтии суоҕунан, тулаайах оҕо эр киһи уонна дьахтар бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөр сыһыаннаһыыларыгар үөрэммэккэ хаалар. Ити үөрэнии итэҕэһэ кини дьиэ кэргэн иһигэр тахсар өйдөспөт буолуу түбэлтэлэригэр таба суолу тутуһарын олус уустугурдар. Тулаайах итинник быһыыларга урут түбэспэтэх буолан хойутаан, бэйэтин холобурдарыттан эрэ үөрэнэри¬гэр тиийэр. Ити иһин тулаайах оҕото эмиэ тулаайах буолар диэн быһааран этии оруннаах буолан тахсарыгар тиийэр.

Сахалар ситэри быһаарыммат киһини «Тулаайах оҕо курдук буолан түһэҥҥин»,- диэн ааттыыллар. Бу этии тулаайах оҕо кыра эрдэҕиттэн ону-маны оҥорорго ситэ үөрэммэтэҕин, ол иһин хайдах оҥорору билбэт буолан, барыга-бары муҥкугун бэлиэтиир. Итини тэҥэ тулаайах оҕо кыра эрдэҕинэ кыайбат уонна сатаабат буолан оҥоруон да сөбүн оҥорбот буола үөрэнэн хааларын уонна бары дьыалаларга быһаарыныы ылынара уустук буолан тахсарын быһаарар.
 
Статистика дааннайдара бигэргэтэллэринэн эдэрдэр ортолоруттан бэрээдэги кэһээччилэр үгүстэрэ толорута суох кэргэҥҥэ иитиллибиттэр буолаллар. Kыра эрдэхтэринэ иитии-үөрэтии туруга суох буолуута кинилэри быстах дьыалаларга убаныыларыгар эбэтэр сыыһа-халты туттууларыгар тириэрдэр.

Олохторугар араас ыарахан балаһыанньаҕа түбэһэн оҕолорун хаал¬ларбыт төрөппүттэр, бэйэлэрэ ханна эрэ сылдьар буоллахтарына, оҕо¬лорун «тыыннаах тулаайаҕа» диэн, онтон «төгүрүк тулаайах» диэн ха¬йа да төрөппүтэ суох оҕону ааттанар. Былыр сахалар аҕа уустары¬нан тутуллан олорбут кэмнэригэр төгүрүк тулаайаҕы да аймахтара ба¬ры көмөлөөн, көрөн-истэн улаатыннаран, киһи-хара оҥорон улаатыннараллара биллэр.

Онон, тулаайах оҕо буолуу киһини бэйэтин олус ыарахан суолга умсары анньарын былыргы сахалар билэннэр, тулаайах оҕо аҕыйах ахсааннаах буоларыгар баҕараллара, оҕолор бары толору кэргэҥҥэ иитиллэн улааталларын ситиһэ сатыыллара. Билигин олох көнөн, оҕо иитии¬тин аҥардас дьахталлар кыайа-хото тутар буолбуттарын да иһин, ту¬лаайах оҕо өйүн-санаатын уратылара син-биир уларыйбаттар, олох сайдан иһиитэ төттөрү өттүгэр дьайыыта тулаайах оҕо өйүгэр-санаатыгар ордук күүскэ сабыдыаллыыр. Ол иһин бу кэмҥэ өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин сүтэрбэккэ тулаайах оҕо иитиитигэр бары аймахтара, туһулаан эр дьон утумнаахтык көмөлөһөллөрө эрэйиллэр.

КИҺИ ААТА
 
Кэнники кэмҥэ эдэр көлүөнэ дьон өйдөрө-санаалара олус хойутаан ситэр буолан иһэр. Кинилэр тугу эмэни оҥороору гыннахтарына кыайан сөптөөх быһаарыыны ылыммакка, куруук сүбэһиккэ наадыйан иһэллэрэ олус элбээтэ. Ол курдук эдэр ыччаттарбыт бэйэлэрэ армияҕа этэҥҥэ сулууспалаан кэлэллэрэ улаханнык устугуран иһэр, ханна да сырыттахтарына көрүүтэ-истиитэ суох киһилии, улахан дьон курдук, кыайан сылдьыбаттар. Ити барыта армия олоҕо ыараан иһэриттэн буолбакка, эдэр дьоммут өйдөрө-санаалара мөлтөөн, сайдыыларын таһыма хойутаан иһэриттэн тутулуктааҕа, төрөппүттэр оҕолорун аһара көрөн-истэн, үлэҕэ-хамнаска, тулуурдаах буолууга үөрэппэккэ, маанылаан, атаахтатан улаатыннараллара билиннэ.

Киһи аатын дорҕоонноро кини майгытын-сигилитин түстүүллэр диэн этиини кырдьаҕас, сайдыылаах омуктар бары билэллэр. Ордук бу үлэҕэ кинилэр таҥараларын дьиэлэрэ дириҥник ылсыһан үлэлээбиттэрэ тыһыынчанан сыл буолла. Ханнык ааттаах-суоллаах киһи майгына хайдах буолуохтааҕын, кинилэр үөрэтэн билэн туһана сылдьаллар. Кини¬лэр киһи майгынын билээри, төрөөбүт күнүттэн тутулуктаах гороскобун оҥорон эмиэ туһаналлар. Ол аата  киһиэхэ аатын биэриини төрөөбүт күнүн кытта ыксары сибээстииллэрэ чахчы буолан тахсар.

Киһиэхэ аат биэриини былыргы сахалар икки сүһүөхтээн оҥороллоро биллэр. Ол курдук оҕону кыра эрдэҕинэ, бэйэтин толкуйдуур өйө кии¬рэн салгын кута сайдыар диэри, кистэлэҥ, кыра, таптал аатынан ааттыыллар. Маннык кистэлэҥ ааттааһыны кыра оҕоттон абааһыны муннараары оҥороллор. Ол кэнниттэн, оҕо майгына, кимиэхэ маарынныыра лаппа биллибитин кэннэ, дьэ биирдэ улахан киһи аатын биэрэн иҥэрэллэр.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн улаатыар диэри кыра, тапталлаах аатынан ааттыы сырыттахха, кини куруук, улаатан да баран кыра оҕо курдук санана сылдьыаҕа дииллэр. Ол аата, оҕону мэлдьи «Саньканан» эбэтэр «Витегынан» ааттаан ыҕырдахха, бу киһиэхэ улахан киһи өйө олус хойутаан киириэҕэ диэн этэллэр. Итинник ааттааһынтан бу киһи ханнык да дьыалаҕа бэйэтэ быһаарыыны кыайан ылыммат буола үөрэнэн хаалыан сөп. Маннык үөрэммит киһи куруук атын киһи көрүүтүгэр наадыйар, туспа киһи этиитин улгумнук толоро үөрүйэх буолан хаалар уратыланар. Быһата хамаанданы эрэ туйгуннук толорооччу ылгын уол буола иитиллэр. Оҕо итинник өйө-санаата аатыттан тутулуктааҕын былыргы дьон билэннэр, хамначчыттарын уонна ылгын уолаттарын барыларын кыччатан ааттаан ыҥыраллар этэ. Kиһини бу курдук кыччатан ааттаатахха өйө-санаата уларыйарын, хаһан да улааппатын быһаарыыга нууччалар хаһан да өйдөммөт, акаары аҥардаах, сорук-боллур уолларын, «Ванькаларын» киллэриэххэ сөп.

Билигин үгүс төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕинэ улаханнык таптаабыта буоланнар наар кыра, таптал аатынан ыҥыраллар уонна оҕоло¬ро улааппытын да кэннэ итинник ааттыылларын уларыппаттар. Маннык ааттааһын оҕону куруук намтата, кыччата сылдьар, куруук кини кыратын, мөлтөҕүн санатар уонна улахан киһи курдук толкуйдаан, быһаарынар өйө киирэрин лаппа бытаардар. Ити иһин бу киһи өйө-санаата салгыы сайдан барыытыгар кэһиллии, бытаарыы тахсар.

Киһи улаатан иһэн эмиэ бэйэтэ тугу эмэни бас билэн быһаарыан, оҥоруон баҕардаҕына даҕаны, ону оҥороругар эмиэ кимҥэ эмэ көрдөрүөххэ уонна сүбэлэтиэххэ наада буолан иһэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ куруук тэптэрэн, киһиргэтэн биэрэн иһиигэ үөрэттэххэ, тугу эмэ оҥороругар атын киһи көмөтө уонна сүбэтэ суох табыллыбат буолан хаалар. Ити иһин маннык үөрэтэн кэбиһиллибит эдэр киһи, салгыы олоҕор, атын киһи эппитин толоро сылдьарын ордорор буоларынан уратыланар. Ити курдук эдэр киһи улаатан истэҕинэ, бэйэтэ сөптөөхтүк быһаарыыны ылынар өйө хойутаан киириитэ, атын өйдөөх-санаалаах дьону батыһа сылдьарыгар тириэрдэр. Манна эдэр киһи дьылҕатыгар, түбэһэ түспүт сирдээн иһэр киһи сөптөөх дуу, сөбө суох дуу быһаарыыны биэрэриттэн улахан тутулуктаах буолуу кэмэ кэлэр. Бэйэ¬лэрэ туох да быһаарыыны ылына үөрүйэҕэ суох эдэрдэр бастаан иһэр сирдьит киһилэриттэн, ханнык дьыаланы оҥоруохтаахтарын туһунан быһааран биэриитин хаһан да көрдөөбөттөр.

Онон, бэйэлэрэ толкуйдаан быһаарыыны ылына үөрэммэтэх эдэр дьон атын киһи этиитин таах, туох да толкуйа суох, улгумнук толоро сылдьарга үөрэнэллэр. Итинник хамаанданы тук курдук толоро үөрэнэн хаалыылара олохторугар сыыһа суолга киирэн биэрэллэригэр тириэрдиэн эмиэ сөп.
 
Оҕолорго кыччатар, таптал ааттары биэрии, кинилэр улаатан истэх¬тэринэ, бириэмэтиттэн хойутаппакка эрэ, улахан киһи аатыгар уларытан бэриллиэхтээх. Ол курдук ити аат уларыйан биэриитэ бэйэтэ, эдэр киһи өйө-санаата түргэнник ситэн, өйүн-төйүн булуна охсорун көҕүлүүрүн наадатыгар эрдэттэн уларыйара өссө ордук буолуо этэ.

Киһи аатын дорҕоонноро чуолкайдык этиллэр уонна иһиллэр буолаллара ордук. Ити дорҕооннор киһи майгытын-сигилитин, харахтерын хас аатын ааттаатах аайы чочуйан биэрэн иһэллэр. Өр кэмҥэ киһи истэ үөрэммит аата, кини майгынын уларытан аатыгар сөп түбэһэр гына оҥорон кэбиһэр. Ол иһин киһи аата, иһиллэр дорҕоонноругар сөп түбэһэр суолталаах буолара наада.

Итини тэҥэ киһи бэйэтин аатын сирбэт буолара ордук дииллэр. Бэйэ аатын сирэн уларытыы, саҥа аат дорҕоонноругар үөрэнэн майгын эмиэ уларыйарар буолан, киһи саҥа аатыгар олус өр кэмҥэ үөрэнэр. Онтон тулалыыр дьон, уруккуттан билэр киһилэрин саҥа аатыгар эмиэ хаттаан үөрэниэхтээх буоланнар, аат уларыйбыта кинилэри ордук хаарыйар. Ол курдук сорохтор ыҥыра үөрэммит ааттарынан син-биир ааттыы сылдьааччылар. Оччоҕуна саҥа ааттаах киһи эргэ аатын кыайан бырахпакка, хос аат курдук илдьэ сылдьарыгар тиийэр.

Сорох дьон бэйэ-бэйэлэригэр араас хос ааттары бэрсээччилэр. Итинник хос ааттыыры сөбүлээбэт киһи хаһан даҕаны ол аакка сөбүлэһэн, «Ээх» диэн эппиэттээбэтэ ордук. Оччоҕуна ханнык даҕаны хос аат киһиэхэ кыайан иҥмэт, көннөрү атын дьон саҥаларыгар эрэ кубулуйан хаалар. Ол аата, киһи бэйэтэ сөбүлэһэн, ылынан кэбиспэтэҕинэ ханнык да тыл-өс киһиэхэ кыайан иҥмэт уратылаах.
Саха дьоно бэйэлэрин утумнааччылара хайа эмэ сиэннэриттэн баар буолуохтаахтарын билэллэр. Кинилэр ол иһин бэйэлэрин ааттарын маарынныыр сиэннэригэр биэриэхтэрин баҕараллар. Итини тэҥэ төрөппүттэр оҕолоругар аат биэрэллэригэр бэйэлэрин аймахтарын улахан бочуоттаах, олохторугар туох эмэ ситиһиини оҥорбут киһилэрин аатын биэрэргэ кыһаналлар. Бэйэлэрин олохторун дьоһуннаахтык олорбут дьон ааттара бэйэлэрэ саҥа киһини араҥаччылыыр ураты күүстэнэллэр. Ол күүстэрэ саҥа киһини олох ыарахаттарын этэҥҥэ туо¬руурга уонна итинник ааттаах киһи курдук олоххо ситиһиилэри оҥорорго ыҥыра сылдьаллар.

ӨЙ - САНАА АРАХСЫЫТА

Сахалар киһи өйө-санаата икки өрүттээҕин билэн, икки аҥы араарар буоланнар киһи уонна сүөһү диэн тыллары сороҕор холбуу киһи-сүөһү диэн тутталлар. Саха дьоно этэллэринэн киһи өйүн аҥар өттө киһилии өй-санаа - манна аныгы үөрэх этэринэн салайтарыы, дьону үтүктэн үөрэнии, үөрэҕи-билиини баһылааһын киирсэллэр, онтон атын өттүгэр, сүөһүлүү өй-санаа - манна киһи көннөрү тыыннаах буолуу иһин олоҕун олоруута, бэйэтин этин-сиинин баҕатын толоруута, харыстаныыта киирсэр эбиттэр.

Киһилии өйү-санааны урукку олох уоппуттара уонна аныгы үөрэх холбоһоннор үөскэтэн таһаараллар. Бу киһилии өй-санаа киһи саҥалыы өйүн-санаатын өттө буолар. Ол аата, киһи күннээҕи олоҕор, аныгы үөрэх этиитинэн уонна атын дьону үтүктэн, киһилии өйүнэн-санаанан салайтаран олороруута киһилии олох, киһи быһыыта диэн ааттанар.

Саха дьоно киһи аҥар өттүн быһаарарга «киһи» диэн тылы бэйэтин тутталлар. Кинилэр этэллэринэн киһи аҥар өттө - дьиҥнээх киһи бэйэтэ буолар. Маны быһаарыыга «киһилии оҥор», «киһилии быһыылан», «киһи курдук буол» диэн этиилэр туттуллаллар. Онтон ити этиилэр барылара киһи майгынын, өйүн-санаатын быһаарар этиилэр. Ити аата киһи аҥар өттө - киһилии өй-санаа өттө. Киһилии өйү-санааны урукку олох уоппуттара уонна аныгы үөрэх холбоһоннор үөскэтэн таһаараллар. Бу киһилии өй-санаа киһи саҥалыы өйүн-санаатын быһаарар. Ону тэҥэ, «улахан киһи курдук буол» диэн этии өй-санаа төһө үөрэҕи ылынан истэх аайы эбиллэн иһиитин эмиэ бэлиэтиир. «Киһилии быһыылаах» диэн этии киһи күннээҕи олоҕор, аныгы үөрэх этиитинэн уонна атын, «киһилии быһыылаах» дьону үтүктэн, киһилии өйүнэн-санаанан салайтаран, киһи оҥорор быһыыларын оҥорон олорорун чуолкайдыыр.

Саха суруйааччылара, Николай Якутскай, Дмитрий Таас, Далан киһи майгына икки өрүттээҕин таба туһананнар бэйэлэрин үлэлэрэ дьоҥҥо ордук тиийимтиэлэр. Кинилэр ити үлэлэригэр киһи элбэхтик үлэлээтэҕинэ, үөрэннэҕинэ эрэ киһилии майгылаах киһи буола улаатарын арааран бэлиэтииллэр.

И.С.Портнягин «Кто он, человек солнечного улуса айыы» диэн үлэ¬тигэр «киһилии киһи» өйүн-санаатын толору арыйар. Кини сахалар киһилии киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга, оҕо кыра эрдэҕиттэн бары кыахтарын барытын ууралларын бэлиэтиир. Кини ити үлэтигэр киһи өйө-санаата эмиэ икки аҥы утарыта турар өрүттэрдээҕин ыйар. (1,9,10).

Онон, киһилии өй-санаа диэн, дьоҥҥо кэлин үөскээбит уонна күннэтэ түргэнник сайдан-үүнэн иһэр, омук-омукка, бэйэ-бэйэҕэ хай-дах сыһыаннаһыыларыттан уларыйан биэрэр, үөрэх, билии, сокуоннар ба¬рылара холбоммут киэҥ өйдөбүллэрэ буолар. Бу киһилии өй-санаа сахалар салгын куту быһаарыыларыгар сөп түбэһэр. Ол аата, салгын кут диэн оҕо улаатан истэҕинэ сайдан  иһэр киһилии өйө-санаата буолар.

Сахалар сүөһү диэн бары улахан кээмэйдээх, тыынар-тыыннаах эрээри, өйө-санаата суох харамайдары ааттыыллар. Ол иһигэр сорох киһи биирдэ эмэ киирсэн ылар кэмнэрдээх. Суруйааччы Г.В.Баишев - Алтан Сарын үөрэх сырдыгыттан маппыт киһи «сүөһү» курдук буоларын быһаарар. (2,79). Киһи биир эмэ кэмҥэ өйө-санаата тиийбэтэҕинэ эбэтэр төрүт суох буола итирдэҕинэ дьиҥнээх «сүөһүгэ» тэҥнэнэр. Ити аата сүөһү диэн, киһи өйүн-санаатын аҥар өттүн туспа арааран бэлиэтииргэ туттуллар тыл буолар. Онон, көннөрү тыыннаах буолуу, олоҕу таах олоруу уонна ууһааһын иһин охсуһуу өттө - киһи быстах баҕа санааларын толорор иһин олоруута кини сүөһүлүү өйүн-санаатын өттө буолар.

Оҕо улаатан иһэн бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан баһыйа тутан салайбат буоллаҕына, киниэхэ сүөһүтүн өйө-санаата баһыйар буолан хаалбыт буолуохтаах. Ол аата, кини тоҥорун да, буһарын да тулуйбат, ордук тугу эмэ минньигэһи сиэри эбэтэр иһээри гыннаҕына, букатын кыатаммат, хайаан даҕаны сиэтэҕинэ эбэтэр истэҕинэ эрэ табыллар уонна мин эрэ билбитим, миэхэ эрэ наада диэн санаалаах буоллаҕына, сүөһүтүн өйө-санаата сити көрүҥнэргэ баһылаан иһэр буолар.

Ити курдук киһи бэйэтин этин-сиинин харыстанар, көрөр-истэр уонна бэйэтигэр туһалааҕы оҥостор өйө-санаата киһилии өйүттэн, салгын кутуттан туспа буолара быһаарыллар.

Аныгы үөрэхтээхтэр быһаарыыларынан киһи өйө-санаата икки өрүт¬тээҕэ бигэргэтиллэн эрэр. Психолог Рон Хаббард үөрэтиитинэн киһи Айылҕаттан айыллыаҕыттан икки тус-туһунан өйдөөх-санаалаах буолар эбит. Бу икки өй-санаа киһи олоҕун араас балаһыанньаларыттан көрөн бэйэ-бэйэлэрин хардарыта солбуйсан биэрэллэр. Бу курдук киһиэхэ икки тус-туһунан өй-санаа баара киһи бу сирдээҕи олоҕун сиэригэр ордук сөп түбэһэр.

Киһи өйүн-санаатын бу курдук икки аҥы арааран быһаарыы олус та¬ба буоларын улахан дьон бары билэллэр. Бу быһыыны ордук чуолкайдык арыгы иһэн «өйө көтө» сылдьыбыт киһи арааран билэр. Кини итирэн өйө көтөн хаалбытын кэннэ тугу саҥарбытын, тугу гыммытын бэйэтэ букатын да өйдөөбөт. Өйө көтөн баран сылдьар кэмэ ханнык эрэ атын кэмҥэ сылдьыбыт курдук эбэтэр өйдөммөт, суох курдук буолар. Ол эрээри көрбүт-билбит дьон кэпсээннэринэн кини хайдах сылдьыбытын кэлин сыаналаан көрдөҕүнэ, ханнык өйүнэн-санаанан салайтаран сылдьыбыта быһаарыллар. Бу кэмҥэ киһи эрдэттэн тугу эмэ оҥоруом диэн иһигэр олохсуйбут былааннаах буоллаҕына, табылла түстэр эрэ он¬тун оҥорон кэбиспит буолар. Ол аата киһи бу итирбит кэмигэр олох¬суйбут, үгэс буолбут өйдөбүллэринэн салаллан сылдьара быһаарыллар.

Ханна эмэ барарыгар «Киэһэ кэлиэм, кэтэһээриҥ»,- диэбит эдэр киһи, алҕас, кээмэйин билбэккэ элбэҕи иһэн итирэн хаалан баран, тиийиэхтээх сиригэр тиийээри улахан араллааны тардан кэбиһиэн сөп. Киһи итинник быһыыта эрдэттэн толкуйдаммыт былааны киһи итирдэҕинэ ордук дьаныһан туран оҥорорун быһаарар. Ол иһин киһи өйүгэр-санаа¬тыгар үчүгэй быһыы туһунан өйдөбүллэр үгэс буолан уурулла сылдьар буол¬лахтарына эрэ, итирдэҕинэ даҕаны син бэрээдэктээхтик, аһара туттууну таһаарбакка эрэ сылдьыан сөп. Үгүс кырдьаҕастар арыгы иһэн итир¬дэхтэринэ хата дьэ үчүгэй майгылара киирэрин ити быһаарыы эмиэ чуолкайдыыр. Ол курдук билиҥҥи кырдьаҕастар, сэрии кэмин оҕолоро үчүгэй майгыга кыра эрдэхтэринэ чиҥник үөрэтиллибиттэрин итирдэхтэринэ даҕаны майгылара алдьаммата, киһилии быһыыларын сүтэрбэттэрэ быһаарар.

Өй-санаа итинник икки өрүттээх буолуутун сахалар салгын уонна ийэ кут диэн өйдөбүллэрэ толору быһаарар. Бу икки өй-санаа киһини хардары-таары салайан биэрэр кэмнээхтэрин биһиги салгыы быһааран иһиэхпит. Салгын уонна ийэ кут диэн өйдөбүллэр үөрэҕи-билиини ылынарга аналлаах буоллахтарына киһи өссө биир өйө-санаата буор кут буолар. Буор кут хамсаныылартан уонна эт-сиин күүрүүтүттэн  үөскүүр, эти-сиини быһаччы хамсатар өй-санаа. 

Өй-санаа уонна эт-сиин арахсыыларын, тус-туспа өйүнэн-санаанан салаллалларын киһи салҕалыырыттан арааран билиэххэ сөп. Илиитэ салҕалыыр киһи онтун тохтотоору бары кыаҕын, өйүн-санаатын ууран сорох кэмҥэ салҕалыырын тохтотон кэбиһэр кыахтаах буолуон сөп. Салҕалааһын үгүстүк арыгыны аһара иһииттэн үөскүүр буолан салҕа буолбут арыгыһыттары кэтээн көрүөххэ сөп. Арыгылаах үрүүмкэтин дьалкытан тоҕумаары бары кыаҕын ууран салҕалыырын тохтото сатыыр киһини көрөн өй-санаа салайар кыаҕа бүтэрэ чугаһаабытын быһаарыахха сөп.

Салҕалааһын диэн киһи өйүнэн-санаатынан, салгын кутунан кыайан быһаччы салайбат эккэ-сииҥҥэ бэйэтигэр үөскүүр хамсаныылар буолаллар. Ол иһин салҕалааһыны өй-санаа быһаччы дьаһайан кыайан салайбат, тохтотор кыаҕа суох.
 
Ити курдук киһи өйө-санаата, куттара олус уустук, бииртэн-бииргэ бэриллэн иһэр, бэйэ-бэйэлэриттэн саҕанан барар уонна солбуһан биэрэр тутулуктаах оҥоһуулаахтар уонна олору кут-сүр үөрэҕэ быһаарар.
 
ӨЙ КӨТҮҮТЭ
 
Сахалар былыр-былыргыттан киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэппит буоланнар, киһи өйүгэр-санаатыгар сыһыаннаах этиилэрэ элбэхтэр. Ол этиилэртэн кэнники кэмҥэ «Өйө көппүт» диэн этиини элбэхтик тутталлар. Бу этии арыгыны аһара иһэн кэбиспит киһиттэн өйө арахсан, туспа көтөн хааларын чуолкайдык быһаарар буолан туттуллара элбээ¬тэ. Итини тэҥэ «өйө көппүт» киһиэхэ сүөһү майгына киирэрин бэлиэтээн, итирбит киһини «Сүөһү курдук буолбут» диэн быһааран биэрэллэр.

Хас киһи өйө көтөрө ханнык балаһыанньатыттан тутулуктанан тус¬-туһунан буолар. Арыгы иһиититтэн сорох киһи толкуйдуур өйө атыт¬тардааҕар түргэнник көтөн хаалара биллэр. Билигин биһиэхэ өй көтүүтэ ары¬гыны аһара иһииттэн ордук элбэхтик буолар буолан, итирбит диэн этии өйө көппүт диэн өйдөбүлү кытта бииргэ туттуллаллар, биир суолталаах буолан хааллылар. Ол эрээри кэнники кэмҥэ өй көтүүтэ атын эмтэртэн, наркотиктартан эҥин буолара эмиэ элбээн эрэр.

Киһи өйө көттөҕүнэ, хайдах сылдьарый, ханнык өй-санаа кинини салайарый? Бу боппуруоһу таба быһаарыыттан киһи өйө-санаата хайдах үлэлиирэ биллэн тахсар. Ол иһин бу дьыаланы элбэхтэ арыгы иһэн өйдөрө көтө сылдьыбыт дьон ордук билэллэр. Туох эмэ улахан үөрүү буоллаҕына арыгыһыт киһи «Эмиэ итирэр буоллубут» диэн эрдэттэн өйө көтүөр диэри арыгы иһэргэ бэлэмнэнэрэ эмиэ биллэр.

Итирэн «Өйө көппүт» киһи урут үөрэммит, үгэс буолбут өйдөбүллэ¬ринэн салаллан сылдьарын кинигэ ааҕар киһи барыта билэр буолбута өр буолла. Киһи эрдэттэн, итирэн өйө көтүөн инниттэн туох эмэ ылы¬ныллыбыт былааннаах буоллаҕына, итирэн баран онтун толоро сатыыр. Бу быһаарыы киһи итирдэҕинэ, эрдэттэн оҥоруллубут былаан быһыыты¬нан салаллан сылдьарын бигэргэтэр. Кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит оҕо, улааттаҕына алҕас, сыыһа туттаран өйө да көттөҕүнэ олохсуйбут бэрээдэги аһара баран кэспэтэ быһаарыллар. Үчүгэй санаалаах, холку, киэҥ көҕүстээх дьон итирэн өйдөрө да көттөҕүнэ бэрээдэги кэспэккэ эрэ сылдьаллара итини эмиэ бигэргэтэр.
 
Бу быһаарыыны өссө дириҥэттэхпитинэ, оҕо кыра эрдэҕиттэн куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга үөрэммит, бэйэтин кыана туттунар, тулуурдаах, атын дьону ытыктыырга, атаҕастаабакка үөрүйэх буоллаҕына, улаатан сыыһа туттан, итирэн өйө да көттөҕүнэ олохсуйбут бэрээдэги кэспэккэ эрэ сылдьар.

Киһи өйө көттөҕүнэ бэрээдэктээхтик сылдьарын сүрүн тутулугунан кыра эрдэҕиттэн атын дьону кытта хайдах сыһыаннаһарга үөрэммитэ буолар. Атаахтаан атын дьону, ийэтин, эбэтин охсуолаабат, тэбиэлээбэт, киһини кырбыырга «Илиитэ барбат» буола үөрэтиллибит уонна ол үөрэҕэ үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына иҥмит буоллаҕына, оҕо алҕас туттаран итирдэҕинэ даҕаны аһара туттууну таһаарбат. Итини тэҥэ оҕо кыра эрдэҕинэ уһуктааҕынан, биилээҕинэн сэрэ¬нэн тутта үөрэннэҕинэ, ити сэптэринэн хаһан баҕарар, итирдэҕинэ даҕаны сэрэхтээхтик тутта сылдьарын умнан кэбиспэт.

Итинник өйдөбүллэри, үгэстэри оҕотугар аан маҥнай ийэтэ иҥэрэр. Кини көрөн-истэн, атаахтаппакка эрэ үөрэтэн оҕото куһаҕан быһыылары оҥорбот, киһини кырбыырга илиитэ барбат буола улаатарын ситистэҕинэ, эрэллээх кэлэр көлүөнэни улаатыннарар. Ити иһин оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэриттэн үтүктэн үөрэммит үөрэҕин, өйүн-санаатын ийэ кута диэн быһаарарбыт оруннаах буолар. Былыргы сахалар ойуун¬нара бу өйү-санааны дириҥник билэннэр ийэ кут диэн ааттаабыт буо¬луохтарын сөп.

Киһи илэ сырыттаҕына уонна өйө көттөҕүнэ тус-туспа өйдөрүнэн-¬санааларынан салаллар. Биһиги быһаарыыбытынан киһи толкуйдуур өйө-санаата, салгын кут буолар. Арыгыны элбэхтик истэххэ, киһи хааны¬гар испиир элбээн өйү-санааны мөлтөтүөн сөп. Ол иһин киһи бэйэтин өйүн-санаатын харыстанан, салгын кута арахсан, «Өйө көтөн» хаалар. Өйө көппүт кэмигэр киһини ийэ кута баһылаан салайар кэмэ кэлэр. Ол кэмҥэ киһи урут олохсуйбут, ийэ кукка мунньуллубут өйүнэн-санаа¬нан, ол аата, үгэстэринэн уонна үөрүйэхтэринэн салаллан сылдьар.
 
ӨЙ БААЙЫЛЛАР 

Киһи олоҕо хаһан даҕаны биир тэҥник, көнөтүк баран испэтин бэлиэтээн саха дьоно «Олох олоруу алааһы туорааһын буолбатах», «Олох ыарахан» диэн этэллэр. Киһи бэйэтин олоҕор араас соһуччу, ыксаллаах да түгэннэргэ түбэһиэн сөп. Ол иһин Айылҕа киһини ханнык баҕарар кэмҥэ бэйэтин харыстанарыгар анаан ураты кыахтаах гына айбыт.

Киһи олоҕор буолан ылар араас ыксаллаах түгэннэргэ түбэстэҕинэ киһи үгүстүк толкуйдаабакка, быһаара сатыы турбакка эрэ түргэн хамсаныылары оҥоро охсор. Маннык ыксаллаах кэмнэргэ түргэн тутту¬нуу эрэ киһини быыһыан сөп. Ол иһин олус түргэнник туттунар наадаҕа киһи толкуйдуур өйө, салгын кута арахсан хаалар. Быһаччы эттэххэ уһуннук толкуйдуу сатыырга бириэмэ тиийбэт кэмэ кэлэр.

Аһара омуннуруу, олус ыксааһын, ыга кыыһырыы, улаханнык соһу¬йуу кэмигэр киһи толкуйдуур өйө, салгын кута көтөн, ийэ кутун быһаччы салайар кэмигэр киирэн ылар. Маннык кэм сахалыы быһаарыыта киһи «Өйө баайыллан» ылар кэмэ диэн ааттанар. Бу кэм кэлэ охсон ааспыт бэлиэтинэн, киһи бэйэтэ тугу оҥоро охсубутун «Ыксааммын өй¬дөөбөккө хааллым» диэн этиитэ бигэргэтэр. Бу кэмҥэ киһи бэйэтэ тугу оҥоро охсубутун өйдөөн-дьүүллээн быһаарбакка хаалар. Ол аата, тугу оҥор¬орун толкуйдуу, быһаара сатыы турбакка эрэ оҥорон кэбиһэр. Кини¬гэттэн ааҕан билбитэ, төрөппүттэрэ уонна учууталлара этэн-этэн үөрэппит үөрэхтэрэ өйүгэр түспэттэр, соҕотохто умнуллан хаалаллар. Ханнык быһаарыыны ылынарын бэйэтэ букатын да билбэккэ хаалар түгэннэрэ эмиэ баар буолаллар.

Маннык ыксаллаах, киһи «Өйө көтөн, баайыллан ылар» түгэннэригэр киһини ийэ кута быһаччы салайар. Ийэ кут ити салайыытыгар урукку кэмҥэ киһи ийэ кутун өйүн-санаатын саппааһыгар ууруллубут өйдөбүл¬лэртэн, үгэстэртэн ылан туһанар. Манна ханнык хамсаныылар оҥорул¬лаллара барылара ийэ кут өйүн-санаатын саппааһыгар ханнык өйдөбүллэр уонна үгэстэр уурулла сылдьалларыттан тутулуктанан тахсар. Ол аата киһи «Өйө баайыллан» ылар кэмигэр ийэ кутун өйүнэн-санаатынан са¬лаллар буолан, кыра эрдэҕинэ бу өйүгэр-санаатыгар үчүгэй, киһилии өйү-санааны, үтүө үгэстэри уган, иҥэрэн биэрбит эрэ буоллахха, киһилии майгылаахтык сылдьара дакаастанар.

Холкутук, толкуйдуур өйүнэн, салгын кутунан салаллан олорор киһиэхэ «Өйө баайыллан» эбэтэр «Өйө көтөн» ылар түгэннэрэ киирэн ааһалларын маннык холобурдартан чуолкайдык билиэххэ сөп:

-	Үгүс дьон ыксаатахтарына эбэтэр кыыһырдахтарына туох диэн эппиттэрин, саҥарбыттарын өй¬дөөн-дьүүллээн быһаарбакка хаалаллар. Ону эттэххэ чахчы соһуйаллар уонна «Ама инньэ диэтим дуо?»- диэн ыйыталаһаллар.

-	Илиилэринэн ханнык хамсаныылары оҥороллорун кыайан хонтуруоллаабакка иһити-хомуоһу, чааскыны быраҕаллара биллэр.

-	Арыычча тулуурдара тиийбэт дьон кыыһырдахтарына остуолу тоҥсуйаллара уонна охсоллоро кими даҕаны соһуппат. 

Ити этиилэр, саҥарыылар, хамсаныылар барылара олус соһуччу оҥоруллаллар уонна «Олус кыыһыраммын эбэтэр ыксааммын тугу саҥарбыппын, бырахпыппын өйдөөбөккө хааллым ээ»,- диэн чуолкайдыыр дуу эбэтэр бырастыы гыннарарга аналлаах быһаарыылаах буолаллар.

Урукку суруйааччылар киһи олус кыыһырдаҕына, абардаҕына уонна этигэр ыарыы буоллаҕына тугу оҥорорун быһааран толкуйдаабакка эрэ хамсанарын таба көрөн бэлиэтииллэр этэ. Дмитрий Таас «Кыһыл көмүс хоруоп» диэн сэһэнигэр эдэр киһиэхэ эмискэ саба түһүүттэн ыарыы буолбутугар хайдах соһуччу хамсанан эппиэттээбитин арыйар: «Кириһээн ыарыытыттан, абатыт¬тан ытыы түстэ уонна тутан турар кымньыытынан маҕыйа түһэн баран, Дьарааһыны сирэйин хаба ортотунан охсон кууһуннарда». (4,15).

Суоппар ыксаллаах түгэҥҥэ түбэстэҕинэ эрдэттэн үөрэммит хамсаныыларын тугу да толкуйдаабакка эрэ оҥорор. Ол курдук халтарыйан ойоҕоһунан баран эрэр массыынатын уруулун аҥар өттүгэр аһара эри¬йэн кэбиспэккэ, төттөрү эрийэн көннөрө охсон биэрэн, массыыната көнөтүк барарын ситиһэр эбэтэр ыксаллаах түгэҥҥэ туормаһын үктээ¬битин билбэккэ да хаалар.

Ааҕыллыбыт холобурдартан көрдөхпүтүнэ хайа баҕарар киһиэхэ хаһан баҕарар «Өйө баайыллан» ылар кэмэ кэлиэн сөп. Бу кэм кэлэн ааһарыгар хас биирдии киһи эрдэттэн бэлэмнээх буоллаҕына эрэ соһуччу хамсанан араас сыыһалары оҥороруттан туттунуон сөп. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун өйүн-санаатын киһилии суолунан сайыннарыахха наада. Оҕону кыра эрдэҕиттэн куһаҕаны оҥорбот буолууга, үчүгэй үгэстэргэ үөрэтии ордук суолталаах. Куһаҕан быһыылары оҥорбот, киһини атаҕастааһыҥҥа илиитэ барбат буоларга кыра эрдэҕинэ үөрэммит оҕо, улаатан баран «Өйө баайыллан» хааллаҕына даҕаны куһаҕан быһыылары оҥорбот. Манна холобурунан урукку кэмҥэ иитиллибит, билигин кырдьаҕас дьон аһара туттан буруйу оҥоруулара букатын аҕыйах буоларын аҕалыахха сөп.
Kиһи өйүнэн-санаатынан кыайан туттуммат кэмигэр тиийэн хааларын сахалар: «Kиһини аһара кыйахалаабат баҕайы»,- диэн  этиилэрэ эмиэ бигэргэтэр. Kиһи аһара кыйаханан хааллаҕына өйө баайыллан хаалыан сөптөөҕүн уонна кыайан туттунар кыаҕа аҕыйыырын билэн итинник этэллэр.

«Kиһи диэн киһи буоллаҕа»,- диэн этии баара хайа да киһи аһара барбакка киһилии сылдьарыгар ыҥырар уонна киһи буолуу, киһи быһыылаахтык сылдьыы бэрт кэбирэх, олус кыраттан тутулла сылдьарын быһаарар.

Үрдүк категориялаах врач-психиатр И.А.Иванов «Абааһы диэн баар дуу суох дуу?» диэн ыстатыйатыгар аҥардас психическэй ыарыыларынан нэһилиэнньэ 3 эбэтэр 5 бырыһыаннара ыалдьарын суруйар. Итини тэҥэ Англия психологтара өссө 1949 сыллаахха киһи-аймах уопсай ахсааныттан 10 бырыһыаннарын кэриҥэ олохторун устатын тухары, кырата биирдэ, сороҕор хаста даҕаны, галлюцинациялары, араас көрүүлэри билбит буолалларын быһаар-быттар. (5,74).

Психология наукатын итинник быһаарыыта сахалар «Өй баайыллар» диэн өйдөбүллэрэ чахчы олохтооҕун быһаарар. Киһи бэйэтин уһун үйэтигэр аҥардас салгын кутунан, толкуйдуур өйүнэн-санаатынан кыайан салаллан сылдьыбатын бигэргэтэр. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун, туруктаах өйүн-санаатын сайыннарар хайаан да наадалааҕын бэлиэтиибит.

Хос быһаарыылар.
  
1. Илин  сурунаал. 1999. 1-2 N-рэ.

2. Г.В.Баишев - Алтан Сарын. Тоҕус этиҥ тойуга. Дьокуускай: «Бичик» нац, кинигэ кыһата, 1998.- 384 с.

3. Л. Рон Хаббард. Дианетика. Современная наука душевного здо¬дорья: Учебник по дианетике / Пер.с англ. под общей ред. М.И.Никитина /.- Москва: Воскресенье, Нью Эра Пабликейшнс Груп ( Совместное издание ). 1993.- 576 с. ( стр. 57, 65 ).

4. Дмитрий Таас. Сэһэннэр. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1990.- 336 с.

5. «Чолбон» сурунаал. 2 / 2000. 
 
ҮЧҮГЭЙ уонна КУҺАҔАН

Хас биирдии киһи барыта бэйэтин олоҕор, өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэрдээх. Бу өйдөбүллэри оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрэ иҥэрэн, олохсутан, үгэс оҥорон биэрэллэр. Биһиги бу үлэбитигэр үгэстэргэ үөрэнии ийэ куту иитии буолар диэн быһаарабыт.

Былыргы кэмнэргэ дьон Айылҕаттан олус улахан тутулуктаах эрдэхтэринэ хараҥа түүн ааһан сырдык буолуута олохторо салгыы сайдар кыаҕын биэрэр этэ. Үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр дьоҥҥо аан бастаан үөскээһиннэригэр Сиргэ күн уонна түүн эбэтэр үрүҥ уонна хара дьүһүннэр хас күн аайы уларыйан биэрэн иһэллэрэ улахан оруолу оҥорбут. Ол иһин үгүс дьон санааларыгар сырдык буолуута, үрүҥ дьүһүн үчүгэйи, онтон түүн, хараҥа, хара дьүһүн куһаҕаны бэлиэтиир буолбуттар. Итини тэҥэ дьон олохторун таһыма тус-туһунан буолуута, бу өйдөбүллэр эмиэ уларыйан биэриилэригэр тириэрдэр.

Билигин Россияҕа ырыынак кэмэ кэлэн дьон өйдөрө-санаалара арахсыыта баай-мал төһө элбэҕиттэн улахан тутулуктаах буолла. Бу кэмҥэ Россия дьонун 70 бырыһыаннара дьадаҥы үлэһит дьоҥҥо кубулуйдулар, онтон 10-ча бырыһыаннара лаппа баайары ситистилэр.

Дьон бу курдук тус-туспа олохтоох, сиэрдээх буолбуттарыттан оҕолорун иитэргэ-үөрэтэргэ туттар үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэрэ тус-туспа буола уларыйдылар. Ол аата перестройка иннинээҕи советскай былаас саҕана киһи барыта тэҥ буолар диэн өйдөбүл аны төрдүттэн уларыйда. Былыргыттан баай уонна дьадаҥы дьон тугу үчүгэй эбэтэр тугу куһаҕан дииллэрэ хаһан даҕаны сөп түбэспэттэр этэ. Былыр, ыраахтааҕы былааһын саҕана аһара баай дьон дьадаҥылары, үлэһиттэри олус баттыыр, үлэлэтэн баран хамнас биэрбэт, киһинэн да аахпат кэмнэригэр бу өйдөбүллэр сорох өрүттэрэ өссө утарыта турар этилэр. Бу өй-санаа утарыта турууларыттан Улуу Октябрьскай революция буолбутун кэлин умна быһыытыйдыбыт.

Баай киһи тугу үчүгэй диэн оҕотун үөрэтэрэ дьадаҥы киһи тугу үчүгэй диириттэн букатын атын, туспа буоларын умнар сатаммат. Билигин биһиэхэ улахан сала¬йааччыларбыт аһара баай буолбуттарынан кинилэр тугу үчүгэй дииллэрин үлэһит дьон бэйэлэригэр сыһыаннаан, дириҥник толкуйдаан баран ылыныахтарын наада. Ол курдук Россия баайдарын үчүгэй буолуулара көннөрү үлэһит киһи хаһан да ситиспэт ыра санаата эрэ буолан турар. Баай киһи Ис¬панияҕа сир ылан коттежд тутуннаҕына, Канарскай арыыга сынньаннаҕына, сыаналаах омук массыынатынан сырыттаҕына эҥин эрэ дьэ үчүгэй буолбут курдук сананар.

Дьадаҥы соҕус үлэһит киһи үчүгэй диэн өйдөбүлэ бэттэх, дьиэтин иһигэр эбэтэр чугас сылдьар. Урукку «социализм» кэмигэр дьоҥҥо үөскээбит үчүгэй диэн өйдөбүллэр бары үлэһит дьон үчүгэй санаалара буолар эбиттэрин ситэ сыаналаабакка сылдьыбыппыт. Арай ол үчүгэй диэн өйдөбүллэри куруук туттуллар үгэс оҥорон оҕолорго иҥэрэн биэрии кыаллыбакка, олохпут эмиэ уларыйарыгар тириэрдибитэ. Оччолорго сахалар кут-сүр үөрэхтэрин ситэ билбэт, сыаналаабат буолууттан, ити үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэри оҕолорго иҥэрэн биэрии кыаллыбатах.
 
Хас биирдии төрөппүт бэйэтин социальнай балаһыанньатын уратылара оҕолоругар эмиэ бэриллэн иһэллэр. Биһиги бу үлэбитигэр социальнай балаһыанньа уратылара оҕолорго хайдах дьайалларан ырыппаккабыт эрэ, үчүгэй уонна куһаҕан диэн төрөппүттэр өйдөбүллэрэ хайдах оҕолоругар бэриллэрин быһаарыахпыт. Биһиги тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн быһаарыыбыт дьон-аймах элбэх өттүлэрин, үлэһит дьон өйдөрүгэр-санааларыгар, кинилэр тугу үчүгэй, тугу куһаҕан дииллэригэр олоҕурар.

Ханнык баҕарар төрөппүт оҕотун үөрэтэригэр үчүгэй диир быһыыларын элбэхтик оҥотторо үөрэтэр. Ол аата, кини оҕото бэйэтэ үчүгэй диирин оҥордоҕуна үөрэр, хайгыыр. Оҕото ити хайҕалтан эмиэ үөрэр уонна тугу оҥорбутун хос-хос хатылаан оҥорон көрдөрөр. Ити курдук бу быһыы элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэс буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар умнуллубат гына өйдөнөн хаалан иһэр. Оҕо бу быһыытын хаһан баҕарар хатылаан оҥорор кыахтанар. Ити курдук оҕо төрөппүтэ тугу үчүгэй диирин оҥорор буоларга үөрэнэниитэ салҕанан барар.

Төрөппүт оҕото сөбүлээбэт куһаҕан быһыытын оҥордоҕуна эбэтэр оҥороору бэлэмнэннэҕинэ тохтотон: «Маннык куһаҕан, маны оҥорума»,- диэн эттэҕинэ эбэтэр атыҥҥа аралдьыттаҕына оҕото тохтоон, оҥорон эрэр быһыытын быраҕан кэбиһэр. Оҕо кыра буолан сотору тугу оҥорбу¬тун умнан кэбиһэр диэн ааҕарбыт оруннаах. Бу курдук биирдэ-иккитэ оҥоруллар быһыы кини өйүгэр-санаатыгар ханан даҕаны хатаммакка умнуллан хаалар. Ол курдук бу куһаҕан диэн ааттанар быһыыны тох¬тотон кэбиһэннэр хос-хос хатыланан үгэс буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына өйдөнөр кыаҕа суох буолар. Оҕо төрөппүтэ, көрөр-истэр дьоно тугу куһаҕан дииллэрин ити курдук оҥорбот буолан иһэр. Оҕону куһаҕан быһыыны оҥорбот буолуутугар үөрэтии ити курдук салгыы баран истэҕинэ, оҕо куһаҕан быһыыны оҥороро суох эбэтэр лаппа аҕыйах буолуон сөп.

Сахаларга былыр-былыргыттан «Илии барбат буолуута», «Аһара барбат буолуу» диэн өйдөбүллэр бааллар. Бу өйдөбүллэр оҕо кыра эрдэҕинэ өйүгэр-санаатыгар үөскээн олохсуйаллар. Бу өйдөбүллэр үөскээһиннэригэр төрөппүт эбэтэр оҕону көрөр-истэр киһи, оҕо атын киһини охсуолаатаҕына, тэбиэлээтэҕинэ эбэтэр куһаҕаны оҥороору гыннаҕына сонно буойан тохтотон истэҕинэ уонна үчүгэйи оҥороругар аралдьытан үөрэтиитэ олук буолар. Охсуолаатаҕына, тэбиэлээтэҕинэ эбэтэр тугу эмэ куһаҕаны оҥордоҕуна сонно тохтотон, бу куһаҕан быһыы буолар диэн этии, атыҥҥа, үчүгэйи оҥорорго арал¬дьытан кэбиһии, үчүгэйи элбэхтэ оҥотторуу, оҕо өйүгэр-санаатыгар куһаҕан быһыылары оҥоруу өйдөнөн хааларын суох оҥорор. Ол аата бу куһаҕан быһыылар хос-хос хатыланан үгэс буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар хатанан хаалаллара суох буоллаҕына умнуллан хаалан иһэллэр. Киһи киһиэхэ хайдах сыһыаннаһарыгар үөрэ¬тии ити курдук оҕо кыра эрдэҕинэ өйүгэр-санаатыгар иҥэриллибитэ үйэтин тухары иҥэн сылдьар уонна ийэ кут өйө-санаата диэн ааттанар.

Үлэһит киһи бэйэтин холобурунан көрдөрөн, оҕотун батыһыннара сылдьан бэйэтэ тугу үлэлииригэр үөрэтиитэ, оҕо өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына иҥэр. Бу өйдөбүл оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥиитэ эмиэ хос-хос элбэхтэ хатылаан үөрэтиигэ олоҕурар. Оҕо кыра эрдэҕинэ батыһа сылдьан үөрэннэҕинэ эрэ төрөппүтүн курдук үлэһит киһи буолар. Оҕо хантан да ылан эбэтэр ким эмэ биэрэн дуу, үлэһит киһи буолбат. Улаатыар диэри бары кыайар үлэлэрин элбэхтэ үлэлии үөрэннэҕинэ эрэ үлэлииргэ үөрэнэр.

Төрөппүт бэйэтэ бэрээдэктээх, атын дьоҥҥо сыһыана үчүгэй, охсуспат, этиспэт киһи буоллаҕына оҕо эмиэ бэрээдэктээх киһи буоларыгар олук ууруллар. Төрөппүтү бэйэтин оҕото көрө сылдьар. Кини тугу эппитэ, тугу оҥорбута барыта оҕотун өйүгэр түһэн иһэр. Киһи саҥатын дорҕоонноруттан кыра оҕо төрөппүтүн туох санаалааҕын, кыыһырбытын, хомойбутун, үөрбүтүн барытын билэ, иҥэринэ сылдьар.

Ити курдук төрөппүт бэйэтин санаата, тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диирэ оҕотугар хайдах бэриллэн иһэрин быһаардыбыт. Биһиги бу үлэбит эдэр төрөппүттэр, ийэлэр оҕолоругар ордук чугастык сыһыаннаһалларыгар көмө буоларыгар саарбахтаабаппыт. Оҕо кыра, тугу да өй¬дөөбөт диэмэҥ, кини өйүгэр-санаатыгар, тугу элбэхтэ көрбүтэ-истибитэ, хос-хос оҥорбута, соһуйбута-үөрбүтэ барыта суруллан ууруллан иһэллэр. Кыра оҕоҕутугар харысхаллаахтык сыһыаннаһыҥ уонна тугу үчүгэй дииргитин хос-хос хатылаан оҥотторо, үөрэтэ сырыттаххытына оҕоҕут эһиги курдук өйдөөх-санаалаах, үчүгэй үгэстэрдээх буола улаатыаҕа.

Үчүгэйи оҥорууга баҕа санааны ханнык эмэ көрүҥүнэн оҕоҕо үөскэтии төрөппүттэр сыаллара буолара наада. Үчүгэйгэ баҕара санаа – сахалыы таҥара диэн ааттанар. Ол аата сахалар үчүгэйгэ баҕара санааһын үөһээттэн, айыылартан түспүтэ диэн этэллэр. Үчүгэй санаалаах буолуу – таҥаралаах буолуу.

Үчүгэй киһи буолууга баҕа санаа дьоҥҥо баар буолуута таҥараны үөскэппитэ. Ол баҕа санааларын хаптаһыҥҥа уруһуйдааннар көрө сылдьан батыһар, үтүктэр киһини үөскэтэннэр, Христос танара оҥостубуттара.

Таҥара үөрэҕэ аһара баран бары өй-санаа барыта киниттэн эрэ тутулуктаах буолуутун үөскэтиитэ – таҥара диктатурата үөскээһинигэр тириэрдэр. Онтон ханнык баҕарар диктатура үчүгэйгэ тириэрдибэтин остуоруйа үөрэҕэ дакаастаабыта ытаатта. Ол иһин ханнык баҕарар таҥараҕа сыһыан эмиэ сэрэхтээх, аһара барбат буолара ордук.

Бэйэҕэ үчүгэй баҕа санааны үөскэтинии уонна ону толорорго дьулуһар буолуу баар буоллаҕына бу киһи туруктаах өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатарыгар уонна олоҕун олороругар олук ууруллар. Оҕо бэйэтэ тугу эмэ оҥорон, онтун ситиһэ үөрэннэҕинэ, олоххо дьулуур¬даах, ханнык да ыарахаттары тулуйар киһи буола улаатар. Kини олоҕун бэйэтэ оҥосторугар толору кыахтаах буолар.

ҮЧҮГЭЙГЭ ҮӨРЭТИИ 

Былыргы кырдьаҕастар «Олоҕу олоруу уустук, алааһы туорааһын буолбатах» диэн этэллэр. Олох олорорго киһи кыра эрдэҕиттэн бэлэмнэниэхтээх, үөрэниэхтээх диэни бары билэр курдукпут. Ханнык баҕарар киһи бэйэтин олоҕо төрөппүттэрин олохторуттан саҕаланан салгыы барар. Ол аата киһи барыта олоҕун салгыырыгар ханнык эрэ бэлэмнээх буолан тахсар. Бу төрөппүттэр бэлэмнэрин, баайдарын-малларын, өйдөрүн-санааларын оҕолоругар хайдах биэрэн хааллараллара улахан оруолу ылар. Оҕо бэлэми сатаан туһана үөрэниитэ өйө-санаата сайдыытыгар ураты суолталаах, олоҕо салҕанан барыытыгар төрүт буолар.

Төрөппүттэр бэйэлэрин өйдөрө-санаалара, тугу үчүгэй эбэтэр куһаҕан дииллэрэ оҕолоругар бэриллэн, кинилэр өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн хаалар. Ол хайдах бэриллэн оҕо өйүгэр тиийэрэ билигин да ситэ быһаарылла илик, тус-туспа араас үөрэхтэр бары атын-атыннык этэллэр. Биһиги санаабытыгар бу өй-санаа төрөппүтүттэн оҕотугар үгэс буолан ийэ кутугар быһаччы мунньуллан иһэр. Ол курдук төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн бэйэлэрэ үчүгэй дииллэрин оҥорорго үөрэттэхтэринэ, оҕолоро бэйэтин үйэтигэр оннук үчүгэйи оҥороро элбэх буолар. Кини олоҕо үчүгэйи оҥоруу диэки ха¬йысхалаахтык баран иһэр. Оҕону кыра эрдэҕиттэн үчүгэйи элбэхтик оҥо¬рорго үөрэтиини маннык көрүҥнээхтик ыытыахха сөп:

- Оҕо үчүгэйи оҥордоҕуна хайҕааһын, үөрүү. «Оҕом үчүгэй оҕо, туһа киһитэ буолан иһэр» диэн бэлиэтээн этии, үөрбүтү биллэрии, манньалааһын. Үчүгэй быһыы оҕо ийэ кутугар өйдөнөн хааларыгар элбэхтик хатылаан хос-хос оҥороро улахан оруолу ылар.

- Куһаҕаны оҥороору гыннаҕына эбэтэр оҥорорун кытта, куһаҕаны оҥорума диэн этэн тохтотуу, сөбүлээбэти биллэрии, куһаҕаннык, кыыһырбыттык көрүү, тохтотон атыҥҥа, үчүгэйи оҥорууга аралдьытан биэрэн иһии кэмигэр, хойутаппакка эрэ оҥоруллан иһэрэ наада. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕинэ субу оҥорбутун тутатына эрэ өйдүүр, ол иһин куһаҕан быһыыны оҥорорун кытта эттэххинэ эрэ табан өйдүүр кыахтаах.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн бу курдук куһаҕаны оҥорбот буоларга чуол¬кайдык арааран үөрэтии, кинини үчүгэйи эрэ оҥороругар салайан биэрэр. Оҕо үчүгэйи оҥорбутуттан ийэтэ үөрэр буоллаҕына, хайҕаатаҕына оҕото элбэхтик үчүгэйи оҥоро сатыыр. Бу оҥорбут үчүгэй быһыытын хос-хос салгыаҕар диэри хатылыыр. «Оҕом, үчүгэйгин көрдөр эрэ», -диэтэҕинэ хас киһи аайы тиийэн көрдөрөн иһэр. Элбэхтэ хатыланар буолан бу быһыыта кэлин үгэскэ кубулуйан кини ийэ кутун өйүгэр¬-санаатыгар ууруллан умнуллубат гына иҥэн хаалар. Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи оҥороро элбээн иһэр. Кырдьаҕас эбэлэр оҕону үчүгэйи оҥорорго үөрэтиилэрин бэйэтэ хамсанан ону-маны оҥорор буолуоҕуттан ыла саҕалаабытынан бараллар. Ол курдук оҕо аан маҥнай ытыһын таһына үөрэниитэ киниэхэ улахан кыайыыга тэҥнэнэр. Чахчы үчүгэй буоллаҕына, санаата көннөҕүнэ эрэ көрдөрөр быһыытыгар кубулуйар. Үчүгэйи оҥорорго үөрэтиигэ аан маҥнай киһини хайыта таппат, охсуолаабат, бытыылканы уонна оонньуурдары бырахпат буолуутун киллэриэххэ сөп.

Оҕо хааман бардар эрэ ону-маны оҥорорун үгэскэ кубулутара олус элбиир. Бу кэмҥэ тугу эмэ тыытаары гыннаҕына аан маҥнай улахан дьону ыйытардыы көрүтэлиир. Үчүгэйи оҥордоҕуна тэптэрэн биэрии, хайҕааһын буоллаҕына оҕо кэмэ суох үөрэр уонна бу быһыытын хос-хос салгыаҕар диэри хатылаан оҥорор. Хос-хос хатыланар быһыылар үгэс буоланнар оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар мунньуллан иһэллэр.

Киһи өйө-санаата хайдах үлэлиирин билии, оҕону үөрэтиигэ саха¬лар оҕолорун хайдах үөрэтэллэригэр төннүүнү эрэйэр. Ол курдук бы¬лыргы сахалар киһи төрдө-ууһа, удьуора оҕолоругар бэриллэллэрин билэн, аан маҥнайгыттан, ыал буолууларыттан саҕалаан улахан суол¬таны биэрэллэр эбит. Ол иһин ыал буолууга бастакы миэстэни кэргэн буолар кыыс оҕону эбэтэр күтүөтү, бары хаачыстыбаларын сыаналаан туран талан ылыыга биэрэллэр эбит.

Kиһи өйө-санаата уонна этэ-сиинэ тус-туспа санаалаах буолуулара олох ордук абылаҥнаах, уустуктардаах буолуутун хааччыйар. 

Ханнык баҕарар үөрэх киһи өйүгэр-санаатыгар үчүгэй, туһалаах өттүгэр уларыйыыны киллэрэр буоллаҕына этин-сиинин баҕа санаатыгар сөп түбэспэт буолар уратылаах. Холобур, киһи туһалааҕы оҥорор буолуута элбэхтик үлэлиирин-хамсыырын үөскэтэр, ол иһин этин-сиинин сынньанар, сытар баҕатыгар сөп түбэспэт. Ити иһин ханнык баҕарар үчүгэйи, дьоҥҥо туһалааҕы оҥотторуу ханнык эмэ ыгааһыннаах, көрдөбүллэрдээх буоллаҕына эрэ табыллар. Дьадаҥы дьон олохторо бэйэтэ кыһалҕалаах, эрэйдээх буолара кыһайан үтүө, үчүгэй санаалаах, дьулуурдаах, тулуурдаах оҕолордоох буолаллар. Маны сахалар «Олох ыараатаҕына, омук күүһүрэр» диэн ааттыыллар. 
Бу быһаарыы утарытынан олох чэпчээһинэ, дьон байыылара оҕолорун иитиилэригэр уустуктары киллэрэр, оҕону кыра эрдэҕиттэн аһара көрөн-истэн, маанылаан, атаахтатан кэбиһии үөскүүр. Бас-баттах иитиилээх дьон улаатан тахсаллар. Ол иһин баай-мал эбиллэн, олох тупсан барыыта оҕо иитиитигэр дьадаҥы дьон оҕолорун иитэллэриттэн ханнык да уратыта суох буоллаҕына эрэ эрэллээх, тулуурдаах, дьулуурдаах кэлэр көлүөнэлэри ханнык да улахан ыгыыта, күүһүлээһинэ суох иитэн улаатыннарыахха сөп. Ол эбэтэр оҕо олох кыра эрдэҕиттэн олоххо быһалыы үөрэтии эрэйиллэр, наада буолар.
 
Былыргы кэмҥэ сахаларга кыра оҕону үөрэтэргэ чыпчаххайы туттуу эбэтэр бэргэһэ быатынан куттааһын көрүллэрэ биллэр. Кыра эрдэҕинэ бэйэтин чыпчаххайдаабыт буоллахтарына, бу киһи бэйэтэ улааттаҕына кыаттарбат оҕолорун үөрэтээри кыратык чыпчаххайы да туттан ылыан сөп. Маннык чыпчаххайы туттуу төрөппүттэр майгылара сымнаҕас буоллаҕына, кытаанах, өһөс майгылаах, мэник оҕону кыайа тутан үөрэтэргэ билигин даҕаны туттуллуон сөп курдук.

Чыпчаххай оҕо этигэр ыарыыны үөскэтэр буолан, буор куттан тутулуктаах үөрэххэ киирсэр. Оҕо этигэр ыарыы буоллаҕына, бу ыарыы хатыламмат буолуон ордук баҕарар, ол иһин үөрэҕи олус түргэнник ылынар. Сахалар чыпчахайы ордук аһара барар, мэниктиир оҕону тохтотор майгы быһыытынан тутталлар.

Оҕо кыра, мөлтөх буолан чыпчаххай талахтан бэйэтэ да саллар. Үөһээ, тиийбэт сиригэр кыбыллан турар чыпчаххай киниэхэ буруйу, куһаҕаны оҥороруттан тохтотор туормас буолар. Чыпчаххай итинник суолтата оҕону кыра эрдэҕиттэн үчүгэйи, туһалааҕы оҥороругар үтүрүйэр күүс, аһара барбатыгар хааччах буолар. Улаатан чыпчаххайтан саллыбат буолан, оҕо биир ситиһиитинэн үөһээ ыттан тахсан кыбытыллан турар чыпчаххайы ылан тоһутан эбэтэр кистээн кэбиһиитэ буолар. Кини өйүгэр бу талах суох буоллаҕына, букатын көҥүл барарын курдук өйдөбүл үөскүүр. Ону баара аны бу өйдөбүлү аҕатын иилинэ сылдьар тирии кура урукку он¬нугар син-биир түһэрэн биэрэр буоллаҕына улаатан иһэр оҕону куһаҕаны оҥороруттан тохтотор туормаһа эмиэ улаатан биэрэн иһиэх¬тээҕэ бэлиэтэнэр.

Билигин демократия оҥкулун тутуһан сайдан иһэр государстволарга киһи быраабын харыстааһын ордук күүскэ тутуһуллар. Бу государстволар сокуоннара киһи киһиэхэ сыһыана үчүгэй, киһилии буоларын ирдииллэр. Ол иһин киһи улаатан иһэн уонна улахан киһи буолан баран куһаҕан быһыыны оҥорботун наадатыгар араас миэрэлэр, хаайыылар син-биир туттуллаллар. Бу миэрэлэр барылара кыра эрдэххэ туттулла сылдьыбыт чыпчаххай салгыылара буолаллар. Тохтотор майгы эмиэ улаатан иһэрин бэлиэтинэн улахан киһи куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна, суут-сокуон ситэн хаайыы дойдуланыан сөп.

Кэнники кэмҥэ төрөппүттэр улааппыт оҕолорун кытта аанньа тапсыбаттар. Кинилэр быһаарсыылара тыл-тылга киирсибэт буолууга, этиһиигэ, охсуһууга кубулуйан барар. Маннык быһыы аныгы оҕо улаатан, төрөппүтүн кытта күүстэрэ тэҥнэһэн эрдэҕинэ куруук буолар буолла. Өйдөспөт быһыы оҕо арыгы иһэн кэллэҕинэ ордук арылхайдык биллэн тахсар, арыгы иһэн итирбит кэмигэр оҕо төрөппүттэрин кытта тапсыбата аһара баран биллэн тахсар. Ол аата бу төрөппүттэр оҕолорун иитиилэригэр сыыһа хайысханы тутуспут буолуохтарын сөп. Эмиэ аһара туттууну. Ол аата аһара бобон, хааччахтаан, бэйэтигэр тугу эмэ оҥот¬торо үөрэппэккэ аһара көрө-истэ сылдьалларын улааппыт оҕо сөбүлээбэт буолбута итирдэҕинэ биллэн тахсара өйдөспөт буолууларыгар тириэрдэр.

Үгүс төрөппүттэр биир мааны оҕолорун аһара көрөн-истэн, куруук хааччахтаан, атаахтатан иитэллэр. Оҕону маннык көрүү-истии бэйэтин баһын билиммэт, атын дьону, төрөппүттэрин куруук батыһа сылдьар киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарар. Кыра эрдэҕинэ итинник үөрэммит оҕо улааттаҕына, бэйэтэ бас билэн тугу эмэни быһаараары гыннаҕына, аны төрөппүттэрин кытта тапсыбат буолуута саҕаланар.

Арыгыһыт буолан туох булбут харчытынан барытынан арыгы атыы¬лаһан иһэн иһэр аҕалаах ыаллар ийэлэрэ биир эмэ кыра оҕотунан аҕаларын сиэптэрин хастаран, хаһан эрэ арыгы иһиэм диэн хаһааммыт харчытын тобоҕун булларан ылларар түбэлтэлэрэ элбэхтэр. Маннык хаһаас баарын булан-талан ылыы арыгыһыт киһини биирдэ эмэ итирэрин тохтотон кэргэнигэр, улахан дьоҥҥо  үчүгэйи аҕалбытын да иһин, кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар улахан ох¬сууну оҥорор. Бу оҕо улаатан да баран кыраны ылан бэйэтин сиэбигэр уктан кэбиһэр үөрүйэҕин кыайан бырахпакка эрэйгэ тэбиллэр. Сыыһа туттардаҕына улаханнык да ылан кэбиһиэн сөптөөх киһи буолан тахсара хомолтолоох. Ити быһыыны оҕо кыра эрдэҕинэ «Дьон киэнин кистээн ылыма» диэн үөрэтии төттөрү өттүгэр оҥоруллубутунан быһаарыахха сөп.

Билигин биһиги сахалар большевиктар, коммунистар оҥорбут элбэх алҕастарыттан эрэйдэри көрсөбүт. Ол курдук оҕону иитии-үөрэтии өттүн наар дьахталларга сүктэрэн кэбиһии эдэр үүнэн иһэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара мөлтөөн иһэригэр тириэртэ. Оҕо улаатан, сааһын ситиитигэр бэйэтэ туспа өйдөөх-санаалаах киһи буолан тахсарын аахсыбакка, аһара көрөн-истэн атаахтатан өйүн-санаатын сайдыытын сарбыйыы оҥоруллар. Ол иһин билигин ырыынак кэмигэр кыайа-хото үлэлиир-хамсыыр эр дьоммут суохтара биллэн тахсан, ити сыыһалары көн¬нөрдөхпүтүнэ эрэ табыллыахпытын сөп.

Билигин Россияны сайыннарыахха диэн күүстээх үлэ ыытылла турар. Ол эрээри бүтүн Россия үрдүнэн сайдыыны ситиһэргэ элбэх хаалынньаҥ өйдөбүллэри ылан туоратыахха наада. «Социализм» кэмигэр ким эрэ бэлэми ууран биэрэрин кэтэһэ үөрэммити быраҕан, бэйэ күүһүгэр, кыаҕар аан бастаан эрэнэр буолууну эдэр көлүөнэ дьон өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэриэххэ наада. Сөптөөх сууттаах-сокуоннаах государствоҕа киһи бэйэтин күүһүнэн-кыаҕынан, бэйэтин көрдөбүлүгэр сөп түбэһэр олоҕу ситиһиэн сөбүн ырыынак сайдан иһиитэ бигэргэтэр.

Сахалар Россия олохтоохторуттан аан маҥнайгынан өйдөнөммүт кэ¬лэр көлүөнэлэрбитин, оҕолорбутун, кытаанахтык, барыны-бары, үлэни-хамнаһы кыа¬йар, аһара туттууну таһаарбат, туруктаах өйдөөх-санаалаах гына көрөн-истэн үөрэттэхпитинэ, кинилэр улаатан сайдыыны ситиһиэхтэрэ. Оҕолору үөрэтии мөлтөөн, сымнаан бас-баттах баран иһиититтэн  эр дьон урут-бастаан мөлтөөннөр, сымнааннар, омук барыта эстэр суолга кии-рэн иһэр. Биһиги аҕыйах ахсааннаах сахалар саамай сэрэнэр, дьаахханар суолбут ити быһыы буолуохтаах. 
 
ТУҺА КИҺИТЭ 

Саха дьоно былыр-былыргыттан үлэни-хамнаһы кыайа тутан, кытаанах усулуобуйалаах дойдуларыгар олохторо салгыы сайдан иһэрин ситиһэллэр. Кинилэр оҕолоро эмиэ бэйэлэрин курдук кыайыылаах-хотуулаах үлэһит дьон буолан тахсыахтарын баҕараллар.

Оҕону иитиигэ сахалар оҕо кыра эрдэҕиттэн туох эмэ туһалааҕы оҥорон «Туһа киһитэ» буоларын ситиһэ сатыыллар. Кинилэр ити үөрэхтэрин биир уратытынан, оҕо оонньуу сылдьарын таһынан туһалаах, бэйэтэ кыайар дьыалаларынан дьарыктаммытынан барарын ситиһэллэр. Оҕо туһалаах дьыаланы оҥордоҕуна хайҕаан, манньалаан чиҥэтэн биэрэн иһэллэр. Оччоҕуна оҕо туһалааҕы оҥорорун сөбүлүүр, хайҕанаары онтун хос-хос оҥор да оҥор буолар. Бу быһыыта элбэхтэ хатыланан үгэс буолан ийэ кутугар ууруллан, өйдөнөн хаалар. Оҕо аан маҥнай туһаны оҥорууга үөрэниитэ ийэтин билэн үөрэр буолуутуттан саҕаланар.

Кэнники кэмҥэ оҕо иитиитигэр аналлаах үөрэхтээхтэртэн «Туһа киһитэ» буолуу диэн өйдөбүл иһиллибэт буолла, кыра оҕону туһалата, көмөлөһүннэрэ үөрэтии таах хаалла. Арай В.С.Поскачин оҕо иитиитигэр ордук улахан суолтаны биэрэрин бэлиэтээн «Туймаада саҥата» хаһыакка ити туһунан суруйар. Биһиги санаабытыгар «Туһа киһитэ» буолуу, кыра эрдэҕиттэн үлэлии-хамсыы үөрэнии, оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, олоххо дьулуурдаах киһи буолуутугар олус улахан оруоллаах.

Оҕо улаатан иһэн «Туһа киһитэ» буолуута кини олох диэки тардыһыытын күүһүрдэр. Кини өйүгэр-санаатыгар «Мин туһаны оҥоробун», «Мин наадалаах дьыаланы оҥоробун» диэн өйдөбүл олохсуйар. Кини кыайар буолуоҕуттан, күүһэ баарынан дьоҥҥо туһалаах, наадалаах дьыалалары оҥорон иһэргэ үөрэнэр. Бу үөрэҕэ элбэхтэ хатыланан кэлин быстан хаалбакка үгэскэ кубулуйдаҕына киниэхэ өйүгэр-санааты¬гар, ийэ кутугар үйэтин тухары иҥэн хаалар.

Үтүө дьыала үгэскэ кубулуйуутугар ийэ, төрөппүт оруола ураты үрдүк. Оҕо ийэтэ олорор олоппоһун соһон-сыһан аҕаллаҕына, ийэтин үөрүүтэ, хайҕааһына ити быһыытын өссө хатылаан оҥорон иһэрин көҕүлүүр. Үчүгэй быһыы, туһаны оҥоруу үөрүүлээх-көтүүлээх, хайҕааһын¬наах хос-хос хатыланыыта түргэнник үгэс буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалар. Сиэнэ кырдьаҕас эһэтигэр көмөлөһөн тайах маһын була охсон аҕалан биэрбитин төрөппүттэрэ хайҕаатахтарына, үөрэ-үөрэ өссө да аҕалан иһиэҕэ. Кини улаатан истэҕин аайытын ити кур¬дук туһалаах дьыалалары оҥороро эбиллэн иһэр.

Оҕо бэйэтин өйүгэр-санаатыгар атын дьоҥҥо туһалаах буолуу иҥэн хааллаҕына, кини туһалаах дьыалалары кэлин бэйэтэ оҥоро сылдьара эбиллэр. Кини бэйэтэ улаатан оҕолонноҕуна, оҕотун эмиэ туһа киһитэ буоларга үөрэтэр кыахтанар. Ити курдук үлэһит аймах дьон оҕолорун үөрэтэр үгэстэрэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ эмиэ бэриллэн иһиитэ салҕанар.

Онон, оҕону кыра эрдэҕиттэн үчүгэй, туһалаах дьыалалары оҥорор буолуутугар үөрэтии барыта ийэтин, төрөппүттэрин илиилэрин иһигэр баар. Кинилэр оҕолоро кыра эрдэҕинэ ханнык өйгө-санааҕа үөрэтэн кэбиһэллэр даҕаны, соннук киһи буолан тахсара туох да саарбаҕа суох. Былыргы сахалар ол иһин киһи хай¬даҕын билээрилэр төрөппүттэрин туһунан ымпыктаан-чымпыктаан ыйыта¬лаһаллара ити быһаарыы табатын кэрэһилиир.

ҮЛЭҔЭ ҮӨРЭТИИ

Төрөппүт бэйэтэ тугу эмэни оҥороору, дьарыктанаары гыннаҕына оҕото аттыгар тиийэн кэлэн эмиэ тугу эрэ оҥороору мэһэйдэһэр, былдьаһар. Кини эмиэ үтүктэн соннук оҥорбутунан бардаҕына эрэ табыллар. Бу кэмҥэ үүрбэккэ, кыраҕын диэн ыраах кыйдаабакка, холдьохпокко үөрэтэ сатыыр дьон оҕолоро үлэһит буола улааталлар. Аттыгар олордон, бэйэтигэр маарынныыр туттар сэби биэрэн үлэлэтэ үөрэтэ түстэҕинэ, оҕото хайдах үлэлииргэ кыра-кыратык үөрэнэн барар. Кыра буолан со¬тору салҕан син-биир быраҕыаҕа. Ол эрээри сотору сынньана, дьэгдьийэ түһэн баран эмиэ тиийэн кэлэригэр үлэтин хаттаан оҥотторо сатыахха. Үлэ маннык хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйан өйүгэр-санаатыгар хатаныыта, кинини үлэлииргэ үөрэтэр.

Үлэлии, ону-маны оҥоро үөрэнэр ураты уустугун уонна уһунун бары үлэһит дьон билэллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ  үтүктэр күүһэ ордук, күүстээх сайдыылаах. Тугу барытын үтүктэн иһэр. Ол иһин бу кэмҥэ, үтүктэр күүһэ сүтэ, мөлтүү илигинэ үлэҕэ үөрэнэрэ ордук. Төһө күүһэ кыайар буолуоҕуттан ону-маны оҥорорго үөрэннэҕинэ, ол үөрэҕэ үгэс буолан ийэ кутугар иҥэн олохсуйан хаалар. Бу оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кутугар иҥмит өйдөбүл сахалар «Үлэһит киһи оҕото үлэһит буолар» диэн этиилэрин үөскэтэр.

Оҕо бэйэтин сайдыытын куруук кимиэхэ эмэ тэҥнээн көрө сылдьар. Ол иһин кыра эрдэҕинэ батыһыннаран, үтүгүннэрэн биэрэн иһэр киһи хайаан даҕаны наада. Батыһар, үтүктэр киһититтэн итэҕэһи оҥоруон соччо баҕарбат. Хата ол оннугар батыһар, үтүктэр киһитин ситэн куота сайдан барыан олуһун баҕарар, хаалан хаалыан баҕарбат. Ол иһин ханнык баҕарар үөрэххэ үөрэнэригэр батыһар, үтүктэр киһи баара туһалаах. Бэйэлэрэ илиилэрин араарбакка үлэлии сылдьар төрөппүттэр оҕолорун үлэҕэ үөрэтэллэрэ судургу. Арай батыһыннара сылдьан көрдөрөн, көмөлөһөн эрэ биэриэхтэрин наада.

Оҕо төрөппүтүн санаатын көрүҥүттэн көрөн курдаттыы билэ сылдьар. Kини үлэтин ыарырҕатар буоллаҕына көмөлөһөр санаата киирэр. Куруук үлэлии сылдьар төрөппүт оҕото кинини көрөн, үтүктэн үлэһит буоларыгар толору кыахтаах. Үлэҕэ үөрэниини салгыы тохтоппокко, быһан кэбиспэккэ дьарыктана сырыттахха үгэс буолан хаалар. Бу курдук үөрэтии кэнниттэн төрөппүт оҕотун туһугар улаханнык санаарҕаабакка эрэ сылдьыан сөп. Үлэһит киһи хаһан баҕарар бэйэтин кыаҕар сөптөөх үлэни булунара уустуга суох буолар.

Төрөппүт бэйэтэ үлэлээбэт, тугу да оҥорбот буоллаҕына, оҕону үлэҕэ үөрэтии ураты уустугурар, кыаллымыан да сөп диэн сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Оҕо кыра эрдэҕинэ үтүктэн эрэ үөрэнэр буолан үтүгүннэрэр киһитэ суох үлэлии үөрэнэрэ кыаллыбат. Бэйэни тэҥнээн көрүү, батыһыы, үтүктүү, ол аата, көрөн үөрэнии оҕо кыра эрдэҕинэ баар суох үөрэнэр ньымата. Атыннык үөрэтии туох да туһаны аҕалбатаҕына даҕаны көҥүлэ. Былыргы сахалар «Сүрэҕэ суох киһи оҕото сүрэҕэ суох буолар» диэн этэллэрэ оруннаах  буолуон сөбө кэлин биллэн иһэр.

Оҕо үтүктэн ким эрэ курдук буолуон аһара баҕарар. Ол иһин оҕону үөрэтэргэ үтүө киһи холобура хайаан даҕаны наада. Үтүө киһи холобура ыҥыран, угуйан көмөлөһөрүн тэҥинэн аны батыһарга сирдиир сулус, ыҥырар бэлиэ буолар. Оҕо ол киһини үтүгүннэҕинэ ордук элбэх билиилэниэн, үчүгэй хаачыстыбаланыан сөп. Үтүктүү оҕо кыра эрдэҕиттэн саҕаланар уонна ийэ кут өйүгэр-санаатыгар ууруллан, өй-санаа төрүтүн үөскэтэр буолан ханнык баҕарар үөрэҕи түргэнник баһылааһыҥҥа тириэрдэр.

ГОСУДАРСТВО ОҔОТО

«Социализм” кэминээҕи төрөппүттэр бэйэлэрин оҕолорун иитиитигэр улаханнык кыһаммат буолан барбыттара. Оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн государство бэйэтигэр ылынан көрүүтүн-истиитин уонна үөрэтиитин барытын оҥорор буолан, «Государство оҕолоро» дии санааннар итинник кыһаммат эбиттэр. Ол кэмҥэ хас биирдии киһи олоҕо государствоттан быһаччы тутулуктаах буолуутун олохтообуттара. Киһи бэйэтин бас билэр баайа-мала олус кыра буолуута, кэтэ сылдьар таҥаһынан бүтүүтэ государствоттан улахан тутулуктаах буолууну бигэргэтэрэ.

«Государство оҕото» диэн санаа үөскээһинигэр оҕону кыра эрдэҕиттэн эмтээн-томтоон, маҥнай дааһылаҕа, онтон детсадка ылан көрүү-истии, онтон оҕо улаатан оскуолаҕа үөрэнэрэ барыта госу¬дарство кыһатынан ыытыллара тириэрдэр. Kиһи барыта хайаан даҕаны орто үөрэҕи бүтэриэхтээх диэн сыал-сорук туруоруу эмиэ баар этэ. Салгыы үрдүк үөрэххэ үөрэ¬тии оҕо баҕалаах эрэ буоллар кыаллара уонна эмиэ государство илиитин иһигэр баар этэ. Бары үөрэх барыта государство көмөтүнэн босхо этэ.

Билигин ырыынак кэмэ кэлэн государство оҕолору босхо, бэйэтин оҕолорун курдук көрөн-истэн иитэрэ-үөрэтэрэ суох буолан иһэр. Ол иһин төрөппүттэр оҕолорун иһин эппиэтинэстэрэ быдан улаатан биэрдэ. Кинилэр оҕолоро үчүгэй, киһилии майгылаах, үлэни-хамнаһы кыайар, сүрэхтээх дьон буолан тахсалларыгар бэйэлэрэ эрэ бары эппиэтинэһи сүгэр буоллулар. Ханнык баҕарар төрөппүт оҕотугар бары үчүгэйи баҕарара былыргыттан да баар этэ. Арай тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн оҕолорун ханнык өйгө-санааҕа үөрэтэллэрэ эрэ уларыйан биэрэригэр тиийэр.

Урукку «социализм» кэминээҕи сыалбыт-сорукпут тосту уларыйыыта оҕону иитии-үөрэтии үлэтэ эмиэ уларыйарыгар тириэрдэр. Дьон олоҕун сыала-соруга уларыйыыта, саҥалыы өйдөөх-санаалаах оҕолору иитэн-үөрэтэн улаатыннарары эрэйэр. Бу оҕолор аны ырыынак саҥалыы сыһыаннаһыыларыгар толору бэлэмнээх дьон буола улаатыахтаахтара үөрэнии эмиэ уларыйыахтааҕын эрэйэр.

Билигин ырыынак кэмигэр ким төһө кыайарынан байара-тайара көҥүл буолбутунан төрөппүттэр бэйэлэрин уһун олохторун тухары үлэлээн-хамсаан кыра эмэ тугу эрэ мустахтарына, оҕолоро ыһан-тоҕон кэбиспэт, чиҥ, кытаанах майгылаах буолуохтарын эмиэ баҕарар буоллулар. Урукку «социализм» кэмигэр киһи барыта тэҥ буолуохтаах буолан итинник баҕа санаа туоратыллар буолан оччотооҕу дьоҥҥо суох этэ.

Онон, ырыынак сыһыаннаһыылара оҕону иитиигэ туруоруллар көрдөбүл хас эмэ төгүл улаатан, үрдээн биэриитин үөскэттилэр. Итини тэҥэ төрөппүттэр оруоллара эмиэ үрдээн, бэйэлэригэр туруорунар көрдөбүллэрэ улаатарыгар уонна соннук көрдөбүллэри оҕолоруттан аны ирдиир буолууларыгар тириэрдэр.

КУОРАТ ОҔОТО

Куорат сиргэ уонна тыаҕа оҕолору иитии уонна үөрэтии бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспат тус-туспаларын төрөппүттэр кэнники кэмҥэ бэлиэтээн эрэллэр. Тыаны кытта сибээстээх төрөппүттэр оҕолорун тыаҕа ыытан үлэҕэ-хамнаска үөрэтэ сатыыллар. Ол эрээри оҕолорун улааппыттарын кэннэ, хойутаан үөрэтэ сатыыр буоланнар, үлэҕэ үөрэнии быдан эрэй¬дээхтик уонна бытааннык, саҥалыы үөрэнии курдук барар.

Ити эрээри куоракка даҕаны үлэһит, спордунан эрчиллэр эдэр киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарыахха сөбүн төрөппүттэр соччо итэҕэйэ иликтэр. Кинилэр уруккулуу санааларыгар оҕолоро сылдьан эрэ бэйэлэрэ үлэлии-хамсыы, дьарыктана сылдьыахтаахтарын курдуктар. Төрөппүттэр итинник санааҕытын букатыннаахтык быраҕаргыт буоллар киһилии майгылаах, үлэһит кэлэр көлүөнэлэргитин иитиигэ уонна үөрэтиигэ ордук кыһанар буолуоххут этэ. Оҕоҕут хаһан баҕарар эһигини эрэ үтүктэр, аан маҥнай эһиги курдук буолуон баҕа¬рар. Сүрэҕэлдьээн дьыбааҥҥа сытымаҥ, тугу эмэ оҥоруҥ, оҕоҕутун эмиэ кыттыһыннарыҥ, батыһыннарыҥ, оччоҕо ханнык баҕарар үлэттэн иҥнэн, толлон турбакка оҥорбутунан барыаҕа, кыайарга-сатыырга үөрэниэҕэ, оҥорул¬лубут үлэ түмүгүттэн үөрэр буолуоҕа, өйө-санаата бөҕөргүөҕэ.

«Оҕом кыра, билигин сыттын, улааттаҕына үөрэхтээх киһи буолуо» диэмэҥ, киһигит сыта үөрэнэн хаалан букатын сүрэҕэ суох буолуоҕа. Тугу эмэ кыайар буолуоҕуттан үлэлии, дьарыктана үөрэннэҕинэ, ол үлэтэ эбэтэр дьарыга үгэс буолан умнуллубат гына ийэ кутун өйүгэр иҥнэҕинэ үйэтин тухары үлэһит киһи тахсыаҕа. Төрөппүт бэйэтэ тиритэ-хорута үлэлии сылдьарын оҕото көрөр буоллаҕына, оҕотун өйүгэр-санаатыгар кыаҕа баарынан, хайдах эрэ көмөлөһөр санаа бэйэтинэн киирэр. Маннык санаа киириитэ оҕону үлэһит киһи буола улаатарыгар көмөлөһөр.

Төрөппүт бэйэтэ оҥоруохтаах дьыалатын оҥорбокко сытар буоллаҕы¬на уонна оҕотун «Эн үлэлээ» диэтэҕинэ, оҕотугар тэҥнэһэ сатыыр са¬наата табыллыбакка сүгүн үлэлиэ суоҕа. «Бэйэтэ сытар эрээри киһини соруйар» диэн хомойо санааһына олохсуйуо. «Хамначчыт курдукпун» дии санааһына баһыйан бардаҕына кэлин тиһэҕэр төрөппүтүн итэҕэйбэт буолан хаалыан сөп.

Онон, оҕону кыра эрдэҕинэ иитии, үөрэтии диэн төрөппүт бэйэтэ көрдөрөн биэрэр холобура буолар. Ол аата, хайдах оҥорору көрдөрөн биэрэн баран, бэйэни үтүгүннэрэн оҥотторо үөрэттэххэ эрэ оҕо тугу эмэ оҥоро үөрэнэр. Ити курдук үтүктэн үөрэҕэ үгэс буолан иҥнэҕинэ эрэ оҕо төрөппүтүн курдук үлэһит, өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатар. Бу үөрэх былыр-былыргыттан уларыйбатын бэлиэтинэн сахалар киһи хайдаҕын билээрилэр кини төрүттэрин ыйыталаһаллара буолар. Төрөппүттэрин өйдөрө-санаалара, үлэҕэ-хамнаска сыһыаннара оҕолорун өйө-санаата сайдыытыгар сүрүн тирэх буоларын былыргы сахалар чуолкайдык билэллэр эбит. Ол курдук киһи төрүттэрэ эһэтэ, эбэтэ, ийэтэ уонна аҕата кини өйүн-санаатын оҥкулун оҥорор дьоно, бэйэлэрин үйэлэригэр тугу үлэлээн-хамнаан ситиспиттэригэр оҕолорун кыра эрдэҕинэ батыһыннара сылдьан үөрэтэн кэбиһэллэр. 

ТҮҮЛ уонна КУТ–СҮР ҮӨРЭҔЭ

Сахалар чуут умуннаран кэбиһэ сыспыт кут-сүр үөрэхтэрин билигин сайыннаран эрэллэр. Кут-сүр үөрэҕэ атын омуктар киһи туһунан уонна араас таҥараларын үөрэхтэринээҕэр ордук таба буолара научнайдык дакаастанара чугаһаан иһэр.
 
Саха дьонун элбэх уус-уран айымньыларыттан уонна араас суруйууларга киирбит өйдөбүллэртэн хомуйдахпытына кут-сүр үөрэҕэр киһи өйө-санаата тус-туспалара быһаарыллар. Kут-сүр үөрэҕэр киһи өйө-санаата икки аҥылар: ийэ-кут уонна салгын-кут диэн тус-туспа көрүҥнэргэ арахсаллар. Онтон киһи этэ-сиинэ буор-кут буолар. (1,33). Киһи үс куттара бииргэ хомуллан сүр диэн туспа күүһүнэн холбуу баайылла сылдьаллар диэн кут-сүр үөрэҕэ билинэр. (2,48). Билигин дьон сайдыыларын таһыма, өйдөрө-санаалара ситэ тиийэн, үөрэтэн итилэри соччо дакаастыы иликтэр. Ол эрээри кэнники кэмҥэ киһи өйүн-санаатын туһунан үөрэх түргэнник сайдан иһэрэ ити хаалан хаалыыны суох оҥоруон сөп.

Былыргы Сибиир ойууннара киһи түүлүн үөрэтиинэн дириҥник дьарыктаммыттара биллэр. (3,324). Ойууннар түүлү үөрэтэннэр кут-¬сүр үөрэҕин төрүттээн, сайыннаран испит буолуохтарын сөп. Ол курдук сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ ордук киһи түүллэринэн дакаастаналлара олохтоох. Кут-сүр үөрэҕин быһыытынан киһи салгын кута бэйэтэ этэ-сиинэ суох, аҥардастыы өй-санаа мунньустубут көрүҥэ буолар. Ол курдук түүлгэ киһи сороҕор аҥардастыы көрөр эрэ, онтон этэ-сиинэ баара ханан даҕаны биллибэт, бэйэтэ көтө сылдьар курдук соҕотохто ханна эмэ баар буолан хаалар. Итинник киһи бэйэтэ көстүбэккэ эрэ сылдьан ону-маны көрөрүн киһи салгын кута оҥорор буолуон сөп.

Маннык быһааран истэхпитинэ, сорох түүлгэ киһи көннөрү көрөр биллибэт киһитэ кини бэйэтин ийэ кута буолуон сөп. Кут-сүр үөрэх этэринэн киһи ийэ кута бэйэтин этин-сиинин, буор-кутун кытта бииргэ сылдьар. Ол иһин маннык түүллэргэ көстөр бэйэҕэ маарынныыр биллибэт киһи тугу оҥороро, түүлү тойонноон таһаардахха, киһиэхэ бэйэтигэр сыһыаннаах буолан тахсаллар. Ол курдук биллибэт киһи тустара түүлгэ көһүннэҕинэ хайа эрэ киһилиин көрсүһүү буолуон сөп, ол эрээри бу киһилиин ханнык эрэ сүрүн боппуруоска сөп түбэспэт өйдөөх-санаалаах буолуоххутун сөп.

Түүлгэ киһи ийэ кутун көрүҥэ ханнык майгыны ылыммытыттан көрөн араас түгэннэргэ уларыйан биэрэн иһэр. Ол курдук киһи түһээн сороҕор бөрөнү, эһэни, ытырыык ыты көрүөн сөп. Оччоҕо кини ханнык эмэ түгэҥҥэ куһаҕан, ити көстүбүт кыыллар майгыларын курдугу атыттарга бил¬лэриэн сөп. Кини түүлүгэр ити адьырҕа кыыллары кыайдаҕына эбэтэр үүрдэҕинэ, майгына көнөн үчүгэй дьыалалары оҥоруон сөп. Онон, араас адьырҕа кыыллар киһи түүлүгэр көстүүлэрэ, киһи бэйэтин ийэ кутун майгына ол көстөр кыыллар майгыларыгар маарынныыр буолан ыларын көрдөрөр.

Түүлгэ киһини бэйэтин ыт ытырдаына, аны бэйэҥ кыыһыраҥҥын куһаҕан майгыгын көрдөрүөххүн эмиэ сөп. Ол курдук киһи улаханнык кыыһырбыт кэмигэр ийэ кута ытырыык ыкка кубулуйар. Түүлгэ маннык бэлиэ бэйэтинэн көстөр, киһини бэйэтин, салгын кутун ытырыык ыт ытырар. Түүлгэ бу ыты киһи бэйэтэ кыайдаҕына, үүрдэҕинэ кини адьырҕа майгынын сымнатан, дьону кытта эйэлээх буолуутугар тириэрдэр. Маннык түүл кэнниттэн бэйэни кыана туттарга үөрэнэр наадалаах. Киһи түүлүгэр майгына уларыйбытын бэлиэтин, атын кыыл буолан хаалбытын көрөрүн үөрэхтээхтэр эмиэ бэлиэтииллэр. (4,116).

Киһи түүлүгэр көстөр куһаҕан киһини эбэтэр кыылы кыайыыта, киһи өйө-санаата, салгын кута кыайыыны ситиһиитэ буолар. Маннык түүл кэнниттэн киһи бэйэтин олоҕор туох эмэ ситиһиини оҥороро бэлиэтэ¬нэр. Онон, киһи бэйэтин быстах санааларын, ийэ кутун баҕаларын түүлүгэр кыайыыта киниэхэ ситиһиини оҥороругар тириэрдэр. Ол иһин киһи бэйэтин олоҕор быстах баҕа санааларын өйүн-санаатын күүһүнэн кыайар буоллаҕына, элбэх ситиһиилэри оҥороро бэлиэтэнэр.

Түүлгэ сибиинньэ көстүүтэ, киһи быстах баҕа санаалара аһыыр-сиир өттүн диэки хайысхалаахтарын көрдөрөр эбэтэр итинник майгылаах киһини көрсөөрү гыммыккын бэлиэтиир.

Түүлгэ көстөр биллибэт киһи тугу оҥороругар киһи бэйэтэ сыана биэрэр, сороҕор сөбүлүүр, онтон сороҕор сирэр. Маннык түүл киһи икки кута бэйэлэрин икки ардыларыгар сөбүлэспэттэрин көрдөрөр. Бу балаһыанньаҕа куһаҕан киһи өлүүтэ, кыайыы эбэтэр ситиһии буолуутун бэлиэтинэн буолар. Kиһи көрөр эрэ түүллэрэ туолар кэмнэрэ лаппа ыраах буолуохтарын сөп.

Итинник аҥардастыы көрөр эрэ түүллэртэн киһи бэйэтэ кыттыһан ону-маны оҥорор түүллэрэ букатын уратылаахтар. Ити түүллэргэ киһи бэйэтэ хаамар, сүүрэр, ыстаҥалыыр уонна өссө тугу эмэни оҥорор. Маннык түүллэргэ киһи бэйэтэ баар буолар, манна кинини охсоллор, тааһынан быраҕаллар, кини бэйэтэ эмиэ охсуһар уонна тааһынан да быраҕар. Маннык түүллэри атыттартан туспа арааран, киһи ийэ кутун түүллэрэ диэн ааттыахха сөп. Итини тэҥэ итинник киһи бэйэтэ ону-маны оҥорор түүллэрэ чуолкай соҕустук тойонноноллор уонна сотору кэминэн туолаллар.

Түүллэри маннык икки тус-туспа көрүҥҥэ араартаан баран үөрэтии ордук табыллыан сөп. Тус-туспа араартааһын кэнниттэн хас биирдии түүлү киһи ханнык кутугар сыһыаннааҕыттан көрөн тойоннооһун, ордук ситиһиилээх буолуон сөп. Түүлгэ киһи бэйэтэ тугу оҥороро эбэтэр аттыгар сылдьар бэйэтигэр маарынныыр эрээри, билбэт киһитэ тугу гынара үксүгэр биирдик тойонноноллор. Маннык түүл көрдөрөрүнэн киһи сороҕор көрөр биллибэт киһитэ ийэ кута туспа арахсан тугу гына сылдьарын көрөрө буолан тахсар. Сахалар киһи үс тус-туспа куттаах диэн этиилэрэ ити курдук дакаастанан иһэллэр.

Түүл үөрэҕин сайыннаран иһии, кут-сүр үөрэҕин сайыннарар. Киһи түүлэ диэн бэйэтин куттара инникилээн иһэн, аан бастакынан көрөр-истэр быһыылара буолара быһаарыллан эрэр. Манна ордук улахан суолтаны киһи бэйэтин икки, ийэ уонна салгын куттара бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара ылар. Ити куттартан хайалара баһыйар оруолу ыларыттан киһи бэйэтин олоҕор тугу оҥороро, хайдах быһыыланара быһаарыллар.

Киһи бэйэтин түүллэригэр көстөр кыыллары таба көрөн, бэлиэтээн майгыларын үөрэтэрэ наадалаах. Ити көстөр кыыллар майгылара киһиэхэ бэйэтигэр эмиэ баарын билэн, олор наадалаах өттүлэрин табан сайыннаран, онтон буортулаахтарын хааччахтаан биэрдэҕинэ эрэ, өй-санаа сайдыытын ордук ситиһиэн сөп. Ол курдук ыт ытырарын ылан бырахтахха эрэллээх доҕор буолан тахсара, онтон эһэ куруук саба түспэккэ, бэйэтин арҕаҕын ордук дьаныардаахтык көмүскүүрэ олоххо көрсүһэр сорох кэмҥэ олус туһалаах буолуохтарын сөп.

КУТ - СҮР ҮӨРЭХ САЙДЫЫТА

Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи өйүн-санаатын туругун үөрэтиинэн дириҥник дьарыктаммыттар. Кинилэр ордук сиэр-майгы үөрэҕэр улахан болҕомтолорун уурбуттарын кут-сүр үөрэҕэ бигэргэтэр. Бу үөрэх киһи олоҕун, өйүн-санаатын уонна сиэрин-майгытын бары өттүн киэҥник хабар. Кут-сүр үөрэх этиитинэн, киһи ханна да сырыттаҕына, олоҕун ханнык баҕарар кэмигэр туох эмэ сыыһаны-халтыны оҥороору гыммыта барыта: «Айыыны оҥорума» диэн сэрэтэр бобуулаах уонна хайа да өттүгэр аһара ыыппат күрүөлээх буолар. Бэйэтин олоҕор элбэх айыыны оҥорбут киһи сэккэ түбэһэр. (5,13).

Аныгы үөрэх быһаарыытынан сир үрдүгэр туох баар барыта, төгүрүччү өттүттэн тэҥнэһии балаһыанньатыгар турар. Kүн уонна чолбоннор, ол иһигэр Сир эмиэ бэйэ-бэйэлэриттэн тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан Халлаан куйаарыгар усталлар. Айылҕа хас биирдии кыыла, үөнэ уонна үүнээйитэ, бука барылара, бэйэ-бэйэлэриттэн ордук кытаанах тутулуктаахтар. Маннык хас да өрүттээх тутулуктар бары тэҥнэһии балаһыанньатыгар олоҕурбуттар. Ол иһин киһи тугу эмэни оҥорбута хайа эмэ өттүгэр аһара баран хааллаҕына, Айылҕаҕа куһаҕаны оҥорууга тэҥнэһэр. Kут-сүр үөрэҕэ, киһи бэйэтин олоҕор тугу оҥорбута барыта ханнык эрэ кэмнээх-кэрдиистээх буо¬ларын, аһара барбата наадалааҕын мэлдьи өйдөтөр.

Саха дьонун кут-сүр үөрэхтэрин биллэр өйдөбүллэрин хомуйдахпытына маннык быһаарыылары ылабыт. Былыргыттан саха дьоно киһини үс куттаах диэн    ааттыыллар. (1,33). Киһи этэ-сиинэ - буор кут диэн ааттанар. Өллөҕүнэ киһи этэ-сиинэ үрэллэн буор буоларын иһин итинник ааттаабыттар. Буор кут сир информациятын илдьэ сылдьар. Саха киһитэ саныырынан киһи куттара Айылҕаны кытта сибээстээхтэр. Ийэ кут киһиэхэ космостан киирэр уонна Айылҕа саамай дириҥ күүстэрин кытта сибээстээх. Салгын кут Айылҕа түргэнник буола турар уларыйыыларын ылар. (1,24).

Былыргы Египет олохтоохторо киһини эмиэ үс куттаах диэн ааҕаллар эбит. Бу куттар Ка, Ба, Ах диэн ааттаналлар. Ба кут өлбөт үйэлээх, киһи өллөҕүнэ чыычаах буолан көтөн хаалар. Ка кут киһи этин-¬сиинин кытта бииргэ сылдьар, ол иһин былыргы Египет олохтоохторо киһи этин-сиинин мумия оҥорон, ас-үөл саппааһынан хааччыйан ба¬раннар пирамидаҕа уураннар уһун үйэлээх оҥороллор. Кыыллар уонна көтөрдөр икки: ийэ уонна буор-куттаах буолар эбиттэр. (6,65-67).

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ киһи өйө-санаата икки өрүттээх буоларын бигэргэтэр. Ол курдук киһи салгын кута уонна ийэ кута өйү-санааны кытта ситимнээхтэр. Бу икки куттар тус-туспалар уонна бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн-толорсон биэрэллэр. Кут-сүр үөрэҕэ киһи бу сирдээҕи олоҕо кылгаһын өйдөтөр уонна бу олоҕор сайдан-үөрэнэн уларыйыыны, ситиһиини оҥороругар ыҥырар. Дьон сирдээҕи олохторо биир киһи өлбүтүнэн быстан хаалбакка, салгыы сайдан баран иһэллэ¬рин, онтон киһи бэйэтэ кэннигэр хаалар кэнчээрилэригэр үтүөнү, туһалааҕы оҥорон хаалларарыгар кут-сүр үөрэҕэ баҕарар. Бу үөрэх киһи сирдээҕи олоҕун сыалын уонна аналын эрдэттэн, кыра эрдэҕиттэн билэ сылдьарын эрэйэр.

Психолог Рон Хаббард үөрэтиитинэн киһи Айылҕаттан айыллыаҕыттан икки тус-туһунан өйдөөх-санаалаах буолар. Бу икки өй-санаа киһи олоҕун араас балаһыанньаларыттан көрөн бэйэ-бэйэлэрин хардарыта солбуйсан биэрэллэр. Маннык икки тус-туһунан өй-санаа баара киһи олоҕун сиэригэр ордук сөп түбэһэр уонна итилэр бэйэ-¬бэйэлэриттэн маннык уратылардаахтар:

1. Толкуйдуур өй-санаа. Киһиэхэ олус наадалаах үөрэҕи-билиини ылынан, онон салайтарар өй-санаа буолар. Бу өй-санаа оҕо улаа-тан, үөрэнэн истэҕинэ бэйэтин кытта сайдан-үүнэн, тупсан, уларыйан биэрэн иһэр. Ол курдук төрөппүттэр, учууталлар ыйыылара уонна атын дьону кытта бииргэ сылдьыы үөрэхтэрэ киһиэхэ сыыйа-баайа иҥэн, олохсуйан иһэллэр. Оҕо ханнык балаһыанньаҕа хайдах туттарга-хаптарга уонна атын дьону кытта сыһыаннаһарга төрөппүттэрин, учууталларын көрөн, үтүктэн үөрэнэр. Ханнык баҕарар үөрэх киһи мэйиитигэр толкуйдуур өй-санаа саппааһыгар мунньуллан, киһи билиитэ-көрүүтэ сыыйа эбиллэн иһэр. Үөрэҕи баһылаан сайдыыны ситиспит киһи салгыы олоҕор мэлдьи толкуйдуур өйүнэн-санаатынан салайтарар.

2. Быһаччы быһаарар өй-санаа. Бу өйү-санааны наукаҕа инстинкт диэн ааттыыллар. Ити аата, Айылҕа киһини харыстаан, олоҕор буолар араас ыксаллаах түгэннэргэ быһаччы харыстанар хамсаныылары олус түргэнник оҥороругар кыаҕы биэрэр быһыыта буолар. Холобура, соһуччу тарбаҕы итиигэ буһардахха, соҕотохто сулбу тардан ылыы тугу да толкуйдаабакка эрэ оҥоруллар. Kиһи олоҕор, тыыннаах буолуутугар суоһуур араас мүччүргэннээх түгэннэртэн быыһанарыгар анаан киһиэхэ харыстанар өй-санаа Айылҕаттан бэриллэр эбит диэн учуонай быһаарар. (7,57-65)

Ити курдук психолог Рон Хаббард киһи өйүн-санаатын икки аҥы араарар уонна бу икки өйдөр-санаалар тус-туспатык үлэлииллэрин быһаарар. Киһи илэ өйүнэн сылдьар кэмигэр толкуйдуур өйүнэн-санаатынан салаллар, онтон итирэн дуу, хайаан дуу «Өйө көтөн» хааллаҕына, быһаччы быһаарар өйүнэн-¬санаатынан салалларын учуонай арааран бэлиэтиир.

Биһиги киһи икки тус-туһунан өйүнэн-санаанан салайтаран сылдьыытын бэрт боростуой, биллэр уонна судургу холобурдарынан дакаастыыбыт. Ол курдук киһи илэ өйүнэн эбэтэр итирэн, «Өйө көтөн» хаалбытын кэннэ хайдах туттуна сылдьара букатын тус-туспалар, икки аҥылар. Бу кэмнэргэ киһиэхэ тус-туһунан өйдөрө-санаалара үлэлииллэр, ол иһин киһи тус-туспа быһаарыныылары ылынар. 

Эбэбит Лөкүө: «Итирик киһини кыйахалаабат, хата дэбдэтэр, хайгыыр баҕайы»,- диэн этэрэ. Kини киһи өйүн-санаатын олус дириҥник билэр буолан итирик киһини аһатан эбэтэр санаатын көтөҕөн, быһыытын тупсаран, көннөрөн биэрэри сатабыллаахтык туһанара. Ити барыта киһи «Өйө көтөн», итирэн сылдьар кэмигэр бэйэтин этигэр-сиинигэр туһалаах, онно быһаччы дьайар өйүнэн-санаатынан салаллан сылдьарын быһаарар.

Былыргы дьон таҥаралара киһи уонна сүөһү икки ардыларынан көрүҥнээх, төбөтө, сирэйэ киһи курдук, онтон илиилэрэ, атахтара сүөһүгэ маарынныыр буолуулара, дьон өйү - санааны, итэҕэли ылыныылара сыыйа кэлэн испитин көрдөрөр. (8,296). Ол курдук таҥара киһи курдук төбөлөөх уонна бэйэтэ сүөһү курдук буолуута, киһи өйүн сайдыыта сүөһүттэн саҕаланан барбытын бэлиэтиир көстүү буолар.

Cахалар киһи уонна сүөһү диэн тыллары сороҕор бииргэ холбоон киһи-сүөһү диэн бэлиэтээн тутталлар. Кинилэр былыр-былыргыттан киһи майгына, өйө-санаата икки өрүттээҕин билэр буоланнар, оҕолорун үөрэтиигэ киһи майгынын ити уратыларын анаан-минээн, бэлиэтээн туһанар эбиттэр. Саха суруйааччылара, Николай Якутскай, Дмитрий Таас, Далан киһи майгына икки өрүттээҕин таба туһананнар бэйэлэрин үлэлэрэ дьоҥҥо ордук тиийимтиэлэр. Кинилэр ити үлэлэригэр киһи элбэхтик үлэлээтэҕинэ, үөрэннэҕинэ эрэ киһилии майгылаах киһи буола улаатарын арааран бэлиэтииллэр.

Былыргы сахаларга Айыыһыт таҥара саҥа төрүөхтээх оҕоҕо анаан Үрүҥ Аар тойонтон ийэ кут көрдөһөн ылан эр киһи дьулайынан иҥэрэр эбит. (9,49). Ити быһаарыы кыра оҕо төрүүрүгэр ийэ куттаах эрэ буоларын чуолкайдаан биэрэр. Салгын кут киһи улаатан үөрэҕи-билиини баһылаан ис¬тэҕинэ сайдан барарын былыргы сахалар арааран билэллэрин бэлиэтиир.

Л.А.Афанасьев «Айыы үөрэҕэ» диэн үлэтигэр салгын кут үөрэниини иҥэринэр дьоҕурдааҕын арааран бэлиэтиир. (10,128). Салгын куту санаа хоту салайа үөрэниэххэ син. Идэни баһылыырга иитии - билиини-көрүүнү кэҥэтии, ол аата салгын куту сайыннарыы, санаа күүһүн уһаарыы диэн И.Г.Баишев бэйэтин үлэтигэр эмиэ быһаарар. (11,69).

Саха дьоно киһи өйүн-санаатын аҥар өттүн быһаарарга «киһи» диэн тылы бэйэтин тутталлар. Кинилэр этэллэринэн киһи аҥар өттө - дьиҥнээх киһи бэйэтэ буолар. Маны быһаарыыга «киһилии оҥор», «киһилии быһыылан», «киһи курдук буол» диэн этиилэр туттуллаллар. Онтон ити этиилэр барылара киһи майгынын, өйүн-санаатын быһаарар этиилэр. Ити аата киһи аҥар өттө - киһилии өй-санаа өттө. Киһилии өйү-санааны урук¬ку олох уоппуттара уонна аныгы үөрэх холбоһоннор үөскэтэн таһаа¬раллар. Бу киһилии өй-санаа киһи саҥалыы өйүн-санаатын быһаарар. Ону тэҥэ, «улахан киһи курдук буол» диэн этии өй-санаа оҕо төһө үөрэҕи ылынан истэҕин аайы өйө-санаата эбиллэн иһиитин эмиэ бэлиэтиир. «Киһилии быһыылаах» диэн этии киһи күннээҕи олоҕор, аныгы үөрэх этиитинэн уонна атын, «киһилии быһыылаах» дьону үтүктэн, киһилии өйүнэн-санаанан салайтаран олорорун чуолкайдыыр.

Киһи олоҕо дьон-сэргэ ортотугар үөскээбит үчүгэй уонна куһаҕан майгылар икки ардыларынан баран иһэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ханнык майгыны тутуһан өйө-санаата сайдан барыытын төрөппүттэрэ иҥэрэл¬лэр. Кинилэр тугу үчүгэй эбэтэр тугу куһаҕан диэн этэллэрэ оҕолорун өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалан иһэр. Төрөппүттэр оҕо бэйэтэ ону-маны оҥорор буолан эрдэҕиттэн саҕалаан өйүн-санаатын оҥкулун оҥорон олохсуталлар.

Сахалар оҕону үөрэтиигэ куруук туттар ньымаларынан үчүгэй, киһилии дьон холобурдарын туһаныы буолар. Манна төрөппүттэр хардары-таары бэйэ-бэйэлэрин үчүгэй холобурдарын туһаналлара оҕолоругар ордук тиийимтиэ. Ол курдук ийэ холобур туттар киһитэ оҕолор аҕалара буоллаҕына уонна оҕолорун кинини үтүктэргэ ыҥыран үөрэттэҕинэ, бу ыаллар оҕолорун иитэллэригэр уустук боппу¬руостар букатын даҕаны үөскээмиэхтэрин сөп. 

«Оҕом үчүгэй киһи буол»,- диэн үөрэтии сүрүн төрүтүнэн үчүгэй киһи хайдах буолуохтааҕын билии, кини тугу оҥорорун, хайдах тутта-хапта сылдьарын үтүктүү буолар. Маннык үөрэтиигэ үчүгэй киһи бэйэтин холобура үтүктэргэ хайаан даҕаны баара ордук. «Куһаҕан киһи курдук буолума»,- диэн хааччахтаан үөрэтэргэ куһаҕан киһи үчүгэй киһиттэн туох уратылардаах буоларын арааран үөрэтии уонна оннук быһыылары оҥорбот буолуу көрдөнүллэр.

Оҕону «киһилии быһыылаах» буола улаатан иһэрин ситиһэргэ үчүгэй киһи куһаҕан киһиттэн туох уратылаах буоларын чуолкайдык арааран биэрии оҥоруллан иһиэхтээх. Оҕо төһөнөн кыра даҕаны үчүгэй киһи уонна куһаҕан киһи арахсыылара биллэр бэлиэлэрдээх, букатын чуолкай буолуохтаах. Ол курдук «куһаҕан оҕо» ийэтэ этэрин истибэт, онтон «үчүгэй оҕо» ийэтэ этэрин барытын истэр, кини эппитин курдук оҥорор буолар эбэтэр «куһаҕан оҕо» бүтүннүү буорга буккуллар буоллаҕына, «үчүгэй оҕо» төбөтүнэн буорга түһүө суохтаах.

Онон, киһилии өй-санаа диэн, дьоҥҥо кэлин үөскээбит уонна күннэтэ түргэнник сайдан-үүнэн иһэр, омук-омукка, бэйэ-бэйэҕэ хайдах сыһыаннаһыыларыттан уларыйан биэрэр, үөрэх, билии, сайдыы барыта холбоммут киэҥ өйдөбүлэ буолар. Киһи бу өйүнэн-санаанан салайтаран сылдьыыта, «киһи буолуу», «киһилии сылдьыы», «киһилии киһи», «киһилии быһыылаах» диэн сахалыы туспа бэлиэтээн ааттанар.

И.С.Портнягин «Кто он, человек солнечного улуса айыы» диэн үлэтигэр «киһилии киһи» өйүн-санаатын толору арыйар. Кини сахалар киһилии киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга, оҕо кыра эрдэҕиттэн бары кыахтарын барытын ууралларын бэлиэтиир. Кини ити үлэтигэр киһи өйө-санаата эмиэ икки аҥы утарыта турар өрүттэрдээҕин ыйар. (12,9-10).

Сахаларга киһи буолуу кэнниттэн, ол үөһээ өттүнэн «Айыы буолбут» диэн өйдөбүл баар. (8,246). Киһи бэйэтин олоҕор киһи буолууну ситиһэн баран салгыы сайдан, өйүн-санаатын сайдыытын өссө үрдүк кэрдиискэ таһаардаҕына, бар дьонугар биллэр үтүөлэри оҥордоҕуна, Айыы буолуон сөп. Ол аата, сахаларга, киһи өйүн-санаатын сайдыытын саамай үрдүкү чыпчаалын ситиһиитэ Айыы буолуу диэн ааттанар. Ол эрээри айыы буолбут өй-санаа аны уларыйбат турукка киирэр буоллаҕына, киһи өллөҕүнэ биирдэ эрэ тиийэн кэлэр. Ити туһунан салгыы атын үлэлэрбитигэр быһаарыахпыт.

Сахалар киһилии киһи диэн өйдөбүллэрэ барыта холбоһоннор туспа өйү-санааны үөскэтэллэр. Киһилии киһи өйө-санаата диэҥҥэ, киһи улаатан иһэн мунньуммут өйдөбүллэрэ, үөрэммит үөрэҕэ, тутта-хапта сылдьыыта, атын дьону кытта сыһыана, үлэтэ-хамнаһа барыта киирэр. Киһи дьон ортотугар сылдьар, үөрэнэр-үлэлиир буолан өйө-санаата сайдан эбиллэн иһэр. Бу өй-санаа саҥа үөрэҕи түргэнник ылынымтыа буолан, киһи күннээҕи олоҕор баһыйар оруолу ылар. Ол иһин киһи мэлдьи бу өйүнэн-санаатынан салаллан сылдьар. Киһилии киһи өйүн-санаатын маннык өйдөбүлэ салгын кут буолар уонна психолог Рон Хаббард үөрэҕэр быһааран таһаарбыт тол¬куйдуур өйүгэр-санаатыгар чахчы сөп түбэһэр.

Сахалар киһи утары өттүн, иккис өйүн-санаатын чуолкайдык арааран сүөһү диэн бэлиэтээн этэллэр. Сүөһү диэн улахан кээмэйдээх, тыынар-тыыннаах эрээри бэйэтэ өйө-санаата суох харамайы барытын ааттыыллар. Бу быһаарыыга сорох кэмҥэ биир эмэ киһи эмиэ киирсэн ылар, ол аата сороҕор өйө-санаата тиийбэтэҕинэ эбэтэр төрүт суох буоллаҕына, дьиҥнээх «сүөһүгэ» кубулуйар. Онтон киһи бэйэтин көнө сүнньүнэн «сүөһүгэ» кубулутуута итирэн өйө көттөҕүнэ буолар. Киһи итирэн өйө көппүт кэмигэр өй-санаа икки аҥы араастаныытын көстүүлэрэ ордук чуолкайданан биллэллэр. Маны кытта сөбүлэстэхпитинэ, өйө суох киһи - сүөһү буолан тахсара быһаарыллар. Сахалар сүрэҕэ суох киһини «сүөһү курдук сытыма» диэн туруоран тугу эмэ оҥотторо сатыыллар. Итини тэҥэ киһи бэйэтэ ханнык эмэ быһыыга сыыһа тутуннаҕына «сүөһү курдук буолума» диэн, бэрээдэгин көннөрүнэрин наадатыгар этэллэр. Онон киһиэхэ сүөһүгэ тэҥнэнии диэн саамай куһаҕан бэрээдэктэниигэ, дьону кытта сатаан тапсыбат буолууга туттуллар этии буолар.

Куһаҕан киһи майгынын быһаарыыга саха дьоно киэҥ көҕүстээхтэрин, холку, кэтэһэр майгылаахтарын көрдөрөллөр. Сөбүлээбэтэх киһилэрин майгынын быһаараары гыннахтарына «киһилии майгына суох» эбэтэр олус сирдэхтэринэ «киһи буолбатах» киһи диэн ханарытан этэ сатыыллар. Киһини маннык харыстааһын ханнык баҕарар сыыһа туттуу көнөр кыахтааҕынан уонна киһи үөрэнэр дьоҕура хаһан баҕарар баары¬нан быһаарыллар. Ол аата киһи тыыннаах буоллаҕына өйө-санаата уларыйар кыахтаах.

Ити курдук киһи өйүн аҥар өттө улахан кээмэйдээх тыыннаах харамай өйө буолар. Киһи бу өйө, Айылҕаттан бэриллибит өйө-санаата, сайдыыны-үөрэҕи олус бытааннык ылынар уонна төрөппүттэриттэн оҕолоругар үгэс буолан бэриллэн иһэр. Бу өй-санаа, төрүт өй-санаа буолан, кини быһаччы дьаһайар салааларыгар, киһи көннөрү тыыннаах буолуу иһин олоҕун олоруута, бэйэтин харыстаныыта уонна бал-бааччы, быстахтык быһаарыныыта, дьону кытта тапсыбат буолуута - барыта киирсэр эбиттэр. Ити курдук бу өй-санаа киһи сүөһүлүү өйүн-санаатын өттө буолара быһаарыллар уонна сахалыы быстах санаалар диэн туспа арааран ааттаналлар. Быстах санаалаах киһи араас баҕа санаалара быстах баҕа санаалар буолаллар уонна бэйэтин этигэр-сиинигэр эрэ үчүгэй буоларыгар урутаан баҕараллар.
Киһи сүөһүтэ эмиэ бэйэтэ өйдөөх-санаалаах. Бу өйү-санааны сахалар сороҕор буор уонна ийэ кут диэн холбуу ааттыыллара аһара оруннаах. Ханнык баҕарар харамайга бэйэтин харыстанар өй-санаа айылҕаттан бэриллэр. Буор уонна ийэ куттар киһини көрөр-харайар уонна харыс¬тыыр аналлара ордук чуолкайдык быһаарыллар. Ол курдук илиитин итиигэ таарыйбыт киһи, соҕотохто толкуйдаабакка эрэ сулбу тардан ыла охсор. Сороҕор куттаммыт дьон үрдүк тиит төбөтүгэр хайдах ыттан тахса охсон хаалбыттарын өйдөөбөккө да хаалаллар, итини тэҥэ сорохтор кэтит уонна дириҥ аппаны үрдүнэн ойбут түбэлтэлэрэ эмиэ бааллар. Буор уонна ийэ кут диэн киһиэхэ Айылҕа бэйэтэ биэрбит харыстанарга, бэйэтигэр үчүгэйи оҥорорго аналлаах күүс-уох уонна өй-санаа буолаллар.

Айылҕа айбытын быһыытынан киһи биир сирдээҕи тыынар-тыыннаах харамай. Бу харамай бэйэтин дьиҥнээх өйө-санаата, төрөппүттэриттэн бэриллибит төрүтэ бииргэ холбононнор буор уонна ийэ кут диэни үөскэтэллэр. (2,48). Буор кут мэлдьи ийэ куту кытта бииргэ сылдьара быһаарыллар. Ол эрээри биир эмэ түбэлтэлэргэ ийэ кут буор куттан арахсан хаалара биллэр. Улаханнык куттаммыт киһи «кута ыс¬танан» тахсан баран хаалар уонна абааһылар киһи ийэ кутун уоран ылан эрэйдээтэхтэринэ киһи бэйэтэ ыалдьар дииллэр. (13,8). Бэйэтигэр тиийинэн өлбүт киһи ийэ кута буор кутуттан арахсан хаалан баран, кыайан төннүбэтэ биллэр. Утуйа сытар киһини эбэтэр улахан кыылы өлөрдөххө, кини кута көтөн, эмиэ туспа баран хаалара бэлиэ¬тэнэр. Ийэ кут маннык быһыыга түбэстэҕинэ, кини урут тыыннаах эр-дэҕинэ сылдьыбыт сирдэринэн, олорбут өтөхтөрүнэн көҥүл сылдьарыгар тиийэр. Буор уонна ийэ кут өйдөрө-санаалара Рон Хаббард быһаччы быһаарар өйү-санааны быһаарыытыгар эмиэ сөп түбэһэллэр. Ол курдук бу өйдөр-санаалар аан бастаан киһи бэйэтин этин-сиинин харыстыыллар.

Киһи ити икки өйүттэн-санаатыттан хайалара баһыйар өрүт буолара кини кыра эрдэҕиттэн ханнык үөрэҕи ылыммытыттан тутулуктаах. Ол аата, киһиэхэ хайа өйө-санаата баһыйар, бастаан иһэр буолуута, төрөппүттэрэ аан бастаан хайдах үөрэппиттэриттэн тутулуктааҕа быһаарыллар. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕиттэн тоҥору-хатары тулуйар, минньигэһи төһөнү сиирин билэр, кыраны - кыамматы аһынар буола үөрэннэҕинэ эрэ, киһилии өйө-санаата баһыйар, баһылыыр буолан барыахтаах. Саха дьоно былыргыттан атаах оҕо өйө-санаата түктэри буолар диэн этэллэр. Урукку кэмнэргэ итинник этиилэри баай дьон¬нор оҕолоругар эрэ сыһыаннаах өс хоһооннорун курдук өйдөтөллөрө. «Баай оҕото бардам, тот оҕото дохсун» диэн өс хоһооно чахчы кырдьык буолара биллэн иһэр. Былыргы баайдар оҕолоругар сөп түбэһэр майгылаах эдэр дьон билигин да баар буолан иһэллэр.

Оҕо улаатан иһэн бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан баһыйа тутан салайбат буоллаҕына, киниэхэ сүөһүтүн өйө-санаата баһыйар буолан хаалбыт буолуохтаах. Ол аата, кини тоҥорун-хатарын да тулуйбат, ордук тугу эмэ минньигэһи сиэри эбэтэр иһээри гыннаҕына, букатын кыатаммат, туттуммат хайаан даҕаны сиэтэҕинэ эбэтэр истэҕинэ эрэ табыллар уонна мин эрэ билбитим, миэхэ эрэ наада диэн санаалаах буоллаҕына, сүөһүтүн өйө-санаата сити көрүҥнэргэ баһылаан иһэр буолар.

Итинник быһаардахпытына, тулуурдаах буолууга үөрэммэтэх киһи бэйэтин быстах баҕа санааларын, ол аата сүөһүлүү өйүн-санаатын кыайан кыана туттубат киһи буола үөрэнэр. Тулуура суох буола үөрэммит дьонтон үгүстэрэ арыгыга ыллараллар. Кинилэр: «Иһиэхпин баҕардым»,- диэн быстах, сүөһүлүү баҕа санааларын кыайан кыана туттубаккалар арыгыны иһэ сылдьалларын бырахпаттар.
Андрей Иванович Кривошапкин «Солнце и небо - мир светлых творцов» диэн үлэтигэр сахалар кут-сүр диэн үөрэхтэрэ аныгы учуонайдар научнай үлэлэринэн дакаастанан эрэллэрин бэлиэтиир. Рон Хаббард «Дианетика» диэн үөрэҕэ сахалар кут-сүр үөрэхтэрин кытта ураты сөп түбэһиитэ, сахалар үөрэхтэрэ олус табатын бэлиэтиир. Итини тэҥэ сахалар ойууннарын үөрэхтэрэ психологтар З.Фрейд уонна Карл Юнг «коллективное бессознательное» диэн теорияларыгар эмиэ сөп түбэһэр. (4,6). Ол курдук ойуун кыыран Үөһээ дойдуга тахсан айыылартан көрдөһөн инники туох буолуохтааҕын билэрэ, учуонайдар «коллективное бессознательное» диэн билии-көрүү барыта мунньустубут миэстэтэ баарын уонна дьоннор онно киирэн билиини-көрүүнү ылалларын туоһулуур.

Ити курдук киһи өйө-санаата икки өрүттээҕэ быһаарыллан тахсар. Итилэртэн бастакы өрүтэ - буор уонна ийэ кут, онтон иккис өрүтэ - салгын кут диэн сахалыы ааттаналлар. Бу икки куттар киһи олоҕор сыһыаннара эмиэ тус-туспалар. Ол курдук киһи олоҕун олоруута икки суол араастаах: бастакыта, буор уонна ийэ кутун санаалара - бэйэ быстах баҕа санааларын толорор иһин олоруута, онтон иккиһэ, салгын кут баҕа санаата үлэлээн-хамсаан туох эмэ туһалааҕы оҥоруу, үөрэнэн-сайдан өйү-санааны сайыннарыы, тулуурдаах буолууга эти-хааны эрчийэн олох ыарахаттарын эрэллээхтик тулуйуу буолаллар. Бу икки куттар баҕа санаалара сөп түбэспэттэрэ, киһи сирдээҕи олоҕо хаһан баҕарар аһара уустугун уонна олоҕу киһилии олорорго киһи бэйэтэ бары кыаҕын ууран кыһаннаҕына эрэ табылларын бэлиэтиир.
 
СҮР

Сахалар кут-сүр үөрэхтэригэр киһи үс кута сүр диэн Айылҕа биэр¬бит күүһүнэн холбуу баайылла сылдьаллар диэн этиллэр. Онон, бу сүр диэн күүс киһи өйө-санаата арахсан, куттара тус-туспа баран ыһыл¬лан хаалбакка, бииргэ сылдьан, чөллөөх буолууларын хааччыйара быһаарыллар. (2,48). Ол аата, киһиттэн сүр барыыта, сүрэ көтүүтэ, сүрэ тостуута киһини букатыннаахтык өлөрбөт, киниттэн куттара арахсан барыыларын көрдөрүүтэ буолар. Сүр суох буолуута, киһи салгын кута туспа баран, өйө-санаата көтөн, көннөрү тыыннаах харамайга - сүөһүгэ кубулуйуутун көрдөрөр.

Сүр киһиттэн көтөн барыытын холобурун сахалар «Түөһэйбит» диэн моорук буола кырдьыбыт киһини этиилэриттэн көрүөххэ сөп. Аһара кырдьыбыт киһини «Оҕотугар түспүт» диэн эмиэ этэллэр. Түөһэйбит киһи толкуйдуур өйө-санаата мөлтөөн кыра оҕо курдук буолар. Ити этии оруннааҕын кырдьаҕастары көрбүт дьон бигэргэтэллэр. Ол аата, түөһэйбит киһиттэн сүрэ көтүүтэ, салгын кута баран хаалан кыра оҕотун, ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар төттөрү түһүүтүгэр ти¬риэрдэрин көрдөрөр.

О.А.Парфенова «Конь и харизма Тыгына в преданиях якутов» диэн үлэтигэр сахалар «Сүр» диэн этиилэрин ырытар. Кини быһаарарынан. сүр диэн киһи сүнньүгэр, сүрүн үөһүгэр баар. Кини маннык этиитэ сахалар «сүрэ тостубут» диэн этиилэригэр олус сөп түбэһэр. Ол курдук «сүрэ тостубут» диэн санаата түспүт, тугу даҕаны көмөтө суох кыайбат буолбут, мөлтөөбүт киһини этэллэр. Өссө маны сахалар «сүнньэ тостубут» диэн этиилэрэ  бигэргэтэр. Бу этиигэ сүр эмиэ сүрүн курдук тосторо чуолкайдык бэлиэтэнэр. Ол курдук «сүр тостуута» «сүрүн тостуутугар» тэҥнэнэр уонна киһи олох бүппүтүн, сүөһүтүгэр түспүтүн көрдөрөр. (12,28).

«Сүрдээх» киһи диэн сахалар бэйэтин кыана туттар, кыраҕа уолуһуйбат, ымыттыбат кыахтаах киһини ааттыыллар. Сүр киһиэхэ баар буоллаҕына, киһи бэйэтин олоҕор санаата бөҕө буолан, тугу эмэ сайдыыны-үөрэҕи ситиһэрэ бэлиэтэнэр. Онон сүр киһини тута сылдьар сүрүн күүс буо¬лара чуолкайдык биллэн тахсар.

Сүр туспа күүс буоларын бэлиэтиир этиинэн «сүрүн баттатар» диэн баар. Сүр диэн күүс хас киһи аайы тус-туһунан күүстээх эбэтэр аҕыйах буоларын бэлиэтиир. Манна элбэх күүстээх сүрдээх киһи атын киһини сабырыйарын, кинини баһыйарын көрдөрөр. Сүр туспа күүс буолан киһи тутта-хапта сылдьарыгар, майгытыгар-сигилитигэр көстөр. Былыргы кэпсээннэргэ күүстээх ойуун баар дьону барыларын сүрдэрин баттыыра бэлиэтэнэр. Эдэр киһини кырдьаҕас киһи сүрэ баттыыра эмиэ биллэр. «Сүрүн баттатар» киһи диэн чаҕыйар, саллар уонна аны кыайыы диэки дьулуура мөлтөөбүт киһини ааттыыллар.

Сүр уонна сүргэ диэн тыллар биир суолтаҕа туттуллалларын бэлиэ¬тиир «сүргэтэ көтөҕүллүбүт» диэн быһаарыы баар. Ити этии киһи быстах кэмҥэ да буоллар, кыайыыны, хотууну оҥорорго бэлэм буолбутун, күүһэ-кыаҕа элбээбитин бэлиэтиир. Итинник сүргэ көтөҕүллүүтүн кэнниттэн киһи бэйэтин олоҕор быстах кэмнээх да буоллар араас уларыйыылары-тэлэрийиилэри, үчүгэйи кил¬лэриэн сөп. Ол аата сүргэ диэн киһи быстах кэмҥэ санаата көтөҕүллүүтүн, күүһэ кииритин бэлиэтиир этии буолар.

Былыргы саха сүр туһунан өйдөбүлэ былыргы Китай Ци, Индия Йог, Прана үөрэхтэригэр маарынныыр. Азия дьонугар киһи тыыннаах буолар, сайдар күүһүн ситимин өйдөбүллэрэ барыларыгар биирдэр. Индияҕа киһи тыыннаах буолар күүһүн Прана дииллэр. Киһиэхэ Праналар 7 кииннэрэ баар дэнэр. Кинилэри сибээстиир, холбуур сүрүннүүр суолунан киһи сиһин сүнньэ эбит. Онтон барар суоллар 7 Праналар кииннэрин холбууллар. Барыларын киһи мэйиитэ салайар. (14,51).

Сахалар ойууннара киһи араас ыарыыларын, кини кутун уонна сүрүн көннөрөн, алдьаммыт буоллахтарына Үөһээҥҥи айыылартан көрдөһөн, көмөлөһүннэрэн эмтииллэр. Сахалар итэҕэллэринэн сүрү киһиэхэ Улуутуйар Улуу Тойон биэрэр. Киһи өллөҕүнэ, сүрүн Улуу Тойон төттөрү ылар дииллэр. Э.К.Пекарскай быһаарыытынан сүр диэн киһи олоххо, ситиһиигэ дьулуура, өйүн-санаатын күүһэ-уоҕа буолар. (15,стб.2402). Биһиги ити быһаарыылары сайыннаран биэрдэхпитинэ тулуурдаах буолууга үөрэммит киһи «Сүрдээх киһи» диэн ааттанар.
Н.З.Копырин «Үйэлэр кирбиилэригэр үөскүүр санаалар» диэн үлэтигэр чинчийээччи С.Н.Лазарев «Диагностика кармы» диэн үлэтин ырытар. Бу улахан үлэтигэр С.Н.Лазарев киһи дууһатын туругун ырытан, хас биирдии тыынар-тыыннаахха биополе диэн баарын быһаарбыт. Ити биополе алдьаммыт эбэтэр аҕыйаабыт буоллаҕына киһи араас ыарыылар¬га ылларара үксүүр эбит. Киһи доруобуйата, характера, өйө-санаата, дьылҕата барылара биир кэлим буолалларын уонна олор барылара кини «био-хонуутугар» дьиктитик сааһылана сылдьалларын билбит. (16,6). Ойууннар быһаарыыларын уонна наука этиитин холбоотохпутуна сахалыы сүр диэн биополе буолара чуолкайданыах курдук.

Арҕааҥҥы сайдыылаах омуктар таҥараларын үөрэҕиттэн сахалар кут-сүр үөрэхтэрин уратыта ити салгын кут уонна сүр диэн Айылҕаттан бэриллэр күүстэр киһиэхэ баалларын көрдөрөрүнэн уратыланар. Кэнники үөрэхтээхтэр быһааран иһиилэринэн салгын кут диэн баара дакаастанан эрэр. Онтон сүр диэн күүс баарын сахалар бэйэлэрэ даҕаны былыргыттан билэн сылдьаллар. Бу сүр диэн күүһү үөрэтэн, баһылаан уонна бэйэҕэ сайыннаран туттуу саха дьонугар элбэх кыайыыны ситиһэллэригэр, олохторун, доруобуйаларын тупсаралларыгар улаханнык көмөлөһүөн сөп.

Саха дьоно сүр диэн киһиэхэ туспа күүс баарын арааран билэллэр. «Сүрдээх киһи» диэн этии чахчы кыахтаах, күүстээх киһини бэлиэтиир этии буолар. «Сүрэ тостубут, сүрэ көппүт» диэн олоххо тардыһар күүһэ суох буолбут, санаата түспүт киһини этэллэр. Бу күүс хантан кэлэрэ билигин да чуолкайдык биллэ илик эрээри, биһиги тулуурдаах буоларга эрчиллииттэн сүр сайдан иһэр диэн быһаарабыт.

Былыргы сахалар сүрү таҥара ийэ куту кытта бииргэ биэрэр дииллэр эбит. Былыргы кэмҥэ оҕо бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ көрөн-истэн, үтүктэн үөрэнэр үөрэҕин барытын хантан эрэ халлаантан таҥара биэрэрин курдук саныыллар этэ. Дьон үксэ билигин даҕаны итинник санааттан кыайан босхолоно иликтэр. Ол иһин киһи ийэ кутун уонна сүрүн Үөһээҥҥи Айыылар биэрэллэр диэн санааччылар билигин да бааллар. Сорох дьон били¬гин даҕаны «Таҥара халлааҥҥа баар»,- диэн санааттан босхолоно иликтэр. Оҕо өйө-санаата хантан кэлэн сайдан иһэрин ситэ билбэт буоламмыт ити кур¬дук өйдөбүллэргэ киирэн хаалабыт.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ бу былыргы быһаарыыларга уларытыылары киллэрэргэ былаанныыр. Ол курдук бу уларыйыылар оҕо төрүүрүгэр мэйиитигэр аҕыйах буор кут өйө-санаата баар, онтон атын өйө-санаата кураанах буолар диэн этиигэ олоҕураллар уонна туох баар билиитин-көрүүтүн барытын оҕо бэйэтэ үтүктэн уонна үөрэнэн баһылыыр диэн быһаарыыттан тирэх ылаллар.

Ол аата, оҕо ийэ кута диэн өйө-санаата ийэтин көмөтүнэн олох кыра эрдэҕиттэн, ийэтин көрөн билэр буолуоҕуттан ыла сайдан барар өйө-санаата буолар. Онтон сүр диэн оҕо тулуурдаах буолуута, бэйэ¬тин баҕа санаатын ситиһэр күүһэ ыарахаттары, ыарыылары тулуйар буолуутуттан ыла сайдан-үөскээн тахсар күүһэ буолар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн илиитинэн тутуһан тардыһа сатыыр. Оонньууру тутан ыллаҕына олус үөрэр. Тугу эмэни таба тутан ылар буолууга өр кэмҥэ үөрэнэр. Аан маҥнай таба туппакка, сыыһа-халты тута сылдьа¬рыттан бэйэтэ да санааргыыр, кыйаханар. Эрчиллэн-эрчиллэн, хамсатан-хамсатан илиитин тарбахтарын үчүгэйдик салайа үөрэтэр.

Оҕо сайдан иһэр күүһэ олус улахан. Сатаан олорору баһылаат даҕаны сотору сыыллан барбытынан барар. Бу кэмтэн ыла атахтарын ана¬ан-минээн эрчийэрин саҕалыыр. Хаамыан лаппа инниттэн сылайыар диэри чохчоохойдуу оонньуур. Атаҕа күүһүрэн иһэрин тэҥэ санаата эмиэ күүһүрэр. Тутуһан турар сириттэн бэйэтэ, ким да көмөтө суох илии¬тин ыытынан баран, тутуспакка эрэ тура сатыырга үөрэнэр. Оҕо бу үөрэниитэ, бэйэтин этин-сиинин эрчийиитэ төрөппүттэрин үтүктэн ту¬ран хаама сылдьар сыаллаах оҥоруллар.
Оҕо биир сааһын ааһыыта атаҕар туран хаама сылдьар буолар. Хааман бардар эрэ сылдьар сирэ кэҥээн барыны-бары билиэн-көрүөн, тутан ылыан баҕата эбиллэр. Бу кэмҥэ көмөлөһөн биэрэн истэххэ ону-маны билэрэ олус түргэнник кэҥиир, тулуурдаах буолара улаатар. Хааман иһэн охтубут оҕону турарыгар көмөлөһөн, ыарыытын имэрийэн, буорайда диэн атаахтаппакка үөрэттэххэ ыарыыны тулуйар буолуута күүһүрэн иһэр.

Атаҕар туран хаамар буолуута оҕоҕо олус улахан кыайыыга тэҥнэ¬нэр быһыы буолар. Улахан дьоҥҥо, төрөппүттэригэр дьэ маарынныыр буолар. Санаата күүһүрэр, ханна баҕарар хааман тиийэ сатыырга дьулуһар. Сүр - кыра оҕо атаҕар туран хаамар буолуутуттан, сиһэ көнүүтүттэн үөскээн, күүһүрэн тахсар күүс. Оҕо төрөппүттэрин үтүктэр санаатын күүһэ. Кини санаатын күүһэ көнөтүк туттан хаамар буолуутун үөскэтэр.

Оҕо төрөппүттэрин көрөн үтүктэр күүһэ улахан буолан хаама үөрэнэр. Оҕолор бары кэриэтэ биир саастарын ааһыыларыгар хаама үөрэнэллэр. Оҕолор кыра эрдэхтэринэ, ийэ куттара салайар кэмигэр, үтүктэр күүстэрэ ордук улахан кэмигэр, хаамары кыайаллар. Сатаан көнөтүк туттан хаамар буолуулара санааларын күүһүрдэр. Киһи буолуу санаата оҕо өйүгэр-санаатыгар көнөтүк туттан хаамар буолуоҕуттан ыла киирэр.

Хаамар кэмнэрин аһаран, хойутаан хааллахтарына туран хаама үөрэнэллэрэ олус уустук буолар. Куттана сылдьар буолан хааллахта¬рына салгын куттара сайдан, бэйэлэрин толкуйдуур өйдөрө киириэр диэри кыайан хаампакка сылдьаллара биллэр.
Киһи салгын кута көттөҕүнэ, сүрэ эмиэ көтөр, көҕүрүүр. Итирбит киһи бэйэ¬тин киһилии туттунар күүһэ, сүрэ суох буолан букатын сүөһүтүгэр түһэр. Сүр – киһи куттарын холбуу тута сылдьар сүрүн күүс.

Кыыл буолан ылан үөрэппит оҕолоро кыайан киһилии хаама үөрэм¬мэттэр, ииппит кыылларын үтүктэн үөрэммит буоланнар ат буола сылдьаллар. Оҕо атаҕар туран хаамар буолуута сиһин тоноҕоһун көннөрөн сүрэ көнөрүгэр тириэрдэр. «Көнө сүрүннээх» диэн сахалар эрэллэр. «Кыыллыы кэмэлдьилээх» киһи көнө сүрүнэ суох, албын-көлдьүн буолар.

«Киһи буолабын»,- диэн санаа киһиэхэ сүрү биэрэр. Ол аата, оҕо төрөппүттэрин көрөн үтүктэр күүһэ ордук элбэх буоларын бэлиэтиир быһыы буолар. Дьоно көнөтүк хаама сылдьалларын көрөн оҕо көнөтүк, киһилии хаама үөрэнэр. Олус хойутаан хаампакка хаалбыт оҕо төһө да бэйэтин өйө киирбитин иһин, аны куттанан хаампат түбэлтэлэрэ бааллар. Бу быһыы үөрэҕи ылыныы кэмэ ааһан хааллаҕына олус ыараханнык көнөрүн көрдөрөр холобур буолар.

Сүрү Айылҕа эмиэ биэрэр. Биһиги биэрэр диэн тылы ханнык эрэ бэлэми таах ылар курдук өйдүү үөрэммиппит. Тымныыны тулуйар буолуу ыараханы тулуйар буолууга тэҥнэнэр. Сүрү оҕоҕо аан маҥнай тымныы¬ны эбэтэр итиини, үөннэр сииллэрин тулуйар буолуу үөскэтэр. Тымныы дьайыытыттан кыһын төрөөбүт оҕолор сүрдэрэ элбэх буолар. Киһи буолан ыарахаттары тулуйар буолууттан сүр үөскээһинэ саҕаланар. Тымныыны, ыарахаттары тулуйар буолуу сүр элбэх буолуутун эрэйэр. Ол аата, сүр диэн тугуй? Тулуурдаах буолуу - сүрдээх буолуу. Тулуурдаах буолуу сүрү үөскэтэр, элбэтэр, күүһүрдэр. Онтон тулуурдаах буолуу өһөс санааттан ордук күүһүрэр.
Айылҕа хааны сиир үөннэрэ киһини уонна кыыллары эрэйдииргэ эрэ анаан айыллыбыт буолбатахтар. Бу үөннэр киһиэхэ ыарыыны оҥорор буоланнар сүрүн сайыннарар аналлаахтар. Ыарыылары тулуйар буолууну элбэх сүрдээх киһи холкутук тулуйар.

Тулуурдаах, дьулуурдаах буолууттан сайдан иһэр күүс аата - сүр. Тымныыны, итиини, үөннэр сииллэрин тулуйар буолууттан үөскээн, сайдан улаатан тахсар күүс - сүр диэн сахалыы ааттанара итинник быһаарыллар. Оҕо улаатан истэҕинэ сүрэ үөскээн, сайдан, эбиллэн иһэр.

Улахан киһи буолбутун кэнниттэн сүр баар буолан сүрдээх киһи диэн ааттанар. Сорохтор сүр хантан үөскээн кэлэрин ситэ билбэт буолууларыттан сүрү киһиэхэ биэрэллэр диэн өйдүү үөрэммиттэр. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ сүрү оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтэ сайыннаран, дьарыктаан күүһүрдэн иһэр диэн быһаарар.

Кут-сүр үөрэҕэ атын хантан да кэлбэт, киһи бэйэтин өйүн-санаа-тын көстүүлэрэ буолар. Бу үөрэх сүрүн өйдөбүллэрин хас биирдии киһи билэр буолуута, олох сайдыытын көрдөбүлэ буолуохтаах. Сайдыы¬лаах олоххо киһи бэйэтин ис санааларын билэр, олору баһылыыр уонна салайар буолуута киһи өйүн-санаатын таһымын өссө үрдүк кэрдиискэ таһаарыаҕа.

Итинник аныгы психология саҥа арыйа сатаан эрэр үөрэхтэрин бы¬лыргы сахалар билэннэр билигин да бэйэлэрин олохторугар туһана сылдьаллар. Сахалар бу кут-сүр үөрэхтэрэ бэйэлэрин национальнай культураларын баайа буолар уонна атын омуктарга мээлэ ыскайданыа суохтаах. Онон, кут-сүр үөрэҕин саҥалыы сайыннаран, сахалыы тылынан саҥардыы, кэлэр көлүөнэни үөрэтиигэ киэҥник туһаныыга киллэрии саха тыла сайдарыгар, саха дьонун өйдөрө-санаалара тупсарыгар ордук туһалаах буолуо этэ.

Хос  быһаарыылар.
 
1. Саха төрүт культурата. 2 чааһа. Учууталга көмө пособие. Дьокуускай. Нац.кн.изд. 1992.- 80 с.
                                                
2. «Илин» сурунаал. 1998, N 1.
 
3.   Детектив и политика. МАДПР. Вып.3. Горбовский А. Пророки и прозорливцы в Отечестве своем. Москва: Изд-во Новости,1990.- 352 с.

4.   Г.В.Врублевская. 5 уроков по толкованию снов.- Санкт-Петербург, «СМИО Пресс»,1998.- 320 с.
                        
5. Илин  сурунаал. 1997. 1-2 N-рэ.

6.  Илин  сурунаал. 2000. N1.
 
7.  Л.Рон Хаббард. Дианетика. Современная наука душевного здо-ровья: Учебник по дианетике / Пер.с англ. под общей ред. М.И.Ники-тина /.- Москва: Воскресенье, Нью Эра Пабликейшнс Груп ( Совмест¬ное издание ). 1993.- 576 с. 
 
8.  Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. Якутск: Твор-ческо-производственная фирма «Север – Юг», 1992.- 318 с.

9.   А.И.Гоголев. Якуты. Проблемы этногенеза и формирование культуры. Якутск: Изд-во ЯГУ, 1993.- 200 с. 

10.  Л.А.Афанасьев - Тэрис. Айыы үөрэҕэ. Дьокуускай: «Ситим» КИФ. 1993. - 184 с.
                                                              
11.   И.Г.Баишев. Айыы тыына. Дьокуускай: Саха республикатын үөрэҕин министерствота. 5-11 кылааска ааҕар кинигэ. 1993.- 112 с.

12.  Илин  сурунаал. 1999. 1-2 N-рэ.

13.  Саха суруйааччылара.  Хомуурунньук. Учууталга, студеҥҥа көмө пособие. Дьокуускай:  Бичик, Нац.кинигэ кыһата, 1994.-     108 с. 

14.  В.Р.Ларионов. Саха - Айыы киһитэ. Дьокуускай, «Кудук» ХЭО АБДь, 1998.- 219 с. 

15. Пекарский Э.К. Словарь якутского языка.- Москва: Т.3. 1959.

16.   «Илин» сурунаал. N 1. 1999.
                                             
ҮС  КУТ
 
Сахалар кут-сүр үөрэхпитин баһылаан, олоххо туһалааҕын ситэ сыаналаан өйбүтүн-санаабытын тупсарарбытыгар кыайан туһана иликпит. Урукку өбүгэлэрбит билиилэрин-көрүүлэрин аанньа ахтан сыаналаабат буолуубутугар нууччатымсыйа сатааһыммыт мэһэйдиир, итини тэҥэ ханнык да оруна суох бэйэбитин намтатына сатыы сылдьарбыт онно эмиэ көмө буолар.

Олохпут остуоруйатын ситэ билбэт буолуубут саҥа үөскээбит омуктарга баһыттарар, кинилэри ордугургуур санааҕа киллэрэр. Уһун үйэлээх омуктар олохторун үөрэҕэ ордук элбэх, баай буоларын ситэ сыаналааһын өссө да олохсуйа илик. Аҥардастыы үөрэҕи-билиини баһылааһын, салгын куту сайыннарыы, эти-сиини эрчийэн, үөрүйэх буолууну суох оҥорон кэлтэй сайдыылаах, туруга суох өйдөөх-санаалаах киһини үөскэтэрин кыайан таба өйдүү иликпит.

Kуту-сүрү туох сайыннарарын, хайдах дьарыктыыры билбэт буоламмыт атын омуктар: кытайдар, индеецтэр биһигиннээҕэр ордук билиилээхтэр диэн ордук саныыбыт, кинилэр үөрэхтэрин үөрэтэ сатыыбыт. Атын омуктары ордук саныыр санаабыт олус баһыйан оннооҕор нууччалар биһигиннэҕэр ордук билиилээхтэр диибит, үтүктэ сатыыбыт.

Бары сир үрдүгэр баар таҥара үөрэхтэрэ сахалар үчүгэй киһи, улахан киһи буолуу үөрэхтэриттэн үөскээн, тэнийэн тахсыбыттарын ситэ быһаара иликпит. Арай олох суолун биир кэмигэр күүстээх диктатура үөскээһинэ бу таҥара үөрэхтэрин олус күүһүрдэн, улаатыннаран уонна киэҥ сирдэргэ тарҕатан кэбиспит. Кэлин кэмҥэ сахалар мөлтөөн, аҕыйаан, сүрүн үлэлэрин, тимири уһаарары уонна уһанары нууччаларга былдьатаннар ойууннарын, уустарын үөрэхтэрэ эмиэ мөлтөөтө.

Саха дьонун тус-туспа араартааһын, бытарытыы салҕанан бара турар. Саха дьонугар саҥа таҥараны «айыы үөрэҕин» cоҥнооһун итэҕэлбитин өссө мөлтөтөр, сахалар бэйэлэрэ ыһыллалларыгар төрүөт буолар. Бу үөрэх былыргы таҥарабыт үөрэҕин үрэйэр, алдьатар аналлаах буолара биллэн эрэр.

Бары таҥара үөрэхтэрин төрүттэрэ кут-сүр үөрэх, үтүө киһи өлліҕүнэ өйө-санаата айыы, святой буолуутугар олоҕурар. Айыы буолуу өйө-санаата саха дьонугар былыр-былыргыттан баар. Kиһи өллө±үнэ өйө-санаата айыы буолар.  Ол эрээри ханнык айыы буолара бу өй-санаа хайдаҕыттан быһаччы тутулуктанар. Былыргы сахалар таҥаралара Үрүҥ Айыы диэн ааттаахтара мээнэҕэ буолбатах. Kуһаҕанынан аатырыы, хара айыы буолуу диэн эмиэ баар. Ол иһин бу үрүҥ диэн быһаарыы айыы хайдаҕын, үчүгэйин, дьоҥҥо туһалааҕын быһаарар буолан сүрүн оруолу ылар. Kэлэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллар өй-санаа аҥардастыы үчүгэй өттүн диэки тардыһыылаах буолуохтаах. Ол иһин үрүҥ диэн быһаарыыта суох айыы буолуу хайдах да табыллыбат, өйү-санааны куһаҕан өттүгэр салайан кэбиһиэн сөп.

Kүүстээх, кыахтаах киһи кута билэр дьонноругар көмөлөһөр кыахтааҕа айыы буолууну үөскэтэр. Ол аата өлбүт киһи кута кэлэн көмө буоларыгар анаан көрдөһүү таҥараҕа, айыыга үҥүү диэн ааттанар.

Kут бу дьайыытыгар сахалар киһи буолуу, үчүгэй киһи буолуу өйдөбүлүн эбэн биэриилэрэ таҥараны үөскэппит. Ол иһин бары таҥаралар үчүгэй киһи курдук ойуулаахтар, үчүгэй киһи буоларга ыҥыраллар, угуйаллар. Таҥара үөрэҕин сүрүн күүһүнэн үчүгэй киһи мөссүөнүнэн, үтүө быһыытынан дьону үтүгүннэрэн, батыһыннаран иитии буолар. Былыр үөрэх-билии сайда илигинэ таҥаралар ордук күүстээх эбиттэрэ итинэн эмиэ быһаарыллар.

Былыргы кэмҥэ кут-сүр үөрэҕин сахалар улахан кыахтаах ойууннара үөрэтэн сайыннарбыттарыгар сөптөөх. Кут-сүр үөрэҕэ киһи өйүн-са¬наатын үөрэтэр. Сахалар билэллэринэн киһи өйө-санаата үс тус-туспа куттарга арахсар. Биһиги бу үлэбитигэр киһи үс куттара хайдах үөс¬кээн сайдан, үүнэн иһэллэрин кылгастык быһаарыахпыт.

Былыргы сахалар киһи этэ-сиинэ уонна үс кута тус-туспалар диэн эппиттэрин биһиги билигин дакаастыахпытын наада. Ол дакаастабылларбытын  киһи этэ-сиинэ уонна үс куттара, ол аата өйө-санаата, бэйэ-бэйэлэрин кытта туох тутулуктаах, си¬бээстээх эбиттэрин булууттан саҕалыахпыт.

Киһи эти-сиинин ханнык баҕарар өттүн кыратык даҕаны дэҥнээтэҕи¬нэ сонно ыарыы үөскээн өйүгэр-санаатыгар тиийэ тарҕанар. Бу ыарыы төһө күүстээҕэ дэҥнэнии төһө улаханыттан быһаччы тутулуктаах. Хайа баҕарар тарбаҕын дэҥнээтэҕинэ киһи ыарыытыттан сонно тута ханнык эрэ көмүскэнэр эбэтэр куотар хамсаныыны оҥоро охсор. Онон ыарыы диэн киһи этэ-сиинэ өйүн-санаатын кытта сибээһэ, тутулуга буолар. Ол иһин ыарыы киһи этигэр-сиинигэр үөскээн баран өйүгэр-санаатыгар быһаччы дьайыыны оҥорор. Kиһи этэ-сиинэ өйүн-санаатын кытта сибээһин сүтэрдэҕинэ киһи ыарыыны билбэт буолар. Былыргы ойууннар эттэрэ ыалдьарын билбэт турукка киирэллэрэ элбэх кэпсээннэргэ суруллубуттар.

Сахалар өйдөбүллэринэн киһи этэ-сиинэ буор кутун кытта бииргэ сылдьар. Ол иһин киһи этигэр үөскээбит ыарыы сонно тута кини өйүгэр-санаатыгар тарҕанан тиийэ охсор. Ыарыыттан көмүскэнээри киһи олус түргэн хамсаныылары тугу да толкуйдуу турбакка эрэ оҥорор. Бу хамсаныылар киһи этигэр-сиинигэр иҥэн сылдьар курдуктар. Kиһи ыарыыттан көмүскэнэр быһаччы хамсаныылара уонна ыарыы туһунан өйдөбүллэрэ мунньустаннар буор кут өйүн-санаатын үөскэтэллэр. Бу өй-санаа киһи этин-сиинин баһылаан сайыннаран истэҕинэ эмиэ сайдан, күүһүрэн иһэр. Ол курдук киһи элбэхтик хамсанан дьарыктанан истэҕинэ этэ-сиинэ сайдар, ыарыыны тулуйар буолара биллэрдик эбиллэр.

Kыра оҕо этэ ыалдьырыттан ордук саллар, куттанар буоллаҕына, улахан киһи ыарыы туохтан үөскүүрүн билэр, өйө-санаата күүстээх, ол иһин тулуйар күүһэ улаатан биэрэн иһэр. 

Былыргылар быһааралларынан ийэ кут буор куттуун бииргэ сылдьал¬лар. Ийэ кут өйдөбүллэрэ оҕоҕо ийэтиттэн үтүктэн үөрэнии көмөтүнэн быһаччы бэриллэллэр. Ийэ кут өйдөбүллэрэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйар өйдөбүллэртэн үөскүүллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өссө өйдөөбөт кэмигэр төрөп¬пүттэрин үтүктэн үөрэммит үгэстэрэ уонна үөрүйэхтэрэ бары хомуллан ийэ куту үөскэтэллэр. Ийэ кут төрүт өй-санаа буолар. Ол курдук ык¬саллаах кэмнэргэ эбэтэр туохха эмэ түбэһэн киһи өйө көтөн ылар кэмнэригэр эбэтэр итирдэҕинэ киһини олохсуйбут үгэс өйдөбүллэринэн туһанан, быһаччы ийэ кута салайар. Ол иһин киһи бэйэтин илэ өйүгэр, салгын кутугар киирэн өйдөннөҕүнэ тугу итирэ сылдьан оҥорбутун өйдөөбөт түгэннэрэ баар буолаллар.

Салгын кут оҕо мэйиитэ улаатан, өйө-санаата эбиллэн иһиититтэн үөскүүр. Оҕо бэ¬йэтэ тугу оҥорбутун билэр, умнубат буолуутуттан саҕаланан сайдан барар. Киһи салгын кута сайыннаҕына тугу барытын толкуйдаан, үөрэх-билии этиитинэн оҥорор буолар. Салгын кут сайыннаҕына эрэ киһи киһилии өйдөөх-санаалаах буолууну баһылыыр. Сахалар ону бы¬лыргыттан билэн киһилии киһи диэн өйдөбүлү киэҥник туттар эбиттэр. Суруйааччылар Николай Якутскай, Дмитрий Таас, Далан киһилии киһи буолуу диэн өйдөбүлү бэйэлэрин суруйууларыгар элбэхтик тутталлар.

Онон, киһи өйө-санаата сайдан иһиитэ биллэр бэлиэлэрдээх үс таһымҥа арахсар:

1. Буор кут таһыма. Буор кут таһыма кыһыл оҕо өйүн-санаатын таһыма буолар. Оҕо сытар, аһыыр. Ыарыйдаҕына эбэтэр туга эмэтэ та¬быллыбатаҕына, ытыыр, үчүгэй буоллар эрэ утуйар. Өй-санаа бу таһыма хамсаныылартан үөскүүр. Оҕо улаатан хамсаныылара төһө уустугуран иһэллэр даҕаны буор кут өй-санаата эмиэ эбиллэн иһэр.

2. Ийэ кут таһыма. Саха дьоно оҕо өйө сайдан иһиитин бэйэлэрэ билэр «өйдөөх» кыылларыгар тэҥнииллэр. Ийэ кут өйүн-санаатын сайдыытын таһыма кыыл өйүн таһыма буолар. Ат өйө үс саастаах оҕо өйүгэр тэҥнэнэр, онтон ыт өйө - биэс саастаах оҕо саҕа өйдөөх диэн этэллэр. Өйү-санааны маннык араарыы уонна оҕо бэйэтин толкуйдуур өйө-санаата 5 эбэтэр 6 сааһыттан сайдан барыыта өй-санаа тус-туспа төрүттэрдээхтэрин быһаарар. Ол аата, оҕо кыра эрдэҕинэ ийэтин, төрөппүттэрин үтүктэн, көрөн үгэстэргэ үөрэнэр кэмэ ийэ кут урутаан сайдыытын, онтон салгын кут үөскүүрүн арааран чуолкайдыыр.

Оҕо ийэ кутун өйүн-санаатын сайыннарбакка эрэ аҥардастыы салгын кутун сайыннарыы кыайан табыллыбат буолуон, туруга суох өйдөөх-санаадаах киһини улаатыннарыан сөп. Kиһи олоҕор буолан ааһыталыыр быстах түгэннэргэ киһини ийэ кута быһаччы сала¬йарын биһиги бу үлэбитинэн дакаастыыбыт. Бу ийэ кут салайар кэмигэр кыа¬йан сөптөөх быһаарыыны ылымматаҕына киһи быстах суолга түбэһэн араас сыыһа туттуулары оҥорор кыахтаах. «Өйө көппүт» эбэтэр «Өйө баайыллыбыт» кэмнэригэр биир сыыһа туттууттан киһи олоҕо барыта алдьанар түбэлтэлэрэ кэлин кэмҥэ олохпутугар элбэхтик көстөр буоллулар.

Төрөппүттэр тугу үчүгэй дииллэрин оҕолоро элбэхтэ хос-хос хаты¬лаан оҥорор буолан, бу өйдөбүллэр үгэскэ кубулуйан оҕо өйүгэр мунньуллан иһэллэр. Маннык үгэс буолбут өйдөбүллэртэн ийэ кут өйө-санаата үөскүүр. Ол курдук үгүстүк хатыланар, куруук туттуллар өй¬дөбүллэр кэнникинэн уһуннук толкуйдаабакка эрэ оҥоруллар үгэс буо¬лан хаалаллар. Ол аата, ийэ кут киһини салайыыта диэн үгэс буолбут өйдөбүллэринэн салайыныы буолар. Киһи уһун олоҕун устата үгэс буолар өйдөбүллэр эмиэ элбээн мунньуллан иһэллэр. Бу өйдөбүллэр ийэ кут өйө-санаата бытааннык да буоллар эмиэ сайдан иһэрин бэлиэтииллэр.

3. Салгын кут таһыма. Оҕо 5 эбэтэр 6 сааһыттан саҕалаан тугу оҥорбутун, көрбүтүн-истибитин умнубат, өйдүү сылдьар буолан ба-рар. Бу кэмтэн саҕалаан киниэхэ салгын кута сайдан, бэйэтин өйүн¬-санаатын үөрэх-билии, сокуоннар, быраабылалар этиилэринэн салайынар буолар. Салгын кут төһө баҕарар сайдыан сөп, сайдыытын муҥура билигин букатын биллэ илик.

Онон, киһи сайдан барыыта аан маҥнай буор куту эрчийииттэн, он¬тон ийэ куту иитииттэн-үөрэтииттэн саҕаланан баран салгын куту сайыннарыы буолуохтаах. Киһи үгүстүк хатыланар, куруук туттуллар өйдөбүллэрэ эмиэ ууруллан иһэр буоланнар, үгэскэ кубулуйаллар. Үгэскэ кубулуйбут өйдөбүллэри киһи быһа, толкуйдуу, быһаара сатаабакка эрэ олоҕун ханнык баҕарар кэмигэр ылан туһаммытынан барар. Ол иһин киһи олоҕор ордук суолталаах үөрэҕи ылынар кэминэн ийэ кута сайдан иһэр кэмин ааҕыахха наада. Ол аата, оҕо кыра эрдэҕиттэн 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри үөрэммит үгэстэрэ кини өйүн-санаатын төрүтүнэн, ийэ кутунан буолаллар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ хайдах иитиллибитэй, үөрэтиллибитэй даҕаны  олоҕун устата өйө-санаата тосту уларыйбат, ол курдук сылдьар. Ийэ кут өйө-санаата ыл да уларыйа охсубат, туох эмэ уларыйыы тахсыыта саҥа үгэс уһун кэмҥэ үөскээн олохсуйдаҕына эрэ ситиһиллэр. Былыргы сахалар ити үөрэҕи дириҥник билэллэрин бэлиэ¬тинэн эдэр киһини билиэхтэрин баҕардахтарына кини төрүттэрин ыраахха диэри ырытаннар, оҕолорун ханнык өйгө-санааҕа үөрэппиттэрин билэллэрин ааҕыахха сөп.

Билигин Аан дойду үрдүнэн сахалар кут-сүр үөрэхтэрин курдук үөрэх суох. Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи бэйэтин уонна кини өйүн-санаатын туһунан муспут үөрэхтэрэ барылара кут-сүр үөрэҕэр түмүллэ сылдьаллар. Арай бу үөрэҕи кэнники кэмҥэ күүһүлээн туран умуннара сатааһыннарын түмүгэр үгүс өттө умнуллан, сайдан иһиитэ суох буола бытааран хаалла.

Кут-сүр үөрэҕин үөрэтэн, баһылаан уонна сайыннаран дьоҥҥо тиэр¬дээччилэр ойууннар буолаллара биллэр. Сахалар кут-сүр үөрэҕин олохсуйбут үгэстэргэ уонна үөрүйэхтэргэ кубулутаннар уһун үйэлэр тухары атын омуктардааҕар ордук кытаанахтык тутуспут буоланнар, былыргы өлөрсүүлээх, алдьатыылаах үйэлэргэ эстэн, сүтэн, симэлийэн хаалбаккалар баччаҕа, сүүрбэһис үйэни бүтэрэн саҥа үйэҕэ, үһүс тыһыынча сылларга тиийэн кэллэхтэрэ. Остуоруйа дааннайдара бигэргэтэллэринэн былыргы сахалар хунн омук¬тары кытта бииргэ олорбуттар. Атын хунн уонна кинилэри кытта оччотооҕу кэмҥэ бииргэ олорбут үгүс омуктар билигин ааттара эрэ ордон хаалбытын остуоруйа үөрэҕиттэн эрэ билэргэ тиийэбит, онтон биһиги сахалар кут-сүр үөрэҕин кытаанахтык тутуспут буоламмыт билигин да баарбыт.

Бэйэлэрин үөрэхтэрин сурукка киллэрэн үйэтитэр кыахтара суох буолан сахалар кэнники түөрт сүүсчэкэ сыл устата кут-сүр үөрэҕин бэйэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэрэн, көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ биэрэн бу кэмҥэ тиийэ аҕаллылар. Кэлин иччилэри, ойууннары итэҕэй¬бэт кэм кэлэн кут-сүр үөрэҕин букатыннаахтык умнуннаран кэбиһэ сыстылар. Билигин Аан дойду үрдүнэн сайдан иһэр өй-санаа туһунан үөрэхтэр сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ дьон олоҕор уонна өйдөрүгэр¬-санааларыгар чахчы сөп түбэһэрин дакаастаан эрэллэр. Киһи өйүн¬-санаатын үөрэтии кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан салгыы сайдара кыаллыан буолуон сөп.

БУОР КУТ
 
Буор кут диэн киһи этин-сиинин көрөр-истэр, харыстыыр өй-санаа буолар. Киһи өйүттэн-санаатыттан, атын куттарыттан туспа арааран ылбыт буор куппут өйүн-санаатын төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт. Улахан хомуһуннаах ойууннарбыт суох буолан хаалыылара бу үөрэхпит сайдыытын улаханнык бытаарта эрээри кыайан симэлитэн кэбиспэтэ.

Сахалар кут-сүр  үөрэхтэрэ олус   былыргы үөрэх.  Бу  үөрэхтэн туох өйдөбүллэр  ордоннор  баччаҕа тиийэ  кэлбиттэрин мустахпы-тына,  киһи  үс  куттааҕын саха киһитэ барыта билэр. Ол быстах-остох ордон хаалбыт өйдөбүллэртэн буор кут туһунан быһаарыылары туспа арааран мустахпытына манныктар:

Буор  кут  сир  информациятын илдьэ сылдьар. Ийэ  кут киһиэхэ космостан киирэр  уонна  айылҕа саамай дириҥ  күүстэрин  кытта  сибээстээх.  Салгын  кут  айылҕа түргэнник буола турар уларыйыыларын ылар. (1,24).

Сахалар этэринэн киһи «Айылҕа оҕото» буолар. Бу быһаарыы киһи этэ-сиинэ айылҕаттан улахан тутулуктааҕын билинэр. Буор куту ийэ кут үөскэтэр. Буор кут эти-сиини оҥорор күүс. (2,124).

Курууппа ойуун - Яковлев Н.Н. саха итэҕэлин туһунан кэпсээнигэр буор кут киһи этиттэн-сииниттэн арахсан барарын бэлиэтиир. Бу бар¬быт буор куту ойуун ол дойдуттан таһаарар. Буор кут бардаҕына киһи ыалдьар. (3,32). Киһи өллөҕүнэ буор кута сир-халлаан ыккарды¬гар көтөн хаалар диэн өйдөбүл баара. Ол иһин тыал-хаар, ардах, самыыр буолаары гыннаҕына, өлбүт киһи түүлгэ киирэр дииллэр. (1,51).

Сахалар өйдөбүллэринэн кут диэн тыл киһи тыыннаах буолар олоҕун төрүтэ. Буор кут – киһи үс кутуттан биирдэстэрэ, киһи өллөҕүнэ, сири кытта сир буолан хаалар. (4,98).

Киһи Айылҕа оҕото буоларынан тыыннаах буолан олох олоруон баҕа¬рар уонна ол иһин бэйэтин этин-сиинин харыстыыр аналлаах. Киһи бэйэтин этин-сиинин харыстанарыгар аналлаах оҥоһуутунан хайа баҕа¬рар этигэр куһаҕан буоллаҕына, ол онно ыарыы үөскээн өйүгэр-санаа¬тыгар биллэр. Ол аата киһи этин-сиинин ханнык эмэ чааһын туохха эмэ дэҥнээтэҕинэ эбэтэр бааһыртаҕына, онтон үөскээбит ыарыы өйүгэр-санаатыгар тиийэ тарҕанар. Бу ыарыы төһө күүстээх буолара төһө улахан эчэйии, бааһырыы буолбутуттан быһаччы тутулуктанар. Маннык соһуччу ыарыыттан киһи аан маҥнайгы көмүскэнэр хамсаныытынан ыал¬дьыбыт өттүн түргэнник сыҕарыта охсон биэрии эбэтэр бүтүн бэйэтэ куота көтөн быыһаныыта буолар. Ыарыы буоллаҕына бу хамсаныылары киһи олус түргэнник оҥоро охсубутун бэйэтэ өйдөөбөккө да хаалар.

Ыарыы сүүрээнэ куһаҕаныттан киһи бэйэтэ аны итинник ыарыы хат¬таан хатыламматыгар дьулуһар, ол иһин ыарыы өссө буолбатын наада¬тыгар быстах, түргэн хамсаныылары тугу да толкуйдуу турбакка эрэ оҥоро охсор. Бу ыарыы уонна онтон көмүскэнэр хамсаныылар хаһан, туохтан уонна ханнык кэмҥэ буолбуттара киһи этин-сиинин өйүгэр¬-санаатыгар суруллан, мунньуллан ууруллан иһэллэр. Ол мунньуллан, ууруллан иһиилэрэ, аны хаһан эмэ итинник ыарыы буоллаҕына уонна урут оҥоруллубут хамсаныылар ыарыы суох буоларыгар туһалаабыт эбит буоллахтарына, киһи этин-сиинин өйүттэн-санаатыттан олус түргэнник ылан ол хамсаныылары үтүктэн, бу сырыыга эмиэ ол курдук оҥороругар туһалыыр эбиттэр. Киһи этигэр үөскээбит ити ыарыылар өйүгэр-санаа¬тыгар суруллан, ууруллан иһэллэрин психолог Рон Хаббард бигэргэ¬тэр. (5,53).

Оҕо Айылҕаттан аналын быһыытынан кыра эрдэҕинэ ордук сэрэнэр. Тугун эмэ эчэттэҕинэ, онтон ыарыы буоллаҕына, ол онтуттан ордук сэрэнэр буолар. Сууллан түһэн кэтэҕин өлөрдөҕүнэ, аны кэтэҕинэн түспэккэ, маҥнай олоро түһэргэ дьулуһар. Алҕас итии чаанньыкка тарбаҕын төбөтүн хаарыйдаҕына, аны хаһан даҕаны  итии тэриллэри сэрэммэккэ эрэ туппат буолар. Аан маҥнай «Чыы» диэн тарбаҕынан кэйиэлээн көрөн баран тутарга үөрэнэ охсор. Хатыылаах кактуһу алҕас тарбаҕынан таарыйдаҕына, аны билбэт үүнээйитин сэрэммэккэ эрэ  тыыппат буолар. Ити барыта кыра оҕо этэ-сиинэ ыалдьарыттан ордук түргэнник уонна өр кэмҥэ умнубат гына үөрэнэр дьоҕурдааҕын бэлиэтиир.

Былыргыттан олохсуйбут үгэстэргэ үөрэтии оҕо кыра эрдэҕиттэн саҕаланан баран иһэрэ ордук туһалаах буолуохтаах. Ол курдук бии-лээҕи, быһаҕы, сүгэни сэрэнэн туттарга үөрэтии оҕо быһаҕы тутар буолуоҕуттан ыла саҕаланан барара наада. Быһаҕы, биилээҕи сэрэнэн туттарга, киһиэхэ уһугунан анньан бэриллибэт диэн үгэскэ үөрэммит оҕо үйэтин тухары быһахтан, биилээхтэн сэрэхтээх буолуоҕа, сыыһа туттан дэҥи-оһолу таһаарымыан сөп.

Улахан да киһи тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарыйдаҕына соҕотохто, тугу да толкуйдаабакка эрэ сулбу тардан ылар. Олус түргэн, эмискэ хамсаныыны оҥоро охсубутун өйдөөбөккө да хаалар. Бу түгэҥҥэ куттал киһи этигэр-сиинигэр быһаччы суоһуур буолан хамсаныы, буор кут өйүттэн-санаатыттан бэлэм үөрэтиллибит хамсаныыны ыла охсон оҥо¬руллар. Kиһи бу курдук судургу, ыарыыттан көмүскэнэр хамсаныылары оҥороругар буор кута быһаччы дьаһайар. Киһи биирдэ эмэтэ «Өйө көтөн ылар» кэмигэр толкуйдуур өйө арахсан хааларын уонна бу кэмҥэ киһини быһаччы быһаарар өйө салайарын психолог Рон Хаббард эмиэ быһаарбыта. (5,76).

Буор кут диэн былыргы сахалыы өйдөбүлгэ киһи этэ-сиинэ киирсибэт. Бу өйдөбүлгэ киһиттэн бэйэтиттэн, этиттэн-сииниттэн арахсан туспа баран хаалар уонна сорох кэмҥэ ыалдьар туспа өй-санаа, кут киирэрэ бэлиэтэнэр. Киһи этигэр-сиинигэр быһаччы сыһыаннаах араас ыарыылар тустарынан өйдөбүллэр уонна бу ыарыылартан көмүскэнэргэ аналлаах хамсаныылар бу буор кукка холбуу киирсэн, туспа өй-санаа буолан мунньуллан иһэллэр. Киһи бэйэтин уһун үйэтигэр араас элбэх быстах ыарыылар уонна ол ыарыылартан хайдах харыстанар туһунан өйдөбүллэр элбээн, мунньуллан, буор кут өйө-санаата эмиэ дириҥээн, күүһүрэн иһэр. Онон буор кут диэн өйдөбүлгэ киһи этиттэн-сииниттэн ураты, ол эрээри бу эти-сиини харыстыыр, көрөр-истэр, көмүскүүргэ анал¬лаах быһаччы хамсаныылары оҥорор өй-санаа мунньустуута киирэр. Ити иһин буор кут сахалыы өйдөбүлэ төһө эмэ кэҥээн бэйэтэ эмиэ туспа өйдөөх-санаалаах буолан тахсар.

Арҕааҥҥы учуонайдар быһаарыыларынан киһиэхэ инстинкт диэн баар. Ол аата киһи толкуйдаабакка эрэ оҥорор хамсаныыларын ааттыыллар. Манна кыра оҕо тыыннаах буолаары эмиий эмэр хамсаныытын кытта кил¬лэрэллэр. Бу өйдөбүл сахалар буор кут диэн быһаарыыларыгар сөп түбэһэр. Буор куту кытта ийэ кут куруук бииргэ сылдьаллар. Киһи үгүс ыарыылара буор уонна ийэ куттартан быһаччы тутулуктаахтарын сахалар бэлиэтииллэр.

Kиһи этэ-сиинэ айылҕаттан олус уустук оҥоһуулаах, бэйэ-бэйэлэриттэн ураты тутулуктардаах организм буолар. Бу организмы чаһы курдук үлэлэтэргэ салайар, тэҥнээн биэрэн иһэр күүстэр дьайаллар. Бу күүстэр – киһи санаата буолаллар. Эти-сиини салайар күүстэр – ис санаа диэн ааттаналлар. Ол аата киһи этэ-сиинэ ыалдьарын үгүс өттө бу организматын салайар үлэтэ кэһиллиитинэн, биир тэҥник бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктаах үлэлэрэ табыллыбат буолуутунан быһаарыллар.

Кут диэн тыл сахалыы кутуу, мунньуу диэн өйдөбүллээх. Ол аата сахалыы кут диэн өйдөбүл өй-санаа мунньустубут көрүҥэ буоларын быһаарар. Буор кут диэн өй-санаа араас ыарыылар тустарынан өйдөбүллэр уонна ол ыарыылартан көмүскэнэр хамсаныылар мунньустубут көрүҥнэрэ буолар. Манна киһи ханнык эмэ хамсаныыны оҥороругар элбэх өй-санаа мунньустуута наада буоларын эбэн биэриэххэ наада. Ол курдук билигин оҥорон туһанан эрэр роботтара тарбахтарын хамсаталларыгар улахан күүстээх компьютер өйө ситэн тиийбэт диэн этэллэр. Киһи уһун олоҕун устата буор кут сайдан өйө-санаата дириҥээн иһэр. Ол курдук киһи араас ыарыылара уонна олортон көмүскэниитэ, харыстаныыта эмиэ эбиллэн иһэллэр. Кэнники буор кут өссө сайыннаҕына бэйэтэ киһи этин-сиинин, ис уорганнарын хамсааһыннарын эмиэ дьаһайара кыаллыан сөп. Киһи этэ-сиинэ ыалдьара буор кута ыал¬дьарыттан тутулуктаах буолара итинник эмиэ быһаарыллар.
 
ИЙЭ КУТ

Хас эмэ үйэ тухары саха дьонун өйдөрүттэн-санааларыттан ылан быраҕа, умуннара сатаабыттарын да иһин кут-сүр үөрэҕэ сыыйа сай¬дан оннун булан эрэр. Россияҕа аатыгар да буоллар демократия үөс¬кээһинэ бу үөрэх сайдыытыгар, чөлүгэр түһэн барыытыгар туһалаата. Манна ордук бэчээт үлэтин сэргэхсийиитэ улахан туһаны аҕалар. Былыргы кэмҥэ саха дьоно кут-сүр үөрэхтэрин ойууннарын нөҥүө билэр эбит буоллахтарына билигин бэчээт бары өҥөтүнэн туһананнар билиилэрэ-көрүүлэрэ түргэнник дириҥээн иһэр.

Саха дьоно былыр-былыргыттан кут-сүр үөрэҕин итэҕэйэллэр, киһи куттара тус-туспа буолалларын билэллэр.  Бу үөрэх этэринэн киһи  үс куттаах. Сахалар кут-сүр үөрэхтэригэр ийэ кут туһунан маннык өйдөбүллэр мунньуллубуттар:

Саха саныырынан киһи куттара айылҕаны кытта сибээстээхтэр. Ийэ кут киһиэхэ космостан киирэр уонна айылҕа саа¬май дириҥ күүстэрин кытта сибээстээх. (1,24).

Ийэ куту Үрүҥ Айыы үөскэтэр. Ийэ кут киһи этин-сиинин сороҕо буолар. Ол иһин ийэ куту төрүт кут дииллэр. Ийэ кут киһи сүрэҕэр олорор. (2,119). Киһи ийэ кута буор кутуттан арахсан туспа сылдьара эмиэ бэлиэтэнэр. Үөр буолбут ийэ кут дьоҥҥо киириэн, дьон олоҕун буортулуон сөп. (2,127).

Курууппа ойуун ийэ куту киһи этэ-хаана диир. Ыарыйдахха, киһи этэ-хаана ыалдьар, ол аата ийэ кут ыалдьара буолар. (3,35).
Кэнники кэмҥэ дьон-аймах үөрэҕи-билиини баһылааннар, Сир үрдүгэр Айылҕаны кытта атааннаспакка бииргэ олороллорун наадатыгар Үрүҥ Айыы үөрэҕин тутустахтарына эрэ табылларын син билэн эрэллэр. Андрей Саввинов «Кут-сүр» как якутская ментальность» диэн үлэтигэр ийэ куту маннык быһаарар: «Ийэ-кут - нечто, передаваемое наследст¬венно и предопределяющее этническую принадлежность». (6,38).

Андрей Кривошапкин «Солнце и небо - мир светлых творцов» диэн үлэтигэр ийэ кут туһунан маннык суруйар: «Ийэ кут определяла наследственность и передавалась от предков к потомкам через детей и родстенников и оставалась в серединном мире». «Ийэ кут, по поверьям саха, у родстенников был один и в силу этого за грехи отдельно¬го человека отвечал весь род». «Якуты считали, что ийэ кут передается от предков и остается после человека в его потомках в серединном мире, и жизнь и судьба этого потомства, насколько долго сохранится его род напрямую зависят не только от действий самого человека во время всей его жизни, но и поступков его предков». (7,48-50).

Саха дьонун ийэ кут туһунан өйдөбүллэрин түмнэхпитинэ киһи өйүн-санаатын төрүтэ буолара быһаарыллар. Ийэ кут буор куту кытта бииргэ сылдьар диэн этэллэр. Ийэ кут көттөҕүнэ буор кут үрэллэр. (2,127).

Саха дьоно айылҕа кыылларын буор уонна ийэ куттаахтар диэн би¬линэллэр. (8,67). Айылҕа лаппа өйдөөх кыыла ыт буолар. Сахалар ыт өйүн биэстээх оҕо, онтон ат өйүн үстээх оҕо өйүгэр тэҥнииллэр. Бу тэҥнээһин ыт өйө-санаата төһө да сайыннаҕына биэстээх оҕо өйүттэн ордук сайдыбатын бэлиэтээн көрдөрөр. Итини тэҥэ ыты үөрэтэр араас ньымалар барылара элбэхтик хос-хос хатылааһыннаах уонна манньанан бигэргэтэн биэриилээх буолуохтаахтарын дьон бары билэллэр.

Былыргы сахалар үөрэхтэрэ ийэ кут туһунан итинник өйдөбүллэрдээх буоллаҕына, сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ ийэ кут үгүс киһиэхэ иитии-үөрэтии түмүгэр үөскээн олохсуйар диэн быһаарар. Оҕоҕо ийэ кута үөскүүрүгэр ийэтэ ылар оруола олус үрдүк буоларын бу кут сахалыы аата даҕаны биллэрэр.

Оҕо ийэтин көрөн, кинини үтүктэн билэр-көрөр өйө-санаата ийэ куту үөскэтэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун өйө-санаата олохсу-йан, сайдан иһэр. Үтүктэн үөрэнии элбэхтэ хатыланан үгэс буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына өйдөнөн, мунньуллан иһиитэ ийэ кут өйө-санаата сайдан, үүнэн иһэрин бэлиэтиир. Ийэтэ оҕотун сөбүлүүр, таптыыр, киниэхэ эрэнэр өйө-санаата оҕотугар бэриллэн, оҕото олох иһин тардыһар күүһэ улахан, бөҕө тирэхтээх, дьулуурдаах буола улаатар. Ийэтин туох баар санаата, оҕотун туһунан тугу саныыра бэйэтин көрүҥүттэн оҕотугар бэриллэн иһэр. Оҕо ийэтин санаатын кыра эрдэҕиттэн билэр. Ол курдук ийэ туохтан эмэ мунчааран са¬наарҕаатаҕына оҕото сирэйиттэн-хараҕыттан көрөн, билэ охсон кыҥкыйдаабытынан барар, эмиэ туга эрэ табыллыбат сөп түбэспэт буола охсор.

Киһи өйүн-санаатын төрүттүүр өйдөбүллэр оҕо кыра эрдэҕинэ, бэ¬йэтин толкуйдуур өйө-санаата ситэ сайда, салгын кута үөскээн салайар буола илигинэ, оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар быһа киирэн мунньуллан иһэллэр. Бу өйдөбүллэр оҕо ийэтэ үөрэрин көрөн үтүктэн үөрэр буолуоҕуттан, илиитинэн бастакы хамсаныылары оҥороруттан саҕалаан үөскүүллэр. Бу быһаччы оҕо ийэ кутугар киирэн мунньуллар өйдөбүллэр киһи өйүн-санаатын төрүтүнэн буолалларын бэлиэтинэн оҕо аан маҥнайгыттан ылынан, үөрэнэн иһэр үөрэҕэ барыта үтүгүннэрэн үөрэтиинэн ситиһиллэллэрэ буолар. Ол курдук оҕо ийэтэ оҕотун көрөн үөрбэт буоллаҕына, оҕо хантан да ылан үөрэргэ үөрэнэрэ суох буолар. Итиннэ эбии оҕо бэйэтэ атын улахан дьону эбэтэр оҕолору көрөн үтүктэн, үөрэнэн иһиитэ ураты күүстээх. Ордук бэйэ¬тин бараллаата оҕолору көрөн үтүктэн, түргэнник үөрэнэр. Сахалар ол иһин кыра оҕону үөрэтиини иитии диэн ордук чуолкайдаан ааттыыллар. 

Оҕо бытыылкатын бэйэтэ илиитигэр тутан сөбүн көрөн иҥнэрэн үүтүн иһэр буолуута олус улахан кыайыытыгар тэҥнэнэр. Бу быһыы оҕо хамнанар кыаҕа улаатан ийэ кута үөскээн олохсуйан иһэрин бэлиэтиир. Kини илиитин бэйэтэ салайан, сөптөөх хамсаныылары оҥорор кыахтанан иһэр.
 
Оҕо өйдөөн-санаан, кыһанан этин-сиинин эрчийэн барыыта аан маҥнай тарбахтарын хамсаныытыттан, тугу эрэ, оонньууру, ийэтин тутан көрөн, тардыалаан маҥнайгы үөрэҕин саҕалыыр. Олус кыһанан, уһун күнү быһа тарбахтарын эрчийэр, тугу барытын тутан көрө сатыыр. Таба тутан ылар буолуута маҥнайгы кыайыыта буолар. Оҕо маҥнайгы үөрэҕин олус элбэхтэ хос-хос хатылаан үгэс оҥостон уурунан иһэр буолан олус дириҥник иҥэллэр.
 
Оҕо ийэ кута үөрэҕи ылынан сайдан иһэрин бэлиэтинэн таҥаһын инчэппэт буолуутугар үөрэниитэ буолар. Бу үөрэххэ оҕо олус өр кэмҥэ ийэтин көмөтүнэн үөрэнэр. Кыра сылдьан баһылаабыт ити үөрэҕэ үйэ¬тин тухары умнуллубакка туһалыы сылдьар. Ити үөрэх умнуллан хаалбакка сылдьара, ийэ кут өйө-санаата киһини бэйэтин хаһан баҕарар салайа сылдьарын бэлиэтиир.

Төрөппүттэр бэйэлэрин өйдөрө-санаалара, тугу үчүгэй эбэтэр куһаҕан дииллэрэ оҕолоругар бэриллэн иһэр. Биһиги санаабытыгар бу өй-санаа төрөппүтүттэн оҕотугар үгэс буолан быһаччы бэриллэр. Ол курдук төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн бэйэлэрэ тугу үчүгэй дииллэрин элбэхтик оҥорорго үөрэттэхтэринэ, ол быһыы элбэхтэ хатыланан үгэс буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар ууруллан, мунньуллан иһэр. Маннык үгэс буол-бут өйдөбүллэртэн оҕо ийэ кута үөскүүрэ итинник быһаарыллар.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн куһаҕан быһыыны оҥорбот буоларга чуол¬кайдык арааран үөрэтии, кинини үчүгэйи эрэ оҥороругар салайан биэрэр. Оҕо үчүгэйи оҥорбутуттан ийэтэ үөрэр буоллаҕына, хайҕаатаҕына оҕото элбэхтик үчүгэйи оҥоро сатыыр. Бу оҥорбут үчүгэй быһыытын хос-хос салгыаҕар диэри хатылыыр. Хас киһи аайы тиийэн көрдөрөн иһэр. Ол иһин бу быһыыта кэлин үгэскэ кубулуйан кини өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ууруллан умнуллубат гына иҥэн хаалар. Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи оҥороро элбээн иһэр. Кырдьаҕас эбэлэр оҕону үчүгэйи оҥорорго үөрэтиилэрин бэйэтэ хамсанан ону-маны оҥорор буо¬луоҕуттан ыла саҕалаабытынан бараллар. Бу үөрэххэ аан маҥнай киһини хайыта тарпат, охсуолаабат, бытыылканы уонна оонньуурдары бы¬рахпат буолуутун киллэриэххэ сөп. Үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит оҕону үчүгэй иитиилээх диэн этэллэр. 

Оҕо хааман бардар эрэ ону-маны оҥорорун үгэскэ кубулутара олус элбиир. Бу кэмҥэ тугу эмэ тыытаары гыннаҕына аан маҥнай улахан дьону ыйытардыы көрүтэлиир. Тэптэрэн биэрии, хайҕааһын буоллаҕына оҕо кэмэ суох үөрэр уонна бу быһыытын хос-хос салгыаҕар диэри хатылаан оҥорор. Үчүгэй быһыы кини өйүгэр-санаатыгар ити курдук хос-хос хатыланан үгэс буолан олохсуйан хаалан иһэр. Онтон улахан дьон сөбүлээбэккэ куһаҕаннык көрөн эбэтэр буойан тохтотон, оҥорон эрэр куһаҕан быһыытын аралдьытан кэбистэхтэринэ, бу быһыы кыайан элбэхтэ хатыламмакка үгэс буолбакка хаалар. Ол иһин оҕо ийэ куту¬гар салгыы өйдөммөккө суох буола сүтэн, умнуллан иһэр. Оччоҕуна оҕо куһаҕан быһыыны оҥоруута кини өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар иҥэн хаалбак¬ка, умнуллар. Ити курдук үгэс оҥорон өйгө-санааҕа иҥэринии түмүгэр оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар үчүгэйи оҥоруу өттө эл¬бэхтик иҥэн хаалар.

Ийэтэ үлэһит буолан, туох баар үлэни кыайа хото оҥорон иһэр буоллаҕына уонна оҕотун батыһыннара сылдьан үөрэттэҕинэ оҕото ийэ¬тин үтүктэн барыны-бары сатыырга, оҥорорго үөрэнэн иһэр.

Ийэ кут сайдыыта бытаан. Ийэ кут үтүгүннэрэн үөрэтиигэ ордук сайдар буолан, бөлөх дьон, коллектив өйө-санаата олус күүскэ дьа-йар. Араас олохсуйбут үгэстэр, үөрүйэхтэр бары ийэ кукка быһа дьайаллар. Манна атыттары көрөн-истэн үтүктүү ордук суолталаах. Үөрэнии маннык сайдан барыыта киһи Айылҕаҕа соҕотоҕун сылдьар буолбакка, бөлөҕүнэн кыттыһан сылдьарга ордук аналлааҕын көрдөрөр. Бу быһаарыы обществоны, дьон бөлөҕүн, соҕотох, аҕыйах киһи сайды¬быттара кыайан инники, сайдыы диэки сыҕарыппаттарын бэлиэтиир. Арай общество, дьон бөлөҕүн өйө-санаата барыта сайыннаҕына эрэ, бу дьон инники, сайдыы диэки хамсааһыннара саҕаланарын көрдөрөр. Өй-¬санаа маннык быһаарыыта «кумалаантан коммунизмҥа» ойон тиийии хай¬дах да сатамматын чуолкайдык быһаарар. Итини тэҥэ омуктарга ордук биллэр «Бытье определяет сознание» диэн өйдөбүл дьон олоҕун сай¬дыытыгар ордук сөп түбэһэрин бэлиэтиир.

Ийэ кут маннык өйдөбүлэ сахалар ийэ куту аймахтарга барыларыгар биир буолар диэн этиилэригэр сөп түбэһэр. Ол курдук аймах дьон оҕону үөрэтэллэригэр бэйэлэрин хайдах үөрэппиттэрин курдук үөрэ¬тэллэр. Кинилэр олохторун үөрэхтэрэ барылара олохсуйбут үгэстэргэ уонна үөрүйэхтэргэ кубулуйаннар оҕолоругар бэриллэн иһэллэр. Маннык үгэстэргэ үөрэтии көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн салгыы баран иһэр. Төрөппүттэрин ис өйдөрүн-санааларын оҕолоро кыра сылдьан, үтүктэн уонна саҥаларын истэн баһылыы сылдьарын улахан дьон аанньа ахтан өйдөөбөттөр. Кинилэр санааларыгар кыра оҕолор бэйэлэрэ өй-дөөбөт буоллахтарына, өйдөрүгэр-санааларыгар туох да ууруллан хаалбат буолуохтааҕын курдук өйдөбүл билигин дьоҥҥо олохсуйан сылдьар.

Учуонайдар быһаарыыларынан киһиэхэ подсознание диэн өй-санаа баар. Бу өйү-санааны гипностаах дьон баһылаан туһаналлар. Кинилэр киһи бу өйүгэр-санаатыгар киирэннэр араас уларыйыылары, холобур, арыгыны уонна табааҕы эмтээһини оҥороллор. Психолог Рон Хаббард быһаччы быһаарар өйгө-санааҕа олохсуйбут куһаҕан быһыылар тустары¬нан өйдөбүллэри, араас хомолтолору уонна хом санаалары ылан бырахтахха киһи өйө-санаата ырааһыран, бэрээдэгэ тупсар диэн быһаарар. Подсознание итинник өйдөбүлэ сахалар ийэ кут өйдөбүллэригэр олус сөп түбэһэр. Ол курдук сахалар ийэ куту быһааралларыгар киһи төрүт өйө-санаата ийэ кут буоларын бигэргэтэллэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэтин, аҕатын ытыктыыр, үтүө тылларын ис¬тэр буола үөрэннэҕинэ, үйэтин тухары итинник өйдөбүл иҥэн, олохсу¬йан, үгэс буолан хаалар. Оҕолорун кыра эрдэҕинэ «куһаҕан быһыыны» оҥорума диэн үөрэттэхтэринэ, биирдэ эмэ сыыһа туттан аһара хамнаннаҕына, охсуолаатаҕына, тэптэҕинэ эбэтэр тугунан эмэ бырахтаҕына, маннык быһыы сыыһа, куһаҕан быһыы буолар диэн буойан тохтотон иһэр буоллахтарына, киниэхэ бу куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга аналлаах тохтотор, туормастыыр майгылар, үгэстэр үөскээн олохсуйаллар уонна ийэ кутугар мунньуллан ууруллан иһэллэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ, куһаҕан быһыыны оҥорбокко, үчүгэйи эрэ оҥорорго үөрэннэҕинэ, кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар үчүгэй быһыылары эрэ оҥорор туһунан олохсуйбут өйдөбүллэр, үгэстэр баар буолаллар. Маннык өйдөбүллэр, үгэстэр олохсуйуулара киһини олоҕун устата үчүгэй быһыылары оҥорорун хааччыйаллар. Итини тэҥэ маннык үөрэтии куһаҕан быһыылары оҥорортон тохтотор туормас буолар. Бу туормас, тохтотор быһыы киһи куһаҕаны оҥороору гынарын хаһан баҕарар тохтотор. Ол аата, оҕо кыра эрдэҕинэ киһи быһыытыгар сөп түбэспэт хамсаныылары оҥорбот буоларга үөрэннэҕинэ, улаатан да баран ол курдук быһыылары, хамсаныылары оҥорбот буолар. Бу үөрэтии быһаарыыта сахалыы «Киһи илиитэ барбат» диэн этиинэн бигэргэтиллэр.

Киһи илиитэ барбат буолуута хаһан үөскээн олохсуйарый? Бу өйдөбүл оҕоҕо олох кыра эрдэҕиттэн улахан киһини, ийэтин, эбэтин, эдьиийдэрин охсуолаабат, тэбиэлээбэт буолууга үөрэммититтэн үөс¬кээн тахсан үгэскэ кубулуйар уонна киһи үйэтин тухары олохсуйан хаалар. Кэлин улаатан истэҕинэ бу өйдөбүл өссө дириҥээн, кэҥээн иһэр уонна араас уһуктаах, биилээх тэриллэринэн сэрэнэн туттарга үөрэниигэ, кыыллары, дьону охсуолаабат уонна кырбаабат буолууга үөрэнэргэ уларыйар.

Сахалар аатырбыт ороспуонньуктара Манчаары араас ыарахан балаһыанньаҕа түбэһэ да сырыттар киһини өлөрөн хааны тохпотоҕо биллэр. Оннооҕор кини улаханнык кыыһыран-абаран туран Чоочо баайы өлөрөөрү сананан баран илиитэ баран кыайан өлөрбөтөх. Оччотооҕу кэмҥэ киһини өлөрүү диэн саамай ыар айыы буолара уонна кыра эрдэҕиттэн аһара туттан кэбиһэргэ үөрэммэтэҕэ кинини тохтотоннор, олоҕун алдьаппыт киһиттэн иэс ситиһэр түгэн үүммүт кэмигэр «Илиитэ бар¬бат» буолбута чахчы. (9,162).

Онон, ийэ кут диэн сахалыы өйдөбүлү өссө дириҥэтэн уонна кэҥэтэн өйдөөтөхпүтүнэ, бу эмиэ өй-санаа мунньустубут көрүҥэ буолар. Бу өйгө-санааҕа оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтин толкуйдуур өйө, салгын кута сайдыан иннинэ, мунньубут өйдөбүллэрэ уонна үтүктэн үөрэммит үөрэҕэ үгэскэ кубулуйаннар мунньулла сылдьаллар. Ити курдук, оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, ол аата 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри мунньуллубут ийэ кутун өйө-санаата, үөрэммит үгэстэрэ киниэхэ үйэтин тухары дьайа сылдьаллара бэлиэтэнэр.
Итини тэҥэ кэлин даҕаны киһи үгүстүк хатыланар үөрэхтэрэ үгэстэргэ кубулуйаннар ийэ кукка эмиэ мунньуллар эбиттэр. Ол иһин бытааннык да буоллар ийэ кут сайдыыта киһи олоҕун устатын тухары баран иһэр. Үчүгэй быһыылар үгэстэргэ кубулуйан ууруллан иһэллэрэ элбээтэҕинэ, киһи ханнык баҕарар кэмҥэ бэйэтин кыана тутта сылдьара быһаарыллар.

Билиҥҥи наука киһи өйүн-санаатын мунньустар кииннэрэ икки аҥы буолалларын билинэр. Kороткая память диэн киһи быстах кэмҥэ өйдөөн хаалар информациятын, онтон долговременная память диэн киһи уһун кэмҥэ өйдөөн хааларын быһаараллар. Биһиги ийэ кут өйүн-санаатын быһаарыыбыт наука этэринэн киһи долговременная память диэҥҥэ сөп түбэһэр.
 
САЛГЫН КУТ

Сахалар итэҕэллэрин үөрэҕин биир салаатынан кут-сүр үөрэҕэ буолар. Кут-сүр үөрэҕэ Айылҕа тыынар-тыыннаахтарыгар барыларыгар дьайар. Салгын кут туһунан суруйуохпут иннинэ кут-сүр үөрэҕэр төһө билии мунньуллубутун аан маҥнай түмэн көрүөхпүт:

Сахалар билэллэринэн Айылҕа бары тыынар-тыыннаахтара иккилии: буор уонна ийэ куттаахтар. Салгын кут киһиэхэ эрэ сайдан барар. (8,67).

Айылҕаҕа буола турар уларыйыылар киһи өйүгэр-санаатыгар, салгын кутугар киирэн мунньустан иһэллэр. Салгын кут айылҕа түргэнник буола турар уларыйыыларын ылар. (1,24).

Киһи үөрэҕи-билиини ылан иҥэринэр дьоҕура салгын куттан тутулуктаах. Салгын кут киһи чараас эйгэтин үөскэтэр. Ити эйгэҕэ киһи туруга, баҕата, санаата иҥэн сылдьар. Үөрэнии салгын кут иҥэрэр дьоҕуругар олоҕурар. Салгын кукка ким эрэ кута түстэҕинэ, киһи ол түспүт кут майгынын ылар, билиитин иҥэрэр, интэриэһин тутуһар. (2,128).

Курууппа ойуун салгын кут кэлбэт гына бардаҕына киһи иирэр диир эбит. Киһи түһээн ону-маны көрөрө - салгын кут сырыыта. Түһээн өлбүт киһини көрүстэххинэ, ол аата эн салгын кутуҥ кини сал¬гын кутун көрөр эбит. (3,34).

Салгын кут маннык быһаарыыларын барытын мунньан баран ырытан көрдөхпүтүнэ бу кут эмиэ өй-санаа мунньустуута буолара чахчы. Ол эрээри бу өй-санаа ийэ кут курдук үгэскэ кубулуйа илик буолан сахалыы эттэххэ «Kөтөн» хаалар кэмнэрдээх. Өй-са¬наа мунньустан элбээн истэҕинэ, толкуйдуур, быһаарар күүһэ эбиллэн иһэрин бэлиэтинэн оҕо улаатан иһэн ону-маны өйдүүр, тугу оҥорбутун умнубат, өйдөөн хаалара эбиллэр. Оҕо умнугана суох буолуута салгын кута сайдан иһэрин, үөрэҕи-билиини ситиһиитин биир бэлиэтэ буолар.
Ити аата, оҕо улаатан иһэн үөрэҕи-билиини баһылаан, өйө-санаата сайдыыта, сахалыы салгын кут диэн ааттанар. Бу салгын кут өйө-санаата сайдыбытын бэлиэтинэн оҕо тугу оҥорбутун өйдүү сылдьар уонна бэйэтэ кэлин тугу оҥоруохтааҕын билэр, умнубат буолуута ааҕыллар.

Оҕо улаатан 5 эбэтэр 6 сааһыттан ыла бэйэтэ тугу гыммытын, хан¬на сылдьыбытын умнубакка өйдүү сылдьар буолар. Ол аата сити кэмтэн ыла саҕаланан кини салгын кута сайдан, туспа баран иһэр. Бу кэмтэн ыла саҕалаан киһиэхэ «Мин бэйэм» диэн өйдөбүл киирэн, күүһүрэр, бэйэтэ оҥорбутун өйдүүр, умнубат. Онтон ол иннинээҕи, өссө кыра эрдэҕинээҕи өйө-санаата, оччолорго тугу оҥорбута, бэйэтэ өйдөөбөтөҕүн да иһин ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар су¬руллан, иҥэн сылдьар.

Киһи хара төрүөҕүттэн үлэлииргэ, тугу эмэ туһалааҕы  оҥорорго сүрэҕэ суох, эти-сиини хамсатыы элбэх эньиэргийэни, күүһү-күдэҕи эрэйэр. Сүрүн чааһа эт-сиин буолан куруук сынньалаҥнык, бэйэтин этин-сиинин, буор кутун эрэйдээбэккэ эрэ, быстах баҕа санааларын толоро сылдьыан баҕарар. Ити баҕа санаалар барылара киһи буор ку¬тун, ийэ кутун баҕа санаалара буолаллар. Бу быстах баҕа санаалары барыларын баһыйар уонна дьоҥҥо ордук туһалаах өттүн, үлэ-хамнас диэки салайан биэрэргэ аналлаах туспа күүс баар буоллаҕына эрэ киһи киһилии майгылаах, туох эмэ туһалааҕы оҥорор буола улаатар. Бу күүс, өй-санаа, салгын кут буолар. Kиһиэхэ салгын кута сайдыыта киһи өйүн-санаатын сайыннаран, үөрэҕи-билиини баһылаан «Киһилии киһи» буолуутугар тириэрдэр.

Сахалар салгын куту быһаарыылара психолог Рон Хаббард толкуйдуур өй-санаа диэн быһаарыытыгар сөп түбэһэр. (5,52).

Салгын кут сайдыыта түргэн. Оҕо улаатан улахан киһи буолуутугар дьон-норуот үйэлэр тухары үөрэтэн билбиттэрин үксүн кэриэтэ билэр буола үөрэнэр. Өссө сорохтор бэйэлэрин үйэлэригэр аһара сайданнар, саҥаны арыйыылары эмиэ оҥороллор. Оҕо улаатан, бэйэтин тол¬куйдуур өйө киирэн, салгын кута сайдан истэҕинэ, араас быстах баҕа санааларын, ийэ кутун өйүн-санаатын, баһыйа тутан салайар киһи буолан бардаҕына элбэх туһалаах үлэни-хамнаһы оҥоруон сөп кыахтанар.

«Киһи тылын истимтиэ»,- диэн этии «Үөрэҕи ылынымтыа киһини» бэлиэтиир этии. Улахан, үөрэтэр киһи тылын болҕомтолоохтук истэн ылынан иһэр киһи үөрэҕи-билиини баһылыыра түргэнин бэлиэтээн этии буолар. Салгын кут сайдан барыытыгар сыһыаннаах этиинэн: «Киһи¬лии киһи атын дьон сыыһаларын көрөн, истэн үөрэнэр, онтон ыарахан¬нык, эрэйдэнэн үөрэнэр киһи бэйэтин сыыһаларыттан үөрэнэр»,- диэн баар. Бу этии киһи үөрэҕи баһылааһына эмиэ икки араастааҕын уонна үөрэх киһиэхэ киирэн иҥиитэ эмиэ тус-туспа буолалларын араа¬ран бэлиэтиир.

Салгын кут өйө-санаата ыһыллаҕас ситэ чиҥии, үгэс буола илик санаалар буолаллар. Ол иһин салгын кут өйө-санаата сотору умнуллан суох буолан иһэллэр, биир эмэ олус дириҥник өйдөммүт өрүттэр эрэ  ордон хаалаллар. Kиһи кинигэни аахтаҕына эбэтэр киинэни көрдөҕүнэ сүрүн өрүттэрин быстах-быстах сирдэринэн өйдөтөлөөн хаалар. Манна ордук киһини соһутар, урут буолбатах быһыылар аан бастаан өйдөнөллөр. Интэриэһинэйэ суох кинигэ түбэстэҕинэ ханан эрэ баһын-атаҕын эрэ өйдөөн хаалан баран сотору аатын кытта умнан кэбиһиллэр.

Аҥардастыы салгын кута сайдыбыт киһи түүлүгэр үгүстүк көтөр, үөһээ ыраах сылдьар, баҕа санааларын араас көстүүлэрин көрүөн сөп. Түүлгэ киһи олус ыраах, сир көстүбэт үрдүгэр көтө сылдьар буолуута хаһан да туолбат ыра санаалар элбэх буоллахтарына көстөр бэлиэ буолар.

Инники быһаарбыппыт курдук салгын кут эти-сиини кытта быһаччы сибээһэ, тутулуга суох. Бу кут эккэ-сииҥҥэ атын куттар: ийэ эбэтэр буор куттар нөҥүө, ол куттар сөбүлэстэхтэринэ эрэ дьайар кыахтаах.

Салгын кут аҥардастыы сайдыыта кэлтэй сайдыылаах, этэ-сиинэ эрчиллиитэ суох, мөлтөх доруобуйалаах, быстах, туруга суох  өйдөөх-санаалаах киһини үөскэтэр.

Туруга суох өйдөөх-санаалаах дьон аан маҥнай арыгыһыт, наркоман буолаллар. Kинилэр өйдөрө-санаалара чэпчэки, олус көтө сылдьыы диэки салаллан хаалыылара итирэ, өйдөрө көтө сылдьар кэмин ордук сөбүлүүр буолалларыгар тириэрдэр. Ол иһин аҥардастыы салгын кут сайдыыта дьон олоҕор, Орто дойду сайдыытыгар олус улахан охсуулаах буолара сабаҕаланар.

Ити курдук  сахалар  кут-сүр  үөрэхтэрэ   киһи  бэйэтин өйүгэр-санаа¬тыгар олус сөп  түбэһэрэ   дакаастанар.  Ол  иһин  киһи хара төрүөҕүттэн  ыла  дьаныһан туран  дьарыктанан бэйэтин буор, ийэ куттарын   эрчийэн,  салгын   кутун  сайыннаран  истэҕинэ олоҕор сайдыыны ситиһиэн, дьоҥҥо элбэх туһаны аҕалыан сөп.

КУТТАР СОЛБУҺУУЛАРА

Саха дьоно кут туһунан бэрт элбэх уонна дириҥ өйдөбүллэрдээхтэр. Олору бииргэ хомуйан маннык наардыахпытын сөп.
Былыр-былыргыттан саха дьоно киһи үс куттааҕын  билэллэр.    (1,33). Киһи этэ-сиинэ - буор кут диэн ааттанар. Өллөҕүнэ киһи этэ-сиинэ үрэллэн буор буоларын иһин итинник ааттаабыттар. Буор кут сир информациятын илдьэ сылдьар. Саха киһитэ саныырынан киһи куттара Айылҕаны кытта сибээстээхтэр. Ийэ кут киһиэхэ космостан киирэр уонна Айылҕа саамай дириҥ күүстэрин кытта сибээстээх. Салгын кут Айылҕа түргэнник буола турар уларыйыыларын ылар. (1,24).

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ билинэринэн киһи тыыннаах сырыттаҕына ийэ кут буор куту кытта бииргэ сылдьар. Киһи олоҕор биир эмэ түбэлтэлэргэ, холобур, соһуччу ыарыйдаҕына эҥин, ийэ кут арахсан туспа сылдьара бэлиэтэнэр. Абааһылар киһи кутун ылан бардахтарына киһи кута төннүөр диэри ыалдьар.(10,73). Былыргы ойууннар киһини ыарытыннарбыт куһаҕан тыыны булан тутан, бохсуруйан, ыалдьыбыты үтүөрдэллэр эбит.(11,47). Дьоҥҥо куһаҕан быһыыны оҥорбут киһи кутун улахан ойууннар тутан ылан буруйун боруостуор диэри хаайан баран, буруйун боруостаатаҕына бэйэтигэр аҕалан биэрэллэрэ эмиэ биллэр. (12,214). Бу кэмҥэ диэри биллибит сахалар кут-сүр үөрэхтэрин өйдөбүллэрин К.Д.Уткин «Философия «Кут-сүр» диэн үлэ¬тигэр хомуйбута уонна кут-сүр диэн өйдөбүлү атын омуктар үөрэхтэригэр тэҥнээн көрүүнү оҥорбута. (13,4).

Биһиги бу үлэбитигэр киһи өйө-санаата үс өрүттээҕин, сахалыы буор кут, ийэ кут уонна салгын кут диэн ааттаналларын салгыы ырытыахпыт. Бу үс куттар, киһи өйүн-санаатын салайар өрүттэрэ, киһини ханнык кэмҥэ быһаччы салайалларын быһаарыахпыт. Киһи Айылҕаттан аналын быһыытынан тыыннаах буолан олох олоруон баҕарар. Бу баҕа санаа олус күүстээх, ол иһин бэйэтин, этин-сиинин көмүскэнэригэр киһини буор кута уонна ийэ кута быһаччы салайаллар. Kиһи тугу эмэни оҥороругар аан бастаан бэйэтин этигэр-сиинигэр, буор кутугар туһалаах өттүн оҥоро сатыыр. Киһи бэйэтин олоҕор, өйүн-санаатын салайыыга салгын ку¬та сайдан ийэ кутун өйүн санаатын баһыйдаҕына эрэ, үөрэх-билии ту¬гу этэрин туһанар буола үөрэнэр. Киһи өйүн-санаатын уратылара уонна утарыта турар курдуктара сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн ити кур¬дук быһаарыллаллар.

Буор кут уонна ийэ кут хаһан уонна ханнык кэмҥэ киһини быһаччы салайалларын киһи олоҕун маннык бэлиэ кэмнэргэ араартаан быһаарар ордук буолуоҕа:

1. Оҕо кыра буолан бэйэтин толкуйдуур өйө киирэ илигинэ эбэтэр үөрэҕи-билиини ылынан салгын кута сайдан барыан иннинэ буор кута уонна ийэ кута баһылааннар быһаччы салайаллар. Оҕону буор кут баһылаан салайарын бэлиэтинэн туох эмэ табыллыбатаҕына эбэтэр ыарыы буоллаҕына оҕо ытыыр, мөхсөр, куотар, онтон ийэ кут баһылаан салайара оҕо кыра эрдэҕинэ куруук үтүктэн, хамсанан, батыһан үөрэнэриттэн биллэр. Ийэ кут салайар кэмигэр оҕо урут тугу оҥорбутун уонна сарсын тугу оҥоруохтааҕын кыайан өйдөөбөт.

2. Оҕо улаатан үөрэҕи-билиини ылынан бэйэтин толкуйдуур өйө-са¬наата, ол аата 5 эбэтэр 6 сааһыгар, салгын кута сайыннаҕына кини өйүн-санаатын салайыыны салгын кут баһылаан оҥорор буолан барар. Бу кэмҥэ кини өйө-санаата сайдан, ханнык быһаарыыны ылынарын толкуйдаан, үөрэх-билии тугу этэринэн оҥорорго үөрэнэр. Киһиэхэ салгын кута сайдыбытын бэлиэтинэн үөрэҕи-билиини ааҕан билэр, кулгааҕынан ис¬тэн иҥэринэр уонна тугу билбитин-көрбүтүн умнубат, өйдүү сылдьар буолуута ааҕыллар.

3. Улаатан бэйэтин өйө киирбитин кэннэ, араас соһуччу түбэлтэ-лэргэ түбэһэн толкуйдуур өйө, салгын кута, көтөн хааллаҕына киһини ийэ эбэтэр буор кута  быһаччы баһылаан салайаллар.

Атын дойдуларга оҕону кыра эрдэҕинэ бөрө дуу эбэтэр атын кыыл булан ииппит түбэлтэлэрэ биллэллэр. Итинник иитиллэн улааппыт оҕолор ииппит кыылларын майгыларын ылынар, туттууларын-хаптыыларын үтүктэр уонна саҥаралларын курдук саҥарар буолан хаалаллар эбит. Кыра эрдэхтэринэ ылыммыт үөрэхтэрэ олус күүскэ иҥэн, улааттахта¬рына даҕаны кыыл курдук майгыларын кыайан бырахпакка, өйдөрө-санаалара салгыы сайдыбат буола мастыйан хаалаллар эбит. (14,12). Бу курдук иитиллибит оҕо майгына тоҕо итинник уларыйан хаалара киһи куттара тус-туспа буолалларынан эрэ быһаарыллар. Ол иһин оҕо маҥнайгы үөрэхтэрин ийэтин үтүктэн ылынан иһэр уонна ол үөрэҕэ олус дириҥник, ыл да уларыйа охсубат гына иҥэн хаалар диэн биһиги сайдан иһэр кут-сүр үөрэхпит быһаарар.
Киһи өйүн-санаатын төрүттүүр өйдөбүллэр оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтин толкуйдуур өйө-санаата ситэ сайда, салгын кута үөскээн сала¬йар буола илигинэ, оҕо өйүгэр-санаатыгар, буор уонна ийэ куттарыгар быһа киирэн мунньуллан иһэллэр. Бу өйдөбүллэр оҕо ийэтин көрөн үөрэр буолуоҕуттан, илиитинэн бастакы хамсаныылары оҥороруттан саҕалаан үөскүүллэр. Бу быһаччы оҕо ийэ кутугар киирэн мунньуллар өйдөбүллэр киһи өйүн-санаатын төрүтүнэн буолалларын бэлиэтинэн оҕо аан маҥнайгыттан ылынан, үөрэнэн иһэр үөрэҕэ барыта үтүгүннэрэн үөрэтиинэн ситиһиллэллэрэ буолар. Итиннэ эбии оҕо бэйэтэ атын улахан дьону эбэтэр оҕолору көрөн үтүктэн, үөрэнэн иһиитэ ураты күүстээх. Оҕо бэйэтин бараллаата оҕолортон үтүктэн үөрэниини ордук түргэнник ылынар. Бу үөрэҕи толору дакаастааччыларынан элбэх оҕолоох ыаллар буолаллар. Ыал улахан оҕолорун кыралара бары үтүктэн улаатыылара дьоҥҥо барыларыгар былыргыттан биллэр суолга киирсэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ «куһаҕан быһыыны» оҥорума диэн үөрэтии, сорох кэмҥэ сыыһа туттан аһара хамнаннаҕына, охсуолаатаҕына, тэптэҕинэ эбэтэр тугунан эмэ бырахтаҕына, маннык быһыы сыыһа, куһаҕан быһыы буолар диэн сонно тохтоттоххо, оҕоҕо бу куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга аналлаах тохтотор, туормастыыр майгылар үөскээн олохсу¬йаллар уонна кини ийэ кутугар мунньуллан ууруллан иһэллэр.

Оҕо улаатан истэҕинэ бары баҕа санаалара эмиэ улаатан, кэҥээн иһэллэр. Кыра эрдэҕинэ бэйэтин баҕатын кыайан туттуммат буола үөрэммит оҕо улааттаҕына, ордук улааппыт баҕаларын кыайан туттунара өссө уустугурар. Кини толкуйдуур өйө, салгын кута ийэ кутун баҕа санааларын кыайан тохтоппот, ол иһин бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан туттуммат киһи буолан хаалар. Сахалар маннык үөрэммит киһини «Атаахтык иитиллибит киһи» диэн атыттартан туспа арааран бэлиэтииллэр. Ол курдук ийэ кут баҕа санаата барыта киһи бэйэтин этигэр-сиинигэр, буор кутугар сыһыаннаах быстах баҕа са¬наалар буоланнар, киһи бэйэтин быстах баҕа санааларын урут толорооччу буола улаатар. Ол аата, ханнык эрэ дьыалаҕа быһаарыыны ылынаары гыннаҕына, бэйэтин этигэр-сиинигэр туһалаах өттүн урут бастатан оҥорор киһиэхэ кубулуйар.

Элбэх оҕолордоох ыал оҕолоро бэйэ-бэйэлэрин хардарыта көрсөллөрүн, бэйэ-бэйэлэриттэн үтүктэн үөрэнэллэрин түмүгэр үчүгэй, киһилии иитиилээх буола улааталлар. Арай кинилэр кыра оҕолоро, бары көмөлөөн аһара көрөн-истэн кэбиһиилэрин түмүгэр атаахтык иитиилээх буолан хаалара эрэ хомолтолоох буолуон сөп.

Үтүгүннэрэн үөрэтии элбэхтэ хатылаатахха ордук дириҥник иҥэр. Бу майгы оҕо ийэ кутугар мунньуллан иһэр буолан, бэйэтин толкуй-дуур өйүгэр-санаатыгар биллибэт курдук. Ол эрээри бу майгы эдэр киһи итирэн дуу, хайаан дуу толкуйдуур өйө, салгын кута көттөҕүнэ биллэн тахсар. Кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар куһаҕан быһыыны оҥорума диэн үөрэх иҥэриллибэтэх буоллаҕына, итирэн, «Өйө көтөн» сырыттаҕына кини аһара түһүүнү, охсуһууну, уһуктааҕынан, биилээҕинэн сыыһа туттан буруйу оҥорууну таһаарар кыахтанар. Ол аата, кини ийэ кутугар тохтотор, аһара барбат буолар үөрэх иҥэриллибэтэх буоллаҕына, салгын кута кыайан салайбат кэмэ кэллэҕинэ, бэйэтин тохтотунар кыаҕа аҕыйыыр. Ити иһин кэнники кэмҥэ биирдэ арыгы иһэн итирэн хаалбыт эдэр дьон туох эмэ буруйу оҥоро охсоннор хаайыыга түбэһэллэрэ олус элбээтэ.

Үчүгэй дуу, куһаҕан дуу быһыылары арааран билбэт буола иитиллибит киһи итирэн, толкуйдуур өйө, салгын кута көтөн, ийэ кутун быһаччы салайыытыгар киирэн сырыттаҕына, хайаан даҕаны аһара туттан кэбиһэр киһиэхэ кубулуйар. Бу быһыыны чуолкайдыырга маннык холо¬буру ылыахпытын сөп: эдэр киһи итирбит кэмигэр дьонугар кыыһырбыта бэрдиттэн оннооҕор ыты сүгэнэн кэрдэн кэбиһэр. Ити аата, бу киһи кыра эрдэҕинэ, биилээҕи; сүгэни, быһаҕы сэрэнэн туттарга үөрэтиллибэтэҕин таһынан ийэтиттэн эбэтэр аҕатыттан элбэх хааччахтааһыннары көрсүбүт буолуон сөбө биллэн тахсар. Ол иһин итирдэҕинэ, өйө көтөн, ийэ кутун салайыытыгар киирдэҕинэ төрөппүттэригэр кыыһырара, өйө-санаата тапсыбата аны таһыгар тахсан кэлэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ, куһаҕан быһыыны оҥорбокко, үчүгэйи эрэ оҥорорго үөрэннэҕинэ, кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар үчүгэй быһыылары эрэ оҥорор туһунан олохсуйбут өйдөбүл баар буолар. Оҕоҕо бэйэтин өйө киириэн иннинэ ийэтэ уонна аҕата: «Оҕом куһаҕаны оҥору¬ма, үчүгэйи, маннык оҥор»,- диэн үөрэтиилэрэ, кини ийэ кутугар киирэн олохсуйан иһэллэр уонна үйэтин тухары куһаҕаны оҥорор сыыһа, табыллыбат быһыы диэн тохтотор, туормас буолан өйүгэр-санаатыгар уурулла сылдьаллар. Бу олохсуйбут туормас, тохтотор быһыы киһи куһаҕаны оҥороору гынарын хаһан баҕарар тохтотор.

Оҕо маҥнайгы туормаһын ийэтэ оҥорор. Ол курдук кыра оҕо маҥнай¬гы хамнаныытынан хам тутан тардыалааһын буолар. Манна ийэ баттаҕа уонна кулгааҕа куруук тардыаланар. Оҕото ыалдьар гына тардыалаатаҕына ийэтэ сөбүлээбэккэ куһаҕаннык көрдөҕүнэ эбэтэр эмискэ хам¬наннаҕына, оҕо куһаҕаны оҥорбутун өйдүүр. Ийэтэ тардыалыырын он¬нугар имэриттэрэ үөрэттэҕинэ, бэрт сотору имэрийэргэ үөрэнэ охсор. Бу кэмтэн саҕалаан оҕо куһаҕан быһыыны оҥорбот буола, үчүгэйи эрэ оҥорорго үөрэнэн истэҕинэ, үйэтин тухары үчүгэйи оҥоро сылдьара элбэх буолар.

Оспуор ханнык эмэ көрүҥэр кыаттаран баран, кыһыытын-абатын кыа¬йан туттуммакка сыыһа-халты хамсанар киһини «Бэйэтин кыайан туттуммат киһи» диэн этэллэр. Кыра эрдэҕинэ сыыһаны оҥорортон тохтотунар буоларга үөрэтиллибэтэх оҕо ыксаабыт, ыгылыйбыт кэмигэр бэйэтин кыайан хонтуруолланан тохтотунара аһары уустугун ити этии бэлиэтиир. Улааппыт киһи итинник майгытын кыайан көннөрүнэрэ олус уустугун бэлиэтиир этиинэн: «Куһаҕан майгылаах киһини кыйахалаама»,-диэн этии баара буолар. Бу этии, киһиҥ эмиэ ыгыллан, кыыһыран муҥуругар тиийэн хааллаҕына кыайан туттунуо суоҕа, сыыһа хамнанан да кэбистэҕинэ көҥүлэ диэн өйдөтөр.
Киһилии майгыга оҕону үөрэтиигэ аналлаах этии: «Оҕону ороҥҥо туора сытар эрдэҕинэ үөрэтиэххэ наада», диэн дьоҥҥо баар. Оҕону кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга үөрэтии хайаан даҕаны наада буоларын киһи улаатан баран хайдах сылдьара туоһулуур. Ол курдук кыра эрдэҕинэ чугас дьонун, эбэтин, ийэтин, доҕотторун охсуолаабат, тэбиэлээбэт буоларга үөрэтиллибит оҕо бэйэтэ улааттаҕына хайа да киһини аһара кырбыа, үлтү сынньыа, хам тэпсиэ суоҕа. Онтон оҕону атаахтатыы, охсуолуур ээ диэн үөрүү, төттөрүгэ үөрэтэр. Ол курдук оҕо улааттаҕына итинник хамсаныылары оҥороругар тохтотор майгына суох буола улаатар.

Буруйу оҥоруу үгүс өттө - аһара туттунууттан тахсар. Ол аата, ханнык эмэ туһалаах да дьыаланы оҥороору эбэтэр бэйэтин көмүскэнээри киһи аһара туттан буруйу оҥорон кэбиһиигэ тириэрдиэн сөп. Киһи олоҕор буолан ааһыталыыр араас түбэлтэлэргэ, дьыала алҕас туттаран охсуһууга-этиһиигэ тиийэн хаалаары гыннаҕына, бу киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар кыра эрдэҕинэ олохсуйбут «Аһара барыма» диэн өйдөбүл киһини тохтото охсоро наада буолар кэмэ кэлэр. Үгүс аһара туттан буруйу оҥоруулар уһуктааҕы уонна биилээҕи сэрэнэн туттубат буолууттан үөскээн тахсаллар. Оҕо кыратыгар быһаҕынан сэ¬рэнэн тутта үөрэммэтэҕинэ, улааттаҕына даҕаны сыыһа-халты туттара уҕараабат буолуон сөп. Ол курдук сахалар «Биилээҕи уһугунан анньан киһиэхэ биэримэ» диэн үөрэхтэрин билбэт буолууттан атын киһиттэн быһаҕы ылаары киһи илиитин быстар түбэлтэлэрэ эмиэ бааллар.

Биһиги оҕобутугар үчүгэйи баҕарар санаабытыгар киниэхэ үөрэҕи-билиини иҥэрэн, салгын кутун эрэ сайыннаран биэрдэхпитинэ, оҕобут өйө-санаата баҕабыт курдук үчүгэй буолуоҕа диибит. Ол эрээри улахан да киһи куруук толкуйдуур өйүнэн, салгын кутунан эрэ салаллан сылдьыбат. Киһи олоҕор буолан ылар араас ыксаллаах түгэннэргэ түбэстэҕинэ киһи үгүстүк толкуйдаабакка, быһаара сатыы турбакка эрэ түргэн хамсаныылары оҥорор. Аһара омуннуруу, олус ыксааһын, ыга кыыһырыы, улаханнык соһуйуу кэмигэр киһи толкуйдуур өйө, салгын кута көтөн, ийэ кутун быһаччы салайар кэмигэр киирэн ылар. Маннык кэм сахалыы быһаарыыта киһи «Өйө баайыллан ылар кэмэ» диэн ааттанар. Бу кэм кэлэн ааспыт бэлиэтинэн, киһи тугу оҥоро охсубутун «Ыксааммын өйдөөбөккө хааллым» диэн этиитэ бигэргэтэр. Киһи бэйэтэ тугу оҥорбутун өйдөөн-дьүүллээн быһаарбакка хаалар. Кини¬гэттэн ааҕан билбитэ, төрөппүттэрэ уонна учууталлара этэн-этэн үөрэппит үөрэхтэрэ соҕотохто умнуллан хаалаллар, ханнык быһаарыыны ылынарын бэйэтэ букатын да билбэккэ хаалар түгэннэрэ эмиэ баар буолаллар.

Маннык ыксаллаах, киһи «Өйө көтөн, баайыллан ылар» түгэннэригэр киһини ийэ кута быһаччы салайар. Ийэ кут ити салайыытыгар урукку кэмҥэ кини ийэ кутун өйүн-санаатын саппааһыгар ууруллубут өйдөбүллэртэн ылан туһанар. Манна ханнык хамсаныылар оҥоруллаллара барыта ийэ кут өйүн-санаатын саппааһыгар хайа өйдөбүллэр уурулла сылдьалларыттан тутулуктанан тахсар. Ол аата киһи «Өйө көтөн» ылар кэмигэр ийэ кутун өйүнэн-санаатынан салаллар буолан, оҕо кыра эрдэҕинэ бу өйүгэр-санаатыгар үчүгэй, киһилии өйү-санааны уган биэр¬бит эрэ буоллахха, киһилии майгылаахтык сылдьара, быстахтык быһыыламмата дакаастанар.
Холкутук, толкуйдуур өйүнэн, салгын кутунан салаллан олорор киһиэхэ «Өйө баайыллан» эбэтэр «Өйө көтөн» ылар түгэннэрэ киирэн ааһалларын маннык биллэр холобурдартан чуолкайдык билиэххэ сөп.

- Үгүс дьон кыыһыраннар туох диэн эппиттэрин, саҥарбыттарын өй¬дөөн-дьүүллээн быһаарбаттарын таһынан өссө иһити-хомуоһу, чааскыны быраҕаллара эбэтэр остуолу охсоллоро кимиэхэ барытыгар биллэр. Ити этиилэр, саҥарыылар, хамсаныылар барылара олус соһуччу оҥоруллаллар уонна «Олус кыыһыраммын тугу саҥарбыппын, бырахпыппын өйдөөбөккө хааллым ээ»,- диэн чуолкайдыыр дуу эбэтэр бырастыы гыннарарга аналлаах быһаарыылаах буолаллар.

- Уоппуттаах суоппар ыксаллаах түгэҥҥэ түбэстэҕинэ эрдэттэн үөрэммит хамсаныыларын тугу да толкуйдаабакка эрэ оҥорор. Ол курдук халтарыйан ойоҕоһунан баран эрэр массыынатын уруулун аҥар өттүгэр аһара эрийэн кэбиспэккэ, төттөрү эрийэн көннөрө охсон биэрэн, массыыната көнөтүк барарын ситиһэр эбэтэр ыксаллаах түгэҥҥэ туормаһын үктээбитин билбэккэ да хаалар.

- Шаолин манаахтара илиинэн охсуһууну баһылаабыттара биллэр. Кинилэр охсуһууга үөрэтэр ньымаларынан элбэхтик биир-тэҥ хамсаныылары оҥороннор, ол хамсаныылар кини буор кутугар киирэн иҥэннэр, көмүскэнэр хамсаныылары киһи тугу да толкуйдуу барбакка, ураты түргэнник хамсанан оҥорор буоларын ситиһэллэр. Итинник албаһы туһананнар үрдүкү кылаастаах спортсменнар эмиэ араас албастарын ураты түргэнник оҥорор буола үөрэнэллэр.

- Киһи тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарыйдаҕына соҕотохто, тугу да толкуйдаабакка эрэ сулбу тардан ылар. Олус түргэн, эмискэ хамса-ныыны оҥоро охсор. Бу түгэҥҥэ куттал киһи этигэр-сиинигэр быһаччы суоһуур буолан көмүскэнэр хамсаныыны буор кут быһаччы, уокка сиэтиллибит тарбах ыйыытынан оҥорор. Маннык судургу, киһи этигэр үөскүүр ыарыылартан көмүскэнэр хамсаныылары буор кут быһаччы дьаһайар. Киһи биирдэ эмэ «Өйө көтөн ылар» кэмигэр толкуйдуур өйө арахсан хааларын уонна бу кэмҥэ киһини быһаччы быһаарар өйө салайарын психолог Рон Хаббард итэҕэтиилээхтик быһаарар. (5,76).

Бу быһаарыыны чуолкайдыырга маннык көстүүнү холобурга ылыахха сөп: Арай уулуссаҕа уолаттар биир охто сытар киһини тэбиэлии сылдьаллар. Кинилэр бэйэ-бэйэлэрин үтүктэн харса суох тэбиэлииллэр. Тэбиэлиирбититтэн бу киһи ыалдьара, аны өлөн хаалара буолуо диэн санаа бу уолаттарга хата киирэн көрбөт. Кинилэри кыра эрдэхтэринэ киһини тэбиэлиир куһаҕан, ыалдьар диэн ким да үөрэппэтэх буолан хайалара да туттунан тохтообот. Бары омуннураннар тугу оҥороллорун арааран өйдөөбөт буолан, өйдөрө баайыллан хаалара кинилэри итинниккэ тириэрдэр.

Киһи улаатан баран араас ыксаллаах түгэннэргэ түбэһэн салгын кута, өйө көтөн сырыттаҕына, кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыыны оҥорума диэн үөрэтиллибит үөрэҕэ ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар иҥэриллибит буоллаҕына кинини киһилии, дьону кытта иллээхтик, бэрээдэктээхтик сырытыннарар. Оҕону ийэ кута быһаччы салайар кэмигэр, кыра эрдэҕинэ, куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга үөрэттэххэ эрэ киниэхэ аһара туттартан тохтотор, туормастыыр өй-санаа олохсуйан үөскүүр уонна үйэтин тухары хонтуруоллуу сылдьар.

Киһи бэйэтин оҕотун бэйэтэ хайдах иитиллибитин курдук ииттэҕи¬нэ, үлэлээбитин курдук үлэлэттэҕинэ уонна тугу үлэлээбитигэр үөрэттэҕинэ бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах уонна үлэһит киһи оҥо¬рор. Онтон оҕотун бэйэтэ иитиллибититтэн сымнаҕастык, атаахтык көрдөҕүнэ, иһиттэҕинэ, бэйэтинээҕэр сүрэҕэ суох, мөлтөх киһини иитэн уонна үөрэтэн улаатыннарар. Оҕону төрөппүттэр бэйэлэринээҕэр сымнаҕастык, харыстаан иитэр буоланнар кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара мөлтөөн иһэллэр.

Сахаларга «Баай дьон тоҕус көлүөнэ иһинэн дьадайаллар»  диэн олохсуйбут өйдөбүл баар. (15,46). Бу өйдөбүл  үөскээһинигэр баай дьон бэйэлэрин оҕолорун үлэҕэ-хамнаска үөрэппэккэлэр, куруук бэлэмҥэ, сынньалаҥнык күүлэйдэтэ сырытыннараннар, кэлэр көлүөнэлэрэ букатын мөлтөх дьон буола иитиллэн тахсаннар баайдарын-малларын ыһан-тоҕон бүтэрэллэрин бэлиэтээһиннэрэ олук буолбут. (16,110).

«Социализм» кэмин саҕанааҕы төрөппүттэргэ, мин кыра эрдэхпинэ олус күүскэ үлэлиир этим, онон оҕом сынньаннын, кини үөрэхтээх киһи буолуоҕа диэн өйдөбүлү олохсуппуттара. Биир өттүттэн быһаардахха бу этии олус сөп курдук. Үөрэхтээх, үрүҥ үлэһит киһи кыратык үлэлиирин курдук өйдөбүлү биэрэр. Илиинэн ыарахан үлэни үлэлиирдээҕэр олорон эрэ өй үлэтин үлэлээһин кыра дьон санааларыгар чэпчэки үлэ курдук ааҕыллар. Ол эрээри бэйэлэрин кыра оҕолорун эн «Кыратык үлэлээ» диэн үөрэтиилэрэ кинини бэйэтин сүрэҕэ суох соҕус оҥорон кэбиһэр, илии үлэтэ ыараханын курдук өйдөбөлү иҥэрэр. Ол аата, оҕолоро төрөппүттэринээҕэр элбэхтик сытарын, сынньанарын сөбүлүүр уонна үлэлиирин оннугар оонньууну-көрү ордук эккирэтэр «атаах» киһи буолан тахсарыгар олук ууруллар.

Мантан салгыы бэйэтэ бу курдук сүрэҕэ суох соҕус буола иитилли¬бит киһи аны бэйэтин оҕотун өссө сүрэҕэ суох гына үөрэтэн кэбиһэр. Кыра оҕото төрөппүтэ элбэхтик сытарын, тугу да дуоннааҕы оҥорботун көрөн, үтүктэн улаатар буолан, кинитээҕэр сүрэҕэ суох буолар. Былыргы сахалар киһи хайдах үлэһитин билээри төрөппүттэрин туһунан ыйыталаһаллара ити быһаарыы олус табатын бигэргэтэр. Ити аата, бу аймах дьон үһүс көлүөнэлэрин киһитэ букатын тугу да үлэлии үөрүйэҕэ суох, барыта бэлэмҥэ иитиллэр киһи буолан тахсара ханнык да саарбаҕа суох буолар. Биллэр баай дьон сиэннэриттэн Л.И.Брежнев сиэнэ Виктория билигин бары баайын матайдаан бомж буолан сылдьар.

Бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэт киһи эгэ оҕотун үөрэтиэ дуо? Суох буоллаҕа дии. Оҕотун аһара атаахтатарыттан уонна аһатарыттан, таҥыннарарыттан атыҥҥа кыһаммат. Оҕото улаатан ону-маны, буруйу оҥорон түбэстэҕинэ, аны атын дьону, үөрэппит оскуоланы буруйдуу саныыры¬гар тиийэр. Төрөппүттэр оҕолорун туһугар аһара кыһанан-мүһэнэн, кини эрэ туһугар, кини эрэ тот буоллун, киниэхэ эрэ баар буоллун диэн маанытык таҥыннаран, көрүүлэрэ-истиилэрэ, оҕолорун төттөрү өйгө-санааҕа, барыта мин туспар диэн санааҕа үөрэтэр. Төрөппүттэр олус көрүүлэрэ-истиилэрэ оҕолоро үчүгэй холобуру үлэлээн ылынан, үтүктэн үөрэнэр кыаҕын суох оҥорор уонна бары мин туспар кыһаналлар диэн өйдөбүлгэ оҕустаран, бэйэтин өйүн-санаатын, салгын кутун кыайан сайыннарбат, ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар бас бэриммит, сай¬дыы-үүнүү диэки соччо тарбыспат киһи буола улаатар.

Билигин биһиэхэ коммунистар, большевиктар кыайыахтарыттан ыла үһүс көлүөнэ дьон үөскээн олороллор. Россияҕа маннык эстии-быстыы кэлиитэ эдэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии майгыта аһара сымнааһыныттан таҕыста. Ааспыт үйэҕэ колониализм хара батталыгар олорбут түҥкэтэх өйдөөх-санаалаах дьону барыларын эмискэ үөрэхтээһин, сай¬дыыта суох экономикалаах дойдуга, илии ыарахан үлэтин кыайа-хото үлэлиир дьону аҕыйатан, бары үрүҥ, чэпчэки үлэни эккирэтэ сылдьар буолалларын таһааран кэбистэ.

Итинник үөскээбит уустук балаһыанньаны билигин тэнийэн иһэр ырыынак сыһыаннаһыылара эрэ сыыйа-баайа көннөрөллө-рүгэр эрэл баар. Итини тэҥэ саха дьоно саҥа үүнэн иһэр көлүөнэлэрин иитиини-үөрэ¬тиини төрдүттэн уларытан, былыргы сахалардыы, «Мин оҕом саары чаккылаах» диэн атаахтаппакка, бэйэҕитинээҕэр ордук тулуурдаах, өһөс, үлэһит дьону ииттэххитинэ уонна үөрэттэххитинэ маннык сымнаабыт майгы сыыйа көнөн барыан, эрэллээх кэлэр көлүөнэлээх буолуохха сөп.

Хос быһаарыылар.
 
1. Саха төрүт культурата. 11 чааһа. Саха республикатын үөрэҕин министерствота. Учууталга көмө. Дьокуускай: 1992.- 80 с.

2. Афанасьев Л.А. Айыы үөрэҕэ. Дьокуускай: «Ситим» КиФ, 1993.- 184 с.

3. Курууппа ойуун көрүүлэрэ. Дьокуускай: «Бичик» Нац. кинигэ кыһата, 1993.- 56 с.

4. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев редакциятынан - Дьокуускай: «Бичик» нац.  Кинигэ   кыһата, 1994.- 264 с.

5. Л.Рон Хаббард. Дианетика. Современная наука душевного здо-ровья. Учебник по дианетике. / Пер. с англ. под общей ред. М.И.Ни-китина. - Москва: Воскресенье, Нью Эра Пабликейшнс Груп ( Совмест¬ное издание ). 1993.- 576 с.

6. «Илин» сурунаал. 1993 - 94.

7. «Илин» сурунаал. 1998 с. N 1.

8. «Илин» сурунаал. 2000 с. N 1.

9. Предания,   легенды  и  мифы   саха  ( якутов ). Новосибирск, «Нау¬ка» Сибирская издательская фирма РАН,- 1995.- 400 с.
 
10. Г.В.Ксенофонтов.   Шаманизм.   Избранные   труды.   Якутск: Творчес¬ко-производственная фирма «Север-Юг». 1992.-  318 с.

11. Ойууннар норуот номоҕор. Дьокуускай: Саха сиринээҕи  тыл, литература уонна история института. 1993.- 64 с.

12. Сэһэн Боло. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн  иннинээҕи   саха  олоҕо. Дьо¬куускай: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1994.- 352 с.

13. К.Д.Уткин. Философия «Кут-сүр». Якутск: «Ситим» ЧИФ, 1994.- 20 с.

14. Газета «Якутия». 23 декабря 2000 год.

15. В.Ф.Трощанский. Наброски о якутах якутского округа. Под ред. и с прим. Э.К.Пекарского. Казань: Типография Императорского Уни-верситета, 1911.- 144 с.

16. Е.Д.Андросов.    Оруоһуттар.    Дьокуускай:  «Бичик»  нац.  кн. Кыһа¬та, 2000.- 288 с. 

КУҺАҔАН БЫҺЫЫЛАР
 
Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн дьон олоҕун сиэригэр-майгыныгар сөп түбэспэт куһаҕан быһыылары оҥоруу айыыны оҥоруунан ааҕыллар. Киһи үйэтин тухары оҥорор куһаҕан быһыылара, айыылара ыраастанан көҕүрээн биэрэн испэтэхтэринэ, мунньуллан халыҥаан, эмиэ үгэс буолан ууруллан иһэллэр. Кыра айыыны оҥоруу үчүгэй быһыыны оҥордоххо сотуллан, тэҥнэнэн ыраастанан биэрэн иһэр диэн кырдьаҕастар этэллэр.

Киһи айылҕаттан аналын быһыытынан тыыннаах буолан олоҕу олоруон баҕарар. Ол иһин бэйэтин хайаан даҕаны кыаҕа баарынан көмүскэнэр. Киһи бэйэтин көмүскэниитэ - Айылҕаттан анала. Биир эмэ киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан, күүһүнэн кыайан көмүскэнимээри гыннаҕына, Айылҕа сороҕор күүһүгэр күүс эбэн биэрэр. Ол курдук биир эмэ түгэҥҥэ киһи улаханнык куттанан үрдүк тиит үрдүгэр ытта охсубута эбэтэр кэтит уонна дириҥ аппаны үрдүнэн ойон кэбиспит түбэлтэлэрэ эмиэ биллэллэр.

Дьон бары бэйэлэрин олохторугар суоһуур куһаҕан быһыылары барыларын билэн иһэр буоллахтарына, сэрэнэ уонна ол куһаҕан быһыылартан хайдах харыстанары үөрэтэ сылдьаллар. Ханнык куһаҕан быһыылар баалларын биллэрэн, туохтан маннык быһыылар үөскүүллэрин дириҥник ырытан, кэпсээн иһии, төрөппүттэр оҕолоругар куһаҕан быһыылары туспа арааран билэргэ үөрэтэллэригэр көмөлөһөр. Ол курдук сорохтор туох куһаҕан быһыылары оҥороллорун атыттарга кэпсээбэт буолуу, кинилэри албынныырга тэҥнэнэр. Куһаҕан быһыылары кистээһин дьон үксэ бары-барыта үчүгэй диэн албын санааҕа оҕустарыыларыгар, сэрэҕэ суох буоланнар ол-бу быһылааннарга элбэхтик түбэһэллэригэр тириэрдэр. Итини тэҥэ албыннаан, буруйу оҥоруулары саба сатааһынтан төрөппүттэр бэйэлэрэ эмиэ билбэт буолууларыттан, оҕолорун куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга уонна олортон хайдах көмүскэнэр туһунан үөрэппэт буолан хаалаллар.

Оҕолор ханнык куһаҕан быһыылар баалларын билбэт буолуулара, ки¬нилэр бэйэлэрэ куһаҕан быһыыларга утарсар кыахтара суох буола¬рыгар тириэрдэр. Ол иһин итилэр сабыдыалларыгар киирэн биэрэллэрэ элбиир. Оҕолор куһаҕан быһыылары арааран билэр буоллахтарына, бэйэлэрэ ол курдук быһыылары оҥороллоруттан туттуналлар. Кинилэргэ кыра эрдэхтэринэ ийэлэрэ, аҕалара: «Бу куһаҕан быһыы, манныгы оҥорума»,- диэн үөрэхтэрэ өйдөрүгэр-санааларыгар олохсуйан хаалан, итинник быһыыны оҥороору гыннахтарына тохтотор туормас буолар. Ити курдук оҕо киһи киһиэхэ сыһыаныгар аһара баран хаалбат буоларга үөрэнэр. Бу үөрэх барыта, кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ хайдах үөрэп¬питтэриттэн эрэ тутулуктаах. Кыра оҕо ийэтин баттаҕыттан тардыалыыра киниэхэ ыарыыны оҥорорун көрөн билэр, ийэтэ сөбүлээбэтин хайдах эмэ биллэрдэҕинэ, тадыалаабакка үөрэттэҕинэ оҕото сотору тардыалыырын быраҕар уонна хаһан даҕаны тардыалаабат буолар.

Улаатан иһэр оҕолор улахан дьоннооҕор ордук билиэхтэрин-көрүөхтэрин баҕараллар, олус элбэх боппуруостары ыйыт да ыйыт буолаллар. «Бу тугуй»,- диэн ыйытан иһэллэриттэн оннооҕор кырдьаҕас эбэлэр саллаллар. Ханнык баҕарар боппуруоска төрөппүттэрэ сөптөөх эппиэти биэрбэт буоллахтарына, оҕо бэйэтэ быһаарыы булар эбэтэр атын кимтэн эмэттэн, атыттартан ыйытарыгар тиийэр. Ити курдук билбэт боппуруостарыгар ханнык эмэ эппиэти оҕо син-биир булар. Ол эрээри кини бэйэтэ булбут эппиэтэ төрөппүттэрин уонна учууталларын баҕаларыгар сөп түбэспэт буолар уратылааҕын ситэ сыаналаабаппыт.

Оҕо улаатан иһэн тулалыыр дьоҥҥо буолар араас түбэлтэлэри, сыыһа-халты туттуулары барыларын билэн иһэрэ наада. Оҕолор ханнык баҕарар куһаҕан быһыыга түбэстэхтэринэ, ханнык быһаарыыны ылынал¬ларын үгүс өттүн төрөппүттэрэ кэпсээбиттэриттэн истэн эбэтэр доҕотторо эппиттэрин курдук оҥороллор. Ол иһин төрөппүт оҕотугар бу быһыы куһаҕан эбэтэр үчүгэй диэн быһааран биэрэрэ хайаан даҕаны наадалаах. Үчүгэйи уонна куһаҕаны чуолкайдык арааран билэр буолуу итилэртэн хайдах көмүскэнэри үөрэтэргэ эмиэ туһалаах. Кэнники кэмҥэ биирдиилээн дьон бэрээдэги кэһиилэрэ элбээн, эдэрдэр илиинэн охсуһуу ньымаларыгар үөрэнэллэрин көҕүлээтэ. Итинник үөрэҕи баһылаабыт оҕолор бэйэлэрин көмүскэнэллэригэр эбэтэр кими эмэ көмүс¬күүллэригэр толору кыахтаах буолан тахсаллар.

Кэнники бириэмэҕэ үөскээбит «Оҕолору видик буорту оҥордо» диэн өйдөбүл төрөппүттэр оҕолорун иитиилэригэр бэйэлэрэ букатын кыһам¬мат буолан хаалбыттарын бэлиэтиир. Ол курдук оҕолорун иитиитин барытын, атын дьоҥҥо, «видиккэ», телевизорга сэлээннээн кэбиспиттэрин чуолкайдаан биэрэр этии буолар. Кырдьык бу курдук, оҕолорго тугу даҕаны быһааран биэрбэккэ эрэ, дьаалатынан ыытан кэбистэххэ, оҕолор аныгы киинэ өйдөбүлүн ситэ быһаарбаккалар, аҥардастыы өлөрүү-алдьатыы диэки охтон хаалыахтарын сөп. Кинилэр көннөрү санааларыгар уустук боппуруостары быһаара сатаабакка эрэ дөбөҥнүк өлөрө, ытыалыы охсон кэбиһии ордук буолан тахсыан сөп. Ол иһин аныгы киинэлэри, оҕолор ситэ өйдөөбөт өрүттэрин итэҕэйэр киһилэрэ быһааран биэрэрэ хайаан даҕаны наада.
Киһи өйүн-санаатын сайдыыта үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар икки ардыларынан баран иһэр. Ол иһин өй-санаа икки кытыы өрүт¬тэригэр ханнык быһыылар буолалларын барытын билэн иһэр наадалаах. «Үтүөнү мөкүнү араарбат киһи» диэн этии, олох мындырыгар ситэ үөрэммэтэх, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорорун быһаарбат киһиэхэ аналлаах норуот үөрэҕэ буолар. Бу курдук иитиилээх киһи үчүгэйи оҥоробун дии санаан куһаҕаны да оҥоруон сөп.

Оҕону үөрэтиигэ икки төрөппүт санаалара биир буоллахтарына, эрэ иитии-үөрэтии үлэтэ эрэйэ суох баран иһэр. Ийэ, аҕа этиилэрэ оҕо өйдөбүлүгэр олус кытаанахтык иҥэллэрэ бэлиэтэнэр. Кинилэртэн биирдэстэрэ эппитин, атына чиҥэтэн биэрэр буоллаҕына, бу быһаарыы халбаҥнаабат чиҥ өйдөбүллэнэр. Төрөппүт сүрүн сыала-соруга диэн оҕотугар: «Бу үчүгэй, маннык оҥоруохха наада»,- диэн көрдөрөн эбэтэр этэн биэриитэ, онтон сыыһа диэбитин: «Бу куһаҕан, маннык оҥорума»,- диэн хааччахтыыра буолар. Оҕону маннык үөрэтэр наадаҕа дьон туох куһаҕаны, сыыһаны оҥороллоро барыта биллэр буолара туһалаах буолуо этэ. Туох куһаҕан быһыылар баар буолаллара оҕолорго биллибэт буолуута, кинилэри албынныырга, сымыйанан: «Барыта үчүгэй»,- дииргэ тириэрдэр. Итинник албын санааҕа оҕустараннар үгүс төрөппүттэр оҕолорун иитиигэ-үөрэтиигэ кырдьык кыһаммат буолан хаалбыттар.

Эдэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара, иитиилэрэ мөлтөөн иһэр диэни билигин кэлэн бары билинэр буоллубут. Оҕолорго улаатыахтарыгар диэри, дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын кэпсээбэккэ, кистээн сылдьабыт. Оҕо улаатан иһэн итилэри онтон-мантан истэн син-биир билэр. Кини кыра эрдэҕинэ үөрэтиллибит үөрэҕин үксэ сымыйа буолан хаалыыта, төрөппүттэрин сымыйыаччыларынан ааҕан аанньа истибэт буолуутугар тириэрдэр. Бу курдук эдэр киһи өйө-санаата эмискэ уларыйыыта бэйэтигэр улахан охсууну оҥорор. Сорохтор маннык кэмҥэ, үөрэтиллибэтэх, билбэт буоланнар куһаҕан быһыылары оҥоруу диэки салаллан хаалыахтарын сөп.

Саха сирин сахалыы хаһыаттара куһаҕан быһыылары кэпсээбэт буоланнар, улаатан иһэр оҕолор бэрээдэктэрэ мөлтөөн иһэр. Республика салайааччылара куһаҕан быһыылары саба, кистии сатыыр үлэлэрэ эдэр ыччаттары бэрээдэккэ иитиигэ буортуну оҥорор, куһаҕан быһыылар төрүт аҕыйахтарын, суохтарын курдук сымыйаны дьоҥҥо тарҕатар. Куһаҕан быһыылар тустарынан кэпсээн иһии, ити быһыылар үөскүүр бары биричиинэлэрин таба быһаарыыга туһалыыра саарбаҕа суох. Куһаҕан быһыылар үөскүүр төрүттэрин булан быһааран, суох оҥорууга хас  киһи барыта кыһанан туруннахтарына эрэ, олор аҕыйаан барыахтарын сөп.

Күн аайы тахсар бэчээккэ суруллубат куһаҕан быһыылар саха дьонугар «этэрбэс араадьыйаларынан» син-биир тарҕаналлар. Маннык кэпсээннэр сотору кэминэн үһүйээн курдук улаатан, дарбайан, иннэ-кэннэ букатын биллибэт буола уларыйан, сымыйалара-кырдьыктара араарыллыбат буолан хаалаллар. Аһара үллүбүт кэпсээннэр дьоҥҥо ти¬риэрдэр өйдөбүллэрэ букатын уларыйан уонна төттөрү өттүгэр эргийэн тахсаллар. Ол курдук алҕаска буолбут быһылаан, соруйан оҥоруллубут курдукка уларыйыыта куруук буоларын таһынан дарбайан, улаатан тахсара эмиэ бэлиэтэнэр.

Онон, бу быһаарыыбытын түмүктээтэхпитинэ, куһаҕан быһыылары кэпсээбэт буолуу, кистээн саба сатааһын, ити куһаҕан быһыылар эбиллэн иһиилэрин таһаарар. Дьон олохторугар тахсыталыыр куһаҕан быһыылары, сыыһа-халты туттунуулары киһи барыта билэр буолуута, итинник быһыылартан сатаан харыстанар, көмүскэнэр дьайыыларга үөрэниини көҕүлүүр. Ол иһин куһаҕан быһыылар аҕыйаан, суох буолан барыыларыгар көмөлөөх буолуо этэ. 

AЙЫЫ ЭТЭН ЫРААСТАНЫЫ
 
«Олоҕу олоруу, алааһы туорааһын буолбатах»,- диэн норуот өһүн хоһооно этэр. Киһи эрэйдээх-буруйдаах уһун олоҕор араас сыыһа-халты туттуулары оҥорон, бэйэтигэр айыыны оҥостунара эбэтэр атын дьоҥҥо оҥороро баар суоллар. Айыыны хаһан даҕаны оҥорбот тыыннаах киһи диэн суох. Үгүс айыылар кыра быстах сыыһа-халты туттуулартан, араас дьыалалартан үөскээн тахсаллар уонна кыра айыы диэн ааттаналлар. Атын киһиэхэ куһаҕаны оҥоруутуттан үөскүүр айыы сыһыаннаах дьону барыларын хаарыйар. 

Ханнык баҕарар айыы барыта, ол иһигэр ыар айыы кытта сотуллубат гына киһи кутугар-сүрүгэр иҥэн хаалбат. Киһи бэйэтин олоҕор оҥорбут сыыһаларын-халтыларын эбэтэр айыыларын сыһыаннаах киһиэхэ этэн, ол эбэтэр таһыгар таһааран, иһигэр муннустан муунту буолан хааттара сылдьарын ыраастааһына, кутун-сүрүн чэпчэтиитэ, сахаларга айыы этэн ыраастаныы диэн ааттанар.

Киһи бэйэтэ оҥорбут айыытыттан, сыыһатыттан үгүстүк санааргыы¬ра биллэр суол. Итини тэҥэ бу оҥоруллубут айыыттан аны атын, бу айыыга сыһыаннаах дьон эмиэ санаарҕыыллар уонна эрэйдэнэллэр. Кинилэр санаарҕыыллара уонна эрэйдэнэллэрэ айыыны оҥорбут буруйдаах киһи кутун-сүрүн быһа эмэн, аалан кинини ордук санааҕа ылла¬рарга күһэйэллэр. Ол аата, кимиэхэ эмэ куһаҕаны оҥорон айыы буоллаҕына, айыыны оҥорбут киһи уонна бу айыы быһаччы дьайар киһитэ иккиэн эрэйдэнэллэр. Бу икки киһи икки ардыларыгар эйэлээх сыһыаннара буруйдаах киһи айыытын эттэҕинэ, ол эбэтэр сыыһаны оҥорбутун билиннэҕинэ уонна анараа киһи сөбүлэстэҕинэ эрэ, бу айыы суох буолан, букатыннаахтык симэлийдэҕинэ, дьэ көнөр суолга киирэр.

Маннык айыыны этии кэнниттэн киһиэхэ ыар баттык буола сылдьыбыт ыарахан санаалар этиллэннэр, киһи өйүттэн-санаатыттан таһы¬гар тахсан көҕүрээтэхтэринэ, киһи кута-сүрэ ырааһырар уонна санаата чэпчиир.
 
Киһи атын киһиэхэ туох эмэ куһаҕаны оҥордоҕуна, анараа, атаҕастаммыт киһи киниэхэ эмиэ куһаҕантан атыны баҕара санаабат. Бу анараа киһи үчүгэйи аҕалбат куһаҕан санаата киниэхэ, ийэ кутугар иҥэн киирэн олохсуйан хаалар. Ити олохсуйбут куһаҕан санаа айыы диэн ааттанар. Ол иһин айыыны, буруйу оҥорбут киһиэхэ бэйэтигэр эрэ туһаайан этии, кырдьык киһи кута-сүрэ ыраастаныытын, чэпчээһинин оҥоруохтаах. Ол аата, киһиэхэ оҥоруллубут куһаҕан быһыыттан үөскүүр куһаҕан санаа айыы диэн ааттанар уонна хардарыта, киһит¬тэн киһиэхэ ыытыллыбыт куһаҕан санаалар мустуулара буолара быһаарыллар.

Айыы ыраастаныытын, бырастыы буолуутун наадатыгар, анараа, куһаҕаны оҥотторбут киһи сөбүлэһэрэ хайаан даҕаны наада. Ол аата аны айыы ыраастаныытыгар икки сыһыаннаах киһи бэйэлэрин хардарыта сөбүлэһиилэрэ наада буолар. Оччоҕуна эрэ куһаҕаны оҥотторбут киһи, буруйдаах киһиэхэ үчүгэйи баҕарбат санаата өһүллэр, сотул¬лар. Бэйэтин санаатын киһи бэйэтэ эрэ быһаарар уонна салайар кыах¬таах. Онон, айыы бырастыы буолуута, ыраастаныыта буруйдаахтан уонна куһаҕаны оҥотторбут киһиттэн иккиэннэриттэн тутулуктаах. Ол иһин айыы бырастыы буолан, ыраастаныытыгар бу икки өрүттэр ик¬киэннэрин сөбүлэһиилэрэ хайаан даҕаны наада буолара эрэйиллэр.

Айыы этиитэ сахаларга былыр-былыргыттан баар. Ордук кырдьаҕас дьон өлөр кэмнэрэ кэллэҕинэ тыыннаах сылдьан оҥорбут араас айыыларын этэн, куттарын-сүрдэрин ыраастанан уонна чэпчэтинэн «Анараа дойдуларыгар» бараллара биллэр. Ону тэҥэ итинник айыыны этинэн «Анараа дойдуга» барыы, ол дойдуга ыраас, киртийбэтэх куттаах-сүрдээх тиийиигэ, Үөһээ дойду өйө-санаата ыраас, үтүө буолуутугар ананар.

Бүтэһик айыы этиитэ «өлөн эрэр киһи кырдьыгы эрэ этэр» диэн өйдөбүлгэ олоҕурар. Өлөн эрэр киһи айыыларын этиилэрин атын сыһыана суох дьон истэн-билэн хаалаллар. Итинник айыыны этии са¬халар былыргы итэҕэллэринэн «өлөөрү гыммыт киһи кэриэс этиитин» хайаан даҕаны толоруллуохтааҕынан, быһа бырастыы буолар уратылаах. Ол иһин өлөн эрэр киһи айыытын этиитэ, анараа, сыһыаннаах киһитэ суоҕуна даҕаны бырастыы буолар, ол иһин кини суоҕуна да этиллэрэ быһаарыллар.

Дьиҥнээх айыы этиитэ буруйдаах уонна онно сыһыаннаах киһи бэйэ-бэйэ¬лэрин икки ардыларыгар буолара эрэ туһаны аҕалар. Кинилэр икки ардыла¬рыгар арай бэйэлэрэ олус итэҕэйэр уонна эрэнэр киһилэрэ туоһу эрэ буолуон сөп. Буруйу оҥорбуту атын сыһыана суох киһиэхэ этэр ор¬дук чэпчэки. Ол курдук анараа киһи сирэйин-хараҕын утары көрөн туран буруйу оҥорбуту кэпсииргэ кыра да буоллар харса суох буолуу уонна көннөрүнэргэ, аны итинник сыыһаны оҥорбот буоларга итэҕэл наада буолар. Бу курдук айыыны этинэн куту-сүрү ыраастаныы кэн¬ниттэн киһи иккистээн итинник сыыһаны, буруйу оҥороро быдан ыара¬хан буолара бэлиэтэнэр.

Сахалар итэҕэллэрэ, айыы этэн ыраастаныы киһи кута-сүрэ чөл, ыраас буоларын хааччыйар. Kут-сүр үөрэҕин быһаарыытынан киһи кута көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр уратылаах. Ол иһин кырдьаҕас көлүөнэ дьоно айыыны оҥорон бэйэлэрин куттарын-сүрдэрин киртиппэккэ, онтон айыылаах буоллахтарына ыраастанан, кэлэр көлүөнэлэрэ доруобай, олохторугар дьоллоох буолалларыгар дьиҥнээхтик баҕараллара наада.

Православнай таҥара дьиэтэ буруйдаах уонна ночоокко түспүт дьон икки ардыларыгар айыыны этиигэ туоһу буолар оруолу бэйэ-тигэр ылынан кэбиспит. Итини таһынан таҥара дьиэтэ куттара-сүрдэ¬рэ хайдах бэйэлэригэр сыһыаннаһалларын билбэт хараҥа дьон оҥорбут айыыларын бырастыы гынар үрдүк итэҕэли толорор буолбут. Маннык итэҕэйэр дьон дууһаларын ыарыытын таҥара дьиэтин үлэһитэ хайдах даҕаны эмтиир, көҕүрэтэр кыаҕа суоҕа билигин биллэр буолла. Ол курдук буруйдаах уонна ночоокко түспүт киһи, иккиэн бииргэ кэлэн таҥара үлэһитигэр көрдөһөн үнпэттэр. Ол иһин кинилэр үһүөннэрин икки ардыларыгар куттара-сүрдэрэ ханнык даҕаны сибээһэ суох буо¬лан тахсар, ол иһин айыылара хайдах даҕаны көҕүрүүр кыаҕа суох буолар.

Маннык эппиэтинэһи православнай таҥара дьиэтэ бэйэтигэр ылынан, таҥараны итэҕэйэр дьону барыларын албыныгар киллэрэр. Ити албаһынан атын дьон ис кистэлэҥнэрин билэн, кинилэри арааһынан албынныырга уонна элбэх сиэртибэни хомуйарга туһанар кыаҕы ылар. Буруйдаах киһи дууһатын сууттууру эбэтэр бырастыы гынары таҥара дьиэтэ эбэтэр үһүс киһи быһаарар кыаҕа суох. Кимэ да биллибэт таҥара үлэһитигэр буруйдаах киһи араас сымыйа да этиилэри холкутук оҥорон кэбиһиэн сөп. Ол иһин буруйу оҥорбут киһи өйө-санаата көнөрүн оннугар төттөрү, оҥорбут буруйун бырастыы буолуута судургу буолан, өссө итинник буруйу хаттаан оҥороругар толору кыахтанар.

Таҥара дьиэтэ айыыны истэн баран бырастыы гынар оруола атын таҥараны итэҕэйээччилэр араас буруйдары уонна айыылары оҥоро ту¬ралларын күөртүүр. Ол курдук оҥоруллубут айыы чэпчэкитик, киһиэхэ бэйэтигэр улахан санаарҕабылы, туох да сабыдыалы оҥорбокко эрэ бырастыы буолан иһиитэ буруйу-айыыны хаттаан оҥорон иһэргэ көҕүлүүр уратылаах.

Бу курдук дьон бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар оҥоруллуохтаах дьыалаларын таҥара дьиэтэ бэйэтин илиитигэр ылыыта уонна оҥоруллубут буруйу дөбөҥнүк бырастыы оҥорон иһиитэ, православнай таҥараны итэҕэйээччилэр бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын мөлтөтөр көстүүнэн буолар. Россияҕа киһи-киһиэхэ сыһыана мөлтөөһүнүгэр итинник көстүү улахан оруолу ылар буолуон сөп. Ол курдук ханнык да куһаҕан быһыыны, айыыны оҥордоххо «Бог простит» диэн өйдөбүл кимиэхэ барытыгар харысхал грамотатын курдук дьайар, ол иһин Россияҕа бу¬руйу оҥоруу аҕыйыаҕынааҕар эбиллэн иһэр.

Былыргы сахалар: «Аан-дойдуну санаа тутан турар», - диэн этии-лэрэ билигин кэлэн табата биллэн барыах курдук. Айылҕа тулхадыйбат сокуоннарын үөрэтэн киһи бэйэтин олоҕор тутуһа сылдьара наада. Хас биирдии киһи барыта бэйэ-бэйэлэрин кытта көстүбэт санаа ситиминэн холбуу баайылла сылдьалларын билигин даҕаны ситэ өйдүү иликтэр. Ол ситим киһи санаата буолар. Киһи киһиэхэ сыһыанын тупсарарын наадатыгар бэйэтин санаата ыраас, үчүгэй буоллаҕына эрэ табыллар.

СЭТ

Саха дьонун олохторун сиэринэн Айылҕа биэрбит олоҕун киһилии, эйэлээхтик, иллээхтик олоруу, үөрэҕи-сайдыыны ситиһии, кэнчээри ыччаты иитэн-үөрэтэн Сир үрдүгэр олох салгыы сайдан, иннин диэки баран иһиитин хааччыйыы буолар. Олоҕу киһилии олорорго өй-санаа, кут-сүр үөрэҕэ этэрин тутуһуу, ити үөрэҕи кыра эрдэхтэн баһылаан өйгө-санааҕа иҥэринии хайаан даҕаны наада.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн дьон олоҕун сиэригэр сөп түбэспэт куһаҕан быһыылары оҥоруу айыыны оҥоруунан ааҕыллар. Киһи үйэтин тухары оҥорбут куһаҕан быһыылара, айыылара ыраастанан көҕүрээн испэт буолахтарына, мунньуллан ыараан иһэллэр. Кыра айыыны оҥоруу үчүгэй быһыыны оҥордоххо эбэтэр сыыһаны оҥорбуту билинэн көннөрдөххө сотуллан, тэҥнэнэн, ыраастанан биэрэн иһэр. Кут-сүр үөрэҕэ, киһи бэйэтин олоҕор тугу оҥорбута барыта, ханнык эрэ кэм¬нээх-кэрдиистээх буолуохтааҕын мэлдьи өйдөтөр. Ол барыта киһи өйө-санаата ханнык, куһаҕан да, үчүгэй да быһыылары барыларын үгэс оҥостон уурунан уонна онтун хатылаан оҥорон иһэр оҥоруулааҕынан быһаарыллар. Ол аата куһаҕан быһыылары оҥоро турар  оҕону, киһини аахайбатахха, тохтоппотоххо өссө улахан, ыарахан куһаҕан быһыылары оҥоруон сөп.
 
Киһи ханна да сырыттаҕына, олоҕун ханнык баҕарар кэмигэр туох эмэ сыыһаны-халтыны оҥороору гыммыта барыта: «Айыыны оҥорума» диэн сэрэтэр бобуулаах уонна күрүөлээх буолара табыллар. Элбэх айыыны оҥорбут киһи сэккэ түбэһэр. (1,13). Сир үрдүгэр туох барыта, төгүрүччү өттүттэн тэҥнэһии балаһыанньатыгар турарын быһыытынан, хайа да өттүгэр аһара баран хаалыы куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэр быһыы буолар. Хас биирдии киһи барыта тугу-эмэни оҥорору¬гар сөптөөх кээмэйин билэн, хайа да өттүгэр аһара барбат гына тут¬туохтаах. Ол аата, киһи оҥорор ханнык баҕарар дьыалата «үчүгэй» уонна «куһаҕан» диэн быһаарыылар икки ардыларынан баран иһиэхтээх.

Сэт диэн Айылҕа уонна киһи бииргэ олорууларыгар тутуһуохтаах үөрэхтэрэ буолар. Бу үөрэҕи халбаҥнаабакка тутуһуу киһи Айылҕаны кытта атааннаспакка биир тылы булунан эйэлээхтик олороругар кыах биэрэр. (2,168). Сэт өйдөбүллэрэ «ли» диэн былыргы кытайдар фи¬лософскай көрүүлэригэр маарынныыллар. «Сэт-сэмэ» диэн этии дьон олоҕор мэлдьи тутуһулла сылдьыллыахтаах быраабылалары уонна со¬куоннары өйдөтөр. «Сэт-сэлээн» диэн сыыһа туттуу кэнниттэн кэлиэх¬тээх эппиэтинэс уонна иэстэбил ааттанар.

Айыыны оҥорор, сиэри-майгыны билиммэт киһини дьон сэмэлиир. Сэмэлиир, сөбүлээбэт тыл ыарахан буолар, ити тыл айыыны оҥорор киһи чөлүн алдьатар. Оччоҕо бу киһи кута-сүрэ дьайга туттарыллар. Ону дьон тылынан сэт суола арыллыыта дииллэр. Букатын сиэрэ суох барбыт киһини айылҕа иэстэһэр. Итинник сэккэ түбэспит киһи удьуор быһыытынан кэхтэр. (3,157).

Сиэргэ баппат ыар айыыны оҥоруу сэт туолуутугар тириэрдэр. Са¬халар өйдөбүллэринэн сэт быраабылаларын уонна сокуоннарын тутуспат киһи киһи буолбатах. Сэттэрэ туолбут дьон төрүөхтэрэ төннөр. «Төннүбүт төрүөх» диэн сиэргэ баппат майгылаах, түктэри өйдөөх-санаалаах киһи буолбатах киһи аата. Кут-сүр үөрэҕэ быһаарыытынан киһи төрдө, өбүгэлэриттэн бэриллэр өйө-санаата ийэ кута буолар. Айыылар киһи ийэ кутугар мунньустан иһэллэр. Айыы мунньуллан ыараан иһэрин бэлиэтиир этиинэн «Ат таппат айыыта, оҕус таппат буруйа» диэн буолар. Итиннэ эбии олус элбээн ыараабыт айыыны: «Буор уйбат буруйа» диэн этэллэр. Айыылаах киһи ийэ кута ыараан, майгыта уларыйан кэнэҕэски көлүөнэҕэ бэриллэр. Ол иһин элбэх айыыны оҥорон сэттэрэ туолбут дьоҥҥо төннүбүт төрүөх үөскүүр.

Сахалар төннүбүт төрүөх туһунан өйдөбүллэрэ билигин Россияҕа улахан айдааннары таһаартыыр элбэх киһини өлөртүүр маньяктар оҥорор түктэри быһыыларыгар сөп түбэһэллэр. Е.Самовичев диэн учуонай быһаарарынан маньяк диэн киһи киэбин кэтэ сылдьар дьиикэй кыыл буолар. (4,57). Манныкка тиийбит киһи өйө-санаата сорох кэмнэргэ тосту уларыйан дьиикэй кыыл кэбин кэтэрин былыргы кэпсээн¬нэргэ кэпсэнэр «оборотеннар» диэн дьон бааллара бигэргэтэллэр.

Сэтэ туолбут киһи төрөтөр оҕолорун өйдөрө-санаалара түктэри буолуута, кини бэйэтин үйэтигэр оҥорбут айыылара ийэ кутугар мунньуллан бараннар оҕолоругар бэриллэн иһэллэриттэн тахсар. Айыылаах-харалаах киһи олоҕун устата мунньубут айыылара оҕолоругар, онтон сиэннэригэр ийэ кутун кытта салгыы бэриллэн иһэллэрин кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Улаханнык баттаммыт, атаҕастаммыт кырдьаҕас киһи кыраатаҕына буруйдаах киһиэхэ кырыыс тиийэн сэт эмиэ үөскүүр. (2,171). Кырыыс этиитэ Айылҕа тэҥнэһиитин сокуонугар олоҕурар. Билигин атаҕастаммыт киһи сотору кэминэн анараа киһитиниин хайаан даҕаны тэҥнэһиэхтээхтэрин өйдөтөр. Саха тылын быһаарыылаах тылдьыта сэти маннык быһаарар: «Урукку өйдөбүлүнэн туох эмэ айыыны, сыыһаны оҥорбут мүччүрүйбэт иэстэбилэ. Эһиги да хара дьай быһыыгыт сэтэ туоллаҕа дии». (5,175).

Киһи олоҕор, өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр итэҕэли, таҥара, кут-сүр үөрэхтэрин умнуу түмүгэр советскай үйэҕэ үөскээбит дьон үйэлэрин тухары оҥорбут айыылара таах хаалан, умнуллан, суох буолан иһэллэрин курдук саныы үөрэммиттэр. Былыргы сахалар итэҕэллэринэн оҥоруллубут сэт, ол аата олус ыар айыылар, тоҕус көлүөнэ тухары ирдэнэллэр. Киһи бэйэтин олоҕор араас суол быһылааннарга түбэһиитэ туох даҕаны олоҕо суох буолбат диэн этэллэр. Ордук эдэрдэр, үүнэн иһэр ыччаттар быстахтык быһыыланыылара, кинилэр бэйэлэрин төрүччүлэрин үчүгэйдик үөрэтэн көрөллөрүн эрэйэр. Урукку да кэмнэргэ оҥоруллубут айыылар ыраастаналлара ордук буолуохтаах. Ол курдук, революция уонна гражданскай сэрии, репрессия кэмигэр, эрдэтээҕи көлүөнэлэр оҥорбут ыар айыылара, сэттэрэ эдэр көлүөнэлэриттэн ирдэнэр диэн былыргы кут-сүр үөрэҕин быһаарыыта билиҥҥи Россия дьонун олохторугар биллэр сабыдыалы оҥорор курдук. Эдэр көлүөнэлэр өй-санаа өттүнэн мөлтөөһүннэрин сэт туолуутун кытта сибээстээтэх¬хэ, былыргы кут-сүр үөрэҕэ олус таба буоларыгар тиийэр.

Сахалар олус уһун үйэлээх омуктар. Кинилэр киһи олоҕун чахчы дириҥник үөрэппиттэрин бэлиэтинэн «Баай дьон тоҕус көлүөнэ иһинэн дьадайаллар» диэн олохсуйбут өйдөбүллэрэ буолар. (6,46). Бу өйдөбүл үөскээһинигэр баай дьон бэйэлэрин оҕолорун үлэҕэ-хамнаска үөрэппэккэлэр, куруук бэлэмҥэ, сынньалаҥнык күүлэйдэтэ сырытынна¬раннар, кэлэр көлүөнэлэрэ букатын мөлтөх дьон буолан тахсаннар баайдарын-малларын ыһан-тоҕон бүтэрэллэрин бэлиэтээһиннэрэ олук буолбут. Е.Д.Андросов баай дьон Оруоһуттар олохторун дириҥник үөрэппит. Кинилэр түөрт көлүөнэ устата киэҥник тарҕанан сайдан, байан-тайан бараннар мөлтөөн, дьадайан барбыттар. (7,110).

Үгүс баай дьон баайдара-маллара элбиирин иһин үгүс аһара барыы¬лары таһааран, кыра дьону элбэхтик атаҕастыыллара-баттыыллара бы¬лыргыттан биллэр. Үгүс дьон хомойбут, хоргуппут санаалара кинилэргэ мунньустан сэти үөскэтэрэ кэлэр көлүөнэлэригэр охсуулаах буолара саарбаҕа суох.

- Ордук сананыма, олус туттума,- Аабый Дархан тойон эрин сэрэп¬питэ,- сэттээх-сэлээннээх буолуо. (8,21). Былыргы остуоруйа кэпсээн сэрэтиитэ олоххо киириитэ саха дьонугар олус ыар түмүктэммитин бары билэбит. Салайар, баһылыыр тойоттор быстахтык быһыыла¬нан сэттээх дьыалалары оҥоруулара ордук ыар содуллаах буолан тахсаллар. Маннык быһаарыы салайааччылартан тутулуктаах элбэх киһини тойон сэтэ барыларын хаарыйарыгар олоҕурар.

«Дьону ыар санааҕа түһэрэр куһаҕан быһыылары, айыыны оҥостубатаҕым. Эһиги эмиэ оҥорумаарыҥ!» - диэн былыргы сахалар бэйэлэрин кэлэр көлүөнэлэригэр кэриэстэрин этэллэр эбит. Былыргы дьон киһи бэйэтин үйэ¬тигэр тугу оҥорбута барыта, кини кутугар-сүрүгэр суруллан, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэрин билэр буоланнар, кэлэр көлүөнэ ыччаттара дьоллоохтук олороллоругар ис сүрэхтэриттэн баҕаралларын бэлиэтинэн бэйэлэрин олохторугар айыыны оҥорбокко кыһаналлар.

Ол аата, кырдьаҕас көлүөнэ дьоно, саҥа үүнэн иһэр оҕолоругар бэйэлэрин олохторун салҕааччыларга, ыраас, айыы-хара сыстыбатах куттарын-сүрдэрин хааллараллар, оҕолорун салгыы олохторугар дьиҥнээх сырдык ыраны баҕараллара быһаарыллар.

СЭТ - СЭМЭ

Сэт диэн Айылҕа уонна дьон бииргэ олорууларын туһунан үөрэх буолар. Бу үөрэх этиитин халбаҥнаабакка тутуһуу киһи Айылҕаны кытта атааннаспакка биир тылы булунан эйэлээхтик олороругар кыах биэрэр. (9,168). «Сэт-сэмэ» диэн дьон олоҕор мэлдьи тутуһулла сылдьыллыахтаах быраабылалар уонна сокуоннар буолаллар, тугу эмэ сыыһа туттаары гыннахха «Сэт-сэмэ» буолуо диэн этэллэр.

Саха дьоно уһун үйэлэр тухары сэт-сэмэ ыйыыларын, сокуоннарын кытаанахтык тутуһар эбиттэр. Бу ыйыылар, сокуоннар киһи олоҕун бары өрүтүн барытын хабан, дириҥник ырытан көрдөрөллөр. Ол курдук бу үөрэххэ элбэх буруйу, айыыны оҥостубут киһи туохха тиксиэхтээҕэ, кини бэйэтин оҕолорун кыайан ииппэккэ, үөрэппэккэ, куһаҕан иитиилээх дьон оҥоруохтааҕа чуолкайдык быһаарыллар.
Сэт үөрэҕин барытын билэн, сэт-сэмэ сокуоннарын тутуһар оҕоттон киһилии киһи иитиллэн тахсар. Оҕону олох кыра эрдэҕиттэн «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтии, кини киһилии киһи буолан тахсарын толору хааччыйар кыахтаах. Маннык үөрэх оҕо кыра эрдэҕинэ бэрт кыра, борос¬туой өйдөбүллэртэн хомуллар. Ол курдук «Үчүгэй» оҕо доҕорун үрдүгэр буору куппат эбэтэр кыра оҕону ытаппат, атаҕастаабат, хата көрөр, көмөлөһөр, ийэтэ, аҕата этэрин истэр киһи буолан иһэр. Оҕоҕо бэйэтин толкуйдуур өйө киирэ илигинэ иҥэриммит өйдөбүллэрэ, ол аата кыра эрдэҕинэ үтүктэн үөрэммит үөрэҕэ ордук кытаанахтык иҥэллэр. Биһиги быһаарыыбытынан бу өйдөбүллэр, бу үөрэх мунньул¬ланнар киһи ийэ кутун үөскэтэллэр. Киһи өйүн-санаатын оҥкулун ити өйдөбүллэр, ийэ кута оҥорор.
Саха уус-уран айымньыларын хомуйааччы Г.Е.Федоров кут-сүр үөрэх туһунан суруйууларыгар сэт-сэмэ ыйыыларын эмиэ киллэртиир. Манна оҥоруллубут айыы иһин ханнык буруй-сэмэ тиксиэхтээҕэ ыйыллар.

Арсыын бытыктаах Арсан Дуолай диэн аллараа дойдуга улуу кырдьаҕас олорор. Ол кырдьаҕас буоллаҕына, элбэх буруйдаах куһаҕан дьоннору бэйэтигэр ылар диэн сэһэргииллэрэ. (10,66). Бу быһаарыы элбэх айыылаах-харалаах киһи өллөҕүнэ, салгын кута Үөһээ дойдуга кыайан тахсыбакка, Аллараа дойдуга түһэр диэн былыргы сахалар өйдөбүллэригэр олоҕурбут.

Куһаҕан түөкүн, батыгаһа суох дохсун-бардам киһини этэллэрэ - күтүрү өлбүтүн да иһин кутун-сүрүн ийэ буора ылбакка (туппакка) илэ абааһы буолуох баҕайы сылдьар дииллэрэ. Онон буор куһаҕан киһини сирэр, буор кутун туппат буолар эбит. Ити иһин абааһы буо-лумаары, көнөтүк-көрсүөтүк сылдьарга, олорорго дьулуһар буолаллара. (9,83).

Бу хойукка диэри киһи мэҥэтин сөмүйэнэн ыйыллыбат этэ. Киһи тарбаҕын уҥуоҕа ытык ыарыы буолар диэн, билиҥҥинэн уҥуох сөтөлө. Киһи уҥуоҕун алдьатары олус айыыргыыр этибит. Киһи уҥуоҕун алдьаттахха, аймаххыттан саамай үчүгэй киһи өлөр, ол аата киһи уҥуоҕун алдьаппыт сэтигэр аймаххыттан толунуохтаах. Судургу эттэххэ өрөмүөннэнэр. Онон оҕолорго киһи мэҥэтин алдьатары, муокастыыры ула¬ханнык сэрэтэр, өйдөтөр этилэр. (10,84).

Саха дьоно киһи ханнык айыыны оҥордоҕуна туох буруйга сэмэҕэ тиксэрин арааран бэлиэтииллэр. Бу буруй-сэмэ ханнык да суут-сокуон буруйа буолбатах, Айылҕа аныыр буруйа-сэмэтэ. Ол иһин бу буруй-сэмэ туолуутун кэлиитэ сороҕор бэрт уһун кэми ылар. Сэт-сэмэ туолуута сорох түбэлтэҕэ хас да көлүөнэ киһи олоҕун устата тиийэр. Куһаҕан майгылаах, элбэх айыыны оҥорбут киһи оҕолорун кыайан киһилии үөрэппэккэ, онтон ол оҕолоро өссө куһаҕан иитиилээх буолан тахсал¬ларын сэт үөрэҕэ бигэргэтэр. Ол курдук улахан айыылаах киһи сэтэ кини оҕолоругар, онтон сиэннэригэр дьайа сылдьар. И.Г.Баишев «Сэт үөрэҕэ» диэн үлэтигэр чопчу ханнык буруйу о»ордоххо туох сэмэ тик¬сэрин быһааран суруйар.

И.Г.Баишев үлэтиттэн кылгастык быһа тардан киһи киһиэхэ хайдах сыһыаннаһарыттан тутулуктаах сэт-сэмэ ыйыыларыттан аҕыйах холобурдары аҕалабыт. Бу холобурдар сэт-сэмэ үөрэҕэ олус дириҥин, киһи уонна Айылҕа быстыспат сибээстээхтэрин туоһулууллар.

- Үөһээҥҥилэри олус үөтэримэ, алларааҥҥылары олус ыатарыма ис¬тэн тиийэн кэлиэхтэрэ, үүт-тураан олоххун аймыахтара.

- Өлбүт киһини сүгүн сытыар, наһаа ааттыаҥ, аһыйыаҥ - ыраах айана тардыллыа, ыыргар көстүө, биккэр биллиэ.

- Киһи тыыныгар туруу - оҕус тарпат айыыта, үрүҥ тыыныҥ хараҥарыа, дьонуҥ-сэргэҥ киэр хайыһыа. «Өлөрсүбүтү өлөрүллэр» диэн өбүгэ төрүт иэһэ.

- Туохха да туолбат, баҕаҥ хаммат, олус басыһар санааланыма, харбаат дьоннор уһун илиилэр, байарынан иирэллэр. Иҥсэ-обот, ымсыы быһыы иҥнэри ууран тэйиэҕэ. Буор биэтэк син-биир барыбытын тэҥниэҕэ.

- Куһаҕанынан сураҕырыы кутталлааҕа биллэр. Түөкүн буруйа-айыыта төрүөҕэр диэри иэстэнэр. Хаартыга хараара иирбит - оҕоло¬рун дьоллорун туос эмэгэт майдааныгар уруттаан оонньоон кэбиһэр. Киһиттэн таһынан аатырбыт - чугас дьонун дьолун туомун толук тут¬тан аһыыр-сиир. Барытын соҕотох апчарыйар.

- Уоруйах суола муҥур.

- Уоруйаҕы кытта олоруоҥ - уоруйах буолуоҥ.

- Кырдьыбыт, мөлтөөбүт дьону күлүү гынар оҕо кырдьарын саҕана бэйэтэ оннукка түбэһиэҕэ.

- Кими да күлүмэ - күлбүтүҥ бэйэҕэр кэлиэҕэ.

- Сэнээбиккиттэн сэттэҕин ылыаҥ.

- Муостаахпын диэн муҥутаама - муостаах муостаахтан өлүөҕэ.

- Кими да атаҕастаама - атаҕастабыл иэстэбиллээх.

- Мөлтөҕү атаҕастаабытыҥ сэтигэр бэйэҕинээҕэр күүстээххэ түбэһэҕин.

- Биэрбит тылгын кэһимэ - аатыҥ-суолуҥ намтаан иһиэ.

- Наар мөҕүллүөҥ, сэмэлэниэҥ - эйиэхэ тыл сэтэ иҥиэ.

- Атаах киһи арыгыһыт буолар.

- Арыгы үөрпүт үөрүүтүн иэстээн ылар өрүүтүн.

- Бэйэтин эрэ бэппин диэччи - соҕотох хаалан улуйуоҕа.

- Сымыйанан кынаттаныаҥ - бэйэҕэр куһаҕаны оҥостуоҥ.

- Сарсыарда наһаа күннээбит - тоҕо эрэ киэһэ күлбэт.

- Этэҥҥэ эрэ сылдьаргар атас-доҕор өрө көтөр, куһаҕан күҥҥэр куотуохтара - бэйэҕэр эрэ эрэн. (11,82-86).

- Уокка силлээмэ – уоһуҥ бааһырыа.

- Хотоҥҥо айдаарыма - айыы сүөһүтүн, киһи кута долгуйуо.

- Мэнигилээмэ - дьиэ иччитэ эймэниэ.

- Таһырдьа айдаарыма - от-мас иччитэ ороһуйуо.

- Күөл үрдүгэр айдаарыма - күөл иччитэ эймэниэ.

- Хара тыаны эймэтимэ - булдуҥ ханныа.

- Титииккэ айдаарыма - титиик иччитэ эймэниэ.

- Сор диэмэ, айыы - түгэҕэ биллибэт эрэйгэ түбэһиэҥ. (12,28).

Саха  киһитэ  быһахха ураты   убаастабыллаахтык  сыаһыаннаһар. Харыстыыр, үчүгэйдик уура сылдьар.  Кини хаһан даҕаны быһаҕы уһугунан киһиэхэ ууммат, дугдуруйбат. Өрүүтүн  уһугун   бэйэ¬тин диэки тутан, биэрэр киһитин диэки угун туһаайан уунар үгэстээх. Быһаҕы хаһан даҕаны аһаҕас   хаалларыллыбат.  (13,17).  Быһаҕы кыыныгар уган баран кичэллээхтик ууруллар. Сахалар оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн быһаҕынан сатаан тутта, сэрэхтээхтик илдьэ сылдьарга анаан үөрэтэллэр этэ.

- Быһах биитин тарбаххынан сотума - тарбаххын быһыаҥ.

- Быһах биитин салаама - тылгын быстыаҥ.

- Быһаҕы киһиэхэ утары уунан биэримэ – киһиҥ илиитин быстыа.

- Саа уоһун киһи диэки туһаайыма - саа биирдэ халлааҥҥа эстэр дииллэр.

- Уһуктааҕынан уонна биилээҕинэн киһини дугдуруйума - илииҥ иҥиирэ тардыа.

Сахалар бу сэт-сэмэ үөрэхтэрин хас биирдии ыйыылара уһун үйэлэр тухары элбэх көлүөнэ дьон олохторун холобурдарынан дакаастаммыттар. Төрөппүттэр бэйэлэрэ уһуну-киэни санаан эдэр, үүнэн иһэр көлүөнэлэрин бу сэт-сэмэ үөрэҕин ыйыыларын тутуһарга үөрэттэхтэринэ, саха дьоно сайдан-үүнэн, өйдөрө-санаалара үйэлэргэ салгыы сайдан иһиэҕэ.

СЭТ - СЭЛЭЭН

Дьон-аймах уһун кэмнээх олохторун сайдыыта үгүс киһи үчүгэйи, дьоҥҥо туһалаах үлэни-хамнаһы оҥорор буоллахтарына олохторо көнөн, сайдан-үүнэн барар, онтон үгүстэр куһаҕаны оҥоруулара элбээн хааллаҕына дьон олоҕо кэхтэр, кэннинэн төннөр. Ол иһин дьон майгылара куһаҕаны оҥоруу диэки салаллыытын сахалар сэт-сэлээн туолуута диэн ааттыыллар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи куһаҕан быһыылары элбэҕи оҥордоҕуна сэтэ туоларын билэллэр. (1,13). Уһун кэмҥэ айыыны-¬таҥараны итэҕэйбэт «коммунизм» итэҕэлэ бүрүүкээбит кэмигэр кут-сүр үөрэҕэ бобуулаах этэ. Бу кэм сабыдыалынан билиҥҥи көлүөнэ дьон сэт үөрэҕин букатыннаахтык умнан кэбистилэр. Ол курдук саха дьонугар билигин сэт-сэлээн туолуута диэн өйдөбүл эрэ хаалан сылдьар.

Сэт куһаҕан быһыылартан үөскүүрүн сахалар эмиэ билэллэр. Ордук ыарахан, куһаҕан, сэттээх-сэлээннээх быһыылары элбэҕи оҥордоххо сэт-сэлээн туолуута буолуохтаах.

Олус дьадаҥы киһи бэйэтин олоҕун сирэр, үчүгэй олоххо ымсыырар, тардыһар. Ордук оҕото үчүгэй олохтоох буолуон баҕарар. Россия дьонугар «коммунизм» ыра санаата киириитигэр ити өй-санаа улахан оруолу ылбыт буолуон сөп. Дьон барыта олус дьадайаннар бэйэлэрин оҕолорун кыайан ииппэт буолууларыттан революция хамсааһына ордук улахан далааһыннаммыта быһаарыллар. Революция кыайыытын кэнниттэн дьадаҥы дьон баҕа санааларын олус түргэнник ситиһэ сатааннар, бэ¬йэлэрин оҕолоро атын, «үчүгэй» олоххо олоруохтара диэннэр, кыра оҕолорун бэйэлэрин урукку олохторун үгэстэригэр уонна үөрүйэхтэригэр үтүгүн¬нэрэн үөрэтэллэрин бырахпыттара. Бары оҕолорун үөрэхтээх киһи оҥоро охсоорулар, сороҕор сүрэҕэлдьээтэҕинэ: «Сүөһү көрөөччү буолуоҥ»,- диэн хомуруйар тылы туттар буолбуттара. Биһиги олус дьадаҥы дойдубутугар киһи барыта үрдүк үөрэхтээх буолара төһө эмэ эрдэ¬тин иһин итинник ыҥырыы билигин да оҥорулла турар.

Октябрьскай революция былыргыттан олохсуйбут олох сиэрин үлтүрүтэн, былыргы үгэстэри уонна үөрүйэхтэри суох оҥорбутуттан кэлэр көлүөнэлэргэ сэт-сэлээн олохсуйбут буолуон сөбө хас да көлүөнэ дьон үөскээн олорон ааспыттарын кэнниттэн биллэн эрэр. Аҕыйах сыл иһинэн «коммунизмы» тута охсоору саҥа олоҕу тутууну, саҥалыы сиэри-туому тутуһууну саҕалаабыт дьон оҕолорун киһилии майгыга, үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэллэрэ аҕыйаан испит. «Коммунизм» дьонун иитэн-үөрэтэн таһаара охсоору, эдэр дьону барыларын үөрэхтииргэ турум¬муттара. Хаалыылаах экономикалаах, сүрүн үлэлэрин үксүн илиилэринэн үлэлиир дьоҥҥо аһара үөрэхтээһин туһалыаҕынааҕар, төттөрү буолан таҕыста. Ол түмүгэр ыарахан үлэни үлэлиэхтэрин баҕарбат, үрүҥ, чэпчэки үлэни көрдүү сылдьар, баар олоххо соччо туһата суох үөрэхтээх дьон элбээтилэр.

Үөрэхтээһин төһө да үчүгэйин иһин, киһи салгын кутун бастаан сайыннарар. Онтон киһи өйө-санаата сайдан барыытыгар биһиги быһаарыыбытынан оҕо аан маҥнай төрөппүттэрин үтүктэн үгэстэргэ үөрэнэрэ оруннаах буолуохтаах этэ, ол аата, аан маҥнай оҕо ийэ кутун сайыннарыллыахтаах. Үчүгэй үгэстэргэ үөрэтииттэн оҕо ийэ кута сайдан бэрээдэктээх, өйө-санаата туруктаах буола улаатарын умнан кэбистибит.

Дьон олоҕун оҥкулун алдьатыы, сиэрин-туомун суох оҥоруу сэт суола арыллыытыгар тириэрдибит. Революция кэмигэр олус харса-хабыра суох барыы, эйэлээхтик олорор дьону өлөртөөһүннэр, киһи киһиэхэ кырыктаах буолуута бу сэт-сэлээн туолан барыытыгар ордук улахан оруолу ылбыт буолуохтарын сөп.

«Коммунизм» идеята Россия дьадаҥы дьонугар киириититтэн, дьон олоҕун сиэрин, оҥкулун түҥнэри эргитииттэн, олохсуйбут үгэстэри уонна үөрүйэхтэри умнууттан, тутуспат буолууттан Россия дьонугар сэт-сэлээн туолара кэлбит. Ол аата революция кэнниттэн үс көлүөнэ дьон олохторо ааһыытыгар сэт дьайыыта биллэн эдэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолуута үөскээтэ. Ол иһин үгүс эдэрдэр олоххо оннуларын булбаттар, эрэйгэ тэбиллэллэрэ элбээтэ.

Былыргылар сэт туһунан өйдөбүллэригэр маннык этиилэр баалларын Багдарыын Сүлбэ булан бэлиэтээбит.

Төрүү илик оҕолору быалаһыы дьылҕа хаантан көрдөһөн, алгыс тыл этэн, андаҕар андаҕайан оҥоһулларынан, арай оҕолортон биирдэһэ өлөр эрэ түбэлтэтигэр, Дьылҕа хаан ылымматах буоллаҕа буолан, сэтэ-сэлээнэ суох хаалыахтаах. Өскө хайа эмэ өттүттэн көтүллэр түбэлтэтигэр сэттээх-сэлээннээх - ол аата: өлүүнэн-сүтүүнэн, эстиинэн-быстыынан хайаан да иэстэбиллээх буолуохтааҕа үһү уонна быа¬лаһыылаахтар атын кэргэннэнэллэрэ сатаммат, кэргэннэнэр түбэлтэлэригэр дьаһыыкка (көрсүү), оттон оҕолоннохторуна оҕолоро дьаһыык¬ка оҕо ааттанан, сааһын тухары күлүүгэ-элэккэ, үөҕүүгэ сылдьар киһи буолуохтаах эбит. (14,188).

Төрөппүттэр «Бэйэм эрэ үчүгэй буолуум» диэн бэйэлэрин тустарыгар аһара кыһаныылара кэлэр көлүөнэлэрин, оҕолорун өйдөрүн-санааларын буорту оҥорор. Маннык өй-санаа көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн муҥуругар тиийиитэ сэт-сэлээн туолуута диэн ааттанар. Ол аата бу аймах дьон ситимнэрэ быстыыта, аймахтарын-хааннарын салгыыр киһилэрэ суох буолуутунан түмүктэнэр.

Сахаларга «Баай дьон тоҕус көлүөнэ иһинэн дьадайаллар» диэн олохсуйбут өйдөбүл баар. (6,46). Маннык өйдөбүл атын сайдыы-лаах омуктарга эмиэ баарын улахан суруйааччылар таба көрөн бэлиэ¬тииллэр. Артур Конан Дойль баай дьон көлүөнэттэн көлүөнэҕэ дьадайаннар эстиигэ тиийэллэрин холобурун суруйар.(15,205). Бу өйдөбүл үөскээһинигэр баай дьон бэйэлэрин оҕолорун үлэҕэ-хамнаска үөрэппэккэлэр, куруук бэлэмҥэ, сынньалаҥнык күүлэйдэтэ сырытынна¬раннар, кэлэр көлүөнэлэрэ букатын мөлтөх дьон буолан тахсаннар баайдарын-малларын ыһан-тоҕон бүтэрэллэрин бэлиэтээһиннэрэ олук буолар.

Е.Д.Андросов саха биллэр баайдара Оруоһуттар олохторун уһун кэмҥэ үөрэтэн баран төрдүс көлүөнэлэриттэн саҕалаан мөлтөөн, дьадайан барбыттарын бэлиэтиир. (7,110).

Сэт туолуута элбэх айыылаах-харалаах киһи бэйэтин оҕотун үчүгэй киһи гына, киһилии киһи тахсар гына кыайан үөрэппэтиттэн тутулуктанар. Элбэх куһаҕан быһыылары оҥорон бэйэтин майгына мөлтөөбүт киһи оҕотун кыайан үчүгэй майгылаах буоларга үөрэппэт. Биһиги үөрэхпитинэн кыра оҕо төрөппүтүн көрөн, үтүктэн, кини курдук буолаары, сирэйиттэн көрөн төрөппүтүн ис майгынын ылынан улаатан иһэр. Төһө да кистии сатаабытын иһин оҕо төрөппүтүн син-биир үтүктэрин былыргы дьон билэннэр «Яблоко от яблони далеко не падает» диэн өс хоһооно оҥорбуттар. Бу өс хоһооно үчүгэй майгылаах, үлэһит аҕаны уонна ийэни өйдөтөрүн таһынан куһаҕан майгылаах дьон эмиэ аҕа уонна ийэ буолуохтарын сөбүн утарбат.
Маннык көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салҕанан барар куһаҕан майгы өссө куһаҕан буолан иһэр. Ол иһин, куһаҕантан өссө куһаҕан үөскээн иһэринэн бу аймах дьон олохторо салгыы баран иһэрэ өссө ыарыырын сэт үөрэҕэ бэлиэтиир.

ТӨННҮБҮТ ТӨРҮӨХ

Саха дьонун өйдөбүллэригэр «Төннүбүт төрүөх» диэн олохсуйбут өйдөбүл былыргыттан баар. Бу букатын киһи буолбатах түктэри өйдөөх-санаалаах эрээри син-биир киһи курдук көрүҥнээх  буолан туспа арааран билии уустуктардаах. Маннык киһи элбэх ыар айыылаах киһиттэн үөскээн, төрүүр диэн быһаараллар. Сахалар өйдөбүллэринэн аймах дьон эстэллэригэр маннык кэдэрги майгылаах киһи үөскүүр эбэтэр олус эрэммит, көрөн-истэн аһара атаахтаппыт, маанылаабыт киһилэрэ түктэри майгылаах буолан хаалара элбэх дьону хомоторо бэлиэтэнэр.

Төннүбүт төрүөх туһунан өйдөбүл билигин Россия дьонун аймыыр элбэх киһини өлөртүүр маньяктар оҥорор түктэри быһыыларыгар сөп түбэһэр. Россияҕа элбэх дьону өлөртүүр маньяктар баалларын «перестройка» буолбутун кэнниттэн эрэ бэчээккэ таһааран, үгүс дьон билэр буолбуттара. Элбэх арыгыһыттардаах уонна мас охторуутунан дьарыктанар лааҕырдардаах сирдэргэ маньяктар элбэх буолалларын       Н.С.Модестов «Маньяки. Слепая смерть» диэн үлэтигэр бэлиэтиир. (4,45).

Е.Самовичев диэн учуонай маньяктар өйдөрүн-санааларын үөрэтэн баран маннык кылгас быһаарыыны оҥорор: «Маньяк диэн киһи киэбин кэппит дьиикэй кыыл буолар. Бары майгына барыта, бэйэтин ордук харыстаныыта дьиҥнээх дьиикэй кыылга маарынныыр. Киһини өлөрөр кэмигэр ханнык да аһыныгаһа суох сиэмэх майгыннанар. Былыргы көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр ликантропия эбэтэр порфирия диэн ыарыы киирбитин курдук майгылаах буолар». (4,77).

Маньяктар эбэтэр төннүбүт төрүөхтэр үгүстэрэ кыра эрдэхтэриттэн киһилии үөрэтиини барбатах, олус үчүгэйдик, маанытык эбэтэр ураты эрэйдээх, ыарахан оҕо сааһы ааспыттар. Бу дьон кыра эрдэхтэринэ ол-бу кыра буруйу оҥороллорун ийэлэрэ билэ-билэ буойсан тохтоторун оннугар хата көмүскэһэрин бэлиэтииллэр. (4,249). Үгүстэрэ оҕо саастарыттан күүһүлээһиҥҥэ үөрэммит буоланнар, эйэлээх киһилии олоххо кыайан үөрэммэттэр. Маннык дьон соҕотох дьарыктарынан киһини өлөрүү буолан хаалар. (16,31). Төннүбүт төрүөхтэр эбэтэр маньяктар киһини өлөрбөтөхтөрүнэ туохтара эрэ табыллыбат, ыалдьар буолаллар. Киһини өлөрдөхтөрүнэ эбэтэр күүһүлээтэхтэринэ куһаҕан санаалара дьэ дуоһуйан, майгылара көнөр.  Сорохтор өлөн эрэр киһиттэн энергияларын бэйэлэригэр ылан майгыбыт көнөр диэн быһаараллар. (4,38). Киһини өлөрбүттэрин хаһан даҕаны кэмсиммэттэр, хата төттөрүтүн туох эрэ интэриэһинэйи, туһалааҕы оҥорбут курдук сананаллар. (16,196).

Россия МВД -тын үлэһитэ Ашот Айрапетян өр сылларга элбэх киһини өлөрөөччүлэринэн дьарыктаммыт. «Биһиги өр сылларга маннык быһыылар баалларын туһунан кэпсээбэт этибит. Ол эрээри биһиги ортобутугар киһи курдук эрээри кыыл майгылаах дьон бааллар. Кинилэр дьону өлөрүүнэн эрэ дьарыктаналлар» диэн маньяктар тустарынан быһаарар. (4,265). Урукку, бэчээт үлэтин барытын государство бас билэн хонтуруоллуур эрдэҕинэ маньяктар тустарынан сурахтар үһүйээн кур¬дук тарҕаналлара. Иннэ-кэннэ биллибэт сурахтар дьону аймыыллара уонна бу маньяк кимтэн үөскээн, хантан кэлэн хаалбытын быһаарар кыаҕы биэрбэттэр этэ.

Маньяктар үөскүүр төрүттэрин булан үөрэтиигэ сахалар сайдан иһэр кут-сүр үөрэхтэрэ балачча дириҥ сыанабылы оҥорор кыаҕы биэ¬рэр. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута сайдар кэмигэр бэйэтин кыана туттан тохтотунар буоларыгар төрөппүттэрэ үөрэппэтэхтэринэ, улаатан баран бэйэтин быстах баҕа санаатын кыайан тохтотунара өссө уустук буолар. Оҕо тугу баҕарбыта барыта туолан иһэригэр үөрэнэн хааллаҕына, ханнык баҕарар, быстах да баҕатын толоттордоҕуна эрэ уоскуйарга үөрэнэр. Киһиэхэ хайдах иитиллибититтэн тутулуктаах ити өй-санаа үөскээн олохсуйуута, кини быстах баҕа санаатын толороору буруйданар да дьыалалары оҥоруон сөбүн утарбат.

Сахалар киһи тыыныгар турбут киһи «Хаана ыарыыр» диэн быһаараллар. Бу быһыы өр кэмҥэ кыайан сууйуллубат, ыраастаммат ыар айыынан ааҕыллар. Олус былыргы «Өлөрсүбүтү өлөрүллэр» диэн үгэс баара киһи тыыныгар турбут киһи майгына улаханнык буорту буоларыгар олоҕурар уонна оччотооҕу кэмҥэ суут-сокуон бэрт боростуой, быһаччы быһаарар эрдэҕинэ туттуллубут туһалаах өйдөбүл буолар. Бу быһаарыы киһини өлөрөрө үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар уурулуннаҕына, ону көннөрүү олус уустугурарыгар олоҕурар. Билиҥҥи сайдыылаах кэмҥэ кырдьыктаах быһаарыылаах сууттаах-сокуоннаах государствоҕа былыргы курдук быстахтык быһаарыы табыллыа суох курдук. Олох сайдан иһиитэ киһи киһиэхэ сыһыаныгар саҥалыы, хайа да киһини сыаналыыр, таба өйдүүр, быһаарыы баар буоларыгар эрэллээх буолууну үөскэтэр.

Оҕо иитиитигэр уһуннук үлэлээбит кырдьаҕас учуутал К.С.Чиряев оҕо хайдах иитиллибититтэн өйө-санаата улахан уратыланарын бэлиэтиир. Кини бэйэтин үлэтигэр эдэр эрдэҕиттэн Белинскэй: «Воспитание есть счастье и смерть. Человек, даже, родившийся человеком, может стать и волком, и ослом, и чем угодно» диэн этиитин туһана сылдьыбыт. (17,58). Кыра эрдэхтэриттэн киһилии өйгө-санааҕа иитиллибит, үөрэтиллибит оҕолортон эрэ киһилии быһыылаах дьон улаатан тахсалларын уонна киһи-аймах туһугар күүстэрин харыстаабакка үлэлииллэрин саха дьоно былыргыттан билэллэрин саҥа өйдөөн эрэбит. Бу үөрэҕи билиҥҥи кэмҥэ аахайбат буолан хаалбыппыт, эдэр көлүөнэ дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга улахан уустуктары оҥорор буолла. Били¬гин эдэр ыччаттар бэрээдэктэрэ мөлтөөһүнэ, кинилэри кыра эрдэхтэринэ иитии-үөрэтии сыыһа хайысхалаахтык барбытын бэлиэтиир. Ол иһин төрөппүттэр бары турунан бэйэҕитин утумнааччылары киһилии майгыга, киһилии киһи буоларга кыра эрдэхтэринэ сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ этэринэн үөрэтэргэ кыһанар¬гыт туһалаах буолуон сөп.

Хос быһаарыылар.

1. «Илин» сурунаал. 1997. 1-2 N-рэ.

2. Ф.Ф.Васильев. Военное дело якутов. Якутск: Нац.кн.изд-во «Бичик», 1995.- 224 с.

3. Л.А.Афанасьев - Тэрис. Айыы үөрэҕэ. Дьокуускай: «Ситим» КИФ.  1993.- 184 с.

4. Модестов Н.С. Маньяки. Слепая смерть. Хроника серийных убийств. - Москва: Изд-во «Надежда-1», 1997.- 288 с.

5.  Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. /П.С.Афанасьев ре¬дакциятынан - Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.-264 с.

6. В.Ф.Трощанский. Наброски о якутах якутского округа. Под ред. и с прим. Э.К.Пекарского. Казань: Типография Императорского Университета, 1911.- 144 с.

7. Е.Д.Андросов. Оруоһуттар. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 2000.- 288 с.

8. Далан.  Тыгын Дархан.  Дьокуускай:  Кинигэ изд. 1993.-510 с.

9. Ф.Ф.Васильев. Военное дело якутов. Якутск: Нац.кн.изд-во «Бичик», 1995.- 224 с.

10. Федоров Г.Е. Егоров Н.Ф. Сэргэ төрдүгэр сэһэн: Үһүйээннэр. Орто уонна улахан саастаах оскуола оҕолоругар.- Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1991.- 160 с.

11. И.Г. Баишев. Айыы тыына. Дьокуускай: Саха республикатын үөрэҕин министерствота. 1993.- 112 с.

12. Н.Н.Яковлев. Курууппа ойуун көрүүлэрэ. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1993.- 56 с.

13. Тумат С. Батыһыннарыылаах биэ: Кэпсээннэр. Кыра саастаах оҕолорго. Дьокуускай: «Бичик» нац.кинигэ кыһата, 1997.- 80 с.

14. Багдарыын Сүлбэ. Ыал ийэтинэн. Дьокуускай: «Бичик» национальнай кинигэ кыһата, 1994.- 240 с.

15.  Артур Конан Дойль. Знак четырех. Повесть. Рассказы: Якутск: Кн. изд-во, 1991.- 320 с.

16.  Ф.И.Раззаков. Бандиты запада. (Хроника знаменитых преступлений).- Москва: ЗАО Изд-во ЭКСМО, 1997.- 400 с.

17. Уткин К.Д. Нүһүлгэн. Түмүктээх айан. Дьокуускай: Үөрэх үлэһиттэрин идэлэрин сайыннарар институт изд-вота, 1995.- 240 с.

ХАРА уонна ҮРҮҤ 

Сахалар Айылҕа диэн өйдөбүллэрэ олус киэҥ. Бу өйдөбүлгэ киһини туох тулалыыра, киһи тугу билэрэ-көрөрө барылара киирсэллэр, ол иһигэр киһи бэйэтэ эмиэ киирэ сылдьар. Kиһи бэйэтэ Айылҕа биир чааһа буолар. Ол иһин сахалар киһини бэйэтин «Айылҕа оҕото» диэн ааттыыллар.

Айылҕа тыынар-тыыннаахтара, үөннэрэ-көйүүрдэрэ, отторо-мастара бука барылара тэҥнэһии сокуонугар олоҕуран бэйэ-бэйэлэриттэн олус күүстээх тутулуктаахтар. Бу тэҥнэһии сокуонун тутулуктара Айылҕа аан маҥнай үөскүөҕүттэн ыла олус уһун кэмҥэ сайдан кэлбиттэр. Бу тутулуктар Айылҕа ханнык эмэ көрүҥэ суох буоллаҕына эбэтэр уларыйдаҕына атыттара эмиэ уларыйалларын хааччыйар. Ол иһин ханнык эмэ көрүҥ хайа баҕарар өттүн диэки: элбээн дуу, аҕыйаан дуу эбэтэр үрдээн дуу, намтаан дуу, итийэн дуу, тымныйан дуу уларыйдаҕына, атын, тутулуктаах өрүттэрэ ити улары¬йыыны оннугар түһэрээри эбэтэр сөп түбэһээри эмиэ хамсааһыннара саҕаланар. Сахалар бу Айылҕа тэҥнэһиитин сокуонун былыр-былыргыттан билэн бэйэлэрин олохторугар туһаналларын бэлиэтинэн уһун үйэлэрин тухары үөрэтэн туһаммыт үөрэхтэрэ, «Айыыны оҥорума» диэн үөрэх буолар. Бу үөрэх ыйыытынан киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыыта барыта кэмнээх-кэр¬диистээх, хайа да өттүгэр «Аһара барыма» диэн бобор-хаайар күрүөлээх. Аһара бараары гыммыт, урут дьоҥҥо биллибэти, саҥаны оҥорор киһини «Айыыны оҥорума» сэрэтэн, көннөрөн биэрэ сатыыллар.

Айылҕаҕа сырдык уонна хараҥа утарыта турар өйдөбүллээхтэр. Ол курдук хараҥа түүн кэнниттэн үрүҥ күн тахсан сири-дойдуну сандаарыччы сырдатыыта, дьоҥҥо өй-санаа уһуктуутун, үлэ-хамнас, кыайыы-¬хотуу кэлиитин бэлиэтиир көстүүнэн буолар уонна дьон сырдыкка, үчүгэйгэ тардыһыыларын көрдөрөр бэлиэнэн уһун үйэлэр тухары ааҕылла сылдьар. Бу быһаарыылар хаһан даҕаны уларыйар кыахтара суох. Ол курдук киһи хараҕа хараҥаҕа куһаҕаннык көрөрө хаһан даҕаны тупсар кыаҕа суоҕунан хараҥа, хара дьүһүн хаһан баҕарар куһаҕан буола туруоҕа.

Айылҕа ити курдук уларыйан биэрэр көстүүтүнэн салайтаран дьон өйүгэр-санаатыгар бэйэ-бэйэлэрин утарсар, утарыта турар өйдөбүллэр хара уонна үрүҥ дьүһүнүнэн бэлиэтээн бэриллэллэр. Маннык утарыта турар өйдөбүллэри тус-туһунан хара уонна үрүҥ дьүһүннээн араартааһын дьоҥҥо ордук тиийимтиэ, өйдөнүмтүө буолар. Ол курдук куһаҕан өттө хара, онтон үчүгэй өттө сырдык, үрүҥ буоллаҕына, киһи ханнык баҕарар дьыаланы оҥорбута бу икки дьүһүн икки ардынан буолан тахсар. Ол иһин былыр¬гы дьон, киһи өйө-санаата Айылҕаҕа өссө чугас эрдэҕинэ, киһи олоҕун сыалын, олоххо дьоҕурун таба сыаналыыр эрдэхтэринэ, киһи оҥо¬рор дьыалаларын куһаҕаҥҥа — хараҕа уонна үчүгэйгэ — үрүҥҥэ араарар эбиттэр.

Үгүс дьоҥҥо туһалаах үлэни-хамнаһы, үчүгэйи, саҥаны арыйыылары оҥоруу үчүгэй айыыны, «Үрүҥ айыыны» оҥоруу буолар. Үрүҥ айыыны оҥоруу дьону сайдыы, үүнүү диэки сирдиир, ол диэки хамсааһыны оҥо¬роллоругар тирэх буолар. Саха дьонугар үчүгэйи элбэхтик оҥорон аатырбыт киһи өллөҕүнэ, өйө-санаата «Үрүҥ Айыы» буолар. Сахалар үгүс дьоҥҥо элбэх үчүгэйи оҥорбут таҥаралара «Үрүҥ Күн», «Үрүҥ Аар Тойон», «Үрүҥ Айыы Тойон» диэн ааттаналлар. Бу таҥаралар ааттарыттан көстөрүнэн сай¬дыы, үүнүү диэки сирдиир, дьону элбэх үчүгэйи оҥорорго ыҥырар таҥаралар буолаллара быһаарыллаллар. Ол аата киһи батыһан, үтүктэр, үчүгэй быһыыга үөрэнэр үөрэҕэ таҥара диэн ааттанар.

Киһи оҥорор дьыалаларын икки утарыта турар көрүҥҥэ араартааһын киһи өйө-санаата икки өрүттээх буолуутугар сөп түбэһэр. Сахаларга «үрүҥү үрүҥ», «хараны хара» диэн этии киһи оҥорбут дьыалатыгар сыана биэриитэ чахчы таба, кырдьыктаах сыаналааһын буолбутун чуол¬кайдаан биэрэр. Киһи өйө-санаата бу икки суолтан, хараттан уонна үрүҥтэн, хайаларын өттө баһыйан, сайдан барыыта хайдах иитиилли¬бититтэн эрэ тутулуктаах.

Кытай улуу сирдьитэ Мао-Цзэ-дун эппитэ биллэр: «Народ - это чистый лист бумаги на котором можно написать любой иероглиф». Улуу сирдьит ити этиитигэр дьоҥҥо иитии-үөрэтии көмөтүнэн ханнык баҕарар өйү-санааны иҥэриэххэ сөп диэн өйдөбүл баар. Бу этии киһи өйө-санаата ханнык үөрэҕи ылыммытыттан улаханнык тутулуктанарын дакаастыыр.

Дьон бары бэйэлэрин үйэлэригэр өйдөөн-санаан туран оҥорор оҥоруулара барылара икки өрүттээх буолан тахсаллар. Ол курдук биир өттө дьоҥҥо, бэйэ дьонугар, аймахтарыгар үчүгэйи, үйэлээҕи, туһа¬лааҕы оҥоруу, дьон олоҕо сайдыы диэки сыҕарыйарыгар көмөлөһүү, он¬тон атын өттө бэйэтигэр эрэ үчүгэйи оҥостоору атын дьоҥҥо куһаҕаны да оҥоруу буолар. Киһи оҥорор дьыалаларын барыларын куһаҕан уонна үчүгэй диэн араардахха бу икки өрүккэ сөп түбэһэллэр.

Сахалар былыргы кэпсээннэригэр уонна билигин баар да кырдьаҕастар айыы диэн тылы икки өйдөбүллээн тутталлара бэлиэтэнэр. Куһаҕаны да, үчүгэйи да оҥоруу иккиэн айыылар диэн ааттаналлар. Ол курдук элбэх үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруу киһиттэн бэйэтиттэн хайаан даҕаны өйүн күүскэ үлэлэтэрин эрэйэллэр. Сорох сатабыллаах дьон үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥороору араас элбэх саҥаны арыйыылары оҥорон туһаналлар. Сытыы өйдөөх дьон куһаҕан суолу тутустахта¬рына, кинилэри булан, тутан сууттуур олус ыарахан буоларын сурууларга ахталлар. (1,154). Буруйу оҥорооччуну булан ылар наадаҕа, кини туттубут ньымаларын барыларын баһылааһын, арыйыы хайаан да көрдөнүллэр. Ити иһин өйдөөх дьон уһуннук толкуйдаан оҥорбут буруйдарын, куһаҕан быһыыларын арыйыы ураты уустук үлэ буоларын элбэхтик бэлиэтииллэр. (1,221).

Сахалар былыргы итэҕэллэринэн «Айыы» диэн тыл, тыыннааҕы айар, дьоҥҥо үтүөнү оҥорор, кинилэри араҥаччылыыр тыын аата. Итини тэҥэ «Айыы» диэн тыл үгэһи кэһиини, буруйу оҥорууну эмиэ бэлиэтиир. (2,16).

Айыы өйдөбүлүн маннык быһаарыыта киһи олоҕун устата оҥорор дьыалаларыгар ураты сөп түбэһэр. Ол курдук киһи олоҕо үчүгэйи оҥоруу уонна куһаҕаны оҥоруу икки ардыларынан баран иһэр. Манна үчүгэйи оҥоруу элбэх буолан баһыйдаҕына, дьон олоҕо сайдыы, үчүгэй диэки сыҕарыйан барар, онтон куһаҕаны оҥоруу элбээтэҕинэ, сайдыы төннөр, кэннинэн кэхтэр.

Сахалар өйдөбүллэринэн дьоҥҥо куһаҕаны оҥоруу, хара дьай сабы¬дыала. Дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууну айыыны оҥоруу диэн бэлиэтээн этиллэр, онтон киһини өлөрүү эҥин курдук ыар айыыны оҥоруу айыылаах¬-харалаах диэн ааттанар. Ол аата өссө ыарахан «Хара айыы» буолар. ханнык баҕарар куһаҕаны оҥоруу дьону сайдыы-үүнүү диэки баран иһэллэрин бытаардар. Сахалыы уоруйах, дьону албынныыр киһи аата түөкүн диэн. Онтон киһи тыыныгар турбут, өлөрбүт түөкүн аата хара түөкүн диэн буолар.(3,427).

Дьон олоҕор элбэх куһаҕаны оҥорон «Куһаҕанынан аатырыы» диэн эмиэ баар. Сорох дьон улаханнык толкуйдаан, бэйэлэригэр элбэх барыһы ылаарылар куһаҕан быһыылары оҥороллор. Манна улахан уоруйахтары, халабырдьыттары киллэриэххэ сөп. Дириҥник толкуйдаан көрдөххө, бу быһыыга хардары-таары күрэхтэһии билигин да бара турар курдук. Үчүгэй үлэһит дьон булан-талан үүннэрэн, оҥорон баайы-малы мунньуналлар, ону куһаҕан, бэлэми эрэ ылан туһаныахтарын баҕарар дьон бэйэлэригэр ылыахтарын саныыллар. Биир өттүттэн үчүгэй дьон оҥорон таһаарбыт баайдарын маныыллар, онтон атын өттүттэн куһаҕан дьон ылан бараары гыналлар. Маны барытын өйдөөх-санаалаах дьон үгүстүк толкуйдаан, ыараҥнатан, бэлэмнэнэн баран оҥороллор.

Киһи быһыытын маннык өйдөбүлэ үгүс дьон өйдөрө-санаалара хайа диэки салалларыттан тутулуктанар. «Вор в законе» диэн нууччаларга баар өйдөбүл уоруу-алдьатыы салгыы сайдан барарыгар тирэх буолар. Уоруйахтары өрө тутуу, кинилэри арбааһын биир көрүҥэр киирсэр. Ол эрээри Аан дойдуну аймаабыт улахан уоруулары, дьону өлөртөөһүннэри хайдах даҕаны кистээн-сабан хаайа сылдьар кыаллыбат. Арай маннык быһыылары дьон барыта билэр буолуута, кинилэр бэйэлэрин оҕолорун үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэтэллэригэр көмөлөһүө этэ. Ол курдук атын дьон бэлэмнэрин, баайдарын-малларын ылан туһаныы, дьоҥҥо сай¬дыыны аҕалбат, хата төттөрү эстиигэ-быстыыга тириэрдэр суол буо¬ларын оҕолор кыра эрдэхтэриттэн билэллэрэ үчүгэйи оҥороллоругар көмөлөһүө.

Сахаларга «Айыы-хара элбээтэ» диэн олохсуйбут этии баар. Бу этии куһаҕан быһыы эбиллэн иһэрин бэлиэтиирин таһынан куһаҕаны оҥоруу хара айыы буоларын өссө чуолкайдаан биэрэр. Ити этии киһи өйө-санаата куһаҕаны оҥорорго эмиэ үлэлиирин, олору эмиэ айан, үгүстүк толкуйдаан оҥорорун быһаарар.

Хара уонна үрүҥ дьүһүннэр уратылара киһи түүлүгэр ордук чуол-кайдык араарыллан бэриллэллэр. Түүлгэ көстөр үрүҥ, сырдык дьүһүн үчүгэйи, тупсууну түстүүр, онтон туох эмэ харааран, хара дьүһүн¬нээх көһүннэҕинэ мөлтөҕү, куһаҕан майгыны, ыараханы көрдөрөр. Түүл бу бэлиэлэрэ киһи Айылҕаттан тутулуга ураты күүстээҕин, Айылҕа бары көстүүлэрэ харааран, киртийэн көһүннэхтэринэ киһи эмиэ мөлтүүрүн бэлиэтээн көрдөрөллөр.

Айылҕаҕа киһи олоҕо куһаҕан уонна үчүгэй диэн быһаарыылар икки ардыларынан баран иһэр. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕиттэн куһаҕан уонна үчүгэй быһыылары арааран билэн, куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга үөрэннэҕинэ эрэ бэйэтин үйэтигэр элбэх үчүгэйи оҥороро кыаллар. Киһи олоҕо, кыратыттан улаатан кырдьыар диэри ити хааччахтааһыннар икки ардыларынан баран истэҕинэ эрэ, Айылҕа тэҥнэһиитин сокуонугар сөп түбэһэр быһыылары оҥорор.

Куһаҕаны оҥоруу   ------  оҕо   ------- 	Үчүгэйи  оҥоруу

                 
Куһаҕаны айыы, Хара  айыы	------    киһи олоҕо   ------   Үчүгэйи айыы, Үрүҥ  айыы 

Кэнники кэмҥэ куһаҕаны оҥорон айыы буолуутун үчүгэй, үрүҥ айыыттан туспа арааран аньыы диэн ааттааһыны олохсута сатыыллар. Икки тылынан этиллэн өйдөнүллэр «Куһаҕан айыы» диэн өйдөбүлү биир тылы¬нан «Аньыы» диэнинэн солбуйуу саҥарары уонна суруйары түргэтэтэр эрэ курдук санааһын улахан сыыһалардаах. Маннык ааттааһынтан куһаҕан айыы киһи өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуга уларыйан, суох буолан хаалар. «Аньыы» диэн тыл бэйэтэ киһи өйүн-санаатын кытта ханнык даҕаны сибээһэ суох буолан «Куһаҕан айыыны» киһи оҥорботун, атын туохтар эрэ оҥороллорун курдук өйдөбүлү үөскэтэн өйү-санааны бутуйар, аҥардастыы үчүгэй эрэ дьон айыыны оҥороллорун курдук өйдөбүлү биэрэр.
 
Билигин биһиги сахалар «коммунизм» кэмин саҕана улаханнык току¬руйбут өйбүтүн-санаабытын көннөрөр кэмҥэ кэлэн олоробут. Киһи өйүгар-санаатыгар дириҥ өйдөбүлү оҥорор тылларбытын маннык уларытар¬быт сөбө дуу, сыыһата дуу диэн өссө толкуйдаан көрөрбүт наада буо¬лууһу быһыылаах. Былыргы кэмҥэ олорбут дьон Айылҕаҕа сыһыаннара ордук чугас эбитинэн, кинилэр «Айыы» диэн тылы икки өйдөбүллээн тутталлара ордук таба, киһи өйүн-санаатын олус табатык быһаарар. Ол иһин айыы диэн өйү-санааны быһаарар тылбытын харыстыырбыт наада.

АЙЫЫ ТОЙОН 

Былыргы сахалар киһи олоҕо үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр икки ардыларынан, үчүгэй диэки өттүн тутуһан баран иһэрин чуолкайдык арааран бэлиэтииллэр. Ол курдук дьон куһаҕан быһыылары оҥорол¬лоро эбиллэн хааллаҕына сайдыы-үүнүү тохтуур, олох кэннинэн кэхтэр кэмэ кэлиитин «Айыы-хара элбээбит» кэмэ диэн сахалар бэлиэтээн этэллэр.

Куһаҕан уонна үчүгэй диэн өйдөбүллэргэ киһи бэйэтин олоҕун ус¬тата оҥорор быһыылара барылара киирсэллэр. Киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын - хараҕа, онтон үчүгэй быһыылары оҥоруутун - үрүҥҥэ холооһун олус былыргыттан олохсуйбут үгэс. Ол курдук киһи барыта сырдыгы, маҥаны сөбүлүүрэ, онтон хараттан, хараҥаттан саллара, сэрэнэрэ өйө-санаата сайдан барыытын салайан испит буолуон сөп.

Сахалар киһилии майгылаах үчүгэй киһини - үрүҥ айыы киһитэ эбэтэр көннөрү айыы киһитэ диэн ааттыыллар. Куһаҕан киһини туспа арааран абааһы киһитэ диэн ааттааһын кэлин нууччалары үтүктүү буолуон сөп. Былыргы сахалар абааһылар диэн араас ыарыы төрүттэрин уонна үөрдэри туспа арааран ааттыыллара биллэр. Киһи киһиэхэ сыһыанын тупсараары эбэтэр кини үчүгэйи оҥорор санаатын күүһүрдэн биэрээри, «Эн үчүгэй киһигин» диэн киһиргэтэ, дэбдэтэ түһэн биэрии хаһан баҕарар туттуллар. Киһи, киһилии майгына тупсан өссө үчүгэй буоларын наадатыгар «Айыы киһитэ буол», «Айыы санаалан» диэн ыҥырыылары элбэхтик туһаналлар.

Бу курдук быһаардахпытына саха дьоно үгүстүк туттар «Үрүҥ айыы» диэн өйдөбүллэрэ үчүгэй санаалаах киһи өйүн-санаатын бэлиэтиирин таһынан өссө үчүгэйи оҥороругар ыҥырар бэлиэ, сулус буолар. Саха дьоно үчүгэй киһи туһунан бары баҕа санааларын, үчүгэй киһи тугу оҥоруохтааҕын барытын мунньан, үчүгэй таҥараларын «Үрүҥ айыы тойон» диэн ааттаабыттар.

Таҥараны итинник ааттааһын, бу үчүгэй санаалаах таҥара диэн өйдөбүллээх. Кыра хара киһи ханнык баҕарар тойону итинник ааттаан ыҥырыан сөп. Мин туспар «Үрүҥ айыы» буол, көмөлөс» диэн көрдөһүөн сөп. Тоҕо диэтэххэ кыра киһи санаатыгар тойон майгына үчүгэй буоллаҕына, ки¬ниэхэ эмиэ тугу эмэни бэрсиэн, туохха эмэ тииһиннэриэн сөп. Былыр тойон аһара былаастаах эрдэҕинэ, үчүгэй майгына, айыы санаата киирдэҕинэ кырата буоллаҕына аһара кырбаабакка босхолоон ыытыан сөп. Ол иһин кыра, бу тойонтон улахан тутулуктаах киһи, тугу эмэ көрдөһөөрү, тойон үчүгэй санаатын уһугуннараары, бэйэтигэр тугу эмэ туһалааҕы оҥоттороору «Үрүҥ айыы тойон» диэн тыллары үгүстүк туттубутугар сөп.

Былыргы үйэҕэ тойоттор аһара улахан былаастаах буолаллара бил¬лэр. Кинилэр бэйэлэрин хамначчыттарын, кулуттарын, сэриигэ билиэн ылбыт дьоннорун барыларын талбыттарынан көрөн дьаһайаллар эбит. Тойон дьүүлэ талбытынан буоларын «Кутургуйа таптаабытынан тахсар, тойон талбытынан дьүүллүүр» диэн былыргы өс хоһооно быһаарар. Бу курдук үгүс дьон олохторо, биир тойон үтүө санаатыттан олус улахан тутулуктаах буолууларыттан, киниэхэ, тойон киһиэхэ үтүө санаата уһуктарын, ханнык эмэ да буоллар аһынар, харыһыйар санаа баар буо¬луутун баҕараллар. Ол иһин, тойон киһи үчүгэй, кыраларын харыстыыр санаатын уһугуннараары Үрүҥ Айыы Тойон диэн ааттаан ыҥыраллара быһаарыллар.

Кыра дьон баҕа санааларын «Үрүҥ Айыы Тойон» хайдах эмэ толордоҕуна, бу тойон үчүгэй, айыы санаалаах тойон аатырар. Сахаларга үчүгэй, сымнаҕас майгылаах, аһыныгас киһини «Айыы санаалаах» киһи диэн этии баар. Бу этии киһи аһыныгас, харыстыыр санаатын уһугуннарарга аналлаахтык эмиэ туттуллар. Тойону «Айыы санаата» киирдэҕинэ сымнаҕастык дьүүллүөҕэ, сөптөөх быһаарыыны биэриэҕэ диэн эрэл санааттан эмиэ этиллэр.

Онон бу быһаарыыбытын түмүктээтэхпитинэ, сахалар «Үрүҥ Айыы Тойон» диэн таҥаралара көннөрү, ханнык эрэ тойон буолуон сөп. Кини айыы санаатыттан, үчүгэй санаата киирэриттэн быһаччы тутулуктаах элбэх кыра дьон, тойон үчүгэй санаата киирдэҕинэ, онон туһанан кы¬ра эмэ туһаны бэйэлэригэр таһаарынаарылар кинини «Үрүҥ Айыы Тойон» диэн ааттыылларыттан үөскээбитигэр сөптөөх. Тойон киһи үтүө санаатын уһугуннараары, кыра буолан бэйэтин көмүскэтээри, харыһыттараары, тойону «Үрүҥ айыы тойон» диэн ааттааһын олоҕурбут.

Тойон уонна Айыы диэн тыллар бииргэ кыттыспыттара былаас уонна итэҕэл биир буолбуттарын халбаҥнаабат туоһута. Былыргы сахаларга оннук кэмнэр кэлэ сылдьыбыт буолуохтарын сөп. Ол курдук Одун хаан уонна Чыҥыс хаан остуоруйаҕа биллэр улахан салайааччы, баһылык, тойон дьон буолаллар. Кинилэри билиҥҥи кэм улахан салайааччылары¬гар В.И.Лениҥҥэ эбэтэр И.В.Сталиҥҥа тэҥниэххэ сөп курдук. Урут ыраахтааҕы былааһын, империятын саҕана Россия дьонугар барыларыгар христианствоны соҥнооһун ыытыллара. Оччолорго былаас уонна итэҕэл бииргэ түмсэн үлэлииллэрэ. Билигин эмиэ Россия былааһын күүһүрдүү христианствоны күүһүрдүүнэн ыытыллар уонна атын итэҕэллэри, ол иһигэр Үрүҥ Айыы итэҕэлин эмиэ туоратарга дьулуһар.

Норуот, омук туһугар элбэх үтүөнү оҥорбут тойону хайҕаан уонна арбаан «Үрүҥ Айыы Тойон» диэн ааттаан таҥара оҥостон үҥүү государ¬стволар, иллэр тэриллибиттэрин кэннэ буолбут курдук. Былыргы грек¬тэр таҥараларын модун күүстээх дьон курдук саныыллар эбит. (4,179). Таҥара диэн тылы быһаарарга, бу тыл «таҥаралаабыт» диэн өйдөбүлүн эмиэ туһаныахха сөп. «Таҥаралаабыт», барбыт, өлбүт киһи диэн өйдөбүллээх. (5,313). Таҥара буолуу диэн үчүгэй то¬йон өлбүтүн кэннэ аата суола хаалан, кэлэр көлүөнэ дьоҥҥо ыҥырар сирдьит буолуутун аата. Ол киһи аата, атын хаалар дьоҥҥо холобур буолан үтүө дьыалалары оҥорорго ыҥырар аналланар.

Онон, сахалар сорох таҥараларын ааттара диэн өлбүт тойоттор аатынан ааттаахтар. Бэйэтин омугун дьонугар элбэх үтүөнү оҥорон аатырдыбыт, баҕар сэриилээн да кыайан буолуо эбэтэр саҥаны арыйтаран кыайыылары оҥорбут тойону, өлбүтүн кэннэ аатын-суолун үйэтитэн таҥараҕа кубулуталлар. Кэлэр көлүөнэ дьон үтүө ааттаах омуктарын аатырдыбыт тойон киһилэрин арбаан, таҥара оҥостон, кини ситиспит кыайыыларын өссө ситиһээрилэр, дьулуурдарын түмэллэригэр аналланар.

ҮРҮҤ АЙЫЫ ИТЭҔЭЛЭ

Ханнык баҕарар киһи аан маҥнай санаата тиийэн тугу эмэ быһаарыннаҕына эрэ ханнык эмэ дьыаланы оҥорор. Ол аата киһи тугу оҥоруохтааҕын эрдэттэн былаанныы сылдьыахтааҕын бэлиэтиир. Кини үчүгэйи санаатаҕына эбэтэр хантан эрэ таһыттан, кимтэн эмэ үчүгэй санаа киирдэҕинэ үчүгэйи оҥорор, онтон куһаҕан, хара санаа киирдэҕинэ, куһаҕаны да оҥоруон сөп. Ол иһин киһи ханнык баҕарар быһыыны оҥороро аан маҥнай ханнык санаа киирэриттэн, бэйэтин санаата хайдаҕыттан быһаччы тутулуктанар.

Саха дьоно ханнык баҕарар үчүгэй оҥорууларын үрүҥ, маҥан дьүһүннээн этэллэр. Омук итэҕэлэ үчүгэйи оҥорууга ыҥырар, үөрэтэр буоллаҕына, дьонугар барыларыгар үчүгэй санаа олохсуйарын үөскэтэр. Сахалар таҥаралара «Үрүҥ айыы» диэн ааттанара таах халлаантан ылыллыбыт буолбатах. «Үрүҥ» диэн тылга саха дьонун үчүгэйгэ баҕара саныыллара барыта түмүллэн сылдьар. Ол иһин таҥара аата үрүҥ диэн үчүгэй таҥара буоларын көрдөрөр быһаарыылаах буоллаҕына эрэ табыллар.

Үгүс дьоҥҥо туһалаах үлэни-хамнаһы, үчүгэйи, саҥаны арыйыылары оҥоруу үчүгэй айыыны, «Үрүҥ айыыны» оҥоруу буолар. Ол аата үрүҥ айыы дьону сайдыы, үүнүү диэки сирдиир, ыҥырар ол диэки хамсааһыны оҥороллоругар тирэх буолар. Саха дьонугар үчүгэйи элбэхтик оҥорон аатырбыт киһи өллөҕүнэ өйө-санаата «Үрүҥ Айыы» буолар. Ол аата Үрүҥ Айыы итэҕэлэ диэн үчүгэйи элбэхтик оҥорбут киһини үтүктэргэ, кини курдук буоларга ыҥырар өйдөбүллээх эбит. Элбэх үчүгэйи оҥорон баран өлбүт киһини уһун үйэлэргэ аатын-суолун үйэтитэн таҥара оҥостуу, «Үрүҥ Айыы» оҥоруу ол иһин олохсуйбут.

Сахалар үгүс дьоҥҥо элбэх үчүгэйи оҥорбут таҥаралара «Үрүҥ Күн», «Үрүҥ Аар Тойон», «Үрүҥ Айыы Тойон» диэн ааттаналлар. Бу таҥаралар ааттарыттан да көстөрүнэн сайдыы, үүнүү диэки сирдиир, дьоҥҥо элбэх үчүгэйи оҥороллоругар ыҥырар таҥаралар буолаллара быһаарыллар.

Билигин сахаларга тарҕанан эрэр итэҕэл былыргы бэйэтин аатынан «Үрүҥ Айыы итэҕэлэ» диэн ааттанара буоллар ордук итэҕэтиилээх буолуо этэ. Тоҕо диэн быһаардахха, кырдьаҕас сахалар бары айыы диэн тылы икки өрүттээн тутталлар. Бу тыл икки аҥы суолталааҕын саха киһитэ барыта билэр. Биир өттө үчүгэйи, онтон аҥар өттө куһаҕаны бэлиэтиир. Ол барыта айыы диэн тыл киһи өйүттэн-санаатыттан тутулуктааҕыттан үөскээн тахсар. Киһи барыта биир өйдөөх-санаалаах буолара билиҥҥитэ кыаллыбат суол быһыылаах. Сорохтор куһаҕаны билэ-билэ, өйдөрүн-санааларын барытын ууран туран ону оҥороллор. Ол иһин ай, айыы диэн тыллар киһи өйө-санаата үчүгэй дуу, куһаҕан дуу диэки хайысхалааҕыттан улахан тутулуктаахтар. Үчүгэйгэ баҕарар итэҕэл киһи өйүн-санаатын бу икки суолтатыттан биир үчүгэйин талан ыллаҕына эрэ үгүс дьоҥҥо таба өйдөнүөн сөп.

Онон, саха дьонун үчүгэйгэ баҕара санааһыннарын түмэр итэҕэл аата «Үрүҥ Айыы итэҕэлэ» диэн буолара оруннаах буолуо. Итини тэҥэ бу дьоҥҥо барыларыгар үтүөнү баҕарар итэҕэлтэн урукку диктатордар, аҥардастыы баһылыы сылдьыбыт дьон ааттара ылыллаллара буоллар ордук буолуо этэ. Былыргы кэмҥэ сахаларга итэҕэл уонна таҥара биир өйдөбүллээх курдуктар. Ол курдук былыргы үйэлэргэ сахалары таҥараны итэҕэйээччилэр диэн ааттыыллара эмиэ биллэр.

Дьон барыта кэриэтэ ханнык баҕарар дьыаланы үтүктэн оҥороллорунан сибээстээн, үтүктэргэ, батыһарга аналлаах ханнык эрэ киһи мөссүөнэ баара хайаан да наадалаах курдук. Бары атын омуктар таҥаралара ити үтүктэр сыалы толорорго аналлаахтар. Таҥараны итэҕэйэр дьон ханнык эрэ киһини батыһан ону-маны оҥороллорун ордук сөбүлүүллэр. Ол иһин үтүктэргэ аналлаах дьону олус ыраахтан буолбакка, былыргы сахалар курдук бэйэҕит аймахтаргытыттан, чугас биллиилээх дьоҥҥутуттан булан ыларгытыгар сүбэлиэм этэ. Чугас аймах киһи үчүгэй өрүттэрин булан үтүктэр дьонугар кини бэйэтин кута-сүрэ эмиэ көмөлөһөрүн былыргы сахалар билэллэр.

«Туос түүктүйэ» таҥара диэн буолар диэбит С.И.Боло. Туос түүктүйэ таҥара буоларын А.Е.Кулаковскай эмиэ эппит. (6,5). Былыргы сахалар таҥаралара «Түүктүйэ таҥара» диэн, өлбүт үтүө киһи улахан хомуһуннаах, күүстээх кутун-сүрүн хаайан, уура сылдьан үҥэн-сүктэн көмө көрдүүргэ аналланар эбит. Итини тэҥэ былыргы сахаларга маһынан оҥоруллубут киһи курдук быһыылаах, үтүө киһи кута-сүрэ иҥэриллибит таҥарата, эмэгэтэ баара биллэр. Үтүө киһи кута-сүрэ иҥмитэ, баарын биллэриэн, чугас дьонугар чахчы көмөлөһүөн да сөбүн сахалар былыргы кэпсээннэрэ бигэргэтэллэр.

Сахалар ордук күүскэ иччилэри итэҕэйэллэр. Киһи олоҕо барыта тулалыыр Айылҕаны кытта тулхадыйбат тутулуктааҕын саха дьоно билэллэр. Сир-дойду иччитэ Аан Алахчын Хотун хайа баҕарар киһиэхэ быһаччы да көмөлөспүтэ элбэх буолуо. Иччилэргэ итэҕэйии Айылҕа күүһүгэр итэҕэйии буолар. Ол иһин сахалар иччилэргэ итэҕэйиилэрэ билигин да күүстээх.

Хос быһаарыылар. 

1.  Артур Конан Дойль. Знак четырех: Повесть. Рассказы: Якутск: Кн. изд-во, 1991.- 320 с.

2. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев ре¬дакциятынан - Дьокуускай: «Бичик» нац.кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

3.  Н.М.Петров.  Ол  үйэлэр  дуорааннара.  Дьокуускай: «Бичик», 1999.-  432 с.

4. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дьокуускай: «Бичик» нац.кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

5. Далан. Дьылҕам миэнэ: Роман-эссе. Дьокуускай: Нац. кинигэ кыһата «Бичик» 1994.- 448 с.

6. К.Д.Уткин. Саха итэҕэлигэр «Кыыс таҥара». Дьокуускай: «Ситим». ЧИФ, 1994.- 8 с.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл	

Олох оҥкула	

Үгэстэр	

Үгэс үөскээһинэ	

Оҕо өйө-санаата үөскээһинэ	

Телевизор уонна компьютер оҕо иитиитигэр буортулара 
                            
Кыра оҕону иитии, үөрэтии	

Атаах  оҕо	

Илии барбат буолуута	

Тулаайах оҕо	

Киһи аата	

Өй-санаа арахсыыта	

Өй көтүүтэ	

Өй баайыллар	

Үчүгэй уонна куһаҕан	

Үчүгэйгэ үөрэтии	

Туһа киһитэ	

Үлэҕэ үөрэтии	

Государство оҕото	

Куорат оҕото

Түүл уонна кут-сүр үөрэҕэ	

Кут-сүр үөрэх сайдыыта	

Сүр	

Үс  кут	

Буор  кут	

Ийэ  кут	

Салгын  кут	

Куттар солбуһуулара	

Куһаҕан быһыылар	

Айыы этэн ыраастаныы	

Сэт	

Сэт – сэмэ

Сэт – сэлээн 
	
Төннүбүт төрүөх	

Хара уонна үрүҥ
	
Айыы тойон	

Үрүҥ Айыы итэҕэлэ

[[Категория: Ааптар-Каженкин Иван Иванович]]
[[Категория: Итэҕэл]]</text>
      <sha1>kxze5ssus133yco46yu7897bcbrcuts</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Киһи буолуу (Каженкин И.И.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1710</id>
    <revision>
      <id>7524</id>
      <parentid>6867</parentid>
      <timestamp>2023-03-12T16:43:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Тустуу</username>
        <id>1885</id>
      </contributor>
      <origin>7524</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="321308" sha1="lhmt3scxs32f9lg0r64yt0jr425fjan" xml:space="preserve">KИҺИ БУОЛУУ  Дьокуускай 2005

АННОТАЦИЯ

Санаа күүһэ ситэ үөрэтиллэ илик. Санаа ханна баҕарар олус түргэнник тиийэрэ, тугу барытын курдаттыыра ураты күүстээҕин быһаарар. Ол иһин бары таҥара үөрэхтэрэ санаа аһара барбатын диэн хааччахтыы сатыыллар.
Сахалар: «Киһини санаата салайар»,- диэн этэллэр. Автор бу үлэтин санаа уратыларын быһаарыыга аныыр. 

Мысли  управляют поступками людей. Люди воспитанные на одних хороших мыслях развиты односторонне. Ввиду незнания они не могут управлять навязываемые из вне нехорошими мыслями. 

Иван Иванович Kаженкин

ААН ТЫЛ

Сахалар «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн этиилэрин кэҥэтэн ырытыы биһиги бу үлэбит сыала. Аан ийэ дойдубут санаа курдук иннэ-кэннэ, баара-суоҕа  биллибэт сүрүн тутулуктаах буолуута материализм уонна атеизм үөрэхтэринэн кыайан быһаарыллыбат этэ. Билигин даҕаны дьон үксүлэрэ санаа туох күүстээх буолуохтааҕын кыайан быһааран өйдөөбөккө олохторун олороллор. Kут-сүр үөрэх сайдан иһиитэ санаа күүһүн быһаарыыга көмөлөһөр.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһи санааларыттан үгэс, кут үөскээн киһини салайарын быһаарар. Kиһи бэйэтин санаалара хос-хос хатыланар буоллахтарына туспа куту, ийэ куту үөскэтэллэр, ол  олохсуйбут үгэстэр киһини бэйэтин салайаллар. 

Сахалар «Kиһи санаа хамначчыта» диэн этиилэрэ киһини санаата салайарын, сирдээн иһэрин эмиэ быһаарар. Ханнык, туох санаалар киһи өйүгэр-санаатыгар олохсуйаллар даҕаны киһи ол санааларын толороору дьулуһан, санааларыгар хамначчыт буолар. Ол аата, оҕоҕо иитии-үөрэтии көмөтүнэн аан маҥнай ханнык өйү-санааны төрөппүттэрэ иҥэрэн, үгэс оҥорон биэрэллэр да, соннук быһыылары оҥорор кыахтанар.

Kиһи ханнык быһыылары үчүгэй уонна куһаҕан диэн арааран быһаарарыттан тутулуктанан өй-санаа эмиэ үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсаллар. Өй-санаа бу курдук арахсыытыгар Айылҕа көмөтө улахан оруоллаах. Ол курдук сырдык буолуута киһиэхэ хараҕа сырдыырын, үчүгэйдик көрөрүн үөскэтэн, үчүгэйи, кыайыыны аҕаларынан үрүҥ дьүһүн дьоҥҥо үчүгэй өйдөбүллэммит. 

Түүн хараҥа, туох барыта дьоҥҥо куһаҕаннык көстөр буолан хара дьүһүн куһаҕан өйдөбүллээх. Өй-санаа бу курдук икки аҥы: үчүгэй уонна куһаҕан эбэтэр үрүҥ уонна хара диэн арахсыытын дьон бары тутуһаннар өйдөрө-санаалара сайдар.
 
Саха дьонун өй-санаа туһунан үөрэхтэрин аанньа ахтыбат буолууттан эдэрдэр атаахтык иитиллэр буоланнар өйдөрө-санаалара кэнники кэмҥэ туруга суох буолла. Омук сайдан иһиитигэр кэлэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии сахалар «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өстөрүн хоһоонунан сирдэтинэн барара эрэ табылларын биһиги бу үлэбитигэр салгыы быһаарабыт.
 
Биһиги быстах санаабытыгар ас-таҥас, тиэхиникэ арааһа барыта дэлэй буоллаҕына олох чэпчээн иһэр дии саныыбыт. Өй-санаа тутулуктарын ситэ билбэт буоламмыт сахалар «Олох ыарахан» диэн  этиилэрин кыайан олохпутугар туһана  иликпит.

Олох сайдан, бары барыта дэлэй буолуута, киһи баҕа санаата аһара барарын үөскэтэн өй-санаа тутулуга суох буоларын курдук өйдөбүлү үөскэтэр. Бу албын өйдөбүл абылаҥар сымнаҕастык иитиллибит, тулуурдара тиийбэт дьон аан маҥнай киирэн биэрэллэр. Ол курдук арыгы кэнниттэн кэлэн иһэр наркотиктар өйү-санааны ордук күүскэ буккуйар буоланнар киһиттэн олус тулуурдаах, дьулуурдаах буолууну ирдиир кэмнэрэ кэлэн иһэллэр. Олус тулуурдаах, дьулуурдаах, наркотик дьайыытыгар өйдөрө-санаалара утарылаһар кыахтаах эрэ дьон олохторун дьоһуннаахтык, киһилии олорон, кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэн, сайдыыны ситиһэр кыахтаахтар. Ол иһин кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ уонна үөрэтиигэ сахалар оҕону иитиигэ сыһыаннаах «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өстөрүн хоһоонун дьон бары халбаҥнаабакка эрэ тутуһар буоллахтарына эрэ кэлэр көлүөнэлэрэ туруктаах өйдөөх-санаалаах буоланнар олохторо салгыы сайдыытын ситиһэр кыахтаныахтара.

Атын омук батталыгар, өйүгэр-санаатыгар иитиллэр буоламмыт «Омук сайдыыта» диэн этиини сыыһа сыаналыыр буоллубут. Таҥас-сап, ол-бу тирээпкэлэр дэлэй, араас аныгы тиэхиникэлэр барылара баар буоллахтарына олохпут сайдыбыт курдук сыыһа санааҕа кэлэбит.

Омук дьоно ахсааннара эбиллибэт, тулуурдаах, дьулуурдаах, киһилии өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннаран испэтэхтэринэ сайдар, чэчириир кыахтара суох буолар. Ол иһин кэлэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии төрдүттэн уларыйан, чиҥээн, кытаатан биэриитэ тулуурдаах, дьулуурдаах, киһилии өйдөөх-санаалаах буола улааталларын ситиһиигэ  тириэрдэрин биһиги дакаастыыбыт.

Оҕо сайдан иһэр өйө-санаата элбэх саҥаны, дьон туттубаттарын, билбэттэрин оҥоруон баҕата олус элбэх. Дьон билбэттэрин оҥоруу олус сэрэхтээх дьыала, баҕар эмискэ дэлби тэбиэн, күүскэ умайыан да сөп. Ол иһин өй-санаа сөптөөх хааччахтаах буолара наада. Өй-санаа хааччаҕа «Айыыны оҥорума», «Сиэри кэһимэ», «Киһи быһыытын таһынан барыма»  диэн сахалыы этиллэр.

Санаа киһини салайар. Ханна да баара, туох күүстээҕэ киһиэхэ биллибэтэр даҕаны инники диэки сирдээн иһэр баҕа санааны  үөскэтэр буолан киһини салайар. Сахалар «Киһи буолуу»,- диэн этиилэрин быһаарыыта оҕоҕо киһи буолар баҕа санааны иҥэрэн биэрии буолар. Kиһи барыта ханнык эрэ баҕа санаатын толоро сатыыр, онно дьулуһар. Ханнык баҕа санаалар киһиэхэ иҥэн олохсуйаллар даҕаны киһи соннук быһыылары оҥорор. Ол иһин оҕоҕо үтүө баҕа санаалары олохсутан, үгэс оҥорон биэрии хас биирдии төрөппүттэн ирдэнэр. 
Эрэллээх, эһиги бары баҕа санааларгытын толорор кыахтаах кэлэр көлүөнэлэрдээх буоларгытыгар ис сүрэхпититтэн баҕарабыт. 

ӨЙ уонна САНАА

Киһи төһө уһуннук олорор даҕаны өйүгэр-санаатыгар мунньуллар үөрэхтэрэ элбээннэр, билиитэ-көрүүтэ дириҥээн иһэр. Бу этии хас биирдии киһиэхэ быһаччы сыһыаннааҕын ким да утарбат. Омук олоҕун уһуна хас биирдии киһитин олохторуттан холбонон үөскээн тахсар. Сир үрдүгэр уһуннук олорбут омуктар олох туһунан үөрэхтэрэ төһө эмэ киэҥ, дириҥ буолар, олох бары ыарахан өттүлэрин барыларын үчүгэйдик билэллэр.

Ыраахтааҕы уонна советскай былаас кэмнэрин саҕана саха дьонун олоххо сыһыаннаах туох баар үөрэхтэрин барыларын туохха да наадата суох хойгур кэпсээн курдук этэр буолбуттара. Арай бу билигин кыһалҕа тирээн, сахалар ойууннарын үөрэхтэрин сэҥээрэр буолан эрэллэр. Билигин Россияҕа эдэр дьон өйдөрө-санаалара туруга суох буолуута былыргы сахалар өй уонна санаа туһунан үөрэхтэригэр төн¬нүүнү эрэйэр буолла. Итини тэҥэ олус уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕэ, олоххо уоппуттара лаппа элбэх буолара сыыйа дакаастанан иһэр.

Сахалар өй - мэйии диэн холбуу этиини элбэхтик тутталлар. Өй-дөөх, мэйиилээх буолан киһи сайдан иһэр диэн этэллэр. Бу этии өй мэйииттэн быһаччы сибээстээҕин бэлиэтиир. Мэйиитэ улахан буоллаҕына өйдөөх, өйө элбэх буолара быһаарыллар. Мэйии 80 бырыһыанын мэйии сарыыта ылар эбит. Киһи мэйиитэ 200 млн сыл устата үс төгүл улааппытын учуонайдар быһаарбыттар. 1,139).

Сахалар өйдөбүллэринэн өй уонна санаа тус-туспалар. Өй мэйиигэ үөскүүр буоллаҕына, онтон тарҕанан, тэнийдэҕинэ санаа буола уларыйар.

Санаа диэн сүүрээн, эниэргийэ, киһи этин-сиинин устун тарҕана сылдьар. Өйбүт сүүрээннэрэ санаа буолан эппитин-сииммитин хамсаталлар. Өйбүт санаа буолан тулабытыгар тарҕана сылдьар. Санаабыт ханна таптаабыт сирбитигэр тиийэ тарҕанар. Сахалар киһи өйүн быһаарарга куруук туттар өй-санаа диэн холбуу этиилэрэ итинник быһаарыллар.

Мэйии быстах кэмҥэ буккуллан ылыытын «Өйө хамсаата» диэн этэл¬лэр. Бу этиигэ өй суолтата быһаччы мэйии диэн буолар. Ол иһин мэ¬йии доргуйан хамсаатаҕына киһи өйө хамсыырын арааран билэр буолан¬нар итинник этэллэр. Медицина үөрэҕин этиитэ итини эмиэ бигэргэ¬тэр. Ол курдук киһи доргуйууттан мэйиитин тас бүрүөһүнүн хамсааһы¬на өйө буккуллан ылыытыгар тириэрдэрэ быһаарыллыбыта.
Элбэх арыгыны иһэн кэбиспит киһи мэйиитин тас бүрүөһүнэ эмиэ хамсыыр. Бу хамсааһын сабыдыалынан киһи итирдэҕинэ «Өйө көтөн» хаалар. Медицина наукатын кандидата Б.М.Коган үөрэтиитинэн арыгы киһи мэйиитигэр киирэн тас бүрүөһүнүн тутулугун хамсатар, туруга суох оҥорор. Киһи элбэх арыгыны истэҕинэ мэйиитин тас бүрүөһүнэ хамсыы сылдьар буолар. Туттуна сылдьар быһыыта тосту уларыйан бэйэтэ тугу гынарын билбэт буолан хаалар. (2,17).

Ити курдук киһи өйө хамсааһына уонна көтүүтэ мэйиитин тас бүрүөһүнүттэн тутулуктаах эбит. Ол иһин киһи көтөн хаалар өйө-санаата, салгын кута мэйиитин тас бүрүөһүнүгэр сылдьара быһаарыллар. Мэйии тас бүрүөһүнэ дор¬гуйдахха дуу эбэтэр итирэн дуу хамсаатаҕына киһи өйө, салгын кута көтөр. Бу быһаарыы салгын кут мэйии тас бөрүөһүнүгэр сылдьарын чуолкайдаан биэрэр.

Кут-сүр үөрэҕин быһаарыытынан бары үөрэҕи-билиини баһылааһым¬мыт, кулҕаахпытынан истэн, харахпытынан көрөн үөрэниибит барыта аан маҥнай салгын кут буолар. Бу өйбүт-санаабыт барыта мэйиибит тас бүрүөһүнүгэр сылдьар. Сахалыы мэйии тас бүрүөһүнүн, сарыыта диэн ааттыыллар. Ол иһин мэйии сарыыта төһө элбэх мыччыстаҕастардаах да, соччонон өй-санаа элбэх буолар дииллэрэ кырдьык буолан тахсарыгар тиийэр.

Мэйии ис, дириҥ өттүгэр ийэ кут өйө-санаата олохсуйар. Элбэхтик хос-хос хатылаан үгэс оҥостон үөрэнэр буолан ийэ кут өйө-санаата чиҥ, мэйии ис өттүгэр киирэн олохсуйар. Доргуйууттан уонна арыгы да иһиититтэн бу өй-санаа хамсаабат, уларыйбат, көппөт. Дириҥник олорор. Итирбит киһи «Өйө көтөн», салгын кута баран хаалбытын кэннэ ийэ кутун өйүнэн-санаатынан салаллар. Ол аата киһи итирдэҕинэ уруккуттан үгэс буолбут, элбэхтэ хатылаан оҥоро үөрэммит, үгүстүк санаабыт быһыыларын оҥорор. Бэйэтин этигэр-сиинигэр үчүгэйи оҥоро¬ро элбиир, этин-сиинин баҕа санааларын уруттаан толорор буолар.

Буор кут өйө-санаата мэйии олус дириҥ өттүгэр, түгэҕэр олохсуйа сылдьар. Олус элбэхтик кыра эрдэҕиттэн хос-хос хатылаан үөрэниллэр буолан мэйии лаппа иһирдьэ өттүгэр киирэр. Буор кут өйө-санаа¬та киһиттэн, мэйииттэн хаһан да арахсыбат буолуон сөп.

Сахалар өй-мэйии туһунан билиилэрин бу курдук дьаарыстаатахпытына ким барыта өйдөөн, таба туһанар буолуон сөп. Ол курдук киһиэ¬хэ дириҥ, хаһан да умнуллубат билиини биэриэххин баҕарар буоллах¬хына, элбэхтик хос-хос хатылаан, үгэс оҥорон үөрэтии туттуллуох¬таах. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар иҥэриллибит өйдөбүллэр хаһан да умнуллубаттар. Бу өйдөбүллэр киһи өйүн-санаатын төрүтүнэн буо¬лаллар. Кэнники ылынар билиилэрин оҕо бастакы билбитигэр тэҥнээн көрөн туох туһалааҕын быһаарар, онтон биирдэ ылынар. Ол аата ханнык баҕарар саҥаны билиитин урут билбитигэр тэҥнээн көрөн сыаналыыр.
  
Медицина наукатын кандидата А.М.Полюхов киһи өйүн¬-санаатын дириҥник үөрэтэн баран оҕо мэйиитэ кураанаҕын, аан маҥнайгыттан мунньунан иһэр өйдөбүллэрин көннөрү үтүктэн үөрэнэрин быһаарбыт. (3,24).

Сахалар өй-санаа туһунан өйдөбүллэрэ бу этиигэ эмиэ сөп түбэһэллэр. Ол курдук оҕону иитиини-үөрэтиини аан маҥнай батыһыннаран уонна үтүгүннэрэн үөрэтэр эрэ туһалааҕын сахалар билэллэр. «Бэйэлэ¬рэ үлэһит дьон оҕолоро эрэ үчүгэй үлэһит дьон буола улааталлар»,- диэн сахалар этиилэрэ итини бигэргэтэр. Бу этиини саха тыла эмиэ бигэргэтэр, ол курдук оҕо аан маҥнай иитиллэр онтон биирдэ үөрэнэр.

Санаа туһунан сахалар өйдөбүллэрэ олус киэҥ. Киһи өйүн үлэтин барытын бу тыл быһаарар. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыты¬гар санаа маннык өйдөбүллэрэ киирэ сылдьаллар.

1. Киһи өйүн үлэтэ, туох эмэ туһунан өйдүүрэ, өйө.

2. Киһи тугу эмэ өйүгэр быһаарыыта, туох диэн өйдүүрэ, туох өйдөбүлү тутуһара.

3. Киһи бэйэтигэр өйүнэн сорук ылыныыта, тугу эмэ оҥорорго, ситиһэргэ сананыыта.

4. Киһи тугу эмэ өйүнэн үчүгэй эбэтэр куһаҕан курдук ылыныыта, өйүнэн билгэтэ, чувствота.

5. Киһи туохтан эмэ улаханнык хомойуута, кими, тугу эмэ аһыйыы-та, санаарҕабыл. (4,145).

Санаа ити курдук киһи өйүн үлэтин барытын быһаарарын таһынан бу өйү наадалаах сиригэр тириэрдэр аналлааҕа быһаарыллар. Санаа ханна эрэ сылдьар, ыраах да тиийэн хаалар кыахтаах.

Ис санаа – киһи иһигэр тута сылдьар санаалара. «Санаатын иһигэр тутар», «Санаатын биллэрбэт» диэн этиилэргэ сөп түбэһэллэр. Бу ис са¬наалар эти-сиинин хамсаталлар, ис уорганнары барыларын салайаллар, сөптөөхтүк үлэлииллэрин хааччыйаллар.

Баҕа санаа - үгүстүк киһи тас өттүгэр сылдьар. Ханна баҕарар тиийэр, ырааттаҕына ыра санаа дойдутугар, ырайга да тиийиэн сөп.
Ыра санаа – киһи олоҕор кыаҕа тиийбэт буолан хаһан да кыайан толорбот баҕа санаалара. Сирдээҕи олоххо сөп түбэспэт, кыайан туолбат баҕа санаалары сахалар туспа арааран – ыра санаалар диэн ааттыылар. Ыра санаалар мунньустар дойдулара Ырай итинник үөскээбит.

К.Д.Уткин олоҥхолору үөрэтэн былыргы сахалар киһи өйүн уонна санаатын дириҥник үөрэппиттэрин арыйар. Санаа киһини самнарар эбэ¬тэр кынаттыыр кыахтааҕын биһиги өбүгэлэрбит үчүгэйдик өйдөөбүттэр эбит. Ол аата, киһи үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорор дьайыытыгар төрүөт буолара этиллэн иһэр. Өскөтүн санаа сирдиир, угуйар суолтаҕа туттуллар буоллаҕына, өй тобулар, тыырар хайысханы быһаарар. Yксүгэр өй-санаа бииргэ этиллэллэр, игирэ оҕолуу сиэттиһэн сылдьаллар. (5,77).

Сахалар үксүгэр бу икки тыллары өй-санаа диэн холбуу этэн тут-таллар. Холбуу этилиннэхтэринэ киһи өйүн-санаатын үлэтин ордук то¬лорутук көрдөрөллөрүн иһин тутталлар. Ол курдук өй мэйиигэ үөскээн баран салгыы киһи этигэр-сиинигэр эбэтэр тулатыгар тарҕан¬наҕына санаа диэн ааттанар буолара быһаарыллар.

Үгүстүк биири саныы сырыттахха санаа эмиэ мунньуллар, тууйуллан киһини эрэйдиэн сөп. Ол иһин «Санааҕын аралдьыт» диэн этэллэр. Киһи атыны санаатаҕына, урукку санаата аралдьыйан, тарҕанан, симэлийэн иһэрин сахалар билэллэр. Санааны аралдьытыы киһи куһаҕан санааларыттан ыраастанарыгар хайаан да тутуннаҕына табыллар быһыы¬та буолар. Киһи өйүн-санаатын ыраастыырга, чэпчэтэргэ куһаҕан са-нааларын аралдьытан, суох оҥорон баран, атын үчүгэй санааларынан солбуйан биэрэрэ эрэ туһалыыр.

Ханна эрэ санаа кыыма кыламныыр. Киирэн кэллэ, сырдатта. Умнуллубут курдук санаа эмиэ күөдьүйэн, күүһүрэн кэллэ. Хантан кэллэ бу санаа. Таба туттарбакка симэлийдэ. Санаа ситимэ быстар. Yчүгэй баҕайыны санаан испитим баара быстан хаалла. Сүттэ. Туман курдук симэлийдэ. Умуллубут курдук умнулунна. 
 
Киһи баһыгар араас эгэлгэ санаалар быыстала суох киирэн ааһаллар. Сүүс араас санаалар. Барара-кэлэрэ хааттарбыт киһи ордук санаа алыбыгар ылларар.

Санаалар салайан биэриигэ наадыйаллар. Баспыт иһигэр баппат, таһынан дэбилийэ сылдьар санааларбытын ыга тутан, хаайан, киһи быһыылаах санааларга куруук кубулута сырыттахпытына эрэ табылларын букатын да  быраҕан кэбистибит. Былыргыттан баар үөрэхпитин умуннаран кэбиһэннэр дьарыктаммат буоллубут. Атеистар Россия дьонун буорту оҥоруулара итиннэ саһан сылдьар.

Араас үчүгэй баҕа санаалар быыстарыгар биир эмэ да буоллар куһаҕан санаалар киирэн тахсаллар. Сорохторо киирэн баран туох да суола ииһэ суох сүтэн хаалбаккалар араас минньигэс баҕа санаалары үөскэтэллэр.
 
Санаа. Санаа курдук түргэн, ханна баҕарар тиийэ охсор, уларыйар, күүһүрэр, кыччыыр, умнулла охсор туох да суох. Куруук биири саныы сырыттахха санаа күүһүрэн, үгэскэ, ийэ кукка кубулуйдаҕына киһини бэйэтин салайар кыахтанарын умнан туһаммакка сылдьабыт. Сахалар санаа ити уратыларын былыргыттан билэн «Киһи санаа хамначчыта» диэн этэллэр. Санаа туспа эниэргийэ буолара итинник эмиэ быһаарыллар.

Бары саҥаны арыйыылары  киһи аан маҥнай санаатыгар оҥорон көрөн, өр толкуйдаан быһаарар, онтон дьыалатыгар оҥорор. Бу саҥаны арыйар санаатын киһи олус өй кэмҥэ толкуйдаан, уһуннук санаан үгэскэ кубулутар. Ол иһин бу санаата туспа үгэс, айыы буолар кыахтанар.
 
Өйү-санааны күүһүрдүү, дьарыктааһын, үтүө үгэстэргэ үөрэнии хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолара наада. Өйү-санааны үөрэтии таҥара үөрэҕэ диэн ааттанар.

Kиһи бэйэтэ быһаарар күүһүн, урукку үгэстэрин туһанан  араас элбэх санаалартан талан ылан олоҕор туһанар. Биири эмэ сөбүлүү санаатаҕына оҥорон, толорон кэбиһиэн сөп. 
 
Өй-санаа үөрэҕэ оҕо улаатан өйө-санаата сайдыытыгар сөп түбэһиэхтээх. Улаатан, саҥа ону-маны билэн-көрөн, сатаан туһанарга үөрэнэ сылдьар оҕо өйүн-санаатын салайан, толорон, иитэн биэрии төрөппүттэртэн хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Кинилэр бэйэлэрэ баһылаабыт өйдөрүгэр-санааларыгар, үөрэхтэригэр-билиилэригэр оҕолорун үөрэтэн, өйдөрүн-санааларын төрүтүн олохтоон биэриэхтээхтэр.

Билигин үөрэх-билии арааһа олус элбээтэ. Өйө-санаата сайдыбыт, үөрэҕи-билиини баһылаабыт киһи бэйэтэ олоҕор, өйүгэр-санаатыар сөп түбэһэр үөрэҕи булан туһанарыгар бары-барыта баар. Өй-санаа үөрэҕин ким да соҥнуура табыллыбат. Улахан киһи үөрэҕи бэйэтэ өйүнэн-санаатынан, ис сүрэҕинэн ылынаҕына уонна төрөппүттэрин олохторун уоппута сөп түбэстэҕинэ эрэ иҥэринэр, ылынар. Бу үөрэх сөп эбит диэн батыһар.

Олохтоох өйдөөх-санаалаах киһи быстахтык быһыыламмат. Yтүө үгэстэргэ кыра эрдэҕиттэн үөрэммит киһи өйө-санаата туруктаах, быстах суолга киирэн биэрбэт. Yтүө үгэстэргэ үөрэтии диэн өйү-санааны хааччахтаан, киһилии быһыыга үөрэтии аата. Ол аата оҕо өйүгэр-санаатыгар аан маҥнайгы хааччаҕынан куһаҕаны оҥорбот буолууга үөрэтии буолар.

Бэйэтэ туруга суох өйдөөх-санаалаах киһи быстах киирбит куһаҕан санаа алыбыгар ылларан куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһиэн сөп. Куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга үөрэтиллибэтэх киһи билбэт буолан куһаҕан быһыылары оҥорор кыахтаах.

Kуһаҕан санаалары иитиэхтээн илдьэ сылдьыбакка ыраастанан, чэбдигирэн иһии, куһаҕан санаалары умнан кэбиһии хас биирдии киһиттэн ирдэнэр олус кытаанах көрдөбүл буолар.

Урут Советскай Союзка дьон олоҕо мөлтөх, элбэхтик уонна күүскэ үлэлиир эрдэхтэринэ оҕолорун иитэллэрэ кытаанах, чиҥ этэ. Бу кэмҥэ эдэрдэр бэрээдэктээх этилэр, киһи киһини кырбааһына, халааһына, өлөрүүтэ олох да суох буолара.
 
Кэлин оҕону иитии-үөрэтии сымнаан, барыта оҕолор тустарыгар диэн буолбутун кэннэ оҕолор атаахтык иитиллэр, бэрээдэктэрэ мөлтөх буола улааталлар, дьону кырбыыр, халыыр, өлөртүүр буолуулара элбээтэ. Ити курдук өй-санаа үөрэҕэ суох буолуута уонна сымнааһына эдэрдэр бэрээдэктэрин кытта быһаччы сибээстээх. Кинилэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолан быстах суолга киирэн биэрэллэр.
Олох тупсан, сайдан бары-барыта дэлэйэн истэҕинэ биһиги олохпут чэпчээтэ диэн сыыһа санааҕа киирэбит. Бары-барыта эбиллэн иһиитин тэҥэ өйү-санааны буккуйар араас абылаҥнар, эт-сиин баҕа санаалара, арыгылар уонна наркотиктар эмиэ эбиллэллэр. Бу абылаҥнарга киирэн биэрбэт наадаттан өй-санаа өссө күүһүрэн, кытаатан, чиҥээн биэриэхтээҕин таба сыаналаан билэ иликпит. Сахалар «Олох ыарахан» диэн этиилэрэ олох хаһан да чэпчээбэтин быһаарыыта итинник дакаастанар. 

Өй-санаа күүһэ эбилиннэҕинэ эрэ киһи сыыһа туттубакка олоҕун киһилии олорор кыахтанар. Өйү-санааны дьарыктыыр олус уустук. Аан маҥнай ханнык баҕарар санааны хос-хос хатылаан үгэс оҥостон иҥэринэн истэххэ эрэ өй-санаа мунньуллар. Ити курдук үөскээн иһэр үгэстэр киһини бэйэтин салайар кыахтаналлар. Ол иһин үчүгэй үгэстэри иҥэриммит оҕо эрэ олоҕун киһилии олорор уонна киһи быһыылаахтык түмүктүүр кыахтанар.

БАҔА САНАА
 
Күнтэн күн аайы этэ-сиинэ улаатан, күүһүрэн иһэр оҕо өйө-санаата хаалсыбакка сайдан иһэрэ наада. Этэ-сиинэ улаатыытыттан өйө-санаата хаалан хаалбатаҕына киһи буолууну кэмигэр ситиһэр.
 
Сайдан иһэр өй-санаа элбэх саҥаны, урут туттуллубаты оҥоруон баҕата олус күүстээх. Ол иһин сөптөөх хааччахтаах буолуохтаах. Аһара барбатын наадатыгар. Ол хааччах «Айыыны оҥорума» диэн сахалыы этиллэр. Оҕо өйө-санаата сайдан истэҕинэ таба суолунан баран иһэрин наадатыгар, көннөрөн, ыйан биэрии эрэйиллэр. Итини тэҥэ аһара барар өйдөөх-санаалаах оҕону тохтото, туормастыы түһэн, «Киһи быһыытын» аһара барбатын хааччыйдахха табыллар. «Мөҕүллүбэт оҕо» ону-маны дьээбэни-баабаны оҥороро ордук элбэх буолар. «Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһар»,- диэн оҕо ону-маны оҥоро сатыыр майгынын этэллэр. Аргыыйдык сылдьан эрэ саҥаны, билбэтин оҥорон боруобалыы сатыыр оҕо билбэтигэр тэптэрэн олус улахан сыыһаны оҥорон оннооҕор сыарҕаны алдьатарын бу этии бэлиэтиир.

Ханнык баҕарар төрөппүт оҕотун тас көрүҥэ, өйө-санаата киниэхэ маарынныыр буолуон баҕарар. Тас көрүҥэ маарынныыр буоллаҕына: «Оҕом мин курдук»,- диэн иһигэр үөрэр уонна өйө-санаата эмиэ мин курдук буолуо диэн бүтэйдии эрэнэн кэбиһэр. Ол эрээри маннык быһаччы өйдөбүл ситэтэ суох буолара сыыйа биллэн, арыллан иһэр. Биһиги бу үлэбитигэр киһи тас көрүҥэр өйө-санаата сөп түбэспэт буоларын арыйабыт.

Сахалар уол оҕону «Аҕатын туйаҕын хатарыаҕа» диэн этэллэр. Кэ¬лин кэмҥэ саха дьонугар бу этиини олох көнөтүк өйдөөһүн олохсуйаары гынна. Ол аата уол оҕо баар буолла даҕаны аҕатын курдук буолуохтаах диэн сыыһа өйдөбүл баар буолла.

«Аҕатын туйаҕын хатарыаҕа» диэн этии оҕо төрөөт даҕаны аҕатын курдук буолуо диэн быһаччы эппэт. Арай кини аҕатын курдук буоларын наадатыгар аҕатын суолун, туйаҕын, ол аата кини олорбут олоҕун барытын олордоҕуна, үлэлээбитин курдук үлэлээтэҕинэ уонна өссө эбии хатарылыннаҕына эрэ кини курдук буолуохтааҕа ыйыллар. Сахалар тимир уустара дьон буоланнар хатарыы диэн тыл туох өйдөбүллээҕин бу этиигэ толору туһаналлар. Ол аата, оҕо аҕата иитиллибитин кур¬дук иитилиннэҕинэ, үлэлээбитин курдук үлэлээтэҕинэ уонна өссө итиигэ-буһууга эбии хатарылыннаҕына, кытааттаҕына эрэ биирдэ кини курдук өйдөөх-санаалаах буолуохтааҕын бу этии быһаарарын умнан сылдьабыт.

Коммунистар салайар кэмнэригэр оҕону детсадка, онтон оскуолаҕа үөрэтии өйө-санаата сайдыытыгар толору сөп буолар диэн төрөппүттэр оҕолорун бэйэлэрэ үөрэтэллэрин быраҕан кэбиспиттэрэ. Оҕо төрөппүттэрин көрөн, үтүктэн үөрэнэр кэмэ суох буола сарбыллыбыта. Иитии-үөрэтии үлэтэ барыта олус сымнаан, үгүс оҕолор атаахтык иитиллэллэрэ элбээбитэ.

Ийэ уонна аҕа эйэлээх, бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөн, биир тылы булунан оҕолорун үөрэттэхтэринэ оҕолоро кинилэр этиилэрин ылынар буола үөрэнэр. Оҕо өйүгэр-санаа¬тыгар аан маҥнай киирбит өйдөбүл олус дириҥник иҥэн иһэр. Онтон салгыы кини кэлиҥҥи билиитин бу маҥнайгы билбитигэр тэҥнээн көрөн сыаналыыр. Ийэтэ оҕотун аан маҥнай хайдах үөрэтэн, туох билиини иҥэрэн кэбиһэр даҕаны, бу билиитэ соннук иҥэн хаалар. Оҕо маҥнай билбитин кэлин көннөрөн уларытыы олус ыарахан буолара быһаарыллар. Ньуосканы хаҥас илиитинэн аан маҥнай тута үөрэннэҕинэ кэлин көннөрөн үөрэтии олус уустугурар уонна уһуур. Ол иһин оҕоҕо аан маҥнайгыттан үчүгэй өйдөбүллэри иҥэрэн биэрии төрөппүттэртэн эрэйиллэр. Өйө киирэн истэҕинэ урутаан үөрэтэн, биллэрэн биэрэн, иҥэрэн иһиллиэхтээх.
Оҕону иитэр диэн бэйэ урут билэн үөрэппит, баһылаабыт өйүгэр-санаатыгар оҕотун үтүгүннэрэн, батыһыннаран: «Бу курдук оҥор»,- диэн көрдөрөн үөрэтиитин аата. Yөрэнии диэн оҕо өйө-санаата сайдан истэҕинэ бэйэтэ билэн-көрөн, боруобалаан көрөн иҥэринэр билиитин аата.
 
Оҕо үөрэҕи ылынарыгар сөпкө этэр диэн бэйэтэ итэҕэйэр буоллаҕы¬на эрэ өйүгэр-санаатыгар иҥэрэр. Манна ким эмэ тэптэрэн, сүбэлээн биэрэр буолуута итэҕэйэргэ сүрүн төрүөт буолар. Ол аата биир төрөппүтэ эппитин атына хатылаан, чиҥэтэн биэрэр буоллаҕына эрэ, ол өйдөбүл халбаҥнаабат чин өйдөбүлүнэн ааҕыллар буолар уонна соннук толоруллар. Кэмпиэт сиирин ийэтэ боппут буоллаҕына, аҕатыгар тии¬йэн: «Кэмпиэт сиэм этэ»,- диэн  көрдүү охсор эбэтэр: «Ыскааптан ылан кулу эрэ»,- диэҕэ. Манна ийэтэ боппутун аҕата хатылаатаҕына биирдэ эрэ: «Кырдьык бобуллар эбит»,- диэн өйдөбүл оҕоҕо дьэ киирэн иҥиэҕэ.

Төрөппүттэр оҕоҕутугар бэйэҕит таҥара курдук буоларгыт наада. Ол аата кини баҕа санаатыгар эһиги курдук буола сатыырын ситиһии ааттанар. Ол иһин бэйэ-бэйэҕит эппиккитин толоро сатааһын, ким эрэ эппитин хатылааһын, кини таба этэр диэн чиҥэтэн биэрии наада. Эбэ, ийэ оҕолорун аҕаларын дириҥник ытыктыыр буоллахтарына, оҕолорун аҕаҕыт этэрин истиҥ диэн үөрэттэхтэринэ үөрэх чиҥ буолар. Оҕолор сыыһаны оҥордохторуна: «Аҕаҕытыгар этэн көннөттөрөргө тиийэбит»,- диэн этии¬лэрэ букатын табыллыбат быһыыны оҥорбуттарын бэлиэтиирэ аҕа иитэр-үөрэтэр оруолун үрдэтэр.

Оҕо улаатан иһэн эбэтэ уонна ийэтэ сымнаҕастарын билэр. Атаах¬таан ол майгыннарынан туһанар буоларга үөрэнэр. Аҕа майгына кытаа¬нах, оҕо көрдөөн истэҕин аайы мээнэ халбаҥнаабат буоллаҕына, оҕо бэйэтин көрдөбүллэрин тэҥнээн биэрэргэ тиийэр, аһара баран иһэр көрдөбүлэ суох буолан, туох баарын ордук сыаналыырга үөрэнэр.

Кыра оҕо өйдөбүлүгэр аҕата хаһан да сыыспат, куруук табаны этэр, сыыһаны оҥордоххо көннөттөрөр баҕа санаатын киһи¬тигэр кубулуйар. Оҕо улаатан истэҕинэ аҕата бэйэтэ хаһан даҕаны түһэн биэрбэтэҕинэ, оҕо ити өйдөбүлэ үйэтин тухары иҥэн, олохсу¬йан хаалар.

Кыра оҕо өйө көнөтүк сайдан иһэр. Албыны, түөкэйи арааран билбэт. Төрөппүт бэйэтэ албынныы үөрэппэтэҕинэ олох да билимиэн сөп. Кыра да дьыалаҕа оҕону албынныыр букатын табыллыбат. Ханна, хаһан төрөппүтэ албыннаабыта оҕо өйүгэр олус күүскэ иҥэн хаалар. Ол барыта эрэнэр, итэҕэйэр киһитэ албыннаан кэбиспититтэн ордук ди¬риҥник иҥэр, санаата алдьанар. Суох-соҕотох биир албыннааһын оҕо итэҕэйбэт буолуутугар тириэрдэр. Оҕону хаһан да албыннаама, түһэн биэримэ. Кини эмиэ эйигин хаһан даҕаны албынныа суоҕа.
Оҕо аҕата ийэлэрин туһунан эмиэ ити курдук өйдөбүллээх буоллаҕына, оҕо ийэтигэр сыһыана эмиэ ити курдук сайдар. Бу быһаарыылар эйэлээх кэргэҥҥэ улааппыт оҕолор өйдөрө-санаалара туруктаах буолуутугар олоҕурар.

Оҕоҕут эһигини көрөн үтүктэн улаатар. Кыра киһи санаатыгар эһиги кур¬дук буолуон эрэ баҕарар. Бэйэҕит тугу үчүгэй дииргитин оҕоҕут бу үчүгэй эбит диэн өйдүүр. Туох куһаҕаны, сыыһаны, маннык табыллыбат диэбиккитин оҕоҕут оҥорбот буоларга үөрэнэн иһэр. Ити курдук сыы¬йа-баайа, үтүктэн-үтүктэн оҕо өйө-санаата эһиги саныыргыт кур¬дук толкуйдуур буолан барыахтаах. Бэйэҕит кыра эрдэххитинэ хайдах үлэлээбиккит курдук үлэлэтэн, хайдах үөрэппиттэрин курдук үөрэт¬тэххитинэ оҕоҕут дьэ эһиги курдук өйдөөх-санаалаах буола улаатыаҕа.

Кыыс оҕо таҥарата - ийэтэ буоларын кыһаннар эрэ ситиһэр кыахта¬нар. Оҕо үтүктэн үөрэнэр дьоҕура олус күүстээх, үтүктэн, үтүктэн ийэтин курдук буоларга толору кыахтаах. Ийэлэр кыыстарын бэйэлэрин үтүгүннэрэн үөрэтэр буоланнар дьахталлар өйдөрө-санаалара эр дьоннооҕор быдан олохтоох, дириҥ тирэхтээх, үгэстэргэ үөрэниилэрэ быстыбакка салгыы баран иһэр кыахтаах. Ол иһин омук өйө-санаата, тыла-өһө, үгэстэрэ ордук дьахталлартан тутулуктаах. 

Оҕо бэйэтигэр чугас эрэнэр киһитин үтүктэр. Ханнык баҕарар оҕоҕо холобур буолар, үтүктэр, батыһар баҕа санаатын киһитэ наада. Оҕо бэйэтэ сөбүлээбит киһитэ, батыһар, үтүктэр баҕа санаатын киһитигэр, таҥаратыгар кубулуйар. Ол аата, оҕо таҥарата, баҕа санаатын киһитэ бэрт чугас баар, ол киһи кини төрөппүтэ буоллаҕына, оҕоҕут эһиги курдук буоларыгар толору кыахтаах буолуон сөп.
Сахалар киһи олоҕо, тугу оҥороро барыта кини санаатыттан эрэ тутулуктааҕын билэллэр. Санаа күүһэ киһини хамсатар. Күүстээх са¬наалаах киһи ылыммыт сыалын толорор дьоҕура элбэх буолар. Санаатын күүһэ элбэх буолан саҥа суоллары арыйан ситиһиини оҥорор кыаҕа элбиир. Кини санаатын күүһүнэн этин-сиинин кыайа-хото хамсатан бэйэтэ кыайыыны, ситиһиини оҥоруон эмиэ сөп.

Киһи этин-сиинин барытын ис санаатын күүһүнэн хамсатар. Киһи этиттэн-сииниттэн ордон хаалбыт ас тобохторун таһаарыыта «Чэпчэтинии» диэн ааттанар уонна ити аатын курдук киһиэхэ чэпчээһини, кыра да буоллар ис са¬наата туолуутун оҥорор. Чэпчээбититтэн үтүө санаа сүүрээннэрэ киһи этигэр-сиинигэр барытыгар тарҕаналлар. Киһи этин-сиинин санаалара быстах баҕа санаалар, буор эбэтэр ийэ куттар баҕалара буолар. Бу баҕа санаалар киһи этин-сиинин көрдөбүллэрин быһаччы хааччыйаллар. Быстах баҕа санаа сүүрээннэрэ киһи этин-сиинин баҕатын толороллор. Эт-сиин туруга үчүгэй буолуута санаа көнүүтүгэр тириэрдэр. Баҕа санаата туолбут киһи санаата көнөр, дуоһуйар, үчүгэй майгына киирэр.

Оҕо улаатан, улахан киһи буолан истэҕинэ, баҕа санаалара өссө кэҥээннэр салгын кут баҕаларынан туолан бараллар. Салгын кут баҕа санаа¬лара үөрэх-билии төрүттээх буоланнар ордук оҥорор, тутар диэки өттүгэр хайысхалаах буоллахтарына, киһи бэйэтин үйэтигэр элбэх үчүгэйи, бэйэтигэр да, дьоҥҥо да туһалааҕы оҥорор кыахтанар. Ол иһин киһилии баҕа санаалар диэн ааттаналлар. 

Киһи олорор олоҕун тупсарарын наадатыгар эбэтэр туох эмэ ситиһиини оҥороругар санаатын бөҕөргөтүү, көтөҕүү наада буолар кэмэ баар буолар. Киһиэхэ баҕа санаа баар буоллаҕына, киһи ол баҕа санаатын толороору, ситиһээри атын дьон кыайбатахтарын кыайыан, олоххо көрсөр араас ыарахаттары барыларын да тулуйуон сөп. Киһини олоҕу олороругар баҕа санаата сирдиир. Ханнык баҕа санаалаах буолар даҕаны, соннук быһыылаах киһи буолар. Төрөппүттэр оҕолоругар бэйэлэрин холобурдарынан көрдөрөн киниэхэ үчүгэйгэ тардыһар баҕа санаалар үөскүүллэрин ситистэхтэринэ, оҕолоро кинилэр олохторун салгыырыгар олук ууран биэрэллэр.

Хайа баҕарар омукка бэйэлэрин эдэр көлүөнэлэрин иитэр-үөрэтэр ньымалардаахтар. Саха дьоно ордук туһанар ньымаларынан «Мин курдук буол» диэн үтүгүннэрэн үөрэтии буолар этэ. Коммунизмы тута сатааһын бириэмэтигэр, дьадаҥы, үлэһит дьон олус эмискэ коммунизмы тута охсоорулар, оҕолорун бэйэлэрин урукку олохторугар үөрэппэт буолан хаалыылара, үтүгүннэрэн үөрэтиини суох оҥорбута. Олус эмискэ үөрэҕи-билиини баһылыы сатааһын, атын омук үөрэҕин киллэрии түмүгэр сахалар бэйэлэрин төрүт үөрэхтэрэ умнууга хаалбыта. Дьон бары оҕолорун үөрэхтээх эрэ киһи оҥороорулар бэйэлэрэ улааппыттарын курдук үөрэппэт буолан хаалыыларыттан оҕолоро бары, үчүгэй үгэс¬тэргэ, үлэлии-хамсыы үөрэммэккэлэр бэрээдэктэрэ куһаҕан, атаах, сүрэҕэ суох буоллулар. Ас-таҥас дэлэй олоҕор олоро үөрэнэннэр үлэлии үөрэнэллэрин бырахтылар, маанытык таҥна-таҥна чэпчэки үлэни экки¬рэтэ сылдьарга тиийдилэр. Билигин эдэр көлүөнэлэр баҕа санаалара итинник буолла. Маннык кыра баҕа санаалаах дьон үлэлээн-хамнаан туох эмэ улаханы, туһалааҕы оҥороллоро саарбах соҕус. Олох чэпчэки өттүн диэки талаһа сылдьаллар.

Атаах оҕо баҕа санаата түктэри өттүнэн сайдар. Кыра эрдэҕиттэн дьонун бэлэмнэригэр, барыта-бары баар буолан иһиитигэр үөрэнэн хаалан, бары баҕата эмиэ туолан иһэригэр баҕарар. Барыта бэлэмҥэ үөрэниитэ баҕа санаата туолбатаҕына атыттары буруйдууругар тириэрдэр. Буруйдуур санаата дьону кытта тапсарыгар мэһэйдиир.

Бэйэ кыаҕын иһинэн баар баҕа санааны, кыратык кыһана түстэххэ кыайтарыан сөптөөх баҕа санааны оҕоҕо үөскэтии бастакы миэстэни ылара наада. Оҕо араас баҕа санаатын бэйэтин кыаҕынан толорор буоларга үөрэниитэ кыайыыны, ситиһиини оҥорор буола үөрэнэригэр тириэрдэр. Туох эмэ үлэттэн, тугу эмэ оҥорбутуттан астынар, санаа¬та туолар буоллаҕына, үлэһит киһи буолар. Оҕо улаатан истэҕинэ баҕа санаата төрөппүтүн курдук буола сатааһынтан үөскээн өйүгэр-санаатыгар олохсуйар. Оҕону куруук батыһыннара сылдьан үтүгүннэрэн үөрэтиинэн бу баҕа санаа, оҕо бэйэтэ көрө сыл¬дьар буолан үксүгэр ситиһиллэр кыахтанар. Киһилии баҕа санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан, күүһүнэн ситиһэр, олоххо киллэрэр баҕа санаата ааттанар.

Киһи баҕа санаата туох да муҥура суох. Киһи иһигэр тугу барытын баҕара саныыр. «Өйө тиийэринэн» диэн этии баҕа санаа үөрэҕи-би¬лиини баһылааһынтан эбиллэн биэрэн иһэрин бэлиэтиир. Баҕа санаа хайдаҕын быһаарарга аналлаах этии - ыра санаа диэн сахаларга баар. Ыра санаа диэн хаһан да туолбат баҕа санаалар. Kиһи сирдээҕи олоҕор толорботох баҕа санааларым баҕар өлбүтүм кэннэ туолаллара буолуо дии саныырыттан үөскээн олохсубут өйдөбүл ыра санаа диэн буолар. Киһи ити үтүөҕэ тардыһа сатыыр баҕа санаатын арай таҥара дьиэлэрэ табан туһаналлар.

Христианскай таҥара дьиэлэрин үлэһиттэрэ дьадаҥы дьону: «Бу Орто дойдуга куһаҕаннык, ыараханнык олордоххутуна, өллөххүтүнэ анараа дойдуга дьэ талбыккытынан олоруоххут»,- диэн уоскуталлар. Аһара баай дьон таҥараттан тутулуктаахтарын курдук өйдөбүлү үөскэтэннэр таҥара дьиэлэрэ баай дьон тустарыгар ордук үлэлииллэр.

Өй-санаа киһиэхэ мэйиитигэр үөскүүрүн эбэтэр аан маҥнай онно мунньустарын быһыытынан «Ис санаа» диэн киһи туспа бэйэтин өйүнэн оҥорбут, быһаарбыт санаалара буолаллар. Бу санаалары Саха тылын кылгас быһаарыылаах тылдьыта маннык быһаарар – Киһи тугу эмэ дьиҥинэн бэйэтэ хайдах өйдүүрэ, дьиҥнээх санаата. Ис санаатын хаһан да кис¬тээбэт. Ис санаатын киһиэхэ мээнэ биллэрээччитэ суох. (4,80). Ити аата, киһи кистэлэҥ кимиэхэ да эппэт, таһыгар таһааран биллэрэ илик, мэйиитин иһигэр сылдьар санааларын ис санаалара диэн аат¬тыыллар. Бу санааларын киһи таһыгар таһааран, этэн дуу эбэтэр тугу эмэ оҥорон биллэрдэҕинэ эбэтэр олоххо киллэрдэҕинэ ханнык быһыылары биллэрэр санаалар буо¬лаллара биирдэ быһаарыллаллар.

Саха дьоно билинэллэринэн киһи баҕа санаалара икки аҥы көрүҥҥэ арахсаллар. Киһи майгына, өйө-санаата тус-туспа арахсалларын кур¬дук, баҕа санаалара эмиэ икки сүрүн көрүҥҥэ арахсаллар:

1. Быстах баҕа санаалар диэн киһи бэйэтин этигэр-сиинигэр сы- һыаннаах баҕа санааларын туспа бэлиэтээн этэллэр. Киһи быстах баҕа санаалара этигэр-сиинигэр сыһыаннаахтар, ону көрөргө-истэргэ, харыстыырга аналлаахтар. Ол иһин киһи этигэр-сиинигэр дьайар баҕа санааларын барытын манна киллэриэххэ сөп. Киһи этэ-сиинэ сынньанан, сымнаҕастык сылдьарын туһунан баҕа санаалар, бары быс¬тах баҕа санааларга киирсэллэр уонна буор уонна ийэ кут баҕа санаалара буолаллар. Быстах баҕа санаалары маннык көрүҥнэргэ араарыахха сөп:

- Сытарга-сынньанарга баҕарыы.

- Аһыырга-сииргэ, иһэргэ баҕа санаа.

- Эр киһиэхэ эбэтэр дьахтарга баҕара санааһын.

Маннык баҕа санаалары барыларын холбоон, киһи тыыннаах харамайа - сүөһүтэ, баҕара саныыр санаалара диэн ааттыахха сөп. Ол аата ити баҕа санаалар барылара көннөрү тыыннаах харамай, сүөһү баҕара санааһыннара буолаллар. Ол курдук бары улахан кыыллар бары баҕа санаалара итиннэ сөп түбэһэллэр. Ити баҕа санааларга үлэ-хамнас, сайдыы, үөрэх диэки тардыһа сатааһын диэн суох. Хата ол оннугар киһини сүрэҕэ суох оҥорор уонна киһи быстах баҕа санааларын эрэ толоро сылдьар буоларыгар ыҥырыы эрэ баара биллэр.

Киһи этин-сиинин көрдөбүллэрэ куруук эбиллэн өрө баран иһэллэр. Ол курдук киһи сынньана сыттаҕына, өссө сынньаныан, тугу эмэ минньигэһи сиэтэҕинэ, өссө минньигэһи сиэн баҕарара эбиллэн иһэр. Киһи быстах баҕа санааларын уларытан көннөрөрө олус уустук дьыалалар буолалларын быһаарар этиинэн «Итэҕэстээҕи иинин буора эрэ көннөрөр» диэн баара буолар. Бу этии киһи өйүгэр-санаатыгар дириҥник олохсуйан хаалбыт өйдөбүллэрин уларытарыгар, өйүн-санаатын олох төрдүттэн уларыттаҕына эрэ табылларын быһаарар.

Быстах баҕа санаалар аһара эбиллэн барыыларын киһиэхэ салгын кута сайдан, үөрэх-билии этиитинэн олоҕун оҥостор буолан, бэйэтин быстах баҕаларын хааччахтыырга күһэллэрэ эрэ тохтотоллор. Ол аата дьон бииргэ олорууларын бэрээдэгэ, араас үгэстэрэ, сокуоннара, сиэрдэрэ-туомнара эрэ киһи быстах баҕа санааларын хааччахтыыллар.

2. Сахалар «киһилии баҕа санаа» диэн, сайдыыга-үөрэххэ, «киһи буолуу» диэки, үчүгэйгэ тардыһар баҕа санааны ааттыыллар.
Киһи бэйэтин олоҕун устата куруук баҕа санааларын ситиһээри охсуһан, сүүрэн-көтөн, үлэлээн-хамсаан тахсар. Араас бэйэтин кыаҕар кыаттарбат баҕа санаалар киирэн сордууллар. Киһи бэйэтин баҕа санааларын, кини бэйэтин кыаҕар тэҥнээн биэриини киһилии өйө-санаата салгын кута оҥорор. Yгүс баҕа санааларын толорууга киһи кыаҕа тиийбэтэ мэһэйдиир. Төһөнөн киһи бэйэтин кыаҕа улаатан иһэр даҕаны, оччонон баҕа санаата эмиэ улаатан, үрдээн, элбээн биэрэн иһэр.

Салгын кут баҕа санаата киһиэхэ киһилии баҕа санааны үөскэттэҕинэ эрэ киһи буолуу диэки олоҕо салаллар. Бэйэтин олоҕор элбэх үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах дьыалалары оҥорор кыахтанар. Yлэ -киһини киһи оҥорор. Киһилии киһи - үлэһит. Yлэһит дьон элбэхтэр. Баар дьонтон барыларыттан аҥардарыттан ордуктарын ылаллар. Бу дьон үлэлээн-хамсаан туох эмэ туһалааҕы оҥороннор олоҕу иннин, сайдыы диэки хамсаталлар. Yлэлиир эрэйдээх, эти-сиини хамсатыахха наада. Yлэлиир киһи тулуурдаах, ылыммыт сыалын ситиһээри дьулуурдаах уонна дьүккүөрдээх. 

Киһи киһилии өйө-санаата, салгын кута кини көннөрү, быстах баҕа санааларын уодьуганнаан, киһилии майгыга тэҥнээн биэрэ сатыыр. Киһи итинник икки аҥы өйдөөх-санаалаах буолуута түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөр. Онно икки тус-туһунан өйдөр-санаалар, куттар тус-туспа дьон буоланнар атын-атыннык быһыыланаллар. Түүлгэ көс¬түүлэри маннык икки тус-туспа көрүҥнэргэ араартыахха сөп:

а. Киһи түүлүгэр үгүстүк этэ-сиинэ суох, көннөрү сылдьан эрэ тугу эрэ көрөр. Ханна эмэ соҕотохто тиийэн баар буолан хаалар, этэ-сиинэ ханна да баара биллибэт. Бу сылдьан эрэ үгүстүк саныыр, ону-маны бэйэтэ быһаарар. Ити көннөрү көрө эрэ сылдьар түүл киһитэ, киһи салгын кута бэйэтэ сылдьар буолуон сөп.

б. Атын түүлгэ киһи бэйэтин көрөр, этэ-сиинэ баара биллэр, ор¬дук илиитэ уонна атаҕа көстөр эбэтэр бэйэтэ таҥнар эҥин, бу бэйэм сылдьабын дии саныыр, бэйэтэ тугу эмэни оҥорор. Маннык түүлгэ көс¬төр киһи, киһи ийэ кута сылдьар буолуон сөп.

Түүлгэ көстөр хайа эрэ биллибэт куһаҕан киһини, абааһыны кыайыы  ханнык эмэ баҕа санаа туолуутугар көстөр.
 
Ханнык баҕарар баҕа санаа туолуута, туох эмэ үчүгэйтэн толору астыныы, дуоһуйуу санаата киһиэхэ дьолу аҕалар. (4,65). Ол аата дьол диэн киһи хайа эмэ баҕа санаатын ситиһиитэ, толоруута буолар. «Дьоллоох киһи» диэн элбэх баҕа санаалара туолбут киһи ааттанар.

Дьол икки, сор икки киһини кытта тэҥҥэ сылдьар курдуктар. Кыра, бэйэтин кыаҕар сөп түбэһэр баҕа санаалаах киһи дьоллоох буолар кэ¬мэ элбэх буолар. Кини бэйэтин баҕа санаатын толорон санаата дуоһуйара, дьоллоох буолара элбиир.

Дьолго баҕарыы диэн баҕа санаа туолуутун ситиһэ сатааһын. Итиннэ киһи бэйэтин санаатыгар оҥорон көрөр дьолун ситиһиитэ, ол аата баҕа санаата туолуута кинини дьоллоох оҥорор. Манна хас биирдии киһи сыала, дьоло төһө ырааҕыттан уонна туох сыала-дьол буоларыттан ситиһии эмиэ уратыла¬нан тахсар. Ол курдук киһи бэйэтигэр сыал туруорунуута уонна ол сыалын ситиһиитэ кинини дьолун ситиһэригэр тириэрдэр. Сыал чугас соҕус, киһи кыаҕын иһинэн баар буолуута, дьол кэлэн иһэрин бэлиэтиир. Оскуоланы үөрэнэн бүтэрии үөрүүтэ оҕо олоҕор маҥнайгы биллэр дьолу ситиһиитэ буолар.

Киһи бэйэтэ санаатыгар оҥорон көрөн ылынар баҕа санаата кинини сирдээн иһэр сулус буолан сыалын ситиһэригэр туһалыыр. Киһи бу ылыммыт сыалын ситиһээри араас ыарахаттары да туоруон, эрэйдэри да тулуйуон сөп. Хас киһи аайы барыларыгар ыҥырар сулус буолан инники диэки сирдиир баҕа санаа хайаан да наада. Ол курдук биир баҕа санаа ситиһиллэн, дьол буолбутун кэнниттэн салгыы атын баҕа санаалар киирэн иһэллэрэ, киһи бэйэтин олоҕор баҕа санааларын ситиһэн куруук өрө тахсан иһэр курдук сананарын үөскэтэр.
Баҕа санаа олус күүстээх буоллаҕына киһи бэйэтэ ити баҕа санаа¬тын туолуоҕа диэн итэҕэйэр буолуутугар тириэрдэр. Куруук биири санаатаҕына киһиэхэ бу санаата үгэс буолан олохсуйар, кэлин ити санаатын бэйэтэ итэҕэйэр буолар. Киһи ити курдук инники диэни сирдиир баҕа санаатын итэҕэлгэ кубулуйуон сөп. Киһиэхэ бэйэтигэр сөптөөх итэҕэл баар буолуута кини өйө-санаата туруктаах, ханнык эрэ сыалы ситиһэргэ туруоруммут сыаллаах буолар. Киһи ити сыалларын толорууга бэйэтин олоҕун аныыр буоллаҕына, ити сыалларын ситиһэргэ толору кыахтанар.

Киһини үчүгэй сыаллары ситиһэргэ ыҥырар баҕа санаалары үчүгэйгэ баҕарыы диэн ааттыыллар. Дьон үксэ үчүгэйи баҕара санаатахтарына үчүгэй быһыылары оҥороллоро элбэх буолан олох иннин диэки, сайдыы диэки сыҕарыйар. Үчүгэйи баҕара санааһын, үчүгэй быһыылар элбээн иһиилэригэр тириэрдэр буолан, дьоҥҥо хайаан да наада.

Киһи бэйэтин баҕа санаата, үчүгэйгэ баҕара санааһына таҥарата буолар. Ол аата, таҥара диэн, хас биирдии киһиэхэ өйүгэр-санаатыгар иҥэн сылдьар үчүгэйгэ баҕара санааһына буолар. Үчүгэйгэ баҕара санааһыны киһи бэйэтин өйүгэр-санаатыгар иҥэриититтэн, иитиэхтээн улаатыннарыытыттан быһаччы тутулуктаах. Киһи өйүгэр-санаатыгар үчүгэй туһунан өйдөбүл таҥара буолан дириҥник иҥнэҕинэ, киһи өйө-санаата туруктаах буолан үчүгэйи оҥороро элбэх буолар. Оҕо киһи буолар баҕа санаата киһи, үчүгэй киһи буоларыгар тириэрдэр. Бары таҥаралар ол иһин үчүгэй көрүҥнээх киһиэхэ кубулуйбуттар.

Оҕо өйө-санаата иитиллэн тахсарыгар үөрэҕи-билиини баһылааһына олук буолар. Үөрэҕи-билиини баһылааһын баҕа санаа сайдыытыгар, киэҥ-куоҥ өйдөбүллээх буолуутугар тириэрдэр. Ол аата, баҕа санаа сайдыытыгар киһи бэйэтин олоҕуттан билбитэ, үөрэхтэн эбиммитэ олук буолар. Киһи бэйэтин олоҕуттан тирэнэн баҕа санаата сайдан барар. Ол иһин дьон бары билэр «Бытие - определяет сознание» диэн этиигэ биһиги үлэбит сөп түбэһэр буолан чахчы таба буолуон сөп.

Дьон олоҕор туох үчүгэй уонна куһаҕан баарын билэр буолуу куһаҕан быһыылары арааран билиигэ тириэрдэр. Киһи барыта куһаҕан быһыылары билэр буолан, бэйэтэ оҥорбот буоллаҕына, куһаҕан быһыылар аҕыйаан суох буолан бараллар.

«Баҕата барыта туолбут киһи» диэн баара биллибэт. Киһи байан-тайан кыаҕа эбиллэн истэҕинэ, араас баҕа санаата эмиэ элбээн, ин¬нигэр ыҥыран, угуйан салгыы баран иһэр. Баҕа санааны ситиһиилэр үрдэлтэн үрдэли дабайан өрө тахсан иһиини санаталлар. Баҕа санаа олус ыраах буолбакка киһи кыаҕын иһинэн буолуута, ситиһиигэ тириэрдэр.

БАҔА САНАА ҮӨСКЭЭҺИНЭ
 
Сахалар оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ туттар тыллара оҕоҕо баҕа санааны үөскэтэллэр. Ол курдук: «Оҕом үчүгэй оҕо буол эрэ»,- диэн ытаабыт оҕону уоскутарга этиллэр тыллар үчүгэй оҕо буолар баҕа санааны оҕоҕо тириэрдэллэр. Оҕо ытаабатаҕына үчүгэй оҕо, онтон үчүгэй киһи буоларын билэн улаатар.
 
Кыра да оҕоҕо үөрбүт сирэйи көрдөрдөххө үтүктэн үөрбүтүнэн барар. Киниэхэ көрсүһүүттэн үөрэр үгэс олохсуйар. «Yөрбүт киһи – үчүгэй киһи» диэн үөрэтии үчүгэй киһи хайдах көрүҥнээх буоларын быһаарар.

«Куруук кыыһыра сылдьыма»,- диэн быһаарыы куһаҕан киһи уһуннук кыыһырарын биллэрэр. Элбэхтик кыыһырар буолуу куһаҕан майгыга киирсэр.

«Хаһан улахан киһи өйө киирэр»,- диэн этии улахан киһи чахчы өйдөөҕүн быһаарар уонна улахан киһи буолууга ыҥырар.
«Оҕону кытта аахсыма», «Оҕо сыыһан-сыыһан үөрэнэр»,- диэн быһаарыы үөрэнии чахчы ыараханын уонна уһунун биллэрэр. Оҕо улаатыар, улахан киһи буолуор диэри боруобалыыр, сыыһаны  элбэхтик оҥорор кыахтааҕын быһаарар.
 
Оҕо улаатан иһэн төрөппүттэрин көрөн, үтүктэн үөрэнэр. Бэйэтин олоҕун кинилэр курдук оҥостон олорорго баҕа санаата үөскээн олох¬суйар, өйүгэр-санаатыгар иҥэн иһэр.

Үчүгэйи баҕарар, киһилии майгылаах саха дьонун олоххо сыһыанна¬ра былыргы өбүгэлэриттэн салҕанан, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн салгыы баран иһэр. Киһилии киһи олоҕун устата тиит олордон, дьиэ туттан, оҕо төрөтөн бэйэтин олоҕун салҕааччыны хаалларан иһиэхтээх диэн этэллэр. Оҕо төрөппүттэрэ ити этиини толорор буоллахтарына, оҕолорун баҕа санаата эмиэ итинник буолар. Олох үөрүйэхтэрэ, үгэс¬тэрэ оҕоҕо төрөппүттэриттэн быһаччы бэриллэн иһиилэрин «Көлүөнэт¬тэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр» диэн ааттыыллар.

Уһуннук олорбут, миккиллибит төрөппүт бэйэтин олоҕор билбит-көрбүт бары билиилэрин оҕотугар биэрэн, иҥэрэн үөрэтэн иһэр буоллаҕына эрэ былыргы үөрүйэхтэр уонна үгэстэр симэлийэн хаалбакка эдэр көлүөнэлэргэ бэриллэн, кинилэр баҕа санааларыгар кубулуйар кыахтаахтар. Бу өй-санаа бэриллэр ситимэ быстыыта кэлэр көлүөнэ эдэр дьон төрөппүттэрин олохторун билбэт, үлэлэрин-хамнастарын сыаналаабаттарын үөскэтэр.

Саха дьоно оҕолоругар олох үөрэхтэрин тэҥэ, сахалыы тылларын, үгэстэрин уонна итэҕэллэрин үөрэтэллэрин сэбиэскэй былаас утарсар этэ. Ол иһин ити үөрэхтэр умнууга хаала сыспыттара эрээри кэлин кэмҥэ төһө эмэ көнөн үөрэнии салҕанан барыах курдук. Олох үөрэҕин билиигэ эбии биһиги саха омуга буолабыт диэн көрдөбүл киирэн иһэр. Бу көр¬дөбүл саха омуга олус былыргы төрүттээх омук буолуутун билиниититтэн күүһүрэн биэрэр. Итини тэҥэ бэйэбит сирбитигэр-уоппутугар аҕыйах ахсааннаах омук буолан үтүрүллэн хаалаары гыммыппыт ордук улахан хомол¬тону үөскэтэр.

Билигин үгүс саха дьоно тугу оҥордохпутуна саха омукка туһалаах буолуой диэн санааҕа оҕустарар буоллулар. Кинилэр баҕа санаалара хайдах гыннахха саха омук сайдан, чэчирээн тахсыаҕай диэн боппу¬руоһу быһаарыыга элбэхтик үлэлиир буолла.

Сахалар бэйэбит омукпутун харыстыырга турумматахпытына атын ким да харыстыа суоҕа диэни бары билэр буоллулар. Большевиктар, ком¬мунистар баһылаан-көһүлээн, дьаһайан кыра омуктары барыларын ха¬рыстаабыттарын түмүгэр саха дьоно биир мөлүйүөн курдук киһини сүтэрбиттэр эбит. (6,94). Yйэ аҥарыттан ордук кэм устата сахалар ахсааннара биир да киһинэн эбиллибэтэх. Сахалар ахсааннара эбиллибэт буолуутут¬тан хата сорохтор улаханнык хомойумуохтарын сөп. Киэҥ-куоҥ, элбэх сир баайдаах дойду босхолонон, кураанахсыйан иһэрэ, сир аннынааҕы баайын тоҕо хаһан, харса-хабыра суох таһан ыларга ордук табыллыах курдук.

Саха дьонугар итэҕэл туһаны аҕалыа диэн этэллэр. Итэҕэл кырдьык омуктар түмсүүлэригэр олус улаханнык туһалыыр. Бы-лыргы улахан итэҕэллэр аан маҥнай үөскүүллэригэр улахан сэриилэр көмөлөспүттэрэ. Атын дойдулары сэриилээн ылан итэҕэли тарҕатыыга эмиэ сэриилэр туһалаабыттара. Билигин олох көнөн, улахан сэриилэр уурайаннар, билии-көрүү кэҥээн турдаҕына сайдыахтаах саҥа итэҕэл атыттартан ураты буолуохтаах. Итэҕэл үчүгэйгэ ыҥырар эрэ буоллаҕына омук сайдыытыгар туһалыан сөп. Ол аата бу итэҕэл саха дьонугар үчүгэйгэ, үтүөҕэ тардыһар баҕа санааны үөскэтэрэ наада. Дьон баҕа санааларын ситиһээри элбэх кыайыылары оҥороллоругар кыахтарын үрдэтэр буолан итэҕэл ордук сахаларга наада буолла.

Бу итэҕэл омуктар сайдан-үүнэн бараннар, кэхтэр-мөлтүүр кэмнэрин таба учуоттуур буолуохтаах. Төттөрү баран атын омуктартан арахсыы, туспа олоруу, тылы-өһү араарыы диэки ыҥырар итэҕэл кэлин тиһэҕэр улахан буортуну оҥоруон сөп. Аҕыйаан эрэр ахсааннаах омук дьоно бэйэлэрэ эрэ туспа арахсан бардахтарына бэрт сотору кэминэн «Аймахтаһыыга» оҕустаран дьэ букатын сүтэр суолга киирэн хаалыах¬тарын сөп.

Айылҕа ити сокуонун хайа да омук кыайан кэспитэ суох курдук. Сир үрдүгэр олорор бары кырдьыбыт омуктар сайдыыттан хааланнар, ахсааннара аҕыйаан кытыы, хаардаах, тымныы эбэтэр хайалардаах сир¬дэргэ үтүрүллэн олороллор. Сир-дойду үтүө, ордук туһалаах өттүлэрин кыахтаах, сайдыылаах норуоттар ылбыттар.

Сир үрдүгэр дьон-норуот ахсааннара эбиллэннэр аһара баран хаа¬лыах курдуктар. Сиргэ үүнэр ас-үөл саппааһа ситэ тиийбэтиттэн бу балаһыанньа ыараан иһиэх чинчилээх. Сайдыылаах норуоттар, бэйэлэрэ ахсааннара элбэх буолан дьон аһара элбээбэттэригэр ордук кыһанар курдуктар. Ол иһин хас биирдии ыаллар аҕыйах оҕолоох буолуулары¬гар ыҥыраллар. Бу ыҥырыы аҕыйах ахсааннаах норуоттарга киэҥник тарҕаммата буоллар ордук этэ.

Кэнники кэмҥэ аҕыйах оҕолоох дьон элбээн хаалыылара үгүс дьон санаатын быһаарааччылар аны кинилэр буолалларыгар тириэртэ. Бука бары түмсэммит биир эбэтэр икки оҕону үчүгэйдик көрүөххэйиҥ диэн ыҥыраллар. Билигин саха сиригэр оҕолоох дьахталлартан 28 бырыһыаннара эрэ суох аҥардас дьахталлар буоллулар. Оҕону үчүгэйдик көрүөххэ диэн ыҥырыыларын кытта бэйэлэрин эмиэ үчүгэйдик көрдөрүөхтэрин баҕара саныыллар. Бу ийэлэр оҕолоро улааттахтарына биир баҕа санааларынан кимиэхэ эмэ бэйэбитин көрдөрүөххэ диэн буолара букатын да саарбахтаммат. Итинник баҕа санаалар үөскээһиннэрэ омук сайдан иһиитигэр букатын көмөлөспөт буолуохтарын сөп.

Хос  быһаарыылар.
 
1. В.А.Кондаков. Ойууннааһын эйгэтин кистэлэҥнэрэ. Ойуун эмтиир ньымалара.- Дьокуускай: Бичик, 1998.- 144 с.

2. Журнал «Здоровье». N 12, 1986.

3. Журнал «Здоровье». N 7, 1986.

4. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев редакциятынан - Дьо¬куускай: «Бичик» нац.кинигэ, кыһата, 1994.- 264 с.

5. Уткин К.Д. Сах саҕаттан.- Дьокуускай: Бичик, 2000.- 288 с.

6.  У.А.Винокурова. Сказ о народе саха. Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1994.- 144 с.
 
ЫРА  САНАА

Сахалар «Санаа киһини салайар» диэн этэллэр. Санаата инни¬ки баран иһэр буолан киһини сирдээн иһэр. Ситиһэ, толоро сатыыр санаата - баҕа санаата буолар. Хайа баҕарар киһиэхэ баҕа санаа баар. Сороххо элбэх, онтон атыттарга аҕыйах эрэ буолар уратылаах. Арай бу баҕа санаалар киһи кыаҕын иһинэн буоллахтарына, киһи бэйэтэ то¬лоруон сөп. Баҕа санаа киһини олоххо иннин диэки сирдээн иһэр, ыҥырар туспа күүс буолар. Элбэх үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаалардаах киһи элбэх ситиһиини, кыайыыны, саҥаны арыйыылары оҥорор кыахтанар.

Баҕа санаа киһини сирдээн иһэр күүһүн сөптөөхтүк, табан туһа-ныы киһини киһи буолуутугар тириэрдэр быһыы буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн олохсуйбут баҕа санаалаах буоларын ситиһии хас биирдии төрөппүт ытык иэһэ буоларын ситэ сыаналаабат буоллубут. Ол оннугар оҕолорбут кыра эрдэхтэринэ олус элбэх аптаах дьон, араас кыыллар тустарынан сымыйа остуоруйалары кэпсээммит оҕолорбутугар хаһан да туолбат ыра санаалар үөскээһиннэрин төрүттүүбүт. Оҕолор ол ыра санаалара кыайан туолбаттарыттан санаалара түһэн, олоххо интэриэстэрин сүтэрэр буолуулара биһиэхэ кэлин кэмҥэ биллэрдик элбээтэ.

Сорох дьоҥҥо киһи кыаҕа хаһан да тиийбэт баҕа санаалара элбэх буолаллар. Сахаларга хаһан да туолбат баҕа санааны туспа арааран бэлиэтиир өйдөбүл баар. Ол өйдөбүл «ыра санаа» диэн ааттанар.

Олус элбэх хаһан да туолбат ыра санааларга оҕустарыы киһи сир¬дээҕи олоҕор кыайан ситиһиллибэт суоллар буолаллар. Ол курдук хан¬тан да халлаантан түһэн кэлэр баай-мал, санаа хоту көтөр көбүөр самолеттар суох буолуулара, аптаах остуоруйалар оҕолорго хаһан да туолбат ыра санаалары үөскэтэллэрин бигэргэтэллэр.

Олус элбэх ыра санаалардаах киһи түүлэ бэйэтэ туспа уратылар-даах буолар. Ол курдук бу киһи түһээн олус үөһээ халлааҥҥа көтөн кырдьык да ыра санаатын олус баай дойдутугар илэ баарын курдук тиийэ сылдьыан сөп. Кини өйүгэр-санаатыгар ыра санаалара олохсуйан хаалбыттара ол дойду чахчы баарын курдук өйдөбүллэри үөскэтэр. Ол иһин ол дойдутун түһээн элбэхтэ көрүөн сөп.

Түүлгэ көстөр киһи үс эбэтэр хас да атахтаах буолуута эмиэ ыра санаа буолуон сөп. Түүлгэ киһи атаҕа элбэх буоллаҕына баҕа санаа¬та, оҥоруон баҕарара эмиэ элбэх буолан хаалан хайаларын да кыайан ситиспэтин бэлиэтиир. Бу көстүү олоххо «Икки куобаҕы тэҥҥэ эккирэтимэ» диэн киһи санаатын биир сыалы толорууга уурара ордук буоларын бэлиэтиир этиини бигэргэтэр курдук.

Бэйэтэ кыаҕа тиийбэт киһи элбэх ыра санааларга ылларар. Ол курдук киһи олоҕо ыарахан, бэйэтэ дьадаҥы буоллаҕына ханнык да баҕа санаалара туолбаккалар барылара хаһан да туолбат ыра санааларга ку¬булуйаллар. Олус үгүстүк ол киһи бэйэтин санаатынан бэйэтин уоскутунар, олоҕор  ситиспэтэх  былааннарын  ыра санаа оҥостор быһыыта иҥэн олохсуйан хаалыан эмиэ сөп.

Христианскай итэҕэлгэ сахалар ыра санааларын дойдута илэ бэйэ¬тинэн Ырай буола сылдьар. Бу Ырай диэн өйдөбүлгэ киһи өллөҕүнэ эрэ туолар баҕа санаалара мунньулла сылдьаллар. Ол курдук сирдээҕи олоҕор элбэх эрэйи-муҥу көрсүбүт киһи дьэ өлөн, ырайга тиийдэҕинэ сынньана, көҥүл сылдьыахтаах диэн өйү-санааны христианскай итэҕэл тарҕатар. Бу таҥараны итэҕэйэр дьон үксүн си¬тиһэ сатыыр баҕа санаалара Ырайга тиийии буолар. Бэйэлэрэ мөлтөх, олоххо соччо ситиһэ сатыыр сыаллара суох дьон тугу да гыммакка эрэ сынньалаҥнык, сыламныы сылдьыан баҕалаахтар эмиэ бааллар. Ол аата ис, дьиҥнээх баҕа санаалара толору арыллан тахсыыта итинник. Атыннык эттэххэ ырайга тиийии буолуон сөп.

Ыра санаа дойдута –  олоххо хаһан да туолбат баҕа санаа¬ дойдута буолар. Киһи бэйэтэ баҕа санаатынан оҥорон көрөр дой-дута. Орто дойдуга бэйэ кыаҕынан баҕа санаата ситиһиллэр буоллаҕына, киһилии баҕа санаа дэнэр. Сахалар киһилии баҕа санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан ситиһэр баҕа санаатын ааттыыллар.

Үгүс остуоруйаҕа, кэпсээҥҥэ олоҕурбут баҕа са¬наалар сорохторо хаһан эмэ да буоллар туолан хаалыахтарын эмиэ сөп. Ол курдук наука уонна тиэхиникэ сайдыылара өбүгэлэрбит ыра санаалара туоларыгар тириэртэ. Өйдөөн кэлиэҕиҥ эбээт ыйга тиийэ сылдьар кыыс оҕо туһунан остуоруйаны. Билигин киһи ыйга көппүтэ син быданнаата. 

Киһи олорор кэмигэр оҥоруллар, толоруллар кыаҕа суох баҕа санааларга оҕустарыы, фантазияҕа ылларыы сирдээҕи олоххо соччо туһата суох быһыылар. Ол эрээри элбэх ыралаах, баҕа санаалаах киһи айар, туох эмэ саҥаны арыйар.  Ол аата киһи баҕа санаата эмиэ ханнык эрэ кээмэйи аһара барбат буоллаҕына, киһи бэйэтин кыаҕынан ситиһэр кыахтаах  буоллаҕына эрэ табыллар. Баҕа санаа ыра санааҕа кубулуйан хаалыыта киһи олоххо туох да туһалааҕы ситиспэт буолуутугар, өйүн-санаатын туох да туһата суохха аныырыгар тириэрдэр.

Хаһан да кыайан туолбат баҕа санаалары сахалар ыра санаалар диэн ааттыыллар. Элбэх ыра санаалар мунньустубут киһилэрэ сирдээҕи олоҕу үрдүттэн көрөр, ханнык эрэ аптаах остуоруйаҕа сылдьар киһи курдук сананар. Сахалар хаһан да туолбат баҕа санааларынан, ыра са¬нааларынан салайтара сылдьар дьон киһилии майгыттан уратылаах буо¬лалларын бэлиэтииллэр. Сирдээҕи олоххо кыайан туолбат баҕа санаа¬лар киһи олоҕор буортуну оҥороллор. Итинник баҕа санаалардаах дьон хаһан да санаалара туолбат буолан, дьоллоох буолуу диэни букатын билбэттэр.

Сахаларга баар «Ыра санаа» диэн өйдөбүл, хаһан да туолбат баҕа санааны бэлиэтиир этии буолар. Ол эрээри ыра санааны толорорго дьулуһуу, киһини сирдиир, ыҥырар бэлиэ буолан, сайдыыны ситиһэргэ эмиэ тириэрдиэн сөп. Киһи бары кыаҕын, күүһүн түмнэҕинэ, ыра санаатын сирдьит гыныан сөп.
 
Оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар ыра санаалар аптаах остуоруйалар¬тан үөскээн олохсуйаллар. Киһи өйүн-санаатын быстах кэмҥэ аралдьытар аналлаах, олох ыараханын умуннара түһэр буоланнар, былыргы кэмҥэ дьадаҥы дьон олус үлүһүйэ сылдьыбыттар. Ол курдук туохтара барылара тиийбэт-түгэммэт дьадаҥылар ону-маны ыралана санаан бэйэ¬лэрин уоскутуналларыгар ордук туһалаах эбиттэр. Ону тэҥэ дьадаҥылар аптаах остуоруйалары итэҕэйэннэр эбэтэр «Анараа дойдуга» үчүгэйдик олоруоххут диэн таҥара үлэһиттэрин этиилэрин истэннэр аһара баай, салайар дьонтон эбии тугу да көрдөөбөттөрүгэр аналлаахтар.

Киһи бэйэтин кыаҕын тас өттүнэн ыра санааҕа оҕустарыыта кылгас кэмҥэ бэйэтин уоскутунарыгар эрэ туһалыыр. Маннык баҕа санаалары аанньа утуйбат буолбут дьадаҥы киһи, бэйэтин уоскутунан үчүгэйдик утуйарын туһугар туһаныан сөп.

Сорох таҥара үөрэхтэрэ дьадаҥы дьон өйдөрүн-санааларын букку¬йан: «Бу олоххутугар куһаҕаннык олордоххутуна, өллөххүтүнэ ырайга тахсан дьэ дьоллоохтук олоруоххут»,- диэн дьадаҥы, тиийиммэт-түгэммэт дьону быһаччы албынныыллар. Илэтигэр хаһан да туолбат баҕа санааларынан дьон өйдөрө-санаалара туолан хаалыыта сирдээҕи олох¬торугар уларыйыылар тахсаары гыммыттарын бэлиэтиир көстүү буолар. 

БАҔА  САНАА  ТУОЛУУТА
  
Оҕо кыра эрдэҕинэ баар-суох баҕа санаатынан төрөппүттэрин курдук буолуу буолар. Kөрөн, үтүктэн үөрэнэн иһэр. Улаатан истэҕинэ, өйө-санаата эбиллэн баҕа санаата үрдээн, эбиллэн биэрэр. Улахан киһи буола охсор баҕа санаата өйүн-санаатын, билиитин-көрүүтүн элбэтэригэр тириэрдэр. Киһи олоҕор баҕа санаата сирдиир, ыҥырар, угуйар.

Бу быһаарыыны өссө дириҥэттэхпитинэ киһи олоҕун сыала киниэхэ баҕа санаата буолан сылдьар. Сорох киһи бу баҕа санаатын олус түр¬гэнник, улахан эрэйэ суох ситиһиэн, онтон атыттар үйэлэрин тухары ситиһэ сатаан баран кыайымыахтарын, баҕа санаалара хаһан да туол¬бат ыра санаалар буолан хаалыахтарын сөп. Киһи саныыр санаатын ситиһиитэ, олоҕун сыалын толорон иһиитигэр тэҥнэнэр. Ханнык баҕа санаалардаах буолар даҕаны соннук дьыалалары оҥорор. Ол иһин киһиэхэ үчүгэй, киһилии, сырдык, сайдыы диэки тардыһыылаах баҕа санаалары иҥэрэн биэрии бары төрөппүттэртэн уонна иитээччилэртэн ирдэнэр сүрүн көрдөбүл буолар.

Баҕа санааны толоруу, ситиһии икки араастаах:

1. Киһи бэйэтин үлэтинэн-хамнаһынан, оҥорон-тутан, туох баар кыаҕын туһанан баҕа санаатын ситиһиитэ. Ол аата, бэйэтигэр да, дьоҥҥо да туһалааҕы оҥорон баҕа санаата туолуутун олоҕор дьиҥнээхтик ситиһиитэ буолар.

Бу быһаарыы киһи кыаҕар олоҕурар. Сахалыы «Кыах» диэн киһи күүһэ-уоҕа, бэйэтэ тутан-хабан оҥорор дьоҕура ааҕыллар.

2. Киһи бэйэтин санаатыгар, оҥорон көрөн, урукку баҕа санаатын намтатан, туолбут курдук санааһына. Киһи санаата ханна баҕарар тиийэринэн туһанан, киһи ханнык баҕарар баҕа санаатын туолбут, си¬тиспит курдук сананыыта, киһи баҕатын толорон уоскуппут курдук буолан санаатын сымнатар. Ол аата, киһи баҕа санаатын бэйэтин са¬наатыгар эрэ толоруута диэн ааттанар.

Киһи киһи буолбутун быһаарар бэлиэнэн ханнык баҕа санаалардааҕа буолар. Киһилии баҕа санаалардаах киһи – киһи буолар. Киһи баҕа санаалара киһи быһыытын иһинэн, сиэри кэспэт буолуохтарын наада. Ол аата бэйэтин кыаҕын иһинэн баҕа санаалардаах киһи – киһи буолар уонна баҕа санаатын толорон дьолу ситиһэр кыахтанар. Баҕа санаа киһи кыаҕын иһинэн буоллаҕына эрэ киһи дьолу ситиһэр.
Дьол эмиэ киһи бары быһыыларын, баҕа санаатын курдук икки сүрүн араастардаах. Бу араастар бэйэ бэйэлэрин кытта холбуу ситимнэһэн хаалбыттарын да иһин сүрүн бэлиэлэринэн арахсаллар:

- Быстах дьол. Быстах баҕа санаа туолуута астыныыны, дуоһуйууну, быстах кэмнээх дьолу аҕалар. Астыныы, дуоһуйуу өйдөбүлэ ордук эти-сиини кытта сибээстээх. Спордунан дьарыктаныы төһө да эти-сиини сылаппытын иһин киһини кыайыылары оҥорорго тириэрдэр буолан астыныыны, дуоһуйууну биэрэр. Үлэ эмиэ итинник. Kүүстээх үлэ кэнниттэн киһи үлэлээн оҥорбутуттан улаханнык астынар, дуоһуйар.
Астыныы ордук эккэ-сииҥҥэ сыһыаннаһар өйдөбүл. Астан-үөлтэн киһи аан маҥнай астынар, онтон дуоһуйар. Астык ас диэн чахчы үчүгэй ас ааттанар. 

- Дьол.    Баҕа санаа туолуута киһиэхэ дьолу аҕалар. Кыра   баҕа   санаа   туоллаҕына - кыра дьол ситиһиллэр. Улахан баҕа санаа туолуута улахан дьол кэлиити¬гэр тириэрдэр. 
 
Дьоллоох буолуу диэн киһи баҕа санаатын ситиһэн санаата туолан дуоһуйуутун аата. Ханнык эмэ баҕа санаа, уруккуттан саныы сылдьыбыт былаан туолуута киһиэхэ санаатын толорон дьоллоох буолуу са¬наатын аҕалан, дуоһуйууну үөскэтэр.

Баҕа санаа аһара баран ыра санааҕа кубулуйан хаалбатын киһилии өй-санаа эрэ ситиһэр кыахтаах. Ол аата ханнык баҕарар баҕа санаа киһи оҥорор кыаҕын иһинэн буоллаҕына эрэ киһи толорор кыахтаах. Киһилии өй-санаа киһи бэйэтин кыаҕын билинэрин, кыаҕын таһынан, аһара барбатын хааччыйар. Ол иһин  өй-санаа  хааччаҕа буолар уонна сахалыы киһи быһыыта диэн ааттанар.

ӨЙ  -  САНАА  УЛАРЫЙАР
 
Саха дьоно киһи сирдээҕи олоҕо олус уустугун, киһи үйэтин туха-ры үөрэннэҕинэ эрэ олох хааман иһиититтэн хаалан хаалбакка өйүн-санаатын сайыннаран биэрэн иһэрин бэлиэтээн этэллэр. Саас ыраатан истэҕин аайы киһи этэ-сиинэ уларыйан, мөлтөөн-ахсаан истэҕинэ, киһи өйө-санаатэ эмиэ ула¬рыйан биэрэн иһэрэ ирдэниллэр. Сахалар «Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэнэ сырыт»,- диэн этиилэрэ киһи кырдьан истэҕинэ өйө-санаата уларыйан, олох үөрэҕэр саҥалыы үөрэнэн биэрэн иһиэхтээҕин бигэргэтэр.

Эр дьон уонна дьахталлар өйдөрө-санаалара тус-туспа буолуутун эттэрин-сииннэрин туругун уратылара эмиэ быһаараллар. Ол курдук эр дьон санаабыт санааларын ситиһиигэ быдан көнөтүк, түргэнник уонна дьулуурдаахтык баран иһэллэр. Онтон дьахталлар эттэрэ-сииннэрэ сымнаҕаһын курдук санаабыт санааларын ситиһиигэ эмиэ сымнаҕастар, талымастар, атын сиринэн эргийэ барыыга быдан дөбөҥнөр.

Дьахтар санаата төттөрү-таары уларыйан иһэрэ түргэнин туһунан сахалар олус таба этиилэрдээхтэр: «Дьахтар оһоҕун чанчыгыттан оронугар кэлиэр диэри санаата уонна уларыйар», «Дьахтар санаата аһынааҕар кылгас»,- диэннэр. Былыргы кэмҥэ сахалар дьахталлары са¬лайар үлэҕэ букатын да чугаһаппаттара биллэр. Оччотооҕу кэмҥэ ким кыахтаах-күүстээх баһылыыр үйэтигэр кинилэр са¬наалара сымнаҕаһыттан уонна сотору-сотору уларыйан биэрэн иһэрит¬тэн салайар былааска кыттыспатах буолуохтарын сөп.
 
Саха дьоно былыр-былыргыттан эр дьон баһылааһыннарынан олорон кэлбит буоланнар эр дьон ылыммыт сыалларын толорууга ордук дьүк¬күөрдээхтэрин, санаалара уларыйан испэтин сыаналыыллар. Государстволары салайыыга кинилэр таба суолу тутуһан олорбуттарын маннык холобур дакаастыыр.

Билигин Аан дойду үрдүнэн дьон бииргэ олорор сокуоннарын оҥо¬рооччулар барылара кэриэтэ эр дьон буолаллар. Бу уустук, санаабыт санааны туруулаһан көмүскүүр, дьону ылыннарар, итэҕэтэр үлэҕэ кинилэр санаа¬лара бөҕө, уларыйа охсон биэрбэт, ылыммыт сыалларын халбаҥнаабак¬ка толорор буоланнар тулуйан үлэлииллэр.

Сахалар олохторун үөрэҕин үөрэппэккэ сылдьыбыт буоламмыт сорох өс хоһооннорун суолталарын билигин саҥа быһааран эрэбит. Ол курдук «Уу чугаһа, уруу ырааҕа ордук»,- диэн өс хоһоонун ааспыт үйэлэр тухары араастаан быһаара сатаан бараммыт дьэ саҥа таптыбыт быһыылаах. Бу өс хоһооно омук сайдан, этэ-сиинэ күүһүрэригэр анал¬лаах. Ол иһин ыраах сиртэн кэргэн ыл, урууҥ ыраах буоллун, чугастан кэргэн ылан аймахтаһыыны таһаарыма диэн өйдөтөр. Урукку кэмнэргэ саха дьоно ити өс хоһоонун табатык сыаналыыр эрдэхтэринэ бары ыраах сирдэртэн кэргэн ылан, ыал буола сатыыллар этэ. Саха омуга олус уһун үйэлээх буолуутугар бу өс хоһоонун табатык өйдөөн туһана сылдьыбыттара олус улахан көмөлөөх буолбута саарбаҕа суох.

Дьоҥҥо бу өс хоһоонун курдук олус дириҥ өйдөбүллээх өс хоһоонноро эмиэ бааллар. Арай олору табатык сыаналааһын ситэ кыалла илик курдук. Былыргы дьон олоххо быһаччы сыһыаннаах этиилэрин ситэ сыа¬налаабат буолуу туохха тириэрдиэн сөбө өссө биллэ илик. Ол эрээри кэнники кэмҥэ Айылҕаҕа туох барыта саҥалыы эргийэн кэлэрин кур¬дук, дьон олохторо эмиэ эргийэн хаалыан сөбө сабаҕаланар буолла.

«Благими намерениями вымощена дорога а ад»,- диэн этии баар буолуута олох олус уустугун өссө бигэргэтэр. Бу этии дьон эрэйгэ тэбиллэллэрэ, өлөн-сүтэн, аакка барыылара оннооҕор туохтан сылтаан кэлэрин эмиэ чуолкайдык быһааран биэрэр. Аакка барыы диэн биһиги дьоммут санааларыгар өлүү-сүтүү, эстии-быстыы дойдута. Ол эстии-быстыы дойдутугар барыы суола хантан саҕаланарын бу этии ордук чуолкайдык булан көрдөрөр, быһаарар.

Ол курдук бу этии саҕаланыыта «Благими намерениями ...» диэнэ сахалыы ула¬рыттахха «үтүөнү баҕарыыларынан» диэн буолан тахсар. Ол аата, аҥар¬дастыы үтүө санаалар, үтүөнү баҕарыылар дьону аакка, өлүүгэ сирдииллэрэ чуолкай этиллэр.
 
Олус дириҥ өйдөбүллээх этии умнуллан сылдьар. Олох сайдан дьон олохторо тупсан аҥардастыы үтүө санаалар эрэ баар буоллахтарына уонна бары ол диэки таластахтарына дьон-аймах аакка барыылара, өлүүлэрэ кэлиэ диэн сэрэтэр этии буолар. Биһиги бу этиини төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрөрбүтүгэр сахалар киһи үс куттара тус-туспалар диэн этиилэрэ көмөлөһөр уонна өй-санаа уратыларын арыйан биэрэрэ олук буолар.

Билигин араас өй-санаа үөрэхтэрэ олус элбээтилэр. Араас элбэх секталар киһи өллөҕүнэ даҕаны иккистээн олоҕу олорор диэн үөрэтэр буоллулар. Өлбүт киһи өйө-санаата кэлэн кыра, саҥа төрөөбүт оҕо өйүгэр киирэн хаттаан олох үөрэҕин барар диэн бэйэлэрэ билэн, үөрэтэн кэл¬бит курдук этээччилэр эмиэ бааллар. Эбэтэр ханнык эрэ үөһээҥҥи күүстэр өлбүт киһи өйүн-санаатын тутан ылан саҥа төрөөбүт оҕо мэйиитигэр уган биэрэн баран, урукку өйүн-санаатын умуннаран кэбиһэллэр үһү диэн үһүйээн курдук эмиэ кэпсии сылдьаллэр.

Үөһээ дойду, Ырай олоҕо олус үчүгэй, онно дьон талбыттарынан олороллор. Онно олус үчүгэйэ бэрт буолан барбыт дьон төннүбэттэр диэн эмиэ этэллэр. Бу этии сыыһатын, дьону өлүү суолугар сирдиирин биһиги урукку үлэбитигэр Ырай дойдута диэн ырытыыбыт чуолкайдык быһаарар.

Ырай олоҕо үчүгэй диэн ыҥырар үөрэхтэр дьону өлүү-сүтүү диэки ыҥыраллар. Бэйэлэрэ сылдьан көрбөтөх Үөһээ дойдуларыгар барыыга ыҥырыылара улахан буруйу оҥорууга тэҥнэнэр быһыы буоларын аныгы үөрэх көмөтүнэн ситиһиэххэ сөп этэ.

Үөһээ дойдуга «Үчүгэй - онно барыахха» диэн ыҥырыы эдэр дьону наркоман буолууга, өйдөрө-санаалара, салгын куттара көппүт кэмигэр киирэ сатыылларыгар тириэрдэр. Ол курдук киһи салгын кутун өйө-са¬наата көттөҕүнэ, өйө-санаата ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар түһэр, ол иһин Үөһээ дойдуга, өй-санаа дойдутугар тиийэн хаалар. Онон, «Үөһээ дойдуга сылдьыы – үчүгэй» диэн дьону ыҥырар буолуу элбэх наркоманнары үөскэтиигэ ти¬риэрдиэн сөбө быһаарыллар.

Наркотик дьайыытыттан киһи өйө көттөҕүнэ - өйө-санаата эмиэ Үөһээ дойдуга сылдьар буолар. Түүлгэ курдук бу кэмҥэ кини ханна баҕарар көтө, истиэнэлэри курдаттыы түһэ сылдьар курдук буолар. Син-биир түһүү сылдьар киһи курдук кэмҥэ киирэр. Наркоман бэйэтэ өйө көтөн этэ-сиинэ куул курдук сытар буоллаҕына, өйө-санаата бос¬хо баран, көҥүл көтө, Үөһээ дойдуга — өй-санаа дойдутугар сылдьар. Эт-сиин таах быраҕыллар, хаалар, сирдээҕи олох үчүгэйэ умнуллар дьылҕаланар.

Өй-санаа албыҥҥа киирэн биэрэр. Санаатыгар онно көтө сылдьар үчүгэй курдук. Ханнык да хааччах суох, ким да туппат, мөхпөт, ону-маны оҥор диэ¬бэт. Аһыыр, таҥнар онно эмиэ наадата суох. Эгэ таптал наада буолуо дуо? Суох буоллаҕа дии.

«Благими намерениями вымощена дорога в ад» диэн өс хоһооно ор¬дук оҕо иитиитигэр суолталааҕын ситэ өйдөөбөккө сылдьабыт. Саха дьонугар оҕону хайдах иитэр уонна үөрэтэр туһунан олус таба этии баарын букатын да умуннубут. Ол этии «Атаах оҕо» диэн этэ.

Урукку социализм кэмэ саҥа туругуран эрдэҕинэ дьадаҥы дьон өйдөрүгэр былыргы баай дьон оҕолоро атаах буола иитиллэллэрин туһунан өйдөбүл баара. Былыргы элбэх кэпсээннэр атаах буола иитиллибит баай дьон оҕолоро олохторун ситэ олорбокко быстах суолга киирэн биэрэллэрин арыйаллара. Сэбиэскэй былаас улаханнык көмөлөһөн кэлин дьон үксүлэрин олохторо лаппа көнөн аны бэйэлэрэ оҕолорун атаах гына иитэр кыахтаммыттара. Ол иһин атаах оҕо туһунан өйдөбүл үгүс дьон өйүт¬тэн сүппүтэ. Оҕону атаах гына иитии эмиэ үтүө санааттан, аҥардас¬тыы үчүгэйи эрэ баҕарыыттан оҥоруллар. Оҕобор үчүгэй эрэ буоллун диэн төрөппүттэр кыһаналларыттан атаах оҕолор буола улаатан тахсаллар. Атаах буола иитиллибит киһи өйө-санаата түктэри буолан тахсарын саха кырдьаҕастара билигин да билэллэр.

Билигин саха дьонугар олох ыарахана хантан үөскээн, сайдан тах¬сарын таба быһааран ону суох оҥорорго дьулуһан, олоххо киллэрии сүрүн сыал буолара наада. Биһиги үлэлэрбит барылара ити сыалы бу¬лууга уонна толорууга аналланаллар.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарыытынан киһи өлбүтүн кэннэ өйө-санаата толору бэйэтинэн Үөһээ дойдуга сылдьыбат буолуон сөп. Үгүстүк түүлгэ көстөр өлбүт дьон көрүҥнэрэ эрэ көстөр, биирдэ эмэ майгыларын уратытын биллэриэхтэрин сөп. Өй-санаа быстах чаастара, үгэс буолбут өйдөбүллэр эрэ онно-манна тэбиллэн сылдьалларын түүлбүтүгэр көрөбүт. Ханнык да түүл киһиэхэ толору өйдөбүлү биэрбэт. Түүлгэ көстөр дьон бэйэлэрин майгыларын уратыларынан арахсаннар биир буолан хаалаллар. Ол курдук түүлгэ биир билэр киһибин көрөбүн дии санаабытыҥ тойонноотоххо атын киһи буолан хаалар. Арай бу түүлгэ көстөр киһи уонна илэ киһи маарынныыр өрүттэрин, өйдөрүн-санааларын тэҥнээн көрдөххө эрэ тус-туспа дьон буолалларын арааран билиэххэ сөп. Онон, Үөһээ дойдуга киһи өйө-санаата баар бэйэтинэн сылдьар диэн этии сыыһа, киһи өйүн-санаатын быстах чаастара, тус-туспа үгэстэрэ, куттар эрэ ордон онно-¬манна ыһыллан сылдьаллар. Ол иһин түүлү тойоннуурга былыргыттан үгэс буолбут өйдөбүллэр, тус-туспа бэлиэлэр  туһалыыллар.

Өй-санаа ити уратытын саха дьоно билэллэрин куһаҕаннык өлбүт киһи үөр буолар диэн этэллэрэ буолар. Ол аата, өй-санаа үрэллэн ыһыллыытын аата үөр буолуу диэн ааттанар. Сахалыы үөр буолуу диэн үрэллии, ыһыллыы, бөлөх буолуу аата. Бу бытарыйбыт, ыһыллыбыт санаалартан, куттартан куһаҕан санаалара аймах-билэ дьонноругар көстөн, биллэ сылдьалларын бэлиэтии көрөннөр үөр диэн ааттаабыттар.

Сахалар: «Олоҕу олоруу алааһы туорааһын буолбатах»,- диэн этиилэрэ өй-санаа аҥардастыы аҥар өттүн диэки сайдар кыаҕа суоҕун эмиэ быһаарар. Биир өттүн диэки барыы кыаллыбат. Өй-санаа киэҥник, кэлимник сайдар. Бу сайдыы хайысхатын киһи оҥорор быһыылара барылара «Иккилии өрүттээх» буолуулара арыйар.

АҺЫНАР САНАА

Хас киһи барыта бэйэлэрэ тус-туспа эттээх-сииннээх, куттаах-сүрдээх буолуулара, өйдөрө-санаалара эмиэ тус-туспа буоларыгар тириэрдэр. Киһи бэйэтин өйүн-санаатын атын дьон сабыдыалларыттан сатаан харыстыыр, көмүскүүр күүстээх санаалаах буолара наада. Күүстээх санаалаах киһи бэйэтин хаһан баҕарар көмүскэнэр кыахтаах буолар.

Ырыынак кэмигэр харчы күүһэ баһылыыр буолан, элбэх харчылаах киһи атын киһини баһылыыр, салайар буолуутугар толору кыах бэриллэр. Дьон кыахтаах өттүлэрэ бэйэлэрэ бас билэн салайар дьонноох буолуулара кыаллар буолла. Ырыынак сокуоннара киһи киһиэхэ сыһыаннарын төһө эмэ кытаатыннаран, ордук аһынымтыата суох, дьэбир оҥордулар. Бэйэ иннин аан маҥнай көрүнэр буолуу ордук сайынна, «Бэйэ ырбаахыта этиттэн чугас буолара» чахчы билиннэ.

Киһи бэйэтин кыаҕын кыра эрдэҕиттэн сайыннаран, күүстээх санаа¬лаах буола улаатара олох ирдэбилэ буолла. Бэйэ кыаҕа суох буолуута атын дьон сабыдыалларыгар киирэн биэриигэ тириэрдэр буолан ордук уустуктары үөскэтэр. Ол курдук кыаҕа суох киһи хайа сабыдыалга киирэн биэрэрин бэйэтэ да билбэккэ хаалара элбээтэ.

Киһи бэйэтэ атын киһи баһылааһыныгар аһара киирэн биэрбэтэ ордук. Бэйэтэ өйдөөх-санаалаах киһи ханнык баҕарар уустук кэмнэргэ бэйэтин өйүнэн-санаатынан салаллар буола үөрэнэрэ кыра эрдэҕиттэн наада. Кыра оҕону аһынан «Эн кыраҕын дии, кыайбаккын» диэн үөрэтии оҕо өйүн-санаатын хам баттааһыҥҥа тэҥнэнэр. Дьулуура, тулуура суох киһи оҥорор, барытыгар-бары атын киһи көмөтө, аһынара наада буолан иһэр. Аһынар санаа киһиэхэ «Бэйэм мөлтөх эбиппин» диэн өйдөбүлү иҥэрэр буолан кыра оҕону үөрэтэргэ олох да туттуллубата буоллар ордук буолуо этэ. Дөлбү түһэн тугун эмэтин өлөрбүт оҕону аһынан: «Оҕом буорайда»,- диири кытта дьэ ытаан тоҕо барар. Санаатын көтөҕөн имэрийэ түһэн баран: «Тулуйдахха ааһааччы»,- диэн үөрэттэххэ оҕо  тулуура улаатар. Аһыннара үөрэммит киһи туох эмэ быһаарыыны ылы¬нар кэм тирээн кэллэҕинэ атын киһи өйүгэр-санаатыгар киирэн биэрэрэ олус элбэх. Атын киһи аһынарыгар, көмөтүгэр үөрэммит буолан анараа киһитэ эппитин толорооччу буолан хаалара ордук хомолтолоох.

Төрөппүттэр кыра оҕолорун аһара аһынан, ымманыйан «Оҕом кыра, кыаммат» диэн этиилэрэ, үөрэтиилэрэ оҕолорун өйүгэр-санаатыгар куһаҕаны, «Бэйэм мөлтөхпүн» диэн өйдөбүлү үөскэтэн кэбиһэр. Аһыннара үөрэммит оҕо сыппах, атын дьон көмөлөрүгэр, аһыналларыгар наадыйар киһи буола улаатан хаалар. Төрөппүттэр оҕолоругар үтүөнү, үчүгэйи оҥорор сыалтан, өйүн-¬санаатын сайдыытын хааччахтаабат наадаҕа, аһара аһынар санааларын истэригэр туталлара ордук туһалаах буолуо этэ.

Атын киһи өйүгэр-санаатыгар баһыттарбат наадаҕа, анараа киһи этиилэрин бары өттүнэн сыаналаан көрөргө үөрэниэххэ, кини этиитигэр быһаччы киириммэт буолуу өй-санаа баһыттарбатын бэлиэтэ буолар. Ол аата, анараа киһи этиитэ бэйэҕэ төһө туһалаах буолуутун, бу этииттэн туох уларыйыылар тахсыахтаахтарын аан маҥнай быһаа¬ран, ырытан баран сөбүлэһэр ордук буолуохтааҕа быһаарыллар.

Киһи атын киһи баһылааһыныгар киириитин биир холобурунан аһынар санаа буолар. Бэйэтэ олус үчүгэй санаа. Хас киһи аайы бэриллибэт үтүө майгы буолар. Ол эрээри киһи барыта биир буолбатынан, бу аһы¬нар санааны бэйэлэрин тустарыгар туһаныахтарын баҕарар дьон баар буолаллар. Туохтара барылара кыаттарбатын туһунан дьоҥҥо кэпсээн кинилэргэ аһынар санаа үөскүүрүн ситиһэллэр. Атын киһиэхэ аһынар санаа үөскүүрүн ситиһии аһыннарыы диэн ааттанар.

Киһи киһини аһынар буолуута кини баҕатын толорорго тириэрдэр. Ол аата, аһынар санааттан анараа киһи бары баҕатын толоруу, кини эппитин курдук оҥоруу, кини баһылааһыныгар толору киириини көрдөрөр. Аһынар санаа киһи өйүн-санаатын арыйар. Көмүскэлэ суох оҥорор. Урут харыстана сылдьыбыт  санаата суох буолан өйө-санаата арыллар.

Дьоҥҥо аһыннара сатыыр дьон, бэйэлэрэ аһынар киһини бас билиилэригэр киллэрэ сатыыллар. Ханан эмэ аһыннаран, тугу эмэни көрдүөххэ диэн санаалара киирэр. Аһыннара сатыыр киһи олус элбэх араас көрдөһүүлэрэ барылара кини баҕатын курдук толоруллан иһэллэригэр баҕарар. Кини бары баҕатын эппитин курдук толорон иһии кини толору баһылааһыныгар киирэн биэриини бэлиэтиир.

Аһыннара сатааһын атын киһини бэйэ өйүгэр-санаатыгар киллэрии биир көрүҥүнэн ааҕыллар. Аһынар киһи көмөлөһө сатыыр, анараа киһи баҕатын кыаҕа баарынан толорор. Аһыннарар киһи баҕата эбиллэн иһэрэ кини бэйэтин баһылааһыныгар киллэрэ сатыырын чуолкайдыыр. 
Бэйэмсэх киһи  куруук бэйэбэр эрэ үчүгэй буоллун диэн санаата хаһан баҕарар баһыйа сылдьар, аһыннаран бэйэлэрин тустарыгар туһанар санаалара элбэх буолар.

Төһө да аһыннар даҕаны бэйэтин санаатын бас бэриннэримиэн баҕарар киһи, анараа киһи баҕатыгар өйүнэн-санаатынан утарсан иһиэхтээх. «Маннык буолбат» эбэтэр «Мин бу курдук оҥоробун» диэн бэйэ өйүн-санаатын араарына сылдьар буоллаҕына анараа киһи баһылааһыныгар киирэн биэрбэт.

Дьон бары өйдөрө-санаалара тус-туһунаннар. Олус бэйэмсэх, миэхэ бэйэбэр эрэ үчүгэй буоллун диэн санаалаах төрөппүттэр оҕолоругар олус аһыннаран кинилэринэн бэйэлэрин араас баҕаларын барытын толорторо сатыыллар. «Бары барыта кэмнээх буолуохтаах» диэни саха дьоно билэллэр. Ол иһигэр аһыныы эмиэ киирсэр. Аһынар санаа элбэх буоллаҕына аһыннарыан баҕалаах элбиир.

Аһынар санаа - үтүө, үчүгэй санаа. Киһи киһиэхэ сыһыаныгар аһынар санаа баар буолара ордук. Киһи барыта биир тэҥ күүстээх, кыахтаах буолбатах. Бэйэттэн мөлтөх, кыаҕа суох дьону кытта сыһыаҥҥа аһынар санаа бастакы миэстэни ылара ордук туһалаах буолуо этэ. Кыахтаах дьоҥҥо элбэх аһынар санаа баар буолуута киһи киһиэхэ сыһыанын лаппа тупсарыа этэ. Дьону барыларын сөптөөх кэмээйинэн аһынар буолуохха, үчүгэй санаалаах дьону ордук аһыныахха.

Аһыныы диэн ким эмэ кыһалҕатыттан уйадыйа санааһыны, кыһалҕатын өйдүүр буолууну этэллэр. Киһи аһына санаатаҕына эниэргийэтэ көҕүрүүр. Элбэх эниэргийэлээх дьон аһыныгас буолаллар, аһынар санаалара күүстээх. Киһини аһынар санааҕа киллэрэн аһыннара сатыыр дьон аһынар дьонтон эниэргийэлэрин эбинэллэр, күүс-кыах ылаллар. «Аһыныгас киһи» диэн чахчы кыахтаах, элбэх эниэргийэлээх киһини этэллэр. Кини аһынар санаата элбэх киһиэхэ холкутук тиийэр буолан итинник ааты иҥэрэллэригэр кыахтаах буолар.

Ыарахан олоххо үөскээбит дьон аһыныгас буолаллар. Кинилэр бэйэлэрэ кыһалҕалаах олоххо үөрэммит буоланнар атын киһи кыһалҕатын таба өйдүүр буоларга үөрэммиттэр. Ол иһин туох баалларынан барытынан көмөлөһө сатыыллар. Сөптөөх кэмигэр көмөлөһө сатааһын киһи санаатын көтөҕөр, күүс биэрэр буолан ураты суолталаах. Кыаҕа суох буолбут, санаата түспүт киһиэхэ көмөлөһүү кэнниттэн саҥа күүс киирэн бэйэтин кыанар буолан барыан сөп.

Онон, аһынар санаа уонна аһыннарыы диэн бэйэ-бэйэлэриттэн үөскээн тахсар утарыта өйдөбүллэр буолаллар. Киһи киһиэхэ сыһыаннарыттан үөскээн тахсар буоланнар дьон олохторугар куруук баар буолаллара наада. Ол эрээри дьон олохторун сиэрин быһыытынан хайалара да аһара барбаттара ордук туһалаах буолуохтара этэ.

БЭЙЭМСЭХ САНАА

Киһи санааларын үгүс араастарын саха дьоно былыр-былыргыттан үөрэтэн билэн тус-туспа араартаабыттар. Киһи бэйэтин «Мин» диэн биир курдук билиннэр даҕаны этэ-сиинэ уонна өйдөрө-санаалара, куттара тус-туспа буоланнар санаалара эмиэ тус-туһунаннар, бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэспэттэр.

Бэйэмсэх буолуу диэн хас биирдии киһиэхэ баар майгы көрүҥэ буолар. Киһи «Мин» диэн бэйэтин атын дьонтон туспа араарынар буолуоҕуттан сайдан барар бэйэтигэр, ордук этигэр-сиинигэр туһалаах хаачыстыба. Бэйэ кыаҕын билинэр буолуу, бэйэни дьон тэҥинэн тутта сылдьыы, бэйэни көрүнүү-истии барылара ити хаачыстыбаҕа киирсэллэр. Арай киһи бары майгыларын курдук аһара баран хаалбатаҕына, сиэри таһынан буолбатаҕына, үчүгэйгэ тириэрдэр өй-санаа буолар.

Бэйэмсэх буолуу аһара баран хаалыыта «Мин эрэ» диэн этиинии эл¬бээн барыытыттан саҕаланар. Ол аата, киһи тугу оҥороругар, урут оҥорбутугар барытыгар ити этии бастаан иһэр уонна «Мин эрэ билэбин», «Миэнэ эрэ», «Мин эрэ эппитим курдук буолуохтаах» диэн этииниилэргэ тиийэн хааллаҕына, бэйэмсэх буолуу аһара барбыта бэлиэтэнэр.

Ханнык баҕарар майгы аһара баран хаалыытын сахалар сөбүлээбэттэр. Бэйэмсэх да киһи төрөппүт буоларын Айылҕа утарбатын быһыытынан биһиги бу майгы оҕо иитиитигэр хайдах дьайарын ырыта сатыахпыт.

Кэлин кэмҥэ улаатан иһэр оҕолор майгылара куһаҕан өттүгэр ула¬рыйан иһэр диэн айманаллар. Кырдьык даҕаны обургу оҕолор олус ыар буруйдары оҥортууллара элбээтэ. Куоракка оскуолаҕа үөрэнэр кыргыттар биир саастыылаахтарын уонна кыра оҕону өлөрүүлэрэ ордук киэҥ аймалҕаны тарта.

Арҕааҥҥы дойдулар сабыдыаллара, үөрэх-билии эккирэтиитэ дьайан ыаллар барылара кэриэтэ билигин биир эбэтэр икки оҕолоох буолуулара тэнийдэ. Ыалга оҕо аҕыйах буолуута төрөппүттэр үлэлэрин аҕыйатан, бэйэлэрэ лаппа сынньалаҥнык сылдьалларыгар тириэрдэр, бэйэмсэх санааларын күүһүрдэр. Үлэ оҥорон таһаарыыта мөлтөөһүнэ хамнас аҕыйаҕын үөскэтэн ыаллар дьа¬дайыыларыгар тириэрдибитэ аны аҕыйах оҕолоох буолууларыгар эмиэ төрүөт буолар курдук.

Ыал буолуу сүрүн өйдөбүлүнэн киһилии быһыылаах кэлэр көлүөнэлэ¬ри иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы буоларын ким да умнубат. Арай социализм кэмин саҕана оҕолору иитиини-үөрэтиини государство аҥардастыы бэйэтигэр ылыыта кэлэр көлүөнэ дьон олохторун сыалын, соруктарын уларытан кэбиспитэ. Төрөппүттэр оҕолорун син-биир государство көрүө-истиэ диэн санааттан киһилии майгыга, сиэргэ-туомҥа, үгэстэргэ үөрэтэллэрин бырахпыттара.

Биһиги урукку үлэлэрбитигэр салгыы оҕо майгына үөскээн сай-дыытыгар төрөппүттэр өйдөрө-санаалара олус улаханнык сабыдыаллыы¬рын ырытыахпыт. Кыра оҕо өйө-санаата, ийэ кута сайдыытыгар аан маҥнай ийэ ылар оруола олус үрдүк. Оҕону киһилии майгыга иитиигэ уонна үөрэтиигэ ийэ оҕотун туһунан тугу саныыра олус улахан оруо¬лу ылар. Кини оҕотун «Эн улахан киһи буоллуҥ», аны улахан киһилии быһыылан»,- диэн этэн, үөрэтэр буолуута оҕотун өйүн-санаатын уларытан, улахан киһи, киһилии киһи өйө-санаата, бэйэтин бэйэтэ көрүнэрэ, атыттарга көмөлөһөрө үөскүүрүн көҕүлүүр.

Ийэ оҕотун итинник этэн үөрэтэр, бэйэтигэр көмөлөһүннэрэр буол¬лаҕына, оҕотун өйө-санаата түргэнник сайдан, бэйэтэ быһаарыыны ылынар кыаҕа улаатан иһэр. Билигин биһиги ийэлэрбит оҕолоро улаа¬тан хас сааһыгар тиийдэҕинэ итинник этэр буолар эбиттэрий? Бу боппуруоһу быһаарыы кэлин кэмҥэ оҕо иитиитигэр тахсыбыт уларыйыылары таба быһаарар кыаҕы биэрэр. «Отох киһи отутугар диэри улаатар» эб¬этэр «Отутугар диэри өйө киирбэт» диэн этиилэр бааллара муомурбут киһи кырдьык да хойутаан сайдарын, өйө киирэрин быһаарар.

Урукку кэмҥэ элбэх оҕолоох ыаллар улахан оҕолоро бэйэтэ тугу эмэни кыайар буолуоҕуттан ыла «Улахан киһи» ааттанар, көмөлөһөр, үлэлиир. Бэйэтин бэйэтэ салайынан сылдьар буоларга, кыра бырааттарын-балтыларын көрөргө олох кыра эрдэҕиттэн эрчиллэр, үөрэнэр. Бу курдук иитиллибит оҕо киһилии майгылаах буола улаатарын урукку кэмҥэ улааппыт, билигин кырдьаҕас дьон киһилии майгылаахтара дакаастыыр. Ол кэмҥэ ийэ улааппыт, сиппит оҕотун «Эн кыраҕын, кыаммаккын»,- дии-дии эккирэтэ сылдьара букатын да биллибэт. Оҕолор эрдэ ситэн улахан дьон буола охсоннор, кэргэн ылан, дьиэ¬-уот тэринэ охсоллоро кэпсээннэргэ киирбиттэр.

Билигин биир эбэтэр икки оҕолоох эдэр, эмньик ийэлэр оҕолорун хаһан даҕаны, бытыктарын үктүөхтэригэр да диэри, «Улахан киһи буоллуҥ, бэйэҥ тугу эмэни быһаар, оҥор»,- диэбэттэр. Барытыгар бары бэйэлэрэ көмөлөһө, этэн биэрэ сатыыллар. Аны кинилэр эппиттэрин курдук оҥорботохторуна букатын да табыллыбат, хомойоллор, хоргуталлар. Оҕолорун куруук «Эн кыраҕын, кыаммаккын, мин эрэ көрдөхпүнэ-иһиттэхпинэ табыллаҕын»,- диэн үөрэтэллэр. Төрөппүттэр бэйэмсэх, «Мин оҕом» диэн санаалара оҕолорун өйүн-санаатын хам баттыыр, ситэ сайыннарбат, улахан киһи өйө-санаата киирэрин мэһэйдиир. Ити курдук бэйэлэрэ куруук көрө-истэ сылдьалларыгар оҕолорун үөрэтэн, өйүн-санаатын сайыннарбакка, муомурдан кэбиһэллэр.

Айылҕа бары тыынар-тыыннаахтарыгар курдук оҕолоох ийэҕэ бэйэм¬сэх санаа үөскээн олохсуйар. Оҕолоох ийэ ити бэйэмсэх санаата оҕо¬тун иитиитигэр уонна үөрэтиитигэр оҥорор буортуларын бу үлэбитигэр кыайан быһаардахпытына улахан кыайыыны оҥоруохпутун сөп. Тоҕус ыйы быһа оҕотун иһигэр илдьэ, иитиэхтии сылдьан төһө элбэхтэ «Мин оҕом, бэйэм эрэ киэнэ»,- диэн санаабыта буолуой? Ийэ түүннэри, күннэри иһигэр итинник саныы сылдьарыгар тиийэр. Бу санаата олус элбэхтэ хатыланан кини ийэ кутугар ууруллан хаалбыта ийэ өйүн-санаатын уларытан, оҕотун бэйэтэ бас билэрин курдук өйдөбүлү иҥэрэн, бэйэмсэх санаалаах оҥорор. Ийэ итиннэ эбии аны бэйэтэ бэйэмсэх соҕус буоллаҕына ити санаата ордук күүстээх буоларыгар тиийэр.

Биир эбэтэр икки оҕону иитиигэ ийэ бэйэмсэх санаата уларыйбакка бэйэтинэн сылдьар. Бу бэйэмсэх санаа оҕо улаатан, өйө-санаата ула¬рыйан иитиитин аахсыбат буолан, оҕону иитиигэ биллэр уратылары киллэрэр. Ол курдук оҕо улаатан истэҕинэ ийэ сыһыана эмиэ улары¬йан, оҕотун туспа киһи, улахан киһи курдук көрөн киниэхэ сыһыанын уларытан биэрэр кэмэ син-биир кэлиэхтээх. Оҕо улаатан бэйэтэ туспа ыалы тэрийэр аналлаах. Бу өйү-санааны, аналы бэйэмсэх ийэ билиммэт. Оҕо өйүн-санаатын уларыйыыта кэмигэр, этин-сиинин сайдыытын кытта тэҥҥэ кэлэн иһиэхтээҕин ийэ аахсыбат. Кини санаатыгар оҕото син-биир кыра кыаммат курдуга хаһан да хаалбат. Оҕото куруук кини көмөтүгэр наадыйар, тугу да сатаабат, кыайан оҥорбот, кыаммат кур¬дук буолан иһэрэ хаһан да уларыйбат.

Ийэ бэйэмсэх санаата оҕотун ордук күүскэ көрөрүгэр-истэригэр тириэрдэр. Ийэ аһара көрөрө, маныыра оҕотун өйүн-санаатын хам баттаан бэйэтэ быһаарынар күүһүн мөлтөтөр. Үгүстүк атын киһи этиитин ылына уонна толоро үөрэммит киһи дьону батыһан сыыһа суолга үктэнэн хаалара элбээн тахсар. Куруук көрүүгэ-истиигэ үөрэнэн «Отох киһи отутугар диэри үөрэнэр» диэн этиигэ кырдьык сөп түбэһэр киһиэхэ кубулуйар.

Үһүс оҕотун кэнниттэн ийэ аһара бэйэмсэх санаата дьэ сүтэр. Үһүс оҕотун кыайан көтөҕө сылдьыбат буолан улахан оҕотун туспа, сиэтэ сылдьарыгар тиийэр. Кыһалҕа кыһайан улахан оҕотун «Эн улахан киһи буоллуҥ, аны миэхэ көмөлөс»,- диэн этэн дьэ үөрэтэр. Улахан оҕото кыра оҕолору көрүүгэ-истиигэ көмөлөһөр буолан сайдара, улахан киһи өйө-санаата киирэрэ түргэтиир. Олус улахан эппиэтинэстээх буолууга кыра эрдэҕиттэн эрчиллэр. Кыра бырааттарын дуу, балтыларын дуу көрүү-истии киниэхэ салайар дьоҕурун сайыннарар. Кинини, улахан оҕону көрөн үтүктэн кыралар эмиэ түргэнник өйдөрө-санаалара сай¬дар, улахан киһи, киһилии киһи буолууга үөрэнэллэр.

Үөрэтэр киһи оҕоҕо сыһыана кини майгытын төрүттүүр. «Эн улахан киһи буолан иһэҕин»,- диэн үөрэтии оҕо улахан киһи буолууга тардыһар өйүн-санаатын сайыннарар, олох бары ыарахаттарын тулуйар буолуутугар үөрэтэр. Сахалар «Олох ыарахан» диэн ааттыыллар. Бу этии барыта киһи өйүгэр-санаатыгар сыһыаннаах. Кыра эрдэҕиттэн барыта бэлэмҥэ үөрэммит киһиэхэ кыра туга эмэ тиийбэт эбэтэр суох буолуута кинини улахан трагедияҕа тириэрдэр.

Оҕону куруук «Эн кыраҕын, кыаммаккын»,- диэн этэ сырыттахха кырдьык кыаммат, мөлтөх, туохха барытыгар көмөҕө наадыйар киһи буола улаатарыгар олук ууруллар.

Оҕо этэ-сиинэ сайдан, үүнэн истэҕинэ, өйө-санаата эмиэ дириҥээн элбэҕи толкуйдуур буолара эбиллэрин таба сыаналаан, бириэмэтэ кэлэн истэҕинэ «Эн улахан киһи буолан иһэҕин, киһилии майгыланан ис»,- диэн этэн үөрэтии киирэн биэрэн иһэрэ наада. Итинник этэн үөрэтии улахан киһи буолар баҕа санаа үөскүүрүгэр көмөлөһөр. Биһиги ийэлэрбит хойутаппакка эрэ, оҕолоро улаатан истэҕинэ, көрөр-истэр майгыларын арыыйда аҕыйатан, бэйэтэ бэйэтин билинэн сылдьарын ситиһэ сатыыллара буоллар, туһалаах буолуо этэ. Ийэлэр өйдөрүгэр-санаала¬рыгар ити өйдөбүл төһөнөн эрдэ киирэр да, киһилии майгылаах кэлэр көлүөнэлээх буолууларыгар олук ууруллар. Ол курдук урукку кэмнээҕи киһилии майгылаах дьон кыра эрдэхтээҕи кэмнэрин санааталлар эрэ, олохторо ыарахан, тиийиммэт эбиттэрин, эрдэттэн үлэлээн-хамнаан барбыттарын ахталлар. Кыра эрдэххэ олох ыарахан буолуута оҕо майгына үчүгэй, киһилии буолуутун хааччыйар.

Бэйэмсэх буолуу «Мин эрэ туспар» диэн өйдөбүлэ оҕо иитиитигэр олус улахан токуруйууну таһаарар. Ол курдук улахан киһи, төрөппүт итинник санаата оҕотун бэйэтигэр олус бас бэриммит киһи оҥорор. Кини тугу эппитин барытын оҕото толорон иһэрин ирдиир буолан оҕо өйө-санаата киниэхэ утарылаһар, сөп түбэспэт буолуутун үөскэтэр. Бэйэмсэх ийэ оҕотун иитэригэр ордук бобуу, хаайыы өттүгэр салаллар. Маннык иитии-үөрэтии оҕо кыра кыаммат эрдэҕинэ төһө да үчүгэйин иһин, кэлин улаатан истэҕинэ төрүт сөп түбэспэт үөрэх буолар. Ол курдук улааппыт киһи көрдөбүлэ уларыйан биэриитин итинник ийэ аахсыбат. Итинник иитии-үөрэтии көрдөбүлгэ сөп түбэспэт буо¬луута туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэр көлүөнэ иитиллэн улаатан тахсарыгар тириэрдэр.

Ыал соҕотох оҕото бэйэмсэх буола улаатарыгар олук ууруллар. Төрөппүттэрэ тугу үлэлээн-хамсаан булбуттара-талбыттара барыта оҕолоругар тиксэр, кини баҕатын толорууга туһаныллар буолан бэйэмсэх, миэнэ эрэ диэн өйдөбүлэ уруттаан иһэр. Икки төрөппүт уонна түөрт эһэ, эбэ буоланнар соҕотох оҕону аһара көрөн-истэн, маанылаан атаахтатан кэбиһэллэр.

Кыра эрдэҕиттэн соҕотоҕун иитиллибит оҕо бэйэтэ улааттаҕына, биир оҕоттон ордук оҕоломмот кыахтанар. Кини өйүгэр-санаатыгар хас да оҕолоох буолуу өйдөбүлэ кыайан киирбэт. Оннук өй-санаа оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн иҥэриллибэтэх буолан, кэлин киирэн иҥэрэ уустук боппуруоска кубулуйар. Ол курдук аҥардас ийэ ииппит оҕото кэргэнэ суох сылдьара быдан элбэхтик бэлиэтэнэр.

Биир оҕолоох ийэ аны бэйэтэ эмиэ бэйэмсэх санааҕа оҕустарар. Ол курдук оҕотун бас билэр, миэнэ эрэ диир санаата олус күүстээх буо¬лан оҕото улаатан истэҕинэ аһара сабардаан, бэйэтин бэйэтэ кыайан салайыммат киһини улаатыннарар.

Олох сайдан, бары барыта дэлэй буолан иһиитэ оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ улахан уустуктары киллэрэр. Төрөппүттэр оҕолорун иитиилэригэр сымнаан, аһара маанылаан, көрөн-истэн, атаахтатан кэбистэхтэринэ оҕолоро бэйэлэринээҕэр мөлтөх, аһара бара сылдьар санаалаах буола улааталлар.

Аныгы биир эбэтэр икки оҕолоох ийэлэргэ ордук чиҥ, кытаанах санаалаах буолуу эрэйиллэр. Оҕону чиҥник, дьиппиэнник, ол эрээри хам баттаабакка, бэйэтин өйүн-санаатын сайыннаран, сайдыы-үүнүү диэки тардыһыннаран иитиэххэ, үөрэтиэххэ наада. Ийэлэргэ бу курдук өй-санаа киириитэ, былыргы дьон быһаарыыларынан олох ыараатаҕына эрэ киирэр. Ол аата «Олох ыараатаҕына - омук күүһүрэр» диэн этэллэр. Билигин өй-санаа сайдыбыт кэмигэр, киһи үөрэҕи-билиини салгын ку¬тунан ылынан сайдар буоллаҕына, ийэлэр бэйэмсэх санааларын суох оҥорон, оҕолорун киһилии өйдөөх-санаалаах киһи оҥоруохтарын эмиэ сөп курдук. Ийэ оҕото улаатан, өйө-санаата сайдан иһиитин учуоттуур буолара хайаан да эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

КУҺАҔАН САНАА 

Киһи ханнык баҕарар санаата, дьайыыта, быһыыта хайа эрэ кээмэйи аһара бардаҕына куһаҕан өттүгэр кубулуйар. Ол курдук өһөс санаа тулуурдаах, дьулуурдаах буолууну үөскэтэр, ол иһин үчүгэйгэ киирсэр. Онтон аһара баран ньоҕойго, ньоҕойдоһууга кубулуйдаҕына куһаҕан санаа буолар. Иэстэһэр санаа бэйэтэ куһаҕан буоллаҕына өссө аһара баран өһүөннэһиигэ тиийдэҕинэ хара санааҕа кубулуйуон сөп. 

Сахалар олохторун үөрэҕэ өй-санаа ханнык да хааччаҕа суох барарын көҥүллээбэт. Оҕо улаатан истэҕинэ маҥнайгы бобуу: «Аһара барыма»,- диэн ааттанар. «Аһара ытаама», «Аһара мэниктээмэ»,- диэн этиилэр туох барыта кэмнээҕин, кэрдиилээҕин быһаараллар. Өссө улаатан истэҕинэ: «Куһаҕаны оҥорума»,- диэн ыһыллыбыт оонньууру хомуттараллар, иһити-хомуоһу алдьаттарбаттар, бэрээдэги тутуһуннараллар, куһаҕан быһыы диэн тугун билэргэ үөрэтэллэр.

Оҕо өйө-санаата сайдан иһэринэн хайаан да тугу эмэ оҥорор. Куһаҕаны оҥоруу хаһан баҕарар чэпчэки. Оҕо аан маҥнай хайа чэпчэкитин, түргэнник кыайарын оҥоро сатыыр. Онтон туох чэпчэки барыта алдьатыы, куһаҕаны оҥоруу буолар. Ол иһин «Куһаҕаны оҥорума», «Айыыны оҥорума»,- диэн хааччах оҥоруллар. Оҕо өйүн-санаатын көҥүлүнэн ыытыллыа суохтаах. «Көҥүлүнэн барбыт оҕо»,- диэн киһи буолууга үөрэммэтэх, аһара бара сылдьар майгылаах оҕону этэллэр.

Оҕо улаатан тугу эмэ оҥорор буолан истэҕинэ үчүгэй быһыыны маннык оҥор диэн көрдөрөллөр, үтүгүннэрэллэр. Yчүгэйи оҥоруу үлэлээх. Yлэлээтэххэ үчүгэйи оҥоро үөрэнэр. Yчүгэйдик оҥордоҕуна хайгыыллар: «Yчүгэй оҕо»,- дииллэр, манньа да биэриэхтэрин сөп. Оччоҕуна эрэ оҕо туох эмэ үчүгэйи оҥорор. Yчүгэйи оҥорорго дьэ үөрүйэх буолар. Yгэс үөскүүр.
 
Куһаҕан быһыылары дьон бары билэллэр. Ыалтан ыалга тарҕанан иһэр бастакы солуннар, куһаҕан солуннар буолаллар. «Куһаҕан солун сымыйа буолбат»,- диэн этии куһаҕан ордук тарҕанымтыатын уонна уларыйа охсубатын бэлиэтиир.

Оҕо ураты истигэн буолар. Улахан дьон кэпсэтиилэрин бэйэтэ ситэн өйдөөбөтөр даҕаны истэ сылдьар. Дьон туох куһаҕан быһыылары оҥороллорун оҕо өйө тиийэринэн билэн иһэрэ наада. Оҕо билэр буоллаҕына эрэ куһаҕан быһыылары оҥорбот.
 
Сахалар оҕолорун: «Куһаҕан быһыылары оҥорбот буолуҥ»,- диэн үөрэтэллэр. Киһи оҥорор быһыыларыгар сөп түбэспэт быһыылар – саҥаны айыылар, куһаҕан быһыылар буолаллар.
 
Оҕону үөрэтии биир сүрүн көрдөбүлүнэн «Айыыны оҥорума» диэн буолар. Ол аата дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥорума диэн өйдөнөр.
 
Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи санаатыгар олус улахан оруолу уураллар этэ. «Куһаҕаны саныы сылдьыма, аны туолан хаалыа», «Куһаҕан санааны санаама, бэйэҕэр куһаҕан буолуо»,- диэн кырдьаҕастар сөбүлүүр, үчүгэйи саныыр, эрэнэр, олохторун салгыыр баар суох киһилэригэр сэрэтэн, үөрэтэн этэр тыллара таах хаалар тыллар буол¬батахтар. Бу тыллар былыргы сахалар киһи өйүн-санаатын ордук ди¬риҥник билэллэрин быһаараллар.

Киһи оҥорор быһыыларын үчүгэй уонна куһаҕан диэҥҥэ араартааһын олус былыргы кэмнэргэ буолбут буолуон сөп. Остуоруйаҕа кэпсэнэр Yчүгэй Yөдүйээн уонна Куһаҕан Хочугур саҕанааҕы кэмнэртэн ыла саҕаламмытыгар сөп. Yчүгэй уонна куһаҕан диэн араартааһын киһи майгынын уратыларын быһаарар.
 
Киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыылара, үчүгэй да, куһаҕан да буоллахтарына биир мэйииттэн быһаарыллан тахсан оҥоруллаллар. Ол иһин биирдик:  «Айыы»,- диэн ааттаналлар.

Өй-санаа үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсыыта аан маҥнай үрүҥ уонна хара диэн тылларынан бэриллэр. Киһи өйө-санаата сайдыытыгар үрүҥ дьүһүн үчүгэй диэн өйдөбүллээх.

Атеизм үөрэҕэ баһылаан салайбыт кэмнэригэр киһи санаатыгар хан¬нык да суолта бэриллибэт буолбута. Таҥара, айыылар киһи олоҕор ылар оруолларын аҥардастыы албыннааһын эрэ курдук көрүү олохсуй¬бута. Уларыта тутуу кэнниттэн өй-санаа үөрэхтэрэ салгыы сайдар кыахтара улаатта.

Куһаҕан санаа хайдах кубулуйан, уларыйан киһиэхэ бэйэтигэр тиийэн куһаҕаны оҥорорун сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар кыахтанна. Бу этии эмиэ киһи бэйэтин санаата хос-хос элбэхтик хаты¬ланнаҕына, үгүстүк саныы сырыттахха үгэс буолан киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына ууруллан хааларыгар олоҕурар.

«Үгэс» диэн үгүс диэн тылтан үөскээбит. Тугу барытын үгүстүк, хос-хос хатылаатахха үгэс буолан киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына ууруллан иһэр. Киһи өйүн-санаатын бу курдук, кут-тарынан тус-туспа арааран быһаарыы сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн быһаарыллан кыаллар буолла.

Атын киһиэхэ куһаҕан буоллун диэн санааһын олус элбэхтэ хатыла¬нан үгэскэ кубулуйдаҕына, киһи хаһан эмэ сыыһа туттаран ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирэн хаалбыт кэмигэр толоруллан хаалар кутталлаах. Ол иһин куһаҕаны куруук санааҕа тутан, хос-хос хатылыы сылдьыы, куһаҕаны санааһын бэйэҕэ куһаҕаны оҥорууга тириэрдэр.

Киһи саныыр санаата хайдах көрүҥнээхтик туолара билигин кыайан быһаарылла илик. Сорох учуонайдар киһи санаата туох эрэ күүстээх буолан бэйэтэ араас хамнааһыны таһаарыан сөп дииллэр. Арай киһи санаата ханнык эрэ эниэргийэ буолара быһаарыллан эрэр. Ол курдук күүстээх санаалаах экстрасенс киһи хайа эмэ ыраах сиртэн олорон санаатын түмэн уулаах баанка дьүһүнүн уларытар кыахтаах.
Саха ойууннара киһи санаата туспа кут буолан сылдьарын быһаар¬быттара букатын быданнаабыт. Бу кут бэйэтэ туспа сылдьар буолуута ханнык эрэ туспа эниэргийэлээх буоларын быһаарар. Кут ыһыллан хаалбакка олус өр бириэмэҕэ бэйэтинэн сылдьыан сөп. Ол аата, киһи санаата бэйэтэ күүстээх. Yгэс буолбут санаа күүһүрэр.

Биһиги куһаҕан санааны быһаарыыбыт санаа бэйэтин күүһүн быһаа¬рыыга олоҕурбат. Арай киһи санаата, олус элбэхтэ хос-хос хатыланнаҕына, дьиппинийэр, чиҥиир. Кэлин үгэс буолан ийэ кут өйүгэр-санаатыгар уларыйан олохсуйар кыахтааҕар олоҕурар. Киһи үгэс буолбут санаатын бэйэтэ хаһан эрэ ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хаал¬лаҕына, толорон кэбиһэр кыахтанарын сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар.

Уу киһи өйүн-санаатын ыраастыыр аналлаах. Ытааһын, харах уута тахсыыта, ыраастаныы бэлиэтэ. Куһаҕан санаа, мунньуллубут санаа харах уутун кытта тахсан өй-санаа ыраастанар, дьэгдьйэр. Ол иһин түүлгэ олус улаханнык ытааһын үөрүү, санаа туолуута кэлэн иһэрин бэлиэтиир.

Куһаҕан санаалартан ыраастанарга тымныы ууну туһаныы, эти-сиини эмискэ тымнытан ылыы туһалаах. Эмискэ тоҥууттан киһи этэ-сиинэ ыгыллыытыттан өйө-санаата кураанахтанан, дьэгдьис гына түһэр. Бу кэмҥэ куһаҕан санаалары ылан быраҕыы, ыраастаныы киһиэхэ ордук табыллар. Эмискэ тымныы ууну куттан эбэтэр тымныыга тахсан өйү-санааны ыраастаан баран салгыы куһаҕан санаалары санаабат буолуу өйү-санааны ыраастыыр, чэбдигирдэр, үтүө, үчүгэй санаалар киириилэригэр миэстэни бэлэмниир. Ити курдук куһаҕан санаалары санаабат буолуу, өйтөн-санааттан ылан быраҕыы, умнуу өй-санаа ыраастаныытыгар тириэрдэр. Сахалыы «Дьэгдьийии»,- диэн өйдөбүл ити быһаарыыга олоҕурар уонна өй-санаа ыраастаныытыгар туһалыыр.

Өлбүт киһи оҥорбут куһаҕан быһыыларын ахтар, саныыр көҥүллэм¬мэт, бобуллар. Бу аата, кэлэн иһэр көлүөнэ дьон куһаҕан быһыылары ахта, саныы сылдьалларын суох оҥорон, кинилэр өйдөрө-санаалара ыраас, үчүгэй быһыылары оҥоруу диэки хайысхалаах буолалларын төрүттүүр.

Атеизм баһылаан, салайан олорбут кэмнэригэр киһи санаатыгар ханнык да суолта бэриллибэт буолара. Материализм өйө-санаата баһы¬лаан иһэрэ. Ол кэмҥэ оҕолору иитиигэ-үөрэтиигэ куһаҕан санаалары санаабат буолуу, куһаҕан санаалартан ыраастаныы хайа да көрүҥэ оҥоруллубат буолара. Киһи олоҕор быһаччы сыһыаннаах өйүн-санаатын сайыннарыыга суолта биэрбэт буолуу эдэр көлүөнэлэр иитиилэрэ мөл¬төөһүнүн үөскэттэ.

КУҺАҔАН САНАА ҮӨСКЭЭҺИНЭ
 
Саха дьоно киһи өйүн-санаатын үөрэтиинэн олус өр кэмҥэ утум-наахтык дьарыктаммыттар. Кэлин кэмҥэ сахалар үөрэхтэрин быраҕан арҕааҥҥы омуктар үөрэхтэрин киллэрии эдэрдэрбит өйдөрүн-санааларын буккуйан букатын туруга суох оҥорон эрэрин, араас буруйу оҥоруулар элбээбиттэрин дьон бары билэллэр. 

Тыл киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор күүһүн билэннэр саха¬лар оҕолорун «Куһаҕаннык тыллаһыма» диэн үөрэтэллэр. Элбэхтик куһаҕан тыллары тылластахха, бу тыл өйдөбүлэ киһи бэйэтин өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар иҥэн, умнуллубат гына өйдөнөн хаа-лар. Киһи өйүн-санаатын бу уратытын билэннэр  саха дьоно оҕо куһаҕаннык тыллаһарын тохтото, бобо сатыыллар.

«Куһаҕаны санаама», «Куһаҕан санааны иитиэхтээмэ», «Өр кыыһыра сылдьыма» диэн сахалар оҕолорун үөрэтэллэр. Бэйэ өйө-санаата ыраас буоларын наадатыгар «Өр кыыһыра сылдьыма»,- диэн куһаҕан са¬нааттан түргэнник ыраастанан иһии туһалааҕын бэлиэтээн этэллэр.

Уһун кэмҥэ хос-хос хатылаан куһаҕаны саныы сылдьар киһи өйүгэр¬-санаатыгар, ийэ кутугар ол саныы сылдьар куһаҕан быһыылара иҥэн хаалаллар. Киһи ийэ кутугар дириҥник иҥэн хаалбыт санаалар хаһан да умнуллубаттар. Эдэр дьоҥҥо өлөрөр-өһөрөр, куһаҕан, хара санаа¬лар иҥэн хаалыыларыттан, бу дьон итирэн «Өйдөрө көтөн» хаалбыт кэ¬мигэр араас ыар буруйдары оҥорон кэбиһэллэрин сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Ол аата, киһи итирэн, ийэ кутун салайыытыгар киирбит кэмигэр, куһаҕан са¬нааларын дьэ өйдөөн кэлэн, ол санааларын толорон кэбиһэр кыахтанар.

Билэр киһибит «Киэһэ аһылыкка кэлиэм, кэтэһээриҥ»,- диэн эрэн-нэрэн баран даачатыгар тиийэн табаарыстара массыына оҥоро сылдьал¬ларыгар кыттыһан, арыгылаан итирэн хаалбыт. Ол да буоллар киэһэ аһылык чугаһаабытыгар, били кэлиэм диэбитин өйдөөн, массыынатыгар олорон дьиэтигэр бараары гыммыт. Ону доҕотторо итирэн баран онно-¬манна түбэһиэҕэ диэн ыытымаары тута сатаабыттар. Онтон сылтанан айдаан, кыыһырсыы буолбут, өссө охсуһуу да буола сыспыт. Хата ары¬гы испэтэх табаарыстара кэлэн массыынатынан дьиэтигэр илдьэннэр айдааны биирдэ тохтоппуттар.

Итирбит киһи өйүгэр ханнык санаалар киирэллэрин быһаарарга бу быһыы туохха олоҕурарын билии улахан оруолу ылар. Киһи итириэн иннинэ оҥостубут былааннарын итирэн да баран толоро сатыы сылдьара ити быһылаантан көстөр. Бу курдук быһыылар хатыланан иһэллэрэ арыгы иһэр дьоҥҥо барыларыгар биллэр суол.

Биирдэ үлэтигэр арыгылаан баран улахан итирик да буоллар дет-садка тиийэн кыра кыыһын ылаары гыммытын детсад үлэһиттэрэ итирик¬кин диэн оҕотун биэрбэтэхтэр. Чахчы буруйданан кэргэнэ көрдүү кэ¬лиэр диэри кэтэһэ сылдьыбыт.

Үгүс арыгыһыттар төһө да итирдэллэр, охтон хаала иликтэринэ  дьиэлэригэр тиийэллэрин туһунан олохсуйбут өйдөбүл баар. Дьиэтин-уотун үчүгэйдик саныыр, дьиэлээхтэрин ытыктыырын быраҕа илик киһи дьиэтигэр тардыстар. Итирбитин, өйө көппүтүн кэннэ ити санаата күүһүрэн кэлэр буолан дьиэтигэр син-биир тиийэ сатыыр.

Кырдьаҕастар итирэн да хааллахтарына ханнык да киһи быһыытыгар сөп түбэспэт быһыылары оҥорботтор этэ. Кинилэр өйдөрүгэр-санааларыгар, ийэ куттарыгар куһаҕан санаалары иитиэхтээн иҥэриммэтэх буоланнар, итирдэхтэринэ даҕаны бэрээдэктэрин ыһыктыбакка сылдьаллар, хата өйдөрө-санаалара чэпчээбитин бэлиэтинэн ырыа-тойук аргыстаах буолаллар этэ.

Биһиги кэтээн көрүүбүт түмүгүнэн үгүстүк бобууга-хаайыыга сылдьыбыт эдэр киһи итирдэҕинэ майгына куһаҕан, аһара бара сылдьар буолар. Кини баҕа санааларын аһара бобоннор, иһигэр бу бо¬бууну утарса саныыр, үгүстүк бобуулары суох оҥорор иһин туруулаһар өйү-санааны мунньунар. Ол мунньуммут өйө-санаата ийэ кутугар олохсуйан, иҥэр. Бу киһи итирдэҕинэ   бары   киһилии 
быһыыны аһара бара сылдьар гына туттунар киһи буолан, төрөппүттэрин кытта кыайан тапсыбата үксүүр.

Куһаҕан санаа үөскээн киһи өйүгэр-санаатыгар олохсуйан хаалыыта хайа да киһиэхэ үчүгэйи аҕалбат. Киһи уһун үйэтин тухары куруук салгын кутунан салаллан, үөрэх-билии этиитинэн сылдьара кыаллыбат кэмнэрэ элбэх эбиттэр. Бу кэмнэр киһи «Өйө баайыллан», «Өйө көтөн» ылар кэмнэрэ диэн сахалыы ааттаналлар. Киһи олоҕор үгүс уустуктары көрсөрүнэн ити кэмнэр хаһан баҕарар кэлиэхтэрин сөп. Ити кэмнэр тиийэн кэллэхтэринэ киһи ийэ кутун салайыытыгар киирэн хаалар. Ол иһин олохсуйан хаалбыт куһаҕан санааларын толорон кэбиһиэн сөп буолар.

Өй-санаа үөрэхтэрэ элбэхтэр. Бары таҥара үөрэхтэрэ киһи үчүгэйи оҥороро элбэх, онтон куһаҕаны оҥорботугар ыҥыраллар. «Вор в законе» диэн нууччаларга баар өйдөбүл уоруйахтар майгыларын хайгыыр, бэрээдэктэрин үчүгэйин кэпсиир. Олох ыарахан кэмигэр бу өйдөбүл эдэрдэр үтүктэн боруобалаан көрөллөрүгэр, уоруйахтар аҕыйаабаттарыгар олук буолар. 

Атын киһи туох эмэ ситиһиитигэр, табыллыытыгар ымсыырыы, ордугурҕааһын, ордук санааһын диэн ааттанар. Бу санаа аһара барбатаҕына кыайыылаах дьону батыһарга, үтүктэргэ үөрэтэр буолан сайдыыны ситиһэргэ туһалыыр. Онтон аһара баран барыны-бары ордугурҕааһыҥҥа тиийэн хааллаҕына өйү-санааны хааччахтаан, намтатан, ситиһиини оҥорор кыаҕы аҕыйатан иһэр.

Кэлин, перестройка кэмин кэнниттэн эмискэ байбыт дьон элбээһиннэрэ уонна үксүлэрэ салайар былааһы кытта сибээстээхтэрэ салаллар, батыһар дьон ордугургуур санааларын үөскэтэн, эдэрдэр эмискэ байыы, баайы-малы эрэйэ суох, үлэлээбэккэ-хамсаабакка эрэ булуу диэки салаллыыларын таһаарда. Бу быстах санаалар эдэрдэри уоруу, алдьатыы, халааһын диэки салайаллар, быстах суолга киирэн биэрэн олохторугар уустуктары көрсөллөрүгэр тириэрдэллэр. 
 
Саха дьоно куһаҕан санаалары санаамаҥ, куһаҕаннык тыллаһымаҥ диэн оҕолорун үөрэтэ сатыыллар. Киһи куһаҕан санаалары иитиэхтээн илдьэ сылдьыбакка, ыраастанан, атын, үчүгэй санаалары саныыр буол¬лаҕына эрэ туруктаах олохтоох буолара быһаарыллар. Аймах-хаан дьон салгыы сайдан иһэллэрин наадатыгар эдэр көлүөнэлэрин туруктаах өйдөөх-санаалаах, олох бары ыарахаттарын тулуйар, үлэни-хамнаһы кыайар, эттэрэ-сиинэрэ эр¬чиллиилээх буолалларын ситиһэллэрэ ити иһин наадалаах.
 
ИЭСТЭҺЭР САНАА
 
«Иэс төлөнүөхтээх» диэни саха киһитэ барыта билэр. Иэскэ киирэн баран төлөөбөт буолуу куһаҕан майгыга киирсэр, утарар иэстэһэр санааны хардары үөскэтэр. Иэстэһэр санаа аһара бардаҕына өһүөҥҥэ кубулуйар. Куһаҕан санаалар аһара барбаттарын хааччыйыы киһи буолуу сүрүн сыала буолар.

Сахалар хайаан да иэстэһэр санаалаах киһини «Өһүөннээх» диэн ааттыыллар. Иэстэһэр санаа аһара барыытын суох оҥорор сыалтан «Өһүөннээмэ» диэн оҕолорун үөрэтэллэр.

Киһи санаата киһини ыҥыран, инники олоҕор сирдээн иһэрин саха¬лар «Санаатын сорук оҥостон» диэн бэлиэтээн этэллэр. Ханнык баҕарар дьыаланы киһи оҥоруоҕун баҕардаҕына аан маҥнай санаатыгар оҥорон көрөр, бары өттүттэн ыараҥнатан, дириҥник толкуйдаммыт дьыаланы олоххо киллэрии быдан судургу буолар.

Атаҕастаммыт, баттаммыт киһи куһаҕан, иэстэһэр санаалары да са¬наталыыра баа буолан бобуллар кыаҕа суох. Ол эрээри киһи бэйэтин өйүгэр-санаатыгар куһаҕан, иэстэһэр, өлөрөр-алдьатар санаалары ку¬руук саныы сырыттаҕына, бу санаалара элбэхтэ хос-хос хатыланар буоланнар ийэ кутугар иҥэн ууруллан хаалалларынан хаһан баҕарар бэйэтигэр куһаҕаны оҥоруохтарын сөп. Киһи ийэ кутугар иҥмит өйдөбүллэрин өйө көппүт эбэтэр өйө баайыллан ыллаҕына хаһан баҕарар өйдөөн кэлэн толорон кэбиһиэн сөп.

Куһаҕан, өлөрөр-алдьатар санаалар киһи ийэ кутугар иҥэн хаалыы¬ларыттан бары алдьархайдар саҕаланаллар. Ол курдук ыар, араас си¬тиһэр, өлөрөр-өһөрөр санаалар иҥмит киһилэрэ итирэн «Өйө көтөн» эбэтэр «Өйө баайыллан» хааллаҕына ийэ кутун салайыытыгар киирэрэ улахан уустуктары оҥорор. Ол иһин арыгы иһэн итирбит дьон олус куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэллэрэ элбэх.

Киһи санаатын күүһүнэн бэйэтин ийэ кутугар аналлаах программа¬ны, былааны оҥорон уурунан кэбиһэр. Итирбит кэмигэр киһи салгын кута көтөн, өйүн-санаатын туормастара босхо бараллар. Урукку бэ¬рээдэк, сиэр-туом диэн билиилэрэ, үөрэхтэрэ соҕотохто умнуллан хаалаллар. Бу кэмҥэ киһи ийэ кутугар ууруммут араас былааннарын табылыннар эрэ хаһан баҕарар толорор кыахтанар. Киһи өйүгэр-санаатыгар итинник былааны илэ оҥостуутун уонна итирбит кэмигэр олоххо киллэриитин холобурун маннык түбэлтэттэн билиэххэ сөп.
Итирэн вытрезвительгэ түбэһэн баран тахсарыгар сурунаалга суруйалларыгар биир да до¬кумуона суох эбит. Аатын-суолун ыйыппыттарыгар фамилиятын эҥин этэн баран: «Улуустан киирэ сылдьабын», диэн эбэн биэрбит. Хата ыстараабын төлүүргэ харчылаах уонна итирэн баран уулуссаҕа хаама эрэ сылдьыбыт буолан, улаханнык ыйыталаһан эрэйдээбэккэлэр эрэ ыытан кэбиспиттэр.

Ити быһыытын ырытан толкуйдаан баран, аны түбэһэр түбэлтэҕэ букатын атын фамилияны этэн биэриэххэ сөп эбит диэн быһаарыммыт. Холобур, «Сивцев»- диэтэххэ ордук табыллыан сөп эбит. Хайа да улууска тарҕаммыт фамилия буоллаҕа дии. Эстэн-быстан дьиэлээн иһэн айанын кэмигэр ити быһаарыыны ылынан кэбиспит.

Төһө эмэ өр кэм буолан баран вытрезвительгэ эмиэ түбэспит. Та-баарыһынаан ыаллары кэрийэн аһаан баран дьиэлээн истэҕинэ туппуттар. Ороҥҥо сытан эрэ өйдөнөн кэлбит. Утаппыта олус буолан уу иһээри тура сылдьыбыт. Кини турбутун харабыллар көрөннөр: «Сивцев»,- диэн ыҥырбыттар. Киһибит миигин ыҥырбаттар дии санаан баран төттөрү сытынан кэбиспит. Хата урут тугу быһаарыммытын таһы-быһа умнубут. Ырааппыта да бэрт буоллаҕа дии.  Икки  сылтан лаппа ордубут буолуон сөп.

Өссө уу иһээри турбутугар ыҥыран ылан аатын-суолун ыйыппыттар. Хайдах баарынан кэпсээн биэрбит. Арай эмиэ тыаттан сылдьабын диэбит.

- Хайа доҕоор, онтон бэҕэһээ фамилияҕын бу «Сивцев» диэн суруттарбытын сылдьар дии,- диэн ыйыппыттарыгар соһуйан мух-мах барбыт эрээри:

- Итирик буоламмын алҕас эттэҕим дии,- диэн аһарына сатаабыт.

- Докумуонун суох дии. Барсаммыт докумуоҥҥун көрдөхпүтүнэ табыллар буолла,- диэбиттэр.

Таҥна сылдьан бинсээгэ суоҕуттан бэйэтэ да муодарҕаан:

- Докумуонум бинсээкпэр баар этэ, билигин суох дии,- диэн быһаарсан көрбүт да ылымматахтар.

Арай диэтигэр тиийбиттэрэ эдьиийэ баар эбит. Сүтэн хаалбыт киһилэрэ аны  милиция арыалдьыттаах тиийэн кэлбитигэр улаханнык соһуйбуттар.  Докумуоннаах бинсээк манна да көстүбэтэх.

- Оччоҕо ханна хаалбыта буолаарай?- диэн милиционер ыйыталаһан көрбүт. Онуоха киһитэ:

- Киэһэ ханна-ханна сылдьыбыппын өйдөөбөппүн ээ, бинсээгим букатын да сүппүт быһыылаах,- диэн чахчы буккуллубутугар атаарааччыта хаалларан баран барарыгар эрэ тиийбит.

Киһи бэйэтин санаатынан ийэ кутугар аналлаах программа оҥосту¬нан уурунан кэбиһэрин холобура итинник буолар. Куруук иэс-тэһэр, кырбыыр, охсуһар санаалаах киһи итирэн өйө көтөн хаалбыт кэмигэр, эрдэттэн мунньуммут, ууруммут санааларын толорор. Иэстэһэр, өлөрсөр санаалар киһиэхэ мунньустан хаалбыттара хаһан баҕарар, түгэн түбэстэр эрэ тахсан хаалыахтарын сөп. Оннук түгэннэр киһи олоҕор олус элбэхтик буоллалларын холобурдары аҕалан дакаастаан көрүөхпүт.

Ыга кыыһырбыт киһи өйө баайыллан хааллаҕына сорох хамнаныылары оҥорбутун өйдөөбөккө хаалар. Хаһыытыы түһэн баран чааскыны элитэн кэбиһэр дьону элбэхтик кэпсииллэр. Сорох улахан да тойоттор остуо¬лу охсон дьону соһуталлара биллэллэр. Ити кыра хамсаныылар үчүгэй санаалаах дьон кыыһырдахтарына туттар сымнаҕас быһыыларыгар киирсэллэр уонна сотору умнуллан хаалаллар.
Куһаҕан, өлөрөр-алдьатар, иэстэһэр санаалары элбэхтик өйүгэр оҥорон көрөн саныы сылдьар киһи өйө баайыллан ылбытын кэнниттэн киһи өлүгүн тутан олорор буолан хаалара элбэхтик кэпсэнэр буолла. Үгүстэр куһаҕан быһыыны хайдах оҥорбуттарын бэйэлэрэ өйдөөбөккө хаалаллара кэнники кэмҥэ  элбээтэ.

Саха дьоно куһаҕан, иэстэһэр, өлөрөр-алдьатар санаалары  санаабат буолуҥ диэн оҕолорун үөрэтэ сатыыллар. Аналлаах бэлэмнэниини баран киһи бэйэтин куһаҕан санааларыттан ыраастанар буоллаҕына эрэ үчүгэй санаалар киирэннэр үчүгэйи оҥорор кыахтанар. Кэлин кэмҥэ арҕааҥҥы үөрэх баһыйан оҕолору кыра эрдэхтэриттэн итинник үөрэппэт буолан хаалыы тэнийдэ. Эдэр көрүөнэ дьоммут туруктаах өйдөрө-санаалара суох буолуулара аҕыйах ахсааннаах саха дьонугар ыар охсуулары оҥороллор. Кыайа-хото үлэлиэх-хамсыах, сайдыыны аҕалыахтаах дьоммутун ситэ үөрэппэккэ хаалар кутталлаахпыт.  Kыра эрдэхтэринэ ийэ куттарын туруктаах өйгө-санааҕа үөрэппэппит быстах дьыалаларга киирэн биэрэллэрин үксэтэр.

ӨЙҮ - САНААНЫ ЫРААСТААҺЫН

Төрөппүттэр уонна учууталлар социализм кэмигэр биир тылы булунаннар оҕолору, коммунизм дьонун иитиигэ тула өттүттэн тула хаач¬чахтаан оҕо өйүгэр-санаатыгар куһаҕан санаалар, быһыылар киирбэт¬тэрин ситиһэ сатаабыттара. Атын дойдулары кытта кыраныыссаны «тимир эрэһиэҥкэнэн» бүрүйэн ол дьон сабыдыалларын суох оҥорбуттара. Оччотооҕу кэмҥэ информация аҕыйах кэми¬гэр бобон, хаайан куһаҕан быһыылар баалларын соччо билбэт оҕолору иитэн улаатыннарар кыах баар эбит буоллаҕына, ол билигин кыайан си¬тиһиллибэт буолан турар. Дьон оҥорор бары үчүгэй да, куһаҕан да быһыыларын улаатан эрэр оҕоттон кыайан кистиир кыаллыбат буолла. Ханнык да хааччахтар, кыраныыссалар кыайан хаайбаттар, туппаттар. Радио, телевизор, видик уонна интернет биһиги олохпут тутулуктара буолан бары билиини-көрүүнү итилэртэн ылынар буоллубут. Ол иһин оҕо бэйэтин өйүн-санаатын күүһүнэн куһаҕан быһыылары арааран билэр буолан, оҥорбот буоларын ситиһии билигин төрөппүттэртэн ирдэнэр сүрүн көрдөбүл буолла.

Киһиэхэ куһаҕан санааларыттан ыраастанар күүстээх буолуохтаах. Ол иһин кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах, дьулуурдаах буоларга, ханнык куһаҕан быһыылары дьон оҥороллорун билэргэ үөрэнэрэ хайаан да наада. Бу куһаҕан быһыы диэн билэр эрэ киһи ол быһыыттан ыраастанан, оҥорбот буолар кыахтанарын билэр кэм кэллэ. 

Оҕоҕо ханнык баҕарар бобуу, ол бобууну кыайар, хайдах эрэ тумнар санааны үөскэтэр. Кини ситиһэ сатыыр баҕа санаата ол бобууну кыайыыга түмүллэр. Өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ оҕоҕо сөптөөх, олоххо кыайыыны ситиһэр баҕа санаалары үөскэтэр буоллахтарына дьон итэҕэйэллэр, батыһаллар.
 
Куһаҕан санааттан ыраастаныы диэн ол санаалары аны санаабат буолуу, умнуу ааттанар. Сахаларга баар «Айыы этэн ыраастаныы» диэн өйдөбүл атын киһиэхэ куһаҕаны саныы сылдьартан ыраастаныы, умнуу аата. «Куһаҕан тылы тыллаһыма» диэн этии эмиэ куһаҕаны санаама диэн өйдөбүллэнэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ этэр тылын суолтатын билбэккэ эрэ мээнэ саҥара сылдьара баар буолар. Ол иһин бу тыл суолтата оҕо ийэ кутугар иҥмэтин наадатыгар кыра оҕону куһаҕан тылы тыллаһыма диэн үөрэтэллэр. Онтон оҕо улаатан тыл суолтатын билэр буоллаҕына саҥарыан иннинэ аан маҥнай санаан, өйүгэр оҥорон, толкуйдаан көрөр, ол кэнниттэн биирдэ саҥарар. Куһаҕан санаалара суох киһи куһаҕан быһыылары оҥорбот. Киһи тугу оҥороору гыммытын аан маҥнай санаатыгар оҥорон көрөр, бэлэмниир, онтон эрэ оҥорор кыахтаах. Урут, хаһан эрэ элбэхтик саныы сылдьыбыт санаата ийэ кутун өйүгэр¬-санаатыгар түһэн ууруллан хаалбытын кэлин умнан кэбиһэн баран, итирбит эбэтэр кылгас кэмҥэ өйө-баайыллыбыт кэмигэр оҥорон кэбис¬пититтэн бэйэтэ да соһуйан хаалар түбэлтэлэрэ элбэхтэр.

Куһаҕан быһыылары умнубат, куруук саныы сылдьар буолуу киһиэхэ бэйэтигэр тоҕо куһаҕан буоларын быһааран билии аныгы үөрэх-билии сайдыбыт кэмигэр улахан уустуга суохтук ситиһиллэр кыахтаах. Арай былыргы сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ оруннаах, киһи өйүн-санаатын олус табатык быһаарар диэн итэҕэйиэххэ эрэ наада. Бу үөрэххэ киһини итэҕэтэр дакаастабыллар элбэхтэр. Ол курдук киһи куһаҕан быһыыны хос-хос саныы, өйүгэр оҥорон көрө сылдьар буоллаҕына, бу быһыы кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан ууруллан хаалар. Онтон кэлин, хаһан эмэ бу киһи ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хаалбыт кэмигэр бу куһаҕан быһыытын өйдөөн кэлэн толорон кэ¬биһиэн сөп. Куһаҕаны уһун кэмҥэ саныы сылдьар буолуу бэйэҕэ тиийэн куһаҕаны оҥорор буолуутун сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ итинник дакаастыыр.

«Кто старое помянет - тому глаз вон» диэн нууччалыы өс хоһооно аһара барыылаах буолан ситэ өйдөммөт курдук эрээри этэҥҥэ ааспыт быһыылары умнан иһэр ордук буоларын өйдөтөр. Итиннэ холоотоххо сахалыы «Былыргыны былыт саптын»,- диэн этии быдан көнөтүк уонна ордук киһиэхэ тиийимтиэтик, сымнаҕастык өйдөнөр. Киһи уһун олоҕун тухары араас элбэх куһаҕан да, үчүгэй да быһыылары көрсүһэр. Бу быһыылартан барыларыттан үчүгэй өттүн бэйэтигэр иҥэринэн, онтон куһаҕанын барыларын ылҕаан ылан өйүттэн-санаатыттан быраҕар, умнар кыахтаах буоллаҕына, киһилии олоҕу олорор кыахтанар.

Куһаҕан тыллары тыллаһа эбэтэр куһаҕан быһыылары оҥорор киһини дьон сөбүлээбэттэр, сэрэнэллэр, сыыйа-баайа туораталлар. Онтон куһаҕан санаалардаах киһини атын дьон билэн быһаарар кыахтара аҕыйах. «Киһи эриэнэ иһигэр, ынах эриэнэ таһыгэр»,- диэн сахалар былыргыттан этэллэр. Куһаҕан санааларыттан киһи бэйэтэ эрэ, өйүн-санаатын күүһүнэн ыраастанара туһалаах. Ол иһин хас киһи барыта ханнык быһыы куһаҕан буоларын, онтон хайалара үчүгэйин кыра эрдэх¬тэриттэн арааран билэр буолаллара наада. Киһи уһун олоҕун устата өйүн-санаатын сайдан иһиитэ итинник быһаарыыны хайаан даҕаны ир¬диир. Бу быһаарыы быһаччы төрөппүттэргэ аналлааҕын кэлин кэмҥэ, советскай былаас кэминэр умнан кэбиспиппит, эдэр көлүөнэлэрбит үчүгэйи, куһаҕаны арааран билбэт дьон буола улааттылар. Кинилэр олохторугар сыыһа-халты туттунуулара барылара төрөппүттэрэ үчүгэйи, куһаҕаны арааран билэргэ кыра эрдэхтэринэ үөрэппэтэхтэриттэн буолар.

Күүстээх, үчүгэй санаалаах киһи үгүс дьоҥҥо үтүө санааны эбэн биэриигэ алгыс көмөтүнэн дьайар. Сахалар алгыс этиилэрин суолтата итиннэ саһан сылдьар. Итини тэҥэ күүстээх санааларын көмөтүнэн куһаҕан санаалартан ыраастанарга быһаччы көмөлөһүөхтэрин эмиэ сөп. Киһи олоҕун киһилии олорорун туһугар куһаҕан санааларыт¬тан ыраастанан, умнан, суох оҥорон иһэрэ наада. Куһаҕан санаа киһиэхэ олохсуйан, үгэс буолан иҥэн хаалбатын ситиһии хас биирдии киһиттэн ирдэнэр сүрүн көрдөбүл буолар.

Онон, өйү-санааны ыраастааһын диэн киһиэхэ кииритэлээн ылар куһаҕан санаалары хос-хос хатылаан санаабат буолуу, умнан кэбиһии, өйгө-санааҕа туппакка суох оҥоруу ааттанар. Куһаҕан санаалары санаабат буоллаххытына, куһаҕан быһыылары оҥорбот буолуоххут диэн этэбит. Күҥҥэ иккитэ, сарсыарда уонна киэһэ чуумпуран олоро түһэн, өйү-санааны дьаарыстаан, куһаҕан санаалары быраҕан, санаабат буолан, умнан иһиэххэ. Куһаҕан санаалартан ыраастаныыны тымныы уунан кутта сылдьан  таарыччы оҥордоххо эбэтэр тымныыга тоҥон ыллахха ордук тиийимтиэ. Соһуччу тымныы уунан кутуннахха эт-сиин тоҥон, ыгыллан ылыытыттан киһи өйө-санаата дьэгдьийэн ырааһырара, кураанахтанара ордук табыллар. Ол кэнниттэн үчүгэй санаалары санаталаан, бэйэҕэ сөптөөх баҕа санааны ылынан үлэни-хамнаһы салгыы сайыннарар кыах улаатар. Бу кэмҥэ атын дьоҥҥо үчүгэйи баҕара санааһын киһи өйүгэр-санаатыгар үтүө санаата элбииригэр тириэрдэр. Элбэх үтүө, үчүгэй санаалардаах киһи - үчүгэй быһыылары оҥорор кыахтанар.

Куһаҕан   санаалартан   ыраастанан, өйгүтүн-санааҕытын үтүө, үчүгэй санааларынан толороргутугар баҕарабыт!

Куһаҕан санаалартан ыраастаныы «Айыы этиитэ» диэн ааттанар. Буруйу оҥорбут киһи сыыһатын көннөрүнэрин наадатыгар оҥорбут буруйун билинэрэ эрэ туһалыыр. Ол иһин буруйдаах киһи «Айыытын этэрин» саха дьоно ирдииллэр.

Киһи бэйэтэ куһаҕан санаалартан ыраастана, ол санаалары умнан истэҕинэ эрэ киһи киэбин сүтэрбэккэ эрэ сылдьар. Куһаҕан санаалары умнубат буолуу, бэйэҕэ иҥэринэн, хаатыйаланан сылдьыы бу куһаҕан санаалар киһиэхэ үгэс буолан ийэ кутугар ууруллууларын үөскэтэр.

Ийэ кут өйө-санаата киһини хаһан баҕарар салайар. Салгын кут кыайан салайбат буолан ылар кэмнэригэр киһини ийэ кута салайар. Ол иһин куһаҕан санаалардаах киһи бу санааларын өйө-санаата уларыйар кэмигэр толорон кэбиһэр кыахтанар. Сахалар «Олох ыарахан» диэн этиилэрэ өй-санаа ити уратыларынан быһаарыллар. Ол курдук кыра эрдэҕиттэн өйүн-санаатын, ийэ кутун туруктаах өйгө-санааҕа үөрэппэтэх киһилэрэ кыра аайыттан сыыһа туттан, олус ыар быһыылары оҥорон кэбиһиэн сөп.

Киһи буолуу сүрүн өйдөбүлүнэн куһаҕан санаалартан ыраастанан иһии буолар. Куһаҕан санаалары санаабат буолуу – умнуу ханнык баҕарар киһиттэн ирдэнэр. «Былыргыны былыт саптын» диэн сахалар итини этэллэр. Өйү-санааны ыраастааһыҥҥа элбэх ньымалары туһаныахха сөп.

Киэһэ утуйуох иннинэ бары санаалары дьаарыстаан, чуумпуран олоро түһүөххэ, куһаҕан санаалартан ыраастаныахха.

- Ханнык куһаҕан санаалары санаталаабыккын ааҕытаан көрүөххэ.

-	Куһаҕан санаалары санаама диэн этиниэххэ.

-	Куһаҕан, туһата суох санаалары өйтөн ылан быраҕыы – умнуу.

-	Хайа эрэ киһиэхэ куһаҕан санаалардаах буоллахха олору умнан, ол киһиэхэ үчүгэйи баҕарыыны ситиһиэххэ.

-	Yчүгэйдик утуйарга, сынньанарга баҕарыахха.

Yчүгэйи баҕарар баҕа санаалар дьайыыларынан киһи өйө-санаата ырааһыран, сынньанар, үчүгэйдик утуйар. Куһаҕан санаалартан ыраастаныыга тымныы ууну эбэтэр тымныыга сылдьыыны киллэриэххэ сөп. Эмискэ тымныы дьайыытыттан, тоҥууттан киһи этэ-сиинэ кумуччу тардан бары санаалара көтөллөр. Өй-санаа итинник ырааһырыытын кэнниттэн бары куһаҕан санаалары умнан, суох оҥорон, үтүө, үчүгэй санаалары хос-хос санаталаан оннуларын буллартаан, саҥалыы дьаарыстаан, дьиппинитэн биэриэххэ.
 
Yтүө, үчүгэй санаалары элбэхтэ хос-хос санаатахха күүһүрэннэр үгэскэ кубулуйдахтарына киһи үчүгэй быһыылары оҥорор, үчүгэй быһыылаах киһиэхэ кубулуйар. Yчүгэй санаалардаах буолууну дьоҥҥо үчүгэйи баҕарыынан ситиһиллэр. 

КИҺИ уонна СYӨҺY

Таас үйэтин саҕанааҕы кэмнэргэ киһи үлэни-хамнаһы сатаабат эрдэҕинэ кыыл курдук бултаан эбэтэр оту-маһы үргээн эрэ аһыыр этэ. Бу кэмҥэ киһи өйө-санаата улахан кыыллар өйдөрүттэн туох да улахан уратыта суоҕа. Ким күүстээх, кыахтаах дьон үөрдэрин баһылаан салайара.

Өй-санаа сайдан киһи үлэни-хамнаһы сатыырга сыыйа үөрэнэн испитэ биллэр. Олус былыргы таас туттар тэриллэри археологтар хаһан, булан таһааран хас тыһыынча сыллардаахха дьон бу тэриллэринэн туһаммыттарын дакаастыыллар. Туттар тэриллэр сайдан иһиилэрин тэҥэ дьон өйө-санаата эмиэ сайдан иһэр. Yлэ-хамнас уустуктара киһи өйүн-санаатын салгыы сайыннараннар кыыл өйүттэн-санаатыттан арахсан киһи буолууну ситиһии кыаллыбыта.

Киһи  диэн өй-санаа сайдыытын көрдөрөр тыл. Бу тыл өй-санаа сайдан сиэринэн, сокуоннарынан салаллан олоҕу олорор, кыыл өйүттэн-санаатыттан арахсан суобастаныыны, кэмсиниини, бэрээдэктэниини, быһалыы киһи буолууну бэлиэтиир.
Олус былыргы дьон таҥаралара араас кыыллар уонна көтөрдөр. Бу кыыллар уонна көтөрдөр туһалаах хаачыстыбаларын бэйэлэригэр иҥэринээри таҥара оҥостубуттар.
 
Былыргы дьон таҥаралара киһи уонна сүөһү икки ардыларынан көрүҥнээх, төбөтө, сирэйэ киһи курдук, онтон илиилэрэ, атахтара сылгыга маарынныыр буолуулара, дьон өйү - санааны, итэҕэли ылы¬ныылара сыыйа кэлэн испитин быһаарар. Ол курдук таҥа¬ра киһи курдук төбөлөөх уонна бэйэтэ сылгы курдук буолуута, киһи өйүн сайдыыта сүөһүттэн саҕаланан барбытын бэлиэтиир көстүү буолар.
Cахалар киһи уонна сүөһү диэн тыллары сороҕор бииргэ холбоон киһи-сүөһү диэн бэлиэтээн тутталлар. Кинилэр былыр-былыргыттан киһи майгына, өйө-санаата икки өрүттээҕин билэр буоланнар, оҕолорун үөрэтиигэ киһи майгынын ити уратыларын анаан-минээн, бэлиэтээн туһанар эбиттэр. 

Саха суруйааччылара, Николай Якутскай, Дмитрий Таас, Далан киһи майгына икки өрүттээҕин таба туһананнар бэйэлэрин үлэлэрэ дьоҥҥо ордук тиийимтиэлэр. Кинилэр ити үлэлэригэр киһи элбэхтик үлэлээтэҕинэ, үөрэннэҕинэ эрэ киһилии майгылаах киһи буола улаатарын арааран бэлиэтииллэр.

Саха дьоно киһи өйүн-санаатын аҥар өттүн быһаарарга «киһи» диэн тылы бэйэ¬тин тутталлар. Кинилэр этэллэринэн киһи аҥар өттө - дьиҥнээх киһи бэйэтэ буолар. Маны быһаарыыга «киһилии оҥор», «киһилии быһыылан», «киһи курдук буол» диэн этиилэр туттуллаллар. Онтон ити этиилэр барылара киһи майгынын, өйүн-санаатын быһаарар этиилэр. Ити аата киһи аҥар өттө - киһилии өй-санаа өттө. Киһилии өйү-санааны урук¬ку олох уоппуттара уонна аныгы үөрэх холбоһоннор үөскэтэн таһаа¬раллар. Бу киһилии өй-санаа киһи саҥалыы өйүн-санаатын быһаарар. Ону тэҥэ, «улахан киһи курдук буол» диэн этии өй-санаа оҕо төһө үөрэҕи ылынан истэҕин аайы өйө-санаата эбиллэн иһиитин эмиэ бэлиэтиир. «Киһилии быһыылаах» диэн этии киһи күннээҕи олоҕор, аныгы үөрэх этиитинэн уонна атын, «киһилии быһыылаах» дьону үтүктэн, киһилии өйүнэн-санаанан салайтаран олорорун чуолкайдыыр.

Киһи олоҕо дьон-сэргэ ортотугар үөскээбит үчүгэй уонна куһаҕан майгылар икки ардыларынан баран иһэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ханнык майгыны тутуһан өйө-санаата сайдан барыытын төрөппүттэрэ иҥэрэллэр. Кинилэр тугу үчүгэй эбэтэр тугу куһаҕан диэн этэллэрэ оҕолорун өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалан иһэр. Ити курдук төрөппүттэр оҕо бэйэтэ ону-маны оҥорор буолан эрдэҕиттэн саҕалаан өйүн-санаатын оҥкулун оҥорон олохсуталлар.

Сахалар оҕону үөрэтиигэ куруук туттар ньымаларынан үчүгэй, киһилии дьон холобурдарын туһаныы буолар. Манна төрөппүттэр хардары-таары бэйэ-бэйэлэрин үчүгэй холобурдарын туһаналлара оҕолоругар ордук тиийимтиэ. Ол курдук ийэ холобур туттар киһитэ оҕолор аҕалара буоллаҕына уонна оҕолорун кинини үтүктэргэ ыҥыран үөрэттэҕинэ, бу ыаллар оҕолорун иитэллэригэр уустук боппу¬руостар букатын даҕаны үөскээмиэхтэрин сөп. 

«Оҕом үчүгэй киһи буол»,- диэн үөрэтии сүрүн төрүтүнэн үчүгэй киһи хайдах буолуохтааҕын билии, кини тугу оҥорорун, хайдах тут-та-хапта сылдьарын үтүктүү буолар. Маннык үөрэтиигэ үчүгэй киһи бэйэтин холобура үтүктэргэ хайаан даҕаны баара ордук. «Куһаҕан киһи курдук буолума»,- диэн хааччахтаан үөрэтэргэ куһаҕан киһи үчүгэй киһиттэн туох уратылардаах буоларын арааран үөрэтии уонна оннук быһыылары оҥорбот буолуу көрдөнүллэр.

Оҕону «киһилии быһыылаах» буола улаатан иһэрин ситиһэргэ үчүгэй киһи куһаҕан киһиттэн туох уратылаах буоларын чуолкайдык арааран биэрии оҥоруллан иһиэхтээх. Оҕо төһөнөн кыра даҕаны үчүгэй киһи уонна куһаҕан киһи арахсыылара биллэр бэлиэлэрдээх, букатын чуолкай буолуохтаах. Ол курдук «куһаҕан оҕо» ийэтэ этэрин истибэт, онтон «үчүгэй оҕо» ийэтэ этэрин барытын истэр, кини эппитин курдук оҥорор буолар эбэтэр «куһаҕан оҕо» бүтүннүү буорга буккуллар буол¬лаҕына, «үчүгэй оҕо»  буорга  буккуллубата ордук.

Онон, киһилии өй-санаа диэн, дьоҥҥо кэлин үөскээбит уонна күннэтэ түргэнник сайдан-үүнэн иһэр, омук-омукка, бэйэ-бэйэҕэ хайдах сыһыаннаһыыларыттан уларыйан биэрэр, үөрэх, билии, сайдыы барыта холбоммут киэҥ өйдөбүлэ буолар. Киһи бу өйүнэн-санаанан салайтаран сылдьыыта, «киһи буолуу», «киһилии сылдьыы», «киһилии киһи», «киһилии быһыылаах» диэн сахалыы туспа бэлиэтээн ааттаналлар.

Сахалар киһи утары өттүн, иккис өйүн-санаатын чуолкайдык арааран сүөһү диэн бэлиэтээн этэллэр. Сүөһү диэн улахан кээмэйдээх, тыынар-тыыннаах эрээри бэйэтэ өйө-санаата суох харамайы барытын ааттыыллар. Бу быһаарыыга сорох кэмҥэ биир эмэ киһи эмиэ киирсэн ылар, ол аата сороҕор өйө-санаата тиийбэтэҕинэ эбэтэр төрүт суох буоллаҕына, дьиҥнээх «сүөһүгэ» кубулуйар. Онтон киһи бэйэтин көнө сүнньүнэн «сүөһүгэ» кубулутуута итирэн өйө көттөҕүнэ буолар. Киһи итирэн өйө көппүт кэмигэр өй-санаа икки аҥы араастаныытын көстүүлэрэ ордук чуолкайданан биллэллэр. Маны кытта сөбүлэстэхпитинэ, өйө суох киһи - сүөһү буолан тахсара быһаарыллар. Сахалар сүрэҕэ суох киһини «сүөһү курдук сытыма» диэн туруоран тугу эмэ оҥотторо сатыыллар. Итини тэҥэ киһи бэйэтэ ханнык эмэ быһыыга сыыһа тутуннаҕына «сүөһү курдук буолума» диэн, бэрээдэгин көннөрүнэрин наадатыгар этэллэр. Онон киһиэхэ сүөһүгэ тэҥнэнии диэн саамай куһаҕан бэрээдэктэниигэ, дьону кытта сатаан тапсыбат буолууга туттуллар этии буолар.

Киһи киһиэхэ сыһыаныгар татым, быстах майгынын биллэрдэҕинэ киһи ыкка холонор. «Ыт майгына майгыламмыт»,- дииллэр. Кыра аайыттан кыыһыран иһэр киһини: «Ыт курдук ырдьыгынас»,- диэн быһаараллар.

Куһаҕан киһи майгынын быһаарыыга саха дьоно киэҥ көҕүстээхтэ¬рин, холку, кэтэһэр майгылаахтарын көрдөрөллөр. Сөбүлээбэтэх киһилэрин майгынын быһаараары гыннахтарына «киһилии майгына суох» эбэтэр олус сирдэхтэринэ «киһи буолбатах» киһи диэн ханарытан этэ сатыыллар. Киһини маннык харыстааһын ханнык баҕарар сыыһа туттуу көнөр кыахтааҕынан уонна киһи үөрэнэр дьоҕура хаһан баҕарар баары¬нан быһаарыллар. Ол аата киһи тыыннаах сырыттаҕына өйө-санаата уларыйар кыахтааҕын билинии буолар.

Ити курдук киһи өйүн аҥар өттө улахан кээмэйдээх тыыннаах хара¬май өйө буолар. Киһи бу өйө, Айылҕаттан бэриллибит өйө-санаата, сайдыыны-үөрэҕи олус бытааннык ылынар уонна төрөппүттэриттэн оҕо¬лоругар үгэс буолан бэриллэн иһэр. Бу өй-санаа, төрүт өй-санаа буолан, кини быһаччы дьаһайар салааларыгар, киһи көннөрү тыыннаах буолуу иһин олоҕун олоруута, бэйэтин харыстаныыта уонна бал-бааччы, быстахтык быһаарыныыта, дьону кытта тапсыбат буолуута - барыта киирсэр эбиттэр. Ити курдук бу өй-санаа киһи сүөһүлүү өйүн-санаатын өттө буолара быһаарыллар уонна сахалыы быстах санаалар диэн туспа араа¬ран ааттаналлар. Быстах санаалаах киһи араас баҕа санаалара быстах баҕа санаалар буолаллар уонна бэйэтин этигэр-сиинигэр эрэ үчүгэй буоларыгар урутаан баҕараллар.

Киһи сүөһүтэ эмиэ бэйэтэ өйдөөх санаалаах. Бу өйү-санааны сахалар сороҕор буор уонна ийэ кут диэн холбуу ааттыыллара аһара оруннаах. Ханнык баҕарар харамайга бэйэтин харыстанар өй-санаа айылҕаттан бэриллэр. Буор уонна ийэ куттар киһини көрөр-харайар уонна харыс¬тыыр аналлара ордук чуолкайдык быһаарыллар. Ол курдук илиитин итиигэ таарыйбыт киһи, соҕотохто толкуйдаабакка эрэ сулбу тардан ыла охсор. Сороҕор куттаммыт дьон үрдүк тиит төбөтүгэр хайдах ыттан тахса охсон хаалбыттарын өйдөөбөккө да хаалаллар, итини тэҥэ сорохтор кэтит уонна дириҥ аппаны үрдүнэн ойбут түбэлтэлэрэ эмиэ бааллар. Буор уонна ийэ-кут диэн киһиэхэ Айылҕа бэйэтэ биэрбит ха¬рыстанарга, бэйэтигэр үчүгэйи оҥорорго аналлаах күүс-уох уонна өй-санаа буолаллар.

Айылҕа айбытын быһыытынан киһи биир сирдээҕи тыынар-тыыннаах харамай. Бу харамай бэйэтин дьиҥнээх өйө-санаата, төрөппүттэриттэн бэриллибит төрүтэ бииргэ холбононнор буор уонна ийэ кут диэни үөскэтэллэр.
 
Саха дьоно бэйэлэрин кыыллартан туспа араарыналлар. Кыылтан өйдөрө-санаалара ордугун, уратылааҕын билинэллэр. Бу билинии саха тылыгар «Ким», «Туох» диэн ыҥырыыга этиллэр. Сахалар: «Кимий?»- диэн дьону, киһини эрэ ыҥыраллар. Онтон: «Тугуй?»- диэн ыҥырыыга кыыллары, көтөрдөрү, араас малы-салы барытын холбуу киллэрэллэр. Ити курдук кыыллартан туспа араарыныы уонна ону бэлиэтээн этинии киһилии өй-санаа сахаларга сайдыбыта олус ырааппытын бэлиэтинэн буолар.

Кыыллары кытта тэҥнэһэ сатааһын, олору араастаан киһиэхэ эрэ ананар тылларынан ааттааһын өй-санаа төннүүтүн, кэннинэн барыытын быһаарар. Киһи өйө-санаата көттөҕүнэ, суох буоллаҕына кыылларга тэҥнэнэр. Куһаҕан майгылаах киһини ыкка тэҥнээһини сахалар ордук элбэхтик тутталлар. Ыт киһиэхэ эрэ тиийбэт өйдөөх харамай, ол иһин киһи өйө тиийбэтэҕинэ ыкка холууллар.

Оҕо улаатан иһэн бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан баһыйа тутан салайбат буоллаҕына, киниэхэ сүөһүтүн өйө-санаата баһыйар. Ол аата, кини тоҥорун-хатарын да тулуйбат, ордук тугу эмэ минньигэһи сиэри эбэтэр иһээри гыннаҕына, букатын кыатаммат, туттуммат хайаан даҕаны сиэтэҕинэ эбэтэр истэҕинэ эрэ та¬быллар уонна мин эрэ билбитим, миэхэ эрэ наада диэн санаалаах буоллаҕына, сүөһүтүн өйө-санаата сити көрүҥнэргэ баһылаан иһэр буолар.

Итинник быһаардахпытына, тулуурдаах буолууга үөрэммэтэх киһи бэйэтин быстах баҕа санааларын, ол аата сүөһүлүү өйүн-санаатын кыайан кыана туттубат киһи буола үөрэнэр. Тулуура суох буола үөрэммит дьонтон үгүстэрэ арыгыга ыллараллар эбэтэр аһыыр-сиир баҕаларын иҥсэлэрин кыаммаккалар аһара уойаллар. Кинилэр: «Иһиэх¬пин баҕардым» эбэтэр «Сиэм этэ»,- диэн быстах, сүөһүлүү баҕа санааларын кыайан кыана туттубаккалар арыгыны иһэ сылдьалларын, аһара аһыылларын бырахпаттар.

Сүөһү майгына кыбыылаах окко киирдэҕинэ ордук арылхайдык арыллар. Кыралары үтүрүйүү, өрүсүһүү, тэпсии, үчүгэйин эрэ талан сиэһин курдук майгылаахтара биллэн тахсар.

Олох сайдан иһиитэ ас-үөл дэлэйэн иһиитин үөскэтэр. Киһиэхэ өйө-санаата сайдыбыта аан маҥнай аһылыкка сыһыаныттан биллэр. Элбэх, иҥэмтэлээх аһылыгы дэлэччи сиир буоллахха эт-сиин уойан барар. Киһи этэ-сиинэ уойарыттан аһылыктан туттунар өйө-санаата сайдар. Элбэх аһылыктан сөбүлээн көрөн, туһалааҕын сиир буолуу киһилии майгы баарын бэлиэтэ. Онтон сүөһүгэ аһылыктан туттунар санаата суох буолан сыалаах эти дэлэччи сиибит.

Аһылыгы хааччахтаан эт-сиин аһара уойбатын ситиһии киһи олоҕор ситиһэр биир кыайыыта буолар. Киһилии өй-санаа быстах баҕа санаалары баһыйа тутан салайарга үөрэннэҕинэ эрэ киһи буолуу ситиһиллэр. Аһыырга-сииргэ баҕа санаа киһи этин-сиинин баҕата – быстах баҕа санаата буолар.

Бары таҥара үөрэхтэрэ киһи аһыырга-сииргэ баҕатын хааччахтыы сатыыллар. Араас постары, аҕыйахтык аһыыр кэмнэри айаннар бэйэлэрэ кыайан туттуммат дьону аҕыйахтык аһыырга күһэйэн үөрэтэллэр. Дьону тулуурдаах буолууга үөрэтии олус уустук. Христианскай таҥара үөрэҕэ сайдыбыта икки тыһыынча сыл буолла эрээри аһылыктан туттунуу соччо кыаттара илик.

Ас-үөл үлэлээтэххэ эрэ оҥоруллар. Киһи бэйэтэ үлэлээн оҥорбутун ордук харыстыыр, ыспат-тохпот, тэпсибэт. Yлэлиир эрэ дьон тулуурдара эбиллэн быстах санааларын кыанар кыахтаахтар. 

Олус былыргы кэмнэргэ үлэ-хамнас таһаарыыта суох уонна сахалар ол кэмҥэ сири оҥоруунан киэҥник дьарыктаммат эрдэхтэринэ ас-үөл аҕыйах этэ. Ол иһин дьоҥҥо уойан ыалдьар буолуу суох кэриэтэ этэ. 

Бу ааспыт үйэ бүтүүтүгэр эрэ саха сиригэр ас-үөл эбиллибит курдук эрээри син-биир аһара элбээбитэ биллибэт. Биһиги олус тымныы, кылгас сайыннаах дойдубутугар ас-үөл дэлэччи баар буолара билигин да ыраах курдук. Ол иһин сахаларга аһылыктан туттунуу туһунан үөрэх өссө да сайда илик. 

KИҺИ БУОЛУУ

Сахалар этэллэринэн кыра оҕо улахан киһиттэн туспа араарыллан «Оҕо» диэн ааттанар. Бары кыыллар, көтөрдөр оҕо-лоро эмиэ оҕолор диэн ааттаналлар. 

Оҕо улааттаҕына киһи буолар. Улаатыар диэри иитиллэн, үөрэнэн улахан киһи оҥорор бары быһыыларын дьэ таба оҥорорго үөрэнэр. Этэ-сиинэ улаатан ситиитигэр өйө-санаата эмиэ сайдан, киһилии өйү-санааны иҥэриннэҕинэ киһи буолары ситиһэр.
 
Былыргы дьыллар мындааларыттан саҕаламмыт олохторун үөрэҕин сурукка-бичиккэ киллэрэн тиһэн испэтэхтэриттэн саха дьонун олохторун үөрэҕэ өс хоһооннорунан, холбуу этиилэринэн бэриллэллэр.  Биһиги куруук туттар тылларбытыгар, этиилэрбитигэр өй-санаа төрүттэрэ иҥэн сылдьалларын өйдөөн туһана иликпит. «Киһи» диэн биллэр тылы ыллахпытына оҕо «Киһи буолууну» өйө-санаата сайдан, улаатыар диэри иитиллэн уонна үөрэнэн ситиһэр. Сорохтор өйдөрө-санаалара ситэ сайдыбатаҕына киһи диэн үрдүк ааты сүгэри кыайан ситиһимиэхтэрин эмиэ сөп. Ол аата киһи диэн өй-санаа сайдыытын, баарын дуу, суоҕун дуу быһаарар сүҥкэн суолталаах тыл.

Былыргы сахалар «Киһи үйэтин тухары үөрэнэр» диэн этиилэрэ оҕо киһи буолууга, онтон киһи быһыы¬тын сүтэрбэккэ олоҕу олорууга үйэтин тухары үөрэннэҕинэ эрэ та¬былларын быһаарар. Оҕо улаатан өйү-санааны ситиһэригэр аан маҥнай төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэр. Ол иһин киниэхэ үтүктэр, батыһар киһитэ хайаан да наада.

Дьон оҥорор бары быһыыларын оҥоруу «Киһи быһыыта» диэн ааттанар. Оҕо улаатан улахан дьон оҥорор бары быһыыларын оҥорорго үөрэннэҕинэ «Улахан киһи», дьэ буолан киһи буолууну ситиһэр. Саха дьоно «Kиһи буолуу» диэн өйдөбүллэрэ оҕо киһини, төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэн киһи буоларын, киһилии өй-санаа киирэрин быһаарар. Ол аата киһи буолуу диэн оҕо киһи оҥорор быһыытын барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор өйгө-санааҕа үөрэниитэ буолар.

Кэлин кэмҥэ үөрэх диэн тылбытын олох үөрэҕэр сыһыаннааҕын умнан аҥардастыы үөрэхтээһиҥҥэ эрэ сыһыаннаах курдук өйдөөһүн баар буолла. «Киһи үйэтин тухары үөрэнэр» диэн этии аан маҥнай олох үөрэҕэр сыһыаннааҕын кэлин аахайбат буоллубут.

Билигин үөрэнии диэн тылы үчүгэй буолуу, билиини-көрүүнү баһылааһын диэн эрэ өйдөбүл¬лээх туттуллар. Олох үөрэҕэр үөрэнии диэн этии букатын да хаалан сылдьар. Сахалыы олох үөрэҕэр үөрэнии «Үөрүйэх» диэн аатта¬нар уонна үгэстэргэ үөрэнии салгыы сайдан эти-сиини үөрэттэҕинэ эрэ иҥэр. Киһи олох үөрэҕэр куруук үөрэнэ, эбинэ сылдьыахтаах. Сааһа баран истэҕин аайы этин-сиинин көрдөбүллэрэ уларыйан биэриилэригэр өйүн-санаатын тэҥнээн биэрэн истэҕинэ эрэ табыллар. Ол иһин киһи хаһан баҕарар, хас күн аайы да буоллун, үчүгэй санаалаах буолууга үөрэнэ сылдьыах¬таах. Үчүгэй санаалаах буолууну ситиспит киһи дьэ биирдэ «Киһи киһитэ», «Киһилии киһи» диэн буолар. Оҕо улаатан истэҕинэ сайдан, үөрэнэн-үөрэнэн «Киһилии киһи» буолары ситиһиэхтээх. Дьон-сэргэ сөбүлүүр, үтүө быһыыларын оҥорор, дьону кытта тапсар киһини «Киһи киһитэ» диэн ааттыыллар, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһаллар.

Саха дьоно киһи олоҕун сыалын, олоҕор тугу ситиһиэхтээҕин чуол¬кайдык быһааран этэллэр. Ол сыал «Киһи буо¬луу», онтон салгыы «Киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу» диэн буолар. Онтон үчүгэй быһыылары оҥорор, дьон бары сөбүлүүр  киһилэрэ «Киһи киһитэ» буолар. 
Kиһи буолуу өйдөбүлэ сахаларга былыр-былыргыттан баар. Улаатан иһэр оҕо баҕа санааларын барытын түмэн «Kиһи буолууну» ситиһэр. Онтон салгыы уһун олоҕун устата киһи буоларын түһэн биэрбэт туһугар охсуһар, олоҕун олорор. Олох уустук балаһыанньаларыгар быстах санааҕа баһыттаран киһи быһыытын таһынан быһыыны оҥорон кэбиһии кэлин кэмҥэ элбээтэ.
 
Сахалар «Олох ыарахан» диэн этэллэр. Ол аата, киһи өйө-санаата быстах быһыыларга киирэн биэрбэт, сыыһа туттубат, туруктаах буолара чахчы ыараханын бэлиэтиир. Ол иһин олоҕу олоруу уустук уонна ыарахан.  Уһуннук дьоллоохтук олоҕун олорбут киһини тиһэх суолугар атаарыыга «Kиһи быһыылаахтык олоҕун олордо» диэн атаараллар.

Онон, киһи олоҕо төрүөҕүттэн, оҕо буолан иитиллэн, үөрэнэн киһи буолууну ситиһэн, аны бүтүөр диэри киһи быһыылаахтык олорон ааһарынан бүтэр.

Сахалар оҕолорун үөрэтэр этиилэринэн аан маҥнай «Yчүгэй оҕо буол», онтон «Улахан киһи буол», «Үчүгэй киһи буол» диэн этиилэр буолаллар. Бу үөрэтии сүрүн төрүтүнэн үчүгэй киһини үтүктүү, кинини батыһыы, кини курдук буолууга баҕа санаа үөскээһинэ уонна ону ситиһэргэ дьулуһуу буолар. Маннык үтүгүннэрэн үөрэтии ордук түргэн уонна дириҥник иҥэр.
 
Оҕо кыра эрдэҕиттэн такайыллан, үтүктэн үөрэнэн үчүгэй киһи курдук буола сатааһын өйдөбүлэ киниэхэ баҕа санаа буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэр. Бу өй-санаа олус элбэхтэ хатыланан үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥнэҕинэ үчүгэй быһыылары оҥорор, үчүгэй киһи буола улаатар. Kиһи өйүгэр-санаатыгар үөскээбит ити баҕа санаатын олус күүскэ баҕардаҕына аны хараҕар илэ көрөн, соннук мөссүөнү хараҕар кытта көрөн ааһар буолуон сөп. 

Үчүгэй киһи буолуу баҕа санаатыттан, өйдөбүлүттэн олус үчүгэй киһи - Христос үөскээн тахсыбыт. Дьон баҕа санааларын үчүгэй ходуоһунньуктар уруһуйдаан, тупсаран олус үчүгэй киһини оҥорон таһаарбыттар. Бу уруһуйдаммыт үчүгэй киһи мөссүөнэ элбэх киһи баҕа санааларыгар, киһи буолар баҕаларыгар сөп түбэһэр. Итини тэҥэ кини оҥорбут үтүө быһыыларын кэпсээн оҥостоллор. Былыргы үөрэх сайдыы, сурук-бичик аҕыйах кэмигэр дьон улахан киһини, үчүгэй киһини үтүктэн өйү-санааны ситиһэр кэмнэригэр маннык үтүктэр, батыһар киһи баара ордук табыллар. Ол иһин Христос таҥара киэҥ сирдэргэ тарҕаммыт.
 
Yчүгэй быһыылаах киһини көрдөрөр маҥнайгы таҥаранан илиҥҥи омуктарга үөскээбит Будда таҥара буолар. Онтон Христос таҥара, кэлин соҕуруу омуктарга Магомет таҥара үөскээбиттэр.

Онон, киһи курдук таҥаралар үөскээһиннэрин быһаарыыта үчүгэй киһини үтүктүү, кини курдук буола сатааһын, кини оҥорбут быһыыларын үтүктүү буолар. Таҥаралар, баҕа санаа дьоно  ити курдук «Киһи буолуу» баҕа санаатыттан үөскээбиттэр.

Улахан таҥаралар олус уһун кэмҥэ уорааннаах сэриилэр кэннилэриттэн атын омуктары сэриилээн кыайыыттэн ордук тэнийбиттэрэ. Таҥаралар бэйэлэрэ улааттахтарына күүстээх диктатуралары, империялары үөскэтэллэр. Бу империялар бары дьон өйдөрүн-санааларын баһылыы сатааннар атыннык саныыр дьону барыларын суох гынан, симэтитэн кэбиһиигэ кытта тиийэр кыахтаахтар.

Саха дьонун оҕолорун үөрэтэр үчүгэй киһилэринэн былыр-былыргыттан хайа эрэ төрөппүт эбэтэр чугас аймах киһи буолар этэ. Ол иһин төрөппүтү үтүктүү, кини курдук буола сатааһын, кинилэри таҥара оҥостуу саха дьонугар тарҕаммыт. Төрөппүт оруола үрдээн биэриитэ ити өйдөбүл өссө улаатан, чиҥээн биэриитигэр тириэрдэн иһиэн сөп. Күүстээх куттаах-сүрдээх киһи өйүн-санаатын, үөрэҕин айыы оҥостон кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ-үөрэтэргэ эмиэ туһаналлара.

Сахаларга үчүгэй киһи хайдах буолуохтааҕа эмиэ биллэр. Үчүгэй киһи куһаҕан, хара айыыны оҥоруо суохтаах, куруук үчүгэй быһыылары оҥорор үчүгэй, үтүө санаалардаах, дьоҥҥо үчүгэйи баҕарар буолуохтаах. Kиһи олоҕун устата өйүн-санаатын харыстаан тоҕус айыыны оҥоруо суохтаах диэн  этэллэр:

1.	Албыннаама.

2.	Оттомо суох буолума, киһиргээмэ.

3.	Ымсыырыма, ордук санаама.

4.     Kуһаҕан кыдьыктаныма, содурдаама.

5.     Уорума.

6.	Өһүөннээмэ.

7.	Иирсээни тардыма.

8.	Өлөрүмэ.

9.	Алдьатыма. 

Yчүгэй киһи бэйэтин кутун-сүрүн харыстыыр. Куту-сүрү харыстааһын диэн куһаҕан санаалары санаабат буолуу, куһаҕан санаалартан өйү-санааны ыраастаан иһии, чэбдигирдии буолар.

Киһи күүстээх санаалаах буолууну ситиһиэхтээх. Күүстээх санаа тулуурдаах, өһөс буолууттан  үөскүүр. Тымныыны-итиини, араас ыарахаттары тулуйар буола үөрэнииттэн киһиэхэ күүстээх санаа үөскээн олохсуйар.

«Үлэлиир киһи сыыһаны оҥорор, тугу да оҥорбот киһи хаһан даҕаны сыыспат»,- диэн этии баара киһи быһыылаах киһи өйдөбүлүгэр сыһыаннаах. Ол аата, киһи үлэтигэр-хамнаһыгар, олоҕор даҕаны кыра сыыһалары, киһи быһыытын аһара барбат, сиэри таһынан барбатах быһыылары хаһан баҕарар оҥоруон сөп. Бу быһаарыы өй-санаа тыыннааҕын тухары уларыйа, хамсыы, эбиллэ эбэтэр көҕүрүү турарыттан, киһиэхэ араас санаалар киирэ охсон ааһалларыттан үөскээн тахсар. Өй-санаа куруук хамсыыр, түргэнник уларыйар. «Киһи буолуу» өйдөбүлүгэр ханнык эрэ кыра сыыһалары, айыылары оҥоруу, киһи быһыытыттан уонна сиэртэн аһара барбат буол¬лаҕына хаһан баҕарар көҥүллэнэр. Сахалар өйдөбүллэринэн тугу да оҥорбот, үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорбот буолуу дьэ биирдэ «Айыы киһитэ буолууга» тириэрдэр. Ол аата, киһи өллөҕүнэ, өйө-санаата мастыйдаҕына, уларыйар кыаҕа уурайдаҕына, аны тугу да оҥорбот буоллаҕына биирдэ эрэ «Айыы киһитэ буолар». Айыы буолуу өй-санаа өлбүтүн кэннэ үөскүүр. Киһи өлбүтүн кэннэ өйө-санаата уларыйбат буоллаҕына, кэлэр көлүөнэлэр таба сыаналаатахтарына, олохпутугар туһалаах диэн аахтахтарына биирдэ «Айыы буолууга» кубулуйар. Билигин саха дьонугар республикабытын тэрийсэн салайбыт П.А.Ойуунускай өйүн-санаатын айыы оҥоруу үлэтэ ситиһиилээхтик баран иһэр.

Киһи буолан баран кыра эмэ мөлтөх өрүттэрдээх буолууну дьон бы¬растыы гыналлар. Арай бу мөлтөх өрүттэрбит киһи быһыытын, сиэрин аһара барбат буолаллара ирдэниллэр. Кыратык сыыһа-халты туттуу «Киһи буолан баран»,- диэн быһаарар этиилээх. Хаһан да, кыратык да сыыһаны-халтыны, айыыны оҥорбот тыыннаах киһи диэн суох. Ол аата, киһи буоллахха, кыра, улахан суолтата суох, сиэри кэспэт, киһи быһыытыттан таһынан барбатах кыра алҕастары, саҥаны арыйыылары оҥоруу киһиэхэ көҥүллэнэр. Ол аата, киһи өйдөөх-мэйиилээх буолан айыыны оҥорбот буолара эмиэ табыллыбат. Дьон саҥаны арыйаннар олоххо кил¬лэрэн иһэллэр. Киһи айыыны оҥороро эмиэ көҥүллэнэр. Ол эрээри ол айыыбыт сиэри таһынан барбатаҕына эрэ олоххо туһаны аҕалар. Ол иһин сиэри аһара барбат, сиэри иһинэн айыы аата айыы-сиэр диэн буолар. Айыыны оҥорбот дьон элбэхтэр. Кинилэр бары киһилии быһыылаах дьон диэн буолаллар. Ол аата, айыыны оҥорор, саҥаны арыйар киһи диэн отой аҕыйах, онтон киһи быһыылаах дьон олус элбэхтэр, ол иһин дьон үксүлэрэ киһилии быһыылаах буолууга дьулуһаллар.

Сахалар олохторун үөрэҕэр элбэхтик туттуллар «Киһи быһыыта» диэн өйдөбүл, аналлаах кыйыа, хайа да өттүгэр, үчүгэй да, куһаҕан да өттүлэригэр киһи олоҕун устата туораабатын, аһара барбатын хааччы¬йар аналлаах. Киһи олоҕун устата киһи быһыытын кэспэккэ олоҕун олордоҕуна, киһи быһыылаахтык, олоҕун сиэрдээхтик олордо диэн этэллэр.

Ити курдук киһи быһыытын кыйыата, кыраныыссата сахалыы сиэр диэн ааттанар. «Сиэрдээх быһаарыы» диэн олус таба, сөптөөх, дьон өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр быһаарыыны ааттыыллар. «Сиэри таһынан» диэн киһи быһыытын аһара барбыт быһыы ааттанар. 
 
«Киһиттэн таһынан» диэн этии киһи быһыытыттан ураты, сөп түбэспэт быһыылары оҥоруу ааттанар. Киһиттэн таһынан быһыылар үгүс дьон өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэттэр. Холобур, концерт кэмигэр айдаарар эбэтэр бырааһынньыкка итирэр киһини дьон сөбүлэээбэттэр, туората көрөллөр.
 
Сиэр диэн сахалар олохторун сокуона буолар. «Сиэри кэһимэ», «Сиэри таһынан барыма» дииллэр. Ол аата, киһилии быһыыны аһара барыма диэн буолар. Киһи олоҕо сиэри тутуһан, сиэри иһинэн буолуохтаах. 
 
Билигин өй-санаа, кут-сүр үөрэҕэ сайдан иһэллэр. Киһи оҥорор бары быһыылара кини өйүттэн-санаатыттан, мэйиититтэн, куттарыттан тутулуктаах буолаллара быһаарыллан иһэр. Киһи биир мэйиитинэн толкуй¬даан куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи оҥорон кэбиһэрэ ханна да ырытыллыбат чуолкай буолара быһаарыллар, ол иһин өй-санаа үөрэҕин буккуйуу таһаарыллыа суохтаах.

Кут-сүр үөрэҕэ билинэринэн киһи оҥорор быһыылара икки аҥы арахсаллар. Ол аата киһи оҥорор бары дьыалалара барылара үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥоруу диэн буолаллар. Үчүгэйи оҥоруу - үрүҥ айыыны оҥоруу буолар, онтон куһаҕаны оҥоруу - хара айыыны оҥоруу диэн ааттанар.

Хара айыыны оҥоро охсон киһи быһыытын сүтэрбэт туһугар оҕо кыра эрдэҕиттэн үтүө үгэстэргэ үөрэнэн ийэ кута иитиллэрэ наада. Тулуура суох киһи олоҕор олус куһаҕан, сиэргэ-бап¬пат сыыһалары оҥорон кэбиһэрэ ыраахтан буолбатах. Киһиэхэ олус күүстээх тулуур наада. Ол курдук чэпчэки олоҕу тутуһуу, барыта бэлэмҥэ үөрэнии олох чэпчэкитин курдук санаалары үөскэтэн эдэр киһини сыыһа туттууларга үтүрүйүөн сөп.

Киһи быһыытын өйүн-санаатын тутуһан олох олоруу киһи олоҕун сүрүн сыала. Киһи олоҕун устатын тухары киһи быһыытын суолуттан сыыһа-халты туттан туораабакка, киһи быһыылаахтык сылдьыыта кини сүрүн кыайыыта, өйө-санаата туруктаах буолуутун көрдөрөр.

Оҕо төрүөҕүттэн уһуннук иитиллэн, үөрэтиллэн уонна улаатан киһи буолууну ситиһэр. Төрөппүттэрэ хайдах иитэллэр уонна үөрэтэллэр даҕаны соннук киһи буолар диэни саха киһитэ барыта билэр. Киһини билиэхтэрин баҕарар буоллахтарына сахалар кини төрөппүттэрин туһунан ыйыталаһаллар этэ. Советскай былаас кэмигэр оҕолору аһара көрүү-истии, үөрэхтээх дьон оҥороору атын, сымнаҕас олоххо үөрэтии түмүгэр оҕолор өйдөрө-санаалара билигин туруга суох буолла. Оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр, аҥардастыы оонньотуу уонна тугунан таптаабытынан, көрдөөбүтүнэн, ымсыырбытынан дэлэччи хааччыйыы оҥорул¬лара оҕону атаахтык иитэргэ тириэрдэр. Ол иһин эдэрдэр олоххо оннуларын булунуулара уустугурда, өйдөрө-санаалара туруга суох буолан арыгыга ылларыылара элбээтэ. Оҕо төрөппүтүн курдук буолуохтаах диэн өйдөбүлү олус көнөтүнэн, быһаччы өйдүүрбүтүттэн оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитэрбитин хаалларан кэбистибит. Оҕону иитии-үөрэтии оҕо ороҥҥо туора сытар эрдэҕиттэн саҕаланарын букатын да умуннубут.

Хойутаан да буоллар оҕо ийэ кутун бэйэ өйүгэр-санаатыгар ииттэххэ-үөрэттэххэ эрэ табылларын кэлин син билэн иһэбит.
 
Киһи буолууну оҕо олох кыра эрдэҕиттэн туруктаах өйгө-санааҕа иитилиннэҕинэ уонна үөрэннэҕинэ эрэ ситиһэн иһэр. Улаатан, өр кэмҥэ үөрэнэн-үөрэнэн өйө эбилиннэҕинэ биирдэ ситиһэр уһун уонна ыарахан үөрэҕэ буолар. Онтон салгыы уһун үйэтин тухары этин-сиинин эрчийэн, үөрэнэ сырыттаҕына эрэ киһи быһыылаахтык олоҕун олороро табыллар.
 
«Тыыннаах киһи тугу эмэ оҥорор» диэн этии баара, киһи хаһан баҕарар араас быһыылары, үчүгэйи даҕаны эбэтэр куһаҕаны эмиэ оҥорор кыахтааҕын бэлиэтиир.  Тыыннаах киһи сыыһаны дуу, табаны дуу хаһан баҕарар оҥоруон сөп. Ол аата, сыыһаны, куһаҕаны оҥорортон ким да аналлаах хааччаҕа суох. Арай бу куһаҕаны, сыыһаны киһи өйүнэн-санаатынан билэн, онон салайтаран оҥорбот буоллаҕына эрэ киһилии киһи буолара быһаарыллар.

Бу быһаарыы ордук нууччалыы өс хоһоонунан чуолкайданар. Ол курдук «От сумы и от тюрьмы не зарекайся» диэн өс хоһооно киһи хаһан даҕаны киһибин диэн үрдүктүк туттубакка, аһара барбакка бэйэтин кыана тутта сырыттаҕына эрэ табылларын быһаарар. Сыыһа-халты туттуу ханнык баҕарар тыыннаах киһиэхэ баар буолуохтаах быһыы буоларын уонна онтон киһи бэйэтэ, өйүн-санаатын күүһүнэн эрэ харыстанар кыахтааҕын бэлиэтиир.

Үчүгэй санаалаах, үчүгэйи оҥоруон баҕарар киһи куһаҕаны оҥорбот, тардынар, үчүгэй киһи буолуон баҕата үчүгэйи оҥороругар көмөлөһөр. Киһиэхэ ханнык баҕарар таҥара көмөтө диэн үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаа үөскээн олохсуйара буолар.
Ити курдук саха дьонун олохторун үөрэҕэ оҕо кыра эрдэҕиттэн өйүн-санаатын сайдыытын уонна олоҕун сыалын табатык быһаарар.

БЫЛЫРГЫ  ТАҤАРАЛАР

Аан дойду үрдүгэр таҥаралар элбэхтэр. Сорох кыра таҥаралары аҕыйах киһи итэҕэйэр, ол иһин олору секталар диэн намтатан ааттыыллар, он¬тон элбэх дьон итэҕэйэр таҥаралара улаатан, күүһүрэн улахан үөрэх, бэйэлэрэ туспа империя буолан сылдьаллар.

Сахалар таҥара диэн былыр-былыргыттан бэйэлэрин итэҕэллэрин ааттыыллар. Омуктар күүһүрбүт, сайдыыны баһылаабыт кэмнэригэр бэйэлэрин таҥараларын, итэҕэллэрин атын омуктарга тарҕаталлар. Урукку колониялары сэриилээн ылыы саҕана сайдыылаах, кыайбыт омуктар таҥараларын кыайтарбыт омуктарга күүстэринэн соҥнууллара.

Элбэх киһи баҕа санааларын биир сыалга түмнэхтэринэ санаалара күүһүрэрин былыргыттан билэллэр. Бары баҕа санааларын итэҕэйэр буолуулара эбиллэр, санаалара өссө күүһүрэр. Элбэх киһи санааларын күүһүн түмүллүүтүн табан туһаныы итэҕэйэр дьон элбээн иһиилэригэр тириэрдэр.

Билигин хас биирдии таҥара туһунан үөрэхтэр бэйэлэрэ таҥарала¬рын туһунан өйдөбүллэри оҥостон туһаналлар. Саха тылын кылгас быһаарыылаах тылдьытыгар таҥараны бу курдук быһаараллар. Таҥара диэн итэҕэл үөрэҕинэн бүтүн Аан дойдуну айбыт уонна дьаһайар, киһи курдук мөссүөннээх үрдүкү айыы. Таҥара хаптаһыҥҥа, холустаҕа ойууламмыт, металга быһыллан оҥоһуллубут мэтириэтэ. (1,179).
Бу таҥараны быһаарыылартан иккиһэ сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ билэр иччи, түүктүйэ, эмэгэт диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр. Ол курдук үтүө, үрүҥ санаалаах киһи кута иҥэриллибит бэлиэ маллара аймах-билэ дьонугар көмөлөөх буолалларын сахалар билэллэр. Былыр-былыргыттан үтүө киһи кута иҥэриллибит мала-сала батыһар, өйдүүр киһиэхэ көмөлөөхтөрүн бэлиэтииллэр.

Былыр-былыргыттан сахалар таҥаралара киһи кутун итэҕэйиигэ олоҕурар. Айылҕаҕа куттар араас көрүҥү ылыммыттара биллэллэр; кут бэйэтэ сылдьар, кут туох эмэ малга иҥэр, куту ханнык эмэ бүтэй иһиккэ хаайан илдьэ сылдьаллар. Бу көрүҥнэри маннык араартыахха сөп:

1. Иччилэр. Киһи эбэтэр кыыл кута туохха эмэ иҥэн эбэтэр олох-суйан сылдьыыта. Дьиэ иччитэ, мас иччитэ, хайа иччитэ эҥин диэн буолаллар.

2. Үөрдэр. Киһи кута бэйэтэ бэйдиэ сылдьарын бэлиэтэ.

3. Туос түүктүйэлэр эбэтэр туой көһүйэлэр. Үтүө киһи кутун ити иһиттэргэ хаайан илдьэ сылдьыы ааттанар.

4.  Эмэгэттэр. Кут ханнык эмэ матырыйаалга иҥэриллэн уһун кэмҥэ сылдьарын итинник ааттыыллар. Бу көрүҥҥэ маска уруһуйдаммыт таҥара мөссүөнэ эмиэ киирэр.

Бу сахалар итэҕэйэр таҥаралара киһи кута туох уратыны ылым-мыттарынан эрэ уратыланаллар. Бары таҥаралар дьайар күүстэрэ кыахтаах киһи кута буолар. Кут ханнык иһиккэ хаайыллыбытыттан эбэтэр иҥмититтэн уларыйан хаалбат. Хаптаһыҥҥа уруһуйдаммыт мэтириэттэр, маһынан оҥоруллубут эмэгэттэр эмиэ куту уларыппаттар. Арай бу кут бэйэтэ төһө күүстээҕэ, кыахтааҕа эрэ быһаарар оруолу ылар.

Атын омуктар таҥараларын күлүктэригэр иҥэриллибит үтүө дьонно¬рун куттара бэйэлэрин курдук санаалаах дьоҥҥо көмөлөһөллөр, атын өйдөөх-санаалаах дьону туораталлар. Сахалар атын омуктары баттаан, симэлитэн, сирдэрин-дойдуларын былдьыыр өйдөрө-санаалара былыр-былыргыттан суох. Ол бэлиэтинэн саха дьонугар таҥаралара элбэх. Сахаларга хол¬боспут, саха буолбут булчуттар Байанай, сылгы көрөөччүлэр Дьөһөгөй таҥараларын илдьэ сылдьаллар. Арай ынах сүөһүнү көрөөччүлэр Ынахсыт таҥаралара баһыттаран аата-суола улаханнык ахтыллыбат. Былыргы сайылыктарга Ынахсыт тардыыта диэн сиэр-туом толоруллар бэлиэлэрэ билигин да бааллар.
Нууччалар атын омуктары баһылыырга ыҥырар таҥараларын өйдөрө-санаалара саха дьонун таҥараларын суох оҥоро сатыыра үөрэхтээх дьон өйдөрүгэр-санааларыгар хайа да өттүнэн сөп түбэспэттэр.

Таҥара мөссүөннэрин быһаарыыга былыргы ойууннар тимир, алтан киһи кутун аанньа сыһыарбаттар диэн этэллэрин ылыныахха сөп. Кут Айылҕа бэйэтин эттиктэригэр эрэ күүстээхтик иҥэрин былыргы кэп¬сээннэр бигэргэтэллэр. Ол курдук мас эмэгэттэр, туос түүктүйэлэр куту иҥэринэн харайа сылдьарга ордук туһалыыллар.

Таҥара диэн үчүгэй, үтүө санаа түмсүүтэ буолар. Хас биирдии киһи таҥарата кини үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэригэр саһан сылдьар. «Тоҕо бу таҥара саһан сылдьарый?»- диэн боппуруос быһаарарга аһара уустук. Хас биирдии киһи бэйэтин олоҕуттан үөскээн тахсар өйдөбүл буолан кини өйүгэр-санаатыгар саһан, иҥэн сылдьар. Киһи бэйэтин олоҕуттан үөскээн тахсар үчүгэйгэ баҕарар санааларын түмсүүлэрэ кини таҥарата буолар.

Маннык быһаардахпытына, хас биирдии киһи таҥаралара тус-туһунаннар. Кини бэйэтин олоҕуттан уонна онтон үөскээн тахсар өйүт¬тэн-санаатыттан, үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр үөскээн тах¬саллар. Бу өйдөбүллэртэн үтүөҕэ, үчүгэйгэ баҕара санааһына кини таҥарата буолар.

Биирдиилээн дьон мунньустаннар дьон-аймаҕы үөскэтэллэр. Дьон-аймах үтүө, үрүҥ санааларын мунньубуттара кинилэр таҥаралара диэн ааттанар. Дьон биир санаалаах бөлөхтөрүн үчүгэйгэ тардыһар санаалара биир буоллаҕына биир таҥаралаах буолаллар. Тус-туһунан баҕа санаалаах дьон таҥаралара туспа буоларыгар тиийэр. Баай уонна дьадаҥы дьон баҕа санаалара, таҥаралара хаһан да сөп түбэспэттэрэ итинэн, үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэрэ сөп түбэспэтинэн эмиэ быһаарыллар.

Сахалар таҥара туһунан өйдөбүллэрэ православнай таҥара дьиэтин үөрэхтэрин кытта хайдах да буккуһар кыахтара суох. Сахалар таҥара туһунан өйдөбүллэрэ Айылҕаны, куту-сүрү кытта сибээстээх буолан¬нар атын таҥара үөрэхтэрин кытта кыайан буккуспаттар. Былыргы кэмтэн ыла сахалар бэйэлэрин итэҕэллэрин атын омуктары баһылыырга туһулаабат буоланнар, дьон бары биһиги, сахалар итэҕэлбитин хайаан да итэҕэйиҥ диэбэттэр. Ол иһин сахалар иччи, түүктүйэ уонна эмэгэт диэн итэҕэллэрэ Аан дойдуну айбыттара диэн өйдөбүллэрэ суохтар. Арай былыр-былыргыта сахалар киэҥ сири-дойдуну баһылыы сылдьыбыттарын Үрүҥ Аар тойон, Үрүҥ Айыы тойон диэн итэҕэллэрэ баар буола сылдьыбыттара биллэрэр. Ол курдук маҥнайгы Аардар, Айыылар Орто дойду үөскүөҕүттэн бааллара олоҥхолорго ойууланаллар.

«Айыылаах-таҥаралаах» диэн үчүгэй, үтүө, үрүҥ санаалаах буолуу аата. Үтүөҕэ, үчүгэйгэ тардыһар өйдөөх-санаалаах буолууну, таҥаралаах диэн бэлиэтээн этии буолар.

«Айыым-таҥарам абыраа» диэн үтүө санаалаах төрүтүм, быыһаа-абыраа диэн көрдөһүү аата.
 
Бу икки өйдөбүллэр төһө даҕаны бииргэ этилиннэллэр суолталара тус-туспалар. Ол курдук айыы диэн өйдөбүл өлбүт киһи өйүттэн-санаатыттан үөскүүр буоллаҕына, таҥара диэн киһи бэйэтин өйө-санаата, баҕа санаата, ону итэҕэйиитэ буолар.

Саха дьонун итэҕэллэрэ куту-сүрү итэҕэйииттэн үөскээн тахсар. Киһи өллөҕүнэ салгын кута арахсан барарын сахалар былыргыттан билэллэр. Дьон салгын куттара киһи этиттэн-сииниттэн арахсан Үөһээ дойдуга сылдьаллар диэн этэллэр. Үтүө санаалаах тумус киһилэрин кутун түүктүйэҕэ хаайан, илдьэ сылдьаннар таҥара оҥостоллоро эмиэ баар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан түүктүйэ таҥараны итэҕэйэллэр. Түүктүйэ таҥара диэн ааттаан үчүгэй, үтүө санаалаах төрүттэрин кутун түүктүйэҕэ хаайан баран илдьэ сылдьаллар эбит. Туос Түүктүйэ таҥара буолар эбит. Былыргы саха таптыыр киһитин үөрүн ойуунунан дьүһүттэрэн бүтэй тигиилээх, түөрт муннуга сиэллээх, ойуулаах туоска хаайтаран кэриэстээн, олорор дьиэлэригэр бэйэлэрин кытта илдьэ олороллоро үһү. Туос Түүктүйэ таҥара куруутун тыаһыы дыыгы¬ныы турар буолара.

Туос Түүктүйэ таҥараны арыынан, умунуохтаан маанытык туталлара үһү, оннооҕор саха андаҕайдаҕына: «Туос таҥара тобулу көрдүн, таас таҥара таҥнары көрдүн, мас таҥара батары көрдүн»,- диирэ үһү. (2,206).

Православнай христианскай итэҕэл баай дьоҥҥо туһалыыр итэҕэл буолбутун В.И.Ленин бэйэтин үөрэҕинэн толору арыйбыта. Бу итэҕэли ол иһин былыргы ыраахтааҕы саҕана тойоттор ордук сөбүлүүлэр этэ. Бу итэҕэл үөрэҕэ «Аҥар иэдэскин оҕустахтарына, атыҥҥын тоһуйан биэр» диэн этиитэ дьадаҥы киһи баайтан атаҕастаннаҕына саҥата суох тулуйар буоларыгар ыҥырар.

Сахалар тойон-хотун өттүлэрэ православнай таҥараны итэҕэйэ ох¬суу диэки салаллыылара, бу итэҕэл тойон, салайар дьон диэки тардыһыылааҕыттан, кинилэргэ элбэх туһаны аҕаларыттан буолбута. Баай дьоҥҥо тойон киһи үөһээттэн таҥараттан тутулуктаах диэн этэллэрэ дьадаҥы дьону салайарга олус туһалыыр эбитин оччолорго да арааран билэ охсубуттар.

Өр сыллар усталарыгар православнай христианскай итэҕэл салайар эргимтэлэрэ олус байбыттар, итэҕэйээччилэр сиэртибэ хо-муйан биэрэллэрэ тиийбэт буолан, государство харчытыттан эбии көр¬дүүллэр. Үлэһиттэр, хамначчыттар, дьадаҥы дьон В.И.Ленин ыйыытынан сирдэтинэн баай дьон таҥараларын, Православнай таҥара дьиэтин туох да харысхала суох үлтү сыспыттара.

Тойон киһи бэйэтин үйэтигэр элбэх үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥо-руон сөп. Саха дьоно тойон итинник майгынын арааран билэллэр. Тойон оҥорбут дьыалаларыттан үчүгэй өттүн туспа арааран «Үрүҥ Айыытын» ылан таҥара оҥостон оҕолорун үөрэтэргэ туһаналлар. Ол аата, тойон киһи элбэх дьыалалары оҥорбутуттан үчүгэй, үрүҥ өттүн эрэ ылан кэлэр көлүөнэлэри үөрэтэргэ туһаныахха сөп буолар.
Киһи бэйэтин олоҕор оҥорбут дьыалаларын мунньан ыйааһыннаан, тэҥнээн көрүү сахаларга былыргыттан баар. Ойуун киһи кутун ылан ыйааһыҥҥа ууран тэҥнээн көрөр. Бу киһи олоҕор элбэх үчүгэйи дуу эбэтэр куһаҕаны элбэҕи оҥорбут дуу диэни ыйааһын хараҕынан тэҥнээн көрөн быһаарар.

Kиһи үйэтигэр оҥорбут быһыыларын ыйааһын хараҕынан тэҥнээн көрүү сахалар итэҕэллэрэ.  Үчүгэйи элбэҕи оҥорбут киһи кута чэпчэки буолан Үөһээ дойдуга аттанар диэн ааҕаллар. Онтон куһаҕаны элбэҕи оҥорбут киһи кута ыараан, ыарахан буолан Аллараа дойдуга, абааһыларга түһэр дииллэр.

Элбэх оҕолоох ыаллар саха дьонун санааларыгар саамай үтүө ыал¬лар буолаллар. Бу ыаллар оҕолорун киһилии өйгө-санааҕа иитэн-үөрэтэн, бэйэлэрин курдук үлэһит, кэргэннии олоҕу ытыктыыр дьон гына улаатыннардахтарына бары дьон хайҕалларын ылаллар. Аймах-дьону төрүттээбит киһи бэйэтин олоҕун холобура кэлэр көлүөнэлэригэр илэ үөрэх буолан иҥэриллэрин туһугар кини кутун-сүрүн туос дуу, туой дуу түүктүйэҕэ хаайан ууруна сылдьыы – былыр таҥара буолар эбит.

Эмэгэт - ойуун анал кута-сүрэ, араҥаччыта буолбут тыын. Урут өлбүт ойуун дууһата. Былыргы дьон илдьэ сылдьан үҥэр-сүгүрүйэр ханнык эмэ иччи эбэтэр абааһы дьүһүнүн үтүгүннэрэн маһынан дуу, туоһунан дуу оҥорбут оҥоһуктара. (1,254). Олохторугар элбэх үчүгэйи оҥорбут аймах, үтүө киһилэрин кута иҥмит туох эмэ бэлиэ тэрилин эмэгэппит диэн ааттыыллар. Былыргы сахалар эмэгэти дьиэлэригэр уура сылдьан харысхал оҥостоллор эбит.

Былыргы сахалар маһынан оҥоруллар эмэгэккэ итэҕэллэрэ салгыы сайдан улахан Будда итэҕэлигэр кубулуйбут буолуон сөп. Ол курдук Будда итэҕэлин сүрүн төрүтүнэн бу улахан эмэгэт куттаах диэн өйдөбүл буолар. Кытайга хас биирдии ыалга бэйэлэрин Буддалара баар диэн этэллэр. Бу өйдөбүл сахалар эмэгэттэригэр олус сөп түбэһэр.

Христианскай итэҕэл үчүгэй көрүҥнээх, үчүгэй майгылаах Христос таҥарата сахалар «Kиһи буолуу», «Kиһи быһыылаах»,- диэн сахалар киһи өйүн-санаатын быһаарар өйдөбүллэриттэн үөскээн олохсуйбут уонна үчүгэй киһи көрүҥнээх буолбут. 

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ сахалар иччи, түүктүйэ уонна эмэгэт диэн өйдөбүллэрэ биир суолталаахтарын быһаарар. Бу өйдөбүллэр бары киһи эбэтэр ханнык эмэ кыыл куттарыттан үөскээн тахсаллар. Арай бу куту хайдах харайалларыттан эрэ уратыланаллар. Күүстээх куттаах ойуун киһи кута хаһан баҕарар аймах-билэ дьонугар көмөлөөх буола¬рын сахалар былыргыттан билэллэр. Үтүө киһи бэйэтин олоҕор ситиспит ситиһиилэрин уонна кыайыыларын өйдөбүллэрэ ордук эдэр көлүөнэ¬лэри үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэргэ туһалыыллар уонна Үрүҥ Айыы диэн ааттаналлар.

Саха дьонун кут-сүр үөрэҕэ эрэ бииргэ түмүөн сөп. Дьон бары биир са¬нааланнахтарына итэҕэллэрэ биир буолар. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ бары баар итэҕэллэр төрүттэрэ буолар. Аан дойду үрдүгэр баар итэҕэллэр бары кут-сүр үөрэҕиттэн сайдан-үүнэн тахсыбыттар. Ол эрээри кэлин кэмҥэ бары улахан итэҕэллэр дьон санаатын баттыыр империяларга кубулуйан сылдьаллар.

Онон, саха дьонун таҥаралара диэн бэйэлэрин үйэлэригэр үлэлээн-¬хамсаан, олохторун дьоһуннаахтык олорбут, элбэх ыччаттары иитэн-үөрэтэн улаатыннарбыт үтүө төрүттэрин куттара буолар. Үтүө төрүт кута-сүрэ бэйэтин аймахтарын көрө-истэ сылдьарын саха дьоно былыргыттан билэллэр уонна итэҕэйэллэр.

ТАҤАРА

Биһиги сахалар олус уһун үйэлээх омук буоларбытын саҥа билинэн эрэбит. Саха дьоно тимири уһаарыыны уонна уһаныыны баһылааннар тула олорор омуктартан өй-санаа сайдыытын үрдүк таһымын ситиһэннэр олох араас ыарахан кэмнэрин туораан  баччаҕа кэлэн олоробут. Аан дойдуну атыйах¬таах уу курдук аймаабыт хунн омук, «Ураа» хаһыытаабыт урааҥхай омук ханна бааллара, олорон ааспыттара биллибэт буолбуттара ыраатта. Сахалар аҕыйах да буолларбыт, эйэлээх олоҕу тутуспут, оҕолорбутун үтүөҕэ, үчүгэйгэ тардыһар санаалаах, киһи быһыылаах гына иитэр буоламмыт үһүс тыһыынча сыллар¬га сайдыы суолугар үктэннибит.

Бу ааспыт үйэлэргэ атын омук өйүгэр-санаатыгар сахалары үөрэтэ сатааһын түмүгэр эдэр ыччаттарбыт бэрээдэги кэһэллэрэ, өйдөрө-санаалара туруга суох буолуута үксээтэ. Билигин бэйэбит таҥарабыт үөрэҕин чөлүгэр түһэрэн салгыы сайыннар¬дахпытына, кэлэр көлүөнэлэрбитин туруктаах өйгө-санааҕа үөрэттэхпитинэ, түмсүүлээх буолан, салгыы сайдан-үүнэн барыахпытыгар сөптөөх балаһыанньа үөскээтэ.

Киһи өйүттэн-санаатыттан үөскээн тахсар быһыылары,  үчүгэйин, куһаҕанын дириҥник быһааран, олохтоохтук, таҥара үөрэҕэр киллэрии билиҥҥи саха дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буолла.
 
Таҥара үөрэҕэ тугу туһалыырый? Олус былыргы кэмнэргэ айыылаах, таҥаралаах буолуу өйү-санааны сайыннаран киһи буолууга тириэрдэринэн сайдыыны ситиһии диэн өйдөбүллээх этэ. Онтон кэлин наука уонна тиэхиникэ сайдан истэхтэринэ таҥара үөрэҕэ өй-санаа сайдыытын хааччахтыыр диэн этэллэрэ. Билигин өй-санаа сайдыыта аһара түргэтээтэ. Киһи этэ-сиинэ өйө-санаата сайдыытын сиппэккэ быраҕыллар кутталга киириитэ, өй-санаа хааччахтаах буоллаҕына эрэ киһи киһилии быһыылаах буолан Орто дойдуга олоҕу олорорун быһаарар.
 
Бары таҥара үөрэхтэрэ өйү-санааны хааччахтаан, киһи буолуу суолунан салайан биэрэллэр. Айылҕаны, сири-дойдуну, киһини, кыыллары, көтөрдөрү барыларын таҥара айбыта диэн этии киһи өйө-санаата таҥараттан аһара барбатын, онно тиийбэт буолуохтааҕын быһаарар. 

Билигин биһиэхэ сахаларга өй-санаа үөрэҕэ оннун була илик. Урукку таҥарабыт үөрэҕин сурукка киллэрэ иликпитинэн туһанан «Сахаларга таҥаралара суох»,- диэн этэллэр. Таҥара диэн тыл уонна айыылаах-таҥаралаах диэн өйдөбүл сахаларга былыр-былыргыттан баарын билбэтэҕэ буолааччы, саарбахтааччы билигин да элбэх. Айыылаах-таҥаралаах буолуу өй-санаа язычествоттан өссө үрдүкү таһымы ситиспитин, сахаларга таҥара былыр-былыргыттан баарын бэлиэтэ буоларын ситэ сыаналаабакка сылдьабыт. 

Саха дьоно таҥара үөрэҕин айан туһанар буолбуттара биэс хас тыһыынча сыл буолан эрэр. Бу үөрэх остуоруйа кинигэлэригэр тенгрианство диэн ааттанан сурукка киирбитэ ыраатта.  Хас эмэ сүүс сыллаах ыраахтааҕы, онтон коммунистар ыар батталларын, туоратыыларын кэнниттэн туох эмэ кыра өйдөбүллэр, өс хоһоонноро, холбуу этиилэр дьон өйүгэр-санаатыгар ордон хаалбыттарын билигин саҥалыы хомуйан эрэбит. Итиннэ эбии перестройка кэмин кэнниттэн тыл үөрэхтээхтэрэ урутаан түһэн булкууру киллэрэ сатыыллар.

Коммунистар таҥараны, өй-санаа үөрэхтэрин сымыйанан ааҕаллара. «Ханнык да таҥара суох»,- диэн этэллэрэ уонна үөрэтэллэрэ. Кинилэр үтүөнү баҕарар санааларыгар киһи барыта биир тэҥ өйдөөх-санаалаах уонна үчүгэйи эрэ оҥорорго аналлаах этэ. Маннык  «Киһи барыта тэҥ»,- диэн өйдөбүл оҕо төрөөтөр эрэ эмиэ киһи буоларын курдук өйдөбүлү үөскэппитэ билигин өй-санаа үөрэҕэр эмиэ булкууру киллэрэр. 

Таҥарабыт былыр-былыргыттан баар, аата-суола элбэхтик туттуллар курдук эрээри ханна баарын саҥа була сатыыбыт. Ол иһин бэйэбит былыргы итэҕэлбитин дириҥник үөрэтэн билэн, оннун булларан салгыы сайыннарар кэммит кэллэ. Итэҕэли, өй-санаа үөрэҕин, былыргы төрүттэрин булкуйа, саҥаны ары¬йа сатаабакка, урукку бэйэтин салгыы сайыннарар ордук туһалаах буолуо этэ. Сахалар таҥараларын итэҕэлэ былыргы ойууннар өй-санаа, кут-сүр үөрэхтэриттэн салгыы сайдан хас да тыһыынчанан сыллар тухары чочул¬лан киһи өйүн-санаатын олус табатык быһаарара син билиниллэн эрэр.

Ол курдук наука саҥа үөрэтэн билинэн эрэр реинкарнация диэн быһаарыытын саха ойууннара былыр үйэҕэ үөрэтэннэр киһи өйө-санаата, куттара өлбүтүн кэннэ туспа баран Yөһээ дойдуга сылдьалларын уонна улуу ойууннар күүстээх куттара кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар киирэннэр хаттаан төрөөһүн курдук өйдөбүлү үөскэтэллэрин быһаарбыттар.

Сибииргэ олохтоох тенгрианецтэр диэн аатынан остуоруйаҕа биллэр дьон сахалар буолалларын таҥара итэҕэлэ биһиэхэ баара туоһулуур. Таҥара Илин Сибиир олохтоохторуттан биһиэхэ эрэ суолтатын сүтэрбэккэ куруук туттулла сылдьар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ бэйэ-бэйэлэрин кытта тутулуктаах уонна салгыы сайдан иһэр түөрт чаастардаах:

1.	Кут-сүр үөрэҕэ. Ойууннар үөрэхтэриттэн салгыы сайдан иһэр, киһи куттара тус-туспаларын быһаарар.

2.	Киһи буолуу. Оҕо өйө-санаата иитиллэн, үөрэнэн киһи буолууну ситиһиитэ.

3.	Киһи быһыыта. Киһи үйэтин тухары үөрэнэр, билиитин кэҥэтэр, олохтон хаалан хаалбатын ситиһэр, киһи быһыылаахтык олоҕун олорор.

4.	Айыы буолуу. Киһи өлбүтүн кэннэ өйө-санаата кэлэр көлүөнэлэргэ туһата.

Таҥара үөрэҕин бу чаастарыгар кырдьаҕас омук олох туһунан үөрэхтэрэ, үгэстэрэ, сиэрдэрэ-туомнара, ойууннааһыннара барылара холбуу киирсэ сылдьаллар. Омук уһун үйэтин тухары мунньуммут олоҕун бары үөрэхтэрэ, итэҕэллэрэ бары холбоһоннор биир  итэҕэлгэ кубулуйаллар.

Нууччалар кэлиэхтэриттэн саха дьонугар православнай христианскай таҥара дьиэтин итэҕэлин киллэрэ сатаабыттара. Ыраахтааҕы баарын саҕана, былаас уонна итэҕэл бииргэ үлэлиир эрдэхтэринэ, ол¬-бу араас манньалары биэртэлээн, түһээннэртэн уонна нолуоктартан босхолоон туран христианскай итэҕэлгэ киллэрбиттэрэ. Ол эрээри саха дьоно бу итэҕэли хаһан даҕаны ылымматахтара, суолтатыгар эрэ, тойотторго үчүгэй буолаары эбэтэр тугу эмэ туһанаары ымыммыта буолаллара.

Сахалар былыр-былыргыттан таҥара диэн тугун бэйэлэрэ билэр, итэҕэйэр буоланнар, атын, кэлии таҥара олохтоох дьоҥҥо туох да туһаны аҕалбатын билэр эбиттэр. Ол иһин ээл-дээл сыһыаннаспыттар. Ол курдук нуучча таҥаратын мөссүөнүгэр иҥмит кута-сүрэ аан маҥнай нуучча дьонугар үтүө санаатын биллэрэрин арааран билэннэр аанньа ахтан көрдөспөттөрө. Бу быһыы баҕар саха дьонуттан христианскай итэҕэлгэ элбэх «Светойдар», ол аата айыылар бааллара эбитэ буоллар уларыйыа эбитэ буолуо. Оччоҕо аны православнай итэҕэлбит бэйэтэ уларыйан сахалыы буолан хаалыа этэ. Ол курдук бу итэҕэллэр киһи, үчүгэй киһи буолуу туһунан өйдөбүллэрэ төрдүттэн биирдэр. Саха дьоно бэйэлэрин айыыларын харысхалларыгар сылдьалларын билигин да билинэллэр.

Православнай христианскай итэҕэли саха дьоно ылымматтарын өссө биир биричиинэтинэн бу итэҕэл үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэрин атын кыра норуоттарга сыһыаннаан көрдөххө, кинилэр баҕа санааларыгар сөп түбэспэттэрэ буолар. Ол курдук таҥара дьиэтэ кыра омуктары бас бэриннэрэр, нуучча оҥорор санаатын хаһан да бырахпат. Саха дьонун санааларыгар бас бэринии, кулут буолуу өйдөбүлэ хаһан да бастары¬гар кыайан баппат куһаҕан өйдөбүлгэ киирсэр. Саха киһитэ бэйэтин сиригэр-уотугар бэйэтэ толору хаһаайын буолуоҕун былыргыттан баҕарар. Нууччалар кэлэн кыайан-хотон сахалары бэйэлээх бэйэлэрин сир-дэригэр-уоттарыгар «инородецтарынан» оҥорон кэбиспиттэрин кытта өйдөрө-санаалара төрүт сөбүлэспэт. Kэлии дьон баһылыыр былаастарын таҥара дьиэтин көмөтүнэн күүһүрдүөхтэрин баҕараллар. Православнай христианскай итэҕэл урукку өйүттэн-санаатыттан билигин да аккаастана илигин биллэрэр бэлиэлэрэ уларыйбакка сылдьаллар. Сахалары баттыыр, намтатар, өссө язычниктарынан ааттыылларын быраҕа иликтэр. Ол курдук таҥара дьиэтин үлэһитин «Владыка» диэн аата былыргы империя өйүн-санаатын тарҕатара уурайбат.

Кыра омук дьонугар улахан итэҕэлгэ кыттыһыы туох да барыһы биэрбэт, арай ночоокко эрэ түһэрэр кыахтаах. Улахан итэҕэлгэ кыт-тыһыы кыра омук дьонугар аан маҥнай төрөөбүт тылларын умналлары¬гар, олохторун үгэстэрин быраҕалларыгар, сиэрдэрин-туомнарын уларыталларыгар тириэрдэр. Омуктан ити бэлиэлэр барылара сүтүүлэрэ туспа омук буолууну букатыннаатык суох оҥорор быһыы буолар. Ол иһин сахалар ити итэҕэли ылымматтар.

Православнай христианскай итэҕэл олус күүстээх тоталитарнай ту¬тулуктаах, былыргы империя саҕанааҕы өйдөбүллэрин халбаҥнаппакка илдьэ сылдьар. Саха көҥүлү таптыыр, көҥүл иһин охсуһар, туспа республиканы оҥостуохтарын баҕарар дьонугар былыргы империя саҕанааҕы баттал эргиллэн кэлиитэ хайдах да сөбүлэтэр кыаҕа суох.

Кэлин кэмнэргэ нуучча государствота, Россия экономиката мөлтөөн, сайдыыта хаалан барыытыгар православнай христианскай таҥара дьиэтэ ордук сыһыаннаах. Орто үйэтээҕи хаалбыт өйү-санааны, куолакал дарбыйар тыаһын аныгы дьоҥҥо сыһыара сатааһын олоҕу сайдыы диэки буолбакка, төттөрү, кэннин диэки, хаалбыт өйгө-санааҕа соһор майгы буолар. 

Саха дьоно бэйэлэрэ олус уһун үйэлээх омуктар буолаллара да-каастанан эрэр. Уһун үйэлээх буоланнар бэйэлэрин олохторун үөрэҕэ быдан киэҥ, дириҥ. Бу үөрэхтэрин саҥалыы сайыннаран биэрдэхтэринэ элбэх саҥа үөскээбит омуктар батыһыахтарын сөп этэ. Сахалар уһун үйэлэр тухары олох ыараханын билэннэр, олоҕу таба сыаналыы «Олох ыарахан» диэн этэргэ үөрэммиттэр. «Күн сырдыга баҕалаах» диэн этиилэрэ олох чахчы үчүгэйин, сырдыгын уонна ханна да атын сиргэ суоҕун быһаарар. Эйэлээх буолуу, олох салҕанан барыытын сүрүн төрүтэ буоларын саха дьоно умнубакка туһаналлар.

Кэнники кэмҥэ арҕааҥҥы үөрэхтэр олус сабырыйаннар сахалар оҕолорун былыргылыы, чиҥник, «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэ өс хоһоонугар сөп түбэһиннэрэн үөрэтэллэрин быраҕан кэбистилэр. Ол иһин эдэр көлүөнэлэр олоҕу ситэ сыаналаабат буолан, олус бэлэмҥэ, мааныга үөрэнэн, атаах буолан хаалбыттарын түмүгэр майгылара куһаҕан өттүгэр уларыйда. Оҕону иитии-үөрэтии олус сымнаан, кэхтэн, атаах оҕолору иитэн улаатыннарар буолууттан кэлэр көлүөнэ сайдар кэскилэ саарбахсыйда, эдэрдэр быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбээтэ.

Дьон-норуот туһугар элбэх үтүөлэри, үлэни-хамнаһы оҥорбут дьом¬мут туһунан аҕынныбыт даҕаны аан бастаан кинилэр эрэйдээх олоххо үөскээбиттэрин, барылара-бары тиийбэт эбитин ахтабыт. Эрэйдээхтик, тиийиммэттик иитиллибит оҕолор улааттахтарына бэйэлэрин олохторугар ордук элбэх үчүгэйи, ситиһиилэри, дьон туһугар үлэни оҥороллор. Кинилэр кыра эрдэхтэриттэн өйдөрө-санаалара ситиһиини, кыайыыны оҥоруу өттүгэр тардыһыылаах, баҕа санаалаах буола үөрэниититтэн олохторугар элбэх ситиһиилэри оҥороллоро кыаллар.

Онон, былыргылар этэллэринэн баай-талым олох киһи өйүн-санаатын буорту оҥорор, мөлтөтөр, сымнатар. Киһи салгын кута күүһүн сүтэрэр, этин-сиинин, буор уонна ийэ куттарын дьаһайар кыаҕа суох буолар, киһи быстах баҕа санааларын урут толоро сылдьарыгар тиийэр.

Саха тыла олус былыргы тыл буолан киһи өйүн-санаатын  былыргы өйдөбүллэрин билигин да илдьэ сылдьаллар. Итиннэ эбии түүллэри үөрэтии киһи өйө-санаата - куттара тус-туспа буолалларын арыйда. Киһи санаата күүһүрэн хос-хос хатыланан үгэс, кут буола кубулуйдаҕына киһини бэйэтин салайар кыахтаныыта арылынна. «Киһи санаа хамначчыта»,- диэн этии киһини санаата салайарын быһаарар.

Сахаларга киһи диэн олус үрдүктүк сыаналанар кэрэ тыл. Бу тыл суолтата, өйдөбүлэ ордук дириҥ. Былыргы кэмнэргэ дьон өйдөрө-санаалара саҥа сайдан, үлэлээн-хамсаан, систэрэ көнөн киһи буолан, киһилии быһыыланар  буолан эрдэхтэринэ киһи өйө-санаата ордук үрдүктүк сыаналанар этэ. Ол аата дьон кыыл, сүөһү майгытыттан уларыйан киһилии майгыланалларын быһаарар ураты тыл эбит. Быһалыы эттэххэ сүөһү өйүттэн-санаатыттан өссө үөһээ диэки, киһи буолууга диэри сайдыыны ситиспити көрдөрөр тыл буолар.
  
Биһиги былыргы сахалар олохторун үөрэҕин ситэн үөрэтэ  иликпит. Таҥарабыт аата олохпутугар күн аайы сүүстэ туттар тылбытыгар иҥэн сылдьарын өйү-санааны үөрэтии түмүгүнэн булан чуолкайдаатыбыт. Сахалар, биһиги таҥарабыт аата – «Киһи» диэн буолар. Бу киһи – баҕа санаа киһитэ. Баҕа санаа киһитэ - көннөрү киһиттэн үчүгэй, үтүө майгылаах, дьон  барыта сөбүлүүр, итэҕэйэр, киһилии киһи, киһи киһитэ буолар. Оҕо улаатыар диэри бары кыаҕын, дьулуурун мунньунан ситиһэр, кини курдук буола сатыыр, үтүктэр үчүгэй, баҕа санаатын киһитэ – кини таҥаратынан ааттанар. Ол аата оҕо киһи буолууга баҕа санаата – кини таҥарата буолар.
Киһи буолуу диэн оҕону үөрэтэр үөрэхпит аата. «Киһи буол», «Киһи оҥорорун курдук оҥор»,- диэн этэн үтүгүннэрэн үөрэтэбит. 
Оҕо  өйө-санаата сайдан истэҕинэ «Улахан киһи» буола сатыыр. Бары кыаҕын, күүһүн мунньунан төрөппүттэрин курдук буолаары кыһанар. Оҕо үтүктэр күүһэ улаханын кини сатаан хаамарга үөрэниитэ быһаарар. Киһи буолуу үөрэҕэ көнөтүк туттан хаамыыттан саҕаланар. Көнөтүк туттарга, турарга үөрэнии оҕо бастакы кыайыыта буолар. Турар буоллар эрэ атаҕын эрчийбитинэн барар, анаан-минээн чохчоохойдуу оонньуур, илииттэн тутуһан хаамарга үөрэнэр. 

Киһи курдук бэйэтэ хаамарга үөрэнээри оҕо бары кыаҕын уурар. Охтон да түстэр, ыарыыланнар санаатын түһэрбэккэ туран хаама сатыыр, нэһиилэ да уйуттан турдар тутуһан турар илиитин ыытынан кэбиһэн баран маҥнайгы хардыыларын оҥортуур. Оҕо төрөппүттэрин көрөн үтүктэр күүһэ киһи буолары ситиһэригэр кыах биэрэр. Көнөтүк туттан хаамарыттан сүнньэ көнөр, сүрэ үөскүүр.

Улахан киһи оҥорор бары быһыыларын сатаан оҥорор буолууга үөрэнии аата «Киһи буолуу» диэн ааттанар. Саха дьонугар «Киһи буолуу» диэн үрдүк сыал. Оҕо улаатан иһэн өр кэмҥэ иитиллэн-үөрэнэн, өйө-санаата эбиллэн киһи буолары ситиһэр.
 
Киһи буолуу өйүн-санаатын ситиһэн олоҕу «Киһи быһыылаахтык» олоруу биһиги сирдээҕи сыалбыт буолар.

Киһи буолууну ситиһии кэнниттэн «Yчүгэй киһи» буолуу үөрэҕэ киирэр. Оҕо барыта үчүгэй киһи буолууга дьулуһар санаалаах буоллаҕына ол баҕа санаатын ситиһэр кыахтанар. Ол аата оҕоҕо аан маҥнай баҕа санаа баар буолуутун ситиһии, ол баҕа санаатын ситиһэригэр кыах биэрии наада. Таҥара суолтата итиннэ саһан сылдьар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ батыһар, үтүктэр киһитэ төрөппүтэ буолар. Кыра эрдэҕиттэн кини курдук буола, улаата сатыыр.  Билигин даҕаны саха дьонугар оҕо төрөппүтүн курдук өйдөөх-санаалаах буолар диэн итэҕэл баар. Бу итэҕэл оҕону кыра эрдэҕиттэн иитиигэ уонна үөрэтиигэ олоҕурар. Оҕону иитиигэ ыаллар, ийэ уонна аҕа иккиэн тэҥ оруолу ылалларын сахалар сөбүлүүллэр. Толору ыалга иитиллибит оҕо өйө-санаата туруктаах буолар кыахтанар.

Таҥара дьоҥҥо тугу туһалыырый? Билигин өй-санаа үөрэхтэрэ сайдыбыттарын кэнниттэн уонна түүллэри үөрэтии түмүгүнэн киһини санаата салайар диэн быһаарыы таба буолара билиннэ. Ол иһин киһиэхэ үтүөҕэ, үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаалары үөскэтэн, үгэс, кут оҥорон иҥэрэн биэрии хайаан да наада.

Yтүөҕэ, үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаалар киһи өйүгэр-санаатыгар эрэ сайдаллар. Дьон өйдөрө-санаалара таас үйэтиттэн ыла сайдан иһиилэригэр таҥаралаах буолуу сайдыы үрдүкү таһымын ситиһии буолара. Кыыл өйүттэн-санаатыттан киһи уратыта ити буолар. 
Үтүө, үчүгэй санаа – таҥара диэн ааттанар. Үтүөҕэ, үчүгэйгэ баҕарыы, киһи буолууга дьулуһуу – таҥаралаах буолуу аата. Үтүөҕэ, үчүгэйгэ баҕарыы – алгыс тылларынан этиллэр. Алгыһы истии, ылыныы – таҥараҕа тиксии буолар.
 
Саха дьонун таҥаралара диэн үтүөҕэ, үчүгэйгэ баҕара санааһын-нара, киһи буолууга дьулуһуулара, үчүгэй киһи буола сатааһыннара буолар. Бу баҕа санааны толорорго, ситиһэргэ үтүө ааттаах-суоллаах бэ¬йэлэрин аймах-билэ киһилэрин үтүктүү, кини олоҕун үөрэҕин батыһыы ордук туһалаах. Оҕо улаатан өйө-санаата сайдыытыгар батыһар, үтүктэр киһитэ хайаан да наада. Оҕону үчүгэй быһыыга, үчүгэйи оҥорууга үтүгүннэрэн үөрэттэххэ эрэ табыллар. Ол иһин үтүктэр киһитэ баар буолуохтаах.

Төрөппүт эбээһинэһэ оҕотун бэйэтин курдук киһи оҥоруу буолар. Оҕо аан маҥнай төрөппүтүн курдук буоларын ситиһии кини өйө-санаата туруктаах буолуутун үөскэтэр. Төрөппүтүн өйүн-санаатын таһымын, үлэтин-хамнаһын ситиһэн баран салгыы сайдыбыт оҕо туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатар. Өйө-санаата салгыы сайдан барыыта төрөппүтүн билиитигэр-көрүүтүгэр тирэҕирэр буолан кини өйө-санаата туруктаах буолар. Ол аата оҕо ийэ кута үтүө үгэстэргэ төрөппүтүн көмөтүнэн үөрэнэн өйө-санаата туруктаах буоларыгар тиийэр.

Yчүгэй киһи күүстээх кутун туос түүктүйэҕэ хаайан, эмэх маска иҥэрэн оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ-үөрэтиигэ сахалар туһаналлара былыр-былыргыттан биллэр. Билигин саха дьонун киһи буолууга үөрэхтэрэ ситэ сайдыбакка нууччалар Христос таҥараларыгар саба баттатан сылдьар. Сахалар таҥаралара уруттаан, эрдэ үөскээбит буолан анал аата суох. Көннөрү - киһи диэн. Ол эрээри киһи диэн үтүө тыл, үрдүк сыал буолуута, оҕо улаатан өйө-санаата эбилиннэҕинэ эрэ ситиһэр кыахтааҕа «Yчүгэй киһи» таҥара аата буоларын бигэргэтэр.

Киһи буолуу үөрэҕэ сахалар хоту сиргэ көһөн кэлиилэриттэн, олоҕу олоруу тымныыны кытта охсуһууттан олус ыараабытыттан уонна сахалар атын омуктары баһылаан кинилэри бэйэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар киллэрэ сатаабатахтарыттан, биһиги эрэ үөрэхпит таба диэн диктатураны олохтооботохторунан салгыы сайдыбакка, күүһүрбэккэ сахалар бэйэлэрин оҕолорун эрэ киһи буолууга үөрэтэллэр.
Сахалар үчүгэй киһи буолууларын үөрэҕин атын омуктар Тибиэккэ уонна Европаҕа салгыы сайыннараннар Будда уонна Христос диэн ааттаах таҥараларга кубулуппуттара. Ол курдук Бөгдьө улахан киһи буолуу, онтон Кэриэстэс үчүгэй киһи буолуу өйүттэн санаатыттан үөскээн сайдыбыттар.

Киһи эрэ барыта киһи буолуу өйүн-санаатын кыайан ситиспэт үрдүк сыала буолар. Сорох дьон киһи буолары кыайан ситиспэттэр. Өйдөрө-санаалара ситэ тиийбэт. «Киһи буолуо дуо», «Киһи буолаахтаан»,- диэн ситэ өйө-санаата сайдыбатах, бэйэтэ бэйэтигэр сылдьар киһини этэллэр.
 
Олоххо эт-сиин эчэйиитэ баар суол. Эт-сиинэ мөлтөх соҕус да эрээри өйө-санаата сайыннаҕына киһи буолууну ситиһэр кыах кимиэхэ баҕарар баар. Эт-сиин итэҕэстэрин кыайан, олору билиннэрбэккэ олоххо ситиһиилэри оҥорор киһи ордук сыаналанар, өйө-санаата ордук күүстээх буолар.

«Киһи бөҕөтө»,- диэн куһаҕан майгылаах, дьону кытта кыайан тапсыбат, биир тылы буларга ыарахан киһини этэллэр. «Киһи буолбатах»,- диэн этии өйө-санаата букатын сайдыбатах, киһилии майгына суох, сыыһа туттан быстах быһыыны оҥорор киһи буолар. Ол аата киһи курдук көрүҥнээх эрэ буолан баран сүөһү курдук майгыланан ылар киһини этэллэр.

Таҥара дьоҥҥо баҕа санаа үөскүүрүгэр көмөлөһөр, ыйан биэрэр су¬лус буолан сирдиир күүстээх. Бу үөскээбит баҕа санаа көмөтүнэн киһи бэйэтин кыаҕынан уонна күүһүнэн олоҕун оҥостор. Үтүөҕэ, үчүгэйгэ сирдиир, ыҥырар таҥара киһиэхэ хайаан да наада. Үтүө, үчүгэй ханна баарын, хантан кэлэрин киһи умуннаҕына, атын, куһаҕан сыаллары ылы¬ныан эмиэ сөп. Онон, таҥара суолтатынан киһиэхэ үтүөҕэ, үчүгэйгэ сирдиир, ыҥырар баҕа санаалары иҥэрэн олоҕун үчүгэйи оҥорого аныырыгар аналлаах.

Саха дьонугар таҥара итэҕэлэ сайдарыгар биир санааҕа түмсүү наада. Оҕону иитиигэ бары кыаҕы ууруу, эрэллээх кэлэр көлүөнэлэри улаатыннарыы уонна Айылҕаны харыстааһыҥҥа турунуу саха дьонун биир санааҕа түмүөҕэ. Оҕону үчүгэй киһи буолууга үөрэтии төрөппүттэр кыахтарын иһинэн баар суол. Кэлэр көлүөнэлэрин туһугар ис сүрэхтэриттэн кыһанар, өйдөрө-санаалара сайдыбыт төрөппүттэр бары кыахтарын уурунан сахалар олохторун үөрэҕин иҥэриннэхтэринэ омукпут салгыы сайдарын хааччыйыахтара.
 
Билигин сахаларга үчүгэй киһи уобараһа баар буолла. Дьадаҥы, аас-туор тиийиммэт олоххо иитиллэн, өйө-санаата түргэнник сайдан, үөрэҕи-билиини ситиһэн, республикабытын тэрийсэн, ону салайыыга тиийэ өйүн-санаатын сайыннарбыт улуу убайбыт П.А.Ойуунускай олоҕун, үлэтин холобура сирдиир, ыҥырар сулус, айыы буолар  кыахтаах.

Сахалартан аан бастаан П.А.Ойуунускай оҥорбут, айбыт үлэлэрэ үйэлэргэ умнуллубат саҥаны арыйыылар, айыы буоланнар кэлэн иһэр көлүөнэлэри сирдээн, ыҥырар күүстээхтэр. Бу үлэлэр саха дьонугар суолталара олус сөҕүмэрдэр. Билигин саха дьоно бэйэлэрэ государстволаах буолар баҕа санааларыгар  П.А.Ойуунускай тэрийсибит уонна салайбыт республикатын салгыы сайыннарыы сөп түбэһэр.
Саха дьоно былыр-былыргыттан айыылаах-таҥаралаах диэн ааттаахтар. «Таҥара», «Айыы» диэн тыллар, өйдөбүллэр иҥэн сылдьаллар. Куруук туттуллар буоллулар. Таҥаралаах буолуу өй-санаа сайдан, өссө үрдүкү таһымҥа тахсыбытын бэлиэтэ. Таҥара үөрэҕэ диэн киһиэхэ үчүгэйгэ баҕара сатааһыны үөскэтии уонна ону ситиһэргэ өйү-санааны, эти-сиини салайан биэрии буолар.
 
Саха ойууннара былыр-былыргыттан өйү-санааны сайыннарыыга уонна өй-санаа күүһүн туһаныыга үлэлэрэ олус суолталаахтар. Таҥара итэҕэлэ киһиэхэ үтүө, үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санааны үөскэтэр буолан киһи олоҕун сирдьитэ, ыҥырар, угуйар сулуһа буолар. Саха дьонугар итинник баҕа санаа баар. Ол баҕа санаа «Киһи буолуу» диэн ааттанар. Бу санааны күүһүрдэн, эбэн, тупсаран эрэ биэриэххэ наада.

Бары үтүө, үчүгэй санаалаах буоларгытыгар баҕарабыт! Кэлэр көлүөнэлэргит киһилии өйдөөх-санаалаах буоланнар дьон-сэргэ махталын ыллыннар!

Билигин саха дьонугар саҥа олоххо сөп түбэһэр өйдөбүллээх, ол аата оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ уонна Айылҕаны харыстыырга аналлаах таҥара үөрэҕэ наада буолла. Таҥараны элбэх дьон итэҕэйэр буолалларын наадатыгар ханнык эрэ көмөлөһөр күүс наада. Сахаларга таҥаралара баар эрээри билигин күүһэ суох буолан баара биллибэт.

Онон, саха дьонун таҥараларын сайыннарарга ханнык эрэ күүстэр наадалар. Билиҥҥи кэмҥэ ол күүстэринэн эрэллээх кэлэр көлүөнэлээх буолууга дьулуһуу уонна Айылҕаны харыстааһын буолаллар.
 
Олохпут сайдыытын сыыһа сыаналыырбытыттан оҕолорбут олус бэлэмҥэ үөрэнэр буоланнар өйдөрө-санаалара мөлтөөн, сымнаан, быстах санааларыгар баһыттара сылдьар буолуулара олоҕу киһилии олороллоругар кыахтарын кыччатар. Кыра эрдэхтэриттэн үчүгэй үгэстэргэ чиҥник үөрэппэт буолуу биирдэ сыыһа туттан быстах быһыыларга киирэн биэрэллэрин элбэтэр. Ол иһин оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ кут-сүр, таҥара үөрэҕин туһанар буолуу эрэйиллэр.

Таҥара үөрэҕэ өйү-санааны хааччахтыыр үөрэх. Киһи өйө-санаата көҥүлүнэн, талбытынан сайдар кыаҕа суох. Ханнык эмэ таҥараны билинэр буоллаххына ол таҥара үөрэҕин тутустаххына табыллар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ өйү-санааны хааччахтыыр сокуона – сиэр. Саха киһитэ барыта сиэри тутуһар. Сиэри таһынан ким да барбат.

Өй-санаа куһаҕан өттүгэр сайдарын таҥара үөрэҕэ хааччахтаан, үчүгэй өттүгэр салайан биэрэр. Таҥара дьоно: Киһи, Будда, Христос, Магомет олус үчүгэй дьон, барыны-бары таба оҥороллор. Таҥараны итэҕэйээччилэр бу дьону үтүктэннэр үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэнэллэр.

Онтон саха оҕотун таҥарата төрөппүтэ буолар. Оҕо аан маҥнай төрөппүтүн үтүктэн, кинини батыһан өйүн-санаатын сайыннарар. 
Россия сир баайдаах хаһааһын курдук буолбуппутунан дойдубутун сирбитин тоҕута хаһан, үлтү тэпсэн, хара буорунан көрдөрөн бүтэрээри гыннылар. Айылҕаны харыстыыр өй-санаа сайдара буоллар саха дьоно түмсүөхтэрэ этэ. Сахалар Айылҕаны харыстыыр өйдөрө-санаалара атын омуктар¬дааҕар күүстээх. Элбэх киһи түмсэн, санаалара биир буоллаҕына, ол санаалара күүһүрэр. Айылҕаны харыстыыр санаа күүһүрүүтэ кэлин атын омуктарга эмиэ тарҕаннаҕына өссө күүһүрэн барыаҕа. Дьон-аймах са¬наалара тупсан, саҥа олоҕу тутуу диэки салаллан барыахтарын сөп этэ.

Ол иһин Айылҕа харыстабылыгар алгыстары анааһын, Аан дойду ич¬читин Аан Алахчын хотуну уоскутуу, алдьаммыт-кээрэммит сири-дойду¬ну чөлүгэр түһэрэр үлэлэр ыытыллыылара сахалыы сиэринэн-туомунан барыылара саха таҥаратын күүһүрдэн иһиэҕэ. Саха дьоно Айылҕаны ха¬рыстыырга түмүстэхпитинэ,  санаабыт күүһүрэн таҥарабыт сайдыаҕа!

Сахалар аҕыйах ахсааннаах да буоллаллар омуктарын күүһүрүөхтэ¬рин баҕараллар. Түмсүүлээх, таҥаралаах, итэҕэллээх буоллахпытына, ол баҕа санаа ситиһиллэригэр кыах баар буолуо.

Ол да буоллар саха дьоно омук хаһан күүһүрэрин бэйэлэрэ да би¬лэллэр. Ол билиилэрэ: «Олох ыараатаҕына, омук күүһүрэр» диэн этии¬гэ чопчу ыйылла сылдьар. Биһиги эмиэ саха омугу күүһүрдүөхпүтүн баҕарар буоламмыт ити этиини бары өттүттэн ырытан көрүөхпүт. Ол иһин аан маҥнай олох ыарааһына диэни быһаарыахха наада.

Олох хаһан ыарыырый? Айылҕа содулларыттан, государство ис тутула уларыйыытыттан эбэтэр атын туохтан эмэ тастыҥ күүстэн үлэ-хамнас таһаарыыта суох буолуута ас-таҥас тиийбэтин үөскэтэн дьон олоҕо ыарыыр. Олох ыарааһына оҕо иитиитигэр быһаччы дьайар. Атаах, мааны оҕолор диэн суох буолаллар. Оҕолор кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ үөрэнэн, эрчиллэн барыны-бары кыайар дьон буола улааталлар. Бу улааппыт оҕолор бары түмсэннэр өссө күүскэ үлэлээннэр омуктарын күүһүрдэллэр.

Россия экономиката мөлтөөһүнэ, олох-дьаһах ыарааһына бэлэмҥэ үөрэммит дьоҥҥо эрэ ыарахаттары үөскэтэр. Ырыынак сыһыаннара үөскээһиннэрэ бэйэтэ кыанар, үлэҕэ-хамнаска үөрэммит, тулуурдаах, дьулуурдаах киһи бэйэтин кыаҕынан олоҕун оҥосторугар кыах биэрэр. Ыарахаттары тулуйарга үөрэниигэ биһиэхэ айылҕабыт тымныыта эмиэ көмөлөһөр. Тулуурдаах, дьулуурдаах киһи ханнык баҕарар ситиһиини оҥорор кыахтаах.

Хос быһаарыылар.

1. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта.- Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

2. Сэһэн Боло. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 352 с.
      
ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан  тыл

Өй уонна санаа

Баҕа санаа

Баҕа санаа үөскээһинэ

Ыра санаа

Баҕа санаа туолуута

Өй-санаа уларыйар

Аһынар санаа

Бэйэмсэх санаа

Куһаҕан санаа

Куһаҕан санаа үөскээһинэ

Иэстэһэр санаа

Өйү-санааны ыраастааһын

Киһи уонна сүөһү

Киһи буолуу

Былыргы таҥаралар

Таҥара

Иһинээҕитэ

[[Категория: Ааптар-Каженкин Иван Иванович]]
[[Категория: Итэҕэл]]</text>
      <sha1>lhmt3scxs32f9lg0r64yt0jr425fjan</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Киһи быһыыта (Каженкин И.И.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1711</id>
    <revision>
      <id>6866</id>
      <parentid>6865</parentid>
      <timestamp>2018-01-05T01:32:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>6866</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="377931" sha1="1nwfxh30d3ci6eyxxv6002r185rxb1s" xml:space="preserve">KИҺИ БЫҺЫЫТА  Дьокуускай 2005

АННОТАЦИЯ

Оҕо улахан киһи оҥорорун үтүктэн үөрэнэн киһи быһыылаах буола улаатар. Киһи быһыыта диэн этии үтүктэн үөрэниини быһаарар.
Киһи оҥорор быһыылара барылара ханнык санаалардааҕыттан тутулуктааҕын биһиги бу үлэбитигэр быһаарабыт. Yгэс буола кубулуйбут санаалара киһини бэйэтин салайаллар.

Основой для воспитания детей должна быть учение: «Делай как я», «Будь человеком».                                              Иван Иванович Kаженкин

ААН ТЫЛ

Оҕо өйө-санаата олус түргэнник сайдар. Улаатан улахан киһи буолуутугар төрөппүттэрэ, кини иннинээҕи көлүөнэлэр баһылаабыт билиилэрин барытын кэриэтэ билэр, үөрэтэр кыахтаах. Yгүс дьон үөрэҕи-билиини баһылааннар, өйдөрүн-санааларын салгыы сайыннараннар элбэх саҥаны арыйыылары олохторун устата оҥороллор.

Kиһи ханнык быһыылары үчүгэй уонна куһаҕан диэн арааран быһаарарыттан тутулуктанан өй-санаа эмиэ үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсаллар. Өй-санаа бу курдук арахсыытыгар Айылҕа көмөтө улахан оруоллаах. Ол курдук сырдык буолуута киһиэхэ хараҕа сырдыырын, үчүгэйдик көрөрүн үөскэтэн, үчүгэйи, кыайыыны аҕаларынан үрүҥ дьүһүн дьоҥҥо үчүгэй өйдөбүллэммит. 

Түүн хараҥа, туох барыта дьоҥҥо куһаҕаннык көстөрүнэн  хара дьүһүн куһаҕан өйдөбүллээх. Өй-санаа бу курдук икки аҥы арахсыытын дьон бары тутуһаннар өйдөрө-санаалара сайдар.
 
Саха дьонун өй-санаа туһунан үөрэхтэрин аанньа ахтыбаттан, эдэрдэри атаахтык иитэртэн өйдөрө-санаалара туруга суох буолан быстах быһыыларга киирэн биэрэллэрэ элбээтэ. Омук сайдан иһиитигэр кэлэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии сахалар «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өстөрүн хоһоонунан сирдэтинэн барара эрэ табылларын биһиги бу үлэбитигэр быһаарабыт.

Биһиги быстах санаабытыгар ас-таҥас, тиэхиникэ арааһа барыта дэлэйэн истэҕинэ олох чэпчээн иһэр диибит. Өй-санаа тутулуктарын, сайдан иһэр суолларын ситэ билбэппититтэн сахалар «Олох ыарахан» диэн  этиилэрин олохпутугар уонна оҕолору иитэрбитигэр, үөрэтэрбитигэр кыайан туһана  иликпит.

Олох сайдан, бары барыта дэлэйиитэ, киһи баҕа санаата аны аһара барарын таһааран өй-санаа ханнык да тутулуга суох буоларын курдук өйдөбүлү үөскэтэр. Бу албын өйдөбүл абылаҥар сымнаҕастык иитиллибит, тулуурдара тиийбэт дьон аан маҥнай киирэн биэрэллэр. Сымнаҕас иитиилээх, тулуурдара тиийбэт дьон аан маҥнай арыгыга ыллараллар. Аны арыгы кэнниттэн кэлэн иһэр наркотиктар өйү-санааны ордук күүскэ буккуйаннар киһиттэн олус тулуурдаах, дьулуурдаах буолууну ирдиир кэмнэрэ кэлэн иһэллэр. Олус тулуурдаах, дьулуурдаах, наркотик дьайыытыгар өйдөрө-санаалара утарылаһар кыахтаах эрэ дьон олохторун дьоһуннаахтык, киһилии олорон, кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэн сайдыыны ситиһэр кыахтаахтар. Ол иһин кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ уонна үөрэтиигэ сахалар оҕону иитиигэ сыһыаннаах «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өстөрүн хоһоонун дьон бары халбаҥнаабакка эрэ тутустахтарына салгыы сайдыыны ситиһэр кыахтаныахтара.

Атын омук батталыгар, өйүгэр-санаатыгар иитиллэр буоламмыт «Омук сайдыыта» диэн этиини сыыһа сыаналыыбыт. Таҥас-сап, ол-бу тирээпкэлэр дэлэйэн, араас аныгы тиэхиникэлэр барылара элбээтэхтэринэ олохпут сайдыбыт курдук сыыһа санааҕа кэлэбит. Омук дьоно ахсааннара эбиллэрэ тохтоотоҕуна уонна тулуурдаах, дьулуурдаах, киһилии өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарбатахтарына сайдар, чэчириир кыахтара суох. Ол иһин кэлэр көлүөнэлэр тулуурдаах, дьулуурдаах буола улааталларын ситиһии биһиги сыалбыт буолар.

Киһини санаата салайар. Ханна да баара, туох күүстээҕэ киһиэхэ биллибэтэр даҕаны инники диэки сирдээн иһэр баҕа санааны  үөскэтэр буолан киһини ол диэки ыҥырар, угуйар, ол иһин салайар диэн этиллэр. Yтүөҕэ ыҥырар баҕа санаа киһиэхэ баара хайаан да наада. Сахалар «Киһини санаа – хамначчыта» диэн ааттыыллар. Kиһи барыта ханнык эрэ баҕа санаатын толоро сатыыр, онно дьулуһар. Ханнык баҕа санаалар киһиэхэ баар буолан олохсуйаллар даҕаны киһи соннук быһыылары оҥорор. Ол иһин оҕоҕо үтүө баҕа санаалары олохсутан, үгэс оҥорон биэрии хас биирдии төрөппүттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар.
 
Эрэллээх, эһиги бары баҕа санааларгытын толорор кыахтаах, тулуурдаах, дьулуурдаах, сахалыы эттэххэ өһөс майгылаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннараргытыгар ис сүрэхпититтэн баҕарабыт. 

КЫРА ОҔО МАЙГЫНА

Араас элбэх гороскуоптар, таҥхалар киһи майгы¬нын Айылҕа оҥорон биэрэр диэн өйдөбүлү үөскэтэллэр. Биһиги Айылҕа киһиэхэ биэрэр күүһүн ханан да утарбакка эрэ, Айылҕа бэйэтин тымныытынан, итиитинэн, үөннэринэн-көйүүрдэринэн оҕо майгыныгар дьайар күүһэ улаханын быһаара сатыахпыт.

Киһи төрөөбүт күнүттэн, ыйыттан уонна сылыттан тутулуктанар го-роскуобу Пифагор оҥорбута дьон майгынын быһаарарга ордук сөп түбэһэр курдук. Бу гороскуобу сыныйан үөрэттэххэ, киһи майгынын, өйүн-¬санаатын уонна доруобуйатын төрөөбүт күнүн, ыйын уонна сылын сыып¬паралара быһаараллар.
 
Кэлин кэмҥэ элбэх үөрэхтээхтэр киһи өйө-санаата, майгына үөс-кээһинигэр Айылҕа кистэлэҥ күүстэрэ кыттыһалларын курдук этэллэрэ элбээтэ. Биһиги кинилэр этиилэрин ситэ билбэт буолан утарсыбаппыт эрээ¬ри киһи дьылҕатыгар, өйүгэр-санаатыгар Айылҕа быһаччы орооһуута ордук улахан оруолу ыларын туһунан этиэхпитин баҕарабыт. Ол иһин бу үлэ¬битигэр кыра оҕо майгына үөскээһинигэр Айылҕа бэйэтин быһаччы дьайыыларын ылар оруолларын туһунан ырытыахпыт.

Кыра оҕо майгынын уратылара дьыл хайа кэмигэр төрөөбүтүттэн улаханнык тутулуктаналлар уонна биллэр бэлиэлэрдээхтэр.
Медицина үөрэхтээхтэрэ оҕо бастакы сааһыгар иммунитета, этэ¬-сиинэ айылҕаҕа үөрэниитэ үөскүүр диэн этэллэр. Ол аата, оҕо биир сааһыгар диэри тымныыны, итиини тулуйарга этэ-сиинэ үөрэнэ охсор. Бу үөрэниилэртэн хайалара бастаабыттара оҕо майгыныгар ордук улаханнык дьайар кыахтанар. 

Тымныы кэмҥэ төрөөбүт оҕолор ордук ту¬луурдаахтара, дьулуурдаахтара биллэр. Айылҕа бэйэтин оҕолорун тымныынан эрчийэр. Кыһын төрөөбүт оҕолор ордук тулуурдаахтара, дьулуурдаахтара, ылыммыт сыалларын толорууга дьаныардаахтара барыта тымныы дьайыытыттан тутулуктаах. Тымныыттан оҕоҕо сүрэ үөскүүр уонна сайдар. Оҕо кыра эр¬дэҕиттэн тоҥору-хатары тулуйарын ситиһии төрөппүттэр бэйэ¬лэрин «Туйах хатарааччыларыгар» хайдах сыһыаннаһалларын көрдөрөр. Ол курдук кэлэр көлүөнэлэрэ чэгиэн-чэбдик, күүстээх-кыахтаах буола улаатыахтарын баҕарааччылар тымныынан эрчийиини, дьарыктааһыны бу кэмтэн ыла утумнаахтык саҕалаабытынан барыахтарын наада.

Оҕо сайын төрөөтөҕүнэ аан маҥнай итиини тулуйар буола үөрэнэн баран тымныыны тулуйарга үөрэнэригэр тиийэр. Итиини тулуйар буолуу уратыта оҕо майгыныгар уларыйыылары киллэрэр. Тиритэн көлөһүн тахсыыта оҕо тириитэ аһыллан биэриитигэр тириэрдэн этэ-сиинэ өйүн¬-санаатын эрчийэригэр тириэрдэр. Сайын төрөөбүт оҕо итиини тулуйар буолууга аан бастаан үөрэниитэ майгына түргэнник уларыйымтыа буо-луутун үөскэтэр. Тымныыга тулуурдаах, дьэбир буола үөрэниитэ хойутаан саҕаланар.

Сайын эбэтэр саас эрдэ төрөөбүт оҕо букатын кыра эрдэҕиттэн бырдахха, үөннэргэ сиэтэн этин ыарыытыгар үөрэнэр. Кини этэ-сиинэ үөрэнэн ыарыыларга тулуура улаатар. Ону тэҥэ этигэр үөскүүр кыра ыарыылары тулуйара өйө-санаата олус туруктаах, ымыттыбат бөҕө буолуутугар тириэрдэллэр. 

Кыра оҕо этигэр-сиинигэр дьайар ыарыылартан өйүгэр-санаатыгар эмиэ уларыйыылар тахсаллар. Бу уларыйыылар оҕо дьыл ханнык кэмигэр төрөөн хаһан бырдахха сиэппититтэн улахан тутулуктаахтар. Ол кур¬дук сайын төрөөбүт оҕо олох кыһыл оҕо эрдэҕиттэн этэ ыарыыны билэр буола үөрэнэр. Бырдах сиэһиниттэн ытаан-хайаан майгыта уларыйар, этэ-сиинэ ыарыыны тулуйар буола аан маҥнай үөрэнэр.

Оҕо кыра буолан бырдах сиириттэн кыайан көмүскэммэт. Ыалдьарын билэр эрээри кыайан хамсаммат буолан сатаан үргүппэт. Биир бырдах эргийэ сылдьан дьөлүтэ кэйиэлээн кэбиһэр. Таах олорон биэрэн элбэхтик сиэтэригэр тиийэр.

Этигэр кыра ыарыы үөскээһинин тулуйа үөрэниитэ оҕо майгытын кы-таатыннарар, тулуурдаах оҥорор. Ыарыыны тулуйар буолуута өйө-санаата сайдан эт-сиин баҕа санааларын тулуйарыгар үөрэтэр. Улаатан истэҕинэ аҕыйах бырдах сииригэр кыһаммат, тулуурдаах буола улаатар. Итини тэҥэ Айылҕа бырдахтара кыра оҕоҕо аналлаах прививка курдук дьайаллар. Оҕо этигэр-сиинигэр Айылҕа араас микробтарын, бактерияларын сыһыаран биэрэллэр. Айылҕаны кытта этин-сиинин сибээстэрин олохтууллар. Хомойуох иһин, Айылҕа киртийиитэ аан маҥнай үөннэргэ дьайара кыра оҕолор бырдах сииригэр олус уһуннук эрэйдэнэн, бааһыран баран үөрэнэригэр тириэртэ.
Кыһын төрөөбүт оҕо лаппа улаатан, олорор буолан баран бырдахха сиэтэр. Кини этигэр ыарыы үөскээһинэ тымныыны тулуйар буола үөрэм¬митин кэнниттэн дьайар. Тымныы дьайыыта оҕо этигэр-сиинигэр уһуннук дьайар буоллаҕына, үөннэртэн үөскүүр кыра ыарыылар кылгас кэмҥэ өйүгэр-санааты¬гар ордук дьайаллар. Ол иһин кыһын төрөөбүттэр    холкулар, тулуурдаахтар, майгылара уларыйымтыата суох, онтон сайыҥҥылар түргэн быһаарыныылаахтар, ыарыыны тулуйумтуолар, майгылара уларыйымтыа.

Оҕо этэ ыалдьарыттан олус түргэнник уонна хаһан да умнубат гына үөрэнэр. Бу үөрэх киһи буор кутугар олохсуйар буолан үйэтин тухары дьайа сылдьар.

Оҕо улаатан бэйэтэ сыыла, ат буола сылдьан, этин ыарытыннардаҕына, сэрэнэргэ, аны ону, кутталлааҕы тыыппакка түргэнник үөрэнэр. Саха дьоно оҕо ити уратытын билэннэр итии чаанньыгы дуу, туох эмэ кутталлааҕы тыыппатын диэн кыратык, тарбаҕын төбөтүнэн хаарыттаран, кэһэтэн биэрэн үөрэтэллэр. Оҕо итии чаанньыгы тардыалаабат буола үөрэнэрэ кини салгыы олоҕор ордук туһалыырын оҕолоох дьон таба сыа¬налыыллар. Кыра эрдэҕинэ тарбаҕын кыратык сиэппитэ үйэтин тухары туһаны оҥорор. Сытыы быһах биитин тыытыыттан оҕо тарбаҕын хайаан да быһар. Быһаҕы тыыппат, сэрэхтээх буола үөрэнии киһиэхэ үйэтин тухары олус наада. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ «Чыычыйы», итиини, кут¬таллааҕы, билбэти мээнэ тыыппат буоларыгар эрдэттэн кэһэтэн үөрэ¬тэн кэбиһии туһалаах. 

Кактус үүнээйини тутан көрбүт кыра оҕо аны хаһан да бу үүнээйини сэ¬рэммэккэ эрэ таарыйбат буолар, сыыллан баран иһэр сирин бүөлүү уурдахха, иҥнэн барбат, тумуннаҕына эрэ табыллар курдук саллар, үйэтин тухары сэрэхтээх буолууга үөрэнэр.

Кэлин кэмҥэ ийэлэр оҕолорун тымныынан эрчийбэт, куруук суулуу, саба сатыы сылдьалларыттан оҕо биир сааһыгар диэри этин-сиинин эрчийэрэ суох буолла. Тымныйан ыарыылар олус дэлэйдилэр. Тымныынан эрчийии суоҕуттан оҕолор бары ханнык да тулуурдара суох буола улааталлар. Аныгы ийэлэр оҕолорун түүлээх таҥаһынан аһара таҥыннаран, тиритиннэрэн букатын тулуура суох, өссө тымныйыыны тулуйбат,  ыалдьан иһэр оҥороллор.
 
Аһара көрөн-истэн харыстааһын түмүгэр кыра оҕолору бырдахха сиэтэн эрчийии букатын да хаалла. Ыарыыны тулуйар буола эттэрэ-сииннэрэ үөрэммэтэҕиттэн, улааппыттарын кэннэ биирдэ эмэ эттэригэр соһуччу ыарыы үөскээтэҕинэ хайдах тым¬тан, быстан-ойдон тураллара биллибэт дьон улааттылар. Майгылара түрдэстигэс, ыгым, кыра да тулуурдара суох кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэ¬тэн улаатыннарыы элбээтэ.

Оҕо майгына куһаҕан, мөлтөх буолуута аһара көрүүттэн, харайыыт-тан үөскүүр. Аһара көрүү-истии оҕо бэйэтэ билиигэ-көрүүгэ тардыһыытын, олох иһин охсуһар күүһүн суох оҥорор. Былыргы сахалар «Олох ыараатаҕына, омук күүһүрэр» диэн этиилэрэ, олох ыараатаҕына бары-барыта кэмчилэнэн, аһара маанылааһын, аһара көрүү-истии суох буолан, кыра оҕо көрүүтэ кытаатан, чиҥээн биэриитигэр олоҕурар.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан кыра оҕо майгына көрүүттэн-истииттэн, үөскээбит үгэстэриттэн уонна төрөппүттэрин буор куттарыттан үөскүүр. Буор кут туһунан «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэбитигэр арыйбыппыт.

Онон, кыра эрдэхтэриттэн олох ыарахаттарын тулуйарга  үөрэхтээх, өйдөрө-санаалара туруктаах, кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы саха дьонуттан эрэйиллэр кэмэ кэллэ. Олох тупсан, чэпчээн иһэр диэн сыыһа өйү-санааны аны быраҕан оҕону кыра эрдэҕиттэн итиини-тымныыны, эрэйи, ыарыыны тулуйарга үөрэтэн, тулуурдаах, дьулуурдаах киһи буола улаатарын ситиһии ирдэнэр.

КЫРА ОҔОНУ ИИТИИ УРАТЫТА

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута быһаччы сайдар. Оҕо туохха барытыгар үтүктэн, батыһан үөрэнэр буолан, үөрэх хос-хос хатыланан үгэс буолан ийэ кутугар ууруллан иһэр. 

Ийэҕэ кыра оҕото туох да олус үчүгэй, тапталлаах, үүт сыттаах, төрөппүттэр күннэрэ-ыйдара киниттэн эрэ тахсар. Оҕо төһө да кыратын иһин тыыннаах киһи буоллаҕа дии. Сытан да эрэ барыны-бары көрөр-истэр, билэр, улаатар. Сотору ийэтин саҥатын арааран истэр буола охсор. Көрөн билэр, үөрдэҕинэ үтүктэн үөрэр, кыыһырдаҕына хомойор, санааргыыр.

Кэнники кэмҥэ биһиги биир, икки оҕолоох ийэлэрбит оҕолорун «Оонньуур оҕо», көрдөрүүгэ илдьэ сылдьар улахан, саҥарар куукула курдук өйдүүргэ тиийбиттэрэ хомолтолоох. Бэрт сотору оҕо улаатан туспа киһи, бэйэтэ ыал аҕата, ийэтэ буолан тахсыахтааҕын туһунан умнан кэбиһэллэр. Биһиги бу үлэбити¬гэр биир эбэтэр икки оҕону иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы ураты уус¬туктарын быһаара сатыыбыт. Оҕо иитиитэ барыта төрөппүттэртэн, кинилэр кэлэр көлүөнэлэригэр ханнык сыалы-соругу туруоран, кыра эрдэхтэриттэн иитэллэриттэн уонна үөрэтэллэриттэн, ханнык өйү-санааны иҥэрэн биэрэллэриттэн ту-тулуктааҕын быһаарабыт.

Саха дьоно элбэх оҕолоох ыаллар оҕолоро үлэни-хамнаһы сөбүлүүр, киһилии майгылаах буола улааталларын билэллэр. Биһиги бу үлэбити¬гэр оҕоҕо итинник, киһилии майгы хантан кэлэн баар буоларын быһаарыахпыт. Бэйэлэрэ элбэх оҕолоох ыаллар оҕолоро аан бастаан өйдүөхтэрэ дии саныыбыт.

Урукку кэмҥэ ыаллар биирдии-иккилии сыл буола-буола таҥара биэрбитинэн оҕолонон иһэллэр этэ. Улахан оҕо саҥа улаатан иһэн кыра быраатын дуу, балтын дуу соһо-сыһа сылдьан көрө, саатата сылдьарыгар тиийэр этэ. Сүрүн оҕо көрөөччү кини буолара. Кыайар эрэ буоллар көтөҕөр, ытаа¬таҕына сааратар. «Мин курдук оҥор» диэн үтүгүннэрэн үөрэтэр.

Кыра оҕо бэйэтэ оҕону көрөн аһара үтүктэр. Улахан оҕо «Мин курдук оҥор» диэн көрдөбүлэ олус кытаанах уонна халбаҥнаабат, то-лоруллар эрэ буолара табыллар. Кыра оҕо улахан оҕо көрдөбүлүн халбаҥнаабакка толорорго үөрэнэн хаалар.

Оҕо улаатан иһэн барыны-бары сатыырга, билэргэ-көрөргө олус дьулуурдаах. Улахан оҕо оҥорор дьыалаларын оҥорорго бэйэтэ, бары кыаҕын ууран дьулуһар. «Куһаҕан киһи, сатаабат буолуу» оҕоҕо олус улахан накаастабылынан ааҕыллар. Улахан оҕо курдук буолуу, кыра киһи баҕа са¬наатыгар кубулуйар. Улахан оҕоттон тугунан да хаалсымаары гынар, кини курдук буолар баҕа санаата баһыйан бары ыарахаттары да тулуйар кыахтанар. Оҕо бары оҥорорун барытын киһи курдук үтүктэн оҥороро киһи быһыыта диэн ааттанар.

Оҕолор улаатан истэхтэринэ ити үөрэх салҕанан баран иһэр. Ула-хан оҕо оҕолорго барыларыгар батыһар киһилэрэ, үтүктэр холобурда-ра, кытаанах, ханна да халбаҥнаппат учууталлара, төрөппүттэрин үөрэҕин сүһэн ылан, кыра оҕолорго быһаччы тириэрдээччи, толотторооччу буолар. Ол курдук оҕолор бэйэ-бэйэлэрин кытта бииргэ сылдьар бириэмэлэрэ быдан элбэҕэ уонна кыра оҕолор улахан оҕону үтүктэр күүстэрэ холбоһоннор улахан оҕо үөрэтэр дьа¬йыытын улаатыннаран, күүһүрдэн биэрэллэр.

Онон, оҕолор икки ардыларыгар үөскүүр балаһыанньаны салгыы быһаардахпытына кыра оҕолорго кытаанах бэрээдэк, тоталитарнай бы-лаас үөскүүрэ быһаарыллар.

Элбэх оҕолоох ыал оҕолоругар бэйэ-бэйэни көмүскэһии, хардарыта көмөлөһүү өйө-санаата элбиир. Ыаллар улахан оҕолоруттан үчүгэй салайааччылар үүнэн тахсаллар. Салайааччы майгына үөскээһини¬гэр оҕо кыра эрдэҕиттэн атыттары көрөн-истэн, дьарыктаммыта улахан оруолу ылар.

Элбэх оҕолоох ыаллар холбурдарыттан ылан туһаннахпытына, оҕо кыра эрдэҕинэ «Мин курдук оҥор» диэн үтүгүннэрэн үөрэтии кытаанах, чиҥ буолуохтаах. Ол аата, оҕо ийэ кута сайдар кэмигэр үтүгүннэрии, бэрээдэккэ, аһара барбат буолууга үөрэтии чиҥэ, халбаҥнаабата наада. Онтон улаатан иһэн бэйэтин өйө, салгын кута сайдан тугу оҥорорун толкуйдаан көрөн сөптөөхтүк быһаарынар буоллаҕына дьэ сымнаҕас, демократия үөрэхтэрин тутуһан үөрэтии киирэн биэриэн сөп. Бу быһаарыы сахалар олохторун үөрэҕинэн дакаастанарын атын үлэлэрбититтэн булуохха сөп.

Оҕону кыра эрдэһинэ кытаанахтык, чиҥник иитии ирдэниллэр. Хан-нык да балаһыанньаҕа аһара барбат, киһи быһыытын сүтэрбэт майгы-ланарын ситиһии, кини салгыы олоҕор элбэх сыыһалары оҥорорун суох гыныа этэ. Итинтэн салгыы оҕо бэйэтин салгын кута сайын¬наҕына биир киһи олоҕор ситиһэр ситиһиитин бэйэтэ даҕаны ситиһиэн сөп. Хайа баҕарар дойдуга ким да улахан көмөтө суох сайдан, үөрэнэн тахсыталаабыт биллэр дьон элбэхтэр. Бэйэбит киһибит П.А.Ойуунускай кыра эрдэҕинэ тиийиммэттик, дьадаҥытык улааппыта биллэр. Кини кыра эрдэҕиттэн олох ыараханын билэн, тулуура, дьулуура эбиллэн, бэйэтин кыаҕынан үөрэҕи-билиини баһылаан, олох будулҕаннаах кэмигэр республикабытын тэрийсэн, салайбыта. Кини олоҕун устата ситиспит ситиһиитэ кэлэр көлүөнэлэргэ үтүө холобур буолар кыахтаах.

Элбэх оҕолоох ыаллар оҕолорун иитэр холобурдарыттан олус туһалаах өрүттэрин биһиги ылан туһаныахпыт этэ. Биһиги олохпуту¬гар туох, ханнык үөрэх тиийбэт буолан хаалан эдэр көлүөнэ ыччат¬тарбыт бэрээдэктэрэ мөлтөөбүттэрин билигин наука кыайан быһаара илик. Арай оҕо иитиитин араас элбэх арҕааҥҥы омуктар үөрэхтэрин бүтэртээбит дьон салайаллар. Анараа омуктары үтүктүү киирэн саха ыаллара эмиэ биир эбэтэр икки оҕолонор буоллулар. Биир эбэтэр икки оҕолоох буолуу оҕо иитиитин мөлтөтөн, сымнатан кэбиһэн, оҕо аһара көрүл¬лэн, хаайыллан, мааныланан, атаах буола улаатыытыгар тириэрдэрин биһиги дакаастыыбыт.

Киһи өйө-санаата олорор олоҕуттан тирэх ылан салгыы сайдан барар. Оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэммит үөрүйэҕэ олоҕун төрүтэ буолар. Сахалар оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтии сүнньүн былыргыттан билэллэрин бэлиэтин булан, арааран ылаттыахха сөп. Ол курдук кинилэр баайдар оҕолорун иитиигэ-үөрэтиигэ сыыһа суолу тутуһалларын билэллэр этэ. Биллэр улахан баайдар оҕолорун дьадаҥыларга биэрэн улаатыннаран ылаллара элбэх эбит. Баай киһи Баһылай Ксенофонтов улахан уолун дьадаҥы аймахтарыгар биэрэн улаатыннаттарбыт. Ыал бастакы оҕото кыра¬ларга холобур буолан олус улахан сабыдыалы оҥорорун ити ыаллар оҕолоро хайдах майгылаах дьон буола улааппыттарыттан быһаарыахха сөп.

Ол аата оҕо өйүн-санаатын иитии уонна үөрэтии төрүттүүрүн сахалар былыр-былыргыттан билэн олохторугар туһаналлар эбит.

БИИР ОҔО

Оҕо улаатан иһэн бэйэтэ хантан кэлбитин 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри билбэт. Улахан дьон албыннаан: «Хаппыыста быыһыттан булбуппут»,- диэтэхтэринэ итэҕэйэригэр эрэ тиийэр. Төрөппүттэрэ, дьоно кыра эрдэҕинэ хайдах улаатан испитин кэпсээбэтэхтэринэ, хаартыскаларын көрдөрбөтөхтөрүнэ хан¬тан кэлбитин, хайдах улааппытын, кимнээх көрбүттэрин-истибиттэрин кырдьык, билбэккэ эрэ улаатар.

Ыаллар биир икки оҕолоро утуу-субуу улаатан иһэннэр бэйэлэрэ кыра оҕону төрүт көрбөккө эрэ улаатан хаалаллар. Улаатан, улахан да киһи буолан бараннар бэйэлэрэ төрөппүттэригэр кыра оҕо буола сылдьаллар, куруук бэйэлэрин көрдөрөллөр, көмөҕө наадыйаллар, туохта¬ра-эмэлэрэ син-биир табыллыбата элбээн иһэр. Улаатан иһэн бэйэтэ кыра оҕону көрбөтөх киһи бэйэтин кыра оҕо курдук сананарын кыайан бырахпакка уһуннук эрэйдэнэр.

Ыал биир эбэтэр икки да оҕото кыра оҕо диэни көрбөккө улаатыылара бэйэ¬лэрэ оҕолоннохторуна оҕолорун сатаан көрбөттөрүн-истибэттэрин үөскэтэр. Ол курдук киһи бэйэтин өйө-санаата, салгын кута 5 эбэтэр 6 сааһыттан сайдар буолан, бэйэтэ кыра оҕо буола сылдьыбытын букатын да бил¬бэт. Кини бэйэтэ улаатан иһэн, үөрэҕи ылынар кэмигэр, кыра оҕону көрбөтөх буо¬лан, оҕону хайдах көрөргө-истэргэ төрөппүттэриттэн үөрэммэккэ хаалар.

Мааны ыал биир оҕото бэйэтэ кыра эрдэҕинэ хайдах иитиллибитин өйдөөбөт буолан, билбэт, улаатан иһэн оскуолаҕа киириэн эрэ инни-нээҕитин эрэ онон-манан өйдүүр. Кини санаатыгар хайы-сах улаатан баран баар буолбут курдук. Бу киһи улааттаҕына кыра оҕону көрөр-истэр туһунан туох да өйдөбүлэ, кыра да билиитэ суох буолара саарбахтаммат. Ол аата бэйэтэ билбэт суолугар, тутан-хабан көрбөтөх быһыытыгар, оҕону үөрэтиигэ сөп түбэһэр кытаанах көрдөбүлэ суох буолан, оҕолонноҕуна бэйэтинээҕэр атаах гына иитэр кыахтанар.

Ити курдук биир эбэтэр икки оҕолоох ыаллар оҕолоро ийэлэриттэн, эбэлэриттэн быһаччы үтүктэн кыра оҕону көрөргө-истэргэ үөрэниилэрэ суох буола быстан хаалар. Эбэлэр бэйэлэрин үйэлэригэр хас да оҕону көрөн үөрэппит үөрэхтэрин соҕотох сиэннэригэр көрдөрөн үөрэтэр кыахтара суох буола быстар. Ол курдук эбэлэр биир сиэннэрэ бэйэтэ соҕотох уонна кыра буолан, ким, хайдах кыра эрдэҕинэ көрбүтүн олох да өйдөөбөккө эрэ улаатар.

Онон ыаллар биир эбэтэр икки да оҕолоох буолуулара оҕону иитиини-үөрэтиини сымнатан, кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара киһилии майгыга, өйгө-санааҕа иитиллибэккэ, атаах буола улааталлар.
 
Кут-сүр үөрэҕин ыйыытынан оҕону киһилии майгыга, аһара барбат буолууга 5 сааһыгар диэри үөрэтиллэр. Бу быһаарыы былыргы кырдьаҕастар оҕону иитиигэ аналлаах «Оҕону ороҥҥо туора сытар эр-дэҕинэ үөрэтиллэр» диэн этиилэригэр сөп түбэһэр. Бэйэлэрэ биир эбэтэр икки оҕолоох ыаллар оҕолорун киһилии майгыга үөрэтэллэрэ ити иһин олус уустугурар. Кинилэр кыра оҕону иитиини-үөрэтиини барытын кинигэлэртэн эбэтэр билэр дьон кэпсээннэриттэн эрэ билэр кыахтаахтар. Аҕыйах оҕолоох төрөппүттэр бэйэлэрэ элбэх оҕолоох ыаллар оҕолоро буолбатахтарына, эбиискэ үөрэҕи ылымматах¬тарына киһилии киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннараллара аһара уустук дьыалаҕа кубулуйар.

Элбэх оҕолоох ыаллар улахан оҕолоро бэйэтин кыра бырааттарын дуу, балтыларын дуу олох кыра эрдэҕиттэн көрө-истэ үөрэнэр. Кыра эрдэҕинэ хайдах саататары, оонньуурунан аралдьытары барытын баһылыыр. Кини оҕону кыайан көтөҕөр буолуоҕуттан ыла сыһа-соһо сылдьан ийэлэрин эбэтэр эбэлэрин быһаччы ыйыыларынан, көрдөрөн биэриилэри¬нэн оҕону көрөр-истэр, көтөҕөр. Улахан оҕо кыра оҕону хайдах тутан-хабан көрөргө-истэргэ уоппуттаах дьон, ийэлэрин, эбэлэрин көмөлөрүнэн, көрдөрөн биэриилэринэн, бэйэтэ тутан-хабан үөрэнэр. Бэ¬йэ үтүктэн үөрэниитэ ордук тиийимтиэтин кинилэр, улахан оҕолор билэн улааталлар. Бу быһаарыыга «Киһи тутан-хабан көрдөҕүнэ эрэ үөрэнэр» диэн этии сөп түбэһэр.

«Оҕо оҕону үөрэтэр» диэн этэллэр. Улахан оҕолор кыра быраат-тарын дуу, балыстарын дуу улаатан истэҕинэ батыһыннара сылдьан бэ-йэлэрэ тугу сатыылларыгар барытыгар үөрэтэллэр. Оҕо бэйэтэ атын оҕо тугу оҥорорун көрөн үтүктэн үөрэниитэ ордук тиийимтиэ уонна өйдөнүмтүө.

Улаатан иһэн кыра оҕолору көрөргө төрөппүттэрин көмөлөрүнэн үөрэммит оҕо бэйэтэ улаатан оҕолонноҕуна оҕону хайдах баҕарар көрөр-истэр кыахтанар. Киниэхэ ханнык да туспа көмө наада буолбат. Кини оҕотун чахчы бэйэтэ хайдах үөрэтиллибитин курдук үөрэтиэн сөп кыахтаах, билиилээх-көрүүлээх буолар. 

Ол аата, оҕону бэйэ хайдах иитиллибитин, көрүллүбүтүн курдук көрөн-истэн үөрэтэр наадаҕа төрөппүттэр оҕолорун хайдах ииппиттэ-рин билиэххэ наада. Бу үөрэҕи билэргэ ыаллар улахан оҕолоро кыра бырааттарын дуу, балыстарын дуу төрөппүттэрин кытта бииргэ көрсөн үөрэннэҕинэ эрэ ситиһэр кыахтаахтар. Оҕону иитии-үөрэтии үөрэҕэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр суола итинник эрэ суолунан салгыы баран иһэрэ табыллар.

Элбэх оҕолордоох ыаллар оҕону иитэр, көрөр-истэр үөрэхтэрэ ити курдук салгыы бэриллэн иһэр. Кыра оҕону улаатан иһэр оҕо төрөппүттэрин көмөлөрүнэн көрөргө-истэргэ үөрэниитэ, төрөппүт¬тэр оҕону көрөр-истэр үөрэхтэрэ кэлэр көлүөнэҕэ салгыы бэриллэн иһэрин хааччыйар. Улахан оҕо кыраларын бэйэтэ дьаһайан көрөрө-истэрэ туспа уратылардаах. Бу уратылары биһиги билигин кыайан булан ыллахпытына улахан кыайыы буолуон сөп.

Улаатан иһэн кыра бырааттарын дуу, балтыларын дуу көрбүт оҕолор өйдөрө-санаалара олус түргэнник улахан киһи өйүгэр уларыйаллар. Кыра оҕону көрүүттэн-истииттэн олус улахан эппиэтинэскэ үөрэниилэрэ, барыга-бары улахан дьоннуу сыһыаннара сайдар. Ол курдук кыра эрдэҕиттэн ханнык да сыананан кэмнэммэт күндүнү, кыра оҕону көрө үөрэниитэ бэйэтин итинник үрдүк эппиэтинэһи ылыныыга үөрэтэн кэбиһэр. Итини тэҥэ бэйэтин илиитинэн тутан-хабан кыра оҕо¬ну хайдах көрөргө-истэргэ үөрэнэрин тэҥэ салайыыга, дьаһайыыга эмиэ үөрэнэр.

Элбэх оҕолордоох ыаллар оҕолоро биир күүстээх хамаанда буолан тахсаллар. Улахан уол кыра уолаттарга муҥур тойон буола улаатар. Ханнык да кылаадьыта суох быһаардахха, эппит тылын толотторооччу улахан салайааччы буолар. Кыра уолаттар убайдарын эппитин толорол¬лоро хайаан да ирдэнэр, чиҥ көрдөбүлгэ кубулуйар.

Бииргэ төрөөбүт оҕолорго итинник кытаанах былаас үөскээһинэ оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата, аһара барбат буолуутун үөскэтэр. Бу быһаарыы саҥа ону-маны билэн, үөрэнэн эрэр кыра киһи улахан оҕолору куруук батыһан, үтүктэн үөрэниитигэр олоҕурар. Ханнык да улахан күүһүлээһин туттуллубат. Арай: «Мин эмиэ хаалсыбаппын, мин эмиэ сатыыбын»,- диэн санааттан батыһан иһэр кыралар бары быһыыларын улахаттары үтүктэн оҥороллоругар олоҕурар үөрэх буолар. Онтон улахан оҕо «Мин курдук оҥор» диэн көрдөбүлэ хайаан да толоруллар, чиҥ буолуута үөрэнии ситиһиилээх буоларын хааччыйар.

Онон, элбэх оҕолоох ыаллар холобурдарыттан ылан туһаннахпытына, кыра оҕону, 5 сааһыгар диэри үөрэтиигэ кытаанах, чиҥ көрдөбүл баар буолуохтаах. Оҕону үөрэтии барыта батыһыннаран уонна үтүгүннэрэн ситиһиллэрэ ийэ кута үгэстэргэ үөрэнэригэр олоҕурар буолан ордук тиийимтиэ. Ол аата, оҕо бэйэтэ үтүктэр дьоҕурун сайыннаран биэрии улахан оҕо курдук эбэтэр төрөппүтүн курдук буо¬ларын ситиһэригэр көмөлөһөр.

«Кыра оҕо атаах буолар» диэн өйдөбүл саха дьонугар иҥмит. Бу этии элбэх оҕолоох ыаллар кыра, «мурун бүөтэ» оҕолоругар эрэ сыһыаннаах этэ, ону кэлин оҕолорго барыларыгар сыбаан кэбиһии оҕолору барыларын атаах оҥордо. Дьиэ кэргэн барылара көрө-истэ сатааһыннарын, маанылааһыннарын түмүгэр кыра оҕолоругар итинник, атаах буолуу өйө-санаата үөскээн олохсуйан хаалара кыр¬дьык. Төрөппүттэр бэйэлэрэ мөлтөөн, сымнаан биэриилэрэ «Оҕо мөлтөх, кыра» диэн улахаттарга төттөрү ыйыыны биэриилэрэ кыра оҕо майгынын уларытан атаах буолуутугар тириэрдэр.

Урукку кэмҥэ сахалар ыал улахан оҕотун өйө-санаата сайдыытын табан туһаналлар этэ. Билигин: «Улахан оҕом үлэһитим, барыга-бары көмөлөһөр»,- диэн этии элбэх оҕолоох ыаллар аҕыйааннар аанньа туттуллубат буолла. Ол оннугар «Кыра оҕо атаах буолар» диэн быһаарыыны биир, икки оҕолоох ыаллар оҕолоругар  сөп түбэһэр диэн тутта үөрэниибит оҕолору барыларын атаах оҥорор. 

Ыаллар бары биирдии, иккилии эрэ оҕолонуулара кыра оҕону иитии, үөрэтии үлэтэ барыта кинигэлэртэн эрэ ылылларыгар тириэрдэр. Кэтээн көрүү түмүгүнэн кинигэ үөрэҕин быһаччы ылынан толорооччу олус аҕыйах буолара билиннэ. Киһи барыта бэйэтэ тутан-хабан үөрэммитин ордук чугастык ылынан, толороругар кыаҕа улахан буолар. Бэйэтэ кыра эрдэҕинэ эрчиллибэтэх киһи кинигэ эрэ ааҕан баран оҕотун көрөрө-истэрэ, эрчийэрэ олус ыарахан суол. Ол иһин оҕону этин-сиинин тымныынан эрчийии, зарядка оҥорорго үөрэтии букатын да хаалан эрэр.

«Киһи тутан-хабан көрдөҕүнэ эрэ үөрэнэр» диэн этии баара омук дьоно аҕыйах оҕолоннохторуна, оҕону иитэр-үөрэтэр кыахтара эмиэ мөлтөөн иһэрин быһаарар. Эдэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии мөлтөөһүнэ омук дьонун барыларын мөлтөтөр.
 
Айылҕа киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор биир ыараханынан хат дьахтарга үөскүүр бэйэмсэх санаата буолар. Тоҕус ыйы быһа дьахтар этигэр-сиинигэр хаатыйаланан үөскүүр оҕотун бэйэтин этин-сиинин сорҕото, бас билиитэ курдук саныы үөрэнэр. «Миэнэ», «Мин оҕом» диэн санаата аһара барар. Оҕолоох ийэ бэйэмсэх санаата оҕотун иитэригэр улахан уустуктары үөскэтэр. Оҕотун бэйэтин этин-сиинин сорҕото буоларын билиниитэ ити санаатын ураты күүһүрдэн кэбиһэр. Икки оҕолоох ийэ бэйэмсэҕэ соччо аҕыйаабат. Икки илиитинэн оҕолорун көҥүл тута-хаба, көтөҕө сылдьар кыахтаах буолан миэннэрэ диэн санаатын кыччаппат.

Ийэ бэйэмсэх санаата үһүс оҕотун кэнниттэн дьэ ааһар. Кыайан барыларын көтөҕөрө кыаллыбакка улахан оҕотун «Эн улахан буоллуҥ, бэйэҥ сырыт, хаамп»,- диэн этэн үөрэтэрэ дьэ киирэр. Улахан оҕотун кыралары көрүүгэ көмөлөһүннэрэ үөрэтэрэ үлэлииргэ, барыны-бары бэйэтэ быһааран оҥорорго үөрэнэ¬ригэр тириэрдэр. Улахан оҕо кыра оҕолору көрүүгэ-истиигэ ийэтин көмөтүнэн үөрэнэрэ, билиитэ-көрүүтэ кэҥииригэр, кыраларын салайар, дьаһайар дьоҕура сайдарыгар тириэрдэр.

«Ийэ оҕотун атаахтатар, маанылыыр» диэн этиини олус көнөтүк ылыныыттан оҕону аһара көрөн-истэн, маанылаан,  атаахтатан кэбиһии сайынна. Сымнаҕас майгылаах оҕону аһара көрүү-истии, харайыы бэйэтигэр олус бэриммит киһини иитэр, онтон кытаанах майгылаах оҕону атаахтатыы аһара бара сылдьар киһини улаатыннарарын букатын да аахайбаппыт хомолтолоох.

Урукку кэмҥэ саха биллэр баайдара оҕолорун иитэллэригэр ураты ыарахаттар баалларын билэннэр улахан оҕолорун атын, дьадаҥы ыалларга биэрэн ииттэрэн ылаллара. Маннык иитии үтүө холобурунан баай киһи Баһылай Ксенофонтов буолар. Кини  уолаттара саха дьоно бэйэлэрин билинэн, сайдалларын-үүнэллэрин туһугар олохторун да харыстаабакка үлэлээбиттэрэ.

Билигин баар кырдьаҕас дьон олохторун дьоһуннаахтык, киһи быһыылаахтык олорбут өт¬түлэрэ бары кыра эрдэхтэринэ үлэлээн-хамсаан чиҥ соҕус бэрээдэккэ үөрэммит дьон. Кырдьа баран иһэн сыаналаан көрдөххө кыра эрдэхтэринэ наһаа мааны, атаах баҕайы оҕолор олох очурдарыгар оҕустараннар сорохторо букатын да олохтон туораатылар, онтон атыттара син сыыгынаан эрэ сылдьаллар.

«Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр» диэн этии баара олох ыараан, оҕону көрүүгэ-истиигэ кытаатыы киирдэҕинэ, кэлэр көлүөнэ дьон ордук кыайыылаах-хотуулаах үлэһит дьон буола улаатаннар, омуктарын күүһүрдэллэрин бэлиэтиир. Билигин биһиги саха дьоно кы¬ратык да буоллар күүһүрэ түһүөхпүтүн баҕарабыт. Бу баҕа санаабыт туоларын наадатыгар кэлэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии үлэтин лаппа кытаатыннаран, чиҥэтэн, төрөппүттэр эппиэтинэстэрин үрдэтэн биэр-дэхпитинэ тугу эмэни ситиһиэхпитин сөп.

Биһиги бу быһаарыыларбытын барытын түмэн бараммыт, биллэр өс хоһоонун кыратык уларытан, оҕону иитии уонна үөрэтии диэки салайдахпытына маннык көрүҥнээх буолан тахсыа этэ: «Үөрэнии кытаанаҕа олоҕу олорору чэпчэтэр». Дьон бары үөрэнии ыарахан, чиҥ буоллаҕына эрэ туһаны аҕаларын билэллэр. Ол аата, оҕо кыра эрдэҕинэ олоҕу олорорго үөрэниитэ эмиэ кытаанах соҕус, чиҥ буолуохтааҕын ким да утарбат. 

ХАРЫСТААҺЫН

Ханнык баҕарар ийэ оҕотун харыстыыр, көмүскүүр. Кыаҕа баарынан. Оҕо кыра эрдэҕинэ кырдьык харыстааһыҥҥа, көмүскээһиҥҥэ наадыйар. Биһиги үгүс ийэлэрбит ити эбээһинэстэрин кыайа-хото толороллоругар ханнык да саарбахтааһын тахсыбат, арай аһара барбаттара буоллар диэн баҕа санаа баар.

Ийэ оҕотун харыстыыра Айылҕа биэрбит үтүө майгына буолар. Ийэ-лэргэ: «Оҕону харыстыахха, көмүскүөххэ» диэн өйдөбүл олох көнөтүнэн ылыныллар буолан хаалбыта оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар улары¬йыылары киллэрдэ. Аныгы ыаллар биир уол, биир кыыс оҕолоох эрэ буолуулара харыстыыр санааларын ордук улаатыннарар. Баар-суох, биир эрэ улааппыт оҕолорун аһара харыстыыр, көмүскүүр ийэлэр элбээн хааллылар. Бу үтүө өйдөбүлү аһара туттуу улаатан иһэр эдэр дьону аны кэбирэтэн, ыараханы тулуйбат, мөлтөх майгылаах оҥортуурун сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ бэлиэтиир.

Оҕону көрүү-истии, аһатыы, айаҕар ону-маны укпатыгар үөрэтии, дөлбү түһэртэн харыстааһын ийэ хайаан да оҥоруохтаах эбээһинэһэ буолар. Таҥас-сап дэлэйбитинэн туһанан тымныыттан харыстаан таҥыннара сатааһыны биһиги ийэлэрбит кыайа туталлар. Араас түүлээх таҥастарынан хамсаабат гына үллэччи таҥыннаран бараннар, аны тиритиннэрэн кэбиһэллэр уонна куһаҕаны оҥоробут дии санаабаттар. Тымныы кэмҥэ оҕо ти¬ритэрэ доруобуйатыгар куһаҕанын, туоҕа эрэ тиийбэтин, туга эрэ улаханнык табыллыбатын эбэтэр бэйэтэ мөлтөөбүтүн чуолкайдык көрдөрөр бэлиэ буоларын умнан кэбистилэр.

«Туох барыта кэмнээх, кэрдиилээх»,- диэн этэллэр. Харыстааһын эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буолара наада. Туохха барыты¬гар аһара барыы куһаҕаҥҥа тириэрдэр. Биһиги ийэлэрбит тымныыттан харыстаныыга аҥардастыы итиитик таҥыннарыы өттүгэр салаллан хаа-лыылара оҕолорун доруобуйаларын мөлтөтөр. Аныгы оҕолор тымныынан эрчиллиилэрэ суоҕуттан олус элбэхтик тымныйан ыалдьалларын үгүстүк атын ыарыыларга балыйабыт. Урукку кэмҥэ чараас таҥастаах тоҥмут оҕону: «Таах тоҥон турума, ыл сүүрэкэлии түһэн биэр»,- диэн кытаанахтык этэллэрэ умнууга хаалбыта ыраатта.

Тымныйыыттан харыстаныыга сүрүн оруолу эрчиллии ыларын эдэр ийэлэр ситэ өйдөөбөттөр. Кинилэр бэйэлэрэ эмиэ эрчиллибэккэ улааппыттара ити дьарыгы ылыналларыгар уонна толороллоругар мэһэйдиир. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тымныыны тулуйа үөрэннэҕинэ, этэ-сиинэ эрчиллэн бөҕөргөөн хаалар диэн көн¬нөрү этии кинилэргэ тиийбэт. Куруук эрчиллэрин бырахпатаҕына, оҕо тымныыны тулуйара өссө эбиллэн иһэр диэн медицинэ үлэһиттэрэ этэ, суруйа сатыыллар даҕаны ким да аахайбат. Манна арай ырыынак үйэтэ кэлэн медицинэ көмөтө харчынан сыаналанар буолуута сыыйа-баайа хамсааһыны таһаарыан сөп. Бу быһаарыы «Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр» диэн этиигэ сөп түбэһэр.

Этин-сиинин эрчийбэккэ эрэ аҥардастыы сылаас таҥаһы таҥна сылдьар киһи биирдэ эмэ сыыһа туттаран, ол эбэтэр аһара итиитик таҥнан баран аны итииргээн тиритэн хааллаҕына, «Этэ арыллан», эмискэ тоҥон тымныйан хаалыан сөп. Маннык быһыыттан ким да кыайан харыстаммакка хаалар. Бу курдук ыалдьааччылар элбээн хаалыылара аны төттөрү өттүгэр дьайан эрчиллии туһалаах диэччилэри соччо итэҕэйбэттэригэр  тириэрдэр.

Ыаллар барылара биирдии, иккилии эрэ оҕолоохторо харыстыыр, көмүскүүр санааларын аһара күүһүрдэн кэбиһэр. Кинилэр оҕо эрчиллэн истэҕинэ доруобуйата бөҕөргүүрүн ум¬нан, хаайа, харыстыы сатааһын диэки салалыннылар. 

Ол да буоллар киһи тымныыны тулуйар буолара хайаан да наада. Тымныытынан дьону, кыыллары үөрэтээри, эрчийээри кэмиттэн кэмигэр Айылҕа кыһына хойутаабакка эрэ кэлэн иһэр. Ол аата Айылҕаҕа кыһын син-биир эргийэн кэлэн иһэринэн, халлаан тымныйарын уларытар кыах суоҕунан киһи тымныыны тулуйарга эрчиллэр эбээһинэстээх. 

Онон, оҕону сөптөөхтүк харыстааһын диэн кинини үөрэтии уонна эрчийии буолуохтаах. Халлаан тымныйарын ким да тохтоппотун быһыы-тынан аҥардас эрчиллии эрэ киһини тымныыны тулуйар гына оҥорорун билиниэхпитин наада. Ким барыта төһө кыаҕа тиийэринэн эрчиллэ, тымныыны тулуйарга  үөрэнэ сылдьара эрэйиллэр да, көрдөнүл¬лэр да быһыы буолар. Бу эрчиллиини төрөппүттэр оҕолоро олох кыра эрдэҕиттэн саҕалаан баран быраҕан кэбиспэккэ, утумнаахтык дьарыктаан, үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэрин ситистэхтэринэ ордук туһаныа, бөҕө доруобуйалаах кэлэр көлүөнэлээх буолуо этилэр.

Медицинэ үөрэхтээхтэрэ оҕону биир сааһын иннинэ тымныынан эрчи¬йэ үөрэтиэххэ, оччоҕо оҕо доруобуйата өссө бөҕө буолар диэн этэ сылдьыбыттара хаалан эрэр. Аҥар¬дастыы харыстыы сатааһын тымныыны тулуйарга көмөлөспөт диэ¬ни кытаанахтык билэн, элбэхтик эрчилиннэхпитинэ эрэ доруо¬бай кэлэр көлүөнэлээх буоларбытын итэҕэйиэхпитин наада.

Билбэт, үөрэммэтэх киһи араас быһылааҥҥа түбэһэрэ быдан элбэх буолар. Суол быраабылатын билбэт киһи ааһан иһэр массыынаҕа киирэн биэриэн сөп. Бары быраабылалары билии уонна олору халбаҥнаабака эрэ тутуһуу массыынаҕа сатыы киһи киирэн биэрэрин лаппа аҕыйатар. Аны массыыналар куруук элбээн иһэллэрин быһыытынан, арай суол быраабылаларын эрэ билии киһи массыынаҕа киирэн биэрэрин аҕыйатар кыахтаах. Билии-көрүү – оһолу, быстах суолга түбэһиини аҕыйатар.

Халтарыйан сууллан түспүт киһи уҥуоҕун тоһутан кэбиһэрэ баар суол. Кыахтаах, эрчиллиилээх киһи мээлэ охтубат, биирдэ-эмэтэ оҕуннаҕына даҕаны халымырдык охтуон сөп. Тустуук киһи хас оҕуннаҕын аайы дэҥнэнэн испэт. Барытыгар эрчиллии быһаарар. Ол аата, ийэ оҕотун харыстааһына диэн өйдөбүл - кинини эрчийиитигэр саһан сыл¬дьар. Ийэ оҕотун эрчийиэхтээх, үөрэтиэхтээх, барыга-бары кыахтаах буоларын ситиһиэхтээх.

Ийэ оҕотун харыстыахтаах диэн өйдөбүлү бары тутуһабыт. Ол эрээ-ри харыстааһын диэн билбэт киһини, оҕону үөрэтии буоларын умнан кэбиһэрбит хомолтолоох.

Ийэ оҕотун хайдах көмүскүүрүттэн оҕотун өйө-санаата сайдар. Аһара баран көмүскээһин, куруук көмүскэтэ үөрэниитигэр тириэрдэр. Оҕо куруук, сыыһаны да, куһаҕаны да оҥордоҕуна көмүскэтэ үөрэниитэ бэйэтэ тугу оҥорбутугар эппиэтинэһэ суох буолуутун үөскэтэр. Ол аата, тугу да оҥордоҕуна ийэтэ эппиэттиирин курдук өйдөбүл оҕотугар иҥэн хаа¬лар. Маннык үөрэтии улаатан иһэр оҕолорго ордук куһаҕаннык дьайар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ бэйэтин кыаҕынан көмүскэнэ, харыстана үөрэ-ниэхтээх. Кыайан көмүскэммэт оҕо муҥкук, барыттан-бары салла сыл-дьар буола үөрэнэр. Ийэ оҕотун хайдах көмүскэнэргэ, харыстанарга үөрэттэҕинэ, оҕото улаатан иһэн бэйэтэ харыстанарга үөрэнэр.
Оҕолорун иитиилэрэ, үөрэтиилэрэ мөлтөҕүттэн, сымнаҕаһыттан баай дьон уһун үйэлэрэ суохтар. Үһүс, төрдүс көлүөнэ дьонтон саҕалаан арыгыга, хаартыга ыллараллар, майгылара бардам, татым буолан араас быһылааннарга, быстах быһыыларга түбэһэллэр.

Баайдара, маллара ыһыллан баранар. Сахалар уһун үйэлээх омуктар буоланнар баай дьон ити май¬гыларын билэллэр. Ол иһин «Баай дьон тоҕус көлүөнэҕэ тиийбэттэр»,- диэн этэллэр. Бу этии биир аймах дьоҥҥо быһаччы сыһыан¬наах. Ол курдук кэлэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии өбүгэ үгэстэрин тутуһан, табатык баран иһэр буоллаҕына эрэ, аймах дьон сайдан-үүнэн иһиилэрэ ситиһиллэр кыахтаах.

КӨМҮСКЭҺИИ 

Айылҕаҕа киһи оҕотугар туох да куттал суоһаабат буолбута ыраатта. Оҕоҕо кутталы оҥоруохтарын сөптөөх дьиикэй кыыллары дьон лаппа аҕыйатан, үгүстэрин суох оҥортоон эрэллэр.

Киһи киһиэхэ, оҕо оҕоҕо сыһыаннарыгар үөскүүр уратылартан көмүскэһии диэн өйдөбүл үөскээбит. Көмүскээһин диэн атын тастыҥ күүстэртэн кыаҕа суоҕу, кыраны араҥаччылааһын, көрүү-истии аата буолар. Оҕо кыра эрдэҕинэ көрүү-истии, көтөҕө сылдьыы, көмүскээһин хайаан да наада. Балары барытын ийэлэр баһылаан-көһүлээн, салайан иһэллэрэ ханнык да мөккүөргэ турбат. Бастакы көмүскээһини, харыстааһыны кинилэр кыахтара баарынан оҥороллор.

Оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕаны оҥордоҕуна көрөр-истэр дьоно сөбүлээбэттэрин биллэрэллэр, бу оҥорор быһыытын тохтотоллор. Оҕо кыратыгар аан маҥнай киһи көрүҥүн көрөн арааран билэр. Кыыһырбыт сирэйи көрдөрүү, кытаанахтык көрүү оҕоҕо сөбүлээбэт быһыыны, куһаҕа¬ны оҥорбутун сонно өйдөтөр, тохтотор быһыы буолар. Онтон киһи саҥатын арааран истэ үөрэнэр. Саҥа дорҕооннорун уларыйыыларыттан оҕо кыыһырбыты, сөбүлээбэтэҕи араарар, куһаҕаны, сыыһаны оҥорбутун билэр, аны манныгы оҥорбот буоларга кыһанар.

Оҕо улаатан истэҕинэ көрө-истэ сылдьыы ордук наада. Оҕо хаһан баҕарар буруйу, оҥоруллуо суохтааҕы оҥорор. Сороҕун билбэ¬титтэн, сороҕун боруобалаан көрөн, билээри-көрөөрү оҥоруон сөп. Сыыһаны, буруйу оҥорбут оҕо эмиэ сөптөөх эппиэтинэскэ тардыллан иһэрэ бэйэтигэр туһаны эрэ аҕалар. Сыыһаны оҥорбутун билиннэҕинэ, салгыы оннук быһыыны оҥорбот буола көннөрүнүөн сөп. Куһаҕан быһыыны оҥорбутун ким да тохтоппот, бу куһаҕан быһыы диэн эппэтэҕинэ, оҕо соннук быһыылары өссө оҥорор кыахтанар. Аны бу быһыытын элбэхтэ хатылаан оҥоро сырыттаҕына, онто үгэскэ кубулуйан, ийэ кутугар иҥнэҕинэ, букатын да  куһаҕан быһыылаах оҕоҕо кубулуйар.
Детсадка, онтон оскуолаҕа оҕо оҕоҕо сыһыаныттан араас хардары-таары буруйу оҥоруулар тахсаллар. «Эн урут саҕалаабытыҥ» диэн балыссыы кэнниттэн икки өрүттэр тэҥ сыһа буруйдаах буолан хаалааччылар. Буруйу быһаарыыны ийэлэр ыллахтарына, хартыына биллэрдик уларыйар. Оҕолоро буруйдааҕын быһаарыыга ийэлэр хаһан даҕа¬ны сөптөөх сыанабылы биэрбэттэр. Кинилэргэ «Мин оҕом үчүгэй» диэн өйдөбүллэрэ ханнык да буруйдааҕар ордук буолан тахсар. Аныгы ийэлэр маннык быһыыларын тосту көннөрүннэхтэринэ эрэ киһилии майгылаах оҕолору иитэн-үөрэтэн улаатыннарыахтарын сөп.

Оҕо оскуолаҕа тугу эмэни сыыһа оҥордоҕуна, ону быһаарсаары гын¬нахха ийэлэр оҕолоругар сыһыаннара арылхайдык арыллар. Бэйэлэрин улаханнык сананар ийэлэр оҕолорун аһара көмүскүүллэр. Кинилэр «Мин үчүгэйбин» диэн бэйэлэрин ордуктук сананар санаалара оҕолорун көмүскүүр санааларын өссө күүһүрдэн, улаатыннаран биэрэллэр.

Хайа эрэ ийэ оҕотун мөҕүөҕэ: «Сыыһаны оҥорбуккун, көннөрүн»,- диэҕэ, оҕото аны ити курдук сыыһаны оҥорботугар олук ууруоҕа. Оҕото бэрээдэктээх, сыыһа-халты туттуммат киһи буола улааттаҕына, бу ийэ кэлин бэйэтэ абыраныан, кырдьар сааһыгар сынньалаҥнык сылдьыан сөп.

Буруйу оҥорбут оҕону көмүскэһии сорох ийэлэргэ баар суол. Оҕо буруйдааҕын билэ-билэ, оҕолорун көмүскэһэр аатыраарылар, туох бааллары¬нан киирсэллэр. «Кини баҕас мин оҕобун мөхпүт буола-буола»,- диэн этиигэ кытта тиийэллэр, оҕолорун көмүскэһэр санааларыттан атын дьону аанньа ахтыбаттарын биллэрэн кэбиһэллэр. Ийэтин итинник быһыытын хата оҕото дөбөҥнүк ылынан иһэр. Оҕолор атын дьону аанньа ахтыбаттара төрөппүттэриттэн ылыныллыбыт холобурдар. Оҕо төрөппүтүн майгынын куһаҕан да, үчүгэй да буоллар ылынан, иҥэринэн иһэр уратытын хаһан да умнубаппыт эбитэ буоллар эдэр көлүөнэлэр майгылара быдан киһилии буолуо этэ.

Аһара көмүскээһин, «Мин эрэ оҕом үчүгэй» диэн оҕону киһиргэтии оҕо майгынын уларытар. «Мин ураты үчүгэй эбиппин» диэн өйдөбүлү иҥэрэр. Ураты, оһуобай киһи дьон ортотугар сылдьара олус ыараханын ийэлэр оҕолоро улаатан истэхтэринэ билэллэригэр тиийэллэр. «Оһуобай үчүгэй оҕо» дьону кытта биир тылы булара, сатаан тапсара олус уустугуран хаалан уһуннук эрэйдэнэригэр тиийэр.

Хайа эрэ «Мин бэппин» диэн сананар ийэ «Оҕобун сыыһа мөхтүлэр. Бэйэлэрэ маннык куһаҕаттар, оннук куһаҕаттар» диэтэҕинэ оҕото ийэтин итинник этиитин көнөтүнэн ылынан иһэр. Мин үчүгэй эбиппин, кинилэр куһаҕаннар эбит диэн өйдөбүлэ дириҥник иҥэр. Оҕо ийэтэ эппитин хаһан да умнубат гына өйдүүр. Ол иһин сотору эмиэ итинниккэ маарынныыр буруйу оҥорор кыахтанар. Киниэхэ ону оҥорор кыаҕы ийэтин көмүскээһинэ, тэптэрэн биэриитэ биэрэр, өссө оҥордохпуна даҕаны ийэм көмүскүөҕэ диэн эрэллээх буола улаатар.

Буруйу, куһаҕан быһыыны оҥорбут оҕону көмүскэһии, кинини тэптэрэн биэрбит тэҥэ дьайыыны оҥорор, өссө ити курдук буруйу оҥороругар көҥүлү биэрэргэ тэҥнэнэр. Ийэлэр бэйэлэрэ да билбэттэринэн оҕолорун салгыы буруйу оҥорор буолуу диэки үтүрүйэллэр, ол диэки анньан биэрэллэр, кэлэр көлүөнэ киһилэригэр, бэйэлэрин олохторун салҕааччыларыгар үтүөнү, дьолу баҕарбат дьон курдук буолан ылаллар. Ити курдук бэйэмсэх, бэйэм эрэ үчүгэйбин диэн майгы оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ, өйүн-санаатын төрүттээһиҥҥэ буортуну оҥорор.

Оҕону туохтан барытыттан көмүскэһэн, харыстаан таптааһын кини өйө-санаата сайдыытыгар сөп түбэспэт. Оҕо бэйэтэ эрэйдэнэн, билэн¬-көрөн харыстана үөрэниитэ ордук туһалаах буолар, өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэр. Киһи бэйэтэ олоҕуттан үөрэнэн иһэрин бэлиэтээн «Киһи үйэтин тухары үөрэнэр» диэн сахалар этэллэр.

Оҕолор оҥорор куһаҕан быһыылара эмиэ киһи киһиэхэ сыһыаныттан үөскээн тахсаллар. Баай-мал тэҥэ суох буолуута элбэх кыахтаах дьон кыаҕа суох мөлтөх өттүлэрин аанньа ахтыбаттарыттан оҕолор сыһыаннара эмиэ уларыйда.

Баай дьон бэйэлэрин аһара улаханнык сананыыларыттан оҕолорун аһара көмүскэстэр. Бу өйдөбүл «Хайа эрэ дьадаҥы киһи мин оҕобун үөрэтиэ дуо?» диэн этииттэн үөскээн, сайдан тахсар. Бэйэ¬лэрин баайбын, үчүгэйбин диэн сананар дьахталлар ордук оҕолорун көмүскүүллэр. Куһаҕаны оҥорбутун билэ-билэлэр «Кини баҕас мин оҕобун мөхпүт буола-буола» диэн өйдөбүлтэн оҕолорун көмүскэһэллэр.

Оҥоруллубут буруй саҕа, онно сөп түбэһэр эппиэтинэс баар буо-луохтаах диэн өйдөбүлү дьон-аймах былыр-былыргыттан билэллэр уонна билигин даҕаны олохторугар тутта сылдьаллар. Манна «Өлөрсүбүтү өлөрөн кэбиһэллэр» диэн өбүгэ үгэһэ баар эбитэ холобур буолуон сөп. Ити быһыы былыргы да кэмҥэ оҥоруллубут буруйга сөп түбэһэр, онно тэҥнээх эппиэтинэс баар буолуутун ситиһэллэрин көрдөрөр.
Оҕо кыра эрдэҕинэ оҥорор буруйа кыра буолан мөҕүлүннэҕинэ эҥин сөп буолар. Улаатан иһэн эмиэ мөҕүллүүнэн, ол-бу ылыахтааҕа көҕүрээһининэн бүтэр. Онтон сааһа ситэн улахан дьон кэккэлэригэр таҕыстаҕына, обургу буруйу оҥордо да хаайыыга түбэһэр. Кэнники кэмҥэ мааны, атаах оҕолору кыра эрдэхтэ¬ринэ бэрээдэккэ үөрэтиилэрэ сымнаҕаһыттан, туох да туһаны аҕалбатаҕыттан, улаат-тахтарына сокуону кэһэн хаайыыга түбэһэллэрэ лаппа элбээтэ.

Киһи хайа да кэмҥэ сокуоннар этиилэриттэн туораабатын ситиһии общество олоҕо тупсан иһиитигэр тириэрдэр. Киһи киһиэхэ сыһыанын суут-сокуон көмөтүнэн быһаарар демократия олоҕор хайа баҕарар киһини сокуоннар көмүскүүллэр. Киһи барыта общество иннигэр биир тэҥ бырааптарын  демократия сокуоннара араҥаччылыыллар.

Билигин биһиэхэ ырыынах сыһыаннаһыылара киирэннэр төрөппүттэр оҕолоругар туруорар көрдөбүллэрэ үрдээн биэрэн иһэр. Үлэлээн-хамсаан ханнык эмэ баайы-малы мунньуммут төрөппүттэр оҕо¬лорун иитэр-үөрэтэр санаалара күүһүрэн биэрэн иһиэхтээх. Манна оҕону кыра эрдэҕиттэн бэрээдэккэ, сокуоннары тутуһарга үөрэтии ордук кытаатан, чиҥээн биэриитэ, мунньуллубут баай-мал эрэллээх, ыспат-тохпот илиигэ, кэлэр көлүөнэҕэ салгыы бэриллэн иһиитин хааччыйар кыахтаах.

КИҺИРГЭТИИ

Тыл киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыта улахан уратылардаах. Омук бэйэтэ төһөнөн уһун үйэлээх даҕаны соччонон кини тыла дьайар күүһэ улахан. Сахалар киһи тылыгар улахан суолтаны биэрэллэр. Кинилэр санааларыгар ханнык баҕарар тыллар иккис, кистэлэҥ, өйтөн-санааттан тутулуктаах суолталаахтар. Ол кистэлэҥ суолталара хайдах уонна ханнык кэмҥэ этиллибиттэрит¬тэн тутулуктанан уларыйан биэрэн иһэллэр. Ол аата тыл дорҕооннорун уратылара дьайыыларыттан суолтата уларыйан биэрэр. Биир тыл хайдах саҥарылларыттан, күүскэтик эбэтэр сымнаҕастык этиллэриттэн тутулуктанан суолтата уларыйар, күүһүрэр, эбиллэр кыаҕа олус улахан.
Тыл суолтатын сатаан туһаныыга олоҕурбут үгэс сахаларга баар. Ол үгэс тугу да «Быһа этимэ» диэн кынаттаах этиигэ олоҕурар. Бу этии киһи киһиргэс буолуутуттан тугу да ситэ сыаналаабата үөскээн тахсарыгар олоҕурар. Эдэр эрдэххэ олоҕу ситэ билбэттэн, куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи ситэ араарбаттан быстах суолга киһиргэнэн, быһа этинэн кэбиһии үөскүөн сөп.

Быһа этинии киһиргээһинтэн эбэтэр ситэ билбэттэн, тиэтэйииттэн үөскээн тахсар өйдөбүл. Дэбдэйэн, чабыланан тугу эрэ, барыны мин кыайабын, хотобун диэн санаа киириититтэн, уруттаан улаханнык эти-ниини «Быһа этинии» диэн ааттыыллар. Киһиргэс буолуу хаһан эмэ син биир быһа этиниигэ тириэрдэр. 

Атын киһини аһара хайҕааһын, олус киһиргэтии «Быһа этии» буолар. Аһара хайҕааһын киһиэхэ киһиргиир санааны үөскэтэн, аһара бара сылдьар киһиэхэ кубулутарыттан итинник ураты өй¬дөбүллэнэр.

Үгүс төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн киһиргэтэ үөрэтэл-лэр. «Мин оҕом олус үчүгэй», «Мин оҕом, кыайар буоллаҕа» диэн этии киһиргэтиигэ тэҥнэнэр. Киһиргэс буолан хаалбыт киһиттэн киһилии киһи тахсара аһара уустук. Куруук аһара бара сылдьарыттан үчүгэйи куһаҕаҥҥа кубулутара элбиир. Аны тугу эмэ бэйэтэ оҥороору гыннаҕына  хайгыы, дэб¬дэтэн биэрэ сылдьыы наада буолар. Киһиргэтэ сырыттахха киһи көтүмэх, барытын үрдүнэн-аннынан оҥоро охсон хайҕабыл ыла охсор санаа¬ланар. Киһиргэтэн үөрэтиллибит киһи аанньа ахтан үөрэммэт, тугу үөрэппитэ үксэ үрдүттэн буолар уратылаах.

Боччумнаан, ымпыктаан-чымпыктаан үөрэнии билии дириҥник иҥэригэр тириэрдэр. Ылынан үөрэнии, үөрэх эрэйдээхтик да киирбитин иһин, хаһан да умнуллубат гына  иҥэринэн уратыланар.

Кыра оҕо киһиргээтэр эрэ туох үчүгэйгэ үөрэммитин соҕотохто ум-нан кэбиһэр, өйүн дуома көтөр, хараҕын иччитэ суоҕунан мээлэ көрөр уонна өссө ким эрэ киһиргэтэрин кэтэһэр. Киһиргэтэн, дэбдэтэн биэрэн истэх аайы аһара бара турара киирэн иһэр. Ити иһин киһиргэс киһини «Киһиргэтэн, дэбдэтэн биэрэн баран тугу баҕарар оҥотторуох¬ха сөп» диэн этэллэр.

Кыра оҕону киһиргэтии, эккэлэтэ үөрэтии ордук куһаҕан содул¬лаах. Оҕолоро кинилэри ахтарын, сөбүлүүрүн бэлиэтээн көрдөрөөрү «Оҕом сайыһар ээ» диэн аны сайыһарын киһиргэтэн кэбиһэллэр. Оҕолоро сайыһара ор¬дук эбиллэн, ытаан-хайаан аһара баран хаалар. Кыратык да дөлбү түспүт оҕону «Оҕом буорайда» диэн этэри кытта тэҥҥэ ытаан тоҕо ба¬рара ити этии табатын бигэргэтэр.

Оҕону иитиигэ ордук куһаҕан быһыынан «Оҕом охсуолуур, тэбиэли-ир» диэн бэлиэтээн киһиргэтии буолар. Ол тэптэрэн биэрииттэн оҕо тугу, кими, хаһан охсуолуура ордугун быһааран билбэт буоларга үөрэнэр. Киһи киһиэхэ сыһыаныгар урут сутуруга тиийэ сылдьар киһиэхэ кубулуйар кутталланар.

Хайҕааһын диэн үчүгэйи сөбүн көрөн бэлиэтээһин  аата. Хайҕабылы сатаан тулуйарга эмиэ тулуурдаах буолуу наада. Аһара баран хайҕааһын киһиргэтии диэн ааттанар. «Киһиргэс киһи» диэн бэлиэтээһин ыйаммыт киһитэ элбэх уу-хаар кэп¬сээннээх, халы-мааргы соҕус майгылаах, мин да мин дэммит, кыраҕа, кыайарыгар урут түһэ сылдьар киһи буолар.

«Дэбдэҥ» диэн арыычча киһиргэскэ тиийбэт эрээри сотору-сотору буолан ылыталыыр хайҕаныыны уйбатын бэлиэтэ. Кыра да хайҕааһынтан өрө эккирээн туран кэлэр киһини «Эмиэ дэбдэҥнээн эрэр»,- диэн этэн тохтото түһэн, туормастыы, уоскута  сатыыллар.

Ханнык баҕарар оҕо хайҕанарын аһара сөбүлүүр. Мэниктиир оҕону киһиргэтэн «Герой киһи» диэн хайҕаан биэрдэххэ аһара баран мэник-тээччи. Хайҕаан, киһиргэтэн биэрии сөптөөх кээмэйдээх буолуохтааҕа, аһара барбата, оҕо майгыныттан тутулуктааҕа наада. Оҕону куруук хайҕаан биэрэ үөрэттэххэ, аны хайҕабыла суох тугу да оҥорбот буолан хаалар уратылаах. Хайҕалга үөрэнии сотору-сотору тэптэрэн, киһиргэтэн биэриигэ наадыйарыгар тириэрдэр.

Киһиргээһин диэн куһаҕан кэмэлдьигэ киирсэрин бэлиэтиир этиинэн: «Хантайан туран силлээмэ, хараххар түһүөҕэ» диэн баара буолар. Киһиргэс киһи бэйэтин кэпсэнэригэр хантаарыҥныыр уратытын билэн арыычча бэттэх, дьон диэки көнөтүк туттан көһүннүн диэн саха дьоно сэрэтэн этиилэрэ итинник.

Ыт оҕотун «Чээн» диэн киһиргэттэххэ букатын өйө көтүөр диэри үөрэр, эккэлээ да эккэлээ, ойуоххалаа да ойуоххалаа, кутуругун сыыһын салыбытат да салыбырат буолар, өйүн-санаатын туома букатын да көтөр. Кыра оҕону эмиэ киһиргэттэх¬хэ, аһара бара сылдьара соҕотохто эбиллэр.

Элбэх үлэһит оҕолору ииппит төрөппүттэр оҕону үөрэтиигэ аһара хайҕааһын, киһиргэтии олус буортулааҕын бэлиэтииллэр. Ол курдук киһиргии үөрэммит оҕо улааттаҕына даҕаны киһиргэтэ сылдьыыга наадыйар. Олоххо көрсөр уустуктарга кыайан сөптөөх быһаарыыны кыайан булуммат киһи буола улаатар. Ким эрэ киһиргэтэрин кэтэһэн ордук түргэнник биллэ-көстө сатааһын, эмискэ байа-тайа охсуу диэки охтон хааларыттан быстах суолга кии¬рэн биэрэрэ элбиир.

Саха дьоно «Оҕонон оонньоомо» диэн кытаанах этиилээхтэр. Бу этиини биир эмэ оҕолоох ыаллар букатын умнан кэбистилэр. Оҕолорун маанытык таҥыннара-таҥыннара, киһиргэтэ-киһиргэтэ, бары үчүгэйин ба-рытын көрдөттөрө оонньууллар. Биир оҕолорун бэйэлэрин саататарга анаан оонньуур оҕо оҥостоллор. Оҕо сотору улаатан бэйэлэрин курдук ула¬хан киһи буолан тахсыа, туспа ыалы үөскэтиэ диэн санаа хата мааны төрөппүттэрбитигэр киирбэт. Оонньуур оҕо кими эмэ саататаары араас дьээбэни булан оҥорорго бэрт буола улаатар.

Киһиргэс буола иитиллибит киһи арыгыһыт буолар куттала улахан. Арыгы иһиитэ өйү-санааны дэбдэҥнэтэн, дьалкытан киһиргииргэ олук буолар. Арыгы иһэн холуочуйуу кэнниттэн киһиргээһин ордук табылларынан арыгы иһиитэ элбиир. Онтон  арыгыны элбэҕи иһии сыыйа-баайа арыгыһыт буолууга тириэрдэрин бары билэбит.

Оҕо боччумнаах, бэйэтин билинэр, дуоспуруннаах буола улаатары-гар төрөппүттэрэ кинини убаастаан, улаатан иһэр киһи, бэйэтэ ыал ийэтэ эбэтэр аҕата буолуо диэн олох кыра эрдэҕиттэн бэлэмнээн, оҕолорун ытыктаан сыһыаннаһаллара, киһиргэппэттэрэ олус наадалаах.

КӨРДӨҺҮҮ

Хас киһи барыта баҕа санаалаах. Элбэх кыахтаах, билиилээх-көрүүлээх дьон баҕа санаалара эмиэ киэҥ, букатын муҥура суох бара турар. Кыра ычалаах киһи баҕа санаата эмиэ ычатын курдук дьиэтин таһыгар ырааппакка эрэ сылдьар. Киһи баҕа санааларын таһыгар таһааран бил¬лэрбэккэ иһигэр тута сырыттаҕына ис санаата диэн ааттанал¬лар. Хас киһи ис санаата барыта кистэлэҥ, бэйэтэ этэн биэрбэ-тэҕинэ эбэтэр хайдах эрэ хамнанан эҥин биллэрбэтэҕинэ, атын дьон кыайан билэр кыахтара суох.

Хайдах эмэ хамсанан эҥин эбэтэр сирэйгэ биллэн хаалар ис санаа-лар киһи быстах санаалара, буор эбэтэр ийэ кутун санаалара буолаллар. Эккэ-сииҥҥэ сыһыаннаах баҕа санаалар киһи тас көрүҥэр аан маҥнай биллэллэр. Ол курдук чугасаһыан баҕарбыт дьону кинилэр харахтара уонна сирэйдэрэ хаһан баҕарар биллэрэ сылдьаллар.

Быстах баҕа санааларга холоотоххо салгын кут баҕата ыл да бил-либэт. Бу баҕа санаалар киһи мэйиитин сарыытыгар үөскүүллэр, этигэр-сиинигэр быһаччы сыһыаннара кыра. Салгын кут баҕа санаатын биллэрэр бэлиэлэринэн киһи саҥарара, суруйара уонна оҥороро буолар.

Ис баҕа санааны киһи таһыгар таһааран биллэрэрин биир бэлиэтэ - көрдөһүү буолар. Киһи туох эмэ көрдөһөрдөөх буолуута, ис баҕа са-наатын таһыгар таһааран биллэрэрин бэлиэтиир. Олус күүскэ, иэйэн-туойан көрдөһүү - баҕа санаа күүстээҕин бэлиэтиир көстүү буолара саарбаҕа суох.

Тугу эмэ көрдөөһүн аһара барбатын наадатыгар «Көрдөөбүтү ылыы» диэн баҕа санаа син туолбутун бэлиэтиир этии баар. Бу этии сахалыы быһаарыытынан кэһэйбити биллэрэр. Ханнык эмэ дьыалаҕа аһа¬ра барыы кэнниттэн кэлэр иэстэбил аата. Төһө эмэ сэрэтэн, тохтоо, аһара барыма диэн этиллибитин кэннэ аһара баран мэниктиир оҕону кыратык чыпчархайдаан биэрии бу этии табатын бэлиэтиир. Бэйэтэ билэ-билэ куһаҕаны оҥорор киһи хаһан баҕарар ылыахтаах иэһэ буолар, ол иһин көрдөөбүтү ылыы диэн ааттанар.

«Көрдөс киһи» диэн атын дьоҥҥо туох баарыгар олус ымсыырарын, баҕара саныырын биллэрэ сылдьар киһи аата. Кини ымсыырарын биллэрэн элбэхтик көрдүүрүн сөбүлүүр, элбэхтик көрдөөтөххө эмиэ туох эмэ туһа тахсарын билэр киһини итинник этэллэр.
Грузиннарга олохсуйбут үгэс баара биллэр. Ким эмэ туоҕу эмэ ымсыыран хайҕаатаҕына эбэтэр көрдөөтөҕүнэ, ол ону киниэхэ бэлэхтээн биэрэн кэбиһиэххэ наада диэн бу үгэс этэр эбит. Киһи аһара баҕаран көрдөөбүтэ бу малга иҥэн хаалан мал майгынын алдьатар диэн этэллэр.

«Ким көрдүүр, ол булар» диэн этии баара, лаппа кыһанан көрдөөтөххө киһи туох баҕарбытын барытын булуон сөбүн бигэргэтэр. Бу этии олус күүстээх баҕа санаа хаһан баҕарар туолуон сөбүн бигэргэтэр.
 
Бу этиигэ сөп түбэһэринэн «Ытаабат оҕону эмсэхтээ¬бэттэр» диэн баара буолар. Ол аата бэйэҥ кыһанан көрдөөтөххүнэ, туох наадатын биллэрдэххинэ эрэ ким эмэ көмөлөһүө диэни өйдөтөр. Киһи киһиэхэ сыһыаныгар ити курдук өйдөбүллэр бааллара хантан баҕарар, кимтэн эмэ көрдөөбүт эрэ киһи баҕа санаата туолуон сөп диэн өйдөбүлү үөскэтэн кэбиспит.

Дьон өйүгэр-санаатыгар көрдөһүү өйдөбүлэ ити курдук уларыйыыта эстибит-быстыбыт, кыаҕа суох дьон хантан баҕарар көрдөһөр санаала-рын үөскэппит. Дьон бэйэлэрин үтүө, үчүгэй баҕа санааларыттан, таҥараларыттан көрдөһө үөрэммиттэр. Таҥараттан көрдөһүү диэн баҕа санаа туоларыгар бэйэ кыаҕа букатын тиийбэтин билинии буолар. Дьадаҥы, бэйэлэрэ кыаммат,  түгэммэт дьон, олохторугар баҕа санааларын кыайан толорбокколор, таҥараҕа итэҕэллэрэ, көрдөһөллөрө элбиир. Бэйэлэрэ кыахтара суоҕун илэ билинэр буолуулара таҥараны итэҕэйэллэригэр тириэрдэр.

Дьон кыахтара суох өттүлэрэ атын кыахтаах дьонтон эмиэ көрдөһөллөр. Күүстээх куттаах-сүрдээх бэйэ аймах киһититтэн көрө-истэ, араҥаччылыы сылдьарыгар көрдөһүү ордук тиийимтиэтин былыргы сахалар билэллэр этэ. Ойуун чугас, аймах-билэ дьонун ханна да сырыттахтарына көрөрүн-истэрин, харыстыырын билэр дьон кэпсииллэр. Санаалара түһэн, кыахтара кыччаабыт дьон санааларын көтөҕөн, эрэллэрин элбэтэн биэрэр кыах күүстээх куттаах-сүрдээх дьоҥҥо чахчы баар суол. «Санаата көтөҕүллүбүт» диэн этии киһи санаата күүһүрэн, көтөҕүлүннэҕинэ барыны-бары кыайар күүстэнэрин бэлиэтиир.

ХОМОЛТО

Билигин куорат ыалларын үгүстэрэ биирдии эбэтэр иккилии оҕолоохтор. Иллэҥ кэмнэрэ элбээн оҕолорун көрөллөрө-истэллэрэ, маныыллара элбэх буолла. Оҕолоро ханна да сы¬рыттаҕына куруук көрө-истэ сылдьаллар. Бу көрүү-истии эмиэ наадалаах суол эрээри үксүгэр аһара баран хаалара хомолтолоох. Аһара көрүү-истии кэтээһин, улаатан иһэр, бэйэтэ туспа өйдөөх-санаалаах буола улаатыахтаах, туспа ыал аҕата эбэтэр ийэтэ буолуохтаах эдэр киһиэхэ үгүс ыарахаттары оҥорор. Ол курдук оҕо төрөппүттэрин көрдөбүллэригэр сөп түбэһэ сатаан элбэхтик сымыйалыырга күһэлиннэҕинэ аны майгына куһаҕаҥҥа уларыйан хаалыан сөп.

Сорох ураты бэйэмсэх төрөппүттэр санааларыгар улаатан иһэр оҕолоро бэйэтэ туспа санаалаах, толкуйдаах буолара сатаммат. Кинилэр бэйэлэрэ эппиттэрин курдук оҕолоро оҥорботохторуна олус өһүргэнэллэр, букатын сиэрэ суох быһыыны оҥорбуттарын курдук саныыллар, улаханнык хоргуталлар, хомойоллор.

Оҕо улаатан бэйэтин толкуйдуур өйө, салгын кута сайдан истэҕинэ тугу барытын бэйэтэ билэн-көрөн оҥороро ордук туһалаах буолуо этэ. Оҕо өйө-санаата сайдан иһэрин бэлиэтинэн бэйэтэ тол¬куйдаан туспатык оҥороро элбээн иһэрэ буолар. Бэйэтэ кыайар өттүттэн саҕалаан араас дьыалалары оҥорон иһэргэ үөрэнэрэ өйө-санаата сайдарыгар ордук туһалыыр. Төрөппүттэр оҕолоро улаатан, сайдан иһэрин таба учуоттаан бэйэтэ баһылаан-көһүлээн оҥорор дьыалаларын салайан эрэ биэрэн иһэллэрэ ордук туһалыа этэ.

Билиҥҥи төрөппүттэр оҕолорун санаатын барытын билэр курдук тутталлар. Кинилэр оҕолоро эппиттэрин курдук оҥорботохторуна олус хомойоллор. Бэйэлэрэ билиилэрэ аҕыйах буолан ханнык баҕарар дьыаланы мин эрэ эппитим курдук оҥоруохха сөп диэн санааларын кыайан уларыппаттар. Ол аата кинилэр эппиттэриттэн атыннык оҥорууну сыыһаны, куһаҕаны оҥоруунан ааҕаллар.

Киһи киһиэхэ сыһыаныттан үөскээн тахсар хомолтону профессор Орлов үс тус-туспа салаалартан хомуллан үөскүүр диэн быһаарар:

1. Киһи бэйэтин санаатыгар анараа киһи тугу оҥоруохтааҕын сэрэйэн, оҥорон көрүүтэ.

2. Анараа киһи тугу оҥороро.

3. Анараа киһи оҥорор быһыыта мин сэрэйэн көрүүбэр сөп түбэспэтэ мин санаам туолбатын таһааран хомолтону үөскэтэр.

Ол аата, хомолто диэн атын киһи бу курдук оҥоруоҕа дии санаабытын оҥорбокко хааллаҕына эбэтэр атыннык оҥордоҕуна үөскээн тах-сар санаа эбит. (1,24). Атын киһи оҥорор быһыыта кини санаабытын курдук тахсыбатаҕына бу киһи санаата туолбакка, киниэхэ хомолто үөскүүр.

Атын киһи тугу оҥорор быһыытын эрдэттэн былааннаан көрөргө кини ол быһыыны хас да суол тус-туспа көрүҥнээхтик оҥоруон сөбүн куруук ахсааҥҥа ылыы ордук буолуо этэ. Атын киһи мин эрэ эппитим, толкуйдаабытым курдук хайаан да оҥоруохтаах диэн быһаарыы, хомолто олус ыарахан, дириҥ буоларын үөскэтэр. Мин эрэ эппитим курдук оҥоруу диэн, биир өттүттэн санаан, толкуйдаан көрдөххө, сыыһа буолан хаалыан эмиэ сөп курдук. Биир эрэ этиини ылыныы тугу эмэ оҥорорго атын, барыстаах суолу булан ылары эмиэ суох оҥорон ночооттоох суол диэки үтүрүйүөн, ол диэки баран хаалыан сөп.

Атын киһи быһыытын сыаналыырга, кини ол быһыыны оҥороругар хас да тус-туспа суоллардааҕын хаһан баҕарар аахсыы, киһи оҥорор быһыыларыттан улаханнык хомойботу  үөскэтэр. Ол аата ким эрэ оҥорбут быһыытыттан олус санаата түспэтин таһаарар. Ханнык баҕарар быһыыны атын өттүттэн көрөн сыаналаан эмиэ оҥоруохха сөбүн хаһан да умнубатахха хомолто аҕыйыыр, кыччыыр.

Киһи оҥорор быһыытын аһара кытаанахтык, биирдик көрөн сыаналааһын киһи бэйэтэ үгүстүк хомойоругар тириэрдэр. Онтон куруук санаа түһүүтэ, хомойуу стрескэ тириэрдэрин бары билэбит. Манна стресс диэн наука өйдөбүлүн сахалыы кут-сүр үөрэҕин быһаарыыларыгар киллэрэрбит наада. Киһи биири олус элбэхтик хос-хос хатылаан санаатаҕына, үгэс буола кубулуйан ийэ кутугар ууруллар. Бу киһи хаһан эмэ кыыһыран дуу, хайаан дуу өйө баайыллан ыллаҕына, хомойбут санааларыгар быһаччы эппиэттэри биэртэлиэн сөбө эбэтэр өйө-санаата буккуллан ылыыта стресс диэн ааттанар.

Атын киһи оҥоруохтаах быһыытын таба сыаналыырга киһи бэ¬йэтэ, сахалыы эттэххэ «Киэҥ көҕүстээх» буолара наада. Кини өйө-санаата киэҥэ, дьон олоҕуттан элбэх, араас холобурдары билэрэ, атын киһи быһыытын таба соҕустук быһаарарыгар кыаҕы биэрэр. Ол аата, бэйэ эрэ билбитигэр хааттарбакка, бэйэтин өйүнэн-санаатынан эрэ муҥурдаммакка, элбэх дьону кытта алтыһан, билсиһэн, киһи киһиэхэ сыһыана кэҥээн биэрэригэр тиийдэҕинэ дьон оҥорор быһыыларын та-батык быһаарар кыахтанар.

Ийэлэр санааларыгар оҕолоро кинилэр эппиттэрин курдук оҥороллоро хайаан да наада. Кинилэр бэйэлэрин санааларыгар оҕолоругар куруук үчүгэйи эрэ оҥороллор. Ол иһин оҕолоро кинилэргэ сымыйалаан кэбистэхтэринэ букатын санаалара түһэн, хомойон хаалаллар. Бу хомолто ордук улаатан иһэр оҕо бэйэтэ эмиэ туспа толкуйдардааҕын аахсыбаттан ордук дириҥиир. Бу кэмҥэ ийэ бэйэтэ улаатан иһэр эрдэҕинээҕи кэмин өйдөөн кэлэн, таба сыаналаан оҕотун быһыытын быһаардаҕына, баҕар киһи оннук улаханнык хомойоро суох да буолуон сөп. Ол аата, оҕо оҥорор быһыытын төрөппүт урукку, бэйэтэ оҕо эрдэҕинээҕи быһыыларыттан ылан сыаналаатаҕына ордук таба буолуо этэ.

Төрөппүттэр оҕолоро тугу оҥорбутун сыаналыылларыгар бэйэлэрэ кыра эрдэхтэринэ тугу оҥорбуттарын таһы-быһа умнан кэбиһэллэр. Бэ-йэлэрэ сороҕор чараастык таҥна да сылдьыбыттарын букатын умнан оҕолорун аһара таҥыннара сатыыллар, бэргэһэтэ суох оскуолаҕа баран хааллаҕына, улахан айдаан буолар.

Киһи оҕотун урут бэйэтэ хайдах сылдьыбытын курдук сырытыннаран, үлэлээбитин курдук үлэлэтэн үөрэттэҕинэ бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах киһи оҥорор. Бэйэҕититтэн сымнаҕастык, маанылаан көрдөххүтүнэ, атаах киһини иитэн улаатыннараҕыт. Оҕоҕутун кытта өйгүт-санааҕыт тус-туспа барыыта итинтэн саҕаланар, иитиигит тус-туспа суолунан баран бэйэ-бэйэҕититтэн хомойо сылдьаргыт элбиир. Бииргэ үлэлиир-хамныыр, биир олохтоох дьон, көлүөнэлэриттэн улахан тутулуга суох биир санааланаллара  үгүс буолар.
 
БОБУУ

Кырдьаҕас саха эмээхситтэрэ оҕону аһара бобон иитиини сөбүлээбэттэр. «Оҕо туппас буолар» диэн этэллэр. Бу этиини көннөрү санаатахха аныгы киһи өйүгэр төттөрү курдук өйдөнөр. Ол эрээри сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕин быһаарыытын ылыннахпытына барыта орун-оннугар син түһэр.

Оҕо күүскэ сайдан иһэр өйө-санаата күнтэн-күн саҥаны билэн-көрөн иһэргэ наадыйар, ону-маны ылан көрүөн, тутуон баҕата эбиллэр. Ону куруук бобон истэххэ оҕо ылан көрүөн баҕата онтон аҕыйаабат. Ол иһин киһи көрбөт кэмигэр түбэһиннэрэн ыларын ордорорга үөрэнэр. Маннык майгыта иҥэн хааллаҕына тугу барытын кистээн оҥорор киһиэхэ кубулуйан барар.

Кыра оҕону бобон: «Төрүт тыытыма» диэн үөрэттэххэ, киһи көрөр кэмигэр тыыппакка гынан баран, кыратык халбарыйан ыллахха, тыыппыта, ылбыта эрэ баар буолар. Тугу эмэ ылан көрүөн баҕарбытын «Сэрэнэн тут, алдьаныа»,- диэн үөрэтэн, көрдөрөн биэрэн истэххэ оҕо ордук сэрэнэн тутарга үөрэнэн иһэр. Оҕону маннык үөрэтиигэ кыра эмэ тулуурдаах буолуохха эрэ наада.
 
Оҕо сэрэхтээх, мааны тэрили сатаан тута-хаба үөрүйэҕэ суоҕа таайан, сыыһа туттан төлө түһэриэн, алдьатыан да сөп. Айылҕаттан билиигэ-көрүүгэ тардыһыыта тардан барыны-бары тутан-хабан көрөн истэҕинэ эрэ табыллар. Ити баҕатын хааччахтаан кэбиһии, иһигэр ол бобуулары суох оҥорор баҕа санаалар иҥэн олохсуйалларыгар тириэрдэр.

Ханнык баҕарар дьыаланы аан маҥнай оҕоҕо бэйэтигэр оҥотторо үөрэтэн иһиэххэ. Тугу, хайдах оҥорору көрдөрөн, үөрэтэн биэриэххэ, онтон бэйэтэ оҥорбутун кэнниттэн, бу сыыһа, маннык оҥоруохха наада диэн көннөрөн биэрии хайаан да наада. Бу курдук оҥордоххо сыыһа буолар, маннык гыннахха биирдэ табыллар диэн хос-хос хатылаан көр-дөрүү кэнниттэн дьыала син табыллан  барар.

Ити курдук тугу барытын оҕо бэйэтэ оҥоруута, сыыһа оҥорбутун көннөрүүтэ, өйө-санаата сөптөөхтүк, сайдан иһиитин үөскэтэр. Ол аата, бобууну-хаайыыны туоруур туһун толкуйдаабакка, оҥорор, тутар өттүн толкуйдуу үөрэнэр, өйө-санаата оҥорор, тутар диэки салалларын хааччыйар. Хайдах эрэ, төһө да ыарахан буолбутун иһин, аһара барбакка, сэрэнэн, киһилии туттарга үөрэтэн иһиэххэ. Сэрэн, аһара барыма диэн үөрэтии оҕоҕо ордук тиийимтиэ.

Оҕону тугу эмэ оҥоруоҕа диэн эрдэттэн бобон, хаайан үөрэтии үчүгэй, киһилии түмүктэри биэрбэтин ырытыахпыт. Аҥардастыы бобуу төһө даҕаны төрөппүккэ туһалааҕын иһин оҕо улаатан өйө-санаата сайдан истэҕинэ ураты баҕа санаа үөскүүрүгэр тириэрдэр. Ол баҕа санаата бу бобууну хайдах эрэ суох гыммыт киһи эбэтэр хайдах эмэ гынан тумнар ордугун ырытыыга ананар.

Ханнык баҕарар баҕа санаа куруук хатылана турар буоллаҕына, оҕо ийэ кутугар иҥэн ууруллар. Бэйэтэ улаатан иһэрин тэҥэ баҕа санаата эмиэ улаатан иһэр.

Ити курдук куруук бобуллар, хаайыллар оҕо өйүгэр-санаатыгар туспа, ураты баҕа санаа үөскээн олохсуйар. Ол баҕа санаа бу бобуулааҕы хайдах эмэ ылан көрбүт киһи диэн буолар эбэтэр улаатан истэҕинэ олус кытаанах бобуулаах табаҕы тардыахха уонна арыгыны иһиэххэ диэн өйгө-санааҕа кубулуйар. Кини ити баҕа санаата улаатан истэҕинэ хос-хос хатыланан ийэ кутугар иҥэн ууруллан иһэр. Ол түмүгэр бу киһи улааттаҕына арыгы иһиитин диэки, баҕа санаатын толоруу диэки салаллар кыахтанар.

Ийэ кутугар иҥэн ууруллубут баҕа санаа киһи итирэн ийэ кутун салайыытыгар киирэн хааллаҕына дьэ тахсан кэлэр. Бобууга, хааччах-тааһыҥҥа сылдьыбыт оҕо улаатан, арыгы иһэн итирэн хааллаҕына төрөппүттэрин кытта тапсыбата итинэн быһаарыллар.

Онон, оҕо тугу эмэ оҥорорун бобуу кини өйө-санаата ол бобууну утарсар, суох оҥорор баҕа санааны үөскэтэрин таһаарар. Ханнык баҕарар баҕа санаа олус элбэхтик хос-хос хатыланан оҕо ийэ кутугар иҥэн уурулуннаҕына, улааппытын кэннэ хаһан баҕарар толоруллар кыахтанар. Эдэр оҕо ити баҕа санаатын толороору элбэхтик арыгы иһэн арыгыһыт буолан хаалыан сөп.

Бобуу оҕо өйүгэр-санаатыгар киһилии санаа үөскүүрүн мэһэйдиир, суох оҥорор, өйүн-санаатын уларытан баҕа санаатын кистээн, кимиэхэ да эппэккэ оҥорор киһиэхэ кубулутар. Тугу эмэ оҥороору гыннаҕына соһуччу, уһуннук толкуйдуу турбакка эрэ, оҥоро охсорго үөрэнэр. Итинник быстахтык быһыыланара кыра эрдэҕинэ аһара бобон тугу да тыыппатыгар үөрэппиттэриттэн буолар.

Оҕо өйө-санаата, этэ-сиинэ түргэнник сайдан иһэр. Ол иһин киниэхэ ханнык да бобуу  наадата суох, мэһэй эрэ буолар. Кини улаатан иһэн ити мэһэйи хайаан да туоруурга аналлаах күүстээх баҕа санааны үөскэти¬нэр. Хомойуох иһин, аһара бобууттан үөскээбит баҕа санаа үчүгэйгэ тириэрдэрэ аҕыйах быһыылаах.

Сорох төрөппүттэр бэйэлэрин холобурдарынан көрдөрөн, арыгыны бэрээдэктээхтик, бырааһынньыктарга эрэ иһэргэ үөрэппэккэ эрэ, оҕо-лорун аҥардастыы бобон: «Арыгыны отой иһимэ»,- диэн этэллэр. Маннык үөрэтэ сатааһын, биллэр дьон бары араас үчүгэй бырааһынньыктарга иһэ-аһыы сырыттахтарына, ханнык да туһаны аҕалбата биллэр. Төрөппүт этиитэ уонна бэйэтэ тугу оҥороро тус-туспа бардахтарына оҕо төрөппүтэ этэрин ылыммат буолар уратылааҕын умнубатахха үөрэтиигэ туһалыа этэ.

Онон, улаатан, өйө-санаата сайдан иһэр оҕону олус бобон үөрэтимиэххэ, өйүн-санаатын төттөрү барыы диэки салайымыахха. Кыра эрдэҕиттэн туох олоххо наадатыгар үөрэтэ, такайа сатыахха, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэргэ үөрэтиэххэ. Туох бобуулаах баарын улаатан иһэн бэйэтэ син-биир ситиһиэҕэ эрээри эрдэттэн билэ-көрө сылдьыбыта өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэр, ол иһин ордук туһалааҕын кут-сүр үөрэҕэ дакаастыыр.

Саха дьоно оҕолорун бобон үөрэтэри сөбүлээбэттэр. Оҕоҕо туох эмэ бобуулаах баара барыта, олус ымсыырар, наһаа ылан көрүөн баҕарар баҕа санаатыгар кубулуйан хааларын билэллэр. Оҕо ол баҕа санаатын то¬лорор туһугар өйүн-санаатын барытын салайан кэбиһэр. Ол аата, олус улахан баҕа санаа оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар ууруллар. Кини хаһан улааттаҕына, ол баҕа санаатын толорор туһугар тугун да кэрэйбэт киһиэхэ кубулуйуон эмиэ сөп.

Баҕа санаа - өр кэмҥэ киһи өйүгэр-санаатыгар иитиэхтэнэн өссө күүһүрэн, дириҥээн иһэр. Эдэр киһи олоҕун сыалыгар кубулуйан хаа-лар баҕа санаата туох эмэ олус баҕара саныыр бобуулааҕа буолара ханнык да саарбаҕа суох. Улаатан иһэн тугу эмэни кыайыы-хотуу эдэр киһи анала буолар. Бу кыайыыны-хотууну оҥороругар ханнык эрэ бобуулааҕы булуу, ону туһаныы ордук табыллар. Үүнэн иһэр эдэр киһи бобуулааҕы булууга ордук таһаарыылаахтык ылсыһар, кэлэр-барар, сүүрэр-көтөр. Кини эдэр эниэргийэтэ, күүһэ-уоҕа элбэҕэ баҕа санаатын ситиһэригэр кыах биэрэр.

Демократия сокуоннара сайдыбыт дойдуларыгар киһи ханнык да баҕа санаатын ситиһэригэр бобуу-хаайыы соччо суох. Ханнык баҕарар баҕа санааны ситиһэргэ харчы-баай эрэ баар буолуута наада. Төһө харчы¬лааххын даҕаны соччо баҕа санаалары ситиһэххэ сөп курдук. Баай дьон дьадаҥылартан биир уратыларынан ханнык баҕарар баҕа санааларын ситиһэр кыахтаахтара буолар. Үгүс баай дьон оҕолоро бары баҕаларын ситиһэн бараннар аны бобуулааҕы эрэ ситиһэллэрэ хаалар. Ону да кинилэр си¬тиһэллэр. Эдэрдэр наркотиктары элбэхтик эккирэтэн туһаныылара ити быһаарыыга олоҕурар.

Наркотик уратыларын, киһи өйүгэр-санаатыгар дьайар күүһүн аахсыбат буолуу, наркоманнар элбээн иһиилэригэр тириэрдэр. Ураты күүстээх синтетическэй ЛСД диэн наркотик биир эмэ дуозата киһини наркотиктан тутулуктаах буолуутугар тириэрдэр диэн этэллэр.
Наркотик киһи өйүгэр дьайыыта быдан күүстээх буолан кыра да дозата киһи өйүн көтүтэр. Өйө көппүт киһи сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарарынан атын кээмэйдээх сиргэ сылдьар, түһүүр курдук ханна баҕарар тиийэр, талбытынан үөһээ-аллараа, онно-манна көтөр. Элбэхтэ итинник кэмҥэ киирэ сылдьыбыт киһи аны бэйэтэ оннук сылдьарга баҕарар. Ол иһин наркотиктары туһанара элбээн, наркоман буолан барыыга тиийэр.

Киһи өйүн-санаатын биир саамай мөлтөх сиринэн «Өйө көтөн» хаа-лыыта эбэтэр «Өйө баайыллан» ылыыта буолар. Киһи өйө мэйиитин дор¬гуйуутуттан, олус соһуйуутуттан, кыыһырыытыттан, арыгыны элбэхтик иһэн итириититтэн уонна наркотиктары туһаныытыттан көтөн хаалар кэмнэрдээх. Өй көтүүтэ элбээтэҕинэ киһи бэйэтэ аны онно үөрэнэн хаалар уратылаах. Улахан арыгыһыт киһи анаан-¬минээн итирээри, өйүн-көтүтээри арыгыны элбэхтик иһэр. Итирэригэр, өйө көтөрүгэр аҕыйах арыгыта тиийбэтэҕинэ онтон-мантан булан эбинэ, итирэ сатыыр.

Эдэр дьон олоххо туһалаах дьарыктара суох буолуута, иллэҥ кэмнэрэ элбээһинэ күүлэйинэн, арыгынан, наркотиктарынан дьарыктаналларыгар үтүрүйэр. Ол иһин аан маҥнай туох да туһалаах дьарыктара суох баай дьон оҕолоро арыгыһыт, наркоман буолуу диэки салаллаллар.

Билигин сайдыылаах дойдулар наркотиктары кытта аҥардастыы бобон эрэ охсуһуулара төттөрү түмүктэри биэрэн иһэр. Бобуу - эдэрдэри мэҥиэлээһин буолар. Кинилэр өйдөрүн-санааларын сыыһа өттүгэр салайыы оҥоруллар. Ханна туох бобуулаах баарын булан туһаныы эдэр дьон кыахтарын бэлиэтиир көстүүгэ кубулуйар. Ол иһин хайа да эдэр киһи доҕотторуттан харыс да хаалсан хаалбакка, үтүктэн боруобалаан иһэргэ тиийэр.

Арыгыны букатыннаахтык бобуу, суох оҥоруу кэнниттэн эдэрдэр ол-бу дьааттары сытырҕалыыллара уонна наркоман буолуулара олус элбээбитин улахан салайааччылар кытта булан бэлиэтээбиттэрэ.(2,101).

Өй-санаа туруга олус кытаанаҕа, дьиппиэрэ уонна киһи бэ¬йэтин олоҕор туһалаах дьыалалары оҥорорго дьулуурдааҕа эрэ наркоман буолууттан быыһыан сөп. Арыгы курдук буолбакка наркотик киһи өйүгэр-санаатыгар олус күүскэ дьайар. Аҕыйахта боруобалыы сылдьыбыт эдэр киһи, сотору бэйэтэ наркотиктары көрдүү барарга тиийэ охсор. Ол иһин наркоманнар куруук эбиллэн иһэллэр.

Наркотиктар атыыга тахсар сыаналара ыарааһына наркоманнары аҕайаппат. Ырыынакка дьон наадыйар табаардара суох буолан хаалыыта бу табаар сыаната олус үрдүүрүн таһаарар. Сайдыылаах дойдулар ырыынакка киирэн иһэр наркотиктары тутан ылан суох оҥоруулара наркотик сыанатын үрдэтэн кэбиһэр. Ыарыһах буолбут ылан туһанааччылар итинник быһыыттан ордук эрэйи көрсөллөр. Наркотик аҕыйах буолуута бу, ыарыһах дьон быраҕан кэбиһэллэрин кыайан таһаарбат.

Полиция тутан ырыынакка киирэн иһэр наркотиктары аҕыйатан иһэ-риттэн оҥорооччулар туох да буолбаттар. Кинилэр сыананы ыаратаннар бэйэлэрин ночоотторун сабынан иһэллэр. Ылларбыт дьон кыайан туттунан тохтооботторо сыана төһө баҕарар үрдээн иһэригэр тириэрдэр. Наркоман буолбут дьон туохтарын да кэрэйбэккэ атыылаһалларыгар эрэ тиийэллэр.

Наркотиктары кытта маннык бобон охсуһуу эргийэ турар көлүөһэни санатар. Хантан саҕаланар да эргийэн онно тиийэн кэлэн иһэр. Бобон, хаайан эдэрдэргэ көөчүктээн кинилэри мэҥиэҕэ киллэрии буолар. Бу курдук охсуһуу наркоманнар өссө эбиллэн иһиилэрин үөскэтэр.

Оҕо өйө-санаата тэҥнээхтэриттэн, доҕотторуттан хаалсыбат буолууга олоҕурар. Бу өйдөбүл олус күүстээх. Оҕолор бэйэ-бэйэлэрин үтүктүүлэрэ өйдөрө-санаалара сайдан иһиитин үөскэтэр. Бэ¬йэ-бэйэлэриттэн хаалсымаарылар ситиһиилэри оҥороллор. Оҕо үтүктэр, батыһар өйдөбүлэ олус сайдыбыт. Ол иһин үчүгэй киһини үтүгүннэҕинэ, үчүгэй, киһилии киһи буола улаатара быһаарыллар.

Оҕо үтүктэр өйдөбүлүн таба суолунан салайан биэрии төрөппүттэр-тэн ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар. Төрөппүт оҕотун батыһыннарар, үтүгүннэрэр күүһэ оҕотун бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах буолуутугар тириэрдэр күүс буолар.

Биһиги бу үлэбитигэр дьону-сэргэни наркотигынан куттуур санаа¬быт суох. Арай киһи туруктаах өйдөөх-санаалаах буолуохтаах диэн өйдөбүлү киллэриэхпитин баҕарабыт. Туруктаах өй-санаа оҕоҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар эрэ иҥэриллэр кыахтааҕын бу үлэбитигэр быһаа-ра сатаатыбыт. Оҕо ийэ кутугар үтүө, үчүгэй туһунан чиҥ, кытаанах өйдөбүллэр иҥэриллибит буоллахтарына эрэ, кини өйө-санаата ту-руктаах буолан, кэлин киирэр куһаҕан өйдөбүллэри арааран, билэр кыахтанар. Ол иһин оҕону олус боппокко, хаайбакка, киһилии олоҕу олоруу туһунан үчүгэй холобурдары үтүгүннэрэн үөрэтии туһалаах буолуон сөп.

КЭМСИНИИ уонна СУОБАС

Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи өйүн-санаатын үөрэппиттэрэ кут-сүр үөрэҕэ буолан билигин да өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн сылдьар. Билигин кут-сүр үөрэҕэ сайдан иһиитэ киһи өйүн-санаатын туругун өссө дириҥник билиигэ тириэрдэр.

Кут-сүр үөрэҕэ ситэ сайда илигинэ кэмсинии уонна суобаһа суох буолуу туһунан дириҥник үөрэтии соччо кыаллыбат этэ. Үрдүттэн ылан «Ис санаа» диэн быһаарыынан бүтэргэ тиийиллэрэ. Билигин киһи өйө-санаата икки аҥы буолара чуолкайдаммытын кэнниттэн кэмсинэр санаа хантан кэлэн баар буоларын чуолкайдык быһаарыы кыаллар буолла.

Кэмсинэр санаа олус күүстээх. Киһи сыыһаны, куһаҕаны оҥорбутун билинэн көннөрүнүөн, аны итинник сыыһаны оҥорбот буолуон баҕата кэмсинэр санааттан эрэ киирэр. Киһи куттара хаһан баҕарар өйүгэр-санаатыгар дьайа сылдьалларынан олус өр кэмҥэ куһаҕаны оҥорбута өйүттэн-санаатыттан арахсыбакка, оҥорбут сыыһатын көннөрүнэригэр күһэйиэн сөп.

Сахалыы кэмсин диэн тыл тугу эмэ сыыһа гыммыккын, оҥорбуккун билинэн хомой, сэмэлэнэ санаа диэн өйдөбүллээх.(3,106). Бу тыл киһи өйө-санаата икки аҥы буолан оҥорор быһыылара бэйэ-бэйэлэрин санааларыгар, быһыыларыгар сөп түбэспэттэрин чуолкайдык быһаарар. Ол курдук киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар иҥэн сылдьар үчүгэй диэн өйдөбүлүгэр сөп түбэспэт быһыытын оҥордоҕуна кэмсинэр санаата киирэр. Киһи санааргыыр, санааҕа ылларар, хайдах гынан маннык сыыһаны оҥорбутун көннөрүнүөн эбэтэр бырастыы гыннарыан саныыр буолар. Кэмсинии эмиэ суобас курдук киһи оҥорбут быһыытын бэйэтэ урут билэр үөрэҕин, үгэһин эбэтэр быһыытын кытта тэҥнээн көрөн сыаналыырын быһаарар өйдөбүл буолар.

Оҕоҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ үчүгэйи оҥоруу диэн хайдаҕын быһааран, өйдөтөн, өйүгэр-санаатыгар үгэс оҥорон, ийэ кутугар иҥэрэн кэбистэхтэринэ киниэхэ үйэтин тухары бу өйө-санаата иҥэн сылдьар диэн кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Бу быһаарыы сөптөөх буоларын кэмсинэр санаа үөскээн баар буолара туоһулуур.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн ханнык быһыылары оҥордоҕуна үчүгэй буола-рын, онтон тугу оҥордоҕуна куһаҕан диэн ааттанарын төрөппүттэрэ бэйэлэрин үтүгүннэрэн үөрэтэн иҥэрэн кэбиһэллэр. Оҕо итинтэн сал-гыы туох быһыыны оҥорорун барытын ити иҥмит, үгэс буолбут өйдөбүллэрин туһанан, олорго тэҥнээн көрөн тугу оҥорбутун үчүгэйин дуу эбэтэр куһаҕанын дуу арааран быһаарар. Ол аата, оҕо улаатан да баран тугу оҥорбутун барытын бэйэтин ийэ кутугар иҥэн үгэс буолбут үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэригэр тэҥнээн көрөн быһааран, сыаналыыр. Оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар үчүгэйи оҥоруу туһунан өйдөбүллэр элбэхтик иҥнэхтэринэ үчүгэй дьыалалары оҥороро элбиирэ ити курдук быһаарыллар.

Киһиэхэ кыра эрдэҕинэ үчүгэй диэн хайдаҕын быһааран, өйдөтөн, өйүгэр-санаатыгар иҥэриллибэтэҕинэ, кэлин онорор быһыыла¬рын ханнык да быһыыга тэҥнээн көрөн бэйэтэ быһаарар кыаҕа суох буолар. Итинник киһи «Үчүгэйи, куһаҕаны кыайан араарбат киһи», «Кэмсинэр санаата суох» эбэ¬тэр тугу оҥорорун, үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу, арааран билбэт киһи буола улаатар.

Киһи бэйэтэ куһаҕаны оҥорбутун биллэҕинэ, бу тоҕо куһаҕаны оҥордум дии саныыр, ол иһин санааргыыр, кэмсинэр. Кыаллар буоллаҕына итинник куһаҕан быһыыны хатылаан оҥорорун тохтотор санааны ылынар. Бу оҥорбут быһыыта кини урут оҥоро үөрэммит үчүгэй диэн быһыытыгар сөп түбэспэтиттэн итинник быһаарыыны ылынар кыахтанар. Сыыһаны оҥоруу кэнниттэн киһи санааргыыра, кэмсинэрэ, аны итинник сыыһаны оҥорортон тохтотор, туормастыыр майгы буолар. Сыыһаны оҥорбут киһи көннөрүнэр кыаҕын улаатыннарар.

Киһи ханнык баҕарар быһыыны оҥордоҕуна урукку оҥорбут маннык быһыытын туһунан өйдөбүлүгэр тэҥнээн көрөр. Ол аата, уруккуттан үгэс буолбут өйдөбүлэ кини ийэ кутугар иҥэн сылдьарыгар бу оҥорбут быһыытын тэҥнээн көрөр. Бу икки быһыылар сөп түбэспэттэрэ киниэхэ санаарҕабылы, кэмсиниини үөскэтэр.

Холобур, киһи кыыһырбытын омунугар билэр киһитин «Куһаҕаҥҥын» диэбит. Уруккуттан билэр, үчүгэй киһитин куһаҕаннык эппит. Ийэ ку¬та оннук этиигэ кыайан сөбүлэспэт. Ол иһин сыыһа эппититтэн олус санааҕа ылларар. Киһитэ тэйбититтэн улаханнык соҕотохсуйбут, киһитин кытта хайдах гынан тупсарын туһунан санааҕа түспүт. Ол иһин сотору эйэлэһэн эмиэ бииргэ сылдьар буолбуттар.

Сахалыы кэмсинии диэн тыл киһиттэн бэйэтиттэн хайдах да арахсан туспа сылдьара өйдөммөт. «Сыыһаны оҥорбутуттан кэмсинэр» диэн сахалар этэллэр. Кэмсинии хаһан да быраҕыллыбат, ол оннугар хата кэмсинии сороҕор букатын суох буолар. «Кэмсинэр санаата суох» диэн этэллэр. Ол аата, кэмсинэр санаа үөскүүрүгэр киһи өйүгэр-са¬наатыгар бу оҥорор быһыыта хайдаҕын, үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын туһунан эрдэттэн ууруллубут тэҥнээн көрүүгэ аналлаах соннук быһыы баар буолара наада. Бу ууруллубут быһыы өйдөбүлүгэр тэҥнээн көрөн киһиэхэ кэмсинэр санаата үөскүүр. Бу курдук оҥорбутум буоллар үчүгэй буолуо эбит диэн санаатыттан кэмсинии үөскүүр.

Бу быһаарыы «Оҕону үчүгэй быһыыга кыра эрдэҕинэ үөрэтиэххэ наада» диэн этиигэ сөп түбэһэр. Оҕоҕо итинник үчүгэй быһыы туһунан өйдөбүллэр иҥэрилиннэхтэринэ кини хаһан баҕарар, олоҕун устатын тухары, ханнык баҕарар быһыытын ол үчүгэй диэн өй¬дөбүллэргэ тэҥнээн көрөр кыахтанар, сыыһаны, куһаҕаны оҥороро аҕыйах буолар.

Киһилии киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы өйдөбүлэ сахаларга былыргыттан иҥэн сылдьар. Ол үөрэх сүрүн өйдөбүлэ «Оҕону атаахтык иитимэ» диэн олус кылгастык этиллэр. Төрөппүт оҕотун бэйэтэ хай¬дах иитиллибитин курдук ииттэҕинэ, үөрэттэҕинэ уонна үлэлэттэҕинэ бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах киһи оҥорор. Онтон бэйэтэ хайдах иитиллибитин курдук буолбакка сымнаҕастык, үчүгэйдик көрөн-истэн ииттэҕинэ, бэйэтинээҕэр сүрэҕэ суох, атын өйдөөх-санаалаах киһини улаатыннарар.

Киһи өйө-санаата икки аҥы буоларын быһаарар көстүүнэн суобас баара буолар. Саха дьонун өйдөбүллэригэр суобас бу курдук быһаа-рыллар. Киһи ис санаатыттан сиэри-майгыны кэспэккэ тутуһуута, үчүгэйи санааһына суобас диэн ааттанар. (3,161). Бу быһаарыыны өссө арыйдахпытына киһи үчүгэйи билиитэ-көрүүтэ, сиэр-майгы үөрэҕэ иҥмитэ суобас диэн буолар эбит. Ол аата, суобастаах буолууга ха¬йаан да киһи-киһиэхэ сыһыанын, дьон олохторун үөрэтии, билии-көрүү наада.

Бу быһаарыыны өссө чиҥэтэн биэрэр этиинэн саха дьоно киһилии майгылаах, сиэри-туому билинэр киһини суобастаах киһи диэн этэллэрэ буолар. Үөрэх-билии көмөтүнэн үөскээн тахсыбыт киһи киһиэхэ сыһыанын тутуһуу уонна олохсуйбут үтүө үгэстэри кэспэт буолуу суобастаах буолуу диэн ааттанар. Үчүгэй майгыга үөрэнэн истэҕинэ киһиэхэ суобаһа эбиллэн, элбээн биэрэн иһэр курдук. «Суобаһырар» диэн этии итини бэлиэтиир. Үчүгэй санаалаах, дьонтон ордук суобастаах курдук туттууну суобаһырар диэн эмиэ этэллэр.

Сайдыылаах киһиэхэ суобас баар буолара хайаан да наада. Суобастаах киһи куһаҕаны, сөбө суох быһыыны оҥорон кэбиһэн баран са-нааргыырын «Суобаһа ыалдьар» диэн ааттыыллар.

Биһиги бу үлэбитигэр суобас хайдах киһиэхэ үөскүүрүн уонна хан-нык балаһыанньаҕа суобас баара биллэрин быһаара сатыахпыт. Суобас диэн нуучча тылыттан киирбит тыл. Үөрэх-билии нууччалартан киирби-тин биллэрэн саха тылыгар киирэн иҥмит. Саха тылыгар баар кэмсинии диэн тыл суолтатын кэҥэтэн биэриигэ сөп түбэһэринэн суобас диэн тыл саха тылыгар оннун булуммут курдук.

Ол курдук «Суобастаах буол» диэн этии суобаһы булан ылыахха сөбүн бэлиэтиир. Ол аата, киһи үөрэҕи-билиини баһылаан, өйүн-са-наатын сайыннаран суобастаах буоларын быһаарар. Бу этии суобас киһиэхэ кэлин да киирэн баар буоларын утарбат.

«Суобаһын сиргэ-буорга тэпсибит» диэн киһилии майгына суох, сиэр-туом диэни билиммэт, харса-хабыра суох киһини этэллэр. Бу этии киһи урукку кэмҥэ баар буола сылдьыбыт суобаһын таах ылан бы¬раҕан кэбиһиэн сөбүн биллэрэр. Киһи олоҕун устата хаһан баҕарар сыыһаны-халтыны оҥорон кэбиһэр кыахтааҕын бу этии ордук арааран бэлиэтиир.

Бу этиини салгыы ырыттахпытына суобаһа суох киһи эмиэ баар буо-лара биллэн тахсар. Ол киһи өйүгэр-санаатыгар үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр эрдэ иҥмэтэхтэринэ, бэйэтэ кэлин тугу оҥорбутун туохха эмэ тэҥнээн көрөр кыаҕа суох буолан, суобаһа суох буола улаатар. Ол аата, оҥорбут быһыытын атын туохха да, ханнык эрэ үчүгэй киһи быһыытыгар тэҥнээн көрөр кыаҕа суоҕа, үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорбутун арааран быһаарбатыгар тириэрдэр. Ол иһин суох суобаһа хаһан даҕаны ыалдьыбат, бэйэтэ оҥорбут куһаҕан быһыытыттан хаһан да санаарҕаабат, ханнык да быһыыны оҥорбутун барытын сөптөөҕү, үчүгэйи оҥорбутун курдук ылынар. Куһаҕан дуу эбэтэр үчүгэй дуу дьыаланы оҥордум диэн кыайан быһаарбат. Ханнык баҕарар дьыалалары оҥорор кыахтанар. Суобас суох буолан ыалдьыбат, санааҕа киирэн моһуоктаабат даҕаны. Итинник киһи олус куһаҕан, сиэрэ суох да быһыыны оҥорон баран, бу тугу оҥордум диэн хата санаарҕаабат, кэмсинэр санаа киирбэт киһитэ буолар.

Ол аата, суобаһа суох киһи диэн «Үчүгэйи, куһаҕаны кыайан араарбат киһи», тугу оҥордоҕуна үчүгэй, онтон тугу оҥордоҕуна куһаҕан диэн буоларын арааран билэргэ үөрэтиллибэтэх киһи буолан тахсара быһаарыллар.

Онон, биһиги быһаарыыбытынан суобас диэн киһиэхэ үөрэҕи-билии-ни баһылыаҕыттан ыла билэн-көрөн үөрэнэн иҥэринэн иһэр үчүгэй үгэстэрэ буолар эбиттэр. Ол аата, кини ийэ кута үчүгэй үгэстэргэ үөрэнэн суобастаах буола улаатар эбит. Киһи кэлин сыыһа туттан урут үөрэммит үчүгэй үгэстэригэр сөп түбэспэт быһыыны оҥордоҕуна кини үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит ийэ кута санааргыыр. Ол иһин киһи санааҕа түһэр. Бу санааҕа түһүү, сыыһаны оҥорбуппун диэн кэмсинии суобаһа ыалдьар диэн ааттанар.

Суобас уонна кэмсинии диэн тыллар киһи өйүн-санаатын олус ди-риҥник быһаараллар. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ бу тыллары хантан төрүөттэнэн үөскээн кэлбиттэрин быһаара сатыыр кыахтанна. Ол быһаарыы киһи өйө-санаата икки аҥы буоларыгар, ийэ кут уонна салгын кут диэннэргэ арахсыыларыгар олоҕурар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ тугу оҥорорун өйдөөн-дьүүллээн араарбат. Бары быһыыларын барытын төрөппүттэрин уонна улахан оҕолору үтүктэн оҥо¬рорго үөрэнэн иһэр. Кэлин улаатан салгын кута сайыннаҕына төрөп¬пүттэрин уонна учууталларын этиилэрин истэн үөрэнэр буолар. «Ийэм эппитэ», «Учуутал эппитэ»,- диэн ким эрэ этиитин умнубакка оҥорор буолар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата сайдан, күүһүрэн иһэр. Улаатан иһэн туох ханнык быһыыны оҥоруон иннинэ, тугу оҥорорун толкуйдаан, быһааран көрөр кыахтанар. «Бу быһыыны оҥордохпуна туох эмэ куһаҕан буолуо суоҕа дуо?» эбэтэр «Сыыһаны оҥоробун дуу, табабын дуу?» - диэн боппуруостарга эппиэттээн баран үгүс дьыала¬ларын оҥорорго үөрэнэр. Оҕо өйүгэр-санаатыгар маннык кэм кэлиитэ салгын кута сайдан барыытынан быһаарыллар. Салгын кут олус түргэнник сайдан иһэр. Оҕо өйүгэр-санаатыгар билии хантан баҕарар киирэр: кинигэттэн, киинэттэн, видиктэн, телевизортан, оскуолаттан, уулуссаттан, төрөппүттэриттэн, табаарыстарыттан, уонна да атыттартан. Ити курдук олус элбэх билиилэртэн талан ылан ханнык быһыыны оҥорорун оҕо бэйэтин өйүнэн-санаатынан талан ылан быһаарар. Ол аата, ханнык баҕарар быһыыны оҥороругар бу оҥоруохтаах быһыытын туһунан бэйэтин эрдэтээҕи билиитигэр, урут оҥоро үөрэммитигэр, үгэс буолбут өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар тэҥнээн, сыаналаан көрөр.

Үөрэҕи-билиини баһылаабыт киһи ханнык баҕарар быһыыларын үөрэх-билии, суут-сокуон этиилэригэр тэҥнээн көрөр. Ити быһаарыыга сөбүлэстэхпитинэ куһаҕан быһыылары оҥорбот наадаҕа суут-сокуон этиилэрин эрдэттэн биллэххэ эрэ туһалаах буолуон сөбө биллэр. Ол аата, кини саҥа оҥороору сорунан эрэр быһыытын суут¬-сокуон көрдөбүллэригэр тэҥнээн көрөр кыахтанар. Оҕолору төһө эрдэттэн, өйдөрө-санаалара саҥа сайдан истэҕинэ сууту-сокуону, куһаҕан быһыыны арааран билэргэ үөрэтэр туһалааҕын бу быһаарыы бигэргэтэр.
Бэйэтигэр туох эмэ барыс киирэр кыахтаннаҕына сорох киһи сиэр-майгы көрдөбүллэрин тутуспат буолууну оҥоруон эмиэ сөп. Манна эмиэ тэҥнээн көрүү туттуллар. Ол аата, бу быһыытыттан барыс киириитин улахана суут-сокуон эппиэтин баһыйдаҕына, киһи куһаҕан быһыылары оҥоруон сөп.

Айылҕаҕа, тулалыыр эйгэҕэ, үлэҕэ-хамнаска, дьоҥҥо хайдах сыһыаннаһарыттан көрөн киһини «Суобастаах» эбэтэр «Суобаһа суох» диэннэргэ араараллар. Дьону маннык араартааһын кыра оҕо үчүгэй эбэтэр куһаҕан киһини билэн араарарын курдук эрээри быдан киэҥ уонна дириҥ өйдөбүллээх.

Үөрэх-билии сайдыбыт кэмигэр сууту-сокуону билэр, киһи киһиэхэ сыһыаннарыгар аһара барыылары таһаарбат, эйэҕэс,  көмөлөһүөн баҕалаах киһи, быһата киһи киһиэхэ сыһыаннарыгар үөрэх-билии этэрин тутуһар киһи бэйэтин суобастаах киһибин диэн этиниэн сөп буолар. Суобас итинник өйдөбүлэ элбэх дьоҥҥо иҥэн сылдьар, ол дьон атын дьону сыаналыылларыгар эмиэ ити көрдөбүллэри¬нэн туһанан «Суобастаах» эбэтэр «Суобаһа суох» диэн быһаараллар.

Элбэх киһи өйө-санаата хайа диэки халбаҥныырыттан тутулуктанан суобас эмиэ уларыйан биэрэр. Дьон санааларыгар туохтан эмэ сылтанан уларыйыы киирдэҕинэ суобастаах буолуу көрдөбүллэрэ эмиэ уларыйаллар. Ол курдук  дьон өйдөрүн-санааларын тосту уларыйыылара араас революциялар, перестройкалар кэннилэрит¬тэн тахсаллар. Россия олохтоохторо ааспыт үйэҕэ хас да итинник, өй-санаа тосту уларыйыыларын көрсүстүлэр. Ол иһин билигин даҕаны суобастаах буолуу эбэтэр суобаһа суох буолуу көрдөбүллэрэ оннула-рын ситэ була иликтэр. Соторутааҕыта куһаҕан өйдөбүллээх үспүкүлээн диэн тыл билигин олус үчүгэй коммерсант диэҥҥэ уларыйыыта бу атыы-эргиэн үлэтин-хамнаһын төрүтүн, бэйэҕэ барыс киириитэ элбиирин син-биир уларыппат.

Суобастаах эбэтэр суобаһа суох диэн сыанабылы киһи оҥорор быһыыларыттан көрөн, билэн атын дьон иҥэрэллэр. Ол аата, бу сыаналааһын дьон санаалара буолар. Онтон киһи бэйэтин суобастаахпын эбэтэр суобаһа суохпун диэн сананара өйө-санаата атын дьон быһаарыыларыгар сөп түбэһэрин быһаарар уонна ханнык өй-дөбүллэр иҥэн сылдьалларыттан эмиэ тутулуктаах.

Атын киһи оҥорор быһыыларын быһаарыыга киһи бэйэтин суобас туһунан өйдөбүллэринэн туһанар. Ол аата суобас туһунан өйдөбүл бөлөх дьоҥҥо биир суолталанарыгар тиийэр. Кинилэр бэйэлэрин суобас туһунан өйдөбүллэригэр атын киһи оҤорор быһыыларын тэҥнээн көрөр кыахтаахтара анараа киһи быһыыларыгар суобас баарын дуу, суоҕун дуу быһаарар.

Киһи бэйэтин суобастаахпын эбит диэн сананнаҕына, ол суобас бары көрдөбүллэрин билэр уонна саҥа оҥорор быһыытын ол би-лиитигэр тэҥнээн көрөр кыахтааҕа суобастааҕын биллэрэр.

Саха дьонугар үөрэх-билии, сурук нууччалартан киирэн суобас эмиэ кинилэртэн кэлбит курдук. Сахалыы кэмсинэр санааны туспа арааран, киһи өйүттэн-санаатыттан тэйитэн быһаарыыга суобас олус сөп түбэспит. Кэмсинэр санааны суобас диэҥҥэ уларытыы бэйэ үөрэм¬мэккэ эрэ, бу суобаһы хантан эрэ булан да ылыахха сөп курдук өйдөбүллээх буола уларыйбыт.

Биһиги сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэр киһи икки, тус-туспа өйдөөх-санаалаах диэн быһаарбыппыт. Киһи оҥорбут дьыалата ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэт, ол аата, кини урукку иҥэриммит үгэстэригэр сөп түбэспэт быһыылары оҥордоҕуна санааргыыр, кэмсинэр диэн буолар.

Суобас уонна кэмсинии диэн тыллар төһө да суолталара биир кур-дук буолбутун иһин киһи тус-туспа өйдөрүгэр-санааларыгар сыһыан-наахтар. Кут-сүр үөрэх көмөтүнэн сахалыы быһаарыыга бу икки тыл уратылара биллэн тахсаллар. Ол курдук урут баар суобас киһиттэн быраҕыллан, суох буолан хаалар эбит буоллаҕына, кэмсинэр санаа киһиттэн хаһан да быраҕыллыбат, туспа арахсыбат, куруук бииргэ сылдьар.

Kиһи сыыһа туттан быстах баҕа санааларын толороору оҥорон кэбиспит куһаҕан быһыыларын салгын кутун өйүгэр-санаатыгар, үөрэх-билии этиитигэр тэҥнээн көрөн сыаналыыр быһыыта, онтон санаарҕааһына суобаһа ыалдьар диэн буолар.

Онтон кэмсинии диэн киһи салгын кутунан салалла сылдьан оҥорбут быһыыта ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэт буолуута ааттанар. Ийэ куту кытта сибээстэһэр буолан кэмсинии хаһан да киһиттэн арахсыбат, куруук бииргэ сылдьар. Сахалыы өйдөбүлүнэн кэмсинии диэн өссө күүскэ санаарҕааһын, санааҕа ылларыы, сыыһаны оҥорбуту билинии өйдөбүлэ киириитэ ааттанар.

Сахалыы быһаарыыга бу өйдөбүл ордук чуолкайданан тахсар. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар «Үчүгэй» диэн хайдах буолуох-тааҕын туһунан чиҥ өйдөбүл иҥэрилиннэҕинэ, кини улаатан иһэн туох оҥорор быһыыларын барыларын урукку ийэ кутугар иҥэн сылдьар өйдөбүллэригэр тэҥнээн көрөн быһаарар. Бу тэҥнээн көрүүтүгэр саҥа оҥорбут быһыыта, урукку ийэ кутун өйдөбүлүгэр кыайан сөп түбэспэтэҕинэ киһи санааргыыр, кэмсинэр.

Онтон оҕо ийэ кутугар «Үчүгэй» диэн хайдах буоларын туһунан олохсуйбут, үгэс буолбут өйдөбүл суох буоллаҕына, бу киһи ханнык да оҥорор быһыытын кыайан тэҥнээн көрөр кыаҕа суоҕуттан ханнык да санааҕа ылларбат, кэмсиммэт даҕаны. Хата төттөрү баран, үчүгэйи дьэ оҥордоҕум буолуо диэн саныаҕын эмиэ сөп. Kыра эрдэхтэринэ, ийэ куттара сайдар кэмигэр киһилии майгыга үөрэтиллибэтэх, үчүгэйи да, куһаҕаны да араарбат дьон ити курдук үөскүүллэр.

Ол аата, оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэ¬ри билэн, ийэ кутугар иҥэриннэҕинэ, үйэтин тухары оҥорор быһыыларын ол билиитигэр тэҥнээн көрөн быһаарар. Кэлин кини оҥорор быһыыларын барыларын ол уурулла сылдьар өйдөбүллэ¬ригэр тэҥнээн көрөн үчүгэйи дуу эбэтэр куһаҕаны дуу оҥорбутун бэйэтэ араара үөрэнэр. Куһаҕаны оҥордоҕуна ийэ кутун өйө-санаата ол сыыһа оҥорбутуттан кэмсинэр, санааргыыр. Киһи оччоҕуна ол сыыһаны оҥорбутун көннөрөр кыахтанар.

Саха дьонугар кэлин нууччалартан киирбит өйдөбүлүнэн үөрэх-би-лии этиилэригэр сөп түбэспэт, атын, куһаҕан быһыылары киһи оҥордоҕуна «Суобаһа суох» киһи буолар. Оҕо үөрэҕи-билиини атын киһи этиититтэн, кинигэни ааҕан онтон өйдөөн ылынар буолуута салгын кута сайдыытыттан эрэ саҕаланар. Үөрэх-билии өйдөбүллэрэ оҕо өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥнэхтэринэ суобастаах буолуу өйдөбүлэ үөскүүр. Киһи сыыһа туттан суобастаах буолуу өйдөбүлүгэр сөп түбэспэт быһыыны оҥордоҕуна «Суобаһа ыалдьар» диэн этэллэр. Кини суобаһа ыарыйдаҕына, санаарҕаатаҕына, сыыһаны оҥорбутун билинэн көннөрүнэр кыаҕа улаатар.

Биһиги маннык быһаарыылары киллэриибит оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтиигэ сахаларга уонна нууччаларга араастаһыы баарын быһааран таһаарар. Ол курдук саха дьоно оҕолорун ийэ кутун аан маҥнай сайыннарарга кыһаналлар, кыра эрдэхтэринэ бэрээдэккэ, киһилии майгыга үөрэтэллэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэми¬гэр кытаанахтык, чиҥник бэрээдэккэ үөрэтэннэр ийэ кутугар үчүгэй, чиҥ өйдөбүллэри иҥэрэллэр, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн, хаһан да аһара барбатыгар үөрэтэллэр.

Нууччалыыттан кэлин киирэн иһэр үөрэххэ оҕону кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ иитии уонна үөрэтии туһунан үөрэх суох. Оҕо улаатан оскуолаҕа киирэн истэҕинэ үөрэтии, салгын кутун сайынна¬рыы эрэ ыытыллар. Кэлин кэмҥэ оҕолор кыра эрдэхтэринэ куруук оонньуу, атаахтыы иитиллэннэр ийэ куттарыгар чиҥ, үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар тустарынан ханнык да өйдөбүллэрэ суох  улаатар буоллулар.

«Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэт» дьон элбээн хааланнар бэрээдэги, сокуону тутуспаттар үксээтилэр. Ханнык да ыар, куһаҕан, сиэргэ баппат быһыылары оҥорон бараннар кыратык да санаарҕаабат, кэмсиммэт, суо¬бастара суох буолан ханан да ыалдьыбат эдэр дьон элбээтилэр.

Сахалыы тыллаах хаһыаттарга дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын барыларын кэпсээбэттэрэ, суруйбаттара эдэрдэр билиилэрэ кэлтэйдии барыытыгар тириэрдэр. Кинилэр куһаҕан быһыылары билэн туспа араарбаттарыттан аны ол куһаҕан быһыылары бэйэлэрэ оҥороллоро элбиир.

Эдэрдэр куһаҕан быһыылары оҥоруулара элбээһинэ оҕону кыра эрдэҕинэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэргэ үөрэппэттэн, ийэ кутугар үгэс оҥорон чиҥ өйдөбүллэри иҥэрбэттэн үөскээн тахсар быһыылар буолаллар. Ол иһин былыргылар оҕону иитиигэ аналлаах этиилэрин: «Оҕону ороҥҥо туора сытар эрдэҕинэ үчүгэй быһыыга үөрэтэллэр» диэни саҥалыы ылынаммыт эдэр көлүөнэлэри иитиигэ уонна үөрэтиигэ туһаннахпытына табыллабыт. 

ХАЛЛААН КИҺИТЭ

Киһи өйүн-санаатын, майгынын үчүгэйин бэлиэтиир «Киһи киһитэ», «Киһи быһыылаах» диэн этиилэри тэҥэ дьон өйдөрө-санаалара тэҥэ суоҕун сахалар бэлиэтиир этиилэринэн «Халлаан киһитэ» диэн этии баара буолар. Сахаларга халлаан - үөһээ диэки баар уонна кураанах диэн өйдөбүллээх. Сорох кэпсээннэргэ, олоҥхолорго халлаан Үөһээ дойдуну кытта силбэһэн да хаалар кэмнэрдээх. Киһи түүлүгэр олус үөһээ, кый бырах көттөҕүнэ хаһан да туолбат ыра санаатын дойдуту¬гар тиийэр. Сиргэ, Орто дойдуга хаһан да буолбат үчүгэйи, бэйэтэ оҥорон көрөр ыра санаатын барытын көрүөн сөп. Олус былыргы таҥара диэн өйдөбүл халлаан диэнтэн үөскээбит диэн тыл үөрэхтээхтэрэ быһааран тураллар.

Биһиги дьоҥҥо өй-санаа Үөһээ дойдуттан киирбит уонна билигин да киирэ турар диэн быһаарыыга сөбүлэһэбит. Ол эрээри, өй-санаа дьоҥҥо Халлаантан киирэн быһаччы бэриллэрин утаран тураммыт букатын атын быһаарыыттан тирэх ылабыт. Ол быһаарыыбыт Үөһээ дойдуттан кэлэр өй-санаа дьоҥҥо түүл буолан киирэр уонна түүл дьоҥҥо өй уган биэрэр диэн өйдөбүлгэ олоҕурар.

Сахалар «Халлаан киһитэ» диэн киһи өйө-санаата сирдээҕи олохтон тэйэн, атын, ыра санаа, Үөһээ дойду өйдөбүллэринэн туһанар кэмҥэ киирдэҕинэ этэллэр. Ол аата, «Халлаан киһитэ» буолууга хаһан да туол¬бат ыра санаалар аһара элбэхтэрэ, сирдээҕи дьон хаһан да кыайан толорбот баҕа санаалара мунньустуулара тириэрдэр.

Сиргэ-дойдуга аҥардастыы үчүгэйи эрэ оҥорорго аналлаах киһи төрөөбүтэ биллибэт. Оҕо үчүгэйи оҥорорго кыра эрдэҕиттэн үөрэннэҕинэ эрэ ону табатык оҥорор кыахтанар. Үчүгэйи оҥорор баҕаттан аһара баран куһаҕаҥҥа тиийэн хаалара олоххо элбэхтик көрсүллэр быһыы буолар. Үчүгэйи оҥоруу диэни бил¬бэккэ, сатаабакка киһи сыыһаны-халтыны оҥорон кэбиһиэн сөп. Олус үчүгэй, куруук үчүгэйи эрэ оҥорор киһи дьон-аймах ыра санааларын киһитэ. Ыра санаа Сиргэ кыайан туолбат буолан халлааҥҥа, ырай дойдутугар эрэ туолар аналлаах. Ол иһин Ырай дойдута халлааҥҥа олоҕурбут.

Онон, киһи өйө-санаата сирдээҕи өйдөбүллэргэ сөп түбэспэт, ырайга, хаһан да туолбат баҕа санаа дойдутугар сылдьара «Халлаан киһитэ» буолууга тириэрдэр.

Сымыйыаччы киһини эмиэ «Халлааны эрдэн киирэн барда» диэн этэллэрэ, халлаан кырдьык да кураанаҕын биллэрэр. Халлааны кытта сымы¬йалааһын быһаччы эмиэ сибээстээх. Ол сибээс «Халлаан кэпсээннээх» киһи ууну таһыйар сымыйыаччы халлааҥҥа маарынныырынан быһаарыллар. Быстах ардах кэнниттэн кылбаччы көрөн кэлэр күннээх халлааны «Ардаабытын билиммэт» диэн этэллэр. Ол аата, бу киһи сымыйалаабытын бэйэтэ да билбэтин, хаһан да сымыйалаабатах курдук туттарын биллэрэр.

Yөрэх эмиэ араастаах. Киһи олоҕун таһыма төһө сайдыбытыттан тутулуктанан үөрэҕи-билиини олоҕор туһанар кыахтанар. Олоххо тугу да туһалаабат үөрэххэ үөрэниини сахалар «Халлаан үөрэҕэ» диэн этэллэр.
 
Олоххо тугу да билбэт-көрбөт, хантан эрэ атын сиртэн кэлбит курдук быһаарыыта суох киһини «Халлаантан түспүт» курдук диэн тэҥнээн көрүүнү тутталлар. Бу киһи халлаан курдук кураанах дойдуттан кэлбит буолан тугу да билбэтэ быһаарыллан тахсар. 
Сахалар халлаан туһунан этиилэрэ барылара халлаан кураанаҕын билинэллэр. Онно кырдьык туох да суох.

БЭЙЭҔЭ ТИИЙИНИИ

Сахалар бэйэлэригэр тиийинэн өлөр дьону мөлтөх майгылаах, олох иһин охсуһууга кыаттарбыт, барар-кэлэр сирдэрэ бүөлэммит, ыарахан кэмҥэ кыайан сөптөөх быһаарыыны ылыммат буола буорайбыт дьонунан ааҕаллара. Бэйэҕэ тиийиниини киһи бэйэтин олоҕор оҥорор саамай ыар буруйунан билинэллэрэ. Бу дьон кэлэр көлүөнэлэрин туһугар ханнык да ыллыктаах санаалара суох дьон диэн этэллэрэ, ол барыта бэйэҕэ тиийинии кэлэр көлүөнэ дьон өйүгэр-санаатыгар олус куһаҕаннык дьайарыгар олоҕурар.
Бэйэтигэр тиийинэн өлбүт киһи өйө-санаата куһаҕан, өлөр санаанан туолан, бу киһи кута ыараан, Үөһээ дойдуга кыайан көппөт буо¬лан, үөр буолар дьылҕаланара биллэр. Үөр буолбут киһи кута бэйэтин аймахтарыгар, чугас дьонугар илэ да эбэтэр түүллэригэр киирэн элбэхтик куһаҕан көрүҥүнэн көстөн, дьонун санааларын элбэхтэ түһэрэн, олохторун буортулуон сөп дииллэр. Бу быһаарыы түүлү көрүүнэн эмиэ дакаастанар. Ол курдук түүлгэ куһаҕан көрүҥнээх киһи көстүүтэ туох эрэ куһаҕан, сөбүлээбэт быһыы кэлэн иһэрин бэлиэтиир көстүү буолар.

Сахалар олохторун үөрэҕэр «Олох иһин охсуһуу» диэн өйдөбүл баар. Бэйэҕэ тиийинии, эдэр эрдэххэ өлүү киһи бэйэтэ олох ыараханын тулуйбакка олохтон туораан биэриитэ, олох ыарахаттарыгар бэриниитэ буолар. Бэриммит киһи олох иһин охсуһарын тохтотор. Элбэх кэпсээннэргэ киһи бэйэтин тулуурунан, дьулуурунан өлүүнү эмиэ кыайбыта кэпсэнэр. Киһи бэйэтин баҕа өттүнэн дьарыктанан, тулуурун сайыннаран, этин-сиинин эрчийэн олоҕун уһунун төһө баҕарар уһатыан сөбүн үөрэхтээхтэр дакаастаабыттара ыраатта.

Оҕону аһара көрөн-истэн, маанылаан, атаахтатан иитии өйө-санаата тиэрэ баран, олох ыарахаттарын тулуйбат буолуутун үөскэтэр. Маннык иитиилээх оҕолор туохтара-эмэлэрэ тиийбэтэҕинэ өлөллөрүнэн куттаан эбэтэр «Тоҕо төрөппүккүнүй?»- диэн ыган бардахтарына барыта бэлэмҥэ үөрэппит төрөппүттэр чахчы ыксыыллар. Атаах оҕолор саҥа соппуоска ылбатыгыт диэн куттаан балконтан ыстанан кэбиһэр түбэлтэлэрэ эмиэ бааллар. Оҕону атаах гына иитии  кини олоҕун сыаналаабат, атын ким эрэ, төрөппүттэрин туһугар олорор курдук сананыытын үөскэтэр. Ол иһин бэйэлэригэр тиийиниилэригэр тириэрдэр.

Арыгыһыт буолуу олох ыараханын тулуйбат буолуу биир көрүҥэр киирсэр. Арыыйда мөлтөх, киһиргэс майгылаах, тулуура соччо тиийбэт, сымнаҕас, чэпчэки олоххо үөрэммит оҕолор арыгыга түргэнник ыллараллар.

Өйү-санааны наркотигынан буккуйуу бу бэйэҕэ тиийиниигэ тэҥнэнэр быһыы буолар. Өй-санаа тулуура тиийбэтэҕинэ быстах, көтө сыл¬дьар чэпчэки өйгө-санааҕа баһыттаран, наркоман буолууга ылларар.

Өйү-санааны Үөһээ дойдунан буккуйуу, онно үчүгэй диэн үөрэтии, дьону бэйэлэригэр тиийиниилэригэр, олох ыарахаттарыгар бэриниилэригэр ыҥырар быһыы буолар. Өй-санаа киһи өллөҕүнэ арахсан, туспа баран Үөһээ дойдуга барыыта, көҥүл көтөн хаалыыта чахчы. Ол гынан баран киһи өйө-санаата ол дойдуга бэйэтинэн сылдьыбат. Урукку үлэлэрбитигэр быһаарбыппыт курдук кут диэн тус-туспа үгэс буолбут өйдөр-санаалар холбоспуттара буолар. Киһи өлбүтүн кэнниттэн 40 хонугунан куттара барылара үрэллэн, тус-тус¬па арахсан, ыһыллаллар. Yөһээ дойдуга өй-санаа толору бэйэтинэн сылдьыбатын бэлиэтинэн түүлгэ көстөр дьон өй¬дөрө-санаалара аҥардас көстүүлэринэн уонна быстах-быстах бэлиэлэ¬ринэн эрэ биллэллэр.

Атын дьон өйдөрүгэр-санааларыгар маарыннаабат өй-санаа туста бөлөх, кут буолан бэйэтинэн уларыйбакка өр кэмҥэ сылдьыан сөп. Ма-ны олус былыргы дьон түүлгэ көстүүлэрэ бигэргэтэр. Онтон атын дьон өйдөрүгэр-санааларыгар маарынныыр, биир тэҥ өрүттэр атын өйдөргө-санааларга холбоон, симэлийэн сүтэн хаалаллар. Ол иһин киһи өллөҕүнэ өйө-санаата үөр буолан ыһыллаллар диэн сахалар этэллэр. Yөр буолуу диэн бытарыйыы, ыһыллыы аата.

Бэйэҕэ тиийинии диэн киһи этин-сиинин өлөрүнүүтэ буолар. Быстах санааҕа баһыттарыы бэйэҕэ тиийиниигэ тириэрдэр. Өй-санаа туруга суох буолан олох ыарахаттарын тулуйбат, быстах санааҕа киирэн биэрэр. Быстах санааҕа баһыттарыы өйө-санаата кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр куттала бэйэҕэ тиийинэр дьону тохтотуон сөп. Быстах санааҕа баһыттарыы киһи быһыытыгар сөп түбэспэт. 

Сахалар бэйэлэригэр тиийинэн өлбүт киһини ахтыбакка, кистээн дьон сылдьыбат сирдэригэр хоруобугар умсары уган көмөллөрө. Ол барыта куһаҕан санаалаах өлбүт киһи быһыытын хаалар дьон умналларын, аны хатылаабаттарын туһугар оҥоруллар быһыы буолар. Олус куһаҕан быһыыны оҥорбут киһи аата умнуллуохтаах. Аат умнулларын тэҥэ оҥорбут куһаҕан быһыыта эмиэ умнуллар. 

СЫЫҺАНЫ, КУҺАҔАН БЫҺЫЫНЫ ОҤОРБУТУ КӨННӨРҮҮ

Киһи бэйэтин уһун үйэтигэр үчүгэйи оҥороро төһө да элбэҕин иһин сыыһаны, куһаҕаны да оҥороро баар суол. Дьон олоҕун сиэригэр сөп түбэспэт быһыылары оҥорууну сыыһаны, куһаҕаны оҥоруулар диэн ааттыыллар.

Сыыһаны тоҕо оҥоруохха сөбүй? Урукку кэмҥэ саха дьоно оҕону кы-ра эрдэҕиттэн куһаҕан быһыылары билэн оҥорбот буоларга, үчүгэй быһыылары эрэ оҥорорго үөрэттэххэ табылларын этэллэр этэ. Кинилэр киһи айыллыаҕыттан үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолбатаҕын чопчу билэллэр эбит. «Куһаҕаны оҥорума, үчүгэйи оҥор», - диэн арааран үөрэтэллэрэ итини дакаастыыр. Кэнники кэмҥэ киһи барыта тэҥ, үчүгэй эрэ буолар диэн «коммунизм» быһаччы үөрэҕин киллэрэннэр бэйэлэрэ «үчүгэй» оҕолору куһаҕан быһыылары оҥорбот буолууга үөрэтии суох буолбута билигин эдэрдэр элбэх буруйу оҥороллорун үөскэттэ.

Билигин элбэх куһаҕан быһыылары эдэрдэр оҥороллор диэн бары этэллэр. Эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыыларын маннык көрүҥнэргэ араартыахха сөп:

1. Билбэт буолууттан оҥоруллар быһыылар. Бу оҥорор быһыылара дьон олоҕун сиэригэр, үгэстэригэр сөп түбэспэттэрин эдэрдэр билбэттэриттэн оҥорон кэбиһэллэр.

2. Алҕаска, сыыһа туттан оҥоруу. Сыыһа туттуулар үксүгэр эмиэ билбэттэн, оҥоро үөрэммэтэхтэн тахсаллар эрээри үчүгэйи оҥороору мүччү туттуулар үгүстүк тахсаллар.

3. Соруйан, билэ-билэ куһаҕан буоллун диэн оҥоруу. Өйдөөн-санаан туран эрдэттэн бэлэмнэнэн, өр оҥостунан баран оҥоруллар быһыылары ити курдук ааттыыллар.

Кэнники кэмҥэ улааппыт эдэрдэр үксүгэр билбэт буолан сыыһаны, куһаҕаны оҥороллор. Бэйэлэрэ нууччалыы ситэ билбэт төрөппүттэр оҕолорун нууччалыы эрэ аҕыйах тылы саҥарарга үөрэтэн бараннар кыайан оҕолоро үөрэнэр, өйдөрүгэр түһэр гына кэпсэппэттэр, барыны-бары дириҥник быһааран биэрбэттэр. Хайа да быһыыны хос-хос хатылаан үгэс буолан иҥэр гына үөрэппэттэр. Оҕолоро бэйэтэ бэйэтигэр буккулла сылдьар, атын дьон этиилэригэр, сабыдыалларыгар киирэн биэрэрэ элбэх буолар.

Сахалар оҕону бэрт кыраҕа да үөрэтэргэ «Сүүстэ этиэххэ наада» диэн этэл¬лэр. Ол аата, оҕону кытта олус элбэхтэ кэпсэттэххэ, ыйыталастахха, көрдөрөн биэрдэххэ, быһаардахха туох эмэ үөрэх өйүгэр киирэн иҥэрин уонна ону хайдах ситиһиллэри былыргылар билэр эбиттэрин ити этии дакаастыыр. Ханнык баҕарар быһыыны хос-хос хатылаан үгэс буолан оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар иҥэр гына үөрэттэххэ дьэ биирдэ чиҥ үөрэтии буолар.

Төрөппүттэр оҕолорун датсад уонна оскуола үөрэтиэ дии санааннар кэлин кэмҥэ кыра эрдэхтэринэ букатын үөрэппэт буоллулар. Кыра эрдэҕинэ: «Бар оонньоо, мэһэйдээмэ»,- диэн туспа хоско үүрэллэр. Улаатан истэҕинэ детсадка ыыталлар, онтон оскуолаҕа барар. Сахалыы үгэстэри, сиэрдэри-туомнары билэн толорууга үөрэтиллибит оҕолор куоракка олох аҕыйахтар, тыа да сирдэригэр аҕыйаан эрэллэр. Ханнык быһыылары оҥордоҕуна сыыһа, дьоҥҥо куһаҕан буоларын арааран билбэт эдэр дьон улаатан элбээн иһэллэр.

Сыыһаны, куһаҕаны арааран билбэт буолуутуттан эдэр киһиэхэ сыыһаны, куһаҕаны оҥоробун диэн кэмсинэр санаа үөскээбэт. Куорат дьоно атын оҕолор куһаҕаны оҥороллорун көрдөхтөрүнэ да кыһамматтар. Арай маннык быһыылар дэриэбинэҕэ быдан атыннык быһаарыллаллар. Онно атын дьон этэллэрин сыаналыыллар. Дьон тыла, санаалара хонноҕуна туох да үчүгэй буолбатын билигин да билэллэр. Оҕо сыыһаны оҥорбутун дьон тылыттан эмиэ истэн-билэн көннөрүнүөн сөп.

Кыра оҕону куһаҕан быһыылары оҥорботугар аан бастакынан үөрэтии, улааппы¬тын кэннэ хос көннөрөн үөрэтэрдээҕэр быдан судургу. Оҕо аан маҥнайгы билиитин олус кытаанахтык ылынарын биһиги бары үлэлэрбитигэр быһаара сатыыбыт. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕиттэн куһаҕан быһыылары оҥорботугар үөрэтии хайаан да наадалааҕын быһаарабыт.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүтүн көрөн улаатар. Төрөппүт куһаҕан диир быһыыларын оҕото оҥороору гыннаҕына эбэтэр оҥорорун кытта сөбүлээбэтин биллэрэрэ наада. Баҕар кытаанахтык көрүөҕэ, мөҕүөн да сөп. Тохтотон атыҥҥа аралдьытан кэбиһии ордук тиийимтиэ диэн этэллэрэ кыра оҕону үөрэтэргэ ордук табыллар.

Кыра оҕо сотору аралдьыйан тугу оҥорбутун умнан иһэрэ, үчүгэйи оҥороругар эбэтэр куһаҕаны оҥорботугар үөрэтэр кэм кыра, бэйэтэ өйдөөбөт, умнан кэбиһэр кэмигэр эрэ буолуохтааҕын быһаарар. Субу кэмҥэ үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥорон ийэ кукка иҥэриллэн хаалыахтаахтарын өйдөтөр. Оҕо кыра эрдэҕинэ аан маҥнай иҥэриммит үөрэҕэ кини өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар олохсуйан, иҥэн иһэр. Ити иһин сахалар: «Үлэһит дьон оҕолоро үлэһит буолаллар»,- диэн этиилэрэ аан маҥнайгы үөрэ¬тии киһи олоҕун оҥкулун быһаарарын чуолкайдыыр.

Оҕо кыра умнан иһэр кэмигэр куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна даҕаны элбэхтэ хатылаан оҥоро илигинэ өйүгэр иҥэрэ охсубат, ол иһин куһаҕан быһыыны тохтотон, атыҥҥа аралдьытан кэбиһии хайаан да оҥоруллан иһэрэ наада.

Иитээччи оҕо сыыһаны эбэтэр куһаҕаны оҥороору гыннаҕына: «Маннык сыыһа, бу курдук аны оҥорума»,- диэн көннөрү тылынан куолаһын уларытан этиэн сөп. Оҕо киһи куолаһа уларыйарын олус кэтээн, арааран истэр. Истигэн, улахан киһи этэрин болҕомтолоохтук истэр оҕо сыыһаны оҥорбуккун көннөр диэтэххэ бэйэтэ да көннөрүөн сөп.

Киһи этэрин соччо истигэнэ суох мэник оҕоҕо күүскэ этиэххэ, мөҕүөххэ сөп. Саҥа дорҕоонноро оҕоҕо ордук тиийимтиэлэр. Тохтотон, муннукка туруора түһэн, аралдьытан уоскутуохха да син.

Букатын истибэт аһара барар дьалбаа оҕону урукку кэмҥэ хаайыллар, бобуллар, чыпчахайынан дьарыйан биэрии эмиэ көрүллэр этэ.
Ити быһыылар бары оҕо майгытыттан тутулуктанан үчүгэйгэ үөрэтэргэ аналлаахтар. Үчүгэйгэ үөрэтэр быһыылар хайаан да, хайа эмэ өттүлэринэн оҕо көҥүлүн, көҥүлүнэн барарын хааччахтыыллар. «Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат» диэн сахалар этэллэр. Ол иһин үчүгэйгэ үөрэтиини кыратык да буоллар ыктахха, күүһүлээтэххэ эрэ үөрэтиллэр кыахтаахтар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтигэр, майгыныгар сөптөөх ыгааһыны тулуйар буола үөрэннэҕинэ эрэ үчүгэйи оҥорор киһи буола улаатар.

Улаатан истэҕинэ киһи өйө-санаата икки аҥы буолан барарын кэнники кэмҥэ син билэн эрэбит. Ол барыта үөрэх хайа өттүн, үчүгэйин дуу эбэтэр куһаҕан өттүн дуу баһыйа ылынан иһэриттэн тутулуктаах. Бу өй-санаа арахсыыта оҕо ийэтин көрөн билэр буолуоҕуттан ыла саҕаланар. Оҕо кыра, бэйэтэ ситэ өйдөөбөт эрдэҕинэ аһара бара сылдьарга үөрэнэрин быһааран эрэбит. Итини чуолкайдыыр биир көстүүнэн оҕо аан маҥнайгыттан минньигэһи сиэри көр¬дөөтөҕүн аайы ылан биэрэн истэххэ, өссө көрдөөн иһэрэ эбиллэн ба¬рара буолар.

Коммунизм кэмин саҕанааҕы өй-санаа үөрэхтэрэ оҕо төрүөҕүттэн өйө-санаата үчүгэйи оҥоруу диэки салаллыылаах диэн буолар этэ. Пе-рестройка кэнниттэн ону эмиэ уларытаннар оҕо төрөппүттэрин өйүн-санаатын илдьэ төрүүрүн курдук этэр буоллулар. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ төрөппүттэртэн оҕолоругар этэ-сиинэ уонна онтон быһаччы тутулуктаах буор кута эрэ бэриллэллэрин быһаарар. Бу үөрэх оҕо улаатан иһэн маҥнай ийэ куту бэйэтигэр иитиэхтиир, онтон салгыы салгын кута сайдан-үүнэн барарын бэлиэтиир.

Куһаҕан быһыы олус түргэнник тарҕанар. «Сыптараҥ ынах хотону сутуйар», «Ложка дегтя портит бочку меда» диэн этиилэр биир эмэ да куһаҕан быһыылар элбэх үчүгэйи оҥорууну буортулуулларын, ол иһин куһаҕаны оҥоруу хайаан да эрдэтинэ тохтотуллуохтааҕын быһаарар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан оҕону үөрэтиигэ ураты кытаанах, дьиппиэр эбиттэр. Оҕолоро кыра эрдэҕиттэн сиэри-туому, олохсуйбут үгэстэри тутуһалларын ситиһэллэрэ, бэрээдэги кэһэллэрин кытаанахтык боболлоро. Урукку кэмнэргэ кыра оҕону үөрэтэргэ чыпчархайы да туттууну боппот, хата сөбүлүүр, элбэхтик туһанар эбиттэр. Кыын, бэргэһэ быалара, чыпчархай кыраларын да иһин оҕо аһара баран мэниктиирин, улахан киһи тылын истибэтин көннөрөргө олус туһалаах тэриллэр эбиттэр.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан чыпчархай оҕо этигэр кыра ыарыыны оҥорор, буор кукка быһаччы дьайар буолан көннөрү этэр тыллааҕар ордук тиийимтиэ. Оҕо лаппа улаатан истэҕинэ эрэ киһи этэр тылын болҕойон истэр уон¬на ылынан толорор буолар. Ол иһин кыра эрдэҕинэ, улахан киһи этэ¬рин истэн толорор буолуор диэри чыпчархай туттуллуон сөп. Кыра оҕо этигэр ыарыы буолуута буруйу оҥорорун соҕотохто тохтотор.

Оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата, салгын кута ситэ сайда илигинэ  туох үчүгэй, туох куһаҕан буоларын арааран өйдөөбөт. Быһалыы эттэххэ тылынан этэри аахайан истибэт. Бу кэмҥэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэр буолуутугар этигэр-сиинигэр дьайар быһыы кини буор кутугар соҕотохто өйдөнөн хаалар. Куһаҕаны оҥордоххо чыпчар¬хайтан ыарыы буолуута хаһан да умнуллубат гына өйдөнөр.
Онон, оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕаны оҥорбутун көннөрөргө былыргы сахалар чыпчархайы тутталлара сөптөөх эбит. Өйө-санаата ситэ сайда илигинэ буруйу, куһаҕаны оҥорортон тохтотор наадаҕа чыпчархай тутуллуон билигин да сөп буолуох курдук. Yрдүк сайдыылаах Англия дойдутугар оҕолору оскуолаҕа таһыйыыны билигин даҕаны оҥороллор.

Төһө да үөрэтэ, этэ сатаабыт үрдүнэн оҕо хаһан баҕарар сыыһаны оҥорор. Үксүгэр оҕо сыыһаны оҥороро тугу эмэ саҥаны, билбэтин оҥорон боруобалаан көрүүтүттэн тахсар. Туох эмэ билбэтэ, бобуулааҕа баара кини интэриэһин ордук тардар, угуйар. Ол иһин кини ити баҕатын элбэхтэ саныыр буолан ийэ кутугар иҥэн ууруллар. Оҕо улаатан истэҕинэ ийэ кута сайдан барар. Бу кэмҥэ кини саҥа дорҕооннорун арааран истэр буолан, онтон үөрэнэр. Мөҥөр, кыыһырбыт саҥа дорҕоонноро буруйу, сыыһаны оҥорортон хаһан баҕарар тохтотор быһыылар буолаллар.

Оҕолорбутун кыра эрдэхтэриттэн бу үчүгэй, бу куһаҕан, бу сөп, бу сыыһа диэҥҥэ, онтон улаатан истэхтэринэ бу кырдьык, бу сымыйа диэн үөрэтэбит. Үчүгэй эбэтэр куһаҕан оҕолор дьиэттэн, тулалыыр эйгэттэн иитиллэн тахсалларын бары билэбит. (4,7). 
Бары төрөппүттэр оҕолорун үчүгэй, киһилии майгылаах, өйө-санаата сайдыбыт киһи буола улаа¬тыан баҕараллар. Ол эрээри үөрэтэр-иитэр үлэлэрин оҕо улаатан бэйэтэ өйдүүр, киһи саҥатын истэн өйүгэр тутар буолбутун эрэ кэннэ, ол аата салгын кута сайдыытыттан ыла ылсыһан саҕалыыллар.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ оҕону итинник үөрэтии хойутаан хааларын бэлиэтиир. Оҕо киһилии майгыга, бары дьыалаҕа аһара барбат буолууга өссө кыра эрдэҕинэ, ол аата ийэ кута сайдар кэмигэр үөрэнэрэ наада. Былыргылар оҕону ороҥҥо туора сытар эрдэҕинэ үчүгэй майгыга үөрэтиллэр диэн этиилэрэ чахчы таба эбит. Бу кэмҥэ оҕону үчүгэй майгыга үөрэтии улахан эрэйэ, түбүгэ суох ситиһиллэр, утумнаахтык дьарыктаныахха эрэ наада. Оҕо аан бастааҥҥы этиини, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэр үөрэҕи олус түргэнник уонна хаһан да умнуллубат гына ылынан иһэрэ ити үөрэх таба буоларын кэрэһилиир.

5 эбэтэр 6 сааһыттан саҕалаан оҕо салгын кута сайдан истэҕинэ кини саныыр санаата баһылаан салайар буолан иһэр. Ол аата бу кэм¬тэн ыла саҕалаан оҕо сыыһаны оҥордоҕуна аан маҥнай саныыр санаатын көннөрүөххэ наада буолар. Ол иһин хара маҥнайгыттан сыыһа үөрэтиллэн, сыыһаны, куһаҕаны оҥорор буола үөрэммит оҕону көннөрөр олус эрэйдээх, уустук дьыала буоларын оҕо оскуолаҕа киирбитин кэнниттэн учууталлар бары билэллэр.

Оҕо өйө-санаата төрөппүттэрэ тугу куһаҕан, тугу үчүгэй дииллэ¬ригэр олоҕуран сайдан иһэрэ ханнык да саарбаҕа суох. Куһаҕаны оҥорума – сыыһа буолар диэн эттэхтэринэ, оҕолоро оннугу оҥорбот буоларга үөрэнэн хаалара чахчы.

Оҕо хаһан баҕарар сыыһаны оҥорор кыахтаах. Бу оҥоруллубут сыыһа быһыы көннөрүллэн испэт буоллаҕына сотору-сотору хатыланарыгар тиийэр. Куһаҕан тыллары тыллаһар оҕону ким да тохтоппотоҕуна, ити этэр тылларыгар үөрэнэн хаалан куруук тутта сылдьар буолар. Куһаҕан тыл суолтата син-биир уларыйбакка эрэ оҕо ийэ кутугар иҥэн сылдьар. Оҕо төрөппүттэрэ эбэтэр учууталлар куһаҕан быһыыны оҥорорун көрөн тохтоппотохторуна, оҕо ол быһыытын хос хатылаан оҥорор кыах¬танар. Ханнык баҕарар быһыы хос-хос хатыланан оҥорулуннахтарына оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар олохсуйар. Хаһан да умнуллубат гына иҥэн иһэр. Куһаҕан быһыыны оҥорорго үөрэнии барыта ити курдук салгыы баран иһэр.

Олус куһаҕан быһыылары элбэҕи оҥорбут киһи өйө-санаата уларыйан куруук куһаҕаны оҥорор киһиэхэ кубулуйар. Киниэхэ атын дьон куһаҕан диэн өйдөбүллэрэ таҥнары эргийэн бу киһи санаатыгар үчүгэй диэнигэр кубулуйан хаалар. Өй-санаа маннык уларыйыыга тиийбитин кэнниттэн киһи майгынын көннөрүү олус ыарахан буоларын милиция үлэһиттэрэ үчүгэйдик билэллэр. «Кыайан көммөт рецидивист» диэн этии билигин дьоҥҥо барыларыгар биллэр уонна өйдөнөр буолбута ыраатта.

Куһаҕан быһыылары оҥоро үөрэммит киһини көннөрөр наадаҕа кини саныыр санааларын аан маҥнай көннөрөрүн ситистэххэ эрэ табыллар. Ол аата кини сыыһаны, куһаҕаны оҥорбутун ис санаатыттан билинэн, бэйэтин өйүн-санаатын көннөрүүнэн, ыраастаныынан дьарыктаннаҕына эрэ көнөр суолу тутуһар. Сыыһаны оҥоруу төһөнөн ыарахан даҕаны өй-санаа көннөрүүтүн, ыраас¬таныытын үлэтэ эмиэ уһаан биэрдэҕинэ табыллар.

Куруук табаны оҥорор киһи аҕыйах буолуон сөп. Биирдэ эмэтэ сыыһаны, куһаҕаны оҥорбут киһи бэйэтэ сыыһаны оҥорбутун билинэн, онтун көннөрөн уонна хос хатылаан оҥорботоҕуна, бу сыыһаны оҥоруу кини өйүгэр-санаатыгар ханнык да уларыйыыны таһаарбакка умнуллан хаалыан сөп. Ханнык баҕарар быһыыны хос-хос хатылаан оҥорботоххо, киһи ийэ кутугар киирэн дириҥник иҥмэтэҕинэ умнуллан хаалара дөбөҥ буолар.

Куһаҕаны, сыыһаны оҥорбуту билинии киһи өйүгэр-санаатыгар ула-рыйыы тахсарыгар тириэрдэр. Урут үчүгэй дии саныыр эбит буоллаҕына билигин санаата уларыйан бу быһыы куһаҕан эбит диэн санаатын уларыттаҕына урукку санааларыттан босхолонон, куһаҕан быһыылары оҥорбот кыахтанар.

Сыыһаны оҥорбутун бэйэтэ билиммэт киһи кыайан көннөрүммэт. Бу мин оҥорбутум таба, сөпкө оҥорбут быһыым дии саныы сылдьар буол-лаҕына, оннук быһыытын сотору эмиэ хатылаан оҥорор кыахтанар.

Уорар, алдьатар киһи бэйэтин быһыытын бу куһаҕан быһыы буолар диэн билиниэр диэри хаһан да бырахпат. Дьон бэлэмин уоран, талаан ылыы кыалыннаҕына бэрт боростуой уонна элбэх барыһы биэрэр үлэ буолара сүрэҕэ суох, барыта бэлэмҥэ үөрэммит дьоҥҥо ордук табыллар. Түргэнник байа-тайа охсоорулар ити суолу батыһааччылар эмиэ элбээтилэр.

Онон, сыыһаны, куһаҕаны оҥорон баран көннөрөр наадаҕа аан маҥнай бэйэ сыыһаны оҥорбутун билиниэн наада. Ол аата, сыыһаны оҥорбут киһи өйүгэр-санаатыгар бу сыыһа эбит диэн өйдөбүл олохсуйуохтаах. Сыыһа, куһаҕан быһыылары аны санаабат, оҥорбот буоларга өйүн-санаатын туһаайара наада. Онтон сыыһаны оҥорбут киһини көннөрөр суолга киллэрэргэ, бу киһи буруйун билинэн, сыыһаны, куһаҕаны оҥорбутун көннөрүүгэ санаатын уурарын ситиһии эрэ туох эмэ туһаны аҕалыан сөп.

Сахаларга «Айыы этиитэ»,- диэн өйдөбүл куһаҕаны оҥорбуту этэн, билинэн өйү-санааны ыраастаныы ааттанар. Киһи айыытын этэрэ сыыһатын билинэн көннөрүнүү суолугар киирэрин биллэрэр.

Бары таҥара үөрэхтэрэ сыыһаны оҥорбут киһи аан маҥнай бэйэтин санаатын көннөрүнүөхтээҕин билинэллэр. Мусульманнар аналлаах куһаҕан санаалартан ыраастанар күннэри биэрэллэр. Бу күннэргэ ким даҕаны куһаҕан санааны санаабат буолуохтаах уонна урукку куһаҕан санааларыттан ыраастанан кэбиһиэхтээх. Киһи куһаҕан, сыыһа санааларыттан ыраастаннаҕына эрэ, саҥа, ыраас, сырдык санаалар өйүгэр-санаатыгар киирэллэр.

Куһаҕан санааларын ыраастаабыт киһи өйө-санаата тосту улары¬йар, саҥа оҥорор дьыалаларыгар үчүгэй санаалаах ылсыһар, баҕа санаатын ситиһэригэр кыаҕа-күүһэ эбиллэр. Тулалыыр эйгэтигэр үчүгэйи эрэ оҥордоҕуна, чэбдик олохтоох, баҕа санаатын ситиһэр, дьол-соргу аргыстанар киһитэ буолар.

Билигин Россияҕа олус элбэх эдэр дьон буруйу оҥороннор хаайыыга түбэһэллэр. Бу дьон ол дойдуттан киһилии майгыларын сүтэрбэккэ кэлэллэрин үгүс дьон улаханнык саарбахтыыр буолан тураллар. Сыыһаны, буруйу оҥорбут киһи өйүн-санаатын көннөрүөхтээх сирдэрбититтэн көнөн, өйдөрө-санаалара ырааһыран кэлэллэрэ бэрт аҕыйах. Ол иһин бу сыыһаны оҥорбуту көннөрөр сирдэри саҥалыы өйгө-санааҕа олоҕуран көннөрөн биэрии үлэтэ бар-дьонтон эрэйиллэр.

Саха дьоно «Санаа күүстээх» дииллэр. Киһи санаатын түмнэҕинэ, мустаҕына - санаата эбиллэр, күүһүрэр. Киһи санаата күүстээх буо¬лара чахчы биллэр. Ол курдук «Санаатын күүһүнэн баһыйан» диэн этии киһи тугу барытын кыайыан иннинэ аан бастаан санаатыгар кыайыахтааҕын бэлиэтиир. Маны өссө дириҥник ырыттахпытына, ханнык баҕарар дьыаланы аан маҥнай киһи бэйэтин санаатыгар кыайдаҕына эрэ, бу дьыалатын кыайарын көрдөрөр этии буолар.

Элбэх киһи санаалара биир буолан түмүстэхтэринэ, санаалара өссө күүһүрэр. Эгрогердар дьон күүстээх санааларын эмоцияларыттан үөскүүллэр. Билигин икки саамай күүстээх эгрогердар: Христианство уонна мусульманство ииристилэр (эгрогердар таҥараттан уратылар, бу дьон холбоспут санаалара, ону умнуо суохтаахпыт). Дьон түмүллүбүт санаата (эгрогер) - сүүнэ күүс, сүүнэ иччи.  Бу иччи эмискэ сүппэт, кини уһун үйэлээх, атын эйгэҕэ олорор. (5,13).

Киһи бэйэтин өйүн туруктаах оҥорон санаатын күүһүнэн бөҕөргөтүнэ сылдьара ордук. Тус бэйэҥ иннигэр: «Мин хайа да бэйэлээх мэһэйи-моһолу санаа күүһүнэн кыайыам. Мин тулуурдаахпын. Мин кутум-сүрүм бөҕө»,- диэн бигэтик тутта сылдьарга «Санаа күүһүнэн көмүскэнэ үөрэн»,- диэн үлэтигэр Ф.И.Алексеева ыҥырар. (6,72).

Эйигин сатаан истэр, өйдүүр чугас киһигэр аймыыр санааҕын тоҕо тэбээ диэн этэллэр. Киһи өйүгэр араас мунньуллубут санаалар иҥэн олохсуйан хаалалларын бу этии бигэргэтэр. Мунньуллубут санаалартан киһи өйүн ыраастаан, чэбдигирдэн биэрдэҕинэ саҥа ыраас санааларынан туоларын билиэтииллэр.
 
Саха дьоно былыр-былыргыттан оҕону  кыра  эрдэҕинэ куһаҕан быһыы¬лары оҥорботугар  үөрэтэр  наадатын,  туһалааҕын билэллэр.
- Оҕом тэбэр ээ, өссө охсуолуур,- диэн этэн киһиргэтии, сутуруга уруттаан тиийэ сылдьар киһитин иитэн-үөрэтэн таһаарыан сөп. Куһаҕан быһыылары оҥорор оҕону киһиргэтии, тэптэрэн биэрии, бу оҥорор быһыыта үчүгэйин курдук өйдөбүлү оҕоҕо иҥэрэн кэбиһэр.
- Тэбиэлээн биэр,- диэн этии оҕоҕо тэбиэлиир ордугун, туһалааҕын быһааран биэрэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэнэр күүһэ олус улахан. Улахан киһи аҥар-дас куһаҕаннык көрүүтэ оҕону куһаҕаны, сыыһаны оҥороруттан тохтоторго сөптөөх быһыы буолар. Кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥорбот буолууга үөрэммит оҕоҕо бу быһыылара ийэ кутугар иҥэн хаалаллар.

Киһи ийэ кута олус өр кэмҥэ, бары быһыылара үгэс буолан иҥнэхтэринэ эрэ сайдар, эбиллэр. Олохсуйбут ийэ кут өйө-санаата ыл да уларыйа охсубат. Үөрэммит үгэстэри уларытарга эмиэ өр кэмҥэ хаттаан үөрэниэххэ наада буолар. Оҕону үчүгэй үгэстэргэ кыра эрдэҕинэ үөрэтэр судургу уонна улахан эрэйэ суох кыаллар дьыала, аһара бардаҕына кыратык табыталыттан тардыалааһыҥҥа эрэ тиийиэн сөп. Оҕо аан маҥнай үөрэммит үөрэҕин олус кытаанахтык ылынар. Бэйэтэ үчүгэй үгэстэрдээх киһи оҕотун батыһыннара сылдьан үтүгүннэрэн, көрдөрөн, үөрэтэн кэбиһэрэ судургу. Арай оҕоҕо быһааран кэпсээн биэрэн иһиэххэ наада. Оҕо үчүгэй үгэстэргэ үөрэммитэ үйэтин тухары умнуллубат гына ийэ кутугар ууруллан сылдьар. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ төрөөбүт тылынан үөрэтии үчүгэй үгэстэр ордук дириҥник иҥэллэригэр тириэрдэр.

Дьон олохторугар сөп түбэспэт куһаҕан быһыылары оҥорор киһини атын дьонтон туспа тутуу хайа баҕарар государствоҕа көрүллэр. Арай бу туспа тутуу, хаайыы буруйу оҥоруу төһө ыараханыттан уонна хаста хатыламмытыттан көрөн уларыйан биэрэрэ хаайаан да наада.

Куһаҕан быһыылары оҥорор киһини көннөрүү олус ыарахан, уустук дьыала буоларын Россия хаайыылаахтара дакаастыыллар. Көнөр сиргэ, хаайыыга түбэспит киһи өссө буорту буолан, букатын көммөт турукка тиийэн тахсара олус элбэх. Туох эмэ кыра да дьыалаҕа хаайыыга түбэспит дьон олус улахан буруйдаахтары кытта бииргэ тутуллаллара  буруйу оҥорооччулар аҕыйыылларыгар тириэрдибэт.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан куһаҕан быһыылары оҥорор киһини көннөрүү саҥа үчүгэй үгэстэргэ үөрэтиинэн эрэ ситиһиллэр кыахтаах. Ол аата, бу буруйу оҥорууга туох төрүөт буолбутун аан маҥнай быһаарыы уонна ол төрүөтү суох оҥорон биэрии маннык буруй хатыламматын үөскэтэр. Буруй кыра, сыыһа туттууттан уонна киһи ситэ билбэтиттэн үөскээтэҕинэ, бу киһини эбиискэ үөрэтэн, бу үөрэҕи үгэс оҥостон иҥэринэригэр көмөлөһөн биэрии сөп буолуо этэ. Киһи сокуоннары, быраабылалары билбэтиттэн сыыстаҕына, бу баларын лаппа чиҥник билэн үгэс оҥостон толорор буолуор диэри үөрэттэххэ, оччоҕуна аны итинник сыыһаны оҥороро суох буолар кыахтаах. Суол быраабылаларын кэһиилэри оҥо¬рор суоппардарга уонна быстах бэрээдэги кэһээччилэргэ бу быраабылаларын эбиискэ үөрэтэн, чиҥэтэн  биэриигэ күһэйии хайаан да улаханнык туһалыа этэ.

Буруйу оҥорооччу көннөрүнэрин наадатыгар кини өйүн-санаатын үөрэтии улахан оруолу ылар. Онно бу буруйу сыыһа-халты туттунан оҥорбутун дуу эбэтэр билбэт буолан оҥорбутун дуу араарыахха наада.

- Буруйдаах киһи бэйэтэ буруйу оҥорбутун билинэн кэмсиннэҕинэ көннөрүнэр кыахтаах. Бу киһи ийэ кутугар субу оҥорбут быһыыта куһаҕанын туһунан өйдөбүл баар, иҥэн сылдьар буоллаҕына киниэхэ кэмсинэр санаа киирэр. Кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ үөрэппит үчүгэй уонна куһаҕан быһыыларын туһунан өйдүүрэ киниэхэ кэмсинэр санааны үөскэтэр. Ол аата, сыыһаны оҥорбутун билинэн бэйэтэ, атын көмөтө суох көннөрүнүөн сөп.

- Сорох куһаҕан быһыыны оҥорооччулар ол быһыыларын куһаҕан диэн билиммэттэр. Маннык дьону үчүгэй быһыыны оҥорорго үөрэтиллибэтэхтэр диэн туспа араарыахха наада. Бу дьон ханнык да быһыыны оҥор¬дохторуна кэмсиммэттэр, санааҕа ылларбаттар. Бу оҥорбут куһаҕан быһыыларын куһаҕаны оҥордубут дии санаабаттар. Кинилэри үчүгэй үгэстэргэ саҥалыы үөрэтэн биэрии эрэ киһилии суолга үктэнэллэригэр тириэрдэр кыахтаах.

Үчүгэй үгэстэргэ үөрэтиигэ киһи бэйэтин ис санаата, куттара сөбүлэстэхтэринэ, ситиһиллэр кыаҕа түргэтиир. Ол аата, киһи бэйэтэ ылынан, санаатын ууран, төттөрү этэн утарыласпакка, атыннык оҥорбокко эрэ, саҥалыы үчүгэй үгэстэргэ үөрэннэҕинэ табыллар. Манна урут оҥоруллубут куһаҕан быһыытын киһи умнар, өйүн-санаатын ол быһыыларыттан ыраастанара олус көмөлөһүөхтээх.

Хаайыы олоҕо аһара куһаҕан буолуута, мөлтөх майгылаах дьону салытыннаран, аны куһаҕан быһыылары оҥорботугар үөрэтиэн сөп. Ол эрээри киһи ханнык баҕарар олоххо үөрэнэр дьоҕура элбэҕинэн үгүстэр ыарахан олоҕу тулуйарга, онтон туох эмэ барыһы киллэрэргэ түргэнник үөрэнэллэр. Ол иһин хаайыы олоҕо ыараханынан куттаан куһаҕан быһыылары оҥорбокко күһэйии төһө да сорохторго дьай¬бытын иһин үксүгэр үчүгэй түмүгү биэрбэт.

Үчүгэй майгыга үөрэтии биир кэм хатыланан истэҕинэ эрэ киһи өйүгэр-санаатыгар, кутугар түһэн иҥэр. Хас биирдии буруйу оҥорбут киһиэхэ майгыныттан, оҥоруллубут буруй төһө ыараханыттан уонна көннөрүнэр кыаҕыттан көрөн тус-туспа сыһыан хайаан да баар буолара ордук. Манна киһи бэйэтэ дьулуһан туран көннөрүнэ сатааһына олус улахан оруолу ыларын учуоттуохха наада.

Куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга киһиэхэ үчүгэй санаата элбэх уонна күүстээх буолан куһаҕан  санааларын  баһыйар, хам тутар, таһыгар таһаарбат, өйүттэн-санаатыттан  ылан быраҕар кыахтааҕа ордук  туһалыыр. 
 
САНАА КYYҺЭ

Билигин биһиэхэ өй-санаа үөрэхтэрэ сыыйа-баайа сайдан иһэллэр. Төрөппүттэр оҕолоро, кэлэр көлүөнэлэрэ олохторун салгыырыгар бары кыахтарын уураллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии, өйүн-санаатын туруктаах оҥорон олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыаҕын улаатыннарарын хас биирдии төрөппүт билэрэ ирдэнэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ ханнык санаалардаах буола улаатарыгар сэбиэскэй былаас саҕана улахан суолта бэриллибэт этэ. Оҕолору барыларын атаахтатыы, маанылааһын, киһиргэтии, аһара харыстааһын, көрүү-истии олохсуйбута ийэ куттара туруга суох өйдөөх-санаалаах буола улааталларыгар тириэрдибитэ. Кэлин улаатан иһэн ийэ кутугар үчүгэй үгэстэр иҥэриллибэтэх, туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэр киһи элбэх сыыһа туттуулары, быстах быһыылары оҥороругар тиийэрин таба сыаналаабаттар этэ.

Сахалар киһи олоҕо барыта саныыр санаатыттан тутулуктааҕын былыргыттан билэллэрин «Киһи – санаа хамначчыта» диэн этиилэрэ бигэргэтэр. Ол аата киһи ханнык, үчүгэй да, куһаҕан да санаалардаах даҕаны соннук быһыылары оҥорор. Ол иһин оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ ордук улахан суолтаны үчүгэйгэ, үтүөҕэ ыҥырар санаалары иҥэрэн, иитэн биэрии уонна санаата күүстээх буоларын ситиһии ирдэнэр.

Санаа күүһэ – киһи санаабыт санаатын ситиһэр иһин дьүккүөрэ, күүрээнэ. Киһи санаатын күүһүнэн урут кыайбатын кыайыан эмиэ сөп. Олоххо ити туһунан кэпсиир элбэх холобурдар бааллар. Ол курдук киһи кыылтан куотаары дириҥ көҥүһү үрдүнэн ойон кэбиспитэ эбэтэр үрдүк тииккэ ыттан тахса охсубут түбэлтэлэрэ биллэллэр.

Эр санаа – киһи кутталы, ыараханы дьулайбакка көрсүүтэ, оннуктан чаҕыйбат быһыыта. Итиини, тымныыны, аччыктааһыны уонна Айылҕа үөннэрэ сииллэрин тулуйа үөрэнии санааны күүһүрдэр, тулууру үөскэтэр. Тулуурдаах, дьулуурдаах, өһөс киһи санаабыт санаатын ситиһэр кыахтанар. Сахалар оҕону иитиигэ сыһыаннаах этиилэрэ: «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс»,- диэн киһи тулуурдаах, дьулуурдаах буолан олох ыарахаттарын тулуйар күүстэнэригэр ыҥырар.

Саамай кыра санаа күүһэ сахалыы «СИ» диэн ааттанар. Туох эмэ кыраны, дуона суоҕу түһээн, көрбүөччүлээн билиини «Туох эмэ сибики билиннэ дуо?»- диэн ыйыталаһаллар. Сибики - си биллиитэ диэн буолар. Сибикилээһин диэн олус кыра санаа хамсааһынын, уларыйыытын билии аата.

Сахалыы «сибигинэйии» диэн олус кыратык саҥаран солуну кэпсиибин диэн өйдөбүллээх тыл эмиэ баар. Сибигинэйии - си биэрэбин диэн холбуу этииттэн үөскээбит. Итини тэҥэ майгы кыра уларыйыыларын, уратыларын бэлиэтиир «сигили» диэн тыл баар.

Санаа туспа, ураты күүстээх. Бу күүс киһиэхэ баарын дуу, суоҕун дуу, төһө элбэҕин, эбиллибитин дуу, көҕүрээбитин дуу быһаарар тыллар сахаларга элбэхтэр. Ол барыта былыргы кэмнэргэ санаа күүһүн, кыаҕын билэн элбэхтик туһана сылдьыбыттарын биллэрэр.
Сахалар киһи санаата ураты күүстээҕин туһунан тыллара, этиилэрэ, билиилэрэ элбэхтэр. Бу тыллары хаһан, туохха сыһыаннаан туттуллалларыттан көрөн наардаатахха киһи хайа куттарыгар дьайаллара биллэр. Ол курдук сүр диэн киһи куттарын холбуу тута сылдьар күүс ааттанар. Бу күүс киһи киһи буоларын быһаарар төрүт күүс буолар.

Күүс, тэтим, эрчим, кыах диэн тыллар эт-сииҥҥэ, хамсаныыга, буор кукка быһаччы сыһыаннаах буоллахтарына уох, уор, суос диэн тыллар ийэ кут санаатын күүһүн быһаараллар, баарын, элбээбитин биллэрэллэр. Санаа күүһүн сахалар быһаарыылара уонна бу күүс кыыһырыыттан быһаччы тутулуктааҕа билиҥҥи наука билиитигэр сөп түбэһэр. Ол курдук киһи хааныгар адреналин киирдэҕинэ күүһэ-уоҕа соһуччу эбиллэрин наукаҕа быһаарбыттара ыраатта.

СYР – Айылҕа көмөтүнэн үөскүүр санаа күүһэ. Итиини, тымныыны уонна үөннэр сииллэрин тулуйартан үөскээн сайдар санаа күүһэ. «Сүрдээх киһи» диэн этиини саха киһитэ барыта билэр, хас киһиэхэ барыларыгар баар буолуохтаах күүс. Сүр киһи куттарын холбуу тута сылдьар сүрүн күүс. Оҕо кыра эрдэҕиттэн улахан дьону үтүктэн иһиититтэн күүһүрэн иһэр. Оҕо атаҕар туран көнөтүк туттан хаама үөрэниитэ сүрүн үөскэтэр уонна күүһүрдэр, киһи буолар санааны киллэрэр. Киһиттэн сүрэ көттөҕүнэ аан маҥнай салгын кута көтөр, киһи быһыытын сүтэрэр, оҕотугар түһэр эбэтэр кыыл, сүөһү кэмэлдьилэнэр.

УОХ – Хас киһиэхэ барыларыгар баар санаа күүһэ. Yгүстэргэ кырата бэрт буолан баара да биллибэт. Киһиэхэ санаата күүһүрэн, эбиллэн биэриитэ «уох» киирэн иһиитинэн быһаарыллар. Биир эмэ кэмҥэ киһиэхэ кыра эмэ да буоллар санаата эбиллибитин, күүһүрбүтүн биллэрдэҕинэ «Уохтаах» диэн этиллэр. Күүс-уох диэн холбуу этии киһи этин-сиинин уонна санаатын күүстэрин холбуу ылан эбиллибиттэрин биллэрэр.

Уоҕа суох быччыҥ мөлтөх, ньалбаҥ. Киһи эмиэ оннук. «Көҥдөй көрүҥэ эрэ» диэн улахан көрүҥнээх эрээри күүһэ-уоҕа аҕыйах, мөлтөх киһини этэллэр.
 
Быччыҥ күүһэ, эрчимэ уохтаах буоллаҕына, ол аата санаатын күүһэ ордук эбилиннэҕинэ тэтимирэр, күүһүрэр. «Хайаан да кыайыам» диэн санаа киирэн иҥнэҕинэ кыайыыга эрэл улаатар. Киһи ханнык эмэ сыалы ситиһиигэ санаатын уурдаҕына, дьулуһан туран дьарыктаннаҕына хайаан да ситиһэр кыахтанар. Санаа күүһүн туһата итинник.
 
СУОС – Бу тыл киһиэхэ «уох» киирдэҕинэ санаата күүһүрэн таһынан таһымныырын, өссө суостанан иһэрин быһаарар. «Суостаах» диэн оһоҕу эмиэ этэллэр. Ол аата итийбит оһохтон итиитэ тулатыгар олус күүскэ тарҕанарын быһааран этэллэр. Бу тыл санаа күүһэ тэйиччиттэн дьайарын, суоһа ыраахтан биллэрин эмиэ быһаарар. «Суос бэринэн олорор» киһиэхэ аккыраҥ киһи чугаһыан да чаҕыйар, киирэн биэриэн баҕарбат. Суос киһи көрүүтүнэн эмиэ бэриллэрин «Суостаахтык көрөр» диэн этии бигэргэтэр. Суостан атыттар чаҕыйаллар, дьулайаллар.

УОР – Санаа күүһэ кыыһырыыттан эбиллэн аһара барыытын бу тыл быһаарар. Кыыһырыыттан эмискэ киирэр эбиискэ күүс аата уор диэн. «Уордаах» диэн этилиннэҕинэ кыыһырдахха майгы куһаҕаҥҥа уларыйарын, сыыһа-халты туттунуулар үөскүөхтэрин сөбүн  быһаарар.  «Уордайбытын омунугар» диэн быһаарыы ханнык эрэ олус куһаҕан, быстах быһыылары оҥоруу, сыыһа-халты хамсаныы буолбутун биллэрэр.  Уордайыыттан, ыгыллыыттан киһи өйө, салгын кута быстах кэмҥэ көтөн ыларын сахалар өйө баайыллар диэн этэллэр. Маннык кэм кэлиитэ киһи олоҕор соһуччу уларыйыылар тахсалларыгар тириэрдэрин, ол иһин киһи өйө-санаата туруктаах буоларыгар кыра эрдэҕинэ үөрэнэрэ туһалааҕын  «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэбитигэр быһаарбыппыт.
                  
Киһи санаатын күүһэ уларыйа, хамсыы турар. Биир кэмҥэ эбиллэн, күүһүрэн кэлбит санааны «Сүргэтэ көтөҕүллүбүт» диэн быһаараллар. Ол аата сүргэ көтөҕүллүүтэ быстах кэмҥэ киһи салгын кутугар дьайар. Сүргэ көтөҕүллүбүт кэмигэр киһи кыайара-хоторо эбиллэн, дьулуура, тулуура эмиэ элбиир. Олох ханнык баҕарар уустук кэмнэригэр санаатын түһэрбэккэ, өрө көтөҕүллүүлээхтик сылдьар киһи элбэх кыайыыны, ситиһиини оҥороро итини быһаарар.

Санаа күүһүрэрин тэҥэ мөлтөөн, ахсаан, көҕүрээн ылар кэмнэрдээх. Киһиэхэ санаатын күүһэ мөлтөөбүтүн маннык быһыыларыттан булан билиэххэ сөп:

1. Барыга-бары ээл-дээл сыһыаннаһыы, аахайымтыата суох буолуу үөскээтэҕинэ, киһи тугу да оҥоруон баҕарбат санаата киирдэҕинэ эбэтэр тугу эмэ оҥороору гыннаҕына сылайан иһэр буоллаҕына санаата түспүт кэмэ кэлэр.

2. Аһара сэрэхтээх буолууттан кыайан сөптөөх быһаарыыны ылыммат кэм кэлиитэ. Барыттан-бары сэрэнии киһи кыаҕа-күүһэ мөлтөөбүтүн бэлиэтиир.
 
3. Бииртэн-биир атын араас санаалар киирэннэр аралдьытан сөптөөх быһаарыыны кыайан булбат буола буккуллуу, тала сатааһын кэнниттэн тугу да оҥоруу кыаллыбат.

4. Тугу эмэ, ордук кыаллыбаты булан оҥоро охсоору ыгылыйыы. Биир сиргэ таба олорбот буолуохха диэри ыгылыйдахха ханнык да олохтоох быһаарыы кыайан ылыллыбат, бары-барыта түҥ-таҥ барар.

Санаата букатыннахтык түспүт, өтөр көммөт кыахха киирбит киһини «Сүрэ тостубут» диэн этэллэр. Өр кэмҥэ дьарыктаныы, эти-сиини, буор куту тулуурдаах буолууга эрчийии сыыйа-баайа сүрү көннөрөр, күүһүрдэр.

«Биир санааны ылын» диэн ханнык эмэ быһаарыыны ылынарга сүбэ, кыайан быһаарыыны ылыммат, санаата мөлтөөбүт киһиэхэ көмө аата.
Холку киһи үчүгэйдик утуйар, ол иһин уһуннук олорор. Yчүгэйдик утуйан турбут киһи санаата олохтоох, күүстээх буолар.

Кыайыыга, ситиһиигэ дьулуур санааны күүһүрдэр. Санаата күүстээх киһи хаһан баҕарар сөптөөх быһаарыыны ылынар кыахтаах. Yтүөҕэ, үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санааны үөскэтии хас биирдии киһиэхэ хайаан да наада. Yчүгэй санаалар суох эбэтэр аҕыйах буоллахтарына атын куһаҕан санаалар элбээн бардахтарына киһи куһаҕан быһыылары оҥоруон сөп. Ол иһин киһи куруук куһаҕан санааларыттан ыраастана сылдьара эрэйиллэр.

Айылҕаҕа сылдьыы, итиини, тымныыны, үөннэр сииллэрин тулуйуу тулуурдаах буолууну үөскэтэн санааны күүһүрдэр, бөҕөргөтөр. Тулуурдаах киһи олох бары ыарахаттарын кыайар кыахтанар.

Дьон мөлтөх өттүлэрэ санааларын көтөҕүүгэ наадыйаллар. Санааларын көтөҕөөрү табаах тардаллар, арыгы иһэллэр. Кинилэр тулуурдара тиийбэккэ кыайан табаахтарын бырахпаттар, куруук арыгы иһэннэр аны арыгыга ыллараллар. Кэлин кэмҥэ олус дэлэйэн эрэр наркотиктар киһи санаатыгар дьайыылара ордук күүстээх.
 
Сэбиэскэй кэмҥэ материалистар аҥардастыы эт-сиин эрэ үчүгэй буоларыгар баҕараллара, киһи санаатыгар улахан оруолу уурбаттара. Билигин киһи олоҕо санаатыттан ордук тутулуктааҕа билиннэ. Күүстээх санаалаах киһи олоҕун толору олороругар кыаҕа элбиир. 
Күүстээх санаалаах буолар туһугар күн аайы утумнаахтык эти-сиини эрчийии, тулуурдаах оҥоруу, санааны бөҕөргөтүү ирдэнэр. Санаа күүстээх  буоларын эрчиллиинэн, үлэнэн-хамсаныыларынан эрэ ситиһиэххэ сөп.

ӨҺӨС БУОЛУУ 

Сахалар киһи майгынын олус дириҥник үөрэппиттэр. Кинилэр омук мөлтөөбөккө салгыы сайдан иһэрин туһугар эдэр көлүөнэ дьону, бэйэлэрин оҕолорун киһилии өйгө-санааҕа, үрдүк көрдөбүллээхтик үөрэтэр наадалааҕын куруук бэлиэтииллэр. Бу үөрэтии сүрүн өйдөбүлэ саха киһитэ барыта билэр «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһоонугар түмүллэ сылдьар.

Бу өс хоһоонун дириҥ өйдөбүлүнэн саха киһитин оҕото төрөппүтүнээҕэр бары хаачыстыбалара барылара ордуохтааҕын быһаарара буолар. Kэлэр көлүөнэлэрэ олоххо ордук дьоҕурдаах, кыайыылаах-хотуулаах буола улаатыахтарын баҕарар төрөппүттэр куруук туттар өстөрүн хоһооно буолуо этэ. Бу өс хоһооно оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүтэ тугу сатыырын, туохха үөрэммитин барытын баһылаан баран, салгыы баран, үүнэн, аһара сайдыахтааҕын бигэргэтэр этии буолар.

Оҕолору, кэлэр көлүөнэ дьону иитиигэ «социализм» саҕана сыыһа хайысханы, сымнаҕас суолу тутуһуу буолбута билигин ырыынак кэмэ кэлбитигэр дьэ билиннэ. Ол курдук ырыынак кэмэ кэлэн, туох барыта киһиттэн бэйэтиттэн эрэ тутулуктаах буолуута тирээн кэлбитигэр, кыайа-хото тутан үлэлиир-хамныыр дьон биһиги ортобутугар олус аҕыйахтара биллэн таҕыста.

«Социализм» кэмигэр салайааччы эппитин утары эппэккэ эрэ, тук курдук толорор дьон ордук сыаналанар этилэр. Кыра омуктары улахан, элбэх ахсааннаах омукка буккуйан симэлитэр наадаҕа бу омук дьонун өйдөрүн-санааларын мөлтөтүү былааннаахтык ыытыллара. Оччотооҕу кэмҥэ сахалар ити өс хоһоонноро куһаҕан өйдөбүллээх, ыарахан майгылаах киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга ыҥырар диэн этэллэрэ. Биһиги сымнаҕас, үтүө олохпутугар кытаанах майгылаах, өһөс дьон наадалара суохтар диэн аһаҕастык билинэллэрэ. Бу «куһаҕан» өйдөбүллээх өс хоһоонун букатын да умуннарарга дьулуһаллара.
 
Ордук бу өс хоһоонун үрдүгэр аныгы нууччалыы үөрэҕи сыҥалыы сатааччылар түһэллэр. Кинилэр саха дьоно көҥүл, күүстээх, тулуурдаах уонна дьулуурдаах, өһөс са¬наалаах буоллахтарына бэйэлэрин көҥүллэрин ордук туруулаһан көмүс¬күөхтэрэ диэн куттана саныыллара ураты сөптөөх. Ол курдук саха киһитэ бэйэтин билинэн, үөрэҕи-билиини иҥэриннэҕинэ, ким-кими са¬лайар буоларын быһаарыан, өйө-санаата ордук сайдыан сөп.

Дьон үгүстэрин өйдөрүгэр-санааларыгар кыараҕас холлороон бүтүүтүгэр олус сырдык баар буолуута иҥэн сылдьар. Үөрэхтээхтэр манныкка маарынныыр көстүү оҕо төрүүрүгэр көстөр бэлиэ дииллэр. Оҕо төрүүрүгэр холлорооҥҥо ыгыллан, тулуйан, кэтэһэн эмискэ сырдыкка тахсан кэлиитэ итинник көстүүнү өйүгэр-санаатыгар иҥэрэр, бу көстүү үөскүүрүгэр олук буолар эбит. Итини тэҥэ холлороону уонна холлороон бүтүүтүгэр сыр¬дык уоту дьон өлөллөрө кэллэҕинэ түүллэригэр эмиэ көрөллөрө биллэр.

Kэлин кэмҥэ дьахталлар доруобуйалара биллэрдик мөлтөөн кыайан айылҕаларын курдук оҕоломмот буолан иһэллэр. Үгүс дьахталлар кыайан оҕоломмокко кесарево сечение оҥорон оҕону ороон таһаардахтарына, оҕо өйүгэр эмискэ сырдыкка тахсан кэлиитэ холлорооно суох буолар эбит. Олус соһуччу, холлорооҥҥо кэтэһиитэ, ыгыллыыта суох, суос-соҕотохто олус сырдык буола түһүүтэ бу оҕолор өйдөрүгэр хатанан хаалара бэлиэтэнэр.

Дьахталлар доруобуйалара мөлтөөбүтүн тэҥэ тулуурдара суох буолан төрүүр ыарыытын кыайан тулуйбакка оҕону быһа ороон ылыы ньыматыгар тиийэллэрэ элбиир. Эдэр дьон тулуура суох, киһи быһыытын аһара бара сылдьаллара эмиэ эбиллэр. Тулуура суохтан дьон өйдөрө хамсыыра, көтөрө, баайыллара эмиэ тутулуктаах. Онтон өйө көппүт киһи – иирбитэ дуу, итирбитэ дуу биллибэт, тугу баҕарар оҥоруон сөп. 

Тулуура суох киһи — сүрэ мөлтөх. Онтон сүр киһи куттарын холбуу тута сылдьар күүс. Сүрдээх буолуу — тулуурдаах буолуу. Саха дьонун олохторун үөрэҕэ олус тулуурдаах, дьулуурдаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга аналланар уонна «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс»,- диэн диэн өс хоһоонунан этиллэр.

Оҕо төрүүрүгэр холлорооҥҥо ыгыллыыта, кэтэһиитэ тулуура үөскүүрүгэр аан маҥнайгы үөрэтии көрүҥэ буолар. Эрэйдэнэн, ыара-ханнык төрөөбүт оҕолор холлорооҥҥо ыгыллан, хаһан бүтэрин олус өр кэтэспиттэрин психолог Рон Хаббард булан бэлиэтээбитэ биллэр. 
Киһилии киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы олус уустук уонна ыарахан үлэ. Киһи оҕотун бэйэтэ хайдах олоҕунан олорбутун курдук олортоҕуна, иитиллибитин курдук ииттэҕинэ уонна үөрэтиллибитин курдук үөрэттэҕинэ бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах киһи оҥорор. Ити иһин былыргы олох туруктаах кэмигэр, араас революциялар уонна перестройкалар буолбат кэмнэригэр саха дьоно оҕолорун иитэллэригэр бэйэлэрин олохторун холобурдара, үгэстэрэ толору сөп түбэһэллэр эбит.

Революция кэнниттэн дьадаҥы дьон бэйэлэрин оҕолорун үөрэхтээх киһи оҥороорулар ыарахан илии үлэтин сөбүлээбэт гына үөрэтэн кэ-бистилэр. Саҥа, үчүгэй олоҕу тута охсоорулар, «Мин олоҕум куһаҕан, ыарахан этэ»,- диэн төрөппүт бэйэтин олоҕор, үлэлээбит үлэтигэр оҕотун үөрэппэт буолбута. Оҕо төрөппүтүн олоҕун ситэ билбэт буолуута сайдан барбыта. Саҥа олоҕу тутуохтаах эдэрдэр урукку олох үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын барытын быраҕан, суох оҥорбуттара. Социализмы тутуохтаах кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаа¬лара туруга суох буолуута ити курдук сайдыбыта.

Төрөппүт оҕотун бэйэтин олоҕуттан атын олохтоох буоларга үөрэ¬тэн улаатыннарара ураты уустук. Аныгы сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕин өйдөбүллэринэн туһаннахха соччо кыаттарбат үөрэх буолуон сөп. Оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ уонна үөрэтиигэ хайаан даҕаны төрөппүт үтүгүннэрэн, батыһыннаран биэриитэ наада. Төрөппүт бэйэтин оҕотугар аан маҥнай бэйэтин олоҕун, үлэтин-хамнаһын үөрэтэн баран, салгыы саҥа олоххо бэлэмниирэ, онно үөрэтэрэ оруннаах. Оччоҕо кэлэр көлүөнэ дьон өйдөрө-санаалара туруктаах, тирэхтээх буолар.

Айылҕа аһара тымныылаах, өҥүрүк куйаастаах, хара тордох курдук саба түһэр үөннээх-көйүүрдээх сиригэр олохтоох дьон ураты тулуурдаах, дьулуурдаах, өһөс майгылаах буоллахтарына эрэ олоҕу киһилии олорор кыахтаналлар. Өссө тугу эмэни оҥорор, ситиһэр буоллахха, өссө өһөс буолуу көрдөнөр. Биһиги дойдубутугар өһөс буолуу Айылҕа тутаах көрдөбүлэ. Хас эмэ сүүһүнэн сыллар усталарыгар ити ыарахаттары кытары туруулаһан, охсуһан саха дьоно өһөс, тулуурдаах, дьулуурдаах майгыламмыттар.

Өһөс майгылаах киһи ылыммыт сыалын ситиһиигэ дьулуурдаах, дьаныардаах буолар. Итини тэҥэ өһөс майгы киһи тулуурдаах буоларын эмиэ бэлиэтиир. Туох эмэ ыараханы тулуйар наадаҕа өһөс майгы хайаан да наада. Арай киһи майгынын биир уратытынан буоларынан сибээстээн аһара баран хаалбата эрэ киһиттэн ирдэнэр.

Өһөс буолуу аһара бардаҕына ньоҕой диэн ааттанар. Саха¬лар бэлиэтииллэринэн ньоҕой майгы бэйэҕэ сыһыаннаах сыалы ситиһэргэ ураты туһалааҕын таһынан, атын дьону кытта тапсарга, бииргэ үлэлииргэ аһара ыарахан. Ньоҕой майгы өссө аһара барыыта ньоҕойдоһуу диэн эбиискэ өйдөбүллэнэр. Киһи бэйэ¬тин кыаҕын, күүһүн билиммэт буолуута аһара баран ньоҕойдоһууну таһаарар.

Дьон-аймах бииргэ олорууларыгар хайаан даҕаны тутуһуллуохтаах бэрээдэги билии уонна толоруу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр тутаах көрдөбүллэр буолаллар. Билигин Россия демократия сокуоннарын тутуһарга үөрэнэ сатыыр. Урукку хараҥа империя үйэлэрин саҕаттан олохсуйан хаалбыт, тойон былааһа диэн өйдөбүл, саҥа сокуон былааһа киириитин туормастыы сатыыр. Олох сайдан иһиитэ иннин диэки баран иһэринэн ити хаалбыт өйдөбүллэр умнуллан иһиэхтэрин сөп этэ.

КЭҺИИ

Киһи киһиэхэ олус ытыктабыллаахтык, сымнаҕастык, бэйэ-бэйэлэрин сыаналаһан, өйөһөн сыһыаннаһалларын саха дьоно сөбүлүүллэр. Ити сыһыаны тупсарыыга, санааларын көтөҕүүгэ туттуллар биир үгэстэринэн кэһии бэрсиитэ уонна ылсыыта буолар.

Сахаларга былыр-былыргыттан хардары-таары кэһии бэрсиһэр үгэс баар. Бу үгэс туһунан В.Ф.Трощанскай маннык суруйар: «Сахалар кэһии ылалларын уонна биэрэллэрин олус сөбүлүүллэр. Кэһии биэрэр киһи хаһан эрэ биэрбитинээҕэр ордук кэһиини ылыам диэн бигэтик са-нанарыттан үөрэр, онтон ылар киһи бэйэтэ кэһии ыларыттан, кинини сыаналыылларыттан үөрэр». (7,93). Былыргы киһи бу суруйуутуттан кэһии хас да сүрүн суолталара арылыччы арыллан тахсаллар:

1. Кэһии ылар киһи кэһиилээх үчүгэйдик саныырыттан, кинини сыаналыырыттан үөрэр, санаата көтөҕүллэр.

2. Бэйэтэ кэһиилээх киһи биэрбит кэһиим хаһан эмэ төннүө диэн эрэнэ саныырыттан хардары үөрэр. Кэһии аҕалбыт киһи анараа дьонун ытыктыырын, сыаналыырын илэ биллэрэр.

3. Киһи бэйэтин хайдах сананарын кэһиилээҕэ дуу, кэһиитэ суоҕа дуу эмиэ биллэрэр. Киһи бэйэтин олоҕор, баайыгар сөп түбэһэр кэһиилэннэҕинэ, санаата табыллар, көнөр. Бэйэтин сөптөөхтүк сыаналанар кыахтанар.

Ити курдук кэһии биэрии уонна ылсыы киһи киһиэхэ сыһыаннарыгар ураты өйдөбүллэри, бэйэ-бэйэлэрин ордук итэҕэйсэллэрин, эрэнсэллэрин, биэрбит тылларын толорорго дьулуһалларын иҥэрэр уратылаах.

Саха дьонун кэһии бэрсэр үтүө үгэстэрин ыраахтааҕы кэмин саҕа-нааҕы салайааччылар улаханнык туһанан аһара байбыттар. Жадов¬скай воевода баайын хайдах мунньуммутун силиэстийэлиир хамыыһыйа ыйыппытыгар маннык хоруйдаабыт: «Такие пожитки и деньги 3100 руб-лей я получил от якуцких обывателей и приезжих купцов, которые сносили мне за честь на царские ангелы, и господские праздники, и на мои именины, тако ж и на приезд мой, и на рождения детей моих, и на крестины». (8,69).

Былыргы кэмҥэ улахан салайааччыттан, тойон киһиттэн олохтоохтор олус улахан тутулуктаахтарынан туһанан элбэх кэһиини мунньунар кыахтанар эбит. Кэһии ылыахтарын баҕарар салайааччылар кыра да дьыала оҥорулларын барытын улахан кэһиитэ суох табыллыбатыгар, кыаллыбатыгар тириэрдэн кэбиспиттэр. Революция кэнниттэн үлэһит дьон былааһы бэйэлэрин илиилэригэр ылан баран тойоҥҥо кэһии биэриини «Бэрик биэриитинэн» ааттаан букатыннаахтык суох гыммыттара. Билиҥҥи да кэмҥэ салайааччы киһи бэйэтин үлэтин эбээһинэһин, эбии санаа көтөҕөр көмөтө, кэһиитэ суох оҥорорун олох көрдөбүллэрэ син-биир ирдииллэр.

Биирдиилээн дьон, аймахтыылар, ыаллыылар бэйэ-бэйэлэригэр хардары-таары кэһии биэрсиилэрэ да ылсыылара да саха дьонугар олус тэнийбит былыргы үгэс буолар. Аймахтыылар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарыгар кэһии суолтата үрдүгүн В.А.Протодьяконов «Киһини итэҕэйэр буоллахха» диэн кэпсээнигэр бу курдук арыйар.

Аҕата ботуоҥкатын сүөрэн:

- Ийэҥ кэһиитэ,- кини миискэҕэ тапталлыбыт арыыны, бидоннаах сүөгэйи уонна туос ыаҕайалаах сымыыты хостоон таһаарда.
Прокопий ийэтин кэһиитин күндүтүк тутан, тумбатын үрдүгэр уурда. Бу кэһии ийэтин эйэҕэс тапталын, төрөөбүт-үөскээбит алааһын, дьиэтин санатта. (9,67).

Kэһии биэрэр уонна ылсар  үгэс билигин даҕаны аймахтыылар икки ардыларыгар тутуһулла сылдьар. Бу үтүө үгэс дириҥ суолтатын арыйан дьон билиитигэр таһаарыы киһи киһиэхэ сыһыаннарыгар үчүгэй өттүгэр хамсааһыны таһаарыа этэ.

Былыргы дьон «Киһиэхэ кыра да наада» дииллэр. Ол кыралара диэн киһиэхэ үчүгэй санааны киллэрэн биэрии буолар. Хайдах эмэ гынан киһи санаатын көтөҕүүнү ситиһии бэйэтэ туспа кыайыыны оҥорууга тэҥнэнэр. Кэһии киһи санаатын көтөҕөр уратылааҕын саха дьо¬но былыргыттан арааран билэн бэйэлэрин олохторугар олус киэҥник тутталлар.

Киһи хайа эмэ ыалга ыалдьыттыы тиийиитэ кинилэр олохторугар биллэр уратылары киллэрэр. Бу үөскүүр ураты санаалары тэҥнээн биэ-риигэ кэһии ылар оруола олус үрдүк. Ким эмэ ханна эрэ ыалдьыттыы бардаҕына, бэйэтин кыаҕыттан көрүнэн, туох эмэ кэһиилээх барара ордук. Ол курдук тыаҕа тахсыыга туттуллар кэһиинэн куорат сир солун астара, арыгылара, кыра табаардара да буолуохтарын сөп курдук. Онтон куоракка киириигэ тыа сирин ордук иҥэмтэлээх астара олус сыаналанар кэһиинэн ааҕыллыахтарын сөп этэ.

Ыалга кэһиилээх тиийии сылдьар ыалы улаханнык ытыктааһын, сыа-налааһын бэлиэтэ буоларын саха дьоно былыргыттан билэллэр. Кэһии-лээх кэлбит ыалдьыкка төннөрүгэр хардары кэһии биэрэн ыытыы үгэһэ сахаларга эмиэ олус тэнийбит.

Ыраах сиртэн айаннаан кэлэр дьон кэһиилээх сылдьаллара биллэр. Айаҥҥа, араас оһоллор элбэхтик буолар сирдэригэр сылдьар кэмҥэ, киһи атын дьон үчүгэйи баҕаралларыгар ордук наадыйар. Ол курдук ыраах айаҥҥа сылдьар киһи атын дьон санааларыттан, быһыыларыттан олус улахан тутулуктанар. Дьон үчүгэйи баҕара санааһыннара хаһан баҕарар киһиэхэ туһалаах буолар, көмөлөһөр. Бу быһаарыыга кэлэн кэһии кистэлэҥ суолтата ордук арыллан тахсар. Ол курдук дьон үчүгэйи баҕара саныылларын ситиһиигэ кэһии ылар оруола олус үрдүк.

Хардары-таары кэһии бэрсиитэ олус былыргыттан олохсуйбут. Кэһиини ылыы бэйэтэ биир ураты өйдөбүллээх. Ол уратыта иэскэ кии-риини бэлиэтиирэ буолар. Ол аата, бу кэһиини ылан баран аны хаһан эмэ төттөрү кэһии биэриллиэхтээх диэн өйдөнөр. Кэһии бэрсэр үгэс кэккэлэһэ олорор ыаллары ытыктааһыҥҥа, сыаналааһыҥҥа олоҕурар. Бы¬лыргы кэмнэргэ сахаларга ыаллар, аймахтар бары дьыалаларын бииргэ түмсэн, санааларын холбоон оҥостоллорун ордук чуолкайдаан бэлиэтиир үгэс кэһии бэрсиитэ буолар.

Сахалар былыр-былыргыттан «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн этэллэр. Хайа баҕарар киһи дьон ортолоругар олоҕун атаарар. Дьон бу киһи туһунан бары санаалара киниэхэ тула өттүттэн дьайа сылдьаллар. Ол иһин киһи олоҕо, дьиэ кыылларын олохторо эмиэ атын, тулалыыр дьон санааларыттан олус тутулуктаахтар. Былыргы сахалар киһи санаатын уратыларын дириҥник билэр эбиттэрин кэһии ылар уонна биэрэр үтүө үгэстэрэ чуолкайдык быһаарар. Ол аата, кэһии сүрүн суолтатынан сыһыаннаах дьон санааларын тупсарыыга быһаччы аналлаах.

Сылдьыбатаҕа сылтан ордубут киһи ыалга ыалдьыттыы эбэтэр хоно кэллэҕинэ кыра да буоллар, туох эмэ кэһиилээх кэлэн, бэйэтин бил-лэрэрэ ордук. Кэһии кыра да буоллар бу кэлбит ыаллары төһө ытыктыыры, сыаналыыры биллэрэр бэлиэ буоларын умнубатахха ыаллар санаалара көнөрө, тупсара сылдьар киһиэхэ ураты туһалаах.

Олус эстибэтэх, быстыбатах, бэйэтин кыанар, умнаһыттыы илик киһи бэйэтэ кэһиитэ суох ыалга кэлэриттэн санааргыыр буолуон сөп. Бэйэтин санаатыгар сөп түбэһэр кэһиилээх киһи санаата туолар, дуоһуйар. Ол аата, кэһии төһөтө, элбэҕэ, киһи олоҕуттан, бэйэтин хайдах сананарыттан быһаччы тутулуктааҕын  бэлиэтиир. Ким хайдах кэһиилээҕиттэн бэйэтин хайдах сананара быһаарыллар. Итини тэҥэ бу кэһии хайдаҕа киһи кэлбит ыалларын төһө ытыктыырын, сыаналыырын көрдөрөр бэлиэ буолара ордук улаханнык биллэр.

Саха ыалларыгар кэһии түҥэтиитин суолтата ордук ыаллар идэһэлэрин өлөрдөхтөрүнэ биллэн тахсар. Манна биир эмэ ыал быйыл идэһэтэ суох буолан хааллаҕына, ыалларын идэһэлэриттэн амсайар дьоллонол¬лоро ханнык да саарбаҕа суох буолар. Тула олорор ыаллар бары идэһэлэннэхтэринэ, хардары-таары бэрсиһэннэр бары идэһэлэрин эттэриттэн амсайар кыахтаналлар.

Туох туһалаах барыта кэһиигэ барсыан сөп. Сорох түгэҥҥэ хаһыат,   сурунаал    эмиэ    кэһиинэн ааҕыллар кэмнээхтэр эбит.     (10,222). Кэһии буолар аһылыктан былыргы кэмҥэ ордук сылгы ойоҕоһо сыаналанар этэ. Билигин кэһиигэ сөп буолуох айылаах туох барыта хас маҕаһыын, киоска аайы толору анньыллан тураллар. Ырыынак кэмэ көмөлөһөн туох эмэ кэһиини булууга баҕа санаа эрэ баара наада буолар кэмэ кэлбитэ ыраатта.

Ити курдук умнулла сыспыт үтүө үгэһи аһара барбакка эрэ бэйэ-бэйэҕэ сыһыаны тупсарыыга туттар буолуу дьон санааларыгар биллэр үчүгэйи киллэриэ этэ. Санаата көммүт киһиттэн ордук сылаас сыһыан үөскээн тахсара хайа баҕарар саха киһитигэр туһалаах буолуо.

ХАРАХ - ӨЙ-САНАА СИЭРКИЛЭТЭ

Киһи иһигэр тугу саныы сылдьара тас көрүҥэр, сирэйигэр-хараҕар тута биллэр дииллэр. Ордук ис туруга харахха арылхайдык көстөр. Ол иһин бу үлэбитин «Харах киһи өйүн-санаатын сиэркилэтэ» диэн ааттаатыбыт.

Өй-санаа уонна өйгө-санааҕа туох уларыйыылар тахсыылара киһи тас көрүҥэр, сирэйигэр, хараҕар туох эмэ бэлиэлэринэн көстөн биллэр. Бу көстүүлэртэн өй-санаа уларыйыыта ордук арылхайдык киһи хараҕар көстөн биллэр.
 
Биһиги бу үлэбитигэр киһи өйө-санаата, куттара хараҕар көстөн биллэн сылдьалларын, олору таба көрөн быһаарыы дьон билсиһэллэригэр уонна бэйэ-бэйэлэрин кытта сыһыаннарыгар ордук туһаны аҕалыахтааҕын быһаара сатыыбыт.

Киһи хараҕын уонна көрүүтүн уратыларын туһунан ордук суруйааччылар таба бэлиэтээн суруйаллар. Кинилэр киһи араас кэмнэргэ, майгына уларыйан ылыытыгар хайдах уратылардаахтык көрүтэлээн  ыларын арааран, ойуулаан бэлиэтииллэр. Биһиги бу үлэбитигэр суруйааччылар харах араастаан көрүүтүн уонна уларыйыыларын хоһуйан суруйбуттарыгар олоҕурдубут.

Олох сайдан иннин диэки барар кыаҕа төһө элбэх киһиэхэ үтүө санаалар үөскүүллэринэн быһаарыллар. Ол аата, дьон үксэ үтүө дьыалаҕа биир санааланнахтарына эрэ ситиһии, сайдыы кэлэр кыахтаах. Биһиги олохпут сыалынан дьону барыларын кытта эйэлээхтик бииргэ олоруу буоларынан дьон үгүс өттө үтүө санаалаах диэн быһаарыы сөп түбэһэр.
 
Yтүө санаа харахха көстүүтэ ураты. Дьоҥҥо үтүөнү баҕарар киһи «Сырдык, ыраас харахтаах» диэн суруйааччылар  быһаараллар. 
Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн кут диэн киһи санааларын түмсүүлэрэ, үөрэммит үгэстэрэ буолар. Yтүө санаалаах, үтүө үгэстэргэ үөрэммит киһи, ол аата үтүө, үрүҥ куттаах киһи буолар. Yтүө  санаалардаах киһи хараҕа сырдык ыраас, сандаарыччы көрөр буолар. Чаҕылхай сырдык харах үтүө санаа түмсүүтүн көрдөрөр.  «Хараҕын ыраах түгэҕиттэн күлүмнэтэр. Сандаарыҥнас, саһархайдыҥы уоттааҕынан көрөргө дылыта»,- диэн билэр киһи П.А.Ойуунускай хараҕын ойуулаан суруйар.

Куруук да буолбатар киһи олоҕор үөрүүлээх түгэннэр үүнэллэр.  Ханнык эрэ баҕа санаата туолбут, дьолломмут киһи үөрэр. Харах үөрүүнэн күлүмнүүр, тырымныыр, сандаарар кыымынан ыһыахтанар, үөрүүтүттэн тулалыыр дьоҥҥо, айылҕаҕа бэрсэр. Yөрбүт киһи хараҕа сырдаан, сандааран, уоттанан кэлэрин суруйааччылар «Yөрүүтүттэн хараҕа кылапаччыйбыт», «Хараҕа үөрүүнэн сыдьаайбыт» диэн бэлиэтээн суруйаллар. Арай биир эмэ киһи үөрүүтүн кимиэхэ да биллэримээри атын сири көрөн кэбиһэрэ эмиэ баар суол.
 
«Сылаастык», «Сымнаҕастык көрөр» диэн таптыыр, сөбүлүүр киһи хараҕын ааттыыллар. Сөбүлүү көрөр харах сылаас уоттаах, имэрийэрдии көрөр. Сөбүлүү көрөр хараҕы «Сандаарыччы көрөр», «Эйэҕэстик көрөр» диэн эмиэ этэллэр. «Таптыыртан харах арахпат» диэн этии ханнык да эбии быһаарыыга наадыйбат. Арай «Таптаабыт харах» тапталлаах киһи атын уратыларын таба көрбөтүнэн эрэ уратыланар.

«Дьэбир киһи» диэн этии өйүн-санаатын араас уларыйыыларын тас көрүҥэр ханан даҕаны биллэрбэт киһини этэллэр. «Дьэбирдик көрүү» диэн этии ыарахан, хамсаабат, дьиппиэн көрүүнү быһаарар.

Уһун кэмҥэ анаан-минээн дьарыктаммыт, ураты үөрэҕи барбыт киһи ис санаалара тас көстүүлэригэр ханан даҕаны биллибэтин ситиһэр. Анаан-минээн ураты үөрэҕи барбатах киһи өйө-санаата уонна өйүн-санаатын уларыйыылара хараҕар көстөн ааһыыларын кыайан кистиир кыаҕа суох. «Хараҕа кылапачыс гына түстэ» диэн үөрбүтүн кистии сатыыр киһини этэллэр. Киһиэхэ туох санаалар өйүгэр-санаатыгар киирбиттэрэ хараҕар охсуллан биллэн ааһалларын  кистиир олус уустук.
 
Куһаҕан санаалаах киһи үөрбүтэ буолан ымайдаҕына даҕаны харахтара үөрбэттэр, тымныынан, килбэччи көрөллөр. Куһаҕан санааны кистии сылдьыы олус уустук, ыарахан дьыала. Куруук кэтэнэ, сэрэнэ, хараҕы саһыаран атын сири көрө сылдьыахха наада. Куһаҕан санаалаах, сөбүлээбэт киһини кыра оҕо ордук арааран билэр, бэйэтэ чугаһаабат, тэйиччи сылдьар. 

«Сабыстыгас харахтаах» диэн этии санааҕа ылларбыт киһини быһаарар. Куруук ыар санааҕа ыллара сылдьар киһи хараҕа «Курустук көрөр». Ыар санаа хам баттааһына хара күлүк буолан хараҕы бүөлүүр, харах сабыллар, бүрүөлэнэр.

«Аахайбаттык, тымныытык көрүү» ханнык даҕаны ис санаатын биллэрбэт киһи хараҕа буолуон сөп. Туохха да кыһаммат, санаатын уурбат киһи эмиэ итинник көрөр. «Муус курдугунан тымныытык көрбүт аһыныгаһа суох» харахтар аныгы эдэрдэргэ ордук элбэхтик көстөллөр. «Муус курдук харах»,  «Мэндээриччи көрүү», «Болоорхой харах» диэн быстах санаалаах, быстах быһыылары оҥорор кыахтаах дьон харахтара ойууланар.
 
Быстах санаалаах киһи хараҕа олоҕо суох, мээлэнэн сүүрэлиир, тугу да таба көрбөккө халтарыйан ааһар. «Хараҕа олоҕо суох» диэн иннэ-кэннэ биллибэт, быстах санаалаах киһини бэлиэтээн этэллэр. Куттаҕас киһи «Хараҕа сүүрэлиир», биир сири таба көрбөккө эрэйдэнэр.

«Ньамах курдук, будулуччу көрбүт» харахтаах киһи туох санаалааҕа биллибэт, тугу баҕарар оҥорор кыахтаах киһи буолар. Кини ийэ кутугар ханнык даҕаны киһилии өй-санаа ууруллан мунньуллубатах буолан хараҕа чычаас, болоорхой.

Быстах кэмҥэ киһи майгына уларыйан ылыытыгар хараҕын хайдах көрүтэлээн ылаттыырын детективтэри суруйааччылар ордук табан арыйаллар. Киһи майгынын эмискэ уларыйыыта хараҕар биллэ түһүүтэ: «Хараҕа кытаата, дьиппинийэ түстэ», «Тимир курдук көрдө», «Хараҕа хамсаабат» диэн этиилэринэн бэриллэр.

Киһи олус кытаанах санааны ылыннаҕына хараҕа «Ыстаал курдук килэпэччийэр» харахха кубулуйар уонна туохтан да иҥнибэт, тоҕо түһэр кыахтанар. Санаата күүһүрбүтэ хараҕыттан уот буолан кыламныыр. Олоҕор түбэһэн ааһар олус ыарахан балаһыанньаҕа киирэн баран быыһанаары бары кыаҕын, күүһүн уурбут киһи хараҕа ыстаал курдук килэпэччийэр, уоттанар.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэригэр билигин «Туруктаах өй-санаа» диэн быһаарыы баар буолла. Бу этии оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии үлэтэ биир тэҥник, сайдан иһии суолунан, ийэ уонна аҕа иккиэннэрин сабыдыалларынан барбытын быһаарар. Киһи хайдах көрөрө өйө-санаата туруктааҕын, оттомнооҕун, боччумнааҕын быһаарар уонна «Олохтоох харахтаах» диэн этиигэ сөп түбэһэр. 

Хараххытын  көрсөр буолуҥ. Ыраас, үтүө санаалаах киһи хараҕа ыраас, сырдык буолар. Yөрдэҕинэ хараҕа ордук сырдыыр, сандаарар, хараҕын түгэҕэ көстүбэт, дириҥ.

«Хараҕын куоттара көрө сылдьар» киһи албын буолуон с±п. «Олоҕо суох сүүрэкэлээбит харахтаах» киһиттэн сэрэнэ соҕус сылдьыахха, киһи соччо эрэммэт киһитэ буолуон, хаһан баҕарар түһэн биэриэн сөп.  Киһи эрэммэт киһитин: «Хараҕа олоҕо суох», «Мээлэнэн көрбүт», «Киһини таба көрбөт», «Хараҕа сүүрэлэс» диэн быһаарыыларынан  эмиэ арааран билэллэр.

«Киһини куһаҕаннык көрөр» диэн быһаарыы куһаҕан санаалаах, сөбүлээбэт, кыыһыран иһэр киһини арыйар. Маннык киһиэхэ дьон чугаһаабаттар, тэйиччинэн сылдьыахтарын сөп.

Өйө-санаата ситэ сайдыбатах киһи эмиэ ып-ыраастык, туох да сыстыбатаҕын курдугунан мэндээриччи көрүөн сөп. Хараҕа чычаас, ханнык даҕаны иэйии кыыма көстүбэт.

Киһи өйө көппүтэ хараҕар көстөн биллэр. «Балык миинин курдугунан көрбүт иччитэ суох харахтаах» киһи өйө көппүт эбэтэр суох да буолуо. «Иччитэ суоҕунан мэндээриччи көрбүт харахтаах» киһи иирбит эбэтэр итирбит буолуон сөп. Иччитэ суох буолбут харах түгэҕэ сабыллар, мэндээриччи көрөр.

Сахалар «Харах эмиэ иччилээх» диэн этиилэрэ итини быһаарар. Харах иччилээх буолара «Кут-сүр үөрэх» этиитигэр сөп түбэһэр. Кыра эрдэҕиттэн үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит, ийэ кута иитиллибит, туруктаах өйдөөх-санаалаах киһи хараҕа дириҥиир, иччитийэр.
Киһи майгынын уратылара олус элбэхтэрин курдук харах көрүүтүн уратылара эмиэ олус элбэхтэр. Майгы уларыйыыта киһи санаатыттан тутулуктаах. Кытаанах санааны ылыныы харах көрүүтэ кытаатарыгар, батары дириҥник көрүүтүгэр тириэрдэр.

Дьон бары тус-туспа майгылаахтарынан уратыланаллар. Бу уратылар киһи хайа кэмҥэ төрөөбүтүттэн олус улахан тутулуктаахтар. Кыһын тымныы кэмҥэ төрөөбүт дьон ордук кытаанах майгылаахтар, өһөстөр, тулуурдаахтар. Бу дьон барыларын харахтара кытаанах, олохтоох. Кытаанах майгылаах дьон үчүгэй салайааччы, үөрэтээччи буолар кыахтаахтар.

Сымнаҕас майгылаах дьон харахтара эмиэ сымнаҕастар. Атын дьону үөрэтэр киһи аһара сымнаҕас майгылаах буолара  табыллыа суох курдук. Yөрэтэр киһи көрдөбүлэ үрдүгэ үөрэх ситиһиилэнэригэр тириэрдэрэ ханнык да саарбаҕа суох. Халбаҥнаабат, кытаанах көрдөбүллэрдээх буолуу үөрэх дириҥник иҥэрин хааччыйар. 

Киһи хараҕын көрүүтэ майгына, санаата уларыйыытыттан олус түргэнник уларыйар. «Кыыһыран хараҕын хааннааҕынан көрдө» диэн этии олус улахан кыыһырыы буолбутун бэлиэтиир. «Кыыһырбытын омунугар хараҕа уоттанна» диэн этии түргэнник уонна улаханнык кыыһырбыт  киһини быһаарар. Кыратык кыыһырбыт киһи хараҕын кырыытынан кынчарыйан көрүөн эмиэ сөп. Куруук кынчарыйа сылдьар дьон эмиэ баар буолааччылар.

Өлөн эрэр киһи хараҕа «Өһөн барар», «Өлбөөдүйэн, уота умуллар». Өлүү-сүтүү ыар тыына хараҕы «Yрүҥүнэн көрүүгэ», «Тиэрэ көрүүгэ» тириэрдэр.

Онон, бэйэ-бэйэттэн хараҕы кистээбэт буолуу киһи киһиэхэ сыһыанын тупсарар. Өй-санаа киһи хараҕынан бэриллэн тулалыыр атын дьоҥҥо тарҕанар.
 
Yчүгэйдик, сымнаҕастык көрөр үтүө санаалаах киһиэхэ дьон чугастык, иллээхтик сыһыаннаһаллар. Yтүө санаалаах буоларгытыгар баҕарабыт.

Yөрбүт харах киһини бэйэтигэр тардар, угуйар, үөрүүтүттэн бэрсэр курдук. Дьон чугаһыыллар, үөрүү кыымнарыттан тииһинэллэр. Yөрэ-көтө сылдьар ордук. 

Сылаастык имэрийэрдии сымнаҕастык көрөр, кэмигэр үөрүү-көтүү, дьол-соргу кыымнарынан сыдьаайар, сырдык уотунан толбоннурар харахтаах киһиэхэ дьон ордук тардыһар, чугаһыыр.  Истиҥ-иһирэх сыһыаҥҥытынан, иэйиилээх тапталгытынан тоҥмуту ириэрэ, чугас дьоҥҥутун үөрдэ-көтүтэ сылдьар кыахтааххыт.

ТӨБӨ уонна БАС

Сахалыы төбө диэн тылы киһиэхэ сыһыаннаан маннык быһаараллар. Киһиэхэ үөһээ, оттон сүөһүгэ, харамайга инники өттүгэр сылдьар, мэйиитэ, көрөр-истэр органнара баар сүрүн миэстэтэ. (3,194).

Киһи өйө-санаата барыта төбөттөн тутулуктааҕын быһаарар этиилэр сахаларга элбэхтэр. «Төбөтүнэн ыалдьар» диэн иирбит, өйө-хамсаабыт киһини, «Кыайыыттан төбөтө эргийэр» диэн туох эмэ ситиһиилэммититтэн үөрэн, наһаалаан, бэрдимсийэн, киһиргээн барар киһини этиэхтэрэ. Бу этии¬лэри өссө чуолкайдаан биэрэр «Барыта төбөттөн тутулуктаах» диэн этии баар.

«Дьилэй төбө» диэн букатын таас курдук кытаанах туох да өй-санаа диэн киирбэт төбөтүн этэллэр. Бу этии кытаанах төбөҕө ханнык да өй-санаа, үөрэх кыайан киирбэтин эбэтэр  букатын иҥнибэтин быһаарар.

Олус мэник оҕону бэлиэтиир «Төбөт» диэн тыл төбөттөн тахсар өйүнэн-санаанан салаллан сылдьыы киһи быһыытыгар соччо сөп түбэс-пэтин быһаарар.

Төбө диэн тыл чорбойо сылдьары бэлиэтиир буолан ордук киһи этигэр-сиинигэр сыһыаннаах. Төбөҕө сыһыаннаах өй-санаа соччо үчүгэйэ суох, быстах өйү-санааны бэлиэтииргэ туттуллар. Онтон бас диэн тыл өй-санаа үчүгэй, киһилии өттүгэр сыһыаннаһар уонна өй-санаа төһө элбэҕин, хайа диэки хайысхалааҕын кытта быһаарар. Бас диэн тыл ууну эбэтэр ханнык эрэ убаҕаһы баһарга эмиэ туттуллар буолан киһилии өй-санаа  баарын эбэтэр суоҕун кытта биллэрэр. 

Сахалар киһи баһын туһунан элбэх этиилэриттэн киһи өйүн-санаатын быһаарар этиилэрэ манныктар бааллар:

- «Чаал бас» диэн ааттаах баска өй-санаа нэһиилэ киирэн кыра¬лаан иҥэр эбит буоллаҕына, «Чой бас» диэҥҥэ туох да өй-санаа кии¬рэрэ биллибэт. Бу этиилэр маннык бастарга өй-санаа ханнык да сибики, си-биэн буолан киирбэттэрин ордук быһааран бэлиэтиир курдуктар. Сай-дан иһэр кут-сүр үөрэҕэ өй-санаа киһиэхэ сибики буолан түүллэригэр киирэн көстөрүн бэлиэтиир. Итинник билиини сахалар: «Туох эмэ си-бики билиннэ дуо?»- диэн ыйыталаһаллара быһаарар.

Бас-көс киһи диэн кылгатан этии баһылаан иһэр, атыттартан ордон баһа көстөр диэн тыллартан үөскээбит.

Баһылык - бастаан иһэр, са¬лайааччы, баһы ыл диэн, онтон аҕа баһылык диэн баһылыктар аҕалара, тойонноро диэн тыллар буолаллар. 
Баһылай диэн аат сахалыы баһы салай диэн тыллартан үөскээбитэ итинник чуолкайданар.

Бас диэн тылтан үөскээбит бастаа, бастакы, бастыҥ диэн тыллар өйү-санааны саҕалааччы киһи инники иһэрин быһаараллар. Ол курдук бастаах диэн тыл бас баарын, ол аата өй-санаа баарын быһаарар. Итини тэҥэ бастыҥаны кэтии бастаан иһэр үчүгэй киһини бэлиэтиирин таһынан, туһалаах, киһилии өй-санаа баар буолуутун эмиэ бэлиэтиир.

Онон, бу тылларбытын ырытан быһаардахпытына аҕыйах, олоххо соччо туһата суох өйдөөх-санаалаах төбөҕө киһилии, бастаан иһэр өй-санаа баһыллар буола киирдэҕинэ бас буола уларыйар. Бу тыллар быһаарыылара өй-санаа икки аҥытын, киһилии өй-санаа баска эрэ үөскээн баар буоларын быһаарар.

БАТТАХ

Баттах киһи тас көрүҥүн тупсарарын таһынан этин-сиинин биир наадалаах чааһа. Киһи төбөтүн, өйүн-санаатын уйатын итииттэн-тым-ныыттан, үргүөртэн харыстыырын иһин сахалар баттаҕы өйгө-санааҕа быһаччы дьайар курдук саныыллар.

Сахалар «Баттаҕа суох киһи санааҕа-онооҕо ылларбат» диэн этиилээхтэр. Бу этиини дакаастыыр көстүүнэн былыргы ойууннар, удаҕан-нар, өй-санаа үлэтинэн күүскэ дьарыктанар дьон бары уһун баттахтаахтара буолар. Армияҕа сулууспаҕа сылдьар дьон баттахтарын кырыйыы ыраас, чэбдик буолууну таһынан, тугу да оҥордохторуна санааҕа-онооҕо ылларбаттарын, кылгас, быстах санаалаах буолууларын үөскэтэр.

Баттах уһаатаҕына киһи санаата эбиллэн түүлэ ордук элбиир уонна чуолкайданар. Киһи төһө эмэ уһун түүллэри өйдөөн хаалар кыаҕа улаатар.

Биһиги билигин даҕаны баттах туһунан билиибит аҕыйах быһыылаах. Киэр¬гэлтэн атыннык санаабаппыт. Арай улаханнык куттаммыт, соһуйбут  киһи баттаҕа өрө туран хааларын туһунан кэпсээннэргэ ахтылларын эрэ билэбит. «Баттаҕа өрө туран хаалла» диэн суруйууну аахтахпытына даҕаны бэйэбит боруобаланан көрбөтөх буоламмыт аахай¬бакка аһарабыт.

Баттах эмиэ киһи бары этин-сиинин курдук - тыыннаах. Кытаанах майгылаах киһи баттаҕа эмиэ кытаанах. Кыра эрдэххэ сымнаҕас, ньассыын баттах сааһыран истэххэ кытаатан, хойдон, халыҥаан иһэр. Ол барыта баттах элбээн иһэринэн буолбакка, соноон, кытаатан иһэринэн быһаарыллар. Кыра эрдэххэ кугас баттах сыыйа харааран хаалар. Этэ-сиинэ доруобай киһи баттаҕа бэйэтэ да кылапаччыйан, килбэчийэн үчүгэй көрүҥнээҕин, тостубатын, түспэтин бары билэллэр.

Киһи үгүс билиини хараҕынан көрөөт даҕаны быһаччы ылынар. Ону «Истибиттээҕэр көрбүт ордук» диэн быһаараллар. Yөрэнии икки араастаах. «Киһилии киһи атын дьон сыыһаларыттан көрөн үөрэнэр, онтон мөлтөх киһи бэйэтин сыыһаларыттан эрэйдэнэн үөрэнэр» диэн саха дьоно этэллэр. Бу этиилэргэ киһи олох үөрэҕэр хайдах үөрэнэр дьоҕурдааҕа толору арыллар. Ол курдук көрөн үөрэнии киһиэхэ дьайар күүһэ улахан.
 
Атын дьон оҥорор быһыыларыттан үөрэҕи көрөн ылынарга олоххо уоппуттаах уонна уоппута суох дьону арааран биэрэр бэлиэ баар буо-лара наада. Айылҕа оннук бэлиэни дьоҥҥо эмиэ оҥорбут.

Дьоннору араартыыр, олоххо төһө уоппуту мунньуммуттарын быһаа¬рар көстүүнэн баттах маҥхайан иһэрэ буолар. Эдэр киһи маҥан баттахтааҕы көрө түһээт «Бу кырдьаҕас, уһуннук олорбут, олоххо элбэх уоппуту мунньуммут киһи» диэн соҕотохто быһааран кэбиһэр. Кырдьаҕас киһи итирэн, эҥиннээн куһаҕаннык быһыыланарын дьон көрдөхтөрүнэ «Баттаҕа маҥхайыар диэри өй киирбэтэх» диэн хомойбуттарын биллэрэллэр.

Айылҕа киһи баттаҕын тоҕо маҥхатан иһэрин дириҥник толкуйдаан ырыта иликпит. Кырдьаҕас сылгылар маҥхайан иһэллэр. Үөр аттарга маҥан сылгы ордук бочуоттанар. Эдэр хара, буулуур соноҕостор маҥан сылгыга суолларын туораан биэрэллэрин таһынан үчүгэй аһылыктарын кытта туран биэрэллэр.

Киһи кырдьан, сааһыран истэҕинэ баттаҕа сыыйа маҥхайан иһэр. Баттах маҥхайан барыыта киһи сааһыран, олоххо уоппута эбиллэн, мунньуллан иһиитин кытта сөп түбэһэр бэлиэ буолар. Маҥхайбыт баттах көстүүтэ атын, туора киһиэхэ быһаччы биэрэр өйдөбүлүн кэлин кэмҥэ сатаан туһаммаппыт билиннэ. Ол иһин эдэр көлүөнэлэрбитин иитии-үөрэтии таһыма мөлтөөтө диэн этэрбит элбээтэ. Эдэр киһи маҥан баттахтаах кырдьаҕас киһини көрө түһээт даҕаны бэйэтин тардына, бэрээдэгин тупсарына түһэр кэмэ былыр эрэ буолар эбитин курдук саныы үөрэннибит, кинигэлэр үөрэхтэрин баһылаабыт эрэ дьон олоххо уоппуттара элбэх диэн сыыһа санааҕа оҕустардыбыт.
Ханнык баҕарар киһи хаһан баҕарар маҥан, үрүҥ дьүһүнү сөбүлүү, сэҥээрэ көрөр. Бу дьүһүн сырдык буолуутун бэлиэтиир буолан киһиэхэ өй-санаа эбиллэн иһиитин көрдөрөрүн ситэ сыаналаабакка сылдьабыт.

Сааһыран эрэр дьахталлар эдэр курдук көстөөрүлэр, бэйэлэрин туһаларыгар эр дьону тардаарылар баттахтарын хара, эриэн гына кы-рааскалыыллар, улааппыт кыргыттарын кытта тэҥнээх, саастыыларын курдук тутта-хапта сатыыллар. Маннык быһыылара бэйэлэригэр туһалааҕын иннигэр оҕолорун иитэр-үөрэтэр өттүгэр туһалаах сабыдыалларын лаппа кыччатар. Ол иһин оҕолор ийэлэрин этиилэри-нээҕэр кырдьаҕас, баттаҕа маҥхайбыт эбэлэрин, эһэлэрин этиилэрин ордук истэллэрэ, толороллоро биллэр. Оҕолор, олоххо уоппут-таахтара биллэ сылдьар дьон этиилэрин, үөрэхтэрин ордук ылыналлар. Эһэлэр, эбэлэр ииппит сиэннэрэ үлэҕэ-хамнаска ордук сыһыаннаахтара итини дакаастыыр.

Маҥан баттаҕа суох киһини оҕо тэҥнээҕин, саастыылааҕын курдук көрөр. Бу киһи этиитигэр улахан сыанабылы биэрбэт, аанньа ахтыбат. Дьахталлар баттахтарын кырааскаланан тупсарына сатааһыннара оҕо-лорун иитиилэрэ мөлтүүрүгэр тириэрдэр. «Кырдьаҕас төрөппүттэр оҕолоро үчүгэй иитиилээх буолар» диэн норуокка этии баар. Бу этии кырдьаҕас дьон иитэр-үөрэтэр кыахтара ордук элбэҕин быһаарар уонна маҥан баттах оҕону иитиигэ быһаччы сыһыаннаах диэн этиибитин бигэргэтэр.

Маҥан баттах дьайыыта суох буолан, кырдьаҕас төрөппүттэрэ суох эдэр ыаллар оҕолорун иитэр-үөрэтэр кыахтара намтаан иһэр. Кавказ омуктарын: «Үчүгэй кырдьаҕастар суох сирдэригэр эдэрдэр халы-маар-гы иитиилээх буолаллар»,- диэн этиилэрин табатык сыаналыырга маҥан баттах суолтатын быһаарыы көмөлөһөр. Ол курдук киһи олоҕор маҥан дьүһүн ылар оруола олус үрдүк. Хайа баҕарар киһи маҥан, үрүҥ дьүһүнү - үчүгэй диэн сыаналыыр. Ол аата, Айылҕа бэйэтин дьиҥнээх көстүүтэ, сырдык буолуута киһиэхэ үчүгэй буолуутун, бу үчүгэй диэн өйдөбүлүн үөскэтэр. Итини тэҥэ хара дьүһүн маҥаҥҥа кубулуйан барыыта сырдык, үчүгэй буолан барыытын бэлиэтиир. Кырдьаҕастары сыаналыыр буолуу олох уоппутун табатык иҥэриниигэ көмөлөһөр, эдэрдэр сотору бэйэлэрэ кырдьан, олохторугар элбэх уоппуту мунньунан баттахтара эмиэ маҥхайан барарын биллэрэр.

Былыргы таҥара үөрэхтэригэр маҥан баттах туһунан бу курдук этэллэр: «Слава юношей - сила их, а украшение стариков – седина».
Кэнники кэмҥэ сахалар олохторун үөрэҕин аанньа ахтыбат буолуу биһиги кырдьаҕастарбытын улаханнык туоратта. Онуоха эбии бэйэлэрэ арыгы иһэннэр сыыһа-халты туттаннар, аптарытыаттарын түһэн биэрэн иһэллэр. Олох ыараханын тулуйан, олохторугар ситиһиилэри оҥорон кырдьар саастарыгар тиийбит кырдьаҕастар бэйэлэрин күүстээх санааларын эдэрдэргэ көрдөрөн дакаастаан иһэллэрэ эбитэ буоллар маҥан баттах дьайыыта эдэр дьоҥҥо ордук тиийиэ  этэ. Ол аата, кырдьаҕас дьон ордук киһилии быһыы¬лаахтарын, тулуурдаахтарын олоххо көрдөрөллөрө эдэр дьоҥҥо холобур буолан туһалыа этэ.

Итини тэҥэ билигин өй-санаа бэйэтэ туспа эниэргийэ көрүҥэ буолара быһаарыллан эрэр. Хойуу баттах Айылҕа эттигэ буолан таһыттан кэлэр араас өйдөрү-санаалары эниэргийэлэри киллэрбэтэ, онтон бас иһигэр үөскүүр бэйэ өйүн-санаатын хаайан тутара, мунньара киһи өйө-санаата туруктаах буоларыгар ураты суолталаах. Сахалар баттаҕа суох киһини олохтоох өйө-санаата аҕыйах, быстах санааҕа ылларымтыа киһинэн ааҕаллар.

УТУЙУУ

Киһи үйэтин үс гыммыттан биирин утуйан атаарар. Кыра оҕо олус элбэхтэ утуйар. Улаатан иһэн утуйара элбэх соҕус, онтон кырдьа баран, иннэ кылгаан, кэннэ уһаан истэҕинэ, утуйар кэмэ лаппа аҕыйаан барар.

Сааһыран иһэр киһи этэ-сиинэ оннун булан, аны улаатара бүттэҕинэ сынньанар кэмэ аҕыйаан биэрэр уонна олохпор туһалааҕы оҥорорум кыаттарымаары гынна диэн санаа киириитэ киһи утуйар кэмэ кылгыырыгар тириэрдэр. Ол аата, утуйар кэм аҕыйаан биэриитэ киһи санаатыттан ордук тутулуктаах уонна туһалааҕы оҥорор кэмэ элбиирин үөскэтэр.

Киһи этэ-сиинэ сынньана, утуйа сыттаҕына, өйүн-санаатын сорох өттө утуйбат, куруук кэтээн, этин-сиинин эмиэ хонтуруоллуур, көрөр-истэр. Утуйа сытан хайа эрэ чааһа хам баттаннаҕына, көһүйдэҕинэ хамсанан, эргийэн биэрэр, онтон тоҥноҕуна суорҕанын көннөрөн саптар.

Утуйа сытар киһи этэ-сиинэ сынньанар, күнүскү сылаатын таһаа¬рар. Быччыҥнара, сүһүөхтэрэ, өйүн-санаатын толкуйдуур, быһаарар өттө бары сынньаналлар.

Киһи Айылҕаттан айыллыаҕыттан түүҥҥү кэмҥэ утуйар, сынньанар аналлаах. Эт-сиин үлэлиир-хамсыыр күүһэ түүн мөлтүүр, киһи сынньа-нарга наадыйар. Итини тэҥэ киһи хараҕын оҥоһуута эмиэ сырдык кэмҥэ эрэ сылдьарыгар аналлаах. Сырдык кэмҥэ үчүгэйдик көрөр, онтон хараҥаҕа  киһи көрөрө мөлтүүр. Ол иһин киһи хараҥаны абааһы көрөр, дьаахханар. Хараҥа буолуутуттан туох барыта көстөрө мөлтөөтөҕүнэ киһи этэ-сиинэ сынньанара наадатын эмиэ өйдүүр.

Кыра оҕо утуйа сытан суорҕанын табан, сатаан саптыбакка уон сааһа ааһыар диэри эрэйдэнэр. Мөхсөн суорҕанын түһэрэн, тэбэн кэ-биһэр, бэйэтэ аһара эргийэн кэбиһэн хаптаҕай, кыйыата суох оронтон сууллан да түһүөн сөп. Бу курдук эрэйдэнэн утуйа сытан табан хамсанарга оҕо олус өр кэмҥэ үөрэнэр.
 
Биир эмэ киһи утуйа сылдьан хаамарын туһунан кэпсээннэри эмиэ истиэххэ сөп. Олус уһун кэмҥэ эрчиллэн, үөрэнэн киһи аҕыйах хамсаныылары утуйа сылдьан оҥорорго син үөрэнэр. Ол курдук киһи тоҥноҕуна суорҕанынан эринэн кэбиһэрин бэйэтэ да билбэт. Утуйа сылдьан хамсаныыларга киһи өйө-санаата, салгын кута кыттыспат, уһуктан баран хайдах хамсаммытын киһи билбэт, өйдөөбөт. Маннык хамсаныылар аҥардастыы эт-сиин көрдөбүлүн эрэ толороллор, ол иһин буор кут быһаччы оҥорор хамсаныыларыгар киирсэллэр. Ол курдук киһи тоҥноҕуна кумуччу туттуута уонна суорҕынын эринэр хамсаныылара тыынар-тыыннаахтар бары оҥорор хамсаныыларыгар киирсэллэр. Ол иһин утуйа сытар киһи хамсаныыларыгар өйө-санаата кыттыспакка эрэ көннөрү этин-сиинин көрдөбүллэрин толорор хамсаныылары, буор кутун эрэ көмөтүнэн оҥорор диэн быһаарыахпытын сөп.

Бу быһаарыыны салгыы сайыннардахха киһиэхэ буор кут үөскүүр кэмэ эмиэ биллэн тахсар. Утуйа сытан табан хамсанарга  оҕо 10 сааһын ааһан баран биирдэ үөрэнэр диэн быһаарыы киһиэхэ буор кут үөскээһинэ уонча сылы ыларын бигэргэтэр. Ити иһин киһи этин-сиинин эрчийэн, тутан-хабан үлэлиир үлэҕэ, холобур, уус идэтигэр, иистэнньэҥҥэ олус өр кэмҥэ үөрэнэр.
 
Итини тэҥэ утуйа сытар киһини толкуйдуур өйө-санаата, салгын кута салайбат диэн этиини итинник дакаастыахха эмиэ сөп курдук. Сахалар өйдөбүллэринэн утуйа сытар кэмҥэ киһи өйө-санаата, куттара этиттэн--сииниттэн туспа бараннар Үөһээ дойдуга сылдьаллар. Бу кэмҥэ киһи араас түүллэри көрүөн, ол түүллэригэр онно-манна да тиийэ сылдьыан сөп.

Киһи өйө-санаата сылайбат буолуон сөп. Утуйа сытар кэмҥэ өй-са-наа дьэ босхо баран көҥүл сылдьарын киһи түүлү көрөрө быһаарар. Бу кэмҥэ киһи бары өйө-санаата ийэ уонна салгын куттара тус-тус¬па баран сылдьаллар диэн этиигэ сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ эмиэ сөбүлэһэр.

Киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата эбиллэн, билиитэ дириҥээн  иһэр. Ол эбиллии бэ¬лиэтинэн түүл элбиир, түүлгэ көстөр дьон куттара ордук чуолкайдык көстөллөр уонна атын киһи саҥатын арааран истии эбиллэр. Киһи өйө-санаата кырдьары, сылайары, эт-сиин мөлтөөн-ахсаан иһэрин билиммэт. Ол иһин киһи куттарын өйдөрө-санаалара сааһыран истэҕин аайытын сөп түбэспэттэрэ, утарылаһаллара өссө улаатан биэрэр.

«Сүрэҕэ суох киһи утуйара элбэх буолар» диэн сахалар этэллэр. Киһи этин-сиинин баар-суох баҕа санаатынан тото аһыы-аһыы утуйа, сынньана сытыы буолар. Бу баҕа санааны киһи өйө-санаата сайдан, күүһүрэн кыайдаҕына, баһыйдаҕына эрэ аһыырыттан ураты дьоҥҥо уонна бэйэтигэр туһалаах дьыалалары, киһилии быһыылары, үлэни-хамнаһы туран оҥорор кыахтанар. Киһи утуйан туран туох  эмэ  туһалаах   дьыалалары   оҥороругар өйө-санаата этин-сиинин күһэйэр кыахтааҕа, күүстээҕэ наада. Ол иһин утуйуу эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх, сиэри таһынан барбата киһилии быһыылаах киһит¬тэн ирдэнэр.

КЫРДЬЫЫ 

Кырдьартан ким да куоппат. Кэлиэхтээх кэмиттэн аһара хойутаабакка, бу кэллим диэн биллэрбэккэ сыыйа-баайа кэлэн иһэр. 
«Иитиллэр иэстээх»,- диэн сахалар этэллэр. Оҕону кыра эрдэҕиттэн киһилии быһыыга, кырдьаҕаска көмөлөһө үөрэттэххэ, кырдьыы кэмэ кэллэҕинэ, кыах, күүс мөлтөөтөҕүнэ көмөлөһүөн сөп. Элбэх оҕолоох төрөппүт кырыйдаҕына, кыаҕа-күүһэ мөлтөөтөҕүнэ оҕолоругар хардары-таары сылдьар, олорор кыахтанар. Кыра эрдэхтэриттэн тулуурдаах, дьулуурдаах, үлэҕэ-хамнаска үөрэммит оҕолоро биир төрөппүттэрин көрөр-харайар кыахтара улаатар. Элбэх оҕолоох буолуу уонна киһилии быһыыга үөрэтии кырдьар сааска көрүүгэ-харайыыга, сынньалаҥнык сылдьыыга тириэрдэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн кырдьан, мөлтүүр кэм кэлэрин билэ үөрэнэрэ наада. Кырдьаҕас эбэлэригэр, эһэлэригэр  көмөлөһөн, туһа киһитэ буола улааттаҕына бэйэтин сиэннэрин киһилии быһыыга, кырдьаҕастары ытыктыырга, көмөлөһөргө үөрэтэр кыахтанар. Кырдьаҕастар бэйэлэрин көрүҥнэринэн олох эргийэн иһэрин сиэннэригэр көрдөрөн үөрэтэллэр.
 
Кырдьыбыт төрөппүтү көрүү-истии оҕо иэһэ. Бу иэс, ытык иэс буоларын туһугар оҕо кырдьаҕастары ытыктыы, көмөлөһө үөрэнэрэ ирдэнэр.

Кырдьан барыы киһи этэ-сиинэ мөлтөөһүнүнэн саҕаланар буолан өйгө-санааҕа улахан уларыйыылары киллэрэр, эт-сиин күүһэ-уоҕа, кыаҕа өй-санаа көрдөбүллэригэр кыайан сөп түбэспэтигэр тириэрдэр. Өй-санаа эттэн-сиинтэн тосту уратылаах буолан киһи хаһан даҕаны кырдьан иһэрин билиммэт. Ол оннугар сааһыран истэҕинэ өйө-санаатэ дьэ киирэн, эбиллэн, саҥа күүһүрэн иһэр курдук сана¬нар. Сахалыы эттэххэ киһиэхэ «Сүрэх баҕатын, сүһүөх кыайбат» кэмэ кэлэр. Бу кэм кэлиитигэр киһи өйө-санаата эрдэттэн бэлэмнэнэн биэ¬рэрэ наада. Ол иһин былыргы сахалар «Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэн» диэн этэллэр. Биһиги бу курдук киһи олоҕор сааһыран истэҕинэ үөскүүр этин-сиинин уларыйыыларыгар сөп түбэһэр гына өйө-санаата эмиэ уларыйан биэриэхтээҕин ситэ сыаналыы, туһана иликпит.

Өй-санаа кырдьыбат. Сааһыран истэххэ хата эбиллэн күүһүрэн, дириҥээн биэрэн иһэр. Өй-санаа эбиллэн иһиитин эт-сиин тулуйбат. Сыллар ааһан истэхтэрин аайы эт-сиин мөлтөөн-ахсаан, ыалдьан, кэбирээн иһэр. Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата кыайан тапсыбат, биир тылы булумматтара эбиллэн биэрэр. Бу кэмҥэ өй-санаа араас үөрэҕи-билиини ылынан сайдыбытынан туһанан бэйэтин этин-сиинин харыстаан, көрүнэн, сайыннаран, эрчийэн, дьарыктаан биэрэн иһэрэ эрэйиллэр. Бу быһаарыы олох тутаах көрдөбүлэ буолар.
Дьон кырдьан истэхтэринэ «Кэннибит уһаан, иннибит кылгаан иһэр» диэн этэллэр. Бу этии эт-сиин уонна өй-санаа уларыйан иһиилэрин бэлиэтиир. Киһи кырдьан, сааһыран истэҕинэ, урут эдэр эрдэҕинэ үчүгэйдик, табыллан сылдьыбыт кэмнэрин саныыра, ахтара эбиллэр. Бу ааспыт кэмнэрин ордугургуу, ахта саныыра элбээтэҕинэ, билиҥҥи олоҕо, кырдьыбытынан сибээстээн, уруккутуттан мөлтөөн, ахсаан иһэрин бэлиэтиирэ элбиир.

Киһи кырдьан, этэ-сиинэ мөлтөөн урукку эдэр эрдэҕинээҕитин курдук кыайа-хото сылдьыбат, барбат-кэлбэт буоллаҕына, урукку сырыыларын, кыайыыла¬рын-хотууларын ахта саныыра ордук күүһүрэр. Элбэх кырдьаҕастар бииргэ муһуннахтарына билигин олорор олохторо урукку олохтору¬нааҕар мөлтөөн, ахсаан барыытын тэҥнээн көрөн ахта-саныы сылдьал¬лара эбиллэн биэрэр.

Элбэх дьон холбостохторуна омугу үөскэтэллэр. Уруккуну ахта санааһын өйө-санаата дириҥээн барыыта бу омук кырдьан, мөлтөөн-ахсаан эрэрин билиэтэ. Омук кырыйдаҕына, урукку кыайыыларын кыайан ситиспэт кэмэ кэллэҕинэ, ол кыайыыларын ахта-саныы сылдьара элбиир. Ол иһин уруккуну ахта-саныы сылдьар быһыы элбээтэҕинэ, омугу күүһүрдэ, урукку кэмигэр эргитэ сатааһын тэнийдэҕинэ, бу омук кырдьыбыт эбит диэн быһаарыы олохтоох буолар.

Билигин Россия дьоно, ордук нууччалар, урукку кэмнэрин ахта, суохтуу саныыллара ордук эбилиннэ. Кинилэр урукку ыраахтааҕы саҕанааҕы кэми, Петр Первэй, Суворов кыайыыларын ордук санаан ахтар буоллулар. Былыргы кыайыыларыгар-хотууларыгар хайдах эмэ гынан эргиллибит киһи диэн баҕара саныыллара үксээтэ. Арай урукку курдук кыайыылары билигин кэлэн хайдах гынан ситиһэр туһунан эрэ кыайан быһаарына иликтэр. Урукку кыайыылары эргитэр кыахтаах, ССРС эрдэхтэн олус сайыннарыллыбыт армия күүһэ-күдэҕэ билигин Россияҕа баар. Ол иһин кэлин кэмҥэ армияны бөҕөргөтүү, өссө сайыннарыы үлэтэ тэнийэн баран иһэр.
 
Аан дойду дьонун олохторугар Россия күүһүрүүтэ, ордук чуолаан армията бөҕөргөөһүнэ улахан кутталы үөскэтэр. Сайдыылаах омуктар куттанар санааларыгар Россия экономикатын сайыннарартан  туттуналлар, онтон экономика сайдар кыаҕа суоҕа  хайа эмэ ордук сайдыан сөптөөх эрэ хайысханы ылан ону сайыннарарга тириэрдэр. Ол иһин кэлин кэмҥэ Россия элбэх сэрии сэбин оҥостон аныгы сэриилэрин сэптэриттэн атын государстволарга атыылыыра эбилиннэ.

КИҺИ БЫҺЫЫТА

Оҕо айылҕаттан аналын быһыытынан олоҕу олоруон баҕарар. Саҥа төрүөҕүттэн улааппытынан бараары ийэтин эмпитинэн барар, туга эмэтэ тиийбэтэҕинэ ытаан бэбээрэн биллэрэн иһэр. Оҕо ытыыр саҥата киһи истэригэр саамай сөбүлээбэт дорҕоонноро буолаллар. Ытыыр саҥа  көмө хайаан да наадатын биллэрэр. Кыра оҕо кыаммат буолан олоҕун ийэтин көрүүтүнэн-истиитинэн уонна көмөтүнэн саҕалыыр.
Оҕо өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн хайдах иитиллэриттэн уонна үөрэтиллэриттэн тутулуктанан сайдар. Саха дьоно: «Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа»,- диэн этиилэрэ оҕо аҕатын суолун батыһан, үтүктэн үөрэнэн кини курдук буоларын уонна өссө бөҕөргөөн, хатарылыннаҕына салгыы сайдыыны ситиһэрин быһаарар. Өй-санаа, кут-сүр, таҥара үөрэхтэрэ оҕону иитииттэн-үөрэтииттэн, киһи буолуутуттан саҕалаан киһи быһыылаахтык олоҕун олороругар үөрэтэр аналлаахтар.

Киһи диэн тыл хаһан үөскээбитэ, туттуллар буолбута биллибэт ыраах. Өй-санаа сайдан киһи кыыллартан, сүөһүттэн арахсан киһилии быһыыланар буолуоҕуттан үөскээбит. Киһи былыр Күҥҥэ тэҥнэнэр үтүө тыл эбит. Былыргы түүрк тылын тылдьытын ыллахпытына, Күн диэн былыргы суолтата – киһи. (11,42).

Төрөппүт эбээһинэһэ оҕотун бэйэтин курдук киһи оҥоруу буолар. Төрөппүтүн өйүн-санаатын таһымын, үлэтин-хамнаһын ситиһэн баран өйүн-санаатын салгыы сайыннарбыт оҕо туруктаах өй¬дөөх-санаалаах буола улаатар. Өйө-санаата салгыы сайдан барыыта төрөппүтүн, үгэстэригэр билиитигэр-көрүүтүгэр, үлэтигэр-хамнаһыгар  тирэҕирэр, онтон салгыы сайдан кини өйө-санаата туруктаах буолар. Ол аата оҕо ийэ кута үтүө үгэстэргэ төрөппүтүн көмөтүнэн үөрэннэҕинэ өйө-санаата туруктаах буола сайдар.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдан истэҕин аайытын бэйэлэрин солбу-йааччыларын анаан-минээн, ааҕан-суоттаан Күн сирин көрдөрөллөр. Ийэ оҕотугар сыһыана оҕото бэйэтин олоҕор хайдах сыһыаннаһарын үөскэтэр. Улаатан истэҕинэ аһара көрүү-истии бэйэтэ мөл¬төх, бэлэмҥэ үөрэммит киһини иитэн таһаарар. Барыны-бары бэйэтэ оҥоро үөрэммит оҕо олоххо дьулуурдаах, үүнүү-сайдыы диэки тардыһыылаах буола улаатар. Бэйэтин олоҕуттан сиэттэрэн тугу үчүгэй, тугу куһаҕан дииргэ төрөппүттэрин үтүктэн сыыйа үөрэнэр.
Сахалар быһааралларынан кыра оҕо улахан киһиттэн чуолкайдык туспа араарыллан «Оҕо» диэн ааттанар. Бары кыыллар, көтөрдөр оҕо-лоро эмиэ оҕолор диэн ааттаналлар. Былыргы сахалар «Киһи үйэтин тухары үөрэнэр» диэн этиилэрэ оҕо киһи буолууга, онтон киһи быһыы-тын сүтэрбэккэ олоҕу олорууга үйэтин тухары үөрэнэ сырыттаҕына эрэ та¬былларын быһаарар. Кэлин кэмҥэ бу этии олох үөрэҕэр сыһыаннааҕын умнан аҥардастыы үөрэхтээһиҥҥэ эрэ сыһыаннаах курдук өйдөөһүн баар буолла.

Өй-санаа олус түргэнник сайдар. Киһи бары баҕа санаата аһара элбэх. Өй-санаа ханнык да кээмэйэ, хааччаҕа суох бараары гынар. Сирдээҕи олоххо өй-санаа эккэ-сииҥҥэ, өйгө-мэйиигэ үөскүүр, иитиллэр, онтон эниэргийэ ылынар буолан баран аны аһара барыан баҕарар. Киһи тыынар-тыыннаах, эттээх-сииннээх буолан өйө-санаата эмиэ киһи быһыытыттан таһынан барбата ирдэнэр. Бары таҥара үөрэхтэрэ өйү-санааны хааччахтыыллар. «Таҥара барыны барытын айбыта» диэн этии киһи өйө-санаата таҥараҕа хаһан да тиийбэтин бэлиэтиир, ол иһин өйү-санааны хааччахтыыр.

Өй-санаа  эбиллэн, сайдан иһиитэ диэн киһи бары билиитин-көрүүтүн туһанан этин-сиинин эрчийиитэ, ону өр кэмҥэ дьарыктаан үөрүйэх оҥоруута буолар. Сахалыы үөрэҕинэн үөрүйэх буолбут эт-сиин буор куту үөскэттэҕинэ эрэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтанар. 
 
Оҕо төрүөҕүттэн уһуннук иитиллэн, үөрэтиллэн уонна улаатан киһи буолары ситиһэр. Төрөппүттэрэ хайдах иитэллэр уонна үөрэтэллэр даҕаны сон¬нук киһи буолар диэни саха киһитэ барыта билэр. Киһини билиэхтэрин баҕардахтарына сахалар кини төрөппүттэрин туһунан ыйыта¬лаһаллар этэ. Советскай былаас кэмигэр оҕолору аһара көрүү-истии, үөрэхтээх эрэ дьон оҥороору атын, сымнаҕас олоххо үөрэтии түмүгэр оҕолор өйдөрө-санаалара уларыйда. Оҕо төрөппүтүн курдук диэн өйдөбүлү олус көнөтүнэн, олох быһаччы өйдүүр буоллубут. Ол эрээри кэлин кэмҥэ оҕону хайа кэмҥэ диэри иитиэххэ, онтон салгыы үөрэтиэххэ сөбө букатын уларыйда. Оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн ийэ кута иитилиннэҕинэ эрэ өйө-санаата туруктаах буоларыгар тириэрдэрин кут-сүр үөрэҕэ дакаастыыр.

Киһи буолууну оҕо олох кыра эрдэҕиттэн үчүгэйдик иитилиннэҕинэ уонна үөрэннэҕинэ эрэ ситиһэн иһэр. Улаатан, өр кэмҥэ үөрэнэн, үөрэнэн өйө киирдэҕинэ биирдэ ситиһиэн сөптөөх уһун уонна ыарахан үөрэх, киһи буолуу буолар. Ол эбэтэр оҕо улаатыар диэри «Киһи буоларга» үөрэннэҕинэ эрэ салгыы киһи быһыылаахтык олоҕун олороро табыллар.

Саха дьоно киһи олоҕун сыалын, олоҕор тугу ситиһиэхтээҕин чуол-кайдык быһааран этэллэр. Ол сыал «Киһи быһыылаахтык» олоҕу олоруу, өйү-санааны сайыннаран «Киһилии киһи» буолары ситиһэн, дьону-сэргэни кытта эйэлээх буолуу буолар. Yгүс дьон сөбүлүүр, итэҕэйэр киһилэрин «Киһилии киһи» диэн ааттыыллар. Сахалар быһааралларынан киһи уһун үйэтин тухары үлэлии-үлэлии, үөрэнэн-үөрэнэн куруук киһи быһыытын таһымыгар сылдьыахтаах. Киһи быһыытын киһи олоҕун бүтүүтүгэр диэри ил¬дьэ сырыттаҕына, быстах суолга сыыһа туттан сиргэ-буорга тэпсибэтэҕинэ биирдэ олоҕун сыалын, ситиһэрэ кыаллар. Ити иһин «Олох ыарахан» диэн этии киһи быһыытын сүтэрбэт буолуу ыараханын бэлиэтиир. Бу быһаарыы киһи олоҕор олус куһаҕан, сиэргэ-баппат сыыһалары оҥорон кэбиһэрэ ыраахтан буолбатын эмиэ арыйар. Ол курдук чэпчэки олоҕу тутуһуу, барыта бэлэмҥэ үөрэнии олох чэпчэки¬тин курдук санаалары үөскэтэн эдэр киһини сыыһа туттууларга үтүрүйэр. Итини тэҥэ  өй-санаа туруга суох буолуута, ийэ кута үтүө үгэстэргэ үөрэммэтэҕэ киһини быстах суолга сыыһа туттарыгар тириэрдэр. Эдэрдэри кэтэһэр алдьархайдар итиннэ саһан сыталлар.

Киһи быһыытын өйүн-санаатын тутуһан олох олоруу киһи олоҕун сүрүн сыала. Киһи олоҕун устатын тухары киһи быһыытын суолуттан сыыһа-халты туттан туораабакка сылдьыыта кини сүрүн кыайыыта, өйө-санаата туруктаах буолуутун көрдөрөр бэлиэтэ. Өй-санаа туруктаах буолуутун ситиһэргэ сахалар кут-сүр үөрэхтэрин баһылыахха наада. Ол аата эти-сиини эрчийэр курдук өй-санаа эмиэ эрчийиигэ, куруук дьарыктыы, ыраастыы сылдьарга наадыйар.

Кут-сүр үөрэҕин быһаарыытынан куһаҕаны санааһын, куһаҕан санаалартан өйү-санааны ыраастаан испэт буолуу өй-санаа киртийэн, куһаҕан санааларынан туоларын үөскэтэр. Yгүстүк куһаҕаны саныы сылдьартан аны ол санаалара куһаҕан үгэскэ кубулуйдахтарына куһаҕан быһыылаах киһиэхэ кубулуталлар. «Былыргыны былыт саптын» диэн этии куһаҕаны умнан, өйү-санааны ыраастыыр туһалааҕын бэлиэтиир.

Киһи сааһа ыраатан истэҕин аайы олоҕо, майгына уларыйан биэрэн иһэр. Бу уларыйыыларга сөптөөх уларыйан биэриилэри киһи бэйэтин өйүгэр-санаатыгар киллэрэн биэрэн истэҕинэ эрэ киһилии киһи буолуутун өйүттэн-санаатыттан туораабат. Киһи кырдьан, этэ-сиинэ мөлтөөн иһиититтэн олоҕор буолар уларыйыыларга өйө-санаата үөрэнэн биэрэн иһиэхтээҕин былыргы сахалар чопчу билэннэр «Киһи үйэтин тухары үөрэнэр» диэн эппиттэр. Былыргы саха дьонун бу этиилэрэ үөрэхтээһиҥҥэ буолбакка олох үөрэҕэр үөрэниигэ сыһыаннаах. Ол аата, киһи киһи быһыылаах буола үөрэнэн иһэригэр аналлаах.

Киһи хаһан баҕарар үөрэнэрэ наада диэн этэллэр. Билигин үөрэнии диэн тылы үчүгэй буолуу, билиини-көрүүнү баһылааһын диэн өйдөбүллээх туттуллар. Олох уоппутугар үөрэнии диэн этии букатын да хаа¬лан сылдьар. Сахалыы олох уоппутугар үөрэнии «Үөрүйэх» диэн ааттанар уонна үгэстэргэ үөрэниини кытта быһаччы сибээстээх. Киһи олох уоппутугар куруук үөрэнэ, эбинэ сылдьыахтаах. Ол иһин киһи хаһан баҕарар, хас күн аайы өйүн-санаатын үчүгэй буолууга, үчүгэйи оҥорууга үөрэтэ сылдьыахтаах.

Үчүгэй санаалаах буолууну ситиспит киһи дьэ биирдэ «Киһи киһитэ», «Киһилии киһи» диэн буолар. Оҕо улаатан истэҕинэ сайдан, үөрэнэн-үөрэнэн «Киһи буолууну»  ситиһиэхтээх. Онтон салгыы өйө-санаата сайдан дьон-сэргэ сөбүлүүр үтүө быһыыларын оҥортоотоҕуна, бар дьонугар ытыктабыллаахтык сыһыаннастаҕына «Киһи киһитэ» диэн ааты иҥэрэллэр.

Элбэх дьон ытыктабылларын ситиспит, бары сөбүлүүр, астынар киһилэрин: «Баар-суох киһибит», «Биһиги киһибит»,- диэн үрдүктүк сыаналыыллар.
 
«Киһи тыыннаах буолан тугу эмэни оҥорор» диэн этии баара, Киһи хаһан баҕарар үчүгэйи даҕаны эбэтэр куһаҕаны эмиэ оҥорор кыахтааҕын бэлиэтиир. Киһи тыыннаах сырыттаҕына эрэ сыыһаны, куһаҕаны оҥорорун бу этии эмиэ быһаарар. Тыыннаах киһи сыыһаны хаһан баҕарар оҥоруон сөп. Ол аата, сыыһаны, куһаҕаны оҥорортон кини өйө-санаата эрэ быыһыыр. Сайдыбыт өй-санаа куһаҕаны, сыыһаны билэн, арааран, дьон олохторун уоппутунан салайтаран оҥорбот буоллаҕына эрэ киһилии киһи буолара быһаарыллар.
Бу быһаарыы ордук чуолкайдык нууччалыы өс хоһоонунан быһаарыллар. Ол курдук «От сумы и от тюрьмы не зарекайся» диэн өс хоһооно киһи хаһан даҕаны киһибин диэн аһара барбакка бэйэтин кыана тутта сырыттаҕына эрэ табылларын быһаарар. Сыыһа-халты туттуу ханнык баҕарар тыыннаах киһиэхэ баар буолуохтаах быһыы эбитин уонна онтон киһи бэйэтэ, өйүн-санаатын күүһүнэн эрэ харыстанар кыахтааҕын бэлиэтиир.

Үчүгэй санаалаах, үчүгэйи оҥоруон баҕарар киһи куһаҕаны оҥорбот, үчүгэй киһи, киһи буолуон баҕарар. Үчүгэйи оҥорор са¬наалаах киһи сыыһа туттан куһаҕаны оҥордоҕуна даҕаны көннөрүнүөн баҕарар күүһэ улахан. Кини ийэ кутугар үчүгэй туһунан өйдөбүллэр иҥнэхтэринэ санаата үчүгэй диэки таттарыылаах буолан сыыһаны оҥордоҕуна көннөрүнэр кыаҕа улаатар.

Оҕо киһи оҥорор быһыыларыттан куһаҕан быһыылары билэн оҥорбот, үчүгэй быһыылары оҥорор буола үөрэннэҕинэ үчүгэй быһыылаах оҕо буола улаатар. Ол аата оҕо ийэ кутугар үчүгэй быһыылары оҥорор буолуу үөрэҕэ үгэс буолан иҥэрилиннэҕинэ кини үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир.

Дьон оҥорор туох-баар быһыылара барылара «Киһи быһыыта» диэн ааттаналлар. Ол иһин киһи быһыытын оҥорор киһи «Киһи быһыылаах»,- диэн ааттанар.

Киһи оҥорор бары быһыылара аны үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыылар диэн икки улахан бөлөхтөргө арахсаллар:

- Yчүгэй быһыы. Yгүс киһи сөбүлүүр быһыыларын оҥоруу үчүгэй киһи быһыыта эбэтэр үчүгэй быһыы диэн ааттанар.
 
- Куһаҕан быһыы. Дьон үгүстэрэ сөбүлээбэт быһыылара син киһи быһыытыгар киирсэр буолан баран дьоҥҥо үчүгэйи оҥорботуттан куһаҕан быһыы диэн буолар.

Yчүгэй уонна куһаҕан быһыылар бэйэ-бэйэлэриттэн төһө үчүгэйдэриттэн уонна куһаҕаннарыттан тутулуктанан элбэх араастарга арахсаллар. Ол араастар киһи майгыныгар быһаччы сыһыаннара суох, ол иһин биһиги ырыппаппыт.

Kиһи оҥорор туох баар быһыылара барылара иккилии өрүттээхтэр. Бу икки өрүттэр арахсыылара дьон үксэ хайдах санаалаахтарыттан быһаччы тутулуктанар. Үгүс киһи өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр өйдөбүл, кинилэр сөбүлүүр быһыылара – үчүгэй диэн буолар, онтон ханнык эрэ өйдөбүл эбэтэр быһыы дьон үгүстэрин санааларыгар сөп түбэспэтэҕинэ куһаҕанынан ааҕыллар.

Туох барыта икки өрүттээх. Бу этии ордук «Мэтээл икки өрүттээх» диэн этиинэн чуолкайданар уонна биир өттө көстүбэт, кэтэх өттө буоларынан быһаарыллар. Туох баар барыта биир өттө дьоҥҥо биллэр, көстө сылдьар буоллаҕына атына соччо баара биллибэт, табан быһаардахха эрэ булуллар.
 
«Үчүгэй эмиэ куһаҕаннаах» диэн этиини быһаарыыга дьон барыта билэр холобурдарын туһаныахха сөп. Ол курдук олус минньигэс, сыалаах, арыылаах астары аһыы сылдьар киһи сотору олус уойан, доруобуйата мөлтөөн барыан сөп эбэтэр куруук арыгыны элбэҕи иһэр киһи арыгыһыт буолан хаалыыта үчүгэй олус элбэҕэ киһиэхэ буортулааҕын быһаараллар. Өссө бу этиини быһаарыыга куруук сылааска сылдьарга үөрэнэн хаалбыт киһи доруобуйата мөлтөөн, тымныйан ыалдьан иһэрэ элбиирэ эмиэ олук буолуон сөп.

Ханнык баҕарар быһыы аһара баран хааллаҕына төттөрү өттүгэр кубулуйан хаалар. «Хотели как лучше, а получилось как всегда» диэн быһаарыы үчүгэйи оҥороору санаммыттара кыаттарбакка куһаҕан өттүгэр уларыйбытын бэлиэтиир.
 
«Kуһаҕан эмиэ үчүгэйдээх» диэн этиилэр бааллара киһи үчүгэйтэн да, куһаҕантан да кыайан арахсан быыһамматын быһаараллар. Үгүс дьон куһаҕан диэн ааттыыллара аҕыйах киһиэхэ үчүгэй буолан тахсыан эмиэ сөп. Ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга, оҕону үөрэтиигэ кимиэхэ үчүгэй буоларын таба быһааран туһаныахха наада.

Туох барыта икки өрүттээх уонна олор куруук бииргэ сылдьалларын киһи барыта билэр. «Мэтээл икки өрүттээх», «Палка с двумя концами» диэн этиилэр икки өрүт хаһан да арахсыбакка бииргэ сылдьалларын быһаараллар. Арай иккис көстүбэт, биллибэт өрүтү булан, таба быһаарыы, табан туһаныы дьонтон ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар.

Бу этиилэр барылара киһи оҥорор быһыылара, үчүгэйэ уонна куһаҕана куруук бииргэ сылдьаларын уонна хаһан да арахсыспаттарын быһаараллар.

«Ытыыр уонна күлэр аҕас балыстыылар» диэн этии куһаҕан кэнниттэн үчүгэй эмиэ кэлэрин бигэргэтэр курдуктар. Эбэтэр аһара үөрүү кэнниттэн хомолто, ытааһын кэлэрин бу этии эмиэ биллэрэр. 

«Аһара үөрдэххэ сотору хомолто кэлиэҕэ», «Наһаа алларастаама» диэн сахалар этиилэрэ икки өрүт ордук өйгө-санааҕа сыһыаннаахтарын быһаараллар уонна хардары-таары солбуйсан биэрэн иһэллэрин чуолкайдыыллар. 

Туох барыта икки өрүттээх буолуута сөптөөх, таба быһаарыы ханна эрэ икки ардыларынан, ортотугар буоларын биллэрэр.
«Истина как всегда где-то на середине» диэн этии баара ханнык баҕарар быһыылартан табалара, кырдьыктаахтара ортотунан баарын быһаарар. Бу быһаарыы сахалар Орто дойду диэн өйдөбүллэрэ былыргы дьон кырдьыктаах олоҕу тутуһан олорбуттарын быһаарар. Бу өйдөбүл дьон олохторо хаһан баҕарар ортотунан эрэ баран иһиэхтээҕин чуолкайдыыр. Дьон быһыылара хайа да диэки өттүн диэки халыйан барыыта аһара барыы, сыыһа суол  буолар. Ол иһин олох суола бу икки быһаарыы икки ардыларынан, ортотунан баран иһэр.

Сахалар Орто дойдуну быһаарыылара дьон өйдөрө-санаалара сайдан иһиитин суолун чуолкайдыыр. Дьон-аймах ханнык баҕарар быһыылартан ортотун талан ылыахтаахтарын биллэрэр. Сахалар бары билэр Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойду диэн этиилэрэ өйгө-санааҕа сыһыаннаахтарын уонна дьон олорор, үлэлиир, сайдар сирдэрэ Орто эрэ дойду буоларын чуолкайдыыр. Ол аата дьон оҥорор быһыылара хайаан даҕаны икки өрүт, үчүгэй уонна куһаҕан икки ардыларынан буолуохтааҕа быһаарыллар.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдыыта аҥардастыы биир өттүн диэки барар кыаҕа суох. Аҥардастыы биир өттүн диэки барыы кэлтэйдии сайдыыны таһаарар. Өй-санаа кэлимник сайдар. Ол аата икки өрүттэрэ тэҥник сайдаллар. Дьон бары куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи эрэ оҥороллоро хайдах да табыллыбат буолуон сөп. Үгүс элбэх киһи элбэх араас санаалаахтар. Kиһи барыта биир буолбатах, бары биир санааны тутуһар кыахтара суох уонна бары куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи эрэ оҥороллоро кыаллыбат. 

Ханнык баҕарар быһыы аһара бардаҕына аҥар, куһаҕан өттүн диэки уларыйан хааларын киһи түүллэрэ чуолкайдаан көрдөрөллөр. Ол курдук түүлгэ аһара баран күүскэ ытаатахха үөрүү буолар, онтон аһара үөрдэххэ, күллэххэ – хомойуу, ытааһын тиийэн кэлиэн сөп.
Саха дьонун олохторун үөрэҕин «Киһи быһыыта» диэн быһаарыылара өй-санаа кэлимник, ол аата үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах, икки өрүттээхтик сайдарын быһаарар. Бу үөрэх биир киһи олоҕунан муҥурдаммакка хас эмэ көлүөнэлэргэ бииргэ, курдаттыы дьайар. Ол аата биир көлүөнэ, ийэ уонна аҕа үрүҥ үлэһиттэр, оҕолорун туһугар олус кыһанан, аһара көрөн-истэн, сынньалаҥнык сырытыннаран, атаахтатан кэбистэхтэринэ, оҕолоро сүрэҕэ суох буола улаатан кэлэр көлүөнэлэриттэн «Киһи быһыылаах» дьон тахсыбаттар.

Kуруук үчүгэйи оҥоруу олус уустук уонна дьоҥҥо соччо кыаттарбат суол быһыылаах. Kим эмэ кимиэхэ эрэ куруук үчүгэйи оҥорор  буолуута анараа киһитэ кини үчүгэйи оҥороругар үөрэниитин үөскэтэр. Ол аата бу киһиэхэ үчүгэйи оҥоруу кини өйүн-санаатын буорту оҥорон, бэлэмҥэ  үөрэнэн хаалыытын үөскэтэр. Бу ордук кэлэр көлүөнэни, оҕолору үөрэтиигэ ордук улахан буортуну оҥорор. Бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыт оҕоттон соччо туһата суох киһи улаатан аймах дьон эстиилэригэр тириэрдэрэ элбэх. 

Киһи быһыытын үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар диэннэргэ араартааһын демократия сүрүн сокуонугар олоҕурар. Ол иһин элбэх киһи туох дии саныырынан быһаарыллаллар. Дьон үгүс өттүлэрэ хайа диэки санааларын уураллар, хайа быһыыны ордук сөбүлүүллэр даҕаны үчүгэй быһыы ол диэки баар буолар. 

Аан дойду бары олохтоохторуттан үлэлээн иитиллэр дьон үгүс өттүлэрин ылаллар. Ол иһин үгүс дьон үчүгэй диэн өйдөбүллэрэ үлэһит дьон баҕа санааларыттан үөскээн олохсуйаллар.

Араас революциялар, перестройкалар олох оҥкулун тосту уларытаннар өйү-санааны, үчүгэй уонна куһаҕан быһыылары уларыта туруортаан дьон олоҕун аймыыллар. Бу уларыйан ылыы кэмнэригэр урукку кэмҥэ үчүгэй диэн ааттанар быһыы соҕотохто куһаҕан быһыыга кубулуйан хаалара дьон өйүн-санаатын улаханнык буккуйар. Ол курдук Улуу Октябрьскай революция иннинэ баай дьон аатыран бочуоттанар эбит буоллахтарына революция кэнниттэн үлэһит дьон былааһы ыланнар баайдары олохтон туораппыттара.

«Үлэлиир киһи сыыһаны оҥорор, тугу да оҥорбот киһи хаһан даҕаны сыыспат» диэн этии баара киһи быһыылаах киһи өйдөбүлүгэр сыһыан-наах. Ол аата, киһи үлэтигэр-хамнаһыгар, олоҕор даҕаны кыра сыыһалары хаһан баҕарар оҥоруон сөп. Өй-санаа тыыннаах буоллахха уларыйа, эбиллэ эбэтэр көҕүрүү турарын быһаарар. «Киһи быһыытын» өйдөбүлүгэр ханнык эрэ кыра сыыһалары, саҥаны айыылары оҥоруу, киһи быһыытыттан уонна сиэртэн аһара барбатаҕына хаһан баҕарар көҥүллэнэр. Сахалар өйдөбүллэринэн тугу да оҥорбот, үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорбот буолуу дьэ биирдэ «Айыы киһитэ буолууга» тириэрдэр. Ол аата, киһи өллөҕүнэ, аны тугу да оҥорбот буоллаҕына, өйө-санаата мастыйдаҕына, уларыйар кыаҕа уурайдаҕына биирдэ эрэ «Айыы киһитэ» буолар. Айыы буолуу өй-санаа өлүүтүгэр тириэрдэр. Киһи өлбүтүн кэннэ өйө-санаата уларыйбат кэмҥэ киирэн дьэ айыыга кубулуйар.

Киһи буолан баран кыра эмэ мөлтөх өрүттэрдээх буолууну дьон бы¬растыы гыналлар. Арай бу мөлтөх өрүттэрбит киһи быһыытын, сиэрин аһара барбаттара ирдэниллэр. Кыратык сыыһа-халты туттуу «Киһи буолан баран» диэн быһаарар этиилээх. Хаһан да, кыратык да сыыһаны-халтыны, айыыны оҥорбот тыыннаах киһи диэн суох. Ол аата, киһи буоллахха, кыра, улахан суолтата суох, сиэри кэспэт, киһи быһыытыттан таһынан барбатах, кыра алҕастары, саҥаны арыйыылары оҥоруу киһиэхэ көҥүллэнэр. Ол аата, киһи өйдөөх-мэйиилээх буолан айыыны оҥорбот буолара эмиэ табыллыбат. Дьон саҥаны арыйаннар олоххо кил¬лэрэн иһэллэр. Киһи айыыны оҥороро эмиэ көҥүллэнэр. Ол эрээри ол айыыбыт сиэри таһынан барбатаҕына эрэ олоххо туһаны аҕалар. Ол иһин сиэри аһара барбат, сиэри иһинэн айыы аата айыы-сиэр диэн буолар. Айыыны оҥорбот дьон элбэхтэр.  Кинилэр бары киһилии быһыылаах дьон диэн буолаллар. Ол аата, айыыны оҥорор киһи диэн отой аҕыйах, онтон киһи быһыылаах дьон олус элбэхтэр, ол иһин дьон үксүлэрэ киһилии быһыылаахтар.
 
Сахалар олохторун үөрэҕэр элбэхтик туттуллар киһи быһыыта диэн өйдөбүл, аналлаах кыйыа, хайа да өттүгэр, үчүгэй да, куһаҕан да өттүлэригэр киһи олоҕун устата туораабатын, аһара барбатын хааччы-йар аналлаах. Киһи быһыыта диэн өй-санаа хааччаҕа. Арай бу хааччах биир сиргэ хам баайыллан турбат, олох сайдарын курдук эмиэ сайдан уларыйан биэрэн иһэр. Киһи олоҕун устата киһи быһыытын кэспэххэ олоҕун олордоҕуна, киһи быһыылаахтык, олоҕун сиэрдээхтик олордо диэн этэллэр.

Олохторугар киһи быһыытын тутуспат дьон эмиэ баалларын сахалар «Киһиттэн таһынан быһыылаах» диэн быһааран этэллэр. Олус сиэри таһынан быһыыланар киһини «Киһи буолбатах» диэн туох эрэ атыннааҕын, өйө-санаата тиийбэтин арааран быһаараллар. 
Киһи быһыыта диэн өй-санаа хааччаҕын киһи олоҕун устата тутуһа, таһынан барбакка сырыттаҕына уонна оҕолорун киһи быһыытыгар үөрэттэҕинэ, кэлэр көлүөнэлэрэ эмиэ кини курдук, олохторун киһи быһыылаахтык олороллоругар олук уурар.

Саха дьоно олоххо сыһыаннарын «Биирдэ бэриллэр олоҕу киһилии олоруохха» диэн этиинэн быһаараллар уонна олохторун киһилии олоруохтарын баҕараллар. Бу этии киһи олоҕо бу Сир үрдүгэр биир эрэ буоларын чуолкайдаан биэрэр. Дьон олохторо кылгаһын билэннэр бэйэлэрин кэннилэриттэн оҕолоро хааланнар кинилэр оҥорон испит дьыалаларын салгыахтарын баҕара саныыллар. Ол иһин оҕолорун киһилии, бэйэлэрэ хайдах үөрэммиттэрин курдук үөрэтэн, сайдыылаах киһи оҥоруохтарын муҥура суох баҕараллар.

Киһи Айылҕаттан тыыннаах буоларга анаан айыллыбыт. Олох олоруу төһөнөн ыарахан да, оҕо кыра эрдэҕиттэн ол ыарахаттары тулуйарга эрчиллэр, үөрэнэр. Ол иһин олоххо дьоҕура, дьулуура улаатан биэрэр. Оҕо үтүктэн үөрэнэр дьоҕура кыра эрдэҕиттэн сайдан иһэр буолан олоҕу хайдах олорорго төрөппүттэрин көрөн үөрэнэрин саҕалыыр. Киһи олоҕун ханнык суолунан салайара төрөппүттэрэ туохха үөрэтэллэриттэн быһаччы тутулуктанар. Саха дьонун «Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа» диэн өс хоһоонноро уола элбэхтик үөрэннэҕинэ уонна эбии хатарылыннаҕына эрэ аҕатын курдук майгылаах киһи буолан тахсарын бигэргэтэр.

Кытай улуу сирдьитэ Мао-Цзэ-дун этэн турар: «Народ - это чистый лист бумаги на котором можно написать любой иероглиф». Улуу сирдьит этиитэ дьоҥҥо иитии-үөрэтии көмөтүнэн ханнык баҕарар өйү-санааны иҥэриэххэ сөп диэн өйдөнөр. Ол аата, киһи өйө-санаата хан¬нык үөрэҕи ылыммытыттан эрэ тутулуктааҕын быһаарар.

Сахалар «Олох иһин охсуһуу» диэн этиилээхтэр. Көнө санаабытыгар бу этиини сутуругунан дуу, тугунан дуу охсуһууга сыбааммыт куһаҕан өйдөбүллүү сылдьабыт. Бу этии өй-санаа охсуһуутугар сыһыаннаах. Киһи өйө-санаата төһөнөн бөҕө, тулуурдаах даҕаны сайдан иһэр олох араас абылаҥнарыгар киирэн биэрбэт кыахтанар. Киһи кыра эрдэҕиттэн олох иһин охсуһууга бэлэмнэниэхтээҕин биһиги, «социализм» кэмин оҕолоро ырыынак ыарахан тыына ыган тиийэн кэлбитигэр эрэ биллибит. Оччотооҕу «социализм» кэмигэр киһи олоҕун салгыырыгар, тугу үлэлээн хамнас өлөрөрүгэр төрүт санаатын оҕустарбат гына үөрэппиттэрэ. Оҕо кыра эрдэҕиттэн государство киһитинэн ааҕыллан, босхо детсадка сылдьан, оскуолаҕа үөрэнэн талбыт идэтин талан ыларыгар толору кыаҕы биэрэллэр этэ.

Оҕону бу курдук эрдэттэн бэлэмнэммит суол устун баран иһиигэ үөрэтии кини бэйэтэ олох иһин туруулаһарын мөлтөтөн, ордук бэлэми кэтэһэ сылдьар майгытын сайыннаран кэбиһэр. «Социализм» бэлэмигэр улааппыт оҕолор ырыынак кэмэ тиийэн кэлбитигэр бэйэлэрэ булан-талан үлэни тэрийэр кыахтара мөлтөҕө биллэн таҕыста.

Барыта бэлэмҥэ үөрэнии, сылааска сытыы, аҕыйахтык хамнаныы киһи доруобуйатын, этин-сиинин эмиэ мөлтөтөн, кэбирэтэн иһэр. Маннык сымнаҕас олох көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салҕанан баран иһиитэ, бу аймах дьон өйдөрүн-са¬нааларын уонна доруобуйаларын мөлтөөһүнүгэр тириэрдэн эстиилэри¬гэр, симэлийиилэригэр төрүөт буолар. Элбэх аймах дьон биир омугу үөскэтэллэр. Kинилэр бары итинник мөлтөөн барыылара омук эстиитигэр, симэлийиитигэр дьэ тириэрдэр. 

Киһи-аймах үөрэҕи-билиини си¬тиһэн истэҕин аайытын олоҕун, үлэтин-хамнаһын тупсаран иһэр. Ол курдук ас-үөл саппааһа дэлэйэн иһиитэ аһары элбэҕи аһааһыны, ары¬гыны элбэхтик иһиини уонна наркотиктары туһаныыны көҕүлүүр. Бу быһыылар киһи доруобуйатын биллэрдик мөлтөтөллөрүн билэн, итилэри тохтотор туһугар дьон сайдыылаах өттүлэрэ үлэлииллэрэ эмиэ эбиллэн иһэр.

Айылҕа ыарахан, тымныы усулуобуйатыгар куруук сылдьа үөрэнии киһи доруобуйатын тупсарар уонна бөҕөргөтөр. «Олох ыараатаҕына омукка күүс киирэр» диэн саха кырдьаҕас дьонугар олохсуйбут өйдөбүл баар. Бу өйдөбүл биһиги «социализм» кэмэ ииппит дьонун баспытыгар кыайан баппат да буоллар, кырдьаҕас Лөкүө эбэбит итинник этэр этэ. Билигин ырыынак кэмэ кэлэн ыган, олох барыта ыараан барбытыгар, сымнаҕастык иитиллибит, сылааска сыппыт, барыта бэлэмҥэ үөрэммит «социализм» дьоно улаханнык соһуйдулар, кыахтарын чуут былдьата сыстылар. Ити иһин былыргы кырдьаҕастар уһуну-киэҥи билэллэрэ, кинилэр этиилэрэ таба буолара чахчы биллэн таҕыста.

Кырдьаҕас эбэбит Лөкүө эмээхсин өссө биир этиитэ билиҥҥи Аан дойду олоҕор быһаччы сыһыаннаах. Кини: «Ыалларга элбэх уолаттар төрөөтөхтөрүнэ - сэрии буолар»,- диирэ. Бу этии оччотооҕу кэмнэргэ букатын да тиэрэ курдук иһиллибитин иһин, билигин Кавказ омуктарыгар уол оҕолор ахсааннара быдан элбэхтэрэ бэлиэтэнэр. Омукка уол оҕолор элбэхтэрэ атын омуктар кыыс оҕолорун сүктэрэн аҕалыыны үөскэтэн атын омугу эйэлээхтик баһылааһыҥҥа киллэрэрин  биһиги да саҥа билэн эрэбит.

Кут-сүр үөрэҕэ оҕо төрүөҕүттэн өйө-санаата сайдан барыытын быһаарар. Оҕону иитиигэ кут-сүр үөрэҕин таба туһаныы киһи өйө-санаа-та бары өттүнэн биир тэҥ сайдыылаах буола улаатыытын хааччыйар. Кут-сүр үөрэҕин быһаарыытынан киһи олоҕо чуолкайдык тус-туспа араарыллар үс сүһүөхтээх. Ол сүһүөхтэрэ манныктар:

1. Оҕо саас. Улаатыы. Киһи буолуу үөрэҕин баһылаан, ситии-хотуу кэмэ.

2. Аҕа, ийэ буолуу. Ыал буолуу. Оҕо-уруу төрөтүү. Олоҕу киһи быһыылаахтык олоруу.

3. Тойон, хотун буолуу. Сиэннэри киһи буолуу үөрэҕэр иитии-үөрэтии кэмэ. Эти-сиини эрчийэн, үөрүйэх оҥорон үйэни уһатыы.

Киһи этэ-сиинэ сайдан, улаатан уонна кырдьан, мөлтөөн иһэрэ Айылҕа айбытын курдук баран иһэринэн, киһи олоҕун оҥостуута эмиэ хойутаабакка баран иһиэхтээх. Эдэрдэр эттэрэ-сииннэрэ сайдыытын кытта тэҥҥэ ыал буоланнар оҕо-уруу төрөтөн иһэллэрэ кут-сүр үөрэҕин көр¬дөбүллэригэр сөп түбэһэр. Маннык көрдөбүл тутуһуллуута аҕы¬йах ахсааннаах омуктарга ордук туһалаах буолуо этэ.

Сахалар этэллэринэн, олох олоруу, алааһы туорааһын буолбатах. Этэҥҥэ олорор наадаҕа элбэхтик үлэлиэххэ, оҥоруохха, тутуохха наадатын киһи барыта билэр курдук эрээри бэйэҕэ тиийдэххэ быстах санааҕа баһыттаран сынньана сытар ордук курдук. Тугу эмэ оҥорорго ханнык эрэ хамсатар күүс эбиискэ наада. Ол күүс киһини инники диэки сирдиир баҕа санаата буолар. «Баҕалаах маска ыттар» диэн этии баҕа санаа олус күүстээҕин, киһини төһө эмэ үөһээ таһаарар кыахтааҕын бэлиэтиир.

Сахалар киһи олоҕун уһунун быһаарар кэрдиис бэлиэлэринэн «Көлүөнэ» диэн баар. Олох салгыы баран истэҕинэ саҥа көлүөнэ үөскээн тахсан кырдьаҕастары солбуйан иһэр. Биир көлүөнэ солбуллар кэмин 25 сылынан ааҕаллар. Ол аата, киһи 25 сааһыгар диэри ийэ эбэтэр аҕа буолан баран, 50 сааһыгар эбэ дуу эһэ дуу буолуохтаах эбит. 50 сааһын иннинэ эбэ эбэтэр эһэ буолбут киһини «Эдэр» эбэ эбэтэр эһэ диэн ааттыыллар.

Киһи этэ-сиинэ ситиитин сокуоннай сааһы ситии дииллэр. Бу саас 18-ка тэҥнэнэр. Ол аата, ыал буолуу, дьиэ-уот тэринии кэмэ 18 саас буолара көлүөнэлэр солбуйсууларын төһө эмэ түргэтэтэн биэриэн сөп. Сахалар аҕыйах ахсааннаах омук буоларбытын билинэр буолбуппут ыраатта. Ол да буоллар бу биир үйэҕэ сыалай биир көлүөнэ дьону эбэн биэриэн сөптөөх хайысханы сайыннара иликпит.
Хас көлүөнэ дьон уларыйан истэхтэрин аайы өй-санаа араастаһыыта эбиллэн иһэр. Эдэр көлүөнэлэр кырдьаҕастары ситэ өйдөөбөттөрө үөрэх-билии сайдан истэҕинэ өссө дириҥиир. Төрөппүттэр, кырдьаҕастар бэйэлэрин олохторун үгэстэригэр, саҥарар тылларыгар оҕолорун кыра эрдэхтэринэ эрэ үөрэтэр кыахтаахтарын син билинэн эрэллэр. Кырдьаҕас көлүөнэлэр бэйэлэрин олохторун үгэстэригэр, тылларыгар эдэрдэри үөрэппэттэрэ, кинилэр икки ардыларыгар өй-санаа араастаһыытын ордук улаатыннарар.

Сир үрдүгэр туох баар барыта иккилии өрүттээхтэрин курдук олох олоруу эмиэ икки өрүттээх. Ол өрүттэртэн биир өттө дьон-аймах туһугар олоҕу олоруу диэн ааттанар. Бу дьон олохторугар үгүс туһалаах дьыалалары элбэх дьоҥҥо анаан оҥордохторуна ити кур¬дук этэллэр.

Киһи, бэйэтин олоҕор атын ким да туһугар буолбакка бэйэтин туһугар ордук кыһанар диэччилэр эмиэ бааллар. «Киһи бэйэтин ырбаахыта этиттэн чугас» диэн этии итини бигэргэтэр. Бу дьон олохторун устата ордук туһалааҕы бэйэлэригэр урут оҥостоллоро ити этииттэн быһаарыллар.

Сир үрдүгэр дьон-аймах ахсааннара элбээн иһиитэ олох олоруу олус уустугуран иһэрин бигэргэтэр. «Бэйэм эрэ туспар» диэн этии хайа да өттүнэн дьону кытта сыһыаҥҥа кыайан сөп түбэспэт буолла. Хайа баҕарар киһи олоҕо атын тулалыыр дьон ортолоругар баран иһэр буолан «Бары бииргэ» диэн өй-санаа хас киһиэхэ барыларыгар баар буолуутун ирдиир кэмэ кэллэ. Ханна эрэ хоту дойдуга эстибит атомнай буомба буортулаах холбоһуктара сиргэ-дойдуга киэҥник тарҕаналлар. Дьоҥҥо барыларыгар Айылҕаны харыстыыр санаа киириитэ эрэ Сир-дойду олоҕор эрэллээх, туруктаах буолууну киллэриэн сөп.

Сир үрдүгэр туох барыта икки өрүттээх буолан, олору таба сыаналаан олоҕу олоруу уустук. Сахалар ону былыргыттан билэн «Олоҕу олоруу уустук» диэн этэллэр.

ӨЛҮҮ
 
Киһи өлүүтэ аймахтарыгар, билэр дьонугар ыар сүтүк буолар. Бары айманаллар, аһыйаллар. Киһи бэйэтин олоҕор туох үчүгэйи оҥорбута дьэ барыта ахтыллар, ааҕыллар кэмэ кэлэр. Өлбүт киһи үчүгэйи төһө оҥорбутун ордук ахта сатыыллар, куһаҕаны оҥорбутун умналлар, ахтыбаттар.

Yтүө үгэс үөскээн, элбээн иһиитигэр киһи оҥорор быһыыларын ахта-саныы сылдьыы улахан оруоллаах. Ол курдук үчүгэйи куруук саныы сылдьыы үчүгэй үгэс үөскээн өйгө-санааҕа олохсуйарыгар тириэрдэр. Киһи үчүгэйи элбэхтик оҥорор. Yчүгэй быһыы элбиир.
Киһи оҥорбут куһаҕан быһыыларын ахтыбат буолуу, умнуу ол быһыылар аны хатыламматтарын үөскэтэр. Куһаҕан быһыы умнуллар, хаалар. Ол түмүгэр куһаҕан быһыылар аҕыйыыллар.

Дьон олохторугар билигин даҕаны кыайан быһаарыллыбат уонна табатык өйдөммөт быһыылар буолуталаан ылаллар. Ханнык да наука дьон өйдөрүн-санааларын толору үөрэтэн баһылыыр кыаҕа билиҥҥитэ суох. Арай биһиги кыайан быһаарыллыбат  быһыылартан биир эмэ холобуру аҕалыахпытын сөп:

—Эмээхсин   бэйэтин   курдук  ааттаах  сиэнэ   кыыс  соһуччу  өлөн хаалбы¬тыгар кэмэ суох  айманар. Эмээхсин билигин  даҕаны  хоп курдук.   Kырдьаҕастар    санааларыгар   эдэр   сиэнэ  кыыс кини оннугар анараа дойдуга барбыт курдук.

—Эдэр кыыс массыына абаарыйатыгар түбэһэн ыараханнык эчэйэн балыыһаҕа сыттаҕына аҕата көрсүһэ киирэн иһэн эмискэ өлөн хаалбыт. Эдэр кыыс сыл иһинэн сыыйа-баайа үлтүрүйбүт уҥуохтара ыпсаннар, үчүгэй буолан, көнөн хаалбыта. Кэргэн тахсан, ыал буолан этэҥҥэ олороллор.

—Эмээхсин өлөр ыарыытыгар ыалдьан сыттаҕына кыыһа массыына абаарыйатыгар түбэһэн өлөн хаалар. Эмээхсин үтүөрэн, сиэнин улаатыннаран кэргэн тахсарыгар кытта тиийэр, олоҕун оҥосторугар көмөлөһөр.
 
Сахалар саныылларынан, аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир сибээс-тээхтэр. Бу быһаарыы бииргэ төрөөбүттэргэ, аймахтарга буор куттара биир буоларыгар олоҕурар. Ол иһин кинилэр бэйэ-бэйэлэригэр маарынныыр хамсаныылардаахтар, биир идэлээх буолаллар. Кырдьаҕас киһи үйэтэ олус уһаатаҕына, саҥа тииһэ кылбайа үүнэн таҕыстаҕына, аймахтарыттан ылан үйэ эбинэр диэн этэллэр.

Сахаларга олох күүһэ диэн туспа өйдөбүл баар. Кыра оҕоҕо олоҕун күүһэ олус элбэх. Кырдьаҕастар кыра оҕону тутан-хабан, имэрийэн олохторун күүһүн эбинэллэр. Элбэх сиэннэрдээх кырдьаҕастар эрчим-нэрэ, күүстэрэ-уохтара мөлтөөбөт, санаалара үчүгэй диэки тардыс-тыылаах, үйэлэрэ уһун буолар.

Оҕону атын дьонунан туттарбат-хаптарбат, үлбүрүттэрбэт баҕайы диэн этэллэр. Оҕо олус үлбүрүйбүт, туппут-хаппыт, оонньообут ыта кэхтэр диэни саха дьоно эмиэ билэллэр.

Өлүү диэн тылга саха дириҥ өйдөбүлү иҥэрэр. Саха киһитэ үс куттаах, ол куттара өллөҕүнэ киһиттэн үс аҥы арахсан бараллар. Ол иһин былыргы саха айыыта-харата, сэтэ-сэлээнэ, сэмэтэ-суҥхата суох ыраас куттаах буоларга дьулуһара. Өлүөхтэрин иннинэ айыыларын этэн, куттарын ыраастаан, өйдөрө-санаалара Yөһээ дойдуга ыраас тиийэрин ситиһэллэрэ. Кут-сүр үөрэҕин быһаарыытынан ол барыта үтүө санаалаах кут тыыннаах дьонно үтүөнэн дьайарыгар олоҕурар.

А.Н.Павлов-Дабыл этиитинэн өлүү диэн кут үс аҥы арахсыыта, араарыллыыта.

Б.Н.Путилов папуастарга өлбүт киһини: «Согласно представлением папуасов со смертью совершается переход человека в иную сущность из умершего «выходит» существо, которое «живет теперь независимо» диэн сахаларга маарынныыр өйдөбүл баарын ыйар.(12,63).

Онон, өлүү диэн киһи этэ-сиинэ өлөр. Өйө-санаата, куттара өлбүт киһиттэн тахсан баралларын уонна туспа сылдьалларын сахалар былыр-былыргыттан билэллэр. Өй-санаа бэйэтэ туспа эниэргийэлээх. Тус-туспа өйдөр-санаалар, үгэстэр тус – туһунан эниэргийэлээхтэр, тус-туспа сылдьаллар. Элбэх эниэргийэлээх, күүстээх кут, ураты өй-санаа, саҥаны арыйыы, айыы үөһээ, үрдүккэ тахсара уонна уһуннук, атын куттары кытта булкуһан хаалбакка туспа сылдьара итинник быһаарыллар. Ол курдук киһи түһээтэҕинэ олус былыргы кэмҥэ буолбут быһыылары, былыргы дьону кытта көрүөн сөп.
 
Биһиги түүллэри үөрэтиибит түмүгүнэн киһи куттары түһээтэҕинэ эбэтэр ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирдэҕинэ көрөр. Онтон түүл көстүүлэрэ киһи үгэс буолбут өйдөбүллэринэн таба быһаарыллан тойонноноллор. Ол иһин киһи түһээтэҕинэ үгэс буолбут өйдөбүллэри, хамнаныылары көрөр диэн биһиги быһаарыыбыт кут-сүр үөрэх төрүтэ буолар. Ол аата үгэстэр киһини салайаллар.

Киһи өлөрүн кытта салгын кута көтөр, арахсан барар. Бу быһаарыы билигин дакаастана сылдьар. Кылгастык өлө сылдьан баран эмтээһин көмөтүнэн тиллибит дьон бэйэлэрин эттэрин-сииннэрин үөһээттэн, атын сиртэн көрбүттэрин кэпсииллэрэ оруннаах. Маннык көстүүлэр түүлгэ эмиэ буолаллар.
 
Күүстээх экстраценстар киһи өлүүтүн кэнниттэн тоҕус хонон баран хаартыскатыгар өлүү бэлиэтэ түһэрин арааран билэллэр. Тыыннаах буолууну быһаарар ийэ кут симэлийэн, үөр буолан ыһыллар.

Түөрт уон хонук кэнниттэн киһи буор кута үрэллэр. Киһилии быһыылаах, үчүгэй санаалаах дьон куттара түүлгэ да көстүбэт  буола ырааталлар. Сирдээҕи олох бүтэн, өй-санаа үөр буолан Yөһээ дойдуга ыһыллар. Киһи үгэс буола күүһүрбүт санаалара, араас ураты саҥаны айыылар тус-туспа бараннар Yөһээ дойдуга сылдьаллар. Өй-санаа Yөһээ дойдуттан түүл буолан Орто дойду дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар үтүө санаатынан дьайа сылдьарын туһугар олоҕу киһи быһыылаахтык олоруу, үтүө, үчүгэй санаалардаах буолуу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар.  
                     
Хос  быһаарыылар.
 
1.  Журнал «Крестьянка». N 7 - 8, 1992 г. 

2. Борис Ельцин. Исповедь на заданную тему. Якутск: Кн. Изд-во. 1990.- 208 с.
 
3. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев редакциятынан - Дьо-куускай: «Бичик» нац.кинигэ, кыһата, 1994.- 264 с.

4. «Эдэр саас» хаһыат. 29.08.2001.

5. «Киин куорат» хаһыат. Сэтинньи 2 күнэ 2001 с. 43 N-рэ.

6. «Чолбон» сурунаал. 1 / 2001.

7. В.Ф.Трощанский. Наброски о якутах Якутского округа. Под ред. и прим-ми Э.К.Пекарского. Казань: Типография Императорского Уни-верситета, 1911.- 144 с.

8.  В.Ф.Иванов.  Русские письменные источники по истории Якутии 18 - начала 19 в.- Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ние. 1991.- 213 с.

9. В.А.Протодьяконов. Киһини итэҕэйэр буоллахха: Сэһэннэр.- Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1982.- 296 с.

10. Г.Г.Окороков, И.К.Сивцев. Саха литературата. Хрестоматия. 10 кылаас.- Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1981.- 280 с.

11. Урсун. Быралыйбат былыргы: Ыстатыйалар, суоллааҕы бэлиэтээһиннэр.- Дьокуускай: Бичик, 2005.- 144 с.

12. «Чолбон» сурунаал. 2 / 2001.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан  тыл

Kыра оҕо майгына

Kыра оҕону иитии уратыта

Биир оҕо

Харыстааһын

Kөмүскэһии

Kиһиргэтии

Kөрдөһүү

Хомолто

Бобуу

Кэмсинии уонна суобас

Халлаан киһитэ

Бэйэҕэ тиийинии

Сыыһаны, куһаҕан быһыыны оҥорбуту көннөрүү

Санаа күүһэ

Өһөс буолуу

Kэһии

Харах - өй-санаа сиэркилэтэ

Төбө уонна бас

Баттах

Утуйуу

Kырдьыы

Киһи быһыыта

Өлүү

[[Категория: Ааптар-Каженкин Иван Иванович]]
[[Категория: Итэҕэл]]</text>
      <sha1>1nwfxh30d3ci6eyxxv6002r185rxb1s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үрүҥ айыы буолуу (Каженкин И.И.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1712</id>
    <revision>
      <id>6880</id>
      <parentid>6879</parentid>
      <timestamp>2018-01-07T02:23:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>6880</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="351338" sha1="9juc0ecbgh3ac086695lepxcyan3luc" xml:space="preserve">YРYҤ­ АЙЫЫ БУОЛУУ  Дьокуускай 2006

«Yөһээттэн үргүөр үргүйбэтин, Алларааттан аргыар аргыйбатын! Орто дойду олоҕо туруктаах буоллун!»

АННОТАЦИЯ

Киһи өйүн-санаатын сайдыыта үс тус-туспа кэрдиис кэмнэргэ арахсар:

1. Киһи буолуу. Киһи буоларга үөрэнии.

2. Киһи быһыыта. Киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу.

3. Yрүҥ Айыы буолуу.

Биһиги бу үлэбитигэр өй-санаа айыы буолуу туругар тиийиитин ырытыахпыт.

Учение народа саха полностью охватывает все периоды развития сознания человека.

Каженкин Иван Иванович

ААН  ТЫЛ

Сахалар айыы туһунан билиилэрэ олус киэҥ, дириҥ төрүттээх. Былыргы олоҥхолорго, кэпсээннэргэ ахтыллар айыылар уонна абааһылар бэйэлэрин кэмнэригэр илэ олорон ааспыт дьон эбиттэрэ оҥорбут дьыалаларынан уонна ааттарынан-суолларынан сыыйа-баайа дакаастанан иһэллэр. 

Саха тимирин ууһа уһааран таһаарбыт тимиринэн үҥүү-батас оҥостон дойдутун, сирин-уотун көмүскээн атын омук бухатыырын кытта охсуһуута былыргы кэмнэргэ элбэхтик буолбута биллэр. Саха тимир уустара улуу бухатыырдарын тимир сэрии сэбинэн кыайа-хото хааччыйаннар атыттарга кыаттарбакка, эстибэккэ баччаҕа тиийэн кэлэн олордохпут. 

Сахалар Улуу уустара Кытай-Бахсылааны уус диэн ааттааҕа уонна бу икки аҥы арахсыбыт уустар билигин да бааллара тимири уһаарыыны уонна уһаныыны олус былыргы кэмнэргэ бу уустартан холбоспут дьон саҕалаабыттарын туоһулуур.

Одун хаан чахчы баар буола сылдьыбыт Модун хаан аата буолара остуоруйа сөп түбэһиилэринэн дакаастанан эрэр. Онтон Чыҥыс хаан Чингис хаан сахалыы аата буолара быһаарыллыбыта ыраатта. Ити курдук атын айыылар ааттара остуоруйа докумуоннарынан сыыйа-баайа бигэргэтиллэн иһэллэр.

Айыы диэн тыл олус дириҥ өйдөбүллээх уонна элбэх суолталардаах буолан мээнэ туттуллубат, сэрэхтээх, ыарахан тыл. Бу тыл «Ай» диэн төрүттээх, өйү-санааны быһаарар, ол иһин суолталара өй-санаа өйдөбүллэринэн эрэ табатык быһаарыллаллар. Биһиги бу үлэбитигэр айыы бары суолталарын ырытан оннуларын булларарга кыһанныбыт.

Түүллэри үөрэтии - өйү-санааны үөрэтэр. Киһи мэйиитигэр ханнык өй-санаа, куттар үөскээбиттэриттэн уонна иҥэн сылдьалларыттан түүл көстүүлэрэ уратыланалларын, киһи бэйэтин туспа сылдьар куттарын эмиэ түүлүгэр көрөрүн, сорох кэмнэргэ куттара бэйэ-бэйэлэрин кытта сөбүлэспэттэрин «Түүллэри тойоннооһун» диэн үлэбитигэр быһаарбыппыт.
 
Биһиги өй-санаа үөрэҕинэн дьарыктаныыбытын хойутаан саҕалааммыт саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар билигин үөскээбит балаһыанньаны ситэ быһаарбакка эрэ «Айыы» туһунан суруйарбыт олоҕо суох буолар. Ол иһин «Айыы үөрэҕин» сыыһаларын туһунан аҕыйах этиини оҥорорбут наадалаах.

Өй-санаа сайдан, олох тупсан истэҕинэ үөрэх-билии, араас саҥаны арыйыылар кырдьык эбиллэн иһэллэр. Саҥа үөрэҕи арыйары ким да бопсубат, арай бу үөрэх уруккуттан баар үөрэҕи токуруппата, атыннык эргитэн таһаарбата ирдэнэр.

Сахаларга былыр-былыргыттан бэйэбит таҥарабыт баар. Таҥара диэн ааттаах. Бары билэбит. Куруук туттар тылбыт. Атын омуктар эмиэ билэллэр. Кинилэр биһиги таҥарабытын тенгрианство диэн аатынан билинэллэр. Биһиэхэ саҥа таҥара наадата суох. Оннооҕор нууччалар таҥараларын Христоһу ылыммаппыт. Бэйэбит таҥарабыт баар буолан күлүктүү, атын таҥаралары үтүрүйэ сылдьар. Ол иһин атын таҥараны өйдөөбөппүт, иҥэриммэппит.

Олохпут үөрэҕин билигин даҕаны сурукка ситэн киллэрэ иликпитинэн туһананнар таҥаралара суох диэн балыйан, баттаан этэллэр. Сахалыы өй-санаа үөрэҕин былыргы ыраахтааҕы батталыттан саҕалаан большевиктар, коммунистар уһун кэмҥэ олус күүскэ буккуйаннар таҥарабыт үөрэҕэ букатын суоҕун курдук санааҕа киллэрэ сатыыллар. 

Биһиги таҥарабыт үөрэҕин саха киһитэ барыта билэр. «Yтүө санаалаах киһи буола улаат» диэн үтүө баҕа санааны оҕолорбутугар иҥэрэн, төрөппүтүн көрдөрөн, батыһыннаран, үтүгүннэрэн улаатыннарабыт. Ол иһин таҥарабыт «Киһи» диэн ааттаах. Бука бары оҕолорбутун «Киһи буол», «Хаһан бу улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буолаҕын», «Киһи оҥорорун курдук онор» диэн үтүө киһи быһыытын үтүгүннэрэн үөрэтэбит, киһи буолар баҕа санааны кыра эрдэҕиттэн иҥэрэбит, «Yчүгэй киһи» буоларыгар ис сүрэхпититтэн баҕарабыт, «Yчүгэй киһи буол» диэн күн аайы этэн баҕа санаабытын тириэрдэбит. Киһи буолуу баҕа санаатын оҕобутугар иҥэрэр буоламмыт таҥарабыт үөрэҕин аата «Киһи буолуу» диэн ааттанар.
 
Киһи буолууга саха киһитэ барыта дьулуһар, оҕолоро киһи быһыылаахтык олохторун олоруохтарын баҕарар. Ол аата киһиэхэ үчүгэй киһи буолууга дьулуһар баҕа санааны үөскэтии, иҥэрии аата таҥара диэн ааттанар.

Бары биир санаалаахтарбытыгар, бу ыарахан ырыынак кэмигэр үлэбитин бэчээттээн таһаарыыга көмөлөспүт бар дьоммутугар махталбытын тириэрдэбит. Киһи буолан, киһи быһыылаахтых биирдэ бэриллэр олоххутун олорон, аймахтаргыт, кэлэр көлүөнэлэргит олоҕу салгыы киһи быһыылаахтык олороллорун ситиһэргитигэр баҕарабыт.

ТЫЛ  ӨЙY-САНААНЫ  КЫТТА ТУТУЛУГА

Омук тыла төһөнөн былыргы даҕаны өйү-санааны кытта тутулуга ордук күүстээх, кытаанах. Ол курдук тылы үөскэтэр дорҕооннор Айылҕаҕа үөскүүр араас тыастан-уустан быһаччы үөскээбиттэр, ол тыаһы-ууһу, дорҕооннору үтүктэллэр. Саха тыла олус былыргы тыл буолан айылҕаны кытта дорҕооннорунан тутулуктарын билигин да иҥэрэн илдьэ сылдьар.

Айылҕаҕа аан маҥнай араас тыастар, дорҕооннор баар буолбуттарын ким да утарбат. Ханнык баҕарар тыл тус-туспа дорҕооннортон хомуллан үөскүүр. Хас биирдии дорҕооннору тус-туспа буукубаларынан бэлиэтээн тыллары суруйабыт. 

Дорҕооннор киһи мэйиитигэр араас хамсааһыннары үөскэтэллэр. Тылы үөскэтэр дорҕооннор киһи мэйиитигэр оҥорор хамсааһыннара, доргутуулара киһиэхэ араас санаалары үөскэтэллэрин, ол иһин өйү-санааны кытта быһаччы тутулуктаахтарын биһиги бу үлэбитигэр быһаарабыт. 

Дьон бары музыка алыптаах тыастарыгар ылларан санаалара көтөҕүллэр, күүһүрэр кэмигэр киирэллэрин билэллэр. Киһиэхэ музыка алыптаах дорҕоонноругар куустаран араас санаалар киирэллэр. Сорох музыка өрө күүрүүлээх, кыайыыга-хотууга ыҥырар, соннук санаалары үөскэтэр, атыттар нуһараҥ, сынньалаҥ, дуоһуйуу санааларын киллэрэллэр. Ол аата музыка дорҕонноруттан араас санаалар үөскүүллэр. Онтон хас да дорҕооннортон тыл хомуллар. Хас биирдии дорҕооннор киһи мэйиитигэр бу дорҕооннорго сөп түбэһэр санаалары үөскэтэллэр. Ол иһин тыл иччилээх диэн этиллэр.

Тыл суолтата дорҕоонноруттан быһаччы тутулуктааҕын хайдах саҥарартан араастаан уларыйан, кытаатан, күүһүрэн, сымнаан, минньээн биэрэрэ быһаарар. Ол курдук кыыһырбыт киһи саҥатын ханнык да омук тыла буолбутун иһин киһи барыта араарар. Ол аата тыл хайдах саҥарылларыттан дорҕоонноро уларыйаннар атын суолтаны, күүһүрдэн, сымнатан  биэрэллэр. Кыыһырбыт, күүһүрбүт саҥаны ордук кыыллар, ыттар, аттар, кыра оҕолор арааран билэллэр.

Ханнык баҕарар үтүө тыллары араастаан эҕэлээн «Куһаҕаннык иһиллэр» гына этиэххэ сөп. «Кытаанах, дьиппиэн  саҥа» атын киһиэхэ ордук тиийимтиэ, ылыннарыылаах буолар, онтон «Сымнаҕастык эттэххэ» баҕар кыһанымыахха да сөп курдук.
 
Кыра оҕо ытаан бэбээрэр саҥата истэргэ олус ыарахан, куһаҕан, хайа да киһи тулуйан истибэт, өйө-санаата айманар, тэһииркиир, ыксыыр, уһуннук иһиттэххэ олорбот да турбат да кэмҥэ киирэр. Бу киһи өйүгэр-санаатыгар саамай күүскэ дьайар дорҕоон. Ытыыр саҥаны иһиттэххэ киһиэхэ көрө-истэ, көмөлөһө, көмүскүү барар санаа үөскүүр.
 
Оҕо ытыыр саҥата кыра эрдэҕинэ «Ээ» диэнтэн улааттаҕына  «Ыы» диэҥҥэ уларыйар. «Ээ» диэн дорҕооннортон киһи мэйиитигэр үөскүүр хамсааһыннар көмүскүүр, харыстыыр, көмөлөһөр санаалары үөскэтэллэр. Холобур, эйэ, эбэ, эһэ, эм уонна да атыттар.
Айылҕа кыылларыттан куобах эмиэ ытыыр. Ыксаатаҕына, ыгылыннаҕына оҕо курдук ытаан тоҕо барар. Бу айылҕаҕа сотору-сотору аһара элбэхтик үөскээн хаалан букатын суох буола сыһыар диэри эстэргэ тиийэр кыыл кыра оҕо курдук ытаан бэбээрэрэ мээнэҕэ буолбатах. Дьон-аймах куобах ытыырын истэн, долгуйан, санааҕа түһэн олох туһунан толкуйдуулларын үөскэтэр аналлааҕын билигин да аахайбакка сылдьабыт. 

«Ы» дорҕоон «Ыы» буола холбостоҕуна ытааһыны үөскэтэр. Ханнык баҕарар тылга «ыы» дорҕоон сыһыннаҕына бу тыл суолтата мөлтөөн, бүтүүтэ ытааһыннаах буолуохтааҕа арыллар. Холобурга, бар диэн тылга «ыы» дорҕоон сыһыннаҕына барыыны, өлүүнү биллэрэр өйдөбүллэнэр. Сыт диэн тылга «ыы» дорҕоон эбиллиитэ мөлтөөһүн, сытыы кэлэрин тэҥэ аны биилэнэн, уһуктанан ордук кутталланарын быһаарар. Ыт диэн тыл ытыы буола уларыйдаҕына алдьархайы оҥорорун таһынан ытааһыны эмиэ көрдөрөр. Ас диэн бэйэтэ үчүгэй суолталаах тылбытыгар «Ыы» дорҕоон сыһыннаҕына аһыы диэҥҥэ кубулуйан букатын да буорайыыны, аспыт буорту буолбутун, аһыйбытын биллэрэр.

Бу быһаарыыбытын өссө дириҥэтэр, халбаҥнаабат гына түмүктүүр «Айыы-айа» диэн эстиини-быстыыны, мөлтөөһүнү уонна «Аһыы-аба» диэн кыһыйыы-абарыы күөдьүйүүтүн биллэрэр тыллар бааллар.

Ай диэн бэйэтэ үтүө, саҥаны арыйар икки утарыта, үчүгэй уонна куһаҕан суолталарын холбуу бииргэ илдьэ сылдьар тылга «ыы» диэн ытыыр дорҕоон сыһыннаҕына бу саҥаны айыыбыт туох эрэ куһаҕаннаах буолан ытааһынынан бүтүөхтээҕэ чуолкайдык быһаарыллар. Уһаабыт «ыы» дорҕоон куһаҕан суолтата хаһан да уларыйбат. Бу ытыыр дорҕоон суолтата саха тыла олус былыргытын, аан маҥнайгы тыл буоларын халбаҥнаабат гына быһаарар. 

Айыы диэн тыл уһаабыт «ыы» дорҕоонунан бүтэрэ хаһан даҕаны үчүгэйгэ тириэрдибэтин, үчүгэйгэ туттуллуо суохтааҕын биллэрэр.
Саха тылыгар «р» дорҕоон ордук ыгыллан, хатыланан «рр» диэҥҥэ тиийэн хааллаҕына ырдьыгынааһыҥҥа кубулуйар. Айылҕа бары кыыллара ырдьыгыныыллар, ыгааһынтан көмүскэнэллэр. Ыт аһылыгыттан көҥөөтөҕүнэ эбэтэр маныы сытар дьиэтигэр киллэримээри ырдыгыныыр. «Р» диэн ырдьыгынааһын бар диэн өйдөбүллээх, соннук көнөтүк өйдөнөр. «Бар» диэн тылбыт «Киэр бар» диэн эбиллэн этилиннэҕинэ, «р» дорҕоон эбии хатыланан ордук күүһүрэр, кытаатар, ырдьгынааһыҥҥа кубулуйан барар. Киһиттэн тэйэн биэрэххэ эрэ табыллар кэм кэлбитэ биллэр.
 
«Тур-р» диэн олус күүскэ этиллэр тылга холоотоххо «Кэл» диэн тыл быдан сымнаҕас, кэлимиэххэ да син курдук. Нуучча тылыгар ырдьыгыныыр  «р» дорҕооннор тыл иннигэр тураллар. Эрдэттэн ырдьыгынаан, суоһурҕаммытынан бараллар. Холобурга, рычит, рык.
Саха тылын күүһэ, иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьар. Ол аата тылы үөскэтэр дорҕооннор суолталара бу тыл суолтатыгар сөп түбэһэллэр. Холобур, «Ытыыр»,- диэн тыл ыы буукубаларын дорҕоонноро үөскэтэр суолталара бу тыл бэйэтин суолтатыгар сөп түбэһэллэр. Нуучча тылыгар ытааһын «Плач», диэн тылынан бэриллэр. Бу тыл дорҕоонноро ытааһыны кытта ханнык да тутулуктара суох. 
Сахалыы «Айыы» диэн тыл суолтата өйү-санааны кытта «Ай» диэн дорҕоонунан быһаччы тутулуктаах, онтон «Грех» диэн тыл киһи өйүн-санаатын кытта ханнык да тутулуга, сыһыана  суох. Ол иһин нуучча тыла кэлин үөскээбит, буккуллубут, киһи өйүгэр-санаатыгар дириҥник тиийбэт тыл буолар.
 
Дорҕооннорун суолталара сөп түбэстэхтэринэ тыл өссө күүһүрэр. Суруйааччылар, поэттар итини табан туһаннахтарына дьон бары сөбүлээн ааҕар айымньыларын айаллар. 

«А» дорҕоон өйү-санааны быһаарарын «Тыл санааны салайар» диэн үлэбитигэр быһаарбыппыт. Аҥардастыы «А» диэн саҥарар эбэтэр тугу эмэ ыйыттахха «Аа» диэн иһэр киһи аҥала эбэтэр улахан төйүҥү буолар. Төйүҥү киһиэхэ өй-санаа киирэрэ бытаана бэрт буолан аҥалатыҥы буолара сөп курдук.

«Й» дорҕоон ыйан биэрэри тэҥэ халлаан ыйын холбуу көрдөрөр. Ый Сиргэ баттааһыны оҥорор. Муора уута үллүүтэ уонна түһүүтэ Ый тардыытыттан тутулуктаах. Саха дьоно Ыйы өйү-санааны төрүттүүр диэн этэллэр. Ый туолбут кэмигэр киһиэхэ түүлэ элбиир, чуолкайданар уонна бу кэмҥэ көстүбүт түүллэр үгүстүк туолаллар. «Й» дорҕоон өйү-мэйиини кытта итинник тутулуктаах.

«А» уонна «Й» дорҕооннор холбоһон «Ай» диэн өйгө-санааҕа олус суолталаах тылы үөскэтэллэр. Бу тыл өй-санаа сайдыытын быһаарар, ханнык баҕарар саҥаны айыыны бэлиэтиир, саҥаны арыйыы өйтөн-санааттан тутулуктааҕын, онтон үөскээн тахсарын быһаарар.
Ай диэн тылтан төрүттэнэр «Айыкка» диэн тыл бу айыы иккис өрүтэ куһаҕанын, ыарыылааҕын киһи барыта билэр гына көнөтүк быһаарар. «Айыкка» диэн соһуччу, урут биллибэт ыарыыттан айманар саҥа, кэһэйбит эҥин бэлиэ буолар. «Айыы-айа» диэн саҥа аллайыы сылайыыны-элэйиини, мөлтөөһүнү биллэрэр.
 
Ити курдук хас биирдии дорҕооннор киһи өйүн-санаатын үөскэтэллэр. Бу быһаарыы ордук киһи аатын дорҕоонноро өйүн-санаатын төрүттүүллэринэн чуолкайданар. Кытаанах дорҕооннордоох ааттаах оҕо чиҥ, дьиппиэн майгылаах буола улаатар. Чыҥыс диэн ааттаах оҕо Чыныс хаан суолун солуур кыахтанарын өй-санаа, кут-сүр үөрэҕэ бигэргэтэр.

Киһиэхэ аата олус дириҥ суолталаах. Аат дорҕоонноро өйү-санааны чочуйан оҥороллор. Киһини куруук аатын кыччатан «Ваньканан» эбэтэр «Саньканан» ааттыы сырыттахха, кыра аатын курдук өйө-санаата оҕотунан хаалан хаалыаҕа, ылгын уолга кубулуйуоҕа. Ол иһин Иванушка дурачок буолбута куруук кыччатан ааттааһыны кытта быһаччы сибээстээх.

Сахалар киһи аатыгар олус улахан суолтаны биэрэллэр. Оҕо улаатан өйө-санаата киириитигэр улахан киһи аатын биэрэн, иҥэрэн өйүн-санаатын төрүттүүллэр. «Ааты түһэн биэримэ»,- диэн этии үчүгэй да аакка харыстабыллаахтык сыһыаннаһар наадатын быһаарар. 
Айылҕаҕа «Ма» дорҕоон ынах маҕырааһынын кытта сибээстээх. Дьиэ таһыгар ынах маҕыраатаҕына, бу барахсаммыт кэллим диир, туохха эрэ наадыйдаҕа диэн дайааркалар этэллэр. Бу дорҕоонтон ордук көрдөөһүн, ас наада буолла диэн өйдөбүл үөскээн өйгө-санааҕа олохсуйар. 

Саха дьонугар «Па» дорҕоон куһаҕаны, сирэри, сиргэнэри кытта сибээстээх. Өйгө-санааҕа дьайыыта эмиэ оннук. «Па-па» диэн буоллаҕына букатын мөлтөҕү биллэрэр.
 
Оҕо аан маҥнайгыттан ийэтин, аҕатын ким диэн ааттаан ыҥырарыгар ийэтэ эрэ үөрэтэр. Дьахталлар атын омук тылын үтүктэллэриттэн оҕолоругар аҕаларын «па-па» диэн ааттатан ыҥыттаралларыттан оҕолор аҕаларын соччо ытыктаабат, аанньа ахтыбат буола улааталлар. Итини тэҥэ эр дьону оҕолоро «Па-па» диэн сирэр дорҕоонунан элбэхтик ааттыылларыттан өйдөрө-санаалара буорту буолар, үгүстэрэ арыгыга ыллараллар, кэргэннэрин оҕолору быраҕаллар, арахсан бараллар. «Па» диэн куһаҕан, сирэр, сиргэнэр өйдөбүллээх дорҕоон дьайыыта сыыйа-баайа тиийэн билигин Россия эр дьонун эстиилэригэр тириэрдэн эрэр. Ол курдук эр дьон үлэлэрэ-хамнастара мөлтөөһүнэ уонна ахсааннара дьахталлардааҕар быдан аҕыйааһына өйдөрө-санаалара мөлтөөн быстах быһыыга киирэн биэрэллэриттэн, арыгыга ылларыыларыттан ордук тутулуктаах.

«Ма» уонна «Па» дорҕооннор киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыларын  саха эдэр ыччаттарын туруктарын тэҥнээн көрүүнэн быһаарыахха сөп. 50-с, 60-с сыллардаахха саха оҕолоро ийэлэрин «Ийэ»,- диэн, аҕаларын «Аҕа»,- диэн ааттаан ыҥыраллара. Бу тыллар саха омук төрүт тыллара буоланнар «и» уонна «а» дорҕоонноро оҕо өйүгэр-санаатыгар ытыктыыр, сыаналыыр өйү-санааны иҥэрэллэр. Бу дорҕооннор сахалар итэҕэллэрин Иэйиэхсити уонна Айыыһыты кытта сибээстээхтэр, өйү-санааны төрүттүүр суолталаахтар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн, саҥа саҥаран эрэр кэмиттэн ыла «Ийэ», «Аҕа» диэн  төрөппүттэрин ыҥыра үөрэннэҕинэ өйө-санаата туруктаах буола улаатар. Оҕолор ийэлэрин, аҕаларын ытыктыыр, тылларын истэр буола улааталларыгар, өйдөрүн-санааларын иҥэринэллэригэр бу дорҕооннор көмөлөһөллөр. Ол иһин оччотооҕу кэмҥэ төрөөн улааппыт эдэрдэр бэрээдэги кэһиилэрэ, уоруулара-алдьатыылара, быстах быһыыларга түбэһиилэрэ отой да суоҕа.   Kыра эрдэхтэринэ кытаанахтых, чиҥник, үтүө үгэстэргэ үөрэтиллибит, ийэлэрин, аҕаларын ытыктыыр оҕолор салгыы олохторо туруктаах буолар. Кинилэр билигин даҕаны, лаппа сааһырыахтарыгар да диэри быстах суолга киирэн биэрэн алҕас туттунуулары оҥороллоро букатын аҕыйах.
 
50-с, 60-с сыллардаахха төрөөн, иитиллэн улааппыт дьон ахсаан өттүнэн элбээн хаалыылара бүтүн Россия үрдүнэн биллэр. Бу дьон пенсияҕа тахсар саастара тиийэн кэлбитигэр ахсаан өттүнэн  элбэхтэрэ, кинилэри үлэлээн солбуйуохтаах эдэрдэр аҕыйахтарыттан улахан проблеманы үөскэттэ. Биһиги бу дьон олохторун киһи быһыылаахтык олорон, быстах быһыыга түбэспэккэлэр ахсааннара элбээн хаалбытын өйдөрө-санаалара ордук туруктаах, иитиилэрэ киһи быһыытынан эбитинэн быһаарабыт. Ол курдук оҕо эрдэхтэринэ оонньуу-көрүлүү сылдьыбыт, мааныга-талбаҕа, көрүүгэ-истиигэ иитиллибит кэнники көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолан быстах быһыыга түбэһэллэрэ, арыгыга, наркотикка ыллараллара элбээһинигэр тириэртэ.

Билигин куорат сахаларын оҕолоро ийэлэрин, аҕаларын «Ма-ма», «Па-па»,- диэн ааттыырга үөрэммиттэрэ сүүрбэттэн тахса сыл буола оҕуста. Бу кэм устата эдэрдэр өйдөрө-санаалара, майгылара уларыйбыта биллэр уратыланна, ийэлэрин, аҕаларын отой ытыктаабаттар, этэр тылларын истибэттэр. Бу уратылар үөскээһиннэригэр оҕо ийэтин, аҕатын ким диэн ааттаан ыҥырара, дорҕооннор дьайыыларын табан туһаныы суоҕа ордук улахан суолталаах дии саныыбыт. Оҕо өйө-санаата сайдан иһиитин өр сыллаах кэтээн көрүүлэр түмүктэринэн маннык быһаарыылары оҥоруохха сөп.

Туруга суох өйдөөх-санаалаах, атаах, мааны, ийэлэрин, аҕаларын ытыктаабат, тылларын истибэт оҕолор салгыы олохторугар улахан эрэйгэ түбэһитэлииллэр. Ол түбэһэр быһыыларын манныктарга араартыахха сөп:

1. Өйдөрө-санаалара туруга суох, киһиргэстэр, киэптэнньэҥнэр, ол иһин атын дьону кытта сыһыаннара аһара тыҥааһыннаах, уустук, утарыта харсыһыылаах буолла.

2. Быһаҕынан, биилээҕинэн, саанан сыыһа туттуулары элбэхтик оҥороллор.

3.   Арыгыһыт, наркоман буолуулара элбэх.

4. Көрдөөтөллөр эрэ барылара-бары баар буола охсоругар  үөрэнэн хааланнар ханнык да үлэни кыайаллара уустугурар.
Маннык иитиилээх оҕолор улаатаннар үгүстэрэ билигин бэрээдэги кэһээччилэр, арыгыһыттар кэккэлэрин хаҥаталлар, киһилии үлэлээбэттэриттэн, төрөппүттэрин тылларын истибэттэриттэн, ытыктаабаттарыттан олох чэпчэки өттүн диэки талаһаллар. Бу дьон ордук бэлэми туһаныыга, атын дьон бэлэмнэригэр олорууга салалыннылар. Уоруу, дьону халааһын сылтан сыл эбиллэн иһэр. Былырыыҥҥы сыллааҕар буруйу оҥоруу 7,3 бырыһыанынан эмиэ эбиллибит диэн милиция үлэһиттэрэ дакылааттарыгар этэллэр.

«Московскай комсомолец» хаһыат 2005 сыллааҕы ыам ыйын 11 күнүнээҕи ньүөмэригэр суруйарынан былырыын Москваҕа буолбут бары баһаардартан 71 бырыһыаннара дьон уоту сэрэҕэ суох туттууларыттан уонна табаахтааһыннарыттан тахсыбыттар. Сэрэҕэ суох, тугу даҕаны аанньа ахтыбат иитиилээх эдэрдэр сыыһа-халты туттаннар уоту ыыталлара элбээбитин тэҥэ түргэн сырыылаах массыыналарынан айаннаан иһэн сыыһа тутталлара, дэҥи-оһолу таһаараллара эмиэ элбэх. 

Эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суоҕуттан быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбээтэ. Биирдэ кыыһыран быһа ыстаннахтарына эбэтэр арыгы истэхтэринэ туох эмэ улахан буруйу, дьон оҥорботторун, хара айыыны оҥоро охсон кэбиһэллэр. Эдэр саастарыгар хаайыы дьонугар кубулуйаллар, саҥа саҕаланан эрэр олохторо алдьанар.
 
Аныгы ыччаттар көрдөбүллэрэ сиэри таһынан үрдүк, бэйэлэрин кыахтарын, тугу сатаан оҥороллорун кыайан учуоттаабаттар. Төрөппүттэриттэн көрдүүргэ, ыларга, бэлэмҥэ олорорго олус үөрэнэннэр бэйэлэрэ үлэлиир, булар-талар кыахтара кыра. Бары баҕа санааларын төрөппүттэрэ толоро үөрэппиттэрэ оҕолоро атаах буола улааппыттар.

Билигин олох син оннун булан, үлэлиир дьон сөбүгэр соҕус да буоллар хамнас диэн ылаллар. Yлэ суох буолбатах, баар, көрдөөн булуохха эрэ наада. Арай үлэлиэн баҕарар дьоммут, эдэрдэрбит аҕыйахтара хомотор. Бэлэмҥэ үөрэтии сабыдыалыттан эдэрдэр ыарахан диир үлэлэрин үлэлиэхтэрин баҕарбаттар, кыратык үлэлээбитэ буолан баран элбэҕи ылыахтарын баҕара саныылларыттан буруйу барытын хамнас аҕыйаҕар түһэрэллэр. 

Төрөппүттэр дорҕоон киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыытын ситэ билбэттэр. Ол иһин оҕолорун үөрэтиигэ кыайан ылса иликтэр. Кэлэр көлүөнэлэрэ, оҕолоро бэйэлэрин ордук ытыктыыр, тылларын истэр, баҕа санааларын толорор дьон буола улаатыахтарын баҕарар буоллахтарына биһиги этиибитин, үөрэхпитин ылыннахтарына эрэ табыллыахтара. Ол курдук айылҕа дорҕоонноро киһи мэйиитигэр оҥорор дьайыылара хаһан да уларыйбаттар, атынынан кыайан солбуллубаттар.

Сэбиэскэй былаас эстэрин саҕана олох көнө быһыытыйбытынан туһанан оҕолору аһара көрөн-истэн, атаахтатан, барыта оҕолор тустарыгар диэн этэн үөрэтии тэнийбитэ билигин да салҕанан баран иһэрэ хомолтолоох.
Билиҥҥи кэмҥэ бэйэлэрэ байан-тайан, аһара кыахтаахтык олорор ыаллар олох уонна өй-санаа туһунан санааларыгар оҕустаран көрбөттөр, булуу-талыы, мунньунуу диэки өйдөрө-санаалара аҥардастыы халыйан салаллар. Баай дьон кэлэр көлүөнэлэрэ туруга суох өйдөөх-санаалаах буола улаатаннар бу аймахтар үйэлэрэ уһаабаттар диэн сахалар олох туһунан үөрэхтэрэ этэрин умнубаппыт ордук этэ. 

Омук сайдыытын, тылын-өһүн, үлэтин-хамнаһын орто баайыы үлэһит дьон оҥороллор. Yлэһит дьон элбэхтэр. Yлэһит дьон оҕолорун киһи буолуу, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу өйүгэр-санаатыгар үөрэтэллэр. Бу үөрэх сахалар төрүт үөрэхтэрэ, итэҕэллэрэ буолар. 

ТЫЛ  СУОЛТАТА

Биһиги сахалар олохпут үөрэҕин хомуйан сурукка ситэ киллэрэ иликпит. Урукку кэмҥэ бары билиибитин суруйан ууран иһэр кыахпыт суоҕунан тылынан уус-уран айымньыларбыт ордук сайдыбыттар. Уһун үйэлэрдээх олохпут үөрэҕэ сахабыт тылыгар этиллэ сылдьарын атын, кыра ычалаах омук үөрэҕин өрө тутаммыт билигин да бэйэбит туһана иликпит. 

«Оҕону иитиэххэ-үөрэтиэххэ наада»,- диэн бары этэбит. Иитии уонна үөрэтии диэн тыллары холбуу этэн үгүстүк туттабыт. 
Бу тыллартан иитии диэн тыл куруук бастакы этиллэр. Ону көннөрү сыаналаатахха кыра оҕо аан маҥнай иитиллэр, ол аата оҕону төрөппүт көрөр-истэр, аһатар-сиэтэр, иитэн улаатыннарар. Маннык өйдөбүл иитии диэн тыл бастакы, биллэр суолтата буолар. Тыл бу суолтатын бары билэбит, куруук туттабыт. Бу тылбыт биир эрэ суолтатын аҥардастыы туһанаммыт оҕоҕо кыра эрдэҕинэ аһыырыттан, таҥнарыттан уонна оонньууруттан ураты туох да наадата суох буолуо дии саныы үөрэммиппит.
 
Биһиги бу тылы аҥардастыы биир эрэ, биллэр суолтатынан туһаныы оҕо иитиитигэр ордук улахан сыыһаны оҥорорун бу үлэбитинэн дакаастыыбыт.

Ол курдук иитии диэн тыл өйгө-санааҕа сыһыаннаах өссө иккис, кистэлэҥ суолталаах. Билигин бу тылы ити суолтатыгар куруук булчуттар тутталлар. «Сааны иит», «Хапхааны иит»,- диэн этэллэр, эрдэттэн бэлэмнээн, оҥорон, кэтэһэн турар кэмҥэ киллэрэллэр. Ол аата тылбыт иккис суолтата эрдэттэн бэлэмнээ, иитэн биэр диэн эбит. Бу тыл оҕоҕо анаан «Оҕону иит» диэн этилиннэҕинэ иккис суолтата бэйэҥ билиигиттэн биэр, иитэн, хаалаан бэлэмнээ диэн буолар. Биһиги кут-сүр үөрэҕэр оҕо ийэ кута иитиллэр диэн быһаарыыбыт бу төрүккэ олоҕурар. Оҕо кыра эрдэҕинэ билиини быһалыы ылынарын, ийэтин, аҕатын, төрөппүттэрин көрөн үтүктэн үөрэнэрин, ийэ кута иитиллэрин «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэбитигэр быһаарбыппыт.

«Иитиилээх» диэн этии оҕо кыра эрдэҕинэ ханнык билиини иҥэриммитин бэлиэтиир. Туох барыта икки өрүттээҕин курдук иитии эмиэ икки өрүттээх. Оҕо ийэ кутугар ханнык өй-санаа иҥэриллибиттэн тутулуктанан «Yчүгэй иитиилээх» эбэтэр «Куһаҕаннык иитиллибит» диэн этиллэр. Ол аата оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр ханнык өйү-санааны иитэн, иҥэрэн биэрииттэн салгыы олоҕо барыта тутулуктанар. Ол курдук оҕо өйө-санаата, ийэ кута кыра эрдэҕинэ хайдах иитиллибитинэн үйэтин тухары улаханнык уларыйбакка сылдьар. Кыра эрдэҕинэ куһаҕаннык, атаахтык иитиллибит киһи көнөрө олус уустугун кут-сүр үөрэҕэ дириҥник быһаарар. 
Салгыы оҕо улааттаҕына, өйө-санаата, салгын кута сайыннаҕына үөрэнэр, үөрэҕи ылынар. Улаатан өйө-санаата сайдан бэйэтэ толкуйдаан быһаарынар кыахтаннаҕына үөрэнэр кэмэ дьэ кэлэр. Манна этиллэр үөрэнии диэн тыл толору өйдөнөр, оҕо  улааттаҕына, салгын кута сайдан, билэн-көрөн үөрэнэн, билиитэ эбиллэрин үөрэнии диэн тыл толору быһаарар.
 
Саха тылыгар холбуу этиллэр тыллар элбэхтэр. «Эйэ-дэм»,- диэн холбуу этиини туттуохха диэн сахалыы кылгас тылдьыты оҥорооччулар суруйбуттара билигин туттулла сылдьар. Ол эрээри бу икки тыллар тус-туспа суолталаахтарын, атын, утарыта өйдөбүллээхтэрин ситэ араарбакка итинник холбуу суруйуҥ диэн эппиттэр. Бу тылдьыт суруллуон иннинээҕи суруйааччылар элбэхтик «Эйэ-нэм» диэн холбуу этиини элбэхтик туһаналлар этэ. 

Сэбиэскэй былаас олус күүһүрбүт кэмигэр ССРС-ка олорор норуоттары барыларын холбоон нууччалыы тыллаах сэбиэскэй норуоту үөскэтиэххэ диэн этэллэрэ. Биир норуоту үөскэтэр сыалтан атын омуктары барыларын нууччаларга холбоон симэлитии сыала-соруга баар буолбута. Бу сыалы-соругу Саха сиригэр ситиһэргэ сахалары ыһыы, бытарытыы, тус-туспа ыытыы үлэтэ бардаҕына эрэ табыллара. Ол иһин саха нууччатымсыйбыт дьонун көмөлөрүнэн өйдөрүн-санааларын буккуйууну бу «Эйэ-дэм» диэн этиини киллэриинэн оҥоруллубута билигин да куһаҕанынан дьайа сылдьар, саха дьонун эйэлээх буолууларын бу этии дэмниир, алдьатар. 

Эйэ диэн тыл сымнаҕастык этиллэр, дириҥ, биир көнө өйдөбүллээх. Эйэлээх буолууну бэлиэтиир буолан саха дьонун олохторугар олус дириҥ суолталаах. Бары эйэлээхпит, түмсүүлээхпит буоллар диэн баҕа санаалаахпыт уонна эйэлээх буолуубут тоҕо кэлбэтиттэн хомойобут. 

Тыл дорҕоонноругар суолта биэрбэппититтэн эйэ диэн тылбытын кытта ханнык тылы холбуу туттарбытын аахайбаппыт. Дэм диэн тыл дэбдэтэр, алдьаммыты өссө бэргэтэр аналлаах. Дорҕооннорун охсуулара «дэбдэҥнэтэн» оннук суолтаны биэрэр. Бу тыл эйэ диэн тылы кытта бииргэ суруллуохтааҕар аттыгар да чугаһыа суохтаах этэ, эйэбитин алдьатар, мөлтөтөр, үрэйэр тыл. Саха дьоно эйэлээх буолан түмсэллэрин утарааччылар анаан-минээн киллэрэн кэбиспиттэрэ билигин да туттулла сылдьара ордук хомолтолоох. 

Бу «Дэм» диэн тыл оннугар «Нэм» диэн тыл туттуллуохтаах. «Эйэ-нэм» диэн буоллаҕына «Эйэни харыстаа, сэрэнэн, нэмин билэн, сыыйа күүһүрдэн ис» диэн өссө дириҥ өйдөбүллэнэр. Yгүс суруйааччылар үлэлэригэр бу тыллары «Эйэ-нэм» диэн көрүҥүнэн элбэхтик туһаналлар этэ.

Тыл дорҕоонноро киһи мэйиитигэр оҥорор хамсааһыннара, үөскэтэр өйдөрө-санаалара хаһан да уларыйбаттар. Оҕо ытыыра, кыыллар ырдьыгыныыллара, ынах маҥырыыра хаһан даҕаны уларыйар кыахтара суох. Ол курдук биир дорҕоон куруук биир өйдөбүлү, биир санааны киһи мэйиитигэр үөскэтэр. Төрүт тылларбытын сэрэнэн, харыстаан, ийэ куппутугар иҥэринэн илдьэ сырыттахпытына омукпут үйэтэ өссө уһаан биэрэрин ситиһиэхпит, өйбүт-санаабыт туруктаах буолуо этэ.

САХА ТЫЛА ТОҔО МӨЛТӨҔYЙ?

Биһиги сахалар олус уһун үйэлээх омук буоларбытын саҥа билэн эрэбит. Олохпут үөрэҕин, киһи буолуу өйүн-санаатын саҥа үөрэтэн сурукка киллэрэр кыахтанныбыт. 

Билигин оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ төрөппүттэр ордук улахан оруолу ылан эрэллэрэ махталлаах суол. Урукку социализм кэмин саҕана оҕону иитиини уонна үөрэтиини государство барытын бэйэтигэр ылынара төрөппүт суолтатын түһэрэн, намтатан кэбиспитэ. Ырыынак кэмигэр государство ыал олоҕор орооһоро, көмөлөһөрө лаппа аҕыйаата. Куһаҕан эмиэ үчүгэйдээх буоларынан төрөппүттэр оҕолорун туһугар бэйэлэрэ кыһаналлара, үөрэтэ, үлэлэтэ сатыыллара лаппа элбээтэ. 

Төрөппүт аан маҥнай оҕотун, кэлэр көлүөнэтин туһугар кыһанара – олох салҕанан баран иһиитин тутаах ирдэбилэ. Оҕотун туһугар төрөппүт эрэ кыһанар. Аймах-хаан тэнийэн, сайдан иһиилэригэр төрөппүттэр ылар оруоллара үрдээн иһэр. 

 Оҕо туһугар кыһаныы диэни бары билэбит. Кыһаныы диэни аҥардастыы көрүү-истии эрэ курдук өйдүү үөрэммиппит уонна бу эрэ суолтатынан, көрүү-истии диэн өйдөбүлүнэн туһанарбыт хомолтолоох. Оҕо туһугар кыһаныы диэн иккис өйдөбүлүнэн оҕону иитии-үөрэтии ааттанар. Иитии-үөрэтии диэн этиигэ иитии диэн тыл икки суолтатыттан биһиги иккиһин бастатан туһанарга ыҥырабыт. Ол курдук төрөппүт оҕотун барыга бары, бэйэтэ тугу сатыырыгар барытыгар үтүгүннэрэн үөрэтэн, ийэ кутун иитэн кэбистэҕинэ оҕотун туһугар санаата бөҕөх, мин курдук олоҕу олорор кыахтанна диэн эрэллээх буолар.

Киһи олоҕо соччо уһуна суоҕа биллэр, сааһыран истэххэ ордук кылгыырга дылы, түргэтиир. Төрөппүт туох ханнык өйдөөх-санаалаах оҕону, кэлэр көлүөнэтин иитэн-үөрэтэн улаатыннарар даҕаны бу аймах дьон олохторо соннук саҕанан баран иһэр.

Кэлин 2002 сыллаахха алтынньыга ыытыллыбыт бүтүн Россиятааҕы перепись түмүгүнэн сахалар лаппа элбээн иһэбит, оҕолорбут ордук элбээбиттэр. Элбэх хаһан баҕарар баттааһыннаах, ыгааһыннаах, бэйэтин батыһыннарар күүстээх. Оҕону иитиини-үөрэтиини төрөппүттэр бэйэлэрэ баһылаан-көһүлээн салайарга турунуулара уонна сахалыы иитиини талан ылыылара омукпут өссө сайдан иһэригэр эрэли үөскэтэр.

Саха тыла мөлтөөтө диэни бары билэбит. Ханнык баҕарар дьыала мөлтөөтөҕүнэ, бу дьыаланы буортулуур, мөлтөтөр быһыыны булан көннөрүү эрэ дьыаланы тупсарар, көннөрөр кыаҕы биэрэр. 

Буруйданар, кэмсинэр санаа баар буоллаҕына эрэ киһи көннөрүнэр кыахтаах. Ол аата ханна сыыһа баарын булуу, билинии эрэ бу сыыһаны көннөрөргө көмөлөһөр, кыах биэрэр. Сыыһа ханна баарын булбакка эрэ кыайан көннөрбөккүн, көстүбэт сибиэни кытта охсуспукка тэҥнэһэр. Биһиги сахабыт тыла мөлтөөһүнүгэр буруйдааҕы буллахпытына эрэ тылбытын күүһүрдэр, сахалары элбэтэр кыахтаахпыт. 

«Омук тыла, үгэстэрэ ордук дьахталларга иҥэн сылдьаллар»,- диэн үөрэхтээхтэр этэллэр. Биһиги бу этиини бары өттүнэн ырытарбыт  буруйдааҕы булууга туһалыан сөп. Саха тылын харыстыы сатыыр «Тыл. Өй. Билии.» конференцияҕа кыттааччылар барылара кэриэтэ кыргыттар, дьахталлар. Эр дьон аҕыйахтар. Саха тылын харыстыы сатааччылар кырдьык дьахталлар эбиттэр.

Саха үгэстэригэр үөрэтиини эмиэ дьахталлар баһылаабыттар. Yлэлэрэ-хамнастара таһаарыылаах. «Эйгэ», «Айылгы» түмсүүлэр онно үлэлииллэр. Омук дьоно төһө үгэстэрин, үөрэхтэрин утумнаан салгыы сайыннаран иһэллэр даҕаны омук үйэтэ уһун буолар. Саха омук сайдыыта, кэхтиитэ эбэтэр мөлтөөһүнэ барыта дьахталларыттан тутулуктаах. Манна эбии кинилэр төһө оҕону төрөтөллөрө ордук улахан оруолу ылар.

Кыыс оҕолор бары ийэлээхтэр. Кинилэр хаһан баҕарар олох үгэстэрин уонна үөрэҕин ийэлэриттэн быһалыы, үтүктэн ылынар кыахтаахтар, кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара иитиллэр. Ити иһин олох үгэстэрэ ийэттэн кыыһыгар быһаччы бэриллэн иһэрэ ордук күүстээх, дириҥ силистээх. Кыыс оҕо ийэтин курдук буола сатаан, кинини көрөн, батыһан, үтүктэн үөрэнэр. Ол аата оҕо аан маҥнайгы өйүн-санаатын, ханнык тылынан саҥарарын, кими хайдах ыҥырарын ийэ уонна эбэ эрэ төрүттүүллэр. Кинилэр көмөлөрүнэн оҕо аан маҥнай санара үөрэнэр. Санарар тылын дорҕоонноруттан өйө-санаата төрүттэнэр. 

Оҕо улаатан иһэн аан маҥнайгы үөрэҕин, билбит билиитин олус кытаанахтык ылынар, иҥэринэр. Оҕото аан маҥнай саҥара үөрэнэригэр ийэтэ бэйэтин «Ийэ» диэн ааттаан ыҥырарга үөрэтэр толору кыахтаах. «Ийээ» диэн ийэтин ыҥыра үөрэннэҕинэ, куруук соннук ааттыырга үөрэнэр. Оҕо ийэтиттэн үтүктэн, быһалыы ылбыт өйүн-санаатын сахалар ийэ кут диэн ааттыыллар. Биһиги арай бу быһаарыыга оҕо аан маҥнай билбит билиитин, саҥарбыт саҥатын олус күүскэ өйдөөн хаалбыта үйэтин тухары умнуллубат диэн эбэн биэриэхпитин сөп. Оҕо аан маҥнай хайдах саҥара үөрэнэр даҕаны ол саҥата куруук баһыйар. Yс сааһыгар диэри ырыа ыллыыр, хоһоон ааҕар оҕо олох бары сүрүн өйдөбүллэрин иҥэринэр, билэр буолар.

Ити курдук өй-санаа сайдыытын, сахалыы тылынан саҥарыыны  дьахталлар баһылыыр эбит буоллахтарына, баай-мал өттүн хааччыйыы эр дьоҥҥо сүктэриллэр. Дьахталлары хайдах хааччыйан, үчүгэй атахтарынан туруоран биэрии эр дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол аата дьахтар бары баҕата туолан санаата көннөҕүнэ оҕотугар эһигини хайдах диэн ааттатара көҥүлэ. Сирдэҕинэ «Па-па» диэн ааттатыан эбэтэр хайҕаатаҕына, ытыктаатаҕына боччумнук «Аҕа,- диэ» диэн этэн оҕотун үөрэтиэн эмиэ сөп. 
 
Биһиги оҕо кыра, саҥа саҥарар буолан эрдэҕинэ сахалыы эрэ саҥара үөрэтиэххэ диэн этэбит. Саха олус баай, айылҕаттан дорҕооннорунан тутулуктаах буолан иччилээх тылыгар оҕо саҥа саҥаран эрдэҕинэ ийэтэ, эбэтэ сахалыы үөрэтэллэрэ наада. Ийэ оҕотун баҕардар эрэ аан маҥнай саҥарарыттан саҕалаан «Ийээ» диэн бэйэтин ыҥырарга үөрэтэр кыахтааҕын өссө чопчулаан бэлиэтиибит. Оҕо саҥа саҥаран эрдэҕинэ аан маҥнайгы үөрэтии ордук дириҥник иҥэр. Онтон бу ыал аҕаларын ийэлэрэ ытыктыыр, таптыыр буоллаҕына оҕотугар аҕатын «Аҕаа» диэн ыҥырарга үөрэтиэн эмиэ сөп.

Оҕо өйө-санаата үөскээһинэ сахалыы ийэ кут диэн ааттанар. Бу оҕо ийэтиттэн үтүктэн, көрөн үөрэнэр өйө-санаата. Саха төрүт тылларын күүстэрин, оҕону иитэр-үөрэтэр кыахтарын туһунан урукку үлэлэрбитигэр суруйан турабыт.

Билигин ырыынак үөскээн, үлэлиир-хамсыыр дьон кыра да буоллар баайы-малы мунньунан эрэллэр. Бу мунньуллар баайы-малы кыайа хото салайар, өссө байытар, ыйан-тоҕон кэбиспэт, туруктаах өйдөөх-санаалаах оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы хас биирдии төрөппүттэн ирдэнэр көрдөбүл буолан эрэр. Оҕоҕо маннык көрдөбүл үрдээбитин ситиһэригэр кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун иитии көрдөнөр. Туруктаах өйдөөх-санаалаах буолуу ийэ кут иитиллиититтэн эрэ тутулуктаах диэн сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар.

Бары баҕа санааларгытын толорор, ытыктыыр, туруктаах өйдөөх-санаалаах, киһилии быһыылаах кэлэр көлүөнэлээх буоларгытыгар баҕарабыт.

ТУОХ БАРЫТА ИККИ ӨРYТТЭЭХ

«Туох барыта икки өрүттээх»,- диэн сахалар этэллэр. Бу этии олус дириҥ, киэҥ өйдөбүллээҕин ситэ арыйбакка сылдьабыт. Ол курдук бу этии хас биирдии киһи тугу саныырыттан, тугу оҥороруттан саҕалаан Аан дойдуну барытын хаппытын таһынан Күн уонна планеталар тутулуктарын кытары арыйар.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини таба быһааран олоххо туһаныыга туох барыта икки өттүттэн халбаҥнаабат гына тутулуктаах диэн өйдүөххэ наада. Ол аата Сир үрдүгэр олох бу икки тутулуктар икки ардыларынан, хайа да диэки халыйбакка эрэ сайдан иһиэхтээх. Аҥардастыы биир өттүн диэки барыы халыйыы диэн ааттанар уонна үчүгэйгэ тириэрдибэт.

Туох барыта икки өрүттээҕэ олоҕу ордук таттарыылаах, туох быһыы күүтэн турара иннэ-кэннэ биллибэт оҥорор. Кэлэр үйэлэргэ туох буолара, олох ханнык хайысханан сайдан, үүнэн барара ситэ биллибэтэ олоҕу олорорго интэриэһи үөскэтэр. Биир тэҥник иннин, «коммунизм» диэки баран иһэр олох кыайан уһаабатын Сэбиэскэй Сойуус кыайан сайдыбат буола муомуруута уонна үрэллиитэ бары дьоҥҥо дакаастаата. Былыргы сахалар этэллэрин курдук олох суола долгуннардаах, өрүтэ мөхсөн ылар кэмнэрдээх. Бу хамсааһыннар тустарынан биһиги «Олох суолун долгуннара» диэн үлэбититтэн булуохха сөп.

Биһиги бары үлэлэрбитинэн киһини санаата салайарын дакаастыыбыт. Төрөппүттэрэ оҕолоругар кыра эрдэҕиттэн ханнык санаалары үгэс оҥорон иҥэрэн биэрбиттэриттэн тутулуктанан кини олоҕун оҥостон олорор, ханнык тыллары саҥара үөрэппиттэриттэн хайа омук буоларын ылынар, өйө-санаата сайдар. 

Хас биирдии киһи санаата, тугу оҥороро барыта иккилии өрүттээхтэр, үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсаллар. Хас киһи барыта үчүгэй санаалара элбээтэхтэринэ – үчүгэйи, онтон куһаҕан санаалара баһыйдахтарына – куһаҕаны оҥоруон сөп, оҥорор кыахтаах даҕаны. Киһи оҥорор быһыыларын үчүгэй уонна куһаҕан диэн арааран быһаарыы барыта киһи бэйэтэ бу быһыыны хайдах диэн саныырыттан, өйдүүрүттэн уонна атыттар туох диэн саныылларыттан уонна өйдүүллэриттэн тутулуктаах.

Киһи өйө-санаата икки өрүттээх, икки аҥы арахсар. Ол аата киһи оҥорор дьыалалара барылара үчүгэйи оҥоруу эбэтэр куһаҕаны оҥоруу диэннэргэ арахсаллар. Үчүгэйи оҥоруу - үрүҥ айыыны оҥоруу буолар, онтон куһаҕаны оҥоруу - хара айыыны оҥоруу диэн сахалыы ааттанар.

Ити курдук киһи оҥорор туох баар быһыылара барылара эмиэ санааларын курдук иккилии өрүттээхтэр. Үгүс киһи өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр өйдөбүл, кинилэр сөбүлүүр быһыылара – үчүгэй диэн буолар, онтон ханнык эрэ өйдөбүл эбэтэр быһыы дьон үгүстэрин санааларыгар сөп түбэспэтэҕинэ куһаҕанынан ааҕыллар.

Саха тыла олус былыргы тыл. Ол иһин өйү-санааны быһаарар тыла икки эрэ дорҕоонноох, биир сүһүөхтээх. «Ай» диэн тыл. Быһаарыылаах кылгас тылдьыкка сурулларынан «Өйгүттэн саҥаны булан, оҥорон таһаар; кими, тугу эмэ баар гын, олохтоо» диэн киэҥ өйдөбүллээх. Бу «Ай» диэн тыл киһи өйүттэн-санаатыттан «Айыы», ол эбэтэр саҥаны арыйыы оноруллан, чочуллан, үөскээн тахсарын чуолкайдык быһаарар.

Айыы диэн тыл икки, утарыта турар  өйдөбүллэрин куруук бииргэ илдьэ сылдьар. Ол аата бу тыл үчүгэйи оҥорууну тэҥэ куһаҕаны оҥорууну эмиэ бэлиэтиир. Тоҕо диэтэххэ ханнык баҕарар саҥаны арыйыы дьоҥҥо үчүгэйи дуу эбэтэр куһаҕаны дуу оҥороро аан маҥнай биллибэт, кыайан быһаарыллыбат. Ол курдук В.И.Ленин салайан ыыппыт Улуу Октябрьскай революцията дьон олоҕор туһаны аҕалыаҕынааҕар төттөрү охсууну оҥорбута билигин кэлэн дакаастана сылдьар. Бу «Айыы» диэн тыл суолтатын арыыйда дириҥник быһаарыыны «Саҥаны арыйыы», «Айыыны оҥорума» диэн үлэлэрбитигэр киллэрдибит.

Киһи өйүн-санаатын быһаарар икки утарыта өйдөбүллээх тылы аҥардастыы биир өйдөбүлүнэн, үчүгэйи эрэ бэлиэтииргэ анаан туттуллуутун холбурдарын «Айыы санаалаах», «Айыы дьоно», «Айыы бухатыыра» диэн этиилэргэ буолуохха сөп. Бу этиилэр саха хас да өйдөбүллээх тылын биирдэ эмэ аҥардастыы биир эрэ өйдөбүлүнэн бэлиэтээн туһаныы баарын көрдөрөр.

«Айыыта киирбит» диэн этии киһи үчүгэй майгыта киирбитин бэлиэтиир эрээри, бу майгы биирдэ эмэтэ эрэ киирэрин биллэрэр.
Айыы диэн тыл куһаҕаны көрдөрөргө аҥардастыы туттуллара эмиэ биллэр. «Айыыта таайар» диэн этии киһи тугу эмэни куһаҕаны оҥорбуттаах, дьон иннигэр буруйдаах буолан онуоха баттатарын быһаарар. Бу киһи ол буруйун иэстэбилигэр түбэһиэн сөп. «Айыылаах айыыта таайар» диэн ону этэллэр. Элбэх айыыны оҥорбут киһи сэккэ түбэһэр. Бу этии быһаарыытын биһиги «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэбититтэн булуохха сөп.

Хас да өйдөбүллээх тылы туһаныыга үксүгэр холбуу этиллэр тылларынан быһааран биэрии туттуллар. Холобур, Айыы-сиэр диэн холбуу этии айыы эмиэ сиэри тутуһар, сиэри таһынан барбатын быһаарар. Айыы сиэргэ бас бэриниэхтээх, сиэр иһинэн буолуохтаах.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини быһаарар уустук. Бу этии ордук «Мэтээл икки өрүттээх» диэн маарынныыр этиинэн өссө чуолкайданар уонна биир, сирэй өттө көстө, биллэ сылдьар буоллаҕына, анараа өттө көстүбэтинэн, биллибэтинэн, кэтэх өттө буолан табан быһаарыллыбатынан уратыланар. Мэтээл аҥар өттө эрэ көстө сылдьарын курдук туох баар барыта биир өттө дьоҥҥо биллэр, көстө сылдьар, онтон атына баара соччо биллибэт, ол иһин үгүстүк табан быһаардахха эрэ булуллар. Өй-санаа уратыта итинник саһан сылдьар. Ити уратыны кыайан быһааран өйдөөбөккөлөр сорохтор айыы диэн тылы үчүгэйи эрэ бэлиэтээн туһана сатыыллар.

Холобур, билигин дьон үксэ өй үлэтинэн, үөрэҕинэн дьарыктаныы үчүгэй диэн өйдөбүлгэ киирэн сылдьаллар. Бу үлэ кырдьык үчүгэй, үгүстүк сылаас сиргэ сынньалаҥнык, олорон эрэ үлэлэнэр, салайар үлэһит буоллахха хамнаһа да ботуччу курдук. Ол эрээри бу кэмҥэ ситэ сыаналана илик олус куһаҕан өрүттэрдээх. Куруук сылааска олорор, дьиэҕэ кэллэҕинэ сытар киһи доруобуйата, этэ-сиинэ мөлтүүр, үйэтэ кылгыыр. Кинини көрө-көрө оҕолоро өссө мөлтөх үлэһит буола улааталлар. Бу аймах дьон үһүс көлүөнэлэриттэн эстэр кутталлаахтар.

«Үчүгэй эмиэ куһаҕаннаах» диэн этиини быһаарыыга дьон барыта билэр холобурдарын туһаныахха сөп. Ол курдук олус минньигэс, сыалаах, арыылаах астары аһыы сылдьар киһи сотору олус уойан, доруобуйата мөлтөөн барыан сөп эбэтэр куруук арыгыны элбэҕи иһэр киһи арыгыһыт буолан хаалыыта үчүгэй олус элбэҕэ киһиэхэ буортулааҕын быһаараллар. Өссө бу этиини быһаарыыга куруук сылааска сылдьарга үөрэнэн хаалбыт киһи доруобуйата мөлтөөн, тымныйан ыалдьан иһэрэ элбиирэ олук буолуон сөп.

Yгүс дьон бурдугу, хортуоппуйу үүннэрэллэр, араас элбэх собуоттар арыгыны оҥороллор, элбэх барыһы киллэрэллэр. Бу элбэх барыстан биһиги государствобыт эмиэ тииһинэр. Арыгыттан барыс киллэринээччилэр төһө да элбэх киһи арыгыһыт буолан эрэйдэннэхтэринэ син биир арыгы куһаҕан диэбэттэр. 

Кэмнээн, төһөнү иһэрин билэр киһини куһаҕан киһи диир сыыһа. Бэйэтин билинэн аһы ас курдук аһыыр киһи дииллэр. Хас бырааһынньык кэллэҕин аайы толору астаах, бытыылкалардаах остуоллары бары дьахталлар үөрэ-көтө тарданнар мааны ыалдьыттары аһаталлар, күндүлүүллэр. Арыгы-үчүгэй, күндүгэ-мааныга туттуллар ас.

Аһара иһэн кэбиһэр, кыайан арыгыны испэт киһини куһаҕан киһи диэххэ сөп. Бары дьоно барылара эрэйи көрөллөр. Аһара испэтин диэн хааччахтыы сатыыллар. Бу дьон арыгы суох буоларыгар кырдьык, ис сүрэхтэриттэн баҕараллар. Аһара иһэн кэбиһэр дьоммут  элбэхтэриттэн арыгы куһаҕан диэн этээччилэр эмиэ элбэхтэр.

Аһара көрүү-истии, киһини бэйэтин мөлтөтөр, атыттар көрүөхтэрэ-истиэхтэрэ диэн санааҕа киллэрэр. Бу санаа олохсуйан, үгэс буоллаҕына куһаҕан быһыыга киирсэр. Көрүүгэ-истиигэ үөрэммит киһи аһара иһэн кэбиһэрэ хаһан да аҕыйаабат, хаалбат.
Арыгыны суох оҥорон дьон арыгыны испэттэрин үөскэтии киһи быраабын кэһии буолара сөп. Бырааһынньыктар сотору-сотору син-биир кэлэн иһэллэр. Киһи биирдэ-эмэтэ да буоллар кыратык иһиэн баҕарара баар буоллаҕа дии. Ону хааччахтааһын бу киһини хаайбыкка, көҥүлүн быспыкка тэҥнэнэр. 

«Арыгыны утары охсуһуу» диэн дьон бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын сайыннаран, тулуурдарын элбэтэн арыгыны аһара испэттэригэр тириэрдии буолар. Арыгы биир өттүттэн элбэх барыһы киллэрэр, ол иһин бобон кэбиһэр кыаллыбат. Онтон аҥар өттүттэн арыгы дьон өйүн-санаатын, доруобуйатын буорту оҥорор. Бу арыгы туһунан икки өрүттээх боппуруоһу быһаарыыга арыгы баарын утарбакка эрэ дьон өйүн-санаатын сайыннаран, тулуурдарын элбэтэн арыгыны аһара испэттэрин ситиһии буолуохтаах.

Ханнык баҕарар быһыы аһара баран хааллаҕына төттөрү өттүгэр кубулуйан хаалар. «Хотели как лучше, а получилось как всегда» диэн быһаарыы үчүгэйи оҥороору санаммыттара кыаттарбакка, табыллыбакка хаалбытын бэлиэтиир. 

«Kуһаҕан эмиэ үчүгэйдээх» диэн этии киһи үчүгэйтэн да, куһаҕантан да кыайан арахсан быыһамматын быһаарар. Үгүс дьон куһаҕан диэн ааттыыллара аҕыйах киһиэхэ үчүгэй буолан тахсыан эмиэ сөп. Ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга, оҕону үөрэтиигэ кимиэхэ үчүгэй буоларын таба быһаарыахха наада. Ол курдук олус баай киһи күн аайы тутта үөрэммитин үчүгэй диирэ үлэһит киһиэхэ хаһан да ситиһиллибэт ыра санаа буолан хаалара элбэх. Баай уонна дьадаҥы дьон тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн быһаараллара элбэх сөп түбэспэт өрүттэрдээхтэр.

Туох барыта икки өрүттээх уонна олор куруук бииргэ сылдьалларын киһи барыта билэр. «Мэтээл икки өрүттээх», «Yчүгэй уонна куһаҕан аргыстаһан сылдьаллар», «Палка с двумя концами» диэн этиилэр икки өрүт хаһан да арахсыбакка бииргэ сылдьалларын быһаараллар. Арай иккис көстүбэт, биллибэт өрүтү булан, таба быһаарыы, табан туһаныы дьонтон ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар.
Бу этиилэр барылара киһи оҥорор быһыылара, үчүгэй уонна куһаҕан диэҥҥэ арахсалларын уонна куруук бииргэ сылдьаларын,  хаһан да арахсыспаттарын быһаараллар. 

«Ытыыр уонна күлэр аҕас балыстыылар» диэн этии куһаҕан кэнниттэн үчүгэй эмиэ кэлэрин бигэргэтэр курдуктар. Эбэтэр аһара үөрүү кэнниттэн хомолто, ытааһын кэлэрин бу этии эмиэ биллэрэр. 

«Куһаҕан эмиэ үчүгэйдээх» диэн этии быһаарыытын киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата сөп түбэспэттэриттэн  булуохха сөп.
Ол курдук куруук тымныы уунан куттуу эрэйдээх, куһаҕан, ол эрээри маннык эрчиллииттэн киһи этэ-сиинэ бөҕөргөөн кыра ыарыыларга ыалдьа сылдьыбата, доруобуйата тупсара үчүгэйгэ тириэрдэр. Сайын айылҕа хааны сиир үөннэригэр элбэхтик сиэтии ыарыылааҕын, эрэйдээҕин иһин киһи өйө-санаата бөҕөргөөн тулуура эбиллэригэр тириэрдэрэ элбэх кыайыыны ситиһэр кыаҕын улаатыннарар.
«Аһара үөрдэххэ сотору хомолто кэлиэҕэ», «Наһаа алларастаама, ытыырын кэлиэҕэ» диэн сахалар этиилэрэ икки өрүт ордук өйгө-санааҕа сыһыаннаахтарын быһаараллар уонна хардары-таары солбуйсан биэрэн иһэллэрин чуолкайдыыллар. 

Туох барыта икки өрүттээх буолуута сөптөөх, таба быһаарыы ханна эрэ икки ардыларынан, ортотугар буоларын биллэрэр.
«Истина как всегда где-то на середине» диэн этии баара ханнык баҕарар быһыылартан табалара, кырдьыктаахтара ортотунан буолуохтааҕын быһаарар. Бу быһаарыы сахалар Орто дойду диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр. Былыргы дьон кырдьыктаах олоҕу тутуһан олорбуттарын Орто дойду диэн олорор сирдэрин ааттаабыттара эмиэ быһаарар. Бу өйдөбүл дьон олохторо хаһан баҕарар ортотунан эрэ баран иһиэхтээҕин чуолкайдыыр. Дьон быһыылара хайа да диэки, үчүгэй да, куһаҕан да өттүн диэки халыйан барыыта аһара барыы, сыыһа суол  буолар. Ол иһин олох суола бу икки быһаарыы икки ардыларынан, ортотунан баран иһэрэ эрэ табыллар.

Сахалар Орто дойдуну быһаарыылара дьон өйдөрө-санаалара сайдан иһиитин суолун чуолкайдыыр. Дьон-аймах ханнык баҕарар быһыылартан ортотун талан ылыахтаахтарын биллэрэр. 

Ити курдук дьон бары туттар «Истина где-то на середине» диэн этиилэрэ таба, сөптөөх быһаарыы икки өрүттэн ханан эрэ ортолорунан, икки ардыларынан баран иһэрин быһаарар. Бу быһаарыылар бары сахалар билэр Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойду диэн этиилэрэ өйгө-санааҕа сыһыаннаахтарын уонна дьон олорор, үлэлиир, сайдар сирдэрэ Орто эрэ дойду буоларын чуолкайдыыр. Ол аата дьон оҥорор быһыылара хайаан даҕаны икки өрүт, үчүгэй уонна куһаҕан икки ардыларынан барара быһаарыллар.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдыыта аҥардастыы биир өттүн диэки барар кыаҕа суох. Аҥардастыы биир өттүн диэки барыы кэлтэйдии сайдыыны таһаарар. Дьон бары куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи эрэ оҥороллоро  хайдах да табыллыбат буолуон сөп. Үгүс элбэх киһи үгүс араас санаалаахтар. Kиһи барыта биир буолбатах, бары биир санааны тутуһар кыахтара суох уонна бары куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи эрэ оҥороллоро ол иһин кыаллыбат.
 
Ханнык баҕарар быһыы аһара бардаҕына аҥар, куһаҕан өттүн диэки уларыйан хааларын киһи түүллэрэ чуолкайдаан көрдөрөллөр. Ол курдук түүлгэ аһара баран күүскэ ытаатахха үөрүү буолар, онтон аһара үөрдэххэ, күллэххэ – хомойуу, ытааһын тиийэн кэлиэн сөп.
Сахалар киһилии иитиитэ суох киһини: «Yчүгэйи, куһаҕаны араарбат»,- диэн этэллэр. Ол аата бу  тугу оҥорорун соччо быһааран билбэт киһи буолар. Тугу барытын оҥоруон сөп. Ол иһин киһи барыта тугу оҥордоххо атын дьоҥҥо, айылҕаҕа туох сабыдыаллааҕын, үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын арааран билэр буола үөрэниэхтээх уонна олоҕун устата сайыннаран тупсаран биэрэн иһиэхтээх. Киһи буолуу үөрэҕэ дьон оҥорорун курдук оҥорорго улаатан иһэр оҕону үөрэтэр үөрэх буолар.

Туох барыта икки өрүттээҕин курдук киһи бэйэтэ эмиэ икки өрүттээх: дьахтар уонна эр киһи диэн икки аҥы арахсаллар. Кэргэнэ суох киһи «Аҥардас киһи» диэн ааттанар, ол аата киһи аҥара эрэ буолар. Бу икки өрүт биир тылы булунан холбостохторуна эрэ саҥа киһи үөскүүр, олох сайдар кыахтанар.
 
Өй-санаа үөрэҕин төрүтэ итэҕэл буолар. Өй-санаа барыта икки өрүттээҕин курдук итэҕэл эмиэ икки өрүттээх. Бу икки өрүттэр айыылаах уонна таҥаралаах диэн ааттаналлар.
 
Айылҕаҕа туох барыта итинник иккилии өрүттээхтэр. Бу икки өрүттэр бииргэ холбостохторуна, биир санааланнахтарына олох иннин диэки сайдар кыахтанар. Ол иһин олох кэлимник, икки өрүттээхтик сайдар диэн этэллэр.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии ордук чуолкайдык Айылҕа тутулуктарынан дакаастанар. Айылҕаҕа уу эргиирэ икки өрүттээхтик дьайар. Сорох дойдуларга уһуннук курааннаан уу тиийбэккэ улахан баһаардар туран эрэйдээтэхтэринэ, атыттарга уу дэлэйэн аны ууга барыы куттала үөскүүр. Уһун кэм устата Сир полюстарыгар муустар мунньуллуулара Айылҕа сылыйан барыытын тэҥнээн, оннугар түһэрэн биэриигэ аналланар. 

Айылҕаҕа үөскүүр аҕыйах да кээмэйдээх гаастар уонна эттиктэр Айылҕа уларыйыытыгар олус улахан дьайыыны оҥороллор. Чаҕылҕан чаҕылыйыытыттан үөскүүр озон Сири үөһээнэн бүрүйэн Күн уотун тыынар-тыннаахтарга буортулаах уонна итиийиини үөскэтэр сардаҥаларыттан харыстыыр аналлаах. 

Айылҕаҕа озон аҕыйааһына хотугу уонна соҕуруу полюстар үрдүлэринэн озон бүрүөһүнэ чарааһааһыныгар тириэрдэн онно мунньуллар муустар ириилэрин үөскэтэн Сир үгүс өттө ууга барыыларыгар тириэрдиэн сөп.

Аан дойдуга, Айылҕаҕа туох баар барыта икки өттүттэн тутулуктана сылдьар. Бу тутулугу Күн систиэмэтигэр таһааран көрдөхпүтүнэ Күнү тула эргийэ сылдьар планеталар, ол иһигэр Сир эмиэ иккилии өттүлэриттэн халбаҥнаабат тутулуктаахтар. Бастакытынан, улахан ыйааһыннаах Күн бэйэтин диэки тардар күүһэ барыларын ыраах ыыппакка тута, бэйэтин диэки тарда сылдьар. Иккиһинэн, планеталар, Сир эмиэ тас диэки быраҕар күүс дьайыытыттан Күнтэн тэйэ, ыраата сатыыллар. Бу икки утарыта дьайар күүстэр тэҥнэһиилэрин түмүгэр планеталар, Сир эмиэ Күнтэн ырааппакка биир тэҥник эргийэ сылдьаллар. Бу тулхадыйбат тутулуктартан хайалара эмэ баһыйан барыыта улахан алдьархайдар үөскээһиннэригэр тириэрдэрин ким да саарбахтаабат.

2006 сылга киириигэ кэнники 13 сыллар усталарыгар мунньуллубут Сир эргиирин бытаарыыта 1 сөкүүндэ буолбутун олус туочунай атомнай чаһыыларга эбэн биэрии оҥорулунна. Олус кыра да буоллар бу бытаарыылар мөлүйүөнүнэн сылларга эбиллэн иһиэхтэрин, Сир төрүт тутулуга сыыйа-баайа хамсаан барыан сөп.

Ити курдук сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрэ Аан дойду сүрүн тутулуктарын барыларын арыйар олус дириҥ уонна киэҥ өйдөбүллээх.  Маннык дириҥ, киэҥ өйдөбүллээх этиини нууччалыы тупсаран «Палка с двумя концами» диэн кылгас, бытархай дьиэ таһынааҕы өйдөбүлгэ кубулутуу сыыһа.  

САҤАНЫ АРЫЙЫЫ

Сахалар былыр-былыргыттан киһи өйө-санаата икки өрүттээҕин арааран билэннэр «Туох барыта икки өрүттээх» дииллэр. Ол билиилэрэ барыта «Айыы» диэн өйү-санааны быһаарар тыл икки, утарыта өйдөбүллээҕэр түмүллэн сылдьар. Бу тыл саҥаны арыйыыны тэҥэ итэҕэлгэ олоҕурбут бобууну, үгэһи кэһиини, дьон сиэригэр баппат быһыылары оҥорууну эмиэ быһаарар. Бэйэтэ икки өрүттэрин холбуу илдьэ сылдьар тыл. Ол аата киһи оҥорбот, билбэт быһыыларын оҥоруу эмиэ саҥаны арыйыы, айыы буолар, онон ордук кутталлаах уонна куһаҕан. Сайдан иһэр өйдөөх-санаалаах эдэрдэр билбэт дьыалаларын, айыыны оҥоруулара араас ыарахан содулланан тахсалларыттан быыһанаары сахалар оҕолорун «Айыыны оҥорума» диэн этэн үөрэтэллэр.

Киһи биир мэйиилээх буолан «Мэйии» диэн тыл хос өйдөбүлэ суох. Өй мэйииттэн үөскээн тахсара ханан да саарбахтаммат. Мэйиибитигэр үөскээбит өйбүт санаа буолан эппитигэр-сииммитигэр, тулабытыгар тарҕанар, санаабыт санаабытын тылбытынан этэн дьоҥҥо тириэрдэбит.
  
Оҕоҕо кыра эрдэҕинэ ханнык өй-санаа иҥэриллибититтэн өйө-санаа¬та туспа уратылардаах буоларын саха дьоно былыргыттан бэлиэтиил¬лэр. Аһара көрүллэн, мааныланан иитиллибит киһини «Атаахтык иитил¬либит киһи» диэн туспа арааран ааттыыллар. Оҕону атаахтык иитии куһаҕаны уонна үчүгэйи араарбатыгар тириэрдэрэ үлэһит дьон өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэттиттэн атын өйү-санааны бэлиэтиирин иһин итинник туспа арааран этэллэр. Атаах оҕо өйө-санаата үлэһит дьон өйдөрүгэр-санааларыгар, олохторун сиэригэр, үлэлэригэр-хамнастарыгар, тугунан дьарыктаналларыгар уонна үчүгэй киһини үтүктэн «Киһи буолуу» үөрэҕин ситиһэллэригэр эмиэ сөп түбэспэт.

Олох сайдан истэҕинэ саҥаны арыйыылар кырдьык элбээн иһэллэр. Оҕо улаатан истэҕинэ күүскэ сайдан иһэр өйө-санаата саҥаны арыйыылары ордук элбэхтик оҥоруон баҕарар. Саха дьоно оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан киһи билбэтин, өссө туттулла илик быһыылары оҥороро туох сабыдыаллааҕын быһааран билэр эрэ буоллаҕына саҥаны айыылары оҥороругар баҕараллар. Ол аата оҕо улаатан киһи буолуу үөрэҕин баһылаан, киһи быһыылаах буолан эрэ баран араас саҥаны айбыта дьоҥҥо ордук туһаны аҕалара быһаарыллар.
Сахалар киһи оҥорор бары быһыыларын бэйэтэ мэйиитинэн толкуйдаан айан таһаарарын барытын холбоон «Ай» диэн тылтан үөскэтэн «Айыы» диэн ааттаабыттар. Ол аата үчүгэйи да, куһаҕаны да айыы, оҥоруу барылара айыыны оҥоруу диэн буолаллар. Ити саҥаны арыйыылар биир мэйииттэн үөскээн, айыллан тахсалларыттан хайалара да айыы буолаллара оруннаах. Ол иһин бу айыылары икки аҥы арааран үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн быһаарыллаллара хайаан да наада.
 
Айыы диэн тыл сэрэхтээх, элбэхтик туттуллубат. Бу тыл икки өрүтэ, үчүгэйэ уонна куһаҕана холбуу бииргэ оҕо, киһи өйүгэр-санаатыгар дьайаллар. Сайдан, улаатан иһэр оҕо өйүн-санаатын сүрүн уратытынан ханнык баҕарар дьыалаттан аан бастаан оҥорорго дөбөҥүн, боростуойун, эрэйэ суоҕун, түргэнин оҥоруу буолар. Куһаҕаны оҥоруу, алдьатыы, ыһыы хаһан баҕарар үчүгэйи, туһалааҕы оҥорордооҕор төһөнөн эмэнэн судургу, улахан толкуйу, быһаарыыны, үлэни-хамнаһы эрэйбэт. Ол иһин оҕо аан маҥнайгы айыыны оҥоруута куһаҕаны оҥоруу диэки хайысхаланар кыахтааҕын саха дьоно былыргыттан билэн оҕо өйө-санаата саҥаны, билбэтин оҥорорун хааччахтыыллар: «Айыыны оҥорума»,- диэн этэн үөрэтэллэр, тугу барытын киһи оҥорорун курдук, киһи быһыылаахтык оҥороругар ыҥыраллар, үөрэтэллэр.

Сахалар оҕолорун үөрэтэллэригэр ытык сирдэргэ мэниктээбэт, ай¬даарбат куолу уонна киһи уҥуоҕар ону-маны тыытар улахан айыы диэн этэллэр. Былыргыттан үөскээбит үгэстэри кэһиини саха дьоно ордук сөбүлээбэттэр. Өлбүт киһи кута иҥмит малын-салын ыстахха, алдьаттахха кута айманыан, хамсыан, ол иһин дьоҥҥо биллэ сылдьыан сөп дии саныыллар. Куһаҕаны оҥоруу киһи быһыытыгар сөп түбэспэт, ол аата урут дьон оҥорбот  быһыыларыгар киирсэллэр, ол иһин саҥаны арыйыы, эмиэ айыы буолаллар.

Айылҕаҕа аһара улахан алдьатыылары оҥоруу, сири-уоту, мастары алдьатыы, дьон оҥорбот быһыыларын онорууга киирсэллэр, ол иһин айыыны оҥоруунан ааҕыллаллар. Сахалар Айылҕа бары тыыннаах мастара куттаахтарын билэллэр. Улахан, көстүүлээх мастарга араас куттар, иччилэр олохсуйаллар. Алдьатар, буортулуур дьон бэйэлэрэ эмиэ куттаахтарын билэллэрэ буоллар Айылҕаҕа сыһыаннара үчүгэй өттүгэр уларыйыан сөп этэ.

Киһи оҥорор куһаҕан быһыылара, буруйдара барылара айыы буолаллар. Ол аата үгүс дьон оҥорботторун, билбэттэрин оҥорууга киирсэллэр. Сахалар былыр-былыргыттан дьон олоҕор, сиэригэр, майгыныгар сөп түбэспэт куһаҕан быһыылары «Айыы-ны» оҥоруунан ааҕаннар киһи быһыылаах дьон оҥорботторугар ыҥыраллар.

Дьон өйдөрө-санаалара тугу үчүгэй уонна тугу куһаҕан диэн тус-туспа араартааһыннара сөп түбэспэттэр, тус-туспалар. Үгүс дьон үлэлээн-хамнаан, тоҥон-хатан үчүгэйи, баайы-малы оҥороллор, сорохтор ол баайтан-малтан босхо, талбыттарынан ылан туһа¬ныахтарын баҕараллар. Бу дьон тугу үчүгэй, тугу куһаҕан быһыы диэн этэллэрэ букатын да утарыта турар өйдөбүллээхтэр. Дьон бары ханнык баҕарар оҥорор быһыыларын бэйэлэрин өйдөрүнэн-санааларынан төһө эмэ өр кэмҥэ санаан, толкуйдаан баран оҥороллор.

Элбэх өйдөөх киһи оҥорор куһаҕан быһыылара ордук ыар, улахан содуллаахтар. Улахан уоппуттаах буруйу оҥорооччуну булан тутуу, хаайыы улахан уустуктары үөскэтэрин милиция үлэһиттэрэ үчүгэйдик билэллэр. Yлэлээн-хамсаан булуммут баайдарын-малларын, харчыларын үлэһиттэр саҥаттан саҥа хатыырдары, күлүүстэри оҥорон, хатаан, манаан харыстыы сатыыллар. Ону баара куһаҕан дьон ылан туһанаары эмиэ саҥаны арыйан күлүүстэрин кистэлэҥнэрин билэн, уора сатыыллар. Бу курдук дьон олоҕор утарыта турар өйдөбүллэр, айыыны оҥоруулар элбэхтэр.

Араас сэрии сэптэрин улахан өйдөөх дьон элбэх саҥаны арыйыылары, атыттара, утарылаһааччылара билбэттэрин туһанан оҥороллор. Капитализм уонна социализм диэн арахсан утарыта туруу кэмин саҕана олус күүстээх элбэх дьааттары, бактериялары оҥорон баран үгүс государстволар хаһаанан сытыараллар. Бу сэрии сэптэрэ туттулуннахтарына дьон-аймах араас ыарыыларынан сутулланнар олус эрэйдэнэн өлүөхтэрин сөп. Дьон-аймах туһугар олус куһаҕан, хара быһыы буолбатах дуо? Балар барылара урут дьон билбэттэрин оҥорууга, саҥаны арыйыыларга киирсэллэр. Yгүс элбэх өйдөөх дьон өйдөрүн-санааларын түмэннэр хара айыыны, үгүс дьоҥҥо куһаҕаны оҥорорго бэлэмнэммиттэр.

Киһи үчүгэйи да онордоҕуна, дьон бары билэ, үөрэтэ, баһылыы иликтэринэ син-биир «Айыы» буолар. Саҥаны арыйыы дьоҥҥо үчүгэйи оҥорууга туһуламмыта чахчы билиннэҕинэ, туһалааҕа өр кэмҥэ дакаастаннаҕына эрэ, үчүгэй «Үрүҥ Айыыга» биирдэ кубулуйар. Ол курдук тимир сэрии сэбин аан маҥнай оҥоруу дьиҥнээх сананы арыйыы буоллаҕына, хууннар бу сэрии сэбин туһананнар аан дойдуну сэриилээн дьон-норуот бөҕөнү эрэйгэ тэбиилэрэ хара айыыны оҥоруунан ааҕыллара сөп.

Саха дьоно ханнык баҕарар саҥаны арыйыыны, дьоҥҥо урут биллибэ¬ти оҥорууну айыыны оҥоруунан ааҕаллар. Ол курдук былыр-былыргыттан киһи бэйэтин өйүнэн туох саҥаны арыйбытын барытын дьону утары, ки¬нилэри баһылыырга анаан туттар этэ. Билигин даҕаны араас наукалар саҥаны арыйыылара бары быһаччы киһини бэйэтин утарбатахтарына, Айылҕаны утары хайысхалаахтар. Дьон бары саҥаны арыйыыларын үгүс өт¬түн сэрии сэбин оҥостуутугар, дьону хайдах элбэхтик өлөртүүргэ аныыллар. Ол иһин саха дьоно былыргыттан ханнык баҕарар саҥаны арыйыыларга аан маҥнайгыттан сэрэхтээхтик сыһыаннаһаллар, «Айыы буолуо» диэн этэллэр. Онтон кэлин ити саҥаны арыйыы дьоҥҥо үчүгэйэ чахчы биллэр буола дакаастаннаҕына эрэ үчүгэйи оҥоруу, «Үрүҥ айыы» диэн ааттыыллар.

Саҥаны айыыны ханнык да кыыллар уонна көтөрдөр оҥорботтор, киһи эрэ оҥорор. Киһи өйдөөх-санаалаах буолан, бэйэтэ санаан, толкуйдаан, быһааран саҥаны арыйыыны булан, «Айыыны» оҥорор. Сахалар киһи бу саҥаны арыйыытын хайдах көрүҥнээхтик туһанарыттан, дьоҥҥо үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу оҥороруттан көрөн икки аҥы, ханна да халбаҥнаабат чуолкайдык тус-туспа арааран ааттыыллар:

- Үчүгэйи айыы – үрүҥ айыы буолар.

- Куһаҕаны айыы – хара айыы диэн ааттанар.

Киһи тугу оҥорорун толкуйдаан, үгүстүк санаан, ырытан оҥорор, туох оҥорбута ба¬рыта атын дьоҥҥо хайдах өйдөнөрүттэн көрөн, куһаҕан эбэтэр үчүгэй диэннэргэ арахсаллар. Куһаҕан уонна үчүгэй диэн өйдөбүллэр үгүс дьон өйдөрүгэр-санааларыгар уһун кэм устата олохсуйан хаалбыт, үгэскэ кубулуйбут, түргэнник уларыйа охсубат өйдөбүллэринэн ааҕыллаллар. 

Былыргы эбэтэр олус да былыргыта суох кэмнэргэ ханнык баҕарар саҥаны арыйыылары дьон үйэлэригэр биирдэ эмэтэ оҥороллоро биллэр. Киһи – аймах өйдөрө-санаалара сайдан истэхтэрин аайы саҥаны арыйаллара, айыыны оҥороллоро эбиллэн иһэр. Ол иһин саҥаны арыйыылар  билигин  элбээбит  курдуктар.

Дьон бары бэйэлэрэ тутан-хабан туох саҥаны арыйбыттарын барытын бэйэлэрин туһаларыгар туһана сатыыллар. Экономикаҕа саҥаны арыйдахтарына элбэх барыһы киллэринэллэр. Динамиты айан элбэх дэлби тэптэриилэри оҥорууга тириэрдибит Новель олус элбэх барыһы мунньуммута билигин саҥаны айааччыларга бириэмийэ буолан тарҕатыллар.

Былыргы кэмҥэ экономикаҕа саҥаны арыйдахтарына онтуларын сайыннаран атын омуктары, кинилэр сирдэрин сэриилээн ыларга туһаналлар этэ. Туох саҥаны оҥорбуттарын барытын дьону утарарга анаан туһаналлар. Оннооҕор академик А.Д. Сахаров саҥаны арыйыытын водороднай буомбаны оҥорууга аан маҥнай туһаммыта.
 
Дьон саамай өйдөөхтөрө айан оҥорбут атомнай буомбаларын чахчы саҥаны арыйыынан аахтахпытына бу буомбаны дэлби тэптэрэн 200 тыһыынча киһини биирдэ өлөрүү бэйэтин туһугар эмиэ саҥаны арыйыы буолар. Ол эрээри бу саҥаны арыйыыбыт хара айыы, дьоҥҥо олус улахан куһаҕаны оҥоруунан ааҕыллар. Бу хара айыыттан дьон билигин даҕаны олус саллаллар, аны хатыламматыгар баҕараллар.

Маҥнайгы гааһынан үлэлиир тимири быһары айбыт киһи харчылаах сиэйпэни дьөлө быспыт. Уорууну, куһаҕаны оҥорбут. Киһи итинник быһыытын, бэйэлэрин үйэлэригэр элбэх саҥаны арыйыылары оҥорон туһананнар сахалар билэллэр эбит. Ол иһин былыргы сахалар ханнык баҕарар саҥаны арыйыыттан сэрэнэн «Айыы буолуо» диэн ааттыыллар. Ханнык баҕарар «Айыыны оҥоруу» дьоҥҥо куһаҕаны оҥорор, кинилэр олохторугар уларыйыылары киллэрэр, үгэстэрин уларытарга тириэрдэр, олохторун оҥкулун уларытар. 

Дьон олоҕун уларытар буолан ханнык баҕарар саҥаны арыйыы дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэр. Ордук саҥа улаатан, тугу барытын билиэн-көрүөн баҕара саныыр эдэр киһи үгүс дьон билбэтин, саҥаны, айыыны оҥорор кыахтаах. Эдэр оҕо «Киһи буолууну» ситэ баһылыы илигинэ «Айыыны» оҥороро куһаҕан содуллаах буолара элбэх. Сахалар оҕолорун «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтиилэрэ итиннэ олоҕурар.
Онон, киһи билбэтин, урут туттуллубатаҕы оҥоруу син-биир айыыны оҥоруу буолар. Айыы диэн тыл мээлэ туттуллубат сэрэхтээх тыл. «Айыы буолуо» диэн сибигинэйэн этиллэр. Бэйэлэрин олохторун соһуччу ула¬рытыахтарын баҕарбат үчүгэй дьон санааларыгар хаһан да сөп түбэспэт, ыарахан тыл.

Ити курдук киһи өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуктаах «Айыы» диэн тыл икки утарыта өйдөбүллээх. Бу тыл киһи оҥорор быһыыларын барыларын өйүнэн-санаатынан толкуйдаан, быһааран таһаарбытын биллэрэр. Киһи биллэр үчүгэйи оҥордоҕуна - Үрүҥ Айыы, онтон оҥорбута куһаҕана билиннэҕинэ – Хара Айыы буолар. Былыр-былыргыттан өй-санаа хайдах туруктааҕын быһаарар тылбытын харыстыырбыт наада. Хайа да киһи бэйэтэ таҥара биэрбит үчүгэй кэһиитэ, бадаарага буолбатах. Кинини олус өр кэмҥэ үчүгэй быһыылары оҥорорго ииттэххэ уонна үөрэттэххэ эрэ киһилии киһи өйө-санаата иҥэн, үчүгэй киһи буолар. Ол аата, оҕо аан маҥнай дьоҥҥо куһаҕаны, «Хара айыыны» оҥорбот буола үөрэннэҕинэ эрэ, үчүгэйи, «Үрүҥ айыыны» оҥорор буолара быһаарыллар.

Kиһи тыыннааҕын тухары өйө-санаата хамсыы, уларыйа, эбиллэ турар. Өй-санаа  киһи тыыннааҕар биир сиргэ хаһан да турбат. Сайдар. Үүнэр. Улаатар. Киһи хаһан баҕарар саҥаны арыйыыны — айыыны оҥорор кыаҕа тыыннааҕын тухары хаһан да хаалбат. Yчүгэйи да, куһаҕаны да  хаһан баҕарар оҥоруон сөп.

Өлүү-сүтүү кэнниттэн өй-санаа эбиллибэт, хамсаабат, уларыйбат буолар. Киһиттэн, мэйииттэн ылар эниэргийэтэ быстар. Өй-санаа мастыйар. Дьэ дьиҥнээх, аны уларыйар кыаҕа суох айыыга кубулуйар. Kиһи өлөн, куттара үөр буолан ыһылланнар, Үөһээ дойдуга бараллар. Кытаанах үгэс буолбут өйдөр-санаалар, ол иһигэр саҥаны арыйыылар — айыылар бэйэлэрэ туспа бараннар Үөһээ дойдуга сылдьар кыахтаналлар. Билиҥҥи эниэргийэ мунньуллуутун сокуонугар өй-санаа, кут бу курдук уларыйан тус-туспа сылдьыыта сөп түбэһэр. Ол курдук тус-туспа санаалар, куттар эниэргийэлэрэ эмиэ тус-туспалар, ол иһин тус-туспа сылдьаллар, киһи түүлүгэр эмиэ тус-туспа көстөллөр.
 
Онон, саха дьонун олохторун үөрэҕэ оҕо улаатан өйө-санаата сайдыытыгар олус сөп түбэһэр. Бу үөрэҕи дьон бары билиилэригэр таһаарыы биһиги олохпут сыала. Бастакы хардыылар оҥоруллан, биһиги үөрэхпит оннун булан, сайдан иһэр. Саха дьоно кут-сүр, киһи буолуу үөрэҕин тутуһан оҕолорун иитэн-үөрэтэн улаатыннардахтарына эрэллээх, туруктаах өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэниэхтэрэ. Билигин олох чэпчээн бары араас абылыҥнара элбээн иһэр кэмнэригэр кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ уонна үөрэтиигэ сахалар үөрэхтэрэ эрэ туһалыаҕа. 

АЙЫЫНЫ ОҤОРУМА

Былыргы кэмнэргэ наука сайдан иһиитин христианскай таҥара үөрэҕэ утарар этэ. Таҥара үөрэҕэ баһылыыр эрдэҕинэ «Сир Күнү тула эргийэр» диэн саҥаны арыйбыт Н.Коперник үгүстүк хаайыыга сыппыта. Аан дойду сайдыытын үөрэппит Д.Бруно уокка уматыллыбыта. Орто үйэлэргэ олус өр кэмнэргэ дьон өйө-санаата сайдыытын таҥара дьиэтэ инквизиция көмөтүнэн хам баттаан олорбута.

Бары улахан таҥара үөрэхтэрэ өйү-санааны хааччахтыыллар, аһара барбатын хааччыйаллар. Кинилэр: «Айылҕаны барытын таҥара, бог, аллах айбыта»,- диэн этиилэрэ киһи өйө-санаата таҥараттан намыһаҕын, хайдах да кыайан таҥараны аһара барбатын билинэр. Ол иһин таҥараны итэҕэйээччилэр үҥэллэр, бокулуоннууллар, таҥараттан кыраларын билиннэхтэринэ эрэ табыллар. Таҥараны билинии, таҥаралаах буолуу өй-санаа аһара барбатын хааччыйар аналлаах.

Биһиги сахалар «Таҥара айбыта» диэн этиини тэҥэ олус былыргыттан сылдьар өй-санаа хааччахтарын: «Куһаҕаны, айыыны оҥорума», «Киһи буол», «Киһилии быһыылан», «Сиэри кэһимэ» диэн этиилэри куруук туттабыт. Бу дириҥ өйдөбүллээх этиилэри табатык быһаарыы уонна олоххо быһаччы оҕолору иитиигэ туһаныы биһиги сыалбытыгар кубулуйда. Саха дьоно таҥараларын, итэҕэллэрин сайыннарыахтарын ис сүрэхтэриттэн баҕараллар. Таҥаралаах буолуу аҥардас үтүөҕэ ыҥырар баҕа санаа баарын быһаарарын таһынан, дьоҥҥо өй-санаа бары хааччахтарын тутуһары, өйү-санааны киһи буолууга, киһи быһыылаахтык олоҕу олорорго үөрэтэри халбаҥнаабакка толорору ирдиир. 
Өй-санаа хааччаҕа оҕо улаатан өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ хайаан да наада. «Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии быһыылаах киһи тахсыбат» диэн саха дьоно ити хааччаҕы былыргыттан билэн олохторугар туһаналлар этэ. Кэлин сэбиэскэй былаас ханнык да таҥара суох диэн үөрэҕэ киһи өйө-санаата көҥүлүнэн сайдан барыны барытын баһылыырын туһунан өйдөбүлү үөскэтэн, тэнитэн кэбиспитэ Россия дьонун өйдөрүн-санааларын олус улаханнык буортулаата. Ол буортулааһын түмүгүнэн оҕону кыра эрдэҕинэ үгэстэргэ, бэрээдэккэ үөрэппэттэн билигин улааппыт эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолан быстах быһыыларга киирэн биэрэллэрэ элбээтэ. Хаарыан бэйэлээх эдэр уолаттарбыт биирдэ арыгы истэхтэринэ сыыһа тутта охсон хара айыыны оҥорон кэбиһэллэр. Саҥа саҕаланан эрэр олохторун биир сыыһа туттууттан буортулаан хаайыыга түбэһэллэр, эрэйгэ тэбиллэллэр, ииппит, улаатыннарбыт дьоннорун бары баҕа санааларын, кырдьар, бохтор кэмнэригэр эрэллэрин, тирэхтэрин суох оҥороллор.

Саха эдэр дьонун өйдөрүн-санааларын итинник буортулааһыны билигин айыы үөрэҕин тарҕатааччылар эмиэ салҕаан ыыталлар. Биһиги бу үлэбитигэр айыы үөрэҕин алҕастарын өй-санаа быһаарыыларынан булан дьоҥҥо тириэрдэр кыахтанныбыт.

Оҕо өйө-санаата сайдыыта олус күүстээх уонна түргэн. Бу өй-санаа хайа диэки хайысхалаахтык сайдарыттан бу киһи инники олоҕо барыта тутулуктанар. 

Төрөппүттэр кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрө-санаалара туруктаах, тулуурдаах, бэйэлэрэ үлэни-хамнаһы кыайар-хотор буола улаатыахтарын баҕарар буоллахтарына кыра эрдэҕиттэн этин-сиинин эрчийэн, өйүн-санаатын үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн биэриэхтээхтэрин бары билэр курдукпут эрээри олоххо туһанарбыт кыалла илик. Кыра оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ аҥардастыы тылынан этии эбэтэр кинигэттэн ааҕан биэрии оҕоҕо ситэ тиийбэтин, этин-сиинин эрчийиигэ, үгэстэргэ үөрэтиигэ көрдөрөн, үтүгүннэрэн, батыһыннаран биэрии хайаан да наадалааҕын быһаарабыт.

Биһиги таҥарабыт өйү-санааны хааччахтааһына оҕо улаатан иһэриттэн саҕалаан өйө-санаата сайдыытыттан тутулуктанан уларыйан биэрэн иһэр. Ол иһин маннык икки көрүҥҥэ арахсар:

1.	Оҕо кыра, өйө-санаата ситэ сайда, тугу оҥорорун дьүүллээн кыайан быһааран билэ илигинэ: «Куһаҕаны оҥорума», «Айыыны оҥорума» диэн  хааччахтааһын, бобуу оҥоруллар.

2.	Оҕо улаатан салгын кута сайдан, үөрэҕи-билиини ылынан, үгэстэри үөрэтэн тугу оҥороро туох сабыдыаллаах буолан тахсарын билэр буола улааттаҕына: «Сиэри кэһимэ» эбэтэр «Киһи быһыытын аһара барыма» диэн хааччахтар өйө-санаата аһара барбатын хааччыйаллар.

Өй-санаа бу хааччахтара атын христианскай, мусульманскай таҥаралар курдук кытаанах, кыайан уларыйбат буолбатахтар, кэмэ кэллэҕинэ, олох сайыннаҕына, өй-санаа уларыйдаҕына эмиэ уларыйан, тупсан биэрэн иһэр кыахтаахтар. Ол курдук сиэр көрдөбүллэрин хааччаҕа элбэхтэр быһаарыыларынан, ылыныыларынан уларыйан биэрэн иһэр кыахтаах.

Саха дьоно оҕо, киһи өйө-санаата сайдыытын ордук дириҥник билэллэрин бу өй-санаа хааччахтара уларыйан биэриилэрэ быһаарар. Өй-санаа хааччахтара сайдыыны ситиһиини тэҥнээн уларыйан биэриилэрэ оҕо өйө-санаата сайдан, ийэ кута иитиллибитин кэнниттэн салгын кута сайдан, эбиллэн иһиитин сахалар үөрэхтэрэ таба быһаарарын биллэрэр.

Аан маҥнай оҕо кыра эрдэҕинэ бары билиитин-көрүүтүн, ханнык тылынан саҥарарын, тугу сатыырын барытын ийэтин, төрөппүттэрин, иитэр дьонун үтүктэн, онтун хос-хос хатылаан өйүгэр-санаатыгар иҥэринэн иһэр. Аан маҥнай тугу, хайдах оҥоро үөрэммитэ соннук  үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар олус дириҥник иҥэн иһэр. Кыра эрдэҕиттэн «Куһаҕаны оҥорума» диэн хааччахха үөрэммит оҕо тугу эмэ оҥороору гыннаҕына хайаан да аан маҥнай толкуйдуурга, бу оҥорор быһыыта туох содуллаах буоларын быһаарарга, урукку иҥэриммит өйдөбүлүгэр тэҥнээн көрөргө, онтон биирдэ саҥаны оҥорорго үөрэнэр.

Куһаҕаны оҥоруу оҕо өйүгэр-санаатыгар ордук боростуой уонна дөбөҥ, ордук таттарыылаах, ону-маны тоҕуу, ыһыы, алдьатыы улахан өйү-санааны эрэйбэттэр, ол иһин оҕо түргэнник олору оҥорорго урут бастаан үөрэнэ охсор. Ол иһин «Куһаҕаны оҥорума» диэн үөрэтии оҕоҕо хайаан да наада уонна уруттаан иһэр буолуохтаах. Оҕо кыратыгар тугу оҥорорун кыайан быһааран билбэт эрдэҕинэ улахан дьон көрөн-истэн үөрэтэллэрэ эрэ туһалыыр. «Yүнэ, тэһиинэ суох барбыт» оҕоттон киһилии киһи тахсыбат. Ол аата дьону кытта тапсан, олоҕу олорууга аналлаах хааччахтары, сокуоннары тутуһар буолууга оҕо кыра эрдэҕиттэн үөрэннэҕинэ эрэ табыллар.

Өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин быһаарыытынан оҕо улаатан өйө-санаата сайдан салгын кута үөскээн билиини-көрүүнү кинигэттэн ааҕан, истэн өйдүүр, өйүгэр-санаатыгар хатаан умнубат буоллаҕына, ол билиитэ-көрүүтэ элбэхтэ хатыланан үгэскэ кубулуйдаҕына, аны бэйэтин ол үөрэммит үгэстэрэ салайаллар. Бу үөрэҕи сахалар «Yгэһи тутуһуу» диэн ааттыыллар.

Биһиги «Айыы» диэн тылы, өйдөбүлү быһаарыыбытын оҕо улаатан өйө-санаата сайдан иһиититтэн саҕалаан быһааран истэхпитинэ ордук оруннаах, табатык өйдөнөр буолар. Оҕо улаатан өйө-санаата сайдыытыгар араас элбэх саҥаны, дьон оҥорботторун оҥорон кэбиһэр кыахтааҕын сахалар былыр-былыргыттан билэннэр оҕолорун үөрэтиигэ «Айыыны оҥорума» диэн хааччахтааһыны туһаналлар. Ол аата «Айыыны оҥорума» диэн дьон билбэтин, туттубаттарын, бэйэҥ ситэ билбэккин оҥорума диэн быһаччы өйдөбүллээх. Оҕо билиитэ-көрүүтэ ситэтэ суох буолан бу оҥорбута туох содуллаах, туох сабыдыаллаах буолан тахсарын ситэ сыаналаабатыттан, араас алдьархайы оҥороруттан харыстаан итинник хааччахтааһын оҥоруллар.

Оҕо аан маҥнай тугу барытын оҥоро үөрэниитэ бэйэтин өйүгэр-санаатыгар саҥаны, урут билбэтин оҥоруу буолар. Аан маҥнай испиискэни уматан олус соһуйбут оҕо хайдах туттарын илэ көрдөххө киһи ону итэҕэйэр. Кини тугу оҥорбута барыта саҥаны оҥоруу, айыыны оҥоруу буолан иһэр. Дьэ бу саҥаны хайдах быһыылаахтык оҥоро үөрэнэрэ оҕо өйүн-санаатын төрүттүүр.
 
Аан маҥнай ньуосканы хаҥас илиитинэн тута үөрэнэн хааллаҕына уларытан уҥа илиитинэн туттарга олус эрэйдээхтик үөрэнэр. Ол аата үөрэтэр киһи оҕотугар ньуосканы тута үөрэтиитэ хойутаан хаалан оҕото айыыны, дьон бары оҥорботторун, хаҥас илиинэн тутууга уруттаан үөрэнэн хаалбыт. Билигин уларытан уҥа илиитинэн ньуосканы тутарга үөрэтиигэ аан маҥнай хаҥас илиитинэн тута үөрэммитин умуннаран, суох оҥорон баран аны саҥалыы үөрэтиэххэ наада буолар. Ити курдук хойутаан үөрэнии олус уһаан, аны буккуллан, тардыллан хаалар уратылаах. Кут-сүр үөрэҕэ оҕоҕо билиини кэлэн иһэр кэмин хойутаппакка эрэ иҥэрэн, иитэн биэрэн иһэри эрэйэр.
Оҕо сыыһа туттан айыыны оҥороро олус элбэх. Чааскыны муостаҕа быраҕан хайдах алдьанарын көрүүтэ киниэхэ эмиэ саҥаны арыйыы буолар. Таас бытархайдарынан оҕо оонньуура эмиэ олус кутталлаах. Билбэт буолан айаҕар уга оонньуон эмиэ сөп. Таас кыырпаҕын айахтарыгар уган баран соһуйан, ыйыстан кэбиһэн улахан эрэйгэ тэбиллэр оҕолор эмиэ бааллар. Тааһы айахха угартан туох куһаҕан үөскээн тахсарын оҕо билэр буола үөрэнэрэ өссө да ыраах, лаппа улааттаҕына эрэ сэрэнэргэ үөрэнэр. Ол иһин аан маҥнайгы хааччаҕы быһалыы оҥорорго тиийиллэр, «Айыыны оҥорума», «Билбэккин оҥорума» диэн тохтоторго эрэ тиийиллэр эбэтэр чааскыны ылан ыраах ууруллар, атыҥҥа аралдьытыллар. 

Улахан, барыны-бары билэр, уоппуттаах киһи, төрөппүт оҕото сыыһа туттан куһаҕаны, ордук бэйэтигэр оҥорботун көрө-истэр, маныыр. Улаатан иһэр оҕону куруук көрө-истэ сырыттахха табыллар диэни бары билэбит. Арыычча сылбырҕа, хамсыыр-имсиир оҕо, ордук уол оҕо үөһээ ытта оонньуурга тардыстыылаах. Көрүөх бэтэрээ өттүгэр остуол үөһээ тахсыбыта эрэ баар буолар. Yөһээттэн охтуу, төбөнү дэҥнээһин оҕолорго олус элбэх. Хайдах эрэ кыра-кыратык охтон, сууллартан «айа-айа» буолан, этэ-сиинэ ыалдьан сыыйа-баайа сэрэнэргэ үөрэннэҕинэ дэлэ абырал буолуо этэ. Сахаларга «Эти үөрэтэн биэрии» диэн этии баар. Бу этии оҕо этэ ыалдьарыттан олус күүскэ уонна ылыннарыылаахтык үөрэнэр диэн быһаарар. Кыра-кыратык охто үөрэннэҕинэ эбэтэр итиини тарбаҕын төбөтүнэн таарыйан биллэҕинэ бэйэтэ сэрэнэрэ  ордук күүһүрэр. Манна кыратык «Айа-айа» буолуута улахан оруолу ылар. 

Тугу эмэ алдьатыы оҕо син-биир саҥаны арыйыытыгар киирсэр. Иһигэр туох баарын билээри оонньууру көтүрэн, арыйа охсон уол оҕолор урут көрөллөр. «Оонньууру алдьатыма» диэн этии оҕону тохтоторун таһынан айыыны, куһаҕаны оҥорума, алдьатыма диэн эмиэ өйдөбүллэнэр.
 
Обуойу хайыта тыытан оонньуурун оҕо эмиэ сөбүлүүр, киниэхэ үчүгэй курдук, тырылатан тыаһыыра эмиэ астык. Оҕо саҥаны арыйан обуойу хайыта тыыппыта киһи оҥорор быһыытыгар сөп түбэспэт. Ол иһин маннык быһыылары хайдах эрэ тохтоттоххо эрэ табыллар, ону-маны алдьатыы олус куһаҕан быһыы, киһи оҥорор-тутар аналыгар сөп түбэспэт. Ол иһин саха дьоно оҕолорун: «Айыыны оҥорума» диэн тохтотон, аралдьытан атыннык, киһи быһыылаахтык оҥорорго үөрэтэллэр.
 
Оҕо айыыны оҥороро олус кутталлаах. Дьон бары оҕо испиискэнэн, уотунан оонньууруттан олус сэрэнэллэр. Оҕо испиискэни умата оонньууруттан улахан баһаардар баралларын тэҥэ оҕолор бэйэлэрэ кутталга киирэллэр. Куттал баарын кыра оҕо хантан билиэҕэй? Умайартан буруо тахсарын уонна киһи тыына хааттарарын оҕо лаппа улаатан баран биирдэ билэр. Аан маҥнай испиискэнэн оонньуур олус үчүгэй, умайан сирилээн тахсарыттан уонна бырахтахха умуллубатыттан киһи эрэ умата туруох курдук. Кыра оҕоҕо быһаара сатааһын уонна оҕо ону ылынан толорорго үөрэниитэ олус уһун кэми ыларынан аан маҥнай испиискэни былдьаан ылыы, үөһээ ууруу, бобуу хайаан да оҥорулуннаҕына эрэ табыллар быһыыларга киирсэллэр. Оҕо баҕатын испиискэни умата оонньуурун, бэйэтин санаатыгар саҥаны, айыыны оҥорорун хааччахтааһын хайаан да оҥоруллар. Оҕо саҥаны айарыттан дьиэ умайан хаалара уонна онно оҕолор бэйэлэрэ түбэһэллэрэ ордук иэдээннээх.

Оҕолор вааннаҕа ыт оҕотун сууйа сырыттахтарына ыттара тимирэн, өлөн хаалбыт. Бу быһыыларын кинилэр ыт оҕото төһө уһуннук уу анныгар тыыммакка эрэ сылдьарын билбэттэриттэн сууйан-ыраастаан, үчүгэйи оҥорор санааларыттан оҥорбуттар. Yчүгэйи оҥороору кыһаммыттара куһаҕан буолан тахсыбыт. Ким да кинилэргэ ыт эмиэ тыынарын, тумнастарын туһунан этэн, үөрэтэн биэрбэтэх, билии-көрүү хойутаабыт эбит.

Оонньуу сылдьар обургу оҕолор телевизорга көрбүттэрин үтүктэннэр кыра балыстарын хоппуруон бантигынан моонньуттан ыйаан баран турар олоппоһун туура тэбэн кэбиспиттэрин хата ийэлэрэ түбэһэ тиийэн кэлэн быыһаабыт түбэлтэтэ эмиэ баар. Бу оҕолор киһи ыйаннаҕына хайдах буоларын билбэттэриттэн хара айыыны оҥоро сыспыттар. Оҕо айыыны оҥороро ол иһин кутталлаах, хайаан да тохтотуллара наада.  Ити курдук сахалар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрэ оҕо өйө-санаата сайдыытын ордук табатык быһаарар.

Билиэхтэрин-көрүөхтэрин баҕарар уол оҕолор ону-маны булан-талан оҥорон, боруобалаан көрүүлэриттэн араас сыыһа туттуулар тахсалларыттан оҕолор бэйэлэрэ эчэйэллэр. Испиискэ сиэрэтин кыһыйан мас мутугун дьөлөҕөһүгэр кутан баран тоһоҕонон оҕустахха эстэн тоҕо барар. Оҕо олус кыһанан саҥаны оҥорор күүһүттэн хас оҕустаҕын аайы дириҥээн биэрэр үүтүгэр элбэх сиэрэни кутан баран күүскэ охсубутугар тоһоҕото өрө көтөн сирэйин дэҥниирэ ыраахтан буолбатах.
 
Кумааҕы ботуруоҥҥа кутуллубут буораҕы бырахтахха эстэрин наадатыгар испиискэ хас да маһын холбуу баайан баран кытыытыттан уматыллар. Хараҥаҕа үөһээ бырахтахха түүтэх саҕа уот күлүм гынан эстэн тоҕо барара олус таттарыылаах. Быраҕа охсоору тиэтэйэн эбэтэр алҕаска аҥар өттүттэн уматан кэбиһэн быраҕыан иннинэ, илиитигэр дэлби тэптэрбит оҕо дэҥнэнэр, ытыһын уокка сиэтэр. Саҥаны айан боруобалаары илиитин эчэтэр.

Оҕо улаатан истэҕинэ айыыны оҥорорун куттала ордук эбиллэн иһэр. Бу оҥороруттан туох содул үөскээн тахсарын ситэ билбэтиттэн табаах тарда, арыгы иһэ, наркотиктары боруобалыы сылдьан аны олоругар ылларын хаалыан сөп. Ити дьаллыктар оҕо аан маҥнай боруобалыырыгар киниэхэ эмиэ саҥаны арыйыы, урут билбэт суолларын боруобалааһыҥҥа тэҥнэнэннэр ордук кутталлаахтар, билбэккэ, боруобалыы оонньуу сылдьаннар арыгыга, наркотикка ылларан хаалыахтарын сөп.

Ытыалыы оонньооһун уолаттар олус сөбүлүүр дьарыктара. Араас пугаастары, бэстилиэттэри оҥорон көрөн боруобалаан ытыалаабатах уол аҕыйах буолуо. Аны буораҕы эбэтэр атыны буллахтарына дэлби тэптэрэ сатыыллар. Дэлби тэптэриилэр содуллара  ыарахана бу быһыылар чахчы айыы буолалларын быһаарар. Уотунан оонньуур эмиэ айыы.  Күүскэ умайар, дэлби тэбэр убаҕастары умата оонньооһун, урут билбэт быһыыларын оҥоруу оҕо бэйэтин санаатыгар саҥаны айыы буолар.  Ол иһин оҕо ордук кыһанан, бары кыаҕын ууран дьарыктаныан сөп. Сахалар оҕо итинник майгынын тохтото сатаан: «Айыыны оҥорума»,- диэн этэллэр.

Сахалар үөрэхтэринэн оҕо ханнык баҕарар быһыыны улахан, олоҕу олорбут, элбэҕи билбит-көрбүт, уоппуттаах киһи хайдах оҥорорун курдук оҥорорго үөрэниитин аата «Киһи буолуу» диэн ааттанар. Онтон киһи оҥороруттан атыннык,  уратытык оҥоруу, саҥаны арыйыы «Айыыны оҥоруу» буолар. Ити иһин саха дьоно оҕолору ханнык да айыыны оҥорортон сэрэтэллэр, оҥорбот буолуҥ диэн этэллэр.
Бэйэтэ элбэх инициативалаах, инники баран иһэр санаалаах оҕо ону-маны барытын оҥоро охсуон баҕата туох да муҥура суох. Тугу барытын уруттаан оҥорон иһэр. Билиитэ-көрүүтэ ситэ тиийбэт, уоппута суоҕа таайан үгүстүк сыыһа туттар. Yөрэнэ иликкэ тоһоҕону сыыһа охсон тарбаҕы өтүйэлээтэххэ киһи сэрэнэн туттарга ордук түргэнник үөрэтэр.
 
Арыгыны иһэн көрө илик эдэр киһи элбэх арыгыны истэххэ итирэн хаалыахха сөбүн билбэт. Ханнык эрэ хампаанньаҕа кыттыһан арыгы хайдах дьайарын билбэттэриттэн элбэҕи иһэн кэбиһэн итирэн хаалар эдэрдэр эмиэ элбэхтэр. Уолаттар улаата охсубуттарын биллэрээрилэр, улахан дьон оҥорор быһыыларын оҥорууга кыттыһаарылар табаахтааһыҥҥа уонна арыгы иһиитигэр элбэхтик түбэһэллэр. Арыгыны оҕо аан маҥнай иһиитэ урут билбэт дьыалатын оҥорууга, саҥаны арыйыыга тэҥнэнэр. Аан маҥнай арыгы иһэн үөрэн дэбдэйбит оҕо чахчы саҥа быһыыны, урут билбэтин боруобалыы сылдьара биллэр. Билигин наркотик дэлэйэн иһиитэ оҕо билбэт араас эмтэрин боруобалыы сылдьара ордук кутталланан иһэрин быһаарар. Оҕолор наркотик дьайыытыгар ылларан хаалалларын сүрүн биричиинэтэ итиннэ саһан сылдьар. Арай оҕону билбэт дьыалалары оҥороруттан тохтотор этиинэн: «Айыыны, билбэккин оҥорума» диэн сахалар үөрэхтэрин этиитэ буолар. 

Айыы диэн тыл икки өйдөбүллээх. Биир өттө - үчүгэй, онтон аҥара – куһаҕан. Саҥаны арыйыы куһаҕаны оҥорорго эмиэ туттуллара итини өссө чуолкайдыыр. Бу тыл оҕо өйө-санаата сайдарыгар ордук куһаҕаны оҥорор. Ол курдук оҕо сайдан иһэр өйө-санаата элбэх саҥаны арыйыылары оҥоруон баҕарар. Онтон куһаҕаны оҥоруу үчүгэйи оҥорордооҕор ордук судургу, ол иһин оҕо куһаҕаны оҥоруу диэки өйө-санаата урут бастаан салаллыан сөп. Ол иһин куһаҕаны оҥоруу уруттаан хааччахтаннаҕына эрэ табыллар.

Бары төрөппүттэр кэлэр көлүөнэлэргит киһилии быһыылаах дьон буола улаатаннар олоххо элбэх туһалаах дьыалалары оҥоруохтарын баҕарар буоллаххытына оҕолоргутун киһи буолуу үөрэҕэр үөрэтэргит  наада.

Оҕо киһи буолууга үөрэнэрэ сүрдээх уһун уонна эрэйдээх. Киһи буолуу - сахалар таҥараларын үөрэҕэ. Оҕо улаатан киһи буолууну баһылаан баран айыыны, саҥаны арыйыыны оҥорорун сахалар үөрэхтэрэ боппот. Ол аата оҕо улаатан, өйө-санаата ситэн, бу оҥорбута туох сабыдыалы оҥорорун билэн, киһи буолан аны бэйэтэ быһаарынан тугу барытын оҥороро көҥүллэнэр. Арай ол айыы, саҥаны арыйыы сиэри таһынан барбакка, киһи быһыылаах буолара ирдэнэр.

Онон оҕо улаатан өйө-санаата киһи буолуу таһымын ситистэҕинэ «Айыыны оҥорума» диэн бобуу бүтэр, быстар кэмэ кэлэр. Оҕо өйө-санаата төһөнөн эрдэ сайдан улахан киһи оҥорор быһыыларын оҥорор буола үөрэннэҕинэ айыыны оҥорума диэн бобуу эрдэлээн бүтэр. Мантан салгыы өйө-санаата сайдыбыт, киһи буолууну ситиспит оҕо улахан киһи буолан аны айыыны оҥороро сиэр көрдөбүллэрин, киһи быһыытын  кэспэтигэр олоҕуран салҕанар. 

Ити курдук сахалар таҥаралара өйү-санааны хааччахтыыра оҕо өйө-санаата сайдан иһиититтэн уларыйан биэрэн иһэр. Ол иһин киһи өйө-санаата сайдыытыгар ордук сөп түбэһэр.

СИЭР ӨЙ-САНАА ХААЧЧАҔА

Сахалар сиэр диэн тылы элбэхтик тутталлар. Бу тыл киһи тугу оҥорорун, майгынын быһыытын уонна өйүн-санаатын барытын быһаарар. Бу тыл кэнники нуучча сокуон диэн тылыгар үтүрүттэрэн уонна сахалыы олох үөрэҕин умнуу түмүгэр аанньа тутуллубат буолан сылдьар. 

Сахалыы итэҕэли сайыннарыы саха дьонун олохторун сиэр көрдөбүллэригэр киллэрэн биэрииттэн саҕаланар. Ханна да суруллубатах да буоллар сахалар олохторо сиэр быһыытынан баран иһэр. Сиэр – сахалар олохторуттан үөскэтэн таһаарбыт үгэстэрэ, таҥараларын сокуона, өйдөрүн-санааларын хааччаҕа буолар. 

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ улахан да киһи айыыны оҥорорун бобор, ханнык баҕарар саҥаны арыйыы сиэри иһинэн, сиэри кэспэт буолуохтаах. Итини тэҥэ «Киһи быһыыта» диэн этии киһи хаһан даҕаны киһи оҥорор быһыыларыттан атыннык, тиэрэтик оҥорбот буоларын хааччыйарга аналланар.

Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта сиэр диэн тылы маннык быһаарар. Сиэр – Дьон туохха эмэ тутуһар майгылара эбэтэр үгэс оҥостубут үөрүйэхтэрэ. Сиэри тутуспат буолуу «Сиэрэ суох, сиэри таһынан, сиэргэ баппат» диэн этиилэринэн быһаарыллар.
«Сиэрдээх киһи» диэн этии сиэри тутуһар, үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит киһини быһаарар.

Ханнык баҕарар таҥара үөрэхтэрэ өйү-санааны хааччахтыыллар, аһара барарын тохтотоллор. Саха норуотун таҥаратын үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын хааччахтыыра – сиэр диэн ааттанар. Киһи хаһан баҕарар, олоҕун ханнык баҕарар кэмнэригэр сиэри кэһиэ, сиэри таһынан быһыыланыа суохтаах. Киһи өйө-санаата, бары оҥорор дьыалалара барылара сиэри иһинэн буолуохтаахтар. Ол аата олоххо үөскээбит былыр-былыргыттан тутуһуллар үгэстэри кэспэтэ, аһара барбата ирдэнэр.

Инники үлэлэрбитигэр «Киһини санаата салайар» диэн этиини быһаарбыппыт. Киһи ханнык санаалары куруук саныыр даҕаны соннук үгэс үөскээн киһини бэйэтин салайар диэни «Киһи буолуу» диэн үлэбитигэр  толору ырыппыппыт. Санаа бэйэтэ күүстээх, эньиэргийэлээх. Санаа хос-хос хатыланнаҕына мунньуллар, умнуллубат буолар. Мунньулуннаҕына күүһүрэр, үгэскэ  кубулуйар. Онтон үгэстэртэн кут үөскүүр. Өй-санаа сайдыыта итинник салҕанан баран иһэр.

Киһини мунньуллубут, үгэскэ кубулуйбут санаалара салайаллар. «Киһини санаата салайар» диэн сахалар этиилэрэ итинник дакаастанар. Yчүгэй үгэстэртэн хомуллан сиэр үөскүүр.

Урукку биһиги иннибитинэ олохторун олорон ааспыт көлүөнэлэр үөрэхтэрэ үгэс буолан кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһиэхтээхтэр. Арай бу үгэстэр кэлэр көлүөнэлэргэ хайдах бэриллэн иһэллэрин быһаарыыга биһиги: «Оҕо ханнык баҕарар билиитин- көрүүтүн барытын бэйэтэ үөрэтэр, билэр»,- диэн этэбит. Ол аата оҕону туохха да үөрэппэтэххэ, оонньото эрэ сырыттахха ханнык да туһалаах билии баһыгар суох буолар. Yөрэнэр кыахтаах эрээри үөрэммэккэ хаалбыт дьон элбэхтэр.

Оҕо үгэстэргэ олус өр кэмҥэ үөрэнэр. Куруук биири хатылаан үөрэтии үөрэх чиҥник иҥэрин быһаарар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн куһаҕан, киһи быһыытыгар сөп түбэспэт быһыылары оҥорбот буоларыгар үчүгэй быһыылары оҥороругар бу быһыылары тус-туспа арааран  кыһанан үөрэттэххэ, үгэс оҥорон иҥэрдэххэ эрэ сиэр көрдөбүллэрин тутуһар киһи буола улаатар.

Киһи быһыылаах киһи сиэри тутуһар, сиэри таһынан барбат, сиэрдээх киһи буолар. Дьону кытта эйэлээх буолуу, киһини, төрөппүттэри ытыктааһын сиэр тутаах көрдөбүлэ.
 
Ыаллары кытта эйэлээх сыһыаны олохтооһун, бэйэ-бэйэҕэ хардары-таары көмөлөһүү, кэһиини ылсыы-бэрсии барыта сиэри тутуһар буолуохтаах.

Сиэр диэн киһи куруук тутта сылдьар быһыыта, саҥарар саҥата, дьону кытта сыһыана буолар.

Сиэр сүрүн көрдөбүлүнэн өй-санаа эмиэ сиэри иһинэн, таһынан барбат буолуохтаах. Ол аата сиэри таһынан санаалары элбэхтик санаталыыр эмиэ куһаҕан. Биһиги үөрэхпит сүрүн төрүтэ итиннэ олоҕурар. Санаалартан үгэс үөскээн киһини бэйэтин салайарын, быһыытын уларытарын биһиги быһаарабыт.

Сиэр диэн тыл үчүгэй эрэ өйдөбүллээх. Сиэр киһи тугу оҥорорун, бэйэтин быһыытын, майгынын кээмэйдиир буолан  киһи быһыылаах буолууну бэлиэтиир. Сиэр ханна да аһара халбаҥнаппат сокуон буолар. Бу сокуону хаһан даҕаны аһара барыллыа суохтаах. Сиэри таһынан барыы киһи быһыытыгар сөп түбэспэт. Сиэри халбаҥнаабакка тутуһуу киһи буолууга тириэрдэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн олох үгэстэрин, сиэри тутуһарга үөрэннэҕинэ эрэ киһи буолууну ситиһэр.

Майгы ийэ кут өйүттэн-санаатыттан үөскүүр. «Ыт майгына», «Киһи майгына» диэн тэҥнээн көрүүттэн үөскээн тахсар этиилэр бааллара майгы эттэн-сиинтэн ордук тутулуктааҕын, кыылларга эмиэ майгы баарын быһаарар.

Киһи майгына эмиэ араастардаах, хас киһи барыта этиттэн-сииниттэн тутулуктаах араас майгылаах. Сиэрдээх майгы диэн киһи майгына сиэри таһынан барбатаҕына этиллэр. Сиэри тутуһар майгы, үчүгэй майгы, сиэр-майгы диэн холбуу этиллэр. Ол аата майгы сиэргэ бас бэринэр, сиэр иһинэн буоллаҕына эрэ табыллар.

Өй-санаа салгын кут үлэтэ, тугу толкуйдаан таһаарара барыта сахалыы «Ай» диэн төрүттээх «Айыы» диэн тылынан бэриллэр. Киһи өйүттэн-санаатыттан чочуллан оҥоруллан, быһаарыллан тахсар буолан айыы эмиэ араастаах. Улахан, кыра, үчүгэй, куһаҕан айыылар бааллар. Ол иһин бу айыы эмиэ сиэр иһигэр киирдэҕинэ эрэ табыллар. Сиэри таһынан барбат айыы сиэрдээх айыы эбэтэр айыы-сиэр диэн буолар. Айыы эмиэ сиэр иһигэр киирдэҕинэ, сиэргэ сөп түбэстэҕинэ эрэ үчүгэй, үрүҥ өйдөбүллэнэр, дьоҥҥо туһаны аҕалар. Ол иһин айыы-сиэр диэн этии үчүгэйгэ эрэ туттуллар.

Киһи оҥорор араас элбэх быһыылара барылара сиэргэ сөп түбэһэр, сиэри таһынан барбатахтарына эрэ киһилии быһыы, сиэрдээх быһыы буолаллар. 

Ити курдук сиэр диэн сахалар олохторугар хаһан да кэспэт кыйыалара, таҥараларын сокуона буолара дакаастанар. Киһи оҥорор туох баар быһыылара, киһи араас майгына барыта уонна өйө-санаата тугу айара сиэргэ сөп түбэһэр, сиэри аһара барыа суохтаахтар. Итини тэҥэ киһи олоҕо барыта сиэр иһинэн баран, сиэрдээх олох буолара киһи буолууну кытта сибээстээх. Ол иһин саха дьонугар олох сиэрэ диэн өйдөбүл үөскээбит. Олох сиэрин тутуһар киһи киһилии киһи буолар.

Олох биир сиргэ турбатыттан, хаамыытыттан, сайдан, саҥаны арыйыылар олоххо киирэн иһиилэриттэн олох сиэрэ эмиэ уларыйан биэрэн, саҥа көрдөбүллэргэ эппиэттиир буолан истэҕинэ табыллар. Советскай былаас саҕана киһи тутта сылдьар быһыытын быһаарар «Моральный кодекс строителя коммунизма» диэн баар этэ. Коммунизм кэлэрэ биллибэт буолбутун кэннэ бу кодекс олус өр кэмҥэ уларыйбакка хаалан хаалбыта үгүс дьон өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэтэҕиттэн перестройка хамсааһына үөскээбитэ.

Сиэр-майгы эмиэ олох хаамыытыттан, сайдыытыттан кэмиттэн-кэмигэр уларыйан биэрэн иһэрин саха дьоно былыргыттан билэннэр сиэр атын таҥаралар үөрэхтэрин курдук ханнык да биллэр хааччаҕа суох. Дьон бары билинэр буолуулара сиэри уларытар.

Сиэр сыыйа уларыйан иһэрин быһаарарга маннык көстүүнү ыллахпытына ордук табатык өйдөнүөҕэ. Ааспыт үйэ анараа өттүгэр дьахталлар моонньулара уонна илиилэрэ эрэ таҥастарыттан быгар эбит буоллахтарына, билигин кэлэн онон-манан таҥастаах сылдьаллара улахан сиэри кэһиинэн ааҕыллыбат буолла.

Онон, олох уларыйан иһиитин кытта сиэр эмиэ хаалсыбакка уларыйан биэрэн иһэрэ наада. Манна сөптөөх, үчүгэй уларыйыылары дьон бэйэлэрэ өйдөрүн-санааларын күүһүнэн киллэрэн биэрэн иһэллэрэ ирдэниллэр. Наука сайдыыта уонна дьон үгүстэрэ билиниилэрэ сиэри уларытар. Билигин сайдыылаах дойдулар сокуоннары оҥорор мунньахтара былыргы сахалар сиэри быһаарыыларыгар  олоҕуран үлэлииллэр, хайа өрүт баһыйар даҕаны сиэр ол диэки сыыйа сыҕарыйар, уларыйар.

Сиэр - биһиги сахалар таҥарабыт сокуона. Таҥара өйү-санааны хааччахтыыр кыйыата. Сиэр хаһан да кэһиллибэт, арай олох хаамыытыттан тутулуктанан сыыйа уларыйар эрэ.

Өй-санаа ханнык да хааччаҕа суох сайдан иһэр диэн этии сыыһа, өй-санаа сайдыытыгар сөп түбэспэт. Оҕо кыра эрдэҕинэ «Куһаҕаны оҥорума», «Аһара барыма», онтон улаатан истэҕинэ «Айыыны, билбэккин оҥорума», онтон улааппытын кэннэ «Киһи быһыытын кэһимэ», «Сиэри тутус» диэн хааччахтары хайаан да тутустаҕына эрэ олоҕун киһи быһыылаахтык олороро табыллар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕин атын таҥаралар, Христос, Аллах үөрэхтэриттэн биир сүрүн уонна тутаах уратытынан киһи өйүн-санаатын сайдыытын быһаччы бобон хааччахтаабата буолар. Бу быһаарыы сахалар олохторун сокуона – сиэр олох сайдан истэҕинэ сыыйа-баайа уларыйан элбэхтэр, баһыйбыттар өйдөрүнэн-санааларынан баран иһэригэр олоҕурар. Ол аата элбэхтэр быһаарыыларынан сиэр көрдөбүллэрэ сыыйа уларыйан биэрэллэр. Аныгы демократия сүрүн көрдөбүллэрэ элбэхтэр баһылаан салайаллара сиэр уларыйан биэриитигэр сөп түбэһэр.

Сиэр диэн тыл хаһан үөскээн туттуллар буолбута чуолкайа биллибэт. Арай нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн сахаларга баара биллэр, нууччалартан киирии тыл буолбатах. Ол аата сахалар олус былыргы кэмнэртэн, нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн, өй-санаа үөрэҕин баһылаан туһанар бэйэлэрэ таҥаралаах эбиттэрэ быһаарыллар уонна дакаастанар. 

ӨЙ – САНАА САЙДЫЫТА

Биһиги урукку үлэлэрбитигэр өй-санаа киһиэхэ үөрэх буолан салгын кутунан киирэн үгэстэри үөскэтэн эти-сиини үөрүйэх оҥордоҕуна эрэ дьэ дьиҥнээхтик, дириҥник киһиэхэ иҥэрин быһаарбыппыт. Бу үлэбитигэр бары өй-санаа туһунан быһаарыыларбытын уонна этиилэрбитин түмэн графиктарга хомуйдубут. Бу графиктар оҕо өйө-санаата сайдан иһиитин сүрүн хайысхатын уонна өйүн-санаатын кыйыаларын көрдөрөллөр.
 
Бу графиктарга өй-санаа үөскээн сайдан иһиитэ уонна өй-санаа ханнык хааччахтардааҕа  барылара быһаарыллаллар. Ханнык да хааччаҕа, күрүөтэ суох барбыт өй-санаа, кут Үөһээ дойдуга көтүүтэ эбэтэр Аллараа дойдуга түһүүтэ кытта көрдөрүллэр. Ол иһин бу графиктары өй-санаа сайдыытын графиктара диэн ааттаатыбыт.

Графиктарга киһи олоҕун уһуна ортотунан 75 сылга, онтон биир көлүөнэ уһуна 25 сылга тэҥнэһэрэ уруккуттан олохсуйан хаалбыт өйдөбүл. Оҕо улаатан өйө-санаата сайдан киһи буолууну биир көлүөнэ устата ситиһэр. Бу бэлиэ кэм оҕо улаатан бэйэтэ ыал буолан оҕолонорунан, саҥа көлүөнэни үөскэтэринэн бэлиэтэнэн чопчутук туспа араарыллар.

Өй-санаа сайдыытын ордук чуолкайдык «Бытье определяет сознание» диэн этии арыйар. Бу этии саха дьоно «Олох үөрэҕэ» диэн этиилэригэр бары өттүнэн сөп түбэһэр. Өй-санаа аһара бара сылдьар буола сайдыыта, ханнык да күрүөтэ, хааччаҕа суох барыыта тыыннаах этиттэн-сииниттэн арахсан, көтүүтүгэр, туспа барыытыгар, айыы буолуутугар тириэрдэр. Өй-санаа олус түргэнник сайыннаҕына этин-сиинин эрчийэрин уонна дьарыктыырын быраҕар, ситэн оҥорбот. Эт-сиин өй-санаа сайдыытын кыайан сиппэккэ хаалан хаалар. Эт-сиин быраҕыллар дьылҕаланар, өй-санаа туспа баран айыы буолар. Халлаан диэки хайыспыт үөрэхтээхтэр итинник сайдыыга баҕараллар.

Саха дьонун быһаарыыларынан уонна олохторун үөрэҕинэн өй-санаа хааччаҕа уонна күрүөтэ сиэр диэн ааттанар. Сиэр диэн саха дьонун олохторун сүрүн сокуона. Kиһи сиэри хаһан даҕаны кэһиэ, аһара барыа суохтаах. Kиһи быһыылаах киһи оҥорор бары быһыылара киһи быһыытын, сиэри аһара барбаттар. Сиэри кэһии дьон оҥорботун оҥорууга, айыыны оҥорууга тириэрдэр, өй-санаа арахсан Үөһээ дойдуга көтөн эти-сиини өлүүгэ-алдьархайга хаалларар кыахтанар.

Өй-санаа куруук сайдан-үүнэн эбиллэн иһэринэн  сиэр эмиэ сыыйа-баайа уларыйар, графикка өрө диэки тахсар линиянан көрдөрүллэр. Kиһи өйө-санаата куруук икки аҥы, үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсалларын быһыытынан олох суола бу икки өйдөбүллэр икки ардыларынан, ортотунан баран иһэрэ эрэ  табыллар.

Толору кэргэҥҥэ, туруктаах ыалга улаатан иһэр оҕо өйө-санаата сайдыыта ийэтэ, аҕата уонна эбэтэ, эһэтэ көрүүлэринэн-истиилэринэн, ыйыыларынан баран иһэр. Ол аата, икки хос хонтуруол, көрүү-истии уонна үөрэтии оҕо өйө-санаата аһара, «Көҥүлүнэн баран» сайдыытын хааччахтыыр. Оҕо улаатан иһэн үгэстэргэ үөрэнэн сиэр көрдөбүллэрин толорор кыахтанар. Kини өйө-санаата сиэри кэспэт, аһара барбат буолууга иитиллэр. Графикка сиэр линиятын төрөппүттэр, өбүгэлэр өйдөрө-санаалара, олохторун үгэстэрэ үөскэтэр. Олох сайдан-үүнэн, иннин диэки баран иһэринэн сиэр графикка өрө тахсан иһэр уонна аллараа диэки түһэр икки линиянан көрдөрүллэр.

Сиэр икки линиянан көрдөрүллэрэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэр уонна «Сиэрэ суох үчүгэй», «Сиэргэ баппат куһаҕан» диэн этиилэр икки ардыларынан киһи быһыыта баарын көрдөрөр. Сиэр икки линиялара өй-санаа кэлимник, икки өрүттээхтик сайдарын эмиэ быһаараллар. Ол аата кыра куһаҕан, сыыһа-халты быһыылар сиэри аһара барбатахтарына киһи быһыытыгар эмиэ сөп түбэһэллэрин быһаарар.

Өй-санаа аҥардастыы биир өттүгэр сайдыыта хайдах да табыллыбат, ол аата үчүгэйи эрэ оҥорор өй-санаа диэн суох. Өй-санаа икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсар. Графикка бу икки өрүттэр икки кэҥээн иһэр сиэр линияларынан көрдөрүллэллэр. 
Kиһи буолуу, киһилии быһыылаах киһи өйө-санаата барыта сиэр көрдөбүллэрин иһинэн, хаһан даҕаны аһара барбатахтарына эрэ табыллар. Kиһилии өй-санаа барыта сиэр иһинэн сылдьар. Сиэри кэһэр, аһара барар киһини сахалар – киһи буолбатах, киһилии быһыыта суох диэн сымнаҕастык быһаараллар. Ол иһин киһи быһыыта диэн өйдөбүл графикка сиэр линияларын иһигэр сылдьар.

Kиһи олоҕо үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан, ортотунан баран иһиэхтээҕин биһиги графикпыт эмиэ көрдөрөр. Бу быһаарыы сахалар Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулар диэн өйдөбүллэрин ордук чуолкайдыыр. Өй-санаа сайдан истэҕинэ хайа диэки айанныыра, олох үчүгэй диэки өттүн дуу, эбэтэр куһаҕанын дуу тутуһан сайдара графикка эмиэ көрдөрүллэр. Yчүгэйгэ тардыһыы үөһээ, сырдык диэки хайысхалаах, онтон куһаҕаны оҥоруу, куһаҕан, хара быһыы аллараа диэки салаллар.

Өй-санаа күүһүрэн, сайдан истэҕинэ киһи сэрэхтээх, тулуурдаах буолуута өссө күүһүрэн биэрэн истэҕинэ эрэ Орто дойду олоҕо туруктаах буоларын бу графиктар көрдөрөллөр. Ол аата оҕону иитии уонна үөрэтии «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн этиилэригэр олоҕуруохтааҕа быһаарыллар. Өй-санаа сайдыытын линията олус туруору өрө тахсыыта киһи быстах быһыыларга түбэһэрэ элбээн олоҕун уһуна кылгыырыгар тириэрдэрэ графикка арылыччы көстөр.

Саха дьоно аҥардас дьахтар  эбэтэр толорута суох кэргэҥҥэ иитиллэр оҕолору туспа арааран «Тулаайах оҕо» диэн ааттыыллар. Kинилэр тулаайах оҕону иитии-үөрэтии олус уустугун куруук бэлиэтээн этэллэр. Атаах буола иитиллибит оҕо өйө-санаата эмиэ тулаайах оҕо өйүгэр-санаатыгар маарынныырын, өйүн-санаатын  хааччаҕа аҕыйаҕын, аһара бара сылдьарын билэллэр. Итини тэҥэ сахаларга «Көҥүлүнэн барбыт» диэн оҕо өйүн-санаатын быһаарар этии баар. Бу этии ханнык да хааччаҕа суох, үчүгэйи уонна куһаҕаны араарбат буола иитиллибит оҕо өйүн-санаатын быһаарар.

Тулаайах оҕо өйө-санаата төрөппүттэрэ уонна эбэтэ, эһэтэ оҥорор баттааһыннара суох буолан ситэ үгэстэргэ үөрэммэккэ хаалан аһара барара элбээн, сиэр-майгы көрдөбүллэрэ соччо суох буола иитиллэр. Сиэр көрдөбүлэ суох буолуута оҕо өйө-санаата ханнык да хааччаҕа суох барыытын үөскэтэр.  Оҕо ханнык баҕарар дьыалаҕа аһара бара сылдьар киһиэхэ кубулуйар, өйө-санаата хааччаҕа суох баран Yөһээ дойду, өлүү-сүтүү диэки түргэнник салаллара быһаарыллар, ол иһин быстах быһыыга элбэхтик түбэһэрэ  олоҕун уһуна кылгыырыгар тириэрдэр. Өй-санаа бу курдук хааччаҕа суох буола сайдыыта иккис графикка көрдөрүллэр. 

Kиһи өйө-санаата сайдан күүһүрэн өрө тахсан иһэр. Бу уларыйыы графикка сиэр линията өрө тахсан иһэринэн көрдөрүллэр. Өй-санаа сайдан үчүгэйи оҥороро төһөнөн эбиллэн биэрэр даҕаны, куһаҕаны оҥорор күүһэ эмиэ соччонон эбиллэр. Бу майгы графикка икки сиэр линиятынан ойууланар. Бу линиялар өй-санаа төһөнөн түргэнник сайдар даҕаны соччонон туруору хайысханы тутуһаллар. Өй-санаа, куттар киһи этиттэн-сииниттэн букатыннаахтык арахсан Үөһээ дойдуга тахсыылара эбэтэр Аллараа дойдуга түһүүлэрэ киһи өллөҕүнэ, өйө көттөҕүнэ ситиһиллэр. Графикка өй-санаа ханнык да хааччаҕа суох сиргэ тахсыыта үрүҥ айыы эбэтэр хара айыы буолуута эмиэ көрдөрүллэр. 

Билигин сорох дьон Үөһээ дойду олоҕо үчүгэй диэн этэллэрэ элбээтэ. Kинилэр өйдөрө-санаалара сиэр-туом диэн өйдөбүлү соччо билиммэттэр, өйү-санааны ханнык да хааччаҕа суох сиргэ таһаарыахтарын баҕараллар. Сиэр көрдөбүллэрин аһара барыы бэйэтэ айыыны оҥоруу буоларын умнаары гыннылар. 
 
Айыы-сиэр диэн быһаарыы ханнык баҕарар саҥаны арыйыы барыта сиэри иһинэн, сиэргэ сөп түбэһэр буоллаҕына эрэ дьоҥҥо туһалаахтарын биллэрэр.

Ити курдук саха дьонун өй-санаа туһунан үөрэхтэрэ бу графиктарга толору көрдөрүллэллэр. Саҥа сайдан иһэр өй-санаа уһун кэмҥэ үгэстэргэ үөрэниэр диэри хайаан да хааччахтаах буолуохтааҕа эмиэ быһаарыллар. Бары таҥара үөрэхтэрэ өйү-санааны хааччахтаан, үчүгэйи оҥоруу диэки хайысхалаан, киһи, үчүгэй киһи буолууга салайан биэрэллэр. Биһиги таҥарабыт үөрэҕэ өйү-санааны эмиэ хааччахтыыр. Ол хааччах сиэр диэн ааттанар.

Таҥара үөрэҕэ өй-санаа үөрэҕэ буолан уларыйбат диктатураҕа кубулуйара табыллыбат. Сахалар таҥараларын хааччаҕа – сиэр, кэмэ кэллэҕинэ, олох көрдөбүллэрэ уларыйдаҕына уларыйан, тупсан биэрэр кыахтаах. Элбэх дьон сиэри билинэр буолуулара сиэри уларытар, элбэхтэр баҕаларын диэки сиэр салаллар. Ол иһин сахалар таҥаралара аныгы сайдыылаах, үөрэҕи-билиини баһылаабыт үгүс дьон көрдөбүллэригэр ордук сөп түбэһэр.

ОЛОХ ЫАРАХАН

Олох олоруу уустук, алааһы туорааһын буолбатах. Сахалар «Олох ыарахан» диэн этиилэрин ситэ сыаналыы иликпит, сэбиэскэй былаас сылтан сыл аайы олох көнөн, чэпчээн иһэр диэн үөрэҕин салҕаан илдьэн иһэрбит ордук хомолтолоох. Билигин даҕаны ас-таҥас дэлэй, бары-барыта баар буоллаҕына олох көнөн, чэпчээн иһэр дии саныы үөрэммиппит хаала илик. Ол иһин оҕолорбутун чиҥник, туруктаах өйгө-санааҕа иитэрбитин, үөрэтэрбитин быраҕан сылдьабыт.

Олох чэпчээн иһэр диэн этии төрдүттэн сыыһа, өйү-санааны атын, чэпчэки суолга салайар. Бу этии киһи бэйэтэ эмиэ икки өрүттээҕин билиммэт. Ол курдук ас-таҥас дэлэй буоллаҕына эт-сиин абыранар. Тугу да үлэлээбэккэ, элбэхтик хамсаабакка-имсээбэккэ, эрэйдэммэккэ эрэ бэлэмҥэ аһыы-сии сытар кыахтанар, аһыырга-сииргэ баҕа санаата туолар. Эти-сиини эрчийбэт, дьарыктаабат буолуу киһи өйө-санаата мөлтүүрүгэр, тулуура суох, быстах баҕа санааларга кыаттарарыгар тириэрдэр. Киһи быстах баҕа санааларыгар баһыттардаҕына, быстах быһыыларга киирэн биэрэрэ элбээн эрэйгэ тэбиллэрэ элбиирин кут-сүр үөрэҕэ быһаарар.

Кут-сүр үөрэҕин баһылыы илик буоламмыт киһи тутулун, өйүн-санаатын арааран билэ иликпит. Кут-сүр үөрэх этэринэн киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, үс куттара тус-туспалар. Бу быһаарыы киһи бэйэтэ эмиэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэрин биллэрэр. Ол курдук этэ-сиинэ биир өрүтэ, онтон куттара, өйө-санаата атын өттө буолар.

«Олох ыарахан»,- диэн этии ордук өйгө-санааҕа сыһыаннаах. Олох сайдан, экономика күүһүрэн иһиитэ аһы-үөлү дэлэппитин тэҥэ арыгы, табаах уонна наркотик эмиэ дэлэйиилэрин, сайдан, тупсан иһиилэрин үөскэтэр. Киһи арыгыһыт эбэтэр наркоман буолан барбатын наадатыгар өйө-санаата ордук бөҕө, тулуурдаах, быстах баҕа санааларын уодьуганныыр күүстээх буолара олох салгыы баран иһэрин тутаах көрдөбүлэ. Ол курдук дьон үксэ арыгыга ыллардахтарына олох кэхтэр, омук эстэр суолга киирэр.

Өй-санаа тулуурдаах буолуутугар үөрэнэргэ аан маҥнай эти-сиини эрчийии, дьарыктааһын эрэ туһалыыр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах буолууга этин-сиинин эрчийиитэ өйө-санаата бөҕө, туруктаах буоларыгар тириэрдэр. Биһиги «Аһылык», «Сахаларга оҕону иитии-үөрэтии» диэн үлэлэрбитигэр эти-сиини эрчийии туһунан суруйбуппут. 

Ити курдук киһи олоҕо этиттэн-сииниттэн уонна өйүттэн-санаатыттан төгүрүччү, ол аата эргийэ сылдьар тутулуктаах. Бу тутулуктартан аан бастаан иһэринэн киһи этин-сиинин эрчийиитэ буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн этин-сиинин тымныынан, итиинэн эрчийэн, сүүрэн-көтөн, үлэлээн-хамсаан дьарыктаан өйүн-санаатын бөҕөргөттөҕүнэ эрэ киһи буолууну, туруктаах өйү-санааны ситиһэр.

Киһи буолуу өйүн-санаатын үөрэтиибит өй-санаа туруктаах буоллаҕына эрэ киһи олоҕун киһи быһыылаахтык олорон түмүктүүрүн быһаарар кыаҕы биэрдэ.

Киһи куруук салгын кутунан салаллан, ол аата үөрэх-билии биэрбит өйдөбүллэринэн ыйдаран олоҕун кыайан олорбот. Олоххо араас олус түргэнник быһаарыллар түгэннэр биирдэ эмэтэ да буоллар түбэһэ түһэллэр уонна ордук улахан суолтаны ылаллар. Ол курдук биирдэ арыгыны элбэхтик иһэн, итирэн сыыһа туттан буруйу, куһаҕан быһыыны оҥорор кэбиһэр дьон элбээн иһэллэр. Маннык түгэннэр кэлэн хааллахтарына сыыһа туттубат буолууну туруктаах өй-санаа эрэ ситиһэр.

Бу курдук кэлэн ааһар түгэннэргэ, өй баайыллан, көтөн ылыытыгар сыыһа туттан, хара айыыны оҥоро охсон олохторун алдьатар эдэр дьон элбээн иһэллэр. Ол курдук кэлин кэмҥэ бииргэ аһыы, арыгылыы олороннор араллааны таһаара охсон кэбиһэллэр. Биир бу араллаан түмүгүнэн хаайыыга түбэһэннэр салгыы олохторо барыта буортуланар.

Аска-үөлгэ далбардана, мааныга-баайга төкүнүйэ сылдьар киһи олоҕун куһаҕан диэн хаһан да сирбэт. Хата хайгыырыттан соло булбат. Маннык олох туох эмэ куһаҕаннаах диэтэххэ өссө өһүргэниэн сөп.

Арай төрөппүт маннык олоҕо салҕанан барыыта оҕотун иитиигэ куһаҕаны оҥорор. Оҕо барыта бэлэмҥэ үөрэнэн, мааныланан, атаахтаан бэйэтэ өйүн-санаатын сайыннарбакка, тулуурун, дьулуурун дьарыктаабакка быстах санаалаах, сыыһа туттан быстах быһыыларга киирэн биэриэн сөптөөх киһиэхэ кубулуйар.
 
Бэйэтэ маннык олоххо үөрэммит оҕо улаатан баҕар ойох, кэргэн ыллаҕына оҕотун үөрэтэр кыаҕа өссө аҕыйах, сороҕор ончу да үөрэппэт, ол иһин бэйэтинээҕэр мөлтөх өйдөөх-санаалаах киһини иитэн улаатыннарар. Маннык улааппыт киһи оҕолонноҕуна оҕотун үөрэтэр кыаҕа букатын мөлтүүр, барытын дьаалатынан ыытар. Оҕото «Көҥүлүнэн барбыт оҕоҕо» кубулуйар, бу аймахтар эстии суолугар киирэллэр.

Сахаларга «Баай дьон тоҕус көлүөнэҕэ тиийбэккэ эстэллэр» диэн этии ити быһаарыыга олоҕурар уонна ханнык да хос өйдөбүлэ суох баай аймахтар эстэн дьадайыыларын билгэлиир.

Ас-үөл элбээһинэ киһи минньигэстэн минньигэһи элбэҕи сиирин үөскэтэр. Аһара аһааһынтан эт-сиин эбиллэн көрдөбүлэ өссө үрдээн, аһааһын элбээн иһэриттэн киһи өссө уойар-тотор. 

Элбэҕи, иҥэмтэлээҕи аһыырга, сытарга-сынньанарга баҕа санаа киһи этин-сиинин баар-суох баҕата. Өйү-санааны сайыннарыы эт-сиин ити баҕатын баһыйдаҕына эрэ кыаллар. Киһи сүрэҕэ суох буолар, сытар, сынньанар баҕатын өйүн-санаатын күүһүнэн баһыйан, күүһүлээн кыайдаҕына эрэ этин-сиинин хамсатан туох эмэ үлэни-хамнаһы оҥорор кыахтанар. Ити курдук эт-сиин уонна өй-санаа утарыта тутулуктарын кут-сүр үөрэҕэ эрэ табатык быһаарар.

Бары улахан таҥара үөрэхтэрэ киһи аһара аһаан кэбиһэр майгынын кытта араас ньымаларынан охсуһаллар. Сотору-сотору кэлэн иһэр элбэх постары, аһылыктан туттунар кэмнэри оҥороннор итэҕэйэр дьону күүһүлээн туран аҕыйахтык аһыырга, аһылыктан туттунар буоларга үөрэтэ сатыыллар. 

Урукку кэмҥэ кытаанах айылҕалаах дойдубутугар ас-таҥас кэмчититтэн сахаларга астан-үөлтэн туттунуу туһунан үөрэх үөскээбэтэх. Билигин ас-таҥас сорох ыалларга олус дэлэйбититтэн аны аһылыктан туттунуу, аһара аһаабат буолуу үөрэҕэ биһиэхэ эмиэ наада буолла. Оннук үөрэх төрүттэрин биһиги «Аһылык» диэн үлэбититтэн булуохха сөп.

Арыгы, табаах дэлэйиитэ эдэрдэр боруобалаан көрүөхтэрин баҕаларын улаатыннарар. Күүскэ сайдан иһэр өйдөөх-санаалаах эдэрдэр туох саҥаны билбиттэрин хайаан да боруобалаан көрбөтөхтөрүнэ туохтара эрэ сатаммат курдук. Билии-көрүү, боруобалаан көрүү кинилэр сүрүн сыаллара. Хайаан да боруобалаан көрөллөр. Элбэхтик боруобалыы сылдьан арыгыга, наркотикка ылларан хаалаллара элбээтэ. 

Олус бэлэмҥэ, мааныга иитиллибит оҕолор тулуурдара аҕыйах, бэйэлэрин быстах баҕа санааларын кыайан туттуна үөрэммэттэр.
Ханнык эрэ биир санаа киирбитин эбэтэр ким эрэ эппитин улаханнык ырыта, быһаара барбакка эрэ толоро охсоору дьулуһаллар. Маннык быһыылаах киһини сахалар: «Быстахтык быһыыланар» эбэтэр «Санаабычча оҥорон кэбиһэр» диэн быһаараллар. Тулуура, дьулуура суох буола иитиллибит оҕолор арыгыга, табаахха ылларан хаалаллара дөбөҥ уонна хаһан да кыайан бырахпакка эрэйдэнэллэр. 

Сахалар оҕо өйүн-санаатын туһалааҕы оҥоруу, тутуу диэки хайысхалаан иитиилэрин-үөрэтиилэрин сүрүн төрүттэрэ манныктар:

-	Оҕо кыра эрдэҕиттэн барыта бэлэмҥэ үөрэниитин суох оҥоруу. Оҕо көрдөөтөҕүн аайы барыны-бары баар оҥорон, ылан биэрэн истэххэ, барыта бэлэмҥэ үөрэммит киһи улаатан тахсарын билэн чахчы туһалааҕы, наадалааҕы эрэ булан хааччыйыы, аһара бобууну-хаайыыны суох оҥоруохха.

-	Оҕо бэйэтин өйүн-санаатын сайыннаран, туох эмэ үчүгэйи, туһалааҕы, кыайар суолларын бэйэтигэр оҥотторуохха, туохха эмэ үөрэннэҕинэ, тугу эмэни ситистэҕинэ барыта-бары баар буоларыгар үөрэтии. Yтүөҕэ ыҥырар баҕа санааны үөскэтэн ону ситиһэн дьоллоох буоларыгар тириэрдии.

Төрөппүт оҕотун өйө-санаата бу курдук сайдарын ситистэҕинэ эрэллээх кэлэр көлүөнэлээх буолар кыахтанар. Ол аата оҕо бэйэтин баҕа санаатын бэйэтэ ситиһэргэ үөрэннэҕинэ киһилии иитиилээх оҕо буола улаатар.
 
Киһи ханна да соҕотоҕун сылдьыбат. Куруук дьону кытта алтыһан, билсиһэн, арахсан, ону-маны быһаарсан олоҕун олорор. Дьону кытта сыһыан хардарыта эйэлээх буолууга олоҕурдаҕына дириҥ силистэнэр. Охсуһууну, этиһиини саҕалыыр сыыһа. Эйигин оҕустахтарына, куһаҕаннык эттэхтэринэ аан маҥнай тулуйуохха наада. Хайаан даҕаны. Ол иһин киһиэхэ тулуур наада. Утары эппиэттээн иһэр буоллахха охсуһуу, этиһии салҕанан барар кыахтанар.

Сахаларга «Олох ыараатаҕына, омук күүһүрэр» диэн этии баар. Бу этиини көннөрү ылыннахха тиэрэ-таары өйдөбүлү биэрэр курдук. Өй-санаа уратыларын үөрэтиибит түмүгэр бу этиини арыыйда дириҥник быһаарар кыах баар буолла. Бу этии киһиэхэ бэйэтигэр быһаччы буолбакка оҕотугар, ол аата кэлэр көлүөнэлэргэ дьайар уратылаах. Кэлэр көлүөнэлэри үөрэтии кытааттаҕына, ыараатаҕына тулуурдара, дьулуурдара элбэх дьон улаатаннар күүскэ үлэлээн-хамсаан омуктарын күүһүрдэллэрин бу этии биллэрэр.

Саха дьоно бэйэлэрин олохторун оҕолорун тустарыгар олоробут диэн санаалаахтар. Урукку кэмҥэ ыаллар бары кэриэтэ элбэх оҕолоох уонна илиинэн үлэлиир эрдэхтэринэ бу этии хос быһаарыыга наадыйбат этэ.

Билигин олох көнөн бары барыта дэлэйэн истэҕинэ уонна ыаллар биир эмэ оҕолонор кэмнэригэр дьон ордук бэйэлэрин тустарыгар олохторун олороллор. Биир эмэ оҕолорун «Барыта оҕолор тустарыгар» диэн ыҥырыыны туһананнар, аһара көрөн-истэн, бары баҕа санаатын толорон, маанылаан, атаахтатан кэбиһэллэр.

Олох ыарааһына санаатахха куһаҕанын, эрэйдээҕин иһин тулуурдаах, дьулуурдаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн, улаатыннарар кыаҕы омук дьонугар барыларыгар биэрэр, ол иһин омук сайдыытыгар туһаны аҕалар. Оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ олох ыарааһынын дьайыытын манныктарга араарыахха сөп:

1.	Yлэ-хамнас таһаарыыта мөлтөөн хамнас аҕыйааһына оҕо бары баҕатын төрөппүттэр кыайан толорон испэттэрин үөскэтэн оҕо эрэйи, кыһалҕаны билэн тулуурдаах буола улаатар.

2.	Бары барыта тиийбэтиттэн барыны-бары кэмнээн туттарга, аһара барбакка оҕону үөрэтэр.

3.	Оҕону көрүүгэ-истиигэ бэйэттэн ордук көрөн-истэн маанылааһын суох буолан оҕолор атаах буола иитиллибэттэр.

4.	Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэригэр кыаҕа баарынан көмөлөһө, үлэлии-хамсыы үөрэнэр, эрдэлээн өйө-санаата ситэр.

Бу курдук иитиилээх эдэрдэр улаатан үлэни-хамнаһы кыайа-хото тутуулара омугу күүһүрдэр. Эдэрдэр тулуурдара эбиллэн күүскэ үлэлээн-хамсаан элбэх баайы-малы мунньуналларыгар кыахтара  улаатар.

Айылҕа дьону көҥүллэринэн хаһан да ыыппат. Сылаас сайын кэлэн сытан сынньанаары гыннахха бырдахтара-үөннэрэ сытыара түспэттэр, дьөлүтэ кэйиэлээн ыарыыны тулуйарга үөрэтэн өйү-санааны эрчийэллэр. Аны сайын кэнниттэн кыыдааннаах тымныы кыһын кэлэн тоҥуу-хатыы эти-сиини, өйү-санааны эрчийэр. Сайын кэнниттэн кыһын кэлиитэ куруук хатылана турарын курдук эрчиллии эмиэ салгыы баран иһэр.

Ас-үөл дэлэйэн барыыта арыгыны арыйыыга тириэрдибитэ. Арыгы айыллыбытын кэннэ төһөлөөх элбэх киһи арыгыһыт буолан кылгас үйэлэммитэ  буолла. Кыайан ааҕар кыах суох. Ол да буоллар дьон күүстээх санаалаах, төһө арыгыны иһэллэрин кэмнээн билэр өттүлэрэ арыгыһыт буолбаккалар олох салгыы сайдан иһэр.

Билигин сайдыылаах омуктар наркоманнары кытта охсуһаллар. Билиҥҥитэ хайалара кыайара биллибэт, өйдөөх-санаалаах дьон сөптөөх быһаарыыны ылыныахтара диэн эрэл эрэ баар. Ол эрээри дьон өйдөрө-санаалара өссө бөҕөргөөтөҕүнэ, күүһүрдэҕинэ, тулуурдара өссө эбиллэн, өһөс буоллахтарына эрэ бары наркоман буолбат кыахтаахтар.

«Олох ыарахан» диэн сахалар этэллэр. Өй-санаа ордук күүстээх, ураты тулуурдаах эрэ буоллаҕына аныгы олох араас абылаҥнарын тулуйар кыахтанар. Киһи өйө-санаата көлүөнэттэн көлүөнэҕэ күүһүрэн биэрэн истэҕинэ эрэ сайдан иһэр олох абылаҥнарын тулуйар кыахтаах. Оччоҕуна эрэ өй-санаа сайдыыта салгыы баран иһэр кыахтанар. Оҕо иитиитэ бу курдук сайдан барыытын сахалар өс хоһоонноро: «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн быһаарар. Оҕо төрөппүтүн бары өттүнэн барытынан баһыйар буола эрчилиннэҕинэ, дьарыктаннаҕына уонна үлэлээтэҕинэ эрэ кинитээҕэр күүстээх санаалаах, тулуурдаах киһи буола улаатарын умнубатахпытына табыллар.

Билигин Россия мөлтөөһүнэ сэбиэскэй кэм бүтүүтүгэр оҕо иитиитэ аһара сымнаан, мөлтөх, олус бэлэмҥэ үөрэммит оҕолору иитэн, улаатыннарбыттарыттан быһаччы тутулуктаах.
 
Олох сайдан иһиитэ экономиканы күүһүрдэр, сайыннарар. Сайдыылаах экономика аны араас күүстээх синтетическэй наркотиктары оҥорор кыахтанна. Бу наркотиктары билбэт киһи биирдэ эмэ боруобалыы оонньуу сылдьан наркоман буолан хаалар кыахтаах. Ол иһин өй-санаа ордук тулуурдаах буолара наада. Олох маннык ыараабыт кэмигэр сахалар олохторун үөрэҕэ «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһоонунан бэриллэн Россия дьонун быыһыан сөп.

Билигин сайдыылаах диэн ааттанар Европа дойдуларыгар олох сайдыытыгар дьахтар ылар оруолун сыаналааһын илиҥҥи омуктардааҕар улахан уратыланара билиннэ. Илиҥҥи омуктарга киһи аймах, омуктар сайдыыларыгар дьахталлар ылар оруолларын манныктарга араараллар:

1. Аймах-хаан, омук ахсаанын элбэхтик төрөөн элбэтии.

2. Оҕону кыра эрдэҕиттэн иитии уонна үөрэтии.

Урукку ыраахтааҕы кэмин саҕана сахалар дьахталлар олоххо сүрүн сыалларын таба сыаналыыр эрдэхтэринэ аан бастаан кыыс оҕо ыал буолар кэскилин быһаараллара. Кыыс оҕо ыал буолар аналлааҕын кэлин сэбиэскэй былаас өйү-санааны буккуйан кэбиспитин билиҥҥи салайааччылар эмиэ салҕаан иһэллэр. 

Саха дьонун өйүн-санаатын арҕаа омуктар сыыһа үөрэхтэринэн буккуйуу аҕыйах ахсааннаах омукка олус куһаҕан сабыдыаллаах. Билигин сахаларга төрүт уус ыал өйүн-санаатын тилиннэрии, аймах-хаан дьон үйэлэргэ салҕанан баран иһэр үөрэхтэрин оннун булларыы ирдэнэр. 

БЫСТАХ  БЫҺЫЫЛАР

Сахалар дьону өй-санаа уратыларынан арааран үксүлэрин «Киһи быһыылаах» диэн ааттыыллар. Киһи быһыылаах киһи киһи оҥорор бары быһыыларын оҥорор. «Все человеческое нам не чуждо» диэн этии киһи быһыытын ордук арыйар. Киһи оҥорор быһыыларын киһи барыта оҥорор. Ол иһин «Киһи быһыылаах», «Киһи быһыыта» диэн этиилэр үөскээбиттэр.

Киһи оҥорор быһыылара диэн киһи барыта оҥорор быһыыларын барыларын холбоон ааттыыллар. Саха дьоно киһи оҥорор бары быһыылара туох барытын курдук икки өрүттээхтэрин билэллэр. Ол иһин бу курдук  икки аҥы араараллар:

1. Быстах быһыылар. 

2. Киһилии быһыылар.

Бу быһыылары «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэбитигэр ырытыыны саҕалаабыппыт. Ол да буоллар билигин ордук дириҥэтэн, быһаарыыларын өссө чуолкайдаан биэриэхпит.

Киһи оҥорор бары быһыыларыттан быстах быһыылар диэн ситэ толкуйдамматах, соһуччу оҥоруллар быһыылар ааттаналлар уонна маннык көрүҥнэргэ арахсаллар:

1. Эт-сиин баҕатын толорор быһыылар.

2. Сыыһа туттан, ол аата билбэт буолан оҥоруллар быстах быһыылар.

3. Киһиргэс буолууттан аһара туттуу, бэйэ кыаҕын сыыһа суоттааһынтан алҕас туттуу.

4.	Өй-санаа туругуттан үөскээн тахсар быстах быһыылар:

- арыгы иһэн баран оҥоруллар быһыылар.

- өй баайыллан ылар кэмигэр сыыһа туттан кэбиһии.

Быстах быһыыларга киирэн биэрбэт өй-санаа туруктаах өй-санаа диэн ааттанар. Өй-санаа туруктаах, быстах быһыыга киирэн биэрбэт буоларын оҕо ийэ кутун иитэн-үөрэтэн ситиһиллэрин «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэбитигэр быһаарбыппыт. Таҥара үөрэҕэ кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан салгыы сайдан иһэр уонна киһи үйэтин тухары бу үөрэҕи тутуһа сырыттаҕына өйө-санаата туруктаах буолар. 
Билигин Россия үрдүнэн уонна Саха сиригэр эмиэ дьон оҥорор быстах быһыылара эбиллэн иһэллэр. Ол иһин быстах быһыылар туохтан үөскүүллэрин, хайдах гыннахха аҕыйыахтарын сөбүн үөрэтии тэнийэн эрэр. Биһиги сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ эрэ бу боппуруоһу быһаарыыга сөптөөх, таба суолу ыйар диэн этэбит.

Киһи оҥорор быстах быһыыларын биир-биир ыламмыт арыыйда киэҥник быһаардахпытына манныктар:

1. Киһиэхэ этин-сиинин баҕаларын толоруу аһара баран хаалбатаҕына туһалаах буоларын бары билэбит. Айылҕа биэрбит эр киһи уонна дьахтар сыһыаннара киһи быһыытын аһара барбаттарын сиэр көрдөбүллэрэ ирдииллэр. Билигин Россияҕа аналлаах полиция нравов диэн тэрилтэни арыйыылара эт-сиин баҕатын толорооччулар аһара элбээбиттэринэн быһаарыллар. 

Аһыырга-сииргэ баҕа санаа эмиэ быстах быһыыга киирсэр. Христианскай уонна мусульманскай таҥара үөрэхтэрэ эт-сиин аһара аһыыр баҕатын хааччахтыы сатыыллар. Эт-сиин бары баҕаларын үөрэх-билии көрдөбүллэригэр тэҥнээн, сөп түбэһиннэрэн биэриини өй-санаа кыайа-хото тутан салайыыта киһи буолуу биир тутаах көрдөбүлэ буолар.

2. Эдэрдэргэ ситэ билбэттэн сыыһа туттуулар ордук элбэхтэр. Оҕо хоһун иһигэр саһан олорон испиискэни умата оонньууруттан улахан баһаардар бараллар. Оҕолор уотунан оонньуу сылдьан остуоруйаҕа улахан оруоллаах пааматынньыгы таах уматан кэбистилэр. Араас улахан баһаардарга дьон өлүүлэрэ элбэҕин тэҥэ баай-мал умайыыта эмиэ элбэх.

Киинэҕэ көстөр дьон маһынан оройго бэрдэрэн баран туран сүүрэн хаалалларын үтүктэбит диэн итирбит дьону олоппос атаҕынан оройго биэртэлээн кэбиспиттэриттэн өлөн хаалбыттара эмиэ билбэттэн оҥоруллубут быһыы буолар. 

3. Киһиргэс буолууттан бэйэ кыаҕын сыыһа суоттаныы холобурдарын массыынаны ыытыыттан, айаннааһынтан булуохха сөп. Yчүгэй массыынаҕа олорон баран суол араас уратыларын табан сыаналаабаттан олус түргэнник айаннаан абаарыйаҕа түбэһии элбэх. «Якутск вечерний» хаһыакка суруйбуттарынан аҥардас массыына абаарыйатыгар Россия үрдүнэн биир күҥҥэ ортотунан 90 киһи өлөр, 700 киһи араас бааһырыылары ылар. Ол аата биир сылга ортотунан 33 тыһыынча киһи өлөр уонна 256 тыһыынча киһи бааһырар. Бачча элбэх доруобай дьон быстах быһыыга түбэһиилэрэ өй-санаа туруга суох буолуутуттан тахсар. Бу көрдөрүүлэр сыл аайы аҕыйыахтааҕар эбиллэн иһэллэр.

Киһини киһиргэтии диэн сахалыы өйдөбүлүнэн быһа этии буолар. Мин маны кыайабын, хотобун диэн санаа киһиргээһинтэн үөскүүр уонна аһара туттууну үөскэтэр. Аһара туттуу эмиэ куһаҕаҥҥа тириэрдэр. Киһиргээн, дэбдэйииттэн бэйэ кыаҕын билиммэттэн элбэхтик сыыһа туттуулар тахсаллар. 

4. Билигин арыгылаан баран дьон оҥорор быһыыларыттан үтүө санаалаах өттүлэрэ саллан сылдьаллар. Бииргэ арыгы иһэ, аһыы, үөрэ-көтө олороннор тыл-тылларыгар киирсибэккэ эбэтэр ким эрэ инньэ диэтэ диэн сөбүлээбэккэ соҕотохто иирсэн, охсуһан тураллар. Ким эрэ кими эрэ кырбыыра диэн кыра, үгүстүк быһаҕынан анньыһаллар, бааһыраллар.
 
Итинник буруйу оҥорбут дьон бэйэлэрин быһаарыыларынан тугу оҥорбуттарын ситэн өйдөөбөккө хааллаллар. Арыгы испиттэриттэн кыыһырбыт, ыгылыйбыт омуннарыгар сыыһа туттууну, хара айыыны оҥорон кэбиһэллэр. Психология үөрэхтээхтэрэ киһи маннык быһыытын «состояние аффекта» диэн үчүгэй баҕайытык ааттыыллар эрээри тоҕо, туохтан маннык кэм кэлэрин кыайан быһаара иликтэр.
Арай киһи маннык быһыытын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар. Ол курдук киһи элбэхтик арыгы испититтэн эбэтэр олус ыгылыннаҕына, ыксаатаҕына өйө баайыллан ылар кэмнэрдээх. Бу кэм тиийэн кэллэҕинэ салгын кут, өй көтөр, үөрэх-билии, суобас этиилэрэ умнуллаллар, киһини ийэ кута баһылаан салайар кэмэ кэлэр. Кыра эрдэҕинэ ийэ кута киһилии өйгө-санааҕа иитиллибэтэҕинэ, үчүгэй үгэстэргэ үөрэтиллибэтэҕинэ эбэтэр үгүс куһаҕан санаалар, үгэстэр муһуннахтарына киһи өйө-баайыллыбыт кэмигэр сыыһа туттан быстах быһыылары оҥорон кэбиһэр кыахтанар.

Арыгыны иһэ үөрүйэҕэ суох киһи арыгыны элбэҕи истэҕинэ өйө көтөр эбэтэр өйө баайыллар. Тугу оҥорорун өйүнэн-санаатынан кыайан хонтуруоллаабат кэмэ кэлэн ааһар. Маннык кэм кэлэн ааһарын кут-сүр үөрэҕэ эрэ таба быһаарар. Сыыһа туттан быстах быһыыны оҥорор дьон кыра эрдэхтэринэ илии барбат буолуута диэн үөрэҕи билбэтэхтэрин туоһута буолар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ  кутугар  киһини охсуолаама, быһаҕынан сэрэнэн тутун уонна да атын куһаҕан быһыылары оҥорбот буол диэн үөрэхтэр дириҥник үгэс буолан иҥэрилиннэхтэринэ быстах быһыыга түбэһэрэ аҕыйыыр, өйө көппүт кэмигэр ийэ кута хонтуруолу ылынан сыыһа туттууну таһаарбат. Кыра эрдэхтэринэ чиҥник, кытаанахтык бэрээдэккэ үөрэммит дьон улааттахтарына быстах быһыылары оҥороллоро отой аҕыйах. Киһи өйө көтөн, өйө баайыллан ылар кэмнэригэр кыра эрдэҕинэ үөрэммит үгэстэрэ, ийэ кута быһаччы салайаллар диэн быһаарыы итинник дакаастанар.

2004 сыл бүтүүтүгэр СР Ис дьыалаҕа министерствотын коллегиятын саалатыгар арыгылааһын туһунан кэпсэтии «төгүрүк остуола» буолла. Бу коллегияҕа иһитиннэриллибит сыыппаралары «Саха сирэ» хаһыат ааҕааччыларыгар тириэрдибититтэн ылан эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суоҕуттан буруйу оҥоруулара элбиирин дакаастыырга туһанныбыт. Сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор уулуссаҕа, общественнай миэстэҕэ буруйу оҥоруулара кэлин 4 төгүл үрдээбит.

Биһиэхэ хас үһүс буруйу арыгы испит киһи оҥорор. Куорат медвытрезвителигэр 24219 киһи аҕалыллыбыт. Ити былырыыҥҥы 2005 сыллаахтан икки тыһыынча кэриҥэ киһинэн элбэх. Манна түбэһэр дьон үгүстэрэ ханна да үлэлээбэттэр. Бу дьиэҕэ сокуоннай сааһын ситэ илик 138 оҕо киирэн тахсыбыт.

Эдэрдэр өйдөрө-санаалара сатаан иитиллибэтэхтэриттэн буорту буолуутун барытын милиция үлэтигэр түһэрэн кэбиһии сыыһатын уонна көнө охсоро кыаллыбатын ити хас сыл аайы эбиллэн иһэр чахчылар туоһулууллар. Итини тэҥэ бэйэлэрэ милицияҕа үлэлиир, бэрээдэги кэһиини көрүөхтээх-истиэхтээх дьоммут эмиэ араас буруйу оҥороллор. Ол барыта кинилэр эмиэ кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара киһилии иитиини ылбатахтарын туоһулуур.

Онон быстах быһыылары оҥоруу оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кута киһилии өйгө-санааҕа иитиллибэтэҕиттэн элбиир. Оҕо улаатан баран сыыһа-халты туттара өссө эбиллэр. Бу дьон үгүстүк сиэргэ баппат сүөргү быһыылары оҥороннор атын дьону эчэтэллэр, бэйэлэрэ хаайыыга түбэһэллэр.

Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии үөрэҕин биһиги «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэбититтэн булан туһаныахха сөп.

YТYӨҔЭ БАҔАРЫЫ

Сахалар оҕолорун киһи буолууга үөрэппиттэрин быһаарар этиилэринэн: «Оҕом улаатан мин сатыырбын, кыайарбын барытын оҥорор буолла»,- диэн буолар. Бу этии оҕо төрөппүтэ билэрин билэн, сатыырын сатыырга үөрэнэн төрөппүтүн олоҕун салгыы олорор кыахтаммытын бэлиэтиир. 

Оҕоҕо үтүөнү баҕарыы диэн кинини иитии-үөрэтии, өйүн-санаатын сайыннарыы, үлэлэтэ үөрэтэн этин-сиинин эрчийии буоларын сахалар былыргыттан билэллэр.

Оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтиигэ кылгас, аҕыйах тыллаах, үчүгэйдик өйдөнөр этиилэри хос-хос хатылаан, үгэс оҥостон үөрэтии, иҥэринии ордук туһалаах буолуо этэ.

Былыргы өс хоһоонноро, холбуу этиилэр киһиэхэ ордук тиийимтиэлэр. Арай оҕолору үөрэтиигэ бу этиилэри таба сыаналаан, быһааран, ырытан, туох суолталаахтарын кэпсээн биэрии эрэйиллэр. Ол курдук «Уу чугаһа, уруу ырааҕа үчүгэй» диэн этиини бу кэлин кэмҥэ сахалыы үөрэтии дириҥээн эрэ толору быһаарар кыахтанныбыт. Бу этии олус дириҥ суолтатын умнаннар кэлин кэмҥэ саха дьоно олохторугар ситэ туһамматтарыттан доруобуйалара мөлтөөтө диэтэхпитинэ аныгы медицинэ да үлэһиттэрэ сөбүлэһэллэр. Кэргэн ылан, оҕо төрөтөн кэлэр көлүөнэлэри үөскэтиигэ туспа хааннаах аймахтар холбостохторуна оҕолорун доруобуйата, этэ-сиинэ бөҕөргүүрүн саха дьоно былыргыттан билэн туһаналлар этэ. Ол иһин дьон кыахтаах өттүлэрэ ыраах сирдэртэн кэргэн ылан уруу тэрийэллэрэ, хаан аймахтарын тохсус көлүөнэҕэ диэри, сорохтор өссө уон иккис көлүөнэҕэ диэри билэллэрэ, билсиһэллэрэ, ыалдьыттаһаллара былыргы кэпсээннэргэ элбэхтик кэпсэнэллэр.

Саха дьонун олохторун үөрэхтэрэ өс хоһоонноругар кубулуйбуттарын тылыттан тылыгар хатылаан үөрэтии оҕо ийэ кутугар иҥэригэр тириэрдэр. Маннык үөрэтии хаһан да умнуллубат, ахсаан таблицатын билии курдук киһиэхэ өйүгэр-санаатыгар үйэтин тухары иҥэн ууруллар уонна куруук туһалыы сылдьар.

Дьон бары оҕолоругар үтүөнү баҕараллар. Туох барыта икки өрүттээҕин курдук үтүөнү баҕарыы эмиэ икки өрүттээҕин уонна эмиэ аһара барбата наадалааҕын билигин умнан сылдьабыт. Оҕоҕо үчүгэйи оҥорууну минньигэһи элбэхтик сиэтии, маанытык таҥыннаран баран үчүгэй оонньуурдарынан оонньото сылдьыы уонна бары баҕатын толоруу курдук саныы үөрэммиппитин кыайан быраҕа иликпит. 

Биһиги оҕобутугар төһө кыайарбытынан үчүгэйи оҥордохпутуна киниэхэ үчүгэй буолуо диэн төрөппүттэр көнө санаалара куруук баһыйара оҕолорун атаах буола улааталларыгар тириэрдэр. Ол курдук аһынан-үөлүнэн хатаҕалааһын, маанытык таҥыннарыы уонна бары баҕатын толоруу оҕону атаах буола улаатарыгар тириэрдэр. Оҕону үөрэтиигэ киһи бэйэтэ хайдах улааппытын, туох оонньуурунан оонньообутун, тугу үлэлии үөрэммитин санаан оҕотун сол курдук иитэрэ, үөрэтэрэ эбитэ буоллар өйө-санаата бэйэтигэр маарынныа этэ. Оҕоҥ өйө-санаата син-биир бэйэҥ өйүн-санааҥ хайдах сайдыбытын курдук сайдарын, билиини-көрүүнү ситиһэрин умнубатахпытына кэлэр көлүөнэлэрбит өйдөрө-санаалара биһиги, инники көлүөнэлэр курдук туруктаах буолуо этэ. 

Олоххо хаһан баҕарар хараҥа түүн кэнниттэн сырдык, күнүс кэлэрин курдук үчүгэй уонна куһаҕан куруук аргыстаһан сылдьаллар, хардары-таары солбуйсан биэрэн иһэллэр. Сахалар «Yчүгэй уонна куһаҕан сэргэстэһэн сылдьаллар» диэн этиилэрэ итини бигэргэтэр. Билигин ааттанар үчүгэй быһыы кэмэ кэллэҕинэ бэйэтэ куһаҕаҥҥа кубулуйар уратытын сахалар былыргыттан билэннэр итинник этэллэр. Бу этии олус дириҥ суолтатынан олох аҥардастыы үчүгэй эрэ өттүн диэки барара табыллыбатын, кыаллыбатын эмиэ быһаарар. 

Ааспыт үйэҕэ үчүгэй быһыы куһаҕаҥҥа уларыйара дөбөҥ соҕус эбитин Россия дьоно эттэринэн-сииннэринэн билэллэр. Ол курдук Улуу Октябрьскай революция кыайыыта былыргы өйү-санааны төрдүттэн уларыппыта. Оччолорго үчүгэй диэн ааттанар баайдар, таҥара үлэһиттэрэ бары куһаҕан ааттанан туоратыллар дьоҥҥо киирсибиттэрэ. Атыыһыт, эргинэр киһи «спекулянт», албынньыт буолбута. Ити тосту уларыйыы буолбута үс көлүөнэ ааспытын кэнниттэн коммунистар «Киһи барыта тэҥ», диэн этиилэрэ, үөрэхтэрэ сыыһата, өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэспэтэ биллэн төттөрү революцияҕа, аны перестройкаҕа тириэрдибитэ. Билигин баайдар эмиэ үчүгэй дьоҥҥо кубулуйан сылдьаллар.

Киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыыта атын дьону таарыйарынан хаһан баҕарар үчүгэй уонна куһаҕан өрүттээх диэн сыаналанар. Холобурга, арыгыны бобуу, суох оҥоруу кэнниттэн арыгыһыт киһи аҕыйах кэмҥэ арыгы испэккэ өйө-санаата оннугар түһэрэ чугас дьонугар чахчы үчүгэйи аҕалар. Арыгыһыт киһи эрэйдиириттэн босхолоно, сынньана түспүт дьон арыгыны бобуу кырдьык үчүгэй эбит диэн быстах санааҕа киирэллэр. Онтон саҥа улаатан иһэр уолаттар, кыргыттар кыайыыны, ситиһиини оҥорор сыалларынан ханна да суох буолбут арыгыны көрдөөһүн, ону булуу уонна иһии буола уларыйыыта уонна бу уолаттар арыгы булбут үөрүүлэригэр элбэҕи иһэннэр аны арыгыга ыллардахтарына арыгыны бобуу ордук куһаҕана, кэлэр көлүөнэлэри өссө күүскэ буортулуура салҕанан баран иһэрэ арыллар.
Билигин төрөппүттэр оҕолорун иитиигэ таба суолу була иликтэр. Биһиги инники үлэлэрбитигэр баай киһи Баһылай Ксенофонтов улахан уолун дьадаҥы дьоҥҥо биэрэн ииттэрэн ылбытын ырытан суруйбуппут. Кини уолаттара бары билигин саха дьоно киэн туттар дьонноро.

В.Ксенофонтов оҕолоругар үчүгэйи баҕаран улахан уолун эрэйдэнэн, үлэлээн-хамсаан улааттын диэн дьадаҥы ыалга ииттэрэн ылбыт. Бу үөрэҕи таба сыаналаан олохпутугар туһаннахпытына эрэ кэлэр көлүөнэлэрбит туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатыахтарын сөп.
«Благими намерениями вымощена дорога в ад» диэн олус дириҥ суолталаах этии нууччаларга баарын хата икки омук тылын үөрэтэммит бэйэбит олохпутугар туһанар кыахтаахпыт. Бу этии олус дириҥ суолтатын сахалар олохторун үөрэҕин ситэ сыаналаабаккабыт билигин туһана иликпит. 

Бу этиини барытын сахалыы «Yтүөнү баҕарыыларынан аакка барар суол бүрүллэр» диэн өйдүөххэ сөп. «Благими намерениями ... « диэн бу этии саҕаланыыта сахалыы үтүөнү баҕарыыларынан диэн этиллэ сылдьар. Ол иһин биһиги оҕолорбутугар ханнык үтүөнү баҕарарбытын биир-биир ааҕарбытыгар тиийэбит уонна олор туох содуллаахтарын ырытабыт:

-	Сэбиэскэй былаас саҕаттан «Барыта оҕолор тустарыгар» диэн ыҥырыыны өрө тутаммыт туох баарбытын барытын оҕолорго аныыбыт. Маанылаан таҥыннарабыт, ас бастыҥын булан-талан аһатабыт. Ол аата сахалар олохторун үөрэҕэ этэринэн атаах оҕолору иитэн улаатыннарар эбиппит.

-	Биһиги олус күүскэ үлэлиир этибит, онтон оҕобут үөрэхтээх киһи,  тойон буолан сынньалаҥнык сылдьыаҕа дии санааттан араас үөрэҕи ыллара сатыыбыт. Ол түмүгэр оҕобут элбэхтик сынньанар, сытар, ыарахан диир үлэтин үлэлээбэт «Сүрэҕэ суох» киһи буола улаатар.

-	Кыра эрдэҕинэ ийэ кутун киһилии өйгө-санааҕа ииппэккэ бас-баттах иитиибит түмүгэр эдэрдэр быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбээтэ.

Оҕону иитии-үөрэтии бу курдук тиэрэ өттүгэр барыыта баай дьон оҕолорун иитэллэригэр сөп түбэһэр буолла. Киһи барыта тэҥ диэн үөрэҕи тутуһан уонна сэбиэскэй кэмҥэ бары тэҥҥэ байдыбыт диэн санаа киириититтэн баай аймахтар уһун үйэтэ суохтарын, үһүс көлүөнэлэриттэн ыла эстэн-быстан баралларын сахалар былыргыттан билэллэрин олохпутугар туһаммат буолбуппут.
 
«Yтүөнү баҕарыылары...» кут-сүр үөрэҕин туһанан быһаардахпытына аҥардастыы үтүөнү баҕардахпытына оҕобут үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэтин үөскэтэн кинини сыыһа туттууга, быстах быһыыга түбэһэригэр үтүрүйэр эбиппит. Ол аата киһи оҥорор бары быһыыларыттан үчүгэй эрэ өттүн оҕоҕо үөрэттэххэ дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын букатын билбэт киһи улаатар. Yчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэргэ үөрэтиллибэтэх оҕо, үчүгэйи оҥоробун дии санаан куһаҕаны оҥороро элбиир. Ол курдук олоххо үчүгэй уонна куһаҕан куруук бииргэ, аргыстаһан, кэккэлэһэ сылдьалларын хайдах эрэ араартаан биллэххэ эрэ табыллар. Ол аата оҕо аан маҥнай куһаҕан диэн хайдаҕын, тугун кыра эрдэҕиттэн билэн, арааран олоҕор туһана үөрэнэрин ситиһиэхтээх эбиппит. Холобур, оҕобутун атаҕастыахтара диэн охсорго, тэбэргэ үөрэтэн баран хаһан, ханнык кэмҥэ охсуолууру, тэбиэлиири туһанары ситэн үөрэппэтэххэ атын дьону кытта сыһыаныгар уруттаан сутуруга тиийэ сылдьар киһини иитэн улаатыннардахпытына киһибит үгүстүк сутуругунан туһанан хаайыыга сытарыгар тиийэр кыахтанарын умнубаппыт буоллар ордук этэ.

Оҕоҕо аан маҥнай куһаҕаны биллэрэн үөрэтии туһалааҕын сахалар билэллэр. Манна итиини, чыычыйы тыыппатын наадатыгар тарбаҕын төбөтүн кыратык хаарыттаран биэрэн сэрэхтээх буоларыгар үөрэтии киирсэр. Маннык кэһэйэн үөрэммит оҕо билбэтин сэрэнэн тутарга түргэнник үөрэммитэ үйэтин тухары туһалыыр.

Төрөппүттэрэ оҕоҕо куруук үчүгэйи, бары баҕара санаабытын барытын оҥорон, толорон истэхтэринэ, оҕолоро куруук ол үчүгэйи оҥотторорго үөрэнэн хаалан аны олоҕун устата оннук салҕанан бара туруон баҕарар. Оннук бэлэми туһанар баҕа санаалаах киһи буола улаатар.

Оҕо куруук үчүгэйи, бэлэми оҥотторо үөрэннэҕинэ өйө-санаата онно үөрэнэн хаалан «Бэлэмҥэ үөрэммит» киһиэхэ кубулуйар, этин-сиинин баҕатын букатын кыаммата арыгыһыт буолууга тириэрдибэтэҕинэ аһара уойарыгар тириэрдэр.
 
Барыта төрөппүттэрин бэлэмнэригэр үөрэнэн хааллаҕына бэйэтэ кыайан туһалааҕы оҥорор, үлэлиир-хамсыыр кыаҕа аҕыйыыр, суох буолар. Оҕону бэлэмҥэ үөрэтиини киниэхэ үчүгэйи оҥорор курдук санааһын төрдүттэн сыыһа. Саха дьонун олохторун үөрэҕэ оҕо бэйэтэ кыанар буолуоҕуттан кыайар дьыалаларын оҥотторо үөрэтиини эрэйэр. Бу үөрэх үлэһит дьону үөрэтиигэ аналлаах уонна саха дьонун олус уһун үйэлээбит үөрэх буолар.

Yтүөнү баҕарыыны бэйэтин ким да куһаҕан диэбэт. Киһиэхэ үтүөнү баҕарыы хайаан да наада. Yтүөнү баҕарыы үтүө санааны үөскэтэн киһи үтүө быһыылары оҥорорун төрүттүүр. Биһиги аҥардастыы үтүөнү баҕарыы өйү-санааны аҥар өттүгэр халытан куһаҕан диэн баарын суох оҥорорун сөбүлээбэппит. Ол аата аҥардастыы үчүгэй эрэ баарын билэн улааппыт киһи куһаҕан диэн тугун арааран билбэккэ аны ону оҥорон кэбиһэр кыахтааҕын быһаарабыт. Сахалар этэллэринэн «Yчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэт киһи» быстах быһыыга түбэһэрэ элбиир. Холобурга, сотору-сотору үөрэ-көтө, аһыы-сии, арыгы иһэ бырааһынньыктыы сылдьыы кэнниттэн киһи сотору кэминэн арыгыһыт буолан хаалара ордук хомолтолоох, куһаҕан быһыы буолар.

Кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин бэлэмигэр үөрэммит киһи бэйэтэ хаалан олоҕу олороору гыннаҕына олус ыарахан балаһыанньаҕа киирэр. Бэйэтэ оҥоро-тута, була-тала үөрэммэтэҕэ таайан барыта-бары кыаттарбата, сатаммата санаатын түһэрэн, олоххо сыалын сүтэрэн арыгыга ылларарыгар тириэрдэрэ эмиэ баар суол.

Биир эмэ оҕолоох, иллэҥ төрөппүттэр барыта оҕо туһугар дии-дии араас баайы-малы мунньунан иһэллэр, оҕолорун бары баҕатын толорон бэлэмнэригэр аһара үөрэтэн кэбиһэллэр. Төрөппүттэр оҕолоругар үтүөнү баҕарар санааларын күүһүттэн оҕолорун инникитин сыыһа сыаналыыллар. Ол курдук оҕо бэйэтэ оҥорон ситиһэр кыайыытын хаһан баҕарар ордук сыаналыыр, онтон атын дьон оҥорор үтүөлэринэн туһанар эрэ санаата хаһан баҕарар бастаан иһэр. 

Этиибит салгыыта «  ... аакка барар суол бүрүллэр»,- диэн түмүгэ оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ быһаччы сыһыаннаах. Аад диэни биһиги истэр, билэр сирбит. Христианскай итэҕэлгэ бары куһаҕаннара барыта мунньустар сирдэрэ. Саха итэҕэлигэр Аллараа дойду диэн аатынан биллэр. Бу дойдуга барыы диэн өлүү-сүтүү суола буоларын бары билэбит, өйдүүбүт. Ол аата аҥардастыы үтүөнү баҕарыылар киһини ханна тириэрдэллэрэ бу өс хоһоонугар чуолкайдык сурулла сылдьар.

Kиһиэхэ үчүгэйи оҥоруу диэн тугуй? Kиниэхэ туох эмэ туһалааҕы оҥоруу буолар. Онтон туһалааҕы оҥотторуон баҕалаахтар куруук бааллар уонна элбээн иһэллэр. «Моой эрэ баар буоллун, хомуут көстүөҕэ» диэн этии итини эмиэ бигэргэтэр. Оҕоттон тугу эмэни туһалааҕы оҥорорун кэтэһэр буоллахха, бары кыайар үлэлэрин үлэлэтэ үөрэттэххэ, ханан эрэ хайаан да ыктахха эрэ табыллар. Манна «Киһи тутан-хабан көрдөҕүнэ эрэ үөрэнэр» диэн этии баарын эмиэ ахтан аһарар наадалаах. Ол курдук оҕо бэйэтэ тутан-хабан, этин-сиинин хамсатан үөрэммэтэҕинэ ханнык да үөрэх ситэ тиийбэт, өйүгэр-санаатыгар дириҥник ылыммат.

«Бэйэбин аһара үчүгэйбин» диэн этинии хайҕаныы, киһиргэнии, эмиэ аһара барыы буолар. Kуруук үчүгэйи оҥоруу олус уустук уонна дьоҥҥо соччо кыаттарбат суол быһыылаах. Kим эмэ кимиэхэ эрэ куруук үчүгэйи оҥордоҕуна анараа киһитэ кини үчүгэйи оҥорорутугар үөрэниитин үөскэтэр. Ол аата бу киһиэхэ үчүгэйи оҥоруу кини өйүн-санаатын буорту оҥорон, бэлэмҥэ  үөрэнэн хаалыытын үөскэтэр. Бу ордук кэлэр көлүөнэни, оҕолору үөрэтиигэ ордук биллэр. Олус бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыт оҕоттон соччо туһата суох, арыгыһыт эҥин киһи улаатан аймах дьон эстиилэригэр тириэрдэрэ элбэх.

Ол иһин сэбиэскэй былаас кэмигэр сыыһа хайысханан барбыт оҕону иитии-үөрэтии төрдүттэн көнөн сахалыы үөрэҕи тутуһан бардаҕына эрэ омукпут сайдар кэскиллэнэрин быһаарыныахпытын наада. 

Дьон бары үтүө, үчүгэй санаалаах буолуохтарын баҕараллар, бэйэ-бэйэлэригэр үтүөҕэ, үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санааларын этэллэр. Дьоҥҥо үтүө санаалаах буолуу хайаан да наада. Yтүө санаалаах буолуу баһыйдаҕына эрэ олоххо сайдыы ситиһиллэр, олох иннин диэки сыҕарыйар кыахтанар.
 
«Бэйэтин иннигэр бэрэбинэни да көрбөт» диэн этии киһи бэйэтин туһугар ханнык да куһаҕаны, сыыһаны-халтыны оҥорорун билиммэтин быһаарар. Бу этии киһи санаатыгар ханнык баҕарар оҥорор быһыытын бэйэтигэр туһалаах буоллаҕына үчүгэй диэн быһаарар кыахтааҕын биллэрэр.
 
Аан дойдуга туох барыта икки өрүттээҕин курдук аҥардастыы үтүө санаа, үтүө быһыы диэн суох. Yтүө санаа, үчүгэй быһыы куһаҕан, хара санааны, быһыыны билэн, туспа араардахха, тэҥнээн көрөн быһаардахха эрэ булуллар, билиллэр. Ол аата аан маҥнай куһаҕан санаалары, быһыылары барыларын киһи билэр буоллаҕына эрэ бу билиитигэр тэҥнээн көрөн үчүгэй, үтүө быһыылары быһаарар, араарар, онтон оҥорор кыахтанар. Yтүө санаалаах буолар туһугар аан маҥнай куһаҕан санаалары, быһыылары билэн олору оҥорбот буолуу үөскүүрэ хайаан да наада.

Холобурга, оҕо буору оройугар кутара куһаҕан быһыы, баттаҕын, сирэйин, таҥаһын киртитэрэ эрэйдээх үлэни-хамнаһы элбэтэр. Оччоҕуна үчүгэй оҕо диэн оройугар буору куппат, таҥаһын да мээнэ киртиппэт оҕо ааттанар.

Арыгыны аһара иһэр куһаҕан, онтон сөбүлээн көрөн, мээрэйин билэр киһини үчүгэй киһиэхэ киллэрбэтэрбит даҕаны куһаҕан киһи диэбэппит. Ол аата куһаҕан быһыыны урут бастаан билэн онно тэҥнээн үчүгэй быһыы баара быһаарыллар. Арыгыны аһара иһэн кэбиһэр киһи куһаҕан киһи буолаҕына үчүгэй киһи арыгыны аһара испэт киһи буолар.

«Куһаҕаны, үчүгэйи араарбат киһи» диэн куһаҕан быһыы диэн хайдаҕын, тугун арааран билбэт киһи ааттанар. Бу киһи билбэт буолан, «Билбэтигэр тэптэрэн» куһаҕан да быһыылары оҥорон кэбиһэр кыахтанарын саха дьоно билэннэр итинник этэллэр. Сахалар киһи сыыһаны, куһаҕаны оҥорорун атын киһи ордук таба көрөрүн бэлиэтээн «Туора киһи хараҕа кыраҕы» диэн этэллэр.

Сорох саха дьоно билигин үтүө санаалаах буолууну ситиһэллэригэр аҥардастыы саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу диэки салалыннылар, куһаҕан быһыылары кэпсээбэккэ, кистээн истэххэ үчүгэй быһыылар элбиэхтэрэ диэн сыыһа санааҕа ыллардылар. Дьон сайдыылаах, билиилээх өттүлэрэ аҥардастыы саҥаны арыйан сайдыыны ситиһии муҥура кэлэн «Бэстилиэнэй тыһыынча» туоларын чугаһатан иһэриттэн билигин саллар буоллулар.

Дьон-аймах сайдан-үүнэн иһиилэрин иккис өрүтүнэн, билигин саҥа туттуллан эрэр суолунан куһаҕан быһыылары, дьыалалары оҥорбот буолууга өйү-санааны үөрэтиигэ дьэ киирэн эрэбит. Бу быһыы холобурунан дьон олус элбэх атомнай, водородной буомбалары оҥорбуттарын билинэн билигин аҕыйатан, суох оҥорор санааны ылыммыттара, Айылҕаны харыстааһыҥҥа турунан эрэллэрэ буолар. 

Куһаҕан санаалары, быһыылары арааран билэр буолуу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл. Хас биирдии киһи ханнык куһаҕан быһыылар баалларын, дьон тоҕо оҥороллорун билэр эрэ буоллаҕына бэйэтэ оннук быһыылары оҥорбот кыахтанар. Билбэт буолан куһаҕан быһыылары оҥоруу билигин эдэрдэр ортолоругар олус дэлэйдэ.
  
Куһаҕан санаалартан ыраастанан, умнан, үтүө санааларынан өйү-санааны толоруу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар. Yтүө санааны элбэтии, иҥэринии атын дьоҥҥо элбэх үтүөнү баҕарыыларынан өйү-санааны толордоххо ситиһиллэр кыахтаах.

АЙЫЫ ҮӨРЭҔИН АЛҔАСТАРА

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ олус былыргы төрүттээх, былыр-былыргыттан таҥара диэн ааттаах. Нууччалар колония оҥостон православнай христианскай итэҕэли киллэриилэриттэн уонна советскай былаас бары итэҕэллэри туоратыытын кэмигэр саха итэҕэлэ олус күүстээх туоратыыны көрсүбүтэ.
 
Россияҕа перестройка буолан коммунистар былаастара эстибитин кэннэ сахалар бэйэлэрин итэҕэллэрин чөлүгэр түһэрэр санааламмыттара. Саха дьонун баар-суох баҕа санааларын – бэйэлэрин төрүт итэҕэллэрин чөлүгэр түһэриилэрин тыл үөрэхтээхтэрэ урут түһэн баһылаабыттара. Бу кэмҥэ тыл үөрэхтээхтэрэ аан бастаан итэҕэл төрүттэрин үөрэттибит, биһиги билэбит диэннэр Л.А.Афанасьев – Тэрис салайааччылаах Айыы үөрэҕин айбыттара. 

Kинилэр бу үөрэх былыргы сахалар таҥараларын үөрэҕин салгыыр диэн этэллэр эрээри, кэлин кэмҥэ бу үөрэх сахалар былыргы таҥараларын үөрэҕиттэн хас да улахан уратылардааҕа билиннэ. Биһиги бу үлэбитигэр Айыы үөрэҕэ былыргы сахалар таҥараларын үөрэҕиттэн, итэҕэллэриттэн туох уратылааҕын уонна ханнык быһаарыыларыгар, өйдөбүллэригэр утарсарын быһаарарбыт наада буолла:

1. Тэрис сахалар таҥаралара үөскээбит уочараттарын уонна кыахтарын буккуйар.

Саха итэҕэлэ өссө тыыннаах, дьон туһанар эрдэхтэринэ сурукка киллэрэн хаалларбыт киһинэн А.Е.Kулаковскайы билиниэххэ сөп. Kини суруйууларыгар сахалар элбэх таҥаралара бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктара ордук итэҕэтиилээхтик бэриллэр. Хайа таҥара  бастакы буоларын, хайдах ааттаналларын кини үлэлэриттэн биһиги билэр кыахтаахпыт.

Аан бастакы таҥара аата Үрүҥ Аар Тойон диэн А.Е.Kулаковскай суруйар. Бу этиини оччотооҕу кэм киһитэ краевед И.Д.Новгородов эмиэ бигэргэтэр. Кини «Основные черты шаманства якутов» диэн бу саҥардыыта «Якутский архив» сурунаалга бэчээттэммит үлэтигэр бастакы миэстэҕэ эмиэ Yрүҥ Аар Тойон аатын туруорбут.  Ол аата саха дьонун өйдөрө-санаалара сайдан таҥаралаах буолар кэмнэригэр Аар диэн ааттаах тойон киһи салайа сылдьыбыта быһаарыллар. Билигин былыргы сахалар арийдары кытта биир геннээх буолууларын наука арыйбытын кэнниттэн бу таҥара аата Аар диэн ааттанара ордук чуолкайданар.

Тэрис сахалар аан бастакы таҥараларынан Айыы буолар диэн букатын уратыны этэр. Үрүҥ Айыы диэн таҥара сахалар итэҕэллэрэ нууччаларынан туоратыллан, итэҕэли илдьэ сылдьааччы ойууннар өлөн, быстан, өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга айыы буолан тахсыбыттарын кэнниттэн үөскээбит саҥа өйдөбүл буоларын Тэрис аахсыбат.

2. Былыргы сахалар киһи аатынан ааттаммыт таҥаралара хайаан да «Үрүҥ» диэн быһаарар тыллаахтар. Ол иһин таҥараны итэҕэйээччилэр бу тыл суолтатын таба быһааран туһаныылара хайаан да эрэйиллэр. Бу үрүҥ диэн таҥара суолтатын быһаарар тыл сахалар билигин да тутта сылдьар үрүҥ уонна хара диэн өй-санаа өйдөбүлүнэн быһаарыллар. Ол курдук үчүгэйи оҥоруу – үрүҥ, үтүө быһыыны оҥоруу, онтон куһаҕаны оҥоруу – хара, куһаҕан быһыыны оҥоруу буолар. 

Үрүҥ үчүгэй буолуута халлаан сырдыырын кытта сибээстээҕиттэн сырдык, үтүө быһыы халлаантан кэлбит диэн былыргы дьон өйдөбүллэрэ таҥараны үөскэппит. Ол иһин сахалар үтүө, үрүҥ майгылара – таҥара диэн ааттанар.

Куһаҕан быһыы – хара быһыы. Түүн курдук хара, куһаҕан. Ол иһин дьон бары хараны куһаҕанынан ааттыыллар. «Yрүҥ күммүт таҕыста, хараҥабыт халбарыйда» диэн күн тахсыыта ырыаҕа ылланар үтүө быһыы буолар.

«Үрүҥү-үрүҥ, онтон хараны-хара» диэн быһаарыы киһи майгынын быһаарыыга хайаан да наада. Саха дьоно «Үрүҥү», «хараны» кыайан араарбат диэн  «Үчүгэйи», «куһаҕаны» арааран билбэт киһини этэллэр. Үрүҥ Айыы диэн өйдөбүлтэн үрүҥ диэн быһаарыытын быраҕан аҥардастыы айыы диэни туттар буолуу үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэт буолууну үөскэтэр. Маннык быһыы оҕолору үөрэтиигэ ордук куһаҕаны оҥорор. Ол иһин өй-санаа өйдөбүлүнэн айыы диэн тылы аҥардастыы туттуу хайдах да табыллыбат. Икки аҥы, утарыта өйдөбүлү биэрэр тылы аҥардастыы үчүгэй өттүнэн тутуннахха даҕаны биллибэт аҥар өттө өйгө-санааҕа син-биир дьайа сылдьар. Аҥар өттө харатын билэ-билэ бу барыта маҕан диир киһини сахалар  сэҥээрбэттэр.

Тэрис киһи майгына икки өрүттээҕин билиммэт, буккуйар. Kини санаатыгар киһи баар эрэ буоллар үчүгэй буолуохтаах диэн эстибит коммунистар курдук этэр. Онтубут баара куһаҕан дьон билигин да элбэхтэр уонна суох да буолар чинчилэрэ хата суох, аҕыйаатахтарына улахан кыайыы буолуо этэ. Сахалар «Киһи эриэнэ иһигэр, ынах эриэнэ таһыгар» диэн этиилэрин Тэрис билиммэт.

3. Айыы диэн тыл ай диэн тылтан төрүттээх. Бу тылга бэйэтигэр мөккүөр суох. Арай бу тыл икки утарыта турар өйдөбүллээҕин Тэрис билбэт. 1994 сыллаахха бэчээттэнэн таһаарыллыбыт  Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта бу тыл икки утарыта өйдөбүллээҕин билинэр этэ. Тэрис бу тылы уларыта сатыыр. Ханнык эрэ саҥа тылы булан киһи куһаҕан быһыытын бэлиэтээн айыытын үөрэҕин сыыһатын сабынар санаалаах. Аньыы диэн тыл саха тылыгар баара  букатын биллибэт этэ. Тыл үөрэхтээҕэ дьон араас саҥа тылы булуу сороҕор табыллан да хаалааччытын билэллэр. Холобур, «поле» диэн тыл куорат таһынааҕы сахаларга киирэн, хонуу диэни солбуйан туттулла сылдьарын курдук туһаныахха сөп. Ол эрээри итэҕэл тылын уларытыы, бу тыл сүрүн өйдөбүлүн, өй-санаа киһи мэйиитигэр үөскүүр буолан «Ай» диэн тылынан бэриллэрин эмиэ уларыттаҕына эрэ табыллар  буолан итэҕэли кытта холбуу бииргэ уларыйдаҕына эрэ кыаллар кыахтаах.

Айыы диэн саҥаны арыйыы буолара дьоҥҥо барытыгар өйдөнөр. Тэрис көнө санаатыгар хас биирдии саҥаны арыйыы дьоҥҥо туһаны, үчүгэйи оҥорор курдук. Ол эрээри өй-санаа өйдөбүлүнэн быһаардахха ханнык да саҥаны арыйыы дьоҥҥо үчүгэйи оҥороро аан маҥнай биллибэт. Ханнык баҕарар саҥаны арыйыы дьон олоҕор уларыйыылары киллэрэр буолан аан маҥнай куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэр, онтон улахан айыы буоллаҕына олохторун оҥкулун уларытан ордук улахан охсууну оҥорор.

Улуу Октябрьскай революцияны оҥоруу саҥаны арыйыы, саҥа олоҕу тутуу буоллаҕына дьон олоҕун, үгэстэрин тосту уларытан ордук улахан буортуну оҥорбутун билигин Россия олохтоохторо көннөрө сатыы сылдьабыт.

Сахалар уһун үйэлэрин тухары тимири уһаарыынан уонна уһаныынан дьарыктананнар элбэх саҥаны арыйыылары оҥороннор бэйэлэрин олохторугар туһаммыттар. Ол иһин ханнык да саҥаны арыйыы дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэрин былыр үйэҕэ быһаарбыттар. Холобурга, аан маҥнай тимир сэрии сэбин оҥостон туһаныы хайа эрэ омук атын омуктары сэриилээн ылыытыгар тириэрдэн элбэх хааны, харах уутун тоҕон, сорохтору сир үрдүттэн букатын суох гына симэлитэн кэбиспитэ. Саҥа оҥоруллубут атомнай буомбалар сүүһүнэн тыһыынча киһини суох оҥорбуттара. Ити курдук хас биирдии саҥаны арыйыылар дьон олохторун, үгэстэрин уларыталлар, ол иһин куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэллэр.

Биһиги эбэлэрбит «Айыыны оҥорумаҥ» диэн оҕолору үөрэтэллэрэ. Оҕо саҥа улаатан, өйө-санаата сайдан иһэр буолан элбэх саҥаны, дьон урут билбэттэрин оҥорор кыахтаах. Ол курдук уолаттар улаатан иһэн араас бэйэ оҥорор бэстилиэттэрин, ракеталарын оҥорон, ону-маны булан дэлби тэптэрэннэр саҥаны айыыны элбэхтик оҥороллор. Ол барылара саҥаны арыйыылар, саҥаны оҥоруулар – айыылар буолаллар. Үтүө санаалаах төрөппүттэр оҕолоро киһи билбэт тэриллэрин оҥостоннор, дэлби тэптэрэннэр араас кэлиэкэ, киһи аҥара буолан хаалалларын утараннар «Kиһи билбэтин айыытын оҥорумаҥ» диэн этэ, үөрэтэ сатыыллар. Ол аата «Олоххутугар эмискэ уларыйыылары киллэримэҥ, үгэс буолбут өйдөбүллэри суох оҥорумаҥ» диэн этэллэр. Дьон оҥорботторун, билбэттэрин оҥоруу олоххо уларытыыны киллэрэр, үгэстэри суох оҥорор, ол иһин «Айыыны оҥорумаҥ» диэн этэллэр.

Тэрис айыы – саҥаны арыйыы үчүгэй диэн этэрэ төрдүттэн сыыһа, дьон олоҕор, өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэт. Араас элбэх саҥаны арыйыылар дьоҥҥо эбэтэр Айылҕаҕа куһаҕаны оҥороллоро ордук элбэх.

4. Тэрис киһи сирдээҕи, Орто дойдутааҕы олоҕун суолун, сыалын буккуйар. Kини этэринэн киһи айыы буолуохтаах. 
Онтон саха дьоно киһи олоҕун суолун маннык кэрискэ кэмнэргэ араараллар:

А).  Аан маҥнай киһи оҕо буолан төрүүр, үөрэнэр, өйө-санаата сайдар, улаатан этэ-сиинэ ситэр. Үөрэҕи, үгэстэри баһылаан өйө-санаата ситэн-хотон киһи буолууну ситиһэн киһи буолар.

Б). Олоҕор ылыммыт сыалларын толорон, дьиэ туттан, кэлэр көлүөнэлэрин иитэн-үөрэтэн, мас олордон, дьон-норуот туһугар туһалаах дьыалалары оҥорон киһи быһыылаахтык олоҕун олорор, сайдыбыт өйүн-санаатын күүһүнэн этин-сиинин эрчийэн үйэтин уһатар.

В). Kэлэр көлүөнэлэр бу киһи оҥорбут үтүө быһыыларын бэйэлэрин олохторугар туһанар буоллахтарына кини өйө-санаата – үрүҥ айыы буолар, үгүс дьоҥҥо туһаны аҕалар кыахтанар.

Kиһи сирдээҕи, Орто дойдутааҕы олоҕун киһи быһыылаахтык, ол аата киһи оҥорор быһыыларыттан атыттары, куһаҕан быһыылары оҥорбокко эрэ түмүктээтэҕинэ саха дьоно «Олоҕун киһи быһыылаахтык олордо, элбэх туһалааҕы оҥордо» диэн этэллэр.

Тыыннаах киһи өйө-санаата куруук хамсыы, эбиллэ-көҕүрүү турар, ол-бу араас санаалары киһи хаһан баҕарар саныыр кыахтаах. Ол иһин киһи өйө-санаата айыы буолуута, уларыйбат, хамсаабат кэмҥэ киириитэ өллөҕүнэ биирдэ буолар. Эт-сиин өлөн өй-санаа мэйииттэн эньиэргийэ ылара уурайдаҕына мастыйар, аны уларыйбат турукка киирэр. Ол аата эттэн-сиинтэн тутулуга арахсан туспа сылдьар кыахтанар.

Өлбүт киһи өйө-санаата кэлэр көлүөнэлэргэ туһалааҕа билиннэҕинэ, үлэтин-хамнаһын сыаналаатахтарына, куруук ахта-саныы сырыттахтарына эрэ үрүҥ айыы буолар кыахтанар. Тыыннаах киһи бэйэтинэн айыы буола сатааһына кэрэгэй өйдөбүл, киһини эрдэ, олоҕун ситэ олорбокко, быстах быһыыга түбэһэн өлөрүгэр тириэрдэр. 

Айыы буолуу холобурун билигин П.А.Ойуунускайы, М.К.Аммосовы ахта-саныы, кинилэр үлэлэрин сыаналааһын салҕанан баран иһиититтэн быһаарыахха сөп. Айыы буолуу нууччалар святой диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр.

5. Kиһиэхэ өй-санаа хантан кэлэн киирэрин, хайдах үөскүүрүн билбэттэриттэн Айыы үөрэҕин айааччылар оҕоҕо ийэ кут халлаантан кэлэн түһэрин эбэтэр ким эмэ аҕалан биэрэрин курдук этэллэр. Биһиги быһаарыыбытынан оҕо ханнык баҕарар билиитин бэйэтэ билэн-көрөн, тутан-хабан эрэ үөрэнэр. 

Билигин сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан киһи кыра эрдэҕиттэн үөрэммит үгэстэринэн салаллан олоҕун устата олорор. Ол иһин кыра эрдэхтэринэ сымнаҕастык, атаахтык иитиллибит оҕолор олохторугар туруктаах өйдөрө-санаалара суох буолан быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбиир.

Олус элбэх киһиттэн биир эмэ киһи ханнык эмэ саҥаны арыйан – айыыны оҥорор. Билигин наукаҕа саҥаны арыйааччыларга учуонай аатын биэрэллэр. Бу дьон ахсааннара бэрт аҕыйах. Олоххо айыыны оҥорор дьон отой аҕыйахтар.  
 
Былыргы олоҥхолорго этиллэр Айыы аймахтара диэн этиини быһаччы өйдүүллэриттэн Тэрис уонна атын тыл үөрэхтээхтэрэ айыы өйдөбүлүн буккуйаллар. Киһи Орто дойдуга олорор, онтон  айыылар Yөһээ дойдуга сылдьаллар. Ол иһин киһи өллөҕүнэ эбэтэр өйө-санаата көттөҕүнэ айыы буолан Yөһээ дойдуга тиийэр. 
 
Советскай былаас уһун кэмҥэ дьайбыт «Киһи барыта тэҥ» диэн үөрэҕэ салгыы сайдан киһи барыта үчүгэй эрэ буолар диэн өйдөбүлү үөскэппитэ. Соҕотох партия кытаанах бэрээдэгэ, оҕону детсадтартан саҕалаан коммунизм идеятыгар үөрэтии уонна араас көрүҥнээх репрессиялар түмүктэринэн куһаҕаны оҥорор дьону лаппа аҕыйаппыттара. Уонунан сылларга «Киһи барыта тэҥ» диэн ыҥырыы биһиги дьоммутугар кытаанахтык иҥмитэ. Бу өйдөбүлү көнөтүк ылыныыттан аны оҕо төрөөтөр эрэ киһи буолар диэн быһаарыы баар буолбута.
Билигин айыы үөрэҕин айааччылар ити сыыһа өйдөбүлгэ оҕустараннар уонна туох эмэ саҥаны, тупсарыыны оҥордорбут диэннэр быһаччы киһи аны айыы буолар диэн этэллэр. Киһи барыта үчүгэй диэн этээччилэр куһаҕан дьон кимтэн төрөөн, хантан кэлэн  баар буолалларын кыайан быһаарбаттар.
 
6. Айыы үөрэҕин айааччылар куһаҕаны оҥорон айыы буолуутун үчүгэй, үрүҥ айыыттан туспа арааран аньыы диэн ханна да суох саҥа тылы булан ааттааһыны олохсута сатыыллар. Икки тылынан этиллэн өйдөнүллэр «Куһаҕан айыы» эбэтэр «Хара айыы» диэн өйдөбүлү биир тылы¬нан «Аньыы» диэнинэн солбуйуу саҥарары уонна суруйары түргэтэтэр эбэтэр тупсарар курдук санааһын улахан сыыһалардаах. Бу курдук саҥа тылы булан ааттааһынтан куһаҕан айыы киһи өйүттэн-санаатыттан үөскээн тахсара кистэнэн, быһаччы тутулуга уларыйан, суох буолан хаалар. «Аньыы» диэн тыл бэйэтэ киһи өйүн-санаатын кытта ханнык даҕаны сибээһэ, тутулуга суох буолан «Куһаҕан, хара айыыны» киһи оҥорботун, атын туохтар эрэ оҥороллорун курдук өйдөбүлү үөскэтэн өйү-санааны бутуйар, аҥардастыы үчүгэй эрэ дьон баалларын уонна айыыны оҥороллорун курдук өйдөбүлү биэрэр.

Киһи өйө-санаата, тугу эмэ саҥаны оҥороро туох барытын курдук икки өрүттээх. Бу икки өрүттэртэн биирдэстэрэ үчүгэйи, үтүөнү, дьоҥҥо туһалааҕы оҥоруу, айыы, онтон атына куһаҕаны, хараны, дьоҥҥо буортулааҕы оҥоруу, син-биир айыы буолаллар. Киһи үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥороро барыта өйүттэн-санаатыттан биир тутулуктаах. Сахалыы айыы диэн ааттанар. Ол иһин куһаҕаны оҥорууну аньыы диэн ааттааһын өй-санаа тутулуктарыгар сөп түбэспэт, куһаҕан быһыы ханна үөскүүрүн, хантан кэлэрин буккуйар. 

Билигин элбэх араас итэҕэллэр минньигэс тылларынан уонна араас килэпэччигэс киэргэллэринэн саптынаннар саха дьонун бэйэлэрин диэки тарда, итэҕэтэ сатыыллар. Ол иһин биһиги сахалар былыргы итэҕэлбитин чөлүгэр түһэрэр кэммитигэр сэрэхтээх буоларбыт наада.
 
Yчүгэйгэ тардыһан, сайдыыны ситиһэ охсор туһугар бэйэбит төрүт өйбүтүгэр-санаабытыгар сөп түбэспэти үтүктүбэппит наада. Биһиги сахалар бэйэбит туспа тыллаах-өстөөх, быдан дьыллар мындааларыттан ыла сайдыбыт ураты өйдөөх-санаалаах дьоммут. Олус былыргы кэмнэргэ сайдыбыт тылбыт дорҕоонноро киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыылара хаһан да уларыйбаттар. Ол иһин төрүт тылларбытын харыстыырбыт, атыттарынан солбуйан уларыппаппыт наада.

7. Айыы үөрэҕин айдыбыт дэнээччи тыл үөрэхтээхтэрэ тыл киһи өйүгэр-санаатыгар дорҕооннорунан дьайыытын табан сыаналаабаттар. «Ай» диэн тыл бэйэтэ үчүгэй өйдөбүллээх буоллаҕына, онно «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ куһаҕан өйдөбүлгэ тириэрдэрин, ол аата бу саҥаны арыйыы хайаан да ытааһынынан, куһаҕанынан түмүктэниэхтээҕин билиммэттэр. 

Айыы диэн мээнэ ааттаммат сэрэхтээх тыл. Хаһан баҕарар куһаҕан өттө уруттаан дьайар. Саха тыла олус былыргы тыл буолан дорҕооннорун суолталарын илдьэ сылдьарын тылбыт үөрэхтээхтэрэ аахсыбаттара ордук хомолтолоох.

8. «Урут итэҕэлэ, таҥарата суох омукка саҥа таҥара айан оҥордубут диир»,- Тэрис. Төһө эмэ «Таҥара» диэн тыл, өйдөбүл сахаларга былыргыттан баарын үрдүнэн саҥа таҥараны оҥордубут диэн этинэллэр. Саҥа таҥараны оҥорооччулар былыргыттан баар таҥара өйдөбүллэрин тосту уларыта сатыыллар. Айыы диэн мээлэ туттуллубат, сэрэхтээх, икки өрүттээх тылы үчүгэйи эрэ оҥорууга анаан туһанаарылар саҥа аньыы диэн тылы булан куһаҕаны оҥорууну туспа арааран туттуллууга киллэриэхтэрин баҕараллар, саха төрүт былыргы таҥаратын итэҕэлигэр буккууру киллэрэллэр.

С.И.Ожегов «Словарь русского языка» үлэтигэр баар таҥара үөрэҕин араарыы сектаны тэрийии буолар диэн быһаарар. Саҥа айыы үөрэҕин айа сатааччылар саха омугу үрэйэн, ыһан саҥа итэҕэлгэ киллэрэ сатыыллар. Тэрис сектант буолара итинник дакаастанар. 
Тэрис бу сыыһалардаах үөрэҕэ саха дьонун итэҕэллэригэр сөп түбэспэт, ол иһин үгүстэр итэҕэйэн ылымматтар.  Айыы диэн тыл икки өрүттээҕин, үчүгэйи уонна куһаҕаны холбуу иҥэринэ сылдьарын, үчүгэйи оҥоруу үрүҥ айыы, онтон куһаҕаны оҥоруу хара айыы диэн ааттанарын уонна өй-көтөн, айыы буолан Yөһээ дойдуга тахсыыта киһи өллөҕүнэ эрэ кэлэрин саха дьоно хаһан да буккуйбаттар.
 
Киһи олох кэрэтин, үчүгэйин Орто дойдуга олорон билэр. Киһи өлүүтэ олус ыар, ыарахан. Орто дойду дьонун, тыыннаах дьону айыы буолууга ыҥырыы өлүүгэ, алдьархайга, өй көтүүтүгэр ыҥырыы буолар. Ол иһин айыы үөрэҕэ дьон өйүгэр-санаатыгар төрүт сөп түбэспэт, ыар буруйу оҥорууга тэҥнэнэр быһыы буолар.
 
Олоххо киһи эмиэ арааһынай, үчүгэй дьон төһө да элбэхтэрин иһин куһаҕан дьон эмиэ бааллар. Kиһи өйө-санаата барыта кыра эрдэҕинэ ханнык үгэстэргэ үөрэтиллибититтэн тутулуктанар. Ол иһин сахалар таҥаралара оҕону иитиигэ туһааннаах үөрэҕинэн оҕону атаах гына үөрэтимэ диэн буолар.

Таҥара үөрэҕэ диэн тыл үөрэҕэ буолбатах, өй-санаа үөрэҕэ буолар. Өйтөн-санааттан үөскээн тахсар өйдөбүллэр итэҕэл тылларын үөскэтэллэр. Ол иһин итэҕэл төрүт тыллара хаһан да уларыйыа суохтаахтар. Өй-санаа уонна тыл уларыйдаҕына омук бэйэтэ уларыйан, саҥа, атын омук үөскүүрүн умнубатахпытына табыллар. 

Айыы үөрэҕэ диэн үөрэх суох буолара ордук. Айыы суола - өлүү суола. Айыы диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара, куттара туспа сылдьаллара ааттанар. Киһи өлөрө ыраахтан буолбатах, бэйэтэ да олус түргэнник кэлэр. Тыыннаах буолуу, олох олоруу диэн өлүүнү тулуурдаах буолан кыайдахха эрэ кыаллар. Сахалар «Олох ыарахан» диэн этэллэр. Киһи бары кыаҕын, күүһүн ууран өлүүнү, өйө-көтүүтүн кыайыахтаах, олоҕу киһи быһыылаахтык олоруохтаах. Ол аата өлүүнү кыайдахха – олоҕу олоруллар. Тыыннаах буолуу, олох олоруу үөрэҕэ – киһи буолуу үөрэҕэ диэн ааттанар уонна сахалар таҥараларын үөрэҕэ буолар. 

Өлбүт киһи өйө-санаата этиттэн-сииниттэн туспа арахсан Yөһээ дойдуга бардаҕына, көттөҕүнэ биирдэ айыы буолар. Арай ханнык айыы буолара аан маҥнай биллибэт. Кэлэр көлүөнэлэргэ туһалаах, үчүгэйи, үйэлээҕи айбыт, оҥорбут буоллаҕына Yрүҥ Айыы оҥорон туһаныахтарын сөп, онтон куһаҕаны оҥордоҕуна Хара Айыы буолан умнуллар, симэлийэр дьылҕаланар.

Сахалар итэҕэллэрэ хас эмэ тыһыынча сылы быһа дьон өйүгэр-санааларыгар сөп түбэһэр буолан саха омуга билигин даҕаны сайдан иһэр. Биһиэхэ сахаларга саҥа таҥара наадата суох. Бэйэбит таҥарабыт баар. Аата Таҥара диэн. Итэҕэлбит тылларыгар барыта этиллэ сылдьар. Арай ону дьаарыстаан, оннун булларан сурукка киллэрии эрэ биһигиттэн ирдэнэр.
 
Былыргы кэмнэргэ биһиги өбүгэлэрбит төрүттээбит таҥараларын итэҕэллэрэ чинчийээччилэр уонна атын омуктар билинэллэринэн «Тенгрианство» диэн ааттанар уонна Сибиир саамай былыргы таҥарата буолар.
 
Бу таҥара үөрэҕэ билиҥҥи да киһи өйүн-санаатын барытын толору быһаарарын биһиги билигин дакаастыы сатыыбыт.  Христианство уонна буддизм итэҕэлэ сахалар таҥараларын итэҕэллэриттэн үөскээн тахсыбыттара кэнники кэмҥэ дакаастанарыгар ханнык да саарбахтааһын суох. Түүр омуктары дириҥник үөрэтээччи Мурад Аджи «Тюрки и мир. Сокровенная история» диэн улахан үлэтигэр Сибииргэ таҥара олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитин арыйар. Бу таҥаралар буддизм уонна христианство үөскээбит төрүттэрэ биирдэр, сахалыы «Киһи буолуу» үөрэҕиттэн сайдан үүнэн тахсыбыттар. Будда «Улахан киһи» буола сатааһын баҕа санаатыттан үөскээбит буолан ордук улахан таас киһиэхэ кубулуйбут, онтон Христос «Yчүгэй киһи» буолууттан үөскээн уруһуйугар үтүө киһи көрүҥнээх уонна аһара улахана суох.

Ити курдук тыл үөрэхтээхтэрэ итэҕэлбит тылын сүрүн өйдөбүллэрин буккуйан бэйэлэрэ таҥаралаах дьоҥҥо аны саҥа таҥара оҥордубут диэн кэпсии сылдьаллар. Маннык сыыһа быһыыны, саха дьонун өйүн-санаатын буккуйууну тохтотор кэм кэллэ. Сахалар таҥара, киһи буолуу үөрэхтэрэ киһи быһыылаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга билиҥҥи, олох ыараан иһэр кэмигэр ордук сөп түбэһэр. Арай билиэххэ, үөрэтиэххэ уонна олоххо туһаныахха эрэ наада.

АЙЫЫ АЙМАХТАРА

Сахалар былыргы кэпсээннэригэр уонна олоҥхолоругар айыы аймахтарынан ааттаналлар. 

Аймах диэн тылы сахалыы кылгас тылдьыкка: «Биллэр биир төрүттээх дьон, оннук дьон уруулуу сыһыаннара»,- диэн  быһаараллар. Айыы аймахтарабыт диэн этинии сахалар былыргы төрүттэрин үөрэхтэрин, үлэлэрин-хамнастарын, дьон-норуот туһугар тугу оҥорбуттарын умнубаттарын, кинилэр дьыалаларын салҕааччылар буолалларын билинэллэрин илэ бааччы биллэрэр.
 
Төрөппүт өйө-санаата, кута өлбүтүн да кэннэ оҕолорун көрө-истэ, харыстыы сылдьарын кут-сүр уонна түүл үөрэхтэрэ дакаастыыллар. Түүлгэ көстөр төрөппүт көрүҥэ ханнык быһыы-майгы кини иннигэр кэтэһэрин биллэрэр. Күүстээх куттаах-сүрдээх аймах киһи кута үрүҥ айыы буолан бары аймахтарын көрө-истэ сылдьарын сахалар билэллэр.

Айыылар Yөһээ дойдуга олороллор. Yөһээ дойду диэн тугун биһиги «Түүллэри тойоннооһун» диэн үлэбититтэн булуохха сөп. Бу боппуруоска ханнык да мөккүөр тахсыбат. Былыр үйэтинээҕитэ өлөн да хаалбыт дьону киһи түүлүгэр хаһан баҕарар, өссө тупсаран эттэххэ, халлаан уларыйаары гыннар эрэ көрөр. Өлбүт дьон куттара, ол аата айыылар Yөһээ дойдуга сылдьалларын сахалар былыр-былыргыттан билэллэр. 

Орто дойдуга киһи, дьоннор олороллор, онтон айыылар олох туспа Yөһээ дойдуга олороллор. Тыыннаах киһи айыы буолара ол иһин хайдах да табыллыбат. Киһи өйө-санаата Yөһээ дойдуга көттөҕүнэ эрэ айыы буолар. Ол аата киһи өллөҕүнэ өйө-санаата, кута туспа баран дьэ айыы буолар.  Бу айыы буолбут куттар Орто дойду дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар түүллэригэр киирэн дьайаллар.

Сахалар бэйэлэрин Айыы аймахтарынан ааҕыналлар. Бары олоҥхолоругар, былыргы кэпсээннэригэр үөһээ айыылартан төрүттээхтэрин куруук ахталлар. Сахалар айыылар аймахтара буолалларынан олус киэн тутталлар. Ол аата саха дьоно өлбүт дьоннорун кэриэстэрин, баҕа санааларын толороллорунан киэн тутталлар, кинилэри ытыктыылларын биллэрэллэр, үөрэхтэрин, үгэстэрин, тылларын салҕаан илдьэ иһэллэр.

Былыргы кэпсээннэргэ айыылар Орто дойду дьонугар өй-санаа уган көмөлөспүттэрин туһунан элбэхтик ахтыллар. Биллэр көмөнү ылбыт дьон бары түүллэригэр Аан дойду иччитин кырдьаҕас эмээхсини эбэтэр оҕонньору, Байанайы көрсөн сүбэ-ама ылбыттарын  уонна ол сүбэлэрэ көмөлөспүттэрин, олохторугар туһалаабыттарын кэпсииллэр. Киһи түүлүгэр төрөппүтүн көрдөҕүнэ, кини көстөр көрүҥүттэн ханнык быһыылар буолаары туралларын эндэппэккэ эрэ билэр.

Онон, киһи өйө-санаата Yөһээ дойду өйүн-санаатын кытта куруук сибээстэһэ, тутулла сылдьар. Саха дьоно ити тутулугу былыргыттан билэннэр айыылартан тутулуктаахпыт дииллэр. Өлбүт аҕаҥ түүлгэр киирэн кыыһырар, сөбүлээбэт буоллаҕына ханнык эрэ санааҕын уурбут дьыалаҥ табыллыа суоҕа, доруобуйаҕын көрүнэ сылдьыаххын наада диэн түүл үөрэҕэ этэр. Айыылары кытта сибээс диэн түүлүнэн сибээстэһиини этэллэр.

Кэлин кэмҥэ Россия дьонун өйдөрө-са¬наалара мөлтөөһүнэ оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр ийэ кутун өйүн-санаатын ииппэт, үөрэппэт буолуу түмүгэ. Былыр¬гылар этэллэринэн омук эстээри гыннаҕына, мөлтөөтөҕүнэ эбэтэр саҥалыы үөскүүр кэмэ кэллэҕинэ оҕолорун атаахтык иитэн итинник ыарахан балаһыанньаҕа киирэр.

Саха ойууннара киһи түһээн инникини өтө көрөн билэрин былыргыт¬тан билэллэрэ уонна олору таба тойонноон сөптөөхтүк туһаналла¬ра. Ойуунтан ханнык баҕарар киһи кэлэн: «Миэхэ инникибин төлкөлөөн кулу»,- диэн көрдөстөҕүнэ утуйан туран баран тугу түһээбитин тойон¬ноон киниэхэ бэйэтигэр кэпсээн биэрэр эбит. Маннык түһээн билбитин ойуун түстэтэр киһиэхэ кэпсээтэҕинэ атын дьоннорго биллэримээр диэн сэрэтэрэ үһү.

Yөһээттэн, айыылартан көмөнү ылыыга сурукка киирбит, ол аата чуолкай буолбут быһыылары холобур быһыытынан ылыахпытын сөп.
Өй үлэтинэн үлэлии сылдьар дьон кыайан арыйбакка өр муҥнана сылдьар үлэлэригэр түһээн бэлэм эппиэти ылбыттара биллэр. Маннык бэлэм эппиэти ылан Д.Менделеев оҥоро сылдьар периодическай табли¬цатын бүппүт көрүҥүн көрөн үтүгүннэрэн оҥорбут. Археолог Генрих Шлиман улахан арыйыыны оҥоруон иннинэ хас да төгүллээн хатыланар түүллэри көрбүт уонна ити түүллэрин көстүүлэрин саҥаны арыйыытыгар туһаммыт. Эмиэ итинник арыйыыны Г.Гилпрехт түһээн көрөн оҥорбута чуолкайдык суруллубут. Кини түһээн көрөн былыргы суруктаах туой таблица сороҕун булбут уонна өссө түүлүгэр көстүбүт жрец киһи киниэхэ бу таблица суругун ааҕан биэрбит.
Түүлгэ сүдү көрүҥнээх маҕан баттахтаах оҕонньор саҥа атаҕар турбут оҕону саҥарарга үөрэтэр. Оҕото уоһун төгүрүччү тута-тута: «Yү»,- диэн саҥара сатыыр. Оҕонньор: «Оҕону саҥа саҥаран эрдэҕинэ сахалыы үөрэтиллэр»,- диэн этэр.

Ити курдук өйүн-санаатын барытын түмэн дьоннорго туһалаах үлэни оҥорор киһиэхэ түүл илэ аҕалан көрдөрөн көмөлөспүт уонна сорох алдьархайга түбэһээри гыммыт киһини сэрэппит түбэлтэлэрэ элбэхтэр. 

Олус былыргы кэмнэргэ өлбүт үөрэхтээх дьон өйдөрө-санаалара, салгын куттара Үөһээ дойдуга эрэ ордон хаалан уһуннук сылдьыахтарын сөп. Үөһээ дойду өйө-санаата ордубут дьоннор өйдөрүгэр түүл буолан киирэн, кинилэри сайдыы, үөрэҕи-билиини баһылааһын диэки сир¬диэҕин, олохторун оҥостоллоругар, саҥаны арыйалларыгар өй уган биэрэн көмөнү оҥоруоҕун сөп.

Билигин түүлү үөрэтээччилэр билинэллэринэн элбэх саҥаны арыйыы¬ларга түүллэр көрдөрөн биэрэн туһалаабыттар. Түүллэригэр көрөн ба¬ран саҥаны арыйыыларыгар туһаммыт дьон сурукка киллэрэннэр ити көстүүлэр дьиҥнээхтик дакаастаммыттарынан ааҕыллыахтарын сөп курдук. Ити барыта түүл илэ көрдөрөн биэриитэ диэн ааттанар уонна сахалыы Үөһээ дойду өйө-санаата киириитэ диэн ааттаныан сөп.
Саха дьоно бэйэлэрэ айыы буолбатахтарын билинэллэр. Ол иһин бэйэлэрин айыы аймахтарынан ааттаналлар. Ол аата былыргы төрүттэрэ, сорохтор эһэлэрэ, эбэлэрэ эбэтэр төрөппүттэрэ өлөн өйдөрө-санаалара Үрүҥ Айыы буолан Yөһээ дойдуга сылдьаллар, онтон тыыннаахтар былыргы төрүттэрин, төрөппүттэрин үөрэхтэрин, өйдөрүн-санааларын салҕаан илдьэн иһэллэрин билинэллэр.

Айыы хаан аймахтара, айыы аймахтара диэн этиниилэр саха дьону¬гар элбэхтик иһиллэллэр. Бу этиниилэр саха дьоно өбүгэлэрин саҥаны арыйар, тупсарар, сайыннарар дьыалаларын салҕааччылар буолалларын биллэрэр. Саха дьоно айыы аймахтара диэн ааттаныылара аан маҥнай тимири уһаарыыны уонна уһаныыны баһылааннар элбэх саҥаны арыйыылары, айыыны оҥорбуттарыттан төрүөттээх буолуон сөп. Ол курдук бу саҥаны ары¬йыылар дьон олохторугар улахан хамсааһыннары таһаарбыттарын, тимир сэрии сэбин туһанан хууннар Аан дойдуну барытын кэриэтэ сэриилээбиттэрин остуоруйа чахчылара бигэргэтэллэр.
 
Айыы аймахтара диэн ааттаныы бэйэ айыы буолуохтааҕын бигэргэппэт. Арай айыылар аймахтара, чугас дьоно, хаһан эрэ бэйэлэрэ өллөхтөрүнэ эмиэ айыы буолуохтарын сөбүн биллэрэр. Киһи хаһан даҕаны өлөрүттэн кыайан куоппат. Ол иһин хаһан эрэ син-биир өйө-санаата айыы буолара хаһан да хаалбат. Хайа баҕарар киһи ханнык эмэ төрөппүтэ, эһэтэ, эбэтэ өлөннөр өйдөрө-санаалара айыы буолан сылдьаллар. Ол иһин айыы аймаҕабын диэн этинии олохтоох.

Тыыннаах, бэйэтэ Орто дойдуга олорор киһини «Айыы буол» диэн этии олус улахан сыыһа. Өйүҥ көтөн Үөһээ дойдуга таҕыстын, бэйэҥ өл диэн алҕаабыкка тэҥнэһэр быһыы буолар. Саха тыла олус былыргы тутулуктарын сүтэрбэккэ эрэ сылдьар соҕотох тыл буолар. Ол иһин саха тылын уларыта сатаабакка бэйэтинэн туттар ордук буолуоҕа.

YРYҤ АЙЫЫ БУОЛУУ
 
Билигин саха дьонугар уһун кэмҥэ туоратыллан, умнулла сыспыт былыргы итэҕэллэрин сөхсүтүү, оннун булларыы, саҥардан, тупсаран, сайыннаран биэрии үлэлэрэ салгыы баран иһэллэр. Үгүс дьон санааларыгар саха дьоно хаһан даҕаны биир тылы булуммат, бары тус-туспа бара сылдьар өйдөөх-санаалаах дьон курдуктар. Бу дьону барыларын биир итэҕэлгэ киллэрии билиҥҥи демократия үйэтигэр хаһан даҕаны кыаллыа суох курдук. Биир эрэ итэҕэли өрө тутан, биһиги эрэ итэҕэлбит атын итэҕэллэртэн барыларыттан таба, ордук диэһин бэ¬йэтэ улахан диктатура, атыттары күүһүлээһин, сабардааһын  көрүҥэр кубулуйар. Ол курдук билигин баар улахан таҥаралар олус күүстээх диктатура, атыннык саныыр дьону барыларын күүс өттүнэн туоратыы, баттааһын түмүгэр үөскээн бөҕөргөөбүттэрэ.

Саха дьонугар атын омуктар итэҕэллэрин соҥнуу уонна саҥа үөрэҕи айдыбыт дии сатааччылар  эмиэ бааллар. Таҥара, итэҕэл омукка ханнык кэмҥэ үөскүүллэрин ситэ бил¬бэт буолуу итинник өйгө-санааҕа тириэрдэр. Биһиги инники үлэлэрби¬тигэр 2 тыһыынча сыллааҕыта үөскээбит христианскай итэҕэл төрүттэрэ сахалар кут-сүр уонна таҥараларын үөрэхтэриттэн үөскээн сайдыбыттарын быһаарбыппыт. Онтон мусульманскай итэҕэл өссө хойутуу, арабтар үөскээн сайдыыларын, киэҥ сирдэри сэриилээн ылыыларын кэмигэр тарҕаммыт итэҕэл буолар. Бу итэҕэллэр төрүттэрэ барылара оччотооҕу үөрэҕэ-билиитэ суох киһи санаатын салайан тойотторго, сэриилээн кыайбыт дьоҥҥо бас бэриннэрэн биэриигэ олоҕураллар. Ол иһин ити итэҕэллэр атыттары олус күүстээх диктатура, хам баттааһын, туоратыы күүһүнэн үөскээбиттэрэ уонна тэнийбиттэрэ.
 
Саха сиригэр кэлин уонча сыл устата барбыт итэҕэли сөхсүтүү, саҥа итэҕэли арыйыы үлэлэрэ биллэр ситиһиилэрэ суохтар. Ол барыта айыы, айыы буолуу өйдөбүллэрин таба сыаналаабаттан, киһи оҥорор үчүгэй уонна куһаҕан быһыыларын араарыыга сөптөөх хайысха суоҕуттан таҕыста. Биһиги бу боппуруоска өй-санаа, кут-сүр үөрэх төрүттэригэр тирэҕирэр эппиэттэри инники быһаарыыларбытыгар биэрдибит.

«Айыы» диэн саха тыла мэйииттэн, өйтөн-санааттан саҥаны арыйыы үөскүүрүн быһаарар. Бу тыл «Ай» диэнтэн төрүттэн үөскээбит.  «Ай» диэн тыл урукку өттүгэр дьон билбэттэрин, саҥаны арыйыыны, ол аата айыыны киһи мэйиитинэн үгүстүк толкуйдаан, өйүнэн-санаатынан оҥорон, чочуйан таһаарарын, үөскэтэрин чуолкайдык быһаарар. Ол аата айыы диэн саҥаны арыйыы, туспа, ураты өй-санаа буолар. Бу тыл икки өрүттээх – биирэ үчүгэйгэ туһалыыр саҥаны арыйыы, онтон атына куһаҕаны оҥорууга анаан сананы арыйыы диэҥҥэ арахсаллар.

Бэйэтэ икки өйдөбүллээх, икки суолталаах тылы аҥардастыы үчүгэй эрэ өттүгэр анаан туттуу куһаҕаны оҥорор, өйгө-санааҕа буккууру киллэрэр, ол иһин өй-санаа туруга суох буолар. Куһаҕан быһыы үчүгэйи оҥорордооҕор төһөнөн эмэ чэпчэки, боростуой ол иһин уруттаан оҥоруллар, дьайар, өй-санаа куһаҕан быһыылар диэки салаллар кыахтанар.
 
Айыы диэн тылы таба быһааран, табатык өйдөөн туһаныы оҕо өйө-санаата сайдыытыгар ордук суолталаах. Ол курдук оҕо өйө-санаата күүскэ сайдар кэмигэр инники түһэн, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, уратыны элбэҕи оҥорон кэбиһиэн сөп. Саҥа сайдан иһэр оҕо өйө-санаата күн аайы саҥаны билэн иһиитэ барыта киниэхэ саҥаны арыйыылар буолан иһэллэр. Бу быһаарыы киһи быһыытын уонна айыы уратыларын эмиэ чуолкайдыыр. Ол курдук оҕо төрөппүттэрин, ол аата, киһини үтүктэн кини оҥорор быһыыларын оҥорор буолуута киһи буолуу, киһилии быһыыланыы диэн ааттанар. Онтон айыы диэн урут дьон оҥорботохторо, билбэттэрэ, олохторугар туттубаттара, куһаҕан диэн ааттыыллара, барылара саҥаны оҥоруу, арыйыы буолан оҕо оҥорботугар киһилии быһыылаах дьон баҕараллар.

Саха тыла олус былыргы тыл. Бу тыл бэйэтэ даҕаны киһи өйүн-санаатын быһаарыыны, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорор быһыытын олус табатык бэлиэтиир. Ол иһин куһаҕаны, хара бы- һыыны, айыыны оҥорума диэн этэллэр. Киһи урут дьон оҥорботох, бил¬бэт, ханнык баҕарар быһыыны оҥоруута өйүттэн-санаатыттан оҥоруллан, айыллан тахсар буолан «Айыы» диэн ааттанар. Онтон бу оҥоруллар быһыы хай¬даҕыттан, үчүгэйиттэн эбэтэр куһаҕаныттан тутулуктанан үчүгэй, үрүҥ айыы эбэтэр куһаҕан буоллаҕына – куһаҕан, хара айыы диэн араарыллан ааттанар.

Саха дьоно оҕолорун «Хаһан даҕаны айыыны оҥорума» диэн үөрэтэллэр. Бу этии киһи ханнык баҕарар оҥорор дьыалаларыгар барыларыгар сыһыан¬наах. Куһаҕаны да, үчүгэйи да оҥоруу барыта «Ай» диэн өйү-санааны быһаарар тылынан бэриллэр уонна «Айыы» диэн тылы үөскэтэр. Үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруу дьоҥҥо хайдах дьайара аан маҥнай кыайан быһаарыллыбат, биллибэт. Ол иһин сахалар ханнык да «Айыыны оҥорума» диэн этэллэр.

Саха тыла олус былыргы тыл буолан киһи өйүн-санаатын ордук та¬батык быһаарар. Айыы диэн тыл киһи оҥорор саҥаны арыйар быһыыларын барыларын, үчүгэйин, куһаҕанын барытын быһаарар. Саха дьоно бэрт соторутааҕы¬та айыы диэн тылы куһаҕаны бэлиэтииргэ ордук тутталлара. Биһиги эбэлэрбит «Айыыны оҥорумаҥ», «Айыы диэмэҥ» диэн үөрэтэллэрэ. 1994 сыллаахха тахсыбыт Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар бу айыы диэн тыл былыргы өйдөбүлүн, үчүгэй да, куһаҕан да быһыыны, иккиэннэрин быһаарарын иҥэринэн сылдьар. Бу тылбыт олох уонна өй-санаа ордук уустуктарын, иккилии өрүттээхтэрин быһаарар, ол иһин өйү-санааны быһаарар баар-суох тылбытын харыстыырбыт наада.

Билигин өй-санаа, кут-сүр үөрэҕэ сайдан иһэллэр. Киһи оҥорор бары быһыылара кини өйүттэн-санаатыттан, мэйиититтэн, куттарыттан тутулуктаах буолара быһаарыллан иһэр. Киһи биир мэйиитинэн толкуй¬даан куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи оҥорон кэбиһэрэ ханна да ырытыллыбат чуолкай буолара быһаарыллар, итини тэҥэ сайдан иһэр оҕо өйө-санаата урут-бастаан дөбөҥнүк, улахан эрэйэ суохтук оҥоруллар быһыылар диэки салаллар. Онтон куһаҕаны оҥоруу, алдьатыы үчүгэйи, туһалааҕы оҥорордооҕор хаһан баҕарар чэпчэки, боростуой, ол иһин оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигинэ саҥаны арыйара хааччахтанара эрэ табыллар.
 
Түүллэри үөрэтии киһи өйө-санаата - куттара тус-туспа буолалларын арыйда. Бу куттар ийэ уонна салгын куттар диэн ааттаналлар уонна «иитиллэр-үөрэтиллэр» диэн сахалыы тылларынан араарыллан быһаарыллаллар. Ол аата ийэ кут иитиллэр, онтон салгын кут үөрэнэр. Киһи оҥорор бары быһыылара уонна өйө-санаата икки куттарын кытта курдук эмиэ икки аҥы арахсаллар. 

Билигин үөрэх-билии сайдан, сурук-бичик тэнийбит кэмэ буолан саҥаны арыйыылары дьон элбэхтик оҥорор буолбут курдуктар. Ол эрээ¬ри дьоҥҥо туһалаах саҥаны арыйыылары оҥорор дьон олус аҕыйахтар, 5 эбэтэр 10 тыһыынча киһиэхэ биир эмэ учуонай эбэтэр сертификаттаах, чахчы саҥаны оҥорбутугар патеннаах киһи тиксэрэ биллэр. Ол аата, олус аҕыйах киһи саҥаны арыйыылары, дьоҥҥо туһалаах Үрүҥ айыыны оҥорор. Итэҕэл биир эмэ киһини буолбакка элбэх дьону барыларын түмнэҕинэ, холбоотоҕуна эрэ итэҕэл буо¬лар кыахтанар. Сахалар итэҕэллэрэ айыыны оҥорбот, киһилии быһыы¬лаах дьон итэҕэллэрэ буолар, ол иһин киһи буолуу диэн ааттанар.

Саҥаны арыйан айыыны оҥорууну уонна киһи өллөҕүнэ айыы буолууну кытта холбуу буккуйар табыллыбат. Бу салгыы сайдан иһэр өйдөбүллэр өй-санаа уларыйыытынан быһаарыллаллар. Ол курдук саҥаны арыйыы, дьон оҥорботун оҥоруу бэйэтэ атыттартан ураты маарыннаабат буолан туспа күүстээх, эниэргийэлээх. Ол иһин бэйэтэ туспа сылдьыан сөп. Киһи тыыннаах сырыттаҕына бу өйүн-санаатын уларытан, сайыннаран биэрэн иһэр кыахтаах, бэйэтиттэн туспа ыыппат, илдьэ сылдьар. Бу өйүн-санаатын, саҥаны арыйыытын уларытан, тупсаран биэрэрин тэҥэ бэйэтэ бас билэр, салайар. Арай киһи өллөҕүнэ куттара, өйө-санаата, саҥаны арыйыылара тус-туспа бараннар мэйииттэн ылар эньиэргийэлэрэ, сибээстэрэ быстаннар аны кыайан уларыйбат турукка киирдэхтэринэ айыы буолаллар.  Саҥаны арыйыы өйө-санаата айыы буолуута итинник суоллаах.
 
Ураты, туспа, саҥа, атын туохха да маарыннаабат өй-санаа айыы буолар. Хас киһи өйө-санаата тус-туспалар, хаһан да хатыламматтар, бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспаттар. Ол аата хас киһи өйө-санаата бэйэтин уратытынан туспа айыы буолар. Бу өйдөр-санаалар киһи өллөҕүнэ эмиэ туспа баран айыы буолан сылдьаллар.

Киһи түүлүгэр өлбүт дьону элбэхтик көрөр. Бу көстөр дьон өйдөрө-санаалара, көрүҥнэрэ киһиэхэ биллэр сабыдыалы оҥороллор. Айыы таҥараларбыт Yөһээ дойдуга сылдьаллар, онтон киһи өллөҕүнэ, өйө-санаата Yөһээ дойдуга көтөн айыы буолар. Ол иһин айыы буолууга, айыы суолугар ыҥырыы - өлүүгэ-сүтүүгэ ыҥырыыга киирсэр. Ол иһин олохторун киһилии быһыылаахтык олорор дьон өйдөрүгэр-санааларыгар айыы буолуу сөп түбэспэт.

Киһи өллөҕүнэ куттарын холбуу тута сылдьар тутулуктара, сүрэ суох буолан өйө-санаата тус-туспа ыһылланнар үөр буолаллар, Yөһээ дойдуга бараллар. Өй-санаа мэйииттэн арахсан туспа бардаҕына, хантан да эниэргийэ ылара уурайан, аны уларыйбат кэмҥэ киирэр, мастыйар, атыттарга маарыннаабат туспа, ураты, ол иһин айыы буолар. Арай бу айыыбыт ханнык айыы буолара биллибэт. Өлбүт киһи өйө-санаата ханнык айыы буоларын кэлэр көлүөнэлэр, кэнники хаалааччылар бэйэлэрэ быһаараллар, ол аата бу өйү-санааны, үөрэҕи туһалааҕынан аахтахтарына үрүҥ айыы оҥороннор олохторугар туһаналлар эбэтэр хара айыы оҥорон умнууга, симэлийиигэ атаараллар.
Киһи өйүттэн-санаатыттан үөскээн тахсар быһыылары, «Айыылары», үчүгэйин, куһаҕанын дириҥник быһааран, олохтоохтук, таҥара үөрэҕэр киллэрии билиҥҥи саха дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буолла. Дьон олоҕор үчүгэй быһыылар, үчүгэйи оҥоруулар элбээн куһаҕаны баһыйдахтарына эрэ олох сайдарын, иннин диэки барарын төһө да аахсыбыппыт иһин аҥардастыы кэлтэй барыы дьон олохторугар кыаллыбат. Арай куһаҕаны барытын арааран билэн, үөрэтэн олору оҥорбот буоллахха эрэ үчүгэй быһыылар элбииллэр.

Билигин саха дьонугар бэйэ былыргы итэҕэлин сайыннарыы кэмэ буола турар. Итэҕэли, өй-санаа үөрэҕин, былыргы төрүттэрин буккуйа, саҥаны арыйа сатаабакка, урукку бэйэтин оннугар түһэрэр, салгыы сайыннарар ордук туһаны аҕалыа. Сахалар былыргы ойууннара үөскэппит таҥараларын итэҕэлэ үгүс үйэлэр тухары чочул¬лан киһи өйүн-санаатын олус табатык быһаарара син билиниллэн эрэр.
Сахалар «Айыы киһитэ» диэн туга эрэ табыллыбатах, өйө-санаата тиийбэт, дьоҥҥо ханнык да куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи оҥорбот буолбут, бэйэтин дьаалатынан сылдьар кэмҥэ тиийбит киһини этэллэр. «Айыы киһитэ» диэн этии иҥэригэр бу киһи сирдээҕи олохтон тэйэн, онно сыһыана суоҕу оҥороро олук буолар. Үгүс дьон оҥорор быһыыларыгар сөп түбэспэт быһыылары оҥорор буо¬луу, холобур, кырдьаҕас киһи түөһэйдэҕинэ, бэйэтэ дьаалатынан сылдьар кэмҥэ тиийдэҕинэ «Айыы киһитэ» диэн этии иҥэригэр сөп буолар.

Ол аата, «Айыы киһитэ» диэн этии өйө-санаата мөлтөөн, төрүт айылҕатыгар төннүбүт, иннин-кэннин соччо арааран билбэт кэмигэр тиийбит киһиэхэ иҥэр өйдөбүл. Тыыннааҕар «Айыы киһитэ» буолбут киһини атын киһи аһынарга, харыһыйарга, көрөргө-истэргэ тиийэр. Бэйэтин кыаммат буолбут киһи «Айыы киһитэ» буолууга дьэ дьиҥнээхтик кубулуйар.

Саха дьоно бэйэлэрэ даҕаны «Үрүҥ Айыы» диэн таҥара баарын били¬нэллэр. Бу хаһан эрэ саха дьонун сатабыллаахтык салайан үгүс кыайыыга-хотууга сирдээбит салайааччы өлбүтүн кэннэ таҥара буолбут өйдөбүлэ, кута сылдьар. Кини оҥорбут үтүө, үрүҥ дьыалаларыгар кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтээрилэр таҥара оҥостубуттар. Бу таҥара сахалар саамай хойукку таҥаралара буоларын хаһан үөскээбит кэмэ чуолкайдык быһаарар. Ол курдук сахалар олохторун үөрэҕэ, таҥаралара, ойууннара нууччаларынан туоратыллан, кинилэр өйдөрө-санаалара Yөһээ дойдуга эрэ ордон хаалбыттарын кэннэ айыы өйдөбүлэ баар буолан тарҕаммыт.
 
А.Е.Kулаковскай суруйбутунан сахалар киһи аатынан  ааттаах маҥнайгы таҥаралара Үрүҥ Аар Тойон диэн буолар. Бу этиини историктар бигэргэтиилэринэн былыргы сахалар аардартан, арийдартан төрүттээхтэрин булбуттарынан дакаастаммыт чахчынан ааҕыахха сөп. Ол аата сахалар олус былыргы кэмнэргэ өйдөрө-санаалара сайдан таҥаралаах буолууну ситиһиилэригэр арийдар баһылыктара Аар тойон салайа сылдьыбыт эбит.

Сахалар киһи аатынан ааттаах таҥаралара православнай таҥара дьиэтин «Святой» диэн өйдөбүлүгэр сөп түбэһэр. Нууччалар Христос оннугар Святой Николай мөссүөнүгэр эмиэ үҥэллэр. Ол аата, кинилэр эмиэ улаханнык биллэр киһи күүстээх кутугар сүгүрүйүү, үҥүү туһалааҕын билинэллэрин көрдөрөр.

«Киһи тыыннаах буолан тугу эмэни оҥорор», «Киһи диэн киһи буоллаҕа», «Киһи буолан баран» диэн этиилэр бааллара, киһи хаһан баҕарар иннэ-кэннэ ситэ биллибэтин, үчүгэйи даҕаны эбэтэр куһаҕаны эмиэ оҥорор кыахтааҕын бэлиэтииллэр. Киһи тыыннаах сырыттаҕына эрэ сыыһаны, куһаҕаны оҥорорун бу этии эмиэ быһаарар. Тыыннаах киһи сыыһаны хаһан баҕарар оҥоруон сөп. Ол аата, сыыһаны, куһаҕаны оҥорортон ким да кыайан быыһаммат. Арай бу куһаҕаны, сыыһаны билэр киһи өйүнэн-са¬наатынан салайтаран оҥорботоҕуна эрэ киһилии киһи буолара быһаарыллар.

Бу быһаарыы ордук чуолкайдык нууччалыы өс хоһоонунан быһаарыллар. Ол курдук «От сумы и от тюрьмы не зарекайся» диэн өс хоһооно киһи хаһан даҕаны киһибин, үчүгэйбин диэн аһара барбакка бэйэтин тулуурунан, быстах санааларын кыана тутта сырыттаҕына эрэ табылларын быһаарар. Баай киһи хаһан баҕарар дьадайар кыахтааҕын курдук сыыһа-халты туттуу, түрмэҕэ түбэһии ханнык баҕарар тыыннаах киһиэхэ баар буолуон сөбүн уонна онтон киһи бэйэтэ, өйүн-санаатын күүһүнэн, тулуурунан эрэ харыстанар кыахтааҕын бу этии чопчулаан бэлиэтиир.

Куһаҕан быһыылары, санаалары арааран билэр киһи үчүгэйи оҥорор санаата элбээн үчүгэй киһи буолан үчүгэйи оҥороро элбиир, куһаҕаны оҥоруон баҕарбат. Үчүгэйи оҥорор баҕалаах, туруктаах өйдөөх-санаалаах киһи сыыһа туттан куһаҕаны оҥордоҕуна даҕаны көннөрүнүөн баҕата баһыйар. Кини санаата үчүгэй диэки таттарыылааҕыттан сыыһаны оҥордоҕуна кэмсинэр санаата киирэн көннөрүнэр кыаҕа улахан буолар.

Киһи сыыһаны оҥороро өллөҕүнэ эрэ тохтуур. Олус элбэх сыыһаны, куһаҕаны оҥорон иһэр киһини «Итэҕэстээҕи иинин буора эрэ көннөрүө» диэн этэллэр. Ол аата киһи өйүгэр-санаатыгар куһаҕаны оҥороро үгэс буолан иҥнэҕинэ, сыыһаны, куһаҕаны оҥороро элбээтэҕинэ онтун көннөрөрө олус уустугун, олоҕун төрүтүн, ийэ кутун өйүн-санаатын тосту көннөрдөҕүнэ эрэ кыаллар кыахтааҕын быһаарар.

Киһи өллөҕүнэ ханнык да сыыһаны, табаны оҥороро дьэ суох буолан өйө-санаата уларыйбат турукка киирэн биирдэ «Айыы буолар». Тыыннаах киһи хаһан баҕарар сыыһаны-халтыны оҥорор кыахтааҕа «Айыы буолууга» кыайан тириэрдибэт. Ол аата, тыыннаах, тугу эмэ оҥорор кыахтаах киһи хаһан даҕаны айыы буолбат. Ону-маны саныыра, өйө-санаата уларыйара, эбиллэрэ уонна көҕүрүүрэ хамсаабат турукка тириэрдибэт, ол иһин айыы буолара кыаллыбат. Арай киһи өлөн, сыыһаны-халтыны, үчүгэйи-куһаҕаны оҥорбот буоллаҕына биирдэ эрэ «Айыы буолар», ол аата өйө-санаата уларыйбат турукка дьэ киирэр. Айыы буолбут диэн «Өлбүт», үчүгэйи да, куһаҕаны да дьэ оҥорбот кэмҥэ тиийбит диэн сахаларга биллэр өйдөбүллээх, өлбүт дьон өйдөрө-санаалара айыы буолаллар. Саха дьонун кыр-дьаҕастара бу этии итинник суолтатын билигин да өйдүүллэр. Айыы буолуу диэн киһи өйө-санаата уларыйбакка эрэ кэлэр көлүөнэлэргэ туһалыырын аата. Киһи өйө-санаата айыы буолуутун, ол аата кэлэр көлүөнэлэргэ төһө туһалыырыттан көрөн кинилэр бэйэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар, олохторугар сөп түбэһэринэн талан ылаллар.

Бэйэтин үйэтигэр, тыыннааҕар Айыы буолбут киһи диэн суох. Киһи өллөҕүнэ туох үчүгэйи оҥорбута дьэ биллэр. Киһини тиһэх суолугар атаарыыга үйэтигэр туох үчүгэйи, туһалааҕы оҥорбутун ахталлар, саныыллар. Олус элбэх үчүгэйи оҥорбут киһини сыаналаан киһилии киһи этэ диэн ахталлар, үчүгэйи оҥорбутун үйэтитэн кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туһанаарылар өйүн-санаатын үрүҥ айыы оҥороллор. Ол аата үйэтин тухары үчүгэйи элбэхтик оҥорбута бэлиэтэнэр, куруук ахтыллар.

Онтон куһаҕан быһыыны оҥорон өлбүт киһини ахтары, саныыры саха¬лар боболлор. Атын омуктарга куһаҕаннык өлбүт киһини дьону көмөр сиргэ бииргэ көмөрү боболлоро. Оннук быһыы сахаларга эмиэ баара биллэр. Kуһаҕаннык өлбүт киһини ханна эрэ тыаҕа көмөллөрө, өссө хоруобар умсары уураллара биллэр. Ол аата, бу киһи оҥорбут куһаҕан быһыытын умуннара, дьонтон тэйитэ, суох оҥоро сатыыллар, куһаҕан быһыы аҕыйыырыгар баҕараллар.

«Бэйэм үчүгэйбин, Айыыбын» диэн этинии төрдүттэн сыыһа. Саха дьоно киһи хаһан даҕаны быһа этинэрин, хайҕанарын, киһиргиирин сэҥээрбэттэр. Итини тэҥэ айыы буолууга ыҥырыы өй-санаа Yөһээ дойдуга көтүүтүгэр тириэрдэр буолан өлүүгэ, сүтүүгэ ыҥырыыга тэҥнэнэр.
 
Ханнык эмэ, кыра сыыһалардаах киһини, киһи буолан баран хайдах сыыһата суох буолуоҕай диэн сахалар өйдүүллэр. Киһи өллөҕүнэ эрэ куһаҕан быһыыны оҥороро букатын суох буолан «Айыы киһитэ» дьэ буолар. Былыргылар итинник этэллэр. Куһаҕаны, айыыны оҥорбот буолбут киһи дьэ Айыы буолар. Сахаларга тыыннаах эрдэҕинэ «Айыы буолбут» киһи суох, баара биллибэт. Айыы буолуу өлүүгэ тэҥнэнэр өйдөбүллээх эбэтэр киһи өллөҕүнэ биирдэ өйө-санаата уларыйбат турукка киирдэҕинэ Айыы буолар. Бу кэннэ ханнык айыы буолара төһө үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах дьыалалары оҥорбутуттан тутулуктаах. Былыргы саха-лар таҥара буолбут улуу дьонноро Үрүҥ Айыы диэн ааттаналлар. Ити аата, бу дьон оҥорбут элбэх дьыалаларыттан үчүгэй өттүн, үрүҥүн эрэ ылан дьоҥҥо тиэрдии, кэлэр көлүөнэлэри үөрэтии буолуохтаах. Ол иһин таҥаралар ааттара барылара Үрүҥ диэн иннигэр быһаарар тыллаахтар. Ол аата үрүҥ, үтүө дьыалалары эрэ кэлэр көлүөнэлэр салҕыахтаахтар. Сахалар киһи аатынан ааттаах таҥаралара барылара Үрүҥ диэн быһаа¬рар тыл эбиискэлээхтэрэ итинник быһаарыллар.

Yрүҥ Айыы итэҕэлэ диэн өлбүт киһи өйүн-санаатын, үөрэҕин ылыныы ону толорор буолуу аата. Кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ, үөрэтэргэ туһалаах өйү-санааны «Yрүҥ Айыы» диэн ааттыыллар. 

Өй-санаа сайдан бүтэн, аны уларыйбат, хамсаабат, эбиллибэт  буолуута өй-санаа мастыйыытыгар тириэрдэр. Айыы, саҥаны арыйыы аны уларыйбат турукка тиийиитэ айыы буолууга эмиэ тириэрдэр. Өй-санаа Yөһээ дойдуга барар. Айыы буолбут диэн өлбүт киһини этэллэр.
Сахалар киһи аатынан таҥараларыгар Үрүҥ Айыы Тойон диэн таҥара эмиэ баар. Таҥара бу аатын биир-биир араартаан туох суолталаахтарын өй-санаа өйдөбүллэринэн быһаардахпытына айыы диэн туга чуолкайдык быһаарыллар:

-	Үрүҥ – саха дьоно сырдыгы, сайдыыны бэлиэтииллэрин тэҥэ үчүгэйи, туһалааҕы оҥорууну  быһаарар баар-суох тыллара.

-	Айыы - өй-санаа сайдыытын, саҥаны арыйыыны, туспаны-уратыны быһаарар тыл.

-	Тойон – салайааччыны, баһылык киһини бэлиэтиир тыл.
 
Ол аата үтүө өй-санаа, үчүгэйи оҥорууга туһуламмыт саҥаны арыйыылар таҥара буолар эбиттэр. Аатырбыт салайааччы өйө-санаата, дьоҥҥо элбэх туһаны оҥорбут буоллаҕына эмиэ таҥара буолар. Сахалар Үрүҥ Айыы Тойон  таҥаралара хайа эрэ өлбүт салайааччы өйө-санаата. 
   
Төрөппүт эбээһинэһэ оҕотун бэйэтин курдук киһи оҥоруу буолар. Оҕо аан маҥнай төрөппүтүн курдук буоларын ситиһии кини өйө-санаата туруктаах буолуутун үөскэтэр. Төрөппүтүн өйүн-санаатын таһымын, үлэтин-хамнаһын ситиһэн баран салгыы сайдыбыт оҕо туруктаах өй¬дөөх-санаалаах буола улаатар. Өйө-санаата салгыы сайдан барыыта төрөппүтүн билиитигэр-көрүүтүгэр тирэҕирдэҕинэ кини өйө-санаата туруктаах буолар. Ол аата оҕо ийэ кута үтүө үгэстэргэ төрөппүтүн көмөтүнэн үөрэнэн өйө-санаата туруктаах буоларыгар тиийэр.

Айыы диэн өйдөбүл «святой» диэн христианскай итэҕэл өйдөбүлүгэр сөп түбэһэр. Ким баҕарар бэйэтин олоҕор дьоҥҥо элбэх туһалааҕы оҥорон хааллардаҕына, өлбүтүн кэннэ аата ааттанан, үтүөнү оҥорбут кута үрүҥ айыы буолар. Үтүө дьыалалары оҥоро сылдьан өлбүт киһи өйө-санаата эмиэ үрүҥ айыы буолуон сөп. Кини оҥорон испит дьыалаларын кэннигэр хаалбыт дьон билинэн кэлэр көлүөнэлэрин иитиигэ-үөрэтиигэ туһаннахтарына бу киһи өйө-санаата, кута үрүҥ айыыга кубулуйар. Ол аата, бу киһи дьоҥҥо үчүгэйи оҥорор санаалаах кута хаһан баҕарар, кэлэр көлүөнэлэригэр күүс-көмө буолан, үчүгэйи оҥороллоругар ыҥырар, ыйар суолталанар.

Айыылар диэн бу  дьон эбэтэр кыыллар куттарын холбуу ааттара. Элбэх дьоҥҥо үтүөнү, үчүгэйи оҥорбуттарын ахта-саныы сылдьаарылар, эдэр көлүөнэлэрин үтүө быһыыга үөрэтээрилэр, туспа бэлиэтээн Үрүҥ Айыы оҥороллор. Билигин сахаларга республикабытын аан маҥнай тэрийсибит улуу дьоннорбут үлэлэрин-хамнастарын сыаналаан, кэлэр көлүөнэлэри үөрэтии ситиһиилээхтик баран иһэр.

Онон, айыы диэн өлбүт дьон куттара, кинилэр ураты өйдөрө-санаалара, саҥаны ары¬йыылара Yөһээ дойдуга сылдьаллара ааттанар. Күүһүрэн, туспа үгэс буола кубулуйбут саҥаны арыйыы өйө-санаата уһун кэмнэргэ үрэллэн, ыһыллан хаалбакка сылдьыыта айыы диэн буолар. Ол иһин айыы буолуу өй¬дөбүлэ сахаларга былыр-былыргыттан баар. Былыргы үчүгэй салайаач-чыларын, бас-көс киһилэрин үтүө санаалаах куттарыттан көмө, тирэх көрдөөрүлэр айыыны таҥара оҥостоллор.

Айыы буолууну итинник быһаарыы кэнниттэн хара айыыны дьон оҥор¬буттара ханна баран суох буолалларый диэн ыйытыы үөскүүр. Дьон үчүгэйи оҥороллорун тэҥэ олус куһаҕан быһыылары эмиэ оҥороллор. Өйдөөх дьон оҥорор куһаҕан быһыылара, хара айыылара олус улахан содуллаах буолара эмиэ биллэр. Билигин даҕаны уоппуттаах уоруйаҕы тутарга, хаайарга бэрээдэги көрөөччүлэр улахан эрэйи көрсөллөр.

Сахалар олус куһаҕан быһыыны, хара айыыны оҥорон өлбүт киһини төрүт ахтыбакка эрэ көмөллөр. Урукку кэмҥэ бэйэлэригэр тиийинэн өлбүт дьону туспа, дьон сылдьыбат чиэски сирдэригэр кистээн көмөллөрө. Ол аата, бу киһи оҥорбут куһаҕан быһыытын үгүс киһи билбэтин, аата ааттамматын үөскэтэллэр. Kиһи аата умнулларын тэҥэ оҥорбут куһаҕан быһыыта эмиэ умнуллар кыахтанар, ол иһин куһаҕан быһыылар аҕыйыыллар.

Хара айыы диэн олус куһаҕан саҥаны арыйыы, дьоҥҥо буортулааҕы оҥоруу аата буолар. Итинник быһыыны оҥорбут киһи аата - хара айыы¬лаах киһи диэн буолар. Дьон олохторо иннин диэки, сайдыы диэки ба¬ран иһэрин туһугар хара айыыны оҥоруу суох эбэтэр букатын аҕыйах буолара наада. Айыы-хара аҕыйах буоларын ситиһэ сатааннар сахалар «Айыыны оҥорбот буолуҥ» диэн оҕолоругар этэ, үөрэтэ сатыыллар.
 
Биһиги эмиэ сахабыт дьонугар «Айыы буолумаҥ»— Kиһи буолуҥ. «Айыыны оҥорбот буолуҥ!» — Kиһи быһыылаах буолуҥ- диэн баҕа санаабытын тириэрдиэхпит этэ. Онтон айыы буолууну кэлэр көлүөнэлэр бэйэлэрэ быһаарыахтара, саха дьонугар ким элбэх туһалааҕы оҥорбут өйүн-санаатын ылан кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтэллэригэр туһаныахтарын сөп. Kэлэр көлүөнэлэрбитигэр элбэх үчүгэйи эрэ баҕара саныырбытын олоххо киллэрэргэ аан маҥнай киһи буолууну баһылаан, ситиһэн, олоҕу киһи быһыылаахтык, сиэри тутуһан олорон үгүс туһалаах дьыалаларбытын хааллардахха ордук буолуоҕа.

ИТЭҔЭЛ

Сибиир, Алтай олохтоохторо түүрдэр былыр-былыргыттан, Христос таҥара үөскүөҕүн быдан инниттэн халлаан таҥаратыгар үҥэллэрин уонна таҥаралаахтарын бэлиэтин тэҥ салаалаах кириэстээхтэрин түүр омуктар былыргыларын үөрэтээччи Мурат Аджи бэлиэтиир. (1,17).
Христос таҥара үөрэҕэ Сибиир олохтоохторун итэҕэллэриттэн элбэх өрүттэрин холбуу иҥэринэн сылдьарын үөрэтиини Г.В.Ксенофонтов саҕалаабыта. Маҥнайгы Христос таҥараны итэҕэйээччилэр түмсүүлэрин өлбүт дьоннорун ахта-саныыр кэмнэригэр түбэһиннэрэн оҥороллорун былыргы историктар бэлиэтииллэр эбит. Ол кэмнэргэ Италияҕа похороннай ассоциациялар диэн ааттаах элбэх дьон түмсүүлэрэ бааллара историктарынан бэлиэтэммит. Арай бу кимнээх холбоһор, мустар тэрилтэлэрэ эрэ буолалларын биһиги быһаарыахпытын наада. (2,132,133).

Айыы, айыылаах уонна таҥара, таҥаралаах диэн тыллары сахалар былыр-былыргыттан, нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн куруук тутталлар. Бу итэҕэл тыллара. Бу тыллар сахалар былыр-былыргыттан итэҕэллээхтэрин, таҥаралаахтарын биллэрэллэр. Омук тутта сылдьар тылыгар быдан үйэтээҕитэ киирбит уонна туттулла сылдьар өйдөбүл кини өйүгэр-санаатыгар баар буолуохтааҕын, дириҥник иҥмитин ким саарбахтыырый? Саха омук олоҕун билбэт, үөрэппэт дьон саарбахтыахтарын сөп. Урукку сэбиэскэй былаас саҕана саха дьонун олохторун үөрэҕэ суох, онон үөрэтии да наадата суох диэн этэллэрэ. Yгүс арҕааҥҥы үөрэҕи тутуһааччылар билигин билэ-билэ соруйан буккуйаллар, сыыһа суолунан салайаллар. Ол иһин биһиги итэҕэлбит өссө да оннун була илик курдук эрээри дьон өйүгэр-санаатыгар, ийэ куттарыгар олус дириҥник иҥэн сылдьар.

Сахалар итэҕэллэрин оннун булларан, сурукка киллэрэн кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтиэхтэрин баҕарар санаалара күнтэн-күн күүһүрэн иһэр. Бу баҕа санаа туоларыгар биһиги кыахпыт баарынан үлэлиибит. 

Саха дьоно куруук кэриэтэ итэҕэл икки өрүтүн холбуу этэн: «Айыылаах-таҥаралаах», «Айыым-таҥарам»,- диэн туһаналлар. Бу тыллар төһө да бииргэ этиллэн туттулунналлар өйдөбүллэрэ уонна тутулуктара тус-туспалар.

Итэҕэл өй-санаа төрүтэ буолар. Киһи баҕа санаата, тугу эмэ итэҕэйэрэ итэҕэли үөскэтэр. Өй-санаа барыта икки өрүттээҕин курдук итэҕэл эмиэ икки өрүттээх, икки өттүттэн кытаанах тутулуктаах:

1.	Yрүҥ Айыы итэҕэлэ.

2.	Таҥара итэҕэлэ.

Итэҕэл бу икки өрүттэрэ киһи өйө-санаата сайдыытын тутулуктарын быһаараллар. Ол курдук таҥараҕа итэҕэл, киһилии баҕа санаа, киһилии, сиэрдээх саҥаны арыйыылары оҥорон олох иннин диэки сайдарын хааччыйар буоллаҕына, Yрүҥ Айыыларга итэҕэйии киһи урукку олох уоппуттарын туһалаах өрүттэрин бэйэтин олоҕор туһаныахтааҕын быһаарар. 

Итэҕэл бу икки өрүттэрин төһө кыайарбытынан дириҥник быһаардахпытына:

1. Yрүҥ Айыы итэҕэлэ. Айыылар Yөһээ дойдуга олороллор диэн былыргы саха ойууннара этэллэр. Онтон түүл үөрэҕэ уонна сайдан иһэр «Кут-сүр үөрэҕэ» былыр үйэҕэ дуу эбэтэр соторутааҕыта өлбүт дьон куттара, өйдөрө-санаалара Yөһээ дойдуга бэйэлэрэ туспа айыы буолан сылдьаллар диэн  быһаараллар. Yрүҥ Айыылары итэҕэйии диэн бу олорон ааспыт дьон оҥорбут улуу дьыалаларын ахтыыга, бэйэ олоҕор туһаныыга олоҕурар. Урукку дьон үөрэхтэрэ кэлэр көлүөнэлэр олохторугар туһалаах, өссө да туттуллар буоллаҕына умнуллубакка, хаалан хаалбакка куруук туһалыы сылдьар дьылҕаланар. Манных үөрэх үйэлэргэ сүтэн симэлийэн хаалбакка салгыы туһанылла сылдьыыта Yрүҥ Айыыларга итэҕэйии диэн ааттанар.

Күүстээх куттаах-сүрдээх киһи кута аймах-билэ дьонугар көмөлөһө, көрө-истэ сылдьара айыы итэҕэлэ үөскүүрүгэр тирэх, олук буолбут. Өлбүттэр өйдөрүгэр-санааларыгар итэҕэйии, кинилэр үөрэхтэрин, этиилэрин тутуһуу Yрүҥ Айыы итэҕэлэ диэн ааттанар.

Олох салгыы сайдан иһиитэ урукку көлүөнэлэр билиилэригэр тирэҕирэринэн ааспыт олоҕу билии кэлэн иһэр көлүөнэлэргэ хайаан да наадалаах. Арай бу урукку дьон оҥорбут быһыылара икки өрүттээхтэрин туспа араартаан үчүгэйин, үрүҥүн, туһалааҕын талан ылан олоххо туһаныы хайаан да ирдэниллэр. Ол аата урукку олох уоппуттарыгар үөрэнии, олортон туһалааҕын, үрүҥүн эрэ ылан иҥэринии айыыларга, «святойдарга» итэҕэйии буолар. Ол иһин сахалар биллэр таҥараларын ааттарын иннилэригэр Yрүҥ диэн быһаарар тыллаахтар.

2. Таҥара итэҕэлэ диэн киһи бэйэтин үтүөҕэ ыҥырар баҕа санаатын итэҕэйиитэ уонна ону толорууга дьулуһуута буолар. Ол аата сайдан иһэр оҕо өйүгэр-санаатыгар, бэйэтин олоҕор ханнык сыалы туруорунан ону толорорго дьулуура, баҕа санааны үөскэтиниитэ кини таҥарата буолар. Аныгы таҥара үөрэхтэрэ киһи үтүктэр күүһүн туһананнар таҥара диэн үчүгэй, холобур буолар киһини үтүгүннэрэ сатыыллар, үчүгэй киһини ойуулууллар, кини үчүгэй быһыыларын кэпсииллэр. Ол иһин оҕо үчүгэй киһини үтүктэн кини курдук буолар үтүө баҕа санаалары бэйэтигэр үөскэтинэрин ситиһэллэр.
 
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүтүн үтүктэн кини курдук буолар, олоҕу олорор баҕа санааны үөскэтинэригэр үөрэтэр. Оҕо киһи быһыылаах, туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатарыгар төрөппүттэрэ иккиэн кыһанан-мүһэнэн, батыһыннаран, үтүгүннэрэн, өйө-санаата аһара барарын хааччахтаан үөрэтэллэрэ саха дьонун олохторун үөрэҕэр сөп түбэһэр. «Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа» диэн өс хоһооно уол оҕо аҕатын суолун, олоҕун үтүктүөхтээҕин быһаарар. Бу таҥара үөрэҕэ биир эрэ көлүөнэ дьоҥҥо буолбакка хас да кэлэн иһэр көлүөнэлэргэ салгыы дьайар. Ол курдук киһи оҕото бэйэтинээҕэр тулуурдаах, дьулуурдаах, үлэһит буола улааттаҕына оҕолорун бэйэтин курдук иитиэн-үөрэтиэн сөптөөх. Олох үөрэҕэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ уларыйбакка салгыы бэриллэн иһиитэ итинник төрөппүттэриттэн оҕолоругар бэриллэр.

Киһи баҕа санаата муҥура суох, кыаҕа эбиллэн истэҕинэ элбээн, үллэн иһэр. Таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕэ. Бу үөрэх өй-санаа аһара барарын хааччахтаан киһи буолуу, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу суолугар киллэрии үөрэҕэ буолар.  Сахалар олохторун үөрэхтэринэн өй-санаа хааччахтара манныктар уонна оҕо улаатан өйө-санаата сайдан истэҕинэ уларыйан биэрэн иһэллэр:

1.	Оҕо кыра эрдэҕинэ «Аһара барыма», «Куһаҕаны оҥорума» диэн бобуулары туһаналлар.

2.	Өссө улаатан бэйэтин өйө киирэн истэҕинэ «Айыыны оҥорума» диэн дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥорор кутталлаах, куһаҕан диэн бобуу оҥоруллар.

3.	Оҕо улаатан улахан киһи буолан баран «Киһи быһыытын кэһимэ», «Сиэри тутус» диэн хааччахтары хайаан да тутуһа сылдьара  көрдөнүллэр. Киһи быһыылаах киһи тугу барытын дьон оҥороллорун курдук оҥорор.

Бу бобуулар, хааччахтар киһи өйө-санаата, баҕата хаһан да аһара барбатын хааччыйаллар. Өйүн-санаатын аһара ыыппат, хааччахтыыр киһи таҥара үөрэҕин тутуһар, үтүө санаалаах, таҥаралаах киһи буолар. Ол аата таҥара диэн киһи бэйэтэ үтүөҕэ, үчүгэйгэ ыҥырар дьон олоҕун сиэриттэн аһара барбат баҕа санааны үөскэтиниитэ уонна онтун толорорго дьулуһуута ааттанар. Таҥаралаах буолуу баҕа санаа аһара барыытын суох оҥорон, «Көҥүлүнэн барбыт» киһи үөскүүрүн аҕыйатан дьон бииргэ олорууларыгар, бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннаһыыларыгар олус улахан туһаны оҥорор.

Таҥаралаах буолуу, таҥараҕа үҥүү диэн дьон оҥороруттан атыннык, тиэрэни, куһаҕаны, айыыны оҥорбоппун диэн билинии уонна ону мэктиэлээһин буолар. Киһи төбөтүн төҥкөччү туттан ылыыта уонна умсары көрүүтэ сыыһаны, куһаҕаны, буруйу оҥорбутун билинэрин бэлиэтиир быһыы уонна өйү-санааны ыраастаныыга тириэрдэр. Сахалар «Өрө көрөн түһэн» диэн ханнык да өй-санаа хааччаҕын билиммэт, аһара мэник, дьалбаа оҕону этэллэр.

Баҕа санаа олус күүстээҕин, киһини араас кыайыылары ситиһэригэр сирдиирин уонна тириэрдэрин сахалар «Баҕалаах маска ыттар» диэн өстөрүн хоһооно бигэргэтэр. Ол курдук ханнык эрэ олус улахан сыалы, баҕа санааны ситиһээри эрэ киһи турар маска ыттан тахсыы ыарахан үлэтин оҥорор кыахтанар. Бу этии киһиэхэ баҕа санаа баара хайаан да наадатын быһаарар. 

Сахалар оҕолорун «Киһи буол», «Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥор», «Улахан киһи курдук буол» диэн үөрэхтэрэ төрөппүтүн курдук буолууга ыҥырар, оннук, киһи буолар баҕа санааны иҥэрэр. Киһилии баҕа санаалары иҥэринэн киһилии быһыылары оҥорор буоллахха «Киһи буолуу» ситиһиллэр.

Таҥараҕа итэҕэл киһи бэйэтин үтүөҕэ ыҥырар баҕа санаатын толорууга дьулуһуута олох иннин диэки сайдыытын хааччыйар. Ол курдук киһи баҕа санаатын күүһүнэн саҥаны арыйыылары оҥорон, олору олоххо киллэрэн олоҕу иннин диэки сыҕарытар.
 
Өй-санаа, баҕа санаа аһара баран хаалыытын бары таҥара үөрэхтэрэ хааччахтыыллар. Бу үөрэхтэр «Таҥара барытын айбыта» диэн этиилэрэ киһи өйө-санаата хаһан да таҥараттан үөһээ, үрдүккэ барар кыаҕа суоҕун быһаарар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕин өйү-санааны хааччахтааһына атын таҥаралар курдук олус тоталитарнайа, диктатурата суох, оҕо өйө-санаата сайдыытын, улаатан истэҕинэ уларыйыытын табатык быһаарар. «Сиэр» уонна «Киһи быһыыта» диэн сахалар өйдөрүн-санааларын хааччахтара сыыйа-баайа, дьон өйө-санаата сайдыытыттан, элбэхтэр быһаарыыларыттан тутулуктанан уларыйан биэрэр кыахтаахтар. Өй-санаа бу хааччахтара уларыйан биэрэр кыахтаахтара киһи өйө-санаата аһара барбакка, этин-сиинин эрчийэн, үөрүйэх оҥорон сайдыыны ситиһэр кыаҕа муҥура суоҕун быһаарар.

Yчүгэйгэ ыҥырар баҕа санааны киһиэхэ үөскэтии уустугунан, уһунунан уонна өйгө-санааҕа куруук хатылаан, өйдөтөн, көннөрөн биэрэн иһии эрэйдээҕинэн таҥара үөрэҕэ диэн өйү-санааны үөрэтии дьоҥҥо олус наадалаах. Өй-санаа үөрэҕэ – таҥара үөрэҕэ диэн ааттанар.

Yрүҥ Айыылартан кэлэр билиилэргэ урукку олоххо буолан ааспыт быһыылар, оччотооҕу үөрэхтэр, үлэ-хамнас ситиһиилэрэ, тутуллубут тутуулар киирэллэр. Оччотооҕу кэмнэргэ оҥоруллубут саҥаны арыйыылар билиҥҥи кэмҥэ эргэрэннэр дьон бары билэр билиилэригэр кубулуйаннар сыаналара түһэн, суолталара намтаан иһэр. Ол курдук олус былыргы охсуһуулаах-этиһиилээх, суут-сокуон диэн суох кэмигэр дьон олохторун таһыма, өйдөрө-санаалара эмиэ олорор олохторун курдук этэ. Билигин сайдыы, демократия, киһи киһиэхэ сыһыана ордук тупсан иһэр кэмигэр оччотооҕу билии-көрүү туһата кыччаан, омуктар олохторун үөрэҕэ, үгэстэрэ эрэ хаалан турар.

Айыы туһунан өйдөбүл кэнники сахалар итэҕэллэрин үлэһиттэрэ нууччаларынан туоратыллан суох буолбуттарын кэннэ ордук эбилиннэ.
 
Айыы ойууна диэн ааттааһын дьиҥнээх, кыахтаах, хомуһуннаах ойууннар суох буолбуттарын, өлбүттэрин кэннэ, өйдөрө-санаалара Yөһээ дойдуга тахсыбытын билинэн билигин тарҕанан сылдьар.

Бары таҥара үөрэхтэрин төрүттэринэн сахалар билэр кут-сүр үөрэхтэрэ буолар. Ол курдук күүстээх куттаах ойуун киһи бэйэтин аймахтарыгар көмөлөһөр кистэлэҥ күүстээҕин сахалар билэллэр.

Саха дьоно кут-сүр үөрэх төрүттэрин былыр-былыргыттан бэйэлэрин олохторугар туһаналлар. Үөрдэри, иччилэри билигин да итэҕэйэллэр, харыстыыллар, аймаабаттар, олор куттартан үөскүүллэрин билэллэр. Ол куттар барылара араас көрүҥнэри ылынан¬нар былыргы таҥара үөрэҕин төрүттэрэ буолбуттар.
 
Норуот өр кэмҥэ мунньуммут олоҕун үөрэхтэрэ таҥара үөрэхтэригэр кубулуйан сылдьаллар. Дьиэ кэргэн олоҕун төрүттэрэ, оҕону иитии-үөрэтии үгэстэрэ, киһи киһиэхэ сыһыанын уратылара барылара таҥара үөрэхтэригэр кубулуйбуттар. Олох үөрэхтэригэр сыһыаннаах сиэри-туому толоруулары таҥара үлэһиттэрэ баһылаан дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдэллэрэ эрэйиллэр.

Сир үрдүгэр уһуннук олорбут омуктар бэйэлэрин уһун, ыарахан олохторугар мунньуммут туһалаах уоппуттара, үгэстэрэ элбэҕэ ханан да саарбахтаммат.

Итэҕэл, таҥара үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, киһи олоҕун сыалыгар сөп түбэһиэхтээх. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи олоҕун устата өйүн-санаатын сайдыытын маннык кэрискэ кэмнэргэ араарар:

1. Киһи буолуу. Бу кэмҥэ оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан киһи буолуу таһымын ситиһэр. Олоҕор «Куһаҕаны, айыыны, дьон билбэтин, туттубаттарын оҥорума»,- диэн өй-санаа хааччаҕын тутуһан өйө-санаата сайдар. Бэйэтэ киһилии быһыылаах киһи киһитэ буола улаатар.
 
2. Киһи быһыыта. Өйө-санаата сайдыбыт киһи олоҕун «Киһи быһыыта», «Сиэр»,- диэн өй-санаа хааччахтарын тутуһан киһи быһыылаахтык, сиэрдээхтик олорор. Дьиэ туттан, оҕо төрөтөн, мас олордон олоҕун сыалын толорор. Сайдыыны ситиспит өйө-санаата этин-сиинин утумнаахтык эрчийэн, барыга бары үөрүйэх оҥорон үйэтин уһатыыны ситиһэр, киһи быһыылаахтык олоҕун олорор. Киһи Орто дойдутааҕы олоҕун сыала итинник.

3. Yрүҥ Айыы буолуу. Киһи өлөн өйө-санаата Yөһээ дойдуга тахсар. Yгүс дьоҥҥо туһалаах үлэни, үчүгэйи, саҥаны арыйыылары бэйэтин үйэтигэр оҥордоҕуна, кини үөрэҕин кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туһанаары Yрүҥ Айыы оҥороллор, куруук ахта-саныы сылдьаллар, кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтэллэр. 

Онон биһиги сахалар итэҕэлбит үөрэҕэ, бары тутуһуллар хааччахтара барылара былыр-былыргыттан бааллар. Бу үөрэх киһи олоҕун бары кэмнэрин хабар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан өйө-санаата сайыннаҕына, күүһүрдэҕинэ этин-сиинин эрчийэн, үйэтин уһатыахтааҕын табатык быһаарар. Биһиги итэҕэлбит киһи өйүн-санаатын атын өй-санаа үөрэхтэринээҕэр ордук дириҥник, киэҥник быһаарар, сайдан, эбиллэн истэҕинэ уларыйан биэрэн иһэрин кытта аахсан толору арыйар. Биһиги итэҕэлбитин билиэххэ, үөрэтиэххэ уонна олоххо туһаныахха эрэ наада.

Эти-сиини утумнаахтык эрчийэн, үөрэҕи-билиини баһылаан олоҕу уһуннук, киһи быһыылаахтык, дьоҥҥо норуокка туһалаахтык олороргутугар баҕарабыт.

Хос быһаарыылар.

1. Мурат Аджи. Тюрки и мир: Сокровенная история.- Москва: ООО «Издательство АСТ», 2004.- 649 с.

2. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. (Публикации 1928 -1929 гг.) Якутск: Творческо-производственная фирма «Север-Юг», 1992.- 318 с.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Тыл өйү-санааны кытта тутулуга

Тыл суолтата

Саха тыла тоҕо мөлтөҕүй?

Туох барыта икки өрүттээх

Саҥаны арыйыы

Айыыны оҥорума

Сиэр - өй-санаа хааччаҕа

Өй-санаа сайдыыта

Олох ыарахан

Быстах быһыылар

Yтүөҕэ баҕарыы

Айыы үөрэҕин алҕастара

Айыы аймахтара

Yрүҥ Айыы буолуу

Итэҕэл

Иһинээҕитэ

[[Категория: Каженкин Иван Иванович]]
[[Категория: Итэҕэл]]</text>
      <sha1>9juc0ecbgh3ac086695lepxcyan3luc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аһылык уратылара (Каженкин И.И.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1713</id>
    <revision>
      <id>6885</id>
      <parentid>6884</parentid>
      <timestamp>2018-01-08T02:34:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>6885</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="330985" sha1="fhzgheobv94m2fziaelrw0bwcm6ze5c" xml:space="preserve">АҺЫЛЫК УРАТЫЛАРА  Дьокуускай 2007

Автор бу үлэтигэр олох сайдан истэҕинэ араас абылаҥнар, минньигэс аһылыктар, арыгылар ордук дэлэйэннэр киһи куруук тулуурун уонна дьулуурун сайыннара сырыттаҕына эрэ биирдэ бэриллэр олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтааҕын арыйар.
Итини тэҥэ автор экономика сайдан, олох тупсан истэҕинэ араас абылаҥнар элбээннэр саха дьонун «Олох ыарахан» диэн этиилэрэ табата арыллан иһэрин быһаарар.

В народе бытует мнение, что человек явно превышающий свою весовую норму, получает определение «здоровяк» или «кровь с молоком». Здоровяк-то здоровяк, но вот кровь у него явно не с молоком, а с кучей совершенно ненужных для организма веществ.
   
Kаженкин Иван Иванович

ААН ТЫЛ

Олус тымныы, уһун кыһыннаах дойдубутугар былыргы кэмҥэ сахалар ас-үөл тиийбэтиттэн куруук эрэйдэнэр эбиттэр. Кыыдааннаах тымныы кыһыны улахан кыһалҕанан этэҥҥэ туорааһын дьылы тахсыынан ааҕыллар кэмнэрэ бааллара. Ол иһин сахаларга сыл кыһыны туорааһынынан бүтэн сайын кэлиититтэн саҥалыы саҕаланар этэ. 

Сахалар билигин  от-мас көҕөрөн, Айылҕа саҥалыы тиллиитин, ас-үөл дэлэйиитин, сайын кэлиитин, олус улахан бырааһынньык быһыытынан ааҕаллар уонна айылҕаҕа сүгүрүйүү – Ыһыах бырааһынньыгынан бэлиэтииллэр.
 
Саха дьоно аһылыктарыгар олус талымастар, сириксэннэр диэххэ сөп. Ол иһин аһылыкка ханнык да үөннэри, тыҥырахтаах көтөрдөрү, кыыллары хаһан да туһамматтар, иһэр ууларын анаан-минээн үгүс үлэнэн-хамнаһынан бэлэмнэнэн муус уутун эрэ иһэллэр.

Былыргы кэмҥэ сахаларга ас-үөл дэлэйиттэн, элбэҕи аһааһынтан үөскээн тахсар уойан ыарыыларга биир эмэ, олус баай дьон ыалдьар, эрэйдэнэр эбиттэр. Kэлин кэмҥэ олох көнөн, ас-үөл дэлэйэн барыытыттан үөскээн тахсар уойууттан уонна да атын ис-үөс ыарыыларыттан саха дьоно эрэйдэнэллэрэ элбээтэ.

Биһиги бу кыра үлэбитигэр киһи олох олорон, олоҕун сыалын толоруутугар этэ-сиинэ уонна өйө-санаата тус-туспа санаалаахтарын, ол иһин көрдөбүллэрэ эмиэ тус-туспаларын быһаара сатаатыбыт. Ол быһаарыыларбытыгар былыргы сахалар кут-сүр үөрэхтэрин сүрүн төрүттэрин туһанныбыт. Итини тэҥэ бэйэбит саҥалыы быһаарыыларбыт олоххо үөскүүр балаһыанньаларга сөп түбэһэллэрин эмиэ бэрэбиэркэлээтибит.

Kиһиэхэ өйө-санаата сайдан, күүһүрэн этин-сиинин аһыыр-сиир баҕатын кыайа тутан салайа үөрэнэригэр улахан тулуурдаах уонна дьулуурдаах буолара эрэйиллэр.  Оҕону кыра эрдэҕиттэн бэйэтин быстах баҕа санааларын тулуйан тохтоторугар үөрэтии улахан оруолу ылар кэмэ кэллэ. Бу тулуурдаах буолуу үөрэҕэ саҕаланыытынан оҕо минньигэс аһылыгы кэмнээн, сөбүлээн көрөн сииргэ үөрэниитэ буолар. Kиһи бэйэтэ олус тулуурдаах, дьулуурдаах буоллаҕына эрэ сайдан иһэр олох араас абылаҥнарын тулуйан олоҕор бары киһилии баҕа санааларын ситиһэр кыахтанар.
 
Сахалар «Олох ыарахан» диэн этиилээхтэр. Олох тупсан, ас-үөл саҥа дэлэйэн истэҕинэ бу этии соччо-бачча өйдөммөт курдук этэ. Ол эрээри экономика күүскэ сайдыыта аһы-үөлү олус дэлэтэн, минньитэн дьон иҥсэлэрин көбүтэрэ эбиллэн биэрэр. Үгүстэр тулуурдара тиийбэккэ аһыыллара эбиллэн бэйэлэрэ уойан-тотон бараллар. Кэнники кэмҥэ биһиэхэ эмиэ ас-үөл дэлэйэн минньигэс аһылыгы кэмнээн аһыырга үөрэниигэ улахан тулуурдаах буолуу эрэйиллэр кэмэ кэллэ. Билигин үгүс сайдыылаах дойдулар маннык кэмҥэ кэлэннэр үгүс дьонноро уойар ыарыыттан эрэйдэнэллэр.

Дьон бары уһуннук уонна дьоллоохтук, бары баҕаларын толорон олохторун олоруохтарын баҕараллар. Уһун үйэлээх буолууну ситиһии киһи олоҕуттан уонна тугу аһыырыттан быһаччы тутулуктааҕын эдэр эрдэхпититтэн аахайбакка сылдьабыт, олох көннө диэн сыыһа санааҕа оҕустараммыт тулуурбутун ситэ сайыннарбаппыт. Өй-санаа сайдыыта киһини тулуурун сайыннаран баҕа санаатын ситиһэригэр кыах биэрэрин таба сыаналаан олохпутугар туһаммаппыт. 

Саха дьоно кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга аналлаах кынаттаах этиилэринэн «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн баар. Kэнники сэбиэскэй былаас салайан олорбут кэмнэригэр бу этиини таба сыаналаабат буола сылдьыбыппыт. Сахалыы өһөс диэн тыл тулуурдаах, дьулуурдаах, кэннинэн кэхтибэт, ылбытын ыһыктыбат кытаанах майгылаах диэн олус киэҥ өйдөбүллээх.  Сэбиэскэй былаас  тэриллиэҕиттэн дьон олохторун тупсаран, чэпчэтэн иһиитин түмүгүн сыыһа сыаналааһынтан аныгы көлүөнэлэр кыра да тулуурдара суох, бэйэлэрин быстах баҕа санааларын кыайан тохтотуммат дьон буола улааттылар.
   
Төрөппүт оҕотун көрөр-истэр харыстыыр санаата олох тупсан истэҕинэ ордук эбиллэн биэриитэ оҕону иитиигэ улахан уустуктары үөскэтэр. Манна аныгы ыаллар биир эмэ оҕолоохторо, харыстыыр, көмүскүүр санаалара өссө улаатарыгар тириэрдэрин олох уоппутунан уонна өй-санаа, билии эбиллибитинэн туһанан тэҥнээн биэрдэххэ эрэ оҕону киһи быһыылаах буола улаатарыгар тириэрдэр кыахтаахпыт. Аһара көрүү-истии, маанылааһын, минньигэс аһынан хатаҕалааһын атаах киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарарын букатын да умнан сылдьабыт.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн минньигэс аһы сөбүлээн көрөн сииргэ үөрэниитэ кинини тулуурдаах, аһыырга-сииргэ быстах баҕатын тулуйар киһи оҥорор. Тулуурдаах, дьулуурдаах, олохторугар сыаллаах дьон арыгыга ылларбаттар. Онтон кэлэн иһэр көлүөнэлэр өссө ордук тулуурдаах, дьулуурдаах, өһөс буоллахтарына эрэ сайдан иһэр олох араас элбэх абылаҥнарын кыайан тулуйар кыахтаналлар.

Былыргы умуннара сыспыт өспүт хоһоонун «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэни саҥалыы өйдөөммүт кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ-үөрэтиигэ быһаччы тутуннахпытына эрэ сахабыт норуота салгыы сайдан иһэрин ситиһэр кыахтаахпыт.
 
Барыгытыгар тулуурдаах, дьулуурдаах буолуугутун күнтэн күн аайы өссө сайыннаран,эрчийэн биэрэн иһэргитигэр баҕарабыт.

АҺЫЛЫК

Киһи Айылҕаттан биир сүрүн тутулугунан аһыыр аһылыга буолар. Kиһи этэ-сиинэ Айылҕаҕа үүммүт эбэтэр үөскээбит аһылыгы эрэ бэйэтин туһугар туһанарга аналлаах. Аһаабакка эрэ киһи олус өр сылдьыбат.

Сир үрдүгэр аһылык саппааһа төһө элбэҕиттэн дьон-аймах ахсааннара олус улаханнык тутулуктанар. Урукку, дьахталлар бэйэлэрин харыстаммат кэмнэригэр ас-үөл эбиллэн биэрдэҕинэ дьон-аймах ахсааннара түргэнник эбиллэр этэ. Сахалар уруккута, аҥардастыы бултаан уонна ынах, сылгы ииттэн олорор эрдэхтэринэ ахсааннара 30 тыһыынчаттан ордубат эбит. Кэлин нууччалар кэлэннэр бурдугу үүннэрии саҕаланыаҕыттан, аһыыр аһылык саҥа көрүҥнэрэ арыллыахтарыттан ыла саха дьонун ахсааннара биллэрдик эбиллибитэ бэлиэтэнэр.

Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы, аһы-үөлү дэлэтии олус элбэх ыарахаттардаах. Ол курдук Айылҕабыт олус тымныы уһун кыһына, сайын ортото хаһыҥнар түһэллэрэ, сылаас, үүнээйи үүнэр кэмэ кылгаһа, сирбит-уоппут, почвабыт мөлтөҕө үүнээйилэр үүнэллэригэр үгүс уустуктары оҥороллор.

Амарах санаалаах сэбиэскэй былаас кэмигэр саха дьонун үксүлэрин аҥардастыы соҕурууттан таһан аҕалыллар кэ¬лии аска көһөрбүттэрэ. Ханна эрэ Украинаҕа үүннэриллибит бурдугунан, Орто Азия фрукталарынан, Новосибирискэй хортуоппуйунан хааччыйа сатаабыттара. Сэбиэскэй былаас кэмигэр саха дьонун үйэлэрэ кылгааһына аһыыр аһылык тосту уларыйыытыттан быһаччы тутулуктааҕа билигин дакаастана сылдьар.

Киһи олоҕор иһэр уута уонна аһыыр аһылыга сүрүн оруолу ылаллар. Тыыннаах буолуу, улаатыы, араас үлэни-хамнаһы оҥоруу киһиттэн элбэх эньиэргийэтэ ороскуоттанарын таһаарар. Ити ороскуоттары барыла¬рын киһи аһыыр аһылыгынан толорон биэрэн иһэрэ ирдэниллэр.

Киһи олоун ханнык кэмнэригэр төһө эньиэргийэни, аһылыгы ороскуоттууруттан көрөн үс тус-туспа кэмнэргэ араарыахха сөп:

1. Оҕо улаатар, этэ-сиинэ эбиллэр кэмэ.

2. Киһи күүскэ үлэлиир-хамсыыр, элбэх эньиэргийэни ороскуоттуур кэмэ.

3. Кырдьан барыы,  эньиэргийэ ороскуота лаппа аҕыйаан иһэр  кэмэ.

Оҕо улаатан иһэр кэмин ханнык да эбии быһаарыыта суох, элбэх битэмииннээх, иҥэмтэлээх аһылыкка наадыйар кэмэ диэн ааҕаллар. Бу кэмҥэ оҕону сөптөөх аһылыгынан хааччыйыы оҕо этэ-сиинэ ситэри сайдан, улаатан, доруобу¬йата бөҕөргүүрүгэр туһалыыр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэтин эмиийин эмэрин тэҥэ туох аһылыгы аһаан-сиэн улааппыта этигэр-сиинигэр, өйүгэр-санаатыгар барытыгар дьайар.
Сэрии кэнниттэн төрөөбүт элбэх оҕолоох ыаллар уолаттара саастарынан кэккэ¬лэһэн турдахтарына, кыра бырааттара уҥуоҕунан барыларыттан улаатан, үрдээн турара дьон аһыыр аһылыктара кэлин кэмҥэ сыыйа көнөн испиттэрин быһаччы туоһулуур көстүүгэ киирсэр.

Илиинэн үлэ элбэх эньиэргийэни, күүһү-күдэҕи эрэйэрин бары би-лэбит. Тото-хана, иҥэмтэлээх аһылыгы аһаан биэрдэҕинэ эрэ киһи күүстээх үлэни үлэлиир кыахтанар. Дьахталлар эр киһилэрин хатаҕалаан аһата-сиэтэ сатыыллар. Кинилэр эр киһилэрэ саппаас эньиэргийэлэнэрин ситистэхтэринэ бэйэлэригэр үчүгэй буоларын, туһа тахсарын билэллэр. Элбэх эньиэргийэтин ороскуоттаабат да киһини «Баҕар туох эмэ тахсыа»,- диэн санааттан аһата, хатаҕалыы сатыыллара аһара баран хаалара эмиэ баар суол.

Эдэр дьахталлар ый аайы аҕыйыыр хааннарын толорон биэрэллэрин тэҥэ, бэйэлэрин эньиэргийэлэрэ эмиэ көҕүрүүр. Ону эмиэ аһылыгынан толорон биэрэн иһиэххэ наада. Киһи аһылыга олоҕор тахсар араас ороскуоттарын барыларын сабар, көҕүрээбит эньиэргийэлэрин толорон биэрэрэ ирдэнэр. Тымныы сиргэ олохтоох дьон аһылыктара олус иҥэмтэлээх буолуохтааҕа эньиэргийэ ороскуотунан эмиэ быһаарыллар. Киһи этин-сиинин биир тэҥ итиинэн хааччыйарыгар эмиэ аһылыгы ороскуотуур. Аһылык киһиэхэ бэйэтигэр, этигэр-сиинигэр, олорор олоҕор, үлэтигэр-хамнаһыгар сөп түбэстэҕинэ киһи олоҕо табыллар, уһуур кыахтанар.

Айылҕа киһиэхэ дьайыыта дьыл кэмнэрин аайы уларыйан биэрэн иһэр. Ол курдук сайын итиинэн дьайан киһиттэн ордук уутун ыган таһаарар буоллаҕына кыһын тымныынан дьайан эт-сиин бэйэтин ититинэрэ элбиирин үөскэтэр.

Айылҕа ити уларыйан биэрэр көрдөбүлүн тутустахпытына киһи аһыыр аһылыга сыл устата куруук биир тэҥ уонна биир көрүҥнээх буолара сатаммат, эмиэ уларыйан биэриэхтээх. Урукку кэмҥэ сахалар уһун үйэлээх эрдэхтэринэ аһыыр аһылыктара дьыл, Айылҕа уларыйан биэрэр кэмнэрин дьайыыларыгар сөп түбэһэр буола уларыйан биэрэр эбиттэр. Сайын элбэх уулаах аһылыктары аһыырыттан этэ-сиинэ ыраастанан туһата элбиир буоллаҕына кыһын сыалаах-арыылаах астартан киһи этин-сиинин ититинэр, тымныыны тулуйар кыахтанар. Тымныыга уһуннук сылдьар киһи элбэхтик сыалаах-арыылаах аһы аһыыра хайаан да наада.

Дьыл кэмэ уларыйан биэриитигэр аһыыр аһылык эмиэ уларыйан биэрэрин ситиһиэххэ наада. Дьыл хайа кэмигэр ханнык аһылыктары киһи хото сиэхтээҕин быһаарарга бу кэмҥэ Айылҕаҕа үүнэр уонна Айылҕа биэрэр аһылыктарын билиэххэ наада. Бу үүнэр аһылыктары сибиэһэйдии, бэйэтин кэмигэр элбэхтик аһааһын Айылҕаны кытта тутулугу бөҕөргөтөрүн таһынан эккэ-сииҥҥэ ордук туһалаах. 

Сааскы кэмҥэ саха дьоно бэрт аҕыйахтык аһыыллара биллэр. Саас, халлаан сылыйан барыытыгар киһи аһылыктан туттунан аҕыйахтык аһыыра ордук. Бу кэмҥэ киһи аҕыйахтык аһаатаҕына этигэр-сиинигэр кыһын устата, элбэхтик хамсаммат кэмҥэ, мунньуллубут араас сыалар симэлийэллэр, кирдэр, туустар таска таһаарыллаллар. Саас уонна күһүн киһи хайдах көрүҥнээхтик аһыыра ордугун быһаарар этиинэн «Сааскы киһи салбаммытынан, күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн» диэн баар. Бу этии киһи сааскы кэмҥэ кыратык аһаан сылдьарын, куруук аччыгын, аһыан баҕатыттан салбанарын, онтон күһүн элбэхтик аһыырын, идэһэтин этин сиэтэҕинэ тотон, санаата көнөн күлэ-үөрэ сылдьарын быһаарар. Сааскы аһылык иҥэмтэлээх буолан баран түргэнник иҥэрэ, аҕыйах соҕус буолара ордук. 

Сайын күөххэ үрүҥ ас, үүт элбээн үүттэн оҥоруллар астары саха дьоно дэлэччи аһыыллар. Куйаас кэмҥэ сиэнэр аһылык аһыыта баһыйар соҕус буолара ордук туһалаах. Аһыы соҕус аһылык кэнниттэн киһи элбэх ууну иһэрэ кыаллар. Сайын саҕаланыытыгар аан маҥнай үүнэн, ситэн сиэнэр оттортон аһыы чочунаах, кииһилэ, араас оттор үрүҥ аһы кытта буккуспуттара, ымдааннар, үөрэлэр элбэхтик сиэнэллэрин тэҥэ балык ыыр кэмэ кэлэн киһи элбэхтик балыгынан аһылыктанара ирдэнэр. Сайын күөххэ сүөһү улаатар кэмэ буолан былыргы сахалар эти бэрт аҕыйахта, бэлиэ кэмнэргэ эрэ сииллэрэ биллэр. Сайыҥҥы кэмҥэ биирдэ-эмэтэ онтон-мантан булуу, булт эҥин этин сиэһини «Туох эмэ хараны сиэһин» диэн этэллэр.

Күһүн араас бытархай булт-ас этин сиэһини тэҥэ отон арааһа ситэн, олору киһи элбэхтик сиэн битэмииннэри хаһаанар кэмэ.
Кыһын тымныы кэмҥэ сыалаах-арыылаах астары, эти сиэһин киһи тымныыны тулуйарын күүһүрдэр, эньиэргийэтин элбэтэр.

Былыргы кэмҥэ сахалар сиикэй арыы уһуннук кыайан хаһааныллыбатыттан дьэҥкир арыыны хаһаанан сылы быһа сииллэрэ. Дьэҥкир арыыны ынах арыытын уулларан ылыллар. Бу арыы киһиэхэ ордук туһалааҕын кытайдар аһылыкка элбэхтик тутталлара биллэрэр. 

Киһи этэ-сиинэ, килиэткэлэрэ төһө эмэ кэминэн эргэрэн саҥа үөс-кээн иһэр килиэткэлэринэн солбуллан биэрэн иһэллэр. Ол аата, киһи ханнык аһылыгы сиир даҕаны этэ-сиинэ ол аһылык састааптарыттан хо¬муллан саҥалыы үөскээн, толорунан биэрэн иһэр.
Дьон кырдьа баран истэхтэринэ үлэлээн-хамсаан, хамсанан-имсэнэн эньиэргийэни көүрэтэллэрэ аҕыйаан биэрэр. Бу кэмҥэ киһиттэн аһылыктан туттунууга ураты тулуурдаах буолуу эрэйиллэр кэмэ кэлэр. Урукку, элбэх эньиэргийэни ороскуоттуур кэмнэрин курдук аһыы-сии сырыттахтарына ыйааһыннара эбиллэн, уойан-тотон бараллара саҕаланар.
 
Уойбут-топпут киһи көрүҥүн сыыһа сыаналааһын биһиги өйбүтүгэр-санаабытыгар былыргыттан иҥэн хаалбыт. Ол сыыһа сыаналааһын дьон бары байа-тайа сатыыр, баай киһини үтүктэр баҕа санааларыттан үөскээбит. Баай-тот дьон аһы-үөлү иҥэриммит, ньалҕарыйбыт көрүҥнэрэ, үчүгэй, баай киһи көстөр көрүҥүн үөскэппитэ, үгүс дьон өйүгэр-санаа¬тыгар олохсуйан хаалбыт. Ол хаалбыт өйү-санааны дьон билигин дааны тутуһа сылдьаллара хомолтолоох. Yөрэх-билии сайдыбытынан туһанан бу көстөр көрүҥ сыыһатын таба өйдөөн, бэйэлэрэ билинэн, аһара аһаабат туһугар кыһаналлара буоллар доруобуйаларыгар  улахан туһаны оҥоруо этилэр.

Киһи сааһыран истэҕинэ бэйэтин көрүнэн этэ-сиинэ эбиллэн иһиитин билэ сылдьара ордук. Ол курдук киһи бэйэтигэр сөп буолар этин-сиинин быһаарыыны ыйааһынын үрдүгүн кытта тэҥнээн көрүүнэн оҥоруллар уонна ыйааһына үрдүгүттэн 100-н кыра буолуохтаах. Ол аата 170 сантиметр үрдүктээх киһи ыйааһына 70 киилэ буолара ордук. Арай бу кээмэйтэн киһи ыйааһына 20 бырыһыантан ордуннаҕына уойбут киһиэхэ киирсэр.

Элбэҕи аһааһынтан бэйэтин сөптөөх быһыытыттан улаатан, эбиллэн хаалбыт эккэ-сииҥҥэ эбиискэ хааны хачайдыырыгар киһи сүрэҕэ эбии үлэни оҥорор буолан эрдэ сылайар, мөлтүүр. Ол иһин киһи олоҕо уһуурун туһугар эбиискэ этэ-сиинэ суоҕа ордук диэн этиигэ бары үөрэхтээхтэр сөбүлэһэллэр.

Салайар, дьаһайар дьон эмис-тот көрүҥнэрэ бэйэлэрин доруобуйа¬ларыгар букатын да кыһамматтарын көрдөрөр. Итини тэҥэ бу көстүү салайар, дьаһайар, дьон-норуот туһугар үлэлиир-хамсыыр ааттаах киһибит аһааһын-сиэһин диэки хайысхалаах быһаа¬рыылары урутаан ылынарын илэ көрдөрөр. Соччо ыллыктаах, кэскиллээх санаата суох киһитин этин-сиинин баҕатын кыана туттубакка хос моохтоммута уонна халыйа сылдьар хаһалааҕа көрдөрө сылдьар.  Уойбут-топпут киһи доруобуйата мөлтөһүөр соҕуһун анал үөрэхтээхтэр эмиэ бэлиэтииллэр.

Ханнык баҕарар таҥара үөрэхтэрэ дьон уһун кэмҥэ үөрэтэн баһы¬лаабыт олохторун үөрэхтэрин холбуу киллэринэ сылдьаллар. Олох үөрэҕин таҥара үөрэҕиттэн туспа арааран ылыы биир омук олоҕун устатыгар кыаллымыан сөп. Бу үөрэхтэр холбуу ситимнэнэн хаалбыттарын араарыы бэйэтэ туспа уустуктардаах. Омук олоҕо сайдыытыгар, дьонун өйдөрө-санаалара холбоһууларыгар таҥара ылбыт оруола ордук үрдүк буоллаҕына, бу омук дьоно бэйэлэрэ уларыйдахтарына, атын омукка холбостохторуна эрэ олохторун үөрэҕэ таҥараларын үөрэҕиттэн араарыллыан сөп. Ол курдук олох үөрэҕин бары үчүгэй өрүттэрин барытын таҥараны кытта сибээстээһин олохсуйбута бу араарыы табылларын, кыАллАрын өссө уустугурдар.

Экономика сайдан иһиититтэн, аһыыр аһылык дэлэйиититтэн үөскээ¬бит олох үөрэҕин биир үчүгэй өрүтүнэн аһылыктан туттунууга ыҥырара буолар. Дьон уһун олохторун тухары үөрэтэннэр киһи өйө-санаата аһыыр аһылыгыттан улахан тутулуктааҕын быһаарбыттар. Бу олус туһалаах билиини бары таҥаралар үөрэхтэрэ ылан бэйэлэрин ааттарыттан туһаналлар. Ол курдук аһылыктан туттунууну таҥара үөрэҕэ бэйэтигэр ылынан араас постары оҥорон элбэхтик аһыыры аҕыйатарга ыҥырар. Бу үөрэх олус былыргы кэмҥэ арыгы иһиитэ өссө күүһүрэн дьон өйдөрүн-санааларын буортулуон иннинэ үөскээбититтэн киһи куһаҕан өрүттэрэ аҥардастыы элбэҕи аһыыртан тахсаллар диэн быһаарар.

Бары таҥара үөрэхтэрэ киһи аһыыр аһылыктан туттунарыгар ыҥыраллар. Итэҕэйэр дьону сөп-сөп кэлэн иһэр постары тутуһуннаран¬нар оннооҕор күһэйэ, күүһүлүү эҥин сатыыллар. Бэйэтэ өйө-санаата мөлтөх киһини күһэйии эрэ күүһүнэн араас постар кэмнэригэр аҕыйахтык аһаан аһылыктан этин-сиинин сынньатан ыларын ситиһэллэр. Сөбүлээн көрөн аҕыйахтык аһааһыны киһи бэйэтин өйүн-санаатын күүһүнэн тулуйан, этин-сиинин күһэйэн кыайара олус уустугун, ыараханын иһин итинник постары, аһылыктан туттунар кэмнэри оҥорон көмөлөһөллөр. 

Киһи сөбүлээн көрөн, этигэр-сиинигэр сөп буоларынан аҕыйахтык аһыырын ситиһиитэ, кини өйүн-санаатын олус улахан кыайыытыгар тэҥнэнэр, өй-санаа олус күүһүрбүтүн быһаарар. Ол аата, киһини өйө-санаата кыайа-хото салайан этигэр-сиинигэр, доруобуйатыгар туһалааҕы оҥороругар тириэрдэр. Сорох дьон бэйэлэрин өйдөрө-санаалара мөлтөөн кыаммакка таҥара үөрэҕин көмөтүгэр, постары оҥорон аһыылларын хааччахтыылларыгар наадыйаллар. Ити курдук бары таҥара үөрэхтэрэ аһара аһаабат буолуу киһи этигэр-сиинигэр уонна өйүгэр-санаатыгар туһаны оҥорорун итэҕэйэр дьоҥҥо тириэрдэ сатыыллар.

Биһиги бу үлэбит сахалыы тылынан суруллан саха дьонугар аһылыктан туттунар, төһө сөп буоларынан көрөн эккэ-сииҥҥэ туһалаах аһылыгы аһыыры-сиири, ууну иһэри өйгө-санааҕа иҥэрэр сыаллаах-соруктаах сурулунна. 

Аһыыр аһылыкка туттунар буолуу үөскээһинэ, аан бастаан өйү-санааны күүһүрдэн, эт-сиин көрдөбүллэрин тулуйарга тириэрдэр. Ол аата, сөбүлээн көрөн, аһара барбакка аһааһын эти-сиини бөҕөргөтөр, өйү-санааны күүһүрдэр, ол иһин киһи уһун үйэлэниини ситиһэн олоҕун уһатарыгар олук буолар.

Экономика сайдан, олох тупсан иһиитэ ас-үөл дэлэйэригэр тириэрдэн дьоҥҥо эбии көрдөбүллэри үөскэтэр, үчүгэй, сымнаҕас, бары баҕара саныыллара барыта баар олоҕун ситиспит дьон ураты тулууру, дьулууру үөскэтиннэхтэринэ, өйдөрүн-санааларын бөҕөргөтүннэхтэринэ эрэ минньигэстэн минньигэс аһылыгы аһара элбэҕи сиэбэккэ үөрэнэр кыахтаахтар. Бу кэмҥэ өй-санаа мөлтөөн, сымнаан, бэйэ этигэр-сиинигэр көҥүлү биэрэн, элбэхтик аһааһын диэки охтон хаалыыта киһи доруобуйата мөлтөөн үйэтэ лаппа кылгыырыгар тириэрдэр.

Онон, олох тупсан, ас-үөл дэлэйэн иһиитэ киһиттэн тулуура, дьулуура өссө эбиллэн биэрэн иһиитигэр күһэйэр. Ол иһин хас биирдии саҥа көлүөнэ дьон төрөппүттэринэээр ордук тулуурдаах, дьулуурдаах, ол аата өссө өһөс буоллахтарына эрэ, өйдөрө-санаалара мөлтөөн-ахсаан хаалбакка, салгыы олохторугар сай-дыыны ситиһэр кыахтаналлар. Былыргы сахалар олох итинник үөрэҕин арааран билэннэр, баһылааннар «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһоонун оҥороннор, оҕолорун иитэллэригэр быһаччы туһана сылдьы¬быттар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр бу өс хоһооно төрөппүттэринэээр өссө тулуурдаах, дьулуурдаах дьону иитэн улаатыннарарын утараннар, бобоннор, куһаҕан өйдөбүллээх, өһөс майгылаах, салайааччыга аанньа бас бэриммэт киһини иитэр диэн этэллэрэ.

Билигин ырыынак кэмэ кэлэн, киһи бэйэтин кыаҕа төһөнөн үрдүк даҕаны тугу эмэ ситиһиитэ эмиэ соннук буоларынан уонна олох сайдан иһиитэ түргэтээн, бу өс хоһоонун көрдөбүллэрин төрөппүттэр дьэ таба өйдөөннөр, оҕолорун иитиигэ хайаан да тутуннахтарына эрэ, кэлэр көлүөнэлэрэ салгыы сайдыыны ситиһэр кыахтанар кэмнэрэ кэлэн турар.

АҺЫЛЫК УЛАРЫЙЫЫТА

Билигин тутуһулла сылдьар аһылык үөрэҕэр сыалаах эти, арыыны аҕыйахтык сиэтэххэ эккэ-сииҥҥэ холестерин аҕыйах буолар дииллэр. Сааскы уонна сайыҥҥы кэмҥэ эти аҕыйахтык, биирдэ-эмэтэ сиэһин киһи этэ-сиинэ кыһын устата мунньуллубут холестеринтан ыраастанарын үөскэтэр. Ол иһин сахалар былыргы аһылыктарын үөрэҕин билигин туһаныы доруобуйаҕа туһалаах буолуо этэ.

Былыргы сахалар үөрэхтэригэр «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэригэр сөп түбэһэринэн аҥардастыы үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн айылҕаҕа туох да суох. Кэмэ кэллэҕинэ сырдык уонна хараҥа атастаһалларын, солбуйсалларын курдук үчүгэй уонна куһаҕан эмиэ эргийэн биэрэллэр. Ол иһин олоххо сыыһа хайысханы тутуспат туһугар киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан үчүгэй уонна куһаҕан, туһалаах уонна туһата суох диэн быһаарыылары табатык оҥорон, икки аҥы арааран олоҕор туһанар буолара наада.

Холестерин киһиэхэ туһалаах дуу, буортулаах дуу диэни быһаарыыга туох барыта икки өрүттээҕин курдук икки утарыта өйдөбүллээх быһаарыылар билигин баар буоллулар. 

Бу быһаарыылартан бастакытынан уонна уһун кэмҥэ дьон өйүгэр-санаатыгар иҥмитинэн холестерин киһиэхэ олус улахан буортулаах диэн этииттэн аһыыр аһылыкка букатын да суох буолара ордук диэн этээччилэр баһылаан иһэллэр.
Кэнники кэмҥэ холестерин киһи этигэр-сиинигэр баар буоларыттан дьайыыта эмиэ икки өрүттээҕэ дакаастана сылдьар. Киһи этигэр-сиинигэр холестерин аҕыйааһына аҥардастыы үчүгэй буолуутугар тириэрдэрэ аны өйүгэр-санаатыгар куһаҕаннык дьайарын учуонайдар билигин дакаастаан эрэллэр.

Эккэ-сииҥҥэ үчүгэй буоллун диэн букатын даҕаны холестеринэ суох аһылыгы оҥорон таһааран атыылааһын дэлэйбитэ. Холестерин куһаҕанын туһунан бары, хаһыаттар, сурунааллар, араадьыйалар, тэлэбиисэрдэр суруйан, этэн, көрдөрөн, бары кыахтарын уурбуттара. Дьон бары холестериннэрин кээмэйдии, нуормаҕа түһэрэ сатаабыттара.

Холестерин киһи этигэр-сиинигэр суох буолуута сүрэх, тымыр ыарыыларын аҕыйаппытын да иһин өйүн-санаатын туруга суох оҥорон быстах быһыыларга киирэн биэрэригэр тириэрдэр диэн этии баар буолла.

Америка учуонайдара бу этии төһө табатын сүүрбэттэн тахса сыл устата бэрэбиэркэлээн көрө сырыттылар. Кинилэр 25 тыһыынчаттан тахса киһи анализтарын сиһилии үөрэппиттэрин түмүгэр бу этии дакаастанар кыахха киирэн эрэр.

Бу этии төрдүттэн сымыйа диэҕи уруккуттан холестерин эккэ-сииҥҥэ аҕыйаатаҕына киһи майгыта-сигилитэ куһаҕан өттүгэр уларыйара биллэр эбит. Элбэх эбисийэээнэлэри холестерина суох диетаҕа өр олортоххо, атын диетаны тутуспат эбисийээнэлэрдээҕэр майгылара куһаҕан өттүгэр уларыйарын кэтээн көрөн дакаастаабыттар.

Калифорниятааҕы атеросклероһу үөрэтэр-чинчийэр фонда доктора Энгельберг быһаарыытынан эккэ-сииҥҥэ холестерин аҕыйааһына мэйии киһи майгынын хонтуруоллуурга аналлаах веществону оҥорон таһаарарын аҕыйатар эбит. Бу вещество аҕыйааһыныттан киһи майгынын хонтуруола мөлтөөн араас быстах быһыылары оҥорор кыаҕа элбиир диэн доктор быһаарбыт.

Дьон аһылыктарыгар холестерины улаханнык аҕыйатыы үгүс дьон майгылара куһаҕан өттүгэр уларыйыытыгар тириэрдэрэ олус кутталлаах буолуон сөп диэн доктор сэрэтэр.

Сахалар «Топпут киһи майгына көнөр» диэн былыргыттан баар этиилэрин холестерин киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыытын билигин кэлэн наука дьоно үөрэппиттэрэ бигэргэтэр.

«Уоһахта салаа, уҥуохта көмүллээ» диэн киһи кыыһырбыт, кыынньыбыт майгынын тосту көннөрөргө аналлаах этии аһылыкка быһаччы сыһыаннаах. Бу элбэх холестериннээх аһылыктары аһаабыт киһи сотору майгына көнөн, санаата тупсарын былыргы сахалар билбиттэрэ кырдьык быданнаабыт.

Аччык киһи киҥэ-наара бэрт кыраттан хойдор, майгына алдьанар. Тот киһи майгына биллэрдик тупсар, киэҥ көҕүстэнэр, санаата ырааҕынан далааһыннанар. Урукку кэмҥэ ыал аҕата үлэтиттэн кэлэн тото-хана аһаабытын, сынньаммытын кэнниттэн кыра уол оҥорбут буруйдарын ааҕыы, сууттааһын буолара. Маннык дьаһаныыттан тото-хана аһаан киэҥ көҕүстэммит аҕата буруйу-сэмэни туттара арыыйда сымнаһыар соҕус буоларынан сиэрдээх быһаарыы ылыллар кыахтанарын сахалар былыргыттан билэн олоххо туһаналлар эбит.

Көтөх киһи кыыһырымтаҕай, өһүргэс, татым өйдөөх-санаалаах, өйүгэр хатаммытын умнугана суох, этэ-сиинэ итэҕэһэ дьайан санаата туолбатаҕа майгынын куһаҕан өттүгэр уларытар.

Аһылыгы аһааһын диэн эмис киһиэхэ баар-суох бырааһынньыга, этин-сиинин баҕа санаатын туолуута, дьоллонуута буолар. Эмис киһи аһыан баҕата ураты күүстээх. Эмис дьон майгылара аһылыктарыттан тутулуга күүһүрэр, тоттор эрэ санаата көнөр, киэҥ көҕүстэнэр, майгына тупсар.

Холестерин киһи этигэр-сиинигэр аһара мунньуллан хаалыытын куруук күн аайы, сылы быһа арыылаах-сыалаах, эттээх аһылыктары аһааһын үөскэтэр. Холестерин кыайан ыраастаммакка куруук эбиллэ турарыттан эккэ-сииҥҥэ буортуну оҥороро, тымырдары бүөлүүрэ дакаастаммыт чахчы. Ол иһин медицинэ үлэһиттэрэ холестерин киһи этигэр-сиинигэр сөптөөх нуорманы аһара барбатын хонтуруоллуу сатыыллар.

Уһун үйэлэр тухары сахалар аһылыктара дьыл кэмиттэн тутулуктанан уларыйан биэрэн иһэллэр этэ. Аһылык бу уларыйан биэриитин арҕааҥҥы аһылык культуурата киирэн уларыппыта саха дьонун олохторун кылгатта. Билигин уһун үйэлээх саха дьоно урукку, ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмнээҕэр лаппа аҕыйаатылар.

Сахалар аһылыкка үөрэхтэрин быһыытынан сыалаах эти киһи күһүҥҥү, кыһыҥҥы тымныы кэмҥэ элбэхтик сиирэ көрүллэр. Арыы, сыа, эт киһи тымныыны тулуйарыгар көмө буолаллар.
 
Сайыҥҥы куйаас кэмҥэ киһи элбэх уулаах-хаардаах үрүҥ аһы үгүстүк аһыыра көрүллэр. Бу кэмҥэ киһи этиттэн-сииниттэн холестерин аҕыйаан биэриитэ аһылык уларыйыытынан, атын туох да эрэйэ, аһаабакка  эрэйдэниитэ суох ситиһиллэр кыахтанар. 

Онон холестерин киһи этигэр-сиинигэр сыл устата эргийэр, сайын устата аҕыйаан, онтон кыһыҥҥы кэмҥэ эбиллэн биэрэр кэмнэрдээҕин таба туһаныахха наада. Кыһын эти, арыыны элбэхтик сиир наадаҕа сайыҥҥы куйаас кэмнэргэ сыалаах эти, арыыны сиири тохтотон үрүҥ астарынан уонна балыгынан аһылыктаныы олоҕурара доруобуйаҕа, эккэ-сииҥҥэ ордук туһалаах буолуо этэ. 

Этин-сиинин күүскэ хамсатан үлэлиир, сүүрэр-көтөр киһи аһаабыт аһын туох да тобоҕо суох туһанар, симэлитэр, ол иһин этэ-сиинэ ыраастанан, чэбдигирэн иһэр. Yлэлээн-хамсаан, сүүрэн-көтөн аһаабыт аһы тарҕатан, аччыктаан баран дьэ аһыахха диэн саха үлэһит дьонун аһылыктарын үөрэҕэ этэрин тутуһарбыт эбитэ буоллар ханнык да холестерин баарын билбэккэ эрэ сылдьыа этибит. 

Аһаан баран үлэлиэххэ диэн аһылык түөрүйэтэ сарсыарда утуйан турбут, сынньанан эньиэргийэ бөҕөтүн бэйэтэ да мунньуммут киһини сарсыардааҥҥы аһылыгы хайаан да аһатарынан аччыктаан баран  аһыахха диэн сахалар аһылыктарын үөрэҕэр сөп түбэспэт.

Саха үлэһит дьонун аһылыкка сыһыаннаах этиилэринэн «Аччыктаан баран аһыахха» диэн буолар. Бу этии киһи үлэлээн-хамсаан этин-сиинин күүскэ хамсаттаҕына киһи этигэр-сиинигэр иҥэн сылдьар аһылык араас саппаастара бары бүтэннэр, үгүс кирдэр-хохтор эмиэ ыраастаналлар. Ол иһин киһи этэ-сиинэ ыраастанан үйэтэ уһуур диэн этэллэр.

МИННЬИГЭС АС

Сайдыылаах дойдулар науканы, экономиканы күүскэ сайыннараннар дьон аһыыр аһылыктара олус сайдан иһэллэр. Киһи бэйэтин олоҕун дьон-аймах бу кэмҥэ, бу таһымҥа диэри ситиспит ситиһиилэринэн туһанан, тирэх ылан саҕалыыр уонна бэйэтин кыаҕынан, өйүн-санаатын сайдыытынан салгыы сайыннарар кыахтаах.

Аһылык састааба кэлин кэмҥэ үчүгэй өттүгэр биллэрдик уларыйда. Сэрии кэнниттэн улааппыт элбэх оҕолордоох ыал¬лар  кэнники оҕолоро уҥуоҕунан бастакы оҕолорунааҕар улаатан иһэллэрэ аһылык уларыйыытыттан, тупсуутуттан быһаччы тутулук-таах. Элбэх бииргэ төрөөбүт уолаттары саастарынан кэккэлэһиннэрэ туруортаатах¬ха уҥуохтарын үрдүгэ өрө тахсан иһэр кирилиэс курдук буо¬лан көстүүтэ бу оҕолор ханнык аһылыгы аһаан улааппыттарын илэ көрдөрөр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан иһэн олоххо туох үчүгэй баарыттан туһанан иһэр кыахтанар. Билигин кыра оҕолор омук сиригэр оҥоруллар араас суол минньигэс астары сиэн улааталлар, олох сайдыыта тугу ситиспититтэн туһанарга кыра эрдэхтэриттэн үөрэ-нэллэр.

Оҕо бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕиттэн аан маҥнайгы тулуурдаах буолууга үөрэҕинэн минньигэс аһылыгы сөбүн көрөн сииргэ үөрэниитэ буолар. Оҕону бу быһыыга үөрэтиигэ төрөппүттэр оруоллара ураты үрдүк буолара эрэйиллэр. Оҕо миинньигэһи сиэри ытаан, көрдөөн иһэрин кыайа тутан бэйэтин баҕатын кыанарыгар үөрэтии олус уустук эрээри кыаллар дьыала. Оҕо кыра эрдэҕиттэн араас ньымалары туһанан төрөппүттэр утумнаахтык дьарыктаннахтарына, элбэхтик тулуйдахтарына бу дьыаланы кыайар кыахтаналлар. 

Төрөппүттэр хаһан баҕарар оҕолорун туһугар сымнаан биэ¬рэр майгыларын быһаарар этии: «Олох ыараатаҕына, омук күүһүрэр»,- диэн баар. Олус дириҥ суолталаах этиини ситэ өйдөөн туһаммакка сылдьабыт. Дьон өйдөрүн-санааларын күүһүнэн буолбакка, арай олох ыараатаҕына эрэ  тулуурдаах, дьулуурдаах буолуула¬ра эбиллэн омук күүһүрэн, сайдан тахсарын бу этии быһаарар. Били¬гин биһиги сайдыыбыт түргэтээн, олох тупсан, тулуурдаах буолууга оҕону үөрэтии оҕо кыра эрдэҕиттэн саҕаланан баран өссө улаатан, кэҥээн, дириҥээн биэрэн истэҕинэ, ол аата өссө күүһүрэн биэрдэҕинэ сатанар үйэтигэр кэлэн олоробут.

Улаатан иһэр оҕо бары баҕатын толорор буолууга баай уонна дьа¬даҥы дьон биллэр уратылаахтар. Оҕо иитиитигэр баай уонна дьадаҥы дьон оҕолорун өйдөрө-санаалара арахсыылара бу минньигэһи элбэхтик сиир кэмтэн ыла саҕаланар. Дьадаҥы, аҕыйах харчылаах дьон оҕолорун минньигэһи элбэхтик сииртэн туттунарга, ол аата, бэйэтэ ту¬луурдаах буолуутугар, минньигэһи биирдэ эмэтэ сииригэр үөрэтэллэр. Дэлэй харчы суоҕа, тулуурдаах буолууга үөрэниигэ олус ула¬хан туһаны оҥорон, оҕолору эт-сиин аһыан-сиэн баҕатын тулуйар буо¬лууга үөрэтэр, олус минньигэс аһылыктартан туттунан аҕыйахтык сииллэригэр күһэйэр.
 
Онон, ханнык эмэ үөрэҕи ситиһиигэ кыра эмэ күһэйэр майгы баар буолуута өй-санаа күүһүрүүтүгэр тириэрдэр. Былыргы кэмнэргэ күһэйэр майгыны «Кыһалҕа кыһайар» диэн этэллэрэ. Кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах буолууга үөрэммит киһи бэйэтин ханнык баҕарар быстах, этин-сиинин баҕаларын кыана туттар кыахтааҕа олох уустук кэмнэригэр түбэстэҕинэ хайаан да туһаны аҕалар.

Баай, элбэх харчылаах дьон оҕолорун ханнык да аска хааччахтыы сатаабаттар. Оҕолоро истэрэ уйарынан, баҕалара ханыар диэри мин¬ньигэс астарынан аһыыллар, ол үрдүнэн өссө эбии хатаҕалаан биэрэл¬лэр. Бары баҕатын толотторо үөрэммит оҕо улаатан иһэн бэйэтин быс¬тах баҕа санааларын уруттаан толорорго  үөрэнэр, этин-сиинин быстах баҕаларын толорор иһин ураты кыһанар киһи буола улаатар. Билигин сайдыылаахтар диэн ааҕыллар арҕаа дойдулар оҕолоро бэйэлэ¬рин быстах баҕа санааларын олус толорорго дьулуһууларын, ол дойдуларга секс аһара сайдан иһиитэ быһаарар. Онтон секс диэн киһи бэйэтин этин-сиинин баҕата буолан быстах баҕа санааҕа киирсэр быһыы буолар.

Улахан баай дьон уһун үйэлээх буолбуттара саха дьонун ханнык да кэпсээннэригэр, суруйууларыгар бааллара биллибэт. Хата ол оннугар «Баай дьон тоҕус көлүөнэнэн уларыйаллар» диэн этии баара, бу дьон үйэлэрэ аҕыйах көлүөнэнэн муҥурданалларын быһаарар. Бу этии быһаа¬рыыта баай дьон оҕолоро атаах, тулуура суох, эттэрин-сииннэрин баҕатын кыайан салайбат буола улаатыыларыгар, ол иһин олохторо кылгыырыгар олоҕурар.

Дьон байан истэхтэринэ өйдөрө-санаалара уларыйыытын быһаарар «Бил баһыттан сытыйар» диэн этиини бары билэбит. Бу этии баай, салайааччы киһи баайга-талымҥа күөнэхтии сылдьыыга үөрэнэн хаалыытыттан минньигэстик аһааһын, бэйэни көрүнүү, быстах баҕа санаалары толоруу диэки өйө-санаата салаллыытын арыйар. Бу дьон мин эрэ бэппин диэн санаалара аһара барыыта кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрүн-санааларын өссө аһара ыытарыттан өйдөрө-санаалара туруга суох буола улааталлар. 

Онон, оҕо минньигэс аһы баҕата ханыар диэри сииргэ үөрэниитэ тулуура суох, атаах буолуутугар тириэрдэр. Бэйэтин быстах баҕа санааларын кыана туттуммат киһи олоҕор элбэх ыарахаттары көрсөрүн, сыыһа-хал¬ты суолларга киирэн биэрэрэ элбэҕин криминальнай хроникаттан билэбит. Ол аата атаах буола улааппыт оҕо өйө-санаата баһылаан киһи быһыытынан салайарын оннугар этин-сиинин көрдөбүлэ, быстах баҕа санаата баһылыыр киһи буола улаатар. Бары уоруулар, халааһыннар, дьону кырбааһыннар барылара бэйэлэрин эттэрин-сииннэрин көрдөбүллэрин кыайан туттуммат дьон оҥорор быһыыларыгар киирсэллэр. Быстах, билигин эрэ, бэйэбэр эрэ үчүгэй буоллун диэн өйгө-санааҕа оҕустарыы ити курдук өйдөөх-санаалаах дьоҥҥо элбэхтик киирэн ааһар көстүү буолар.

АҺЫЙБЫТ YРYҤ АС

Саха дьонун тылларыгар-өстөтүгэр киһи өйүн-санаатын буккуйан итирдэр утахтар, арыгылар тустарынан тыллар былыр-былыргыттан үөскээннэр, иҥэн сылдьаллар. Дьон дьиэ сүөһүтүн ииттэн үрүҥ аһы аһылыкка туһаныахтарыттан ыла бу тыллар үөскээбиттэригэр сөп. 
Арыгы уонна итирик диэн тыллар төрүт сахалыылар. Тымныы, кытаанах айылҕалаах хоту сир олохтоохторо арҕаа, соҕуруу сирдэргэ олох түргэнник сайдан иһиититтэн ыраах хаалан хаалбыттарын үрдүк кыраадыстаах, кытаанах арыгыны оҥостубат эбиттэрэ эмиэ туоһулуур. Итини тэҥэ бу быһыы саха дьоно соҕуруу дойдуттан кытаанах, көөнньөрүүлээх арыгы өссө оҥоруллар буола илигинэ хоту дойдуларыгар көһөн кэлбиттэрин быһаарар.

Сылгыны уонна ынах сүөһүнү сахалар былыр-былыргыттан иитэн туһаналлар. Ити иһин кинилэр аһыыр астара барыта бу дьиэ сүөһүлэриттэн тахсар аһылыктар. Урукку кэмҥэ саха дьоно аһыйбыт үрүҥ аһы ордук элбэхтик аһыыр эбиттэр. Ол эбэтэр кинилэр сылы быһа суораты, ымдааны, тары, быыппаҕы уонна кымыһы куруук аһыы, иһэ сылдьаллара. Бу астартан ордук тэнийбит уонна элбэхтик аһаныллар астарынан суорат, ымдаан уонна тар эбиттэр. Уһун үйэлэр тухары саха дьонун истэрэ-үөстэрэ, эттэрэ-хааннара аһый-быт үрүҥ аска үөрэнэн хаалбыттар, ону баара бу кэнники кэмҥэ аан-ньа ахтыбакка, дьон аһыыр аһылыгын тосту уларытыы түмүгэр араас ис-үөс, язва уонна рак ыарыылара олус тэнийдилэр. Ордук бу ыарыыларга отой арыгы диэни биирдэ эмэтэ амсайар уонна аһыйбыт үрүҥ аһы аһаабат куорат эҥэр олохсуйбут үтүө дьон ыллараллар. Аһыйбыт үрүҥ аһы дьон аанньа аһаабаттарыгар сэбиэскэй былаас кэминээҕи суруйааччылар көмөлөрүнэн киллэриллибит өйдөбүл: бу суорат, ымдаан уонна тар диэн быстыбыт саха дьадаҥытын аһыыр аһа буолар диэн этии ордук күүскэ көмөлөстө быһыылаах. Итинник этиини итэҕэйэн саха дьоно суо¬раты, ымдааны уонна тары сиэбэт буолбуттара кырдьык да ыраатта.

Медицина науката аһыйбыт үрүҥ аска, суоракка эмиэ, кыра кээмэй¬дээх арыгы баар диэн уонна киһи иһэ, куртаҕа араас суол наадалаах астары үчүгэйдик тус-туспа араартаан, аһытан туһаҕа таһаарарыгар аҕыйах кээмэйдээх арыгы хайаан даҕаны наада буолар диэн дакаастаа¬быта өр буолла. Кэнники кэмҥэ саха дьонун аһыыр астара биллэрдик уларыйан, аһыйбыт үрүҥ аһы соччо аһаабаттар. Ол иһин кыра кээмэйдээхтик чэпчэки арыгыны иһии киһиэхэ аһыйбыт үрүҥ ас дьайыы¬тын солбуйуон сөп диэн эмиэ этэллэр.

Онон, саха дьоно ис, куртах ыарыыларыгар ылларыыларын биир сүрүн биричиинэтинэн дьон доруобуйаларыгар туһалаах аҕыйах кээмэйдээх арыгыны көннөрү бурдук астан, аҥардас эттэн куртахтара кыайан арааран ылбаттарын ааҕабыт. Саха дьонун истэрэ-үөстэрэ үчүгэйдик үлэлииригэр аһыйбыт үрүҥ ас биллэр көмөнү оҥорорун умнан сылдьабыт. Оннооҕор билиҥҥи аһааһын науката үрүҥ аска үөскүүр бактериялар киһи куртаҕа аһы буһарарыгар олус туһалаахтарын билинэн маннык бактериялары сии сылдьарга сүбэлииллэр. Ол иһин арыгы диэни отой испэт бар дьоммутугар аһыйбыт үрүҥ аһы кыра эрдэххититтэн, быраҕан кэбиспэккэ, кыаххыт баарынан аһыы сылдьыҥ диэн этиэ этибит.

Сир үрдүгэр оҥоруллар арыгы арааһа олус элбэх. Араас сиргэ үүнэр отоннортон оҥоруллубут арыгы элбэх битэмииннээх, элбэх калорийдаах, истэххэ түргэнник киһи санаатын көтөҕөр, үөрдэр-көтүтэр, сылайбытын күүһүрдэр көөнньөрүллүбүт, иҥэмтэлээх ас буолар. Арыгы туохтан уонна хайдах оҥорулларын быһааран, ырытан көрдөххө: дьон аһыыр астара сайдан, тупсан, күүһүрэн иһиитин түмүгэр оҥоруллар эбит. Ол курдук элбэх битэмииннээх виноград отоннорун ууларыттан көөнньөрөн кыһыл арыгыны оҥороллор. Ол иһин дьон доруобуйаларыгар туһата уонна иҥэмтэтэ эмиэ элбэх. 

Арыгылары туох астан уонна хайдах оҥоруллалларыттан көрөн маннык үс бөлөххө араарыахха сөп:

1. Кыра кыраадыстаах дьон аһыыр астарыттан оҥоруллубут кы-мыстар, пиибэлэр уонна араас суол кыһыл арыгылар.

2. Сиргэ үүнэр элбэх битэмииннээх отоннортон көөнньөрөн оҥоруллубут үрдүк кыраадыстаах кыһыл, үрүҥ арыгылар.

3. Химия наукатын көмөтүнэн оҥоруллар испииртэн ылыллар үрүҥ арыгылар.

Ити көстөрүн курдук төһө даҕаны биллэр куһаҕаннардааҕын иһин арыгы диэн үчүгэй астартан оҥоруллар ордук иҥэмтэлээх ас буолар эбит диэн билинэрбитигэр тиийэбит уонна бу астан ханна да куотан быыһаммаппытын эбэтэр күрүөлэнэн хааччахтам-маппытын билэн тураммыт, мантан ыла бу арыгы диэн аһы кытта хайдах салгыы бииргэ тапсан олорорбутун саҥалыы быһаарыннахпытына табыллыа этэ. Ол курдук аан маҥнайгынан аһыйбыт үрүҥ астары, кымыһы, пиибэни, кыра уонна үрдүк кыраадыстаах кыһыл арыгылары дэлэтиини саҕалыырбыт ордук буолуон сөп. Ол аата, кыра кыраадыстаах пиибэттэн, арыгылартан иһэ үөрэнэн, дьон бары бэйэлэрин быстах, арыгы иһэр баҕаларын өйдөрүн-санааларын күүһүнэн кыана туттан арыгыны аһара испэттэрин сыыйа-баайа, хас да көлүөнэ дьон олоҕор ситиһиэххэ сөп.

Урукку кэмҥэ кымыс уонна быыппах саха дьонун куруук аһыыр, төрөөбүт астара этэ. Оччолорго хас дьиэ аайы баар эмээхситтэр син ону-маны булкуйан, аһытан оҥороннор дьону барыларын аһаталлара. Билигин даҕаны, хас киһи айаҕа амтаны эмиэ арааран билэр диэн өйдөбүлүнэн туһанан уонна үрүҥ ас биир туһалаах өрүтүн, төһөнөн аһыйан иһэр даҕаны оччонон тупсан, туһата эбиллэн иһэр диэни эмиэ билэн, бу астарынан дьарыктаныан баҕалаахтары олус хааччахтаабакка, ол оннугар өйүүр, көмөлөһөр эбитэ буоллар сотору кэминэн аһыйбыт үрүҥ аһы дэлэтиэ этилэр.

Үүттэн оҥоруллар астары: сүөгэйи онтон арыыны, суораты уонна иэдьэгэйи, тупсаран нууччалыы аатынан кэфир уонна творог диэтэллэр даҕаны, билигин син оҥороллор, ол гынан баран бу астар сорохторун, аһыйбыт үрүҥ астары оҥорорго аналлаах чаастарын, иэдьэгэй, сүөгэй ууларын туох да туһаҕа туруорбаттар. Ити хаалан хаалар астартан үтүө бэйэлээх ымдааны уонна быыппаҕы оҥоруу кыһаннахха кыаллар суолларын саха эмээхситтэрэ бэркэ билэллэр этэ. Былыргы кэмҥэ, саха дьоно уһун үйэлээх эрдэхтэринэ сайыҥҥы кэмҥэ элбэхтик ымдааны уонна от үөрэни элбэхтик иһэллэр эбит.

Онон, төһө элбэх киһи дьону аһатыынан дьарыктанар даҕаны, оччонон ас хаачыстыбата тупсан иһиэхтээх диэн ырыынак тутаах сокуонунан туһанан эрэ аһыйбыт үрүҥ аспытын дэлэтиэхпитин сөп. Бу туһалаах ырыынак сокуона бэйэбит оҥорон таһаарар пиибэбитигэр эмиэ сыһыаннаах, ол курдук пиибэни үчүгэй өттүттэн кыратык эмэ рекламалыахха да син. Араас суол кыһыл арыгылар куруук атыыга тахсыыларын хааччыйыы уонна итилэр сыаналара аһары үрдээбэтин ситиһии үөһээҥҥи салайааччылартан улахан тутулуктаах, маны ситиһэргэ эргиэн тэрилтэлэригэр таһаҕаһы тиэйэн аҕалыыга көмөнү киллэриэххэ сөп этэ.

Элбэҕи аһааһын киһи этигэр-сиинигэр дьайарыттан уойан барыы, эт-сиин эбиллиитэ буолар. Онтон арыгы киһи этигэр-сиинигэр уонна өйүгэр-санаатыгар холбуу дьайар утахтарга киирсэр. Арыгыны элбэхтик иһии эт-сиин, доруобуйа уонна өй-санаа барылара мөлтүүллэригэр тириэрдэр. Арай өй-санаа урутаан арыгыга ылларар, мөлтүүр. 

Манна кэлэн сахалар «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өстөрүн хоһооно хайаан да туттуллара наадалааҕа быһаарыллар.  Арыгыга ылларбат, арыгыһыт буолбат туһугар кытаанах санаалаах, тулуурдаах, өһөс, арыгыны аһара испэттэн туттунар күүстээх буолуохха наада. 

Дьон олохторугар чуолкай сыаллаах, соруктаах буоллахтарына хаһан даҕаны арыгыны эккирэтэн испэттэр, буор арыгыһыкка кубулуйбаттар.

САРСЫАРДААҤҤЫ АҺЫЛЫК

Сарсыарда уһуктан туруутугар киһи этэ-сиинэ сынньанан, эньиэргийэтэ мунньуллан күүһүрэр-уоҕурар, эрчимирэр. Киһи утуйа сыттаҕына күүс киирэр курдук. Утуйа сыттахха кырдьык эт-сиин сытар, сынньанар. Бу кэмҥэ ис уорганнар үлэлээннэр киэһээҥҥи аһылыгы буһаран үллэрэннэр эти-сиини эньиэргийэнэн толору хааччыйаллар.

Сарсыарда утуйан туруохтан ыла үлэлээн-хамсаан иһии ордук таһаарыылаах. «Эрдэ турбут чыычаах тумсун соттор, онтон хойутаабыт хараҕын хастар» диэн өс хоһооно сарсыардаттан үлэлэммит үлэ ордук табылларын, киһи эрдэ туран үлэлээтэҕинэ барыһа элбиирин быһаарар. 

Сарсыардаттан үлэлиир ордук туһалааҕын өй үлэтинэн дьарыктанар дьон үчүгэйдик билэллэр. Сарсыарда «Өй сытыы буолар» диэн этии баар. Киһи мэйиитэ сарсыарда сынньаммыта, күүһүрбүтэ чуолкайдык биллэр, урут тугу эмэ умнан кэбиспити кытта өйдөөн кэлиэххэ сөп. Сарсыарда киһи тугу билбитэ-көрбүтэ ордук өйүгэр түһүмтүө, хатанымтыа, уһуннук умнуллубат.

Дьон бары кэриэтэ сарсыарда тураат даҕаны үлэҕэ барыахтарын иннинэ тото аһыырга үөрэнэн хаалбыттар. Бу быһыы кинилэргэ букатын үгэскэ кубулуйбут. Киэһэ тото-хана аһаан, утуйан, сынньанан туран баран сарсыарда эмиэ тото аһыыллар. Буолан баран олус иҥэмтэлээх астары: кофены, саахардаах чэйи иһэллэр, ветчинаны, сыалаах халбаһыыны, ыһаарыламмыт хортуоппуйу, сымыыты, булочкалары, вафляны, мармелады, торту, шоколады сииллэр. «Сарсыардааҥҥы аһылыгы илии күүстээх үлэтинэн эрэ дьарыктанар дьон сөбүн көрөн аһыыллара ордук»,- диир уһун үйэлэниини дириҥник үөрэппит П.Брэгг.

Күнүскү кэм киһи кыайа-хото таһаарыылаахтык үлэлиир кэмэ. Элбэх аһы тото аһаабыт киһи мөлтөх үлэһит буолара ордук өйүнэн үлэлиир дьоҥҥо  биллэр суол. Кини олоро түстэр эрэ уута кэлэр, сүрэҕэлдьиир, нэһиилэ хамсанар, барыга-бары ээл-дээл сыһыаннаһар, тугу да аахай¬бат. Сарсыардаттан тото аһаабыт киһи өйө-санаата эмиэ сыппыыр, утуктууруттан соло булбат, этэ-сиинэ элбэх аһы буһарарыттан илис¬тэн, үлэлииригэр-хамсыырыгар өр кэмҥэ күүһэ-кыаҕа тиийбэт. Киһи сылайдаҕына, күүһэ-кыаҕа тиийбэтэҕинэ сылааргыыр, утуктуур. Урукку кэмҥэ киһи маннык быһыытын ситэ утуйбакка, уута хаммакка, этэ-сиинэ эбиэккэ диэри уһуктубат диэн оннооҕор анал үөрэхтээхтэрбит быһаарыылара баар этэ.

Киһи аһаабыт аһылыга ханнык да суола суох сүтэн хаалбат. Үлэт-тэн, хамсаныылартан үөскүүр эньиэргийэлэр ороскуоттарын кэнниттэн киһи этэ-сиинэ аһылыктан туох ордон хаалбытын аны төттөрү эргитэн, сыаҕа кубулутан уурунан иһэр оҥоһуулаах. Ол аата, киһи аһаабыт аһыттан, испит уутуттан туох ордон хаалбытын этэ-сиинэ мунньунан уурунан иһэр эбит. Сыа мунньуллуута, бүөргэ, үөскэ таастар үөскээһиннэрэ барылара аһылык эбэтэр туох эмэ туһата суохтар ордон хаалыыларыттан саҕаланаллар. Сүһүөххэ мунньуллар араас туустар эмиэ, итинник аһылыкка туус элбэҕиттэн үөскүүллэр.

Олус күүстээх, ыарахан, элбэхтик хамсанар үлэҕэ сылдьар дьон эрэ элбэхтик аһыахтарын наада. Ону даҕаны төһө аччыктыылларыттан көрөн, сөптөөхтүк аһаатахтарына эттэрин-сииннэрин туруга үчүгэй буолуо этэ.

П.Брэгг лаппа аччыктаан, ас наада буолбутун кэннэ биирдэ аһыах¬ха диэн сүбэлиир. Кини бу сүбэтин хайдах толорору эмиэ үөрэтэр. Ол курдук киһи киэһэ аһаан сынньанан сарсыарда туруутугар этэ-сиинэ эньиэргийэнэн толору хааччыллан үлэҕэ-хамнаска бэлэм буолан турар диэн этэр. Ол иһин кини сарсыарда букатын да аһаабакка эрэ үлэлээ¬битинэн барыахха сөп диир. Түүн устата мунньуллубут эньиэргийэ ороскуоттаннаҕына, симэлийдэҕинэ эбиэт кэмигэр дьэ аһаан биэрдэххэ ас ордук иҥэмтэлээх буолар диэн быһаарар.

П.Брэгг бэйэтэ олус эрдэ туран сүүрэн-көтөн зарядка оҥорон, тымныы ууга сөтүөлээн кэлэн баран суруйар, ааҕар үлэтинэн 11 чааска диэри дьарыктанан баран биирдэ оҕуруот аһын эрэ сиир. Онтон 12 чаас кэнниттэн толору эбиэтэ дьэ буолар эбит.

Үчүгэйдик аччыктаабыт киһи аһылыгы иҥэринэр дьоҕура улаатан биэрэрин П.Брэгг ордук кичэйэн бэлиэтиир. Киһи ис уорганнара ас киирэригэр бэлэмнэнэн, аһы буһарар ферменнэрин бэлэмнэнэллэрин эмиэ быһаарар. Ол иһин киһи аһылыгы куруук биир кэмҥэ аһыырга үөрэниитэ ас иҥэригэр эмиэ улахан суолталааҕын бэлиэтиир. Итини тэҥэ аһылык тобохторо ыраастанан киһи этиттэн-сииниттэн сөптөөхтүк таһаарыллан иһэллэрэ ас  тобоҕо суох иҥэн иһэрин бэлиэтиир быһыы буолар.
  
КҮНҮСКҮ АҺЫЛЫК

Былыргы кэмҥэ сахалар күнүс элбэхтик аһаабаттар эбит. Кэпсээннэргэ сурулларынан от үлэтигэр күүстээх үлэни үлэлии сылдьар киһи тууйаска ымдаан уонна буспут эт куһуогун илдьэ барара кэпсээннэртэн биллэр. Утаттаҕына ымдааныттан иһэн кэбиһэ-кэбиһэ уһун күнү быһа, өҥүрүк куйааска күүстээх үлэни үлэлиир. Көлөнү туһанан үлэлиир дьон көлөлөрүн сынньата түһээри иккитэ омурҕанныыллара эмиэ кэпсэнэр.

Күнүскү аһылыкка былыргы сахалар ханнык да улахан суолтаны биэрбиттэрэ биллибэт. Сынньана таарыйа утаҕы ханнаран чэй эбэтэр ымдаан иһиититтэн уонна лэппиэскэ дуу, буспут эт дуу сиэһининэн эбиэккэ аһааһын бүтэр. Билиҥҥи аһылык үөрэхтээхтэрин этиилэринэн уонна эньиэргийэ ороскуотун ааҕан таһаарар ньыма үөскээбитигэр сахалар итинник аһыыллара олус сөп түбэһэр. Күнүскү кэмҥэ киһи үлэлээн-хамсаан үгүс эньиэргийэтин быччыҥнарынан ороскуоттуур кэмигэр элбэх аһы иһигэр толору хаалаан буһара сылдьара сыыһа. Элбэх аһы аһаан баран ону буһара сылдьан өссө эбии үлэлээтэххэ киһи сүрэҕэр, этигэр-сиинигэр олус элбэх эньиэргийэ ороскуотун таһаарарыттан киһи сылайан утуктуур, ис уорганнара эбиискэ ноҕуруускаланар эбиттэр.

Сэбиэскэй кэм саҕана киһи сүрүн аһылыгын эбиэккэ сииргэ сүбэлииллэр да, күһэйэллэр да этэ. Оччотооҕу медицинэ науката эбиэккэ элбэхтик аһыахха наада диэн сүбэлэри биэрэрэ күһэйиигэ тэҥнэнэрэ. Ол курдук бары аһыыр сирдэргэ элбэх аһылыгы эбиэккэ бэлэмнээн аһаталлара. 

Өй үлэтинэн дьарыктанар киһи эбиэккэ тото аһаатаҕына эбиэт кэннэ утуктаан улахан эрэйи көрөрө чахчы баар суол этэ. Ону дэлэҕэ даҕаны букатын өс хоһооно оҥоруохтара суоҕа дуо? Бу өс хоһооно маннык этэ: «Вся жизнь борьба; до обеда - с голодом, с обеда - со сном». Бу кэмҥэ арҕаа дойду үлэһиттэрин эбиэттэрин кэмин уһуна икки чаастан кырата суох буолара. Тото аһаабыт киһи аһын буһаран, өссө кыратык утуйан, сынньана түһэригэр кыах биэрэннэр эбиэт кэмин итинник уһун оҥороллор эбит.

Билигин үөрэхтээхтэр киһи аһаабыт аһын буһарарыгар элбэх эньиэргийэтэ барар диэн ааҕаллар. Эбиэккэ тото аһаабыт киһи утуктуура  итинэн быһаарыллар. Олус тото аһаан эбиэт кэнниттэн бэйэтэ мөлтөөбүт киһини күүһүлээн туран хамсата, үлэлэтэ сатааһын букатын сыыһа. Үлэттэн-хамнастан төһө эньиэргийэ ороскуоттанарын быһааран, онтон аһара барбат гына аһыыры аныгы олох көрдөбүлэ ирдиир. Ол курдук аһыыр ас эмиэ тупсан эньиэргийэтэ  эбиллэн иһэр. Элбэҕи аһаан эти-сиини эрэйдиэх, буортулуох кэриэтин аҕыйаҕы аһаатахха доруобуйаҕа ордук туһаны аҕалан, уһун үйэлэнэри ситиһиэххэ сөп. Былыргы сахалар аһылыкка талымаһа суох олохторо уонна ол кэмҥэ ордук уһун үйэлээх эбиттэрэ аҕыйаҕы аһааһынтан киһи үйэтэ уһуурун дакаастыыллар.

КИЭҺЭЭҤҤИ АҺЫЛЫК

Сахалар былыр киэһэ эттэрин сиэхтэрин иннинэ чэйдэрин иһэллэр этэ дииллэр. Үлэлээн бүтэн дьиэлэригэр кэлэн баран күөстэрэ буһарын кэтэһэ таарыйа, утахтарын ханнаран чэйдэрин иһэллэрин кэпсээннэртэн билэбит.

Үлэттэн кэлээт да «Утахтарын ханнараары» чэйдэрин эрдэ иһэллэрэ сахалар аһылыктарын культуратын биир биллэр уратыта. Бу аата, үчүгэй иҥэмтэлээх аһылыгы аһыахтарын иннинэ ууну, чэйи иһэн утахтарын ханнаран кэбиһэллэрэ доруобуйаларыгар ордук туһалаах эбитин  билэн үгэс оҥостон туһаналлар эбит.

Үлэттэн кэлэн баран сынньанар кэмҥэ тото-хана аһааһын киһи этин-сиинин көрдөбүллэригэр ордук сөп түбэһэр. Тото аһаабыт киһи утуйуон баҕарар, хараҕа сабылла сылдьар буолуор диэри уута кэлэр, ханнык да хамсааһыннары оҥорор кыаҕа аҕыйыыр, сынньанарга, сытарга, утуйарга сөп буолар. Этэ-сиинэ үлэттэн сынньанар кэмигэр тото аһаабыт киһи ис уорганнара эрэ үлэлииллэр, эньиэргийэтин ороскуота ас буһарыыга эрэ ороскуоттанан, аһаабыт аһа лаппа үчүгэйдик буһар. Ол аата, сынньана, сытан эрэ, атын эньиэргийэ ороскуота суох  кэмигэр киһи этэ-сиинэ аһы ордук иҥэмтэлээхтик буһаран туһанар.

Саха дьоно былыр киэһэ аһыыллар этэ диэн арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр хомуруйаллар. Оччотооҕу эмп-том суох кэмигэр сахалар бүтүн Россия үрдүнэн биллэр уһун үйэлээх, ол аата бөҕө доруобуйалаах дьон эбиттэрин умнан кэбистилэр. Сахалар уһун үйэлээхтэрин билигин, арҕаа омуктардыы аһааһыны киллэрэннэр кылгаттылар, ортотунан ыллахха нууччалардааҕар хас да сылынан кылгас үйэлэммиппитин уонна эр дьоммут олохторун уһуна 58, дьахталлар – 72 сылга эрэ тиийэллэрин саҥа билэн соһуйабыт. 

Саха дьонун үйэлэрин ким кылгатта диэн чуолкай боппуруоска билигин эппиэти хайа да наука кыайан биэрбэт, билбэтэҕэ буолаллар. Нууччалар аһылыктарын үөрэхтэрэ сахалар үйэлэрин кылгатар диэтэххэ соччо сөбүлүөхтэрэ суоҕа эрээри, ити барыта кырдьыгын архив докумуоннара бигэргэтэллэр. Ыраахтааҕы кэмин саҕана сахалар тустарынан суруйбут үөрэхтээхтэр бары сахалар уһун үйэлээх кырдьаҕастара олус элбэхтэрин уонна доруобуйалара бөҕөлөрүн бэлиэтээбиттэрэ сурулла сылдьаллар.

Билигин арҕаа дойдулар үөрэхтээхтэрэ П.Брэгг киһи үлэттэн сынньанар кэмигэр, киэһэ эрдэ тото аһаатаҕына аһылыга утуйуор диэри буһан, тарҕанан бүтэрин бэлиэтиир. Ол курдук киһи сөптөөх аһылыгы буһарар кэмэ балтараа чаастан улаханнык ордубат диэн быһаарар.

Киэһэ киһи үлэттэн-хамнастан сынньанар кэмигэр элбэх соҕус аһылыгы аһыыра этин-сиинин көрдөбүллэригэр ордук сөп түбэһэр. Бу кэмҥэ киһи элбэх эньиэргийэтин аһылыгы эрэ буһарыыга аныырыттан ас буһуута түргэтиир уонна аһылык ордук иҥэмтэлээх буолар.
Киһи Айылҕаттан аналын быһыытынан күнүскү кэмҥэ сылдьар анал¬лаах. Бу кэмҥэ кини күүһэ-уоҕа, эньиэргийэтэ элбэх. Элбэх хамсааһыннары, үлэни-хамнаһы оҥорор кэм - күнүскү кэм. Онтон түүн үчүгэйдик утуйан, сынньанан бэҕэһээ киэһэ тото-хана аһаабыт аһын иҥэринэн күүһэ-уоҕа эбиллэрин ситистэҕинэ сарсын күнүһүгэр ордук күүскэ үлэлиирэ табыллар. 

АҺЫЛЫКТАН ТУТТУНУУ

Коммунистар салайан олорбут кэмнэригэр киһи бэйэтин бэйэтэ бас билиммэт этэ. Ол курдук киһи хайаан да үлэлиэхтээх, үөрэниэхтээх, киһи барыта биир тэҥ диэн өйдөбүллэр аһара бараннар хайаан да оннук эрэ буолуохтааҕын курдукка кубулуйбуттара. Туох баары барытын государство бас билэрин тэҥэ, хас биирдии киһи доруобуйата эмиэ государство бас билиитэ буолбута. Ол курдук ыалдьыбыт киһини государство бэйэтин эмчиттэринэн көрдөрөн, босхо, государство харчытыгар эмтиир этэ. Хас биирдии киһи тугу үлэлээн туһалыан сөбүн аналлаах комиссия эмиэ быһаарара.

Дьон доруобуйаларын харыстааһыны үтүө санаалаах государ-ство оҥоро сатыыра, оннооҕор үлэ быыһыгар производственнай гимнастиканы киллэрэн эти-сиини дьарыктыыра, сарсыардааҥҥы гимнастиканы күн аайы араадьы¬йанан биэрэн, оскуолаҕа оҕолору эрчийэн туох баар кыаллары барытын оҥоро сатаабыта. Ол эрээри маннык аһара көрүүгэ-истиигэ дьон сыыйа үөрэнэннэр бэйэлэрин доруобуйаларын, эттэрин-сииннэрин аан маҥнай бэйэлэрэ эрчийэллэрин, харыстыылларын умнан, барытын государство кинилэргэ анаан оҥоруохтааҕын курдук саныыр буолан хаалбыттара.

Дьон доруобуйаларын харыстааһыны государство бэйэтигэр ылыытыттан дьон эрчиллэн, итиини-тымныыны тулуйарга үөрэнэн, элбэхтик хамсанан, сүүрэн-көтөн доруобуйаларын тупсаралларын оннугар туох да эрэйэ суох, босхо кэлэр эмтэри элбэхтик иһэргэ, аҥардастыы медицинэ көмөтүгэр сыҥаланарга, төлөбүрдээх сынньалаҥҥа сытарга үөрэммиттэрэ.

Кэлин сэбиэскэй государство дьадайан үрэллибитин кэннэ  киһи бэйэтин доруобуйатын харыстыыр, тупсарар туһугар аан бастаан бэйэтэ кыһанан үлэлиэхтээх диэн этэллэрин үгүстэр соччо сөбүлээбэттэр, тириилэрин таһынан истэллэр. Киһи бэйэтин доруобуйатын бөҕөргөтөөрү элбэхтик тымныыга сылдьарын, тымныынан эрчиллэрин уонна гимнастиканан дьарыктанарын сүрэҕэлдьээбэккэ эрэ оҥороро бэйэтиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолбутун өссө билинэ иликтэр. Бөҕө доруобуйалаах, үчүгэй эрчиллиилээх киһи кыра, тымныйан ыарыыларга ыалдьыбакка элбэхтик эмтэнэргэ бэйэтэ үлэлээн-хамсаан булуммут харчытын ороскуоттаабата, атын дьон бары араас эрчиллиилэринэн, доруобуйаларын бөҕөргөтүүнэн дьа¬рыктаналларыгар  ыҥырар, угуйар. Ол аата бэйэтэ эрчиллии, дьарыктаныы көмөтүнэн этин-сиинин, доруобуйатын тупсарбыт киһини атыттар үтүктэн, батыһан эрчиллэллэрэ, дьарыктаналлара бэйэлэригэр туһаны аҕалар. 

Былыр ыраахтааҕы дьаһайан олорбут кэмигэр саха дьонун үгүс өттүлэрэ дьадаҥы эбиттэр. Оччотооҕу кэмҥэ бары хаһаастарын барытын сиэн бүтэрэн, сааскы кэмҥэ олус аҕыйахтык аһаан, сороҕор чуут хоргуйа сыһан, дьылы нэһиилэ туорааһын олус улахан үөрүүнү аҕалар кэмнэрэ бааллара. Саха дьонугар дьылы этэҥҥэ туорааһын сыл бүтүүтүгэр тэҥнэһэн улахан бырааһынньыкка – ыһыахха кубулуйуута итинтэн төрүттэммит. Бу быһаарыыны сөп диэтэхпитинэ саха үлэһит дьоно боростуой аһылыгы олох аҕыйахтык, кэмчилээн  аһыыллара кырдьык. Ол иһин олохпут усулуобуйата ыараханыттан, ас-үөл саппааһа аҕыйаҕыттан сахаларга аһылыктан туттунуу үөрэҕэ үөскээбэккэ хаалбыт.

Саха сиригэр бурдугу үүннэрии сайдыыта ас-үөл саппааһа эбиллиитигэр тириэрдибитэ. 19-с үйэҕэ сахалар ахсааннара лаппа эбиллиитигэр ити ас-үөл саппааһа элбээһинэ ордук улахан оруолу ылбыта. Оччотооҕу ханнык да эмп-том суох кэмигэр саха дьонун ахсааннара лаппа биллэр гына эбиллибит. Бары Саха сиригэр сылдьыбыт үөрэхтээхтэр суруйалларынан ол кэмҥэ уһун үйэлээх кырдьаҕастар олус элбэх эбиттэр. 100 саастарын ааспыт дьон өссө үлэлии-хамсыы сылдьалларын элбэхтик суруйан бэлиэтээбиттэр.
1822 сыллаахха от ыйыгар Санкт-Петербурга тахсыбыт «Северный архив» диэн сурунаалга: «Сахаларга сүүс саастарын туолбут кырдьаҕастар олус элбэхтэр. Бары үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Бу омуктар бэйэлэрэ бөҕө оҥоһуулаахтар уонна уһун үйэлээхтэр»,- диэн суруйбуттар. «Долгожители Якутии» диэн кинигэҕэ бэриллибит таблицаҕа Саха сиригэр олорор дьон ахсааннарын уонна ол дьонтон 100 саастарын төһө киһи ааспыттарын суоттаан таһаарбыттар. (1,9).

Сыла	               Киһи ахсаана	              100 сааһын ааспыт киһи ахсаана                                                          

1897                       269880                                    90

1959	                   479600	                             120

1998	                   1033300	                              30 

Биир үйэ устата саха дьонун олохторун сайдыыта төһө үрдээбитин бу таблица арыйан көрдөрөр. Сайдыы, арҕааҥҥы дойдулар үөрэхтэрин аҥардастыы батыһыы туохха тириэрдибитэ эмиэ бу таблицаттан ырылыччы көстөр. Ол курдук бу таблица сыыппаралара саха дьонун үйэлэрэ лаппа кылгаабытын арылхайдык быһаараллар.

Биһиги бу үлэбитигэр ыраахтааҕы салайар кэмэ үчүгэй эбит диэн дакаастаары оҥостубаппыт. Арай «Куһаҕан эмиэ үчүгэйдээх» диэн биллэр этиини өйдөөн кэлэммит, оччотооҕу ыарахан олох туох үчүгэйдээх эбитин булан ыларбыт туһалаах буолуоҕа.

Айылҕаҕа ханнык баҕарар кыыл ыарыйдаҕына сууланан баран сытынан кэбиһэр. Ыт хас да күн аһаабат, куоска эмиэ. Аһаабакка сытаннар сотору кэминэн көнөннөр, ыарыылара ааһан үтүөрэллэр. Дьиэҕэ олорор кыыллар ханнык да эми булан испэттэр эрээри, бэйэлэрэ ыарыыларын аһарыналлар, арай хонууга сылдьар ыттар ханнык эрэ оттору булан ыстыы сылдьаччылар. Кыыллар аһаабакка сырыттахтарына эттэриттэн-сииннэриттэн араас мунньуллубут кирдэр, дьааттар ыраастанан тахсаннар үтүөрүү буолан барар эбит. 2,34). Айылҕаттан бэриллибит бу өйү-санааны кыыллар сатаан туһаналларын итинник, аһаабакка эрэ сылдьан эмтэнэллэрэ быһаарар. Онтон дьон төһө да өйдөрө-санаалара сайдыбытын иһин аһыыр-сиир баҕаларын оннооҕор улаханнык ыалдьа да сылдьан кыайан кыана туттубаттара, үтүө холобуру батыһан үтүктүбэттэрэ олус хомолтолоох. Ол курдук христианскай таҥара дьиэтэ итэҕэйэр дьонун икки тыһыынча сылтан ордук кэм устата үөрэтэ, модьуйа, оннооҕор күһэйэ сатыыр даҕаны элбэҕи аһаан уойан ыалдьааччылар хата аҕыйаабаттар.

Айылҕа айбытын быһыытынан киһи аһылыгын чааһыгар төһө эмэ элбэх саппаастаах сылдьар. Олох араас ыарахан кэмнэригэр аһылыгы булунуу олус ыараханынан Айылҕа киһиэхэ ити чааһыгар олус элбэх саппааһы биэрбит. Эбиискэ аһаабакка, аҥардастыы ууну эрэ иһэн киһи ыйы быһа сылдьыан сөп диэн үөрэхтээхтэр этэллэр.

Омук үөрэхтээхтэрэ киһи аһаабакка эрэ сылдьыытын дириҥник үөрэтэн эрэллэр. Поль Брэгг диэн учуонай анаан-минээн аччыктааһынынан уһун кэмҥэ бэйэтэ дьарыктанан, маннык эмтэнии туһунан үөрэҕи арыйбыт. Кини суруйбут кинигэтэ бэйэтин доруобуйатын туһугар бэйэтэ кыһанар киһиэхэ олус туһаны аҕалыан сөп. Биһиги бу үлэбитигэр П.Брэгг үлэтэ уонна сахалар аһылыкка сыһыаннаах этиилэрэ сүрүн төрүт буоллулар.
 
Сахалар аһылыкка сыһыаннаах этиилэрин биһиги эбэбит Лөкүө эмээхсин элбэхтик туһанар этэ. Кини этиилэрэ уонна аһааһын уратылара учуонай П.Брэгг үөрэҕэр сөп түбэһиилэрэ сахалар аһылыгы туһаныылара дириҥ төрүттээҕин быһаарар.

Киһи атын аһы аһаабакка ууну эрэ истэҕинэ бэйэтин этигэр-сиинигэр мунньуммут саппааһынан аһылыктанар. Этиттэн-сиинииттэн аан маҥнай мунньуллубут сыа саппааһын уларытан эньиэргийэҕэ кубулутан туһаммытынан барар. Мунньуллубут сыатын саппааһа бүттэҕинэ, биирдэ эрэ быччыҥнарыттан сыыйа көҕүрэтэр. Ол аата, киһи этэ-сиинэ лаппа аҕыйыар диэри аһаабакка сылдьар кыахтаах. Ити барыта киһи айылҕаттан айыллыаҕыттан аһылыгар олус улахан саппаастааҕынан, эт-сиин барыта айылҕа эттиктэриттэн хомулларынан быһаарыллар.

Доруобуйата үчүгэй, бөҕө буолуон баҕарар киһи минньигэстик аһааһын уонна туһалаах аһааһын диэн өйдөбүллэр икки ардыларынан өйүн-санаатын күүһүнэн салайтаран аһыырын ситиһэрэ наада. Ол аата аһааһын «Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар быһаарыыларыгар эмиэ сөп түбэһэр уонна киһиттэн эмиэ тулуурдаах буолууну ирдиир. Соччо минньигэһэ суох да буоллар доруо¬буйаҕа олус туһалаах аһылыгы  быстыбакка-ойдубакка эрэ, үөрэ-көтө сиэн кэбиһии киһиттэн эмиэ эрэйиллэр тутаах көрдөбүл буолар.

Олус элбэх минньигэс аһылыктар  киһиэхэ   аҕалар   туһаларын билэн, сөбүлээн  көрөн, аһара барбакка туһанар  буолуу аныгы үйэ үөрэхтээх киһититтэн ирдэнэр тутаах көрдөбүл.   Бу    көрдөбүлү  толорор  наадаҕа киһи  син-биир  улахан  тулуурдаах, этин-сиинин сиир-аһыыр  баҕатын   кыайа-хото тулуйар кыахтаннаҕына эрэ табыллар.  Ол   аата,  аһылык   эмиэ   киһиттэн  олус  тулуурдаах  буолуутун эрэйэр.  Христианскай уонна мусульманскай таҥара үөрэхтэрэ киһи өйө-санаата ити мөлтөх өрүтүн билэннэр көмөлөһө сатыыллар. Kинилэр сотору-сотору кэлэн иһэр аһылыктан туттунар кэмнэри, постары оҥороннор уонна онон күһэйэннэр таҥараны итэҕэйэр дьон аҕыйахтык аһыылларын ситиһэ сатыыллар. 

АҺЫЛЫГЫ НААРДААН АҺААҺЫН

Киһи этигэр-сиинигэр, доруобуйатыгар туох аһылыгы аһыыра олус улаханнык дьайар. Айылҕаҕа үөскүүр уонна үүнэр аһылыктар киһи этигэр-сиинигэр ордук иҥэмтэлээхтэр. Итини тэҥэ киһи уһун үйэтин тухары ханнык аһылыгы аһыырга үөрэммитэ этигэр-сиинигэр эмиэ улахан оруолу ылар.

Кэнники кэмҥэ дьон аһыыр аһылыктарын үөрэтэр учуонайдар араас суол астары тус-туһунан наардаан аһаатахха, киһиэхэ ас иҥэмтэтэ уонна туһата улаатар диэн этэллэр. Кинилэр ити арыйыыларын, киһи иһэ-үөһэ аһы буһарарга аналлаах үлэлэрин дириҥник чинчийэн үөрэтэннэр олохтоохтук дакаастаан эрэллэр. Кинилэр быһаарыыларынан дьон аһыыр астарын ханнык төрүккэ олоҕурбуттарыттан көрөн маннык түөрт суол көрүҥҥэ араартыахха сөп:

1. Уулар. Манна араас көрүҥнээх убаҕас, иһиллэр астар барылара киирсэллэр уонна итилэри хайаан даҕаны аһыах төһө эмэ иннинэ, барыларын бииргэ иһэргэ сүбэлииллэр. Оччоҕуна уу бастаан киирэн киһи куртаҕын сайаан, ыраастаан саҥа аһылык киирэригэр бэлэмниир. Онтон ууну хойутаан, аһыы олорон эбэтэр аһаан бүтэн баран истэххэ, уу куртахха киирэн аналлаах симэһининэн, силинэн буккуллан, ыстанан буһарарга бэлэмнэммит аһылыктан симэһини суурайан туһалыаҕынааҕар буортуну оҥорор. Ити иһин ууну, аһыыр кэмҥэ эбэтэр аһаан баран испэккэ, хайаан да аһыах иннинэ эбэтэр аһылык быыһыгар иһэргэ сүбэлииллэр.

2. Эт уонна балык астар. Бу астары атын астары кытта буккуйбакка бэйэлэрин эрэ эбэтэр оҕуруот астарын кытта холбуу булкуйан сиэтэххэ буһарыыта табыллан туһата элбиир дииллэр.

3. Оҕуруот астара. Балары эт, балык эбэтэр бурдуктан оҥоруллубут астары кытта холбуу буккуйан эбэтэр бэйэлэрин да сиэтэххэ киһиэхэ сөптөөхтүк иҥэллэр эбит.

4. Бурдуктан оҥоруллар астар. Маннык астары бэйэлэрин аҥардастыы эбэтэр оҕуруот астарын эрэ кытта холбуу сииргэ табыллар диэн этэллэр. Кэлин кэмҥэ бурдуктан оҥоруллар аһылыктары кыратык арыыны кытта булкуйан сиэтэххэ ордук иҥэмтэлээх буоларын быһаардылар.

Ити курдук аһылыгы үөрэтэр наука дьоно бу курдук тус-туһунан т±рүккэ олоҕурбут астары бэйэ-бэйэлэрин кытта букатын булкуйбакка эрэ аһаатахха, ас киһиэхэ ордук туһалаах уонна иҥэмтэлээх буолар диэн дакаастыыллар. Биһиги, кинилэр ити арыйыыларыгар хаһыспаккабыт эрэ, тус-туһунан төрүттээх астары киһи иһэ-үөһэ буһаран туһаҕа таһаарарыгар эмиэ тус-туһунан ферменнэри туһанар эбит диэн өйдөөтүбүт. Ити иһин, маннык аһааһын саҥа көрүҥүн дьон бары туһаннахтарына, сорох ис-үөс ыарыылара көҕүрүөхтэрин сөп эбит диэн баҕа санаалаахпыт.

Маннык үөрэх баар буолбутун биһиги «перестройка»  кэнниттэн биллибит. Ол гынан баран былыргы саха дьоно эттэрин, балыктарын уонна олор мииннэрин, атын аһылыктарыттан туспа арааран буһаран сииллэрин кырдьаҕастартан истэн билэбит. Кыра эрдэхпитинэ кырдьаҕас эбэбит Лөкүө ити курдук тэрийэн аһатара. Эт эбэтэр балык аһылыктары биир аһылыкка тотуохха диэри сиир этибит. Ол аата эт сиир киэһэҕэ биирдии кыра кырбас эти кытта миинин тото иһиллэрэ.
 
Биир көрүҥнээх аһы тотуохха диэри сиэһин холобурун кэлин ыаллар кууруссалары иитэннэр сымыыты элбэхтик сиир кэмнэриттэн булуохха сөп. Эбэбит сымыыттарын аһылыкка биирдии киһиэхэ түөртүү эбэтэр биэстии тиксэр буолуор диэри мунньан баран биирдэ буһаран тото сиэтэрэ. Оччоҕуна бу аһылык аҥардастыы сымыыты сиэһин аһылыга буолара. «Сымыыты арыылаан сиир үчүгэй»,- диэн этэрэ эрээри билбэппитигэр тэптэрэн туустаан сиэһин ордук табыллар курдук этэ.

Бу соторутааҕы кэмҥэ диэри саха ыалларыгар киэһээҥҥи аһылыктара ханнык аһылык бэлэмнэ¬нэриттэн тутулуктанан икки тус-туспа араастаах этэ:

1. Дьоро киэһэ. Ол аата, эт эбэтэр балык аһылыгы тото сиир үөрүүлээх киэһэ буолбутун бэлиэтэ. Маннык ураты эт эбэтэр балык аһылыгы тото сиир туспа киэһэ баара былыргы сахалар аһылыгы тус-туспа наардаан аһааһын ньымата доруобуйаларыгар ордук туһалааҕын үчүгэйдик билэллэрин көрдөрөр. Кинилэр ити билиилэрэ, эт уонна балык аһылыктарын хас аһылык аайы кыра-кыратык, атыттары кытта булкуйан буолбакка, биир аһылыкка тотуохтарыгар диэри сииллэригэр олоҕурар. Хата, ол оннугар үөрүүлээх дьоро киэһэлэр кэлиилэрэ, ыаллар төһө эт уонна балык саппаастаахтарыттан быһаччы тутулуктанан сөп буола-буола кэлэллэрэ биллэр.

2. Ньыха киэһэ. Үгүс саха ыалларыгар маннык киэһэлэр куруук кэ-риэтэ буолаллар. Бу киэһэ көннөрү арыылаах лэппээскилээх чэйи эбэтэр ханнык эмэ үрүҥ ас үөрэтин иһэн эбэтэр суораты тото сиэн баран утуйуу буолар эбит. Оччотооҕу кэмҥэ сахалар аһылыктарын сүрүн көрүҥүнэн арыылаах лэппээски буолара дииллэр. Ордук сыаналанар бурдук аһылыгынан арыылаах алаадьы буолара. Алаадьыны ууллубут арыыга уган, булкуйан сиэниллэрэ. Билигин бурдук астар арыыны кытта булкустахтарына ордук иҥэмтэлээхтэрэ быһаарыллыбытын кэнниттэн сахалар аһылык туһунан билиилэрэ дириҥ төрүттээҕэ быһаарыллар.
 
Сылгы уонна ынах сүөһүлэри сахалар былыр-былыргыттан иитэн туһаналлар. Ити иһин кинилэр аһыыр астара барыта бу дьиэ сүөһүлэриттэн оҥоруллан тахсар аһылыктар. Урукку кэмҥэ саха дьоно аһыйбыт үрүҥ аһы ордук элбэхтик аһыыр эбиттэр. Ол эбэтэр кинилэр сылы быһа суораты, ымдааны, тары, быыппаҕы уонна кымыһы куруук аһыы, иһэ сылдьаллара. Бу астартан ордук тэнийбит уонна элбэхтик аһаныллар астарынан суорат, ымдаан уонна тар буолалларын бэлиэтииллэр. Уһун үйэлэр тухары саха дьонун истэрэ-үөстэрэ, эттэрэ¬-сииннэрэ аһыйбыт үрүҥ аска үөрэнэн хаалбыттар. Билиҥҥи аһааһын науката этэринэн аһыйбыт үрүҥ аска үөскүүр араас бактериялар киһиэхэ аһылыгы буһарарыгар быһаччы көмөлөһөллөр.

Былыргы сахалар аһылыктарын биир биллэр уратытынан бары аһылык¬тар кэннилэриттэн аһыйбыт үрүҥ аһы, суораты, утуйуох эрэ иннинэ сиэниллэрэ буолар. Итини кырдьаҕас эбэбит Лөкүө: «Суоратта сиэн искитин үрүҥнээн»,- диэн ааттыыра. Оччоҕуна, үрүҥ ас куртахха кэнники киирэн, атын астар буһууларыгар көмөлөһөр диэн этэрэ. Билигин аһылык үөрэхтээхтэрэ үрүҥ аска үөскүүр бактериялар ас буһуутугар олус туһалаахтарын билэн, аһылыкка эбиискэ туттарга сүбэлииллэрэ бу быһаарыы олус таба буоларын бэлиэтиир.

Сахалар былыр-былыргыттан ынах арыытын уулларан дьэҥкир арыы оҥорон хаһаанан туһаналлара. Кэлин сэбиэскэй былаас кэмигэр арыыны маннык уулларан туһаныы суох буолбута. Кытайдар аһылыктарыгар билигин даҕаны ууллубут арыыны киэҥник туһаналлар уонна улахан туһалаах диэн билинэллэр.

Биһиги саха дьоно, урукку кэмҥэ олорбут төрүттэрбит уһун үйэ-лээх эбиттэрин билигин бэчээттэн эрэ билэбит. Билигин баар саха дьоно Россия атын омуктарыттан саамай кылгас үйэлээххэ кубулуйбуттар. Маннык балаһыанньа үөскүүрүгэр, кэнники кэмҥэ быраҕан кэбиспит, урукку төрүт аһылыктарбыт киһи үйэтэ уһууругар чахчы көмөлөһөллөр эбиттэрин умуннарыылара тириэрдибитин өссө да итэҕэйэ иликпит. Ол иһин ханнык баҕарар омуктар ас буһарар куукуналарын үөрэҕин аҥардастыы үтүктэ сылдьыбакка, кинилэртэн дириҥник үөрэтиллибит уонна чахчы туһалаах өрүттэрэ өр кэмҥэ дакаастаммыт эрэ саҥаны киллэриилэри ылынарбыт эбитэ буоллар, үгүс сыыһалары оҥостуо суоҕа этибит. Ол курдук кэнники аҕыс уон сыл устата кырдьаҕас эбэлэрбит билиилэринэн уонна бэлэмнээһиннэринэн аһаан-сиэн кэлбиппит эбитэ буоллар араас элбэх ис-үөс ыарыыларыттан босхолонуо эбиппит буолуо.

154 саастаах Зора Агха диэн Турция олохтооҕо уһун үйэтин ту-хары бэрт аҕыйах араастаах аһы аһаабыт. Ол курдук кини сүрүн аһы¬лыгынан күн уотугар хатарыллыбыт хара килиэп уонна араас оҕуруот астара буолар эбиттэр. Эти уонна сымыыты олох аҕыйаҕы сиир эбит. Кини уһун үйэтин тухары үрүҥ килиэби, саахары сиэбэтэх, арыгыны да испэтэх, олус боростуой уонна биир аһылыгынан аһылыктаммыт. Бэйэтин 154 сааһыгар олус доруобай, бэйэтин кыанар, куруусчутунан үлэлээн ыарахан да таһаҕастары таһа сылдьыбыт.
Кэлин кэмҥэ дьон олохторо тупсан иһиититтэн, ол аата, аһылык арааһа элбээһиниттэн биир киһи олоҕо хайдах кылгаан иһэрин сүрэх ыарыыларын үөрэтээччи доктор Поль Уайт маннык быһаарар:

- Эр дьон 45 саастарыгар тиийиилэригэр араас аһы кыайа-хото аһааннар, уойаннар, ыйааһыннара 10 эбэтэр 15 киилэнэн эбиллэр. Онно эбии массыынанан эрэ сылдьыы уонна сытан эрэ телевизор көрүүтэ эбиллэн бу киһи сүрэх эбэтэр бүөр ыарыһах буолар. Бу кэмҥэ кини инсульт эбэтэр инфаркт буолан өлөн да хаалыан сөп. Эр дьон үйэлэрин кылгааһынын сэкириэтэ итиннэ сытар. Дьон доруобуйалара мөлтөөн барыыта хас да уонунан сыллар усталарыгар ити курдук сыыйа бэлэмнэнэн иһэр.

Биһиги «Оҕус оту эрэ сиир эрээри – улахан»,- диэн этиини таба сыаналыы иликпит. Олус уһун үйэлээх дьон үйэлэрин тухары наар биир аһылыгынан аһылыктанар эбиттэр. Киһи куртаҕа биир аһылыгы куруук буһарарга үөрэнэн, бу үлэни кыайыылаахтык оҥорор, онтон куртахха араас аһылыктар бииргэ симиллэн хааллахтарына ханнык да кыаҕа, наукаҕа чугаһатан эттэххэ, аһы буһарар ферменнэрэ тиийбэтэ чахчы. Аһылыгы наардаан аһааһын туһата итиннэ саһан сылдьар.

Бурдук ас куртахха буһуутугар арыы баар буолуута аһылык ордук иҥэмтэлээхтик иҥэрин хааччыйар. Ол аата арыылаах лэппээски, арыылаах алаадьы киһиэхэ хайа да Атын астааҕар ордук иҥэмтэлээхтик иҥэллэрэ быһаарыллар. 

Эт уонна балык астары бурдуктан оҥоруллар астары кытта буккуйбатахха буһуу¬та табыллан ордук иҥэмтэлэнэр диэн этэллэр.
Саха дьоно былыр-былыргыттан сылгы, ынах сүөһүлэри иитэннэр эт аһылыкка үөрэммиттэр. Кинилэр сүөһү этин ханнык чаастара киһиэхэ ордук туһалаахтарын уонна иҥэмтэлээхтэрин быһааран аһылыктарыгар туһаналлар.

Сүөһү этиттэн көм этэ улаханнык сыаналаммат ас. Көм эккэ быччыҥтан ураты араас туһалааҕа аҕыйах. Өссө маннык эти «Хара эт» диир этэ эбэбит. Оҕо сылдьан уҥуоҕу тиниктии олоруоҕу сүрэҕэлдьээн оонньуу бара охсоору көм эти уурдараары гыннахха эбэбит бу хара эт, киһиэхэ туһата аҕыйах диэн этэрэ уонна уҥуохтааҕыттан үллэрэн биэрэ сатыырын оччолорго соччо аахайбакка аһаран иһиллэр этэ.
Урукку кэмнэргэ уҥуохтаах уонна сыалаах эт сахаларга ордук сыаналанар этэ. Киһи этэ-сиинэ аҥардас көм эккэ эрэ буолбакка уҥуох силгэлэригэр, өҥүргэстэргэ уонна силиигэ ордук наадыйар. Уҥуох силгэлэрэ уонна силиитэ киһи этигэр-сиинигэр, сүһүөхтэригэр туһалара ордук улахан.
 
Сахалар аһылыктарыгар дырыһааҥкы диэн ас баар. Бу ас туйахтан уһуннук буһаран оҥоруллар уонна киһи сүһүөхтэригэр, уҥуоҕар быһаччы тиийэр олус туһалаах  ас буолар. 

Биир кэпсээҥҥэ ыаллартан дьахтар ордук тупсан, үчүгэй көрүҥнэнэн, онтон эр киһи төһө да улаханнык ыалдьыбатар да мөлтөөн-ахсаан испиттэр. Ытыктанар кырдьаҕастан тиийэн анаан-минээн сүбэлэтээри ыйыппыттар: 

-  Хайдах манныгый? Ас үтүөтүн эр киһибэр хатаҕалаан аһата сатыыбын, эт көмүн куду анньан биэрэбин, бэйэм уҥуоҕун тиниктиибин,- диэн дьахтар кэпсээбит.
 
Ону кырдьаҕас истэн баран аны эккитин атастаһан сиир буолуҥ диэн сүбэлээбит.

Билигин дьон эти аҕыйаҕы сиир буолла. Yксүгэр маҕаһыынтан аҕыйах киилэ эти атыылаһан аҕалан атын аһы кытта булкуйан сииллэр. Аҕыйах киилэ эти дьахталлар атыылаһалларыгар уҥуоҕа суоҕуттан талан ыла сатыыллар. Сыыһа аһыырбыт саҕаланыыта итиннэ саһан сылдьар. Аҕыйаҕы атыылаһарбытыгар көм этиттэн ыла сатыырбыт эппит ордук туһалаах өттүлэрин туһаммакка хаалларарбытыгар тириэрдэр. 

Киһи кырдьа баран истэҕинэ бэйэтин этин-сиинин туругун сатаан быһаарарга үөрэнэр. Ол иһин ханнык аһылыгы хаһан аһаатахха куртахха хайдах дьайарын быһааран билэр кыахтанар. Ол аата, хас киһи барыта киниэхэ ханнык аһылык ордук табылларын үөрэтэн билэ сылдьара туһалаах. «Киһи үйэтин тухары үөрэнэр» диэн этии ордук улахан өттө ханнык аһылыгы хаһан аһыыры билиигэ ананар. Онон, сааһыран истэхпитинэ сайдан иһэр өйбүт-санаабыт көмөтүнэн куруук бэйэбит эппитин-сииммитин кэтээн көрө сылдьарбытын, туох эмэ уларыйдаҕына көннөрөн биэрэрбитин умнубаппыт ордук буолуо этэ. 

ИҺЭР УУ
 
Сиргэ ордук элбэхтик тарҕаммыт ууга, олох төрүттэммит диэн этэллэрэ оруннаах. Уу бары хамсыыр-харамайдар олохторун процес¬тарыгар барыларыгар сүҥкэн суолталаах. Уу аҥардас клеткалар уонна тканнар тутулуктарын сүрүн сорҕотунан эрэ буолбакка, олору тула¬лыыр эйгэ. Бары олоххо наадалаах, олоҕу хааччыйар араас көрүҥнээх физиологическай уларыйыылар ууттан үөскүүллэр.
Киһи организма - 70 бырыһыаныгар тиийэ уу. Аҥарын кэриҥэ, 50-ча бырыһыана клеткалары кыйа молекулярнай силбэһиктээх, онтон атына клеткалары тула тканнар убаҕастарын быһыытынан биллэр.

Киһи ууну испэтэинэ өр барбат. Сөрүүн кэмҥэ - 10-ча хонукка, онтон куйааска 2 күнтэн ордук олорор кыаҕа суох. Ити усулуо-буйаларга киһи өссө үлэлээтэҕинэ, этиллибит кэмнэр лаппа кылгыылларыгар тириэрдэр.

Уу – айылҕа улууканнаах бэлэҕэ, бары харамайдар тыыннаах буолар төрүттэрэ. Киһи суукка устатыгар кыһыҥҥы кэмҥэ 2,5 л, сайын 4 л ууну иһэр, ити барыта убаҕас астары кытта киирэр уулары холбоон ааҕыллар. Ону таһынан сууккаҕа эттиктэр атастаһыыларын түмүгэр 400 г итэҕэһэ суох уу организмҥа бэйэтигэр үөскүүр, ол эндогеннай уу диэн ааттанар.

Иһэр уу, дьиктиргэтиэн иһин, айахха да куртахха да иҥэриллибэт, сүрүн иҥэриллэр сиринэн суон, ол  иһигэр  көнө  оһоҕостор буолаллар. Ууну аһыах иннинэ истэххэ куртаҕы сайҕаан ыраастыыра итинэн эмиэ быһаарыллар.

Ол эрээри уу төһө да күндүтүн иһин арыт араастаах, ол иһигэр улахан кутталлаах ыарыылар ууттАн тараныахтарын сөп, онон түбэһиэх ууну мээнэ иһэр табыллыбат. Иһэр уу үрдүк хаачыстыбалаах, ыраас, ханнык да химическэй, биологическэй, о.д.а., киртийиилэрэ суох, бэрэбиэркэлэммит, иһэргэ көҥүллээһиннээх буолуохтаах диэн медицина үөрэҕэ быһаарар.

Хотугу сир олохтоохторо кыһыҥҥы кэмҥэ, арыт төгүрүк сыл устата муус, хаар уутун иһэллэрэ элбэх. Үгүс автордар маннык уулларыллыбыт, «магниттаммыт» уу доруобуйаҕа ордук туһалааҕын туһунан суруйаллар.

Дьон олох былыргыттан үрдүк хайалар альпийскай хонууларыгар ирбэт муустар тастарынааҕы үүнээйилэр ордук хойуу, ордук сиэдэрэй, чаҕылхай өҥнөөх, Хотугу эргимтэ тас өттүгэр үүнэр оттор ордук мүөттээхтэрин бэлиэтии көрөр, эмтээх уулаах үрүйэлэр, күөллэр элбэхтэригэр боломтолорун уурар эбиттэр.

Кэнники кэмҥэ чинчийээччилэр итинник уу үрдүк активноһын кистэ¬лэҥин молекулярнай тутулугар сытар дииллэр. Кристаллическай уу эбэтэр муус син ханнык баҕарар кытаанах эттиктэр курдук бэрээдэктээх геометрическэй структуралаах. Өскө кыра муус тоорохойун инфракраснай сардаҥанан тыктаран көрдөххө олус кэрэ, сиэдэрэй уон икки кырыылаах эрэһээҥки - додекаэдр буолан көстөр.

Киһи этигэр-хааныгар уу ити кристаллическай тутулун сүтэрбэт, ол кини автономнайдык сылдьыбатыттан - белоктары, липидтэри, ДНК, РНК молекулаларын кытта силбэһиктээхтэриттэн уонна итиннэ уу молекулалара олор нарын эрэһээҥкилэрин быыстарыгар кыбыллан сылдьыыларынан быһаарыллар.

Сорох үөрэхтээхтэр этэллэринэн, киһи этигэр-хааныгар муустуу структуралаах уулар тиийбэттэрэ атеросклекроз ыарыы үөдүйүүтүн биир төрүөтүнэн буолар. Саха сирин төрүт олохтоохторугар, кырдьык, ити ыарыы сэдэх. Ол иһин үгүс автордар атын сир олохтоох-торугар кыһыҥҥы кэмҥэ, ордук сааһыран эрэр дьоҥҥо, муус уутун иһэллэригэр сүбэлииллэр.

Хотугу дойдулар олохтоохторо наар хаар эбэтэр муус уутун иһэр кэмнэригэр минеральнай эттиктэр организмҥа киириилэрин уунан бэриллибэт ингредиеннэринэн баай астарынан: үүт астарынан, фруктала¬рынан ситиһиннэриэхтээхтэр.(3,41-45).

П.Брэгг киһи олус ыраас ууну иһэрэ ордук диэн этэр. Киһи олус ыраас ууну истэҕинэ бу уу ис уорганнартан араас туһата суох, буортула¬ах, даҕАны туустары суурайан таһаарар эбит. Онтон кирдээх, элбэх суураллыбыт туустардаах ууну киһи истэҕинэ төттөрү, ол уутун бэйэтэ ыраастаан таһаарар үһү. Араас бүөргэ үөскүүр таастар, сүһүөхтэргэ мунньуллар туустар бары кирдээх, араас булкаастаах ууну иһэртэн үөскүүллэр. Киһи сүһүөхтэрэ ситэ хамсаабат, көһүйэн иһиилэрэ сүһүөх уута буорту буолан, туустанан иһиититтэн диэн учуонай быһаарар.

П.Брэгг олус ыраас уу диэн дистиллированнай эрэ ууну ааҕар. Бу ууга сөп түбэһэр ырааһынан ардах уонна муус ууларын эмиэ ааҕыахха сөп эбит. Ардах уонна муус ууларыгар суураллыбыт туустар суох  эбэтэр  олус   аҕыйах  буолалларынан дистиллированнай ууну солбуйуон сөп диэн  быһаарбыттар. (2,58).
 
Уу аһылык буолбатах. Уу киһи этин-сиинин биир тутаах сүрүн чааһа. Ол иһин иһэр уу олус ыраас буолара көрдөнүллэр. Уу киһи этиттэн-сииниттэн тахсыытыгар эти-сиини өссө ыраастаан, куһаҕан, туһата суох эттиктэри суурайан таһаарар аналлаах. Киһи төһө ыраас ууну  иһэр даҕаны соччонон этэ-сиинэ ыраастанара ордук буолар. Биһиги иһэр уу ити сүрүн аналын кэнники кэмҥэ туһаммаппыт саха дьоно үйэлэрэ кылгааһыныгар улаханнык көмөлөспүт буолуон сөп. Ол курдук сахалар ордук уһун үйэлээх эрдэхтэринэ ыаллар бары сайыны быһа хаһааммыт муустарын уутун иһэллэр этэ.

Ууну аһылыктар икки ардыларыгар иһэр ордук туһалаах. Өссө аһылык 10 эбэтэр 15 мүнүүтэ иннинэ сөп буолар ууну, утах ханыар диэри иһэн кэбистэххэ киһи аһыы олорон ууну эбии иһэргэ наадыйбат.

Аһылыгы киһи элбэхтэ ыстаан, илдьиритэн, мэлийэн, силинэн дэлби биһэн, булкуйан куртахха киирэн буһарыгар бэлэмниир. Тиис үчүгэй, бөҕө буолуута доруобуйа туругун быһаарар. Былыргы сахалар үлэһити талан ылалларыгар аан маҥнай аһатан көрөллөрө. Кыайа-хото аһыыр киһи этэ-сиинэ күүстээҕиттэн, доруобайыттан элбэхтик кыайыылаахтык үлэлиирэ быһаарыллар. Көлүнэр көлө, ынаҕы эбэтэр сылгыны тииһин көрүү талан ылыыга сүрүн көрдөбүл буолар.
 
Тииһи сууна, көрүнэ сылдьыы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл. Кытаанах аһылыгы лаппа үчүгэйдик ыстаан илдьиритии куртахха олус көмөлөөх. Киһи аһыы олорор кэмигэр ууну иһэрэ төрүт даҕаны наадата суох. Аһыы олорон эбэтэр аһаан баран убааһы истэххэ уу киһи куртаҕар киирэн били илдьи ыстаан уонна силинэн булкуйан буһарарга бэлэмнэниллибит аһылыгы дэлби суурайан үчүгэйдик буһарын мэһэйдиир, бытаардар.

Киһи ас буһарар сүмэһиннэрэ барылара  90  бырыһыаннара   уу буолар. Онно эбии  ууну   иһэн  биэрэн  бу   сүмэһиннэри  өссө  убатан, суурайан кэбиһии ас үчүгэйдик, иҥэмтэлээхтик буһарын мөлтөтөр.

Арҕааттан кэлбит аһылык туһунан үөрэххэ аһаан бүтэн баран убаҕаһы дьэ иһэн утаҕы ханнарарга этэллэр. Аһаан бүтүүгэ иһэргэ анаан убаҕаһы; чэйи, компоту аналлаах менюларга суруйаллар. Бу үөрэх ситэтэ суоҕуттан куртах ыарыыта ордук элбэх диэтэхпитинэ улахан сыыһа буолбата буолуо.

Киһи эдэр эрдэҕинэ аһылыкка улахан суолтаны биэрбэккэ эрэ төрөппүттэрэ эбэтэр иитээччилэрэ эппиттэрин хоту аһыыр. Эдэрдэр үксүгэр тиэтэйэннэр, аанньа ыстаабакка эрэ ыйыстыталыы охсор иһин, уу иһэн илитэн биэрэллэрин өссө сөбүлүүллэр. Ол иһин эдэрдэри тиэтэйбэккэ эрэ аһылыгы үчүгэйдик ыстаан аһыырга үөрэтии наада. Аһыы олорор киһини тиэтэтии букатын табыллыбат быһыынан ааҕыллар. Ол барыта ситэ ыстамматах аһылык кини этигэр-сиинигэр куһааннык иҥэриттэн тутулуктаах. Маннык быһыыны хас биирдии киһи билэн бэйэтин олоҕор туһана сылдьара наадалаах.

Аһылык кэнниттэн балтараа чаас буолан баран ууну төһө баҕарар иһиэххэ сөп. Бу кэмҥэ аһылык куртахха буһан бүтэн салгыы оһоҕоско ааһа барар. Аһылыктан ыраастаммыт куртаҕы уу киирэн ас тобохторуттан өссө ыраастаан туһалыыр.

Ууну иһии сүрүн туһатынан аһыах   иннинэ  10  эбэтэр  15 мүнүүтэ иннинэ истэххэ уу киирэн  куртаҕы  ыраастаан,  үчүгэйдик   ыстаммыт,  мэлиллибит,  силинэн буккуллубут  саҥа аһылык куртахха киирэн  буһарыгар  атын туох да тобохтор мэһэйдээбэттэрин үөскэтэр.

Yлэҕэ-хамнаска сылдьар киһи аһыыр кэми көтүтэн кэбиһэрэ элбэх. Биир кэмҥэ аһыырга үөрэммит куртах симэһиннэрин эмиэ биир кэмҥэ таһааран, бэлэмнэнэр. Кураанах куртахха аҥардас ас буһарар симэһиннэр мунньустуулара туох да үчүгэйи аҕалбат. Ол иһин аһылык кэмэ кэлиитигэр сөп буолар ууну иһэн куртаҕы хайаан да ыраастыыр, сайгыыр наада.

Былыргыны кэпсээтэхтэринэ саха ыала киэһэ эттэрин сиэхтэрин иннинэ чэйдэрин иһэллэрин туһунан этэллэр. Ол аата, «Утахтарын ханнараары» чэйи эрдэ, иҥэмтэлээх Аһылыгы аһыахтарын иннинэ иһэллэр. Саха дьонун бу билиилэрэ аһылык саҥалыы үөрэҕэр эмиэ сөп түбэһэр.

Айылҕаҕа уу элбэх. Саха сиригэр уу үрэхтэргэ, өрүстэргэ уонна күөллэргэ мунньустар. Сахалар ууну мунньустар сирдэринэн арааран тус-туспатык ааттыыллар. Күөл уута, өрүс уута, муора уута, ардах уута, муус уута, ону тэҥэ киһи эрэ иһэригэр аналлаах иһэр уу диэннэргэ араа¬раллар. Ол аата, иһэр ууну саха дьоно былыр-былыргыттан туспа арааран анаан-ми¬нээн бэлэмнээн туһаналларын бэлиэтиир.

Иһэр уу киһиэхэ олус наадалаах. Киһи этин-сиинин улахан өттө, аҥарыттан лаппа ордуга - уу. Уу - киһи этин-сиинин сорҕото. Ол иһин олус ыраас ууну иһэр буолуу киһи этигэр-сиинигэр быһаччы туһаны оҥороро быһаарыллан тахсар.

Иһэр уу уонна аһылык  туһунан быһаарыыны оҥоруохпут  иннинэ Айылҕаҕа  баар  веществолар   икки   тус-туспа  араастаахтарын билэрбит  наада.  Химия   наукатын   быһаарыытынан  Сиргэ  баар    бары    веществолар   органическай уонна  неорганическай  диэннэргэ арахсаллар.

Айылҕаҕа үүнэр бары күөх үүнээйилэр, үөннэр уонна тыынар-тыыннаахтар эттэрэ-сииннэрэ барылара органическай веществолар диэн ааттаналлар. Ол веществолартан киһи сииригэр сөп түбэһэллэринэн бары оҕуруот астара, фрукталар уонна эт, балык, үүт, сымыыт аһылыктар эбиттэр. Ол аата, Сир неорганическай веществоларыттан үүнээйилэр Күн уотун туһананнар, уларытан органическай веществолары оҥорон таһаараллар. Үүнээйилэр почваттан иҥэринэн ылан бэйэлэрин эттэригэр-сииннэригэр уларытан туһаммыт эттиктэрэ органическай буола уларыйаллара быһаарыллар. Үүнээйилэртэн салгыы сайдыбыт тыынар-тыыннаахтар уонна дьон органическай вешестволары эрэ бэйэлэрин эттэрин-сииннэрин туһатыгар туһанар кыахтаахтар.

Сир үрдүгэр баар бары органическайтан атын веществолар неорганическайдар диэҥҥэ киирсэллэр. Ол курдук киһи сииригэр туттуллар туус састаабыгар баар натрий «Быһалыы киһи этигэр-сиинигэр тиийдэҕинэ туох да туһата суох буолар»,- диир киһи олоҕун уһатыынан утумнаахтык дьарыктаммыт Америка физиотерапева П.Брэгг бэйэтин «Формула совершенства» диэн үлэтигэр. П.Брэгг киһи этигэр-сиинигэр оҕуруот астарыттан, фрукталартан эбэтэр эттэн, балыктан ылыллар натрий эрэ туһалыыр диэн быһаарар.

Былыр Кытайга улахан хоргуйуу буолбутугар хам аччык дьон буору сии сатаан баран өлөн хаалалларын П.Брэгг бэйэтэ көрбүт. Кини ханнык да неорганическай веществолар ууга да суураллыбыттара киһиэхэ туох да туһаны аҕалбаттарын бэлиэтиир. Хата туһалыахтарын оннугар киһи этигэр-сиинигэр киирэн мунньуллан хаан сүүрэр тымырдарын эркиннэрин хатырдан, кытаатыннаран кэбиһэллэр диир. Бүөргэ, үөскэ үөскүүр таастар барылара ити араас суураллыбыт туустар, минераллар мунньустуулара буолаллар диэн кини быһаарар.

Киһи этэ-сиинэ органическай диэн ааттыыр үүнээйилэртэн эбэтэр тыыннаах харамайдартан үөскээбит эттиктэри эрэ аһылыкка, бэйэтин этин-сиинин туһатыгар кыайан туһанар диэн этэр П.Брэгг.

Иһэр ууга олус элбэх минераллар сууралла сылдьаллара дьон ыарыһах буолууларын үөскэтэр. П.Брэгг улааппыт Вирджиниятыгар иһэр ууларыгар натрий, тимир уонна кальций суураллыбыттара элбэх эбит. Кини билэр дьоно уонна аймахтара бүөр ыарыытыттан эдэрдэригэр өлүтэлээбиттэр. Бу дьон бары кэриэтэ эрдэ баҕайы кырдьыбыттар, хааннарын сүүрдэр тымырдара барылара кытааппыттар, ол иһин эдэрдэригэр өлбүттэр.

Биллиилээх физиотерапев Поль Брэгг киһи дистиллированнай ууну эрэ иһэригэр сүбэлиир. (2,58). Дистиллированнай ууга тэҥнэһиэх¬тэрин сөптөөх ыраас ууларынан ардах уута уонна муус уута буолаллар. Ардах эбэтэр муус уутугар ханнык да суураллыбыт туустар, минераллар суохтарынан олус ыраас уунан ааҕыллаллар.

Оҕуруот астарын эбэтэр фрукталар соктарыгар элбэх туһалаах суураллыбыт веществолар бааллар. Олорго суураллыбыт саахар, витаминнар уонна араас элбэх бытархай элеменнэр бары кэриэтэ киһи этигэр-сиинигэр туһалаахтар.

Тиэхиникэ сайдыыта Айылҕаны киртитэн иһэр. Өрүстэр уулара ордук киртийдилэр. Элбэх суураллыбыт туустардаахтар. Үгүс карь-ердартан, шахталартан дьон доруобуйаларыгар буортулаах ыарахан металлар туустара, араас минераллар элбэхтик суураллан өрүстэргэ уонна күөллэргэ киирэллэрин тэҥэ, үгүс булкуспут веществолар ууга эмиэ элбээн иһэллэр.

Билигин үгүс саха ыаллара күөллэр уонна өрүстэр ууларын ыраастаабакка эрэ иһэргэ күһэллэллэр. Арҕааттан кэлбит ууну ыраастаабыта буолан баран иһэр кэлии дьон үөрэхтэрэ баһыйан былыргы олохтоох дьон курдук мууһу хаһаанан иһии хаалан эрэр. Саха дьоно былыр-былыргыттан үөрэтэн саҥа тоҥмут күөл эбэтэр өрүс мууһа олус ыраас уу буоларын билэннэр ону уулларан иһэр уу оҥостон туһанар эбиттэр. Былыргы кэмнэргэ ыаллар бары үлэлээн-хамсаан мууһу булууска хаһаанан муус уутун сайыннары иһэллэрин куорат, улахан дэриэбинэлэр олохтоохторо умнан сылдьаллар.

60-с сыллардаахха атомнай буомбалары салгыҥҥа эһэн боруобалыы сылдьыбыттарыттан ардах уута радиациянан сутуллубут кэмнэрэ бааллара. Билигин аан дойду сайдыылаах дьоно биир тылы булунаннар уонна бобуу-хаайыы көмөтүнэн атомнай буомбалары сир үрдүгэр, салгыҥҥа, ууга боруобалаабат буолбуттара дьон Айылҕаны харыстыыр, көрөр-истэр туһугар биир сыалга түмсүүлэрэ син кыаллыан сөбүн бигэргэтэр. Атомнай буомбалары салгыҥҥа боруобалаабаттан салгын уонна уу радиациянан киэҥник сутуллаллара кэлин кэмҥэ суох буолла.

Уу киртийиитэ эмиэ икки өрүттээх: бастакытынан - суураллыбыт туустар, иккиһинэн – булкуспут, булааспыт кирдэр. Ардах уутугар муус уутун курдук ханнык да суураллыбыт туустар суохтарыттан эмиэ олус ыраас ууга киирсэр. Суураллыбыт туустара суоҕуттан үчүгэйдик сиидэлээн ыраастаатахха олус ыраас уу буолан тахсар.

Муус уута бары өттүнэн олус ыраас уу буолуоҕун арай биир эрэ мэһэйдиир. Ол радиация буолар. Радиациянан сутуллубут ууга радиацияны урут иҥэринэр ыарахан уу эттиктэрэ үөскүүллэр эбит. Тымныы күүһүрэн барыытыгар бу эттиктэр аан маҥнай тоҥоллор. Ол иһин радиация баар сиригэр тоҥмут мууска элбэх радиация мунньуллан хаалыан сөп. Дьон бары муус уутун иһэр дойдулара радиацияттан олус ыраас буолуохтааҕа итинэн быһаарыллар уонна аан бастакынан учуоттанан радиациянан киртитии букатын таһаарыллыбатаҕына табыллар.

Муора кыра арыыларыгар олорор омуктар куруук ардах уутун иһэллэр эбит. Кинилэр доруобуйалара ордук бөҕө буоларын П.Брэгг үөрэппит. Ардах уонна кокос эриэхэтин уутун эрэ иһэр кырдьаҕастар доруобуйалара эдэр дьонтон туох да итэҕэһэ суох бөҕө эбиттэрин медицинэ үөрэхтээхтэрэ эмиэ көрөн итэҕэйбиттэр.

П.Брэгг Марокко кумах куйаардаах сирдэрин олохтоохторун эмиэ чинчийбит. Бу дьон эмиэ ардах уутун эрэ иһэллэр эбит. Сахалар баттаҕы ардах эбэтэр муус уутунан сууйдахха ордук ырааһырарын уонна тупсарын бэлиэтииллэр. Дьахталлар сайын ардах уутун баттахтарын суунарга билигин да тутталлар.

Киһи этигэр-сиинигэр уу олус туһалаах. Эт-сиин үгүс өттө уу. Ол иһин киһи олус ыраас ууну иһиэхтээх диир П.Брэгг. Айылҕаҕа баар уулартан саамай ыраас уу - ардах уута, дистиллированнай уу буолар. Дистиллированнай ууга чугаһыыр ыраас ууга муус уута эмиэ киирсэр. Дириҥ уу аан маҥнай үрдүттэн тоҥоругар саамай ыраас өттө, биир да суураллыбыт тууһа суох өттө тоҥор. Ол иһин муус уута олус ыраас ууга киирсэрэ быһаарыллар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан муус уутун эрэ иһэллэр этэ. Хас биирдии ыаллар дьиэлэрин таһыгар муус угарга аналлаах умуһаҕы тутталлара. Сайыны быһа хаһааммыт муустарын умуһахтан таһааран иһиттэргэ уулларан, иһэр уу оҥорон  туһаналлара. Күһүн муус тоҥон сөп соҕус халыҥнаах буолуутугар муус ылыытын үлэтэ саҕаланар. Элбэх мууһу ылан хаһаанан, дьиэлэрин таһыгар таһан кэбиһэллэр. Кыһын тымныы кэмҥэ мууһу умуһахха толору хаалаан баран сабан кэбистэхтэринэ сайыны быһа тоҥ сытар. Бэйэлэригэр сөп буоларынан умуһахтан таһааран иһиккэ уулларан, ыраастаан иһэллэр этэ.

Былыр ыраахтааҕылаах Россия кэмигэр саха дьоно олус уһун үйэлээхтэринэн биллэллэр этэ. Үйэлэрин уһунунан Кавказ омуктарын кэннилэриттэн иккис миэстэни ылалларын быһаарбыттар. Кинилэр уһун үйэлэниини ситиһэллэригэр аһыыр аһылыктара уонна иһэр уулара олус улахан оруоллаах эбиттэрин билигин умнан сылдьабыт. Ол барыта саха дьонун олохторун, аһылыктарын үөрэҕин хаалларан, атын сөп түбэспэт үөрэҕи эккирэтииттэн таҕыста. Билигин, 70-тан тахса сыл устата сэбиэскэй былааска олорон кэлэн баран саха дьонун олохторун уһуна бүтүн Россия үрдүнэн саамай кылгас буолбута биллибитин кэннэ үгүс дьон дьэ тоҕо маннык буолла диэн санааҕа түстүлэр.

Улахан дэриэбинэлэргэ уопсай дьиэлэргэ олорор дьон муус угар умуһахтара суохтарынан сайыҥҥы кэмҥэ массыынанан күөлтэн баһан аҕалыллыбыт ууну иһэргэ күһэллэллэр. Өрүстэр биэрэктэригэр олохтоохтор кэлин кэмҥэ улаханнык киртийэн эрэр өрүс уутун ханнык да эбии ыраастааһына суох иһэллэр.

Бу ыараабыт балаһыанньаны көннөрөр суолу көрдөөһүн саха дьону¬гар олус суолталаах. Саха дьонун олохторун уһуна биллэрдик кылгаабытыгар иһэр уу олус улахан оруолу ылар. Ол иһин иһэр уу хаачыстыбатыгар улахан суолтаны биэриэххэ сөп этэ. Саха сиригэр ирбэт тоҥ буор баарын таба туһаннахха, мууһу элбэхтик хаһаанан, муус уутун сылы быһа иһэргэ толору кыах баар. Муус уута ордук ыраас, эти-сиини ыраастыыр уонна биһиэхэ туһанарга ордук табыллар, бэйэ кыаҕын иһинэн баар уу буолар.

Билигин саха дьонугар иһэр уу суолтата олус улаатта. Саха дьоно төбүрүөннээн, мунньустан олорор сирдэригэр иһэр ууну быһаарыы олус суолталаах. Дьоҥҥо барыларыгар муус уутун эрэ иһэр буолуу өйдөбүлүн иҥэрии бу боппуруоска хамсааһыны таһаарыа этэ.

Дьон бары бэйэлэрин доруобуйаларын туһугар аан бастаан бэйэлэрэ кыһанар кэмнэригэр тиийдэхтэринэ ыраас муус уутун иһэргэ үөрэниэхтэрин сөп. Сэбиэскэй былаас саҕана дьон доруобуйаларын харыстааһыны государ¬ство илиитигэр туттаран кэбиспиттэриттэн, государство сороҕор, кыах суоҕунан быһааран, кирдээх, ыраастамматах да ууну иһэллэригэр күһэйэр этэ. Иһэр уу ыраас эбитин дьоҥҥо көрдөрөөрү хайа эрэ салайааччы киһи биир эмэ ыстакаан ууну баһан ылан иһэн кэбиспитин дакаастабыл оҥостуу биһиэхэ билигин да баар суол. Биирдэ эмэтэ улахан кирдээх да ууну иһэри киһи этэ-сиинэ тулуйан, ыраастанан, билиммэтэҕинэ, оннук ууну куруук иһэр буолуу дьон доруобуйаларыгар кыайан көммөт улахан буортуну оҥорорун ситэ билбэккэ сылдьар курдукпут.

Иһэр уу боппуруоһун быһаарыы Саха сирин олохтоохторугар олус туһалаах буолуо этэ. Билигин тыа сирин олохтоохторо күөл, өрүс ууларын соччо-бачча ыраастаабакка эрэ иһэргэ күһэллэн олороллор. Киһи иһэр уута араас туустардаах буолуутун «Минеральнай уу» диэн тупсаран ааттааһын олус дэлэйдэ. Аныгы медицинэ науката суураллы¬быт туустардаах ууну иһэри аҥардастыы туһалаах эрэ өттүнэн быһаарар буолуута итиннэ олук буолан көмөлөһөр. Бу ууларга суураллыбыт туустар бары кэриэтэ неорганическай эттиктэр суурадаһыктара. Ол иһин П.Брэгг быһаарыытынан  киһиэхэ букатын  туһата суохтар, үөскэ, бүөргэ мунньулланнар ыарыы төрүөтэ буолаллар.

Ыраас уу, дистиллированнай уу, муус уута киһи этиттэн-сииниттэн араас туһата суох, буортулаах холбоһуктары суурайан таһаарар буолан ордук туһалаах. Онтон кирдээх, элбэх суураллыбыт туустардаах ууну истэххэ киһи этэ-сиинэ ол ууну төттөрү ыраастаан таһаарар курдук буолар эбит. Ол иһин киһи бүөрүгэр, үөһүгэр араас таастар үөскүүллэр диэн быһаарар П.Брэгг.

Ууну суураллыбыт туустартан ыраастыыр тэриллэр сыаналара да ыарахан уонна олус түргэнник киртийэннэр уларыйан биэрэн иһиэхтээхтэр. Бу тэриллэр ууга көстөр кирдэрин кыайа-хото ыраастыыллар, онтон ууга суураллыбыт туустары кыайан арааран ылбаттар, көннөрү аҕыйатар эрэ кыахтаахтар. Ол иһин күөл, өрүс, сир аннынааҕы уулары ситэ-хото ыраастаабаттар. Кыах суох диэн ааттаан ситэ ыраастамматах ууну иһэргэ күһэйэр буолуу дьон барыларын эттэрин-сииннэрин сыыйа-баайа буорту оҥорууга тэҥнэнэр быһыы буоларын ситэ арааран билэ иликпит.

Ыраас, муус уутун эрэ иһэр буолуу саха дьонун уһун үйэлиэ, доруобуйаларын ордук бөҕөргөтөн үлэни-хамнаһы кыайалларыгар олук буолуо этэ. Элбэх дьон олорор сирдэригэр мууһу элбэхтик хаһаанан сайын ус¬тата иһэр уунан, муус уутунан хааччыйыы ордук туһаны аҕалыа. Сөбүгэр көмөнү оҥордоххо кыра тэрилтэлэр дэриэбинэлэргэ мууһу хаһаанан иһэр уунан хааччыйыыны бэйэлэрэ да кыайыа этилэр.

ТУУС

Сахалар тууһу олус былыргыттан билэр буолуохтарын сөп. Ол курдук «Туус» диэн тылы сахалар туттар буолбуттара ырааппыт быһыылаах. Ол эрээри саха дьоно ханнык кэмтэн ыла туус туһунан билэн, хостоон аһылыгы тупсарарга анаан тутталларын биһиги чуолкайдык билбэппит.

Ф.Ф.Захаров «Омоҕой баай» диэн былыргы кэмнээҕи олох туһунан үлэтигэр сахалар хоту сиргэ көһөн кэлиэхтэрин инниттэн ыла тууһу билэллэрин, аһылыгы тупсарарга анаан тутталларын уонна дьон бэйэлэрин икки ардыларыгар атыыга, эргиэҥҥэ туһаналларын бэлиэтиир. Кини суруйарынан хоту сир олохтоохторо тууһу хостоон атыыга-эргиэҥҥэ туһаналлар эбит. 

Билиҥҥи кэмҥэ туус аһылык амтанын тупсарар буолан дьон бары астарын туустаан сииргэ үөрэнэн хаалбыттар. Итини тэҥэ туус аһылык өр кэмҥэ сытыйан, буорту буолбатын хааччыйарын учуоттаан ордук элбэхтик аһы хаһаанарга туһаналлар. Куруук сибиэһэй аһылыгы сиир кыаллыбатыттан өр кэмҥэ ууруллубут, хаһааныллыбыт олус туустаах аһылыктары дьон эмиэ сииргэ күһэллэллэр.

Хайа баҕарар киһиэхэ: «Бу дьаат, маны эн сии сырыт»,- дии-дии тууһу биэрдэххэ олус улаханнык өһүргэниэн, хоргутуон сөп. Өссө тыыннаах киһиэхэ дьааты сиэтэн букатын буоратаары гыналлар дии саныаҕа. Химия үөрэҕиттэн билэр натрийбыт олус аһыы щелочь буолар. Онтон хлору ыллахха букатын күүстээх дьааттаах гаас. Бу веществолар холбоһоннор киһи сиир тууһун үөскэтэллэрин бары билэбит. 

Туус – аһылык буолбатах, аһыы буолан амтаны эрэ тупсарааччы. Киһи этигэр-сиинигэр туус туох да туһаны аҕалбат диэн этээччилэр кэлин син элбээн эрэллэр. Тууска ханнык да витаминнар уонна органическай, киһи этигэр-сиинигэр туһалаах эттиктэр суохтар. Туус киһи бүөрүгэр, үөһүгэр, хабаҕар, сүрэҕэр, хаан сүүрэр тымырдарыгар олус куһаҕан сабыдыалы оҥорор диир П.Брэгг. 

Туус сүрэххэ ордук куһаҕаны оҥорорун быһаарбыттар. Киһи санаатын тымырдарын эмиэ күүрдэр. Туус киһи этигэр-сиинигэр олус туһалаах кальцийи суурайан таһаарар. Киһи айаҕын аһытан силин үлэтин уларытар, булкуйар, сили убатар. Ол иһин ас буһарыытын буортулуур. 

Олус былыргы кэмнэргэ дьон тууһу олох да сиэбэттэр эбит. Билигин эскимостар тууһу төрүт да сиэбэттэр эрээри онтон туохтара да итэҕэстийбэттэр. Аны тууһу элбэҕи сиэтэхтэринэ дьиэ кыыллара, сибиинньэ эҥин өлөллөрө биллэр. Ол иһин дьон-аймах тууһу сииргэ үөрэниилэрэ тыһыынча сыллааҕыта олоххо сыыһа киирэн киирэн хаалбыт үгэс эбит диэн быһаарыахпытын сөп.

Дьон тоҕо тууһу сииргэ үөрэммиттэрин биохимик Бунге маннык быһаарар. Сиртэн, хонууттан натрий тууһа суураллан көҕүрээн иһиитэ үүнээйилэргэ натрий аҕыйыырыгар тириэрдибит. Ол иһин аҕыйаабыт натрийы оннугар түһэрэн биэрээрилэр дьон ити тууһу буланнар туһанар буолбуттар.

Сир үрдүгэр баар бары неорганическай эттиктэр киһи этигэр-сиинигэр быһаччы киирэн кыайан туһалаабаттар диир П.Брэгг. Киһи тууһу айаҕар угарын кытта тууһу сиэһин куһаҕана, туһата суоҕа сонно биллэр. Айахха туус киирэрин кытта олус күүскэ киһи сыраана сүүрэн бу тууһу суурайан таһаара сатыыр. Киһи ис уорганнарыттан тууһу сиэһинтэн ордук күүскэ эрэйдэнээччи бүөр буолар. Бүөр кыайан суурайан таһаарбатах туустара киһи сүһүөхтэрин уутугар мунньулланнар, сүһүөхтэр кыайан хамсаабат буолан иһэллэр. Итини тэҥэ туус киһи этигэр элбэх ууну тутарынан атах үллэн хаалыытын эмиэ үөскэтэр.

Туус киһи сүрэҕэр ордук куһаҕаны оҥороро биллибит. Ол курдук туус элбэҕиттэн киһи хаанын баттааһына үрдээһинэ уонна сүрэх түргэнник тэбиэлиирэ тутулуктааҕа быһаарыллыбыт. Уойбут дьон үксүгэр хааннарын баттааһына үрдүк буолара биллэр.
Туус тыынар тыыннаахтарга уонна киһиэхэ хайаан да наада буолар диэн этиини быһаарарынан кыыллар төһө эмэ ыраах сиртэн кэлэннэр тураҥы булан сииллэрин ааҕаллар. Маннык сирдэри булан Брэгг чинчийэ сылдьыбыта киһи сиир тууһа онно суох буолар эбит. Тураҥҥа арай атын туһалаах эттиктэр баалларын кини быһаарбыт.

Ынах сүөһүгэ элбэх тууһу сиэтэллэриттэн ууну элбэхтик иһэннэр үүттэрэ элбиир. Ол эрээри бу ньыма ынах сүөһү үүтэ элбэх туустаах буоларын үөскэтэр диир Брэгг. Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн олус туустаах үүтүнэн аһатыы кинилэр олус суон, этиргэн буола улааталларыгар тириэрдэр курдук. Тууһу элбэхтик сииртэн Америка дьоно сүрэхтэрэ ыалдьара элбээһинэ быһаччы сибээс¬тээх.

Киһи тириттэҕинэ көлөһүнүн кытта элбэх туус тахсар. Көлөһүн туустаах буолар. Сорох үөрэхтээхтэр бу итии кэмҥэ көлөһүнү кытта көҕүрээбит тууһу оннугар түһэрэн биэрэн иһэххэ наада диэн этэллэр. Ол иһин сорох сирдэргэ олус куйаас кэмҥэ үлэһиттэргэ аналлаах туус таблеткаларын биэрэллэрин П.Брэгг улахан сыыһанан ааҕар. Бу этиитин дакаастаары П.Брэгг Калифорнияҕа баар «Өлүү хонуутун» саамай куйаас кэмҥэ түбэһиннэрэн туоруурга былааннаммыт.

Олус куйаас, күнүскү кыраадыс 41-тэн 54-кэ диэри сылыйбыт. Бу хонуу туорааһына 48 километр. Айаннааччылар икки бөлөх буолан тус-туспа өйүөлээх айаннаабыттар. 10 эдэр спортсменнар уу, ас ылыммыттарын тэҥэ элбэх туустаах таблеткалары ылбыттар. Онтон Брэгг иһэр уу эрэ ылыммыт. Кини өссө бу туорааһын кэмигэр  аһаабакка эрэ сылдьар санааламмыт.

Куйаас кэмҥэ туустаах ууну испит уолаттар бары кыайан туораабакка аара охтубуттар. Онтон Брэгг тууһа суох ууну иһэ-иһэ өссө кэлбит сиринэн төттөрү барбыт. Инньэ гынан олус куйаас да кэмҥэ киһиэхэ туус букатын да наадата суох буоларын бэйэтин холобурунан дакаастаабыт.

Аан дойду сэриитин саҕана немецтэр Африкатааҕы сэриилэрэ хотторон кумах куйаарга үтүрүллэн хаалбыттар. Кэлин англичаннарга бэриммиттэрин кэнниттэн саллааттар туруктара үчүгэйэ бэлиэтэммит. Бу кэмҥэ немецтэр туустаах таблеткалара суох буолАн тууһу букатын да сиэбэккэ сылдьыбыттар.

Наука үөрэтэн быһаарбытынан киһи үөрэннэҕинэ көлөһүнүн кытта туус тахсыбат туругар тиийэр. Ол курдук киһи этэ-сиинэ туус аҕыйаҕар үөрэнэн аны тууһу көҕүрэппэт буоларга үөрэнэр эбит.

Киһиэхэ наадыйарыгар сөптөөх натрий оҕуруот астарыгар, эккэ уонна балыкка баар буолар. Урукку кэмнэргэ сахалар, эт, балык уонна үрүҥ астарынан аһыыр эрдэхтэринэ, тууска наадыйбаттар эбит. Америка индеецтэрэ европеецтэр кэлиэхтэригэр диэри тууһу туһамматахтар. Индеецтэр эттэрэ-сииннэрэ олус доруобай, сайдыылаах эбиттэрин Ко¬лумб уонна да атын чинчийээччилэр бары таба көрөн бэлиэтээбиттэр. Кэлин ин¬деецтэр мөлтөөһүннэрэ тууһу, атын аһылыгы сииргэ уонна арыгыны иһэ үөрэниилэриттэн саҕаламмытын П.Брэгг бэлиэтиир.

Брэгг Аан дойдуну барытын кэрийэн үгүс тууһу сиэбэт омуктары көрсөн кэпсэппит. Бу дьон бары хааннарын баттааһына нуорматыгар сылдьар уонна сүрэх, бүөр ыарыыларынан ыалдьыбаттарын быһаарбыт.

Медицина науката киһи биир күҥҥэ төһө тууһу сиэн сөбүн кыайан быһаара илик. Ортотунан 0,5 эбэтэр 1 грамм тууһу сиэххэ сөп диил-лэр. Итиччэ тууһу киһи этэ-сиинэ суурайан таһаарар кыахтаах эбит. Билигин Америка дьоно ортотунан ити нуорманы 15 эбэтэр 30 төгүл аһара элбэх тууһу сииллэр.

Кэлин кэмҥэ аһыыр ас барыта аһара элбэх туустаах буолла. Тууһаммыт оҕуруот астара, ветчиналар, бэконнар, тушонкалар, балыктар, сибиинньэ сыалара бары аһара туустаахтар.

«Киһи олоҕун уһатыан баҕарар буоллаҕына, кылгаппата ордук буолуо этэ»,- диир П.Брэгг. Кини быһаарыытынан киһи Айылҕаттан бэриллибит олоҕун уһуна 120 сылтан ордук буолуохтаах. Дьон үйэлэрэ сити кэмҥэ кыайан тиийбэтин үгүс өттө тугу аһыылларыттан уонна хайдах олороллоруттан эрэ тутулуктаах диэн быһаарар П.Брэгг.

П.Брэгг биэс уонтан тахса сыл устата аһаабакка сылдьыыны үөрэппит. Кини түөрт хонукка аһаабакка сырыттахха эккэ-сииҥҥэ мунньуллубут ордук туустар тахсаллар диэн этэр. Бу түөрт хонук устата кини аҥардастыы дистиллированнай эбэтэр муус уутун эрэ иһэн сылдьар. Аһаабакка сылдьар кэмҥэ ууну төһөнү баҕарар, сөп буоларынан иһэ сылдьыахха наада диэн кини сүбэлиир.

Киһи иһиттэн туустар иигин, көлөһүнүн кытта тахсаллар. Туустар суураллан таҕыстахтарына киһи бүөрэ ордук ыраастанар. Аһаабакка сылдьан эти-сиини ыраастаныы кэнниттэн тууһу букатын да сиэбэтэххэ доруобуйа тупсуон эрэ сөп.

Аһаабакка сылдьыы кэмигэр киһи ас буһарарыгар туттар эньиэргийэ¬тин этин-сиинин ыраастыырга туһанар диир П.Брэгг. Аһаабакка сыл¬дьыы кэнниттэн эт-сиин араас туустартан эҥин ыраастанан киһи эдэригэр түһэр кыахтанар.

Киһи этигэр-сиинигэр сөп түбэһэр аһылыгы аһааһын эт-сиин ыраас буолуутун хааччыйар. Аһыыр остуолга туус турар буоларын Брэгг отой сөбүлээбэт. Кини этэринэн сиргэ үүнэр астар бэйэлэрэ сөп буолар туустаахтар.

Билигин ханнык баҕарар аһылыкка туус кыра да буоллар баар. Ол туустары таһааран иһэр наадаҕа хас нэдиэлэ аайы биирдии күн аһаа¬бакка сылдьыахха сөп. П.Брэгг үйэтин тухары тууһу сиэбэккэ сылдьы¬быт. Ас амтанын тупсарар наадаҕа Айылҕа аһыы үүнээйилэрин, луугу, чесногу эҥин туһанарга кини ыҥырар. Kиһи олоҕо бэйэтиттэн, кини өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуктаах. Ханнык аһылыгы сиири быһаарыыга үөрэх-билии көмөтүнэн сайдыбыт, элбэхтик эрчийииттэн күүһүрбүт өй-санаа бастаан, салайан иһэрэ ордук буолуо этэ. Минньигэс эрэ буолбакка, эккэ-сииҥҥэ ордук туһалаах аһылыгы сиир буоллахха доруобуйа тупсан кырдьык даҕаны уһуннук олорору ситиһиэххэ сөп.

ЭТ - СИИН уонна ӨЙ – САНАА

Былыргы кэмҥэ сахалар улахан күүстээх хомуһуннаах ойууннара кут-сүр үөрэҕинэн, киһи өйүн-санаатын үөрэтиинэн утумнаахтык дьа¬рыктаммыт эбиттэр. Олус дириҥник хасыһан уонна гипноһу туһанан үөрэтэннэр киһи өйө-санаата, куттара уонна этэ-сиинэ тус--туспаларын арааран билбиттэр. Кинилэр киһи кутун уонна сүрүн үөрэ¬тиилэрин салгыы сайыннараннар киһи өйүн-санаатын үс аҥы, үс кукка эмиэ араарбыттар.

Биһиги бу үлэбитигэр аҥардастыы киһи этин-сиинин туспа арааран үөрэтиэхпит. Ол иһин бу эт-сиин диэн өйдөбүлгэ киһи ханнык чаастара киирсэр эбиттэрин быһаарыахпыт.

Сахалар киһи этин-сиинин хаһан баарар өйүттэн-санаатыттан туспа буоларын бэлиэтээн этэллэр. Ол иһин киһи этин-сиинин баҕа санааларын быстах баҕа санаалар диэн арааран ааттыыллар. Киһи этэ-сиинэ дьиҥнээх биологическай төрүтэ буолар. Бу этин-сиинин киһи төрөппүттэриттэн, аймахтарыттан быһаччы утумнуур. Эт-сиин Сир үрдүгэр баар Айылҕа эттиктэриттэн хомуллар уонна утумнаан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салгыы бэриллэн иһэр. Итини тэҥэ киһи этин-сиинин үгүс өттө, 70 бырыһыаныгар тиийэ уу, биһиги аһы-лыкпытыгар иһэр уубут буолар. Айылаҕа туох баар барыта эргийэн, уларыйан биэрэн иһэринэн эт-сиин бары эттиктэрэ эмиэ уларыйан, эргийэн биэрэн иһэллэрэ эрэйиллэр. Киһи өллөҕүнэ этэ-сиинэ ийэ буо¬ругар төннөн салгыы атын көрүҥҥэ кубулуйуута хааччахтаммата ордук этэ.

Киһи тас көрүҥэ, быһыыта-таһаата кэнэҕэски көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэрин кини оҕолоро, сиэннэрэ тас көрүҥнэринэн төрөппүттэригэр ханан эмэ маарынныыллара чуолкайдык быһаарар. Ити тас көрүҥ бэриллэн иһиитэ барыта Айылҕа биэрбитинэн, эт-сиин утумнаан иһиитинэн быһаарыллара сөбүн бэлиэтиир. Онон, киһи этин-сиинин оҥоһуу¬лара кэлэр көлүөнэ ыччаттарыгар утумнаан, быһаччы бэриллэн иһэллэр.

Эт-сиин утумнаан төрөппүттэриттэн оҕолоругар бэриллэн иһэрэ оҕо хайа эрэ төрөппүтүгэр эбэтэр чугас аймаҕар тас көрүҥэ маарынныырынан быһаарыллар. Оҕо этэ-сиинэ маарыннааһына төрөппүттэрин өйдөрө-санаалара оҕолорун өйүгэр-санаатыгар эмиэ быһаччы бэриллэрэ буолуо диэн санааны сорох дьоҥҥо олохсуппут. Кэнники кэмҥэ төһө эмэ үөрэх-билии сайдыбытын үрдүнэн ити санаа кыайан хаала илик. 

Киһи киһиэхэ маарынныыра билиҥҥи, үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон өйдөрүгэр атыннык киириэн сөп этэ. Өй-санаа сайдан үрдүк таһымҥа тахсыбытынан кут-сүр үөрэҕэ эмиэ сайдан киһи кэлэр көлүөнэлэригэр этин-сиинин оҥоһуутун кытта бэйэтин буор кутун сорохторун эрэ биэрэр, онтон ийэ кута иитиллэр, салгын кутун өйүн-санаатын барытын үөрэтии көмөтүнэн иҥэринэр диэн өйдөбүл бастаан иһиэн сөп этэ. Ол аата, оҕо саҥалыы өйү-санааны иитиллэн уонна үөрэтиллэн эрэ ситиһэр кыахтаах диэни билэр кэммит кэлбит буолуон сөп.

Саха дьонугар төрүт-уус ыаллар диэн өйдөбүл баар. Хас эмэ, элбэх көлүөнэ үлэһит дьон маннык төрүт ыал диэн өйдөбүлү үөскэтэл-лэр. Бу өйдөбүл үтүө, үлэһит ыаллар оҕолоро, ол оҕолорун оҕолоро эмиэ кинилэр курдук өйдөөх-санаалаах, үлэһит киһи буола улаатыахтааҕын быһаарар. Бу быһаарыы үлэҕэ-хамнаска, хамсаныыга быһаччы сыһыан¬наах буолан, илиилэринэн үлэлээбэт баай дьоҥҥо букатын сыһыана суох. Бу этии, киһи үйэтин тухары үлэлээн-хамсаан, этин-сиинин хамсатан олус уһун кэмҥэ буор куту үөскэтэн, сайыннарарын быһаарар. Бу үөскээбит буор кут киһи мэйиитигэр дириҥник иҥнэҕинэ, мэйиигэ, эккэ-сииҥҥэ бэйэтигэр сөптөөх уларыйыылары үөскэтэн кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэр кыахтаныыта, ити төрүт ыал диэн өйдөбүлүнэн бэриллэр.

Буор кут дьайыытыттан төрүт уус киһи оҕото уһаныынан дьарыктаннаҕына этэ-сиинэ хамсаныыларга үөрүйэҕэ таайан, дьоҕура арыллан бу үлэни сотору кэминэн толору баһылыыр кыахтанар.
 
Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһиэхэ буор кут араас хамсаныылартан үөскүүрүн быһаарар. Олус үгүстүк хатыланар хамсаныылары элбэхтэ хатылаатахха үгэс буолбут хамсаныылар үөскүүллэр. Бу үгэс буолбут хамсаныылар киһи этигэр-сиинигэр иҥнэхтэринэ буор кут диэн ааттаналлар уонна үөрүйэх буолууну үөскэтэллэр. Буор кут олус уһун кэмҥэ, хас да көлүөнэ устата үөскүөҕүн сөп.
Билигин дьон үксэ үөрэх-билии олус түргэнник ситиһиллэриттэн, былыргыттан үөрэхтээх, элбэх өйдөөх киһи оҕото эмиэ өйдөөх буолуохтаах дии саныы үөрэммиттэрин кыайан хаалларбаттар. Yөрэҕинэн, салгын кутунан бэриллэр үөрэх-билии өйө-санаата кыра оҕоҕо быһаччы бэриллэрин биллэрэр холобурдар дьон олоҕор суохтар диэххэ сөп.

Өйдөөх дьон оҕолоро төрөппүттэрин курдук өйдөөх-санаалаах буола улааталлара аҕыйаын сахалар быһааран биэрэр этиилэринэн «Бил баһыттан сытыйар» диэн этии баар. Бу этии элбэх билиилээх бас-көс, салайааччы дьон элбэх баайы-малы мунньуннахтарына өйдөрө-санаалара куһаҕан өттүгэр уларыйарыттан оҕолорун өйдөрө-санаалара мөлтөөн, сытыйан барарын чаҕылхайдык быһаарар этии буо¬лар. Ол аата, быстахтык байбыт дьон бэйэлэрэ оҕо эрдэхтэринээҕилэрин таһы-быһа умнан, оҕолорун сымнаастык, баайдык, тоттук иитиилэрэ, атаах буола улааталларын үөскэтэн, бэйэлэригэр тиийбэт өйдөөх-санаалаах дьону иитэн улаатыннараллар.

Биһиги санаабытыгар саҥа үөскээн, үүнэн иһэр оҕо мэйиитэ кураа¬нах буолуон сөп. Төрүөҕүттэн улахан киһи курдук өйдөөх оҕо баара биллибэт. Арай аҕыйах буор кут өйдөбүллэрэ эрэ иҥэн сылдьаллара улаатан дьарыктаннаҕына эрэ биллэллэр. Бу өйдөбүллэр оҕо улаатан араас хамсаныылары оҥороругар көмөлөһөн биэрэр кыахтаахтарын маннык холобур быһаарар. Уол улаатан истэҕин аайытын нүксүҥнээн хаамара аҕатыгар маарынныыр буолан иһиитэ улаатар эбэтэр уус киһи оҕото уһанан истэҕинэ тутара-хабара сыһыамаҕа биллэр. Оҕо улаатан мэйиитэ сайдан ис¬тэҕинэ буор кут дьайыыта эбиллэн биэрэн иһэр.

Кыра оҕо мэйиитэ ырытар, быһаарар кыаҕа суоҕа биллэр. Ол барыта мэйиигэ мунньуллан иһэр өй-санаа олох аҕыйаҕыттан эбэтэр суоҕуттан буолуон сөп. Итинник быһаарыы дакаастабыла кырдьаҕас киһи өйө-санаата, ырытар, сыаналыыр, быһаарар дьоҕура өй үлэтинэн дьарыктанан истэҕин аайытын эбиллэн иһэригэр олоҕурар. Төһө элбэх өй-санаа киһи мэйиитигэр киирэн мунньуллан иһэр дааны соччонон мэйии тэҥнээн көрөр, быһаарар күүһэ эбиллэн иһэрин киһи барыта билэр.

Киһи этэ-сиинэ өйүн-санаатын кытта биир биллэр тутулуктаах. Ол тутулугунан киһи этигэр-сиинигэр үөскүүр ыарыы буолар. Киһи этин-сиинин ханнык эмэ өттүн туохха эмэ дэҥнээтэҕинэ эбэтэр эт-сиин бэйэтэ туох эмэ буоллаҕына онно ыарыы үөскээн өйүгэр-санаатыгар тиийэр. Киһи өйө-санаата бу үөскээбит ыарыыны суох оҥорор санааҕа түһэр, хайдах эмэ хамсанан дуу, хайаан дуу бу ыарыыны суох оҥоро сатааһынынан дьарыктаммытынан барар.

Итинник туспа сибээс, тутулук баара эт-сиин уонна өй-санаа тус-туспаларын өссө төгүл бигэргэтэр бэлиэнэн буолар. Өй-санаа эттэн-сиинтэн араҕыстаҕына киһи этэ ыарыыны билбэт турукка киирэр. Ыарыылартан көмүскэнэр кыаҕа сүтэр. Итини тэҥэ киһи бэйэтин өйүн-санаатын, салгын кутун күүһүнэн ханнык баҕарар ыарыыны тулуйан, кыччатан кэбиһэр кыахтанара эмиэ биллэр. Былыргы күүстээх ойууннар эттэрин ханан баҕарар быһаҕынан дуу, анньыынан дуу анньынан баран эмтээн, оһорон кэбиһэллэрин элбэх кэпсээннэртэн билэбит.

Онон, киһи этэ-сиинэ өйүттэн-санаатыттан туспа көрүҥ буолар. Эт-сиин өйө-санаата суох бэйэтэ туспа сайдан барыан сөп. Бу быһаарыыны улахан да кыыллар өйдөрө-санаалара аҕыйах буолуута уонна букатын да өйдөрө суох дьон эмиэ бааллара халбаҥнаабат гына дакаастыыр.

Биир хааннаах, чугас аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир оҥоһуулаахтар. Бу быһаарыыны медицина науката билэн билигин туһана сылдьаллар. Эт-хаан сөп түбэһиитин таба туһанан киһи чаастарын саппаас чаас оҥостон атастаһан биэриигэ киэҥник туттар буолан эрэллэр.

Аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир тутулуктааҕын былыргы сахалар билэллэрин чопчу этиилэрэ бигэргэтэллэр. Ол курдук аһара кырдьыбыт киһи бэйэтин эдэр аймахтарын доруобуйаларын баттыырын кырдьаҕастар билэллэр. Кырдьаҕас киһи өллөҕүнэ, эдэр ыарыһах аймаҕа арыычча буолан тупсан хааларын сахалар былыргыттан бэлиэтии көрбүттэр.

Саас халтараан суолга массыына абаарыйатыгар түбэһэн эдэр кыыс улаханнык оһоллонон, хаста да эппэрээсийэлэнэн мөлтөх туруктаах балыыһаҕа сыттаҕына, аата көрсө киирэн иһэн соһуччу, астмата көбөн өлөн хаалар. Ыарахан туруктаах кыыс сайын үтүөрэн, күһүнүгэр ыраах сиргэ кэргэн тахсан, ыал мааны ийэтигэр кубулуйар.

Кырдьаҕас эбэ ыалдьа сыттаҕына кыыһа абаарыйаҕа түбэһэн өлөн хаалар. Бэйэтэ иэдэйэ сытар эмээхсин сотору үтүөрэн сиэннэрин көрөн-харайан улаатыннартыыр кыахтанар.

Хаан аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир оҥоһуулаах буолара хас да көлүөнэ дьоҥҥо тарҕанан иһэр ыарыы оҕолоругар эмиэ баар буоларынан өссө дакаастанар. Ыарыы буор кукка кубулуйан киһи мэйиитин бэйэтигэр сөп гына оҥостон уларытыытыттан итинник салгыы көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр кыахтанар.

Өйүнэн-санаанан салайтаран хас да көлүөнэ устата биир дьарыгынан дьарыктаныы дьоҥҥо буор кут буолан ууруллан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитин суола итинник салҕанан иһэр. Ол аата уһана үөрүйэх буолуу буор куту үөскэтэн хас эмэ көлүөнэ дьоҥҥо барыларыгар тарҕанар кыахтаах. Саха дьоно ити иһин былыргы уус төрүттэринэн киэн тутталлар. Биир аймах дьону буор куттара холбуу ситимниир.

Эт-сиин тутаах көрдөбүлүнэн аһылык буолар. Киһи тыыннаах сылдьаары аһылыкка наадыйар. Экономика сайдан иһиититтэн киһи сиир минньигэс аһылыктара элбээбиттэрин сиэн баҕарара эмиэ эбиллэр. Аһылык тупсан иһиититтэн киһи элбэҕи аһыыра кырдьык да эбиллэр.
Эт-сиин аһыырга-сииргэ көрдөбүллэрин өй-санаа утарыласпакка толорон истэҕинэ, олус элбэҕи аһааһын кэнниттэн эт-сиин эбиллэн, уойуу буолан барар. Бэйэтин улаханнык, үрдүктүк сананар өйө-санаата иһэ улаатарын тэҥэ улаатан иһэр.
 
Эмис киһи бэйэмсэх, бэйэтин уратытын, эмиһин харыстыыр. Этин-сиинин көрдөбүллэрэ өйүн-санаатын сыыйа баһыйан бараллар. Бары ылынар быһаарыылара этигэр-сиинигэр туһалаах эрэ буоллахтарына табыллар, санаата оччоҕуна көнөр.

Аһылыгы аһааһын диэн эмис киһиэхэ баар-суох бырааһынньыга, этин-сиинин баҕа санаатын туолуута, дьоллонуута буолар. Эмис киһи аһыан баҕата ураты күүһүрэр.
 
Уойбут киһи көрүҥэ мөлтөөн, кыаҕа кыччаан барыытыттан өй-санаа санааргыыр, хайдах эрэ аһыыр аһылыгы аҕыйатан, аҕыйаҕы аһааһыҥҥа, диетаҕа киллэриэн баара саныыр буолар. Эт-сиин көрдөбүлүн кытта өй-санаа сөбүлэспэт быһыыта үөскүүр. Бу утарыта турсууга хайалара кыайара өссө биллибэт, киһи өйө-санаата бөҕө, тулуурдаах буолан, эт-сиин баҕатын кыайан, сабырыйан бардаына киһи диетатын тутуһан, этин-сиинин көннөрөрө, тупсарара быһаарыллар. Онтон эт-сиин баҕата кыайдаҕына киһи элбэҕи аһыырыттан кыайан босхоломмокко өссө эбии уойан иһэригэр тиийэр. Ити курдук эт-сиин уонна киһи киһилии өйө-санаата куруук ута¬рыта турсар, сөп түбэспэт өйдөөхтөр-санаалаахтар.

Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата утарыта турар санаалаахтарын киһини үөрэтэр үөрэхтээхтэр эмиэ бигэргэтэн эрэллэр. Биллиилээх физиотерапевт Поль Брэгг киһи улахан тулуурданнаҕына эрэ этин-сиинин көрдөбүллэрин сатаан салайар буола үөрэнэрин быһаарар. (2,53). Ол аата, киһи аҕыйаҕы аһыыры эбэтэр аһаабакка сылдьары кыайан тулуйарга үөрэниитэ өйө-санаата бөҕөтүн, тулуура элбэҕин быһаарар биир сүрүн бэлиэ буолар.

Киһи уһун олоҕун тухары бэйэтин ис, быстах санааларын кытары охсуһара элбэх. Этин-сиинин быстах баҕа санааларын тулуурдаах буолан кыайдаҕына эрэ, киһи өйө-санаата салгыы сайдыытын ситиһэр, киһи буолар, киһилии быһыыланар кыахтанар.
 
Саха дьоно былыр-былыргыттан эт-сиин көрдөбүллэрин быстах баҕа санаанан ааттыыллар. Киһи олоҕор быстах баҕа санаалара ылар оруоллара быдан намыһахтар, кыратык сыаналанар көрдөбүллэргэ киирсэллэр. Ол аата, киһи олоҕор өй-санаа көрдөбүллэрэ быдан үрдүктүк сыаналаналлар, ордук туһалаахтара, ыраахха тиийэ дьайаллара  быһаарыллар. Киһи өйүн-санаатын күүһүнэн саҥаны арыйыылары, үрүҥ айыыны оҥорон олох инники диэки сайдыытын үөскэтэр. Өй-санаа сайдан, тупсан, күүһүрэн иһиитэ быстах баҕа санаалары кыайа-хото тутан салайыыга, ол аата киһи буолууну ситиһэн, киһилии быһыыланарга тириэрдэр.

Саха дьоно оҕолоро улаатан өйө-санаата эбиллэн киһи быһыылаах киһи буоларын ситиһэ сатыыллар. Бу үөрэх сүрүн, төрүт өйдөбүлэ – киһи буолуу диэн ааттанар. Ол аата, киһи буолууну ситиһиигэ быстах баҕа санаалары сатаан кыана туттар буолуу эбэтэр олору салайыы быһаччы киирсэр эбиттэр. Киһи бэйэтин этин-сиинин көрдөбүллэрин кыайан салайар, өй-санаа көрдөбүллэринэн салайтаран олоҕун оҥостор буолуута сахалыы – киһи буолуу диэн ааттанар.

П.Брэгг киһи этин-сиинин көрдөбүллэрэ өйүн-санаатын быһаарыыларыгар сөп түбэспэттэрин ырытар. Кини бэйэтэ олус өр кэмҥэ дьарыктанан этин-сиинин эрчийэн, этэ-сиинэ өйүн-санаатын көрдөбүллэрин халбаҥнаабакка толороругар үөрэппит. Бу үөрэтиитин түмүгүнэн кини хас баҕарар хонукка аһаабакка эрэ сылдьар, бэйэтигэр, этигэр-сиинигэр туһалаах астары эрэ сөбүлээн көрөн аһыыр  уонна араас эрчиллиилэри утумнаахтык оҥоро сылдьар кыахтаммыт.

Элбэх аһылык киһи этигэр-сиинигэр куһаҕаны эрэ аҕаларын үөрэхтээхтэр бары бэлиэтииллэр, элбэҕи аһыыр буолуу киһи үйэтин биллэрдик кылгатар диэн ааҕаллар. Былыргы кэмнэргэ саха дьоно бары кэриэтэ ас-үөл аҕыйах, татым кэмигэр олороннор элбэх аһылык буортуну оҥорорун туһунан туспа үөрэҕи кыайан сайыннарбатахтар. Аһылыктан туттунуу үөрэҕин, араас постары кэлии православнай таҥара дьиэтэ киллэрэ сатаабыта да хата кыаллыбатаҕа. Сахаларга араас постары киллэрэ сатааһын ити таҥараны букатын итэҕэйбэттэрин үөскэппитэ. Саха дьоно үйэлэрин тухары аһаан кэлбит эт, балык аһылыктарын аһаабакка  ыҥырар православнай таҥараны олох сөбүлээбэтэхтэр, букатын ылымматахтар.

Ол да буоллар бары таҥара үөрэхтэрэ аһылыктан туттунарга ыҥырыылара дьон уһун кэмнээх олохторун үөрэҕэ буолар. Экономикаҕа сайдыыны ситиһэн аһыыр аһылыктара дэлэйбит дойдулар олохтоохторо элбэҕи аһаан кэбиһэллэриттэн үгүстүк уойан ыалдьалларын иһин таҥараларын үөрэҕэ кинилэр доруобуйаларын харыстыы сатыыр. Бу үөрэх олус уһун кэмҥэ чочуллан элбэх көлүөнэ дьон олохторунан бигэргэтиллэн, туһалааҕа дакаастанан турар. Дьон бары араас минньигэс аһылык дэлэччи баар буоллаҕына, быстах баҕа санааларын, эттэрин-сииннэрин көрдөбүлүн, элбэхтик аһыыр баҕаларын кыана тутталлара олус ыараханынан, көмөлөһөөрү, доруобуйаларын тупсараары, итинник үөрэх баар буолбут.

Өй-санаа киһи этин-сиинин көрдөбүллэрин тулуйан, кыайа тутан салайдаҕына эрэ киһи аһаабакка сылдьар кыахтаах. Өйү-санааны улахан тулуурдаах буолууга үөрэтиини биһиги сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэр быһаарбыппыт. Киһи өйүн-санаатын уонна этин-сиинин көр-дөбүллэрин үөрэппит арҕааҥҥы омук үөрэхтээҕин көрүүлэрин кытта биһиги сахалар кут-сүр үөрэхпит быһаарыылара сөп түбэһиилэрэ, биһиги үөрэхпит дириҥ төрүттээҕин бигэргэтэллэр.

Киһи Айылҕаттан тутулуктаах эттээх-сииннээх буолан тыыннаах сылдьар. П.Брэгг эт-сиин өйүн-санаатын таһыма намыһах буолан аҥардастыы бэйэтигэр эрэ туһалааҕы оҥорор, ол туһугар ордук кыһанар диэн быһаарар. Онтон сахалар киһи быстах баҕа санаалара бэйэтигэр, этигэр-сиинигэр эрэ туһалыылларын билэллэр. Аһылык аан маҥнай эккэ-сииҥҥэ туһалыыр, онтон эккэ-сииҥҥэ иҥмитин кэнниттэн биирдэ эрэ өйгө-санааҕа дьайыыта саҕаланар.

Элбэх аһылык буһуута киһи үгүс эньиэргийэтэ ороскуоттанарын таһаарар. Тото аһаабыт киһи сытан эрэ ол аһын буһара сытыан баҕата элбэх буолар. Ол курдук тото аһаан баран дьэ үөрэҕинэн дьарыктанаары оҥостубут студент сотору утуйа сытар буолан хаалар. Элбэх аһылыгы буһарарыгар этэ-сиинэ сылайан утуктаабытынан барара тугу да кыайан быһаарбатыгар, аахпытын соччо өйдөөбөтүгэр тириэрдэр.

Уруогу үөрэтии киһи аччык эрдэҕинэ ордук табылларын, өйгө түһэн хатанара элбэҕин үөрэнэ сылдьыбыт дьон бары билэллэр. Ол иһин сарсыарда үөрэҕи үөрэтии ордук тиийимтиэтин  бэлиэ¬тиир этии: «Сарсыарда өй сытыы буолар»,- диэн үөскээбит. Киһи иһинээҕи эньиэргийэтэ ону-маны саныырыгар, ырытарыгар мэйиитигэр мунньус¬тара мэйии ордук күүскэ үлэлиирин хааччыйар. «Эрдэ турбут чыычаах тумсун соттор, онтон хойутаабыт хараҕын хастар»,- диэн өс хоһооно сарсыарда эрдэ туруу үлэ-хамнас ордук табылларын, элбэх туһаны аҕаларын быһаарар.

Тугу эмэ туһалааҕы элбэҕи үлэлиэн, оҥоро, тута охсуон баҕарар киһи сарсыарда аһаабакка эрэ үлэтин саҕалыыра ордук таһаарыылаах буолуон сөп. Оччоҕуна киһи өйө-санаата уонна этин-сиинин эньиэрги¬йэтэ атын туохха да аралдьыйаллара суох буолан, бииргэ кыттыһан үлэ эрэ туһугар кыһаныылара үөскээн ордук туһалааҕы оҥороллор.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһи тутулун быһаарыытынан киһи этэ-сиинэ өйүттэн-санаатыттан, куттарыттан туспа көрүҥ буолар. Эт-сиин ханнык да быһаарар өйө-санаата суох, бары баҕата бэйэтин эрэ туһатыгар, бэйэбэр эрэ үчүгэй буоллун диэнинэн бүтэр. Аһыаҕын-сиэҕин эт-сиин олуһун баҕарар, тыыннаах буолуу аһыырга эмиэ күһэйэр. Эт-сиин араас амтаны арааран билэрэ ордук минньигэһи уонна элбэҕи сииргэ кыһаныытын үөскэтэр. Итинник баҕа санаа дьоҥҥо барыларыгар баарын ким да мэлдьэспэт, бары билэр суоллара. Аһыыр-сиир баҕа санаа аһара баран хаалыыта иҥсэ, онтон топпот, туолбат быһыы обот диэн ааттаналлар. 

Киһиэхэ аһары аһаабат буолууну үөрэх-билии, өй-санаа киллэрэн, эти-сиини үөрэтэ, тутуһуннара сатыыр. Киһи уһун үйэтин тухары аһыыр-сиир баҕа санаатын кытта аҕыйахтык аһыахха диэн үөрэх-билии өйө-санаата этэрин тутуһар санаалара охсуһан, быһаарсан тахсаллар.

Бу охсуһуу эдэр эрдэххэ ситэ кыаттарымыан да сөп. Ол барыта үүнэн-сайдан, улаатан иһэр эт-сиин көрдөбүлэ аһылыкка ордук улаханынан быһаарыллар. Бу кэмҥэ аһылыкка хааччахтыы сатааһын оҕо этэ-сиинэ улаатарыгар эмиэ сөп түбэспэт. Оҕо улаатан истэҕинэ этэ-сиинэ аһылыкка наадыйарын тулуйара, аһаабакка сылдьара ордук ыарахан. Эдэр эрдэхтэринэ аһаабакка сылдьары тулуйа үөрэммит дьон ордук тулуурдаах, дьулуурдаах буола улааталлар.

Киһи сааһыран, кырдьа баран истэҕинэ этин-сиинин аһыырга-сииргэ баҕатын кыайар кыаҕа улаатар. Бу кэмҥэ эт-сиин үүнэн, улаатан биэрэрэ суох буолан, аһылыкка быһаччы көрдөбүлэ аҕыйаан биэрэринэн киһи өйө-санаата кыайар кыаҕа улаатан биэрэр. Онуоха эбии киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата, билиитэ ордук дириҥээн, чиҥээн, бөҕөргөөн биэриитэ аһылыктан туттунууга кыайыыны ситиһэригэр тириэрдиэн сөп.

Онон, киһи олоҕун биир сыалынан этин-сиинин быстах, аһыырга-сииргэ баҕа санаатын, өйүн-санаатын сайыннаран, күүһүрдэн, баһыйа тутан салайан киһилии майгыга, киһилии быһыыга үөрэтэн биэрэри ситиһиэхтээх. Ол аата аһара аһаабаты ситиһии өй-санаа сайдыбытын, киһи буолууну ситиспитин бэлиэтэ буолар.

АЧЧЫКТААН БАРАН АҺЫАХХА

Аччык киһи өйө-санаата үчүгэйдик үлэлиир диэн этэр П.Брэгг. Киһи кырдьан истэҕинэ утуйара аҕыйаан, сарсыарда эрдэ уһуктар буолан иһэр. Сарсыарда эрдэ уһуктан баран бары дьыалаларын сыымайдаан ырытан көрдөҕүнэ, сөптөөх быһаарыыны ылынарыгар олук ууруллар. Сарсыардааҥы кэмҥэ киһи өйө «Сытыы буолар» дииллэр сахалар.

«Аччыктаабыт киһиэхэ ас иҥимтиэ» диир этэ эбэбит Лөкүө. Кини уһун үйэтин тухары элбэх дьону аһатан ас хаһан ордук туһалаах буоларын былыр үйэҕэ быһаарбыт. Киһи үлэлээн-хамсаан элбэх эньиэргийэтин ороскуоттаатаҕына, эргэ аһылык тобохторуттан этэ-сиинэ ырааһырар, саҥа аһылык киирдэҕинэ иҥэмтэлээхтик иҥэринэр кыахтанар.

«Аһы сирэ-сирэ аһаама»,- диэн эбэбит Лөкүө эмиэ этээччи. Сирэ-сирэ, абааһы көрө-көрө аһаатахха ас ситэ иҥмэт, ол иһин киһиэхэ туһата аҕыйыыр. Ити барыта киһи бэйэтин санаатынан иһэ-үөһэ хайдах үлэлииригэр хамаанда биэрэрин быһаарар. Ханнык да аһы сөбүлээн, туһалааҕын билинэн аһаатахха, иҥэмтэтэ ордук эбиллэр. Ол аата, аһыах иннинэ чуумпуран, олоро түһэн аһылыгы туһалаах өттүн булан хайҕаан, алҕаан баран аһаатахха киһи ас буһарар уорганнарын үлэлэрэ тупсан аһылык ордук иҥэмтэлээх буолар.

Аһылыгы алҕааһыны маннык көрүҥнээхтик оҥордоххо киһи иһэ-үөһэ эрдэттэн аһылык киирэригэр бэлэмнэнэн, ордук күүскэ үлэлээн аһылыгы иҥэмтэлээхтик иҥэринэригэр олук ууруллар:

Этим-сииним сылайда,
 
Өйүм-санаам сыппаата,

Аччыктаатым.

Иҥэмтэлээх аһылык,

Испэр-үөспэр киирэҥҥин,

Күүскэ-уохха кубулуй.

Аһылыгы алҕааһыҥҥа кыра да буоллар бэлэмнэммит аһылыгы хайҕааһын, сөбүлүү көрүү эмиэ киирсэр. Итиннэ эбии ас-үөл көрүҥэ уонна сытын-сымарын дьайыыта киһи иһэ-үөһэ аһылыкка эрдэттэн бэлэмнэнэригэр эмиэ көмөлөһөллөр.

П.Брэгг киһи киэһэ аһаабытын түүн устата иҥэринэн элбэх эньиэргийэни мунньунан, этэ-сиинэ сынньанан уһуктар диэн ааҕар. Бэйэтэ сарсыарда утуйан туран баран аһаабакка эрэ сылдьар, элбэхтик хаамар, үлэлиир. Эбиэккэ диэри биир эмэ оҕуруот аһын эрэ сиир. Биллэрдик аччыктаан баран эбиэккэ биирдэ аһыыр. Киэһэ аһылыгын тото-хана аһыыр. Утуйарын чугаһыгар биир эмэ оҕуруот аһын сиэн кэбиһэр.

Күн устата ууну элбэхтик, сөп буоларынан иһэ сылдьар. Ол эрээри ууну аһылыктар икки ардыларыгар эрэ иһэр. Ол аата, аһылык кэнниттэн балтараа чаас буолан баран биирдэ ууну иһэр. Кини куруук дистиллированнай ууну эрэ эбэтэр ханнык эмэ оҕуруот аһын утаҕын иһэ сылдьыбыт. Аһыы олорон эбэтэр аһаан баран ууну испэт. Киһи аһылыгы буһарарга аналлаах силин суурайан кэбиһэр диэн ууну эбэтэр убаҕаһы аһаан баран иһэри сөбүлээбэт.

Элбэх дьон үгүс эньиэргийэлэрин аһы буһарарга ыыттахтарына  ыалдьаллара элбиир диир П.Брэгг. Кинилэр эттэрэ-сииннэрэ олус элбэх аһылыгы кыайан буһарбакка эрэйдэнэллэр диэн быһаарар. 

Киһи сааһыран этэ-сиинэ мөлтөөн истэҕинэ күүстээхтик хамсанан этин-сиинин эрчийэн элбэхтик аһаабытын эньиэргийэ оҥорон таһааран иһэр кыаҕа аҕыйыыр. Бу кэмҥэ өйө-санаата сайдыбыт, күүһүрбүт киһи аҕыйахта, сөп буоларынан көрөн аһыыры ситистэҕинэ эрэ табыллар.

АҺААБАККА СЫЛДЬЫЫ

Билигин саха дьонун олохторун уһуна Россия үрдүнэн саамай кылгаабытын кэнниттэн хайдах маннык быһыы буолла диэн дириҥник ырытан көрүү наада буолла. Урут ыраахтааылаах Россия кэмигэр саха дьоно олус уһун үйэлээхтэринэн биллэр этилэр. Ол кэмҥэ саха¬лары Россия үрдүнэн арай Кавказ эрэ омуктара уһун үйэлээхтэринэн баһыйар эбиттэр.

Аччыктааһын сороҕор эмтиир ньыма буолуон сөп диэн Н.А.Агаджанян уонна П.А.Петров «Эппит-хааммыт сорох кистэлэҥ күүстэрин туһунан» диэн үлэлэригэр суруйан тураллар. Ол эрээри кинилэр аһаабакка сылдьыыны бэйэлэринэн боруобалаан көрөн, билэн туох туһалааҕын ситэ быһаарбаккалар дьон ситэ өйдөөбөттөр, итэҕэйэн ылымматтар. Уһун кэмҥэ аһаабакка эрэ сылдьыыны бэйэтинэн боруобалаан көрөн үөрэтэн 95 сааһыгар эдэр киһи курдук сылдьары ситиспит П.Брэгг үлэтэ үтүгүннэрэр күүстээх буолан дьоҥҥо ордук тиийимтиэ.

Киһи күннэтэ аһылык аайы аһааһына - тас аһааһын, тастан киирэр аһылык диэн ааттанар. Ону сэргэ ис аһааһын диэн эбэтэр аччыктааһын кэмигэр киһи этэ-хаана бэйэтин иһинээҕи ис кистэлэҥ кыаҕын туһанан, эньиэргийэҕэ уонна пластическай материалга кубулутан туттуон сөп. Кэнники кэмҥэ элбэх аччыктааһынынан эмтэнэр туһалааҕын туһунан суруйуулар уонна сүбэлэр баар буоллулар. Аччыктааһынынан эмтэниигэ киириэх иннинэ врачтан анабыл ылыы хайаан да наада буоларын сэрэтэбит.

Эмтэнии быһыытынан аччыктааһыны былыргы Греция, Ближнэй Восток, Индия, Тибет врачтара туһаналлара биллэр. Кинилэр аччыктааһыны эмтиир ньыма эрэ буолбакка, киһини сиэргэ-майгыга иитии быһыытынан сыаналыыллара. Ол аата киһи өйө-санаата сайдан быстах, этин-сиинин баҕа санаатын баһыйа тутан салайарга үөрэниитэ тулуурдаах, киһилии майгылаах буоларыгар тириэрдэр.
 
Аччыктааһынынан эмтэнии ордук ааспыт үйэ ортотуттан дэлэйдик туттуллар буолбута. Итинник эмтэнии олус элбэхтик мунньуллубут сыа көҕүрээһинигэр уонна эттиктэр эргийиилэригэр, умайыыларыгар үөскээбит туһата суох «күллэр» таһаарыллалларыгар көдьүүстээх. Ол эрээри ити кэмҥэ организмтан сыа эрэ көҕүрүүр буолбатах, итини сэргэ тутулук белоктар, чорботон быччыҥ этэ суҕарыыр.
Былыргы гректэр аччыктааһыны туһалааҕынан ааҕалларын Гиппократ хаалларбыт афоризмнара туоһулууллар: «Өскө этиҥ-хааныҥ ыраастамматах буоллаҕына, итини төһө элбэҕи аһыыгын да, оччонон өссө эбии буортулуугун... Кырдьаҕастар пуоһу олус чэпчэкитик тулуйаллар, эдэр дьон арыый эрэйдээхтик, оттон оҕолор кыайан тулуйбаттар...»

Олоххо буолан ааһар араас быһылааннар түмүктэригэр аччыктааһын кыһалҕатыгар түбэһиилэр тустарынан суруйуулар бэрт элбэхтэр. Олортон аҕыйах холобурдары аҕаллахпытына манныктар бааллар:

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кэмигэр 1942 сыллаахха от ыйыгар түөрт советскай моряк Хара муораҕа туох да аһа, иһэр уута суох шлюпкаҕа хаалан хаалбыттара. Туустаах муора уутун иһэргэ күһэллибиттэрэ. Соҕотох П.И.Ересько 36-с күнүгэр быыһаммыта. Ити кэмҥэ кини ыйааһынын 32 бырыһыанын сүтэрбит этэ. Оттон дьиэ усулуобуйатыгар көҥүлүнэн хоргуйар дьон 50 суукка устата 27-тэн 30 бырыһыаҥҥа тиийэ ыйааһыннарын сүтэриилэрэ бэлиэтэммитэ.

Канадаҕа 1963 сыллаахха Ральф Флорез уонна Хелен Клабены  бэйэлэрин бас билэр самолеттарынан көтөн иһэннэр, аварияланан, аһаҕас халлаан анныгар 49 хоммуттара. Ол иһиттэн биир нэдиэлэ устата саппаас астарын тобоҕун харыстаан тириэрдиммиттэрэ. Онтон атын кэмнэригэр аҥардас хаар уутун уулларан испиттэр. Ити кэмҥэ Флорез 16 кг, Хелен - 12 кг ыйааһыннарын сүтэртээбиттэрэ.
 
Ити суруллубуттартан көстөрүн курдук, туустаах ууга дьон өр буолбаттарын, оттон ньулуун, атын туох да булкааһа суох уу, тем-пературнай усулуобуйаларын аахсыбакка туран, киһи доруобуйатыгар ордугун көрдөрөр.

Эмтэнэр туһугар хоргуйуу саамай муҥутуур уһуна 90 хонукка тиийбитин американскай диетолог врач Г.Шелтон бэлиэтээбитэ. Киһи итинник рекордары ситиһэргэ дьулуһара табыллыбат. Ол эрээри сорох түбэлтэлэргэ врачтан сүбэлэтэн 1 - 1,5 сууккаҕа холонон аччыктаан көрүөҕүн сөп. Ону үчүгэйдик тулуйа үөрэннэххэ, былыргы египтяннар холобурдарын батыһан, ый устата 3 хонуктаах аччыктааһыны, эмчит сөбүлэстэҕинэ, боруобалаан көрүөххэ сөп.

Аччыктааһын кэмигэр киһи этигэр-хааныгар маҥнайгы 2 - 4 хонукка аччыктааһыны билиниини сэргэ организмҥа эттиктэр эргийэр процестара түргэтиир. Сылгыһыттар хонууга аһылыкка сылдьыбыт аты үлэҕэ анаан туттахтарына аан маҥнай баайаллар. Ол курдук, «баайыллыбыт», икки эбэтэр үс күн аһаппакка хам баайыллан турбут ат ордук сүүрүүтэ, үлэлиир тэтимэ үрдээһинэ былыргыттан биллэр. Биир, икки хонукка аһаабакка сылдьыы сахалыы баайыллыы диэн ааттанар. Ол аата сахалар аҕыйах хонукка аһаабакка эрэ сылдьыы эккэ-сииҥҥэ туһалааҕын  былыргыттан олохторугар туһаналларын биллэрэр. 

Аччыктааһын кэмигэр маҥнайгы 12 - 24 чаас устата киһи наадыйар энергиятын этигэр-хааныгар мунньуммут гликогенын туттуутунан сабынар. Биохимиктэр этэр үгэстэринэн: «Сыа углеводтар төлөннөрүгэр умайар». Ол курдук, сыа бүтүннүү уу уонна чох кислотатыгар уларыйыытыгар углевод булгуччу баара ирдэнэр. Аччыктааһын маҥнайгы күннэригэр биһиги эппит-хааммыт углеводтарын мунньуммутун туох да харыстабыла суох бүтэрэн кэбиһэр. Ол иһин хоргуйуу кэмин маҥнайгы күннэригэр киһи ыйааһынын сүтэриитэ ордук элбэх буолааччы уонна биллэрдик төбөтө ыалдьааччы.

Тиһэҕэр тиийэн, хоргуйуу 7 - 14 күннэригэр өртөн күүтүллүбүт углеводтар сыаттан быһаччы ылыллыылара саҕаланар. Ити кэмтэн ыла хоргуйуу үһүс стадията саҕаланар. Киһи этэ-хаана ис аһылыкка толору үөрэнэр. Аччыктыыры билинэрэ мөлтүүр эбэтэр уурайар.
Куртах сүмэһиннэрэ спонтаннай таһаарыллыылара аһы буһарарга аналлаахтар буолан баран, курдахха ханнык да ас киирбэтиттэн таһаарыллыбыт сок ферменнэрин кытта оһоҕоско киирэллэр. Ити састааптарыгар белоктар, сыалар уонна углеводтар киирсэллэр, олор оһоҕоско бэйэлэрин ингредиеннэригэр арахсаллар уонна хааҥҥа киирэн иҥэриллэллэр, аһатар сүмэһиннэринэн буолаллар.

Ис аһылык атын көрүҥүнэн организм клеткалара буһарыллыылара эбэтэр аутолизтара буолар. Манна мөлтөх, эргэрбит, кыра суолталаах клеткалары макрофагтар уонна хаан үрүҥ клеткалара «буһаран», илдьиритэн, ис ингредиеннэрин туһаҕа киллэрэллэр.

Эт-хаан ыраастаныытыгар анаан соруйан хоргуйуу туһалыыр сүрүн механизмынан үөһэ ахтыллыбыт тканнар аутолизтара ааҕыллар. Тканнар буһарыллан бытарыйыыларыттан босхолонор сүмэһиннэр саҥа синтезтэниигэ бараллар, оттон туһата суохтара, буортулаахтара таска таһаарыллаллар. Ас тастан киирбэтиттэн сүрүн таһаарар орган - бүөр үлэтэ таһаҕаһа көҕүрээн, сынньанан, үлэлиирэ тупсар, мунньуллубут «күллэри». токсиннары таһааран организмы ыраастыыра күүһүрэр.

Аччыктааһыҥҥа киһи тас тыыныытын функцията уонна сүрэҕин-тымырын систематын үлэтэ биллэрдик намтыыр: тыынара бытаарар, пульса сэдэхсийэр, хаанын баттааһына намтыыр. Оттон өйүн үлэтэ, төттөрүтүн, намтыахтааҕар сытыырхайар. Ол иһин, былыргы грек үөрэхтээҕэ Пифагор уонна киниэхэ үөрэнээччилэр «өйдөрүн сытыырхатаары» 40-нуу хонукка хоргуйаллар этэ диэн суруйаллар.

Аччыктааһын кэмигэр харынан үлэ тэтимэ син өргө диэри урукку кэмигэр хаалыан сөп, ол гынан баран сылайыы улаатар, сынньалаҥ кэмэ уһуур.

Уһуннук хоргуйбут киһи аһыырын саҕалаан этин-хаанын чөлүгэр түһэриитигэр улахан кутталлааҕынан сэрэҕэ суох эмискэ элбэҕи аһааһын буолар. Ол иһин киһи аһыырын бэркэ сэрэнэн, бэрт кыра кыратык, кэмнээн саҕалыыра булгуччулаах. Эмискэ элбэҕи аһыыр олус сэрэхтээх, ол курдук, хоргуйан баран эмискэ элбэҕи аһаан өлүү туһунан суруйуулар да элбэхтэр, олоххо да үгүс буолар. (3,34-40).

Киһи этэ-сиинэ Айылҕаттан саппаастаах гына айыллыбыттар. Ол курдук икки харах, икки кулгаах, икки бүөр, икки илии, икки атах бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан биэрэллэр. Айылҕа олоҕо ыараханыттан киһи аһы эмиэ саппааһырар оҥоһуулаах, ордон хаалбыт ас тобоҕун ис сыаҕа кубулутан уурунан, мунньунан иһэр. Хоргуйуу, ас суох буолар кэмэ кэллэҕинэ киһи ол ис саппаастарыттан ылан туһаммытынан барар.

Аһаабакка сылдьыы киһи этигэр-сиинигэр туһаны, ыраастаныыны аҕалара былыргыттан биллэр. «Голодания ради здоровья» диэн кинигэтигэр профессор Ю.С.Николаев суруйар: «Киһи аһаабатаҕына этэ-сиинэ бэйэтин иһинээҕи саппаастарыттан ылан туһаммытынан барар. Бу кэмҥэ эт-сиин аан бастаан сыа саппаастарыттан улаханнык ылан туһанар, онтон быччыҥ уонна ньиэрбэ эттиктэриттэн олох кыратык көҕүрэтэр. Киһи ыйааһыныттан 20 эбэтэр 25 бырыһыана көҕүрүөр диэри сүрүн уорганнарыгар ханнык да уларыйыылар киирбэттэр».

Бу үлэтигэр өссө эппит: «Киһи аһаабакка сылдьан аҥардастыы ууну эрэ истэҕинэ киһи этигэр-сиинигэр ханнык да уларыйыылар буолбаттар, эт-сиин бары наадалаах эттиктэрин саппаастарыттан ылан туһанан толорунан иһэр». (2,7).

Киһи этигэр-сиинигэр киирэн мунньустар араас эттиктэр иһэр ууну, тыынар салгыны  уонна араас эмтэри кытта эмиэ киирсэллэр.
Брэгг этэринэн аһаабакка сырыттахха киһи этэ-сиинэ араас аһылыгы кытта киирсэр туһата суох эбэтэр олох да буортулаах эттиктэртэн босхолонон ыраастанар.

Аһаабакка сылдьарга Брэгг олус сэрэхтээх буоларга ыҥырар. Кини врач эбэтэр бэйэтэ аһаабакка сылдьымахтаабыт киһи сүбэтинэн туһанар наадалааҕын бэлиэтиир.

Кэмигэр аччыктаан ылыы киһи этин-сиинин иһиттэн ыраастыыр. Аһаабакка эрэ ууну иһэ сырыттахха элбэх киһиэхэ буортулаах эттиктэр ыраас ууну кытта суураллан тахсаллар диир П.Брэгг.

Киһи сааһыран истэҕинэ этэ-сиинэ мөлтөөн иһэриттэн иһигэр-үөһүгэр уларыйыылар тахсалларыттан өйүгэр-санаатыгар аһаабакка сырыттахпына доруобуйам көнөн барыа диэн санаа олохсуйдаҕына, аһаабакка сылдьарга дьэ сөп буолар. Киһи аһаабакка сылдьары кыайабын, миэхэҕэ, доруобуйабар, эппэр-сииммэр туһалаах диэн санаатаҕына хаһан баҕарар тулуйар кыахтанар. Ол курдук киһи бэйэтин санаатын күүһүнэн этин-сиинин аччыктыырга бэлэмнээн, үөрэтэн кэбиһэр кыахтаах.

Аһаабакка сылдьыыттан доруобуйаҕа, эккэ-сииҥҥэ тахсар уларыйыылары киһи билэрэ наада, үчүгэйдик суруллубут үөрэх кинигэтинэн сирдэтиниэххэ эмиэ сөп. Ол эрээри үгүс киһи туох эмэ саҥаны, билбэттэрин оҥороору гыннахтарына хайаан да ким эрэ  урут оҥорбутун үтүктэллэрин, батыһалларын сөбүлүүллэр. Ол иһин бастаан иһэр киһи холобура баара олус туһалаах буолар. Биһиги бу үлэбитин олус чуолкайдык, ымпыктаан-чымпыктаан суруллубут омук үөрэхтээҕэ П.Брэгг «Формула совершенства» диэн кинигэтигэр олоҕуран суруйабыт. Кини аһаабакка эрэ сылдьан доруобуйатын тупсарыынан дьарыктаммыт уонна бэйэтин холобурунан үгүс киһини үөрэппит, 95 сааһыгар диэри олох доруобай эттээх-сииннээх сылдьыбыт. Аһаабакка сылдьыыга биһиги бэйэбит уоппуппут олус кыра буолан аахса да барбаппыт.

Сахалартан аһаабакка сылдьан этин-сиинин ыраастааһынынан Лугинов Афанасий Афанасьевич ситиһиилээхтик дьарыктаммыта ыраатта. Кини үс ыйга сэттэлии хонукка аһаабакка эрэ сылдьартан саҕалаан баран биирдэ сүүрбэ хонукка аһаабакка эрэ сылдьан этин-сиинин ыраастаабыта.
 
2006 сыллаахха сайын Афанасий түөрт уон хонук устата аһаабакка аҥардастыы ууну иһэн сылдьары ситиспитэ. Бу кэмҥэ этим-сииним ордук үчүгэйдик ыраастанна диэн бэйэтэ кэпсиир. Аһаабакка эрэ сылдьарыгар Афанасий П.Брэгг үөрэҕинэн туһанар.

Аһаабакка сылдьарга үөрэниигэ аан маҥнай биир аһылыгы көтүтэ үөрэнэн баран биир суукканы тулуйарга тириэрдиэххэ сөп. Сууккаҕа аһаабакка сылдьарга эбиэккэ эбэтэр киэһэ аһылыгы аһаан баран нөҥүө күнүгэр диэри аҥар¬дастыы оргутуллубут ыраас ууну эрэ иһэ-иһэ сылдьыллар. Дистиллированнай эбэтэр муус уута ордук туһалаах буолар.

Бу кэмҥэ ханнык да оҕуруот аһын утаҕын иһиллибэт. Суоктар эмиэ аһылыкка ааҕыллаллар. Суогу иһэр буоллахха диетаҕа олоруу курдук буолан тахсар. Манна быһаарыы оҥоруохха наада. Диетаҕа олорууга кыра кыратык аһанар, ол киһи иҥсэтин ордук көбүтэн, сыраанын сүүрдэн эбии кыйахалаан тулуйарга ордук эрэйдээх, онтон тугу да аһаабакка эрэ аҥардастыы ыраас ууну эрэ истэххэ киһиэхэ аска наадыйыы олус күүһүрбэт, аһылык кэмэ аастаҕына сотору умнуллар, сыраана да сүүрбэт, иҥсэтэ да көппөт. Ол иһин букатын аһаабакка эрэ сылдьыыны, аһыыр кэмҥэ ууну элбэхтик иһэн биэрдэххэ, тулуйарга ордук табыллар.

Киһи Айылҕаттан оҥоһуутун быһыытынан куртаҕар ас киирбэтэҕинэ, бэйэтин ис саппааһыттан ылан туһаммытынан барар. Ол иһин аһылыгы көтүтэн кэбистэххэ даҕаны киһи бэйэтэ туох да буолбат. Элбэх саппаастаах киһи бүтүн биир ый да устата аһаабакка эрэ ууну иһэ-иһэ сылдьыан сөп диэн этэллэр. Ол эрээри киһи куртаҕа эмиэ аһыыр кэм чаһыытыгар сөп түбэһиннэрэн үлэлииргэ өр кэмҥэ үөрэнэн хаалбыта тардан аҕыйах да буоллар аһы буһарар ферменнэрин син биир таһаара сылдьар. Аһаабакка сылдьар кэмҥэ урукку аһылык бириэмэтигэр ыраас ууну иһэн биэрдэххэ бу ферменнэр куртахтан суураллан ыраастанан иһэллэр.

Үлэһит дьон куртахтара ыарыы буолуутугар аһылыгы көтүтэн баран ууну испэттэрэ ордук улахан оруоллаах. Киһи куртаҕа ас буһарар ферменнэртэн кэмигэр ыраастанан испэтэҕинэ араас ферменнэр мустубуттара кураанах куртах эркинигэр туох да туһаны аҕалбаттар. Киһи үлэҕэ-хамнаска үтүрүттэрэн биирдэ эмэтэ аһыыр кэмин көтүттэҕинэ, ол кэмҥэ хайаан даҕаны элбэх ууну иһэн биэрэрэ наада. 
Сайдыылаах дойдуларга ас-үөл дэлэйбитинэн билиҥҥи аһылык наукатын үөрэҕинэн киһи үксэ диетаҕа олоруохтаах. Кыра кыратык аһааһыны, диетаҕа олорууну «Киһи иҥсэтин көбүтэр» диэн ааттыыллар. Куртахха аҕыйах ас киириитэ, аччыктааһын ордук күүстээх буолуутун үөскэтэр. Хас аһылык аайы эрэйдэнии элбэҕэ диетаны үгүс киһи кыайан тутуспатыгар тириэрдэр.

Онтон куртахха ханнык да ас киирбэтэҕинэ киһи этэ-сиинэ ис саппаастарыттан ылан туһаныыга уларыйа охсор. Биирдэ-иккитэ аһаабакка тулуйан баран кыра-кыратык аһаан иҥсэни куруук көбүппэтэххэ киһи аһаабакка сылдьыыны ордук тулуйар. Эт-сиин ис саппаастарыттан туһанарга уларыйбытын кэнниттэн киһи аччыктыыр санаата соччо киирбэт, мөлтүүр. Кэмиттэн кэмигэр ыраас, дистиллированнай эбэтэр муус уутун иһэн биэрэн истэххэ аччыктаабыт санаа ааһан иһэр.

Биир суукка устата киһи олоҕор, үлэтигэр ханнык да уларыйыыта суох аһаабакка сылдьар. П.Брэгг нэдиэлэҕэ биир күн аһаабакка сылдьыы үгэс буолан хаалыыта эти-сиини өссө тупсарар, ыраастыыр диэн этэр.

Доруобай эттээх-сииннээх киһи ханнык аһылыгы аһыырыгар улахан суолтаны биэрбэт.  «Куртах быһаарыа» диэн  баран куруук тиэтэйэ-саарайа сылдьар эдэрдэр туох эмэ сиэххэ айылааҕы ылан толору хааланан кэбиһэллэрэ элбэх. Куртахха ас киирдэҕинэ киһи ис уорганнара ханнык ас көрүҥүттэн тутулуктаах ферменнэри оҥорон таһааран куртахха киирбит астары тус-туспа араартаан, аһытан-буһаран бараллар.

Киһи этэ-сиинэ биир кэмҥэ аһыырга үөрэнэн хаалар. Аһыыр кэм кэлиитигэр куртахха ас киирбэтэҕинэ даҕаны киһи ис уорганнара урут үлэлии үөрэммиттэригэр оҕустараннар араас ас буһарар ферменнэрин эмиэ таһаараллар. Биһиги аһылык туһунан үөрэтээччилэрбит куртах ити быһыытын билэннэр аһыыр кэми аһарбакка, биир бириэмэҕэ хайаан да аһыы сылдьыахха наада диэн этэллэр. Аһаабакка сылдьыы кэмигэр бу кэмҥэ ууну элбэхтик иһэн биэрдэххэ уу киирэн куртаҕы ыраастыыр.

П.Брэгг үөрэтэринэн киһи аҥардас ууну истэҕинэ куртах куһаҕан, урукку ферменнэр мунньустубуттарыттан ыраастанан биэрэр. Онон, аһыах иннинэ дистиллированнай ууну иһии киһи куртаҕын урукку ас тобохторуттан, ферменнэртэн ыраастыыр диэн быһаарара ордук олохтоох курдук. Сорох кэмҥэ киһи аһыыр кэми көтүтэр, хойутатар түбэлтэтигэр, урукку аһыыр кэмигэр элбэх соҕус ууну иһэн, ыраастаан, сайҕаан кэбиһэрэ куртахха олус туһалаах. Ол курдук уу киирэн бу кэмҥэ куртахха мунньуллар аһы буһарар ферменнэри сууйан, ыраастаан кэбиһэр. Оччоҕуна ас буһарар ферменнэр өр кэмҥэ киһи куртаҕар мунньустаннар араас аһытыыны оҥорбокко ыраастанан иһэллэр. Маннык аһыах иннинэ ууну  иһиини куртаҕы сайҕааһын уонна ыраастааһын курдук көрөн, куруук туһана сылдьыахха сөп.

П.Брэгг дистиллированнай ууну эрэ иһэргэ сүбэлиир. Көннөрү кыраан эбэтэр өрүс, күөл ууларыгар араас суураллыбыт туустар элбэхтэр диир. Киһи бүөрдэрэ кыайан суурайан таһаарбатах  туустарын ордон хаалбыттара бүөрүгэр уонна бары сүһүөхтэригэр мунньусталлар. Дистиллированнай ууга олус маарынныыр уунан  муус уута буолар. Күөл мууһа тоҥоругар саамай ыраас, суураллыбыт туустара суох үрүт өттө эрэ уруттаан тоҥор. Ол иһин тоҥмут уу ирдэҕинэ, муус уута  дистиллированнай ууга эрэ тиийбэт ыраас ууга тэҥнэһэр. Арай ууга радиация эрэ элбээһинэ муус уутун киртитэн, киһи иһэригэр буортулаах оҥорор.

Былыргы сахалар куруук муус уутун иһэллэрэ  биллэр.   Умуһах оҥостон аан маҥнай иһэр ууларын  хаһааналлар.  Муус уутун иһэр   кэмнэригэр уонна бэйэлэрэ бэлэмнээн аһылыктарын оҥостор эрдэхтэринэ саха  дьоно  уһун үйэлээх омуктарга киирсэр эбиттэр.

Куртахха ханнык да ас киирбэтэҕинэ, куртах үлэлээбэт, киһи ис уорганнара ферменнэри оҥорон таһаараллара тохтуур. Киһи этэ-сиинэ хамсыырыгар уонна сөптөөх температуратын тутарыгар бэйэтин ис саппаастарыттан ылан туһаммытынан барар. Ол аата, таһыттан аһылык киирбэтэр эрэ киһи этэ-сиинэ бэйэтин хаһааһыттан, ис сыатыттан ылан эньиэргийэ оҥостон туһаммытынан барар.

«Маннык кэм үөскээтэҕинэ,- диир П.Брэгг,- киһи организмата ис сыатын эрэ буолбакка, араас туһата суох туустар эҥиннэр баалларын эмиэ таһаарар». Киһи этэ-сиинэ ис өттүттэн ыраастаныыта саҕаланар. Хас да хонукка аһаабакка сырыттахха киһи тылын үрдүгэр араас кирдэр тахсаллар. Олору кэмиттэн-кэмигэр ыраастаан сайҕаан биэрэн иһэр туһалаах. Кэмиттэн-кэмигэр аһаабакка эрэ сылдьан эти-сиини ыраастаныы киһи үйэтин тухары тохтообокко баран истэҕинэ эрэ уһун үйэлээх буолууга тириэрдэр диэн П.Брэгг быһаарар.

Биһиги аһыныгас санаалаах медицинэбит үлэһиттэрэ куртах  мөлтөхтүк  үлэлиир  буоллаҕына аһылыгы кыра-кыратык уонна   чаастатык   аһыыр  туһалаах   диэн этэллэр. Кинилэр олох ас киирбэтэҕинэ куртах дьэ сынньанар диэн этиини билигин да ситэ билинэ иликтэр.
Олус үчүгэйдик үлэлиир куртах, ис-үөс ханнык да астары, төһөнү баҕарар симнэххэ даҕаны буһаран, аһытан туһаҕа таһааран иһэр кыахтаах, аһылыктан ордор эньиэргийэни аны уларытан, саппаас сыа оҥорон уурунан кэбиһэр. Үчүгэй доруобуйалаах, күүстээх эттээх-сииннээх киһи уойан-тотон барара ханнык да саарбаҕа суоҕа итинник быһаарыллар.

Билигин сорох дьон уойан-тотон  иһэллэриттэн эрэйгэ тэбиллэллэр, кыахтара, өйдөрө-санаалара тулуура  суох  буолан,  аһаан-сиэн   иһиэххэ диэн эттэрин-сииннэрин баҕатын  кыайан кыана туттумматтар.  Ол  иһин аны аһыылларын  кыайан аҕыйаппаккалар ыйааһыннара өссө эбиллэн иһэригэр тиийэллэр.

Kиһи этэ-сиинэ, организмата таһыттан ас киирбэтэҕинэ ис саппааһыттан ылан туһаммытынан барарын Айылҕа улахан кыыллара эмиэ билэн туһаналлар. Эһэ сайыны быһа аһаан-аһаан сыа бөҕөтүн мунньунан баран кыһыны быһа утуйа, мунньуммут сыатынан аһылыктана сытар. Кыһын тыаҕа олох ыарахан ол иһин эһэ кыһыны быһа арҕахха сытан сынньанан туоруур.

Айылҕа улахан кыыллара аһы-үөлү хайдах туһаналларын кытта билистэхпитинэ, аһылыктарын икки суол араастаахтык иҥэринэллэр, туһаҕа таһаараллар.

Эһэ сайыны быһа аһаан элбэх сыаны мунньунан баран кыһын арҕахха сытан эрэ ол сыатын сиэн кыһыны этэҥҥэ туоруур. Сайын да устата элбэхтик мөхсөн, сүүрүүнэн, эккирэтиинэн дьарыктанара биллибэт, биир да кыылы эккирэтэн тутан сиэбэт, арай аһыы-аһыы сыаны мунньунар үлэлээх. Ол аата, кыһыны туоруур хаһааһын сайын устата аһаан-сиэн мунньуна сылдьар.

Бөрө Айылҕа биир улахан кыыла, үгүстүк сүүрэн, эккирэтэн аһылыгын булунар. Улаханнык сылайан-элэйэн хаһан эмэ бултуйдаҕына тото-хана дьэ аһыыр, булбутун барытын кыайа-хото сиэн иҥэринэн кэбиһэр. Аччыктыар диэри сынньанар, аччыктаатаҕына эмиэ бултуу барарыгар тиийэр. Арай эмис бөрө диэн баара ханна да биллибэт. Тугу аһаабытын барытын эньиэргийэҕэ кубулутан, сүүрэн-көтөн аһаабыт аһын тарҕатан иһэр.

Бөрө баҕар уойуо этэ дуо? Аһата-аһата сытыардахха. Бөрө сытар кыаҕа суох. Сүүрдэҕинэ, хамсаннаҕына эрэ табыллар. Айылҕата оннук. Мөлтөөбүт, ыарыы буолан эрэр кыыллары тутан сиэн Айылҕаны ыраастыыр аналлаах, сүүрдэҕинэ-көттөҕүнэ эрэ быһый атахтаах кыыллары эккирэтэн тутан аһылыгын булунар кыахтаах.

Дьон нууччалары эһэҕэ холууллара оруна суох буолбатах курдук. Үгүстэрэ эттэрин-сииннэрин оҥоһуутунан эһэҕэ ордук маарынныыр буолуохтарын сөп. Аһыы-аһыы сыаны мунньунан, уойан иһээччилэр олус элбэхтэр. Бу дьон сыаларыттан ыраастанар, көҕүрэтэр күүстэрэ, өйдөрө-санаалара тиийбэт буолан үгүстэрэ олус эрэйдэнэллэр.

Сахаларга уойар дьон олус аҕыйахтар. Үгүс саха дьонун эттэрэ-сииннэрэ бөрөлүү оҥоһуулаахтар. Уойбаттар, эньиэргийэлэрэ элбэх, түргэнник уонна элбэхтик хамсаналлар, үгүстүк үлэлииллэр, ол иһин төһөнү аһаабыттарын тарҕатан иһэллэр.
Дьон бары бэйэлэрин эттэрин-сииннэрин уратыларын билэн аһылыктарын сөптөөхтүк үллэрэн туһаналлара доруобуйаларын тупсаралларыгар көмөлөһүө этэ.

Уойартан эбиллэн иһэр сыаны көҕүрэтэр туһугар Айылҕа биэрбит ньыматын, аһаабакка сылдьыыны туһаныахха сөп. Доруобай киһи этэ-сиинэ оннук дьарыкка бэйэтэ үөрэхтээх диир П.Брэгг. Куртахха ас киирбэтэ даҕаны киһи этэ-сиинэ бэйэтин ис сап-пааһыгар холбоно охсор аналлаах. Эти-сиини тупсарар туһугар кыратык тулууру киллэрэн, ол аата өсөһө түһэн аччыктыыры тулуйа үөрэниэххэ эрэ наада буолар. Ол аата доруобуйаны, эти-сиини тупсарарга киһиэхэ кыра эмэ да буоллар өһөс майгы хайаан да наада.

ТЫЫНЫЫ - ТЫЫННААХ БУОЛУУ

Оҕо төрөөт даҕаны аан маҥнай тыынан, тыын ыларыттан - тыыннаах буолуута саҕаланар. Киһи тыыннаҕына эрэ тыыннаах буолан сылдьыыта биир тылынан бэриллэрэ саха тыла олус былыргытын, киһи салгыны тыынар буолуоҕуттан төрүтүн, сүрүн өйдөбүлүн сүтэрбэккэ, симэлиппэккэ сылдьарын бэлиэтиир. 

Саха тылыгар тыыннаах буолуу уонна тыыныы диэн биир тылтан үөскүүллэрэ олоххо эмиэ биир ситимнээхтэрин быһаарар. Саҥа төрөөбүт оҕо аан бастаан салгыны эҕирийэн тыын ылар уонна тыынан таһааран тыыннаах буолуутун саҕалыыр. Олоҕун устата тыынарын хаһан да тохтоппот. «Тыына тахсыбыт» диэн этии тууйуллубут, ыгыллыбыт санаа тахсан өй-санаа ырааһырыытын быһаарарын тэҥэ өлүүнү эмиэ «Тыына быстыбыт» диэн бэлиэтиир. Тыыммат буолуу, тыын быстыыта өлүүгэ тириэрдэр.

Сахалар салгыны тыынары сороҕор «Сиэ» диэн этэллэр. Ыраас салгыҥҥа таһырдьа тахсан күүлэйдии сылдьар киһи: «Салгын сии сылдьабын»,- диир.

Сатаан тыына, салгыны дириҥник сыыйан тыына үөрэнии салгыны сиэһиҥҥэ тириэрдэр. Сахалар ону былыр-былыргыттан арааран билэллэрин биллэрэр. Салгын тыынары таһынан өссө сиэнэр кыахтаах эбит. Сиир диэн салгынтан күүс-уох киллэриниитэ ааттанар. 
Тыыныы элбэх өрүттэрдээх процеһынан киһи атмосфера салгыныттан кислороду тыҥаҕа киллэрэн, ити орган хабахчааннарынан өтүтэн хааҥҥа иҥэриитэ уонна углекислай гааһы таһаарыыта буолар. Биһиги эппит-хааммыт элбэх кислородка наадыйар.

Тыыннаах харамайдар эттэригэр-хааннарыгар үөскүүр углекислай гаас үксэ таһаарыллар, сорҕото хаалан улахан көдьүүстээх өҥөлөрү оҥорор. Кини киһи организмыгар натрий ионнарын тканнарга үллэрэн, нервнэй клеткалар күүрүүлэригэр сабыдыаллыыр, ону таһынан белоктар синтезтэнэллэригэр кыттар.

Киһи тыыныыта икки суолунан регулировкаланар; маҥнайгытынан, автоматическай сааһылааһын вегетативнай автономнай нервнэй система үлэтинэн олохтонор; иккиһинэн, киһи бэйэтин баҕатынан тыынын дириҥин, түргэнин талан салайан биэрэр.

Киһи тыыныытын бэйэтэ талбытынан сааһылааһына, өйүн-санаатын күүһүнэн уларытан биэриитэ былыргы сорох дойдуларга, чуолаан Индия уонна Тибет народнай медицинатыгар эмтиир гимнастика быһыытынан киэҥник туттуллар.

Йогтар «толору тыыныы» диэн ааттыыр эрчиллиилэригэр манныктары тутуһары сүбэлииллэр:

1. Салгыны муннунан эҕирийии. Маҥнай иһи холкутатыллар. Онтон агданы алларааттан үөһэ диэки маҥнай алын, онтон үөһээ өттүн даратыллар, ити кэмҥэ иһи хапсыччы тутуллуохтаах.

2. Тыыныыны 2 - 3 сөкүүндэҕэ тохтотуу.

3. Тыыммыт салгыны муннунан үрүү. Итиннэ иһи кыратык босхо ыытыллар. Ити кэмҥэ салгыны маҥнай агда үөһээ, онтон алын өттүттэн үрэн, төттөрү таһаарыллар.

Йогтар муннунан тыыныыга улахан болҕомтону уураллар. Эрчиллиилэрин кэмигэр биирдии таныыларын утуу-субуу хам туталлар. Итинник эрчиллии кэмигэр тыҥа хабахчааннара рефлекторнайдык ордук тэнийэллэр, ол иһин организмҥа кислород киириитэ улаатар. «Толору тыыныы» иккис элеменэ - дириҥ эҕирийии уонна салгыны тутуу. Итинник тыыныыга ойоҕос икки ардынааҕы быччыҥнар уонна өрөһө кыттыыны ылаллар. Өрөһө хаан уонна лимфа тымырдарын ыга баттаан, венознай система сүөкэниитигэр көмөлөһөр уонна хааны агда диэки үтэйэр. Итиннэ өрөһө хамсааһынын ахсаана сүрэх тэбиитин 1 / 4 тэҥнэһиэхтээх. Кини гемодинамическай үтэйиитэ сүрэх быччыҥын бобо тардар күүһүнээҕэр ордук күүстээх, ол курдук ити насос иэнэ улахан.

Бытааннык дириҥник тыынан, мүнүүтэҕэ 4 тыыныыны оҥорон, эҕирийии бүтэһигэр тыыныы тохтотуллар, ити кэмҥэ агда иһигэр салгын баттааһына намтыыр, сүрэххэ венознай хаан киириитэ чэпчиир. Ону таһынан организмҥа углекислай газ мунньуллуута тыыныы бытаарыытыттан, сүрэх тымырдарын кэҥэтэр. Онон сүрэх быччыҥа аһыырын тупсарар.

Организмҥа углекислай газ дефицитин туоратыыга арыый атын суолу советскай физиолог К.П.Бутейко талбыта. Кини тыыныы мүнүүтэлээх иэнин тыыныыны түргэтэтиинэн буолбакка, дириҥник тыыныынан улары¬тыахха сөп диир, атыннык эттэххэ ону олус чычаас тыыныынан ситиһэр сөбүн ыйар. Энергия туттуллуутун өттүнэн көрөр буоллахха, биллэн турар, бу ньыма ордук экономичнай.

Бу этиллибит ньыма биир туспатынан – чычаас  тыыныыга альвеолярнай салгыҥҥа  углекислай газ концентрацията мэлдьи үрдүк буолар.

Уһун кэмҥэ бытааннык тыыныыга үөрэнии, эрчиллии киһи организмын, ордук мэйиитин, кислородунан аччыктааһынтан харыстыыр механизмнарын күүстэрин, резервэлэрин элбэхтик туһаналларынан улахан суолталаах.

Манан биһиги хайдах чэгиэн-чэбдик буолуу искусствотын баһылыахха сөбүн туһунан ааҕааччыларга кылгастык билиһиннэрдибит. Хамсаныы, сөптөөхтүк аһааһын, ууну иһии уонна тыыныы эрчиллиилэрэ – киһи эт-хаан өттүнэн ситиитин-хотуутун, тупсуутун сүрүн акылаата буолар. (3,46-50).

Киһи кыайан тыымматаҕына биэс эбэтэр сэттэ мүнүүтэттэн ордук уһаабат, өлөр. Тыыныы, тыыннаах буолуу киһи олоҕун төрүтэ. Тыынар салгыныттан кислородун арааран ылан киһи хас биирдии килиэткэлэригэр хаанынан тириэрдэр. Кислород килиэткэлэртэн углекислотаны кытта араас дьааттар үөскээбиттэрин ылан тыҥаҕа аҕалан ыраастанар. Ити курдук кислород ыраастыырын тэҥэ киһиэхэ эньиэргийэни эмиэ биэрэр.

П.Брэгг 50 сыл устата уһун үйэлээхтэри кэтээн көрбүт. Ол кэтээн көрүүтүн түмүгүнэн киһи төһө дириҥник тыынар даҕаны, соччонон үйэтэ уһун буолар эбит. Кылгас тыыннаах, чаастатык тыынар дьон уһун үйэтэ суохтар. Сахалыы кылгас тыын - кылгас үйэни эмиэ бэлиэтиир. Айылҕаҕа эмиэ итинник. Чаастатык тыынар харамайдар, кроликтар, морской свинкэлэр, кэрбээччилэр бары кылгас үйэлээхтэр. Киһи ити иһин тыынарын төһөнөн дириҥэтэн, уһатан биэрэр даҕаны соччонон үйэтэ уһуурун ситиһэр диир П.Брэгг.

П.Брэгг тыыныы дириҥиирин ситиһэргэ иһинэн тыынар буолуу ордук көмөлөөҕүн бэлиэтиир. Киһи өрөһөтүн хамсатан тыынарыгар салгын элбэхтик киирэринэн тыыныы дириҥиирэ ситиһиллэр. Өрөһө аллараа диэки хамсааһыныгар киирэр салгын үтүрүйэн ис эмиэ улаатар, онтон өрөһө өрө диэки тахсыытыгар ис хапсыйар, салгын таһаарыллар. Иһи хамсатан тыыныы диафрагмальнай, өрөһөнү хамсатан тыыныы диэн ааттанар. Маннык тыыныыны кэлин кэмҥэ быраастар эмиэ туһанарга сүбэлииллэр. Салгын киһи тыҥатын үөһээ уонна аллараа өттүлэрин барыларын толорорунан ордук туһалааҕынан ааҕыллар.

Өрөһөнү хамсатан тыынарынан дьарыктаныы тыыныы дириҥиирин хааччыйарынан киһи үйэтэ уһууругар тириэрдэр диир П.Брэгг. Бу быһаарыы сахалар «Уһун тыыннаах» диэн уһун үйэлэниини быһаарар этиилэригэр сөп эмиэ түбэһэр.

Гималай хайаларын 126 саастаах олохтооҕо бэйэтэ үөрэппит дириҥник тыыныытынан дьарыктаммыт. Кини доруобуйата олус бөҕө, күүһэ-күдэҕэ букатын мөлтөөбөккө сылдьарын П.Брэгг көрсүбүт. Дириҥник тыыныынан дьарыктанар Индия 86 саастаах дьахтара 50 саастаах курдук көрүҥнээҕэ ордук сөхтөрбүт. Бу дойду олохтоохторо бары дириҥник тыыныыны баһылааннар туһанар эбиттэр.

100 сааһын ааспыт биллиилээх спортсмен Амос Стэгг: «Куруук ыраас салгыҥҥа сүүрүүнэн дьарыктанаммын эппин-сииммин кислородунан элбэхтик хааччыйаммын доруобайбын»,- диир эбит. Ыраас, элбэх кислородтаах салгынынан куруук тыыныы киһи үйэтин уһатар, доруобуйатын, этин-сиинин туругун тупсарар.

Хайа ыарыыта диэн кислород аҕыйахтык киириититтэн киһи улахан¬нык аҕылыыр, ол түмүгэр хаантан углекислота суураллан тахсар. Ону чөлүгэр түһэриигэ газтар холбоһуктара, ол иһигэр углекислай газ туттуллар. Үрдүк хайалар олохтоохторо кислород аҕыйах сиригэр олороллор, ол иһин дириҥник тыыннахтарына эрэ табыллар. Бу дьон ордук уһун үйэлэниини ситиһиилэригэр дириҥник тыыналлара туһалыырын биһиги эмиэ итэҕэйэн олохпутугар туһаныа этибит. 

ТИРИТИИ

Саха дьоно көрсүстэхтэринэ кэпсэтиилэрин: «Туох солун баар?»  «Хайдах олороҕун?»- диэн тылларынан саҕалыыллар. Итии дойдулар олохтоохторо киһи төһө элбэхтик тиритэр да, соччонон этэ-сиинэ дьиҥ-чахчы чэгиэн-чэбдик буолуутун быһыытынан сыаналыыллар. Ол иһин көрсүһэ түстэхтэринэ: «Төһө тиритэҕин?»- диэн ыйыталлар эбит.

Тиритии туһата кырдьык, олус улахан. Көлөһүнү кытта туттуллубут шлактар, токсиннаах холбоһуктар таһаарыллан, эт-сиин ыраастанар. Онуоха таһаарар органнарга: чуолаан бүөргэ, тириигэ баар тиритиннэрэр быччархайдар улахан көмөлөөхтөр. Туус киһи этигэр-сиинигэр букатын туһата суоҕун, буортулааҕын көлөһүнү кытта таска таһаарыллара, ол иһин көлөһүн туустааҕа быһаарар.

Тиритии туһалааҕын дьон сотору-сотору баанньыкка паарданан, элбэхтик тиритэ - хорута үлэлээн, сүүрэн-көтөн эттэрин-хааннарын ыраастанан туһаналлар. Бааннькка паар итиититтэн киһи тириитин капиллярдара кэҥээн, тирии поралара диэн кырачаан хайаҕастар аһылланнар, организм бары убаҕас системалара: хаан, лимфа, ткань убаҕастара активнай хамсааһыҥҥа киирэн, организмҥа баар туһаныллыбыт, быраҕыллыахтаах холбоһуктар ити убаҕастартан сиидэлэнэн, көлөһүҥҥэ кубулуйан, таска таһаарыллаллар.

Тиритии капиллярдара бүтэйбэттэрэ, олор куруук үлэлииллэрэ улахан туһалаах, ол курдук олорунан суккуллар хаан клеткалара - лейкоциттар араас ыарыылары көбүтэр микроорганизмнартан харыстыыр аналлаахтар уонна эти-сиини итилэртэн өрүһүйэллэр.

Араас тииптээх суунар сирдэр - нуучча уонна турецкай баанньыктар, финскэй сауналар, о.д.а. киһи чэбдигириитигэр уонна буһары-гар-хатарыгар улахан суолталаахтар. Көлөһүн быччархайдара туустардаах ууну эрэ буолбакка, кыайан туһаныллыбатах эбэтэр ордук киллэриллибит элбэх сыалаах эттиктэри төттөрү таһаараллар.

Тирии ньууруттан убаҕас көтүүтэ элбэх эньиэргийэни ылар, онон итииттэн көмүскэниигэ тиритии улахан суолталаах. Баанньык уонна «итии» сыахтар үлэһиттэрин тиритиннэрэр былчархайдара ордук эрчиллиилээхтэр, онон кинилэр итиини тулуйарга улахан дьоҕурдаахтар. Итинтэн көстөрүн курдук, эрчиллии түмүгэр киһи улахан да итиини тулуйар кыахтааҕа быһаарыллар. (3,52-54).
Саха сирин куйаас сайыныгар тиритэ-хорута элбэхтик үлэлиир дьон уһун үйэлэниини ситиһэллэригэр олук ууруллар. Үлэлээн-хамсаан, эти-сиини күүскэ хамсатан тиритии киһиттэн ордук элбэх көлөһүнү, кири-хаҕы таһаарара ханнык да дакаастабылга наадыйбат, эт-сиин ыраас¬танарыгар олус туһалыыр.
 
Илиинэн от охсуутугар үлэлээбит биригээдэ дьонуттан олус күүскэ тиритээччи, көлөһүнэ саккырыы сылдьааччы Мэхээлэ 70 сааһын туолан баран саҥа кэргэн ылаары тэринэ сылдьыбыта. Үлэлээтэр эрэ олус күүскэ хамсанан, тиритэн иһэр Ньукулай билигин даҕаны доруобуйата чэгиэн-чэбдик. От үлэтигэр уһуннук тиритэ-хорута, күүстэрин харыстаабакка үлэлээбит дьон ордук уһун үйэлэниини ситиһэллэрин тыа сирин олохтоохторо билэллэр.

Спордунан, күүстээх үлэнэн дьарыктанан, тиритэн эттэриттэн-сииннэриттэн араас кири-хоҕу таһаара сылдьар киһи уһун үйэлэниини ситиһэригэр олук ууруллар. 

ТЫМНЫЫНАН ЭТИ-СИИНИ ЭРЧИЙИИ

Тымныыга сылдьа үөрэнии, тымныынан эрчиллии улахан суолталааҕын дьон былыргыттан билэллэр этэ. Тымныыга сылдьа үөрэнэн, буспут-хаппыт дьон атыттар курдук кыратык дьагдьайа, тыалга үрдэрэ түстэллэр эрэ тымныйан ыалдьыбытынан барбаттар, муустаах ууга да түстэхтэринэ уһуннук тыыннаах сылдьаллар, оттон үөрүйэҕэ суох дьон чаас аҥарыттан ордубакка эрэ тоҥон өлөллөр.

Хотугу  сир олохтоохторо,  ол иһигэр былыргы сахалар төрөөбүтүнэн оҕолорун  хаарынан  сууйаллара,  эбэҥкилэр уонна остяктар хаарга уган ылаллара диэн нуучча академига И.Р.Тарханов суруйан турардаах. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тымныынан эрчиллэ үөрэнэрэ ордук тиийимтиэ, туһата элбэх буоларын олохтоохтор былыргыттан билэн туһаналлар эбит. 

Тымныыга үөрэнии холобурун уонна улахан тулуурдаахтарын  Са¬ха сирин булчуттара уонна балыксыттара көрдөрөллөр. Кинилэр ханнык да тымныыга уһун кэмнэр усталарыгар балаакканан сиргэ хоно сылдьаллар, бултарын тэрилин иитиилэрэ, бултарын араарыылара, балыктарын тэрилин туруоруулара, муҥхаларын хостооһуннара, илимнэрин көрүүлэрэ барыта сыгынньах илиилэринэн оҥоруллар, ол иһин уһун күнү быһа муустаах ууну булкуйан тахсаллар. Айылҕаҕа ити курдук сылдьыы кинилэр улахан эрчил¬лиилээхтэрин, тулуурдаахтарын көрдөрөр.

Эти-сиини тымныыны тулуйарга эрчийэргэ аналлаах туочукалар киһи сирэйигэр уонна илиитигэр бааллар. Киһи мөлтөөтөҕүнэ, ыалдьаары гыннаҕына аан маҥнай мунна бүөлэнэр.

Мурун бүөлэниитэ киһи ис күүһүн-уоҕун сүүрээнэ бүөлэниитин, кыайан хамнаабат, сүүрүгүрбэт буолуутун биллэрэр.

Киһи мөлтүүр. Сирэйгэ, моонньуга, илиигэ баар туочукалары баттыалаан имитэн биэрии мурун ыраастаныытыгар, чөллөрүйүүтүгэр тириэрдэр. Бу аҕыйах мүнүүтэлээх үлэни киһи сөп-сөп оҥоро сырыттаҕына ис сүүрээннэрэ, күүһэ-уоҕа хааттаран хаалбакка ыарыыга кыаттарбат.

Киһи ис күүһүн, эньиэргийэтин аата уох диэн. Yчүстүк холбуу этиинэн күүс-уох диэн бэриллэр. Уоҕа тахсыбыт. Күүһэ мөлтөөбүт.
Уохтаах, ол аата күүстээх.

Kим барыта тымныыга үөрэниэн сөбүн, улахан кыахтааҕын «моржалар» эбэтэр кыһыҥҥы сөтүөлээччилэр бэйэлэринэн көрдөрөн дакаастыыллар. Кинилэр тымныыга үөрэнэр кэмнэригэр, физиолог врачтар көрдөрөллөрүнэн, кислороду иҥэриниилэрэ алта төгүлгэ тиийэ улаатар. Ити кислород быччыҥнар итиини таһааралларыгар түүрүтэ тардыаланалларыгар уонна титирииллэригэр, ону таһынан соруйан хамсааһыҥҥа, эти имитиниигэ ороскуоттанар. Титирээһин саҕаланыыта уонна уһуннук барыыта муустаах ууга төһө уһуннук харбааһынтан тутулуктаах. Киһи этин итиитэ биир мүнүүтэ моржалааһын кэнниттэн намтаан барар. Уһуннук харбыыр кэмҥэ 34 кыраадыска диэри түһэр. Онтон температура чөлүгэр түһүүтэ 30 мүнүүтэ устатыгар тиийэр. Сүрэх тэбиитин түргэнэ муустаах ууга түспүт кэннэ 30 сөкүүндэ иһигэр 71-тэн 60-ҥа тиийэ бытаарар.

Тымныыга эрчиллии сабыдыалынан организм итиини оҥорон таһаарыы¬та улаатар, ону таһынан итии ордук кэмчилээһиннээхтик «босхо аһыйыынан» таһаарыллар, тирии кырыы каппиллярдара кэҥээн, төһө да итиини сүтэрии элбээбитин үрдүнэн тоҥууттан, үлүйүүттэн харыстыыллар.

Тыа сирин олохтоохторо куоракка олорор дьоннооҕор быдан аҕыйах¬тык тымныйан ыалдьаллар. Кинилэр куруук айылҕаҕа, дьиэ таһыгар сылдьыылара, тымныыга үлэлээһиннэрэ доруобуйаларын тупсарар, бөҕөргөтөр.
 
Киһи олоҕун устата куруук тымныынан эрчиллэ сылдьара айылҕа тутаах көрдөбүлэ буолар. Ол аата, тымныынан эрчиллибэт буолуу, мэлдьи сылааска сылдьыы, киһи олоҕор сөп түбэспэт майгы, дьон доруобуйаларын мөлтөтөр, кэбирэтэр, ыарыыларга утарылаһар кыахтарын, иммунитеттарын суох оҥорор, үйэлэрин кылгатар быһыынан ааҕыллар. Yөрэ-үөрэ, хайгыы-хайгыы ыалдьыы, онтон ыарыһах буолуу суолунан бара туруу холобурун куруук сылаас, толору хааччыллыылаах дьиэлэргэ сынньалаҥнык олорууну, сытыыны ааҕыахха сөп. Улахан үлэһит киһи элбэхтик кэлэн-баран син таһырдьа тымныыга сылдьар буоллаҕына оҕото олох аҕыйахтык таһырдьа сылдьарыттан доруобуйата мөлтөөн ыарыыларга ылларан иһэрэ элбиир.

1958-59 сыллардаахха физиологтар киин Австралия олохтоохторо кыһын 5 эбэтэр 0 кыраадыска таһырдьа туох да таҥаһа суох сиргэ кулуһуннар быыстарыгар утуйалларын уонна эттэрин итиитэ 15 кыраадыс, лабааларыгар арыт 10 кыраадыска диэри намтыырын бэлиэтээбиттэрэ. Итинник намыһах температураҕа үөрүйэҕэ суох дьон улаханнык ыалдьыах этилэр, онтон австралиецтар, ыалдьар да, тоҥор да диэни билиммэт буолуохтарыгар диэри эрчиллибит дьон эбиттэр.

Итинник тулууру кинилэр олохторун сиэринэн, таҥастара суоҕунан, аччыктыыры тулуйа үөрэммиттэринэн, тымныыга адаптацияланыыларыгар тириилэрин капиллярдара синньээн, итиини сүтэриилэрэ аҕыйаан уонна эттэрин тас итиитэ намтыыр буолан ситиспиттэр.

Тымныыны тулуйууга киһи бэйэтин өйүн-санаатын үөрэтиитэ, бэйэтигэр бөҕө, күүстээх санааны ылыныыта уонна бэйэтин кистэлэҥ күүстэрин туһаныыта арыт сөҕүмэр түмүктэри биэрэр.

Тымныыны уонна атын ыарахаттары кытта геройдуу хапсыһыыга аналлаах ыстатыйаны, «Комсомольскай правда» хаһыат 1977 сыллаахха олунньуга, эдэр коммунист, летчик Ю.Козловскай волятын тэҥнэбилэ суох күүһүн туһунан, суруйбута. Саҥа самолету боруобалаан көтүтүү кэмигэр саахалланыы тахсыбыта. Ю.Козловскай сууллан эрэр самолетуттан катапультанан Сибирь тайҕатын үрдүгэр быраҕыллыбыта. Сиргэ түһүүтүгэр сытыы таас үөрбэлэргэ түбэһэн, икки атаҕын тоһуппута. 25-30 кыраадыстаах тымныы бүрүүкээн турара, хаар суоҕа. Иэдээннээх ыарыыны, тымныыны, утатыыны, аччыктааһыны уонна сылайыыны барытын тулуйан, үс аҥар суукка устата, вертолет булан ылыар диэри сыыллыбыта. Госпитальга киириитигэр этин тас сылааһа 33,2 кыраадыс, хаанын 2,5 литри сүтэрбит, икки атаҕын үлүппүт этэ.

Олоҕор көрсүбүт бу ыарахаттары барытын туораан, тулуйан, Юрий тыыннаах хаалбыта. Кини сыалын уонна иэһин толорор  туһугар  туруоруммут   күүстээх  санаата тыыннаах хааларыгар кыаҕы биэрбитэ.

Киһи волята, күүстээх, өһөс санаата диэн тугуй? Ити киһи бэйэтэ куруутун билиммэт, ол эрээри олус улахан күүстээх бэйэни итэҕэтэр санааны ылыныы, самовнушение буолар.

Атах сыгынньах сылдьыы, атаҕы тымныынан эрчилиннэрэн буһарыы-хатарыы ыарыыны тулуйумтуо буолууга туһалааҕын ааспыт үйэҕэ немец үөрэхтээҕэ С.Кнейп бэлиэтээбитэ. Кини бэйэтин кэмигэр харса-хабыра суох лозуннары таһаартаабыта: «Атах таҥаһын бастыҥа - атах сыгынньах буолуу», «Хас биирдии атах сыгынньах хаамыы - биир мүнүүтэнэн ордук олоруу», о.д.а. Кини ити этиилэригэр олоҕуран, билигин сорох Арҕаа дойдуларга атах сыгынньах контрастнай суолларынан хаамыы диэн дьарык киэҥник практикаланар, туттуллар.
Киһи уллуҥаҕа этин-хаанын биир туспа уратылаах сорҕотунан буолар. Киниэхэ бэрт элбэх итиини-тымныыны, сытыыны-сыппаҕы, сымнаҕаһы-кытаанаҕы, ыарыыны билэр нервэ утахтарын уһуктара - рецептордара бааллар. Академик И.Р.Тарханов эппитин курдук, атаҕы куруук сылааска үөрэтэн, искусственнайдык уйадытыыбыт түмүгэр сы¬лааһы-тымныыны кыратык билэр чаастарбыт тымныйыыны аҥара билигэстэр, ол иһин тымныйан ыарыыны тулуйарбыт мөлтөөтө.

Билиҥҥи дьон таҥаһа үксүгэр синтетическэй матырыйааллартан тигиллэннэр, статическай ток эмиэ олус мунньустар, онон кэмигэр атах сыгынньах сылдьан сиргэ токтары быраҕар туһалаах.

Америка уонна Новай Зеландия учуонайдара Гималайы үөрэтэр экспедицияларын айанын кэмигэр атаҕы тымныыга эрчилиннэрэн, буһаран-хатаран сөҕүмэр ситиһиилэри, тулуурдаах буолууну көрдөрбүттэрин туһунан суруйбуттара. Кинилэргэ сирдьиттээбит шерпалар кыһын 20 кыраадыс тымныыга бэрт элбэх көстөөх сирдэри хаһан да ууллубат хаардаах, хайыр таас хайалар ыллыктарынан үксүн атах сыгынньах сылдьыбыттарын уонна ким да тоҥон титирээбитин, тымныйан ыалдьыбытын көрбөтөхтөрүн туһунан тоһоҕолоон бэлиэтээбиттэрэ.

Киһи этэ-хаана элбэх мөлүйүөнүнэн сыллар усталарыгар эволюционнай сайдыытын кэмигэр бары ис органнар тирии тас ньуурун кытта рефлекторнай сибээстэһиилэрэ олохтоммута. Киһи атахтарын кытта быһаччы рефлекторнай силбэһиилээх органнарынан тыынар органнар буолаллар. Ол иһин атаҕы тымныыга үөрэтии, тулуйумтуо оҥоруу киһи тыынар органнарын ыарыыларыттан сэрэтэр суолталаах. (3,55-61).

Билигин биһиги сынньалаҥнык, сылаастык сылдьыыбыт түмүгэр эппит-сииммит олус мөлтөөтө. Кыһыны быһа тымныйан ыалдьартан ордубаппыт. П.Иванов тымныы уунан куттарга үөрэтиитин биир эмэ киһи тутуһар. Күн аайы тымныынан эрчиллэ сылдьарга бары усулуобуйа барыбытыгар баарын да иһин сүрээлдьээн дьарыктаммаппыт, төрөппүттэрбит кыра эрдэхпитинэ тымныы уунан эрчиллэ сылдьарга үөрэппэтэхтэрэ онно улаханнык мэһэйдиир. Халлаан тымныы кэмигэр туох эмэ кыра дьыала үүрэн кылгас-кылгастык чараас таҥастаах таһырдьа тахса сылдьан иһэрбит буоллар халлааммыт тымныыта бэйэтэ даҕаны эрчийиэ этэ. Тыа сирин олохтоохторо доруобуйалара бөҕөтө элбэхтик таһырдьа сылдьалларыттан быһаччы тутулуктааҕын бары билэбит эрээри олохпутугар кыайан туһаммаппыт. Барыта бэйэбит сүрэҕэ суохпутун, эппит-сииммит сылааска сытар, сылдьар баҕатын кыайа тутан салайбаппыт буоратан иһэр.
 
Атаҕы тымныыны тулуйарга күн аайы тымныы уунан кутан эбэтэр ууга уган сыыйа үөрэтиэххэ сөп. Өр кэмҥэ үөрэнэн, эрчиллэн муустаах ууну кэһэ сылдьар буолуохха сөп. Сайын атах сыгынньаҕын сылдьан баран күһүн халлаан лаппа тымныйыар диэри чараас атах таҥаһынан сылдьыы кыһын дьиэҕэ тымныы уунан эрчийиигэ көһөн биэриитэ атах куруук, сылы быһа тымныынан дьарыктана сылдьарыгар кыах биэриэ этэ.

Саха сирин тымныыта, тымныы салгын киһини бэйэтэ эрчийэ сылдьар. Сылаас дьиэҕэ саһан сыппакка таһырдьа тымныыга элбэхтик сылдьыы тымныыны тулуйарга үөрэтэр, арай аһара сылаастык таҥнымыахха эрэ наада. Саха үлэһит дьоно кыра эрдэхтэриттэн тымныыга мэлдьи сылдьаннар тымныыны тулуйа үөрүйэхтэр, доруобуйалара бөҕөлөр, бары ыараханы тулуйумтуолар, тулуурдаахтар. Онтон куорат олохтоохторо сылаас дьиэлэргэ, барыта бэлэмҥэ олоро, сыта үөрэнэннэр, кэлин кэмҥэ доруобуйалара мөлтөөбүтүн тэҥэ майгылара эмиэ биллэрдик уларыйда.

Бэйэлэрэ мөлтөх доруобуйалаах, эттэрин-сииннэрин эрчийэ үөрүйэҕэ суох төрөппүттэр оҕолоро өссө мөлтөөн, ордук сылааска сыта үөрэнэн иһэллэр. Yөрэҕи-билиини баһылаабыт төрөппүттэр кэлэр көлүөнэлэрэ сайдан, эбиллэн, доруобуйалара тупсан иһиэҕин баҕардахтарына эттэрин-сииннэрин эрчийиигэ бары кыахтарын ууруохтара, тымныы салгынынан, тымныы уунан утумнаахтык эрчиллэ үөрэнэллэрин ситиһиэхтэрэ диэн эрэл баар. 

УҺУННУК ЭДЭР БУОЛАР ТУҺУГАР

Киһи барыта биирдэ бэриллэр олоҕун уһуннук, туһалаахтык, дьоллоохтук олоруон баҕарар. «Акаары киһиэхэ кырдьыы - ыар баттык, ньүдьү-балайга – кыһын, онтон наука киһитигэр – кыһыл көмүс күһүн».- диэн Вольтер олох туһунан этиитэ биллэр. Бу этии тус-туспа өйдөөх-санаалаах дьон олоххо хайдах сыһыаннаһалларын чуолкайдаан биэрэр.

Библияҕа суруллубут үһүйээннэр этэллэринэн, «таҥара маҥнай айбыт дьонноро» бэрт уһун үйэлэээхтэрэ. Холобур, Адам 930 сыл, Енох -905, Ной-950 сыл олорбуттара дэнэр. Итилэри киһи итэҕэйиэн табыллыбат. Наука чахчылара итинник этиилэр оруннара суоҕун дакаастыыллар. Палеоантропологар көрдөрүүлэринэн, былыргы дьоннор олохторун уһуна бэрт кыра - ортотунан 18-20 сылга эрэ тэҥнэһэрэ. (3,68).

Былыргы Римҥэ киһи олоҕун ортоку уһуна 25 сыл эбит. Ол иһин оччолорго сенсация буолбут түбэлтэ үйэтитиллибитэ биллэр. Ю.Цезарь сенатор П.Румлей 100 сааһын туолбут үөрүүтүгэр сылдьан, дьиктиргээн ыйыппыт: «Хайдах ньыманан маннык уһулуччулаах уһун үйэни ситистиҥ?» Онуоха Румлей хоруйдаабыт: «Эппин-хааммын уонна дууһам күүһүн өйөөрүбүн аспар мүөтү элбэхтик туттарым».
Аан дойдуга уһуннук олорбуттартан Англияҕа Т.Парр - 152, Норвегияҕа И.Су¬рингтон - 160, Венгрияҕа П.Зортай - 185, Ираҥҥа С.А.Мусави - 191, Азербайджаҥҥа Ш.Муслимов - 168 сыл олорбуттара биллэр.

Былыр-былыргыттан киһи аймах уһун үйэлэнэр туһугар «эдэргэ түһэр эликсири» көрдөөһүнэ, ол иһигэр сахалар «өлбөт мэҥэ уутун» булар туһугар ыра санаалара үһүйээннэргэ, номохторго кубулуйалла¬ра, олоҥхоҕо хоһуйуллара.

Олох уһунун кээмэйэ олус халбаҥ. Биһиги төһө да өлбөккө, өр олорорбут туһугар ыра санаалары үөскэппиппит иһин, «Олоруохтаахпыт, ол аата өлүөхтээхпит» диэн биология сүрүн сокуонун Ф.Энгельс быһаарбыта. Ол да буоллар, букатын өлбөт буолуу төһө да кыаттарбатаҕын иһин киһи уһуннук олоруута олоххо кыаллар кыахтаах.

Киһи бэйэтин олоҕун сатаан көрүнэн, олоҕун сиэрин, бэйэтин быһыытын-майгытын, үлэтин, сынньалаҥын, иһэрин-аһыырын сөптөөхтүк кэмнээн, режимнээн олорор уонна гиподинамияттан харыстанарга физи¬ческэй культуранан, үлэнэн дьарыктаннаҕына,  син уһуннук олоруон сөп.

Үгүс учуонайдар этэллэринэн, киһи ыалдьыбакка эрэ аҥардас кырдьыыттан өлбөт. Кырдьыбыт дьоннор өлөллөрө син-биир ханнык эрэ ыарыыттан төрүттээх буолар. 85-тэн 100-кэ диэри саастаах дьон сүүһүнэн ахсааннаах ыарыылартан үксүгэр баара эрэ аҕыс ыарыыттан бысталлар, ол иһигэр бастатан тымыр-сүрэх, тыынар органнар уонна искэн ыарыыларыттан өлөллөр. Америка  ученайа, Нобелевскай бириэмийэ икки төгүллээх  лауреата Л.Поллинг «Витамин С уонна доруобуйа» диэн кинигэтигэр аскорбино¬вай кислота улахан дозата дьаҥтан-дьаһахтан көмүскүүр абыраллаах суолталааҕын ыйбыта.

Поллинг грипптэн харыстаныыга сүбэлиир дозата күннэтэ 3,0- 10,0 г биһиги специалистарбыт этэллэринэн булгуччута суох. 1,0 г үс-биэс күн устата эбэтэр 0,5 г уон хонук устата сэрэтэр көмөнү үчүгэйдик оҥорор. Хотугу сир олохтоохторугар С витамиҥҥа күннээҕи наадыйыы ордук үрдүк - 70-120 мг буолуохтаах.

Геронтолог В.В.Фроланис кырдьыы ыган кэлиитигэр икки утарыта дьайыылаах процестар баралларын араарар. Маҥнайгытыгар - уларыйа турар тас эйгэҕэ үөрэнии-убаныы кыахтара аччыыллар, ис кистэлэҥ күүстэри туһаныы, бэйэни салайыныы, эттиктэр атастаһыылара уонна организм функциональнай таһымнара намтыыллар. Иккиһигэр - адапта¬цияланыы механизмнарын түмэ тардыы, кырдьыы маҥнайгы процестарын тохтотор дьаһаллары ылыныы, ити процесстары сайыннарыы күүһүрэр. Итинник соругу «эдэргэ түһэрэр эликсири» булууга геронтологтар туруорунан үлэлииллэр.

Улахан Биологическай Чаһы тохтууруттан, сүтэриллиититтэн айылҕаҕа киһи өлүүтэ тутулуктаах. Бу чаһы механизмнара биһиги мэйиибит түгэҕин киинигэр - гипоталамуска сыталлар. Бары гормон-нар, нейромедиатордар, нейропептидтэр синтезтэнэр уонна вегетатив¬най нервнэй система мэйии хаҕын аннынааҕы органнара киниэхэ киирсэллэр. Манна киһи этин температуратын, араас эттиктэр атастаһыыларын - уу, туус, сыа, углевод уларыйыыларын сааһылыыр, регулируйдуур ядролар бааллар. Манна тастан уонна истэн мунньуллар информациялар сүрэх-тымыр уонна эндокриннай быччархайдар үлэлэрин кытта силбэһиилэрэ олохтонор. Ону сэргэ манна араас эмискэ күүдэпчилэнэн тахсар эмоциональнай реакциялар үөскүүллэр - улахан үөрүүгэ, биһирэлгэ, дуоһуйууга эбэтэр төттөрүтүн - хомойууга, кутталга, кыһыйыыга-абарыыга о.д.а. Онон гипоталамус киин нервнэй система суолталаах уонна тутаах чааһынан буолар.
Гипоталамус чугастааҕы ыалынан, кини үмүрүгэр ыйана сылдьар гипофиз - хааҥҥа быһаччы таһаарыллар гормоннаах эбэтэр эндокриннай быччархайдар баһылыктара буолар. Кини таһаарар гормона АКТГ, адренокортикотропнай гормон, үөһэ ахтыллыбытын курдук кини бэйэтин аналлаах функциятын тас өттүнэн улахан суолталаах нейропептидтары үөскэтэр төрүт холбоһукка киирсэр.

Киһи организмын эрдэ кырдьыыттан харыстыыр суолталаах витаминынан Е эбэтэр альфа-токоферол ааҕыллар. Бу витамины кыра лабораторай харамайдарга биэрдэххэ, кинилэр олохторун уһуна 30 бырыһыан эбиллэр. Е витамин тиийбэт түбэлтэтигэр эрдэ кырдьыы бэлиэлэрэ үөскүүллэр.

Кэнники кэмҥэ геронтологтар болҕомтолорун иммунология тардар буолла. Иммуннай эттиктэр сүрүннээн ыарыылары көбүтэр вирустары, бактериялары, түүнүктэри о.д.а. кытта охсуһууга, эти-хааны итилэр алдьатыылаах дьайыыларыттан харыстыырга аналлаахтар.
«Өлбөт мэҥэ уутун» көрдөөччүлэр лаборатория усулуобуйатыгар харамайдар олохторун уһатыыга булбут ньымаларынан аһылыгы ахсаанын аҕыйатан туран, хаачыстыбатын тупсарыы буолар. Ол аата – аһатар астара «биологическай сыанабыла максимальнай, калорийнаһа минимальнай» буоларын тутуһуу. Ити принцибинэн аһатыллыбыт кыыллар олохторун уһуна 40 бырыһыаҥҥа диэри эбиллэр.
Итинэн көстөрүнэн, аһыырга-сииргэ наһаа үлүмнэһии табыллыбат, ырыахтарын баҕарааччылар диетаҕа олус түһүнүүлэрэ эмиэ сатаммат. Этиллэрин курдук, хайа да өттүгэр наһаалааһын, аһара барыы көмөлөспөт. (3,68-72).

П.Брэгг этэринэн киһи үйэтин уһуна 120 сылга холкутук тиийиэхтээх. Ону баара киһи бэйэтэ, олоҕун сатаан олорбокко, ууну, аһылыгы табан аһаабакка кылгатар. Эти-сиини бөҕөргөтүү, эрчийии киһи өйө-санаата олус бөҕө, тулуура, өсөһө эбилиннэҕинэ эрэ ситиһиллэр кыахтаах.
 
Өй-санаа аҥардастыы бэйэтэ эрэ олоҕу  кыайан олорбот. Сахалар этэллэринэн Орто дойдуга, ол аата сиргэ, киһи эттээх-сииннээх эрэ буоллаҕына, олоҕу олорор. Ол иһин киһи үйэтин тухары, хас күн аайы тулуурдаахтык этин-сиинин өйүн-санаатын күүһүнэн эрчийдэҕинэ эрэ табыллар. Эт-сиин уонна өй-санаа биир сыалга, олохторун уһатыыга турунан туран дьарыктаннахтарына, эрчилиннэхтэринэ уһун үйэлэниини көмөлөөн эрэ ситиһиэхтэрин сөп.

Ол аата киһи олоҕун сүрүн сыалынан өйүн-санаатын сайыннаран, тулуурун бөҕөргөтөн, ол күүһүнэн туһанан этин-сиинин утумнаахтык эрчийэн уһун үйэни ситиһиитэ буолар.

ДОРУОБАЙ БУОЛУУ

Советскай былаас олус көмөлөһөн, дьону барыларын босхо эмтээһини олохтообутунан Россия дьоно туспа уратылаах буола иитиллэн хааллылар. Олус өр кэмҥэ государство толору бэлэмэр үөрэнэн хаалыыттан дьон бэйэлэрин эттэригэр-сииннэригэр, доруобуйаларыгар соччо кыһаммат буолуулара үөскээн олохсуйбута. Билигин, коммунистар былаастара эстибитин кэнниттэн, босхо эмтээһин, көрүү-истии бүппүтүттэн киһи бэйэтэ доруобуйатын, этин-сиинин харыстыырын ситиһии Россия дьонуттан ирдэнэр биир тутаах көрдөбүл буолла.

Киһи бэйэтин өйүн-санаатын күүһүнэн сахалар кут-сүр үөрэхтэрин тутуһан этин-сиинин харыстаан, эрчийэн, олох ыарахаттарын тулуйарыгар үөрүйэх оҥороро олоххо биир улахан ситиһиити¬нэн ааҕыллара сөп. Киһи этин-сиинин эрчийиитэ олоҕор биир сүҥкэн кыайыытынан ааҕыллара буоллар, элбэх дьон эттэрин-сииннэрин эрчийиинэн утумнаахтык дьарыктаныа эти¬лэр. Элбэхтик эрчиллэн төрөппүттэр эттэрин-сииннэрин үчүгэй туругун ситиһэн баран салгыы кэлэр көлүөнэлэрин этин-сиинин дьарык¬тааһыҥҥа кыра эрдэхтэриттэн утумнаахтык үөрэттэхтэринэ, эт-сиин туруга салгыы сайдан иһэрэ кыаллыан сөп.

Доруобуйа киһи баар суох баайа буолар диэн өйдөбүлү оҕо төһө кыра сааһыттан билэр буола үөрэнэр да соччонон бэйэтигэр үчүгэй, туһалаах буолуо. Эдэр эрдэхтэн эти-сиини эрчийиилэринэн дьарыктана сылдьыы киһи буолуу биир сүрүн көрдөбүлүнэн ааҕыллар.

Киһи өйө-санаата эбиллэн атаҕар туран хааман, киһи буолбутун кэнниттэн сиһин тоноҕоһо көнөн олус элбэх ноҕуруусканы ылынар буолбут. Ол иһин сис тоноҕоһо утумнаах дьарыктааһыҥҥа наадыйар. Куруук сүүрэ-хаама, илиитинэн үлэлээн элбэхтик төҥкөҥнүү сылдьар киһи сиһин тоноҕоһо хамсыы, эрчиллэ сылдьар. Үгүстүк олорон эрэ үлэлиир, аҕыйахтык хамсанар дьон куруук систэрин көнөтүк тутта сылдьалларыттан тоноҕосторо ситэ хамсаабат буолуулара үөскүүр. Сис тоноҕоһо ситэ хамсаабатыттан, биир сиргэ көһүйэн хаалыытыттан аны ыалдьар буолан барар.

Сис тоноҕоһо ситэ хамсаабатыттан ыалдьарын суох оҥорор сыалтан тоноҕос толору хамсыырын, биир кэмник көһүйэн хаалбатын ситиһиэххэ наада. Ол аата, сис тоноҕоһо толору хамсыырын куруук хааччыйар наадаҕа аналлаах эрчиллиилэри оҥоро сылдьыы эрэйиллэр. Оннук эрчиллиилэри төбөттөн саҕалаан маннык оҥоруохха сөп:

1. Төбөнү төһө кэлэринэн төҥкөтөн баран өссө көхсү бөгдьөтүөххэ, онтон эбии  сэрэнэн  кэтэҕиттэн баттаан биэриэххэ уонна аҕыйах сөкүүндэ  тута   түһэн   быччыҥнарын тыылыннаран баран ыытыахха.   Салгыы   аҕыйахтык төҥкөҥнөөн хамсатан быччыҥнарын күүрдэн эрчийэн биэриэххэ.

2. Төбөнү кэннин  диэки  төһө   барарынан  хантатан баран өссө кэдэйиэххэ, онтон эбии сэрэнэн сыҥаахтан өрө анньан биэриэххэ уонна эмиэ аҕыйах сөкүүндэ тута түһүөххэ. Ыытан баран быччыҥнарын күүрдэн  хардары-таары хамсаталыы түһэн биэриэххэ.

3. Төбөнү ойоҕоһун диэки иҥнэччи туттан баран чанчыгыттан баттаан биэриэххэ. Бу эрчиллиини хардары-таары, уҥа-хаҥас диэки оҥоруохха.

Маннык эрчиллиини күҥҥэ төһө кыалларынан хаста да төхтүрүйэн оҥоро сырыттахха моой, көҕүс хамсыыллара кэҥээн, сымнаан иһэр. Кэлин эрчиллииттэн моой күүһүрэн истэҕинэ илиинэн баттааһыннары күүһүрдэн, уһатан биэрэн иһиэххэ, сыыйа-баайа дьарыктаан көҕүс барыта өҕүллэрин ситиһиэххэ сөп. Бу курдук эрчиллии элбэх бириэмэни да, үлэни да эрэйбэтэҕин иһин моой тоноҕосторо толору хамсыылларын ситиһэр буолан киһиэхэ ордук туһалаах.

Киһи сүһүөхтэрэ куруук хамсыы, имиллэ сылдьыахтаахтар. Kырдьаҕастар сүһүөхтэрэ ситэ хамсаабатыттан бэйэлэрэ кыччаан, намтаан, бөгдьөччү түһэн иһэллэр. Кинилэр сүһүөхтэрэ ситэ хамсаабата сүһүөхтэрин уута аҕыйаан иһиититтэн үөскүүр диэн үөрэхтээхтэр этэллэр. Араас элбэх үлэ хамсаныылара, аналлаах эрчиллиилэр, хаамыы, сүүрүү киһи сүһүөхтэрин тэнитэн, хамсатаннар сүһүөхтэр эдэр эрдэҕинээҕилэрин курдук имигэс турукка сылдьалларын хааччыйаллар.
 
Kиһи көнөтүк туттан тура сылдьарыттан сиһин тоноҕоһо ордук элбэх ыараханы көрсөр, бэйэтин ыйааһынын сүгэриттэн куруук баттааһыҥҥа сылдьар. Ол иһин сис тоноҕоһун эрчийии киһи олоҕор, доруобай буолуутугар сүрүн сыала буолар. Kуруук сиһи хамсатан эрчийэн биэрэ сылдьыллыахтаах.

Сис бэйэтэ тоноҕосторунан өҕүллэҥнээн төгүрүччү хамсааһыны оҥороро хааччахтаныа суохтаах. Киһи көннөрү сылдьан эрэ сиһин үксүгэр көнөтүк туттар уонна төҥкөҥнүүр эрэ хамсааһыннары оҥорор. Ол иһин эдэр эрдэхтэн илии үлэтин үлэлии, эрчийэ сырыттахха сис эдэр эрдэххэ оҥорор хамсаныыларын кырдьа баран истэххэ да холкутук оҥоруон сөп.

Үөрэх, сайдыы кэлиитэ дьон үгүстүк олорон эрэ үлэлииллэрин уонна массыынанан айанныылларын элбэтэн сүүрэллэрин, хаамалларын букатын да хаалларар кутталлаах. Үгүстүк олорор үлэлээх дьон систэрэ кэдэйэр хамсаныытын букатын да умналлар. Бу дьон үгүстүк бүк түһэн төҥкөйөн олорорго күһэллэннэр систэрин сүһүөхтэрэ кыайан хамсаабаттарыттан олох да сатаан кэдэйбэт буолан иһэллэр. Киһи олоҕор куруук төҥкөйөн үлэлээһин, хамсаныы баһыйарыттан кырдьаҕастар бөгдьөччү түһэн иһэллэр.

Олус элбэх ыарыылар сис тоноҕосторо ситэ хамсаабаттарыттан тутулуктаахтар. Ол курдук ордук элбэхтик тэнийбит хондуруос ыарыыта сис тоноҕосторо ситэ хамсаабакка кэлтэйдии барыыларыттан үөскүүр. 

Бэйэтэ үлэлии-хамсыы сылдьар киһи сиһэ кэдэйэртэн атын үс өттүгэр ордук элбэхтик хамсыыр буолан ол өттүлэригэр эбии эрчиллиигэ соччо наадыйбат. Ол иһин киһи олоҕун устата сиһин тоноҕоһун куруук кэдэтэн эрчийиитэ наада буолар. Сиһи төһө барарынан кэдэтэн эрчийиини куруук оҥоро сылдьыы эрэйиллэр.

Kуоска уонна ыт биир эрчиллиини хас сытан турдаллар эрэ куруук оҥоро сылдьаллар. Бу кыыллар утуйан, сытан турдулар эрэ систэрин кэдэччи туттан баран тардыалаан төһө эмэ туран тыыллаҥныыллар. 

Kиһи эмиэ этин-сиинин ууннары тардан эрчиллиитин биһиги эмиэ тыыллаҥнааһын диэн ааттыыбыт. Быччыҥнары күүрдэн, тыыллан баран туруу биһиги эрчиллиибит сүрүн төрүтэ буолар. Хас киһи барыта бэйэтин кыаҕынан, күүһүнэн төһө баҕарар уһуннук уонна күүскэ тыыллаҥныан сөп. Эрчиллии саҕаланыытыгар тыыны ылан, салгыны толору эҕирийэн баран быччыҥнары барыларын күүрдэн, тыыллан, тыынары чочумча тохтотон, хас да сөкүүндэ туруллуохтаах. Бу хамсаныыларынан быччыҥнарбытын, сүһүөхтэрбитин уонна тыыныыбытын холбуу бииргэ эрчийэрбит табыллар, ол иһин киһиэхэ ордук тиийимтиэ. Эрчиллиигэ туттуллар бары хамсаныыларбыт  киһи бэйэтэ тыыллаҥныырыгар туттуллар хамсаныылар буоланнар ордук туһалаахтар.

Kиһи тыынара төһөнөн аҕыйах даҕаны үйэтэ уһун буолар диэн этии оруннаах. Бары уһун үйэлээх кыыллар аҕыйахтык тыыналлар. Салгыны толору эҕирийэн баран тыынары тохтотон тура түстэххэ тыҥаҕа углекислай гаас үөскээн доруобуйаҕа ордук туһаны аҕалар. Ол иһин табатык тыыныы диэн үөрэххэ салгыны толору эҕирийэн баран тыынары тохтото түһэн ылыыны ситиһиллиэхтээх. Куруук, уһун кэмҥэ дьарыктана сырыттахха эрчиллии үөрүйэх буолан буор кут өйүгэр-санаатыгар уурулуннаҕына киһи бэйэтэ соннук тыынар буола үөрэнэр. Ол иһин биһиги сүһүөхтэрбитин эрчийиибитин кытта холбоон тыынары эмиэ эрчийэбит.

Сүһүөхтэр хам түһэн хаалыыларын тохтоторго аналлаах эрчиллиини куруук оҥоро сылдьыы туһалаах. Манна киһи бары сүһүөхтэрин өрө тардынан тыыллар эрчиллиитэ, быччыҥнарын күүрүүтэ наада. Бу эрчиллиини тыыныыны кытта холбоон маннык оҥордоххо ордук тиийимтиэ.

1. Икки илиини ытыстарынан холбуу тутан өрө уунабыт уонна өрө тардынан атахтарбыт тумсугар турабыт, бу кэмҥэ тыыммытын толору эҕирийэбит, онтон тыынарбытын тохтотон өрө уунаҥнаан бары быччыҥнарбытын күүрдэбит. Kыахпыт баарынан хас да сөкүүндэ күүрдэн ылабыт. Онтон тыыммыт салгыммытын төттөрү таһааран иһэн төҥкөччү түһэбит илиилэрбитинэн сири таарыйабыт уонна салгыы бэйэбит чохчоччу түһэн олоробут, тыыммытын толору таһаарабыт. Эрчиллии салҕаныытыгар көнөн туран иһэн түөспүтүн, испитин толору тыыны ылан иһэбит уонна илиибитин өрө уунан ытыспытын холбуу тутабыт, атахпыт төбөтүгэр өндөйөбүт, тыынарбытын тохтотобут бары быччыҥнарбытын күүрдэн өрө тардынабыт уонна кыахпыт баарынан хас да сөкүүндэ тура түһэбит. Бу эрчиллиини төһө кыайарбытынан хос-хос хатылыыбыт.
  
2. Сиһи кэдэтэн эрчиллиини тыыныыны кытта холбоон дьарыктаныы ордук тиийимтиэ буолуон сөп. Төҥкөйүүнү кытта салгыны тыынан таһаарыыны холбоон, онтон кэдэйиини кытта салгыны толору эҕирийэн баран бэйэ кыаҕыттан көрөн хас да сөкүүндэ тыынары тохтотон баран кэдэйиини өссө чинэтэн, быччыҥнары тыылыннаран биэриэххэ.

Сиһи ойоҕосторун диэки өҕүлүннэриини өттүк баттанан туран оҥорор ордук. Сис төһө өҕүллэринэн иҥнэри түһэн баран илиинэн баттаан чиҥэтэн биэриэххэ. 

Маннык эрчиллиини күҥҥэ хаста да хатылаан оҥорор буолуу сис мастыйан хаалыытыттан көмүскүүр.

Моонньуну эрчийии эмиэ кэннин диэки хантайыы өттүгэр ордук кыһанан барыахтаах. Kиһи олоҕун устата төбөтө куруук төҥкөйүү өттүн диэки хамсыыр, ол иһин эбии эрчиллии хантайыы өттүгэр оҥоруллара ордук.

3. Тарбахтары бэйэ-бэйэлэригэр хатыйа тутан баран имитэн эрчийии сүһүөхтэрин тэнитэр, онтон тиэрэ тутан иннин диэки уунуу эмиэ токуруйан хаалалларын көннөрөн, кэдэтэн эрчийэр.

Kиһи ыйааһынын баттааһыныттан кырдьан истэҕинэ умса түһэн, намтаан, кыччаан иһэр. Кырдьан иһэр эт-сиин уостан кыччаан иһэригэр эбии сүһүөхтэрэ  ыгылланнар киһи намтаан хаалар. Ол иһин тыыллаҥнаан, өрө тардынан эрчиллии ордук туһаны оҥорор.

Хамсаныылары оҥорон эрчиллэ сылдьан сынньанан, тыын ылынар кэмҥэ илиилэри массажтаан сүрэххэ туһаны оҥоро сылдьыахха. Киһи сүрэҕэ мөлтөөтөҕүнэ хааны хачайдыыр күүһэ кыччаан илии лабаалара хаанынан ситэ хааччыллыбаттарыттан утуйан, дьырылаан иһэр кэмнэрэ кэлэр. Ылгын чыҥыйа төбөтүттэн саҕалаан, ытыс, хары кырыыларынан ыга тутан ньиккэрийэн тоҥолоххо диэри илиилэри хардары-таары имэрийтэлээн биэриэххэ хаан эргиирэ лабааларга күүһүрэр.

Сахалар харыга кэтэр бөҕөхтөрө туох да суолтата суох буолбатахтар. Бэгэччэккэ элбэх ис уорганнары кытта сибээстээх туочукалар бааллар. Олору хам тутан массажтыы сылдьыы доруобуйаҕа эмиэ туһалаах.

Kиһи олоҕун устата этин-сиинин эрчийэн биэрэ сырыттаҕына эрэ үйэтэ уһун буоларын ситиһэр кыахтаах. Билигин кут-сүр үөрэҕэ быһаарыытынан киһи этэ-сиинэ туспа өйдөөх-санаалаах, онто ордук сынньалаҥнык сылдьарын туһугар кыһанар, ол иһин өй-санаа ордук тулуурдаах, өһөс буоллаҕына эрэ эти-сиини эрчиллэргэ күһэйэр кыахтанар.
 
Өй-санаа сайдыытын ситиспит киһи бэйэтин этин-сиинин элбэхтик эрчийэ сылдьара, үөрүйэх оҥороро олох  тутаах көрдөбүлэ буолар. Эт-сиин үөрүйэх буолууттан саҕаланан киһиэхэ буор кута сайдар.

П.Брэгг уһун үйэлэниини ситиһиэххитин баҕарар буоллахха Айылҕа биэрбит этин-сиинин, доруобуйатын буорту гыныма, олоххун бэйэҥ кылгатыма диэн сүбэлиир. Ол аата, эти-сиини көрө-истэ сылдьыы, сөптөөхтүк, туһалаахтык аһааһын, утумнаахтык эрчийии үөрэҕи-билиини ситиспит өй-санаа, салгын кут биир сүрүн үлэтэ, көрдөбүлэ буолуо этэ.

Биһиэхэ кэлин кэмҥэ эти-сиини эрчийэр, үөрүйэх оҥорор оннугар аҥардастыы харыстааһын өттүгэр халыйа баран хаалыы олохсуйда. Манна государство дьону боско эмтээһинэ ордук улахан сабыдыалы оҥордо. Дьон бары улахан эрэйэ суох, сынньалаҥнык сытан эрэ ситиһиллэр уонна толору хамнастаах больничнай лииһинэн хааччыллар эмтэнии, эмтэри иһии диэки салалыннылар, эттэрин-сииннэрин эрчийиини букатын да умуннулар. Ити курдук государство босхо көрөн-истэн эмтээһинэ эмтэнээччи элбээһинин бэйэтэ үөскэтэр.

«Ыарыйдахпытына эмтиэхтэрэ»,- диэн өй-санаа киириититтэн эти-сиини харыстааһын уонна эрчийии букатын да суох буолан испитэ.
Ырыынак кэмэ кэлэн эмтэнии үгүс өттө харчыга оҥорулларга тиийиитэ дьон доруобуйаларын, эттэрин-сииннэрин эдэр эрдэхтэриттэн көрүнэ сылдьалларын көҕүлүүр. Утумнаахтык эрчиллэ сырыттахха киһи этэ-сиинэ бөҕөргөөн, кыра, быстах ыарыыларга кыаттарбатын үөскэтэрин бары билэбит эрээри үлэлии үөрэммэтэхпит, эти-сиини хамсатарга кыахпыт аҕыйаҕа, тулуура, дьулуура, сүрэҕэ суохпут баһыйан кыайан дьарыктаммаппыт.

Маннык кыаҕа, сүрэҕэ суох буолуубут биир көстүүтүнэн тымныы салгынынан, уунан эппитин-сииммитин дьарыктаабаппыт буолар. Тымныынан утумнаахтык дьарыктаныы туһалааҕын туһунан хас биирдии кинигэ аайы ааҕабыт, араадьыйанан, телевизорынан истэбит, учууталлар этэ сатыыллар, ол эрээри син-биир оҥорбоппут. Сүрэҕэлдьиир, солото суох курдук санаабыт баһыйар. Эппит-сииммит сытар, сынньанар, тоҥор майгынын кыайан баһыйа тутан салайбаппыт. Өйбүт-санаабыт мөлтөх, кыаммат, эппитин-сииммитин кыайан салайбат, тулуурдаах, дьаныардаах буолууга кыра эрдэхпитинэ үөрэтиллибэккэ хаалбыппыт куруук тарда сылдьар. Төрөппүттэрбит барыттан бары харыһыйар, көмүскүүр санаалара аһара баһыйан эппитин-сииммитин эрчийэргэ, ыарахаттары тулуйарга ситэ үөрэппэтэхтэр, ийэ куппутун иитэр кэмнэрин аһаран кэбиһэннэр улаатан баран үөрэнэр олус эрэйдээх, үксүгэр кыаттарбат даҕаны.
 
«Ийэ сүрэҕэ оҕоҕо, оҕо сүрэҕэ тааска» диэн өс хоһоонун ийэлэр, төрөппүттэр бары хаһан да умнубакка куруук тутта сырыттахтарына киһилии майгылаах оҕолору иитэн-үөрэтэн улаатыннарыа этилэр. Оҕону олус хатаҕалаан, бэйэттэн ордуктук көрөн-истэн, үчүгэй, көрүүлээх аһылыгынан аһатыы маанылааһын буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн аһара мааныланан, көрүллэн хааллаҕына ол майгыта өйүгэр-санаатыгар олохсуйан, иҥэн атаах буола улаатар. 
 
Кэлин кэмҥэ олохпут көнөн, бары-барыта баар буолан, государство олус көмөлөһөн, сымнаҕас, мөлтөх майгылаах, өйдөөх-санаалаах дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарабыт. Бу дьоммут эттэрин-сииннэрин баҕатын кыайан өйдөрүнэн-санааларынан салайбат дьон буола улааталлар, эттэрин-сииннэрин кыайан дьарыктаабаттар, доруобуйалара сылтан-сыл аайы мөлтөөн-ахсаан иһэр. Кэлэр көлүөнэ дьоммут быстах баҕа санааларын, эттэрин-сииннэрин көрдөбүллэрин уруттаан толоро сылдьыы диэки салаллан иһэллэр. Минньгэстик аһааһын, табааҕы тардыы, арыгыны иһии, наркотикка ылларыы барыта мөлтөх, кыаммат өйдөөх-санаалаах дьоҥҥо аан маҥнай дьайаллар. Олохпут сайдан иһиитэ киһи өйүн-санаатын булкуйар, этин-сиинин ымсыырдар араас абылаҥнар элбээн, дэлэйэн иһиилэригэр тириэрдэр. Олох көнөн, тупсан, бары-барыта дэлэйэн иһиитэ дьоҥҥо ордук ыарахаттары, ураты тулуурдаах буолууларын эрэйэр. 

Сахалар «Олох ыарахан» диэн этиилэрэ хаһан да хаалан хаалбат, саҥа, сайдыылаах үйэҕэ суолтата ордук үрдээтэ. Ол курдук арыгы, наркотик албын абылаҥнарыгар киирэн биэрбэт туһугар киһи өйө-санаата ордук тулуурдаах, өһөс буолара наада.

Онон, кэлэр көлүөнэ дьоҥҥо ордук күүстээх санаалаах, тулуурдаах, өһөс буолуу ирдэнэр кэмэ кэлэн иһэр. Былыргы өспүт хоһоонун «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэни олохпутугар туһаннахпытына эрэ кэлэр көлүөнэлэрбит туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улааталларын ситиһиэхпит. Олус тулуурдаах, дьаныардаах, ылыммыт сыалын толорууга дьүккүөрдээх кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы билиҥҥи дьонтон ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолла.
 
Ол иһин кэлэр көлүөнэлэр киһилии майгылаах, тулуурдаах буола улаатал¬ларын иһин төрөппүттэр бэйэҕит холобургутунан, үтүгүннэрэн, көрдөрөн биэриигитинэн эрэ үөрэттэххитинэ оҕолоргут эһиги курдук өйдөөх-санаалаах буолар кыахтаахтар. Доруобай, бары үлэни-хамнаһы кыайар, тулуурдаах, дьулуурдаах, киһилии майгылаах, киһи быһыылаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннараргытыгар баҕарабыт. Уруй буоллун сахаларга! Эһиги баҕа санааҕытын толороргутугар бэйэҕит эмиэ дьулуурдаах уонна тулуурдаах буолууга эрчиллэ сылдьыаххытын наада. 

Хос  быһаарыылар.

1. Кириллина В.И.,   Прокопьева Ю.Н.  Долгожители  Якутии.  Якутск:  1999. - 64 с.

2. Поль С.Брэгг. Формула совершенства. Санкт-Петербург: ТОО «Лейла», 1993. - 384 с.

3. Н.А.Агаджанян, П.А.Петров. Биһиги эппит-хааммыт сорох кистэ-лэҥ күүстэрин туһунан.- Якутскай: Кинигэ изд-вота,1984. - 80 с.

4. Захаров Федот. Омоҕой баай: Историческай сэһэн.  Дьокуускай. Бичик, 2001. - 208 с. 

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Аһылык

Аһылык уларыйыыта

Минньигэс ас

Аһыйбыт үрүҥ ас

Сарсыардааҥҥы аһылык

Күнүскү аһылык

Киэһээҥҥи аһылык

Аһылыктан туттунуу

Аһылыгы наардаан аһааһын

Иһэр уу

Туус

Эт – сиин уонна өй – санаа

Аччыктаан баран аһыахха

Аһаабакка сылдьыы

Тыыныы – тыыннаах буолуу

Тиритии

Тымныынан эти – сиини эрчийии

Уһуннук эдэр буолар туһугар

Доруобай буолуу

Иһинээҕитэ

[[Категория: Ааптардар-Каженкин Иван Иванович]]
[[Категория: Уйулҕа үөрэҕэ]]</text>
      <sha1>fhzgheobv94m2fziaelrw0bwcm6ze5c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айылҕа бэйэтин ыраастанар (Каженкин И.И.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1714</id>
    <revision>
      <id>6893</id>
      <parentid>6892</parentid>
      <timestamp>2018-01-11T02:38:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>6893</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="320604" sha1="ifd0mpa7mjzcg0ofl0xznn2v52xovo8" xml:space="preserve">АЙЫЛҔА БЭЙЭТИН ЫРААСТАНАР  Дьокуускай 2008

Автор бу үлэтин олоҕун ыарахан кэмнэригэр баар-суох тирэҕэ, көмөтө буолбут, сүбэ-ама биэрэн көмөлөспүт кэргэнигэр Ирина Николаевна Каженкинаҕа аныыр.

АННОТАЦИЯ

Автор Айылҕа киртийиитэ дьон олоҕор биллэр уларыйыылары таһааран эрэрин бэлиэтиир. Дьон бары бииргэ түмсэн Айылҕа киртийиитин суох оҥорууга бары күүстэрин, өйдөрүн-санааларын уурдахтарына Сир үрдүгэр олох салгыы сайдыан сөп.

Бары ааҕааччыларга ананар. 

Природа самоочищается. Автор пытается обратить внимание людей на загрязнение Природы. Кажется еще есть возможность у людей объединиться и общими усилиями попытаться исправить положение.

Книга рассчитана для широкого круга читателей.

Иван Иванович Каженкин. 

ААН ТЫЛ

Былыргы кэмнэргэ дьон атынан уонна оҕуһунан айанныыр эрдэхтэринэ олус улахан курдук саныыр, муҥура, куйаара биллибэт Аан Ийэ дойдубут, Сирбит, дьон-аймах науканы, тиэхиникэни олус күүскэ сайыннарыыларын түмүгэр кыч¬чаан, ракетанан чаас аҥара эрэ эргийэ көтүллэр кыра төгүрүккэ кубулуйда.

Айылҕаны киртитии, мутукчалаах ойууру быһа кэрдии, уокка уматыы, сири-дойдуну радиациянан сутуйуу сыл аайы кэҥээн иһэр чинчи-лээхтэр. Дьон-аймах эйэлээхтик бииргэ олоруу, Айылҕаны харыстааһын туһунан этэллэрэ тыл¬ларыгар эрэ баар. Ханнык баҕарар балаһыанньаҕа аан маҥнай бэйэлэрин иннилэрин көрүнэ, элбэх барыһы ыла сатыыллар, «үчүгэй» уонна «куһаҕан» диэн өйдөбүллэрэ кыайан сөп түбэспэтиттэн,  утарыта турар санаалара куруук элбэхтэр.

«Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх» диэн саха дьоно этэллэр. Айылҕаны аҥардастыы киртитии, күөх үүнээйилэрин, мастарын быһа кэрдии, бары баайын-дуолун тоҕо хаһан, сүргэйэн ылыы эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буолан муҥур уһуга көстүөх курдук. Дьон-аймах бука бары түмсэннэр Сир Ийэ дойдубутун харыстыыр, көрөр-истэр кэмнэрэ тиийэн кэлбит буолуон сөп. 

Былыр-былыргыттан Айылҕа икки өттүттэн кытаанах тутулуктанан тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан турбута хамнаабытынан сибээстээн бу дьыалаҕа олус хойутаан хаалбакка эрэ дьон бары бииргэ турунан Айылҕаҕа таһаарбыт уларытыыларын көннөрө сатыыллара эбитэ буоллар баҕар көнүөн да сөп этэ.

«Өлөн иһэн өйдөммүт» уонна «Буолар буолбутун кэннэ» диэн дьон оҥорор бары дьыалаларыгар быһаччы сыһыаннаах этиилэр, өй хаһан баҕарар хойутаан, буолар буолбутун, кэлэр кэлбитин кэннэ дьэ биирдэ киирэрин олус уһун үйэлээх саха дьоно элбэхтэ эрэйи-буруйу олохторугар көрсөннөр чахчы билэллэрин бэлиэтиир. Бу этиилэри таба диэн ылыннахпытына дьон-аймах инники олохторугар олус улахан ыарахаттары көрсүөхтэрин сөбө быһаарыллар.

Сахалар киһини «Айылҕа оҕото» диэн ааттыыллар. Биһиги бу үлэбитин Айылҕа дьон-аймаҕы ханна да халбаҥнаппат, аһара ыыппат элбэх кытаанах тутулуктардааҕын быһаарыыга анаатыбыт. Бу үлэбитинэн Айылҕа киртийиитэ дьон олоҕор олус улахан охсууну оҥороро чугаһаан эрэрин дакаастыырга кыһанныбыт уонна хайдах эмэ оннук кэм кэлбэтин туһугар тугу оҥостуохха сөбүн таайа сатаатыбыт.

Киһи өйө-санаата икки аҥы хайысхалаахтык үүнэрин-сайдарын былыргы сахалар билэр буо¬ланнар «Ай» диэн өйү-санааны быһаарар тылбыт икки өрүттээх өйдөбүллээх. Куһаҕаны, дьон олоҕор сөп түбэспэт быһыылары оҥоруу – куһаҕан, хара айыы, онтон үчүгэйи дьоҥҥо туһалааҕы оҥоруу - үчүгэй, үрүҥ айыы диэн ааттанар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн куһаҕан быһыылары үчүгэй быһыылартан арааран билэн, олору оҥорбот буола үөрэннэҕинэ эрэ үчүгэйи, үрүҥ айыыны, дьоҥҥо туһалааҕы, үйэлээҕи оҥороро элбиирин сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ эрэ таба быһаарар.

Билигин Айылҕабыт, Аан дойду олоҕо дьон үтүө, үрүҥ айыы санааларыттан быһаччы тутулуктаах. Ити иһин бар дьоммутугар элбэх үчүгэйи оҥорор, айылҕаны харыстыыр үрүҥ айыы санааланыҥ диэн алгыспытын тириэрдэбит.

Айылҕаны харыстааһыны сахалар итэҕэллэрин, сиэрдэрин-туомнарын тутуһан, алгыстарынан салайтаран тэрээһиннээхтик тэрийии дьон өйүгэр-санаатыгар дириҥ өйдөбүлү хаалларан айылҕаҕа ордук харыстабыллаахтык сыһыаннаһалларыгар тириэрдиэҕэ. 
Эрэллээх, эһиги бары баҕа санааларгытын толорор кыахтаах, тулуурдаах, дьулуурдаах, сахалыы эттэххэ өһөс майгылаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннараргытыгар ис сүрэхпититтэн баҕарабыт.
 
Кинигэ бэчээттэниитигэр, таһаарыытыгар көмөлөспүт бары үтүө санаалаах дьоннорбутугар истиҥ махталбытын тириэрдэбит. Билигин остуоруйа науката дакаастаан эрэринэн сахалар Сибиир уhун үйэлээх олохтоохторуттан биирдэстэрэ буолаллар. Ол курдук сахалар былыргы хунн омуктары кытта бииргэ олоро сылдьыбыттара уонна саҥарар тыллара биир эбитэ дьону итэҕэтэр гына дакаастанан эрэллэр. Былыргы кэмнэртэн саха дьоно Айылҕаны кытта араас өрүттээх тутулуктарын билигин даҕаны быhа иликтэр, куруук айылҕаҕа сылдьаннар, үлэлээннэр-хамсааннар эттэринэн-хааннарынан бу тутулуктар баалларын чахчы билэллэр.

КИҺИ уонна АЙЫЛҔА

Киhи Айылҕаны кытта бары өрүтүнэн барытынан ханна да хамсаабат гына хам тутулла сылдьарын биhиги умна сыһан баран саҥалыы үөрэтэн, дьэ билэн эрэбит. Сэбиэскэй былаас саҕана материалистар-коммунистар баhылаан-көhүлээн олорор эрдэхтэринэ киhи Айылҕаттан аҥардас¬тыы ылан туhанар уонна бэйэтин туһатыгар Айылҕаны хайа таптаабыты¬нан уларыта тутар  кыахтаах курдук өйдөбүлү дьоҥҥо иҥэрбиттэрэ. Киhи сиртэн ылан ыраас ууну иhэриттэн уонна сиргэ үүнэр, үөскүүр араас астары ылан тото-хана аhыырыттан ураты атын тутулуктар суохтар диэн үөрэтэллэрэ. Итини тэҥэ, киһи Айылҕаны баһыйа тутан салайыахтаах дииллэрэ уонна кырдьык даҕаны кыайаары «Уларыта тутуохпут» диэн олус хорсуннук сананаллара, хоту диэки сүүрдэр өрүстэри соҕуруу диэки сүүрдүөхпүт диэн кыайа-хото былаанныыллара кытта баар этэ. Ол гынан баран кэнники кэмҥэ Айылҕаны тосту уларыта тутуу сирдээҕи дьоҥҥо чахчы кыаттарбат суол буоларын син билэн эрэбит. Айылҕаҕа үөскүүр олус күүстээх силлиэлэртэн, буурҕалартан дьон билигин даҕаны саһан эбэтэр куотан эрэ быыһанар кыахтаахтар.

Киhи бэйэтэ тутан-хабан оҥорбута уонна Айылҕаҕа үөскээн оҥоһуллубуттар бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспаттарын, букатын атын-атын төрүттээхтэрин саха дьоно былыр-былыргыттан арааран билэннэр бэйэлэрин тылларыгар бу оҥоруулары тус-туhунан тылларынан арааран бэлиэтииллэр.
 
Айылҕаҕа туох барыта баар буолуута, үөскээһинэ туспа «Оҥоһуу» диэн тылынан киһи оҥорбутуттан, ол аата оҥорууттан туспа арааран бэлиэтэнэр. Бу тыллары, оҥоһуу уонна оҥоруу диэннэри көннөрү тэҥнии тутан санаатахха улахан уратылара суох курдуктар, арай биирдии буукубалара, дорҕоонноро эрэ тус-туһунаннар. Ол эрээри бу тыллар киһиэхэ иҥэрэр өйдөбүллэрэ уонна суолталара бэйэ-бэйэлэриттэн лаппа улахан уратылаахтар.

Биһиги бу үлэбитигэр билигин саха тылыгар туттулла сылдьар «оҥоhуу» уонна «оҥоруу»- диэн тыллар суолталарын ырытан көрүөхпүт. Дапсы «Иhирэх тыл»- диэн радионан кэпсиир передачатыгар бу икки тылы хайдах туттар туhунан быhааран кэпсээбитэ. Ол эрээри саха дьонун санааларыгар бу икки тыл букатын тус-туhунан өйдөбүллэри биэрэллэ¬рин биир да тылынан ахтыбат. Онтон биһиги санаабытыгар бу тыллар суолталарын өссө дириҥник ырытыы, итилэри хайдах өйдөбүллээхтик уонна ханна туһанары быһааран биэриэх, чуолкайдыах курдук.

Тыл үөрэхтээхтэрэ быһааралларынан аан маҥнайгы тыллар биирдии эмэ дорҕооннортон холбонон үөскээбиттэр. Тыллар төһөнөн былыргылар даҕаны соччонон аҕыйах буукубалаахтар, ол эбэтэр дорҕооннордоохтор. Саха тыла олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит буолан аҕыйах дорҕооннордоох тыллар олус элбэхтэр уонна киһи өйө-санаата сайдыытын уратыларын эмиэ быһаарар өрүттэри иҥэриммит.
«Оҥ» уонна «ос», «оһуу» диэн тыллар холбоспуттарыттан оҥоһуу диэн тыл үөскээбит уонна урут, былыр оҥуллубута оспута быданнаабыт аны уларыйбат буолбут диэн өйдөбүлү бу тыл биэрэр.

Онон оҥоhуу диэн тылы быhаардахха, бу тыл хайы-сах, төһө эмэ эрдэ, ким эрэ оҥорон бэлэмнээн кэбиспитин көрдөрөр уонна өйдөтөр. Бу тыл мэлдьи Айылҕа оҥорбутугар сыhыаннаһар уонна киhи бэйэтэ кыайан оҥорбот быһыыта, былыр үйэҕэ оҥоһуллан бэлэм буолбут диэн өйдөбүлү биэрэр. Бу тыл Айылҕат¬тан тутулуктаах «Төлкө» уонна «Дьылҕа»,- диэн тыллары кытта бииргэ туттулуннаҕына ордук табыллар уонна өйдөнөр. Ол курдук А.С. Саввинов эмиэ бу тылы «Төлкө» уонна «Дьылҕа»,- диэн тыллары кытта сибээстиирэ ордук оруннаах курдук.

«Айылҕаттан айдарыылаах, үөhээттэн оҥоһуулаах»,- диэн этии бу тыл дьиҥнээх суолтатын уонна ураты өйдөбүлүн толору биэрэр. Итини тэҥэ: «Оҥоhуута, ыйааҕа билиэҕэ»,- диэн сахаларга баар өйдөбүл бу тыл дьиҥнээхтик «Төлкөнү» уонна «Дьылҕаны» кытта тутулуктааҕын дакаастыыр, эрдэттэн хайдах оҥоһуллубутун, ыйыллыбытын курдук буолуохтааҕын мэктиэлиир.
 
Онон, бу «Оҥоhуу»,- диэн тыл көннөрү, сирдээҕи дьон кыайан оҥорбот оҥоhуулара диэн өйдөбүллээх уонна былыр үйэҕэ киминэн эрэ оҥоһуллан бэлэм буолбутун илэ көрдөрө сылдьар. Урут оҥоһуллубуту эрэ көрдөрөр аналлаах тыл  буолан кыайан билиҥҥи би-риэмэҕэ уларыйан туттуллара букатын табыллыбат. Билиҥҥи бириэмэ сыһыарыытын холбоон туһанаары гыннахха «Оҥоһор» диэн ханна да суох тыл буолан хаалар. Ити иһин бу тыл быһаарар өрүттэрэ Айылҕа бэйэтин кистэлэҥ күүстэринэн, тэҥнэһиитин сокуонунан былыргы үйэҕэ оҥоhуллан, чочуллан, тэҥнэнэн бэлэм буолбуттарын ордук чуолкайдаан көрдөрөр.

Ити курдук киһи бэйэтэ кыайан оҥорбот, урут хаһан эрэ оҥоһуллубут Айылҕа араас көрүҥнэрэ, тыынар-тыыннаахтара, ол иһигэр киһи бэйэтэ эмиэ бу «Оҥоһуу» диэн тылынан бэриллэллэрэ ордук өйдөнөр уонна табыллар. Бу тыл сүрүн уратытынан билиҥҥи уонна кэлэр кэмнэргэ уларыйан туттуллубата буолар. Ол иһин урукку кэмҥэ оҥоһуллан бүтэн баран билиҥҥи кэмҥэ кыайан уларыйбат гына оҥоһуулаахтарын туспа чиҥэтэн бэлиэтиир. Бу тыл итинник уратыта саха тыла олус былыргы төрүттээх тыл буоларын өссө төгүл дакаастыыр. Киһи бэйэтэ тутан-хабан оҥорбута уонна Айылҕаҕа бэйэтигэр үүнэн-сайдан оҥоһуллубуттар туспа уратылаахтарын сахалар былыр-былыргыттан ыла арааран билэллэрин уонна олохторугар туһаналларын биллэрэр.

«Оҥ» уонна «ороо», «оруу» диэн тыллар холбоспуттарыттан оҥоруу диэн тыл үөскээбит уонна билигин оҥо уонна оруу турары биллэрэр.
Оҥоруу диэн тыл саха тылыгар ордук элбэхтик туттуллар уонна киhи бэйэтэ тутан-хабан оҥорбутугар барытыгар сыhыаннаһар, олору быһаарар аналлаах. Киhи бэйэтэ илиитинэн тутан-хабан, Сир үрдүгэр тугу барытын оҥорбута уонна айбыта бу тылынан толору бэриллэр. Ол иһин бу эрэ тыл билиҥҥи бириэмэҕэ уонна кэлэр кэмҥэ туттуллар гына уларыйан, «оҥорор» диэн көрүҥнэнэн дьон урут тугу оҥорбуттарын уонна салгыы тугу оҥоруохтаахтарын эмиэ быһаарар.

Онон, «оҥоруу» диэн тыл киһиэхэ бэйэтигэр буолбакка кини урут тугу оҥорбутугар, билигин оҥоро сылдьарыгар уонна инники өссө тугу оҥоруохтааҕар барытыгар сыһыаннаһар, ол аата бу тыл киһи бэйэтэ тугу-эмэни оҥорон  Айылҕаҕа  таһаарар  дьайыытын, уларытыытын  көрдөрөр аналлаах. Киһи бэйэтэ тугу оҥорбута барыта «оҥоруу» диэн тылынан бэриллэрэ, киһи оҥорбута олус уһун үйэтэ суоҕун эмиэ арааран көрдөрөр уонна Айылҕаны уларытарын быһаарар.

Ити курдук былыргы саха дьоно Айылҕаны кытта быдан чугас¬тык сыһыаннаһан, үчүгэйдик билсэн-көрсөн олорбуттарын бу икки тус-туспа өйдөбүллээх тыллар бааллара туоһулууллар. Бу тыллар саха тыла киһи өйүн-санаатын уонна үлэтин-хамнаһын быһаарыыга ылар оруола үрдүгүн, былыргыттан, киһи өйө-санаата саҥа сайдыаҕыттан ыла чочуллан оҥоруллубутун уонна ол кэмнэртэн ыла уларыйбакка сылдьарын быһаараллар.

Биһиги өбүгэлэрбит Сир үрдүгэр ким туохха аналлааҕын уонна тугу оҥоруохтааҕын өссө былыргыттан чуолкайдык арааран билэллэрин бу маарыннаһар тыллар бэлиэтииллэр. Саха тылын хас биирдии дорҕооно тыл суолтатын быһаарыыга улахан оруолу ыларын таба сыаналаан өссө күүскэ харыстаатахпытына уонна табатык туһаннахпытына табыллар.

БЫРДАХ УРАТЫТА 

Айылҕа быдан былыргы кэмнэртэн ыла үөскээһинэ уонна сайдан иһиитэ олус күүстээх тэҥнэһии балаһыанньатынан тутулуктанар. Ол аата Айылҕаҕа туһата, наадата суох диэн туох да суох. Туох баар барыта олох кыратыттан улаханыгар диэри бэйэ-бэйэлэрин кытта хардары-таары, иккилии өттүттэн тутулуктаах сылдьаллар. Маны көнөтүк быһаардахха Күн уотун күүһүттэн, дьайыытыттан уонна Сиртэн уоҕурдууну ылынан от үүнэр, оту сиэн сүөһү улаатар, аны сүөһүнү идэһэ оҥостон киһи олоҕун салгыыр. Ол аата киһи олоҕо Күнтэн уонна Сиртэн, иккиэннэриттэн холбуу тутулуктаах. Маннык иккилии өттүттэн тутулуктар саамай бытархай, кыра эттиктэртэн, үөннэртэн саҕалаан бары үүнээйилэри, мастары уонна тыынар-тыыннаахтары барыларын хабаллар. Бу тутулуктарга хайаларыгар эмэ уларыйыы таҕыстаҕына биирдэһэ эмиэ уларыйарыгар тиийэрэ Айылҕаҕа кэмиттэн кэмигэр хамнааһыннары үөскэтэр.

Айылҕаҕа араас элбэх тыынар-тыыннаахтартан, көтөрдөртөн, кыыллартан уонна дьонтон ураты өссө үгүс үөннэр-көйүүрдэр бааллар. Бу үөннэртэн киһиэхэ быһаччы дьайыыны оҥорор бырдаҕы уонна хааны сиир үөннэри барыларын, олор туох туһаны оҥороллорун ырытан көрүөхпүт.

Бырдаҕы дьон-аймах барыта билэр. Сорох, кураанах соҕус сирдэргэ бырдах аҕыйах буоллаҕына, атын сииктээх сирдэргэ былыт курдук көтөр, хара тордох курдук киһиэхэ саба түһэр, дыыгынаабытынан кэлэн ыйыппакка даҕаны үрдүгэр түһэн кэйиэлээбитинэн барар.

«Айыы – айа». Туох айылаах абааһы үөнүн Айылҕа тойон айан кэбиһэн, дьон барахсаттары уонна тыынар-тыыннаахтары барыларын эрэйдиирий? Оо, бырдах баҕайы суоҕа эбитэ буоллар тыынар-тыыннаахтар барылара төһөлөөхтүк үөрүөхтэрэ-көтүөхтэрэ этэ дуо? Күөх сайыҥҥа көрүлээн, үөрэн-көтөн, ыраас, тыа-хонуу салгынынан толору тыынан, сайыны быһа сытан сынньанан, сыаланан, күөх хонууга күөлэһийэн, уойан-тотон, тымныы кыһыны үөрэ-көтө көрсүөхтэрэ суоҕа этэ дуо?

Ону баара бырдах эрэйдиир, самаан сайын үтүөтэ сатыылаан турдаҕына ханна даҕаны сүгүн олоппот, эгэ сытыарара кэлиэ дуо. Тула өттүттэн саба түһэннэр, дьөлүтэ кэйиэлээннэр үрүҥ харахтарын өрө көрдөрбөккө, кыратык да сытыара, сынньата түспэккэ сүүрэ-хаама сылдьалларыгар күһэйэллэр.

Бырдах үөнү тойон Айылҕа билэн-көрөн мээлэҕэ оҥорботоҕун билигин даҕаны ситэ үөрэтэн билэ, сыаналыы иликпит быһыылаах. Ол иһин, бу кыра үөн сир-дойду тыынар-тыыннаах, сылаас хааннаах көтөрдөрүгэр, кыылларыгар уонна дьонугар туох туһаны оҥорорун дуу эбэтэр чахчы буортулуурун дуу биир-биир ыламмыт ааҕыталаан көрүөхпүт:

Бастакытынан, бырдах ууга үөскүүр  буолан уу кыра харамайдарыгар аһылык буолар аналлаах.

Иккиһинэн, бырдах барахсан, Айылҕа тыынар-тыыннаах харамайдарын барыларын, ол иһигэр дьону эмиэ, сүгүн олоппокко, аанньа сытыарбакка дьөлүтэ кэйэн, үүрэн-түрүйэн, сүүрдэн-көтүтэн, сүһүөхтэрин тэнитэн, доруобуйаларын тупсаран, ордук тулуурдаах уонна быстыбат сылбалаах оҥортуур. Туох күүс, эйэ-нэмнээхтик, бырдахтан атын, сылааска сыта үөрэнэн эрэр Айылҕа кыылларын-сүөһүлэрин барыларын хаамтарыай, хамсатыай, сүүрдэн-көтүтэн, үүрэн-түрүйэн сүһүөхтэрин тэнитиэй? Мөлтөх, кыаммат, сылайбыт диэн аһынар-харыһыйар  санаата суох буолан бырдах үөн баҕайы итинник ыарахан, үөҕүллэр-мөҕүллэр үлэни оҥорон эрдэҕэ.

Чуумпу киэһэ хараам бырдаҕа түстэҕинэ ыксаабыт аарыма буур тайах, хара ойуурун быыһыттан үүрүллэн тахсан, дириҥ чүөмпэ уутугар киирэн турар буолар дииллэр. Дьиэ кыыллара-сүөһүлэрэ абыраллаах түптэ буруотун тула мустан, бырдахтартан саһан сынньанан абыраналлар. Кып-кыра ыт оҕото эмиэ сотору-сотору муннугар түһэр бырдахтары көтүтээри муннун буорга анньыалаан муҥнанар. 

Көлүүргэ сылдьар аттар сымнаҕас сирдэрин хара тордох курдук олорон, балай хаан буолуор диэри дьөлүтэ кэйиэ¬лииллэр. Тэһии майгылаах аттар ыксаабыт өттүлэрэ кутуруктарынан дэйбиирдии сатаан бараннар, кэлин атахтарынан истэрин тэбиэлээн биллиргэтэллэр, эбиитин араастаан мөхсөллөр-тахсаллар. Онтон, холку майгыннаах, тулуурдаах аттар төһө даҕаны бырдахха күүскэтик сиэттэллэр, улаханнык кыһаммыттарын, эрэйдэммиттэрин биллэрбэттэр. Айылҕаҕа үөскүүр тыынар-тыыннаах харамайдары барыларын бырдахтар эккирэтэ сылдьан сииллэр, сайыны быһа хааннарын кыра-кыралаан көҕүрэтэ сылдьаллар.

Ити курдук бырдах оҥорор үлэлэрин барыларын ааҕыталаан көрөн баран быһаардахпытына, бырдахтар  оҥорор   үлэлэрин    туһалаах өрүттэрэ тыынар-тыыннаахтары эмтээһиҥҥэ быһаччы сыһыаннаахтара арыллан тахсаллар:

1.  Тыынар-тыыннаах, сылаас  хааннаах   кыылларга-сүөһүлэргэ уонна  дьоҥҥо   хаан   сүүрэр  кыра тымырдарыгар харгыстаммыт хааннарын оборон ылан тымырдарын төбөлөрүн ыраастыыллар.

2. Бырдахтар сайын устата кыра-кыратык тыынар-тыыннаахтар хаан¬нарыттан көҕүрэтэн, эргэрбит хааннара саҥанан солбуллан, саҥар¬дыллан биэрэллэрин, ол аата эттэрэ-сииннэрэ Айылҕа хас сыл аайы уларыйан иһэр усулуобуйатыгар үөрэнэн биэрэн иһэллэрин хааччыйаллар.

3. Билигин медицина науката үөрэтэн быһаарыытынан тыынар-тыын¬наахтар ис уорганнарын ньиэрбэлэрин түмүктэрэ тириилэрин аннылары¬гар түмүллэр эбиттэр. Бырдахтар бэйэлэрин сытыы тумсуларынан ол ньиэрбэлэр түмүктэрин кэйиэлээн ньиэрбэлэри күүркэтэннэр ис уор¬ганнар үлэлэрин сэргэхситэллэр.

4. Дьон сайын устата бырдахтар кэйиэлииллэригэр сыыйа үөрэнэн хаалаллар. Маҥнай «айыы-айа», «абытай» буолбахтаан бараннар, кэнникинэн хол¬кутук сапсыйан эрэ кэбиһэргэ тиийэ үөрэнэллэр. Онтон кэлин өссө үөрэнэннэр, оннооҕор күлүмэн да соһуччу ытырдаҕына ойуоххалыы түспэт буола эрчиллэллэр. Быр¬дах бу эмин көрүҥэ кыылларга-сүөһүлэргэ уонна дьоҥҥо кыра ыарыы¬лары тулуйарга, кыраттан сылтаан тымтан-ойдон, быстан барбакка, майгылара-сигилилэрэ киэҥ-холку, ураты тулуурдаах уонна өһөс буо¬лалларыгар көмөлөһөр. Элбэх да бырдахтар саба түһэллэриттэн этигэр-сиинигэр үөскүүр ыарыылары тулуйа үөрэммит киһи санаата күүстээх, бөҕө, олох бары ыарахаттарын эрэллээхтик тулуйарга бэлэмнээх буолар.

Онон, бырдахтар тыынар-тыыннаахтары, ол иһигэр дьону эмиэ, ыарахан олоххо бэлэмнииллэр, үөрэтэллэр, эттэрин-хааннарын эрчи-йэллэр уонна кыра ыарыылары тулуйарга үөрэтэн өйдөрүн-санааларын бөҕөргөтөллөрө быһаарыллар.

Киһи-аймах олохсуйан олороругар тулалыыр сирэ-дойдута төһө сөп түбэһэрин бырдаҕа төһө элбэҕиттэн арааран билиэххэ сөп. Ол курдук соҕуруу уобаластартан хоту диэки сыҕарыйан истэх аайы дьон олорор, үлэлиир усулуобуйалара ыараан иһэр, ол иһин бырдаҕа хойдор, элбиир. Бу аата, киһи-аймах олорор сирин усулуобуйата олорорго уонна сылдьарга төһөнөн ыараан иһэр даҕаны, оччонон тойон Айылҕа бэйэтин тыынар-тыыннаахтарын барыларын, көрөн-истэн, бырдахтарын көмөтүнэн эмтиирэ эмиэ күүһүрэн биэрэн иһэр. 
Ол аата олоҕу олорууга Айылҕа усулуобуйата төһөнөн ыараан истэҕинэ киһи тулуурдаах, өһөс буолуута эмиэ эбиллэн биэрдэҕинэ эрэ олох ыараханын тулуйара кыаллар. Хоту сир олохтоохторун тулуурдара, дьулуурдара элбэҕэ айылҕа ыарахан усулуобуйатын, ол иһигэр бырдах сиирин тулуйа үөрэнииттэн үөскээбитэ итинэн быһаарыллар.

КУОБАХ МЭНЭЭКТИИР
 
Айылҕа айан оҥортообут араас элбэх көрүҥнээх ото-маһа, үөнэ-көйүүрэ уонна көтөрө-сүүрэрэ барылара бэйэ-бэйэлэрин кытта олус ык¬сары сибээстээхтэр, тутулуктаахтар. Маннык элбэх араас көрүҥнэртэн биир эмэ көрүҥ суох буолан хааллаҕына эбэтэр аһара үөскээн атыттары үтүрүйдэҕинэ, Айылҕаҕа былыргыттан үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньата уларыйан, хамнаан барар.
 
Уһун кэмҥэ Сир үрдүгэр үөскээбит тэҥнэһии балаһыанньатын аһара дэлэйдик үөскээн ылар кэмнэрдээх кыыллар эмиэ хамнаталлар. Киһи бэйэтин кылгас үйэтигэр хаста да элбээн ыла-ыла суох буолуталаан ылар кыыллары үөрэтэрэ ордук оруннаах уонна туһалаах. Ол иһин Сир үрдүгэр үөскүүр элбэх көрүҥнээх кыыллартан биирдэстэрин Саха сиригэр саамай дэлэйдик үөскээн хаалар кэмнэрдээх, кылгас сайын устата улаата охсор куттас куобаҕы ыламмыт Айылҕаҕа туох туһалааҕын уонна туохха аналлааҕын быһаарыахпыт:

1. Куобах сайыҥҥы кэмҥэ тыаҕа саамай дэлэйдик үүнэр от уонна талах төбөтө аһылыктаах тыа обургу кыыла буолар.

2. Төрүөҕэ тахсыбыт кэмигэр тыһы куобах сайын устата иккитэ, 8 эбэтэр 12 оҕону төрөтөр. Онтон оҕолоро сайыҥҥы ыйдар усталарыгар, саамай ас-үөл дэлэй кэмигэр, улаата охсоллор уонна төлөһүйэллэр. Биһиги дойдубут курас үүнээйитигэр, Айылҕаҕа көҥүлүнэн үөскүүр куобах курдук, эти элбэхтик оҥорон таһаарар кыыл да, сүөһү да суох. Ити эт үүнүүтүн биһиги билэр бырыһыаммытынан ааҕан таһаардахха кырата 800 бырыһыаҥҥа тиийэр диэн үөрэхтээхтэр ааҕаллар.

3. Куобах тириитэ чап-чараас, сымнаҕас, ураты кэбирэх, түүтэ бурҕайа сылдьар, оннооҕор былыр даҕаны тэллэхтэн, суорҕантан ураты быстах кэтиллэр таҥаһы эрэ тигэргэ туттуллара, онтон билигин ула¬хан туһаҕа турбат буолла. Тоҕо бу Айылҕа обургу кыыла буолан баран аһара кэбирэх, чараас тириилээҕий диэтэххэ, Айылҕа сиэмэх кыыла куобаҕы туттаҕына түргэнник тырыта-хайыта тыыта охсон, куобах этин сии охсоругар аналлаах эбит, ол иһин тириитэ итинник кэбирэх оҥоһуулааҕа быһаарыллар.

4. Куобах чуор кулгаахтаах, сытыы харахтаах, быһый атахтаах, араас сиэмэх кыыллартан, көтөрдөртөн уонна дьонтон ойуурга саһан эбэтэр атаҕынан куотан эрэ быыһанар. Арай Айылҕа бэйэтин кыра кыылын куобаҕын, ордук наадыйар кэмигэр харыстыыр уонна көмүскэһэр. Ол иһин куобах сылга иккитэ дьүһүнэ уларыйар. Саамай үөскүүр улаатар кэмигэр, сайын бороҥ дьүһүннэнэр уонна хараҥа ойуур быыһыгар саһан сылдьар, онтон кыһын устата, эһиилги төрүөҕэр бэлэмнэнэр кэмигэр, муус маҕан хаар курдук дьүһүннэнэр, онон бары сиэмэхтэртэн хаарга саһан куотунар.

Куобах күһүн эрдэ, улаатан ситтэҕинэ, ойуурга сэбирдэх, көмнөх ситэри түһэ илигинэ, ойуур саҥа сырдаан эрдэҕинэ, маҥхайбытынан барар, ол кэмҥэ хара тыаҕа кылбаҥнаан, ыраахтан көстө сылдьар буолан хаалар. Бу быһыы сүрүн уратытынан аан маҥнай атыыр куобахтар маҥхайаллар, тыһылар хойутаан хаар түһүүтүгэр биирдэ маҕан дьүһүннэнэллэр.

Бу аата туох буолла? Хайдах маннык быһыыны быһаарыахха сөбүй? Айылҕа бары сиэмэх көтөрдөрүгэр уонна кыылларыгар, ким төһө кыайа¬рынан, ким төһө кыахтааҕынан куобах курдук минньигэс, иҥэмтэлээх аһылыгы кыайа-хото аһааҥ, эти элбэҕи сиэҥҥит күүстэ-күдэхтэ мунньунуҥ, тымныы кыһыны туоруурга бэлэмнэниҥ уонна быһый куобаҕы күүскэ эккирэтэҥҥит эккитин-хааҥҥытын эрчийэн, доруобуйаҕытын бөҕөргөтүҥ диир бэлиэтэ буолар. Ити кэмҥэ куобах этинэн аһылыкта¬нар көтөрдөр уонна кыыллар бары хара тыаҕа кылбаҥныы сылдьар куобахтары тутан сиэри сүүрүү-көтүү, эккирэтии бөҕө буолаллар. Ити курдук сиэмэх кыыллар чэгиэн-чэбдик доруобуйалаах, куобахтааҕар күүстээх, быһый, сылбырҕа буолуохтаахтара быһаарыллан тахсар.

Онон, бу Айылҕа куобаҕа диэн, биир сайын устата дэлэйдик төрөөн-үөскээн, улаатан сиэмэх көтөрдөр уонна кыыллар эрчиллэ таарыйа тутан сиир иҥэмтэлээх эт аһылыктара буолара быһаарыллар. Итинник Айылҕа бэйэтэ улаатыннаран биэрэр бэлэм эт аһылыгын хайдах гынан ордук туһалаах өттүнэн туһаныахха диэн ыйытыыга дьон билигин даҕаны сөптөөх эппиэти була иликтэр.

Билэр дьон кэпсээннэринэн, Айылҕаҕа куобах элбэхтик үөскээн кэлэр кэмэ, куобах мэнээгэ диэн ааттанар уонна ортотунан 11 сыл буола-буола эргийэн кэлэр. Урукку кэмҥэ куобах мэнээгэ 2 эбэтэр 3 сыл устата барара уонна эстэн, куобах суох буолан хаалара. Онтон 60-с сыллаахха буолбут куобах мэнээгэ киин улуустарга 6 сыл устата барбыта. Бу бириэмэҕэ тыа сиригэр бултуур саа-сэп күүскэ атыыламмыта уонна куобаҕы бултааһын тэрээһиннээхтик ыытыллара. Бу мэнээк кэмигэр бултуу сылдьан биир күҥҥэ уонтан тахсалыы куобаҕы өлөрөн үллэһиннэхтэринэ, бэйэ, ол аата улахан куобаҕа биир эбэтэр икки эрэ, онтон ордуга барылара эрдэ эбэтэр хойутуу төрөөбүт оҕо куобахтар буолаллара. Маннык быһаарыы мэнээк кэмигэр куобахтар төрүөхтэрэ ордук тахсарын көрдөрөр.

Ити кэнниттэн куобах мэнээгэ эстэн бүппүтүн да кэннэ куобахтар төрүт суох буолан хаалбатахтара. Бу кэмҥэ биир эмэ күн бултааннар үс куобаҕы өлөрдөхтөрүнэ, иккитэ бэйэ куобах уонна биир эрэ оҕо куобах буолара биллэр. Ол аата, мэнээк эстибит кэмигэр куобах төрүөҕэ аанньа тахсыбата быһаарыллар. Онон, бу быһаарыыбытын түмүктээтэхпитинэ, куобах мэнээгин да кэмигэр эбэтэр мэнээк эстибит да бириэмэтигэр ойуурга, саас хаар ууллуутугар, биир тэҥ ахсааннаах куобахтар кыһыны этэҥҥэ туорааннар ордон хаалаллара чуолкайданар.

Мантан салгыы 60-с сыллаахха буолбут куобах мэнээгэ урукку буолан ааспыт мэнээктэртэн уһулуччу ордон тоҕо бачча уһуннук барбытын быһаарыыга маннык бэлиэтээһиннэри ылыаҕыҥ:

1. Киин улуустар сирдэрэ кыараҕас буолан тыаларын барыларын кэриэтэ хабан куобахтааннар уонна бултааһыны тэрээһиннээхтик ыытаннар кыһын хаар түһүүтүгэр ойуурга аҕыйах ахсааннаах куобахтары ордорон хааллараннар, ордубут куобахтар аһыыр астара дэлэйэн доруобайдык кыһыны туорааннар саас төрүөхтэрэ элбээн ахсааннара биллэрдик эбиллэр.

2. Оччотооҕу кэмҥэ куобаҕы бултааһыны улаханнык буойуу-хаайыы аҕыйаҕыттан бултааһыны уһуннук, ойуурга сэбирдэх түһэн, тыа иһэ сырдыаҕыттан саҕалаан баран, хаар түһүөр диэри хаста да хатылаан ыытаннар, кыһыҥҥы кэмҥэ ойуурга аҕыйах куобаҕы ордорон хаалларар эбиттэр.

Кэнники кэлэн ааспыт куобах мэнээктэрэ бу 60-с сыллардааҕы мэ-нээк курдук уһуннук кыайан барбатахтара. Ол уһаабатахтарын бири-чиинэлэринэн манныктары ааҕыахха сөп:

1. Куобахтар кыһыҥҥы кэмҥэ аһыыр аһылыктарын бүтүүтэ. Куобах аһылыгын саппааһа дойдубут курас үүнээйилээҕиттэн улахан тутулук-таах. Куобах улаатар кэмигэр, сайын устата, аһылык буолар от, талах сэбирдэхтэрэ уонна үнүгэстэрэ дэлэйдик үүнэллэр. Сайын устата куобахтар ойуур иһигэр тото-хана аһаан күһүөрү бастакы оҕолоро улаатан ситэллэр. Күһүҥҥү кэмҥэ аан бастаан хара мастаах тыалартан куобахтар түүн хонууга киирэннэр күөх кэнчээрини сииллэр, ити кэмҥэ тыа иһигэр үүнэр аһылыктара хайы-үйэҕэ баранар, ол иһин куобахтар хонууга киирэн аһыылларыттан сыҕарыйан хаамыылара саҕаланар.

Хаар түспүтүн кэнниттэн куобахтар аһыыр аһылыктара лаппа аҕыйыыр, сүрүн аһылыктарыгар талахтар сымнаҕас төбөлөрө, лабаалара уонна үнүгэстэрэ эрэ киирсэллэр. Куобахтар олохторугар кыһыҥҥы кэми этэҥҥэ туорааһын диэн, саамай ыарахан кэминэн ааҕыллар. Бу кэми хайдах аһааннар-сиэннэр, чэгиэнник-чэбдиктик туоруулларыттан, аны сайын куобахтар төрүөхтэрэ төһө тахсара быһаччы тутулуктанар.

Күһүн хаар түһүүтүгэр кыайан бултаммакка ойуурга элбэх куобахтар ордон хааллахтарына, бу куобахтар аһылыктарын саппааһын сотору сиэн бүтэрэллэр, ыраллар-бысталлар, хоргуйарга бараллар уонна атын сиргэ көһөн хаамыылара саҕаланар. Бу кэмҥэ хоргуйан, олус ыксаан оннооҕор сонос титириктэр хатырыктарын кылбаччы кэбийээхтииллэр.

Манныкка тиийдилэр даҕаны куобахтар үксүлэрэ кыһыны кыайан туораабакка хоргуйан өлөллөр эбэтэр көтөрдөр-кыыллар тутан сииллэр. Биир эмэ ордон хаалбыт куобах саас халдьаайыга киирэн харалдьыкка тахсыбыт күөх оту, ньургуһуну сиэн быыһанар. Бу дьыл куобахтар төрүөхтэрэ тахсыбат, ол иһин күһүнүгэр куобах булда кыайан буолбат. Онон, куобахтар төрүөхтэрэ тахсан куобах булда буолуута, кыһыҥҥы ас-үөл аҕыйах кэмин хайдах аһаан-сиэн чэгиэнник-чэбдиктик туоруулларыттан быһаччы тутулуктааҕа быһаарыллар.
2. Мэнээк бүтүүтэ куобахтар аһыыр аһылыктара тиийбэккэ уонна хаачыстыбата куһаҕаныттан бары көтөхтөрөллөр, араас ыарыыларга ыллараллар. Мэнээк бүтүүтүгэр бары куобахтар муннуларыгар обургу хара мэҥнээх буолаллар.

3. Куобахтар олус элбээтэхтэринэ сылдьар сирдэрин, ойуурдарын киртитэллэр. Тыа иһэ барыта куобахтар саахтарынан ыһыллар, ону кытта көтөрдөр уонна кыыллар тутан сиэбит куобахтарын сэмнэхтэрэ маҥхайар, маҕан түүлэрэ ыһыллан тыа иһигэр хаар курдук бурҕайар, сааскы кэмҥэ тыа иһэ сытыйбыт сытынан туолар. Маннык буолбут тыа-лартан куобахтар букатыннаахтык бараллар, күһүнүгэр хаамыылара саҕаланар. Куобахтар хаамыылара саҕаланнаҕына өрүстэр тумулларыгар киирэн мунньусталлар, оннооҕор ситэ тоҥо илик өрүс мууһугар киирэннэр ууга кытта түһэллэр. Куобах мэнээгэ бүтүүтүгэр атын сирдэртэн кэлэр куобахтары сахалар туспа арааран «хаамыы куобаҕа» диэн ааттыыллар. Бу куобахтар ыраах сирдэртэн ас көрдөөн, киртиппит тыаларыттан куотан кэлэллэр уонна ураты көтөхтөрүнэн биллэллэр. Хаамыы куобахтара күһүн муус тоҥуон иннинэ өрүстэр биэрэктэригэр киирэн элбэхтик хааттараллар, муус ситэ тоҥо илигинэ ууга да түһэллэр.

Онон, куобах аһара үөскээн хаалан, аһылыгын бүтэрэн уонна айылҕатын киртитэн, эстэргэ, барарга тиийэр. Бу куобахтар хаамыылара мунньустан, элбээн истэхтэрин аайы улахан алдьархайтан куотууга тэҥнээхтик күүһүрэн барар уонна куобах мэнээгэ бүппүтүн көрдөрөр.

Ити курдук быһааран куобах тоҕо мэнээктээн суох буоларын чуолкайдаатахпытына, куобах аһары элбэхтик үөскээн хаалан суох буолар дьылҕаланар. Ол иһин куобаҕы элбэхтик биир тэҥник үөскэтэн туһаныахпытын баҕардахпытына, куобах аһара үөскээн хааларын күһүн эрдэттэн күүскэ бултаан аҕыйатыахпытын наада. Оччоҕуна кыһыҥҥы хаардаах ас-үөл аҕыйыыр кэмигэр, ойуурга аҕыйах ахсааннаах куобахтары ордорон хааллардахха, олор кыһын устата тото-хана аһаатахтарына, чэгиэн-чэбдик кыһыны туораатахтарына эһиилгитигэр төрүөхтэрэ эбиллэрин ситиһиэхпитин сөп.

Онтон, үөһэ ааҕыллыбыт биричиинэлэртэн куобахха саамай күүстээхтик дьайааччыларынан үһүс биричиинэни ааҕабыт. Бу биричиинэ быһаарыыта оннооҕор былыргы үйэлэргэ үөскээн баран өлүктэрэ биир сиргэ муннустан сытар араас улахан кыыллар тоҕо өлбүттэрин быһаарарга кытта сөп түбэһэр. Ол курдук Айылҕа сорох биологическай көрүҥнэрин эстиилэрэ бу куобах мэнээгин бүтүүтүгэр маарынныыллара чуолкайданар уонна итилэр бары тулалыыр Айылҕаны киртитииттэн тахсаллара быһаарыллар.

Биһиги бу куобах курдук элбэх эти оҥорон таһаарар Айылҕа бэйэтин кыылын хаһан сатаан туһанарга үөрэнэбитий? Ол курдук хаар түһүөн эрэ иннинэ аҕыйах хонукка көҥүллээн, куобаҕы ситэ бултаппакка, аһары үөскэтэн кэбиһэн түргэнник суох буола эстэригэр тириэрдэбит. Мэнээк бүппүтүн кэнниттэн куобах аҕыйаан, бултаабыкка эрэйи боруостаабатаҕына, бобуута да суох, дьон бэйэлэрэ, таах-сибиэ бултаабыта буолан эрэйдэммэттэр. Булка сылдьыы, бултааһын эрэйи боруостуур эрэ буоллаҕына дьон уһуннук бултууллар. Ол иһин аһара бобуулар-хаайыылар Саха сирин киэҥ тайҕатыгар тарҕанан үөскүүр куобах элбииригэр туһалара олох кыра.

Тыа сиригэр олорор булдунан дьарыктанар дьоҥҥо булчут суобаһа диэн баар, ол аата тыа көтөрдөрүн-кыылларын харса суох, бириэмэтэ кэлэ илигинэ, мөлтөөбүт-ахсаабыт кэмнэринэн туһанан өлөрөн сиэһини сэмэлээһин буолар. Ол курдук саас саҥа тахсан эрэр күөх оту сиэри бары сэрэҕин барытын сүтэрэн, халдьаайыга киирэр куобахтары уонна күһүҥҥү булт кэмигэр сайын хойут төрөөбүт, ситэ улаата илик куобах оҕолорун сэрэниэххэ уонна харыстыахха наада. Сааскы соҕотох тыһы куобахтан күһүҥҥэ диэри сүүрбэччэ куобах төрөөн улаатарын уонна күһүн бу куобахтарын бэйэлэрэ бултуулларын ким да боппотун чуолкай билэллэрэ эбитэ буоллар, ампаардаах астарын курдук санааннар өссө харыстыа, көмүскүө этилэр.

Онон, бу куобах булдун хайдах бултаан туһанары, куобахтары көрөн-истэн харыстыыры нэһилиэктэр бэйэлэрин көрүүлэригэр ылаллара эбитэ буоллар, көрөн-истэн харыстаан, ампаардаах астарын курдук санаан бэйэлэригэр улахан туһаны таһаарыныа этилэр.

Сир-дойду кылгас үйэлээх кыра кыыла куобах, аһары үөскээн хааларыттан сотору эстэр, аҕыйыыр суолга киирэр. Куобах эстиитэ атын тыынар-тыыннаахтар аһара үөскээн хаалан сылдьар сирдэрин киртиттэхтэринэ, туохха тиксиэхтээхтэрин чуолкайдык быһаарар. Ол иһин былыргы кэмҥэ элбэхтик үөскүү сылдьыбыт мамоннор суох буола эстиилэрэ сирдэрин-дойдуларын киртитиилэриттэн тахсыбыт уларыйыылартан буолуон сөп диэн быһаарабыт.

Билиҥҥи кэмҥэ дьон эмиэ ахсааннара элбээн Айылҕаны киртитэллэрэ, салгын састаабын уларыталлара, радиациянан сутуйаллара кэҥээн иһэр. Биһиги быһаарыыбытынан Айылҕаны буортулааһын, киртитии муҥур уһугунан мутукчалаах мастары кэрдэн уонна уокка сиэтэн суох оҥоруу буолуон сөп. 

Айылҕаҕа хонуу сиртэн ууну кэмнээн паар буолан көтүүтүн үөскэтэринэн уу эргиирин тэҥнээн биэрээччинэн мутукчалаах мастар буолаллар. Мутукчалаах мастар суох буо¬луулара Сир үрдүгэр олус күүстээх ардахтар, хаардар уонна тыаллар түһүүлэрэ эбиллэн иһэллэригэр тириэрдэр. Айылҕа уларыйан барыытын күүһүн дьон-аймах кыайан тохтотор, көннөрөр кыахтара суоҕун били¬нэр буолан эрэллэр. Кинилэр Айылҕа уораана хаһан бэйэтэ ааһарын, намырыырын кэтэһэллэрэ эбиллэн иһэр. Ол курдук ураганнар, тайфуннар уонна муора анныгар сир хамнааһыныттан үөскүүр улахан долгуннары утарар күүс дьоҥҥо суоҕа чахчы билиннэ.

МЭҤ

Yгүс киһи сирэйигэр мэҥ баар. Хара, кыра мэҥнэр саха дьонун сирэйдэригэр үксүлэригэр бааллар курдук. Ол эрээри сорохторго мэҥнэрэ суох буолар ээ. Бааһынай, саха нуучча эбэтэр атын омук буккуспут хааннаах дьоҥҥо элбэх мэҥ баара көстүбэт.
Киин улуустар сахаларыгар ордук элбэх мэҥнээхтэр.

Мэҥ туохтан үөскүүрэ ситэ биллэ илик. Сахалар мэҥи «Бэлиэ» диэн ааттыыллар. Кырдьык даҕаны киһини ким эрэ, Айылҕа соруйан сүппэтин диэн анаан-минээн бэлиэтээн кэбиһэрин курдук улахан, кыра хара туочукалар, мэҥнэр киһи сирэйигэр эрэ буолбакка атын да өттүлэригэр үөскээн сылдьаллар.

Мэҥ туһунан биһиги төһө элбэҕи билэбитий?

Киһиэхэ мэҥ баар буолуута этин-сиинин уратыларынан быһаарыллар. Киһи этин-сиинин уларыйыыларын араас элбэх гормоннар дьайаннар уларыталлар. Малетонин диэн киһини кырытыннарар гормон элбээтэҕинэ киһиэхэ мэҥ баар буолар диэн үөрэхтээхтэр этэллэр. Төһө гормон баарыттан мэҥ улахана, кырата быһаччы тутулуктаах буолуон сөп. Мэҥнээх дьон түргэнник ситэн-хотон эрдэ кырдьаллар.

Былыргы кэпсээннэргэ кэпсэнэр ойууннар, удаҕаннар улахан мэҥнээхтэрэ ахтыллаллар. Биир номоххо кэпсэнэринэн улуу удаҕан уҥуоҕун уйгуурдубуттарыгар саҕалааччы киһини улаханнык кэһэтээри гынан баран бэлиэ сиригэр мэҥнээҕин иһин тыыппатаҕа, сэрэппитэ эрэ биллэр. (1,171).

Yөрэхтээхтэр билинэллэринэн киһи мэҥэ хаһан да сүтэн, симэлийэн хаалбат, оннуттан халбарыйбат эбит. Аныгы үйэҕэ медицина сайдан мэҥи быһан ылан бырахпыттарын кэнниттэн сотору эмиэ үүнэн тахсар диэн этэллэр.
 
Мэҥ хантан кэлэрин, туохтан үөскүүрүн быһаарарга Айылҕаҕа үөскүүр тыынар-тыыннаахтары үөрэтии ордук туһаны аҕалыах курдук. Медицинэ науката быһаарбытынан киһи этэ-сиинэ ордук сибиинньэҕэ маарынныыр эбит. Ол иһин сибиинньэттэн саппаас чаас, уорган ылан киһиэхэ олордон биэрии үлэтинэн утумнаахтык дьарыктана сылдьаллар.

Биһиги киһини бэйэтин үөрэтиибит сахалар кут-сүр үөрэхтэригэр олоҕурар. Ол аата киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туспа төрүттээхтэр. Эт-сиин киһи сүрүн төрүтэ, Айылҕа эттиктэриттэн үөскүүр уонна Айылҕаттан быһаччы уунан, аһынан-үөлүнэн, доруобуйатынан тутулуктанар.
 
Айылҕаҕа олус элбэхтик уонна түргэнник үөскээн ылар кэмнэрдээх кыылынан куобах буолар. Кыра да буоллар тыынар-тыыннаах, сылаас хааннаах харамай. Этин-сиинин оҥоһуута син-биир маарынныыр.

Саха дьоно булчут буола улааталларыгар куобаҕы бултаан үөрэнэллэр. Туһахха иҥнибит куобаҕы тутан ылаары ыксаттахха үүт-үкчү кыра оҕо ытаан эрэрин курдук тохтоло суох бэбээрээхтиир. Айылҕаҕа сылдьар хас биирдии булчут киһиэхэ кини эмиэ кыра оҕо буола сылдьыбытын санатар. Итини таһынан куобах оҕо курдук ытаан бэбээрэрэ киһи уонна куобах ханнык эрэ биир сүрүн тутулуктаахтарын, киһи куобахтан үөрэнэн, туох эрэ билиини ылынан олоҕор хайаан да туһаныахтааҕын өйдөтөргө дылы.

Биһиги ойуурга куобах оҕо курдук ытыыра олус дириҥ өйдөбүллээҕин ситэ туһаммакка сылдьабыт. Куобах ытыыра, кыра да буолларбын оҕо курдук ытыырбынан дьон-аймаҕы олох туһунан санааларыгар оҕустаран ылалларыгар тириэрдэбин диэни өйдөтөр.
 
Төһө даҕаны баҕарбатахпыт, билбэтэҕэ буола сатаабыппыт иһин куобах кылгас кэм иһинэн олус элбэхтик үөскээн хаалан баран эстэргэ, суох буола сыһыыга тиийиитэ дьон-аймаҕы үөрэтэр кэмэ тиийэн кэллэ. Билигин Айылҕа киртийиитэ кэҥээбитин кэнниттэн куобах туохтан сылтаан суох буола эстэрэ аны дьоҥҥо эргийэн кэлиэх курдуга чахчы буолла. Ол курдук дьон-аймах Сир үрдүгэр аһара элбээһиннэрэ куобах курдук эстэн, быстан хаалыыларыгар тириэрдиэн сөбө билигин чуолкай билиннэ. Куобах олоҕун дириҥник үөрэтии дьон олоҕо хайдах салгыы сайдарын билгэлииргэ туһалыыр кыаҕа улахан.

Айылҕа курааннаан, сөп түбэһэн биэрдэҕинэ куобахтар төрүөхтэрэ элбээн, ахсааннара биллэрдик эбиллэр. Мэнээктиир, үөскүүр кэмэ кэллэҕинэ киэҥник тарҕанан дэлэччи үөскүүр. Хас да сыл устата олус элбэхтик үөскээн баран куобах мэнээгэ эстэргэ барар. Мэнээк эстибитин кэнниттэн улахан тыаҕа биир эмэ куобах ордон хаалбыт буолар.

Кэлин куобах мэнээгэ эстиитин чугаһыгар бары куобахтар муннуларыгар хара мэҥнэр тахсаллар. Мэҥнэрэ сорохторго улахан, онтон атыттарга кыра буолар. Куобахтарга мэҥ баар буоллаҕына нөҥүө сылыттан ыла куобах мэнээгэ эстэргэ барар.
 
Бу бэлиэ түгэни үгүс булчуттар бэлиэтии көрөллөр да аахайбаттар. Тыынар-тыыннаах харамай эстэн, симэлийэн бүтүүтүгэр этигэр-сиинигэр тахсар уларыйыылар билигин сайдыылаах, билиилээх дьону интэриэһиргэтиэхтэрин сөп. Киһи саамай көстөр сиригэр, сирэйигэр Айылҕа оҥорбут бэлиэтэ баарын  дьон бары бэлиэтии көрөллөр. Бу мэҥнэр ханан, ханнык миэстэҕэ тахсыбыттарынан тутулуктанан киһи олоххо аналын быһаарыахха сөп диэн этээччилэр эмиэ бааллар.
 
Онон быһаарыыларбытын түмнэхпитинэ тыынар-тыыннаах этэ-сиинэ кырдьан уларыйар кэмэ кэлиитин бэлиэтэ мэҥ буолуон сөп. Эти-сиини саҥардыы, хааны тупсарыы диэн атын аймах дьону кытта холбоһон ыал буолуу, хааны уларытыы аата буолар. Саха дьоно былыр-былыргыттан кытаанахтык тутуһан баччаҕа диэри илдьэ кэлбит өстөрүн хоһоонун «Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй» диэни саҥалыы ылынан олоххо халбаҥнаабакка тутуһар буолуу билигин ордук эрэйиллэр кэмэ кэллэ.

С.А.Токарев былыргы сахалар уустара 17-с үйэҕэ хайа улуустартан ордук хото кэргэн ылсалларын үөрэппит. (2,145). Бу үлэ көрдөрөрүнэн сахалар киин улуустарга бэйэ-бэйэлэрин кытта кэргэн буолан холбоһуулара букатын хаҥаластар кэлиилэрин саҕаттан, ол аата тохсус үйэттэн ыла саҕаламмыт эбит. Киин улуустар сахалара бары кэриэтэ хардары-таары кэргэн ылсаннар аймахтаһыылара ордук чугаһаабыт. 

Былыргы революция иннинээҕи кэмҥэ оҕолоро кэргэн, ыал буолууларын төрөппүттэрэ быһаччы салайан, аймахтарын ыраахха, сорохтор букатын уон иккис көлүөнэҕэ диэри ааҕан тэрийэллэрин оччотооҕу кэпсээннэртэн билэбит эрээри аахайбаппыт, туһалааҕынан өссө да ааҕа иликпит. Сэбиэскэй былаас көмөтүнэн билигин бу дьыаланы эдэрдэр бэйэлэрэ баһылаан-көһүлээн быһаарыналлара үөскээбитэ биллэр өспүт хоһооно тутуһуллубат буолуутугар тириэрдэн кэбистэ.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр саха дьонун хааннарын тупсарыынан ким да анаан дьарыктамматаҕа. Арай эдэр специалистары, учууталлары тыа сиригэр үлэҕэ анаан ыыталааһын эрэ бу дьыалаҕа кыра хамнааһыны оҥорор этэ. Онтон сэбиэскэй былаас тыа сиригэр совхозтары тэрийэн, эбии дотация оҥорон биир сиргэ, тыа сиригэр түөлбэлээн олорууларын көҕүлээн, күрүөтэ суох хаайыыга олордубута. Бу хаайыы түмүгэр үгүс ахсааннаах тыа сирин дьоно хаан аймахтаһыылара ордук түргэтээтэ. Саха дьонун аҥардастыы тыа сиригэр олордуу, олохсутуу кыра норуот сайдан, элбээн барыытын аймахтаһыыны үөскэтэн харгыстыырын аахайбакка сылдьабыт.

Саха омугу харыстыырга кыһанар дьоммут аны уу-саха буолууга ыҥыраллар. Аҕыйаан иһэр ахсааннаах омукка бу курдук ыҥырыы соччо сөп түбэспэт. Тоҕо диэтэххэ аҕыйах ахсааннаах дьон бэйэ-бэйэлэрин эрэ кытта холбоһон оҕолоннохторуна сотору кэминэн бары аймахтаһан хаалыахтарын сөп. Бэйэлэрин эрэ истэригэр кэргэннии буолууга тиийэн хаалбыт аҕыйах ахсааннаах омугу ханнык да туспа көмө кыайан быыһаабатыгар сөп.

Аҕыйах да буоллар атын хааннаах дьону омукка холбооһун эт-сиин тупсуутун үөскэтэр. Арай омук тыла ыраас буолуутун, төрөөбүт тылы, үгэстэри билиини уонна эт-сиин тупсуутун икки ардыларыгар сөп түбэһэр буолуу хайаан да наада. 

Былыргы сахалар өс хоһооннорун «Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй» диэни таба өйдөөн туһаныы аҕыйаан иһэр. Былыргы кэмнэргэ кыахтаах баай дьон кэргэннэрин хайаан даҕаны ыраах сирдэртэн, атын уустартан ылаллара. Саха омуга олус уһун үйэлээҕэ салҕанан барыытыгар бу өс хоһоонун олус кытаанахтык тутуһуохха наада. Итини тэҥэ бу өс хоһоонуттан үөскээн тахсыбыт өйдөбүлү, кэргэн буолар дьон төрүттэрэ тоҕус көлүөнэттэн ырааталларын хайаан да көрдөнүллэр ирдэбил оҥоруу туһалыа этэ.

Маннык быһаардахпытына, мэҥ кырдьык киһи эти-сиинин ураты бэлиэтэ буолара сөп. Эргэрбит, сылайбыт эт-сиин бэлиэтэ. Yөскүүр, элбиир, бытарыйар күүһэ-уоҕа мөлтөөбүт эти-сиини бэлиэтиир көстүү буолара чахчы. Мэҥ туһунан олохтоох научнай быһаарыыны олохтуохтарыгар диэри сэрэхтээх буолуу ньымаларынан салайтарыахха эмиэ сөп.

Урукку сэбиэскэй былаас кэмигэр оҕону иитиигэ государство улахан оруоллааҕа билигин суох буолан саха дьонугар ийэ уонна аҕа ылар оруоллара лаппа үрдээн иһэрэ бэлиэтэнэр. Оҕо хайдах өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатара барыта төрөппүттэриттэн эрэ тутулуктааҕын билэр кэммит кэллэ. «Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй» диэн өс хоһоонун таба туһанарга төрөппүттэр ылар оруоллара үрдээн биэрэр. Оҕолоро кинилэр ыйыыларын ылыннахтарына эрэ бу өс хоһоонун тутуһуу кыаллар кыахтаах.

Аймах, хаан дьону тоҕус көлүөнэҕэ диэри билии уонна ону кэргэн кэпсэтиигэ кытаанахтык тутуһуу саха дьонугар былыр-былыргыттан ирдэнэр көрдөбүл. 

Билигин сорохтор нууччалары үтүктэн биир хос эһэлээх оҕолору бииргэ холбооттооһун көҥүллэнэр буолбут курдук араастаан суруйаллар. Бу үтүктэр быһыы аҕыйах ахсааннаах саха омугу эстии суолугар үтүрүйэрин аахсыбакка сылдьабыт. Бэйэлэрэ аһыйах ахсааннаах сахалар аймахтыылара бэйэтэ да олус чугаһаан турар. Ол курдук үгүстэр аҕаларынан аймахтыы буолбатахтарына ийэлэринэн ордук чугас аймахтыыларын аймаҕы аҕанан эрэ ааҕыы олохсуйбутуттан ыла аахпаккалар туһаммакка сылдьаллар. Ол аата аҕаларынан аахтахха төһө эмэ ыраах аймахтыылар курдук буоллахтарына ийэлэринэн аахтахха букатын да чугастыы буолан хаалыахтарын сөп. Ол иһин аймаҕы икки өттүттэн тэҥҥэ ааҕан билиэххэ наада.

Аймахтыы дьон оҕолоро ыарыһах, мөлтөх доруобуйалаах төрүүллэрэ былыр-былыргыттан биллэр суол. Аймахтыылар холбостохторуна мөлтөхтөн өссө мөлтөхтөр үөскээн иһэллэрэ омугу барытын эстиигэ тириэрдэр суол буоларын дьон-аймах билэн олохторугар туһаммыттара ыраатта.

Ыаллар кыахтаах, өйдөөх, доруобай оҕолоох, эрэллээх кэлэр көлүөнэлэниэхтэрин баҕараллар. Бу баҕа санаа туоларыгар кэргэннии буолуох иннинэ талан ылыы олус наадатын умуннаран сылдьаллар. «Таптаатым да тайахтаахха да тахсыам» диэн этиини сахалар букатын сөбүлээбэттэр этэ. Аҥардас тайахтаах эрэ киһи ыалы, дьиэни-уоту тэринэр кыаҕа лаппа кыратын бу этии эмиэ бигэргэтэр. Сахалар бу этиини сөбүлээбэттэрэ сөптөөх буоларын мэҥи быһаарыы эмиэ чиҥэтэн биэрэр. Ол курдук ыал буолуу сүрүн соругунан былыр-былыргыттан чэгиэн, чэбдик, доруобай кэлэр көлүөнэлэри төрөтөн, үөскэтии буолар. Ол иһин аан маҥнай төрөппүттэри араас биллэр мээрэйдэри туһанан талан ылыы баар буолуохтааҕа ордук сөптөөх курдук эбит. 

Аҕыйах ахсааннаах омукка төрөппүттэри талан ылыы көрдөбүлүгэр мэҥ эмиэ киирсиэн сөп. Ол иһин бэйэлэрэ мэҥнээх, мөлтөөн эрэр эттээх-сииннээх дьон, мэҥэ суох, күүстээх эттээх-сииннээх дьону кытта холбоһон ыал буолуулара ордук буолуо этэ.

Омук хаана тубустаҕына элбэх уол оҕолор төрүүллэр. Уол эбэтэр кыыс оҕо төрүүрүн сүрүн быһаарааччынан эр киһи буолар. Кини этэ-сиинэ күүстээх, кыахтаах буолуута оҕо уол буоларын хааччыйар. Элбэх уолаттардаах омуктар атын омук кыргыттарын кэргэн аҕаллахтарына омук ахсаана эбиллэр кыахха киирэр.

Эргэрбит, мөлтөөбүт, аймахтыылара чугаһаабыт эттээх-сииннээх дьон оҕолоро үксүгэр кыыс оҕолор буолаллар. Кыыс оҕолор атын аймахтарга, ыраах сиргэ эргэ тахсан барар аналлаахтар. Элбэх кыргыттардаах омуктар аҕыйаан, симэлийэн барыылара саҕаланар. «Кыыс оҕо омук анала» диэн сахалар этэллэрэ итини эмиэ бигэргэтэр. 

Омук сайдан иһиитин хааччыйарга элбэх уол оҕолор наадалар. Ол иһин омук хаанын тупсаран, ыраах сирдэртэн кийииттэри аҕалан иһэрэ эрэйиллэр. Бу боппуруос киин улуустарга олорор саха дьонугар ордук кытаатан эрэр. Кэлэр көлүөнэлэр доруобай, күүстээх, кыахтаах буолууларын быһаарыыга хаан тупсуутун боппуруоһа ордук суолталаныан сөп. Ол аата оҕолор улаатан саҥа ыалы тэрийэллэригэр төрөппүттэр ылар оруоллара өссө үрдээн биэрэрэ наада.

YТYКТYY СОДУЛА

Биһиги сахалар арҕаа дойдулары ордук сайдыылаахтарынан ааҕарбытыттан нууччалары быһалыы, ол аата кинилэр майгыларын үчүгэйин уонна куһаҕанын ситэ араарбакка эрэ үтүктэн иһэр этибит. Кырдьык ыраахтааҕылаах Россия саҕаттан олох бары өттүгэр хаалан иһиибит элбэҕэ бэрдиттэн барыны-бары үтүктэн, сайдыыны эбинэн бэйэбитигэр туһаны оҥосто сатыыбыт. Арай кэнники кэмҥэ үтүктэр дьоммут мөлтөөннөр үтүктэн ылынар туһалаахпыт аҕыйаан, буортулааҕы үтүктэрбит элбээтэ.

Кимтэн тугу үтүктэрбитин, бэйэбитигэр ылынан иҥэринэрбитин барытын сыаналаан, ырытан, мантан туох уларыйыы өйгө-санааҕа үөскүүрүн дириҥник хорутан быһааран эрэ баран үтүктэн, бэйэҕэ иҥэриниэххэ наада этэ. Тугу барытын үтүктэн иһии үчүгэйи аҕалбат холобурун манныгы аҕалыахха сөп.

Нууччалар саҥаларын тупсара сатаан дуу эбэтэр кыыллары олус сөбүлүүллэрин биллэрэн дуу тыһы ыттарын «сука» диэн ааттыылларын оннугар «девочка» диэн, онтон атыыр ыттарын «мальчик» диэн тупсаран этэллэрэ элбээтэ. Бу этииттэн, тылы уларытыыттан нуучча мааны бэйэлээх кырасыабай кыыс оҕото тыһы ыкка тэҥнэнэн хааларын, оннук майгыланан хаалыахтааҕын  аахсыбаттар. Ол курдук киһи тыла атын киһиэхэ дорҕооннорун охсууларынан ордук күүскэ дьайан араас санааларын үөскэтэрэ дакаастанан эрэр. Элбэхтик «ыы» диэн саҥарыыттан ытааһын, онтон «рр» диэнтэн кыыһырыы үөскээн тахсаллара дьоҥҥо хаһан да уларыйбат.

Нууччалар тупсаран ыты «девочка» эбэтэр «мальчик» диэн ааттыылларын биһиги дьоммут, иһиттибит ээ, истибэтибит ээ диэбиттии бары кэриэтэ үтүктүбүтүнэн бардылар. Арыычча тылы билэр дьон чахчы санааргыахтарын сөптөөх курдук балаһыанньа үөскээтэ эрээри биһиги тыл үөрэхтээхтэрбит дуомнара «мык» да диэбэттэр. Хата бэйэлэрэ аан бастаан үтүктэ охсон тыһы ыты кыыс оҕо диэн ааттыылларын ордорор курдуктар.

Маннык ыты кытта тэҥнэбилтэн өйдөөх-санаалаах буолан кыыс оҕо аптарытыата түһэр, өйө-санаата уларыйар, ыкка тэҥнэһээччи кини буоларыгар тиийэр. Ыт өйө-санаата тиийбэтиттэн туох да диэн ааттаан ыҥырдахха туга да көҕүрээбэт, өйө-санаата уларыйбат. 
Ыаллар мааны кыыстарын атыттар «сучка» диэтэхтэринэ оҕолоох дьон чахчы өһүргэниэхтэрин сөп. Онтон бу кыыс тыһы ытын «девочка» диэн ыҥырдахтарына тыһы ыттара аны кыыстарыгар тэҥнэнэн, кыыстара уонна тыһы ыттара биирдик ааттанан, майгылара биир буолан хааларын өйдөөбөтөҕө буолаллар.
 
Ыттаах дьон тыһы ыты куруук «девочка» диэн ааттыыр буоллахтарына кыыстара ону истэн мин эмиэ тыһы ыт курдук «девочка» эбиппин диэн тыһы ыт майгына майгыланан улаатыан сөп. Ол аата тыһы ыт тугу оҥорорун, көнөтүнэн эттэххэ, сүүлэ киирбит кэмигэр ханна атыыры көрсө түстэр эрэ сапсыбытынан барарын курдук быһыыланыы иҥэн хаалыан сөп.

Сахалар былыр былыргыттан киһи диэн ханнык баҕарар кыыллартан олус үрдүктүк турарын, өйө-санаата элбэҕин, салгын кута сайдан иһэрин, уратытын, киһилии туспа майгылааҕын билинэн бэйэлэрин, дьону эрэ туспа арааран «Ким», «Бу кимий?»,- диэн ааттаан ыҥыраллар. Киһиттэн атын кыыллар, сүөһүлэр, көтөрдөр, мастар, туттар тэриллэр бары сахалыы «Ол», «Бу», «Туох»,- диэн тылынан этиллэллэр, «Бу тугуй?» - диэн ыҥырыллаллар. Бу туспа арааран ааттааһын киһи диэн атын кыыллардааҕар, көтөрдөрдөөҕөр өйүнэн-санаатынан олус үрдүктүк турарын, итилэри кытта хаһан да тэҥнэспэтин, туспатын сахалар былыр-былыргыттан билэллэрин уонна олохторугар туһаналларын бэлиэтиир көстүү буолар.

Кыыллар, сүөһүлэр, көтөрдөр киһиэхэ ханан даҕаны тэҥнэспэттэр, майгылара туспа уратылаахтарынан, киһиэхэ тиийбэттэринэн ааҕыллаллар. Өйдөрө-санаалара киһиэхэ хаһан да тиийбэт, биир сүһүөҕүнэн аллараа сылдьар. Кыылларга, көтөрдөргө салгын кут хаһан да сайдыбат. Ай диэн саҥаны айыыны бэлиэтиир тыл киһиэхэ эрэ анаан туттуллар. Киһи үрдүктүк сыаналанара өйдөөх-санаалаах буолан, салгын кута сайдарыттан барыларыттан үрдүктүк, туспатык турарынан быһаарыллар.

Тыһы ыты «девочка» диэн ааттааһынтан кыргыттар өйдөрө-санаалара сыыйа уларыйан иһэр. Билигин Россияҕа полиция нравов үөскээһинэ дьахталлар өйдөрө-санаалара тыһы ыт өйүгэр тэҥнэһэн эрэрин биллэр дакаастабыла буолар.

Бу үөдүйэн иһэр куһаҕан майгыны сахалар эмиэ үтүктэн эрэллэрэ олус хомолтолоох. Ыты уол эбэтэр кыыс диэн ыҥыран ааттаан уолга эбэтэр кыыска ыты тэҥнээһин аҥар өттүттэн баҕар саҥарары тупсарар диэн быстах санааһынтан, дириҥник билбэккэ эрэ үтүктэ сатааһынтан этиллэрэ буолуо. Онтон биир өттүттэн уол эбэтэр кыыс диэн ааттаан уолга эбэтэр кыыска ыты тэҥнээһин өй-санаа өттүттэн оҥорор куһаҕана кыайан ааҕыллыбат курдук куһаҕан.

Туох диэн ааттыыртан ыт өйө-санаата тиийбэтиттэн туга да уларыйбат. Арай өйдөөх-санаалаах оҕолор тыл дьайыытыттан өйдөрө-санаалара буорту буолар, ыт майгына майгыланыахтарын сөп. Маннык саҥарыы баар-суох оҕолорбутун ыкка тэҥниир, ол иһин ордук куһаҕан. Ыт туһунан өйдөбүл икки өрүттээҕин быһаарарга аналлаах этии сахаларга эмиэ баар: «Ыт киһи доҕоро буоллаҕына үчүгэй, онтон доҕоруҥ ыт буоллаҕына ордук куһаҕан». Ыт төһө даҕаны киһи доҕорун иһин сахаларга киһини ыкка холооһун быстар куһаҕан майгынан ааҕыллар.

Тыл дорҕооннорун өйгө-санааҕа дьайыылара хаһан да уларыйбаттар. «Ы» дорҕоон уһаатаҕына «ыы» диэҥҥэ тиийдэҕинэ ытааһын үөскүүр, «Р» дорҕоон хатыланан күүһүрдэҕинэ «рр» буоллаҕына ырдьыгынааһыҥҥа кубулуйар. Бу дорҕооннор киһи мэйиитигэр хамсааһыннары үөскэтэллэринэн өйгө-санааҕа быһалыы дьайаллар.

Дорҕоон дьайыыта киһиэхэ бэрт сотору тиийэрин саха эмээхситтэрэ билэллэр этэ. Кыра оҕо «ыы» диэн саҥара оонньоотоҕуна хайаан да тохтотоллоро уонна: «Бу оҕо сотору ытаары гынна быһыылаах»,- диэн сэрэтэн этэллэрэ. Кырдьык эбиэттэн киэһэҕэ оҕо кыайан тиийбэккэ эрэ кыҥкыйданан, ытаан-соҥоон барара биллэр.

Саха тыла олус былыргы тыл буолан дорҕооннорун дьайыылара тыл бэйэтин суолтатыгар сөп түбэһэллэр. Ол иһин киһиэхэ дьайыылара ордук күүстээхтэр. Сахабыт тылын сэрэнэн, былыргытыттан суолталарын ончу уларыппакка эрэ туһаныы хайаан да эрэйиллэр. Тыл дорҕоонноро киһи өйүгэр-санаатыгар быһалыы дьайаллар, өйү-санааны үөскэтэллэр.

Тылы дорҕооннорун уларыппакка эрэ туһаннахха өй-санаа туруктаах буолуутун ситиһиэххэ сөп. Сахабыт тыла олус былыргы кэмҥэ үөскээбитин да иһин билигин даҕаны дорҕоонноро киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыылара уларыйбакка эрэ сылдьаллар. Ол курдук «Ай» диэн биир тыл киһи оҥорор бары быһыыларын барытын быһаарар аналлаах. Ол иһин бу тыл икки өрүтүн, киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорорун холбуу иҥэринэн сылдьарын таба туһаныахха наада. Yчүгэйи оҥордохпутуна үрүҥ айыыны, онтон куһаҕаны оҥордохпутуна хара айыыны оҥорорбут хаһан да уларыйбат.

Саха дьоно Айылҕаттан тутулукпутун сүтэрбэккэ, быспакка сылдьар омукпут диэн ааттанабыт. Киһи өйө-санаата Айылҕаттан биир тутулугунан дорҕооннорунан тутулук буолар. Ол курдук ытааһын уонна ырдьыгынааһын дорҕоонноро айылҕа кыылларын кытта биирдэр, холбуу сибээстээхтэрэ киһиэхэ эмиэ дьайа сылдьаллар.

Былыр-былыргыттан норуоппут мунньуммут билиитин, тылын уонна өйүн-санаатын харыстыаҕыҥ уонна табан туһаныаҕыҥ. Оччоҕо өйбүт-санаабыт туруктаах буолан омукпут үйэтэ салҕанан бара турарын ситиһиэхпит. 
 
ОЙУУР УМАЙЫЫТА
 
Хас сайын аайы, кылгас кураан буоллар эрэ, куруук ойуур умайар. Күн кытарымтыйан нэһиилэ көстөр буолуор диэри халлаан сотору-сотору ыыс-быдаан буруонан бүрүллэр. Кэнники бириэмэҕэ улахан өрт уоттарын барыылара ордук үксээн иһэллэр. Айылҕа уларыйан иһиититтэн күүстээх тыаллар түһэллэрэ элбээн ойуурга барар өрт уоттарын уму¬руоруу улахан уустуктары үөскэтэр буолла.

Дойдулаах, олохтоох дьоҥҥо ойуур тыа умайара ордук күүстээх санаарҕабылы үөскэтэр. Туһааннаах улуустар ойуурдара умайарыттан тахсар ороскуоттарын кыайан ааҕынар да кыахтара суох. Төһөлөөх үлэ күнэ сүтэрин, тиэхиникэ үлэлиирин, алдьанарын, төһө элбэх туһаҕа туруохтаах тутуу, оттук маһа умайарын уонна да атыттары холбоотоххо ороскуоттарын сууммата, уонунан нууллаах сыыппаралар буолан тахсаллар.

Онтон, бу алдьархайы таба сыаналаан тулалыыр Айылҕабытыгар сыһыаран, барыларын холбоон толкуйдаан көрдөхпүтүнэ, Сир-дойду тыыннаах буоларыгар, ойуур ураты улахан суолталааҕа быһаарыллар. Ойуур суох буоллаҕына Сир үрдүгэр тыынар-тыыннаах эстиэҕэ диэн өйдөбүлү дьон-аймах үгүс өттө ситэ быһааран өйдүү иликтэр. Маны быһаарарга сиргэ үүнэр ойуурдар араастарын уонна олор хонуу сир сииги тутарыгар туох уратылаахтарын арааран билии туһалыыр. Ол курдук биһиги дойдубутугар үүнэр ойуурдар икки суол тус-туспа көрүҥнээхтэр:

1. Мутукчалаах мастар үүнэр ойуурдара.

2. Сэбирдэхтээх мастар  ойуурдара.

Кэнники бириэмэҕэ сыыйа-баайа көҕүрээн иһэр мутукчалаах ойуур оннугар сэбирдэхтээх ойууру дэлэччи үүннэрэн биэрэн истэххэ, Сир үрдүгэр улахан уларыйыы тахсыа суоҕа диэн эрэнэ санааһын үгүс дьоҥҥо баар буолла. Итинник эрэнэ санааһын төрдүттэн сыыһа санаа буолар.
 
Мутукчалаах ойууру сэбирдэхтээх ойуур солбуйарын оннугар Айылҕаҕа төттөрү дьайыыны оҥорор, сэбирдэх ууну көтүтэр иэнэ мутукчаҕа холоотоххо олус улаханыттан сииги көтүтэрэ аһара күүһүрэн  сири куурдан кэбиһэр. Сэбирдэх бэйэтэ улаханыттан, сыллар аайы сиргэ түһэн мунньуллан иһэриттэн сэбирдэхтээх ойуурга хара буор үөскээн мунньуллар уонна кэлин бу ойуур хатан-кууран бүттэҕинэ хонуу сиргэ кубулуйар. Сэбирдэхтээх ойуур ити уратытын маннык холобурдарынан дакаастаан көрүөхпүт:

1. Өрт уотугар мутукчалаах ойуур умайдаҕына, сирэ куурдаҕына ити мастар оннуларыгар сэбирдэхтээх ойуур бэйэтэ үүнэн тахсар. Урукку ойуур онно кууран-хатан чараҥҥа, онтон хонууга кубулуйан барар.

2. Дьон олохсуйан, сири - уоту баһылаан истэхтэрин аайы сир үрдэ кууран уонна оһохтор уоттарын буруотуттан мутукчалаах ойуур бэйэтэ эстэн, кууран, чугуйан биэрэн иһэр.

3. Харса суох кэрдииттэн мутукчалаах ойуур ситэн үүнэн биэрэн испэт. Ойуур иһигэр кэрдиллибит мас мутугун уонна төбөтүн мунньан уматыыттан ойуурга үүнэр мас сыыйа уларыйан сэбирдэхтээх ойуурунан солбуллан хаалар.

Онон, сотору кэминэн Сир үрдүгэр аҥардас сэбирдэхтээх ойуур эрэ хаалар чинчилээх, тоҕо диэтэххэ, бу буола турар уларыйыылары дьон-аймах тохтотор кыахтара суох, арай уталыта эрэ түһэр кыахтаах эбиттэр. Ол курдук мутукчалаах ойуур куурдаҕына, умайдаҕына эбэтэр кэрдиллэн бүттэҕинэ хат үүнэн кэлэрэ кыаллыбат суолга кубулуйар. Ол иһин дьонтон мутукчалаах ойууру ордук кыһанан көрүү-истии, харыстааһын көрдөнүллэр. Билиҥҥи кэмҥэ Сир үрдүгэр мутукчалаах ойуур саамай улахан харыстабылга сылдьара наадалааҕын быһаарар сүрүн биричиинэлэринэн манныктары ааҕыахха сөп:

1. Мутукчалаах ойуур хонуу сиргэ сииги тутар.

2. Хонуу сир сиигин салгыҥҥа тэҥнээн үллэрэн көтүтэр аналлаах.

3. Бары күөх үүнээйилэр курдук Сир салгынын састааба уларыйбатын хааччыйар, салгыны ыраастыыр.

Бу ааттаммыт үс сүрүн биричиинэлэртэн Айылҕаҕа тахсан эрэр сорох уларыйыылар тустарынан кылгастык быһаардахпытына манныктар эбиттэр:

- мутукчалаах ойуур аҕыйаан хонуу сир кууран иһэриттэн уу салгыҥҥа аҥардастыы сэбирдэхтээх ойуурдартан, муоралартан уонна акыйааннартан элбэхтик көтөр. Ол иһин Сир үрдүттэн уу ордук элбэхтик көтөрүттэн, эргиирэ күүһүрэн, олус күүстээх тыаллар уонна ардахтар, хаардар түһүүлэрэ элбээн иһэр.

- араас оттуктар уонна ойуурдар умайыыларыттан тахсар гаастар¬тан Сир салгынын састааба түргэнник уларыйан эрэр. Ол түмүгэр Сир салгынын сыллааҕы орто температурата үрдээн иһэр. Учуонайдар ааҕан таһаарыыларынан 2006 сылга бу итийии 1 кыраадыска тиийбитэ диэн сабаҕаланар. Хонуу сир уута акыйааҥҥа мунньустуутуттан, Сир үрдүгэр хайаларга, полюстарга баар муустар саппаастара ириилэ-риттэн уу эбиллэн, акыйаан уутун таһыма үрдээн уонна на¬мыһах хонуу сирдэри ылыыта саҕаланан эрэр.

Итинэн, биһиги олохтоох дьон маннык көрүҥнээх сүрүн үлэлэри ыытаммыт мутукчалаах ойуурбутун харыстыырга күүскэ туруннахпытына Айылҕабыт уларыйбакка өр кэмҥэ турарын ситиһиэ эбиппит. Ол сүрүн үлэлэргэ манныктары киллэриэххэ сөп:

1. Өрт уоттарын барар биричиинэлэрин быһаарыы уонна олору таһаарбат буолуу ньымаларын баһылааһын.

2. Ойуурга уоту сатаан туттарга дьону үөрэтии.

3. Мутукчалаах ойууртан маһы кэрдии.

Мантан салгыы бу үлэлэри хайдах былааннаахтык тэрийэн ыытар туһунан кылгас-кылгастык быһааран көрүөхпүт:

1. Айылҕаҕа мутукчалаах ойуур ураты улахан туһалааҕын быһааран бараммыт, ойуурга өрт уоттарын барар биричиинэлэрин ырыттахпыты-на, хомойуох иһин, үксүн дьон бэйэлэрэ ыыталлар эбит. Дьон ыытар өрт уоттарын маннык көрүҥнэргэ араартыахха сөп:

а.  Сааскы  өртөөһүнү хойутаан ыытыыттан уоту куоттарыы.

б. Сир аайы табаахтааһынтан уонна  түптэлэри  уматыыттан  барар уоттар.

в. Отуу  уотун сатаан  туттубаттан уоту куоттарыы.

г. Дьон араас дьалаҕай быһыыларыттан барар уоттар.

Бу өрт уоттарын куоттарыы көрүҥнэрин биир-биир ылан быһааран көрдөхпүтүнэ:

а. Сааскы бириэмэҕэ араас дьон өртөөһүнү ыытар бириэмэ төһө эмэ ааспытын, тыа куурбутун кэннэ өртүү сылдьаннар эмискэ тыал түстэҕинэ уоттарын куоттараллар.

Сааскы кэмҥэ хонууну өртөөһүн от үүнүүтэ үрдүк уонна оттонор ходуһа лаҥхаттан ыраастаныытын хааччыйарыттан олус туһалаах. Ол иһин саас хонууну өртөөһүнү бириэмэтин аһарбакка эрэ, ол аата тыа саҕата ирэн сиигэ куура илигинэ ыытар наадалаах. Өртөөһүнү ыытар кэмҥэ уоту куруук көрө-истэ маныы сылдьыллыахтаах уонна аналлаах бэлэмнэниини барбыт дьон ыыталлара ордук буолуон сөп.

б. Тыаҕа сылдьан дьон талбыт сирдэригэр, бырдаҕы да үргүтээ¬ри табааҕы элбэхтик тардаллар. Билигин, аныгы дьон тардар та¬баахтара үксэ фильтрдаах сигаретаҕа кубулуйда. Бу сигарета саамай кут-таллааҕа диэн умнаһа умайан бүтүөр диэри уота умуллубата буолар. Онон, биир алҕас сиргэ түһэн хаалбыт уоттаах сигаретаттан баһаар барыан сөп. Ол иһин табааҕы олус сэрэхтээхтик тардыы уонна умуруоруу табаахсыт киһиттэн ирдэнэр.

Тайҕа тыа уонна лаҥхалаах хонуу туспа уратыларын билбэт дьон түптэни сир аайы уматаллар. Түптэни уматыы, кураанах от-мас төһө элбэҕиттэн уонна кураанах лаҥхата төһө халыҥыттан көрөн улаханнык уустугуран иһэрин аахайбат буолуу олус элбэх. Уот халыҥ лаҥхалаах сиргэ кыаттаран умуллубакка өр буруолуу, сириэдийэ сытан баран кэнники күөдьүйэн туран барыан эмиэ сөп. Ити иһин ойуурга уонна хонууга сылдьан түптэни уматыы улахан сэрэниини эрэйэр. Кураан, кутталлаах кэмҥэ ойуурга түптэни уматартан туттунуохха сөп этэ. Бырдахтан, араас үөннэртэн көмүскүүр араас маастар, убаҕастар билигин элбээтилэр. Тыаҕа, ойуурга олору туһаныы түптэлэри уматары суох оҥоруо этэ.

в. Дьон отуу уотун түбэһиэх сиргэ, лаҥхалаах хонууга эбэтэр төттөрү от-мас быыһыгар оттоллор, умайа турдаҕына кичэйэн манаабаттар уонна бүтэн барыыларыгар анньа умуруорбаттар, ол иһин уоттарын куоттараллара элбэх.

Отуу уотун уматар сири талыыга, аан маҥнай тыал хантан үрэрин, төһө күүстээҕин учуоттуохха, умайан барыан сөптөөх матырыйааллартан тэйиччи уонна ууттан чугас соҕус сири булан ылан бэлэмниэххэ наада. Ол курдук отуу уотун аналлаах оҥоруллубут, ол аата сир үрүт араҥата, кырыһа хаһыллан ылыллыбыт уонна тыал түһэн уоту ыспат гына кыйыалыы ууруллубут миэстэҕэ эрэ уматыахха.

Саҥа сиргэ аан маҥнай отуу уотун уматарга хайаан да тохтоло суох кэтээн көрөр наада. Маныыр кэмҥэ ордук кыһанан, уот ыстанан атын сиринэн умайан барарын кэтээн көрүөххэ уонна уот чугастааҕы лаҥханы сиэн тэнийэн бараары гыннаҕына сонно умуруоран биэрэн иһиэххэ. Отуу уотун туттан бүтэн баран элбэхтик уу кутан умуруоруллуохтаах уонна уот түгэҕин, сымнаҕас сири булан дьөлө сиэбэтэҕин хайаан да кыратык хаһан көрүллүөхтээх.

г. Тайҕа тыа туспа уратыларын билбэттэн тахсар араас дьалаҕай быһыылартан дьон өрт уотун көрөн да туран куоттараллар. Ол куоттарар биричиинэлэрэ манныктар:

- соһуччу түһэр тыалы учуоттаабаттан, тыал түһэн түптэни эбэтэр отуу уотун ыһыытыттан уоту куоттарыы.

- кураанах лаҥхалаах, элбэх амынньыардаах сиргэ алҕас түспүт испиискэттэн эбэтэр табаах уотуттан күөдьүйэн барар уоттар.
- күүскэ умайар убаҕастары сэрэҕэ суох туттууттан уот аһара киэҥ сиргэ эмискэ тарҕаныытыттан барыыта.

- ойуурга сылдьар аллараанан глушителлээх техникэлэр турбалара тэстэн быыһылаатаҕына эбэтэр алдьаннаҕына, кэннилэрит¬тэн кураанах лаҥхалаах сиргэ уот барыан сөп.

Маннык быһыылары таһаарбат туһугар ханнык баҕарар балаһыанньаҕа уоту сэрэхтээхтик тутта үөрэниэххэ, уот күөдьүйэн бараары гыннаҕына хайдах умуруорарга бэлэмнээх буолуохха, тыаҕа сылдьар техникэлэр глушителлэрэ бүтүнүн уонна алдьамматын ситиһиэххэ. 
Бу өрт уоттарын барар биричиинэлэрин ырытыыттан өрт уотун уоту тутта үөрүйэҕэ суох, ханнык сиргэ уоту уматары билбэт дьон үгүстүк ыыталлара чуолкайдык дакаастанар.

2. Ойуурга сылдьан уоту хайдах туттарга үөрэнэр улахан уустуга суох буолан баран, дьиҥнээҕэр тыаҕа уонна хонууга боруобалаан көрөн үөрэнии эрэ туһаны аҕалар. Ол курдук уот күөдьүйэн, күүһүрэн истэҕинэ түргэнник уонна эрэллээхтик хамсанан умуруора охсуу эрэйиллэр. Ол иһин, уоту сатаан туттарга үөрэниини маннык көрүҥнээхтик ыытыахха сөп:

- тыал үрэр хайысхатын уонна күүһүн быһаарарга үөрэнии.

- тайҕа тыа уратыларын билиһиннэрии, өр сыллаах хонуу лаҥхата уонна ойуур хаппыт лабааларын чөмөхтөрө ханнык бириэмэҕэ төһө күүскэ умайалларын үөрэтэн билии.

- күүскэ умайар убаҕастар уонна араас атын матырыйааллар хайдах умайалларын үөрэтии. Ити матырыйааллары уматан хайдах туһанары баһылааһын.

- хонууга уонна тыаҕа сылдьан табааҕы сэрэнэн тардарга, түптэни хойуутук буруолатарга уонна отуу уотун сатаан оҥорон, уматан туһанарга үөрэнии.

- уоту хайдах түргэнник умуруорары үөрэтии.

Маннык ураты туһалаах үөрэҕи хас биирдии ойуурга сылдьар киһи хайаан да билиэхтээх «Баһаартан сэрэхтээх буолуу көрдөбүллэрэ» диэн ааттаан киэҥник үөрэтиини тэрийэр туһалаах буолуоҕа. Дьону барытын хабар наадаҕа маннык үөрэҕи дьон үлэлиир уонна үөрэнэр сирдэригэр тэрийиэххэ уонна Айылҕа экологиятын көрдөбүлүн быһыытынан аналлаах толуонунан бигэргэтиэххэ. Маннык тэринии хас биирдии тыаҕа сылдьар киһи уоту сатаан туттарыгар уонна уот барбатын наадатыгар эппиэтинэһэ үрдүүрүгэр улаханнык көмөлөһүө этэ.
Оҕолору уоту сатаан туттарга үөрэтиини бастакы кылаастан саҕалаан сааскы кэмҥэ, аҕыйах чаастаах ыытыахха, практикаҕа үөрэтэн, көрдөрөн боруобалаттахха ордук тиийимтиэ буолуо этэ. Итини тэҥэ телевизорынан аналлаах уоту хайдах туттарга үөрэтэр передачалары оҥортоон элбэхтик көрдөрөн үөрэтиини куруук ыытар буолуохха.

Урукку, сэбиэскэй кэмҥэ улахан кэтээһининэн, манааһынынан уонна бобуунан өрт уоттарын барыылара аҕыйах эбит буоллаҕына, билиҥҥи кэмҥэ дьону барыларын үөрэтиинэн, хас биирдии олохтоох киһи Айылҕаҕа харыстабылынан, тапталынан уонна эппиэ¬тинэһин улаатыннарыынан эрэ өрт уоттарын куоттарыыны суох оҥорору ситиһиэххэ сөп.

3. Мутукчалаах ойууру харыстыыр сыалтан, онно үүнэр мас көрүҥэ уларыйбатын наадатыгар, ойууртан тутуу уонна оттук маһын бэрээдэктээхтик кэрдиэххэ. Ойууртан үөрэтиллибит нуорма быһыытынан маһы кэмнээн кэртэххэ ордубут мастар хардары үүнэн биэрэн иһиилэриттэн сотору кэминэн ойуур маһа барыта оннугар түһэн солбуллан иһиэх-тээх. Биир ойууртан аһары элбэх маһы кэртэххэ, ойуур сирэ кууран барар. Күөх ойууртан кэрдиллибит мас мутугун уонна төбөтүн бииргэ тиэйэн таһааран туһаҕа туруорарга кыһаныахха. Онтон, мутуга уонна төбөтө туһаҕа кыайан турдат өттүлэрин, ойуур иһигэр кыра гына чөмөхтөөн хааллардахха, сотору кэминэн көтөҕөнөн көмүллэн кыра ойуур кыыллара саһар сирдэригэр кубулуйар, өссө хойут хаптайан уонна сытыйан букатын биллибэт буолан хаалар, ол иһин ойуур маһыгар туох даҕаны уларыйыыны таһаарбат.

Уһун кэмнээх кэтээн көрүү түмүгүнэн кэрдиллибит мастар мутуктарын уонна төбөлөрүн мунньан сонно ойуур иһигэр уматтахха, мутукчалаах ойуур иһигэр сэбирдэхтээх мастар үүнэннэр, бу ойуур мастара сыыйа уларыйаннар, сирэ кууран барар. Билигин мас кэрдиитигэр туттар техникаларбытынан биир тиити кэрдэн ылаары үүнэн эрэр уонунан титириги алдьатыы таһаарыллар. Ити иһин ойуур хаһаайыстыбаларыттан саҥа тупсарыллыбыт мас кэрдэр тиэхиникэни тутталларыгар ирдэбили олохтуурга сөп этэ.

Улаатан иһэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруктаах, сыыһа-халты туттубат буолууларыттан, айылҕаҕа сэрэхтээхтик, харыстабыллаахтык сыһыаннаһалларыттан, эдэрдэри иитииттэн-үөрэтииттэн өрт уота барыыта ордук улахан тутулуктаах. 
Дойдулаах, олохтоох дьон бары күүспүтүн-кыахпытын ууран, биир баар-суох сыаналаах баайбытын, мутукчалаах ойуурбутун харыстаатахпытына, Айылҕабыт эйгэтин уларыйыыта тахсыа суоҕун сөп этэ.
 
Саха дьоно бэйэлэрин «Айылҕа оҕолорунан» ааттаналлара хантан да булан ылыы эбэтэр үтүктүү буолбатах. Сахалар таҥаралара айылҕаттан тутулуктаахтар. Ол курдук Kүн таҥара, Таба таҥара, Байанай, Дьөһөгөй, сир-дойду иччилэрэ бары Айылҕаны харыстыырга, көрөргө-истэргэ ыҥыраллар. 

АЙЫЛҔА КИСТЭЛЭҤ КҮҮҺЭ
 
Сир үрдүгэр үөскүүр бары кыыллары, көтөрдөрү, өйө-санаата сайдан, сайдыыны баһылыыр кыахтааҕынан туһанан кыайбыт киһи-аймах, кэнники бириэмэҕэ үөрэҕи баһылаан, тиэхиникэни утумнаахтык сайыннаран аны Айылҕаны бэйэтин кыайан-хотон,  төрүт сокуоннарын букатын аахсыбакка сиргэ-буорга тэпсэн эрэр. Кинилэр ордук химия наукатын күүскэ сайыннаран, атом күүһүн баһылаан Айылҕа атын кыылларын, көтөрдөрүн уонна үөннэрин киртитэн, буорту оҥорбут сирдэригэр хаалларан, бэйэ¬лэрин эрэ харыстанан, хайдах эрэ гынан ордон хаалыахтарын баҕарал¬лара чуолкайдык биллэн иһэр.

Дьон-аймах сайдыыны ситиһэн улахан, күүстээх тиэхиникэлэри баһылааһыннарын  түмүгэр Сир дойду үрдэ киртийэн, ото-маһа баранан, радиациянан сутуллан истэҕин аайы, аны космоһы баһылааһын дьон-аймаҕы өрүһүйүө дии санааччылар элбээн иһэллэр. Космос куйаарын баһылааһын итинник өйү-санааны киллэриитэ дьон бары тулалыыр күөх Айылҕаттан тутулуктаахтарын умналларыгар, олорор сирдэрин соччо харыстаабат буолууларыгар, ханна эрэ баран куотар, сир уларытар санаа үөскээн тэнийэригэр тириэрдэр.

Сиргэ туох эмэ өлүү-алдьархай, олус куһаҕан быһыылар буолар түбэлтэлэригэр дьон бэртэрэ хайдах эмэ гынан ордон хаалыахтарын сөп эбит диэн өйү-санааны космос куйаарын баһылааһын киллэрдэ. Ол курдук дьон космос ку¬йаарынан ыраах сирдэргэ көтөн тиийэн киһи олохсуйуон сөптөөх саҥа планеталарын арыйан булуохтарын сөбүн итэҕэтиилээхтик бигэргэттэ. Улахан кыахтаах, космос куйаарыгар көҥүл көтө сылдьар станция баар буолуута аҕыйах ахсааннаах дьон бэртэрэ, атын киртийэ, буорайа илик саҥа сирдэргэ көһөн, көтөн баралларыгар да кыаҕы биэриэн сөп. Ол ыраас, саҥа сирдэргэ көһөн баран олохсуйуохтарын баҕалаахтар эмиэ элбээн иһиэх курдуктар.

Сир үрдүгэр үөскүүр бука бары үөннэр, көтөрдөр, кыыллар уонна тыыннаах күөх Айылҕа бэйэ-бэйэлэрин кытта олус күүстээх тутулук-таахтарын, итилэр бука бары Сир үрдэ уруккутун курдук, үйэлэр ту¬хары ыраастык-чэбдиктик, күөх үүнээйилэрэ аҕыйаабакка турарыгар аналлаахтарын дьон-аймах букатын умнан эрэллэр. Итини тэҥэ дьон бары Айылҕаттан ылан иһэллэриттэн, аһыылларыттан уонна бэйэлэрин тустарыгар туһаналларыттан ураты атын улахан суолталаах тутулуга суох курдук сананаллар.
 
Киһи уонна тыынар-тыыннаахтар тулалыыр Айылҕаны кытта сүрүн сибээстэрин, тутулуктарын маннык биэс көрүҥҥэ араарыахха сөп:

1. Дьон Айылҕаны кытта тыынар салгыннарынан, иһэр ууларынан, аһыыр аһылыктарынан тутулуктара.

2.  Араас микробтарынан уонна бактерияларынан сибээс.

3.  Үгүс хааны сиир үөннэринэн тутулуктаах буолуу.

4. Араас радиационнай, электрическэй уонна магнитнай хонуулары-нан сибээстэhии.

5.  Микролептоннарынан сибээстэhии.( экстрасенстар   уонна гипнос¬таах дьон туттар сибээстэрэ). Киһи санаатынан сибээстэһии.

Бу сүрүн тутулуктары биир-биир ыламмыт, ырытан тыынар-тыыннаахтар баһылыктарыгар дьон-аймахха сыһыаран кэнники бириэмэҕэ төһө уларыйан, хайдах быһыылаахтык сайдан иһэл¬лэрин кыахпыт баарынан ырытан көрүөхпүт:

1. Дьон бары салгынынан тыыналлар уонна ол тыыналларыгар баар салгын аҕыйах бырыһыанын эрэ туһаналлар. Айылҕаттан аналларын быһыытынан дьон эттэрэ-сииннэрэ салгын састааба сыыйа уларыйан иһиитигэр эмиэ үөрэнэн иһэллэр. Олох куһаҕан да усулуобуйаҕа билигин баар тиэхиникэ көмөтүнэн оҥоруллар ыраас салгыны тыынан, скафандрдаах даҕаны эбэтэр ханнык баҕарар кыараҕас сиргэ ыраастаммыт салгыны тыына сылдьыахха сөп курдук саныыллар. Ити иһин салгын киртийиитэ дьон-аймахха ураты улахан кутталы үөскэппэт. Салгыннара улаханнык буорту буолан ылар кэмнэрдээх олус улахан куораттарга даҕаны дьон олоҕо син-биир сайдан баран иһэр.

Айылҕаттан ылыллар араас аһы-үөлү ылаат даҕаны сииллэрин уонна ууну ыраастаабакка эрэ иһэллэрин дьон бырахпыттара ыраатта. Билиҥҥи бириэмэҕэ ыраастамматах, тупсарыллыбатах уонна буспатах аһылыгы ким да сиэбэт буолла. Олох сайдыытын таһыма үрдээн ис-тэҕин аайы араас аһы-үөлу бааҥкалартан, тюбиктартан аһаныллар уонна ууну бытыылкалартан эрэ иһиллэр буолара кэлэн иһэр. Наука уонна тиэхиника сайдыытын көмөтүнэн ас-үөл саппааһын үчүгэйдик суулаан-хаалаан, тоҥорон уурар кыах дьоҥҥо толору баар буолан иһэр.

Онон аһы-үөлү, ууну ыраастаан, тупсаран уһун кэмҥэ буорту буол¬бат гына ууран, хаһаанан уонна ону иһэн-аһаан, дьон төһө баҕарар уһуннук сылдьыахтарын, олоруохтарын сөп курдук саныыллар.

2. Араас микробтартан уонна бактериялартан дьон медицина уонна химия наукаларын күүскэ сайыннаран, үгүс эмтэр, маастар, мыылалар көмөлөрүнэн көмүскэнэр кыахтаахтар. Наука сайдыыта эмиэ күүһүрэн иһэринэн саҥа биллэн кэлэр микробтартан уонна бактериялартан син сөптөөх кэмигэр, көмүскэнэр эмтэри айан туһаҕа таһааран иһэллэр.

Ити курдук билиҥҥи кэмҥэ дьон ыарыылара уонна эмтэниилэрэ, күрэс былдьаһыы курдук, олус улахан эрэмньини үөскэппэтэллэр даҕаны, киһи-аймах кыайыыларынан, саҥаттан саҥа ситиһиилэринэн түмүктэнэн иһэллэр. Ол курдук кэлин кэмҥэ киэҥник тарҕана сыспыт атипичнай пневмония ыарыытын кытай медицинэтин үлэһиттэрэ син кыайдылар, сотору кэминэн рак ыарыыны кыайыахпытын сөп диэн эмиэ этэллэр.

Дьон-аймахха өссө саҥа ыарыы – көтөр кириибэ суоһуур диэн аймалҕан үөскээтэ. Бу ыарыы билигин улахан көтөр фабрикаларыгар бары көтөрдөргө киэҥник тарҕанан ылар кэмнэрдээх. Аны айылҕа көтөрдөрүгэр тарҕанар кыахтаах диэн куттууллар. Ол эрээри бу ыарыыны утарар саҥа эмтэр, прививкалар эмиэ айыллан тарҕанан эрэллэр.
 
3. Дьон доруобуйалара тыыннаах күөх Айылҕаны кытта хааннарынан ордук күүстээх тутулуктаахтарын билигин наука ситэ үөрэтэ илик. Айылҕа киртийиититтэн сибээстээх ыарыылар бука барылара киһи, атын да тыынар-тыыннаахтар хааннарыгар быһаччы дьайаллар.(14,3).

Киһи Айылҕаттан оҥоһуутун быһыытынан тохтообокко эргийэ сылдьар хаана, кыра-кыратык да буоллар, сыл устата уларыйан биэрэн иһиэхтээх. Бу уларыйыыны Айылҕа хааны оборор үөннэрин көмөлөрүнэн бары тыынар-тыыннаахтарга тохтоло суох оҥорор аналлаах уонна бу үөннэр тыынар-тыыннаах доруобуйата Айылҕа уларыйан биэрэн иһэр усулуобуйатыгар сөп түбэһэр гына уларыйан иһиитин хааннарын нөҥүө хааччыйыахтаахтар.

Араас хааны оборор үөннэр дьиҥнээх күөх Айылҕа бэйэтин усулуобуйатыгар үөскүүллэр уонна Айылҕаны кытта тыынар-тыыннаахтары барыларын: көтөрдөрү, кыыллары уонна дьону ыксары сибээстииллэр, итини тэҥэ бу үөннэр тыынар-тыыннаахтары барыларын хааннарын эмтииллэр. Ол эмтээһиннэрэ маннык көрүҥнэрдээхтик ыытыллар:

а. Тыынар-тыыннаахтарга кыра-кыратык Айылҕаҕа көстөр ыарыылары сыһыараннар, кинилэр эттэрэ-хааннара бу ыарыыга утарылаһар дьоҕурдарын күүһүрдэллэр.

б. Хааннарын кыра-кыратык көҕүрэтэн, эргэрбит хааннара саҥа хаанынан солбуллан, саҥардыллан биэрэн иһиитин хааччыйаллар.

в. Тыынар-тыыннаахтар хааннарын обороннор кыра тымырдар төбөлөрүн эргэ хаан тобохторуттан ыраастаан хааннарын эргиирин тупсараллар.

г. Эти-сиини хас дьөлүтэ кэйдэхтэрин аайы ньиэрбэлэр түмүктэрин кэйиэлээн, кыра ыарыы сүүрээнин тарҕатаннар, ньиэрбэлэр үлэлэрин сэргэхситэллэр. Эт-сиин ньиэрбэтэ мөлтөөбүт, ыарыыны ситэ билбэт буолбут өттүттэн хааны сиир үөннэр элбэхтик хааны оборон ыраастааннар ньиэрбэ үлэтин сэргэхситэллэр.

д. Сытыы тумсуларынан дьөлүтэ кэйиэлээн кыра ыарыылары тулуйарга тыынар-тыыннаахтар өйдөрүн-санааларын үөрэтэллэр, ньиэрбэлэрин тулуурдаах буолууга эрчийэннэр, эттэрэ-хааннара, өйдөрө-санаалара бөҕөргүүрүн, тулуурдара улаатарын хааччыйаллар.

Бу курдук Айылҕа хааны оборор үөннэрэ бары Сир үрдүгэр баар көтөрдөрү, кыыллары уонна дьону барыларын хабан куруук хааннарын тупсараллар уонна ньиэрбэлэрин эмтээннэр өйдөрүн-санааларын бөҕө туруктаах оҥороллор.

Ити ааҕыталаабыт быһаарыыларбытын туһанан Айылҕаҕа үөскүүр хааны оборор үөннэри барыларын икки улахан чөмөххө араарыахха сөп: куруук эмтии сылдьааччыларга уонна сайыҥҥы кэмҥэ күүскэ эмтиир, хааны көҕүрэтэр үөннэргэ. Бу чөмөхтөр бэйэлэрэ эмиэ араас суол көрүҥнэргэ арахсаллар.

Бастакы чөмөххө, ол аата куруук эмтии сылдьааччыларга маннык көрүҥнэри киллэриэххэ сөп:

- быттар - араас көтөрдөргө,   кыылларга   барыларыгар бааллар. Урукку   кэмҥэ дьоҥҥо эмиэ  бааллара бэлиэтэнэр этэ.

- кулахылар - уйаҕа, дьиэҕэ-уокка сынньанар уонна утуйар кэмҥэ хааны оборо, эмтии сылдьар аналлаахтар.

Иккис  чөмөххө,  сайыҥҥы  кэмҥэ күүскэ эмтээччилэргэ киирэллэр:

- бырдахтар - бары араастара барылара киирэллэр. Балар сайын ортотугар диэри ордук сөрүүн, сииктээх кэмҥэ тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар саба түһэн хааннарын обороллор.

- күлүмэннэр, күйүгэстэр - бу үөннэр аны саамай куйаас кэмҥэ, күн көрөр сиригэр ордук күүскэ көтөллөр.

- оҥоойулар –күһүөрү кэмҥэ хойуутук түһэллэр уонна тыынар-тыыннаахтары барыларын хабаллар. Балартан кыыллар түүлээх да буолан кыайан быыһамматтар.

Маннык хааны оборор үөннэр араас көрүҥнэргэ арахсаннар дьыл ханнык баҕарар кэмигэр тыынар-тыыннаахтары эккирэтэ сылдьан эмтииллэр. Итилэр дьиҥнээх күөх Айылҕа бэйэтин усулуобуйатыгар үөскүүллэриттэн Күн уотун сардаҥата, салгын састаабын уларыйыыта уонна Сир үрдэ радиациянан киртийиитэ бу үөннэргэ быһаччы дьайал-лар уонна ол дьайыылартан тахсар уларыйыылары тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар, ол иһигэр дьоҥҥо эмиэ, быһаччы хааннарыгар тириэрдэр аналлаахтар. Бу курдук Сир үрдэ киртийэн, салгына уларыйан истэҕин аайы, хааны сиир үөннэр көмөлөрүнэн көтөрдөр, кыыллар уонна дьон доруобуйалара эмиэ сыыйа уларыйан биэрэн иһиэхтээхтэр диир эбит Айылҕа тутаах сокуона.

Онон, тыынар-тыыннаахтар, сылаас хааннаахтар тулалыыр Айылҕаны кытта туллубат гына тутулуктара, бу хааннарынан тутулук буолар. Аны бу тутулук арахсыыта, суох буолуута дьон Айылҕаҕа сылдьыбаттарыттан үөскүүр уонна хааны сиир үөннэргэ сиэппэтэхтэринэ аны хааннара мөлтөөн араас ыарыыларга ылларыыларыгар тириэрдиэн сөп. Ол курдук дьон Айылҕаттан тэйиилэрэ, бу хааны оборор үөннэргэ сиэппэт буолуохтарыттан ыла саҕаланан барбыт эбит.
 
Сайдыыны ситиспит дьон-аймах уһулуччулаах ситиһиилэринэн, бу хааны оборор үөннэри буортулаахтарынан, «паразиттарынан» ааттаан имири эһэннэр суох оҥоруулара буолбута. Ол эрээри ити кыайыы төттөрү дьон бэйэлэрин доруобуйаларын мөлтөөһүнүгэр, элбэхтик ыалдьалларыгар тириэрдэрин урукку, сайдыыта суох кэмҥэ билимиэхтэрин, сэрэйимиэхтэрин да сөп.

Урукку кэмҥэ ыраастык, чэнчистик олорорго өр кэмҥэ, хас да үйэлэргэ үөрэммит, Айылҕа хааны сиир үөннэригэр сиэппэтэх  мааны олохтоох баай дьон эрэ хаан бөлүөхпэт буолуутун ыарыытынан, гемофилиянан ыалдьаллар этэ. Бу ураты ыарыы оччотооҕу кэмҥэ улахан баай дьон, ыраахтааҕылар аймахтарыттан аан маҥнай эр дьону эрэ хаарыйар этэ. Оччолорго бу ыарыы туохтан үөскүүрүн соччо билбэт эрдэхтэринэ, улахан баай дьон туспа уратыларынан ааҕаллара. Бу дьон бары ханна да Айылҕаҕа бэйэтигэр сылдьан саастарын тухары биир хааппыла хааннарын көҕүрэппэтэх дьон буолалларын аахса барбат эбиттэр. Киһи олоҕун устата төһө эмэ хаана эргэрэн уларыйан иһиэхтээҕин медицина науката билигин да үөрэтэ илик. Ол иһин билигин даҕаны тоҕо дьахталлар эр дьонтон уһуннук олороллорун, доруобуйалара бөҕөтүн кыайан быһааран биэрэ иликтэр.

Билигин ааҕан таһааралларынан дьахталлар эр дьонтон уонча сылтан  ордугунан уһуннук олороллор. Дьахталлар үйэлэрэ тоҕо уһунун быһаарыыга биһиги көрүүбүт атыттардааҕар ураты уонна Айылҕа тыынар-тыыннаахтарын кытта тутулуктарын учуоттуур. Дьахталлар эр дьонтон ордук тулуурдаахтара уонна доруобуйалара бөҕө буолан олохторо уһааһына хас да уон сыллар усталарыгар кыра-кыратык хааннарын көҕүрэтэ сылдьалларыттан доруобуйаларын уһун кэмҥэ тупсарыналларыгар олоҕурар. Кинилэр олохторун устата хааннарын кыра-кыратык көҕүрэтэн, эргэрбит хааннарын саҥанан солбуйан биэрэн иһэллэрэ айылҕаҕа сылдьыбат буолан хааннарын көҕүрэппэт буолбут эр дьонтон быдан элбэх.
 
Онон, эр дьон Айылҕаттан тэйиилэрэ, хааны сиир үөннэргэ сиэппэттэрэ доруобуйаларын сыыйа мөлтөтөн иһэр. Сааһыран истэхтэринэ хаан ыарыыларыгар элбэхтик ыллараллар.

Тыаҕа олохтоох дьон куорат олохтоохторуттан майгыларынан, тулуурдарынан уратыланаллара уонна доруобуйалара бөҕө буолуута барыта бу хааны сиир үөннэр дьайыыларыттан быһаччы тутулуктаах.

Ити курдук, киһи уонна Айылҕа бу сүрүн хааннарынан тутулуктарын, букатыннаахтык быста, сүтэ иликтэринэ урукку оннугар түһэрии, ол аата дьон дьиҥнээх Айылҕа усулуобуйатыгар сылдьыыларын ситиһии, кинилэр Сир үрдүгэр доруобайдык уонна уһуннук олороллоругар кыаҕы биэриэн сөп. 

4. Билигин сайдыылаах олох электричествота суох букатын табыллыбат. Аныгы тиэхиникэлэр бары электричество күүһүнэн туһаналлар уонна салайыналлар. Электричество уота суох буоларын кытта цивилизация сайдыыта суох буола эстэр.

Олус кылгас, кылгас уонна уһун долгуннардаах радио долгуннара аан дойдуну барытын саба бүрүйэн тураллар. Ол иһин киһи олоҕо араас электрическэй уонна магнитнай хонуулар ортолоругар барар буолла. Бу хонуулар киһиэхэ дьайыыларын медицинэ науката үөрэтэн ханнык эрэ таһымы ааһа барбаттарын тутуһуннара сатыыр.

5. Сахалар «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн кынаттаах этиилээхтэр. Бу этиини биһиги үгүс үлэлэрбитинэн дакаастыы сатыыбыт. Хас киһи барыта атын дьон санааларын иһигэр олоҕун олорор. Ол аата кини туһунан атын дьон санааларыттан олоҕо, өйө-санаата кыра да буоллар эмиэ тутулуктанар. Элбэх дьон киһиэхэ үтүөнү, үчүгэйи баҕара санаатахтарына олох көнөн, тупсан барыыта саҕаланар.
Саха дьонун олохторун үөрэҕэ атын дьоҥҥо куһаҕаны баҕарыма, бэйэҕэр эргийэн кэлиэҕэ диэн эмиэ этэр. Бу этии киһи куһаҕан санаата хос-хос хатыланнаҕына ийэ кутугар уларыйан уурулуннаҕына ханнык эмэ балаһыанньа сөп түбэһэн биэрдэҕинэ туттуллан хаалан олоҕун барытын буортулуон сөбүн быһаарар.

Дьоҥҥо үтүөнү, үчүгэйи баҕарар, оҥорор киһиэхэ дьон эмиэ үчүгэйи баҕара саныыллар, үчүгэйи оҥороллоро элбиир. Бу киһи бары оҥорор быһыылара ордук табыллаллар, элбэх барыһы ылара кыаллыан сөп.

Yгүс дьон санаалара хайа диэки охтор даҕаны олох ол диэки сыыйа сыҕарыйан барар. Олус уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕэ буолбут этии «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн итинник дакаастанар. Онон дьон санааларын бииргэ холбоотохторуна санаалара күүһүрэн, эбиллэн биэрэрин сахалар олус былыргыттан билэн туһаналлар эбит.

Киһи Айылҕаны кытта ити курдук сүрүн тутулуктардааҕын билинэн, дириҥник үөрэтэн, суох оҥорон кэбиспэккэ, туһалаах өрүттэрин сыыйа-баайа уларытан туһаннаҕына олоҕун уһуннук олорор кыахтанар. Киһи Айылҕаны кытта тутулуктара олус кытаанахтар, эмискэ уларыйбаттар, эккэ-сииҥҥэ быһаччы дьайыылаахтар.

АЙЫЛҔАЛЫЫН АТААННАҺЫЫ 

Дьон бары саастарын тухары бэйэлэрин олохторун тупсараары, үчүгэй оҥороору Айылҕаттан ылан бэйэлэрин тустарыгар туһанан, Айылҕа сорох көрүҥнэрин суох оҥортоон, онтон атыттарын уларытан иһэллэр. Кини¬лэр уһун кэмнээх олохторун устатыгар үгүс тыынар-тыыннаахтарга буортулаах элбэх веществолары оҥорон таһааран мунньуннулар. Олору кыайан көрөн-истэн харайыы кыаттарбакка Айылҕаны киртитии, сүһүрдүү таһаарылла турар. Айылҕаны итинник киртитииттэн, киһи уонна Айылҕа икки ардыларыгар сөпсөспөт буолуу, атааннаһыы үөскээн, тэнийэн иһэр.

Киһи уонна Айылҕа икки ардыларыгар кэнники кэмҥэ күүһүрэн иһэр атааннаһыы биир көрүҥүнэн кыра оҕо бырдах сииригэр олус өр кэмҥэ үөрэниитэ буолар. Сайын кыра оҕону бырдах сиэтэҕинэ, ити сиэбит сирэ кытаран, үллэн, бааһыран барар. Оҕо доруобуйата бырдах сиирин тулуйарга олус элбэх бириэмэ устата үөрэнэр буолла. Ол курдук сорох оҕолор оскуолаҕа киириэхтэригэр диэри бырдах сиириттэн бааһыран эрэйдэнэллэр. Ити уһун кэм устата, бырдах сиирин тулуйар буолуор диэри, үгүстүк тымныйан ыарыыга ылларан иһэр, мөлтөх доруобуйалаах оҕо ахсааныгар киирсэр уонна элбэхтик эмтэнэргэ күһэллэр.

Улахан да дьон кыһыны этэҥҥэ туораан, саас маҥнайгы бырдахха сиэттэхтэринэ, эттэригэр кыһыл туочукалар үөскээн тахсаллар. Ити аата кыһын устата киһи доруобуйата эмиэ мөлтүүрүн, онтон ити кэмҥэ Айылҕа эмиэ уларыйан биэрэрин бэлиэтэ буолар. Айылҕаҕа элбэхтик сырыттахха сааскы бырдах сиэбит сирэ сотору кэминэн син сүтэр уонна атын бырдахтар сиэтэхтэринэ даҕаны киһи этэ кытарбат, билиммэт буоларга үөрэнэн хаалар.

Бырдах сиирин киһи этэ тулуйбата, киһи уонна Айылҕа, бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар сөп түбэспэттэрэ улаатан иһэрин кэрэһилээн көрдөрөр бэлиэ буолар. Бу сөп түбэспэт буолуу киһи доруобуйата мөлтөөһүнүн бэлиэтиир. Доруобуйа бу курдук мөлтөөн эрэрин бөҕөргөтөргө Айылҕаҕа бэйэтигэр эрэ сылдьыы туһалыыр. Ол аата сибиэһэй салгынынан тыыныы, элбэхтэ бырдахха сиэтии уонна тымныы уунан эти-сиини эрчийии эрэ туһалыахтаах.

Билигин оҕолор кыра эрдэхтэриттэн хайаан даҕаны ылар прививкаларын ахсаана эбиллэн иһэр. Ити прививкалары барыларын ылбатаҕына, оҕо улаатан киһи буолара биллибэт. Ити аата, эмп-том күүһэ суох киһи бэйэтэ Айылҕаҕа көҥүл төрөөн-ууһаан олорор кыаҕа аны суоҕун чуолкайдык көрдөрөр бэлиэ буолар. Наука уонна техника кэнники кэмҥэ олус түргэнник сайдан иһэллэрэ Айылҕаны эмиэ уларытар. Айылҕа итинник кылгас кэм иһигэр уларыйан хаалыытыгар киһи доруобуйата кыайан ситэн үөрэммэтин ити прививкалар элбээн иһиилэрэ көрдөрөр.

Айылҕаны кытта атааннаһыы биир көрүҥүнэн, дьон олохтоох усулуобуйаҕа сөп түбэһэр аһы-үөлү аһаабаттара буолла. Манна ордук чуолаан киһи ууну иһиитин киллэриэххэ сөп. Ол курдук сайыҥҥы олус куйаас кэмҥэ, тириппит, этэ-сиинэ сылыйбыт киһи, тымныы ууну эмискэ иһэрин билэр дьон бобо, тохтото сатыыллар этэ. Тириппит киһи сойо, сөрүүкүү түһэн баран сөрүүн ууну иһэригэр кырдьаҕастар сүбэлииллэрэ. Бу көрдөбүлгэ медицинэ үлэһиттэрэ уонна спортсменнар санаалара эмиэ сөп түбэһэр. Ол эрээ¬ри элбэх, минньигэс амтаннаах, тымнытан эрэ баран иһиллэргэ анаммыт, гаастаммыт утахтар дэлэччи анньыллан тураллара, оҕолортон уонна улахан да дьонтон ураты тулуурдаах буолууну эрэйэллэр. Ити кэмҥэ кыайан туттуммакка, тымныы ууну элбэхтик иһии, киһи доруобуйатын мөлтөтөн, куйаас кэмҥэ куруук тиритэ мээрик буоларыгар уонна өссө күүскэ утатарыгар тириэрдэр.

Урут тыа үлэтигэр ат көлө элбэхтик туттуллар эрдэҕинэ, үлэлээн, сылайан кэлбит көлөнү уулаппакка чаас аҥара хам баайан туруоруу кытаанахтык ирдэнэр көрдөбүлүнэн буолара. Эмискэ тымныы ууну иһии, тириппит көлө үөһүгэр соҕотохто түһэн, уруттаан өлөн да хаалыан сөбүн кырдьаҕастар билэллэр этэ. Ол иһин көлөнү харыстаан, сойуор диэри хам баайан, ууну букатын иһэрдибэттэрэ.

Улаханнык тиритэ-тиритэ тымныы ууну иһии киһи доруобуйатын эмиэ мөлтөтөрүн билэн төрөппүттэр оҕолоругар хайаан да тутуһуннара үөрэтэллэрэ ордук буолуо этэ. 

Куйаас кэмҥэ тымныы мороженайы сиэһин, эмиэ Айылҕа көрдөбүлүн утары барыынан ааҕыллар. Маннык быһыы, киһи баҕа санаата уонна доруобуйатын, этин-сиинин көрдөбүлэ хаһан даҕаны сөп түбэспэттэрин бэлиэтэ. Хата, кыһыҥҥы кэмҥэ тоҥон кэлбит киһи мороженай сиирэ доруобуйатыгар ордук туһалыырын, тымныы дойду олохтоохторо үчүгэйдик билэллэр. Ол курдук тымныыга тоҥон кэлбит киһи түргэнник ирэрин наадатыгар кыһыллыбыт тоҥ балыгы эбэтэр хаһаны сиирэ ордугун олох¬тоохтор былыргыттан билэн туһана сылдьаллар.
Олус итии сир олохтоох дьоно утахтарын ханнараары, оргуйбутунан итии чэйи үрэ-үрэ иһэллэр. Куйаас кэмҥэ итии чэйи итинник иһии эрэ киһи утаҕын ханнарар уонна куруук ууну иһэ туруох баҕатын тохтотор. Куйаас кэмҥэ итии ууттан атыны испэт буола үөрэнии, киһини мээлэ тиритэ сылдьыбат оҥорор уонна киһи бэйэтэ итиини ордук тулуйар буоларыгар көмөлөһөр.

Итинник Айылҕаттан тутулуктаах үөрэхтэри бэйэлэрин уһун олохторун устатыгар элбэҕи билбит-көрбүт кырдьаҕас, элбэх уоппуттаах дьон бэйэлэрин оҕолоругар, сиэннэригэр лаппа тиийэр гына иҥэрдэхтэринэ ордук туһалаах буолуо этэ. Ордук бииргэ тиритэ-хорута үлэлии сылдьан бэйэлэрин тустаах холобурдарынан көрдөрөн үөрэттэхтэринэ тиийимтиэ уонна өйдөнүмтүө буолар. Ону баара эдэр ийэлэр уонна аҕалар итин¬ник үөрэҕи бэйэлэрэ да аанньа билбэт буолан иһэллэр, тоҕо диэтэх¬хэ, аныгы үөрэх кинигэлэрэ барылара олохтоох дьон үөрэхтэрин аанньа ахтыбаттарыттан итинник үөрэҕи аны суруйбаттар. Итини тэҥэ соҕурууҥҥу үөрэҕи баһылаабыт эдэрдэр олох үөрэҕин билэр кырдьаҕастар этиилэрин уонна үөрэхтэрин аанньа ахтан ылымматтар.

Физиотерапевт Поль Брэгг өр сыллаах үөрэтиитин түмүгүнэн киһи этин-сиинин көрдөбүлэ уонна өйө-санаата тугу этэрэ тус-туспаларын бигэргэтэр. (3,53). Кини уһун сылларга чинчийэн киһи олоҕун уһуна иһэр уутуттан уонна аһыыр аһылыгыттан быһаччы тутулуктааҕын сиһилии үөрэппит. Биһиги кини үөрэҕин ылынарбытыгар уонна батыһарбытыгар, бэйэтин олоҕун холобура быһаччы көмөлөөх буолуон сөп. Ол курдук кини бэйэтин 95 сааһыгар этэ-сиинэ эдэр киһи киэнин курдук күүстээх-уохтаах уонна имигэс эбит. Үйэтин тухары Айылҕаҕа сылдьан, үүнээйи, сибиэһэй астары кэмнээн аһаан, эл¬бэхтик хамсанан уонна сүүрэн-хааман этэ-сиинэ эдэр туруктаах буоларын ситиспит.

Урукку кэмҥэ саха дьоно иһэр ууларын мууһунан хаһаанан сайыны, күһүнү быһа ыраас муус уутун иһэллэрэ. Олохтоох ыаллар бары дириҥ бадыбааллары оҥостоннор онно мууһу хаһаананнар иһэр ууларынан аан маҥнай хааччыналлар этэ. Оччотооҕу кэмҥэ сахалар олус уһун үйэлээхтэрин элбэх үөрэхтээхтэр бэлиэтии көрбүттэрэ биллэр. Киһи олоҕун уһуна, кини доруобуйата туох аһы-үөлү аһыырыттан уонна ханнык ууну иһэриттэн быһаччы туту¬луктааҕын дьон аһылыктарынан анаан-минээн дьарыктанар үөрэхтээхтэр быһааран эрэллэр. Өр кэмҥэ дьон аһыыр аһылыктарын үөрэппит Америка үөрэхтээҕэ Поль Брэгг бэйэтин үлэтигэр дьон муус уутун иһэллэрэ, ыраас, Айылҕаҕа үүммүт аһылыгы аһыыллара уонна сотору-¬сотору аччыктаан ылыылара доруобуйалара тупсарыгар, бөҕөргүүрүгэр тириэрдэрин бэйэтин уоппутунан туһанан наадыйар киһиэхэ тиийэр гы¬на быһаарар.

Саха дьоно олус түргэнник, 20-с үйэ эрэ устата, түҥ былыргы колония олоҕуттан сайдыылаах цивилизация олоҕор киирэн иһэллэрин түмүгэр олохторун уһуна биллэрдик кылгаата. Былыргы ыраахтааҕы саҕана Кавказ омуктарын кэнниттэн уһун үйэлээх омугунан биллэ сылдьыбыт сахалар билигин кэлэн эр дьоннорун орто саастара 58 сылга тиийдэ диэн статистика ааҕан-суоттаан биллэрбитин кэнниттэн эрэ улаханнык соһуйдулар.

Былыр, ыраахтааҕы кэмин саҕана олохтоох дьон бары бэйэлэрэ үүннэрэр уонна үөс¬кэтэр сибиэһэй астарынан аһылыктаналлара. Үгүс саха дьадаҥылара элбэх аһылыктара суоҕуттан, кэмчилээн аҕыйахтык аһыыллар, үгүстүк сылбахай уунан, ымдаанынан аһаан сылдьаллар этэ диэн уруккуну чахчы билэр суруйааччылар үлэлэрэ архивтарга хараллыбыттар.
 
Билигин кэлэн үөрэхтээхтэр киһи аһыыр аһылыга аҕыйах уонна сибиэһэйдии сиэтэҕинэ киһи доруобай буолан үйэтэ уһуур диэн бигэргэтэллэр. Ол иһин былыргы кэмҥэ дьон уһун үйэлэлэллэрэ  аҕыйахтык уонна сибиэһэй аһы аһыыр эбиттэ¬риттэн тутулуктааҕа быһаарыллар.

Ол кэмҥэ хас биирдии ыал сиир бурдуктарын бэйэлэрэ үүннэрэллэрэ, сарсын сиэхтээх бурдуктарын бу киэһэтигэр тардыналлара аһылыктара аҕыйаатар даҕаны ордук иҥэмтэлээх уонна битэмииннээх буоларын хааччыйар эбит. Бурдугу уһун кэмҥэ туораҕынан хаһааннахха киһи сииригэр ордук туһалаах битэмииннэрин сүтэрбэтин дьон олоҕун уһатыынан дьарык¬таммыт киһи Поль Брэгг быһаарар. Уһун кэмҥэ буорту буолбатын диэн араас суол химическэй састааптар эбиллибит аһылыктара киһи доруобуйатыгар туһалыылларын тэҥэ буортуну оҥороллорун учуонай бигэргэтэр. Кини кэнники кэмҥэ дьон хаан, сүрэх ыарыыларынан элбэхтик ыалдьыыларын сибиэһэй уонна айылҕаҕа бэйэтигэр үүнэр аһылыктары сиэбэттэринэн, ыраас ууну испэттэринэн быһаарар. Итини тэҥэ кини араас химическэй элеменнэри тууһу, саахары, минньигэстэри сиэһини доруобуйаны буорту оҥоруунан ааҕар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан Айылҕаны кытта атааннаспакка, утарыта турбакка, биир суолу булунан эйэ-нэмнээхтик олорбуттара. Кинилэр олохторун сыалын сүрүн төрүтүнэн «Айылҕа биэрбитинэн» олоруу буолар этэ. Сахалар ити олохторун сыала билигин да уларыйа илигин бэлиэтинэн, Аан дойду үрдүнэн чөл турар айылҕалаах сир - Саха сирэ эрэ буолара туоһулуур. Айылҕа былыргы чөл туругунан турарын хааччыйыыны дьон барыта бэйэлэрин ытык иэстэринэн ааҕыннахтарына, олохторо уһуурун уонна доруобуйалара бөҕө ту-руктаныытын ситиһиэхтэрин сөп. 

АЙЫЛҔА УЛАРЫЙАН ИҺЭР 

Кэнники кэмҥэ Айылҕа уларыйан барыыта, аналлаах үөрэҕэ да суох дьоҥҥо кытта биллэр буолла. Ол иһин билигин үгүс дьон Айылҕа уларыйан иһиитин бэйэлэрэ кэтээн көрө сатыыллар. Итиннэ эбии Айылҕа уларыйан иһиитин туһунан бэчээккэ суруйан, радиоҕа кэпсээн уонна телевизорга киэҥник көрдөрөр буолан эрэллэр. Ол гынан баран бу Айылҕа уларыйыыта хайдах быһыылаахтык кэлэн иһиэхтээҕин туһунан оннооҕор аналлаах үөрэхтээхтэр биир санааны була иликтэр. Онтон биһиги санаабытыгар Айылҕа уларыйыыта үс сүрүн көрүҥүнэн, Сир үрдүн барытын хабан, сыыйа тэнийэн иһэр. Ол көрүҥнэри биир-биир ылан, ырытан көрдөхпүтүнэ маннык быһыылаахтык сайдан иһэллэр:

1. Дьон үлэлэрин - хамнастарын түмүгүттэн Сир салгына сылыйан эрэр. Халлаан үөрэхтээхтэрэ бэлиэтииллэринэн Сир салгынын сылыйыыта ааспыт үйэ 60-с сылларынааҕар 10-ча кыраадыска тиийэ итийдэ. Хоту сир олохтоохторугар халлаан сылыйыыта олохторугар үчүгэйи аҕаларын таһынан сир аннынааҕы ирбэт тоҥ буору ириэрэн, улахан таас тутуулар фундаменнарын хамсатыан сөп. Итини таһынан халлаан сылыйан иһиититтэн Хоту уонна Соҕуруу полюстарга үгүс тыһыынча сылларга мунньуллубут элбэх муус саппааһа ирэн ба-рыытыттан, Аан дойду муораларын уутун таһыма үрдээн, намыһах хонуу сирдэри уу ылыыта эбиллэн иһэр. Билигин дьон ордук Антарктидаҕа улахан муустар ууллуулара сыл аайы түргэтээн иһэрин кэтээн көрөллөр.

Сир атмосфератын озоновай бүрүөһүнэ сорох сирдэринэн, ордук полюстар үрдүлэринэн чарааһаан эбэтэр тэстэн хаалыытыттан күн уотун итиини аҕалар сардаҥаларын дьайыылара күүһүрэр. Дьон оҥорон таһааран киэҥник туттар фреон диэн химическэй састааптара үөһээ стратосфераҕа көтөн тахсан, үрэллэн, хлора туспа баран озон молекулаларын суох оҥорорун быһаардылар.(4,3).

Билигин наука үлэһиттэрин кэтээн көрүүлэрин түмүгүнэн стратосфераҕа озон ахсаана 15 - 20 бырыһыан аччаабыта бэлиэтэнэр. 1987 сыллаахха 1979 сыллааҕар озон 2 төгүл аччаабыт. 25 км үрдүккэ озоннаах бүрүөһүҥҥэ 10 млн. кв. км иэннээх сири хабан улахан ха¬йаҕас Антарктида үрдүнэн үөскээбит. Итинник хайаҕас 1988 сыллаахха тохсунньуттан кулун тутар ыйга диэри Хотугу полюс үрдүнэн баар буолбута бэлиэтэммит. Кэлин 40 - 60 хонон баран озоннаах бүрүөһүн хайаҕаһа бүөлэнэн, стратосфераҕа озон концентрацията оннугар түһэн хаалар эбит.(5,12). 2003 сыллааҕы кэтээн көрүү түмүгүнэн Соҕуруу полюс үрдүнээҕи озон бүрүөһүнүн хайаҕаһа биллэрдик улааппыт.

Айылҕа сылыйыы өттүгэр уларыйыыта ирбэт тоҥ буор үрдүгэр тэнийбит Саха сиригэр ордук кутталлааҕын, сир анныгар сытар муустар ириилэриттэн сир ньуура олус улаханнык алдьанарынан быһаарылларын биологическай наука кандидата Н.Находкин «Саха сиригэр глобальнай сылыйыы» диэн үлэтигэр суруйар. (6,10).

2. Мутукчалаах мастары имири кэрдэн аҕыйатыыттан Сир үрдүгэр уу паарын эргиирэ күүһүрэн барар, ол иһин олус күүстээх тыаллар уонна ардах¬тар түһүүлэрэ элбээн иһэллэр. Олус күүстээх тыаллар түһэннэр үүнэн турар маста¬ры барыларын охтороллоро Айылҕа уларыйара түргэтээн иһэрин биир бэлиэтэ буолар уонна бу хамсааһын өссө кэҥээн иһэрин быһаарар. 

Ардах-хаар олус күүскэ түһүүтэ, уу паара ордук дэлэйдик салгыҥҥа көтүүтүттэн быһаччы тутулуктаах. Урукку кэмҥэ хонуу сир үгүс өттүн сабардыы үүммүт мутукчалаах мастар кэрдиллэн уонна уматыллан аҕыйааннар, хонуу сир сиигэ түргэнник кууран иһэр. Мутукчалаах мастар оннуларыгар үүннэриллибит сэбирдэхтээх мастар төттөрү, хонуу сир сиигэ кууруутун ордук түргэтэтэллэр. Ол курдук сэбирдэх ууну көтүтэр иэнэ улахана бэрдиттэн, салгыҥҥа ууну лаппа элбэхтик көтүтэрэ биллэр.

Салгыҥҥа элбэх уу паара түргэнник көтөн мунньуллуута, улахан, күүстээх ардахтары, хаардары уонна тыаллары үөскэтэр. Аны күүстээх тыаллар биир уратыларынан үүнэн турар улахан мастары барыларын охтортууллар. Ол иһин Айылҕаҕа үөскээбит уу эргиирин хамсааһына өссө күүһүрэн, дириҥээн биэрэн иһэрэ эбиллэр. Бу быһаарыы билигин сир үрдүгэр үөскээбит балаһыанньа салгыы сайдан иһэрин, күүстээх тыаллар, ардахтар эбиллэн иһиилэрин билгэлиир.

3. Хонуу сир кууран барыыта, Сир үрдүгэр үөскүүр хааны сиир үөннэри аҕыйатан, дьон Айылҕаны кытта сибээстэрин суох оҥорон, кинилэр араас ыарыыларга утарылаһар дьоҕурдарын улаханнык мөлтөттө. Ол мөлтөтүү биир көрүҥүнэн кыра оҕо бырдах сиирин тулу-йарга үөрэниитэ олус өр кэми ылар буолбутун ааҕыахха сөп. Оҕолор доруобуйалара кэлин кэмҥэ биллэрдик мөлтөөтө диэн медицинэ үөрэхтээхтэрэ бары этэллэр.

Кыһыны этэҥҥэ туораан, саас маҥнайгы бырдахха сиэттэхтэринэ, дьон эттэригэр кыһыл туочукалар үөскээн тахсаллара кыһын устата киһи доруобуйата эмиэ мөлтүүрүн, онтон ити кэмҥэ Айылҕа эмиэ уларыйан биэрэрин бэлиэтэ буолаллар. Бырдах сиирин тулуйбат буо-луу, бу киһи доруобуйатын уонна Айылҕа икки ардыларыгар сөп түбэспэттэрэ, атааннаһыылара улаатан иһэрин көрдөрөр.

Киһи хаанын көҕүрэтэн, кини доруобуйатын бөҕөргөтөр үлэни ме-дицина науката өссө даҕаны баһылыы илик. Арай былыр хаанньыттар диэн норуот эмчиттэрэ улаханнык ытыктаналларын, эмтииллэрэ олус туһалааҕын былыргы кэпсээннэртэн эрэ билэрбит ордон сылдьар. 
Айылҕаҕа ити курдук, хааны көҕүрэтэн эмтиир үлэни хааны сиир үөннэр оҥороллор. Ол эрээри хонуу сир кууран барыыта, Айылҕаҕа үөскүүр элбэх хааны сиир үөннэр аҕыйаан барыыларын таһаарар. Көннөрү санаатахха, төһөнөн ити үөннэр аҕыйаан бараллар даҕаны тыынар-тыыннаахтар сынньанан, эрэйдэнэллэрэ аҕыйаан барыах курдук. Ол гынан баран хааны сиир үөннэртэн тыынар-тыыннаахтар доруобуйалара быһаччы тутулуктаахтар. Ити үөннэр киһини уонна тыынар-тыыннаахтары Айылҕаны кытта холбуу сибээстииллэр. Тыынар-тыыннаахтар хааннарын кыра-кыратык көҕүрэтэн хааннара саҥалыы солбуллан биэрэн иһиилэрин хааччыйалларыттан хааны сиир үөннэр уһун үйэлээх тыынар-тыыннахтарга ураты наадалаах эбиттэр.

Хааны сиир үөннэр дьайыылара «Туох барыта икки өрүттээх», «Куһаҕан эмиэ үчүгэйдээх» диэн этиилэргэ сөп түбэһэр. Ол курдук киһини тэһитэ кэйиэлииллэрэ ыарыыны үөскэтэринэн куһаҕан буоллаҕына кыратык хааны көҕүрэтэн эти-сиини эмтииллэрэ үчүгэйи оҥорууга киирсэр.

Кэнники кэмҥэ хааны сиир үөннэр саамай элбэхтэрэ - бырдахтар, майгылара уларыйан иһэрэ бэлиэтэнэр. Ол курдук түөрт уонча сыллааҕыта, тыа сиригэр бырдах ордук элбэх этэ. Ити кэмҥэ сайыҥҥы фермаҕа үлэлээһин, син-биир бырдахтар ортолоругар сылдьыыга тэҥнэһэрэ. Оннук элбэх бырдахтар ортолоругар сылдьан, топпут, хааны сиэбит бырдах чуумпу сири булан олорорун элбэхтик бэлиэтэнэрэ. Итини тэҥэ эрдэ хааны оборбут бырдах эмиэ бэлиэ уратылаах, ол уратыта, оборбут хаана бырдах иһигэр бөлүөҕэн, хараара хатар. Онон эргэ, атын киһиттэн дуу, кыылтан дуу, оборбут хаана бырдах иһигэр бөлүөхпүт уонна хараарбыт дьүһүннээх буолар.

Билигин элбэх бырдахтар истэригэр эргэ хааннаах сылдьаннар, өссө хааны обороорулар киһи үрдүгэр кэлэн түһэллэрэ элбэхтик бэлиэтэнэр.

Бырдахтар майгылара маннык уларыйан иһиитэ, дьону улахан толкуйга, санаарҕабылга түһэрэр кэмэ кэлэн иһэр. Ол курдук Сир үрдүгэр тарҕанан иһэр кыайан эмтэммэт ыарыылар үксүлэрэ хаан ыарыылара, иммунитет мөлтөөһүнүн ыарыыта эмиэ хааны кытта сибээстээх. Итини тэҥэ дьоҥҥо ордук кутталлаах ыарыы, киһи хаана бөлүөхпэт ыарыыта баар. Бу ыарыы тэнийэн бардаҕына, хааны сиир үөннэр дьону улаханнык дьиксиннэрэн барыахтарын сөп. Ол курдук бырдах эрдэ оборбут хаана иһигэр бөлүөхпэт буолан хаалыыта, атын дьону ити хаанынан сутуйуутугар тиэрдиэн сөбө быһаарыллар.

Айылҕаҕа уларыйыы тахсыыта Күн уотуттан ордук улахан тутулуктаах. Наука арыйан таһаарыытынан күн уотун сардаҥата күүһүрдэҕинэ, магнитнай хонуулар үөскээтэхтэринэ халлаан үөһээ араҥата сырдаан көстүүтэ дьүкээбил уота дэнэр. Маннык кэмҥэ мөлтөх доруобуйалаах дьоҥҥо сэрэхтээх буолар наада.
 
Кыһыҥҥы хараҥа кэмнэргэ халлаан хоту өттүгэр дьүкээбил уота умайан араас өҥнөрүнэн суһумнаан, дьиримнээн көстөөччү. Дьүкээбил уота умайдаҕына сахалар сотору «Халлаан тымныйар» диэн этэллэр. Ол аата бу уот көһүннэҕинэ халлааҥҥа улахан уларыйыылар үөскүүллэрин арааран, бэлиэтээн итинник эппиттэр.

Онон, киһи-аймахха түргэнник кыайан быһаарыллыбат уустук боппуруостар үөскээн тахсан иһэллэр. Ити уустук боппуруостар Сир үрдүн барытын хабалларыттан биирдиилээн государстволар кыахтара тиийэн кыайан быһаарбат дьыалалара буолар. Тоҕо диэтэххэ, Сир үрдүгэр уу эргиирин Аан дойду дьоно бары көмөлөөн эрэ көннөрө сатыахтарын сөп. Итини тэҥэ Айылҕаҕа озон аҕыйааһынын бары сайдыылаах дойдулар күүстэрин холбоон эрэ тохтотор кыахтаахтар. Ол иһин билиҥҥи кэмҥэ, Аан дойду дьоно бары түмсэн, биир дьаһайар былааһы тэриннэхтэринэ эрэ, Айылҕа тосту уларыйан барыытын тохтото сатыыр кыахтаныахтара этэ.
 
АЙЫЛҔА БЭЙЭТИН ЫРААСТАНАР 

Айылҕаҕа туох баар барыта, олус кыратыттан саамай улаханыгар диэри, тыыннааҕыттан, тыыннааҕа суоҕуттан тутулуга суох, бука ба-рылалара ыйааһын хараҕын курдук тэҥнэһии сокуонугар олоҕуран оннуларын булуммуттар, айыллыбыттар уонна оҥоһул¬лубуттар. Айылҕа тэҥнэһиитин сокуонун сүрүн тутулугунан, ханнык эрэ хамсааһын эбэтэр ханна эмэ аһара барыы таҕыстаҕына, ол эбэтэр уларыйдаҕына, онно сөп түбэһэр эппиэттиир хамсааһын утары өттүттэн хайаан даҕаны баар буолуута эбит. Ол аата Айылҕа урукку туруга кыратык эмэ уларыйдаҕына, ону көннөрөргө аналлаах хамсааһыннар эмиэ утары өттүттэн үөскээбитинэн барыахтаахтар.

Сир үрдүгэр былыр-былыргыттан үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньатын аҥар өттүгэр хамсатыы сиргэ, дьон олоҕор алдьархайдар тахсыыларыгар тириэрдэр кыахтааҕын үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон-аймах өйдөөн-санаан олоҕу эйэлээхтик олороллоро ирдэнэр кэмэ кэлэн иһэр.

Айылҕа бэйэтин бэйэтэ харыстыыр, сөп буола-буола ыраастыыр, урукку оннугар түһэрэн, чэбдигирдэн биэрэн иһэр. Бу харыстанар быһыыта эмиэ тэҥнэһии сокуонугар олоҕуран оҥоһуллар. Ол аата, Сир үрдүгэр туох буолара, араас уларыйыылара уонна саҥалыы оҥоруулара биир сөптөөх мээрэйдэриттэн аһара барыа суохтаахтар. Ол эбэтэр, Сир үрдүгэр үөскүүр биир эмэ көрүҥ; үөн дуу, үүнээйи дуу, кыыл дуу, киһи дуу аһара үөскээн хаалыылара, хайаан даҕаны итилэртэн уонна дьонтон тутулуктаах өттүлэригэр уларыйыылары таһаарыахтаах.

Холобурга, сотору буола-буола аһара үөскээн хаалар куобаҕы ылыаҕыҥ. Киһи бэйэтин кылгас үйэтигэр аһара үөскээн хаалар кыыллар олохторун кэтээн көрөрүгэр аналлаах кыыл - бу куобах буолар. Бу кыра тыа кыылын, куобаҕы дьон син үөрэтэн, билэн сылдьаллар. Ол курдук куобах үс ыйынан улаата охсор уонна тоҕус ыйынан төрүөх биэрэн, Айылҕаҕа үөскүүр кэмэ кэллэҕинэ түргэнник уонна киэҥник тарҕанан үөскүүр.

Куобах элбэхтик үөскээн мэнээктээтэҕинэ аһыыр аһылыгын сиэн бүтэрэр уонна дойдутун-тыатын киртитэр, ыарыыга ылларар, ол иһин суох буоларга, эс¬тэргэ барар. Онтон сотору кэминэн тыа иһэ ырааһырдаҕына уонна ото, талаҕа дэлэччи үүннэҕинэ куобах эмиэ элбээн, үөскээн барар. Маннык балаһыанньаҕа куобаҕы күһүн элбэхтик өлөрөн, аһара үөскэппэтэххэ, мэлдьи биир тэҥник үөскээн куруук баар буола туруон сөп курдук.

Бары Айылҕаҕа үөскүүр тыынар-тыыннаахтарга, үүнээйилэргэ уонна үөннэргэ бу тэҥнэһии сокуона барыларыгар биир тэҥник дьайар. Бы-лыргы кэмнэргэ аһара элбэхтик үөскээн сылдьыбыт динозаврдар уонна мамоннар хайдах суох гына эстибиттэрэ билигин даҕаны кыайан быһаарылла илик. Арай бу тэҥнэһии сокуона эрэ ити боппуруоска сөптөөх эппиэти биэриэн сөп. Ол курдук Айылҕаҕа аһара элбэхтик үөскээн хаалар тыынар-тыыннаахтар бары куобах курдук буолуохтаахтар. Соторутааҕы кэмҥэ диэри сайдыы уонна эстии маннык көрүҥэр өйө-санаата суох Айылҕа кыра тыынар-тыыннаахтара эрэ тиийэллэр диэн өйдөбүл баар этэ. Ол гынан баран кэнники кэмҥэ дьон өйдөрүн-санааларын сайдан иһиитин кэтээн көрүү түмүктэрэ, ити боппуруоска үгүс дьону үөрдэр эппиэттэри биэрбэттэр, хата төттөрүтүн «Собака лает, а караван идет» диэн өс хоһоонугар сөп түбэһэр куттал баара улахан санаарҕабылга түһэрэр.

Маннык санаарҕабыл үөскээһинигэр оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ хайдах улааппытын, көрбүттэрин-истибиттэрин, ханнык өйү-санааны, үгэстэри төрөппүттэрэ иҥэрбиттэрин билбэккэ эрэ улаатара уонна дьон бары бэйэлэрин иннилэрин көрүнэр, баһылыыр, элбэх барыһы киллэринэр боппуруостарыгар хаһан даҕаны эйэ¬лээхтик быһаарсыбаттара, бэйэлэрин тустарыгар уруттаан кыһаналлара тириэрдэр. Ол аата өй-санаа, билии баара киһи киһиэхэ, норуот норуокка сыһыаннарыгар улаханнык туһалаабат, барыта интэриэстэринэн эбэтэр ханнык барыһы ылалларынан уруттаан быһаарыллар. 

Дьон ханнык да боппуруоска өйдөрө-санаалара барыта биир буоларын билиҥҥитэ көрдөрө иликтэр, хас биирдии боппуруостары хайаан ди иккилии өрүттээхтик сыаналыыллар, ол иһин үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны арааралларара хаһан да сөп түбэспэттэр, туох эмэ быһаарыыны ылынаары гыннахтарына хас да бөлөхтөргө хайдыһаллар. Бу бөлөхтөр кэлин тиһэҕэр икки утарыта турар өрүттэргэ кубулуйаллара улахан иэдээн төрүтэ буолан тахсыан сөп. Итини тэҥэ Сир үрдүгэр олорор дьон-норуот сайдыыларын таһыма уонна ахсааннара эбиллиитэ кыайан тэҥнэспэтэ кинилэр биир тылы булунан салаллыыларын улаханнык атахтыыр.

Бу кэтээн көрүүлэр түмүктэринэн дьон төһө да сайдыбыттарын иһин, син-биир Айылҕа биир оҕолоро буолаллара хаһан даҕаны хаалбата биллэн иһэр. Маннык быһаарыыга олоҕурдахпытына, дьон-аймах аһара үөскээн эстиигэ тиийиилэрэ сотору кэминэн тиийэн да кэлиэн сөп курдук.

Апокалипсис кэлиитэ

Былыр олоро сылдьыбыт дьон остуоруйа кэпсээннэригэр уонна христианскай таҥара дьиэтин үөрэҕин кинигэтигэр, библияҕа суруйбуттарынан Сир үрдүгэр быданнааҕы бириэмэҕэ олус улахан уу сута буолан сир-дойду үгүс өттө ууга былдьаммыта биллэр. Ол кэмҥэ араас улахан сайдыылаах куораттар Атлантида уонна да атыттар уу анныгар тимирэн хаалбыттар, ол иһин Сир үрдүгэр киһи-аймах ахсаана лаппа аҕыйаабыт. Арҕаҥҥы үөрэхтээхтэр маннык кэм кэлиитин «апокалипсис» кэлиитэ диэн ааттыыллар. Онтон биһиги быһаарыыбытынан итинник быһыы, Айылҕа, Сир-дойду аһара киртийэн хаалан, бэйэтин ыраастаныыта диэн ааттанара ордук олохтоох. Ол аата, үгүс үйэлэргэ араас элбэх кыыллар уонна дьон бөхтөрүттэн-сыыстарыттан, кирдэриттэн-хахтарыттан Сир ийэ бэйэтэ уутунан-хаарынан, тыалынан-кууһунан суунан-тараанан ыраастаныытын, чөлүгэр түһэриниитин аата буолар.

Сорох өтө көрөөччү дьон бу эстии, «апокалипсис» кэлиэҕэ уонна ону бириэмэтин эрэ билиэххэ наада диэн этэллэр. Ити дьон быһааралларынан, дьон-аймах эстиитэ 2100 сыл диэки кэлиэхтээх уонна соһуччу улахан уу кэлиитинэн саҕаланыа дииллэр. Оччоҕуна муора уутун таһыма аһара үрдээн намыһах, дьон сөбүлээн олохсуйар хонуу сирдэрэ барылара уу анныгар тимирэллэрэ сабаҕаланар.

Билиҥҥи кэмҥэ үөскээбит научнай гипотезалар ыйыыларынан апокалипсис бириэмэтэ кэллэҕинэ хайаан да кэлэрин туоһулуур икки тус-туһунан быһаарыылар үөскээтилэр уонна дьон билиилэригэр өссө киирэ иликтэринэн өр кэмнээх кэтээн көрүүгэ наадыйаллар:

1. Апокалипсис кэлиитин бу быһаарыыта Сир үрдүгэр киһи-аймах аһара сайдыытын, үксээһинин, араас күүстээх тиэхиникэлэри баһылаан Айылҕаҕа уларытыылары киллэрэрин учуоттуур.

2. Бу быһаарыы киһи-аймах ситэ сайда илигинэ эбэтэр букатын даҕаны сайдыбатаҕына даҕаны Сир дойду ыраастаныыта, «апокалипсис» бириэмэтин аһарбакка кэлэрин биллэрэр.

Апокалипсис кэлиитин бу икки быһаарыыларын биһиги төһө кыахпыт баарынан ырытан эһиги билиигитигэр таһаарар кыахтанныбыт.

1. Апокалипсис кэлиитигэр киһи-аймах аһара сайдыытын учуоттуур быһаарыы.

Дьон-норуот өйүн-санаатын уонна тиэхиникэтин сайдыыта сылтан-сыл аайы үрдээн, улаатан уонна түргэтээн иһэр. Былыргы кэмҥэ аарыма улахан сир-дойду билигин кыччаан, ракетанан чаас аҥара эрэ эргийэ көтүллэр кыра төгүрүккэ кубулуйан хаалла. Ол иһин аны Сир дойду дьон-аймах көмүскэлигэр наадыйар кэмэ кэллэ.

Учуонайдар ааҕан таһаарыыларынан билигин дьон үлэлээн-хам¬саан, оҥорон таһаарыыларын түмүгэр Сир салгынын састааба сыыйа уларыйан иһэр. Ол курдук дьон үгүстүк уматыыны тутталларыттан салгын састаабыгар углекислай газ эбиллэн иһэрин түмүгэр, Сир үрдүгэр парниковай эффект диэн үөскүүр, ол иһин Сир салгынын орто температурата үрдээн, халлаан сыыйа сылыйан эрэр. (7,95).
Кэнники кэмҥэ ити уларыйыы сабыдыалынан Сир үрдүн салгынын температурата биллэрдик үрдээтэ. Аналлаах үөрэхтээхтэр ааҕан таһаарыыларынан температура бу үрдээһинэ 2010 сыллаахха 4 кыраадыс буолуон сөп.
 
Бу Сир саарын барытын хабар хамнааһыны дьон бары биир тылы буланнар, көмөлөрүн холбоон кыайан көннөрөр кыахтара билиҥҥитэ суох курдук. Дьон-аймах барылара бииргэ түмсэн, кэнэҕэски, бэйэлэригэр туһалаах дьыалалары оҥостоллоро куруук хойутаан, кэнниттэн буолан хаалаллар уонна хан¬нык да уопсай дьыалаҕа биир санааланыы хаһан даҕаны кыайтара илик. Ол курдук Аан дойду иккис сэриитэ саҕаланыан быдан инниттэн фашизмы тохтотууга, аһара барбатын хааччахтааһыҥҥа сайдыылаах дойдулар түмсэ сатаан бараннар биир тылы кыайан булан холбоспотохторо. Yгүс кэпсэтиилэр, сөбүлэһиилэр түмүктэригэр хата икки аҥы утарыта лааҕырдарга хайдыһаннар бары кэриэтэ бу улуу сэриигэ кыттыспыттара.

Билигин даҕаны маннык быһыы хатылана турарын Аан дойду сайдыылаах государстволара түмсэннэр Айылҕа киртийиитин кыччатарга аналлаах  Kиотскай дуогабары ылыммыттарын сорох  дойдулар сөбүлээбэккэ, кыттыспакка сылдьаллара быһаарар. Итини тэҥэ саҥа атомнай сэрии сэбин оҥосто сатыыр Иран государствота Аан дойду холбоһуктаах нацияларын тэрилтэтин көрдөбүллэрин толорорун модьуйааччылар уонна тэптэрэн биэрээччилэр эмиэ бааллар.

Маннык холобурдар түмүктэриттэн дьон биир санааҕа түмсэллэрэ олус уустук диэн быһаарыыны ылыннахпытына,  хаһан өйдөнөн, туох эмэ туһалаах дьыалалары оҥоруохтарыгар, күүстэрин холбуохтарыгар диэри Сиргэ былыргыттан үөс¬кээн, олохсуйан турбут тэҥнэһии балаһыанньата аҥар өттүн диэки хайы-сах хамныыр кыахтанар. Ол курдук Сир салгынын орто температуратын өр сыллаах кэмнээһиннэр түмүктэрэ көрдөрөллөрүнэн, ити температура уларыйыыта саҕаламмыта сүүрбэччэ сылтан ордон эрэр.
 
Дьон-аймах сайдыылара мөлтөөһүнүгэр, эстиилэригэр тиийиилэрэ, син-биир Сиргэ үөскүүр атын тыынар-тыыннаахтар курдук, олорор сирдэрин-уоттарын төһө киртиппиттэриттэн уонна алдьаппыттарыттан тутулуктанар. Итини быһаарарга дьон Айылҕаны хайдах көрүҥнээхтик киртиппиттэрин уонна алдьаппыттарын ааҕан билиэххэ наада. Дьон Айылҕаны алдьатыыларын муҥур уһугунан Сиргэ үүнэр мутукчалаах мастары кэрдэн, туттан уонна уок¬ка сиэтэн суох гыныыларын уонна Сир үрдүн радиациянан сутуйууларын ааҕыахха сөп. Атомнай эньиэргийэни баһылаабыт олус дьадаҥы дойдулар радиация тарҕанан барбатын туһугар туох да үлэни ыыппаттар, хата күөллэри уонна өрүстэри сүһүрдэннэр киэҥник тарҕатан эрэллэр. (8,5). 

Айылҕаҕа мутукчалаах мас эстиитэ, түргэнник оннугар түһэ охсубат сүтүк, онтон сири-дойдуну радиациянан сутуйуу олус өр кэмҥэ кыайан ыраастаммат, сүтэн-оһон биэрбэт киртитии буолар. Ол курдук кыра титириги саҥалыы олортоххо аны отут сылынан биирдэ тугу эмэ күлүктүүр мас  үүнэн тахсар. Мутукчалаах мастары суох оҥоруу дьон бэйэлэрин кыахтарынан кыайан түргэнник көннөрө охсубат Айылҕаны улаханнык алдьатыыларыгар тэҥнэһэр. 

Хонуу сир хайдах быһыылаахтык сайдан иһиэн былааннаатахха мутукчалаах мастар кэннилэриттэн сиргэ сэбирдэхтээх ойуур үөскүүр, ол кэнниттэн хонуу куйаар, онтон салгыы кумах куйаар кэлэр туруктаах. 

Онон, дьон-аймах эстиилэрин сокуонун төрүтүнэн, Сир үрдүгэр мутукчалаах маһы суох оҥоруу эбэтэр быста аҕыйатыы уонна радиа¬ция эбиллэн, кэҥээн иһиитэ буолуон сөп. Мутукчалаах мастары суох оҥорууттан хонуу сиргэ ууну тохтотуу уонна ол ууну биир тэҥник үллэрэн салгыҥҥа көтүтүү суох буоллаҕына, Сир үрдүгэр уу эргийии¬тин сокуона кэһиллэн барар. Ити кэһиллииттэн Сиргэ элбэх күүстээх тыаллар, ураганнар уонна хаардар, ардахтар түһүүлэрэ саҕаланыа диэн Айылҕа тэҥнэһиитин сокуона этэр. Бу тэҥнэһии кэһиллэн аҥар өттүн диэки хамнаатар эрэ аны кыайан тохтуур кыаҕа суоҕун бэлиэтинэн, күүстээх тыаллар түһэллэриттэн үүнэн турар мастар элбэхтик охтол¬лоро буолар. Ол аата, хамнааһын  дириҥээн, салҕанан, тэнийэн барыыта ордук киэҥ сирдэри хабан далааһыннанан иһэр.

Айылҕа мутукчалаах мастар аҕыйааһыннарыттан харыстанар дьайыыларын хайы-сах саҕалаабытын бэлиэлэрин Аан дойду солуннарыттан истэн билэбит. Ол курдук Сир үрдүгэр урут хаһан даҕаны түстэтэх күүстээх тыаллар, ураганнар уонна олус элбэх хаардар, самыырдар түһүүлэрэ кэнники кэмҥэ биллэрдик эбиллибитэ бэлиэтэнэр.

Кэнники сылларга дьон науканы олус күүскэ сайыннараннар үгүс химическэй веществолары тутталлара улаханнык эбиллэн иһэр. Араас суол аэрозоллары туһаныыттан Сир салгынын үөһээ араҥатынааҕы озоновай бүрүөһүнэ көҕүрээн уонна чарааһаан иһэр. Бу озоновай бүрүөһүн, кислород биир көрүҥүттэн үөскүүр уонна бары тыынар-тыыннаахтары Күн уотун ультрафиолетовай диэн буортулаах сардаҥатыттан көмүскүүр аналлаах. Итини тэҥэ бу сардаҥа Сиргэ элбэх Күн уотун итиитин аҕалбытын бэйэтигэр иҥэринэн «парник эффегин» үөскэтиигэ эмиэ кыттар. (5,11). Озоннаах бүрүөһүн Сир үрүт араҥатын итиитэ космос куйаарыгар тахсарын мэһэйдиир, онон Сири тымныйыыттан харыстыыр.

Учуонайдар кэтээн көрүүлэринэн бу озоновай бүрүөһүн соҕуруу уонна хоту полюстар үрдүлэринэн биллэр гына чарааһаан турар. Икки тыһыынча үс сыллааҕы дааннайдарынан соҕуруу полюс үрдүгэр үөскээбит озон аҕыйаабыт сирэ эмиэ улаатан, кэҥээн иһэр. Озон бүрүөһүнэ чарааһаабытыттан бу икки полюстарга Күн уотун сардаҥата күүһүрэн, онно уһун үйэлэр тухары мунньуллан сытар элбэх муустар саппаастарын түргэнник ириэрэн, Аан дойду муораларын уута улаханнык эбиллэн, намыһах сирдэр ууга былдьаныылара хайы-сахха саҕаланан эрэр диэххэ сөп. Антарктидаҕа мунньуллубут халыҥ муустар учуонайдар кэтэспиттэринээҕэр түргэнник ууллан көҕүрээн иһэллэриттэн дьон-аймах сайдыылаах өттүлэрэ санааҕа ылларбыттара ыраатта.

Аан дойду үрдүнэн дьон бары күөх үүнээйилэри, тыалары аҕыйатан сайдыыны ситиһэллэр, сир аннынааҕы баайы хостоорулар киэҥ нэлэмэн хонуулары кумах куйаардарга кубулуталлар.  Сир үрдүттэн көҕүрээн иһэр күөх үүнээйилэр, тыалар күн уотун көмөтүнэн кислороду оҥорон таһаараллара аҕыйаан иһэр.

Онон, Сир үрдүгэр киһи-аймах сайдыыта мутукчалаах ойууру суох оҥорон, науканы, химияны сайыннаран араас биллибэт вешестволары, фреону туһаныыны тэнитэн, озон бүрүөһүнүн алдьатан, соҕуруу уонна хоту полюстарга мунньуллубут муустар түргэнник ириилэригэр тириэрдэн, уу элбээһинин таһааран хонуу сирдэри уу ылыытын үөскэтэр. Ол аата дьон-аймах Айылҕа тэҥнэһиитин хамсатыыларыттан уһун үйэлэргэ мунньуллубут муустар ириилэрэ саҕаланан хонуу сирдэри, дьон олохсуйбут, киртиппит сирдэрин уу ылан ыраастыыра буолар.

2. Сир үрдүгэр киһи-аймах кыайан сайдыбакка хаалыытыгар апокалипсис кэлиитэ.

Биһиги бу быһаарыыбытыгар Айылҕа бэйэтин ыраастаныытыгар дьон үлэлэрин-хамнастарын түмүгэ төрүт аахсыллыбатын ырытыахпыт. Дьон Сир үрдүгэр букатын суох да буоллахтарына, атын кыыллар син-биир аһара үөскээннэр Сир үрдүн эмиэ киртитэллэр. Маннык балаһыанньаҕа апокалипсис эмиэ кэлэн, Сир бэйэтин ыраастаныыта кэмиттэн хойутаабакка эрэ кэлиэн сөп.

Айылҕаҕа тымныы, кыһыҥҥы кэмҥэ куруук түһэр хаар хоту уонна соҕуруу полюстар үрдүлэригэр сайын кыайан ууллубакка халыҥ гына мунньустан, муус буолан эбиллэн иһэр. Уһун үйэлэргэ, тыһыынчанан сылларга түһэр хаар мунньуллан муус хайа буола үрдүүр. Ол эрээри маннык муус хайалар Сир саарын икки утарыта төбөлөрүгэр муҥура суох эбиллэ, үрдүү турар кыахтара суох эбит. Ол курдук Сир саарын экваторынан диаметра полюстарын киэнинээҕэр 8 эрэ километрынан уһун буолан, полюстар үрдүлэригэр муустар мунньуллан, муус хайалар олус үрдээтэхтэринэ, 4 километры аастахтарына, Сир саарын эргийэр киинэ урукку туруктаах балаһыанньатын сүтэрэн кэбиһиэн сөп. Сир маннык эргийэр киинэ балаһыанньатын сүтэрдэҕинэ, соҕотохто иҥнэри түһэн эргийэн ойоҕоһунан буолан хаа¬лыан сөп. Оччоҕуна хоту уонна соҕуруу полюстар бэйэлэрин мунньуллубут муус хайаларын кытта эмискэччи экваторга баар буолан хаалыахтарын, онтон урукку экваторга саҥа полюстар баар буола түһүөхтэрин сөп. Маннык балаһыанньа үөскээтэҕинэ полюстар муустара олус түргэнник ириилэриттэн хонуу сир үгүс өттө уу анныгар эмискэ тимириэхтээх.

Маннык научнай гипотезаны Самара куораттааҕы государственнай техническэй университет профессора Камиль Аширов уонна старшай научнай сотрудник Татьяна Боргест ырытан оҥорон дакаастаатылар. 

Кинилэр ити дакаастабылларынан өр кэмҥэ кыайан быһаарыллыбакка сылдьыбыт дьиктилэри эмиэ быһаардылар. Ол дьиктилэринэн араас тропическай үүнээйилэр уонна кыыллар өлүктэрэ хоту Шпицберген арыытыгар таас чоҕу хостуур шахталартан көстүтэлииллэрин ааҕаллар. Олору тэҥэ Антарктида муустарыгар хам тоҥмут тропикка үүнэр мастары, араас экватор аттыгар эрэ үөскүүр үөннэри уонна балыктары булуталыылларын эмиэ ааҕыахха сөп. Бу тропическай үүнээйилэр уонна араас кыыллар өлүктэрэ хотугу уонна соҕурууҥҥу полюстартан көстүүлэрин Сир киинэ эргийэн биэриитэ эрэ табатык быһаарар.

Учуонайдар ааҕыыларынан хас сыл аайы түһэр хаартан хоту уонна соҕуруу полюстар муус хайалара үрдээн иһэллэр. Гренландияҕа муус хайалар сылга миэтэрэ аҥара эбиллэллэр, онтон Антарктидаҕа биир миэтэрэ үрдүүллэр. Полюстарга муус хайалар үрдээн, муустар мунньуллан иһиилэриттэн Сир ыйааһынын тэҥнэһиитэ уларыйан хаалар. Ол иһин Сир кыра эмэ хамнааһынтан, сир хамнааһыныттан дуу, кыра комета дуу түһүүтүттэн, ядернай дэлби тэбииттэн дуу дьигиһийэн, иҥнэри түһэн, эргийэн хаалыан сөп балаһыанньата үөскээн кэлэр. Ити эргийэн хаалыытыгар Сир эргийэр киинэ 23 кыраадыс иҥнэри сылдьара эмиэ көмөлөһөргө аналлаах эбит.
 
Сир бэйэтин уһун үйэтигэр сүүрбэтэ эргийэ сылдьыбыт диэн учуонайдар ааҕан таһаарбыттар. Кинилэр итинник суоттаһыннарын Сир магнитнай полюстара хаста уларыйа сылдьыбыттарын ааҕаннар чуолкайдаабыттар уонна бэйэлэрин арыйыыларын ити магнитнай полюстар уларыйыыларын үөрэтэннэр оҥорбуттар. Кинилэр суоттааһыннарынан  Сир  кэнники эргийэн ылыыта 10 тыһыынча сыллааҕыта буола сылдьыбыт.

Учуонайдар ааҕан таһаарыыларынан билигин хотугу уонна соҕурууҥҥу полюстарга барыта 30 миллиард кубическай миэтэрэ муус мунньуллубут, онтон ити муус хайалар үрдүктэрэ хотугу полюска 3 км, соҕурууҥҥуга 4,5 км тиийбиттэр. Сиргэ туох да уларыйыы тахсыбакка уһун үйэлэр тухары хаар түһүүтүттэн бу полюстарга баар муус хайалар муҥура суох үрдүү тураллара кыаллыбат суол эбит. Сир эмискэ эргийэн хаалыытын кэмэ өссө да кэлэ илик буолуон сөп эрээри, арай соһуччу үөһээ ааҕыллыбыт хамнааһыннартан эбэтэр акыйаан анныгар сир хамнааһыныттан үөскүүр улахан долгуннар охсууларыттан уонна да атын хамнааһыннартан, Сир эмискэ дьигиһийдэҕинэ, онтон хамнааһын ылан, соһуччу эргийэн хаалыан сөп диэн быһаараллар.

Полюстарга мунньуллубут муустар ууллуулара Аан дойду акыйааннарын уутун таһымын 60-тан тахса миэтэрэ үрдэтиэхтээх, оччоҕуна элбэх хонуу сир муора анныгар тимириэн сөп. Муора уута хонуу сири дьон-аймах киртиппиттэрин сууйан-сотон ыраастааһына, кири-хоҕу суурайан акыйааҥҥа киллэриитэ ити курдук эмискэ саҕаланан барыан сөп.

Сиргэ былыр-былыргыттан үөскээн олохсуйбут тэҥнэһии балаһыанньата билигин улахан кутталга киирэн турар. Былыргыта муҥура биллибэт улахан Аан Ийэ дойдубут, дьон-аймах науканы уонна араас тиэхиникэлэри сайыннарыыларын түмүгэр ураты кыччаан, аны бэйэтэ көмөҕө наадыйар кэмэ кэлбитэ чуолкай.
 
Маннык, Айылҕаҕа уларыйыы тахсан эрэр кэмигэр Сир үрдүн өйдөөх-санаалаах дьоно бары кыттыһан, биир тылы булунан, бары кыахтарын-күүстэрин Сир-дойду уларыйбатын иһин үлэҕэ холбоотохторуна эрэ, соһуччу уларыйыыны, эмискэ элбэх уу кэлиитин, ол аата апокалипсис үөскээһинин тохтотуохтарын эбэтэр туох эмэ бэлэмнээх, оҥостунуулаах буолалларын көрдөрүөхтэрин сөп.

АЙЫЛҔАҔА ЭТТИКТЭР ЭРГИИРДЭРЭ
 
Дьон-аймах     бэйэлэрин   уһун  олохторугар  Айылҕаҕа улахан хоромньуну   оҥороллоро эбиллэн   иһэр.  Сир аннынааҕы баайы тоҕо хаһан хостоорулар сир күөх кырсын суох оҥороннор хара буорунан тибэллэр, кумах куйаардары үөскэтэллэр. Бэйэлэрин үлэлэринэн-хамнастарынан оҥорор буортуларыттан ураты эттэринэн-сииннэринэн уонна таһаарар тобохторунан ордук улахан хоромньуну оҥороллор.

Сахалар киһи этин-сиинин хаһан баҕарар өйүттэн-санаатыттан туспа буоларын бэлиэтээн этэллэр. Киһи этэ-сиинэ дьиҥнээх биологическай төрүтэ буолар. Бу этин-сиинин киһи төрөппүттэриттэн, аймахтарыттан быһаччы утумнуур. Эт-сиин утумнаан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салгыы бэриллэн иһэр уонна барылара Айылҕа эттиктэриттэн хомуллан үөскүүллэр. Ол иһин эт-сиин бары чаастара Айылҕаҕа уларыйан, эргийэн биэрэн иһэллэрэ эрэйиллэр. Ол аата, киһи өллөҕүнэ этэ-сиинэ ийэ буоругар, Айылҕаҕа төннөн салгыы атын көрүҥҥэ кубулуйан биэрэн иһиэхтээҕэ быһаарыллар.

Дьон-аймах аһаабыт-сиэбит тобохторун барытын туһаҕа таһаарбакка бөххө кутан, тимирдэн суох оҥорон, ууга ыытан иһэллэр. Сир үрдүгэр дьон-аймах элбээн истэхтэринэ хонуу сир айылҕата дьадайан, туһалаах эттиктэрэ көҕүрээн, быстан иһэллэр, олору уу суурайан муораҕа, байҕалга киллэрэн иһэринэн, итилэр туһалаах эттиктэринэн байаллар.

Айылҕаҕа туох барыта эргийэн иһэр аналлаах. Ол курдук түүн кэнниттэн күнүс, кыһын кэнниттэн сайын эргийэн кэлэн иһэллэр. Айылҕаҕа уу эргийиитэ хаһан да тохтообокко бара турар. Акыйааннартан, муоралартан, сиртэн-хонууттан, тыалартан паар буолан көппүт уу атын сирдэргэ тиийэн ардах, хаар буолан түһэн иһэр.

Айылҕаҕа уу эргиийиитэ уу паар буолан көтүүтүнэн саҕаланар. Бары күөх үүнээйилэр мутукчаларыттан, сэбирдэхтэриттэн ууну салгыҥҥа көтүтэллэр. Олус ыраас уу паар буолан көтөр. Хонуу сирдэргэ түспүт ардах, хаар уулара өрүс буолан сүүрүгүрэннэр бары муораларга кутуллаллар.
 
Уу сир-хонуу устун өрүс буолан сүүрүгүрэн муораҕа киирэригэр сиртэн араас элбэх туһалаах минеральнай туустары суурайан киллэрэр. Өрүстэр араас элбэх туустары суурайан киллэрэннэр муора уулара бары туустаах буолбуттар.

Уһун үйэлэр тухары өрүстэр сир-хонуу туһалаах туустарын суурайан муораларга киллэрэннэр сир-хонуу ууга суураллар туустарынан дьадайан, аҕыйаан иһэр. Итини тэҥэ дьон үксүлэрэ аһаабыт астарын тобохторун - саахтарын канализацияҕа кутаннар эмиэ муораларга ыытаннар муоралары байыталлар. Ол иһин соҕуруу муораларга ууга үүнэр үүнээйилэр олус хойуутук үүнэн элбэх мэһэйдэри оҥорор буоллулар.

Сиртэн-хонууттан туһалаах туустар суураллан киирэ туралларыттан океан, муора уулара араас састааптарынан байан, эбиллэн иһэллэр, элбэх туустар сөҥөн муоралар түгэхтэригэр мунньуллаллар.

Айылҕаҕа аҥардастыы аҥар өттүн диэки барыы хаһан да көрүллүбэт, кыайан табыллыбат. Кэмэ кэллэҕинэ барыта төттөрү эргийэн урукку оннугар кэлиэхтээх. Күнүс кэнниттэн түүн кэлэрин курдук эргийэн биэрэн иһиэхтээх. Ол курдук уу муҥура суох суурайан киллэрэ турар туустара хонуу сирдэргэ суохтар. Хонуу сир үүнээйитэ дьадайан, аҕыйаан иһэр. Сорох туһалаах мастары дьон кэрдэн, уматан аҕыйаттылар, атыттара курааннаан, хатан-кууран аҕыйаан эрэллэр. Хонуу сирдэргэ кураан кэмэ кэлэр. Итини тэҥэ дьон-аймах ахсааннара эбиллэн иһиитэ аһылык буолар үүнээйилэри элбэхтик үүннэрэри эрэйэр. Кэлин кэмҥэ айылҕа уларыйан олус күүстээх ардахтар, хаардар түһэр буолуулара бу туустар эргиирдэрин өссө түргэтэтэр.

Айылҕаҕа туох барыта эргийэн кэлэн иһэр аналларынан бу муораларга мунньуллар эттиктэр, туустар аны сиргэ-хонууга төннүүлэрэ күүтүллэр.

Айылҕаҕа бу туһалаах эттиктэр, туустар эргиирдэрэ хайдах көрүҥнээхтэк барыахтааҕа өссө биллибэт. Арай муора уута элбэх хонуу сирдэри ыллаҕына, ол ылбыт сирдэригэр элбэх туустар сөҥөн хааллахтарына уонна муора кыра харамайдара эттэрин-сииннэрин бу хонуу сиргэ хааллардахтарына эрэ кыаллар кыахтанар.

Сири-хонууну хаһан эрэ улахан уу ылыахтааҕа итинник эмиэ быһаарыллыан сөп. Айылҕаҕа уу эбиллиитэ бу кэмҥэ саҕаланан, тэнийэн, дириҥээн иһэр. Бу быһыы дьон үлэлэринэн-хамнастарынан түргэтэтиллэн биэрэрэ ханан даҕаны саарбахтаммат. Киһи-аймах салгыы сайдан, наука өссө үрдүк ситиһиилэри оҥордоҕуна дьон муораны баһылааһыннара ордук тэнийиэн сөп.
 
Айылҕаны киртитии уонна уларытыы туох содуллаах буоларын дьон сабаҕалаан билэллэр эрээри бука бары биһиги үйэбитигэр буолбата буолуо дии саныыллар. Билигин дьон бары Айылҕа уларыйан, сылыйан эрэрин кэтээн көрө сылдьаллар. Айылҕаны көмүскүүргэ биирдиилээн государстволар кыахтара кыра. Бу дьыалаҕа Аан дойду дьоно барылара биир санааланнахтарына эрэ тугу эмэ  ситиһиэххэ сөп. 

УУ СУТА

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ этэринэн киһи оҥорор быһыыта ханнык эрэ кээмэйи хаһан даҕаны аһара барыа суохтаах. Ол кээмэй кыйыатын аата — сиэр диэн. Оҕо улаатан, өйө-санаата эбиллэн киһилии быһыылары оҥоро үөрэннэҕинэ киһи буолууну ситиһэр. Киһи киһи буоларын быһыытынан куруук киһилии быһыыны оҥорор буолуохтаах уонна хаһан даҕаны сиэри аһара, таһынан барыа суохтаах. Хаһан баҕарар сиэри тутуһар киһи киһилии быһыылаах  диэн быһаарыллар. 

Өй-санаа бу быһаарыытын тутустахпытына ханнык эмэ куһаҕан быһыыны оҥордоххо «Киһиттэн таһынан» киһи буола түһэргэр тиийэҕин, сиэри кэһэҕин, таһынан бараҕын. Ол аата киһи оҥорор быһыыларын ханан эрэ аһара бараҕын диэн быһаарыллар.

«Тиийиммэт» диэн өйдөбүл киһи   өйө-санаата  арыыйда аҕыйах буолан аны киһи быһыытыгар кыранан тиийбэтин бэлиэтиир этии буолар. Бу этии өй-санаа аҕыйаҕыттан киһи быһыытыгар ситэ тиийбэт быһыылары оҥорор киһини арааран бэлиэтиир.

Маннык быһааран истэхпитинэ саха дьонун өйдөрө-санаалара, туттар, оҥорор быһыылара «Киһи быһыытын» хаһан даҕаны аһара барбакка, сороҕор аны тиийбэт да буолан хаалбакка эрэ баран истэҕинэ эрэ табыллар. Ол аата, киһи быһыыта диэн олох, сиэр-майгы көрдөбүллэригэр сөп түбэһиннэрэн олоҕу олоруу аата буолар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһилии быһыылаах киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга ананар.

Айылҕаҕа туох баар барыта олус уһун кэмҥэ үөскээбит тэҥнэһии балаһыанньатыгар турар. Сирбит бэйэтэ эмиэ халлаан куйаарыгар тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан көтө сылдьар. Ол аата хайа да диэки, Kүн да, атын да планеталарга барбат ортолорунан, тэҥнэһэн баран сылдьар. Саха дьоно Айылҕа, өй-санаа үөрэхтэрин былыргыттан баһылаабыттарын бэлиэтинэн олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллара быһаарар. Орто дойду эмиэ ортоку миэстэни ылар, хайа да өттүгэр аһара барбат, үөһээ да тахсыбат, аллараа да түспэт, дьон бэйэлэрин олохторугар оҥорор быһыылара эмиэ хайа да өттүгэр; үөһээ да, аллараа да аһара барбакка ортотунан баран иһиэхтээҕин бу быһаарыы чуолкайдыыр.

Сахалар Орто дойду олоҕо туруктаах буолуутун быһаарар этиилэринэн: «Үөһээттэн үргүөр үргүйбэтин, алларааттан аргыар аргыйбатын»,- диэн буолар.

Былыр-былыргыттан Сиргэ үөскээбит олоҕу, быһыыны-майгыны тэҥнэһии балаһыанньатыгар оннун булан турар улахан маятник курдук көрүөххэ сөп. Дьон бары киһи быһыытын таһынан бардахтарына, Сир үрдүгэр олус улахан уларыйыы тахсыыта бу маятнигы аҥар өттүн диэки хамсатан кэбиһэр кыахтаах.
 
Маннык уларыйыы таҕыстаҕына Айылҕа эмиэ хайдах эрэ гынан тэҥнэһиини оннугар түһэрээри хардары хамнааһыны оҥороругар тиийэр. Хардары хамнааһын үөскээһинэ аны аһара барыыны  аҥар өттүгэр таһаарыан сөп. Бу курдук хардары-таары хамнаамахтаан баран тэҥнэһии эмиэ урукку оннугар түһүөн сөп.

Улуу Өктөөп революцията үлэһит дьон олохторугар улахан уларыйыылары, саҥаны арыйыылары сэрии-сэп күүһүнэн киллэрбитэ Аан дойду үрдүнэн хамсааһыны таһаарбыта.

Дьон олохторугар ханнык эмэ улахан уларыйыылар киириилэрэ эмиэ ити тэҥнэһии сокуонугар сөп түбэһэр курдуктар. Ол курдук дьон олоҕор аҥардастыы биир өттүн диэки, «коммунизм» диэки көнөтүк барыы сатамматын, кыаллыбатын Россия олохтоохторо эттэринэн-сииннэринэн, 70-тан тахса сыл устата эксперимент оҥорон биллилэр. Бу олоҕу аҥар өттүн диэки салайбыт хамсааһын билигин төннөн, Россия дьонун олоҕо урукку оннугар түһэн эрэр.

Олус былыргы өйдөбүллэр дьон өйдөрүгэр-санааларыгар умнуллубат гына иҥэн сылдьаллар. Дьон барыларын өйдөрө-санаалара, салгын куттара, Үөһээ дойдуга мунньустан сылдьалларын туһунан урукку үлэлэрбитигэр быһаарбыппыт. Бу мунньуллубут өйдөртөн-санаалартан киһи санаатын күүһүнэн бэйэтигэр наадалаах өйү-санааны түүлүн көмөтүнэн булан ыларын туһунан эмиэ ырыппыппыт.

Киһи түүлүгэр уу сута кэлиитэ, уу ылыыта элбэхтик көстөр бэлиэ буолар. Бу көстүү киһиэхэ хайдах көрүҥнээхтик, майгылаахтык көстөрүттэн кэлэн иһэр уларыйыылар хайдах буолуохтаахтара быһаарыллар. Ыраас, сырдык уу кэлиитин көрө үөрэн киһи майгына көнөр түбэлтэтигэр бу көстүү үчүгэйи, быйаҥ, үүнүү элбиирин, барыс киирэрин түстүүр буоллаҕына, ыарахан, куһаҕан, сири-дойдуну олус түргэнник саба халыйар хара уу куһаҕаны, эстиини-быстыыны, харах уута кэлэн иһэрин түстүүр.

Былыргы дьыллар мындааларыгар, урукку дьыллар уорҕаларыгар диэн сахалар олус былыргы кэмнэри бэлиэтээн этэллэр. Ол кэмнэргэ «Аан дойду үөскээһинин» туһунан сахаларга өс номоҕо баар. Онно этиллэринэн былыр бастаан сир бүтүннүү уу байҕал эрдэҕинэ күн эрэ баара үһү. Сырылас күнтэн сойон-хатан, ууттан буор үөскээбит. Ол буор уһугар тиийэн сир буолбут. (9,9).

Аан дойду бары норуоттарыгар Сири уу ылыытын туһунан үһүйээннэр олус элбэхтэр. Атлантида ууга тимириитэ диэн олус былыргы үһүнээн билигин да кэпсэнэ сылдьар. Үгүс дьон бу дойдуну булаары көрдүү сатыыллар даҕаны билиҥҥитэ туох да саҥа суол арылла илик. Кэлин кэмҥэ арай бу дойду хоту диэки баар буолуон сөп диэн этиилэр үөскээтилэр эрээри, дьон сайдыыны урут бастаан сөбүгэр тымныылаах, өҥ-быйаҥ баар дойдуларыгар ситиһэллэрин остуоруйа үөрэҕэ бигэргэтэр. Итини тэҥэ дьон уһун үйэлээх үлэлэринэн-хамнастарынан сир баайын тоҕо хаһаннар кумах куйаардар үөскээһиннэригэр тириэрдэр кыахтаахтарын биһиги быһаарабыт. Ол иһин былыргы дьон олохсуйбут сирдэрин кумах куйаардар кытыыларынан көрдөөн көрүөххэ сөп.
 
Ной ковчег туһунан үһүйэээнэр олус киэҥник тарҕаммыттар. Бу уу сута кэлиитин туһунан үһүйээннэргэ таҥара тугу этэрин исти¬бэт куһаҕан майгылаах дьон олус элбээбиттэриттэн санаарҕаан Сиргэ уу сутун ыытарын туһунан кэпсэнэллэр. (10,13). Уу олус элбэхтик кэлэн оннооҕор хайалар үрдүлэригэр диэри сири барыларан ылбытын уонна бу ууга элбэх куһаҕан дьон өлбүттэрин туһунан өйдөбүл умнуллубакка өйдөнөн хаалбыта үһүйээн төрүтүнэн буолбут. Үчүгэй санаалаах Ной эрэ уолаттарынаан бу уу сутуттан ордон хаалыыларыгар таҥара баар буолан, хайдах быыһанары этэн биэрбитэ туһалаабыта диэн этиллэр.

Ной туһунан үһүйээҥҥэ кэпсэнэр олус элбэх уу кэлиититтэн дьон уонна кыыллар хайаларга куотуулара олус былыргыта суох кэмҥэ буолбут курдук. Үөрэх-билии, сурук-бичик өссө да сайда иликтэринэ бу уу кэлиитэ буолбута дьон тылынан уус-уран айымньыларыгар киирэн умнуллубат гына өйдөнөн хаалбыттар. Ной ковчег баар буола сылдьыбыт Кавказ хайаларыгар дьон тыылары соһо сылдьар уруһуйдара бааллара биллэллэр.

Билигин бу үһүйэээнэргэ кэпсэнэр быһыылар Сир үрдүгэр чахчы кэлэн ааспыттарын туһунан ким да саарбахтаабат буолан эрэр. Наука эмиэ дакаастаабытынан айылҕаҕа олус элбэх уу кэлиитэ сөп буола-буола бэлиэтэнэр. Уонча тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр Сиргэ улахан уу кэлиитэ буола сылдьыбытын учуонайдар Сир магнитнай полюһа уларыйыытын үөрэтэн дакаастыы сылдьаллар. Кинилэр быһаарыыларынан Сир бэйэтин киинигэр эргийэн хаалан билиҥҥи хаар-муус мунньуллар полюстара экваторга түбэһэн хаалаллар эбит. Оччоҕуна олус элбэх муус түргэнник ууллуутуттан уу күүскэ эбиллиитэ буолара сабаҕаланар.

Учуонайдар кэтээн көрүүлэринэн Сир озоновай бүрүөһүнэ соҕуруу уонна хоту полюстар үрдүлэринэн биллэр гына чарааһаан турар. Икки тыһыынча үс сыллааҕы дааннайдарынан соҕуруу полюс үрдүгэр үөскээбит озон аҕыйаабыт сирэ эмиэ улаатан иһэр. Озон бүрүөһүнэ чарааһаабытыттан бу икки полюстарга Күн уотун сардаҥата күүһүрэн, онно уһун үйэлэр тухары мунньуллан сытар элбэх муустар саппаастарын түргэнник ириэрэн, Аан дойду муораларын уута улахан-нык эбиллэн, намыһах сирдэр ууга былдьаныылара хайы-сахха саҕала-нан эрэр диэххэ сөп.

Полюстарга мунньуллубут муустар ууллуулара Аан дойду акыйааннарын уутун таһымын 60-тан тахса миэтэрэ үрдэтиэхтээх диэн этэллэр, оччоҕуна элбэх хонуу сир муора анныгар тимириэн сөп. Ити курдук үгүс элбэх дьон-аймах үлэлэрин түмүгэр Сиргэ былыргыттан үөскээн олохсуйбут тэҥнэһии балаһыанньата уларыйан Айылҕа ону көннөрөргө аналлаах хамнааһына саҕаланан эрэр. Ол иһин дьон-аймах олохторугар кэлиэхтээх уларыйыыларга сыыйа-баайа бэлэмнэнэн, эттэрин-сииннэрин эрчийэн, өйдөрүн-санааларын туруктаах оҥороллоро эрэйиллэр.
 
Сир үрдүгэр мутукчалаах мастар аҕыйааһыннара, суох буолуулара айылҕаҕа уу паарын эргиирин уларытан маҥнайгы хамнааһыннары, олус күүстээх тыаллары, ардахтары, хаардары аҕалар.  Олус күүстээх тыаллар үүнэн турар тииттэри эбии охтортооннор хамнааһын тэнийэн иһиитигэр тириэрдэллэр. Билигин Сир үрдүгэр мутукчалаах мастар аҕыйаан, суох буолан иһэллэр. Онон, Айылҕаҕа уларыйыы, хамнааһын хайа сах саҕаланна диэн этиэхпитигэр  сөп буолар. 
   
АЙЫЛҔА КИРТИЙИИТЭ КИҺИ ӨЙҮГЭР–САНААТЫГАР ДЬАЙЫЫТА

Күн уотун сырдыга дьайыытыттан уһун үйэлэр тухары киһи өйө-санаата үрүҥ, сырдык уонна хара, хараҥа диэн дьүһүннээн үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран бэлиэтииргэ үөрэнэн хаалбыт. Кут-сүр үөрэҕэр үөрэппиппит курдук үгэстэргэ кубулуйбут өйдөбүллэр киһи өйүгэр-санаатыгар ийэ кутугар мунньуллар буоланнар хаһан баҕарар, киһи ийэ кутун салайыытыгар киирдэр эрэ, туттуллубутунан бараллар. Ол курдук кыра эрдэҕинэ куһаҕаны, айыыны оҥорума, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥор, күөх үүнээйини алдь¬атыма, кыыллары, көтөрдөрү көр-иһит, харыстаа диэн үөрэххэ үөрэтиллибит оҕо хаһан даҕаны аһара баран күөх үүнээйини алдьата турбат, кыыллары, көтөрдөрү харыстыыр киһилии киһи буола улаатар.

Саха сиригэр сир баайын хостооһун киэҥник тэнийэн сайдан иһэр. Сир баайын хостооһун киэҥник сайдыбыт сирдэригэр хара буор, кумах хонуулар, томтордор киһи хараҕа ыларын тухары нэлэһийэллэр, имири кэрдиллэн төҥүргэстэрэ эрэ хаалбыт, уот сиэн хара хоруо буолбут тыалар хараара боруораллар. Хаппыт тииттэр өргөстөөх төбөлөрө, үөрбэлэр курдук халлааҥҥа харбаһар көстүүлэрэ, амырыын алдьархайтан иэстэһэргэ бэлэмнэнэн эрэр былыргы сэрииһиттэр үҥүүлэрин өрө туппуттарын санаталлар.

Киртийэн, сытыйбыт уулар никсик сыттара дьон олорор сирдэрин биир биллэр уратытыгар кубулуйда. Бу сирдэргэ сүүрдэр үрэхтэргэ, өрүстэргэ балыктара эстибиттэрэ быданнаата.

Билиҥҥи кэмҥэ Саха сирин айылҕатын киртийиитэ хас киһи хараҕар кытта көстөр буолла. Биһиги дьадаҥы дойдубут сиртэн баайын хостооһуну бэйэтигэр эрэ барыстаах өттүттэн оҥорор. Ол аата, аҥардастыы туһалаах, атын дойдуга атыыга барар баайын эрэ хостоон хайа кыалларынан улахан барыһы ылан баран атын Айылҕаны харыстыыр, чөлүгэр түһэрэр өрүттэрин төрүт да аахсыбаттар, оҥорботтор, таах, ыһан-тоҕон хаалларан иһэллэр.

Буорту буолбут Айылҕа көстүүлэрэ киһи олоҕун барытын ай¬мыыр куһаҕан көстүүлэргэ киирсэллэр. Айылҕа ити көстүүлэриттэн киһи өйө-санаата быһаччы тутулуктаах. Өр кэм устата куруук хара буор хонууну, умайбыт тыаны көрүү киһи өйүгэр-санаатыгар букатын сүппэт, умнуллубат санаа түһүүтүн үөскэтэр. Онтон санаата түспүт киһи диэн бары өттүнэн мөлтөөбүт киһи буоларын бары билэбит. 
Киһи мөлтөөбүт, санаата түспүт кэмигэр уһуну-киэҥи, кэскиллээҕи кыайан толкуйдаабат буола бүөлэ¬нэн, быстах баҕа санаатыгар баһыттаран араас сыыһа туттуулары оҥо¬руон, бэйэтэ да быстах суолга киирэн биэриэн сөп.

Киртийбит, буорту буолбут Айылҕа көстүүлэрэ дьон өйүн-санаатын уһун кэмҥэ мөлтөтөллөр, кэскиллээх, саҥаны тутар, оҥорор санааларын суох оҥороллор. Итини тэҥэ Айылҕа киртийиитин көстүүлэрэ дьон бары бииргэ түмсэн үлэлиир-хамныыр, тугу эмэ оҥорор кыахтара кы-ратын биирдиилээн киһиэхэ өйдөтөллөр. Сир баайын-дуолун күүстээх тиэхиникэлэр көмөлөрүнэн хостооччулар Айылҕаны маннык алдьатыыларын-кээһэтиилэрин көстүүлэрэ хас биирдии киһиэхэ бэйэтэ кыайан көннөрбөт, күүһэ-кыаҕа тиийбэт балаһыанньата үөскээбитин биллэрэллэр. 

Билигин төһө эмэ тиэхиникэ сайдыбытын кэннэ Айылҕа улаханнык алдьаныытын элбэх дьон даҕаны кыайан чөлүгэр түһэрбэттэр, көннөрбөттөр, кинилэр эмиэ кыахтара суоҕа киһи бэйэтэ кыайан көннөрбөт быһыыта үөскээбитин билинэн, аны бэйэтин эрэ күүһүгэр-кыаҕар эрэнэр буолуутун үөскэтэллэр, барар, куотар өйүн-санаатын күүһүрдэллэр.
 
Хара буор хонуулар ыар көстүүлэрэ киһи өйүгэр-санаатыгар эстии-быстыы, алдьаныы-кээһэнии өйүн-санаатын илэ хааллараллар. Киһи илэ өйүнэн сылдьан көрөр куһаҕан, ыар көстүүлэрэ кини өйүгэр-санаатыгар, олоҕун оҥкулугар сөп түбэспэт буоллахтарына ордук түргэнник түүлүгэр киирэн көстөллөр.

Хара хоруо, буор, быыл дойду киһи түүлүгэр киирэн көстүүтэ, киһиэхэ туох эмэ куһаҕан, табыллыбат буолуу, санаа түһүүтэ кэлиитигэр көстөр. Маннык түүл көһүннэҕинэ киһи мөлтүүр, өйө-санаата сыппыыр кэмэ кэлэр. Айылҕа куһаҕан көстүүлэрин сабыдыаллара киһиэхэ олус ыараханнык дьайаллар, ханнык да саргылаах санаа, үчүгэйи баҕара санааһын суох буоларыгар тириэрдэллэр. Киһи төһө эмэ кэмҥэ саҥаны, үчүгэйи оҥороро сарбыллар, санаата самнар, кыайыыга-хотууга дьулуура намтыыр.
Киһи түүлүгэр кирдээх, сытыйбыт, көҕөрбүт уу көстүүтэ, өй-санаа мөлтөөбүтүн, кыаҕа-күүһэ түспүтүн бэлиэтиир.

Түһээтэххэ үүнэн турар тыа куһаҕан көрүҥнэнэн көстүүтэ үлэ-хамнас дьыалата улаханнык мөлтөөбүтүн биллэрэр. Куурбут-хаппыт тыа көһүннэҕинэ, оҥоруохтаах дьыалаҥ бииргэ үлэлиир дьоҥҥун кытта тапсыбаккыттан улаханнык атахтаныан да сөп. Алдьаммыт, охтубут тиит көстүүтэ өлүү-сүтүү буолаары гыммытын биир бэлиэтэ буолар. Хаппыт-куурбут тиит көстүүтэ суос-соҕотох туран хаалбыт киһини эмиэ бэлиэтиэн сөп.

Түүл көстүүлэрэ киһиэхэ ханнык эмэ соһуччу куһаҕан быһыы кэлэн иһэригэр эрдэттэн өйүн-санаатын бэлэмнэнэн көрсөрүгэр аналлаахтар. Бу курдук куһаҕан көстүүлэр киһи түүлүгэр киирдэхтэринэ, киһи төһө эмэ уһун кэмҥэ мөлтөөн, ахсаан сылдьар кэмэ тиийэн кэлэр, өйө-санаата мөлтөөн туох да үлэтэ-хамнаһа табыллыбат, сыыһа-халты буола сылдьар, ханнык да ыллыктаах санаа киирбэт гына, өйө-санаата бүөлэнэр, сабыллар. Айылҕа киртийиитин, буорту буолуутун көстүүлэрэ түүлгэ киирдэхтэринэ киһи уһун кэмҥэ мөлтүүрүн, санаата түһэрин, үлэтэ-хамнаһа сатамматын түстүүллэр.

Маннык, куһаҕан түүллэр кэннилэриттэн киһи бары күүһүн уонна кыаҕын түмэн ыарахаттары көрсөргө бэлэмнэннэҕинэ эрэ табыллар. Эрдэттэн сэрэммит, туох эмэ куһаҕан буоларыгар өйүн-санаатын бэлэмнэммит киһи ханнык баҕарар ыарахаттары көрүстэҕинэ даҕаны этэҥҥэ туорууругар толору кыахтаах буолан тахсар. Ол иһин куһаҕан түүллэр кэннилэриттэн киһи бэйэтин санаатын бөҕөргөтөн, дьулуурун уонна тулуурун, ол аата өсөһүн эбэн биэрэрэ эрэйиллэр.
 
Дьон-аймах киртийбит, буорту буолбут сиргэ-дойдуга кыайан олоҕу олорор кыахтара суох. Маннык күөх үүнээйилэрэ суох буола эстибит дойдулартан дьон барыылара, атын, чөл айылҕалаах сиргэ көһүүлэрэ саҕаланар.  Киртийбит, буорту буолбут сиргэ-дойдуга дьон кыайан олох олорботтор, Айылҕаттан кистэлэҥ тутулуктара быһыннаҕына доруобуйалара мөлтөөн араас ыарыыларга, ордук хаан ыарыыларыгар ыллараллара элбиир, олохторо табыллыбат. Ол иһин Айылҕаны харыстааһыны киһи аймах урут бастаан оҥорорго үөрэнэллэрэ эрэйиллэр кэмэ кэлэн турар.

Дьон Сиргэ олорор олохторун сыалынан Айылҕаны харыстааһын, урукку туругуттан олох туоҕа да уларыйбатын ситиһии буоларын умнан, табан өйдөөбөккө сылдьабыт. Аныгы үйэҕэ дьон үөрэҕи-билиини, араас улахан тиэхиникэлэри сайыннаран, элбэх саҥаны арыйыылары, айыылары олоххо киллэртээн Айылҕаны уларытан иһэллэр. Бу киллэрэр уларытыыларын сыыһа санааларыгар сайдыыны ситиһии курдук санааччылар хомойуох иһин элбэхтэр. Айылҕаны уларытар, буортуну оҥорор саҥаны арыйыылары, айыылары оҥорбот эбитэ буоллар Айылҕа уларыйыыта төһө эмэ кэминэн хойутаан кэлиэ этэ диэн этиини таба сыаналыы иликпит. 

АЙЫЛҔАҔА ТАЛАН ЫЛЫЫ БЭРЭЭДЭГЭ

Айылҕа бары тыынар-тыыннаах харамайдарыгар, кыылларыгар уонна көтөрдөрүгэр күүстээҕи, кыахтааҕы талан ылыы кытаанах бэрээдэгэ үйэттэн-үйэҕэ уларыйбакка дьайар. Сир үрдүгэр үөскүүр бары тыынар-тыыннаах харамайдар, кыыллар уонна көтөрдөр олохторо бу бэрээдэккэ сөп түбэһэллэриттэн сылтан-сыл аайы салгыы сайдан, күүһүрэн, эттэрэ-сииннэрэ тупсан иһэллэр. Былыргы, эмп-том, үөрэх, эҥин суох кэмнэригэр дьон-аймах олохторо Айылҕа бу тулхадыйбат талан ылыытын бэрээдэгэр эмиэ сөп түбэһэн испиттэр.

Айылҕаҕа саҥа үөскээн улаатар көлүөнэлэр кырдьаҕас көлүөнэлэри бары өттүлэринэн баһыйар күүстээх, кыахтаах буолан тахсаллара ирдэнэр. Саха дьоно Айылҕа бу тутаах көрдөбүлүн былыр-былыргыттан билэн олохторугар туһана сылдьыбыттарын «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһооно баара быһаарар. Бу өс хоһооно оҕо төрөппүтүнээҕэр ордук тулуурдаах, дьулуурдаах уонна үлэһит буола улаатарын хааччыйар кыахтааҕын сахалары мөлтөтөөрү сэбиэскэй былаас саҕана куһаҕан өс хоһооно диэн туората сылдьыбыттара. Билигин хас биирдии төрөппүт оҕотун иитиитигэр уонна үөрэтиитигэр бу өс хоһоонун тутуһара эрэйиллэр.
 
Бары тыынар-тыыннаахтарга саҥа үөскүүр көлүөнэлэр билигин баар көлүөнэтээҕэр өссө күүстээх, кыахтаах буолан тахсалларын ситиһэргэ Айылҕа талан ылыы бэрээдэгин халбаҥнаабакка эрэ тутуһуннарар.
 
Тыынар-тыыннаахтарга күүстээҕи, кыахтааҕы талан ылыы аан маҥнай атыырдары талан ылыыга олоҕурар. Ордук кыахтаах, күүстээх буолан атыттары баһыйа тутан кыайбыт атыыр, бэйэтэ эмиэ талан ылыы бэрээдэгин тутуһан, кэлэр көлүөнэлэ¬ри үөскэтиини бэйэтигэр ылынара сайдыы, эт-сиин күүһүрэн иһиитэ салгыы сайдан иһэрин толору хааччыйар. 

Айылҕаҕа кыахтаах, күүстээх атыыры талан ылыы күрэстэһии бэрээдэгинэн барар. Кытаанах, кыра даҕаны сымнаан биэриитэ суох бу күрэстэһиигэ, харсыһыыга күүстэринэн-уохтарынан кыаттарбыттар туораан биэрэллэригэр эрэ тиийэллэр. Ити курдук кыахтаахтан кыахтаах, күүстээхтэн күүстээх эттээх-сииннээх көлүөнэлэр үөскээн тэнийэн иһиилэрэ тохтообокко эрэ, сылтан сыл, салгыы баран иһэрэ хааччыллар. Бу бэрээдэк араас тыынар-тыыннаахтар Айылҕа ыарахан усулуобуйатыгар уһун үйэлэргэ мөлтөөбөккө сайдан уонна күүһүрэн биэрэн иһэллэрин хааччыйарыттан кыыллар уонна көтөрдөр үйэлэрэ хас да мөлүйүөнүнэн сылларынан ааҕыллар.

Өйдөрө-санаалара олус түргэнник сайдан иһэр дьон-аймах, Айылҕа бу халбаҥнаабат бэрээдэгин кэһэллэрэ, тутуспаттара  эбиллэн иһэр. Кэнники кэмҥэ букатын да умнан, суолтатын да сүтэрэн кэбис¬пит курдуктар. Дьон-аймах науканы, эмп-том күүһүн күүскэ сайыннаран уонна «социализм» идеятын тутуһан, киһи барыта тэҥ буолар диэн өйдөбүлүнэн туһанан, күүстээҕи таба талан ылар кыахтарын сүтэрэн кэбистилэр.

Айылҕа талан ылар бэрээдэгин дьон-аймах кыайан тутуспаттара киһи өйө-санаата уонна этэ-сиинэ тус-туһунан буолууларыттан үөскээн тахсар. Ол иһин бу талан ылыы сахалар этэллэрин курдук икки өрүттээх, икки өттүттэн тутулуктаах. Эт-сиин өттүнэн аһара сайдыбыт киһи өйө-санаата сөбүгэр соҕус буоларынан дьон-аймах күүстээҕи уонна өйдөөҕү талан ылыылара улаханнык уустугуран турар. 

Бу талан ылыыга өйдөөҕү уонна эт-хаан өттүнэн сайдыылаах дьону тус-туспа арааран талыы кыайан чуолкайдык быһаарыллар бэлиэтэ суоҕа ордук уустуктары киллэрэр. Арай билигин даҕаны дьон үлэлиир үлэлэрэ икки аҥы, өй уонна илии үлэлэрэ диэн арахсар курдуктарын да иһин талан ылыыга сөптөөх быһаарыыны син-биир биэрбэттэр. Ол курдук өй уонна илии үлэлэрин дьүөрэлэһиннэрэн сайыннардахтарына, эргиччи сайдыылаах дьон үөскээн тахсыахтарын сөп.
 
Бу икки араас үлэлэртэн биирин аҥардастыы баһы¬лаабыт киһини булан, талан ылыы сайдыы ситэтэ суох буолуутугар ти¬риэрдэр. Дьон-аймах толкуйдуур өйдөрө, салгын куттара сайдыбыт буоланнар талан ылыыга бу икки сүрүн хаачыстыбалары, эт-сиин күүһүн-уоҕун уонна өй-санаа сайдыытын тэҥнээн көрөн талан ыла сатыыллар.

Дьон-аймах күүстээҕи, кыахтааҕы уонна өйдөөҕү холбуу тутан талан ылар бэрээдэктэригэр кэнники кэмҥэ арыгы эмиэ киирсэр буолуута бу дьыаланы ордук табатык быһаарарга кыаҕы биэрэр. Биһиги санаабытыгар билиҥҥи кэмҥэ арыгы бу талан ылыыга ураты өйдөбүлү киллэрэринэн ордук туһалаах буолуон сөп. Ол аата, күүстээх, кыахтаах уонна өйдөөх киһини талан ылыыга арыгы эмиэ эбиллэн, эбиискэ көрдөбүлү киллэрэн биэрэн, аны арыгыһыт буолбатах, арыгыны аһара испэт, ол өйө-санаата тулуурдаах, туруктаах киһини талан ылыы көрдөнөр буоларын киллэрэр.

Күүстээҕи, кыахтааҕы талан ылыы бэрээдэгэр арыгы олус сөп түбэһэр. Ол курдук аан маҥнай санаалара түспүт эбэтэр дьонтон ордук сананар киһиргэс уонна майгылара-сигилилэрэ мөлтөх, олоххо көрсөр ыарахаттары тулуйарга үөрэтиллибэтэх дьон арыгыга ыллараннар арыгыһыт буола охсоллор.
 
Күүстээх санаалаах, кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах гына үөрэтиллибит, өһөс майгылаах, бэйэтин, оҕолорун, аймахтарын, чугас дьонун олохторун тупсарарга аналлаах араас сыаллардаах уонна соруктардаах, ол сыалларын толорорго бары кыаҕын ууран дьулуһар киһи хаһан даҕаны арыгыга кыаттарбат.
 
Кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ уонна үөрэтиигэ сахалар «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһооннорун кытаанахтык тутуһуу ирдэнэр кэмэ кэлэн турар. Кэлэн иһэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара уонна эттэрэ-сииннэрэ ордук бөҕөргүүрүн ситиһэр кыахтааҕынан бу өс хоһоонун хас биирдии төрөппүт хайаан да тутуһа сылдьара көрдөнөр буолла.
 
Онон, арыгыһыт буолбатах киһини талан ылыы бу айылҕа талан ылыытын бэрээдэгэ аныгы үйэҕэ саҥалыы сайдыбытын биир сүрүн көрдөбүлэ буолар.

Ити аата, арыгыһыт буолбат, арыгыга кыаттарбат буолуу диэн, дьон-аймах бэйэлэрэ олох иһин охсуһан инники диэки сайдан иһиилэрин лаппа сымнаабыт көрүҥэ буолара быһаарыллар. Ол курдук дьоҥҥо бу арыгыны кыайыы, аһы ас курдук өйдөөн-санаан киһилии аһааһын эбэтэр аһара испэт буолуу, бу аймах, бу омук уһун үйэлээх буолар кэскиллээҕин уонна олох сайдан иһэр көрдөбүллэриттэн, таһымыттан хаалсан хаалбакка инники диэки барсан иһэрин бэлиэтэ буолар.
 
Итини тэҥэ арыгыны аһара испэт буолуу диэн киһи бэйэтин өйө-санаата күүһүрэн, сайдан лаппа үрдүк кэрдиискэ тахсыбытын уонна дьулуурдаах, тулуурдаах, өһөс буолуута эмиэ үрдээбитин көрдөрөр бэлиэ буолар.

Сайдыыны ситиспит норуоттар бары арыгыны сөбүлээн көрөн иһэргэ үөрэммит дьон буолаллар. Арай биһиги Россия дьоно атын омуктартан өй-санаа өттүнэн хаалан иһэрбит бэлиэтинэн арыгыны сатаан испэт арыгыһыттарбыт өссө да элбэхтэрэ буолар.
Билигин дьоҥҥо өссө күүстээх өйү-санааны буккуйааччы, эмиэ талан ылааччы буолар туруктаах, аны наркотик киэҥник тарҕанан кэлэн иһэр. Ити наркотик күүскэ тарҕанар биир биричиинэтинэн арыгы сыанатын аһара үрдэтии уонна арыгыны бобуу буоларын кэнники бириэмэҕэ, арыгыны улаханнык бобо сылдьыы кэнниттэн эрэ билэр буоллубут. Сити кэмтэн ылата биһиэхэ наркоманнар уонна токсикоманнар үөскээннэр эбиллэн бардылар.

Төһө даҕаны хомойбуппут иһин, Айылҕа тутаах бэрэээдэктэрин дьон-аймах кыайан уларытар күүстэрэ суох быһыылаах. Хата ол оннугар тулуйар, тулуурдаах буолуу дьон-аймахтан ордук күүскэ эрэйиллэр. Ол курдук тымныы сиргэ олоруоххун баҕарар буоллаххына, тымныыны тулуйарга үөрэниэхтээххин, эрчиллиэхтээххин, онтон итии сири сөбүлээтэххинэ итиини тулуйа үөрэн диэн Айылҕа үөрэҕэ этэр.
 
Айылҕа бары тыынар-тыыннаах харамайдарыгар, көтөрдөрүгэр уонна кыылларыгар дьайар, талан ылыы бэрээдэгэ дьоҥҥо эмиэ дьайа сылдьар. Дьон-аймах кыахтаах, тулуурдаах өттүлэрэ арыгыны уонна наркотиктары кыана туттунан туһанар буола үөрэннэхтэринэ эрэ салгыы сайдан, үөскээн бараллара хааччыллар кэмэ кэлэн иһэр. Ити курдук Айылҕа талан ылар бэрээдэгэ өйдөөх-санаалаах дьоҥҥо эмиэ син-биир халбаҥнаабакка эрэ тутуһулла сылдьыахтааҕа быһаарыллар. 

ДИНОЗАВРДАР КҮЛҮКТЭРЭ БАРЫҤНЫЫЛЛАР

Сир үрдүгэр туох баар барыта сөптөөх кэмнэрэ кэллэҕинэ, уларыйан, эргийэн, атынынан солбуллан иһэллэр. Ол курдук түүн кэнниттэн күнүс, кыһын кэнниттэн саас кэлэн бэйэ-бэйэлэриттэн салҕанан эргийэн биэрэн иһэр курдуктар. Күн систематын эргийиитэ эмиэ уларыйан күнэ-түүнэ солбуллар диэн сорох үөрэхтээхтэр ааҕаллар. Бу космическэй түүн уһуна 230 мөлүйүөн сыл буолан баран 2013 сыллаахха уларыйыа диэн этэллэр.

Айылҕа тыынар-тыыннаахтара кэмэ кэллэҕинэ сайдан-үүнэн, ахсааннара эбиллэн кэлэр кэмнээхтэр. Маннык эбиллии кэмэ, Айылҕа биир тыынар-тыыннааҕар, куобахха хайдах дьайара кылгас кэм иһинэн биллэр, онтон улахан уонна уһун үйэлээх кыылларга дьайыыта өссө да кыайан үөрэтиллэ илик. Куобах дэлэччи үөскээн баран суох буола эстэрэ сирин-дойдутун киртитиититтэн, аһыыр аһа бараныытыттан буолар.

Куобах Айылҕа биир кыра харамайа. Үөскүүр кэмэ кэллэҕинэ  дэлэччи үөскүүрүттэн мэнээктиир. Кылгас кэм иһинэн аһара үөскээн хаалан айылҕатын киртитэн сотору кэминэн эстэргэ барар. (11,3). Куобах элбэхтик үөскээн баран суох буолар кэмин икки арда 11 сыл курдук. Онтон тыа иһэ ырааһыран, ото-талаҕа дэлэччи үүннэҕинэ эмиэ хаттаан үөскээн, элбээн кэлэллэр.

Дьон-аймах олоҕо хайдах салгыы сайдан баран иһэрэ кыайан быһаарыллыбат өрүттэрдээх буолан иһэр. Биир оннук өрүтүнэн Сир үрдэ радиациянан сутуллан, киртийэн иһиитэ буолар. Радиациянан сутуллубут сир ыраастаныыта олус уһун кэми ылара уонна киэҥ сиргэ тарҕаныыта дьон күүһүгэр кыаттарбат кыахтаах. Ол иһин Сир үрдүгэр тарҕанан иһэр радиация кыайан суох буола ыраастанан испэккэ мунньуллан иһэрэ уустук боппуруоһу үөскэтиэх курдук. 

С.Фернер диэн инженер-атомщик бэйэтин маһынан оттуллар оһоҕун күлүн радиациятын кэмнээн көрбүтэ нуорматтан сүүһүнэн төгүл үрдүк эбит. Ону дьиктиргээн АХШ араас оройуоннарыгар кэмнээһиннэри оҥортообута оһох күллэрэ бары радиациялаах буолбуттар. 50 - 60-с сыллардаахха атомнай буомбалары салгыҥҥа боруобалааһын тэнийбит кэмигэр үүнэн турар мастар бары радиактивнай цезийинэн уонна стронцийынан сутуллубут эбиттэр. (12,40).

Билигин араас наукалар сайдыыларын таһымнара үрдээн, былыргы олоххо туох буолан ааспытын балачча чуолкайдык быһаарар буолан эрэллэр. Индигиртэн көстөн щадринскай диэн ааттаммыт мамонт 41 тыһ. онтон Халыматтан көстөн березовскай диэн ааттаммыт мамонт 44 тыһ. сыл анараа өттүгэр үөскээбиттэр. (13,8). Оччотооҕу кэмҥэ бэркэ тэнийэн үөскүү сылдьыбыт улахан кыыллар бука бары суох гына эстэннэр билигин уҥуохтарын эрэ булаллар.

Саха сиригэр кэлин буолан ааспыт мууһурууну сартанскай диэн ааттаабыттара. Бу мууһуруу 22-11 тыс. сыл анараа өттүгэр буолан ааспыт. Сартанскай мууһуруу кэмигэр, 14 тыһ. сыл анараа өттүгэр носорогтар, онтон 12-11 тыһ. сыл анараа өттүгэр мамоннар, бизоннар, овцебыктар, хахайдар, дьиикэй сылгылар суох буолбуттар. (13,10 ).

Сир үрдүгэр туох эмэ уларыйыы кэлиитэ, туохтан да тутуллубакка, күүстээхтик, ньиргиччи кэлэр. Ол курдук саас кэлэн иһиитин туох да күүс кыайан тохтотор кыаҕа суох. 

Айылҕа бэйэтин харыстанар, ыраастанар күүһүн дьон-аймах ситэ сыаналыы иликтэр. Арай кэнники кэмҥэ күүстээх ардахтартан, хаардартан уонна тыаллартан үөскүүр уу ылыыларыттан аймалҕаннар эбиллэн иһэллэр. Наука уонна тиэхиникэ сайдан иһиититтэн Сир үрдүн киртитии олус киэҥник тарҕанан эрэр. Бу киртитии сүрүн көрүҥнэригэр мутукчалаах маһы суох оҥорууну уонна Сир үрдүн радиациянан сутуйууну киллэриэххэ сөп.

Дьон-норуот атом күүһүн баһылааннар, радиациянан Сир үрдүн сүһүрдүүнү көҥүл ыытан эрэллэр. Сүһүрдүү салгыы баран иһэр турук-таах. Радиациянан сүһүрүү хас да сүүһүнэн сыллар усталарыгар кыайан ыраастаммат. Сайдыыта суох, дьадаҥы государстволар ядернай сэрии сэбин баһылаан, араас туһалаах да туһата да суох дэлби тэптэриилэри оҥорон бараннар, радиацияттан харыстанар үлэни кыахтара тиийбэт буолан кыайан ыыппаттар. (14,3). Оҥорон таһаарар производстволара мөлтөх, харчылара тиийбэт уонна бу государстволарга үөрэх-билии таһыма намыһах буолан радиация тарҕанарыгар улаханнык кыһамматтар.
 
В.Суворов ядернай дэлби тэптэриилэргэ бэйэтэ сылдьан устубут оператор бэлиэтээһиннэригэр олоҕурбут «Была такая страна – «Лимо-ния» диэн ыстатыйатыгар ядернай дэлби тэптэрии буолбут сиригэр араас үүнээйилэр, ол иһигэр от эмиэ олус хойуутук уонна өлгөмнүк үүнэллэрин бэлиэтиир. (15,57). Научнай чинчийиилэр көрдөрөллөрүнэн бурдук сиэмэтин кыратык радиациянан сүһүртэххэ, бурдук үүнүүлээх буолар. Атын үүнээйилэр барылара радиация оҕустаҕына үүнүүлэрэ тупсан, аһара улаатан бараллара билигин эмиэ быһаарыллан турар.

Академик Н.П.Дубинин «Генетика, что же завтра» диэн ыстатыйатыгар радиация тыынар-тыыннаахтарга дьайыытын ырытар. Аан дойдуга ядернай сэрии буолан хааллаҕына, радиация аҕыйах сиргэ эрэ тарҕаммакка Сир үрдүгэр барытыгар тарҕанар, тэнийэр туруктаах. Ол курдук ядернай дэлби тэбиилэртэн үөскүүр радионуклеотидтар радиацияны өссө киэҥник тарҕатар кыахтаахтар эбит. Радиация тыынар-тыыннаах¬тар геннэрин буккуйан араас мутаннар диэн аһара улахан да кыыллар үөскээн тахсыахтаахтара наука эйгэтигэр биллэр буолла. (16,19).

Динозаврдар диэн былыргы үйэҕэ Сир үрдүгэр олорон ааспыт кыыл¬лар буолаллар. Ити кыыллар уҥуохтара сир аайыттан көстөллөр. Бу хантан да кэлбэтэх илэ бэйэлэринэн баар буола сылдьабыт кыыллар. Билиҥҥи наука үөрэтэн билбитинэн динозаврдар үйэлэригэр от-талах эмиэ аһара улахан, ураты үүнүүлээх буолар эбиттэр.

Американскай учуонайдар динозаврдар көстүбүт уҥуохтара радиациянан сутуллубут буолалларын быһаарбыттар. Бу кыыллар үгүстэрэ уонна ордук улахан өттүлэрэ от-талах аһылыктаах  эбиттэр. Динозаврдар үйэлэригэр сиргэ атын тыынар-тыыннаахтар уонна көтөрдөр эмиэ бааллар эбит. Туохтан сылтаан динозаврдар суох буола эстиилэрин билигин да кыайан быһаара иликтэр. Ол эрээри Айылҕа эмискэ уларыйыытыттан уонна ас-үөл аҕыйааһыныттан эстибит буолуохтарын сөп дииллэр. (17,40).

Наукаҕа кэнники баар буолбут өйдөбүллэринэн туһанан быһаардахха, Сир үрдүгэр динозаврдар үөскүөхтэрин сөптөөх балаһыанньалара баар буолан эрэр. Учуонайдар сиргэ эмискэ буолуохтарын сөптөөх уларыйыылары компьютер программатыгар киллэрэннэр билгэлээн көрүүлэри оҥороллор.
 
Билигин ядернай сэрии сэбинэн саҥа сайдан эрэр государстволар олус үлүһүйүүлэрин түмүгэр сыыһа - халты туттаран термоядернай сэрии төлө тардыллан хааллаҕына Сир үрдүгэр ядернай кыһын кэлиэхтээх. Бэйэ-бэйэлэригэр утарыта турар өйгө-санааҕа иитиллибит государстволар салайааччылара термоядернай сэрии сэбин быһаччы бас билиилэриттэн Сир дойду олоҕо биир-икки иирээки аҥардаах киһиттэн, кинилэр өйдөрүттэн-санааларытыттан, ханнык кэмнэргэ «өйдөрө баайыллан» ылалларыттан олус тутулуктаах буолуута чугаһаан иһэр. Ол курдук ыксаабыт, өйө баайыллыбыт киһи ханнык быһаарыыны ылынара кинини кыра эрдэҕинэ хайдах үөрэппиттэриттэн, ийэ кутун ииппиттэриттэн быһаччы тутулуктаах буоларын сахалар сайдан иһэр кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар. Бу быһаарыы, оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар үтүө үгэстэргэ үөрэнии, куһаҕан быһыылары оҥорбот буолуу иҥэриллибэтэх буоллаҕына, бу киһи олус ыгылыннаҕына, ыксаатаҕына, итирдэҕинэ салгын кута көтөн, быстах, сиэргэ таһынан барар быһаарыыны ылынан, ону оҥоро охсон кэбиһиэн сөбүгэр олоҕурар.

Омуктар сайдыыны ситиһэн олохторо көнөн истэҕин аайытын оҕолорун аһара көҥүллүк, атаахтык иитэннэр кыра эрдэҕинэ куруук кэриэтэ оонньото сырытыннараннар уонна бары эбиллэн иһэр баҕатын барытын толоро үөрэтэннэр ийэ кутун ситэ ииппэккэ, сайыннарбакка хаалларан, улаатыннаран кэбиһэллэр. Оҕо улаатан бардаҕына, үөрэҕи-билиини өйдүүр буолбутун кэннэ салгын кутун эрэ сайыннараллар. Кут-сүр үөрэҕэ этэринэн маннык иитиллибит киһи ыксаллаах кэмнэргэ бэйэтин кыана туттунан тохтотуммат буолан хаалар уратылаах. Билигин биир киһи бэйэтин туттуммат буолан быстахтык быһыыланыытыттан Аан дойду олоҕо барыта улахан тутулуктаах буолан турар кэмэ кэлэн иһэр. Ол курдук утарыта өттүттэн бэйэ-бэйэлэрин кыҥаһан турар атомнай буомбалардаах ракеталары төлө ыытар кунуопкалары хаһан баттыыры билигин үс эрэ киһи быһаарар кыахтанан тураллар.

Итинник быһаарыыны таба эбит диэтэхпитинэ, быстах санааттан үөдүйэн тахсар быстах быһыыттан саҕаланан ядернай сэрии тоҕо тардыллан хаалыан сөбө оруннаах курдук. Онно эбии эдэрдэр наркоман буолуулара уонна улахан күүстээх сэрии сэптэрэ биир эмэ наркоман буолбут эдэр киһи илиитигэр киирэн хаалыахтарын сөбө ордук кутталы үөскэтэр.
 
Наука билиниитинэн ядернай сэрии кэнниттэн уһун кэмнээх ядернай кыһын кэлиэхтээх. Бу кыһын бүтүүтүгэр Сир үрдэ барыта күлүнэн уонна быылынан бүрүллэн хаалбыта охсон аны улахан сылыйыы буолуо дииллэр. Радиация дьайыытыттан бу кэмҥэ аһара үүнүүлээх оттор уонна талахтар сири-дойдуну бүөлүү үүнэллэрэ сабаҕаланар.

Ядернай сэрии сэбиттэн уонна радиация дьайыытыттан сиргэ тимиччи эбэтэр ууга сылдьар буоланнар ордон хаалбыт араас күлгэрилэр, крокодиллар, ууттан хонууга тахса сылдьар кыыллар аан бастаан сайдан барыахтара. Билиҥҥи кэмҥэ көстөр динозаврдар уҥуохтара оннук кыыллар элбэхтэрин көрдөрөллөр. Ол курдук динозаврдар олус улааппыт крокодилларга, күлгэрилэргэ маарынныыллар. Итини тэҥэ үгүс кыра динозаврдар билигин баар көтөрдөр курдуктара быһаарыллыбыт. Сир үрдүгэр күүстээх радиация баарыттан, ити ордон хаалбыт кыыллар аһара улаатыыларын түмүгэр аҕыйах мөлүйүөн сылынан дьиҥнээх динозаврдар баар буолан хаалыахтарын сөп курдук.

Бу быһаарыы «Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар кынаттаах этиилэргэр эмиэ сөп түбэһэр. Ол курдук тыһыынчанан сылларга дьон-аймах сайдыыта хонуу сирдэргэ тэнийбит буоллаҕына аны муора, уу кыыллара сайдыыны баһылааннар хонууга тахсыахтарын сөп.
Сэриигэ туттуллар дьааттаах гаһы немецтэр аан маҥнай бастакы Аан дойду сэриитин кэмигэр оҥорон боруобалаан хас да сиргэ туттубуттара. Кинилэр иккис Аан дойду сэриитин кэмигэр араас суол күүстээх дьаат бөҕөнү оҥостон, элбэҕи бэлэмнэммиттэрэ. Японецтар иккис Аан дойду сэриитин кэмигэр олус күүскэ бактериологическай сэрии сэбинэн дьарыктаммыттара. Кинилэр ити сэрии сэбин эмиэ олус элбэҕи оҥостон мунньуммуттара.

Сэрии кыаттарыынан түмүктэнэрэ төһө эмэ эрдэттэн биллибитин үрдүнэн ити ынырыктаах, дьон-аймаҕы барытын буортулуур дьааттаах сэрии сэптэрин немецтэр даҕаны, японецтар даҕаны кыайан туттубатахтара. Кинилэр тойотторо, салайааччылара төһө да өлөр-сүтэр кэм тирээн кэлбитин иһин, Аан дойдуну барытын эһиэхтэрин, дьаатынан буорту оҥоруохтарын баҕарбатахтара. Бу дьон бэйэлэрин өлөрөр-сүтэрэр быстах баҕа санааларын кыана туттунан күүстээх дьааттары туһаныҥ диэн хамаанданы хата биэрбэтэхтэрэ.

Оччотооҕу кэмҥэ, нацистскай Германия уонна милитаристскай Япония салайааччылара саҥа улаатан эрэр кэмнэригэр дьон-аймах оҕоло-рун иитэр-үөрэтэр ньымалара ураты чиҥ уонна кытаанах этэ. Оҕону аан маҥнай төрөппүтүн этэрин иһит, толор, кини курдук буол диэн этэн иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ уонна ханнык да балаһыанньаҕа аһара барбат буолуу өйдөбүллэрэ эмиэ иҥэриллэр этилэр. Бу улахан салайааччылар сэрии бүтүүтүгэр үөскээбит ыксаллаах кэмнэргэ быстах быһаарыныылары ылымматахтарын быһаарыыта кинилэр кыра эрдэхтэринэ үчүгэй, киһилии үөрэҕи барбыттарын, ийэ куттара иитиилээх эбиттэрин бигэргэтэр.

Киһи ыксаллаах кэмнэргэ итинник, бэйэтин кыана туттар быһыыта сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн эрэ табатык быһаарыллар. Ол аата оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар «Аһара барыма», «Айыыны оҥорума» диэн өйдөбүл үгэскэ кубулуйан иҥэриллибит буоллаҕына, бу өйдөбүл хаһан баҕарар, киһи олоҕун ханнык баҕарар кэмигэр дьайа сылдьар. Бу киһини быстах быһыыны оҥороруттан тохтотор майгы оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээн, өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар олохсуйар буолан, киһи өйүгэр-санаатыгар биллибэт курдук. Ол эрээри бу өй-санаа киһи ийэ кутугар иҥэн сылдьар буолан, «Өйө баайыллан» ылар кэмигэр сыыһаны, куһаҕаны оҥороору гыннаҕына, хаһан баҕарар тохтотор.

Дьон өйдөрө-санаалара кэлин кэмҥэ күүскэ уларыйда. Манна ордук компьютеры баһылааһын улахан оруолу ылар буолла. Киһи бэйэтин өйө-санаата, толкуйдуур дьоҕура компьютерга баһыттарар буолуута үөскээтэ. Ол иһин ордук суолталаах суоттааһыннары, быһаарыылары аны компьютертан ыйытан, онно бэрэбиэркэлэтэн баран ылыныллар буолан турар. Компьютер араас сибээстэригэр саахаллар тахсыылара сыыһа быһаарыыны ылыныыга тириэрдиэхтэрин сөп диэн күүстээх компьютердары туһанааччылар бэлиэтииллэр.

Сайдыылаах омуктар оҕолоро өйдөрө-санаалара туруга суох буолан иһиитэ телевизор уонна компьютер кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар киллэрэр уратыларынан быһаарыллар. Оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ компьютер оонньуутугар элбэх киһини, кыыллары ытыалыы үөрэммитэ, кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар иҥэн олохсуйан хаалар. Бу олохсуйбут өйдөбүллэр оҕо куһаҕан быһыылары оҥороруттан тохтотор майгытын суох оҥороллор. Бэйэлэрин быстах баҕа санааларын, туохтан эмэ кыыһырбыттарын-абарбыттарын кыайан туттунан тохтотуммат эдэр дьон элбээн иһэллэрин сайдыылаах дойдуга, Америкаҕа, оскуола оҕолоро кыыһыра түһээт да бииргэ үөрэнэр оҕолорун уонна учууталларын ытыалаан кэбиһэр буолбуттара туоһулуур.

Онон, Аан дойду олоҕор улахан кутталы оҥорор ядернай сэрии сэптэрэ, өй-санаа өттүнэн ситэ иитиллибэтэх-үөрэтиллибэтэх, быстахтык быһаарынан кэбиһиэн сөптөөх дьон илиилэригэр киирэн иһэр кэмэ кэлэн эрэр. Кэлэр көлүөнэлэр солбуһууларыгар бу балаһыанньа өссө ыараан иһэр чинчилээх. Быстахтык быһаарыныыттан термоядернай сэрии төлө тардыллан хааллаҕына Сир үрдүгэр динозаврдар үөскээннэр, олор үйэлэрэ эргийэн кэлиэн сөп.

Билигин Сир үрдүгэр үөскээбит балаһыанньаны туох баарынан сыаналаан көрдөхпүтүнэ, Аан дойду иккис сэриитин кэннинээҕи кэмтэн, биллэр уларыйыылар таҕыстылар:

1. Олус күүстээх ядернай, термоядернай сэрии сэптэрэ мунньулуннулар уонна өссө эбиллэн иһэллэр. Сир үрдэ радиациянан сутуллуута салгыы баран иһэр.

2. Государстволар икки ардыларыгар утарыта туруу өйө-санаата мөлтөөн, симэлийэн хаалбакка, мөлтүү быһыытыйан баран билигин өссө күүскэ сайдан эрэр. Бу саҥа утарыта туруу сүрүн уратытынан урукку утарыта туруулар курдук ханнык эрэ биллэр кыраныыссаны тутуспакка Аан дойду барытын үрдүнэн киэҥник тарҕанан эрэрэ буолар.

3. Күүстээх сэрии  сэптэрин  баһылыырга  аналлаах эдэр көлүөнэлэри кыра эрдэхтэринэ олус атаахтатан, бас-баттах, быстах өйгө-санааҕа үөрэтии тэнийэн иһэр.

4. Дьон өйө-санаата көлүөнэттэн көлүөнэҕэ уларыйан иһэринэн улахан сэриилэр кэмнэригэр кэлэн ааспыт ыар балаһыанньалары эдэр көлүөнэлэр ситэ сыаналаабаттарынан, сэрииттэн кыайыы-хотуу кэлиэ дии санааччылар элбээһиннэриттэн кыраттан саҕалаан улахан сэрии саҕаланан хаалыан сөп.

Ити курдук Сир үрдүгэр динозаврдар үйэлэрэ эргийэн кэлэн иһэригэр бэлэмнэнии үлэлэрэ хайы-сах саҕаланан эрэллэр диэтэхпитинэ сыыһа буолбат буолан иһэр. Дьон-аймах бары турунан, тус-туспа баралларын тохтотон, омуктар бииргэ олорууларын сокуонугар ордук сөп түбэһэр демократия принциптэрин тутуһан, Айылҕа уларыйыытын тохтоторго уонна улахан алдьатыылаах сэрии сэбин суох оҥорууга үлэлээтэхтэринэ эрэ балаһыанньа тосту көнүөн сөп.

Итини тэҥэ дьон бары сахалар кут-сүр үөрэхтэрин ылынан, оҕолорун кыра эрдэхтэринэ иитиини төрдүттэн уларыттахтарына,  ол аата бэйэлэрин ханнык баҕарар балаһыанньаҕа кыана туттар, сыыһа-халты туттубат туруктаах өйдөөх-санаалаах эдэр дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннардахтарына эрэ Сир үрдүгэр дьон-аймах олоҕо эмискэ уларыйыыга тэбиллиитэ суох буолуон сөп.

ӨЛӨН ИҺЭН ӨЙДӨММYТ

Былыргы дьыллар быдан мандааларыгар саха дьонун биир  өбүгэлэринэн «Эрэйдээх-буруйдаах Эр Соҕотох» баар буола сылдьыбыта олоҥхолортон уонна былыргы кэпсээннэртэн биллэр. Бу былыргы өбүгэбит аатын курдук олус элбэх эрэйи-муҥу, эстиини-быстыыны көрсүбүтүн тэҥэ киэҥ куйаар дойдубутугар суос соҕотоҕун сылдьар кэмнэрэ эмиэ баар буолан ааспыттар.

Дьон-аймах саҥа сайдан, үөскээн иһэр кэмнэригэр уонна онтон кэлин даҕаны былыргы охсуһуулаах-этиһиилээх, «Уол оҕо биир күн ат өрөҕөтүгэр, нөҥүө күнүгэр ат уорҕатыгар» буолан ылыталыыр кэмнэригэр биир эмэ эр бэрдэ ордон, тыыннаах хаалар кэмнэрэ баалларын бу «Эр Соҕотох» диэн ааттаах киһи баара биллэрэр.

Олох төһө да ыараан уонна эрэйэ эбиллэн истэҕинэ киһи тулуура, дьулуура өссө эбиллэн биэрэр дьоҕурунан барыны-бары кыайар кыахтанан иһэр. Былыргы «Эр Соҕотох» өбүгэбититтэн элбээн, сайдан, тэнийэн, үөрэхтэнэн-билиилэнэн баччаҕа кэлэн олоробут. 
Киһи куттарын өйдөрүн-санааларын дириҥник баһылаабыт, өй-санаа икки өрүттээҕин арааран билбит уонна олус уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕэр «Өлөн иһэн өйдөммүт», «Буолар буолан бүппүтүн кэннэ» диэн олус дириҥ суолталаах этиилэр бааллар. Бу этиилэр дьон төһө даҕаны үөрэҕи-билиини баһылааталлар, өйбүт-санаабыт сайдыылаах диэн сананналлар даҕаны үчүгэй уонна куһаҕан быһыылары тус-туспа араарыыга хаһан да биир тылы кыайан булумматтарын, ханнык эмэ олус куһаҕан быһыы субу буолаары да турдаҕына дьиксинэн, тардынан тохтооботторун быһаараллар. Ол аата өй-санаа киһи оҥорор быһыыларынааҕар хойутаан, кэнниттэн кэлэн иһэрин бу этиилэр арааран, чуолкайдаан бэлиэтииллэр.
 
Онон киһи бэйэтэ оҥорбут быһыыларыттан дьэ үөрэнэн бу быһыы чахчы куһаҕан эбэтэр үчүгэй эбит диэн биирдэ быһаарар уонна кэлин ол үөрэҕэр, билиитигэр тирэҕирэн атын быһыыларын көннөрөн оҥороро бу этиилэринэн бэриллэр.

Саха дьонун бу дириҥ түгэхтээх этиилэрэ билигин кэлэн дакаастанан эрэллэрэ ордук хомолтолоох. Ол курдук Сир-дойду киртийэн, айылҕата уларыйан эрэр кэмигэр дьон-аймах ону көннөрүүгэ күүстэрин-кыахтарын барытын ууралларын оннугар тус-туспа хайдыһан бэйэ-бэйэлэрин кытта сэриилэһэ оонньуу, бэрт былдьаһа сылдьаллара көҕүрээбэт. Билигин кыра-кыратык уларыйан иһэр айылҕа хамнааһына сыыйа-баайа күүһүрэн иһэр чинчилээҕэ хата сайдыылаахпыт, өйдөөхпүт, үөрэхтээхпит дэнэр салайааччы дьоҥҥо ханнык да көмүскүүр, харыстыыр санааны киллэрэ илик. Айылҕаны харыстыырга анаан сайдыылаах государстволар оҥорон ылыммыт Киотскай дуогабардарыгар Аан дойду үгүс өттүн баһылыыр АХШ-ра сөбүлэһэн илии баттыы иликтэр.

«Өлөн иһэн өйдөммүт» диэн этии таба буолан хаалар чинчилээҕэ киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын тутулуктарынан быһаарыллаллар. Киһи сайдыытын биир биллэр уратытынан өй-санаа киһиэхэ этин-сиинин сайдыытыттан хойутаан, кэнники киирэрэ буолар. Ол аата эт-сиин көрдөбүллэрэ өйдөрө-санаалара ситэ сайдан бөҕөргүү илик дьоҥҥо хайа эрэ өттүнэн уруттаан дьайа сылдьар курдуктар. Оҕо өйө-санаата сайдан киһи буолууну баһылаатаҕына эрэ этин-сиинин быстах көрдөбүллэрин кыайан тулуйан салайан биэрэр кыахтанар. Ол иһин киһи улаатан иһэн өйүн-санаатын ордук дьаныһан туран дьарыктыыра, киһи буолууга үөрэтэ сылдьара хайаан да наада. 

«Өлөн иһэн өйдөммүт» диэн дьон оҥорор бары дьыалаларыгар быһаччы сыһыаннаах этии, туһалааҕы оҥорор өй-санаа хаһан баҕарар хойутаан, буолар буолбутун, кэлэр кэлбитин кэннэ биирдэ киирэрин уһун үйэлээх саха дьоно элбэхтэ эрэйи-буруйу көрсүбүт буоланнар чахчы билэллэрин бэлиэтиир. Бу этиини таба диэн ылыннахпытына дьон-аймах инники олохторугар олус улахан ыарахаттары көрсүөхтэрин сөбө быһаарыллар.

Ханнык баҕарар быһыы кэлиэн инниттэн эрдэлээн оҥоруллуохтааҕын биллэрэр «Сыарҕаны сайын оҥостуохха наада» диэн этии баар. Бу этии сыарҕа сыҥааҕа буолар хатыҥнары сайын сир ириэнэҕэр эрэ булан кэрдиэххэ, хаһан ылыахха, бэлэмниэххэ сөбүн быһаччы өйдөтөрун таһынан сыарҕа хаар түһүөҕүттэн ыла туттуллар аналлааҕын эмиэ быһаарар.

Киһи олус наадалааҕы төһө эмэ эрдэлээн оҥоруохтааҕын, бэлэмниэхтээҕин умнан, хойутатан кэбиһэн баран ыксал тирээтэҕинэ биирдэ өйдөөн кэлэн оҥоро сатыыр майгынын «Буолар буолбутун кэннэ» диэн сахалар этэллэр. Бу этии эмиэ өй-санаа хойутаан киирэн, туһалааҕы оҥоро, дьайа сатыырын быһаарар.

Биһиги үөрэх диэн тылы олус кылгас өйдөбүлүнэн тутта үөрэнэн хааллыбыт. Тугу эмэни кыратык, хантан эмэ иһиттибит, онтон-мантан ааҕан үрдүттэн биллибит даҕаны үөрэҕи баһылаабыт курдук сананабыт. Үлэҕэ, хамсаныыга үөрэнии уһун кэми ыларын букатын да умуннубут. Тугу эмэ үлэлээн-хамсаан оҥорорго, тутарга киһи үгүстүк эрэйдэнэн, сыыһа-халты, хос-хос оҥорон тугу эмэ оҥоро, тута үөрэнэрин аахайбат буоллубут. 

Сахаларга «Киһи тутан-хабан көрдөҕүнэ эрэ үөрэнэр» диэн этии баарын билигин умнан сылдьабыт. Кинигэни ааҕа түһээт эбэтэр ким эмэ этэрин биирдэ истээт үөрэҕи баһылаабыт курдук сананарбыт быстах кэмнээх өйү-санааны иҥэрэрин билбэккэ сылдьабыт.
 
Саха дьонун олохторун үөрэҕэ этэринэн үөрэҕи дириҥник баһылааһын диэн киһи өйүнэн-санаатынан, салгын кутунан билбитинэн туһанан үгэс оҥостон этин-сиинин эрчийэн, үөрүйэх оҥорорун аата буолар. Ол аата үөрэх-билии көмөтүнэн туһанан үгүстүк дьарыктанан үгэстэри үөскэтинэн, ийэ куту иитинэн, онтон салгыы эрчиллэн киһи буор куту үөскэтинэн иҥэриннэҕинэ эрэ үөрэх киһиэхэ умнуллубат гына дьэ иҥэр уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтанар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ тута-хаба оҥоро үөрэммэтэҕинэ улаатан баран тугу эмэ оҥороругар олус эрэйдэнэр. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕиттэн уһана, оҥоро, тымныы уунан куттан эрчиллэ үөрэммэтэҕинэ улаатан баран үөрэнэрэ быдан уустук, өйө-санаата этин-сиинин сынньанар, сылааска сылдьар баҕатын лаппа кыайар, баһыйар эрэ буоллаҕына үлэлиир-хамсыыр, тымныы уунан куттан этин-сиинин эрчийэр кыахтанар. Оҕолорун кыра эрдэҕинэ киһилии быһыыга үөрэппэккэ, атаахтата сылдьыбыт төрөппүттэр оҕолоро улааттаҕына эрэйдэнэллэрэ ордук эбиллэрэ итинник быһаарыллар.

Сахаларга «Олорор мутуккун кэрдинимэ» диэн кынаттаах, олоххо быһаччы сыһыаннаах этии баар. Бу бэйэҥ олоххор куһаҕаны оҥостума диэн быһаччы өйдөбүллээх этии Айылҕаны буорту оҥорума диэн ордук киэҥ өйдөбүлү эмиэ биэрэр. Төһө да үөрэх-билии эбилиннэр даҕаны дьон-аймах айылҕаттан ордук күүстээх, ханна да халбаҥнаабат тутулуктардаахтарын олохпутугар туһанарбыт олус ыарахан. Тулуура, дьулуура суох буола иитиллэрбититтэн эппит-сииммит сынньанар, сытар, быстах баҕатын ханнарар баҕатын кыайа тутан салайарбыт кыаллыбат.
 
Киһи Айылҕаҕа оҥорор быһыытын карикатураны уруһуйдааччылар ордук чаҕылхайдык көрдөрөллөр. Онно улахан тиит төргүү мутугун миинэн олорон күлэ-үөрэ төрдүнэн сүгэнэн кэрдэр киһини уруһуйдууллар. Мутук кэрдиллэн бүтүүтүгэр бу киһи бэйэтэ охтон, сууллан түһүөхтээҕин букатын да билбэтин, олох да санаарҕаабатын илэ көрдөрөллөр. Бу быһыы киһи оҥорор бары быһыыларыттан ханнык содул үөскээн тахсарын ситэ билбэтин быһаарар.

Онон Айылҕа буорту буолуута сылтан-сыл дириҥээн иһэринэн Айылҕаны харыстааһын үлэлэрэ киэҥник тэнийэн бардахтарына эрэ дьон олоҕо уһуур кыахха киириэн сөп. 

Киһи доруобуйатын, этин-сиинин туһунан эдэр сэнэх эрдэҕинэ улаханнык санаарҕаабат, баар да баар, кыһанан көрбөккө эрэ сылдьар. Ол курдук киһи кыаҕа кыра, онно-манна тайҕа быыһыгар сылдьар эрдэҕинэ айылҕаны буортулуубун диэн санаатыгар да оҕустарбат. Онтон өйө-санаата эбиллэн, кыаҕа-күүһэ элбээн, күүстээх тиэхиникэлэри оҥостубутун кэннэ аны Айылҕаны кытта күрэстэһэн ким-кими баһыйарын быһаарса сатыыр кэмэ кэллэҕинэ буортуну оҥороро улаатар.
 
Кэлин кэмҥэ дьон өйдөрө-санаалара төһө да сайыннар Айылҕаны кыайар, баһылыыр кыахтара суоҕа чахчы билиннэ. Араас күүстээх ураганнар, тайфуннар, муора анныгар сир хамсааһыныттан үөскүүр улахан долгуннар дьон оҥорбуттарын барыларын суох оҥорор кыахтаахтар. Дьон бэйэлэрэ айылҕа биир кыра оҕолоро буоланнар Күнү, Сири уларытар кыахтара чахчы суоҕун билигин билинэн эрэллэр. 

Онон, Айылҕаҕа туох да буолбутун иннигэр, дьон-аймах букатын быстан симэлийэн хаалар кыахтара суох буолуон сөп. Төһө элбэх тулуурдаах, кыайыы иһин дьүккүөрдээх, өһөс дьон баар буоллахтарына бары эрэйдэри, ыарахаттары кыайаннар, арыгы да наркотик да дьайыытыгар баһыттарбаккалар олох иннин диэки сайдыытын ситиһэр кыахтаахтар.
 
«Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр» диэн этии сахаларга баар. Бу этии киһи олоххо көрсөр араас ыарахаттары кыра эрдэҕиттэн тулуйа, кыайа үөрэннэҕинэ сир үрдүгэр көрсөр бары ыарахаттары тулуйар кыахтанарын уонна салгыы сайдыыны ситиһэрин биллэрэр. 

Билигин Айылҕа уларыйан, тыала, ардаҕа, хаара күүһүрэн иһэрин киһи барыта билэр буолла. Бу уларыйыылар дьон үлэлээн-хамсаан оҥорууларыттан тутулуктаахтарын эмиэ билинэн эрэллэр. Онон Айылҕаны харыстааһын, уларыйбакка турарын ситиһии дьон-аймах сүрүн сыалларыгар кубулуйара чугаһаата. Ол иһин сахалар таҥаралара айылҕаны харыстыыр күүһэ-уоҕа дьоҥҥо наада буолар кэмэ кэлэн иһэр. 

САҤА ПЛАНЕТА ҮӨСКЭЭҺИНЭ

Космос киэҥ куйаарыгар олус элбэх Күннэр, планеталар, кометалар көтө сылдьаллар. Биһиги Күммүт олортон биирдэстэрэ эрэ буолар.
Планеталар үөскээһиннэрин туһунан наукаҕа билигин даҕаны чуолкай билии олохсуйа илик. Ол курдук академик О.Ю.Шмидт планеталар гааһы кытта быыл мунньустууларыттан уонна чиҥээһиннэриттэн үөскээбит буолуохтарын сөп диэн этэр буоллаҕына Англия учуонайа Хойл Күн систиэмэтэ барыта улахан быыл чөмөҕүттэн биирдэ үөскээбит буолуон сөп диэн түөрүйэни оҥорбут. (18,134). 

Биһиги сабаҕалааһыммыт бу көрүүлэртэн ураты. Ол курдук космос куйаарыгар элбэх быыл мунньустан ыгыллыытыттан уонна умайыытыттын аан бастаан биир Күн эрэ үөскүөн сөп. Онтон төһө эмэ кэминэн бу Күнтэн кыра тоорохой быһа ыстанан тахсыытыттан саҥа планета үөскүөн сөп диэн быһаарыыга биһиги олоҕурабыт. 

Бу быһаарыыбыт хас да сүрүн төрүккэ олоҕурар: 

1. Күн тула өттүгэр элбэх сырдыгы, итиини тарҕатар. Күҥҥэ үөскүүр сырдык элбэх эньиэргийэ ороскуоттанарын үөскэтэр. Ол түмүгэр биир сөкүүндэҕэ Күн түөрт мөлүйүөн тонн ыйааһынын сүтэрэн иһэр. (19,96). Күн олус улахана бэрт буолан төһө да бачча элбэх ыһааһынын сүтэрбитин иһин өссө хас да миллиард сыллар усталарыгар сырдата туруон сөп диэн этэллэр. Ол да буоллар Күн ыйааһынын кыччааһына тардар күүһүн мөлтөтөн бары планеталар Күнтэн  сыыйа-баайа тэйэн иһиилэрэ үөскүүр.

Күн тардар күүһэ мөлтөөһүнүн биир көстүүтүнэн атын, чугас планеталар бары төгүрүккэ маарынныыр орбитанан Күнү тула көтө сылдьар буоллахтарына саамай кытыыга сылдьар Плутон планета орбитата олус ууннары тардыллыбыт. (20,7). Бу планета орбитата олус уһаан ууннары тардыллыыта төһө эмэ кэминэн Күн тардыытыттан тахсан, арахсан баран хаалара кэлэн иһэрин биллэрэр.

Күнтэн Сир ырааҕа 151-146 мөлүйүөн километр. Сир Күнү тула 365,2563 суукка устата эргийэр. (21,301). Хас эмэ уонунан сылларга Сир Күнү тула эргийиитэ хас да сөкүүндэнэн уһаан биэрэн иһэрэ Сир Күнтэн тэйэн биэрэн иһэрин быһаарар.

Биһиги Күммүт систиэмэтин бары планеталарын ыйааһыннарын холбоон баран Күн бэйэтин ыйааһынын кытта  тэҥнээн көрдөххө 0,1 бырыһыанын эрэ ылаллар эбит. Ол аата планеталар Күнтэн быһа ыстанан тахсан үөскээбиттэр диэн быһаарыы олохтоох буолуон сөп.
 
2. Билигин Айылҕаны, Космоһы үөрэтээччилэр Күнү ыраахтан көрөн кэтииллэрэ тэнийэн, күүһүрэн иһэр. Кинилэр Күҥҥэ кэмиттэн кэмигэр улахан дэлби тэбиилэр буолалларын тэҥэ хара туочукалар үөскээн тахсалларын бэлиэтии көрөллөр.

Күҥҥэ көстөр улахан хара туочукалар улаатаннар бээтинэлэргэ кубулуйаллар. Бу сойбут, уоту, сырдыгы биэрбэт буолбут эттиктэр мунньустубуттара ыраахтан харааран көстөллөрүн биһиги арааран көрөбүт. (19,101). Хаһан эрэ бу хара бээтинэ өссө улаатан сойо быһыытыйан чинээтэҕинэ уонна тула өттө быһа сиэннэҕинэ атын планеталар тардыһар күүстэриттэн Күнтэн арахсан хаалар, туспа барар кыахтанар.

Күнтэн саҥа планета быһа ыстанан, ойдон таҕыстаҕына сыыйа-баайа тэйэн, сойон барыан сөп. Бу саҥа үөскээбит планета хойуттан хойут Меркурий планета оннугар сыҕарыйан тиийиитигэр дьон-аймах олорор Сирдэрэ эмиэ тэйэн билиҥҥи Марс планета оннугар тиийиэн сөп.

Марс планета диаметра Сирдээҕэр икки төгүлүнэн кыра. Марска сыл уһуна сирдээҕэр икки төгүлүнэн уһун. Марс күннээҕи, бэйэтин киинин тула эргиирэ Сири кытта тэҥ сыһа. Марс Күнтэн Сирдээҕэр балтараа төгүлүнэн ыраах сылдьарынан олус тымныы, минус 70-тан 130 кыраадыска диэри тымныйар. (18,58).

3. Дьон өйүгэр-санаатыгар Марс планета олус куһаҕан, ыар өйдөбүллэри киллэрэрэ, сэрии, өлөрсүү таҥаратынан ааттанара мээнэҕэ, халлаантан ылыы буолбатах. Олус былыргы кэмнэргэ дьон-аймах Марс планетаттан Сиргэ көһөн кэлбиттэрэ сотору кэминэн, космонавтар тиийдэхтэринэ толору дакаастаныан сөп. Итини тэҥэ эстии-быстыы кэнниттэн саҥа сиргэ көһүү араллаана, аймалҕана, улахан, уһун сэриитэ суох буолбатаҕа бу Марс планета аатыгар-суолугар иҥэн сэрии, өлөрсүү таҥаратыгар кубулуйбута быһаарар.

Сир сыыйа-баайа сыҕарыйан Күнтэн тэйэн иһиитигэр Айылҕаҕа олус улахан уларыйыылар, ордук тымныйыы буолан барыан сөп.  Айылҕа уларыйыытыттан дьон-аймах олохторугар олус ыарахан кэмнэр кэлэннэр атын планетаҕа, билиҥҥи Сир оннугар үтүрүллэн тиийэн кэлэн иһэр Венера планетаҕа дьон-аймах көһөн биэриилэрэ саҕаланыан сөп.

Күнтэн кэлэр сылаас, күн уота уонна Космос куйаарын тымныыта утарыта харсыһыыларыттан тэҥнэһии балаһыанньата үөскээтэҕинэ, ол аата тыыннаах Айылҕа, тыынар-тыыннаахтар үөскүүр, тэнийэр кэмнэрэ бу планетаҕа саҕаланар.  Бу билиҥҥи Сир Күнтэн тэйэн сылдьар балаһыанньата ол тэҥнэһии балаһыанньата буолар. Ол аата биһиги Сирбит икки өттүттэн хам  тутуллан Космос тымныыта уонна Күн уотун сылааһа тэҥнэһэр балаһыанньаларыгар билигин көтө сылдьар. 

Тыыннаах күөх Айылҕа уонна тыынар-тыыннаахтар маннык тэҥнэһии балаһыанньатыгар үөскүүр, тэнийэр кыахтарын сахалар былыр-былыргыттан билэллэрин «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаараллара чуолкайдыыр. Ол иһин киһи оҥорор бары быһыылара эмиэ иккилии өттүлэриттэн тутулуктаахтарын уһун үйэлээх саха дьоно билэн «Ай» диэн тылбыт бэйэтэ икки өрүттээх.

Венера планета сабардамынан уонна ыйааһынынан Сиргэ маарынныыр, атмосферата 97 бырыһыана углекислай гаастан турар. Венера планета сыыйа-баайа сыҕарыйан-сыҕарыйан билиҥҥи Сир оннугар кэлиитигэр Сиргэ курдук атмосфера үөскүөҕэ, үүнээйилэр үүнүөхтэрэ, тыынар-тыыннаахтар сайдыахтара. Ол аата Венераҕа киһи-сүөһү сайдар кэмнэрэ кэлиэхтэрин сөп.

Сир сыыйа-баайа Күнтэн тэйэн, ыраатан иһэр, хас да уонунан тыһыынчанан сылларга 1 хонугунан сыл уһаан биэриэн сөп. Ол аата тэйии сыыйа-баайа баран иһэрин дакаастабыла буолар. Уонунан мөлүйүөнүнэн сылларга Сир билиҥҥи Марс планета сылдьар сиригэр, ол миэстэтигэр сыҕарыйан тиийэр кыахтаах.

Бу кэм кэлиитигэр дьон-аймах Венера планетаҕа көһөн, көтөн тиийэн саҥалыы олохсуйуохтарын сөп. Билиҥҥи техника сайдыыта оннук кэм кэлэр кыахтааҕын уонна ону дьон-аймах аҕыйах тыһыынча сылынан ситиһэр кыахтаахтарын быһаарар.

Биһиги атын планетаҕа көһүү араллааныгар кыттыһар баҕа санааламмыппыт да иһин дьон-аймах сайдыыны ситиһэллэрэ олус түргэнэ улаханнык санаарҕатар. Ол курдук билигин Сирбит сылдьар орбитатыгар Венера планета сыҕарыйан-сыҕарыйан кэлэрэ отой ыраах. Ол иһин атын планетаҕа көһүү кэмэ кэлэрэ эмиэ олус ыраах буолуон сөп.
 
Космос куйаарын эттиктэрин үйэлэрэ олус уһун, хас эмэ уонунан миллиардынан сылларынан кэмнэнэр. Планеталар хамнааһыннарыгар, сыҕарыйыыларыгар тэҥнээтэххэ дьон-аймах сайдыыны ситиһэллэрэ олус түргэн кээмэйдээх эбит. Ол курдук тимири уһаарар, уһанар буолбут кэмнэриттэн дьон билиҥҥи курдук үрдүк таһымнаах сайдыыны 2 тыһыынча сыллар усталарыгар эрэ ситистилэр. Манна сайдыыта суох кэми түөрт уонча тыһыынча сыллары эптэххэ дьон-аймах олус былыргы үйэлэрдээҕи диир кэмнэрэ уонтан эрэ тахса тыһыынча сыллардааҕыта буолан ааспыттарыгар сөп.

Онон Сирбитигэр дьон-аймах олорор, сайдар кэмнэрэ өссө да олус элбэх буолуон сөп. Дьон-аймах олоҕу олоруулара, сайдыыны ситиһиилэрэ эмиэ кэмнээҕэ-кэрдиилээҕэ быһаарыллан иһэр. Ол курдук саҥаттан саҥаны арыйан, билэн-көрөн иһии кыаллыбат буолан иһэрэ саарбаҕа суох буолла. Сир үрдүгэр дьон атаҕа үктэммэтэх сирэ диэн аны суох, барытын уларыта, бэйэлэрин тустарыгар тупсара сатыыллар.

Төһө да Айылҕаны харыстыыбыт диэн айманналлар дьон-аймах сайдыыны ситиһэн олоҕу олорор сирдэригэр кэлин кумах куйаардары элбэтэр, үөскэтэр чинчилээхтэр.
 
Хара тыа сабардыы үүнэн турбут сирдэрин дьон быһа кэрдэн, уоттаан от, бурдук үүннэрэр сир оҥостоллор. Кэлин бу сирдэрин үүнээйи үүммэт буолла диэн быраҕан атын саҥа сирдэри солоон оҥостон сирдэрин кэҥэтэн иһэллэр. Хонуу сир кэнээтэр кэҥээн иһэриттэн кэлин истиэптэргэ кубулуйан барар. 

Сир анныттан баайын хостоон ылаары кырсын тоҕута тэпсэн, күрдьэн ылан быраҕан күөх үүнээйи үүммэт оҥорон иһэллэр. Күөх үүнээйи үүммэт сирэ кэлин кумах куйаардарга кубулуйар. 

Сир үрдүгэр дьон-аймах сайдыыта эмиэ ханнык эрэ кэм-кэрдии иһигэр сылдьар, ханнык эрэ кыйыаны аһара барыа суохтаах. Биһиги сабаҕалааһыммытынан мутукчалаах мастар аҕыйааһыннара сир үрдүгэр уу эргиирин уларыталларыттан олус элбэх хаардар, самыырдар түһэллэр, хонуу сирдэрин уу ылыыта саҕаланан эрэр.

Дьон-аймах сайдыыта, араас улахан, күүстээх тиэхиникэлэри туһаныыта  «Туох барыта икки өрүттээх тутулугун» хамсатар, уларытар. Атмосфераҕа углекислай гаас элбээһинэ сир үрдэ итийэн барыытын үөскэтэрэ уһун үйэлэргэ мунньуллубут муустары ириэрэн хонуу сирдэри уу ылыытын үөскэтэр.

Сир, Халлаан уонна Күн тутулуктарын сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрэ толору быһаарар. Ол курдук Сир Күн диэки чугаһаан хаалыыта итийиигэ, уотунан умайыыга, онтон тэйэн, ыраатан хаалыыта халлаан тымныйыытыгар, тоҥууга тириэрдэр кыахтаахтар. Онон хайа да диэки аһара барыы Сиргэ олох эстиитигэр тириэрдэр кыахтааҕын өйдөөх-санаалаах дьон-аймах билэн ону-маны саҥаны арыйыыга, айыыны оҥорууга сэрэхтээх буолаллара уонна туох эмэ быһаарыыны ылыналларыгар икки өрүттэн икки ардыларынан, ол аата ортотунан буолуохтааҕын хайаан да тутуһар наадатын билэр кэмнэрэ кэллэ.

Хос быһаарыылар.

1. С.К.Захаров – Сиэллээх. Эн сүүс сааскар диэри олоруоҥ! Ахтыы сэһэннэр, кэпсээннэр. –Дьокуускай: Бичик, 2000. – 192 с.

2. Борисов А.А. Якутские улусы в эпоху Тыгына. – Якутск: нац. кн. изд-во «Бичик», 1997. – 160 с.

3. Поль Брэгг. Формула совершенства. ТОО «Лейла» 1993.- 384 с.

4. Журнал «Здоровье», 8-9, 1992.

5. Билии - көрүү. Сурунаал. 2 N-рэ. 1998 - 99 сс.

6. «Кыым» хаһыат 01.17.2008 с.

7.  И.А.Некрасов.  Вечная  мерзлота Якутии: Якутск. Кн. изд-во, 1984.- 120 с.

8. Газета «Якутия», 16 марта 2000 г. N 47.
 
9. Бравина Р.И. Киһи уонна дьылҕа. Дьокуускай: Бичик, 2000. - 160 с.

10. Ветхий и Новый Завет в простых рассказах.- Москва: Прометей, 1991.- 256 с.
 
11. «Саха сирэ» хаһыат. 06.07.1996.

12. Журнал «Наука и жизнь». N 11. 1991 г.

13. И.Г.Березкин. По следам наших предков и современников. Якутск: Кн. изд-во,- 1987.- 112 с.

14. «Саха сирэ», «Эдэр саас» хаһыат. 19.03.2008.

15. Журнал «Техника молодежи». N 2. 1989 г.

16. Журнал «Техника молодежи». N 11. 1987 г.

17. Журнал «Техника молодежи». N 9. 1987 г.

18. Б.А.Воронцов-Вельяминов. Астрономия. Учебник для 10 класса.-М.: «Просвещение», 1979. – 144 с.

19. Мур П. Астрономия с Патриком Муром / Пер. с англ. К.Савельева. – М.: ФАИР-ПРЕСС, 2001. – 368 с.

20. Стогний В.В., Стогний Г.А. Физика Земли. Учебное пособие. Якутск: Изд-во Якутского университета, 2000.-190 с.

21. Иллюстрированный энциклопедический словарь Ф.Брокгауза и И.Ефрона.- М.: Эксмо; Форум, 2007.-960 с.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан  тыл

Kиһи уонна Айылҕа

Бырдах уратыта

Kуобах мэнээктиир

Мэҥ

Yтүктүү содула

Ойуур умайыыта

Айылҕа кистэлэҥ күүһэ

Айылҕалыын атааннаһыы

Айылҕа уларыйан иһэр

Айылҕа бэйэтин ыраастанар

Айылҕаҕа эттиктэр эргиирдэрэ

Уу сута

Айылҕа киртийиитэ киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыта

Айылҕаҕа талан ылыы бэрээдэгэ

Динозаврдар күлүктэрэ барыҥныыллар

Өлөн иһэн өйдөммүт

Саҥа планета үөскээһинэ

Хос быһаарыылар

Иһинээҕитэ

[[Категория: Ааптардар-Каженкин Иван Иванович]]
[[Категория: Айылҕа харыстабыла]]</text>
      <sha1>ifd0mpa7mjzcg0ofl0xznn2v52xovo8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ogholor ijelere (Erilik Eristiin)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1715</id>
    <revision>
      <id>6896</id>
      <parentid>6895</parentid>
      <timestamp>2018-01-11T13:23:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AlaaBergen</username>
        <id>87</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>6896</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="116" sha1="s3mj6647uy9nyhhbizn93toa3f72v5i" xml:space="preserve">'''Ogholor ijelere'''

Caghaan kinees ojogho Caabyj Nataaha qangas wottuger syhyary qatyrghan ampaar salghaahynnaaq,</text>
      <sha1>s3mj6647uy9nyhhbizn93toa3f72v5i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Киһи таҥара (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1716</id>
    <revision>
      <id>6901</id>
      <parentid>6900</parentid>
      <timestamp>2018-01-12T01:44:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>6901</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="349698" sha1="ryl4ixqzpxa6dm4q9jb53cdw418c784" xml:space="preserve">КИҺИ ТАҤАРА Дьокуускай 2009

“Таҥара сэрэҕи таптыыр” диир саха өс хоһооно.

АННОТАЦИЯ

Сахалар таҥара туһунан билиилэрэ олус былыргы, киэҥ уонна дириҥ. Биһиги бу үлэбитигэр ол билиилэртэн сүрүннэрин талан ылан бар дьоммутугар билиһиннэрэбит. 

Таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕэ. Ол иһин өйү-санааны салайыыны таҥара үөрэҕэ оҥорор. Үчүгэй киһи буолууну ситиһэргэ үчүгэй киһи таҥаралаах буолуу, ол аата киһиэхэ үчүгэй киһи буолууга ыҥырар баҕа санаа баар буолара хайаан да наада. 

У народа саха с очень давних времен развита представление о боге-тангаре. Учение о боге управляет сознанием людей. Только прибивая в сознание учение о хорошем человеке можно вырастить настоящего хорошего человека.  

Иван Иванович Каженкин – Хааһах Уйбаан.

ААН ТЫЛ

Олоҕу уһуннук олоруу уустук. Киһи биирдэ бэриллэр олоҕун бэйэтэ сыыһа-халты, аһара туттунан, быстахтык быһыыланан кылгатан кэбиспэтигэр таҥара үөрэҕэ ыҥырар, үөрэтэр, өйө-санаата туруктаах, тулуурдаах буолуутун үөскэтэр. 

Сахалыы эттэххэ «Олох олоруу алааһы туорааһын буолбатах». Олоҕу олоруу өй-санаа туругуттан олус улахан тутулуктааҕын сэбиэскэй былаас таҥара, өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбут кэмигэр олороммут аахайбакка хаалбыппыт. Өй-санаа үөрэҕэ суоҕуттан уонна кэлин кэмҥэ сыыһа хайысханан барыытыттан билигин эдэрдэр буруйу-сэмэни оҥоруулара элбээн иһэр.

Олус уһун үйэлээх саха омук олоҕун үөрэҕэ дириҥ силистээх, айылҕаттан тутулуктааҕын сүтэрбэккэ сылдьар. Омук олоҕун үөрэҕэ уонна өйүн-санаатын тутулуктара барыта омук тылыгар иҥэн сылдьарын таба өйдөөн туһаныы билигин баар дьонтон уонна кэлэр көлүөнэлэртэн ирдэнэр.

Сахалыы киһи диэн тыл суолтатын таба өйдөөн олоххо туһаныы өй-санаа таба суолунан сайдыытыгар ылар оруола олус улахан. Саха тылыгар киһи бэйэтин эрэ киһибин диэн ааттанара олус былыргы кэмнэртэн олоҕурбутун уларыппакка туһаныахпыт этэ. 

Киһи буолуу өйө-санаата сахаларга олус былыргы кэмнэртэн ыла сайдыбытын киһи бэйэтин айылҕа атын кыылларыттан, көтөрдөрүттэн туспа ааттанан араарыммыта биллэрэр. Сахалар киһини эрэ «Ким», «Кимий?», «Кини» диэн ыҥыраллар. Онтон киһи бэйэтиттэн атыттары, бары кыыллары, көтөрдөрү, маллары барыларын «Ол», «Бу», «Туох», «Тугуй?» диэн ааттаан ыҥырарын уларыта сатаамыахха наада. Бу бэйэни атыттартан туспа араарыныы өй-санаа уратытынан, киһиэхэ эрэ өйө-санаата, салгын кута сайдарынан, саҥаны, урут биллибэти айарынан быһаарыллар.

Оҕо оонньуур да, киэргэл да буолбатах, улааттаҕына киһи буолууну ситиһэн киһи буолуо этэ. Оҕону киһи буолууга кыра эрдэҕиттэн утумнаахтык дьарыктанан иитиэххэ, үөрэтиэххэ, уһуйуохха наадатын умнан, хаалларан сылдьабыт. Төрөппүтэ тугу оҥорорун, хайдах быһыыланарын оҕо көрөн, үтүктэн, батыһан үөрэнэрин үчүгэй киһи холобурунан батыһыннаран салгыы сайыннарыахха наада. 

Үчүгэй киһи бу курдук, бу маннык оҥорор, ону үтүктүөххэ, батыһыахха, тугу барытын соннук оҥоруохха наада диэн үөрэх оҕо өйө-санаата саҥа сайдыытыттан ыла саҕаланан баран, салҕанан истэҕинэ соннук баҕа санаа үөскээн, үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар олохсуйарыгар тириэрдэр. Онтон олохсуйбут үгэстэр киһини бэйэтин салайаллар диэни “Кут-сүр үөрэҕэ” диэн үлэбитигэр быһаарбыппыт.

Оҕоҕо тугу барытын улахан, үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорор баҕа санаа үөскээтэҕинэ уонна олохсуйан үгэскэ кубулуйдаҕына үчүгэй киһи буолуутугар тириэрдиэн сөп. Төрөппүт оҕотугар үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санааны үөскэтиини ытык иэһинэн ааҕыннаҕына ситиһэр кыаҕа лаппа улаатар.

Киһи таҥаралаах буолуу диэн тугу барытын киһи, үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууга дьулуһуу ааттанар. Ол аата үчүгэй киһи буолууга ыҥырар баҕа санаа, үгэс үөскээтэҕинэ киһи ол баҕа санаатын ситиһэр кыахтаныан сөп.

Өйү-санааны салайыыны таҥара үөрэҕэ оҥорор. Онтон киһи буолууну ситиһэргэ киһи таҥаралаах буолуу, ол аата киһиэхэ үчүгэй киһи буолууга ыҥырар баҕа санаа баар буолара хайаан да наада. Киһи баһын иһигэр үөскүүр араас элбэх санааларын дьаарыстаан киһи буолууну ситиһэригэр киһи таҥаралаах буолуута көмөлөһөр, сирдээн, ыйан биэрэр.

Бары быһыыларын үчүгэй киһи, төрөппүттэрин курдук оҥоро үөрэммит оҕо бэрээдэктээх буола улаатар кыаҕа улахан. Онтон бэрээдэктээх, сокуоннары тутуһар киһи диэн көрсүө, сэмэй, айыыны, куһаҕан быһыылары оҥорбот киһи ааттанар. 

Таҥара үөрэҕэ дьон үксүлэрин хабар, кинилэр өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэһэр буолуохтаах. Дьон бары кэриэтэ киһи быһыылаахтар, киһилии быһыыта суох дьон отой аҕыйахтар. Киһи быһыылаах дьон тугу эмэ оҥордохторуна хайа да өттүгэр аһара барбакка, ортотунан көрөн оҥороллор. Онтон айыыны, саҥаны оҥорооччулар аҕыйах, биир эмэ буолаллара уонна үрүҥ, ол аата үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах эрэ айыылары оҥороллоро наада.

Киһи өйө-санаата уонна бары оҥорор быһыылара иккилии өрүттээхтэр; үчүгэй уонна куһаҕан диэҥҥэ арахсаллар. Киһи бэйэтигэр уонна олоҕор туһалаах, тупсаран иһиигэ аналланар быһыылары үчүгэй быһыыларынан ааттыыр, элбэхтик оҥорор, онтон туһата суох, мэһэйдиир быһыылары куһаҕан диэҥҥэ туспа араарар, олору оҥорбот буолууга кыһана сатыыр. 

Үчүгэй уонна куһаҕан хаһан баҕарар эргийэн биэрэр уратылаахтарын киһи өйдөөх-санаалаах буолан барыны-бары бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнээн көрөр кыаҕынан субу кэмҥэ сөп түбэһэринэн эрэ быһаарар кыахтаах. Ол иһин киһи буолуу диэн үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоххо туһаныыга туһалыыр.

Онон биһиэхэ, сахаларга киһи таҥарабыт, Үрүҥ Аар Тойон былыр-былыргыттан баар уонна билигин даҕаны олохпутугар туһана сылдьарбытын бу үлэбитинэн дакаастыыбыт.

БАҔА САНАА

Былыргы сахалар киһи санаатыгар улахан оруолу биэрэллэрин кинилэр: «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн этиилэрэ бигэргэтэр. Итини тэҥэ дьон санаата мунньулуннаҕына киһиэхэ бэйэтигэр, өйүгэр-санаатыгар уларыйыы тахсарын бэлиэтээн, тугу эмэ оҥороору гыннахтарына аны «Дьон туох диэн этиэхтэрэй?» диэн улаханнык тардыналлар.

Киһи санаата тула өттүгэр тарҕанан, санаабыт, туһааннаах сиригэр хаһан баҕарар олус түргэнник тиийэрин кэнники кэмҥэ өй-санаа үөрэхтэрэ сайдан иһэллэринэн олоххо таба туһанарга үөрэниэхпитин наада. Ол аата киһи хаһан баҕарар атын дьон санааларын иһигэр сылдьарын таба сыаналыахха диэн этэбит.

Сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этэллэр. Санаа ханнык да хааччахтарга хааттарбакка таһынан таһымныыр, онно-манна барытыгар тиийэр кыахтаах. Киһи бэйэтин санааларын бэйэтэ эрэ салайар, оннуларын буллартыыр, дьайыыларын уларытар кыахтаах. Ол иһин киһиэхэ өйүн-санаатын салайарын, үчүгэй санаалара элбэх буолалларын туһугар таҥара үөрэҕин билэрэ, олоҕор тутуһара наада. 
Аан дойдуну барытын санаа бүрүйэн сылдьарыттан киһи дьон санааларын иһигэр сылдьарын билиннэҕинэ эрэ табыллар. Ол иһин таҥара үөрэҕэ киһи үтүө санаата элбииригэр, дьоҥҥо үтүөнү баҕарарга үөрэтэр. Дьон үтүө санаалара элбээтэҕинэ олохторо эмиэ үтүөнү, үчүгэйи оҥоруу диэки салалларын, үчүгэй быһыылар элбииллэрин таҥара үөрэҕэ быһаарар.
 
Саха дьоно киһи санаалара икки аҥы, тус-туспа буолалларын чуол-кайдык бэлиэтээн этэллэр. Ол курдук киһи санааларын барыларын киһи киһилии санаата уонна бэ¬йэтин быстах санаалара диэн тус-туспа араараллар. 

Киһи киһилии санаата үчүгэйи батыһан, үөрэҕи ылынан, ыарахаттары кыайан, үчүгэй киһи буолуу диэки сирдиир, киһилии быһыылары оҥорууга тириэрдэр. Онтон быстах санаалар, ааттарын курдук, киһи бэйэтин этин-сиинин быстах баҕа санаалара буолаллар уонна быстах, ситэ толкуйдамматах, туох содул үөскүүрэ быһаарыллыбатах быһыылары оҥорууга, сыыһа-халты туттунууларга  тириэрдиэхтэрин сөп. (1,50).

Киһи түүлүгэр санааларын элбэхтик көрөр. Түүлгэ киһи өйө-санаата икки, тус-туспа буолаллара ордук чуолкайданан көстөр:
Бастакытынан, түүлгэ көстөр киһи эбэтэр дьон эттэрэ-сииннэрэ, ыйааһыннара суох. Кинилэр көҥүл көтө, хамныы сылдьаллар, тиийиэх-тээх сирдэригэр соҕотохто баар буолан хаалаллар. Түүлгэ киһи бэйэтэ көстүбэт эрээри ону-маны көрө сылдьар. Ити аҥардастыы көстөр эрэ эттиктэрин эбэтэр маллары киһи бэйэтин толкуйдуур өйө-санаата, көрө сылдьар. Түүлү көрө сылдьан киһи бэйэтэ араас быһаарыылары ылынар. Маннык көстүүлэри киһиэхэ бэйэтигэр өйүгэр-санаатыгар түһэн олохсуйбут, үгэс буолбут өйдөбүллэринэн туһанан тойоннуохха сөп. Ол аата, маннык түүллэр киһиттэн бэйэтиттэн, кини өйүттэн-санаатыттан ордук улахан тутулуктаахтар.

Иккиһинэн, киһи түүлгэ бэйэтэ сылдьар уонна тугу эмэ оҥорор эбэтэр этэ-сиинэ баара көннөрү күлүк курдук көстөр эбэтэр баар курдук сананыллар буоллаҕына, кини этигэр-сиинигэр сыһыаннаах өйө-санаата, ийэ кута тугу оҥоро сылдьара көстөр. Маннык түүллэр киһи олоҕор быһаччы сыһыаннаахтар уонна түүл бэлиэлэрин көмөтүнэн эбэтэр үгэс буолбут өйдөбүллэринэн быһааран таба тойоннонуохтарын сөп.

Түүлгэ киһи бэйэтин санаата атын биллибэт киһиэхэ бэриллэн көстөр. Маннык көстүү киһи өйө-санаата икки аҥыларын чуолкайдыыр уон¬на түүлгэ киһи куттара тус-туспа арахсан сылдьалларын көрдөрөр. Ол курдук бэйэҥ санааргыыр буолаххына, санаарҕаабыт эбэтэр куһаҕан көрүҥнээх киһини көрүөххүн сөп. Түүлгэ көрөр билбэт дьонуҥ тас көрүҥнэрэ, бэйэҥ санааҥ хайдаҕын арааран көрдөрөллөр.

Куһаҕан дьону кытта охсуһуу, кинилэри өлөртөөһүн, киһи бэйэтин куһаҕан санаалара мунньуллубуттарын кытта быһаарсарын, олортон ыраастанарын көрдөрөллөр. Түүлгэ итинник куһаҕаттары кыайыы киһи санаата ырааһыран, бөҕөргөөн, бэйэтэ кыайыыны оҥороругар көмөлөһөллөр. Онтон ити кутталлартан куотуу, быһаарыыны өссө даҕаны кыайан ылына илиги биллэрэллэр. Түүлгэ туста сылдьар дьону көрдөххө, өйгүт-санааҕыт сөп түбэспэт, толкуйдаргыт тус-туспа киһитиниин көрсүһүөххэ сөп.

Эн тускунан куһаҕаннык санаатахтарына, эттэхтэринэ түһээн тааһынан, мууһунан эбэтэр онон-манан бэйэҕин быраҕаттыыр киһини көрүөххүн сөп. Онтон бэйэҥ куһаҕаны санаатаххына, атын дьону тугунан эмэ быраҕаттыаххын сөп.

Куһаҕан, сөбүлээбэт сиргэ, хонууга, тыаҕа сылдьыы куһаҕан санаалаах дьон ортотугар киириини, сөбүлэспэти, тыл-тылга киирсибэти биллэрэллэр.

Түһээн киһи ыраах да сылдьар киһини көрөр. Бу киһи ыксаан, туохха эмэ олус наадыйан санаабыт санаата эйиэхэ түүл буолан кии-рэн көстүөн сөп. Хантан эрэ кэлэн иһэр киһи санаата эмиэ түүл буолан киһиэхэ киирэрэ биллэр. Kырдьаҕастар сарсыардааҥҥы түүлү кэлэр иһэр киһи түүлэ, кини санаата буолар диэн этэллэрэ оруннаах.

Үчүгэй түүлү түһүүр киһи үчүгэйдик сылдьар, онтон үчүгэй түүлү түһүүр наадаҕа, үчүгэй, сырдык санаалаах буолуохха наада. Ол аата, аан маҥнайгыттан үчүгэй санаалаах буоллахха, үчүгэй түүлү түһээн, үчүгэйдик сылдьыахха сөп курдук. Урукку материалистар, коммунистар салайан олорбут кэмнэригэр биһиэхэ өй-санаа үөрэҕин суох оҥорбуттара. Киһини өйө-санаата суох, барыта эрдэттэн оҥоруллубуту, бэлэми үтүктэн оҥорор эрэ курдук этэллэрэ. Билигин балаһыанньа балачча уларыйан былыргы улахан таҥара үөрэхтэрэ оннуларыгар түһэн уонна саҥа өй-санаа үөрэхтэрэ сайдан эрэллэр.

Киһиэхэ ханнык санаалар үгэс буолан иҥэн сылдьалларын көрөн билии кыаллыбат, ол курдук бэйэтин санааларын кэпсээбэтэҕинэ, суруйбатаҕына эбэтэр тугунан эмэ атынынан биллэрбэтэҕинэ кыайан билэр кыах бу кэмҥэ суох.

«Сүөһү эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр» диэн этии сымыйа буолбатах, олус таба. Уһун үйэлээх сахалар киһи санаата кыайан таһыттан биллибэтин, таайыллыбатын билэн итинник эппиттэр.

Ким эрэ олус үчүгэйбин диэтэҕинэ олох итэҕэйимиэххэ сөп. Баһын иһигэр тугу саныы сылдьара өссө биллибэт. Хайаан да элбэх араас санаалардаах эрээри кимиэхэ да эппэт буолан билимиэхпитин сөп. “Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһар” диэн этии бэйэтин санааларын кистээн сылдьан оҥорор киһини этэллэр. Тугу эмэни саҥаны, дьон билбэттэрин оҥоруу элбэхтик боруобаланнаҕына, хос-хос оҥорулуннаҕына биирдэ туһалааҕа дьэ биллэн тахсар. Онтон биирдэ эмэ кистээн оҥоруу табыллыбата элбэх буолан олус бөҕө быаны, сыарҕа быатын быһар курдук куһаҕаны оҥоруон сөп. Ол иһин үчүгэйи да оҥоро сатааһын кыайан табыллыбатаҕына, сатамматаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйарын таба өйдүөхпүтүн, сахалар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрин тутуһуохпутун наада.

Киһи араас элбэх санааларыттан бэйэтигэр үчүгэй да курдуктарын иһин атыттарга куһаҕан өрүттээх санаалар баар буолуохтарын эмиэ сөп.

Киһиэхэ санаа дьайар күүһүн быһаарар этиинэн «Үчүгэйи оҥорор киһиэхэ үчүгэйи баҕараллар»,- диэн буолуон сөп. Дьон үчүгэйи баҕарыахтарын баҕарар буол¬лахха бэйэҥ үчүгэй санаалаах, дьоҥҥо үчүгэйи баҕарар буолуоххун наада. Онтон дьон үчүгэйи баҕардахтарына, эйиэхэ өссө үчүгэй буолуо диэн этэллэр. Төһө элбэх киһи үчүгэйи баҕарар даҕаны, оччонон баҕа санаа туоларыгар олук ууруллар.

Маннык өйдөбүлү былыргы баайдар киэҥник туһаналлара биллэр. Ол курдук элбэх дьон санааларын табан, үгүс туһаны таһаарынаарылар дьадаҥы дьоҥҥо куруук араастаан көмөлөһөн, ону-маны бэрсэн иһэллэрэ биллэр. Ити курдук бу баай дьон элбэх ахсааннаах дьадаҥылар санааларыгар көмөлөһөр, көрөр-истэр, харыстыыр киһилэригэр кубулуйаллар. Кинилэр үчүгэй быһыыларынан элбэх ахсааннаах дьон үчүгэйи баҕарар санаалара мунньуллуутун үөскэтэн бэйэлэригэр туһалаах, үчүгэй буоларын оҥостоллор.

Онон киһи санаата төһө эмэ киэҥ сиринэн тарҕанан наадалаах, туһааннаах сиригэр син-биир тиийэрэ дакаастанар. Киһи санаалара түүл буолан тиийиэхтээх сирдэригэр эмиэ тиийэллэр. Ол иһин киһи үчүгэй, дьоҥҥо үчүгэйи баҕарар санаалара элбэх буоллаҕына атын дьон эмиэ үчүгэйи баҕараллара элбээһинигэр тириэрдэр. Үтүө санааларгыт элбииллэригэр баҕарабыт!

Киһиэхэ үтүө санаалара элбэх буолуутун атын дьоҥҥо үчүгэйи баҕара санааһынынан элбэтэн биэрэр кыах баарын таҥара үөрэҕэ быһаарар уонна итэҕэйэр дьоҥҥо тириэрдэ сатыыр.

ИС САНАА

Биһиги мэйиибитигэр араас санааларбыт үөскүүллэр. Хас киһи барыта араас санаалардааҕыттан майгылара тус-туспалар. Ол аата киһи саныыр санаалара элбэхтик хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйдахтарына бэйэтэ туттар быһыытын, майгынын уларытар кыахтаналлар. “Киһини санаата салайар” диэн этии бу быһаарыыга олоҕуран үөскээбит.

Санаа элбэх араас өрүттэрдээх, олус киэҥ, дириҥ өйдөбүллээх. Киһи үгүс араас санаалардаах, тугу барытын санаталаан ылыан сөп. Чугаһы да, ырааҕы да. Кыраны да, улаханы да, быстаҕы, буолар буолбаты даҕаны санаталаан ыллаҕына баа буолбат, кыайан бобуллубат. Санааны бобор-хаайар кыах билиҥҥитэ суох. Араас элбэх баҕа, ыра санаалар киһи баһын толору киэптииллэр, таһынан таһымныыллар. 

Дьон бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарыгар эр киһи уонна дьахтар эттэрин-сииннэрин уратылара санааларыгар дьайарыттан тус-туспа санаалаахтар элбииллэр. Ол курдук эр киһи айылҕаттан биэрэр аналлааҕыттан, атын дьоҥҥо туһалыыр санаата элбэх. 
 
Баспыт иһигэр арааһы саныыбыт, саҥаны да айабыт. Санаабыт санаабытын тылбытынан этэн эбэтэр кумааҕыга суруйан атын дьоҥҥо билиһиннэрэбит, биллэрэбит. Аан маҥнай санаабытыгар тугу эмэ оҥорон көрөн боруобалаан баран дьиҥнээхтик оҥорон кэбиһиэхпитин сөп. Урут дьон оҥорботоҕун, ол аата билбэттэрин   илэтигэр оҥордохпутуна айыы диэн ааттанар, саҥаны айыы буолан тахсар. Бу оҥорбут саҥаны айыыбытын дьон көрөн-истэн, билэн баран биирдэ сыана биэрэн үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу оҥордо диэн быһаарыы биэрэллэрэ кыаллар.
 
Хас киһиэхэ барыларыгар ханнык эрэ бэйэтин кистэлэҥ, кимиэхэ да кэпсээбэт, эппэт, биллэрбэт, таһыгар таһаарбат санаалара бааллар. Ол санаалар ис санаа, хос санаа, кэтэх санаа диэн атын, биллэр  санаалартан туспа арааран ааттаналлар. 
Бу ис санаалара урут, хаһан үөскээбиттэрин, иҥмиттэрин киһи бэйэтэ да бу диэн кыайан быһаарбат, быданнааҕыттан, кыра оҕо эрдэҕиттэн баар санаалар эмиэ киирсэллэр.

Биһиги «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэбитигэр куттары тус-туспа арааран быһаарыыбытыгар киһи ийэ кутун төрүт кут, киһини бэйэтин салайыыга хайаан да кыттыһар диэбиппит. (2,84). Бу ийэ кут оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт кэмнэриттэн ыла иҥэн, олохсуйан, мунньуллан иһэр өйө-санаата буолар. Оҕо оччотооҕу билиилэрэ-көрүүлэрэ, тутан-хабан тугу оҥорбута, майгына-сигилитэ, ийэтин, аҕатын үөрэхтэрэ үгэскэ кубулуйаннар ийэ кутун үөскэтэллэр. Ийэ кут оҕо кыра эрдэҕиттэн үөскээн, иҥэн, киһи салгын кутун өйүнэн-санаатынан салаллан сырыттаҕына ханан да баарын биллэрбэккэ эрэ сылдьар. 

Ханнык да үөрэх хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйбатаҕына умнуллар, кыра эмэ өйдөбүллэр эрэ хаалаллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өссө өйдөөбөт кэмигэр тугу билбитэ, оҥорбута хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйан ийэ кутугар ууруллан испэтэҕинэ атыҥҥа аралдьыйан хааларынан сотору умнуллан иһэр. Ол иһин оҕону үчүгэй быһыылары элбэхтик хатылаан оҥотторуу, иҥэрии үчүгэй үгэстэри, майгыны үөскэтэрин билэн төрөппүттэр туһаныахтарын наада.

Yчүгэй үгэстэргэ кыра эрдэҕинэ үөрэтиллибэтэх оҕо быстах быһыылаах киһи буола улаатар. Санаатар эрэ, туох өйүгэр көтөн түспүтүн оҥоро үөрэннэҕинэ быстах быһыылаах буолан, быстах быһыыларга, сыыһа-халты туттунууга түбэһэрин үксэтэр.
 
Ийэ кут өйө-санаата баара киһиэхэ салгын кутун өйүгэр-санаатыгар сырыттаҕына биллибэт, ханан да дьайбат курдук. Кини туох эмэ суолталаах быһаарыыны ылынарыгар кимтэн да ыйыппат, бэйэтэ эрэ үөрэх-билии этэринэн быһаарынар курдук саныыр. Ол эрээри киһи тугу эмэ оҥороору, туһааннаах быһаарыыны ылынаары бэлэмнэнэр кэмигэр санаатыгар бу быһыытын өссө төгүл хос ырытан көрдөҕүнэ ис санаатын кытта тэҥнээн көрөн, сөп түбэһэрин дуу, суоҕун дуу быһаарар кыахтанар.

«Аан маҥнай санааҕар оҥорон көр» диэн этии киһи тугу эмэ боччумнааҕы оҥороору бэлэмнэнэр кэмигэр бу оҥоруохтаах быһыытын санаатыгар өссө төгүл оҥорон көрөрүгэр сүбэлээһин, сыыһаны-халтыны оҥорон кэбиһэриттэн сэрэтии буолар.

Киһи субу оҥорор быһыыта ис санаатын кытта сөп түбэстэҕинэ эбэтэр ханнык да хос, кэтэх санаата суох буоллаҕына быһаарыыны чопчу, түргэнник ылынар. «Барыам,- диэтим да барабын», диэн этии быһаарыныы бүтэһиктээхтик ылыныллыбытын, аны уларыйбат буолбутун биллэрэр.

Киһи ис санаата бу оҥороору турар быһыытыгар сөп түбэспэтэҕинэ бара-бара төннөр, тээтэҥниир, оҥороору гына-гына оҥорбот майгыланан хаалан ылар. Ол аата киһи кэтэх, ис санаата бу оҥорор быһыытын кытта сөп түбэспэтин, сөбүлэспэтин биллэрэн санаатын уларыта сылдьарыгар тириэрдэр.

Аан бастаан уорууга кыттыһаары гыммыт эдэр киһи олус санааргыыр, чаҕыйар, төннөн хаалаары гына-гына кыайбат, тылын биэрбитин бырааптаан эбэтэр харчыга наадыйара бары атын санааларын баһыйарыттан, бу дьыалаҕа кыттыһан барар. Ол аата, бу киһи быстах, туһанар эрэ санаатыгар баһыттарыыта уонна ийэ кута уоруу куһаҕанын туһунан соччо кытаанах үгэһэ, билиитэ, көрдөбүлэ суоҕуттан, кыра эрдэҕинэ ийэтэ, аҕата уоруу куһаҕанын туһунан ситэ үөрэппэтэхтэрин түмүгэр уорууга кыттыһыан сөп.

Ийэ кут өйө-санаата киһи быһыытын хонтуруоллуу, көннөрө сатыыра ити тээтэҥнээһинтэн, бара-бара төннүүттэн биллэр. Бу быһыы өй-санаа тэҥнэспитин, хайа хайалара быһаарыыны ылыналлара уустугурбутун биллэрэр.
 
Кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэн, өйө-санаата уоруу диэн куһаҕанын чопчу билэрэ эбитэ буоллар эдэр киһи кыратык да санаарҕаабакка эрэ бу дьыалаттан аккаастанан кэбиһиэ, уорууга букатын даҕаны кыттыһыа суоҕа этэ. 

Киһиэхэ барыларыгар «Хос санаа», «Ис санаа», «Кэтэх санаа» диэн кистэлэҥ, кимиэхэ да эппэт санаалара бааллар. Киһи тугу эмэ оҥороору бэлэмнэннэҕинэ бу санааларын ырытан, тэҥнээн көрөн ийэ кутун дьайыытын, сөбүлэһэрин дуу, утарарын дуу билиэн сөп. Бу санаалар киһи субу оҥорор быһыытыгар сөбүлэһэр эбэтэр сөбүлэспэт кэмнэрдээхтэрин киһи оҥороору турар быһыытын түргэнник оҥороро эбэтэр тээтэҥниирэ, оҥоруох курдук буола-буола оҥорбото, бараары гына-гына барбата быһаарар. 

Арай киһиэхэ кыра эрдэҕиттэн ийэ кута үчүгэйи уонна куһаҕаны араарарга иитиллибэтэх, үөрэтиллибэтэх буоллаҕына ханнык баҕарар быһыыны туох да санаарҕабыла, мунчаарыыта суох оҥорон кэбиһиэн уонна хата түһээн да баттаппакка үчүгэйдик утуйуон сөп. Ол аата бу киһи санаатыгар субу оҥорор саҥа быһыыта, саҥаны айыыта бэйэтин үчүгэй диэн өйдөбүлүгэр сөп түбэһиэн эмиэ сөп. Улахан, ыар да буруйу оҥорон бараннар кыратык да санаарҕаан, кэмсинэн көрбөт эдэрдэр эмиэ элбээн иһиилэрэ оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ ийэ кутун ииппэтэхтэрин бэлиэтэ буолар. Ийэ кута иитиллибэтэх оҕо кэмсинэр диэн санааны букатын да билбэт.

Билигин эдэрдэр элбэх буруйу, куһаҕан быһыылары арыгы иһэн итирбит кэмнэригэр оҥороллор. Киһи элбэх арыгыны испититтэн өйө көтөн сылдьар кэмигэр кинини ийэ кута быһылаан салайарын быһаарбыппыт. Ол иһин кыра оҕо эрдэҕинэ атаахтык иитиллибит оҕо туоҕа эмэ табыллыбатаҕына охсуоланан, хаһыытаан барарынан итирбит киһи үгүстүк содуомнаан, айдааран барара элбэх. Бэйэтин тохтотуна, туормастана үөрэммэтэҕэ дьайан кыыһырбыт омунугар тугу барытын оҥорор киһиэхэ кубулуйарынан араас ыар буруйу оҥорор кыахтанар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит ийэ кута ис, хос, кэтэх санаатын үөскэтэр. Бу ис санаалар киһи оҥорор быһыытын хаһан баҕарар хонтуруоллуу, көннөрөн биэрэ сылдьаллар.

Киһи уһун үйэтин тухары биир, салгын кутун өйүнэн-санаатынан салаллан кыайан сылдьыбатын олоххо көстө түһэр араас ыарахан, соһуччу кэмнэргэ эбэтэр итирдэҕинэ кинини ийэ кута баһылаан салайарын уонна бу кэм киһи “Өйө баайыллар” кэмэ диэн ааттанарын биһиги «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэбитигэр быһаарбыппыт. (2,47).

Онон олоххо биирдэ эмэ кэлэн ааһар соһуччу, ыарахан кэмнэргэ сыыһа-халты туттунан киһи олоҕун буорту оҥорботун туһугар кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй киһи оҥорор быһыыларын үтүктэн оҥорорго иитэн, үөрэтэн биэрии олус наадалааҕын, туһалааҕын ыйабыт. Ол аата киһи уһун үйэтин тухары кыра оҕо эрдэҕинэ ийэ кута хайдах иитиллэр даҕаны соннук быһыылары оҥорор кыахтанарын таба өйдөөн оҕону иитиигэ туһаныахха наадатын таҥара үөрэҕэ быһаарар.

САНАА КYYҺЭ

Санаа кыра да буоллар бэйэтэ күүстээх. Мунньуллан истэҕинэ күүһэ эбиллэр, эбиллэн-эбиллэн дьөлө сиир да кыахтанар. 
Киһи санаатын ис күүһүн, эньиэргийэтин аата уох диэн. Yчүстүк холбуу этиинэн күүс-уох диэн бэриллэр. Күүс диэн туруору, биллэр, көстөр күүс буоллаҕына уох диэн таһыттан көрөн биллибэт киһи санаатын күүһэ буолар.

Уоҕа тахсыбыт. Ол аата санаатын күүһэ мөлтөөбүт.

Уохтаах – күүстээх санаалаах. Уоҕур – санааҕын күүһүрэн биэр, мунньун.

Уоҕурдуу – сиргэ араас туһалаах минераллары эбэн биэрэн сир үүнээйини үүннэрэр күүһүн эбэн биэрии ааттанар.

Эрчиллии киһиэхэ күүс-уох биэрэрин спортсменнар билэллэр. Дьарыктаныыттан киһи этэ-сиинэ күүһүрэр буоллаҕына бу дьарыгыттан өйө-санаата күүһүрүүтэ уох буолан киирэр.
 
Биир санааны ылыныы киһини күүһүрдэр, бары кыаҕын барытын бу санаатын толорууга уурар, ол диэки салайар.

«Саҥарыах иннинэ санаан көр» диэн этии киһи тугу эмэ саҥарыан иннинэ бу тылтан туох тахсыаҕын быһааран билэрэ наадатын биллэрэр. Ол аата тыл өссө этиллиэн иннинэ санааҕар быһааран, бу тыл суолтатын ырытан билэн баран биирдэ этиэхтээххин. Бу этии санаа тылы баһыйарын, тыл инниттэн дьайарын, санааттан тыл үөскээн тахсарын быһаарар.

Киһи тугу эмэ оҥоруон иннинэ «Санааҕар оҥорон көр» диэн этэллэр. Ол аата тугу эмэ оҥоруон иннинэ бу быһыыттан туох уларыйыы тахсарын санааҕар оҥорон көрөн быһаарыахтаах эбиккин. “Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс” диэн этии киһи тугу эмэни оҥоруон иннинэ санаатыгар хос-хос ырытан, толкуйдаан көрөн баран биирдэ оҥордоҕуна эрэ туох эмэ туһалаах дьыала, быһыы тахсарын быһаарар.

Киһи бары оҥорор быһыыта барыта санаатыттан тутулуктаах. Ол иһин таҥара үөрэҕэ киһи санаатын үөрэтэр. Киһи санаатын тупсарыы кини майгынын, оҥорор быһыытын тупсарар кыахтааҕын иһин таҥара үөрэхтэрэ сайдыбыттар.

«Киһиэхэ кыра да наада» диэн этэллэр. Ол кырабыт тугун быһаарыыга биһиги бары күүспүтүн уурабыт уонна быһаардыбыт диэххэ сөп. Ол кырабыт киһи санаата буолар. Санаата көммүт, көтөҕүллүбүт киһиттэн эрэ кыайыы, ситиһии тахсар кыахтанар.

«Санаатын түһэрбэт» диэн этии олох араас ыарахаттарыттан санаатын түһэрбэккэ тоҕо дьүккүйэн иннин диэки, кыайыы, ситиһии диэки баран иһэр киһини этэллэр. Санааны кыра аайы түһэрбэт, кыайыы, ситиһии диэки баран иһэр киһи хаһан баҕарар тугу эмэни ситиһэр.
Киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата эбиллэн, мунньуллан, күүһүрэн, этин-сиинин баҕа санаатын баһыйа тутан салайара элбиир. Ол иһин эти-сиини тупсарар эрчиллиилэринэн, сүүрүүнэн уонна аһаабакка сылдьыынан киһи сааһыран истэҕинэ дьарыктанар кыаҕа улаатан биэрэр.

Киһи санаата төһө эмэ ыраахха тиийэрин былыргы булчуттар улахан булка барарга бэлэмнэнэр кэмнэрин кистээн, араас бултуур тэриллэрин атыннык, ханарытан ааттыылларыттан биллэр. Улахан булду бултуу бараары сылдьар булчуттар булду бэйэтин аатынан ааттаабаттар, атын, харысхал аатынан ааттыыллар.(3,10).

Былыргы булчут кыһын тыаҕа арҕаҕы таба хааман утуйа сытар эһэҕэ түбэстэҕинэ дьиэтигэр кэлэн көмөлөһөр киһини көрдүүрүгэр эһэни бултуу барарын туһунан тугу да эппэт. Кыттыгастарын кытта  булчуттар эрэ билэр аналлаах харысхал тылларын туһанан хайдах бултуулларын, туох сэби-сэбиргэли ылалларын уонна хаһан баралларын кэпсэтэллэр.

Маннык анаан-минээн атыттар билбэттэрин курдук тэринии,  сэрэнии барыта бу кэпсэтэр дьон санааларын, саҥаларын эһэ утуйа да сытан санаатынан билэн, эрдэттэн уһуктан, бэлэмнэнэн алдьархайы оҥоруон сөбүттэн сэрэнэн, харыстанан  оҥоруллар. 

Эһэ киһи санаатын олус ыраахтан билэрин эһэни кэпсээннэринэн кыайан-хотон арбанааччылар илэ бэйэтин утары көрсө түһэн улаханнык соһуйаллара, куттаналлара  эмиэ биллэрэр. Санаа туһааннаах сиригэр ханна баҕарар, төһө баҕарар ыраахха тиийэрин ити соһуччу көрсүһэ түһүү бигэргэтэр.

Киһи санаатын салайар күүһэ сүр диэн ааттанар. Сүрэ күүстээх киһи бэйэтин көҥүл көтө-дайа сылдьар санааларын хам тутан салайар кыахтаах. Сүрэ мөлтөх киһи санаалара ыһылла, тарҕана сылдьалларын кыайан салайбат, биир сыалга туһаайара кыаллыбат.

Күүстээх санаалаах киһини улаатыннарыыны төрөппүттэр эрэ кыайар кыахтаахтар. Арай биир өс хоһоонун «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэни оҕо кыра эрдэҕиттэн кытаанахтык тутустахха эрэ күүстээх санаалаах киһини улаатыннарыы кыаллар. Ол аата, оҕо төрөппүтэ кыра эрдэҕиттэн тугу оҥорбутун барытын кыайа-хото, сабырыйа оҥорор буоларын ситиһистэххэ эрэ оҕо төрөппүтүн баһыйар киһи буола улаатар. Төрөппүтэ үһүс кылааска үөрэнэ сылдьан мас хайытан кыстыыр, онтон төрдүс кылаастан бэйэтэ соҕотоҕун мас эрбиир эбит буоллаҕына оҕото ол кэмтэн хойутаабакка, өссө эрдэлээн соннук үлэни, дьарыгы кыайар буолара ирдэнэр.

Кыайар үлэтин-хамнаһын кэмигэр, этэ-сиинэ ситэн истэҕинэ баһылаан иһэр оҕо өйө-санаата сайдыыта туруктаах буолар. “Үлэ киһини айбыта” диэн этии киһи үлэлээтэҕинэ эрэ олоҕун киһилии олорорун быһаарарын тэҥэ элбэхтик хамсаатаҕына этэ-сиинэ, доруобуйата бөҕө буоларын ситиһэрин эмиэ быһаарар.

Онон үлэ, эти-сиини эрчийии, хамсатыы өйү-санааны бөҕөргөтөрүн, күүһүрдэрин олохпутугар таба туһаныа этибит.

ЫРА САНАА

Баҕа санаа киһини сирдээн иһэр күүһүн сөптөөхтүк, табан туһа¬ныы киһини киһи буолуутугар тириэрдэр быһыы буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн олохсуйбут баҕа санаалаах буоларын ситиһии хас биирдии төрөппүт ытык иэһэ буоларын ситэ сыаналаабат буоллубут. Ол оннугар оҕолорбут кыра эрдэхтэринэ олус элбэх аптаах дьон аһара элбэх баайы-малы чэпчэкитик булуналларын, араас ханна да суох кыыллар тустарынан сымыйа остуоруйалары кэпсээммит оҕолорбутугар хаһан да туолбат, туһата суох ыра санаалар үөскээһиннэрин төрүттүүбүт. Бу санаалар олус элбээн хаалыылара ыра санааҕа оҕустара, ыллара сылдьар буолууну үөскэтэрэ дьиҥнээх олоххо туһата аҕыйах. Оҕолор улаатан иһэн ол ыра санаалара кыайан туолбаттарыттан санаалара түһэн, олоххо интэриэстэрин сүтэриилэрэ, бэйэлэригэр тиийиниилэрэ биһиэхэ кэлин кэмҥэ биллэрдик элбээтэ.

Сорох дьоҥҥо бэйэлэрин кыахтара хаһан да тиийбэт баҕа санаалара олус элбэх буолаллар. Сахаларга хаһан да туолбат баҕа санааны туспа арааран бэлиэтиир өйдөбүл баар. Ол өйдөбүл «Ыра санаа» диэн ааттанар уонна олоххо соччо туһата суоҕа биллэр.

Олус элбэх хаһан да туолбат ыра санааларга оҕустарыы киһи сирдээҕи, Орто дойдуга олоҕор кыайан ситиһиллибэт суоллар буолаллар. Ол курдук хантан да халлаантан түһэн кэлэр ас-таҥас, баай-мал, санаа хоту көтөр көбүөр самолеттар суохтара, аптаах остуоруйалар оҕолорго хаһан да туолбат ыра санаалары үөскэтэллэрин бигэргэтэллэр.

Киһи киһилии баҕа санааларын Орто дойдуга олорон ситиһэр буоллаҕына, өллөҕүнэ ыра санааларын, ол аата тыыннааҕар кыайан ситиспэккэ хаалбыт баҕа санааларын өйүгэр-санаатыгар иҥэринэн илдьэ барара, кырдьык даҕаны, ол санаатын дойдутугар тиийэр курдук өйдөбүлү биэриэн сөп.

Санаа олус түргэн, ханна баҕарар соҕотохто тиийэр, тугу барытын кыайар курдук. Илэтигэр санаабыт санааларын олоххо кыайан киллэрбэт дьон бу санааларбыт өллөхпүтүнэ туолаллара буолуо диэн санааҕа киирэллэр. Кырдьык, киһи этэ-сиинэ өлбүтүн кэннэ өйө-санаата арахсан туспа бардаҕына бары эрэйтэн, ыарыыттан босхолонон көҥүл барар курдук санаа киириэн, урукку ыра санааларын дойдутугар тиийэр курдук буолуон сөп.

Киһи саныыр санаата уонна оҥорор быһыыта олус улахан уратылаахтарын уонна олору тус-туспа арааран быһаарыыны таҥара үөрэҕэ оҥорор. Ол курдук киһи баһын иһигэр тугу барытын саныан, санаатыгар тугу барытын оҥоруон, кыайыан сөп эрээри  тугу баҕара санаабытын барытын оҥорор кыаҕа суох эбэтэр бу санаалара дьон оҥорор, үчүгэй диир быһыыларыгар сөп түбэспэт буолууларыттан оҥорумуон сөп. Элбэх араас санаалардаах киһи кыаҕа суоҕуттан, тиийбэтиттэн үгүс элбэх туһалаах да санааларын таах хаалларан, ыра санааларга кубулутан кэбиһэригэр эмиэ тиийэр.

Ырай диэн христианнар үтүө санаалаах өлбүт дьон сылдьар сирдэрин ааттыыллар уонна дьадаҥы, араас баҕа санааларын олохторугар кыайан ситиспэт дьон өллөхтөрүнэ дьэ онно, баҕа санааларын дойдуларыгар тиийиэхтэрэ диэн албынныыллар. Ырай диэн дойду сахалар киһи хаһан да туолбат баҕа санааларын ыра санаа диэн ааттыылларыттан ыра диэни быһа тутан, арааран ылан арҕааҥҥы омуктар быһалыы ылыныыларыттан үөскээбит. Ол курдук Ырай уонна ыра санаа төрүт өйдөбүллэрэ, сахалыы быһаарыылара биирдэр.

Ити курдук христианскай итэҕэлгэ сахалар ыра санааларын дойдута илэ бэйэтинэн Ырай буола сылдьар. Бу Ырай диэн өйдөбүлгэ киһи өллөҕүнэ эрэ туолар баҕа санаалара мунньулла сылдьаллар. Ол курдук сирдээҕи олоҕор элбэх эрэйи-муҥу көрсүбүт киһи дьэ өлөн, ырайга тиийдэҕинэ сынньана, көҥүл сылдьыахтаах диэн өйү-санааны христианскай итэҕэл тарҕатар. Бу христианскай таҥара үөрэҕэ итэҕэйэр дьон үгүстэрэ ситиһэ сатыыр ыра санааларын, сынньалаҥнык сылааска сылдьалларын Ырайга тиийдэххэ ситиһиэххэ сөп диэн үөрэтэр. Бэйэлэрэ мөлтөх, олоххо соччо ситиһэ сатыыр сыаллара суох дьон тугу да үлэлээн-хамсаан эрэйдэммэккэ эрэ сынньалаҥнык сытан, сыламныы сылдьыахтарын баҕалаахтар бу Ырай дойдутугар тиийэ сатыыллар.
 
Былыргы кэмнэргэ элбэх дьадаҥы дьон үксүлэрин ис, дьиҥнээх баҕа санаалара Ырайга тиийии буоларынан, баҕа санааларыгар сөп түбэһэринэн христианскай итэҕэли итэҕэйээччилэр Ырай дойдутун олохтообуттар. Киһи барыта өлөрүттэн кыайан куоппатынан, арай өйө-санаата Ырайга тиийэн сылааска сынньалаҥнык сылдьыаҕын кырдьык баҕара саныыллара сөп.
  
Ыра санаа дойдута –  олоххо хаһан да туолбат баҕа санаа¬ дойдута буолар. Киһи бэйэтэ баҕа санаатынан өйүгэр-санаатыгар оҥорон көрөр дойдута. Ол санаатын өлөрүгэр илдьэ барарынан бэйэтэ ол дойдуга тиийбит курдук сананар кыахтаах. Ыра санаа быһаарыыта Үөһээ дойду уонна Орто дойду туох уратылаахтарын чуолкайдаан биллэрэр. Ол курдук Орто дойдуга киһи киһилии баҕа санаатын бэйэтин кыаҕынан ситиһэн тугу эмэ туһалааҕы дьиҥнээхтик оҥорор, тутар, ситиһэр буоллаҕына, Үөһээ дойду диэн аҥардастыы санаа эрэ мунньуллар дойдута.
 
Сахалар киһилии баҕа санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан олоҕун устата ситиһэр баҕа санаатын ааттыыллар.

ОҔО ТАҤАРАТА - ТӨРӨППҮТЭ

Кыһыл оҕо баҕата бэрт аҕыйах. Аччыктаатаҕына этин-сиинин аһыырга баҕатын ытаан биллэрэрин ийэтэ аһатан биэрэн тотордоҕуна баҕата ханан, туолан иһэр. Аһаатар, тоттор эрэ утуйан буккураабытынан барар, утуйа сытан улаатар.

Оҕо баҕа санаата хараҕа тугу эмэ таба көрөр буоларын кытта сайдан, кэҥээн барар кыахтанар. Илиитинэн сарбаҥнаан ийэтин ачыкытын ылаары тарбачыһара, өйө-санаата сайдан баҕа санаата улаатан онтун ситиһэ сатыырын биллэрэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин көрөн үтүктэриттэн кинилэр курдук буолар баҕа санаа үөскээн олохсуйар. Ийэтэ кинини көрөн үөрдэҕинэ, үөрэн көрдөрөр, илиитин хамнатан тугу сөбүлээбитин тутан ылаары кыһанар. Көнөтүк олорор буола үөрэнээт даҕаны, түөрт атах буолан барбытынан барар, улахан дьон курдук атаҕар тураары онтон-мантан илиитинэн тардыһан тура сатыыр. Хайа атаҕар турар буолаат аны көнөтүк туттан хаамаары чохчоохойдоон эрчиллиитин саҕалыыр.

Оҕо үтүктэр күүһэ олус улахан. Төрөппүттэрин көрөн үтүктэр күүһэ атаҕар туруоран хаамтарар. Оҕо киһи буолууну баһылааһынын саҕаланыыта атаҕар көнөтүк туруутуттан, хаамар буолуутуттан ыла саҕаланар. Сиһэ көнүүтүүттэн «Көнө сүрүннээх» киһи буолар кыахтанар, сүрэ үөскүүр.

Онон, киһи буолууну аан маҥнай оҕо этэ-сиинэ ситиһэр. Өйө-санаата сайдыбатаҕына даҕаны улахан киһи курдук көрүҥнээх буола улаатар кыахтаах. Онтон өйө-санаата ситиитэ олус уһун кэми ылар уонна сааһын ситиитигэр биирдэ кыаллыан сөп. «Отох киһи отутугар ситэр» диэн этии, оҕо этэ-сиинэ буолбакка өйө-санаата ситиитин кытта сибээстээх. Кыра эрдэҕинэ ийэ кута ситэ иитиллибэтэх оҕо улаатан, бэйэтин өйө-санаата ситэн, дьэ үөрэнэн, үгэстэри үөскэтинэн киһи буолууну ситиһиитэ отутугар тиийэ уһаан хааларын бу этии быһаарар. 

Оҕоҕо баҕа санаата олох кыра эрдэҕиттэн үөскүүрүн биир бэлиэтинэн төрөппүттэрин курдук үлэһит дьон улаатан тахсаллара элбэҕэ ааҕыллар. Ол курдук быраас оҕото быраас, учуутал оҕото учуутал буолар кыахтара олус улахан.

Оҕоҕо кыра эрдэҕинэ туга эмэтэ тиийбэтэҕинэ, суох буоллаҕына ону булууга-талыыга дьулуһар баҕа санаата ордук күүһүрэр. Улааттаҕына, ол баҕа санаатын толорууга олус күүскэ дьулуһан кырдьык даҕаны толоруон, ситиһиэн сөп.

Дьадаҥы киһи оҕотун баар-суох биир баҕа санаатынан хайдах эрэ дьадаҥыттан босхолонуу, байары ситиһии буолар. Кини кыра эрдэҕиттэн кыаҕа баарынан үлэлии үөрэниини баһылааһына, олоҕун устата бары кыаҕын-күүһүн түмүнэн, мунньунан ити баҕа санаатын ситиһэр кыаҕа атыттартан лаппа улаатар.

Кини ити баҕа санаатын ситиһиигэ туох баар күүһүн, үлэлии үөрэммитин, билиитин, саҥаны айыытын барытын туһаннаҕына ситиһиэн сөп. Күүстээх баҕа санаалаах киһиэхэ тулуура, дьулуура, өсөһө элбиир, киһи кыайбатын кыайар, ситиһиитин ситиһэр кыахтаныан сөп. 
Төрөппүт бэйэтэ, үлэтэ-хамнаһа оҕо баҕа санаата үөскээһинигэр тирэх, үктэл буолар. Оҕо улаатан иһэн төрөппүтүгэр көмөлөһө, үлэлии үөрэниитэ баҕа санаатын үөскэтэр, олохсутар уонна ону ситиһэригэр кыах биэрэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн түргэнник улаата охсон улахан киһи буола охсорго баҕа санаалаах. Улахан дьон курдук араас хааччахтарга хааттарбакка сылдьыы, киһи кыайбатаҕын кыайыы хас биирдии оҕоҕо баар буолар олус туһалаах баҕа санаалар буолаллар. Арай оҕо бары баҕа санаалара киһи быһыытын аһара барбаттарын сахалар таҥараларын үөрэҕэ «Айыыны оҥорума» диэн бобуута хааччахтыыр, сыыһаны-халтыны оҥорорун аҕыйата сатыыр.

Оҕо баҕа санаалара дьиҥнээх олоххо ситиһиллэр кыахтаах уонна сиэри кэспэт, киһи быһыытын таһынан барбат буоллахтарына киһилии баҕа санааларга киирсэллэр. Онтон киһи кыаҕа тиийэн ситиспэт араас элбэх баҕа санаалара, араас аптаах дьон эрэ кыайар быһыылара, көлдьүн баҕа санаалар барылара ыра санаалар диэн ааттаналлар уонна оҕо санаатын аралдьытан, ыскайдаан буортуну оҥороллор. 

Киһиэхэ үчүгэй киһи буолар баҕа санааны таҥара үөрэҕэ иҥэрэр. Киһи быһыылаах буолууга кыра эрдэҕиттэн үөрэнэн хаалбыт оҕо, куһаҕан быһыылары оҥороро аҕыйыыр. Онтон киһи быһыылаах буолууга, киһи быһыытыгар үөрэтиллибэтэх, атаахтыы, маанылана сылдьыбыт, «куһаҕан иитиилээх» оҕо куһаҕан быһыылары оҥороро элбэх буолар.

Улаатан иһэр оҕо баҕа санаата элбэх. Ол элбэх баҕа санаатыттан хайаларын эрэ ордук чорботон, куруук ону санаатаҕына, ол санаатын олохсуйбут үгэс оҥостунан таҥараҕа кубулутуон сөп.

Оҕо барыта улаата охсон, улахан киһи буола сатыыр баҕа санаата салгыы сайдыытыттан үчүгэй киһи буолуу баҕа санаата хас биирдии киһиэхэ үөскүүр. Ол иһин үчүгэй киһи буолуу баҕа санаата дьоҥҥо барыларыгар таҥара буолбут. Арай хас биирдии омуктар тус-туспа санааларыттан улахан таҥаралар атын атын киһи аатынан ааттаммыттар.

Бары улахан киэҥник тарҕаммыт таҥаралар үчүгэй киһи буолууга ыҥыраллар, үтүктэр, батыһар киһилэрин үчүгэй мөссүөнүн оҥорон, ону таҥара оҥостон үтүктэллэр.

Баҕа санаа киһини хамсатар, үлэлэтэр, тугу эмэ оҥотторор кыахтаах. Киһи баҕа санаатын ситиһээри араас саҥаны айыылары оҥорор, олоҕор уларытыылары, тупсарыылары киллэрэр. Баҕа санаа мунньустубута, үгэс буолбута, таҥыллыбыта таҥараны үөскэтэр.
Үчүгэй быһыылары оҥорорго ыҥырар баҕа санаа хас биирдии киһиэхэ баар буолуута үчүгэй быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр кыахтаах. Баҕа санааны үгэс оҥостон өйгө-санааҕа иҥэринии – таҥараны үөскэтэр.
 
Оҕо төрөппүтүн курдук буолар баҕа санаата, кыра эрдэҕиттэн туохха барытыгар кинини үтүктэрэ, батыһара, кини курдук буола сатыыра, холобур оҥосторо төрөппүтүн сыыйа таҥаратыгар кубулутар. Оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан төрөппүтүн таһымын ааһыар диэри төрөппүт бэйэтэ сыыһа-халты туттунан түһэн биэрбэтэҕинэ оҕотун үтүө, үтүктэр санаата хаһан да уларыйбат. Оҕото кыра эрдэҕинэ төрөппүт оҕотугар – таҥарата буолар.

Оҕо батыһар, үтүктэр киһитэ – төрөппүтэ. Төрөппүтүн көрөн, үтүктэн улаатар, өйө-санаата сайдар. Батыһар, үтүктэр киһитэ оҕо таҥаратыгар кубулуйар. Уол оҕо бэйэтин уратытын билинэр кэмиттэн ыла аҕата быһаччы үтүктэр, батыһар киһитигэр кубулуйар. 
Төрөппүтүн курдук буолар, үтүктэр баҕа санаата оҕону атаҕар туруоран хаамтарар. Оҕо атаҕар туран хаамыытыттан киһи буолуута саҕаланар. Бу кэмтэн ыла оҕо киһи буолуу, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууга үөрэниитэ саҕаланара уонна салгыы сайдан иһэрэ наада.

Оҕо аан маҥнайгы саҥарар тылларын куруук көрөр, истэр, бүөбэйдиир киһитин – ийэтин үтүктэн саҥарарга үөрэнэр. Ханнык тыллары хайдах саҥарары, кими хайдах ааттыыры оҕо ийэтэ быһааран оҕотун үөрэтэр. Саха дьахталлара оҕолорун кыра эрдэхтэринэ сахалыы саҥара үөрэтэр кыахтара улахан. Омук тыла дьахталлартан ордук улахан тутулуктаах.

Чааскыттан үүтү, кэфири иһэргэ үөрэнии төһө да уустугун, эрэйдээҕин иһин оҕо икки, үс сааһыгар үөрэнэ охсор. Төрөппүтүн, улахан дьону үтүктэ, кинилэр курдук иһэргэ, аһыырга баҕа санаата чааскыттан иһэргэ, ньуосканан таба туттарга үөрэтэр.
 
Кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрүйэх буола үөрэнэргэ оҕо ийэтэ, аҕата; төрөппүттэрэ үлэһит, үлэни-хамнаһы кыайар, сөбүлүүр, куруук үлэлии сылдьаллара олук, тирэх буолар. Оҕо күн аайы илиилэрин араарбакка үлэлиир төрөппүттэрин үтүктэр күүһэ, кинилэргэ көмөлөһөр санаата, кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үлэлии үөрэнэргэ үгэстэри үөскэтэрэ үлэһит киһи буола улаатарыгар төрүт буолар.

Кыра эрдэҕинэ үлэлии үөрэммэтэх оҕо улаатан бэйэтин өйө-санаата киирэн үлэлии үөрэнэрэ олус уустук, эрэйдээх, уһун кэми ылар. Туга эмэ табыллыбатар эрэ бу киһи ити дьарыгын быраҕан кэбиһэр кыахтаах. Кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үлэлии үөрэннэҕинэ соннук үгэстэр үөскээһиннэриттэн үлэлиир-хамсыыр кыаҕа улаатар.

Оҕо улаатан истэҕинэ үтүө, үчүгэй баҕа санаалары үгэс оҥосторугар үөрэтиини, иитэн, иҥэрэн биэриини, ол аата үчүгэй киһи таҥаралаах буолууну, төрөппүттэр бары санааларын ууран ситистэхтэринэ оҕолоро киһилии майгыннанан, быһыыланан, үтүө үлэһит киһи буола улаатар кыахтанар.

ТАҤАРА уонна АЙЫЫ

Биһиги сахалар олус киэҥ, дириҥ өйдөбүллээх, уһун үйэлээх, киһи өйө-санаата сайдыытыгар олус сөп түбэһэр таҥара үөрэхтээхпитин умуннаран сылдьаллар. Бу таҥара үөрэҕэ олус былыргы кэмҥэ үөскээбитин оннооҕор арҕааҥҥы дойдулар үөрэхтээхтэрэ тенгрианство диэн аатынан билинэллэр. Икки тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр үөскээбит  христианство үөрэҕэ былыргы таҥара үөрэҕиттэн сайдан, үүнэн тахсыбытын суруйааччы Мурад Аджи бэлиэтиир. (4,223).

Билигин биһиэхэ былыргы бэйэбит таҥарабыт үөрэҕин оннун булларан саха дьонун санааларын үчүгэй киһи буолуу суолунан салайан биэрэрбит наада буолла. Аныгы сайдыылаах, демократия суолун тутуһар олох ирдэбилэ ону эмиэ ирдиир.

Дьон бары үөрэхтэнэн-билиилэнэн Ырай дойдута диэн киһи санаатыгар оҥорон көрөр, хаһан да туолбат ыра санааларын дойдута буоларын билиммиттэрин кэнниттэн, аныгы демократия баһылаан салайар олоҕор биһиги, сахалар таҥарабыт үөрэҕэ киһи өйө-санаата сайдыытын уратыларын быһаарыыта ордук сөп түбэһэрин билинэр кэмнэрэ буолла.

Таҥара диэн тыл олус былыргы кэмнэргэ саха дьонун олохторун үөрэҕин холбуу хомуйан таҥ, таҥар диэн төрүт сахалыы тыллартан  үөскээбит. Таҥара диэн бэйэтинэн сахалыы өйдөбүлэ ким эрэ, биллибэт киһи тугу эмэ хомуйара, чочуйара, холбуура таҥара ааттанар.
Ол аата таҥара үөрэҕэ диэн уһун үйэлэргэ хомуллан, таҥыллан үгүс дьон олохторун үөрэхтэринэн, уопуттарынан мунньуллан үөскээбит үөрэх диэн быһаарыллар. Таҥара үөрэҕэ биһиги сахалар бэйэбит төрүт үөрэхпит.

Таҥара үөрэҕэ диэн тугуй? Бу үөрэх туох барыта икки өрүттээҕин курдук икки тус-туспа чаастартан хомуллан үөскээбит. 

Бастакытынан, оҕо кыра эрдэҕинэ үтүө быһыылары элбэхтик оҥотторон үгэс оҥорон ийэ кутугар иҥэрэн биэрии, иккиһинэн, улахан киһи бэйэтин өйүн-санаатын үөрэтиитэ, салайыыта, үтүө санааларын үгэс оҥостон ийэ кутугар иҥэриниитэ  буолар.

Санаа диэн олус кыра. Тугу эмэ биирдэ эмэтэ санаан аастахха киһи умнан иһэриттэн санаа ордук кыччыыр уонна улахан суолтата суох курдук өйдөбүллээх. Ону-маны оҥоруох иннинэ өйгө-санааҕа оҥорон көрүү, бу быһыы төһө табылларын, туох туһалааҕын быһаарыы өй-санаа сүрүн үлэтэ буолар. Киһи барыта олус элбэх баҕа, ыра санаалардаах эрээри, олортон олоххо туһалааҕа олус аҕыйах. Ол иһин элбэх туһата суох санааларынан баһы толорон кэбиспэккэ олоххо туһалаах санаалары саныырга үөрэнии киһиттэн ирдэнэр биир тутаах көрдөбүл буолар.

Таҥара үөрэҕин биир сүрүн туһатынан куруук биир санааны саныы сырыттахха, ол санаа элбэхтик хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйдаҕына киһини бэйэтин салайар кыахтанарын дьоҥҥо өйдөтүү буолар. 

Санаа бу курдук уларыйар кыахтааҕын дьон бары таба өйдөөн олохторугар туһаналлара эрэйиллэр. «Куһаҕаны санаама, куһаҕан майгылаах буолуоҥ» диэн этии, киһи санаата быһыытын, майгынын кытта уларытарын биллэрэр. Киһи ханнык; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу санаалардаах даҕаны соннук быһыылары оҥорор. Онтон быһыы диэн санаабыт санааны олоххо киллэрии, тугу эмэ оҥоруу аата буолар.
Киһи баһыгар, өйүгэр-санаатыгар аан маҥнай санаа үөскүүр. «Киһини санаата салайар» диэн этии киһи аан маҥнай санаатыгар саныырын, оҥорон көрөрүн уонна онтон тугу эмэ дьиҥнээхтик, илэ оҥорорун чуолкайдаан биэрэр.
 
«Оруо маһы ортотунан тоҕо көтөн барыма», «Оломун билбэккэ эрэ ууга кииримэ» диэн этиилэр ситэ быһаарбакка, санааҕар оҥорон көрбөккө, туох кэтэһэн турарын билбэккэ эрэ мээнэ иннин диэки барыма диэн биллэрэллэр, үөрэтэллэр. «Санаабычча быһыыланар» диэн санаатыгар туох эмэ көтөн түһэрин кытта оҥоро охсор киһини этэллэр.

Саныыр санааны сааһылаан, дьаарыстаан киһи быһыытыгар сөп түбэһиннэрэн биэрэр кыахтаныы киһи быһыылаах буолууга тириэрдэр. Киһи өйө-санаата сайдан киһилии быһыыланар киһи буолуоҕуттан ыла таҥара диэн үтүө баҕа санаалара хомуллан, таҥыллан үтүө киһи мөссүөнэ үөскээбит. Ол аата таҥара үөрэҕэр  үтүө, үчүгэй киһи оҥорбут быһыыларын үтүктэн, батыһан үтүө быһыылары оҥорорго үөрэнии, үчүгэй киһи буолуу киирэр.

Санааны салайа үөрэнии, куһаҕан санаалартан ыраастаныы, умнуу, үтүө, үчүгэй киһи буолууну ситиһэ сатааһын таҥара үөрэҕэ диэн ааттанар.
 
Киһи бэйэтин санааларын сатаан салайа үөрэниэхтээх. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону киһи буолууга үөрэтэр, ол аата таҥара үөрэҕэ тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэтииттэн саҕаланар. Киһи буолуу үөрэҕэр санааны салайыы, сөптөөх, киһилии суолунан салайан биэрии оҥоруллар, киһи быһыытын, сиэри аһара барбат буолууга үөрэтиллэр. Ол аата, оҕо аан маҥнай бары быһыыларын барыларын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэриттэн, бу быһыылара үгэскэ кубулуйан ийэ кутугар иҥнэхтэринэ киһилии санаалаах, киһилии быһыылаах буола улаатар. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ киһилии быһыыга үөрэтии олус улахан суолталаах. Таҥара үөрэҕэ оҕону иитиигэ улахан суолтата итинэн быһаарыллар.

Санаа мунньустар. Муһуннаҕына күүһүрэр. Куһаҕан санаалар киһиэхэ мунньустан, элбээн хаалыылара куһаҕан үгэһи үөскэтэн киһини куһаҕан быһыылары оҥороругар тириэрдиэхтэрин сөп диэн өй-санаа, таҥара үөрэҕэ быһаарар. Куһаҕан санаалары өр саныы сылдьыбакка, хос-хос хатылаан үгэскэ кубулуппакка умнан, хаалларан иһии дьонтон барыларыттан ирдэнэр биир тутаах көрдөбүл буолар. 

«Былыргыны былыт саптын» диэн сахалар этэллэр. Бары куһаҕан быһыылары умнан, өйгө-санааҕа суох оҥорон иһии киһи өйө-санаата ыраастанарыгар, атын үтүө санааларынан туоларыгар тириэрдэр. Бу быһаарыыны тутуһар буолуу үчүгэй санаалаах дьон элбээһиннэрин үөскэтэр. Куһаҕан санаалартан ыраастаныы, ол аата умнуу диэн таҥара үөрэҕин биир сүрүн көрдөбүлэ буолар.

«Айыы этэн ыраастаныы» диэн оҥорбут сыыһаны, киһи оҥорбот быһыыларын оҥорбуту билинии аата. Киһи оҥорбут сыыһатын, бу сыыһа эбит диэн билиннэҕинэ эрэ аны ону оҥорбот буолар кыахтанар, умнар, ол иһин өйө-санаата ырааһырар, атын үчүгэй санаалар өйүгэр-санаатыгар олохсуйар, иҥэр кыахтаналлар.

Кыра оҕо саҥа улаатан истэҕинэ таҥарата, үтүктэр, үөрэнэр киһитэ төрөппүтэ буолар. Оҕо төрөппүтүн көрөн, үтүктэн кини курдук буолар баҕа санаатыттан төрөппүтүн курдук санаалаах, быһыылаах буола улаатар. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ этэринэн оҕо хайаан даҕаны икки төрөппүттээх буоллаҕына эрэ өйө-санаата туруктаах буола улаатарыгар олук ууруллар.
 
Аҥардас дьахталлар биир эмэ атаах оҕолорунан омугу сайыннарыахтара диэн төрдүттэн сыыһа өйдөбүл. Тулаайах оҕо биир төрөппүтэ суоҕуттан баҕа санаата кэлтэйдии, аҥар өттүн диэки халыйан барарыттан өйө-санаата сайдыытыгар туспа уратылар үөскүүллэриттэн туруга суох өйдөөх-санаалаах буола улаатарын сахалар билэллэр этэ. Ол иһин былыр-былыргыттан тулаайах оҕо биир эмэ буоларыгар баҕараллара уонна иитиитигэр аймахтарын эр дьоно көмөлөһөллөрүн хайаан да ирдииллэр этэ.

Сахалар таҥара уонна айыы диэн итэҕэл тылларын куруук тутталлар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн Аан дойду төрүт тутулуктарын быһаарар этиигэ сөп түбэһэн итэҕэл, киһи өйө-санаата сайдыыта эмиэ икки өттүттэн халбаҥнаабат тутулуктааҕын быһааран бу таҥара уонна айыы диэн өйдөбүллэр туттуллаллар.

Итэҕэл икки өрүттэрэ, өйдөбүллэрэ манныктар:

1.	Таҥара итэҕэлэ.

2.	Үрүҥ Айыы итэҕэлэ.

Итэҕэл бу икки өрүттэрин арыыйда киэҥник ырытан быһаарыахпыт: 

1. Таҥара итэҕэлэ. Оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын киһи буолуу суолунан сайыннарыы, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтии, өйө-санаата аһара барарын хааччахтааһын аналлаах өй-санаа, таҥара үөрэҕинэн ситиһиллэр. Yтүө, үчүгэй киһи оҥорор быһыыларын үтүктэн ол курдук оҥоруу кини курдук өйдөөх-санаалаах буола улаатыыга тириэрдэрэ таҥара үөрэҕэ бастаан иһэрин быһаарар. Оҕо саҥа сайдан, үүнэн, улаатан иһэр баҕа санаатын киһи буолуу, киһилии быһыыланыы суолунан салайан олоҕун олороругар таҥара үөрэҕэ көмөлөһөр. 

Таҥара итэҕэлэ сайдан иһэр өйү-санааны үөрэтэр, ол аата улаатан иһэр оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри иитэр-үөрэтэр аналлаах, сайдыыны, саҥаны түргэнник ылынымтыа, олоххо буолар уларыйыылары киллэримтиэ. Ол иһин итэҕэл үрүҥ өттө, сайдар өттө таҥара итэҕэлэ буолар. Yтүө санааҕа үөрэнии итэҕэл үтүө, үрүҥ өттө, Yрүҥ итэҕэл диэн ааттанар.

2. Yрүҥ Айыы итэҕэлэ. Урукку кэмҥэ олорон ааспыт көлүөнэлэр үчүгэйгэ үөрэтэр туһалаах билиилэрин арааран ылан иҥэринии, кинилэр үөрэхтэрин олоххо тутуһуу, Yрүҥ Айыылартан билиини ылыныы Yрүҥ Айыы итэҕэлэ диэн ааттанар. Итэҕэл диэн тугу эмэ итэҕэйии аата. Итэҕэйэр буоллахха итэҕэл үөскүүр.

Үрүҥ Айыылартан ылынар билиибитигэр омукпут тыла, былыр-былыргыттан иҥэриммит олохпут үгэстэрэ, сиэрдэрэ-туомнара холбуу киирсэ сылдьаллара туох барыта икки өрүттээҕин таба өйдөөн, сыаналаан, тэҥнээн  саҥаны, урукку өттүгэр суоҕу ылынарбытыгар сэрэхтээх буоларбытын ирдиир.

Итэҕэл бу икки өрүттэрэ олох араас кэмнэригэр бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн толорсон биэрэллэр. Хас эмэ үйэлэр усталарыгар саха дьонун өйдөрүттэн-санааларыттан туората, умуннара сатааннар, олору оннугар түһэрэр сыалтан билигин саха итэҕэлин Yрүҥ Айыылартан кэлэр билиилэрэ ордук элбээбит курдуктар. Олоҥхоттон ылыллар билиилэр үчүгэй, аныгы сайдыылаах дьоҥҥо туһалаах өрүттэрин туспа арааран ылан дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдии аата Yрүҥ Айыылартан кэлэр билиилэри туһаныы диэн буолаллар. Онтон былыргы кэпсээннэртэн, олоҥхолортон кэлэр өлөрүү, алдьатыы туһунан куһаҕан билиилэр Хара Айыылар буолан умнууга хаалан иһиэхтээхтэр, кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туттуллубаттара ордук.

Айыылар, иччилэр, былыргы өбүгэлэр өйдөрүттэн-санааларыттан үөскүүр итэҕэл билиҥҥи дьоҥҥо туһалаах өттө Yрүҥ Айыы итэҕэлэ диэн ааттанар, кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ-үөрэтиигэ туттуллар, онтон туһата суох, куһаҕаны кэпсиир, үөрэтэр өттө Хара Айыы буолан умнуллууга аналланыахтаах. Куһаҕан быһыылар умнуллан, хаалан иһиилэрэ үчүгэй быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр. 

Былыргылар, урукку олорон ааспыт көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын олус күүскэ тутуһуу олоххо саҥаны, сайдыыны, уларыйыылары киллэриини атахтыыр, сарбыйар, былыргылыы, хаалынньаҥ олоҕунан олорууга ыҥырар. Ол иһин итэҕэл аҥар, айыылартан тутулуктаах өттүн; хара, хараҥа, түҥкэтэх, сайдыыны ылыммат өттө диэн араарыллар.
 
Yөрэх-билии, өй-санаа күүскэ сайдан иһэр. Хас көлүөнэлэр уларыйан истэхтэрин аайы киһи билиитэ-көрүүтэ кэҥээн, өйө-санаата эбии сайдан бэрээдэгэ тупсан, аныгы демократия төрүттэрэ киирэн иһэллэр. Саҥа үөскүүр көлүөнэлэр эһэлэр, эбэлэр, аҕалар, ийэлэр билиилэринээҕэр саҥаны, урукку олоххо суоҕу элбэҕи билэллэр. Холобурга, ааспыт, 80-с сыллардаахха олорон ааспыт көлүөнэ дьон компьютер диэн тугун букатын да билбэттэр этэ. Ол иһин былыргы дьон, бары айыылар өйдөрүттэн-санааларыттан билиҥҥи олоххо туһалаах, үчүгэй өттө, Yрүҥ Айыыта эрэ дьоҥҥо туһалыыр, туттуллар кыахтаах.
 
Итэҕэл бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэрбэтэхтэринэ, быспатахтарына омук өйө-санаата толорутук, олох бары кэмнэригэр туруктаахтык сайдар. Өй-санаа икки өттүттэн тутулуктаахтык сайдыыта туруктаах өйү-санааны үөскэтэрин итэҕэли үөрэтээччилэр билэллэрэ уонна кытаанахтык тутуһаллара наада. Итэҕэл үөрэҕэр хайа да өттүгэр аһара барыы диэн суох буолара ордук.

Итэҕэл саҥа, таҥара өттө аһара баһыйдаҕына саҥа итэҕэл, саҥа омук үөскүүр кыахтаналлар. Онон, дьон сайдыылаах, үөрэхтээх өттүлэрэ итэҕэл таҥара диэн ааттаах, сайдан иһэр өйү-санааны үөрэтэр өрүтүн ордук сыаналыыллар, олохторугар элбэхтик туһаналлар, оҕолорун үөрэтэллэр.

ҮӨРЭХ уонна БИЛИИ

Сахалар элбэхтик үөрэх уонна билии диэн тыллары үөрэх-билии диэн холбуу этэн туһаналлар. Манна үөрэх диэн тыл билии диэн иннигэр турара үөрэх өссө сайыннаҕына, дириҥээтэҕинэ уонна боруобаланан көрөн туох содуллааҕа быһаарылыннаҕына эрэ билиигэ кубулуйарын быһаарар. Үөрэнииттэн билии үөскүүр.

Ол аата бу үөрэтэ, билэ сатыыр быһыыбыт кэлин боруобаланан, оҥоруллан туох быһыы үөдүйэн тахсара барыта быһаарылыннаҕына, билиннэҕинэ эрэ билиигэ кубулуйар. Үөрэх билиигэ кубулуйуор диэри хайаан даҕаны боруобаланан, оҥоруллан көрөн үчүгэйэ, туһалааҕа дуу эбэтэр куһаҕана, буортулааҕа быһаарылыннаҕына эрэ табыллар. Дьон бары киһилии, ол аата үчүгэй диир быһыыларын элбэхтик оҥорор буоллахтарына куһаҕан, буортулаах үөрэҕи букатын да хаалларан иһэллэрэ ордук. 
 
Киһи сорох үөрэҕи этин-сиинин араас чаастарынан ылынара тус-туһунаннар:

1.	Истэн билии.

2.	Көрөн үөрэнии.

3.	Ааҕан билии.

Бу ылынар үөрэхпитин барыларын оҥорон көрөн, боруобалаан тугун-ханныгын арааран биллэхпитинэ олохпутугар быһаччы туһанар кыахтанабыт. «Элбэхтэ истибиттээҕэр биирдэ көрбүт үчүгэй» диэн этии киһиэхэ үөрэх хайдах иҥэрэ ордук туһалааҕын биллэрэр. 
«Саха киһитэ тутан-хабан көрдөҕүнэ биирдэ астынар» диэн этии туох барыта боруобаланан, оҥоруллан, тутуллан-хабыллан туга-ханныга билиннэҕинэ эрэ табылларын, оччоҕо эрэ дьоҥҥо туһалааҕа дуу, буортулааҕа дуу арылларын быһаарар.

Үөрэҕи элбэхтик көрөн-истэн, ааҕан, олору хос-хос хатылаан, суруйан үөрэтии үгэс, ол аата ийэ кут, онтон тутан-хабан, оҥорон көрөн үөрэнии буор кут үөскээһинигэр тириэрдэр, умнубат гына өйдөнүллэрин тэҥэ киһи этэ-сиинэ үөрэнэн үөрүйэх буолар. Үөрэҕи ылыныы кэмигэр оҥорон көрөр кыах баар буоллаҕына үөрэх сыыһата-халтыта сонно тута биллэн, күөрэйэн таҕыстаҕына көннөрөн саҕалыы оҥоруу кыаллара үөрэнии түргэнник уонна ситиһиилээхтик барарын биллэрэр.
 
Үөрэх билиигэ кубулуйуутугар оҥорон көрүү сүрүн оруолу ылар. Тугу эмэни оҥордоххо, оҥоһуллан бүппүтүн кэннэ өссө өр боруобалаатахха туох сыыһалааҕа-халтылааҕа, куһаҕаннааҕа эбэтэр үчүгэйдээҕэ дьэ арыллан тахсар уратылаах. Ол курдук тимир ууһа саҥа быһаҕы оҕустаҕына хос-хос хатаран, төнүннэрэн оннун биирдэ булларар.
 
Үөрэнэр кэмҥэ боруобалаан иһии, көннөрөн, тупсаран биэрэр кыах баар буолара үөрэх сөптөөх хайысханан баран иһэрин ситиһэргэ аналланар. Биһиги учууталларбыт оҕо хайдах үөрэҕи ылынара ордугун билэн туһаммыттара ыраатта. Ол курдук араас көрдөрөн үөрэтэр үөрэх тэриллэрин уонна боруобалаан үөрэтиини оскуолаларга куруук туһаналлар.
  
Үөрэтиллэн уонна оҥорон көрөн боруобаламмыт, сыыһата-халтыта барыта көммүт, түмүгэ биллибит үөрэх билии диэн ааттанар. Ол аата билии диэн эрдэттэн бэлэмнэммит, биллибит быһыы буолар, ол иһин билиини быһалыы ылыныллар, сол баарын курдук толордоххо хаһан да сыыһа буолбат.
 
Билиилээх диэн элбэҕи үөрэтэн билбит уонна олорун быһаччы туһана сылдьар киһи буолар. Онтон үөрэхтээх киһи диэн саҥа үөрэнэ сатыы сылдьар, тугу билбитин өссө да туһаҕа таһааран туһана илик киһи ааттанар. Биһиэхэ үөрэхтээх дьон төһө эмэ элбэхтэр эрээри онтуларын туһаҕа таһааран туһанар кыахтара аҕыйаҕыттан сайдыыбыт намыһах.

Оҕону кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр бэлэм билиигэ иитиллэр, тугу барытын маннык оҥор диэн көрдөрүллэр, үтүгүннэриллэр, онтон улаатан, бэйэтин өйө-санаата сайдан истэҕинэ үөрэтиллэр. Ол аата төрөппүт аан маҥнай бэйэтэ билэр, үөрэтэн билбит, үчүгэй диир быһыыларын хайдах оҥорорго үтүгүннэрэн, батыһыннаран, бу курдук оҥор диэн көрдөрөн үөрэтэрин аата иитии диэн буолар. Бэлэм, урут оҥоруллан элбэхтэ боруобаланан билиигэ кубулуйбут үөрэххэ үөрэтии иитии диэн ааттанар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ бэлэм билиигэ иитии ийэ кута түргэнник иитиллэригэр, ону-маны оҥорууну түргэнник баһылыырыгар тириэрдэр. Оҕо төрөппүттэрин билиилэрин быһаччы, ырыта, быһаара сатаабакка ылынан иһиитэ иитии диэн буолар. 

Ааспыт, урукку көлүөнэлэр үөрэппит үөрэхтэрэ дьон бары билэр билиилэригэр кубулуйбуттара кинигэлэргэ сурулланнар ууруллан уонна дьон өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн сылдьаллар. Ол билиилэртэн ордук туһалаахтара өс хоһоонноро буолан сылдьалларын быһаччы ылан олохпутугар туһанабыт. 

«Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһоонун хайдах этиллэринэн туһаннахпытына оҕо төрөппүтүнээҕэр бары өттүнэн барытынан ордук, баһыйар, өйө-санаата өссө күүстээх, тулуурдаах буола улааттаҕына омук сайдан иһэр кэмэ дьэ кэлэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр бу өс хоһоонун куһаҕан диэн ааттааннар туоратан, умуннаран, тутуспат буолууларыттан билиҥҥи көлүөнэлэр иннинээҕи көлүөнэлэрдээҕэр быдан мөлтөх өйдөөх-санаалаах буола улаатан сылдьаллар.

Оҕо улаатан иһэн барыны бары сатыырга, оҥорорго үөрэнэр. Үөрэх билиигэ кубулуйара өссө да ыраах, үөрэнии уһун кэми ылар. Үөрэх үөрэтиллэн-үөрэтиллэн, оҥорон көрөн, боруобаланан туох содул үөскээн тахсара быһаарыллан бүттэҕинэ билии диэн буолар уонна атын хос быһаарыыта суох олоххо быһаччы туттуллан барыан дьэ сөп буолар.

Айыы үөрэҕэ диир сыыһа. Айыы диэн өлбүт дьон билиилэрэ, өйдөрө-санаалара, аны уларыйбат турукка киирбит өй-санаа Үөһээ дойдуга сылдьара ааттанар. Айыылартан, урут тыыннаах эрдэхтэринэ үөрэтэн билбит бэлэм билиилэрин ылынабыт. Былыргы көлүөнэлэр үөрэтэн-үөрэтэн, элбэхтэ боруобалаан көрөн билиигэ кубулуппут өйдөрүн-санааларын биһиги быһалыы ылан олохпутугар туһанабыт эрэ.
Былыргы өбүгэлэрбит билиилэрэ өс хоһоонноругар кубулуйан сылдьалларын таба өйдөөн олохпутугар туһаныахпыт этэ.

«Уу чугаһа, уруу ырааҕа үчүгэй» диэн былыргы өбүгэлэрбит үөрэтэн быһааран өс хоһооно оҥорбут билиилэрин билигин саҥалыы билэн дьэ туһанан эрэбит. Уу киһи олоҕор куруук баар, чугас буоллаҕына эрэ табылларын, төһөнөн чугас даҕаны таһан туһанарга чэпчэкитин былыргы үйэлэртэн, дьон хаһан дьиэ туттан олорор буолуохтарыттан ыла үөрэтэн билбиттэр. Кинилэр ити билиилэрин биһиги саҥаттан быһаара, били этэргэ дылы «бэлэсипиэти хаттаан оҥоро сатаабакка» эрэ туһанар кыахтаахпыт.

Бу этиибит салгыыта «…, уруу ырааҕа ордук» диэнин бу саҥардыы арыйан туһанар буолан эрэбит. Ол курдук ыраах сирдэртэн кэргэн ыллахха аймахтаһыы сабыдыалыгар оҕустарыы суох буолан, бу аймахтар доруобуйалара тупсарын сахалар былыр-былыргыттан билэннэр оҕолорун үөрэтэргэ анаан өс хоһооно оҥорон туһаналлар эбит.

Урукку үлэлэрбитигэр быһаарбыппыт курдук туох барыта икки өрүттээҕин быһыытынан айыылартан ылар билиибититтэн аҥардастыы Үрүҥ Айыылар билиилэрин эрэ туспа арааран ыламмыт кэлэр көлүөнэлэрбитин үөрэтиигэ туһанарбыт наада. Ол курдук эдэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара тупсарын туһугар былыргы дьон оҥорбут куһаҕан быһыыларын, Хара Айыыларын туспа арааран, умнан, хаалларан истэххэ эрэ үчүгэй быһыылар элбииллэрэ ситиһиллэр. Итини тэҥэ былыргы, өй-санаа ситэ сайда илигинэ дьон оҥорор быһыылара эмиэ өйдөрүн-санааларын таһымын курдук намыһах, оҥорор быһыыларыттан куһаҕана элбэх этэ. Ол курдук былыргы кыргыһыыларга кыайбыт-хоппут киһи кыаттарбыт киһитин өлөрөн, этин-сиинин кырбастаан, сүрэхтээх быарын үҥүүгэ үөлэн илдьэ барара. Билигин сайдыылаах үйэҕэ киһини өлөрүү диэн олус ыар буруй буоларынан былыргы дьон оҥорбут ыар быһыыларын кыра оҕо улаатыар, сууту, сокуону билэр буолуор диэри билбэтэ ордук буолуо этэ.

Бэлэм, урукку көлүөнэлэр үөрэтэн билбит билиилэрин таба туһанар наадаҕа, бу дьон оҥорбут быһыыларын ырытан, сыаналааһын наада. Ол аата бу быһыылар үчүгэйдэрин уонна куһаҕаннарын таба быһааран олоххо туһаныы кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруктаах буолуутугар тириэрдэр кыахтаах.

Урут олорон ааспыт дьон былыр үйэҕэ үөрэтэн, билэн олоххо туһаныллар гына бэлэмнээн биэрбит  билиилэрин биһиги ылан олохпутугар туһаммытынан барабыт. Манна ордук дириҥ өйдөбүллээх «Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэн» диэн этиини быһалыы ылынаммыт кырдьаҕастары ытыктыыбыт, этэр тылларын истэбит.

Саха норуота үгүс үйэлэр тухары олохторун үөрэҕин, ол аата Үрүҥ Айыылартан кэлэр билиилэрин өс хоһоонноро оҥороннор билигин туһана сылдьаллар.

Өс хоһооннорун үлэһит норуот айар, ол иһин кыайыылаах-хотуулаах үлэ, сытыы, мындыр өй үрдүктүк сыаналанар, үтүө майгы-сигили, сыһыан мэлдьи хайҕанар, ытыктанар, баттабыл-атаҕастабыл, буруй-сэмэ, содур быһыы сэмэлэнэр.
 
Онон өс хоһоонноро үөрэтэр, биллэрэр, киһини үчүгэйгэ үөрэтэр күүстэрэ улахан.  Итэҕэһи, алҕаһы, буруйу оҥорбокко, туттунарга, сэмэлииргэ, көннөрөргө үөрэтэрэ кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара тупсан иһэригэр тириэрдэр.

YӨРЭХ ИККИ ӨРYТЭ

Сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» дииллэр. Бу этиини биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрэ, сорох суруйааччыларбыт билигин даҕаны арааран билэ, таба сыаналыы иликтэриттэн хомойорбутугар эрэ тиийэбит.

Күн уонна Сир, Аан дойду, Сир үрдүгэр туох баар барыта икки өттүттэн хардарыта тутулуктаахтар, ол иһин иккилии өрүттээхтэр. Сир үрдүгэр туох барыта уларыйан, эргийэн, күн уонна түүн, сайын уонна кыһын курдук уларыйан солбуйсан биэрэллэр. Бу икки өрүттэр уларыйан, солбуйсан биэриилэригэр улаханнык оҕустарбат, сыыһа-халты туттубат туһугар хас биирдии киһи бу икки өрүттэри иккиэннэрин тус-туспа арааран билэрэ наада.
 
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһиэхэ бу икки өрүттэри тус-туспа арааран билэргэ уонна олоххо таба туһанарга үөрэтэр. Ол иһин таҥара үөрэҕэ хас биирдии киһиэхэ хайаан да наада.

Туох барыта икки өрүттээҕин курдук үөрэнии эмиэ икки тус-туспа араарыллар өрүттэрдээх:

1.	Үөрэтии. Атын киһи киһиэхэ тугунан эмэ дьайан, кэпсээн, көрдөрөн, үтүгүннэрэн, оҥотторон үөрэтиитэ.

2.	Үөрэнии. Киһи бэйэтэ булан-талан, билэн-көрөн, ааҕан-суруйан, эрэйдэнэн үөрэниитэ.

Кыра оҕолору үөрэтии уонна улахан, өйдөрүн-санааларын туппут дьон үөрэниилэрэ иккиэн тус-туспа хайысхалаахтар, тус-туспа төрүккэ, киһи өйүгэр-санаатыгар, ийэ уонна салгын куттарыгар олоҕураллар.

Биһиги таҥарабыт үөрэҕин бу быһаарыылара олоххо, өй-санаа сайдыытыгар улахан хамнааһыны таһаарар кэмнэрэ сотору кэлиэхтэрэ. Аныгы сайдыылаах, демократия сокуоннарын тутуһар олоххо дьон бары биһиги таҥарарбыт үөрэҕин тутустахтарына эрэ киһи быһыылаах, туруктаах өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлээх буолалларын билиэхтэрэ.

Оҕо кыра, 2-5 саастаах эрдэҕинэ субу оҥорбутун тута бааччы умнан иһэринэн тугу элбэхтик хос-хос хатылаан оҥорбутун эрэ өйдөөн хаалан иһэр кыахтаах. Бу элбэхтик хатылаан хос-хос оҥорбутуттан үгэстэр үөскээһиннэриттэн кини ийэ кута сайдан эбиллэр. Бу кэмҥэ оҕоҕо үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон өйүгэр-санаатыгар иҥэрэн, үгэс оҥорон биэрэн истэххэ ийэ кута иитиллэн үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар. Оҕону иитии диэн ити төрүккэ олоҕурар.

Онон оҕо саҥа улаатан истэҕинэ бэйэтэ санаатын салайар кыаҕа суоҕуттан үчүгэй быһыылары атын, улахан дьон көмөлөрүнэн, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэриилэринэн элбэхтик оҥоро үөрэннэҕинэ үчүгэй үгэстэри үөскэтинэн, бу оҥорор үчүгэй быһыылара үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ууруллан, мунньуллан иһиилэриттэн үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатара төрүттэнэр.

Кыра оҕону үөрэтиигэ төрөппүт сыала, соруга оҕотугар элбэх үчүгэй быһыылары оҥотторо үөрэтэн бу быһыылара үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэрин ситиһиитэ буолар. Манна үчүгэй майгылаах буолуута, улахан дьоҥҥо сыһыана, үлэҕэ-хамнаска үөрэтии барыта киирсэллэр.

Оҕо улаатан, этэ-сиинэ ситэн, өйө-санаата сайдан истэҕинэ үөрэтии хайысхата уларыйан бэйэтэ санаатын салайыытыгар көһөрүллэн биэриэхтээх. Бу кэм оҕо оскуолаҕа киириититтэн  саҕаланар уонна киһи буолууну ситиһиитинэн түмүктэниэн сөп. Киһи буолууну ситиһии кэнниттэн төрөппүт уонна оҕо икки ардыларыгар сыһыан тосту уларыйан улахан дьоннуу сыһыаҥҥа көһөн биэрэр кэмэ кэлэр. Бу кэмҥэ оҕо бэйэтин өйө-санаата сайдан, өйүнэн-санаатынан салайтаран үөрэҕи бэйэтэ ылынан үөрэниини ситиһэр кыахтанар.

Биһиги аныгы бэйэлэрин билиммит төрөппүттэрбит оҕолорун куруук «кыра оҕо» диир санааларыттан бу өй-санаа уларыйар кэмин табан сыаналаабаккалар кэлин улахан эрэйи көрсөллөр. Аналлаах үөрэхтээхтэр оҕоҕо бу кэм кэлэрин өссө тупсаран «Переходный возраст» диэн ааттыыллар. Бу кэмҥэ оҕо өйө-санаата сайдан улахан дьоннуу сыһыаҥҥа наадыйарын ситэ сыаналаабаттарыттан итинник охсууга, эмискэ уларыйыыга тириэрдэн кэбиһэллэр.
 
Оҕо бэйэтин санаатынан салайына үөрэнэрэ саҥа улаатан истэҕинэ, иитээччитэ эппитин умнубакка толорор буолар кэмиттэн ыла саҕаланар. Бу кэмҥэ оҕо салгын кута сайдар, бэҕэһээ тугу оҥорбутун билэр, умнубат, сарсын тугу оҥоруохтааҕын быһаарынар, былаанныыр кыахтанар.

Улахан киһи санаатын бэйэтэ салайар кыахтааҕынан үчүгэй санаалары элбэхтик санаатаҕына үчүгэй санаалара үгэскэ кубулуйаннар өйүгэр-санаатыгар, салгын кутугар уурулланнар үчүгэй санааланар, үчүгэй быһыылары оҥорор кыахтанар. 

Онтон оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй уонна куһаҕан диэни кыайан арааран билбэтиттэн улахан киһи туох үчүгэй, туох куһаҕан буоларын быһааран, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэрэ хайаан да наада. Маннык үөрэтии оҕо ийэ кутун иитии, үчүгэй үгэстэри иҥэрии диэн ааттанар.

Кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй үгэстэргэ иитиллибит оҕо улааттаҕына сыыһа-халты туттунууларга киирэн биэрэрэ аҕыйах, киһи быһыытын аһара туттубат киһи буолар, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыаҕа улаатар.

Улахан киһи субу оҥоруохтаах быһыытын ийэ кутугар тэҥнээн көрөр кыахтаах буолан куһаҕан быһыылары оҥорор кыаҕа кыра. Кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит буоллаҕына ийэ кута кини оҥорор быһыытын барытын хонтуруоллуу, тэҥнээн көрө сылдьарынан сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр.
 
Киһи уһун олоҕун устата аҥардастыы салгын кутунан салаллан олоҕун олороро өй-санаа олус түргэнник уларыйар, солбуйсан ылар кэмнэрдээҕиттэн уустуктардаах. Олох биир эмэ түргэнник уларыйар кэмигэр киһи өйө баайыллан дуу эбэтэр өйө көтөн дуу ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн ыллаҕына сыыһа туттан дуу, хайаан дуу олус куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһиэн сөп. 

Бу кэм киирэн ааһыытыгар киһи туох быһыыны оҥоро охсон кэбиһэрэ кини инники олоҕор олус улахан суолталанан тахсара билигин олус элбээтэ. Ол курдук биирдэ итирэн, өйө көтөн хаалбыт киһи билэр киһитин кытта тапсыбакка быһаҕынан анньа охсон кэбиспит түбэлтэлэрэ үгүстүк буолаллара хомолтолоох.

Өй көтүүтэ диэн салгын кут көтүүтэ. Киһи өйө көппүт кэмигэр ийэ кута быһаччы салайыытыгар киирэр. Ийэ кут өйүгэр-санаатыгар ханнык үгэстэр уурулла сылдьалларыттан тутта сылдьар быһыыта быһаарыллар кэмэ кэлэр. Бу кэмҥэ кыра эрдэҕинэ атаахтык, ханнык да хааччаҕа суох көҥүллүк иитиллибит оҕо буруйу, киһи оҥорбот быһыытын оҥорон кэбиһэр кыаҕа улаатар. Улахан киһи сыыһа туттан сокуону кэстэҕинэ хаайыыга түбэһэрин туһунан биһиги төрөппүттэрбит оҕолорун кыра эрдэхтэринэ үөрэппэттэрэ кэлин оҕолоро улааппыттарын кэннэ сыыһа туттарыгар тириэрдэрэ ордук хомолтолоохтук түмүктэнэр.

Оҕону киһи быһыылаахтык олоҕу олорорго, киһи быһыытын аһара барбат, сыыһа-халты туттубат буолууга ииппэтэххэ, үөрэппэтэххэ куһаҕан, бас-баттах иитиилээх киһини улаатыннаран кэбиһиэххэ сөп. Куһаҕаннык иитиллибит оҕоттон араас «Төннүбүт төрүөхтэр» үөскээн тахсалларын билбэтэҕэ буоларбыт сатаммат. Аҥардас дьахталлар биир эмэ оҕону төрөтөн баран киһилии быһыылаах буолууга үөрэппэттэриттэн буруйу оҥорооччулар элбииллэр. Оҕону иитиини-үөрэтиини аҥардас дьахталлар кыайбаттарын былыргы  сахалар билэллэрин «Тулаайах оҕо» диэн туспа өйдөбүл баара быһаарар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн туох барыта икки өрүттээҕин билэн, өйүгэр-санаатыгар иҥэринэн улаатарыгар икки төрөппүтэ иккиэн бааллара хардары-таары олус туһалаах сабыдыалы оҥороллор. Ийэ уонна аҕа, эр киһи уонна дьахтар оҕолоругар сыһыаннара, араас көрдөбүллэрэ тус-туһунаннара оҕо туох барыта икки өрүттээх буоларын кыра эрдэҕиттэн билэрин, олоҕор туһана үөрэнэрин үөскэтэллэр.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар үөрэхтэрин билии уонна олоххо туһаныы хайа да өттүгэр аһара барбат буолууга үөрэтэринэн киһи буолуу үөрэҕин сүрүн төрүтэ буолар. Икки төрөппүттээх оҕо туох барыта икки өрүттээҕин, икки өттүттэн тутулуктааҕын кыра эрдэҕиттэн билэн туһана сылдьар кыахтанар.

Аан дойду төрүт тутулуга «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэр уонна хаһан даҕаны уларыйар кыаҕа суох. Ол иһин киһи туох барыта икки өрүттээх тутулуктааҕын билинэн хайа да диэки аһара баран халыйбакка олоҕун киһи быһыылаахтык олороро ирдэнэр. 

КИҺИ БЫҺЫЫЛААХ КИҺИ

Оҕо улаатан иһэн баар-суох баҕа санаатынан «Улахан киһи» буола охсуу, улаатыы буолар. Бу баҕа санаатын дьайыытыгар төрөппүттэрэ үчүгэй быһыылары оҥорор үчүгэй киһи буол диэн үөрэхтэрэ эбилиннэҕинэ киһи быһыылаах буола улаатар кыахтанар. 

Оҕону киһи быһыытыгар үөрэтии сүрүн төрүтүнэн «Туох барыта икки өрүттээҕин»; үчүгэйин уонна куһаҕанын арааран биллэрии, хайа да диэки аһара барыы олоххо уустуктары үөскэтэрин быһааран иҥэрии буолар.
  
Саха дьонун оҕолорун үөрэтэр үчүгэй киһилэринэн былыр-былыргыттан хайа эрэ төрөппүт эбэтэр чугас аймах киһи буолар этэ. Ол иһин төрөппүтү үтүктүү, кини курдук буола сатааһын, кинилэри таҥара оҥостуу саха оҕолоругар тарҕаммыт. Төрөппүт оруола үрдээн биэриитэ ити өйдөбүл өссө улаатан, чиҥээн биэриитигэр тириэрдэн иһиэн сөп. Күүстээх куттаах-сүрдээх киһи өйүн-санаатын, үөрэҕин үрүҥ айыы, таҥара оҥостон кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ-үөрэтэргэ эмиэ туһаналлара.

Сахаларга үчүгэй киһи хайдах буолуохтааҕа эмиэ биллэр. Үчүгэй киһи куһаҕан быһыылары, хара айыыны оҥоруо суохтаах, куруук үчүгэй быһыылары оҥорор үчүгэй, үтүө санаалардаах, дьоҥҥо үчүгэйи баҕарар буолуохтаах.
 
Дьон бары үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруохтарын баҕараллар. Уһун үйэлэрин тухары үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥороннор үчүгэй быһыылар олус, киһи ааҕан сиппэтинэн элбэхтэр. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо арааран билэрэ быдан ордугун, оччоҕо билии дириҥ буоларын быһааран киһи олоҕун устата өйүн-санаатын харыстаан тоҕус айыыны оҥоруо суохтаах диэн  этэр.
 
Ол айыылар манныктар:

1.	Албыннаама.

2.	Оттомо суох буолума, киһиргээмэ.

3.	Ымсыырыма, ордук санаама.

4.     Kуһаҕан кыдьыктаныма, содурдаама.

5.     Уорума.

6.	Өһүөннээмэ.

7.	Иирсээни тардыма.

8.	Өлөрүмэ.

9.	Алдьатыма.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн бу аҕыйах ахсааннаах куһаҕан, хара айыылары оҥорбот буоларга үөрэннэҕинэ ийэ кута оннук иитиллэн үйэтин тухары бу быһыылары оҥороро аҕыйах, бэйэтин туттунар күүһэ элбэх буола улаатар.

Киһи буолан баран кыра эмэ мөлтөх өрүттэрдээх буолууну дьон бы-растыы гыналлар. Арай бу мөлтөх өрүттэрбит киһи быһыытын, сиэрин аһара барбат буолаллара ирдэниллэр. Кыратык сыыһа-халты туттуу «Киһи буолан баран»,- диэн быһаарар этиилээх буолар. Хаһан да, кыратык да сыыһаны-халтыны, кыра айыыны оҥорбот тыыннаах киһи диэн суох. Ол аата, киһи буоллахха, кыра, улахан суолтата суох, сиэри кэспэт, киһи быһыытыттан таһынан барбатах кыра алҕастары, саҥаны арыйыылары, айыыны оҥоруу киһиэхэ көҥүллэнэр. Киһи өйдөөх-мэйиилээх буоларынан айыыны оҥорбот буолара эмиэ табыллыбат.
 
Дьон саҥаны арыйаннар олоххо кил¬лэрэн иһэллэр. Киһи айыыны оҥороро эмиэ көҥүллэнэр. Ол эрээри ол айыыбыт сиэри таһынан барбатаҕына эрэ олоххо туһаны аҕалар, сиэри таһынан бардаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйар. Ол иһин сиэри аһара барбат, сиэри иһинэн айыы аата айыы-сиэр диэн буолар.
 
Айыыны оҥорбот дьон элбэхтэр. Кинилэр бары киһилии быһыылаах дьон диэн буолаллар. Ол аата, дьоҥҥо туһалаах айыыны оҥорор, саҥаны арыйар киһи диэн отой аҕыйах, биир эмэ буолар, онтон киһи быһыылаах дьон олус элбэхтэр, ол иһин дьон үксүлэрэ киһилии быһыылаах буолууга дьулуһаллар.

Сахалар олохторун, таҥараларын үөрэҕэр элбэхтик туттуллар «Киһи быһыыта» диэн өйдөбүл, аналлаах кыйыа, хайа да өттүгэр, үчүгэй да, куһаҕан да өттүлэригэр киһи уһун олоҕун устата туораабатын, ол аата аһара барбатын хааччыйар аналлаах. Киһи олоҕун устата киһи быһыытын кэспэххэ, айыыны оҥорбокко олоҕун олордоҕуна, киһи быһыылаахтык, олоҕун сиэрдээхтик олордо диэн этэллэр. Үчүгэй киһи буолууга дьулуһар, киһи быһыылаах дьон итэҕэллэрэ таҥара итэҕэлэ диэн ааттанар.

Киһи быһыытын кыйыата, аһара барбат кыраныыссата сахалыы сиэр диэн ааттанар. «Сиэрдээх быһаарыы» диэн олус таба, сөптөөх, дьон өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр быһаарыыны ааттыыллар. «Сиэри таһынан» диэн киһи быһыытын аһара барбыт быһыы ааттанар. Сиэри таһынан барар быһыы үксүгэр куһаҕаҥҥа кубулуйар. Ол аата айыыны оҥорор киһи дьон билбэт быһыыларын оҥорор буолан сиэри кэһэригэр тиийэр.

«Киһиттэн таһынан» диэн этии киһи быһыытыттан ураты, сөп түбэспэт быһыылары оҥоруу ааттанар. Киһиттэн таһынан быһыылар үгүс дьон өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэттэр. Холобур, концерт кэмигэр айдаарар эбэтэр бырааһынньыкка итирэр киһини дьон сөбүлэээбэттэр, туората көрөллөр. 

Сиэр диэн сахалар олохторун сокуона буолар. «Сиэри кэһимэ», «Сиэри таһынан барыма» дииллэр. Ол аата, киһилии быһыыны аһара барыма диэн буолар. Киһи олоҕо сиэри тутуһан, сиэри иһинэн буолуохтаах. 
 
Билигин өй-санаа, кут-сүр үөрэҕэ сайдан иһэллэр. Киһи оҥорор бары быһыылара кини өйүттэн-санаатыттан, мэйиититтэн, куттарыттан тутулуктаах буолаллара быһаарыллан иһэр. Киһи биир мэйиитинэн толкуйдаан куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи оҥорон кэбиһэрэ ханна да ырытыллыбат чуолкай буолара быһаарыллар, ол иһин өй-санаа үөрэҕин буккуйуу таһаарыллыа суохтаах.

Кут-сүр үөрэҕэ билинэринэн киһи оҥорор быһыылара икки аҥы арахсаллар. Ол аата киһи оҥорор бары дьыалалара барылара үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥоруу диэн буолаллар. Үчүгэйи оҥоруу - үрүҥ айыыны оҥоруу буолар, онтон куһаҕаны оҥоруу - хара айыыны оҥоруу диэн сахалыы ааттанар.

Хара айыыны оҥоро охсон киһи быһыытын сүтэрбэт туһугар оҕо кыра эрдэҕиттэн үтүө үгэстэргэ үөрэнэн ийэ кута иитиллэрэ наада. Тулуура суох киһи олоҕор олус куһаҕан, сиэргэ-баппат сыыһалары оҥоро охсон кэбиһэрэ ыраахтан буолбатах. Ол иһин киһиэхэ олус күүстээх тулуур, өһөс, күүстээх санаа наада. 

Киһи олоҕун устата дьарыктанан күүстээх санаалаах буолууну ситиһиэхтээх. Күүстээх санаа тулуурдаах, өһөс буолууттан  үөскүүр. Тымныыны-итиини, араас ыарахаттары, айылҕа хааны сиир үөннэрин тулуйар буола үөрэнииттэн киһиэхэ күүстээх санаа үөскээн олохсуйар. Онтон чэпчэки олоҕу тутуһуу, барыта бэлэмҥэ үөрэнии олох чэпчэки-тин курдук санаалары үөскэтэн эдэр киһини сыыһа туттунууларга үтүрүйүөн сөп.

Киһи быһыытын өйүн-санаатын тутуһан олох олоруу киһи олоҕун сүрүн сыала. Киһи олоҕун устатын тухары киһи быһыытын суолуттан сыыһа-халты туттан туораабакка, киһи быһыылаахтык сылдьыыта кини сүрүн кыайыыта, өйө-санаата туруктаах буолуутун көрдөрөр бэлиэтэ буолар.

ИККИ ӨРҮТҮ ТЭҤНЭЭҺИН

Икки өрүт икки аҥы хайысхалаах, ол иһин икки аҥы барар суолу тутуһаллар. Бу икки аҥы барар өрүттэр биир санааны булунан, биир сыалы тутуһаллара ордук эрэйдээх. Олоххо икки өрүт баара, ол аата икки аҥы хайысха дьон-аймах икки аҥы, үрүҥ уонна кыһыл диэн сэриилэһиилэриттэн, эбэтэр уҥа уонна хаҥас күүстэр диэн арахсыыларыттан хаһан баҕарар баарын биллэрэр.

«Иккиттэн биирин талыы» олоххо үгүстүк көстөрүнэн, олох ханнык эмэ кэрискэ кэмигэр биир быһаарыыны ылыныы дьоҥҥо эмиэ тиийэн кэлиэн сөп. Ол аата олох уустук кэмигэр, ханнык эмэ балаһыанньаҕа «Икки саары икки ардынан» уһуннук сылдьыы кыаллыбат, бүтэр кэмнэрдээҕэ быһаарыллар.

Сахаларга «Икки саары икки ардынан» диэн этии былыр-былыргыттан баар. Бу этии «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этииттэн тирэх ылан сайдыбыт. Кыайан сөптөөх быһаарыыны ылыммакка, буккулла-тэккиллэ сылдьыыны көрдөрөр, икки аҥы халбаҥнааһын элбээбитин, аһара барбытын быһаарар буолан дьон соччо сөбүлээбэт этиилэригэр киирсэр.

Икки өрүт икки ардыгар аһара элбэхтик хардары-таары халбаҥнааһын киһи быһыытыгар сөп түбэспэт быһыы буолар. Киһи өйдөөх-санаалаах, киһилии быһаарыыны ылынан олоххо киллэрэр кыахтааҕыттан аһара элбэхтик хардары-таары эбэтэр төттөрү-таары хамсааһыны оҥороро сыыһа.

«Икки куобаҕы эккирэтимэ» диэн икки аҥы быһаарыылары биир тэҥҥэ тутуһа сылдьар кыаллыбатын быһаарар этии дьон олоҕор быһаччы сыһыаннаах. Икки куобаҕы тэҥҥэ эккирэтии диэн икки утарыта быһаарыыны тэҥҥэ ылыннахха хардары-таары хамсаныылартан хайалара да туһата суох буолууга тиийэллэрин биллэрэр.

Икки өрүт туох эмэ быһаарыыны ылынарыгар иккиэннэрин тус-туспа бара сылдьар баҕаларын аахсан икки өрүттэри иккиэннэрин тэҥнээн, тэҥнэһиини олохтоон, ол аата икки өрүт көрдөбүллэрин икки ардыларынан, ортотунан түбэһэр быһаарыыны ылыннахтарына табыллар. Икки өрүт сөбүлүүр быһаарыыта хайаан да икки тус-туспа баҕа санаалар икки ардыларынан буоллаҕына эрэ иккиэннэрин баҕа санааларыгар сөп түбэһэр кыахтанар.

Сөбүлэһиигэ киирсии хайаан да уустук кэпсэтииттэн, бэйэ-бэйэҕэ көрдөбүллэри хардары-таары ылыннарыыттан, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһүүттэн, ол аата бэйэ тустаах көрдөбүллэрин кыччатан биэриинэн эрэ ситиһиллэр кыахтаах.

Сахалар икки өрүтү тус-туспа арааран билэллэрин уонна олохторугар туһана сылдьалларын бэлиэтинэн сири-дойдуну үс аҥы араараллара буолар. Манна дьон бэйэлэрэ олорор, үөскүүр сирдэрэ Орто дойду диэн ааттанара киһи өйдөөх-санаалаах, киһилии быһыылары оҥорор буолан таба быһаарыыны ылынар кыахтаахтарын уонна бу быһаарыы ханан эрэ ортотунан буолара табылларын биллэрэр. Дьон өйдөөх-санаалаах, таба быһаарыыны ылынар буоланнар бу Орто дойдуга олороллоро чуолкайдык быһаарыллар.

Онон икки өрүт сөбүлэһиитэ хайаан даҕаны иккиэннэрин баҕа санааларын, көрдөбүллэрин икки ардыларынан, ол аата ортотунан буолара табыллар. Сахалар маннык уустук кэпсэтиини ыытары былыр-былыргыттан билэллэрин бэлиэтинэн «Туох барыта ортотунан буолуохтаах» диэн этиилэрэ буолар.

Билигин олохпут үөрэҕин ситэри билэн эрэрбит бэлиэтинэн нууччалар кэлиилэрин кэмин, оччотооҕу дьон өйүн-санаатын таба сыаналаан эрэрбит буолар. Ол курдук туох барыта икки өрүттээҕин курдук нууччалар кэлиилэрин икки аҥытык сыаналыыбыт:

Бастакытынан, нууччалар сэриилээн кыайан, хам баттаан бас бэриннэрбиттэрэ диэн этии буолар.

Иккиһинэн, сахалар улаханнык, биллэр гына сэриилэспэккэ эрэ бэринэн, дьаһааҕы төлөөбүтүнэн барбыттара диэн этии эмиэ баар.

Бука бары сахалар бу икки этиилэртэн бастакытын тутуһан уһун кэмҥэ сэриилэспиттэрэ эбитэ буоллар үрдүк сайдыылаах сэрииһиттэргэ лаппа хоттороннор ахсааннара олус аҕыйаан Верхоянскай хайаларын диэки эрэ ордон хаалбыт буолуо этилэр.

Аан бастаан нууччалар кэлиилэригэр хаҥаластар диэки өттүн тутуһуу сэрии, өлөрсүү диэки халыйыыны таһаарар кыахтааҕа. Сэрии, өлөрсүү өттүн тутуспут хаҥаластар элбэхтэ өрө туран баран кыаттараннар баһылыыр, салайар дьонноро ытыллыбыттара, ыйаммыттара. 
Сахалар элбэх баһылыктара; бороҕоннор, мэҥэлэр, боотур уустар, байаҕантайдар олоххо үөскээбит балаһыанньаны таба сыаналааннар иккис быһаарыыны таба диэн, сөбүлээн ылынаннар сэриилэспэккэ эрэ эйэлээхтик бэриниигэ кииринэннэр улаханнык эмсэҕэлээбэтэхтэрэ, хата нууччалары кытта кыттыһа охсон сири-дойдуну кэҥэтиигэ күүскэ туруммуттарын иһин кэлэр көлүөнэлэр махталлара муҥура суох буолуон сөп.

Ол аата сайдыылаах омуктар, нууччалар кэлиилэригэр урукку балаһыанньа тосту уларыйыытыгар, икки өрүттэн биир табатын, иккиһин талан ылбыт сахалар баһылыктара оччолортон даҕаны «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыны тутуһалларын биллэрэр.

Онон олоххо ханнык баҕарар балаһыанньаҕа «Туох барыта икки өрүттээҕин» билинэн киһи быһыылаах, ол аата ханан эрэ орторунан буолуохтаах быһаарыыны ылыныы сыыһа-халты буолара аҕыйах.

ҮЧҮГЭЙИ уонна КУҺАҔАНЫ АРААРЫЫ

Сиргэ-дойдуга араас элбэх тыынар-тыыннаахтар үгүс араас быһыылары оҥороллор. Бу элбэх быһыылартан киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан талан ылан сорохторун оҥорор, олоҕор туһанар, онтон атыттара киһи букатын оҥорбот быһыылара буолаллар. Ол аата бары баар быһыылары киһи оҥорор уонна оҥорбот быһыылара диэннэргэ икки аҥы араарыллар.

Аны киһи оҥорор быһыылара барылара эмиэ икки өрүттээхтэр, ол аата үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыы диэннэргэ арахсаллар. Киһи оҥорор быһыыларын маннык икки аҥы араарыы киһи өйө-санаата сайдан киһилии быһыылары оҥороро элбээбитин, киһи буолууну ситиспитин, үчүгэй киһи таҥара үөскээбитин кэнниттэн буолбутугар сөп.

Дьон бары үчүгэйи, бэйэлэригэр, дьоҥҥо туһалааҕы оҥорор санаалаахтар, ол иһин үчүгэй диир быһыыларын элбэҕи оҥоро сатыыллар. Ол эрээри бу быһыыны үчүгэй диэн арааран быһаарарга атына, утарыта, куһаҕан быһыы буоларын хайаан да аан бастаан быһаардахха, биллэххэ эрэ табылларын таҥарабыт үөрэҕэ тарҕана илигинэн табан өйдүү, туһана иликпит.
 
Ол аата оҕо аан маҥнай куһаҕан диэн тугун арааран биллэҕинэ эрэ үчүгэй диэн тугун билэр уонна сыаналыыр, харыстыыр кыахтанар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны таба өйдөөн араарар буолуу киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга тириэрдэр. Киһи өйө-санаата сайдыбытын бэлиэтинэн үчүгэйи уонна куһаҕаны сатаан булан араарара ааҕыллар.

Арыгыны аһара иһэр куһаҕан, арыгыһыт буолуохха сөп. Ол иһин арыгыны испэт үчүгэй. Арыгы куһаҕана элбэх буолан арыгыны испэт буолуу үчүгэйэ быһаарыллар кыахтанар. Ол эбэтэр арыгы куһаҕана суоҕа эбитэ буоллар бука бары арыгы үчүгэй дииллэрэ сөптөөх буолан тахсыа этэ.

Аһара кыыһырар, абарар куһаҕан диибит. «Кыыһырартан хаан хойдор» диэн этии кыыһырыы эккэ-сииҥҥэ ордук кутталлааҕын биллэрэр. Кыыһыра сылдьар киһиттэн туох үчүгэйэ кэлиэй, суох буоллаҕа дии. Ол аата кыыһырбат, үчүгэй майгылаах буолуу үчүгэй диэн ааттанар.

Киһи көннөрү сырыттаҕына үчүгэй уонна куһаҕан диэн араарыыга кыһаммакка эрэ сылдьар. Баар баарынан, суох суоҕунан. Барыта үчүгэй курдук санаатыттан атыны санаабат. Арай умайан хара хоруо буолбут тыаны көрдөҕүнэ эрэ тыыннаах күөх тыа үчүгэй эбитин арааран өйдүүр, ордук кыһанан Айылҕаны харыстыырга дьулуһуута үөскүүр.

Төһө да хомолтолооҕун иһин дьон куһаҕан быһыылары аҕыйах да буоллар оҥоро тураллар. Куһаҕан быһыы диэн суох буола симэлийэн хаалара билигин да лаппа ыраах буолуон сөп. Дьон өйө-санаата өссө сайыннаҕына, демократия сокуоннара дьоҥҥо-норуокка үгэс буолан иҥнэхтэринэ эрэ куһаҕан быһыылар аҕыйыыр кыахтаахтар.
 
Бары барыта үчүгэй буолан хааллаҕына куһаҕан диэн суох буолан, симэлийэн, сүтэн хаалар курдук. Олох ханньары баран аҥар өттүн диэки халыйыыта саҕаланарыттан бары үчүгэй диэн этэрбит барылара куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалыахтарын сөп. Олох охсуута оччоҕуна улаатан хаалыан сөп. Сэбиэскэй былаас бэчээт үлэтин хааччахтаан туран бары-барыта үчүгэй буолла диэн этиитэ, үөрэҕэ аҥар өттүн диэки халыйыыны үөскэппитин “перестройка” уларыта тутууларын кэнниттэн билбиппит барыбыт барыта куһаҕаҥҥа кубулуйбута ырааппыт этэ.

Өй-санаа хойутаан иһэр. Киһи эрдэттэн бу куһаҕан диэн билбэт буоллаҕына куһаҕан диэни арааран билимиэн сөп. Ол иһин аан маҥнай туох уонна төһө улахан куһаҕан буоларын хайаан да боруобалаан көрөн биллэҕинэ эрэ табыллар, оччоҕо эрэ куһаҕаны олоҕор туттубат буоларга үөрэнэрэ кыаллар.

Дьон сөбүлээбэт, сирэр, туһата суох быһыыларын куһаҕан быһыы диэн ааттыыллар. Маннык быһыылары оҥорбокко кыһаналлар, оҕолорун олору оҥорумаҥ диэн үөрэтэллэр.

Үчүгэй быһыыны оҥоро сатааһын табыллыбатаҕына, туга эмэ кыаллыбатаҕына куһаҕан быһыыга кубулуйан хааларын арааран билбэппит ордук хомотолоох. Ол курдук кыра оҕо ымсыырар, баҕарар көрдөбүлүн барытын төрөппүт тук курдук толорон истэҕинэ оҕото куруук бары баҕатын сол курдук толотторо үөрэнэрэ кэлин улаатыытын саҕана кыайан толоруллубат буола улаатан иһэрэ төрөппүттэргэ ордук ыарахаттары үөскэтэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэйэ бэрдиттэн барынан бары күндүлээн, маанылаан аһара атаахтатан кэбистэххэ куһаҕан иитиилээх буола улаатара ордук хомолтолоох буолуон сөп. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕиттэн аһара барар баҕа санаатын хааччахтыы үөрэтэр ордук туһалаах.

Ким да куһаҕаны соруйан оҥороро аҕыйах. Оҕону иитиигэ үчүгэйи оҥоро сатаан куһаҕаҥҥа тириэрдии ордук элбэх. Куруук сылаас дьиэҕэ олортоххо, сылаастык таҥыннара сырыттахха оҕо биирдэ тымныйда даҕаны ыалдьан иһэргэ кубулуйарын, тымныыны тулуйбат буолара элбиирин аныгы төрөппүттэр бэйэлэрэ дьарыга, эрчиллиитэ суохтарыттан аахсыбаттар. 

Оҕо тугу барытын оҥоро үөрэнэригэр “Маннык оҥорор сыыһа”, «Бу куһаҕан» диэн көрдөрөн, үөрэтэн биэрбэтэххэ оҕо куһаҕан диэни арааран билбэт киһи буола улаатар. Оҕону кыра эрдэҕинэ кыайа-хото ииппэтэх-үөрэппэтэх төрөппүттэр оҕолоро улаатан ону-маны, куһаҕаны оҥороллоруттан эрэйдэнэллэрэ элбиир.

Аан маҥнай туох куһаҕан баарын биллэххэ эрэ үчүгэй диэн баара арыллар. Тыа оҕолоро куоракка киирэн элбэх буруйу, куһаҕан быһыылары оҥороллор дииллэр. Сахалыы хаһыаттар дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын кэпсээбэттэр, суруйбаттар. Тыа дьоно ханнык куһаҕан быһыылары дьон оҥороллорун билбэттэр, ол иһин оҕолорун үөрэппэттэр. Оҕолоро куоракка киирэн элбэх буруйу оҥорор буоллулар.
 
«Үрүҥү үрүҥ, онтон хараны хара» диэн арааран быһаарарга аан маҥнай куһаҕаны туспа арааран билиэххэ наадата куһаҕан хайата да буоллар аҕайах буоларынан ордук судургу. Элбэх үчүгэйтэн аҕыйах куһаҕаны туспа араарыыга аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны билэр буолуу үөрэх ситиһиилээх буоларын хааччыйар.
 
Олус элбэх араас быһыылар баалларыттан киһи сорохторун букатын оҥорбот. Киһи оҥорбот быһыылара бэйэлэрэ эмиэ икки аҥы арахсаллар:

1. Киһи бу быһыылар куһаҕаннарын, туһата суохтарын таһынан буортулаахтарын билэр буолан оҥорбот быһыылара.

2. Киһи билбэт буолан оҥорбот быһыылара.

Киһи быһыыларын бу икки араастарын төһө кыайарбытынан тус-туспа арааран быһааран көрүөхпүт:

1. Урукку олох уоппуттара, эрэйдэнии, билии-көрүү кэнниттэн сайдан иһэр киһи өйө-санаата элбэх араас быһыылартан бу быһыылар чахчы куһаҕан эбиттэр диэн араарар, билэр. Ол аата бу быһыылар куһаҕаннарын хантан эмэ ааҕан, көрөн эбэтэр бэйэтэ оҥорон көрөн, боруобалаан, кэһэйэн билэр. Куһаҕан быһыылары арааран билэргэ элбэхтик үөрэниэххэ, боруобалыахха наадата итини эмиэ чиҥэтэн биэрэр.
 
Куһаҕан быһыылар киһи букатын оҥорбот быһыыларыгар киирсэллэр. Ол аата бу быһыылар куһаҕаннара биллэн, дакаастанан турар быһыылар. Үөхсэр – куһаҕан, арыгыны элбэхтик иһэр куһаҕан. Бары билэр куһаҕан быһыыларбыт барылара манна киирсэллэр. Киһи оҥорон көрөн бу быһыы чахчы куһаҕан эбит диэн итэҕэйдэҕинэ үөрэх дириҥник иҥмитэ быһаарыллар. 

Манна кэлэн үөрэнии икки араастааҕын санаатахпытына табыллар. «Үөрэҕи ылымтыа киһи дьон сыыһаларын көрөн-истэн үөрэнэр, онтон сорох киһи бэйэтин сыыһаларыттан үөрэнэр» диэн этии үөрэх хайдах иҥэрин чуолкайдык быһаарар.

2. Киһи билбэт буолан оҥорбот быһыылара араас саҥаны арыйыылар, айыылар буолалларын бары билэбит. Киһиэхэ билии-көрүү эбилиннэҕинэ саҥаны айыылар үөскээн тахсаллара кырдьык эбиллэр. Ол эрээри бу саҥаны арыйыылар, айыылар туох содул үөскээн тахсара хайдах быһаарылларыттан көрөн эмиэ икки аҥы арахсаллар:

а). Үчүгэйи оҥорор саҥаны арыйыы, ол аата үрүҥ айыы буолар.

Сахаларга үчүгэйи оҥоруу үтүө, үрүҥ быһыы буолар, ол иһин бу айыыбыт үрүҥ диэн быһаарыылаах буоллаҕына эрэ табыллар. Туһалаах саҥаны айыыны дьон бары оҥоруохтарын баҕараллар эрээри ыл да табыллыбат, олус уһун кэмҥэ оҥоруохха, чочуйуохха, оннун булларыахха, туһаҕа таһаарыахха наада. Олоххо туһалаах, үчүгэй саҥаны айыылар отой аҕыйахтар, биир эмэ киһи оҥорор быһыыларыгар киирсэллэр.

б). Бу саҥаны арыйыыбыт, айыыбыт куһаҕаны оҥорорго туттуллар саҥаны арыйыы буолан таҕыстаҕына – хара айыы буолар. Умнуллар, дьон олоҕор туттуллубат дьылҕаланар. Бу саҥаны айыыбыт куһаҕан быһыылары элбэтэргэ туттулуннаҕына дьон олоҕор буортуну, алдьатыыны оҥороро улаатар.
 
Итини тэҥэ үчүгэйи оҥоро сатааһын табыллыбатаҕына, туга эрэ сатамматаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалара куһаҕан айыы элбиирин үөскэтэрин умнубатахпытына табыллабыт.
 
Саҥаны арыйыы, айыы киһи билбэт буолан оҥорбот быһыытыгар киирсэр. Ол иһин сахалар оҕолорун үөрэтэллэригэр «Айыыны оҥорума», «Айыы диэмэ» диэн үөрэтэллэр.

Оҕону үөрэтиигэ олус киэҥник туттуллар «Билбэккин оҥорума» диэн этии «Айыыны оҥорума» диэн өйдөбүллээҕин аахайбакка, туһаммакка сылдьарбыт эдэрдэр буруйу, куһаҕаны оҥороллоро элбээһинигэр тириэртэ.
 
Киһи билбэтэ, оҥорбото саҥаны арыйыы, айыы буоларын бары билэбит. Билбэттэн, биллибэттэн сэрэниэххэ наада диэн бары этэллэр. Оҕолоругар үчүгэйи баҕарар төрөппүттэр: «Билбэт буоллаххына тыытыма» диэн оҕолорун үөрэтэллэрэ наадатын маннык холобур дакаастыыр.
 
Оҕолор күүлэйдии сылдьан хонууттан хортуоппуй курдук үүнээйини булбуттар уонна үллэстэн сиэн кэбиспиттэр. Сотору утуу-субу бары суолга охтубуттар. Хата биир арыыччалара дэриэбинэҕэ нэһиилэ тиийэн дьоннорго этэн, түргэнник кэлэн эмтии охсон өрүһүйбүттэр. Оҕолор ким да сиэбэт үүнээйитин сиэннэр, айыыны оҥороннор былаҕайга былдьата сыспыттар.

Оҕону үөрэтэргэ билбэт буоллаҕына куһаҕаны оҥоруо суоҕа диэн былыргылыы санаа, күөйэ-хаайа сатааһын аныгы информация, билии-көрүү сайдыбыт кэмигэр кыайан тутуһуллубат буолбутун билиниэхпитин наада. Хантан баҕарар истэн, көрөн, сайдан иһэр санаалаах оҕо барыны бары билиэн-көрүөн баҕатын ханнарар кыаҕа улаатта. Ол иһин оҕону бу куһаҕан быһыы диэн биллэрэн, арааран үөрэтии эрэ билигин туһалыыр кэмэ кэллэ.

Эдэрдэри үөрэтиигэ киһи оҥорбот быһыылара бу курдук икки аҥы арахсыыларын уонна үксүлэрэ куһаҕан быһыылар буолалларын билэн олоххо таба туһанарга үөрэтиэххэ наада.

Өй-санаа бу уратыларын табан туһаныы хайаан да эрэйиллэр. Үчүгэйи куһаҕантан таба араарыы үөрэҕин биһиги, сахалар таҥарабыт үөрэҕэ салайан итэҕэйээччилэргэ тириэрдэ сатыыр.

ТАҤАРА - ӨЙ-САНАА ҮӨРЭҔЭ

Сир үрдүгэр киһи өйө-санаата, тугу оҥорбута уонна оҥороро «Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар этиилэригэр сөп түбэһэр. Бу быһаарыы Сир үрдүгэр туох барыта икки, утарыта өттүлэриттэн тутулуктааҕыттан үөскээн тахсыбыт. Ол иһин итэҕэл эмиэ икки өрүттээх тутулуктааҕа быһаарыллар: 

Бастакытынан, эдэр, үүнэн иһэр өйдөөх-санаалаах оҕоҕо үтүө, үчүгэй санаалары үгэс оҥорон иҥэрии таҥара үөрэҕэ диэн ааттанар. Оҕо бэйэтин олус күүстээх баҕа санаатын итэҕэл оҥосторугар, ону ситиһиигэ дьулуһарыгар таҥара үөрэҕэ көмөлөһөр, таба суолунан салайар.

Иккиһинэн, урукку, олорон ааспыт көлүөнэлэр билиилэрин, өйдөрүн-санааларын үөрэтэн, итэҕэйэн итэҕэл оҥостуу Үрүҥ Айыы итэҕэлэ диэн ааттанар.
 
Итэҕэл икки өрүтүттэн таҥара үөрэҕэ эдэрдэргэ сайдан, үүнэн, олох сайдыытыттан уларыйан биэрэн иһэр өйү-санааны иҥэрэр, таба өйдүүргэ көмөлөһөр. Үөрэҕи-билиини баһылаан, саҥаттан саҥаны билэн иһэр өйү-санааны таҥара үөрэҕэ эрэ таба суолунан салайар. Үтүө, үчүгэй киһи өйүн-санаатын, тугу оҥорорун үтүктэн үөрэниини таҥара үөрэҕэ эрэ оҕо өйүгэр-санаатыгар тириэрдэр. Эдэрдэр саҥа олоххо саҥалыы, ол аата уруккуттан уларыйбыт, уратылаах өйүнэн-санаанан салайтаран олохторун оҥостоллоругар таҥара үөрэҕэ ыйан, көрдөрөн биэрэн көмөлөһөр. 

Оҕо сайдан иһэр өйө-санаата саҥа ылыммыт, билбит-көрбүт үөрэҕинэн сайдан, уларыйан биэрэн иһэр олоххо сирдэтинэр, баҕа санааны үөскэтинэр, иҥэринэр уонна оҥорор быһыыларын салайынар кыахтанар. Холобур, оҕо билиҥҥи демократия сокуоннарын үөрэттэҕинэ, өйүгэр-санаатыгар иҥэриннэҕинэ эрэ билэр уонна толорор кыахтанар. Урут биһиэхэ демократия диэн хаһан да суох этэ, биһиги өбүгэлэрбит, оннооҕор төрөппүттэрбит оннугу билбэккэ олохторун олорбуттара. Ол иһин Үрүҥ Айыыттан ылынар билиибитигэр демократия сокуоннара суохтар.

Билигин биһиги саҥа сайдан иһэр демократиябыт олоҕор таҥарабыт үөрэҕин оннун булларан, сайыннаран кэлэр көлүөнэлэрбитин ииттэхпитинэ, үөрэттэхпитинэ эрэ туруктаах өйү-санааны ситиһэннэр омукпутун сайыннарар кыахтаныахтара.

Оҕо улаатан иһэн өйүн-санаатын аһара ыыппакка киһи быһыылаах буола үөрэниитэ хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буоларын биһиги умнан туһаммакка сылдьабыт. Аһара барар, «көҥүлүнэн барбыт» өйдөөх-санаалаах эдэрдэрбит бу кэмҥэ ыар, куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэллэрэ олус элбээтэ.

Киһи бэйэтин үтүө санаатын үгэс оҥостон иҥэриниитин аата таҥара үөрэҕэ диэн ааттанар. Оҕо кыра эрдэҕинэ үтүктэр, батыһар  дьоно төрөппүттэрэ буоллахтарына иитии-үөрэтии ханнык да халыйыыта, аһара барыыта суох баран иһэр кыахтанар. Ол аата оҕо төрөппүттэрин курдук буолар баҕа санаатыттан соннук үгэстэри үөскэтиммитэ кинини олоҕун устата салайа сылдьар.

Киһи хайдах быһыылаах киһи буолара тугу оҥороруттан, саҥарарыттан эрэ быһаарыллан дьоҥҥо биллэр кыахтанар. Тас көрүҥэ бу киһи хайдаҕын кыайан быһаарбат. Итини тэҥэ киһи тугу саныырыттан хайдах киһитин кыайан быһаарыллыбат.

Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор киһи киһи быһыылаах диэн ааттанар. Онтон киһи оҥороруттан атыннык, туспатык, тиэрэтик оҥорор киһи киһи быһыыта суох, ураты киһи буолар. Бу киһи аны киһи оҥорботун, билбэтин оҥордоҕуна саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу буолан тахсара өй-санаа үөрэҕин табатык сыаналаан, сэрэхтээхтик туһанары ирдиир. Ол аата киһиттэн ураты дьон саҥаны айан, айыыны оҥороллор.
 
Дьоҥҥо туһалаах саҥаны айыыны оҥорор дьон олус аҕыйахтар, онтон туһата суох, буортулаах да саҥаны айыылары оҥоро сатааччылар аһара элбээн хаалыыларыттан таҥара үөрэҕэ дьону харыстаан «Айыыны оҥорума», «Айыы диэмэ» диэн үөрэтэр.

Киһи кыыһырдаҕына, куһаҕан санаата киирдэҕинэ быстах санаатыгар оҕустаран куһаҕаны оҥорон кэбиһиэн сөбө өй-санаа туруктаах буолуутун ирдиир. Куһаҕан санаалар киһиэхэ өр кэмҥэ мунньустахтарына үгэскэ кубулуйан ийэ кут өйүгэр-санаатыгар эмиэ уларыйаллар. Онтон киһини араас ыксаллаах түгэннэргэ ийэ кута салайарын биһиги «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэбититтэн булан туһаныахха сөп. 

Куһаҕан санаалартан эмиэ куһаҕан үгэстэр үөскээннэр киһини куһаҕан быһыылары оҥорторуохтарын сөп. Ол иһин куһаҕан санаалартан ыраастаныы, умнуу, суох оҥоруу хас биирдии киһиттэн хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. 

Куһаҕан санаалартан ыраастаныы, умнуу таҥара үөрэҕин сүрүн көрдөбүлэ. Өй-санаа үөрэҕин тутуһар, таҥараны итэҕэйэр киһи өйүн-санаатын куруук ыраастыыр, куһаҕан санааларын умнан, санаабакка хаалларан иһэринэн атыттартан уратыланар.
Таҥараны, ол аата өй-санаа үөрэҕин итэҕэйэр киһи өйүн-санаатын куһаҕан санааларыттан ыраастана сылдьар кыахтанара элбэх үчүгэй быһыылары оҥорор кыаҕын улаатыннарар.

Үчүгэй оҕо куһаҕан быһыылары оҥорбот диэн үөрэтии оҕо кыра эрдэҕиттэн, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла саҕаланан барара, ол аата бу кэмтэн ыла ханнык куһаҕан быһыылар баалларын билэр, туспа “бу куһаҕан” диэн араарар буолара наада.
Туохха барытыгар икки өрүт арахсыыта биллэр бэлиэлэрдээх. Үчүгэй оҕо мэниктээбэт, ону-маны алдьаппат, үөрэҕэр кыһанар, куһаҕан оҕо сүрэҕэлдьиир, ол иһин мөлтөхтүк үөрэнэр.

Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар араарыллыыларын биллэрэн уонна ону тутуһарыгар үөрэтии таҥара өйүн-санаатын иҥэрии буолар. Үчүгэйи санаан, үчүгэйи оҥоро үөрэнэн оҕо үчүгэй майгылаах буола үөрэнэр.

Былыр-былыргыттан дьон өйө-санаата саҥа сайдан эрдэҕинэ киһи өйө-санаата үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыта үрүҥ уонна хара дьүһүннэр алтыһыыларыттан үөскээбит. Ол курдук сырдык, үрүҥ буолуута киһиэхэ үчүгэйи аҕалар эбит буоллаҕына хараҥа, хара куһаҕан кэми аҕалар. Хара куһаҕан, үрүҥ үчүгэй диэн өйдөбүллэр үөскээбиттэр.

Таҥара үөрэҕин сүрүн төрүтүнэн «Туох барыта икки өрүттээҕин» билинии, ону итэҕэйии буолар. Ол аата киһи оҥорор быһыыларыгар хайа да диэки халыйбакка, үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан буолар быһаарыылары ылыннахха үйэлээх, таба быһаарыы буолар.
 
Саха тыла киһи өйө-санаата саҥа сайдан киһилии быһыыланар буолан эрдэхтэринэ үөскээн сайдыбытын биир бэлиэтинэн сиэр диэн тыл буолар. Сахалар сиэр диэн өй-санаа хааччаҕын быһаарыылара үрүҥ уонна хара дьүһүн иккиэн бииргэ буккуспуттарыттан, холбоспуттарыттан үөскээбит дьүһүн буолар. Таҥараны итэҕэйэр киһи туох бары оҥорор быһыыларыгар аһара барбакка, аҥар өттүн диэки халыйбакка ортотунан түбэһэр быһаарыыны ылынар киһи буолар. Бу быһаарыыны олоххо киллэрэргэ анаан икки дьүһүн холбоспуттарыттан үөскээбит сиэр диэн тыл туттуллар. Сиэр сахалар олохторун сокуона.

«Үрүҥү-үрүҥ, хараны-хара» диэн быһаарыы сахаларга былыр-былыргыттан баара таҥара үөрэҕин ол кэмнэртэн ыла билэллэрин биллэрэр.
«Таҥараҕа мастаммыкка дылы» диэн этии саха дьоно өй-санаа үөрэҕин былыр-былыргыттан баһылаабыттарын биллэрэр. Таҥара диэн өй-санаа үөрэҕэ, ол иһин маһынан таба охсуллубат. Өй-санаа үөрэҕэ хас да көлүөнэ дьон олохторугар холбуу дьайар уратылааҕыттан биир киһи таба өйдөөн быһаарара уустук. Ол иһин кырата эһэтин эбэтэр эбэтин этиилэрин, үөрэхтэрин таба сыаналаатаҕына эрэ киһи сөптөөхтүк өйдүүр кыахтанар.

Үрүҥ Айыылартан билиини ылыныы билиҥҥи, саҥа сайдыылаах олох көрдөбүллэригэр сөп түбэһэр эрэ буоллаҕына эдэрдэри үөрэтиигэ туһалыыр кыахтанар. Ол аата эдэрдэр бэйэлэрин сайдан иһэр өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэһэр билиини былыргылар үөрэхтэриттэн ылан олохторугар туһаналлара эрэ туһалыыр.

Омук былыргы олоҕун сиэрин тутуһан олоҕун оҥосторугар,  тылын-өһүн, культуратын харыстыырыгар үрүҥ айыы итэҕэлин туһата олус улахан. Сайдан иһэр саҥа үйэҕэ итэҕэл икки төрүттэрин  бэйэ бэйэлэригэр тэҥнээн биэрии хайаан да наада.

Билигин олох сайдыыта олус түргэтээбит кэмигэр итэҕэл икки өрүттэрэ тэҥҥэ сайдан иһэллэрэ табыллыа этэ. Манна эмиэ аҥар өттүн диэки халыйыы омук олоҕор улахан уларыйыылары киллэриэн сөп.

БЫЛЫРГЫ ТАҤАРАЛАР

Араас тус-туспа итэҕэллээх, таҥаралардаах омуктар эйэлээхтик холбоһууларыттан үөскээбит омук элбэх таҥараларын илдьэ сылдьар. Ол курдук атын, кыаттарбыт, баһыттарбыт омуктары репрессиялээн, кырган, суох оҥорон кэбиспэтэхтэрин бэлиэтинэн ол омуктар таҥаралара бары холбуу киирэн билигин да туттулла сылдьалларын ааҕыахха сөп.
 
Дьон өйө-санаата сайдан истэҕинэ баҕа санаалара, өйдөрө-санаалара эмиэ уларыйарын бэлиэтээн таҥаралара кытта уларыйан биэрэр. Омук төһө элбэх таҥаралаах даҕаны соччо уһун үйэлээх омук буолар. Ол курдук олус былыргы, киһи өйө-санаата саҥа сайдан, бултаан аһаан айаҕын ииттэр буолан истэҕинэ аан маҥнай ханнык эрэ улахан, булчут кыыл курдук буолар баҕа санааны үөскэтиммит. Олус былыргы, кыыллары бултаан аһыыр, хара тыа быыһыгар олорор дьон улахан кыыл эбэтэр көтөр таҥаралардаах эбиттэрэ итинник быһаарыллар.
 
Аар тайҕа ортотугар олорон бултаан аһыыр былыргы киһи хотой кыыл курдук үөһээнэн көтө сылдьан ханнык баҕарар булду ыраахтан тэһэ көрөн ылан үрдүгэр түһэн бултаан сииригэр ымсыыра, баҕара саныыра баа буолуо дуо?

Сыыдам сырыылаах бөрө курдук ханнык баҕарар сүүрэр атахтаах булду эккирэтэн тутан сиир кыаҕар ымсыыра, баҕара саныылларыттан бөрө курдук буолуохтарын баҕараллар эбит.

Кыыл, көтөр таҥаралар киһи өйө-санаата ситэ сайда, билиитэ-көрүүтэ кэҥии илигинэ, аҥардастыы булдунан эрэ дьарыктанар кэмигэр үөскээбиттэр. Ол иһин аҥардастыы бултаан аһыыр кэмнэрин саҕана дьон таҥаралара улахан кыыллар, сиэмэх көтөрдөр буолар эбиттэр. 
Былыргы билиилэрин уларытан кэбиспэккэ иҥэринэн илдьэ сылдьар сахаларга оччотооҕу биллэр таҥаралар ааттара умнуллубакка сылдьаллар. Ол курдук билигин да умнулла илик суор, куба, хотой, бөрө таҥаралардаах улуу уустар баар буола сылдьыбыттарын билэбит. Киһи өйө-санаата үлэтиттэн-хамнаһыттан тутулуктанан уларыйан иһэрин Л.Н.Жукова “Первичные общества и традиционные религиозные воззрения народов Арктики” диэн үлэтигэр арыйар. (5,49).

Киһи өйө-санаата эбиллэн, үлэни-хамнаһы сатыыра үксээн иһиитигэр таҥарата – баҕа санаата эмиэ уларыйан биэрэн иһэр.
 
Олох сайдан дьон таба кыылы тутан, айааһаан, үөрэтэн көлө, миинэр миҥэ оҥостон туһанар кэмнэриттэн ыла таба таҥара үөскээбитэ. Онтон салгыы дьон көлөлөрө уларыйан истэҕин аайы таҥаралара, ол аата баҕа санаалара уларыйан таба, ынах, оҕус, сылгы таҥаралар баар буолбуттара.
 
Бу таҥаралар аан бастаан киһи үлэтин-хамнаһын уратыларынан өйө-санаата уларыйарын бэлиэтээн маннык ааттаммыттар:

1. Баай Байанай таҥара. Булчуттар таҥаралара.

2. Таба таҥара. Таба көлөлөөхтөр таҥаралара.

3. Ынахсыт таҥара. Ынах сүөһүнү көрөөччүлэр таҥаралара.

4. Дьөһөгөй таҥара. Сылгыһыттар таҥаралара.

Салгыы Күн таҥара үөскээбит. Сырдык уонна хараҥа хардары-таары уларыйан биэриилэриттэн киһи сылааһы, сырдыгы, үрүҥү үчүгэй диэн быһаарыытыттан сырдык, үрүҥ Күн таҥараҕа кубулуйбут. Бу кэмтэн ыла дьон үтүөнү уонна мөкүнү, үрүҥү уонна хараны, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыылара  үөскээн олохсуйбут.

Киһи таҥара үөскүөн иннинэ сахаларга хас да тус-туспа ааттаах таҥаралар баар буола сылдьыбыттара уһун үйэлээх тылбытыгар иҥэн хаалбыттарын булуталыахха сөп. Умнуллубут таҥаралар ааттара манныктар:

1. Син. «Син» диэн сахалыы тыл кытайдыы «чин» диэн тылга сөп түбэһэр. Бу тыл таҥараҕа тэҥнэнэ сылдьыбытын маннык этиилэр бигэргэтэллэр:

синигэр түспүт – туох да буолбутун иннигэр сөбүлэһэргэ тиийбит; 

синим биир – туох да буоллаҕына ылыммыт быһаарыым уларыйыа суоҕа диэн биир санааны ылыныыны биллэрэр.

2. Бах. Бах таҥара буола сылдьыбыт бэлиэтин бахтай - өл, быһын диэн тылтан булуохха сөп. Баҕа диэн баҕа санаа буолара, баҕах диэн сиэр-туом сэргэтэ баара бары бах диэн төрүттэн тахсыбыт буолуохтарын сөп.

3. Сах. Сах таҥара буолара «Сах сиэтин», «Сах билэр» диэн этиилэртэн биллэр. Барыны бары билэр, сиэн кэбиһэр күүстээх-уохтаах Сах таҥара сахаларга баар буола сылдьыбыт.

Сах таҥара сабыдыалынан саха омук үөскээбит. Тимир ууһа сахалар уоту таҥара оҥостон «Сах» диэн ааттаабыттар. «Сах» диэн былыргы сахалар Күн таҥараларын аата эбит диэн Г.В.Ксенофонтов бэйэтин «Шаманизм и христианство» диэн үлэтигэр быhаа¬рар. (6,245). 
Бах, син, сах диэн таҥаралар кыыл, көтөр таҥаралар кэннилэриттэн үөскээбиттэр. Сах диэн уот таҥара дьон уоту баһылаан тимири уһаарар, уһанар буолууларыттан ордук күүскэ сайдыбыт.

Таҥаралар уларыйан иһиилэрэ дьон баҕа санаалара эмиэ уларыйан испиттэрин бигэргэтэр. Былыргы таҥаралар улахан кыыл эбэтэр көтөр эбит буоллахтарына кэлин киһи өйө-санаата өссө сайдыытын түмүгэр киһи таҥара баар буолбут.
 
Икки аҥар тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр дьон өйө-санаата өссө күүскэ сайдыытын, бэйэтин атын кыыллартан, көтөрдөртөн лаппа үрдүктүк турарын, өйө-санаата сайдар, саҥаны айар уратылааҕын билиниитин түмүгэр киһи таҥара баар буолан киһи көрүҥнээх таҥаралар үөскээн барбыттар.

Улахан киһи буолуу баҕа санаатыттан улахан киһи таҥара Будда, онтон үчүгэй киһи буолар баҕа санааттан, үчүгэй эрэ быһыылары оҥорор, үчүгэй киһи Христос таҥара үөскээбит.

Бастакы киһи таҥара Будда, оҕо улахан киһи буола сатааһынын баҕа санаатыттан үөскээн олус улахан киһиэхэ кубулуйбут. Бу таҥара улаатан иһэр оҕо баҕа санаата «Хаһан улахан киһи буолабын» диэҥҥэ олоҕуран үөскээбит. Ону тэҥэ төрөппүттэр оҕом хаһан улаата охсон улахан киһи буолар диэн баҕа санаалара холбоһон олус улахан киһигэ кубулуйбут.

Дьон өйө-санаата өссө сайдыытыттан, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билиилэриттэн уонна олохторугар туһаныыларыттан Иисус Христос таҥара уҥуоҕунан олус улахан буолбакка үчүгэйи оҥорор, үчүгэй киһиэхэ кубулуйбут.

Таҥаралар көтөр, кыыл көрүҥнэриттэн уларыйан улахан киһи, онтон үчүгэй киһи көрүҥнэригэр кубулуйуулара дьон өйө-санаата кыыл, көтөр өйүттэн-санаатыттан сыыйа сайдан үүнэн тахсыбыттарын чуолкайдык быһаарар.

Киһи ханнык өйдөөҕүн-санаалааҕын уонна хайдах майгылааҕын оҥорор быһыыларыттан эрэ көрөн быһаарыллар кыах баара оҕону үөрэтии уустуктарын биллэрэр. Ол аата киһилии быһыылары оҥорор буоллахха эрэ киһи быһыылаах киһи буолуу кыаллар кыахтаах.

«Туох барыта икки өрүттээҕин», ол аата икки өттүттэн тутулуктааҕын сахалар таҥаралара халбаҥнаабакка тутуһар. Бу быһаарыы өй-санаа сайдыытын уратытынан быһаарыллар уонна сахалыы «ай» диэн тылбытыгар иҥэн сылдьар. Бу тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх: үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорору холбуу ылан быһаарар. Ол аата оҕо куһаҕан иитиилээх буола улаатан куһаҕан быһыылары оҥорботун туһугар өйүн-санаатын, ийэ кутун иитиигэ таҥара үөрэҕин тутуһуу наада.

Билигин таҥара үөрэҕэ үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарары тэҥэ дьон бэйэ-бэйэлэрин, ол аата эр киһи уонна дьахтар сыһыаннарыгар тэҥнэһиини, биир бырааптаныыны сайыннарар, демократия баһылаан иһэр кэмигэр олоробут. Ол иһин аныгы, үөрэхтээх-билиилээх дьон таҥаралара “Туох барыта икки өрүттээҕин” билинэр,  тутуһар таҥара буолара наада.

ТАҤАРА УЛАРЫЙАН ИҺЭР

Таҥ, таҥар, таҥара диэн төрүт сахабыт тыла. Бу тыл өй-санаа үөрэҕэ уһун сылларга эбиллэн-эбиллэн үөскүүрүн, хомуллан, таҥыллан, дьон өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан олохсуйарын табатык быһаарар. 

Аныгы улахан таҥара үөрэхтэрэ язычество кэмин сайдыыта суох кэминэн ааҕаннар аанньа ахтыбаттар. Бу быһаарыы өй-санаа сайдан иһиитигэр сөп түбэһэринэн уонна язычество кэмэ ааспыта олус ырааппытынан биһиги да сөптөөх диэн ааҕабыт.

Язычество кэмин саҕана былыргы дьон таҥаралара элбэх араас улахан кыыллар уонна көтөрдөр этилэр. Таба, сылгы, бөрө, саһыл, куба, суор, хотой таҥаралары сахалар билигин да умна иликтэр.

Таҥара диэн киһи кыра эрдэҕиттэн бэйэтигэр үөскэтинэр баҕа санаата уонна ону ситиһэ сатыырга дьулуһуута буоларынан кыыл-сүөл таҥара курдук буола сатааһын, олору үтүктүү кырдьык да өй-санаа хаалыытын, ситэ сайда илигин бэлиэтэ буолара саарбахтаммат. Ол курдук ханнык да кыыл эбэтэр көтөр даҕаны киһи өйө өйдөөх буолбатахтарын бары билэбит. Билигин, сайдыылаах үйэҕэ оҕолорбутун суор курдук собулҕаны булан тоҥсуйарга эбэтэр ханнык эрэ кыра, кыаммат кыылы булан тоҕута, хайыта тыытан сиир баҕа санаалаах буола улаатыннарар санаабыт уларыйара, ол аата киһи таҥараны билинэрбит, ылынарбыт наада.

Киһи таҥаралаах буолуу, ол эбэтэр таҥара киһи курдук буолуута кыыл, көтөр өйүттэн-санаатыттан өссө үрдүк таһымҥа өй-санаа сайдан, өрө тахсыбытын илэ көрдөрөр. Ол аата киһи таҥараны итэҕэйэр оҕо кыра эрдэҕиттэн киһи буолуу үөрэҕэр үөрэнэн киһи быһыылаах буола улаатар кыахтанар.

Саха дьонугар «Улахан киһи буол», «Улахан киһи оҥорорун курдук хаһан оҥорор буолаҕын» диэн оҕону үөрэтиигэ аналлаах этиилэр былыр-былыргыттан туттулла сылдьаллар. Бу этиилэргэ олоҕуран үөскээбит баҕа санаа сайдан иһиитэ аан маҥнай улахан киһини – Будданы айбыта. Ол курдук дьон кыыл эбэтэр көтөр таҥараттан киһи таҥараҕа көһүүлэрэ икки аҥар тыһыынча сыл анараа өттүгэр саҕаламмыта уонна олоххо Будда аатынан киирбитэ. Бу ситиһии оҕо улаатан, улахан киһи буолан тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥороругар баҕа санааттан үөскээбит.
 
Олох сайдан истэҕинэ аны үчүгэй киһи Христос диэн ааттаах таҥара баар буолбута. Улахан киһи буолууну баһылаабыт дьон аны үчүгэй киһи буолуу, тугу барытын оҥорууга үчүгэйдик, табатык оҥоруу диэки баҕа санаалара салаллыбыта.

Дьон өйө-санаата сайдан иһиитэ таҥара үөрэҕэр сыыйа-баайа уларыйыылары киллэрэн иһэр, ол иһин үчүгэй киһи Христос, онтон мусульманнар үчүгэй киһилэрэ Магомет үөскээбиттэрэ.
 
Бу киһи курдук таҥаралар үөскүүр кэмнэригэр дойдулары араас короллар, султаннар, ханнар быһаччы салайар этилэр. Олус улахан, барыны бары кыайар, бас билэр киһи таҥаралар; Христос уонна Магомет тоталитарнай, диктаторскай салайыныылаах системалар үөскэппит таҥаралара буоланнар олус улааппыттара, аһара кыаҕырбыттара, барыны бары кинилэр айбыттарын курдук өй-санаа дьоҥҥо иҥмитэ.

Дьон баҕа санаалара хаһан да биир сиргэ хам баайыллан турбат, тохтоон, хааттаран хаалбат. Туох эмэ биир интэриэстээх, биир санаалаах элбэх киһи баҕа санаата түмүстэхтэринэ күүһүрэн, өссө элбээн баран иһэр кыахтаахтар. Арай бу дьон туох сыал туһугар санааларын ууралларыттан, мунньалларыттан бу санаалара күүһүрэн, эбиллэн иһэригэр дьайыыта улаатар. Ол иһин араас биир санаалаахтар түмүстэхтэринэ санаалара күүһүрбүтүнэн туһанан ханнык эрэ таҥараны үөскэтиниэхтэрин сөп.

Үгүс киһи санаалара тус-туспа уратылаахтарыттан, сөп түбэспэттэриттэн, бэйэлэригэр үчүгэй буоларын туһугар урут бастаан кыһаналларыттан кыайан күүһүрүмүөхтэрин уонна мунньуллумуохтарын эмиэ сөп. Араас бытархай, буолар буолбат санаалардаах, аҕыйах ахсааннаах итэҕэйээччилэрдээх түмсүүлэр, секталар кыайан сайдыбакка хаалан, ыһыллан иһэллэрэ элбэх.

19-с үйэттэн саҕалаан үлэһит дьон бэйэлэрин бырааптарын иһин охсуһууларыгар баҕа санааларын, «коммунизмы» үөскэтэн, иитиэхтээн, элбэх өрө туруулары тэрийтэлээн 20-с үйэҕэ элбэх государстволар түмсүбүт системаларын үөскэппиттэрэ. Кэлин бу “коммунизмы” тутар баҕа санаалара барыларын хабан, улаатан таҥараларын курдук буолбута. Бэйэтэ таҥара курдук буола сыспыт коммунистар улуу сирдьиттэрэ билигин да бэйэтигэр анаан тутуллубут мавзолейыгар хараллан сытар.

20-с үйэ 39-45 сыллардааҕар Аан дойду киһилии санаалаах дьоно Германияҕа сайдан, күүһүрэн тахсыбыт фашизмы үлтүрүппүттэрэ. “Германия – превыше всего” диэн Германияны күүһүрдэ, сайыннара сатааһын баҕа санаата үөскээһиниттэн нацистар ордук чорбойон, баһылыыр оруолу ылан тахсыбыттара. Нацистар үтүө киһилэрэ, сирдьиттэрэ, киһиттэн таһыччы киһи – Гитлер этэ. Уһуннук олорбута, үйэтэ лаппа уһаабыта эбитэ буоллар бэйэтин итэҕэйээччилэригэр, батыһааччыларыгар улахан таҥара буолара ханнык да саарбаҕа суох этэ.
 
Фашистыы өй-санаа национализмы аһара күөртээн, омуктар тэҥэ суох өйдөөхтөр-санаалаахтар, сайдыылаахтар диэн өйдөбүлү аһара өрө тутан дьон бары бииргэ олорууларыгар олус улахан кутталы үөскэппитин иһин араас тус-туспа санаалаахтар, итэҕэллээхтэр бары холбоһоннор тула өттүттэн көмөлөөн, үлтү сынньан хаптаппыттара, фашистыы тэрилтэлэри сууттаабыттара, Аан дойду үрдүгэр аны фашистыы өй-санаа сайдан аһара барбатыгар олук уурбуттара. Ити курдук Аан дойду норуоттарын холбуур Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрэ үөскээбитэ.

Ааспыт үйэҕэ буолан ааспыт Аан дойдуну хаттаан үллэстии иккис сэриитигэр сайдан, үүнэн иһээччилэр, саҥа, элбэх үлэһиттэри, оробуочайдары бэйэлэрин диэки тардааччылар, коммунистар баһылааһыннарынан фашизмы, аһара барбыт национализмы кыайыыны ситиспиттэрэ.
 
1985 сыллаахтан коммунизм үөрэҕэ дьон өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэтэ арыллан, биллэн тахсан бэйэлэрэ үтүө санааларынан 1991 сыллаахха ыһыллыбыттара. Дьон бары араҥаларыттан аҥардастыы үлэһит дьону өрө тутуу, барыларын тэҥнии сатааһын уонна бары барыта үчүгэй буолла, тубуста диэн албын өйдөбүлү киллэрэн албыннааһын кыайан уһуннук барбата. Маннык үөрэх өй-санаа аҥар өттүгэр халыйыытын үөскэппититтэн, сайдар кыаҕын сарбыйбытыттан хаалыы,  «застой» кэмэ кэлиититтэн кыаҕыран испит коммунистар өйдөрө-санаалара, таҥаралара ССРС-ка эйэлээхтик эстибитэ. Бу таҥара эйэлээхтик эстиитэ коммунистар дьону сөбүлүүр, харыстыыр, көмүскүүр санаалара атыттардааҕар, националистардааҕар ордук улахан күүстээҕин уонна дириҥин быһаарар.

Бу кэмҥэ материалистар, коммунистар олус үчүгэй дьоннорун, төрүттээччилэрин К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин уонна И.В.Сталин үлэлэрэ төһө да туттулла сырытталлар кинилэр үөрэхтэрин тутуһааччылар аҕыйаан иһиилэриттэн таҥаралара мөлтөөн, дьайыыта аҕыраан иһэр. Бу дьон саҥа таҥараларга кубулуйан иһэннэр коммунизм үөрэҕин сыыһата арыллан тахсан бэйэлэрэ эмиэ туоратыллан эрэллэр.

Өссө да кэлэрэ быдан эрдэ буолуон сөптөөх коммунизмы тута сатыыр, олус үчүгэй диэн ааттаммыт дьон аҥардастыы материализмы өрө тутуулара үгүстэр өйдөрүгэр-санааларыгар уонна «Туох барыта икки өрүттээх» диэн айылҕа тутаах көрдөбүлүгэр сөп түбэспэтиттэн ыһыллыбыттара.

Билигин, бу 21-с үйэҕэ сайдан, ахсааннара лаппа эбиллэн иһээччилэр аны мусульманнар буоллулар. Саҥа күүстээх сэрии сэбин атомнай буомбаны оҥосто, сирдэрин-дойдуларын кэҥэтинэ сатыыллара үксээтэ.

Россияҕа православнай таҥара перестройка кэнниттэн эрэ арыыйда сайда, дьону бэйэтигэр хомуйа, тарда сатыыр даҕаны Улуу Өктөөп өрө туруутугар үлэһиттэр, дьадаҥылар диэки буолбакка, утары, баайдар диэки өттүн тутуспутуттан, үгүстэр абааһы көрбүттэрэ, кэлэйбиттэрэ билигин да ааһа илигинэн салгыы сайдыыны ситиһэрэ, элбэхтэр итэҕэллэрин ылара ыраах, аны кыаллыбата да буолуо. Православнай итэҕэл мөлтөөн, ыһыллан государство өттүттэн көмөҕө наадыйара аһара барбата буоллар.

Дьон олоҕор, өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэт, «Туох барыта икки өрүттээх» диэни билиммэт таҥаралар хайа эрэ өттүнэн өй-санаа аҥар өттүн диэки халыйыытын үөскэтэллэриттэн син-биир туоратыллан иһиэхтээхтэр. Урукку короллар, ханнар, султаннар баһылыыр кэмнэригэр үөскээбит улахан таҥаралар бэйэлэрэ олус улахан диктатураҕа, тоталитарнай системаҕа кубулуйан сылдьаллара аныгы, демократия олоҕор сөп түбэспэт. Дьон өйө-санаата сайдан, демократия диэки тардыһан истэҕинэ сыыһа-баайа урукку улахан диктатураҕа кубулуйбут таҥара үөрэхтэрэ уларыйар, саҥа, демократия тутулугар сөп түбэһэр таҥаранан солбуллар кэмнэрэ кэлэн иһэр.

Билигин Аан дойду бары дьоно демократия үөрэҕин сайыннарыыларыгар урукку, улахан тоталитарнай системаҕа кубулуйбут, олус былыргы, олохтон хаалбыт үөрэхтэри тутуһар католическай, православнай уонна мусульманскай таҥаралар дьону иитэр, үөрэтэр кыахтара кыччаата. 

Аҥардастыы эр дьону өрө тутар, дьахталлары баттыыр, үлэттэн-хамнастан туоратар мусульманскай таҥара үгүс дьон өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэтэ ордук улаатта. Сорох дьону аҥардастыы хам баттыыр өйү-санааны тарҕатар уонна өй-санаа икки аҥы арахсыытын үөскэппит таҥаралар салгыы сайдар суоллара сарбыллар. Ол курдук бу таҥаралар салайар үлэһиттэрэ бэйэлэрин олус үчүгэйинэн, үчүгэйи эрэ оҥорооччуларынан ааҕыныылара таҥараны итэҕэйээччилэр олус күүскэ хайдыһыыларын уонна бэйэ-бэйэлэригэр утарсыыларын үөскэтэр.

Биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ олус дириҥ силистээх, төрүттээх, өй-санаа үөскээһинин уонна сайдыытын быһаарыыта олус таба, туох барыта икки өрүттээҕэр тирэҕирэр. Ол курдук таҥара үөрэҕин маҥнайгы төрүтэ кут-сүр үөрэҕиттэн саҕаланан баран улахан, үчүгэй киһи буолууга тириэрдэрэ уонна киһи быһыылаахтык олоҕу олорорго ыҥырара билигин, демократия кэмигэр ордук туһалаах.
Ол аата билигин демократия суолун тутуһар сайдыылаах дойдуларга биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ ордук улаханнык туһалыаҕа.

КИҺИ ТАҤАРА

Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит араас кыыл, көтөр таҥаралар дьон өйдөрө-санаалара ситэ сайда, үүнэ илигинэ, дьон тыа быыһыгар, ойуурга олорон эрэ улахан кыыллар, көтөрдөр курдук бултаан аһыыр эрдэхтэринэ, бу кыыллар, көтөрдөр курдук булду кыайа-хото тутарга баҕара саныылларыттан үөскээбиттэр. Ол былыргы хаалбыт таҥаралары билиҥҥи сайдыылаах дьоҥҥо аҕалан сыбыы сатааһын улахан сыыһа, хаалынньаҥ быһыы буолар.

Киһи өйө-санаата былыргы кыыл, көтөр өйүттэн-санаатыттан, туттар быһыытыттан сайдан улахан киһи буолуу, онтон үчүгэй киһи буолуу таһымыгар диэри сайдыбытын киһи таҥаралаах буолуу быһаарар.

Икки тыһыынча сыллардаахтан ыла сайдыбыт, үгүс дьон итэҕэйэр үчүгэй киһи, Христос таҥаралаах омуктар язычниктары, ол аата кыыл-сүөл таҥаралаах дьону аанньа ахтыбаттара халлаантан ылыы буолбатах. Кыыл-сүөл таҥаралаах буолуу өйү-санааны үөскэтэр баҕа санаа аҕыйаҕын, өй-санаа сайдыытын таһыма кыратын илэ биллэрэр көстүү буолар.
 
Киһи өйө-санаата сайдан иһиитин таһымнарын итэҕэли үөрэтээччилэр чуолкайдык билэр буолуохтарын наада. Аныгы үөрэхтээх, сайдыылаах киһиэхэ «Суор курдук буолан собулҕаны тоҥсуйа сылдьар баҕа санаалан» диэн көнөтүк эттэххэ улаханнык хомойуон,  өһүргэниэн да сөп.
 
Дьон өйө-санаата сайдан иһиэҕиттэн олус элбэх таҥаралардаах этилэр. Бу таҥаралар өй-санаа сайдыытын таһыма үрдээн истэҕин аайы уларыйан биэрэн иһэллэр. Ол курдук олус былыргы кэмнэргэ киһи бултаан аһыыр эрдэҕинэ улахан булчут кыыллар, көтөрдөр курдук буолар баҕа санааны үөскэтинэр, таҥара оҥостор эбит буоллаҕына 2,5 тыһыынча сыллартан ыла киһи буолар, үчүгэй киһи буолар баҕа санааны үөскэтинэр киһи таҥаралаах буолбут.
 
Билигин сайдыылаах демократия олоҕор тиийбит дьоҥҥо, «Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар үөрэхтэрин билинэн, тутуһан, айылҕаны харыстыыр, сыыһаны-халтыны оҥорбот буолууга иитэр, үөрэтэр саҥа таҥара наада буолар кэмэ кэллэ.

Киһи баҕа санаатын ситиһээри олох олорор. Ол аата киһи баҕа санаата үчүгэй киһи буолуу диэки тардыстаҕына, таластаҕына тугу барытын оҥороругар үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорор буоллаҕына киһи быһыылаах буолууну ситиһэр кыахтанар. Киһи быһыытын, майгына хайдаҕын быһаарарга ханнык быһыылары оҥороруттан көрөн быһаарыллара итинник чуолкайданар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн күүстээх, кыахтаах буолууга аттыгар баар, көрөр, батыһар, үтүктэр киһититтэн холобур ылынан үөрэнэр, кини курдук буолар баҕа санааны үөскэтинэр. Бу оҕо батыһар, үтүктэр дьоно оҕо төрөппүттэрэ, иитээччилэрэ, онтон салгыы учууталлара буолалларын, ол аата оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй киһини үтүктэн үөрэнэрин, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор, киһи быһыылаах буола улаатарын умнумуохха наада.

Таҥара диэн сахалыы таҥ, таҥар эбэтэр быһалыы ким эрэ таҥара, ол аата хомуйара, холбуура диэн элбэх өйдөр-санаалар холбоһууларын, мунньуллууларын быһаарыыттан үөскээбит. Ол аата өй-санаа мунньуллуута, холбоһуута таҥара диэн ааттанар. Таҥара диэн төрүт сахалыы тыл. Таҥара үөрэҕэ диэн биһиги сахалар өй-санаа туһунан үөрэхпитин ааттыыбыт.

Таҥара диэн киһи үтүө баҕа санаалара холбоһууларыттан үөскүүр өй-санаа мунньуллуута, ол аата оннук үгэс үөскээһинэ буолар. Таҥара киһи курдук быһыылаах буолуута 2,5 тыһыынча сыллаахтан ыла саҕаламмыта уонна бастакы биллэр улахан таҥаранан маҥнайгы киһи курдук таҥара Будда буолар.

Хас биирдии төрөппүт оҕото улаата охсоругар, көмөлөһөрүгэр, улахан киһи буоларыгар, тугу барытын улахан киһи курдук оҥороругар, киһилии быһыыланарыгар олуһун баҕарар.

Оҕо барыта түргэнник улаата охсон улахан киһи оҥорор бары быһыыларын, үлэлэрин-хамнастарын оҥорор буолуон олус баҕарар, кэтэһэр. Оҕо улаата охсор баҕа санаатын күүһүттэн оннооҕор хас утуйан турдаҕын аайы төһөнү улааппытын мээрэйдэнэ сылдьара эмиэ биллэр.

«Улахан киһи буол» диэн төрөппүттэр баҕа санаалара уонна оҕо бэйэтэ улаата охсор баҕа санаалара холбоһоннор биир буолууларыттан улахан киһи буолуу өйө-санаата, таҥарата үөскээн сайдыбыт. Ол аата элбэх киһи баҕа санааларын түмсүүтэ улахан, киһи таҥараны үөскэппит.

Улахан киһи буолуу баҕа санаатыттан үөскээбит Будда таҥара кырдьык да олус улахан киһиэхэ кубулуйан таас хайа сирэйигэр эрэ чочуллан оҥорулларга тиийэ улааппыт.
 
Дьон өйдөрө-санаалара өссө сайдыытыттан, үөрэҕи-билиини баһылаан иһиилэриттэн киһи оҥорор быһыыларын барыларын икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан диэн араарыыларыттан, оҕолоро үчүгэй санаалара элбээн үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥорор буола улааталларын ситиһэр сыалтан үчүгэй киһини таҥара оҥостубуттара. Ол аата киһи оҥорор бары быһыыларын үчүгэй киһи оҥорорун курдук үчүгэйдик, табатык оҥорорго баҕа санаа үөскээһинэ үчүгэй киһи таҥара үөскээһинигэр тириэрдибит.

Оҕо улаатан истэҕинэ киһи оҥорор бары быһыыларын барыларын үчүгэйдик, тупсаҕайдык, ис киирбэхтик оҥорорго дьулуһуутуттан уонна төрөппүттэр оҕолоро куһаҕан быһыылары буолбакка, үчүгэй эрэ быһыылары оҥорор киһи буоларыгар баҕа санаалара холбоһууларыттан үчүгэй киһи буолуу өйө-санаата үөскээн сайдыбыт. Үчүгэй быһыылары оҥорор олус үчүгэй киһи Христос таҥара ити курдук үтүөҕэ, үчүгэйгэ баҕарар өй-санаа мунньустуутуттан, элбээһиниттэн, хас биирдии киһиэхэ баар буолуутуттан үөскээбит.

Сахалар олохторун үөрэҕэ этэринэн оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр төрөппүттэрэ иҥэрэн биэрбит баҕа санааларын олоҕун устата ситиһэ сатыыр. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр иитии-үөрэтии олус улахан суолталаах уонна оҕо инники олоҕор хайа омук тылынан саҥарарын, үчүгэй дуу, куһаҕан дуу быһыыланарын, дьоҥҥо хайдах сыһыаннаһарын төрүттүүр.

Онон оҕо кыра эрдэҕиттэн ханнык омук тылынан саҥарарын, хайдах өйдөөх-санаалаах, майгылаах буола улаатарын ийэтэ эбэтэр көрүүгэ-истиигэ быһаччы көмөлөһөр эбэтэ эрэ оҥорор кыахтаахтар. Ол курдук кинилэр оҕо саҥа саҥаран эрдэҕинэ хайа омук тылынан саҥарарыгар үөрэтэр кыахтара олус улахан. Барыта кинилэртэн, дьахталлартан омук тыла, сиэрэ-туома уонна өйө-санаата быһаччы тутулуктаахтар.
 
Биһиги таҥарабыт үөрэҕэ олус дириҥ силистээх, төрүттээх, өй-санаа үөскээһинин уонна сайдыытын быһаарыыта олус таба, кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан сайдар уонна улахан, үчүгэй киһи буолууга тириэрдэрэ, киһи быһыылаахтык олоҕу олорорго ыҥырара билигин ордук туһалыыр кэмэ кэллэ.

Биһиги киһи диэн тылбыт таҥарабыт аата буолар. Кыыллартан, көтөрдөртөн, сүөһүлэртэн туспа араарыммыт, өйбүт-санаабыт сайдан киһи буолбуппутун билиммит тылбыт буолар. Ол аата билигин биһиги сахалар таҥарабыт – Киһи таҥара.
 
Манна киһи диэн тылы быһаарыы улахан оруолу ылар. Оҕобутугар “Киһи буол”, “Улахан киһи буол”, “Хаһан бу улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буолаҕын” диэн этиилэрбит оҕону киһи буолууга, киһилии быһыыланарга иитэллэр уонна үөрэтэллэр.

Саха дьоно сиэри кэспэккэ, аһара барбакка, көрсүөтүк, сэмэйдик, үлэлээн-хамсаан, оҥорон-тутан, элбэх оҕолонон-урууланан киһи быһыылаахтык биирдэ бэриллэр олохторун  олоруохтарын баҕараллар. Ол аата киһи буолуу, киһилии быһыыланыы биһиги олохпут сыала, баҕа санаабыт буолар.

Сахалар былыр былыргыттан өй-санаа уратыларын арааран билэннэр киһи диэн ханнык баҕарар кыыллартан олус үрдүктүк турарын, өйө-санаата элбэҕин, сайдыыны ылынар уратытын, киһилии майгылааҕын билинэн бэйэлэрин, ол аата дьону эрэ туспа арааран «Ким», «Бу кимий?»,- диэн ааттаан ыҥыраллар, «Кини» диэн ытыктабыллаахтык ааттыыллар. Кини диэн киһини эрэ ааттыыры, ыҥырары саха дьоно бары тутустахтарына өй-санаа оннугар түһэрэ ситиһиллэр.

Киһиттэн атын бары кыыллар, сүөһүлэр, көтөрдөр, мастар, туттар тэриллэр бука бары сахалыы «Бу», «Ол», «Туох»,- диэн этиллэллэр, «Бу тугуй?» - диэн ыҥырыллаллар. Балар өйдөрө-санаалара киһиэхэ тиийбэтинэн, кыайан сайдыбатынан уратылаахтарын сахалар былыр-былыргыттан билэн тылларыгар киллэрбит эбиттэр. Онон билигин таҥарабыт итэҕэлин ылынан, киһи буоларбытын билинэн атыттары туспатык ааттыырбытын олоххо киллэриэххэ наада.

Саха тылын бу биллэр, былыргыттан баар уратытын хайаан да таба туһаныы наада. Маннык Сир үрдүгэр баар атыттартан барыларыттан туспа арааран киһи диэн ааттааһын атын кыыллардааҕар, көтөрдөрдөөҕөр өйүнэн-санаатынан олус үрдүктүк турарын, итилэри кытта хаһан да тэҥнэспэтин сахалар былыр-былыргыттан билэллэрин уонна олохторугар туһаналларын бэлиэтиир көстүү буолар.

Кыыллар, сүөһүлэр, көтөрдөр киһиэхэ ханан даҕаны тэҥнэспэттэр, майгылара туспа уратылаахтарынан, киһиэхэ тиийбэттэринэн ааҕыллалларын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ дакаастыыр. Кыыллар, көтөрдөр өйдөрө-санаалара киһиэхэ хаһан да тиийэр кыаҕа суох, биир сүһүөҕүнэн аллараа сылдьар. Итилэргэ салгын кут хаһан да кыайан сайдыбат. Киһи үрдүктүк сыаналанара өйдөөх-санаалаах буолан, салгын кута сайдарыттан, саҥаны, урут суоҕу айарыттан барыларыттан үрдүктүк, туспатык турарынан быһаарыллар.

Онон сахалар киһи таҥаралаах буолбуттара саха тыла саҥа үөскээн эрдэҕиттэн ыла сайдыбыт. Ол иһин киһи диэн тыл өй-санаа өссө сайдан кыыллар-сүөһүлэр өйдөрүттэн-санааларыттан арахсыбытын, өрө тахсыбытын биллэрэн биһиги тылбытыгар киирэн иҥмит.

Таҥара үөрэҕэ кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан саҕаланан киһи өйүн-санаатын сайдыытын табатык быһаарар. Билигин сайдыылаах олоххо төрдүттэн демократичнай тутулуктаах, “Туох барыта икки өрүттээх” тутулуктааҕын халбаҥнаабакка тутуһар, тугу барытын оҥороругар икки өрүтү иккиэннэрин тэҥник сыаналыыр, оҕо өйө-санаата сайдыытын табатык быһаарар биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ наада буолла. Ол аата билигин демократия суолун тутуһар сайдыылаах дойдуларга биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ ордук улаханнык туһалыан сөп.

Былыргы хараҥа кэмҥэ таҥара үөрэҕэр күүстэринэн эбэтэр араас манньаны мэҥиэлээн киллэрэ сатыыр эбит буоллахтарына билигин дьон өйө-санаата сайдан, үөрэх, билии эбиллибит кэмигэр төрөппүттэр оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр үтүөнү баҕарар, киһи быһыылаах буола улааталларыгар баҕа санаалара эрэ таҥара үөрэҕэ тарҕаныытыгар уонна кытаанахтык тутуһуллар буолуутугар тириэрдэр кыахтаах. Төрөппүттэр оҕолорун туһугар, кинилэр өйдөрө-санаалара туруктаах, киһи быһыылаах буоларын иһин биһиги, сахалар таҥарабыт үөрэҕин бэйэлэрэ тутуһан уонна оҕолорун кытаанахтык тутуһарга үөрэттэхтэринэ эрэ бу аймахтар салгыы сайдар кыахтаналларын билэллэрэ наада.

Хас биирдии ыаллар, аймахтар сайдан, элбээн иһиилэриттэн омук сайдан, ахсаана эбиллэн иһэр кыахтанарын таба өйдүөхпүтүн наада. Оҕо өйө-санаата туруктаах буолуутун биһиги, сахалар таҥарабыт үөрэҕэ төрүттүүрүн таба өйдөөн туһаннахпытына эрэ омукпут салгыы сайдар кыаҕын улаатыннарыахпыт.

ИККИ ТАҤАРА

Сахалар былыр-былыргыттан өй-санаа үөрэҕин олус дириҥник баһылаабыттара икки улахан киһи таҥаралара дьоҥҥо дьайыылара тус-туһунан, икки аҥы буолуутуттан биллэр. Туох барыта икки өрүттээҕин курдук киһи өйүгэр-санаатыгар үөрэх дьайыыта эмиэ икки өрүттээх, ол иһин сахаларга икки улахан киһи таҥаралар баар буолбуттар.

Өйбүт-санаабыт сайдан киһилии быһыыланар киһи быһыылаах буолуохпутуттан ыла үтүктэр, үөрэҕи ылынар уонна үөрэтэр киһи таҥараларбыт иккиэлэр:

1. Үрүҥ Аар Тойон таҥара. Үрүҥ Аар тойон таҥара оҥорбут үтүө быһыыларын киһи бэйэтэ, атын тастан ыгыыта суох өйүнэн-санаатынан салайтаран үтүктэн, батыһан үөрэнэр, бэйэтигэр туһалааҕын иҥэринэр. Үтүктүү кыаттарбатаҕына даҕаны бу таҥара кэһэппэт, иэстэспэт. 

Үрүҥ Аар Тойон таҥара киһи үтүктэн, бэйэтэ үөрэнэр таҥарата. Бу таҥара үчүгэй киһи оҥорбут үтүө быһыыларын үтүктэргэ, олоххо туһанарга аналланар.

2. Улуутуйар Улуу Тойон таҥара. Улуутуйар Улуу Тойон таҥара киһи сыыһаны, куһаҕаны оҥордоҕуна кэһэтэн, накаастаан, этигэр-сиинигэр ыарыыны биллэрэн үөрэтэр. Бу үөрэтии киһиэхэ дьайар күүһэ ордук улахан, уталыппакка кэлэн иһэрэ сотору киһиэхэ бэйэтигэр эмиэ биллэр. Ол курдук синньигэс маска ыттыбыт оҕо дөлбү түһэн ыарыыланнаҕына, кыра, синньигэс маска ыттыма диэн үөрэх баарын дьэ билэн иҥэринэрэ бу кэһэтэн үөрэтэр таҥара үөскүүрүгэр тириэрдибит.

“Аһара күлэн алларастаама, аны кыыһырарыҥ кэлээрэй?” диэн этии үөрүү эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буоларын биллэрэр, хаһан баҕарар аһара барыы куһаҕанын өйдөтөр уонна Улуутуйар Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр.

Киһи үгүстүк сыыһа-халты туттунар. Ол иһин тугу эмэни оҥороору бэлэмнэнэригэр бу быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын эрдэттэн билэ-көрө сатыырыгар, сэрэнэригэр, этин-сиинин харыстыырыгар анаан бу кэһэтэн үөрэтэр Улуутуйар Улуу Тойон таҥара үөскээбит. Ол курдук киһи олоҕун уһуннук олорорун туһугар аан маҥнай этин-сиинин эрчийэрэ уонна харыстыыра ордук улахан суолталааҕын биллэрэр.

Аан дойду төрүт тутулугун сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этэллэр. Бу этии быһаарыытынан Сирбит икки өттүттэн тутулла сылдьара буолар уонна хайа да диэки бардаҕына, сыҕарыйдаҕына, иккиэннэригэр дьону куһаҕаҥҥа тириэрдэриттэн сэрэтэр аналлаах. Ол курдук Сир Күн диэки баран чугаһаатаҕына олус итийэн уотунан умайан хаалыан, онтон Күнтэн тэйэн ырааттаҕына Куйаар тымныыта күүһүрэн бары-барыта хам тоҥуон сөп. Ол иһин киһи бары оҥорор быһыылара аҥардастыы биир өттүн диэки барбакка, иккис өрүтүн эмиэ ааҕыстаҕына, тэҥнээтэҕинэ, учуоттаатаҕына эрэ табыллар.
 
Киһи үөрэҕи ылынара эмиэ икки өрүттээх. Ол курдук атын киһи дьайан үөрэтэрэ үөрэтии диэн, онтон бэйэтэ билэн-көрөн үөрэҕи ылынара үөрэнии диэн ааттаналлар. Үөрэҕи ылыныы икки өрүтэ таҥара, өй-санаа үөрэҕэ икки өрүттээхтик дьайыытын үөскэтэринэн сахалар киһи таҥаралара иккиэ буолбуттар.

Икки таҥара баар буолуута сахалар өй-санаа үөрэҕин олус дириҥник баһылаабыттарын бэлиэтэ буолар. Биир таҥара ыҥыран, угуйан, киһи бэйэтин кыаҕын сайыннаран иитэр-үөрэтэр буоллаҕына атына, дьарыйар, бэрээдэктиир таҥара буолар.

Киһи ханнык баҕарар үөрэҕи ылыныыта «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэр. Ол курдук кут-сүр үөрэҕэ этэринэн киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара үөрэҕи тус-туспатык ылыналлар. «Үөрэҕи ылынымтыа киһи дьон оҥорор сыыһаларыттан көрөн, истэн үөрэнэр буоллаҕына, ыараханнык үөрэнэр киһи бэйэтин сыыһаларыттан эрэйдэнэн үөрэнэр» диэн этии үөрэх икки өрүтүн арыйар. Киһи үөрэҕи икки өрүттээхтик ылынара икки таҥара баар буолуутугар тириэрдибит.

Үөрэҕи ылыныы икки өрүттэрэ манныктар:

1.	Үөрэтии.

2.	Үөрэнии.

Бу икки өрүттэри быһааран туох уратылаахтарын арыйыахпыт:

1.	Оҕо кыра, бэйэтин өйө-санаата ситэ киирэ илигинэ үөрэҕи ылыныы бастакы өрүтэ сөп түбэһэр. Ол аата кыра оҕо иитиллэр уонна үөрэтиллэр. Кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар үөрэтии кыра эмэ кэһэйиилээх буоллаҕына ордук түргэнник, дириҥник уонна умнуллубат гына иҥэр. Тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарыттарбыт оҕо сэрэммэккэ эрэ итиини тыыппат буоларга түргэнник уонна хаһан да умнубат гына үөрэнэр. Ол курдук кэһэйии эти-сиини таарыйарыттан, ыарыыны биллэрэриттэн оҕо бэйэтин харыстанар санаатын уһугуннаран туохтан эмэ кэһэйбитин хаһан да умнубат, сэрэнэрэ эбиллэр.

Оҕо ийэ кута аан маҥнай иитиллэр, бэлэм билиилэри иҥэринэр. Ол аата төрөппүт бэйэтэ тугу барытын оҥороругар оҕотун батыһыннара сылдьан “Мин курдук оҥор”, «Бу курдук тут» диэн көрдөрөн, үтүгүннэрэн үөрэтиитэ оҕо ийэ кутун иитэр, үөскэтэр.

Сыыһаны, куһаҕаны оҥорбут киһи хайаан да туохха эмэ түбэһэрэ, кэһэйэрэ Улуутуйар Улуу Тойон таҥара үөскээһинигэр тириэрдибит. Ол аата киһи ханнык баҕарар быһыыны оҥордоҕуна онно сөп түбэһэр эппиэти хайаан да ылыахтааҕа быһаарыллар. Ол курдук үчүгэйи оҥорбут киһиэхэ үчүгэй сыһыан баар буоларын тэҥэ куһаҕаны оҥордоххо куһаҕан сыһыан, кэһэйии кэтэһэр. Ол аата сыыһаны оҥорбут киһи бэйэтин сыыһа туттуутуттан туга эмэ сатаммакка кэһэйэрин, онтон дьоҥҥо куһаҕаны оҥорбут киһи анараа дьон эппиэттэрин хайаан да билиэхтээҕэ быһаарыллар.

Көннөрү тылынан этии киһи өйүгэр-санаатыгар түһэрэ уһун кэми ылар, дириҥник иҥмэт. Ханнык баҕарар үөрэх кэһэйиилээх, чиҥэтиилээх, киһи этин-сиинин ханан эрэ таарыйар буоллаҕына ордук түргэнник ылыныллар. Ол курдук киһи тоҥноҕуна тымныыттан ордук сэрэнэрэ үөскүүр. Ол аата бу быһыыны өссө хатылыыртан кыра да кэһэйиилээх буоллаҕына туттунар күүс биллэрдик улаатарын биллэрэр.

Киһи бэйэтин сыыһаларыттан үөрэниитэ кэһэйэн үөрэнии буолар. Сыыһа-халты туттунан кэһэйии кэнниттэн дьэ сэрэхтээх буолуу киирдэҕинэ үөрэх киирбитэ, иҥмитэ биллэр.

Өй-санаа сайдыытын уратыларын билэллэриттэн сахаларга кэһэтэн үөрэтэр таҥара Улуутуйар Улуу Тойон баар буолбут. «Эрэй киһини үөрэтэр» диэн этии кэһэйэн үөрэнииттэн үөскээбит. Эрэй киһи этин-сиинин таарыйарынан хаһан да умнуллубат гына өйдөнөр уратылаах. Улуутуйар Улуу Тойон таҥара үөһээттэн киһи сыыһа-халты туттунарын, куһаҕаны, дьон оҥорботторун оҥорорун көрөн олорор курдук. Бу таҥара киһи бэйэтэ сыыһа-халты туттарыттан, куһаҕаны оҥороруттан хайаан да кэһэйэрин биллэрэр, үөрэтэр таҥара буолар.
 
Сахалар ордук Улуутуйар Улуу тойон таҥараттан саллаллар, сыыһаны-халтыны, куһаҕаны, дьон билбэттэрин, айыыны оҥорортон туттуналлар. Олус былыргы кэмнэргэ бэйэлэрин үчүгэйинэн ааҕынар дьон бу таҥараны оннооҕор куһаҕаҥҥа холоон, абааһыларга холбоон сир анныгар олохтуу сатаабыттара да кыаллыбатаҕа. Тоҕо диэтэххэ киһи сыыһа-халты туттунар майгына хайдах иитиилээҕиттэн тутулуктанан улаатан, элбээн биэрэрэ кэһэйэн үөрэтии хаһан да суох буолбатыгар тириэрдэр.

Онон Улуутуйар Улуу Тойон таҥара киһини кэһэтэн үөрэтэр таҥара. Итини тэҥэ сыыһа-халты туттунан бэйэ кэһэйиитэ эмиэ Улуутуйар Улуу Тойон үөрэҕэр киирсэр. Ол курдук туохха эмэ сыыһа-халты, аһара тутуннахха ханнык эрэ иэстэбил хайаан да кэлэрин бу таҥара биллэрэр.

2. Оҕо улаатан бэйэтин толкуйдуур, быһаарар өйө-санаата сайыннаҕына үөрэҕи бэйэтэ көрөн-истэн, ааҕан билэн иҥэринэр кыахтанар. Үөрэнии маннык көрүҥэ сайдан иһиитигэр киниэхэ батыһар, үтүктэр, үчүгэй киһитэ чугас баара, ол аата төрөппүтэ буолара наада. Оҕо үчүгэй быһыылары үтүктэн үөрэнэригэр үтүктэр киһитэ өссө үчүгэй быһыылары оҥороро ордук.

Сахаларга үчүгэй быһыылары оҥорорго ыҥырар, үтүктэр таҥарабыт Үрүҥ Аар тойон диэн ааттаах. Бу таҥара үрүҥ диэн аатын быһаарыыта былыргы кэмнэргэ олорон ааспыт улуу киһи үөрэҕиттэн-билиититтэн, тугу оҥорбутуттан үчүгэй быһыыларын туспа арааран ылан кэлэр көлүөнэлэри үөрэтэргэ туһанарга аналлаах. Ол иһин бу таҥара үчүгэйи оҥорорго үтүктэр, батыһар таҥара диэн буолара аатыгар кытта иҥэн сылдьар. 

Онон үчүгэй быһыылары үтүктэн оҥорор таҥарабыт, батыһар киһибит Үрүҥ Аар Тойон диэн ааттанар. Атын дьон оҥорбут сыыһаларын көрөн, үөрэтэн билэн олору оҥорбот киһи үөрэҕи ылынымтыа, сэрэхтээх буолар. 

Киһи үөрэҕи икки өрүттээхтик иҥэринэрин, ылынарын сахалар былыр-былыргыттан билэллэрин уонна олохторугар туһаналларын киһи таҥаралара иккиэ буолуулара уонна олор киһиэхэ оҥорор дьайыылара тус-туһунаннара быһаарар. Ол курдук Улуутуйар Улуу Тойон таҥараны умнуу, киһи оҥорор бары; үчүгэй да, куһаҕан да  быһыыларыгар, онно сөптөөх эппиэт хайаан да кэлиэхтээҕин билбэттэриттэн эдэрдэр тугу оҥороллоругар арааран кыһаммат буоллулар. Эдэрдэри үөрэтиигэ аһара сымнааһынтан, куһаҕан быһыылары оҥордоххо хардары кэлэр эппиэтэ эмиэ куһаҕан буолуохтааҕын билиһиннэрбэттэн, кистээһинтэн куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээтэ.

Оҕо уһуннук үлэлэнэр ыарахан үлэни-хамнаһы кыайарга, үлэлииргэ үөрэниитэ хайаан да дьарыйыылаах, кыра эмэ да буоллар ыгааһыннаах буоллаҕына эрэ ситиһиллэр кыахтаах. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах, дьулуурдаах буола үөрэнэрэ хайаан да наада.

Оҕо саллар, ытыктыыр, эппит тылын истэр, толорор эрэ киһититтэн үөрэҕи түргэнник ылынар. Бэйэтиттэн аллараа саныыр, аанньа ахтыбат киһититтэн ханнык да бэйэлээх үөрэҕи ситэ ылыммат, тугу эппитин кулгааҕын таһынан аһарар.

Оҕо өйө-санаата тэҥник сайдыытыгар иитии-үөрэтии икки көрүҥнээх буолара ордук табыллар. Ол курдук аҕа ордук дьарыйар, толотторор, дьаһайар, үлэлэтэр, ол аата үөрэтэр буоллаҕына, ийэ харыстыыр, таптыыр, көрөр-истэр өттө баһыйара, үөрэтэрэ сымнаҕаһа, үгүстүк өйдөтөрө наада.

Онон киһи өйө-санаата туруктаахтык, ол аата икки өттүттэн тутулуктаахтык сайдарыгар баҕа санаата, таҥарата эмиэ икки буолара табылларын сахалар өй-санаа дириҥ тутулуктарын былыр-былыргыттан билэн олохторугар туһаналлар. Бу таҥаралар дьайыыларын хас биирдии саха киһитэ билэн олоҕор туһана сылдьыыта таҥарабыт үөрэҕэ сайдан иһиитигэр тириэрдиэҕэ уонна сэбиэскэй былаас 70-тан тахса сыллар усталарыгар өй-санаа үөрэҕин суох оҥорон өйбүтүн-санаабытын буккуйбута оннугар түһэригэр көмөлөһүөҕэ. 

ТАҤАРА ДЬИЭТЭ

Билигин үөрэх-билии сайдан, сэбиэскэй былаас уурайан араас хааччахтара төлөрүйэннэр, кырдьаҕас, аҕыйах ахсааннаах омуктар олохторун суолун уонна үөрэҕин билэ сатыыллара тэнийдэ. Хас биирдии омуктар ааттара-суоллара аан маҥнай атын омуктарга биллиититтэн, сурукка киириититтэн бу омук хаһан үөскээбитэ чуолкайдык быһаарыллар кыахтанна. Итини тэҥэ ханнык тыл хайа омук тыла буолара бу тылга иҥэн сылдьар өй-санаа быһаарыытынан табатык чуолкайданар буолла.

Омук атын омук тылын, үөрэҕин аан маҥнай ылынарыгар бэйэтин тылыгар урут суох, саҥа тыллары үгүстэрин хайдах саҥарыллалларынан, суруллалларынан уонна ханнык өй-санаа иҥэ сылдьарын уларыппакка эрэ тылыгар киллэрэр, онтон кэлин бу тылга үөрэнэн истэҕинэ кыратык, тыл бүтүүтүн эрэ уларытан туһанар. Холобурга, элбэх омук туттар тылыгар «Сибиир» диэн тыл киирсэр. Элбэх да омук бу тылы туттуннар бу тыл «ойуурдаах дойду» диэн өйдөбүлэ монгол тылыгар баара суолтатыгар ордук сөп түбэһэр эбит. Үөрэхтээхтэр ити иһин бу тылы монгол тыла эбит диэн быһааран сылдьаллар. Ол эрээри сахалыы “сири-сибиири кэһэн” диэн холбуу этии баара бу тыл суолтатыгар эмиэ сөп түбэһэринэн кэнники чуолкайдаан биэриигэ наадыйар.

Атын омук тылыттан саҥа киирбит тыл дорҕооннорун тутулуктара сөп түбэстэхтэринэ кэлин сыыйа-баайа уларыйан омук бэйэтин тылын дорҕоонноругар көһөн омук тылыгар маарыннаан барыан сөп. Холобурга, остуол, ыскаап, биилкэ у.д.а. элбэх нууччалартан киирии тыллар саха тылыгар оннуларын булуммуттара ырааппыт.

Үс үйэттэн ордук кэм устата сахалар нууччалартан элбэх үөрэҕи-билиини, тыллары ылынныбыт. Кэнники үйэҕэ киирбит үөрэхтэртэн «коммунизм», «социализм» диэн тыллары улаханнык уларыппакка эрэ бэйэлэринэн туһана сылдьабыт.

Нууччалар православнай таҥараларын «бог» диэн ааттыыллар. Бу тылы сахалар бэйэтинэн ылыммыттара эбитэ буоллар таҥара аата «буох», онтон итэҕэли тарҕатар дьиэлэр ааттара «буох дьиэтэ» диэн ааттаммыт буолуохтара этэ.
 
Нууччалар 17-с үйэҕэ аан маҥнай кэлэн православнай таҥара үөрэҕин тарҕатар кэмнэригэр сахалар таҥара диэн өй-санаа үөрэҕин бэйэлэрэ букатын билбэттэрэ эбитэ буоллар саҥа, нууччалартан киирэн эрэр өй-санаа үөрэҕин хайаан да бэйэтин аатынан «буох» диэн ааттыахтарын сөп этэ.

Бу кэмҥэ Буох Диэхсин диэн лаппа ытыктанар киһи Мэҥэҕэ олоро сылдьыбыта биллэр. Сахалар православнай таҥараны саҥа билэн эрдэхтэринэ «Буох» диэн ааттааҥ диэн элбэхтик этэ сылдьыбыттарыгар сөп. Биһиги киһибит онно кыттыһан, таҥара үөрэҕэ саҥа тарҕаныытыгар элбэхтэ «Буох диэ» диэн бэйэтин дьонноругар аҕытаассыйа ыыта сылдьыбыт буолуон сөп. Ол бэлиэтигэр Буох Диэхсин диэн хос аат иҥмитигэр сөп.

Төһө да бары «Буох диэ» дии сатаабыттарын иһин сахалар бэйэлэрэ өй-санаа үөрэҕин былыр-былыргыттан билэллэриттэн, таҥара диэн ааттыылларыттан бу православнай үөрэҕи эмиэ таҥара диэн ааттыылларын уларыппатахтар.

Нууччалар кэлэн аан маҥнай православнай итэҕэллэрин үөрэҕин тарҕатыыларыгар сахалар өй-санаа үөрэҕэ таҥара үөрэҕэ диэн ааттанарын былыргыттан билэр уонна үөрэхтэрин тутуһар буоланнар, бу, өйү-санааны тарҕатар дьиэлэри таҥара дьиэлэрэ диэн ааттыылларынан хаалларбыттар.

Онон нууччалар кэлиилэригэр сахалар таҥараларын үөрэҕэ баар, дьон билэн туһана сылдьар эбиттэр. Ол иһин кэлии саҥа, православнай таҥараҕа үтүрүттэрдэр даҕаны симэлийэн, суох буолан хаалбатаҕын тэҥэ аата-суола саҥа таҥараҕа көспүт.

Билигин таҥарабыт үөрэҕин төрүттэрин ырытан оннуларын буллартаабыппыт кэннэ, сайдыы суолугар киирэр кыахтанна. Биһиги таҥарабыт үөрэҕэ аныгы сайдыылаах, демократия суолун тутуһар дьон өйдөрүгэр-санааларыгар ордук сөп түбэһэринэн сотору дьон бары ылынан барыахтара. Тоҕо диэтэххэ билигин баар бары улахан таҥаралар үөрэхтэрэ, холобур, католическай, православнай, мусульманскай таҥаралар олус күүстээх диктатура, тоталитарнай тутулуктаахтар уонна уһун үйэлэр тухары атын дьонтон үрдүктүк сананыылара үөскээбитэ уларыйбакка сылдьар.

Туох барыта икки өрүттээҕин курдук бары өй-санаа үөрэхтэрин аҥар өттүлэрэ, оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын үөрэтэр, сайыннарар өттүлэрэ биирдэр, сөп түбэһэллэр, үтүө санаалаах үчүгэй киһини иитэр-үөрэтэр сыаллаахтар. Хайа да омук оҕотун өйө-санаата сайдыыта биир төрүккэ олоҕуран сайдар, ол курдук аан маҥнай ийэ кута иитиллэр, онтон үчүгэй киһи буола улаатыыга дьулуһуута үөскээн салгын кута сайдар. Оҕо улаатан үчүгэй киһи буолуу диэн сүрүн сыалы ситиһиитин кэнниттэн хайа государство, итэҕэл киһитэ буолуута биирдэ быһаарыллар уонна эбиискэ үөрэҕинэн киирсэр.

Сахалар былыр-былыргыттан өй-санаа үөрэҕин билэллэрин бу үөрэҕи таҥара үөрэҕэ диэн ааттыыллара быһаарар. Таҥ, таҥар, таҥара диэн саха тылыттан үөскээбит үөрэх араас элбэх билиилэртэн, хомуллан, таҥыллан уһун үйэлэргэ үөскээбит өй-санаа үөрэҕэ буолар.
Өй-санаа үөрэхтэрэ элбэхтэр. Бу үөрэхтэртэн саамай улаханнара, тэнийбиттэрэ буддийскай, католическай, православнай уонна мусульманскай таҥара дьиэлэрэ буолаллар. Бу таҥара үөрэхтэрэ бары; дьон олоҕор улахан тоталитарнай режимнэр, диктатуралар үөскээбит кэмнэригэр сайдыбыттара, күүһүрбүттэрэ уонна тарҕаммыттара.

Бу үөрэхтэр бары сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэриттэн сайдан, үүнэн тахсыбыт үөрэхтэр буолаллара хос быһаарыылаах этиллэллэринэн дакаастаналларын тэҥэ, сүрүн төрүттэринэн уонна билигин сахаларга эрэ умнуллубакка туттулла сылдьар кут-сүр үөрэҕинэн таба быһаарыллаллар. Ол курдук күүстээх куттаах-сүрдээх киһи атын дьоҥҥо көмөлөһөр, санааларын салайар, көннөрөр кыахтаах буолуута, киһи таҥара мөссүөнүн үөскэппит.

Олус былыргы кэмҥэ үөскээбит буолан сахалар таҥараларын дьиэтэ бэйэтинэн таҥара дьиэтэ, онтон атыттар дьиэлэрэ, таҥараларын үөрэхтэрэ хос быһаарыылаах православнай, католическай, мусульманскай таҥара дьиэлэрэ, үөрэхтэрэ диэн этиллэллэрэ өй-санаа быһаарыыларынан ордук сөп түбэһэр.

Онон биһиги өй-санаа үөрэҕин тарҕатар дьиэлэрбит таҥара дьиэлэрэ диэн ааттаналлара бэйэлэрин сыалларыгар ордук сөп түбэһиэ этэ.  

ТАҤАРА ҮӨРЭҔИН ХААЧЧАХТАРА

Бары улахан, киэҥник тарҕаммыт таҥара үөрэхтэрэ киһи өйө-санаата араас сиэри-туому, сокуоннары, бэрээдэги тутуһарын, аһара барбатын ирдииллэр, өй-санаа, баҕа санаа аһара баран хаалыытын хааччахтыыллар. Бу үөрэхтэр «Таҥара барытын айбыта» диэн этиилэрэ уонна бары ирдэбиллэрэ, киһи өйө-санаата хаһан да таҥараттан үөһээ, үрдүккэ барар кыаҕа суоҕун быһаараллар, киһи таҥараттан кыратын, өйө-санаата тиийбэтин билинэн таҥараҕа үҥэригэр, тоҥхойоругар күһэйэллэр. Ол аата киһи тугу барытын таҥара оҥорорун курдук оҥороро эрэ табылларын өйдөтөллөр.

Билигин былыргыттан олохсуйбут сиэри-туому толорууга, сокуоннары, бэрээдэги тутуһууга ордук кытаанах ирдэбиллээх мусульманнар сайдан, ахсааннара лаппа элбээн иһэллэр. Арай кинилэр демократия сокуоннарын ылымматтара сайдыылаах дойдулар туоратыыларыгар тириэрдэр.

Биһиги бассабыыктар, коммунистар, атеистар салайыыларынан уһун кэмҥэ олороммут өйбүт-санаабыт сайдыыта ханнык да хааччаҕы билиммэтиттэн аһара бара сылдьыыга тиийэн кэлэн хаалбыта эдэрдэрбит оҥорор буруйдара, куһаҕан быһыылара, сыыһа-халты туттунуулара эмиэ аһара бара сылдьар буоларыгар тириэрдэн быстах быһыыга түбэһээччилэр, олохторун бэйэлэрэ кылгатааччылар элбээннэр Россия дьонун ахсааннара сылтан сыл аайы аҕыйаан иһэр.
 
Таҥаралаах, итэҕэллээх буолуу диэн өй-санаа аһара бара сылдьарын хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэрии ааттанар. Сайдыылаах, үөрэхтээх, сокуоннары, сиэри-туому билэр улахан киһи бэйэтин өйүн-санаатын күүһүнэн бары оҥорор быһыыларын салайан бары ирдэбиллэри толорор күүстээх буоллаҕына оҕо өйө-санаата, билиитэ-көрүүтэ ситэ сайда, тулуура күүһүрэ илигинэ аналлаах хааччахтары тутуһа үөрэнэрэ хайаан да наадатын таҥара үөрэҕэ быһаарар.

Киһи баҕа санаата муҥура суох, кыаҕа эбиллэн истэҕинэ элбээн, үллэн иһэр уратылаах. Таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕэ. Бу үөрэх өй-санаа аһара барарын хааччахтаан киһи буолуу, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу суолугар киллэрии үөрэҕэ буолар.  Сахалар олохторун үөрэхтэринэн өй-санаа хааччахтара манныктар уонна оҕо улаатан өйө-санаата сайдан истэҕинэ уларыйан биэрэн иһэллэр:

1.	Оҕо кыра эрдэҕинэ «Аһара барыма», «Куһаҕаны оҥорума» диэн бобуулары туһаналлар уонна үчүгэй быһыылары хайдах оҥорорго үөрэтэллэр, ийэ кутун иитэллэр.

2.	Өссө улаатан бэйэтин өйө киирэн, ону-маны оҥороро эбиллэн истэҕинэ «Айыыны оҥорума», «Айыы диэмэ» диэн дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥорор кутталлаах, куһаҕан диэн аналлаах бобуу оҥоруллар, тугу барытын үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтэллэр.
 
3.	Оҕо улаатан улахан киһи буолан баран «Киһи быһыытын кэһимэ», «Сиэри тутус» диэн хааччахтары хайаан да тутуһа сылдьара көрдөнүллэр. Оҕо тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буола үөрэннэҕинэ киһи быһыылаах киһи буола улаатар уонна үйэтин тухары киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

Бу аналлаах бобуулар, хааччахтар киһи баҕата, өйө-санаата кыра оҕо эрдэҕиттэн Орто дойдуттан барыар диэри, хаһан да аһара барбатын, киһи быһыытын кэспэтин хааччыйаллар. Өйүн-санаатын аһара ыыппат, хааччахтыыр, кыайа тутан хонтуруоллуур киһи таҥара үөрэҕин тутуһар, үтүө санаалаах, таҥаралаах киһи буолар. Ол аата таҥара диэн киһи бэйэтэ үтүөҕэ, үчүгэйгэ ыҥырар, дьон олоҕун сиэриттэн аһара барбат баҕа санааны үөскэтиниитэ уонна онтун толорорго дьулуһуута, толорор буолуута ааттанар. Таҥаралаах буолуу баҕа санаа аһара барыытын суох оҥорон, «Көҥүлүнэн барбыт» киһи үөскүүрүн аҕыйатан дьон бииргэ олорууларыгар, бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннаһыыларыгар олус улахан туһаны оҥорор.

Таҥаралаах буолуу, таҥараҕа үҥүү диэн дьон оҥороруттан атыннык, тиэрэни, куһаҕаны, айыыны оҥорбоппун диэн билинии уонна ону мэктиэлээһин буолар. Киһи төбөтүн төҥкөччү туттан ылыыта уонна умсары көрүүтэ сыыһаны, куһаҕаны, буруйу оҥорбутун билинэрин бэлиэтиир быһыы уонна өйү-санааны ыраастаныыга, аһара барарын тохтотууга тириэрдэр. Сахалар «Өрө көрөн түһэн» диэн ханнык да өй-санаа хааччаҕын билиммэт, аһара мэник, дьалбаа оҕону этэллэр.

Баҕа санаа олус күүстээҕин, киһини араас кыайыылары ситиһэригэр сирдиирин уонна тириэрдэрин сахалар «Баҕалаах маска ыттар» диэн өс хоһоонноро бигэргэтэр. Ол курдук ханнык эрэ олус улахан сыалы, баҕа санааны ситиһээри эрэ киһи турар маска ыттан тахсыы курдук ыарахан үлэни оҥорор кыахтанар. Бу этии киһиэхэ баҕа санаа баара хайаан да наадатын быһаарар. Ол иһин оҕоҕо үтүөнү, үчүгэйи оҥорорго, үчүгэй киһи курдук буолууга дьулуһар баҕа санааны иҥэрии хайаан да наада.

Сахалар оҕолорун «Киһи буол», «Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥор», «Улахан киһи курдук буол» диэн үөрэхтэрэ төрөппүтүн курдук буолууга ыҥырар, кини курдук үтүө киһи буолар баҕа санааны иҥэрэр. Киһилии баҕа санаалары иҥэринэн киһилии быһыылары оҥорор буоллахха «Киһи буолуу» өйө-санаата ситиһиллэр.

Киһи олус түргэнник сайдар баҕа санаатын күүһүнэн элбэх саҥаны арыйыылары оҥорон, олору олоххо киллэрэн олоҕу иннин диэки сыҕарытар. Туох барыта икки өрүттээҕинэн өй-санаа сайдыыта төһө да үчүгэй курдугун иһин үчүгэйэ уонна куһаҕана тэҥҥэ сайдан тахсалларыттан куһаҕан быһыылар эмиэ элбээн, күүһүрэн хаалыыларын үөскэтэрэ дьон олоҕор улахан уустуктары таһаарар кыахтаах.
Ол иһин оҕо баҕа санаата олох сайдан иһиитин таһымын уонна этэ-сиинэ улаатыытын олус аһара барыытын таҥара үөрэҕэ хааччахтаан, тэҥнээн, олоҕу кытта ситимнээн биэрэр. Дьон өйө-санаата олус уһун кэмҥэ сайдан ситиһиэхтээх сыалын аҕыйах сылга, биир киһи үйэтигэр ситиһэ сатаабыт коммунистар баҕа санаалара олоххо кыайан киирбэккэ хаалан бэйэлэрэ мөлтөөн ыһыллан эрэллэр. Баҕа санаа олох таһымыттан аһара барыыта итинник үрэллиигэ тириэрдэр.

Былыргыттан олохтоммут сиэри-туому толорууга, сокуоннары, бэрээдэги тутуһууга ордук кытаанах ирдэбиллээх мусульманнар билигин сайдан, ахсааннара лаппа эбиллэн сайдыылаахпыт диэн ааттанар дойдуларга ыгааһыны үөскэтэллэрэ күүһүрдэ.

Таҥараҕа итэҕэл диэн киһи аһара барар өйүн-санаатын хааччахтаан, бэйэтин үтүөҕэ ыҥырар баҕа санаатын дьон олоххо ситиспит ситиһиилэригэр тэҥнээн биэрэринэн дьоҥҥо олус туһалаах уонна сирдээҕи, Орто дойдутааҕы олоххо хайаан да тутуһуллуохтаах көрдөбүл буолар. 

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ өйү-санааны хааччахтааһына атын; христианскай, православнай, мусульманскай таҥаралар курдук олус тоталитарнайа, диктатурата суох, оҕо өйө-санаата сайдыытын, улаатан истэҕинэ уларыйыытын табатык быһаарар. «Сиэр» уонна «Киһи быһыыта» диэн сахалар өйдөрүн-санааларын хааччахтара сыыйа-баайа, дьон өйө-санаата сайдыытыттан уонна элбэхтэр быһаарыыларыттан тутулуктанан уларыйан биэрэр кыахтаахтар. Өй-санаа бу хааччахтара уларыйан биэрэр уратылара киһи өйө-санаата аһара барбакка, этин-сиинин эрчийэн, үөрүйэх оҥорон сайдыыны, олоҕу уһатыыны ситиһэр кыаҕа муҥура суоҕун быһаарар.

Yчүгэйгэ ыҥырар баҕа санааны оҕоҕо үөскэтии уустугунан, уһунунан уонна өйгө-санааҕа куруук хатылаан, өйдөтөн, көннөрөн биэрэн иһии эрэйдээҕинэн таҥара үөрэҕэ диэн өйү-санааны үөрэтии дьоҥҥо олус туһалаах уонна куруук туттулла сылдьарга аналлаах. 

ТАҤАРА ҮӨРЭҔИН ТУҺАТА

Санаа олус түргэнник уларыйар, эбиллэр-көҕүрүүр. Араас элбэх санаалар киһи баһыгар, мэйиитигэр киирэ охсон тахсаллар, ол иһин тугу барытын санаатыгар олус түргэнник оҥоро охсор кыахтаах. Таҥара үөрэҕин сүрүн сыалынан киһи түргэнник уларыйан биэрэн иһэр өйүн-санаатын үлэтин сатаан салайан биэрии буолар.

Өй-санаа уларыйан биэрэр уратытын киһи таба өйдөөн олоҕор туһанар кыахтаах буола үөрэниитигэр таҥара үөрэҕэ көмөлөһөр.

Таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕэ. «Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс» диэн этии таҥара үөрэҕин сүрүн төрүтэ буолар. Ол курдук киһи ханнык баҕарар субу оҥоруохтаах быһыытын аан бастаан өйүгэр-санаатыгар хос-хос оҥорон көрөн сыаналаан, ырытан туох быһыы, содул үөскээн тахсарын сылыктаан билэн, быһааран баран дьэ дьиҥнээхтик, дьыалатыгар оҥорор буоллаҕына сыыһаны-халтыны оҥороро аҕыйыыр.

Холобурга, оҕоҕо ампаар үрдүгэр тахсар санаа киирдин. Оҕо ырыта, уһуннук быһаара сатыы барбакка эрэ ампаар муннугунан үөһээ ыттан тахса туруон уонна халты туттунан дөлбү түһүөн сөп. Ол гынан баран оҕо ыксаабакка өссө толкуйдуу, быһаара түспүтэ буоллар чугас турар дьиэ кэнниттэн кирилиэһи аҕалан туруоран туох да эрэйэ суох үөһээ тахсыан сөп этэ. Бу курдук хас да көрүҥнээхтик оҥоруллуохтарын сөптөөх быһыылар киһи хас оҥорор быһыытын аайы бааллар. Олортон киһи өйүн-санаатын күүһүнэн тэҥнээн, сыаналаан көрөр кыаҕынан быһааран саамай судургутун, кыаҕын иһинэн эрэйэ суох, чэпчэкитик оҥорулларын талан ылыан сөп.

«Ай» диэн тыл киһи өйө-санаата саҥаны, урут дьон билбэттэрин өйүгэр-санаатыгар айарын быһаарар буоллаҕына, бу саҥаны айбытын киһи дьыалатыгар, илэтигэр оҥороро «айыы» диэн туспа  тылынан ааттанар. “Ай” диэн бэйэтэ икки өрүттээх тылга «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ бу саҥаны айыыбыт куһаҕан өттө баһыйан, улахан сэрэхтээх буолбутун биллэрэр.

Онон, киһи санаатыгар, баһын иһигэр ону-маны саҥаны оҥоро, айа сатыыра олус элбэҕиттэн тугу эмэ оҥорон таһаарыыта өссө ордук кутталлаах, сэрэхтээх буоларын бу ай диэн тыл айыы диэн куһаҕан өйдөбүллээх тылга уларыйыыта биллэрэр.

Таҥара үөрэҕэ оҕону иитиигэ ордук улахан туһалаах. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитиини, үчүгэй үгэстэргэ үөрэтиини хайаан да оҥоруу, иҥэрии наада. Киһини ыксаабыт, ыгыллыбыт, итирбит эбэтэр өйө-көппүт кэмнэригэр ийэ кута салайарын “Кут-сүр үөрэҕэ” үлэбитигэр арыйбыппыт. Бу уустук кэмнэр киһи олоҕор биирдэ эмэтэ да буоллар кэлэн ааһар түгэннэригэр киһи сыыһа-халты, аһара туттунан кэбиһэн олоҕун барытын буортулуурун билигин бэчээт үлэтэ сэргэхсийэн син билэн сылдьабыт. Аҕыйах уонча сыллар анараа өттүлэригэр куһаҕан быһыылары, буруйу-сэмэни уолаттар эрэ оҥороллорун курдук өйдөбүл баара билигин хаалан турар. Ол курдук аныгы кыргыттар оҥорор быһыылара куһаҕан эрэ буолбакка, хара, ыар быһыыларга киирсэллэриттэн хомойор эрэ буоллубут. (7,41). 

Кыра эрдэҕиттэн ийэтэ көрөн-истэн улаатыннарар кыыс оҕото итинник ыар, хара быһыылары оҥорууга тиийбитэ биһиги оҕону иитэр, үөрэтэр үөрэхпит төрдүттэн сыыһа хайысханы тутуһарын чуолкайдык дакаастыыр. Бу сыыһа үөрэх түргэнник көннөҕүнэ эрэ оҕолор куһаҕан быһыылары, буруйу оҥороллоро аҕыйыыр кыахтааҕын бары төрөппүттэр билэллэрэ наада.

Улаатан иһэр оҕо өйүн-санаатын уратыларын, баҕа санаата уларыйарын таҥара үөрэҕэ таба быһааран төрөппүттэргэ тириэрдэ сатыыр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини сайдан иһэр өйдөөх-санаалаах эдэр киһи хайаан да билэр, олоҕор туһанар буолара наада. Бу билиитигэр аан маҥнай куһаҕаны үчүгэйтэн  туспа арааран билэрэ ордук улахан туһалаах. 

Дьон бары үчүгэй быһыылары оҥоро сатыыллар. Ол иһин дьон оҥорор бары быһыыларыттан үчүгэй быһыылар лаппа элбэх өттүн ылаллар. Ол иһин үчүгэй быһыылар аһара элбэхтэриттэн аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары эдэрдэр арааран билэр буоллахтарына олору оҥорбот буолар кыахтара улаатар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕолор аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары билэр буолууларын ирдиир уонна “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр. Маннык куһаҕан быһыылары уруттаан үөрэтии үөрэх дириҥник иҥэрин үөскэтэринэн оҕо бэрээдэктээх буолуутун ситиһии кыалларыгар олук уурар.
 
Киһи таҥаралаах буолуу бэйэ өйө-санаата аһара барарын киһи таҥараҕа тэҥнээн көрөн хааччахтааһын, киһи быһыытын аһара туттубат буолууга үөрэнии, сайыннарыы, өй-санаа күүһүн итэҕэйиигэ тириэрдэр.
 
Оҕо барыта биир буолбат. Сорох аһара барар, уруттаан түһэн иһэр өйдөөх-санаалаах буоллаҕына атыттарга көмө, тирэх буолуу, илиититтэн сиэтии, сирдээн, ыйан биэрии наада буолар. Хаһан баҕарар аһара барааччылар инники диэки сайдыыны, хамсааһыны саҕалааччынан буолар уратылаахтарын таҥара үөрэҕэ быһааран  аһара барар өйү-санааны куһаҕан өттүн диэки салаллан барарын хааччахтыырга ыҥырар, үөрэтэр.
 
«Туох барыта икки өрүттээҕин» курдук оҕолору үөрэтии эмиэ икки араастаах буолара наада. Манна биһиги этиибит уруккуттан биллэр. Уолаттары уонна кыргыттары тус-туспа кылаастарга, оскуолаларга үөрэтии олохсуйара наада. Бу быһаарыы уолаттар уонна кыргыттар эттэрэ-сииннэрэ ситиитэ, өйдөрө-санаалара сайдыыта тус-туспа уратылаахтарыгар тирэҕирэр. Ол курдук уолаттар тугу билбиттэрин урут түһэн боруобалыы охсорго олус тиэтэллээх буоллахтарына эттэрэ-сииннэрэ кыргыттардааҕар икки хас сылынан хойутаан ситэр. Ол иһин таҥара үөрэҕэ оҕолору үөрэтиигэ бу уратылары учуоттуурга ыҥырар. 

Ол аата таҥара үөрэҕин итэҕэйии диэн эт-сиин уонна өй-санаа тус-туспа уратыларын билэн эти-сиини эрчийии, өйү-санааны сайыннарыы, күүһүн-кыаҕын элбэтии буолар.

Өйү-санааны күүһүрдүү эти-сиини эрчийииттэн, тулуурдаах оҥорууттан аан бастаан тутулуктаах. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕиттэн итиини, тымныыны, айылҕа үөннэрэ сииллэрин тулуйар буола үөрэнэрэ хайаан да наада.

Киһи сааһыран истэҕинэ этэ-сиинэ мөлтөөн, ыарытыйара элбээтэҕинэ санаата түһэрэ өссө кыайбат-хоппот буолуутугар тириэрдиэн сөп. Санаа түһүүтэ киһини ордук мөлтөтөрүн иһин таҥара үөрэҕэ өй-санаа күүһүрэригэр көмөлөһөр.

«Төһө да айаххын киэҥник аппытын иһин халлаантан туох да ас түһүө суоҕа» диэн этии босхону ким да биэрбэтин быһаарарын таһынан кураанаҕы кэтэһэ олорор туох да туһата суоҕун биллэрэр. Киһи бэйэтэ өйүн-санаатын, этин-сиинин үлэлэтэн тугу эмэ туһалааҕы оҥорботоҕуна атын ким эрэ босхо биэрэрин кэтэһэн олорботоҕуна табылларын таҥара үөрэҕэ быһаарар.

«Үлэлээбэккэ айаххын атан баран олорума» диэн этии киһи бэйэтэ үлэлээтэҕинэ, тугу эмэни оҥордоҕуна эрэ аһылыгы булунан тыыннаах буолан сылдьарын быһаарар.
 
«Надейся на бога, но сам не площай» диэн нууччалыы өс хоһооно таҥара уратытын, өйгө-санааҕа дьайыытын ордук чуолкайдаан быһаарарын таһынан киһи бэйэтин кыаҕынан эрэ тугу эмэ туһалааҕы оҥосторун ыйан биэрэр.

Бу этиилэртэн таҥара диэн киһи өйүн-санаатын күүһэ буолара чуолкайдык быһаарыллар. Тулуурдаах буолууга үөрэнииттэн өй-санаа күүһүрэр, кыаҕа улаатар. Таҥара үөрэҕэ аан маҥнай киһи бэйэтин өйүн-санаатын сайыннарарыгар, үөрэтэригэр, билиини иҥэринэригэр, тулуурдаах оҥороругар ыҥырар. 

“Киһини санаата салайар” дииллэр сахалар. Киһи аан маҥнай саныыр, онтон оҥорор. Ол иһин тугу эмэ оҥоруон иннинэ санаатыгар бу оҥороору бэлэмнэнэр быһыытын өссө төгүл ырытан, сыаналаан көрөрө ордук. Оҥорор быһыыны маннык сыаналааһын сэрэхтээх буолууну үөскэтэр.

Таҥара үөрэҕэ сэмэй дьону иитэр, үөрэтэр. Сир үрдүгэр баар дьонтон ордук элбэхтэрин көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон ылаллар. Эйэлээх олоҕу төрүттээччилэр таҥараны итэҕэйээччилэр кинилэр буолаллар.

Онон таҥара үөрэҕэ дьоҥҥо хайаан да наада. Арай бу таҥара үөрэҕэ дьон өйүн-санаатын сайдыытын табатык быһаарара, элбэх дьоҥҥо көмөлөөх буолара наада. Биһиги таҥарабыт үөрэҕэ элбэх ахсааннаах үлэ дьонугар, үлэһиттэргэ, кинилэр өйдөрүгэр-санааларыгар тирэҕирэр, ол иһин сайдар кэскиллээх.

НЭМИН БИЛЭН ТУТТУНУУ

Сахабыт тылыгар өйгө-санааҕа быһаччы сыһыаннаах нэм диэн тыл баарын аахайбакка, анньа ахтыбакка хаалларан сылдьабыт. Бу тыл хаалан хаалыытыгар, туттуллубатыгар сэбиэскэй былаас саха дьонун симэлитэр, суох оҥорор сыалын ситиһэригэр мэһэйдиирэ олук буолбутугар сөп. Ол курдук эйэ-нэм диэн холбуу этии эйэни харыстыыр, бөҕөргөтөр, элбэтэр аналлаах буоллаҕына тылбыт үөрэхтээхтэрэ туттуҥ диир эйэ-дэм диэн холбуу этиилэрэ эйэбитин алдьатар, үрэйэр, дэмниир.

Бу нэм диэн тыл киһи тугу барытын оҥороругар, хамсанарыгар, саҥарарыгар ханнык эрэ кээмэйи аһара барбатыгар, сэрэхтээх буоларыгар ыҥырар. 

Киһи күүстээх, ыйааһыннаах, ол аата элбэх эньиэргийэлээх. Бу эньиэргийэтин сатаан, табан туһаныытын аата нэмин билэн туттунуу диэн ааттанар. Нэмин билэн туттунууга киһи олус өр кэмҥэ үлэлии, сатаан хамсана үөрэннэҕинэ сатанар. Ол курдук ханнык баҕарар үлэҕэ киһи күүһэ баарынан хамсаммат, тугу оҥороруттан көрөн күүһүн сатаан, кэмнээн, нэмин билэн туһанара наада. Сыыһа, күүскэ хамсана сырыттаҕына бэйэтэ тоҕута түһэн, оҥорон абырыырын оннугар алдьатара элбээн хаалыан сөп.

Киһини сэрэхтээхтик туттунууга үөрэтэринэн нэмин билэн туттунуу таҥара үөрэҕин биир салаатынан буолар. 

Оҕо кыра эрдэҕинэ нэмин билэн туттубат. Ийэтин кулгааҕын хам тутан баран хайа тардан кэбиһиэн сөп. Ытарҕаны эмиэ күүскэ тардыалыыр. Ыалдьара буолуо диэни билэ илик. Манна ийэ ачыкылаах буоллаҕына ордук эрэйи көрүөн сөп. Оҕо харбаан ылан туура тардарыттан аналлаах быанан моонньуттан иҥиннэрдэххэ эрэ ачыкы өр кэмҥэ туһалыыр кыахтанар.

Оҕо кыра, өйө-санаата өссө ситэ илигинэ нэмин билэн туттунар, тардыалыыр диэни билбэт. Уулаах ыстакааны остуолтан тоҕо хаһыйан кэбиһэрэ ыраахтан буолбатах. Чааскыны ылан муостаҕа быраҕан кэбиһиэн сөп. Оҕо итинник быһыыланара туох барыта аналлаах кээмэйдээх, нэмнээх буоларын билбэтиттэн, өссө билэ илигиттэн тутулуктаах. Чааскы алдьанара куһаҕан буоларын биллэҕинэ сэрэнэн туттарга син үөрэнэр.

Нэмин билэн тутууга оҕо олус өр кэмҥэ үөрэнэр. Манна илии күүһүн билэн сатаан салайар буолууга үөрэнии, элбэхтик эрчиллии наада. Нэмин билэн туттунуу сэрэхтээхтик туттунууга тириэрдэр. Киһи тугу барытын оҥороругар бу үлэтигэр сөп түбэһэр күүстээхтик туттунуутун аата нэмин билэн туттунуу диэн ааттанар.

Таас, курустаал иһити олус сэрэнэн тутуллар. Аһара күүскэ тутуу алдьаныыга, сыыһа-халты тутуу үлтүрүйүүгэ тириэрдэрэ киһиттэн олус сэрэхтээх буолуутун, хас биирдии хамсаныытын мээрэйдээн туттунарыгар тириэрдэр. Туттунар күүһү мээрэйдээн хамсаныы нэмин билэн хамсаныы диэн ааттанар.
 
Киһи улахан, ыйааһыннаах, ол аата күүстээх. Ыйааһыны таба туһаныы нэмин билэн туһаныыга киирсэр. Ыараханы үөһэттэн түһэрдэххэ алдьатар күүһэ улахан. Олоппоско олоро түһүүгэ аан маҥнай олоппос уйарын дуу, суоҕун дуу хайдах эрэ быһаардахха табыллар. Ыарахан ыйааһыннаах киһи ордук сэрэхтээхтик хамсаннаҕына сатанар.

Тиэхиникэҕэ үлэлиир киһи ордук сэрэхтээх буолара наада. Кыра гайканы эрийэргэ кыра күлүүс туттуллар. Улахан күлүүһүнэн мөлтөх да киһи кыра гайканы быһа эрийэн кэбиһэр кыахтаах. Уустук тутулуктаах биир гаайканы быһа эрийэн кэбиһии бу тиэхиникэ уустугурбут кэмигэр олус элбэх туһата суох үлэни үөскэтиэн, улахан ночоокко түһэриэн сөп. Ол иһин үлэһит киһи уустук үлэтигэр сөптөөхтүк, нэмин билэн хамнанара, элбэхтик эрчиллэрэ, оҥоро үөрэнэрэ хайаан да наада.
 
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи туохха барытыгар нэмин билэн туттунарыгар ыҥырар, үөрэтэр. Ол аата киһи бэйэтэ ону-маны алдьатарыттан ордук улахан сэрэхтээх буоларын ирдиир.

Омуктар бэйэ-бэйэлэригэр эйэлээх буолууларыгар нэмин билэн сыһыаннаһыы ордук наадалаах. Ол курдук эйэ олус кэбирэх, биир сатамматах тылтан сылтанан эйэ алдьанан хаалыан уонна кыайан оннугар түспэккэ уһуннук эрэйдиэн сөп. Ол иһин эйэҕэ сыһыан хайаан да нэмин билиигэ олоҕуруохтаах.
 
Биһиги сахалар эйэлээх, түмсүүлээх буолуохпутун олуһун баҕарабыт. Ол иһин сахабыт тылыгар эйэ-нэм диэн холбуу этиини туһанарбыт наада. 

ТАҤАРА СЭРЭҔИ ТАПТЫЫР

«Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн этии киһи тугу эмэни оҥоруон иннинэ хайаан даҕаны бу быһыытын өссө төгүл ырытан, сыаналаан, туох содул үөскээн тахсыан сөбүн быһааран көрөрүгэр сүбэлиир. Бу этиигэ сэрэнии диэн тугу эмэни оҥоруох иннинэ санааҕа оҥорон көрөн быһаарыыны ылыныы аата. Ол аата өссө бу быһыы дьыалатыгар оҥоруллуон иннинэ өйгө-санааҕа элбэхтик ырытан, сыаналаан көрүү наадатын быһаарар.

Киһи тугу барытын оҥороругар, саҥарарыгар хайаан да улахан сэрэхтээх буолуохтаах. Туохха барытыгар нэмин билэн туттунуу сэрэхтээх буолууну үөскэтэр.

Сэрэх диэн олус киэҥ өйдөбүллээх тыл. Тула көрүнэ сырыт диэнтэн киһи хайдах туттунарыгар тиийэ быһаарар.
Сэрэнии хас да араас көрүҥнэрдээҕин биир-биир ылан быһаарыахпыт:

1.	Саҥарыыга сэрэх.

Саха киһитигэр сахалыы дорҕооннор дьайыылара өйүгэр-санаатыгар былыр-былыргыттан иҥэн сылдьаллар. Дорҕооннор киһиэхэ дьайыыларын тыл иччитэ диэн ааттыыбыт уонна тыл иччититтэн саллабыт. Куһаҕан дорҕооннор куһаҕан тыллары үөскэтэллэрин саҥа билэн туһанар буолан эрэбит. Ол курдук айыы диэн тыл куһаҕан өттө элбэҕин быһаарбыппыт кэнниттэн онно-манна туттарбыт, улаханнык саҥарарбыт аҕыйыа этэ диэн баҕа санаалаахпыт.

Хас биирдии сахалыы тыл суолтатын, өйдөбүлүн билэн саҥарыы киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл. Куһаҕан тыллары саҥара сылдьыы куһаҕан майгыланыыга тириэрдэр кыахтаах. Оҕо улаатан иһэн куһаҕан тыллары саҥарарын билэр дьон тохтотон иһэллэрэ ордук буолуо этэ. Куһаҕан тыллар суолталара оҕо өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥэн хааллахтарына куһаҕан майгыланара дьэ кэлэр.

Үчүгэй да тыллары күлүү гынан этиигэ эмиэ туһанылларын умнумуохха наада. Оҕо улаатан иһэн тыл маннык дэгэттэрин билэрэ ордук. Күлэн этиини билбэтиттэн көнөтүнэн өйдөөн сыыһа өйдөбүлгэ киирэн хаалыан эмиэ сөп. Үчүгэй да үчүгэй диэн хайҕаабыттарын кэннэ ону хаттаан сыаналааһын, тэҥнээн көрүү хаһан баҕарар туһалаах буолар.

«Бардырҕаччы саҥалаах» диэн этии тыл суолтатын билбэккэ эрэ мээнэ саҥарар киһини быһаарар.
 
Солуута суох саҥалаах киһи диэн мээнэ, быстах, буолары-буолбаты элбэхтик саҥарар киһини этэллэр.

Киһилии киһи саҥарар саҥатын сааһылаан, хас биирдии тылын суолтатын быһааран саҥарар, куһаҕан тыллары наадата суохха туттубат буолуохтаах.
  
2.	Туттунууга сэрэнии.

Сэрэхтээх буолуу киһиттэн ирдэнэр биир тутаах көрдөбүл. Киһи ханна баҕарар сырыттаҕына сэрэхтээх буолара наада. Туох барыта икки өрүттээҕин курдук туттунууга сэрэхтээх буолуу эмиэ икки өрүттээх:
 
Бастакытынан, киһи улахан, ыйааһыннаах, күүстээх буолан тугу эмэни алдьаппатарбын, тоҕо кэспэтэрбин диэн куруук сэрэнэрэ, көрөн, мээрэйдээн хамсанара наада. Туох эмэ кыраны оҥороору гыннахха олус сэрэхтээхтик тарбах төбөтүнэн бигээн тутуохха наада. Аҥардастыы күүһүнэн өттөйүү табыллыбата, туһата суоҕа быдан элбэх, тугу барытын күүһэ баарынан туттаҕына барыны-бары алдьатара элбээн хаалыан сөп.

Киһи үгүстүк тиэтэйэриттэн эмискэ олоро түһэн олоппоһу да тоҕо түһүөн, сыыһа-халты хамсанан толору астаах остуолу да тоҕо анньыан сөп. Арыгы иһиитин кэнниттэн киһи сыыһа-халты хамсанара элбиир. Холуочуйан баран бырааһынньык остуолун тоҕо көппүт киһини сэрэҕэ суох, куһаҕан киһинэн ааттыахха сөп курдук. Хоонньоһон утуйа сытан кыра оҕотун хам баттыыр ийэ эмиэ баара биллэр, эргийээри оронтон сууллааччылар син-биир элбэхтэр. Ол иһин киһи утуйа да сытан сэрэхтээх буолары умнубатаҕына табыллар.

Киһи ханнык баҕарар хамсаныылары оҥороругар бу хамсаныыларбынан туох эмэ куһаҕаны оҥорботорбун диэн олус сэрэхтээх буолара ити холобурдартан быһаарыллар.
 
Иккиһинэн, аны бэйэм онтон-мантан дөлбү түспэтэрбин, кыбыллыбатарбын, улахан, түргэн тиэхиникэлэргэ киирэн биэрбэтэрбин диэн сэрэннэҕинэ, тулатын көрүнэ сырыттаҕына эрэ эчэйбэккэ сылдьыан сөбүн хайаан да биллэххэ табыллар. Халтархай суолга киһи көннөрү хааман да иһэн охтон улаханнык эчэйэн хаалыан сөбө сэрэнэри тэҥэ эрчиллиилээх буолууну эмиэ эрэйэр.

Үлэһит киһиэхэ улахан сэрэхтээх буолуу хайаан да наада. Ону-маны оҥорууга, тутууга, илиинэн үлэлиир тэриллэринэн сатаан, сэрэхтээхтик тутта үөрэниигэ киһи өр кэмҥэ дьарыктаннаҕына эрэ табыллар. Аны тиэхиникэнэн үлэлииргэ өссө улахан сэрэхтээх буолуу наада. Манна тугу эмэ тоҕо көтүппэтэрбин диэн сэрэҕи кытта аны бэйэм киирэн биэрбэтэрбин диэн сэрэнии эрэ туһалыыр.
Ханнык баҕарар үлэ көрүҥэр аналлаах сэрэхтээх буолуу үөрэхтэрэ үлэ-хамнас уопутунан мунньуллан оҥоруллан туттулла сылдьаллар. Хас биирдии үлэһит ол үөрэхтэри билэн үлэтигэр туһанара аналлаах ирдэниллэр көрдөбүлгэ киирсэр.
 
«Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн этии киһи хаһан баҕарар сэрэхтээх эрэ буоллаҕына туох эмэ куһаҕаны оҥорбокко туһалааҕы оҥорорун уонна бэйэтэ олоҕун олорорун быһаарар. Сэрэхтээх киһи сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр.

Сэрэхтээх буолууга үөрэммэтэх киһи онноҕор дьиэҕэ киирэн иһэн ааҥҥа тарбаҕын кыбытыа. Ыһыы-хаһыы, айдаан бөҕө буолуо. Аныгы төрөппүттэр оҕо ааҥҥа тарбаҕын кыбыттаҕына сатаан илиитин тута үөрэнэ илигин, сэрэхтээх буолуута суоҕун умнан туран, ааны оҥорбут киһини холбуу мөҕүөхтэрин сөп.
 
Сэрэҕэ суох хааман иһэр, хантаарыҥнаабыт киһи хаһыллыбыт умуһаҕы көрбөккө түһэрэ баар суол. «Муннун аннын көрбөт» диэн итинник киһини этэллэр.

Киһи үлэлиириттэн этин-сиинин сатаан-табан хамната үөрэтэриттэн, сэрэхтээхтик туттарыттан киһи быһыылаах буолууну ситиһэр. Бары үлэлиир тэриллэринэн сатаан, сэрэхтээхтик тутта үөрэнии эрэ киһи кыайа-хото үлэлээн ситиһиини оҥороругар кыах биэрэр.
 
Сатаабат, үлэлии үөрэммэтэх киһи сыыһа-халты туттунара элбиир. Оннук киһи тарбаҕын онно-манна кыбыппыта, хайыта тардыбыта, өтүйэ ыллаҕына дьукку охсубута, быһах ыллаҕына быспыта, хайа анньыбыта эрэ баар буолар. Быһаҕынан сатаан тутта үөрэниигэ табан хамсаныы, олус сэрэхтээх буолуу хайаан да наадатын умнубаппыт буоллар араас эчэйиилэр аҕыйыа этилэр.

Сааны-сэби сатаан туттууга улахан сэрэхтээх буолуу ирдэнэр. Манна сааны ииппэккэ эрэ илдьэ сырыт диэн этиини тэҥэ саа уоһун киһи, дьон, эҥин диэки хаһан да туһаайыма диэн үөрэх ордук туһалаах диэн этиллэр.

Суоппар суол бары быраабылаларын тутуһан айанныырын таһынан олус сэрэхтээх буоллаҕына эрэ билигин массыына элбэҕэр сатаан сылдьар кыахтанар. Атын массыына суоппардара сыыһа-халты туттунууларыттан, хабырыйыыларыттан сэрэхтээх буолара, сороҕор аһаран биэрэ сылдьара эрэ абырыыр. Суоппар сыыһа-халты туттунара абаарыйаҕа тириэрдэр кыахтаах. Сэрэҕэ суох, киһиргэс суоппарга олорсубатах ордук курдук.
 
Сатыы киһи уулуссаны туорууругар тула өттүн көрүнэн ааһан иһэр массыыналарга киирэн биэрбэтэҕинэ эрэ этэҥҥэ уҥуор тахсар кыахтаах. Ол иһин сатыы да киһи суол быраабылаларын үөрэтэрэ, билэрэ наада.

Онон, киһи сэрэнэн бэйэтин харыстанарын тэҥэ атыттары эмиэ харыстыахтаах, сэрэниэхтээх. Олус былыргы кэмҥэ курдук киһи аар тайҕаҕа суос-соҕотоҕун сылдьар кэмнэрэ, бэйэтин эрэ харыстанара ааспыта быданнаата. Билигин сайдыыны ситиспит, улахан тиэхиникэлэри баһылаабыт өйдөөх-санаалаах киһи олоҕун сүрүн сыалынан аан маҥнай атыттары харыстыахха, сэрэниэххэ диэн буолар кэмэ кэллэ.

Сыыһа-халты туттунан, аһара баран быстах быһыыга түбэспэккэ олоҕун көрсүөтүк, сэмэйдик, уһуннук олорбут киһи дьон хайҕабылын ылыан ылар. «Киһини күҥҥэ 44 оһол күүтэр» диэн сахалар этэллэр. Бу хантан да, халлаантан ылыллыбатах олох уопутунан дакаастаммыт быһаарыы киһи үгүстүк бэйэтэ тиэтэйэриттэн, ыксыырыттан сыыһа-халты туттунарыттан, дэҥҥэ-оһолго түбэһэриттэн сэрэтэр этии буолар.
 
Киһи олоҕор «Туох барыта икки өрүттээх» буоларынан ханнык эрэ кээмэйи, сиэри аһара бардаҕына атын өттүгэр уларыйарынан сэрэхтээх буолуу аһара барара эмиэ куһаҕаҥҥа кубулуйар.  Сэрэхтээх буолуу аһара барара, барыттан бары сэрэниигэ кубулуйара сыыһа. «Бөрөттөн куттанар буоллахха, тыаҕа тахсымыахха» диэн этии итини бигэргэтэр. Ол аата тыаҕа олорор киһи кутталыттан тыаҕа тахсыбатаҕына олоҕор туга эрэ улаханнык табыллыбат, суох буолуутугар тириэрдиэн сөп.

«Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн этии киһи бу оҥоруохтаах быһыытын өссө дьыалатыгар оҥоруон иннинэ санаатыгар өссө ырытан, сыаналаан көрөрө хайаан да наадатын быһаарар. Аан маҥнай саныыгын, өйгөр-санааҕар оҥорон көрөҕүн, өссө боруобалыыгын, онтон дьэ дьиҥнээхтик оҥороҕун. Оҥоруон инниэн өссө төгүл ырытан, сыаналаан көрүү сэрэхтээх буолууну үөскэтэр. «Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс» диэн этии санааҕар элбэхтэ хос-хос оҥорон көр, онтон барыта табыллар буоллаҕына биирдэ оҥорор буол диэн үөрэтэрин хайаан да тутуһуу киһини элбэхтэ сыыһарыттан быыһыыр аналлаах.

Онон таҥара үөрэҕин биир тутаах салаатынан киһини сыыһа-халты туттунарыттан, быстах быһыыга киирэн биэрэриттэн харыстааһын, эрдэттэн, бу сыыһа туттууну өссө оҥоруон инниттэн көмүскүү сатааһын буолар. Таҥара үөрэҕин итэҕэйэр киһи көмүскэллээх буолара итинэн быһаарыллар.

СЭМЭЙ БУОЛУУ

Дьон бары, айылҕа айбытын быһыытынан бэйэ бэйэлэригэр маарыннаспат майгылаахтар, тус-туспа санаалаахтар. Сорох олус тиэтэйэн барыны-бары саҥалыы оҥороору, саҥаттан-саҥаны була-тала, айа-тута охсоору ыксыыр. Ханнык баҕарар дьыаланы оҥорууга ыксыыр, тиэтэйэр туһаны аҕалбатын, куһаҕаҥҥа кубулуйарын саха дьоно билэллэр. «Ыт ыксаан-ыксаан икки хараҕа суох оҕону төрөтөр» диэн өс хоһооно ону биллэрэр. Хараҕа суох ыттан туох туһа тахсыаҕай? Суох буоллаҕа дии. Ол курдук тиэтэйэн оҥоруллубут дьыала туһата кыра, суох да буолуо.

Туһалаах дьыалалары оҥорууга, тутууга дьон үксүлэрэ соччо тиэтэйбэттэр эрээри син-биир атыттартан хаалан хаалбаттар, бастаабаталлар даҕаны барсан иһэллэр. Киһи бары оҥорор быһыытын эрдэттэн санаатыгар хос-хос хатылаан оҥорон көрөн туох тахсарын ырытан билэн баран оҥороро ордугун «Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс» диэн этии бигэргэтэрин бу дьон тутуһаллар.

Оҕо улаата охсоору, улахан дьон дьыалаларыгар кыттыһаары, кыайа-хото тутаары ыксыыр, тиэтэйэр. Ол да тиэтэйдэр оҕо олус түргэнник этэ-сиинэ улаата да, өйө-санаата да сайда, үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэниитэ мунньулла охсубаттар. Олох олорууга ыксыыр, тиэтэйэр табыллыбат, куһаҕан, сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэн сөп. Ыксыырыттан, тиэтэйэриттэн уопута суох эдэр киһи сыыһа-халты туттара элбиир. Ол иһин ордук куһаҕан. Айылҕа айбытынан оҕо этэ-сиинэ ситэн истэҕин аайы онно сөп түбэһэринэн өйө-санаата сайдан, билиитэ-көрүүтэ дириҥээн биэрэн истэҕинэ улахан табыллыы, сөп түбэһии, туруктаах буолуу үөскүүр.
 
«Сэмэй буол, урут түһүмэ» диир сахалар үөрэхтэрэ. Туохха барытыгар уруттаан түһэн иһэр оҕо ситэ билбэтигэр уонна табан сыаналаабатыгар оҕустаран сыыһа-халты туттара элбиириттэн эдэрдэри харыстаан итинник сэрэтэллэр.
 
Сахалар ордук элбэхтик көрсүө-сэмэй диэн холбуу этиини тутталлар. Көрсүө оҕо диэн мэнигэ, тэбэнэтэ суох, оттомноох, болҕомтолоох, үөрэҕи ылымтыа оҕону этэллэр. Киһи сирэйиттэн-хараҕыттан майгына эмиэ биллэр. Көрсүө сирэйдээх-харахтаах эдэр киһи киирэн кэллэ диэн таба көрөн сыаналаан этэллэрэ элбэх. Киһи барыта көрсүө, сэмэй буоларга дьулуһуохтаах диир сахалар үөрэхтэрэ.

Сэмэй киһи дьон иннигэр киирэ сатаабат. Инники миэстэ аҕыйах, биир эрэ буолар. Билигин «Кырдьаҕас киһи иннигэр түһүмэ» диэн этиини табан сыаналаабат буолан сылдьабыт. Бу этии саамай түгэх, дириҥ өйдөбүлүнэн тиэтэйимэ, урут түһүмэ, кырдьаҕас киһи билэрин барытын билэн кэбиһэр кутталлаах, соччо үчүгэйэ суох, аны Анараа дойдуга урут тиийэн хаалыахха сөп диэн сэрэтэр, эмиэ аһара барыма диэн өйдөбүллээх, ол иһин сэмэй киһини иитэр суолталаах. 

«Не лезь вперед батьки в пекло» диэн этии нууччаларга баар. Бу этии сахалыыга маарынныыр, өссө сайыннаран биэрэр курдук эрээри сахалыы этии суолтатын кыччатан олус куһаҕан быһыыга эрэ киириигэ кырдьаҕас иннигэр түһүмэ диэн быһаарар. Бу этии туох барыта икки өрүттээҕин билиммэккэ үчүгэйи да оҥорууга элбэх уопуттаах кырдьаҕастар элбэҕи оҥоруохтарын сөбүн билиммэт, кырдьаҕастары намтатар.

«Элбэҕи биллэххинэ эрдэ кырдьыаҥ» диэн этии кырдьаҕас билэрин барытын эдэр киһи кыайан билбэтин, олох элбэх кистэлэҥнэрэ, ол иһигэр эт-сиин уларыйыыта кырдьан истэххэ эрэ арыллан биэрэллэрин кырдьаҕас киһи эрэ билэрин биллэрэр.
 
Ойуурга үрдүк тиит биир эмэ буолар. Аһара баран олус үрдүктүк, ойуччу үүнэн хаалбыт тиити кэлин тыал охторор. Аһара баран ойуччу улаатан, үрдээн  эбэтэр хонуу ортотугар үүнэн хаалбыт тиит абыраммат, элбэх эрэйи-муҥу көрсөн эрийэ саастанар, күн көрөрүн күүһүттэн элбэх мутуктанар, туһата аҕыйыыр.

Дьон оҥоруохтарын иннинэ урут түһэн оҥоро охсон туһаны ылыахтарын баҕалаахтар син-биир бааллар. Маннык быһыыланыы биирдэ эмэ, тугу эрэ үллэстиигэ туһалаабытын иһин урут түһүү сыыһа-халты буолара элбэҕинэн урутаабыт киһи ночоотурара үксээн хаалыан сөп.   
Үлэҕэ урут түһүү диэн аҕыйах. Суох да буолуо. Үлэни киһи олус наадыйарыттан үлэлиир. Урукку стахановецтар кэмнэрэ эргийэн кэлэрэ биллибэт. Арай үлэлээтэххэ туох эмэ кэлэрэ киһини үлэлэтэр.

Саха дьонун үгүс өттүлэрэ көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон. Таҥара үөрэҕэ үгүс дьоҥҥо аналланар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ көрсүө сэмэй дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга туһуланар. Ол иһин «Аһара барыма», «Айыыны оҥорума», «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн өй-санаа аһара барарын тохтоторго аналлаах хааччахтардаах.

Киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыыларыгар аһара барыы сыыһа-халты туттунууларга тириэрдэринэн быстах быһыыга киирсэр. Сымнаҕас майгылаах, олох ханнык да кэмнэригэр аһара барбат, аһара туттубат майгылаах дьон олоҕу олорор күүстэрэ элбэх. Аһара барбат буолуу өйө-санаата сэмэй киһини үөскэтэр.
 
Yгүс дьоннортон барыларыттан элбэхтэрин сэмэй дьон ылаллар. Улахан ханна да биллибэт-көстүбэт курдук үлэлэринэн оҥорон-тутан элбэх туһалааҕы оҥороллор, оҕолорун киһилии быһыылаах буолууга үөрэтэннэр аймахтара, уруулара элбээн омук ахсаанын бу дьон элбэтэллэр.

Кыра эрдэхтэринэ ураты бэрээдэктээх, холку, бэйэлэрэ сымнаҕас майгылаах көрсүө оҕолор, ол иһигэр кыргыттар тугу даҕаны киһиттэн таһынан оҥорботторуттан, төрөппүттэрин тылларын истэллэриттэн «Айыыны оҥорума» диэн үөрэҕи төрөппүттэриттэн эбэтэр эбэлэриттэн, эһэлэриттэн истибэккэ, билбэккэ хаалбыт буолуохтарын кырдьык сөп. Ол иһин «Айыыны оҥорума» диэн этиини билбэттэрэ кинилэр буруйдара буолбатах.
 
Оҕо барыта күөх оту тосту үктээбэт буолбатах. Уолаттар үксүлэрэ саҥаны, билбэттэрин оҥорууга олус дьулуурдаахтар, туох эмэ уратыны, дьон билбэттэрин оҥоро охсууга, урут түһүүгэ өйдөрө-санаалара дьэ киирэр. Арай онтуларбут барылара кэриэтэ оҥорору кытта табылла охсубаккалар араас быстах быһыылар, оһоллор тахсаллара элбээн хаалар.
 
Урут «пугач» бэстилиэти оҥостуу уонна ыраах сыалы табыы улаатан эрэр уолаттар улахан кыайыыларыгар киирсэрэ. Хантан эрэ булуллубут синньигэс туруубка буорах эстэрин тулуйбакка тоҕо баран дэҥнэнии, сирэйи буорахха салатыы эмиэ буолара. Оҕо маннык саҥаны айарын, айыыны, билбэтин оҥорорун тохтотуу, сэрэхтээх буолууга үөрэтии эрэ араас дэҥҥэ-оһолго түбэспэтин хааччыйар кыахтаах. 

Сахалар олохторун үөрэҕэр «Киһини күҥҥэ 44 оһол күүтэр» диэн быһаарыы баар. Оҕо кыра, саҥа хааман эрдэҕинэ ордук сэрэхтээхтик көрүөххэ-истиэххэ наада диэни бары төрөппүттэр билэллэр. Оҕо саҥа атаҕар туран, хааман эрдэҕинэ охтон дэҥнэниэн, улаатан иһэн олоппоско ыттан аны онтон охтуон сөп. Оҕону кыра эрдэҕиттэн сэрэхтээх буолууга үөрэтиэххэ наада. Ол аата хайдах охторго, төбөнү харыстыырга эрдэттэн үөрэтэн иһэр ордук тиийимтиэ уонна туһалаах. Оҕо бэйэтин харыстанар күүһэ элбэҕиттэн сэрэнэргэ түргэнник үөрэнэр.

Киһи оҥорор быһыылара барылара сэрэхтээх, сыыһа-халты туттубат буолууну эрэйэллэр. Сэмэй буолууга үөрэммит киһи аан маҥнай бу оҥорор быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын өйүгэр-санаатыгар ырытан көрөн быһаарар, ол иһин сэрэхтээх буолар. Сэмэйдик, ол аата сэрэнэн туттуохха наада. Аһара барыы сэмэй быһыы буолбатах.

Сахаларга киһи оҥорор быһыытын быһаарарга аналлаах «Быстах быһыы» диэн этии баар. Ситэ быһаарыллыбатах, ырытыллыбатах, туох уларыйыы, содул үөскээн тахсара биллибэт быһыытын аата быстах быһыы диэн буолар. Араас саҥаны арыйыылар, айыылар табыллыбатахтарына бары быстах быһыыга кубулуйаллар. Ол иһин аһара бара сылдьар, саҥаны айа сатыыр оҕо быстах быһыыны оҥороро элбиир.

Олоххо сэмэй киһи утарытынан киһиргэс, дэбдэҥ киһи буолар. «Дэ» диэн дорҕоон киһини дэбдэҥнэтэн киһиргэтэр, бэйэм эрэ бэрпин диэн санааны киллэрэн өйүн-санаатын үрэйэр, ыһыллаҕас оҥорор дорҕоон. Ол иһин бу тыл эйэ диэн тылбытын кытта холбуу “эйэ-дэм” диэн букатын туттуллуо суохтаах.
 
Киһиргэс буолуу киһини «Титаник» диэн уһулуччу улахан, мааны, баай хараабыл барбыт суолунан илдьэр. «Титаник» хараабыл аһара киһиргээн, акыйааны киэптээн, хаһан да тимирбэт аатырбытыттан өссө улахан муус хайаҕа кэтиллэн тимирбитэ.
Билигин «Титаник» хараабыл ханна муора түгэҕэр сытарын киһи барыта билэр буолла. Киһиргээһин, киэптээһин, «Мин эрэ үчүгэйбин, бэрпин» диэн бэрдимсийии, аһара барыы суола ол онно тириэрдэр.

«Күүстээххэ күүстээх көрсүөҕэ» диэн этии киһиргээн аһара барыы хаһан эмэ син-биир түмүктээх буоларын уонна күүстээҕи күүстээх хайаан да баһыйарын быһаарар.

Билигин биһиэхэ итэҕэл, таҥара үөрэҕэ сыыһа хайысханан барыыта аһара бара сылдьар, араас айыыны оҥорор эдэрдэр элбээһиннэригэр тириэртэ, ол иһин быстах быһыылар үксээтилэр.

Биирдиилээн эмэ аһара барар, айыыны оҥорон саҥаны арыйар дьон төһө даҕаны дьоҥҥо туһалааҕы оҥорон өйү-санааны сайыннарбыттарын иһин биир эмэ оҕолорунан уонна биллиилээх дьон майгыларын уратытынан оҕолорун киһи быһыылаахтык ииппэккэлэр, омук уопсай сайдыытыгар ханнык да туһалаах хамсааһыны киллэрбэттэр.

Олох сүнньэ диэн өйдөбүл хайа да диэки халбаҥнаабакка, аһара барбакка, олох икки өрүтүттэн ортотунан тутуһан баран иһэри быһаарар. Бу быһаарыы сүрүн өйдөбүлэ сахалар Орто дойду диэн дьон-аймах олорор уонна үлэлиир сирдэрин ааттыылларынан ордук чуолкайданар.

Тугу барытын наллаан, нэмин билэн туһанар, ыспат-тохпот, алдьаппат, хаһан да аһара барбат, аһара туттубат бэрээдэктээх киһи көрсүө, сэмэй киһи диэн ааттанар уонна таҥара үөрэҕин тутуһар киһи буолар. 

Төрөппүттэр бука бары оҕолорун харыстыыр санаалаахтар. Ол эрээри биһиги аныгы төрөппүттэрбит оҕолорун хайдах харыстыыры билбэттэр. Оҕону харыстааһын диэн көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтии, оҕо өйө-санаата аһара барарын хааччахтааһын, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууга үөрэтии ааттанар. Ол аата киһи быһыытын аһара барыма, айыыны оҥорума, сыыһа-халты туттан эдэр олоххун алдьатыма, харыстаа диэн үөрэх буолар.

Олох сайдыыта элбэх саҥаны айан туһаҕа таһаарыыттан улахан тутулуктаах. Бары саҥаны айыахпытын баҕарабыт. Ол эрээри бары саҥаны айыыларбыт дьоҥҥо туһалаах, үчүгэйи оҥорууга аналламмыт үрүҥ айыылар буолуохтаахтар. Үчүгэй, туһалаах, үрүҥ айыылары сиэри, киһи быһыытын тутуһарга үөрэммит дьон ордук элбэхтик оҥорор кыахтаахтар. Ол иһин оҕо аан маҥнай  киһи буолуу, киһилии быһыыланыы өйүн-санаатын баһылыырын сахалар таҥараларын үөрэҕэ ирдиир.

Саха омугун уһун үйэлээх олоҕун өй-санаа туһунан үөрэхтэрэ  олус баай тылбытыгар иҥэн сылдьар. Сэмэй диэн өй-санаа туругун быһаарыы кэнниттэн мункук соҕус, муҥкук, муҥутах, килбик, бүтэҥи диэн киһи өйүн санаатын туругун быһаарар тыллар салгыы кэлэн иһэллэр. Бу тыллар өйдөбүллэрэ манныктар:

Муҥкук. Кыһалҕатын, кырдьыгын да чобуотук эппэт, дьорҕоото суох, килбик, муҥутах. 

Муҥутах. Кэнэтэн көрүүнү кыайбат, тобулугаһа, сайаҕаһа суох өйдөөх.

Бүтэҥи. Сайаҕаһа суох, түҥкэтэх.

Ити курдук киһи өйүн-санаатын уратыларын саха дьоно былыр-былыргыттан билэн, туспа уратыларынан араартаан ааттыылларын табатык өйдөөн туһаныахпытын наада. Үгүстэр сэмэй киһини арааран билбэттэриттэн муҥкук, муҥутах, бүтэҥи киһиэхэ ханыылыы сатыыллара сыыһа.

Сэмэй буолууну «Муннугу кэйэ сылдьар» муҥкук эбэтэр «Умса түһэ сылдьар»  киһиэхэ холуур улахан алҕас. Сэмэй киһи диэн аан маҥнай аһара барбат, аһара, сыыһа-халты туттубат, алдьаппат, нэмин билэн туттунар киһи буоларын табатык өйдүөххэ уонна олоххо, оҕону иитиигэ туһаныахха наада.

Дьиэҕэ киирээт уҥуоргу истиэнэттэн нэһиилэ иҥнэр, айаҕын атан алларастаан күлэр, «оруо маһы ортотунан барар» киһини саха дьоно сөбүлүүллэрэ буолуо дии санаабаппыт.
 
Сэмэй киһи ханнык да киһиттэн өйүнэн-санаатынан хаалсыбат, бары оҥорор быһыыларын аһара барбакка, сыыһа-халты туттубакка оҥороруттан уонна сылыктаан, дириҥник ырытан быһаарарынан элбэхтэртэн ордор киһи буоларын умнумуохха наада. Эһиги сэмэй киһини тиийиммэт өйдөөх-санаалаах муҥкук,  муҥутах, бүтэҥи дьону кытта буккуйбаккытыгар сүбэлиибит. Баар дьонтон барыларыттан сэмэй, үлэһит дьон аҥардарыттан лаппа ордуктарын ылаллар уонна оҕолорун киһи быһыылаах буолууга иитэр, үөрэтэр буоланнар омук ахсаанын кинилэр элбэтэллэр.

Сэмэй киһи диэн аһара барбат, аһара туттубат киһи буолар. Ол аата сэмэй киһи олоххо сыыһа-халты туттунара аҕыйах буолан олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыаҕа улахан, оҕолорун сэмэй буолууга, аһара барбакка үөрэтэринэн, бу аймахтар сайдан, элбээн иһэр кыахтаналлар.

Ити курдук саха дьонун олохторун үөрэҕэ сэмэй дьон омугу сайыннаралларын, элбэтэллэрин быһаарар. Сэмэй буолуу диэни испитигэр аанньа ахтыбат курдукпут эрээри үлэһит, туохха да аһара туттубат, аһара барбат көрсүө сэмэй бэрээдэктээх дьон уһун олохторун киһи быһыылаахтык олороннор, элбэх оҕолорун аһара барбат, киһи быһыылаах дьон буола улаатыннараннар омук ахсаанын элбэтэн омугу сайыннаралларын билэр кэммит буолла.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтэр, ыҥырар. Элбэх өс хоһоонноро, өйдөтөр, харыстыыр этиилэр сэмэй буолууга, барыны бары сатыырга, оҥорорго, үлэҕэ-хамнаска сэрэхтээхтик сыһыаннаһарга үөрэтэллэр.

«Оломун билбэккэ эрэ ууга кииримэ» диэн этии урут түһүмэ, аһара барыма, тиэтэйимэ, ыксаама диэн үлэ киһитин үөрэтэр. Көрсүө, сэмэй буолуу сэрэхтээх буолууга тириэрдэр. Сэрэхтээх киһи тугу эмэ оҥороору гыннаҕына эрдэттэн бэлэмнэнэн, туох сабыдыал үөскээн тахсарын быһааран баран биирдэ оҥорор, ол иһин сыыһа-халты туттунуулартан көмүскэллээх буолар. Кини тугу эмэ оҥоруон иннинэ, бу быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын быһаарарга, сыаналыырга үөрэммитэ сыыһаны-халтыны оҥороруттан харыстыыр.

«Сатаабат аата сата баһын тардыма» диэн этии билбэт дьыалаҕын ылсыма, кыайбат аата киһиргээмэ диэн барыны бары сыаналаан көрөргө, бэйэ кыаҕын-күүһүн, үөрүйэҕин, ситэ билэ-көрө, үөрэнэ илиги табатык сыаналаан билинэргэ үөрэтэр.  Тугу эмэ оҥоруон иннинэ бу быһыыттан туох содул үөскээн тахсарын таба сыаналыыр, «һуу-һаа» буолан, тиэтэйэн оҥоро охсубат, ырытар, тугу эмэ оҥороору гыннаҕына сэрэнэн, нэмин билэн оҥорор киһи сэмэй буолар.
 
«Умнаһыт бурдугун тыал көтүппүт» диэн этии сатаабат, кыайбат, үлэлии үөрэммэтэх киһи төһө да сыаналаах баайы-малы таах ыскайдыырын, суох оҥорорун быһаарар. Ол аата умнаһыкка төһөнү да, тугу да биэрдэххэ сотору суох оҥоруо диэн быһаччы өйдөбүллээх этии буолар.

Сахалар кырдьаҕас, уһуннук олорбут, үлэлээбит киһини уһун олоҕун көрсүөтүк, сэмэйдик, киһи быһыылаахтык олордо диэн этэллэр, хайгыыллар, оҕолоругар кини курдук олоҕу олороллоругар баҕараллар. Көрсүө, сэмэй киһи оҕолоро барылара киһи быһыылаахтарынан, көрсүөлэринэн, сэмэйдэринэн, ону тэҥэ элбэх сиэннээҕинэн киэн туттара, элбэхтэр махталларын ылара олох сиэрэ буолар.
Биһиги бары киэн туттар көрсүө, сэмэй киһибит туох сыаналааҕы, туһалааҕы оҥорон маннык чиэскэ, бочуокка тиксэр эбит диэн ырытан көрүүбүтүн кэлэр көлүөнэлэрбитигэр тириэрдэбит:

1. Олоҕу уһуннук олоруу бэйэтэ улахан кыайыыга тэҥнэнэр, өй-санаа туруктаах, көрсүө, сэмэй буолуутун быһаарар. Итини тэҥэ сааһыран этэ-сиинэ мөлтөөн иһэр киһи өйө-санаата өссө бөҕөрҕөөн, күүһүрэн биэрэн истэҕинэ эрэ уһуннук олорууну кыайар кыахтанарын табатык сыаналыахпытын наада.

2. Тугу эмэ оҥороору гыннаҕына урут түспэт, аһара барбат, маҥнай сэрэхэдийэн, сылыктаан көрөр, бу быһыыттан туох содул үөскээн тахсарын үөрэтэр, бэрэбиэркэлиир, көрсүө, сэмэй майгылаах киһи уһуннук олорууну кыайар кыахтанар. Киһи олоххо биирдэ эмэтэ да буоллар түбэһэр ыксаллаах кэмҥэ сыыһа-халты туттубакка олоҕун киһи быһыылаахтык олордоҕуна эрэ уһун үйэлэнэр. Ол курдук биирдэ эмэ арыгы да истэҕинэ кыыһырса, этиһэ-охсуһа сылдьыбат, хата үөрэрэ-көтөрө киирэрин иһин дьон сымнаҕас майгылаах, көрсүө, сэмэй диэн билинэр киһилэрэ уһуннук олорууну ситиһэр.

3.  Тиэтэйэр, ким эрэ иннинэ уруттаан түһэн оҥоро охсорго дьулуһар киһи сыыһа-халты туттунара элбиир. Онтон сыыһа-халты буолбут быһыы быстах быһыыга кубулуйар уратылааҕынан куһаҕаҥҥа тэҥнэнэр. Уһун олоҕун устата сыыһа-халты туттубакка, сиэри кэспэккэ, киһи быһыытын аһара барбакка олоҕу олорууну көрсүө, сэмэй киһи кыайар кыахтаах.

4. Киһи этин-сиинин туругун уонна өйүн-санаатын кыаҕын тэҥнээн, сөбүн көрөн туохха барытыгар табан туһаныыны сэмэй киһи ситиһэр.

5. Оҕолоро, сиэннэрэ кинини үтүктэннэр көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх, үлэни-хамнаһы кыайар, аҕаларын, эһэлэрин туйаҕын хатарар дьон буола улааталлар.
 
Бэйэтэ көрсүө, сэмэй майгылаах киһи оҕолорун бэйэтин курдук көрсүө, сэмэй майгылаах, киһилии быһыылаах буолалларыгар үөрэтэр кыаҕа улахан. Төрөппүт бэйэтэ көрсүө, сэмэй буоллаҕына эрэ оҕото кинини үтүктэн көрсүө, сэмэй буола улаатар кыахтанар.

Көрсүө, сэмэй буолууга үөрэнии диэн тугу эмэ оҥоруох иннинэ сыаналааһын, өйгө-санааҕа ырытан көрүү аата. Ханнык баҕарар быһыыны оҕо оҥоруон иннинэ бу быһыыбыттан туох уларыйыы тахсыаҕай диэн сыаналаан, ырытан көрдөҕүнэ сэмэй киһи буола улаатар кыахтанар.

Өр сылларга олорбут, элбэхтик үлэлээбит, оҕолорун киһилии быһыыга үөрэппит дьон тустарынан сөбүлээн, хайҕаан элбэхтик суруйабыт. Ол эрээри кэлин кэмҥэ айыы үөрэҕин айааччылар улахан сыыһалардаах үөрэхтэрин тутуһан быстах быһыылаах, ону-маны саҥаны айыылары оҥоро сатаары сыыһа-халты туттунар дьону өрө тутуу, эккирэтэ сылдьан хайҕааһын олоҕураары гынна. Бу улахан сыыһалардаах үөрэх сабыдыалынан бэйэҥ «сэмэй буол» диэтэххэ өһүргэниэх курдук дьон элбээн эрэллэр.
 
Өрөбүлгэ да өрөөбөккө, күн тура-тура үлэлии-хамсыы, оҥоро-тута сылдьар үлэһит, көрсүө, сэмэй дьон аанньа ахтыллыбат курдук буоллулар. Олоҕу үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта, барыс киллэриитэ эрэ сайыннарарын, тупсарарын билигин умнубут, аҥардастыы тугу эрэ үллэстии, туохха эрэ тииһинии ордугун курдук санааҕа киирбиппит.

Эдэр сэнэх эрдэххэ «Муора тобугунан, халлаан хабаҕатынан» буола киэптии сылдьыбыт киһи «Муоһа, туйаҕа тулуннаҕына», ол аата кэһэйдэҕинэ көрсүө, сэмэй, ол аата уруттаан түһэн испэт, аһара барбат киһиэхэ дьэ кубулуйар. «Муос, туйах туллуута» киһи доруобуйатыгар, этигэр-сиинигэр туох да сабыдыала суох ааспатынан бу киһи мөлтөөтөҕүнэ, бытаардаҕына, кыаҕа-күүһэ аҕыйаатаҕына эрэ көрсүөтүгэр, сэмэйигэр түһэр диэн быһаарыы олохсуйан эрэрэ куһаҕан.

Эдэр киһи кыанар эрдэҕинэ аһара бара сылдьыбатын туһугар кыра эрдэҕиттэн сахалар үөрэхтэрин тутуһан көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтиллэрэ эбитэ буоллар сыыһа-халты туттубакка элбэх туһалаах дьыалалары оҥоруо, үйэтэ да уһуо этэ.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтии ордук наадалаах уонна туһалаах эбит диэн ылыныахпытын, өйбүтүгэр-санаабытыгар иҥэриниэхпитин наада. Олоҕу, үлэни-хамнаһы табатык өйдүүрүттэн көрсүө, сэмэй киһи элбэх туһалаах дьыалалары оҥорор кыахтанар. Ол иһин сахалар таҥаралара «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн этэр уонна көрсүө, сэмэй буолууга оҕону кыра эрдэҕиттэн, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла үөрэтэргэ аналланар.
 
Онон таҥара үөрэҕин олоҕор тутуһар, толорор киһи сэмэй киһи буолар уонна олоҕор сыыһа-халты туттунуулары оҥороро аҕыйыырыттан уһун үйэлэниини ситиһэр кыахтанар.

УҺУН ҮЙЭЛЭНИИ

Киһи барыта олоҕун дьоллоохтук, уһуннук олоруон баҕарар. Олоҕу уһуннук олоруу киһи олоҕун сыала буолар. Таҥара үөрэҕэ киһи ити олоҕун сыалын ситиһэригэр быһаччы көмөлөһөр кыахтаах. Таҥара үөрэҕин тутуһар киһи уһун үйэлээх буолууну ситиһэр кыаҕа кыра эрдэҕиттэн улаатар.
 
Уһуннук олорууну, уһун үйэлэниини ситиһэргэ киһи өйүгэр-санаатыгар туох ураты көрдөбүллэр баалларын биир биир ылан ааҕан көрүөхпүт:

1. Кут сүр үөрэҕэ этиитинэн оҕо ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорор буолууга иитиллибитэ.

2. Өйө-санаата аһара барбат буолуута.

3. Сэрэхтээх буолуу.

4. Нэмин билэн туттунуу.

5. Киһи быһыылаах буолуу.

Киһи өйө-санаата бу көрдөбүллэри тутуһар буоллаҕына уһун үйэни ситиһэр кыахтаах буолар. Арай бу көрдөбүллэри тутуһар киһи көрсүө, сэмэй киһи буоларын умнубатахпытына, олохпутугар туһаннахпытына табыллыахпыт, салгыы сайдыахпыт этэ.
 
Көрсүө, сэмэй киһи олоҕун бэрээдэктээхтик, туттулла сылдьар сокуоннары кэспэккэ олороруттан уһун үйэлээх буолары ситиһэр кыахтанарын бары бэркэ диэн билэбит эрээри оҕолорбутун үөрэтэрбитигэр аны туохха эмэ, үллэстиигэ уруттаан түһүспэккэ үтүрүллэн, тииһиммэккэ хаалыа диэн быстах санаабытыттан атыттартан хаалсыма диэн этэбит, харса суох буолууга, урут түһэн иһиигэ, аһара барыыга үөрэтэбит. Бу тиэтэтэр үөрэхпитинэн оҕо субу оҥороору бэлэмнэнэн эрэр быһыытын өссө ырытан, туох содул үөскээн тахсарын быһаарарын наадатын умуннаран кэбиһэбит, барыга-бары ыксатан, өйүн-санаатын туруга суох оҥоробут, сыыһа-халты туттунууга үтүрүйэбит.
 
Уһуннук олорбут дьон бары көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон буолалларын хас үбүлүөйдэрэ кэллэҕин аайы ахтабыт, киэҥник суруйабыт. Бу киһи элбэх ахсааннаах үлэһит, үөрэхтээх оҕолордооҕунан, сиэннэрдээҕинэн киэҥ туттарбытын биллэрэбит, оҕолорун, сиэннэрин көрсүө, сэмэй буолууга үөрэппитин хайгыыбыт. Ол эрээри бэйэбит оҕолорбутун иитиигэ, үөрэтиигэ тиийэн кэллэхпитинэ кинилэри кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй буола улааталларын ситиһиигэ суолта биэрэ иликпит, аахайбат курдукпут, ол оннугар элбэх сыыһалардаах «Айыы үөрэҕин» тутуһаммыт оҕолорбут саҥа сайдан иһэр өйдөрүн-санааларын буккуйа сылдьабыт. 

Биһиги быстах санаабытыгар оҕобут урут түһэн, инникилээн туохха эмэ туһалаахха урут тиксиэ диэн санаабыт кыайан арахпат, “перестройка” үллэстиитин кэнниттэн сорохтор син онно-манна тииһиммиттэригэр ымсыыра, баҕара саныырбыт өссө хаала илик.

И.Гаврильев «Кыым» хаһыакка көрсүө, сэмэй буоллахпына туохха эмэ урут түһэн тиксэрим аҕыйыа, үллэстииттэн матыам диэн санааргыырыттан көрсүө, сэмэй майгыны сөбүлээбэтин биллэрэр. (8,13). Дойдубутугар ырыынак сыһыаннара киирэн олох оннун буллаҕына ону-маны, босхону үллэстии диэн суох буолуо, ким элбэхтик үлэлээбит уонна үлэтин түмүгүн сатаан харыстаабыт тиһэҕэр тиийэн барыстаах хаалыаҕа.

Дьон олохторун уһуннук, дьоллоохтук олоруохтарын баҕараллар. Ол иһин кыахтара баарынан кыһанан, үлэлээн-хамсаан олорор олохторун тупсаран иһэргэ кыһаналлар. Олох тупсан, экономика сайдан иһиитэ киһи аһара күүскэ үлэлээбэккэ сынньалаҥнык сылдьарын хааччыйан уһун үйэлэниигэ тириэрдиэн сөп эрээри өй-санаа туруктаах буолуута ордук күүһүрэн биэриитэ ирдэнэр. 

Сайдыыны ситиһэн иһэр сааһыран эрэр киһи олох олорууга интэриэһэ күн-түүн улаатан, күүһүрэн иһэр. Дьон бары уһун үйэлэниэхтэрин баҕара саныыллара сааһыран истэхтэринэ ордук  эбиллэр, күүһүрэр.

Уһуннук олоруу холобурун бэйэбит ортобутугар көрсүөтүк, сэмэйдик олорор дьонтон буларбыт ордук үчүгэй, улахан туһалаах. Уһуннук олорор дьон биһиэхэ билигин да элбэхтэр. Кинилэр олохторун уопутуттан эдэрдэргэ бэрсэллэрэ, үллэстэллэрэ элбиирэ эбитэ буоллар диэн баҕа санаалаахпыт.

Билигин 90 сааһын ааспыт киһини уһун үйэлээх диэн ааттыыбыт. Ол эрээри бу соторутааҕы кэмҥэ диэри уһун үйэлээх диэн 100 саастаах киһини этэр этибит. Уһун үйэлээх диэн мээрэйи кыччатан, намтатан биэриибит кэлин кэмҥэ дьон үйэтэ кылгаабытын чахчы билинии буолар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ көрсүө, сэмэй буолууга үөрэппэтэххэ кылгас үйэлээх буолан хаалыа диэн биһиги сахалар кут-сүр үөрэхпит этэрин олохторугар уһун үйэлэммит дьон холобурдара дакаастыыр. Кинилэр, уһун үйэлээхтэр бары биирдэ да этиһэн, охсуһан көрбөтөх, көрсүө, сэмэй, үйэлэрин тухары үлэлии-хамсыы сылдьар дьон буолалларын бары билинэбит.

Оҕо аһара барар өйө-санаата аһара баран сыыһа-халты туттунууларга тириэрдэрэ элбиирин, ол иһин оҕо үйэтэ кылгыан сөбүн уһун үйэлээх сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ билэн дьоҥҥо тириэрдэ сатыыр. 

«Чиэскин эдэргиттэн харыстаа» диэн өс хоһооно оҕо кыра эрдэҕиттэн сыыһа-халты туттунара аҕыйах буоларыгар ыҥырар. Көрсүө, сэмэй оҕо тугу оҥорорун ырытан, ол быһыытыттан туох содул үөскүүрүн билэр буолан сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр.

Хас биирдии киһи бэйэтин кыаҕынан дьарыктанан уһун үйэни ситиһэр кыахтааҕын эдэр эрдэҕиттэн туһаныаҕын наада. Уһун үйэлэниини ситиһии “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэринэн эмиэ икки өрүттээх тутулуктааҕын таба сыаналаан олоххо туһаныахха:
 
Бастакытынан, айылҕаттан бөҕө эттээх-сииннээх уһун үйэлээх киһи. Бу киһи илии үлэтинэн үлэлии-хамсыы уонна олохтоох аһылыгы аһыы сырыттаҕына эбии дьарыга да суох уһун үйэлэниини ситиһэр кыаҕа улахан, арай сыыһа-халты туттунан быстах быһыыга киирэн биэрбэтэ наада.

Иккиһинэн, бэйэтэ этин-сиинин уһуннук дьарыктаан уонна аһыыр аһылыгын таба сыаналаан уһун үйэни ситиһэр киһи.
Биирдиилээн дьон уһун үйэни ситиһэр кыахтарын туһунан «Аһылык уратылара» диэн үлэбитигэр суруйбуппут. (9,73).

Хас биирдии киһи уһун үйэтиттэн салҕанан бу аймахтар уһун үйэлэрэ үөскүүр. Ол аата уһун үйэлээх аймахтардаах киһи уһун үйэни ситиһэр кыаҕа кырдьык улахан.

Оҕолорун хайдах иитэллэриттэн, үөрэтэллэриттэн аймахтар уһун үйэлэнэллэрэ быһаччы тутулуктаах. Оҕо үөрэнэн, улаатан, үлэлээн-хамсаан, баайы-малы мунньунан, ойох ылан, кэргэн тахсан, оҕо төрөтөн, бу оҕотун хайдах иитэриттэн тутулуктанан аймахтар салгыы сайдаллара дуу, эстэн, симэлийэллэрэ дуу быһаарыллар.

Ыаллар оҕолорун көрсүө, сэмэй майгыга, сыыһа-халты туттубат буолууга кыра эрдэхтэриттэн үөрэттэхтэринэ оҕолоро оҕотун эмиэ соннук ииттэҕинэ, үөрэттэҕинэ бу аймахтар салгыы сайдан иһэр чинчилэнэлэр, уһун үйэни ситиһэр кыахтара улаатар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕин итэҕэйэн кытаанахтык тутуһа сырыттахха уһуҥ үйэни ситиһиэххэ сөп. Таҥара үөрэҕэ оҕону атаахтык иитимэ диэн үөрэтэр. Төрөппүттэр оҕону атаахтатан, аһара маанылаан, барыга-бары аһара бара, аһара тутта сылдьар киһи оҥорон кэбистэхтэринэ бу оҕо сыыһа-халты туттунарыттан, урутаан түһэн иһэриттэн улахан хараҥа буруйу оҥорон кэбиспэтэҕинэ арыгыны элбэхтик иһэн арыгыһыт буолуон сөп. Оҕолоро итинник быһыыга тиийдэҕинэ бу аймахтар эстэр, симэлийэр дьылҕаланаллар.

«Төрүт ыал» диэн өйдөбүл оҕону хайдах иитэртэн, үөрэтэртэн тутулуктаах өйдөбүл. Эһэлэриттэн, эбэлэриттэн ылбыт, иҥэриммит оҕону иитэр, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэр ньымаларын салҕаан иһэр ыаллар салгыы сайдан иһэр кыахтаналлар. Ол иһин омук уһун үйэлээх буолуута хас биирдии ыал, аймахтар оҕолорун хайдах иитэн улаатыннаралларыттан, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэллэриттэн быһаччы тутулуктаах.

Биһиги сахалар олус уһун үйэлээх омук буоларбытын саҥа билэн сылдьабыт. Арай тоҕо, туох үөрэҕи баһылааммыт маннык уһун үйэни ситиспиппитин таҥарабыт итэҕэлин туһана иликпититтэн кыайан арааран быһаара иликпит.

Биһиги сахалар өй-санаа үөрэҕин төрүттэрин, таҥарабыт итэҕэлин, «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини кытаанахтык тутуһар буоламмыт маннык уһун үйэлээх буолууну ситиһэн олорорбутун билиниэхпитин наада.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэр киһи үйэтин тыынын уһунунан кэмнииллэр. «Кылгас тыын» кылгас үйэни биллэрэр. Кылгас- кылгастык, чаастатык тыынар-тыыннаахтар бары кылгас үйэлээхтэр. «Уһун тыыннаах» диэн этии аҕыйахтык тыынары тэҥэ уһун үйэлээх киһини эмиэ биллэрэр. 

Киһи төһө аҕыйахтык, дириҥник тыынар даҕаны үйэтэ уһуур. Кыратык хамсаатар эрэ аҕылаан, тыынара кылгаан иһэр киһи доруобуйата, этэ-сиинэ мөлтөөн эрэрин билинэн араас харыстанар ньымалары туһаммытынан барара наада.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар олохторун үөрэҕин этиитин тыынар салгыммыт кытта дакаастыыр. Ол курдук кислороду тыынан киллэрэммит эппитин-сииммитин хааччыйар буоллахпытына тыынан таһаарар салгыммытыгар 6 бырыһыаҥҥа диэри углекислай гаас баар буолара наада эбит. Киһи хааныгар углекислай гаас 6 бырыһыантан аҕыйах буоллаҕына араас сүрэх, тымыр, хаан ыарыылара көбөллөр.

Киһи этэ-сиинэ, быччыҥнара хамсаатахтарына углекислай гааһы оҥорон таһаарара элбиир. Аҕыйахтык хамсанар, олорор, сытан сынньанар киһи хааныгар углекислай гаас үөскээһинэ аҕыйаан хааларыттан кыра тымырдара хам тутуллууларыттан хаанын баттааһына улаатар эбит.

Куруук хамсаныы уонна сатаан тыынарга үөрэнии киһи олоҕун биллэрдик уһатар кыахтарын туһаныахха наада диэн Ю.Н.Мишустин «Выход из тупика» диэн үлэтигэр суруйар. (10,41).

Онон уһун үйэни ситиһии бэйэтэ эмиэ икки өрүттээҕин таба өйдөөн олохпутугар туһаныа этибит:

Бастакытынан, төрөппүттэр таҥара үөрэҕин билэн тутуһар буолуулара оҕолорун иитиигэ тосту уларыйыылары киллэрэн, туруктаах өйдөөх-санаалаах буолууларын үөскэтэн уһун үйэлээх аймахтар элбииллэригэр тириэрдиэ этэ.

Иккиһинэн, киһи этин-сиинин бэйэтэ утумнаахтык дьарыктаан, үлэлээн-хамсаан эрчийэн уонна сөптөөх аһылыгынан хааччыйан уһун үйэни ситиһэр кыаҕын улаатыннарар.

Хас биирдии киһи уһун үйэни ситистэҕинэ ыаллар уһун үйэлэнэллэр. Онтон салгыы аймахтар үйэлэрэ уһууруттан саха омук үйэтэ уһуур уонна ахсаана эбиллэн салгыы сайдарыгар кыахтаах буолар.

Онон олоххо таҥара үөрэҕин тутуһуу уһун үйэлээх буолууну хас биирдии киһи ситиһэригэр кыах, күүс-уох биэрэрин таба туһаныахпыт этэ.

Хос  быһаарыылар.

1. Каженкин И.И. Үрүҥ Айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

3. Сомоҕотто С. Обычаи народа саха. – Якутск: НИПК «Сахаполиграфиздат», 1996. – 48 с.

4. Аджи, М. Европа, тюрки, Великая степь / Мурад Аджи. – М.: АСТ, 2007. – 473 с.

5. Журнал “Наука и техника в Якутии”. 2003 №1(4).

6. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. ( Публикации 1928 - 1929 гг.) Якутск: Творческо-производственная фирма «Север- Юг», 1992.- 318 с.

7. “Кыым” хаһыат. Сэтинньи 3 күнэ 2008. №45.

8. “Кыым” хаһыат. Атырдьах ыйын 21 күнэ 2008 №33.

9. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. – Дьокуускай: РИМЦ, 2007. – 84 с.

10. Мишустин Ю.Н. Выход из тупика. Ошибки медицины исправляет физиология. 3-е изд., исправл. И доп. – Самара: ОАО «Издательство «Самарский Дом печати», 2007. – 80 с.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Баҕа санаа

Ис санаа

Санаа күүһэ

Ыра санаа

Оҕо таҥарата - төрөппүтэ

Таҥара уонна Айыы

Үөрэх уонна билии

Үөрэх икки өрүтэ

Киһи быһыылаах киһи

Икки өрүтү тэҥнээһин
 
Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы

Таҥара өй-санаа үөрэҕэ

Былыргы таҥаралар

Таҥара уларыйан иһэр

Киһи таҥара

Икки таҥара

Таҥара дьиэтэ

Таҥара үөрэҕин хааччахтара

Таҥара үөрэҕин туһата.

Нэмин билэн туттунуу

Таҥара сэрэҕи таптыыр

Сэмэй буолуу

Уһун үйэлэнии

Хос быһаарыылар

Иһинээҕитэ

[[Категория: Ааптардар-Каженкин Иван Иванович-Хааһах Уйбаан]]
[[Категория: Итэҕэл]]</text>
      <sha1>ryl4ixqzpxa6dm4q9jb53cdw418c784</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оҕолор ийэлэрэ (Эрилик Эристиин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1717</id>
    <revision>
      <id>6932</id>
      <parentid>6931</parentid>
      <timestamp>2018-02-25T12:32:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AlaaBergen</username>
        <id>87</id>
      </contributor>
      <origin>6932</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6186" sha1="25im56wkjzvcv3woq6hgtddw40boufb" xml:space="preserve">'''Ogholor ijelere'''

Caghaan kinees ojogho Caabyj Nataaha qangas wottuger syhyary ampaar salghaahynnaaq, njaqcaccy sirge byha timirbit ampaar djie qalghanyn teleje byraghaat, arghagha swurgujullubut ehe kurduk caskyjtalaabytynan, olbuor ortotunaaghy yhyaqqa annjyllybyt sielleeq, sitiileeq setirder attylarygar kelen, tula qoloruktuu turbutugar, olbuor tahynaaghy sahyl qonuuga mustannar, kwun uotugar sylamnyy taaryja yrbaaqylaryn ustannar, twuheqteriger uuran oloronnor, Dygyntan betereenngini barytyn cympyktaan kepseten erer oghonnjottor, kiniler twoho da sergeqtere mwoltoon, coj buolbut djon buollallar daghany, swureqtere mwoghon, swurgelere dolgujan, omunnarygar at buolan badjaralaan turannar, qottuunnaaq boruoskalaryn bulsan ylsyaq bokuoja suoq djie djieleriger syrsan bwokcorustuler. Caabyj Nataaha buollaghyna, kini urut menerijeeri gynnaghyna kebilenerin kurduk, kiebe-tahaata bukatyn ularyjan qaalbyt. Kini sireje sangardyy buhaary gynan erer tynga kurduk dygdajan taqsan baran, mektietiger onon-manan kyhyl cymyryyttanan qaalbyt, wuohee, alaraa symyhaqtara dabaqqajdaaq tiit djabaatyn kurduk ikki angyy syllaccy tardan ylbyttar, ikki tanyyta kwuot kurduk qapsyngnas buolbuttar, qangas ergeleeq qaraghyn qaltahatynan sabyhynnary twuheren baran, unga woluor qaraghyn qataahyn suluhun kurduk woro kworon tahaarbyt; kyyhyrbyt uoghugar tyynyn boptorooru gynan yrbaaqytyn timeghin telite tyytan, uolugun nelekejdeen kebispit uonna kiebe-kielute tuoluon inniger angaar wotto qoruo buolbut uot annjar mahy tangnary tajaq gymmyt.

— Qotuoj!.. Qotuoj!.. Kel-kel!.. — dien Ulaan sajylyk qotu uhuk yallaryn uonna soghuruunngu bwoloq yallaryn dieki tyla ergije syldjan qahyytaan baran, ustunan ierijen swotollon barda.

— Bu baarbyn!.. Bu ihebin! — dien qardary yksaabyt-ygyllybyt kuolahynan qahyytyy-qahyytyy, mannyk suostaaq-suodallaaq djaghyrghannga twubespit Maaja sordooq, ikki yaghastaaq uutun tupputunan, qatyrghan ampaary kenninen ergijen, qotun kworor siriger bygan taqsan kelle.

Kini ikki sangardyy buhan erer djedjen kurduk teterkej ingneeq, kworsuotuk alaaryccy kworbut yraas qaraqtaaq, syryynnja, qaptaghaj murunnaaq, kwoqsun ortotugar dieri twusput araghas battaqtaaq, bert is kiirbeq sebereleeq, saahyn siten qoroccu ulaappyt kyys ogho djaqtar ete.

— Satana — aat kyyha bu mungnaan, sordoon erdeqqin!.. Ikki qaraghyng, tehe sytyjan, ataghyng tumsugar toghunnun, ikki iliing tongoloqqunan bystan bwulgunngunen mwuldjujen qaal, ikki ataghyng tobukkunan bystan, emeheghinen laghyrghajdaan qaal!.. Kwunusku ynaghy yyr kem aasta... Qanna baran djwolo timire syttyng! — dien baran, Caabyj Nataaha, uot annjar mahyn atyrdjaqtyy ikki iliitiger bobo tupputunan, Maaja dieki utary daadaghastanan iste.

— Aattahabyn, qotunuom... Otton uu bahan kellim ee. Ynaqtarbyn sibiligin qom... — dien erdeghine, Maaja twobotun orojunan uot annjar bastaky dajbaahyna kwuorejde. 
Maaja bastaky dajbaahyny, ingnes gynan bieren, qangas bwulgunnge twuherteren, yaghastaaq uularyn byhar byhaghastara togho djalkyllyaqtarygar dieri sirge 'lik' gyna olordon baran, kuotuoq kurduk buolan erdeghine, ikkis dajbaahyn cecegejin wurdunen twubehen, qaraqtaryttan qatat uotun kurduk uot caghylla twuheet, talbaaran qaalan, woloron erer wostooq ataghyn annygar umsa twuhen bierde. Onton yla qotun kung ekke syrbatar 'kwuburges' bwutengi tyaha, soroq ardygar twobogho twubehinneren kebihen 'callyrghas' qatan tyaha uonna kini aghylyyr-bwotuoqtuur 'kwurdurges' kwoqsun tyaha, Maaja tyyna baranyar dieri caskyjan qahyytyyra bwutunnuu qolbohon, ynyryktaaq yar ajdaan buolan, bwutun sajylyk yalyn cwuuccejen kebiste. Ogholor bary djie kenniger twuhen barannar, onton berke serenen bygan kworo-kworo twottoru twuhen qaalallar, ulaqan djon bary, djieghe timiren qaalan barannar, qalghan byyhynan yjdangardan kworollor, kiniler bary, wolon ereri woruhujuoq kyaqtara suoghun bilinen, kwonnoru sirejderin myndjyngnatan kebiheller. Mannyk ynyryktaaq ataghastabylga twubespit Maaja qotun tahygar cierbe kurduk  erillengniir, ieninen lahyjan woro mwoqso syldjar, soroq ardygar ingiir sitiitin tartaran cicciginii twuher, tuoq da djaabyta suoq sarylyyryn byyhygar aattaan ele-byla tylyn eter. Bu ajdaannga sajylyk yalyn swuohulere bary sarylaha-sarylaha syrystylar, kejillibit tyhaghastar ygymnyk orulastylar. Kiniler, bu tuoq ajdaana turda dien kworo kelbittii, olbuor tahygar, qara buoru orgutan uonna kur otu sien erer uot tyahyn kurduk kuugunahan kelliler, yal-yal yta bary wurduler, soroq buor sybaqtaaq balaghattar kennileriger kuttammyt ogholor sangalara ajdaarda. Otton bu aldjarqaj tuhulaan taaryjbyt kihite, Maaja yksaabyt, ygyllybyt qahyyta by ajdaan ortotugar ingen-swuten, ihillibet buolan qaalla.

Caabyj qotun bejete aghylaan-bwotuoqteen, taraccy ungaryn saghana dje sanaata duohujan, uot annjar mas uhuktaaq wottunen ikkite-wuste annjan njwugulujteleen ylan baran, saamaj bwuter tiheghin sirejge silleete uonna, toqtoon, mahyn sirge batary annjan, onno twuohutten bigene turan, aghylyyryttan bwuolenen bwuten qaalbyt kehieqteeq kwuomejinen babygyraan, ytamnjyjan yla-yla sangaran barda:

— Iti dien dwokso accygyja... Dje, anygy burujgar sereneer! Onno tyynngyn ihilliem, tymyrgyn battyam, — dien ihen, soghotoqto sangatyn kwuuhurden, mahynan siri oqso-oqso: — Ce, tur, ynaqtargyn qomujumuna, manna seleennenen sytaary gynaghyn duo?! — diete.

— Beji-beji... Aattahabyn-kwordohobun... Bardym-bardym... Beji, aattahabyn, oqsuma! — diebitinen Maaja byhyta synnjyllan uluk buolan qaalbyt ataqtaryn syha tardytalaan, ikki tongoloqtorunan qamsappat gyna yaldjybyt iliilerinen at buolan, njilbegitten tajanan, qasta eme wunuoqteen-wunuoqteen turan kelen baran, aan dojdu tolonun kworbute, bili araas sibekki wongunen djarghaalanan oloror kwuoq qonuular qaan balamaq buolan kwohunnuler. Otton qallaan orojugar turar syrdyk kwun kytarbyt qobordooq kurduk sirelijen kwohunne, kulgaaghar buollaghyna kytarbyt timiri muuska aspyt kurduk syrylyyr-syrdjygynyyr tyas ihilinne.

Kini, qotunun suohar dibdirgenitten araqsan, aara suolga suolga umsa twuhuo da buollar barya da ebit buolan baran, ikki atagha timir qoluokkanan ygyta ylattaan kebispit kurduk yp-yaraqan buolan qaalbyttar.</text>
      <sha1>25im56wkjzvcv3woq6hgtddw40boufb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлэ-олох үөрэҕэ (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1718</id>
    <revision>
      <id>6906</id>
      <parentid>6905</parentid>
      <timestamp>2018-01-13T02:48:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>6906</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="395787" sha1="jl3yua1rj2hqclgcmzn9slqxytgjo2z" xml:space="preserve">ҮЛЭ - ОЛОХ ҮӨРЭҔЭ Дьокуускай  2010

Бэйэтин кэмигэр тыа дьонун олоҕор сайдыыны, үөрэҕи киллэрэр туһугар бары кыаҕын ууран саҥа православнай таҥара дьиэтин тутуспутун, саҥа оскуоланы тутан биэрбитин иһин ыраахтааҕы аатыттан үс мэтээлинэн наҕараадаламмыт хос эһэм Тихон Михайлович Каженкин сырдык кэриэһигэр аныыбын.

Автор.                                     

АННОТАЦИЯ

Уһун кыһыннаах, хабараан тымныылаах дойдубутугар тимири уһаарар уонна уһанар идэни баһылаабыт, үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир саха тимир уустара олох салгыы сайдарын ситиспиттэрэ.
          
Саха дьоно уустар, үлэһиттэр.
                         
В суровой стране опередили всех в развитии и объединили их сильнейшие, изготавливающие лучшие железные орудия труда кузнецы - саха.

Иван Иванович Каженкин – Хааһах Уйбаан.   

МЭТЭЭЛЛЭЭХ ТИЭХЭЭН

Боотурускай улууһун 1 Хайахсыт (билиҥҥитэ Чурапчы улууһун Арыылаах) нэһилиэгэ 1710 сыллаахха үөскээбит. Былыргы кэмнэргэ элбэх сырыылаах, дьалхааннаах Айаан айанын суола бу нэһилиэгинэн ааһар этэ.

Бу нэһилиэккэ араас идэлээх, эр санаалаах хорсун-хоодуот дьон баар буолуталаабыттар. Олортон биирдэстэринэн ыраахтааҕыттан 3 мэтээлинэн наҕараадаламмыт Тихон Михайлович Каженкин буолар. Кини 1852 сыллаахха төрөөбүт.

Бастатан туран кини үөскээбит, олорбут нэһилиэгин историческай түгэннэригэр тохтуохпут. Бу нэһилиэккэ бэрт эрдэттэн таҥара дьиэтэ тутуллубут. Уйбаан уонна Мөрүөн Боппуоктар бу күөл арыытыгар бастакы часовняны 1858 сыллаахха туттарбыттар. Часовня 1862 сыллаахха сибэтии буолан үлэҕэ киирбит. Ити кэмтэн ыла манна олохтоохтор бастакы куолакал тыаһын истэр буолбуттар. Бастакы аҕабыытынан нуучча киһитэ Алексий Ясенецкий буолбут.
 
Биһиги кэпсээн билиһиннэрэр Тихон Михайловичпыт бу тутуллубут часовняны 10-ча саастааҕар сөҕө махтайа көрбүтэ, куолакал тыаһын илэ кулгааҕынан истибитэ чахчы. Тихон төрөөбүт үөскээбит нэһилиэгин киинэ Арыылаах биир кырдьаҕас дэриэбинэнэн биллэр. Манна 100-150 сыл анараа өттүгэр тутуллубут хас даҕаны мас тутуулардаах. Олортон биирдэстэригэр Тихон Каженкин сиэннэрэ күн бүгүнүгэр диэри дьиэ-уот оҥостон олороллор. Онно эһэлэрин, эбэлэрин малларын, дьиэлэрин сорох тээбириннэрин кэриэстээн илдьэ, көрө сылдьаллар.

Бу нэһилиэккэ Тихоны көрбүт, бэйэтин кытта илэ кэпсэппит, кинини үчүгэйдик билэр 85-тии саастаах Попов Михаил Ксенофонтович уонна Попов Никифор Николаевич диэн кырдьаҕастар бааллара. Kинилэр Тихон Kаженкин туһунан элбэҕи  кэпсээбиттэрэ, билиһиннэрбиттэрэ. Олору таһынан Тихон сиэннэрэ элбэх информацияны биэрбиттэрэ. 

Тихоннаах кыһынын төрөппүттэрин алаастарыгар «Хос Көлүйэҕэ» кыстыыллара. Бу олус кэрэ айылҕалаах сир, хас даҕаны кыракый көлүкэлэрдээх, утум-ситим сытар кыра алаастар. Бу сиргэ эһэлэрин, эбэлэрин ампаардара бэрт чэгиэнник-чэбдиктик турар. Онно өбүгэлэрин маллара, булт тэриллэрэ, туттубут сэптэрэ-сэбиргэллэрэ олус кичэллик ууруллубуттар. Олору Тихон улахан сиэнэ - Иван Дмитрьевич, 86 сааһыгар өлбүтэ, бэйэтин оҕолоругар, сиэттэригэр көрдөрөр, кэпсиир этэ. Маннык үөрэҕи биһиги олус үтүө үгэһинэн сыаналыыбыт. Тихон бэйэтэ туппут бэртээхэй дьиэтин оскуолаҕа сиэртибэлээн баран урукку  дьиэтигэр кыстыыр буолбут.

Тихон кэргэнэ Бороскуобуйа. Кини айылҕаттан бэриллибит ураты идэлээх эбит. Ону бэйэтин үйэтигэр кимиэхэ даҕаны биллэрбэккэ чып кистээн сылдьан үйэтин моҥообут. Баҕар онон да сибээстээн буолуо Тихоннаах отордуур «Мычаата» диэн сирдэригэр Болугур Айыыта уонна Бахсы Айыыта кэлитэлии сылдьыбыттара үһү диэн кырдьаҕастар кистии-саба кэпсэтэллэрэ.

Тихоннаах сайылыктара «Суут Үрүйэ», олус бүөмчү сир. Сайылыгын дьиэтэ 5 муннуктаах бабаарына. Онно ампаара, салгыы сайыҥҥы сүөһү титиигэ сыһыары тутуллубут. Маннык архитектуралаах сайылыктар манна бааллара отой биллибэт. Арай маннык тутуулаах кыһыҥҥы кыстыктар баар буолааччылар.

Тихон ыччаттара сайынын мустан эһэлэрин, эбэлэрин сайылыктарынан, алаастарынан сылдьан, кинилэр өтөхтөрүгэр уот оттон «аһатан-сиэтэн» кэриэстээн ааһаллар. Биһиги Тихон сайылыгар сырыттахпытына, кини улахан сиэнэ Иван Дмитрьевич «биһиги эһэбит сөбүлээн миинэр, көлүнэр биир эрэ соноҕостооҕо» үһү диэн кэпсээбитэ. Ону санаппыттыы дуу, хантан да кэлбитэ биллибэккэ, суос-соҕотох соноҕос ат, былыргы Тихон сылдьыбыт ыллыгынан соруктаах аҕайдык оргууй хааман кэлбитэ. Соноҕос сайылык дьиэтин аһара түһэн, урукку Тихон ууһун кыһатыгар кэлэн тохтообута. Бу дьикти түгэн соһумара бэрдиттэн биһиги ах баран турбуппут уонна «оҕонньорбут ата илэ бэйэтинэн көһүннэҕэ» диэн ботугураһан эрэ хаалбыппыт.

Мэтээллээх Тихон 1922 сыллаахха аҕатын дьиэтигэр кыстаан олорон өлбүт. Кини өлөр ыарыытыгар ыллара сыттаҕына Дьокуускайтан Софроний архыырай 1 Хайахсыт таҥаратын дьиэтигэр тахса сылдьан Тихон дьиэтигэр бэйэтинэн тиийэ сылдьыбыт уонна молитвалаан, ыллаан ааспыта үһү. Маннык чиэскэ боростуой, үөрэҕэ, үрдүк солото суох дьоннор тиксибэттэр этэ дэһэллэр. Онон Тихон таҥара дьиэтин тутуутугар улахан үтүөлээх буолан итинник чиэскэ тиксибит буолуохтаах. Кини уҥуоҕун бэйэтэ тутуспут 1 Хайахсыт таҥаратын дьиэтин, күн тахсыытын көрсөр илин истиэнэтигэр, кини ыкса табаарыһа Горбунов Николай Семеновичтыын биир ииҥҥэ уҥуох туппуттар.

1 Хайахсыт саҥа таҥаратын дьиэтин 5 нэһилиэк дьоно үбүлээн, күүстэрин холбоон 1897 сыллаахха тутуутун саҕалаабыттар. Таҥара дьиэтин Таатта киһитэ Луковцев Владимир Захарович маастардаан туттарбыт. Бу дьиэ тутуутугар Тихон Каженкин сүгэ тутан болуотунньуктаабыт.

Бу саҥа тутуллубут таҥара дьиэтэ тус-туспа ааттардаах хас даҕаны сүһүөх дьиэлэртэн тутуллубут, уһуна 17 саһаан, колокольнятын үрдүгэ 30 миэтэрэ, онон Илин Хаҥаласка саамай улахан, үрдүк таҥара дьиэтинэн биллибит. Дьиэ маһын 5 нэһилиэк хас биирдии ыалларыгар 2-лии бэрэбинэнэн түһээн түһэрэн, бөдөҥ талыы мастарынан туппуттар. Сорох истиэнэтин бэрэбинэлэрэ 40-тан тахса см кэтиттээхтэр, 24 см халыҥнаахтар. Балары быыһынан быһах да төбөтө киирбэт гына ыпсаран түһэртээбиттэр. Дьиэ иһин сырдыга 4-5 м. Ааннара 2,5-3,0 м үрдүктэрдээхтэр. Бу ааннар 100 сылы мэлдьи эрийэ-буруйа тардыбакка, хамсаан да көрбөккө, ньим-бааччы тыаһа суох сабылла тураллар. Ол да иһин буоллаҕа, бачча улахан дьиэ баара суоҕа 3 кирпииччэ оһохторунан соторутааҥҥыга диэри бэркэ ититиллэн турбута. Дьэ бу, маһынан тутуу дьиҥнээх хаачыстыбатын көрдөрөр сахалар уустарын улуу тутуулара диир кыахтаахпыт.

ТАҤАРА ДЬИЭТИН КИРИЭҺЭ

Тихон Михайлович таҥара дьиэтин тутуутугар оҥорбут ураты үтүөтүнэн, бу улахан кириэһи бэйэтэ тэрийэн, үбүлээн босхо оҥотторбута уонна кыһыл көмүһүнэн дуйдаппыта буолар. Итини таһынан бу кириэһи миэстэтигэр, колокольня үрдүгэр таһааран туруоран күн уотугар күлүмүрдэтэн кэбиспит. Кириэс үрдүгэ биэс аршин, туората 3 аршин, ыйааһына 4 аҥар буут эбит. Оччолорго улахан кириэһи оҥоруу олус уустук дьыала эбит. Ол курдук бу кириэһи аан бастаан Таатта улууһун Игидэй нэһилиэгин киһитэ Оргуй уус оҥоро сатаан баран кыайбатах. Ону Тихон ити кириэс оҥоһуутун бэйэтигэр ылыммыт. Кини биир дойдулааҕын Маттаҕа уус диэни булбут. Кириэс улахана бэрт буолан, дьиэ иһигэр хайдах даҕаны батаран оҥоруллубат эбит. Онон Тихон бэйэтин сайылыгар таһырдьа уһанар былааннанан уус кыһатын сайылыгын арҕаа өттүгэр оҥостубут. Оччолорго бэлэм сыыйыы тимир суох буолан болгуону кытардан, балтанан эллээн сыыйыы тимири бэлэмнииллэр. Дьэ итиннэ дэлэлээх эр бэртэрэ балталаабыттара, тириппиттэрэ-хоруппуттара буолуой? Дэлэлээх элбэх киил мас оттуллубута, уматыллыбыта биллибэт. Кинилэр уһаммыт кыһаларын онно, тимирдэрин чааһата билиҥҥээҥҥэ диэри көстөллөр.

Тихон ылыммыт, эрэннэрбит кириэһин лоп курдук бириэмэтигэр оҥорон, кыһыл көмүһүнэн дуйдатан, колокольня үрдүгэр таһааран туруоран биэрбит. Бу кириэһи тимир болгуоттан уустарга оҥорторуутугар, кыһыл көмүһүнэн дуйдатыытыгар Тихон төһө сылгыта, ынаҕа, онтон дьон хамнаһын төлөөһүнүгэр төһө үбэ-харчыта ороскуоттаммыта биллибэт. Кириэс бэйэтин сыаната урукку харчынан 85 солк. сыаналаммыт.

КУОЛАКАЛ

Тихон иккис үтүөтүнэн 52 буут ыйааһыннаах ийэ куолакалы Лена өрүс кытылыттан тиэйэн таһааран 20-тэн тахса миэтэрэ үрдүктээх таҥара дьиэтин колокольнятыгар ыйаан биэрбитэ буолар. Таҥара дьиэтин кириэһин таһааран күн уотугар күлүмүрдэтэн баран, аны Аллараа Бэстээххэ борохуотунан тиэллэн кэлэн кумахха сүөкэммит 52 буут ыйааһыннаах куолакалы тиэйэн таһааран ыйыахтаахтар. Маны нэһилиэк бас-көс дьонноро мустан мунньахтаабыттар, куолакалы тиэйэн таһаарар киһини була сатаабыттар да ким да сөбүлэспэтэх. 
Ону Тихон истэ олорбут уонна мунньахха кыттыгаһа суох эрээри этэрдээх буолбут: «Бу нэһилиэги салайан олорор ааттаах дьон эрээри итини кыайан тобулбатыгыт, туох иһин салайааччы буолан мөтөһөн олороҕут. Ити кэпсэтэ, быһаара сатыыр куолакалгытын мин тиэйэн таһаарабын»,- диэбит. Кини булугас-талыгас өйдөөҕүн билэр буоланнар да, баҕар сытыы да тылыттан толлон дуу, били бас-көс дьоннор ах баран бэйэ-бэйэлэригэр сэлээннэспиттии саҥарбакка ньимиһэн олорбуттар. Онуоха Тихон эбэн эппит: «Чэ, баай дьон миэхэҕэ биир иһит арыгыта уонна бэйэм соноҕоспор ханыы буолар үчүгэй, таһаҕасчыт атта булан кулуҥ»,- диэн усулуобуйа туруорбут. Кини эппитин толорон биир иһит арыгыны була охсон биэрбиттэр. Онтон көмө буолар аты мин бэйэм булуом диэн тойотторго чэпчэтиини оҥорордуу усулуобуйатын аҥарын төттөрү ылбыт уонна икки биэрэстэлээх дьиэтин диэки тэптэрэ турбут. Ити ыкса саас эбит, онон уһатар-кэҥэтэр кыах суох буолан Тихон икки хонук иһигэр тоҥ хатыҥы түөрэн, модьу-таҕа силис сыарҕаны оҥостубут. Бэйэтин соноҕоһугар ханыы аты Бырдыынап диэн хос ааттаах Сыромятниковтан уларсан куолакалы тиэйэ айаннаабыт.

Икки үтүө атынан айаннаан билиҥҥитэ Аллараа Бэстээх чугаһыгар Дьаарбаҥ Суукка олорор күүһүнэн аатырбыт татаар киһитигэр Аргылла Сэмэҥҥэ хоно тиийбит. Киһитэ дьиэтигэр баар буолан биэрбит. Хоноһо туох сыаллаах-соруктаах айаннан кэлбитин дьиэлээххэ кэпсээбит уонна били биир иһит арыгытын остуолга туруоран кэбиспит. Ол кэннэ: «Арай эн эрэ көмөлөстөххүнэ, миигин нэһилиэк тойотторуттан-баайдарыттан быыһыаҥ, онон эн күн-ый буол, көмөлөс»,- диэн ылыннарыылаахтык тылын-өһүн киллэрэн көрдөспүт. Онуоха Аргылла Сэмэн балай да олорбохтоон баран: «Чэ, көмөлөһөн көрүөм, эчи кэһииҥ да боччума бэрт, эн тылгын быһа гынар кэрэгэй буолсу»,- диэбит.

Киэһэ астарыттан аһаан, ичигэстик хонон баран: «Ол тэрили мин көрбүтүм, билэбин, инчэҕэй кумахха хам тоҥо сытар»,- диэн буолбут. Сарсыарда куолакалы хоннорор сэби-сэбиргэли тэринэн биэрэккэ киирбиттэр. Син балайда үлэлэһэн, куолакалы хоннороннор сыарҕаҕа тиэйэргэ бэлэм буолбуттар. Сэмэн татаар куолакал үрүт тутааҕыттан ылан тардыалаан көрбүт уонна Тихоны: «Сыарҕаҕын манна сыһыары тартар»,- диэбит. «Мин бу тэрили иҥнэри тартахпына сыарҕаҕын куолакал анныгар сыҕарытан биэрээр»,- диэн эбэн биэрбит. Оннук кэпсэтэн, сөпсөһөн баран, Аргылла тирэҕин булунан баран: «Чэ, тиэйэн көрүөххэ»,- диэт, куолакалы иҥнэри тарпыт, онуоха Тихон сыарҕаны куолакал анныгар төһө киириэҕинэн сыҕарыппыт. Онуоха Сэмэн куолакалы ыыппытыгар куолакал сыарҕа үрдүгэр олоро түспүт. Ол кэнниттэн Тихон куолакал алын бүүрүгүн кээмэйдээн ылан сыарҕатын баттыгар олук бысталаабыт. Ити кэнниттэн Сэмэн татаар куолакалы сыҕарыҥнатан олукка лап гына түһэрбит. Ону киһитэ кирис өтүүнэн ыгыта тардан кэлгийэн кэбиспит. Инньэ гынан Тихон кыһыҥҥы суолу баттаһан куолакалы тиэйэн таһааран таҥара дьиэтин соҕуруу өттүгэр тартаран кэбиспит.

Бу кэлбит куолакал бөдөҥө-садаҥа киһини барытын сөхтөрбүт, маннык ыарахан тэрили Тихон тиэйэн аҕалбытын иһин дьон махталын ылбыт, онон кинини утары ким да тугу да эппэт буолбут. Аны маннык ыарахан куолакалы 20-тэн тахса миэтэрэ үрдүккэ таһааран колокольняҕа ыйааһын боппуруоһа тирээн кэлбит. Бу да сырыыга Тихон булугас-талыгас мындыр өйө эмиэ наада буолбут. Онон куолакалы букатыннаах оннун булларыыны бэйэтэ баһылаан-көһүлээн дьаһайарыгар тиийбит. Кини бырайыагынан таҥара дьиэтин хаҥас өттүгэр куолакалы эрийэн быанан соһон үөһээ таһаарар аналлаах тэрили туттарбыт. Ол тутуу холуодьастан биэдэрэлээх ууну быанан көтөхтөрөн таһаарар оҥоһукка маарынныыр эрээри, тоннаҕа чугаһыыр ыйааһыннаах куолакалы уйар модьу оҥоруу буолбут. Маны уран уустар тулутуохтара дуо, өр-өтөр гыммакка бэлэм оҥорбуттар. Бэрт элбэх кирис өтүүлэри ыаллартан хомуйан, салҕаталаан, хас да хос гына холботолоон уһун ханаат быаны бэлэмнээбиттэр. Ханааты куолакал ыйанар сиринэн эргитэн, таҥара дьиэтин соҕуруу өттүгэр турар куолакал ыйанар кулгааҕар баайбыттар. Ханаат аҥар төбөтүн бэрэбинэттэн оҥоруллубут эргийэр кииҥҥэ баайбыттар. Бу аллараа бэрэбинэ көлүөһэни хас да киһи төһүүнэн эргитэн куолакалы тэйгэччи ыйаан, көтөхтөрөн ыйанар сиригэр таһаарбыттар. Үөһээ таһааран колокольня уҥа өттүгэр аналлаах көхөҕө иилбиттэр. Онтукалара колокольняны иҥнэри тардыах былааннааҕын эрдэттэн билэн Тихон сүбэтинэн илин өттүгэр көһөрөн биэрбиттэр.

Дьэ ити курдук Хайахсыт Николаевскай таҥаратын дьиэтэ икки сыл устата тутуллан 1899 сыллаахха тутуута бүппүт. Бу таҥара дьиэтэ 1900 с. кулун тутар 29 күнүгэр Үрдүк сололоох Дьокуускайдааҕы, Бүлүүтээҕи епископ-аркыырай сөбүлэҥинэн, кини улахан мэлииппэтинэн үлэҕэ киллэриллибит. Бу сүдү тутууга элбэх сыратын биэрбит, бэйэтин баайын, элбэх ынаҕын-сылгытын сиэртибэлээн туран улахан, уустук үлэлэрин оҥорторбут Тихон Михайлович Каженкины ыраахтааҕы үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадалаабыт.

ОСКУОЛА ТУТУУТА

1900 с. саҥа таҥара дьиэтэ үлэҕэ киириитинэн сибээстээн церковно-приходской оскуола тутуута маннааҕы бас-көс дьон мунньаҕынан быһаарыллыбыта. Онуоха Тихон үгэһинэн аан бастакынан тыл көтөҕөн бу оскуоланы мин тутабын, онно бэйэбэр тутуммут саҥа дьиэбин биэрэбин диэбит. Ону таһынан 1200 солк. бэйэбиттэн үбүлээн саҥа мас кэртэрэн, онно салҕаан улахан оскуоланы тутарга быһаарыммытын мунньаҕынан бигэргэппиттэр.

Оскуола былаанын Иван Винокуров аҕабыыт уонна учуутал Онисим Слепцов оҥорбуттар. Ити саас оскуола маһын Тихон эрдэттэн кэрдибитинэн барбыт. «Хос Көлүйэ» диэн бэйэтэ олорор алааһыттан саҥа дьиэтин көһөрөн аҕалан уонна саҥалыы салҕаан сайын устата оскуоланы тутан бүтэрбит. Бу оскуолаҕа 30-тан тахса оҕо үөрэнэр кылаастаах, учительскайдаах, остуорас олорор хостоох, ону таһынан пекарнялаах улахан дьиэ буолбут. Дьэ бу бөдөҥ дьиэни кылгас сайын устата сүһүөҕэр туруоран буор босхо оскуолаҕа биэрии туохха да холобура суох үтүө быһыы буолар. Маннык түргэнник тутулуннар даҕаны бу дьиэ тутуутун хаачыстыбата эҥкилэ суох буолан, бөҕөтүк-таҕатык 70 сыл осуолаҕа туһалаабытын таһынан, сороҕо билигин даҕаны туһалыы турар. Тихон Михайлович Каженкин оскуола дьиэтин босхо тутан биэрбитин иһин ыраахтааҕы үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт.

Арыылаах оскуолата революция иннинэ Тихон Михайлович Каженкин аатын сүгэр 1 кылаастаах духовнай-приходской оскуола диэн ааттанар эбит.

Тихон оскуола дьиэтин тутуутунан эрэ муҥурдамматах. Кини бэйэтэ туппут оскуолатыгар попечителинэн үлэлээбит, кыһынын остуо-растаан оскуола оһоҕун бэйэтэ оттубут. Остуорастаан, үлэлээн ылбыт хамнаһыттан сыл аайы оскуолатын туһатыгар 25 солкуобайы босхо аныыр эбит. Маннык нэһилиэгин дьонун ыччаттара үөрэхтэнэллэригэр кини ис дууһатыттан бэриниилээхтик сыһыаннаспыт. Ол туоһутунан Тихон Каженкин Саха сиригэр церковно-приходской оскуолалар аһыллыбыттара 25 уонна Россияҕа Романовтар династиялара 300 сылын туолар юбилейдарын бэлиэтээһиннэригэр боруонса мэтээлинэн наҕараадаламмыт. 

Тихон Михайлович туһунан матырыйааллары Саха республикатын Киин архибыттан  Попов Семен Романович хомуйбута уонна «Арыылаах оскуолатын 90 сыла» диэн кинигэтигэр суруйбута. Ол кинигэттэн быһа тардыылары Тихон Михайловиһы, кыайыылаах үлэһит киһини билиһиннэрээри бэчээттээтибит.
 
ААН ТЫЛ

Айылҕаҕа киһи үөскээһинин туһунан быһаарыыга наука чуолкай эппиэти булан биэрэ илигинэн бу боппуруос билигин даҕаны оннун була илик. Биһиэхэ сахаларга «Туох барыта икки өрүттээх» диэн олус дириҥ уонна киэҥ өйдөбүллээх айылҕа сүрүн тутулугун быһаарар этии баар. Айылҕа сүрүн тутулугунан тэҥнэһии балаһыанньата буоларынан туох баар барыта икки өрүттээх, икки өттүттэн кытаанах тутулуктааҕынан киһи үөскээһинэ бу быһаарыыга эмиэ сөп түбэстэҕинэ эрэ табыллар.
 
Киһи үөскээһинин быһаарыыга кэлин кэмҥэ олохсуйбут икки утарыта хайысханы тутуһар өйдөбүллэр манныктар:
 
Бастакытынан, уһун үйэлэр тухары өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт араас таҥара үөрэхтэрэ «Сначало было слово» диэн айылҕаҕа аан маҥнай тыл, өй-санаа баар буолбута диэни тутуһаллар, Айылҕаны барытын «Таҥара, будда, бог уонна аллах айбыта» диэн этэллэр, оннук үөрэҕи киэҥник тарҕаталлар. Киһи үөскээбитэ олус былыргыта бэрдиттэн уонна биллэр бэлиэлэрэ симэлийбиттэриттэн бу быһаарыыны саарбахтааччылар, ол иһиттэн утарааччылар эмиэ элбэхтэр.

Билигин өй-санаа үөрэхтэрэ өссө сайдан истэхтэринэ киһи өйө-санаата этинээҕэр-сиининээҕэр төһө эмэ уһун үйэлээҕэ түүллэри үөрэтиинэн дакаастанан иһэр. Ол курдук киһи өллөҕүнэ өйө-санаата айыы буолан Yөһээ дойдуга мунньулланнар кэлэр көлүөнэлэр өйдөрүгэр-санааларыгар түүл буолан киирэннэр дьон сайдыыны ситиһэллэрин түргэтэтэн биэрэллэрин биһиги «Түүллэри тойоннооһун» диэн үлэбититтэн булуохха сөп. 

Иккиһинэн, киһи эбисийээнэттэн ыла сайдан киһи буолбута диэн этиини материалистар тутуһаллара иккис өрүтүнэн эмиэ олохтоох. Ол курдук киһи этэ-сиинэ айылҕаҕа баар уонна онно үөскүүр эттиктэртэн хомуллан үөскүүрэ эбии дакаастабылга наадыйбат. Сэбиэскэй Сойууска коммунистар кыайан-хотон, материалистар аҥардастыы баһылаан-көһүлээн салайар эрдэхтэринэ бу быһаарыыны сүрүнүнэн ааҕаллара. Дьон сайдыыны ситиһиилэрин аҥардастыы эт-сиин сайдыытын курдук билинии «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыга сөп түбэспэтиттэн, сайдыы суолун сыыһа хайысханан салайбыттарыттан билигин бэйэлэрэ лаппа мөлтөөбүттэриттэн тутуспут үөрэхтэрин сыыһата кырдьык билиннэ.

Эт-сиин уонна өй-санаа тус-туспалар диэн быһаарыыны ырытыыны «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэбитигэр саҕалаабыппыт. Биһиги быһаарыыбытынан бу бэйэ-бэйэлэригэр үгүстүк сөп түбэспэт, сороҕор утарыта хайысханы тутуһар икки тус-туспа өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин өйөһөн, тэҥнэһэн, биир тылы булунан, хардары-таары аһара барбаттарын ситистэҕинэ эрэ киһи, киһи буола улаатар уонна киһилии быһыыланар кыахтанар.

Биһиги сахалар «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн этиилэригэр олоҕурабыт. Бу этии олус дириҥ өйдөбүллээҕин бары үлэлэрбитинэн дакаастыы сатыыбыт. Оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан иһиитигэр этэ-сиинэ аан маҥнай баһылаан сайдыытыгар бэлэм билиини төрөппүттэриттэн ылынан өйө-санаата сайдарын, онтон улаатан баран бэйэтин өйө-санаата сайыннаҕына үөрэх-билии көмөтүнэн этин-сиинин көрөн-истэн харыстыырын, уһун үйэни ситиһэрин сахалар үөрэхтэрэ быһаарар.

Айылҕаҕа туох барыта икки өрүттээх тутулуктааҕыттан киһи үөскээһинэ эмиэ икки өрүттээх уонна бу икки өрүттэр куруук бииргэ сырыттахтарына, бэйэлэрин аһара барар санааларын тэҥнээн, ситэрсэн, толорсон биэрдэхтэринэ эрэ киһи олоҕо туруктаах буолан сайдыыны ситиһэр, олоҕу олорор кыахтанар.

Кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата тус-туспалар, тус-туспа үөскүүллэр. Киһи этэ-сиинэ эбисийээнэттэн салгыы сайдан үлэни-хамнаһы кыайа-хото оҥорорго үөрэниитэ өйүн-санаатын сайыннаран киһи буолууну ситиһиитэ хас оҕо төрөөн улаатарын аайы өйө-санаата саҥалыы сайдан, салҕанан, хатыланан баран иһэр. Ити иһин олох сайдыытын уустуктара хас көлүөнэ дьон улаатан истэхтэрин аайы олох уларыйыытыттан тутулуктанан тус-туспатык сайдаллар.

Биһиги үөрэхпит сүрүн төрүтүнэн сахалар «Киһи үйэтин тухары үөрэнэр» диэн этиилэрэ буолар. Хас биирдии оҕо кыра эрдэҕиттэн этэ-сиинэ улаатан уонна өйө-санаата сайдан киһи буолууну ситистэҕинэ эрэ киһилии быһыылары, дьоҥҥо туһалаах дьыалалары оҥорон олоҕу сайыннарарын биһиги быһаарабыт.

Оҕо төрөппүттэринэн ийэ кута иитиллэн, өйө-санаата сайдан, салгын кутун баҕа санаата киһилии баҕа санааны үөскэттэҕинэ, олору үгэс оҥостон иҥэриннэҕинэ эрэ киһи буолуу диэки олоҕо салаллар, бэйэтин олоҕор элбэх үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах дьыалалары оҥорор кыахтанар. Yлэ - киһини киһи оҥорор. Киһилии киһи - үлэһит. Yлэһит дьон элбэхтэр. Баар дьонтон барыларыттан аҥардарыттан лаппа ордуктарын үлэһит дьон ылаллар. Бу дьон үлэлээн-хамсаан туох эмэ туһалааҕы оҥороннор олоҕу иннин, сайдыы диэки хамсаталлар.
Туох барыта икки өрүттээҕин курдук дьон үлэлээбэт өттүлэрэ үлэһиттэр оҥорон таһаарбыттарын үллэстииттэн туһананнар олохторун олороллор. Бу курдук бэлэми туһанар өйдөөх-санаалаах дьон элбээтэхтэринэ олох сайдыыта мөлтүүр, бытаарар.

Yлэлиир эрэйдээх, эти-сиини куруук хамсатыахха наада. Yлэлиир киһи тулуурдаах, ылыммыт сыалын ситиһээри дьулуурдаах уонна дьүккүөрдээх, ол иһин өйө-санаата туруктаах.
 
Тугу эмэ туһалааҕы оҥоруу киһиэхэ ыарахан. Эти-сиини хамсатыахха, ону-маны толкуйдуохха, быһаарыахха, тэҥнээн көрүөххэ наада. Илиинэн үлэлиир өссө ыарахан. Элбэҕи көтөҕүөххэ, сүгүөххэ, тардыалыахха, соһуохха наада. Өбүгэлэрин саҕаттан уһун үйэлэрин тухары ыарахан илии үлэтин үлэлии үөрэнэннэр сахалар үлэттэн «Эт-тирии баранар» диэн этиилэрэ быһаччы илиинэн үлэҕэ сыһыаннаах. 
Өйө-санаата сайдан иһэр киһи үлэни-хамнаһы сатыырга сыыйа үөрэнэн испитэ биллэр. Олус былыргы таастан оҥоруллубут туттар тэриллэри археологтар булан, хаһан таһааран хас тыһыынча сыллардаахха дьон бу тэриллэринэн туһана сылдьыбыттарын дакаастыыллар. Киһи бэйэтэ оҥостон туттар тэриллэрэ сайдан иһиилэрин тэҥэ өйө-санаата эмиэ сайдан иһэр. Ити курдук үлэ-хамнас уустуктара киһи өйүн-санаатын салгыы сайыннараннар кыыл, сүөһү өйүттэн-санаатыттан туспа арахсан киһи буолууну ситиһии кыаллыбыта. Икки аҥар тыһыынча сыллартан саҕалаан киһи курдук таҥаралар баар буолуулара дьон үчүгэй киһи оҥорор быһыыларын үтүктэннэр үчүгэй быһыылары оҥороллоро элбээһинигэр, киһи киһиэхэ сыһыаныгар эйэлээх буолуу олохсуйарыгар тириэрдибитэ, өй-санаа сайдыытын ситиһэргэ кыах биэрбитэ.

Киһи диэн өй-санаа сайдыыта, өссө үрдүк таһымҥа тахсыбытын көрдөрөр, бэлиэтиир ураты тыл. Саха тылыгар бу тыл өссө хаһан үөскээбитэ биллибэт ыраах. Олус былыргы кэмнэргэ киһи диэн тыл Күҥҥэ тэҥнэнэр сүдү суолталаах тыл эбит. Бу тыл өй-санаа сайдан сиэринэн, сокуоннарынан салаллан олоҕу олорор, кыыл, сүөһү өйүттэн-санаатыттан арахсан суобастаныыны, кэмсиниини, бэрээдэктэниини, быһалыы киһи буолууну билигин да быһаарар  аналын илдьэ сылдьар. Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор баҕа санааны дьоҥҥо Киһи таҥара биэрэр. Ол аата үчүгэй киһи буолууга баҕа санааны үөскэтинии, иҥэринии Киһи таҥаралаах буоллахха эрэ ситиһиллэр өй-санаа тутаах көрдөбүлэ буолар.

Хас биирдии саха тылын дорҕооно киһи өйүгэр-санаатыгар тус-туспа өйдөбүллэри үөскэтэрин таба өйдөөн тылбытын ордук күүскэ харыстыырбыт наада. Yлэ-хамнас туһунан суруйууга саха тыла олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитин уонна киһи өйдөөн-санаан туран оҥорор быһыылара, хамсаныылара таах, туох да быһаарыыта суох оҥоруллар хамнааһыннартан туспа уратылаахтарын арааран быһаарарын таба туһаныахха наада. 

Бары биир санаалаахтарбытыгар, бу ыарахан ырыынак кэмигэр үлэбитин бэчээттээн таһаарыыга кыахтара баарынан көмөлөспүт Т.М.Каженкин сиэннэригэр уонна хос сиэннэригэр истиҥ махталбытын тириэрдэбит. Киһи буолан, киһи быһыылаахтых биирдэ бэриллэр олоххутун олорон, үлэлээн-хамсаан кэлэр көлүөнэлэргит байылыаттык, киһи быһыылаахтык, уһун, дьоллоох олоҕу олороллорун ситиһэллэригэр олук ууран биэрэр кыахтааххытын таба туһанаргытыгар баҕарабыт.

ХАМСАА уонна ХАМНАА

Саха тыла олус былыргы кэмҥэ үөскээн оннун булуммут тыл. Биһиги тылбыт Айылҕа дорҕоонноруттан үөскээбит тутулугун билигин да сүтэрбэккэ иҥэринэн илдьэ сылдьар. Ол курдук «ы» дорҕоон уһаатаҕына «ыы» диэн  дорҕооҥҥо кубулуйдаҕына ытааһын илэ саҕаланар, «р» диэн дорҕоон уһаатаҕына, хатыланнаҕына ырдьыгынааһыны, кыыһырыыны биллэрэр. Хас биирдии тус-туспа Айылҕа дорҕооннорун иҥэринэн үөскээбит тыл ураты күүстээх, иччилээх, ол курдук дорҕоон киһиэхэ дьайыыта хаһан да уларыйбат.

Тыл иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьар. Ол аата элбэхтик «ыы» дорҕоону саҥара сырыттахха сотору кэминэн дьиҥнээх ытааһын тиийэн кэлиэн сөп. Онтон үгүстүк «рр» дорҕоону туттар киһи кыыһырымтаҕай буолара ханнык да саарбаҕа суох. Ол иһин саха тылын дорҕооннорун суолталарын билэн сэрэнэн, кэмнээн туһаныы ирдэниллэр.

Саха тыла олус былыргы кэмнэргэ, киһи өйө-санаата саҥа үөскээн, сайдан истэҕинэ үөскээбит тыл буолан тыыннааҕы уонна тыына суоҕу эбэтэр өйдөөҕү уонна өйө-суоҕу туспа арааран быһаарар аналлаах тыллардаах. Бу тыллар; оҥоһуу уонна оҥоруу диэннэр, бэйэ-бэйэлэриттэн биирдии эрэ дорҕоонунан, ол эбэтэр суруйдахха биирдии буукубанан уратылаһаллар эрээри дьиҥнээх суолталара букатын тус-туспалар. 

Биһиги үлэ-хамнас туһунан суруйуубутун саха тыла ити уратыларыттан тирэх ылан саҕалыырбыт  ордук оруннаах. Дьоҥҥо киһи буолуу өйө-санаата үөскээбитин кэнниттэн аан маҥнай өйө-санаата суохтартан, сүөһүлэртэн уонна тыына суохтартан бэйэни туспа араарыныыга тириэрдибитэ саха тылыгар чуолкайдык киһини атыттартан туспатык ааттааһынтан биллэр.

Манна аан бастакынан саха киһитэ бэйэтин эрэ атын тыынар-тыыннаахтартан барыларыттан туспа араарынан «Ким», «Кимий?», «Кини» диэн ааттаан ыҥырарын бэлиэтиэххэ наада. Бу киһи өйө-санаата саҥа үөскээн, сайдан эрэр кэмигэр Сир үрдүгэр баар өйө-санаата суох тыынар-тыыннаахтартан бэйэтин туспа араарынар, үрдүктүк туруорунар бэлиэтэ буолан саха тылыгар иҥмит. Саха тылын бу уратыта киһилии өй-санаа, атын кыылларга буолбакка, киһиэхэ эрэ баар буоларын чопчулаан быһаарар.

Бэйэтиттэн, киһиттэн атын бары тыынар-тыыннаахтары, кыыллары, көтөрдөрү, үөннэри уонна атын Сир үрдүгэр туох баары барытын саха киһитэ «Ол», «Бу», «Туох», «Тугуй?» диэн ааттаан ыҥырар. Бары киһилии өй-санаа кыайан иҥмэт тыынар-тыыннаахтара уонна араас маллар-саллар, оттор-мастар бары бииргэ, холбуу итинник ааттаналлар.

Манна «Оҥоһуу» уонна «Оҥоруу» диэн Айылҕаҕа бэйэтэ оҥоһуллубутун дуу эбэтэр киһи оҥорон, тутан дьэндэппитин дуу тус-туспа араартаан быһаарар тыллары аан бастакынан ааҕыахха наада. Бу тыллары арыыйда киэҥник быһаарыыны биһиги «Айылҕа бэйэтин ыраастанар» диэн үлэбититтэн булуохха сөп.

Өйдөөн-санаан туран уонна ханнык да өйө-санаата, быһаарыыта суох оҥоруллар быһыылары саха тылыгар араарар ураты тыллар эмиэ бааллар. Бу тыллар төһө даҕаны бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспыттарын, биирдии эрэ дорҕооннорунан, буукубаларынан уратыласпыттарын иһин суолталара уонна хайдах үөскээбиттэрэ букатын тус-туспалар.

Сахалыы киһи өйдөөн-санаан туран тугу эмэ оҥороро «Хамсаа» диэн тылынан бэриллэр. Бу тыл «Хам» уонна «Саай» диэн тыллартан холбонон үөскээбит буолан өйдөөн-санаан, анаан-минээн оҥоруллар хамсаныылары, бу хамсаныылартан үөскүүр үлэни быһаарар. Ол аата бу хамсааһынтан туох тахсарын, үөскүүрүн, туохха сабыдыаллыырын киһи өйдөөх-санаалаах буолан эрдэттэн билэрин, өйүгэр-санаатыгар оҥорон көрбүтүн быһаарар.

Киһи бэйэтэ тугу эмэ оҥороору хамсанара барыта «Хамсаа» диэн тылынан бэриллэрэ ордук табатык өйдөнөр. Киһи өйдөөн-санаан, быһаарынан баран хамсаатаҕына эрэ тугу эмэ туһалааҕы оҥороро табылларын биллэрэр.

Айылҕаҕа араас хамнааһыннар элбэхтэр, туох барыта мээнэ хамныыра элбэх. Ол курдук тыал мас төбөтүн куруук хамнатар. Туох да туһата суох икки өттүгэр иэҕэҥнэтэр. Өрүскэ муус хамнаата диибит. Муус бэйэтэ сүүрүк хоту устан ааһарын, хамныырын итинник этэбит.

Ити курдук өйө-санаата, ханнык да быһаарыыта суох, эппит хоту тугу эмэ оҥоруу «Хамнаа» диэн тылынан бэриллэр. Хамнаа диэн тыл «Хам» уонна «Наай» диэн тыллартан холбонон үөскээбит. Ол иһин мээлэ, туох да быһаарыыта, өйө-санаата суох «наай барбыт» хамнааһыны эрэ бэлиэтиир.

Сахаларга үлэ-хамнас тус-туспа араарыллыыта, баай уонна дьадаҥы, үлэ биэрээччи уонна үлэһит хаһан үөскээбиттэрэ букатын биллибэт былыргы төрүттээхтэр. Хамнаа диэн тылтан хамначчыт диэн хамнаска үлэлиир үлэһити бэлиэтиир аналлаах тыл үөскээн оннун булуммут. Ол аата бу тыл туох да толкуйа, быһаарыыта суох хамныыбын, ким эрэ эппитин, соруйбутун толоробун диэн олох көнө өйдөбүллээх. Хамначчыт буолууну сахалар соччо сөбүлээбэттэрэ итинтэн тутулуктаах. Тоҕо диэтэххэ саха киһитэ бэйэтэ быһаарынан, тугу эмэ тобулан үлэлиирин, хамсыырын ордук сөбүлүүр.

Бэйэтэ өйдөөн-санаан, тугу эмэ быһаарынан үлэлиир киһи хаһан да хамначчыт буолбат. Хамсыыр диэн тылтан хамсатар диэн тугу эмэ саҥалыы оҥорор, сыҕарытар диэн туспа тыл үөскээн син биир өйдөөн-санаан туран оҥоруллар дьыалалары быһаарар.
 
Бу икки олус маарыннаһар тыллар уратылара ити курдук олус киэҥ уонна дириҥ силистээхтэр. Бу тылларбыт дорҕооннорунан уратылара аан маҥнай киһиэхэ өйө-санаата киирэн киһилии быһыыланар, өйдөөн-санаан туран бары дьыалаларын оҥорор кэмиттэн ыла үөскээбиттэр. Ол иһин саха тыла олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитин уонна билигин даҕаны бэйэтинэн, уларыйбакка сылдьарын дакаастыыллар.

YЛЭ - ОЛОХ ҮӨРЭҔЭ

Айылҕаҕа өйдөрө-санаалара сайдан үрдүк таһымы кыайан ситиспэт кыыллар,  көтөрдөр уонна балыктар бары аһылыктарын эрэ булунаары, тыыннаах сылдьаары кыахтара баарынан хамнаналлар, олохторун олороллор. Бу кыыллар олохторугар, өйдөрүгэр-санааларыгар мөлүйүөнүнэн сылларга ханнык да улахан уларыйыылар киирбэттэриттэн эттэрэ-сииннэрэ уонна тугунан аһылыктаналлара, дьарыктаналлара билигин даҕаны уларыйбакка бэйэлэринэн сылдьаллар.

Киһи мэйиитэ улаатан өйө-санаата сайдар турукка киириитэ, бэйэтин кыыллартан, сүөһүлэртэн араарыммыта төһө былыргы кэмнэргэ буолбута билигин даҕаны кыайан быһаарылла илик. Дьон олохторугар сайдыыны ситиһиилэрин бэлиэтээн сурукка киллэриэхтэриттэн, ол аата кэнники 5 эбэтэр 10 тыһыынча сыллар усталарыгар өй-санаа олус күүскэ сайынна, ситиһии бөҕө бэлиэтэннэ. Онтон бу кэм устата өйдөрө-санаалара төрүт да эбиллибитэ биллибэт эбисийээнэлэр билигин да итии дойдуларга элбэхтэр.

Киһи өйө-санаата сайдыыта төһө да уустугун иһин кут-сүр үөрэҕин көмөтүнэн тус-туспа араартаатахха чопчу быһаарыыларга олоҕурара, туох уратылаахтара биллэр. Олох уонна хамсаныы куруук бииргэ сылдьаллар, биир төрүттээхтэр. Хамсаныыттан өй-санаа үөскүүр, элбэхтэ хатыланнаҕына киһиэхэ буор кут үөскээн мэйиигэ, эккэ-сииҥҥэ мунньуллар. Киһи санаатын күүһүнэн дьайан араас хамсаныылары оҥороруттан этэ-сиинэ эрчиллэн, үөрэнэн үөрүйэх буолар. Хамсаныылартан киһи буор кутун өйө-санаата эбиллэр, үлэлиир-хамсыыр дьоҕура улаатар. Киһиэхэ төрөппүттэриттэн бэриллэр буор кута өй-санаа өйдөбүллэринэн талаан, сатабыл, дьоҕур диэн ааттаналлар уонна инники көлүөнэлэр олус уһун кэмҥэ үөрэммит үөрүйэхтэрэ мунньулланнар кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр баайдара буолаллар.

Сахалар «Yлэлиир-хамсыыр» диэн холбуу этиини куруук туһаналлар. Эт-сиин куруук хамсаннаҕына эрэ табыллар, бука бары сүһүөхтэрэ хамсаан, тэнийэн, имиллэн биэрэн иһиэхтээхтэр. «Сүһүөҕү тэнитии» диэн сүһүөхтэри ууннары тардынан, тыыллаҥнаан эрчийии ааттанар. Сүһүөхтэр, сис тоноҕосторо өр кэмҥэ хамнаабатахтарына хам хатыраннар хамныыр кыахтара кыччаан иһэр, тымырдар кыарааннар хааны-сиини сүүрдэллэрэ мөлтүүр, ол иһин киһи үйэтэ кылгыыр. Үлэ эрэ эти-сиини эрчийэр, хамсатар. Эт-сиин хамсааһыҥҥа, үлэҕэ, эрчийиигэ куруук наадыйар.

Yлэттэн-хамнастан өй-санаа сайдыытын үрдүкү таһымын ситиһэн иһэр киһи үйэттэн үйэҕэ олорор олоҕун тупсаран, сири-дойдуну улахан тутууларынан киэргэтэн иһэрин тэҥэ, сылдьар, сынньанар сирдэрин эмиэ оҥостор. Өй-санаа сайдыыта араас күүстээх, кыахтаах тиэхиникэлэри айан үлэ бары көрүҥнэригэр киэҥник туһанарга тириэрдиитэ, киһи үлэлээри, тутаары, этин-сиинин кыһалҕаттан хамсатара аҕыйаан иһиитин үөскэтэр. Ол аата олох тупсан иһиититтэн киһи үлэни сыал-сорук оҥостон хамсанара аҕыйаан биэрэн иһэрин аналлаах, эккэ-сииҥҥэ туһалаах хамсаныылары, анаан-минээн оҥорон, эти-сиини эрчийэн, дьарыктаан биэрэрэ ирдэнэр.
 
Олус былыргы кэмнэргэ олох иһин охсуһуу, ас-таҥас булунуу туһугар киһи өйө-санаата күүскэ үлэлээн сайдыыны ситиһэн иһэр кыахтаммыта, илиитигэр маһы тутан атын кыыллартан көмүскэнэргэ уонна бултуурга туһаныаҕыттан ыла өйө-санаата сайдыыта ордук күүскэ эбиллэн барбыта.
 
Киһи өйө-санаата сайдыытыгар үлэ ылар оруола ураты үрдүк. «Yлэ – олох үөрэҕэ» диэн этии үлэттэн өй-санаа үөрэнэн, сайдан эти-сиини хамсатан, эрчийэн иһэрин быһаарар. Олус былыргы кэмнэргэ дьон үөрдүһэн, бииргэ олорор эрдэхтэринэ күүстээх, кыахтаах эр киһи аҥардастыы баһылыыр, салайар этэ. Өй-санаа сайдан иһиитэ аҥардастыы күүс-уох, эт-сиин баһылааһыныгар тосту уларыйыыны киллэрбитэ. Ол курдук аҥардас мас баалкыга холоотоххо, онно тааһы баайдахха, охсор күүһэ лаппа улаатара аны өйдөөх, үлэлиир тэрили оҥостор киһи баһылаан салайыытыгар тириэрдибитэ.
 
Араас матырыйааллары тупсаран, уһуктаан, биилээн оҥоруу өй-санаа лаппа сайдан киһи кыыллартан, сүөһүлэртэн арахсан барыытын бэлиэтиир. Дьон сайдыытын биир биллэр уратытынан туттар сэби-сэбиргэли оҥостуоҕуттан ыла өйө-санаата ордук сайдыбыт, үөрэҕи-билиини ситиспит киһи сирдээн салайыыта олоҕурбута. Киһи киһиэхэ сыһыаныгар киһилии сыһыан үөскээн сайдан, үгэс буолан олохсуйан барбыта.

Киһи үлэни-хамнаһы сатыыр буола сайдыаҕыттан, сатаан саҥарыаҕыттан ыла өйө-санаата күүскэ сайдан кыыллартан, сүөһүттэн уратыланан, өй-санаа быһаарыыларынан, сиэргэ олоҕуран олоҕун оҥостор буолбута. Сиэр диэн сахалар олохторун сокуона үөскээбитэ, «Сиэри кэһимэ», «Киһи буол» диэн өй-санаа үөрэҕэ сайдан барбыта. Киһи өй-санаа соччо киирбэт дьонуттан, сүөһүлэртэн туспа арахсыыта, бэйэтин киһи диэн ааттаныыта киһилии быһыылары оҥорор, сиэри тутуһар буолуоҕуттан ыла саҕаламмыта.

Сиэр диэн саха киһитэ барыта тутуһуохтаах аналлаах өй-санаа кыйыата, аһара барбат хааччаҕа буолар. Аныгы үйэҕэ бу өй-санаа хааччаҕа сокуоннарга уларыйан, дьайыыта ордук күүһүрдэ. Бу кыйыа икки өрүттэн, икки ардыларынан, ханан эрэ ортотунан барыыны бэлиэтиир уонна киһи оҥорор быһыытын аһара барбаты быһаарар.
 
Сиэр диэн тыл дьүһүнү эмиэ бэлиэтиир. Үрүҥ уонна хара дьүһүннэр буккуһан холбоспуттарыттан үөскээбит буолан араас көрүҥнэри биэрэр. Ол курдук сырдык сиэрэйтэн, хараҥа сиэрэйгэ диэри үрүҥ уонна хара буккуһуутун көрдөрөр.
 
Сахалар олохторун сокуона «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарар. Ол курдук киһи оҥорор быһыылара үчүгэй, үрүҥ уонна куһаҕан, хара диэннэргэ арахсаллар. Онтон сиэр диэн бу икки дьүһүн холбоспуттарыттан үөскээбит буолан икки өрүт икки ардынан быһаарыыны ылыныыны дьүһүннээн көрдөрөр.

Сиэр диэн сахалар олохторун сокуона үчүгэй, үрүҥ уонна куһаҕан, хара икки ардыларынан таба, икки өрүт сөбүлүүр, ол эбэтэр икки өрүт санааларыгар син сөп түбэһэр быһаарыы баар буоларын биллэрэр.

Сахалар сүрэҕэ суох, мөлтөх, сытан иһэр киһини «Сүөһү курдук сытыма» диэн туруоран үлэлэтэ сатыыллар. Тулуура тиийбэккэ аһара арыгы иһэн итирэн, куһаҕаннык быһыыланар киһини «Сүөһү курдук» диэн этэллэрэ эмиэ баар. Ол аата өйө-санаата киһиэхэ тиийбэт улахан кыыл сүөһү диэн ааттанар.

Киһи үлэһит, үлэлиир буоллаҕына эрэ киһи буолар. «Yлэ – олох үөрэҕэ» диэн этии киһи үлэлиириттэн олорор олоҕун тупсаран иһэринэн сүөһүттэн уратылааҕын быһаарар.

Өй-санаа сайдан истэҕинэ үтүөҕэ баҕарыы уонна киһи буолуу өйө-санаата холбоһоннор киһини сирдиир, инники диэки ыҥырар күүскэ, таҥараҕа кубулуйбуттара. Айыылаах-таҥаралаах буолуу киһи өйө-санаата язычествоттан салгыы сайдан өссө үрдүк таһымҥа тахсыбытын биллэрэр. Саха дьоно таҥараны уонна айыыны билинэллэрин, итэҕэйэллэрин, бу икки өйдөбүллэри былыр-былыргыттан бииргэ холбоон туһаналлара быһаарар.

Уһун үйэлэргэ киһи олох иһин охсуһан, үлэҕэ-хамнаска үөрэнэн, этин-сиинин эрчийэн испитэ. Ол кэмнэртэн ыла саҕалаан сахалар өй-санаа буор кут буолан мунньуллан иһэр диэн этиилэрэ дакаастанар. Бэйэтэ үлэни-хамнаһы баһылаан, этин-сиинин үөрэтэн, эрчийэн, үөрүйэх оҥорбут киһи өйө-санаата мунньуллан буор куту үөскэтэр. Буор кут хамсаныылартан үөскүүр эт-сиин өйө-санаата. Yөрүйэх буолуохха диэри уһуннук эрчиллии, куруук үлэлии-хамсана сылдьыы буор кут үөскүүрүгэр тириэрдэр. Буор кут мэйии дириҥ түгэҕэр, бары быччыҥнарга олохсуйар буолан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтанар. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ киһи буор кута салгыы бэриллэн иһэрэ өй-санаа сайдыытын, ситиһиини ылынар кыаҕын түргэтэтэр. Ол аата үлэни-хамнаһы баһылаан өйдөрүн-санааларын сайыннаран иһэр аймахтар, омуктар өйдөрө-санаалара, буор куттара көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, эдэрдэр түргэнник сайдан иһиини ситиһэллэригэр кыах биэрэр.
 
Сахалар «Төрүт уус киһи» диэн быһаарыылара бу киһи үтүө, үлэһит, уус төрүттээх, төрөппүттэрдээх буолан сайдыылаах буор куттаах, ол иһин үлэҕэ-хамнаска үөрүйэҕэ, тулуура, дьулуура элбэҕин быһаарар. Ол аата төрүт-уус киһи оҕото диэн быһаарыы бу киһи сайдыылаах буор куттааҕын, этэ-сиинэ үлэҕэ-хамнаска үөрүйэҕин, дьоҕура, талаана  элбэҕин биллэрэр.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ биир киһи олоҕунан муҥурданан хаалбат, хас да киһи, көлүөнэлэр олохторун устата салҕанан баран иһэр. Ол иһин «Төрүт уус киһи оҕото» диэн этии оҕо төрөппүттэрин, эһэлэрин, эбэлэрин, хос эһэлэрин уонна эбэлэрин олохторун холбуу ылан быһаарар.

Туттар сэби-сэбиргэли оҥостору киһи билэн, туһаныаҕыттан ыла олорор олоҕо сыыйа-баайа тупсан барбыта. Олус былыргы дьон урут үксүгэр хайа хаспахтарыгар олохсуйар эбит буоллахтарына, билигин хайа баҕарар сиргэ ураһа туттан олорор кыахтаммыттара, олорор сирдэрин кэҥэтэн, бултаан, балыктаан саҥа сирдэри баһылаабыттара.

Киһи айылҕа кыылларыттан аан бастаан ыты дьиэтиппитэ биллэр. Ол кэнниттэн табаны, ынах сүөһүнү, онтон сылгыны көрүү-истии, иитии, үлэҕэ-хамнаска туһаныы кыаллыбыта. Айылҕа кыылларын дьиэтитииттэн үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта үрдээн, ас-таҥас элбээн барбыта, киэҥ сирдэри баһылааһын саҕаламмыта.

Дьон-норуот ахсааннара биллэрдик эбиллэн, сири-дойдуну баһылааһыннара тэнийбитэ, үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта үрдээн баай-мал мунньуллуута саҕаламмыта, дьон баайга уонна дьадаҥыга арахсыылара биллэр уратыламмыта.  Олус былыргы кэмнэргэ ким күүстээх, кыахтаах дьону баһылаан салайар эбит буоллаҕына, билигин өйө-санаата ордук сайдыбыт киһи баһылаан салайар кыахтаммыта. 

Дьон бары баҕа санаалара биирдэр. Бука бары кыахтара баарынан хайдах эрэ олохторо тупсарыгар кыһаналлар, баҕара саныыллар, үлэлээн-хамсаан олорор сирдэрин оҥостоллор. Бу баҕа санааларын толорууга бары кыахтарын уурдахтарына ситиһиэхтэрин сөп. Олоҕу тупсарыы дьон бары майгыларын курдук эмиэ икки өрүттээх:

1. Yгүстэр үлэлээн-хамсаан, оҥорон-тутан олохторун тупсаран иһэллэр. «Киһи бэйэтэ оҥорбутун ордук сыаналыыр, астынар» диэн этииттэн үлэ киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор уратылара сайдыыны ситиһии диэки хайысхалаахтарын быһаарыахха сөп.
Дьон олохторун сыалын үлэ-хамнас, оҥоруу, тутуу диэки салайдахтарына кэлэр көлүөнэлэрин үлэҕэ үөрэтэннэр өйдөрө-санаалара салгыы сайдан иһэрин ситиһэллэр.

2.	Сорохтор соччо үлэлээбэккэ эрэ олохторун баайдык, талымнык, сынньалаҥнык олоруохтарын баҕара саныыллар. Бу дьон аҕыйаҕа суохтарын биллэр өс хоһоонноро:  «Работа не волк, в лес не убежит»,  «Yлэ куобах буолбатах, куотан хаалыа суоҕа» диэннэр соччо ыксаабакка, эрэйдэммэккэ эрэ үлэлиэххэ сөбүн биллэрэллэр.

Саха дьонугар үлэ тыыннаах буолууну, сүрэҕи кытта сибээстээх. Сүрэх куруук үлэлиир, тэбиэлиир, киһи хаанын тохтообокко эрэ хачайдыыр. Хаһан да тохтоон, сынньанан да ылбат. Сүрэх киһи тыыннаах буоларын хааччыйар. Ол иһин сүрэх диэн тыл иккис өйдөбүлэ үлэни кытта сибээстээх уонна «Тохтообокко үлэлиир», «Yйэтин тухары үлэлиир» диэн өйдөбүлү биэрэр.
 
«Сүрэҕэ суох» диэн соччо үлэлиэн баҕарбат, үлэлии үөрэммэтэх киһини этэллэр. Бу олус дириҥ түгэхтээх этии киһи үлэлээбэтэҕинэ, этин-сиинин эрчийбэтэҕинэ тыыннаах сылдьара эмиэ уустугурарын быһаччы быһаарарын ситэ өйдөөн туһана иликпит.

Кэлин кэмҥэ биһиэхэ үрдүк үөрэхтээһин сайдан үөрэх өттүн өрө туппут дьон үлэни-хамнаһы баһылааһыннарын курдук өйдөбүл үөскээбитэ сүрэҕэ суох соҕус, чэпчэки үлэни көрдүүр дьону элбэтэн, дьиҥнээх оҥорор, тутар үлэнэн дьарыктанааччылар аанньа ахтыллыбаттарыгар, ахсааннара аҕыйыырыгар тириэрдибитэ.

Олох тупсара үлэттэн эрэ үөскүүр. Күүстээх үлэттэн. Дьон үгүстэрэ, бэртэрэ хас да көлүөнэ устата үлэлээн-хамсаан баайы-малы мунньуналлар, эдэр көлүөнэлэрин үлэҕэ-хамнаска үөрэтэн өссө күүстээх үлэһит оҥороллор. Бу аймах дьон буор куттара тулуурдаах, дьулуурдаах, үлэҕэ үөрүйэх, ол иһин үлэни-хамнаһы кыайаллар, үгэстэргэ үөрэнэннэр ийэ куттара, өйдөрө-санаалара туруктаах буолан олохторун устата сыыһа-халты туттубаккалар, быстах суолга киирэн биэрбэккэлэр баайдара-маллара элбээн, хаҥаан иһэр, уһуннук, эйэлээхтик, киһи быһыылаахтык олороллор.
 
Биһиги эһэлэрбит, эбэлэрбит оҕуһунан үлэлииллэрэ уонна ат мииннэрэн кэргэннэрин сүгүннэрэн аҕалаллара. Билигин дьон үлэтэ-хамнаһа олус күүскэ сайдыбыттарын бэлиэтинэн араас омуктар сылтан сыл аайы тупсан, киэркэйэн иһэр массыыналарынан чугас сиргэ айанныыллар, ыраахха самолеттарынан көтөллөр.

Yөрэх-билии сайдан билигин марксизм үөрэҕин билбэт киһи аан дойдуга аҕыйах. Бу үөрэх – үлэ туһунан үөрэх. Ону таба өйдөөн туһаммыппыт эбитэ буоллар сайдыыбыт атын омуктартан хаалан хаалыа суоҕа этэ. Марксизм үөрэҕин салҕааччыларбыт дэнээччилэр В.И.Ленин уонна И.В.Сталин хас киһи барыта тэҥ уонна үлэһит буолуохтаах диэн олус быһаччы, туруору көнө быһаарыыны ылыныылара Россия дьонун өйдөрө-санаалара сайдыытын хааччахтаабыта, дириҥник буортулаабыта.
 
Сэбиэскэй былаас кэмигэр хас киһини барыларын маарынната, дьадаҥыларга тэҥнии сатааһынтан уонна оҥорон таһаарыыттан туһаныыларын эмиэ тэҥнээһин олох, үлэ-хамнас сайдыытыгар ээл-лээл сыһыаннаһыыларыгар тириэрдибитэ. Дьон бары тэҥнэһиилэрин үөскэтии намыһах өйдөөхтөр-санаалаахтар атын дьону ордук санааһыннарын аһара күөртээн, күөдьүтэн арыычча талааннаах, табыллыылаах дьон үлэлэрин-хамнастарын, саҥаны айан олоххо киллэрэллэрин атахтыыра. Ол иһин сайдыыны ситиһиибит олус бытаарбыта, атын омуктартан ыраах хаалбыппыт.

Сэттэ уонтан тахса сыл устата сэбиэскэй былаас «Киһи барыта тэҥ» диэн ыйыыны тутуһан дьону барыларын тэҥнии сатаабыта чахчы кыаллыбата. Дьон өйдөрө-санаалара тус-туспатын курдук эттэрэ-сииннэрэ, үлэни кыайар дьоҕурдара эмиэ тус-туспаларын уонна кыайан тэҥнэммэттэрин өр сыллаах күүһүлээн ыытыллыбыт эксперимент түмүгэр дакаастаммытын итэҕэйдибит диэххэ сөп.
 
Kиһи барыта тэҥ буолар кыахтара суох. Дьон бары араастар. Сорох мөлтөх, ыарыһах, өйө тиийбэт. Мөлтөх өттүлэрэ атыттар көмөлөрүгэр, ыйан биэрэллэригэр наадыйаллар, үтүктэ, батыһа сатыыллар. Дьон барыларыттан мөлтөх өйдөөх-санаалаах өттүлэрэ уонтан сүүрбэччэ бырыһыаҥҥа диэри ахсааннарын хаһан баҕарар ылаллар.

Салайар партия сыыһа хайысханы тутуспутуттан экономика сайдыыны ситиспэккэ билигин пенсия кээмэйэ олус намыһах. Ону ситиһиннэрэ сатааннар араас элбэх эбии көмөлөрү, льготалары оҥороллор этэ. Тастан кэлэр көмөҕө өйөнүү бэйэ кыахтаах да буоллаҕына онтун сатаан туһамматын үөскэтэр. Аны государство биэрэр көмөлөрүгэр дьон үөрэнэн, өйөнөн хааланнар бэйэлэрин оҥорор-тутар кыахтара аҕыйаан барбыта.
 
Перестройка кэнниттэн биир партия салайар былааһа уурайбыта. Билигин бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуга суох хас да кыра партиялар үөскээннэр государствоны салайыыга кыттыһаллар эрээри бары салайааччылары түмэр «Единая Россия» партия эмиэ аҥардастыы баһылыыр кэмэ эргийэн кэллэ.

Дьон арыыччалара, инициативалаах, сайдыылаах өттүлэрэ күүстэрэ-кыахтара элбэх, өйдөрө-санаалара сайдыыны ситиһии диэки тардыһыылаах, доруобуйалара үчүгэй, тахсыылаахтык үлэлииллэр, элбэх барыһы киллэрэллэр, салайар былааска сыыйа тахсан иһэллэр. Дьон бу араҥалара сайдыыны ситиһиэн баҕарар государство сүрүн тирэҕэ буолар кыахтаахтар.

Yлэҕэ-хамнаска саҥаны арыйыы уонна олору олоххо быһаччы туһаныы сайдыыны аҕаларын туоһутун сахалар уһун үйэлээх олохторун холобуруттан булуохха сөп. Ол курдук хоту сирдэригэр төттөрү үтүрүллэн кэлэн испит сахалар төрүттэрэ сайдыбыт, тупсубут тимири уһаарыыны уонна уһаныыны соҕурууттан илдьэ кэлэннэр, сайдыыны-үүнүүнү хоту сиргэ аҕаланнар саха омук элбиирин, киэҥ сиргэ тэнийэрин үөскэппиттэр.

САХАЛАР ТӨРҮТТЭРЭ - ТИМИР УУСТАРА
 
Былыргы кэмҥэ саҥа омуктар үөскээн, тэнийэн бараннар суох буола симэлийэн хаалаллара элбэх буолуон сөп. Ол курдук сурук-бичик, государстволар өссө да суох кэмнэригэр ханнык омуктар  хаһан үөскээ¬биттэрин уонна хайа дойдуларга олоро сылдьыбыттарын бэйэлэрин тылынан уус-уран айымньыларыттан, атын, сайдыылаах омуктар кинилэр тустарынан суруйууларыттан, сирдэр-дойдулар ааттарыттан уонна археологтар хаһан, булан үөрэтиилэринэн эрэ бигэргэтиэххэ сөп. Бэйэлэрин олохторугар экономикаҕа биллэр ситиһиилэри оҥорбут омуктар уһун үйэлээх буолууну ситиһэннэр ааттара-суоллара сир-дойду аайы киэҥник тарҕаналлар.

Саха сиригэр олохтоох омуктар тимири уһааран туһанар буолбуттара биһиги эрабыт иннинэ бэһис эбэтэр үһүс үйэлэртэн саҕаламмыт буолуон сөп диэн учуонайдар быһаараллар. (1,79). Тааһы уулларан тимири уһааран уонна тимиринэн уһанан араас сэби-сэбиргэли оҥостон туһаныы, аан маҥнай бу сүҥкэн арыйыыны, саҥаны айыыны оҥорбут омуктар олохторугар, кинилэр сайдыыны-үүнүүнү ситиһиилэригэр олус улахан оруолу ылбыта биллэр.

Сибииргэ, Алтайга олохтоох омуктар тимири уһаарыыны баһылааннар уонна онтон араас сэрии сэбин оҥостоннор Европа дойдуларын барыларын сэриилээн кыайан саҥа государстволары үөскэппиттэрин Мурад Аджи «Тюрки и мир. Сокровенная история» диэн улахан үлэтигэр дириҥник арыйар.

История докумуоннара бигэргэтэллэринэн нууччалар уон сэттис үйэ саҕаланыытыгар Саха сиригэр кэлиилэригэр толору тимир сэптээх-сэбиргэллээх уонна куйахтаах, элбэх ахсааннаах аттаах сэриилээх норуоту көрсүбүттэр. Бу норуот чулуу дьоно, тимир уустара, бэйэлэрин кэмнэригэр тимиринэн уhаныыны үрдүк таhымнаах сайдыыга таhаарбыттар. (2,76). 

1646 сыллаахха Василий Пушкин диэн воевода Москваҕа ыыппыт биллэриитигэр сахалар уһааран туһанар тимирдэригэр олус үчүгэй, «то железо против лутчего неметцкого» диэн сыанабылы биэрбит.(3,29). Ол кэмҥэ сахалар тимир уустара бэйэлэрэ уhааран таhаарбыт тимирдэринэн уhанан оҥорор тэриллэрин чугастааҕы омуктарга атыылаан эргинэллэрин туhунан В.Л.Серошевскай бэйэтин «Якуты» диэн үлэтигэр бэлиэтиир. (4,368).

Саха омук олус уhун үйэлээх омук буолара кэнники кэмҥэ сыыйа дакаастанан иhэр. Кинилэр маннык уhун үйэлэниини ситиһиилэрэ олох үгүс ыарахан кэмнэригэр оҥорон таhаарар экономикалара, ол аата тимири уhаараллара уонна уhаналлара уhун үйэлэр тухары дьоҥҥо туhалыыра өссө эбиллэн иhэриттэн, хас да омуктар чугасаhан бииргэ олордохторуна, сахалар ордук сайдыылаах, кыайыылаах-хотуулаах буолан тахсаннар, биллэн-көстөн, атын омуктары баhыйан, бэйэлэригэр холбоон бараллар эбит. Ити курдук нууччалар кэлиилэригэр Илин Сибииргэ сахалар тимири уhааран уонна тимиринэн уhанан оҥорбут тэриллэринэн атын омуктары кытта эргинэри киэҥник баhылаабыт соҕотох омуктар эбиттэр. (5,117).

Сахалар олохторун былыргы кэпсээннэринэн нууччалар кэлиэхтэрин быдан иннинэ Саха сиригэр сахалары кытта хоролор бииргэ; хочолорго, үрэхтэргэ уонна алаастарга, онтон эбэҥкилэр ойуурдарга олорбуттар. Сайдыылаах тимир ууһа сахалар бииргэ олорор хоролорун лаппа баһыйан бэйэлэригэр холбоон барыларын сахалыы саҥарар саха омук оҥорбуттар, дьарыктаммыт дьарыктарын, ынах сүөһү көрүүтүн бэйэлэригэр ылыммыттар. Уон сэттис үйэҕэ нууччалар кэлэн сурукка киллэриилэригэр хоролуу саҥарар, хоробун диэн ааттанар биир да киһи суох эбит. Арай кинилэр ааттара-суоллара эрэ олоро сылдьыбыт сирдэригэр-уоттарыгар иҥэн хаалбыттара билигин да элбэхтэр.

Билигин сахалар бэйэлэрин олус былыргы төрүттэрин туhунан норуот уус-уран айымньыларыгар кэпсэнэр төрүт дьарыктарыттан, кыр-дьаҕастар ахтыыларыттан уонна итэҕэллэриттэн эрэ быhаарар кыахтаахтар. Ол курдук нууччалар, соҕурууттан аҕалыллар тимир сэптэринэн анаан-минээн хааччыйаннар, онтон коммунистар кытаанахтык ылсаннар сүүрбэһис үйэ ортотуттан саҕалаан са¬халар тимири уһанар дьарыктарын букатыннаахтык умуннаран эрэллэр.

Онон, Улуу тимир ууhа саха омук былыргы төрүтэ буоларын чуолкайдык дакаастыыр наадаҕа сахалар былыргы итэҕэллэрин уонна уус-уран айымньыларын хаттаан, саҥалыы олох сиэринэн ырытан көрөрбүт биһиэхэ маннык быһаарыылары биэрэр:

1.  Сахалар итэҕэллэрэ Күнү,маҕан уоту кытта сибээстээх.

«Сах» диэн былыргы сахалар Күн таҥараларын аата эбит диэн Г.В.Ксенофонтов бэйэтин «Шаманизм и христианство» диэн үлэтигэр быhаарар. (6,245). Маннык быhаарыытын кини сахалар куруук туттар «Сах билэр» уонна «саҕар» диэн тылларыгар олоҕуран оҥорор. «Сах билэр» диэн этии тугу барытын билэр, быһаарар кыахтаах «Сах» диэн таҥара баарын биллэрэр. Итинтэн салгыы кини «Саха» диэн тылы «Сах» диэн таҥара аатыттан үөскээбит Күҥҥэ сүгүрүйэр киhи диэн быhаарар.
 
Ити быһаарыыга өссө киэҥник тарҕаммыт «Сах сиэтин» диэн этии баарын эбэн биэриэххэ сөп. Бу этии «Сах» уот буоларын уонна тугу барытын суох гына сиэн, ыраастаан кэбиһэрин чуолкайдык арааран бэлиэтиирин ыйыахха сөп. Итини тэҥэ «Сах» диэн уоту умат, сырдат диэн суоталааҕыттан уустар таҥараларын аата үөскээбитэ сөп.

Былыр-былыргыттан сахалар үҥэр-сүктэр таҥаралара маҕан уот-Күн буолар. Сир үрдүгэр баар уоттартан Күн уотун атылыытынан, кыымынан сандаарар кыhа уота, маҕан уот ааттанар. Сахалар итэҕэллэринэн умайа турар кыhа уотун ханнык да абааhы кыайбат-хоппот, сандаарыччы умайар кыhа уота саха дьонун абааhы аймаҕыттан араҥаччылыыр, ол иhин кинилэр кыhа уотугар сүгүрүйэллэр. Итини тэҥэ бу кыhа уотун сырдыгыттан сахалар төрүт дьарыктара, тимирдэрин уhаарыыта тутулуктанар. Саха дьоло кыhа уотугар, бу уот хайдах умайарыттан, сардаҥатыттан, үөрүү-дьол, кыайыы-хотуу, ситиhии тахсар. Ити курдук кыhа уота умайан сандааран, аламай маҕан Күн таҥараҕа кубулуйан билигин даҕаны саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн сылдьар. (7,67).

Саха дьоно уоттан ордук улахан тутулуктаахтарын бэлиэтинэн кинилэр ханна да сырыттахтарына уокка ас бэрсэн аhаталлара буолар, уот иччититтэн көмө-тирэх көрдүүллэрэ, бу бэлиэ, сахалар уоту ураты ытыктыылларын бэлиэтинэн ааҕыллар. Сах диэн сахалар уот таҥараларын аата.

Сахалар итэҕэллэринэн Аарыма Улуу ойуун - бу улуу Уус, тимир ууhа буолар. Кинини эмиэ ойуун курдук ханнык да абааhылар аймахтара кыайбаттар, кыhа уотун сардаҥата, уус чуолҕаннаах тимирэ харыстыылларыттан бары, куһаҕан санаалаахтар тэйэн биэрэллэр. 

Итэҕэлтэн төрүттээх, тутулуктаах, соҕотох бу быhаарыы былыргы сахалар төрүттэрин сүрүн дьарыктарынан тимири уhаарыы уонна тимиринэн уhаныы буоларын халбаннаабат гына дакаастыыр. Ол курдук оччотооҕу кэмҥэ умайан кытыастар оһоххо кутуллубут таастан убаҕас тимири уулларан таhаарыы, атын билбэт, үөрэҕэ суох дьон өйдөрүгэр-санааларыгар ураты күүhүнэн, ойуун абылааһынынан оҥоhулларын курдук өйдөбүлү хаалларара чуолкай. Ол иһин тимир уһаарааччы уус улахан ап¬таах, хомуһуннаах ойууҥҥа тэҥнэнэр. (8,49).

Ойуун кыырарыгар кэтэр таҥаһа ураты тигиилээх, оҥоруулаах тирии таҥас буолар. Бу таҥас анаан-минээн оҥоруллубут тимир тэриллэрдээх, араас чуорааннарынан киэргэтиллэр. Улахан ойуун толору таҥаһа үс буут ыйааһыннаах тимир оҥоруулардаах. (9,312).

Ойуун ити таҥаһын тимир киэргэллэрэ былыргы ойуун бэйэтэ тимир ууһа буоларын кэрэһилээн көрдөрөллөр. Итиннэ эбии ойуун дүҥүрэ быарык диэн тутарга аналлаах улахан тимир кэриэстээх. Ойуун бу кэриэстэн тута сылдьан дүҥүрүн эргитэн иһигэр туох баарын көрөөччүлэргэ үгүстүк көрдөрөрүттэн кэриэс тимир эмиэ итэҕэл бэлиэтигэр кубулуйбут.

Былыргы сахалар атын омуктартан уратыларын туоһулуур бэлиэлэрдээхтэр. Бухатыырдара түөстэригэр иилинэр төгүрүк тимир куйахтара, ойууннарын таҥаһыгар тигиллэр төгүрүк тимирдэрэ күн диэн ааттаналлар. Дьахталлар түүлээх бэргэһэлэрин иннигэр күн диэн ааттаах үрүҥ көмүстэн оҥоруллубут төгүрүгү иилинэллэрэ. (10,111). Итини тэҥэ дьахталлар түөстэригэр кэтэр симэхтэрин үрүҥ көмүстэн оҥоруллубут төгүрүгэ эмиэ күн диэн ааттанар. Ити бэлиэлэр барылара сахалар Күн дьоно буолалларын бигэргэтэллэр.

Саха дьахталлара былыргы кэмнэргэ эр дьону кытта тэҥҥэ сэриилэһэ, куйах кэтэ сылдьыбыттарыгар сөп. Бу быһаарыыны туоһулуур көстүүнэн саха дьахталларын түөскэ кэтэр илин кэбиһэр уонна көхсүгэ кэтиллэр кэлин кэбиһэр симэхтэрэ буолар. Бу симэхтэр оҥоруулара былыргы бухатыырдар тириигэ тигиллибит кэтэн кэбиһиллэр чыллырыыт куйахтарыгар маарынныыр. Дьахталлар симэхтэригэр баар күннэрэ уонна бухатыырдар куйахтарын күнэ биир суолталаахтара биһиги быһаарыыбыт табатын чуолкайдыыллар. Билиҥҥи саха дьахталларын кэтэр киэргэллэрэ былыргы сэрииһит тимир куйаҕа тупсарыллан, кыччатыллан, киэргэтиллэн оҥоруллубута буолар.

2. Сахалар сүдү тылынан уус-уран айымньылара-улуу олоҥхолоро саталлаах тимир ууhа бэйэтэ уhанан оҥорбут саҥа сэриитин сэбин уонна бухатыыры көмүскүүр аналлаах дуулаҕа куйаҕын уруйдаан-айхаллаан, ыллаан-туойан туспа дьон истиилэригэр - билиилэригэр тириэрдэр ньымата буолар. Олоҥхоҕо туойуллар бухатыыр аатырбыт тимир Ууhа уhанан оҥорбут дуулаҕа куйаҕын кэтэн, үҥүүтүнэн-батыйатынан сэбилэнэн, анарааҥҥы, туспа уус оҥорбут куйаҕын кэппит, сэби¬нэн сэбилэммит туора омук бухатыырын кыайыыта, бу Уус оҥорбут тимир сэбэ-сэбиргэлэ ордук үчүгэйин, бөҕөтүн-таҕатын, сытыытын чуолкайдык дакаастаан көрдөрөр. Кыайбыт бухатыыр аатын кытта кини куйаҕын уонна сэриилэhэр сэбин уhанан оҥорбут тимир Ууhун аата ахтыллара олоҥхоҕо Уус бас¬такы миэстэни ыларын көрдөрөр. Ол аата, Уус бэйэтэ уhанан оҥорбут тэриллэринэн туhанан, кини бухатыыра кыайыыны ситиhиитин атын дьоҥҥо уустаан-ураннаан кэпсиирэ олоҥхо буолан сылдьар.

Онон, сахалар улуу олоҥхолоро, бу аатырар тимир Ууhа бэйэтэ уhааран таhаарбыт тимиринэн уhанан оҥорбут дуулаҕа куйаҕын уонна сэриилэhэр сэбин уруйдаан-айхаллаан хайгыырын бар дьонун истиитигэр-билиилэригэр таhаарар ньымата буолара быһаарыллар.

Маннык этиини чуолкайдыыр наадаҕа сахалар саамай сөбүлүүр суруйааччылара уонна сирдьиттэрэ П.А.Ойуунускай үгүс олоҥхоhуттартан истэн, хомуйан сурукка киллэрбит аатырар «Дьурулуйар Ньургун Боотур» диэн олоҥхотун ыламмыт саҥалыы ырытан көрүөхпүт.

Олоҥхо киириитигэр кэпсэнэринэн урааҥхай-саха өссө үөскүөн иннинэ улуу тимир ууһа Күөттээни баар буолбут. Кини тимиринэн уһанан сэрии сэбин оҥорон отут биэс биис ууһун барыларын хааччыйбыт.(11,14). Олоҥхоҕо кэпсэнэр Улуу Уус Бахсылааны Ньургун Боотур бухатыыр сэриигэ туттар тэриллэрин кытта куйаҕын уhанан оҥорор. (11,86-89). Кини оҥорбут куйаҕын кэтэн уонна сэриитин сэбинэн туhанан Улуу бухатыыр Ньургун Боотур атын уустар уһанан оҥорон сэбилээбит бухатыырдарын барыларын кыайар. Итинэн, олоҥхоҕо кэпсэнэр бары геройдары барыларын салайааччы уонна баhылааччы, бастаан иһээччи тимир Ууhа буолара чуолкайданан тахсар.

Бу быhаарыыны өссө чуолкайдыырга «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» олоҥхоҕо кэпсэнэр Улуу Уус оннооҕор бухатыыры бэйэтин уларытан ти¬мир үҥүүгэ кубулутан оҥорорун бэлиэтиэххэ наада. Онон, олоҥхо диэн сахалар тимир уустара бэйэлэрин хайҕанар уонна арбанар уус-уран тойуктара буолара быhаарыллар. Олох салгыы сайдан истэҕинэ олоҥхоҕо тимир ууһун ырыатын кэнниттэн сылгы, ынах сүөһүлээх дьон тойуктара уонна олохторун кэпсээннэрэ салҕанан эбиллэн бэриллибиттэр.

Олоҥхоҕо сылгы, ынах көрүүтүгэр үлэлиир дьон үлэһит, ылгын уолаттар курдук кэпсэнэллэр. Үлэни итинник аттаран туруоруу, оччо-тооҕу кэмҥэ саха дьонун сүрүн дьарыктара тимири уһаныы буоларын арааран бэлиэтиир уонна тимир ууһа баһылаан иһэрин, барыларын салайарын быһаарар.

3. Уус диэн тыл бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан үөскээн тахсан иhэр хас даҕаны суолталарын быhаарыылара, бу тыл саха омук бастакы төрүтэ уус киһи буоларын чуолкайдык көрдөрөр. (12,35).

Уус - диэн тыл саха омук төрүт тыла. Бу тыл быhаарыыта сахаларга ураты дириҥ суолталаах. Ол курдук олус былыргы кэмҥэ бу уус диэн тыл аан маҥнайгы суолтатынан биир киhини, тимир, көмүc уонна мас ууhун атын дьонтон туспа арааран бэлиэтээн көрдөрөр эбит уонна сатабыллаах, кыайар-хотор үлэһит киhи диэн эбии өйдөбүллээн биэрэр. 

Мантан салгыы бу соҕотох уус киhи кэргэннэнэн аймах-билэ дьону үөскэттэҕинэ, аны уус диэн тыл хаан-уруу аймах, бөлөх дьону көрдөрөр буолар. Онтон хаан-уруу аймахтар өссө элбээннэр киэҥ, улуу аймах-дьон буоллахтарына уонна чугастааҕы уустартан үрдээтэхтэринэ улуу уус дьоно диэн ааттаналлар. Кинилэр олорор, үлэлиир уонна баhылаабыт сирдэрэ-уоттара улуу уус сирэ диэн ааттанар.

Кэнники кэмҥэ улуу уус диэн тыллар холбоhон кылгаабыттара улуус диэн тыл буолан билигин туттулла сылдьар уонна саха дьоно уустар¬тан төрүттээхтэрин кэрэhилээн көрдөрөр. (5,22).

Сахалар сорох төрүттэрэ Байкал күөл кытыытыгар курыканнары кытта бииргэ иккис үйэт¬тэн саҕалаан ахсыс үйэ бүтүүтүгэр диэри олорбуттар эбит. Сахалар уустара бу кэмнээҕи олохторун академик А.П.Окладников бэйэтин үлэлэригэр толору үөрэтэн дакаастаабыта. Кини быhаарыытынан сахалар төрүттэрэ бу сиргэ олороннор ордук тимири уhаарыынан уонна уhаныынан дьарык¬таммыттар. (2,71). Кэлин атын омуктарга баһыттаран, үтүрүллэн, бу хоту сирдэригэр төннөн кэлэн олохсуйбуттар.

4. Саха сиригэр бэлиэ сирдэр уустарга сыhыаннаах ааттарынан ааттаммыттара элбэхтик биллэллэр. Ол курдук Уус Күөлэ, Көмөрдөөх, Уус алааhа, Уус уҥуоҕа уонна да атын ааттардаах сирдэр бааллар. (13,141).  Сири-дойдуну уустар ааттарынан ааттааһын тимир уустара саха дьонугар ураты ытыктанар уонна биллэр дьон буолалларын билигин даҕаны бэлиэтии сылдьаллар.

5. Сахалар былыргы үhүйээн кэпсээннэригэр тимир уустара ордук элбэхтик ахтыллаллар уонна саҥа сирдэргэ тиийэн олохсуйууга бас-таан иhээччи эбэтэр салайааччы эбиттэр. Кинилэр киэҥ сири-дойдуну сахалар баhылыылларыгар саҥа тимир туттар тэриллэри оҥорон дьоҥҥо тарҕаталлара улахан оруолу ылбыт.(12,276).

Итини тэҥэ сахалар былыргы кэпсээннэригэр ахтыллар тимир уус-тара, атын туох да туспа дьарыга суох, ол аата булдунан эбэтэр сүөhү иитиитинэн дьарыктаммакка эрэ, куруук тимири уhаараллар уонна уһаналлар эбит. Бэйэлэрэ оҥорбут тэриллэрин тула олорор дьоҥҥо атыылааhынынан уонна эргиниинэн ииттинэн олорор аҕа уустара элбэхтэрин В.Серошевскай бэлиэтээбит. (4,366). Ол аата саха уустара оччотооҕу кэмнэртэн ыла тимири уһаарыыны уонна уһаныыны туспа үлэ көрүҥэр арааран дьарыктаналлара үлэлэри билиҥҥи курдук идэлэринэн көрөн араарыыларга сөп түбэһэр.

6. Саха дьоно бэйэлэрэ уhааран, уhанан оҥорбут тимир сэптэригэр-сэбиргэллэригэр ытыктабыллара уонна тапталлара ордук ааспыт үйэҕэ олорбут дьоҥҥо иҥэн сылдьыбыт. Кинилэр бэйэлэрин үйэлэригэр, олохторугар-дьаhахтарыгар туттубут бары тэриллэрин олохтоох уустара оҥорбуттарын, кэлии тимир оҥоруулары кытта тэҥнээн, сыаналаан көрөр кыахтаах эбиттэр. Ол курдук соҕурууттан аҕалыллыбыт тимир таҕаан сотору кэминэн уокка умайан атаҕа туллан түһэр буоллаҕына, саха ууһа оҥорбут таҕаана хаһаайка үйэтин ааһан кэлэр көлүөнэлэригэр тиийэ бэриллэр кыахтаах бөҕө эбит. Саха уустара оҥорбут тэриллэрин олохтоохтор уура сылдьан өр кэмҥэ туhаммыттара биллэр. Сүүрбэhис үйэ саҕаланыытыттан ортотугар тиийэ кэмҥэ соҕурууттан кэлэр тимир маллар ордук элбээннэр уонна тупсаннар саха уустарын оҥоруулара сыыйа үтүрүттэрэн, дьон туhаналлара лаппа аҕыйаан барбыттар.

Төһө да тула өттүттэн үтүрүйдэллэр саха дьоно былыр-былыргыттан бэйэлэрэ оҥорор тимир оҥорууларыгар тапталлара, олору олустук сыаналыыллара бэйэлэрэ оҥорон туhанар быhахтарыгар билигин даҕаны иҥэн сылдьар. Саха киhитэ тимир ууhа охсубут үчүгэй быhаҕа суох буоллаҕына, туоҕа эрэ суох, итэҕэс курдук сананара хаала илик.

7. Сахалар тимири уһаарар уонна уһанар дьарыктарын туһунан суруйуулар урукку кэмҥэ соччо биһирэммэттэр этэ. Революция инни-нээҕи сахалар ити дьарыктарын суруйааччылар Р.Маак уонна В.Серошевскай толору үөрэппиттэрэ. Кинилэр оччотооҕу кэмҥэ саха уустара ханна төһө тимири уһааралларын уонна ол тимиртэн тугу уһанан оҥороллорун барытын ааҕан-суоттаан бэлиэтээбиттэр. Ол курдук Бүлүү эҥэргэ тимири уһаарыынан Марха уонна Үөһээ Бүлүү улуустарыгар олорор 217 киһи дьарыктанар эбиттэр. Кинилэр 1860 сыллаахха 840 буут тимири уһааран таһаарбыттар. Онтон ити кэмҥэ Илин Хаҥалас улууһугар Хачыкаат уонна Дьөппөн нэһилиэктэрин олохтоохторо 2000 буут тимири уһаарбыттар. Бу тимирдэринэн уустар Саха сирин олохтоохторо барылара туттар тимир тэриллэрин, тоһоҕотуттан улахан иэччэхтэригэр диэри уһанан оҥорбуттар. Ити кэмҥэ улахан уустар оннооҕор нарезтаах бинтиэпкэ саалары бэйэлэрэ оҥорон атыыга таһаараллара биллэр. (14,373).

Бу тимири уһаарыынан уонна уһаныынан дьарыктанар үлэһиттэрдээх нэһилиэктэр сахалар былыр-былыргыттан мунньустан олохсуйбут түөлбэлэринэн, тимири уһаарар, уһанар кииннэринэн эбиттэр. Бу нэһилиэктэртэн саҕалаан сахалар киэҥ сиргэ тэнийэн барбыттар уонна бэйэлэрин тимиртэн уһанан оҥорууларын Саха сирин бүтүннүүтүн үрдүнэн тарҕатаннар, кэлин барыларын баһылаабыттар.

Олох сайдан истэҕинэ соҕуруу дойдулары кытта сибээс улаатан, улахан фабрикалар оҥорор тимир тэриллэригэр сыыйа баһытта¬ран барбыттарын да иһин саха уустара тимири уһааралларын уонна уһаналларын революция буолуор диэри бырахпатахтар. Оччотооҕу дьиикэй ырыынак усулуобуйатыгар оҥорон таһаарар тимир оҥорууларын хаачыстыбалара үчүгэйэ бэрт буолан уонна олохтоохтор өйөбүллэри¬нэн туһанан итинник өр кэмҥэ үлэлээбиттэр.

Бу мөлтөһүөр сайдыылаах былыргыттан туһаныллыбыт дьарыгы саха дьонун өйдөрүттэн кэнники кэмҥэ букатыннаахтык сүтэрэн эрэллэр. Кырдьык, коммунистар партиялара баһылаан ыытар политикатыгар кыра омук дьоно туспа оҥорон таһаарар дьарыктаахтара букатын табыллыбат суол этэ. Саха дьонун мөлтөтүүгэ биир сүрүн сыалларын, кинилэртэн оҥорон таһаарар сүрүн дьарыктарын былдьааһыны коммунистар ситиспиттэрэ, тимири уһааралларын уонна уһаналларын тохтоппуттара. Саха сирин олохтоохторун барыларын соҕурууттан аҕалыллар тимир малларынан хааччыйаннар уонна аҥардастыы сылгы, ынах көрүүтүн эрэ хааллараннар, сахалар тимири уһааралларын уонна уһаналларын букатын да умуннара сатаабыттара.

Итинэн, дакаастабылларбытын түмэн быhаардахпытына сахалар үҥэр-сүктэр таҥаралара маҕан Күн буолара быһаарыллар. Бу маҕан Күн сирдээҕи атылыылара, кыhа уонна оhох уоттара сахалар сүгүрүйэр уонна ытыктыыр итэҕэллэрин бэлиэлэригэр киирсэллэр. Онтон сахалар улуу ойууннара улуу уус бэйэтинэн, үлэ киһитэ буолар. Ити курдук былыргы сахалар биир баһылыыр төрүттэрэ тимир уустара буолаллара саарбаҕа суохтук дакаастанар.

Сахалар Илин Сибииргэ тарҕаналларыгар тимир сэби-сэбиргэли оҥорон олохтоох дьоҥҥо тарҕатаннар, сайдыыны, олох иннин диэки хамсааһынын ситиспиттэр. Оччотооҕу кэмнэргэ сахалар тимири уhаарары уонна тимиртэн уhанан дьоҥҥо наадалааҕы барытын оҥорору баhылааннар атын омуктарга үүнүүнү-сайдыыны аҕалар омук эбиттэр. Ол иhин үгүс кыра омуктар кинилэр диэки буолбуттар, итэҕэллэрин ылыммыттар уонна тылларын үөрэппиттэр. Ити курдук былыргы саха дьоно маҥнайгы промышленность төрүтүн бастакынан баhылаан Илин Сибииргэ тарҕатааччы эбиттэр, бэйэлэрэ оҥорон таһаарар тимир тэриллэринэн эргинэн атыыны-эргиэни тэниппиттэр уонна киэҥ сири-дойдуну баһылаабыттар.

Тааһы уулларан тимири уһааран уонна тимиринэн уһанан араас сэби-сэбиргэли оҥостон туһаныы, аан маҥнай бу сүҥкэн арыйыыны оҥорбут омуктар олохторугар, кинилэр сайдыыны-үүнүүнү ситиһиилэригэр олус улахан оруолу ылбыта биллэр. Сахалар кэлин 2,5 тыһыынча сыллааҕыта улуу арыйыылары оҥороннор тимири уһаарыыны уонна уһаныыны олоххо киллэрэннэр, сайдыылара салҕанан барбыт, саҥаны арыйыыларын ситиһиилээхтик туһананнар киэҥ сирдэри баһылаабыттар.

Дьулуруйар Ньургун Боотур олоҥхого ахтыллар үс уус төрдө Кытай Бахсылааны оҕонньор - тимир ууһа. Бу тимир уустарын төрдө буолбут оҕонньор аата икки тус-туспа, билигин баар аҕа уустарын ааттара холбоспуттарыттан үөскээбитэ туспа быһаарыыга наадыйар. 
Олус уһун үйэлээх саха омук олоҕуттан холобур ыллахха, омуктар маннык холбуу ааттаныылара өр кэмҥэ бииргэ олорон холбоһууларыттан, буккуллубут хааннаах саҥа омук сайдан, үүнэн тахсыытыттын үөскүүр. Урааҥхай саха диэн холбуу ааттаах омук саха уонна урааҥхай омуктар холбоһууларыттан үөскээн саха сирин хоту өттүгэр, Бүлүүгэ тиийэ олоро сылдьыбыттарын туһунан Г.В.Ксенофонтов эмиэ суруйбута.

Бахсы уустара кытайдар сирдэригэр олорбут кэмнэригэр тимири уһаарыыны уонна уһаныыны баһылаабыттарын олоҥхоҕо ахтыллар Кытай Бахсылааны уус аата туоһулуур. Итини тэҥэ бу бииргэ олоруу түмүгэр холбуу ааттаах бааһынай омук үөскээн салгыы сайдыбытын бу уус холбуу аата эмиэ быһаарар.

Бахсы диэн олус былыргы төрүттээх тыл сахаларга киэҥник тарҕаммыт. Yрдүк халлааҥҥа Кытай Бахсы диэн уус төрдө баара биллэр. Урукку кэмҥэ «Бакши» диэн түүр-монгол тылларыгар учууталы, итэҕэли тарҕатааччыны ааттыыллара. (15,8).

Омоҕой Баай дьонугар Туймаада хочотугар олохтоох Баатылылар, Баҕарахтар, Тулагылар, Бахсылар, Байаҕантайдар киирсэллэр. Саха сиригэр Омоҕой Баай олохсуйан олордоҕуна кэнники кэлбит Эллэй Боотур тимир, мас ууһа эбит. Омоҕой Баай ууһа, Түөнэ Моҕуол диэн, син сылгы-ынах иһитин оҥорооччу буолан баран, Эллэй Боотурга тиийбэт уус этэ диэн былыргы кэпсээннэргэ ахтылларын туһунан Сэһэн Боло суруйан хаалларбыта биллэр.

Бахсы уустара Эллэй дьоно хаҥаластар кэлэн үтүрүйүөхтэригэр диэри Туймаада хочотугар тимири уһаарааччылар олохторугар олорбуттар. Олус былыргы тимири уһаарааччылар, бахсылар, соҕуруу дойдуларга тэлэһийэн саҥаны арыйан, туһаҕа таһааран, сайдыыны ситиһэн иһээччилэргэ баһыттаран, хаҥаластар кэлбиттэрин кэннэ үтүрүллэн, сыҕарыйан биэрбиттэр.
 
Бахсылар аҕаларын ууһун дьоно билигин даҕаны Саха сиригэр Мэҥэ уонна Чурапчы улуустарын кытыытыгар олороллор. Олус былыргы дьарыктарын умнубуттарын да иһин ааттара-суоллара Улуу тимир ууһун Кытай Бахсылааны аатыгар кубулуйан үйэлэргэ умнуллубат. Итини тэҥэ Бахсы уустара тимири уһааран уонна уһанан саҥаны арыйбыт, айыыны элбэхтик оҥорбут улуу ааттарын-суоларын Бахсы Айыытын аата эмиэ харыстыыр, үйэ-саас тухары умнуллубат, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр оҥорор.

Саха – уус. Сах таҥаралаах тимир ууһа – саха киһитэ. Саха омук тимири уһааран уонна тимиринэн уһанан дьоҥҥо, хайа да омук дьонугар, олус туһалаах дьыаланы оҥороруттан быстыбат уһун үйэлэммит. Тымныы сиргэ олохтоох омуктарга саха омук тимири уһаарар уонна уһанар дьарыга бастаан иһэр, олус туһалаах дьарык. Тимир сэбэ-сэбиргэлэ суох олус тымныылаах Саха сиригэр тыыннаах буолуу уустугурар. Ол иһин олохтоох кыра омуктар саха буола уларыйыылара олус түргэнник барбытыгар сөп.

Билигин сахалар хууннары кытта бииргэ олорбуттара уонна хууннар сахалыы саҥараллара остуоруйа үөрэхтээхтэринэн дакаастана сылдьар. Тимир ууһа дьарыктаах сахалар сэриитимсийбит хууннарга олус туһалаах дьыаланы, сэрии сэбин оҥороннор уһун үйэлэргэ бииргэ сылдьыбыттар.

Монголлар саҥа сайдан, үүнэн тахсыыларыгар сахалары кытта Амурга бииргэ олорбуттарын монгол тылыгар элбэх саха тыла киирэ сылдьара дакаастыыр. Ол курдук монголлар дойдуларын эмиэ сахалар курдук улуу уустарынан, улуустарынан арааралларын сурукка киллэрбиттэрэ. Хатарыылаах саабыланы, куйаҕы уонна оҕу монголлар кыайыылаах сэриилэригэр саха уустара оҥорон, уһанан биэрбиттэрэ диэн этиибитин сотору кэминэн үөрэхтээхтэр дакаастыахтарын сөп. Бу саҥа сэрии сэптэрин монголлар киэҥник туһананнар улуу кыайыылары ситиспиттэрин, билигин монголлары намтата сатааннар Европаҕа, ол аата наукаҕа билиммэккэ сылдьаллар.

Оччотооҕу кэмҥэ сахалары монголлар улаханнык ытыктыылларын бэлиэтинэн сэриилээн арҕаа диэки баран иһэннэр Байкал күөл кытыытыттан хоту көспүттэрэ быданнаабыт сахалар тобохторун булан Амур өрүскэ көһөрүүлэрэ ааҕыллыан сөп. Ол кэмҥэ монголлар бииргэ олорор сахалара Амур өрүскэ олохтоохторун иһин аймахтарын булан онно көһөрбүттэр. Байкал кытыытыттан булбут сахаларын Амурга көһөрөн илдьэн былыргы төрүттэрин кытта холбообуттар. Бу быһаарыы Л.Н.Гумилев оҥорбут орто үйэлэргэ омуктар олохсуйууларын картатыгар сөп түбэһэр. Онно баай аҕа уустара – байаҕантайдар олорбут сирдэрэ Амур биэрэктэринэн ойууланан көрдөрүллэр.

А.П.Окладников эрдэтээҕи үлэлэригэр Саха сиригэр тимири уһаарыыны Байкал күөл аттыгар олорбут биистэр аҕалбыттар диэбит эбит буоллаҕына, ол көрүүтүн 60-с сыллардаахтан уларытан тимири уһаарыыны Амуртан аҕалбыттарыгар сөп диэн этэр. (16,40-41).
 
И.В.Константинов Усть-Миллээҕи хаһыыларга көстүбүт тимир тэриллэр Амур өрүс аттыгар көстүбүттэргэ маарынныылларын быһаарар. Саха сиригэр тимиртэн оҥоруллубут туттар тэриллэр хаһан оҥоруллубуттарын радиоуглероднай ньыманы туһанан быһаардахха биһиги эрэбит иннинэ иккис үйэттэн биэс сүүс сыллардаахха диэри кэмҥэ эбит. (17,97).

Сахалар уустара ханнык баҕарар омуктары кытта бииргэ олордохторуна сүрүн дьарыктара дьоҥҥо ордук туһалааҕыттан улаханнык ытыктанар эбиттэр. Ол иһин нууччалар маҥнай кэлиилэригэр элбэх чинчийэр үлэлэригэр, хараабылларын туталларыгар туттуллар тимирдэрин барыларын уһанан оҥорбуттарын таһынан, Амур өрүс эҥэригэр буолуталаабыт элбэх сэриилэргэ  казактар сахалар куйахтарын кэтэн киирсэллэр эбит.
 
Онон орто үйэлэр кэмнэригэр саха омук тимири уһаарар уонна уһанар дьарыгы баһылаан, дьоҥҥо барыларыгар олус туһалаах тэриллэри, маллары, сэптэри оҥорон олус уһун үйэлэммит. Ол аата омук салгыы сайдан иһэригэр, атын омуктары бэйэтигэр холбууругар, уһун үйэлэнэригэр олоххо ордук улахан туһалаах дьарыгынан дьарыктанара, үлэни-хамнаһы кыайара, атыттары үөрэтэрэ улахан оруолу ылара дакаастанар.

Биhиги сахалар уhун кэмҥэ атын омук батталыгар, көрүүтүгэр-истиитигэр олороммут Улуу Уус өбүгэлэрбитинэн киэн туттарбытын умуннаран кэбиhэ сыстылар. Былыргы охсуhуулаах-өлөрсүүлээх үйэлэргэ үтүө тимир уустарбыт, аатырар бухатыырдарбыт көрөн-харайан көмүскээннэр баччаҕа тиийэн кэлэн олордохпут. Кинилэр суохтара эбитэ буоллар арааhынай «сараһыннар», «илээттэр», «кыргыстар», «буруттар» биhиги өбүгэлэрбитин былыр үйэҕэ сурахтара да суох гына оҥорон, «тыал буолбуттарга» кыттыһыннарбыттара ырааппыт буолуо этэ.

Билигин сахалар улаханнык ытыктыыр уонна киэн туттар өбүгэлэрбитин кэриэстиэҕиҥ уонна кинилэр курдук үлэлээн-хамсаан саҥа олоҕу, промышленность үйэтин Сахабыт сиригэр сайыннарарга бары күүспүтүн уурарга кыһанарбытыгар сөп буолла.

ЭННЬЭ уонна ХАЛЫЫМ

Саха дьоно, Айылҕаттан аналларын быһыытынан, Сир үрдүгэр, Орто дойдуга кылгас кэмҥэ олорон ааһалларыгар, бэйэлэрин утумнааччылары төрөтөннөр уонна иитэннэр-үөрэтэннэр, сирдээҕи олохторугар ситиспит ситиһиилэрэ салҕанан баран иһиэхтэрин баҕараллар, олохторун сыала оҥостоллор.

Былыргы саха дьоно саҥа ыалы, урууну тэрийиигэ олус болҕомтолоохтук сыһыаннаһалларын остуоруйа кэпсээннэриттэн билэ¬бит. Кинилэр төһө эмэ эрдэттэн быһааран, тэринэн, элбэхтик кэпсэтэн уонна сүбэлэһэн, урууну олохтоохтук тэрийэллэр эбит. Бу киһи олоҕор буолан ааһар биир ураты суолталаах түгэҥҥэ кыттыгастаах өрүттэр бары кыахтарын уонна баайдарын холбооннор бэйэлэрин үтүө баҕа са¬нааларын олоххо киллэрээри дьулуһаллар.
 
Сахалар уһун үйэлэргэ олохторун уопутуттан үөрэх ылынаннар, уруу тэрийиитигэр аналлаах олохсуйбут үгэстэрдээхтэр. Ол үгэстэргэ  аан бастакынан энньэ уонна халыым киирсэллэр.

Саха дьоно былыр-былыргыттан туох барыта икки өрүттээҕин арааран билэн олохторугар, үлэлэригэр-хамнастарыгар туһана сылдьыбыттарын энньэни уонна халыымы дириҥник быһаарыы дакаастыыр. Ол курдук таптал ордук эт-сиин баҕа санаатыттан тутулуктанар буоллаҕына, баай-мал, энньэ уонна халыым быһаччы өйтөн-санааттан эрэ тутулуктаахтар. Өй-санаа эбиллэн, үлэ-хамнас тупсан иһиититтэн баай-мал мунньуллан, эбиллэн иһэр. Бу икки тутулуктар; таптал уонна баай-мал бииргэ холбостохторуна, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, толорсон биэрдэхтэринэ бигэ олохтоох саҥа ыал үөскүүр, тэриллэр кыахтанар.

Аан маҥнай таптал абылаҥар ылларбыт эдэрдэр өбүгэлэр, төрүттэр, баай-мал, олох олоруу тустарынан санааларыгар да оҕустаран көрбөттөрүн «Таптаатым да тайахтаахха тахсыам» эбэтэр «Сөбүлээтим да сүгэһэрдээххэ сүктүөм» диэн дьахталлар этиилэрэ быһаарар. Аҥардастыы таптал абылаҥар ылларыы дьиҥ олоххо соччо туһаны аҕалбатын бу этиилэр аҥар эрэ өрүттэрэ туһалааҕа биллэрэр. Ол курдук аҥардас тайахтаах эрэ киһи аныгы дьахтары көрөр-харайар, оҕолорун иитэр-улаатынарар, үөрэттэрэр кыаҕа аҕыйах буолара ханнык да саарбаҕа суох. Эдэрдэр уһуну-киэҥи саныылларыгар, быстах санааларыгар баһыттаран барбаттарын туһугар ыал буолуу, олох олоруу туһунан эбиискэ билиини-көрүүнү ылыналлара, иҥэринэллэрэ наадалаах, аҥардастыы үчүгэй дьүһүҥҥэ умсугуйуу олоххо соччо туһата суоҕун арааран билэллэрэ эрэйиллэр. Манна кэлэн ыал буолуу, кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии эмиэ икки өрүттээҕэ арыллар. Ыал буолуу икки өрүттээх тутулуктааҕын былыргы сахалар арааран билэн олохторугар энньэни уонна халыымы киэҥник туһана сылдьыбыттара бигэргэтэр.

Урукку ыраахтааҕы кэмин, ырыынак үйэтин саҕана энньэтэ уонна халыыма суох быстар дьадаҥы дьон эрэ холбоһоллор этэ. Ол иһин кинилэр бэйэ-бэйэлэрин иннилэригэр баай-мал өттүнэн улахан эбээһинэстэрэ суох холбоһоллоро уонна төрөтөр оҕолорун хаа-чыстыбаларыгар, эттэрин-сииннэрин, өйдөрүн-санааларын туругар, син-биир дьадаҥылар, хамначчыттар буолуохтара диэн, оннук улахан оруолу уурбаттар эбит.

Оччотооҕу кэмнэргэ бары кыыс оҕолоох ыаллар, кыыстара улааттаҕына мааны бэйэлээх баай ыал хотуна буолан олоруон баҕараллара, ол иһин дьиэҕэ-уокка сыһыаннаах үөрэҕи барытын баһылыырын ситиһэллэрэ уонна ордук ийэ буолар кыаҕын харыстааннар, сиэр-майгы үөрэҕин тутуһарын, кыахтара баарынан хааччыйаллар этэ.

Былыргы кэмнэргэ эр-ойох буолууга сахалар «Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй»,- диэн өс хоһоонун таба өйдүүр эрдэхтэринэ  олохторугар кытаанахтык тутуһаллар эбит. Оччотооҕу кэмҥэ дьон бары тоҕус көлүөнэҕэ диэри хаан аймахтарын билэн, чугас аймаҕынан ааҕан билсиһэллэр, сылдьыһаллар эбит. Өссө үгүстэр ыраах аймахтарын уон икки көлүөнэҕэ диэри билэллэрэ былыргы кэпсээннэргэ ахтыллаллар.

Саха дьоно урукку кэмнэргэ аймах-хаан дьон сайдан, элбээн иһиилэригэр холбоһор уоллаах кыыс киһилии хаачыстыбалара сөп түбэһэллэригэр улаханнык кыһаналларын биллэрэллэр. Ол инниттэн төһө эмэ эрдэттэн эргэ барар кыыс уонна кини энньэтэ бэлэмнэнэр уонна дьон билиитигэр таһаарыллар. Бу быһыы эргэ тахсар кыыска бары; өй-санаа уонна баай-мал өттүнэн тэҥнээх күтүөт уол көстөрүгэр эрдэттэн олук ууран бэлэмнииргэ аналланар.

Ыал буолар оҕолор аймахтарын төрүччүлэрин ыраахха диэри үөрэтиини оҕолор төрөппүттэрэ баһылаан-көһүлээн салайаллара. Былыргы кэмнэргэ төрүттэрин таланнар уонна «Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй» диэн өс хоһоонунан салайтаран кэлэр көлүөнэлэрэ үчүгэй доруобуйалаах, үлэһит, уус төрүттээх буолууларын эрдэттэн хааччыйаллар эбит.

Дьон баайы-малы үгүс сылларга илиилэрин араарбакка, түүннэри-күннэри баран-кэлэн, утуйбакка-олорбокко үлэлээн-хамсаан сыыйа мунньуналлар. Аны туран кыра да баайы, сөптөөҕүн көрөн тутуннахха уонна көрөн-харайан харыстаатахха, ыскайдаабатахха эрэ иҥэн-сүтэн, симэлийэн хаалбакка мунньуллан туһалыыр. Ити иһин уһуннук үлэлээн тугу эмэни мунньунан, оҕолоругар ордорон, кэннилэригэр хаалларар буолбут дьон, кэлэр көлүөнэлэригэр, оҕолоругар туруорар көрдөбүллэрэ лаппа үрдээн, кытаатан иһэр.

Бу үрдээн, кытаатан иһэр көрдөбүллэрин кэлэр көлүөнэлэрэ толорор кыахтаналларын туһугар кинилэр аан маҥнай ыал буолуохтаах оҕолор киһилии үчүгэй хаачыстыбаларын быһаарарга кыһаналлар. Ити иһин, саха дьоно саҥа ыалы, урууну тэрийиилэригэр кэлэр көлүөнэлэрин киһилии хаачыстыбаларын, кэргэннии буолар оҕолор төрүччүлэрин ыраахха диэри үөрэтэн көрөн сыаналыыллар. Ити сыанабылга саҥа аймахтар төһө үлэһиттэрэ, тугу ситиспиттэрэ уонна майгылара-сигилилэрэ хайдаҕа барыта ыраас мууска ууруллан сыаналанар.

Саха дьоно быһааралларынан кэргэн буолуу эбэтэр уруу тэрийии диэн икки суол тус-туспа өйдөбүллээх. Ити икки өйдөбүллэри бииргэ холбоотоххо эрэ кэргэн буолуу уһун үйэлээх уонна ордук эрэллээх буолар. Бу өйдөбүллэртэн бастакыта, ол аата, уол уонна кыыс бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһиилэрэ, тапталлара буолар, онтон иккиһинэн, саҥа ыалы, хаһаайыстыбаны, дьиэни-уоту тэриниилэрэ, баайдара-маллара эбиискэ, иккис көрдөбүлүнэн киирсэр. Маннык тэрийэн саҥа ыалы олохтооһуҥҥа икки кыттыһар өрүттэр, ол аата кыыстаах уол аймахтара, кыахтара баарынан көмөлөрүн холбуулларын энньэ уонна халыым баара билэргэтэр.

Ыал буолууга ордук улахан оруоллааҕынан кыыс оҕону ааҕыахха сөп. Дьиэ-уот малын-салын тэриниигэ, көрүүгэ-истиигэ, ол аата саҥа хаһаайыстыбаны тэрийиигэ кыыс оҕо оруола ордук үрдүк буолар. Ол курдук соҕотох дьиэ иһин бытархай мала-сала, араас иһитэ-хомуоһа уонна таҥаһа-саба барыта, кыыс оҕо көрүүтүнэн, кини тутуутунан, дьаһайыытынан оҥоруллар. Ити иһин кыыс оҕо төрөппүттэрэ саҥа ыал, хаһаайыстыба тэрийиитигэр ордук элбэх ороскуоту аан бастакынан сүгэллэрэ быһаарыллар.

Кыыстаах ыаллар кыыс оҕолоро сааһын ситиитигэр ыал буоларыгар анаан, энньэ диэн ааттаах саҥа дьиэ-уот иһитин-хомуоһун уонна араас таҥаһын сабын барытын бэлэмнииллэр. Ол аата, кыыс оҕо саҥа хаһаайыстыбаны тэриниитигэр эрдэттэн бэлэмнэнэн, дьиэ-уот баайын-малын мунньуна сылдьар.

Онон, энньэ диэн, эргэ тахсан саҥа дьиэни-уоту тэринэр кыыс оҕо, бу саҥа дьиэ, ыал тэрээһинигэр кыттыһар кылаата, кини баайа-мала буолар. Ити иһин былыргы дьоҥҥо кыыс оҕо эргэ барарга бэлэмнэнэригэр аан маҥнай кыыс бэйэтин аата-суола, ол кэнниттэн кини энньэтин кээмэйэ ыйыллан дьон билиилэригэр таһаарыллар эбит. Маны өссө чуолкайдаатахпытына, эргэ тахсар кыыс энньэтин кээмэйэ, кини саҥа хаһаайыстыбаны, ыалы тэринэригэр төһө кыахтааҕын, бэлэмнээҕин, баайдааҕын-маллааҕын чуолкайдык көрдөрөр бэлиэ буолара быһаарыллар.

Айылҕаттан аналын быһыытынан уол оҕо талан ылар аналлааҕын бы¬лыргы сахалар эмиэ учуоттууллар, аахсаллар. Ол иһин уол оҕо сааһын ситтэҕинэ кэргэн ылаары талан ылбыт, сөбүлүүр кыыһыгар суорумньу ыытан ыйыттарар. Бу ыйыттарыы уол оҕо талан ылар кыаҕын уонна эдэрдэр бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһэллэрин, тапталларын быһаарар. Уол ыйыттарыытыгар кыыс сөбүлэҥин биэрдэҕинэ кэргэн кэпсэтии салҕанар, саҥа ыалы, дьиэни-уоту тэрийии туһунан кэпсэтиигэ киирэллэр. Аан маҥнай кыыстаах ыаллар төһө бэлэмнээхтэрин ааҕынан, олорун сыанаҕа таһаараннар, биһиги саҥа ыалга бачча сыаналаах малы-салы биэрэбит, кыыс энньэтэ бачча сыаналаах диэн бар дьон истиилэригэр таһаараллар. Кинилэр ити, саҥа ыалы тэрийиигэ кыттыһар баайдара уонна маллара барылара холбоон энньэ диэн ааттанар.

Ити кэнниттэн уоллаах дьон кыыс энньэтин суумматын кытта сөбүлэстэхтэринэ, илии охсуһаллар. Ол аата кэргэннии буолууга уонна саҥа ыалы, дьиэни-уоту тэрийиигэ сөбүлэһэллэрин биллэрэллэр. Бу сөбүлэһии биир тутаах көрүҥүнэн кыыс энньэтин сыанатын саҕа сыаналаах баайынан уонна малынан уол оҕо бэйэтэ эбэтэр аймах дьонун көмөлөрүнэн кыттыһара хайаан да көрдөнүллэр. Маннык уол өттүттэн саҥа ыалы тэрийиигэ баайынан уонна малынан кыттыһыы аата сахалыы халыым диэн ааттанар.

Саха дьонун олохторун үөрэҕинэн тэҥ олохтоох, тэҥ баайдаах, тэҥ өйдөөх-санаалаах эдэр дьон холбоһон саҥа ыалы үөскэттэхтэринэ олохторо салгыы биир тэҥник сайдан иһэригэр олук ууруллар, бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар сыһыаннаһыыларыгар атаҕастабыла, сиилээһинэ суох дьиҥнээх тэҥнээх буолуу иҥэриллэр. Ол иһин саҥа ыалы тэрийиигэ икки өрүттэр кыттыгастара, кыыс энньэтэ уонна уол халыыма араа-бараа тэҥ сыаналаахтарын эрдэттэн хааччыйаллар.
 
Ыал буолууну маннык тэрийии, төрөппүттэр эрдэттэн кыһанан-мүһэнэн оҕолоро бэйэтин «Тэҥнээҕин булунан», ол аата бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнээхтик, эйэлээхтик, хардарыта баттабыла, атаҕастабыла суох сыһыаннаһаннар, оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин киһилии өйгө-санааҕа иккиэн тэҥҥэ иитэллэригэр, үөрэтэллэригэр, сөптөөх баайдаах уонна маллаах буолалларыгар улаханнык кыһаналларын көрдөрөр.

Олох араас уустуктарыттан уонна таптал баайы-малы, өйү-санааны аахсыбатыттан элбэх энньэлээх кыыһы кэргэн ылыы эбэтэр кыыска элбэх халыымынан кыттыһыы аҕыйах да буоллар баар буолара кэпсэнэр. Ол эрээри маннык тэҥэ суох кэргэнниилэр олохторо ордук уустук, хайа-хайаларыгар тэҥэ суох сыһыаннарыттан кэлэр көлүөнэлэрэ туруга суох өйдөөх-санаалаах буола улааталлара биллэр. Баай ыалга кийиит буолан кэлбит кыра энньэлээх кыыс туоратыллар, көннөрү үлэһит, хамнаһа суох хамначчыт буолар дьылҕаланара хаһан да хаалбат.
 
Онон, былыргы сахалар оҕолоро ыал буолан, тэҥнээхтэрин булунан, саҥа хаһаайыстыбаны тэринэн туспа буруону таһааралларыгар, илэ бааччы туох наадатынан, кыахтара баарынан икки аймахтара тэҥҥэ көмөлөһөллөрүн энньэни уонна халыымы туһанан тэрийэллэрэ быһаарар. 

Итинник быһаардахпытына энньэ диэн кыыс оҕо кэргэн баран саҥа дьиэни, ыалы тэриниитигэр бары бэйэтин аймахтарын көмөлөрө ааттанар, оттон халыым диэн, саҥа хаһаайыстыбаны тэриниигэ уол оҕо кыыска кыттыһар баайын-малын барытын холбуу аата буолара быһаарыллар.

Ити курдук былыргы сахалар, эдэр оҕолоро холбоһон кэргэннии буолууларын уонна саҥа хаһаайыстыбаны тэрийиини холбоон бииргэ оҥороллор. Маннык бөҕө тирэхтээх уонна сүрүн сыаллаах-соруктаах тэриллибит саҥа ыаллар бэйэлэрин олохторугар, үлэлэригэр-хамнастарыгар сыһыаннара үчүгэйгэ тардыстыылаах буолар. Кинилэр бэйэлэрин төрөтөр оҕолоругар сыһыаннара, үлэҕэ-хамнаска үөрэтиилэрэ, кырдьык даҕаны, дьиҥнээх бэйэлэрин утумнааччыларын иитэн, үөрэтэн хаалларарга туһуланаллар. 

ТОЙОН уонна ХОТУН

Ытыктабыллаах дьоммутун «Тойоттор уонна хотуттар» диэн ыҥырдахпытына, сорохтор баҕар хомойбут курдук сананыахтара. Итинник хом санаа киириитигэр бу тылларбыт сүрүн өйдөбүллэрин ситэ билбэккэ, сыаналаабакка сылдьарбыт тириэрдэр. Ааспыт «социализм» кэмигэр чааһынай бас билиини букатыннаахтык эһии, дьону барыларын тэҥнии сатаан туох да бас билэр, дьаһайар баайа-мала суох, дьадаҥыларга кубулутуу, ким да, тугу да саҥалыы оҥорорго уонна баары даҕаны харыстыырга кыһамматтарыгар тириэрдэн кэбиспитэ, бу тылларбыт мөлтөөһүннэрин үөскэппитэ.

Онтон билигин, ырыынак сыһыана киирэн эрэр кэмигэр, ити ааспыт кэмҥэ олохсуйбут өйү-санааны сыыйа уларытан, урукку, чааһынай бас билии баарын саҕанааҕы оннугар түһэрии үлэтэ ыытыллар. Ол аата, киһи кыра да буоллар бэйэтэ бас билэр, салайар дьыалаланнаҕына, баайданнаҕына-малланнаҕына өйө-санаата сайдыыта тирэхтэнэн дириҥ силистэнэригэр, сайдыыны ситиһэригэр олук уурулларын таба туһаныахпытын наада. 

Былыргы кэмҥэ сахалар аан маҥнай аҕа уустарынан олорбуттар. Аҕа ууһун баһылыга «Аҕа тойон»- диэн ааттаах буолуохтааҕын билигин ханнык даҕаны саха киһитэ саарбахтаабат. Итини тэҥэ сахаларга «Аҕа»- диэн тыл суолтатыгар «Тойон» - диэн тыл киэҥник туттуллар эбит. Ол туттулла сылдьыбыт бэлиэтинэн, ыаллар кийииттэрэ кэргэнин аҕатын «Тойонум», онтон кэргэнин ийэтин «Хотунум» диэн ааттаан билигин даҕаны ыҥырара буолар. Ити иһин, маннык сыһыаннаһыы олус былыргыттан олохсуйбут үгэс буолара быһаарыллар. Онон, бу үгэс сахалар олохторугар аҕа уонна ийэ аан маҥнайгы дуоһунастаах дьон буолалларын уонна элбэх ахсааннаах дьиэ кэргэни хааччыйар туох баар үлэни-хамнаһы барытын бэйэлэрэ салайан олорбуттарын көрдөрөр.

Ол курдук «Аҕа» уонна «Ийэ» диэн тыллар оннуларыгар «Тойон» уонна «Хотун» диэн тыллар туттулла сылдьыбыт бэлиэлэрэ ити ааттаммыт үгэстэргэ иҥэн ордон хаалбыт.

Билигин туттуллар «Тойонноо»- диэн тыл урукку кэмҥэ тойон киһи улахан былаастааҕын, били этэргэ дылы: «Кутургуйа таптаабытынан тахсар, тойон талбытынан дьаһайар»,- диэн этиигэ толору сөп түбэһэ сылдьыбытын көрдөрөр. Оччотооҕу суут-сокуон мөлтөх кэмигэр сыыһа-халты, аһара туттуулар хайа да өттүттэн таһаарыллаллара биллэллэр. Ол да буоллар маннык сыаналааһыны аҥардастыы куһаҕан эрэ өттүттэн көрөн быһаарыы курдук өйдүөххэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, оччотооҕу, ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ Саха сирин олохтоохторун үгүс өттүлэрэ бэйэлэрин үлэлэрин-хамнастарын сөптөөхтүк тэрийэн дьаһанар сэниэ ыаллар эбиттэр. Ол аата, хас биирдии ыал баһылыктара, аҕа уонна ийэ эбэтэр тойон уонна хотун, бэйэлэрин хаһаайыстыбаларын, элбэх ынахтарын, сылгыларын көрөн салайыыга уонна сайыннарыыга, элбэтиигэ бары кыахтарын ууран кыһаналлар эбит.

Билигин саха дьоно бу тойон, хотун диэн тыллартан куттаммат уонна абааһы көрбөт кэмнэрэ эргийэн кэллэ. Туох да куһаҕаны аҕалбат, көннөрү бэйэлэрин чааһынай хаһаайыстыбаларын үчүгэйдик баһылаабыт, үлэни-хамнаһы сөптөөхтүк көрөн салайар уонна бэйэлэрин оҕолорун, сиэннэрин үлэҕэ-үөрэххэ, үчүгэй майгыга үөрэппит элбэх оҕолордоох аҕа уонна ийэ итинник ааттаналлар.

«Социализм» кэмигэр ким да тугу да бэйэтэ бас билбэтэ, барытын государство эрэ бас билэр этэ. Онтон билигин ырыынак кэмигэр олохтоох дьоҥҥо кыратык эмэтик чааһынай бас билиини син киллэрэн иһэллэр. Маннык чааһынай бас билиини эрэллээхтик дьаһайар уонна үксэтэр дьонунан аҕа уонна ийэ, улаатыннаран ааттаатахха тойон уонна хотун эрэ буолуохтарын сөп. Кинилэр бэйэлэрин хаһаайыстыбаларын бөҕө туруктаахтык тэринэннэр, үлэлэрэ-хамнастара таһаарыыланнаҕына, тубустаҕына Саха республикатын туруга эмиэ бөҕө буолуоҕа.

Онон, Саха республикатын бөҕөргөтөргө аан маҥнай аҕа уонна ийэ оруолларын үрдэтэн, баайдарын-дуолларын хаҥатан, кинилэри тойон уонна хотун буолууларыгар тириэрдиэххэ наада. Итини тэҥэ эдэрдэр, ийэ уонна аҕа буолуу сотору кэминэн, хас да оҕолоннохторуна, дьиэ кэргэн ахсаана эбилиннэҕинэ уонна хаһаайыстыба кэҥээн улааттаҕына, кинилэри бэйэтэ хотун уонна тойон буолууга тириэрдэрин итэҕэйиэхтэрин наада. Ол курдук оҕолордоох ыал ийэтэ уонна аҕата элбэх киһилээх хаһаайыс¬тыба үлэтин-хамнаһын көрөн-истэн салайдахтарына, баайдарын-малларын дьаһайдахтарына эрэ табыллар. Кинилэр бэйэлэрэ үлэлээн-хамсаан, сөптөөхтүк салайан хаһаайыстыбаларын сайыннардахтарына уонна оҕолорун үлэҕэ-хамнаска, үчүгэй майгыга, киһилии быһыыга үөрэттэхтэринэ үчүгэй, талааннаах салайааччылар үүнэн тахсаллар. Онтон элбэх киһини көрөр-истэр, үөрэтэр уонна салайар дьонунан былыргыттан тойон уонна хотун буолалларын бары билэбит.

Ыал аҕалара уонна ийэлэрэ дьиҥнээх салайааччы, тойон уонна хотун буоллахтарына, оҕолоро кинилэри ытыктабыллаахтык ийэ уонна аҕа диэн ааттаан ыҥыра үөрэннэхтэринэ оҕолорун иитэр уонна үөрэтэр күүстэрэ өссө үрдүөхтээх. Төрөппүттэр бэйэлэрин  олохторунан оҕолоругар холобур көрдөрөллөр, үлэлээн-хамсаан баайы-малы мунньунарга, ыал олоҕун уустуктарын хайдах туоруурга үөрэтэллэр.

Кинилэр оҕолоругар, кэннилэригэр хаалар кэнчээри ыччаттарыгар, үйэлэрин тухары муспут баайдарын-малларын харыстыыр, элбэтэр, туйах хатарааччыларыгар туруорар көрдөбүллэрэ эмиэ үрдээн биэриэхтээх. Ийэ уонна аҕа оруоллара үрдээһинэ оҕо иитиитигэр сыһыан тосту уларыйыытыгар, төгүрүччү сайдыылаах, тулуурдаах, үчүгэй майгылаах, үлэни-хамнаһы кыайар эдэр көлүөнэни иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга тириэрдиэхтээх. Ити иһин сахабыт дьонугар ытыктабыллаахтык, бука бары элбэх ыччаттардаах, кыанар хаһаайыстыбалаах «Тойон уонна Хотун буолуҥ» диэн ыҥырыыбытын тириэрдиэхпит этэ.

ОҔОНУ YЛЭҔЭ YӨРЭТИИ УРАТЫЛАРА

Урукку үлэлэрбитигэр киһини хаһан баҕарар санаата салайарын быһаарбыппыт. Ол курдук киһи баһын иһигэр киирэн кэлэн иһэр араас элбэх санааларыттан, бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнээн көрөн талан ылан өйүгэр-санаатыгар, үгэстэригэр ордук сөп түбэһэрин, бэйэтигэр, этигэр-сиинигэр туһалааҕын урут, бастаан оҥорор. Тугу эмэ талан ылыы, талымастааһын атын туохха эмэ тэҥнээн көрүү, сыаналааһын баар буоллаҕына эрэ кыаллар кыахтаах. Киһи ханнык баҕарар быһыыны оҥоруон иннинэ өйүгэр-санаатыгар урут иҥэриллибит билиитигэр, үгэстэригэр, ол аата ийэ кутугар тэҥнээн көрөр, онтон ол тэҥнээн көрүүтүн түмүгүнэн ханнык быһыыны оҥорорун талан ылан оҥорор. 
Оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэнэн, туһа киһитэ буолан, туһалааҕы оҥорон, этин-сиинин хамсаттаҕына, үөрэттэҕинэ, ийэ кута үлэнэн иитилиннэҕинэ, үгэс үөскээтэҕинэ үлэҕэ-хамнаска сыһыамах, сыстаҕас буола улаатар. 

Кут-сүр үөрэҕин быһаарыыларынан элбэх санаалартан холбонон, мунньуллан үгэс, онтон кут үөскүүр. Санаа хайа эмэ диэки хайысхаланан хамныыра быччыҥнарга дьайыыны оҥороруттан онно сөптөөх хамсааһыннар үөскүүллэр. Киһи тугу эмэ оҥороро барыта тус-туспа хамсааһыннартан хомуллан, таҥыллан үөскүүллэр. Хас да элбэх хамсааһыннартан түмүллэн быһыы үөскүүр.
 
Холобурга, балаакканы туруора үөрэнэргэ аан маҥнай көрөн-истэн миэстэтин талаҕын, онтон атаҕын, тирэхтэрин туруортуугун, бүрүйэҕин уонна тиирэ тардан тирэхтэригэр баайталыыгын. Ити үлэлэртэн барыларыттан холбонон балаакка туруоруута кыаллар, биир эмэ үлэтин көрүҥэ сатамматаҕына, табыллыбатаҕына балаакка кыайан турбатыгар тиийэр.

Yлэлии үөрэнии диэн хас да элбэх хамсаныылары холбоон таба оҥорорго үөрэнии, эти-сиини эрчийии аата. «Yлэлии үөрүйэх» диэн уустук хамсаныылардаах үлэни табатык, үчүгэйдик оҥоро үөрэммит киһини этэллэр. 

Мас кэрдэргэ үөрэнии сүгэни кыайа-хото хамсатан, күүскэ охсуолууру тэҥэ, аны хас оҕустах аайы сүгэ суолугар, олугар таба түһэрэн охсору эрэйэр. Таба охсубат киһи дэлби кэрдиистээн кэбистэҕинэ маһы охторор кыаҕа лаппа аҕыйыыр. Маһы кэрдэн охторору таһынан сүгэ угун оҥостору уонна сытыылааһын үлэлэрин киһи баһылаатаҕына эрэ мас кэрдээччи буолар кыахтанар.

Эти-сиини үөрэтэн үөрүйэх оҥоруу холобурун аармыйа олоҕуттан булуохха сөп. Ол курдук автоматы, карабины хараҕы быһа симэн баран хомуйа үөрэнии киһини үөрүйэх оҥорор. Элбэхтик эрчиллэн илии иминэн автоматы хомуйууга үөрэммит киһиэхэ көрөрө наадата суох, тарбахтара тутан көрөн билэргэ үөрэнэллэр. Олус элбэхтик, биирдик хамсанан киһи этин-сиинин үөрэтэрин сахалар «Тутан-хабан көрүү» диэн этэллэр.
 
Yлэлииргэ кыра эрдэхтэн үөрэнэн үлэни үгэс оҥостуу киһиэхэ наада. Yлэлиир үгэс эти-сиини үлэлииргэ үөрүйэх буолуутун үөскэтэр. Уһуннук үлэлээн, барыны бары оҥоро, тута үөрэммит киһини «Yлэлии үөрүйэх» диэн этэллэр. Сатыыр, оҥоро-тута үөрэммит киһи оҥорбута, туппута тута харахха быраҕыллан, киэркэйэн, тупсан көстөр.

Хамсаныыттан үөскүүр үгэстэри быһаарыыга «Илиитэ бара үөрүйэх» диэн этии баар. Бу этии ханнык баҕарар, үчүгэй да, куһаҕан да дьыалалары киһи элбэхтэ оҥордоҕуна илиитэ бара үөрэнэрин, соннук үгэс үөскүүрүн быһаарар. Туох барытын курдук бу этии бэйэтэ эмиэ икки өрүттээх. Киһи оҥорор быһыытыгар куһаҕан өттө урут бастаан дьайарын таба быһаарар буолан үчүгэйи оҥорууга бу этии соччо туттуллубат. Ол курдук охсуһа, киһини кырбыы үөрэммит киһи урут бастаан сутуруга тиийэ охсор буола үөрэнэн хааларын биллэрэр. Ол иһин оҕону үөрэтиигэ сахалар аан маҥнай оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута быһалыы үөскүүр кэмигэр, куһаҕан быһыылары, киһи оҥорбот быһыыларын оҥорбот буоларга үөрэтэллэрэ, куһаҕан үгэстэр үөскээбэттэригэр, иҥмэттэригэр тириэрдэрэ, оҕо үчүгэй майгылаах буоларыгар олук уурара.

«Илиитин араарбат үлэһит» диэн иллэҥ буолбакка куруук үлэлии-хамсыы сылдьар киһини этэллэр. Yлэлии үөрэммит киһи хаһан баҕарар, кыах эрэ баар буоллар үлэлээн-хамсаан иһэр, үлэлээбэтэҕинэ, тугу эмэ оҥорботоҕуна хайдах да табыллыбат.

Туох барыта кыраттан саҕаланар. Аан маҥнай кыраттан саҕалаан оҥорорго үөрэнии ордук тиийимтиэ. Ол курдук баһылыахтаах дьыаланы хос-хос хатылаан оҥорон үгэс буолан иҥэрин ситиһии наада. Кыраттан саҕалаан, салҕаан, онтон сыыйа кыралары холботолоотоххо улаханы оҥоруу дьэ кыаллар. Оҕо кубиктартан сааһылаан, дьаарыстаан, үрүт үрдүлэригэр уурталаан үлэлии, тута үөрэнэрэ ордук тиийимтиэ.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн хас биирдии хамсаныыларын хос-хос хатылаан, олус элбэхтэ хамсатан, илиилэринэн таба хамсанарга үөрэнэр. Аан маҥнай киниэхэ оронун үрдүнэн ыйанан турар оонньууру таба охсуолаан хамсатыы улахан эрэйинэн ситиһиллэр. Онтон салгыы суп-суон тарбахтарын эрийэ-буруйа хамсатан кыра оонньууру таба харбаан ылыыта олус улахан кыайыыга кубулуйар.

Илиини сапсыйан быраһаайдаһа уонна илии тутуһан дорооболоһо үөрэниини оҕо саҥа улаатан иһэн улахан киһи көрдөрөн илиитин хамсатан биэрбитин үтүктэн сотору үөрэнэр, элбэхтэ хатылаатаҕына тугу үөрэппитин хас киһи аайы көрдөрөр кыахтанар.

Оҕо бэйэтэ тутан-хабан тугу оҥорбута барыта өйүгэр-санаатыгар саҥаны арыйыы, ситиһии, урут билбэтин, оҥорботун оҥоруу буолар. Олус элбэхтэ хос-хос хатылаан оҥорон хас биирдии быһыытын кыайан оҥорор кыахтанар. Оҕо ньуосканы таба тутан айаҕар угар буола үөрэниитэ уһун кэми ылар. Ньуосканы таба тутуу олус уустук үлэ буоларын оҕону аһаппыт ийэлэр, эбэлэр бары билэллэр. Аан маҥнай туох эмэ аһылыгы ньуоскаҕа иҥиннэрэн аҕалан айаҕар таба уктаҕына үөрүү, улахан кыайыы, ситиһии буолар. Көрдөрөн, үтүгүннэрэн, хайҕаан биэрдэххэ үөрэнэрэ лаппа түргэтиир. Көрөн үөрэнэн, таба хамсанар буоллар эрэ сотору кэминэн ньуосканан аһыырга үөрэнэ охсор.

Ньуосканан аһыы үөрэнии оҕо илиитин уонна айаҕын эрэ тэҥнээн хамсаныытыттан кыаллар аҕыйах хамсаныылаах үлэҕэ киирсэр. Бу үлэҕэ ньуосканы тохпокко эрэ айахха аҕалан таба уган ыйыстыахха эрэ наада. Онтон эмэри, ыйыстары оҕо кыра эрдэҕиттэн сатыыр. Айаҕар үүт амтана билиннэр эрэ эмэн соппойбутунан барарга төрүөҕүттэн ыла үөрүйэх. Ол аата эмэр хамсаныыны оҥоруу оҕо буор кутугар ууруллан сылдьар.

Куруускаттан үүтү иһэргэ оҕо лаппа улаатан, үс сааһыгар тиийэн иһэн эрэ үөрэнэрэ кыаллар. Манна тыҥаны, күөмэйи хамсатан уонна куруусканы тэҥнээн, сыыйа иҥнэрэн биэрэн үүтү сыпсырыйыахха наадата улахан уустугу үөскэтэр. Ол иһин оҕо улаатан этин-сиинин кыайа-хото хамсатар, салайар буоллаҕына эрэ куруускаттан иһэри сатыыр кыахтанар.

Улахан киһи оҥорор бары быһыыларын табатык оҥорорго оҕо олус өр кэмҥэ үөрэнэр. Киниэхэ буор кут үөскээн олохсуйан иһэрэ үөрэниини түргэтэтэр. Төрүт уус төрүттээх оҕо уһанар, оҥорор дьоҕура атыттартан быдан түргэн уонна элбэх буоларын саха дьоно бары билэллэр. «Баардаах баара биллиэҕэ» диэн этии уус төрүттээх оҕо дьарыктаннаҕына уустук да үлэни улахан эрэйэ суох кыайарын быһаарар. Кэлэр көлүөнэлэр үчүгэй төрүттээх-уустаах дьонтон үөскээн тахсалларын төрөппүттэр быһаарар кыахтара улаханын былыргы кэмнэргэ сахалар төрүччүнү үөрэтэн, энньэ уонна халыым көмөтүнэн туһанан ситиһэллэрин сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥорбутуттан билигин умнан, хаалларан сылдьарыт.

Туһалааҕы оҥоро, үлэлии кэмигэр үөрэммэтэҕинэ оҕо өйө-санаата атынынан, куһаҕанынан даҕаны олус түргэнник туолан хаалыан сөп. Эти-сиини элбэхтик хамсатан үлэлэтэ, туһалааҕы оҥотторо үөрэппэтэххэ оҕо сынньалаҥнык сылдьарга, бэлэми туһанарга ордук түргэнник үөрэниэн, ол аата оннук үгэстэр эмиэ үөскүөхтэрин сөп.

Киһи олус табыллан, тахсыылаахтык үлэлиир кэмэ сарсыарда эрдэттэн, күн тахсыытыттан саҕаланар. Оҕо улаатан иһэн сарсыарда бэйэтэ уһуктан турар буола үөрэниитэ олус ыараханнык кыаллар дьыала. Улаатан, үүнэн иһэр эт-сиин утуйарга наадыйарын кыайа-хото салайан биэрии өй-санаа тулуурдаах, эти-сиини салайар кыахтаах буолаҕына эрэ ситиһиллэр кыахтанар.

Билигин оҕо телевизор, видик көрөн киэһэ хойутаан утуйар. Ордук үчүгэй киинэлэри, передачалары киэһэ хойут, түүн биэрэллэрэ оҕо хойутаан утуйарын үөскэтэр. Олус тулуурдаах буола үөрэннэҕинэ эрэ оҕо сарсыарда уһуктан турууну кыайар кыахтанар.

Ким барыта сыта, утуйа түһүөн баҕарар, утуйар минньигэс, таттарыылаах, туох эрэ олус ыксаллаах эрэ ыган эбэтэр сахалар этэллэринэн «Кыһалҕа кыһайан» киһи сарсыарда эрдэ туран, этин-сиинин хамсатан, үлэлиир кыахтаах. Эт-сиин утуйуон, сынньаныан баҕарар, ону өй-санаа күһэйэн, күүһүлээн хамсатара, ону-маны оҥоттороро «Кыһалҕа кыһайар» диэн этиинэн толору бэриллэр.

Билигин биһиги дойдубутугар дьон баайдарга уонна дьадаҥыларга арахсыбыттарын кэннэ оҕону үлэҕэ үөрэтии икки аҥы арахсара, эмиэ икки өрүттээҕэ чуолкайдык быһаарылынна.

Баай уонна дьадаҥы, үлэһит дьон оҕолорун иитэр-үөрэтэр ньымалара тус-туһунаннар, кыайан тэҥнэһэр кыахтара суох. Өссө утарыта турар өйдөбүллэрэ элбэхтэр. Билигин биһиэхэ баай уонна үлэһит дьон тус-туспа арахсыбыттарынан, бу дьон өйдөрүн-санааларын уратыларын төһө кыайарбытынан дириҥник быһаараммыт олоххо туһанарбыт наада буолла.

Биир ийэттэн, аҕаттан төрөөбүт оҕолор тус-туспа дьоҥҥо иитилиннэхтэринэ өйдөрө-санаалара эмиэ ураты, ииппит дьоннорун курдук, кинилэр өйдөрүнэн-санааларынан салаллар. Өй-санаа бу курдук аҥардас иитиититтэн уратылаах буола сайдарын революция саҕана бииргэ төрөөбүт уолаттар утарыта кылаастарга, баайдарга уонна дьадаҥыларга кыттыһан сэриилэһэ сылдьыбыттара дакаастыыр. Өй-санаа үөскээһинин уратыларын үгүс суруйааччылар таба арыйаллар. С.П.Ефремов «Ини-бии» диэн драматыгар уолаттар тус-туспа өйдөөх-санаалаах буола улаатыыларыгар ииппит, улаатыннарбыт дьонун дьайыыларын ырытан суруйбута.

Сэбиэскэй былаас салайар кэмигэр баай уонна дьадаҥы диэн арахсыыны суох оҥорбуттара, дьон бары үлэһиттэр диэн холбуу ааттаналлара эрээри, кэлин сэбиэскэй былаас эстиитин иннинэ син-биир икки аҥы арахсыбыттара:

1. Салайааччыларга.

2. Бары үлэһиттэргэ.

Салайар партия эрэллээх чилиэннэриттэн бары салайааччылары талан ылаллара, дуоһунастарыгар аныыллара. Ол иһин кэлин коммунистар партиялара аҥардас салайааччылар партияларыгар кубулуйбута. Дойдубутун салайааччылар баһылаан-көһүлээн, сокуоннары бэйэлэрин тустарыгар эргитэн, көҥүл күөнэхтээн, бэйэлэригэр араас элбэх чэпчэтиилэри оҥостунан олорбуттара. Бары үлэһиттэри биир халыыпка симэ сатааһыны улахан эрэйинэн, репрессия көмөтүнэн да буоллар ситиспиттэрэ.

Кэлин, эстиилэрин саҕана коммунистар партияларын «Yлэһиттэр партиялара» диэн ааттыыллара аатыгар эрэ хаалбыта. Кыайа-хото үлэлиир биир эмэ үлэһити талан, партия чилиэнинэн ылан кэккэлэригэр, аҕыйах үлэһиттэр баалларын ситиһэллэрэ ханнык да биллэр оруолу ылбакка, куоластааһыҥҥа эрэ кытталлара.
 
Биһиги дойбубутугар олох хаамыытын ыган биэрэн түргэтэтии куруук туттуллар. Киэн-куоҥ, суола-ииһэ суох олус тымныы дойдубутугар, атын сайдыылаах омуктартан хаалсыбат олоҕу оҥосто охсоорубут араас хамсааһыннарга киирэн биэрэбит. Ол курдук  революциялар, социализмы, коммунизмы тутуулар дьон олоҕун эмискэ уларытыынан ситиһиллэ сатаныллар суолларга киирсэллэр. Билигин перестройка уларыта тутуутун кэнниттэн аны баайдар эрэ государствобытын сайыннарыахтара диэн санаа, аһара барда. Ол иһин баайдары, бас билээччилэри түргэнник үөскэтэ охсоору сэбиэскэй государство өр сылларга мунньубут баайын-малын салайааччылар бэйэлэрин икки ардыларыгар үллэстиилэрин түмүгэр аһара баай дьон эмискэ элбээтилэр.

Биһиги билиҥҥи олохпут биир уратытынан салайар, тэрийэр дьон хамнастара олус эбиллэн, эбиискэ пиэнсийэлэнэннэр үлэһиттэртэн туспа арахсаннар саҥа, бэлэмҥэ тииһиммит элбэх баайдары үөскэттилэр. Ити баайдар быыстарыгар үлэлээн-хамсаан, атыылаан-эргинэн баайы-малы булуммут, мунньуммут дьон бааллар да ахсааннара аҕыйах.

Баай киһи бэйэтин туһугар олоҕун олорор. Аан маҥнай бэйэтин баайын, үчүгэйин туһунан санаата олохсуйан, күүһүрэр. Бу санаатын күүһэ кыра оҕотун көрүүгэ-истиигэ, кэлэр көлүөнэлэрин иитиигэ-үөрэтиигэ кэккэ токуруйуулары таһаарарыттан «Баай дьон олохторо кылгас» диэн этии үөскээбит. Баай дьон оҕолорун иитэллэрэ маннык уратылаахтар:

1. Оҕо кыра эрдэҕинэ бары көрдөөбүтүн барытын толорор, маанылыыр, атаахтатар.

2. Оҕото барыта бэлэми туһанарыгар үөрэтэр.

3. Улаатан истэҕинэ бары баҕатын толорон иһэр. 

Маннык үөрэтии түмүгүнэн баай киһи оҕотун өйө-санаата ханнык да хааччаҕа суох, ол аата киһи быһыытын билиммэккэ, сиэри тутуспакка сайдар, үүнэр. Ханнык баҕарар баҕатын толотторо үөрэнэн урут бастаан быстах, этин-сиинин баҕатын толорор киһи буола улаатар. Ийэ кута үгэстэргэ, тулуурдаах буолууга кыра эрдэҕинэ үөрэтиллибэтэҕэ өйө-санаата туруга суох, арыгыга, наркотикка түргэнник ылларымтыа, ыарахан диир үлэтин букатын үлэлээбэт киһи буола улаатарыгар тириэрдэр. Саха дьонун олохторун үөрэҕэ этэринэн оҕолорун маннык үөрэтэр баай аймахтар уһун үйэлэрэ суохтар, үһүс көлүөнэлэриттэн ыла мөлтөөн, эстэргэ, симэлийэргэ бараллар. Сайдыыны ситиспит, баайдара-маллара элбээбит дойдулар  эдэрдэрэ билигин наркотикка ылларыыларын уонна секс аһара барыытын утары охсуһаллара элбээн иһэрэ ити быһаарыы табатын биллэрэр.

Баай дьон оҕолорун үөрэтэр ньымалара «Халлаан хабарҕатынан», «Көҥүлүнэн барбыт» киһини иитэн улаатыннарар. Билигин айыы үөрэҕин айааччылар оҕо өйө-санаата ити курдук, баайдардыы сайдан барарыгар ыҥыраллар. Маннык сыыһа үөрэтии оҕо өйө-санаата ханнык да хааччаҕы билбэтиттэн, туруга суоҕуттан быстах быһыыга түбэһэн эрдэ өлөн, өйө-санаата Үөһээ дойдуга көтөн, айыы буоларыгар тириэрдэр кыахтаах.

«Баай оҕото бардам, тот оҕото дохсун» диэн этии баай дьон оҕолорун үөрэтэр ньымаларын толору арыйар. Бу этии «Көҥүлүнэн барбыт», ханнык да хааччаҕа суох, мин эрэ баарбын диэн өйгө-санааҕа үөрэтии түмүгүттэн үөскээн тахсар.
 
Баайдар күрэхтэһэр, илин былдьаһар санаалара ордук күүскэ сайдар. Ким эмэ «Миигиттэн ордуо дуо?» диэн санаалара кыайан батарбакка туохха барытыгар күрэхтэһэ, хайаан да бастакы буола сатыыллара күүһүрэр. Дьон байан бардахтарына киһи киһиэхэ сыһыаныгар санаа күүһэ дьайарын табан сыаналаабаттар. Урукку үлэлэрбитигэр быһаарбыппыт курдук ханнык баҕарар киһи санаата атын дьон санааларын ситимин иһигэр сылдьар. Бу санаалар сыыйа-баайа да буоллаллар киһиэхэ, ордук үчүгэй үгэстэргэ үөрэммэтэх кини оҕолоругар, куруук дьайа сылдьалларын кэлин, коммунистар өй-санаа үөрэҕин суох оҥороннор, аахсыбат кэмнэрбит бааллара эрээри, билигин өй-санаа, таҥара үөрэҕин билиммэттэриттэн бэйэлэрэ улаханнык мөлтөөтүлэр.

«Күүстээххэ күүстээх көрсүөҕэ» диэн этии аҥардастыы айбардааһын куруук салҕанан бара турбатын, күүһүнэн, бардамынан өртөйүү киһилии быһыы буолбатын, хайаан да хардата кэлэрин быһаарар. Бу этии ханнык баҕарар баттааһыҥҥа сөп түбэһэр утарсар күүс хайаан да үөскүүрүн биллэрэр уонна үөрэхтээх дьон бары билэр физика төрүт сокуонугар сөп түбэһэр. 
 
Сэбиэскэй былаас сабыдыалынан киһи барыта тэҥ диэн үөрэҕи тутуһууттан уонна олох көнөн, баай-мал, хамнас эбиллэн барыытын сыыһа сыаналааһынтан, билигин биһиэхэ оҕону иитии-үөрэтии атын хайысханан, баайдардыы үөрэтиинэн баран иһэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ киһи буол, киһилии быһыылан, туохха барытыгар киһилии, харыстаан сыһыаннас, көрсүө, сэмэй буол диэн этэн-такайан үөрэтии хаалан сылдьар. Дьон бары биллэр-көстөр аһара баай дьону үтүктэ, буолар буолбат саҥаны, киһи билбэтин айа, оҥорботун оҥоро сатааһыннара олоҕураары сылдьар. 

Баай уонна дьадаҥы, үлэһит дьон өйдөрө-санаалара тус-туспаларын салгыы ырытыы, бу икки өрүттэр оҕону иитэр-үөрэтэр ньымалара икки аҥы хайысхалаахтарын быһаарар. Ол курдук баай дьон оҕолорун сымнаҕастык, атаахтык иитэннэр хас да көлүөнэнэн мөлтүүргэ, эстэргэ тиийэр буоллахтарына, үлэһит дьон оҕолоро тулуурдара, дьулуурдара, үлэһиттэрэ баһыйан сайдыыны, байыыны сыыйа-баайа, кэлэр көлүөнэлэрэ ситиһэллэр, өйдөрө-санаалара туруктаах буолан быстах быһыыларга киирэн биэрэллэрэ аҕыйах, ол иһин ахсааннара куруук эбиллэн иһэр.

Сахаларга киһи майгынын уратытын быһаарар сэмэй диэн тыл баар. Сэмэй диэн бары сиэри тутуһар, киһи быһыытын аһара барбат, дьону кытта сыһыаныгар сымнаҕас, бэйэтэ көрсүө, олохтоммут бэрээдэги кэспэт, сокуоннары тутуһар, тугу барытын оҥороругар сыыһа-халты туттубат киһини ааттыыллар. Yгүс ахсааннаах үлэһит дьон көрсүө, сэмэй майгылаахтар.

Yлэһит киһи оҕотун үөрэтэр ньымата баай киһи оҕотун үөрэтэриттэн олус улахан уратылаах. Ол уратыта «Барыга-бары аһара барыма», «Куһаҕаны, айыыны оҥорума», «Киһи быһыытын, сиэри кэһимэ» диэн этиилэргэ олоҕурар. «Барыга-бары аһара барыма, тэҥнэһиини хамсатыма, алдьатыма» диэн Айылҕа тутаах көрдөбүлүн үлэһит дьон эрэ толороллор. Ол иһин үлэһит дьон, аймахтар олус уһун үйэлээхтэр, олохторун уһуна хас да уонунан көлүөнэлэри аһара барар. Кэлэр көлүөнэлэрин кыра эрдэхтэриттэн туруктаах өйгө-санааҕа, үлэҕэ-хамнаска иитэн-үөрэтэн улаатыннараннар оҕолоро быстах быһыыга киирэн биэрэллэрэ аҕыйах, арыгыга, наркотикка соччо ылларбаттар. Кэмигэр кэргэннэнэн, ыал буоланнар оҕолоро, аймахтара элбиллэн, тэнийэн иһэллэр.
 
Yлэһит дьон оҕолорун үлэҕэ үөрэтиилэрин төрүтэ итинник.  Төрөппүттэрэ оҕолорун батыһыннара сылдьан, бэйэлэрэ хайдах оҥороллорун үтүгүннэрэн үлэлэтэ үөрэттэхтэринэ бэйэлэрин курдук үлэһит дьон буола улаатыннарар кыахтаналлар.

Yлэһит дьон оҕолорун өйүн-санаатын кыра эрдэҕинэ куһаҕаны оҥорорун хааччахтаан, аһара барбатын хааччыйан, үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн сиэри-туому тутуһуннараллар. Кинилэр оҕолорун иитиилэрэ, үөрэтиилэрэ бу курдук сайдан барар:

1. Оҕо кыра эрдэҕинэ «Мин курдук оҥор» диэн үтүгүннэрэн, батыһыннаран бэйэтэ тугу барытын хайдах оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтэр. Бу үтүктэн үөрэниитэ үгэскэ кубулуйан ийэ кутун үөскэттэҕинэ оҕото үлэһит буола улаатар кыахтанар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн туһалаах дьыалалары оҥорорго үөрэтэн, «Туһа киһитэ» буолар өйү-санааны иҥэрии,  кыайар үлэтин үлэлэтэ, «Мин курдук оҥор»,- диэн этэн, үтүгүннэрэн үөрэтии үлэлииргэ үгэһи үөскэтэн үлэһит киһи буола улаатарыгар олук буолар.

2. Оҕо улаатан өйө-санаата эбиллэн истэҕинэ «Айыыны, куһаҕаны оҥорума», «Айыы диэмэ» диэн өйө-санаата аһара барарын хааччахтыыр уонна «Киһи буол» диэн киһи буолар баҕа санааны иҥэрэр, киһи оҥорор бары быһыытын барытын киһилии оҥорорго үөрэтэр.

3. Оҕо үөрэнэн улахан киһи оҥорорун барытын сатыыр, билэр буоллаҕына, бэйэтэ саҥаны арыйар, онтун туһаҕа таһаарар кыаҕын хааччахтаабат. Арай бу саҥаны айыыларбыт сиэри, киһи быһыытын аһара барбат буолуулара хаһан баҕарар ирдэнэр. Үлэһит киһи оҕото улаатан истэҕинэ кыра эрдэҕинэ үөрэммит үгэстэрэ, ийэ кута тутарыттан, тохтоторуттан, сиэри-туому тутуһар, аһара барбат, аһара туттубат киһи буола улаатан олоҕун уһуннук, киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

Маннык иитиилээх оҕо олоҕун устата быстах быһыыларга киирэн биэрбэт олохтоох, туруктаах өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатар. Кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэнэн тулуура, дьулуура сайдан, баҕа санаатын ситиһэр кыаҕа улаатар. Аан дойду бары таҥараларын үөрэхтэрэ өй-санаа аһара барбатын хааччыйаллар, таҥараттан ордук өйдөөх киһи суох диэн этэн, итэҕэйээччилэр өйдөрө-санаалара киһи быһыытын аһара барбатыгар үөрэтэллэрин таба өйдүөхпүт этэ.

Саха дьонун үөрэхтэрэ уол оҕону аҕа эрэ үөрэтэн туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатарыгар тириэрдэрин быһаарар. Бу үөрэх сүрүн төрүтэ оҕо кыра эрдэҕинэ үтүктэн үөрэнэрэ өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник иҥэригэр олоҕурар. Ол аата уол оҕо кыра эрдэҕинэ үтүктэр киһитэ, аҕата баар буолара, иитэрэ-үөрэтэрэ олус наадалааҕын биллэрэр.

Уол оҕо саҥаны, билбэтин оҥоро охсор кыаҕа элбэҕинэн сыыһа-халты туттунара хайаан да элбэх. Уол тугу эмэ сыыстаҕына урут бэйэтэ сыыһан, эрэйдэнэн үөрэммит аҕата, эр киһи эрэ таба өйдөөн, хам баттаан, аһара мөҕөн кэбиспэккэ, хата хайдах таба оҥорорго көрдөрөн, көмөлөһөн биэрэринэн атынынан, атыттар үөрэхтэринэн кыайан солбуллубат.

Кыыс оҕо барыта ийэлээх. Ийэтэ көрөн-истэн, батыһыннара сылдьан бэйэтин үтүгүннэрэн, тугу билэригэр-көрөрүгэр оҕотун хаһан баҕарар үөрэтэ сылдьар. Кыыс оҕо ийэтин көрөн, кини тугу оҥорорун үтүктэн иһэр буолан өйө-санаата үгэстэргэ үөрэниитэ туруктаах, быстан хаалбат, улаатан өйүн-төйүн булуор диэри биир тэҥник салҕанан барар. Ол иһин кыыс оҕо кыра эрдэҕиттэн үгэстэргэ үөрэнэн, ийэ кута иитиллэн өйө-санаата уол оҕотооҕор туруктаах буола улаатар кыаҕа улахан. Билигин эдэр кыргыттар ыар, хара буруйдары оҥоруулара оҕону иитии, үөрэтии төрдүттэн сыыһа хайысханан баран иһэрин биллэрэллэр. 

«Омук олоҕун үөрэҕэ дьахталларыттан тутулуктаах» диэн этии олохсуйбут үгэстэргэ үөрэниигэ  олоҕурар. Ити курдук олох үгэстэрэ ийэтиттэн кыыһыгар бэриллэн иһэр суоллара быстан хаалбаттар. Ийэ куруук баар. Ол иһин дьахталлар олох үөрэҕэр үөрэниилэрэ эр дьоннооҕор быдан олохтоох, бигэ тирэхтээх. Ийэ бэйэтин төрөөбүт тылынан саҥарарга, бэйэтин «Ийэ» диэн ааттатарга оҕото кыра, саҥа саҥаран эрдэҕинэ үөрэтэр кыахтаах. Бэйэтин ытыктабыллаахтык «Ийэ»,- диэн ыҥырарга үөрэттэҕинэ оҕото кинини ытыктыыра, сыаналыыра эбиллэрин саха дьахталлара билэллэрэ, олохторугар туһаналлара ордук буолуо этэ. Оҕолорун өйө-санаата туруктаах, тулуурдаах буола улааттаҕына бэйэлэрэ абыраныа, кэлэр көлүөнэлэрэ салгыы сайдар кыахтаныахтара этэ. Дьахталлар бэйэлэрэ атын омук буола, атыннык саҥара сатаабатахтарына саха омук тыла хаһан даҕаны эстэн сүтэр кыаҕа суох.
 
Дьахтар эр киһитин ытыктыыр, эрэнэр, итэҕэйэр буоллаҕына оҕотугар аҕатын ытыктабыллаахтык «Аҕа» диэн ыҥырарыгар үөрэтиэн сөп. Оҕо төрөппүттэрин ким диэн ааттаан ыҥырара олус улахан суолталааҕын аанньа ахтыбакка, суолта биэрбэккэ сылдьабыт. Дорҕооннор киһи өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар быһаччы дьайаллар. Ол курдук «Ыы» дорҕоонтон ытааһын үөскээн тахсара, «Рр» дорҕоонтон кыыһырыы, ырдьыгынааһын үөскүүрэ хаһан да уларыйар кыаҕа суох.

Онон, төрөппүттэр оҕолорбут, сиэннэрбит, кэлэр көлүөнэлэрбит ытыктыахтарын, этэр тылбытын истиэхтэрин, туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатыахтарын баҕарар буоллахпытына иитиигэ, үөрэтиигэ улахан суолтаны биэрэн, оҕобут саҥа саҥарыаҕыттан саҕалаан бэйэбитин ким диэн ааттатарбытын быһаарыннахпытына табыллар. Саха буолуу аан маҥнайгы саҥарар тыллартан, ийэни, аҕаны ким диэн ааттаан ыҥырартан саҕаланарын умнумуохха. Итини тэҥэ киһи буолуу диэн оҕо бары оҥорор быһыыларын барыларын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор, сыыһа-халты туттубат буоллаҕына эрэ ситиһиллэр кыахтаах өй-санаа сайдыытын бэлиэтэ буоларын таба туһаныахха.

ТУҺА КИҺИТЭ

Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар ханнык оонньуурдарынан уонна туох оонньуулары оонньообута улахан оруолу ыларын аахайбакка сылдьабыт. Оҕолорбут улаатан истэхтэринэ олохтон, үлэттэн-хамнастан тэйэн иһиилэрэ кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарыгар олох, үлэ туһунан үгэстэр иҥэриллибэттэриттэн үөскүүрүн сахалар кут-сүр үөрэхтэрин сөргүтэммит саҥа билэн эрэбит. «Оҕо оонньоон-оонньоон киһи буолар» диэн этиини олус көнөтүнэн ылынар буолан хаалбыппытыттан оҕолорбутун олоххо-дьаһахха сыһыаннаах, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэр оонньуурдарынан оонньоппот буолбуппут.
 
Оҕо оонньуура аналлаах сыаллаах-соруктаах буолара наада. Былыргы оҕолор мас ынаҕынан, оҕуһунан, атынан оонньууллара, бу кыыллары сөбүлүүргэ, көрүүгэ-истиигэ үөрэтэр, оннук үгэһи иҥэрэр аналлаах эбитин умнан кэбиспиппититтэн, аныгы оҕолорбут тыа сиригэр үлэлииллэрин, олороллорун сөбүлээбэт буола улааталларыттан тыа сириттэн бараллара элбэх.

Мас ынахтары кэккэлэччи туруортаан, ыам кэмэ кэллэҕинэ ыан, ньирэйдэрин эмнэрэргэ, тардарга оҕо оонньуу үөрэммитэ үгэс буолан ийэ кутугар уурулуннаҕына сүөһүнү сөбүлүүр, көрөр-истэр кыаҕа улаатар. Хонууттан хомуйан ыам кэмигэр сайылыкка аҕалыы бэйэтэ туспа үлэ көрүҥэ буолан ынаҕы хомуйарга, көрдүүргэ үөрэтэр.

Ыаллаах буола оонньооһун, улахан дьон олохторун үтүктүү, кыра оҕону көрүүгэ-истиигэ үөрэнии, сааратыы олус улахан оруоллааҕын туһаммат буолбуппутуттан аныгы оҕолорбут ыал буолаат да арахса охсоллор, сорохтор букатын да ыал буолбаттар, кыра оҕону көрүү-истии туһунан ханнык да билиилэрэ суох буола улааталлар.

Оҕо улаатан бэйэтэ туспа ыалы тэринэригэр кыра эрдэҕинэ ыаллаах буола оонньоон оннук үгэһи ийэ кутугар үөскэтинэрэ наада. Манна араас таҥас сыыстарынан кыра оҕолору, кокууккалары оҥостон, олору көрө-истэ, саарата, утута оонньуура үгэс буолан кэлин ыал буолан олох олороругар олус улаханнык көмөлөһөр.

Туох эмэ араас маһынан уһана, дьиэ тута оонньооһун оҕо улааттаҕына үлэһит, тутааччы, уус киһи буоларыгар көмөлөһөр. Кыра эрдэҕинэ оонньооһунтан оннук үгэстэр үөскээннэр оҕо ийэ кута иитиллэригэр тириэрдэллэр. Сааланыы, булчут буола оонньооһун бултуур ньымаларга кыра эрдэхтэн үөрэниини, соннук үгэс үөскээнинин саҕалыыр.

Оҕо аралдьыйдын, мэниктээбэтин, оонньоотун эрэ диэн ханнык эрэ биллибэт, туох да туһата суох кылапачыйар оонньуурдарынан, араас биллибэт кыылларынан, бэйэбитигэр суох араас массыыналарынан  оонньоторбут элбээһиниттэн оҕолорбут бэйэбит олохпутугар сыһыана суох дьон буола улааталлар. Киһи барыта летчик, космонавт кыайан буолбаттарын бары билэрбитинэн оҕону кыра эрдэҕиттэн албыннаабакка эрэ үөрэтиэххэ сөп.

Куһаҕан үгэстэргэ үөрэнии эмиэ оҕо кыра эрдэҕиттэн саҕаланар. Төрөппүттэр кыра оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр дьиэ иһигэр арыгылыыр дьону үтүктэр күүһэ олус улаханын билэллэрэ наада. Манна итирбит дьон ырыалара, үөрэллэрэ-көтөллөрө сүрүн төрүөт буолан умнуллубат гына өйдөнөн хаалар кыахтанарын умнумуохха.

Курустаал таас үрүүмкэлэр лыҥкынас тыастара, сампааныскай арыгы тоҕо тэбэн эстэрэ, кураанах бытыылка муостаҕа төкүнүйүүтэ бары холбоон кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар хаһан да умнуллубат гына иҥэн хаалар кыахтаахтар.

Оҕо улаатан истэҕинэ өйө-санаата сайдан иһэринэн оонньуура эмиэ уларыйан биэрэн иһэрэ наада. Манна оҕо өйө-санаата сайдыытыгар оонньуура уларыйан биэриитэ арыыйда эрдэлээн истэҕинэ өйө-санаата сайдыыта түргэтиир кыахтанар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ иитии, үөрэтии бу кэмҥэ ийэ кута иитиллэринэн ордук улахан суолталааҕын төрөппүттэр билэллэрэ, оҕолорун иитиигэ туһаналлара буоллар эрэллээх кэлэр көлүөнэлээх буолуохтара этэ. Бу үөрэххэ оҕоҕо ийэ кут үөскээһинин кэмин таба быһааран, аһаран кэбиспэккэ олоххо туһаныы ирдэнэр.
 
Кыра оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ аналлаах сахалар этиилэринэн «Туһа киһитэ» диэн буолар. Бу этии оҕо олох кыра эрдэҕиттэн тугу эмэни кыайар, көтөҕөр буолуоҕуттан ыла саҕалаан дьиэ иһигэр көмөлөһө, ону-маны аҕалан биэрэригэр үөрэтииттэн тирэх ылар. Оҕо ону-маны сыһан-соһон аҕалбытыттан, көмөлөспүтүттэн дьоно үөрдэхтэринэ, хайҕаатахтарына үөрэн-көтөн чаҕаарыйан, туһата өссө эбиллэн, кыаҕа баарынан көмөтө элбээн иһэрин таба туһанан үчүгэй үгэстэри иҥэринэрин ситиһиэххэ сөп.

Кыра киһи «туһалааҕын» билэн, туһаны оҥороруттан астынар, дьонун үөрдэ-көтүтэ барыга-бары саппай уопсан илин-кэлин түсүһэн иһэр. Бу кэмҥэ оҕо дьиҥнээхтик туһалыырынааҕар мэһэй-таһай буолара үгүс, ону тулуйан, хаҥыннарбакка, тэйиппэккэ тэҥҥэ илдьэ сылдьыы – саха оҕону үлэҕэ уһуйар сүрүн үгэһэ. (18,53 ).

Оҕо туһалааҕы оҥоро сатааһына үчүгэйи оҥорорго үөрэнии буолар. Туһа киһитэ буолуу оҕо олох кыра, тугу эмэни кыайан соһор буолуутуттан ыла саҕаланар. Кыайарынан туһалаах дьыалалары оҥоро үөрэниитэ үлэлииргэ, ону-маны сатыырга, үгэстэри үөскэтинэргэ туһалыыр. 

Аан маҥнай туһа киһитэ буолуу туох эмэ дьиэтээҕи үлэҕэ-хамнаска көмөлөһүүттэн, көмө буолууттан, ылан-аҕалан биэрииттэн саҕаланара ордук тиийимтиэ. Ол аата эбэтэ, эһэтэ, ийэтэ эбэтэр аҕата тугу эмэ оҥороллорун көрөн туран, кыра да буоллар туһаны оҥорууттан саҕаланар. Эбэтэ быа хатарыгар биир быатын тутан биэрдэҕинэ улахан көмө буолар. Ийэтэ иһит хомуйдаҕына тирээпкэ да аҕалан биэрдэҕинэ, остуолу да сотон көмөлөстөҕүнэ улахан кыайыыны оҥорор, үлэлииргэ үөрэнэриттэн сыыйа-баайа үгэс үөскээн олохсуйар.
 
Эһэтигэр торуоскатын дуу, бэргэһэтин дуу аҕала охсон биэриитэ көмөлөһүү элбээн иһэрин биллэрэр. Тугу эмэ уһанар аҕатыгар туттар тэриллэрин ыла охсон биэрдэҕинэ улахан туһа, көмө киһитэ, үлэһит буолан иһэр кыахтанар. Улахан киһи тугу оҥороруттан матарбакка, туораппакка кыаҕа тиийэринэн аан маҥнай көмөлөһүннэрэн, онтон салгыы аны бэйэтигэр сөптөөх туттар тэриллэри биэрэн үлэлэтэ, бэйэтэ оҥорорун курдук тугу эмэ оҥотторо үөрэттэҕинэ бэйэтин курдук үлэһит буоларыгар олук ууран биэрэр.

Оҕо туох эмэ туһалааҕы оҥорбутуттан хайҕанар, өссө манньаланар буоллаҕына өссө элбэх туһаны оҥорон иһэр кыаҕа улаатар. Туһа киһитэ буолан тугу эмэ көмөлөһө үөрэниититтэн оҕо үлэлииргэ үгэһэ, онтон кэлин үөрүйэҕэ үөскээн олохсуйар.

Оҕоҕо туһа киһитэ буолуу олоҕор олус туһалаах хаачыстыба буоларын эдэр төрөппүттэр оҕолоро кыра эрдэҕинэ соччо аахайбаттар, улахан наадалаах дьыала курдук санаабаттарыттан кыһаммакка хаалларан, аһаран кэбиһэллэр. Ол эрээри оҕолоро улааппытын кэннэ тугу эмэ үлэлэтэ, оҥотторо, хамсата, көмөлөһүннэрэ сатаатахтарына киһилэрэ ситэ-хото оҥорон испэтиттэн, «туран-олорон биэрбэтиттэн» санааҕа ылларар кэмнэрэ кэлэр. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕинэ үлэлииргэ үгэстэри үөскэтинэр кыаҕа туһа киһитэ буолуутуттан ордук түргэнник ситиһиллэр кыахтанарын билбэттэриттэн, өйдөөбөккө, аахайбакка, үгүс туһалаах үөрэҕи бэйэтин кэмигэр үөрэппэккэ таах хаалларан кэбиспиттэриттэн  хайаан да хомойоллор. 

Оҕо кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ буола оонньообута үлэлии үөрэниигэ үгэс буолан ууруллан үйэтин тухары туһалыырын умнубатахпытына, аһаран кэбиспэтэхпитинэ табыллар. Оҕо туһа киһитэ буолар кэмэ атаҕар туран хаамар буолуоҕуттан саҕаланан баран бэйэтин өйө-санаата киириититтэн, ол аата 6 сааһын кэнниттэн, аҕыйаан барарын умнубаппыт наада. Бу кэмҥэ оҕо үлэлиир үгэстэргэ үөрэнэн ийэ кута иитиллэрэ ураты түргэн. Имигэс этэ-сиинэ үлэ араас уустук хамсаныыларын олус түргэнник баһылыыр кыахтааҕын маннык холобуртан билиэххэ сөп. Ол курдук сабы иннэҕэ угуу уустук, сытыы харах, имигэс илии наада. Оҕо иннэҕэ сабы угарга үөрэннэҕинэ, тып курдук уга охсон кэбиһэринэн улахан киһини да кыайыан сөп.
 
Оҕо улаатан бэйэтин өйө-санаата салайар кэмигэр киирбитин кэннэ тугу барытын оҥороругар аан бастаан бэйэтигэр туһалаах өттүн оҥорорго дьулуһар. Бу баҕа санаа аһара баран хаалыыта бэйэмсэх буолуута улаатарыгар тириэрдэн төрөппүттэрин этиилэрин ылыммата элбиир. Кыра эрдэҕинэ үлэлииргэ-хамсыырга, туһа киһитэ буолууга үөрэммит үгэстэрэ эрэ дьайалларыттан улаатан, бэйэтин араас баҕа санаалара элбээбит эдэр киһи, кыра эмэ бириэмэ булунан кырдьаҕас төрөппүттэригэр көмөлөһөр кыахтанар. Онон кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үлэлиир үгэстэргэ үөрэммэтэх эдэр киһи улаатан баран кыайа-хото үлэлиир-хамсыыр киһиэхэ кубулуйара отой аҕыйах. 

Элбэхтик ыаллаах буола оонньуу үөрэммит оҕо элбэх оҕолонон, урууланан төрүт ыал ийэтэ, аҕата буолар кыаҕа олус улахан. Ол курдук кыра эрдэҕинэ тугу оонньообутуттан үөскээбит үгэстэрэ, ийэ кута киһини үйэтин тухары салайаллар. Аҥардас ийэ ииппит оҕото соҕотоҕун улаатан баран, ыал буолан элбэх оҕолоноро-урууланара саарбах соҕус. Эмиэ ийэтин курдук аҥардас ийэ буолар кыаҕа ордук улахан буолан хаалара кэлин хомотуон сөп.

Оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата сайдан иһэринэн тугу саҥаны оҥорбута, билбитэ, көрбүтэ өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы, урут билбэтин, оҥорботун оҥоруу буолан ууруллан, иҥэн иһэрэ ураты күүстээх. Оҕо саҥаны айан, киһи оҥорботун оҥорон иһэрэ хаһан баҕарар элбэх. Ол курдук хос ааныгар ыйанан биэтэҥнии оонньоотоҕуна тохтотон, бу куһаҕан быһыы, үчүгэй оҕо манныгы оҥорбот диэн этэргэ тиийиллэр. Холодильник эбэтэр ыскаап аанын аһан-сабан лабырҕаттаҕына эмиэ үчүгэй оҕо маннык быһыылары оҥорбот диэн тохтоттоххо эрэ табыллар. Оҕону үчүгэй быһыылары оҥорорго үчүгэй киһи оҥорор быһыыларын үтүгүннэрэн үөрэтии үчүгэй киһи – таҥара үөскээһинигэр тириэрдибитин табатык өйдөөн, оҕону иитиигэ туһаныахпытын наада.

Онон оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ оонньоон, көмөлөһө сылдьан, туһа киһитэ буола үөрэммит үгэстэрэ ийэ кутун үөскэтэллэр уонна үйэтин тухары дьайа сылдьаллар. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ буолууга, үлэҕэ-хамнаска, үчүгэй киһи оҥорор быһыыларын оҥорорго үөрэтии, улаатан үчүгэй майгылаах, кыайыылаах үлэһит буоларыгар олук буолар. 

YЛЭ ИККИ АРААСТААХ

Саха дьоно «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этэллэр уонна былыр-былыргыттан үлэ икки араастааҕын арааран билэллэр. Салайааччы, дьаһайааччы, тойон киһи элбэхтик өйүн үлэлэтэрин, кэтэх тардыстан сытан эбэтэр оһох иннигэр оллоонноон олорон эрэ санаатыгар оҥорон, тэҥнээн көрөн, сыаналаан быһаарарын, илии үлэтинэн, отунан-маһынан дьарыктанааччыттан букатын атынын «Тойону отунан-маһынан оҥорбоккун» диэн этии баара быһаарар.
 
Олох сайдан, экономика күүһүрэн истэҕинэ үлэ икки арааска арахсара ордук биллэр буолла. Yлэ икки араастара манныктар:
1. Илии үлэтэ. Эти-сиини күүскэ хамсатан бэйэ күүһүнэн, сүгэн-көтөҕөн үлэлээһин.

2. Өй  үлэтэ. Бу үлэҕэ сымнаҕас, элбэх хамсаныыта суох үгүстүк олорон эрэ өйүнэн-санаанан үлэлэнэр сурук, үөрэх, салалта үлэлэрэ бары киирсэллэр.

Урукку кэмҥэ тиэхиникэ сайда илигинэ биһиги дойдубутугар үлэ барыта кэриэтэ илии үлэтин күүһүнэн барара. Сарсыарда эрдэлээн, киэһэ хойутаан туран, үгүстүк көтөҕөн, сүгэн араас үлэни үлэлииллэрэ. Бу үлэҕэ ким кыахтаах, күүстээх, элбэхтик үлэлээн тугу эмэ ситиһэрэ көстө биллэрэ. Үлэ оҥорумтуота биир киһи күүһүнэн-кыаҕынан кэмнэнэрэ уонна норуокка «Бери побольше, кидай подальше» диэн этиинэн сыаналанара.

Кэнники кэмҥэ үгүс саха дьонун оҥорон таһаарар үлэлэринэн сүөһү; таба, сылгы уонна ынах көрүүтэ буолла. Сайыҥҥы кэмҥэ от өлгөмнүк үүннэҕинэ, кыайа-хото оттоон элбэх сылгыны, ынаҕы сыл таһаарыы кыаллар. Уһун кыһыннаах, бытарҕан тымныылаах дойдубутугар тыа хаһаайыстыбатын үлэлэрэ билигин даҕаны олус ыараханнык илии үлэтин күүһүнэн үлэлэнэллэр. Ходуһаларга от үүнүүтэ уонна оту оттооһун айылҕаттан аһара улахан тутулуктааҕа кыратык даҕаны уларыйа илик.

Былыргы кэмнэргэ бэрэбинэ дьиэни уонна кирпииччэ оһоҕу оҥосто үөрэниэххэ диэри унньуктаах уһун кыһыны быһа тоҥон хаалымаары көмүлүөк оһоҕу оттууга үгүс кыах-күүс барара.  Кыһыҥҥы бытарҕан тымныыга саха ыалыгар уокка оттунар маһы бэлэмнээһин биир сүрүн үлэлэринэн буолара, күҥҥэ биирдии сыарҕа оттук маһы сиэн кэбиһэр көмүлүөк оһоҕу куруук оттон биэрэ турдахха эрэ, дьиэ иһэ чоҥкуйа тоҥмот этэ.

Тас үлэ диэҥҥэ дьиэ таһыгар үлэлэнэр бары үлэлэр киирсэллэр. Тыа дьоно ааҕалларынан, бу үлэлэр ордук ыарахан, кытаанах үлэлэринэн ааҕыллаллар. Биһиги хатан, тыйыс тымныыбытыгар, тыалга-кууска күнү быһа таһырдьа сылдьыы бэйэтэ ыарахан, сылаас, түү да таҥастаах киһи тоҥон хаалымаары куруук хамсана сырыттаҕына эрэ сатанар. Эр дьон бэртэрэ, доруобайдара эрэ үйэлэрин тухары тас үлэни кыайаллар.
 
Тыа сиригэр оҥорор, тутар үлэлэр бары кэриэтэ тас үлэлэргэ киирсэллэр. Бу ыарахан үлэлэри үлэлээн-хамсаан тугу эмэ туһалааҕы оҥордохторуна, ситистэхтэринэ эр дьон үлэлэрэ сыаналанар.
 
Дьиэ тас үлэлэригэр киирсэллэр; мас кэрдиитэ, тиэйиитэ, эрбээһинэ, хайытыыта, кыстааһына, муус киллэриитэ, тиэргэн хаарын күрдьүүтэ, хотоҥҥо от тиэйиитэ, киллэриитэ, уу баһыыта уонна да атыттар. Бу быстах диэн ааттанар үлэлэри барыларын эр дьон сүрүн үлэлэрин тас өттүнэн оҥороллор.

Дьиэ ис үлэтэ – сууйуу-сотуу, ас, таҥас бэлэмнээһинин үлэлэрэ. Бу үлэлэр сылаас сиргэ үлэлэнэр үлэлэринэн, сымнаҕас үлэнэн ааҕыллаллар. Билигин араас элбэх хонтуоралар үлэлэрэ бары тэҥнэһэннэр дьиэ иһинээҕи үлэлэргэ киирсэллэр.

Өй-санаа сайдан иһиититтэн үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта быһаччы тутулуктанара уонна онтон тирэх ылан сайдыыта өй-санаа баһыйан, бастаан, олоҕу салайан иһэрин бигэргэттэ. Yөрэх-билии сайдан истэҕин аайы үгүс илии үлэлэрин араас тиэхиникэлэр солбуйаннар өй үлэтинэн дьарыктанааччылар эбиллэн иһэллэр. Сайдыылаах дойдуларга илии үлэтэ лаппа аҕыйаабыта дьон эттэрин-сииннэрин аналлаах эрчиллиилэри, хамсаныылары оҥорон эрэ дьарыктыылларыгар тириэртэ.

Өй үлэтинэн дьарыктаныыны үгүстүк илиилэринэн үлэлиир дьон чэпчэки үлэнэн ааҕаллар. Кинилэр куруук хамсанан, сүгэн-көтөҕөн үлэлииллэр, биирдэ эмэ олоро түһэн сынньанан ылаллар, ол иһин санааларыгар өй үлэтинэн дьарыктанааччы үгүстүк олорорун сынньалаҥынан ааҕаллар. Итиннэ эбии өй үлэтэ сылаас дьиэҕэ-уокка үлэлэнэриттэн, тоҥуу-хатыы суоҕуттан кырдьык да чэпчэки үлэҕэ киирсэрэ сөп.

Yөрэҕи-билиини баһылааһынтан өй үлэтинэн дьарыктаныы саҕаланар. Уһуннук олорон эрэ өй үлэтинэн дьарыктаныы эт-сиин хамсыыр-имсиир дьоҕурун сыыйа-баайа сүтэрэн барыытыгар тириэрдэр. Тыыннаах киһи өйө-санаата этиттэн-сииниттэн туспа барар кыаҕа суох. Өй-санаа бары эньиэргийэтин эттэн-сиинтэн быһаччы ыларыттан эт-сиин мөлтөөтөҕүнэ, сыыйа-баайа өй-санаа эмиэ мөлтүүргэ тиийэр. 
Эти-сиини анаан-минээн дьарыктааһын, эрчийии өй үлэтинэн дьарыктанар дьоҥҥо хайаан да наада. Куруук сылаас сиргэ сылдьыы, үлэлээһин киһи тымныыны тулуйар дьоҕурун мөлтөтөрүн тэҥэ, ыарыыларга утарылаһар дьоҕурун суох оҥорон, эти-сиини мөлтөтөрүттэн тымныйан ыалдьыы кэлин кэмҥэ куорат дьонугар лаппа элбээбитэ бэлиэтэнэр.

Сахалар «Yлэлиир-хамсыыр» диэн холбуу этиини куруук туһаналлар. Эт-сиин хаһан баҕарар хамсаннаҕына эрэ табыллар, бары сүһүөхтэрэ имиллэн, тэнийэн биэрэн иһиэхтээхтэр. «Сүһүөҕү тэнитии» диэн сүһүөхтэри ууннары тардынан, тыыллаҥнаан эрчийии ааттанар. Киһи хамсыыра аҕыйаатаҕына сүһүөхтэрэ өр кэмҥэ хамсаабаккалар хам хатыраннар, уҥуохтара чарааһааннар үйэтэ кылгыыр. Эти-сиини эрчийии, хамсатыы син-биир үлэттэн тахсар. Эт-сиин хамсааһыҥҥа, үлэҕэ куруук наадыйарын умнумуохха.

Ханнык баҕарар үлэни кыайа-хото таһаарыылаахтык уонна уһуннук үлэлииргэ 50 мүнүүтэ тохтообокко үлэ кэнниттэн 10 мүнүүтэ тохтуу түһэн, эти-сиини сынньатан, өйү-санааны аралдьытан ылыы наада. Өй үлэтинэн дьарыктанар киһи бу кэмҥэ этин-сиинин эрчийиинэн, хамсаныыларынан дьарыктанан ылара этэ-сиинэ бөҕө туруктаах буоларын хааччыйыан сөп.
 
Сайдыылаах, үөрэхтээх-билиилээх дьон куһаҕаннык саныыр илиилэрин үлэтин үлэлээбэтэхтэринэ эбэтэр эттэрин-сииннэрин анаан-минээн хамсаныыларынан эрчийбэтэхтэринэ эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөн-ахсаан, хамсыыра-имсиирэ аҕыйаан иһэрин, үйэлэрэ кылгыырын араас суруйуулартан билиэхтэрин сөп.
 
Эти-сиини эрчимнээхтик хамсатан илиинэн күүскэ үлэлиир-хамсыыр кэм кэлэн бүтэрин спортсменнэр билэллэр. Киһи эдэр сэнэх эрдэҕинэ хамсанан-имсэнэн, этин-сиинин элбэхтик эрчийэн, илии үлэтинэн күүскэ үлэлээн баран, сааһыран истэҕинэ этэ-сиинэ мөлтөөн-ахсаан урукку кыайара-хоторо аҕыйаан барар.
 
Сааһыран истэххэ өй-санаа мунньуллан эбиллиитинэн туһанан өй үлэтинэн дьарыктаныыга киһи көһөн биэриитэ олох биир тутаах ирдэбилэ буолар. Ол курдук бэйэтэ илии үлэһитэ киһи сааһырдаҕына элбэх оҕолорун үлэлэрин-хамнастарын салайар, сиэннэрин үлэҕэ-хамнаска үөрэтэр кэмигэр илии ыарахан үлэлэриттэн тэйэн, салайар, дьаһайар үлэҕэ көһөн барыыта тиийэн кэлиэн сөп.

Онон киһи айылҕатын быһыытынан эдэр-сэнэх, кыанар эрдэҕинэ элбэхтик этин-сиинин хамсатан үлэлээн, эрчийэн, үөрүйэх оҥорон баран, сааһыран барыытыгар өй-санаа үлэтигэр көһөн дьарыктанара ирдэнэр. Киһи сааһыран истэҕинэ өй-санаа мунньустан, элбээн, дириҥээн иһэрин саха дьоно билэллэр, ол иһин өй-санаа үлэтинэн дьарыктаныы, кэлэр көлүөнэлэргэ олох уоппутуттан бэрсии ордук улахан туһаны аҕалыан сөп.

БААЙ уонна ДЬАДАҤЫ

Киһи өйүн-санаатын олорор олоҕо кыра эрдэҕиттэн чочуйан оҥорор диэни дьон-аймах бары билэллэр. «Бытие - определяет сознание» диэн омуктар этиилэрэ итини бигэргэтэр. Kиһи хайдах олохтооҕуттан өйө-санаата тутулуктааҕа ханнык да саарбах¬тааһына суох буолла. Урукку кэмҥэ дьадаҥы дьон оҕолоро муҥкук¬тар, иннилэрин-кэннилэрин ситэ быһаарыммат килбиктэр, хоргустар диэн былыргыны, ыраахтааҕы саҕанааҕы кэми суруйааччылар бэлиэтээн суруйаллара. Онтон баай дьон оҕолорун «Тот оҕото дохсун, баай оҕото бардам» диэн этиинэн майгыларын толору быһаараллар этэ. Бу этиилэр киһи олоҕут¬тан өйө-санаата тутулуктаах диэн быһаарыыга эмиэ сөп түбэһэллэр.

Сэбиэскэй былаас уһун кэмҥэ Россия дьонун өйүн-санаатын буккуйан, киһи барыта тэҥ буолар диэн үөрэтэ сатаабыта. Бу үөрэх  төрдүттэн сыыһата, ол аата киһи барыта кыайан тэҥнэспэттэрэ, перестройка хамсааһына үөскээһинигэр тириэрдэн сэбиэскэй былаас түргэнник, улахан утарсыыта суох сууллубута. Ол да буоллар, бу уһун кэмнээх үөрэх сабыдыалынан Россия дьоно баай уонна дьадаҥы дьон өйдөрө-санаалара төрдүттэн уратыланалларын, өссө сорох өттүлэринэн утарыта туралларын арааран, быһааран билэ иликтэр. Билигин дьон бары тэҥэ суохтарын син билинэннэр аны капиталистардыы сайдыы суолугар сыыйа киирэн эрэбит. 

Дьон олоҕо биир тэҥ буолара кыайан ситиһиллибэт ыраах эбититтэн коммунизм идиэйэтэ улаханнык мөлтөөтө. Коммунизм идиэйэтэ дьон өйө-санаата олус өр кэмҥэ сайыннаҕына, көннөҕүнэ, тубустаҕына эрэ ситиһиэн сөптөөх ыра санаата буолара чахчы билиннэ. Бу ыра санааны үс көлүөнэ дьон олохторун устата күүһүлээн туран ситиһэ сатааһын кырдьык кыаллыбатын Сэбиэскэй Сойуус үрэллиитэ дакаастаата. Итини тэҥэ оҕо өйө-санаата төрөппүттэрин үгэстэриттэн, үөрэхтэриттэн, олохторуттан чиҥ билиини ылынан, үгэстэргэ үөрэнэн салгыы сайдан истэҕинэ эрэ туруктаах өйгө-санааҕа кубулуйарын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарарын умнубуппут эдэрдэрбит өйдөрө-санаалара туруга суох буолуутугар, араас быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбээһинигэр тириэртэ.

Сир үрдүгэр олорор дьону барыларын хайдах олохтоохторуттан көрөн биэс сүрүн араҥаҕа араарыахха сөп. Бу дьон олохторун таһымыт¬тан тутулуктанан өйдөрө-санаалара эмиэ биллэрдик уратылаһалларын тэҥнээн көрүү быһаарар:

1. Мөлтөх өйдөөх-санаалаах быстар дьадаҥы дьон. Бу дьон үгүстэрэ араас ыарыыларынан ыалдьаллар, доруобуйалара мөлтөх, үлэлиир-хамсыыр кыахтара олус аҕыйах. Олохторун тупсарар туһугар тугу да оҥо¬рор санаалара да, кыахтара да суох, атын дьон көмөлөрүгэр, көрүүлэригэр наадыйаллар, тото аһаатахтарына уонна ханна эмэ сытар сирдэннэхтэринэ бары баҕа санаалара туолар. Бу дьон кэмиттэн көрөн баар дьонтон 5 эбэтэр 10 бырыһыаннарыгар тиийэ ылаллар.

2. Тиийиммэт, аҥалатыҥы өйдөөх-санаалаах дьон. Үгүстэрэ дьадаҥылар. Бу дьон баҕа санаалара намыһах, эттэрэ-сииннэрэ, доруобуйалара мөлтөх, үлэлиэхтэрин, хамсыахтарын соччо баҕарбаттар, быстар дьадаҥы дьону ордугургуу, барыта бэлэмҥэ сылдьыахтарын баҕара саныыллар, кыра эрдэхтэриттэн үлэлии үөрүйэхтэрэ суоҕуттан үлэни-хамнаһы кыайбаттар, ыгааһын, күһэйии күүһүнэн тугу эмэ кыраны, ким эмэ эппитин эбэтэр үтүктэн оҥоро сатыахтарын сөп. Бэлэмҥэ, улахан эрэйэ суох көстөргө тииһинэ сатыыллар, олус көрдөстөр. Бары дьонтон 10 эбэтэр 15 бырыһыан-нарын ылыахтарыгар сөп.

3. Дьон саамай элбэх ахсааннарын ортоку баайыылаахтар ылаллар. Бу дьон бэйэлэрин үлэлэринэн-хамнастарынан айахтарын иитти-нэллэр, үгүс туһалаах дьыалалары оҥороллор, бары баҕа санааларын, көрдөбүллэрин бэйэлэрин кыахтарыгар тэҥнээн биэрэри ситиһэллэр. Кыра эрдэхтэриттэн итиигэ-тымныыга үлэлии-хамсыы үөрэнэннэр тулуурдаахтар, дьулуурдаахтар, доруобуйалара бөҕө. Олохто¬рун тупсаран иһии, үөрэҕи-билиини баһылааһын диэки тардыһар баҕа санаалара күүстээх. Yлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлииллэр, оҕолорун бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьан үлэҕэ-хамнаска үөрэтэллэр.  Үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэрэ олохторун сиэриттэн үөскээн тахсар. Оҕоло¬рун барыны-бары сыаналыырга, харыстыырга, хаһан да киһи быһыытын аһара барбат буолууга үөрэтэллэр. Элбэхтик Айылҕаҕа сылдьан үлэлииллэриттэн-хамсыылларыттан  үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэрэ айылҕаттан туту¬луктаахтар. Ол курдук сырдыгы, үрүҥү үчүгэй, онтон хараҥаны, хараны куһаҕан диэн ылыналлар. Дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын барыларын билэллэр, оҕолорун олору оҥорбот буолууга үөрэтэллэр, ол иһин куһаҕан быһыылары оҥороллоро аҕыйах. Былыргы үгэстэри, сиэрдэри туомнары тутуһаллар, төрөппүттэрин, өбүгэлэрин ытыктыыллар, айылҕаны харыстыыллар.
 
Үлэһит киһи кэлэр көлүөнэлэрин туһугар олоҕун олорор. Оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үчүгэй, киһилии майгыга, үлэни-хамнаһы сатыырга, кыайарга үөрэтэр. Олох, дьон-аймах сайдыыны ситиһиилэрин сокуона алларааттан өрө, ол аата дьадаҥыттан байыы диэки хайысхаланан сайдан иһэр. Үлэлии-хамсыы үөрэнииттэн, тулуурдаах, дьулуурдаах буолууттан үлэһит дьон кэлэр көлүөнэлэрэ байан-тайан тахсыахтарын сөп.
 
Үлэһит дьон оҕолоро тулуурдаах, барыны-бары кыайыыга дьулуурда¬ах, санаабыт санааларын ситиһиигэ дьүккүөрдээх, үлэни-хамнаһы кыайар буола улааталлар. Саха үлэһит дьоно «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһоонун тутуһан оҕолорун иитэллэриттэн, үөрэтэллэриттэн үчүгэйгэ тардыһар баҕа санаалара өссө күүһүрэн, хаһан баҕарар ситиһэр кыахтара элбээн иһэр.

Үлэһит дьон өйдөрө-санаалара аһара баайдар өйдөрүн-санааларын кытта хайа да өттүнэн сөп түбэспэттэр. Хата үгүс өрүттэринэн утарыта турар хайысхалаахтар. Дьадаҥы уонна аһара баай дьон өйдөрө-санаалара былыр-былыргыттан сөп түбэспэттэрин туоһутунан бэйэ-бэйэлэрин кытта аймахтыы буолан холбоспотторун былыргыны суруйааччылар уонна Сэһэн Боло бэлиэтииллэр. Оччолорго, өй-санаа сайдыытын таба сыаналыыр эрдэхтэринэ аһара баай уонна үлэһиттэр олус тус-туспа санаалара дьайан, киһилии быһыылаах оҕолору иитэн-үөрэтэн улаатыннарбаттарын билинэллэр эбит. Ийэ уонна аҕа иккиэн атыны, тиэрэни, тус-туспаны этэн үөрэттэхтэринэ, оҕолоро хайаларын да үөрэҕин ылыммат буолар уратылааҕын, быстах майгыланан хааларын оччолортон учуоттууллар, аахсаллар эбит.

Былыр-былыргыттан саха омук баайа баайыгар, дьадаҥыта дьа-даҥытыгар наардаан эр ойох буолаллара. Дьадаҥы киһи уола баай киһи кыыһын ойох ылбат, баай киһи кыыһа дьадаҥы киһи уолугар эргэ тахсыбат. Өскө баай киһи кыыһа дьадаҥы киһи уолугар эргэ таҕыстаҕына, эбэтэр баай киһи уола дьадаҥы киһи кыыһын ойох ыллаҕына, улахан үөҕүүгэ, сиилээһиҥҥэ, хоһулааһыҥҥа сылдьар.
Саамай былыр улуу баайдар түһүмэхтээх уруу диэн тэрийэллэрэ үһү. Онно ат сүүрдүүлээх, күөн көрсөр бөҕөстөрдөөх, быһый дьоннор-доох уонна мүһэ былдьаһыыта диэн икки өттүттэн тардыһар күүстээх киһилээх буолаллар. Дьадаҥы ыал уруутугар баайдар, орто баайдар букатын сылдьыбаттар. (19,54-55).

4. Ортоку баай дьон. Үлэлээн-хамсаан, бары кыахтарын туһанан ортоку баайыылаах үлэһит дьонтон үүнэн, сайдан, баайы-малы мунньунан өрө тахсан иһэллэр. Сайдыы-үүнүү диэки тардыһар баҕа санаалара ордук күүстээх. Үчүгэйи, саҥаны булан олоххо киллэрэннэр өссө байан, тупсан иһиэхтэрин баҕараллар, ол туһугар үлэлииллэр. Үгүстэрэ урукку олохторун үөрэхтэ¬рин, үгэстэрин умнубакка тутуһа сылдьааччылар. Бэйэлэригэр туһалааҕын биллэхтэринэ араас сиэри-туому тутуһа сатыыллар. Дьон-аймах доруобай, эрчимнээх соҕус өттүлэрэ, сайдыыны-үүнүүнү ситиһэччилэрэ барыларыттан 10 эбэтэр 15 бырыһыаннарын ылаллар.

5. Аһара баайдар. Ханнык да сиэри-туому, итэҕэли билиммэт дьон, сокуоннары бэйэлэрин тустарыгар суруттарыахтарын баҕара саныыллар. Бу дьоҥҥо, биһиги эрэ баарбыт диэн өйдөбүл олус дириҥник иҥэр. Атын дьону барыларын аанньа ахтыбаттар, бэйэлэригэр туһаны оҥорооччуларынан эрэ ааттыыллар. Дьон ахсааннарыттан 5 эбэтэр 10 бырыһыаннарын ылыахтарын сөп.

Аһара баай дьоҥҥо үҥэр таҥаралара диэн суох. Кинилэр таҥаралара харчы, баай буолар. Дьадаҥы дьоҥҥо кыра, быстах баҕаларын толордохторуна, сиэртибэлэри, көмөлөрү оҥордохторуна бэйэлэрэ дьадаҥы дьоҥҥо тэҥнээтэххэ таҥара курдук буолан хаалаллар. Туһанар дьон аһара арбаатахтарына бэйэлэрэ даҕаны таҥара курдук сананарга түргэнник үөрэнэллэр. Сорох дьадаҥы дьоҥҥо ону-маны бэристэхтэринэ, кырдьык кинилэри абырыыр, көрөр-истэр, харыстыыр таҥараларын курдук сананаллар, бары баҕаларын толорор кыахтаах курдук көстөллөр.

Бэйэлэрэ ханнык да таҥараны итэҕэйбэт эрээрилэр кыра, дьадаҥы дьоҥҥо үчүгэй курдук көстөөрүлэр, ханнык эрэ, бэйэлэригэр туһалаах таҥараны итэҕэйэр курдук тутталлар.

Ааспыт «социализм» кэмигэр коммунистар дьону барыларын тэҥнэр диэн үөрэҕи быһаччы тутуһаннар бары дьону үгүс ахсааннаах ортоку баайыылаах үлэһиттэргэ тэҥнии сатаабыттара. Ол түмүгэр сайдыы-үүнүү диэки күүскэ тардыһыылаах, саҥаны, ситиһиини оҥоро сатыыр дьон бэртэрин туоратан, хаайталаан, суох оҥортоон кэбиһэннэр сайдыыны ситиспэт, хаалан хаалыы, «застой», най барыы кэмэ тиийэн кэлбитин бары билэбит.

Оҕону үөрэтиигэ баай киһи аһара баран иһэр. Оҕотун аһара маанылыыр, атаахтатар. Тугу да оҥорорун барытын көҥүллүүр, тугу да боппот, барыта көҥүлүнэн буолан иһэр. Тугу эмэ харыстыыр, сэрэнэн туттар диэн өйдөбүл хаһан да иҥэриллибэт. «Халлаан хабарҕатынан, муора тобугунан» иитиилээх киһи буола улаатар, баайынан киэптээһин, «Мин дуо?» дэнии өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн иҥэриллэр.

Атаах оҕо өйүгэр-санаатыгар «Мин тугу баҕарар оҥорорум  көҥүл» диэн өйдөбүл киирэн олохсуйар. Ийэтэ, аҕата оҕолоро тугу оҥорорун көрбөтөхтөрүнэ, куһаҕаны оҥорорун бопсубатахтарына- хаайбатахтарына, көннөрбөтөхтөрүнэ тугу талбытын оҥороро эбиллэн иһэр, онно эбии тугу көрдөөбүтүн барытын булан биэрэн истэхтэринэ  туох өйүгэр түспүтүн барытын көрдөөн, булларан иһэргэ үөрэнэр.

Маннык иитиилээх оҕо улаатан истэҕинэ бу өйө-санаата дириҥээн, кэҥээн иһэр. Тугу ба¬рытын оҥоро үөрэммитэ үчүгэйи да куһаҕаны да арааран билбэтигэр тириэрдэр, ол иһин хайатын баҕарар элбэхтик оҥорор киһиэхэ кубулуйар. Kуһаҕан быһыыны оҥоруу ордук чэпчэки, алдьатар оҥорор буолбатах, быһаара, сыаналыы сатаабакка, эрэйэ суох оҥоруллар буолан оҕо үгүстүк куһаҕаны оҥоруу диэки салаллан хаалыан сөп. Ким да буойан тохтоппотуттан куһаҕаны  оҥороро эбиллэн иһэр.

Куһаҕаны оҥорбутун кэнниттэн төрөппүтэ өйдөтөн мөҥөрүн, аны маннык быһыыны оҥорума диэн этэрин оннугар көмүскэстэҕинэ, харыстастаҕына, өссө оннук быһыыны оҥороро эбиллэр. Тугу да оҥордохпуна төрөппүтүм көмүскүө диэн өйдөбүл дириҥник иҥэн, олохсуйан хаалыыта куһаҕан быһыыта элбииригэр тириэрдэр.

Сахалар былыргы баайдара оҕолорун иитэллэригэр уустуктар баал¬ларын билинэн бастакы оҕолорун дьадаҥыларга биэрэн ииттэрэн ылаллар эбит. Ыал улахан оҕотун дьадаҥы ыалга ииттэрии атын оҕолорун өйдөрүгэр-санааларыгар дьайыытын В.Ксенофонтов дакаастаабыт. Кини улахан оҕотун Г.В.Ксенофонтовы дьадаҥы ыалга ииттэрэн, киһилии майгылаах буоларын ситиспитин таһынан атын оҕолоро убайдарын үтүктэннэр бары киһи быһыылаах, олоҕу табатык сыаналыыр, дьон бары тэҥник, үчүгэйдик олороллорун туһугар олохторун да харыстаабакка охсуһар буола улааппыттар. (20,16).

Биллэр баай, улуус быыбарынай кулубатын уола Сэһэн Боло улаатыар диэри эмиэ дьадаҥы таайдарыгар иитиллибитэ. (21,4). Кини үлэһит дьоҥҥо иитиллибитэ, кинилэр курдук санааламмыта үгүс үлэлэ¬риттэн биллэр.

2000 сыл алта ыйыгар сакаастанан оҥоруллубут 249 өлөрүүлэртэн 9 эрэ арыллыбыт, 1999 сыл аҥарыгар 289 өлөрүү буолбутуттан 11 эрэ арыллыбыт. Милиция үлэһиттэрэ бу сакаастаан өлөрүүлэр туох тэриллэринэн оҥоруллубуттарын сиһилии үөрэтэллэр. Арай хайа дьону, тоҕо сакаастаан өлөрөллөрүн үөрэтэ сатаабаттар. Бу өлөрүллүбүт дьон бары кэриэтэ улахан баайдар, араас бас билии көрүҥнэрин бас билээччилэр эбиттэр. Ити өлөрүүлэр биһиги дойдубутугар бас билиини, баайы үллэстии билигин да бара турарын биир биллэр бэлиэтинэн буолаллар. (22,10). Итини тэҥэ байыыттан дьон олохторо кылгыырын, быстах быһыыларга түбэһиилэрэ элбиирин ити быһаарыы эмиэ дакаастыыр.

Россия олохтоохторун өйдөрө-санаалара икки аҥы хайдыһыылара салҕанан баран иһэр. Аһара баай дьон элбээн иһиилэрэ үгүс үлэһиттэр быста дьадайан барыыларын үөскэтэр. Ол курдук баай мунньулуннаҕына эбиллэн иһэр, эбиискэ күүстэнэр-уохтанар, баттааһыны оҥороро улаатар. Мунньуллубут баайы сатаан туһаныы государство олоҕун туруктаах оҥорор. Олус элбэх баай биир быстах өйдөөх-санаалаах киһи илиитигэр киирэн хаалар куттала, туохха, үчүгэйгэ дуу, куһаҕаҥҥа дуу туһаныллара биллибэтэ үлэһит дьон, баайы-малы оҥорооччулар олохторун туруга суох оҥорор. 

БАЙЫЫ 

Экономика, үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта күүскэ сайдыыта дьон олоҕо тупсан иһиитин үөскэтэр уонна түргэтэтэр. Иккис тыһыынча сылларга билии-көрүү Европаттан саҕаланан Аан дойдуга тарҕанан барбытын быһыытынан бу дойдулар билиҥҥи кэмҥэ сайдыыны баһылаан иһэллэр.
 
Билигин сайдыылаах дойдулар олохтоохторун үгүстэрин баҕа санаалара байыыны-тайыыны ситиһии диэки салаллан турар. Кинилэр бары үөрэхтэрэ баай-талым олох үчүгэйин, киһиэхэ барыта-бары баар буоллаҕына, олоҕо тупсарын туһунан үөрэтэллэр. Бу дьон ситиспит олохторо, үлэлэрэ кырдьык даҕаны үлэлиир киһи сөптөөх хамнаһы аахсан олоҕун баай-талым оҥосторугар кыаҕы биэрэллэр. Ол быыһыгар аһара байбыт дьон бааллара ханнык да хааччаҕы, сууту-сокуону билиммэт буолуу үөскээһинигэр эмиэ тириэрдэллэр.

Баайы-малы мунньунуу, булунуу, туох барыта икки өрүттээҕин курдук, эмиэ икки араастаах. Сорох дьон онтон-мантан булан-талан түргэнник баайы-малы булуналлар. Онтон атыттар хас да көлүөнэ устата үлэлээннэр-хамсааннар баайы-малы сыыйа мунньуналлар.

Аныгы үйэҕэ киһи олоҕор сөп түбэһэр баайдаах-маллаах буоллаҕына эрэ табыллар. Олох сайдан иһиитэ биир киһиэхэ тиксэр баай-мал эбиллэн иһиитин үөскэтэр. Урут саха ыалын балаҕанын иһигэр миэбэл диэнтэн сандалы, олоппостор эрэ баар эбит буоллахтарына, билигин ыал дьиэтин иһэ араас миэбэлинэн толорутун таһынан элбэх олоххо туттуллар тиэхиникэлэринэн эмиэ хааччылынна. Араас таҥас сууйар массыыналар, холодильниктар компьютердар, телевизордар хас ыал аайы бааллар.

Былыргы дьон оҕуһунан уонна атынан үлэлээн, айаннаан сылдьыбыт эбит буоллахтарына билигин араас тыраахтардар, массыыналар ахсааннарын киһи ааҕан сиппэт элбэхтэр. Омук массыыналара сылтан сыл аайы ордук тупсан, киэркэйэн айанныыры чэпчэтэн иһэллэр. Олох сайдан иһиититтэн дьон ситиспит ситиһиилэрин оҥорон таһаарыытынан туһаналлара эбиллэн иһэр.

Дьон бары олорор олохторун тупсаран иһиэхтэрин баҕараллар, кыахтара баарынан ол туһугар үлэлииллэр. Олох тупсуута баайы-малы кытта сибээстээх, баай-мал эбиллэн иһиитигэр тириэрдэринэн бары кэриэтэ байыахтарын баҕараллар. Киһи үлэлээн-хамсаан эбиискэ баайы-малы булан, мунньунан иһиитэ итинник, үтүөҕэ баҕарар өй-санаа үөскээн олохсуйарыгар тириэрдэр. Олох салгыы сайдан иһиитэ ити баҕа санаа өссө улаатан, үрдээн биэриитин үөскэтэр. Баай-талым олоххо баҕарыы дьон үлэҕэ-хамнаска кыа-йыыны, тупсарыыны, ситиһиини оҥороллоругар, өссө байалларыгар  ыҥырар, угуйар, инники диэки сирдээн иһэр баҕа санааны үөскэтэр. Бу баҕа санаа ыҥырар, угуйар,  дьону хамсатар, үлэлэтэр, саҥаны айан-тутан туһаҕа таһааран иһэллэригэр күһэйэр олус туһалаах күүс буолар. Бу  күүс олоҕу иннин, сайдыы диэки сыҕарытар аналлаах.

Баай-талым олоххо баҕара, ымсыыра санааһын киһи бу олоҕунан ас¬тымматын үөскэтэн, олоҕун тупсаран иһиигэ ыҥырар. Байан иһэр дьон үлэлииллэрэ-хамсыыллара элбэх, барыы-кэлии, утуйар ууну умнуу арахсыспат аргыстарыгар кубулуйар. Байан иһии, баай эбиллэн барыыта киһи өйүн-санаатын сыыйа-баайа уларытар. Байбыт киһи бэйэтинэн астынар, дуоһуйар санаата элбиир, атын дьонтон үрдүктүк сананыыта үөскээн өйүгэр-санаатыгар олохсуйуон сөп. «Мин дуо»,- диэн этинии үксээһинэ уонна хантаччы туттунуу атын дьонтон лаппа ордугу билинии бэлиэтэ буолар. Бэйэтин билиммит киһи этиитин бас бэринэр дьоно толорботторо букатын табыллыбатын таһынан дьиэлээхтэрэ, оҕолоро бары хам баттаныыга түбэһиэхтэрин сөп. Кини эппитин курдук оҥорботоххо хайдах да сатаммат балаһыанньа үөскээһинэ аһара байбыт уонна тулуура суох  дьон государствоны салайдахтарына тоталитаризм, диктатура диэки салаллан барыылара итинэн быһаарыллар.

Дьон-аймах олохторун холобурдарыттан тирэх ылан өй-санаа сайдыытын уонна уларыйыытын туһунан маннык кылгас быһаарыылары оҥоруохха сөп:

1. Киһи баҕа санаата олоҕун тупсаран иһии, байыы-тайыы диэки тардыһар. Элбэхтик үлэлээн-хамсаан үгүс дьон ити баҕа санааларын бэйэлэрин олохторун устата ситиһэ сатыыллар, тупсараллар, онтон аҕыйахтара аһара толороллор.

2.  Төһө эмэ кэм ааспытын кэннэ баай-талым олох өйдөрүн-санааларын буорту оҥорон, мөлтөтөн,  кэлэр көлүөнэлэрин кыайан, сатаан ииппэттэриттэн аһара баай дьон аймахтарын үйэлэрэ кылгыыр, арыгыга, хааттыга ыллараннар баайдара-маллара ыһыллан сыыйа-баайа дьадайыы суолугар киирэллэр.

3. Дьадайыыттан дьон олохторо ыараатаҕына, тиийиммэт буоллахтарына өйдөрө-санаалара тупсарыттан эмиэ байар туһугар күүскэ ылсан үлэлээбитинэн, кэлэр көлүөнэлэрин үлэҕэ-хамнаска үөрэппитинэн бараллар.

Ити курдук байыы, олох көнүүтүн ситиһии эмиэ эргийэ турар аналлаах. Саха дьоно киһи майгына олоҕун уратытыттан улахан тутулуктааҕын билэннэр «Баай дьон сотору дьадайаллар» диэн этэллэрэ итинник дакаастанар.

Дьон үгүс өттүлэрэ төһө байан иһэллэр да соччонон майгылара куһаҕан өттүн диэки салаллан иһэрин, ордук кэччэгэй, кичээҥи буолан иһэллэрин былыргыны суруйааччылар элбэхтик суруйбуттара. Олортон ордук биллэринэн А.Е.Кулаковскай «Кэччэгэй баай» диэн хоһооно буолар.

Kиһи баҕа санаатын түмнэҕинэ хас да суолунан байыан, баайы мунньунуон сөп:

1.	Үлэлээн-хамсаан, оҥорон-тутан, булан-талан баайы-малы сыыйа-баайа мунньунуу.

2.	Төрөппүттэр баай-мал арааран биэриилэрэ.

3.	Улаханнык сүүйүү.

4.	Баайы уоран эбэтэр былдьаан-халаан ылан туһана сатыахха  эмиэ сөп.

Бу байыы хас да көрүҥнэриттэн киһи бэйэтин кыаҕынан, өйүнэн-санаатынан быһаарынан, аныгы суукка-сокуоҥҥа сөп түбэһэринэн талан ылан туһанар кыахтаах. Байыы бу көрүҥнэрин арыыйда дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Саха дьоно үлэһиттэр. Yлэлээн-хамсаан баайы-малы мунньунуу кинилэр олохторун сыала буолар. Ханнык баҕарар киһи бэйэтэ тутан-хабан оҥорбутун хаһан баҕарар ордук, чугастык сыаналыыр, астынар, атыттартан чорботор. «Плохой да свой» диэн этии хаһан баҕарар киһиэхэ чугастык ылыныллар. Бэйэ оҥорбута, туппута өйгө-санааҕа дьайыыта итинник туспа уратылааҕын тэҥэ, олус уһуннук, киһи үйэтин тухары үлэлээтэҕинэ эрэ баай-мал мунньуллара туруктаах, ыскайдаммат, уһун үйэлээх байыыны үөскэтэр.

2. Бэйэлэрэ үлэлээн-хамсаан баайы-малы мунньуммут төрөппүттэр оҕолоругар, сиэннэригэр баайдарын түҥэтэн биэрэр кыахтаналлар, кинилэри кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ-хамнаска үөрэтэннэр үлэ-хамнас салгыы сайдан иһэрин хааччыйар кыахтаахтар.

Төрөппүттэр үйэлэрин тухары үлэлээн-хамсаан булуммут, мунньуммут баайдарын-малларын эрэллээх, ол аата үлэһит, өйө-санаата туруктаах кэлэр көлүөнэлэригэр туттарыахтарын, хаалларыахтарын баҕарар санаалара улаатан иһэр. Ол иһин ыал байан, баайа-мала эбиллэн истэҕинэ оҕолорун үлэҕэ-хамнаска, баар баайы-малы ыскайдаабакка, табан туһанарга үөрэтиилэрэ ордук кытаатан, чиҥнээн биэрэр кыахтанар.

3. Киһи туох эмэ сүүйүүлээх оонньууга оонньоон биирдэ эмэтэ элбэҕи сүүйдэҕинэ уонна сатаан туһаннаҕына онтун туһалаах баайга-малга кубулутуон сөп. Ол эрээри сүүйүү диэн биир эмэ киһи олоҕор, биирдэ эмэ түбэһэр быһыы буоларынан куруук сүүйэ сатааһын туһата суох буолуон сөп.
 
Атын дьон санааларын таба учуоттаабаттан, сыаналаабаттан баайы хайдах мунньуохха сөбүн талан ылыы олус уустугурар. Кыра эрдэхтэриттэн бэлэмҥэ, барыта бары баар буоларыгар үөрэммит киһи туох да улахан эрэйэ, үлэтэ-хамнаһа суох кэлэр баайы сөбүлүүр. Ол иһин бу киһи кыайан сүүйбэтэҕинэ уоруу, алдьатыы, талааһын диэки өйө-санаата аан бастаан салаллыан сөп. Маннык өйдөөх-санаалаах эдэр киһи чэпчэкитик булунаары-талынаары, дөбөҥнүк, элбэх барыс киирэр суолун тутуһуута салгыы олоҕун сыыһа суолга салайыан сөп.
 
4. Уоруу уонна халабыр дьон оҥорор быһыыларыгар, сиэргэ, сокуоҥҥа сөп түбэспэттэриттэн киһилии киһи хаһан да оҥорбот куһаҕан быһыыларыгар киирсэллэр. Барыта бэлэмҥэ үөрэммит, чэпчэки олоҕу тутуһа сатааччылар билигин элбээбиттэриттэн оҕо өйө-санаата олоҕун хайа кэмиттэн маннык халыйыыга киирэрин быһаарыахпытын наада.

Киһи өйүнэн-санаатынан талан ылан ханнык быһаарыыны ылынарыгар бэйэтигэр туох, төһө барыс киирэрин, туох туһа тахсарын урут бастаан ааҕынар, бэйэтин, билэр дьонун уопуттарынан туһанар. Кыра эрдэҕинэ ийэ кута куһаҕан быһыылары оҥорбот буолууга иитиллибит буоллаҕына, олору оҥороро лаппа аҕыйыан сөп диэн «Кут-сүр үөрэҕэ» быһаарар. 

Уоран булуу төһө да атыттар билбэттэринэн оҥоруллубутун иһин уоруйахха бэйэтигэр дьайыыта ураты. Түбэспэтэх уоруйах өссө уоран иһэр кыдьыкка ыллара охсор аналлаах. Аан маҥнай кыраны да уоран баран түбэспэтэҕинэ уонна  уорбутун сатаан туһаннаҕына, барыстаннаҕына өссө ылыан, туһаныан баҕата батарбакка, аны онтун хатылыырыгар тиийэр. Босхону ылан туһаныы киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыта уратытыттан, олус күүстээҕиттэн «Уоруйаҕы кытта олордоххуна уоруйах буолуоҥ» диэн этии үөскээбит. Олус тулуурдаах, бэйэлэрэ үлэлии-хамсыы үөрэммит эрэ дьон итинник быстах киирэр абылаҥы кыайан тулуйар кыахтаналлар. Үгүс ахсааннаах үлэһит, оҥорор, тутар дьон бары уоруйаҕы сөбүлээбэттэр. Ол иһин уоруйах кэлин син-биир түбэһэр, оҥорбут буруйугар эппиэттиир кэмэ кэлэр.

Халаан-талаан байыы син-биир уоруу курдук бэлэми ылыы буолан баран аһара кистэммэккэ, саспакка оҥоруллар. Государство уонна суут-сокуон кыахтара мөлтөөбүт кэмигэр халабырдьыттар элбээн ылаллар. Кэлин государство күүһүрдэҕинэ уонна суут-сокуон  тутуһуллар буоллаҕына халабырдьыттар, талаанньыттар сиик курдук симэлийиэхтэрин сөп.

Дьон бары баай буолуохтарын баҕара саныыллар. Уһун үйэлэрин тухары үлэлээн-үлэлээн баран тугу да мунньуммакка, байбакка хаалбыт киһи «Тоҕо манныгый?» диэн санааҕа оҕустарара сөп. Үлэһит киһи туга эмэтэ тиийбэт буолуута государствоттан олус улахан тутулуктаах. Ол курдук олус элбэх нолуоктаах, көрөр-истэр, маныыр дьонноох государствоҕа үлэһит киһи ылар хамнаһа кыра буоларын өссө К.Маркс арыйбыта.

Yлэлээн-хамсаан, оҥорон-тутан баайы-малы мунньуммут дьон баайдара араас тутуулар, тиэхиникэлэр эбэтэр ынахтар, сылгылар, табалар буолаллар. Баай-мал маннык көрүҥнэринэн мунньуллуута үлэ-хамнас сайдан, кэҥээн иһиитин үөскэтэр. Бу курдук көрүҥнээх баайы-малы быстах дьыалаҕа, көргө-күүлэйгэ туттуу кыаллыбат, ол оннугар үлэ-хамнас эбиллэн, сайдан иһэр кыаҕа улаатар.
 
Yлэ-хамнас баайы-малы үөскэтэр. Yлэһит киһи хамнаһа аһыттан уонна таҥаһыттан ордор кэмэ кэллэҕинэ сыыйа-баайа байан-тайан иһэр кыахтанар. Yлэһит дьону көмүскүүр сөптөөх сокуоннардаах государствоҕа үлэһиттэр сыыйа-баайа байан-тайан иһиэхтэрин сөп. 

ЭМИСКЭ БАЙЫЫ СОДУЛА

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ биир киһи олорор олоҕунан муҥурданан хаалбат. Бу үөрэх киһи өйө-санаата сайдыытын хас да көлүөнэ дьон олохторун устата олус дириҥник ырытан быһаарар. Бу үөрэххэ эмискэ байыы өйгө-санааҕа улахан содуллаах диэн этиллэр. Ол курдук, субу халлаантан түспүт курдук баай киһиэхэ бэйэтигэр туһаны, үчүгэйи оҥорон сынньалаҥнык, талбытынан сырытыннарар буоллаҕына, оҕотун, кэлэр көлүөнэтин өйүгэр-санаатыгар улахан охсууну оҥорон, сүрэҕэ суох, бэлэмҥэ үөрэммит киһиэхэ кубулутуон сөп. Маннык үөрэммит оҕо улаатан олоҕун олороругар бас-баттах иитиллибитэ улахан уустуктары үөскэтэрин «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэбитигэр быһаарбыппыт. (23,30).

Биир киһи олоҕо кылгас. Сахалар этэллэринэн «Түннүгүнэн чыычаах көтөн ааспытын курдук» сотору бүтэр. Кини кэнниттэн оҕолоро, сиэннэрэ хааланнар бу Орто дойдуга олох салҕанан баран иһэригэр баҕарар, ол туһугар дьулуһар, олоҕун олорор. Киһи олоҕун сүрүн сыалынан кэлэр көлүөнэлэрин иитэн-үөрэтэн киһи быһыылаах дьон оҥорон Сир үрдүгэр олоҕу салгыы сайыннарыы буоларын сахалар халбаҥнаабакка эрэ тутуһаллар.

Олоҕу олоруу «Туох барыта икки өрүттээҕин» курдук эмиэ икки өрүттээх уонна хаһан эрэ, кэмэ кэллэҕинэ эргийэн биэрэр уратылааҕын табатык сыаналааһынтан олус улахан тутулуктаах. Ол курдук олоҕу олоруу икки өрүттэрэ манныктар:

1. Киһи олоҕун устата туох эмэ туһалааҕы оҥорон, тутан, экономикаҕа барыһы киллэрэр дьарыгынан дьарыктанан, үлэлээн-хамсаан олоҕу олоруута.

2. Атын дьон экономикаҕа туһалааҕы оҥорбуттарыттан туһанан олоҕу олоруу.

Олоҕу олоруу бу икки өрүтүн биир-биир ыламмыт арыыйда дириҥник ырытан көрдүөхпүт:

1. Дьон үксэ үлэһиттэр. Олохторун устата туһалаах, барыһы оҥорор дьыалаларынан дьарыктананнар олоҕу сайдыы, үүнүү диэки сыыйа-баайа да буоллар хамсаталлар, баайы-малы мунньуналлар, уһун үйэлээх тутуулары туталлар. Олоххо туһалааҕы оҥоруу, үйэлээҕи тутуу бастакы миэстэни ылар буоллаҕына, киһи олоххо  интэриэһэ улаатан киһилии олорор кыахтанарын таһынан оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин үтүө быһыыга, үлэҕэ-хамнаска иитэр-үөрэтэр кыаҕа улаатар.
 
Үлэ – олох үөрэҕэ диэн этии сүнньэ киһи үлэлии үөрэнэн олоҕу сайыннарарын, олох сайдыытын тэҥэ киһи өйө-санаата эмиэ сайдан иһэрин быһаарар.

Киһи бэйэтин кыаҕынан, үлэтинэн-хамнаһынан баайы-малы мунньунан баайыыны ситиһэрэ олус уустук, үлэлээх уонна уһун кэми ылар. Америка биллэр миллиардера Морган саҥа улаатан иһэн сүгэ сылдьар лотуогунан сигаретаны атыылыыртан саҕалаан баран кэлин киоск атыылаһан атыынан-эргиэнинэн дьарыктанан, баайын-малын үйэтин тухары мунньуммута. Билигин биһиэхэ даҕаны ырыынак үйэтэ кэлэн дьон кыахтаах, үлэни-хамнаһы кыайар өттүлэрэ үлэлээн-хамсаан баайы-малы мунньунар, кыаҕырар кэмнэрэ кэлэн турар.

Уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕэ биир киһи олоҕуттан салгыы баран хас да көлүөнэлэр олохторун бииргэ, холбуу ылан көрөр, сөптөөх, туһалаах быһаарыылары оҥорор. Ол курдук «Үлэһит дьон уһун үйэлээхтэр» диэн этиини кылгастык ырыттахпытына үлэлиир-хамсыыр киһи этэ-сиинэ, доруобуйата бөҕөрҕөөн уһуннук олорорун тэҥэ, оҕолорун, онтон салгыы сиэннэрин үлэҕэ-хамнаска үөрэттэҕинэ, бу аймахтар бары үйэлэрэ уһуур, салҕанан баран иһэр кыахтанар. Ол иһин биһиги үөрэхпит олох салҕанан иһиитин табатык сыаналыыра быһаарыллар.

Сахалар олохторун үөрэҕэ биир киһи олоҕуттан, үлэтиттэн-хамнаһыттан саҕаланан баран салҕанан, оҕолоро, сиэннэрэ, онтон хос сиэннэрэ улаатан олоҕу салҕаан иһэллэрин быһаарар. Олох көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллиитигэр оҕону атаахтатыы, сыыһа-халты иитии, аһара барар көлүөнэлэри улаатыннарарынан, бу дьон сыыһа-халты туттунууларын элбэтэн, аан маҥнай эр дьон ахсааннара аҕыйыырыгар тириэрдэр.
 
Бэйэтэ көрсүө, сэмэй, үлэһит киһи оҕолорун көрсүө, сэмэй, үлэһит буолууга үөрэттэҕинэ эрэ, бу оҕолор улаатаннар оҕолорун көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон буола улаатыннардахтарына, бу аймахтар ахсааннара эбиллэр, ол аата омуктар сайдар, элбиир кыахтаналлар.
  
2. Биһиги республикабытыгар сэбиэскэй былаас саҕаттан оҥорор-тутар промышленность сайдыыта суох. Айылҕабыт дьадаҥытынан тыа хаһаайыстыбатын үлэлэрэ өссө ханнык да барыһы биэрэ, олохтоохтору аһынан-үөлүнэн толору хааччыйа иликтэр. 

Баайы-малы аптаах остуоруйаҕа кэпсэнэр курдук эмискэ булунуу киһи үлэлээн-хамсаан мунньунар кыаҕын таһынан барарынан, атын дьон бэлэмнэрин ылыыга, ону туһаныыга киирсэр быһыы буолар.

Олоххо бэлэми, атыттар оҥорбуттарын, туппуттарын ылан туһа-нааччылар аҕыйаатахтарына эрэ, олох сайдыы, үүнүү диэки сыҕарыйар кыахтанарын умнубатахпытына табыллар. Хас сыл аайы ааҕыллар республикабыт бюджетигэр барыс киириитэ баар буолла-ҕына эрэ сайдыы ситиһилиннэ диэн этиэххэ сөп. Биһиги республикабытыгар үлэ-хамнас сайдыыта суоҕуттан, бэлэми туһанааччылар элбэхтэриттэн бюджет итэҕэһэ хас сыл аайы улаатан иһэр.

Дьон бары кэриэтэ байыахтарын, олохторун көннөрүөхтэрин баҕарар буоллахтарына, сахалар хайдах байар туһалааҕын былыр-былыргыттан билэллэр уонна олохторугар туһаналлар. «Эмискэ байар куһаҕан», «Тыалынан киирбит холоругунан тахсар» диэн этиилэрэ онно быһаччы сыһыаннаах. Бу этиилэр олус уһун үйэлээх саха дьонун үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаах олохторун үөрэҕин төрүттэринэн буолаллар. «Тыалынан киирбит холоругунан тахсар» диэн этии түргэнник байыы киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор охсуута ордук улаханын олус табатык быһаарар. 

Эмискэ байыы, туохха эмэ эрэйэ суох тииһинии, киһиэхэ бэйэтигэр үчүгэйи оҥорон көҥүлүнэн, талбытынан сылдьарын хааччыйар буоллаҕына, оҕолоро, онтон үөрэнэннэр, өссө көҥүл барыыларын үөскэтэн, киһилии быһыылаах сиэнэ суох хааларыгар тириэрдиэн сөбө итинник этиилэр үөскүүллэригэр тириэрпит.

Босхону, бэлэми булан-талан байбыт дьон баайдарын араас элбэх киэргэлгэ, көмүскэ, харчыга, көргө-күүлэйгэ, аһааһыҥҥа-сиэһиҥҥэ кубулутар уратылаахтар. Маннык көрүҥнээхтик байбыт дьон элбээтэхтэринэ босхоҕо тииһиниэхтэрин баҕалаахтар, уоруйахтар, сүүлүктэр эмиэ элбииллэр.

Эмискэ байыы, элбэх харчылана түһүү диэни уоруйахтар уонна хаартыһыттар элбэхтик билбит суоллара. Сүүйэн булбут баай киһиэхэ иҥмэт, кэлбитин курдук ааһан хаалар аналлаах, атыттар ордук саныыллара олус күүскэ дьайыытыттан түргэнник симэлийэр, суох буолар дьылҕаланар. Бу дьон олус элбэх сүүйбүт харчыларыттан туох эмэ туһалааҕы оҥорбуттара бэрт аҕыйах, тугу булбуттарын барытын ыыл-мыыл гынан, ыһан-тоҕон, аһаан-сиэн, күүлэйдээн бүтэрэн иһэллэр.

Лотетеянан сүүйүү эмиэ эмискэ байыыга киирсэр. Халлаантан кэлэн түспүт курдук баай туһата кыра. Ордук массыынаны сүүйбүт дьон табыллыбаттар, босхо массыынанан олус түргэнник айанныылларыттан сыыһа-халты туттунан абаарыйаҕа түбэһэллэрэ элбээн хаалыан сөп. Ол иһин лотереянан сүүйбүт массыынаны эргитэн, атыылаан баран туһанар ордук эрэллээх диэн этии оруннаах.

Эмискэ байыы бэйэтэ киһиргэс, дэбдэҥ майгылаах киһи өйүн-санаатын олус түргэнник куһаҕан өттүгэр уларытарын «Киһини билиэххин баҕарар буоллаххына, баайда биэр»,- диэн этии бил¬лэрэр. Бу этии байбыты тулуйары, киһи быһыытын сүтэрбэт буолууну ураты тулуур¬даах дьон эрэ тулуйалларын быһаарар.

Баайы-малы чэпчэкитик булуу-талыы үөрүүтэ-көтүүтэ барыга бары олус тиэтэйэр эдэрдэри уорууга-талааһыҥҥа, эмискэ элбэҕи булуна-талына охсууга үтүрүйэр күүһэ улахан. Эмискэ байыы өйү-санааны уларытар, төрдүттэн таҥнары эргитэр. Харчы баар буола түстэҕинэ түҥэтэргэ эрэйдээх, үгүс толкуйу, ырытыыны үөскэтэрин тэҥэ, эмискэ байбыттар харчыларын туора-маары ыскайдааннар, элбэхтик, үчүгэйдик аһааннар, сууйаннар «Халлаан хабарҕаларынан, муора тобуктарынан» диэн өс хоһоонугар сөп түбэһэр буола быһыыланалларыгар тириэрдэр.

Сэбиэскэй государство үгүс сылларга дьон күүстээх үлэтинэн-хамнаһынан мунньуммут баайын-малын үллэстиини салайааччылар баһылаан-көһүлээн ыыталларыгар бэйэлэрин умнубатахтарыттан, элбэххэ тииһинэннэр, биһиэхэ саҥа баайдар эрэйэ суох, дөбөҥнүк үөскээтилэр. Ол иһин үлэлээбэккэ, эрэйдэммэккэ байар баҕа эдэр дьоҥҥо билигин аһара элбээтэ. Ыллыы, күүлэйдии, аһыы-сии сылдьан баай буолуохтарын бары баҕара саныыллара аһара барда. И.Гаврильев баайтан-малтан матан хаалымаары былдьаһан-тарыһан байа охсуон баҕарарын биллэрэр. (24,6).
 
Босхону булан туһана охсор баҕаттан халлаантан, айыылартан тугу эмэни ылан, онон эбинэн туһа оҥостор санаа үгүс дьоҥҥо киирэн эрэрэ куһаҕан. Дьон үтүө баҕа санааларын туһанан ааты-суолу ыла сатааччылар эмиэ элбэхтэр.
 
Туох эмэ санааны көтөҕөр баар буоллаҕына, дьон биллэр сымыйаны, омуннааҕы да истэллэрин, ааҕалларын, көрөллөрүн сөбүлүүллэр. Санааны көтөҕүү биирдэ эмэ туһалаах буоллаҕына, куруук санааны көтөхтөрө сылдьыы, өйөнөн хаалыы, сымыйа үгэһи үөскэтинэр сыыһа, кэлин бэйэлэрэ онтон эрэйдэниэхтэрин сөп.

Олоҕу олоруу диэн аҥардастыы ону-маны, малы-салы үллэстии, былдьаһыы-тарыһыы буолбатах. Олоххо аҥардастыы аҥар өттүн диэки барыы хайдах да табыллыбатынан биһиги дойдубутугар буолан ааспытын курдук бэлэми үллэстии сотору бүтүөҕэ. 
Уоран эбэтэр урут түһэн эмискэ байбыт дьон өлөллөрүгэр кэмсиниэхтэрин сөп. Оҕолорун атаахтатан, быстах быһыыга үөрэтэн кэбиһэннэр сыыһа-халты туттунуулара элбээн хаалыан сөбүн тэҥэ, босхоҕо, бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыт эдэр киһи ханнык да үлэни-хамнаһы кыайбатыттан, сатаабатыттан уонна кырдьаҕастары аанньа ахтыбат буола улаатарыттан кэлин төрөппүттэригэр сыһыана тымныйыан, уустугуруон сөп.
 
Эмискэ байыы киһи өйүн-санаатын тосту уларытарынан, бэйэтэ куһаҕан майгыннанан хаалыан сөбүттэн, онтон оҕолорун «Көҥүлүнэн барбыт» дьоҥҥо кубулутарынан, эмискэ байбыт дьон уһун үйэлэрэ суохтар, үһүс көлүөнэлэриттэн, ол аата сиэннэриттэн ыла мөлтөөн, эстэн, симэлийэн баралларын уһун үйэлээх сахалар олохторун үөрэҕэ быһаарарын умнубакка олохпутугар туһаныахпыт этэ.
           
ҮЛЭҺИТ КИҺИ ӨЙӨ-САНААТА

Сахаларга «Төрүт-уус киһи оҕото» диэн этии баар. Бу этии үлэһит киһи оҕото үлэһит буолар диэн эбии өйдөбүллээҕин тэҥэ, оҕо төрөппүтүн ким да буолбутун иһин үтүктэн улаатарын, кини курдук буолар кыаҕа улаханын эмиэ быһаарар.

Оҕо төрөппүтүн үтүктэн үөрэниитэ уонна өйө-санаата «Куһаҕаны», «Айыыны» оҥорума» диэн хааччахтардааҕа  кини курдук өйдөөх-санаалаах буола улаатарыгар тириэрдэр. Саха дьоно оҕо өйүн-санаатын билээри гыннахтарына төрөппүттэрин туһунан ыйыталаһаллара бу үтүктэн үөрэниигэ, «Төрүт уус киһи оҕото» диэн этиигэ олоҕурар.

Элбэх дьон үлэлээн-хамсаан, бэйэлэрин үлэлэринэн айахтарын ииттинэллэр, араас баайы-малы эбии мунньуналлар. Үлэһит дьон элбэхтэр. Баар дьонтон барыларыттан 50-70 бырыһыаннарыттан ордуктарын ылаллар. Дьон-аймах олохторун суола элбэх ахсааннаах өттүлэрин баҕа санааларын толоруу, кинилэр үчүгэй, үтүө, үрүҥ диэн өйдөбүллэрин ситиһии диэки сыыйа-баайа салаллан баран иһэр.

Kим элбэх ахсааннаах ол баһыйар өрүт буолара итини эмиэ быһаарар. Бу  быһаарыы таба буолуута элбэх ахсааннаахтар өйдөрө-санаалара төһө сайдыылааҕыттан эмиэ олус улахан тутулуктаах. Улуу Октябрьскай революция эрэллээх кыайыытын кэнниттэн үлэһиттэр, хамначчыттар уонна саллааттар былааһы ылан бараннар, үөрэхтэрэ, билиилэрэ ситэ тиийбэккэ, кэлин күүстээх диктатура диэки салаллан хаалыылара кэнники олохторун, сайдыыларын туормастаабыта.
 
Биһиги бу үлэбитигэр үлэһит дьон оҕолорун үөрэтэр ньымаларын уратыларын быһаарыахпыт. Ол иһин үлэһит дьон туох үчүгэйдээхтэрин, олохторугар туох ситиһиини оҥороллорун булан арыйыы биһиги сыалбыт буолуо этэ.

Урукку үлэлэрбитигэр быһаарбыппыт курдук киһи өйүн-санаатын олорор олоҕо өр сылларга, кыра сааһыттан улаатыар диэри чочуйан оҥорор. Оҕо иитиитигэр, киһилии киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга үлэһит дьон олохторо ордук сөп түбэһэр. Киһи өйүн-санаатын быһаарар «Киһилии киһи» диэн өй¬дөбүлү үлэһит дьон үөскэппиттэрэ, үчүгэй киһи таҥараны киһи буолуу үөрэҕин тутуһар үлэһит дьон айбыттара, туһаналлара чахчы. Аһыныгас санаалаах, кыаҕа баарынан көмөлөһө сатыыр, барыны-бары харыстыыр, хаһан да аһара туттубат, үлэлээн-хамсаан тугу эмэни булунар дьону үлэһиттэр эрэ иитэн-үөрэтэн улаатыннараллар.

Yлэһиттэр олохторо, өйдөрө-санаалара, куруук үлэлииллэрэ, дьулуурдара, тулуурдара, олох ыарахаттарын тулуйаллара Айылҕа көрдөбүллэригэр олус сөп түбэһэллэр. Итини тэҥэ Айылҕаны харыстыыллара, буорту оҥорботторо, алдьаннаҕына көннөрөр үлэлэри ыыталлара дьиҥнээх үтүө санаалаах дьон, кинилэр буолалларын быһаарар.

Олох сайдан, экономика күүһүрэн, бары-барыта, киһи наадыйара баар, дэлэйэн истэҕин аайытын киһи өйө-санаата өссө бөҕөргөөн, кытаатан биэрэн иһиэхтээҕин дьон аймах үгүс өттүлэрэ арааран өйдүү иликтэрэ хомолтолоох. Бу өйдөбүлү билигин, өссө хойутуу илигинэ дьон өйдөрүгэр-санааларыгар киллэрэн иҥэрии оҥоруллубатаҕына, кырдьык, дьон-аймах салгыы олохторугар улахан уларыйыылар тахсыылара ханнык да саарбаҕа суох буолар.

Былыргы кэмҥэ баай дьону киһилии майгына суохтар диэн туспа арааран этэллэрэ биллэр. Ол этэллэрин «Баай дьон тоҕус көлүөнэ кэнниттэн уларыйаллар» диэн этиилэрэ эмиэ бигэргэтэр. Ити аата, омук уһун үйэлэнэригэр, сиэри-туому тутуһан олоҕун олороругар баай дьон ханнык да туһаны оҥорботторун билинии буолар.

Дьон олоҕор сотору-сотору уларыйар кэмнэр кэлэллэрин бы¬лыргы сахалар билэллэрин ити этиилэрэ эмиэ бигэргэтэр. Баайга-талымҥа, туох барыта дэлэйигэр үөскээбит киһи өйө-санаата мөлтөх, барыта бэлэмҥэ үөрэммит атаах буолан хаалара, кэлэр көлүөнэлэрин иитэн-үөрэтэн улаатыннарарыгар өссө мөлтөтөн биэрэринэн уратыланар. Ол аата бэйэлэрэ атаах, кыра эрдэхтэринэ төрөппүттэрэ хайдах көрбүттэрин-истибиттэрин билбэт дьон, өссө атаах оҕону иитэн улаатын¬наран иһэллэрэ быһаарыллар. Кэлэр көлүөнэ дьон аһара атаахтык иитиллиилэриттэн, тулуура суох буола улааталларыттан арыгыга ылларыылара элбиир. Кэлин олох сайдан истэҕинэ аны наркоман буолан барыы мөлтөх майгылаах, тулуура суох дьоҥҥо ордук күүскэ суоһуур кэмэ кэлэн иһэр. Ол иһин туруга суох өйдөөх-санаалаах, атаахтык иитиллибит эдэрдэр сотору эстэр суолга киириэхтэрин сөп.

Үлэһит дьон оҕолоро кыра эрдэҕиттэн, бэйэтэ төһө кыайар буолуоҕуттан айылҕа итиитин, тымныытын тулуйа, үлэлии үөрэнэр. Үлэ киһи өйүн-санаатын, этин-сиинин эрчийэр, ол иһин тулуурдаах, дьулуурдаах буола улаатар. Үлэһит киһи бэйэтин солбуйуохтаах оҕотун бэйэтэ батыһыннара сылдьан, хайдах үлэлии үөрэммитин курдук үөрэттэҕинэ кэлэр көлүөнэтигэр эрэллээх буолар, олоҕо кэлэр көлүөнэтигэр бэриллэн салгыы сайдан барар кыахтанар.

Үлэ-хамнас итиини, тымныыны тулуйарга эдэр киһини эрчийэр. Айылҕаҕа куруук сылдьарыттан бырдахха, үөҥҥэ-көйүүргэ сиэтэрэ элбээн доруобуйата, өйүн-санаатын туруга бөҕөргүүр. Быстах быһыыларга түбэстэҕинэ тулуурдаах буолан, олох араас ыарахаттарыгар сөптөөх быһаарыныылары ылынар кыахтанар. Өй-санаа айылҕа биэрбит ыарахаттарын тулуйарга үөрэнэн сайдыыта туруктаах өй-санаа диэн ааттанар.

Дьулуурдаах буолуу, ылыммыт сыалы ситиһии киһи биир үчүгэй хаачыстыбатынан ааҕыллар. Олох ыарахаттарын тулуйа үөрэнии киһи ити хаачыстыбаларын сайыннарар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтэ оҥорон кыайарга, сатыырга үөрэннэҕинэ, бэйэтин олоҕор элбэх кыайыыны ситиһэр кыахтанар. «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһооно оҕо төрөппүтүнээҕэр бары хаачыстыбаларынан барытынан ордук буола улаатыахтааҕын быһаарар. Тулуурдаах, дьулуурдаах, күүстээх санаалаах буолуу өһөс диэн ааттанар. Онтон ити олус туһалаах хаачыстыбалары киһи куруук эрчилиннэҕинэ, дьарыктаннаҕына эрэ ситиһэрин ким барыта билэр суола эрээри «социализм» сымнаҕас олоҕор үөрэнэммит бары умнан сылдьабыт. Итини тэҥэ бу өс хоһооно кэлэр көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын олус бөҕөргөтөрүн, күүһүрдэрин иһин сахалары мөлтөтө, симэлитэ сатааччылар сөбүлээбэттэр.

«Үлэһит киһи оҕото – үлэһит буолар» диэн сахалар этэллэр. Бу саха дьоно уһун үйэлэргэ үөрэппит олохторун үөрэҕэ. Киһини билиэх-тэрин баҕардахтарына төрөппүттэрин туһунан ыйыталаһаллара, төрөппүттэрин өйдөрө-санаалара оҕо кыра эрдэҕинэ бэриллэн ийэ кутугар иҥэн хааларын былыргыттан билэллэрин биллэрэр этии буолар.

Киһини билээри гыннахха «Төрүт уус киһи оҕото» диэн этии кэнниттэн өссө атын быһаарыы соччо көрдөммөт буолуон сөп. Уус диэн улахан үлэһит, олус сатабыллаах тутуулаах, тугу барытын сатыыр киһи аата. Саха дьоно – тимир уустарыттан үөскээн, тэнийэн тахсыбыттарын бу уус диэн тыл эмиэ быһаарар.

Үлэһит киһи тугу даҕаны аһара туттубат. Барытын кэмнээн, сөп буоларынан эрэ тутта сатыыр уонна онно оҕотун үөрэтэр. Айылҕаттан ылара да кэллэҕинэ аһара баран олус элбэҕи ылбат, булду аһара бултаабат. Сөп буоларын эрэ ылар. Туохха барытыгар аһара туттубат буолуу үлэһит дьон киһилии майгыга үөрэхтэрэ буолар. Кыыһырдахха – «Аһара кыыһырыма», «Уһуннук кыыһырыма», ытаатахха – «Чэ, сөп буолуо. Аһара ытаама», үөрдэххэ – «Аһара үөрүмэ, алларастаан күлүмэ, сотору ытыырыҥ кэлиэҕэ» диэн үөрэхтэр барылара хаһан да аһара барбат буолууга үөрэтэллэр.

Саха үлэһит дьонун олохторо айылҕаттан олус күүстээх тутулуктааҕа оҕолорун Айылҕаны таптыырга, харыстыырга үөрэтэллэригэр күһэйэр, Айылҕа дириҥ күүстэригэр, иччилэргэ итэҕэли иҥэрэллэр. Көтөрдөрү уонна кыыллары, тыыннаах харамайдары харыстыырга оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэллэр.

Онон, үлэһит дьон оҕолоро улаатан бэйэлэрэ хайдах үөрэммиттэрин курдук кэлэр көлүөнэлэрин салгыы үөрэтэн истэхтэринэ аймахтара салгыы сайдан иһэр кыахтаналларын ситиһэллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ, ол аата 5 сааһыгар диэри, иитиитэ чиҥ, кытаанах буолуохтаах.

Тугу сатыырын барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэн, оннук үгэстэри үөскэтинэн ийэ кута иитиллэн иһэрэ наада.

Оҕо улаатан бэйэтин өйүнэн-санаатынан салаллан олоҕун оҥостон ба¬рыытыгар кыра эрдэҕинэ бэрээдэхтээх буолууга чиҥник үөрэммитэ олус туһалыыр. Киһи итирэн өйө көттөҕүнэ ийэ кутун өйүнэн-санаатынан салаллар диэн «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэбитигэр быһаарбыппыт. Билигин эдэрдэр арыгы иһэн итирэн баран оҥорор ыар буруйдара, куһаҕан быһыылара барылара кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара киһилии быһыыга иитиллибэтэхтэрин туоһулуур.

Олоххо көрсөр ыарахаттары тулуйа үөрэнэргэ «Үөрэх ыарахан буоллаҕына олорорго чэп¬чэки буолар» диэн этиинэн салайтарыахха сөп. Үлэһит киһи оҕотугар туох да улахан баайа-мала суох киһиэхэ, үлэлии-хамсыы, тута-оҥоро үөрэммитэ эрэ кини баар-суох баайа буолар. Үлэлии үөрэммит киһи бэйэтин кыаҕынан үлэ¬лээн-хамсаан хамнас ылар, олоҕун оҥостор, элбэх ситиһиини оҥорор, салгыы сайдар кыахтанар.

Ол аата үлэлии үөрэнии диэн оҕо үлэһит төрөппүттэриттэн ылар баайын биир тутаах көрүҥэ буолар. Бэйэтэ элбэх баайа-мала суох киһи оҕотун үчүгэйдик үлэлииргэ-хамсыырга, оҥорорго-тутарга үөрэттэҕинэ, оҕото улааттаҕына бэйэтин кыаҕынан уонна дьулуурунан барыны-бары ситиһэригэр кыах биэрэр. Төрөппүт оҕотун кыра эрдэҕиттэн үлэлииргэ үөрэппэккэ хааллаҕына лаппа улааппытын да кэннэ бэйэтэ көрө-истэ сылдьарыгар тиийэрэ киһи барыта үлэлии-хамсыы үөрэнэрэ хайаан да наадалааҕын биллэрэр.

ӨЙ - САНАА АРАХСЫЫТА

Коммунизм үөрэҕэ уһун кэмҥэ сабардаан, хас киһи, оҕо барыта үчүгэй эрэ буолар диэн өйдөбүлү дьоҥҥо иҥэрэн кэбистилэр. Бэйэтэ «төрүөҕүттэн үчүгэй» оҕону хайдах да куһаҕан быһыылары оҥоруо диэн төрөппүттэр санааларыгар да оҕустаран көрбөт буолуохтарыгар диэри өйдөрүн-санааларын буккуйдулар. Төрөппүттэр ол иһин оҕолорун куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга үөрэппэт, куһаҕан быһыылар баалларын туһунан букатын кэпсээбэт буолан хаалбыттар. Кинилэр көнө санааларыгар оҕо куһаҕан быһыылары билбэт буоллаҕына, оҥоруо суохтааҕын курдук кэрэгэй өйдөбүл иҥэн сылдьар. Сайдыылаах социализм эстэн эрэр кэмигэр үөскээбит кэнники көлүөнэ эдэр дьон майгылара мөлтөх буола улаатыылара ити үөрэх быһаччы сабыдыала буолар.

Ийэ оҕото үчүгэйэ бэрдиттэн, куһаҕан быһыылары оҥорботун диэн санаатыттан ханнык куһаҕан быһыылар баалларын оҕотугар кэп-сээбэтэ, билиһиннэрбэтэ, ханнык да куһаҕан быһыылары оҥорботугар үөрэппэтэ оҕо кыра, ийэ кута иитиллэр, үөскүүр кэмигэр туһалыыр, ол кэмҥэ аналлаах. Ол курдук кыра оҕо ийэ кута субу оҥорор быһыыларыттан, олор хос-хос хатыланыыларыттан үөскүүр. Бу кэмҥэ оҕо үчүгэй эрэ быһыылары оҥоро үөрэннэҕинэ үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар.

Оҕо улаатан бэйэтин өйө-санаата сайдар кэмигэр, ол аата 5 эбэтэр 6 сааһыттан ыла үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ уонна олоҕор туһана үөрэнэрэ хайаан да наада.

Ийэ оҕотугар куһаҕан быһыылары арааран билэргэ уонна олору оҥорбот буоларга үөрэппэтэҕинэ оҕото ол быһыылары үчүгэйдэртэн арааран билбэккэ, аны бэйэтэ оҥорон кэбиһэр кыахтанарын биһиги ийэлэрбит билигин да өйдүү иликтэр. Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн үөрэппэтэхтэриттэн ханнык быһыылар куһаҕан буолалларын арааран билбэттэриттэн, куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээтэ. Ол аата «Yчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэт дьон» үөскээтилэр. Ол курдук арыгыны элбэхтик иһэ сырыттахха сотору арыгыһыт, ыарыһах буолан хаалыыга киһи тиийэрин үөрэ-көтө, ыллыы-туойа иһэ-аһыы сылдьар эдэр киһи бэйэтэ арыгыһыт буолуор диэри арааран билбэт.

Наркотик эдэрдэргэ дьайыыта арыгытааҕар ордук кутталлаах, аҕыйахтык боруобалыы сылдьан ыллара охсон хаалыахтарын сөп.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата олохсуйуутугар тугу эмэни оҥор-доҕуна «Бу үчүгэй» диэн төрөппүттэрэ этэр уонна хайдах оҥордоххо үчүгэй буоларын быһааран биэрэн иһэллэрэ наада. Ханнык баҕарар дьыаланы «Маннык оҥор», оччоҕуна үчүгэй диэн көрдөрөн биэ-риилэрэ, онтон атыннык оҥордоххо куһаҕан буолар диэн тохтотуулара оҕо өйүгэр-санаатыгар үчүгэй быһыылар ордук хото иҥэн иһэллэрин төрүттүүр. Оҕоҕо үчүгэй диэн туох уратылааҕын биллэриигэ уонна тугу оҥордоххо үчүгэй оҥорулларын төрөппүтэ бэйэтэ хайдах оҥорон көрдөрөрө улахан оруолу ылар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүтэ тугу оҥорорун кэтээн көрө сылдьар. Төрөппүт этиитэ уонна бэйэтэ оҥорон көрдөрөн биэриитэ сөп түбэһэр эрэ буоллахтарына, оҕо¬то кини үөрэҕин халбаҥнаабакка эрэ ылынар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ улахан киһи үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтиитэ ийэ кутун иитии диэн ааттанар. Ол аата үгүстүк биир быһыыны оҥоро үөрэниититтэн үгэстэр үөскээннэр өйүгэр-санаатыгар ууруллан, иҥэн иһэллэр.

Ийэ уонна аҕа этэр тылларын оҕолоро истэр, соннук толорор буоллаҕына, кинилэр курдук, киһи быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар. Саҥаны оҥоруу, айыыны оҥоруу ийэ уонна аҕа эппиттэриттэн атыннык, туспатык эбэтэр тугу эппиттэрин сыыһа оҥорууттан үөскээн тахсар. Бэйэлэрэ олоххо уопуту мунньунан, киһи быһыылаах буолууну ситиспит төрөппүттэр этиилэриттэн атыннык оҥоруу айыыны, ол аата куһаҕаны, киһи быһыытыгар сөп түбэспэт быһыыны оҥоруу буоларын арааран билэр кыах баар.

Оҕо төрөппүттэрэ этэллэрин толорор буолуута кинилэр өйдөрө-санаалара, тугу үчүгэй дииллэрэ оҕолоругар бэриллэн, иҥэн иһэллэрин бигэргэтэр. Ол курдук улахан баай, элбэх харчылаах дьон үчүгэй диэн санаалара бэйэлэригэр, баай дьоҥҥо эрэ сөп түбэһэр. Баай дьон бэйэлэрин тэҥнээхтэригэр холобур туттар ураты бэлиэлэрдээх буолан үлэһиттэртэн, дьадаҥылартан арахсан, туспа баран иһэллэр. Билигин Россия улахан баай дьоно Испанияҕа дуу, Америкаҕа дуу коттедж атыыластахтарына, уоппускаларыгар Багамскай арыыларга сынньаннахтарына, сыаналаах омук массыынатынан айаннаатахтарына эрэ үчүгэй буоллубут диэн санаалара туолар кэмэ кэлэн турар.

Аһара баай дьон санаалара көннөрү үлэһит дьон санааларыгар былыргы, Өктөөп революциятын иннинээҕи кэмнэргэ букатын сөп түбэспэттэр этэ. Билигин даҕаны сөп түбэһэр чинчилэрэ суох. Дьон-аймах бу икки араҥаларын олохторугар көрдөбүллэрэ Сир уонна Халлаан сөп түбэспэттэрин курдук ыраахтар. Биһиги дьадаҥы государствобытыгар аһара баай дьон элбээбиттэриттэн дьадаҥылар, тиийиммэттэр, үлэһиттэр маннык балаһыанньа туохтан үөскүүрүн быһаара сатыыллара элбээтэ.

Дьадаҥы, үлэһит дьон өйдөрө-санаалара олохторуттан, олоххо сыһыаннарыттан тирэҕирэн үөскүүллэр. Саха дьонун үлэлээн иитиллээччилэрин үгүстэрэ тыа сиригэр олорон Айылҕаттан ас-таҥас булуналлар, Айылҕаны ордук сыаналыыллар, куруук Айылҕаҕа сылдьаннар ордук чугастык ылыналлар, киһини ытыктыыр, Айылҕа кыылларын, көтөрдөрүн уонна үүнээйилэрин харыстыыр өйдөбүллэрэ  дириҥник иҥмиттэр.

Дьадаҥы, үлэһит дьон үчүгэй диэн өйдөбүллэрэ бэйэлэрин олохто-руттан үөскээн тахсар. Туох баары барытын сөбүлээн көрөн, кээмэй-дээн, аһара барбат гына туттуу, бу дьон сүрүн уратылара буолар. Айылҕаҕа бары барыта олус күүстээх тэҥнэһии сокуонугар олоҕуран тутуллан туралларын үлэһит дьон билэллэр уонна олохторугар туһаналлар. Бу тэҥнэһии сокуона хайа да өттүгэр аһара барыма диэни дьоҥҥо өйдөтө сатыыр. Айылҕаҕа былыр-былыргыттан үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньата хайа да өрүт, үчүгэй да, куһаҕан да, үтүө да, мөкү да хайалара даҕаны аһара барбаттарыттан тутулуктаах. Дьадаҥы, үлэһит дьон олохторун сиэрэ, ханнык да балаһыанньаҕа аһара барбаттара Айылҕа сүрүн көрдөбүлүгэр сөп түбэһэр. Ол иһин үлэһит дьон уһун үйэлээхтэр, кинилэр аймахтара хаһан да эстэн, симэлийэн, быстан хаалбаттар. Оҕолорун иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ эмиэ аһара туттума, аһара барыма диэн өйдөбүлгэ олоҕурарыттан, бэрээдэктээх, үлэни-хамнаһы, олоҕу сыаналыыр, тулуурдаах, дьулуурдаах көлүөнэлэри улаатыннараллар, эдэр көлүөнэлэрэ элбээн, байан-тайан иһэллэрин ситиһэллэриттэн аймахтара тэнийэн, кэҥээн, киэҥ сирдэри баһылыыллар.

Баай дьон туох баары барытын дэлэччи, ыһа-тоҕо, тэпсэ сылдьан туттарга кыра эрдэхтэриттэн үөрэнэллэр. Баайдар ахсааннара аҕыйаҕыттан өйдөрө-санаалара буорту буолан эстэн-быстан да хаалыылара элбэх ахсааннаах үлэһит дьону соччо санаарҕаппат. Баай киһи олохтон туораан биэрэн, хата иллэҥ миэстэ көстөн таҕыстаҕына, алларааттан, ортоку баайыылаах дьонтон үөһээ, байыы диэки тахсан биэрэн иһии салҕанан баран иһэр.

Баай уонна дьадаҥы дьону биир өйгө-санааҕа киллэрии кинилэр баайдарын тэҥнээтэххэ эрэ ситиһиллиэн сөп курдук этэ да, дьон бары кыайан тэҥнэспэттэриттэн кыаллыбата билиннэ. Сайдыылаах государство¬ларга үлэһит дьон ылар хамнастара үрдүгүттэн элбэх ахсааннаах орто баайдары үөскэтэллэр. Элбэх ахсааннаах орто баай дьон бааллара, аһара баай уонна дьадаҥы, бу икки утарыта турааччылары тэҥнээн биэрэр өрүтүнэн кырдьык да буолуохтарын сөп. Арай биһиги олус хаалыылаах дойдубутугар, бу саҥа араҥа, орто баай дьон үөскээн, биллэр-көстөр миэстэни ылыылара олус уһун кэми ылыан сөп.

Үчүгэй буолуу өйө-санаата элбэх дьоҥҥо маарыннаатаҕына бу дьон биир санааланыылара үөскүүр. Элбэх ахсааннаах үлэһит дьон санаалара биир буолуута, холбоһуута Улуу Өктөөп революциятын оҥорорго тириэрдибитэ. Үлэһит дьон бэйэлэрин партияларын салайыытынан уһун үйэлэр тухары баттаабыт-атаҕастаабыт аһара баай дьону барыларын туораппыттара. Ол алдьархайдаах революция саҕаланыытыгар ыраахтааҕы курдук аһара байбыт дьон элбэх ахсааннаах үлэһиттэр сөп¬төөх көрдөбүллэрин ылымматтара, киһинэн да аахпаттара, үлэлэригэр сөптөөх чэпчэтиилэри оҥорботторо тириэрдибитин остуоруйа үөрэҕэ бигэргэтэрин билигин кэлэн умуннара сатааһынтан Россияҕа дьон олоҕо туруга суох буолла.

Киһи барыта үчүгэй буолууга, баҕа санаата туолуутугар дьулуһар. Ситиһэ сатыыр үчүгэйгэ ыҥырар сыаллара чугас, кыаҕын иһинэн баар буоллахтарына, олору ситиһэн иһэриттэн киһи дьулуура өссө эбиллэр, сыалын сиппититтэн дьоллонор.
 
Элбэх дьон өйдөрүгэр-санааларыгар үчүгэй буолуу өйүн-санаатын киллэрэн биэрии баһылаан иһээччилэртэн ирдэнэр биир сүрүн көрдөбүл буолар. Бу үчүгэй буолуу өйдөбүлэ дьон элбэх араҥаларын хаптаҕына, өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэстэҕинэ итэҕэл буолан тарҕанан барыыта үөскүөхтээх. Төһө элбэх киһи итэҕэйэр даҕаны соччонон итэҕэл күүһэ улаатан биэрэр.
 
Үлэ-хамнас сайдыыта уонна олохторо тупсуута дьон өйдөрүн-санааларын салгыы сайыннаран 2,5 тыһыынча сыллаахтан ыла дьон үчүгэй киһи буолар баҕа санааны өйдөрүгэр-санааларыгар үөскэтинэр, кинини үтүктэр буолуохтарыттан ыла үчүгэй киһи таҥараҕа кубулуйбут. Ол курдук аан маҥнай улахан киһи буолуу баҕа санаатыттан улахан киһи, Будда, онтон үчүгэй киһи буолар санааттан Христос таҥара үөскээбиттэр.

Санаатыгар оҥорон көрөр эбэтэр кими эмэ үтүктэн үчүгэй буолуутун ситиһиигэ хас киһи барыта кыһанар. Ол иһин киһи бэйэтин олоҕор тугу ситистэҕинэ үчүгэй буоларын эрдэттэн билэрэ наада. Киһиэхэ бу билиитэ олохсуйан баҕа санаатыгар кубулуйдаҕына, ол сыалын ситиһэригэр дьулуура түмүллэр. Ким ол сыалын хайдах гынан ситиһэрэ бэйэтин дьыалата. Ол эрээри кини ити сыалын хайдах ситиһэригэр ыйан, үөрэтэн, көмөлөһөн биэрии эрэйиллэр. Сыалын билэр киһи, ону ситиһэригэр толору кыахтаах буолан тахсара быһаарыллар.

Хас киһи барыта бэйэтин олоҕун таһымыттан көрөн ханнык сыаллары ситиһэрэ улахан уратылардаах. Быстар дьадаҥы киһи үчүгэй буоларын туһугар тото аһыаҕын уонна ханна эрэ сытыаҕын наада. Дьадаҥы соҕус киһи көрдөбүлэ итинтэн арыыччанан элбээн, улаатан биэрэн иһэр. Бэйэтин кыанар орто баайдаах киһи өссө үрдүк, элбэх көрдөбүллэрдээх. Орто баай киһиэхэ бары барыта наада. Элбэҕи ситиһиэн, булуон-талыан баҕата муҥура суоҕун баайа ситэ тиийбэтэ эрэ мэһэйдиир. Аһара баай дьон баҕалара ханан да муҥурдаммат, санаалара төһө тиийэринэн киэҥник хабарыттан билигин космоска күүлэйдээн киирэр буоллулар.

Билигин Аан дойдуга үөскээбит демократия үөрэҕин көрдөбүллэрэ дьон ити үчүгэйгэ, олохторун тупсарыыга баҕарар санааларын толоро сатааһыннарын соччо боппотторуттан барыларыгар кэриэтэ сөп түбэһэллэр. Ол иһин үөрэх-билии тарҕанан истэҕин аайы дьон-норуот демократия диэки тардыһыылара бил¬лэрдик эбиллэр.

«Үчүгэй уонна куһаҕан аргыстаһан сылдьаллар» уонна «Үчүгэй куһаҕана суох буолбат» диэн этиилэр үчүгэй уонна куһаҕан чахчы бииргэ сылдьалларын, бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктаахтарын, кэмэ кэллэҕинэ эргийэн, уларыйан биэрэллэрин туоһулууллар. Ити этиилэр үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар киһи оҥорор дьыалаларыттан хаһан да арахсыспаттарын, үөскээн тахсар төрүттэрэ биирдэрин, киһи өйө-санаата буоларын бигэргэтэллэр. Киһи хаһан баҕарар үчүгэйи оҥоробун диэн аһара туттан кэбистэҕинэ, хайа эрэ өттүнэн куһаҕан буолан тахсар уонна «аһара барыы» диэн сахалыы ааттанар. Ол иһин киһи ханнык баҕарар быһыыта, тугу оҥороро хаһан да ханнык эрэ кээмэйи, сиэри, аһара барыа суохтаахтар.

Үчүгэйи оҥоруу куһаҕаҥҥа тириэрдэр биир холобурун арыгы иһии-титтэн булуохха сөп. Сылдьыбатаҕа өр буолбут ыалдьыты арыгынан үөрэ-көтө күндүлээһин саҕаланан баран, бары бүттүүн итирии-лэринэн түмүктэнэн хаалыыта, үчүгэй куһаҕаҥҥа кубулуйуутугар биллэр холобур буолуон сөп. Манна ары¬гылааһын саҕаланан куһаҕан быһыы үөскээһинигэр үчүгэй ыалдьыт кэлиитэ төрүөт буолара ордук хомолтолоох. Бу холобур салгыытынан арыгы испэт киһиэхэ үчүгэй, үөрүүлээх бырааһынньыгынан сылтанан арыгыны сыҥалааһын, үрүүмкэлэри толоро-толоро охсуһуннаран иһии үчүгэйи куһаҕаҥҥа кубулутуу холобурунан эмиэ буолуон сөп.

Саха дьоно былыр-былыргыттан үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр бэйэ-бэйэлэриттэн олус чугас сылдьалларын, сорох кэмҥэ бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан биэрэллэрин билэннэр «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этэллэр. Ол билиилэрэ барыта «Ай» диэн өйү-санааны быһаарар тылбыт икки өрүттээҕэр, үчүгэйдээҕэр уонна куһаҕаннааҕар иҥэн сылдьар. Ол иһин үтүө санаалаах төрөппүттэр улаатан иһэр оҕолоро киһи оҥорор куһаҕан дуу, үчүгэй дуу быһыыларын барытын арааран билэллэрин ирдииллэр. Оҕолорун үөрэтэллэригэр ити билиилэрин өс хоһооно оҥорон туһаналлар. Субу туһааннаах кэмҥэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билии уонна олоххо таба туһаныы диэн хас киһи барыта билэр хайаан да тутуһуохтаах көрдөбүлэ буолар.

«Ытыыр уонна күлэр аҕас балыстыылар», «Аһары күлэн алларастаама, аны ытыырыҥ кэлиэҕэ», «Сырдык уонна хараҥа сиэттиспитинэн сылдьаллар» диэн өс хоһоонноро аһара барыы кэнниттэн эбэтэр үчүгэй буолуу кэмэ аастаҕына куһаҕан тиийэн кэлэрин эбэтэр куһаҕан буолуу кэнниттэн үчүгэй эмиэ кэлэрин чопчу бэлиэтииллэр.

Хара куһаҕан, дьон-аймах өйдөрүгэр-санааларыгар хара дьүһүн куһаҕан өйдөбүллээх. Ол курдук түүн хараҥарыыта киһи санаатын баттатыытын, туох да көстүбэт буолуутун үөскэтэр. Түүн хараҥа, куһаҕан, кутталлаах. Түүн хараҥатын, кутталлааҕын Айылҕаҕа бэйэтигэр сылдьар киһи ордук арааран өйдүүр. Хара тыа быыһыгар ыас хараҥаҕа түүн дьайыыта киһиэхэ ордук биллэр, бу кэмҥэ Айылҕа киһиэхэ дьайыыта күүһүрэр.

Үгүс дьон олоҕун сиэригэр сөп түбэспэт быһыылары куһаҕан быһыылар диэн ааттыыллар. Үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр хас киһи аайы тус-туспаларын тэҥэ хас биирдии омуктарга эмиэ тус-туспа өйдөбүллээхтэр. Үөрэх-билии тарҕаныыта дьон өйдөрө-санаалара, тугу үчүгэй эбэтэр куһаҕан дииллэрэ биир буолан барыытыгар тириэрдэр. Европаттан тарҕаммыт үөрэх-билии, онно оҥоруллубут арыгыны кытта тэҥҥэ тарҕанан барбыта. Арыгыны былыргы кэмнэртэн ыла оҥорон туһанарга үөрэммит омуктарга билигин кэлэн чахчы мааныга, үчүгэйгэ туттуллар ас буолбута ыраатта. Онтон хаалыылаах, бэйэлэрэ арыгыны оҥостубат омуктарга арыгы өссө да куһаҕан өйдөбүлүн кыайан быраҕа илик. Ол аата арыгыны бэйэлэрэ оҥостон, уһун үйэлэргэ сөбүлээн көрөн иһэргэ үөрэнэ илик омуктарга арыгыһыттар аҕыйыыллара өссө да ыраах.

Аһара баай уонна быстар дьадаҥы дьон үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэрэ тус-туспаларын ааһан үгүс утарыта турар өрүттэр-дээхтэр. Аһара баайдар харчылара элбэҕиттэн ханнык баҕарар баҕа санааларын толорор кыахтаахтар. Бу дьон бары баҕаларын толорор кыахтаахтара, оҕолорун, эдэр көлүөнэлэрин иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыларыгар улахан уустуктары оҥороллор. Ол курдук оҕолоро улаатан иһэннэр ханнык баҕарар баҕаларын, ол иһигэр аан бастаан быстах баҕа санааларын толорорго үөрэниилэрэ, өйдөрө-санаалара үлэһит дьон оҕолоруттан букатын уратыланарыгар тириэрдэр. Баай дьон оҕолорун өйдөрө-санаалара быс¬тах баҕа санааларын, бэйэлэрин эттэрин-сииннэрин баҕаларын урут-бастаан толоруу диэки салаллар. Ити быһыы тэнийэн иһэрин бэлиэтинэн билигин сай-дыылаах дэнэр дойдуларбытыгар баай дьон эдэр ыччаттара наркотиктары элбэхтик туһаналларыгар уонна секскэ убаныыларыгар тириэрдэн эрэр. Баай эдэр дьон туһалааҕынан дьарыктамматтарыттан иллэҥ кэмнэрэ, харчылара элбэҕиттэн,  наркотиктары элбэхтик булан туһанар уонна быстах баҕаларын ханнарар кыахтаахтар. Ол иһин сотору үөрэнэн, ылларан хаалан наркоман буолан бараллара элбээтэ. Итини тэҥэ элбэх харчылаах дьон наркотиктары туһаналларыттан атыыланар сыаналара куруук үрдээн иһэллэр.

Дьадаҥы дьон баҕа санаалара эмиэ туспа. Кинилэргэ аһы-таҥаһы булуу үлэтэ бастакы миэстэҕэ турар. Кыра хамнастаах өттүлэрэ ол иннигэр эрэ сылдьар курдуктар. Тугу барытын экономиялаан, харыстаан, кэмнээн тутта үөрүйэхтэриттэн, ыарахан сыаналаах наркотиктары ылан туһаналлара быдан сэдэх, аҕыйах. «Куһаҕан эмиэ үчүгэйдээх» диэн этиини бигэргэтэн наркотиктар сыаналара ыарахана дьадаҥы дьон олус элбэх¬тик туһаналларын биллэрдик хааччахтыыр.

Дьадаҥы дьон оҕолоро кыра эрдэхтэриттэн үлэлии үөрэннэхтэринэ, айылҕа итиитигэр буһан, тымныытыгар тоҥон эрчилиннэхтэринэ бэйэлэрин быстах баҕаларын кыана туттар  тулуурдаах уонна дьулуурдаах, өһөс майгылаах, бөҕө доруобуйалаах дьон буола улааталлар. Бэйэлэрин быстах баҕаларын кыана туттар кыахтаах, тулуурдаах дьон арыгыга да ылларбаттар, наркоман да буолумуохтарын сөп.

Сайдыылаах дойдуларга наркоманнар үксүлэрэ баай, салайар дьон оҕолоро. Кинилэр атаахтык иитиллибиттэрэ дьайан бэйэлэрин быстах баҕа санааларын кыайан кыана туттубаттар, онно эбии харчылара элбэҕинэн туһанан төһө баҕарар сыаналаах наркотиктары ылан туһа-наллар. Бу быһыы урукку кэмҥэ атаах, баай дьон оҕолоро урут арыгыһыт буолан хаалалларынан өссө чуолкайдык быһаарыллар.

Дьон үчүгэйи уонна куһаҕаны биирдик өйдөөн араарыылара,  биир санааланыыларыгар тириэрдэр. Биир санаалаах дьон биир сыалы ситиһэргэ туруналларыгар, бары кыахтарын ууран түмсэллэригэр толору кыахтаахтар. Кинилэр бары бииргэ түмсэннэр куһаҕан быһыылары оҥорбокко, үчүгэйи элбэхтик оҥорон бардахтарына Сир үрдүгэр үтүө, үрүҥ, үчүгэй санаа баһыйан, баһылаан барыан сөп.
Киһини санаата салайар. Киһи тугу оҥоруохтааҕын аан маҥнай санаатыгар оҥорон көрөр, сыаналыыр. Аан маҥнай саныыр, быһаарынар, өйүгэр боруобалаан көрөр, онтон оҥорор. Куһаҕан санаалары элбэхтик санаан үгэс оҥоһуннаҕына, куһаҕан быһыылар иҥэн, олохсуйан хаалыахтарын сөп. Куһаҕан санаа, хара санаа олохсуйан, иҥэн хаалыыта киһи куһаҕан быһыылары өйө-санаата уларыйар кэмигэр оҥорон кэбиһэригэр тириэрдиэн сөп.

Киһи өйүттэн куһаҕан санааларын ылан бырахтаҕына эрэ үчүгэй санаалары саныыр кыахтанар. Ол иһин ханнык баҕарар таҥара үөрэхтэрэ итэҕэйэр дьону куһаҕан санааларыттан ыраастана, олору умнан, хааллара сылдьалларын ирдииллэр. Куһаҕан санаалартан ыраастаныы куһаҕан быһыылары аҕыйатар кыаҕын дьон бары туһаналлара хайаан да наада.

«Ыар санааҕа баттатыы» диэн кыайан ыраастаммат, мунньуллубут куһаҕан санаалары этэллэр. Киһи үчүгэй санаалары элбэхтик санаатаҕына, үгэс гынан иҥэриннэҕинэ эрэ куһаҕан санааларыттан ыраастанан үчүгэйи оҥорор кыахтанар. Ол иһин үчүгэй дьыалалары, быһыылары оҥорорун наадатыгар санаата үчүгэй буолуохтааҕа быһаарыллар. Оҕону кыра эрдэҕинэ куһаҕаны оҥорботугар үөрэтэн, үчүгэй санаалары өйүгэр-санаатыгар иҥэрэн, киллэрэн биэрии бары үөрэтээччилэртэн ирдэниллэр сүрүн көрдөбүлгэ кубулуйдаҕына эрэ оҕо киһилии майгылаах буола улаатыан сөп. Ол аата оҕо ханнык үгэстэри иҥэринэр даҕаны майгына соннук буола улаатар.

Төрөппүттэр, үөрэтээччилэр бэйэлэрэ тугу үчүгэй, тугу куһаҕан дииллэригэр батыһааччыларын үөрэтэ сылдьаллар. Ол иһин ордук суолталааҕынан оҕону, киһини үөрэтээччи майгына улахан оруолу ылара быһаарыллар.
 
Киһи олоҕор биллэр дьонун холобурдара быһаччы дьайаллар. Эһэтэ, эбэтэ, аҕата, ийэтэ оҕоҕо холобур буолан, бэйэлэринэн көрдөрөн биэрэн истэхтэринэ оҕолоро кинилэри үтүктэн, көрөн үөрэнэн иһэр. Быраас оҕото быраас, тутааччы оҕото тутааччы буолуута үтүктэн үөрэнии биир тутаах холобура буолар. Төрөппүттэрэ көрдөрөр холобурдара оҕо кыра эрдэҕинэ өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар уурулланнар олох туһунан өйдөбүлүн үөскэтэллэр. Ол аата бу дьон оҕолорун олох туһунан өй¬дөбүлэ холобур оҥостор дьонун олохторун үтүктэн, ол курдук буолан барара быһаарыллар.

Былыргы сахалар үчүгэй ааттаах-суоллаах аймахтарын, төрүттэрин кутун-сүрүн түүктүйэҕэ хаайаннар, илдьэ сылдьан таҥара оҥостор эбиттэр. Ол аата, кинилэр аатырбыт төрүттэрин олоҕун холобур оҥостор, кэлэр көлүөнэлэригэр кэпсээн гынар, үөрэх ылынар быһыылара буолар. Аҕа баһын тосту олорбут, бэйэтин олоҕор биллэр үтүө дьыалалары оҥортообут, элбэх кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннартаабыт киһи бэйэтин кута күүһүрэр, кыаҕырар. Кини бэйэтин олоҕун үөрэҕинэн, уопутунан кэлэр көлүөнэлэрин араҥаччылыы, көрө-истэ сылдьарын былыргы сахалар билэннэр кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтиигэ туһаналлар. Бу быһаарыы сахалар кут-сүр үөрэхтэрин буор кут диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр. Ол курдук биир хаан аймахтар буор куттара барыларыгар биир буолара аймахтар сибээстэрин, бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын үөскэтэр. 

Эдэр киһини олоххо уопуттаах, бу баар киһи холобурунан көрдөрөн үөрэтии ордук тиийимтиэ, өйдөнүмтүө. Бу үөрэҕи быһаччы быһаардахха, оҕоҕо мин курдук киһи буол, миигин үтүгүн диэн үөрэтии буолар. Арай холобур оҥостор киһи олус улахан үтүөлээҕэ, аата-суола улахана ордук тиийимтиэ буолара эмиэ аахсыллар. Ол иһин бары таҥара үөрэхтэрэ оҕону үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэргэ аналлаахтар.

Төрөппүтүн оҕото хаһан баҕарар үтүктэр, батыһар. «Яблоко от яблони надалеко падает» диэн этии итини быһаарар. Төрөппүтэ түһэн биэрбэтэҕинэ оҕото бэйэтэ да батыһа сылдьар, кини курдук буолар баҕа санааны үөскэтинэр. Төрөппүтэ үтүө, үлэһит киһи буоллаҕына, оҕото кинини батыһар, үтүктэр таҥаратыгар кубулутар, кини курдук буолуон баҕаран, баҕа санаатын ситиһэр кыаҕа улаатар. Ол кини баҕара саныыр санаата кинини сирдиир, ыҥырар. Оҕо улаатан иһэн ити сыалын ситиһэн төрөппүтүн курдук өйдөөх-санаалаах буола улаатар.

Ол аата оҕону үөрэтии аан маҥнай төрөппүт өйүттэн-санаатыттан, кини туохха уонна хайдах үөрэммититтэн быһаччы тутулуктаах. Оҕотун киһилии майгыга, үлэни-хамнаһы кыайарга-хоторго үөрэтиэн баҕарар киһи, аан маҥнай бэйэтэ үлэлээн-хамсаан көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэн иһэрэ хайаан да ирдэнэр тутаах көрдөбүл буоларын таба сыаналаан туһаныахха наада.

Онон баай уонна дьадаҥы, үлэһит дьон өйдөрө-санаалара олохторо тус-туспаларын курдук тус-туспалар. Аһара баай уонна быстар дьадаҥы дьон өйдөрө-санаалара букатын да утарыта турар өйдөбүллэрэ элбэхтэр. Yлэһиттэр аһара баай дьон этиилэрин, үөрэхтэрин лаппа үчүгэйдик сиидэлээн, ырытан баран бэйэлэригэр туһалаах өрүттэрин эрэ ылыналларыгар сүбэлиибит.
 
ХАМНАС

Сахалар «Yлэ-хамнас» диэн холбуу этиини куруук тутталлар. Yлэлээтэххэ, элбэхтик хамнаннахха, тугу эмэ туһалааҕы оҥордоххо хамнас диэн ааттанар, үлэлэммит үлэ иһин төлөбүр кэлэрин иһин итинник эппиттэр, аналлаах тыллары үөскэппиттэр. Yлэ уонна хамнас аргыстаһан сылдьаллар. Yлэ уонна хамнас диэн сахалыы тыллар үлэ, хамнас сыһыаннара сахаларга олус былыргы кэмнэртэн, саха тыла саҥа үөскүөҕүттэн ыла сайдыбыттарын быһаарар. «Хамнастаах үлэ» диэн этии оҥоруллубут үлэттэн кэлэр хамнас үлэлэммит үлэҕэ сөп түбэһэрин, өссө арыычча ордорун, олоҕу тупсарарын биллэрэр. 

Сахалар хамнаска үлэлиир киһини хамначчыт диэн ааттыыллар, үлэ¬лээтэҕинэ, хамнаатаҕына, ким эрэ эппитин толордоҕуна төлөбүр, хамнас ыларын иһин итинник ааты иҥэрбиттэр. Үлэһит, хамначчыт киһи бэйэтин олоҕун ылар хамнаһыгар тэҥнээн оҥостунар. Хамнаһа олус кыччаатаҕына быстар дьадаҥылар кэккэлэригэр киирсэн хаалара, олоҕо ылар хамнаһыттан улахан тутулуктааҕын быһаарар. Сөбүгэр соҕус, айаҕыттан, араас түһээннэриттэн, нолуоктарыттан туох эмэ ордор хамнастаннаҕына орто киһи, сэниэ ыал ахсааныгар киирсэн барыан эмиэ сөп.

Үлэһит дьон ылар хамнастарыгар государство тутула ордук улахан сабыдыаллаах. Дьон олоҕо тупсарын туһугар урут-бастаан кыһанар государствоҕа үлэһиттэр ылар хамнастара үрдүк буолар. Тоҕо диэтэххэ үлэһиттэр ылар хамнастара үлэлэммит үлэттэн государство бэйэтин туһугар нолуоктаан, быһа тутан ылбытын кэнниттэн биирдэ ааҕыллан кэлэр. Ол иһин олус элбэх ахсааннаах бюрократ чиновниктардаах, аһара элбэх армиялаах государствоҕа нолуок элбэҕиттэн үлэһиттэр ылар хамнастара аҕыйыыр.

Государствоҕа оҥорон таһаарыы сайыннаҕына хамнас улаатан биэрэн иһэр. Европа сайдыылаах дойдуларыгар уонна АХШ-ка үлэһит киһиэхэ бэриллиэхтээх хамнас алын кээмэйэ диэн баар. Бу сокуонунан ылыныл¬лыбыт нуорма харчы буолар. Хайа да киһи үлэ чааһыгар үлэлээтэҕинэ ылыахтаах харчытын саамай кыра кээмэйэ итинник ааттанар. Үлэлии сылдьар киһи итиччэ харчыны илиитигэр ыллаҕына эрэ аһын-үөлүн, дьиэтин-уотун, таҥаһын-сабын хааччынан, көрүнэн, сөптөөхтүк сынньанан салгыы үлэлиир кыахтанарын ааҕаннар ити нуорманы оҥорбуттар. 

Биһиги сайдан иһэр диэн ааттаах государствобыт эмиэ итинник, хамнас алын кээмэйин ылыммыта буолбута. Ол эрээри бу нуорма харчы киһи олоххо туһанар саамай кыра нуорматыгар ханан да тиийбэт уонна өтөр тиийэр кыаҕа суоҕа үлэһиттэри санаарҕатар.

Аһары баай дьон оҥорон таһаарар производствоны бас биллэхтэринэ элбэх үлэһиттэри салайаллар. Биһиги дьадаҥы дойдубуту¬гар оҥорон таһаарыы мөлтөҕүттэн үлэһиттэр бары кэриэтэ дьадаҥылар, бэйэлэрин эрэ кыайан көрүнэллэр, ол аата хамнастара аһыыр аһылыктарыгар уонна таҥнар таҥастарыгар эрэ тиийэр. Үлэ миэстэтэ аҕыйааһыныттан кинилэр үлэ биэрэр, хамнас төлүүр киһиттэн олус улахан тутулуктанан хааллылар. Олорор олохторо барыта үлэлиир үлэлэриттэн, ылар хамнастарыттан быһаччы тутулуктанара үлэ усулуобуйатын уонна хамнас эбиллэрин туруорсалларын суох оҥордо.

Баай киһи үлэһиттэригэр аҕыйах хамнаһы төлөөтөҕүнэ баайа, барыһа эбиллэн иһэрэ хос быһаарыыга наадыйбат. Төһө аҕыйах хамнаһы уонна араас көмөлөрү үлэһиттэригэр төлүүр даҕаны соччонон бэйэтин баайа эбиллэн иһэрин сыысхала суох ааҕына сылдьар кыахтаах.
Элбэх үлэһит дьон олохторо биир киһиттэн тутулуктанан хаалыытын таба быһаарарга аналлаах сокуон баара наада. Үлэһит киһи үлэлээбитигэр сөптөөх хамнаһы ааҕыстаҕына эрэ киһилии олороро кыаллар. Ол иһин киһи тыыннаах буолан олоҕу олороругар сөп түбэһэр аһылык нуорматыттан ааҕыллан таһаарыллыбыт хамнас алын кээмэйэ диэн баара ордук. Киһи ыйы быһа үлэлээн баран ол нуорматтан кырата суох хамнаһы ааҕыстаҕына эрэ ыран-быстан, охтон хаалбакка салгыы уһуннук үлэлиэн сөп.

Аһары баай дьон былыр-былыргыттан дьадаҥылары үлэлэтэн баран хамнастарын төлөөбөттөрө, ситэ биэрбэттэрэ биллэр суол. Билигин да байан эрээччилэр ахсааны үчүгэйдик билэллэр, бэйэлэрин тустарыгар хата барыстаахтык ааҕалларын умнубаттар.

Россияҕа Өктөөп революциятын кыайыытын биир сүрүн төрүөтүнэн аһара баай дьон үлэһиттэригэр, хамначчыттарыгар хамнастарын ситэ биэрбэттэрэ, олус уһуннук, 11,5 чаас устата ыарахан үлэҕэ үлэлэтэллэрэ, бэйэлэрин киһинэн да аахпаттара буолбутун билигин умнан эрэллэр. Ыраахтааҕы православнай таҥара дьиэтин кытта кыттыһан үлэһит дьону оннооҕор саллааттарынан ытыалатара. 1905 сыллаахха Гапон баачыка үлэһиттэри сирдээн аҕалан ытыалаппыта. 1912 сыллаахха Бодойбо көмүстээх бириискэтин үлэһиттэрин саллааттар ытыалаан икки сүүстэн тахса киһини биир сиргэ охторбуттара. Ыраахтааҕы былааһын үлэһиттэргэ сыһыана саа буулдьатынан быһаарыллар кэмнэргэ тиийбитэ революция саҕаланыытыгар олук буолбутун ким да саарбахтаабат.

Аһара баайдар, ол иһигэр ыраахтааҕы үлэһит дьону олус күүскэ баттааһыннара, атаҕастааһыннара кэмэ кэллэҕинэ бэйэлэригэр төттөрү эргийэн кэлиэн сөбүн итэҕэйбэттэр этэ. Оччотооҕу кэмҥэ үлэ чааһа олус уһун буолуута, үлэһиттэр олус элбэхтик үлэлээн баран нэһиилэ айахтарыгар эрэ тиийэр-тиийбэт хамнаһы аахсыылара революция олус түргэнник, киэҥник тэнийиитигэр уонна эрэллээхтик кыайыытыгар тириэрдибитэ. Дьадаҥылар, үлэһиттэр саа-сэп күүһүнэн, элбэх хааннарын тоҕон туран былааһы ылан бараннар үгүс үйэлэргэ мунньуллубут иэстэрин, эрэйдэммиттэрин, муҥнаммыттарын, харахтарын уутун иэстэһэн баайдар, христианскай таҥара үлэһиттэрин баайдарын-малларын тутан, былдьаан ылбыттара, салайар былаастан туораппыттара, саа-сэп тутан утарылаһар өртүлэрин  харса суох кыдыйбыттара.

Революция кэнниттэн үлэһиттэр былааһы ылан бараннар аан маҥнай үлэһиттэргэ, хамначчыттарга хамнастарын толору биэрэллэрин ситиспиттэрэ. «Киһиэхэ киһилии сыһыаннас» диэн сахалар этэллэр. Социализм кэмигэр үлэһиттэргэ бэриллэр хамнас алын кээмэйэ хайа баҕарар киһи оччотооҕу көрдөбүлгэ сөп түбэһэр олохтоох буолуутун толору хааччыйара. Үлэһиттэр бу сүрүн көрдөбүллэрэ, үлэлээбит үлэлэрин иһин сөптөөх хамнаһы аахсан ылыылара баар-суох баҕа санааларыгар сөп түбэһэрэ. Ити иһин үлэһиттэр, хамнаска үлэлээччи хамначчыттар бэйэлэрин былаастарын, улахан сыыһалардаах да буоллар сөбүлүүллэр этэ.
 
К.Маркс үөрэҕинэн дьону үлэлэтэн, туһалааҕы оҥотторон баран хамнастарын ситэ төлөөбөттөн эбиискэ барыс үөскээн тахсар. Бу үөскээбит барыһы барытын аһара баай дьон бэйэлэрин тустарыгар туһаныыларыттан өссө байан иһэллэр. Государство олус элбэх нолуогу түһэриититтэн тэрилтэлэр хамнас төлүүр кыахтара аҕыйыыр. Үлэһиттэргэ сөптөөх хамнаһы төлөөһүн государствоттан тутулуга ордук улахан.
 
Сайдыылаах дойдуларга билигин туттулла сылдьар хамнас алын кээмэйэ диэн сокуон государстволар сайдыыны ситиһэллэригэр, баай уонна дьадаҥы дьон икки ардыларыгар сөбүлэһэр сыһыаны олохтуулларыгар улаханнык көмөлөспүт буолуон сөп. Ол аата, ханнык баҕарар киһиэхэ үлэ биэрэн үлэлэтэр буоллахха, хойутаппакка эрэ хамнас алын кээмэйинэн хайаан да төлөнөн иһэрэ ордук. Хамнас төлөөһүн кыаллыбатаҕына, дьону наймылаһан үлэлэтии суох буоларын бу сокуон хонтуруоллуур.

Маннык сокуон хас биирдии үлэһит киһи бэйэтин үлэтинэн айаҕын ииттинэрин хааччыйар. Итини тэҥэ бу сокуон үлэ биэрэр киһи уонна үлэһит бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын быһаарарга ордук туһалыыр. Үлэлэтэн баран хамнас биэрбэт буолуу эбэтэр олох аҕыйаҕы төлөөһүн биһиэхэ олус дэлэйдэ. Дьон бэйэлэрин икки ардыларыгар сыһыаннарыгар үөс¬кээн эрэр ити куһаҕан майгыны маннык сокуон суох оҥорор кыахтаах. Саҥа үйэ саҕаланыытыгар Россия ырыынак сокуоннарынан олорор государствоҕа кубулуйан иһиитэ салгыы баран иһэр. Ол хамсааһын биир холобурунан Госдума хамнас алын кээмэйин уонна хайдах төлөнөрүн быһаарар сокуону ылыммыта буолар. Бары үлэһиттэргэ бу сокуон хайаан да улахан туһаны аҕалыан сөп.

Ырыынак усулуобуйатыгар үлэһиттэр бырааптарын көмүскүөхтээх тэрилтэлэринэн профсоюзтара буолар. Бу тэрилтэлэр аан бастаан элбэх ахсааннаах үлэһит-хамначчыт дьон көрдөбүллэрин толорор сыалга үлэлээһиннэрэ государство олоҕо туруктаах буолуутугар тириэрдиэн сөп.

Бары үлэһиттэр бэйэлэрин бырааптарын көмүскүүр сокуоннары ылынарга туруннахтарына кыайыахтарын сөп. Демократия сокуоннарын туһанан кинилэр государствоны салайыыга депутаттарын нөҥүө быһаччы кыттыһалларын туһаныахтарын сөп этэ. Элбэх ахсааннаах үлэһиттэр бэйэлэрэ куоластаан талбыт депутаттарын нөҥүө туһалаах сокуоннары ылынан иһэллэрэ буоллар үлэ-хамнас өссө тупсуутун ситиһиэхтэрин сөп.

ЧЭПЧЭКИ ҮЛЭ

Киһи диэн киһи буоллаҕа дии. «Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар» диэн сахалар этэллэр. Күүстээх үлэ кэнниттэн эт-сиин сөптөөх сынньаныыга наадыйарын ити этии быһаарар. Уһун үйэлэрин тухары куруук, өрөбүлэ, уоппуската суох үлэлии-хамсыы сылдьар саха дьонугар сынньалаҥ, сынньалаҥы тэрийии туһунан этиилэр ыһыахтартан, уруулартан, олоҥхону, былыргы кэпсээннэри истииттэн уонна ойуун кыырыытыттан ураты олох да суох курдуктар. Урукку кэмҥэ бултааһын аһылыгы булунууну кытта быһаччы сибээстээҕинэн ордук эрэйдээх уонна ыарахан, киһи эрэ барыта кыайбат уустуктардаах үлэтигэр киирсэрэ. 

Эт-сиин, киһи айылҕаттан тутулуктаах сүрүн чааһа, хаһан баҕарар сынньалаҥнык, бэйэтигэр үчүгэйи оҥостунан сылдьарын ордорор. Эт-сиин күүстээх хамсаныылартан сылайарыттан киһиэхэ чэпчэки үлэни үлэлиир баҕа санаа, өссө тугу да үлэлээбэккэ эрэ элбэх харчыны булар-талар баҕа баар буолара саарбаҕа суох суол. Былыргыттан быйылгы да кэмнэргэ киһи «Кыһалҕа кыһайарыттан» ыарахан үлэни үлэлииргэ күһэллэрэ уларыйа илик, кэлин даҕаны уларыйар да кыаҕа суох.

Чэпчэки үлэни үлэлииргэ уонна ол-бу араас баҕа санаалары халлаантан түспүт курдук ситиһэргэ төрөппүт¬тэр элбэх сымыйа, аптаах дэнэр остуоруйалары кэпсээннэр оҕолоро кыра эр¬дэҕинэ өйүгэр-санаатыгар иҥэрэн кэбиһэллэрэ кэнники кэмҥэ ордук элбээтэ. Ол курдук хантан эрэ халлаантан түһэн кэлэр баайы-малы, төрөппүттэрин муҥура-суох итэҕэйэр оҕо, кыра эрдэҕиттэн кэтэһэ сылдьарга үөрэнэр. Ол иһин үлэлээбэккэ-хамсаабакка, эрэйдэммэккэ эрэ босхо кэлэр баайы-малы ордук сөбүлүүр буола улаатара өйүгэр-санаатыгар халыйыыны, буортуну оҥорорун аныгы төрөппүттэр аахсыбакка сылдьаллара хомолтолоох.

Yөрэхтээх киһи үрүҥ, чэпчэки, салайар үлэҕэ сылдьара хара үлэһит дьону ымсыырдар, угуйар, батыһа, үтүктэ сатыылларын күөртүүр. Советскай былаас кэмигэр ордук киэҥник тарҕаммыт: «Yрдүк үөрэхтээх эрэ буолуу»,- диэн ыҥырыы дьону аан маҥнай чэпчэки үлэни көрдөөһүҥҥэ уонна олору эрэ үлэлииргэ үөрэтэр эбитин билигин кэлэн эдэр үлэһиттэрбит чахчы аҕыйаабыттарын кэнниттэн эрэ биллибит. 

Yөрэх-билии кырдьык наада. Ол эрээри барыта кэмнээх, кэрдиилээх буоллаҕына табыллар. Сайдыыта суох экономикалаах, үгүстүк илиинэн үлэлэнэр үлэлээх государствоҕа элбэх үрдүк үөрэхтээх киһи наадата суох. Бука бары үрдүк үөрэхтэннэхтэринэ,  ол үөрэхтэригэр сөптөөх үлэни булан үлэлиир кыахтара суох буоларын аахсыбаттар. Хас үлэһиккэ барыларыгар элбэх хамнастаах, сымнаҕас, салайар үлэ кыайан тиийбэт. Итини тэҥэ салайааччылар элбээн хаалыылара үлэлээччилэри аҕыйатарынан үлэ оҥорон таһаарыытын намтатар.
 
Үлэ ырыынагар субу кэмҥэ ханнык үлэ наадатыттан көрөн үлэһиттэр ахсааннара уларыйан биэрэн иһэрэ сөп. Бу быһаарыы сөптөөҕө ырыынак кэмэ кэлбитигэр толору дакаастанна. Элбэх учууталлар, медиктэр үлэлэрин уларытаннар атыы-эргиэн дьыалатын билигин баһылаатылар.

Киһи Айылҕа биир тыынар-тыыннаах харамайа буолан аһыыр уонна утуйар, сынньнар кэмнэрин көтүппэтэҕинэ эрэ табыллар. Айылҕа киһини ити курдук айан кэбиһэн, киһи сынньалаҥнык, тото-хана аһыы сылдьыан, сылаастык утуйуон этэ-сиинэ олус баҕарар. Киһи этин-сиинин баар-суох баҕа санаатынан төрүт даҕаны минньигэстик аһыы-аһыы сытыахха уонна сынньалаҥнык, талбытынан быстах баҕа санаалары толоро сылдьыахха диэн буолара чахчы. Бу быһаарыы табата илиинэн көтөҕөн-сүгэн үлэлээһин, хамсааһын ыараханыттан, эрэйдээҕиттэн арыллан тахсар.
 
Дьон олохторун сайдан иһиитэ көрдөрөрүнэн ас-таҥас эрэ көстөрө эрэйдээҕиттэн киһи үлэни үлэлиирэ быһаарыллар. Ол курдук  Айылҕа халлаана сөбүгэр соҕустук тымныйар сирдэригэр дьон-аймах сайдыыны, олохторо тупсуутун атыттартан уруттаан ситистилэр. Азия уонна Европа сөбүгэр тымныылаах сирдэригэр олохтоох омуктар олох сайдыытын баһылаан иһэллэрэ мөккүөрэ суох буолла. Киһи аһылыгын булунара уустугунан уонна тымныыттан көмүскэнээри, хаххаланаары күүскэ үлэлээн-хамсаан өйө-санаата сайдыыны ситиспитин билигин ким да саарбахтаабат.

Дьон-аймах Африкаҕа 3 мөлүйүөн сыл анараа өттүгэр сайдыбыта диэн учуонайдар дакаастаан тураллар. Ол эрээри бу дойдуга олоҕу олоруу чэпчэкитэ, ас-таҥас көстөрө судургута бэрдиттэн европеецтар кэлэн булуохтарыгар диэри олохтоох дьон сайдыыны, үлэни-хамнаһы ситиһиилэрэ маска ыттан кокос эриэхэтин түһэрэртэн эбэтэр бананы үргээн ылан сиэн кэбиһэртэн уонна там-тамы үҥкүүлүүртэн салгыы сайдыбакка хаалбыта кырдьык.

Онтон халлаан олус тымныйар Саха сиригэр дьон сайдыыны ситиһэллэрэ эмиэ аҕыйаан, үгүс үлэни-хамнаһы айылҕа тымныытын утары охсуһууга ыыппыттарын бары билэбит.

Айылҕа тымныытыгар тоҥумаары ону-маны була-тала сатааһын, ас-таҥас булунаары үлэни-хамнаһы сайыннарыы дьон өйдөрө-санаалара ордук түргэнник сайдыытын сөбүгэр тымныылаах сирдэргэ көҕүлээбитэ. Европа киинигэр олохтоох омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта күрэстэһэн, күөн былдьаһан сайдыыларыгар  ким урут саҥаны арыйбыт, туһаҕа таһаара охсубут киэҥ сирдэри баһылаан, салайыыны ситиһэр кыахтанара ордук тургэнник сайдалларыгар олук буолбута.

Yлэ – олох үөрэҕэ. Yлэлииртэн, хамсыыртан өй-санаа эбиллэн, эт-сиин үөрүйэх буола үөрэнэр, буор кут мунньуллар, өй-санаа сайдар. Yлэлиир, хамсанар киһиэхэ эрэ буор кут үөскээн, мунньуллан этин-сиинин салайыыга кыттыһар, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн өй-санаа сайдыытын түргэтэтэр. Археологтар булан суоттаан таһаарыыларынан Африкаҕа уонна хоту, Саха сиригэр дьон биир кэмҥэ баар буолбут эбит буоллахтарына Европаҕа капитализмы тута сырыттахтарына Африка дьоно кокос эриэхэтин түһэрэртэн уонна сарайы сэбирдэхтэринэн оҥостортон атын үлэ-хамнас сайдыытын ситиспэтэхтэрэ.
 
Урукку, саҥа «социализм» тутуллар кэмигэр элбэхтик илиилэринэн күүскэ үлэлээбит кырдьаҕастар билиҥҥи эдэрдэр үлэҕэ хайдах сыһыаннаһалларын кытта тэҥнээн көрөр кыахтаахтар. Ыч¬чат чэпчэки үлэни, олоҕу эккирэтэр буолла диэн Саха сирин араадьы¬йата элбэхтик эппитэ, хаһыаттара үгүстүк суруйбуттара быданнаата. Кырдьаҕас, уопуттаах дьон эдэрдэр майгылара ити курдук уларыйан иһэрин бэлиэтии көрбүттэрэ хас да уонунан сыллар буола оҕустулар.

Кэнники кэмҥэ үөскээбит эдэрдэр майгылара туохтан тутулуктанан олох чэпчэки суолун тутуһуу диэки салаллан иһэллэрин биһиги үөрэхтээхтэр¬бит тоҕо эрэ дьаныһан үөрэппэттэр. Таах үрдүттэн саба быраҕан ити этиигэ саҥата суох сөбүлэһэллэр эрэ. Үөрэх, сайдыы эбиллэн истэҕин аайытын киһи илиитинэн үлэлиирэ аҕыйаан иһиэхтээх диэн этиини бары билбиппит өр буолла. Онтон ити этии сөп буоллаҕына үөрэхтээх, сайдыылаах дьон илии үлэтин үлэлээбэттэрэ чахчы.

Бу этиини салгыы сайыннардахпытына эдэр ыччат чэпчэки үлэни, олоҕу эккирэтэллэрэ аһары үөрэхтээһинтэн тахсара быһаарыл¬лар. Үөрэхтээх, эдэр үүнэн иһээччилэрбит үрүҥ, салайар үлэни кыахтара баарынан үлэлээри көрдүүллэрэ, атын да чэпчэки үлэни эккирэтэ сатыылларыгар тириэрдэр.

Ханнык баҕарар төрөппүт баар суох оҕотун харыстыы, көмүскүү сатыыр санаатыгар сылаастык, сынньалаҥнык сылдьыан баҕарара муҥура суох. Бу баҕа санаа төһө да үчүгэйин иһин оҕону сүрэҕэ суох уонна аһара сылааска, сымнаҕаска үөрэтэн, доруобуйатын мөлтөх оҥорор. Итини тэҥэ биһиги хаалыылаах экономикалаах, үгүс үлэлэрэ оннооҕор боростуой механизациялара да суох дойдубутугар чэпчэки, элбэх хамнастаах үлэни көрдөөһүн ыра санааҕа кубулуйара элбэх.
 
Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии иннинэ, аҥардастыы илиинэн үлэлиир кэмҥэ, үүрүллэ сылдьан олус ыарахан илии үлэлэрин үлэлээбит төрөппүттэр бэйэлэрин оҕолоро кинилэр курдук ыарахан үлэлэри үлэлиэхтэрин кырдьык баҕарбаттар. Онно эбии «социализм» кэмэ тиийэн кэлэн киһи барыта үөрэхтэнэн, үлэ барыта механизацияланан уонна автоматизацияланан чэп¬чэки буолан иһиэхтээҕин курдук кураанах өйдөбүллэр биһиги төрөппүттэрбитигэр иҥэн хаалбыттар.

Революция кэнниттэн саҥа сайдан эрэр государствоҕа үөрэхтээх дьон олус наадаларыттан тирэх ылан баран, бары бүттүүн үрдүк үөрэхтээһин билигин да салҕанан баран иһэр. Салайааччыларга, быыбарга кыттааччыларга үгүс дьон баҕа санааларыгар сөп түбэһэр ыҥырыы олус туһалаах. Ол иһин уруккуларын курдук киһини барытын үрдүк үөрэхтииргэ ыҥырыыларын тэҥэ, аны үөрэхтээх эрэ киһи сөп буолар хамнаһы ыларын курдук этэн таһаа¬рыыга кытта тиийдилэр. Ол эрээри үлэ уратыларын табан туһаннахха ханнык баҕарар үлэттэн сөптөөх оҥорон таһаарыыны уонна хамнаһы ситиһиэххэ сөбүн ырыынак тарҕаммыт дойдулара дакаастаан көрдөрөллөр. Ол курдук аҥардас хоруобуйа оҥорооччу маастар эбэтэр сигарета атыылааччы миллионер буолбута, куурусса иитээччи улахан эргиэмсиккэ кубулуйбута суруйуулартан биллэллэр. Биһиэхэ даҕаны ханна да үөрэммэккэ эрэ аҥардас бааһынайтан саҕалаан баран араас улахан тутуулары тутунууга диэри сайдыыны ситиспит дьон эмиэ элбээн эрэллэр.

«Бука бары үрдүк үөрэххэ» диэн ыҥырыыга олоҕуран төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн «Үрдүк үөрэхтээх эрэ киһи буол» диэн этэн үөрэтэллэр. Үрдүк үөрэҕэ суох киһи мөлтөх, куһаҕан, туга эрэ тиийбэт киһиэхэ кубулуйда. Кинилэр көнө санаа¬ларыгар үрдүк үөрэҕи ситиспит киһи хайаан даҕаны элбэх хамнастаах үлэҕэ үлэлиэхтээҕин курдук өйдөбүл, били «социализм» саҕанааҕы көрдөбүл, билигин да иҥэн хаалбытынан сылдьар. Оччотооҕу олоххо, барыта эрдэттэн оҥоруллубут, былаан быһыытынан сайдар дойдуга, хас биирдии үөрэх миэстэтэ барыта ахсааҥҥа сылдьар этэ. Ол иһин хас биирдии үөрэҕи бүтэрэр специалиска аналлаах үлэлиир миэстэтэ былаан быһыытынан кэтэһэн турар буолара.

Биһиги Сахабыт сиригэр сайдыылаах, үрдүк механизациялаах тыа хаһаайыстыбатын даҕаны, хостуур, оҥорон таһаарар промышенноһы эмиэ оҥосто иликпит. Кэнники кэмҥэ хата сайдыыбыт төттөрү баран биһиэхэ аһы-үөлү оҥорон таһаарар тыабыт сирин үгүс үлэлэрэ барылара илии ыарахан үлэтигэр төттөрү түстүлэр. Тыа сирин ыарахан үлэлэригэр урукку кэмҥэ оҥоро сатаабыт механизациябыт да суох буолла. Хотон үлэтэ бэркэ улааттаҕына ат, оҕус көмөтүнэн туһанарга тиийдэ. Биһиги тыабыт дьонугар үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир кыахтаах үлэһиттэр олус наадалар. Кинилэр илии үлэтин кыайа-хото тутан үлэлии үөрэннэхтэринэ эрэ тыа сирин олоҕун кыайа тутан сайыннарыахтара этэ.

Эдэр дьон чэпчэки үлэни, олоҕу эккирэтиилэрэ ордук куорат сирдэргэ сайынна. Бэйэтэ сылаас дьиэҕэ олорон эрэ үлэлиир куорат мааны үлэһитэ оҕолоро үөрэҕи да кыайан ылбатаҕына, салгыы чэпчэки үлэни булан үлэлэтэр санаатын быраҕан кэбиспэт. Итини тэҥэ бэйэтэ кыайан үлэлээбэт, сатаабат үлэлэригэр оҕолорун үлэлэтиэн баҕарбат. Оннук үлэ кини санаатыгар ыарахан, куһаҕан, кыаттарбат үлэҕэ кубулуйар. Ол иһин оҕолорун ханнык эрэ иппэй-туппай үлэҕэ көмөлөһөөччүнэн да буоллар сырытын¬нара сатыыр.

Куорат үөрэхтээх сымнаҕас олохтоох дьонун оҕолоро кыайан үөрэҕи ылбатахтарына, илии ыарахан үлэтинэн уһуннук дьарыктанар кыахтара кырдьык кыра. Кинилэр кыра эрдэхтэриттэн илии үлэтин үлэлии үөрэм¬мэтэхтэрэ таайан, ити үлэлэри кыайбаттар, үлэлии үөрүйэхтэрэ суоҕа тардан, кыра аайы санаалара түһэн иһэриттэн ыарырҕаталлар. Кыра эрдэҕиттэн уһун кэмнээх ыарахан үлэни үлэлииргэ тулуурдаах буолуу, эти-сиини элбэхтик эрчийии, уһуннук үлэлии үөрэниэххэ наада. Төрөппүттэр бэйэлэрэ итинник ыарахан үлэлэринэн дьарыктаныылара эрэ оҕолорун ити үлэлэри дьаныардаахтык үлэлииргэ үөрэтэр кыахтаах.

Саха дьоно киһини билээри гыннахтарына төрөппүттэрин туһунан ыйыталаһаллара ити үөрэхтэн олук ылан сайдыбыт. Ол аата бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр, оҕолорун кыра эрдэҕинэ үлэҕэ-хамнаска үөрэппиттэрэ, ийэ кутугар иҥэн хаалбыта кинини үйэтин тухары үлэһит киһи оҥорорун былыргыттан билэн туһаналлар эбит.

Биһиги республикабытыгар үөрэхтээх дьон үлэлиир миэстэлэрэ отой аҕыйах, үрдүттэн үлүннэрэннэр элбэх курдук ааҕаллар эрээри, үгүстэр ылар хамнастара кыра. Урукку «социализм» кэминээҕи үрдүк үөрэхтээх специалистар кимиэхэ да наадата суохтара биллэн, саҥа үлэлэри, ырыынагы баһылыы, эргиэҥҥэ үөрэнэ  сатыыллар.

«Социализм» кэмин саҕана үөскээбит «Үөрэҕэ суох киһи хара үлэһит буолар» диэн өйдөбүл биһиэхэ өйбүтүгэр-санаабытыгар олус дириҥник иҥмит. Ол иһин үөрэҕи эрэ эккирэтии олус тарҕанан үлэһит дьон аҕыйаатылар. Кэлин кэмҥэ бу өйдөбүл өссө кэҥээн, эдэр дьон бары чэпчэки үлэни, оннук олоҕу эккирэтэ сатыылларын үөскэтэн кэбистэ. Тыа сириттэн эдэрдэр барыылара эмиэ ити биричиинэнэн толору быһаарыллар.

Биһиги тыабыт сиригэр уонна промышленность сайдан иһэр сирдэригэр техниканы баһылаабыт эдэр үлэһит киһи бэйэтин олоҕун кыайа-хото оҥостон олороругар билигин толору кыах бэриллэр буолла. Онон, олоҕу дьоһуннук олорууга кыра эрдэхтэн үлэлии үөрэнии эрэ эдэр киһиттэн ирдэнэр кэмэ кэллэ.

КЫҺАЛҔА КЫҺАЙАР

Оҕо улаатан өйө-санаата сайдан, үчүгэйи уонна куһаҕаны араарар кыахтанан, киһи буолууну ситиһэн элбэхтик үчүгэйи оҥорор буола үөрэнэрэ олус уустугун, уһун кэми ыларын саҥа билэн эрэбит. Атаахтатар, маанылыыр, барыга-бары бэлэмҥэ үөрэтэр оҕолорбут бэйэлэрин өйдөрүнэн-санааларынан салайтаран үлэлиир-хамсыыр кэмнэрэ кэлэригэр элбэх үчүгэйи, туһалааҕы оҥороллоро аҕыйаан иһэрин оҕолорбут улааппыттарын кэннэ дьэ билэн хомойобут. Ол аата кыһалҕата суох олох киһи туохха да кыһаммат, үлэлии-хамсыы сатаабат буолуутун үөскэтэрэ кэлин өйө-санаата мөлтүүрүгэр тириэрдэр эбит.

Ханнык эмэ үлэни кыайыы-хотуу, үөрэҕи ситиһии туох эмэ кыһалҕа кыһайар буоллаҕына ордук ситиһиилээх буоларын таба сыаналаабаппыт, аахайбаппыт. Уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕэр «Кыһалҕа кыһайар» диэн  этии баар. Бу олус туһалаах олох үөрэҕэ буоларын умнан сылдьабыт. Олох киһини кыһайара кытаанах, тыыннаах буолуу иһин киһи оҥорботун да оҥотторор, кыайбатын да кыайарыгар тириэрдэр кыахтааҕын олохпут көнөн уонна тупсан умнан кэбистибит. 

Дьон олоҕо сайдан иһиитин сокуонунан өй-санаа сайдыыта дьадаҥыттан байыы диэки хайысхаланан сайдарыттан кэмэ кэллэҕинэ баайдар дьадаҥыларынан солбуллан, уларыйан биэрэн иһэллэр. Баайдар кыһалҕата суох олохторуттан өйдөрө-санаалара туруга суох буолан мөлтүүрүттэн кэлэр көлүөнэлэрэ быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбээн, эстэн симэлийэн иһэллэрин дьадаҥылар байан-тайан иһиилэрэ солбуйан биэрэллэр.
 
Ыарахан олохтоох дьадаҥы киһи оҕото үөрэҕи кыһанан, баарын-суоҕун барытын түмүнэн ситиһэрин былыргы кэпсээннэртэн билэбит. Үөрэҕи ылыы, ситиһии кини санаатыгар ыарахан, элбэх үлэлээх дьадаҥы олоҕуттан куотуу, байыыны-тайыыны ситиһиигэ олук буоларын иһин, бары кыаҕын барытын түмэн үөрэнэриттэн үөрэххэ ситиһиитэ эбиллэрэ, өйө-санаата түргэнник сайдар кыахтанара.

Былыргы кэмҥэ үлэһит, дьадаҥы киһи оҕото үөрэҕи ыларга олус  кыһанара, үлэни-хамнаһы сатыыра, кыайара «Кыһалҕа кыһыл кымньыылаах» диэн этиигэ сөп түбэһэр буоллаҕына, баай киһи оҕото үөрэҕи аанньа ахтыбатын, мөлтөхтүк, кыһаммакка эрэ дьаалатынан үөрэнэрин, үлэни аанньа ахтыбатын урукку олоҕу суруйуулартан билэбит.
 
«Кыра киһи кыһалҕаны билэр» диэн этии үлэһит, дьадаҥы киһиэхэ куруук туга эмэтэ тиийбэтиттэн ону-маны туһалааҕы, олоҕу тупсарары оҥороро элбиирин, өйө-санаата сайдыыта киһилии, киһи быһыытын таһынан барбатын быһаарар.

Кыһалҕа кыһайан олоххо үөрэнии туһатын сүрүн дакаастабылынан Аҕа дойду улуу сэриитин ыарахан кэмин оҕолоро кыра эрдэхтэриттэн үлэлии-хамсыы үөрэнэннэр бары кэриэтэ кырдьар саастарыгар диэри киһи быһыылаахтык үлэлииллэр, олохторун сиэри-туому тутуһан олороллор, бэрээдэги кэспэттэр, буруйу-сэмэни оҥороллоро отой сэдэх, биир эмэ эрэ. Бу ыарахан, ас-үөл аҕыйах кэмигэр аччыктыыры, ыарахан олоҕу билэн улааппыт дьон билигин даҕаны килиэп хаҕын да бырахпаттар, барытын туһаҕа таһааран иһэллэр, кыаммат-тиийиммэт дьону ордук аһынымтыалар, сымнаҕас майгылаахтар.
 
Кыһалҕаны билэн улааппыт дьон өйдөрө-санаалара киһи быһыылаах, харыстыыр, көмүскүүр санаалара элбэх, бэйэлэрэ бары үлэни-хамнаһы сатыыр, кыайар буолууга кыра эрдэхтэриттэн үөрэнэллэр. Үлэһит дьон оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ-хамнаска үөрэттэхтэринэ оҕолоро бэйэтэ үлэлээн-хамсаан баайы-малы булунар кыаҕа улаатар. Үлэлии-хамныы үөрэнии, барыны-бары сатыыр буолуу бэйэтэ муҥура биллибэт баай буоларын билигин умнан туһаммакка сылдьабыт. Ол курдук үлэлии-хамсыы үөрэммит киһи хаһан баҕарар, ханнык баҕарар үлэҕэ ситиһиилэри оҥорор кыаҕа хаһан да хаалан хаалбат.

Ыгыы-хаайыы, түүрэйдээһин күүһүнэн үлэлээһин уонна кыһалҕа кыһайыытыттан эбэтэр үчүгэй манньа иһин үлэлээһин дьоҥҥо тус-туспатык өйдөнөллөр. Ол курдук кыһалҕаттан босхолоноору уонна үчүгэй манньаҕа тииһинээри киһи бары кыаҕын ууран үлэлиир буоллаҕына ыгыы, түүрэйдээһин күүһүттэн аатыгар эрэ, улахан суолтаны биэрбэккэ үлэлиэххэ сөп.

Үлэлии үөрэнии оҕо кыра эрдэҕинэ ордук тиийимтиэ буоларын туһугар ханнык эрэ тэптэрэн биэриилээх буолара ордук. Манна ордук оҕо көмөлөһүөн баҕатын сатаан туһанан барыга бары көмөлөһүннэрэ үөрэтии суолтата улахан. Итини тэҥэ кыра кыыллары үөрэтээччилэр, дрессировщиктар туһалаах хамсаныылары оҥоруу кэнниттэн манньаны кыайа-хото туһаналлар тугу эмэ сиэтэн амтаһытан биэрэн иһэллэр. 
Манньаны кыра оҕону үөрэтиигэ, ийэ кутун иитиигэ эмиэ киэҥник туһаныллар. Манна араас кэмпиэттэр, «үчүгэй оҕо» хайҕааһыннар туттуллуохтарын сөп. Оҕо улааппытын кэннэ үөрэх ситиһиилээх буоллаҕына араас грамоталарынан, благодарностарынан наҕараадалааһын элбэхтик туттуллар. Үлэһит киһи аахсар хамнаһыгар эбии ылар бириэмийэтэ манньалааһын биир көрүҥэр эмиэ киирсэр.

Оҕо улаатыар диэри төрөппүттэрин кыра эрдэҕинээҕилэрин курдук көрүллэн уонна үлэлээн-хамсаан улааттаҕына кинилэр курдук үлэһит, сүрэхтээх, соннук өйдөөх-санаалаах киһи буолар кыахтанар. Төһө да бары үөрэхтэнэн ахсааны, буукубаны билэр буолбуппут иһин үөрэҕи хайдах ылынарбыт былыр-былыргыттан уларыйара, тупсара уустук. Ол курдук киһи үчүгэйи куһаҕаннааҕар ордук дөбөҥнүк умнара хаһан да уларыйбат. Куһаҕан ыар дьайыыта киһи этигэр-сиинигэр тиийэ дьайан ыарыыны үөскэттэҕинэ хаһан да умнуллубат гына өйдөнөн буор кутугар иҥэр.

Эрэйдээх, туга эмэ тиийиммэт олох оҕо өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник иҥэн хааларынан үөскэтэр баҕа санаата ордук күүстээх баҕа санаа буолар уратылаах. Ол иһин дьадаҥы оҕо улааттаҕына байыыны-тайыыны ситиһэргэ баҕа санаатын толорор кыаҕа төһө эмэ улаатар, күүһүрэр.

Оҕо улаатан баҕа санаата үөскүүр кэмигэр туга эмэ олус баҕара саныыра тиийбэт буолара ордук курдук. Арай бу баҕара саныырбыт олоххо туһалааҕы аҕалар, өйү-санааны тупсарарга туһуланар буолара наада. Туох эмэ тиийбэтиттэн, суоҕуттан оҕо ону булаары-талаары бэйэтигэр баҕа санааны үөскэтинэр, онто улаатан истэҕинэ сыыйа-баайа күүһүрэн иһэр. Байар-тайар баҕа санаатын ситиһэригэр үлэни-хамнаһы туһана үөрэннэҕинэ үлэһит киһи буола улаатар. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ-хамнаска үөрэтии өйө-санаата киһилии суолунан сайдарын хааччыйар. Онтон баҕа санаатын ким эрэ толорон биэрэр буоллаҕына, онно үөрэнэн ким эрэ оҥорон биэрэрин кэтэһэргэ, бэлэмҥэ үөрэммит киһиэхэ кубулуйуон сөп.

Оҕо кыра эрдэҕинэ баҕа санаалар үөскээн иҥэллэр. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ бу баҕа санаалары ийэ кут өйө-санаата диэн быһаарар. Дьиэлэригэр арыгы иһэн үөрэр-көтөр, ыллыыр-туойар төрөппүттэр оҕолоругар арыгы иһэргэ баҕа санааны үөскэтэллэр. Бу баҕа санаа оҕо өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан ууруллан оҕо улааттаҕына арыгыһыт буолан хааларыгар тириэрдиэн сөп.

Дьон бэйэлэрин үтүө санааларынан салаллан бэрээдэктээх буолаллара олус уустугун, уһуннук кыаллыбатын Россияҕа суол быраабылаларын кэһии иһин ыстыраап улаатыыта бигэргэтэр. Тоталитарнай сэбиэскэй былаас уурайбытын кэнниттэн демократия үөрэҕин киллэрэ сатааһын сүүрбэччэ сыл устата барда эрээри көҥүлү ылбыт дьон бэрээдэги, сокуоннары бэйэлэрэ өйдөрүнэн-санааларынан салаллан тутуһаллара букатын эбиллибэтэ. Ол аата кэһэтэн биэрии эрэ дьон бэрээдэги, сокуоннары тутуһалларын хааччыйар кыахтааҕа чахчы дакаастанна.

Бэйэлэрэ эрэйи-кыһалҕаны эттэринэн-сииннэринэн билбит дьон атыттар кыһалҕаларын таба өйдүүр, көмөлөһөр кыахтаналлар, аһыныгас майгыланаллар. Ол аата, маннык кыһалҕа тирээн кэллэҕинэ бу курдук көмөлөстөххө туһалаах буоларын арааран билбит киһи көмөтө ордук тиийимтиэ буолар. Кыһалҕаны билбэтэх оҕо атыттар кыһалҕаларын табан өйдөөбөт, туохха кыһаналларыгар кыһаммат өйдөөх-санаалаах буола улаатар.

Кыһалҕа кыһайыытынан бэрээдэктээх буолуу кыаллар кыахтааҕа дьон өйдөрө-санаалара төһө да сайыннаҕына, үөрэҕи-билиини баһылаатахтарына олохторо көнөн, байан-тайан бардахтарына оҕолорун иитиилэрэ баайдардыы, ол аата атаахтатан, маанылаан иитиигэ кубулуйарыттан, бу олохторо тупсубут баайдар, омуктар эмиэ эстиигэ тиийиэхтэрин сөп.
 
Олох көнөн, баай-талым эбиллэн иһиититтэн өй-санаа сайдыыта уратыланара, сыыйа мөлтөөһүҥҥэ тиийэрэ дьон-аймах салгыы олохторугар улахан уустуктар баалларын биллэрэр. Ол аата дьон-аймах сайдыыны ситиһэн, оҥорор тиэхиникэлэрэ күүһүрэн, кыаҕыран истэхтэринэ «Туох барыта икки өрүттээх» буолуута эмиэ күүһүрэн, куһаҕаны оҥоруу эмиэ сатайан барара быһаарыллар. 

Онон олоххо сайдыыны ситиһэн истэххэ дьон өйө-санаата аһара барарын тохтотуу, сиэр-майгы үөрэҕэ кытаатан биэриитэ хайаан да толоруллуохтаах ирдэбилгэ кубулуйдаҕына табыллар. Ол иһин оҕо улаатан иһэн дьон олохторугар көрсөр кыһалҕаларын этинэн-сиининэн билэн улааттаҕына атыттар кыһалҕаларын таба өйдүүр киһи буола улаатар.

Кыһалҕа кыһайыыта олох үөрэҕэр киирсэр. Былыргы кырыымчык кэмҥэ үлэһит дьону кыһалҕа кыһайан үтүө, үчүгэй майгыланаллара кыаллар эбит буоллаҕына, аныгы, үөрэҕи-билиини баһылаабыт кэмҥэ төрөппүт эрэ кыһайыыта оҕолор үтүө, үчүгэй майгыланалларын, үлэҕэ-хамнаска үөрэнэллэрин ситиһэргэ туһалыыр кыахтаах. 

Хос быһаарыылар.

1. Н.Д.Архипов. Древние культуры Якутии.  Якутск: Кн.  изд-во, 1989.- 192 с.

2.  А.П.Окладников.  Исторический путь народов Якутии. Якутск: Якутское гос. изд-во, 1943.- 94 с.

3. Якутия. Хроника.  Факты.  События.  1632 - 1917  гг. Сост. А.А.Калашников. Якутск: «Бичик», 2000.- 480 с.

4. В.Л.Серошевский. Якуты. Опыт этнографического исследо-вания. 2-е изд., Москва, 1993.- 736 с.

5. А.А.Борисов. Якутские улусы в эпоху Тыгына. Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1997.- 160 с.

6. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. (Публикации 1928 - 1929 гг.) Якутск: Творческо-производственная фирма «Север- Юг», 1992.- 318 с.

7. К.Д.Уткин. Черная металлургия якутов второй половины 19-го -начала 20-го вв. Якутск: Кн. изд-во, 1992.- 88 с.

8.  Курууппа ойуун көрүүлэрэ. Дьокуускай: «Бичик» нац.кн. кыһата, 1993.- 56 с.

9.  И.А.Худяков. Краткое описание Верхоянского округа. Ленинг¬рад: Изд-во «Наука», 1969.- 440 с.

10. Ф.Ф.Васильев. Военное дело якутов. Якутск: Нац.кн.изд-во «Бичик», 1995.- 224 с.

11. Нюргун Боотур Стремительный. Якутский героический эпос олонхо. Воссоздал на основе народных сказаний Платон Ойунский. Якутск: Кн. изд-во, 1975.- 432 с.

12. Г.В.Ксенофонтов. Ураангхай - сахалар. Том 1, 2-я книга. Якутск: Нац.кн.изд-во Респубики Саха (Якутия), 1992.- 320 с.

13. Багдарыын Сүлбэ. Аал уоту оттунан. Дьокуускай: Кинигэ изд-вота, 1992.- 192 с.

14. Р.К.Маак. Вилюйский округ. 2-е изд., Москва: «Яна», 1994.- 592 с.
 
15. «Орто дойду сонуннара» хаһыат. Муус устар 27 күнэ 2006 сыл.
 
16. Гоголев А.И. Этническая история народов Якутии. (до начала 20-го века). Монография.-Якутск: Изд-во ЯГУ, 2004.- 104 с.

17. Константинов И.В. Ранний железный век Якутии.- Новосибирск: 1978.

18.  Бравина Р.И. Киһи уонна дьылҕа. – Дьокуускай: Бичик, 2002. – 160 с.

19. Г.Е.Федоров, Н.Ф.Егоров. Сэргэ төрдүгэр сэһэн. Үһүйээннэр. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1991.- 160 с.

20. А.Н.Дьячкова. Г.В.Ксенофонтов: ученый и обшественно-полити-ческий деятель. Якутск: Изд-во Якутского университета, 2000.- 203 с.

21. Сэһэн Боло. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. Дьокуускай: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1994.- 352 с.

22. «Кыым» хаһыат. «Мнение. RU», 15 ноября 2001 г. N 10.

23. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

24. «Кыым» хаһыат. 2008 сыл 33 №-рэ.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Хамсаа уонна хамнаа

Yлэ – олох үөрэҕэ

Сахалар төрүттэрэ тимир уустара

Энньэ уонна халыым

Тойон уонна хотун

Оҕону үлэҕэ үөрэтии уратылара

Туһа киһитэ

Үлэ икки араастаах

Баай уонна дьадаҥы 

Байыы

Эмискэ байыы содула

Үлэһит киһи өйө-санаата

Өй-санаа арахсыыта

Хамнас	
                   
Чэпчэки үлэ	
                   
Кыһалҕа кыһайар	
               
Хос быһаарыылар
              
Иһинээҕитэ

[[Категория: Ааптардар-Каженкин Иван Иванович-Хааһах Уйбаан]]
[[Категория: Итэҕэл]]</text>
      <sha1>jl3yua1rj2hqclgcmzn9slqxytgjo2z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Түүлү тойоннооһун (Каженкин И.И.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1719</id>
    <revision>
      <id>6923</id>
      <parentid>6922</parentid>
      <timestamp>2018-01-21T08:27:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>6923</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="351238" sha1="rmtpk1t6nccplcpy0jpadc6ocsfnssy" xml:space="preserve">ТҮҮЛҮ ТОЙОННООҺУН Дьокуускай 2004

Сахалар былыр-былыргыттан түүллэрин тойоннотоллоро, инникиги билгэлииллэрэ. Билигин кут-сүр үөрэҕинэн салайтаран автор Иван Каженкин түүлү киһи өйүн-санаатын, кутун кытта ситээстээн быһаарарга холонор. Бу кинигэттэн ааҕааччы түүл суолтатын чуолкайдыырыгар чопчу өйдөбүлү ылыа, сүбэлэтиэ диэн эрэнэбит.

КИҺИ  САНААТА

Kиһи тугу түһүүрэ санаатыттан олус тутулуктааҕын биһиги үөрэтэ сатыыбыт. Түүллэри таба тойоннуур наадаҕа киһиэхэ ханнык санаалара баһыйа тутан салайалларын быһаарыахха наада.
 
Сахалар киһи санаатын - олоҕун сирдьитэ диэн ааттыыллар.  “Бытие  определяет сознание” диэн улуу өйдөөхтөр этиилэрэ олус таба буоларын биир сиргэ олорор, үлэлиир дьон үксүлэрэ маарынныыр өйдөөх-санаалаах буолаллара дакаастыыр.

Биһиги киһи санаатын үөрэтиибит сахалар кут-сүр үөрэхтэриттэн тирэх ылан сайдар.  Киһи санаата туохтан даҕаны иҥнибэт, ханна баҕарар түргэнник тиийэр уонна тугу барытын кыайар диэни саха киһитэ барыта билэр. А.В.Дохунаева “Саха эмчитин сиэрэ-майгыта” диэн үлэтигэр киһи санаатын маннык быһаарар: “Киһи ханнык баҕарар санааны саныырыгар этэ-хаана туһааннаах энергияны сүтэрэр. Ити сэниэ Айылҕаҕа сүтэн хаалбат. Кини санаммыт санааны хамсатар уонна Аан дойду информаци¬оннай хонуутугар илдьэр, онон аадырыһыгар тириэрдэр”. (1,163).

Киһи санаата киһини хайа диэки барарын быһаарарын, инники, сайдыы диэки ыҥырарын дуу, эбэтэр төттөрү тардарын дуу саха дьоно билэннэр бэйэлэрин олохторугар туһаналларын туһунан үгүстүк суру¬йаллар. Ол курдук “Санаатын сорук оҥостон” диэн этии, уруккуттан толкуйдуу, быһаарына сылдьыбыт санаатын олоххо киллэрээри сыл¬дьар киһи туһунан этиллэр. Кини ити санаатын ситиһээри араас ыарахаттары да көрсөн кыайыан сөп. Ити аата киһи санаата киһини бэйэтин инники диэки, ханнык эмэ ситиһиигэ сирдээн баран иһэрэ быһаарыллар.

“Санаабыт санаатын ситистэ” диэн этии, аан маҥнай санаан, толкуйдаан бүтэрэн баран, дьыалатын кэлин оҥорон ситиһэри бэлиэтиир. Ханнык баҕарар кыра да дьыаланы оҥороору гыннахха аан маҥнай хайдах буолуохтааҕын толкуйдаан, санааҕа оҥорон көрөн баран дьиҥнээхтик оҥордоххо табылларын быһааран биэрэр этии буолар.

Киһи санаата күүстээх буолара эмиэ биллэр. Ол курдук “Санаатын күүһүнэн баһыйан” диэн этии киһи тугу барытын кыайыан иннинэ аан бастаан санаатыгар кыайыахтааҕын бэлиэтиир. Маны өссө дириҥник толкуйдаатахпытына, ханнык баҕарар дьыаланы аан маҥнай киһи бэйэтин санаатыгар кыайдаҕына эрэ, бу дьыалатын кыайарын көрдөрөр этии буолар. Бу этиини ордук чаҕылхайдык спортсменнар билэллэр. Кинилэр бэйэлэрин утарсааччыларын санааларыгар хоттохторуна эрэ кыа-йыыны ситиһэллэр. Ити иһин үрдүкү кылаастаах спортсменнары бэлэмнээһиҥҥэ кинилэр санааларын бөҕөргөтүү үлэтэ ураты миэстэни ыларын бэлиэтииллэр.
 
Киһи санаата аны ыарахан, ханнык эрэ баттааһыны оҥорор. Ол туоһутунан “Санаатын уурдаҕына кыайыаҕа” диэн этии баара буолар. Ол аата ханнык эмэ дьыала кыаттарбат буоллаҕына киһи ол дьыалаҕа элбэх санаатын түмнэҕинэ, кыайыан сөбүн бэлиэтиир. Бу этии ордук киһи санаата түмүлүннэҕинэ ордук күүһүрэн, ыараан барарын бэлиэ¬тиирэ суолталаах. Санаа ыараханын өссө чуолкайдыыр этиинэн “Ыар санааҕа баттатан” диэн этии буолар. Бу этии санаа ыарахана киһини букатын даҕаны хам баттаан кэбиһиэн сөбүн бигэргэтэр.

Саха дьоно киһини санаа тута сылдьарын бэлиэтээн: “Санаа быһа эмэр”,- диэн этэллэр. Ыарахан санаа ыар баттык буолан киһини эрдэ да кырытыннарарын уонна доруобуйатын мөлтөтөрүн туһунан элбэхтик кэпсээннэргэ ахтыллар. Ити барыта киһи олоҕо санаатыттан улахан тутулуктааҕын бэлиэтиир. А.И.Яковлева “Айыы итэҕэлэ уонна киһи чөл буолааһына” диэн үлэтигэр санаа киһини ыарытыннарарын быһаарар: “Киһи санаата салгын кукка дьайар, атын киһи куһаҕан санаата, эбэтэр киһи бэйэтин сыыһа санаалара ыарытыннарыахтарын сөп. Сыыһа толкуйдуур киһи үксүгэр төбөтө ыалдьар, утуйар уута алдьанар, хаа¬нын баттааһына үрдүүр. Кыыһырымтаҕай киһи үксүгэр үөһэ ыалдьар”. (1,170).

В.А.Кондаков киһи санаатын күүһүн дириҥник баһылаабыт эмчит. Кини киһи санаата атын киһиэхэ эмиэ дьайарын бэлиэтиир: “Байбыт дьон, дьон-сэргэ ымсыырыр, ордугургуур санаалара хонуо, иҥиэ, куһаҕаны оҥоруо” диэн дьаарханар этилэр. Ол иһин этэллэрин курдук “быстыбыты салгыыр, умнаһыкка уунар, аччыктаабыты аһатар, тоҥмуту ириэрэр” дьон буоларга дьулуһаллара. Кинилэр дьон үтүө санаата туһалааҕын өйдөөн, дьон-сэргэ махталын ыла сатыыллара”.(2,5).

Дьон эдэр эрдэхтэринэ санааларын кыайан түмэн күүһүрдүбэттэр. Кинилэр санаалара түргэнник уларыйан, мөлтөөн, атыҥҥа халбарыйан, ыһыллан хаалаллар. Эдэр киһи санаатын түмэн күүһүрдэрин наадаты¬гар, кыра эмэ да буоллар олоҕор ыарахаттары көрсөн, олору кыайарга үөрэнэрэ наада буолар.

Сахалар кырдьаҕас дьону ордук ытыктыыллар. Ити кинилэр бэйэлэрэ Сир үрдүгэр уһун кэмнээх олохторуттан үөрэтэн ылыммыт улуу үөрэхтэрэ буолар. Кырдьаҕас дьону ытыктааһын үөрэҕэр “Кырдьаҕас киһини хомотумаҥ”,- диэн өйдөбүл баар. Бу өйдөбүл кырдьаҕас киһи улаханнык хомойдоҕуна олус өр кэмҥэ санаатыгар онтун тута сылдьарын бэлиэтиир. Ол кырдьаҕас киһи хоргуппут куһаҕан санаата аһары муһуннаҕына хомоппут киһиэхэ туох даҕаны үчүгэйи аҕалбатын билэн этэллэр. Ити этии кырдьаҕас киһи санаатын өр кэмҥэ биир сыалга түмэ үөрүйэх буолан, кини санаата ордук күүстээҕин бэлиэтиир. Кини кырдьан, атыҥҥа аралдьыйара аҕыйаан хомоппут киһиэхэ куһаҕан санаатын уһун кэмҥэ мунньара ордук табыллар.

Сорох төрөппүттэр оҕолорун аһара көрөн-истэн, куруук кинилэри эрэ санаан тахсаллар. Кинилэр оҕолорун харыстыыр, көмүскүүр санаа¬ларыгар оҕолоро бу ыалдьаары, туохха эмэ түбэһээри гыммыт курдук буолаллар. Итинник баҕа санаа күүһэ эмиэ суола-ииһэ суох хаалбат. Куруук онно-манна түбэһиэ диэн санаа күүһүттэн, оҕолоро сүгүн сылдьыбат, тугу эмэ сыыһа туттубут эбэтэр туохха эмэ түбэспитэ эрэ баар буолан иһэр. Ити иһин атын киһиэхэ үчүгэйи баҕара санаа¬тахха, бэйэҕэр үчүгэй буолуо диэн этии баара таба буолан тахсар. Итини тэҥэ “үчүгэй эбэтэр ыраас сырдык санаалаах” диэн этиигэ дьоҥҥо үчүгэйи баҕарар киһи санаата сырдык, ыраас буолара быһаа¬рыллар.

Киһи санаата түүлгэ ордук чуолкайдык араарыллан көстөр. Манна киһи санаата атын киһи буолан, киһини бэйэтин арыаллыы сылдьара көстөр. Итини тэҥэ киһи кыра оҕотук санаата бэйэтигэр маарынныыр кыра оҕо буолан көстөрө бэлиэтэнэр. Түүлгэ көстөр араас ыарахаттары кыайыы, киһи санаатын эмиэ бөҕөргөтөр, күүһүгэр күүс эбиллэр. Итинник санаа бөҕөргөөһүнэ киһи олоххо көрсөр үгүс мэһэйдэри, түбүктэри этэҥҥэ туорууругар көмөлөһөллөр.

Онон, киһи санаата киһи сирдьитэ буолара чахчы. Итини тэҥэ “Ыраас сырдык санаалаах киһи, дьоллоох киһи” диэн этии олох таба буолара арылхайдык көстөн кэлэр. Онтон, хара санаа киһини бэйэтин ыга баттыыр, ыар баттык буолан кутун-сүрүн хам тута сылдьар. Маннык “санаа баттыга” буола сылдьар хара санааттан түргэнник ыраастана охсуу киһи олоҕор саҥа, сырдык санаа сүүрээнин киллэрэр.

Ити курдук саха дьоно киһи олоҕор, киһи бэйэтин санаата хай¬дах дьайарын дириҥник үөрэтэн бэйэлэрин олохторугар туһана сыл-дьыбыттарын ити этиилэрэ көрдөрөллөр. Киһи олоҕо ыйыллыбыт олук устун халбаҥнаабакка баран иһэрин наадатыгар, кини бэйэтин санаата эмиэ онно сөп түбэһэр эрэ буоллаҕына табылларын быһаарабыт. Ол иһин киһи бэйэтин олоҕун көннөрүөн, тупсарыан баҕарар буоллаҕына, аан маҥнай инники сирдээн иһэр санаатын, ол диэки салайан биэрэн иһэрэ наадалаах.

Киһи хаһан баҕарар тугу эмэ баҕара саныыр. Олус күүскэ баҕара санааһын туолуон сөп. Үчүгэйи баҕара саныыр киһи үчүгэйи оҥорор. Үчүгэйи оҥоруу - үрүҥ санаа, онтон куһаҕаны оҥоруу - хара санаа сабыдыалынан оҥоруллаллар. Ити иһин сахалар үчүгэйгэ баҕарар итэҕэллэрэ Үрүҥ Айыы итэҕэлэ диэн ааттанара оруннаах буолуо этэ. Үчүгэй санаа туоларын итэҕэйэр буоларга үөрэнии, итэҕэли дьиҥ олоҕу кытта сибээстиэ этэ.

КУһАҔАН САНАА

Сахалар “Kиһини санаата салайар, киһи санаа хамначчыта”,- диэн этэллэр. Араас элбэх санаалар үчүгэйдэр, оҥорор тутар, сайдыы диэки салайар санаалары тэҥэ куһаҕан санаалар эмиэ киирэр кэмнээхтэр. Kуһаҕан санаалар куһаҕан быһыыны оҥорорго тириэрдэллэр.
Атын киһиэхэ кыра да куһаҕаны оҥордоххуна, кини хом саныыр, хомойор. Ити хомойбут, хоргуппут санаата куһаҕаны оҥор¬бут киһи ийэ кутугар киирэн, мунньустан иһэр. Инньэ гынан куһаҕа¬ны оҥорбут киһи ийэ кутун санаатын, майгытын уларытар. Элбэх куһаҕаны баҕарар санаа киһи ийэ кутугар мунньулуннаҕына кини ыалдьыан сөп. Былыргы ойууннар уонна психолог Рон Хаббард киһи үгүс ыарыылара өйүттэн-санаатыттан тутулуктаахтарын бигэргэтэллэр.

Элбэх дьон куһаҕан санаалара эбэтэр күүстээх санаалаах киһи ыар санаата мунньустубут киһитэ сорох түгэннэргэ эбэтэр итирдэҕинэ быстах санаатыгар баһыттаран, сыыһа-халты быһыыланан, бэйэтэ үөйбэтэҕин-ахтыбатаҕын оҥорон кэбиһиэн да сөп.

Киһиэхэ куһаҕан санаа киирбитин киһи түүллэрин үөрэтэн быһаарыан сөп. Ол курдук куһаҕан санаа киирдэҕинэ, киһи түүлүгэр билбэт киһитин кытта охсуһар эбэтэр куһаҕан киһини көрөр. Куһаҕан санаа киһи ийэ кутугар киирэр. Түүлгэ билбэт киһини кытта охсуһуу киһи салгын кута ийэ кутун кытта өйдөспөт буолбуттарын бэлиэтэ буолар.

Kим эмэ куһаҕан санаата киирдэҕинэ киһини түүлүгэр тааһынан эбэтэр туох эмэ бытархайынан быраҕаттаан табыахтарын сөп. Бу куһаҕан санаалартан быыһанара дуу, хайыыра дуу итилэртэн хайдах көмүскэнэриттэн тутулуктанар.

Сахалар “Kуһаҕан санаалары санаама”,-диэн этиилээхтэр. Бу этии санаа иитиэхтэнэн олус элбэхтик хатыланнаҕына киһи өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан ууруллар. Ол иһин куһаҕан санаалар киһини куһаҕан быһыылары оҥорууга күһэйиэхтэрин сөп. Kиһи олоҕун устата куһаҕан санаалартан ыраастана сылдьыахтааҕын бу этии быһаарар. 

Киһи санаатын бэйэтэ эрэ быһаарар уонна салайар. Атын киһиэхэ хом санаатын бэйэтэ эрэ ылан быраҕар, ыраастыыр. Ол иһин хардары-таары, киһиттэн киһиэхэ салайыллыбыт куһаҕан, хом санаалар утарыта көрсөн олорон эрэ сөбүлэһэн өһүллэххэ эрэ сүтэллэр. Куһаҕан санаалартан ыраастанар быһыыны сахалар “Айыы этэн ыраастаныы” диэн ааттыыллар. Оҥорбут сыыһа быһыыларын бэйэ-бэйэлэригэр хардарыта этэн, бырастыы гынан хааллардахтарына, куһаҕан санаалара суох буола ыраастанар.

Киһиттэн киһиэхэ туһуламмыт куһаҕан санаалары суох оҥорор быһыынан хардары-таары кэһии биэрсиитэ буолар. Былыргы сахалар ханна да сырытталлар эрэ куруук кэһиилэрин соһо сылдьаллара биллэр. Бэйэтэ кэһиилээх кэлбит киһиэхэ хардары кэһии биэрэн ыытыы киэҥник туттуллар эбит. Сөбүлэһэн кэһиини ылсыһыы кэнниттэн бэйэ-бэйэлэрин санаалара лаппа тупсара бэлиэтэнэр. Ол аата, кинилэр куһаҕан санааларыттан ыраастаммыттарын, бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара тупсубутун бэлиэтинэн буолар.

“Бэйэҕиттэн ситиспэтэхпинэ, бэдэргиттэн ситиһиэм”, - диэн дириҥ түгэхтээх этии туох да оруна суох буолбатах. Бу этии хас киһи барыта күүстэрэ-кыахтара тус-туһунан буоланнар, дьон кинилэргэ аҥы-аҥытык сыһыаннаһалларын бэлиэтиир. Ол курдук, күүстээх санаалаах, сүрдээх киһи атын дьон санааларыгар хотторбот буолан, кинилэр этиилэрин, куһаҕан тылларын аахайбат буолуон сөп. Ол эрээри кини чугас дьоно, оҕолоро бэйэтин курдук күүстээх санаалаах-сүрдээх буолумуохтарын сөп. Эдэр киһи санаата мөлтөх, кыайан түмүллүбэт, ыһыллаҕас буолар. Ол иһин дьон анараа киһиэхэ туһуламмыт куһаҕан санаалара эдэр дьоҥҥо түһэн мунньуллуохтарын сөп.

Киһиттэн тугу эмэ сыаналааҕы ылан баран бириэмэтигэр биэрбэт буолуу анараа киһи куһаҕан санаата уһун кэмҥэ киирэн олохсуйуутун таһаарар. Бу санаа ылыллыбыт мал дуу, туох дуу анараа киһиэхэ төһө сыаналанарыттан көрөн ыараан иһэрэ быһаарыллар. Дьон санаата хонноҕуна киһиэхэ бэйэтигэр, оҕолоругар эбэтэр аймахтарыгар туох да үчүгэйи аҕалбатын сахалар билэллэр. Ол иһин оҕолорун “Дьоҥҥо куһаҕаны санаама, бэйэҕэр кэлиэҕэ” диэн этэн үчүгэй санаалаах буоларга үөрэтэ сатыыллар.

Куһаҕан санаа мунньустубут киһитэ сорох түгэннэргэ эбэтэр итир¬дэҕинэ сыыһа-халты быһыыланан, үөйбэтэҕин-ахтыбатаҕын оҥорон кэбиһиэн сөп. Түүлгэ билбэт киһини кытта охсуһуу, киһи салгын кута ийэ кутун кытта өйдөспөт буолбутун эмиэ бэлиэтиир.

БАҔА САНАА

Сахалар киһи олоҕо, тугу оҥороро барыта кини санаатыттан эрэ тутулуктааҕын билэллэр. Санаа күүһэ киһини хамсатар. Күүстээх санаалаах киһи ылыммыт сыалын толорор дьоҕура элбэх буолар. Санаатын күүһэ элбэх буолан саҥа суоллары арыйан ситиһиини оҥорор кыаҕа элбиир. Кини ис санаатын күүһүнэн этин-сиинин кыайа-хото хамсатан бэйэтэ кыайыыны, ситиһиини оҥоруон эмиэ сөп.

Оҕо улаатан, улахан киһи буолан истэҕинэ, баҕа санаалара өссө кэҥээннэр салгын кут баҕаларынан туолан бараллар. Салгын кут баҕа санаалара үөрэх-билии төрүттээх буоланнар ордук оҥорор, тутар диэки өттүгэр хайысхалаах буоллахтарына, киһи бэйэтин үйэтигэр элбэх үчүгэйи, бэйэтигэр да, дьоҥҥо да туһалааҕы оҥорор кыахтанар.

Киһи олорор олоҕун тупсарарын наадатыгар эбэтэр туох эмэ ситиһиини оҥороругар санаатын бөҕөргөтүү, көтөҕүү наада булар кэмэ баар буолар. Киһиэхэ баҕа санаа баар буоллаҕына, киһи ол баҕа санаатын толороору, ситиһээри атын дьон кыайбатахтарын кыайыан, олоххо көрсөр араас ыарахаттары барыларын да тулуйуон сөп. Ол аата, киһини олоҕу олороругар баҕа санаата сирдиир. Ханнык баҕа санаалаах буолар даҕаны, соннук киһи буолар. Төрөппүттэр оҕолоругар бэйэлэрин холобурдарынан көрдөрөн киниэхэ үчүгэйгэ тардыһар баҕа санаалар үөскүүллэрин ситистэхтэринэ, оҕолоро кинилэр олохторун салгыырыгар олук ууран биэрэллэр.

Хайа баҕарар омукка бэйэлэрин эдэр көлүөнэлэрин иитэр-үөрэтэр ньымалардаахтар. Саха дьоно ордук туһанар ньымаларынан оҕолоро кыра эрдэҕиттэн мин курдук буол диэн үтүгүннэрэн үөрэтии буолар этэ. Бэйэ кыаҕын иһинэн баар баҕа санааны, кыратык кыһана түстэххэ кыайтарыан сөптөөх баҕа санааны оҕоҕо үөскэтии бастакы миэстэни ылара наада. Оҕо бэйэтин баҕа санаатын бэйэтин кыаҕынан толорор буоларга үөрэниитэ кыайыыны, ситиһиини оҥорор буола үөрэнэригэр тириэрдэр. Туох эмэ үлэттэн, тугу эмэ оҥорбутуттан астынар, санаата туолар буоллаҕына, үлэһит киһи буолар. Кыах баарынан, улаатан истэҕинэ туолан иһэр баҕа санаата оҕоҕо төрөппүтүн курдук буолуут¬тан үөскээн өйүгэр-санаатыгар олохсуйар. Оҕону куруук батыһыннара сылдьан үтүгүннэрэн үөрэтиинэн бу баҕа санаа, оҕо бэйэтэ көрө сылдьар буолан үксүгэр ситиһиллэр кыахтанар.

Киһи баҕа санаата туох да муҥура суох. Киһи иһигэр тугу барытын баҕара саныыр. “Өйө тиийэринэн” диэн этии баҕа санаа үөрэҕи-билиини баһылааһынтан эбиллэн биэрэн иһэрин бэлиэтиир. 

Өй-санаа киһиэхэ мэйиитигэр үөскүүрүн эбэтэр аан маҥнай онно мунньустарын быһыытынан “Ис санаа” диэн киһи туспа бэйэтин өйүнэн оҥорбут, быһаарбыт санаалара буолаллар. Бу санаалары Саха тылын кылгас быһаарыылаах тылдьыта маннык быһаарар – Киһи тугу эмэ дьиҥинэн бэйэтэ хайдах өйдүүрэ, дьиҥнээх санаата. Ис санаатын хаһан да кистээбэт. Ис санаатын киһиэхэ мээнэ биллэрээччитэ суох. (3,80). Ити аата, киһи кистэлэҥ кимиэхэ да эппэт, таһыгар таһааран биллэрэ илик, мэйиитин иһигэр сылдьар санааларын ис санаалара диэн ааттыыллар. Бу санааларын киһи таһыгар таһааран, этэн дуу эбэтэр тугу эмэ оҥорон биллэрдэҕинэ эбэтэр олоххо киллэрдэҕинэ ханнык быһыылары биллэрэр санаалар буолаллара биирдэ быһаарыллаллар.

Саха дьоно билинэллэринэн киһи баҕа санаалара икки аҥы көрүҥҥэ арахсаллар. Киһи майгына, өйө-санаата тус-туспа арахсалларын курдук, баҕа санаалара эмиэ икки сүрүн көрүҥҥэ арахсаллар:

1. Быстах баҕа санаалар диэн киһи бэйэтин этигэр-сиинигэр сыһыаннаах баҕа санааларын туспа бэлиэтээн этэллэр. Киһи быстах баҕа санаалара этигэр-сиинигэр сыһыаннаахтар, ону көрөргө-истэргэ, харыстыырга аналлаахтар. Ол иһин киһи этигэр-сиинигэр дьайар баҕа санааларын барытын манна киллэриэххэ сөп. Киһи этэ-сиинэ сынньанан, сымнаҕастык сылдьарын туһунан баҕа санаалар, бары быстах баҕа санааларга киирсэллэр уонна буор уонна ийэ кут баҕа санаалара буолаллар. Быстах баҕа санаалары маннык көрүҥнэргэ араарыахха сөп:

- Сытарга-сынньанарга баҕарыы.

- Аһыырга-сииргэ, иһэргэ баҕа санаа.

- Эр киһиэхэ эбэтэр дьахтарга баҕара санааһын.

Маннык баҕа санаалары барыларын холбоон, киһи тыыннаах харамайа - баҕара саныыр санаалара диэн ааттыахха сөп. Ол аата ити баҕа санаалар барылара көннөрү тыыннаах харамай, баҕара санааһыннара буолаллар. Ол курдук бары улахан кыыллар бары баҕа санаалара итиннэ сөп түбэһэллэр. Ити баҕа санааларга үлэ-хамнас, сайдыы, үөрэх диэки тардыһа сатааһын диэн суох ол иһин быстах баҕа санаалар диэн ааттаналлар.

Киһи этин-сиинин көрдөбүллэрэ куруук эбиллэн өрө баран иһэллэр. Ол курдук киһи сынньана сыттаҕына, өссө сынньаныан, тугу эмэ мин¬ньигэһи сиэтэҕинэ, өссө минньигэһи сиэн баҕарара эбиллэн иһэр. Киһи быстах баҕа санааларын уларытан көннөрөрө олус уустук буолалларын быһаарар этиинэн “Итэҕэстээҕи иинин буора эрэ көннөрөр” диэн баара буолар. Бу этии киһи өйүгэр-санаатыгар дириҥник олохсуйан хаалбыт өйдөбүллэрин уларытарыгар, өйүн-санаатын олох төрдүттэн уларыттаҕына эрэ табылларын быһаарар.

Быстах баҕа санаалар аһара эбиллэн барыыларын киһиэхэ салгын кута сайдан, үөрэх-билии этиитинэн олоҕун оҥостор буолан, бэйэтин быстах баҕаларын хааччахтыырга күһэллэрэ эрэ тохтотоллор. Ол аата дьон бииргэ олорууларын бэрээдэгэ, араас үгэстэрэ, сокуоннара, сиэрдэрэ-туомнара эрэ киһи быстах баҕа санааларын хааччахтыыллар.

2. Сахалар “киһилии баҕа санаа” диэн, сайдыыга-үөрэххэ, “киһи буолуу” диэки, үчүгэйгэ тардыһар баҕа санааны ааттыыллар. Kиһилии баҕа санаа киһини киһи оҥорор.

Киһи бэйэтин олоҕун устата куруук баҕа санааларын ситиһээри ох¬суһан, сүүрэн-көтөн, үлэлээн-хамсаан тахсар. Араас бэйэтин кыаҕар кыаттарбат баҕа санаалар киирэн сордууллар. Арай үгүс баҕа санааларын толорууга киһи кыаҕа тиийбэт буолуута мэһэйдиир. Төһөнөн киһи бэйэтин кыаҕа улаатан иһэр даҕаны, оччонон баҕа санаата эмиэ улаатан, үрдээн, элбээн биэрэн иһэр.

Киһи бэйэтин баҕа санааларын, кини бэйэтин кыаҕар тэҥнээн биэриини киһилии өйө-санаата, салгын кута оҥорор. Салгын кут баҕа санаата киһилии баҕа санааны үөскэттэҕинэ киһи киһи буолуу диэки олоҕо салаллар. Бэйэтин олоҕор элбэх үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах дьыалалары оҥорор кыахтанар.

Киһи киһилии өйө-санаата, салгын кута кини көннөрү, быстах баҕа санааларын уодьуганнаан, киһилии майгыга тэҥнээн биэрэ сатыыр. Киһи итинник икки аҥы өйдөөх-санаалаах буолуута түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөр. Онно икки тус-туһунан өйдөр-санаалар, куттар тус-туспа дьон күлүктэрэ буоланнар атын-атыннык быһыыланаллар. Ол иһин түүлү тойоннооһуҥҥа киһи санааларын билэр буолуу улахан оруоллаах. Kиһи түүлүгэр үгүс элбэх баҕа санааларын илэ курдук көрөрө олус элбэх.

Kиһи бэйэтин санаатыгар оҥорон көрөр сыалын ситиһиитэ кинини дьоллоох оҥорор. Манна хас биирдии киһи сыала, дьоло төһө ырааҕыттан уонна туох сыала-дьол буоларыттан ситиһии эмиэ уратыланан тахсар. Ол курдук киһи бэйэтигэр сыал туруорунуута уонна ол сыалын ситиһиитэ кинини дьолун ситиһэригэр тириэрдэр. Сыал чугас соҕус буолуута, дьол кэлэн иһэрин бэлиэтиир. Оскуоланы үөрэнэн бүтэрии үөрүүтэ оҕо олоҕор маҥнайгы биллэр дьолу ситиһиитэ буолар.

Киһи бэйэтэ санаатыгар оҥорон көрөн ылынар баҕа санаата кинини сирдээн иһэр сулус буолан сыалын ситиһэригэр туһалыыр. Киһи бу ылыммыт сыалын ситиһээри араас ыарахаттары да туоруон, эрэйдэри да тулуйуон сөп. Хас киһи аайы барыларыгар ыҥырар сулус буолан инники диэки сирдиир баҕа санаа хайаан да наада. Ол курдук биир баҕа санаа ситиһиллэн, дьол буолбутун кэнниттэн салгыы атын баҕа санаалар киирэн иһэллэрэ, киһи бэйэтин олоҕор баҕа санааларын ситиһэн куруук өрө тахсан иһэр курдук сананарын үөскэтэр.
Киһини үчүгэй сыаллары ситиһэргэ ыҥырар баҕа санаалары үчүгэйгэ баҕарыы диэн ааттыыллар. Дьон үксэ үчүгэйи баҕара санаатахтарына үчүгэй быһыылары оҥороллоро элбэх буолан олох иннин диэки, сайдыы диэки сыҕарыйар. Үчүгэйи баҕара санааһын, үчүгэй быһыылар элбээн иһиилэригэр тириэрдэр буолан, дьоҥҥо хайаан да наада.

Киһи бэйэтин баҕа санаата, үчүгэйгэ баҕара санааһына таҥарата буолар. Ол аата, таҥара диэн, хас биирдии киһиэхэ өйүгэр-санаатыгар иҥэн сылдьар үчүгэйгэ баҕара санааһына буолар.  Саха дьонугар үчүгэй киһи буолуу туһунан өйдөбүл баар. Киһи өйүгэр-санаатыгар үчүгэй киһи туһунан өйдөбүл таҥара буолан дириҥник иҥнэҕинэ, киһи өйө-санаата туруктаах буолан үчүгэйи оҥороро элбиир. Бары таҥаралар ол иһин үчүгэй көрүҥнээх киһиэхэ кубулуйбуттар.  

ЫРА САНАА

Сахалар “Санаа киһини салайар” диэн этэллэр. Санаата инники баран иһэр буолан киһини сирдээн иһэр. Ситиһэ, толоро сатыыр санаата - баҕа санаа буолар. Хайа баҕарар киһиэхэ баҕа санаа баар. Сороххо элбэх, онтон атыттарга аҕыйах эрэ буолар уратылаах. Арай бу баҕа санаалар киһи кыаҕын иһинэн буоллахтарына, киһи бэйэтэ то¬лоруон сөп. Баҕа санаа киһини олоххо иннин диэки сирдээн иһэр, ыҥырар туспа күүс буолар. Элбэх баҕа санаалардаах киһи элбэх ситиһиини, кыайыыны, саҥаны арыйыылары оҥорор кыахтанар.

Баҕа санаа киһини сирдээн иһэр күүһүн сөптөөхтүк, табан туһа-ныы киһини киһи буолуутугар тириэрдэр быһыы буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн олохсуйбут баҕа санаалаах буоларын ситиһии хас биирдии төрөппүт ытык иэһэ буоларын ситэ сыаналаабат буоллубут. Ол оннугар оҕолорбут кыра эрдэхтэринэ олус элбэх аптаах дьон, араас кыыллар тустарынан сымыйа остуоруйалары кэпсээммит оҕолорбутугар хаһан да туолбат ыра санаалар үөскээһиннэрин төрүттүүбүт. Оҕолор ол ыра санаалара кыайан туолбаттарыттан санаалара түһэн, олоххо интэриэстэрин сүтэрэр буолуулара биһиэхэ кэлин кэмҥэ биллэрдик элбээтэ.

Сорох дьоҥҥо киһи кыаҕа хаһан да тиийбэт баҕа санаалара элбэх буолаллар. Сахаларга хаһан да туолбат баҕа санааны туспа арааран бэлиэтиир өйдөбүл баар. Ол өйдөбүл “ыра санаа” диэн ааттанар.

Олус элбэх хаһан да туолбат ыра санааларга оҕустарыы киһи сир¬дээҕи олоҕор кыайан ситиһиллибэт суоллар буолаллар. Ол курдук хантан да халлаантан түһэн кэлэр баай-мал, санаа хоту көтөр көбүөр самолеттар суох буолуулара, аптаах остуоруйалар оҕолорго хаһан да туолбат ыра санаалары үөскэтэллэрин бигэргэтэллэр.

Олус элбэх ыра санаалардаах киһи түүлэ бэйэтэ туспа уратылардаах буолар. Ол курдук бу киһи түһээн олус үөһээ халлааҥҥа көтөн кырдьык да ыра санаатын олус баай дойдутугар илэ баарын курдук тиийэ сылдьыан сөп. Кини өйүгэр-санаатыгар ыра санаалара олохсуйан хаалбыттара ол дойду чахчы баарын курдук өйдөбүллэри үөскэтэр. Ол иһин ол дойдутун түһээн элбэхтэ көрүөн сөп.

Киһи олоҕо ыарахан, бэйэтэ дьадаҥы буоллаҕына ханнык да баҕа са¬наалара туолбаккалар барылара хаһан да туолбат ыра санааларга кубулуйаллар. Олус үгүстүк ол киһи бэйэтин санаатынан бэйэтин уоскутунар, олоҕор  ситиспэтэх  былааннарын  ыра санаа оҥостор быһыыта иҥэн олохсуйан хаалыан эмиэ сөп.

Түүлгэ көстөр киһи үс эбэтэр хас да атахтаах буолуута эмиэ ыра санаа буолуон сөп. Түүлгэ киһи атаҕа элбэх буоллаҕына баҕа санаата, оҥоруон баҕарара эмиэ элбэх буолан хаалан хайаларын да кыайан ситиспэтин бэлиэтиир. Бу көстүү олоххо “Икки куобаҕы тэҥҥэ эккирэтимэ” диэн киһи санаатын биир сыалы толорууга уурара ордук буола¬рын бэлиэтиир этиини бигэргэтэр курдук.

Христианскай итэҕэлгэ сахалар ыра санааларын дойдута илэ бэйэ¬тинэн Ырай буола сылдьар. Бу Ырай диэн өйдөбүлгэ киһи өллөҕүнэ эрэ туолар баҕа санаалара мунньулла сылдьаллар. Ол курдук сирдээҕи олоҕор элбэх эрэйи-муҥу көрсүбүт киһи дьэ өлөн, ырайга тиийдэҕинэ сынньана, көҥүл сылдьыахтаах диэн өйү-санааны христианскай итэҕэл тарҕатар. Бу таҥараны итэҕэйэр дьон үксүн си¬тиһэ сатыыр баҕа санаалара Ырайга тиийии буолар. Бэйэлэрэ мөлтөх, олоххо соччо ситиһэ сатыыр сыаллара суох дьон тугу да гыммакка эрэ сынньалаҥнык, сыламныы сылдьыан баҕалаахтар эмиэ бааллара. Ол аата ис, дьиҥнээх баҕа санаалара толору арыллан тахсыыта итинник. Атыннык эттэххэ ырайга тиийии буолуон сөп.

Ыра санаа дойдута –  олоххо хаһан да туолбат баҕа санаа дойдута буолар. Киһи бэйэтэ баҕа санаатынан оҥорон көрөр дойдута. Орто дойдуга бэйэ кыаҕынан баҕа санаата ситиһиллэр буоллаҕына, киһилии баҕа санаа дэнэр. Сахалар киһилии баҕа санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан ситиһэр баҕа санаатын ааттыыллар.

Үгүс остуоруйаҕа, кэпсээҥҥэ олоҕурбут баҕа санаалар сорохторо хаһан эмэ да буоллар туолан хаалыахтарын эмиэ сөп. Ол курдук наука уонна тиэхиникэ сайдыылара өбүгэлэрбит ыра санаалара туоларыгар тириэртэ. Өйдөөн кэлиэҕиҥ эбээт ыйга тиийэ сылдьар кыыс оҕо туһунан остуоруйаны. Билигин киһи ыйга көппүтэ син быданнаата. 

Киһи олорор кэмигэр оҥоруллар, толоруллар кыаҕа суох баҕа санааларга оҕустарыы, фантазияҕа ылларыы сирдээҕи олоххо соччо туһата суох быһыылар. Ол эрээри элбэх ыралаах, баҕа санаалаах киһи айар, туох эмэ саҥаны арыйар.  Ол аата киһи баҕа санаата эмиэ ханнык эрэ кээмэйи аһара барбат буоллаҕына, киһи бэйэтин кыаҕынан ситиһэр кыахтаах  буоллаҕына эрэ табыллар. Баҕа санаа ыра санааҕа кубулуйан хаалыыта киһи олоххо туох да туһалааҕы ситиспэт буолуутугар тириэрдэр.

ТҮҮЛГЭ КИҺИ САНААТА КӨСТӨРӨ

Былыргы сахалар дьон санааларыгар улахан оруолу биэрэллэрин кинилэр: “Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн этиилэрэ бигэргэтэр. Итини тэҥэ дьон санаата мунньулуннаҕына киһиэхэ бэйэтигэр, өйүгэр-санаатыгар уларыйыы тахсарын бэлиэтээн, тугу эмэ оҥороору гыннахтарына аны “Дьон туох диэн этиэхтэрэй?” диэн улаханнык тардыналларын биллэрэллэр.

“Үчүгэй дьоҥҥо үчүгэйи баҕараллар”,- диэн киһи санаатын быһаарар этиинэн буолуон сөп. Дьон эйиэхэ үчүгэйи эрэ саныахтарын баҕарар буоллахха, бэйэҥ үчүгэй санаалаах буолуоххун наада. Онтон дьон эйиэхэ үчүгэйи баҕардаҕына, өссө үчүгэй буолуо диэн этэллэр. Төһө элбэх киһи үчүгэйи баҕарар даҕаны, оччонон баҕа санаа туоларыгар оҥкул ууруллар.

Маннык өйдөбүлү былыргы баайдар киэҥник туһаналлара биллэр. Ол курдук элбэх дьон санаатын табан, туһаны таһаарынаары куруук дьадаҥы дьоҥҥо араастаан көмөлөһөн, ону-маны бэрсэн иһэллэр эбит. Дьадаҥылар кинилэргэ махтанар  санаалара муһуннаҕына, соччонон бэйэлэригэр туһалаах буоларын билэллэрэ.

Саха дьоно киһи санаалара икки аҥы, тус-туспа буолалларын чуол¬кайдык бэлиэтээн этэллэр. Ол курдук киһи киһилии санаата уонна бэйэтин быстах санаалара диэн тус-туспа араараллар. Киһи киһилии санаата үчүгэйи батыһан, ыарахаттары кыайан, киһи буолуу диэки сирдиир. Онтон быстах санаа, аатын курдук, киһи бэйэтин быстах, этин-сиинин баҕа санаалара буолаллар. Түүлгэ киһи өйө-санаата икки, тус-туспа буолаллара ордук чуолкайданан көстөллөр:

Бастакытынан, түүлгэ көстөр киһи эбэтэр дьон эттэрэ-сииннэрэ, ыйааһыннара суох. Кинилэр көҥүл көтө, хамныы сылдьаллар, тиийиэхтээх сирдэригэр соҕотохто баар буолан хаалаллар. Түүлгэ киһи бэйэтэ көстүбэт эрээри ону-маны көрөр. Ити аҥардастыы көстөр эрэ эттиктэрин эбэтэр маллары киһи бэйэтин толкуйдуур өйө-санаата, салгын кута көрө сылдьар. Маннык көстүүлэри таба тойоннуур олус уустук, арай сорохторун эрэ киһиэхэ бэйэтигэр өйүгэр-санаатыгар түһэн олохсуйбут өйдөбүллэринэн туһанан тойоннуохха сөп.

Иккиһинэн, киһи түүлгэ бэйэтэ сылдьар уонна тугу эмэ оҥорор эбэтэр этэ-сиинэ баара көннөрү күлүк курдук көстөр эбэтэр баар курдук сананыллар буоллаҕына, кини ийэ кутун өйө-санаата тугу оҥоро сылдьара көстөр. Маннык түүлгэ киһи тугу оҥорорун түүл бэлиэлэрин көмөтүнэн эбэтэр үгэс буолбут өйдөбүллэринэн туһанан тойоннуохха сөп.

Түүлгэ киһи бэйэтин санаата атын биллибэт киһиэхэ бэриллэн көс¬төр. Маннык көстүү киһи өйө-санаата икки аҥыларын чуолкайдыыр уонна киһи салгын кута туспа арахсан сылдьарын көрдөрөр. Ол курдук бэйэҥ санаарҕыыр буолаххына, санаарҕаабыт эбэтэр куһаҕан киһини көрүөххүн сөп. Түүлгэ көрөр билбэт дьонуҥ тас көрүҥнэрэ, эн бэйэҥ санааҥ хайдаҕын көрдөрөллөр.

Куһаҕан дьону кытта охсуһуу, кинилэри өлөртөөһүн, киһи бэйэтин куһаҕан санаалара мунньуллубуттарын кытта быһаарсарын, олортон ыраастанарын көрдөрөллөр. Түүлгэ итинник куһаҕаттары кыайыы киһи санаата ырааһыран, бөҕөргөөн, бэйэтэ кыайыыны оҥороругар көмөлөһөллөр. Онтон түүлгэ көстөр кутталлартан, куһаҕаннартан куотуу, быһаарыыны өссө даҕаны кыайан ылына илиги биллэрэллэр. Түүлгэ туста сылдьар дьону көрдөххө, өйгүт-санааҕыт сөп түбэспэт, толкуйдаргыт тус-туспа киһитиниин көрсүһүөххэ сөп.

Эн тускунан куһаҕаннык санаатахтарына түһээн тааһынан эбэтэр онон-манан бэйэҕин быраҕаттыыр киһини көрүөххүн сөп. Онтон бэйэҥ куһаҕаны санаатаххына, атын дьону тугунан эмэ быраҕаттыаххын сөп.

Kиһи түһээн ыраах да сылдьар киһини көрөр. Бу киһи ыксаан, туохха эмэ олус наадыйан санаабыт санаата эйиэхэ түүл буолан кии¬рэн көстүөн сөп. Хантан эрэ кэлэн иһэр киһи санаата эмиэ түүл буолан киһиэхэ киирэрэ биллэр. “Сарсыардааҥҥы түүл кэлэн иһэр киһи санаата” диэн этэллэр. Ол аата, сарсыарда түһэммит түүл эн  тускунан  анараа киһи  тугу  санаабыта буолар.

Түүл бу быһаарыыта киһини санаата сирдээн иһэр диэн өйдөбүлү толору быһаарар. Ол курдук кэлээри сылдьар ыалдьыт киһи санаата төһө эмэ эрдэ тиийэн кэлэн дьиэлээх киһи санаатын кытта көрсүһүүлэрэ түүлгэ киирэн көстөр. Бу көрсүһүүгэ кинилэр ханнык санаалаахтара биллэр буолуон сөп. Ол аата түүлү таба тойонноон туох санаалаах ыалдьыт иһэрин сибикилээн билиллэр.
 
Үчүгэй түүлү түһүүр киһи үчүгэйдик сылдьар, онтон үчүгэй түүлү түһүүр наадаҕа, үчүгэй, сырдык санаалаах буолуохха наада. Ол аата, аан маҥнайгыттан үчүгэй санаалаах буолахха, үчүгэй түүлү түһээн, үчүгэйдик сылдьыахха сөп курдук. Урукку материалистар салайан олорбут кэмнэригэр биһиэхэ өй-санаа үөрэҕэ диэн суох да этэ. Били¬гин балаһыанньа балачча уларыйан киһи өйүн-санаатын туһунан үөрэхтэр саҥалыы сайдан эрэллэр.

Саха дьоно түүлү итэҕэйэллэрин А.Е.Кулаковскай бэйэтин “Научные труды” үлэтигэр бэлиэтиир. Дьон түүлү таба тойонноон олохторугар туһаналларын кырдьаҕас киһи эрдэттэн түһээн хаһан өлөр кэмин быһааран билэн эрдэттэн бэлэмнэнэр эбитэ быһаарар. Ол курдук кини төһө эмэ эрдэттэн туох баар үллэриэхтээх баайдарын оннун булларан баран өлөрүн кэтэһэр эбит. (4,63).
 
ТҮҮЛ уонна КУТ – СҮР ҮӨРЭҔЭ

Сахалар чуут умуннаран кэбиһэ сыспыт кут-сүр үөрэхтэрин билигин сайыннаран эрэллэр. Бу кут-сүр үөрэҕэ атын омуктар киһи туһунан уонна таҥараларын үөрэхтэринээҕэр ордук таба буолара научнайдык дакаастанара чугаһаан иһэр. Былыр-былыргыттан саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн кэлбит кут-сүр үөрэҕэр киһи өйө-санаата икки аҥылар: ийэ-кут уонна салгын-кут диэн тус-туспа көрүҥҥэ арахсал¬лар. Онтон киһи этэ-сиинэ буор-кут буолар. (5,33). Киһи үс кут¬тара бииргэ хомуллан сүр диэн туспа күүһүнэн холбуу баайылла сыл¬дьаллар диэн кут-сүр үөрэҕэ билинэр. (6,48). Билигин дьон сай¬дыыларын таһыма ситэ тиийэн, үөрэтэн итилэри соччо дакаастыы илик¬тэр. Ол эрээри кэнники кэмҥэ киһи өйүн-санаатын туһунан үөрэх түргэнник сайдан иһэрэ ити хаалан хаалыыны суох оҥоруон сөп. 

Былыргы Сибиир ойууннара киһи түүлүн үөрэтиинэн дириҥник дьа¬рыктаммыттара биллэр. (7,324). Ойууннар түүлү үөрэтэннэр кут-¬сүр үөрэҕин сайыннаран испит буолуохтарын сөп. Ол курдук сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ ордук киһи түүллэринэн дакаастаналлара олохтоох курдук. Кут-сүр үөрэҕин быһыытынан киһи салгын кута бэйэтэ этэ-сиинэ суох, аҥардастыы өй-санаа мунньустубут көрүҥэ буолар. Ол курдук түүлгэ киһи сороҕор аҥардастыы көрөр эрэ, онтон этэ-сиинэ баара ханан даҕаны биллибэт, бэйэтэ көтө сылдьар курдук соҕотохто ханна эмэ баар буолан хаалар. Итинник киһи бэйэтэ көстүбэккэ эрэ сылдьан ону-маны көрөрүн киһи салгын кута оҥорор буолуон сөп.

Маннык быһааран истэхпитинэ, сорох түүлгэ киһи көннөрү көрөр биллибэт киһитэ кини бэйэтин ийэ кута буолуон сөп. Кут-сүр үөрэх этэринэн киһи ийэ кута киһи бэйэтин этин-сиинин, буор-кутун кытта куруук бииргэ сылдьар. Ол иһин маннык түүллэргэ көстөр бэйэҕэ маарынныыр биллибэт киһи тугу оҥороро, түүлү тойонноон таһаардахха, киһиэхэ бэйэтигэр сыһыаннаах буолан тахсаллар.

Киһи ийэ кутун көрүҥэ ханнык майгыны ылыммытыттан көрөн араас түгэннэргэ уларыйан биэрэн иһэр. Ол курдук киһи түһээн сороҕор бөрөнү, эһэни, ытырыык ыты көрүөн сөп. Оччоҕо кини ханнык эмэ түгэҥҥэ куһаҕан, көстүбүт кыыллар майгыларын курдугу атыттарга биллэриэн сөп. Кини түүлүгэр ити адьырҕа кыыллары кыайдаҕына эбэтэр үүрдэҕинэ, майгыта көнөн үчүгэй дьыалалары оҥоруон сөп.

Онон, араас адьырҕа кыыллар киһи түүлүгэр көстүүлэрэ, киһи бэйэтин ийэ кутун майгына ол көстөр кыыллар майгыларыгар маарынныыр буолан ыларын көрдөрөр.

Түүлгэ киһини бэйэтин ыт ытырдаҕына, эн бэйэҥ кыыһыраҥҥын куһаҕан майгыгын көрдөрүөххүн эмиэ сөп. Ол курдук киһи улаханнык кыыһырбыт кэмигэр ийэ кута ытырыык ыкка кубулуйар. Түүлгэ маннык бэлиэ бэйэтинэн көстөр, киһини бэйэтин, салгын кутун ытырыык ыт ытырар. Түүлгэ бу ыты киһи бэйэтэ кыайдаҕына, кини адьырҕа майгынын сымнатан, дьону кытта эйэлээх буолуутугар тириэрдэр. Маннык түүл кэнниттэн бэйэни кыана туттарга үөрэнэр наадалаах. Киһи түүлүгэр майгына уларыйбытын бэлиэтин, атын кыыл буолан хаалбытын көрөрүн үөрэхтээхтэр эмиэ бэлиэтииллэр. (8,116).

Киһи түүлүгэр көстөр куһаҕан киһини эбэтэр кыылы кыайыыта, киһи өйө-санаата, салгын кута кыайыыны ситиһиитэ буолар. Маннык түүл кэнниттэн киһи бэйэтин олоҕор туох эмэ ситиһиини оҥороро бэлиэтэнэр. Онон, киһи бэйэтин быстах санааларын, ийэ кутун баҕаларын түүлүгэр кыайыыта киниэхэ ситиһиини оҥороругар тириэрдэр. Ол иһин киһи бэйэтин олоҕор быстах баҕа санааларын өйүн-санаатын күүһүнэн кыайар буоллаҕына, элбэх ситиһиилэри оҥороро бэлиэтэнэр.

Түүлгэ сибиинньэ көстүүтэ, киһи быстах баҕа санаалара аһыыр¬ сиир өттүн диэки хайысхалаахтарын көрдөрөр эбэтэр итинник майгылаах киһини көрсөөрү гыммыккын бэлиэтиир.

Түүлгэ көстөр биллибэт киһи тугу оҥороругар киһи бэйэтэ сыана биэрэр, сороҕор сөбүлүүр, онтон сороҕор сирэр. Маннык түүл киһи икки кута бэйэлэрин икки ардыларыгар сөбүлэспэттэрин көрдөрөр. Бу балаһыанньаҕа куһаҕан киһи өлүүтэ, кыайыы эбэтэр ситиһии буолуутун бэлиэтинэн буолар.

Итинник аҥардастыы көрөр түүллэртэн киһи бэйэтэ кыттыһан ону-маны оҥорор түүллэрэ букатын уратылаахтар. Ити түүллэргэ киһи бэйэтэ хаамар, сүүрэр, ыстаҥалыыр уонна өссө тугу эмэни оҥорор. Ман¬нык түүллэргэ киһи бэйэтэ баар буолар, манна кинини охсоллор, тааһынан быраҕаллар, кини бэйэтэ эмиэ охсуһар уонна тааһынан да быраҕар. Маннык түүллэри атыттартан туспа арааран, киһи ийэ кутун түүллэрэ диэн ааттыахха сөп. Итини тэҥэ итинник киһи бэйэтэ ону-маны оҥорор түүллэрэ чуолкай соҕустук тойонноноллор уонна сотору кэминэн туолаллар.

Түүллэри маннык икки тус-туспа көрүҥҥэ араартаан баран үөрэтии ордук табыгастаах буолуон сөп. Тус-туспа араартааһын кэнниттэн хас биирдии түүлү киһи ханнык кутугар сыһыаннааҕыттан көрөн тойоннооһун, ордук ситиһиилээх буолуо. Түүлгэ киһи бэйэтэ тугу оҥороро эбэтэр аттыгар сылдьар бэйэтигэр маарынныыр эрээри, билбэт киһитэ тугу гынара үксүгэр биирдик тойоннуохха сөп. Ол аата киһи сороҕор ийэ кута туспа арахсан тугу гына сылдьарын көрөр буолан тахсар. Сахалар киһи үс тус-туспа куттаах диэн этиилэрэ ити курдук дакаастанан иһэллэр.

Түүл үөрэҕин үөрэтии кут-сүр үөрэҕин сайыннарыы буолар. Түүл диэн киһи үс кута аан бастакынан көрөр-истэр быһыылара буолара быһаарыллан эрэр. Манна ордук улахан суолтаны киһи бэйэтин икки, ийэ уонна салгын куттара бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара ылар. Ити куттартан хайалара баһыйар оруолу ыларыттан киһи бэйэтин олоҕор тугу оҥороро быһаарыллар.

Киһи бэйэтин түүллэригэр көстөр кыыллары таба көрөн, бэлиэтээн майгыларын үөрэтэрэ наадалаах. Ити көстөр кыыллар майгылара киһиэхэ бэйэтигэр эмиэ баарын билэн, олор наадалаах өттүлэрин табан сайыннаран, онтон буортулаахтарын хааччахтаан биэрдэҕинэ, өй-санаа сайдыытын ордук ситиһиэн сөп. Ол курдук ыт ытырарын ылан бырахтах¬ха эрэллээх доҕор буолан тахсара, онтон эһэ куруук саба түспэккэ, бэйэтин арҕаҕын ордук дьаныардаахтык көмүскүүрэ сорох кэмҥэ туһа¬лаах буолуохтарын сөп. 

ТҮҮЛГЭ КУТТАР КӨСТҮҮЛЭРЭ 

Биһиги инники үлэлэрбитигэр киһи санаата иннигэр баран сирдээн иһэрин быһаарбыппыт кэнниттэн түүллэри үөрэтии ордук табыллар. Ол курдук түүлгэ киһи санаалара, куттара урутаан тиийэн ханнык эрэ быһыылары көрсөллөрүн киһи түүлүгэр көрөр уонна үгүс түүл көстүүлэрэ киһи үгэс буолбут өйдөбүллэринэн быһаарыллаллар. Онтон үгэс диэни Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта маннык быһаарар:

1. Дьон туохха эмэ үйэттэн үйэҕэ итэҕэйэн тутуһар санаалара эбэтэр толорор оннук туомнара.

2. Киһи үөрэнэн хаалбыт быһыыта, үөрүйэҕэ. (3,216).

Ити аата, киһи куруук биири санаан ону толорон иһэр буоллаҕына ол санаата үгэскэ кубулуйан иһэр. Онтон үгэстэргэ кубулуйбут өй-санаа киһи куттарын үөскэтэр. Биһиги инники үлэлэрбитигэр киһи өйүттэн-санаатыттан хайдах куттара үөскүүллэрин уонна бэйэ-бэйэлэриттэн туох уратылаах буолалларын быһаарбыппыт кэнниттэн бу кут¬тар хайдах түүлгэ көстөллөрүн ырытыахпыт.

Былыргы сахалар киһи өйүн-санаатын үс аҥы араараллара: буор кут, ийэ кут уонна салгын кут диэн ааттыыллара. Киһи этэ-сиинэ сирдээҕи эттиктэртэн хомуллан үөскүүр уонна бэйэтэ эмиэ туспа, киһи айылҕаттан быһаччы тутулуктаах чааһа буолар. Киһи үс куттара уонна этэ-сиинэ сүр диэн күүһүнэн холбуу тутулла сылдьаллар диэн былыргы сахалар үөрэхтэрэ быһаарар.

Саха ойууннара киһи түүллэрин дириҥник үөрэтэннэр кут-сүр үөрэҕин айбыттарын билигин ким да саарбахтаабат буолла. Бары түүллэри үөрэтээччилэр киһи аҥардастыы көрөр эрэ уонна бэйэтинэн сылдьар түүллэрэ тус-туспатык тойонноноллорун быһаараллар.
Киһи түүлүгэр олус элбэхтик билбэт, бэйэтигэр маарынныыр киһини көрөр. Бу киһи киһини бэйэтин арыаллыы сылдьар курдук буолар. Сорох кэмҥэ киһини кытта сөбүлэспэт, куһаҕан киһи курдук буолан бэйэтин маһынан да охсуон, тааһынан да быраҕыан сөп. Үксүгэр бу биллибэт киһи атын дьону кытта хайдах сыһыаннаһара түүлгэ көстөр.

Түүллэри үөрэтээччилэр киһи түүлүгэр көрөр билбэт киһитэ тугу оҥороро бэйэтигэр сыһыаннаах буоларын быһаарбыттара ыраатта. Бу көстөр биллибэт киһини К.Юнг “Күлүк” диэн ааттаабыт. (8,123).

Бу көстөр күлүк киһи көрүҥүнэн киһиэхэ бэйэтигэр маарынныыр курдук буолар. Бу күлүк үгүстүк киһи бэйэтэ, өйө-санаата, салгын кута сөбүлээбэтин оҥорор. Киһи сөбүлээбэт быһыытын күлүк киһи оҥорор буоллаҕына, бу киһини куһаҕан киһинэн ааттаан кэбиһэр.
Ханнык баҕарар бэрээдэктээх да киһи бэйэтин олоҕун араас түгэннэ¬ригэр ис санаатыгар быстах баҕа санааларын толорор туһугар араас атыны, туолбаты эҥин санаталаан ылыталыыра хаһан баҕарар баар суол буолар. Арай бу киирэн ааһар быстах санааларга киһи туруктаах өйдөөх-санаалаах буоллаҕына эрэ, бас бэриммэккэ, олохсуйбут бэрээдэги, үчүгэй үгэстэри тутуһан сылдьар кыахтанар. Ол курдук эр киһи үчүгэй дьахтары хаһан баҕарар сөбүлүү көрөн тохтуу түһэн ааһыан сөп буоллаҕа дии. Олохсуйбут бэрээдэги, сиэри-туому тутуһан сылдьар, бэйэтэ кэргэннээх киһи атын, кырасыабай да дьахталлары көрдөҕүнэ, быстах киирэн кэлэр баҕа санааларын кыана туттунан биллэрбэккэ эрэ ааһан хаалыан сөп.

Маннык кэмнэргэ киһи өйө-санаата, салгын кута ис санаатын, ийэ кутун өйүн-санаатын кытта мөккүһэр. Бу кэмҥэ ити санаалартан хайалара баһыйар да киһи ол курдук быһыылары оҥорор. Сиэр-майгы диэни билиммэт эр киһи бу дьахтарга баҕара санаатын кыана туттубакка билсиһэ, кэпсэтэ сатаабытынан барыан сөп. Бэйэтин быстах баҕа санааларын кыана туттарга үөрэммит, сиэри-туому тутуһа үөрэммит киһи санаатын иһигэр туттунан ханан даҕаны биллэримиэн сөп.

Киһи оҥорор бары дьыалаларыгар ити курдук санаалар хайдыһыылара куруук үөскүүр. Ордук эккэ-сииҥҥэ уонна өйгө-санааҕа сыһыаннаах быһыылары киһи оҥороору гыннаҕына өй-санаа хайдыһыыта араарыллан биллэр. Холобур, минньигэһи сиэри гыннахха эбэтэр арыгы иһээри бэлэмнэнии буолуута ити өй-санаа арахсыытын өссө чуолкайдыыр. Киһи биир өйө-санаата, этигэр-сиинигэр сыһыаннаах буолан, минньигэһи сиэххэ эбэтэр арыгыны иһиэххэ диир. Онтон атын, олохсуйбут үгэстэри тутуһарга ыҥырар, дьон бииргэ олорууларын үөрэҕин кэспэти көрөр-истэр өй-санаа, үөрэхтэн-билииттэн киирэр салгын кут өйө-санаата аһара барбакка, минньигэһи олус элбэҕи сиэбэккэ, арыгыны аһара испэккэ ыҥырар.

Сахаларга “Кэмсинии” диэн өйдөбүл баар. Киһи ийэ кута сөбүлээбэт быһыытын оҥорон кэбистэҕинэ, сыыһаны оҥордум диэн өйдөбүл киирэн, өйүн-санаатын мунчаардар, кэмсиннэрэр. Маннык өйдөбүл киирдэҕинэ киһи сыыһаны оҥорбутун билинэр, кэмсинэр. Аны хатылаан итинник сыыһаны оҥорбот буоларыгар олук ууруллар.

Бэйэ ис санаата, ийэ кутун баҕа санаалара, салгын кутун санааларын кытта сөп түбэспэт буолуулара киһи түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөллөр. Ол курдук өй-санаа сөбүлэспэт киһитэ кэлээри гыннаҕына эбэтэр киһи куттара бэйэ-бэйэлэрин кытта сөпсөспөт буоллахта¬рына туста сылдьар дьон түүлүгэр көстүөхтэрин сөп.

Психолог Г.Миллер киһи өйө-санаата уонна этэ-сиинэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолууну тус-туспатык ылыналларын бэлиэтиир. Киһи этигэр-сиинигэр үчүгэй буолуута өйүгэр-санаатыгар санаарҕабылы үгүстүк үөскэтэллэрин быһаарар. (9,205). Ол аата, киһи өйүгэр-санаатыгар үчүгэй буолуута, этигэр-сиинигэр үчүгэйи оҥорбот.
 
Түүлгэ көстөр биллибэт киһи сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн олус табатык быһаарыллар. Бу үөрэх быһаарыытынан түүлгэ көстөр биллибэт киһи бэйэтин хайа эрэ кута сылдьар. Ол аата, киһи хайа эрэ кута, ийэ кута дуу эбэтэр салгын кута дуу атынын көрөр быһыыта буолуон сөбө быһаарыллар.

Түүлү киһи хайа баҕарар кута, ийэ эбэтэр салгын куттара көрөр буолуохтарын сөп. Ийэ кукка киһи этин-сиинин баҕа санаалара мунньустар буоланнар ийэ кут түүлүгэр киһи бэйэтин этин-сиинин илдьэ сылдьара көстөр. Үгүс түүл өйдөбүллэрэ барылара ийэ кут өйдөбүллэрэ буолаллар. Ол курдук, түүл өйдөбүллэрэ барылара киһи өйүгэр-санаатыгар олохсуйбут, үгэс буолбут өйдөбүллэр буолаллар.

Ийэ кут түүлүгэр киһи этэ-сиинэ баара биллэр, илиитин-атаҕын көрүөн сөп. Киһи бэйэтэ тугу эмэ оҥороро, хаамара-сүүрэрэ, хал-дьаайыга ыттара барылара бу түүллэргэ киирсэллэр.

Салгын кут көрөр түүлүн уратытынан бу түүлгэ киһи бэйэтин этэ-сиинэ баара букатын да биллибэт, сананыллыбат даҕаны, киһи көтө сылдьар курдук соҕотохто ханна эмэ баар буолан хаалар уонна ойоҕоһуттан көрөр курдук буолар. Маннык түүллэр ордук уустуктар, хас биирдии киһиэхэ тус-туспа үгэс буолан эрэр өйдөбүллэринэн туһаныллар буоланнар үгүстүк кыайан тойонноммоттор. Салгын кутун өйө-санаата баһыйар киһи түүллэрэ үксүгэр үөһээ көтүү, ханнык эрэ фантазия, ырай дойдуларыгар сылдьыы көстүүлэрэ буолаллар.
Онон, киһи бэйэтин уһун олоҕун устатын тухары ис санааларын кытары охсуһан, туруулаһан тахсар. Этин-сиинин быстах баҕа санааларын кыайан, сабырыйа тутан салайдаҕына эрэ, этэ-сиинэ доруобай, күүстээх буолан өй-санаа салгыы сайдыытын ситиһэр, үлэни-хамнаһы кыайар кыахтанар. Итини тэҥэ аны аһара баран олус үөһээ кыырай халлааҥҥа көтө сылдьыы сирдээҕи олохтон арахсыы, өлүү-сүтүү бэлиэтэ буоларын эмиэ умнумуохха наада.

Кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр үөрэммит үөрэҕэ киһи ийэ кута буолар диэн биһиги быһаарбыппыт. Бу кэмҥэ үөрэммит үөрэх барыта киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар суруллан ууруллан сылдьаллар. Итини тэҥэ киһи кэнники олоҕор үөрэнэн үгэс оҥостубут өйдөбүллэрэ эмиэ ийэ кут өйүгэр-санаатыгар уларыйан ууруллан иһэллэр. Ити барыта киһи өйө-санаата сайдан, эбиллэн иһэринэн быһаарыллар.

Киһи улаатан иһэн үөрэҕи-билиини баһылааһына аан маҥнай салгын кут өйүгэр-санаатыгар ууруллар. Бу билиилэр олус элбэхтэ хатылананнар үгэскэ кубулуйдахтарына, ийэ кут өйүгэр көһөн ууруллаллар. Ол аата, өтөр-наар умнуллубат гына уларыйыыны бараллар. Киһи түүллэрэ барылара үгэс буолбут өйдөбүллэринэн быһаарыллаллара уонна тойонноноллоро итиннэ олоҕурар.
Былыргы сахалар быһаарыыларынан киһи кута көттөҕүнэ ханнык эрэ ыарыы киирэр. Ойууннар өй-санаа үөрэҕин дириҥник баһылаабыт буоланнар куттара көппүт ыарыһахтары үксүгэр ситиһиилээхтик эмтииллэр эбит. Ол аата кут диэн тугуй? Кут киһиэхэ хантан кэлэрий? Киһи куттарын быһаарыыны түүллэрин үөрэтиинэн эрэ ситиһиэххэ сөп курдук.

Курууппа ойуун киһи түһээн өлбүт киһини көрүстэҕинэ, ол аата эн салгын кутуҥ кини салгын кутун көрөр диэн быһаарар. Түүл диэн киһи салгын кутун сырыыта буоларын Курууппа ойуун эмиэ билинэр. Ойуун бу этиилэрин таба диэтэхпитинэ киһи салгын кута утуйа сыттаҕына туспа баран бэйэтэ сылдьарын биһиги түүлбүтүгэр көрөр эбиппит.

Сорох кэмҥэ киһи кута үөр буоларын ойуун эмиэ бигэргэтэр. Үөрдэр абааһы буолаллар. Онон түүлгэ-биккэ биллэллэр диир. Итини тэҥэ Курууппа ойуун кырдьаҕас оҕонньор уонна оҕо үөр буолбаттар диэн этэр. (10,48). Бу быһаарыылартан биһиги киһи салгын кутугар олус куһаҕан санаа киирэн олохсуйдаҕына салгын кута үөр буоларын би¬лиэхпитин сөп. Ол курдук киһи олус куһаҕан быһыыны оҥорон бэйэтигэр тиийиннэҕинэ үөр буоларын саха дьоно бары билэллэр. Олус куһаҕан быһыыны оҥорон, ол аата куһаҕан санаатын илдьэ этиттэн-сииниттэн арахсыбыт салгын кут үөр буолара итинник быһаарыллыан сөп.

Кырдьаҕас оҕонньор салгын кута үөр буолбатын бэлиэтинэн киһи олус кырыйдаҕына өйө-санаата мөлтөөн кута-сүрэ суох буоларыгар олоҕурар, онтон оҕо үөр буолбата кини өйө-санаата ситэ сайдан күүһүрэ-кыаҕыра илигэ буолуон сөп.

Уһун кэмҥэ өй-санаа мунньустан элбээн иһиититтэн кут үөскүүр. Куту маннык быһаарыы былыргы сахалар куту өй-санаа мунньустуута диэн быһаарыыларыгар эмиэ сөп түбэһэр. Билиҥҥи сайдыылаах үйэҕэ өй-санаа киһиэхэ хайдах киирэн мунньуллан иһэрин быһаарыы, куттар хайдах үөскүүллэрин чуолкайдыырга көмөлөөх буолуо этэ. Ол иһин биһиги өй-санаа киһиэхэ хайдах, хантан киирэн мунньулларын быһаара сатыа этибит.

Дьон бары түүллэри өй-санаа көстүүлэрэ дииллэр. Биһиги түүл-лэри үөрэтиини өй-санаа хайдах көрүҥнээхтик киһиэхэ мунньуллан сылдьарын быһаарарга сүрүн көрүҥүнэн буолар диэн ааҕабыт. Түүллэри тойоннооһун куттары үөрэтиигэ биллэр хардыыны оҥоруон сөп. Ол курдук түүлгэ киһи куттара тус-туспа сылдьалларын чуолкайдык араарыахха сөп.

Түүллэр үгүс өттүлэрэ киһи өйүгэр-санаатыгар уһун кэмҥэ үгэс буолбут өйдөбуллэринэн быһаарыллалларыгар, тойонноноллоругар олоҕуран киһиэхэ кут хайдах үөскүүрүн чуолкайдыахха сөп. Ол иһин аан маҥнай оҕоҕо үгэс хайдах үөскүүрүн быһаарыахпытын наада.
Оҕо кыра эрдэҕинэ куруук хамсана сатыыр. Маҥнайгы хамсаныыларын оҕо өйдөөбөккө эрэ, хамсатыахха эрэ диэн оҥорор. Итиитинэн, атаҕы¬нан мээнэ хамсанар. Кэлин улаатан иһэн хараҕынан таба көрөр буоллаҕына, оонньууру тута сатаан үлэлэһэригэр кини өйө-санаата үлэлиир, ийэ кута салайар, кыһанан-мүһэнэн таба тутаары дьулуһар. Тарбахтарын элбэхтик хамсатан эрчийэр. Олус өр эрэйдэнэн, сыыһа-халты тута сатаан баран син үөрэнэн оонньууру таба харбаан ылар буолар. Харбаан ылар хамсаныыны баһылаатаҕына олус түргэнник сулбу тардан ылар кыахтанар. Хамсааһын уустугуран истэҕинэ оҕо өйө-санаата эбиллэн иһэр, үөрэммит хамсаныытын үгэс оҥостон аны быһаара, үөрэнэ сатаабакка түргэнник толорор буоларга үөрэнэ охсор.

Ити курдук киһи быһалыы оҥорор, үгэскэ, үөрүйэххэ кубулуйбут, толкуйдуу турбакка эрэ толоруллар буолбут хамсаныыларын биһиги буор кут өйө-санаата диэн быһаарабыт. Үгэс, үөрүйэх буолан хаалбыт хамсаныыларын киһи хаһан даҕаны умнан кэбиспэт. Арай ситэ үгэс буолбатах, кыайан буор кут өйүгэр-санаатыгар кубулуйбатах хамсаныылары киһи сотору кэминэн умнан, кыайан оҥорбот буолан хаалара буор уонна ийэ куттар туспа арахсар бэлиэлэринэн буолар.

Киһи үөрэнэн, үөрүйэх буолан хаалбыт хамсаныыларын бэйэтэ бил¬бэтинэн даҕаны, өйүнэн-санаатынан салайбакка эрэ оҥоро сылдьар. Ол курдук оҕо үөрэҕин билбэтэҕинэ, кэтэҕин тарбана үөрэннэҕинэ, ити быһыытын тугу эмэ толкуйдуу түстэр эрэ оҥорон кэбиһэргэ үөрэнэн хаалар. Илиитин итиигэ сиэппит киһи соҕотохто сулбу тардан ылыыта буор кут өйүнэн-санаатынан эмиэ быһаарыллар. ¬өрүйэх буолбут бэйэ¬тин харыстанар хамсаныыларын киһи толкуйдуу турбакка эрэ оҥорон кэбиһэрэ барыта үгэс буолбут, буор кут хамсаныыларынан быһаарыллаллара киһи өйүн-санаатын оҥоһуутун ордук чуолкайдыыр.

Хамсаныыттан үөскүүр өй-санаа буор кут өйө-санаата буолар. Хам¬саныылар олус элбэхтэ хатыланан иһэр буоллахтарына кэлин үгэскэ кубулуйаннар киһи буор кутун өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына ууруллаллар. Kиһи ис уорганнарын үлэлэрин буор кут өйө-санаата салайар. Бу өй-санаа оҕоҕо төрүөҕүттэн бэриллэр уонна салгыы сайдан иһэр кыахтаах. Ис уорганнар үлэлэрин салайар кут үлэтэ кэһилиннэҕинэ киһини араас ыарыылар булуохтарын сөп. Ойууннар ыарыыны эмтээһиннэрэ буор кут өйүн-санаатын уларытан, тупсаран биэриинэн ситиһиллэрэ быһаарыллан иһэр.

Илэтигэр киһи билэр, үчүгэйдик саныыр киһитин көрсүһэ түстэҕинэ үөрэр, мичээрдиир. Санаата көнөр, кэпсэтэллэр. Бэйэлэрэ сөбүлэспэт да дьон күлэ-үөрэ кэпсэтиэхтэрин сөп. “Сүөһү эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр” диэн этии баара киһи санаатын таһыттан көрөн билии кыаллыбатын быһаарар.

Түүлгэ көрсүһэ түһүү илэ буоларыттан туох да уратыта суох. Арай көрсүһэр киһи сирэйин-хараҕын көстүүтэ ханнык көрсүһүү буоларын чуолкайдык быһаарар. Көрсүһүүттэн санаа көнөр буолуута туһалаах, үчүгэй көрсүһүүнү биллэрэр.

Үөрэх-билии салгын куттан киирэр. Эмиэ элбэхтэ хос-хос аахтахха, иһиттэххэ билии өйгө-санааҕа, салгын кукка мунньуллар. Билии элбэхтэ, өссө хос-хос хатыланан, чиҥ билиигэ кубулуйдаҕына, эмиэ үгэскэ, кукка кубулуйар. Үгэскэ кубулуйбут билии ийэ кукка улары-йан, умнуллубат гына ууруллан иһэр.

Салгын кутунан киирбит үөрэх, билии хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйдахтарына, бу үгэстэри киһи бэйэтэ да билбэтинэн толоро сылдьар буоларга үөрэнэр. “Үгэһи тутуһар”, “үгэс буолбут” диэн этиилэр киһи оҥоро үөрэммит быһыыларын, хамсаныыларын хаһан баҕарар оҥорорун бэлиэтииллэр.

Онон, ийэ кут өйө-санаата диэн киһи олус өр үөрэммит, үгэскэ кубулуппут өйдөрө-санаалара уонна араас хамсаныылара буолаллар.
Кут-сүр үөрэх быһаарыытынан киһи куттара бэйэ-бэйэлэрин кытта үгүс сөбүлэспэт өрүттэрдээхтэр. Ол курдук киһи этигэр-сиинигэр үчүгэй буолуута өйүгэр-санаатыгар хомолтону, хом санааны аҕалар түбэлтэлэрэ бэрт элбэхтэ буолаллар.

Киһи түүлүгэр көрөр биллибэт киһитэ бэйэтин салгын кута эбэтэр ийэ кута буолуохтарын сөп. Түүлгэ бэйэ аттыгар сылдьар биллибэт киһи тугу оҥороро, тойонноотоххо бэйэтигэр сыһыаннаах буолан тахсарын үөрэхтээхтэр быһаарбыттара ыраатта. Биллибэт куһаҕан киһини эбэтэр кыылы, абааһыны кыайыы, киһи бэйэтин өйө-санаата тупсуутугар, үчүгэй буолуутугар тириэрдэрин киһи барыта билэр. Ол аата, киһи бэйэтин куһаҕан санаата мустубут кутун кыайыыта түүлүгэр атын куһаҕан киһини кыайыытынан доҕуһуолланар.

Куттар - тус-туһунан өй-санаа ууруллар, мунньуллар. Куттар  сайдан истэхтэринэ туспа барар кыахтаналларын бэлиэтинэн түүлгэ тус-туспа арахсан көстөллөрө буолар. Олус элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйбут быһыы ийэ кут өйүгэр-санааты¬гар хаһан да умнуллубат гына ууруллан мунньуллар. Былыргы сахалар  ити өйү-санааны ийэ кут диэн ааттаабыттар. Ол курдук ийэ кут өйүн-санаатын оҕо ийэтин үтүктэн, кинини көрөн үөрэтэн мунньунар. Киһи тутта-хапта сылдьар быһыытын, төрүт өйүн-санаатын барытын ийэ кут өйө-санаата быһаарар. Ол иһин сахалар оҕону олох кыра эрдэҕинэ хайдах үөрэтэҕин даҕаны, соннук өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатар диэн этэллэр. Бу этии “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри буолар” диэн этиини эмиэ бигэргэтэр.

Киһи өллөҕүнэ куттара тус-туспа бараннар, өйө-санаата бытарыйан ыһыллар. Өй-санаа ыһыллан үөр буолар. Атын дьон өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэт, туспа өй-санаа бөлөҕө эрэ уларыйбакка бэйэтинэн сылдьар. Биир, олус маарыннаһар өйдөр-санаалар, куттар холбоһон биир буолан хаалаллар.

Кут бу курдук уларыйыытын түүлгэ көстөр маарыннаһар майгылаах дьон биир буолан көстөллөрүнэн быһаарыахха сөп. Ол курдук түүлгэ Арамаан тиийэн кэлэр диэн көрбүтүҥ илэтигэр Дьэкиим буолан хааллаҕына, бу дьон майгылара, өйдөрө-санаалара олус маарыннаһар эбиттэрэ быһаарыллар.

ТҮҮЛГЭ БИЛЛИБЭТ КИһИ КӨСТҮҮТЭ

Түүл көстүүлэрин араас үөйбэтэх-ахтыбатах уратылара дьону былыр-былыргыттан соһуталлар, муодарҕаталлар, элбэх толкуйга, таайа сатааһыҥҥа түһэрэллэр. Бу ураты көстүүлэри тэҥэ, урукку эбэтэр олус туһалаах өй-санаа хантан кэлэн киһи өйүгэр-санаатыгар түһэрэ билигин да ситэ чуолкайдана илик. Биһиги бу үлэбитигэр түүлгэ үгүстүк көстөр кимэ да биллибэт киһи туһунан быһаара сатыахпыт.

Түүлгэ биллибэт киһи көстүүтэ ураты миэстэни ылар. Киһи аттыгар сылдьар, үксүгэр киһиэхэ бэйэтигэр маарынныыр курдук киһи баар буолар. Киһи бэйэтэ эр киһи буоллаҕына, анараа киһи эмиэ эр киһитэ, онтон дьахтар буоллаҕына, дьахтара араарыллан өйдөнөр. Бу киһи кинини арыаллыы, бииргэ эбэтэр батыһа сылдьар курдук көстөр. Үксүгэр бу көстөр биллибэт киһи киһи бэйэтин күлүгүн курдук аттыгар сылдьар.

Сорох кэмҥэ бу биллибэт киһи туспа баран кимниин эмэ тустар, охсуһар. Биирдэ эмэ киһиэхэ бэйэтигэр эмиэ биллибэт киһи саба түһүөн сөп. Киһи сөбүлээбэт быһыытын оҥорор киһини түүлүгэр да сөбүлээбэт, “Куһаҕан киһинэн”, “Абааһынан” ааттаан кэбиһэр уонна араас утарылаһыыны оҥорор эбэтэр бу киһиттэн куотарга барар. Түүлү дириҥник үөрэппит К.Юнг бу биллибэт, киһи аттыгар сылдьар киһини “Күлүк” диэн ааттыыр.

Түүлгэ биллибэт киһи көстүүтүн тойоннооһун туспа уратылардаах, ол курдук бу киһи кырдьык сорох кэмҥэ киһини бэйэтин үтүктэ сыл-дьар, күлүгүн курдук көстөр. Түүлгэ көстөр биллибэт киһи тас көрүҥүн, таҥаһын-сабын уонна бу киһи тугу оҥорбутун түмэн тойонноотоххо киһиэхэ бэйэтигэр сыһыаннаах буолан тахсаллар. Түүлгэ биллибэт киһини тааһынан быраҕаттаатахтарына, эн тускунан кэпсэтиилэр, араас этиилэр буолуохтарын сөп.

Биирдэ эмэтэ киһи түүлүгэр көрөр биллибэт киһитэ кимниин эмэ тустар, охсуһар даҕаны кэмнэрдээх. Оннук түүллэр тойоннооһуннара туспа уратылаах буолар. Бу түүл кэнниттэн киһиэхэ хайа эрэ сөпсөспөт, тыл-тылларыгар киирсибэт киһитэ кэлиэн эбэтэр көрсүһүөхтэрин сөп. Ол аата, бу түүлгэ киһи бэйэтин ийэ кута анараа киһи кутун кытта сөпсөспөт буоланнар туста, охсуһа сылдьалларын көрөр.

Сахалыы быһаарыынан киһи куттарын тус-туспа араартаан киһи оҥо¬рор быһыыларыгар бу куттар туох сыһыаннаахтарын быһаардахха киһи олоҕо ордук уустугуран тахсар. Ол курдук үөрэҕи-билиини түргэнник ылынан иһэр салгын кут дьайыыта буор уонна ийэ куттар санааларыгар сөп түбэспэттэр. Киһи түүлүгэр бу куттар бэйэ-бэйэлэрин кытта сыһыаннарын, быһаарсыыларын көрөрө кырдьык. Киһиэхэ куһаҕан санаалар муһуннахтарына үксүгэр охсуһар, этиһэр дьону үгүстүк көрөр.

Киһи олоҕо куруук өйүн-санаатын, куттарын икки ардыларыгар быһаарсыыга, үчүгэй диир өрүттэрин булууга уонна көмүскээһиҥҥэ барар. Киһи буор, ийэ куттара ордук сытар, сынньанар, минньигэстик аһыыр баҕа санааларын утаран салгын кут өй-санаа киллэрэн биэрэ сатыыр, сөбүлэһиннэрэ сатаан охсуһарга кытта тиийэр. Салгын кут киһи быстах баҕа санааларын киһилии майгыга, киһилии быһыыга иитэ-үөрэтэ сатыыр буолан ити куттары кытта соччо тапсыбат. Дьон бииргэ олорорго үгэстэрин, сокуоннары, ыйаахтары тутуһарга киһини, буор уонна ийэ куттары күһэйэр буолан аны ити куттар соччо сөбүлээбэттэр.

Түүлгэ киһи бэйэтин “Мин бэйэм” дии саныыр эрээри тугу эмэ оҥороро уонна түүлү көннөрү көрөрө икки аҥы уратылаахтар:
1. Үгүс түүллэргэ киһи бэйэтэ, этэ-сиинэ баара биллэр, хаамар, сүүрэр, ыстаҥалыыр. Бэйэтэ араас хамсаныылары оҥорор, чахчы “Бэйэм” сылдьабын дии саныыр.

Биһиги быһаарыыбытынан киһи түүлүгэр бэйэтин этэ-сиинэ баар курдук көстөр, бэйэтэ хамсыыр, сүүрэр, охтор, тугу эмэ оҥорор буоллаҕына бу түүл кини ийэ кутун түүлэ буолуон сөп. Ол курдук түүлгэ киһи бэйэтин быстах баҕа санааларын толороругар бэйэтэ, этэ-сиинэ баара биллэр буолар.

2. Маннык түүлү киһи бэйэтэ көтө сылдьар курдук көрөр. Ханна эрэ соҕотохто тиийэн хаалар. Бэйэтэ этэ-сиинэ баара ханан даҕаны биллибэт, аҥардастыы көтө сылдьан көрө эрэ сылдьар курдук, бэйэтэ тугу оҥороро биллибэт, арай санаатыгар эрэ тугу барытын оҥорор курдук буолар. Бары түүллэри тойоннооччулар түүл бу уратытын араараннар, көннөрү “Көрүү” диэн тылынан бэлиэтииллэр.
Киһи бэйэтэ көннөрү көрөр эрэ түүллэрэ салгын кутун түүллэрэ буолуохтарын сөп. Салгын кут көннөрү өй-санаа түмсүүтэ буолан эти-сиини кытта быһаччы сибээстэспэт. Ол иһин салгын кут түүлүгэр киһи этэ-сиинэ ханан да баара биллибэт буолар.

Түүллэри быһаарыыга былыргы сахалар кут-сүр үөрэхтэрин туһаннахпытына, үгүс киһи өйүгэр түспэт да түгэннэр оннуларын булунар курдуктар. Ол курдук киһи куттара тус-туспа буолалларын түһээтэҕинэ эрэ арааран билэр. Бу куттар өйдөрө-санаалара бэйэ-бэйэлэриттэн эмиэ уратыланалларын түүлү үөрэтии эмиэ чуолкайдыыр.

Киһи түүлүгэр сорох оҥорор быһыыларын бэйэтэ ситэ өйдөөбөт буоллаҕына, атын киһи оҥорорун курдук саныыр. Киһи ийэ кутун өйүн-санаатын сатаан, салгын кутунан кыайан быһаарбат, ол иһин итинник уларыйбыт, атын киһиэхэ көспүт курдук өйдөбүл үөскүүр.
Арай утуйа сытан түһүүр. Түһээтэҕинэ биллибэт киһи сүрэҕэ ыалдьыбыт, бу киһи маҥнай снайпер эбит, онтон летчик буолбут. Ороҥҥо сытан эрэ мөхсөр, эргичиҥниир. Ким эрэ кэлэн эмп биэриэн баҕарар. Онуоха биллибэт киһи кэлэн нитроглицерини сиэбиттэн ылан биэрэр курдук. Онтон бэйэтэ тэйиччиттэн ыалдьыбыт киһини көрөрүн курдук көстөр. Маннык түүл кэнниттэн нэһиилэ уһуктан кэлбитэ, сүрэҕэ олус диэн ыалдьыбыт, аҕылас буолбут, эмп ылан иһэригэр эрэ тиийбит.

Бу түүлгэ киһи куттара тус-туспа буолаллара араарыллан биллэр. Бу түбэлтэҕэ киһи салгын кута туспа баран атын киһи, ол эбэтэр ийэ кутун атын киһи ыалдьыбытын курдук саныыр. Ол иһин бэйэтэ кыайан оҥорор кыаҕа суох буолан, ким эрэ кэлэн ыалдьыбыт киһиэхэ эмп биэриэн баҕарар курдук көстөр.

Түүл көстүүлэрэ маннык арахсыылара былыргы сахалар кут-сүр үөрэхтэрин түүллэри дириҥник үөрэтэн арыйбыттарын чуолкайдаан биэрэр. Түүллэри чинчийэн, дириҥник үөрэтии сахалар кут-сүр үөрэхтэ¬рин салгыы сайыннаран иһэр кыахтаах.
 
ТҮҮЛГЭ КЫЫЛЛАР КӨСТҮҮЛЭРЭ

Билигин биһиги киһи куттара түүлгэ тус-туспа сылдьар буолан көстөллөрүн быһаарбыппыт кэнниттэн түүллэри тойоннооһун быдан судургу уонна өйдөнүмтүө буолар. Ол курдук киһи куттара тус-туспа сылдьалларын быһаарыы, бу куттар эмиэ бэйэ-бэйэлэрин көрсө, сорох кэмнэргэ сөпсөһөр дуу, сөбүлэспэт дуу майгыларын хардары-таары биллэрэ сылдьалларын биһиги түүлбүтүгэр көрөрбүт быһаарыллар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи хайдах майгыннаммытын быһаа¬рарга кыыллары кытта тэҥнээн көрүүнү туһаналлар. Ол курдук олус улаханнык кыыһырбыт киһини “Эһэтин тириитин кэппит” диэн этэллэр. Ол аата, олус кыыһыран кимиэхэ да иннин биэрбэт буолбутун бэлиэ¬тээннэр итинник хоһуйаллар. Киһи майгына мөлтөх буолан киһилии өйгө-санааҕа тиийбэт буоллаҕына олус элбэхтик ыт майгыны¬гар холууллар. Итини тэҥэ киһи майгына хайдаҕын, хайа кыыл майгы¬ныгар маарынныырын көрөн быһаарыыга кыыл бэйэтин көстүүтэ ордук өйдөнүмтүө буоларын быһааран этии киһи түүлүгэр көстөр. Ордук үгүстүк киһи майгынын ыкка тэҥнээн көрүү оҥоруллар. Ол аата, ордук элбэхтик киһи түүлүгэр ыт көстөрө быһаарыллар. Киһиттэн куһаҕан майгыннаннар эрэ ыкка тэҥнэнэн хаалар куттал кимиэхэ барыларыгар баар буоларын ити көстүү бигэргэтэр.

Kыыллар киһи түүлүгэр көстүүлэрэ киһи куттара ханнык кыыл майгынын ылыммыттарын арааран көрдөрөн киһиэхэ бэйэтигэр өйдөтөллөр. Бу этии быһаарыыта түүллэр тойоннооһуннарынан ордук чуолкайданаллар.

Түүлгэ көстөр кыыллар үчүгэй, киһи сөбүлүүр кыыллара буоллахтарына эбэтэр маҥан дьүһүннээх көһүннэхтэринэ киһи үчүгэй майгылаах киһини көрсөр эбэтэр бэйэтэ үчүгэй майгылааҕын билинэр.

Киһи түһээн көрөр кыыллара куһаҕан, кирдээх, көтөх, хара буоллахтарына, олорор олоҕо мөлтөх буолуутуттан, кыаммат, түгэммэт балаһыанньа үөскээһиниттэн санаа түһүүтүн, өй-санаа мөлтөөһүнүн көрдөрөр бэлиэлэр буолаллар.

Киһи түүлүгэр араас кыыллары биирдэ эмэтэ да буоллар көрөр. Сороҕор өссө саба түһэр кыыллар баар буолаллар. Бу кыыллартан сатаан көмүскэннэххэ эбэтэр өлөрдөххө киһи ханнык эмэ кыайыыны ситиһэр. Ол аата бу кыайыыны ситиһэригэр бэйэтин куһаҕан, мэһэйдиир майгы¬нын туоратарын, бары кыаҕын барытын кыайыыны ситиһэригэр уурарын көрдөрөр түүл бэлиэтэ буолар.

Киһи куттара эмиэ сайдан баҕа санаалара эбиллэн иһэр уратылаахтар. Ийэ кут баҕа санаалара ордук киһи быстах баҕа санаалара буоланнар дьону кытта бииргэ олоруу үгэстэригэр үксүгэр сөп түбэспэт буолан хаалыылара куттар, ийэ уонна салгын куттар утарсар күүстэрин улаатыннараллар.

Өй-санаа маннык икки аҥы арахсыытыттан, киһи икки куттара тус-туспа өйдөөх-санаалаах буолууларыттан бу икки куттар утарыта ту-рар кэмнэрэ элбэх буолар. Ол аата, бэйэ-бэйэлэрин ситэ өйдөспөт түгэннэрэ, утарылаһар буолуулара олус элбэхтэр. Бу өй-санаа утарыта туруулара киһи түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөллөр.

Холобурга биир түүлү ылыахпыт. Бу түүлгэ киһини кыра ыт ытырар. Маннык түүлү тойоннооһуҥҥа киһи майгытын уратыларыгар тохтуохха сөп. Ол курдук бу киһи туохтан эмэ сөбүлэспэккэ кыыһыран ылыан сөптөөх кэмэ кэлбит. Куһаҕан, быстах майгына тахсан хаалан үтүө, киһилии майгынын, салгын кутун ыт буолан ытырар. Түүлгэ ыт ыты¬рарыттан босхолонуу, ытырыык ыты кыайыы киһи өйө-санаата сайдан, тупсан, куһаҕан майгынын көннөрөрүн бэлиэтэ буолар. Дьону кытта эйэлээх сыһыаны олохтууругар куһаҕан майгынын ити уратыларын көннөрөрө наадатын түүлүн көстүүтэ бэлиэтиир.

Атын түүлгэ оҕо эстибит, быстыбыт, көтөх, дьиэтэ суох куоска оҕотун көрөр. Бу түүлү көрөн оҕо санааргыыр, куоска оҕотун аһынар. Бу түүл тойоннооһуна кырдьык даҕаны аһынар, харыстыыр санаа киириитин үөскэтэр. Маннык түүлү көрөр оҕо төрөппүттэригэр сыһыаннаах буолуон сөп. Оҕо бэйэтэ тулаайахсыйан, соҕотохсуйан, санааргыы сылдьар буолуута итинник түүлү көрөрүгэр тириэрдиэн эмиэ сөп.

Түүл үксүгэр аҥардастыы көстүүлэринэн бэриллэр буолан киһи майгына уларыйыылара хайдах бэриллэрэ сүрдээх уустук. Киһи майгына уларыйыытын толору, туспа киһи эбэтэр атын кутун өйүгэр түһэр гына көрдөрөөрү түүлгэ араас кыыллары көрөр.

Холобурга, арай кыыһырыы диэн өйдөбүлү хайдах көрүҥнээхтик көр¬дөрөн биэрдэххэ киһи түргэнник өйдүөн сөбүй? Ходуоһунньуктар улаханнык кыыһыран, дьэбидийбит сирэйи уруһуйдуохтара этэ. Онтон түүлгэ ыты эбэтэр ханнык эмэ улахан кыылы ырдьыгынаттахха кыыһырыы буолбута соҕотохто өйдөнөр. Манна кыыһырыы төһө улахан буолбутун быһааран биэрэргэ ханнык кыыл көстүүтэ эмиэ туттуллар.

Эһэ курдук олус улахан кыахтаах кыылы киһи түүлүгэр көрүүтэ ордук улахан интэриэһи үөскэтэр. Түүлгэ эһэни киһи тугу эмэ олус күүскэ көмүскүүр, харыстыыр кэмигэр көрөр. Бу кэмҥэ киһиэхэ олус күүстээх көмүскүүр санаа киириитэ эһэ буолан түүлүгэр көстөр. Холобурга, биир киһи суукка дьыалатын көмүскүүр кэмигэр улахан эһэ барыаран турарын сөбүлүү көрөр. Кырдьык даҕаны туохтан эмэ кыыһырар, көмүскүүр, харыстыыр күүстээх санаа кииритигэр ордук сөп түбэһэр кыылынан эһэ буоллаҕа дии. Хайдах да тыыттахха хаһан да иннин туран биэбэтэх кыыл. Олус күүскэ харыстыыр, көмүскэнэр санаа кииритигэр түүлгэ эһэ көстүөн сөбө итинэн быһаарыллар.

Дьоҥҥо түүллэригэр ыт олус элбэхтик көстөр. Ол иһин урукку олохпутугар ыт буола сылдьыбыппыт эбит диэн сыыһа өйдөбүл үөскээбит.
Үчүгэй көрүҥнээх маҥан ыт көстүүтэ, сөбүлүүр доҕоруҥ үчүгэй майгына эбэтэр бэйэҥ үчүгэй майгыланыыҥ көстүүтэ буолар. Маҥан ыт¬, доҕор - үчүгэй майгы, хара ыт – куһаҕан майгы – кыыһырыы, кыыһырымтаҕай буолуу көстүүтэ буолар. Хара дьүһүннээх кыыллар бары төһө улаханнарыттан тутулуктаах ыарахан, кытаанах майгыны көрдөрөллөр.

Эриэн үөн түүлгэ көстүүтэ кистэлэҥ, иннэ-кэннэ биллибэт өйдөөх-санаалаах буолууну эбэтэр оннук майгылаах киһини көрсөрү билгэ-лиир. Эриэн үөн көстүүтэ икки өрүттээх, кутталлаах, кистэлэҥ, биллибэт күүстэри тэҥэ табылыннаҕына эмтиир дьайыылаах буолуон сөп.

Түүлгэ аттар, сылгылар көстүүлэрэ үксүгэр үлэни-хамнаһы кытта сибээстээхтэр, үлэһит майгыны, дьону көрдөрөллөр. Арай дьүһүннэрэ маҥан эбэтэр хара буолуулара ханнык майгылаахтарын быһаараллар. Ынах сүөһүлэр көстүүлэрэ тыа сирин дьонугар ордук чугастар уонна элбэхтик көстөллөр.

Онон, түүлгэ киһи майгына ханнык кыыл майгыныгар маарынныыр буолар да соннук кыыл түүлгэ көстөр. Киһи бэйэтэ ыт курдук майгы-ланнаҕына, бэйэтин ыт ытырар эбэтэр хара ыты көрөр. Эһэ ыарахан майгына биллээри гыннаҕына эһэни көрсүһүөн сөп. Ол курдук ордук күүскэ харыстыыр, көмүскэнэр санаа киириитигэр киһи эһэни түһээн көрөр. Ити курдук атын дьон майгыларын уратыларын, киһи бэйэтин майгына уларыйыытын түүлгэ көстөр кыылларынан быһаарыахха сөп.

Салгын кут үөрэҕи-билиини ылынар буолан олох үгэстэрин, сокуоннары тутуһарга ыҥырар. Киһини киһилии олоххо сирдиир күүс буолар. Ийэ кут өйө-санаата буор куттуун үксүгэр биир буолаллар. Киһи быстах санааларын мунньустуулара барыта ийэ кут өйө-санаата буолар. Бу өй-санаа киһи быстах баҕа санааларын, этин-сиинин баҕаларын уруттаан толорор иһин дьулуһар. Түүлгэ эмиэ илэтигэр курдук куһаҕан дьону, кыыллары кыайыы үчүгэй, үтүө санаа кыайыытыгар ти¬риэрдэр.
 
ҮӨҺЭЭ ДОЙДУ

Былыр сахаларга өй-санаа туһунан үөрэх олус дириҥ силистээх. Ол кэмҥэ улахан күүстээх ойууннар өй-санаа үөрэҕин баһылаан, билэн-көрөн сайыннарбыт буолуохтарын сөп. Кинилэр үөрэхтэрэ киһи өйүн-санаатын быдан толорутук көрдөрөллөрүн билигин кэлэн саҥа билэн эрэбит. Бу кэмҥэ Сибиир ойууннарын үөрэхтэ¬рин саҥалыы сөргүтэн үөрэтии ыытыллан, тэнийэн эрэр.

Сахалар сири-дойдуну үс тус-туспа дойдуларга араараллар. Бу дойдулара ¬өһээ, Орто уонна Аллараа дойду диэн буолаллар. Бэйэлэрэ, Айыы аймахтара олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллар. Орто дойду аатын курдук бу дойдулар икки ардыларыгар тайаан сытар уонна Сир саара буолар.

Үөһээ дойдуга үрдүк айыылар, онтон аллараа дойдуга абааһылар олороллор диэн былыргы өйдөбүлтэн сахалар бэйэлэрин, айыылар да, абааһылар да буолбатахтарын билинэннэр, олорор сирдэрин туспа арааран Орто дойду диэн ааттаабыттар. Сири-дойдуну итинник үс аҥы араарыыттан сахаларга Үөһээ дойду диэн туспа айыылар олорор дойдулара баар буолбут. Кэлин Үөһээ дойду диэн өйдөбүл үөһэ диэки баар Халлааны кытта биир өйдөбүллэнэн хаалбыт.

Былыргы кэмнэргэ ойууннар көрүүлэнэллэригэр, кыыралларыгар Үөһээ дойдуга тиийэ сылдьар буоланнар бу дойдуну сиһилии ойуулаабыттар. Үөһээ дойду түөрт халлааннаах уонна тоҕус хаттыгастаах диэн быһааран этэллэр. (10,13). Үөһээ дойду халлааннара өрө тахсан бэйэ-бэйэлэриттэн үрдээн иһэр таһымнары санаталлар. Өй-санаа сай¬дыытын таһымын төһөнөн үрдүгүн ситиспит айыылар, ол таһымнарга сөп түбэһэр үрдүккэ баар хаттыгастарга олороллор дииллэр. Ол иһин, Айыылар төһө үрдүк хаттыгаска тахсан олороллор даҕаны соччонон кыахтаах, өйдөөх-санаалаах буолаллар диэн өйдөбүл үөскээбит.

Саха ойууннара уус-уран тылы кыайа туттан баһылаабыт буоланнар Үөһээ дойду халлааннарын хаттыгастарын олус ымпыктаан-чымпыктаан бэйэлэрэ субу көрөн туралларын курдук ойуулаан хоһуйаллар. Олоҥхолорго ойууланар халлааннар уус-уран хоһуйуулара ордук баһыйбыт буоланнар кэлин ыра санаалар халлааннарыгар, дойдуларыгар кубулуйбуттар.

Ойуун кыыран көрүүлэнэригэр араас аартыктарынан айаннаан Үөһээ дойдуга тиийэр. (11,47). Ол дойдуга тиийэн хайа эмэ былыргы өлбүт киһи кутун көрсөн манньалаан инники туох буолуохтааҕын ыйыталаһар. Көрдөһүүтэ, манньалааһына табылыннаҕына барыны - бары билэр куттар инники олоххо туох буолуохтааҕын ойууҥҥа этэн биэрэллэр эбит.

Былыр абааһы диэн илэ сылдьар буолара үһү. Абааһыны кытта айыы дьонун бөҕөстөрө куруутун охсуһаллар, тусталлар, күрэхтэһэллэр диэн кэпсииллэр. Айыы сириттэн үөһэ абааһылар киирэн дьахтар сүгүннэрэн таһаараллар эбэтэр абааһы уола киирэн айыы дьахтарын тутуһан олортон айыы-абааһы аҥардаах бухатыыр-бөҕө дьон төрүөн отто дойду бөҕөтүгэр үөһэ абааһы бөҕөһүгэр кыаттарбакка, бэйэлэрин тыыннаахтыы көмүнэллэр.

Үөһээ, аллараа, отто дойдулар диэн үс сир-дойду баарын курдук былыргы саха сэһэнэ кэпсиир. Үөһээ дойдуга айыы, абааһы сирэ-олохторо бааллар, аллараа дойдуга – абааһы сирэ. Саха сэһэнинэн, отто дойду улуу баайдара үөһээ абааһы дьонун кытта уруурҕаһаллара баар. Билиҥҥи саха төрүттэрэ үөһээ 7-8-9 хартыгастаах халлааҥҥа эбиттэр. Кэнники онтон арахсан, тэйэн үөһээ (соҕуруу), аллараа (хоту) абааһылар икки ардыларыгар (орто дойдуга) түбэһэн олорон хаалбыттар. (12,209,313).

Үөһээ дойдуга үчүгэй айыылары кытта куһаҕан абааһылар эмиэ оло¬роллор. Үөһээ дойду абааһылара ордук күүстээх, күдэхтээх, уордаах буолаллар. Үөһээттэн түһэр абааһылартан ордук биллэллэрэ “Кугас” уонна “Хара маҥаас” сылгылаахтар буолаллар. (13,112-116).

Сир-дойду үс өттүлэригэр, барыларыгар үчүгэй уонна куһаҕан айыылар, абааһылар уонна дьон бааллара сахалар былыр-былыргыт¬тан киһи өйө-санаата икки аҥы арахсарын билэллэрин дакаастыыр. Дьон олоҕор үчүгэй уонна куһаҕан хаһан баҕарар сэргэстэһэн, бииргэ сылдьаллар. Өй-санаа бу икки өрүттэриттэн хайалара баһыйар буолар даҕаны дьон олохторо ол диэки салаллан барар. Ол иһин дьон өйдөрө-санаалара бу куһаҕан уонна үчүгэй диэн өйдөбүллэр икки ардыларынан, ортолорунан сайдан баран иһиэхтээҕин сахалар билэннэр олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттаабыттар.

Онон, Үөһээ дойдуга эмиэ Орто дойдуга курдук үчүгэй да, куһаҕан да дьон, айыылар баалларын сахалар итэҕэллэрэ билинэр. Бу быһаарыы дьон майгылара былыргыттан баччаҕа диэри кыратык да уларыйан, тупсан көрө иликтэрин, үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ билигин да арахса сылдьалларын дакаастыыр.

“Үөһээттэн үргүөр үргүйбэтин, алларааттан аргыар аргыйбатын” диэн алгыс тыллара дьон-аймах олорор, үлэлиир уонна сайдар сирдэрэ Орто дойду эрэ буоларын бигэргэтэллэр. Орто дойду олоҕо огдолуйбатын туһугар үөһээттэн даҕаны, алларааттан да араас өйдөр-санаалар киириилэрэ-тахсыылара эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буолаллара ирдэнэр.

Киһи бэйэтин түүлүгэр өлбүт дьон куттарын көрөрө, кэпсэтэрэ туспа дойду - түүл дойдута баарын бигэргэтэр. Өлбүт дьон куттара бу дойдуга көҥүл сылдьаллара, бу дойду - сахалар өйдөбүллэригэр, итэҕэллэригэр иҥэн сылдьар Үөһээ дойдулара буоларын көрдөрөр. Киһи түүллэригэр көрөр өлбүт дьоно тыыннаах курдук сылдьаллар. Арай түүлгэ бириэмэ диэн өйдөбүл суох. Ол иһин түүлү көрөр кэмҥэ киһи өйө-санаата “уларыйбыт кэмҥэ” киирэрин А.Горбовскай “Пророки и прозорливцы в Отечестве своем” диэн үлэтигэр быһаарар. (7,319).

Былыргыта өлбүт дьон куттара Үөһээ дойдуга сылдьаллар диэн өй-дөбүл саха дьонугар иҥэн сылдьар. Киһи түһээтэҕинэ өлбүт дьону тыыннаах сылдьалларын курдук көрөрө онно төрүөт буолбут. Ол аата, түүлгэ киһи кута көстөр эбит. Бу дойду өйө-санаата Орто дойду өйүттэн-санаатыттан эмиэ уратылаах. Киһи түүлүгэр көрбүтүн үксүгэр кыайан быһаара охсубат. Бу көстүүлэр илэ курдук буолбатахтарына, барылара кэриэтэ ханнык да тылынан буолбакка, бу көстөр бэлиэҕэ уруккуттан иҥмит олохсуйбут өйдөбүлүнэн быһаарыллар курдуктар.

Ол аата, Үөһээ дойду диэн өйдөбүлү түүллэри үөрэтэн, ырытан ба-ран быһаардахпытына, дьон өйдөрө сайдыаҕыттан ыла мунньустубут өйдөрө-санаалара, салгын куттара сылдьар сирдэрэ буолуон сөп.

Сахалар былыргы кэпсээннэриттэн Үөһээ дойду диэн түүл дойдута буоларын быһаарыахха сөп. Ол курдук дьон ойуун буолаары эттэниилэрин түүллэригэр көрөллөр. Урут өлбүт ойууттар куттара, үөрдэрэ мунньустаннар кинини эттииллэр уонна урукку оннугар хомуйан кэбиһэллэр. (14,45).

Ойуун буолааччылар эттэнэ сытар кэмнэригэр өйө суох буолаллар уонна утуйан турбут курдук эттэнэн бүтэн тураллар. Ойууннар эттэ-нэр кэмнэригэр бары сытар эбиттэр. Сорохтор туспа отуу оҥотторон онно туос тэлгээн баран сыталлар диэн эмиэ кэпсииллэр.
Киһи олоҕор араас соһуччу быһылааннар, күүстээх ыарыылар буолуохтарын сөп. Бу түбэлтэлэртэн барыларыттан быыһаныам диэн ким да эрдэттэн быһа этинэр кыаҕа суох. Киһи соһуччу уҥан, өйө көтөн хааллаҕына өйө-санаата түүл дойдутугар тиийэн араас түүлү көрөрүн билэр дьон кэпсииллэр. (8,166). Киһи өйө-санаата бу кэмҥэ киирдэҕинэ урут буолбуту тэҥэ кэлэн иһэр кэми эмиэ билиэн-көрүөн сөп эбит. Уҥмут киһи өйө-санаата атын кээмэйдээх сиргэ сылдьарын ойууннар бэйэлэрин эттэниилэрин көрүүлэрэ эмиэ билэргэтэр.

Билиҥҥи үөрэх быһааран эрэринэн аҥардас өй-санаа мунньустар дойдута баар. Бу өй-санаа мунньустуутун К.Юнг “коллективное бес-сознательное” диэн ааттыыр.
 
Ойууннар кыыран, кутуран Үөһээ дойду аартыктарын арыйталыыллар. Кинилэр араас сыттары сытырҕалааннар уонна эрчимнээхтик биир тэҥник хамсананнар өй-санаа уларыйар кэмигэр киирэллэр. Бу өй-санаа уларыйар кэмигэр киирдэхтэринэ араас үөрдэри, өлбүт дьон куттарын көрсөллөр. Бу куттары кытта түүл бэлиэлэринэн кэпсэтэн¬нэр инники туох буолуохтааҕын билэр эбиттэр.

Онон, Үөһээ дойду диэн түүл дойдута буолар эбит диэн быһаарыыны оҥорор кыах баар буолла. Бу дойду өй-санаа уларыйбыт дойдута. Манна барыта былыргыттан үгэс буолбут өйдөбүллэринэн туһаналлар. Үөһээ дойду аҥардастыы өй-санаа, салгын уонна ийэ куттар мунньустар сирдэрэ буолар. Бу дойду дьон-аймаҕы, Сири-дойдуну ту¬лалаан саба бүрүйэ сылдьар. Киһи туох эмэ буолан, түһээн, өйө баайыллан, өйө көтөн ылар кэмнэригэр өйө-санаата уларыйан Үөһээ дойдуга баран кэлэрэ эбэтэр Үөһээ дойду өйүн-санаатын кытта быһаччы холбонон ылара быһаарыллар.

Түүллэри үөрэтээччилэр былыргы дьон өйдөрө-санаалара аныгы киһиэхэ түүлүгэр кэлэн киирэрин билинэллэр. Бу көстүүлэр саха дьоно өй-санаа Үөһээ дойдуттан Орто дойду дьонугар киирбитэ диэн олоҥхолоругар этиилэрин бигэргэтэр буолуохтарын сөп.

Киһи хараҕар көстүбэт санаа ситимнэринэн Сир дойду бүрүллэ сылдьар. Хас биирдии киһи өйө-санаата бу ситимнэри кытта сибээстээх. Ол сибээс биллэр уратытынан киһи өйө-санаата бу сибээс иһигэр сылдьара буолар. Дьон-аймах барыларын куттара Сири дойдуну саба бүрүйэн сылдьаллар. Ол бүрүөһүн сахалыы Үөһээ дойду диэн аат¬танар. Бу быһаарыы саха дьоно “Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн этиилэригэр толору сөп түбэһэр. Дьон-аймах үгүс өттүлэрин санаала¬ра хайа диэки салаллар даҕаны сирдээҕи олох ол диэки салаллан барара итинэн быһаарыллар. 

ӨЙ-САНАА ҮӨҺЭЭ ДОЙДУГА СЫРЫЫТА

Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи өллөҕүнэ өйө-санаата арахсан туспа барарын билэллэр. Киһи сиргэ олоҕун үчүгэйдик, киһи быһыылаахтык, дьоҥҥо-сэргэҕэ хайҕатар гына олорбут буоллаҕына өйө-сана¬ата Үөһээ дойдуга тахсар дииллэр. Ол аата дьон бары кута, өйө-санаата Үөһээ дойдуга мустар эбит.

Былыргы сахалар этэллэринэн бэйэтин олоҕор элбэх куһаҕан быһыылары оҥорбут киһи өйүн-санаатын, кутун Үөһээ дойдуга ылбаккалар Аллараа дойдуга түһэр эбит. Бары куһаҕан санаалаах куттар, абааһылар мунньустар сирдэринэн Аллараа дойдуну оҥорбуттар.

Христианскай таҥара үөрэҕэ этэринэн киһи өллөҕүнэ өйө-санаата Үөһээ дойдуга, Ырай дойдутугар таҕыстаҕына сиргэ кыайан туол-батах баҕа санаалар бары ситиһиллиэхтэрин сөп диир. Ол дойдуга тиийэн, дьэ, ыра санаа барыта туолар диэни билбэт дьону холкутук албынныыллар. Киһи өллөҕүнэ өй-санаа арахсан тус-туспа бараллар. Ону оннооҕор былыргылар эмиэ билэллэрин ити өйдөбүллэр бааллара бэлиэтиир. Христианскай итэҕэл билинэр Ырайын дойдута сахалар Үөһээ дойдуларыгар сөп түбэһэр. Ону түүлүнэн эмиэ дакаастыахха сөп.

Билигин наука да быһааран эрэринэн уонна элбэх чинчийээччилэр үөрэтиилэринэн киһи өйө-санаата өллөҕүнэ арахсан барара чуолкайданан эрэр. Үөрэтии, чинчийии салгыы баран иһэринэн аны өй-санаа бу Үөһээ дойдуга хайдах көрүҥнээхтик сылдьарын быһаара сатааһын бара турар.

Кэнники кэмҥэ сорох өйү-санааны быһаарааччылар киһи өйө-санаата Үөһээ дойдуга бэйэтинэн сылдьар диэн өйү-санааны тарҕатар буоллулар. Ол аата, киһи өйө-санаата ол дойдуга бэйэтинэн, туга да уларыйбакка, бүтүннүү сылдьар диэн быһаараллар, уруккулуу өйдөөх-санаалаах киһи саҥалыы төрөөн үөскүүрүн курдук этэллэр.

Биһиги бары Сиргэ орто үөрэҕи барабыт. Орто дойду үөрэнэр эрэ сирбит. Олорор, айар, уһуннук үлэлиир дойдубут буолбатах. Дьиҥнээх анаммыт дьиэбит - Ырай, онно Айыы үөрэҕэр үөрэниэхпит, онно дьиҥнээхтик олоруохпут. Киһи аймах бүтүннүү Айыы таһымын ситтэҕинэ атын эйгэҕэ, атын планетаҕа көһөрүөхтэрэ. (15,72).

Аан дойду үрдүнэн билигин даҕаны дьону итинник быһыы¬га ыҥырар секталар баар буолбуттара кистэл буолбатах. Бу дьон өллөхпүтүнэ үчүгэй олоххо тиийэбит диэн санааҕа оҕустараннар  “таҥараларын дьиэлэригэр” мунньустан бараннар бэйэлэрин уматыналлар, өлөрүнэллэр. Маннык түбэлтэлэр сир аайы буолуталыыллар. Итинник өй-санаа киирии¬титтэн уонна тарҕаныытыттан дьон-аймах сэрэхтээх буолаллара наада буолар кэмэ кэлэн иһэр.

Саха дьоно ордук тымныы сиргэ олохтоох буоланнар туохха барыты¬гар, олоххо көрсүллэр ыарахан да кэмнэргэ ордук тулуурдаахтарын көрдөрөллөр. Бу тулуурдаах буолуу көстүүтэ ордук “Ким эрэ эппитэ ээ” диэни ылыныыга уонна толорууга чуолкайдык биллэр. Саха дьоно олохтоохтук быһаарыммакка эрэ, ким эрэ эттэ дии-дии, толоро охсоору ойон туран сүүрэкэлии сылдьыбаттар.

Биһиги урукку үлэлэрбитигэр Үөһээ дойдуга киһи түһээтэҕинэ тиийэ сылдьарын быһаарбыппыт. Бу дойду – киһи өйө-санаата уларыйбыт дойдута буолар. Манна олус былыргыттан дьон өйдөрүгэр-санааларыгар үгэс буолан иҥмит өйдөбүллэр туттуллаллар. Ол аата, киһи куруук туттар быһыыта уонна тас көрүҥэ бу дойдуга ордук улахан суолтаны ылаллар.

Үөһээ дойдуга киһи өйө-санаата уларыйбакка, бэйэтинэн сылдьар диэн өйдөбүл төрдүттэн сыыһа буолуон сөп. Ол курдук киһи өйө-са-наата , салгын кута ¬өһээ дойдуга тиийдэҕинэ, санаалара биир буол¬лахтарына холбоһон биир буолан хаалаллар.

Бу быһыыны түүлгэ билэр киһини көрүүттэн быһаарыахха сөп. Ол курдук биир түүлгэ араадьыйаҕа сонуну истэр: “Чечняҕа сылдьар билэр киһитин уола өлбүт диэтилэр”. Онтон уол аҕата көстөр, санаарҕаабыт, бүк түһэн олорор. Түүл салгыытыгар улахан тиит мас бэрэбинэ тосторо эмиэ көстөр.

Түүлүн тойонноон быһааран, дойдубар туох эрэ быһыы буолла, куһаҕан солуну истэр буоллум, хайа эрэ аймаҕым буоллаҕа дуу диэн санааҕа түһэр. Сотору дойдутуттан кэлбит солуну телефонунан истибитэ тастыҥ быраата ыйанан өлөн хаалбыт. Соһуйуу бөҕөтүн соһуйуо эбит эрээри эрдэттэн тугу эрэ куһаҕаны билиэм диэн сэрэйбит буолан улаханнык уолуйбата.

Түүлгэ көстүбүт киһи уонна дьиҥнээх киһи тус-туспа буолуулара түүл дьоно дьиҥнээх бэйэлэринэн буолбаттарын бигэргэтэр. Билэр киһи түүлгэ көстүүтэ кини бу түгэҥҥэ ханнык майгыламмытыттан туту¬луктааҕын түүлү үөрэтээччилэр эмиэ бэлиэтииллэр. (8,99). Бу быһаарыыга биһиги маарыннаһар майгылаах дьон түүлгэ биир буолан көстөллөр диэн эбэн биэриэхпитин сөп буолар. Ол аата, түүлгэ көстөр дьон куттара маарыннаһар өйдөөх-санаалаах буоллахтарына биир буолан хаалаллар. Өй-санаа диэн эниэргийэ буолара дакаастанан эрэр. Ол иһин биир өйдөр-санаалар биир эниэргийэлээх буоланнар биир буо¬лан көстөллөр.

Түүлгэ көстөр кыыллар киһи бэйэтин майгытын эбэтэр билэр киһитэ хайдах майгыламмытын көрдөрөллөр. Бу эмиэ киһи өйө-санаата арахсыбытын бэлиэтинэн буолар. Ол курдук киһи майгына уларыйыытын көрдөрүүгэ анаан кыыллар көрүҥнэрин туһаныынан солбуллар. Бу көстөр кыыллар төһө улаханнара бу майгы төһө кытаанаҕын уонна күүстээҕин быһаараллар.

ҮӨҺЭЭ ДОЙДУ ӨЙҮН-САНААТЫН ТУҺАТА 

Дьон-аймах өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн хаалбыт өйдөбүллэр хантан да халлаантан түспэккэ, олохторугар дьиҥнээхтик буолан ааспыт түбэлтэлэр буолаллар. Омуктар тылларыгар былыргыттан иҥэн сылдьар өйдөбүллэри үөрэтэннэр этнографтар саҥа арыйыылары оҥороллор.

“Бэстилиэнэй тыһыынча” диэн олохсуйбут өйдөбүл дьон-аймахха барыларыгар дириҥник иҥмит. Дьон олоҕор олус улахан уларыйыылары аҕалбыт буолуон сөптөөх бэстилиэнэй тыһыынча кэлэн иһэр диэччилэр элбээн иһэллэр.

Билигин дьон-аймахха бу бэстилиэнэй тыһыынча диэн тугун быһаарыы ордук улахан суолтаны ылыан сөп. Аан маҥнай ити өйдөбүл туохтан олоҕуран үөскээбитин быһаарыы, бу бэстилиэнэй тыһыынча кэлиитин эрэллээхтик, билэн-көрөн көрсүһүүгэ туһалаах буолуо этэ. Ол курдук ханнык баҕарар соһуччу түбэлтэлэргэ киһи эрдэттэн бэлэмнээх, билэр буоллаҕына уолуйан, соһуйан хаалбакка эрэллээхтик көрсүһэр. Ол иһин бу бэстилиэнэй тыһыынча туохтан үөскээн кэлэрин билии хайаан да наадалаах.

“Бэстилиэнэй тыһыынча” диэн өйдөбүл туох да олус улахан алдьархай дьоҥҥо кэлиэн сөп диэннэр кэтэһээччилэр эмиэ бааллар. Дьон санааларыгар бу түбэлтэ олус түргэнник кэлиэх курдук. Сорохтор олус улахан сэрии буолан дуу эбэтэр улахан комета дуу түстэҕинэ сиргэ алдьархай буолуо дииллэр.

“Бэстилиэнэй тыһыынча” хайдах быһыылаахтык кэлэрэ эмиэ биллиэх курдук. Ол курдук “Уотунан ыраастаныы” баар буолуо диэн этэллэр. Маннык өйү-санааны хантан кэлэрэ буолуо диэтэххэ, дьон түүлүгэр биллэн кэлэллэрэ билигин ханнык да саарбаҕа суох буолла.
Уу сута сотору-сотору кэлэрин бэлиэтинэн Ноев ковчег диэн үһүйээн буолуон сөп. Бу үһүйээҥҥэ олус улахан уу кэлэн сири-дойдуну ылыытыттан дьон уонна кыыллар хайаларга эрэ тиийэн быыһаналлар. Олус улахан уу кэлиититтэн тимирэн хаалбыт куораттар тустарынан өйдөбүллэр дьон өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн хаалбыттар.

Маннык түгэн олус уһун кэмнэргэ дьон өйдөрүттэн-санаала¬рыттан умнуллан, суох буолан хаалыахтарын сөп курдук. Ол гынан ба¬ран бу курдук дьон өйдөрүгэр-санааларыгар дириҥник иҥэн хаалбыт өйдөбүл Үөһээ дойдуга ууруллар. Дьон түүлүгэр киирэн көстөн, сөп-сөп өйдөнөн кэлэр буоланнар хаһан да умнуллубат, сүтэн хаалбат эбиттэр.

Ханнык баҕарар быһыы, өй-санаа элбэхтик хос-хос хатыланнахтарына үгэскэ кубулуйан иһэллэр. Үгэскэ кубулуйбут өй-санаа киһи ийэ кутугар уларыйан ууруллар, онно өйдөнөн хаалан иһэр. Аныгылыы үөрэҕинэн быһаара сатаатахха бу үгэс буолбут быһыылар тус-туспа компьютер программаларын санаталлар, ол курдук бэйэлэрэ туспа сылдьар кыахтаналлар.

Элбэхтэ хос-хос хатылаан оҥоруллар үлэни холбоон биирдэ оҥорул¬лар гына программалаан, бэйэтэ тупсаран биэрэн иһэр уонна мунньунан уурунан кэбиһэр компьютер оҥорулуннаҕына, киһи өйүн-санаатын курдук буолуо этэ. Ол курдук киһи өйө куруук хатыланан иһэр, элбэхтэ биирдик туттуллар быһыылары холбоон биир үгэскэ кубулутан уурунан иһэр уратылаах. Онтон кэлин төһө элбэхтик хатыланан, төһө дириҥник иҥмититтэн тутулуктанан бу быһыытын хатылаан оҥорор кыахтанар.

Бу быһыыны быһаарыыга киһи түүлүгэр кэлин киирэн иһэр өйдөбүллэри араартаан быһаарыахха наада. Ол курдук түүлгэ көстөрө элбээбит телефон диэн бэлиэни ыллахпытына, түүлгэ телефон көстүүтэ кими эмэ кытта сибээстэһии, сонуну истии эбэтэр көрсүһүү буолуо диэн биллэрэр. Кэлин киирбит түүл бэлиэтигэр араадьыйа эмиэ киирсэр. Ол курдук түһээн араадьыйа солунун иһиттэххэ, туох эрэ олус соһуччу солуну истэххэ сөп диэн буолар.

Киһи түүлүгэр элбэх уу кэлиитэ үгүстүк көстөр бэлиэ буолар. Уу кэлиитин көрдөххө төһө күүскэ кэлиититтэн тутулуктанан хайдах быһыы буолара быһаарыллар.

Билигин Сиргэ улахан ядернай сэрии буолан хаалар куттала кырдьык баар. Ити куттал баарын дьон бары билэ-билэлэр улахан алдьатыылаах сэрии сэптэрин син-биир оҥоро тураллар. Ити быһыыларын барытын биһиэхэ саба түһэллэриттэн көмүскэнэбит диэн ааттыыллар. Бары бэйэ-бэйэлэриттэн көмүскэнэннэр, олус элбэх ядернай сэрии сэптэрин мунньунан кэбистилэр.

Былыргыттан бултуу, кыра эрдэхтэриттэн сааны соһо сылдьыбыт сахалар: “Саа биирдэ эстэр”,- дииллэр. Бу этии итиилээх саа хаһан эмэ сыыһа туттаран эстэн хаалыан сөбүн бигэргэтэр. Ол барыта киһи, тыыннаах киһи буолан сыыһа-халты туттарыгар олоҕурар. Олус элбэхтэ, кыра эрдэхтэриттэн сааны илдьэ сылдьа үөрэммит дьон киһи итинник майгынын билэн этэллэр. Киһи үйэтигэр алҕас туттуу биирдэ тахса сыһара кырдьык баар суол.

Дьон билиҥҥи сирдээҕи олохторун Арҕаа Европаҕа оҥоруллубут, иитиллэн турар гильотинаҕа холуохха сөп. Дьон бары моонньуларын онно уган бараннар ол-бу буолан тэбиэлэнэр курдуктар. Биир сыыһа туттуутан дуу эбэтэр ким эмэ быһаарыытынан дуу бу улахан быһах үөһээттэн түһэн дьон бастарын барыларын быһан кэбиһиэн сөп курдук.

Ядернай сэрии кэнниттэн дьон-аймах бары ситиспит ситиһиилэрэ суох буола эстэллэр. Таас үйэтин саҕанааҕы кэмҥэ дьон олохторо төннөн, кыыл аҥардаах олоххо төттөрү түһэллэрэ сабаҕаланар.

Сир-дойду уотунан умайан, халыҥ күлүнэн, быылынан бүрүллэн, хаар-муус дойдутугар кубулуйар үһү. Онтон, кэлин халлаан ырааһырдаҕына, күн көрдөҕүнэ аны сылыйан, итии буолан хойуу от үүнүөҕэ дииллэр. Маннык быһыы буолар түбэлтэтигэр бэрт аҕыйах ахсааннаах дьон бэртэрэ эрэ ордон хаалыахтара диэн быһаараллар. Ханнык да наука, цивилизация, үөрэх ордон хаалбат үһү. Олоҥхолорго ахтыллар “Эрэйдээх-буруйдаах эр соҕотох” хантан да ыраахтан кэлбэтэх биһиги биир төрүппүт, соҕотох хаалан олус элбэх эрэйдэри-буруйдары көрсүбүтэ олоххо баар буола сылдьыбыта кырдьык.

Дьон өйө-санаата кылгас. Сотору умнан кэбиһэллэр. Сорох дьон оннооҕор хамсаларын тута сылдьан көрдүү сылдьалларын кэпсээн оҥостоллор. Киһи олоҕо көннөҕүнэ аҕыйах сыл анараа өттүнээҕи урукку ыарахан олоҕун сотору умнарын туһунан кэпсээннэр эмиэ элбэхтэр.

Уокка умайан өлбүт былыргы үөрэхтээх дьон өйдөрө-санаалара, салгын куттара Үөһээ дойдуга эрэ ордон хаалыахтарын сөп. ¬өһээ дойду өйө-санаата ордубут дьоннор өйдөрүгэр түүл буолан киирэннэр, кинилэри сайдыы, үөрэҕи-билиини баһылааһын диэки сирдиэхтэрин сөп. Олохторун оҥостоллоругар, саҥаны арыйалларыгар өй уган биэрэн көмө буолуохтара.

Билигин түүлү үөрэтээччилэр билинэллэринэн элбэх саҥаны арыйыыларга түүллэр көрдөрөн биэрэн туһалаабыттар. Түүллэригэр көрөн баран саҥаны арыйыыларыгар туһаммыт дьон сурукка киллэрбит буоланнар ити көстүүлэр дьиҥнээхтик дакаастаммыттарынан ааҕыллыахтарын сөп курдук. Ити барыта түүл илэ көрдөрөн биэриитэ диэн ааттанар уонна билигин ¬өһээ дойду өйө-санаата киириитэ диэн ааттаныан сөп.

Түүл киһи бэйэтин салгын кутугар буолбакка эрэ ийэ кутугар быһаччы дьайар буолуон эмиэ сөп. Бу быһыыны сахалар олус былыргы “Өлбүт киһини кэриэстээһин” диэн үгэстэриттэн билиэххэ сөп. Бу үгэскэ өлөөрү сытар киһи кэриэс этиитин хаалар дьоно хайаан да то¬лоруохтаахтара ахтыллар. Хаалар дьоно кини кэриэһин толорбот түбэлтэлэригэр бу киһи хомойбут, хоргуппут көрүҥэ түүллэригэр көһүннэҕинэ кинилэр баҕа санаалара туоларыгар мэһэйдэр баар буолуохтарын сөп. Ол аата, төрөппүт киһи мөлтөх, куһаҕан көрүҥэ түүлгэ көһүннэҕинэ, киһи баҕа санаалара туолуохтара суоҕа эбэтэр санаарҕабыл кэлиэҕэ диэн түүлү тойоннооччулар этэллэр.

Киһи түүлү ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирдэҕинэ биирдэ көрөр-билэр. Онтон ийэ кут өйө-санаата салгын кут өйүгэр-санаатыгар баара биллибэт курдук. Киһи бэйэтэ көннөрү сырыттаҕына ийэ кутун өйүн-санаатын дьайыытын билбэккэ эрэ сылдьар. Ол эрээри киһи бэйэтэ тугу эмэни оҥороору гыннаҕына, ийэ кут өйө-санаата биллибэтинэн дьайара биллэр. Ол курдук тугу эмэ оҥороору гыннахха соһуччу тохтоон ылыы, тура түһүү диэн ааттанар. Бу толкуйдуу, тохтоон тура түһүү кэнниттэн киһи санаата тосту уларыйыан, атын буолан хаалыан эмиэ сөп.

Сыыһаны оҥоробун дуу, табаны оҥоробун дуу диэн толкуйдуур киһи өйүн-санаатын ийэ кутун кытта сөбүлэһиннэрэрин бэлиэтэ буолар. Толкуйдуу түһэн баран, эбэтэр былыргылыы хонон туран баран суолталаах быһаарыныыны дьэ ылынар буоллаҕына, киһи кэлин кэмсиммэт быһыытын оҥоруон сөп. Сахалар киһи куттара сөбүлэһэр эбэтэр өй¬дөспөт майгыларын кэмсинии диэн туспа арааран ааттыыллар.

Кэмсинии диэн киһи куттарын өйдөрө-санаалара сөп түбэспэттэрин бэлиэтэ буолар. Ол курдук киһи оҥорбут быһыыта ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар уурулла сылдьар өйдөбүллэригэр сөп түбэспэт буоллаҕына, киһи кэмсинэр, санааргыыр. Бу оҥорбут быһыытыттан санааҕа ылларар, ханна эрэ сыыһаны оҥорбутун хайдах гынан көннөрүөн сөбүн толкуйдуур. Кэмсинэр киһи сыыһаны оҥорбутун көннөрүнэр кыахтаах.

Онон, киһи өйө-санаата үөһээ дойду өйүн-санаатын кытта куруук сибээстэһэ, тутулла сылдьар. Кэлин кэмҥэ Россия дьонун өйдөрө-санаалара мөлтөөһүнэ оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр ийэ кутун өйүн-санаатын ииппэт, үөрэппэт буолуу түмүгэ буолар. Былыргылар этэллэринэн омук эстээри гыннаҕына, мөлтөөтөҕүнэ эбэтэр саҥалыы үөскээри гыннаҕына оҕолорун атаахтык иитэн итинник балаһыанньаҕа киирэр.

Олох оҥкулун уларытыы, урукку үөскээбит үгэстэри киэр тэпсии, быраҕан кэбиһии кыра оҕону иитиигэ аан маҥнай охсууну оҥорор. Советскай былаас саҕана киһини барыларын үөрэхтээх эрэ оҥоруу кыра оҕолору үлэһит буолуу үгэстэригэр үөрэппэт буолууну үөскэппитэ билигин кэлэн, үһүс көлүөнэ дьоҥҥо дьайан Россия дьоно илии үлэлэрин кыайан үлэлээбэт буоллулар, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ үлэһит дьон аҕыйаан иһэллэрэ үлэ-хамнас мөлтөөһүнүгэр тириэртэ.
 
ТҮҮЛ ТУОЛУУТА

Былыттаах, силбиктээх түүҥҥэ түһэммит түүллэр үчүгэйдик көстүбэттэр, аанньа өйдөммөттөр уонна үксүгэр туолбаттар.

Айылҕаҕа киһи өйүн-санаатын уонна түүлүн салайааччынан Ый буолар. Ол иһин дьиҥнээх ону-маны түстүүргэ аналлаах түүллэр Ый туолбут кэмигэр көстөллөр уонна үксүгэр туолаллар. Түүлгэ көстүбүт бэлиэлэр тойоннооһуннарын туолуулара, бу түүл ханнык бириэмэҕэ көстүбүтүттэн улахан тутулуктаах. Ол курдук күнүскүттэн саҕалаан сарсыардаҕа диэри түһэммит түүллэр туолар бириэмэлэрэ кыччаан иһэллэр. Итини тэҥэ биир түүлү көрүүгэ кэнники көстүбүт бэлиэлэр туолуулара чугас буолар. Сарсыарданан түһэммит түүллэр бу күнүгэр дуу эбэтэр үс күн иһинэн туолаллар. Күнүс утуйан түһэммит эбэтэр түүн эрдэ көстүбүт түүллэр ыраах кэми билгэлиир түүллэр буолаллар уонна итилэр ый иһинэн хатыланнахтарына туолаллара биллэн барар.

Ити аата, биир өйдөбүлү биэрэр түүллэр хос хатылаан көһүннэхтэринэ туолуохтарын сөп.

Сорох түүлү тойоннооччулар түүл туолуутун ый хонугунан ааҕан таһаараллар. Ый ханнык хонугар түһэммит түүл туоларын дуу, туол-батын дуу хайа күҥҥэ түһэммитэ чуолкайдык быһаарар диэннэр аналлаах график оҥороллор.

Түүлгэ көстүбүт быһыы хайаан да туолара дуу, туолбата дуу, ситэ быһаарылла илик. Сорохтор хайаан даҕаны туолара буолуо дииллэр, онтон атыттар букатын итэҕэйбэттэр. Биһиги түүлгэ көстүбүт быһыылар үгүстэрэ туолалларыгар саарбахтаабаппыт. Ол эрээри маннык быһаарыылары ылынар наадалааҕын бэлиэтиибит:

1. Түүлү үөрэтии сыалынан инники туох быһыылар буолаары туралларын билии буолар. Түүлү үөрэтии киһи өйүн-санаатын үөрэтии буолар. Онтон киһи санаата иннигэр баран иһэрин быһыытынан буолуохтаах быһыыны урутаан билэр, көрсүһэр. Ол аата биһиги түүлбүтүгэр инники иһэр санаабыт ханнык быһыылары кытта көрсүһэрин көрөр эбиппит.

2. Киһи оҥорор быһыылара барылара атын дьон тугу оҥороллоруттан уонна киһи бэйэтэ хайдах санаалааҕыттан уонна сыһыаннаһарыттан олус улахан тутулуктаахтар, ол иһин уларыйан биэрэн иһэр кыахтаахтар. Ол аата, киһи бэйэтин санаатын күүһүнэн түүл көстүүтүн уларытыан сөп. 
 
Түүн түһээн суолга кыра быһах сытарын көрөр. Төҥкөйөн ылаары гыммыта, быһаҕа уларыйан төгүрүккэ кубулуйар уонна кытаран, итийэн барар курдук буолар. Соһуйан чинэрис гынар.

Күнүс газ оһох биир конфоркатын адьас кыратыгар туруоран, ас сылытан баран умнан кэбиһэн араарбатах. Аһаан бүтэн, иһит хомуйан баран, бу конфорка хаппаҕа иҥнэри баран хаалбыт диэн көннөрөөрү тутан ылан иһэн, түүлүгэр көстө түспүт итии төгүрүгү өйдөөн кэлэн тохтоон хаалар. Онтон өйдөнөн конфорканы көрбүтэ, газ өссө да умайа турар.

- Оо, аны умайа турар конфорканы тутан көрө сыстым дии.- диэн соһуйуу бөҕөнү соһуйан, түргэнник араара охсон кэбиһэр.
Түүн түһээтэҕинэ, арай соһуччу бытыылка алдьанар, таастара ыһыллан айаҕын иһигэр түһэллэр. олору тарбаҕынан таһаараары, кыра¬тык бааһырдар, хаан таммалыыр, бэйэтэ олус диэн соһуйар.

Арай сарсыҥҥы күнүгэр муойкаҕа таас ыстакааны сууйа туран мүччү тутан алдьатар. Таас бытархайдарын сорохторо муойка дьөлөҕөһүгэр ууну кытта киирсэллэр. Олору тарбаҕынан ороору гынан иһэн түүлүн өйдөөн тохтуур. Олус сэрэнэн кыра ньуоска тутааҕынан таас бытархайдарын оротолоон таһаартыыр.

- Көр, сэрэнэммин тарбахпын бааһырдыбатым ээ,- диэн иһигэр бүччүмнүк сананар. Эбиэттэн киэһэ кууллаах хортуоппуй сакаастаабыттарын аҕалаллар. Онно тиэтэйэн, көрүдүөргэ турар мас дьааһык хаппаҕын аһа охсон биэрээри төлө тутан, сөмүйэтин кыбытан, хаан тахсыар диэри тириитин дьукку тардан ылар.

- Оо, дьэ. Сэрэнэммин даҕаны син-биир кыайан куоппатым эрээри, тарбахпын кыратык өлөрдүм быһыылаах, - диэн, тарбаҕын биинтэнэн баайа олорон санаата. Түүлгэ көстүбүт бэлиэ хайаан да туоларын саарбахтаабат буоларга сөптөөх төрүөт буолуохтарын сөп курдук көс¬түүлэр буоллулар. Ол эрээри киһи бэйэтин кыаҕынан, санаатын күүһүнэн түүлү уларытар кыахтааҕа эмиэ быһаарыллыан сөп эбит.

Киһи бэйэтэ кыттыспакка көннөрү түүлү көрөр эрэ буоллаҕына, ол түүлэ хойут туолар. Ол аата, салгын кут түүлэ олус ырааҕынан хабан сылдьар буолан туолар кэмэ эмиэ ыраах.

Түүлгэ киһи илэ бэйэтинэн кыттыһан, тутан-хабан тугу эмэ оҥорор буоллаҕына, сотору кэминэн туолар түүллэр буолаллар.

Саахымакка сотору-сотору буолуталыыр кылгас бириэмэлээх күрэхтэһиигэ кыттыан иннинэ түһүүр. Арай дьиэ иһигэр сылдьар, үөһээ этээскэ тахсыан баҕарар. Көрбүтэ улахан кирилиэс баара букатын бүөлэнэн турар. Эргийэ баран атын кирилиэһинэн өрө тахсан барар, үөһээ этээскэ тиийиитигэр кирилиэс эмиэ тостубут. Арай биир сири¬нэн өрө ыстанан, үөһээттэн тутуһа түһэн баран кыайан тахсыбата.

Нөҥүө күнүгэр саахымат кулуубугар тиийбитэ икки группа буолан хайдыһан күрэхтэһээри бэлэмнэммиттэр. Түүлүн санаан бастакы, күүстээхтэр группаларыгар киирэ да соруммата. Иккис группаҕа суруттарда. Барыларын кыайталаан, инники күөҥҥэ таҕыста. Бастыыр буолбута быһаарыллыбытын кэннэ, алҕас түһэн кэбиһэн ферзэтин былдьатан кыаттарда. Инньэ гынан иккис-үһүс миэстэлэри үллэстиигэ тииһиннэ.

Оонньуу бүтэн истэҕинэ түүлүн сэрэтиитин умнан кэбиһэн, тиэтэйэн, сыыһа түһүүнү оҥорон, кыайан ситиһиини оҥорбото.

Инники буолуохтаах быһыы куһаҕан буоллаҕына, хайаан да түүлгэ көстүбүтүн курдук буолбатын наадатыгар түүлү көрбүт киһи илэтигэр соннук балаһыанньа үөскээн таҕыстаҕына бэйэтин санаатынан улары¬йыылары киллэрэн биэрэр кыахтааҕын ити көстүүлэр быһаараллар.

Киһи оҥорор быһыылара биир эрэ өрүттэн тутулуктаах буолбатах-тар. Ол курдук ыалдьыт кэлиитэ сороҕор тардыллан, хойутаан, өссө букатын да кэлбэккэ хаалыан эмиэ сөп. Итини тэҥэ киһи бэйэтэ тугу эмэ оҥороору гыммыта барыттан бары тутулуктаах буолан тахсара элбэх. Ол аата, бары тутулуктары барыларын оннуларын буллардахха, көннөрдөххө эрэ туох эмэ оҥоруллара кыаллар. Биир эмэ тутулук кыайан ситиһиллибэтэҕинэ кыайыы буолбат, баҕа санаа ситиһиллибэт. Ол иһин киһи бэйэтэ тулуурдаах, дьулуурдаах буоллаҕына эрэ тугу эмэни ситиһэр. Тугу эмэни ситиһэр наадаҕа киһи бэйэтин санаатын бөҕөргөтөн, дьулуурун эбэн биэрэрэ наада.

Түүл киһиэхэ ханнык эмэ быһаарыылары ылынар кэмҥэ көстөр. Ол курдук түүлгэ массыынаҥ сүтэн хаалбыт буоллаҕына, санааларыҥ туолалларыгар мэһэйдэр баар буолуохтара диэн түүлдьүттэр быһаараллар. Маннык түүл кэнниттэн киһи ханна эрэ сыыһа тутууну оҥорор буоллум, санаабытым туолбат буолла диэн санааҕа ылларыан сөп. Ол эрээри өссө кыһанан, тиэтэйэн биэрдэххэ санаабыт санааны, хойутаан да буоллар ситиһиэххэ сөп. Ол аата, киһи санаатын күүһүнэн түүлэ туоларыгар эбэтэр туолбатыгар көмөлөһүөн сөп. Түүл киһи куттара тус-туһунан буоланнар бэйэ-бэйэлэрин кытта сөбүлэспэт буолууларын арыйан көрдөрөр:

1. Киһи этин-сиинин баҕа санааларын, ол аата, быстах санааларын кытта өйүн-санаатын охсуһуута көстөр.

2. Үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор санаалар охсуһуулара, быһаарсыылара киһиэхэ түүл буолан эмиэ көстөр.

Түүлгэ атын билбэт киһитиниин, кыыллардыын, абааһылардыын охсуһар буоллаҕына киһи бэйэтин икки куттарын икки ардыларыгар сөпсөспөт,  биир  тылга  киирсибэт буолуу баарын бэлиэтэ. Маннык түүллэр киһи бэйэтин куһаҕан санаатын суох оҥордоҕуна туоланнар түүлгэ охсуһуулар көстүбэт буолаллар. Түүл киһиэхэ атын туох эмэ дьайыытыттан уларыйыы тахсар  эбэтэр бэйэтэ  тугу  эмэ  уларытыыны таһаарар кэмэ кэлэн эрдэҕинэ үгүстүк көстөр. Киһиэхэ маннык кэм кэлиитигэр иччилээх түүл көстөр.

Үчүгэй түүл көһүннэҕинэ хайдах эрэ гынан, үргүтэн кэбиспэккэ бу түүл туоларын үөскэтэн, көмөлөһөн, санааны күүһүрдэн, үчүгэй  түүл туолан, иҥэрин туһугар кыһаныахха.

Түүлгэ туох эмэ куһаҕан эбэтэр куһаҕаҥҥа тириэрдэр быһыы көһүннэҕинэ, бу быһыы туолбатыгар кыһаныахха, санаа бары күүһүн ууруохха. Бу түүл туһунан билэр, итэҕэйэр дьоҥҥо кэпсээн сүбэ-ама, күүс-көмө ылыахха. Ол аата, түүл көстүүлэрэ үксүгэр өссө да буола илик быһыылар буоланнар киһи бэйэтин күүстээх санаатынан эбэтэр санаатын күүһүрдэн биэрдэҕинэ уларытыылары киллэрэн биэриэн сөп.

Оһол кэлиитэ киһи олоҕуттан, Айылҕаттан тутулуктааҕын бэлиэтиир түгэнинэн киһи бэйэтэ эбэтэр олох чугас киһитэ оһолго түбэһиэн иннинэ түүлүгэр буолуохтаах оһол туһунан көрөрө буолар. Түүлү үөрэтээччилэр бу курдук көстүүлэр киһи бэйэтэ буолуохтаах быһыыны уларытар кыахтаах буоллаҕына эрэ көстүөхтэрин сөп диэн быһаараллар. Ол аата, киһи түүлүгэр көрбүт быһыытын таба тойонноон, ону уларытар кыахтаах буоллаҕына, бу быһыы уларыйыан сөптөөх эбит.

Оһолго түбэһиэн төһө эмэ иннинэ киһи түһээн куһаҕан түүлү көрөн бэйэтэ эчэйиэн эбэтэр сууллуон сөп. Оһолго дэҥнэнээри гыммыт киһи түүлүгэр үксүн сууллар, туохтан эмэ дөлбү түһэр. Бэйэ өлбүтүн эбэтэр чугас киһитэ өлбүтүн көрүү кэнниттэн хайаан да буолуохтаах быһыыны уларытарга тугу эмэ оҥоруохха наада диэн этэллэр. Түүлгэ көстүбүт ити көстүүлэр илэ буолан хаалаллара элбэх дьоҥҥо биллэр.

Түүлгэ куһаҕан быһыылары көрбүт киһи сэрэхтээх буолара хайаан да наада. Бэйэтэ оннук балаһыанньаҕа түбэспэтэҕинэ даҕаны баҕар билэр киһитэ түбэһээри гыммыта көстүбүт буолуон эмиэ сөп.

Оһол эрдэттэн бэлэмнэммит суол устун кэлэн иһэр курдук буолар. Ол иһин сахалар “Оһол быалаах” дииллэр. Оһол буолуутугар тириэрдэр быһыылар бары бэйэ-бэйэлэриттэн олуc күүстээх тутулуктаах буолан тахсаллар. Бу быһыылар бары өттүлэринэн, буолар бириэмэлэрэ эмиэ олус сөпкө түбэстэхтэринэ эрэ оһол буолара табыллар. Ол аата, оһол диэн олус уустук быһыы буолар. Оһол туолуутугар тириэрдэр элбэх быһыылар бэйэ-бэйэлэригэр чопчу сөп түбэстэхтэринэ эрэ оһол буолара табыллар.

Маннык санаа үөскээһинигэр сүрүн төрүөтүнэн киһи олоҕор буолан ааһар ханнык эмэ соһуччу быһыы буолуон иннинэ аан бастаан киһи түүлүгэр киирэн көстөрө буолар. Киһиттэн бэйэтиттэн туох да тутулуга суох түүлгэ көстүбүт быһыылар сороҕор туолан хаалаллара дьону ордук интэриэһиргэтэр. 
    
Олох быатын быстыыта киһи түүлүгэр киирэн көстүүтүн биллэр дьон олохторуттан сурукка киирбит холобурдар дакаастыыллар. Ол курдук Юлий Цезары өлөрүөхтэрин иннинэ кэргэнэ Кальпурния түһээн өлбүт кэргэнин кууһан олорорун көрөн, ытаан уһуктубут. Онтон Цезарь кэргэнэ санаарҕаабытыттан сенат мунньаҕын ыытымаары гынан баран син-биир ыыппыт. Өлүөн иннинэ Абраам Линкольн эмиэ түүлү көрбүтэ биллэр. Кини бу түүлү түһээн көрөн баран, муодарҕаан кэргэнигэр кэпсээбит. Онно арай элбэх похорона дьоно баран иһэллэр үһү. Онуоха кини: “Кими көмөллөрүй?”- диэн ыйыппыт, онно: “Абраам Линкольны көмөллөр”,- диэн эппиттэр. (7,322).

Айылҕа түүлү дьону сэрэтээри айбыт. Ол иһин буолуохтаах быһыыны киһи бэйэтэ уларытар кыахтаах буоллаҕына ону биллэрэр түүл көстөр. Август диэн Рим императорын доҕорун түүлүгэр сэрии кэмигэр балаак¬ка иһигэр өстөөхтөр илиилэриттэн император өлөрө көстүбүт. Цезарь кэргэнэ сэрэппитин үрдүнэн Сенакка баран өлбүтүн санаан Август төһө да ыалдьа сырыттар балааккаттан баран хаалбыт. Сэрии саҕаламмытын кэнниттэн өстөөхтөр император балааккатын сэриилээн ылбыттар. Түүл сэрэтиитин толорбут киһи тыыннаах ордон хаалбыт. (16, дек.14).

Дьахтар түһээтэҕинэ айаннаан иһэннэр массыына абаарыйатыгар түбэспиттэр, дэҥнэммит дьон көстүбүттэр. Ону санаан дьахтар даачаларыттан барыыларыгар  оҕотун кытта электричкэнэн айаннаабыт. Kэргэнэ бэйэтэ айаннаан иһэн кырдьык абаарыйаҕа түбэспит, массыыналарын ойоҕоһугар атын массыына кэлэн түспүт.

Буолуохтаах быһыы түүлгэ төһө эмэ көстүбүтүн үрдүнэн сатаан таба туһамматах дьон олус элбэхтэр. Иччилээх, сэрэхтээх түүлү түһээбит киһи бэйэтин олоҕун эбэтэр чугас билэр дьонун тустарынан санаатыгар оҕустаран ааһарын Айылҕата, Дьылҕата ирдиир. Ол иһин түүл үөрэҕин билии хас биирдии киһиэхэ туһаны эрэ аҕалыан сөп.

Хос  быһаарыылар.

1. Айыы домноро. Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1998.- 224 с.

2. Кондаков В.А. Санаа уонна тыл ис кистэлэҥ күүстэрэ. Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1998.- 128 с.

3. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

4. А.Е.Кулаковскай. Научные  труды.  (Подготовили  к  печати:

Н.В.Емельянов, П.А.Слепцов.) -Якутск: Кн. изд-во, 1979.- 484 с.

5. Саха төрүт культурата. 2 чааһа. Учууталга көмө пособие. Дьокуускай. Нац.кн.изд. 1992.- 80 с.

6. “Илин” сурунаал. 1998, N 1.

7. Детектив и политика. МАДПР. Вып.3. Москва:  Изд-во  Новости, 1990. - 352 с.

8. Г.В.Врублевская. “5 уроков по толкованию снов”.-Санкт-Пе¬тербург, “СМИО Пресс”,1998.- 320 с.

9. Г.Миллер. Сонник: Толкования 10000 снов. Москва: ООО Фирма “Издательство АСТ”, 1999.- 400 с.

10. Н.Н.Яковлев. Курууппа ойуун көрүүлэрэ. Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1993.- 56 с.

11. Ойуун. Ойууннар норуот номоҕор. Дьокуускай: РНА СО ССНК ТЛИНЧИ, 1992.- 64 с.

12. Сэһэн Боло. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1994.- 352 с.

13. Предания, легенды и мифы саха (якутов).- Новосибирск: Наука, 1995.-  400 с.

14. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. (Публикации 1928-1929 гг.) Якутск: Творческо-производстенная фирма “Север-Юг”, 1992.- 318 с.

15. Сырдык. Таптал биоэнергията.- Дьокуускай: Бичик,2001.- 96 с.

16. Календарь 2000. г. Кострома, ООО,”Тетра К”, 1999.

ТҮҮЛ БЭЛИЭЛЭРЭ УОННА ТОЙОННООҺУННАРА	
 
А 

ААДЫРЫС

Түүлгэр олорор аадырыскын этэн биэрдэххинэ, туох эмэ сүтүк тах-сыа эбэтэр уоруу буолуо.

ААН

Кыра эрдэххинэ олорбут дьиэҥ аанынан киирдэххинэ, аймахтарын ортолоругар дьоллоохтук олороруҥ бэлиэтэ; аанынан киирэр буоллаххына, куһаҕаннык этээччилэртэн уонна үчүгэйи баҕарбат дьоннортон көмүскэнэ сатааһаҥҥын көрдөрөр.

Сабаары гыннаххына туллан түһэр аан, билэр дьонноргор куттал суоһуурун сэрэтэр бэлиэ буолар.

Аан кыайан аһыллыбатаҕына, санааҕын толороргор мэһэйдэр баар буолуохтара; аан сабыылаах буолуута, кыайан туоратылла охсубат, тугу эмэ уларыттахха биирдэ кыаллар мэһэй баарын көрдөрөр; түүлгэ ааны тоҥсуйууттан эмискэ уһуктан кэллэххэ, ыраахтан айаннаан ким эмэ тиийэн кэлиэн сөп.

ААТ

Бэйэҥ ааккын суруйбуттарын аахтаххына, аатыҥ киэҥник биллэр буолуоҕа.

АБААһЫ

Абааһыны көрдөххүнэ - үтүөрэн барыаҥ; охсуһан кыаттардаххына-ыарыыҥ бэргиэ; кыайдаххына – ситиһии эбэтэр ыарыыттан үтүөрүү буолуоҕа.

АВТОРУЧКА

Авторучка көһүннэҕинэ суруйуунан дьарыктанар дьоҥҥо ситиһии, онтон атыттарга сымыйанан суруйууттан сэрэхтээх буолуу бэлиэтэ буолуон сөп.

АВТОБУС

Түүлгэр автобуска олордоххуна, билэр киһигин кытта астына кэпсэтии буолуоҕа.

АҔА

Аҕаҕын көрдөххүнэ, үлэ - хамнас тупсан барыаҕа; түһээн аҕаҥ сүбэтин иһиттэххинэ, ону толоро сатаа, кырдьыгы эппитэ буолуо; өлбүт аҕаҥ тугу эмэни этэр буоллаҕына, бары дьыалаларгар олус сэрэхтээхтик сыһыаннас.

АЙАН

Түһээн түргэнник айаннаатаххына, быстах ардах түһүө эбэтэр былытырыа; түүлгэ айанныыр буолуу, олоххо кыра да буоллар ханнык эмэ уларыйыылары киллэрэр баҕа санаа баарын көрдөрөр.

АЙЫЛҔА

Айылҕа киртийиитин, буорту буолуутун көстүүлэрэ түүлгэ киирдэхтэринэ киһи уһун кэмҥэ мөлтүүрүн, санаата түһэрин, үлэтэ хамнаһа сатамматын түстүүллэр.

Хара хоруо, буор, быыл дойду киһи түүлүгэр киирэн көстүүтэ, киһиэхэ туох эрэ куһаҕан, табыллыбат буолуу, санаа түһүүтэ кэлэригэр көстөр. Маннык түүл көһүннэҕинэ киһи мөлтүүр, өйө-санаата сыппыыр кэмэ кэлэр, быстах суолларга киирэн биэрэр куттал үөскүүр. Айылҕа куһаҕан көстүүлэрин сабыдыаллара киһиэхэ олус ыараханнык дьайаллар, ханнык да саргылаах санаа, үчүгэйи баҕара санааһын суох буолар. Kиһи төһө эмэ кэмҥэ саҥаны, үчүгэйи оҥороро сарбыллар, санаата самнар, кыайыыга- хотууга дьулуура намтыыр.

Куһаҕан түүллэр кэннилэриттэн киһи бары күүһүн, кыаҕын уонна дьулуурун түмэн ыарахаттары көрсөргө бэлэмнэннэҕинэ, санаатын бөҕөргөттөҕүнэ эрэ табыллар. Эрдэттэн сэрэммит, туох эмэ куһаҕан буоларыгар өйүн-санаатын бэлэмнэммит киһи ханнык баҕарар ыарахаттары көрүстэҕинэ даҕаны этэҥҥэ туорууругар толору кыахтаах буолар.

АККУМУЛЯТОР

Аккумулятор көһүннэҕинэ, үлэ-хамнас, өй-санаа мунньустан, эл-бээн иһэллэрин бэлиэтиир.

АКРОБАТ

Түүлгэ күүстээх, эрчиллибит киһи көстүүтэ, иннэ-кэннэ биллибэт дьыалаҕа, кыахтаах доҕотторуҥ көмөлөһөн, тирэх буолууларын түс-түүр.

АЛААС

Түүлгэ үүнүүлээх алааһы көрүү, байылыат олоҕу түстүүр; хара буор алаас көстүүтэ - дьадайыы, мөлтөөһүн бэлиэтэ.

АЛААДЬЫ

Түһээн үчүгэй, улахан хобордооххо буһа турар алаадьылары көрдөххө, туох эмэ уларыйыы үчүгэй өттүгэр тахсыаҕа эбэтэр боччум аһааһын буолуоҕа.

АЛЬБОМ

Түһээн альбому көрдөххө, ситиһии буолуо эбэтэр саҥа доҕоттору кытта билсиһиэххин сөп.

АМПААР

Толору маллаах ампаары көрүү - байылыат олоҕу түстүүр; кураанах ампаар - дьадайыыга көстөр; ампаар аана аһаҕас турара көһүннэҕинэ, сүтүк тахсыа.

АППА

Түһээн аппаны көрүү, онно киирэн тахсыы, санаа туолуутугар кыра мэһэйдэр баалларын этэҥҥэ туорууру көрдөрөр.

АПТААХ

Аптаах киһини көрдөххүнэ, дьыалаларын табыллан баралларыгар түбэлтэ көмөлөһүө.

АРДАХ

Чуумпутук түһэр ардах көһүннэҕинэ, кыра ситиһии буолуо; чуумпутук түһэр ардаҕы сөбүлүү көрдөххүнэ, куһаҕан кэмнэр ааһан эрэллэрин бэлиэтэ, туох эмэ үчүгэй буолуон сөп.

Тыаллаах ардах түстэҕинэ - ыгылыйыыны, ыксааһыны көрдөрөр.

АРТИСТ

Билэр киһиҥ артист буолбут буоллаҕына, кими эмэ алыптаах тылынан итэҕэтэн албынныы сылдьар буолуон сөп.

АРЫГЫ

Арыгы иһэргэ бэлэмнэнэн үрүүмкэлэри охсуһуннарыы саҕалан-наҕына, көһүппэтэх ыалдьыттары кытта көрсүһүү буолуо; кыһыл арыгы¬ны көрдөххүнэ - санааҥ көтөҕүллүө; кыһыл арыгыны сөбүлээн истэххи¬нэ, баай-талым олоххо уһуннук уонна доруобайдык олоруоххун сөп; үрүүмкэлээх үрүҥ арыгыны көрдөххө - санаа туолар; кыратык испит буоллаххына, туох эмэ кыра ситиһии буолуо; үрүүмкэлэргэ арыгы кутуталаатаххына, саҥа дьоннору кытта көрсүһэргэ бэлэмнэниэххэ сөп.

Туох эмэ кыра иһиттэн арыгы истэххинэ, кыра мал-сал иһин өйдөспөт буолуу тахсыаҕа. Түһээн арыгы иһэргин бырахпыт буоллаххына, бэйэҥ дьоҥҥор сыһыаныҥ тупсуоҕа, бэйэҥ ылар дохуоккуттан сөп буолар буолуоҕуҥ.

Үрүүмкэлээх арыгы остуолга тохтон хаалбытын сыпсырыйан иһэн кэ¬бистэххэ, сүрүн дьыалаҥ төһө да табыллыбатаҕын иһин, кырата табыллыан сөп.

АРЫЫ

Түһээн арыыны таптайар - үчүгэйгэ, баайга; арыыны тохтоххо - ночоот тахсыа; сиэтэххэ, аймахтыыларга ордук санаһыы баар буолуо; сыбаннахха эбэтэр хомуйдахха - барыс киириэҕэ.

АРЫЫ

Туох да үүнээйитэ суох арыы көстүүтэ, арыгыһыт буолан дьолу-соргуну сүтэриигэ тиэрдиэн сөп; күөл арыытыгар дэриэбинэ, дьон баар буолуулара, эн диэки санаалаахтар элбээн иһэллэрин бэлиэтиир эбэтэр дьон ортолоругар ылар миэстэҥ үрдээн иһэрин туһугар уһун кэмнээх охсуһууга киирсэн эрэргин быһаарар.

АС

Түүлгэ эрэнэ санаабыт киһиҥ улахан иһиттэргэ ас-үөл аҕаларын көрдөххүнэ, илэтигэр туолбат ыра санаа эрэ буолуон сөп; ким эмэ аһатар буоллаҕына, ол киһи туох эмэ дьыаланы бэйэтин туһугар быһаартарыан саныыр.

АҺААҺЫН

Аһыы олорор киһи көстөн баран ураты иҥсэлээхтик аһыыр буоллаҕына, ыалдьыан сөп.

АҺЫҤА

Күөх оттоох хонууга элбэх аһыҥалар ыстаҥалаһар буоллахтарына, доҕотторуҥ ортолоругар ордук санааччылар баар буолуохтара эбэтэр сөбүлээбэт дьонуҥ дьыалаҕын атахтыы сатыахтара.

АТ

Ат мииммит киһини көрдөххүнэ, ыраах айаннаары гынаҕын эбэтэр үлэҥ-хамнаһыҥ табыллыа; миинэр атыҥ өллөҕүнэ - кэргэниҥ өлүөҕэ; кыыс түһээн атынан айаннаатаҕына, сотору эргэ тахсыаҕа; уол оҕо аты мииннэҕинэ - кэргэн ылыа; маҕан ат - баай - дуол буолууну, кэрэ үчүгэй санаалаах кэргэни көрдөрөр; аккын былдьаан ыллахтарына - кэргэҥҥин бэйэтин баҕатын утары ханна эрэ илдьиэхтэрэ.
Түһээн акка ытыттарар-дьолго, үчүгэйгэ, ат ыарыыны ылан быраҕар; сыарҕалаах аттаах киһини көрдөххүнэ, үлэ-хамнас табыллыа; атынан айаннаан иһэн ыҥыырын холборуйдаҕына, туһааннаах дьыалаҥ табыллыа суоҕа.

Хара аты көрдөххө - санаарҕабыл кэлиэ; хара аты мииннэххэ ситиһии хойутаан да буоллар кэлиэн сөп: эр киһи хара аты мииннэҕинэ, кэргэнин майгына ыарахан, чиҥ буолуон сөп.

АТААРЫЫ

Сөбүлүүр ыалдьыты үөрэ-көтө атаардахха, тапсар дьоҥҥун кытта бииргэ сылдьыаҕын, баҕар көрсүһүү буолуоҕа; чуҥкук, ыарахан атаарыы - ыраах барыы, арахсыы бэлиэтэ.

АТАСТАһЫЫ

Кими эмэ кытта тугу эрэ атастастаххына, эйигин сөбүлүүр доҕотторуҥ элбиэхтэрэ.

АТАХ

Түүлгэ атаҕын тоһуннаҕына, үлэҕэр ситиһииҥ намтыаҕа эбэтэр дуоһунаһыҥ аллараа түһүөҕэ; атах сыгынньаххын көрдөххүнэ, дьадайан барыаҕыҥ эбэтэр ыалдьыаххын да сөп.

Атаҕыҥ сотото сонообут буоллаҕына, ыарыы булуо эбэтэр үлэ-хам-нас атахтаныа; түүлгэр атаххын сүтэрдэххинэ, үчүгэй доҕоруҥ барыаҕа; бэйэҥ атаххын эбэтэр атахтаргын көрдөххүнэ, сотору кэминэн этэҥҥэ олоруу туһунан ылсыһан толкуйдаатаххына табыллыа; атах тилэҕэ көһүннэҕинэ, кыраттан сылтаан хомолто буолуоҕа.

Токур атахтардаах буолан баран хаама сылдьар буоллаххына, куһаҕаннык саныыр дьоннору билэн аны кинилэр албыннарыгар киириэҥ суоҕа. Илии эбэтэр атах мөлтөөн, сымнаан кыайан хамсаабат буолан хааллахтарына, албыҥҥа киирэн биэриэххэ сөп эбэтэ үлэҕэ-хамнаска табыллыбат буолуулар кэлиэхтэрэ.

Түүлгэ атаҕа суох киһи атахтанарын көрдөххө, бэйэҥ бары кыаххын мунньан кыһаннаххына, буомурбут үлэҕэр хамсааһыны оҥороруҥ кыаллыаҕа; хаар устун атах сыгынньаҕын хаамтаххына уонна атаҕын тоҥмот, үчүгэй буоллаҕына, ыарахан, эрэйдээх балаһыанньаҕа түбэһэ сылдьан бараҥҥын этэҥҥэ туоруоххун сөп эбэтэр баҕа санаа туолуута, билэр дьоҥҥор сабыдыалыҥ үрдээбитин бэлиэтэ буолуо; атах сыгынньаҕын сылдьаргыттан соһуйдаххына, урукку сыыһаларын дьыалаҥ табылларын мэһэйдиэхтэрэ.

Түһээн атаххын суунар буоллаххына, ким эмэ туормастаһан дьыалаларыҥ табыллымыахтарын сөп; атаҕыҥ көрүҥэ тупсаҕай, үчүгэй дии саныыр буоллаххына, дьыалаҥ син табыллыаҕа; атах синньигэс буолуута, кыах суох буолуутун биллэрэр.

АТАХ ТАҤАһА

Алдьаммыт эбэтэр кирдээх атах таҥаһын көрүү - дьадайыы, үлэ-хамнас мөлтөөбүтүн бэлиэтэ; түүлгэ атах таҥаһын сууйуу, хом санааҕа, итэҕэйбэт буолууга көстөр.

АТЫРДЬАХ

Дьиэҕэ-уокка табыллыбат буолуу, арахсыы бэлиэтэ.

АТЫЫһЫТ

Атыыһыт буолан кыайа-хото эргинэ сылдьар буоллаххына, саҥа дьыаланы саҕалыырыҥ ситиһиилээх буолуо.

АУКЦИОН

Түһээн аукциоҥҥа сырыттахха, атыы-эргиэн дьыалата табыллан барыаҕа.

АЧЫКЫ

Түүлгэр ачыкы кэттэххинэ, кырдьыаххар диэри олоруоҥ.

Б 

БААЙ

Аймахтарыҥ баай-мал үллэстэн ылалларын көрдөххүнэ, үлэҥ-хамнаһыҥ ситиһиилээх буолуо; түһээн байбыт буоллаххына, үлэ-хамнас үчүгэй буолуоҕа.

БААҤКА

Кураанах бааҥканы көрдөххүнэ, улахан ночоот тахсыан сөп; толору бааҥка - дьыала табыллыытыгар көстөр.

БААС

Түһээн бааһырбыт киһиэхэ көмөлөһөн бааһын эмтиир, баайар буоллаххына, ситиһиини оҥороргор көмө баар буолуоҕа; түүлгэр туохтан эмэттэн баас ыллаххына, туохтан эмэттэн санаа түһүүтэ буолуо эбэтэр бааһырбыт сиргинэн ыарыы булуо.

БАҔА

Баҕаны көрдөххүнэ - аптаах киһи кэлиэҕэ эбэтэр үлэҕэ ситиһии буолан үчүгэйдик этиэхтэрин сөп.

БАҔАНА

Улахан баҕананы охторор киһи сотору өлүөҕэ; үрдүк баҕананы көрдөххө - ситиһии, кыайыы буолуо.

БАДАРААН

Түһээн бадарааҥҥа түһүү - үлэ-хамнас дьыалата мөлтөөбүтүн көрдөрөр; бадарааны кэһии - табаарыстаргын сүтэриэҥ; көрдөххүнэ - ночоот, үлэ- хамнас ыһыллыыта саҕаланыа; атын дьон бадарааҥҥа түспүттэрин көрдөххө, сотору кэминэн чугас дьонноруҥ хомотуохтара, ону кытта ыалдьыахтарын да сөп.

Бадарааннаах суол устун этэҥҥэ айаннаан бардаххына, барыс киирэрин ситиһиэххин сөп.

БАЙЫАННАЙ

Түүлгэ байыаннай киһи көһүннэҕинэ, байыаннайдыы бэрээдэги олохтуур санаа киириитигэр эбэтэр байыаннайдыы быһаччы быһаарыныылары ылынарга тириэрдиэн сөп.

БАЛААККА

Түүлгэ балааккаҕа олорор буоллахха, сотору кэминэн олоххор дуу, үлэҕэр дуу биллэр уларыйыылар буолуохтара.

БАЛКОН

Балкоҥҥа турар буолуу, атын дьонтон үрдүккэ тахсыыны бэлиэтиирин тэҥэ дьыаланы уратытык быһаарары эмиэ бэлиэтиир, арай сэрэхтээх буолуохха наада.

БАЛЫК

Түһээн балыгы көрдөххө, былыттаах күннэр буолаллар; балык миинин истэххэ, дьыала атахтанар, аанньа табыллыбат; балыгы сиэһин - ыарыыга, тымныйыыга көстөр; буспут балыгы көрдөххүнэ, оҥоруохтаах дьыалаҥ хойутаан да буоллар табыллыа; тоҥ балык көһүннэҕинэ, кимиэхэ эмэ аахайымтыата суох, тымныы сыһыан үөскээһинэ буолуон эбэтэр барыс киириэн сөп.

Балык уҥуоҕун көрүү - хомолтоҕо, ночоокко.

Балык мүччү туттаран куотуута, таптыыр киһигин дуу эбэтэр доҕоргун дуу сүтэрэриҥ бэлиэтэ.

БАНДЬЫЫТ

Бандьыыттар саба түстэхтэринэ, куттал буолуо; көрдөххүнэ - тирээн кэлбит дьыалаҕар сөптөөх быһаарыыны ылыныаххын наада.

БАТТАХ

Баттаҕы көрөр - ыарахан санааларга; үүнэн хаалбыт баттахтанар - кутурҕаҥҥа; түһээн маҕан баттахтанар, өй-санаа уоскуйуутугар, сынньалаҥҥа тиэрдиэҕэ.

Баттаххын тарааннаххына, үлэҥ-хамнаһыҥ, доруобуйаҥ үчүгэй буолуо; түүлгэр тараҕай буолан хаалбыт буоллаххына, өр санааргыы сылдьыбытыҥ дьэ суох буолуоҕа.

Түүлгэ баттаҕыҥ түһэр буоллаҕына, улахан санаарҕабылга ылларыаххын сөп эбэтэр туох эмэ сөбүлээбэт быһыыларыҥ буолуохтара; дьахтар баттаҕа түһэр буолуута, баҕа санаа туолуутугар кыах суох буолуутун, салгыы олоҕун туһугар бэйэтэ эрэ кыһанар кыахтааҕын бэлиэтиир.

Түһээтэххэ баттаҕыҥ өрө тура сылдьар буоллаҕына, санаабыт санааҕыҥ ситиһэргэр күүс-кыах баар буолуоҕа; баттаххын кырыйтардаххына, дьыалаҥ санаабытын курдук табыллыа суоҕа эбэтэр күүс-уох эрчим суох буолуоҕа, көҕүрүөҕэ, баҕа санааҥ туолбатыттан санааҕа ылларыаҕыҥ; соһуччу маҕан баттахтанан хааллаххына, улахан санаарҕабыл, санаа түһүүтэ кэлиэн сөп.

БАТЫЙА

Батыйалаах буоллаххына, көмүскэл баар буолуо; көрдөххүнэ - өстөһүү, иирсээн бэлиэтэ; батыйаны ыллаххына, ылыммыт дьыалаҕын толороргор дьулуурдаах буолуоҕуҥ.

БАЧЫЫҤКА

Түһээтэххэ бачыыҥкаҥ сүтэн хаалбытын кэннэ хата наскылаах хаалбыт буоллаххына, тугу эмэ сүтэрэн бараҥҥын атынынан сүүйүөххүн сөп; алдьаммыт бачыыҥканы кэтэ сатаатахха, бэйэҥ сыыһа туттаҥҥын дьыалаҥ табыллыбатыгар тириэрдиэххэ сөп.

БЕНЗИН

Бензининэн дуу, техника арыытынан дуу ону-маны бистэххинэ, дьону кытта сыһыаҥҥын мөлтөтүөҥ; түһээн бензини көрдөххө эбэтэр туохха эмэ туһаннахха, соһумар күүппэтэх түбэлтэ буолуо; бензини уматаргыттан сэрэнэн, чаҕыйан тутуннахххына, дьиэҕэр араллаан тахсарын тулуурдаах буолаҥҥын тохтотор кыахтаах буолуоҕуҥ.

БИБЛИОТЕКА

Түүлгэр библиотекаҕа сырыттаххына, урукку убаастыыр дьонноруҥ саҥа доҕотторгун уонна кэнники үлэҕин-хамнаскын сөбүлүөхтэрэ суоҕа; библиотекаҕа кинигэ тала сылдьар буолуу көһүннэҕинэ, баҕа санаа туолуутугар кыах суох буолуута мэһэйдиэҕэ эрээри, ону ситиһэргэ сөптөөх кэм хойутуу кэлиэн сөп.

БИНСЭЭК

Түһээн бинсээк кэттэххинэ эбэтэр уһуллаххына эйигиттэн кэлэн иһэр олоххор буолар уларыйыыны көрсөргө бары кыаххын мунньан бэлэмнэннэххинэ эрэ табыллыаҕа эбэтэр бэйэҕиттэн тутулуктаах туох эрэ быһаарыыны ылынарыҥ наада; саҥа бинсээк кэттэххинэ – дуоһунаһыҥ үрдүө; бинсээгин алдьаммыттаах эбэтэр тырыттыбыт буоллаҕына, үлэ-хамнас туруга мөлтөөбүтүн биллэрэр; кирдээх буоллаҕына, эн тускунан мөлтөхтүк этэллэр; үчүгэй көрүҥнээх бинсээк соһуччу эргэрэн, алдьанан хаалыыта, эрэммит, санааны уурбут дьыала атахтанан, ыһыллан хаалыытыгар көстөр.

БИЛЛИИ

Түүлгэр биллиилээх дьоннору кытта сырыттаххына, сотору бэйэҥ үлэҕэр ситиһиилэри оҥоруоҕуҥ.

БИЛЬЯРД

Түүлгэ бильярд остуола көстүүтэ бииргэ үлэлиир дьону кытта сыһыаны быһаарар. Остуолу от күөх сукунанан саҥалыы бүрүйэ сатаатаххына уонна ол табыллыбатаҕына, үлэ-хамнас туруга үчүгэй буоллун диэн оҥоро сатаабытыҥ ситэ кыаллыа суоҕа.

БИҺИЛЭХ

Түһээн биһилэҕин кэтэр дьахтары көрдөххө, кыыс оҕо төрүөҕэ; биһилэх сүттэҕинэ, туох эмэ куһаҕан быһыы тахсыаҕа; таастаах биһилэҕи көрдөххүнэ, доҕоргун булуоххун эбэтэр эргэ тахсыаххын сөп.

Кыһыл көмүс биһилэхтээх буоллаххына, дуоһунаһыҥ үрдүөҕэ, билсииҥ-көрсүүҥ элбиэҕэ; биһилэҕи бэлэх биэрдэххинэ - ночоот буолуо; тарбаххар биһилэх кэтэ сылдьаргын көрдөххүнэ, инники оҥоруохтаах дьыалаҕар лаппа үрдүк ситиһиилэниэҥ эрээри уһуннук барыа суоҕа; атын дьоннор биһилэх кэтэ сылдьалларын көрдөххүнэ, саҥа дьоннору кытта билсиһиэҥ эбэтэр барыс киириэҕэ.

БИЭДЭРЭ

Толору үүттээх биэдэрэ көһүннэҕинэ, үлэ-хамнас табыллыа. Дьахтар биэдэрэни тута сылдьарын түһээн көрөр буоллаҕына, дьиэтигэр-уотугар үөрүү-көтүү буолуо; толору биэдэрэлээх ууну көрдөххүнэ - барыс киириэ; кураанах биэдэрэ көһүннэҕинэ, барыс киириэ диэн суоттаммы¬тыҥ сыыһа эбэтэр үүнээйи үүнүүтэ мөлтөх буолуо.

Толору балыктаах биэдэрэ көһүннэҕинэ - барыс киириэ.

БИЭРЭК

Түһээн биэрэги көрдөххө, ыарыһах үтүөрэн эбэтэр дьадаҥы көнөн барыаҕа, холкутук дьоллоохтук олоруу бэлиэтэ.

БОРОБУЛУОХА

Дьэбиннээх боробулуоханы хомуйдахха, куһаҕан майгылааххыттан билэр дьонноруҥ санааргыыллар.

БОТУРУОН

Көрдөххүнэ, олоххор быһаарыылаах түгэннэр кэлэн иһэллэрин уонна ол түгэннэргэ кытаанах, төттөрү түспэт санааҕын көрдөрдөххүнэ табыллар.

БӨҔӨХ

Кыыс оҕо бөҕөх кэппит буоллаҕына, сотору эргэ тахсыа.

БӨРӨ

Анньаҕа көстүбэт бэлиэ, ыарыы-быстыы сут сүрэ эбэтэр куһаҕан майгылаах киһи көрсүөҕэ.

БӨТҮӨН

Түүлгэр уу кутар бөтүөн көстүүтэ, бэйэҥ санааҕын толороргор дьулуургун көрдөрөр.

БӨХ

Бөхтөөх биэдэрэни тута сылдьар буоллаххына, эйигин сөбүлээбэт, ордук саныыр дьонноруҥ эйиэхэ биллэрбэккэ үөрэ-көтө көрсөллөр.

БУЛТ

Бултуу сылдьыы - араас мэһэйдэри этэҥҥэ туорааһыны көрдөрөр; кыттыгас бултааһын - санааҥ бөҕөтүнэн кыайыылары ситиһиэҥ.

БУЛУУ

Түүлгэ тугу эмэни булуу – ситиһии бэлиэтэ.

БУОР

Түһээн хаһыллыбыт буору көрөр - санаарҕабылга.

БУОЛТА

Кыра буолталар ыһылла сыталларын түүлгэр көрдөххүнэ, кыра, быстах ремонт үлэлэрэ буолуохтара.

БУОМБА

Буомба эстиитигэр түбэстэххинэ, соһуччу түбэлтэ буолуо.
 
БУРДУК

Элбэх бурдугу көрдөххө, баай-дуол эбиллиэҕэ, элбэх барыс киириэҕэ; аҕыйах, мөлтөх үүнүүлээх бурдугу көрдөххө, тиийиммэт буолуу кэлиэҕэ, олох мөлтөөн барыаҕа; бурдугунан ньамайданнаххына, эн тускунан билэр дьонуҥ араас сымыйа тылы-өһү тарҕаталларын истиэххин сөп.

Куоластардаах бурдук үүнэн турарын көрдөххө, оҥоро сылдьар үлэҥ ситиһиилээх буолуоҕа.

БУРУО

Холкутук үөһээ тахсар буруо көстүүтэ, дьиэҕэ-уокка эйэлээх буолууну көрдөрөр; хара буруо - хоп-сип, куһаҕан санаа мустуутугар тахсар.

БУУКУБА

Түһээн буукубаны суруйдаххына - эрэй, үлэ эбиллиэ; үөрэттэххинэ - байан, көнөн барыаҥ; көрдөххүнэ - солуну истиэҥ.

БУУРҔА

Буурҕаҕа түбэстэххинэ, ночооттор тахсыахтара эбэтэр үлэ-хамнас атахтаныа.

БҮДҮРҮЙҮҮ

Түүлгэр хааман иһэн бүдүрүйдэххинэ, тиэтэллээх быһаарыыны ылынартан туттунуохха.

БҮЛҮҮҺЭ

Кураанах бүлүүһэ түүлгэ көһүннэҕинэ, дьиэҕэ-уокка сыһыаннаах курус быһыы тахсыаҕа.

БҮӨ

Арыгылаах бытыылка бүөтүн астаххына, үлэ-хамнас тупсуута саҕаланыа, дьоллоох буолуоҥ, саҥа дьону кытта билсиһиэххэ сөп.

БЫЛААЧЫЙА

Саҥа былаачыйаны кэтэ сылдьыы, үөрүүгэ, барыс киириитигэр; маҕан эбэтэр сырдык дьүһүннээх былаачыйаны кэтэ сылдьыы-баайга, дьоллоох буолууга көстөр; кирдээх, алдьаммыттаах былаачыйаны кэтии-санаарҕабыл, эрэйдээх буолуу эбэтэр дьадайыы бэлиэтэ; кэтэ сылдьар ис ырбаахыҥ умайара, чугас дьонноруҥ куһаҕаннык этэллэрин, кинилэри кытта өйдөспөт буолууну көрдөрөр; киэргэллээх олус мааны былаачыйаны кэтии, ыарыһах киһи өлөрүгэр көстөр.

БЫЛЫТ

Күн тыган сырдаан көстөр былыттарын көрдөххүнэ, сотору кэминэн улахан үлэ-хамнас, санаарҕабыл кэнниттэн кыайыыны ситиһиэҕиҥ; улахан хара былыттар таҕыстахтарына, эн тускунан куһаҕаннык этиэхтэрэ, ыалдьыы да буолуон сөп, ону кытта ситиһиигэ дьулууруҥ мөлтүөҕэ; хараҥа былыттар өрө үллэн тахсыыларын көрдөххө, олоххо ыарахан кэмнэр кэлэн иһэр буолуохтарын сөп.

Халлаан хара былытынан бүрүлүннэҕинэ, баҕа санаа туолбат буолуута, улахан хомолто бүрүүкүөҕэ.

БЫРААС

Бырааска көрдөрөрү кэтэһэ сылдьар буоллахха, кимтэн эрэ олус улахан тутулуктаах буолуу бэлиэтэ.

БЫРААТ, БАЛЫС

Кинилэри көрдөххүнэ - үөрүү-көтүү буолуо.

БЫРААҺЫННЬЫК

Саҥа дьиэ сууйуутун бырааһынньыга көһүннэҕинэ, киһи өлүүтэ эбэтэр туох эмэ куһаҕан быһыы буолуо; түүлгэ бырааһынньыкка ыҥырдахтарына, соһуччу үөрүүлээх түгэн буолуо.

БЫРДАХ

Элбэх бырдахтар көтөллөрүн түптэнэн үүрдэххинэ, дьоннор саҥалара күөдьүйэн иһэн тохтуоҕа.

БЫһАХ

Саха быһаҕа - уол оҕо сүрэ. Үчүгэй сытыы быһах эрэллээх, доруобай уолу, онтон сыппах хара быһах, мөлтөх, ыарыһах уолу көрдөрөллөр; түһээтэххинэ саха быһаҕын бэлэх биэрдэхтэринэ, уол оҕо төрүөҕэ.

Бүк тутуллар быһах – этиһии, иирсээн бэлиэтэ; куукунаҕа туттуллар быһах көстүүтэ, дьиэ иһигэр тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиитигэр, этиһии тахсыытыгар көстөр.

БЫҺЫЫ

Түүлгэ тугунан эмэ тарбаххын быстаххына, олус сэрэхтээхтик сылдьыахха наада, дөлбү түһүөххэ, дэҥнэниэххэ да сөп.

БЫТ

Быты көрүү - байыы-тайыы; түүлгэ быты өлөрдөххө - сүөһү өлөр, сүтэр; быттан ыраастаныы - араас хоптон-сиптэн, эбиискэ үлэттэн босхолонуу бэлиэтэ.

БЫТЫК

Сэҥийэтигэр бытыктаах киһи көһүннэҕинэ, туспа өйдөөх-санаалаах киһини кытта көрсүһүөххүн сөп; хара бытыктаах киһи буоллаҕына, бэйэ-бэйэни өйдөһүү улахан уустуктардаах, туох эмэ сүтүктээх буолуон сөп.

БЫТЫЫЛКА

Элбэх үлтүрүйбүт бытыылка тааһа көстөрө, эн тускунан соччо үчүгэйэ суохтук этэллэрин биллэрэр; толору арыгылаах бытыылканы көрөр - үчүгэйгэ, дьыала табыллыытыгар; кураанах бытыылка - араас үгүс эрэйдэр, түбүктэр элбииллэригэр.

Арыгылаах бытыылка алдьаныыта, дьыала табыллыбатыгар, хомолтоҕо көстөр.

БЫЧЧЫҤ

Быччыҥнарыҥ күүһүрбүттэрэ, эбиллибиттэрэ көһүннэҕинэ, үлэҕин, дьыалаларгын сөбүлээбэт дьон саба түһүүлэриттэн көмүскэнэргэ кыахтаах буолан бараҥҥын, күрэхтэһэргэ, быһаарсарга бэлэмнээх буолуоххун наада.

БЫЫЛ

Түүлгэр быылы бүрүнэ сырыттаххына, кыра-кыра ночооттор тахсыах¬тара; быылтан ыраастанан таҥаскын тэбэнэр буоллаххына, санаабыт санааҕын син ситиһиэҕин.

БЭЛЭХ

Ыллаххына - дьоллоох буолуоҥ, барыс киириэ; бэйэҥ биэрдэххинэ, ким эмэ куһаҕаннык этиэ эбэтэр барыс киирэрин куоттарыаҥ.

БЭРГЭһЭ

Түүлээх үчүгэй бэргэһэни кэттэххинэ, үөрүү буолуо, сыалгын ситиһиэҕин; кэтэ сылдьар бэргэһэҕин сүтэрдэххинэ, төрөппүттэрин ыалдьыахтарын сөп; хара дьүһүннээх бэргэһэ - санаарҕабыл бэлиэтэ.

Түүлгэ ханнык эрэ куһаҕан бэргэһэлээх сылдьыы, төбө ыалдьаары гыммытын бэлиэтиир; түүлээх бэргэһэ түүтүн быыһа барыта бытархай үөннэринэн туолан хаалбытын ыраастыыр буоллахха, быстах ыарыы бу¬луон сөп эбэтэр муунтуйбут санааттан босхолоно сатаан эрэйдэнэргин көрдөрөр.

БЭРЭБИНЭ

Иннигэр улахан мэһэй баарын көрдөрөр, онтон иҥиннэххинэ дьыалаҥ мөлтүөҕэ.

БЭСТИЛИЭТ

Бэстилиэтинэн ыттаххына туох эмэ ситиһии буолуо.

Түһээн бэстилиэти көрдөххүнэ, кэргэттэргин кытта айдаан, кыыһырсыы буолуо эбэтэр улаханнык мөҕүөхтэрэ.

БЭЭТИНЭ

Былааччыйаҕа бээтинэ баар буолан хаалыыта, сэрэммэтэххинэ аанньа ахтыбат дьон албын этиилэригэр киирэн биэриэххин сөбүн көрдөрөр. 

Г

ГОСТИНИЦА

Түүлгэ гостиницаны көрдөххө, олоххор быстах кэмнээх соһуччу уларыйыы буолуон сөп эбэтэр уһуну-киэҥи толкуйдаабакка, санааҕа-онооҕо ылларбакка эрэ холкутук олорор кэм кэлэн иһэрин бэлиэ¬тиир.

ГРУША

Маска үүммүт улахан, соҕотох груша көстөр - бэйэҥ олоххор оҥоро сылдьар үтүө дьыалаҥ ситиһиилээх буолуо.
 
Д 

ДААЧА

Дьоннор даачаларын түһээн көрдөххүнэ, доҕотторуҥ үлэлэригэр улахан ситиһиини оҥоруохтара.

ДОҔОР

Доҕоруҥ түүлгэр көһүннэҕинэ, тугу көрбүтүҥ үксэ сирэйинэн буолуоҕа эбэтэр тэйсии, арахсыы саҕаланыа; кутталлаах түүлгэ ыраах сылдьар доҕоргун көрдөххүнэ, киһиҥ ыалдьыбыт эбэтэр туох эрэ буолбут буолуоҕа; түүлгэ доҕоруҥ санаарҕаабыт куһаҕан көрүҥнээх буоллаҕына, эйигин ыалдьыы, эрэй-муҥ күүтэр; доҕоруҥ үчүгэй көрүҥнээх көһүннэҕинэ, үчүгэй солуннары истиэҕиҥ эбэтэр көрсүһүөххүтүн сөп; доҕоруҥ маҥан таҥастаах көһүннэҕинэ, ыалдьан хаалыан сөп.

Өлбүт доҕоргун кытта кэпсэттэххинэ, кини тугу эппитэ кырдьык, туһалаах этии буолуо.

ДОКУМУОН

Байыаннай билиэт эбэтэр пааспар көстүүтэ, үлэ-хамнас, түбүк үксүүрүгэр тириэрдэр.

ДОЛГУН

Түүлгэ улахан долгуннар көһүннэхтэринэ, үлэҕэ мэһэйдэр көрсөллөр.

ДЭРИЭБИНЭ

Билэр дэриэбинэҥ көһүннэҕинэ, былыргы табаарыскын көрсүөҕүҥ эбэ¬тэр сонуннары истиэҕин; дэриэбинэҕэ сырыттаххына, туох эмэ үчүгэй, санаа туолуута буолуоҕа.

ДУОҺУЙУУ

Түүлгэ туохтан эмэттэн астынар, дуоһуйар буоллаххына, илэтигэр дьыалаларыҥ табыллыахтара. 

ДЬ
 
ДЬААБЫЛАКА

Дьаабылака сии сылдьар буоллаххына, бэйэҥ олоххор туох эмэ туһалааҕы оҥостор буолуоххун сөп. Төһө кээмэйдээх туһаны оҥосторуҥ дьаабылака көрүҥүттэн быһаччы тутулуктаах буолуоҕа.

ДЬААһЫК

Түүлгэ толору маллаах дьааһыгы көрдөххүнэ, байыы, баай-дуол эбил¬лиитэ саҕаланыа; кураанах дьааһыгы көрүү - дьадайыы бэлиэтэ; мас дьааһыктан төлө көтөн тахсыы, күүстээх ыарыыттан үтүөрэн барыыга көстөр.

ДЬАХТАР

Кыыһырбыт, эрэйдэммит, куһаҕан көрүҥнээх дьахтары көрдөххүнэ, кыһамньылаах, дьулуурдаах буолуоххун наада, оччоҕуна тугу эмэни ситиһиэҕиҥ; кыраһыабай оонньоһор дьахтар, араас тыл-өс, ордук санаһыы баар буоллаҕына көстөр; кыһыл баттахтаах нуучча дьахтарын көрүү - мөлтөөһүҥҥэ, ыарыыга.

Булка сылдьан нуучча дьахтарын көрсөн туттаххына, улахан булдуҥ табыллыа, онтон куоттардаххына - мэлийиэххин сөп.

Билбэт дьахтарыҥ икки атаҕа суох буолан көһүннэҕинэ, сөбүлүүр дьыалаҕар атахтаныы тахсыаҕа; хат дьахтар түүлгэ көстүүтэ, олоххор бары үчүгэйи, инникигэ эрэллээҕи түстүүр.

Ыһыллыбыт баттахтаах дьахтар үөрэ-көтө көрүстэҕинэ, соһуччу күүтүллүбэтэх ороскуоттар тахсыахтара; ордьойбут тиистээх, аҥар харахтаах, уоттааҕынан дьөлө көрбүт дьахтар утары кэллэҕинэ, туох эрэ куһаҕан, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуоҕа эбэтэр аймахтарыҥ ханнык эрэ дьыалаҕын сөбүлээбэттэрин биллэриэхтэрэ.

Төбөтүгэр хара былааты бааммыт, хара таҥастаах дьахтар көһүннэҕинэ ким эмэ өлүүтэ буолуон сөп.

ДЬИЭ

Урут олорбут дьиэҕин көрдөххүнэ эбэтэр тиийэ сылдьар буоллаххы¬на, онтон ыалдьыттар кэлиэхтэрэ эбэтэр сонуннары истиэҕиҥ; үчүгэй дьиэни ыраахтан көрдөххө - ситиһии буолуо; эргэ, урут олорбут дьиэҥ үчүгэй көрүҥнээх турар буоллаҕына, уһун кэм устата дьоһуннаахтык олоруоххун сөп.

Түннүктэрэ уонна ааннара аһаҕас дьиэ көстүүтэ, дьиэҕититтэн уоруу эбэтэр сүтүк буолаары гыммытын сэрэтэр; кыра, саҥа дьиэҕэ көһүү, ыарыһах, кырдьаҕас киһиэхэ олус куһаҕан түүл, олох улары¬йыытын бэлиэтиир.

Биллэр дьиэ алдьаныыта көһүннэҕинэ, дьон санаата куһаҕанын көрдөрөр. Ол дьиэ дьонун санаалара да буолуон сөп; түннүгэ да, аана да суох дьиэҕэ хааттарыы буолуута, улахан наадалаах тирээн кэлбит боппуруоска сөптөөх эппиэти кыайан булбакка эрэйдэнии бэлиэтэ буолар.

ДЬИЭ ҮРДҮГЭ

Дьиэ үрдүгэ уруккутуттан үрдүк буолуута эбэтэр үрдээн хаалыыта көһүннэҕинэ, өй-санаа эбиллэн таһыма үрдээн иһиитин бэлиэтиир; намыһах дьиэ үрдэ  баҕа санаа аҕыйаҕын, өй-санаа таһыма намыһаҕын көрдөрөр.

ДЬОН

Санаарҕаабыт көрүҥнээх элбэх дьоннор мунньустубуттарын көрүү – киһи өлүүтүгэр, харах уутугар көстөр.

Ыраах сиргэ сылдьар билэр дьоҥҥун көрдөххүнэ, ол сиртэн кэлэ сылдьар аймахтаргын дуу эбэтэр билэр дьоҥҥун көрсүөҕүҥ, кырата сурахтарын истиэххин сөп; дьон ортотугар сылдьар буоллахха, бэйэҥ мөлтөөн биэрэҥҥин, дьону кытта кыайан кэпсэппэккэҕин дьыалаҕын мөлтөтүөххүн сөп.

ДЬҮҺҮН

Түүлгэ халлаан күөҕэ дьүһүн көстүүтэ, туохтан эрэ дьиксиниини, дьаахханыыны көрдөрөр. Маннык дьүһүн туох эмэ уларыйыы тахсыахтааҕын билгэлиир.

От күөҕэ дьүһүн көстүүтэ, баҕа санаа туолуутун көрдөрөр. Бу дьүһүн эрэли уонна кыахтаах, көмүскэллээх буолууну түстүүр.

ДЬЫБААН

Түһээн дьыбааны көрдөххө - сынньалаҥ буолуо; дьыбааҥҥа олоруу эбэтэр сытыы - холку, сынньалаҥ олоҕу түстүүр; атыылаһыы - холку олох иһэрин көрдөрөр.

ДЬЭДЬЭН

Үчүгэй дьэдьэннэри хомуйуу буоллаҕына, подарок буолуон сөп эбэ¬тэр үлэҕэ-хамнаска ситиһии буолуоҕа. Барыта дьэдьэн хайдах көрүҥнээҕиттэн тутулуктаах.
 
Е 

ЕЖ

Кыра ежигы көрдөххө, туспа өйдөөх-санаалаах киһини кытары көрсүһүү эбэтэр кыраттан улаханнык санааҕа ылларыы, сыыһа өйү-санааны тутуһа сылдьабын диэн санаарҕааһын буолуон сөп.

З
 
ЗВОНОК

Түүлгэ аан звоногун тыаһын иһиттэххэ, кэтэспэтэх ыалдьытыҥ кэлиэ эбэтэр соһуччу солуну истиэҕиҥ.

ЗАДАЧА

Түһээн ханнык эмэ задачаны суоттаатахха, наадалаах быһаарыыны булуохха сөп.

И 

ИГИИ

Эбиискэ үлэ-хамнас кэлэн иһэрин бэлиэтэ.

ИИКТЭЭһИН

Кимиэхэ эмэ ииктээһин кэнниттэн, ол киһилиин этиһии ,тыл тылга киирсибэт буолуу кэлиэҕэ; ким эмэ иигэ бырдаҥалаатаҕына эбэтэр сыбаннаххына, ыарыһах киһи үтүөрэн барыаҕа, онтон доруобай киһи ыалдьыан сөп; онно - манна ииктээһин буоллаҕына, бэйэҥ дьонноргун кытта өйдөспөт буолуу эбэтэр кыра уларыйыылар, санааттан-онооттон ыраастаныы, быстах ночооттор буолуохтарын сөп.

ИИСТЭНЭР

Иистэнэ олорон тиэтэйэр, ыксыыр буоллаххына, кыһыйыы-абарыы, кыыһырсыы буолуо.

ИЙЭ

Түһээн ийэҕин көрдөххүнэ - барыҥ-барыта табыллыа; түһээтэххинэ ийэҥ кэлэн сэрэтэр, көрө-харайа сылдьар буоллаҕына, кырдьык олус сэрэнэ сылдьыахха, доруобуйаны харыстаныахха.

Түүлгэ өлбүт ийэҥ көстүүтэ, араас сыыһа-халты туттууттан сэрэтэр эбэтэр олоххор үчүгэй өттүн диэки уларыйыы буолаары гыммытын бэлиэтиир, онтон ыалдьаары эҥин гыммыт буоллаххына ийэҥ көстүүтэ атын, мөлтөх, куһаҕан көрүҥнээх буолуоҕа.

ИЙЭ КЫЛЫН

Көрдөххө - дьонноргун кытта өйдөспөт буолуу кэлиэҕэ.

ИЛИИ

Түүлгэ илиитэ суох буолар киһини көрдөххүнэ, үчүгэйдик билэр киһиҥ өлүөҕэ; түһээн илии тутустахха, кимниин эмэ үчүгэй сыһыаны олохтуоҕуҥ эбэтэр өр көрсүбэтэх доҕоргун кытта көрсүөҕүҥ эбэтэр иирсээн кэнниттэн эйэлэһиэҥ. Соһуччу илииҥ киртийбитиҥ көрдөххүнэ, сөбө суох дьыаланы оҥостоҥҥун эрэйгэ тэбиллэриҥ бэлиэтэ; илииҥ хааннаах буоллаҕына, доҕоргун сыыһа буруйдааҥҥын, сымыйаҕа балыйаҥҥын быстах кэмҥэ тэйсэ сылдьыаххын сөп.

Түүлгэр илиигин сууннаххына, ханнык эрэ бэйэҕэр кыаттарбат дьыалаҕар, ким эмэ көрөн-истэн көмөлөһүөн эбэтэр ханнык эмэ бырааһынньыкка, аһылыкка сылдьыаххын сөп; илииҥ түүлээх буолан хаалбыт буоллаҕына, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуоҕа эбэтэр көһүппэтэх өттүгүттэн барыс киириэн, ким эмэ көмөтө кэлиэн сөп.

ИНБЭЛИИТ

Көһүннэҕинэ, баҕа санааларыҥ кыайан туолуохтара суоҕа.

ИННЭ

Түүлгэ иннэнэн тигэр буоллаххына, эрэнэр, итэҕэйэр киһигиттэн хомойуоххун сөп; көрдөөһүн - таах хаалар үлэлэр, эрэйдэр көрсөллөр; иннэни көрүү – этиһиигэ, иирсээҥҥэ.

Саптаах иннэни көрдөххүнэ, эн бэйэҥ дьыалаҕын  оҥороргунааҕар ордук дьоннор наадаларыгар сылдьаргын көрдөрөр; иннэни булан ыллаххына, саҥа билсэр доҕотторуҥ эйигин сыаналыыр буолуохтара.

ИС

Түһээтэххинэ иһиҥ улаатан хаалбыт буоллаҕына, эмискэ иһиҥ адаарыйыыта буолуоҕа эбэтэр туохтан эрэ хомолто буолуон сөп.
Сыгынньах иһиҥ көстүбүтүн сөбүлүү көрдөххүнэ, иһиҥ моһуогуран адаарыйбыта ааһан барыаҕа.

ИСКЭН

Соһуччу искэн таҕыстаҕына - көмө кэлиэ.

ИСПИИһЭК

Түһээтэххинэ испииһэккэ аатын киирбэтэх буоллаҕына, доруобуйаҥ тупсан, көнөн барыаҕа.

ИСПИИСКЭ

Түһээн испиискэни көрдөххүнэ, тугу оҥороору гынаргын соҕотоҕун кыайан оҥоруоҥ суоҕа, сүбэ, көмө наада буолуоҕа.

Түүлгэр испиискэ умаппытыҥ буруолуу - буруолуу умуллар буоллаҕына, хобдох, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуо, баҕа санааҕын ситиһиэҥ суоҕа.

ИСТИЭНЭ

Истиэнэ көһүннэҕинэ, иннигэр улахан мэһэйдэр күүтэллэр.

ИҺИТ

Түһээтэххинэ таас иһит алдьаннаҕына - дьол буолуо.

ИТИИ

Түүлгэ итии хоско киирэн хааллахха, буолуохтаах кэпсэттиитэн эбэтэр көрсүһүүттэн дьыала табыллара улахан уустуктардаах буолуо.

ИТИРИК

Быстах өйдөөх киһи итирик көстөр; бэйэҥ итирбит буоллаххына, эстии-быстыы, мөлтөөһүн кэлиитин бэлиэтэ.

Түүлгэр итирэн баран өйдөнөн кэлэн санааргыыр буоллаххы¬на, үлэҕэр-хамнаскар сыыһа туттуу тахсыаҕа, ити гынан баран маннык сыыһаны эрдэттэн кыһаммытыҥ буоллар оҥоруоҥ суоҕа этэ.

Ким эмэ итирэ сылдьар диэн эттэхтэринэ эбэтэр итирэ сылдьара билиннэҕинэ баҕа санаата туолбут киһи буолуоҕа.

К
 
КАРТА

Сир картатын көрдөххүнэ, олоххор дуу, үлэҕэр-хамнаскар дуу ула-рыйыы тахсаары гыммытын бэлиэтэ. Баҕар ылар дохуотун эбиллиэҕэ.

КАЮТА

Бэйэҥ хараабыл каютатыгар олорор буоллаххына, ханнык эрэ куһаҕан быһыы кэлэн иһэрин көрдөрөр.

КИИНЭ

Киинэ көрөр залга киирии - дьолго, үөрүүгэ.
 
КИЛИЭП

Түүлгэ килиэп сиэһинэ буоллаҕына, доруобуйаҥ бөҕөргөөн иһэрин быһыыта; көрдөххө, биир тэҥник баран иһэр олохтоох буолуу бэлиэтэ.

КИНИГЭ

Кинигэни аахтаххына эбэтэр көрдөххүнэ, эйиэхэ убаастабыл, баай буолуу, сырдык диэки тардыһыы кэлиэҕэ; суруктаах кинигэни арыйан көрдөххүнэ, эн оҥоро сылдьар үлэҥ дьоҥҥо туһалаах буолуоҕа; улахан кинигэни көрдөххүнэ, биллииҥ-көстүүҥ үрдээн иһиэҕэ, үлэлэриҥ туһалаахтара биллиэхтэрэ.

Автор кинигэтэ бэчээккэ тахсан эрэрин билиитэ, сэрэхтээх буо¬лууга ыҥырар. Кинигэтэ бэчээккэ тахсарыгар элбэх мэһэйдэр баалларын биллэрэр.

КИРИЭһИЛЭ

Бириэмэни холкутук атаарыы бэлиэтэ.

КИРИЭС

Таҥара дьиэтин кириэһин оҥоруу – уһун үйэлэниигэ.

Кириэһи көрдөххүнэ, ыарыһах үтүөрэн барыаҕа, онтон куһаҕан балаһыанньаҕа түбэспит киһи быыһанар суолу булуоҕа.

КИРИЛИЭС

Кирилиэһинэн таҥнары түһүү - мөлтөөһүҥҥэ, ыарыыга; нэһиилэ өрө тахсыы - эрэйдэнэн ситиһии, ыарыыттан үтүөрү, бэлиэтэ; алдьаммыт кирилиэс көстүүтэ, баҕа санаа, ситиһии кыайан оҥоруллубатын бэлиэтэ, туох эмэ мэһэй көстүөҕэ эбэтэр кыах тиийиэ суоҕа; кирилиэһинэн дабайыы кыаттарбатаҕына эбэтэр үөһээ ыстанан кыайан ыттыбатаххына, баҕа санааҕын толоро сатаан баран, кыратык кыаттарыа суоҕа.

Кирилиэс алдьаммыт үктэллэрэ көһүннэхтэринэ, үчүгэйи баҕарбат дьон араас мэһэйдэри оҥороллорун көрдөрөр; үөһээ тахсар кирилиэс алдьаммыта эбэтэр бүтэн хаалыыта, баҕа санаа кыайан туолбатыгар кыах эбэтэр көмө кыайан тиийбэттэрин көрдөрөр.

КИРПИИЧЧЭ

Кирпииччэни көрдөххө, тугу эмэни булуу эбэтэр олоххо уларыйыы-лар буолуохтарын сөп; элбэх кирпииччэ көһүннэҕинэ, олоххо саҥа уларыйыылары киллэриигэ баҕа санаа күүстээх буолуоҕа.

КИҺИ

Ыраах сылдьар киһини түүлгэ көрдөххө киниттэн сурах дуу, сурук дуу кэлиэҕэ; түүлгэ санаарҕаабыт эбэтэр ытыыр киһини көрдөххө  санаа түһүүтэ, санааҕа ылларыы буолуон сөп.

Түүлгэ куһаҕан көрүҥнээх, сөбүлээбэт киһиҥ көһүннэҕинэ дьону кытта сыһыаҥҥа сэрэхтээх буолуу ирдэнэр эбэтэр ханнык эрэ дьыалаларга сыыһа туттууну оҥоруохха сөп; тыыннаах киһи өлө сытара көһүннэҕинэ, бу киһи уһун үйэлээх буолуон сөп; түүлгэ хайа эмэ киһи нэһиилэ көстөр буоллаҕына, ол киһи өйүнэн ыалдьыан сөп эбэтэр эйигин албынныырга сананар.

Нуучча киһитин ыраахтан көрдөххүнэ, кыратык ыарытыйаҕын, онтон кэккэлэстэҕинэ уонна кэпсэттэҕинэ улаханнык ыалдьыаххын сөп.
Билэр өлбүт киһиҥ түүлгэр көһүннэҕинэ, оччотооҕу кэмҥэ бииргэ сылдьыбыт маарынныыр майгылаах киһигин көрсүөххүн сөп; билэр киһиҥ улаатан көһүннэҕинэ, үлэ ханнык эмэ көрүҥэр эбэтэр күрэхтэһиигэ дуу эйигин баһыйыаҕа; түүлгэ киһини көрсөөрү сорунан баран кыайан көрсүбэтэххинэ, илэтигэр эмиэ көрсүһүөҥ суоҕа; ыраах сиргэ олорор билэр киһигин көрдөххө, ол сиртэн аймахтаргын дуу, билэр дьоҥҥун дуу көрсүөҕүҥ эбэтэр сурахтарын истиэҕиҥ.

Сөбүлээбэт киһиҥ тосту-туора хамсанар буоллаҕына, кыттыгастаргын кытта биир тылы булбаккаҕын дьыалаҕыт табыллыа суоҕа эбэтэр туох эмэ мэһэй, атахтаныы тахсыаҕа; кырдьаҕас киһи уһуннук үлэлээбит урукку үлэтигэр үлэлии сылдьара көһүннэҕинэ, сотору өлөрө буолуо; олус улахан киһини кытта үчүгэйдик кэпсэттэххинэ, соһуччу көмө кэлиэн сөп эбэтэр үчүгэй күннэр кэлиэхтэрэ, үлэ-хамнас табыл¬лыаҕа; билэр киһиҥ кэллэҕинэ, ханнык эмэ солуннары истиэххин сөп. Киһиҥ таҥаһа маҥан эбэтэр хара буоллаҕына, ыалдьар буолуон сөп.

КИһИ УҤУОҔА

Түүлгэ киһи уҥуоҕун көрдөххө, эрэй-буруй ыарахан санаалар киирэллэр: эргэ дьоннор көмүллүбүт сирдэрин көрдөххө, урукку табаа-рыскын эбэтэр аймаххын көрсүөххүн сөп.

КИЭҤ КУЙААР

Ыраах айаннаары гыммыт киһи, киэҥ куйаары көрөр.

КИЭРГЭЛ, СИМЭХ

Түүлгэр киэргэл, симэх кэппит буоллаххына, бэйэҕин олус үрдүктүк сананар буолуоххун сөп; киэргэл бэлэх биэрэр буоллаххына, харчыгын элбэхтик туһата суохха туттаҕын.

КИЭРГЭНИИ

Түһээн киэргэммит , тупсубут  киһини көрдөххүнэ, ыарытыйар киһи буолуоҕа эбэтэр олоҕор ханнык эрэ уларыйыылар тахсыахтара; түүн түһээн киэргэннэххинэ, ким эрэ өлбүтүгэр хомойоҕун.

КӨҔҮС

Ким эмэ көхсүн көрдөрөр буоллаҕына, ордук санааһын уонна күнүү баарын бэлиэтиир; сыгынньах көҕүһү көрүү – былааһы сүтэрии бэлиэтэ.

КӨЛҮӨҺЭ

Түүлгэ эргийэ турар көлүөһэ көстүүтэ олоххо туох эмэ уларыйыылар буолаары гыммыттарын бэлиэтиир; массыына көлүөһэтэ туллубута көһүннэҕинэ, айанныырга сэрэхтээх буоллахха табыллыаҕа эбэтэр тардылла түһэн баран айаҥҥа турунуохха.

КӨМӨ

Түһээтэххинэ ким эмэ көмөлөстөҕүнэ - төттөрү буолуо.

КӨМҮҮ

Түүлгэ дьону көмө сылдьары көрүү – куһаҕаҥҥа, өлүүгэ; бэйэҕин көмө сылдьалларын көрүү –уһун үйэлэниигэ; тыыннаах киһи өлбүтүн көмүүнү көрдөххүнэ, сыбаайбаҕа ыҥырыы кэлиэҕэ.

КӨРДҮҮР

Түүлгэ туоҕу эмэни көрдүүр буоллаххына, кэргэҥҥин көрсүөххүн баҕараргын көрдөрөр; онтон тугу эрэ сүтэрэн баран көрдүүр буоллаххына, үлэҕэр буолар мэһэйдэри кыайан быһаарбакка эрэйдэнэҕин.

КӨРСҮҺҮҮ

Түүлгэ дьахтары көрүстэххинэ, үлэ-хамнас атахтанар; эр киһини көрсүү - үлэ-хамнас тупсуутугар.

Өлбүт киһини көрүстэххинэ, ыарыы, мөлтөөһүн буолуоҕа эбэтэр кини ыҥырарыгар сөбүлэһэн барыстаххына өлүөххүн сөп.

КӨТӨР

Түүлгэ көтөрү өлөрдөххө - ночоот тахсыа, эрэй эбиллиэ; ытыалаатахха – куһаҕан быһыыттан кыайан босхоломмоккун: туттаххына - баҕа санаа туолуоҕа, барыс киириэҕэ.

Сиэмэх көтөр утары көтөн кэлиитэ, туох эмэ сүтүк буолаары гыммытын бэлиэтиир, ааһа көтөн бардаҕына, ночоот буолуута халбарыйан ааһан хаалыан сөп; саанан ытан көтөрү өлөрдөххө, обургу ночоот буолуон эбэтэр айылҕаҕа соһуччу уларыйыы тахсыан сөп.

КӨТӨХТӨРҮҮ

Түһээн көтөхтөрөн хаалбыт буоллаххына, туох эмэ сүтүк эбэтэр ночоот буолуон сөп.

КРОССВОРД

Кроссворду кыайан суоттаабакка толкуйдуу сатаатаххына, эн буруйгуттан тахсыбатах эрэйдээх быһыы этэҥҥэ ааһыаҕа.

КУЛЛУКА

Куллукалаан саппыкы кэттэххэ, тымныйан ыарыы үтүөрүөҕэ.

КУМААҔЫ

Түүлгэр кумааҕыны имитэр буоллаххына, бэйэҥ интэриэскин көмүскүүрүн кэлэн иһэр буолуон сөп.

КУМАХ

Түүлгэ кумах көстүүтэ, кыра-кыра сүтүктэри, ночооттору түстүүр.

КУОБАХ

Түһээн куобаҕы көрдөххүнэ - хаар түһүө эбэтэр мөлтөөн быһаарыыта суох буолан иһиини көрдөрөр; өлбүт куобаҕы илдьэ сылдьыы ыалдьаары гыннахха көстүөн сөп.

Куобах буутун сиэһин көстүүтэ, ордук санааһын киириитин бэлиэтиир.

КУОТУУ

Түүлгэр кутталтан куотар буоллаххына, эйигин ночооттор күүтэллэр эбэтэр кыайыыга дьулууруҥ мөлтүөн сөп.

КУР

Курдаах сылдьар киһи - санаата туолбут киһи; киэргэллээх курдаах киһи - олоҕор табыллыбыт, көммүт киһи буолар.

КУРТУЙАХ

Куртуйаҕы түһээн көрөр - ыарыыга.

КУС

Куһу көрдөххүнэ - сөбүлээбэт киһигин кытта эйэлэһиэҥ; куһу туттаххына, туох эмэ дьоһуннаах сонуннары истиэҕиҥ; кус оҕолорун иитээри хомуйдахха, былааннарыҥ туолаллара өссө да ыраах соҕуһун көрдөрөр. Оҥоро сылдьар дьыалаҕыттан туох эмэ туһа син тахсыаҕа; ууга уста сылдьар үчүгэй кус көһүннэҕинэ, үөрүү-көтүү буолан санааргыы сылдьыбытыҥ ааһан барыа.

КУСТААһЫН

Түһээн кустуу сырыттаххына, баҕа санааҕын ситиһэргэр дьулуурдаах буолууҥ көмөлөһүө.

КУСТУК

Кустугу көрүү - үлэ-хамнас тупсуутугар, дьыала табыллыытыгар.

КУТТАЛ

Бэйэҥ куттаммыккын көрдөххүнэ –оһолго түбэһиэххин сөп: куттаммыт дьоннору көрүү, араас куһаҕаны көрүүгэ көстөр. Тугу эмэ оҥо-руоххун эбэтэр айанныыртан куттанар буоллаххына, билэр дьонноруҥ көмөлөспөккөлөр дьыалаҥ табыллыа суоҕа; киһиттэн куттанар буоллахха, бу киһиттэн сэрэхтээх буолуохха, кини тугу эмэни буортуну оҥоруон сөп.

Түүлгэ куттаныы туох эрэ ыарахан санаа баарын бэлиэтэ. Куттал этэҥҥэ аастаҕына эбэтэр уһуктан куоттаххына быстах кэмнээх санаа түһүүтэ, долгуйуу эмиэ этэҥҥэ ааһыаҕа; туохтан эрэ куттаннаххына, санааргыырга ханнык эмэ төрүөт көстүөҕэ эбэтэр күнүскү санааларыҥ мунньустууларыттан ыраастаныы буолуон сөп.

Түүлгэ туох эмэ табыллыа суоҕа диэ куттана санаатахха, оҥороору гынар дьыалаҥ кырдьык табыллымаары гыммыт, баҕар, билэр киһиҥ кыаҕым суох диэн көмөлөспөккө хаалыан сөп.

КУТУЙАХ

Кутуйах чыыбыргыыр буоллаҕына, эйигиттэн уоруохтарын баҕараллар.

КУТУРУК

Сүөһү кутуругун түүлгэ көрүү – куһаҕаҥҥа, санааҕа ылларыыга.

КУУЛ

Тэһэҕэстээх  куулу көрдөххө - улахан ночоот тахсыа; толору куул - үөрүү-дьол буолуо; элбэх толору куулу көрдөххө - баай буолуоҥ. 

КҮЛ

Түһээн күлү көрдөххүнэ, санаа түһүүтэ, санаарҕабыл кэлиэ.

КҮЛҮК

Бэйэҥ күлүккүн көрдөххүнэ, сэрэнэ сылдьыахха наада: көннөрү күлүгү көрдөххө, куттаныы эбэтэр уоруу, сүтүк буолуо.

КҮЛҮҮ

Түһээн астына күллэххэ, баҕа санаа туолуута дьэ буолуоҕа.

КҮЛҮҮС

Түүлгэ хатанан турар күлүүһү көрдөххө, кыайан туоратылла охсубат мэһэй баҕа санаа туолуутун мэһэйдиир, туох эмэ уларыйыыны киллэрдэххэ эрэ кыаллар дьыала буолбутун бэлиэтиир.

КҮЛҮҮС  ТЫЛА

Түүлгэ күлүүс тыла көһүннэҕинэ, ханнык эмэ билиилэр баалларын бэлиэтиир, туох эмэ уларыйыылар буолуохтара; күлүүс тылын булан ылыы, эйэлээх олох уонна үлэҕэ-хамнаска сэргэхсийии буолуутун бэлиэтэ; алдьанан хаалбыт күлүүс көстүүтэ, арахсыы, тэйсии буолаары гыммытын көрдөрөр эбэтэр өлүү да буолуон сөп.

Холбуу баайыллыбыт күлүүстэри ыллаххына, дуоһунаһыҥ үрдүөҕэ эбэтэр үлэҥ сыанабылы ылыаҕа, күлүүс тылын булан ыллахха, саҥа билсиһии буолуо, барыс киириэ эбэтэр саҥа доҕор булунуоххун сөп; кыыс күлүүс тылын буллаҕына, кэргэн тахсыа; күлүүс тылын биэрдэхтэринэ, доҕотторуҥ эрэнэллэрин итэҕэйэллэрин бэлиэтэ.

КҮН

Сырдык күн - бары үчүгэйгэ; киирэн эрэр күнү көрүү, уһун үйэлэниигэ, олох тупсан иһиитигэр.

КҮӨГҮ

Күөгүнү көрдөххүнэ, сэрэммэккэ албыннааһыҥҥа киирэн биэриэххин сөп; илиигэр ыллаххына, бэйэҥ олоххун бэйэҥ оҥостуоҕуҥ.

КҮӨЛ

Чуумпу ыраас уулаах күөлү көрүү - санаа туолуутугар; кытыылара барылара көстөр улахан соҕус, чуумпу, үчүгэй күөл көһүннэҕинэ, баҕа санааҥ туолан барыыта саҕаланыа.

КҮӨРЭГЭЙ

Kүөрэгэй ырыатын истии - баайга-дуолга.

КҮРДЬЭХ

Түүлгэ күрдьэх көстүүтэ, куруук манаан тахсар үлэҕин дьэ бүтэрээри гыммыккын көрдөрөр.

КҮРҮӨ

Күрүөнү быыһынан киирии - эчэйиигэ, ыарыыга көстөр; күрүө көстүүтэ - хааччах, мэһэй бэлиэтэ.

КҮҺҮН

Бириэмэтигэр буолбатах буоллаҕына – соһуччу көмө кэлиэ.

КҮҮЛЭЙ

Киэһэ бииргэ күүлэйдээһин, халы-мааргы быһыылары түстээһин. 

КҮҮС

Түһээҥҥин тугу эмэ оҥоро сылдьан күүстээх, кыанар курдук сананнаххына эбэтэр туох эмэ ыараханы көтөҕөн кыайдаххына, баҕа санааҥ туолуута, ситиһии буолуо.

КЫАЙЫЫ

Түһээн туох эмэ кыайыыны ситистэххинэ, эйигин күүтэр, эрэнэр дьоннор баалларын көрдөрөр.

КЫМЫРДАҔАС

Таах хаамса сылдьар кымырдаҕастары көрдөххө, кыра-быстах дьыалаларыҥ табыллыбаккалар сыыһа-халты буолуохтара.

КЫПТЫЫЙ

Кыптыыйы ылар дьахтары көрдөххүнэ, кыыс оҕо төрүөҕэ.    Үчүгэй көрүҥнээх кыптыый көһүннэҕинэ билэр дьоҥҥун кытта биир тылы булар ыарахан буолуо эбэтэр бэйэҕэр барыстаах дьыала табыллыаҕа; кыптыыйынан кырыйдахха, баҕа санааны ситиһии, үлэ-хамнас табыллыытын биллэрэр.

КЫРА

Түүлгэ киһи бэйэтин көрүҥүттэн кыччаан көстүүтэ, кыайбат-хоппот буолан мөлтөөһүнүн бэлиэтэ уонна кини атын киһи көмөтүгэр наадыйарын көрдөрөр.

КЫРААСКА

Саҥа кырааскаламмыт киһи уҥуоҕун көрүү-киһи өлүүтүгэр; маҕан кыраасканан күрүөнү кырааскалааһын, билэр убаастыыр киһиҥ өлүүтүгэр көстөр.

КЫРБАНАР

Кими эмэ кырбыыры көрдөххүнэ, ким эмэ туһунан аһына саныаҕын. Бэйэҥ кырбаннаххына, үчүгэй буолуу, тупсуу саҕаланыа.

КЫРЫЫСА

Кырыыса көһүннэҕинэ, соседтарын эбэтэр бииргэ үлэлиир дьонуҥ албынныахтарын эбэтэр улаханнык хомотуохтарын сөп.

КЫһЫЛ

Дьахтар түһээн туох эмэ кыһыл дьүһүннээҕи көрдөҕүнэ, бириэмэтэ кэлиэ.

КЫҺЫН

Түүлгэ кыһыҥҥы кэмҥэ сылдьар буоллахха, мөлтөөһүн кэмэ кэлиэҕэ, санаа түһүүтэ саҕаланыа. Маннык түүл кэнниттэн бары дьыалаларга ситиһиини оҥорор уустук буолуоҕа.

КЫТАЛЫК

Ырыатын иһиттэххэ - өлүү буолуо.

КЫЫЛЛАР

Түүлгэр сымнаҕас майгылаах кыыллары көрдөххүнэ, үчүгэйдик билэр киһигин көрсүөҕүҥ; кыра тыа кыылын тутар буоллаххына, кимниин эмэ этиһии буолуон сөп.

КЫЫС

Үчүгэй кыыһы көрдөххө - үөрүү буолуо; бииргэ сылдьар элбэх кыргыттары көрдөххө, баай эбиллэн иһиэҕэ.

Түүлгэр кыыс оҕоҥ көһүннэҕинэ, хайдах көрүҥнээҕин курдук быһыылар буолуохтарын сөп.

КЫЫҺЫРЫЫ

Түүлгэр кыыһырдаххына - үөрүөҕүҥ, санааҥ көтөҕүллүө.

КЭМПИЭТ

Түһээтэххинэ кэмпиэт биэрдэхтэринэ - бултуйуоҥ; кэмпиэти көрдөххүнэ, үөрүүгэ-көтүүгэ ыҥырыллыаҥ, сиэтэххэ – санаа туолуута буолуо.

КЭПСЭТИИ

Кыыллары кытта кэпсэтии - түбүк, үлэ-хамнас эбиллиитигэр; атын дьоннору кытта кэпсэтии - доҕотторуҥ сөбүлүүллэр; тугу этэргин билбэт буоллаххына, мөлтүүр кэмнэр кэлэллэр.

КЭРГЭН

Түүлгэр кэргэниҥ көһүннэҕинэ, кинилиин тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиэҕэ.

КЭРИИМ

Кэритэ сылдьар киһилэрин саҥатын иһиттэххинэ, сотору өлүү буолуо.

КЭҺИИ

Түһээн кэһии ылар - үлэ-хамнас табыллыытыгар, барыс киириитигэр тиэрдэр.

КЭТЭҺИИ

Кими эмэ эбэтэр тугу эрэ кэтэһэриҥ түүлгэр кэлэр буоллаҕына - дьиҥнээҕэр кэлиэ суоҕа. 

Л 

ЛААМПА

Лаампаны уматан уоту сырдатыы эбэтэр умайа турар лаампаны көрүү, үлэҕэр ситиһиини түстүүр; умайа турар остуол лаампатын умуруоруу, кими эмэ хомотууга эбэтэр санаарҕабылга көстөр.
 
М

МААЙКА

Түүлгэ харааран көстөр бээтинэлээх маайка көһүннэҕинэ, бээтинэ ханан баар сиринэн сүтэн биэрбэт ыарыы баарын бэлиэтиир; маайкаҕа траур курусубатын тигэр буоллахха, ыарыы туһунан ис санаалар кыайан арахсыбаттарын бэлиэтиир.

МААСКА

Мааска кэппит дьоннору көрдөххүнэ, араас сымыйыаччылары, ордук санааччылары кытта быһаарсыаҕыҥ.

МАҔАҺЫЫН

Ону-маны атыыластаххына, дьыалаҥ табыллыа суоҕа; үчүгэйдик талан ыллаххына, кыратык барыс киириэн сөп; толору астаах-үөллээх, маллаах маҕаһыыҥҥа сылдьыы, бары-барыта баар буолуутугар.

МАЛИНА

Көрдөххүнэ, дьыалаларгын мөлтөхтүк тутаҥҥын кутталга, ночоокко киирээри гыммыккын.

МАННЬЫАТ

Түһээн үрүҥ көмүс манньыаттары көрдөххө, соһуччу хомолто буолуо, харах уута тахсыан сөп; сиэдэрэй оҥоһуулаах хрусталь маннь-ыаттары көрүү кэнниттэн, туолбат баҕа санаалары хаалларар ордук буолуоҕа.

МАС

Уокка оттор маһы дьиэҕэ кыстааһын, тыл-тылга киирсибэт буолууга көстөр. Түүлгэ мас сыыһа илиигэ дуу, атахха дуу хатаннаҕына, сол сиринэн сотору ыалдьыаҕа; уокка оттор маһы хайытыы, үлэ-хамнас тупсан иһэрин көрдөрөр.

МАССЫЫНА

Массыына фаратын уота кэллэҕинэ, улахан суолтата суох сурах кэлиэҕэ; массыына саахалланыытыгар түбэстэххинэ, кэлэн иһэр дьыалаларыҥ соччо табыллыахтара суоҕа эбэтэр туох эмэ уларыйыы буолуоҕа; суоппар киһи бэйэтэ массыына ыыта сылдьар буоллаҕына, туох эмэ саахал тахсыа эбэтэр ыалдьыы буолуо; бэйэтэ суоппардаабат киһи массыына ыыта сылдьара, үлэни-хамнаһы табан салайарын бэлиэтэ; түүлгэ массыынанан илэ кэлэр киһи уһун үйэтэ суох буолуо; олорсон айаннаан иһии - үлэ-хамнас үчүгэйдик баран иһэрин бэлиэтэ; кыттыгас бииргэ айаннааһын - өйдөһөр, биир санаалаах дьоннор бииргэ айанныыллар. Массыына тыаһа кэллэҕинэ, сурах дуу, сурук дуу кэлиэҕэ; массыынаны көрдөххүнэ, ханна эрэ барыаххын саныыгын; түстэххинэ, былааннарыҥ туоланнар санааҥ дуоһуйуута буолуо.

Түүлгэр массыынаҥ сүтэн хааллаҕына, инники баҕа санааларыҥ туолалларыгар мэһэйдэр көрсүөхтэрэ; массыына абаарыйатыгар түбэһэн баран этэҥҥэ буоллаххына, үлэҕэ-хамнаска уларыйыы тахсыаҕа; массы¬ынанан олус түргэнник айаннаатаххына, кутталлаах, кыаттарбат дьыаланы оҥостоору гыммыккын көрдөрөр; олус улахан массыыналар сиирэ-халты көтөн, тыаһаан-ууһаан аастахтарына, улахан, элбэх сырыылаах айан суолун кытыытыгар массыынаҥ кыратык моһуогуран кыратык тох¬тоон ылыаххын сөп.

Ханна эрэ бараары гыммытыҥ массыынаҥ суох буоллаҕына, оҥоруохтаах дьыалаҕар атахтаныы тахсыаҕа, дьулуурдаах эрэ буоллаххына санааҕын ситиһиэххин сөп.

МИИН

Түһээн эт миинин көрдөххүнэ, үчүгэй солуннары истиэҕиҥ эбэтэр наадалаах кэмҥэр доҕотторун көмөлөһүөхтэрин сөп.

МИЛИЦИОНЕР

Көрдөххүнэ, оҥороору гынар дьыалаҕын ситиһиэҥ.

МИЭБЭЛ

Эргэ миэбэли дьиэттэн таһаарыы, билэр аймах киһиҥ өлөрүн бэлиэтэ; дьиэ иһигэр саҥа миэбэли сөбүлүү көрдөххө, олоххо тупсуу диэки уларыйыы тахсыаҕа.

МООЙ

Моонньуҥ синньигэс буоллаҕына, доруобуйаҥ мөлтөҕүн бэлиэтэ; уһун моой - чыын-хаан, аат-суол үрдээһинэ: өҕүллүбүт, эргийэн хаалбыт моой - иэдээҥҥэ түбэһии, ночоот, кыбыстыы буолуон сөп, айанныырга сэрэхтээх буолуу наада.

Түүлгэ моонньугун муомахтаатахтарына, онон ыарыы киириэҕэ эбэтэр эйигин салайыахтарын, дьаһайыахтарын баҕарааччылар көстүөхтэрэ. 

МОТОЦИКЛ
Быһаарыыта көрүҥүттэн тутулуктанар, бэйэтэ тиэхиникэҕэ сыһыаннаах киһиэхэ кыра бырааттарын сүрдэрэ.

МУОЛ

Муол таҥаска эбэтэр көбүөргэ сылдьар буоллаҕына, эбиискэ иитиллээччи баар буолуоҕа.

МУОРА

Түүлгэ сырдык, үчүгэй, чуумпу муораҕа холкутук харбыы сылдьыы, доруобай буолууга, баҕа санаа туолуутугар көстөр.

МУОС

Түһээн сүөһү дуу, таба дуу муоһун көрөр, тапталлааҕыҥ атын киһини кытта барсан эрэрин көрдөрөр.

МУОСТА

Саҥа линолеум муостаны оҥоруу, үлэһит киһи соһуччу өлүүтүгэр көстөр. Муостаны туорааһын - кыра мэһэйдэри туорааһын.
Түүлгэ муоста көһүннэҕинэ, ол муоста көстүүтэ бэйэҥ олоххор ситиспит ситиһиигин бэлиэтиир. Алдьаммыт муоста киһи олоҕор ханнык эрэ санааргыыр, кыайан көннөрүллэ охсубат туох эрэ баарын көрдөрөр; муостаны сиппийии, ыраастааһын, киһи олоҕун бэйэтин кыаҕанан көннөрө сатааһына буолар.

МУРУН

Түһээн муруну көрдөххүнэ, ханнык эрэ наадалаах дьыаланы кыайан быһаарбакка эрэйдэнэҕин.

МУУС

Муус устун этэҥҥэ хаамтаххына, туһалаах үлэни оҥоро сылдьарыҥ бэлиэтэ. Элбэх муус чөмөхтөрүн көрдөххүнэ, туһата суох үлэлэр элбииллэр, албын, туолбат баҕа санаалар киирэллэр.

МӨҺӨӨЧЧҮК

Харчы угар мөһөөччүк кураанах буоллаҕына, харчы кэлиэ, санаа көнүүтэ буолуо; толору мөһөөччүк – аһыы-аба, дьадайыы бэлиэтэ.

МЭКЧИРГЭ

Дьиэ таһыгар түһэн олорор буоллаҕына, кыыс оҕо эргэ барар, күтүөт кэлэр. Түүлгэ мэкчиргэ хаһыыта, туох эмэ куһаҕан быһыы буолаары эбэтэр сурах кэлээри гыннаҕына иһиллэр.

МЭТЭЭЛ

Атын киһиэхэ мэтээл иилэн биэрдэххинэ, кини туох эмэ ураты кыайыыны оҥороругар көмөлөһөн, тирэх буолуоҕуҥ.

МЭЭРЭЙ

Миэтэрэнэн тугу эмэ мээрэйдиир - кутурҕаҥҥа.

МЭЭЧИК

Мээчигинэн оонньуур буоллаххына, баайыҥ эбиллиэ.
 
Н

НАСКЫ

Түүлгэ кирдээх наскы көһүннэҕинэ, тыл-тылга киирсибэт буолуу, этиһии буолуон сөп; тырыттыбыт наскы көһүннэҕинэ эн тускунан куһаҕаннык этэллэр.

НЬ

НЬУОСКА

Ньуоска көрүҥүн курдук үөрүүлээх быһыы-майгы буоларын бэлиэтэ. 

О

ОБУОЙ

Сибэкки ойуулаах обуойдаах хоско сылдьыы, уһун кэмнээх санаа түһүүтүгэр көстөр; түүлгэ обуой килиэйдээтэххэ, кыра, быстах дьыа-лаларынан дьарыктаныы саҕаламмытын эбэтэр олоххо уларыйыылар киирээри гыммыттарын көрдөрөр.

ОҔО

Кыһыл оҕону көтөхтөххүнэ - ыарыы арахпат; оҕону көтөхпүт эр киһи көһүннэҕинэ, аймахтаргар уол оҕо төрүөҕэ. Бэйэҕэр маарынныыр кыра оҕо көстүүтэ, өй-санаа өссө да ситэ сайда илигин, кыра оҕо санаата сорох өрүттэргэ баһыйарын биллэрэр; бэйэҥ оҕоҕун көрдөххүнэ, хайдах көрүҥнээҕиттэн эйиэхэ хайдах сыһыаннааҕа биллиэн сөп.

ОҔОННЬОР

Түүлгэр оҕонньор көһүннэҕинэ, ханнык эрэ дьыалаҕар санаа түһүүтэ саҕаланыа. Үчүгэй көрүҥнээх, сөбүлүү көрөр, маҥан баттахтаах оҕонньору көрдөххө, ол көстүбүт оҕонньор курдук көрүҥнээх, уһун үйэлээх буолуоххун сөп эбэтэр үлэҥ-хамнаһыҥ сыанабылы ылыаҕа.

ОҔУРУО

Дьахтарга оҕуруо бэлэхтиир буоллахтарына, дьиэтигэр-уотугар та-быллыа; сүтэрии - улахан туох эмэ сүтүөҕэ; кэтэ сырыттахха - көмүскэл уонна көмө көстүөҕэ; оҕуруо тиһиитэ, санаа түһүүтүгэр, дьадайыыга көстөр.

ОҔУС

Оҕус дьыл сүрэ; оҕуһу көрдөххүнэ, дьылы туорааһын бэлиэтэ. Атыыр оҕус кэйэр буоллаҕына - ыарыы булуо.

ОЙБОН

Ойбону көрдөххүнэ - улахан куттал суоһуур.

ОЛБУОР

Олбуору көрүү, үлэҕэ - хамнаска улахан мэһэйдэр баалларын көрдөрөр; олбуору туорааһын, мэһэйдэри этэҥҥэ туорааһыны бэлиэтиир.

ОЛОППОС

Олоппоско олорон эрэ: “Лаппа үчүгэйдик олоробун”, - дии санаатаххына, сотору ким эрэ албыныгар киирэн биэриэҥ.

ООҔУЙ  ОҔУС

Көрдөххүнэ, үлэ-хамнас туруга үчүгэй буолуо; илимин тарда сылдьар буоллаҕына, дьиэ-уот туруга үчүгэйин бэлиэтэ.

ОРОН

Түүлгэ маҥан таҥастаах ороҥҥо сытар киһи көһүннэҕинэ, ол киһи сотору ыалдьыан сөп; сибиэһэй салгыҥҥа таһырдьа оронноох буоллах¬хына, олоххун уларытаргар сөптөөх кэмнэр кэлбиттэрин бэлиэтэ буолуоҕа; ороҥҥо билбэт киһигинээн сытар буоллаххына, эн баҕа санааҥ туолбатаҕа чугас дьоҥҥор кытта биллиэҕэ.

Түүлгэ орон көстүүтэ сылайыы, сынньаныы кэлиитин эбэтэр кэргэни суохтааһын, ахтылҕан тахсыытын бэлиэтэ.

Билбэт хоскор таҥастаах ороҥҥо сытар буоллаххына, доҕотторуҥ кэлэ сылдьыахтара; хомуллубут орону көрдөххүнэ, эйиэхэ көмөлөһүөн баҕарар доҕордооххун; оронтон утуйан туруу, ыарыыттан үтүөрэн барыыга көстөр.

ОРОСПУОННЬУК

Ороспуонньуктар илиилэригэр түбэһии улахан ночоокко көстөр.

ОСКУОЛА

Түүлгэр оскуолаҕа сылдьар буоллаххына, үлэҥ-хамнаһын ханнык эмэ көрүҥэр үөрэҕиҥ-билииҥ тиийбэт буолуоҕа.

ОСТУОЛ

Остуолу хомуйа сырыттахха, барыс киириэхтээҕэ табыллыбат эбэтэр чуумпу олоҕуҥ санаарҕабылынан солбуллуо; кураанах остуол - тиийиммэт буолуу, дьадайыы бэлиэтэ; астаах остуолу тардыы - малы-салы булуу, бырааһынньык кэлэн иһэр; түүлгэ остуол көһүннэҕинэ, көрүҥэ дьону кытта сыһыаны быһаарар. Сахалыы оҥоруулаах, үчүгэй мас ос¬туол үлэҥ-хамнаһыҥ үчүгэй сыанабылы ыларын көрдөрөр.

Түүлгэ дьиэ иһигэр остуол атаҕа тоһуннаҕына, туох эмэ быһылаан буолуон эбэтэр өйдөспөт буолуу кэлиэн сөп.

ОҺОХ

Оһох үчүгэйдик, суостаахтык умайар буоллаҕына, тапталлааххын кытта олус тапсыаҕыҥ: куһаҕаннык буруолаан умайар оһох көһүннэҕинэ, таптыыр киһиҥ аанньа ахтыбаттык сыһыаннаһыа. Түүлгэ дьиэ-уот сылааһа, кэргэн таптала оһох буолан көстөр. Сууллан түһэр оһох - ночоот тахсарын, дьиэ иһигэр уларыйыы буоларын биллэрэр.

ОТ

Түһээн оту мунньар эбэтэр кэбиһэр - үчүгэйгэ, байыыга; кэбиһиилээх оту көрүү - байыыга, санаа туолуутугар; күөх оту көрүү - дь-олго; охсуллубут оту көрдөххө, мөлтөөһүн, ыалдьыы буолуо.

Оттоох сыарҕаны көрдөххүнэ, биллиилээх дьону кытта билсиһииҥ саҕаланыа, үлэҥ-хамнаһыҥ сыаналаныа.

ОТ  КҮӨҔЭ

Түүлгэ от күөҕэ дьүһүн көстүүтэ, баҕа санаа туолуутун ситиһэргэр кыах баар буолуутун көрдөрөр, баҕар ким эмэ көмөтө кэлиэҕэ.

ОТОН

Отону хомуйуу эбэтэр сиэһин - ыарыыга; көрдөххө - санаарҕабыл, харах уута кэлиэҕэ.

ОХ  САА

Түһээн оҕу көрдөххүнэ, уол оҕо төрүөҕэ; ох саа тоһуннаҕына - өлүү буолуо.

ОХСУһУУ

Билбэт киһигин кытта уһуннук охсустаххына, искэр сөбүлээбэтэҕиҥ да иһин элбэх ыалдьыттар кэлиэхтэрин сөп; охсуһар, дьону куттуур – куһаҕаҥҥа, дэҥҥэ-оһолго.

Охсуһан абааһыны кыайдахха, ситиһии буолуо эбэтэр ыарыыттан үтүөрүү саҕаланыа.

ОХСУУ

Охсуулартан кыайан көмүскэннэххинэ, дьоннору кытта сыһыаҥҥар уонна үлэҕэр элбэх үчүгэйи ситиһиэҕиҥ. Бэйэҕин охсуолуур эбэтэр тэбиэлиир буоллахтарына, ыалдьыаххын эбэтэр ночоокко түһүөххүн сөп.

Түһээн кими эмэ сутуруккунан охсуолаатаххына, этиһии, хардары-таары буруйдаһыы буолуо.

ОХТУУ

Түүлгэ охтуу, сууллуу буоллаҕына эбэтэр билэр киһиҥ суулларын көрдөххүнэ, хайаан даҕаны сэрэхтээх буолуохха, туох эмэ быһылаан дуу эбэтэр соһуччу ыалдьан мөлтөөһүн буолаары гыммытын бэлиэтэ.
 
Ө
  
ӨЛБҮТ  КИҺИ

Түүлгэ өлбүт киһини ахтыы буоллаҕына, бырахтым дуу дии саныыр дьарыккар төннүөххүн сөп; өлбүт бырааккын эбэтэр билэр киһигин кытта кэпсэттэххэ, ким эрэ эн көмөҕөр эбэтэр сүбэҕэр олус наадыйарын көрдөрөр.
 
Түүлгэ өлбүт киһи көрүҥэ бу киһи аймахтара хайдах сыл-дьалларыттан тутулуктаах. Билэр өлбүт киһиҥ үчүгэй көрүҥнээх көһүннэҕинэ, аймахтара үчүгэйдик сылдьыахтара.

Түүлгэ өлбүт билэр киһиҥ үөрэр-көтөр үҥкүүлүүр буоллаҕына, эн олоххор тугу эмэ сыыһаны оҥороору гыммыт буолуоххун сөп. Ол иһин үчүгэйдик толкуйдаан бараҥҥын олоххун уларытыаххын сөп. Өлбүт киһи көһүннэҕинэ уонна ыйытыкка эппиэти биэрдэҕинэ, таба буоларын бы¬лыргы сахалар чуолкайдык билэллэр эбит. Түүлгэ этэн биэриинэн таба туһанан эмтэнэн үтүөрбүт дьон бааллар.

Өлбүт киһилиин кэпсэттэххэ - өй-санаа холкутуйуута, уоску-йуута кэлиэ.

ӨЛӨРҮҮ

Саба түһэр куһаҕан киһини эбэтэр кыылы өлөрдөххүнэ, үлэҥ-хамнаһыҥ дьыалалара табыллан барыахтара.
Кыыллары өлөрдөххө, санаарҕабыл буолуо.

ӨРҮС

Сүүрүктээх өрүскэ харбаатаххына, үлэҕинэн, дьулуургунан кыайыыны ситиһиэҕиҥ; кураанах өрүс оннун көрдөххүнэ, булбутуҥ - талбытыҥ симэлийэн суох буолан иһиэҕэ; өрүс илдьэ бардаҕына, улахан ночоот эбэтэр сүтүк буолуоҕа.

Ыраас, холку толору уулаах өрүһү сөбүлүү көрдөххө, олоххор үөрүүлээх кэмнэр кэлиэхтэрэ, бэйэҕэр сөптөөх олохтоох буолуоҥ.

Халааннаабыт өрүс баран иһэр суолгун бүөлээтэҕинэ үлэҕэ эбэтэр ханнык эмэ былааннаргар мэһэйдэр үөскүөхтэрэ эбэтэр туох эмэ сыыһа туттууну оҥоруоххун сөп; өрүс уута кирдээх буолуута табан өйдөспөт буолууну көрдөрөр; өрүс синньээн быстан хаалыыта быстах мэһэйдэр кыаттарбаттарын эбэтэр күүс-кыах тиийбэтин биллэрэллэр.

ӨТӨХ

Эргэ өтөххө киирии - ыарыыга.
 
ӨТҮЙЭ

Үлэҕэ ситиһии бэлиэтэ.

ӨТҮҮК

Кытара итийбит өтүүгү тута сылдьар буоллаххына, туох эмэ үчүгэй быһыы буолуоҕа эбэтэр ханнык эмэ дьыалаҕа ис сүрэххиттэн ыал-дьыаҕыҥ.
 
П 

ПЕДАЛЬ

Түһээн ханнык эмэ техникэ педалын үктээтэххэ, билэр киµиэхэ көмөлөһүөххэ наада.

ПЕЛЬМЕНЬ

Түүлгэ пельмень сиэтэххэ, санаа туолуута буолуоҕа.

ПИИБЭ

Пиибэни иһэр буоллаххына, үлэҥ табыллыбатыттан уонна кыаттарбатыттан санаарҕыаҕыҥ; дьоннор пиибэ иһэллэрин көрдөххүнэ, сөбүлээбэт дьонноруҥ мэһэйдэһэннэр үлэҕин атахтыахтара.

ПЛЯЖ

Түүлгэ кумахтаах сөтүөлүүр сир көстүүтэ, киһи быстахтан дуоһуйуутун уонна сүрэҕэ суох буолуутун көрдөрөр.

ПОВАР

Түүлгэ кыайа-хото повардыы сылдьар буоллаххына, тирээн кэлбит ханнык эрэ уустук боппуруоска сөптөөх эппиэти булуоххун сөп.

ПОДАРОК

Подарок ыллаххына, оҥоро сылдьар дьыалаҥ түмүгэ көстүөҕэ. Манна подарок көрүҥэ дьыала хайдаҕын көрдөрүөҕэ.

ПОЧТА

Түһээн почта кэлэрин көрдөххүнэ, куһаҕан солуну истиэҕиҥ.

ПОЧТАЛЬОН

Почтальону көрдөххүнэ, сотору кэминэн бэйэҥ сөбүлээбэт, барыһа суох үлэни ылыныаххын сөп.

Р 

РАДИО

Араадьыйанан соһуччу солуннары иһиттэххэ, куһаҕан солун буоллаҕына, кырдьык буолуоҕа.

РЕСТОРАН

Түүлгэр рестораҥҥа аһаатаххына, ситиһии буолуо эбэтэр саҥа доҕоттор көстүөхтэрэ.

РЮКЗАК

Түһээн рюкзагы көрдөххүнэ, атын сиргэ тиийэн улаханнык үөрүөх-хүн сөп.
 
С
 
САА

Түһээн сааны көрдөххүнэ - уол оҕо төрүөҕэ; сааны илдьэ сырыт-тахха көмүскэл уонна көмө көстүөҕэ: саа тыаһын иһиттэххинэ, улахан солуну истиэҕиҥ; саанан ытыы - улахан уоруу, сүтүк буолуо.

СААС

Түүлгэ саас буолуута, хаар ууллуута, баҕа санаа туолуутун, табыллыыны, олох көнөн барыытын түстүүр.

СААХ

Түүлгэ бэйэҥ сааҕын көстүүтэ, туох эмэ туһалааҕы оҥорбутуҥ бэлиэтэ. Төһө туһаны оҥорбутуҥ көрүҥүттэн тутулуктаах буолуо.
Сүөһү сааҕын көрүү - баайга, дьолго; киһи сааҕын көрдөххө - хо-молто, араас мэһэйдэр; саахха түһэр, сыбанар - барыс киириитигэр.

СААХЫМАТ

Саахымат оонньоору бэлэмнэнии буоллаҕына, сотору ханнык эрэ дьыалаҕа биир тылы булуу уустугуруо; билэр киһигин кытта саахымат оонньоотоххуна, кэнники ол киһиги¬нээн биир тылы кыайан булбакка, аанньа өйдөспөт буолан барыаххытын сөп. Эһиги бэйэҕит сыһыаҥҥытыгар күрэстэһэр санаа баһыйан барыаҕа.

САҔЫННЬАХ

Көрдөххүнэ, оҥороору гынар дьыалаҥ туох да туһата суох хаалыа.

САЛААСКА

Таһаҕастаах салаасканы состоххуна - барыс киириэ; салааскаҕа олорон айаннаатаххына, санаабыт санааҕын сотору кэминэн син ситиһиэҕиҥ.

САЛЛААТ

Парааттаан иһэр эбэтэр үөрэххэ сылдьар саллааттары көрдөххүнэ, баҕара саныыргын ситиһиэҕиҥ.

САМОЛЕТ

Самолет көтөн кэллэҕинэ, үчүгэй солуну истиэҕиҥ. 

САҤА

Ким эмэ ыҥырар саҥатын иһиттэххэ, ол киһи ыалдьыан сөп; түһээн соһуччу саҥарбат буолан хааллахха, үлэни-хамнаһы кыайбат буолуу, дьадайыы кэлиэҕэ; өлбүт киһи саҥатын иһиттэххэ, бэйэҥ ыалдьа сылдьар буолуоххун сөп эбэтэр куһаҕан быһыы буолуоҕа.

Түүлгэ хардьыгынас саҥаны эбэтэр итирик киһи саҥатын иһиттэххинэ, туох эмэ куһаҕан, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуон сөп; анньа иһил-либэт, мөлтөх саҥа иһиллэр буоллаҕына, дьиэҕэ-уокка, хаһаайыстыбаҕа эрэйдээх кэм кэлиэҕэ.

Kиһи саҥатын арааран иһиттэххэ дириҥник ырытан быһаарыахха. Kырдьаҕас, үчүгэй көрүҥнээх дьон этиилэрин ордук сыаналыахха, түүлгэ иһиллибит саҥа хаһан баҕарар таба буолуон сөп.

САП

Сабы түһээн көрөр - ыар санааларга; түүлгэ мотуок сап көһүннэҕинэ, үчүгэйи баҕарбат дьон туох эмэ сылтаҕы булан хасыһыахтара, кинилэрдиин тыл-тылга киирсибэт буолуу, этиһии буолуон сөп.

САППЫКЫ

Эрэһиинэ саппыкыны кэттэххинэ эбэтэр кэтэ сылдьар буоллаххына, тымныйан ыалдьыаххын сөп. Сороҕор саппыкыны кэтии дьахтары кытта сыһыан көстүүтэ буолуон сөп.

САХСЫРҔА

Түһээтэххинэ, сахсырҕа арахпат буоллаҕына, ордук саныыр дьоннор эккирэтиһэллэрин бэлиэтэ.

СИБИИННЬЭ

Мөлтөх быһыы, хом түһүү бэлиэтэ. Бэйэтин туһугар ордук кыһанар киһини көрсүөххэ сөп.

СИБЭККИ

Маҥан сибэккилэри хомуйан букет оҥоруу, баҕа санаа туолуутугар, уоскуйууга көстөр.

СИЛЛИИР

Кыра соҕус ороскуоттар тахсыахтарын сөп.

СИППИИР

Түһээн бөҕү сиппийии, эн тускунан дьон санаата, тыла-өһө төһө мунньуллан эрэрин көрдөрөр; сиппиири көрүү - дьиэ иһигэр өйдөспөт буолуу бэлиэтэ.

СИР

Кыра сылдьан билэр сириҥ кыараан, куччаан көһүннэҕинэ, аймахтары кытта сыһыан уустугуруо, кыайан быһаарыллыбат боппуруостар эрэйдиэхтэрэ.

СИР  АҺА

Сир аһын хомуйуу - хомолтоҕо, ыарыыга.

СИРЭЙ

Ыраас, үөрбүт-көппүт сирэй - үчүгэйгэ, үөрүүгэ көстөр; кыыһырбыт, куһаҕан көрүҥнээх сирэй көһүннэҕинэ, көрүҥүн курдук быһыылар буолуохтарын сөп.

Үчүгэй көрүҥнээх сирэйи көрдөххүнэ, үчүгэй, үөрүүлээх сонуннары истиэҕиҥ, санаа-хоту үчүгэй быһыылар буолуохтара; сирэйгин сууннаххына - үөрүү буолуо; сирэйи мыылалаан сууннахха, кырдьыы бэлиэлэрэ кэлэн иһэллэрин бэлиэтэ эбэтэр сыыһа туттууну көннөрүү наада буолуон сөп.

Сирэйгэ кыһыл эбир тахсыбыт буоллаҕына, өр көнөн биэрбэт эрэйдэр баар буолуохтара; сирэй куһаҕан, мөлтөөбүт көрүҥнээх буол-лаҕына, оҥоруохтаах дьыалаҥ табыллыбакка, баҕа санааҥ туолбакка сирэйиҥ көрүҥэ кырдьык мөлтөх буолуон сөп.

СИТИҺИИ

Түһээн туох эмэ үлэҕэ ситиһиини, кыайыыны оҥордоххуна, ол ситиһиигэр сөп түбэһэр ситиһиини илэтигэр оҥоруоҕуҥ.

СИЭП

Түүлгэ сиэпкэ тугу эмэни уктахха, ночоот дуу, сүтүк дуу буолуон сөп.

СИЭРКИЛЭ

Сиэркилэҕэ көрүнүү - доруобай киһиэхэ ыарыыны, онтон ыарыһахха өлүүнү түстүүр.

СОЛОМО

Көһүннэҕинэ - уоруйахтан сэрэниэххэ.

СОН

Атын киһи сонун кэппит буоллаххына, билэр эрэллээх доҕотторуҥ көмөлөрө наада буолуоҕа; үчүгэй сонноох буоллаххына, хайҕал, ытыктабыл кэлиэҕэ; саҥа сону кэттэххинэ, үөскээбит балаһыанньаны таба туһаныаххын сөп. Соҥҥун устан кэбистэххинэ, кыра-быстах кут¬тал суоһуурун бэлиэтэ.

СОЛУН

Түһээн солуну иһиттэххэ эбэтэр билэр киһи солуну эттэҕинэ, кырдьык буолуон сөп.

СОСЕД

Түүлгэ соседтарга тахса сылдьыы кэнниттэн ыаллар эһиэхэ интэриэстэрэ элбиэн эбэтэр эһиги тускутунан билиилэрэ эбиллиэн сөп.

СӨТҮӨ

Ыраас ууга сөтүөлээтэххинэ, дьулуурдаах, кыахтаах буолуоҥ.

СУЛУС

Халлааҥҥа сулустары көрүү, олоҕуҥ сыалын ситиһиигэ туруммуккун көрдөрөр, үрдүккэ тардыһар санаалааххын бэлиэтиир, сыалгын кэнники ситиһиэҕиҥ.

СУНДУУК, ХОППО

Толору маллаах сундуугу көрдөххө - баай буолуоҥ; кураанах сундуук - дьадайыы бэлиэтэ.

СУОЛ

Ыллык суолу сүтэрэн баран көрдүү сылдьар буоллаххына, чугастааҕы кэмҥэ бүтэрээри сылдьар үлэҥ соһуччу атахтаныа.
Көнө, оҥоһуулаах суол устун массыынанан айаннаан иһэр буоллаххына, сотору кэминэн үөрүү, ситиһии буолуо эбэтэр көмө кэлиэҕэ.

СУОППАР

Түүлгэ бэйэҥ суоппардаан иһэр эбэтэр ким эмэ суоппар буолбут буоллаҕына эппиэттээх дьыалаҕын бэйэҥ баһылаан салайа сылдьарыҥ табыллыаҕа.

СУОРҔАН

Суорҕанынан сапта сытар киһиэхэ көмөлөһүү, тирэх буолуу наада буолар; суорҕаны бүрүнэн сырыттахха, мөлтөхпүн, ыалдьабын диэн санаа кыайан хаалбатын бэлиэтэ; саҥа, үчүгэй суорҕан көһүннэҕинэ, үөрүү буолуон сөп.

СУРУЙУУ

Түүлгэр кинигэҕин суруйан бүтэрбит буоллаххына, ситиһии дьэ кэлиэн сөп.

СУРУК

Сурук кэллэҕинэ, кэтэспит киһигиттэн үчүгэй солун кэлиэ.

СУРУНААЛ

Түүлгэ сурунаал көстүүтэ, дьиэҥ иһигэр кэлэн иһэр уларыйыылары, миэбэл атыылаһыыны дуу, өрөмүөн буоларын дуу түстүүр.

СУУЛЛУУ

Түүлгэ сууллан түстэххэ - ночоот буолуо; бэйэтэ кыаммакка сууллан түһэр киһи - мөлтөөбүт киһи, баҕар ыалдьыан сөп; сууллан баран өрүһүнэн тура түстэххэ, өр күүппүт ситиһииҥ дьэ кэлиэҕэ.

СУУМКА

Аһаҕас суумка көһүннэҕинэ, кыра сүтүк эбэтэр уоруу буолуо.

СУУНУУ

Тааска суунуу буоллаҕына, тугу эрэ толоруох буолбуккуттан босхолонуу бэлиэтэ; түһээн сууна тураргын көрдөххүнэ, бэйэҥ олоххор элбэх тапталлаахтаргынан киэҥ туттуоҕуҥ.

СҮГЭ

Түүлгэ сүгэни көрдөххүнэ, сөпсөспөт быһыы, иирсээн буоларын бэлиэтэ; бэйэҥ сүгэлээх буоллаххына, олоххун бэйэҥ эрэ кыаххынан оҥостуоҥ; дьоннор сүгэлээхтэрин көрдөххүнэ, доҕотторгун кытта үйэҥ тухары бииргэ сылдьыаҕыҥ.

Илиигэр сүгэ тута сылдьар буоллаххына, дьолуҥ-соргуҥ барыта бэйэҥ илиигэр баар буолуо; сүгэ уга алдьанан көһүннэҕинэ, ыарыы эбэтэр атын туох эмэ мэһэйдээн үлэ-хамнас атахтаныыта буолуоҕа.

З. Фрейд быһаарыытынан эр киһиэхэ улахан сүгэ уга көстүүтэ эбэтэр оннукка маарынныыр тэриллэр, этин-сиинин кыаҕа-күүһэ эбиллиитин бэлиэтииллэр.

СҮҮЙҮҮ

Туохха эрэ сүүйбүт сүүйүүгүн ааҕар тугу туттаргын толкуйдуур буоллаххына, улахан ночоокко, ороскуокка түһүөххүн сөп.

СҮӨГЭЙ

Сүөгэй иирдэр - үчүгэйгэ, баайга; сүөгэйи сиэһин баҕа санаа туолуутугар.

СҮӨҺҮ

Күөх хонууга мэччийэ сылдьар сүөһүлэри көрдөххө, баай-дуол эбиллиэҕэ; элбэх сүөһүнү көрүү - ардах, хаар бэлиэтэ.
Элбэх ынах сүөһүлэр баран иһэллэрин көрдөххө, баайыҥ эбиллэн барыыта саҕаланыа эбэтэр уһун ардах кэлиэҕэ; баар-суох ынаххытын хара бэкир дьон өлөрдөхтөрүнэ, ытыктыыр киһигитин ыарыы илдьэ барыан сөп.

СҮӨҺҮ СААҔА
Түһээн саахха түһүү, сааҕынан сыбаныы - дьолго, баайга, барыс киириитигэр көстөллөр. Түүл маннык бэлиэлэрэ ордук тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьоннорго элбэхтик көстөллөр уонна үүнээйи хомуура үчүгэй буолан барыс киириитин түстүүллэр.
 
СҮТЭРИИ

Түһээтэххэ туох эмэ сүттэҕинэ, үлэҕэ-хамнаска соһуччу мэһэй көрсүөн сөп; тугу эмэ сүтэрэн кэбиһии, ыарыһах киһиэхэ аһары ку һаҕан түүл буолуон сөп.

СҮҮРҮҮ

Түүлгэр соҕотоҕун сүүрдэххинэ, талыллыбыт ыйааҕын бэлиэтэ, үөһээ диэки, билии диэки ыттан баран иһиэҕин; атын дьону кытта сүүрдэххинэ, сотору дьыалаҥ көнөн барыа, онтон сүүрэн куоттаххына-үлэҕэр үөһээ тахсыаҥ. Түһээн түргэнник сүүрдэххинэ, үлэ-түбүк элбиэҕэ эбэтэр күүс-уох эбиллиэҕэ.

СҮҮТҮК

Түүлгэ сүүтүгү сүтэрэн кэбиһии, санаарҕабыл уонна тиийиммэт буолуу бэлиэтэ.

СЫБАХ

Саҥа сыбаҕы сыбааһын - мөлтөөһүҥҥэ, ыарыыга.

СЫГЫННЬАХ

Эмискэ сыгынньах сылдьар буолан хаалан баран кыбыһыннаххына, уоскуйуу кэлиэҕэ, өр санаарҕыы сылдьыбытыҥ суох буолуо; бэйэҥ сы¬гынньаххын көрүү - дьадайыы, ыалдьыы бэлиэтэ эбэтэр сөбүлээбэт балаһыанньаҕар түбэһиэххэ сөп; билбэт киһиҥ сы-гынньаҕын көрүү – соһуйууга; билэр киһиҥ сыгынньаҕын көрдөххүнэ, сотору киһиҥ дьоҥҥо ылар сыанабыла намтыаҕа, күлүүгэ барыан сөп эбэтэр бэйэтигэр сыһыаннаах туох эмэ кистэлэҥэ арыллыаҕа.

Түүлгэр сыгынньах дьахтары көрдөххүнэ, бэйэҥ баҕа санааларыҥ туолуохтара суоҕа.

СЫМЫЫТ

Сиикэй сымыыты алҕас алдьаттаххына, дьиэлээхтэргин кытта этиһии, өйдөспөт буолуу кэлиэҕэ.

СЫТ

Табаах сыта, буруота кэлэр - көмүскэл баар буолуо.

СЫТАР

Түүлгэ кэргэҥҥинээн бииргэ сытар буоллахха, соһуччу туох эмэ түбэлтэ буолан, быстах аймалҕан тахсан ааһыаҕа; түһээн сытыы - мөлтөөһүн, сылайыы бэлиэтэ.

Түүлгэ билэр киһиҥ сытан кэбиһэр буоллаҕына, улаханнык ыалдьыан сөп.

СЫТТЫК

Түүлгэ сыттык көстүүтэ, сынньалаҥ кэм кэлэн иһэрин бэлиэтэ, хайдах көрүҥнээҕиттэн бу сынньалаҥ тутулуктанар.

СЫЫҤК

Көһүннэҕинэ, сымыйа тыл-өс тарҕаныа; ким эрэ сирэйгэр сыыҥын бистэҕинэ, урукку иэстээх киһиҥ улаханнык сөбүлээбэт буола-буола иэһин төннөрүө эрээри, ким эмэ көмөтүнэн биэриэҕэ.

СЫЫР

Түүлгэ сыыр үрдүгэр тахсыы – ситиһии бэлиэтэ. 

Т
 
ТААС

Дьоннору тааһынан быраҕар буоллаххына, кинилэр тустарынан куһаҕаннык саныыгын; эйигин тааһынан бырахтахтарына, эн тускунан куһаҕаннык этэллэр.

ТАБА

Табалаах киһи тиийэн кэлэрин көрдөххүнэ, булдуҥ табыллыа; табаны көрдөххүнэ, халлаан тымныйыа.

ТАБААХ

Булчукка түһээтэххинэ табаах биэрэхтэринэ - бултуйуон сөп; табаах тартаххына - доруобай буолуоҥ; түүлгэ табаах тарда сылдьар буоллаххына, кыра быстах дьыалаҕа быһаарыыны булаары гыммытыҥ бэлиэтэ; табаах уматтан тардан бардаххына, ханнык эрэ саҥа дьыаланы саҕалаары гынаҕын.

ТАБЛЕТКА

Түүлгэ таблетканы көрдөххө, кыра буолан баран олус наадалаах дьыалаҕа ситиһии буолуон сөп.

ТАЙАХ МАС

Түһээн тайах маска өйөннөххүнэ - дэҥнэнии, ыарыы булуо; сиргэ сытарын көрдөххө - кыра, быстах мэһэйдэр көрсөллөр; кырбаатахтары¬на - ночооттор тахсыахтара; бэйэҥ кими эмэ кырбаатаххына, сыыһа туттуу кэнниттэн өйдөнүөҥ.

Тайах маһынан охсуһар буоллаххына, сотору эн толкуйдаргын урут сөбүлээбэт үчүс дьоннор ылынар буолуохтара.

ТАҤАС

Саҥа таҥаһы көрүү – ыарыыга, санаарҕабылга ылларыыга; хааннаах таҥаһы көрүү - дэҥ-оһол, куһаҕан быһыы буолуон сөп. Таҥаһыҥ дьөлөҕөстөөх буоллаҕына, элбэх иэскэ киириэҥ: түүлгэ таҥас сууйдахха - ыарыы эбэтэр хомолто буо¬луо.

ТАҤНЫЫ

Хос-хос таҥныы - санаа-оноо элбээһинигэр тиэрдэр.

ТАПОЧKА

Дьиэҕэ кэтэр тапочка көһүннэҕинэ, атын дьонтон тутулуктаах буолуу кэлиэн сөп; булан аҕаллахха атын киһини бэйэҕиттэн тутулуктаах буолууга киллэрэ сатааһын баҕар кыаллыан сөп.

ТАПТАЛ

Түүлгэр тапталлааххын кытта таптастаххына, чугастааҕы кэмҥэ баҕа санааҥ туолуоҕа, барыҥ-барыта табыллыаҕа.

ТАРААНЫЫ

Баттаххын тараанар буоллаххына, доруобуйаҥ уонна үлэҥ-хамнаһыҥ үчүгэй туруктаах буолуохтара.

ТАРАКААН

Түүлгэ таракааннары көрдөххө - харчы баар буолуо; аһары элбэх таракааннар мэһэйдээтэхтэринэ, эн тускунан соччото суохтук этэл-лэр.

ТАҺАҔАС

Түүлгэр таһаҕас сүгэ сылдьар буоллаххына, уһун дьоллоох олохтоох буолуоҥ; таһаҕаһы көтөҕөн кыайдаххына, ыарахан үлэни кыайыаҥ; атын киһи таһаҕас сүгэ сылдьарын көрдөххүнэ, эйиэхэ эрэй, үлэ эбиллиэ.

Түүлгэ таһаҕаһы илдьэ иһэн ыарырҕатар буоллаххына, үлэҕин кыайымаары гынаҕын дуу эбэтэр доруобуйаҥ мөлтөөн эрэрэ дуу буолуон сөп.

ТАХСАН КИИРЭР СИР

Түһээн көрдүүр буоллахха, тиийиммэт буолууттан тахса сатааһын эбэтэр ис адаарыйыыта буолуон сөп; көрдөххө - санаарҕабыл, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуо: түстэххэ - барыс киириэ; онно-манна тахсан киирдэххэ, ночоот буолуо.

ТЕЛЕФОН

Түүлгэ телефону көрөн, звоноктуур тыаһын иһиттэххэ, кэлэн иһэр көрсүһүү бэйэҥ санаабыккынааҕар ордук улахан суолталаах буолуоҕа.

ТЕЛОГРЕЙКА

Тоҥон телогрейканы ылан кэттэххинэ, сотору буолан баран харчы кэлиэн сөп.

ТЕПЛИЦА

Түүлгэ үчүгэй көрүҥнээх теплица көһүннэҕинэ, уруккуттан соччо сөбүлээбэт дьоҥҥун кытта эйэлэһии, иллэһии буолаары гыммытын бэлиэтэ.

ТЕХНИКА

Ханнык эрэ техниканы көрө сатаан туохха аналлааҕын быһаара сатаатаххына, сотору ханнык эмэ үлэни толкуйдаан булуоҥ эрээри онтон улахан туһа тахсыа суоҕа.

ТИГЭЭЙИ

Түүлгэ тигээйини көрдөххүнэ, эйиэхэ үчүгэйи баҕарбат дьоннор арааһы этэллэрин истиэҕиҥ; тигээйини өлөрүү эбэтэр үүрүү, ити дьонноргор кыаттарбаккын көрдөрөр.

ТИИС

Түүлгэ хааннаах тиис түстэҕинэ -чугас аймах өлөр; хаана суох тиис түстэҕинэ - ыраах аймах өлүөҕэ эбэтэр чугас дьонноргун кытта сыһыан мөлтүөҕэ; үөһээ тииһиҥ түстэҕинэ - бэйэҕиттэн аҕа саастаах киһи өлүөн сөп.

Тиистэриҥ куһаҕаннарын көрүү - ыарыыга; тииһи тууруу - сөбүлээбэт киһигин кытта арахсыы бэлиэтэ; тииһи ылан көрөн баран оннугар уктахха, кэргэниҥ аймахтарыгар куһаҕан быһыы тахсыан сөп.

Тиистэри саҥа оҥотторуу буоллаҕына, олох көнөн барыаҕа; билэр киһиҥ тимир тиистэрдээҕин көрдөххө, ол киһи тулалыыр дьонуттан ордук сананар буолан эрэрин эбэтэр атыттартан туох эрэ биллэр уратыланан иһэрин бэлиэтэ; үчүгэй, маҕан тиистэрдээх буоллахха, бары дьыала барыта тупсан барыаҕа, баҕа санаа туолуута буолуо.

ТИИТ

Түүлгэ күөх, үүнэн турар тииттэри моонньоон куурдаары гыммыттарын көрүү киһи атын дьоҥҥо эрэлин сүтэриитигэр эбэтэр куһаҕан санаалара мунньустууларыгар көстөр; түүлгэ тиит эбэтэр бэрэбинэ тостуута, киһи соһуччу өлүүтүгэр көстөр бэлиэ.

Күөх, үүнэн турар тииттэр - үөрүү, дьол бэлиэлэрэ; улахан тииккэ ыттыы – ситиһии, кыайыы бэлиэтэ; тыаҕа тиит охтор буоллаҕына, хомолто, куһаҕан быһыы буолуо; кураанах, хаппыт тииттэри көрдөххө, эрэй, үлэ эбиллиэ, дьону кытта сыһыаҥҥа ситэ өйдөспөт буолуу үөскүөҕэ. Дьиэ таһыгар тиит охтон сытара көһүннэҕинэ - өлүү буолуо.

Түүлгэр тиити охтордоххуна, омуннураҥҥын аһары түһүөлээн бэйэҕэр куһаҕаны оҥостуоххун сөп.

ТИМИР

Тимиртэн оҥоһуктары көрдөххүнэ, үлэҥ – хамнаһыҥ сыаналаныа; дьэбиннээх тимирдэри көрүү кэнниттэн санаарҕабыл, ыарахан санаалар киириэхтэрэ.

ТИМИРИИ

Түүлгэ ким эмэ тимирэн хаалбыт буоллаҕына, үөрүү, баҕа санаа туолуута буолуо; ким эмэ тимирэрин көрдөххө - үөрүү буолуо.

ТИРИИ

Тирииттэн тигиллибит таҥастары, кууркалары көрдөххө, эргиэн эҥин табыллыаҕа; хара тирии таҥастаах дьону көрүү, туспа санаалаах, өйдөспөт дьоҥҥун кытта көрсүһүүгэ көстөр.

ТИРЭЭПКЭ

Таҥас тирээпкэни көрдөххө, элбэх быстах ороскуоттар улахан суолтата суох буолуохтарын сөп.

ТОБУК

Тобукка баас таҕыстаҕына, үлэҕэ сыһыан мөлтүөҕэ эбэтэр олоххо түбүктэр элбиэхтэрэ.

ТОҔУУ

Тугу эмэ тохтоххуна – этиһии, тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиэ.

ТОЙОН

Түүлгэр билэр киһиҥ тойон буолбут буоллаҕына, кырдьык сотору кэминэн үлэтигэр өрө тахсыаҕа.

ТОҺОҔО

Тоһоҕону саайыы, таба быһаарыыны булбутуҥ бэлиэтэ.

ТӨБӨ

Киһи төбөтө өрүскэ устан барара көһүннэҕинэ - өлүү буолуо; быстыбыт төбөнү тута сылдьар буоллаххына, сөптөөх этиини ылыммакка дьыалаларыҥ сүгүн табыллыбакка эрэйдиэхтэрэ.

ТӨЛӨБҮР

Туохха эмэ харчы төлүүр буоллахха, соһуччу тугу эмэ атыылаһар кыах баар буолуон сөп.

ТӨҤҮРГЭС

Төҥүргэһи түөрүү - эрэйтэн босхолонуу бэлиэтэ; түһээн улахан төҥүргэһи көрдөххө, иннигэр тумнуллубат улахан мэһэй баарын бэлиэтэ.

ТӨРӨӨБҮТ  КҮН

Түүлгэ бэйэ төрөөбүт күнүн бырааһынньыктааһын көһүннэҕинэ, санаабыт санааҥ туолуоҕа, уһуннук дьоллоохтук олороруҥ бэлиэтэ; атын киһи төрөөбүт күнүгэр сырыттахха, ол киһилиин биир тылы булар уустугуруо.

ТӨРӨППҮТТЭР

Түүлгэ тыыннаах төрөппүттэр үчүгэй көрүҥнээх көстүүлэрэ, үөрүүнү, үчүгэйи түстүүр; төрөппүттэр хара таҥастаах буоллахтарына, олоххор ханнык да үөрүү-көтүү чугастааҕы кэмҥэ суох буолуо; са¬наарҕаабыт, куһаҕан көрүҥнээх көһүннэхтэринэ, бары дьыалаларгар, дьиэҕэр-уоккар табыллыбат буолуу кэлиэн сөп.

ТУМАН

Түһээн тумаҥҥа мунан хааллаххына, үлэҕэр сыыһа-халты туттуулар улахан ночоокко түһэриэхтэрэ.

ТУОРАТЫЫ

Түүлгэр эйигин туоратар, аахайбат буоллахтарына, доҕотторгуттан арахсыаххын эбэтэр тугу да күттүөннээҕи оҥорбоккуттан санааргыах¬хын сөп.

ТУРААХ

Тураах маска олорор буоллаҕына, куһаҕан солун кэлиэ; көтө сылдьар уонна дааҕыргыыр буоллаҕына, куһаҕан быһыы буолуоҕа эбэтэр ким эрэ өлүөҕэ.

ТУСТУУ

Түүлгэ тустан хоттордоххо - ыарыы булуо; тустан кыайдаххына - үчүгэй буолуоҥ, үтүөрүөҥ; дьон туста дуу, охсуһа дуу сылдьалларын көрдөххүнэ, ыалдьыт кэлиэ. Бу ыалдьыттан эн үлэҥ-хамнаһыҥ быһаччы тутулуктаах буолан, соччо сөбүлээбэт эрээри үөрэ-көтө көрсүһүү буолуоҕа, ол эрээри өйгүт-санааҕыт биир буолуо суоҕа.

ТУТУУ

Саҥа дьиэни туттуу, оҥостуу – куһаҕаҥҥа, өлүүгэ.

ТУУС

Түүлгэ тууһу сиэһин буоллаҕына, бэйэҥ сатаабаккыттан ыарахан кэмнэр кэлэллэрин оҥостуоҥ; туус тоҕуннаҕына – тыл-тылга киирсибэт буолуу үөскүөҕэ.

ТҮМҮК

Түһээн быа түмүктэрин баайдаххына, бэйэҥ дьыалаларгын бэйэҥ быһаараргын сөбүлүүгүн.

ТҮННҮК

Түннүгүнэн киирии - туох эрэ чиэһинэйэ суох быһыыны оҥорууга кыттыһыы: түннүгүнэн көрдөххүнэ, солуннары истиэҕиҥ.

Таһырдьаттан түннүгүнэн дьон көрөр буоллахтарына, эн тускунан араас кэпсэтии тыл-өс буолуоҕа; олорор дьиэ түннүгэ алдьаныыта, ыал олоҕун сорох түгэннэрэ ыалларыгар биллиилэригэр көстөр; түннүктэн сууллар киһи көһүннэҕинэ, тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиэҕэ эбэтэр билсэр киһилиин арахсыы буолуон сөп.

Түннүгүнэн көрдөххө өлбүт киһи төбөтө сытар уонна онно бэйэ сылдьар буоллаҕына, аймахтарыгар туох эрэ ыарахан быһыы буолуон эбэтэр санаарҕабыл кэлиэн сөп.

ТҮҺҮҮ

Үөһээттэн сууллан түһүү, тугу эмэ сүтэрии бэлиэтэ эбэтэр санаа түһүүтэ буолуон сөп: уһуктаах таастардаах хайаттан төкүнүйэн түһүү - дэҥ-оһол эчэйии бэлиэтэ.

ТҮҮ

Түүлгэ киһи этигэр түү үүнэн хаалыыта эр киһи уонна дьахтар өйдөрүгэр-санааларыгар тус-туспа өйдөбүлү биэрэллэр. Эр дьоҥҥо сорох миэстэлэригэр  түү үүнэн хаалбыта эттэрэ-сиинэрэ ордук тупсубутун, күүһүрбүтүн бэлиэтиир буоллаҕына дьахталларга санаарҕабылы үөскэтэллэр.

ТЫА

Түүлгэ үчүгэй көрүҥнээх күөх тыа, үлэ-хамнас үчүгэйдик баран иһэрин көрдөрөр; үрдүк улахан тииккэ үөһээ ытыннаххына, үлэҕэр ситиһии кэлиэҕэ;  умайбыт, куһаҕан көрүҥнээх тыа көстүүтэ дьону кытта сыһыан мөлтөөһүнүгэр, уопсай тылы булуу уустугуруутугар көстөр эбэтэр үлэ-хамнас дьыалата мөлтөөн барыа диэн сабаҕаланар.

Түһээтэххэ үүнэн турар тыа куһаҕан көрүҥнэнэн көстүүтэ үлэ-хамнас дьыалата улаханнык мөлтөөһүнүгэр көстөр. Kуурбут-хаппыт тыа көһүннэҕинэ, оҥоруохтаах дьыалаҥ бииргэ үлэлиир дьоҥҥун кытта тапсыбаккыттан улаханнык атахтаныан сөп; алдьаммыт, охтубут тиит көстүүтэ өлүү-сүтүү буолаары гыммытын бэлиэтэ; хаппыт-куурбут тиит көстүүтэ соҕотох туран хаалбыт киһини эмиэ бэлиэтиэн сөп.

ТЫАЛ

Чуумпу сылаас тыал - санаа табыллыытыгар: күүстээх тыал түстэҕинэ - үлэ-хамнас атахтанар; кэннигиттэн тыал үрдэҕинэ, үлэ-хамнас үчүгэй өттүгэр уларыйыыта буолуоҕа.

ТЫАС

Араас тыл сүрэ. Түүлгэ саа тыаһа иһилиннэҕинэ, кэтэһэр сонуҥҥун истиэҕиҥ.

ТЫЙМЫЫТ

Көрдөххүнэ - харчылаах буолуоҥ.

ТЫЛ

Түүлгэр айаҕын иһигэр тылыҥ улаатан хаалбыт буоллаҕына, элбэх саҥаҕынан дьоннору эрэйдиэҕиҥ.

ТЫҤЫРАХ

Түүлгэ алдьаммыт тыҥырах дьыала ситэ табыллыбатыгар эбэтэр ыалдьыыга көстөр; алдьаммыт тыҥыраҕы эмтээтэххэ, баайдахха табыллымаары гыммыт дьыала дьэ табыллыаҕа, өйдөһүү буолуоҕа.

Kирдээх тыҥырах көстүүтэ таба сыаналаабат буолууттан сыыһа-халты туттууга көстүөн сөп.

ТЫЫ

Түүлгэ тыынан устан кытыыга этэҥҥэ тигистэххинэ, олоҕуҥ эрэллээх, ситиһиилээх буолуо; тыыга иккиэ буоллаххытына, эйэлээх кэргэнниилэр буолуоххут.

ТЭЛЛЭЙ

Тэллэйи хомуйдахха, барыс киирэригэр олус ууруллуо; тэллэйи сиэтэххэ быстах ыарыы булуон сөп.
 
ТЭРИЭЛКЭ

Кураанах тэриэлкэ көһүннэҕинэ, дьиэ иһигэр санаарҕабыл киириэ, баҕа санаа туолумуон сөп.
 
У

УЙА

Уйатыгар олорор көтөрү көрдөххө - үөрүү буолуо; көтөр уйатын алдьаттахха, дьиэҕэр аймалҕан кэтэһэр.

УЛЛУҤАХ

Саппыкы эбэтэр бачыыҥка уллуҥаҕа көһүннэҕинэ, барыга-бары сэрэх¬тээхтик сыһыаннаһа сылдьыахха.

УМУҺАХ

Киһи умуһаҕын хаһа сылдьар буоллаххына, тиийиммэттик, кыараҕастык олороруҥ бэлиэтэ; хаһыллыбыт киһи умуһаҕын көрдөххө, аймаҕыҥ эбэтэр билэр киһиҥ өлүөҕэ эбэтэр эрэй, санаарҕабыл кэлиэҕэ.

Түүлгэ умуһахха түһэ сыһыы буоллаҕына, урукку билсиилээхтэрин эбэтэр аймахтарын сыыһаларыттан тэмтэрийэ сыһан баран өрүһүнүөххүн сөп.

УҤУУ

Түһээн уҥан хааллаххына, өр күүппүт куттанар санааларгыттан дьэ босхолонуоҕуҥ эбэтэр чугас аймахтаргыттан ким эмэ ыалдьыаҕа эбэтэр куһаҕан сонуннары истиэххин сөп.

УРУЙ

Уруйдааһын, айхаллааһын буоллаҕына, ночоот буолуо.

УСТУУ

Туох эмэ кыра тэрилинэн устар буоллаххына, баҕа санааҕын толоруоххун кыаҕын тиийбэт буолан хомойоҕун.

Чуумпу уунан устуу, эйэлээх, холку олоҕу түстүүр.

УҺАНЫЫ

Уһанар дьиэ - дьоллоох дьиэ; уһанар тэриллэри көрдөххө, түбүктээх үлэ көстүө.

УТАТЫЫ

Утатаҥҥын, утаххын ыраас уунан ханнардаххына – дуоһуйуу буолуо.
 
УТУЙУУ

Түүлгэ утуйуу - мөлтөөһүн, ыалдьыы бэлиэтэ.

УУ

Түүлгэ ууну көрдөххө - былыттаах күн үүнүө; уу суох буолута көһүннэҕинэ, ыраас күннэр буолуохтара.

Эргийэ турар ууга түспүт киһи көһүннэҕинэ, өйдөспөт буолууттан дьыалаларыҥ мөлтүөхтэрин, эн тускунан саарбахтык этиэхтэрин сөп; сүүрүктээх ууга турдаххына эбэтэр сөтүөлээтэххинэ - доруобай буолуоҥ; уста турар ууну туораан таҕыстаххына - санааҕын ситиһиэҥ.

Ыраас, сүүрүктээх ууну көрдөххүнэ, кэлэн иһэр кэмиҥ эрэллээх, дьоллоох буолуо; дьалкытан ууну тохтоххо, санаа түһүүтэ, хос-хос үлэлэр буолуохтара; түүлгэ дьону уунан ыһар буоллаххына, эн өйгүн-санааҕын итэҕэйэр дьон элбиэхтэрэ.

Түүлгэ уу суох сириттэн тохтор буоллаҕына, туох эмэ куһаҕан быһыы эбэтэр өлүү буолуоҕа; тымныы ууну истэххинэ, өй-санаа уоскуйуута кэлиэ, доруобай буолуоҕуҥ; иһэр уу кирдээх эбэтэр сылаас буоллаҕына, мөлтөөһүн, ыалдьыы буолуон сөп; түүлгэ ууну кэһии - ардах, хаар бэлиэтэ.

Муоста анныттан уу тоҕуннаҕына, ким эмэ куһаҕаннык саныаҕа, үчүгэйи баҕарбаты көрдөрөр бэлиэ.

Түүлгэ хонууну ыраас уу ыллаҕына, төһө да ыарырҕатан, кыайымаары гынным дуу дии санаатаргын даҕаны сыалгын ситиһиэххин сөп. Сөп соҕус дохуоттаах буолуоххун син.

Ууга харбааһын, улаханнык эрэйдэнэн ыараханы, эрэйи этэҥҥэ туорааһыны көрдөрөр. Харбыы сылдьааччыны бэйэҥ көрөр буоллаххына, ыараханы дьулуурдаахтык туорааһыны бэлиэтиир.

Олоххо, өйгө-санааҕа уларыйыылар кэлиилэригэр түүлгэ уу ылыыта көстүөн сөп. Бу уларыйыылар төһө күүстээх буолуулара уу кэлиитэ хайдаҕыттан тутулуктанар.

Kиһи түүлүгэр кирдээх, сытыйбыт, көҕөрбүт уу санаа түһүүтүгэр, өй-санаа  мөлтөөһүнүгэр көстөр.

Уу түннүккэ диэри дэбиличчи ылан аастаҕына өр санаарҕыы сылдьыбыт дьыала дьэ табыллар суолга киириэҕэ, санаарҕабыл ааһыаҕа.
 
УО

УОЙУУ

Уойбут-топпут, тупсубут киһи – ыарыһах киһи.

УОЛ

Түһээн кыра уолу көрдөххүнэ – кэмсинэҕин. Ханнык эрэ дьыалаҕар ситэтэ суох, кыра оҕолуу быһаарыныыны ылынаары гыммыккын бэлиэтиир.
 
УОРУЙАХ

Түүлгэр эйигиттэн уорбут буоллахтарына, соһуччу солуннары ис-тиэҕиҥ; бэйэҥ уоруйах буоллаххына, искэр сөбүлээбэт дьыалаҕын оҥороору гынаҕын, баҕар кыра барыс киириэн сөп; түүлгэр уоруйаҕы көрдөххүнэ, быстах дьыалаҕын ситиһии дьэ буолуон сөп.

УОТ

Улахан уот умайыыта - күүстээх тыл-өс тарҕаныыта; уоту умуруоруу - тыл-өс мөлтөөһүнэ, хаптайыыта. Түүлгэ отуу уота умуллан хаалыыта олус итэҕэйэ, эрэнэ санаабыт дьыала табыллыбатыгар эбэтэр олох суола бүтүүтүгэр көстүөн сөп.

УОТТАР

Халлааҥҥа көтө сылдьар уоттары ким эрэ ытыалаан суулларан түһэрэрин көрдөххө, иннигэр көһүтэр дьиксиниилээх түгэннэри аһарыаҕыҥ.

Ү
 
ҮЛЭ

Түһээн үлэҕэр үлэлии сылдьар буоллаххына, тэрилтэҥ үлэтэ - хамнаһа атахтанарын бэлиэтэ эбэтэр сүрэҕиҥ үлэтэ мөлтүөҕэ; үлэлии сылдьар дьону көрдөххүнэ, оҥоруохтаах үлэҥ хойутаан да буоллар та¬быллыан сөп.

ҮҤКҮҮ

Түүлгэр үҥкүү тыла эттэххинэ, чугас аймахтаргыттан өлүү- сүтүү тахсыа; үҥкүү – киһи өлүүтүгэр: күөх хонууга элбэх буолан &quot;Ленка¬-енка&quot; курдук үҥкүүнү үҥкүүлээһин буоллаҕына, баҕа санаа туолуута, доҕотторгун кытта биир санаалаах буолуоҕуҥ; үҥкүүлүү сылдьар дьон көстүүлэрэ, хомолтолоох дьыала элбэх киһини хаарыйарын бэлиэтэ, ханнык эмэ уларыйыылар буолуохтара.

ҮС  МУННУК

Түүлгэ ханнык эрэ үс муннуктааҕы көрдөххө, кыра да буоллар ситиһии, үөрүү, дьол буолуо.

ҮРҮТ

Үрүтү көрдөххө - сэрэхтээх буолуохха наада; дьиэ үрдэ сууллуута, улахан кутталга көстөр бэлиэ; дьиэ үрдүттэн обуой хастанан түһүүтэ, ордук санааччылар баар буолууларын биллэрэр, дьону кытта сыһыаны тупсарарга ыҥырар көстүү буолар.

Дьиэ үрдүгэр эбэтэр туох эмэ үөһээ тахсыы – ситиһии бэлиэтэ.

ҮРҮҮМКЭ

Толору үрүүмкэни көрдөххүнэ, барыс киириэ эбэтэр санааҥ туолуо; кураанах үрүүмкэ - ночоот дуу, сүтүк дуу буолуо; үрүүмкэ алдьаныыта - үөрүүгэ; улахан курустаал үрүүмкэ көстүүтэ, аатыҥ-сураҕыҥ киэҥник тарҕанарын бэлиэтэ.

ҮТҮЛҮК

Түүлгэ үтүлүк кэтэрдэ сатааһын, тугу эмэ ситиһэргэ үөрэтии бэлиэтэ; кэтэ сылдьар буоллаххына, дьулуурдаах буолаҥҥын баҕа санааҕын ситиһиэҕиҥ.

ҮҮН

Акка үүнү кэтэрдэ сатааһаххына, бэйэҥ көрүүлэргин атын соччо сөбүлээбэт киһиэхэ иҥэрэ сатааһыныҥ көстүүтэ буолуон сөп. ¬үн көрүҥэ үчүгэй буоллаҕына, оҥоро сатыыр дьыалаҥ ситиһиилээх буолуо.

ҮҮНЭЭЙИ

Дьиэҥ таһыгар күөх үүнээйи эбэтэр мастар үүнэн тураллара, эйиэхэ билиини-көрүүнү, баай-талым олоҕу түстүүр. Ханнык эрэ күөх үүнээйини көрдөххүнэ, түбүктээх үлэ кэнниттэн дуоһуйуу кэлиэҕэ.

ҮҮТ

Түһээн кимнээххэ эрэ үүттэн оҥоһуллубут туох эрэ маҕаны сиэтэххинэ, ол дьоннор сүөһүлэрэ өлүө; элбэх үүтү көрүү - баай буолууга; үүтү иһии - доруобай буолууга; үүт тоҕуннаҕына, ол-бу кыра ночооттор тахсыахтара.

Аһыйбыт үүтү, суораты истэххинэ, билэр дьонноруҥ эрэйдэнэллэриттэн санааргыырыҥ бэлиэтэ эбэтэр кинилэри кытта өйдөспөт буолууга көстөр; үүт иһэр буоллаххына, доруобуйаҥ көнөн барыа эбэтэр ким эмэ сабыдыалыгар кыайан тахсыбат гына киириэххин сөп.

ҮӨ 

ҮӨН

Ытыскар үөн тахсыбыт буоллаҕына - байан барыаҥ; төбөҕөр эмискэ үөн тахсыбыт буоллаҕына, өй-санаа эбиллиэн эбэтэр баай буолуоххун сөп.

ҮӨР

Үөр саҥатын истии - солуҥҥа.

ҮӨРҮҮ

Түүлгэр күлэн-салан үөрдэххинэ - хомолто кэлиэ; үөрдүм дии са-наатаххына, үлэҥ-хамнаһыҥ сыаналаныа.

ҮӨРЭНИИ

Түһээн үөрэнэ сылдьар буоллаххына, эн чугас истиҥ доҕоттордооххун.

Ф

ФОНАРЬ

Илиигэ тутуллар электрическэй фонаригынан сырдатыы - ханнык эмэ соһуччу түгэннэр буолуохтарын сөп эбэтэр кыра, быстах дьыаланы ситиһии буолуон сөп.

ФОКУС

Түһээн ханнык эмэ фокуһу көрдөрөр эбэтэр ким эрэ көрдөрөрүн көрөр буоллаххына, куһаҕан балаһыанньаҕа түбэһэн бараҥҥын, бары күүскүн, кыаххын түмэҥҥин, улахан эрэйинэн аһарыаххын сөп.

Х

ХААЙЫЫ

Түһээн хаайыыга олорор дьону көрдөххө, эн бэйэҥ итэҕэйэр дьонноргор ылыахтаах бырааптарын биэрэргэ дьулуһаҕын. Хаайыыга киирэртэн быыһаныы буолуута, барыс киирэр үлэтигэр кыттыһаргын көрдөрөр.

ХААЛТЫС

Хаалтыс бааммыккын көрдөххүнэ, үлэ-хамнас табыллыбакка тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиэҕэ.

ХААЛЫЫ

Эккирэтэ, сүүрэ сатаан баран, автобустан хаалан хаалыы буоллаҕына, санааҕын уурбут дьыалаҕын атын кыайбат биричиинэлэриҥ мэһэйдээннэр, кыайан ситиспэккэ хаалыаҕыҥ.

ХААМЫЫ

Сөбүлүүр сирин устун сатыы хаамыы, дуоһуйууну, уоскуйууну түстүүр; хараҥа тыа, хараҥа хонуу устун хаамыы, эрэй, үлэ элбииригэр.

ХААН

Түүлгэ хааны көрдөххүнэ, хаан аймахтарыҥ кэлэллэр; илииҥ хааннаах буоллаҕына, ханнык эрэ куттал суоһуурун, сэрэнэ сылдьар наадалааҕын өйдөтөр; хаан тохторун көрдөххүнэ, аймахтаргыттан ким эмэ ыалдьыан сөп эбэтэр кинилэр тустарыгар санааҕа-онооҕо түһүү буолуоҕа. Хааннаах таҥаһы көрдөххө, сороҕор улаханнык сыыһа туттуу эбэтэр куһаҕан сурах да буолуон сөп.

ХААР

Ыраас хаардаах хонууну, халдьаайыны көрдөххө, үчүгэй сонуннары истиэҕиҥ эбэтэр баҕа санааҥ туолуоҕа; ыраас, сырдык хаар устун хаамтахха, санаа туолуута, үөрүү буолуон сөп.

ХААРТЫ

Хаарты оонньооччулары көрөр буоллаххына, ким эрэ албыныгар киирэн биэрэҥҥин ночоокко түһүөххүн сөп; хаарты оонньооччулары көрдөххө, хомойуу, албыннатан ночоокко түһүү буолуон сөп.

ХААРТЫСКА

Түүлгэ хаартыска көһүннэҕинэ, урукку доҕотторгун кытта көрсүһэн ааспыты ахта санааһын буолуоҕа.

ХААһЫ

Түһээн хааһы сиэбит киһи - санаата туолбат.

ХААТЫҤКА

Түүлгэ хаатыҥка көһүннэҕинэ, чугас киһигин кытта эн буруйгунан тахсыбыт иирсээн этэҥҥэ ааһыаҕа.

ХАЙА

Хайаны дабайан тахсыы – ситиһиигэ, дьылы этэҥҥэ туорааһыҥҥа; хайа үрдүгэр сылдьыы - санаа көтөҕүллүүтүгэр, туолуутугар.

ХАЛААТ

Халаат кэттэххэ, өтөр үтүөрбэт ыарыы булуоҕа.

ХАЛДЬААЙЫ

Түһээн халдьаайы үрдүгэр тахсыы туох эмэ ситиһии бэлиэтэ буолар; халдьаайы анныгар турдахха, ханнык эмэ улахан мэһэйдэр баҕа санаа туолуутун мэһэйдиэхтэрэ.

ХАЛЛААН

Түүлгэ халлаанынан көтө сылдьыы – ситиһиигэ, санаа туолуутугар; ыраас, сырдык халлааны көрүү - дьолго.

ХАЛТАРЫЙЫЫ

Түһээн ханааба устун халтарыйан аллараа диэки түһэн иһии буоллаҕына, күһэлтэҕэ киирэн, кыайан уларытар кыах суох буолан, олоҕун куһаҕан, мөлтөөһүн диэки салаллан эрэр буолуон сөп.

ХАПКААН

Көрдөххүнэ, барыта үчүгэй курдук эрээри туох эрэ куттал баара чахчы.

ХАППЫЫСТА

Хаппыыстаны быһыы, хомуйуу буоллаҕына, аһара дэлэмсийэн ыһан-тоҕон, дьадайыы буолаары гыммытын көрдөрөр.

ХАПТАҺЫН

Хаптаһыны эрбээһин, уһаныы – киһи өлүүтүгэр.

ХАРАҤА

Бэйэҕин хараҥаҕа көрдөххүнэ - мөлтөөн-ахсаан барыаҕыҥ; сырдыкка тахсан кэллэххинэ, иннигэр күүтэр ыарахаттары этэҥҥэ мүччү түһүөххүн сөп; түүлгэ хараҥаттан эмискэ куттаныы кэнниттэн, соһуччу быстах кыыһырыы буолан ааһыан сөп.

Хабыс-хараҥаҕа илииҥ иминэн сирдэтэн этэҥҥэ баран иһэр буоллаххына, таба сэрэйэҥҥин сөптөөх суолу булбутуҥ бэлиэтэ буолуон сөп; хараҥаҕа сылдьар буоллахха, туохха түбэспити ситэ сыаналаабат буолуу бэлиэтэ.

ХАРАХ

Уоттаах хараҕынан ким эмэ куһаҕаннык көрдөҕүнэ, аймахтаргыттан тутулуктаах дьыалаларыҥ табыллыбаккалар эрэйдиэхтэрэ эбэтэр эйигин туох эрэ дьыалаҕа буруйдуу саныахтара.

Түүлгэ харах кыайан аһыллыбат, көрбөт буолан хаалыыта, ночоокко түһүүгэ эбэтэр мөлтөөһүҥҥэ, күүс-кыах суох буолуутугар, ыалдьыыга көстөр.

ХАРАХ УУТА

Харах уута ыгыллан тахсыыта, алдьархай кэлэн иһэрин бэлиэтэ.

ХАРЧЫ

Кылапаччыгас тимир харчыны көрүү - харах уутугар; харчыны булуу-байыыга; кумааҕы харчыны ааҕар - барыска; түһээтэххинэ кумааҕы харчыны биэрдэхтэринэ, кырдьык харчы кэлиэҕэ; албын харчылар көһүннэхтэринэ, кыаттарыа дии санаабыт дьыалаҥ кыайан табыллыа суоҕа; улахан харчылары көрдөххө, солуннары истии буолуо.

ХАҺЫАТ

Хаһыаты ыллаххына - улахан солуну истиэҕиҥ.
 
ХАҺЫЫ

Муодарҕатар, соһутар хаһыы - дьонноргуттан көмө кэлиэн сөп; тыаҕа кыыл хаһыытын иһиттэххэ, билэр киһиҥ улаханнык эчэйиэн сөп эбэтэр туох эмэ быһылааҥҥа түбэһиэҕэ.

ХАТ

Түүлгэ эр киһи хат дьахтары көрдөҕүнэ, оҥоро сылдьар үлэтэ кэмигэр ситиһиилээх буолуон сөп эбэтэр олоҕор туох эмэ уларыйыы тахсыаҕа.

ХАТЫЙЫЫ

Хатыйыыттан оҕуннаххына, үлэҕэр соһуччу мэһэй баар буолуо.

ХАТЫҤ

Үүнэн иһэр хатыҥчааны көрдөххө, көһүппэтэх өттүттэн туһалаах дьыала арыллан тахсыаҕа.

ХАТЫЫЛАР

Көрдөххүнэ, кыра, бытархай мөлтөх быһыылары көрсүөҕүҥ, арай олору эрдэ суох гымматаххына олоруҥ улаатан барыахтара.

ХАХХАН

Түүлгэ хаххан көстүүтэ ханнык эрэ сөбүлээбэт, биллибэт күүстэр тулалаабыттарын бэлиэтэ; тугу эмэ бултаабыт хаххан көһүннэҕинэ, үчүгэйэ суох, быстах дьыалалартан босхолонуу буолуо; тыаҕа хаххан хаһыыта иһилиннэҕинэ, куһаҕан сурах иһиллиэ, билэр дьоҥҥор куттал суоһуон сөп.

ХОДУОҺУННЬУК

Түүлгэр ходуоһунньугу көрдөххүнэ, үөрүү, дьол эбиллиэ, дьоллоох буолуоҥ, атын дьон сөбүлүүр буолуохтара.

ХОЛЛОРООН

Ханаабаттан, холлороонтон кыайан тахсыбакка баран иһии буоллаҕына, бэйэ кыаҕынан кыайан уларыппат балаһыанньаҕа киирэн хаалыы бэлиэтэ буолар.

ХОЛУОЧУК

Түһээн холуочуйбут курдук эбэтэр үөрэн чэпчээбит буоллаххына, кыра - быстах дьыалаҥ табыллыаҕа эбэтэр үөрүү буолуоҕа.

ХОМУНУУ

Айаннаары малын хомунар киһи көстүүтэ, арахсыы, тэйсии буолаары гыммытын көрдөрөр.

ХОМУС

Хомус эбэтэр чуораан тыаһын иһиттэххинэ, туох эмэ дьиктини ис-тиэҕиҥ.

ХОНУУ

Түһээн күөх оттоох хонууну көрдөххө, барыс дуу, үөрүү дуу буолуоҕа; хара буор хонууну көрүү - ыар санааларга, дьадайыыга.

ХОРТУОППУЙ

Хортуоппуйу буһарыы - уоскуйууга, санаа туолуутугар.

ХОРУОП

Түһээтэххинэ хоруоп көһүннэҕинэ, искэр куттана саныырыҥ туох да төрүөтэ суох буолуо.

ХОС

Түннүгэ да аана да суох хоско хааттардаххына, дьоннору кытта сибээһиҥ мөлтүөҕэ, соҕотох сылдьарыҥ элбиэҕэ.

ХОТУУР

Түүлгэ хотууру булан ыллахха эбэтэр сытарын көрдөххө, соһуччу көһүппэтэх дьыалаттан соһуйуу буолуон сөп.

Ч
 
ЧААСКЫ

Түһээтэххинэ чааскы алдьаннаҕына, туох эмэ үчүгэй буолуо; чааскыны эбэтэр аһыыр иһити көрдөххүнэ, сотору олоҕун көнөн барыа.

ЧАЛБАХ

Чалбаҕы көрдөххө - баай, барыс киириэҕэ; ыраас уулаах чалбаҕы кэһии - санаа туолуутугар; чалбахха түһүү – куһаҕан дьоннору кытта көрсүһүөҥ.

ЧАҺЫ

Хары чаһыта баар буоллаҕына, дьиэҕэ-уокка биир тэҥник, холкутук олоруу бэлиэтэ.

ЧИЭРБЭ

Ытыскыттан кыра чиэрбэлэр тахсан иһэллэрин кыһыйан ыраастаатахха, эт-сиин араас кирдэртэн ыраастанан эрэрин бэлиэтэ.

ЧОРООН

Түүлгэ чороон хайыннаҕына - сылгы дуу, биэ дуу сүтүөҕэ.

ЧОХ

Кылапаччыйар таас чох көһөҥөтүн көтөҕө сырыттаххына эбэтэр көрдөххүнэ, элбэх күүстээх, кыахтаах буолаҥҥын санаабыт санааҕын ситиһиэххин сөп.

ЧОХУ

Чохуну көрдөххө, харчыга иэскэ киирии, тиийиммэт буолуу кэлиэҕэ.

ЧОЧУНААХ

Үргээн ылан сиэтэххэ, сөпсөспөт буолуу, этиһии тахсыан сөп.

ЧУУРКА

Түүлгэр чуурка көһүннэҕинэ, урут бииргэ үөрэммит эбэтэр үлэлээбит киһигин кытта көрсүөҕүҥ.

ЧҮМЭЧИ

Умайа турар чүмэчи – куһаҕаҥҥа.

ЧЫЫЧААХ

Чыычаах уйатын көрдөххүнэ, олоххор дьоллоох буолуоҥ; уйаҕа олордоххуна - үөрүү буолуо.

ЧЭР

Илии чэрэ - баайга-дуолга көстөр.

ЧЭЙ

Түүлгэ чэй иһиитэ буоллаҕына, үлэ-хамнас ыараханнык, бытааннык барыыта саҕаланыа; итии чэйи үрэ-үрэ истэххэ, оҥоруллуохтаах дьыалаҕа ээл-дээл сыһыаннаһыыттан бытаарыы тахсыан сөп.

ЧЭРЭНИИЛЭ

Тоҕуннаҕына эбэтэр ньамайданнаххына, туох эмэ дьыалаҕар сыыһаны-халтыны оҥорбутуҥ биллиэҕэ.

Ш

ШАРФ

Моойго шарфигы кэтии - ыалдьаары гыннахха эбэтэр ким эмэ баһылааһыныгар киирэн биэриигэ көстөр; моонньугар баанар шарфигы уоран ылан хаалыылара, ыалдьаммын мөлтөхпүн диэн олохсуйан хаалбыт са¬нааттан босхолонуу, ыарыыттан үтүөрүү эбэтэр атын дьон салайалларыттан арахсыы буолуон сөп.
 
Ы
 
ЫАЛ

Түүлгэ чугас ыалгын кытта кэпсэттэххэ, араас хоп-сип тарҕаныаҕа.

ЫЙ

Түүлгэ үчүгэй, сөбүлүү көрө ыйыҥ көстүүтэ, өйгө-санааҕа улахан уларыйыылар кэлэн иһэллэрин бэлиэтиир.

ЫЙЫТЫЫ

Ким эмэ доруобуйатын туһунан ыйыттахха, ол киһи доруобуйатын туһугар кыһанара буоллар табыллыа этэ.

ЫАЛДЬЫТ

Бэйэҥ ыалдьыт буоллаххына, элбэх ороскуокка түһүөххүн сөп эбэтэр доҕоргун кытта арахсыы буолан эрэрин бэлиэтэ; ыалдьыт кэлиитэ саҥа дьыаланы саҕалаары, туохха эрэ кыттыһаары гыммытын бэлиэтэ.

ЫҤЫРЫА

Үчүгэй ыҥырыалар көһүннэхтэринэ, бириэмэтин таба туһанан барыстаах кэпсэтиилэри оҥосторго сөп буолбута буолуо эбэтэр эргиэн эҥин дьыалата табыллыан сөп.

ЫҤЫЫР

Айаннаан иһэн ыҥыырыҥ холборуйан түстэҕинэ, туһааннаах дьыалаҥ табыллыа суоҕа; көрдөххө - айаннааһын бэлиэтэ; алдьаммыт, куһаҕан көрүҥнээх буоллаҕына, дьыала атахтанар, аанньа табыллыбат.

ЫРБААХЫ

Сырдык дьүһүннээх саҥа ырбаахылаах буоллаххына, үөрүү, ситиһии буолуо.

ЫРЫА

Ким эрэ ырыатын иһиттэххэ - солуннары истиэҕиҥ; үчүгэй ырыа буоллаҕына, үчүгэй солуннар буолуохтара; бэйэҥ ыллаатаххына, мөлтөх быһыылар буолуохтара.

Түһээн ким эмэ ыллыы турарын көрдөххө, билэр дьонноруҥ дьиэлэригэр санаарҕабыл кэлэн, эн эмиэ санааҕа ылларыаҕыҥ; хорунан ырыаны иһиттэххэ, билэр дьон элбээн барыахтара, аатыҥ-суолуҥ биллэн барыа.

ЫСКААП

Таҥас уурар ыскаабы хаһан, онтон таҥас ылар буоллаххына, урукку кэмнэргэ баһылаабыт ньымаларгын хаттаан сөргүтэн туһанаары гыммыккын көрдөрөр. Итиннэ көрөр таҥастарын төһө үчүгэйдэрэ, ол мунньуммут уоппутун төһө туһалаах буолуохтарын көрдөрөр.
Түүлгэ кураанах ыскаап көстүүтэ, тугу эрэ баар дии санаабытыҥ суох буолаары гыммытын көрдөрөр.

ЫСКАМЫАЙКА

Олордоххуна, билэр дьонноруҥ ортолоругар ылар миэстэҥ үрдээн иһиэҕэ.

ЫСТААН

Ыга тутар ыстааны кэтии, дьахтары баҕара санааһын араас көстүүлэрэ.

ЫСТАНЫЫ

Түүлгэ өрүтэ ыстаҥалыыр буоллаххына, урут кыттыһа илик саҥа дьыалаҕар кыттыһаары дуу, тугу эмэ саҥаны оҥороору дуу гыммыккын. Ыстаныы хайдах быһыылаах буолара дьыала төһө табылларын быһаарар; түүлгэ араас мэһэйдэри ыстанар буоллаххына, олоххор көрсөр үгүс ыарахаттары этэҥҥэ туорааҥҥын ыламмыт сыалгын толоруоххун сөп.

ЫТ

Ыт оҕото көһүннэҕинэ, эдэр доҕоруҥ көрсүөҕэ; ыты өлөрүүнү көрдөххүнэ, ночоокко түһүөххэ сөп эбэтэр ханнык эрэ куттал суоһуур, ол иһин сэрэхтээх буолуохха; түһээн үчүгэй ыты көрдөххүнэ, доҕоруҥ кэлиэҕэ; ыт үрэрин иһиттэххинэ, үчүгэй сонуну истиэҥ; ытыраары гынар ыт көһүннэҕинэ, куһаҕан майгылаах киһини көрсүөҕүҥ эбэтэр бэйэҥ майгын мөлтөөн ылар кэмэ кэлиэҕэ.

Түүлгэ ыт олус элбэхтик көстөр бэлиэ буолар.
 
Маҥан ыт - доҕор, үчүгэй майгы буолар. Үчүгэй көрүҥнээх маҥан ыт көстүүтэ, сөбүлүүр доҕоруҥ билсэ сылдьыаҕа, кини үчүгэй майгына буолар.

ЫТАРҔА

Түһээн ытарҕатын кэтэр дьахтары көрдөххүнэ, кыыс оҕо төрүөҕэ. Уһун синньигэс улахан ытарҕаны кэтэр дьахтар көһүннэҕинэ, аймахтаргар уол оҕо төрүөҕэ.

ЫТТЫЫ

Үөһээ диэки ытта сатыыр, салҕанар, бэлэмнэнэр буоллаххына, ханнык эрэ дьыаланы оҥоро сатыырыҥ билигин кыаллар кыаҕа суоҕун көрдөрөр.

ЫТЫС

Ытыс тэһэҕэс буолан хаалыыта көһүннэҕинэ, дьонноруҥ дьыаланы ночооттоохтук кэпсэтэр диэн этиэхтэрэ; ытыһыҥ түүлээх буоллаҕына, барыстаах дьыалаҕа кыттыһыаххын сөп.

Ытыһыҥ кыһыйдаҕына - харчы ылыаҕыҥ.
 
ЫТЫРДЫЫ

Түүлгэ ытыртаххына - дьоллоох буолуоҥ.

ЫТЫЫР
Түһээн ытыыр буоллаххына, туох эрэ куһаҕан быһыы, алдьархай кэлээри гыммыт. Түүлгэр ким эрэ ытыыр саҥатын иһиттэххинэ, ким эмэ эн көмөҕөр наадыйар буолуон сөп; кыайан тутуммакка күүскэ ытаан марылаатахха, үөрүү буолуо. Өр кэтэспит үөрүүлээх түгэниҥ дьэ кэлиэн сөп.

Э
 
ЭБИСИЙЭЭНЭ

Түүлгэ эбисийээнэ көһүннэҕинэ, үчүгэйи санаабат дьон албын тылларыгар киллэрэннэр бэйэлэригэр туһалаах дьыаланы оҥотторо сатыахтарын сөп.

ЭККИРЭТИИ

Куһаҕан дьоннор эккирэттэхтэринэ, элбэх эрэйдэр тахсыахтара.

ЭМП

Эмп иһиттэрин көрүү - эмтэниигэ.

ЭМЭЭХСИН

Куһаҕан түүлгэ маҕан таҥастаах эмээхсин көһүннэҕинэ, билэр кырдьаҕас киһиҥ өлүүтүттэн улахан санаарҕабылга түһүөҕүҥ.
Хара таҥастаах эмээхсин көһүннэҕинэ, санаарҕыырга ханнык эмэ төрүөт көстүөҕэ; уһун маҥан баттахтаах, маҥан таҥастаах эмээхсин көстүүтэ, кырдьаҕас киһи өлүүтүттэн улахан санаарҕабылга түһэриҥ бэлиэтэ.

ЭРБИИ

Эрбии тыаһа - үлэ-хамнас, дьиэ-уот дьыалата үчүгэйдик баран иһэрин биллэрэр; илии эрбиитинэн эрбиир буоллаххына, эн ханнык да үлэни кыайар үлэһит киһигин.

ЭРИЭН  ҮӨН

Түүлгэ эриэн үөн сыыллан иһэрин көрдөххө, иннэ-кэннэ биллибэт, үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруон сөптөөх өйдөөх-санаалаах киһини көрсүөххэ сөп.

ЭҺЭ

Түһээн эһэни көрүү улахан куһаҕан быһыыга көстөр, эйиэхэ улахан кыахтаах киһи куһаҕаны оҥоруон эбэтэр ханнык эмэ саба түһүүттэн көмүскэнэр кэм кэлиэн сөп.

Эһэ өллөҕүнэ - улахан тойон өлүө.

ЭТ

Сиикэй эти сиэһин - ыарыыга; эти буһарыы - үчүгэйгэ; сиикэй эбэтэр тоҥ эти көрдөххө, сөбүлээбэт быһыыларыҥ буолуохтара эбэтэр албыҥҥа түбэһиэҥ.

Эт эттиир буоллаххына, эн үлэҕэр ханнык эрэ атахтаныы тахсаары гыммыт, бары дьыалаларга сэрэхтээхтик сыһыаннастаххына табыллыаҕа эбэтэр сөбүлээбэт киһигиниин көрсүһүү буолара буолуо эбэтэр аймахтаргын кытта атааннаһыы буолуон сөп.
Элбэх буспут эт көһүннэҕинэ, кыра, аска-үөлгэ сыһыаннаах барыс киириэ.

ЭТИҤ

Түүлгэ этиҥ эттэҕинэ, дьону кытта сыһыаҥҥар сыысхал тахсыаҕа, соһуччу түбэлтэттэн уһун санаарҕабыл кэлэн ааһыаҕа.

ЭЧЭЙИИ

Туоххун эмэ эчэттэххинэ, инники буолар түбэлтэлэргэ бэйэҥ ночооттоох хаалыаҕыҥ. Түһээн киһи эчэйбитин көрдөххүнэ, айаҥҥа онно-манна сылдьаргар сэрэхтээх буол, барымыаххын да сөп.

[[Категория: Ааптардар-К. Каженкин Иван Иванович]]
[[Категория: Уйулҕа үөрэҕэ]]</text>
      <sha1>rmtpk1t6nccplcpy0jpadc6ocsfnssy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1720</id>
    <revision>
      <id>6910</id>
      <parentid>6909</parentid>
      <timestamp>2018-01-15T00:04:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>6910</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="422430" sha1="bm1y6thm7g7w9dvzdcfoe2zzu2n0l2t" xml:space="preserve">ДОРҔООННОР ӨЙГӨ-САНААҔА ДЬАЙЫЫЛАРА Дьокуускай 2013

АННОТАЦИЯ

Дорҕоон, тыас киһиэхэ дьайыыта хаһан да уларыйбат. Өскүөкүлэни кыһыйар, кычыгырыыр тыас киһиэхэ олус куһаҕаннык иһиллэр, киһи хаһан да үөрэммэт куһаҕан тыаһа. Оҕо «ыы» диэн ытыыр саҥата киһи истэригэр биир саамай куһаҕан, тулуйбат дорҕоонунан ааҕыллар.
Куһаҕан дорҕооннор куһаҕан тыллары, кырыыһы, онтон үчүгэй дорҕооннор үчүгэй тыллары, алгыһы үөскэтэллэр. Дорҕоон, тыас долгуннары үөскэтэринэн киһи мэйиитигэр, ийэ кутугар быһаччы дьайыыны оҥорор. Тыл иччитэ киһи өйүгэр-санаатыгар дорҕооннорунан дьайарын быһааран биһиги бу үлэбитигэр киллэрдибит.

Бары ааҕааччыларга ананар. 

Звук действует на человека своими разными волнами. Действие звука на человека никогда не меняется. Неприятные звуки навсегда остаются неприятными.
Для широкого круга читателей.
   
Иван Иванович Каженкин – Хааһах Уйбаан.

ААН ТЫЛ

Дорҕоон, тыас киһиэхэ дьайыыта хаһан да уларыйбат. Өскүөкүлэни кыһыйар, кычыгырыыр тыас киһиэхэ олус куһаҕаннык иһиллэр, киһи хаһан да үөрэммэт куһаҕан тыаһа. Оҕо «ыы» диэн ытыыр саҥата киһи истэригэр биир саамай куһаҕан, тулуйбат дорҕоонунан ааҕыллар.
Куһаҕан дорҕооннор куһаҕан тыллары, кырыыһы, онтон үчүгэй дорҕооннор үчүгэй тыллары, алгыһы үөскэтэллэр. Дорҕоон, тыас долгуннары үөскэтэринэн киһи мэйиитигэр, ийэ кутугар быһаччы дьайыыны оҥорор. Тыл иччитэ киһи өйүгэр-санаатыгар дорҕооннорунан дьайарын быһааран биһиги бу үлэбитигэр киллэрдибит.

Саха тыла олус былыргы кэмҥэ үөскээбитинэн төрүт, өй-санаа өйдөбүллэрин билигин да сүтэрбэккэ иҥэринэн сылдьар. Хас биирдии дорҕоон бэйэтигэр сөп түбэһэр өйү-санааны үөскэтэр. Тыл өйгө-санааҕа дьайар күүһүн, өйдөбүлүн дорҕооннорун дьайыылара оҥороллор. Биһиги бу үлэбитигэр тылбыт сүрүн дорҕоонноро киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор дьайыыларын ырытыахпыт.
Үчүгэй, киһи сөбүлээн истэр дорҕоонноро үчүгэй санаалары, тыллары  үөскэтэллэр уонна алгыска туттуллаллар.

Үчүгэй дорҕооннор төһө да үгүстэрин иһин куһаҕан дорҕооннор, туохтар эмэ алдьанар, үлтүрүйэр тыастара айылҕаҕа элбэхтэр.

Куһаҕан дорҕооннордоох, киһи өйүгэр-санаатыгар куһаҕан өйдөбүллээх тыллары кырыыска тутталлар. Кырыыс диэн тыл «кыр» уонна «ыыс» диэн тыллар холбоһууларыттан үөскээбит. Кыр диэн туох эрэ алдьанар, үлтүрүйэр тыаһа. Ыыс диэн куһаҕан тылынан ааттаа, эт диэн өйдөбүллээх. Бу «ыыс» диэн тыл «ыы» уонна «ыс» дорҕооннор холбоспуттарыттан үөскүүр. «Ыы» диэн ытааһын дорҕооно, онтон онно «ыс» диэн дорҕоон эбиллэн ытааһыны ыс, тарҕат диэн өйдөбүллэнэр. 

Биир өйдөбүлү биэрэр дорҕооннор холбоһууларыттан сахабыт тыллара олус былыргы кэмнэргэ үөскээбиттэр. Тылбыт үөскээбит бу төрүт тутулугун сүтэрэ, симэлитэ илигинэн киэн туттарбыт уонна харыстыырбыт күүһүрэн биэриэ этэ. 

Бу кэмҥэ бука бары сахабыт тылын харыстыыр санаабыт эбиллэн иһэр. Ол эрээри тугу, ханнык тылларбытын аан маҥнай харыстыахтаахпытын кыайан быһаарбакка сылдьабыт. «Тыл – санааны салайар» диэн үлэбитигэр тылбытын хайдах харыстыырбытыгар аналлаах барыл оҥорбуппут. Онно билигин туттулла сылдьар, билэр тылларбытын барыларын үс тус-туспа бөлөххө араарбыппыт:

1.	Төрүт тыллар. Бу тылларга киирсэллэр; төрдүттэн сахалыы, киһиэхэ бэйэтигэр, ыалга, итэҕэлгэ, баһылаабыт үлэтигэр-хамнаһыгар уонна айылҕаҕа сыһыаннаах билигин баар, туттулла сылдьар тылларбыт.

2.	Үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаах саҥа киирэр тыллар.

3.	Үөрэх-билии киирии тыллара.

Бу үс бөлөх тыллартан төрүт тылларбытын туспа арааран ылан ордук күүскэ, хас биирдии дорҕооннорун букатын уларыппакка эрэ харыстаатахпытына тылбыт үйэлэргэ уларыйыа суоҕа диэн этэбит. Бу быһаарыы үлэ-хамнас уонна үөрэх-билии тыллара олох сайдан истэҕинэ хайаан да уларыйалларын, саҥа тылларынан эбиллэллэрин таба өйдөөн, туспа арааран, бу тыллар төһө да уларыйдаллар, эбилиннэллэр даҕаны омукпут төрүт тыла уларыйан хаалыа суоҕа диэн төрүккэ олоҕурар. Ол аата төрүт тылларбыт уларыйбатахтарына омукпут хаһан да уларыйыа суоҕа диэн хас да көлүөнэлэр усталарыгар, ыраах барар быһаарыыны үөскэтэр.

Бу үлэбитигэр ол санаабытын ордук чиҥэтэн, кэҥэтэн биэриини оҥордубут. Саха төрүт өйө-санаата ийэни - ийэ диэн уонна аҕаны - аҕа диэн ааттыырга иҥэн сылдьарын аахайбакка сылдьарбытын өссө чинэтэн санаттыбыт. Ол курдук сорохторго, төрөппүт ийэлэрин «мама», аҕаларын «папа», эбэлэрин «баба», эһэлэрин «деда» диэн ааттааччыларга дорҕооннор дьайыылара сыыйа-баайа өйү-санааны уларытарын, төрөппүттэргэ, аймахтарга сыһыаны мөлтөтөн иһиэн сөбүн быһаарабыт.

Улуу Өктөөп революциятын кэнниттэн сэбиэскэй былаас саҥа үүннэрбит дьоно, саҥалыы сайдыбыт суруйааччылар көмөлөрүнэн  ийэни «мама» диэн, онтон аҕаны «папа» диэн ааттааһыны бүтүн Сойуус үрдүнэн тарҕаппыттара.
 
Арҕааҥҥы омуктар саҥарар саҥаларын быһаччы үтүктүүттэн киирбит дорҕооннор саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэттэр, атын өйдөбүлү биэрэллэр, ол иһин бу кэнники кэмҥэ төрөөбүт оҕолор ийэлэрин, аҕаларын аанньа ахтыбат, тылларын истибэт буола улааталлара элбээтэ.

«Ма» диэн ынах маҥырыыр дорҕооно. «Манна баарбын» диэн өйдөбүлү биэрэр.
 
«Па» диэн сирэр, сиргэнэр дорҕоон. Саха дьоно сиргэмсэхтэр, «па», «пахай», «пыы» диэн буоллар эрэ абааһы көрөллөр, аҕынньылара төллөр, сөбүлээбэттэр. 

Билигин бу дорҕооннор дьайыылара түүрдэртэн төрүттээх нууччаларга уруттаан тиийбитин нууччалар ахсааннара биллэрдик аҕыйаан эрэриттэн билэбит. Эр дьоннорун өйдөрө-санаалара туруга суох буолан арыгыга ыллараллара, сыыһа-халты туттуналлара, быстах быһыыга киирэн биэрэллэрэ элбээтэ. Улаханнык сэрэнэргэ сөптөөх кэм биһиэхэ да кэллэ эрээри, биһиги төрөппүттэрбит кыһаммакка, аанньа ахтыбакка, өй-санаа туруга суох буолуутун атыттарга, учууталларга эҥин сыбыы сылдьаллара хомолтолоох.

Саха тылын харыстааһын диэн төрүт тылларбытын, ол аата киһиэхэ бэйэтигэр, ыалга, итэҕэлгэ уонна айылҕаҕа сыһыаннаах былыргыттан баар, билэр, тутта сылдьар тылларбытын ордук кыһанан харыстааһын, дорҕооннорун уларыппат буолуу ааҕыллар.

Хас биирдии саха тылын дорҕооно киһи өйүгэр-санаатыгар тус-туспа өйдөбүллэри үөскэтэрин таба өйдөөн тылбытын уларыппакка, ордук күүскэ харыстыыр кэммит кэллэ. Киһи өйө-санаата саҥа сайдан эрдэҕинэ үөскээбит олус уһун үйэлээх сахабыт тыла сайда, үүнэ туруохтун!

Бары биир санаалаахтарбытыгар, үлэбитин бэчээттээн таһаарыыга көмөлөспүт бар дьоммутугар истиҥ махталбытын тириэрдэбит.
 
ДОРҔООННОР ӨЙГӨ-САНААҔА ДЬАЙЫЫЛАРА

Саҥарар саҥабыт, хас биирдии тылбыт тус-туспа дорҕооннортон хомуллан үөскүүллэр уонна сахабыт төрүт тылларыгар дорҕоонноро биэрэр өйдөбүллэрэ тыл суолтатыгар сөп түбэһэллэр. Ол курдук «ыы» диэн куһаҕан, ытааһын дорҕооно хаһан да үчүгэй тылы үөскэппэт.

Суруйарга анаан дорҕоону бэлиэтээһини буукуба диэн ааттанар. Кэлин буукубаҕа үөрэнэммит буукуба ордук суолталаах курдук өйдүүрбүтүттэн тылбыт дорҕоонноругар сөптөөх суолтаны биэрэрбитин умнан эрэбит.
 
Тыл иччитэ, ол аата бу тыл киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор дьайыыта ханнык дорҕооннортон хомуллан үөскээбититтэн улахан тутулуктаах. Дорҕоон дьайыытыттан киһи мэйиитигэр хамсааһыннар үөскээннэр, ол дорҕооҥҥо сөп түбэһэр үчүгэй эбэтэр куһаҕан санаалары үөскэтэллэр. Саха тыла олус былыргы кэмҥэ үөскээбит тыл буолан айылҕаҕа үөскүүр дорҕооннору кытта биир тутулуктааҕын иҥэринэн, билигин даҕаны сүтэрбэккэ сылдьар.

Биһиги тылбыт олус былыргы, дьон саҥа өйдөрө-санаалара сайдан, киһи буолан, киһилии быһыыланан эрэр кэмнэриттэн ыла үөскээн олоҕун булбут тыл буолар. Ол иһин ураты билии биһиги тылбытыгар иҥэн сылдьар. Бу билии сүрүн дакаастабылынан саха тылыгар киһини эрэ атыттартан барыларыттан, ол аата бары тыынар-тыыннаахтартан; кыыллартан, көтөрдөртөн, балыктартан, араас маллартан туспа арааран, сайдыыны ситиһэр өйдөөҕүн-санаалааҕын, салгын кута сайдарын ураты бэлиэтээн «ким», «кимий?» диэн ыҥырыллар, «кини» диэн ааттанар, онтон атыттар бары; «ол», «бу», «туох», «тугуй?» диэн ааттаналлар, соннук ыҥырыллаллар. Өй-санаа бу курдук арахсыытын билии, киһиэхэ эрэ салгын кута, өйө-санаата түргэнник сайдарын быһааран таба туһанар буолуу, киһи атын тыынар-тыыннаахтартан бэйэтин ойуччу, ордук үрдүктүк туттарыгар аналлаах уонна киһи атыттары, кыралары өссө аһынар, харыстыыр, көмүскүүр санаатын улаатыннарыан сөп. 

Киһи өйө-санаата сайдыытын туспа арааран аналлаах тылларынан бэлиэтээһин саха тыла киһи өйө-санаата саҥа сайдан, киһилии быһыыланар, кыбыстар, кэмсинэр, суобастанар буолан эрдэҕинэ үөскээбитин быһаарар. Өй-санаа сайдыыта былыргы олохтон, кыыллар, көтөрдөр өйдөрүттэн-санааларыттан тирэх ылан сайдан, өрө тахсыыта киһи буолууга ыҥырар «Киһи таҥара» үөскээһинигэр тириэрдибитэ. Киһи таҥаралаах буолуу өй-санаа сайдыытыгар ылар оруолун, тутулуктарын үөрэтиини сахалар оччотооҕу кэмнэртэн ыла дириҥник баһылаабыттарын биллэрэр. Ол курдук үчүгэй киһи буолуу баҕа санаата оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн иҥнэҕинэ, улаатан баран ол баҕа санаатын ситиһэн үчүгэй киһи буолар кыахтанарын сахалар былыргы кэмнэртэн ыла туһаналлар эбит.

Дорҕоон киһи мэйиитигэр, ийэ кутугар быһаччы дьайар суолталаах. Дорҕоон эбэтэр тыас киһиэхэ дьайыыта хаһан да уларыйбат. Өскүөкүлэни кыһыйар, кычыгырыыр тыас киһиэхэ олус куһаҕаннык иһиллэр, киһи хаһан да үөрэммэт куһаҕан тыаһа. Оҕо «ыы» диэн ытыыр саҥата киһи истэригэр биир саамай куһаҕан, тулуйбат дорҕоонунан ааҕыллара хаһан да уларыйыа суоҕа. Ол курдук киһи «ыы» диэн ытыыр саҥаны истээт ыксыыр, тэһииркиир, уйулҕата хамсыыр, көмөлөһө охсор баҕата киирэр.

Дорҕоон киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор ити ураты дьайыыларыгар олоҕуран хас биирдии тылбыт дорҕоонноро туох суолталаахтарын, өйбүтүгэр-санаабытыгар оҥорор уларыйыыларын ырытыахпыт:

«А» - дорҕоон өй-санаа баарын быһаарар. Аанньа истибэтиттэн дуу, тоҕо дуу аҥардастыы «аа» диэн саҥаран иһэр киһи өйө-санаата аҕыйах, аҥала соҕус буолара быһаарыллар. Аҥала соҕуһа биллэр Аҥаа Моҕус аата онно сөп түбэһэр.

Олус былыргы, аан бастакы тыллар биирдии эрэ сүһүөхтээх буолалларын үөрэхтээхтэр дакаастаан тураллар. Биһиги сахалар киһи өйүн-санаатын, саҥаны айарын быһаарар соҕотох «ай» диэн тылбыт биир эрэ сүһүөхтээх, икки эрэ дорҕоонноох. 

«А» диэн өй-санаа баарын уонна «й» диэн өй-санаа куруук хамсыы, эбиллэ-көҕүрүү, уларыйа турарын быһаарар дорҕооннор холбоһоннор бу «ай» диэн тылы үөскэтэллэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн, бу ай диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх, биир өрүтэ үчүгэйи оҥоруу буоллаҕына, атына куһаҕаны оҥорууну быһаарар. Ол аата киһи биир мэйиилээх буоларынан туох баар оҥорор быһыыта барыта, оҥорон таһаарбытын кэнниттэн биирдэ биллэн, арыллан үчүгэйгэ эбэтэр куһаҕаҥҥа тус-туспа арахсалларын бу ай диэн тылбыт соҕотоҕо табатык быһаарар.

«Ай» диэн тыл Сир үрдүгэр баар тыынар-тыыннаахтартан киһиэхэ эрэ сыһыаннаах. Ол курдук киһи эрэ өйө-санаата, салгын кута сайдарынан саҥаны айыыны кини эрэ оҥорор кыахтааҕын арааран, чопчулаан быһаарар.

Киһи тугу барытын оҥороругар аан маҥнай санаатыгар оҥорон ырытан көрөрүн быһыытынан «ай» диэн тыл киһи санаатыгар сыһыаннаах. Тугу барытын аан маҥнай санаабытыгар оҥорон көрөбүт, айабыт. Бу санаабытыгар оҥорон көрбүппүтүн илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, «ай»  диэн тылбытыгар «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн айыы, саҥаны айыы буолан тахсар, дьоҥҥо биллэр.

Тылбыт санааттан оҥорон таһаарыыга уларыйар. Ол кэнниттэн биирдэ эрэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллэн, тус-туспа араарыллар кыахтанар.

«А» уонна «р» дорҕооннор холбоспуттарыттан «ар» диэн тыл үөскээн тахсар. «Ар» диэн тыл маннык өйү-санааны биэрэр дорҕооннортон  хомуллан үөскээбит:

А - өй-санаа баарын быһаарар дорҕоон;

Р – «ыр» дорҕоон. Бу дорҕоон ырдьыгыныыр, кыыһырар, тэйитэр аналлаах. Хоһуланан «рр» диэҥҥэ тиийэн хааллаҕына ордук күүһүрэр, ырдьыгынааһыҥҥа быһаччы кубулуйар.

Ар – ардыргыыр, араарар, ыһар, үрэйэр, алдьатар тыл. Ар-бур буоллулар диибит. Ар – ытырыам, тэйэ оҕус диэн өйдөбүллээх. Ыт «Ар-ар» диэн үрэр. Бу тылтан арбах, аргыар, араллаан диэн куһаҕан суолталаах тыллар үөскүүллэр.

Бу курдук быһааран истэххэ саха тылыгар элбэх дорҕооннор айылҕаҕа үөскүүр тыастарга, дорҕооннорго сөп түбэһэллэр. Биһиги бу үлэбитигэр тыл киһиэхэ биэрэр өйдөбүлэ дорҕооннорун охсууларыттан, ол аата хайдах саҥарыллалларыттан, иһиллэллэриттэн олус улахан тутулуктаахтарын уонна соннук өйү-санааны киһиэхэ үөскэтэллэрин арыйабыт.

Киһи истэригэр ис киирбэх, үчүгэй дорҕооннордоох уонна өйдөбүллээх тыллартан алгыһы үөскэтэн туһанабыт.

Хас биирдии дорҕоон киһи мэйиитигэр дьайан хамсааһыны, санаалары үөскэтэн өйө-санаата уларыйыытыгар тириэрдэр. Мэйиигэ субу хамсааһыннарга сөп түбэһэр санаалар үөскүүллэр.
  
И – дорҕоон өй-санаа туругун быһаарар.

Ии – уһаабыт «ии» дорҕоон төгүрүк, иннэ-кэннэ биллибэт, төрдө-төбөтө көстүбэт, эргийэ турар иини биллэрэр. «Ии» дорҕоон күн-дьыл эргиирин, сайын кэнниттэн кыһын хайаан да кэлэрин, үчүгэй куһаҕаҥҥа кубулуйарын, куһаҕан үчүгэйинэн солбулларын, олох эргийэн биэрэрин барытын холбуу быһаарар олус улахан суолталаах дорҕоон. Бу дорҕоонтон үөскүүр тыллар өй-санаа туругар улахан дьайыылаахтар, ол курдук:

Ийэ – оҕо ийэтэ, төрөппүт аата. Бу тыл дорҕоонноро; «и», «й» уонна «э» бары холбоһоннор оҕо өйүн-санаатын төрүттүүллэр, туругун олохсуталлар.

Иир - өй-санаа хамсааһына, буккуллуута, туруга суох буолуута.

Иит – иитэн бэлэмнээ, өйү-санааны биэр, бэрис. 

Иин – умуһах, дьаама, тимирии, аллараа түһүү, мөлтөөһүн.

Иис – тугу эмэ тигии, иистэнии, холбоһуу.

Ил – эйэ, илгэ.

Илгийэр – тарҕанар, биллэр.

Ис – киһи сүрүн чааһа. Сахалар билиилэринэн киһи бэйэтин кистэлэҥ, кимиэхэ да биллэрбэт санаалара ис санаа диэн ааттаналлар.

Иһиирии – иһиирэр тыаһы таһаарыы. «Иһииримэ» диир сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ. Иһиирии салгыны хамсатар, эрийэр, соһуччу уларыйыыны үөскэтэр.

Н – дорҕоон «ын» диэн ааттанар. Бу дорҕоон ыгыллыыны, симиллиини, баттааһыны үөскэтэр, өйү-санааны намыратар, уоскутар аналлаах. Бу дорҕоонтон нам, намырай, нэм, нэмий, налый  диэн тыллар үөскүүллэр.

О - дорҕоон олоҕу уонна олох салҕанан иһиитин кытта быһаччы сыһыаннаах. О дорҕоонтон үөскүүр тыллар; ол, обот, олох, оҕо, ойуун, омук.

Саха тылыгар «ө» дорҕоонтон саҕаланар тыллар эти-сиини кытта биир тутулуктаахтар. Холобур, өй, өс, өһөс, өһүөн, өбүгэ, өлүү. Бу тыллар эккэ-сииҥҥэ үөскүүр өйү, ийэ куту, уһуннук дьайар өй хайысхатын уонна эт-сиин туругун быһаараллар.

«Ө» дорҕоон уонна ыйар, хамсааһыны, хайысханы көрдөрөр «й» дорҕоон холбостохторуна өй диэн эккэ-сииҥҥэ сыһыаннаах өйү-санааны быһаарар тыл үөскүүр. Бу тыл бары тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар үөскүүр өйү-санааны биллэрэр. Өй мэйиибитигэр үөскүүрүттэн эт-сиин биир чааһын курдук ааҕыллар. Өй дириҥ, уһуннук умнуллубат өйү-санааны биллэрэр уонна сахалыы ийэ кут диэн ааттанар.
 
Өйдөөх диэн тыл өй, ол аата ийэ кут тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар кэриэтэ баарын биллэрэр. Өйдөөх ыт, өйдөөх да ат диэн улахан кыыллар өйдөрүн-санааларын быһаарабыт.
 
С – дорҕоон. Бу дорҕоон «ыс» диэн ааттанар. Ыһар, тарҕатар, үрэйэр дорҕоон. Тарҕаныыны үөскэтэн элбээһини быһаарар суолталааҕа төһө да туһалааҕын иһин ыһара, үрэйэрэ куһаҕан.

Ыыс диэн тыл ытааһыны ыс, тарҕат диэн суолталаах. Тугу эмэни куһаҕан тылынан этэри эмиэ биллэрэр. Кырыыс, барыыс, сыыс. 
Саха тылыгар «р» дорҕоон ордук ыгыллан, хатыланан «рр» диэҥҥэ тиийэн хааллаҕына ырдьыгынааһын үөскээн тахсар. Айылҕа бары улахан кыыллара ырдьыгыныыллар, ыгааһынтан көмүскэнэллэр. Элбэхтик «рр» дорҕоону саҥатыгар туттар киһи кыыһырымтаҕай соҕус буолара ханнык да саарбаҕа суох.

«Ы» - ыарахан дорҕоон. Бу дорҕоонтон ыар, ынчык, ынырык диэн тыллар үөскүүллэр. «Ы» дорҕоон «ыы» буола холбоһон уһаатахтарына ытааһыны үөскэтэллэр. Ханнык баҕарар тыл бүтүүтүгэр «ыы» дорҕоон сыһыннаҕына, бу тыл суолтата мөлтөөн, бүтүүтэ ытааһыннаах буолуохтааҕа арыллар. Барыы, сырыы, ыарыы, ыгыы, аһыы, айыы бары куһаҕан суолталара элбэх тыллар.

Биһиги баспыт иһигэр саныыр санаабыт ай диэн тылынан бэриллэн куһаҕана эбэтэр үчүгэйэ соччо биллибэт, кыайан араарыллыбат эбит буоллаҕына, ол саҥаны айбыппытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, “ыы” диэн ытааһыны биллэрэр сыһыарыы эбиллэн айыы диэн буолан тахсан куһаҕана улааппытын, эбиллибитин биллэрэр. 

Чиҥ, кытаанах дорҕоон хаһан баҕарар чиҥник, дьиппиэнник иһиллэр, өйү-санааны чиҥэтэр, сахсайбытын суох оҥорор, оннун булларар. Саха тылыгар «ҥ» дорҕоон тылы, өйү-санааны күүһүрдэргэ анаан туттуллар. Бу дорҕоон тыл ыгар, толотторор, чиҥэтэр, хамаандалыыр, күүһүн эбэн биэрэр дорҕоон буолар. Барыҥ, толоруҥ, оҥоруҥ, туруҥ, кэннинэн кэхтимэҥ диэн тыллар бары күүһүрдэр, кытаатыннарар, бу этии хайаан да толоруллуохтааҕын биллэрэр өйдөбүллээхтэр.

Ийэҥ, аҕаҥ диэн «ҥ» дорҕоонунан бүтэр тыллар төрөппүт хайаан да толоруллуохтаах этиилэрин быһааран, чиҥэтэн биэрэр суолталаахтар. Ийэ, аҕа эппитэ хайаан да толоруллан иһэрэ эбитэ буоллар оҕо төрөппүттэрин курдук өйдөөх-санаалаах буола улаатара ситиһиллэр кыахтаныа этэ. Төрөппүт этэр тылын суолтатын үрдэтэргэ, иитэр, үөрэтэр күүһүн улаатыннарарга «ҥ» дорҕоон быһаччы туһалыыр, бу этии хайаан да толоруллуохтааҕын чуолкайдаан биэрэр.

«Нь» дорҕоон тыл иннигэр турдаҕына намтатар, ньаачатар, ньахчатар, ньаматар, сүнньүнэн кыччатар, онтон тыл бүтүүтүгэр сымнатар, минньитэр суолталаах. Холобур, ньамах, ньамай, ньаалаҕай, барыанньа, манньа.

«Нь» диэн дорҕоон киһи өйүгэр-санаатыгар ханан да сыһыана суох, ханнык да хамсааһыны үөскэппэт дорҕоон. Тылбыт үөрэхтээхтэрэ «аньыы» диэн урут сахаларга букатын суох тылы булан киһи куһаҕаны оҥорор өйүн-санаатын туспа араара сатыыллара өй-санаа өйдөбүллэринэн олус улахан сыыһа. Бу тыл өйгө-санааҕа сөп түбэспэт, сахаларга суох тыл буолар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр Улуу Өктөөп революциятын, саҥаны айыыны оҥоруубут үчүгэй диэн сыыһа үөрэхтэрин сабынаарылар булан кэбиспит тыллара буолар. Аныгы өй-санаа көммүт үйэтигэр бу сыыһаны хайаан да көннөрдөххө табыллыа этэ.

Улуу Өктөөп революциятын кэнниттэн саҥалыы сайдыбыт дьадаҥы суруйааччылар көмөлөрүнэн нууччаларга ийэни «мама» диэн, онтон аҕаны «папа» диэн ааттааһын Сэбиэскэй Сойууска барытыгар тэнийбитэ. 

Арҕааҥҥы омуктар саҥарар саҥаларын нууччалар сайдыыны ситиһии курдук санааннар быһалыы үтүктүүлэрэ өйдөрүн-санааларын буорту оҥорон, эр дьонноро быста мөлтөөннөр билигин сыл аайы ахсааннара аҕыйаан иһэр. Атын омук саҥарар саҥатын быһаччы үтүктүүттэн киирбит дорҕооннор саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар эмиэ сөп түбэспэттэр, буортулууллар. Бу куһаҕан суолталаах дорҕооннор дьайыыларыттан оҕолор ийэлэрин, аҕаларын аанньа ахтыбат, тылларын истибэт буола улааталларыгар тиийэллэр, буруйу, сыыһаны-халтыны оҥороллоро элбээтэ.

«Ма» - айылҕаҕа ынах маҥырыыр дорҕооно. Баары биллэрэр  суолталаах дорҕоон. Оҕоҕо улаатымсыйыыны, бэлэмҥэ үөрэниини, ийэни аанньа ахтыбат, ас таһааччы эрэ курдук санааһыны  үөскэтэр.

«Па», «пахай», «пыы» – бары куһаҕаны, сирбиппитин, сиргэммиппитин биллэрэр тылларбыт. Бу тыллартан ордук «па» дорҕоонтон саҕаланар тыллары элбэхтик сирэргэ анаан туттабыт.
 
Сахалар сиримсэх, сиргэмсэх дьон. «Па» дорҕоон сиргэниини үөскэтэрэ улахан буортулаах. Сирдилэр даҕаны отой көнөллөрө уустук. Саха дьонун сириксэннэрэ, талымастара ордук аһыыр аһылыктарыттан биллэр. Сирдилэр да сиэбэттэр. Сахалар былыр-былыргыттан аһыыр астарыгар ханнык да атын туспа, ураты булкааһы туттубаттар. Айылҕаҕа үүнэр үүнээйилэртэн, үөскүүр кыыллартан уонна көтөрдөртөн сахалар аһылыктара өссө талымастаан хомуллар. Ол курдук саха киһитэ сиэбэт астарынан бары үөннэр, тыҥырахтаах көтөрдөр уонна кыра кыыллар буолаллар.

«Па» – дорҕоон сирэр, сиргэнэр дорҕоон. «Па» диэн буолла да куһаҕан, киһи сиргэнэр, кэлэйэр. Оҕолор улааттахтарына аҕаларын анньа ахтыбаттара, этэр тылын истибэттэрэ, бу дорҕоонтон олус улахан тутулуктаах. Бу дорҕоон дьайыытыттан эр дьоммут мөлтөөн иһэллэр, оҕолорун иитиитигэр кыһанан ылсыбаттар. Сириллэр дьон мөлтүүллэрэ, кыһамматтара  чахчы буоллаҕа.

«Ма», «па» дорҕооннор куһаҕан дьайыылара нууччаларга урутаан тиийбитин билигин эр дьонноро олус мөлтөөбүттэриттэн, үгүстэрэ арыгыга түргэнник ылларалларыттан, эдэр уолаттара элбэхтик быстах быһыыга түбэһэллэриттэн уонна ахсааннара биллэрдик аҕыйаан эрэриттэн бары билэбит. 

Саха дьонугар эмиэ сэрэнэргэ сөптөөх кэм кэллэ эрээри, биһиги төрөппүттэрбит сэбиэскэй былаас тобохторо; тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар, суруйааччылар албыннарыгар киирэн сылдьалларыттан уонна най баран кыһаммакка, оҕолорун өйдөрүн-санааларын туруктаах оҥорор туһунан санаабакка, биһиэхэ бу куһаҕан дорҕооннор дьайыылара эмиэ кэлэн иһэриттэн сэрэммэккэ, бу дьону үтүктүбүттэрин курдук үтүктэ сылдьаллара ордук хомолтолоох. Омук эйэлээх буоларыгар, бэйэтин билинэригэр дорҕоон суолтатын таба туһаныы хайаан да наада. Куһаҕан дорҕооннордоох тыл куһаҕан санаалары үөскэтэрин ситэ билэн олохпутугар туһана иликпититтэн эдэрдэрбит өйдөрө-санаалара туруга суох буолуута үөскээн, быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбиириттэн сэрэниэ этибит. 

«Дэ»  диэн дорҕоон дэбдэтэр, киһиргэтэр, өндөҥнөтөр, ону тэҥэ дэмниир, ол аата үрэйэр, алдьатар, ыһыллыыны киллэрэр дорҕоон.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ сэбиэскэй, сахалары суох оҥоро сатааһын кэмиттэн ыла бу дорҕоону анаан-минээн эйэ диэн баар суох эйэбитин элбэтэр, харыстыыр тылбытыгар холбуу сыһыараннар эйэбитин дэмнииллэр, ол аата алдьаныыга, үрэллиигэ ыыталлар.
 
Тоҕо биһиги, саха дьоно эйэбит аҕыйаҕый, үрэллэ, ыһылла сылдьабыт? Тылбыт үөрэхтээхтэрэ саҥарда сатыыр «эйэ-дэм» диэн тылларын дорҕоонноро эйэбитин алдьаталларыттан эйэбит кыайан кэлбэт, олохсуйбат, үрэллэ, ыһылла сылдьара кыайан холбоммот. (1,39).

Сэрии иннинээҕи саха суруйааччылара «эйэ-нэм» диэн холбуу этиини куруук тутталлар этэ. Сэбиэскэй былаас саҕанааҕы тылбыт үөрэхтээхтэрэ ону соруйан уларытан «эйэ-дэм» диэн суруйтара сатыылларыттан, билигин бары кэриэтэ ити тылы тутталлар. Ол иһин биһиги эйэбит кыайан олохсуйбат, үрэллэ, ыһылла сылдьар.

«Дэм» диэн тыл алдьаныыны бэргэтэр суолтата төһө эмэ 1994 уонна 2008 сыллаахха тахсыбыт тылдьыттарга табатык киллэриллибитин үрдүнэн сэбиэскэй былаас тобохторо, тылбыт үөрэхтээхтэрэ син-биир «эйэ-дэм» диэн суруйарга ыйаллар, эйэбитин алдьаныыга, үрэллиигэ аналлыылларын уларыппаттар.

Бассабыыктар, коммунистар өй-санаа үөрэҕин сиргэ-буорга тэпсэн суох оҥорбуттара, сэбиэскэй былаас сахалары суох оҥоро, симэлитэ сатаабыта өссө да кыайан көнө, тылбыт буккулла илик кэмигэр төннө илик. Сэбиэскэй былаас кэмигэр улааппыт төрөппүттэр өй-санаа үөрэҕэр үөрэммэккэ хаалбыттарыттан оҕолорун өйүн-санаатын харыстыыр үөрэҕи итэҕэйэн, ылынан оҕолорун өссө да үөрэтэ иликтэр. Онно эбии тыл үөрэхтээхтэрэ тиэтэйэн, саҥа итэҕэл үөрэҕин арыйбыт, саҥалыы оҥорбут аатыраарылар саха дьонун барыларын албыннаан улахан буккууру киллэрэн сылдьалларын арааран билэн туората сатыыбыт.

Куһаҕан дорҕооннор куһаҕан санааны оҕоҕо үөскэтэллэрин ийэлэрбит, аҕаларбыт билэннэр оҕолорун иитиигэ-үөрэтиигэ туһана иликтэр. Ийэлэр бэйэлэрин «ма-ма» диэн ынах маҥырыыр дорҕоонунан ааттатаннар, оҕолоро улаатталлар эрэ кинилэри бэйэлэрин ас таһан аһатар дьонтон атыннык санаабаттарын, аанньа ахтыбаттарын, тылларын аахайан истибэттэрин үөскэтэллэр. Өй-санаа төрүттэрин, тутулуктарын ситэ сыаналаабаттарыттан, өссө итэҕэйэ иликтэриттэн бу тыл дорҕооннорун куһаҕан дьайыытын арааран билэ, оҕолорун өйүн-санаатын харыстыы иликтэр.

Оҕо аан бастакы тылларын саҥарарыгар ийэтэ ылар оруола, бэйэтин үтүгүннэрэн үөрэтэр кыаҕа, олус улаханын быһаарбыппыт. Оҕотун аҕатын ийэлэрэ аанньа ахтыбатыттан, сыаналаабатыттан оҕотугар аҕатын «па-па» диэн букатын куһаҕан дорҕоонноох тылынан ааттыырга, атыттары үтүктэр санаатыттан, үөрэтэн кэбиһэрэ өйүн-санаатын буорту оҥорор. «Па» диэн куһаҕан дорҕоонтон үөскүүр тыллары оҕоҕо абааһы көрөр, сирэр, сөбүлээбэт өй-санаа оҕо төрүт өйүгэр-санаатыгар, буор кутугар олохсуйан сылдьарынан, аҕатын аанньа ахтыбат, сирэр, кини этэр тылын истибэт буола улаатар. Оҕото аанньа ахтыбатыттан санаата түһэн эр киһи арыгыны элбэхтик иһэн арыгыһыт буолара, кэргэниттэн арахсара кэлин кэмҥэ элбээн иһэр.

Өй-санаа үөрэҕэ туоратыллыбыта өр буолбутунан дорҕоон дьайыыта итинник өйү-санааны оҕоҕо иҥэрэрин саҥа билэн дьоҥҥо тириэрдэ сатыыбыт. Yчүгэй, сөп түбэһэр дорҕооннордоох тыллар алгыһы, онтон куһаҕан дьайыылаах дорҕооннордоох тыллар кырыыһы үөскэтэллэрин умнубатахпытына табыллыа этэ. Олоҥхолорго абааһылар ырыаларын куһаҕан, хардьыгынас куолаһынан толороллоро дорҕоон дьайыытын билэллэрин биллэрэр. 

Өй-санаа үөрэҕин сыыһата хас да көлүөнэ дьон уларыйбыттарын кэннэ биирдэ биллэр. Коммунистар үөрэхтэрэ сыыһатын үс көлүөнэ дьон уларыйбытын, бэйэлэрэ букатын мөлтөөбүттэрин, эстибиттэрин кэнниттэн биирдэ биллибит. «Па» дорҕоон куһаҕан дьайыыта аан бастаан эрдэлээн иһэр сайдыылаах, түүрдэртэн төрүттээх нууччалары хаарыйда. Куһаҕан дорҕооннор дьайыыларыттан эр дьоннорун букатын мөлтөтөн, өйдөрүн-санааларын туруга суох оҥорон, ахсааннарын аҕыйатан баран, нуучча норуотун ахсаана тоҕо аҕыйаан иһэриттэн үрдүкү салайааччылара дьэ кэлэн санааргыыр буоллулар. Ол аата өй-санаа үөрэҕин дьайыыта хойутаан биллэриттэн өйдөөх-санаалаах дьон эрдэттэн сэрэниэхтэрэ этэ.

Сахам дьахталларын, эр дьонун, төрөппүттэри куһаҕан суолталаах дьайыылаах дорҕоонноох тылларынан бэйэҕитин ыҥыттарбаккытыгар, ааттаммаккытыгар сүбэлиибит. Оҕо кыра, саҥа саҥаран эрдэҕинэ сахалыы саҥарарга үөрэтэргит ордук этэ. Сахалыы ийэ уонна аҕа диэн буолуҥ, бэйэҕитин оҕолоргутугар итинник ааттатыҥ, оҕолоргут эһиэхэ ордук ытыктабыллаахтык сыһыаннаһыахтара, этэр тылгытын боччумнаахтык истиэхтэрэ, кэлэр көлүөнэлэргит өйдөрө-санаалара туруктаах буоларыгар олук ууруоххутун сөп. 

ТЫАСТАР уонна САҤАЛАР

Айылҕаҕа туох барыта хамныы, уларыйа турарыттан араас элбэх тыастар үөскүүллэр. Олус былыргы кэмнэргэ дьон аан маҥнай саҥара сатаан эрдэхтэринэ, ол тыастары үтүктэн саҥара үөрэммиттэр. Ол араас тыастар үөскэтэр өйдөбүллэрэ бу саҥарар сахалыы тылларбытыгар билигин да иҥэн сылдьаллар. Хас биирдии тыастар киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор дьайыылара тус-туспа тыллары үөскэтэллэр уонна хаһан да хатыламматтар.

Сахабыт тыла олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитин уонна ол кэмтэн уларыйа илигин үгүс тылларбыт айылҕаҕа баар, онно үөскүүр тыастары быһаччы үтүктүүнү билигин даҕаны иҥэринэн сылдьаллара дакаастыыр. Үчүгэй тылларбыт барылара үчүгэй тыастартан, онтон куһаҕан тыллар бары куһаҕаннартан үөскээбиттэрин элбэх тыастары хомуйан үөрэтии быһаарар. Үгүс тылларбыт төрүттэрэ тыастартан үөскээбиттэрэ билигин да уларыйбакка эрэ сылдьалларын маннык холобурдартан булабыт:

Бар - эмискэ тоҕо барар улахан тыас. Бар диэн тылбыт улахан тыастан үөскүүр кутталтан тэйэн биэрии ордугун быһаарар.

Буу – туох эрэ күүскэ тыынар тыаһа. Буугунуур.

Бур – кыра сыыйа тахсар тыас. Бурҕайыы диэн ыһыы-тоҕуу, үрэйии, бур улаатан иһиитэ ааттанар. Буруо бурҕайар диибит. Буурҕа – күүстээх тыал.

Бус – кылгастык тыынан ылыы. Бусхайар – буруонан ыһаарар.
 
Дар – ыһыллаҕас дорҕоон, алдьаныыны, тостууну эбэтэр куһаҕан түһүүнү, эчэйиини биллэрэр. Дарбыйар, дарылыыр диэн тыллар үөскүүллэр.

Дор – дьиппиэннээхтик иһиллэр, бүтэҥи тыас. Саа тыаһа «дор» гынна. Дор диэн тыастан тылларбытыгар быһаччы сыһыаннаах дорҕоон диэн тылбыт үөскээбит. Доргутар, дорҕоонноохтук саҥарар диэн этии саҥабыт дорҕооно улаатан эбиллэн иһэрин быһаарар.

Дыҥ – кыра, кылгас, биир эмэ тыас.

Дыр – биирдэ эмэтэ тыаһыыр кыра тыас.

Дыы – уһун синньигэс, өйү-санааны аймыыр тыас. Бырдах дыыгыныыра киһини сүгүн утуппата тыаһын уһунунан быһаарыллар.
Кур – сурулаан, түргэнник түһүү. «Кур» гына түстэ диибит.

Кус – быһа охсор кылгас тыас. Чыпчархай тыаһа «кус» гынна диибит. Куһугуратан түргэнник көтөр, аһылык буолар көтөрдөрү барыларын холбоон кус диэн ааттыыбыт.

Күп – күпсүйэр, күпсүүр тыаһа. Ньиргиэрдээх улахан тыас.

Кыр – таас курдук кэбирэхтэр алдьанар, үлтүрүйэр тыастара. «Кыр» гына алдьаммыт аны кыайан абырахтаммат буола алдьанар. Олоххо сэрэхтээх буолуу суолтата улаханын биллэрэн кыргыттар диэн тылбыт, онтон үөскээбит. Бу тылтан кырыыс диэн олус куһаҕанын бары билэр тылбыт үөскүүр.

Кычыгыр – бытархайдар аалсар тыастара.

Кыы – кычыгырыыр тыас. Өстүөкүлэни кыһыйар, кычыгырыыр тыаһы хайа да киһи тулуйан истибэт, өйүгэр-санаатыгар дьөлө хатанар, куйахата күүрэр куһаҕан тыаһа. Бу тылтан кыыһырыы, кыырыы, өй-санаа уларыйар туругар киирии ааттанар. Тыл хайдах суолталааҕын дорҕоонноро биллэрэллэр. Кыы диэн дорҕоон кыыс диэн тылбыт сэрэхтээҕин, кыыс оҕо диэн олус харыстаныахтааҕын биллэрэр.
Лап – олус сөп түбэһэр, атын хос тыаһа суох сөп түбэһиини биллэрэр.

Лас – сатархай, улахана суох, кылгастык иһиллэр тыас.

Лип – дьиппиэн, ыарахан, кылгас, аҕыйахтык тыаһыыр тыас.

Лис – ыараханнык түһүү бэлиэтэ. Туох эрэ ыарахан, ыйааһыннаах кытаанахха түһэрэ бу тыаһы үөскэтэр.

Лыҥ – үчүгэйдик иһиллэр кыра тыас. Лыҥкынас диэн олус үчүгэйдик иһиллэр тыаһы, куолаһы ааттыыбыт. Куо диэн кыыс оҕону арааран ааттыырбыт үчүгэй, лыҥкынас куолаһыттан ордук улахан тутулуктаах курдук. 

Лып - өссө табыллыыны, сөп түбэһиини быһаарар тыас.

Лыс – кылгастык быһа ыстаныыны биллэрэр.

Си диэнтэн сибигинэйии, си биэриитэ үөскүүр. Си буолуохтааҕар этэбин диэн таах хаалыаҕынааҕар диэн быһаарыллар. Бэрт кыраны, дуона суоҕу биллэрэр.

Сии – кыра, уһун тыас. 

Сип – кыра, кылгастык дьайар тыас. «Сип» гынар. «Сип гыммыты ситиигэ тиһэр» диэн этии кыраны, ону-маны мунньан, эбэн биэрэр киһини этэллэр.

Сир – ааһар, ураты түргэн тыас. Сирилээн ааста. «Сир» гынан ааста.

Суу – суугунуур. Айылҕаҕа куруук баар тыас. Тыа баһа суугунуур диибит.

Сыр – сырылыыр, түргэн тыас.
 
Сыы – сыыгыныыр тыас. Бүөлэммит мурун тыынарга сыыгыныыр.

Тап – үчүгэй тыас, табыы, табыллыы бэлиэтэ. Таптайар – таба тайанар. Туох баар үчүгэй санаабыт барыта табыллыыттан үөскүүр. Тап диэн үчүгэй тыастан таба сатыыр баҕа санаа үөскээһинэ таба диэн таҥара баар буолуутугар тириэрдибит. Таптал – таба тал. Таба диэн тыл кэлин көлүнэр көлө, таба аатыгар көһөн таба таҥара диэн буолбутун да иһин тап диэн таба тутууну, табыыны бэлиэтиир өйө-санаата уларыйбакка хаалбыт.
 
Тас – сатаархай, туох эрэ түһэр тыаһа, охсор тыас. Тас гынар, таһыйар диэн тыллар үөскүүллэр.

Тиҥ – кытаанахтык тирэнэр, ыарахан түһэр тыаһа. 

Тир – түргэн тыас, “Тир” гынан хаалла диибит. Тиргиллэр – түргэнник, элбэхтик хамсанар.

Тоҥ – тоҥсуйар тыас. Куруук тоҥсуйааччыга тоҥсоҕойго иҥмит.

Тыҥ – туох эрэ олус синньигэс кылгастык тыаһыыра.
 
Палк – туох эрэ ыарахан инчэҕэйгэ түһэр, быраҕыллар тыаһа. Олус куһаҕан тыас, эстиини, быстыыны, охтууну, сууллууну биллэрэр.

Пас – туох эрэ соһуччу эстэр, эмискэ түһэр сатархай тыаһа.

Пөл – улахан таммах эбэтэр туох эрэ хойуу биирдэ эмэтэ түһэр тыаһа.
   
Пөс – сымнаҕас, ыарахан ыйааһыннаах сымнаҕастык, сымнаҕаска түһэр тыаһа.

Пус – оҕус муннун тыаһа. Эмискэ кылгастык тыыныы.

Пүс – ыараханнык охтор, түһэр тыас.

Пыс – кыра, кылгас, эмискэ тыаһыыр тыас. Туох эрэ быстарыттан үөскүүр.

Хаҥ  диэн тыас элбэхтэ хатыланнаҕына хаҥкыныыр тыас үөскүүр. Хайдыбыт куолакал тыаһа хаҥкыныыр.

Хап – кураанах, хаппыт, чэпчэки ыйааһыннаах түһэр тыаһа. Хаппыт хаптаһын тыаһын үтүктэргэ анаан туттуллара табыллар.
 
Хар – хампы барар, алдьанар тыас, уҥуохха харыы, бүөлэнии. Хардьыгыныыр тыас үөскүүр.

Хачыгыр – ханнык эрэ кытаанах бытархайдар алдьанар, бэйэ-бэйэлэрин кытта аалсар тыастара.

Хур – баттааһынтан үөскүүр үлтүрүйэр тыас.

Чус – олус кыра, кылгас тыас.

Чып – олус сөп түбэһии. «Чып» гына түстэ диэхпитин сөп.

Чыс – хатан тыас. Чыскыйыы, чыскыйар диэн тыллар «чыс» диэн хатан, сытыы тыастан үөскээбиттэр.

Чыр – кыратык таарыйан ааһар тыас.

Чыы – сэрэтэр дорҕоон. Чаҕытар. «Чыычый» диэн үөскээбит. Саха дьоно тыл иччитин Ытык Чыыбыстаан диэн ааттаабыттара тылы туһаныыга сэрэхтээх буолууну улаатыннарар сыаллаах. Мээнэ тылынан ыһыахтанар, куһаҕан тыллары саҥарар табыллыбатын бары билэбит уонна сэрэнэбит.

Ити курдук сахабыт тылын сүрүн дорҕоонноро айылҕаҕа үөскүүр тыастары үтүктүүттэн үөскээбиттэрин билигин да иҥэринэн сылдьаллар.

Бу тыас дорҕооннорун иҥэринэн сылдьалларыттан сахабыт тыла иччилээх, киһи ийэ кутугар быһаччы дьайар кыахтаах.

Кыыллар уонна көтөрдөр араас саҥаларын үтүктүүттэн үөскээбит билигин туттулла сылдьар тыллар бааллар да аҕыйахтар:

Ар – ыт үрэр саҥата. Ар-бур буоллаҕына этиһии, тыл-тылга киирсибэт буолуу үөскүүр.

Ыр – ырдьыгыныыр саҥа. Кыыһырбыты, кыйахаммыты биллэрэр. Бу саҥа иһилиннэҕинэ тэйэн биэрии туһата улаатар.

Ма – ынах маҥырыыр саҥата. Туох да суолтата, атын өйдөбүлэ суох манна баары биллэрэр дорҕоон. Бу дорҕоонтон манна, маны диэн баары биллэрэр тыллар үөскээбиттэр.
 
Һук – соһуйдахха тахсар саҥа. 

Ой – ыксаллаах, соһуччу кэмҥэ тахсар тыл. Ойон биэрэ оҕус диэн быһаччы өйдөбүллээх. Соһуччу түбэлтэҕэ киһи туора ойо охсон биэрэн дэҥтэн, оһолтон быыһаммыта элбэх.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн айылҕа тутаах сокуонугар сөп түбэһэринэн араас элбэх саҥалары маннык икки тус-туспа бөлөхтөргө араарыахха сөп:

1.	Үчүгэй саҥалар. Чыычаахтар ырыалара. Үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах кыыллар саҥалара.
 
2.	Куһаҕан саҥалар. Тыҥырахтаах көтөрдөр, кыыллар саҥалара. Холобур, бөрө улуйуута, суор кыланыыта манна киирсэллэр. 

Айылҕаҕа үөскүүр тыастартан уонна кыыллар, көтөрдөр саҥаларыттан үөскээбит олус былыргы төрүттээх сахабыт тыла киһи айылҕаттан быһаччы тутулугун быһаараллар. Атын омуктартан киирии туспа дорҕооннордоох тыллары сахатыта сатаан сахабыт тылын буккуйуу, дорҕооннорун уларытыы сэттээх, өйгө-санааҕа киллэрэр уларыйыылара куһаҕан өттүгэр буолуон сөп.

Онон атын омуктартан киирэр дорҕоонноро сөп түбэспэт тыллар бэйэлэринэн сылдьаллара ордук, туспа сырыттахтарына саха тылыгар иҥэн сылдьар өй-санаа өйдөбүллэрин буккуйбаттар. 

КУҺАҔАН ДОРҔООННОР КУҺАҔАН ТЫЛЛАРЫ ҮӨСКЭТЭЛЛЭР

Саха тыла Айылҕаттан тутулугун сүтэрбэккэ эрэ сылдьар олус былыргы тыл буолара быһаарыллан иһэр. Дорҕооннор киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыларын үөрэттэхпитинэ ону ордук итэҕэйэбит. Ол курдук айылҕаҕа үөскүүр куһаҕан тыастар, ол аата туох эмэ алдьанар, үлтүрүйэр эбэтэр олус куһаҕаннык охтор, түһэр тыастара бары куһаҕан дорҕооннору үөскэтэллэр. Ол куһаҕан дорҕооннортон куһаҕан тыллар үөскүүллэрин биһиги быһаарабыт.

Киһи өйүгэр-санаатыгар куһаҕан тыллар куһаҕан дьон үлэлэрин-хамнастарын, сылдьар сирдэрин быһаараллар, өйгө-санааҕа куһаҕан өйдөбүлү үөскэтэллэр.
 
«Ы» диэн бэйэтэ даҕаны ыарахан, куһаҕан дорҕоон хатыланнаҕына, уһаатаҕына «ыы» диэҥҥэ кубулуйдаҕына ытааһын үөскээн тахсар.

«Ыы» диэн ытааһын киһи истэригэр биир саамай куһаҕан дорҕооҥҥо киирсэр. «Ыы» диэн ытааһын дорҕоонуттан бары кэриэтэ куһаҕан өйдөбүллээх тыллар үөскүүллэр.

Бу «ыы» дорҕоон тыл иннигэр да турдаҕына куһаҕан, дьон сөбүлээбэт тылларын үөскэтэр. Ол курдук:

Ыы – олус куһаҕан, ыар сыттаах.

Ыыс – туох да көстүбэт куһаҕана, будулуйбута, тугу эмэ куһаҕан тылынан этии.

Ыыра – куруук сылдьар сир аата. Бөрө ыыра диибит.

Ыыра барда – соһуччу хайа барыы, алдьаныы, арахсыы аата.

Ыыспа – куһаҕан, кыра, кыараҕас, кирдээх-хохтоох дьиэ.

Ыыстыы – куһаҕан тылларынан хоһуйуу, ааттааһын.

Бу «ыы» диэн ытааһын дорҕооно тыл кэннигэр турдаҕына инники турар тыл ордук куһаҕан өйдөбүллэнэр. Ол курдук ас диэн олус үчүгэй тылбытыгар «ыы» диэн ытааһын дорҕооно эбиллэн аһыы диэн буолуута бу тылбытын букатын буоратан, буорту оҥорон аспытын сиэммэт аска кубулутар. Ай диэн саҥаны айарбытын биллэрэр тылбытыгар «ыы» диэн дорҕоон эбиллэн айыы диэн буоллаҕына куһаҕана элбэх тылга кубулуйбутун быһаарар.

Кыы – туох эрэ кыыкыныыр, кычыгырыыр тыаһа. Киһи истэригэр олус  куһаҕан дорҕооҥҥо киирсэр. «Кыы» диэн кычыгырыыр тыаһы букатын тулуйан истибэт дьон элбэхтэр. 

Кыр диэн туох эрэ алдьанар, үлтү түһэр тыаһа. Бу куһаҕан алдьатар тылга «ыы» диэн ытааһын дорҕооно эбиллиитэ кырыы диэн тылы үөскэтэр. Бу тыл кырыыга үтүрүллэн туоратыллыыны тэҥэ кырыыланан, биилэнэн ордук кутталлаах буолбуту биллэрэр.

Кырыы диэн тылбытыгар элбэтэр, тарҕатар «ыс» дорҕоон эбиллиититтэн кырыыс диэн бары билэр, чахчы саллар олус куһаҕан тылбыт үөскүүр. Ол аата кырыыс диэн куһаҕан тылбыт тыл маннык куһаҕан дорҕооннортон хомуллан үөскээбит. Кыр – ыы – ыс.

Кыр – туох эрэ алдьанар тыаһа. Алдьаныы хаһан баҕарар куһаҕан.

Ыы – куһаҕан, ытыыр дорҕоон, куһаҕан сыты эмиэ биллэрэр. 

Ыс – ыһар, үрэйэр, тарҕатар, элбэтэр дорҕоон. 

Үс куһаҕан дьайыылаах дорҕооннор холбоһоннор бу олус куһаҕан кырыыс диэн тылы үөскэтэллэр. Бу тыл сахаларга хаһан даҕаны үчүгэй тылга кубулуйар кыаҕа суоҕун бары итэҕэйэбит.

Ай диэн иннэ-кэннэ ситэ биллибэт, бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх тылга «ыы» диэн ытааһын дорҕооно эбиллэн бары билэр айыы диэн тылбытын үөскэтэр. Бу «ыы» дорҕоон эбиллиитэ ай диэн тыл куһаҕан өттүн улаатыннарар, куһаҕан тылга кубулутар. Ол аата биһиги баспыт иһигэр саныыр санаабыт ай диэн тылынан бэриллэн куһаҕана эбэтэр үчүгэйэ соччо биллибэт эбит буоллаҕына, ол саҥаны айбыппытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына айыы диэн буолан куһаҕана эбиллибитин биллэрэр. Айыы диэн сэрэхтээх, кутталлаах тыл. Бу тыл куһаҕан өрүтэ элбэх. Айыыны оҥордоххо туох эмэ куһаҕан буолуо диэн тылбыт бэйэтэ дорҕооннорун көмөтүнэн сэрэтэрин таба өйдөөн сэрэхпитин улаатыннарыа, оҕолорго айыы үчүгэй диэн этиэ суоҕа этибит.
 
Туохтан сэрэнэбитий? Айыы диэн киһи билбэтин, урут оҥорботун оҥоруу буолар, ол иһин кутталлаах, куһаҕана элбээн хаалар.
 
Дьон өйдөрө-санаалара сайдыбыта хас да тыһыынча сыллар буоллулар, ол иһин оҥорон көрбөтөх, билбэт быһыылара букатын аҕыйаан турар. Киһи барыта саҥаны арыйбат, саҥаны арыйыы, айыы диэн биир эмэ буолар. Сахалар үөрэхтэринэн бу тыл биирдэ эмэтэ эрэ туттуллуохтаах, улаханнык саҥарыллыа суохтаах. Оҕолор бары саҥаны, дьон билбэттэрин оҥорорго тиийдэхтэринэ бэрээдэк, сиэр-туом диэн суох буоларыгар тиийэр, барыта үрэллэр, ыһыллар. Ол иһин сахалар оҕолорун «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэллэрин умнубатахпытына, оҕолорбутун киһи быһыылаах буолууга үөрэтэммит омукпут үйэтэ уһуурун ситиһиэхпит этэ. Оҕо кыра эрдэҕиттэн айыыны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥорбот буоларга үөрэннэҕинэ эрэ киһи быһыылаах буола улаатан киһи буолууну ситиһэрин умнубатахпытына табыллар.

Палк – туох эрэ олус куһаҕаннык охтор, түһэр, быраҕыллар тыаһа. «Палк» гына түстэ диэн аанньа ахтыбаттык этэбит. Палк диэн куһаҕан тыастан үөскээбит «па» диэн дорҕоон куһаҕаны бэлиэтииргэ туттуллар буолбут.

Па диэн дорҕоон куһаҕан, сирэр, анньа ахтыбат дорҕоон. Па-па буоллаҕына куһаҕана өссө улаатар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр нууччалар хайдах саҥаралларын быһаччы үтүктүү күүһүрүүтүттэн дьахталларбыт эр дьоммутун оҕолорунан итинник куһаҕан дорҕооннордоох тылынан ааттатаннар эр дьоммут өйдөрүн-санааларын мөлтөтөн сылдьаллар.

Пас – эстии, туох эрэ алдьанар тыаһа. 

Пыы – олус, букатын куһаҕан, сиргэнии бэлиэтэ. Маннык куһаҕан тылы «ыы» диэн ытааһын дорҕооно үөскэтэр.

Бүү – оҕус буугунуур, кыыһырар. «Бүү» диэн куттуур дорҕоон. «Бүү» кэлиэ диэн кыра оҕону куттууллар этэ. Бүүчээн тыа кыра кыыла. Кыра «бүү» диэн буолар.

Сыы  диэн туох эрэ сыыгыныыр тыаһа. Бу сыы диэн тыастан бары билэр, куруук туттар сыыһа диэн куһаҕаны биллэрэр тылбыт үөскүүр.

Тыы  диэн саамай кутталлаах уунан устар тэрил аата. Туох сэрэхтээх, кутталлаах барыта “тыый” диэн буолар.

Хар – хампы барыы, алдьаныы тыаһа. Уҥуохха хар, бүөлэн диэн этии бу тыаһы үтүктэр тылтан үөскээбит. «Хар» гынар тыаһы иһиттэххэ киһи соһуйар, иһигэр туох эрэ хампы барда, алдьанна диэн санаа киирэ охсор, түргэнник көрө-билэ охсуон баҕарар.

Тыл дорҕоонноро, сүһүөхтэрэ элбээн саҥа тыллар үөскээн истэхтэринэ хас биирдии дорҕооннорун дьайыылара мөлтөөн, кыччаан, ылар суолталара аҕыйаан иһэллэр. Ол курдук элбэх сүһүөхтээх тылга «ыы» дорҕоон дьайыыта кыччаан көннөрү аһара барыыны бэлиэтээһиҥҥэ кубулуйар. Барҕар – барҕарыы, ыҥыр – ыҥырыы, тарҕат – тарҕатыы.
 
Онон Айылҕа куһаҕан тыастара, дорҕоонноро куһаҕан тыллары үөскэтэллэр уонна бу тыллар дорҕооннорун дьайыылара саха дьонун өйүгэр-санаатыгар хаһан да уларыйбаттар, сахабыт тылыгар иҥэн сылдьаллар. Ол иһин куһаҕан дорҕооннордоох тыллары отой аҕыйахтык туттуохха, улаханнык саҥарыамыахха, тыл иччитин уһугуннарымыахха, аны куһаҕан дьайыыта бэйэбитигэр эргийэн кэлэрин умнумуохха сөп этэ. Айыы диэн куһаҕан өрүтэ элбэх тылы аҥардастыы үчүгэй эрэ оҥоро сатыыр эстибит сэбиэскэй былаас тобохторо тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар, суруйааччылар кэлэр көлүөнэлэрбит өйдөрүн-санааларын буорту оҥороллорун биһиги быһааран бар дьоммутугар тириэрдэ сатыыбыт. Куһаҕан өйдөбүллээх тылларынан аһара улаханнык айдааран туспа ыаллар баар-суох оҕолорун өйдөрүн-санааларын буортулууру тохтотор кэм кэллэ.

ӨЙ уонна АЙ

Тыл өйү-санааны, киһи куттарын кытта тутулуктарын арыйыыга өй уонна ай диэн тыллары ырытыы, чинчийии тириэрдэр. Бу тылларбыт киһи өйө-санаата сайдан иһиитин тутулуктарын, киһи куттара үөскээһиннэрин уонна тус-туспаларын быһаараллар. 

Саха дьонун олус былыргы төрүттээх кут-сүр үөрэхтэригэр киһи үс куттаах диэн чуолкайдык этиллэр:

1.	Буор кут. 

2.	Ийэ кут.

3.	Салгын кут.

Бу куттартан буор кут диэн быччыҥнар хамсааһыннарыттан эккэ-сииҥҥэ, хас биирдии быччыҥнарга үөскүүр, эти-сиини кытта биир ситимнээх өй-санаа буолар. Онтон ийэ уонна салгын куттар диэн киһи өйө-санаата, мэйиитэ үөскэтэн таһаарар, кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, тупсан биэрэр өйүгэр-санаатыгар киирсэллэр.

Ийэ кут өйө-санаата эккэ-сииҥҥэ ордук чугас, быһаччы салайыыга кыттыһар кыахтаах буолан сахалыы өй диэн тылынан этиллэн бэриллэр. Ө дорҕоонтон үөскүүр тыллар бары эти-сиини кытта быһаччы сибээстээхтэр. Өй, өл, өбүгэ, өс диэн тыллар эти-сиини кытта тутулуктара улахан.

Салгын кут киһи таһыттан, үөрэҕи ылыныытыттан киирэр өйүн-санаатын ордук быһаарарынан уонна саҥаны киллэрэр, оҥорор кыахтааҕынан ай диэн тылынан этиллэр уонна дьоҥҥо эрэ сайдар, баар буолар уратылаах.

Ити курдук куттартан саҕалаан биһиги саха тылын өйгө-санааҕа сыһыаннаах икки тылын ырытабыт. Киһи олус былыргы кэмнэргэ аан маҥнай саҥара үөрэнэригэр биирдии дорҕоону таһааран туһана үөрэммит. Кэлин элбэх дорҕооннор холбоһоннор атын, элбэх дорҕооннордоох тыллары үөскэтэн барбыттар. Элбэх дорҕооннордоох тыллары таба туһаныыга, саҥарыыга киһи күөмэйэ эмиэ өйүн-санаатын кытта сайдан, тупсан испитэ быһаарыллар. Ол курдук элбэх омук тылларын хос акцена суох саҥарыы киһи күөмэйэ, буор кута ордук сайдыылааҕын быһаарар.

«Ө» дорҕоон уонна ыйар, хамсааһыны, хайысханы көрдөрөр «й» дорҕоон холбостохторуна өй диэн тыл үөскүүр. Өй мэйиибитигэр үөскүүр буолан эт-сиин биир чааһын курдук ааҕыллар. Өйдөөх диэн этии өй тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар кэриэтэ баарын быһаарар. Өйдөөх ыт, өйдөөх да ат диэн кыыллар өйдөрүн быһаарыыга хаһан баҕарар туттабыт.
 
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн өй эмиэ икки өрүттээх. Өйдөөх уонна киһилии өйдөөх диэннэргэ арахсар. Өйдөөх диэн бары тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар сыһыаннаһар буоллаҕына, киһилии өйдөөх диэн этии өй хайысхата киһилии суолунан, киһи быһыылаахтык баран иһэрин уонна киһиэхэ эрэ баарын быһаарар.

Өй диэн ийэ кут өйө-санаата. Эттэн-сиинтэн тутулуга улахан, үгэстэри үөскэттэҕинэ эти-сиини быһаччы салайыыга кыттыһар. Бары улахан, кыра кыылларга, көтөрдөргө уонна балыктарга, ол аата тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар баар, сыыйа-баайа, бытааннык, үгэстэр үөскээһиннэриттэн сайдан, эбиллэн иһэр өй-санаа буолар.

Өй оҕо хараҕа иччилэнэрин кытта баар буолан салгыы сайдыбытынан барар. Ийэтин таба көрөн, билэр буолуутугар өйүн сайдыытын таһыма улаатар. 

Сэбиэскэй былаас өй-санаа, таҥара үөрэҕин суох оҥорбутуттан сылтаан төрүт өйдөбүллэрбитин, тылбытын өссө да кыайан чуолкайдыы иликпит, төрүт тутулуктарын кыайан арааран билбэппит. Итини тэҥэ сэбиэскэй былаас тобохторо, анаан-минээн туорайдаһар, буккуйар дьон баалларыттан өйбүт-санаабыт, таҥарабыт үөрэҕэ билигин да оннун була илик.

Баспыт иһигэр аан маҥнай санаа үөскүүр. Санаабытыгар тугу эмэни саҥаны айабыт, элбэхтик толкуйдуубут, ырытабыт. Ай диэн тыл санааҕа сыһыаннаах. Бу тыл ол иһин үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана ситэри кыайан быһаарыллыбат, аан маҥнай биллибэт, өссө да оҥорулла илик, санааҕа эрэ сылдьар куһаҕан да быһыы куһаҕан диэҥҥэ киирсибэтинэн, бу тыл куһаҕана суох курдук ылыныллар, соннук туттуллар. Санаа ханнык да буолбутун иһин кыайан буруйданар кыаҕа суох. Санаа эрэ буоллаҕа дии. Биирдэ эмэтэ куһаҕаны да санаабыт кэннэ умнуллан, суох буолан хаалыан эмиэ сөп.

Арай субу санаабыт санаабытын тута бааччы олоххо киллэрэн тугу эмэни илэтигэр оҥордохпутуна, бу оҥорбут быһыыбытын дьон сыаналааннар, санаабыт хайдаҕа дьэ биллэн, чуолкайданан, туох эрэ ураты буоллаҕына, саҥаны айыы буолан тахсан кэлэр кыахтанар. Бу саҥаны айыыбыт дьоҥҥо туох эмэ туһалаах, үчүгэйи оҥорууга аналлаах буоллаҕына – үчүгэй, үрүҥ айыы, онтон буортулаах, куһаҕан буолан таҕыстаҕына – куһаҕан, хара айыы буолан хаалар уратылааҕын таба өйдүөхпүт этэ.
 
Өй-санаа маннык уларыйар кэмнэрдээҕин саха дьоно олус былыргы кэмнэргэ арыйан туһаналларыттан айыы диэн тылбыт соҕотох уонна икки, утарыта өйдөбүллээх. Айыы маннык уратытын сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрэ уонна киһи оҥорор быһыыларын араастара; үчүгэйэ уонна куһаҕана кэлин биллэн тахсара чуолкайдаан биэрэллэр.

Саҥаны айыы, туох эмэ уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу сахалыы айыы диэн ааттанар. Бу тыл «ыы» диэн ытааһын сыһыарыылаах буолуута бу быһыыбыт куһаҕан өттө баһыйарын быһаарар. Ол иһин саҥаны айыы диэн олус сэрэхтээх, кутталлаах быһыы буоларын тылбыт бэйэтэ биллэрэрин таба өйдүөххэ.

Ай диэн тыл салгын кут өйүн-санаатын быһаарар. Саҥаны айыы дьоҥҥо эрэ сайдарын, дьон эрэ оҥороллорун чуолкайдыыр. Киһи атын кыыллартан, көтөрдөртөн биллэр уратытынан саҥаны айан, айыыны оҥорон олоҕун түргэнник тупсарынан иһэрин биллэрэр.
Тыл үөрэхтээхтэрин быһаарыыларынан дьон аан маҥнайгы саҥарар тыллара барылара биирдии сүһүөхтээх тыллар эбиттэр. Өй уонна ай диэн тыллар биирдии сүһүөхтээхтэрэ уонна «ый» диэн  ыйар, көрдөрөр, хамсааһыны биллэрэр дорҕоонноохторо, бу тыллар дьон аан маҥнай саҥаран эрдэхтэринэ үөскээбит төрүт тыллар буолалларын быһаарар.
 
Бу икки аҥы тыллар олус былыргы кэмнэргэ, дьон өйө-санаата саҥа сайдан эрдэхтэринэ үөскээбиттэрэ саха тыла олус былыргы төрүттээҕин уонна сахалар өй-санаа улатыларын, куттар тус-туспаларын былыргыттан билэлэрин, олохторугар туһаналларын дакаастыыллар.

Онон биһиги баар-суох өйү-санааны быһаарар тылларбытын харыстыырбыт, уларыта сатаабаппыт ирдэнэр.

ӨҺӨС САНАА

Саха тылыгар «ө» дорҕоонтон саҕаланар тыллар эти-сиини кытта биир тутулуктаахтар. Холобур, өй, өс, өһөс, өһүөн, өбүгэ, өлүү. Бу тыллар эккэ-сииҥҥэ үөскүүр өйү, бу өй хайысхатын уонна эт-сиин туругун быһаараллар.

«Ө» дорҕоон уонна ыйар, хамсааһыны, хайысханы көрдөрөр «ый» дорҕоон холбостохторуна өй диэн тыл үөскүүр. Өй мэйиибитигэр үөскүүр буолан эт-сиин биир чааһын курдук ааҕыллар уонна ийэ кут өйүн-санаатын быһаарар. 

Өс диэн куһаҕан, ыһыллыы, тарҕаныы, умуллуу аата. Өс-санаа – куһаҕан санаа. Тыл-өс тарҕаныыта. Куһаҕан тыл, саҥа тарҕаныыта.

Өс диэн тылтан үөскүүр өстөөх, өстөнөр диэн тыллар утары хайысхалаах өйү уонна бу өй уһун кэмҥэ дьайарын биллэрэллэр.
 
Өһүргэс диэн кыра аайыттан санаата табыллыбат киһи, бэйэтин туһунан улахан, үрдүк санаалааҕыттан сөбүлээбэттик, куһаҕаннык этиттэрдэҕинэ кыыһыран, куһаҕан санаата күөдьүйэн иһэрин биллэрэр. «Yүнэ-тэһиинэ суох», «Көҥүлүнэн барбыт» иитиилээх киһи ураты өһүргэс буолан хаалара куһаҕан быһыылар аһара элбииллэригэр тириэрдэринэн ордук хомолтолоох.

Атын киһиэхэ куһаҕаны баҕарар санаа умнуллубакка уһуннук дьайыыта өһүөн диэн ааттанар. Быһаарыылаах кылгас тылдьыкка өһүөн маннык быһаарыллар. Өһүрбүтү умнубакка илдьэ сылдьан ситиһэр санаа, өһүөмчүлээһин. (2,134).

Өһүөннээх киһи диэн киһиэхэ куһаҕаны санаабытын умнубакка, олус уһуннук саныы сылдьар киһи аата. Бу киһи куһаҕан санаатын өр кэмҥэ кистээн илдьэ сылдьан баран хаһан эмэ тоҕоостоох кэм түбэстэҕинэ толорон кэбиһэр кыахтаныан сөп.

«Киһиэхэ куһаҕаны оҥорума», «өһүөннээмэ» диир сахалар киһи буолуу үөрэхтэрэ. Бу этии киһи санаата атын киһиэхэ дьайар күүһэ бэйэҕэ төттөрү эргийэн эмиэ дьайарын быһаарар. Сахалыы өй-санаа үөрэҕэ быһаарарынан киһи куһаҕан санаата бэйэтигэр ордук улахан куһаҕаны, буортуну оҥоруон сөп. Ол курдук киһи куруук саныы сылдьар куһаҕан санаата олус элбэхтик хос-хос хатыланан, үгэскэ, ийэ кутугар кубулуйдаҕына, хаһан эмэ бэйэтэ ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына, бу куһаҕан санаатын аны бэйэтэ толорон кэбиһиэн сөбө ордук улахан куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп.
 
Бас-баттах, көҥүлүнэн барбыт иитиилээх эдэр дьон өһүөннэрэ букатын сиэри таһынан барар кыахтанар. Арыгы испит уолаттары өйдөтө сатаан арыгылыыр куһаҕанын туһунан кэпсии сатаабыт милииссийэ эдэр үлэһитин үлтү кырбаан өлөрүүгэ өһүөннээһин тиийэр буолбута ордук хомолтолоох. (3,12). Өһүөн аһара барыыта олохпутугар халыйыы, эдэр оҕолору иитэр үөрэхпит, өйбүт-санаабыт таҥнары, төттөрү өттүгэр баран иһэрин көрдөрөр. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн улаатан эрэр оҕону иитиигэ хайаан да туттуллуохтаах, көрсүө сэмэй майгыны оҕоҕо иҥэриэхтээх үөрэҕи сэбиэскэй былаас кэнниттэн умнубуппут, хаалларбыппыт содула буолан өһүөн аһара барар кыахтанна. Өһүөн аһара барыыта дьон өйө-санаата туруга суох буолуутун үөскэтэн, охсуһуу, этиһии, өлөрсүү элбииригэр тириэрдэр кыахтаах.

Киһи санаата олоххо көрсөр ыарахаттары тулуйар, кыра аайы мөлтөөн, сыппаан испэт күүстээх буоллаҕына эрэ олоххо ситиһиини оҥоруу табыллар. Утарар, бэриммэт санаа өһөс санаа диэн ааттанар уонна куруук куһаҕан буолбатах, үчүгэйэ ордук элбэх. Бу санаа аһара барбатаҕына киһини кыайыыга, ситиһиигэ тириэрдэр сүрүн күүс буолар. 

Дьиэ үрдүн тутан, уйан турар сүрүн мас аата өһүө диэн ааттанар. Бу мас тоҕо өһүө диэн буолла? Өһүө диэн дьиэ үрдүн, халыҥ даҥын ыараханыттан кэдэйбэтигэр аналлаах утары өҕүллүүлээх мас ааттанар.
 
Дьиэ өһүөтэ үрүт уонна ыарахан даҥ баттааһыныттан кэдэйэн турара көстүүтүн мөлтөтөрүн тэҥэ, киһиэхэ сууллаары, алдьанаары гыммыт курдук өйдөбүлү биэрэр. Сахалар дьиэни тутууну былыр-былыргыттан баһылааннар дьиэ иһигэр киирдэххэ үчүгэй көстүүтэ киһи санаатын тупсарарын үөскэтэри сатыыллар эбит.

Ол курдук утары өҕүллүүлээх аналлаах маһы булан өһүө оҥорон уурдахха дьиэ иһин көстүүтэ тупсарын былыр үйэҕэ быһаарбыттар эбит уонна аналлаах, дорҕоонноро сөп түбэһэр, өйү-санааны иҥэриммит тылынан аат биэрэн ааттаабыттар.

Өһүө өсөһөн турар, ол иһин кэдэйбэт. Кэдэйэригэр утары өҕүллүүлээх маһы анаан-минээн булан ылан өһүө оҥороллоруттан кэдэйбитин биллэрбэт. Киһи санаата эмиэ өсөһөр, утарылаһар күүстээх, өһөс санаалаах буоллаҕына эрэ киһи мөлтөөбөт, кэдэйэн биэрбэт, олох ыарахаттарын тулуйар күүстэнэр, кыайыыны ситиһэр кыахтанар. Ол иһин киһиэхэ өһөс санаа баара туһалаах эрэ буолар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр сахалары мөлтөтөр, суох оҥорор, симэлитэр сыалларыттан “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн кэлэр көлүөнэлэри өйдөрүн-санааларын бөҕөргөтөргө аналлаах өспүт хоһоонун куһаҕан өйдөбүллээх диэн туората, туттубат буола сылдьыбыттара. Билигин саҥа, ырыынак, киһи бэйэтиттэн ордук тутулуктаах олоҕор бу өспүт хоһоонун хас биирдии төрөппүт оҕотун иитиигэ туһанара ирдэнэр.

Барыттан-бары санаабыт түстэ диэн арыгыга охтон, арыгыһыт буолан хаалар дьон кэлин кэмҥэ олус элбээтилэр. Бу дьон кыра эрдэхтэринэ атаахтык иитиллэллэриттэн тулуурдара, күүстээх санаалара тиийбэтиттэн, өһөстөрө суоҕуттан арыгыга ордук түргэнник ыллараллар, арыгыта суох сатаммат курдук турукка киирэллэр, арыгы испэккэ эрэ кыайан сылдьыбаттар. Тулуурдаах, күүстээх, өһөс санаалаах киһи арыгыны аһара испэт, туттунар кыаҕа улаатар.

Билигин соҕурууттан тарҕанан, тэнийэн иһэр наркотик, наркоман буолбат туһугар киһиттэн өссө ордук тулуурдаах буолууну эрэйэриттэн эдэрдэр өссө өһөс буолуулара эрэ быыһыыр кыахтаах. Ол иһин эдэрдэр өһөс, тулуурдаах буолуулара өссө улаатан биэрэрин олох көрдөбүлэ ирдиир. 

Айылҕа тымныытын тулуйарга киһиэхэ тулуурдаах буолуу, тымныыны утарар санаа, оннук күүс хайаан да наада. Куруук тымныыга сылдьыахха, эти-сиини хамсанан ититиэххэ, оччоҕо киһи тымныыны тулуйа үөрүйэх буолар, буор кута сайдар, тымныы кыаттарар.

Сылааска сыта үөрэнэн, сымнаан биэрдэххэ тымныыны тулуйбат буолуу үөскүүрүн, онтон этэ-сиинэ мөлтөөн ыарыыга ылларара элбиирин киһи барыта билиэ этэ.

Спортсменнар күүстээх, өһөс, туруулаһар санаалаах буоллахтарына эрэ ханнык эмэ ситиһиини, кыайыыны оҥорор кыахтаналлар. Күрэхтэһэр киһи утарсааччытын хоторун туһугар аан маҥнай санаатынан хоттоҕуна эрэ кыайыыны ситиһэр кыахтанарын биллэхпитинэ, туһаннахпытына табыллабыт. 

Санаа күүһэ өһөс санаа диэн ааттанар. Санаа күүһүн спортсменнары тэҥэ, дьон бары туһаныахтара этэ. Олоххо хаһан баҕарар ыарахан, киһиттэн ураты тулуурдаах, өһөс буолууну эрэйэр түгэннэр тиийэн кэлиэхтэрин сөп. Санаа күүһүн сайыннаран олохпутугар туһаннахпытына салгыы сайдар кыахтанарбытын билиэ этибит.
 
Утарсар санаа өһөс санаа диэн ааттанар. Киһи өһөс санаалаах буоллаҕына эрэ олоҕор тугу эмэни ситиһэр, олох араас ыарахаттарын кыайар кыахтанар. «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн былыргы өбүгэлэрбит үөскэппит өс хоһооннорун дириҥник сыаналаан олохпутугар, оҕолорбут иитиитигэр туһанарбыт ирдэнэр. 

Сэбиэскэй былаас бэлэмҥэ үөрэппит олоҕо суох буолбута ыраатта. Билигин олох уларыйан киһиттэн бэйэтиттэн ордук улахан тутулуктаах буолбутун кэнниттэн бэйэ өйүн-санаатын сайыннарыы, күүһүрдүү инники күөҥҥэ таҕыста. Ол иһин бу былыргы өспүт хоһоонун кытаанахтык тутустахпытына, өс хоһоонун ыйыытынан оҕолорбутун ииттэхпитинэ эрэ кэлэр көлүөнэлэрбит санаалара туруктаах, кыайыы диэки хайысхалаах буола улаатыахтара, омукпут сайдар, үүнэр кыахтанарын хааччыйыахпыт этэ. 

ӨЙ–САНАА ТӨРҮТ ТУТУЛУГА

«Ый» - ыйар, көрдөрөр, өйү-санааны хамсатар дорҕоон. Сахаларга «ый» дорҕоон халлаан Ыйыттан быһаччы тутулуктаах. Халлаан ыйын көстүүтэ күн аайы уларыйар; улаатар, кыччыыр, ыйар, көрдөрөр, киһини толкуйдатар, санаатын хамсатар аналлаах. Ол иһин Ый диэн ааттаммыт.

Саҥа ый тахсыытыгар олус кыра, аан маҥнай синньигэс дьураа эрэ курдук көстөр. Ол курдук Ый Сири тула эргийэригэр Күн уотун сырдатыыта уларыйан биэрэн иһэриттэн көстүүтэ сыыйа улаатан, туолар, онтон кыччаан барар.

Ый үүнэн истэҕинэ көстүүтэ биллэрдик улаатан төгүрүгэ туолан иһэр. Туолбут ый толору төгүрүйэн көстөр, түүн сири дьиримнэс, дьиктилээх уотунан сырдатар. Үрүҥ көмүс уотунан кутуллар ыйдаҥа сырдыгын уонна ый көстүүтүн хас күн аайы уларыйан, улаатан, кыччаан иһэрин кэтээн көрүүттэн дьон өйдөрө-санаалара сайдыыта төрүттэммитэ «ый» диэн тылынан этиллэр уонна ый, көрдөр диэн өйдөбүлү аан маҥнай үөскэппит.

Дьон өйө-санаата Ый туолуутуттан, дьайыыта улаатыытыттан эмиэ уларыйар, араас биллибэт көстүүлэр элбииллэр, үгүс иччилээх түүллэр бу кэмҥэ киирэллэр, киһи түүлэ ордук чаҕылхай көстүүлэнэр, үчүгэйдик өйдөнөр уонна туолара элбиир. Ый туолбут кэмигэр сорох ыарыһахтар ыарыылара бэргиир. 

Ый эргэрэн барыытыгар синньээн, кыччаан сыыйа симэлийэр. Ый быыһа хараҥа саҥа ый тахсыытыгар үс хонукка буолар. 
Ый көстүүтүн уларыйыыта 29,5 сууккаттан кыра ордук кэми ылар, Сиргэ баттааһыны оҥорор, Сир магнитын күүһүн хамнатар. Сир бэйэтин сүнньүн тула эргийэриттэн, Сир уонна Ый тардыһыыларын күүһүттэн үөскүүр баттааһынтан муоралар уонна акыйааннар таһымнара улаханнык үөһээ тахсан эбэтэр аллараа түһэн хамныыллар.

Киһи этин-сиинин туруга ыйтан эмиэ тутулуктаах. Ол курдук ыйтан ордук дьахталлар ыйданыылара, ый уларыйыытын аайы кэлэн иһэринэн ордук улахан тутулуктаахтар.

Күн уота ыйы хайа өттүттэн сырдатарыттан ый сиргэ көстүүтэ уларыйан биэрэр. Бу уларыйыы 29,5 хонуктан кыра ордугунан хатыланан кэлэн иһэр. Былыргы дьон бары аан бастаан хонуктарын ахсаанын ый уларыйыытын көрөн ааҕа үөрэммиттэр.

Бары омуктар бастакы халандаардарын, күнү-ыйы бэлиэтээһиннэрин ыйы кэтээн көрүүттэн, онно сөп түбэһиннэрэн оҥостоннор туһаммыттар. Дьон өйө-санаата ыйы көрөн, ый көстүүтэ уларыйарын кэтээн көрүүттэн сайдан испитэ итинэн дакаастанар.
 
Сахалар былыргы халандаардара эмиэ ыйтан тутулуктанара. Ый көстүүтэ улаатан иһэрин ый үүнэрэ, онтон көрүҥэ кыччаан иһиитин ый эргэтэ диэн ааттыыллара. Билигин ыйы маннык икки аҥы араарыы үүнээйи үүнүүтүгэр быһаччы дьайарын, ый саҥатыгар, үүнэригэр олордуллубут үүнээйи ордук тахсыылаахтык үүнэрин быһааран туһана сылдьаллар. Дьон боруобалаан көрөн бу график сөптөөҕүн итэҕэйэн оҕуруоттарын үүннэриигэ туһаналлар.
 
Ый Сиргэ планета буолуутун туһунан араас научнай аҥардаах гипотезалар бааллар. Олортон биир гипотеза Ый урут Күн кыра планетата эбит, ону кимнээх эрэ көһөрөн, соһон аҕаланнар Сиргэ сыһыаран кэбиспиттэр диэн этэр. Ый ыйааһына улаханынан айылҕатын быһыытынан Сиргэ кыайан көҥүлүнэн сыстыа суохтааҕа бу гипотеза төрүтүнэн буолбут. 

Итинтэн атын гипотезаҕа Ый Сиртэн бэйэтиттэн быһа ыстанан тахсан планета буолбут диэн этиллэр. Бу гипотеза төрүтүнэн Тиихэй акыйаан оннуттан Ый туллан тахсыбыт буолуон сөп диэн быһаарыыны ылыммыттар. Манна Ый аҥар эрэ өттүнэн Сир диэки хамсаабакка сылдьара эмиэ төрүөт буолар дииллэр. 

Биһиги сахалар былыргы өбүгэбит өссө саҥа дорҕооннору саҥарар буола үөрэнэн эрдэҕинэ хайа хаспаҕын ааныгар олорон эрэ халлаан ыйа күн аайы уларыйыытын кэтээн көрөн тарбаҕынан ыйан баран: «Бу ый»,- диэн эппититтэн ый дорҕоон уонна ый диэн тыл  үөскээннэр Ый аатыгар иҥэн хаалбыттар. 

Саха тыла олус былыргы, дьон саҥа өйдөрө-санаалара сайдан истэҕинэ үөскээбит төрүттэрин билигин даҕаны иҥэринэн сылдьар. Ол иһин халлаан ыйа билигин даҕаны Ый диэн ааттанар. Бу саха норуота, саха тыла олус былыргы төрүттээхтэрин ханна да халбаҥнаабат гына быһаарар бэлиэ буолар. 

Саха тылыгар «ай» уонна «өй» диэн өйү-санааны быһаарар тыллар ый дорҕоон эрэ көмөтүнэн үөскүүллэр. Ый дорҕоон өй-санаа хамсыырын, уларыйарын быһаарар. Ыйар. Көрдөрөр. Хамсатар. «Өй» диэн тыл бары тыынар-тыыннаахтар өйдөрүн-санааларын, ийэ куттарын туругун быһаарар. Онтон «ай» диэн тыл киһи өйүн-санаатын, саҥаны айарын, салгын кута сайдыытын быһаарар буолан киһиэхэ эрэ анаан туттуллар.

Өй-санаа биир сиргэ турбат, хааттарбат, куруук хамсыы, көҕүрүү, эбиллэ, үллэ, дэбилийэ турар. Ол иһин өйү-санааны быһаарар тыллар хамсааһыны биллэрэр ый дорҕоон эрэ көмөтүнэн үөскүүллэр. Биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар, суруйааччылар булан туһаннара сатыыр “аньыы” диэн тыллара “ый” дорҕооно суоҕуттан, хамсааһыны кыайан биэрбэтинэн өйү-санааны быһаарыыга кыайан барсыбат, төрүт сөп түбэспэт.

Ый хамнааһыныттан өй-санаа тутулуктарын быһаарыыга оҕо төрөөбүт күнүгэр ый туруутун эмиэ бэлиэтээн ылыы туһалаах буолуо. Манна ый саҥатыгар, үүнэригэр төрөөбүт оҕолор эттэрэ-сииннэрэ, өйдөрө-санаалара сайдыыны ордук ситиһэр кыахтаахтарын быһаарыы сотору кыаллыан сөп.

Дьон өйө-санаата сайдыыта халлаан ыйын уларыйыыларын кэтээн көрүүттэн саҕаланан сайдыбыт. Өйү-санааны быһаарар «ый» дорҕоон билигин даҕаны саха тылыгар уларыйбакка эрэ туттулла сылдьара сахалар олус былыргы омук буоларбытын дакаастыыр бэлиэ буолар. 
Хамсааһын ыйыыттан саҕаланар. «Ыйыы» хамсааһыҥҥа хайысха биэрэр, хамсааһыны саҕалыыр. Ый суолтата оннук. «Ыйаах» диэн ыйы аах диэн, ол аата хайаан да туолуохтаах диэн быһаарыы буолар. 

Саҥа үөскээбит омуктар тыллара төрүт тутулуктарын сүтэрэннэр атын, элбэх дорҕооннордоох тылларынан байаллар, уларыйаллар. «Ый» диэн дорҕоон нууччалар суруктарыгар «Й» диэн суруллар. «И краткое» диэн ааҕыллар. Ханнык да хамсааһыны, көстүүнү бэлиэтээбэт буола уларыйан хаалбыт. Халлаан ыйын «Луна» диэн ааттыыллар. Бу икки сүһүөхтэммит тыл кэлин үөскээбит тыл буолара атын эбии дакаастабылга наадыйбат.

Сахабыт тыла олус былыргы тутулуктарын сүтэрбэккэ, уларыйбакка билигин даҕаны сылдьарынан киэн туттуохпут уонна өссө кыһанан харыстыахпыт этэ. 

БЫҺЫЫ

Араас тыастары үтүктэр тыллар аан маҥҥай үөскээбит тылларынан буоллахтарына, хамсааһыннары бэлиэтиир тыллар киһи өйө-санаата сайдан истэҕинэ үөскээбиттэр. Ол курдук кэл, тур, бар, сыт, быс, оҥ диэн хамсааһыннары быһаарар сахалыы тыллар биирдии сүһүөхтээхтэрэ олус былыргы төрүттээхтэрин уонна тыастары үтүктүү кэнниттэн үөскээбит тыллар буолалларын быһаарар.

Киһи оҥорор хамсаныыларын быһаарар элбэх тыллартан биһиги быс диэн тылтан салгыы үөскүүр тыллары ырытыахпыт.

Быс диэн сахабыт төрүт тыла. Бу тылтан саҕаланан быһыы диэн тутта сылдьар быһыыбыт, тугу эмэ оҥорорбут, тутарбыт барыта холбуу ааттанар.
 
Быс диэн тугу эмэ быһа тардыы, тугунан эмэ быһыы ааттанар. Быс диэн саха төрүт тылыттан «ыы» диэн ытааһын сыһыарыытын эбиллиититтэн быһыы диэн киэҥ өйдөбүллээх, куһаҕан өттө баһыйар тыл үөскүүр.
Өйбүт-санаабыт төрүтэ, тугу оҥорорбут барыта быс диэн тылтан үөскүүр быһыы диэн тылга иҥмит. Бу тыл хамсааһыны, киһи тугу оҥорорун барытын быһаарар.
 
Быһыы диэн тыл быһаҕынан, туох эмэ биилээҕинэн быһыыны биллэрэрэ бу тыл сэрэхтээҕин, кутталлааҕын, киһи, ордук улаатан иһэр оҕо тугу оҥороругар барытыгар олус сэрэхтээхтик сыһыаннаһыахтааҕын биллэрэр. 

Быһыы диэн тыл киһи оҥорор бары быһыытын; үчүгэйин уонна куһаҕанын барытын холбуу ылан быһаарарыгар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттээх өйдөбүллэнэр. Киһи оҥорор быһыыларыттан көрөн сыаналаан үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыылаах киһи диэн тус-туспа араарыыны оҥороллор.

Быһыы диэн киһи хайдаҕын быһаарыыга сүрүн суолталаах тылбыт. Киһи оҥорор быһыыларыттан көрөн хайдах киһитэ, киһилии быһыылааҕа быһаарыллар.

Хас киһи оҥорор быһыылара бары тус-туһунаннар. Ханнык эрэ быһыы сорох киһиэхэ үчүгэй буоллаҕына, үгүстэргэ куһаҕан буолуон сөп. Ол курдук арыгы истэҕинэ арыгыһыт киһи бары баҕа санаата туолан киниэхэ үчүгэй буоллаҕына, арыгылыы сылдьар киһи үгүстэргэ куһаҕаннык көстөр. Уоруйах уордаҕына үчүгэйи оҥордум диэн сананара атын дьон санааларыгар куһаҕан буоларын, туораталларын бары билэбит.

Быстахха, быһыы үөскүүр. Быһыы саха тылыгар олус киэҥ, дириҥ өйдөбүллээх тыл. Бу тыл быһаҕынан дуу, тугунан дуу быһары тэҥэ, киһи майгынын,  оҥорор быһыытын холбуу ылан быһаарар.

Быһыылаах диэн тыл кыһан, чочуйан, быһаҕынан быһан оҥоруллубуту, туох эрэ ураты көрүҥ биэрбити биллэрэр. Киһилии быһыылаах диэн эттэхтэринэ киһи оҥорор быһыыларын оҥорор, киһилии өйдөөх-санаалаах киһи буолар.

Быстах диэн быһыллыбыт, кылгас, ситэ толкуйдамматах, быһаарыллыбатах быһыыны тэҥэ, түргэнник буолан ааһар быһыылары ааттыыбыт. Тугу эмэ туһалааҕы эбэтэр саҥаны айыыны оҥороору сыыһа-халты тутуннахха эбэтэр бу быһыы табыллыбатаҕына, сатамматаҕына быстах быһыы үөскүүр. Киһи оҥорор бары быһыылара туохтара эмэ табыллыбатар эрэ быстах быһыыга кубулуйуохтарын, куһаҕан өрүттэниэхтэрин сөп. Ол иһин киһи бары оҥорор быһыыларын дириҥник ырытан, сыаналаан баран оҥордоҕуна эрэ киһилии быһыылар үөскүүллэрин арааран билиэхпит этэ.

Бу быһаарыы оҕолору үөрэтиигэ хайаан да тутуһуллара наада. Ол курдук оҕо саҥаны, урут оҥорботоҕун, саҥаны айыыны оҥоро охсор санаата аһара элбэҕинэн тугу эмэни оҥороору сыыһа-халты туттунан субу оҥоро сатыыр үчүгэй да быһыытын быстах быһыыга, куһаҕаҥҥа кубулутуон сөп. Түргэнник тиийэ охсоору тиэтэйэн быһалыы бараары ситэ тоҥо илик күөлгэ киирэн, урут оҥорботоҕун, саҥаны айыыны оҥороору оҕо ууга түстэҕинэ кини тиэтэйэр санаата быстах быһыыны үөскэтиэн сөп.

Быстахха былдьаныы диэн сыыһа-халты туттунан туохха эмэ түбэһии эбэтэр туох эмэ соһуччуга, күүппэтэххэ киирэн биэрии ааттанар. Тиэтэйииттэн, ыксааһынтан, кыратык эмэ быһалыы бара сатааһынтан, киһи оҥороруттан атыннык, тиэрэтик, ол аата саҥаны айыыны оҥорон, бары билэр, тутуһар суолбут быраабылатын тутуспакка быһалыы сүүрэн суолу туораары массыынаҕа киирэн биэрии быстахха былдьаныы диэн ааттанар.
 
Быстыы диэн туох эмэ тутулуга быстарын тэҥэ, тиийиммэт-түгэммэт буолуу, эрэйдэнии, күүс-кыах суох буолуута, дьадайыы ааттанар.
Быс, быһар диэнтэн быһах диэн тыл үөскээбит. Төрүт сахабыт тыла. Саха дьоно бэйэлэрэ уһанан, оҥорон таһаарбыт быһахтара буолар. Таас, уҥуох, чаҥ, тимир да быһаҕы барыларын саха дьоно оҥорбуттарын, туһаммыттарын бу быс диэн хамсааһыны биллэрэр тылтан быһах диэн тыл үөскээбитэ быһаарар. Ол аата аан маҥнай быс диэн хамсааһынтан быһыы, онтон быһыыга туһалыыр быһахтар оҥоруллан тахсыбыттар. Сахабыт тыла сайдан иһиитэ итинник дириҥ тутулуктааҕын таба өйдөөн уларыппакка, ордук күүскэ харыстыахпыт этэ.
 
Быһаарар диэн тыл быс, араар диэн тыллартан үөскээбит. Элбэхтэ быстахха, араартаатахха туох барыта ордук чуолкайданан, иһигэр туох баара ырытыллан тахсарын чопчулаан биллэрэр.

Быһаарыы диэн тугу эмэ дириҥник хасыһан, илдьиритэн, бысталаан, туох иһигэр баарын ырытан таһааран билии, үөрэтии ааттанар. Ол аата тугу эмэ быһаарарга олус дириҥник ырытыы, билии наадатын сахалар былыргыттан билэннэр туһаналлар эбит.

Быһаарыы диэн тылтан салгыы быһаарыылаах диэн тыл үөскээбит.
 
Сахабыт тылын төрүт тутулугун үрэйбэккэ, алдьаппакка эрэ туһана сылдьарбытыттан тылбыт үйэтэ уһуо этэ. Быһыы диэн киһи майгынын уонна тугу оҥорорун барытын быһаарар тылбыт «ыы» диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ, киһи тугу оҥороругар, хайдах хамсанарыгар барытыгар олус сэрэхтээхтик сыһыаннаһыахтааҕын уонна бэйэтэ майгынын тупсара сылдьара наадатын биллэрэр.
 
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн быһыы эмиэ икки өрүттээх өйдөбүллээх. Бу тыл ордук тиэтэйии, ыксааһын, сыыһа-халты хамсаныы куһаҕан быһыыны үөскэтэрин быһаарара ордук олохтоох. Киһилии быһыыта суох киһи киһи буолара өссө биллибэт.

ТЫЛ ИЧЧИТЭ

Саха тыла, бэйэбит төрөөбүт тылбыт олус былыргы кэмҥэ үөскээбит диэни билигин бары билэр буоллубут, омукпут олоҕун остуоруйатын, тылбыт төрүттэрин үөрэтэн истэхпит аайытын  ону итэҕэйэрбит ордук эбиллэр. 

Хас биирдии тыл тус-туспа дорҕооннортон хомуллан үөскүүр. Тылы сурукка киллэрэрбитигэр хас биирдии дорҕоону тус-туспа буукубаларынан бэлиэтээн суруйабыт. 

Тыл төһөнөн былыргы кэмнэргэ үөскээбит даҕаны, соччонон аҕыйах дорҕооннордоох буолара быһаарыллыбыта ыраатта. Ол аата биир, икки дорҕоонноох тыллар саамай былыргы, аан маҥнайгы үөскээбит тыллар эбиттэр. Маннык тыллар биһиги сахабыт тылыгар олус элбэхтэр.

Хас биирдии дорҕоон киһи мэйиитигэр хамсааһыннары үөскэтэн бэйэтигэр сөп түбэһэр санаалары үөскэтэр уонна олор дорҕоон дьайар күүһүттэн тутулуктанан күүһүрэр, күөртэнэр, намырыыр, симэлийэр кыахтаахтар. Холобурга, музыка алыптаах дорҕоонноруттан киһиэхэ араас, ураты санаалар үөскүүллэр. Дорҕооннортон санаа көтөҕүллэн, күүс-уох киириэн эбэтэр санаа түһүүтэ, санаарҕабыл үөскүөн сөп. 

Хомус тыаһа ураты. Билигин хомус тыаһынан эмтээһин тэнийэн эрэр. Хомус тыаһын, дорҕооннорун туһалаах дьайыыта, киһи санаатын уларытар күүһэ эмтиир дьайыыны оҥорор.

Тыл иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьарын быһаарыы сахабыт тылын табан туһанарбытыгар тириэрдиэҕэ. Тыл иччитэ дорҕооннорунан дьайан киһи өйүн-санаатын быһаччы салайар, уларытар кыахтаах. Хас биирдии дорҕооннор дьайыыларыттан киһи өйүгэр-санаатыгар онно сөптөөх санаалар үөскээннэр киһини салайыахтарын сөп.
 
Биһиги тылбыт олус былыргы төрүттээҕиттэн Айылҕаттан иҥэриммит дорҕооннорун билигин да илдьэ сылдьар. Ол курдук «р» дорҕоон хатыланнаҕына, «рр» диэн буоллаҕына өссө күүһүрэр, ырдьыгынааһыҥҥа, кыыһырыыга кубулуйар, онтон «ы» дорҕоон уһаатаҕына «ыы» диэн буоллаҕына ытааһыны үөскэтэрэ хаһан да уларыйбат.

Киһи истэр дорҕоонноруттан ытааһын саамай куһаҕан дорҕоон, өйү-санааны аймыыр. «Ээ» диэн кыра оҕо ытыыра киһиэхэ көмүскүүр, харыстыыр, көмөлөһөр санаа киириитин үөскэтэр.
 
Уһаабыт «ээ» дорҕоон дьайыыта көмүскэл, харысхал, көмөлөһүү наада буолбутун киһиэхэ илэ биллэрэр. «Э» дорҕоонтон саҕаланар тыллар эйэ, эһэ, эбэ, эйгэ, эрэл бары эйэлээх буолууга, харыстыыга, көмүскүүргэ аналлаахтар. Кыра оҕо ытыыра «ээ» диэн эйээрэриттэн улаатан истэҕинэ «ыы» диэн дорҕооҥҥо уларыйара өйө-санаата сайдан иһэрин быһаарар. 

Ы – дорҕоон бэйэтэ да ыарахан дорҕоон. Бу дорҕоонтон саҕаланар ыарахан тыллар ордук элбэхтэр: ыар, ыарыы, ынчык, ынырык, ыарахан уонна да атыттар.

Уһаабыт «ыы» дорҕоон дьайыыта ордук куһаҕан. «Ы» дорҕоон уһаатаҕына «ыы» диэҥҥэ уларыйдаҕына ытааһын үөскээн тахсар. Ол курдук уһаабыт «ыы» дорҕоонунан бүтэр тыллар бары туох эрэ куһаҕаҥҥа, ытааһыҥҥа тириэрдэллэр. Аҕыйах биллэр тыллары ыллахпытына:

Барыы – ыраах барыыны, өлүүгэ тиийиини бэлиэтиир. Уу сири-дойдуну ылара элбээбитин биллэрээри билигин үгүстүк ууга барда диэн этиини туһанар буола сылдьабыт. Ууга барда диэн уу илдьэ барда диэн суолталаах уонна букатын суох буолла, аны төннүбэт гына барда диэн быһаччы өйдөбүллээҕин таба туһаныахха. Ол курдук барыы диэн быһаччы этилиннэҕинэ аны букатын төннүбэт диэн өйдөбүллэнэр.

Түүлгэ ууга барыы туох эмэ улахан алдьархай тахсарыгар эбэтэр ууга барбыт киһи өлүүтүгэр көстөр быһыы буолар. Ууга барыы букатыннаах барыы буоларынан олус ыарахан, куһаҕан өйдөбүллээх этии буолан тахсар.

Ылыы диэн быстах кэмҥэ оҥоруллар быһыы буолар. Быстах кэмҥэ халаан уута кэлэн уу ыллаҕына «ууга барда» диир улахан сыыһа, «уу ылла» диир ордук таба буолуо этэ. Уу ылбытын курдук түргэнник түһүө, барыа, төннөрүө. 

Быһыы – киһи оҥорор саамай сэрэхтээх хамсаныыта буолар.

Сытыы – ханнык баҕарар туттар сэп биилэнэн, сытыыланан, өргөстөнөн турдаҕына  туох эмэ куһаҕан быһыы буоларын тэҥэ киһи бэйэтэ мөлтөөтөҕүнэ, ыарыйдаҕына сытыы кэлэрин биллэрэр.
 
Ыгыы – баттааһын, хабырыйыы үөскээбитин биллэрэр.

Ырыы – эт-сиин быстыыта, ырыыта, көтөхтөрүүтэ.

Ытыы – ытааһын бэйэтинэн тиийэн кэлбитин биллэрэрин тэҥэ, саанан ытыы өлүүгэ-алдьархайга тириэрдэрин биллэрэр.

Аһыы – баар-суох үчүгэй «ас» диэн тылбытыгар «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбилиннэҕинэ, бу тылбыт куһаҕан өттүгэр тосту уларыйар уонна аһыыр аспыт аһыйбытын, сиэммэт, буорту буолбутун биллэрэр.

Айыы – диэн саҥаны айыыбыт сотору кэминэн куһаҕана тахсан хайаан да ытааһыҥҥа тириэрдэрин быһаарар. Бары саҥаны, дьон билбэтин айыылартан үгүс өттө кэлин куһаҕаны айыыга кубулуйарынан айыы диэн тыл куһаҕан өйдөбүллээх, элбэхтик туттуллубат, улаханнык саҥарыллыбат сэрэхтээх тыл.

Айыы-айа – соһуччу, урут биллибэт ыарыыттан, эстииттэн ыгыллан тахсар тыллар, саҥаны айыыттан кэлэр сыыһа-халты туттууттан үөскүүр ыарыыны биллэрэр. Ол аата киһи урут билбэт, саҥа ыарыытын дьайыыта итинник табатык, сөп түбэһэрдик ааттанар. 
Ыар – ыарахан, олус куһаҕан, хам баттааһын, эрэйдэнии.

Бу ыар диэн бэйэтэ олус куһаҕан өйдөбүллээх тылга «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбилиннэҕинэ ыарыы илэ бэйэтинэн үөскүүр.
Ыарыы – киһи этигэр-сиинигэр үөскүүр ыгыллыы, күүрүү, хам тутуу, хаатыйаланыы, Ыарыы - олус куһаҕан, ыар ыарыыттан эт-сиин алдьаныыта саҕаланар. Ыарыы куһаҕана илэ биллэриттэн бу тыл куһаҕанын бары билэллэр.
 
«Ыы» дорҕоон куһаҕан эрэ өйдөбүллээх. Маннык бүтүүлээх тыл саха тылыгар хаһан да үчүгэй тыл буолбат. Дорҕооннорун тутулуга оннук. Ытааһын хаһан баҕарар ытааһына уларыйбат. Үөрүүттэн биир эмэ киһи хараҕын уута ыгыллан тахсыбытын «ыы» диэн ытааһыҥҥа буккуйбат ордук буолуо.

Кыы диэн саамай сөбүлээбэт, куһаҕаннык истэр тыаспыт.

Пыы диэн саамай сирэрбитин, сиргэнэрбитин биллэрэр тылбыт.

Сыы диэнтэн бары билэр, куһаҕаны биллэрэр сыыһа диэн тылбыт үөскээбит.

Арыы – арыыланан туспа барыы, хаалан халыы, быстыыны-ойдууну биллэрэр.

Ыҥырыы – күүппэтэх өттүттэн соһуччу туохха эрэ ыҥырыы тиийэн кэлэн киһи эрдэттэн былааннаммытын тосту уларытарын билиэтиир.

Сырыы – эрэйдээх сырыыны биллэрэрин тэҥэ, дьахтарга анаан туттулуннаҕына «барбыт-кэлбит» диэн ордук куһаҕан өйдөбүллэнэр.

Быстыы – биилээххэ быстыбыт тэҥэ, эстиини-быстыыны, дьадайыыны эмиэ биллэрэр.

Бэйэтэ үчүгэй суолталаах да тылга «ы» дорҕооно уһаан «ыы» диэҥҥэ уларыйдаҕына бу тыл суолтата куһаҕан өттүгэр улаханнык уларыйар. Холобур, кыр – кыыр, кыра – кыыра, кырыс – кырыыс, бары – барыы. Уһаабыт «ыы» дорҕоонноох тыллары киһилии киһи элбэхтик туттубат, сэрэхтээх, куһаҕан суолталара элбэх тыллар. Бу дорҕоон дьайыыта хаһан баҕарар куһаҕанын ити тыллар куһаҕан суолтаҕа уларыйыылара бигэргэтэр.
 
Саха тыла олус былыргы тыл буолан дорҕоонноруттан тутулугун билигин да илдьэ сылдьар. Уһаабыт «ыы» дорҕоон куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ хаһан да хаалан хаалбат. Дорҕоон киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыта, син-биир тыас уларыйбатын курдук, хаһан да уларыйбат. Сахабыт тылын дорҕооннорун уларыппакка бэйэтин урукку оннугар туһанарбыт кытаанахтык ирдэнэр. Yрүҥ Айыыларбытыттан ылынар билиибит диэн тылбытын уруккутуттан, хайдах баарыттан уларыппакка эрэ бэйэтинэн туһаныы буоларын таба өйдүөхпүт этэ.
 
Төрөөбүт тылбыт үөскээбитэ олус былыргыта бэрдиттэн дорҕоонноруттан тутулуктаах суолталарын, бэйэтин төрүт өйдөбүлүн уларыппакка эрэ туһаныы ирдэнэр. Сахабыт тыла иччилээх диибит. Тыл иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьар. Куруук биир дорҕоону истэр уонна саҥарар буоллахха, бу дорҕоон суолтата, өйдөбүлэ киһи өйүгэр-санаатыгар дьайан өйү-санааны уларытар, онно сөп түбэһэр оҥорор. Дорҕоон дьайыыта киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар быһаччы тиийэринэн тыл иччитэ диэн ааттанар.

Киһи аата уһун кэмҥэ дорҕооннорун дьайыытынан өйү-санааны уларытан бэйэтигэр сөп түбэһэр оҥорорун дьон-аймах билбиттэрэ, туһаммытара өр буолла. Христианскай таҥара үөрэхтэрэ киһи аата майгыныгар сөп түбэһэринэн быһааран аатын төрөөбүт күнүттэн тутулуктаан иҥэрэргэ ыҥыраллар уонна билигин да туһаналлар.
 
Биһиги эһигини, бар дьоммутун барыгытын кутталлаах, сэрэхтээх, иччилээх, сибигинэйэн биирдэ эмэтэ эрэ этиллэр айыы диэн тылы сыыһа тутта сылдьаргытын, улаханнык саҥараргытыттан сэрэтээри бу суруйабыт. 

Уһаабыт «ыы» диэн дорҕоон киһи истэригэр саамай куһаҕан дорҕоон буолар. Бу дорҕоон дьайыытын киһи нэһиилэ тулуйар. «Ыы» дорҕоон киһи мэйиитигэр оҥорор дьайыытын хайдах да кыайан уларытар кыах дьоҥҥо суох. 

Кыра оҕо «ыы» диэн саҥара оонньоотоҕуна ийэтэ эбэтэр эбэтэ: «Ыы» диэмэ, хайа ытыырыҥ тиийэн кэлээрэй?»- диэн хайаан да тохтото охсоллор этэ. Кыра оҕо «ыы» диэн саҥара оонньоон туох эрэ куһаҕаны биттэнэн эрэрин кырдьаҕастар билэллэрэ. Ол иһин эрдэттэн сэрэтэн оҕону «ыы» диэн саҥаран оонньуурун тохтотоллор этэ.

«Ыы» дорҕоон тыл ортотугар да турдаҕына куһаҕана өтө сылдьар. Ол курдук кырыыс диэн тылы дорҕооннорунан ырыттахпытына:
Кыр диэн туох эрэ алдьанар, үлтү барар тыаһа. Бу тылга «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбилиннэҕинэ кырыы диэн тыл үөскээн биилэнэн, өргөстөнөн тахсар, киһини эчэтиэн сөбө быһаарыллар. Манна салгыы «с» диэн элбэтэр, тарҕатар сыһыарыы эбилиннэҕинэ кырыыс диэн бары билэр, абааһы көрөр, букатын сөбүлээбэт тылбыт үөскүүр. Бары саха тыллара бу курдук дорҕооннорунан тутулугу туһанан үөскээбиттэрин умнубатахпытына табыллыахпыт этэ.

Ай диэн бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх, өйү-санааны барытын быһаарар, ол аата үчүгэй уонна куһаҕан суолталарын бииргэ, холбоон илдьэ сылдьар тылга «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбилиннэҕинэ куһаҕан өттө баһыйар буолар, сэрэхтээх куһаҕан, ытааһыҥҥа тириэрдэр тылга кубулуйар. Айыы диэн тыл куһаҕана элбэх тыл. Сахалар олохторун үөрэхтэрэ «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн көнөтүк этэрин букатын умнан, туһаммакка сылдьарбытыттан эдэрдэрбит оҥорор куһаҕан быһыылара, буруйдара эбиллэн иһэллэр. 
Былыргылар курдук оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ киһи буол, тугу барытын киһи оҥорорун курдук аан маҥнай оҥоро үөрэн, оччоҕо үчүгэй буолар, атыннык оҥордоххуна табыллыа суоҕа, куһаҕан, айыы буолуо диэн үөрэтиини оннугар киллэрдэхпитинэ эрэ, кэлэр көлүөнэлэрбит өйдөрө-санаалара туруктаах буолан олохпутун салгыы сайыннарар кыахтаныахтарын сөп.

Айыы диэн тыл хайаан да иннигэр үрүҥ диэн быһаарыылаах туттулуннаҕына эрэ табыллар, оччоҕо эрэ киһи оҥорор элбэх быһыытыттан үчүгэйин туспа арааран, табатык быһаарар. Үрүҥ айыы диэн үчүгэйэ чахчы быһаарыллыбыт, биллибит быһыылар ааттаналлар. Киһи оҥорор быһыылара «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэллэринэн киһи үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорор кыаҕа хаһан да суох буолан хаалбат. Ол иһин былыргы сахалар таҥаралара бары иннилэригэр үрүҥ диэн быһаарар тыллаахтар. Аан бастакы киһи таҥарабыт аата Yрүҥ Аар Тойон диэн буолар. Ол аата бу киһи үчүгэйи, дьоҥҥо туһалааҕы эрэ оҥорбутун булан ылан, олору үтүктэн, кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туһаныҥ диэн быһаччы өйдөбүллэнэр.

Айыы буолуу диэн киһи өллөҕүнэ, өйө-санаата Yөһээ дойдуга көттөҕүнэ эрэ ситиһиллэр өй-санаа өйдөбүлэ буолар. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата Yөһээ дойдуга көтөн, ураты, атын ханныкка да маарыннаабатыттан айыы буолара чахчы. Өйдөөн кэлиэҕиҥ киэҥник биллибит Бороҕон Айыытын, Бахсы Айыытын. Бу быданнааҕыта өлбүт дьон өйдөрө-санаалара билигин да дьайа сылдьаллара, умнуллубаттара ааттанар.
 
Өйө көттөҕүнэ киһи итирэр, иирэр эбэтэр өлөр. Өй көтөрүгэр туох да үчүгэй суох. Өйбүтүн Yөһээ дойдуга көтүппэккэ, сүрбүт күүһүнэн хам тутан, киһи буолан, киһилии быһыыланан биирдэ бэриллэр олохпутун Орто дойдуга эрэ олорор кыахтаахпытын умнубатахпытына табыллыа этибит.
 
Айыы үчүгэй диэн албыннаан айыы буолууга дьону ыҥырыы олус улахан сыыһа, ыар быһыы буолар, кэлин оҕолор өйдөрүн-санааларын туруга суох буолууга тириэрдэн алдьархайдары аҕалыан сөп. «Айыы буол» диэн этии тыыннаах киһи өйүн-санаатын Үөһээ дойдуга тахсарга, «Өйүҥ көттүн» диэн ыҥырыыга тэҥнэһэр, өйү-санааны өлүү суолугар киллэрэр кыахтаах.
  
Онон бар дьоммутун айыы буолумаҥ, биирдэ бэриллэр олоххутун киһи буолан, киһи быһыылаахтык Орто дойдуга олоруҥ диэн ыҥырыахпыт этэ. Өлүү хаһан баҕарар кэлэр кэмигэр бэйэтэ даҕаны син-биир кэлиэҕэ, онно тиэтэйии, бара сатааһын киһи буолуу өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэт. 

ОСТУОРУЙА ДУУ, «УСТУОРУЙА» ДУУ?

Сахабыт тыла атын омук тылларыттан хаалсыбакка сайдан иһиэн бары баҕарабыт. Атын омуктартан киирэр тыллары сахалыы дорҕооннорго киллэрэ, сахатыта сатыырбыт эмиэ сөп курдук эрээри, сороҕор тылбыт дорҕоонноро уларыйыытыттан атын суолталанан, өйдөбүллэнэн тахсарын оннооҕор тылбыт үөрэхтээхтэрэ аахайбакка хаалыах курдуктар.
 
Саҥаны айа, айыыны оҥоро охсон олоххо киллэрэ сатааһын үксүгэр табыллыбакка, сыыһа-халты буолан хаалара элбэҕинэн дьиҥнээх олоххо буортуну, куһаҕаны оҥороро элбиирин кэлин син билэн, арааран, олохпутугар туһанан эрэбит. Ол курдук араас элбэх саҥаны айа, айыыны оҥоро сатааччылар дэлэччи оҥорон туһаҕа таһааран иһэр аһылыкка эбиллэр генно-модифицированнай эҥин эбиискэлэрин сирэн сиэбэт буола сатыырбыт элбээтэ. Геннары буккуйууттан араас мутаннар, чиччиктэр үөскүөхтэрин сөбүн куһаҕана дьону син салытыннаран аһылыкка талымастыыллара элбээтэ.

Саха тыла олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит уонна билигин да уларыйбакка сылдьарынан хас биирдии дорҕоонноруттан олус улахан тутулуктардаах. Ол курдук хас биирдии саҥа үөскээбит элбэх сүһүөхтээх тыл иннинээҕи, биирдии сүһүөхтээх тыллар өйдөбүллэригэр тирэҕирэн үөскүүр уонна ол өйдөбүлэ хаһан да уларыйбат.

«Бас» диэн тыл төрүтүттэн салгыы үөскүүр тыллар бары «бас» диэн тыл өйдөбүлүн иҥэринэн илдьэ сылдьаллар. Ол иһин бастаа, бастыҥа, бастыҥ диэн тыллар бастаан иһэр киһини быһаараллар.

Бу быһаарыыны атын омук тылыттан киирэр саҥа тиэрминнэри сахалыы ааттыырга хайаан да тутустахпына табыллыа этэ. Тылбыт үөрэхтээхтэрэ саҥа тылы була, саҥаны айа сатыыллара аһара барыытыттан араас, дорҕоонноро  суолтатыгар сөп түбэспэт тыллары айан туһаннара сатыыллар.

Тыл үөрэхтээхтэрэ отвертка диэн тылы сахалыы этибиэркэ диэҥҥэ уларытыахха сөп дииллэр. Бу тылы маннык уларытыыга тыл төрүтэ уларыйарын аахайбаттар, аахсыбаттар. Тыл төрүтэ «эт» диэҥҥэ кэлэн хаалыыта тыл өйдөбүлүн төрдүттэн уларытан «эти биэр» диэҥҥэ тириэрдэн кэбиһэр, ол иһин бу тылы маннык уларытыы саха тылыгар букатын сөп түбэспэт. 

Отвертка – отвернуть диэн тылтан үөскээбит. Бу тыл эрийии диэн төрүттээх, өйдөбүллээх, оннук сыалга, сорукка анаммыт тэрил буолар. Ол иһин сахалыыга уларыйыыта эрийиини кытта сибээстэннэҕинэ, тутулуктаннаҕына өйдөбүлэ уларыйбакка эрэ сыала, соруга барыта толору бэриллэр. Эрийиик, эрийэр эҥин диэн буолара ордук табыллыа этэ эбэтэр бу кэмҥэ нууччалыыттан киирбитин быһыытынан бэйэтинэн да сылдьа түһүөн сөп.

Сорох нууччалыы тыллар сүрүн өйдөбүллэрэ сахалыыга бэйэлэрэ да сөп түбэһэллэр. Революция - өрө барыы - өрөбөлүүссүйэ. Бу тыл суолтата, өйдөбүлэ уонна тылын дорҕоонноро сөп түбэһэринэн бэйэтинэн сахалыы барара сөп. Төрдүттэн да сахалыыта тарда сылдьар тыл буолар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан урукку олохторун туһунан кэпсээннэрин остуоруйа диэн ааттыыллар. Бу кэпсээннэргэ кэлин араас үлүннэриилэр, элбэтиилэр эбиллэннэр сорохторо кырдьыктарын дуу, сымыйаларын дуу быһаарыы улахан уустуктардаах да буоллар, үксүлэрэ олоххо баар буола сылдьыбыттара дакаастанан тураллар. Онон остуоруйа диэн былыргы олохпут кэпсээннэрэ хайдах баарынан кэпсэнэллэрэ буолар. Олус уһун үйэлээх саха омук буоларбытын былыргы остуоруйабыт баара дакаастыыр. Остуоруйабытыттан аккаастаныы саха омук буоларбытыттан аккаастаныы буоларын билиэ этибит.

Билигин тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учууталлар остуоруйа диэн тылбытын уларытан, саҥа тылы, «устуоруйа» диэни булан туттуохха уонна туттуҥ дииллэр, онно-манна суруйа сатыыллара элбээтэ.

Тыл дорҕооннорунан тутулугар остуоруйа диэн тылы «устуоруйа» диэҥҥэ уларытыы сөп түбэспэтин биһиги быһааран ааҕааччыларбытыгар тириэрдэ сатыыбыт. Тылбыт үөрэхтээхтэрэ уонна сорох суруйааччылар сахабыт тылын төрүт тутулугун ситэ билбэттэр дуу диэн санаалар дьоҥҥо олохсуйан эрэллэр.

Саха тылыгар хас биирдии элбэх сүһүөхтээх тыллар хас да биирдии сүһүөхтээх тыллартан хомуллан, таҥыллан үөскүүллэр уонна бу тыллар өйдөбүллэриттэн хомуллан, саҥа тыл өйдөбүлэ үөскүүр. Ол курдук остуоруйа диэн тыл ос, туор уонна уйа диэн биирдии сүһүөхтээх тыллартан маннык хомуллан үөскээбит:

Ос – баас-үүт оһуута, отунан-маһынан саба үүнүүтэ, умнуллубута ааттанар. Бу тыл кистэлэҥ өйдөбүлүнэн баас-үүт оспута ойууланан, хаһан да умнуллубат, сотуллубат буолан хаалбытын быһаарар. Этэрбэс оһо ос диэн ааттаныыта уларыйбат ойуулааҕынан быһаарыллар.  
Туор – туордаа, бэлиэтээ, бэлиэтээн ыл диэн өйдөбүллээх.

Уйа – туох эмэ дьиэтэ-уота, олохсуйбута.

Остуой – хаалан, тохтоон хаалбыт, аны уларыйбат буолбуту туой, кэпсээ диэн өйдөбүллээх.

Ол аата остуоруйа диэн уруккуну, оспуту, тохтообуту, хаалбыты уустаан-ураннаан, ойуулаан-дьүһүннээн бэлиэтээһин, кэпсээһин уонна умнуллубат гына олохсутуу, уйалааһын ааттанар. Маннык киэҥ, дириҥ өйдөбүллээх баар-суох тылбытын тылбыт үөрэхтээхтэрэ уларыта сатыыллара ордук хомолтолоох.

Уруккуну, былыргыны кэпсээһин, сурукка киллэрии аата остуоруйа диэнинэн хайаан да хаалара кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ ордук туһалыаҕа дии саныыбыт. Остуоруйа диэн тылбытын бэйэтинэн илдьэ сырыттахпытына кэлэр көлүөнэлэр былыргыларбыт, өбүгэлэрбит олохторун ордук сыаналыыр, харыстыыр санаалара уларыйыа суоҕа. Бу тыл дорҕоонноро биэрэр өйдөбүллэригэр бэйэтин өйдөбүлэ толору сөп түбэһэр. Онон былыргыттан баар, билигин да киэҥник туттулла сылдьар үтүө тылбытын ордук күүскэ харыстыахха, була сатаан уларытааччылары тохтотуохха.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ була сатыыр «устуоруйа» диэн тыллара былыргыны, уруккуну, олоҕу бэлиэтииргэ, кэпсииргэ сөп түбэспэт. Ол курдук «ус» диэн тылтан сахалыы өйдөбүл тахсыбат буола умнуллубут. Бу тылтан усках, устар, ускул-тэскил диэн босхо барыыны, туһалаах быһыы аҕыйааһынын бэлиэтиир кыра, барбах суолталаах тыллар үөскүүллэр.

Олус былыргы кэмнэргэ нууччалар сахалартан арахсалларыгар остуоруйа диэн тылы история диэҥҥэ уларытан арахсыбыттара, бу тыллар дорҕоонноро бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэһэринэн быһаарыллар кыахтаах. Билигин тылбыт үөрэхтээхтэрэ сахалары эмиэ араараары, үрэйээри, ыһаары, икки аҥы ыытаары аны «устуоруйа» диэн саҥа тылы булан туһаннара сатыыллар. Омук остуоруйатын, олоҕун кэпсээнин суох оҥорон, уларытан саҥаттан саҕалааһын сахалары үрэйэн, ыһан, араартаан саҥа устуоруйалаах саҥа омугу үөскэтэ сатааһыҥҥа тириэрдиэн сөп. 

Остуоруйаны кэпсээччи, дьоҥҥо тарҕатааччы киһи аата остуоруйаһыт диэн буоларын бары билэбит. Остуоруйаны үөрэтэр киһи өссө элбэх остуоруйаны билэринэн, дьоҥҥо кэпсииринэн, үөрэтэринэн син-биир остуоруйаһытынан хаалыа эбэтэр остуорук да диэн буолуо этэ. 

Остуоруйа да араастааҕын, эмиэ икки өрүттээҕин өйдөөх-санаалаах киһи бэйэтэ арааран билэрэ ордук этэ. Ханнык эмэ остуоруйаҕа олус үлүннэрэн-балыннаран биэриилэри дьиҥнээх олоххо буолбут быһыылартан арааран билиини киһи бэйэтин өйүн-санаатын күүһүнэн оҥороро ордук табыллар, олоҕор таба туһанар кыахтанар. 

Сахам дьоно, тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар, сымыйаларыгар киирэн биэрбэккитигэр баҕарабыт. «Устуоруйа» уонна «устуорук» диэн тыллар сахаларга суох этилэр уонна букатын да суох да буоллахтарына төрүт даҕаны итэҕэстийиэхпит суоҕа, хата түмсүүлээх буолуубут улаатыаҕа.

Уһун үлэлэр тухары олорон кэлбит олохпут кэпсээннэрин аанньа ахтыбат, бэйэлээх бэйэбит олохпут үөрэҕин сөбүлээбэт, урукку остуоруйабытыттан кыбыстар, остуоруйаһыт, остуорук буолуохтарын баҕарбат нууччатымсыйбыт үөрэхтээхтэр остуоруйаны үөрэппэккит ордук буолуо. Остуоруйа диэн тылбытын уларыта сатаамыахха. Бэйэбит остуоруйабытын бэйэбит уларыппакка, хайдах баарынан билэрбит, үөрэтэрбит омукпут үйэтэ уһууругар тириэрдиэҕэ. Урукку олорон ааспыт олохпутун сирэ-тала сатаабакка бэйэтэ хайдах баарынан ылынарбыт сайдыыны ситиһэрбитигэр ордук улаханнык туһалыаҕа.

ТЫЛ ДОРҔООНУН УЛАРЫТЫЫ САБЫДЫАЛА
  
Саха тыла олус былыр, киһи өйө-санаата саҥа үөскээн сайдан эрдэҕинэ үөскээбитэ сыыйа дакаастанан иһэр. Хас биирдии тыл дорҕооннорун охсууларынан, дьайыыларынан сааһыланан үөскүүрэ уонна соннук өй-санаа олохсуйара быһаарыллар. Солун диэн былыр-былыргыттан баар тылбыт оннугар сонун диэни туттуҥ диэн тылбыт үөрэхтээхтэрэ сэбиэскэй былаас кэмиттэн ыла этэллэр, онно-манна суруйаллара элбэх.
 
Тыл дорҕооннорунан тутулуктарын таба өйдөөбөккө сыыһа тутта сылдьарбыт биир холобурунан солун диэн тыл оннугар, сонун диэн тылы туттуҥ дииллэриттэн, ону бары тутта сылдьарбыт буолар. Биһиги тыл олоҕун дорҕооннорун сааһылыы тутуубут уонна тылга иҥэн сылдьар өй-санаа төрүттэрин үөрэтиибит бу сыыһабыт ханна баарын быһаарар кыаҕы биэрэр.
 
Урукку кэмҥэ саҥаны билии, истии сахалыы «солун» диэн ааттанара, кырдьаҕастар «Туох солуннааххын?»- диэн ыйыталлара. Урукку кэмҥэ суруйааччылар элбэхтик тутталлара. Кэнники суруйааччылартан Алексей Бродников «Көмүскэ уута» диэн сэһэнигэр «солун» диэн тылы туттар.

Эстибит сэбиэскэй былаас саҥаны айыы “үчүгэй” диэн үөрэҕиттэн тирэх ылан ону-маны саҥаны билиини, истиини үчүгэй эрэ курдук санаан, кэлтэйдии баран, тылбыт үөрэхтээхтэрэ солумсах диэн куһаҕан тылы үөскэтэр «солун» диэн тылбытын уларытан, «сонун» диэн этиҥ, оннук суруйуҥ диэн этэллэр, бэйэлэрэ  суруйаллар. 

Тыл биир сүрүн дорҕоонун уларытыы тылбыт суолтатын, киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор дьайыытын тосту уларытан кэбиһэрин, тылбыт үөрэхтээхтэригэр эрэнэммит аахайбакка сылдьарбытынан туһананнар ити уларытыыны оҥорбуттара. Дорҕооннор киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыларын, бу тылларбыт төрүттэрин уонна онтон ханнык тыллар салгыы үөскүүллэрин ырытан таһаарар кыахтаммыппыт сыыһаны булууга көмөлөстө.

Сол диэн тыл бу, ол диэн өйдөбүлгэ билигин да туттуллар.

Сол уонна уун диэн тыллар холбоһууларыттан солун диэн саҥаны билиини, истиини биллэрэр тыл үөскээбит. Бу тыл ол, бу саҥаны билиигиттэн уун, бэрис, биэр диэн көнө өйдөбүллээх тыл буолар. Ол иһин «Туох солуннааххын?» диэн саҥаны билээри ыйытыы олус таба.

Солуй – Тапталыҥ, иэйииҥ ааһан, туохтан эмэ тэй, арах. Бу көтөр уйатыттан солуйбут. Бу тыл туох эмэ солуна, саҥата ааспытын, атынынан солбуллубутун биллэрэр тыл.

Солуулаах – Киһиэхэ, олоххо туох эмэ көстөр туһалаах, суолталаах (үксүгэр суох диэн тылы кытта ситимнэһэн төттөрү өйдөбүлгэ туттуллар). Ордук солуулаах үлэни булуохха. Солуута суохха күн-дьыл баранар. Солуута суох быһыы.
 
Солуута суох – туһата суох. Солуута суохха эрэйдэнэр табыллыбат. (2,156). Бу тылдьыппыт таба быһаарыылара. Саҥаттан саҥаҕа түһэн, бииртэн бииргэ көтүөккэлээн иһии сыыһа, таах эрэйдэнии элбээн хаалыан сөбүн быһаарарынан куһаҕан суолтаҕа куруук туттуллар.

Солун диэн тылтан солумсах диэн тыл үөскүүр. Солумсах диэн тыл сол диэн төрүттэн үөскээн тахсара саҥаны, солуну билэ сатыыр, өссө аһара барар кыахтаах киһини бэлиэтиир. Саҥаттан саҥаны аһара баран билэн-көрөн иһии аата солумсах диэн буолара туох барыта аһара бардаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйарын быһаарарын таба өйдүөхпүт этэ. Ол курдук аһара ону-маны, ордук туһата суоҕу, куһаҕаны билэ-көрө сатааһын, аһара солумсах буолуу киһилии быһыы буолбатын бу тыл куһаҕан өйдөбүллээҕэ биллэрэр.

Барыга-бары солумсаҕыра, саҥаттан-саҥаны, урут биллибэти киллэрэ, туһана сатааһын эрэйдээх, табыллыбакка хааллаҕына улахан ночооту оҥоруон сөп. Ол курдук государство таһымыгар  солумсаҕырыы холобурунан Улуу Өктөөп революцията норуоту салайыыга саҥаны киллэриитэ сыыһатын 74 сыл кэнниттэн биирдэ билэн көннөрө сатыыбыт. Аҕыйах сыллааҕыттан оскуолаҕа ЕГЭ-ни оҥорон киллэрэ сатыы сылдьаллар. Син санааҕа үчүгэй, субу кэмҥэ туһата элбэх буолуох курдук саҥаны киллэрии эрээри, куһаҕан өттө баһыйан барыах курдуга сыыйа биллэн эрэр.

Бу солумсах диэн тыл ордук эр дьоҥҥо эбэтэр дьахталларга сыһыаннаан туттулуннаҕына саҥаттан саҥаны, атынтан атыны билээри сотору-сотору солбуйан иһиигэ тириэрдэринэн, аһара саҥаны билэ сатааһын дьон олоҕор соччо үчүгэйэ, туһата суох быһыы буоларын чахчы бигэргэтэр.

Солумсах диэн тылы сонумсах диэҥҥэ салайар былаастар сэбиэскэй былаас кэмигэр соруйан уларытыылара саха дьоно онно-манна барытыгар, үгүстүк туһата суохха солумсаҕыра сылдьыылара элбээһинин үөскэтэн туһалаах дьыалаларынан, үлэнэн-хамнаһынан дьарыктаналларын аҕыйатыытыттан тыа сиригэр үлэ-хамнас айгыраата. Өйгө-санааҕа дьайар тылы уларытыыттан, бу быһыы букатын аһара баран эрэр. Ол курдук саҥаны аһара баран билэ-көрө сатааһын сахалыы солумсах диэн соччо үчүгэйэ суох суолталаах тылынан ааттанара аһара барыыны тохтоторо. Бу тыл куһаҕан суолтата билигин да уларыйбакка эрэ сылдьара дьону тохтотор, арыычча өйдөннөрөр.

Омук күүскэ үлэлээн-хамсаан үлэҕэ-хамнаска эрэ ситиһиилэри оҥоруута сайдыылаах буолууга, олох тупсарыгар тириэрдэрин солун диэн тылы сонун диэҥҥэ уларытыы умуннаран, буккуйан сылдьарыттан, атыҥҥа, буолар-буолбакка солумсаҕырыы элбээтэ.
 
Тылбыт үөрэхтээхтэрэ сонурҕааһын диэн биирдэ эмэтэ, хаһан эмэ саҥаны билэ сатааһынтан сонун диэн тылы үөскэппиттэрэ төрдүттэн сыыһа. Бу сонурҕааһын диэн тыл төрүтэ син-биир сон диэн тыл буолар. Ол курдук сонур диэн тылбыт сону уур диэн тыллардартан үөскээбит.

Сонун  диэн тыл олоҕо, төрүтэ сон диэн буолар. Бу тылы бары билэбит, уһун кыһыны быһа кэтэр соммут аата буолар. Саҥаны билиигэ, истиигэ хайа да өттүнэн сыһыана суох тыл, өйбүтүн-санаабытын буккуйан атын өттүгэр халыйыыга тириэрдэр тыл. 

Ол курдук сон диэн тыл төрүтүттэн салгыы туох да саҥаны билиигэ сыһыаннаах тыллар үөскээбэттэр. Арай сонумсах диэн саҥа соннонон иһэр, саҥа сону элбэхтик кэтэр киһини бэлиэтиир тыл үөскүүр. Бу сонумсах диэн тыл дьайыытыттан саха дьахталларын баар-суох баҕа санаалара соннорун уларытан иһии диэки халыйбыта кырдьык буолла.

Саҥаны, солуну билиини сонун диэн тылынан уларытан ааттааһын үөдүйүүтэ дьон, ордук эдэрдэр ону-маны, араас суолтата суох, буортулаах, куһаҕаҥҥа да тириэрдэр саҥаны аһара билэ-көрө сатыылларын улаатыннарда, сайыннарда. Бары кэриэтэ эдэрдэр саҥа тарҕанан эрэр наркотиктары, спайсы боруобалыы сатыылларын күөртүүрүнэн, тохтоппотунан, бу кэмҥэ сонун диэн тыл куһаҕана өссө улаатан эрэр.

Солун диэн тылтан солумсах диэн куһаҕан өйдөбүллээх тыл үөскүүрэ эдэрдэр аһара баран ону-маны, туһата суоҕу, буортулааҕы билэ-көрө сатыылларын тохтотор күүһэ улахан.

Саха тылын төрүт үөскээбит тутулуктара былыргы саха киһитин үлэтин-хамнаһын уратыларын кытта быһаччы сибиэстээхтэр. Ол курдук түүлээх булду эккирэтэн, суолун хайан бултааһын сонордоо диэн этиллэр. Ол аата түүлээҕи бултааһын табылыннаҕына, кыаттардаҕына кэлин соннонууга тириэрдэрин иһин итинник эппиттэр.

Сонор диэн тылбыт сон уонна оҥор диэн тыллар холбоспуттарыттан үөскээбит. Тоҕо диэтэххэ сону сонордоон, түүлээҕи бултаан сон оҥоруллар кыахтанарын биллэрэр. Онтон сонор диэнтэн сонордоо диэн тахсыбыт. Доо диэн доҕор диэн тыл кылгаабыта. Ол аата кыыл суолун булан баран доҕоругар бултаа, сонордоо диэн этэн биэрбитин биллэрэр. 

Сонурҕаа диэн саҥа сону сонургуу көр диэн өйдөбүллээх. Биирдэ эмэтэ саҥалыы хараҕынан көрөрү биллэрэр.

Онон солун диэн тылбытын уруккутун курдук саҥаны билиини, истиини бэлиэтииргэ туттарбыт, урукку оннугар төнүннэрэрбит хайаан да наада. Онтон сонун диэни туттумуохха, билиигэ-көрүүгэ ханнык да сыһыана, туһата суох, өйбүтүн-санаабытын буккуйан соннонууга эрэ тириэрдэр тыл буолар.
 
Сил диэн тылы бары билэбит. 

Силбээ – самсыы тут, салҕаа. Былыргы кэмҥэ, ордук тымныыга, силлээн баран сыһыара тутан кэбиһии эмиэ баар буолуон сөп, билигин да туттуллар.

Силбик – сииктээх, тыаллаах-куустаах кэм. (2,151).
 
Силбиэтэн диэн тыл киһи кыыһырбыт майгынын быһаарыыга ордук чуолкай буолуох курдук, соннук иһиллэр. Олус эмискэ уларыйыылар, сыыһа-халты хамсаныылар кыыһырдахха ордук элбииллэр. Кыыһыран хаһыытаатахха сил бырдаҥалыан сөбө силбиэтэн диэн тылынан ордук чуолкайдык бэриллэр.

Тылдьыппытыгар туох санааттан бу тыл төрүтүн уларытан кэбиспиттэрэ биллибэт. Маннык суруйуҥ диэбиттэр:
Сирбиэтэн – кыыһыр. (2,152). Сир диэн тыл олоҕуттан ханнык да ыһыллар, бырдаҥалыыр көрүҥнээх үөскээбэтин үрдүнэн итинник суруйуҥ дии сылдьаллар.

Саха тыла дорҕооннорунан тутулуга олус былыргы кэмнэргэ  үөскээбитин билигин кэлэн уларыта сатыыр куһаҕаҥҥа эрэ тириэрдиэн сөп. Ол иһин бу тыллары бэйэлэрин урукку оннуларыгар туһанар ордук буолуоҕа.

Сэбиэскэй, өй-санаа тутулуктарын билиммэт кэмҥэ саха тылын аахайбат, кыра да суолта биэрбэт, аанньа ахтыбат буолуу, симэлитэ сатааһын тэнийэн үөскээбитэ, ону тэҥэ соруйан буккуйааччылар, саҥа тылы булан киллэрэ сатааччылар оччоттон баччаҕа диэри бааллар. Уһун үйэлэр тухары уларыйбакка кэлбит сахабыт төрүт тылларын дорҕооннорун уларытыыны кэлэр көлүөнэлэрбит чахчы сөбүлүөхтэрэ суоҕа.

Сахабыт тылын тыл үөрэхтээхтэрэ харыстыахтара диэн алҕас санааҕа киирэ сылдьабыт. Бу дьон саҥаны айа, саҥа тыллары була сатыыллара элбэҕиттэн, аһара барбытыттан төрүт былыргы сахабыт тылын уларыта сатыыр адьынаттаннылар. Солун диэн тылбытын сонун диэҥҥэ кинилэр уларыта сатыыллар, өссө остуоруйа диэн олохпут кэпсээнин быраҕан саҥа “устуоруйаланыахтарын” баҕара сатыыллар.
Тылбытын үлэһиттэр, субу тутта сылдьар дьон эрэ ордук кыһанан харыстыыр кыахтаахтарын билиэ, итэҕэйиэ этибит.

СОЛУМСАХ

Өй-санаа өйдөбүллэрэ уһун кэмҥэ үөскүүллэр уонна хас да көлүөнэ дьон олохторун устата боруобаны бараннар куруук туттуллар үгэстэргэ кубулуйан билигин да туттулла сылдьаллар. Улуу Октябрьскай революция дьон өйүн-санаатын буккуйуутун, сыыһатын үс көлүөнэ дьон олохторун устата бэрэбиэркэлээн, олорон көрөн, боруобалаан, кэһэйэн баран дьэ билэн, билигин кэлэн ону көннөрө, олохпутун уларыта, урукку, революция иннинээҕи оннугар түһэрэ сатыы сылдьабыт.
 
Быстар дьадаҥылар былааһы ылан бараннар урут суох олоҕу айабыт, айыыны оҥорорбут “үчүгэй” диэн сыыһа санааҕа бары киирэннэр урукку олох үөрэҕин, үгэстэри барытын түөрэ сүргэйэн, үрэйэн, үлтү тэпсэн суох оҥорбуттара, саҥа олоҕу тутууну саҥалыы, «ыраас лиистэн суруйар» курдук, уруккуну барытын умнан, хаалларан саҕалаабыттара. 

Сэбиэскэй былааһы тутааччылар араас репрессия көрүҥнэрин киэҥник туһананнар саха дьонугар айыыны оҥорууну барытын үчүгэйи оҥоруу буолар диэн өйдөппүттэрэ, айыы диэн бэйэтэ икки өрүттээх, олортон куһаҕан өйдөбүлэ элбэх тылы үчүгэй эрэ оҥоро сатаабыттара. Сэбиэскэй былаас саҕана мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар уонна учууталлар билигин даҕаны, олохпутун төһө эмэ урукку оннугар төнүннэрэ, өйбүтүн-санаабытын көннөрө сатыы сырыттахпытына, бу коммунистар оҥорбут сыыһаларын, халыйыыларын салгыы ыытан иһэллэрэ хомолтону эрэ үөскэтэр.

Саҥаҕа, солуҥҥа тардыһа, билэ-көрө сатааһын аһара барыыта солумсах диэн соччо үчүгэйэ суох өйдөбүллээх, куһаҕан тылынан этиллэрэ олоҕо суох буолбатах. Саҥаны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатааһын сыыһа-халты буолан тахсара элбэҕинэн куһаҕан быһыыны элбэтэрин таба өйдүөххэ, олору оҥорорго ордук сэрэхтээх буолуохха наадатын олоххо уопутурбут дьон билиэхтэрин сөп этэ. Ол курдук коммунистар олоҕу төрдүттэн уларыта тутан олус улахан сыыһаны оҥорбуттарын үс көлүөнэ дьон уларыйбыттарын кэнниттэн биирдэ билэн уларыта сатыы сылдьарбытын саатар билигин кэлэн таба өйдүөххэ.
 
Барыга-бары аһара баран солумсаҕырыы, билэ-көрө сатааһын кэмнээх-кэрдиилээх буолара ордук. Саҥаҕа, солуҥҥа оҕустаран иһии быстах кэмнээх буоллаҕына солумсаҕырыы диэн этиллэр.
 
Солуну, саҥаны аһара баран билии-көрүү солумсах буолууга тириэрдэр. Эр дьон солумсахтарынан дьахталлары лаппа баһыйар кыахтаахтара айылҕаларыттан тутулуктаах. Ол курдук «Сунул, вынул да пошел» диэн этии эр дьон солумсахтарын уонна онтулара улахан эрэйэ суоҕун ырытан быһаарыы буолар. Онтон дьахталлар солумсаҕырыыттан ордук элбэхтик эрэйдэниэхтэрин, улаханнык ночоотуруохтарын сөп. Солумсах диэн тыл куһаҕан өйдөбүлэ билигин дьахталлар ахсааннара элбэҕинэн уонна бу тылы чахчы сөбүлээбэттэриттэн былыргытыттан хата уларыйа илик. Сэбиэскэй былаас саҥаны айыы “үчүгэй” диэн этэриттэн тирэх ылан биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрэ солун диэн саҥаны, урут биллибэти билэри бэлиэтиир, солумсах диэни үөскэтэр тылбытын сонун диэн атын өйдөбүлү биэрэр тылга уларыта сатаабыттара ыраатта. Суруйааччылар Аҕа дойду сэриитин иннинэ суруйбут суруйууларыгар солун диэн тылы элбэхтик тутталлара.

«Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх» диэн этиигэ аһара баран саҥаны билэ-көрө сатааһын, солумсах буолуу сөп түбэспэт. Ол курдук киһи биир туруоруммут сыалын ситиһэригэр, атыттарга аралдьыйара аҕыйаатаҕына эрэ табылларын таба сыаналыахпыт этэ. Саҥаны билии-көрүү аһара элбээһинэ солумсаҕырыыга тириэрдэр, онтон солумсаҕырыы үгэскэ кубулуйдаҕына солумсах буолуу үөскүүрүттэн туһалаах үлэ-хамнас биллэрдик аҕыйыыр.

Билигин тыабыт сиригэр үлэһиттэр аҕыйааһыннара, барыылара эдэрдэрбит солумсаҕыра сылдьыылара аһара элбээбитин биллэрэр. Туһалаах да буоллар ыарахан үлэни-хамнаһы хаалларын атын, чэпчэки үлэни көрдөөһүн солумсаҕырыыттан эмиэ эбиллэр.
 
Нууччалар саҥаларын уларытан тыһы ыты сука дииллэрин оннугар девочка дииллэрэ элбээн иһэр. Биһиги дьоммут маны үтүктэ охсон тыһы ыттарын кыыс, онтон атыыр ыты уол диэн ааттаан ыҥыран бардылар. 

Бу солумсах быһыы дуу эбэтэр омук өйүн-санаатын соруйан буккуйуу дуу? Ордук солумсах буолууга маарынныыр. Ол курдук солун диэн тылбытын сонун диэнинэн уларытыы дьон солумсах буолууларын суох оҥорбут курдугуттан солумсах буолуу улаатта. Дьон солумсахтара, үчүгэйин уонна куһаҕанын араарбакка эрэ саҥаттан саҥаны, үчүгэйтэн үчүгэйи эккирэтэ сатыыллара хаһан да аҕыйаабат.
 
Киһилии быһыыланыыга солумсах буолуу, саҥаттан саҥаҕа аһара көтүөккэлээһин сөп түбэспэт. Ол курдук киһи хас биирдии оҥорор быһыытын дириҥник ырытан, таба сыаналаан, туох содул үөскээн тахсыан сөбүн эрдэттэн быһааран баран биирдэ оҥордоҕуна эрэ, туох эмэ туһалаах быһыы үөскүүрүн таба өйдүөххэ. Бу курдук дириҥник сыаналаан баран оҥоруллубут быһыы сыыһа-халты буолан хаалан куһаҕан быһыыга кубулуйара аҕыйыырыттан киһилии быһыылар элбииллэригэр тириэрдиэ этэ. Онтон бииртэн бииргэ көтүөккэлээһин, саҥаттан саҥаны боруобалаан иһии ылыммыт сыалы ситиһиигэ тириэрдибэккэ, хайа эрэ диэки халыйыыны үөскэтиэн эбэтэр таах быраҕыллан хаалыыны элбэтиэн сөп.

Онон үтүө санаалаах дьон бары киһилии быһыылар элбиэхтэрин, куһаҕан быһыылар аҕыйыахтарын баҕаралларыттан аһара солумсах буолуу куһаҕан өйдөбүллээҕэ быһаарыллар. Дьон бары субу оҥорор быһыыларын таба сыаналаан, киһилии быһыыларга тирэҕирэн быһаардахтарына, ордук эдэрдэр, оҕолор солумсах буолууларын хааччахтааһын киһилии быһыылаах буола улааталларыгар тириэрдэрин билиэхтэрин, олохторугар туһаныахтарын сөп этэ.

СОРГУ

Хас биирдии сахабыт тылыгар өй-санаа өйдөбүллэрэ иҥэн сылдьалларын таба быһааран олохпутугар туһаныахпыт этэ. Сэбиэскэй былаас кэмигэр олохпут тубуста, бары-барыта «үчүгэй» буолла диэн сыыһа, сымыйа өйдөбүллэри киллэриилэрэ өйү-санааны уларытан эрэй, кыһалҕа, сор барыта куһаҕаннар диэн быстах санааны дьоҥҥо тарҕаппыта. Бу быстах санаа сабыдыалыттан сор диэн тылы букатын куһаҕан өйдөбүллээх, ол иһин туттуллубата ордук диэн этээччилэр кытта баар буоллулар.

Сор диэн куһаҕан өйдөбүллээх тылтан үөскээбитин да иһин, соргу диэн үчүгэй өйдөбүллээх, суолталаах тылга киирсэр. Соргу диэн киһи туох эмэ улахан суолталаахха табыллан, дьоллонон санаата көтөҕүллүүтэ, күүһүрүүтэ ааттанар. Соргута үрдээбит диэн этиллэр.
Кэлин кэмҥэ соргу диэн тылбытын, сор диэн тылтан үөскүүр, онон куһаҕан эрэ өйдөбүллээх диэн быстах санааларыттан туоратан, туттубат буола сатааччылар элбээбиттэриттэн, бу тылбыт өйдөбүлүн өй-санаа тутулуктарын туһанан дириҥник быһаарарбыт наада буолла.

Киһи олоҕун устата эрэйи, сору биллэҕинэ эрэ үчүгэй диэн өйдөбүлэ үөскээн олохсуйарын, үчүгэйи ордук сыаналыырын, өйө-санаата күүһүрэрин, кыахтанарын кэлин, сэбиэскэй былаас бэлэм олоҕор олорон, өйөнөн хаалбыппытыттан, аахсыбат буола сылдьабыт. Ол аата куһаҕан, эрэй, сор диэни киһи билэр буоллаҕына, олору өйүн-санаатын күүһүн түмүнэн кыайдаҕына, хоттоҕуна санаата күүһүрэр, кыаҕырар, кыра да үчүгэй киниэхэ ордук улахан үчүгэй курдук сананыллар кэмэ кэлэр. Сору билбитин кэнниттэн кыра да үчүгэйтэн санаата туолан дьоллонон, дьолу билэр кыаҕа улаатар. Ол иһин соргу диэн тыл куһаҕантан үчүгэй үөскүүрүн быһааран бэйэтэ үчүгэй өйдөбүллэнэр.

Сор диэн тугуй? Эрэйи, кыһалҕаны, ыарахан үлэни билии аата сору билии диэн ааттанар. Бэйэтэ сору, эрэйи билбит киһи үчүгэй, амарах, аһыныгас майгыланар, үлэни-хамнаһы кыайара, сыаналыыра улаатар. Сэрии ыар кэмин ааспыт кырдьаҕастар бары итинник үтүө майгыларын оччотооҕу ыар олохторо үөскэппитин туһананнар лаппа кырдьыахтарыгар диэри үлэлииллэр, быстах быһыыга түбэһэллэрэ букатын аҕыйах, аһыныгастар, эйэлээхтэр, уһун үйэни ситиһэр кыахтара улахан.

Аныгы, эрэйи, кыһалҕаны билбэккэ, барыта бэлэмҥэ, мааныланан, атаахтык иитиллэн улааппыт кэнники көлүөнэлэр, эдэрдэр майгылара кырдьаҕастартан биллэр уратылардаах буолла. Билиҥҥи кэмнээҕи эдэрдэр бардамнар, тугу да, кими да аанньа ахтыбаттар, тугу да харыстаабаттар, бэйэлэрин эрэ иннилэрин көрүнэллэр, үлэлии-хамсыы үөрүйэхтэрэ аҕыйах, туохха барытыгар, ол иһигэр киһи билбэтин, оҥорботун оҥоро охсоорулар, уруттаан түһэн иһэллэриттэн сыыһа-халты туттуналлара элбээтэ.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарбат буолуу сору, эрэйи билбэттэн үөскүүрэ ордук элбэх. Бэлэмҥэ, маанылана сылдьар оҕо эрэйи, кыһалҕаны билбэккэ эрэ улаатара «Үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбат» буола улаатыытыгар тириэрдэр. Маннык олоххо улааппыт оҕо, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан арааран билбэтиттэн, ордук чэпчэкитик оҥоруллар куһаҕаны урутаан оҥорон кэбиһэрэ элбиир кыахтанар. Биһиги олохпутугар өссө даҕаны куһаҕан быһыылар суох буола иликтэриттэн «Туох барыта үчүгэй буолла» диэн өйдөбүлгэ оҕону иитии өйө-санаата халыйыытыгар, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбат буолуутугар тириэрдэринэн куһаҕан быһыылары элбэтиэн сөбүн таба сыаналыахпыт этэ.

Сордоох, сордоммут, эрэйи, кыһалҕаны билбит, ол аата олору кыайан туораабыт киһи өйө-санаата аһара барара аҕыйыырыттан олоҕу сыаналыыр, үрдүктүк тутар, дьону аһынар санаата улаатар. Эрэйи, кыһалҕаны билии киһини амарах, аһыныгас оҥорор. Ол иһин үлэһиттэр, дьадаҥылар аһынар санаалара элбэх. Онтон баайдар, бэлэмҥэ үөскээбиттэр ас-таҥас хантан кэлэрин билбэттэриттэн аһынар санаалара отой аҕыйах. Ол курдук эрэйи, кыһалҕаны билбэтэх киһи аһынар санаата суох эбэтэр лаппа аҕыйах буолар.

Сору, эрэйи, кыһалҕаны билбит киһи сыыһа-халты, аһара туттунара лаппа аҕыйыырыттан, өйө-санаата күүһүрэриттэн элбэх туһалаах дьыалалары оҥороро элбиир. Ол иһин соргу диэн тыл үчүгэй өйдөбүлэ олох үөрэҕиттэн үөскээн тахсыбыт уонна олох ыарахаттарын тулуйан, олору кыайан, туоратан күүһэ-кыаҕа элбээбит диэн быһаччы өйдөбүллэнэр.

Сорсуннаах диэн ситтэриэ да суоҕу ситэр кыахтаах хотоойу-хорсун булчут киһи аата. Ол аата бу киһи элбэхтик эрэйдэнэн, үлэҕэ буһан-хатан эрчиллибит буоларынан булду баһыйан ситэр кыахтаммытын бэлиэтээн итинник этиллэр.

Тыл номоҕор: «Соргулаах киһи», «Соргута тостубут киһи» диэн тыллар иҥэн сылдьаллара соргу диэн эрэйи, кыһалҕаны билэн, олору туораан күүһүрбүт санаа буоларын быһаарар. Эрэйи, ыараханы кыайыы-хотуу кэнниттэн соргу үрдээһинэ бэлиэтэнэр.

Олох былыр, үөрүү, өрөгөй буоллаҕына «соргу тутуута» диэн туому толороллор эбит. 

«Соргу түөрэҕэ» диэн өйдөбүл өйгө-сүрэххэ иҥэн сылдьар.

Онон эрэй, кыһалҕа, сор диэн киһини олох үөрэҕэ эрчийэрин, дьарыктыырын аата. Эрэйи, кыһалҕаны билии, олору дьүккүйэн, өсөһү киллэрэн туорааһын киһи өйүн-санаатын бөҕөргөтөн олоххо күүстээх буоларыгар тириэрдэр. Олору, ыарахаттары этэҥҥэ туорааһын киһи санаата туоларын, дуоһуйарын үөскэтэн, дьолу билэригэр тириэрдэрэ дьоллоох-соргулаах диэн холбуу этии үөскүүрүгэр тириэрдибит.
Санаа туолуута дьолу аҕалар. Хаһан да баҕа санаата туолбатах киһи дьол диэни билбэтигэр сөп. Эрэйи, кыһалҕаны, сору билбит киһи кыра да үчүгэйи улаханнык сыаналаан дьолу билэр кыаҕа улаатарын, бу дьоллоох-соргулаах диэн этии эмиэ биллэрэр.

Онон эрэйи-кыһалҕаны, сору билбэккэ улаатыы эдэрдэри туруга суох өйдөөх-санаалаах оҥороруттан, бу соргу диэн тылбыт харыстыа этэ. Ол иһин соргу диэн тылбытын урукку үчүгэй өйдөбүлүн сото, симэлитэ сатаабаккытыгар баҕарабыт.

ИККИ ӨРYТТЭЭХ ТЫЛЛАР

Сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрэ олус дириҥ уонна киэҥ өйдөбүллээх, Сир, Күн уонна Аан дойду бары тутулуктарын барыларын бу этии таба быһаарарын урут суруйан турабыт.

Айылҕаҕа туох барыта икки өрүттээҕин билинии уонна ону олоххо таба туһаныы сахалар таҥараларын үөрэҕин сүрүн тутулуга буолар. Саха омуга олус уһун үйэлээх буолуута туох барыта икки өрүттээҕин олоҕор таба туһаныытыгар олоҕурар. Ол аата олоххо үчүгэй уонна куһаҕан эргийэн, солбуйсан биэриилэригэр таба быһаарыыны ылыныы киһи, омук уһун үйэлээх буолууларын төрүттүүр.

Киһи этэ-сиинэ эмиэ туох барыта икки өрүттээҕин курдук икки өрүттээх тутулуктардаах. Сүрэх хааны хачайдаан сөптөөх баттааһыны оҥорон хаан хаһан да тохтообокко эккэ-сииҥҥэ эргийэрин хааччыйар. Киһиэхэ хаана хаһан да тохтообокко этигэр-сиинигэр эргийэ сылдьара, эти-сиини кислородунан хааччыйара, ыраастыыра хайаан да наада.

Аһара үрдүк, 150 мм аһара барар баттааһын киһиэхэ тымырдара тоҕо барар, кыра тымырдар быстар кутталларын үөскэтэр. Киһи инфаркт эбэтэр инсульт ыарыы буолан хаалыан сөп, онтон баттааһын намыһах, аны 90-ҥа тиийбэт буола түстэҕинэ хаан сүүрүүтэ харгыстанан килиэткэлэр өлүүлэрэ буолуон сөп. 

Онон киһи хаанын баттааһына айылҕаттан икки өттүттэн тутулуктааҕынан туох барыта ортотунан баран иһиэхтээх диэн быһаарыыга эмиэ сөп түбэһэн аһара үрдээбэккэ эбэтэр аһара намтаабакка эрэ биир тэҥ соҕустук, ортотунан сылдьара наада. Ол иһин эмчиттэр киһи хаанын баттааһынын үрдүкү өртө 120 мм буоларын ордороллор. 

Ол аата хааммыт баттааһыныттан тутулуктанан хайа да өттүгэр аһара барбат буолууну киһи хаһан баҕарар тутуһа сырыттаҕына эрэ айылҕа көрдөбүллэригэр сөп түбэһэн, тыыннаах буолан олоҕун олороро кыаллар.

Ити курдук «Туох барыта ортотунан буолуохтаах» диэн этии киһи айылҕаҕа сыһыанын уонна киһи оҥорор быһыыларын барыларын табатык быһаарар. Туох барыта икки өрүттээҕин быһыытынан үгүс тыллар иккилии өрүттээх өйдөбүллэри холбуу иҥэринэн сылдьаллар уонна хаһан баҕарар икки өрүттээхтик туттуллаллара сахалар өй-санаа үөрэҕин олохторугар былыр-былыргыттан туһана сылдьалларын биллэрэр.

Алдьархай диэн бэйэтэ олус куһаҕан, иэдээн буолбутун биллэрэр тыл. Соҕотоҕун туттулуннаҕына аҥардастыы куһаҕаны эрэ бэлиэтиир. Итини тэҥэ туох эрэ олус куһаҕан буолбутун биллэрээри алдьархай куһаҕан диибит. Ол да буоллар биирдэ эмэтэ олус ураты, үчүгэйтэн үчүгэй, ураты үчүгэй буолбутун этэн биллэрээри, аны алдьархай үчүгэй диэн этэн кэбиһэбит.

Эбии хос быһаарыыта да суох алдьархай киһи диэтэхпитинэ бу киһи үчүгэйи да, куһаҕаны да олус элбэхтик оҥорор кыахтааҕын чопчулаан бэлиэтиибит, туох эрэ кутталлаах, уратылаах киһи буоларын биллэрэбит. Ол аата аһара барар өйдөөх-санаалаах киһи аһара барар, киһи быһыытыгар сөп түбэспэт быһыылары оҥорор кыахтааҕын быһааран итинник этэр эбиппит. Аһара барар өйдөөх-санаалаах киһи аһара үчүгэйи оҥорон кэбиһиэн сөбүн тэҥэ, аһара куһаҕаны, ыар быһыылары эмиэ оҥорор кыахтааҕын сахалар былыргыттан билэн итинник этэллэр эбит.

Ынырык диэн бэйэтэ олус куһаҕаны биллэрэр тылбытын эбэн, олус, хаһан да көрбөтөх үчүгэйбитин бэлиэтээри ынырык үчүгэй диэн кэбиһиэхпитин эмиэ сөп. Ол аата бу үчүгэйбит эмиэ ханнык эрэ кээмэйи, кыйыаны аһара бардаҕына, үчүгэйэ тосту уларыйан куһаҕаҥҥа, ынырыкка кубулуйан эрэрин арааран, бэлиэтээн этэр эбиппит. Ол курдук олоххо, Айылҕаҕа туох барыта ии курдук төгүрүччү эргийэн кэлэринэн олус аһара барбыт үчүгэйбит куһаҕаҥҥа, ынырыкка кубулуйан эрэрин бэлиэтээн ынырык үчүгэй диэни туттабыт.

«Туох барыта икки өрүттээҕин» уонна үчүгэй куһаҕаҥҥа кубулуйар уратылааҕын быһыытынан аҥар өттүгэр олус аһара барыы, ол аата алдьархай үчүгэй буоллаҕына, алдьархайга, алдьаныыга, куһаҕаҥҥа кубулуйара чугаһаабытын биллэрэр. Кэлэн иһэр алдьархайтан сэрэниэххэ наадата кэлбитин сахабыт тыла биллэрэ сатыырын табан өйдүөхпүтүн наада.

Ытык диэн хас да өйдөбүллээх, дириҥ суолталаах тылы билигин үчүгэй өттүнэн элбэхтик туһанабыт. Бу тылбыт аҥардастыы үчүгэй эрэ өйдөбүллээх буолбатаҕын, куһаҕан өрүтэ ыарыыны кытта сибээстээҕин эмэ билэн туһаннахпытына табыллабыт.
 
Айыы диэн бэйэтэ икки өрүтүн, өйдөбүлүн бииргэ иҥэринэн сылдьар өй-санаа саҥаны айарын, айыыны оҥорорун биллэрэр тыл. Бу тыл хайаан даҕаны үрүҥ айыы эбэтэр хара айыы диэн саҥаны айыы хайдаҕын, дьоҥҥо туһалааҕын дуу эбэтэр буортулааҕын дуу быһааран биэрэр тыллаах туттуннаҕына эрэ олоххо табыллар, киһи оҥорор быһыыларын табатык быһаарар.

Киһи тыыннаах сырыттаҕына өйө-санаата куруук хамсыы, уларыйа-тэлэрийэ, эбиллэ-көҕүрүү турар. Киһи ханнык баҕарар санаалары, үчүгэйи да, куһаҕаны да сорох кэмҥэ санаталаан ылара кыайан бобуллубат, хайдах да хонтуруолланар кыаҕа суох.
 
Айыы буолуу диэн киһи өлөн, өйө-санаата этиттэн-сииниттэн эньиэргийэ ылара суох буолан, арахсан, Yөһээ дойдуга көттөҕүнэ биирдэ кэлэр. Өй-санаа уларыйбат турукка киирдэҕинэ, киһи өйүттэн-санаатыттан араҕыстаҕына, туспа баран Yөһээ дойдуга таҕыстаҕына атын өйдөртөн-санаалартан уратытынан, тэҥнэспэтинэн туспа айыы буолан сылдьар кыахтанар. Тыыннаах, Орто дойдуга олорор киһини айыы буолууга ыҥырыы сиэргэ баппат быһыы буолар. Бу ыҥырыы «Өйүҥ көттүн!» диэн ыҥырыыга тэҥнэнэн киһи сирдээҕи олоҕо кылгыырыгар тириэрдиэн сөп.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ айыы киһитэ буолуҥ диэн ыҥыра сатыыллара элбээтэ. Бу дьоммут сахалыы өй-санаа тутулуктарын билбэттэриттэн айыы диэн куһаҕана элбэх тылы биир үтүө тылбытыгар, киһи диэҥҥэ аҕалан сыбыы сатыыллар. Айыы киһитэ диэтэхтэринэ өйө-санаата ситэ тиийбэт, салгын кута хайы сах Yөһээ дойдуга көппүт киһини этэллэр. Бу киһи өйө-санаата тиийбэтиттэн сирдээҕи олоххо соччо сөп түбэспэт буолбутун, Үөһээ дойдуга барара чугаһаабытын чопчу ыйан итинник этиллэр.
 
Өй-санаа киһиттэн арахсан эрдэлээн, Үөһээ дойдуга көтүүтэ кырдьаҕас киһи түөһэйиитигэр тириэрдэр уонна биирдэ эмэтэ кэлиэн сөп. Салгын кута көппүт киһи кыра оҕотугар, ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар түһүүтэ түөһэйии диэн ааттанар уонна айыы киһитэ буолууга дьэ тириэрдэрин таба өйдүөхпүт этэ.

Улуу диэн бэйэтэ улаханы, уратыны бэлиэтиир тыл. Бу тыл киһиэхэ сыһыаннаан улуу киһи диэн этилиннэҕинэ аны куһаҕан өйдөбүллэнэр. Ол аата олус улахан киһи киһи курдук буолбатаҕын, олус уратытын, оһуобайын, чанчарыгын, көннөрү киһиттэн атынын быһааран итинник этэр эбиппит.
 
Киһи өйө-санаата сайдыыта “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Тыыннаах киһи өйө-санаата олус үчүгэй киһи уонна сүөһү, кыыл өйүн-санаатын икки ардыларынан сылдьар. Өй-санаа сүөһү, кыыл таһымыттан салгыы сайыннаҕына, тубустаҕына үчүгэй киһи, киһилии киһи таһымыгар тахсар уонна олоҕун киһи быһыылаахтык олорон түмүктүүр кыахтанар. Сорох киһи биирдэ эмэтэ сыыһа туттан, аһара арыгы иһэн, эҥин сүөһү, кыыл өйүгэр-санаатыгар түһэн ылыан сөп. 

Онон олохпутугар сахалар үөрэхтэрин тутуһан «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини таба өйдөөн, хайа да диэки аһара барбакка, халыйбакка икки өрүт; үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан, ол аата ортотунан буолар быһаарыыны ылынан олохпутун олорорбут айылҕа көрдөбүлүнэн табыллар.

Икки өрүттээх тыллары сэрэнэн, кээмэйин билэн олоххо туһаныы өйдөөх-санаалаах дьонтон ирдэнэр биир тутаах көрдөбүл буолар. Бу көрдөбүлү тутуһар буолуу киһи буолууну ситиспити быһаарар. Сахабыт тылыгар икки өрүттээх өйдөбүллээх тыллар бааллара сахалар икки өрүтү билэн, олохторугар былыр-былыргыттан туһана сылдьалларын быһаарар. Икки өрүттээх тыллары таба туһаныыга “аһара үчүгэйбит” диэн сананыыга оҕустарбыт тылбыт үөрэхтээхтэрэ көмөлөһөллөрүн оннугар өй-санаа аҥар өттүгэр халыйыытын үөскэтэ сатыы сылдьаллара хомолтолоох.

YТYКТYY СОДУЛА

Биһиги сахалар арҕаа дойдулары ордук сайдыылаахтарынан-билиилээхтэринэн ааҕаммыт нууччалары быһалыы, ол аата кинилэр майгыларын үчүгэйин уонна куһаҕанын ситэ араарбакка эрэ үтүктэн иһэр этибит. Ыраахтааҕылаах Россия саҕаттан олох бары өттүгэр хаалан иһиибит элбэҕэ бэрдиттэн барыны-бары үтүктэн, сайдыыны-билиини эбинэн бэйэбитигэр туһаны оҥосто сатыыбыт, өйү-санааны, үөрэҕи эбинэрбит кырдьык. Арай кэнники кэмҥэ үтүктэн ылынар туһалаахпыт, үчүгэйбит лаппа аҕыйаан, буортулааҕы, куһаҕаны үтүктэрбит элбээтэ.

Кимтэн уонна тугу үтүктэрбитин, бэйэбитигэр ылынан иҥэринэрбитин барытын сыаналаан, ырытан, бу мантан туох уларыйыы өйгө-санааҕа үөскүүрүн дириҥник хорутан быһааран эрэ баран үтүктэн, бэйэҕэ иҥэриниэххэ сөп этэ. Эдэрдэр тугу эмэ, саҥа тиэхиникэҕэ сыһыаннааҕы үтүктэллэригэр улаханнык талымастаан, талан, бэйэлэригэр туһалааҕын, олоххо саҥаны киллэрэри, тупсаҕайы булан ылыналлара ордук этэ.
 
Россия экономиката айгыраан билигин Россияҕа дьоҥҥо туһалаах кыра массыыналары оҥоруу атыттартан улаханнык хаалан иһэр. Аны оҥоруллубат буолбут «Москвич» массыынаҕа биир эмэ пенсионер эрэ кыбыстыбакка олорон айанныыр буолла.
 
Өй-санаа үөрэҕэ туһаныллыбатыттан уонна мөлтөөһүнүттэн сылга мөлүйүөҥҥэ эрэ тиийбэт киһинэн нууччалар аҕыйаан иһэллэрин бэчээт барыта суруйар, киһи барыта билэр буолла. Бу сэтэрээн, тэнийэн иһэр быһыы биһиги аҕыйах ахсааннаах омуктарга ордук улахан охсуулаах буолуон сөп. Мөлтөөбүт, олоххо ситиһиини оҥорууга тириэрдибэт өйү-санааны, үөрэҕи үтүктүү эстиигэ-быстыыга, симэлийиигэ тириэрдэрин билигин да билбэтэҕэ буола сылдьарбыт хомолтолоох. Үөрэх-билии сайдыбытынан туһанан былыр-былыргыттан баар бэйэбит сахалыы өйбүт-санаабыт, таҥарабыт үөрэҕин баһылаан тутустахпытына, олоххо киллэрдэхпитинэ эрэ ордон, салгыы сайдар кыахтанарбытын билэр кэммит кэллэ.

Yлэ-хамнас, тутуу, араас массыыналары, трактордары оҥоруу  технологиялара атын омуктартан ыраах хаалан хаалбыттарын нууччалар бэйэ киэнин оҥоро, тупсара сатаан кыайан ситиһэр кыахтара суоҕун кэлин син итэҕэйэн, билинэн, араас омук массыыналарын, тиэхиникэлэрин оҥорууга ылсыһан, атыыга кэлэн иһэллэр эрээри, үлэһиттэрбит таһымнара намыһаҕыттан, хаачыстабалара мөлтөх.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр элбэх хаайыылаахтар үүрүллэ сылдьан үлэлээбиттэриттэн уонна бэйэ-бэйэлэрин «сука» диэн үөхсэн арахсыбыттарыттан, бу тылтан кыбыстаннар куһаҕан тылга киллэрэн туттубат буола сылдьаллар. 

Нууччалар саҥаларын тупсара сатаан тыһы ыттарын «сука» диэн ааттыылларын оннугар «девочка» диэн, онтон атыыр ыттарын «мальчик» диэн тупсаран этэллэрэ элбээн иһэр. Бу этииттэн, тылы уларытан атын суолтаҕа туттууттан девочка диэн ааттанар нуучча мааны бэйэлээх кырасыабай кыыс оҕото, тупсарыллан «девочка» диэн ааттанар буолбут тыһы ыкка тэҥнэнэн хааларын, ол иһин кыра оҕо улаатан истэҕинэ тыһы ыкка маарынныыр майгыланан хаалыахтааҕын  аахсыбаттар. Ол курдук киһи тыла атын киһиэхэ дорҕооннорун охсууларынан ордук күүскэ дьайыытыттан тыл күүһэ кыра оҕо майгынын уларытара ордук түргэнин аахсыбаттар.

Нууччалар маннык саҥаралларын биһиги дьоммут, иһиттибит ээ диэбиттии бары кэриэтэ үтүктүбүтүнэн бардылар. Арыычча тылы, тыл дьайыытын билэр дьон чахчы санааргыахтарын сөптөөх курдук эрээри, биһиги тыл үөрэхтээхтэрбит дуомнара «мык» да диэбэттэр. Хата бэйэлэрэ аан бастаан үтүктэн тыһы ыты кыыс оҕо диэн ааттыылларын ордорор курдуктар.

Маннык ыты кытта тэҥнэбилтэн өйдөөх-санаалаах буолан кыыс оҕо санаата түһэр, буккуллар, өйө-санаата мөлтөөһүн өттүгэр уларыйар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн сүөһүнэн дуу эбэтэр акаарынан дуу ааттыы сырыттахха, өйө-санаата оннукка уларыйан, соннук майгыланан хааларын сахалар былыргыттан билэллэр этэ. Тыл дорҕооннорун дьайыыта оҕо кыра эрдэҕинэ ордук күүскэ биллэн ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар ууруллан иһэрин аахсыбакка сылдьарбытыттан итини, олус куһаҕаны үтүктэн эрэбит.
  
Ыаллар мааны кыыстарын атыттар «сучка» диэтэхтэринэ оҕолоох дьон чахчы сөбүлээмиэхтэрин, улаханнык өһүргэниэхтэрин сөп. Ону ким да баалаабат. Онтон бу кыыс тыһы ытын «девочка» диэн ыҥырдахтарына, тыһы ыттара аны кыыстарыгар тэҥнэнэн, кыыстара уонна тыһы ыттара биирдик ааттанан, майгылара биир буолан хаалыан сөбүн өйдөөбөтөҕө буолаллар.
 
Ыттаах дьон тыһы ыты куруук «девочка» диэн ааттыыр буоллахтарына, кыра кыыстара ону истэн мин эмиэ тыһы ыт курдук «девочка» эбиппин диэн тыһы ыт майгына майгыланыан сөп. Ол аата тыһы ыт тугу оҥорорун, хайдах быһыыланарын, көнөтүнэн эттэххэ, үтүктүбүтүнэн барыан сөп. Билигин Россияҕа полиция нравов үөскээһинэ дьахталлар өйдөрө-санаалара тыһы ыт өйүгэр тэҥнэһэн эрэрин биир биллэр дакаастабыла буолар.

Сахалар былыр былыргыттан өй-санаа уратыларын арааран билэннэр киһи диэн ханнык баҕарар кыыллартан, көтөрдөртөн олус үрдүктүк турарын, өйө-санаата элбэҕин, сайдыыны түргэнник ылынар уратытын, киһилии майгылааҕын, үчүгэй быһыылары оҥорорун билинэн бэйэлэрин, ол аата дьону эрэ туспа арааран «Ким», «Кимий?»,- диэн ааттаан ыҥыраллар, «Кини» диэн ааттыыллар.

Киһиттэн атын бары кыыллар, сүөһүлэр, көтөрдөр, мастар, туттар тэриллэр бары сахалыы «Бу», «Ол», «Туох»,- диэн этиллэллэр, «Бу тугуй?» - диэн ыҥырыллаллар. Балар өйдөрө-санаалара киһиэхэ тиийбэтинэн, кыайан сайдыбатынан уратылаахтарын сахалар былыр-былыргыттан билэн тылларыгар киллэрбит эбиттэр. Маннык туспа араартаан ааттааһын киһи диэн атын кыыллардааҕар, көтөрдөрдөөҕөр өйүнэн-санаатынан олус үрдүктүк турарын, итилэри кытта хаһан да тэҥнэспэтин сахалар былыр-былыргыттан билэллэрин уонна олохторугар туһаналларын бэлиэтиир көстүү буолар.

Саха тылын бу өй-санаа уратыларыгар тирэҕирэр, олору быһаарар биллэр уратытын хайаан да таба туһана сылдьарбыт, нуучча тылын үтүктэн уларыта, симэлитэ сатаабаппыт ордук этэ.
 
Кыыллар, сүөһүлэр, көтөрдөр өйдөрө-санаалара киһиэхэ ханан даҕаны тэҥнэспэттэр, майгылара туспа уратылаахтарынан, киһиэхэ тиийбэттэринэн ааҕыллалларын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ дакаастыыр. Кыыллар, көтөрдөр өйдөрө-санаалара киһи өйүттэн-санаатыттан, биир сүһүөҕүнэн аллараа сылдьар. Итилэргэ салгын кут кыайан сайдыбат, саҥаны, туһалааҕы оҥорор кыахтара суох. Киһи үрдүктүк сыаналанара өйдөөх-санаалаах буолан, салгын кута сайдарыттан, саҥаны түргэнник айарыттан барыларыттан үрдүктүк, туспатык турарынан быһаарыллар.

Тылы маннык уларытан атын суолтаҕа туттуу нууччаларга үөдүйэн иһэр куһаҕан майгынын сахалар эмиэ үтүктэн эрэллэрэ олус хомолтолоох. Саха тыла олус былыргы төрүттээх буолан дорҕооннорун дьайыылара ордук күүстээх. Ыты уол эбэтэр кыыс диэн ыҥыран ааттаан уолга эбэтэр кыыска ыты тэҥнээһин саҥарары тупсарар диэн быстах санааһынтан эрэ, мээнэ үтүктүү, өйү-санааны буортулааһын буолар. Төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын кыра эрдэхтэриттэн харыстаан, туруктаах оҥоруохтарын баҕарар буоллахтарына, тыл дорҕооннорунан дьайыытын таба сыаналаан былыргытыттан уларыппакка эрэ туһаналлара эрэйиллэр.

Туох диэн ааттыыртан ыт өйө-санаата тиийбэтиттэн туга да уларыйбат. Арай өйдөөх-санаалаах оҕолор тыл дьайыытыттан өйдөрө-санаалара уларыйар, ыт майгына майгыланыахтарын сөп. Маннык саҥарыы баар-суох оҕолорбутун ыкка тэҥниир, ол иһин ордук куһаҕан. Ыт туһунан өйдөбүл икки өрүттээҕин быһаарарга аналлаах этии сахаларга эмиэ баар: «Ыт киһи доҕоро буоллаҕына үчүгэй, онтон доҕоруҥ ыт буоллаҕына ордук куһаҕан». Ыт төһө даҕаны киһи доҕорун иһин сахаларга киһини ыкка холооһун олус куһаҕан майгынынан ааҕыллар, киһи буолан бүппүтү биллэрэр.

Тыл дорҕооннорун өйгө-санааҕа дьайыылара хаһан да уларыйбаттар. «Ы» дорҕоон уһаатаҕына «ыы» диэҥҥэ тиийдэҕинэ ытааһын үөскүүр, «р» дорҕоон хатыланан күүһүрдэҕинэ «рр» буоллаҕына, ырдьыгынааһыҥҥа кубулуйар. Элбэхтик «рр» диэн саҥарар киһи кыыһырымтаҕай соҕус буолара ханнык да саарбаҕа суох.

Дорҕоон дьайыыта киһиэхэ бэрт сотору тиийэрин саха эмээхситтэрэ билэллэр этэ. Кыра оҕо «ыы» диэн ытаабыта буола оонньоотоҕуна хайаан да тохтотоллоро уонна: «Бу оҕо сотору ытаары гынна быһыылаах»,- диэн этэллэрэ. Кырдьык эбиэттэн киэһэҕэ оҕо кыайан тиийбэккэ эрэ кыҥкыйданан, ытаан-соҥоон барара биллэр.

Саха тыла олус былыргы тыл буолан дорҕооннорун дьайыылара тыл бэйэтин суолтатыгар сөп түбэһэллэр. Ол иһин киһиэхэ дьайыылара атын тыллардааҕар ордук күүстээхтэр. Саха тылын сэрэнэн, былыргытыттан суолтатын ончу уларыппакка эрэ туһаныы хайаан да эрэйиллэр. Оччоҕо эрэ өй-санаа туруктаах буолуутун ситиһиэххэ сөп.
 
Аҥардастыы үтүктүү үчүгэйгэ тириэрдибэт. Нууччалар саҥаралларын быһалыы үтүктэн «ма-ма», «па-па» диэн куһаҕан дорҕооннордоох тыллары туһаныыбыт оҕолорбут өйдөрө-санаалара туруга суох буолуутугар тириэрдэн араас быстах быһыыга түбэһэллэрин элбэттэ уонна ийэлэрин, аҕаларын анньа ахтыбаттарыгар, тылларын истибэттэригэр тириэртэ. Yтүө санаалаах төрөппүттэр оҕолорун өйдөрүн-санааларын харыстаан бэйэлэрин оҕолоругар ийэ уонна аҕа диэн ааттаталлара ордук буолуо этэ.

Саха тыла олус былыргы тыл буолан дорҕоонноро киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыылара уларыйбакка эрэ сылдьаллар. Ол курдук «Ай» диэн тыл киһи оҥорор бары быһыыларын барытын быһаарар аналлаах. Ол иһин бу тыл икки өрүтүн, киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорорун холбуу иҥэринэн сылдьар.
 
Нууччалар үчүгэйи «хорошо», онтон куһаҕаны «грех» диэн тус-туспа тылларынан ааттыыллара олус былыргыттан, Сомоҕотто суруйарынан гректэртэн арахсыыларын саҕана олохсуйбут. (4,67). Омук сайдан, бэйэтин уратытын билинэн туспа омугу үөскэтэригэр төрүт омугуттан эйэлээхтик араҕыстаҕына куһаҕан тылынан ааттаабакка эрэ арахсар. Онтон сөбүлэспэккэ, сэриилэһэн эҥин араҕыстаҕына куһаҕан, үөхсүү тылынан аат иҥэрэн кэбиһиэн сөп. Ол былыргы кэмнэргэ грек буолуу куһаҕан, кинилэртэн, куһаҕан, «грех» дьонтон арахсыаҕыҥ диэн нууччалар туспа барыылара, атын омугу үөскэтиилэрэ саҕаламмыт. Нууччалар төһө да үөхсэн эрэ гректэртэн арахсыбыттарын иһин киһи өйүн-санаатын икки аҥы тылларынан ааттыыллара иҥэн хаалбыт.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн Айылҕа төрүт тутулугун саха дьоно кытаанахтык тутуһа сылдьабыт уонна атыттары быһалыы үтүктэн өйбүт-санаабыт тутулугун уларытан киһи куһаҕаны оҥорор быһыытын «аньыы» диэн сахаларга суох тылынан ааттыыры олус улахан сыыһанан ааҕабыт.

Саха дьоно Айылҕаттан тутулукпутун сүтэрбэккэ, быспакка сылдьар омукпут диэн ааттанабыт. Киһи өйө-санаата Айылҕаттан биир тутулугунан дорҕооннорунан тутулук буолар. Ол курдук саха тылын дорҕоонноро айылҕа кыылларын саҥаларыттан уонна араас тыастарын дьайыыларыттан үөскээбиттэр, холбуу сибээстээхтэр уонна хаһан да уларыйбаттар.

ИККИ СИРЭЙДЭНИИ

Билигин биһиги сахалар икки омук тылын, олохторун үөрэҕин үөрэтэммит билэммит, баһылааммыт өйбүт-санаабыт тулалыыр омуктарбытынааҕар ордук күүскэ сайдан эрэр. Ол эрээри икки омук икки ардыларыгар икки аҥы тартарыы, икки аҥы өйдөөх-санаалаах буолуу биһиэхэ биллэр кутталы, арахсыылары үөскэтэрин аахайбакка сылдьабыт.

Нууччалыы сахалыы икки омук тылын, олохторун үөрэҕин баһылаабыт дьон бааһынайдар, «тупсубут хааннаахтар» диэн ааттаналлар. Бааһынайдар өйдөрө-санаалара тобуллаҕаһынан, икки тылы билэн холбуу туһаналларыттан билиилэрэ-көрүүлэрэ киэҥинэн, эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүнэн атыттары баһыйалларын дьон былыргыттан бэлиэтии көрөллөр.
 
Билигин биһиги сахалар нууччалыы тылы, үөрэҕи-билиини бары баһылааммыт, бэйэбит өйбүт-санаабыт сайдан нууччалары ситэммит ити кэпсиир бааһынайдарбыт оннуларыгар бэйэбит тиийэн кэлэн олоробут. Ол курдук бэйэбит тылбытыгар эбии, кыратык ыган да буоллар, нуучча тылын баһылаабыппыт өйбүт-санаабыт ордук сайдыытыгар тириэртэ. Омук сайдыытын маннык кэрдиис кэмигэр сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрин таба туһаныы эрэйиллэр. Төһө эмэ кэм ааспытын кэннэ, кэмниэ-кэнэҕэс омуктар бэйэлэрин уратыларын билинэр кэмнэрэ кэлиитигэр ханнык эмэ иккиттэн биир суолу талан ылыыны омук дьоно хайаан да оҥоруохтаахтар. Ол аата омук сайдан бэйэтин билинэр кэмигэр икки төрүттэриттэн иккиэннэриттэн арахсан эбэтэр биирдэстэрин талан ылан салгыы сайдара олох көрдөбүлэ буолар.

Сахалар «Икки сирэйдээх» диэн икки утарыта өрүттэргэ иккиэннэригэр үчүгэй буола сатыыр, эрэллээхтик бигэ суолу тутуспат дьону этэллэр. Итини тэҥэ биир дьыаланы ситиһиигэ икки аҥы, утарыта турар ньымалары хардары-таары туттуу икки сирэйдээх буолуу диэн эмиэ ааттанар.

Туох барыта аҥар өттүн диэки халыйа баран хааллаҕына кэлин куһаҕаҥҥа кубулуйар. Итэҕэл айыы диэки өттө аһара баһыйан бардаҕына олох таһыма намтыыр, эдэр дьон олоххо интэриэстэрэ сүтэр, тугу эмэни саҥаны, дьон билбэттэрин оҥоро охсоору сыыһа-халты туттунуулара элбээн эдэр олохторун ситэ олорбот дьылҕаланаллар. Ол иһин итэҕэл таҥара үөрэҕин өттө эдэрдэри үөрэтиигэ туттуллара туһалааҕын арааран билиэ, өй-санаа үөрэҕин оннугар түһэрэн эрэр олохпутугар туһаныа этибит.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн наар саҥаны, дьон билбэттэрин оҥорон иһэргэ үөрэннэҕинэ «Көҥүлүнэн барбыт», «Бас-баттах майгылаах» киһиэхэ кубулуйара элбэх аһара, сыыһа-халты туттунуулары оҥоророругар тириэрдиэн сөп. Өй-санаа сайдыытын ити уратыларын билии хас биирдии үөрэҕи-билиини баһылаабыт киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолуо этэ.

Сэбиэскэй кэмнээҕи өй-санаа, таҥара үөрэҕин сиргэ-буорга тэпсии содула билигин даҕаны салҕанан баран иһэрэ хомолтолоох. Билигин даҕаны сэбиэскэй кэмнээҕи үөрэхтээхтэр, учуонайдар, суруйааччылар эстибит былаас хаалынньаҥ өйүн-санаатын кыратык уларыппыта буола түһэн баран дьоҥҥо тарҕата сатыы сылдьаллар. Оччотооҕу кэмҥэ биһиги саҥаны айарбыт барыта үчүгэй буолар дии саныыр суруйааччылар киһи өйүн-санаатын, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорорун икки аҥы арааран кэбиспиттэрин, куһаҕаны “аньыы” диэн ааттаабыттарын, билигин «айыы үөрэҕин айааччылар» салҕаан иһэллэр. Ол курдук дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын эдэрдэргэ кэпсээбэккэ кистииллэриттэн эдэрдэр буруйу, куһаҕан быһыыны оҥороллоро эбиллэн иһэрин тэҥэ, буолар-буолбат, ол-бу саҥаны айыыны оҥоро сатаан сыыһа-халты туттуналлара аһара элбээтэ.

Коммунистар хаһан кэлэрэ биллибэт коммунизмынан, бары тэҥ буолуунан уонна «барыта үчүгэй буолла» диэн дьону албынныы сылдьыбыттара биллэн, арыллан хаалан, перестройка хамсааһына үөскээн сэбиэскэй былаас эстибитин таба сыаналыы, олохпутугар туһана иликпит. Аһара хам тутаннар бассабыыктар, коммунистар икки сирэйдээх буолууга биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрин, суруйааччылары үөрэтэн кэбиспиттэрэ кыайан көнө илик. 

Урукку олоҕу ахта саныыр төһө да үчүгэйин иһин, аны төннүбэт буолбут былааһы аһара аһыйар туһата суох. Элбэх ахсааннаахтар сөбүлээбэт буолууларыттан сэбиэскэй былаас эйэлээхтик эстибитэ. Билигин урукку, сэбиэскэй кэмҥэ үөрэҕи ылбыт, үчүгэйдик сылдьыбыт дьон барылара кэриэтэ уонна аныгы, ырыынак олоҕор соччо сөп түбэспэтэхтэр, уруккуларын саныы, ону үчүгэй этэ диэн ахта, икки сирэйдээх буола сылдьаллар.

Саха сирин бары хаһыаттара кырдьаҕас, уһуннук үлэлээбит, элбэх оҕолордоох дьон тустарынан элбэхтик суруйаллар. Кинилэр олохторун эрэйдээхтик, кыһалҕаллаахтык олорбуттарыттан билигин даҕаны килиэп сыанатын билэллэрин, таах бырахпаттарын анаан-минээн бэлиэтииллэр. Кинилэр көрсүө, сэмэй буоланнар маннык уһуннук олохторун олордулар диэн этэллэр, суруйаллар. Ол да буоллар саҥа улаатан эрэр оҕолору үөрэтиигэ тиийэн кэллэххэ көрсүө, сэмэй буол диэн этэн үөрэтии хаалан турар. Бары тыл үөрэхтээхтэрин уонна учууталлар улахан сыыһалардаах айыыларын үөрэҕин “айыы үчүгэй”, «айыы буол» диэн этии албыныгар киирэн сылдьаллар. Бу сыыһа үөрэх дьайыытыттан оҕолор ситэ билбэттэриттэн, олоххо уопуттара тиийбэтиттэн араас сыыһа-халты туттунуулары оҥороллоро элбээтэ. Биирдэ сыыһа-халты туттаннар эдэр уолаттарбыт отуттан тахса бырыһыаннара хаайыыга киирэн тахсаллара кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарын киһи буолууга ииппэттэн үөскүүрүн билбэтэҕэ буолаллар.

Тыл үөрэхтээхтэрэ дьоммут биир сирэйдэринэн оҕолору үчүгэй, үөрэхтээх дьон буолуҥ диэн этэллэр. Онтон иккис сирэйдэринэн, айыы үчүгэй, айыыны элбэхтик оҥор дииллэриттэн, оҕолор элбэх саҥаны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро охсоорулар тиэтэйэннэр сыыһа-халты туттунаннар куһаҕан быһыылары элбэхтик оҥороллоругар үтүрүйэллэр, онно тириэрдэллэр.

Тыл дорҕооннорунан дьайан киһиэхэ онно сөп түбэһэр өйү-санааны үөскэтэрин тылбыт үөрэхтээхтэрэ бэйэлэрэ да билбэттэр, билээччилэр эттэхтэринэ, суруйдахтарына билбэтэҕэ, истибэтэҕэ буолаллар. Тыл үөрэхтээхтэрэ иллэҥнэрэ бэрт буолан атын омук тылыттан киирэр тиэрминнэри сахалыыга кубулутабыт диэн таах сибиэ эрэйдэнэллэр. Тыл өр кэмҥэ элбэхтик туттулуннаҕына уонна дорҕоонноро сөп түбэстэхтэринэ сыыйа-баайа бэйэтэ уларыйан омук тылын дорҕооннорунан солбуллан барарын, ыган тиэтэтэн биэрэр «сэбиэскэйдии» санаалара өссө да хаала илик.
 
Урукку кэмнэргэ тыл үөрэхтээхтэрэ букатын да суох эрдэхтэринэ саха тыла киирии нуучча тылларынан сыыйа байан испитэ. Остуол, биилкэ, ньуоска диэн тыллары билигин бары сахатыйбыт тылларынан ааҕаллар. Үс сүүс сыллааҕыта ким да хамнаска үлэлээн дьарыктамматаҕа эрээри, бу тыллар бэйэлэрэ уларыйан сахатыйан сылдьаллар. Онон саҥа киирэр тыллары ыкпакка, була сатаан дорҕооннорун уларыппакка бэйэлэрин төрүттэринэн туһана сылдьыы ордук этэ. Омук тылын ураты дорҕоонноро сахабыт тылын буортулуо, алдьатыа суоҕа этилэр. Дьон барыта билэр наука диэн тыл саха тылыгар бэйэтинэн да сылдьыа этэ. Кэлин тыл бэйэтэ сыыйа-баайа сахалыыга уларыйан барыыта кэлиэҕэ.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ биир сирэйдэринэн саха тылын харыстыахха дииллэр. Оҕолору үөрэтэ сатыыллар. Кырдьык кыһанар курдук тутталлар.

Бу дьон иккис сирэйдэринэн сахаларга ханна да суох саҥа тылы, былыргы ыраахтааҕы саҕанааҕы тылбаасчыттар булбут, сэбиэскэй былаас саҕанааҕы суруйааччылар сурукка киллэрбит «аньыы» диэн тылларын киллэрэн эдэрдэр өйдөрүн-санааларын буккуйа, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа оҥорор, иккилии бастаах дьону оҥоро сатыыллар. Итини тэҥэ нууччалыыттан киирэ сатыыр маама, паапа диэн саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэт тыллары туһаныыттан таһаарыыга туох да көмөнү оҥоро иликтэр. 

Бу «аньыы» диэн тылы сэбиэскэй кэмнээҕи суруйааччылар өй-санаа тутулуктарын, үөрэҕин билбэттэриттэн, киһи оҥорор быһыыларыттан куһаҕан быһыыларын туспа арааран бэлиэтээрилэр, бэйэлэрин үчүгэй эрэ курдук сананыыларыттан киллэрэн кэбиспит тыллара буоларын билигин да бу дьоммут ситэ билэ иликтэр.

1958 сыллаахха П.А.Ойуунускай үлэлэрин саҥалыы бэчээттээн таһаарыыларыгар бэйэтэ айыы-хара диэн төһө эмэ бэлиэтээн, бу куһаҕан айыы диэн чуолкайдаан, арааран, хара диэн тылы холбоон, хараардан суруйбутун көннөрөн «аньыы-хара» диэн уларытан бэчээттээбиттэрэ. Кинилэр айыы диэн тыл икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээҕин иһин олортон куһаҕанын талан хара диэн быһаарыы тыллаах П.А.Ойуунускай бэйэтэ суруйбутун буккуйа, талбыттарынан уларыта сылдьаллар. Куһаҕан быһыы бэйэтэ да куһаҕана биллэр буоллаҕына, өссө хара диэн эбэн ааттааһын тыл өйдөбүлүн билбэттэн үөскээн тахсар быһыы буолар.

Бу «аньыы» диэн тыл саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар, билиилэригэр, саҥарар тылларын дорҕоонноругар сөп түбэспэт. Бу тыл сахаларга хаһан да суох этэ. Саха дьоно бэйэлэрэ даҕаны «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини тутуһаллар, айыы диэн үчүгэй эбэтэр куһаҕан буоларын билэллэр уонна хайа да диэки халыйыы үчүгэйи аҕалбатын билэн олохторугар ортотунан түбэһэр быһаарыыны туһана сылдьаллар.

Үчүгэй уонна куһаҕан айымньылар, табыллыбыт эбэтэр табыллыбатах суруйуулар хаһан баҕарар бааллар. Суруйааччылар хас суруйууларын аайы туох эмэ саҥаны, урут туттуллубатаҕы, дьон билбэттэрин киллэрэ сатааһыннарыттан саҥа тылы булан, айан туһана сатыыллар. Маннык баҕа санаа аһара хааччаҕа суох бара турарын тыл үөрэхтээхтэрэ билэн-көрөн хааччахтыахтарын сөп этэ эрээри, биһиги тыл үөрэхтээхтэрбит бэйэлэрэ да, бу саҥа тылы суолтатын билбэттэригэр тэптэрэн буккуллан сылдьаллар.

Коммунистар саҕанааҕы суруйааччылар аһара үчүгэй киһини хоһуйан суруйаарылар кини оҥорор быһыыларыттан куһаҕанын туспа арааран быһаараары «аньыы» диэн айыы диэҥҥэ маарынныыр тылы булан туттубуттар. Элбэх суруйуулартан аан бастаан 1963 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыт «Талыллыбыт айымньылар» диэн кинигэтигэр киллэрбит «Александр Сергеев» диэн романыгар олус үчүгэй, үөрэхтээх, сэбиэскэй былааһы олохтоспут киһини ойуулаан суруйарыгар, үчүгэй киһитэ куһаҕан санаалары санаталаан, куһаҕан тыллары саҥарталаан ыларын көрдөрөөрү «Аньыы, грех…» диэн Михаил Доҕордуурап бу тылы туттубут. (5,66).

Бу сэһэни билигин ааҕан, сыаналаан көрдөххө «аньыы» диэн тыл олуонатык, бэйэтин миэстэтигэр сөп түбэспэттик туттуллубута элбэх. Бу киллэрэн биэриилэр оччолорго баар суруйуулары хонтуруоллуур Главлит үлэтэ эбитэ дуу, билигин быһаарар кыаллыбатыгар сөп. Тоҕо диэтэххэ сорох дьон оҥорор быһыыларын атын кэпсээннэригэр ойуулаан суруйарыгар М.Доҕордуурап «айыы» диэн тылы бэйэтин, икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан суолтатынан элбэхтик туһанар.

Бу «аньыы» диэн тылы үтүктүүнү бу кэмтэн ыла саҕалаан үгүс коммунистар идиэйэлэрэ иҥмит суруйааччылара нууччалар «грех» диэн куһаҕаны оҥорууну бэлиэтиир тылларын быһалыы үтүктэн, киһи өйө-санаата икки аҥытын быһалыы көрдөрөөрү, сыыйа-баайа туттубутунан барбыттар.

«Ан» диэн төрүттээх тыллартан сахаларга өйү-санааны быһаарар тыл үөскээбэт. «Ан» диэнтэн анньыы, анды, анна, анаа, анал, анаар, аны диэн өйгө-санааҕа, саҥаны айыыга ханнык да сыһыана суох тыллар үөскүүллэр.

Тылы уларыппакка бэйэтинэн туттулларын тыл үөрэхтээхтэрэ, араас элбэх «Тылдьыттар» манаан, көрөн-истэн сылдьыахтаахтар. Бу эмиэ хааччах, ол эрээри сөптөөх хааччах. Омук тыла баар буоллаҕына эрэ туспа омук баар буолар. Ол иһин омук бэйэтин тылын харыстанар бырааптаах. «Тылдьыт» омук тылын харыстыырга, уларыппат туһугар туттуллар аналлааҕын бары билэбит. “Аньыы” диэн тыл ханнык да тылдьыкка киирбэтэх, сахаларга суох тыл. Бу тылы туттуу албыҥҥа киирэн биэриини биллэрэр.

“Аньыы” диэн этээччилэр өй-санаа үөрэҕин билээччилэр буолбатахтар, нууччалар саҥаралларын быһалыы үтүктээччилэр эрэ, сахалыы өй-санаа үөрэҕин буккуйааччылар буолаллар. Ол барыта нууччалар өй-санаа үөрэтэхтэрэ буккуллан, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттыылларын быһаччы үтүктүүттэн тутулуктанар. Ол курдук нууччалар үчүгэйи – хорошо, онтон куһаҕаны – грех диэн тус-туспа тылларынан этэллэрин быһаччы үтүктүүттэн “аньыы” диэн тылы булан биһигини эмиэ туһаннара сатыыллар.

Сахалар нууччалар буолбатахтар. Сахалыы өй-санаа үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын икки аҥы араарбат, оҥорор быһыыларын барыларын; үчүгэйдэрин уонна куһаҕаннарын биир тылынан, айыы диэнинэн этэн биллэрэр. Ол курдук киһи үчүгэй санаата киирдэҕинэ үчүгэйи, онтон куһаҕаны санаатаҕына куһаҕаны оҥорор кыаҕа хаһан да уларыйбат, биир мэйиитинэн толкуйдаан оҥорорун иһин айыы диэн тылбыт соҕотох, биир эрэ.

Сахалыы «ай» диэн төрүт тылбыт киһи өйө-санаата икки аҥы буоларын бэйэтэ да толору быһаарар. Тоҕо диэтэххэ киһи биир мэйиитинэн быһааран үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыаҕа хаһан да хаалан хаалбат. Арай кыра эрдэҕиттэн үөрэммит үчүгэй үгэстэрэ эрэ киһини үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥороругар тириэрдэллэрин сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэ сатыыр. 

Үчүгэйи уонна куһаҕаны хас биирдии киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан быһааран олоҕор туһанара ордук. Ол курдук олох ханнык эрэ кэмигэр үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйан биэрэр кэмигэр улаханнык оҕустарбат туһугар киһи оҥорор быһыытыгар дьаралык, бэлиэ иҥэрэн бэлиэтээн кэбиһэр табыллыбат.

Сахабыт тыла хаһан, хас уонунан тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр дорҕоонноруттан тутулуктанан чочуллан оҥоруллубутун ким да өссө быһаара илик. Сахабыт тылын айбыт, олоххо киллэрэн туһаммыт былыргы өбүгэлэрбитин, тылы билбэттэр эбит диирбит олуона буолуо. Олус былыргыттан баар, туттулла сылдьар сахабыт тылыгар саҥа тылы буллубут диэн киһиргэнээччилэри, уларыта сатааччылары тохтотуохха сөп буолла. Тылбыт үөрэхтээхтэрэ хас эмэ тыһыынчанан сыллар анараа өттүлэригэр чочуллан үөскээбит киһи өйүн-санаатын бэйэтэ даҕаны толору быһаарар сахабыт тылыгар саҥа тылы буллубут диэн биһигини, үлэһит дьону албыннаары оҥостоллор.

Үчүгэйи үрүҥ диэн, онтон куһаҕаны хара диэн быһаарыы өй-санаа көрдөбүллэригэр былыр-былыргыттан ордук сөп түбэһэрин билигин кэлэн уларытыахтарын баҕараллар. Былыргы сахалар үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбаттар этэ диэн саҥа тылы «аньыы» диэни булан куһаҕаҥҥытын туспа арааран ааттааҥ диэн этэллэрэ төрдүттэн сыыһа. Өйү-санааны быһаарарга аналлаах былыр-былыргыттан баар «ай» диэн тылбыт үчүгэйи уонна куһаҕаны холбуу ылан бииргэ быһаарар. Киһи төбөтө, мэйиитэ биирдэрин курдук бу өйү-санааны быһаарар «ай» диэн тыл соҕотох буоллаҕына эрэ табыллар. Киһи биир буоллаҕа дии, өйө-санаата эмиэ биир төрүттээх буоллаҕына сыыһа-халты туттунара аҕыйыыра үөскүүр.

Олоххо туох барыта хамсаан, уларыйан, эргийэн биэрэр кэмнэрдээх. Дьиҥ олоххо үчүгэй уонна куһаҕан алтыһа, сэргэстэһэ сылдьалларынан уонна кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, солбуйсан биэрэллэринэн үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран атын тылларынан ааттааһын табыллыбат, өй-санаа буккуллуутун, мастыйыытын, биир сиргэ туран хаалыытын, ол аата хамсаабат, уларыйбат буолуутун  үөскэтэр. Холобурга, урут кыһыл буолуу үчүгэй этэ, билигин кэлэн үрүҥ буолуу үчүгэй буолан эрэр. Оччолорго баай буолуу куһаҕан, дьадаҥы үчүгэй этэ, билигин эргийэн биэрэн, аны баай үчүгэй буолла. Олох уларыйар кэмигэр түбэһэммит кэмэ кэллэҕинэ үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар холобурун бэйэбит олохпутуттан булан араарар кыахтанаммыт, айыы диэн тылбытын икки аҥы араарартан харыстыахпыт этэ. 

Олоххо бу буолбут уларыйыы аҥардастыы былаас эрэ уларыйыыта буолбатах, өйбүтүн-санаабытын кытта уларытыа этэ. Ол иһин оҕону иитии-үөрэтии төрдүттэн уларыйан, учууталлар, учуонайдар уларыйаннар кэлэр көлүөнэлэрбит ырыынак өйүгэр-санаатыгар үөрэниэ этилэр.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ этэллэринэн билигин баай киһи оҥорор быһыыларын үчүгэй, айыы диибит дуу, дьадаҥы киһи оҥорор быһыылара куһаҕан, “аньыы” буолар дуу? Хайа, баҕар сотору дьадаҥы буолуу эмиэ үчүгэй буолан хаалаарай? 

Бэйэлэрин ураты, “оһуобай” үчүгэйинэн ааттанар салайааччылар, суруйааччылар үчүгэйи эрэ оҥоробут диэн сыыһа санааларыттан айыы диэн тылбытын үчүгэй эрэ оҥоро сатыыллар эрээри кыаллыа суоҕа. Ол курдук айыы диэн тыл “ыы” диэн дорҕооно куһаҕан, ытааһын дорҕооно, хаһан да үчүгэй дорҕооҥҥо кубулуйуо суоҕа. Бу тылы элбэхтик туттар, улаханнык саҥарар дьон бэйэлэрэ кэһэйиэхтэрэ.
Билигин дьон бары олоҥхону үөрэтиэххэ, онно өй-санаа сурулла сылдьар дииллэр. Олоҥхо кэпсэнэр кэмигэр сахаларга «аньыы» диэн тыл баара дуу, суоҕа дуу? Суох этэ! 

Э.К.Пекарскай «Тылдьытыгар» саха дьонун өйдөрө-санаалара, тыллара барылара түмүллэ сылдьаллар. Бу тылдьыкка «аньыы» диэн тыл баар дуо? Эмиэ суох.

1994 уонна 2008 сыллаахха таһаарыллыбыт «Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар» «аньыы» диэн тыл баар дуо? Суох.
Саха тыла өйү-санааны кытта тутулуктарын букатын да билбэт нууччатымсыйбыт тыл үөрэхтээхтэрин уонна нуучча тылын учууталларын албыннарыгар, сымыйаларыгар биһиги, элбэх ахсааннаах үлэһиттэр киирэн биэримиэхпитин сөп этэ. Бу сымыйа тылы аны туттумуохха. Бэйэлэрэ тутта сырыттынар.

Холобурга, Тэрис уонна айыы үөрэҕин айааччылар айыы диэн аҥардастыы киһи оҥорор үчүгэй быһыыларын, онтон «аньыы» диэн куһаҕаны оҥорууну тус-туспа тылларынан ааттыырга ыҥыраллар. Саҥа тахсыбыт сахалыы-нууччалыы тылдьыкка маннык суруйан киллэрдилэр:
Аньыы – грех, аньыылаах – грешный. (6,14).

Бу “аньыы” диэн тылы тылдьыкка киллэрэннэр тылбыт үөрэхтээхтэрэ саха тылын төрүттэрин, өйү-санааны кытта тутулуктарын букатын билбэттэрин көрдөрдүлэр. Хата кинилэр кыбыстар санааларын соччо сүтэрэ илик бэлиэлэринэн бу тылы алфавит бэрээдэгинэн анньыы диэн тыл кэннигэр буолбакка соруйан ыраатыннаран, тэйитэн аҥхай диэн букатын атын төрүттээх тыл кэнниттэн киллэрбиттэрэ буолар.
Саха дьонун өйүн-санаатын буккуйарга аналлаах тылы сурукка киллэрбит киһинэн Т.И.Петрова буолар. Билигин саха тылын, өйүн-санаатын буккуйуу барыта киниэхэ сүктэриллэр буолла.

“Аньыы” диэн тыл сахаларга суох. Бу тыл сахалар тыллара буолбатах. Сахаларга өйү-санааны быһаарар «Ай» диэн тыл соҕотох эрэ. Бу тыл биир эрэ буоллаҕына табыллар. Тоҕо диэтэххэ киһи мэйиитэ, төбөтө биирдэр эрэ. Ол иһин тугу оҥорон, айан таһаарара эмиэ биир төрүттээҕэ, «ай» диэн тыл соҕотох буолара табыллар. Биһиги сахалар киһи өйө-санаата сайдыытын былыр-былыргыттан билэрбитин уонна олохпутугар таба туһанарбытын бу тыл соҕотоҕо быһаарар. Тоҕо диэтэххэ киһи биир мэйиитинэн толкуйдаан, ырытан, быһааран үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруон сөп. Арай киһи өйө-санаата сайдан киһи буолууну баһылаабыта, киһилии быһыыламмыта эрэ кинини үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥороругар тириэрдэрин арааран билиэхпит этэ.

Айыы диэн тыл «ай» диэн тугу эмэни айары, саҥаны, дьон билбэттэрин, урут оҥорботторун оҥоруу буоларын саха киһитэ барыта билэр. Айыыны оҥоруу барыта үчүгэй буолбатах, куһаҕан айыыны оҥоруу өссө элбэх. Бу икки өрүттээх өйдөбүллээх тыл. Үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорууну холбуу быһаарар. Ол курдук куһаҕаны оҥоруу эмиэ дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу буоларынан син-биир айыы буолара хаһан да уларыйбат.

Оҕо өйө-санаата сайдан, эбиллэн иһиитин таба сыаналаабаттарыттан тыл үөрэхтээхтэрэ өй-санаа үөрэҕин сыыһа суолунан салайан ыыта сатыыллар. Оҕоҕо өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн мунньуллан, эбиллэн иһэр диэни билиммэттэр, олус үчүгэйбит диэн санаалара олохсуйан бэйэлэрэ кыра эрдэҕинээҕилэрин таһы-быһа умнан кэбиспиттэр.

Оҕо өйө-санаата сайдыытын билбэттэриттэн, бэйэлэрин, улахан дьон мээрэйдэринэн мээрэйдииллэриттэн, аһара үчүгэй курдук сананалларыттан итинник сыыһаны оҥостуна сылдьаллар уонна онтуларын билиммэккэлэр аны атын дьону, төрөппүттэри албынныыллар, кинилэр баар-суох оҕолорун сыыһа өйгө-санааҕа үөрэтэллэр, быстах быһыыга үтүрүйэллэр, үйэлэрин кылгаталларын үөскэтэллэр. 
Икки сирэйдээх тылбыт үөрэхтээхтэрэ сахабыт тылын харыстыылларын оннугар атын, сыыс тылы булан буккуйан, өйбүтүн-санаабытын икки аҥы арааран буорту оҥорор санаалаахтарыттан биһиги, үлэһиттэр сэрэннэхпитинэ, киирэн биэрбэтэхпитинэ, оҕолорбутун «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн үөрэҕи тутуһуннаран ииттэхпитинэ, үөрэттэхпитинэ сыыһа-халты туттубакка уһун үйэни ситиһиэхтэрэ этэ. 

ДОРҔООН ДЬАЙЫЫТА

Биһиги бары тыл иччилээх, тыл дьайыылаах диэни билэбит. Саха тыла олус былыргы тыл буоларынан дорҕоонноро айылҕа дорҕоонноругар, тыастарыгар элбэхтик сөп түбэһэллэриттэн киһиэхэ дьайыыта ордук күүстээх. “Кыы” диэн кычыгырыыр тыастан киһи барытын куйахата күүрэр, сөбүлээбэт.

Дорҕоон диэн тыл «дор» диэн соһуччу, улахан тыаһы үтүктэр тылтан үөскээбит. Ыраах саа тыаһа «дор» гынна диэн этэбит. Дорҕоон киһиэхэ соһуччу дьайыан эбэтэр соччо биллибэтинэн уһун кэмҥэ дьайа сылдьар.

Дьай диэн киһиэхэ таһыттан киирэр улаханнык биллибэт курдук өй-санаа сабыдыала ааттанар. Бу сабыдыал дьайыыта бэйэтигэр сөп түбэһэр уларыйыылары киһи санаатыгар киллэрэр. Дьай туох эмэ үчүгэйи, үтүөнү, туһалааҕы оҥорторор буоллаҕына, үтүө дьайыы, онтон куһаҕаны оҥортордоҕуна хара дьайыы диэн тус-туспа араарыллан ааттаналлар. Ол аата дьай диэн тылбыт эмиэ икки өрүттээх өйдөбүллээх уонна табан туһаннахха эрэ табыллар.

Киһи саамай тулуйан истибэт дорҕооннорунан, тыастарынан туох эмэ кычыгырыыр, кыһыйар тыаһа уонна оҕо ытыыра буолар. Дорҕоон дьайыыта эмиэ икки өрүттээх; үчүгэй, үтүө дьайыылаах, ол аата киһиэхэ туһалаах дьайыыны оҥорор уонна куһаҕан, алдьатар дьайыылаах дорҕооннор бааллар. 

Биһиги үгүс үлэлэрбитин дорҕоон киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыытыгар анаатыбыт. Саха тыла олус былыргы тыл буолан баран дорҕооннорун дьайыыларын билигин да сүтэрбэккэ сылдьар. Ол курдук «ыы» дорҕоонтон ытааһын үөскүүрэ, онтон «рр» дорҕоонтон кыыһырыы, ырдьыгынааһын кэлэрэ кимиэхэ барыларыгар биллэр.

Бу кэмҥэ биһиги сахалар ийэ уонна аҕа диэн тылларбыт улахан үтүрүллүүгэ киирэн сылдьаллар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр государство оҕону иитиини-үөрэтиини барытын бэйэтин күүһүнэн оҥорорунан төрөппүттэр оҕолорун иитиигэ улахан суолтаны биэрбэт буолуулара үөскээһиниттэн, бу төрүт тылларбыт мөлтөөн үтүрүллүүгэ киирдилэр. Бу быһыыны дьаалатынан ыытан кэбистэхпитинэ, кэлин ийэ уонна аҕа диэн тылларбытын чахчы туттуллубат буолууларыгар тириэрдэн, сүтэриэхпитигэр сөп.
 
Бу тылларбыт сүтүүлэрэ оҕолор ийэлэрин, аҕаларын аанньа ахтыбат, тылларын истибэт буолууларыгар, атын омук тылын, өйүн-санаатын өрө туталларыгар тириэрдэрэ саарбаҕа суох.
 
Саха итэҕэлин, тылын-өһүн көмүскүөхтээх айыы итэҕэлин тарҕатааччы диэн ааттанар дьоммут бу баар-суох төрүт тылларбыт мөлтөөн-ахсаан сылдьалларын көмүскэһэн биир тылы эппэккэ ньимиликээн буолан сылдьаллар.

Сахалары эһэ, симэлитэ сатаабыт сэбиэскэй былаас кэмиттэн ыла тылбыт үөрэхтээхтэрэ саха уустарын эйэлээх буолууга ыҥырар эйэ-нэм диэн тылларбытын алдьатар өттүгэр тириэрдэр эйэ-дэм диэн тылларга кубулутан сылдьаллар. Эйэ уонна дэм диэн тыллар дорҕоонноро, өйдөбүллэрэ бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэспэттэриттэн, утарыта охсуулаахтарыттан эйэлээх буолуубут улаханнык эмсэҕэлиир, кыайан оннун булбат.

Yөрэхтээҕимсийбит, ол аата арҕааҥҥы, нууччалыы үөрэҕи баһылаабыт дьоммут үөрэхтэммиттэрин туомун биллэрээри «мама», «папа» диэн биһиги сахалар өйбүтүгэр-санаабытыгар сөп түбэспэт тылларынан төрөппүттэрбитин ааттанарга үөрэтэннэр оҕолорбут төрөппүттэрин аанньа ахтыбат, этэр тылларын истибэт буола улааталлара элбээтэ.

Бу куһаҕан дорҕоонноох тыллар сабыдыалларын биһиги хайы-сахха билэн сылдьабыт. Эдэр оҕолорбут бэрээдэги кэһиилэрэ, араас буруйу-сэмэни оҥоруулара элбээһинэ, төрөппүттэрин аанньа ахтыбаттара, этэр тылларын истибэттэрэ барылара бу тыллартан олус улахан тутулуктаахтарын таба өйдүөхпүт этэ.

«Па», «пахай» диэн сааҕы, “пал” гына түһэри, олус куһаҕаны ааттыыры, сиргэнэри саха киһитэ барыта билэр. Саха киһитэ дьиҥинэн ыллахха сүрдээх талымас, сиргэмсэх. Туох куһаҕан барыта «па» буолар. Бу дорҕоон охсуута, дьайыыта сиргэнэри, сөбүлээбэти үөскэтэр.

Сахалар сиргэмсэх, талымас соҕустарын аһыыр аһылыктарыттан булан дакаастааһын ордук табыллар. Ол курдук саха дьонун аһылыктарыгар ханнык да куһаҕан үөннэр, кыыллар, көтөрдөр букатын киирсибэттэр. 

«Па» диэн дорҕоон дьайыытыттан оҕолор аҕаларын аанньа ахтыбаттар, этэр тылларын истибэттэр, толорботтор.

Бары саха тылын харыстыахха, сайыннарыахха диибит. Тыл үөрэхтээхтэрбит уонна нуучча тылын учууталлара куһаҕан дорҕооннордоох тылларынан ийэлэрбитин, аҕаларбытын оҕолорунан ааттаталларыттан төрөппүттэрин аанньа ахтыбаттара улаатар.

Дорҕоон дьайыыта киһиэхэ олус күүстээх, биллибэтинэн дьайа сылдьар. Ол курдук куһаҕан, сөбүлээбэт музыкатын хайа да киһи өр тулуйан истибэт, бу сиртэн барар эбэтэр онно сылдьыбат.

Айылҕаҕа ультразвук диэн киһи кулгааҕа кыайан истибэт дорҕоонноро бааллар. Кыайан иһиллибэтэллэр даҕаны бу дорҕооннор дьайыыларыттан киһиэхэ туохтан эрэ олус кутталлаахтан, ынырыктан куотуу өйө-санаата киирэрин быһаарбыттара ыраатта. Бу дорҕоону аан бастаан боруобалыылларыгар киэҥ залга толору мустубут дьоҥҥо эмискэ тыаһаппыттарыгар баар дьон бары олус куттанан, уйулҕалара көтөн, уолуйан ханна баралларын билбэт буола өйдөрө көтөн, куотар аакка барбыттар.

Былыр акыйааннарга биир да киһитэ суох хараабыллар уста сылдьалларын булаллара биллэр. Ол хараабыллар дьонноро сектаннарын уонна хараабыл докумуоннарын ылан барбыттарыттан сылыктааннар олус куттанан куоппуттарыгар сөп диэн этэллэр. Итини тэҥэ, субу аһаары тардыллыбыт остуоллара тыытыллыбакка хаалбытынан олус кутталлаах балаһыанньа соһуччу  буолан ааспытыгар сөп диэн быһаараллар.

Дьоно барылара сүппүт, куоппут хараабыла булааччылары олус муодарҕатарын тэҥэ, сүрүн мачтата тостубут буолара кыайан быһаарыллыбат боппуруоһу үөскэтэр. Бу хараабыллары быстах түһэн ылар тыаллаах олус чуумпу күҥҥэ булаллар эбит. Муораҕа маннык ураты быһылаан буолан ааһыытын быһаарыытынан ханнык эрэ олус чуумпу күҥҥэ муора долгуннарыттан ультразвук үөскээн тарҕаныытын ааҕаллар.

Дорҕоон киһиэхэ дьайыытын күүһүн аныгы үөрэхтээхтэр араас сыалларга туһана сатыыллар. Эдэр оҕо 25 сааһыгар диэри олус чуор кулгаахтаах буолар эбит. Оҕо кулгааҕа олус кыра тыаһы истэр кыаҕын туһанан Англияҕа эдэр оҕолор элбэхтик мустар сирдэригэр бырдах дыыгыныыр тыаһын үөскэтэр аналлаах передатчиктары туруортаабыттар. Бу сирдэргэ оҕолор мустубат буолбуттар эрээри, бу саҥаны айыыны психотропнай сэрии сэбигэр киирсэр диэн тохтотоору турунан эрэллэр.

Дорҕоон киһиэхэ дьайыыта олус улаханын аахайбакка сылдьабыт. Хас биирдии тус-туспа омук тылларын дорҕоонноро бэйэ-бэйэлэриттэн улахан уратылаахтар. Кэлин үөскээбит саҥа омуктар тыллара элбэх дорҕооннордоохтор, уһуннар. Ол иһин дорҕооннор хос-хос хатыланыыларын үөскэтэннэр киһиэхэ дьайыылара кыччаан иһэр.

Саха тылыгар биирдии сүһүөхтээх айылҕа тыастарыттан быһаччы үөскээбит тыллар олус элбэхтэр. Ол иһин саха тылын дорҕоонноро киһиэхэ дьайыылара ордук күүстээх.
 
Атын омук тылын сахалыыга уларытарга дорҕооннорун дьайыыларын табан туһаныы хайаан да ирдэнэр. Ол курдук саха тылын дорҕооннорунан тутулугун уларыппат туһугар дорҕооннор суолталара бу тыл суолтатыгар сөп түбэһэрэ табыллар.

Шкаф диэн нууччалыы тылы сахалыыга уларытан ыскаап диэн туһана сылдьабыт. Шкаф диэн таҥаһы-сабы хомуйан уурар сирбит буоллаҕына, ыскаап диэн тыл төрүтэ ыс диэн буолара төттөрү ыһар, үрэйэр өйдөбүлү биэрэр. Саха тылын төрүт тутулугун алдьатыы диэн дьэ ити буолар. Дорҕоонноро сөп түбэһэр тыллары сахатытыы тыл өйдөбүлүгэр туох да уларыйыыны таһаарбат. Ол иһин хаһан баҕарар оҥоруллуон сөп. 

Рынок – ырыынак. Бу тыл дорҕоонноро сөп түбэһэллэр.

Наука – номуука.  «Но» диэн аты тиэтэтэн биэриигэ туттуллар дорҕоону үөрэхпитигэр-билиибитигэр сыһыара сатаатахпытына үөрэхпит «но» буолан тахсыан сөп курдук.
 
Саха дьоно ханнык баҕарар үөрэҕи ылымтыалар, ханнык баҕарар омук тылын туспа акцена суох саҥара үөрэнэллэр. Биһиги сайдыылаах күөмэйбит наука диэн тылы сатаан, таба саҥарар буолбута үйэ буоллаҕа дии. Онон наука диэн тыл бэйэтинэн да сырыттаҕына сахабыт онтон аҕыйыа суоҕа.

Онон саха тылыгар дорҕоон дьайыыта ордук улаханынан билигин баар, туттулла сылдьар тылларбытын уларыта сатаабакка бэйэлэрин ордук күүскэ харыстыахпытын сөп этэ.

САХА ТЫЛЫН БУККУЙУУ

Сэбиэскэй былаас өр сылларга таҥара, өй-санаа үөрэхтэрин букатыннаахтык суох оҥороору өйү-санааны быһаарар тыллары өрө-таҥнары буккуйбута. Саха тылыгар өйү-санааны быһаарар ай диэн тылтан үөскээн тахсар айыы диэн тылы аҥардастыы үчүгэй оҥоро, онтон иккис, куһаҕаны айары бэлиэтиир суолтатын уларытаары, туспа тылынан ааттаары «аньыы» диэн ханна да суох тылы булан киллэрэ сатаабыттарын билигин кэлэн салҕаан иһээччилэр эмиэ бааллар. 
 
Тыл өйгө-санааҕа дьайыыта суруйааччы хайдах туһанарыттан аҕыйах сыл иһигэр өрө таҥнары буккуллан букатын да тиэрэ эргийэн хааларын Скрябин В.В. - Идэлги «Боссоойкону эһии» диэн документальнай хабааннаах сэһэнэ аҕыйах сылынан быысаһан утуу-субуу иккитэ бэчээттэниититтэн булуохха сөп.

1997 сыллаахха «Бичик» кинигэ издательствота бэчээттээн таһаарбыт «Боссоойкону эһии» диэн ааттаах үлэтигэр Идэлги киһи куһаҕаны оҥорор быһыытын «айыы-хара» диэн ааттаан сөптөөхтүк туттубут. (7,63). Бу үлэҕэ «айыы-хара» диэн саҥаны айыы, дьон оҥорботун оҥоруу, куһаҕаны оҥоруу диэн ааттанар уонна хара диэн аналлаах куһаҕанын арааран биллэрэр тылы кытта холбуу туттуллар.
Идэлги бу үлэтигэр «аньыы» диэн тылы букатын туттубат. Дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын айыы-хара диэн сөптөөхтүк, былыргытын, Э.К.Пекарскай, П.А.Ойуунускай суруйбуттарын курдук суруйар.

2003 сыллаахха бу сэһэни «Бичик» кинигэ издательствота «Оо, олох уустуккун даҕаны» диэн кинигэҕэ киллэрэн хос бэчээттээн таһаарарыгар барытын уруккутун курдук бэчээттээбиттэрин таһынан 87 страницаҕа Дайыыл Нуутчины сэмэлээри куһаҕан быһыыны «аньыы-хара» диэн эбэн бэриллибит. Бу аньыы диэн сахаларга суох тылы булан эбэн биэрии сэһэн өйү-санааны быһаарар өрүтүн буккуйан, мөлтөтөн кэбиспит. (8,87).

Идэлги 2005 сыллаахха «Бичик» кинигэ издательствотыгар бэчээттэппит «Хааннаах хапсыһыы» диэн Саха сиригэр гражданскай сэрии саҕаланыытын биричиинэлэрин быһаарар романыгар киһи оҥорор быһыыларын икки аҥы араара сатыыр, куһаҕан быһыылары «аньыы» диэн эмиэ ааттыыр. Ол да буоллар үгүс куһаҕан быһыылары хос хара диэн быһаарыылаах суруйар. Холобур, 133 страницаҕа «…аньыыта-харата дьаһайбыт улахан тойоммутугар тиксэр ини»,- диэн суруйар. Салгыы 244 страницаҕа куһаҕан майгыны аны абааһынан ааттыыр. (9,133).
Бу «аньыы» диэн тылы туттуута элбэх сыыһалардаах, өйгө-санааҕа сөп түбэспэт «айыы үөрэҕин» сабыдыалыгар суруйааччы киирэ сылдьыбытын бэлиэтэ буолар.

«Төлкөлөөх түөрэх» диэн 2007 сыллаахха бэчээттэппит романыгар Идэлги «аньыы» диэн тылы букатын туттубат. Киһи өйүн-санаатын быһаарар түгэннэргэ айыы-хара диэн тыллары туһанар. Бу остуоруйаны кырдьыктаахтык кэпсиир үгүс дьон куһаҕан быһыылара суруллар романыгар өй-санаа уларыйыытын автор табатык арыйар. Ол курдук 325 страницаҕа «Таҥара айыыны оҥорума диирин биһиги эмиэ билэбит, …айыыны оҥорор куһаҕан» диэн суруйааччы геройа бүтэһиктээх тылын этэр. (10,325).

Автор бу улахан үлэтинэн «айыы үөрэҕин» сыыһаларын билэн кинилэр туһаннара сатыыр «аньыы» диэн тылларын аны туттубат буолбутун бэлиэтиир.

Суруйааччы дьон өйүн-санаатын салайааччы буолбатаҕын итинник холобурунан дакаастыахха сөп. Өй-санаа үөрэҕэ үлэһит дьон өйдөрүнэн-санааларынан, үгүс көлүөнэ устата олохторун уопутунан үөскээн олохсуйбута сахабыт ай диэн бэйэтэ икки өрүттээх тылыгар иҥэн сылдьарын уларыта сатаамыахха.

Биһиги өйбүт-санаабыт үөрэҕин эстибит бассабыыктар, коммунистар суох оҥоро сатааннар өрө-таҥнары буккуйаннар иннэ-кэннэ биллибэт оҥорбуттара. Ол иһин билигин оннун кыайан була илик.

Араас урут түһээччилэр, бастыы сатааччылар, мин эһиэхэ итэҕэл оҥордум диэн кэпсэнээччилэр ханнык баҕарар дьыалаҕа баар буолаллар. Олох уһун, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салҕанан баран иһэр. «Кырдьык үрдүгэр сымыйа тахсыбат, арыы үрдүгэр уу дагдайбат» диэн этии сымыйа, албын хаһан баҕарар сыыйа-баайа быһаарыллан тахсарын, туоратылларын биллэрэр.

Саха тылын билэр ааттаах, көмүскүүр, харыстыыр аналлаах дьоммут суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ «ай» диэн өйү-санааны быһаарар, баарын биллэрэр баар-суох тылбытын икки өрүттээҕин, үчүгэйи уонна куһаҕаны холбуу быһаарарын билинэн бары харыстыырга туруналлара буоллар диэн баҕа санаалаахпыт. 

САХА КЛАССИКТАРЫН ҮЛЭЛЭРИН УЛАРЫТЫЫНЫ ТОХТОТУОХХА

П.А.Ойуунускай уонна Н.Д.Неустроев урукку үйэҕэ төрөөн, иитиллэн сахалар олохторун үөрэҕин, өй-санаа төрүттэрин ол кэмҥэ хайдах баарынан дириҥник билэр, саха суругун-бичигин сайыннарбыт баар-суох дьоммут буолаллар. Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин эһэн, суох оҥорон үөһээ-аллараа туппутун кэнниттэн кинилэр үлэлэриттэн тирэх ыламмыт биһиги уонна кэлэр көлүөнэлэр өй-санаа төрүттэрин баһылыыр кыахтаахпыт.

Билигин биһиэхэ өйбүт-санаабыт, итэҕэлбит төрүттэрин анаан-минээн, сыал-сорук оҥостон буккуйар, халыйыыга, аҥар өттүгэр барыытыгар ыҥырар дьон баар буолууларыттан урукку, саха тылын төрүттээбит үөрэхтээхтэрбит үлэлэрин дириҥник ырытан бар дьоммутугар тириэрдэрбит наада буолла. 

П.А.Ойуунускай 1938 сыллаахха репрессияҕэ түбэһэн бары бэчээттэммит үлэлэрэ суох оҥоруллубуттарынан билигин кини бэйэтэ суруйбут үлэлэрин булар уустук. Ол да буоллар Национальнай Архивка харалла сылдьар 1935 сыллаахха бэчээккэ бэлэмнэммит үлэлэриттэн булан көрдөххө айыы диэн тылы кини куһаҕаны, хараны, буруйу кытта тэҥнээн, холбуу туттар. Ол курдук «Александр Македонскай» диэн кэпсээнигэр: «… Миигин умсарбыт, өстөөхпүн үөппүт халыҥ айыыгар, хараҥа буруйгар моонньоох баһыҥ хааннаах былаахы үрдүгэр быһыннын!» диэн сурулла сылдьар. Ол аата айыыны оҥоруу хараҥа буруйга тэҥнэнэр.

Эмиэ бу кэмҥэ бэчээккэ бэлэмнэммит «Соломуон Муударай» диэн кэпсээнигэр: «… Аҕа таҥараҥ бэт хараҥа айыыны оҥордо диэн бэккэ хоргутан олорор, сууттаары дууһаҕын ыллара ыытта…» …«Сассын киэһэ кэлээр, айыыбын-харабын санаан, айыыбын этэн буруйбун чэпчэтиниэм этэ…» (11,8-15). Айыыны этии диэн киһи оҥорбут куһаҕан, хара быһыыларын билиниитэ, этиитэ буолар. Ол аата П.А.Ойуунускай суруйуутунан айыы диэн тыл бэйэтэ нууччалыы грех диэн тылга сөп түбэһэр.

Итини тэҥэ архивка харалла сытар «Кыһыл ойуун» диэн драматын рукопиһыгар «… айыытынан-кырыыһынан …» диэн суруллан айыы диэн тыл кырыыска тэҥнэнэн эмиэ бэриллибит. (12,21).
 
Айыы диэн тыл таба өйдөбүлүн сахалар нуучча тылын баһылаан өйдөрүн-санааларын буккуйа илик кэмнэригэр суруллубут «Словарь якутского языка» диэн саха тылын сүмэтин, өйүн-санаатын түммүт улахан, үс туомнаах Э.К.Пекарскай үлэтиттэн ыллахпытына ордук табатык өйдөнөр. Оччотооҕу кэмҥэ айыы диэн тыл туттулла сылдьар өйдөбүлэ маннык эбит:

1.	всякий противный принятым правилам, обрядам, обычаям, законам и религии поступок, вина, проступок, преступление, прегрешение, согрешение, грех; соблазнь, искушение. (буруй-хара); (айыыта суох)- без вины; (айыы-хара)- темные дела;
2.	дурные последствия, наказание, страдание;

3.	айыыбын – (о, грешно! о, грех мой). (13,57 столб.).

Бу тылдьыт суруллар кэмигэр сахалар тылларын атын омук тылыгар буккуйбакка бэйэтинэн туттар кэмнэригэр айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ лаппа элбэх эбит.

Сэбиэскэй кэмҥэ 1958 уонна 1959 сыллардаахха тыл үөрэхтээхтэрэ П.А.Ойуунускай бэйэтинэн суруйбут үлэлэрин саҥаттан бэчээттииллэригэр «аньыы» диэн сахаларга суох, сымыйа тылы туттууну саҕалаабыттар уонна П.А.Ойуунускай айыы-хара диэн суруйбутун уларытан аньыы-хара диэн бэчээттээбиттэр. 

Оччотооҕу сэбиэскэй былаас салайар кэмигэр бу үлэлэри бэчээттиэх иннинэ аналлаах комиссия көрүүтүгэр биэрэн сөбүлэҥнэрин ыллахха эрэ кинигэ бэчээттэнэн тахсар кыахтааҕа, бу «аньыы» диэн тыл баар буолуутугар сабыдыаллаабыта чахчы.
 
П.А.Ойуунускай үлэлэрин буккуйууну хас биирдии таһаарааччы бэйэтин көҥүлүнэн, хайдах саныырынан уларыппыт курдуктар. Ол курдук 1956 сыллаахха бэчээттэммит үлэлэрин И.И.Эртюков уонна Д.К.Сивцев бэчээккэ бэлэмнээбиттэрин кэнниттэн маннык уларыйыылар киирбиттэр.

Александр Македуонускай диэн кэпсээҥҥэ маннык суруллар:

… Истэллээр-истибэттээр?!! Миигин умсарбыт, өстөөхпүн үөрпүт халыҥ аньыыгар, хараҥа буруйгар моонньоох баһыҥ хааннаах былаахы үрдүгэр быһыннын,- диэн күн судаардара, улуу баһылыктара абаран хаһыытыы түспүт. (14,13).

Улуу Кудаҥса диэн кэпсээҥҥэ айыы диэн тыл оннугар «аньыы» диэни маннык киллэрэн биэрбиттэр:

«Аньыыны оҥорон аадка түһүөм диэн, үчүгэйи оҥорон ырайга көтүөм диэн битигэр биттэммэт, түүлүгэр түһээбэт эбит. Буруй-сэмэ улааттаҕына, аньыы-хара элбээтэҕинэ бэйэбиттэн, ону ааһан бэдэрбиттэн иэстиэхтэрэ, …» диэн балыктааҕар кэлэҕэйдик, сымыыттааҕар бүтэйдик сылдьар буолар эбит. (14,42).

Туналҕаннаах ньуурдаах Туйаарыма Куо олоҥхоҕо маннык этии баар: 

«Айыы аймаҕын

Аһара алдьаппыт

Аньыыҥ-хараҥ туолан,
 
Силбиктээх илиибинэн

Сиһиҥ үөһүн харбааммын,

Ситиһэн эрэбин,

Илбистээх илиибинэн 

Иттэнэ уураммын

Иэскин иэстээн эрэбин…» (15,94).

Большевик диэн драмаҕа Мэхээс оҕонньору маннык этиппиттэр:

«… Бу туох аньыыбар-харабар (кириэстэнэ-кириэстэнэ), аньыы тойон таҥарам, бу айылаах накааһы накаастаатаҥый?» (15,237).
Бу тупсаран биэриилэр П.А.Ойуунускай бэйэтэ суруйбутугар сөп түбэспэттэрин архивка ууруллубут урукку үлэлэрэ туоһулууллар. Ол курдук «аньыы» диэн тылы анаан-минээн куһаҕаны бэлиэтииргэ тутта сатыыр да буоллахха иккис хос хара диэн быһаарыыта суох буолуон сөп этэ. Өйү-санааны ити курдук хос-хос этэн быһаарыы төрдүттэн сыыһа, тылы билбэттэн үөскээн тахсар быһыы буолар. Урукку кэмнэргэ сахаларга өйү-санааны быһаарыыга «аньыы» диэн тыл букатын туттуллубат, суох этэ.

Саха тылыгар киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын үчүгэй быһыылартан туспа арааран чуолкайдык өйдөнөр гына этэргэ аналлаах хара, куһаҕан диэн тылы кытта холбуу айыы диэн икки өрүттээх тыл туттуллара табыллар. Ол аата бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүлү биэрэр айыы диэн тылы хос быһааран, өйдөтөн, бу куһаҕан хара-айыы диэн этэн биэриигэ анаан хара диэн тыл холбуу  туттуллар.
 
Саха тылын төрүт тутулуктарын дириҥник билэр Д.В.Кириллин хомуйан П.А.Ойуунускай оҕолорго анаан суруйбут кэпсээннэрин «Сэһэннэр, кэпсээннэр» диэн кинигэ оҥорон 2003 сыллаахха «Бичик» кинигэ кыһатыгар бэчээттэтэн таһаарбыта.

Биһиги бу үлэттэн П.А.Ойуунускай өйгө-санааҕа сыһыаннаах этиилэрин хомуйаммыт айыы диэн тылы хайдах туһанарын быһаардыбыт. Холобур, 73 страницаҕа «Кээрэкээн» диэн сэһэҥҥэ маннык суруйар:

- «…Сууттуу кэллим, уоруйаҕы уоруйах курдук тутуом, түөкүнү түөкүн курдук дьүүллүөм, тахса тат! Айыыгын-хараҕын кэпсиэ. Аны уоруом-талыам суоҕа диэн ааттаһаҕын дуо?- диэн үөҕэ-дьаҕырыйа турбут.» (16,73). Бу этиигэ киһи куһаҕаны айбыта, оҥорбута айыы-хара диэн холбуу этиинэн быһаарыллара ордук табатык өйдөнөр.

Эмиэ бу сэһэни «Бичик» кинигэ издательствота 1993 сыллаахха «Талыллыбыт айымньылар» диэн кинигэҕэ киллэрэн бэчээттээбиттэрэ. Манна айыы уонна аньыы диэн тыллары талбыттарынан туһаммыттара.

Айыыны оҥорууттан хараҥа быһыылар, буруйу-сэмэни оҥоруулар элбээн тахсалларын П.А.Ойуунускай «Улуу Кудаҥса» диэн үлэтигэр бэлиэтиир:
 
- «…Айыыны оҥорон аакка түһүөм диэн, үчүгэйи оҥорон ыырайга көтүөм диэн битигэр биттэммэт, түүлүгэр түһээбэт эбит. Буруй-сэмэ улааттаҕына, айыы-хара элбээтэҕинэ бэйэбиттэн, ону ааһан бэдэрбиттэн иэстиэхтэрэ…» (17,11).

Бу үлэни 1993 сыллаахха бэчээттээн таһаарыыга 25 страницатыгар саҥа «аньыы» диэн тылы киллэрэн биэрдилэр:

…Ол иһин хайтах даа үтүөнү оҥорорго сэт-сэмэ, аньыы-хара баар буолуон сатаммат этэ…

2003 сыллаахха таһаарыыга П.А.Ойуунускай суруйуута маннык көрүҥнээх буолла:

…Ол иһин хайтах даа үтүөнү оҥорорго сэт-сэмэ, айыы-хара баар буолуон сатаммат этэ. (16,26).

П.А.Ойуунускай үлэлэрин, ордук пьесаларын бэчээттээһиҥҥэ өй-санаа тутулуктарын уларытан, ханна да суох тылы, «аньыы» диэни бэчээттээччилэр олус элбэхтик туттубуттар. Улуу сахабыт литературатын төрүттэспит киһибит өй-санаа төрүттэрин, ол аата ай диэн тылбытын хайдах баарынан, туттулларынан суруйан хаалларбытын уларытыы сааттаах быһыы, саха дьонун барыларын албыннааһыҥҥа тэҥнэһэр.

Кини «Соломуон Муударай» диэн кэпсээнигэр 1993 сыллаахха маннык уларытыыны киллэрбиттэр:

…Айбыт аньыылаах уолгун көр-иһит! (17,134).

Д.В.Кириллин редакциялаан  2003 сыллаахха таһаарбыт үлэтигэр маннык суруллар:

…Айбыт айыылаах уолгун көр-иһит! (16,90).

П.А.Ойуунускай дьон өйүн-санаатын ырытан бу үлэлэрин суруйарын саҕана «аньыы» диэн тыл букатын суох этэ. П.А.Ойуунускай өссө таҥара, айыы, өй-санаа өйдөбүллэрин бэйэтэ билэр киһи айыы диэн тылы куһаҕан өйдөбүлүнэн куруук туттара.

Ол иһин айыы диэн тылы хайаан да хара диэн куһаҕанын биллэрэр быһаарыылаах суруйара. Ону баара тылбыт үөрэхтээхтэрэ быһааран билбэккэлэр эрэ аньыы-хара диэн көннөрөн суруйа сатыыллар.

Бу «аньыы» диэн тылы таҥара, айыы диэни сиргэ-буорга тэпсибит сэбиэскэй кэмнээҕи суруйааччылар өй-санаа төрүт тутулуга диэни билбэттэриттэн киллэрэн кэбиспиттэрин билигин элбэх сыыһалардаах айыы үөрэҕин айааччылар салҕаан иһэллэр. 

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ саҥа тылы булан туһана сатыыллара сиэри таһынан баран эрэр. Тыыннаах, Орто дойдуга олорор киһини аны «айыы буол» диэн алгыы сатыылларын тэҥэ, суобаһа суохтарыттан оннооҕор П.А.Ойуунускай бэйэтинэн  айыы-хара диэн киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын туспа арааран бэлиэтээн суруйбутун саха тылыгар суох «аньыы» диэн тылга бары үлэлэрин көннөрөн 2005 сыллаахха саҥалыы бэчээттээн таһаардылар. (18,17). Бу саҥалыы таһаарыыга дьоммут букатын да өҥнөрүгэр киирэннэр биир да айыы-хара диэн тыллары хаалларбакка «аньыы-хара» диэҥҥэ уларыттылар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи өйө-санаата икки өрүттээҕин, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥоруу диэннэргэ арахсарын билэн «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этэллэр. «Ай» диэн киһи өйүн-санаатын быһаарар тылбыт бэйэтэ икки өрүтүн холбуу иҥэринэ сылдьар соҕотох тыл. Ол аата ханнык баҕарар киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны айан оҥорор кыаҕа хаһан да хаалан хаалбат. Тылбыт үөрэхтээхтэрэ саха дьонун барыларын албынныы сатыылларыттан кыратык да кыбыстар санаалара суоҕа, сахабыт тылын тылдьыттарын талбыттарынан уларыта сатыыллара ордук хомолтолоох.
  
Бар дьон син-биир П.А.Ойуунускай үлэлэрин бэйэтэ хайдах суруйбутунан билиэхтэрэ, сыаналыахтара. Былыргы олохпутун билэр баар-суох киһибит суруйбут суруйууларын була сатаан уларыта сылдьар дьону кэлэр көлүөнэлэрбит сөбүлүөхтэрэ суоҕа.  Улуу киһибит үлэлэрин була сатаан көннөрбүккүтүн бэйэҕит үйэҕитигэр урукку оннугар түһэрэн көннөрөргүт ордук буолуо этэ.
Саха норуотун биир биллэр классик суруйааччыта Н.Д.Неустроев үлэлэрин 1985 сыллаахха бэчээттээн таһаарыыга «Оҥоруу кытаанах» диэн драматыгар  Маарыйа маннык этэрэ сурулла сылдьар:

- Оҥоруу кытаанах буола-буола. Ол миигин таҥара туох буруйбар-айыыбар эрэйгэ анаабытай? (19,49). Бу этиигэ айыыны оҥоруу буруйу, куһаҕаны оҥоруу буолара быһаарыллан сурулла сылдьар.

Н.Д.Неустроев үлэлэрин 2005 сыллаахха саҥалыы бэчээттээн таһаарыыларыгар тылбыт үөрэхтээхтэрэ бу этиини маннык уларыттылар:
- Оҥоруу кытаанах буола-буола. Ол миигин таҥара туох буруйбар-аньыыбар эрэйгэ анаабытай? (20,34).

Баар-суох классикпыт, үөрэнэр, үтүктэр киһибит үлэтин таба сыаналыылларын оннугар ханна да суох тылы булан уларытыылары киллэрэллэригэр бу дьоҥҥо ким көҥүл биэрбитэй?. Бу уларытыыны тэҥнээн көрөн сыаналаатахха айыы диэн тылы «аньыы» диэн тылга уларытыы букатын да наадата суоҕа, өйү-санааны буккуйара биллэн тахсар.
 
Айыыны, киһи билбэтин оҥоруу диэн былыр-былыргыттан куһаҕан содуллаах буоларын сахалар былыргыттан билэллэр этэ. Ону баара сэбиэскэй былаас саҕана өй-санаа үөрэҕин суох оҥороорулар соруйан буккууру киллэрбиттэрэ билигин биһиэхэ дьайа сылдьара хомолтолоох. Сэбиэскэй кэмнэргэ учуонай эҥин буолбут тыл үөрэхтээхтэрэ сахабыт тыла өйү-санааны быһаарар төрүттэрин буккуйалларын, классиктарбыт үлэлэрин уларыталларын тохтотуохха, урукку оннуларыгар көннөттөрүөххэ.

БУРУТ-БУРЯТ

Олох иннин диэки баран, сайдан истэҕинэ икки омук дьоно эйэлээхтик бииргэ олорууларыттан саҥа, буккаас хааннаах омук үөскээн, ахсааннара эбиллэн, тэнийэн тахсар кыахтанар.

Остуоруйаҕа биллэр кэмҥэ саҥа үөскээбит омугунан бурят омук буолар. Нууччалар кэлиилэригэр омуктарын аатын булуна илик буоланнар брат эҥин диэн ааттыы сылдьыбыттара. Бу омук үөскээһинигэр биһиги сахалар сыһыаммыт ураты чугаһынан бэйэбит көрүүлэрбитин билиһиннэриэхпит этэ. Бурят диэн омук аата ханнык тылтан үөскээбитэ билигин улахан мөккүөргэ сылдьар. Бары быһаара сатааччылар тус-туспа өйдөбүллээх тыллартан бэйэлэрин туһаларыгар эргитэн таһаара сатыыллар.

Г.В.Ксенофонтов «Урааҥхай сахалар» диэн улахан үлэтигэр бурят диэн тыл үөскээбит төрүттэрин дириҥник ырытыыны саҕалаабыта.
Бурят тылын билээччи Бадзар Барадин «Бурят-монголы» диэн ыстатыйатыгар «бурят» диэн тылы ырытан баран маннык быһаарар. Кини «бурят» диэн тылы «баргут» - хараҥа, дьиикэй диэн өйдөбүллээх тылтан уларыйан тахсыбыт диир. Ол уларыйыы маннык быһыылаах-тык барбыт. Баргут - бурут - бурят. Манна Д.Банзаров 1849 сыллаахха «Об ойратах и уйгурах» диэн ыстатыйатыгар: «Бургуты - буряты или буруты» диэн эппитин эмиэ киллэриэххэ сөп. (21,117). Бу автордар этиилэринэн баргуттарынан эбэтэр буряттарынан Байкал аттыгар олорор иркутскай буряттара эрэ ааттаналлар эбит. (21,118).

Биһиги Б.Барадин бурут диэн тыл бурят диэҥҥэ уларыйыытын быһаарбытын сөптөөҕүнэн ааҕабыт уонна сахалыы бурут диэн тыл саҥа омук үөскээһинигэр, саҥарар тылыгар ылар оруола ордук үрдүк эбитин билинэбит.

Саха тылыгар «бурут» диэн тыл соччо үчүгэй, киһилии өйдөбүлэ суох, үксүгэр аанньа ахтыбат буолууга, холоон көрүүгэ ананар тыл. (23,163). Ити тыл куһаҕан өйдөбүлэ сахалар буряттары кытта кыа¬йан тапсан бииргэ олорботохторун көрдөрөр. Хотугу сирдэр олохтоохторун чинчи¬йээччи В.И.Иохельсон сахалар Байкал күөл аттыттан кэлбиттэрин уонна кинилэри буряттар хоту диэки үтүрүйбүттэрин эмиэ бигэргэтэр. (22,69).

Тыл туһунан үлэни барытын тылдьыттан саҕалаан, онтон тирэх ылан сайыннардахха олохтоох, тирэхтээх буолар. Саха тыла олус былыргы тыл буолан дорҕооннорунан тутулуктарын билигин да илдьэ сылдьарын туһаныахпытын сөп.

Саха тылын кылгас быһаарыылаах тылдьытыгар «бурут» диэн тыл хас да биллэр суолталаах. Олортон биирдэһигэр быһаарар оруоллаах эмиэ бэриллэр. Бурут хорҕолдьун - үрүҥ хорҕолдьун  диэн быһаарыллар. (2,38). Yрүҥ хорҕолдьун диэн буккаастаах хорҕолдьун, ол иһин бурут диэн ааттанар.

Сахалар буряттары былыр-былыргыттан буруттар диэн ааттыыллар. Сахалыы «Бурут», «Буруттаата» диэн тыллар быһаарыылара таба саҥарбат, буккуйан саҥарар диэн биллэр өйдөбүллээх. «Буруттаама» диэн этии буккуйан саҥарыма диэн өйдөнөр.

Ыыс-бурут диэн этии араас куһаҕан, биллибэт тылларынан үөҕүүнү, хос ааттааһыны биллэрэр.

Буруттаата диэн тылы суруйааччы Михаил Догордуров «Кэпсээннэр уонна сэһэннэр» диэн үлэтигэр буккуйан саҥарар диэн өйдөбүллээн туһанара бу тыл суолтатын табатык быһаарар. (23,15).

Саҥа омук икки кырдьаҕас омуктар икки ардыларыгар үөскээн сайдан тахсарыттан хара маҥнайгыттан икки омук тылын буккуйа туттарга, холбуу саҥарарга үөрэнэллэр. Икки омук тылын, өйүн-санаатын тэҥҥэ баһылааһын саҥа үөскээн эрэр омук өйүн-санаатын күүскэ сайыннаран сыыйа-баайа атыттары, төрүт омуктарын баһылыыр, салайар оруолун үрдэтэр.
 
Саҥа үөскүүр омук дьоно икки омук тылын холбуу туттан саҥарыыларыттан уонна бэйэлэрэ хайа да омук тылыгар суох саҥа тыллары үөскэтэн туһаналларыттан буккуйа саҥара, ол аата буруттуу саҥара үөрэнэн хаалаллар.

Сахалар өйдөбүллэринэн саҥа омук аан маҥнай икки омук тылын буккуйан саҥарар, ол иһин буруттуу саҥарар «бурут» омук буолар. Кэлин омук сайдан бэйэтин туспа арааран билинэр кэмигэр саҥарар тыллара эмиэ икки омук тылыттан холбонон оннун булан, омуктарын аатын бэйэлэрэ саҥалыы булуналлар. Манна холбоспут омуктартан хайа өрүттэрэ баһыйан барыыта сайдыыны ситиһииттэн, үлэни-хамнаһы, сири-уоту баһылааһыннарыттан быһаччы тутулуктанар.

Нууччалар арҕааттан хоту диэкинэн кэлэн иһэн буряттар ааттарын сахалартан истэн билэннэр бурут – быраат диэн маҥнай ааттыыллар. Кэлин бу аат уларыйан бурят диэнинэн омук аата буолан иҥэн олохсуйан хаалбыт.

Саха тыла былыргы кэмнэргэ олус киэҥник тарҕана сылдьыбыт. Саҥа омуктар Аан дойду бары муннуктарыгар үөскүүллэриттэн Бурут диэн ааты сир-дойду аайы билэллэр. Брут диэн ааттаах остуоруйаҕа биллэр киһи Рим императорын Цезары өлөрөн турар. Брут диэн сурукка киирбит аат Бурут диэн буолара олус сөптөөх. Саҥа үөскээн эрэр буккуйан саҥарар омук киһитэ урукку өйдөөх-санаалаах киһини өлөрүүтэ олох иннин диэки сайдыытын түргэтэтиэн сөбө биллэр уонна икки хас омук тылынан буккуйан саҥарар саҥа омук үөскээн олох сайдан, иннин диэки баран иһэрин быһааран биллэрэр.

Саҥа омук үөскээһинэ, үүнэн, сайдан тахсыыта олох иннин диэки хамсааһынын оҥорон, сыҕарыйан иһэрин быһаарар. Хас саҥа үйэ үүнэн кэлэн истэҕин аайытын саҥа омуктар үөскээн тахсан ахсааннара эбиллэн иһэллэр. Саҥа омук үөскээһинэ омуктар олохторугар улахан уларыйыылары, хамсааһыннары үөскэтэрин уонна ол уларыйыыларга киһи-аймах өйдөөх-санаалаах буолан эрдэттэн бэлэмнэниэхтээҕин, ылыныахтааҕын биллэрэр.

Олус уһун үйэлээх саха омуга бэйэтин олоҥхолоругар уустаан-ураннаан хоһуйар, үс саха үөскээһинэ диэн ааттыыр кэмнэрэ саҥа, үһүс омук үөскээһинин уонна кырдьаҕас омуктары кытта сир былдьаһан, үтүрүссэн, тапсыбакка этиһии, охсуһуу кэмнэрэ кэлэллэрин ойуулаан көрдөрөр.

Маннык кэм сахалар Байҕал күөл аттыгар хоролордуун бииргэ олорон буккуйан саҥарар буруттары, буряттары үөскэппиттэрин, онтон бу омуктар ахсааннара элбээн, аны бэйэлэрин баһыйан, үтүрүйэн хоту диэки, Өлүөнэ өрүс баһыгар сыҕарыппыттарын саҕана буола сылдьыбыт. Бу быһаарыы сахалар уонна хоролор сорохторо Байкал күөл таһыттан хоту диэки сыҕарыйан кэлбиттэрин биир дакаастабыла буолар.

ХОРО

Тыл аан маҥнай туттуллан дьон билиитигэр киириитигэр аан маҥнайгы туттубут дьон бэлиэлэрэ, ааттара холбуу киирэн хаалыахтарын сөп. Былыргы кэмҥэ Сибииргэ киэҥник тарҕанан олоро сылдьыбыт олус былыргы төрүттээх хоро омуктар билигин суох буола симэлийэн, «тыал буолбуттарга» кубулуйан хаалбыттара. Ол да буоллар бу симэлийбит омуктар хайа омукка киирэн холбоспуттарын билигин туттулла сылдьар тыллара чуолкайдык бигэргэтэллэр.
 
Хор диэн биир сүһүөхтээх тыл олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит. Ол курдук саха тылыгар хор диэн тыл төрүтүттэн элбэх билигин туттулла сылдьар тыллар бааллар:

Хор – олус былыргы тыллар төрүттэрэ. Бу тыл хайгыыр, тэптэрэн биэрэр, киһиргэтэр суолталаах. Хор бу диэн этилиннэҕинэ үгүстүк үчүгэйи бэлиэтииргэ анаан туттуллар.

Хор – ууну хорон атын сиргэ ыытыы. Уу – олох төрүтэ. Былыр-былыргыттан уу дьоҥҥо олус наада. Хоруу ууну ыытыыга туттуллар. Хорор – ууну ыытар киһи. Сахалар Байкал таһыгар хоролору кытта бииргэ олоро сылдьаннар элбэх ууну ыытар хоруулары хаһан оҥороллоро быһаарыллыбыта. 

Хоро – хоруу хаһааччы буолара ордук табатык өйдөнөр.
 
Хоруу, хорууда – уу сүүрдэр ханааба аата. Хоролор оҥорбут ууну ыытар турбаларын бэйэлэрин ааттарынан ааттаабыттара иҥэн хаалбыта билигин да туттулла сылдьар.

«Хоруу» - сылгыны ыҥырар тыл. Бу тыл ураты суолтатын билигин ситэ быһаара иликпит. Ол курдук ким аан бастаан ааты биэрэн иҥэрбитэ олохсуйан, иҥэн хаалбыта билигин да сылдьар буолуон сөп. Хоролор үчүгэй сылгылаахтарын уонна ол сылгыларын бэлэххэ, кэһиигэ туһаналларын кытайдар суруйан хаалларбыттарын чинчийээччилэр булбуттара. 

Хороҕор муостаах сүөһү, ынах сүөһү хоро дьонун  аатыттан тахсыбыта сабаҕаланар. Сүүрүк оҕустаах хоро оҕонньоро олус былыргы кэпсээннэргэ киирбитэ ынах сүөһүнү маҥнайгы көрөөччүлэр кырдьык хоролор буолалларын быһаарар.
 
Хоро – оһох турбатын үөһээ өттө. Олус былыргы кэмнэргэ көмүлүөк турбата суоҕа биллэр. Хойукка диэри ураһа ортотугар уот оттунуу баар этэ. Оһоххо турбаны аан маҥнай оҥорбут дьон хоролор буолуохтарын сөбө турба аатыгар иҥмит. 

Хорой - өрө тур, үрдээ.

Хорсун – харса суох, сэрииһит. Хоролор сэрииһиттэрэ.

Хормуста – былыргы, умнуллубут таҥара аата.

Кэлин кэмҥэ саха дьоно аҥардастыы таба, ынах, сылгы көрүүтүгэр төннүүлэрэ кэннинэн кэхтии, төннүү, эстибит омуктар, хоролор өйдөрүгэр-санааларыгар төннөн киирии буоларын билиэххэ, онтон сэрэниэххэ, эрдэлээн харыстаныахха. Олоххо бу суолу аҥардастыы тутуһуу хоролор курдук эстиигэ, атын омукка баһыттаран симэлийиигэ тириэрдэр кыахтааҕыттан эрдэттэн, ол аата, бу кэмтэн ыла сэрэнэн, үлэни-хамнаһы атын, урукку, тимир ууһа өбүгэлэрбит курдук, улахан туһалаах үлэлэринэн сайыннарыахха, эбиэххэ, тутуу, промышленность, эргиэн үлэлэрин баһылыырга турунуохха.

Сүүрүк оҕустаах Хоро оҕонньоро Саха сиригэр илин диэкиттэн кэлбитин уонна сахалардыын холбоһон биир төрүттэрэ буолбутун билигин билинэн эрэбит. Былыргы кэмнэргэ Саха сиригэр олорбут, элбэх сиргэ-дойдуга аат биэрбит хоролор сахаларга баһыттаран, холбоһон, симэлийэн хаалбыттарын остуоруйа үөрэхтээхтэрэ дакаастыы сылдьаллар.

Саха сирин барытын үрдүнэн хоро диэн ааттаах сирдэр олус элбэхтэр. Былыргы кэмнэргэ бу сирдэргэ хоролор олохсуйан олоро сылдьыбыттара ханан да саарбахтаммат. Хоро тимир уустара араас ыарыылары эмтээһиҥҥэ хоро хататын ситиһиилээхтик туһаналларын туһунан кэпсээннэр эмиэ элбэхтэр.

Хоролор кэлин тимири уһаарыынан уонна уһаныынан дьарыктанар сахаларга лаппа баһыттараннар тылларын сахалыыга уларытаннар сахалары кытта булкуһан, симэлийэн хаалбыттар. Хоролор саҥарар тыллара саха тылыгар маарыннаабатын «Хоролуу саҥарбаппын, сахалыы саҥарабын» диэн этии баара биллэрэр.

Хоро омуктар мөлтөөн-ахсаан барбыт кэмнэригэр атын, кэккэлэһэ, ыаллыы олорбут омуктар туоратыылара, бэйэлэригэр тэҥнээбэт буолуулара сахалар тылларыгар эмиэ киирэн иҥэн сылдьаллар:
 
Хорум эрэ диэн сахаларга аанньа ахтыллыбаты өрө барыма, быгыалаама, кэһэтиэм диэн суолталаах. Сахалар хоролору баһыйбыттарын, сабырыйбыттарын, туһалаах үлэттэн-хамнастан үтүрүйбүттэрин биллэрэр.

Хоруо диэн куруунньугу этэллэр. Хоруотаа, хараарыы – мөлтөөбүтү биллэрии, ааты-суолу түһэрии аата. Хоролор тустарынан куһаҕан өйдөбүллээх кэпсээннэри тарҕатыы, бу омуктар симэлийэн барыыларыгар олук буолбутугар, ким да хоробун диэн ааттаммат кэмигэр тириэрдибитигэр сөп. Уон сэттис үйэҕэ нууччалар кэлэн сурукка киллэриилэригэр биир да хоролуу билэр, хоро омукпун дэнэр киһи чахчы суох эбит.

Хор диэн төрүттээх тыллар нууччаларга ордук элбэхтэр.
 
Хорошо – үчүгэй, хайҕабыл тыла. Хороттон төрүттээх үчүгэй диэн тыл. Бу тыл нууччалар хоролортон эмиэ төрүттээхтэрин, ордук чугас, үчүгэй сыһыаннаахтарын быһаарар. «Ураа» хаһыытаабыт урааҥхайдар хоролортон төрүттээхтэрэ биллэр.

Онон былыргы үйэлэргэ киэҥ Сибииргэ биллибит, ааттара-суоллара ыраахха тэнийбит хоро омуктардыын сахалар уһун үйэлэр тухары хотунан, соҕуруунан бииргэ үлэлээн-хамсаан, бииргэ олорбуттар. Соҕуруу дойдуларга олохсуйа сылдьаннар сайдыылаах тимири уһаарар уонна уһанар дьарыгы толору баһылаабыт хаҥаластар Саха сиригэр төннөн кэлэннэр хоролор тимир уустарын лаппа баһыйан туоратаннар хоро омуктар эстэн, симэлийэн барбыттар. 
 
Омук сайдыытыгар, уһун үйэлэниитигэр үлэ ханнык көрүҥүн баһылаан туһанара ордук улахан туһалааҕын сахалар олус уһун үйэлээхтэрэ бигэргэтэр. Ол курдук тимири уһаарары уонна уһанары 2,5 тыһыынча сыллардаахтан ыла баһылаан туһанарга үөрэммит сахалар Саха сиригэр нууччалар кэлиэхтэригэр диэри аҥардастыы баһылыыр омуктар этилэр. Билигин балаһыанньа улаханнык уларыйан, экономикаҕа баһылыыр үлэ салааларыгар сахалары чугаһаппат буолуу үөскээн сылдьар. Бу балаһыанньаны уларытыыны сахалар ситистэхпитинэ сайдыыны ситиһиибит салҕанар кыахтанар.

ОМУКТАР ААТТАРА

Тус-туспа омуктар уһуннук бииргэ олорон дириҥник билсистэхтэринэ саҥарар тылларынан сөп түбэһэр өйдөбүллээн бэйэ-бэйэлэригэр ааттарын иҥэрэллэр. Былыргы кэмнэргэ үчүгэй ааттара кэлин кэмҥэ уларыйан үөхсүү тылыгар кубулуйан барыан эмиэ сөп. Ол барыта бу омуктар бииргэ олорбут кэмнэригэр бэйэ-бэйэлэригэр хайдах сыһыаннаспыттарыттан, эйэлээхтэриттэн эбэтэр этиспиттэриттэн, охсуспуттарыттан, сэриилэспиттэриттэн тутулуктанан ааттарын өйдөбүллэрэ үөскүүрүттэн тутулуктаах.

Сахалар олус уһун үйэлээхпитин, төһө эмэ ыраах соҕуруу сирдэргэ тиийэ баһылаан олохсуйа сылдьыбыппытын билигин дакаастыы сатыыбыт. Бу дакаастыырбытыгар уһун үйэлэр тухары уларыппакка, харыстаан илдьэ кэлбит сахабыт тылын көмөтө олус улаханын өссө да ситэ сыаналыы иликпит.

Урукку кэмнэргэ саҥа омук икки кырдьаҕас омуктар икки ардыларыгар үөскээн ахсааннара эбиллэн, тэнийэн тахсыытыгар икки кырдьаҕас омуктары икки аҥы үтүрүйэн, олохтоох сирдэриттэн сыҕарытан барарын, ол түмүгэр сир былдьаһыыта, үтүрүйсүү, сэриилэһии, кыаттарбыт үүрүллүүтүн кэмэ үөскээн тахсарын биһиги үөрэтэ, дакаастыы сылдьабыт.

Бииргэ олорон баран тапсыбакка өр кэмҥэ сэриилэһэн, үүрүллэн-түрүллэн арахсыбыт омуктар бэйэлэрин ааттарын үөхсүү тыллара оҥостон илдьэ сылдьалларын олус уһун үйэлээх сахабыт тылларыттан элбэҕи булабыт. Ол тыллары биир-биир ааҕыталаан көрдөхпүтүнэ манныктар бааллар:

Куһаҕан диэн сөбүлээбэти, сирэри, сөпсөспөтү биллэрэр тыл. Олус былыргы кэмнэргэ сахалар Кушанскай царствоны кытта тапсыбакка арахсыбыттарын, элбэхтик иирсибиттэрин, үөхсүбүттэрин бэлиэтинэн бу тыл куһаҕан дьону, куһаҕан, сөбүлээбэт быһыыны, туох баар куһаҕаны бэлиэтиир тылга кубулуйан туттуллар буолбут. Сахалыы куһаҕан диэн тылтан үөскээбит ааттаах Орто Азия былыргы Кушанскай царствота өр кэмҥэ илиҥҥи хууннар баһылааһыннарыгар олорбут. (24,41).

Адьарай бииһэ диэн сахалар абааһы көрөр, олоҥхолоругар элбэхтик ахтар  биистэрэ. Бу сахалар олус тапсыбатах, уһуннук сэриилэһэн эрэйгэ тэбиллэннэр аллараа дойду абааһыларыгар, адьарайдарга кубулуппут биистэрин ааттара буолар. (25,205).

Хара Хааннар диэн сахалар тапсыбатах, сөбүлэспэтэх биистэрэ. Хара диэн тыл сахаларга хаһан баҕарар куһаҕаны, ыараханы, хараҥаны биллэрэр. Бу тыллар Афганистан сиригэр былыргы Караханидтар династиялара үөскээһинигэр олук буолбуттар. (26,129).

Абар - кыыһырыы. Абар, абардар – авары. Бу омуктар 6-с үйэҕэ Каспий истиэптэриттэн Дунай өрүскэ көһөн тиийбиттэр. Германия уонна Италия кыраныыссаларын олохтоохторун сэриилиир эбиттэр. Хойут Паннонияҕа олорбуттар, 796 сыллаахха Карл Великэй сэриилээн кыайбытын кэнниттэн биллибэт буолбуттар. Славяннары уонна венгрдэри кытта булкуспуттар. (27,9). Кыыһырыы, абарыы үчүгэй майгы буолбатах. Маннык куһаҕан аатынан ааттаммыт омук атыттары кытта тапсан, биир тылы булунан иллээхтик олорбокко сэрии, өлөрсүү өттүн тутуспуттарыттан суох буола симэлийбиттэр.

Сараһын диэн үөхсэр, куһаҕан тыл. Бу олус былыргыттан биллэр куһаҕан, үөхсэр тыл үөскээһинигэр сарациннар государстволарын кытта сахалар тапсыбакка арахсыбыттара олук буолбутугар сөп. Сарациннар диэн орто үйэлэргэ мусульманнары барыларын холбуу ааттыы сылдьыбыттар. (27,525).

Илээттэр – элеты. Былыргы калмыктар төрүттэрин кытта сахалар Енисей өрүс тардыыларыгар бииргэ олоро сылдьан баран улаханнык үөхсэн, тапсыбакка арахсыбыттар. (21,162).

Буруттар диэн былыр буряттары ааттыы сылдьыбыттар. Бурут диэн тылы уларытан, арыыйда тупсаран буряттар бэйэлэрин ааттаммыттар. Сахалыы икки омук тылынан буккуйа саҥарар диэн биллэр өйдөбүллээх тыл. Сахалар Байкал күөл илин эҥээринэн өр үйэлэргэ хоролордуун бииргэ олорон үөскэппит буккуур тыллаах бурут омуктара сайдан, элбээн тахсаннар сахалары хоту диэки үтүрүйбүттэрэ дакаастанан эрэр. 

Дьоппуоннар диэн омуктар билигин Японияҕа олороллор. Сахалар хаһан, ханнык кэмнэргэ дьоппуоннары кытта бииргэ олоро сылдьыбыттара билигин даҕаны остуоруйа үөрэҕэр дакаастанан биллэ илик. Арай дьоппуон диэҥҥэ дьөппөн диэн сахалар биир төрүт уустарын ааттара олус маарынныыр. Билигин дьоппуоннар төрүттэрэ билиҥҥи Корея тумул арыытыттан муоранан устан тиийбиттэрэ биллэр буолла. Сахалар бу омуктары былыргыттан таайдарбыт диэн ааттыыллар. Былыр бииргэ олоро сылдьыбыт буолуохпутун сөбүн биһиэхэ Дьөппөн нэһилиэктэрин тимир уустара бааллара сүрүн дакаастабылынан буолуон сөп. Ол курдук Дьөппөн да Дьоппуон да олус маарыннаһар тылларын тэҥэ биир идэлээхтэринэн, тимир уустара буоланнар, баһылыыр оруолу ыла сылдьыбыттара эмиэ биллэр. Дьоппуон диэн тыл сахаларга билигин даҕаны үчүгэй өйдөбүлэ суох, туох эмэ табыллыбатаҕына, сатамматаҕына кыһыйыыттан, абаттан ааттанар. «Дьоппуон баара» диэн этиллэр. Итини тэҥэ дьоппуоннары таайдарбыт диэн ааттааһын эмиэ олохсуйбут.

Кыргыстар диэн билигин баар омуктар. Сахаларга былыргыттан биллэр «кыргыс үйэтэ» диэн этии маннык үйэ баар буола сылдьыбытын бигэргэтэр. Кыргыстар күүһүрэн Орхон түүрдэрин үрэйэр, ыһар кэмнэригэр Өлүөнэ өрүс бастарыгар тиийэ сэриилээн кэлэ сылдьыбыттара биллэр. Кыргыстар диэн урукку киргизтэр ааттара. Туспа государство буолан арахсан баралларыгар бэйэлэрин төрүт ааттарын ылыныылара сахалар остуоруйаларын биир биллибэт өттүн быһаарыыга туһалаах буолла. Ол курдук Байкал күөл аттыгар сахалар кыргыстары кытта тапсан бииргэ олорботохторун, элбэхтэ сэриилэспиттэрин «кыргыс үйэтэ» буолан ааспыта биллэрэр.

Сырҕан диэн кыыллыйбыт эһэни ааттыыбыт. Бу адьырҕаны бэлиэтиир куһаҕан тыл кыргыстар баһылыктара Бойла Кутлук Ярҕан-хан ааттыттан Байкал күөл кытыыларынан сэриилии сырыттаҕына үөскээбитэ сабаҕаланар. (24,78).

Шишкинскэй хайа сирэйигэр ойууламмыт аттаах киһи былыргы кыргыстар аттаах буойуннарын ойуута буолуон сөп курдук. Ол курдук сүһүөхтээн кыргыллыбыт сиэллээх ат ойуута кыргыстарга эмиэ баара биллэр буолла.

Амырыын диэн ынырыгы, суостааҕы биллэрэр тыл. 16-с үйэҕэ манчжурдар сайдан тахсыыларыгар Амур өрүскэ олохтоох сахалары кытта элбэхтик сэриилэһэн хоту диэки үүрбүттэрин билигин остуоруйа үөрэҕэ син көнөн иһэринэн билэр буоллубут. Бу олус куһаҕан, ынырык диэн суолтаҕа туттуллар тыл кылгаан Амыр диэн буолан сахалар үүрүллүбүт өрүстэригэр иҥэн хаалбыта олус сөптөөх. Сахалар 17-с үйэҕэ диэри Амур биэрэктэригэр олоро сылдьыбыттарын А.И.Эверстов көрдөөн булан, дакаастаан суруйар. (28,115).

Бэйэ-бэйэлэрин кытта эйэлээхтик, көмөлөһөн, көмүскэһэн уһун үйэлэргэ бииргэ олорбут омуктар ааттара үөхсэр, куһаҕан тылга хаһан да кубулуйбаттар. Бу тыллар бэйэлэрин үтүө өйдөбүллэрин билигин да илдьэ сылдьаллар. 

Төлөй диэн сахалар нэһилиэктэрин аата. Л.Н.Гумилев суруйууларыгар ахтыллар үрдүк тэлиэгэлээх теле биистэрин ордубуттара буолуохтарын сөп.

Үөдэй диэн сахалар аҕа уустара. Былыр Алтайга олорбуттара саҥа дакаастанан эрэр, кытайдар суруктарыгар киирбит юэчжилэр сахалыы Үчүгэй Үөдүйээн төрүттэрэ буолуохтарын сөп. Сахалар бу омуктары кытта бииргэ олоро сылдьыбыттара кыра кыралаан дакаастанан иһэллэр. (26,52). Үөдэй диэн саха тыла буоларын ким да саарбахтаабат, өссө былыргыттан туспа нэһилиэк баара олус былыргы кэмнэртэн ыла эйэлээхтэрин туоһута буолар.

Күннэр эбэтэр сүүнэлэр диэн хууннар сахалыы ааттара. Саха тимир уустара аан маҥнай тимири уһаарары, уһанары баһылааннар, ол сэрии сэптэринэн Аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймыылларыгар хууннары кытта бииргэ сылдьыбыттар. (24,23). Күнү таҥара оҥостубут омуктар - күннэр. Үчүгэйи, үрүҥү уонна куһаҕаны, хараны тус-туспа арааран өй-санаа сайдыыта Христос, үчүгэй киһи – таҥара үөскээһинигэр бу кэмҥэ тириэрдибитэ.

Урааҥхайдары кытта сахалар уһун кэмҥэ бииргэ олорон холбуу ааттаах урааҥхай-саха омугу үөскэппиттэр. Бу саҥа омук киэҥ сирдэри баһылыы сылдьыбыта олоҥхолортон биллэр. Г.В.Ксенофонтов сүрүн үлэтин урааҥхай-сахалары үөрэтиигэ анаабыта. (21,204). Ураа диэн ур диэнтэн үөскээбит саха тыла. «Ураа муостаах» диэн туруору муостаах уу оҕуһун этэбит. «Ураа» хаһыылаах урааҥхай омуктар бэйэлэрин үйэлэригэр Урянхайскай краай диэн киэҥ сири-уоту баһылыы  сылдьыбыттар. (22,93).
 
Хоролор сахаларга холбоспуттар. Сүүрүк оҕустаах Улуу Хоро оҕонньор сахалар биир төрүттэринэн ааҕыллар. (29,35). Сахалар хоролордуун Кытайдар  сирдэригэр, Монголияҕа, Байкал күөл таһыгар уонна Саха сиригэр уһун үйэлэргэ, хоролор симэлийиэхтэригэр диэри бииргэ олорбуттар. «Хороҕор муостаах» диэн ынах сүөһү хоролор ааттарынан ааттаммыта, бу ааты сахалар иҥэрбиттэр диэн өйдөбүлү биэрэр. Хоро хаан диэн тылларбытын кытайдар табан саҥарбакка тыллара булдьуйан гулигань диэн суруйбуттарын буланнар, төттөрү эргитэн аҕалан, онтон тылбаастаан билигин кэлэн курыкан диэн ааттыы, ону үтүктэ сылдьарбыт хомолтолоох.

Кэриэйдэр диэн омуктар сахалартан соҕуруу диэки олорбуттар. Бу дьүһүн хоһуйан ааттааһын. Кэриэ диэн тыл хараарбыт, күн уота сиэбит диэн өйдөбүллээх билигин да туттулла сылдьар. Былыр сахалартан бэйэлэриттэн соҕуруу, ордук итии, күн уоттаах сирин диэки олохсуйа сылдьыбыт омуктары итинник табатык ааттаабыттара иҥэн бэйэлэрин ааттарыгар кубулуйан хаалбыт.

Моҕоллор диэн сахалар монголлары ааттыыллар. Нууччаларынан эргитэн кэнники сурукка киирбитинэн ылынан туһанарбытынан тылбыт «ҕ» дорҕооно уларыйан монгол диэн буолбут. Моҕол диэн хайгыыр, киһиргэтэр тыл. Моҕол диэн улахан ураһаны ааттыыбыт. Бу ураһаны моҕоллору кытта бииргэ олоро сылдьар кэммитигэр оҥорон туһанар буола үөрэммиппитин бу тыллар дакаастыыллар. Орто Азияҕа монголлары урут моголлор диэн ааттыыллара сурукка киирбитинэн эмиэ биллэр. (26,222).

Тоҥустар диэн тоҥ уустар. Сахалыы саҥарбаттар, ол иһин итинник ааттаммыттар. Кэлин нууччалар сурукка киллэриилэригэр «ҥ» дорҕоону кыайан саҥарбаккалар, «нг» диэҥҥэ уларытан тонгус, тунгус диэн тупсаран биэрбиттэр.

Кытайдар диэн ааттаах омуктары нууччалар сахалартан истэн сурукка киллэрбиттэр. Олоҥхолорго кэпсэнэр Кытай-Бахсы диэн ааттаах былыргы уус төрүппүт холбуу аата бахсы уустара кытайдары кытта бииргэ кыттыһан тимири аан бастаан уһаарбыттарын, уһаммыттарын, тимиртэн сэрии сэбин-сэбиргэлин оҥорон тарҕаппыттарын биллэрэр. Кытайдары кытта бииргэ олоруу элбэх туһалаах буолбутун тимир ууһа төрүппүт Кытай-Бахсы диэн ааттааҕа бигэргэтэр. (30,20).
 
Уйгуурдар – уйгуур дьон. Баай талым олохтоох уйгуурдары кытта сахалар былыргы Монголия сиригэр бииргэ олоро сылдьыбыттар уонна бэйэлэрин тылларынан аат биэрэн иҥэрбиттэр. (22,93).

Хос ааттаһыы диэн сахаларга былыр-былыргыттан баар. Омуктар уһуннук бииргэ олорон бэйэ-бэйэлэрин билсистэхтэринэ өйдөрүгэр-санааларыгар, туох эрэ уратыларыгар сөп түбэһэр хос ааттары иҥэрсэллэр уонна ол ааттара үчүгэй дуу эбэтэр куһаҕан дуу сыһыаннаахтарыттан өйдөбүллэрэ үөскээн олохсуйар, иҥэн хаалар. Сир-дойду былдьаһыытыттан дуу, атын туохтан эмэ дуу сылтанан тапсыбатахтарына, сөпсөспөтөхтөрүнэ, үтүрүстэхтэринэ, биир тылы булумматахтарына ол ааттара куһаҕан, үөхсэр тылларга кубулуйаллар.

Олус былыргы кэмнэргэ сахалар ааттаабыт хос ааттара үгүс улахан, олус күүһүрэ, киэҥ сирдэри баһылыы сылдьыбыт государстволарга, онно олохсуйбут омуктарга уһун үйэлэргэ иҥэн, олохсуйан, остуоруйаҕа киирэн хаалыыта саха тыла оччотооҕу кэмҥэ олус тарҕаммытын, элбэх государстволар тыллара буолан туһана сылдьыбыттарын дакаастыыр.

Саҥа үөскээбит омуктар сахалыы тылынан бэйэлэрин аан бастаан ааттаммыттара бу омуктар дьиҥнээх бэйэлэрин ааттарыгар иҥэн хаалан сылдьарыттан биһиги сахалар олус улаханнык киэн туттуохпутун сөп. Олус уһун үйэлээх, элбэх омуктары кытта бииргэ олорбут буоламмыт олохпут үөрэҕэ олус дириҥ уонна киэҥ, тылбыт саппааһа аһара элбэх. Ити барыта сахабыт тылын ордук кичэйэн харыстыырбытыгар уонна эбэ, уларыта сатыырбыт куһаҕанын, сатамматын өйдөтөр.

Саҥа үөскээбит омуктар ким диэн бэйэлэрин ааттаналлара хайа омук тылынан буолара бу омук саҥа омугу үөскэппитин быһаарар. Ол курдук нууччалыы тылынан бэйэлэрин ааттаммыт омуктар украинецтар уонна белорустар нууччалар атын омуктары кытта кыттыһан үөскэппит омуктара буолаллар. Икки эрэ омугу үөскэтэн бэйэлэрин тылларынан аат биэрбит нууччалар бэйэлэрэ эмиэ эдэр омукка киирсэллэр.

ТЫЛБЫТЫН ЫҺЫМЫАХХА

Билигин үөрэх сайдан, билии кэҥээн остуоруйа үөрэҕэр ханнык омук хас сыллаахтан ыла аата-суола биллэн сурукка-бичиккэ киирбитэ чуолкайдык быһаарыллар кыахтаммытын кэнниттэн сахалар олус былыргы төрүттээх, Аан дойдуга аатырбыт киэҥник биллэр сака омуктан төрүттээхпитин араас чинчийээччилэр сыыйа-баайа дакаастаан иһэллэр. 

Тыл үөрэхтээхтэрэ саха тыла олус былыргы, дьон саҥа саҥарар буолан эрдэхтэриттэн ыла үөскээбитэ диэн дакаастыы сылдьалларыгар биһиги эмиэ кыттыһабыт. Ол дакаастабыллара саха тыла олус элбэх биирдии сүһүөхтээх тыллардааҕар тирэҕирэр. Ол аата дьон аан маҥнай саҥарар буолбут тыллара аҕыйах дорҕооннордоох буолар эбиттэр. Онтон кэлин саҥа тыллар үөскээһиннэрэ, бу тылларга эбии дорҕооннор эбиллэн биэриилэринэн салҕанан баран иһэр.

Былыргы, кырдьаҕас омук саҥа үөскүүр омукка аат биэрбитэ  букатыннаахтык иҥэн олохсуйан, сурукка-бичиккэ киирэн хаалыан сөп. Ол курдук олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит дии саныыр түүр диэн ааттыыр омуктарбыт дьиҥнээх ааттара төрүт диэн сахалыы тыл буолуохтааҕын А.И.Эверстов дакаастаабыта оруннаах курдук. (31,173).

Түүр омуктар кэннилэриттэн уйгуур диэн сахалыы ааттаах орто үйэлэргэ улаханнык сайда, киэҥ сирдэри баһылыы сылдьыбыт омугу эмиэ киллэриэххэ сөп. Уйгуур диэн тыл сахалыы быһаарыыта бу омук аатыгар, быһыытыгар ордук сөп түбэһэр.
 
Хас биирдии омуктар бэйэ-бэйэлэрин хайдах ааттыыллара, ыҥырсаллара тус-туспа, бэйэлэрин тылларыгар, ол өйдөбүлүгэр олоҕурар. Омук аатын суолтатыттан, өйдөбүлүттэн хайа омук бу омукка аат биэрэн иҥэрбитин уонна ол омуктар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын чуолкайдык быһаарыахха сөп.

Нууччалар монгол диэн ааттыыр омуктара нуучча тылыгар ханнык да суолтата суох. Монгол да монгол. Онтон сахалар бу омуктары моҕол, моҕоллор диэн ааттыыллар.

Моҕол сахалыы тылга элбэхтик туттуллар, үксүгэр хайҕабыл өттүгэр хайысхалаах тыл. Моҕол буолла да үчүгэй. Кыайааччы-хотооччу, киһи бэрдэ моҕол буолар.

Итини тэҥэ моҕол ураһа диэн баар. Олус улахан, үтүө ураһа. Эр бэрдэ – моҕол ураһата. Бу этиилэр сахалар моҕоллору кытта соҕуруу дойдуларыгар бииргэ, уһун кэмҥэ эйэлээхтик олорбуттарын уонна саҥа үөскэппит омуктарыгар моҕол диэн ааты иҥэрбиттэрин, бу тыл сахалыы суолтата дакаастыыр. 

Моҕол хаһан туспа омук буолан сайдан, элбээн бэйэтин биллэрбитин, сурукка киирбитин үөрэхтээхтэр быһааран 1200 сыллардаахха диэн этэллэр. Орто Азия дойдуларыгар моҕоллор бэйэлэрин ааттарынан сурукка киирбиттэрэ. Соҕуруу диэки сыҕарыйбыт моҕоллор орто үйэлэргэ Индияҕа тиийэн Улуу Моголлор государстволарын тэрийбиттэрэ.

Европа дойдулара бу омуктары нууччалартан монгол диэн аатынан билэн ылыммыттара. Нуучча тылыгар «ҕ» дорҕоон суоҕунан моҕол диэн тылбыт монгол диэҥҥэ уларыйбыта, онтон ыла олоҕурбут.
 
Хуннар кэннилэриттэн үөскээн баалларын биллэрбит сэрии биистэрин, сэнь-би омуктар саҕана моҕоллор ааттара ханна да баара биллибэт, сурукка киирбэтэх. Уон иккис үйэттэн Чыҥыс Хаан саҥа үөскээбит моҕол омуктары сайыннаран, үрдэтэн таһаарбытын кэнниттэн моҕоллор ааттара биллэн, киэҥник тэнийбитэ. (26,172).

«Перестройка» буолан сэбиэскэй былаас эстэн остуоруйа үөрэҕэ уруккуттан төһө эмэ көммүтүн кэнниттэн тылбыт үөрэхтээхтэрэ сахалар бэйэлэрэ үөскэппит, бииргэ олорбут саҥа омуктарыгар сахабыт тылларын биэрэ, ыскайдыы сылдьаллара хомолтону эрэ үөскэтэр. Сэбиэскэй кэмнээҕи быһаарыылары ордук тутуһар Багдарыын Сүлбэ «Киин куорат» хаһыакка таһаарбыт «Нарын» диэн ыстатыйатыгар маннык суруйар:

Нарын – монгол төрүттээх тыл. Ону өссө Э.К.Пекарскай бэлиэтээбитэ уонна монгол, бурят тылларыттан холобурдаабыта. Монголларга Нарын киһи аата буолар.
 
Лубсан Данзан «Алтан Тобчитыгар» («Золотое сказание») баар Байандара Нарин-Тайджи, Нарин Гэгэн, Нарин Тогорил, Нарин-Найан диэн ааттары аҕалыым.

Сахалыы Нарын Куо диэн кыыс аата, Нарын Уус диэн уус киһи аата бааллар. Нарын диэн саха тыла. (32,15). Баар-суох нарын, намчы диэн үчүгэйи, кэрэни бэлиэтиир тылбытын атын омуктарга сыҥалыыр саха киһитигэр сөбө суох быһыы.

Багдарыын Сүлбэ суруйарынан сүгэ диэн саха тыла буолбатах. Биһиги бу тылы монголлартан ылбыт үһүбүт. (33,71). Сүгэ Тойон диэн олус былыргы кэмнэртэн баар этиҥмит таҥаратын аатын, быдан хойут үөскээбит монголлартан ылбыппыт курдук этэн таһаарар.
 
Итини тэҥэ тыл үөрэхтээхтэрэ нам диэн омукпутугар төрүт суолталаах тылбытын эмиэ монголлар тыллара диэбиттэр. (34,21). Кинилэр ити быһаарыыларын нам диэн тыл кинилэргэ эмиэ баарынан, туттулла сылдьарынан быһаараллара олоҕо суох. 
  
Тылбыт үөрэхтээхтэрэ кэлин кэмҥэ син сайдыбыт, саҥалыы көрүүлэммит остуоруйа үөрэҕиттэн кыратык, омуктар олохторугар сыһыаннааҕы эмиэ билэллэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпыт. Ол курдук баар-суох мааны, төрүт тылларбытын бэйэбит быдан кэннибититтэн, саҥа үөскээбит эдэр омуктарга монголларга, өссө була сатаан буряттарга биэрэ сатыы сылдьарбыт букатын табыллыбат. Биһиги тылларбытын кинилэр ылбыттар диэн этэр ордук таба буолуо этэ.

Саҥа, хойутуу үөскээбит омук үгүс тылларын иннинээҕи, төрүт омуктарын тылларыттан ылан туһанарын, маарынныыр тыллар биир төрүттээх омуктарга барыларыгар баалларын биир, икки, үс диэн ахсааммыт саҕаланыыта бары түүр омуктарга баара, билигин да туттулла сылдьара дакаастыыр. 

Саха диэн ааттаах омук икки аҥар тыһыынча сыллаахтан ыла остуоруйаҕа киэҥник биллэн, аата-суола сурукка киирбит. Сака диэн аатынан бэйэтин кэмигэр, биһиги эрабыт буолуо 500 сыл иннинэ Аан дойдуга киэҥник тарҕаммыт омук. Кэлин Европаҕа кинилэри сарматтар солбуйбуттар. (27,564). Онтон Азия тымныытын киинигэр оччотооҕу кэмнэртэн ыла сахалар бэйэбитинэн олорон хаалбыппытын сотору остуоруйа үөрэхтээхтэрэ дакаастыылларыгар эрэл баар.

Улуу төрүттээх омук буоларбытын билинэн, кэлин саҥа үөскээбит омуктарга, ол иһигэр түүрдэргэ, нууччаларга, монголларга, бүрээттэргэ бэйэбит тылларбытын биэрэ, ыскайдыы сылдьарбыт олус улахан сыыһа. 

ТЫЛ СУОЛТАТА УЛАРЫЙЫЫТА
  
Тыл дорҕоонноро уларыйыыта өйгө-санааҕа дьайар уратыларын, суолтатын эмиэ уларытарын ситэ билэн туһаммакка сылдьабыт. Бу уларыйыы ордук эдэрдэргэ дьайар күүһүн арааран билэ иликпит.

Уһун үйэлэргэ омук уларыйар, саҥалыы үөскүүр кэмэ кэлиитигэр туттар тылларын дорҕооннорун сыыйа-баайа уларытан туһаныыта үөскүүр. Ол курдук саҥа омук үөскээһинигэр төрүт омуктарыттан биллэр тыллары иҥэринэн илдьэн бэйэтин тылыгар туһанарын тэҥэ, араас элбэх саҥа тыллары үөскэтэн туһанар. Сахалыы ахсаан саҕаланыыта биир, икки, үс диэннэр билигин түүр омуктарга барыларыгар туттулларын тэҥэ, үгүс тылларын төрүттэрэ уһун үйэлэргэ төһө да уларыйдаллар эмиэ биирдэр. (24,156).

Биһиги бу үлэбитигэр тылы атын суолталаан туттуу сыыйа-баайа суолтатын уонна өйдөбүлүн холбуу уларытарын быһаара сатыахпыт. Омук бэйэтин тутта сылдьар тылын уларытыыта, бу тыл суолтата, өйдөбүлэ уларыйыытыттан, элбэх ахсааннаах дьоҥҥо хайдах дьайыытыттан олус улахан тутулуктаах.
 
Сэбиэскэй былаас кэмигэр «Вор должен сидеть в тюрьме» диэн этиини кытаанахтык тутуһан бары уоруйахтары тутан ылан хаайыыга олордуу үксээбитэ. Хаайыыга сытар уоруйахтар хаайыы режимэ дьайыытыттан икки улахан бөлөххө арахсаннар бэйэ-бэйэлэрин кытта охсуһаллара, сороҕор өлөрсөллөрө даҕаны.

Сэбиэскэй кэм хаайыытыгар түбэспит уоруйахтары хайаан да быстах үлэҕэ күүһүлээн, ыган да туран үлэлэтэ сатыыллара. Оччолорго «Лесоповал» диэн күүһүлээн үлэни үлэлэтиини быһаарар, биллэрэр аналлаах саҥа тыл үөскээбитэ. Уоруйахтар икки аҥы арахсыылара, үөхсэр тылынан ааттаһыылара бу күүһүлээн үлэни хайдах ылыналларыттан уонна толороллоруттан тутулуктанан үөскээбитэ.
Бу бөлөхтөртөн биирдэстэрэ уоруйахтар былыргыттан тутуһа сылдьыбыт, үлэни үлэлээбэт сокуоннарын кытаанахтык тутуһар, өлөрүүгэ, халааһыҥҥа кыттыспат дьонтон хомуллара.

Иккис бөлөххө араас уоруйахтары тэҥэ, халабырдьыттар, өлөрүөхсүттэр бары киирэллэрэ уонна буруйдарын боруостааһыҥҥа хаайыы режимин тутуһан үлэлээн кыттыһаллара.

Бу иккис бөлөх хаайыылаах үлэһиттэри «сукалар» диэн букатын үлэлээбэт уоруйахтартан туспа арааран, үөҕэн, куһаҕан ааты иҥэрбиттэрэ. Ол аата бэйэлэрин баҕаларынан буолбакка, үүрүллэ сылдьан үлэлиир дьону «сукалар» диэн ааттаабыттара кинилэргэ иҥэн хаалбыта.
 
Ахто Леви диэн хаайыылаахтар олохторун дириҥник үөрэтэн суруйбут киһи быһаарыытынан «сука» диэн уоруйахтар үлэлээбэт сокуоннарын тутуспат дьону ааттыыллар. (35,354).

Сука диэн нууччаларга былыр-былыргыттан баар тыл, тыһы ыты эбэтэр кыыллары бэлиэтиир, урукку кэмҥэ бэйэтэ туох да куһаҕан, хос өйдөбүлэ суох туттуллар тыл этэ. Сэбиэскэй былаас кэмигэр хаайыыга түбэспит уоруйахтар бэйэ-бэйэлэрин кытта бу тылынан үөхсэн икки аҥы арахсыылара, кэлин кэмҥэ, бу тыл төрүт тутулугун умуннаран уонна хаайыылаахтар элбэхтэриттэн нуучча дьонугар барыларыгар кэриэтэ дьайыыта тиийбититтэн, суолтата, өйдөбүлэ уларыйан, күүһүлээн үлэлэтэр киһилэрин быһаарар буола сылдьар.
 
«Сука» диэн тыһы ыт аатынан уоруйахтар бэйэ-бэйэлэрин кытта арахсар, үөхсэр, охсуһар, өлөрсөр буолуулара үөскээн тэнийбитэ, бу тыл суолтатын уларытан барбыта. Уоруйахтар икки аҥы хайдыһыыларыгар «сука» диэн уоруйахтар сокуоннарын тутуспат, араас үлэни үлэлиир уоруйахтары ааттыыллара атын, сэбиэскэй былаас күүһүлээн кэриэтэ үлэлэтэр дьонноругар барыларыгар тарҕаммыта. Бу дьон дьайыылара күүһүрүүтүттэн, ол аата ахсааннара элбээһиниттэн сука диэн тылы суолтатын уруккутуттан уларытаннар, бүтүн Россия үрдүнэн абааһы көрүү, туттубат буолуу үөскээн тэнийэн эрэр. Ол аата араас үлэни үлэлиир уоруйахтар ахсааннара нуучча дьонун үксүлэрин баһыйбыттарын бэлиэтинэн, бу сука диэн тыл суолтата уларыйыыта үөскээтэ.

Былыр-былыргыттан нууччалар тыһы ыты сука диэн ааттыыллар этэ. Бу сука диэн тыл уоруйахтарга сыһыаннаах өрүтэ, күүһүлээн үлэлиир дьону быһаарара баһыйан барыытыттан билигин тыһы ыты сука диэн ааттаабакка, аны уларытан, тупсаран «девочка» диэн ааттыыр буолан эрэллэр. Итинтэн сиэттэрэн атыыр ыппыт аны «мальчик» диэҥҥэ кубулуйан барда.
 
Тыл бу уларыйыытыттан тыһы ыт туга да тупсан кэлбэт, арай өйдөрө-санаалара атын, кыыллыы өттүгэр сайдан, халыйан хаалар кыыс оҕолор ордук улаханнык хотторуохтарын, майгылара-сигилилэрэ алдьаныан, тыһы ыкка маарыннаан барыахтарын сөп. Бу тыл уларыйыыта дьахталлар өйдөрө-санаалара уларыйыытыгар тириэрдибитин бэлиэтинэн билигин Россияҕа проституткалар аһара элбээннэр полиция нравов тэриллибитэ буолар.

Сука диэн тылы уларыта, туттубат буола сатааһын үөскээһинэ эстибит Сэбиэскэй Сойуус дьонун үгүстэрэ уоруйах үлэһиттэр буола уларыйыыларыттан, бу тылы бэйэлэрин уоруйахтарга холонон куһаҕаннык истэр буолууларыттан үөскээн тарҕанна. Бу дьон сука диэн тылы бэйэлэригэр ылынан туттубат буола сатыылларыттан, атын өйдөбүллээх, дьоҥҥо эрэ сыһыаннаах «девочка» диэн тылы туһанан уларытан эрэллэр. Аны бу «девочка» диэҥҥэ ханыылаһыннаран, маарыннатан атыыр ыты «мальчик» диэн, өйдөөх-санаалаах уол оҕону биллэрэр тылынан ааттыы сатыыллар.

Өй-санаа төрүттэрин билбэт, олоххо туһаммат буолууларыттан, сэбиэскэй былаас кэмэ төһө эмэ кэлэн ааспытын үрдүнэн, бу дьоҥҥо эрэ сыһыаннаһар төрүт тылларын буккуйан, уларытан эрэллэрин тохтоппоттор. Кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрүн-санааларын кыыллар өйдөрүгэр-санааларыгар, оҥорор быһыыларыгар тэҥнээн, буккуйууга тиийбит омук эстэр, симэлийэр дьылҕаланыан сөп.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр Россия дьонун үгүс өттө эмиэ уоруйахтар курдук государство баайыттан биллибэтинэн ылааччыларга, күүһүлээн үлэҕэ үтүрүллээччилэргэ, умса анньыллар дьоҥҥо, «сукаларга» кубулуйууларыттан, бу тылы абааһы көрөр, саҥаларыгар туттубат буола сатыыр дьон элбээтилэр.
 
Билигин ырыынак үйэтэ кэлэн дьон бэйэлэрин баҕа өттүлэринэн үгүстүк үлэлиир буолбуттарын кэннэ, бу сука диэн тылы оннун булларан, бэйэтин суолтатынан, уларыппакка эрэ туһанар буолуу ирдэнэр. Аймахтарбыт нууччалар бу тылы кыайан уларыппакка баар-суох оҕолорун; кыргыттарын, уолаттарын ыкка тэҥнии сырыттахтарына сайдыы, эбиллии суолугар киирэллэрэ саарбахтардаах соҕус буолуо.

Биһиги уһун үйэлээх сахалар нуучча тылыгар бу саҥаны киллэриини үтүктүбэппит, бэйэбит тылбытыгар киллэрэн туттубаппыт ордук этэ. Тыһы ыты кыыс оҕо, онтон атыыр ыты уол оҕо диэн ааттыыр сүрэ бэрт, ханнык да сиэргэ баппат быһыы буолар, өйдөрүн-санааларын кыыллыы, ыттыы өйгө-санааҕа кубулутуон сөп. Тыл дьайыыта кэлэр көлүөнэлэргэ ордук күүстээх. Мааны бэйэлээх кыыс оҕобутун тыһы ыкка тэҥнээн кэбистэхпитинэ өйө-санаата буккуллуо, буорту буолуо. Ол иһин эрдэттэн сэрэннэхпитинэ, харыстан-нахпытына, куһаҕаны үтүктүбэтэхпитинэ сатанарын өйдүөхпүт этэ.

УЛУУС ДУУ, ОРОЙУОН ДУУ?

Саҥа омук икки, эйэлээхтик бииргэ олорор омуктар икки ардыларыгар, икки омук тылынан холбуу, тэҥҥэ саҥаран үөскээн тахсар. Төһө эрэ кэм ааһыытыгар саҥа омук сайдан, күүһүрэн, ахсааннара эбиллэн, төрүт омуктара хайалара да бэйэлэригэр ылбакка, туораттахтарына, бэйэтэ атын омук буоларын билинэр, иккиттэн биирин талан ылар кэмэ тиийэн кэлэр. 

Биһиги түөрт үйэ курдук нууччалары кытта эйэлээхтик бииргэ олороммут саҥа омук үөскээн эрэр сибикитэ, икки омук тыла бииргэ туттуллар кэмэ кэлбитэ биллэр буолан эрэр.  Олох салгыы сайдан иһиитэ омук бэйэтин билинэр, атыттартан араарынар, иккиттэн биирин быһаарынар кэмэ кэлэрин биллэрэр.

Билигин биһиэхэ сахаларга иккиттэн биирин быһаарыныы кэмэ кэлэрэ биллэн эрэр. Республикабыт иһигэр икки тыллаахпыт бэйэ-бэйэлэрин үтүрүйсэннэр барыны-барытын икки тылынан ааттыырга тиийэн сылдьабыт. Ол курдук республикабыт уонна административнай үллэһикпит аатын икки тылынан холбуу ааттааһын олохсуйан сылдьар.

«Икки саары икки ардынан» сылдьыы кэмэ олоххо эмиэ тиийэн кэлэринэн икки омук тылын холбуу туттуу омук үйэтигэр эмиэ кэлэн ааһар кэмнэрдээх. Уһун үйэлээх саха омук тылларыгар урукку кэмнэргэ икки тыллана сылдьыбыт бэлиэлэр бааллар. Ол курдук омук урааҥхай саха диэн ааттаныыта икки омуктан холбоһон саҥа омук үөскээбитин биллэрэрин тэҥэ, бу омук икки тылынан саҥара сылдьыбытын быһаарар. Саха тылыгар монгол тыла олус элбэҕинэн олохторун ханнык эрэ кэмигэр сахалар монголлары кытта бииргэ олоро сылдьыбыттарын биллэрэр.

Билигин түөрт сүүсчэкэ сыл устата нууччалары кытта кыттыһан, бииргэ олоробут, элбэх тылы, үөрэҕи нууччалартан ылынныбыт. Район диэн нуучча тыла сахатыйан оройуон диэн буола сылдьар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр бары административнай үллэһиктэр Москванан бигэргэтиллэр эрдэхтэринэ, бу тыл Саха сиригэр урукку улуустар оннуларыгар туттулла сылдьыбыта.
 
«Перестройка» хамсааһынын кэмигэр олохтоох дьаһаныы арыыйда улааппытынан туһанан Саха сиригэр оройуоннар оннуларыгар улуустарынан араарыныы, оннук ааттаныы олоххо киирбитэ.

Улуус диэн тыл «улуу» уонна «уус» диэн тыллар холбоһууларыттан үөскээбитигэр сөп диэн тыл үөрэхтээҕэ В.В.Радлов эппитэ. Тыл үөскээһинин сокуонунан уонна өй-санаа өйдөбүлүнэн туһанан быһаардахха, бу тыл суолтата улуу уус диэн тыллар суолталарыгар сөп түбэһэр. Аймахтар, уустар тэнийэн, сайыннахтарына, ахсааннара эбилиннэҕинэ улуу уус диэн ааттаналларыттан үөскээбитэ сөп.
Бу тыл сурукка киириитэ сурук-бичик сайдыытын кэмигэр монголлар киэҥник туһана сылдьыбыттарыттан ыла биллэр. Ол курдук Чингисхан 1227 сыллаахха өлбүтүн кэннэ империятын түөрт уолаттара үллэстиилэригэр бэйэлэрин тус-туспа өлүүлэрин Улус Джучи, Улус Угэдея, Улус Хубилая уонна Улус Тулуя диэн ааттаабыттара. Оччотооҕу кэмнэртэн ыла улус диэн тыл туттулларын Ф.Г.Сафронов «Якуты. Мирское управление в 17-нач. 20 века» диэн үлэтигэр бэлиэтиир. (38,49).

Биһиги улуус диэн тылы монголлары кытта биир суолталаах туттабыт. Монголлар биһиги эрабыт тыһыынча икки сүүс сыллааҕы кэмиттэн ыла биллэн, аатыран тахсыбыт эбит буоллахтарына, биһиги сахалар ааппыт Геродот суругар саҥа эра буолуо 500 тыһыынча сыллаахтан ыла биллэр. Ол иһин улуус диэн биһиги тылбытын сайдан, үүнэн, биһигиттэн арахсар кэмнэригэр монголлар илдьэ барбыттар диирбит оруннаах, чуолкай буолар.

Билигин бу улуус диэн тылы хайа оройуон дьоно ордук сөбүлээн туһаналларыттан хайа оройуоҥҥа, хайа омук дьоно, сахалар дуу, нууччалар дуу баһыйаллара быһаарыллар кэмэ кэлэн турар. Нууччалар лаппа баһыйар сирдэригэр оройуон диэн тылы хото туһаналлар, бу тылы сөбүлүүллэр.

Нууччаларга улуус диэн тыл былыргы кэмнэргэ монголлар-татаардар баһылаан олорор кэмнэрин санатыан сөп. Ол иһин бу тыл өй-санаа хайдыһыытын, бэйэ-бэйэни сөбүлэспэт буолуу улаатыытын үөскэтиэҕин сөп диэн санаа сыыһа, сахалар нууччалары монголлор курдук сэриилээн ылбаттарынан, бэйэлэрин сирдэрин улуус диэн ааттыылларынан, бу тыл кинилэргэ куһаҕан суолтата суох.
 
Саха сирэ сахалыы ааттаах үллэһиктэрдээх буолара ордук. Нууччалар кэлиилэригэр сахалар олорор сирдэрин улуус диэн ааттыылларын урукку суруйууларга киллэрбиттэрин Ф.Г.Сафронов эмиэ булан бэлиэтээбит. Былыргы, ыраахтааҕылаах Россия саҕана бу үллэһик улуус диэн аатынан 1720 ыла туттуллан барбыта. Онон билигин ыраахтааҕы кэмэ хайҕанар, өрө тутуллар кэмигэр биһиги улуус диэн тылбыт саха омук баһыйан олорор түөлбэлэрин арааран биллэрэрэ ордук табыллар.
 
“Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн сотору икки өрүттэнэ, икки аҥы тыллана сылдьыы бүтэр кэмэ биһиэхэ тиийэн кэлиэн, иккиттэн биирин талан ылыы кэлиэн сөп. Түмсүүлээх, таҥаралаах буолуу, биир санааланыы кэмэ биһиэхэ сахаларга сыыйа-баайа кэлэн иһэр.

Икки омук тылын баһылааһын кэмигэр хайа омук баһыйан барыыта сайдыыны, үүнүүнү хайалара ордук ситиспититтэн биллэн барыаҕа уонна омук ахсаана эбиллиитэ улаханнык туһалыаҕа. Россия омуктарыгар ахсаан өттүнэн элбээн иһии бастакы күөҥҥэ тахсара ханнык да саарбаҕа суох суол. Аҕыйах ахсааннаах омук олус киэҥ сири-дойдуну баһылыыра, аныгы сымнаҕас да сокуоннар баалларын иһин, улахан ыарахаттардаах, уустуктардаах. Ол курдук промышленнай гиганнар, монополиялар баһылаабыт сирдэрин, дойдуларын бэйэлэрэ бас билэр, дьаһайар кыахтаахтара Саха сирин үллэстиигэ кыттыһар кыахтарын улаатыннарар.

Россия салайар былааһа аһара күүһүрэн губерниялар, кыраайдар, республикалар кыайан сайдыбакка үлэлэрэ-хамнастара сатарахсыйан, тус-туспа барыы, ыһыллыы, үрэллии кэмэ кэллэҕинэ ким кыахтаах, «Кыайбыттары сууттаабаттар» диэн этиини тутуһарга ылыстаҕына чахчы туга да суох хаалыахпытын сөп курдук балаһыанньа үөскээтэ.

Сахалар баһыйар ахсааннаах олорор сирдэрэ улуус диэн ааттарын хаалларыахтарын, баһылаабыт түөлбэлэринэн буолуохтарын сөп. Бу улуус диэн тылбыт биһиги сахалар хайа улуустарбытын баһылаан, бэйэбитигэр илдьэ хааларбытын быһаарар кэмэ чугаһаан иһэр.

БИРЮЗА

Бирюза диэн күндү таас 8-9 тыһыынча сыллар анараа өттүлэриттэн ыла киэргэлгэ туттуллар буолбут. Бирюза илиҥҥи дойдуларга таптал уонна дьол тааһынан ааҕыллар. Бу тааһы урукку Персияҕа, билиҥҥи Ираҥҥа эдэрдэр холбоһон ыал буолууларыгар бэлэхтииллэрэ билигин даҕаны туттулла сылдьар.

Азербайджан улуу ырыаһыта уонна өтө көрөөччүтэ Низами Гянджеви (1141-1209), күндү таастар тустарынан элбэхтик суруйбута. Ол иһигэр бирюза туһунан бу курдук эппитэ биллэр: «Таҥара миэхэ бирюзаны бэлэхтээн ордук санааччылартан харыстыы сатыыр».
Перстэр табыллыбатах тапталтан өлбүт дьон уҥуохтара бирюзаҕа кубулуйаллар диэн итэҕэйэллэр эбит. Билигин даҕаны Ираҥҥа таптыы көрбүт дьахталларыгар бэйэлэрин сөбүлэтээри бирюзалаах киэргэли бэлэхтииллэр.

Дьахтар тапталлааҕын таҥнарбыт буоллаҕына киэргэл тааһа дьүһүнүн уларытара, өлбөөдүйэн хаалара таптал төһө күүстээҕин билэргэ туһалыыр. Күндү таастарынан дьарыктанар академик А.Е.Ферсман «Персидскай бирюза курдук араас итэҕэллэргэ улахан оруолу ылбыт таас суох» диэн эппит.

Англия посола Горсей 16-с үйэҕэ Москваҕэ кэлэн баран Иван Грознай баайын коллекциятын көрөн сөхпүт. Күндү таастары көрдөрө туран нуучча ыраахтааҕыта эппит: «Бу дьиктилээх бирюзаны ылан көр эрэ, айылҕаттан ылыммыт дьүһүнүн уларыппакка эрэ сылдьар, онтон мин ыалдьа сылдьар киһи, илиибэр ыллахпына тута өлбөөдүйбүтүнэн барар. Ити мин сотору өлүөхтээҕим бэлиэтэ буолар». (37).
Бирюза бары күндү таастартан уратытынан кистэлэҥнээх, иччилээх таас буолар. Араас, чаҕылхай дьүһүннээҕэ бу таас дьиктилээҕин быһаарар. Тыыннаах курдук чаҕылыйар кыахтааҕа уонна өлбөөдүйэн дьүһүнэ атыҥҥа кубулуйара бу тааһы кырдьар, мөлтүүр диэн өйдөбүлү дьоҥҥо иҥэрбит.

Химическэй састаабынан бу минерал алтан уонна алюминий фосфатыттан хомуллар. Олус кураайы уонна итии дойдуларга бытархай ыһыллыы быһыытынан булаллар. Сороҕор обургу куһуоччуктар түбэһэллэр эбит. Америка Вирджиния штатыгар уонна Бельгияҕа бу тааһы билигин да булуохха сөп. 

Таас дьүһүнэ халлаан сырдык күөҕүттэн хараҥатыгар диэри уларыйар. Ол эрээри халлаан уонна от күөхтүҥү, дьаабылака курдук күөх, от күөхтүҥү сиэрэй дьүһүннээхтэр эмиэ көстөллөр. Сахалар күөх диэн икки дьүһүнү; халлаан күөҕүттэн от күөҕүгэр диэри холбуу биир тылынан этиилэрэ, бу таас дьүһүнүн уларыйыытыгар сөп түбэһиннэрииттэн үөскээн олохсуйбут буолуон сөбө чахчы.

Таас сыа-арыы, кислоталар, испиирдэр, эбэтэр киһи көлөһүнэ уонна араас кириэмнэр дьайыыларыттан дьүһүнэ мөлтүүр. Дьүһүнэ мөлтөөһүнүн таас кырдьыбыт эбэтэр өлбүт диэн этэллэр.

Тааһы былыр-былыргыттан Синай тумул арыытыттан, Ирантан, Казахстантан уонна да атын сирдэртэн булаллар. Таас бирюза диэн аата хайа омук тылыттан тахсыбыта билиҥҥэ диэри кыайан быһаарылла илик. Үгүстэр «пируз» эбэтэр «фируз» диэн «кыайыы» эбэтэр «табыллыы» диэн өйдөбүллээх перстэр тылларыттан тахсыбыта буолуо диэн сабаҕалыыллар. 

Европаҕа бу тааһы «туроктар таастара» диэн былыргыттан ааттыыллар. Атын элбэхтик туттуллар аатынан каллаит, ол аата «кырасыабай таас» диэн буолар.

Биһиги бу таас аата сахалыы тылынан олус табатык өйдөнөрүн бэлиэтиэхпит этэ. Ол курдук сахалыы «биир үйэ» диэн аат бу таас суолтатыгар, дьүһүнэ уларыйарыгар ордук сөп түбэһэр. Бу тааһы куруук илдьэ сылдьар киһи улаханнык ыарыйдаҕына эбэтэр өлөрүгэр таас эмиэ өлөрүн, дьүһүнэ мөлтүүрүн, өлбөөдүйэрин таба быһааран биэрэринэн «биир үйэ» диэн аат таас суолтатын, ол аата хаһаайынынаан, куруук илдьэ сылдьар киһитиниин биир үйэлээҕин чуолкайдаан быһаарар уратытын иҥэринэн сылдьар. Ол иһин бу таас аатыгар биир үйэ диэн аат ордук сөп түбэһэр.

Бирюза сымнаҕас, үчүгэйдик чочуллар таас. Ол иһин дьахталлар бытархай киэргэллэрин биһилэхтэри, ытарҕалары, бөҕөхтөрү элбэхтик оҥороллор. Илиҥҥи дойдуларга бу таас аттан дөлбү түһэртэн көмүскүүрүн иһин ат сэбин-сэбиргэлин киэргэтэллэрэ.

Россияҕа бирюзанан таҥара күлүктэрин араас киэргэллэрин киэргэтэллэрин таһынан былыргы ыраахтааҕылар кэтэр бэргэһэлэрин киэргэтэллэрэ. Ол курдук Мономах уонна Иван Грознай бэргэһэлэрэ сырдык халлаан күөҕэ бирюзанан уонна атын таастарынан элбэх киэргэллээхтэр. Борис Годунов Персияҕэ 1604 сыллаахха оҥотторбут трон-олоппоһун кыһыл көмүһүнэн уонна араас элбэх күндү таастарынан, ол иһигэр бирюзанан эмиэ киэргэппиттэрэ.

Мексикаҕа уонна Киин Америкаҕа элбэх бирюзанан киэргэтиллибит маллары булаттаабыттара былыргы ацтектар үгэстэрин арыйыыга көмөлөспүттэрэ. Ол курдук ацтектар икки төбөлөөх эриэн үөннэрэ тыыннаах сиэртибэни биэриигэ туттуллар эбит. Сиэртибэ сирэйин уҥуоҕун бирюза таас мозаикатынан бүрүйэн аналлаах мааска оҥорбуттар.

Бирюзаны былыр-былыргыттан араас эмкэ эмиэ тутталлара биллэр. Ол туһунан улуу эмчит Авиценна (980-1037) «Книга указаний и наставлений» диэн киэҥник биллэр үлэтигэр суруйан хаалларбыт. Монгол ламалара бирюза киһи доруобуйатыгар туһалаах диэн эмиэ этэллэр эбит. (37).

Онон былыргы туроктар киэргэлгэ туһанар таастарын аатын суолтата, өйдөбүлэ сахалыы тылынан ордук табатык, сөп түбэһэрдик быһаарылларынан  «биир үйэ» диэн аатынан ааттаммыта олус сөп. Кэлин кэмҥэ бу таас аата атын омуктарга көһүүтүгэр кыратык уларыйан, билигин бирюза диэн биир тылынан этиллэр буолбутун да кэнниттэн дорҕоонноро улаханнык уларыйбакка хаалбыттар. 

САХА ТЫЛЫН ХАРЫСТААҺЫН

Сахабыт тыла олус былыргы кэмнэргэ, киһи өйө-санаата саҥа сайдан эрдэҕинэ үөскээн оннун булуммутун сэбиэскэй былаас баттала уурайбытыттан ыла саҥа билэн, итэҕэйэн эрэбит.

Бука бары сахабыт тылын харыстыахпытын, уһун үйэлэр тухары уларыйбакка баар буолуоҕун баҕарабыт. Ол да буоллар олох сайдан иһиитэ, атын омук тыллара киириилэрэ, сайдыыны ситиһэн иһэр омук тыла хайаан да эбиллиэхтээҕин, саҥа, урут суох тылларынан байыахтааҕын быһаарар.

Үөрэх-билии олус күүскэ сайдарыттан сайдыыны ситиһэн иһэр омукка урукку кэмҥэ бэйэтигэр суох саҥа тыллар атын, сайдыылаах омуктартан тохтоло суох киирэн иһэллэр. Сахабыт тылын харыстыырга баар, билигин туттулла сылдьар тылларбытын үс тус-туспа бөлөхтөргө арааран баран бастакы бөлөҕү ордук кыһанан харыстыыр туһата ордук улахан буолуо диэн барыл оҥорбуппут: 

1. Омукка бэйэтигэр сыһыаннаах тыллар; айылҕаҕа, киһиэхэ бэйэтигэр, кыылларга, сиргэ-уокка, дойдуга сыһыаннаахтар. Ити тыллары саха омук төрүт тылларынан ааттыахха сөп.

2. Үөрэххэ-билиигэ сыһыаннаах тыллар.

3. Үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаах тыллар. (38,63).
 
Тылбытын маннык бөлөхтөргө арааран харыстааһын сайдыыны-үүнүүнү ситиһиигэ, атын омуктартан билиини ылыныыга туһата улаханын тэҥэ, бастакы бөлөх төрүт тылларбыт букатын уларыйбаттарын үөскэтэн омукпут уһун үйэлээх буолуутун үөскэтэр кыахтаныа этэ.
Саха тылын харыстааһын диэн тыл төрүт тутулугун, тылга иҥэн сылдьар өйдөбүлүн уонна дорҕооннорун уларыппат буолуу ааттанар. Бу быһаарыылары биир биир ыламмыт арыыйда дириҥник ырытыахпыт:

1.	Тыл төрүт тутулуга. Саха тылын тутулуга нуучча тылыттан ураты. Ол курдук нуучча тылын төрүтэ тыл ортотугар түбэһэр курдук икки өттүттэн самалык эбиилэрдээх буоллаҕына, сахабыт тылыгар тыл төрүтэ тыл саҕаланыытыгар турар уонна салгыы үөскүүр тылларга барыларыгар дьайыыта тиийэр. Холобурга, быс диэн төрүттэн үөскээн тахсар бары тылларга «быс» диэн өйдөбүл барыларыгар иҥэн сылдьар. Быс – быһах – быстыы – быстарбыт – бысталаммыт.
 
«Кыр» диэн тыас куһаҕан өйдөбүлүн бу тылтан салгыы үөскүүр бары тыллар иҥэринэн сылдьаллар. Ол курдук алдьаныы өйдөбүлэ бу тылларга барыларыгар дьайа сылдьар. Кыр – кырыыс – кырбаныы – кыргыһыы - кырыктаах. Ол иһин саҥа тыллары үөскэтиигэ бу тыл өйдөбүлэ тыл төрүтүгэр сөп түбэһэр буолара хайаан да ирдэнэр.
 
Тылбыт үөрэхтээхтэрэ бу төрүт быһаарыыны тутуспаккалар эрэ талбыттарынан атын омук тылларын быһалыы, сөп түбэспэт, атын дьайыылаах дорҕооннордоохторун үрдүнэн сахатыта сатыыллара сыыһатын маннык холобурдар дакаастыыллар:

Институт диэн үрдүк үөрэхпит кыһатын тылбыт үөрэхтээхтэрэ үнүстүтүүт диэн «үн», «сыылын» диэн төрүттээх тылга киллэрэ сатыыллара букатын табыллыбат, саха дьонун төбөлөрүгэр, сиэргэ баппат тыл буолар. Үнэ, сыылла сылдьан үөрэнэбит, сайдабыт дуо?
Итини тэҥэ правительство диэн нууччалыы тылы бырабыыталыстыба диэн тылга уларытыы «быра», «кыыл бар» диэн өйдөбүллээх тылга киллэрэринэн хайдах да табыллыбат. Ити иһин маннык төрүттэрэ, дорҕоонноро сөп түбэспэт тыллары уларыппакка эрэ бэйэлэринэн тутта сылдьыахха сөп. Хаһыаттарга айдааны таһаарар вещество диэн нууччалыы тыл сахалыыта былыр-былыргыттан эттик диэн этэ. Сахатытар буоллахха тыл сахалыытын туһанар кыах баарын умнумуохха сөп этэ.

Саха тылын дорҕоонноругар уонна өйдөбүлэ сөп түбэспэт саҥа киирии омук тылларын бэйэлэринэн, уларыппакка эрэ илдьэ сылдьыы сахабыт тылын харыстааһыҥҥа суолтата олус улахан.

2.	Тыл өйдөбүлэ. Хас биирдии тылга бэйэтигэр сөп түбэһэр өйдөбүл иҥэн сылдьар. Бу өйдөбүл аан маҥнай айылҕаҕа үөскүүр тыастартан, дорҕоонноруттан үөскээн саха тылларыгар көспүт. Ол курдук бары куһаҕан тыастар, дорҕооннор куһаҕан өйдөбүллээх тыллары үөскэтэллэр. «Кыр» диэн алдьаныы тыаһыттан кырыыс диэн олус куһаҕан тылбыт үөскүүр. 

Үчүгэй тыастар үчүгэй өйдөбүллээх тыллары үөскэтэллэр. «Тап» диэн табыыны, үчүгэй буолууну биллэрэр тылтан таптал үөскүүр. Бары тапталы сөбүлүүбүт. Таба таҥаралаах эрдэхпититтэн бу «тап» диэн тыл үөскээн тылбытыгар иҥмит уонна үчүгэйи, табыллыыны, табыыны бэлиэтиир тыллары үөскэтэр төрүт тыл буолбут.
 
3.	Дорҕооннор. Айылҕаҕа дорҕооннор аан бастаан тыастартан үөскүүллэр. Үчүгэй тыастар үчүгэй дорҕооннору, куһаҕан тыастар куһаҕан дорҕооннору үөскэтэллэрэ үчүгэй уонна куһаҕан тыллар үөскүүллэригэр тириэрпиттэр.
 
Тыл үйэтэ биир киһи олоҕор тэҥнээтэххэ олус уһун. Ол иһин тылы ыган, тиэтэтэн уларыта сатааһын куһаҕаҥҥа тириэрдэр кыахтаах. Саҥа тыллары үөскэтиигэ саха тылын төрүт тутулугун, өйдөбүлүн уонна дорҕооннорун өйдөбүллэрин сөп түбэһиннэрэн биэрии хайаан да наада. Ол аата «кыр», «кыы», «хар», «па» диэн куһаҕан өйдөбүллээх тыл төрүтүттэн ханнык да үчүгэй тыл үөскээбэтин билэн таба туһаныахха.
 
Үөрэхтээхтэр ааҕан таһаарыыларынан киһи истэригэр саамай куһаҕан дорҕоонунан «ыы» диэн ытааһын дорҕооно буолар. «Ыы» диэн ытааһын дорҕооннорунан бүтэр тыллар бары куһаҕан өйдөбүллээхтэрин таба сыаналыахха. «Кыы» диэн кычыгырыыр куһаҕан тыаһы үгүс киһи тулуйан истибэт. Дорҕоон дьайыыта киһи төрүт өйүгэр-санаатыгар ийэ кутугар быһаччы дьайарынан хаһан да уларыйбат. Куһаҕан дорҕооннор куһаҕан тыллары үөскэтэллэрин хаһан да буккуйумуохха.

Саха тылын төрүт тутулуга уонна сүрүн өйдөбүллэрэ нуучча тылыттан уратылар диэни биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрэ хайдах эмэ билэллэрэ уонна тутуһаллара буоллар ордук буолуо этэ.
 
400-чэ сыллар усталарыгар сайдыыны ситиһэр кыахтаах саха дьонун күөмэйдэрэ хайа баҕарар омук тылын ураты да дорҕооннорун ханнык да туспа акцена суох саҥарар кыахтаммыта дакаастаммыта ыраатта. Биһиги бу эппит-сииммит сайдан иһэр, сайдыыны ситиһэр кыаҕын таба туһаныахпытын эмиэ сөп. Ол аата хас да омук тылынан хос акцена суох кэпсэтэр кыах сахаларга баар.

Онон атын омуктартан киирэр тыллары сахалыыга уларытарга аҥардас дорҕоонноро эрэ буолбакка төрүт өйдөбүллэрэ эмиэ сөп түбэһэр буолаллара наада. Оннук эрэ тыллары сахатытыы саха тыла уларыйбатыгар тириэрдиэ этэ.
 
Тыл үөрэхтээхтэрэ сахабыт тылын харыстыырга кэлтэйдии, нууччалары үтүктүү диэки баран иһэллэр. Кинилэр сахалыы өй-санаа «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ иҥэн сылдьарын суох оҥоро сатыыллар. Айыы диэн бэйэтэ куһаҕан өйдөбүлэ элбэх тылы, икки аҥы өйдөбүллээҕин буккуйан аҥардастыы үчүгэй эрэ өттүнэн туһана сатааһын өй-санаа өйдөбүллэрин суох оҥорууга киирсэр олус куһаҕан быһыы буоларын билиммэттэр. Бэйэлэрэ да билбэттэринэн ыаллар баар-суох оҕолорун өйүн-санаатын куһаҕан өттүгэр буккуйууну оҥоро сылдьалар. Бэйэлэрин сыыһаларын саптынаары сахаларга хаһан да суох «аньыы» диэн тылы булан өй-санаа төрүттэрин, ай диэн тыл икки өрүттээҕин суох оҥоро сатыыллар. Сахалыы өй-санаа бу төрүт тутулугун алдьатыыны бу дьон билбэттэриттэн дуу эбэтэр соруйан, атын сыаллаах-соруктаах оҥороллор дуу диэни сотору кэминэн быһаара сатааһын буолуон сөп.

Саха дьонун өйдөрүн-санааларын улаханнык буккуйуу, үрэйэ, ыһа сатааһын нууччалары быһаччы үтүктүүттэн киирэр. Ити быһаарбыппыт курдук саха тылын төрүт тутулуга уонна иннигэр-кэннигэр салҕааһыннаммыт нуучча тылын тутулуктара тус-туспалар, кыайан биир буолар кыахтара суох. Аһара нууччатымсыйыы, нуучча буккуллубут тылын быһаччы үтүктүү саха тылын төрүт тутулуктарын алдьатарын тэҥэ, куһаҕан дорҕооннордоох саҥа тыллары үөскэтэн туһаннара сатааһын өйү-санааны буккуйар, үчүгэйи уонна куһаҕаны киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан арааран туһанарын суох оҥорор. 

Саха тылын харыстааһын диэн төрүт тыллары, ол аата былыр-былыргыттан баар, билэр тылларбытын уларыппакка эрэ туһаныы эбэтэр атын, саҥа, өйгө-санааҕа сөп түбэспэт тыллары бэйэлэринэн туһаныы, сахатыта сатаабат буолуу ааттанар. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар үөрэхтэрин таба тутустахпытына саха тылын аһара нууччатыта эбэтэр аһара сахатыта сатааһын иккиэн буортулаахтарын билиэхпитин сөп этэ.
 
Тыл үйэтэ олус уһун, хас эмэ уонунан тыһыынча сылларга тиийэр кыахтаах. Онно холоотоххо биир киһи үйэтэ диэн олох кыра. Саха тыла эстиэ диэн мээнэ айдаарар сыыһа. Биһиги, оҕолорбутун, сиэннэрбитин сахалыы үөрэппит дьон, кэннибитигэр саха тыла хаалыаҕа диэн эрэллээхпит. Тылы үөрэхтээхтэр буолбакка куруук туһана сылдьар үлэһит норуот ордук харыстыырын, ол аата сыыйа сайыннарарын табан өйдүөхпүт этэ. Ол аата сиэннэрин сахалыы өйгө-санааҕа, сахалыы саҥарарга үөрэппит дьон саха тыла эстиэҕэ, симэлийиэҕэ диэн куттаммакка, санаарҕаабакка эрэ олоруохтарын сөп.

Нууччалар кэлиэхтэриттэн, ыраахтааҕы салайар кэмигэр 300-тэн тахса сыллар усталарыгар сахалар ахсааннара 4-тэн ордук төгүл эбиллибитэ, бары, кэлии нууччалар эмиэ сахалыы саҥараллара. Бу кэм устата биир да тыл үөрэхтээҕэ суох этэ да саха тыла сайдыбыта, сахалыы суруйуулар элбээн, бэчээттэнэн испиттэрэ.
 
Билигин сахабыт тылын аһара нууччатымсыйбыт тыл үөрэхтээхтэриттэн уонна нуучча тылын учууталларыттан эмиэ харыстыыр наада буолла. Ол харыстааһын аата диэн тылы мээнэ тыытымаҥ, буккуйумаҥ, саҥа тылы булбута буолан киллэрэ сатаамаҥ диэн төрүккэ олоҕурар. Сахалар баарбыт тухары тылбыт бэйэтэ да сайдыаҕа, арай төрөппүттэр оҕолорун кыра, саҥа саҥаран эрдэҕиттэн сахалыы саҥарарга, кэпсэтэргэ, үгэстэргэ үөрэтэллэрэ, бэйэлэрин ийэ, аҕа диэн ааттаталлара, киһи буолууга үөрэтэллэрэ эрэ наада. Онтон бу үөрэҕи сиэннэр салҕаан иһэллэрэ буоллар сахабыт тыла уһун үйэлэргэ сайдан иһэр диэн улахан эрэллээх буолуохпут этэ. 

САХАЛАРЫ ХАРЫСТААҺЫН

Аан дойдуга араас, тус-туспа омуктар элбэхтэр, былыргы кэмнэргэ өссө элбэх эбиттэр. Туспа омук буолуу атын омуктартан уратылары билинииттэн, туспа тылынан саҥарыыттан үөскүүр уонна олору халбаҥнаабакка тутуһууттан салгыы сайдар, омук бэйэтин аатын-суолун сүтэрбэт, элбэх омуктар быыстарыгар симэлитэн кэбиспэт. 
  
Ол курдук саха буолуу икки сүрүн тутулуктаах:

1.	Саха тылын билии уонна олоххо туһаныы.

2.	Сахалыы өйү-санааны тутуһуу ирдэнэр. 

Биһиги олус былыргы төрүттээх омук буоларбытынан аҥардастыы саха тылын эрэ билии саха буолууга ситэтэ суох. Ол иһин сахалыы өй-санаа уратыларын таба өйдөөн олохпутугар туһана сылдьарбыт ирдэнэр.

Саха омук буолуу бу икки сүрүн бэлиэлэрин биир-биир ыламмыт төһө кыайарбытынан дириҥник ырытыахпыт:

1.	Саха тылын харыстыыр санаабыт барыбытыгар баар. Бука бары сахабыт тылын харыстыыр, сайыннарар, атын омуктан киирии тыллары сахатытан туһанар санаалаахпыт. Сахалыы саҥарар, кэпсэтэр үлэһит дьон бэйэлэрэ да билбэттэринэн оҕолорун, элбэх ахсааннаах сиэннэрин кыра, саҥа саҥаран эрдэхтэриттэн сахалыы саҥарарга, саха үгэстэригэр бэйэлэрин үтүгүннэрэн үөрэтэ сылдьаллар. Кыра эрдэҕиттэн бэйэтин сахабын диэн билинэн, сахалыы саҥаран улааппыт оҕо өйө-санаата үйэтин тухары уларыйбат кыахтанар.

Саха тылын харыстааһын, ол аата саха тылын уларыппакка уруккутунан, хайдах баарынан хаалларыы үтүгүннэрэн үөрэтиинэн ситиһиллэр буоллаҕына иитэр, үөрэтэр кыаҕа өссө улаатар.  Үлэһиттэр дьиэҕэ-уокка, үлэҕэ-хамнаска элбэхтик тутталларыттан саха тылын уларыппат, харыстыыр кыахтара улахан.
 
Тылы харыстааһын диэн уруккутуттан, субу кэмҥэ баарыттан уларыппат буолуу ааттанар. Ол аата саҥаны булан киллэрэ сатааһын хайа да өттүттэн; атын омуктан, нууччалыыттан да эбэтэр аһара сахатытыы, тылы буккуйуу, уларытыы, алдьатыы буоларын умнумуохпутун наада.

Кэлин кэмҥэ тыл үөрэхтээхтэрэ сахабыт тылын сайыннарыыга атын омук тылларын сахатыта охсуохтарын баҕараллара киһини таһынан баран эрэр. Араас саҥа тылы була сатааһыннарынан, омуктуу эттэххэ эксперименнэринэн сахабыт тылын буккуйаллара элбээтэ. Ол курдук бэссэстибэ, үнүстүтүүт, номуука диэн саха киһитин өйүгэр-санаатыгар баппат тыллары оҥоро сатыылларын таһынан былыр-былыргыттан баар остуоруйа диэн тылбытын устуоруйа уонна айыы диэни аньыы диэҥҥэ уларыта сатыыллар.
 
2.	Саха буолуу сахалыы саҥарары тэҥэ, сахалыы өйү-санааны тутуһар, кут-сүр, таҥара, киһи буолуу үөрэҕин билинэр буоллахха тирэхтээх, икки өттүттэн тутулуктаах буолар.
 
Сахалыы өйү-санааны тутуһуу диэн аан маҥнай “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини олоххо, туохха барытыгар, киһи оҥорор быһыыларыгар туһаныы буолар. Олоххо таба быһаарыы икки өрүт икки ардыларынан, ортотунан буоларын саха дьоно бары билэллэр.

Олус былыргы кэмнэртэн өй-санаа өйдөбүллэрэ иҥмит тылларын таба туһаныы сахалыы өйү-санааны харыстааһын буолар. Киһи өйө-санаата сайдыытын туспа арааран аналлаах тылларынан бэлиэтээһин саха тыла киһи өйө-санаата саҥа сайдан, киһилии быһыыланар, кэмсинэр, суобастанар буолан эрдэҕинэ үөскээбитин быһаарар. Өй-санаа сайдыыта былыргы олохтон, кыыллар, көтөрдөр өйдөрүттэн-санааларыттан тирэх ылан сайдан, өрө тахсыыта киһи буолууга тириэрдибитэ. Өй-санаа өссө сайдыыта үчүгэй киһи буолууга ыҥырар «Киһи таҥара» үөскээһинигэр тириэрдибитэ. Киһи таҥаралаах буолуу өй-санаа сайдыытыгар ылар оруолун, тутулуктарын үөрэтиини сахалар оччотооҕу кэмнэртэн ыла дириҥник баһылаабыттарын биллэрэр.

Дьон саҥа өйдөрө-санаалара сайдан, киһи буолан, киһилии быһыыланар буолуулара сахабыт тылыгар иҥмит. Бу этии сүрүн дакаастабылынан саха тылыгар киһини эрэ атыттартан барыларыттан, ол аата бары тыынар-тыыннаахтартан; кыыллартан, көтөрдөртөн, балыктартан, араас маллартан туспа арааран, сайдыыны ситиһэр өйдөөҕүн-санаалааҕын, салгын кута сайдарын ураты бэлиэтээн «ким», «кимий?» диэн ыҥырыллар, «кини» диэн ааттанар, онтон атыттар бары; «ол», «бу», «туох», «тугуй?» диэн ааттаналлар, соннук ыҥырыллаллар. Өй-санаа бу курдук арахсыытын билии, киһиэхэ эрэ салгын кута, өйө-санаата түргэнник сайдарын таба туһанар буолуу, киһи атын тыынар-тыыннаахтартан бэйэтин ойуччу, ордук үрдүктүк туттарыгар аналлаах. 

Өй-санаа бу уратыларын билинии, олоххо туһаныы сахалары харыстааһыны үөскэтэр кыаҕын туһаныахха сөп. Сахалары харыстааһын диэн сахалыы өйү-санааны харыстааһын ааттанар уонна «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини билинииттэн уонна халбаҥнаабакка эрэ тутуһууттан улахан тутулуктаах.

Биһиги бу үлэбитинэн сахалар сомоҕолоһууларын, биир санааланыыларын хайдах ситиһиэхпитин сөбүн быһаарыыны саҕалыыбыт.
Сахалар аҕыйах ахсааннаах омук буоларбытын билинэн кыахпыт баарынан үрэллэн, ыһыллан хаалыыттан харыстана сатыыр кыахтаахпыт. Сахалары харыстааһыны саҕалыырбытыгар маннык үлэлэр аан бастакынан киирэллэр:

а. Сахалар түмсүүлээх буолуохпутун баҕарабыт. Сэбиэскэй былаас суох оҥоро сатаабыт кут-сүр, таҥарабыт үөрэхтэрин сайыннарыы, өйү-санааны оннун булларыы кэлэр көлүөнэлэртэн ирдэнэр. Киһи таҥарабыт үөрэҕин дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕатыы, билиннэрии түмсүүлээх, биир санаалаах буолуубутугар тириэрдиэҕэ.

б. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн өй-санаа быһаарыытын олоххо таба туһаныы. Хайа да өттүгэр аһара барыыны суох оҥоруу, ол аата олох тэҥҥэ, хайа да өттүгэр халыйбакка сайдан иһиитин ситиһии, айылҕаны харыстааһын буолар.
 
в. Өй-санаа хайдыһыытын, икки аҥы арахсыытын суох оҥоруу. Бу үлэҕэ «ай» диэн тылбыт икки өрүттээҕин таба туһаныы, нууччатымсыйбыт тыл үөрэхтээхтэрэ киллэрэ сатыыр «аньыы» диэн тылларын туһаммат буолуу аан бастакы оруолу ылар.

г. Саха төрүт тылларын, ийэ, аҕа, эбэ уонна эһэ диэн тыллары харыстааһын, урукку оннуларыгар түһэрии буолар. Бу тыллар саха буолуу, сахалыы өй-санаа төрүттэрэ буолалларын умнубатахпытына табыллабыт.

д. Биһиги бары эйэлээх буолуохпутун баҕарабыт. Ону ситиһэргэ «эйэ-нэм» диэн этиини урукку оннугар түһэриэххэ уонна хайаан да туһаныахха. Бу этии өй-санаа ыһыллыытын, дэбдэҥнээн үрэллиитин суох оҥорор кыахтааҕын таба туһанаммыт эйэбитин харыстаан, нэмин билэн, сайыннарыахпыт этэ.

е. Солумсах буолуу, саҥаттан саҥаҕа ойуоххалааһын, араас элбэх туһата суох, куһаҕан да солуну билэ-көрө сатааһын киһини үчүгэйгэ тириэрдибэт быһыы буолар. Солун диэн тылы сэбиэскэй кэмҥэ сонун диэҥҥэ уларытыы солумсаҕырыы элбээн хаалыытын үөскэтэн сахалар өйдөрүн-санааларын туруга суох оҥорорун суох буолууга тириэртэ.
  
Аһара баран атын омуктары үтүктэ сатааһын, солумсаҕырыы саха тыла дорҕооннорун тутулуктара алдьанан буккуллан барыытыгар тириэрдиэн сөп. Сахалыы ийэ, аҕа диэн төрүт тылларбытын сэбиэскэй былаас ыгааһыныттан уонна үөрэхтээҕимсийииттэн атын, куһаҕан суолталаах «ма», «па» дорҕооннордоох тылларга уларытыы эдэрдэр өйдөрө-санаалара мөлтөөһүнүгэр, ийэлэрин, аҕаларын аанньа ахтыбат, этэр тылларын истибэт буолууларыгар тириэрдэрин төрөппүттэр хойутаан, оҕо улаатан сиппитин кэнниттэн билэллэрэ ордук хомолтолоох.
 
Оҕолоро кыра эрдэҕинэ үчүгэй майгыга, бэрээдэккэ, үлэҕэ-хамнаска, киһилии быһыылары оҥорор буолууга сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһан үөрэппит төрөппүттэр оҕолорунан, сиэннэринэн киэн туттуохтара. Өй-санаа сайдыытын, туруктаах буолуутун ситиһиигэ сахалар Киһи таҥараларын үөрэҕин тутуһуу эрэ тириэрдэрин төрөппүттэр аан бастаан бэйэлэрэ билиэхтэрин уонна оҕолорун иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныахтарын сөп этэ.

Үчүгэй киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга оҕолорун кыра эрдэхтэринэ ииппэтэх, үөрэппэтэх, наар омуктар оонньууларынан оонньото, маанылыы, атаахтата сылдьыбыт, атын омуктуу саҥарарга үөрэппит төрөппүттэр оҕолоро улааттаҕына кинилэри быраҕан, умнан кэбистэхтэринэ оҕолоруттан кэлэйэллэрэ дьэ киириэн сөп. «Төһө эмэ таптыы, атаахтата сатаабытым да тоҕо маннык майгылаах буола улаатан хаалла»,- диэн улаханнык санааргыыллара оҕолоро улааппытын, кинилэр тугу этэллэригэр кыһаммат буолбутун кэннэ киирэрэ ордук улаханнык хомотор.
 
Саха омукпут биһиги кэннибитигэр хаалара хаалбата оҕолорбутун, сиэннэрбитин ханнык өйгө-санааҕа иитэрбититтэн, кыра, саҥа саҥаран эрдэхтэриттэн ыла сахалыы саҥарарга, саха үгэстэригэр үөрэтэрбититтэн эрэ тутулуктааҕын табан өйдүөххэ уонна бу дьыалаҕа, оҕо иитиитигэр, өйө-санаата сайдыытыгар, ийэ кута үөскээһинигэр дьахталлар ылар оруоллара ордук үрдүгүн билиниэхтэрин,  ол иһин кыһамньылаахтык ылсыахтарын сөп этэ. 

Хос  быһаарыылар.

1.	Каженкин И.И. Тыл – санааны салайар. – Дьокуускай: Триада, 2003. – 76 с.

2.	П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта.- Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994. – 264 с.

3.	«Якутск вечерний» хаһыат. Кулун тутар 30 күнэ 2007 сыл.

4.	Сомоҕотто С. Происхождение народа саха. – Якутск: НИПК «Сахаполиграфиздат», 1995. – 112 с.

5.	Доҕордуров М.Ф. Талыллыбыт айымньылар.- Якутск: Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1963. – 256 с.

6.	Сахалыы-нууччалыы кылгас тылдьыт. Хомуйан оҥордо Т.И.Петрова.- Дьокуускай: Бичик, 2006. – 256 с.

7.	Идэлги. Боссоойкону эһии. – Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1997. – 64 с.

8.	Идэлги. Оо, олох уустуккун даҕаны. – Дьокуускай: Бичик, 2003. – 160 с.

9.	Идэлги. Хааннаах хапсыһыы. – Дьокуускай: Бичик, 2005. –    480 с.

10.	Идэлги. Төлкөлөөх түөрэх. – Дьокуускай: Бичик, 2007. –  336 с. 

11.	Фонд 1081, оп. 6, д. 76.

12.	Фонд 1359, оп. 3, д. 252. П.А.Ойуунускай. «Красный шаман» драма.

13.	Э.К.Пекарский. Словарь якутского языка. Т. 1. Выпуски 1-4. Академия Наук СССР, 1958.- 642 с.

14.	П.А.Ойуунускай. Айымньылар. Иккис том. Кэпсээннэр.- Якутскай: Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1958. – 212 с.

15.	П.А.Ойуунускай. Айымньылар. Үһүс том. Пьесалар.- Якутскай: Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1959. – 282 с.

16. Ойуунускай П.А. Сэһэннэр, кэпсээннэр. –Дьокуускай: Бичик, 2003.–192 с.

17.	Ойуунускай П.А. Талыллыбыт айымньылар. 2 том. Кэпсээннэр, сэһэннэр, пьесалар, ахтыы. –Дьокуускай: «Бичик» Нац. кинигэ кыһата, 1993. – 448 с.

18.	Ойуунускай Былатыан. Талыллыбыт айымньылар хомуурунньуктара. Том 2. Сэһэннэр, кэпсээннэр, драматическай айымньылар. / Хомуйан оҥордулар М.Н.Дьячковская, С.П.Ойунская /.- Дьокуускай: Бичик, 2005.- 368 с.

19.	Неустроев Н.Д. Талыллыбыт айымньылар. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1985. – 180 с.

20.	Неустроев Н.Д. Айымньылар. – Дьокуускай: Бичик, 2005. –   256 с.

21.	Г.В.Ксенофонтов. «Ураангхай сахалар» Том 1, книга 2. Нац. кн.изд. Республики Саха (Якутия), 1992.- 318 стр.

22.	Г.В.Ксенофонтов. «Ураангхай сахалар» Том 1, книга 1. Нац. кн.изд. Республики Саха (Якутия), 1992.- 416 стр.

23.	Догордуров М.Ф. Кэпсээннэр уонна сэһэннэр. Якутское книжное издательство, Якутск, 1972.- 416 с.

24.	Антонов Н.К. Наследие предков.- Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1993.- 200 с.

25.  Кривошапкин А.И. Евразийский союз. – Якутск: Бичик, 1998. – 240 с.

26.	Рыжов К.В. Величайшие монархи мира. – М.: Вече, 2007.-     400 с.

27.	Иллюстрированный энциклопедический словарь Ф.Брокгауза и И.Ефрона. - М.: Эксмо; Форум, 2007.- 960 с.

28.	А.И.Эверстов. Байкал уу сахаларын таабырыннаах дьылҕалара. – Дьокуускай: Сайдам, 2005. – 144 с.
 
29.	Боло С.И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену.- Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1994.- 352 с.

30. Ойуунускай П.А. Дьулуруйар Ньургун Боотур.- Дьокуускай: 2003,- 544 с.

31.	Эверстов А.И. Айыы аймахтара. Күн улуустара. –Дьокуускай: «Бичик» нац кинигэ кыһата, 1996. – 184 с.

32.	Киин куорат хаһыат. Бэс ыйын 14 күнэ. 2007 с.

33.	Багдарыын Сүлбэ. Саха - сир түннүгэ, көмүс илии. – Якутск: Бичик, 2002. – 176 с.
 
34.	Киин куорат хаһыат. Балаҕан ыйын 10 күнэ. 2009 с.

35.	Ахто Леви. Записки серого волка. – Москва: Изд-во «Константа», 1994. – 392 с.

38. Ф.Г.Сафронов. Якуты. Мирское управление в 17-нач. 20 века. Якутск: Якутское книжное изд-во, 1987. – 128 с.

37.	Тайны 20 века. Еженедельная газета. №48, декабрь 2007 г.

38.  «Чолбон» сурунаал. 2/2004.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара

Тыастар уонна саҥалар

Куһаҕан дорҕооннор куһаҕан тыллары үөскэтэллэр

Өй уонна ай

Өһөс санаа

Өй-санаа төрүт тутулуга

Быһыы

Тыл иччитэ

Остуоруйа дуу, “устуоруйа” дуу?

Тыл дорҕоонун уларытыы сабыдыала

Солумсах

Соргу

Икки өрүттээх тыллар

Үтүктүү содула

Икки сирэйдэнии
 
Дорҕоон дьайыыта

Саха тылын буккуйуу

Саха классиктарын үлэлэрин уларытыыны тохтотуохха

Бурут-бурят

Хоро

Омуктар ааттара

Тылбытын ыһымыахха

Тыл суолтата уларыйыыта

Бирюза

Саха тылын харыстааһын

Сахалары харыстааһын

Хос быһаарыылар

Иһинээҕитэ

[[Категория: Ааптардар-К: Каженкин Иван Иванович-Хааһах Уйбаан]]
[[Категория: Тыл үөрэҕэ]]</text>
      <sha1>bm1y6thm7g7w9dvzdcfoe2zzu2n0l2t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улуу тойон таҥара үөрэҕэ (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1721</id>
    <revision>
      <id>6912</id>
      <parentid>6911</parentid>
      <timestamp>2018-01-16T01:08:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>6912</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="422837" sha1="tcsoongwbmedohyq94rnyiz749racw0" xml:space="preserve">УЛУУ ТОЙОН ТАҤАРА ҮӨРЭҔЭ Дьокуускай 2012

АННОТАЦИЯ

Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин туоратыытыттан умнууга хаалбыт Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдыытыгар ылар олус улахан оруолун автор арыйан төрөппүттэргэ тириэрдэр.

Улуу Тойон таҥара бэйэлээх бэйэбит, сахалар таҥарабыт, ол аата киһи өйүн-санаатын үөрэтиибит хомуллубута, муннуллубута буолар. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыга сөп түбэһэн киһи өйө-санаата эмиэ икки аҥы арахсарынан өй-санаа үөрэҕэ икки тутулуктанара, икки таҥара баар буолара табыллар.

Бары ааҕааччыларга ананар. 

Во время советской власти влияние Улуу Тойон тангара на сознание людей вообще забыли. Но для воспитания молодого поколения заветы и запрещения Улуу Тойона оказываются очень полезны.

Для широкого круга читателей.

Иван Иванович Каженкин – Хааһах Уйбаан.

ААН ТЫЛ

Саха дьонун олохторун үөрэҕэр былыр-былыргыттан баар, былыргыны суруйааччылар үлэлэригэр элбэхтик ахтыллар Улуу Тойон таҥараны билигин букатын да суох курдук санааҕа киирэн, умнан, аахайбат буола сылдьабыт. Бу таҥара эр дьон өйдөрө-санаалара киһилии суолунан сайдыытыгар, киһи быһыытын тутуһалларыгар ылар оруолун табатык сыаналаан Улуу Тойон таҥараны Улуутуйар Улуу Тойон таҥара диэн ордук ытыктыылларын бэлиэтээн ааттыыллар.

Оҕо, ордук уолаттар өйдөрө-санаалара туруктаах буола сайдалларын туһугар, бэйэлэригэр сөптөөх хааччаҕы тутуһа үөрэннэллэрин, киһи быһыытын аһара барбаттарын туһугар Улуу Тойон таҥара үөрэҕин сахалар олус былыргы кэмнэртэн үөскэтэн туһаналлар. Ол аата Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдарыгар, үүнэригэр киһи быһыытын аһара барбатын туһугар аналлаах, бэйэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэһэр хааччаҕы тутуһарыгар кыра эрдэҕиттэн үөрэтэр. 

Дьон өйө-санаата сайдыыта майгыларын уратытыттан тус-туспа арахсалларыттан өй-санаа аһара барбатын хааччыйыы эмиэ уратылардаах буолара табыллар. Аһара барар өйдөөх-санаалаах, быһымах быһыылаахтары аналлаах хааччаҕы тутуһуннарарга үөрэтэргэ ураты күүс, бэйэлэрин баһыйар күүс баар буоллаҕына эрэ туһалыыр. Ол төрөппүттэргэ көмөлөһөр аналлаах күүһүнэн Улуу Тойон таҥара үөрэҕин дьайыыта буолуута өй-санаа сөптөөх, киһилии суолунан сайдар кыаҕын улаатыннарыа этэ. Ол аата урукку олорон ааспыт дьон оҥорбут куһаҕан быһыыларын дьайыытын аныгы киһи билэн олору оҥорбот буолара ирдэнэр. Холобурга, оҕо кыра эрдэҕиттэн атын ким да эппэтэҕинэ, көрдөрбөтөҕүнэ, бу куһаҕан быһыыны, киһини сирэйгэ охсуу курдугу, билбэккэ эрэ улаатыан сөп. Ол эрээри бу быһыыны улаатан иһэн син-биир билэригэр тиийэр, бэйэтэ көрөр эбэтэр бэйэтин охсуохтарын сөп. 

Маннык быһыыга түбэстэҕинэ билбэт оҕо соһуйар, эппиэттэһэ барбат. Өйө-санаата бу быһыыны билбэтиттэн кыайан утарылаһар быһаарыыны ылыммакка хаалар. Ол аата, оҕо өйүгэр-санаатыгар субу саҥа билэр быһыыттан, саҥаны айыыттан саҥа сибээстэр, бу быһыыны биллэҕинэ эрэ үөскүүллэр. Итини тэҥэ бу быһыыттан этигэр-сиинигэр ыарыы үөскээтэҕинэ, аныгыскы сырыыга итинник быһыыга түбэстэҕинэ, сөптөөх эппиэтэ бэлэм буоларын этин-сиинин харыстыыр өйө-санаата ситиһэр.

Оҕо, киһи өйө-санаата сайдыытын уратыларын түүлү чинчийэн үөрэтэн, арыйан сахалар былыргы билиилэригэр тэҥнээн көрдөххө ураты сөп түбэһэр. Итини тэҥэ сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ киһи олоҕун уһуна, киһи быһыылаахтык олоҕун олороро, өйө-санаата туруктаах буоларыттан быһаччы тутулуктааҕа аналлаах графикка сөп түбэһэрэ, бу үөрэх олус табатын быһаарар.
 
«Олоҕу олоруу алааһы туорааһын буолбатах» диэн сахалар олоххо уларыйан ылар кэмнэр кэлэллэрин быһааран этэллэр. Олох ыарахан, кытаанах кэмнэригэр Улуу Тойон таҥара үөрэҕин тутуһуу киһи өйө-санаата ордук кытаатарыгар, кыаҕырарыгар, күүһүгэр күүс эбиллэригэр тириэрдэр кыахтааҕын таба туһаныы ыарахаттары туорааһыҥҥа, кыайыыны, ситиһиини оҥорорго көмөтө улахан.
Саха дьоно өй-санаа үөрэҕин олус былыргы кэмнэртэн, киһи өйө-санаата саҥа сайдан, тупсан, киһилии быһыылары саҥа оҥорор буолан эрэр кэмнэриттэн ыла саҕалаан, билигин да туһана сылдьалларын таба өйдүөхпүт этэ. Сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕин олоххо туһаныы биһиги өссө уһун үйэни, сайдыыны ситиһэрбитигэр тириэрдэр кыахтаах.

Өй-санаа үөрэҕин аҥар өттө айыы итэҕэлиттэн, сахалар кут-сүр үөрэхтэриттэн тирэнэн, ол аата омук урукку олоҕуттан, билиилэриттэн уонна атын өттө, оҕо бэйэтин өйө-санаата сайдыытыттан, саҥаны билиититтэн хомуллан, таҥыллан, мунньуллуутуттан үөскээбитин таҥ, таҥар, диэн тылбытыттан үөскэтэн таҥара үөрэҕэ диэн ааттыырбытын таба өйдүөхпүт, олохпутугар туһаныахпыт этэ.  
Оҕо майгынын уратыларыттан; сымнаҕаһыттан, намыыныттан дуу эбэтэр кытаанаҕыттан, хардааччытыттан дуу тутулуктанан өй-санаа, үөрэх дьайыыта тиийиитэ эмиэ икки аҥы арахсаллар:

1. Сымнаҕас майгылаах оҕо бэйэтэ үтүктэн, батыһан үөрэниитэ биирдэ эмэтэ аҕыйах манньанан чиҥэтэн бэриллэрэ сөп буолар.

2. Кытаанах, аһара барар майгылаах кыра оҕо куһаҕан быһыыны, сыыһа-халты туттунуулары оҥорон этин-сиинин дэҥнээн ыарыыны билэрин, бэрээдэккэ үөрэтэр көрдөбүл кытаанаҕа эрэ хаайан тохтоторунан, баһыйа тутуу, сабырыйыы эбэтэр чыпчархай туһата эрэ суох оҥорор кыахтаахтар.

Онон Үрүҥ Аар Тойон таҥара сымнаҕас, намыын, сэмэй майгылаахтар таҥаралара буоллаҕына, Улуу Тойон таҥара кытаанах, хардааччы майгылаахтар таҥаралара буолар уонна эти-сиини, хамсана үөрүйэҕи кытта быһаччы тутулуктаах үөрэҕи тарҕатарынан дьоҥҥо ордук туһалаах.

Кэлэр көлүөнэлэр туруктаах өйдөөх-санаалаах, кыайыыга дьулуурдаах, үлэҕэ-хамнаска тулуурдаах буолууларын ситиһиигэ сахалыы өй-санаа үөрэҕин туһаныы туһата улаханын өйдүөхпүт этэ.
 
Сахалар олохторун үөрэҕин дириҥник билэр Саха республикатын ыччакка уонна спортка министрын I солбуйааччыта Семенов Гаврил Иннокентьевичкэ уонна эдэр ыччаттар кыайыыга дьулуурдарын сайыннарыыга уһуннук, ситиһиилээхтик үлэлии сылдьар Друзьянов Михаил Егоровичка үлэтин бэчээттээн таһаарыыга көмөлөрүн иһин автор истиҥ махталын тириэрдэр.

УЛУУ ТОЙОН ТАҤАРА ТУҺУНАН БЫЛЫРГЫЛАР БИЛИИЛЭРЭ

Сахаларга өй-санаа үөрэҕэ дьон-аймах саҥа сайдан, киһи кыыллартан, сүөһүлэртэн бэйэтин туспа араарынар кэмиттэн ыла үөскээбитигэр сөп. Бу кэмҥэ сахаларга киһи диэн тыл үөскээбит уонна киһини сүөһүттэн уратытын, өйө-санаата элбэҕин, сайдыыны ситиһэр, киһилии быһыыланар кыахтааҕын биллэрэр ураты, cүдү тыл буолбут. Итини тэҥэ киһини үс куттаах диэн атыттартан туспа араарыы өй-санаа үөскээбит төрүттэриттэн ыла үс аҥы арахсарын быһаарыы, сахалар өй-санаа үөрэҕин аан маҥнайгынан саҕалаабыттарын уонна олохторугар туһаммыттарын туоһулуур.

Сахалар ойууннара былыр-былыргыттан түүлү үөрэтэн өй-санаа, таҥара үөрэҕин айбыттар. Оҕо, киһи өйө-санаата сайдыытын уратыларын түүлү чинчийэн үөрэтэн, арыйан сахалар былыргы билиилэригэр тэҥнээн көрдөххө ураты сөп түбэһэр. Итини тэҥэ сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ киһи олоҕун уһуна, киһи быһыылаахтык олоҕун олороро, өйө-санаата туруктаах буоларыттан быһаччы тутулуктааҕа аналлаах графикка сөп түбэһэрэ, бу үөрэх олус табатын, дьоҥҥо туһата улаханын быһаарар. Өй-санаа сайдыытын графигын биһиги «Үрүҥ Айыы буолуу» үлэбититтэн булан көрүөххэ сөп. (1,39).

Оҕо өйө-санаата сайдыытын уратыларын билии, хас оҕо өйө-санаата тус-туспаларын олоххо, үөрэтиигэ таба туһаныы икки таҥара үөскээһинигэр тириэрдибит:

1. Үрүҥ Аар Тойон таҥара. Оҕо өйө-санаата сайдан истэҕинэ бэйэтэ үтүктэн, батыһан үөрэнэр, баҕа санаатын үөскэтинэр, билиини иҥэринэр кыаҕа Үрүҥ Аар Тойон таҥара үөрэҕэр киирэр.

2. Улуу Тойон таҥара. Оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүтэ маннык оҥор диэн көрдөрөн биэриитин үтүктэн үөрэнэн, оннук үгэстэри иҥэриниитэ уонна бэйэтэ сыыһа-халты, аһара тутуннаҕына кэһэйиитэ, этигэр-сиинигэр ыарыы үөскээһинэ өйүн-санаатын уларытыыта Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр.

Бу икки таҥаралар үөскээһиннэрэ оҕолор өйдөрө-санаалара сайдыыта икки аҥы арахсалларыттан, баҕа санааттан үөскүүр өй-санаа көрдөбүллэрин толоруу уонна тутуһуу икки аҥы уратыларыттан тутулуктааҕын сахалар былыр үйэҕэ арааран билэн олохторугар туһана сылдьыбыттарын биллэрэр. Олоххо өй-санаа сайдыытын таба суолунан салайан биэриигэ, үчүгэй үгэстэри үөскэтиниигэ аһара барар өйдөөх-санаалаах эдэрдэри үөрэтиигэ Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ улахан туһалааҕын сахалар олус былыргы кэмнэртэн ыла билэннэр туһаналлар эбит. Бу таҥара үөрэҕэ эдэрдэри үөрэтиигэ ордук туһалааҕын билинэн Улуутуйар Улуу Тойон таҥара диэн ытыктаан ааттыыр эбиттэр. 

Билигин Улуу Тойон таҥара туһунан билиилэри былыргыны суруйааччылар үлэлэриттэн ылан билэр кыахтаахпыт. Сахалар олохторун, үлэлэрин-хамнастарын, итэҕэллэрин бэйэтин кэмигэр дириҥник үөрэппит В.Л.Серошевскай «Якуты» диэн улахан үлэтигэр Улуу Тойон таҥара туһунан маннык суруйар:

- Айыы Тойон олох бэйэтэ буоллаҕына, олох биир чааһа, бары тыынар-тыыннаахха сыһыаннаах өрүтэ Улуу Тойон баһылааһынынан туспа өйдөбүлгэ арахсар.

Улуу Тойон Айыы Тойоҥҥо утары турбат, өстөөҕө буолбатах, ол гынан баран утары барары сөбүлээбэт, кытаанах майгылаах, кыыһырымтаҕай, үһүс халлаан арҕаа өттүгэр олорор.

Кини ордук сир дьонугар чугас, дьон олохторун интэриэһиргиир, ол гынан баран олох үчүгэйэ барыта Айыы Тойоҥҥо сыһыаннаһар буоллаҕына, Улуу Тойоҥҥо олох эрэйэ, буруйа, ыарахана, кытаанаҕа сыһыаннаах. (2,631).

Саха тылын, олохторун үөрэҕин сурукка киллэрбит үтүөлээх киһинэн Э.К.Пекарскай буолар. Кини үс туомнаах «Словарь якутского языка» диэн үлэтигэр Улуутуйар Улуу Тойон таҥара туһунан бу курдук суруйан хаалларбыт:

- Улуутуйар Улуу Тойон Үөһээ дойдуга олохтоох, куһаҕан санаалаахтар баһылыктара. Улуутуйар Улуу Тойон этиҥи түһэрээччи, дьоҥҥо уоту, иккис куту, сүрү биэрбит, хара ойууннары үөскэппит таҥара, ол да буоллар кытаанахтык дьарыйааччы эбит. (3,ст.3007).

Сахалар итэҕэллэрин уратыларын дириҥник үөрэппит В.Ф.Трощанскай «Эволюция черной веры (шаманства) у якутов» диэн үлэтигэр православнай таҥара үөрэҕин сабыдыалынан сахалар итэҕэллэрэ уларыйан иһиитин арыйар. Киһи өйө-санаата сайдыыта икки өрүттээҕиттэн сахаларга икки таҥара; Үрүҥ Айыы Тойон уонна Улуу Тойон баалларын быһаарбыт. (4,155). Киһиэхэ уоту, сүрү, өйү уонна ойууннары биэрбит Улуу Тойон дьон куһаҕан санааларын этиҥи, чаҕылҕаны түһэрэн ыраастыырын тэҥэ, куһаҕаны оҥордоххо кэһэтэрин былыргы үөрэхтээх эмиэ бэлиэтээбит. (4,68).
 
А.Е.Кулаковскай сахалар итэҕэллэрин туһунан элбэх үлэлэрин холбоон кэлин бэчээттээн таһаарбыттара. Кини үлэтигэр Улуу Тойон майгына кытаанаҕын, кэһэтэрин иһин абааһыларга киллэрэ сылдьыбыттара сыыһатын бэлиэтиир. Кыыһырдаҕына этиҥи түһэрэр, ойууннары араҥаччылааччы Улуу тойоҥҥо аналлаах бырааһынньыктар күһүн буолаллар эбит. (5,18).

Сахалар киһи таҥаралара иккиэлэрин; Үрүҥ Аар Тойон уонна Улуутуйар Улуу Суорун Тойон диэн ааттаналларын Сэһэн Боло эмиэ бэлиэтээн суруйбут. (6,306).
 
Былыргы, ыраахтааҕы саҕанааҕы кэмҥэ сахалар оҕо өйө-санаата сайдыытын билэн, таба сыаналаан оҕолорун иитэр, үөрэтэр кэмнэригэр бэрээдэги кэһии, ыар буруйдары оҥоруу олох кэриэтэ суох эбиттэр. Билигин олох сатараабыт, эдэрдэр бэрээдэги тутуһаллара, үлэлииллэрэ-хамсыыллара мөлтөөбүт кэмигэр былыргылар билиилэрин таба өйдөөн, ылынан оҕолору иитиигэ Улуутуйар Улуу Тойон таҥара дьарыйар, үөрэтэр күүһүн төрөппүттэр бары туһанаргытыгар ыҥырабыт.

Сэбиэскэй былаас сымнаҕас, барыта кэриэтэ бэлэм олоҕор өр кэмҥэ олороммут аһара барар майгылаах оҕону, ордук уолаттары кыра эрдэхтэринэ иитиигэ кытаанахтык көрүү-истии, дьарыйыы диэн ньымалар эмиэ туттуллуохтарын сөбүн умнан, хаалларан кэбиспиппит. Ол иһин оҕолору иитии, үөрэтии аҥардастыы атаахтатыы, манньалааһын өттүгэр уларыйыытыттан билигин кэлэн эдэрдэрбит, уолаттарбыт ыар буруйу-сэмэни оҥороллорун тэҥэ, сыыһа-халты туттуналлара, быстахтык быһыыланаллара элбэҕиттэн эдэр олохторун буортулууллара, кылгаталлара элбээтэ.
 
Өй-санаа үөрэҕин аҥар өттө айыы итэҕэлиттэн, сахалар кут-сүр үөрэхтэриттэн тирэнэн, ол аата омук урукку олоҕуттан, билиилэриттэн уонна атын өттө, оҕо бэйэтин өйө-санаата сайдыытыттан, саҥаны билиититтэн хомуллан, таҥыллан, мунньуллуутуттан үөскээбитин таҥ, таҥар, диэн тылбытыттан үөскэтэн таҥара үөрэҕэ диэн сахалыы ааттыырбытын таба өйдүөхпүт, олохпутугар туһаныахпыт этэ.
  
Оҕо майгынын уратыларыттан; сымнаҕаһыттан, намыыныттан дуу эбэтэр кытаанаҕыттан, хардааччытыттан дуу тутулуктанан өй-санаа, үөрэх дьайыыта тиийиитэ эмиэ икки аҥы арахсаллар:

1. Сымнаҕас майгылаах оҕо бэйэтэ үтүктэн, батыһан үөрэниитэ биирдэ эмэтэ аҕыйах манньанан чиҥэтэн бэриллэрэ сөп буолар.

2. Кытаанах, аһара барар майгылаах кыра оҕо куһаҕан быһыыны, сыыһа-халты туттунуулары оҥорон этин-сиинин дэҥнээн ыарыыны билэрин, бэрээдэккэ үөрэтэр көрдөбүл кытаанаҕа эрэ хаайан тохтоторунан, баһыйа тутуу, сабырыйыы эбэтэр чыпчархай туһата эрэ суох оҥорор кыахтаахтар.

Онон Үрүҥ Аар Тойон таҥара сымнаҕас, намыын, сэмэй майгылаахтар таҥаралара буоллаҕына, Улуу Тойон таҥара кытаанах, хардааччы майгылаахтар таҥаралара буолар уонна эти-сиини, хамсана үөрүйэҕи кытта быһаччы тутулуктаах үөрэҕи, билиини тарҕатар.

Улуу Тойон таҥара бэйэлээх бэйэбит, сахалар таҥарабыт, ол аата киһи өйүн-санаатын үөрэтиибит хомуллубута, муннуллубута буолар. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыга сөп түбэһэн киһи өйө-санаата эмиэ икки аҥы арахсарынан өй-санаа үөрэҕэ икки тутулуктанара, икки таҥара баар буолара табыллар.

Онон өй-санаа үөрэҕин көннөрүү, таҥара үөрэҕин олоххо киллэрии уонна оҕо иитиитигэр быһаччы туһаныы хас биирдии саха киһитин, төрөппүтүн олоҕун сыала, соруга буолбутун таба өйдөөн, олоххо туһанар кэммит кэллэ.

УЛУУ ТОЙОН ТАҤАРА ҮӨРЭҔЭ

Улуу Тойон таҥара сахаларга былыр-былыргыттан баар, урукку, ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ куруук туттуллар эбит. Бу таҥараны сэбиэскэй былаас сымнаҕас олоҕор олороммут уонна оҕолору барыларын төрүөхтэриттэн ыла үчүгэй эрэ буолаллар диэн сымыйа этиилэрин итэҕэйэммит умнан, хаалларан сылдьабыт. Билигин эдэр ыччаттарбыт аҥардастыы атаахтыы, маанылана улааталларыттан бэрээдэктэрэ мөлтөҕө быһаччы тутулуктааҕын сахалар кут-сүр үөрэхтэриттэн быһааран билэн, оҕону кыра эрдэҕинэ иитиини тосту уларытарбыт наадатын өйдөтөбүт.

Оҕо өйө-санаата туруктаахтык сайдыытыгар, сыыһа-халты туттубат киһи буола улаатарыгар кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр үөскүүр ийэ кута ылар оруолун биһиги «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэбитигэр саҕалаабыппыт. (7,83).

Билигин үөрэх-билии, өй-санаа сайдыбытынан биһиги таҥара үөрэҕин былыргылар курдук быһалыы, хантан эрэ халлаантан кэлэрин курдук ылыммакка эрэ, оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата сайдыытыгар, куттара үөскээһинигэр уонна аныгы үөрэх көрдөбүлүгэр сөп түбэһиннэрэн быһаарабыт. Биһиги таҥарабыт үөрэҕэ өй-санаа икки аҥы арахсыытын олоххо таба туһанарынан аныгы демократия үөрэҕин тутуһар дьон өйдөрүгэр-санааларыгар ордук сөп түбэһэр.

Дьон өйө-санаата сайдыыта хаһан да тэҥнэһэр кыахтара суох. Ол курдук сорохтор, ордук кыргыттар, дьахталлар хаһан баҕарар сэрэнэр, харыстанар санаалара элбэх, аһара туттуулары, аһара барыылары оҥороллоро аҕыйах буоллаҕына, уолаттар, эр дьон үгүстэрэ тоҕо-хайа түһэр, саҥаны, билбэттэрин айа, айыыны оҥоро сатыыр, инники иһэр санаалара быдан баһыйар. 

Өй-санаа икки аҥы арахсыытын «Киһи быһыылаах киһи дьон сыыһаларыттан көрөн, онтон атыттар бэйэлэрин сыыһаларыттан эрэйдэнэн үөрэнэллэр» диэн этии быһаарар. Ол аата бу этии киһи оҥорор быһыыларын олус сэрэхтээхтик, туох содул үөскээн тахсыан сөбүн эрдэттэн быһааран билэн баран оҥордоҕуна, таба, үчүгэй, туһалаах быһыы үөскүүрүн, онтон тиэтэйэн, саарайан, ситэ толкуйдаабакка, быһаарбакка эрэ оҥоруллубут быһыыттан, ордук саҥаны, айыыны оҥоро сатааһынтан табыллыбатах эбэтэр куһаҕан быһыылар үөскүүллэрэ элбэҕин уонна олортон киһи бэйэтэ эрэйдэнэрин биллэрэр.

Үөрэнии ити икки араас көрүҥнэрэ киһи өйүгэр-санаатыгар иҥиилэрэ тус-туспалар:

1. Киһи ааҕан, көрөн билбитэ, истибитэ төһө түргэний даҕаны умнуллара эмиэ соннук түргэн. Ол иһин итинник үөрэнии элбэхтэ хос-хос хатылаатахха эрэ иҥэринэн олус уһун кэми ылар.

2. Сыыһа-халты туттунууттан эт-сиин ыарыыланнаҕына киһи хаһан да умнубат гына үөрэнэр, сэрэнэр буолара соҕотохто күүһүрэр. Киһи айылҕаттан бэриллэр этин-сиинин харыстанар күүһэ хаһан баҕарар дьайа сылдьарыттан, бу үөрэх букатын да умнуллубат гына иҥэр.
 
Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин билиммэт, туоратар кэмигэр уһуннук олороммут киһи өйө-санаата сайдыытын табатык өйдөөбөт буола сылдьарбытыттан Улуу Тойон таҥарабытын умнан, хаалларан кэбиһиэх курдукпут. Ол эрээри киһи өйө-санаата сайдыыта былыргытыттан кыратык даҕаны уларыйар кыаҕа суоҕунан уонна сэбиэскэй, сымнаҕас, бэлэмҥэ үөрэппит олох аны бүппүтүнэн, умнуллубут Улуу Тойон таҥарабыт үөрэҕин оннугар түһэрдэхпитинэ эрэ, эдэрдэрбит өйдөрө-санаалара туруктаахтык сайдыытын үөскэтэммит саха дьоно бэрээдэктээх, сыыһа-халты, аһара туттубат, элбэх ахсааннаах, үлэни-хамнаһы кыайар кыахтаналларын ситиһиэхпитин сөп.

Киһи ханнык баҕарар үөрэҕи ылынара, өйө-санаата сайдыытын тутулуктара икки өрүттээҕинэн таҥаралар иккиэ буоллахтарына эрэ өй-санаа туруктаахтык, биир тэҥник сайдар кыахтанар. Ол аата киһи бэйэтэ үтүктэн, батыһан өйүн-санаатын сайыннаран үөрэнэр таҥарата Үрүҥ Аар Тойон таҥара буоллаҕына, дьону-норуоту кэһэтэн, ыараханы, ыарыыны биллэрэн, этин-сиинин сатаан хамсатарыгар үөрэтэр таҥара аата – Улуу Тойон таҥара диэн ааттанар уонна сахаларга былыр-былыргыттан баар, өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн сылдьар. Киһи бэйэтин сыыһаларыттан, сыыһа туттубутуттан кэһэйэн, бу сыыһа эбит диэн билинэн, ол сыыһатын көннөрөн, тупсаран үөрэнэрэ Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр. 

Бэйэ оҥорбут сыыһаларын билинии хаһан баҕарар ыарахан, эрэйдээх. Сыыһа-халты тутуннахха, сыыһа хамсаннахха эт-сиин ночоотурар, ыарыыланар кэмэ кэлэрэ, бу кэһэтэр, сыыһа-халты туттунуу куһаҕанын биллэрэр таҥара үөскээһинигэр тириэрдибит.
 
Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ дьону сыыһа-халты хамсаныылартан, аһара туттунуулартан харыстыыр, көмүскүүр аналлаах. Ол курдук киһи бэйэтин сыыһа-халты туттунуутуттан ордук элбэхтик куһаҕан быһыыны үөскэтэрин, үчүгэй да быһыыны сыыһа оҥордоҕуна, куһаҕаҥҥа кубулуйарыттан сэрэтии, оҥорор быһыылары туһалаахтарын уонна туһата суохтарын билэн хааччахтааһын буолар. Аһара туттунуу, аһара барыы куһаҕанын арыгы иһиититтэн булан ыларбыт ордук тиийимтиэ уонна өйдөнүмтүө. Ол курдук арыгыны кэмнээн, мээрэйин билэн иһэр киһи куһаҕан киһи буолбатах, үчүгэй, бэйэтин баҕатын кыана туттунар, тулуурдаах, киһи эрэнэр киһитэ, онтон аһара элбэҕи иһэр, итирэр киһи өйө-санаата туруга суох, чахчы куһаҕан киһи буоларын бары билэбит.

Дьон өйдөөхтөрө, сымнаҕас, көрсүө, сэмэй майгылаахтара, ордук кыргыттар, дьахталлар бэйэлэрэ үтүктэн, батыһан үөрэнэллэрин сөбүлүүллэр, сыыһа туттуналлара аҕыйах, кинилэр таҥаралара сымнаҕас майгылаах Үрүҥ Аар Тойон таҥара буолар.

Дьон сытыы, барыгас-кэлигэс, аһара туттунар кыахтаах өттүлэрэ, үксүлэрэ уолаттар, эр дьон бэйэлэрин сыыһа-халты туттунууларыттан кэһэйэн үөрэҕи ылыналлара элбэҕэ, кинилэргэ ордук кытаанах көрдөбүл туттуллара ордугуттан, туһаны аҕаларыттан тыйыс майгылаах, кэһэтэн үөрэтэр Улуу Тойон таҥара үөскээбит.

Улуутуйар Улуу Тойон таҥара уоруйах сылгыһыты хайдах кэһэппитин туһунан кэпсээн билигин да биллэр. Ол курдук сылгыһыт кулуну уоран сиэбитин булан, тутан баран Улуу Тойон таҥара: «Эн уоруйах, уһун үйэлэр тухары элиэ буолан элиэтээн сиэбит, сүтэрбит кулуҥҥун көрдөө уонна кулуннуу кистии сырыт» диэн халбаҥнаабат, хаһан да уларыйбат гына уураахтаабыт.
 
Умнуллубут Улуу Тойон таҥара үөрэҕин тарҕатан дьоҥҥо тириэрдии, тарҕатыы биһиги олохпут сыала буолла. Билигин эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыылара, сыыһа-халты туттунуулара үксээбит кэмигэр Улуу Тойон таҥара үөрэҕин төрөппүттэр туһаныылара эрэ кинилэри быыһыыр, харыстыыр кыахтааҕын билиниэхпит, оҕолору кыра эрдэхтэринэ бэрээдэккэ үөрэтиини чиҥэтэн, кытаатыннаран биэриэхпит этэ.

«Киһи диэн киһи» дииллэр сахалар. Ону-маны саҥаны, дьон билбэттэрин, айыыны оҥоро охсоору киһи сыыһа-халты туттунан куһаҕаны оҥороро ордук элбэх. Ол иһин улаатан эрэр, үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илик оҕолор өйдөрүн-санааларын харыстаан сахалар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэх оҥорон туһаналлар. Билэр, урут оҥорон көрбүт, боруобалаабыт  киһи, ол быһыытын хатылаатаҕына ордук табатык, тупсаҕайдык оҥорор, сыыһа-халты туттара аҕыйыыр. Онтон урут оҥорон көрө илик, саҥа дьыаланы, айыыны оҥорорго киһи билбэтиттэн, сыыһа-халты туттунара элбээн хаалыан сөп. Ол иһин билбэт дьыаланы, айыыны оҥорорго олус сэрэхтээх буолуу киһиттэн ирдэнэр олох биир тутаах көрдөбүлэ буоларын таба өйдөөммүт олохпутугар, оҕолору иитиигэ туһаныахпыт этэ. «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн үөрэҕи тутуһууну, оҥорор быһыыларга барыларыгар ураты сэрэхтээх буолууну Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ ирдиирин өйдүү сырыттахха, сыыһа-халты туттунуу аҕыйыыр кыахтаах.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр биһиги олохпутугар барыга-бары бэлэмҥэ, салайааччылар, учууталлар, үөрэхтээхтэр ыйыыларыгар, этэн биэриилэригэр үөрэнэн, өйөнөн хааламмыт бэйэбит олоххо үөрэнэрбит ордук туһалааҕын туһунан умнан кэбиспиппит. Ол да буоллар олох үөрэҕэ киһини хаһан баҕарар хаарыйарыттан кыайан олоххо оннуларын булбатахтар билигин аһара элбээтилэр.
 
Олох үөрэхтэрэ барылара киһи үтүө баҕа санаатынан буолбакка, олох кыһарыйыытыттан хайаан да билэргэ тиийиллэр үөрэхтэр буолалларынан Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэллэр:

1.	Кыһалҕа кыһайыыта.

2.	Кэһэтэн үөрэтии.

3.	Сыыһа-халты туттунууттан бэйэ кэһэйиитэ.

Олох үөрэҕэ диэн киһи тугу эмэни бэйэтэ оҥоро үөрэниитэ ааттанар. Ол оҥороору сыыһа-халты туттунан үөрэниитэ, кэһэйиитэ Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр. Тоҕо диэтэххэ киһи сыыһа-халты тутуннаҕына тугун эмэтин, этин-сиинин дэҥниир, эчэтэр, ыарыыны билэр, кэһэйэр. Аны итинник сыыһа туттубат буолууга ордук түргэнник үөрэнэр. Ол курдук тарбаҕын ааҥҥа кыбытан обургутук дэҥнээбит киһи аантан куруук сэрэнэрэ хаһан да хаалан хаалбат. Тоһоҕону саайаары өтүйэнэн тарбаҕы оҕустахха сыыһа охсортон сэрэнэр буолуу, таба охсорго үөрэнии түргэнник кыаллар. Ол аата үлэлииргэ, тоһоҕону таба охсорго киһи кэһэйииттэн ордук түргэнник үөрэнэрэ ситиһиллэр.

Онон киһи этэ-сиинэ үөрэҕи быһаччы ылыныыта Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ буолар. Ыарыыны билии кэһэйиигэ тириэрдэрэ үөрэх кытаанах, ыарахан буолуутун үөскэтэр. Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥорбутуттан, оҕолору үөрэтиини аҥардастыы дьахталлар баһылаабыттарыттан Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ үлэһит дьоҥҥо, ордук уолаттарга хайаан да наадатын умнан сылдьарбытыттан, билигин кэлэн эдэрдэрбит араас буруйу, сыыһа-халты туттунуулары оҥороллоро олус элбээтэ уонна үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлииллэрэ аҕыйаата.

Сахалар өй-санаа үөрэҕин кытаанах өрүтүн былыр-былыргыттан билэллэриттэн уонна оннук кэм биһиги олохпутугар кэлэн ааспытын билбиттэриттэн, билигин кэлэн И.В.Сталиҥҥа пааматынньык туруоруутун көрдөһөллөрө биллэрэр. Ол курдук дьон өйдөрө-санаалара сайдыытыгар, туруктаах буолуутугар кэһэйэн үөрэнии диэн үөрэҕи арааран билэллэрэ хайаан да ирдэнэр. Бу үөрэх киһи буолуу үөрэҕин биир тутаах көрдөбүлүнэн буоларын билигин, сэбиэскэй былаас олоҕу аһара сымнатыытыттан, өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥоруутуттан арааран билбэт буола сылдьабыт.

Улахан салайааччы И.В.Сталин баайга-талымҥа кыһаммата, атыттарга кытаанах, халбаҥнаабат көрдөбүлэ, аһыныгас санаата аһара барбата, аҕыйаҕа, сахалар Улуу Тойон таҥараларын үөрэҕэр сөп түбэһэр. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии аан маҥнай өй-санаа үөрэҕин быһаарар. Ол иһин аһыныы, харыстааһын диэн өйдөбүллэр олох ыарахан, иннэ-кэннэ биллибэт кэмнэригэр хаалан, аҕыйахтык туттуллар кэмнэрэ кэлэр. Сэрии, өлөрсүү кэмэ оннук ыарахан кэм буоларын билигин умнубут курдукпут.

Иккиттэн биирин быһаарыы, кыайыы дуу, кыаттарыы, эстии дуу быһаарыллар ыар кэмигэр халбаҥнаабат кытаанах санаа, кэннинэн кэхтибэт буолуу, оннук быһыылар эрэ кыайыыга тириэрдэр кыахтаахтарын И.В.Сталин таба өйдөөн, государствоны улуу сэрии иннигэр уонна кэмигэр салайыыга эрдэттэн туһаммытыттан улуу кыайыыны ситиһии олус улахан эрэйдээхтик да буоллар, чахчы кыаллыбыта.

Онон государствоны ыарахан кэмҥэ салайыыга, сайдыыны, кыайыыны ситиһиигэ аһара сымнаҕас, аһыныгас буолуу эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буолара ордук. Дьоҥҥо кытаанах көрдөбүллээх салайааччы ситиһэр ситиһиитэ элбэх буолара биллэр.  Дьон санаата хаһан даҕаны биир буолбат, араас санаалаахтар элбэхтэр, кытаанах көрдөбүллээх салайааччыны мөлтөх, ыарыһах, кыаммат, атын санаалаах дьон араастык этиэхтэрин сөп. Билигин демократия үөрэҕэ баһылыыр кэмигэр государствоны салайааччыны, президени талыыга быыбардааччылартан 50 бырыһыаннарыттан ордук киһи куоластаатаҕына талыллар. Ол аата баар, куоластыыр кыахтаах улахан дьонтон аҥардарыттан ордуга эрэ буолар. Онтон атыттар, 50 бырыһыаҥҥа эрэ тиийбэт ахсааннаахтар сөбүлээбэт, куһаҕаннык этээччилэргэ киирсиэхтэрин сөп. 

Салайааччыны куоластааһын сөпкө бардаҕына талан ылыы үгүстэр санааларыгар сөп түбэспитин да иһин аҕыйахтар санааларыгар син-биир сөп түбэспэт. Бу араастаһыыны аҕыйахтар элбэх ахсааннаахтарга бас бэриниэхтээхтэр уонна былаас уларыйыыта анаммыт кэмигэр кэлэр диэн туспа сокуоннар эрэ бааллара оннун булларан эйэлээх буолууну хааччыйар.

Сахалар былыр-былыргыттан өй-санаа сайдыытын уратыларын, икки өрүттээҕин билэллэриттэн уонна олоххо туһаналларыттан өй-санаа сайдыытын сирдээн иһэр киһи таҥаралара иккиэ эбиттэр. Киһи өйө-санаата икки аҥы арахсыыта күүстээҕиттэн, өй-санаа эттэн-сиинтэн тутулуктаах өттө сыыһа-халты туттунуулары, быстах быһыыга киирэн биэриини үөскэтэринэн киһини бэйэтин харыстыырга Улуу Тойон таҥара үөрэҕин туһата олус улахан. Ол аата олоххо сыыһа-халты туттунууларга, быстах быһыыга киирэн биэрбэт туһугар киһи этин-сиинин кыра эрдэҕиттэн эрчийэрэ, араас хамсаныыларга үөрэтэрэ хайаан да наадатын Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ быһаарар. Билигин биһиэхэ Улуу Тойон таҥара үөрэҕин тарҕатыы ирдэнэр кэмэ тиийэн кэллэ.

ЭР ДЬОН ТАҤАРАЛАРА

Социализм, сэбиэскэй былаас сымнаҕас, бэлэм олоҕор өр кэмҥэ олороммут, оҕону иитиини аһара сымнатаммыт уолаттарбытын кыайан ииппэккэ, аһара атаахтатан, маанылаан, бэлэмҥэ үөрэтэн үлэни-хамнаһы букатын кыайбаттарын үөскэппиппит тэҥэ, арыыччаларын, инники иһээччилэрин хаайыы дьоно оҥортуур, быстах быһыыга түбэһэллэрин элбэтэр буоллубут. 

Дьон бары тус-туһунаннар, ол курдук эттэрин-сииннэрин уратыларыгар эбии өйдөрө-санаалара хас да таһымнаахтар. Бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй дьон аҥардарыттан ордуктарын ылар буоллахтарына, сүүрбэччэ, отучча бырыһыаннара аһара барар өйдөөхтөр-санаалаахтар, көҥүллэринэн, бэйэлэрэ талбыттарынан сылдьыахтарын, бас-баттах барыахтарын баҕараллара олус элбэх, араас баҕа санаалара бастарын таһынан таһымныыр.

Көҥүлүнэн, бас-баттах барыы киһи быһыытыгар сөп түбэспэт быһыы буолар. Ол иһин көҥүллэринэн, бас-баттах барар оҕону ыга, хам тутан, хайдах эрэ уодьуганнаан, бэрээдэккэ үөрэтэр ханнык эрэ күүс баар буолара хайаан да наадатын сэбиэскэй былаас сымнаҕас олоҕор өр кэмҥэ олороммут, оҕону иитиини, үөрэтиини аҥардастыы дьахталлар баһылааһыннарыттан уонна өй-санаа үөрэҕин туоратаннар, умнан, хаалларан кэбиспиппит.

Дьон бары сымнаҕас майгылаах, киһи этэрин хоту сылдьар буолбатахтар. Үгүстэр, ордук уолаттар, эр дьон аһара инники диэки барар майгылаахтар. Ол иһин кинилэри ханнык эрэ күүс, ыгар, хаайар күүс бэрээдэги тутуһарга күһэйэр, киһи быһыылаах буолууга үөрэтэр, такайар кыахтаах. Аһара инники диэки барар өй-санаа аналлаах, бэйэтигэр сөп түбэһэр хааччахтаах буоллаҕына эрэ аһара барбат, куһаҕаны оҥорбот буола үөрэнэр кыахтанарын умнубатахпытына табыллыа этэ.
 
Дьон оҥороруттан атыннык оҥоруу, айыыны оҥоруу киһи быһыытын аһара барыы диэн ааттанар. Ол аата урут дьон билбэттэрин, ол иһин оҥорботторун оҥоруу, айыыны оҥоруу диэн ааттанар уонна сахалар үөрэхтэринэн олус улахан сэрэҕи, элбэх билиини-көрүүнү ирдиириттэн оҕо улаатан, киһи буолууну баһылаан, ситиһэн баран олору оҥороругар таҥара үөрэҕэ ыҥырар. Билигин биһиги айыыны оҥоруу уратытын, уустугун, куһаҕаҥҥа кубулуйара элбэҕин өй-санаа үөрэҕин сэбиэскэй былаас буортулаабытын, токуруппутун салҕаан иһээччилэр, анаан-минээн буккуйааччылар, бэйэлэрин үчүгэйбит диэн сананааччылар баалларыттан умнан, таба өйдөөбөт буола сылдьабыт.

Киһи өйө-санаата көҥүл, босхо, бас-баттах барбатыгар, өй-санаа хааччахтарын тутуһарыгар күһэйэр, ыгар күүһүнэн Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ туһалыыр кыахтаах. Ол курдук бу үөрэх «Аһара барыма», «Айыыны оҥорума» диэн этиилэрэ өй-санаа туруктаах буолуутун үөскэтэллэр, сыыһа-халты туттунууну, аһара барыыны аҕыйатар аналлаахтар.

Эр дьон, уолаттар күүстээҕи, кыахтааҕы, бэйэлэрин баһыйары холобур оҥостоллор, батыһалларын, үтүктэллэрин сөбүлүүллэр. Кинилэргэ күүстээхтэн күүстээх сирдьит, бастаан иһээччи, үөрэтээччи буолара үөрэх тиийимтиэтин, ситиһиилэнэрин хааччыйар.

Армияҕа хамандыырынан атыттары баһыйары, күүстээҕи, бастаан иһээччини ордук элбэхтик аныыллара ити быһаарыыга быһаччы олоҕурар.
Уолаттар батыһан, үгүстүк саллан, үтүктэн үөрэнэр таҥаралара Улуу Тойон таҥара үөскээбит төрүтэ итинник. Чаҕытыы, салытыннарыы, аһара барары, сыыһа-халты хамсаныыны хааччахтааһын, өй-санаа туруктаах буолуутун үөскэтии Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ диэн ааттанар.

Оҕо кыра, саҥа улаатан иһэн төрөппүттэриттэн саллара, чаҕыйара, куһаҕаннык, сыыһа хамсаммата, этэр тылларын хайаан да толороро эрэ бэрээдэктээх, бэрээдэги тутуһар буола үөрэниитигэр, оннук үгэстэри үөскэтинэригэр тириэрдэр. Төрөппүтэ этэрин истибэт, толорбот оҕо кырата бэрээдэгэ суох, куһаҕан быһыылаах киһи буола улаатыан сөбүн таба өйдөөн, оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүт бэйэтэ этэрин истэрин, хайаан да толорорун араас туһалаах ньымалары туһанан ситиһэрэ ирдэнэр. Бу ирдэбил оҕо майгынын уратыларыттан тутулуктанан араас көрүҥнэрдээх буолуон сөбүн биһиги «Чыпчархай уонна манньа» диэн үлэбитигэр ырыппыппыт. (8,12).

Төрөппүт уол оҕотугар кытаанах, чиҥ көрдөбүлэ оҕоҕо тугу эмэ куһаҕаны оҥороруттан көмүскэли, тохтотор күүһү үөскэтинэригэр туһалыыр. Ол курдук оҕо тугу эмэ билбэтин оҥороругар “Аҕам туох диэҕэй?”- диэн ыйытыыны бэринэн, тохтуу, толкуйдуу түһэн ылар кэмнээх буолара, быстах санаатын уларытарыгар тириэрдэринэн, куһаҕан быһыыны оҥорорун аҕыйатар. Билигин сааһыран олорон киһи оҕо эрдэҕинээҕитин санаатаҕына аҕата куруук үлэлэтэ, ону-маны оҥотторо сылдьара, сыыһа-халты оҥордоххо көннөрө охсон биэрэрэ, сороҕор мөҥөрө кыра эрдэххэ, элбэхтик оонньуу сылдьыы үчүгэй курдук эрдэҕинэ, санааҕа куһаҕан, соччо үчүгэйэ суох этэ. Аҕа үлэттэн кэлиитигэр бэрээдэк тупсара эбиллэн тоһуйуллара. Кэлин улаатан тугу барытын аҕа оҥорорун курдук оҥоро сатааһын табылларыттан, уустук, ыарахан үлэни кыайыы, аҕа бэйэтин көмөлөһөөччүтүнэн, солбуйааччытынан билиниитэ, оҕо өйө-санаата түргэнник улахан киһи өйүгэр-санаатыгар уларыйыытыгар тириэрдибитэ. 

Аҕа кытаанах, чиҥ үөрэҕин туһатын киһи улаатан, бэйэтэ олоҕу олорон, сыыһа-халты туттуна сыһан баран биирдэ билэрэ, махтана саныыра, кыра эрдэҕинээҕи кытаанах үөрэх туһата хойутаан тиийэрин биллэрэр. Биһиги төрөппүттэрбит оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр чиҥник, бэрээдэккэ үөрэтии ийэ кутун иитэринэн, үөскэтэринэн ордук улахан туһалааҕын таба өйдөөн оҕону иитиигэ туһаныа этилэр. 

Улуу Тойон таҥара үөрэҕин туһанан уол оҕолору иитии, үөрэтии олоххо киирдэҕинэ, эдэрдэр тулуурдаах буолуулара улаатарыттан, аһара барыылары оҥорботторуттан бэрээдэги тутуһаллара биллэрдик улаатыаҕа. 

ТУРУКТААХ ӨЙ – САНАА

Киһи өйө-санаата туруктаах, ол аата олох ханнык баҕарар түгэннэригэр сыыһа-халты туттубат, аһара барыылары оҥорбот буоллаҕына, олоҕун киһи быһыылаахтык, уһуннук олороро биирдэ кыаллар. Ону ситиһэргэ оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии ордук улахан оруолу ыларын биһиги быһаарабыт. Ол курдук өй-санаа түргэнник уларыйар, баайыллар, көтөр кэмнэрэ киһи олоҕун устата биирдэ эмэтэ да буоллар тиийэн кэлэллэрин уонна ол кэмҥэ киһини ийэ кута быһаччы салайарын «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэбитигэр быһааран киллэрбиппит. Маннык ураты, олус түргэнник кэлэн ааһар кэмҥэ киһи сыыһа-халты туттубат буолуутун туруктаах өй-санаа эрэ хааччыйар кыахтааҕын таба өйдөөн оҕону иитиигэ туһаныахпыт этэ.

Ырыынах олоҕо оҥорор биир үтүө быһыытынан аныгы төрөппүттэр кэлэр көлүөнэлэрин өйө-санаата таба, киһилии суолунан сайдыытыгар кыһаналлара эбиллиитэ баайдара-маллара элбээһиниттэн, мунньуллуутуттан ордук күүһүрэрэ буолар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута таба, киһилии быһыыга иитилиннэҕинэ, өйө-санаата туруктаах, ол аата сыыһа-халты туттубат, тохтотунар күүстээх буолара үөскүүрүн төрөппүттэр туһаныахтара этэ. (7,32).
 
Өй-санаа туруктааҕа эт-сиин тулуурдаах буолуутугар иҥэн, саһан сылдьар. Ол аата тулуурдаах диэн этэ-сиинэ бөҕө, ыарахан үлэни, ыарыылары, итиини, тымныыны, айылҕа үөннэрэ сииллэрин барыларын холкутук тулуйар киһи ааттанар. Тулуурдаах киһи ыксаабатыттан, ыгылыйбатыттан, хаһан баҕарар тугу оҥорорун үчүгэйдик быһаарынан баран оҥороруттан, киһи быһыытын аһара туттубат кыаҕа улаатар. Онтон тулуура, өсөһө суох киһи өйө-санаата хаһан баҕарар аһара барара элбэх, быстах санаатыгар киирэн биэрэриттэн киһи быһыытын тутуспата элбиир.

Тулуурдаах киһи диэн өһөс киһи буолар. «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһоонун сахалар былыр-былыргыттан оҕолорун иитиигэ кытаанахтык тутуспуттарыттан маннык уһун үйэни ситиһэр кыахтанныбыт. Ол курдук оҕо төрөппүттэрин хайаан даҕаны бары өттүнэн баһыйар буола сайыннаҕына эрэ, омук салгыы сайдар кыахтанарын таба өйдүөхпүт этэ. Оҕо төрөппүтүттэн өйүнэн-санаатынан ордорун үөрэх-билии сайдыбытынан ситиһэр кыаҕа элбээбитин да иһин, этин-сиинин дьарыктыырынан, бөҕөтүнэн, ыарахан үлэни-хамнаһы кыайарынан эмиэ баһыйыахтааҕын билигин умнан, хаалларан сылдьабыт. Ол аата оҕолорбут үөрэҕи, сымнаҕас олоҕу батыһаннар эттэрин-сииннэрин утумнаахтык дьарыктыылларын, үлэнэн-хамнаһынан эрчийэллэрин быраҕан сылдьалларыттан өйдөрө-санаалара туруга суох буола улааталлар.

Онон өй-санаа тулуурдаах буолуута эттэн-сиинтэн быһаччы тутулуктаах. Ол курдук аһылыктан туттунар буолуу, итиини-тымныыны, айылҕа үөннэрэ сииллэрин тулуйуу, ыарахан үлэни үлэлээһин, спордунан дьарыктаныы киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата тулуурдаах буолууларын үөскэтэллэр.

Оҕону иитии, үөрэтии сымнааһына өйө-санаата мөлтөөһүнүгэр тириэрдэрин умнубуппутуттан эдэрдэрбит быстах быһыыга түбэһэн  өлүүлэрэ, ахсааннара аҕыйыыра кэлин кэмҥэ үксээтэ.

Туруга суох өйдөөх-санаалаах киһи тиэтэйэрэ, ыксыыра, ыгылыйара хаһан баҕарар элбэх. Маннык киһи өссө арыгы истэҕинэ букатын сүүрэкэлии сылдьар буолуон сөп. Тиэтэйии, ыксааһын, ыгылыйыы киһини элбэхтик сыыһа-халты туттунууга үтүрүйүөхтэрин, тириэрдиэхтэрин сөп.

Сыыһа-халты тутууттан үөскүүр быһыылар быстах быһыылар диэн ааттаналлар. Сыыһа-халты туттума, аһара барыма диэн үөрэхтэр оҕону иитиигэ бастаан иһэр буолуохтара этэ. Оҕону салытыннарар, чаҕытар күүһүнэн Улуу Тойон таҥара буолара буоллар, кыра оҕолору бэрээдэккэ үөрэтии оннун булуо этэ. Ыаллар урукку кэмнэргэ кыра оҕону араас «бүүнэн», кыылларынан куттууллара өй-санаа өйдөбүлүнэн сыыһата улахан. Ол курдук араас тыа кыылларынан чаҕытыы, хараҥанан куттааһын кэнниттэн оҕо тыаттан, соҕотоҕун сылдьартан чахчы саллар, куттанар буола улаатыан сөбө куһаҕан.
 
Оҕону Улуу Тойон таҥаранан салытыннарыы, чаҕытыы бэйэтэ оҥорор сыыһаларыттан кэһэйэн үөрэниитэ, олортон тардыныыта, оҥорбото буолар. Холобурга, өтүйэнэн тутта үөрэниэххэ диэри оҕо тарбаҕын охсунан, ыарыыланнаҕына түргэнник таба охсорго үөрэнэр кыахтанарын тэҥэ, аҕам, ийэм мөҕүө диэн тардыныы, куһаҕан быһыыны оҥорбот буолуу эмиэ ити үөрэххэ киирсэр.

Сэбиэскэй былаас өр кэмҥэ өй-санаа үөрэҕин суох оҥорбутуттан «Киһини санаата салайар», «Киһи санаа хамначчыта» диэн сахалар этиилэрин дьиҥнээхтик ылыммакка тыал тыаһын курдук истэбит. Алгыһи истии, мэлииппэ ааҕыыта, бокулуоннааһын киһи өйүгэр-санаатыгар туох уларытыыны киллэрэллэрин билбэппититтэн өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин аанньа ахтыбаппыт. Ол эбэтэр аһара байбыт араас чыыннаах-хааннаах элбэх салайааччылар, бэлэмҥэ тииһинээччилэр анаан-минээн буорту оҥорботторо буоллар өй-санаа үөрэхтэрин туһаларын дьон билиэ, итэҕэйэллэрэ улаатыа этэ.
 
Үтүөнү оҥорорго ыҥырар алгыһы, мэлииппэни күҥҥэ үстэ, ол аата элбэхтэ хатылаатахха, бу этии ис хоһооно, өйдөбүлэ киһиэхэ иҥэн, үгэс буолан хаалыытыттан киһи бэйэтэ үчүгэйи оҥороро эбиллэр кыахтанар. Ол аата үчүгэйи оҥорорго ыҥырар этиилэр дьайыыларыттан өй-санаа сыыйа-баайа үчүгэй өттүгэр уларыйар кыахтанарын таба туһаныыга олоҕурар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ аһара барбат буолууга иитиини, үөрэтиини умнаммыт эдэрдэрбит аһара барар өйдөрө-санаалара элбээн куһаҕан быһыыны оҥороллоро үксээтэ. Киһи хаһан даҕаны киһи быһыытын аһара барбат, аһара туттубат киһи буоллаҕына эрэ киһи быһыылаах диэн ааттанар, сахалар баҕа санааларын курдук олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.
 
Бокулуоннааһын, төбөнү төҥкөтүү аһара барар санаалары самнарыыга, аллараа түһэриигэ тириэрдэр аналлаах. «Өрө көрүү», «Өрө барыы» диэн ханнык да хааччаҕы, бэрээдэги билиммэт, үрдүнэн көрөр, аһара барар быһыылаах киһини быһаарар этиилэр сахаларга бааллар уонна киһи быһыыта суох киһини быһаарарга туттуллаллар.

Киһи өйө-санаата икки аҥы арахсарын, киһи төрүт өйө-санаата ийэ кута буоларын уонна бу өй-санаа оҕо кыра, өссө бэйэтин өйө-санаата киирэ илигинэ үөскээн олохсуйарын сахалар кут-сүр үөрэхтэрин билэ иликпититтэн туһаммакка сылдьабыт. Киһи оҥорор бары быһыылара өйө-санаата сайдыытыттан тутулуктаахтар диэни бары билэбит. Өй-санаа ситэ сайдыбакка, тулуурдаах буолуута үөскээбэккэ хааллаҕына, эт-сиин баҕа санаата баһыйар өттүгэр халыйдаҕына, оҕо быстах быһыылаах киһи буола улаатан хаалара төрөппүттэри улаханнык хомотуон сөп.
 
Саа-сэп дьону өлөрүүгэ, дэҥнээһиҥҥэ элбэхтик туттуллар диэн этии сыыһа өйдөбүлтэн үөскээбит. Дьон оҥорор буруйдарын ааҕыы түмүгүнэн сааттан дэҥнэнии биир эмэ буоллаҕына, хас ыал аайы баар куукуна быһаҕынан уонна сүгэнэн өлөрсүү, дэҥнэнии бырыһыана быдан элбэх. Ол барыта өлөрсүү, дэҥнэнии элбээһинэ саа-сэп элбээһиниттэн тутулуга кыратын, дьон өйө-санаата туруга суох буолуутуттан ордук улахан тутулуктааҕын быһаарар. Өйө баайыллыбыт, өйө көппүт киһи илиитигэр туох түбэһэ түспүтүнэн далбаатанарыттан дьиэ иһинээҕи иирсээннэр барылара кэриэтэ куукуна килиэп быһар быһаҕынан быһаарсыыга тиийэллэр.

Эдэр оҕолор бэйэлэригэр тиийинэн быстах суолга киирэн биэриилэрэ билигин элбээн турарын салайааччыларбыт кистии сатыыллар. Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн иитии, үөрэтии сыыһа хайысханан, аһара атаахтатыынан, маанылааһынынан, «айыы үчүгэй», «айыы буолуҥ» диэн ыҥырыынан барыыта, оҕолор бэйэлэрин олохторун букатын сыаналаабаттарыгар, Үөһээ дойдуга үчүгэй, онно барыахха диэн санааҕа оҕустарыыларыгар тириэрдэр. Ол курдук атаахтык, мааныланан улааппыт оҕо саҥа соппуоска атыыласпатыгыт диэн төрөппүттэрин буруйдаан балконтан ыстанан кэбиһэрэ, бэйэтин олоҕун соппуоскаттан ордук сыаналаабат буола улааппытын биллэрэр.
 
Ыараханы тулуйа үөрэммит киһи тулуура улаатар, өйө-санаата туруктаах буолар. Тулуурдаах буолууга оҕону кыра эрдэҕиттэн эрчийии өйө-санаата туруктаах буолуутун улаатыннарарын төрөппүттэр билэн оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн дьарыктыы сылдьыахтара этэ.
                      
БЭРЭЭДЭК

Олох биир сиргэ турбат, сайдан, уларыйан, сайдыылаах омуктартан саҥа тыллар, өйдөбүллэр киирэн иһэллэр. Уон сэттис үйэҕэ, оччотооҕу кэм сайдыылаах нууччалара кэлэннэр суругу-бичиги, араас сокуоннары, бэрээдэги аҕаланнар саха дьонун сурукка-бичиккэ үөрэппиттэрэ, салгыы сайыннарбыттара. Ол аата былыргы кэмнэргэ сахалар сиэри-туому тутуһан олохторун олорбут эбит буоллахтарына, билигин олорго эбии, сокуоннар уонна  бэрээдэк көрдөбүллэрэ киирэн биэрдилэр. Бу эбиискэ киирэр көрдөбүллэри олох салгыы сайдан иһиитигэр кыттыһыы быһыытынан сайдыыны ситиһиэн баҕарар омук тутустаҕына, урукку сиэри-туому уларытан биэрдэҕинэ эрэ табыллар.
 
Оҕолору оскуолаҕа үөрэтии нууччалыы өттө баһыйарынан бэрээдэк диэн тыл, өйдөбүл билигин лаппа баһыйа туттуллар. Бэрээдэк диэн тыл нуучча тылыттан киирбитинэн детсадка, оскуолаҕа уонна үөрэх тэрилтэлэригэр барыларыгар бэрээдэктээх буолуу диэн өйдөбүлү тутталлар. Ол да буоллар бэрээдэк диэн киэҥ өйдөбүл сахалар сиэр-туом диэн үөрэхтэриттэн салгыы сайдан, үүнэн, тупсан, сурукка киирбитинэн эрэ уратылааҕын билиниэхпит этэ. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕиттэн аан маҥнай аныгы олоххо сөп түбэһэр сиэри-туому үөрэтэн билэн, тутуһар буола үөрэнэн баран салгыы бэрээдэккэ, онтон сокуоннары тутуһууга үөрэниитэ өйө-санаата туруктаах буола сайдыытын төрүттүүрүн туһаныахпыт этэ.

Оҕобутун бэрээдэктээх киһи буола улаат диэн этэбит эрээри бэйэбит бэрээдэк диэн туох суолталааҕын ситэ өйдөөн быһааран биэрбэппит. Ол курдук бэрээдэк диэн нууччалыыттан киирбит «порядок» диэн тылы этэбит эрээри сахалыы дорҕоонноро сөп түбэспэттэриттэн, бу тылга улахан суолтаны биэрбэппит. Сиэр уонна туом диэн сахалыы тылларбыт бу сокуон, бэрээдэк диэҥҥэ өйдөбүлүнэн сөп түбэһэллэрин хаалларын сылдьабыт. Ол хаалларан сылдьарбыт бэлиэтинэн оҕолору кыра эрдэҕинэ сиэргэ-туомҥа, бэрээдэккэ, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэрбитин, үгэс оҥорон иҥэрэрбитин умнан, хаалларан кэбистибит, үгүстүк, куруук кэриэтэ оонньотуунан эрэ муҥурданабыт уонна бэрээдэккэ оскуолаҕа киирдэҕинэ үөрэтиэхтэрэ диэн эрэнэ саныыбыт.
 
Араас сокуоннар, бырааптар нууччалартан киирэннэр сахалыы тылларбытын үтүрүйэн, туһаныыттан таһааран иһэллэр. Сокуон диэн тыл сахалыы өйдөбүлүнэн сиэр диэҥҥэ сөп түбэһэр уонна сурукка киирбит буолан ааҕан билиллэр, үөрэтиллэр, туттуллар кыаҕа улахан. Онтон олус былыргы кэмнэргэ дьон бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын быһаарар сиэр көрдөбүллэрэ барылара тылынан этиллэн бэриллэллэриттэн сахабыт тыла мөлтөөн иһэрин курдук эмиэ мөлтүүр, туттуллара аҕыйаан иһэр.

Сахалыы үөрэҕи тарҕатыыга, олоххо киллэриигэ сиэр-туом билигин туһалыыр, олоххо туттуллар, туһалаах көрдөбүллэрин талан, арааран ылан сурукка киллэрэн оҕолору кыра эрдэхтэринэ үөрэтиигэ туһаныы сахалыы сиэр-майгы оҕолор ийэ куттарыгар иҥэн олохсуйуутугар тириэрдиэ этэ.

Араас сокуоннары, бэрээдэги, сиэри-туому тутуһар киһини бэрээдэктээх киһи диибит. Ол аата бэрээдэк диэн сиэр-туом көрдөбүллэрэ уонна аныгы бэрээдэктээх буолуу үөрэхтэрэ бары холбуу ааттаналларын таба өйдөөн туһаныахпыт этэ.
 
Билигин биһиги олохпут сокуоннары тутуһан олоруу диэн ааттанар. Сокуону тутуһар киһи бэрээдэктээх киһи буолар. Сокуон, бэрээдэк диэн аналлаах хааччах. Дьон уһун үйэлэр тухары өйдөрө-санаалара сайдан киһи буолууну баһылааннар киһи быһыылаах киһи оҥорор быһыыларын туспа арааран билэргэ үөрэммиттэр. Киһи быһыылаах киһи тутуһар, аһара барбат кыйыалара сокуону, бэрээдэги, хааччаҕы үөскэтэллэр. Бу хааччах кыйыаларын бэрээдэктээх киһи таһынан барыа суохтаах. Бэрээдэги тутуһар киһи, бу аналлаах хааччах иһигэр сылдьарга, олоҕун олорорго үөрэнэрэ аныгы, сайдыылаах үйэ халбаҥнаабат көрдөбүлэ буолар. Ол иһин бэрээдэктээх киһи тулуурдаах, сыыһа-халты туттубат, өйө-санаата аһара барбатаҕына эрэ бу хааччаҕы тутуһара табыллар. 

Холобурга, бэрээдэктээх киһи арыгыны аһара, итириэр диэри испэт. Ол аата куруук бэйэтин туттуна, арыгы иһэр баҕатын хааччахтыы сылдьара эрэйиллэр. Ыраас дьиэҕэ бадарааннаах атаҕын таҥаһынан киирэн кэлбэт, дьиэҕэ киирэргэ атах таҥаһын устарга, уларыттарга үөрэммит киһи бэрээдэккэ үөрэммитин бэлиэтэ буоларын, билигин дьон бары тутуһаллар. Киһи тутта-хапта, таҥна-симэнэ сылдьара, тугу саҥарара, оҥороро барыта олохсуйбут уонна аныгы бэрээдэк көрдөбүллэригэр сөп түбэһэрэ эрэйиллэр.

Оҕону бэрээдэккэ үөрэтии диэн, бу аналлаах хааччах иһигэр сылдьарга, киһи ханан сылдьар сирин билэргэ, онон эрэ сылдьар буолууга үөрэтии ааттанар. «Бэрээдэги кэһимэ» диэн этии олохсуйбут сиэри-туому тутус, киһи быһыытын аһара барыма, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буол диэн быһаччы өйдөбүллээх этии буолар. 

Онон бэрээдэги тутуһар буолууга киһиэхэ бэрээдэк бары көрдөбүллэрин билии, үөрэтии туһата улахан. Билигин дьон бары үөрэҕи-билиини баһылаабыттарынан «Сокуону билбэт буолуу эппиэтинэстэн быыһаабат» диэн этии сокуон халбаҥнаабакка эрэ тутуһуллар кыаҕын улаатыннарар. Билбэтинэн өттөйөн, ону куоһур туттунан сокуону кэһииттэн киһи кыайан куоппат кэмэ кэлбитэ ыраатта.

БЭРЭЭДЭГИ ТУТУҺУУ

Төрөппүттэр оҕолоро бэрээдэктээх дьон буола улаатыахтарын, олохторун уһуннук, дьоллоохтук олоруохтарын, сиэннэрин көрүөхтэрин баҕараллар. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ бэрээдэги тутуһа, толоро үөрэммитэ олоҕор ордук улахан туһаны оҥорорун төрөппүттэр сахалыы кут-сүр үөрэҕин тутустахтарына билиэ, туһаныа этилэр. 

Оскуолаҕа учууталлар бары оҕолору бэрээдэги тутуһуннара үөрэтэллэр, бэрээдэктээх киһи туһунан кэпсииллэр. Оскуола үөрэҕэ оҕо улааппытын, ийэ кута иитиллибитин кэнниттэн саҕаланарынан, билигин төрөппүттэр аһара атаахтатан ииппит оҕолорун өйүн-санаатын көннөрө, бэрээдэккэ үөрэтэ сатаан учууталлар эрэйдэрэ элбээтэ.

Дьон уһун үйэлэр тухары элбэх быраабылалары, бэрээдэктэри оҥорон бииргэ олорууга туһалаахтарын чахчы билинэн туһана сылдьаллар. Бу дьон бары тутуһар быраабылаларын тутуһар буолуу киһи быһыыта диэн сахалыы ааттанарын уонна киһи быһыылаах киһини үөскэтэрин арааран билэн олохпутугар туһаныахпыт этэ.

Суол быраабылаларын тутуһан айанныыр суоппар бэрээдэктээх суоппар буолар уонна сыыһа-халты туттунан абаарыйаҕа түбэһэрэ аҕыйах. Массыынаҕа олорсон иһэр дьон бэрээдэктээх, ол аата киһи быһыылаах суоппары ордук эрэнэллэр, сөбүлүүллэр. Сатыы дьон уулуссаны туоруулларыгар аналлаах, бэлиэтэммит, дьон хаамар сиринэн туораатахтарына, бэрээдэктээх, бэрээдэги тутуһар дьоннор диэн ааттаналлар. Ол аата бэрээдэктээх киһи диэн тугу барытын киһи, дьон оҥорорун курдук оҥорор киһи буолар.

Өй-санаа туруга суоҕуттан быстах быһыыга түбэһэн өлүү-сүтүү билигин Россия эдэр дьонугар олус элбээтэ. Сыыһа-халты туттуна, аһара бара сылдьар эдэрдэр элбээһиннэриттэн массыына абаарыйалара олус элбээтилэр. Ол курдук туруга суох, киһиргэс, туох эмэ саҥаны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, айыыны оҥоро охсор санаалаах эдэр киһи хайаан да аһара түргэнник айаннаатаҕына, арыгы истэҕинэ уонна суол быраабылаларын тутуспатаҕына эрэ сатанар. Тоҕо диэтэххэ, дьон бары тутуһар, толорор быраабылаларын тутуһуу, бу «оһуобай», дьон оҥорботторун, билбэттэрин, айыы үчүгэй, айыыны оҥор диэн үөрэтиллэр эдэр киһи өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэт буолан хаалыытыттан, тугу эмэ уратыны, урут суоҕу оҥоро сатыыллара элбиир. Билигин айыы үөрэҕин оҕолору үөрэтиигэ олус улахан сыыһатын ити быһаарыыттан булан ыламмыт төрөппүттэргэ тириэрдэ сатыыбыт.

Киһи быһыытын тутуспат эдэрдэр бастарын онно-манна кыараҕас дьөлөҕөскө уган кыбыталлара элбээтэ. Биир эр бэрдэ бөх кутар тимир иһит айаҕар баһын уган кыбытан баран иһит үрдүн алдьатан моойторук курдук кэтэ сылдьан киһиргээн, онтун дьоҥҥо көрдөрө сатаата. Бу кэтэн кэтиспит тимирин аналлаах быыһааччылар эрэ кэлэн тимири быһар кыптыыйынан кырыйан нэһиилэ туурбуттара. Киһибит бу сылдьан туох эрэ үчүгэйи оҥорбут курдук туттунара, уратыны, саҥаны айыыны оҥорбутунан дьону саататара, өйө-санаата өссө да сайда илигин, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбатын биллэрэр.

Бэйэтин аһара үрдүктүк, күүстээхтик, үчүгэйбин диэн сананар киһи, ити санаатыгар баһыттаран кыаҕын билиммэт буолуута аһара барыан сөп. Суоппардар айаннаан иһэн тулуурдара тиийбэккэ эбэтэр кыахтарын билиммэккэ утуйа охсон хааланнар суолтан туораан эбэтэр утары массыына суолугар тахсан биэриилэриттэн улахан абаарыйалар тахсаллар. 

Киһи оҥорор бары быһыыларыгар хаһан баҕарар бэйэтин кыаҕын билинэн оҥорорун Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ ирдиир. Ханнык да; кыра да, улахан да дьыалаҕа эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыы уонна бэрээдэги тутуһуу суох буолуутуттан араас абаарыйалар, сыыһа-халты туттунуулар элбииллэр.
  
Олохсуйбут бэрээдэги тутуһуу диэн киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан салаллан киһи оҥорбот быһыыларын оҥорботун бары билэр курдукпут. Бэрээдэктээх киһи диэн ханнык баҕарар оҥорор быһыытын урут дьон оҥороллорун курдук оҥорор киһи буолар. Ол аата киһилии быһыылаах киһи диэн бэрээдэги тутуһар, буруйу-сэмэни оҥорбот, көрсүө, сэмэй, тугу оҥорорун барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор киһи буолар эбит.

Ити курдук бэрээдэктээх киһи диэни быһаарбыппыт кэнниттэн бэрээдэгэ суох, куһаҕан быһыылаах оҕо, киһи туһунан быһаарыы судургу буолар. Ол курдук бэрээдэги тутуспат киһи диэн киһи быһыытын тутуспат киһи буолара арыллан тахсар.

Киһи оҥорбот быһыыларын оҥоруу диэн олохсуйбут бэрээдэги кэһии, тугу эрэ атыннык эбэтэр туох эмэ уратыны, саҥаны айыыны оҥоруу буолар. Дьон бары бэргэһэлэрин көнөтүк, иннэ иннигэр түбэһэр гына кэтэр буоллахтарына, бэргэһэни тиэрэ кэтэр киһи айыыны оҥорор, ол иһин бэрээдэги тутуспат киһитэ быһаарыллар. Ханнык эмэ быһыыны дьон оҥороруттан атыннык, уратытык оҥоруу, урут дьон билбэттэрин эбэтэр оҥорботторун оҥоруу, ол аата саҥаны айыыны оҥоруу буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн киһилии быһыылары оҥорорго үөрэнэн, олору үгэс оҥостунан, иҥэринэн, киһи буолууну ситиһэн баран, саҥаны айыыны оҥороро ордук табыллыан, туһата улаатыан сөп.
 
Сахалар «Айыыны оҥорума» диэн оҕону үөрэтэр үөрэхтэрин кистэлэҥэ итинник арыллар. Бу үөрэҕи халбаҥнаабакка тутуһар буолуу эрэ эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруктаахтык сайдыытыгар тириэрдэн, бэрээдэги тутуһар буолууну үөскэтэр кыахтаах.

Билигин дьон өйө-санаата сайдан билбэт, оҥорбот быһыылара диэн отой аҕыйах. Бары быһыылары барыларын кэриэтэ оҥорон көрөн, төһөтө эмэ боруобалаан үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу арааран билэн тураллар. Ол иһин дьон оҥорбот быһыыларын, айыыны оҥоруу үгүс өттө куһаҕан быһыы буолан тахсара быһаарыллар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ айыы диэн үчүгэй, айыыны элбэхтик оҥор диэн үөрэтии олус улахан сыыһа. Маннык этэр дьону төрөппүттэр тутан сууттуохтарын сөп. Ол курдук баар-суох биир оҕолорун өйүн-санаатын буккуйан, сыыһа үөрэтэн, бэрээдэги тутуспат, куһаҕан быһыылаах буолууга тириэрдэр дьону булан сууттуохха, оҕолору үөрэтииттэн туоратыахха сөп буолла.

Оҕону атын киһинэн үөрэтэри сахалар былыргы кэмнэргэ сөбүлээбэттэр этэ. «Тарбахтаахха да таарыттарбакка, хара харахтаахха көрдөрбөккө» эрэ оҕолорун улаатыннарар, ол аата бэйэлэрин эрэ үтүгүннэрэн, өйдөрүгэр-санааларыгар иитэр этилэр. Саҥа улаатан, өйдөнөн иһэр оҕо улахан киһи биир этиитин, биир тылын умнубакка өйдөөн хаалар уонна өйө-санаата соннук уларыйар кыахтааҕын кут-сүр үөрэҕэ быһаарарын урукку кэмнэргэ билэр, тутуһар этилэр. 

Онон атын дьон оҕолорун үөрэтээччилэр саҥарар тылларыгар, туттар быһыыларыгар олус сэрэхтээх, бэйэлэрэ бэрээдэктээх буолууларын төрөппүттэр ирдииллэрэ көрдөнөр. Билигин эдэрдэр бэрээдэги кэһэллэрэ элбээһинэ кинилэри кыра эрдэхтэринэ иитии сыыһа хайысханан, айыы үчүгэй диэн этиини тутуһан барбытын туоһута буолар. 

Кыра эрдэҕинэ сыыһа хайысханан иитиллэн хайы-сах улаатан хаалбыт оҕону хааччах, хаайыы, эбии үөрэтии көмөтүнэн куһаҕаны оҥорорун аҕыйата сатыырбыт хойутуур, көнөрө уустугуран хаалар. Ол курдук ийэ кута иитиллэр кэмин аһаран кэбистэххэ, куһаҕаннык иитиллэн хаалбыт оҕону көннөрөн үөрэтии үчүгэй үгэстэри хатылаан иҥэриннэҕинэ эрэ, кыалларын таба өйдүөхпүт этэ. Иитээччи көннөрү этиитин өйүнэн-санаатынан кыайан ылыммат оҕону хааччахха хаайыы көмөтүнэн үөрэҕи ылыннара сатааһын элбэхтик туттуллар. Аналлаах сабыылаах оскуолалар эмиэ бааллар.

Онон бэрээдэги тутуһарга үөрэнии ханнык эрэ ыгааһыннаах, хаайыылаах буоллаҕына табыллар уонна оҕо кыра эрдэҕинэ ханнык да эрэйэ суох ситиһиллэр, арай кэмин эрэ аһарыамыахха наада. Үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит оҕо улааттаҕына өйүнэн-санаатынан салаллан бэрээдэк көрдөбүллэрин тулуйа, толоро үөрэнэрэ ханнык да уустуга суох ситиһиллэр. Ол аата өй-санаа эмиэ тулуурдаах буоллаҕына эрэ бэрээдэги тутуһуу табылларын аныгы үөрэхтээх дьон билиэхпитин сөп этэ.

Өй-санаа аһара барбакка бэрээдэги тутуһарыгар Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ туһалыыр. Ол курдук бэрээдэги тутуспат, кэһэр киһи хайаан да кэһэйэрэ, онтон улахаҥҥа түбэстэҕинэ хаайыыга барара эппиэтинэс хайаан да кэлэрин, аһара барар өй-санаа хааччахтанарын биллэрэр.

ЭППИЭТИНЭС

Бу кэмҥэ сахалар икки омук тылын, үөрэҕин баһылааммыт өйбүт-санаабыт туруга суох буолуута үөскээн сылдьарын нууччалыы «обязанность» уонна «ответственность» диэн тыллары эбээһинэс уонна эппиэтинэс диэн саҥаран, биирдэ эмэ туттуллар курдук уларытан, туһана сылдьарбытыттан, бу тыллар дьиҥнээх суолталарын таба өйдөөн олохпутугар, хас биирдии оҥорор быһыыбытыгар туһаммаппыт. Ол аата бу тыллар суолталара олус дириҥин, киһи хайаан да оҥоруохтаах быһыыларын уонна бары быһыыларыттан туох содул үөскүүрүн быһаарарын, ханнык эрэ эппиэт, хардары хамсааһын бу быһыыттан хайаан да кэлэрин биллэрэрин  аахайбакка сылдьабыт.
 
Сахаларга киһи оҥорор быһыыларыгар олус улахан суолтаны биэрэн, үчүгэйдик ырытан, толкуйдаан баран оҥороругар быһыы диэн тылбыт бэйэтэ этэ, көрдөрө сатыырын таба туһанарбытын дорҕооннор дьайыыларын ситэ сыаналаабаппытыттан быраҕан сылдьабыт. Ол курдук быс диэн тугу эрэ быһары биллэрэр тылга «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиититтэн быһыы үөскүүрэ, бу тыл олус кутталлаахха уларыйарын, тугу эмэ оҥоруох инниттэн сэрэниэххэ, туох содул үөскүүрүн таба быһаарыахха наадатын биллэрэрин уонна «ыы» диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ, өссө куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөбүн илэ көрдөрөрүн таба көрө, сыаналыы, туһана иликпит.

Оҕо өйө-санаата сайдыыта, оҥорор быһыыларын үчүгэйдик ырытан, толкуйдаан, туох содул бу быһыыттан үөскүүрүн быһааран баран оҥорорго үөрэнэрэ киһи быһыылаах буолбутун биллэрэр. Киһи хас биирдии оҥорор быһыытын ити курдук ырытара, субу оҥорор быһыытыгар эппиэттиир, эппиэтинэһи сүгэр кыахтанара өйө-санаата сайдыытынан быһаарыллар. Ол курдук ып-ыраас муостаҕа тугу эрэ тоҕон, ыһан баран хомуйбакка баран хаалар оҕо эппиэтинэһэ суох, оҥорор быһыытыгар кыһаммат буола улаатыан сөп. Бадарааннаах бачыыҥканан ыраас муостаҕа ким да сылдьыбат буоллаҕына, кирдээх муостанан ханнык баҕарар саппыкынан сылдьыахха сөбө, эппиэтинэстээх буолуу олох сайдан иһэриттэн уларыйан, сайдыы, тупсуу эбиллэн истэҕинэ, көрдөбүлэ кытаатан иһэрин биллэрэр.
Оҥорбут быһыыттан туох содул үөскээн тахсарын быһаарбакка, толкуйдуу сатаабакка эрэ оҥоро охсор киһи сахалыы быстах быһыылаах диэн ааттанар. Быстах быһыы куһаҕан быһыыга кубулуйара олус элбэҕин таҥара үөрэҕэ дьоҥҥо биллэрэр.

Оҥоруллубут буруй, куһаҕан быһыы иһин эппиэтинэс олус уһаабакка эрэ кэлэрэ ордук. Кыра оҕо оҥорор куһаҕан быһыыта хайаан да тохтотуллан, үчүгэй быһыыга аралдьытыллан иһэрэ ордук. Ол курдук оҕо куһаҕан быһыыны, буруйу элбэхтик оҥоро үөрэннэҕинэ, ол быһыыта үгэс буолан иҥнэҕинэ, куһаҕан быһыылаах киһиэхэ кубулуйара сотору кэлиэн сөп.
 
«Буруйу боруостааһын» диэн оҥоруллубут куһаҕан быһыы иһин толору эппиэттээһин аата. Бу куһаҕан быһыыга тэҥнээх үчүгэй быһыыны оҥоруу эбэтэр онно тэҥнээх ыарыыны, куһаҕаны тулуйуу буруй, куһаҕан быһыы боруостанарын үөскэтэрин тэҥэ тулуурдаах буолууга эмиэ үөрэтэр.
 
Өй-санаа кыайан хааттарбатынан, тутуллубатынан, ыарыыны билбэтинэн оҥоруллубут куһаҕан быһыы иһин ханнык да накаастабылы, эппиэти сүгэр кыаҕа суох. Арай эт-сиин айылҕа биллэр эттигэ буоларынан оҥоруллубут быһыы иһин эппиэтинэһи барытын бэйэтэ сүгэригэр тиийэр.

Эти-сиини накаастаан ыарыыны биллэрии, аны итинник куһаҕан быһыы оҥоруллубатыгар умнуллубат олук уурар. Буруй, оҥоруллубут куһаҕан быһыы иһин эппиэтинэһи эт-сиин эрэ сүгэрэ ыарыыны билэриттэн ордук туһалаах. Былыргылар эккэ-сииҥҥэ сөптөөх ыарыыны оҥороннор оҥоруллубут буруйу суох оҥоро сатыыллара олус тиийимтиэ ньыма буоларын биһиги дакаастыы сатыыбыт. Ол былыргы кэмнэргэ оҥоруллубут буруйу боруостааһын маннык көрүҥнэрдээх этэ:

1.	Таһыйыы. Эккэ-сииҥҥэ ыарыыны үөскэтэн куһаҕан быһыыны оҥорбуту биллэрии.

2.	Хаайыы. Киһиэхэ буруйу билиниини, кэмсиниини өйүгэр-санаатыгар үөскэтэр.

Былыргы кэмнэргэ эккэ-сииҥҥэ ыарыыны биллэрэн өйү-санааны көннөрүүнү бары киэҥник туһанар этилэр. Билигин олох сайдан, дьон өйө-санаата тубуста диэн сайдыыны ситиспит дойдуларга сыыһа санааҕа киирбиттэриттэн аҥардастыы хаайыы, кэмсиниини үөскэтии өттүгэр халыйан хаалыы буолла.
 
Кэмсинии диэн өй-санаа, буруйу, куһаҕан быһыыны оҥоруу иһин эппиэти сүгүүтэ, эрэйдэниитэ буолар. Киһиэхэ кэмсинэр санаа үөскүүрүгэр бу оҥоруллубут быһыы куһаҕан быһыы диэн эрдэттэн билэрэ, оннук үгэс баара эбэтэр өйүн-санаатын уларытан саҥа үгэстэри үөскэтинэрэ туһалыыр. Ол иһин кэмсиниини үөскэтии уһун кэми ылар.

Киһи бары оҥорбут быһыытыгар, саҥарбыт саҥатыгар толору эппиэтинэһи сүгүөхтээх. Билигин кыра оҕолору үөрэтиибит сымнааһыныттан эппиэтинэс диэни бары умнан сылдьаллар. Ол да буоллар эппиэтинэс диэн Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. Олох уһун, киһи оҥорбут быһыытыгар эппиэтинэс хаһан баҕарар тиийэн кэлиэн сөп. Былыргылар олох ыара, ыарахана диэн этиилэрэ, оҥорбут быһыыга эппиэттээһин диэн ааттанар. Эппиэттиир хаһан баҕарар ыарахан эрээри, уталыппакка тиийэн кэлэринэн уратылаах. Эппиэтинэстэн ханна да куоппаккын.

Сэбиэскэй былаас саҕана саҥа дэриэбинэлэри олохтооһуҥҥа эппиэтинэһэ суох сыһыаннаһыыларыттан, билигин кэлэн ууга барар дэриэбинэлэри өрүһүйэртэн соло булбаппыт, киэҥ айдааны тардабыт, ночоокко түһэбит, олохсуйан, улаатан хаалбыт дэриэбинэлэри син-биир көһөрөргө тиийэбит. Ол аата урукку, алаастарынан олорууну уларытан, сэбиэскэй былаас саҥаны айыыны оҥорон элбэх дэриэбинэлэри уу ылар сиригэр үөскэппитин эппиэтинэһэ билигин, төһө эмэ хойутаан тиийэн кэллэр даҕаны, коммунистар үрдүлэриттэн түспэт.

Төрөппүт оҕотун өйө-санаата таба суолунан, киһи буолууну ситиһиигэ туһуланан сайдарыгар эппиэтинэһэ олус улахан. Оҕолорун кыра эрдэҕинэ аһара атаахтатан, маанылаан, оонньуур оҕо оҥостубут төрөппүттэр, эппиэтинэһэ суох сыһыаннаспыттарын оҕолоро улааппытын эбэтэр сыыһа-халты туттунан тугу эмэ куһаҕаны, буруйу оҥорбутун кэнниттэн биирдэ билэллэрэ хомолтолорун улаатыннарыан сөп. Итини тэҥэ кырдьар, көмө көрдүүр саастарыгар тиийиилэригэр оҕолоро быраҕан, умнан кэбиспиттэриттэн санааҕа ыллараллара кэлиэн сөп.  

ЭППИЭТИНЭСТЭЭХ БУОЛУУ

Киһи тугу эмэ саныыр. Баһын иһэ араас санааларынан туолар. Ырааҕы эбэтэр чугаһы, буолары-буолбаты да санаан ылыталыан сөп. Кини баҕа санаатыгар туох баҕара санаабыта барыта халлаантан түһэн кэлэр курдук эмиэ саныан сөп. Киһи баҕа санаата маннык икки аҥы арахсыытын сахалар былыр үйэҕэ арааран билэннэр, хаһан да туолбат баҕа санаа буоллаҕына - ыра санаа уонна киһи толоруон сөптөөх баҕа санаата буоллаҕына - баҕа санаа диэн тус-туспа арааран ааттаабыттар.

Бэйэ кыаҕын иһинэн толоруллуон сөптөөх баҕа санаалардаах киһи киһилии быһыылары оҥорор кыаҕа улаатар. Ол аата хаһан эмэ тугу эрэ туһалааҕы оҥорорун дуу эбэтэр сибилигин кыаллар дьыаланы дуу санааһын киһи санаабыта туоларын үөскэтэн дьоллоох буоларын ситиһиигэ тириэрдэр. Баҕа санаа туолуута киһиэхэ дьолу үөскэтэр.

Киһи бу санаабыт санаатын олоххо киллэриэр диэри төһө эмэ бириэмэ уонна тугу эмэ эбии оҥоруохха наадата, субу санаабытын өр кэмҥэ умнубакка саныы сылдьарын үөскэтэр. Ол курдук биир санааны куруук саныы сырыттахха, умнуллубат буолууга, үгэскэ кубулуйан ийэ кукка уларыйан ууруллар.
 
Киһи санаабыт санаатын дьоҥҥо биллэрэр кыаҕа элбэх. Олортон саамай түргэннэрэ тылынан этэн биллэрии буолар.
 
«Этэн баран эҕирийиэх иннинэ» диэн туох эрэ олус түргэнник оҥоруллары быһаарар этии баар. Ол аата киһи тылынан этээт даҕаны, ол эппитин сонно толорорун биллэрэр. «Санаабыта таһыгар» диэн эттэхтэринэ, араас киирэн ааһар санааларын тылынан этэ, кэпсии сылдьар киһи буолуон сөп.
 
Эппиэтинэстээх буолуу эппит тылы толорууттан саҕаланар киһи биир үтүө, туһалаах хаачыстыбата буолар. Киһи мээнэ тылынан ыһыахтанара сиэрэ суох быһыы, атыттар итэҕэйбэт буолан хаалыыларын үөскэтиэн сөп. Эппит тылга туох эмэ эрэннэриилээх, толоруллуохтаах баар буоллаҕына, хайаан да толоруллара киһилии киһиттэн ирдэнэр. «Оҥоруом диэтим даҕаны, хайаан да оҥоруом»,- диэн этинии эппиэтинэстээх буолууну биллэрэр. 

Эппит тылы толорууну биллэрэр «Көрсүө тыл бэлиэ» диэн этии көрсүө, сэмэй майгылаах киһи эппит тылын толорууга ордук турунуулааҕын, дьулуурдааҕын быһаарар. Эппит тылы эбэтэр эрэннэрбити толоруу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр тутаах көрдөбүл уонна сахалыы «Тылга туруу» диэн ааттанар.
 
«Эрэннэриллибити үс сыл күүтэллэр» диэн сахаларга быһаарыы баар. Тугу эмэ эрэннэрбит буоллахха, үс сыл кэтэһиэххэ сөбүн, бу этии быһаарарын тэҥэ, үс сылтан ордук кэтэһэр туһата суоҕун эмиэ өйдөтөр. Бу этии үтүө санаа куһаҕаҥҥа уларыйар кэмин быһаарара ордук чуолкай. Үс сыл кэнниттэн эрэннэриллибит туолбатаҕына, киһиэхэ үөскүүр хом санаа улаатан куһаҕан санааҕа кубулуйар кэмин биллэрэр. Ол аата эрэннэриллибит үс сыл устата туолбатаҕына иэстэбил саҕаланара сөп.

«Эрэннэрбити толорортон ордук эрэйдээх суох» диэн этии кыах тиийбэтинэн эрэннэрэн кэбиһии толоруута кэллэҕинэ ордук улахан эрэйдээҕин этэринэн, аһара элбэҕи эрэннэрэн кэбиһии табыллыбатын быһаарар. Быыбарга кыттааччылар атыттарын тугунан эмэ баһыйаары, ордук курдук көстөөрү арааһы барытын эрэннэрэн баран толорботторо быыбар суолтатын намтатар.

«Кэһиллибэт кэс тыл» диэн хас биирдии киһи сирдээҕи олоҕор хайаан да толоруохтаах дьыалаларын санатарын таһынан этиллибит тыл андаҕарга кубулуйарын быһаарар. Ылыммыт сыалы толорууга киһи: «Эппит тыл биир, санаабыт санаа төлөрүйбэт»,- диэн этиннэҕинэ санаата күүһүрэн, дьулуура эбиллиититтэн сыалын ситиһэр кыаҕа улаатар.

Киһи оҥорор туох баар быһыыта барыта «Саҥарыан иннинэ санаан көр» диэн өс хоһоонунан толору бэриллэр. Аан маҥнай искэр саныыгын, онтон саҥаран, ол санааҕын этэн дьоҥҥо биллэрэҕин. Санааҕын эттэххинэ биирдэ эрэ ханнык санаа, үчүгэй дуу эбэтэр куһаҕан дуу буолара дьоҥҥо биирдэ биллэр кыахтанар. 

«Үтүө ат биир кымньыылаах, үчүгэй киһи биир тыллаах» диэн эрэннэрбити, эппит тылы хайаан да толоруу үтүө, үчүгэй майгы буоларын өс хоһооно этэр.

Киһини өйө-санаата баһылаан салайарынан ханнык баҕарар оҥороору оҥостор быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын эрдэттэн быһааран баран оҥорор буолуута эппиэтинэстээх буолууну үөскэтэр. Ол аата киһи тугу оҥорбутугар барытыгар бэйэтэ эппиэттиирин быһаарар.
  
Элбэх дьоҥҥо сыыһаны, сымыйаны этэн, былыргыттан куһаҕана элбэх айыы диэн тылы үчүгэй эрэ оҥороору кыһанар дьон этэр тылларыгар эппиэтинэһэ суох сыһыаннаһаллар, сахалыы өй-санаа төрүттэрэ иҥмит тылларбытын уларыта сатааһын олус улахан сыыһа. Сахалыы өй-санаа төрүттэрин уларыта сатааһыҥҥа эппиэтэ бэрт сотору кэлэн иһэр. Эдэрдэр буруйу оҥоруулара, бэйэлэригэр тиийиниилэрэ бу кэмҥэ элбээһинэ «айыы үчүгэй, айыы буолуҥ» диэн үөрэхтэн, ыҥырыыттан улаатарын биһиги дакаастаан бар дьоммутугар тириэрдэбит. 
Ханнык баҕарар оҥоруллубут дьыалаҕа киһи бэйэтэ эппиттиир кыахтаах буолара ордук. Саха тылын, өйүн-санаатын уларыта сатыыр дьон, саҥаны, буолар-буолбаты эккирэтэ сатыылларыттан этэр тылларыгар, оҥорор быһыыларыгар эппиэтинэһэ суох сыһыаннаһаллар.
Бэйэ оҥорбут быһыыларыгар, дьыалаларыгар эппиэтинэстээх буолуу, хайаан да эти-сиини таарыйарынан, Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр олус туһалаах үөрэх буолар.

КӨҤҮЛ

Киһи баҕа санаата куруук хааттара сылдьар курдук, өй-санаа сүр диэн туттунар күүһүнэн хам тутуллан киһи быһыытын аһара барбатаҕына, аһара туттубатаҕына эрэ олох табыллар. Киһиэхэ көҥүл, босхо барыан, туохтан да тутулуга суох буолуон баҕара саныыра иһигэр куруук баар. Бу баҕа санаата биирдэ эмэтэ да буоллар таһыгар тахсыан баҕата киирэн кэлиэн эмиэ сөп. Ол эрээри киһиэхэ көҥүл баран хаалыы кыаллыбата элбэх.
 
Көҥүл диэн дьоҥҥо баар дуо? 

Бу иннэ-кэннэ ситэ биллибэт курдук дьон бары кэриэтэ истэригэр баҕара саныыр боппуруостарын сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ «Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат» диэн ханна да халбаҥнаппат гына чуолкайдык быһааран, көҥүл диэни суох оҥорон кэбиһэр.
 
Оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан истэҕинэ көҥүлгэ наадыйар, талбытынан, олус түргэнник улаатар баҕа санаатын хоту сылдьыан баҕарара элбээн биэрэр. Кини санаатыгар улахан дьон көҥүллэрэ; табаахтыыллара, арыгы иһэллэрэ, ханна баҕарар сылдьаллара быдан элбэх, ол иһин ону ситиһэ охсоору, тугу барытын, билэрин-билбэтин, саҥаттан-саҥа айыыны оҥороору ыксыыр, улаата охсоору тиэтэйэр.

Оҕо улаатан иһэн көҥүлэ элбиэн, сылдьар сирэ кэҥиэн баҕарар, ол аата көҥүл иһин охсуһар, ону-маны ситиһэ сатыыр. Төрөппүт оҕото оҥорор быһыытын хааччахтаан, «көҥүлүнэн ыыппакка» тугу барытын киһи курдук оҥорор буоларга, киһилии быһыыланарга үөрэттэҕинэ эрэ, оҕото киһи быһыылаах буола улаатарын өйдөөн кыра эрдэҕиттэн иитиинэн-үөрэтиинэн дьарыктаныа этэ.

Оҕо билиитэ-көрүүтэ тиийбэтиттэн, сатаан оҥорорго ситэ үөрэнэ илигиттэн, уопута суоҕуттан көҥүлүнэн бардаҕына сыыһа-халты, аһара туттунара элбиириттэн ону-маны саҥаны айара, айыыны, киһи билбэтин оҥороро олус сэрэхтээх, куһаҕаҥҥа кубулуйара үксээн хааларыттан сахалар үөрэхтэрэ оҕону харыстаан, кыра эрдэҕинэ «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэр. Төрөппүттэр оҕо тугу оҥорорун куруук кэтээн көрөн, көннөрөн, үчүгэйи оҥоруу диэки хайысхалаан биэрэн иһэллэрэ хаһан баҕарар наадатын бары билэннэр олохторугар туһаныахтара этэ.
 
Онон оҕо өйө-санаата сайдан истэҕинэ көҥүлгэ, талбытынан сылдьыыга, туох өйүгэр көтөн түспүтүн, үчүгэйин, куһаҕанын араара барбакка, барытын оҥорууга наадыйар, дьулуһар, баҕара саныыр, ону иитии-үөрэтии күүһүнэн өйө-санаата аһара барарын хааччахтаан киһи быһыытын, сиэри тутуһарга, үчүгэйи уонна куһаҕаны араарарга, бэрээдэктээх буолууга төрөппүттэрэ үөрэттэхтэринэ эрэ оҕолоро киһи быһыылаах буола улаатан олоҕун киһи быһыылаахтык олороро кыаллыан сөп.

Олох былыргы кэмнэргэ кыыл курдук өйдөөх-санаалаах киһи тыа быыһыгар соҕотоҕун сылдьар эрдэҕинэ олоҕун таһыма намыһах, талбытынан, баҕатын хоту сылдьар курдук сананар эбит. Оччотооҕу кэмҥэ киһиэхэ көҥүлэ, бэйэтин санаатын атын хааччаҕа суох толороро быдан элбэх эбит.
 
Кэлин сайдыы кэлэн олох тупсан дьон дьиэҕэ-уокка, куораттарга мунньустан бииргэ олорор кэмнэрэ кэлиитигэр араас көрдөбүллэр, ыйаахтар, сиэрдэр-туомнар, сокуоннар, быраабылалар үөскээннэр олоххо киирэн туттуллан барбыттара. Бу кэмнэртэн саҕалаан киһи көҥүлүнэн барара хааччахтанан, элбэх эбии көрдөбүллэри толоро сылдьара хайаан да ирдэнэр буолбуттара.

Олох сайдан өй-санаа эбиллэн истэҕинэ киһи көҥүл сылдьара сарбыллан, аҕыйаан, араас хааччахтар, сокуоннар эбиллэн иһэллэр. Тимир көлө, массыына элбиэҕиттэн ыла суол быраабылалара эбии киирэннэр киһи тулатын көрүммэккэ, бары быраабылалары тутуспакка эрэ кыайан көнөтүк да хаампат буола хааттарда.
 
Тыа сиригэр, аҕыйах киһилээх алааска олоро үөрэммит дьон элбэх киһилээх куоракка олоро киириилэрэ сайдыыны ситиһии буоларынан, өйгө-санааҕа эбиискэ көрдөбүллэр эбиллэн биэриилэригэр тириэрдэр. Ол аата элбэх дьонноох сиргэ сылдьыы киһи киһилии быһыыта элбииригэр, тулуура улаатарыгар, бэрээдэги, сокуоннары тутуһара кытаатарыгар тириэрдэр.
 
Билигин Европа дойдулара Россия туристара сылдьалларын ыарырҕатар буоллулар диэн И.Гаврильев «Кыым» хаһыакка суруйар. Маннык быһыы үөскээһинэ барыта биһиги дьоммут сынньаммыттарын, аһаабыттарын кэннэ көҥүлүнэн барыылара таһынан таһымныырын кытта сибээстээх эбит.
 
«Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар этиилэрин билэрэ эбитэ буоллар И.Гаврильев көрсүө, сэмэй дьон баһыйар элбэх буоллахтарына эрэ омукпут ахсаана элбээн, эбиллэр кыахтаныа этэ диэни билиэ этэ. Ол курдук көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон оҕолоро, сиэннэрэ көрсүө, сэмэй, үлэһит буола улаатаннар, бу аймахтар ахсааннара элбиирин ситиһэллэрин сахалар былыр-былыргыттан билэллэр. Айыыны, киһи билбэтин элбэхтик оҥорор дьон оҕолоро өссө элбэх айыыны оҥороллоруттан сыыһа-халты туттунуулара, аһара барыылара үксээн эдэр олохторун ситэри олорбокко анараа дойдуга аттаналлара элбээн хааларын билиҥҥи суруйуулартан билэ-көрө олоробут. 

Онон көҥүл, көҥүлүнэн сылдьыы диэн өйдөбүл кыылларга, сүөһүлэргэ эрэ баар. Киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан көҥүлэ бары өттүнэн хааччахтаннаҕына эрэ табыллар. Киһиэхэ көҥүл диэн суох. Саха киһитэ олоҕун устата сиэр араас көрдөбүллэрин, бары быраабылалары, сокуоннары барыларын билэн, үөрэтэн ханна сылдьарын тухары кытаанахтык тутуһа сылдьара ирдэнэр. Итини тэҥэ, олох сайдан истэҕин аайы киһи көҥүлэ аҕыйаан, араас хааччахтар эмиэ элбээн истэхтэринэ эрэ табыллар. Ол курдук арыыйда көҥүллүк, талбытынан соҕус сылдьыан баҕарар киһи ыраах тыаҕа, ойуурга сылдьара ордук буолуон сөп. 

Элбэх дьон олорор, сайдыы кэлбит сирдэригэр киһи быһыылаахтык сылдьыы, бэрээдэги, сокуоннары тутуһуу олоҕу олорууга хаһан баҕарар ирдэнэр. Киһилии киһи олоҕо сиэр хааччахтарын иһигэр сайдар. Сиэри кэһии, тутуспат буолуу, сиэр кыйыатын көҥү түһэн алдьатыы көҥүлүнэн барыыны үөскэтэн киһи быһыыта суох буолуутугар тириэрдэрин умнубатахпытына табыллыа этэ.
 
Киһи быһыылаах буолуу, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууну оҕо улаатан иһэн хайаан да ситиһэр туһааннаах көрдөбүлэ буолар.
 
«Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар этиилэрэ көҥүлү быһаарыыга, олоххо таба туһаныыга эмиэ сөп түбэһэр:

1. Куһаҕан быһыылары оҥорууга, айыыга көҥүл бэриллибэт, хааччахтанар.

2. Киһиэхэ үчүгэй быһыылары төһө баҕарар элбэҕи оҥорууга көҥүл бэриллэр.

Куһаҕан быһыылары оҥорууга, айыыга көҥүл бэриллибэтэ сир үрдүгэр куһаҕан быһыылар аҕыйыылларыгар тириэрдэр соҕотох суол буолар. Дьон куһаҕаны айан, хара айыыны оҥорон кэбиһэллэрэ аҕыйаатаҕына эрэ үчүгэй быһыылар элбиир кыахтаналларын таба өйдүөхпүт этэ. 
Көҥүл бу курдук икки өрүттээхтик туттулларын сахалар айыы диэн тыллара икки өрүттээҕэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны айыыга холбуу туттуллара быһаарар. Ол иһин айыы үчүгэй, үрүҥ, эбэтэр куһаҕан, хара диэн араарыллан, быһаарыллан этиллэрэ хайаан да толоруллуохтаах өй-санаа көрдөбүлүгэр киирсэр.

Онон олох сайдан истэҕинэ дьоҥҥо көҥүл диэн аҕыйаан иһэр уонна сахалыы сиэр диэн кыйыа иһигэр эрэ көҥүллэнэр, итини тэҥэ, өй-санаа тутулуктарын быһаарар айыы диэн тылбытын харыстыырбыт, уларыта сатаабаппыт биһигиттэн ирдэнэр.

КӨҤҮЛҮНЭН БАРЫЫ

Уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕэр «Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат» диэн киэҥник биллэр этии баар. Бу этии дириҥ суолтатын билинии уонна олоххо хайаан да тутуһуу эдэрдэр киһилии быһыылаах буола иитиллэн, улаатан, бэрээдэктэрэ тупсан омук сайдарыгар, ахсаана эбиллэригэр тириэрдэллэрин таба өйдөөн туһаныахпыт этэ.

Бу этии сахалар өй-санаа үөрэҕин былыр-былыргыттан дириҥник үөрэппиттэрин, баһылаабыттарын биллэрэр. Ол курдук өй-санаа көҥүлүнэн баран сайыннаҕына Үөһээ дойдуга тардыһар күүһүттэн, тугу оҥороругар барытыгар аһара барар кыахтанарыттан этин-сиинин хаалларар, быраҕар кэмҥэ тиийэн хааларыттан, бу этии дьону сэрэтэр, харыстыыр аналлаах.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн аан бастаан куһаҕан диэн тугун чуолкайдык арааран биллэҕинэ, олору оҥорбот буоларыгар үгэс үөскээн олохсуйар. Тура сатыырыттан дөлбү түһэн «айыкка» буоллаҕына оҕо сэрэнэрэ эбиллэр, тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарыттаҕына, итии тэриллэртэн ордук сэрэхтээх буолара күүһүрэр. 

Оҕо кыра, өйө-санаата ситэ сайда илигинэ үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбакка, бу кэмҥэ хайата ордук бэйэтигэр туһалааҕын оҥорон иһэр кыахтаах. Төрөппүттэр көрө-истэ сылдьан кыра оҕолоро куһаҕаны оҥорон истэҕинэ тохтотон, атыҥҥа, үчүгэйи оҥорууга арылдьытан иһэллэрэ наада. Ол курдук оройугар буору кутар уолу хайа баҕарар төрөппүт тохтотор, «Бу куһаҕан, маннык оҥорума», - диир. Оҕото буору оройго кутар кырдьык куһаҕан эбит диэн билэр буолар, ол иһин аны ити куһаҕан айыыны оҥорбот кыахтанар.

Куһаҕан диэн тугун оҕо билэр буолуута куһаҕаны оҥорорун аҕыйатар, суох оҥорор. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо билэр, оҥорбот буоллаҕына, үчүгэйи оҥорор кыаҕа элбиирин быһаарар.

Көҥүлүнэн барыы диэн оҕо тугу санаабытын, тугу баҕарбытын барытын оҥорон иһэрин аата. Төрөппүт оҕотун ситэ көрбөккө-истибэккэ куһаҕан быһыылары оҥорорун тохтоппокко, соннук оҥорон иһэрэ эбиллэн, үгэскэ кубулуйан хааллаҕына, куһаҕан майгылаах, быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанара кэлин улааппытын кэннэ биллэн улаханнык хомотуон сөп.

Оҕо өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ, ол аата ийэ кута иитиллэр кэмигэр өйүгэр-санаатыгар үгэстэр олус түргэнник үөскээн ууруллан, иҥэн иһэллэр. Бу үөскээбит үгэстэр киһини үйэтин тухары улаханнык уларыйбакка эрэ салайа сылдьаллар. Ол курдук кыра эрдэҕинэ көҥүлүнэн бара үөрэммитэ үгэс буолан иҥнэҕинэ, куруук көҥүлүнэн барар майгыланан хаалара арыгы истэҕинэ биллэн кэлэн сыыһа-халты туттунарын үксэтэн олоҕор уустуктары үөскэтэрэ элбииригэр тириэрдиэн сөп.
  
Улахан, бэйэтин өйө-санаата сиппит киһи көҥүлүнэн барыыта уонна кыра оҕону иитиигэ көҥүлүнэн ыытыы улахан уратылаахтарын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар.

Улахан киһи өйө-санаата оҕо өйүттэн биллэр уратытынан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ үөрэммитэ уонна ону олоҕор туһанар кыахтааҕа, куһаҕан быһыылары арааран билэриттэн олору оҥорбото буолар. Улахан киһи олоҕор, атын дьону кытта сыһыаныгар хаһан баҕарар тохтотунар, туормастанар күүһүн туһанарыттан сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр.
 
Оҕо өйүгэр-санаатыгар үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ билэн араарбатыттан хайалара оҥорорго дөбөҥүн, эрэйэ суоҕун, субу кэмҥэ бэйэтигэр туһалааҕын булан оҥорор. Онтон куһаҕан быһыылар үчүгэйи, туһалааҕы оҥорордооҕор быдан судургулар, өссө оҕо өйүн-санаатын сүүйэр, тардар уратылаахтарынан ордук туһалаах курдук көстөллөрүттэн, оҕо олору урутаан уонна элбэхтик оҥорор кыахтанар. Ол курдук кумаҕынан ыһыахтыыр оҕоҕо үчүгэй, интэриэһи үөскэтэр эрээри, ону-маны, киһини ыһар куһаҕан диэни арааран билэригэр үөрэтии хайаан да эрэйиллэр.

Өйү-санааны ордук күүркэтэр, харчыга оонньонор автомат оонньуулара оҕоҕо интэриэһи үөскэтэллэрэ күүстээҕинэн кыра эрдэхтэриттэн оонньуу үөрэммит оҕолор түргэнник ылларан хаалыыларын үөскэтэрэ, оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн олоҕор сатаан туһанар буолуор диэри көрүүгэ-истиигэ, хааччахха наадыйарын биллэрэр.
 
Саха дьоно олус былыргы кэмнэртэн ат көлөнү иитэн, айааһаан миинэр миҥэ, көлүнэр көлө оҥостон туһаналлар. Ат өйө түөртээх оҕо өйүгэр тэҥнэһэр диэн этии баар. Ат көлөнү иитии уонна айааһаан үлэҕэ үөрэтии кыра оҕону иитиигэ маарынныыр өрүттэрдээҕин иһин бэрээдэгэ суох оҕону «Үүнэ, тэһиинэ суох барбыт» диэн ааттыыллар уонна «Үүнэ, тэһиинэ суох барыы» эдэр киһиэхэ букатын табыллыбатын биллэрэллэр. Ол аата үүн, тэһиин аналлаах хааччахтары үөскэтэрэ, барар суолу таба булларара оҕону үөрэтиигэ эмиэ туттуллаллара наада эбит.

Тэрис уонна тыл үөрэхтээхтэрин айыыларын үөрэҕэ киһи билбэтин, оҥорботун оҥорор дьону күөртүүрүнэн, «айыы үчүгэй» диэн этиилэрэ эдэрдэри үөрэтиигэ сыыһаларын туһунан «Чолбон» сурунаалга суруйан турабыт. Төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын туруктаах оҥорууга кыһамматтарыттан, итэҕэл, таҥара үөрэҕин туһатын өссө билэ иликтэринэн туһанан Тэрис ыаллар баар-суох оҕолорун өйдөрүн-санааларын «айыы үчүгэй» диэн буккуйарын билигин даҕаны тохтото илик.

С.Тихонова «Я выбираю счастливую жизнь» диэн үлэтигэр таһыччы киһи өйүн-санаатын дьоҥҥо тарҕатар. Киһилии киһи өйө-санаата сыыһатын дакаастыы сатыыр. Биир эмэ киһи аһара сайдыбыта, байбыта элбэх дьоҥҥо туһаны аҕалбатын автор билэ да сатаабат. Дьон бары, үгүс өттүлэрэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн биир тэҥник сайдыыны ситиһиилэрэ эрэ омук барыта сайдыытыгар тириэрдэр кыахтааҕын автор билиммэт.

Кинилэр оҕону кыра эрдэҕиттэн киһиргэтэн, тугу талбытын, баҕарбытын, өйүгэр туох көтөн түспүтүн оҥорон иһэригэр ыҥыраллар. Кинилэр үөрэхтэрэ атын дьон баалларын аахсыбат аһара баай дьон оҕону иитэр үөрэхтэригэр кубулуйан хааларын бэйэлэрэ билбэтэҕэ буолаллар.

«Баай дьон уһун үйэлэрэ суохтар» диир сахалар үөрэхтэрэ. Бу үөрэх этиитэ оҕону иитиигэ быһаччы сыһыаннааҕын «Кут-сүр үөрэҕэ» быһаарар. Ол курдук баай дьон оҕолорун иитиигэ кыра эрдэхтэринэ туохха да хааччахтаабакка «Көҥүлүнэн ыытан», бары баҕарбыттарын оҥороллорун хааччыйаллара, улаатан баран сыыһа-халты туттунууга түбэһэллэрин үксэтэрэ олохторо кылгыырыгар, арыгыһыт, наркоман буолууларыгар тириэрдэрэ элбэх.

Аан дойдуга биллэр дьонтон барыларыттан ураты, таһыччы дьону иитиини, үөрэтиини В.И.Ленин уонна А.Гитлер үөрэхтэрэ баһылаан салайбыта. Ол курдук В.И.Ленин саҥа олоҕу, урут суоҕу саҕалаары уруккуну, дьон барыта тутуһан кэлбит олохторун үөрэҕин барытын үлтү сынньан уларыта сатаабыта үс көлүөнэ дьон олохторунан боруобаланан көрөн баран сыыһата биллэн, урукку оннугар төнүннэҕинэ эрэ табыллара дакаастанан, билигин урукку олоххо төннө сатыыбыт.

Таһыччы дьону сайыннара, өрө тута сатаабыт А.Гитлер, биһиги олус уратыбыт, омуктартан барыларыттан өйдөөхпүт, Германия улуу дойду, Аан дойдуну биһиги эрэ баһылыахтаахпыт диэн аһара күүскэ, сиэри таһынан баран ылсыспытын атын омуктар бары көмөлөөн оннун булларбыттара.

Дьонтон ураты буола сатааһын, дьон оҥорботторун оҥоруу хаһан да үчүгэйгэ тириэрдибэт. Аһара үчүгэйгэ кубулуйуу үчүгэй уонна куһаҕан эргийэн биэрэр кэмнэригэр аһара куһаҕаҥҥа уларыйан хаалара иэстэбил улаатыытыгар тириэрдиэн сөп. Ол курдук аһара баайдар, ыраахтааҕы аһара үчүгэй, баай-мааны олохторо өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн тосту уларыйан, бэйэлэрэ улахан репрессийэҕэ түбэспиттэрэ. Ол кэмҥэ сөбүгэр, дьоҥҥо үтүө сыһыаннаах баайдар олохторо уларыйбакка хаалбытын умнубатахпытына табыллар.
 
Улаатан иһэн ханнык да хааччаҕы, бобууну-хаайыыны билбэтэх оҕо өйө-санаата «Көҥүлүнэн барыы» өйүгэр-санаатыгар иитиллэр.

Көҥүлүнэн барыыны суох оҥорууга көмөлөһөөччү Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ буолар. Ол иһин бу таҥараны көҥүлүнэн барыахтарын баҕалаахтар соччо сөбүлээбэттэр эрээри олохторугар сыыһа-халты туттунууга түбэһэн баран биирдэ хомойоллор. Ол курдук арыгы иһэн баран аһара түргэнник массыынанан айаннаан абаарыйаҕа түбэһии кэнниттэн, «Оо, арыгы испэтэҕим буоллар» диэн хомолто кэлэрэ, хойутаабыт кэмсиниини биллэрэр.

Онон оҕо өйө-санаата көҥүлүнэн барара, баҕарбытын хоту сайдара табыллыбат, дьон бииргэ олорууларын үөрэҕэр сөп түбэспэт быһыы буолар. Төрөппүттэр оҕолорун туһугар кыһанар буоллахтарына, кыра эрдэҕиттэн аһара барар өйүн-санаатын салайан, хааччахтаан аан маҥнай киһи буолууну ситиһэргэ, киһилии быһыыланарга иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ ордук туһалааҕын өйдүөхтэрэ этэ. 

БАС – БАТТАХ ИИТИИЛЭЭХ

Билигин Россия дьоно өйдөрө-санаалара, билиилэрэ арыычча сайдан демократия сокуоннарын маарыннатан, олорунан салайтаран олохторун оҥостоллор. Сокуоннары, бэрээдэги тутуһан олоҕун олорор киһи бэрээдэктээх киһи диэн ааттанар. Онтон бэрээдэги, сокуоннары кэһэр киһини туораталлар, киһи быһыыта суох киһинэн ааҕаллар, хаайыыга олордуохтарын сөп. 

Былыргы кэмнэргэ курдук ыаллар бас-баттах иитиилээх уонтан тахсалыы оҕолоноллоро буоллар, бас-баттах майгылаахтар аһара элбэхтик үөскээннэр олоххо, государствоҕа биллэр хамсааһыннары киллэриэ этилэр. Ону баара билигин дьахталлар биирдии эмэ оҕолоро бас-баттах, аһара барар майгыланан хааларыттан, аан маҥнай бэрээдэги кэһээччилэргэ кубулуйууларыттан хаайыы дьоно буолан туоратыллар кыахтаахтара, омук ахсаана өссө аҕыйыырыгар, бэйэтэ мөлтүүрүгэр тириэрдэр.

Билигин бары государстволар күүһүрэннэр сокуоннары, бэрээдэги тутуһуннара сатыыллара ордук сайынна. Бэрээдэги кэһээччи сокуонунан туоратылларын бары сөбүлүүллэр.
 
Сахалар оҕо иитиитигэр былыргы кэмнэргэ улахан суолтаны биэрэллэрин аналлаах, өйдөбүлэ, суолтата сөп түбэһэр тыллары үөскэтэн туһана сылдьаллара биллэрэр. Ол курдук бас-баттах иитиилээх диэн мээлэ, иннин-кэннин өйдөөбөккө, билбэккэ эрэ, талбытынан сылдьарга үөрэммит киһини этэллэр. Ол аата киһини салайыахтаах баһа баттах курдук ыһылла, үрэллэ сылдьара табыллыбатын биллэрэн бас-баттах диэн этиини үөскэппиттэр. Бу этии оҕону кыра эрдэҕинэ иитии аналлаах сыаллаах-соруктаах, үчүгэйи оҥоруу диэки хайысхалаах, буолуохтааҕын эмиэ биллэрэр.
  
Бас-баттах иитиилээх, аһара барааччыларынан туох эмэ туһалааҕы, үчүгэйи оҥотторуу, аныгы үйэҕэ соччо кыаллыбата буолуо. Ол курдук бас-баттах иитиилээх киһи бэйэтин туттунар, тохтотунар күүһэ аҕыйаҕыттан хаһан баҕарар сыыһа-халты туттунара элбээн хаалар кутталлаах. Биирдэ охсуһаары аһара баран киһини улаханнык кырбаан, эчэтэн кэбиһэр кыаҕа элбиир. Билигин эдэрдэр биирдэ кыыһыра түһээт даҕаны, билэр да киһилэрин үлтү кырбаан, тэпсэн кэбиһэллэриттэн хаайыыга түбэһэллэрэ элбээбитэ ити быһаарыыны дакаастыыр.

Арыгы бас-баттах иитиилээх киһиэхэ дьайыыта аһара күүһүрэриттэн билигин арыгы испит дьон араас ыар, ыарахан буруйу оҥоруулара эбиллэн иһэр. Өй-санаа үөрэҕин билбэппититтэн уонна тутуспаппытыттан эдэрдэр буруйу оҥоруулара, бэйэлэригэр тиийиниилэрэ элбээһинэ аҥардастыы арыгыттан эрэ тахсарын курдук саныыбыт. Бу сыыһа санаабытын көннөрөн оҕо өйүн-санаатын кыра эрдэҕинэ туруктаах буолууга иитиэ, үөрэтиэ этибит.

Аҕыйах уонча сыллааҕыта биир эмэ арыгы испит киһи үөрэрэ-көтөрө, ыллыыра-туойара ордук эбиллэн, майгыта үөрүү өттүгэр уларыйар этэ. Ону баара коммунистар арыгыны аҥардастыы бобуунан, суох оҥоруунан дьон арыгы иһэллэрин аҕыйатаары санаммыттара төттөрү дьайыыламмытыттан уонна өй-санаа туруга суох буолбутуттан итирбит дьон буруйу, куһаҕан быһыыны оҥороллоро аһара элбээтэ.
Билигин арыгыны бобуу, суох оҥоруу тохтотуллан дьон матан хаалымаары, былдьаһан, өрүсүһэн кэриэтэ элбэҕи иһэллэрэ аҕыйаан иһэр этэ. Ону баара олоххо бары-барыта эргийэн кэлэн иһэр уратылааҕынан уонна салайааччылар бэйэлэригэр үчүгэйи, эрэйэ суоҕу оҥосто сатыыллара элбэҕиттэн, бобуу-хаайыы диэки эмиэ салаллан эрэллэр.
 
Бас-баттах иитиилээх дьон барыта үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруохтара диэн кэтэһэр сыыһа, арай аһара барыылары, ол аата куһаҕаны элбэҕи оҥоруохтарын сөбүттэн оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла сэрэниэххэ сөп этэ. Бу быһаарыы төрөппүттэргэ быһаччы сыһыаннаах. Ол курдук сахалар кут-сүр үөрэхтэрин тутуһан оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун киһи быһыылаах буолууга ииппит төрөппүт оҕотун туһугар эрэлэ улаатар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ иитэргэ бас-баттах, көҥүлүнэн барарын тохтотон, бары оҥорор быһыыларын киһи быһыылаахтык оҥороругар иитиэххэ, бэрээдэги хайаан да тутуһуннара үөрэтиэххэ наада. Ол аата бэрээдэги кыра эрдэҕиттэн тутуһа үөрэммит оҕо, соннук үгэстэр үөскүүллэриттэн сыыһа-халты туттунара аҕыйыырыттан быстах быһыыга киирэн биэрбэт кыаҕа улаатара төрөппүттэргэ туһата улахан буолуо этэ.

СЫЫҺА ТУТТУУ

Киһи уһун үйэтин тухары сыыһа туттуом суоҕа диэн улаханнык этинэрэ табыллыбатын, сыыһатын дьон бары билэллэр. Сахалар «Быһа этинимэ» диэн этиилэрэ итини бигэргэтэр. «От сумы и от тюрьмы не зарекайся» диэн өс хоһооно киһи сыыһа туттуом суоҕа диэн этинэрэ сыыһатын ордук дириҥник арыйар. Биирдэ эмэтэ да буоллар олоххо буолан ааһар соһуччу түбэлтэлэргэ киһи сатаан таба тутуннаҕына, сыыһа-халты хамсамматаҕына эрэ араас оһолго эҥин түбэспэккэ, тугу эмэ алдьаппакка этэҥҥэ аһарыныан сөп. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитиини төрөппүттэр сүрүн сыал оҥостуо этилэр.

Киһи сыыһа туттунууларын маннык араастарга араарыахха сөп:

1. Сатаан хамсана, үөрэнэ иликтэн сыыһа туттунуу.

2. Билбэттэн, урут оҥоро иликтэн сыыһа оҥоруу. Манна саҥаны айаары, айыыны оҥороору сыыһа-халты оҥоруу элбэх өрүтүн ылар.

Бу сыыһа туттунуулар араастарын биир-биир ыламмыт кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Тугу эмэ оҥороору сыыһа-халты туттунуулары киһи этин-сиинин сатаан хамсаппатыттан элбэхтик оҥорор. Ол курдук тоһоҕону саайаары сыыһа охсон тарбаҕы охсуохха, кирилиэс үктэлин сыыһа үктээн сууллуохха сөп. Сатаан хамсана, оҥоро-тута үөрэниини оҕо кыра эрдэҕинэ ордук түргэнник ылынар кыахтааҕыттан, ол кэмтэн ыла үөрэнэрэ туһата улаатар. Ол аата эти-сиини хамсатарга оҕо төһө кыратыттан дьарыктанар даҕаны ситиһиитэ элбэх буолара быһаарыллар.

Сатаан хамсана иликтэн сыыһа туттунууну киһиргээһин, дэбдэйии ордук үксэтэриттэн сэрэнэргэ өй-санаа туруктаах буолуута ирдэнэр. Ол курдук киһиргээһинтэн сыыһа сыаналаан, чэпчэки диэн санааҕа киирэн кыайбат суолугар киирсэн, сыыһаны оҥоруон сөп. Холобур, мин маны кыайабын диэн быһа этинии кэнниттэн, бу киһи кыайбакка хааллаҕына санаата түһүөн эбэтэр аны атыннык кыайаары сыыһа суолга турунуон сөп.
 
Киһи олоҕун устата элбэх сыыһа туттуулары оҥоруон сөп. Хаһан да сыыһа туттуом суоҕа диир киһини итэҕэйимиэххэ сөп. Биир сыыһа туттууттан киһи олоҕо барыта уларыйара олоххо үгүстүк буолар буолла. Ол курдук биирдэ арыгыны элбэхтик иһэн итирэн хаалбыт уолаттар киһини кырбааннар эбэтэр сэптэнэн, быһахтанан сыыһа туттууну оҥоро охсон кэбиһэн хаайыыга түбэһэллэрэ, саҥа саҕаланан эрэр эдэр олохторо алдьанара, сыыһа суолунан барара билигин элбээтэ.

Саҥа арыгы иһэн эрэр эдэр уолаттар баччаны хайдах испэт буолуохпутуй диэн киһиргэс санааҕа киирэллэриттэн аһара иһэннэр итирэн, сыыһа туттунуулары оҥороллоро эмиэ элбэх.

Суоппар суол туругун сыыһа сыаналааһыныттан, аһара түргэнник айаннаан сыыһа туттар. Манна киһиргээһин, мин эрэ үчүгэйбин, түргэнник ыытабын, массыынам үчүгэй диэн санаа ордук улахан оруолу ылар. Киһиргиир, мин үчүгэйбин диэн санаатыттан куһаҕан суолга аһара түргэнник айаннаан иһэн сыыһа туттууну оҥоруу элбэх.

Саас эбэтэр күһүн халтараан суолга сыыһа үктэнэн халтарыйан охтуу эмиэ сыыһа туттууга киирсэр. Тиэтэйии, ыксааһын, ыгылыйыы, хаамар сир туругун сыыһа сыаналааһынтан охтуу, эчэйии элбиир.

Yлэҕэ-хамнаска сылдьан араас элбэх сыыһа туттуулар үлэһит киһи эчэйиитигэр тириэрдэллэр. Манна үлэҕэ сэрэхтээх буолуу быраабылаларын кытаанахтык тутуһуу эрэ үлэһиттэри сыыһа-халты тутталларыттан харыстыыр, көмүскүүр кыахтааҕын таба өйдөөн туһаныахпыт этэ.
 
Онон сыыһа-халты туттунууларга бэйэтэ сэрэхтээх, сэрэхтээх буолуу быраабылаларын халбаҥнаабакка тутуһар киһи киирэн биэрбэт, ол аата эрэллээх, туруктаах өйдөөх-санаалаах киһи буолар. Сэрэхтээх киһи диэн көрсүө, сэмэй, уруттаан түһэн испэт, аһара туттубат киһи буоларын билигин умнан сылдьабыт.

Туох эмэ быһыыны оҥоро охсон баран, онтон дьэ өйдөнүү, ол содулун суох оҥоро сатааһын элбиирэ, киһи тугу эмэ оҥоруон иннинэ санаатыгар субу оҥоруохтаах быһыытын өссө дириҥник ырытан, быһааран көрөрө хайаан да наадатын өйдөтөр.
 
«От сумы и от тюрьмы не зарекайся» диэн өс хоһооно киһи сыыһа туттунуон сөбө хаһан баҕарар баарын быһаарар. Ол курдук бу өс хоһооно хайа баҕарар киһи дьадайыан сөбүн курдук түрмэҕэ эмиэ хаһан баҕарар киириэн сөбүн биллэрэр. Бу былыргылар билиилэрэ киһини сыыһа-халты туттунартан харыстыы сатыыр аналлааҕын таба өйдүөхпүт этэ.

Бу өс хоһоонун сахалыыта «Быһа этинимэ» диэн, ордук киэҥ уонна дириҥ өйдөбүллэнэр. Манна арай, быһа этинии диэн киһиргээһин, хайҕаныы буоларын умнубатахпытына табыллар. Ол курдук хайа да киһи «Мин үчүгэйбин» ол аата «үрүҥмүн», үчүгэйи эрэ оҥоробун диэн бэйэтин ааттанара, хайҕанара сыыһа буолан тахсыан эмиэ сөп.
 
2. Билбэттэн, оҥорон көрө иликтэн туох содул үөскээн тахсара биллибэт быһыыларын саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу үөскэтэр. Ситэ толкуйдамматах, ырытыллыбатах, туох содул үөскээн тахсара кыайан быһаарыллыбатах быһыылары оҥорортон «Айыыны оҥорума» диэн сахалар үөрэхтэрэ дьону харыстыы сатыыр. Киһи үчүгэйи оҥороору даҕаны, сыыһа туттан куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэриттэн көмүскэлэ диэн өйүн-санаатын туруга, сүрэ, субу оҥоруохтаах быһыытын табан сыаналыыра буолар.
 
Киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу айыы диэн сахалыы ааттанарын бары билэбит. Yөһээ тахсан иһии киһиэхэ барыларыгар саҥаны билии, арыйыы, ол аата айыы буолар.
 
Аан маҥнай үөһээ ыттыбыт оҕо сууллан түһэн дэҥнэннэҕинэ ким буруйдааҕын булуу хайаан да эрэйиллэр. «Yөһээ таҕыс, үчүгэйи, айыыны оҥор» диэбит киһи аан бастакы буруйдаах буолуон сөп. Хайа оҕону үөһээ таһаарары билбэккэ, быһаарбакка эрэ үөһээ таһаарбыт киһи буруй улаханын сүгүөхтээх. Оҕону манныкка үтүрүйүү аата тэптэрэн, киксэрэн биэрии диэн ааттанар уонна куһаҕан майгыга киирсэр.
 
Оҕо этэ-сиинэ ситэ, өйө-санаата сайда илигинэ сыыһа-халты туттууну оҥороро олус элбэх. Оҕону сыыһа-халты туттарыттан аналлаах хааччах эрэ быыһыыр кыахтаах. Бу өй-санаа хааччаҕын аата «Айыыны оҥорума» диэн ааттанар уонна сахалар таҥараларын үөрэҕин сүрүн төрүтэ буолар. Ол аата ситэ билбэккин, улахан дьон оҥорботторун, туох содул үөскээн тахсара биллибэтин оҥорума диэн сахалыы өйдөтөр.
 
«Айыыны оҥорума» диэн таах халтай этии буолбатах. Бу этии оҕону сыыһа-халты туттарыттан, алҕаһы оҥороруттан харыстыыр, көмүскүүр аналлаах этии буоларын иһин оҕолорун харыстыыр санаалаах төрөппүттэр аан бастаан туһаналлара ирдэнэр.

Киһи олоҕун устата сыыһа туттуу биирдэ эмэтэ да буоллар син буолар. Ол гынан баран биир сыыһа туттуу содула сороҕор олус улаатан тахсан олоххо кытта сабыдыаллыыра үгүһэ хомолтолоох. Биир сыыһа туттууттан киһи олоҕо букатын төттөрү өттүгэр эргийэрэ элбэхтик буолар. Ол курдук биирдэ арыгы иһэн, итирэн хаалан ыар буруйу оҥорбут эдэр киһи саҥа саҕаланан эрэр олоҕо атын суолунан барыыта ордук куһаҕан.

Киһи бу курдук биирдэ эмэтэ сыыһа туттунан кэбиһэр майгынын билиҥҥи үөрэхтээхтэр таба быһаарбаттар. Арай сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ ийэ кута ситэ иитиллибэтэх, туруктаах өйө-санаата суох киһи сыыһа-халты туттунара элбэх буолар диэн быһаарар уонна оҕону кыра эрдэҕинэ, бэйэтин өйө-санаата өссө киирэ илигинэ иитии олус улахан туһалааҕын, ол аата, ол кэмҥэ үөскүүр ийэ кута киһи оҥорор быһыыларын хаһан баҕарар урутаан быһаарарын биллэрэр.

Сыыһа-халты туттубат буолуу киһиттэн ирдэнэр биир тутаах көрдөбүл буоларын умнан сылдьабыт. «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диир сахалар үөрэхтэрэ. Ону умнаммыт билигин эдэрдэрбит сыыһа-халты туттуналлара аһара элбээһинигэр тириэртибит.

Киһи үксүн үчүгэйи да оҥороору сыыһа-халты туттунан куһаҕаны оҥорон кэбиһэр. Ол аата киһи субу оҥорор быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын барытын эрдэттэн, оҥоруон инниттэн үөрэтиэхтээх, билиэхтээх куһаҕан быһыылар үөскээн тахсалларыттан сэрэниэхтээх эбит.

Дириҥ умуһахха аналлаах кыйыа, күрүө оҥороллор. Ол аата билбэт киһи кэлэн алҕас түһэн хаалбатын диэн сэрэтэллэр. Тутуу үлэһитэ үөһээ ыттар кирилиэһи оҥордоҕуна кирилиэһин үктэлэ киһи ыйааһынын, үктээһинин уйар, сиһэ кэдэҥнээбэт гына оҥорор. Ол барыта мас тостон куһаҕан быһыы буолбатын диэн эрдэттэн сэрэнэн оҥоруллар быһыылар буолаллар.

Бары үтүктэ, батыһа сатыыр арҕааҥҥы үөрэхтэрбит киһи сыыһа-халты туттунар майгынын, быһыытын кыайан үөрэппэттэр. Арай киһи маннык быһыытын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ эрэ табатык быһаарар. Ийэ кута иитиллибит, кыра эрдэҕиттэн киһи буолууга үөрэтиллибит оҕо улааттаҕына хаһан да сыыһа-халты туттара аҕыйах, быстах быһыыга киирэн биэрбэт киһи буола улаатарын таба туһаннахпытына эрэ, омукпут сайдан, элбээн иһэрин ситиһэр кыахтанабыт.

Айылҕа үөннэрэ сииллэрин тулуйбат киһи чахчы тулуура суох диэн ааттаныан сөп. Маннык киһи этигэр-сиинигэр үөскүүр кыра да ыарыылары тулуйбата өйө-санаата туруга суох буолуутугар тириэрдэр. Этигэр-сиинигэр соһуччу улахан ыарыы үөскээтэҕинэ хайдах тымтан, ыстаҥалаан, быстан-ойдон турара биллибэт кутталланар. Соһуйбутун омунугар араас сыыһа хамсаныылары оҥорон кэбиһэр кыахтанара куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп.

От охсоору бэлэмнэнэн хотуурун сытыылыы турар уолу күлүмэн соһуччу ытырбытыгар соһуйбутун омунугар далбаатана охсоору хотуурун төлө тутан илиитин быстынан кэбиспитэ биллэр. От сүмэһинэ иҥмит хотуура быспыт бааһа өр оһон биэрбэккэ эрэйдээбитэ кыра ыарыы аайы мээнэ далбаатаммат буолууга бу уолу умнуллубат гына кытаанахтык үөрэппитэ. Ити курдук киһи бэйэтэ оҥорор быһыыларыттан кэһэйэн үөрэниитэ Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр уонна киһиэхэ туһата ордук улахан.

Кыра оҕо үгүстүк билбэтиттэн, өссө бу быһыыны оҥорорго үөрэнэ илигиттэн сыыһа туттан кэбиһэр. Олоппоско ыттар кутталлааҕын, охтуохха сөбүн оҕо билбэт, тарбачыһан өрө тахсан иһэр. Оҕуннаҕына, ыарыыланнаҕына куһаҕанын дьэ билэр, сэрэнэн оҥорорго ити кэһэйии кэнниттэн биирдэ үөрэнэр. Маннык үөрэх «Кэһэйэн үөрэнии» диэн сахалыы ааттанар. Оҕолоругар уһун үйэлээх үчүгэйи баҕарар төрөппүттэр оҕо кыра эрдэҕинэ итии тэриллэри тыыппатын наадатыгар тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарыттаран үөрэтэллэрэ кэһэтэн үөрэтиигэ киирсэр уонна киһи үйэтин тухары дьайа сылдьарынан олус туһалаах.

Киһи эмиэ оҕо курдук. Билбэт, саҥа оҥорор дьыалатыгар эмиэ саҥалыы үөрэннэҕинэ эрэ табыллар. Сыыһа-халты оҥорон бэйэтэ кэһэйэн, бу чахчы куһаҕан эбит диэн итэҕэйиэр диэри ситэ үөрэммэтэ хаһан да хаалбат.

«Кулгааххытынан истэн үөрэммэт буоллаххытына, илиигититтэн тиийиэҕэ» диэн армия эдэр саллааттары үөрэтэр үөрэҕэ, саллаат элбэхтик нэрээт ылан эбиискэ үлэлээтэҕинэ хамандыыр этэрин ордук истимтиэ буоларын, араас үлэни сатыыра, оҥороро биллэрдик эбиллэрин быһаарар.
 
Онон сыыһа-халты туттунуу киһи олоҕор ылар оруола олус үрдүк, дьайыыта түргэнник тиийэр. Сыыһа-халты туттубат туһугар киһи өйө-санаата туруктаах, ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорууга иитиллибит, билбэт, туох содул үөскээн тахсара биллибэт быһыыларын оҥорбот буолара ордук туһалыыр.
  
Киһи олоҕор саамай сүрүн, туһалаах үөрэҕинэн сыыһа туттубат буолууга үөрэнии буоларын аахсыбакка сылдьабыт. Улуу Тойон таҥара үөрэҕин тутуһуу туһата итиннэ саһан сылдьар. Сыыһа туттубат буола үөрэнэргэ киһи тугу оҥордоҕуна ханнык куһаҕан быһыылар үөскээн тахсалларын билэр буолуу ордук туһалыыр. Ол аата дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын оҕо улаатан иһэн билэрэ хайаан да наада. 

БОРУОБА

Сахалар «Киһи тутан-хабан көрдөҕүнэ эрэ астынар» диэн оҕону үөрэтии хайдах барыахтааҕын быһаарар этиилээхтэр. Бу этии үөрэх барыта боруобаланан, хос-хос хатыланнаҕына эрэ оҕо өйүгэр-санаатыгар дириҥник, умнуллубат гына иҥэрин быһаарар.
Оҕоҕо тугу эмэни билбэтин эттэххэ, хайаан да боруобалаан, тутан-хабан көрдөҕүнэ эрэ астынар, сөп эбит диэн итэҕэйэр оччоҕуна билинэр, ылынар.

Холобурга, кыһын тымныыга кыра оҕолорго таһырдьа оонньуу тахсалларыгар: «Муус кыырпаҕын айаххытыгар угумаҥ, уоскутун хам ылыаҕа, айыы-айа буолуоҕа, хаан тахсыаҕа»,- диэн анаан-минээн сэрэтэн этэҕин. Арай таһырдьа тахсаат даҕаны көрбөт кэмҥэр түбэһиннэрэн, бары ити этиини боруобалаан көрөн, тоҥ мууска уостарын хам ыллаттарбыттарын, тоҥ муус куһуоччуктарын уостарыгар ыйаабыттарын ылаттыыргар эрэ тиийэҕин. «Айыкка», «абытай» буолбутун, уостан хаан  тахсыбытын кэнниттэн тымныы муустан сэрэнэр үөрэх дьэ өйдөрүгэр түһэн умнуллубат гына хатанар, аны тыыталларын, салыылларын быраҕаллар.
 
Оҕо боруобалаан, бэйэтэ билэ-көрө илигинэ тылынан этэн үөрэх соччо киирбэтин «Сүүстэ этии» диэн аналлаах үөрэх баара биллэрэр. «Тоҥ мууһу салаама» диэн төһөтө эмэтэ эппитин кэннэ, оҕо барыта кэриэтэ син-биир боруобалаан көрдөҕүнэ эрэ табыллар. Сорох кистээн сэрэнэн салыыр, сорох тылын хаарыттаран, дьукку тартаран кэһэйэн баран биирдэ тохтуур.

Эбэтэ кыра сиэнин «Этэрбэһинэн ууну кэһимэ» диэн үөрэтэ, этэ сатыыр даҕаны уола киэһэ аайы сытыйбыт этэрбэһин бэллэччи кэтэн кэлэрин этэрбэс быатынан чыпчархайдааһын кэнниттэн этэрбэс сытыйара нэһиилэ тохтообута эмиэ биллэр.

Кыра оҕо алҕас хатыылаах кактус үүнээйини харбаан ыллаҕына «Айыы-айа» буолан кэһэйэн аны ханнык да үүнээйиттэн сэрэнэн тарбаҕын төбөтүнэн кэйиэлээн, бэрэбиэркэлээн көрбөккө эрэ тыыппат буоларга түргэнник үөрэнэр. 

Боруобалаан көрүүттэн кэһэйии кэнниттэн үөрэнии ордук дириҥник, умнуллубат гына иҥэр.	Бу үөрэх ордук кыра оҕо итиини тыыппатын наадатыгар тарбаҕын төбөтүн итиинэн хаарыттаран үөрэтиигэ биллэр. Оҕону сэрэхтээх буолууга үөрэтэргэ олус туһалаах ньыматын сахалар былыр-былыргыттан билэн оҕолорун иитиигэ туһана сылдьаллар.

Арыгыны элбэхтик иһэр куһаҕанын туһунан бары; учууталлар, төрөппүттэр, билэр дьон эмиэ этэллэр. Оҕо улаатан иһэн ханнык эмэ хампаанньаҕа кыттыһан син-биир биирдэ аһара иһэн кэбиһиэн сөп. Хайаан да боруобалыыр санаата киниэхэ батан сылдьыбакка тахсарыгар эрэ тиийэр, аһара иһэн ыарыйдаҕына, кэһэйдэҕинэ дьэ чахчы арыгы куһаҕанын билэн, итэҕэйэр. Куһаҕанын чахчы итэҕэйдэҕинэ испэт киһиэхэ кубулуйуон сөп. 

Манна табаах тардыытын эмиэ киллэриэххэ сөп. Ким төһө элбэх бөппүрүөскэни умуруорбакка эрэ тардарыгар күрэхтэһэн уҥан хаалбыт уол табаахтан кэлин да улаханнык сэрэнэр этэ.

Билигин тэнийэн, тарҕанан эрэр наркотиктары биирдэ эмэ боруобалыы оонньуу сылдьан ыллара охсон хаалыахха сөбө эдэрдэр аһара боруобалыыр, саҥаны, билбэттэрин, айыыны оҥоро охсор санааларын кыана тутталларыгар, тулуурдарын, өһөстөрүн өссө күүһүрдэн биэрэллэригэр күһэйэр. Онон билигин эдэрдэргэ «Айыыны оҥорума» диэн этии ордук туһалаах, эдэрдэри харыстыыр аналлаах уонна табатык өйдөнөн киэҥник туһаныллар кэмэ кэллэ. Ол курдук саҥаны, билбэти оҥоруу саҥаны айыы буоларын бары билэбит. Оҕо саҥаны айыыны, урут билбэтин билэ охсон, боруобалыыр санаата элбэҕиттэн, куһаҕан айыыга киирэн биэрэр кыаҕа улаатан хааларыттан бу, «Айыыны оҥорума» диэн үөрэх сэрэтэр, оҕону харыстыыр аналлааҕын билэн төрөппүттэр туһаныа этилэр. 

Оҕо саҥаны айыыны билэ, ону оҥоро охсон боруобалыыр санаата элбэҕиттэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэн араарбатыттан куһаҕан быһыылары оҥороро элбээн хаалыан сөп. Билигин өй-санаа, итэҕэл үөрэҕин үөрэтээччилэр «айыы үчүгэй» диэн этиилэрэ сыыһата ити курдук дакаастанар.

Оҕо өйө-санаата сайдыытын уратытынан туох баар билиитин барытын саҥаны арыйан оҥорор. Өйө-санаата саҥаны айыылартан хомуллан үөскүүр, мунньуллар. Ол аата оҕо улаатан иһэн куруук саҥаны арыйар, айыыны бэйэтэ да оҥорон иһэр. Туох баар билиитэ барыта киниэхэ саҥаны арыйыы буолан өйүгэр-санаатыгар оннук уларыйыылары киллэрэр. Саҥаны айыыны билэн иһэриттэн өйө-санаата сайдар, эбиллэр. Бэйэтэ кыаҕын муҥунан саҥаны айыыны билэн иһэр оҕону тиэтэтэн, ыксатан, «айыы үчүгэй», өссө элбэҕи оҥорон ис диэн ыгыы оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ куһаҕаны, буортуну оҥорор.
 
Хас биирдии саҥаны арыйыы барыта боруобаланан истэҕинэ эрэ табыллар, олоххо киирэр, өйгө-санааҕа дириҥник, хаһан да умнуллубат буола хатанар. Оҕону үөрэтээччилэр «Повторение – мать учения», «Практическое занятие» диэн этиилэрэ барылара боруобалаан көрөн ылыммыт билиини чинэтиигэ аналлаахтар.

Онон, оҕо ханнык баҕарар билиитин барытын бэйэтэ боруобалаан, оҥорон көрөн, билэн иҥэриннэҕинэ эрэ табыллар. Кини бу быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын үксүгэр боруобалаан көрөн биирдэ билэрэ улахан уустуктары үөскэтэрин сэрэхтээх буолуу эрэ тэҥнээн биэрэр кыахтаах.

Уол оҕолор сүрүн уратыларынан тугу билбиттэрин барытын түргэнник боруобалыы охсорго дьулуһаллар. Ол иһин сыыһа-халты, аһара туттунууга киирэн биэриэхтэрин сөбө, кинилэри ордук көрөн-истэн харыстыырга, кэмэ кэлэн истэҕинэ үөрэтэн биэрэн иһиигэ аһара наадыйаллар. Аҕа, бэйэтин олоҕор сыыһа-халты туттуммут уопуттан туһанан оҕотун үөрэтэрэ эрэ табыллар, туһата элбиир кыахтанар.
Улахан да дьоҥҥо боруобалыыр санаа хаһан баҕарар баар. Ону электрическэй лаампа туһунан кэпсээн баара биллэрэр. Киһи кыбыстар кэпсээнэ эрээри боруобалыыр санаа хас киһиэхэ барыларыгар баарын арыйарынан туһата улахан. Ол курдук биир киһи билэр киһитигэр электрическэй таас лаампаны айахха уган кэбистэххэ сыҥаах ытыстан хааларыттан кыайан оронон кэлбэт үһү диэн кэпсээбит.
 
Анараа киһитэ дьиэтигэр тиийэн дьон кыайбаттарын кыайаары, айыыны оҥорон, боруобалаан көрөөрү, лаампаны ылан айаҕар уган кэбиспит. Кырдьык кыайан ылбатах. Иҥиирэ тардан, хампы ытыран кэбиһиэх курдук буоларыттан куттанан кыайан ылбатах. Аны иҥиирэ ытыстан букатын да сыҥааҕа хам тардан хаалбыт.

Такси ыҥыран трампуҥҥа тиийбиттэр. Таксистарын кэтэһиннэрэ хаалларбыттар. Лаампаны укуоллаан эҥин, нэһиилэ ылбыттар. Лаампаларын суумкаҕа уган эрдэ таксига таһааран уурбуттар. Бэйэлэрэ өссө тохтуу түһэн баран таксиларыгар кэлбиттэрэ, арай таксистара лаампаларын уобан баран олорор үһү. Соһуйан-өмүрэн, аны таксистарын быраастарыгар киллэрбиттэрэ киһилэрэ бэйэтэ эмиэ лаампа уобан олороругар түбэспиттэр. Дьэ, боруобалыыр диэн итинник сыстыганнаах.

Оҕо ийэтэ, аҕата этэрин кыра эрдэҕиттэн истэрэ, соннук толороро кинилэр курдук быһыылаах, өйдөөх-санаалаах буола улаатарыгар тириэрдэр соҕотох суол буолар. Ол аата ийэ, аҕа этэрин истэр, толорор буолуута киһи быһыылаах киһини иитэргэ туһалыыр биир тутаах көрдөбүл эбитин өйдөөммүт оҕолору иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныа этибит.
 
Оҕо улаатан истэҕинэ, бэйэтэ ону-маны оҥороругар ийэтэ, аҕата эппитин курдук буолбакка, атыннык, туспатык, бэйэтэ билэринэн  оҥороро элбээн иһэр. Бу кэмҥэ оҕо төрүөҕүттэн майгынын уратыларын дьайыылара биллэн тахсаллар. Ол курдук бэйэтэ ураты бастаан иһэр майгылаах оҕо элбэх саҥаны, дьон билбэттэрин оҥоруон баҕата олуһун элбиир. Оҕо бу аһара барар өйүн-санаатын кыратык эмэтик хааччахтыы түстэххэ, киһи быһыытын аһара барбатын ситистэххэ эрэ табыллар. Ол аата, аһара барар өйдөөх-санаалаах оҕону кыра, төрөппүт лаппа баһыйа тутар эрдэҕинэ бэрээдэккэ үөрэтии, үчүгэй үгэстэри иҥэрии ситиһиилээх буолар кыаҕа улаатар.
 
Олоххо элбэхтик туттуллар барыны бары боруобалаан, оҥорон көрөн билии-көрүү государстволар олохторугар кытта дьайар. 

Ыраахтааҕылаах Россия аһара баайдара, чиновниктар үлэһит дьону аанньа ахтыбаттара, хамнастарын ситэ төлөөбөттөрө, олус уһун кэмҥэ үлэлэтэллэрэ, үлэлэрин усулуобуйатын тупсараары туруорустахтарына саллааттарынан ытыалаталлара. Баайдар, тойоттор үлэһиттэр олохторун тупсарар иһин кыһамматтара, 8 чаастаах үлэ күнүн олохтооботохторо, тыа сирин үлэһиттэригэр сири биэрбэтэхтэрэ. 

Маннык ыар ыгааһын түмүгүттэн Улуу Өктөөп өрө туруута саҕаламмыта уонна кыайыыны ситиһэн үлэһиттэр бары баҕа санааларын толорбута. Сири - бааһынайдарга, собуоттары - оробуочайдарга биэрбит курдук буолбута. Yлэһит, хамначчыт дьон үлэлээн сөптөөх хамнаһы өлөрөн киһи быһыылаахтык олохторун оҥостон олорор кыахтаммыттара эрээри, аны «барыта үчүгэй», «үчүгэй олох буолла» диэн үөрүү-көтүү, куһаҕан быһыылары кистээһин, най барыы сабыдыалыгар оҕустарыыларыттан олох таһыма хаалыыта саҕаламмыта.

73 сыл устата сэбиэскэй былааһы боруобалаан, кэһэйэн баран билигин капитализмҥа, урукку олоххо төннүү кэмэ Россияҕа кэлэн турар. Бу боруобалааһын төһө да уһунун иһин, үс көлүөнэ уларыйыытын кэнниттэн сэбиэскэй былаас сыыһаларын дьэ арааран билэн, көннөрүү үлэтэ ыытылла сылдьар.

Атын сайдыылаах государстволар Улуу Өктөөп өрө туруутун кэнниттэн дьэ өй, үөрэх ыланнар бары үлэһиттэригэр төһө эмэ чэпчэтиилэри оҥороннор, өрө туруулар салгыы сайдан иһиилэрин тохтоппуттара. Онтон ыраахтааҕы өрө туруу, бу үлэһиттэр саҥаны айыылара оннук кутталлаах буолуо диэн билбэтиттэн, армия, саа-сэп, ытыалааһын күүһүнэн хам баттаан олоруом диэн быстах санаатыттан, былаҕайга былдьаммыта.

Билигин да саҥаны арыйыы, айыы дьайыыта уларыйа илик. Туох барыта боруобаланан, туга-ханныга ситэ биллэ илигинэ сэрэхтээх, кутталлаах буолуохтааҕын эрдэттэн билэн, харыстанан «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн сахалар таҥараларын үөрэҕин оҕо кыра эрдэҕиттэн кытаанахтык тутуһара ирдэнэр.

Ол аата саҥаны оҥоруу, айыы туох содуллааҕа, ол аата үчүгэйэ дуу, куһаҕана дуу боруобалаан, оҥорон көрдөххө эрэ биллэр кыахтааҕыттан саҥаны айартан, айыыны оҥоруох иннинэ сэрэхтээх буолуу ирдэнэр. Сахалар Улуу Тойон таҥараларын үөрэҕэ «Айыыны оҥорума», «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн үөрэтэрэ өй-санаа ити уратытыттан тутулуктаах.

АҺАРА ТУТТУУ

Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ киһи ханнык баҕарар оҥорор быһыытын үчүгэйдик толкуйдаан, ырытан, туох содул үөскээн тахсыан сөбүн быһааран баран оҥороругар ыҥырар. Киһи быһыыта диэн этии киһи барыта оҥоро үөрэммит, туох содуллааҕа быһаарыллыбыт быһыылары ааттыыллар. Онтон киһи быһыытын аһара барыы диэн киһи оҥороруттан атыннык, туспатык оҥоруу эбэтэр киһи билбэтин, саҥаны айыыны оҥоруу ааттанар.

Киһи өйө-санаата, оҥорор быһыыта аналлаах хааччахтардаах, кыйыалаах буолуохтааҕын сахалар таҥараларын үөрэҕэ быһаарарынан киһи быһыыта уонна сиэр диэн ааттаналлар. Киһи быһыыта диэн киэҥ өйдөбүлгэ киһи быһыылаах киһи оҥорор бары быһыылара барылара киирсэллэр. Манна үчүгэйи оҥорору таһынан киһи сыыһа-халты туттунан эбэтэр сатаабатыттан оҥорор кыра, быстах куһаҕан быһыылара холбуу киирсэллэр.

Киһи быһыылаах киһи оҥорор быһыыларыттан таһынан, атыннык, уратытык оҥоруу, сиэри таһынан барыы, айыыны оҥоруу буолбатаҕына, аһара туттуу диэн ааттанар. Киһи оҥорор быһыыларын аһара туттуу куһаҕан быһыыга кубулуйара олус элбэх. Манна биллэр холобуру ыллахха, арыгыны кэмнээн кыратык иһэр киһини куһаҕан киһи диир сыыһа, онтон аһара элбэхтик иһэр, итирэр киһи куһаҕан, бэйэтин кыаммат, туттуммат киһи буолара чахчы.

Үчүгэйи да оҥороору аһара тутуннахха бу үчүгэйбит буорайан, буорту буолан куһаҕаҥҥа кубулуйара хомолтолоох. Оҕону кыһын тоҥорумаары түүлээх таҥаһынан аһара итиитик таҥыннаран кэбиһэн баран тиритиннэрэн кэбистэххэ, аны этэ аһыллан ордук түргэнник тымныйан ыалдьан хаалыан сөбө өссө улахан куһаҕан. Ол аата киһи оҥорор бары быһыылара «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыга сөп түбэһэллэр уонна хайа да өртүгэр аһара барыы куһаҕаҥҥа тириэрдэрин таба сыаналаан  олоххо туһаныахха сөп этэ.
Оҕоҕо үчүгэйи оҥоробут диэн куруук көрөн-истэн, бэлэмҥэ үөрэтэн кэбистэххэ, улааттаҕына бэйэтэ быһаарынан тугу эмэни оҥороро сүрдээх эрэйдээх буолан хаалара аһара хомолтолоох. Ол оннугар оҕо улаатан иһэн бэйэтэ эрэйдэнэн да буоллар оҥоро-тута үөрэммитэ олоҕор ордук туһалаах буоларын умнумуохха. Ийэ, аҕа оҕолорун үйэтин тухары көрө-истэ сылдьаллара үксүгэр кыаллыбат буолар уратылааҕын умнумуохха, аахсыахха, оҕону кэмигэр, саҥа улаатан истэҕинэ барыга бары, бэйэ сатыырыгар үөрэтэн кэбиһии быдан туһалааҕын өйдүөххэ. 

Оҕо кыра эрдэҕиттэн аһара барар майгынын тохтотон, аралдьытан, бэйэтин туттунар буоларыгар үөрэтии хайаан да наада. Ытаатахха–«Аһара ытаама», мэниктээтэххэ–«Аһара мэниктээмэ», үөрдэххэ – «Аһара алларастаама, аны ытыырыҥ киирэн хаалыаҕа» диэн хааччахтар өй-санаа аһара барбатын хааччыйаллар. Аһыыр кэмин умнан оонньууругар аралдьыйбыт оҕону «Оонньоон бүт» диэн этэн тохтоторго тиийиллэр. Оонньуур да «Кэмнээх кэрдиилээх» буоларын биллэриллэр.

Киһиргээһин киһи бэйэтин кыаҕын табан сыаналаабатын үөскэтэринэн, элбэхтик аһара туттууга тириэрдэринэн куһаҕан майгыга киирсэр. «Киһиргээмэ, кирсиҥ быстыаҕа» диэн этии киһиргээһинтэн сыыһа-халты туттууттан киһи баар-суох тутаах быччыҥа быһа ыстаныан сөбүттэн сэрэтэрин таба өйдүөххэ.

Аһара туттуу хаһан баҕарар куһаҕан содуллаах буолар. Ол курдук аһыыр остуолтан эмискэ тураары тоҕо анньан охторон кэбиһэр киһи киһи быһыылаах буолууну аһара барарын бары билэн араарабыт, остуолу бары да тоҕо көтүмэээри сэрэнэбит.

Үлэҕэ-хамнаска үөрүйэҕэ суох киһи аһара хамсанара хаһан баҕарар буолуон сөп. Үлэҕэ-хамнаска сылдьан аһара туттунуу үксүгэр киһи эчэйиитигэр, инбэлиит буолуутугар тириэрдэр. Манна ордук уолаттар ыараханы көтөҕүүгэ сыыһа-халты хамсананнар, аһара туттунаннар эттэрэ быстыытыгар түбэһэллэр. Киһи кыаҕа эмиэ биллэр кээмээйдээх, этиттэн-сииниттэн тутулуктаах уратылардаах, олору аһара туттунуу куһаҕаҥҥа тириэрдэрин эрдэттэн билэ үөрэниэххэ.

Аһара туттуу ордук түргэнник айанныыр тиэхиникэни туһаныыга кутталлаах. Кыаҕы таһынан аһара түргэнник айаннааһын содулун билигин массыыналар дэлэйэннэр ордук билэр буоллубут. Россия үрдүнэн биир сылга 30-тан тахса тыһыынча киһи аҥардас массыына абаарыйатыгар өлөр, быстар. Бу абаарыйалар бары кэриэтэ аһара түргэнник, кыаҕы таһынан айаннааһынтан үөскүүллэрэ саарбаҕа суох.
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ сиэр диэн хайа да киһи аһара барбат өй-санаа хааччаҕа баарын билинэр, бу киһи быһыылаах киһи аһара барбат хааччаҕа буоларын дьоҥҥо тириэрдэ сатыыбыт. Бу хааччах киһи өйө-санаата дьон оҥорор быһыыларыттан аһара барбатын, сиэри кэспэтин ирдиир.

Өй-санаа туруга суох, аһара бара сылдьар буоллаҕына, киһи оҥорор быһыылара эмиэ аһара бараллара үксүүр, ордук өһүөн, иэстэһии аһара барыылара куһаҕан быһыы өссө элбииригэр уонна содуллара улаатыытыгар тириэрдиэн сөбүттэн аһара барыы хаһан баҕарар куһаҕана быһаарыллар.
 
Кэргэнниилэр хайа эрэ өттүнэн эттэрэ-сииннэрэ тэҥэ суоҕуттан үксүлэригэр кэриэтэ баар буолар күнүүлүүр санаа аһара барыыта кыаҕа кыра, күүһэ-уоҕа мөлтөх дьахтар олус улаханнык эчэйэр гына кырбанан хаалыытыгар тириэрдэрэ элбээтэ. Ону өссө аһара баран быһахтанан, сэптэнэн өлөрсүүгэ кытта тиийэллэр.

Атаах оҕо аһара барар санаатын Иван Гоголев «Олорор мутуккун кэрдинимэ» диэн сэһэнигэр арыйар. Уолаттар Жора уонна Өлөксөөн ыал соҕотох, мааны, атаах оҕолоро мотуордаах лодканан утарыта сүүрдэн харсыһыыны оҥороллор. Хайалара да туораан биэрэн мөлтөхтөрүн кыргыттарга көрдөрүмээри туора салайан биэрбэттэр. Бу киһиргээһин, бэйэни улаханнык сананыы аһара барыытыттан үөскээбит харсыһыыттан эмсэҕэлээн Жора ыарыһах, инбэлиит буолан хаалара кэпсэнэр.
 
Эдэр дьон тулуура суох буолуулара кэлин кэмҥэ эбиллэн иһэр. Бэйэлэрин кыайан туттуммат дьон кыыһыран, ыгыллан хааллахтарына илиилэринэн, атахтарынан киирсэн бараллар. Манна ордук элбэхтик араас автоматтар түбэһэллэрэ өй-санаа аһара барыыта ырааппытын, дириҥээбитин биллэрэр. Бытархай харчыны ылан баран ууну дуу, тугу дуу кыайан биэрбэккэлэр, моһуоктааннар ыксаабыт, тулуура суох дьонтон кырбанан, улаханнык алдьатыллан хаалаллара элбээбит.

Үчүгэйи да оҥороору аһара туттуу бу үчүгэйбитин куһаҕаҥҥа кубулутар. Киһи маннык быһыыта тугу эмэ оҥороору тиэтэйдэххэ, ыгылыйдахха ордук биллэн тахсар. Улахан суолтата да суохха тиийэ охсоору ыксаан массыынаны аһара түргэнник ыытан абаарыйаҕа түбэһии кэлин кэмҥэ элбээн иһэр.

Үчүгэйи, туһалааҕы оҥоро сатааһын аһара баран хаалара эмиэ элбэх. Үлэлии сылдьан аһара туттуу олус куһаҕан содуллаах буолуон сөп. Күүһү кэмнээн, аһара ыыппакка эрэ туһаныы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр кытаанах көрдөбүл буоларын умнан, хаалларын сылдьабыт. Аныгы тиэхиникэ кыра гайкатын аһара күүскэ эрийэн резьбатын быһа тардан кэбиһэр киһи үчүгэйи оҥоро сатаабыта куһаҕаны улаатыннарарын биллэрэр. 

«Аһара бара сылдьар буолуу аанньаҕа тириэрпэт» диэн этии аһара барыы сыыһа-халты туттунууга тириэрдэн куһаҕаҥҥа кубулуйарыттан сэрэтэн этиллэр. Ол курдук киһи оҥорор бары быһыыларыгар аһара барара куһаҕан быһыылар, ол иһигэр өһүөн эмиэ аһара барыытыгар тириэрдэр кыахтаах. Ордук куһаҕанынан өһүөн аһара бардаҕына букатын даҕаны өлөрсүүлэр элбиэхтэрин сөп. Ол иһин оҕо өйө-санаата аһара барарыттан көмүскэллээх, бэйэтин тохтотунар күүстээх буола улаатара наада. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорорго, аһара барбат буолууга иитиллибитэ тохтотунар күүһүн үөскэтэрин уонна үйэтин тухары дьайа сылдьарын умнубатахпытына, олохпутугар туһаннахпытына табыллыа этэ.

Сэбиэскэй былаас оҕолору үөрэтиигэ сыыһа суолу тутуспутун, саҥаны айыыны оҥорууну үчүгэйи оҥоруу курдук этэрин, билигин ол былаас эстибитин да кэннэ салҕаан иһэрбит хомолтолоох. Оччотооҕу кэмҥэ мааныламмыт суруйааччылар, учуонайдар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна нуучча тылын учууталлара саҥаны оҥоруу, айыы үчүгэй диэн үөрэҕи салҕаан иһээччилэр, өй-санаа үөрэҕин халытааччылар, буккуйааччылар буолаллар.

Бу сыыһа үөрэх дьайыытыттан аныгы оҕолор саҥаны, билбэттэрин оҥоро охсоору тиэтэйэн сыыһа-халты туттуулары элбэхтик оҥороллор. Ол элбэх сыыһа-халты туттунууларыттан үгүстэрин аһара туттан кэбиһиилэриттэн таһаараллар. Ол курдук биирдэ арыгы иһээрилэр аһара элбэҕи иһэн кэбиһэннэр, итирэннэр, өйдөрө көтөн араас ыар буруйу оҥоро охсон кэбиһэннэр хаайыыга түбэһэннэр, эдэр олохторун биир сыыһа туттууттан буорту оҥороллоро элбээтэ.

Эдэр уолаттар икки ардыларыгар сутуругунан биир-бииргэ быһаарсыы хаһан баҕарар баар суол этэ. Билигин кыайбыт киһи кыаттарбыты аһара кырбаан, охтубутун кэннэ дьөлүтэ тэбиэлээн кэлиэкэ оҥороро элбээтэ. Аһара барар өйдөөх-санаалаах киһи кыайыытыттан мэйиитэ эргийэн туох да тохтоппот киһитигэр кубулуйарыттан итинник аһара кырбааһыҥҥа тиийэр.

Улаханнык кырбаныы кэнниттэн кыаттарбыт кыаттарбытын, кырбаммытын ситиһээри, иэстэһээри араас тэриллэри туһаныан эбэтэр доҕотторун көмөлөһүннэрэн өһүөнү аһара ыытара, иирсээн өссө улаатарыгар, тарҕанарыгар тириэрдиэн сөп. 

Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билии, кыаттарбыты эбэтэр сыыһаны оҥорбуту билинии диэн киһи биир тутаах киһилии хаачыстыбалара буолаллар. Киһи өйүн-санаатын аһара ыыппакка, бэйэтин тохтотунар күүстээх буоллаҕына эрэ, киһилии быһыылары элбэхтик оҥороро кыаллар. Ол аата аһара барбакка бэйэ омунун-төлөнүн уҕарытан тохтотунуу киһиттэн ирдэнэр, хайаан да толоруллуохтаах көрдөбүл буолар. Оҕо тугу эмэ минньигэһи эбэтэр сөбүлүү көрбүтүн ыллараары көрдөөн баран ытаан, хаһыытаан бардаҕына, сөбүлэһэ охсон иһэр төрөппүт оҕотун тохтотунар күүһэ суох оҥорорун таба өйдүө этэ.

Улаатан иһэр оҕолорго ким бастакы, баһылаан иһэрин быһаарсыыга мөккүөрдэр, илин-кэлин былдьаһыылар хаһан баҕарар бааллар. Балары өйдөөх-санаалаах, үөрэхтээх-билиилээх оҕолор былыргы, ыарахан олохтоох өбүгэлэрин курдук охсуһан-этиһэн буолбакка сиэрдээхтик, эйэлээх, туспа быраабылалаах күрэхтэһиилэр түмүктэринэн быһаарсыахтарын сөп этэ.
Тыл-тылга киирсибэтэхтэн сылтаан охсуһуу көмөлөөн кырбааһыҥҥа тиийэн хаалара аһара барыы биир көрүҥэ буолар уонна бэрээдэк, сиэр-майгы сатарыйыытын көстүүтэ буолар.

Көрсүө, сэмэй буолууга кыра эрдэҕинэ үөрэтиллибэтэх, аһара бара сылдьар майгылаах оҕо төрөппүттэригэр ханнык эбии үлэни-хамнаһы аҕалыан сөбүн ааҕыталаан биэриэхпитин сөп:

1. Аһара бара сылдьар бэйэмсэх майгынынан атын дьону кытта тапсара ыарахан, дьонтон туора көрүллэр киһи буола улаатарын тэҥэ, төрөппүттэрин аанньа ахтыбатыттан кыайан тапсыбата, бэйэтэ улаатарын курдук улаатар.

2. Өйө-санаата туруга суоҕуттан, өһөс, тулуурдаах буолууга үөрэтиллибэтэҕиттэн сыыһа туттунууга, быстах быһыыга киирэн биэрэрэ элбиэн сөп.

3. Туох эмэ үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруон сөп. Саҥаны айар, айыыны оҥорор кыаҕа улахан, ону тэҥэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэтиттэн оҥорор саҥаны айыылара куһаҕан өрүттээх буолан тахсаллара элбиир.

Аһара барар өй-санаа аһара барар куһаҕан быһыылары, өстөһүүнү, иэстэһиини саҕалыыра дьон өйө-санаата туруга суох буолуутугар тириэрдэр. Көҥүлүнэн сайдыы төһө да өйү-санааны аһара сайыннарбытын иһин бары куһаҕан быһыылар эмиэ өрө көбөн, күөдьүйэн, эбиллэн кэлиилэригэр тириэрдэрэ ордук улахан куһаҕаны оҥорор. Ол иһин оҕо, киһи өйө-санаата сайдыыта аналлаах хааччахтаныахтааҕын уонна олору дьон бары тутустахтарына эрэ эйэлээх, киһилии олоҕу олоруохтарын сөбүн сахалар таҥараларын үөрэҕэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэр.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран үөрэппэккэ эрэ аҥардастыы «айыы үчүгэй», «айыыны оҥор» диэн оҕону үөрэтии олус улахан сыыһа. Оҕо тугу эмэ саҥаны, дьон билбэттэрин оҥоро охсоору тиэтэйэн, ыксаан, сыыһа туттан, аһара баран элбэх куһаҕаны оҥостунарыгар тириэрдиэн сөп.

Оҕону киһиргэтии, күүстээххин, кыахтааххын диэн хайҕааһын «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн, икки өрүттээхтик туһаныллара ордук этэ. Ол аата оҕо майгынын уратыларыттан көрөн тус-туспатык туттуллара сөп. Бэйэтэ мөлтөһүөр, бытаан оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ хайҕааһын, киһиргэтии элбэхтик туттуллара сөп, туһалаах буоллаҕына, сытыы, аһара барар майгылаах оҕоҕо тохтотуу, намыратыы, уоскутуу туттуллара ордук. Биһиги оҕолору үөрэтэр систиэмэбит ити икки быһаарыыттан бастакытын тутуһарыттан аҥардастыы хайҕааһын, киһиргэтии, манньалааһын өттүгэр халыйан сылдьара, арыычча сайдыыны түргэнник ситиһэр кыахтаахтары аһара ыытарыттан аны туоратан, «Трудные подростки» диэн ааттыыр оҕолорбутугар кубулутарыттан, инники иһээччилэр туһалааҕы, үчүгэйи, киһи быһыылааҕы оҥороллорун суох оҥорор.
 
Бэйэтэ аһара барар майгылаах оҕону киһиргэтии аһара туттунууну үксэтэриттэн, «Трудные подростки» уһуннук, эрэйдээхтик оҥоруллар туһалааҕы, үчүгэйи оҥороллорун оннугар, быстаҕы, түргэнник көстөрү, куһаҕаны оҥоруу диэки салаллаллара элбиир. Оҕо киһиргэтииттэн, хайҕааһынтан бэйэтин кыаҕын, тугу оҥорорун сыыһа сыаналыырыттан аһара туттунар кыахтаах эдэрдэр үөскээн тахсаллар. Ол курдук үрдүктэн сатаан ыстанарга үөрэммэккэ, эрчиллибэккэ эрэ, биирдэ киһиргээбититтэн аһара үөһээттэн ыстанан кэбиһэн атаҕын дэҥниирин таһынан, тобугар сирэйин тоҕо түһүөн сөп.

Киһи оҥорор быһыытыттан, ол аата ханнык эрэ кээмэйтэн, аһара барыы үчүгэй диир быһыыбыт куһаҕаҥҥа кубулуйарыгар тириэрдэрин, оннооҕор былыргылар билэн тылларыгар киллэрэн туһана сылдьыбыт буоллахтарына, аныгы үөрэҕи-билиини баһылаабыт өйдөөх-санаалаах дьон олохпутугар туһанарбыт уустуга суох буолуо этэ.
 
Онон киһи өйө-санаата сайдыыта уонна оҥорор быһыылара бэйэ-бэйэлэрин кытта олус кытаанахтык бииргэ тутулла сылдьаллар. Аһара барар өйдөөх-санаалаах киһи аһара барар быһыылары оҥорор кыаҕа улаатара бу киһиттэн сэрэхтээх буолууну эрэйэр. «Алдьархайдаах киһи» эбэтэр «ынырык киһи» диэтэхтэринэ, бу киһи туох эрэ алдьархайы эбэтэр ынырыгы; олус үчүгэйи дуу, эбэтэр олус куһаҕаны дуу оҥоруон сөптөөҕө быһаарыллан тахсар.

Төрөппүттэр оҕо аһара барар санаатын кыра эрдэҕинэ тугу барытын киһи, ол аата бэйэ оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтэн хааччахтыыллар. Ол аата оҕо тугу оҥорорун барытын төрөппүтэ  оҥорорун курдук оҥоро үөрэннэҕинэ, соннук үгэс үөскээн, ийэ кута иитиллэн, өйө-санаата, оҥорор быһыыта барыта төрөппүтүн курдук буола улаатар кыахтанар.
 
Тугу барытын киһи оҥороруттан атыннык оҥоруу куһаҕаны оҥоруу эбэтэр айыыны, киһи билбэтин оҥоруу буолан тахсар уратылаах. Ол иһин оҕону иитиигэ улахан киһи бэйэтин батыһыннаран, маны бу курдук оҥор диэн көрдөрөн биэрэн, үтүгүннэрэн үөрэтэрэ ордук улахан туһалаах.
                 
АҺАРА БАРЫЫ

Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ киһи быһыытын таһынан туттунар, аһара барар киһини «Аһара барыма» диэн этэн үөрэтэ, өйүн-санаатын хааччахтыы сатыыллар. Аһара барыы куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх. Билигин үгүс эдэрдэр аһара барар майгыламмыттарын, охсуһаллара, этиһэллэрэ, өлөрсөллөрө элбээбитин бары бэлиэтиир буоллулар.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн киһи бэйэтин туттуммат, тохтотуммат буолуута кыра эрдэҕинэ атаах буола үөрэниититтэн үөскээн олохсуйар. Кэлин сэбиэскэй былаас эстиитин иннинэ оҕолору аһара көрөн-истэн бэлэмҥэ улаатыннарыы, барыта оҕолор тустарыгар диэн маанылааһын уонна кэлин ырыынак кэмигэр бас-баттах, «айыы үчүгэй» диэн үөрэтии түмүгүнэн аһара туттуна сылдьар, бэйэлэрин кыайан туттунан тохтотуммат дьон, ордук эдэрдэр үксээтилэр.

Бэйэлэрин кыайан туттуммат, тохтотуммат, аһара барар быһыылаах дьону ханнык быһыылары оҥороллоруттан көрөн арааран быһаарыахха сөп:

- Биир дьахтар кэргэнин кытта көссүүтэ массыынаҕа олороллорун тутан баран кыһыытыттан-абатыттан турар массыынаны тоҕута-хайыта тэбиэлии сатаан баран бэйэтин массыынатынан сүүрдэн кэлэн тоҕо түспүт.
 
- Суолбун мэһэйдээтэ диэн боруоктаан айаннаан иһэр трамвайы бэстилиэтинэн ытыалыыр джиптээх киһи чахчы бэйэтин туттунар кыаҕа суоҕа биллэн тахсар. 

- Остановкаҕа турар дьону массыынанан түргэнник сүүрдэн кэлэн тоҕута көтөн баран, өссө эргийэн кэлэн түһэр киһини, киһи буолбатах диэн этиэххэ сөп курдук.

Аныгы үөрэхтээхтэр киһи итинник, аһара барар майгынын өйө-санаата баайыллыбыт кэмигэр оҥорорунан үчүгэй баҕайытык «аффект» диэн ааттыыллар уонна оҥоруллубут буруйу кыччатар курдук быһаара сатыыллар. Ол эрээри ханнык баҕарар киһи, хаһан баҕарар өйө баайыллан эбэтэр өйө, салгын кута көтөн ылар кэмигэр биирдэ эмэтэ да буоллар киирэн ыларынан уонна ол кылгас, түргэнник киирэн ааһар кэмҥэ киһини салайыыны ийэ кута быһаччы оҥорорунан өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах буолууга иитиллэрэ эрэ туһалааҕын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэр. 
  
Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ киһи маннык быһыытын куттар солбуһууларынан табатык быһаарар. (7,91). Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр бэйэтин баҕатын кыайан тохтотуна үөрэммэтэҕинэ, улаатан баран туттуна үөрэнэрэ олус уустук, олус уһун кэми ылар. Ол курдук кэмпиэт ылларан сии охсоору маҕаһыын муостатыгар төкүнүйэ сылдьан ытыыр, сарылыыр оҕо бэйэтин баҕатын кыайан туттуммат буола улаатыан сөп. Оҕо маннык быһыытын үгэс буола илигинэ тохтотон, атыҥҥа аралдьытан умуннарыы өйүгэр-санаатыгар туһата улахан.

Атаах буола улааппыт киһи бэйэтин баҕатын, быстах санаатын кыайан тохтотунар кыаҕа суох буоларыттан итинник аһара барар майгылаах дьон элбээтилэр. Сыыһа-халты, аһара туттууттан, киһи быһыытын аһара барыыттан эдэр уолаттар ордук эрэйгэ тэбиллэллэр, эдэр, саҥа саҕаланан эрэр олохторун буорту оҥороллор, хаайыыга түбэһэллэрэ элбэх.

Улуу Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинэ Россия баайдара, дворяннар, эргиэмсиктэр аһара байаннар үлэһиттэри, оробуочайдары киһинэн да аахпат, олус уһуннук үлэлэтэр, кыра хамнаһы биэрэр, ону туруорсаары туруннахтарына саллааттарынан ытыалатар этилэр.

Бассабыыктар, коммунистар туох иһин олус элбэх дьон хаанын тохпуттарын билигин, үс көлүөнэ дьон олорон ааспыттарын кэннэ, ырытан быһаара сатаатахха, аан дойду олоҕун кылгас кэмҥэ аймаан, улахан аймалҕаны тардан баран, билигин оннуларын булунан эрэр курдуктар. Ол аата бэйэлэрин кэмнэригэр баайдар, аһара байбыттар үлэһит, хамначчыт дьону кытта аахсалларыгар, үлэлэрин-хамнастарын сөптөөхтүк сыаналыылларыгар саа-сэп күүһүнэн ыган үөрэппиттэрин, кинилэр, коммунистар оҥорбут үтүө дьыалаларынан ааҕыахха сөп.

Немец фашистара өйү-санааны токурутуулара аҥар өттүгэр халыйыыта олус аһара барыыта улахан сэриини саҕалаабытын бары билэбит. Омуктар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарыгар куһаҕан өттүгэр олус улахан аһара барыыны оҥорбуттарыттан атын омуктар бары көмөлөөн фашизмы суох оҥорбуттара.

Кыра буруйу оҥорууну аһара туттунан кэбистэххэ олус ыар, куһаҕан, хара айыы буолан тахсар кыахтанар. Ол курдук биир бииргэ сутуругунан охсуһууну саҕалаан баран, аны быһахтанан киһитин дэҥнээн, аһара туттан кэбистэҕинэ холуобунай дьыалаҕа түбэһиигэ тиийэн хаалыан сөп.
 
Киһи быһыытын аһара барааччылары аныгы сокуоннар өйдөтө сатаан баран хааччахтыы, хаайыыга олордо, өйдөрүн-санааларын уоскута, киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэ сатыыллар.
 
Саха дьонун таҥараларын үөрэҕэ оҕо аһара барар өйүн-санаатын кыра эрдэҕиттэн хааччахтаан «Айыыны оҥорума», «Аһара барыма» диэн этэн, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла саҕалаан үөрэтэр. Сыыһа-халты, аһара тутуннахха эппиэтэ, кэһэйиитэ, иэстэбилэ хайаан да кэлэрин сахалар Улуу Тойон таҥараларын үөрэҕэ баара биллэрэр. Ол иһин бу үөрэх көрсүө, сэмэй, тулуурдаах дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарар үөрэх буолар. Төрөппүттэр оҕо көрсүө, сэмэй майгылаах киһи буола улааттаҕына, аһара барыылары оҥорботоҕуна, бэйэбит абыраныахпыт, эрэллээх, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтаах кэлэр көлүөнэлэниэхпитин сөп диэни билэн, оҕолорун кыра эрдэҕиттэн сахалыы өйгө-санааҕа, үгэстэргэ, таҥара итэҕэлигэр үөрэтиэ этилэр.

КҮРЭХТЭҺИИ

Бука бары «Олох олоруу ыарахан» диэн этиини билэбит эрээри ол ыарахаммыт ханна баарын арааран билбэппититтэн аахайбакка сылдьабыт. Олох олоруу ыарахана диэн киһи олоҕун устата хаһан даҕаны аһара баран, аһара туттуо суохтаах, куруук бэйэтин аһара барар санаатын кыатанан, кыана тутта сылдьара ааттанар. Куруук бэйэни туттуна сылдьыы ыарахан, элбэх уустуктардаах, киһи тулуура, туттунар күүһэ хаһан да мөлтөөбөтөҕүнэ эрэ, уһун үйэ тухары кыаллар кыахтаах. Сахалар сүр диэн ааттыыр ураты күүстэрэ аан бастаан киһи туттунар күүһүн быһаарар.

Аныгы психологтар аһара кыыһырбыт-абарбыт киһи тугу эмэни эттээтэҕинэ, этин-сиинин күүскэ хамсаттаҕына кыыһырбыта ааһар диэн үөрэҕи туһаналлар. Былыргы саха дьоно «Кыһыйдахха тарбанан биэр» диэн этиилэрэ эмиэ эккэ-сииҥҥэ итинник дьайыыны оҥорор. Урукку кэмҥэ кыһыйбыты-абарбыты күүстээх үлэнэн, мас хайытыытынан таһаарар кыах элбэх эбит буоллаҕына, билигин куорат дьонугар таһырдьа тахсан сүүрүү, эти-сиини дьэгдьитии, дьарыктааһын ордук сөп түбэһэн, туһата улаатыа этэ.

Кыһыйбыты-абарбыты таһаарбакка бэйэҕэ хаайа сылдьыы куһаҕан содулланан тахсара элбэх диэни бары билэбит. Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ куһаҕан санааны санаама, ыраастана сырыт диэн этиилэрэ итини эмиэ бигэргэтэр. Ол курдук маат курдук куһаҕан тыллары саҥарыы киһи уоҕун-кылынын таһааран уоскутар аналлаах. Россия дьоно элбэхтик маатыраны тутталлара былыргыттан олохторо куһаҕаныттан, эрэйдээҕиттэн, баҕаларын хоту табыллыбатыттан өйдөрө-санаалара куһаҕан санааларынан туола сылдьарын биллэрэр. Бу этии табатын үгүстэр арыгы иһэн өйдөрө көппүт кэмигэр ыар, куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһэллэрэ элбээбитэ чуолкайдык быһаарар.
Дьон олоххо сайдыыны урутаан ситиһээрилэр куруук күрэхтэһэн, күөн былдьаһан иннилэрин диэки баран иһэллэр. Араас күрэхтэһиилэр бастаан иһэр киһини буларга, таларга көмөлөһөллөрүн тэҥэ, экономика ситиспит ситиһиилэрин эмиэ быһаараллар. Ол курдук массыыналар сырсыыларыгар суоппар кылааһа үрдүгэ уонна массыынатын туруга, кыаҕа, күүһэ холбуу ылан быһаарыллаллар.
  
Ханнык баҕарар күрэхтэһии аналлаах быраабыланы тутуһан ыытыллар. Бары күрэхтэһээччилэр ол быраабылалары хайаан да тутуһаллара, халбаҥнаабакка толороллоро ирдэнэр. Күрэхтэһии быраабылаларын оҥорууга киһини эчэппэт, сэрэхтээх буолуу үөрэхтэрэ аан бастаан тутуһуллаллар. 

Ханнык баҕарар күрэхтэһии быраабылалара аналлаах хааччахтары аһара барбакка, кытаанахтык тутуһарга бары күрэхтэһээччилэри күһэйэллэр. Ол аата кинилэр ханнык баҕарар күрэхтэһии быраабылаларыттан аһара бараллара, атыннык, туспатык оҥороллоро көҥүллэммэт, бобуллар. Күрэхтэһиигэ кыттар спортсмен бары быраабылалары билэн аһара туттубат буолууга үөрэнэрэ хайаан да ирдэнэр.

Күрэхтэһии быраабылаларыгар уларытыылары, саҥаны киллэрии, ол аата айыыны оҥоруу олус уустук, уһун кэми ылар, бука бары сөбүлэстэхтэринэ биирдэ киирэр, туттуллар кыахтанар. Күрэхтэһээччилэр айыыны оҥорууга олус улахан сэрэхтээх буолуулара итинник дириҥ төрүттээх.

Аһара туттубат буолуу үөрэҕин бары күрэхтэһиилэртэн булан ылыахпытын сөп. Ону тэҥэ спорт маастарыгар диэри үүнэн, сайдыбыт эттээх-сииннээх киһи сиэри таһынан барар ыар буруйу оҥорон хаайыыга түбэһэрэ отой аҕыйаҕын ахтыахпытын наада. Ол аата спортсмен, элбэхтик күрэхтэһиигэ кыттарыттан этэ-сиинэ тулуурдаах буоларыттан, быстах баҕа санаатын туттунар күүһэ улаханыттан аһара баран, аһара туттубатын биллэрэр.
 
Эти-сиини уһуннук эрчийии аналлаах үөрүйэхтэри үөскэтэн киһи сатаан хамсанар кыаҕын улаатыннарарын тэҥэ, өйүн-санаатын бөҕөргөтөр, тулуурун улаатыннарар. 

Кыаттарбыт киһи аһара кыйаханан, охсуоланан сыыһа-халты хамсанара, илиитин биэрбэтэ кыайбыт киһини сэниирин, аанньа ахтыбатын көрдөрөрүн курдук, кыайбыт киһи аһара баран үөрэрэ, мээлэнэн ыстаҥалыыра кыаттарбыты кыһытан, кыйахалаан биэрэри биллэрэрин тэҥэ, тулуура суоҕун эмиэ көрдөрөр.

Күрэхтэһиилэртэн саамай судургу быраабылалаахтарынан сүүрүү буолар. Ол курдук аналлаах суол устун сүүрэн тэбинэн кэбис даҕаны бүтэр курдук, арай сүүрүү саҕаланыытыгар тэҥҥэ түһүнүү ирдэнэр. Ол эрээри уһуннук сүүрүүгэ эргиирдэргэ үтүрүссүү, тоҥолохтоһуу баар буолуон сөбө тохтотуллар.
 
Ханнык баҕарар тустуу көрүҥэ бэйэтигэр сөп түбэһэр ураты быраабылалардаахтар. Онно тутаах көрдөбүлүнэн киһини эчэппэт буолуу киирсэр.

Эдэрдэр хаһан баҕарар илин былдьаһар кыахтаахтар. Ол иһин ханнык баҕарар илин былдьаһыыга, күрэхтэһиигэ аналлаах быраабылалар бааллара уонна олору толоруу кытаанахтык ирдэнэрэ ордук этэ. Холобурга, биир-бииргэ сутуругунан киирсиини ыллахпытына, урукку кэмҥэ хайаан да тутуһуллар быраабылалардаах буолар этэ. Онно туох да сэбэ-сэбиргэлэ суох киирсии кэмигэр охтубут, сытар киһини атаҕынан тэбии, охсуу бобуллара, маҥнайгы хаан таҕыстаҕына киирсии тохтотуллара.
 
Биир-бииргэ киирсии быраабылаларын тутуспатах киһи аата-суола түһэрэ, туттунар күүһэ суоҕа, куһаҕан кэмэлдьилээҕэ биллэн хаалара атыттар сыһыаннарын тосту уларытар кыаҕын билигин да туһаныахпыт этэ. Бэйэлэрин киһилии быһыыларын сүтэрбэтэх дьон, бу киһилии майгына суох киһиттэн сэрэнэр, туоратар буолуулара үөскээһинэ, кини туттунар күүһүн улаатыннарарыгар тириэрдиэн сөп.

КЭТЭҺИИ

Кэтэһии – киһи олоҕун биир кэрдиис кэмэ. Киһи куруук тугу эмэ кэтэһэр. Кырата хаһан үлэ чааһа бүтэрин эбэтэр бээтиҥсэҕэ нэдиэлэ бүтүүтүн киһи үксэ кэтэһэр. Ыксаабакка, ыгылыйбакка эрэ холкутук кэтэһэргэ киһиэхэ улахан тулуур наада. Кэтэһии төһө да эрэйдээҕин киһи туох эмэ кэтэһэрдэннэҕинэ, күүтэрдэннэҕинэ  олоҕун олороро сыаллаах, соруктаах буолара ордук туһалаах.
«Кэтэһэр эрэйдээх» дииллэр сахалар. Ол аата кэтэһии диэн эрэйи тулуйуу, ол аата эмиэ тулуурдаах буолуу үөрэҕэ эбит. 
Төрөппүт оҕото тулуурдаах буолуон баҕарарыттан кыра эрдэҕиттэн кыратык эмэ кэтэһэ, күүтэ үөрэнэрин ситиһэрэ ордук. Ол аата оҕо тугу эмэ көрдөөтөҕүнэ, ыла, була охсон биэрбэккэ, өссө кэтэһиннэрэн, толкуйдуу сатааһынын үөскэттэҕинэ эбэтэр бэйэтин кыаҕынан кыайарын ситистэҕинэ оҕотун өйө-санаата сайдыытыгар элбэх туһаны оҥоруон сөп.
 
«Кэтэс», «күүт» диэн оҕону кэтэһиннэрэ үөрэтии элбэхтик сыыһа-халты туттунарыттан көмүскүүр аналлаах үөрэх буолар. Ол курдук киһи санаата олус түргэниттэн тугу эмэ оҥороору бэлэмнэнии кэнниттэн, кыратык да тохтуу түһүү санааны уларытыан, сыыһаны оҥороору гыммыты тохтотуон, көннөрүөн сөп. Аһара мэниктээбит оҕону тохтотон олордо түһүү, уоскутуу, муннукка туруоруу тулуурдаах буолуутун эмиэ улаатыннарар.

Оҕо улаатарын, улахан киһи буола охсорун олуһун кэтэһэр. Бу кэтэһэр санаатыттан улахан дьон оҥорор быһыыларын оҥоро сатааһыҥҥа дьулуһуута күүһүрэр. Оҕо кыайа-хото үтүктэр улахан киһи быһыытыттан табаах тардыыта буолар. Харандааһы эбэтэр тугу эмэ сигарета курдук тутан умата сатыыр оҕону табаахсыт төрөппүттэр бары билэллэр.

Оҕо улаатан иһэн хас биирдии кылааһы, оскуоланы хаһан бүтэрэрин, улаатарын олус кэтэһэр. Оҕо эрдэххэ күн да олус уһун, баранан быстыбат. Хаһан каникул кэлэрин, үөрэх сыла бүтэрин кэтэһии, кыһын кэнниттэн саас, сайын кэлэрин кэтэһэр курдук сыл аайы хатыланан иһэр. 

Киһи куруук тугу эрэ кэтэһэрдээх, күүтэрдээх сырыттаҕына олоххо интэриэһэ улаатар. Бииртэн биири; аччыктаатахха хаһан аһыыры, сылайдахха утуйары кэтэһии кэлэн истэҕинэ табыллар. Оҕо улаатан, этэ-сиинэ ситэн истэҕинэ аһыыр кэм хаһан кэлэрин ордук кэтэһэр, оҕону аһатыы улахан үөрүүнү аҕалар.

Кэтэһии тулууру үөскэтэр. «Туох барыта кэмнээх, кэрдиилээх» диэн этии кэмин иннинэ туох да кэлбэтин биллэрэр. Туох эмэ туһалааҕы оҥоруоххун санаатаххына, кэмэ кэлэрин кэтэһэргэр тиийэҕин, тулуйуохха, тулуурдаах буоллахха эрэ кэтэһии кыаллар, табыллар, сыыһа-халты туттунуу аҕыйыыр кыахтанар. Оҕо улаата охсон улахан киһи оҥорор дьыалаларын барытын оҥоро охсоору, киһи буолаары ыксыыр, тиэтэйэр. Ол эрээри этэ-сиинэ ситэн, сатаан хамсанары, оҥорору, тутары баһылыы илигинэ өйө-санаата сайдыбыта туһата суох хаалыан, улахан киһи оҥорорун барытын кыайан оҥорумуон, оҥордоҕуна даҕаны сыыһа-халты буолара элбиэн сөп. Ол аата оҕо аан бастаан киһи буолууну ситиһэрэ өйө-санаата сайдыытыгар сөп түбэһэр.

Булчут ураты тулуурдаах буолара биллэр. Оҕо сылдьан куска үөмэн иһэн тулуйбакка, өндөҥнүү истэххэ кус көрө охсон көтөн хаалан хомоторо. Булду кэтэһии тулуурдаах буоллахха эрэ кыаллар.

Киһи кыаҕа кыратыттан айылҕа уларыйыыларын кэтэһэрэ ордук элбэх. Саас өрүс уҥуор массыынанан бара сылдьыан баҕарар киһи өрүс мууһа хаһан устарын, ыраастанарын, паром сылдьарын кэтэһэригэр, күүтэригэр эрэ тиийэр. Онтон күһүн муус тоҥорун, халыҥыырын кэтэһии, уйуо дуу, уйумуо дуу диэн быһаарыыны тутуһартан тутулуктааҕынан уустуктары үөскэтэр.

Тиэтэйии алдьатыыга тириэрдэрэ элбэх. Ол иһин сахалар үөрэхтэрэ «Тиэтэйимэ, ыксаама» диэн үөрэтэр. Үөрэҕи-билиини баһылаабыт, өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон бары Сир үрдүгэр туох барыта тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан турарын билэннэр, саҥаны айа, айыыны оҥоро сатааһыҥҥа тиэтэйбэт, ыксаабат буолууга үөрэх оҥостуохтарын сөп этэ. Ол аата аһара саҥаны айыыны оҥоро сатааһын үөскээн турар тэҥнэһиини аҥар өттүгэр түргэнник хамсатыан сөп. Сир тутуллан турар тэҥнэһии балаһыанньата хайа да өттүгэр хамсааһына Сиргэ алдьархайдары оҥоруон сөбүн үөрэх-билии сайдыбытынан туһанан билиэхпитин сөп буолла.  

КЭҺЭЙЭН ҮӨРЭНИИ

Кэһэйэн үөрэнии диэн эт-сиин быһаччы ылынар үөрэҕэ ааттанар. Сыыһа-халты туттунан эккэ-сииҥҥэ ыарыыны үөскэтии кэнниттэн киһи сэрэнэр буолуута улаатыыта, бу үөрэх сүрүн төрүтэ буолар. Оҕо олох кыра эрдэҕиттэн охтон ыарыыланнаҕына сэрэнэрэ биллэрдик эбиллэр. Ол курдук охтон төбөтүн «лос» гына өлөрдөҕүнэ, аны охторугар олоро түһэргэ түргэнник үөрэнэр.

Аан маҥнай куһаҕан диэн тугун билбит оҕо үчүгэй диэни дьэ арааран билэн ордук сыаналыыр киһи буола улаатарын билигин туһаммакка сылдьабыт. Бу быһаарыы сүрүн дакаастабылынан сэрии ыарахан кэмин оҕолоро бары кэриэтэ кырдьар саастарыгар диэри киһи быһыылаахтык үлэлииллэр, олохторун олороллор. Буруйу-сэмэни оҥороллоро отой сэдэх, биир эмэ. Бу ыарахан, ас-үөл аҕыйах кэмигэр аччыктыыры, ыарахан үлэни билэн улааппыт дьон билигин даҕаны килиэп хаҕын да таах бырахпаттар, барытын туһаҕа таһааран иһэллэр, сааһыран да баран кыайар үлэлэрин үлэлии-хамсыы сылдьаллар. 

Сахабыт тыла олус былыргы төрүттээҕиттэн хас биирдии дорҕоонноро тус-туспа уратылаахтарын, атын-атын өйдөбүллэри биэрэллэрин өссө да таба туһана иликпит. Биһиги кэһэйии уонна кэһэтии диэн биирдии дорҕооннорунан уратылаһар тыллары маннык ырытабыт:

- Кэһэйии диэн киһи бэйэтэ сыыһа-халты туттунан этин-сиинин ыарытыннаран үөрэниитэ ааттанар.

- Кэһэтии диэн атын дьон эти-сиини ыарытыннарыыларыттан үөрэҕи ылыныы аата.

«Й» уонна «т» диэн дорҕооннор араастаһыыларыттан, уларыйыыларыттан тыл дьайыытын хайысхата уларыйар. «Й» дорҕоон дьайыыта киһиэхэ бэйэтигэр сыһыаннаһар буоллаҕына «т» дорҕоон атыттар киһиэхэ дьайыыларын биллэрэр.

«Кэһэй» диэн бэйэ тугу эмэни сыыһа туттунан этин-сиинин ыарытыннардар диэн баҕа санааны бэйэҕэ тириэрдии аата.

«Кэһэт» диэн атын туох эрэ эбэтэр туспа киһи тугунан эмэ дьайан эти-сиини ыарытыннарыыта ааттанар.

Саха тылыгар маннык биирдии дорҕооннорунан уратылаһар тыллар элбэхтэр. Бу тыллары олоххо таба туһаныы омук дьоно өйдөрө-санаалара туруктаах буола сайдыытыгар тириэрдиэ этэ.

Бэйэтэ хаһан даҕаны аччыктаан көрбөтөх оҕоҕо, сэрии аас-туор, ас-таҥас тиийбэт, суох кэмнэрин туһунан кэпсээннэр өйүгэр-санаатыгар ситэ тиийбэттэр, көннөрү истэн эрэ кэбиһэн баран сотору умнуллар чахчыларга киирэллэр. Оҕо бэйэтэ аччыктаан, тиийиммэт-түгэммэт буолуута өйүн-санаатын тэҥэ, этин-сиинин таарыйарыттан, буор кутугар уурулларынан олус дириҥник, хаһан да умнуллубат гына иҥэр.

Киһи уһун олоҕун тухары араас уларыйыылар үөскээһиннэригэр куруук үөрэнэ сырыттаҕына табылларын быһааран сахалар «Киһи үйэтин тухары үөрэнэр» диэн этэллэр. Үөрэнии эмиэ элбэх тус-туспа дьайыылаах араастардааҕыттан быһаччы эккэ-сииҥҥэ дьайарынан киһиэхэ ордук тиийимтиэтин иһин кэһэйэн үөрэниини билии туһата улахан.
 
Саха тыла дорҕооннорунан уратытын сатаан туһанар буолуу үөрэниигэ эмиэ биллэр. Ол курдук ким эмэ, атын киһи үөрэтээри дьайан ыарыыны биллэрдэҕинэ кэһэтэн үөрэтии, онтон киһи бэйэтэ тугу эмэ сыыһа-халты оҥорон, ол онтон ыарыыланан үөрэннэҕинэ кэһэйэн үөрэнии диэн буолар. Бу тылларга «т», «й» уонна «н» дорҕооннор атастаһан, уларыйан биэриилэрэ үөрэх дьайыыта туспа уратыланарын, атын-атын өттүлэриттэн дьайарын арааран быһаарар.

Кэһэтэн дуу, кэһэйэн дуу үөрэнии диэн эт-сиин быһаччы ылынар үөрэҕэ буолар. Эккэ-сииҥҥэ ыарыыны үөскэтии кэнниттэн сэрэнэр, сэрэхтээх буолуу ордук күүһүрүүтэ бу үөрэнии сүрүн төрүтүнэн ааҕыллар. Киһи субу оҥорор быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын эрдэттэн ситэ-хото быһаарбакка эрэ оҥордоҕуна уонна бэйэтэ сыыһа-халты туттуннаҕына кэһэйэн үөрэниигэ тиийэн хаалыан сөбүттэн, тугу барытын оҥоруон инниттэн сэрэхтээх буоллаҕына эрэ быыһанар кыахтаах. Ол иһин киһини сэрэхтээх буолууга үөрэтэр аналлаах Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ үөскээбит.

Киһи барыта үчүгэйи эрэ оҥоруон баҕарарыттан уонна оҥороруттан үчүгэй быһыылар олус, ахсаана суох элбэхтэр, онтон куһаҕан быһыылар быдан аҕыйахтар. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо кыра эрдэҕиттэн аан маҥнай арааран билэ үөрэнэрэ олоҕор ордук туһалаах, тиийимтиэ буоларын быһаарар.

Аан маҥнай куһаҕан диэн тугун билбит оҕо үчүгэй диэни дьэ арааран билэн ордук сыаналыыр киһи буола улаатарын сахалар былыргыттан билэн туһаналларын биһиги билигин хаалларан туһаммакка сылдьабыт.
 
«Киһи тутан-хабан көрдөҕүнэ үөрэнэр» диэн этии киһи оҥорор быһыыларыттан бэйэтэ үөрэниитин быһаарар. Ол курдук оҕо туох саҥаны билбитин барытын боруобалаан, оҥорон-тутан көрдөҕүнэ эрэ дьиҥнээхтик итэҕэйэрин, ылынарын быһаарарын тэҥэ, бу боруоба кыра да буоллар кэһэйиини үөскэттэҕинэ ордук дириҥник иҥэрин биллэрэр.

«Муоһа-туйаҕа туллубут» диэн этии киһи кэһэйэн баран дьэ өйдөммүтүн, көрсүө, сэмэй майгыламмытын быһаарар этии баарын аахайбакка, туһаммакка сылдьабыт. Бу этии оҕо кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буола иитиллэрэ лаппа ордугун, улааттаҕына туһата улаатарын, сыыһа-халты туттан кэһэйииттэн, эрэйтэн, кэлиэкэ буолууттан быыһаныан сөбүн чопчу быһаарарын төрөппүттэр ылынан, оҕолорун иитиигэ туһаныа этилэр.

«Үөрэҕи ылымтыа киһи дьон сыыһаларыттан үөрэнэр, онтон эрэйдэнэн үөрэнэр киһи бэйэтин сыыһатыттан үөрэнэр» диэн этии кэһэйэн үөрэнии сүрүн төрүтүнэн буолар. Бу этиини ордук чопчулаан, чуолкайдаан үөрэҕи ылымтыа дьон аҕыйахтарын, онтон бэйэ оҥорбут сыыһаларыттан үөрэх ылынан үөрэнээччилэр баһыйар элбэхтэрин биллэриэхпит этэ.

Оройу туохха эмэ эмискэ таарыйан ыарыйдаҕына, ол ыарыы төһө улаханыттан хаһан умнуллара быһаарыллар. Соччо улахана да суох ыарыы соһуччу буоллаҕына, букатын, киһи үйэтин тухары умнуллубат гына өйдөнөр кыахтанар. Ыарыы умнуллубата төһө уһуннук дьайарыттан уонна күүһүттэн быһаччы тутулуктааҕа кэһэйэн үөрэнии дьайыыта күүстээҕин, тиийимтиэтин быһаарар.

Салгын кутунан, өйтөн-санааттан киирэр үөрэх олус уһун кэми ылар. Бу үөрэнииттэн киһиэхэ уһун кэмҥэ үгэс үөскээтэҕинэ эрэ киһи бу үөрэҕин олоҕор, бэйэтэ оҥорор быһыытыгар туһанар кыахтанар. Төһө да куһаҕаннык иһиллибитин иһин киһи кэһэйдэҕинэ, ол аата үөрэх этин-сиинин таарыйдаҕына ордук түргэнник, тиийимтиэтик үөрэнэрэ чахчы. Үөрэҕи ылыныы бу уратыларын быһааран сахаларга кэһэйэн эбэтэр кэһэтэн үөрэтиини биллэрэр Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ үөскээбит.

Суоппар суол быраабылаларын биллэҕинэ, олору туттардаҕына  массыынаны ыытар быраабы ылар. Ол да буоллар дьыалатыгар кэллэҕинэ суоппар суол быраабылаларын хаһан баҕарар кэһэр кыаҕа хаалан хаалбат, кэһээччилэр син-биир бааллар, арай ыстараап улахана эрэ кэһэтэр күүһэ улаатарыттан суоппардары бэрээдэги тутуһарга үөрэтэр, өй киллэрэр кыахтаныан сөп диэн Россияҕа ыстараабы лаппа улаатыннарбыттара. Бу суостаах кэһэтии кэнниттэн суол быраабылатын кэһээччилэр аҕыйаатылар диэн аахпыттар. 

Аналлаах сатыы киһи туоруур суолугар, зебраҕа массыыналаах киһи сатыы киһини урут ыытыахтаах диэн быраабылаҕа сурулла сылдьар эрээри дьыалатыгар биһиги дьоммут суолу туораары кэтэһэн турар дьоҥҥо хата хайыһан да көрбөттөр, ааһа тураллар, син-биир түҥнэри көтөөрү ыксаталлар.

Европа дойдуларыгар суол быраабылатын кэһиигэ ыстараап биһиэхэ холоотоххо лаппа үрдүк эбит. Сайдыылаах диэн ааттыыр, үтүктэ сатыыр дойдуларбытыгар суоппардар суол быраабылаларын ордук тутуһалларыгар ыстараап улахана, ол аата кэһэтэн үөрэтии кытаанаҕа ордук туһалыыра быһаарыллан тахсар.

Кэһэтэн, куһаҕан диэн тугун биллэрэн үөрэтии Аан дойду үрдүнэн биллэр холобурдара бааллар. Үлэһиттэри атаҕастааһын, баттааһын олус муҥура суох бара турара сатамматын, ханнык эрэ кэмнээҕин-кэрдиилээҕин, Улуу Өктөөп өрө туруута кыайыыта бары үлэлээн айахтарын ииттэр үлэһит дьоҥҥо биллэрбитэ.

Ол кэмҥэ ыраахтааҕы уһуну-киэҥи ырытан саныыр өйдөөх-санаалаах киһи эбитэ буоллар үлэһиттэргэ сөптөөх чэпчэтиилэри кэмигэр оҥорон биэрэн испитэ буоллар, үлэһиттэр олохторо тупсан, өрө туруу суох да буолуо этэ. Атын сайдыылаах дойдулар итинник быһаараннар өрө туруулар Россияттан атын дойдуларга кыайан тарҕамматахтара.

Бу өрө туруу үөрэҕэ үлэһит дьону аһара баттыыр, атаҕастыыр кыаллыбатын баай дьоҥҥо өйдөтөрүнэн уратылаах. Өктөөп өрө туруутун кэнниттэн аһара баайдар бары ханна тиийбиттэрин, түгэммиттэрин умнубаппыт буоллар, билиҥҥи олоххо, байыыны эккирэтии кэмигэр, туһалаах буолуо этэ. Үс көлүөнэ дьон олорон ааһан уларыйбыттарын кэнниттэн биһиэхэ эмиэ аһара баайдар элбээн эрэллэр.
Атомнай буомба чахчы улахан кутталлааҕын Хиросима уонна Нагасаки куораттары күл-көмөр оҥоруу кэнниттэн ыла дьон бары билэллэр, аһара улаханнык кэһэйэннэр, бу буомбалартан олус сэрэнэллэрэ билигин да аҕыйыы илик.

Билигин бары электрическэй уот биэрэр атомнай станциялар куттала суохтарын туһунан кэпсииллэр. Ол эрээри электричество оҥорор атомнай станциялар эмиэ атомнай буомба курдук кутталлаахтара Чернобыль абаарыйатын кэнниттэн биллэн хаалан, дьон эмиэ сэрэнэллэрэ улаатта.

Ханнык баҕарар суолталаах, дьон олоҕун хамнатар саҥаны арыйыы, айыы туох содуллааҕа кэлин, оҥорон-тутан көрөн, боруобалаатахха биирдэ биллэр уратылаах. Ол иһин саха дьоно оҕолорун кыра эрдэҕинэ, өйө-санаата ситэ сайда, киһи буолууну баһылыы илигинэ «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэллэр, саҥаны айыы табыллыбатаҕына, сыыһа-халты туттунууларга кубулуйдаҕына кэһэйиэхтэрин, олохторо соһуччу уларыйыан баҕарбаттарыттан итинник бобууну туһаналлар.
 
Дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын арааран билэр буолуу дьону кэһэйэн үөрэнииттэн харыстыыр аналлаах. Билэр киһи кэһэйиигэ киирэн биэрбэт кыаҕа улаатар. Сахалыы хаһыаттар дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын барыларын суруйбаттарыттан, дьоҥҥо биллэрбэттэриттэн эдэрдэрбит ханнык куһаҕан быһыылар баалларын билбэттэриттэн, тыа сириттэн куоракка киирэннэр элбэх буруйу-сэмэни оҥороллор, хаайыыга түбэһэллэр, кэһэйэн уонна кэһэтэн үөрэтиигэ тиийэн хаалаллара хомолтолоох.
 
Киһи өйө-санаата сайдарынан, үөрэх-билии мунньулларынан туһанан, ханнык быһыыттан туох содул үөскүүрүн эрдэттэн сэрэйэн, быһааран баран оҥороруттан кэһэйиигэ киирэн биэрбэтэ эбитэ буоллар диэн баҕа санаалаахпыт. Ол аата оҕо кыра эрдэҕиттэн куһаҕан быһыылары арааран билэн, олору оҥорбот буоларга үөрэниитэ кэһэйиигэ киирэн биэрэрин аҕыйатыа этэ. 

КЭҺЭТЭН ҮӨРЭТИИ

Салгын кутунан, өйтөн-санааттан киирэр үөрэх олус уһун кэми ылар. Биэс сааһыттан ыла бэйэтин толкуйдуур өйө киирэн иһэр оҕо сокуоннай сааһа, уон аҕыс сааһа туоларыгар эрэ үчүгэй үгэстэри үөскэтинэн иҥэринэр кыахтанар. Ол аата үгэстэр үөскээтэхтэринэ эрэ киһи бу үөрэниитин, үөрэҕин олоҕор туһанар кыахтанар. Төһө да куһаҕаннык иһиллибитин иһин киһи кэһэйдэҕинэ, ол аата үөрэх этин-сиинин таарыйдаҕына ордук түргэнник, тиийимтиэтик үөрэнэрэ хаһан да уларыйар кыаҕа суох.

Итии уулаах чаанньыгы дуу, тугу дуу бэйэлэригэр тоҕо тардынан, элбэх кыра оҕолор итиигэ буһан эрэйдэнэллэр. Кыра оҕону тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарыттаран, кэһэтэн үөрэтии олус туһалааҕын кырдьаҕастар бары билэллэр. Бу курдук, кыратык кэһэйэн үөрэммит оҕо итии тэриллэртэн, ордук чаанньыктан, чааскыттан сэрэнэр буолара, харыстанара ордук күүһүрэн, итиигэ буһарыттан харысхал буолара үйэтин тухары туһалыыр. Ол аата кыра эрдэҕинэ кыратык кэһэтэн үөрэтиллибитэ улаатан иһэн улаханнык кэһэйэн үөрэниигэ киирэн биэрэриттэн хаһан баҕарар быыһыыр, харыстыыр кыахтааҕын төрөппүттэр туһаныахтара этэ.

Кэһэтэн үөрэтиигэ чыпчархай дьайыыта эмиэ киирсэр. Эккэ-сииҥҥэ быһаччы ыарыыны оҥорорунан уһун кэмҥэ умнуллубат гына дьайар уратылаах. Былыргы сахалар кыра, мэник оҕону бэрээдэккэ үөрэтэргэ ураты тиийимтиэтин иһин чыпчархайы сөбүлээн көрөн, оҕо бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ туһаналлар эбит.

Аан үрдүгэр мас быыһыгар анньыллан турар бэрээдэк көрөөччү чыпчархайы мэник-тэник оҕо улаатан, үрдүк олоппоско ыттар кыахтаннар эрэ ылан оһоххо быраҕан суох оҥороору сананара баара. Чыпчархай баар буолара буруйу, куһаҕан быһыыны оҥоруу кэнниттэн хайаан да кэлэр ханнык эрэ, буруйга сөптөөх эппиэтинэһи, оҕо кыра эрдэҕиттэн билэр буолуутугар тириэрдэринэн, бэрээдэктээх буолууга үөрэтиигэ хайаан да наадатын санатабыт. Ол курдук кыра чыпчархай сыыһа, оҕо кыра эрдэҕинэ буруйу, куһаҕан быһыыны оҥороруттан соҕотохто тохтотор уонна бу быһыыта ийэ кутугар иҥэн үйэтин тухары дьайа сылдьар, туһалыыр буоллаҕына, улаатан баран буруйу, куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна, сокуону кэстэҕинэ хаайыыга түбэһэрэ ордук куһаҕан, хомолтото төһө эмэ улаатарыгар тириэрдэн кэбиһэр.
 
Эргэ күрүө үрдүнэн сүүрэн сүнньүөҕүн тосту үктээн дөлбү түһэн, атахпын өлөрөн ыарыыламмыппын: «Күрүөнү алдьаппытын иһин мөҕө түһэн биэриэм этэ да, бэйэҥ кэһэйбитиҥ сөп буолар ини»,- диэн аҕам мөхпөтөҕөр үөрбүтүм баара. Бу кэһэйии, оҕо тугу оҥороругар барытыгар эппиэтэ хайаан да кэлэрин биллэрэринэн ордук тиийимтиэ уонна туһалаах.

Эбэм кыра бырааттарым буруйу, куһаҕан быһыыны оҥордохторуна миигинэн чаҕытарыттан, кэлэн мөҕүө диэн этэриттэн бары кыралар саллар, этэр тылбын истэр буола улааппыттар. Кыра быраатым оскуолаҕа киириэн иннинэ ийэтигэр уһуннук көтөхтөрө олорорун сөбүлээччи этэ. Түбэһэ түстэр эрэ: «Бачча улаатан баран үлэлээн сылайбыт ийэҕэр көтөхтөрүмэ», - диэн үүрэн ыытааччыбын. Ол иһин улаатыар диэри соччо сөбүлээбэт, тэйиччи сылдьар этэ. Кэлин улаатан истэҕинэ саахымакка үөрэтэммин, булка илдьэ сылдьаммын уонна тиэхиникэҕэ сыһыараммын мин диэки буолара элбээбитэ.

Оҕо кыра эрдэҕинэ чаҕыйар, сыыһаны оҥороруттан тардынар киһилээх буолара ордук. Кытаанах, халбаҥнаабат көрдөбүллээх төрөппүтүн оҕо ытыктыыр, этэр тылын истэр, соннук толорор буола улаатара кини курдук өйдөөх-санаалаах, оҥорор-тутар буола үөрэнэрин түргэтэтэр. Биһиги уолаттар улаатан истэхпитинэ, аҕабыт үөрэҕэ кытаанах, чиҥ этэ. Биирдэ да эппитин барытын толорботохпутун өйдөөбөппүн. Итини тэҥэ эбэбит тугу эмэ соруйан баран: «Аҕаҕыт оҥорооруҥ диэбитэ»,- диэтэр эрэ тугу этэрин барытын тутатына толорорбут, ол иһин үлэни-хамнаһы сатыырга кыра эрдэхпитинэ үөрэммиппит.

Киэһэ аҕабыт үлэтиттэн кэлэн тото-хана аһаан бүтүөр диэри эбэбит биһиги күн устата оҥорбут буруйдарбыт тустарынан тугу да кэпсээбэт этэ. Тотон-ханан баран, аҕабыт оһох аттыгар сынньана олордоҕуна биһиги күн устата оҥорбут буруйдарбыт, үтүө быһыыларбыт дьэ ырытыллар этилэр. Ол барыта аччык киһи ылынар быһаарыыта арыычча быһаччы, ыгым, тиэтэллээх буолан хаалыан сөбүттэн, уһун үйэлээх, олоҕу ордук билэр эбэбит сэрэнэн, аҕабыт топпутун, сынньаммытын, санаата көммүтүн кэннэ буруйдааҕы туттарар эбит.

Олус уһуннук сөтүөлээн эбэтэр ханна эрэ оҕолорго оонньоон, «кыыл баран хаалан» эбэтигэр көмөлөспөтөх уолу, аҕабыт хараҥа чуулааҥҥа хаайан кэбиһэрэ эмиэ баара уонна бу быһыытын киһи этэрин истибэт, толорбот, кыыл курдук быһыылаах оҕону хаайа сылдьыы, үчүгэй дьонтон туспа тутуу көҥүллэнэр диэн быһаарара. Бэрээдэги кытаанахтык тутуһарга кыра эрдэҕинэ үөрэммэтэх оҕо улаатан баран куһаҕан быһыыны, буруйу оҥорон хаайыы киһитэ буолара ордук улахан хомолтолооҕун, ночооттооҕун эрдэттэн билэн төрөппүттэр оҕолорун кыра, бэйэлэрэ лаппа сабырыйар эрдэхтэринэ үчүгэй быһыыга иитиини туһаныа этилэр.

Аһара барар өйдөөх-санаалаах оҕону, дьону туохха эмэ үчүгэйгэ, туһалааҕы оҥорууга, ордук бэрээдэккэ үөрэтиигэ хайаан да ыгыы, дьарыйыы туттулуннаҕына эрэ, өйүгэр-санаатыгар тиийэн дириҥник иҥэр кыахтанара, хас биирдии оҥорор быһыытын ырытара, толкуйдуура быһаарыллар. Ол курдук кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара үчүгэй быһыылары оҥорууга иитиллибит оҕолор куһаҕан, сиэри таһынан барар быһыылары улаатан баран оҥорбот кыахтара улаатар.

Билигин «сытар полицейскай» диэн ааттаах, куһаҕан дьону, суол быраабылаларын тутуспат суоппардары тохтотор, өй киллэрэр оҥорууну, суоппардары тэҥэ, сатыы дьон бары билэллэрин, омуктар оҥорон ситиһиилээхтик туһана сылдьаллар. Бу массыына сылдьар суолугар оҥоруллар 7 см тиийэ үрдүктээх аналлаах мэһэй, түргэнник кэлэн ааһар массыыналар көлүөһэлэрин күүскэ охсон, суол быраабылатын тутуһары, баран иһэр түргэннэрин кыччатары модьуйар, ол аата кэһэтэн үөрэтэр аналлаах тэрил буолар.
 
Бу айан суолугар оҥоруллар аналлаах тэрили, мэһэйи билигин сайдыылаах дойдуларга барыларыгар оҥорон туһаналлар уонна улахан туһалааҕын билинэллэриттэн биһиги эмиэ үтүктэн эрэбит. Маннык аналлаах мэһэйдэри эрэ оҥоруу суоппардар бытааннык айаннаа диэн ыйар суол знагын харахтарынан көрөн, өйдөрүнэн-санааларынан салаллан, бэйэлэрэ баран иһэр түргэннэрин кыччатар кыахтара суоҕун илэ билинии, салгын кутунан киһиэхэ киирэр өй-санаа кыаттарыытын, туһата аҕыйаҕын биллэрэр бэлиэ буолар. Ол курдук бу аналлаах мэһэй, дьон өйдөрүнэн-санааларынан салаллан бэрээдэги тутуһар кыахтара суоҕун чахчы билинэн, «сааттаах остуолба» буолан, суол аайы туора түһэн сытара биһиэхэ эмиэ элбээтэ.

Массыынаны ыытан иһэр киһи, суоппар, өйө-санаата төһө да үрдүк үөрэхтэммитин, суруллубуту ааҕар буола сайдыбытын иһин, суолга туруоруллубут аналлаах знагы хараҕынан көрөн, өйүнэн-санаатынан салаллан, бу кэмҥэ, бу суолга көрдөнөр түргэнинэн ааһар, айанныыр кыаҕа суоҕун илэ билиниинэн, бу «сытар полицейскай» диэн мэһэй буолар.
 
Суолга оҥоруллар аналлаах мэһэй, «сытар полицейскай» киһи үөрэҕи-билиини баһылаан өйө-санаата сайдар, үчүгэй өттүгэр тупсан иһэр диэн этии төрдүттэн сымыйатын, дьон бэйэлэрин бэйэлэрэ албыннаныылара буоларын быһаарар. Ол курдук киһи кэһэйэ, массыынатын көлүөһэтин «сытар полицейскай» күүскэ охсуор диэри ханнык да суол знагын, ол аата өй-санаа көрдөбүллэрин билиммэккэ баран, айаннаан иһэрин биллэрэр.
 
Дьону сокуоннары, бэрээдэги тутуһуннара үөрэтии хайаан да кэһэтиилэннэҕинэ эрэ табылларын, бу «сытар полицейскай» биллэрэрин таһынан ыстараап кээмэйэ улаатан иһэрэ эмиэ оннук өйдөбүлү, дьайыыны биэрэр. Харчы көстүүтэ хаһан даҕаны чэпчэки буолбатынан, үлэлээтэххэ, эрэйдэннэххэ көстөрүнэн, ыстараап өйгө-санааҕа дьайыыта син-биир кэһэтиигэ тэҥнэнэр. Ити курдук дьон өйө-санаата сайдыыта олус былыргы кэмнэртэн кыратык да уларыйан көрө илигэ итинник дакаастанарынан, сахалар Улуу Тойон таҥараларын үөрэҕэ дьоҥҥо билигин да туһалааҕа, тиийимтиэтэ быһаарыллар.
 
«Сүгэ түһүөр диэри дүлүҥ сынньанар» диэн этии киһи туох эмэ олус, сүгэнэн охсуу курдук улахан ыарыылаах, өлөрүөн да сөптөөх кэлэн түһүөр диэки сытарын, сынньана түһэрин ордорорун быһаарар. Ол аата туох эрэ олус ыар, ыарахан ыктаҕына, кэһэттэҕинэ эрэ киһи оронтон туран туох эмэ туһалааҕы оҥорор кыахтанара быһаарыллар.

Онон оҕо кыра эрдэҕиттэн, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла кытаанах, халбаҥнаабат көрдөбүл баар эрэ буоллаҕына өйө-санаата аһара барбакка, киһи буолуу хааччаҕын иһигэр сайдан, үүнэн тахсар кыахтанар. Төрөппүт оҕотун кыра эрдэҕиттэн бэйэтин батыһыннара сылдьан хайаан да «Мин курдук оҥор» диэн үөрэҕэ, кини курдук, улахан киһи курдук оҥорор буолууга үөрэтэр, ол аата киһи быһыылаах киһиэхэ кубулутар кыахтаах. Итини тэҥэ, буруйу, куһаҕан быһыыны оҥордоххо эппитинэһэ хайаан да кэлэрин биллэрэргэ Улуу Тойон таҥара кытаанах үөрэҕэ туһалыыр.

КЫҺАЛҔА КЫҺАЙАР

Дьон көннөрү санааларыгар куруук үтүө, сөбүлүүр баҕа санааларын толоро сылдьыахпыт дии саныыллар. Ол эрээри кыһалҕа кыһайыыта диэн олоххо баарын уонна хаһан баҕарар тиийэн кэлиэн сөбүн умнубат ордук буолуо этэ. Олоххо араас кыһалҕалар эмискэ үөскээннэр киһи баҕарбатын, сөбүлээбэтин оҥорорго тиийэрэ эмиэ элбэх. Өссө сөбүлээбэт быһыыны хос-хос хатылаан, уһун кэмҥэ оҥоруу ыган тиийэн кэллэҕинэ, киһи урукку сөбүлүүр эбэтэр сөбүлээбэт диэн өйдөбүлүн төрдүттэн уларыттаҕына эбэтэр эргитэн биэрдэҕинэ уонна «Үчүгэй уонна куһаҕан сэргэстэһэн сылдьаллар» диэн этиини тутустаҕына эрэ табыллар кэмэ кэлэр. Кыһалҕа кыһайыытын үгүс өттүн биһиги «Үлэ-олох үөрэҕэ» диэн үлэбититтэн көрүөххэ сөп. (9,94).

Олоххо кыһалҕа кыһайыыта ыарахан. Ол курдук улахан өрүс саас халааннаан дьиэни-уоту барытын сотон бардаҕына, киһи уһун үйэтин тухары мунньан-тараан оҥостубут олоҕо төрдүттэн уларыйан, саҥалыы саҕаланар кэмэ тиийэн кэлэр. Маннык тосту уларыйыы кэмигэр киһи мөлтөөн-ахсаан, сымнаан биэрбэккэ өссө тулуурдаах, дьулуурдаах буолуутун күүһүрдэн биэрэрэ ирдэнэр.

Айылҕа дьайыытын дьон кыайан уларытар кыахтара суоҕунан бу дьайыылартан быыһанар, харыстанар суоллары эрдэттэн булуна сылдьаллара эбитэ буоллар, кыратык хаарыттарыа этилэр. Ол курдук дьиэлэрин-уоттарын уу ылбат үрдүк сирин буолан оҥоһуннахтарына ууттан эрэйдэниини билиэхтэрэ суоҕа этэ.

Улахан куйаастар кэмнэригэр баһаардар барар кутталлара биллэрдик улаатарыттан дьон сэрэхтээх буолуулара эрэ быыһыыр кыахтааҕын умнубут курдукпут. Билиҥҥи сайдыылаах, сибээс, тиэхиникэ сайдыбыт кэмигэр тыаҕа барбыт баһаардартан үгүс элбэх дэриэбинэлэр дьиэлэрэ барылара умайан хаалыылара салайыы мөлтөҕүттэн сэрэхтээх буолуу диэн өйдөбүл умнууга хаалбытын биллэрэллэр.
 
Оҕолору бас-баттах, «айыы үчүгэй» диэн иитииттэн, үөрэтииттэн биһиги эмиэ уоттан сэрэхтээх буолуубутун билигин букатын сүтэрэн олоробут. Ол курдук эдэрдэри «айыы үчүгэй» диэн үөрэтии киһи билбэтин, оҥорботун, айыыны оҥоро сатыылларын элбэтэриттэн, уоту туһаныыга сыыһа-халты тутталларын үксэтиэн сөп. Итиннэ эбии, салайааччылар өттүлэриттэн оннооҕор урукку кэмҥэ оҥоруллубут баһаарга туттуллар аналлаах уу мунньуллар күөллэрин куурдуу, уу кутар улахан иһиттэрин туһата суох туруоруу, баһаарынай харабыллары суох оҥортооһун, аҕыйатыы таһаарылла турар.

«Олох ыараатаҕына, омук күүһүрэр» диэн этии быһаччы дакаастабылын биһиги ыар, сэрии кэннинээҕи кэми уонна ол кэм оҕолорун майгыларын үөрэтииттэн буларбыт ордук табыллар.
 
Оҕону саамай сөптөөхтүк, таба үөрэтэр кэм сэрии кэннинээҕи кэмҥэ кэлэн ааспыт. Биһиэхэ 45-70 сылларга төрөөбүт оҕолор онно сөп түбэһэллэр. Оччотооҕу кэмҥэ олох кыһалҕатыттан кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара сөпкө иитиллибит оҕолор улаатан баран быстах быһыыга түбэһэллэрэ, сыыһа-халты туттуналлара биллэр аҕыйах. Ол иһин бу кэмҥэ төрөөбүт, иитиллибит оҕолор билигин сааһырбыттарын, бары пенсияҕэ тахсыбыттарын кэннэ ахсааннара элбэх, олохторун кыһалҕатыттан кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ-хамнаска эриллэн үлэни кыайаллар, эрэйи билэн, көрсүө, сэмэй майгыламмыттар, киһи быһыылаахтык олороллор, оҕолорун эмиэ көрсүө, сэмэй майгыга, үлэҕэ үөрэппиттэр.

Кэлин «Бары-барыта үчүгэй буолла, олохпут тубуста» диэн дьону албыннаабыт сэбиэскэй былаас эстиитигэр оҕону иитии, үөрэтии аҥардастыы атаахтатыы, маанылааһын өттүгэр халыйыытыттан, барыта оҕолор тустарыгар диэн ыҥырыынан салаллыбытынан, ол кэмнээҕи оҕолор бары атаах майгыланан хаалыыларыттан, кэлэр көлүөнэлэр иитиилэрэ ордук мөлтөөтө.

Ырыыныак олоҕун кыһарыйыыта элбэх ахсааннаах үлэһиттэр өйдөрүн-санааларын сыыйа-баайа көннөрөн, оҕолорун үлэлииргэ-хамсыырга үөрэтэллэрэ эбиллэн иһэр. Олохпут уларыйыыта эйэлээхтик, сыыйа-баайа баран иһэринэн, урукку, сэбиэскэй кэмнээҕи үөрэҕи тутуһааччылар, оччотооҕу кэм маанылаабыт араас учуонайдарын, суруйааччыларын «айыы үчүгэй» диэн сыыһа өйдөрүн-санааларын дьон бэйэлэрин өйдөрүнэн-билиилэринэн арааран билэн, туттубат буолуулара үөскүө этэ. 

Улааппыт, бэйэтэ өйүн-санаатын ситэн эрэр оҕоҕо, улахан да киһиэхэ ону-маны ыган-хаайан оҥотторо, биллэрэ сатааһын утарсыыны, сөбүлээбэт буолууну үөскэтиэн сөп. Ол иһин арыгыны аһара бобуу, суох оҥоро сатааһын эдэрдэр утарсар, утары оҥорор санааларын күүһүрдэринэн үчүгэйи ситиһэ сатааһыны ордук улахан куһаҕаҥҥа кубулутуон сөп.

Биһиги, аҕыйах ахсааннаах омуктар киһи өйүн-санаатын уратыларын таба туһанар, омукпутун күүһүрдэр кыахтаахпыт. Ыган-хаайан сахалыы саҥарары бобон, нууччалыы эрэ саҥарда сатааһын, төттөрү түмүктэри биэрэр кыаҕын, биһиги табан туһаныахпыт этэ. Оҕолору оскуолаҕа сахалыы үөрэтэллэрэ аҕыйаҕыттан, төрөппүттэр бэйэлэрэ оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн сахалыы эрэ саҥардан иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ олохсуйан барыыта сахалар элбиирбитигэр, тылбытын, үгэстэрбитин оҕолорбут кыра, ийэ куттара иитиллэр кэмигэр иҥэрэр кыахтанарбыт өйдөрө-санаалара туруктаах буолуутугар тириэрдиэ.
 
Сэбиэскэй былаас кэмиттэн репрессия күүһүттэн аһара баһыттаран, сабырыттаран олорорбутун билинэрбититтэн, үөрэҕи-билиини нууччалартан эрэ ылынарбытыттан биһиги төрөөбүт тылбытын үөрэтэрбитигэр төрөппүттэр соччо кыһаммат буолан хаалыылара элбии сылдьыбыта. Үгүстэр оҕолорун нууччалыы эрэ билэргэ, саҥарарга үөрэтиилэрэ уопсай биир тыллаах сэбиэскэй норуоту үөскэтэ сатаабыттарыттан уонна биир тылы үөрэтии үөрэҕи-билиини чэпчэтэр курдук, сыыһа санааттан тэнийбитэ.
  
Сайдыыны билиниибит ханньары баран билигин Россия күүһүрүүтэ кыра омуктары үтүрүйүүнэн, баайтан-малтан туоратыынан ситиһиллэр кэмҥэ кэллэ. Саха араадьыйатын сахалыы биэриилэрин, детсадтарга, оскуолаларга сахалыы үөрэтиини аҕыйатан иһии, сахалары эстиигэ тириэрдэр кыахтааҕыттан, бэйэлэрин омуктарын төһө кыахтара баарынан көмүскүү, харыстыы сатыылларын үөскэтиитэ, кыһалҕа кыһарыйарыгар кубулуйда. Маннык балаһыанньа үөскээһиниттэн саха омугу харыстыыр кыах биир эрэ баар. Ол төрөппүттэр оҕолоро саҥа саҥаран эрдэҕиттэн саҕалаан оскуолаҕа киириэн иннинэ сахалыы саҥарарга, үгэстэргэ үөрэтэн кэбиһэллэригэр олоҕурар.

Бу кэмҥэ оҕо өйө-санаата ордук күүскэ сайдарынан, ийэ кута үөскүүрүнэн ылыммыт үөрэҕэ үйэтин тухары дьайа сылдьарынан ордук улахан туһалаах. Бары төрөппүттэр ылсан туран дьарыктаннахтарына ситиһэр кыахтара улаатар.

Үөһээттэн кэлэр ыгыынан-хаайыынан, кыһалҕа кыһайыытынан туһанан оҕолору кыра эрдэхтэринэ сахалыы өйгө-санааҕа, киһилии быһыылаах, майгылаах буола улааталларыгар үөрэтии олоххо киирэрэ ордук табыллыа этэ.

Физикэ сокуонун быһыытынан ханнык баҕарар баттааһын утары өттүттэн хардары баттааһыны үөскэтэр. Саха тылын аҕыйатыы, туттуллууттан туората сатааһын сахалар, төрөппүттэр ордук ылсыһан туран оҕолорун саҥа саҥаран эрдэхтэриттэн, аан маҥнайгы саҥарар тылларыттан саҕалаан сахалыы үөрэтэ сатааһыннарын тарҕаттаҕына, туһаны аҕалара элбиэ этэ. Ырыынак олоҕо салгыы сайдан баран истэҕинэ, ордук тулуурдаахтар, дьулуурдаахтар, оҥорон таһаарар үлэни-хамнаһы кыайааччылар баһылааһыннара сайыннаҕына, сахалыы өй-санаа оннун буларыгар биһиги саарбахтаабаппыт.

Онон кыһалҕа кыһайыытын тулуйарга, кыайан аһарынарга киһиэхэ тулуурдаах, дьулуурдаах буолуута ордук күүстээҕэ, өйө-санаата туруктааҕа, өсөһө, ыһылла сылдьыбата эрэйиллэр. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ киһиэхэ ити күүстэри биэрэр кыаҕын төрөппүттэр табан туһаныылара үөрэх-билии сайдыбыт кэмигэр ханнык да уустуктары үөскэппэт. 
 
ТУТТУНАР КҮҮС

Сахаларга «Олох үөрэҕэ» диэн аналлаах үөрэх баар. Бу үөрэх сүрүн өйдөбүлүнэн кыра эрдэҕиттэн олоххо, үлэҕэ-хамнаска үөрэммэккэ атаахтыы сылдьыбыт киһини «олох үөрэтиэ» диэн этэллэриттэн табатык өйдөнөр. Ол аата кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ олох үөрэҕэр үөрэппэтэх оҕолоро улаатан баран бэйэтэ олорор олоҕуттан үөрэниитэ «Олох үөрэҕэ» диэн ааттанар уонна «Олох үөрэҕэ ыарахан» диэн эбиискэ быһаарыыланар.

Олох ханнык баҕарар кэмигэр оҕону тулуурдаах буолууга үөрэтии бастаан иһэрэ ордук. Экономика сайдыытыттан олох чэпчээн истэҕинэ тулуурдаах буолууга үөрэнии өссө кытаатан, ыараан биэриитэ ирдэнэрин сэбиэскэй былаас сыыһа үөрэҕин билигин да тутуһарбытыттан, умнан, хаалларан сылдьабыт.
 
Олох үөрэҕин тутаах көрүҥүнэн туохха барытыгар тулуурдаах буолуу ааҕыллар. Тулуурдаах, туруктаах өйдөөх-санаалаах буолууга үөрэтиллибэтэх, кыра эрдэҕинэ иитиллибэтэх эдэрдэр сыыһа-халты туттунууларыттан, аһара барыыларыттан ону-маны алдьаталлара, тоҕо түһэллэрэ, уоту ыыталлара, дэлби тэптэрэллэрэ элбэҕиттэн урут оҥоруллубуту сотору кэминэн суох оҥорор кыахтаахтар. Билигин Россияҕа үлэ-хамнас сайдыбата, кыаттарбата барыта итинтэн тутулуктаах.

Тулуурдаах буолууттан, киһи баҕа санааларын толоро охсорун тулуйууттан тохтотунар, туттунар күүс үөскүүр. Мэниктиир оҕону тохтото түһүү, олордон ылыы тулуурдаах буолуутун үөскэтэр. Киһи хас баҕа санаатын толорон иһэрэ хайдах да табыллыбат, хайаан да хааччахтаах буоллаҕына эрэ сатанар. Ол курдук эр киһи үчүгэй дьахтары көрсө түһээт үрдүгэр түспүтүнэн барбат, хайдах эрэ бэйэтин баҕа санаатын кыаннаҕына, тохтотуннаҕына, ааһа бардаҕына эрэ табыллар. Бу тохтотунар быһыы киһи буолууну, кыыллартан киһи өйө-санаата туспа арахсыытын, киһиэхэ туттунар күүс үөскээбитин, өйө-санаата сайдыбытын бэлиэтэ буолар.

Тоҕо сорох киһи туттунар күүһэ суоҕуй? Бииргэ аһыы, үөрэ-көтө олорон, кыыһыра, ырдьыгыныы түһээт быһаҕы харбаан ылаат даҕаны билэр киһитин анньан кэбиһэрий? Бу уустук боппуруостары быһаарыы аныгы ыччат өйө-санаата уларыйыытын хас да уонунан сылларга кэтээн көрүүнэн быһаарыллар кыахтаах. 

Кыра оҕону атаахтатыы, киһиргэтии, барыта бэлэмҥэ үөрэтии туттунар, тохтотунар күүһэ суох киһи буола улаатарыгар тириэрдэрин төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Оҕо кыра эрдэҕинэ тохтотунар күүһүн үөскэтэр аһара барыма диэн үөрэх «Аһара ытаама, чэ, сөп буолуо, бүт» диэн этиилэринэн саҕаланар уонна аан маҥнай аралдьытыынан ситиһиллэр. «Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх» диэни билэн, таба сыаналаан, туохха барытыгар аһара барбат буолууну ситиһии, төрөппүт сүрүн үөрэҕэ буоларын умнан сылдьабыт.
 
«Тохтуу түс, олор», «Мэниктээмэ» диэн этиилэр уонна олору хайаан да толотторуу оҕоҕо тохтотунар, тулуурдаах буолар күүһү үөскэтэллэр. Бэйэлэрин баҕа санааларын тохтотунар күүстэрэ суох оҕолор улааттахтарына быстах санааларыгар баһыттаран, киирэн биэрэн араас күүһүлээһиннэри, халабыры оҥорор кыахтаналлар.
 
Ханнык баҕарар балаһыанньаҕа киһи тохтотунар, толкуйдуу түһэр кыахтаах буолара наада. Ыксаабыт, ыгыллыбыт кэмҥэ өй-санаа кыарыыр, кылгыыр. Бу кэмҥэ сыыһа-халты туттунуу үксүүрэ ыксааһын, тиэтэйии куһаҕан майгы буоларын быһаарар.
Тулуура суох киһи ыксаллаах, тиэтэллээх буолар уратылаах. Манна ордук урут түһэн оҥоро охсуу, айыыны, дьон билбэттэрин оҥоро сатааһын киирсэрэ оҕолорго сыыһа-халты туттунуу элбээһинин үөскэтэрин таба өйдүөхпүт этэ.

Олоххо киһи төһө кытаанах усулуобуйаҕа түбэһэр даҕаны этэ-сиинэ эрчиллэриттэн санаата бөҕөргөөн, доруобуйата өссө тупсан араас кыра ыарыылары тулуйар кыаҕа улаатар. Эккэ-сииҥҥэ кыра ыарыылары үөскэтэн, олору тулуйа үөрэнии тулуурдаах буолууну улаатыннарар. Айылҕа хааны сиир үөннэрэ үөскэтэр ыарыыларын тулуйууттан айылҕа тулуурдаах буолууга үөрэҕэ саҕаланар.

Кыра эрдэҕинэ куруук бэлэмҥэ, сылааска, үчүгэй, сымнаҕас усулуобуйаҕа улааппыт, элбэхтэ атаахтаан аһара көрүллүбүт-истиллибит оҕо улаатан олох ыараханын билэн истэҕинэ ыарырҕатар, санаата түһэрэ элбиир. Барыта бэлэмҥэ үөрэнии, олох ыарахаттарын тулуйууну суох оҥорон арыгыһыт буолууга тириэрдэрин сахалар «Атаах оҕо арыгыһыт буолар» диэн этиилэрэ бигэргэтэр.

Киһи хаһан баҕарар үөрэҕи ылымтыа. Сааһыран иһэр киһи үөрэҕи ылынара ыараан, уһаан иһэрин тэҥэ, умнугана эбиллэн иһэринэн туһата аҕыйыыр. Онтон оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэх олус кытаанахтык иҥэринэн, түргэнник үгэстэри үөскэтэринэн уратылаах. Оҕо кыра эрдэҕинэ аан маҥнайгы билиилэриттэн саҕалаан бэрээдэккэ үөрэтии ордук тиийимтиэ уонна туһалаах.
 
Дьону кытта сыһыаҥҥа тулуура, туттунар күүһэ аҕыйах киһи аһара туттунуулары оҥоруон сөп. Ол курдук кыратык кыыһыра түһээт ол-бу диэн этэн, саҥаран, этиһиини саҕалаан баран охсуһууга тириэрдиэн сөп. Улахан киһи атын дьону кытта хаһан баҕарар туттунар күүстээх буоллаҕына эрэ тапсар, бииргэ үлэлиир кыахтанар.

Киһи үйэтин тухары бэйэтин араас элбэх баҕа санааларын туттуна, хааччахтыы сырыттаҕына эрэ, киһи быһыытын аһара баран сыыһаны-халтыны оҥорон кэбиспэккэ олоҕун олорор кыахтанарын таба сыаналаан оҕону кыра эрдэҕиттэн сиэри-туому, бэрээдэги тутуһарыгар үөрэтиини туһаныа этибит.

Аһылыктан туттунар буолуу оҕо улаатан, этэ-сиинэ ситэн, киһи буолууну баһылаабытын кэнниттэн кэлэр, дьон үгүстэрэ эрэйдэнэр үөрэхтэрэ буолар. Ол курдук сымнаҕас, аҕыйахтык хамсанар олохтоохтор кэлин, сааһыран истэхтэринэ эттэрэ-сииннэрэ эбиллэрэ элбээтэ. Аһылыктан туттунуу күүһүрдэҕинэ, киһи аһара элбэҕи аһаабакка, бэйэтин туттунан, уойан барыыттан көмүскэллээх буолар кыахтанар. Бу аһылыктан туттунар күүс киһини арыгыны элбэхтик иһэн арыгыһыт буолууттан эмиэ харыстыыр кыахтаах. Ол иһин киһи бу туттунар күүһүн күүһүрдэн биэрэ сылдьара эрэйиллэр.
 
Арыгыны аһара истэххэ үөскүүр төбө ыарыытын абырахтанан кэбиһии суох оҥороро дөбөҥө туттунар, ыарыыны тулуйар күүһэ суох киһини арыгыһыт буолууга тириэрдэрэ элбэх. Итини тэҥэ наркотиктарга үөрэнииттэн үөскүүр «ломка» диэн күүстээх ыарыыны бэйэлэрэ тулуйан хайдах эмэ аһарынар кыахтаахтар наркотиктан эмтэнэр, быраҕар кыахтара улаатар.

Туттунар күүс улаатарыгар өсөһүннэрэ үөрэтии тириэрдэр. Ол аата «Мин маны кыайабын», «Мин маны тулуйабын», - диэн санааны бөҕөргөтүнүү, өсөһөн тулуйа сатааһын тулууру, туттунар күүһү улаатыннарар. Тулуурдаах буолуу сайыннаҕына киһи туттунар күүстэнэр. Манна кэлэн сахалар оҕону үөрэтэргэ аналлаах «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн этиилэрин санатыахпыт этэ. Өһөс киһи тулуурдаах, ылыммыт сыалын ситиһиигэ дьулуурдаах. Ол аата оҕону иитиигэ, бу өс хоһоонун бары туһанарбыт эрэйиллэр.

Үгэс буолуу куһаҕан өттө табаах тардыыта, арыгы иһиитэ, наркотиктары туһаныы, оонньууга, лудоманияҕа ылларыы барылара сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн толору быһаарыллар кыахтаахтар. Ол курдук, оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута тулуурдаах буолууга иитиллибэтэх буоллаҕына, ханнык да баҕа санаатын кыайан кыана туттубат буола улаатара итинник эрэйдэргэ тэбиллэрин элбэтэр.

Христианскай, православнай таҥара үөрэҕэ «Аҥар иэдэскин оҕустахтарына, атынын тоһуйан биэр» диэн көннөрү киһиэхэ таба өйдөммөт курдук этиитэ эмиэ ураты тулуурдаах, атын киһи охсорун курдук куһаҕан быһыыны холкутук тулуйар буолууга үөрэтии биир тутаах көрүҥэ буолар.

Онон оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кута тулуурдаах буолууга иитилиннэҕинэ эрэ уһун үйэтин тухары сыыһа-халты туттубакка, киһи быһыылаахтык олоҕун олорор кыаҕа улаатар. Тулуурдаах буолууга үөрэнии киһиэхэ ыараханнык дьайарыттан Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр уонна киһиэхэ сүрү үөскэтэр, сайыннарар. Сэбиэскэй былаас дьоҥҥо үчүгэйи оҥоробут диэн сымыйалаан, албыннаан бу, киһи барыта тулуйуохтаах ыарахан үөрэҕин суох оҥорбута билигин кэлэн дьайыыта тиийэн эдэрдэрбит тулуура, дьулуура суохтарыттан араас буруйу-сэмэни оҥороллоро элбээбитин таһынан туһалаах үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлииллэрэ аҕыйаата.

ҮТЭН – АННЬАН КӨРҮҮ

Дьон бары тас көрүҥнэринэн бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспаттар, өйдөрө-санаалара, майгылара, тулуурдара, дьулуурдара эмиэ тус-туспалар. Киһи хаһан баҕарар атын дьону кытта бииргэ алтыһар, үлэлиир, бииргэ олорор кэмнэрэ элбэхтэр. Ол иһин киһи киһини кытта арыыйда дириҥник билсиһиэн баҕарара хаһан даҕаны хаалан хаалбат.

«Киһини үчүгэйдик билэргэ буут тууһу сиэххэ наада» диэн этии дьоҥҥо баар. Бу этиини тутустахха бииргэ сылдьыы икки сылтан ордук уһууругар тиийэр кыахтанар. Киһини өйүн-санаатын туругун түргэнник билиэхтэрин баҕардахтарына ханнык эрэ үтэн-анньан көрүүнү туһаныахтарын сөп. Ол аата киһи ханнык баҕарар үтэн-анньан көрүүнү тулуйар кыахтаах, онно киирэн биэрбэт буоллаҕына, олоҕу олорор, дьону кытта тапсар, биир тылы булунар кыаҕа улаханын биллэрэр.
  
Киһи тас көрүҥүттэн, саҥатыттан-иҥэтиттэн, туттар быһыытыттан туох-ханнык ис санаалааҕын барытын быһааран билии соччо кыаллыбат. Тас көрүҥ киһи тас таҥаһын курдук, өйүн-санаатын быһаарыыга сыыһа, итэҕэс өйдөбүлү биэрэрин дьон быһаарбыттара ыраатта. Ол иһин киһи ис санаатын быһаарыыга хас даҕаны ньымалары сахалар тутталлар:

1.	Кэпсэтии.

2.	Баайы биэрии эбэтэр салайааччы, тойон оҥоруу.

3.	Итирдэн көрүү.

Бу быһаарыылары биир-биир ыламмыт арыыйда дириҥник ырытан быһаарыахпыт:

1.	Кэпсэтииттэн киһи өйө-санаата, билиитэ, үөрэҕи-билиини баһылаабыта толору быһаарыллыан сөп. Ол курдук киһи тулуурун, хайдах быһыыланарын билээри, үөрэтэн көрөөрү араастаан куһаҕаннык, кыйаханар гына этиэхтэрин эмиэ сөп. Кыра аайы кыыһыран, кыйаханан барыы киһи быһыытыгар сөп түбэспэт, тулуура суоҕун быһаарар. Кыра ычалаах, кыыһыран иһэр киһи салайааччы, тойон буолар кыаҕа кыратын курдук, дьону кытта тапсара уустугурар. Ол иһин сахалар «Аһара кыыһырыма», «Тулуурдаах буол» диэн этэллэрин оҕону кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах буолууга үөрэтэн туһаныахпыт этэ.

Киһи өс киирбэх, быстах быһыыга киирэн биэриэн сөбүн билээри араас үгэргээн, күлэн этиилэри туһаныахтарын сөп. Ол курдук бэрэбинэни суорарга саҥа үөрэнэн эрэр уолу, аҕыйаҕы суорбутун бэлиэтээн «Ыраастык, кылбаччы суорар» дииллэрин таба өйдөөн, хайҕаныы курдук сананымыахха сөп.
  
2.	Баай киһи өйүн-санаатын тосту уларытарын сахалар былыр-былыргыттан билэллэр уонна олохторугар туһаналлар. Соһуччу байбыт киһи мин бэрпин, үчүгэйбин диэн санаата аһара барарыттан дьону кытта сыһыана тосту уларыйыан, улаханнык сананара аһара улаатыан сөп. Баайы сатаан туһаммат киһи элбэх да соҕуһу сотору кэминэн сиик курдук симэлитэн кэбиһиэн сөп. Итини тэҥэ тойон, салайааччы буолуу эмиэ өйү-санааны тосту уларытан, мин бэрпин диэн этиигэ тириэртэҕинэ, үлэ-хамнас сатарахсыйан барыыта саҕаланыан сөп.

3.	Итирии өй-санаа тосту уларыйыытыгар тириэрдэр. Ол курдук итирдэххэ үөрэх-билии, салгын кут көтөн хаалыытыттан киһини салайыыны ийэ кута быһаччы ылар, баһылыыр. Киһини итирдэн көрүү диэн өй-санаа туругун быһаарыыга олус туһалаах ньыманан ааҕыллар. Киһи итирдэҕинэ салгын кута көтөрүттэн ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирэрэ, кини кистэлэҥ, бэйэтэ да билбэт, хос санааларын таһааран, биллэрэн кэбиһэр кыахтанар. Итини тэҥэ кыра эрдэҕинэ атаахтык иитиллибит, аһара мааныламмыт киһи итирдэҕинэ аһара барыылары, туттуулары оҥорор кыахтааҕа биллэн хааларыттан, бу киһиттэн сэрэниэххэ сөбүн быһаарар.
 
Ити курдук үтэн-анньан көрүү диэн көннөрү туттуллар ньымалартан арыыйда ураты, атын, түргэнник киһи өйүн-санаатын арыйарга туһалыыр аналлаахтар. Ол курдук үтэн-анньан көрөн киһи олоххо туһалаах хаачыстыбаларын билиэххэ сөп:
 
1.	Тулуурун быһаарыы. Киһи тулуурдаах буоллаҕына олоҕун киһи быһыылаахтык олорор, үлэҕэ-хамнаска ситиһиини оҥорор кыаҕа улаатар.

2. Өйүн-санаатын туругун быһаарыы, ийэ кута хайдах иитиллибитин арыйыы. Киһиэхэ ийэ кута хайдах иитиллибитэ сыыһа-халты туттубат буолуутун үөскэтэринэн быстах быһыыга киирэн биэрбэтин үөскэтэр.

Онон киһи олоҕун киһи быһыылаахтык олороругар бу икки сүрүн өй-санаа көрдөбүллэрэ; тулуурдаах буолуута уонна ийэ кута хайдах иитиллибитэ олус улахан суолталаахтарын таба өйдөөн олоххо, оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ туһаныахпыт этэ. 

СЫМНАҔАС СЫҺЫАН

Оҕо өйө-санаата олус түргэнник сайдар. Оҕоҕо сымнаҕастык сыһыаннаһыы сымнаҕас майгылаах буола улаатарыгар олук, тирэх буолар кыаҕа улахан. Ол курдук оҕо төрөппүтүн туохха барытыгар үтүктэрэ майгынын, дьоҥҥо сыһыанын эмиэ сүһэн ылан иҥэринэн иһэригэр тириэрдэр.

Оҕо кыра, кыаммат эрдэҕинэ сымнаҕас, аһыныгас сыһыаҥҥа, көмөлөһүүгэ, ыйан-кэрдэн биэриигэ кырдьык наадыйар. Бу кэмҥэ оҕону көрүүнү-истиини биһиги аныгы төрөппүттэрбит кыайа-хото оҥорор кыахтара билигин улаатан турар. Ол да буоллар оҕо өйө-санаата этиттэн-сииниттэн урутаан сайдарын, кыра эрдэҕиттэн ийэ кута үөскээбитинэн барарын төрөппүттэр билэн туһаныа этилэр.

Сымнаҕас майгылаах ийэлэр оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата саҥаны билэриттэн, айыыны оҥороруттан эбиллэн, мунньуллан иһэрин билэн, бу кэмҥэ үчүгэйи эрэ оҥотторон, бэрээдэккэ чиҥник үөрэтэн өйүн-санаатын сайыннардахтарына ийэ кута үчүгэй быһыыларга иитиллэрин ситиһэллэр.
  
Оҕону аһара атаахтык, маанылаан иитии өйүн-санаатын төттөрү өттүгэр уларытарын, барыта мин туспар, мин үчүгэйбин диэн санаатын улаатыннарарын, бэйэтэ үлэлээн-хамсаан тугу эмэ оҥоро сатыырын суох оҥорорун төрөппүттэр билиэ этилэр.

Төрөппүттэр аһара көрөн-истэн, атаахтатан кэбиһиилэрэ оҕо тугу да оҥорбутугар кыһаммат, эппиэтинэһэ суох буолуутун улаатыннарар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрөр-истэр ийэ куруук көмөлөһө, оҕотугар оҥорон, бэлэмнээн биэрэ үөрэнэн хаалан оҕону атаахтатар кыаҕа хаһан баҕарар улаатан хаалар. Манна эбии ийэ аһынара, харыһыйара, көмүскүү сатыыра аһара барыыта оҕо атаах буола улаатарыгар төрүт буолар. Ол курдук үгүс оҕолор доруобуйалара мөлтөҕө, кинилэри көрүү-харайыы, харыстааһын аһара барыытыгар тириэрдэр кыаҕа улахан. «Биир оҕо атаах буолар» диэн этии былыргыттан баарын билэбит эрээри, оҕо ийэ кута хаһан үөскүүрүн арааран билэ иликпититтэн уонна буккуйааччылар элбэхтэриттэн кыайан туһаммаппыт. Билигин сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ буор, ийэ уонна салгын куттары оннун булларбытынан оҕо ийэ кутун иитиини кыра эрдэҕиттэн саҕалаан туһаныахха сөп буолла.
 
Уол оҕону иитиини сымнаҕас майгылаах аҥардас ийэ киһилии суолунан ыытара аһара уустугун ийэ оҕотугар сыһыанын быһаарыы дакаастыыр. Бэйэтэ аһара барар майгылаах уол оҕону иитиигэ, бэрээдэги тутуһуннара үөрэтиигэ ийэ оҕотугар сыһыана чиҥ, кытаанах буолуохтааҕын аһыныгас санаата элбэҕиттэн кыайбата кырдьык. Оҕону иитиигэ маннык уустуктар баалларын сахалар былыр-былыргыттан билэн олоххо туһаналларын бэлиэтинэн «Аҥардас ийэ», «Тулаайах оҕо» диэн этиилэр баалларын өй-санаа үөрэҕинэн кэҥэтэн туһаныахпыт этэ.

Улаатан иһэр оҕо өйө-санаата сайдан истэҕинэ бэйэтин туһугар үлэлиир кыаҕа улаатан биэрэр. Ол аата тугу оҥороругар барытыгар аан бастаан бэйэтигэр туһалаах, барыстаах буоларын урутаан оҥорор кыахтанара, ийэтэ булан, көмөлөһөн, оҥорон биэрэрэ элбэҕиттэн эмиэ улаатан иһиэн сөп.

Дьон бары бэйэлэрин тустарыгар сымнаҕас сыһыаҥҥа баҕараллар, ону сөбүлүүр буоллахтарына, бу сыһыан аһара барыыта эппиэтинэһэ, эбээһинэһэ суох буолууну үөскэтэрин аахсыбаттар. Ол аата оҕоҕо сыһыаҥҥа эмиэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини кытаанахтык тутустахпытына, оҕобутугар сымнаҕастык сыһыаннаһа сатаабыппыт иһин, эппиэтинэстээх, эбээһинэһи толоруу, бэрээдэги тутуһуу көрдөбүллэрин хайаан да тутуһуннара, толотторо үөрэттэхпитинэ эрэ иитиибит табылларын, туһаны аҕаларын таба өйдүөхпүт этэ.

Буруйу, куһаҕан быһыыны оҥорбут оҕоҕо ханнык эрэ эппиэтинэс кэлэрин туһунан биллэрии кыра эрдэҕиттэн оҥоруллара ордук. Чаҕытар, салыннарар күүһүнэн бу кэмҥэ Улуу Тойон таҥара буолара олус туһалаах буолуо этэ. Ол курдук сыыһа-халты туттунууттан, куһаҕаны оҥорууттан оҕо бэйэтэ аан маҥнай эрэйдэннэҕинэ, тугун эмэ дэҥнээн, ыарыыланнаҕына, кэһэйдэҕинэ Улуу Тойон таҥара үөрэҕин дьайыыта тиийэрин син-биир билэр.

Төрөппүт оҕотугар сыһыана сымнаҕас эрээри көрдөбүлэ, ирдэбилэ үрдүк, кытаанах, халбаҥнаабат буоллаҕына, оҕото бэрээдэктээх, ол аата бэрээдэги тутуһар, кэспэт, киһи быһыылаах буола улаатар кыахтанарын таба өйдүө этэ.

Оҕо улаатан бэйэтин өйө киирэн истэҕинэ сымнаҕас сыһыаны бэйэтин туһугар туһанар санаата элбиир. Буруйу, куһаҕаны оҥордоҕуна билбэтэҕэ буолан хаалларан кэбистэххэ эбэтэр оҥоруллубут куһаҕан быһыыга тэҥнээтэххэ, сымнаҕастык сыһыаннастахха, аны аһара барара эбиллэн хаалан куһаҕан быһыытын хатылаан оҥорор кыаҕа улаатарын тэҥэ, төрөппүтэ этэрин толорбот, аанньа ахтыбат буолар кыахтанар.
 
Буруйу, куһаҕан быһыыны оҥорбут оҕоҕо онно тэҥнээх сыһыан хайаан да баара ирдэнэр. Кыра эрдэҕинэ муннукка туруорууттан, тохтото, уоскута түһүүттэн саҕалаан, араас манньата көҕүрүүрүн билэ улааттаҕына, куһаҕан быһыыны оҥордоххо эппиэтинэс кэлэрин билэр буола улаатар. Улаатан эрэр оҕоҕо үчүгэй сыһыан куһаҕан өттүгэр уларыйыыта оҕо оҥорор быһыытыгар эппиэтинэстээх буолуутун үөскэтэр.

Оҕоҕо төрөппүт көрдөбүлэ кытаанах буолуута үлэҕэ-хамнаска үөрэтиигэ хайаан да наада. Элбэхтик, уһуннук хамсаныахха, көтөҕүөххэ, сүгүөххэ наадата үлэ эрэйдээҕин биллэрэр. Үлэҕэ биир сыыһа туттуу, киһи оҥороруттан атыннык, уратытык, айыыны оҥоруу киһи эчэйиитигэр тириэрдэр кыахтааҕа оҥорор быһыыны ордук кытаанахтык хонтуруоллуурга күһэйэрин тэҥэ, оҕо үлэттэн сылайара, салҕара ханнык да үлэни үлэлииргэ кыра да буоллар ыгааһын баар буоларын быһаарар.
 
Оҕоҕо куруук көмөлөһөн, ыйан-кэрдэн биэрэ сырыттахха, аны онно үөрэнэн хааллаҕына, атын киһи ыйыыта суох тугу да кыайан оҥорбот буолан хаалыан сөп. Ол иһин оҕо бэйэтэ ону-маны оҥорорго үөрэниитин хайдах эмэ тулуйуу, кэтэһии төрөппүттэн ирдэнэр. Ол курдук оҕо таҥаһын таҥна үөрэниитэ олус уһун кэми ыларынан төрөппүт бэйэтэ таҥыннара охсон баран детсадыгар илдьэрэ сыыһа. Хайдах эмэ эрдэлээн туран детсадка барыан баҕарар оҕоҕо бэйэтэ таҥнарыгар бириэмэ биэрии, кэтэһии оҕо үөрэнэрин лаппа түргэтэтиэн сөп.

«Сымнаҕас эрээри сымара таас курдук» диэн төһө да аһыммыт курдук тутуннар, сымнаҕастык сыһыаннастар даҕаны, туһааннаах көрдөбүлүн аҕыйаппат, кыратык да кыччаппат төрөппүтү, салайааччыны этэллэр. Көрдөбүл намтаан, сымнаан биэриитэ ситиһэ сатыыр киһиэхэ дьулуурун, тулуурун намтатар, ол иһин ситиһиини аҕыйатыан, үөрэх тиийимтиэтин суох оҥоруон сөп.
Бэйэлэрэ көрсүө, сэмэй, сымнаҕас майгылаах эрээри кытаанах, халбаҥнаабат көрдөбүллээх төрөппүттэр оҕону иитэр, үөрэтэр кыахтара улаханын таба өйдөөн туһаныахпыт этэ. 

ТӨРӨППҮТ ОРУОЛА

Сэбиэскэй былаас кэмигэр төрөппүт оруолун аһара намтатан, сэбиэскэй норуот киһитин общество иитэн улаатыннарарын туһунан этэллэрэ. Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн дьааһылаҕа, детсадка, онтон оскуолаҕа үөрэтэн сэбиэскэй киһи оҥорууну государство барытын бэйэтигэр ылына сылдьыбыта.

Сэбиэскэй былаас эстэн босхо дьааһылалар, детсадтар суох буолууларыттан, билигин оҕо иитиитигэр төрөппүт ылар оруола лаппа үрдээн иһэр. Төрөппүттэр оҕолоро киһилии быһыылаах дьон буола улааталларыгар, киһилии быһыылары оҥороллоругар, үлэни-хамнаһы сатыылларыгар үөрэтэр баҕа санаалара улаатан иһэр. Ол курдук чааһынай бас билии олоххо киириититтэн төрөппүттэр үйэлэрин тухары үлэлээн-хамсаан мунньуммут баайдарын-малларын салгыы көрөр-истэр аналлаах кэлэр көлүөнэлэрин өйө-санаата сайдыытыгар, туруктаах, тулуурдаах буолуутугар, үлэлии үөрэнэллэригэр кыһаналларын лаппа улаатыннарда.

Кэлэр көлүөнэтин өйүн-санаатын таба суолунан сайыннарыы төрөппүт ытык иэһэ буоларын бары төрөппүттэр билэн туһанан эрэллэр. Кини оҕото көрсүө, сэмэй, туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улааттаҕына, быстах быһыыларга, сыыһа-халты, аһара туттунууларга түбэспэтэҕинэ, үлэни-хамнаһы кыайдаҕына, элбэх оҕолонон аймахтары сайыннардаҕына, тэниттэҕинэ төрөппүт хаана тарҕанар, сүппэт, симэлийбэт дьылҕаланар, үйэтин тухары булбут, муспут баайа-мала эрэллээх, ыспат, тохпот дьоҥҥо туттарыллан, салгыы эбиллэр кыахтанар.

Оҕотун туһугар төрөппүт кыһанар диэни бары билэбит. Оҕолоро ким курдугун быһаарсыы төрөппүттэр икки ардыларыгар биирдэ эмэтэ буолан ааһыталыыр. Ордук үчүгэй быһыыны оҥордоҕуна «Мин курдук» диэн хайалара эмэ, кырдьык хайҕаныан сөп.

Оҕо киһи быһыылаах буола сайдыыта, улаатыыта барыта төрөппүт бэйэтин үтүгүннэрэн, батыһыннаран, «Мин курдук оҥор» диэн көрдөрөн биэриитинэн ситиһиллэр үөрэх буолар. Ол курдук төрөппүт оҕотун кыра эрдэҕиттэн батыһыннара сылдьан, бэйэтин үтүгүннэрэн үөрэттэҕинэ оҕотун өйө-санаата кини курдук буола сайдар кыахтанар. Итини тэҥэ оҕо кыратын эрэ быһыытынан аһылыга төрөппүтүттэн уратыланарын ситиһии минньигэс аһылыгынан мааныланан атаах буола улааппатын хааччыйыы биир көрүҥэ буолар.

«Оҕону бэрээдэккэ кыра эрдэҕинэ үөрэтиллэр» диэн этиини таба өйдөөн төрөппүттэр туһаныахтара этэ. Ол аата төрөппүт этэрин бэйэтин быһыытынан чиҥэтэн биэрэрэ хайаан да наада. Оҕо төрөппүтүн: «Кэл», - диэн ыҥырарын истибэккэ шоколадтаах прилавоктан арахпат буоллаҕына, табыталыттан тардан ылан илдьэ бардахха, төрөппүт этэрэ хайаан да толорулларын, халбаҥнаабатын туһунан оҕоҕо өйдөбүл үөскээн умнуллубат буола олохсуйар, аныгыскы ыҥырыытыгар бэйэтэ да кэлиэн сөп.

Оҕону кыра эрдэҕинэ бэйэтин өйө-санаата киириэн иннинэ бэрээдэккэ үөрэтии чиҥ, кытаанах, куһаҕан быһыыны оҥороро сонно тохтотуллар, аралдьытыллар, үчүгэй быһыылары эрэ оҥорор буоллаҕына өйө-санаата, ийэ кута үчүгэй быһыыларга иитиллэр. Онтон улаатан 5 эбэтэр 6 сааһыттан бэйэтин өйө-санаата сайдан истэҕинэ куһаҕаны уонна үчүгэйи арааран билэргэ үөрэнэрэ хайаан да наадатын төрөппүт өйдүө этэ.

Ийэ уонна аҕа оҕоҕо көрдөбүллэрэ тус-туһунаннар. Ол курдук ийэ оҕотун куруук аһынар, харыстыыр, сынньатар өйдөөх-санаалаах, оннук сылдьарга иитэр, үөрэтэр буоллаҕына, аҕа үөрэҕэ ыарахан, оҕоҕо көрдөбүлэ быдан үрдүк, үлэҕэ-хамнаска, тулуурдаах буолууга үөрэтии эрэйдээх, уһун кэми ылар. Ол иһин аҕа үөрэҕэ ыгааһыннаах, элбэх хааччахтардаах буолан Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр.

Кытаанах, халбаҥнаабат көрдөбүллээх ийэ, аҕа оҕолоро улаатан иһэн төрөппүттэриттэн салла саныыр, толлор, куһаҕаны оҥорума диэн эппиттэрин умнубакка, толорорго үөрэннэҕинэ, ол аата кинилэр эппиттэриттэн атыннык оҥороруттан туттунар буола улаатар. Маннык үөрэҕи билэн улааппыт оҕо улаатан иһэн, улаатан да баран сыыһа-халты туттунара аҕыйыырынан, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыаҕа улаатар. Ол аата оҕо киһи буола улаатарын, төрөппүтүн курдук өйдөөх-санаалаах буоларын туһугар төрөппүт көрдөбүллэрин, ыйыыларын тулуйан, утары эппэккэ толорорго үөрэнэрэ ирдэнэр.

Оҕо өйүн-санаатын уратыларын төрөппүттэр кыра эрдэҕиттэн араас таҥхалары, гороскуоптары туһанан билэллэрэ ордук. Биһиги санаабытыгар дьон бары билэр Пифагор оҥорбут сыыппараларынан киһи майгынын быһаарыыта ордук сөп түбэһэр. Үгүс оҕолор сымнаҕас, истимтиэ майгылаах буоллахтарына, сорохтор аһара барар, бэйэлэрэ билэллэринэн оҥоро сатыыр майгылара элбэх буолар.

Сымнаҕас, истимтиэ майгылаах оҕону иитии, үөрэтии төрөппүттэн ханнык да улахан эрэйи, кыһалҕаны эрэйбэт. Арай бэйэни үтүгүннэрэн үөрэтиигэ хайҕааһыннаах, көмөлөһүүлээх, кыра манньалаах буолуон сөп. Бары кэриэтэ кыыс оҕолору уонна аҕыйах уолаттары үөрэтии бу быһаарыыга сөп түбэһэр.

Аһара барар майгылаах оҕону, ордук уолаттары киһи оҥорорун курдук оҥорорго, киһи быһыылаах буолууга үөрэтии хайаан да ыгааһыннаах, атыннык оҥоро сатааһыны тохтотуулаах буолара табыллар. Сэбиэскэй былаас кэмиттэн аһара барар майгылаах оҕолору кыра эрдэхтэринэ кыайа тутан ийэ кутун ииппэккэ, үөрэппэккэ, үөрэнэр кэмин аһаран кэбиһэн, куһаҕан майгылаахха кубулутан баран «Трудные подростки» диэн туспа арааран ааттыыллара уонна хаайыы аҥардаах аналлаах оскуолаларга улааппыттарын кэннэ мунньан үөрэтэ сатыыллара туһата аҕыйах буолара.

Элбэх саҥаны айааччы, саҥаны оҥорооччу буола улаатыан сөптөөх аһара сайдыы диэки тардыһыылаах оҕолору кэмигэр, кыра эрдэхтэринэ сатаан, табан ииппэккэ, үчүгэй үгэстэргэ үөрэппэккэ аһара атаахтатан, куһаҕан майгыларын сайыннаран, буорту оҥорон баран, хойутаан көннөрө сатааһын ыарахан уонна саҥа үгэстэри үөскэтинэргэ тириэрдэринэн, уһун кэми ыларынан туһата кыра.

Куһаҕан быһыылар аҕыйыылларыгар, оҥоруллубаттарыгар киһи быһыылаах киһи баҕарар. Ол аата оҕото үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатарыгар баҕарар төрөппүт оҕото куһаҕан быһыылаах буолбатыгар, куһаҕан быһыылар диэннэри үөрэтэн билэн оҥорботугар баҕарар. 
Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии диэн сахалар үөрэхтэрэ. Бу үөрэҕи төрөппүттэр туһанан оҕолорун кыра эрдэҕинэ «Хара харахтаахха көрдөрбөккө» иитэн, үөрэтэн уонна Улуу Тойон таҥара үөрэҕин ыйыыларын тутуһан бэйэлэрин курдук өйдөөх-санаалаах дьон оҥордохторуна билигин, ырыынак кэмигэр улахан туһаны оҥостунуо этилэр.

ӨЙ-САНАА ХААЧЧАҔА

Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ киһини санаата салайарын быһаарар. Итини бигэргэтэргэ «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн этии баар. Киһи быһыытын ханнык санаалара үгэс буолбуттара быһаарар. «Санаабычча быһыыланар» диэн этии киһи быһыыта санаатыттан тутулуктааҕын ордук чуолкайдаан биэрэр уонна киһи санаатар эрэ оҥорон иһэрэ быстах быһыыга кубулуйара элбэҕиттэн киһилии быһыы буолбатын биллэрэр.

Санаа олус ураты. Киһи санаата баһын иһигэр баппат, таһынан таһымныыр, ханна баҕарар тиийэр, туохтан да иҥнибэт. Санаа төһө күүстээҕин, кыахтааҕын билигин да кыайан билбэппит, ол иһин санааны кыайан үөрэтэ, туһана иликпит.

Өй-санаа көҥүлүнэн бардаҕына аһара барар кыаҕа улаатар, ол иһин аналлаах хааччахтардаах буоллаҕына эрэ табыллар. «Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат», «Yүнэ-тэһиинэ суох барыы сатаммат» диэн сахалар үөрэхтэрэ этэрин таба өйдөөммүт өй-санаа хааччахтарын оҕону иитиигэ туһаныахпыт этэ.
 
Бары таҥара үөрэхтэрэ өйү-санааны хааччахтыыллар, аһара барбатын ситиһэллэр. Сорох тоталитарнай таҥара үөрэхтэрэ киһи бэйэтин кыратык, мөлтөхтүк сананан таҥараттан кыратын хайаан да билинэрин модьуйаллар. Ол иһин таҥараҕа бокулуоннааһыны, үҥүүнү, тоҥхойууну аан бастакынан оҥоттороллор.
Сахалар таҥаралара киһини бэйэтин намтаппакка, мөлтөххүн диэн бокулуоннаппакка, үҥтэрбэккэ эрэ өй-санаа аһара барбатын төбөнү төҥкөтөн ылыынан, умсары көрүүнэн, ол аата «Өрө көрүүнү» намтатан хааччахтыыр. Аныгы сайдыылаах, демократия сокуоннарын тутуһар дьон өйүгэр-санаатыгар биһиги таҥарабыт үөрэҕин хааччахтара ордук сөп түбэһэллэриттэн сайдар, тарҕанар кыаҕа улаатар. 

Өй-санаа хааччахтаннаҕына, аһара барбатаҕына эрэ айылҕаны харыстыыр кыахтанар. Аһара баран саҥаттан-саҥаны арыйан, айыыны оҥорон иһэр өй-санаа айылҕаны алдьатара, буорту оҥороро улаатан иһэр. Ол курдук саҥаттан-саҥаны, үчүгэйтэн үчүгэйи эккирэтии, бииртэн бииргэ солумсаҕырыы барыта айылҕаҕа буортуну оҥорууну элбэтэр. Айылҕа сирин баайын саппааһа, күөх үүнээйилэрэ, тииттэрэ уонна тыынар-тыыннаахтара аҕыйаан иһэллэрин бары билэр буоллубут. Ол иһин харыстыыр санаа ордук элбээтэҕинэ, сир баайын хостуу охсоору күөх үүнээйилэри алдьатыы, суох оҥоруу тохтоотоҕуна, чөлүгэр түһэрии үлэлэрэ ыытылыннахтарына эрэ, айылҕа уларыйыыта бытаарарыттан, уһуннук биир тэҥник турарын ситиһэр кыахтанарбытын билиэ этибит.

Оҕо саҥа улаатан истэҕинэ маҥнайгы хааччаҕын төрөппүттэрэ оҥордохторуна эрэ табыллар. Саҥа хааман истэҕинэ күрүө иһигэр угаллар, улаатан истэҕинэ туспа хоско хаайаллар, «Тыытыма», «Чыычый» диэн эмиэ этэннэр, хааччах ханан баарын биллэрэллэр. 
Оҕо кыра буолан тугу оҥорорун өйдөөн-дьүүллээн билбэт эрдэҕинэ «Аһара барыма» диэн быһаччы хааччах оҥоруллар. Аһара мэниктээмэ, аһара ытаама, аһара күлүмэ, алдьатыма, ыһыма диэн хааччахтар өйү-санааны хааччахтаан киһи быһыытын аһара барбакка үөрэтэллэр, соннук үгэһи үөскэтэннэр оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар иҥэрэллэр.

«Айыыны оҥорума» диэн этии өйө-санаата саҥа сайдан иһэр оҕону үөрэтиигэ туттуллар өй-санаа сүрүн хааччаҕа буолар. Оҕо саҥаны оҥороро, айара хааччаҕа суох аһара бардаҕына, улаатан иһэн ону-маны барытын, ол иһигэр үчүгэйи биири эмэ онтон, куһаҕаны элбэхтик оҥоруон сөп. Ол барыта үчүгэйи оҥоруу эрэйдээҕиттэн, үлэлээҕиттэн, онтон куһаҕаны оҥоруу боростуойунан, судургутунан, оҕо интэриэһин аан маҥнай тардарынан толору быһаарыллар. Холобурга, оҕо испиискэнэн оонньуура ордук кутталлааҕын бары билэбит, уоту уматар аһара интэриэһинэй эрээри сыыһа туттан дьиэни уоттуон сөбүттэн бары сэрэнэбит. Испиискэни кистиибит, «Тыытыма» диэн кытаанахтык этэбит. Аны быһаҕы ыллаҕына, быһар, дьөлүтэ кэйэр эмиэ интэриэһинэй, барыны-бары дьөлүтэ кэйиэн сөп. Аны илиитин, тарбаҕын быһыннаҕына биир иэдээн.
 
Оҕону киһи билбэтин оҥорботугар үөрэтиэххэ, ол аата мээнэ туһата суох саҥаны айарын, айыыны оҥорорун хааччахтыахха наадата итинник быһаарыллар. Аан маҥнайгыттан тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэрин ситиһиэххэ, ол аата киһи буолуутугар, барыны-бары киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэн баран салгыы сайдан, саҥаны айыыны оҥордоҕуна, туһалаах, үчүгэй саҥаны айыы буолар кыаҕа улаатар.
 
Таҥара үөрэҕэ оҕо өйө-санаата аһара барбатын хааччахтаан киһи быһыытын тутуһарын хааччыйар. Бу хааччах оҕо кыра эрдэҕинэ ордук кытаанахтык тутуһуллара ордук. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үөскээн олохсуйар кэмигэр, бу хааччахтары кытаанахтык тутуһа үөрэннэҕинэ, бу үөрэҕэ ийэ кутугар иҥнэҕинэ, үйэтин тухары тутуһа сылдьар, киһи быһыылаах киһиэхэ кубулуйан олоҕун киһи быһыылаахтык олороро кыаллыа этэ.

Оҕо улаатан өйө-санаата сайыннаҕына, бары быһыытын киһи быһыылаахтык оҥорор буоллаҕына, өй-санаа хааччаҕа уларыйан «Сиэри кэһимэ», «Киһи быһыытын таһынан барыма», саҥаны арыйдаххына, айыыны оҥордоххуна даҕаны сиэри таһынан барбатын ситис диэн быдан киэҥ хааччахтарга кубулуйар. Өй-санаа хааччаҕа маннык уларыйан биэриитэ сайдан иһэр өй-санаа көрдөбүллэригэр сөп түбэһэр.

Ийэ кукка ууруллубут үчүгэй үгэстэр киһини үйэтин тухары салайалларын кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Төрөппүттэр оҕолорун иитэллэригэр-үөрэтэллэригэр кут-сүр үөрэҕин бу быһаарыытын кытаанахтык тутустахтарына, кыра эрдэҕинэ атаахтаппакка, ийэ кутун үчүгэй быһыылары оҥорууга ииттэхтэринэ, оҕобут сыыһа-халты, аһара туттан онно-манна түбэһиэ диэн санаарҕаабакка сылдьыахтарын сөп.
 
Киһи өйө-санаата үгэстэринэн салаллар. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн, бу үгэстэри өйүгэр-санаатыгар иҥэрэн кэбиһии үчүгэй быһыылаах киһи буолууга тириэрдэринэн хайаан да туһаныаллыа этэ.
 
Дьоҥҥо Айылҕа оҥорор сүрүн хааччахтара эмиэ бааллар. Бу хааччахтары хайаан да тутустахха эрэ Сир үрдүгэр олох салгыы сайдар кыахтанарын үөрэҕи-билиини баһылааммыт уонна Айылҕа уларыйыылара түргэтээннэр син билэр буоллубут:

1. Салгыны, сири-дойдуну уонна ууну киртиппэт буолуу.

2. Күөх үүнээйилэри, мастары харыстааһын.

3. Yөннэри, кыыллары уонна көтөрдөрү харыстааһын.

Билигин дьон-аймах күүстээх тиэхиникэлэри айан туһанар буолбуттарын кэнниттэн киһи уонна Айылҕа сыһыаннара харыстааһыҥҥа олоҕуран сайыннахтарына эрэ Сиргэ олох салгыы сайдар кыахтааҕын син билэн, харыстыыр санаабыт уһуктан, дьон аймахха барыларыгар тарҕанан эрэр.

Айылҕа уһун үйэлэргэ, былыргы дьыллар мындааларыттан ыла үөскээбит бэйэтин туругун көмүскэнэр ураты күүстээх. Ол күүһэ сэт сокуоннарыгар олоҕураллар. Ол аата Айылҕа икки өттүттэн кытаанах тутулуктааҕыттан ханнык баҕарар хамсааһын үөскээтэҕинэ утары, хардары хамсааһыны эмиэ үөскэтэн таһаарар.

Айылҕаҕа уһун үйэлэргэ үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньатын хамсатыы сэт үөскүүрүгэр тириэрдэр. Ол аата хайа эрэ диэки аһара барыыттан үөскүүр хамсааһын, бу буола турар хамсааһыҥҥа утары хайысхалаах, ол иһин сэти үөскэтэр. Сэт диэн дьон, киһи оҥорбут быһыытыгар, дьайыытыгар утары хайысхалаах хайаан да үөскүүр хамсааһыны ааттыыбыт.
 
Сир тэҥнэнии балаһыанньатыгар тутуллан турара ханнык эрэ уһун үйэлэргэ тохтообокко биир тэҥник хамсыы турар улахан маятнигы санатар. Ханна эрэ улахан аһара барыыттан, бу тэҥнэһэн турар маятник аҥар өттүгэр аһара барар, хамсааһына улаатар. Оччоҕуна аны аҥар өттүгэр хардары хамсааһыныгар эмиэ аһара барыы үөскүүр. Бу аһара барыыттан үөскүүр хардары хамсааһын  сэти үөскэтэрин сахалар былыр үйэҕэ быһаараннар олохторун үөрэҕэр киллэрбиттэр.

Өй-санаа хардары-таары маятник курдук хамсааһынын Россия холобурунан быһаарыахха сөп. Россияҕа өй-санаа сайдыыта билигин да оннун була илик. Сэбиэскэй былаас кэмигэр ыраахтааҕы былааһа уонна православнай таҥара дьиэтэ дьон өйүн-санаатын аһара хам баттаан, муҥкук, хоргус дьону үөскэтэн сайдыыны ситиһэллэрин хааччахтыыр диир кэмнэрэ баара эрээри, ол кэмҥэ Россия эмиэ түргэн тэтиминэн сайдан испитэ.

Улуу Өктөөп революцията дьон өйүн-санаатын босхолоон, көҥүл ыытан, сайыннаран, сири дууһа ахсаанынан түҥэппиттэрин кэнниттэн Россия үлэһит дьонун сайдыылара күүһүрбүтэ, бэйэлэрэ байан-тайан барбыттара. Көҥүл санаалаах дьону салайарга, дьаһайарга уустугуттан уонна кэлэн иһэр улуу сэриигэ бэлэмнэниигэ оҕустаран барыларын холбоһуктааһыҥҥа, биир өйгө-санааҕа ыган туран, бары баайдарын-малларын холбоон киллэрбиттэрэ. Бу холбоһуктааһын уонна коммунистар былаастара дьон өйүн-санаатын аһара хааччахтаан, бары биир киһи курдук буолар өйү-санааны киллэрэн олорбуттара эрээри уһаабатахтара.
 
Перестройка кэнниттэн дьон коммунистар кытаанах хааччахтарыттан төлө барбыт санааларыттан, аны аҥар өттүгэр, бары тус-туспа барыы диэки аһара барыыны оҥордулар. Билигин бу аһара барыыны тохтотон, аны барыларын холбооһун диэки хайысхалаах үлэ барар эрэр. Ити курдук Россияҕа өй-санаа билигин да оннун була илик, икки өттүгэр халбаҥныы турар.

Өй-санаа хайа эрэ өттүгэр аһара барыыта сэт үөскээһинигэр тириэрдэр. Саҥаны айыыны оҥорбут большевиктар, коммунистар күүстэринэн холбоһуктааһыны тэрийээри уонна саҥа, өйө-санаата хааччаҕа суох, ханнык да таҥараны, киһи быһыыта диэни билиммэт, элбэх саҥаны айыылары оҥорор дьону дэбдэтэн, тэптэрэн биэриилэриттэн аһара барыы үөскээбитэ. Бу аһара барыы түмүгүнэн туох да буруйа суох сүүһүнэн тыһыынча киһини сымыйанан, балыйан буруйдааһыннарыттан суорума суолламмыттара, лааҕырдар быыллара буолбуттара.

Сайдыылаах «социализм» кэмигэр эдэр көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын аһара атаахтатыыттан, эһиги эрэ бааргыт, саҥаны айыыны оҥороргут үчүгэй диэн киһиргэтииттэн, барыта оҕолор тустарыгар диэн маанылааһынтан туруга суох өйдөөх-санаалаах буола улаатыыларыгар тиийбиттэрэ сэти үөскэтэн үгүстэр арыгыга ылларыылара тэнийбитэ.

Билигин «Перестройка» хамсааһынын кыайыытын кэнниттэн биһиги эрэ уратыбыт, үчүгэйбит, баайбыт, саҥаны айыыны элбэхтик оҥоробут диэн өйү-санааны саха оҕолоругар тарҕатыы, иҥэрии, сэбиэскэй былаас үөрэҕин салгыы ыытыллар. Бу быһыы сэтэ саҥа кэлэн иһэр. 
Ким эрэ элбэхтик куһаҕан быһыыны, дьону албыннааһыны оҥордоҕуна кэлин тиһэҕэр сэтэ туолуон сөбүн саха киһитэ барыта билэр.

Биирдэ албыннаан туһаммыт киһи иккистээн, үһүстээн албынныырыттан туттумматыттан биллэн хаалыан сөбө улаатарын тэҥэ, кэлиэхтээх эппиэтэ эмиэ улаатар. Ол аата оҥоруллубут куһаҕан быһыыга, албыҥҥа эппиэтэ хайаан да кэлэн утары хамсааһын син-биир үөскүөхтээх.

Киһи кыра. Киһи кыратын билинэн, олорор сирин айылҕатын сыаналаан, тэҥнэһиини хамсаппакка, эйэ-нэмнээхтик олоҕу олорорго дьулуһара эбитэ буоллар ситиһиэн сөп этэ. Ол аата айылҕаны буорту оҥорбокко, харыстаан, көрөн-истэн көннөрөн, уһун үйэлэргэ уларыйбакка турарын ситистэххэ эрэ, Сир ийэ долгуйбакка уһуннук, биир тэҥник турар кыахтаныа этэ.
 
Киһи барыта уһуннук, дьоллоохтук олорон оҕо төрөтөн, дьиэ туттан кэлэр көлүөнэлэрэ салгыы олоруохтарын, сайдан, элбээн иһиэхтэрин баҕарар. Ол аата Сир ийэ уһун үйэлэргэ уларыйбакка, субу баарын курдук, турарыгар киһи барыта баҕарар. Бу баҕа санаа туоларын туһугар дьон-сэргэ аналлаах өй-санаа хааччахтарын, сиэри, таҥараны, ол аата сокуоннары, бэрээдэги хайаан да тутуһа сырыттахтарына эрэ табылларын умнубатахпытына табыллыа этэ.

ЭР КИҺИ ӨЙӨ-САНААТА МӨЛТӨӨҺҮНЭ

Билигин сорох эр дьон кыра кыргыттарга, уолаттарга саба түһэллэрэ, өлөртүүллэрэ элбээтэ диэн хаһыаттарга, телевизорга кэпсииллэр, суруйаллар. Улахан биллэр салайааччыларга тиийэ, кыыһырбыт уохтарыттан бу дьону ытыалаан иһиэххэ диэн этэллэрэ эмиэ иһиллэр.

«Дьон санаата кылгас» диэн этиини ситэ ырытан олохпутугар туһана иликпит. «Тоттор эрэ тойон оҕото» диэн этии киһи санаата кырдьык кылгаһын, аһаатар эрэ урут аччыктаабытын умна охсон кэбиһэрин биллэрэр.

Биһиги тоҕо, бу күөгэйэр күнүгэр сылдьар эр киһи тоҕо маннык сиэрэ суох быһыыны оҥорор кыахтанарын быһаарарга өйбүтүн-санаабытын түммэккэ, ыраахтан ырыта сатаабакка, түргэнник ытыалыы охсорго тиийэбитий? Итини тэҥэ эр дьон эттэрин-сииннэрин баҕатын ханнарыахтаах дьахталлар билигин төһө эмэ элбээн, «Кыыс оҕо кыыкынайдааҕар элбэх» диэн этиигэ сөп түбэһэр буолбут кэмигэр кэлэн олоробут эрээри, сорох эр дьоммут итинник сиэрэ суох быһыыны оҥороллоро тоҕо элбээтэ?

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрин этиитинэн маннык сиэрэ суох быһыыны оҥорор киһи кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр атаахтата, бары баҕарбытын барытын тук курдук толоро, булан биэрэ үөрэтэн этин-сиинин баҕатын кыайан туттуммат, тохтотуммат буолуутугар тириэрдэн кэбиспиттэриттэн ордук улахан тутулуктааҕын аахсыбакка сылдьабыт. Оҕону кыра эрдэҕинэ аһара атаахтатыы өйүн-санаатын туруга суох оҥорон этин-сиинин баҕатын кыайан кыана туттубат оҥорорун таба өйдөөн оҕону иитиигэ атаахтатыыны суох оҥоруохпут этэ.
 
Атаах диэн тыл кыра оҕону иитии табыллыбатаҕын, «Куһаҕан иитиилээххэ» кубулуйбутун, өйө-санаата туспа уратылардаах, этин-сиинин баҕатын кыайан туттуммат буола улааппытын быһаарар. Атаах буола улаатыы уратылара манныктар:

1. Атаах оҕо тугу көрдөөбүтүн барытын төрөппүттэрэ толорон иһиилэриттэн, минньигэһи элбэхтик сиириттэн этин-сиинин араас баҕаларын кыайан туттуммат, тохтотуммат, букатын тулуура суох, «Баҕардарбын эрэ баар буолуохтаах» диэн санаалаах киһи буола улаатар кыахтанар.

2. Оҕону атаахтатан барыта бэлэмҥэ үөрэтииттэн тулуурдаах буолуута сайдыбакка бэйэтин тохтотунар күүһэ суоҕуттан аһара барыылары, сыыһа-халты туттунуулары оҥорор кыаҕа улаатар.

3. Атаах оҕо ураты бэйэмсэх буола улаатарыттан атыттар баҕа санааларын букатын аахсыбат буола улаатар.

4. Кыра эрдэҕиттэн үлэлии, оҥоро-тута үөрэммэтэҕэ таайан ханнык да уһуннук үлэлэнэр үлэни кыайан үлэлээбэт кыахтанар. 

«Атаах киһи арыгыһыт буолар» диэн сахаларга этии баар. Бу этиини саха дьоно хаһааҥҥыттан ыла үөрэтэн ылыммыттара өссө биллэ илик. Арыгы баар буолуоҕуттан үөскээбит олус былыргы этии буолуон сөп эрээри, өй-санаа тутулуктарын билигин олус табатык быһаарара арылынна.
 
Билигин сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан оҕону кыра эрдэҕинэ аһара атаахтатан, маанылаан, «Эн эрэ бааргын, үчүгэйгин» диэн өссө киһиргэтэн үөрэттэххэ быстах баҕа санааларын кыайан салайыммат, туттунан тохтотуммат, этин-сиинин баҕатын кыамматыттан ыар буруйдары оҥорор кыаҕа улаатар, арыгы иһэр баҕатын кыайан туттумматыттан арыгыһыт буолуон, үлэни-хамнаһы сөбүлээбэтиттэн бичтии сылдьыан сөп киһиэхэ кубулуйар. Итиннэ эбэн айыы үчүгэй, айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун элбэхтик оҥор диэн үөрэтии эбиллиитэ араас буолары-буолбаты, суолтата, туһата суоҕу, ол аата куһаҕаны оҥороро элбииригэр тириэрдэр.

Киһи буолуу диэн тугуй? Киһи өйдөөх-санаалаах, туох баар быһыытын барытын өйдөөн-санаан эрдэттэн быһаарынан, туох содул үөскүүрүн билэн баран оҥороруттан киһи буолар. Атын кыыллартан, көтөрдөртөн уратыта итиннэ саһан сылдьар. Кини бары быһыыларын дьон-аймах уһун үйэлэргэ олохсуппут үгэстэрин, үөрэхтэрин тутуһан оҥорор. Ол аата киһи курдук, киһи быһыылаахтык олоҕун олорор.
Оҕону аһара маанылаан, бары баҕатын барытын толорон улаатыннардахха барыга-бары бэлэмҥэ үөрэммит, үлэни-хамнаһы кыайбат, сытарын-сынньанарын, минньигэстик аһыырын сөбүлүүр киһи буола улаатар уонна этин-сиинин баҕатын кыайан тохтотуммакка урут бастаан олорун толорор кыахтанар.

«У семи нянек дитя без глазу» диэн өс хоһооно аһара көрүллүбүт-истиллибит, ол аата атаах буола иитиллибит оҕо, хараҕа суох оҕо курдук туох да туһата суох киһи буола улаатарын таһынан араас сыыһа-халты, олоххо туһата суох саҥаны айыылары оҥорон куһаҕан быһыылары элбэтиэн сөбүн быһаарар.

Омук олоҕун устата оҕону иитэр үөрэҕэ эмиэ уларыйар кэмнэрдээҕэ өй-санаа уларыйыытыгар тириэрдэр. Омук кырдьан эстэр, симэлийэр кэмэ кэлиитигэр дьон олохторо көммүтүнэн туһананнар, оҕолорун атаахтык иитэннэр өйө-санаата туруга суох оҥороллоро элбиир. Эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суох буола улааттахтарына элбэхтик быстах быһыыларга, сыыһа-халты туттунууларга түбэһэннэр эдэр олохторо быстара элбиириттэн омук эр дьонун ахсаана аҕыйаан атын омукка уларыйыы, баһыттарыы кэмэ кэлэр кыахтанар.
 
Атаах буола иитии аан маҥнай уол оҕолору хаарыйар. Ол курдук ыал барыта уол оҕолоох буолуохтарын олуһун баҕараллар уонна ол баҕа санаалара туолбут үөрүүтүгэр соҕотох уолларын аһара көрөн-истэн, маанылаан, аны аһара атаахтатан кэбиһэллэр. Дьон бары сахалар таҥараларын үөрэҕин ылынан «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини толоро үөрэннэхтэринэ уол оҕолорун иитиитэ кытаатан, чиҥээн, тупсан биэрэриттэн омук сайдыыта саҕаланыан сөп.

Оҕолор бары тус-туспа майгылаахтар, уратылаахтар. Сорох оҕо улахан киһи этэрин тутатына ылынан өйүгэр хатаан иһэр уонна соннук толорор буоллаҕына, атын оҕо дьалбаа, мэник соҕус, кулгааҕынан истибитэ тахсан иһэр, киһи эппитин сотору умнан, хаалларан кэбиһэр. Ол иһин оҕону иитии, үөрэтии тус-туспа хайысхалааҕын, эмиэ икки өрүттээҕин сахалар таҥараларын үөрэҕэ быһаарар.

Үчүгэй, туһалаах быһыыны оҕо сатаан оҥорорго өр кэмҥэ үөрэнэр, өссө боруобалаан, оҥорон көрөн баһылыыра эмиэ наада. Ситэн үөрэммэтэх эдэрдэр «Бас-баттах быһыылаах», сыыһа-халты туттунуохтарын сөптөөх дьон буола улаатыахтарын сөп.

Буруйу-сэмэни оҥорбот туһугар тугу оҥордоххо буруй, куһаҕан быһыы буоларын оҕо кыра эрдэҕиттэн билэргэ үөрэнэрэ ордук туһалаах. Билии туһата дьэ биллэр. Атаахтык иитиллибит эдэрдэр «Үчүгэйи, куһаҕаны арааран билбэт» буолууларыттан буруйу-сэмэни элбэхтик оҥорор кыахтаналлар.
 
Онон улаатан иһэр эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруктаах, быстах быһыыга киирэн биэрбэттэрин сахалар Улуу Тойон таҥараларын үөрэҕэ оҕону кыра эрдэҕинэ аһара атаахтатары суох оҥорон хааччыйарын билэн олоххо туһанар кэм кэллэ.

ЫАРАХАН ҮЛЭНИ ТУЛУЙУУ

Олох уустук. «Олоҕу олоруу алааһы туорааһын буолбатах» диэн этэллэр сахалар. Киһи уһун үйэтин тухары наар сөбүлүүр, үчүгэй, туһалаах дии саныыр үлэтин, дьыалаларын оҥоро сылдьара кыаллыбат кэмнэрэ кэлэн хаалаллара олох ыараханын биллэрэллэр, олоххо уустуктары үөскэтэллэр.

Киһиэхэ олоҕор сөбүлээбэт, сирэр быһыытын, ордук үлэтин оҥороро олус элбэхтик көрсөр. Yйэтин тухары наар сүрэҕэ сөбүлүүрүн эрэ дьарыктанар киһи бэрт аҕыйах, биир эмэ буолуон сөп. Олоххо араас буолар. Ол иһин киһи, ордук уол оҕо сөбүлээбэтин, сирэрин хайдах эмэ гынан үчүгэйдик оҥорорго эрдэттэн бэлэмнээх, үөрэхтээх буолара ордук. Киһи сөбүлээбэт, сирэр эрээри наадалаах, туһалаах дьыалалары оҥороро хайаан да көрдөнүллэр көрдөбүлгэ киирсэрин аахсыбакка сылдьабыт.

Ол курдук киһи хайаан да оҥоруохтаах дьыалалара наһаа элбэхтэр. Манна «Муруну да тоҕо түстэххэ» оҥоруллар дьыалалар эмиэ киирэллэр. Биир оннук дьыаланан ыаллар аһара атаах, мааны уол оҕолоро армияҕа сулууспалааһына буолар.

Ыал биир оҕото буолан төрөппүттэрин бэлэмигэр атаахтыы сылдьыбыт уолаттар армияҕа сулууспалыы тиийдэхтэринэ улаханнык соһуйаллар. «Саллаат бэйэтин бэйэтэ көрүнүөхтээх» диэн көрдөбүл армияҕа урутаан тутуһулларын мааны уолаттар билбэт, туох да үлэни сатаабат, билээччилэр этэллэрин истибэт, толорбот буолан эрэйдэнэллэр, элбэхтик нэрээт, эбии үлэ ылаллар.

Мааныга үөрэммит уолаттар армияҕа сулууспалыы тиийдэхтэринэ араас муоста сууйуута, куукуна үлэлэрэ, бөх таһыыта курдук дьиэлэригэр хаһан да үлэлээбэт үлэлэрэ элбэхтик тиксиэхтэрин сөп. Манна саппыкы ыраастааһына, ырбаахы саҕатын тиктии, байыаннай форманы ыраастык тутуу, хамаанданы толорууга истигэн буолуу бастаан иһэр көрдөбүллэргэ киирэллэр. Бу үлэлэри кэмигэр үчүгэй хаачыстыбалаахтык толоруу уонна үөрэтээччилэргэ, хамандыырдарга ытыктабыллаахтык сыһыаннаһыы саллааттан хайаан да ирдэнэр. Кыайан үлэлии үөрэммэтэх, тугу да сатаабат уолаттар үөрэниэхтэригэр диэри кырдьык даҕаны эрэйи, ыараханы көрсүөхтэрин сөп.
 
Саллаат диэн соҕотох буолбатах. Биир саллааттан бүтүн этэрээт дьыалата барыта тутуллар. Саллаат оҥорбут үлэтиттэн бүтүн этэрээт үлэтин сыаналыыллар. Ол курдук сарсыарда турууга нуорматтан биир эмэ саллаат хойутаатаҕына, бары хатылаан оҥорорго тиийэллэрэ, хойутуур саллааты бары туората саныылларыгар тириэрдэр. Эдэр саллаат мөлтөҕүттэн бүтүн этэрээт аата-суола түһэр, эбиискэ үлэлэрэ эбиллэр буоллаҕына кырдьаҕас, уопутурбут саллааттар кыйаханыахтарын, бэйэлэрин кыахтарынан көмөлөһө да, үөрэтэ да сатыахтарын сөп.

Армия диэн биир киһи олоҕо буолбатах коллектив олоҕо буолар. Уол оҕо кыра эрдэҕиттэн коллективка сылдьа үөрэнэрэ ол иһин туһалаах. Ыал биир оҕото, төрүөҕүттэн иитиитин уратыларынан, армия сүрүн көрдөбүлүгэр сөп түбэспэтэ, билигин мааны уолаттар армияҕа сулууспалыылларын олус уустугурдар буолла. Онтон элбэх оҕолоох ыаллар оҕолоро армия олоҕор түргэнник сөп түбэһэллэр, үчүгэйдик сулууспалыыллар.

Бэйэлэрэ баайбын дии сананар биир эмэ оҕолоох төрөппүттэр уол оҕолорун кыра эрдэҕинэ кыайан ииппэккэ гынан баран, армия олоҕо көннөрүө диэн саныылларын хааллараллара ордук буолуо. Улаатан сиппит эр киһи ыгааһыннаахтык үөрэнэрэ олус ыарахан, сорохтор тулуйбакка араас сыыһа-халты туттунуулары, быстах быһыылары оҥорон кэбиһэллэрэ киириэн сөп. Киһи оҥоро үөрэммэтэх, үөрүйэх оҥостубатах үлэтэ барыта ыараханнык, эрэйдээхтик оҥоруллар, ону тэҥэ элбэхтик табыллыбатыттан, сатамматыттан аанньата суохтук тахсара ордук ыаратар.

Төрөппүт оҕотун бу курдук ыгааһыннаах үлэҕэ анаан-минээн кыра эрдэҕиттэн дьарыктыыра, үгүстүк үлэлэтэ үөрэтэрэ, этин-сиинин хамсаныыларга эрчийэрэ ордук этэ. Оонньууру ыһан баран хайаан да хомуйуу, тохтубут ууну сотуу, иһит, раковина сууйуутун курдук үлэлэри куруук оҥоро сылдьыыттан саҕалаан үөрэтэн иһиэххэ сөп. Оҕо төһө кыратыттан сөбүлээбэт үлэтин үчүгэй хаачыстыбалаахтык оҥорорго үөрэнэр даҕаны олоҕор туһалаах дьыаланы оҥостунар, өйө-санаата бөҕө буолар, ханнык да ыгааһыны тулуйар кыахтанар.
 
Билигин кэргэн, ыал буолуу диэн хаалан эрэр. Аныгы оҕолорбут ыал буола оонньоон баран быраҕан кэбиһэллэрэ, төрөппүттэрин бэлэмигэр төннөн кэлэллэрэ элбээтэ. Ыал буолууну, атын киһини кытта тапсыыны, кини баҕатын эмиэ толорууну, эбиискэ кэлэр үлэлэри аныгы, атаах оҕо кыайан тулуйбатыттан, ыарырҕатарыттан саҥа ыаллар арахсыылара элбэх.

Ыал олоҕо элбэх эрэйдээх, ыараханнардаах, атын киһини кытта бииргэ олорорго үөрэнии, кини баҕатын эмиэ толоруу уонна ким да сөбүлээбэт куукунатын үлэлэрин оҥоруу тулуурдаах буоллахха эрэ кыаллар. Олору, ыарахан үлэлэри барыларын киһи быһыылаахтык, үчүгэй хаачыстыбалаахтык оҥорор буолуу уол оҕоттон эмиэ ирдэнэрин оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэр өйдөөн, анаан-минээн дьарыктыахтара, тулуурдаах буолууга үөрэтиэхтэрэ этэ.

Бу ыарахан үлэлэргэ эбии кыра оҕону көрүүнү киллэриэххэ сөп. Аныгы төрөппүттэр оҕолорун кыайан көрөр, иитэр, үөрэтэр кыахтара кыччаан иһэрин истэн билэн сылдьабыт. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ оҕо иитиитэ мөлтөөһүнэ, дьаалатынан барыыта аан маҥнай биирдиилээн аймахтар симэлийиилэригэр, онтон омук барыта мөлтүүрүгэр тириэрдэрин билиэхпитин сөп буолла. Сэбиэскэй былаас үөрэхтээх эрэ дьон «үчүгэйдэр» диэн албыннаабыта билигин да салҕанан баран иһэринэн оҕолору барыларын үөрэхтээх эрэ оҥороору үлэҕэ-хамнаска үөрэтии хаалан хаалбытыттан, элбэх үлэлээх тыа сириттэн эдэрдэр барыылара салҕанан баран иһэр.

Онон кыра эрдэҕиттэн ыарахан, сөбүлээбэт үлэлэри үчүгэй хаачыстыбалаахтык оҥорууга уол оҕо үөрэнэрэ хайаан да наада. Ол иһин кытаанахтык, ыган үөрэтии, Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ хас биирдии уол оҕоҕо туһалаах эрэ буоларын билэн төрөппүттэр туһаныа этилэр.
 
АЛҔАСКА КИҺИНИ ӨЛӨРҮҮ

Киһи хаһан баҕарар тугу эмэ оҥорор, үлэлиир-хамсыыр. «Тугу да оҥорбот киһи сыыспат» диэн этиини тутуһан тугу да оҥорбокко эрэ сытыы киһи быһыылаах киһиэхэ сөп түбэспэт. Үлэлиир, тугу эмэ оҥорор киһи элбэхтик хамсанарыттан, атын дьону кытта бииргэ сылдьарынан сэрэхтээх буолуута улаатан биэрдэҕинэ эрэ табылларын өйдүөхпүт этэ. Алҕас сыыһа туттууттан ким да саһан, куотан харыстанар кыаҕа кыра.

Өй-санаа, таҥара үөрэҕэ киһи хаһан даҕаны сыыһа туттуом суоҕа, «Мин үчүгэйбин» диэн быһа этинэрэ сыыһатын өйдөтөр. Арай киһиэхэ кыра эрдэҕиттэн үөскээн олохсуйбут үчүгэй үгэстэрэ, ол аата ийэ кута эрэ сыыһа-халты туттунарыттан быыһыыр, харыстыыр аанньал буолан көмөлөһөрүн сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ дакаастаан дьоҥҥо тириэрдэр. Ол иһин сахалар үөрэхтэрин тутуһуу, оҕо ийэ кутун иитии хойутаабакка, кыра эрдэҕинэ оҥоруллара наадатын таба өйдүөхпүт этэ.

Киһи сыыһа туттуута саамай ыар түмүккэ тириэрдиитинэн алҕаска киһини өлөрөн кэбиһии буолар. Сыыһа туттууттан киһини өлөрөн кэбиһиини биир эмэ да буоллар дьон оҥороллор. Халтараан суолга сыыһа туттан массыынатын охторон, кузовка олорсон испит киһитин хам баттаппытыттан олус улаханнык санаарҕаабыт суоппары хайдах сууттуохха сөбө эбитэ буолла. Бэйэтэ да билэр киһитин өлөрөн кэбиспититтэн санаарҕаабыта, кэмсиммитэ, буруйун билиммитэ сөп буолбата буолуо дуо? 

Булка сылдьан тайаҕы күөйэ, тоһуйа турдаҕына талах быыһынан бииргэ бултуур киһитэ баран иһэрин, тайах кэллэ дии санаан ытан, өлөрөн кэбиһэн баран дьонугар киирэн буруйун барытын билиммитин, кэпсээн биэрбитин кэлин бырастыы гыммыттар, бу киһитин уолун кытта бииргэ бултуур буолбуттар.

Буруйу, сыыһаны оҥорбуту билинии, бу куһаҕан быһыы диэн санааны уларытыы өй-санаа ыраастаныытыгар, оҥорбут буруй сотуллуутугар тириэрдэрин бары таҥара үөрэхтэрэ туһаналлар. Арай оҥоруллубут буруй үөскэппит содулун суох оҥоруу буруйу боруостааһын диэн ааттанара эппиэтинэс син-биир баар буоларын биллэрэр. Ол аата буруйу боруостааһын диэн субу оҥоруллубут куһаҕан быһыы үөскэппит содулун суох оҥоруу, урукку тэҥнэһии балаһыанньатын оннугар түһэрэн биэрии ааттанар уонна кээмэйэ араас, улахан да, кыра да буолуон сөп.   

ОМОН байыаһа буолууга аналлаах бэрэбиэркэни, туруулаһан көрүүнү барыллар. Артем Борисов бу бэрэбиэркэ диэн ааттаах үстүү мүнүүтэлээх, үс тус-туспа дьону кытта киирсиини этэҥҥэ тулуйан баран, өлбүт. Манна киирсибит байыастары ханнык буруйга түбэһиннэрии кыаллара уустук. Арай саҥа үлэҕэ кэлбит киһиэхэ аһара ыарахан күрэхтэһиини ыган соҥнооһун, бу көрдөбүл сыыһатын, аһара ыараханын быһаарар.
 
Аһара ыксааһын, тиэтэйии киһини хаһан баҕарар сыыһа-халты хамсаныыга тириэрдэр кыахтаах. Маһынан охсуолуур киһиттэн көмүскэнэн 18 сааһын туола илик Миша Казаков быһаҕынан анньан, ол киһини өлөрөн кэбиспит. Ыксаабыт киһи аһара хамсанан кэбиһэрэ хаһан баҕарар тахсарыттан, көмүскэнэ сатаан быһаҕынан мээнэ далбаатаныы таба түбэһэн хаалыан эмиэ сөп.
 
Айаннаан иһэр массыынаҕа сатыы киһи киирэн биэрэрэ баар суол. Владислав Галкин эмискэ киирэн биэрбит киһини түҥнэри көтүмээри туора ойутан тахсан остуолбаҕа массыынатын хампы түспүтэ биллэр. Суоппар чыпчылҕан түгэнэ киһини түҥнэри көтөбүн дуу эбэтэр массыынабын алдьатабын дуу диэн быһаарыыны ылынан оҥоро охсор хамсаныыларыттан, киһини үрдүктүк сыаналаан массыынатын хампы түспүт.

Киһи биирдэ эмэтэ да буоллар сыыһа-халты, аһара туттунан куһаҕаны оҥорон кэбиһиэн сөбө хаһан да хаалан хаалбат. «От тюрьмы и от сумы не зарекайся» диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыыларыгар, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыаҕа хаһан да хаалбатыгар быһаччы сыһыаннаһар. Ол курдук аҥардастыы үчүгэйи эрэ оҥорор киһи диэн суох, арай үчүгэйи элбэхтик оҥорор дьон элбэхтэр.
Киһи олоххо биирдэ эмэтэ да буоллар эмискэ тиийэн кэлэр соһуччу быһыыларга сыыһа-халты туттубатын туһугар оҕо эрдэҕинэ ийэ кута киһилии быһыылары оҥорууга иитиллибит, «Илии барбат буолуутун» үөрэҕин билбит буолара эрэ туһалыырын биһиги «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэбититтэн булуохха, туһаныахха сөп. 

Онон сыыһа-халты туттунуу биир көрүҥэ, саамай улахана алҕаска киһини өлөрүү буолар. Субу оҥоруллубут ыар быһыы кэнниттэн киһи хайдах быһыыланара кини кыра эрдэҕинэ ийэ кута хайдах иитиллибитин быһаарар. Оҥоруллубут буруйу билинии кэнниттэн киһи өйө-санаата ыраастанан, сыыһа-халты туттунарын көннөрүнэрэ түргэтиэн сөп.

БЭЙЭ БЭЙЭТИН КЭҺЭТИИТЭ

Айылҕа айбытын быһыытынан киһи хайаан да тугу эмэ оҥорор; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны, тугу да оҥорбот киһи диэн суох. Ол иһин тугу барытын сатаан, үчүгэйдик оҥорорго киһи өр кэмҥэ үөрэннэҕинэ эрэ табыллар. Ону-маны оҥоро охсоору, онно эбии тиэтэйдэҕинэ, ыксаатаҕына киһи хаһан баҕарар сыыһа-халты туттунуон сөп. Субу кэмҥэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билии уустугуттан, үчүгэйи оҥоробун диэн сыыһа санаа киириэн сөбүттэн, үчүгэйи оҥорорбут табыллыбатаҕына куһаҕан буолан тахсара элбиириттэн, бэйэтин сыыһа-халты туттунарыттан киһини сэрэхтээх буолара эрэ быыһыыр диэн таҥара үөрэҕэ этэр, үөрэтэр.
 
Киһи бэйэтин сыыһа-халты туттунуутуттан ханнык эрэ түбэлтэҕэ бэйэтэ кэһэйэр, этин-сиинин эчэтэр, ыарыыны билэр. Маннык кэһэйии кэнниттэн киһи сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр, сэрэхтээх буолууга үөрэниитэ түргэтиир. Ол курдук өтүйэнэн тоһоҕону сыыһа охсон тарбаҕын дэҥнээтэҕинэ сыыһа охсубат буоларга үөрэниитэ ордук табыллар, түргэтиир. Үөһээттэн сууллан түһүү кэнниттэн киһи кэһэйэн, уһун кэмҥэ үөһээ ыттыбат буолуон, үөһээ ыттарыттан саллыан сөп.
 
Сыыһаны оҥорбуттан эт-сиин кэһэйэн ыарыы буолуута киһиэхэ хаһан да умнуллубат өйдөбүллэри үөскэтэн киллэрэр. Былыргы кэмнэргэ кыра, быстах сыыһалары, куһаҕан быһыылары оҥорбут буруйдаах дьону талаҕынан, кымньыынан таһыйан биэрии уһун кэмҥэ олохсуйа сылдьыбыта. Ол аата эккэ-сииҥҥэ быһаччы дьайан, ыарыыны үөскэтэн, куһаҕан быһыылары оҥорууну аҕыйатыыны ситиһии биир туһалаах көрүҥэ этэ диэн элбэхтик туттуллара.
 
«Ыалдьартан илии арахпат» диэн этии ыарыы өйгө-санааҕа уһуннук, биллэрдик дьайарын быһаарар. Киһи туга эмэ ыарыйдаҕына, онтон эрэйдэннэҕинэ, туохтан бу ыарыы үөскээбитин быһаара, ону булан суох оҥоро сатыыра өйө-санаата сайдан, билиитэ элбээн иһэрин үөскэтэрин тэҥэ, сэрэхтээх буолуутун улаатыннарар.

Билигин үөрэх-билии тарҕаммытынан сибээстээн дьон-аймах өйдөрө-санаалара арыыйда сайдыбыттарынан, үөһээ үктэлгэ тахсыбытынан диэн ааттаан, накаастаан, эккэ-сииҥҥэ ыарыыны биллэрэн өйү-санааны тупсарыыны үгүс дойдуларга суох оҥорон, хаалларан тураллар. Ол оннугар харчынан ыстараап уонна хаайыы туттуллар буолбуттара өйгө-санааҕа дьайыылара сымнаҕаһынан сыыһаны, буруйу оҥорбуттар көнөллөрө ордук уһун кэми ылар буолбутун тэҥэ, тиийимтиэтэ лаппа аҕыйаата.

Ыстараабы төлүүр үптэрэ-харчылара, атын туохтара да суох дьоҥҥо аныгы ньымалар дьайыылара букатын да суох диэххэ сөп. «Туохпун ылыахтарай?» -диэн этии бу дьону быыһыыр абыралларыгар кубулуйан сылдьар. Ол курдук бэйэлэрэ хаайыыга түбэстэхтэринэ, хата тымныы кыһыны туоруурга сылаас, бэлэм астаах сиргэ тиийиэхпит диэн үөрүөхтэрин сөп. Итини тэҥэ аһара элбэх харчылаахтарга кыра ыстараап дьайыыта букатын да тиийбэтиттэн кыра буруйга-сэмэҕэ букатын да кыһаммакка сылдьыахтарын эмиэ сөп.

Дьон сайдан истэхтэринэ өйдөрүн-санааларын баһылаан салайыыны былдьаһыы уһун үйэлэр тухары тохтообокко барбыта. Таҥара үөрэҕэ сайдан иһиитигэр аҥардастыы аҥар өттүн, үчүгэй диэбит өттүлэрин диэки барыыны тутуһан, атыттары барыларын туоратан сайдыбыта. Ол курдук Христос таҥара маҥнай биллиэҕиттэн, маҥнайгы христианнар баар буолуохтарыттан араас өй-санаа хайдыһыыларыттан көмүскэнэрэ ыарахан этэ. 381 сыллаахха ыытыллыбыт бары бүттүүн Никеетээҕи соборга биир санааланыы, Христоһу итэҕэлгэ кубулутуу кыаллыбыта. Итэҕэл кэлин даҕаны араас хайдыһыылартан, атын сүүрээннэртэн собордар быһаарыыларынан сирдэтинэрэ. (10,833).

Өй-санаа, итэҕэл үөрэҕэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн эмиэ икки өрүттээх. Ол курдук аҥар өттө үрүҥ айыы итэҕэлиттэн, сахалар кут-сүр үөрэхтэриттэн тирэнэн, ол аата омук урукку олоҕуттан, билиилэриттэн уонна атын өттө, таҥара үөрэҕиттэн, оҕо өйө-санаата сайдыытыттан, саҥаны билиититтэн хомуллан, мунньуллан үөскээбитин билигин үөрэх-билии сайдыбытынан туһанан таба өйдүөхпүт этэ.
  
Былыргы кэмнэргэ өй-санаа дьайыытыгар дьон киирэн биэрэллэрэ элбэх кэмигэр аптаах, илбистээх дьону туоратыы, суох оҥоруу ыытыллара дьону салайыыны былдьаһыыттан ордук күүркэтиллэрэ. Ол курдук дьон араас эмчиттэри, биллэр туһаны оҥорооччулары аан бастаан итэҕэйэллэрэ, этэр тылларын истэллэрэ, холобур тутталлара.

Католическай, православнай, мусульманскай таҥара үөрэҕин тарҕатааччылар араас аптаахтары, илбистээхтэри хара итэҕэллээхтэринэн, куһаҕан санааны тарҕатааччыларынан ааттаан дьон олорор сирдэриттэн үүрдэрэллэрэ, өссө сорохторун уокка уматаллара. Өй-санаа үөрэхтэрэ улахан былдьаһыынан, күөнтэһиинэн, хайалара кыайбыт баһылааһынынан сайдыбыттара.

Киһи бэйэтин сыыһатын көннөрүнэрэ аан маҥнай санаатын көннөрдөҕүнэ эрэ ситиһиллэрин былыр да билэллэрэ. Санааны көннөрөргө, уларытарга, ол санааны умуннахха, өйтөн-санааттан суох оҥордоххо, атын, үчүгэй санаанан солбуйдахха эрэ табыллар, кыаллар кыахтанарын туһаналлар этэ. 

Куһаҕан санааны суох оҥорууга былыргы кэмнэргэ «бичевание» диэн бэйэ этигэр-сиинигэр ыарыыны оҥорон, ол аата бэйэни тугунан эрэ, кымньыынан эҥин накаастаан таһыйыыта орто үйэлэргэ үөскээбитэ уонна католическай таҥара үөрэҕинээҕэр  тиийимтиэтэ улахана биллэн, киэҥник тарҕанан барбыта. Католическай таҥара дьиэтэ саҥа үөскээбит конкуреннары бары кыаҕын ууран туран суох оҥорбута. (10,111).

Кырыылаах хардаҕаска уһуннук тобуктаан туруу сыыйа эбиллэн иһэр ыарыыны үөскэтэринэн бэйэни накаастыырга урукку кэмнэргэ элбэхтик туттуллар эбит. Бу былыргы накаастааһыны оччотооҕу оскуолаларга мэник-тэник оҕолорго өй киллэрэргэ анаан туһаналларын былыргыны суруйааччылар бэлиэтээбиттэр.

Туох эмэ олус наадалааҕы умнан кэбиһэн, итэҕэс оҥорон ночоотурбут киһи тымныы уулаах бытыылканы хоонньугар уктан сытан бэйэтин накаастыырга туһаннаҕына, аны умнубат буолуута улаатан туһаны оҥороро элбиир эбит.

Тымныыга тоҥон киһи бэйэтэ эрэйдэннэҕинэ, элбэхтик сүүрэкэлээтэҕинэ, сылаастык, халыҥнык таҥнарга түргэнник үөрэнэр, кыһанар киһи буола охсоро олоҕор туһата улахан буолуон сөп. Тымныы диэн тугун соччо билбэт киһи улахан тымныыга ыраах сиргэ сатыы, чараас таҥастаах бара туруон сөп. Ол эрээри аан маҥнай киһи тобуктара хамсаабат буола тоҥнохторуна, сууллан хааллаҕына, чараастык таҥныбыт эбиппин диэн санааҕа киириитэ хайы-сах хойутаабыт буолуон сөп.
 
Тымныыга холоотоххо куйаас оннук куттала суох эрээри күн уотугар уһуннук бэргэһэтэ суох сылдьыбыт киһи күн уотугар оҕустаран төбөтө ыалдьан сууллан хаалыан эмиэ сөп.

Киһи бэйэтин бэйэтэ кэһэтиититтэн, тугунан эмэ ыарынан накаастааһыныттан хаһан да умнубат буола үөрэнэрэ кырдьык уонна кэлэр олоҕор сыыһаны оҥорботугар дьайыыта улахан. Ол иһин кыратык да буоллар бэйэни, барахсаны, биллэр гына кэһэтэ түһэн биэрии өй-санаа туруктаах, тулуурдаах буолуутугар туһата улахан. Ол курдук сыыһа-халты хамсанара элбээбит илиини туохха эмэ ыарыылаахтык охсон биэрии сыыһа-халты хамсанары биллэрдик аҕыйатар кыаҕын туһаныахха сөп.

Онон ыарыыны биллэрэн, эти-сиини накаастаан үөрэтии киһи тулуурдаах, сэрэхтээх буола үөрэниитин биллэрдик түргэтэтэрэ уонна хаһан да умнуллубат гына өйдөнөрүгэр тириэрдэрэ, аһара барар өйдөөх-санаалаах эдэрдэри үөрэтиигэ ордук тиийимтиэтин билигин да туһаныахха сөп.

ӨЙ – САНАА ИККИ ӨРҮТТЭЭҔИН ОЛОХХО ТУҺАНЫЫ

Олоххо өй-санаа икки; үчүгэй, сымнаҕас уонна куһаҕан, кытаанах өрүттээҕэ хардары-таары дьайаллара араарыллан биллэр кэмнэрдээхтэр. Бу быһаарыы урукку кэмнэргэ дьон олохторо көннөҕүнэ мөлтөөн-ахсаан баралларыттан биллэр, бу кэмҥэ атыттар сэриилээн ылыыларыгар түбэһэллэрэ, олохторо тупсан уонна ыараан ылар кэмнэринэн уратыланара ордук чуолкай. Киэҥ сирдэри баһылаабыт империялар сотору кэминэн ыһыллыыларын, эстиилэрин үөрэтиибит аҥардастыы салайааччылар этиилэринэн барара сөптөөх хайысханы тутуспат. Ол аата олох тупсуута, байыы өйү-санааны мөлтөтөрүн, ыһарын биһиги үөрэппэккэ хаалларабыт, онтон олох ыарааһына өйү-санааны күүһүрдэрин таба өйдөөн туһаммаппыт. Сахалар «Олох ыараатаҕына-омук күүһүрэр» диэн этиилэрин үөрэтэн дьон билиилэригэр биһиги саҥа таһааран билиһиннэрэн эрэбит.

Омук дьоно уһун кэмнээх олохторугар өй-санаа сайдыыта долгун курдук хамсаан, өрө тахсан, сайдыыны ситиһэр кэмэ аастаҕына аллараа түһэр, мөлтүүр, ахсыыр кэмэ кэлитэлээн ааһаллар эбит. Омукка биир маннык кэрдиис кэм атын омуктуун холбоһуу, саҥалыы үөскээһин кэмигэр кэлэрин биһиги олохпутугар кэлбит уларыйыы биллэрэр. Ол аата, омукка икки тылланыы, иккилии ааттаныы үөскээн баран бүтэр кэмэ кэлиитэ омук бэйэтин уратыларын билинэн, атыттартан туспа араарынар кэмэ кэлиитин биллэрэр эбит. (11,3).

Сымнаҕас, эйэлээх олоххо омук икки тылланыыта үөскээн баран бэйэтин уратыларын билиниитигэр тиийдэҕинэ, хайа омук буоларын быһаарынар, иккиттэн биирин талан ылар кэмэ кэлэр. Бу кэм кэлиитигэр омук кытаанах илиилээх салайааччыга, уһаты-туора халбаҥнаппат аҕа баһылыкка, дархаҥҥа наадыйар.
 
Аан дойду иккис сэриитигэр кыайыы буолбута 65-с сыла туолуутугар И.В.Сталин оҥорбут дьыалаларын хаттаан ырытыы бүтүн Россия үрдүнэн баран иһэр. Улахан салайааччы оҥорбут үлэлэрин ырытыыга туһааннаах, ол аата бэйэтин кэмигэр атын государстволар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын уонна государство ис туругун таба сыаналааһын ордук туһалыа этэ.

Итини тэҥэ государствоны салайааччы И.В.Сталин оҥорбут дьыалаларын таба сыаналыырга сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыларын хайаан да туһанар сөп. Ол аата бу кини оҥорбут туох үчүгэй быһыыларын барыларын ыйааһын хараҕын биир өттүгэр, онтон туох куһаҕан быһыылары оҥорбутун ыйааһын аҥар өттүгэр хомуйуохха уонна тэҥнээн, ыйааһыннаан, төһө суолталаахтарын ырытан көрүөххэ сөп. Манна сүрүн сыалы ситиһии, улуу сэриигэ кыайыы государство олоҕор ордук улахан  суолталааҕын таба өйдүөххэ.
 
И.В.Сталин Сэбиэскэй Сойууһу салайар кэмэ саҕаланыытыгар суос-соҕотох социализм дойдутун капиталистар дойдулара тулалыыллара, сэриинэн ыгаллара, дойду иһигэр араас элбэх хамсааһыннар, өрө туруулар сир аайы буола тураллара. Аан дойдуга бу кэмҥэ үөскээбит утарыта харсыһыы балаһыанньатыттан тирэхтэнэн биһиги улахан салайааччы үлэтин-хамнаһын сыаналыырбыт таба буолуоҕа.

Сэбиэскэй былаас саҥа сайдан истэҕинэ иһинээҕи өстөөхтөр олус элбэхтэриттэн тугу барытын улахан кистэлэҥҥэ туттахха эрэ табыллара. Ол курдук армияҕа сыһыаннаах туох барыта, ордук саҥа сэрии сэбин оҥостуу, аһара улахан кистэлэҥ диэн буолара. Бу кистэлэҥинэн туһанан салайар партия уонна правительство тугу оҥороллорун, ханнык ыйаахтары таһааралларын үлэһит дьон букатын билбэттэрэ. Репрессия кэмигэр бу кистэлэҥинэн уонна өстөөхтөр элбэхтэринэн туһанан төһө эмэ уонунан тыһыынча дьону чугас тыаҕа таһааран ытыалаан кэбиһэр кыах кырдьык үөскээбитин бэйэлэрин иннилэрин көрүнээччилэр туһаммыттара аһара барыылары кырдьык үөскэппитэ.

И.В.Сталин репрессияҕа быһаччы кыттыылааҕа, ытыллааччылар испииһэктэригэр илии баттыыра быһаарыллан турар. Норуот өстөөхтөрүн харса суох арыйан, үчүгэй дьонтон туспа арааран лааҕырдарга хаайан үлэлэтиини бу кэмҥэ саҕалаабыттара. Ол курдук колониализм хаалыылаах өйүттэн-санаатыттан олус түргэнник социализмҥа тиийэ охсуу туспа санаалаахтары барыларын туората, суох оҥортуу оҕустахха эрэ кыаллар кыахтааҕа репрессияны күүһүрдүбүтэ саарбаҕа суох.

Намыһах сайдыылаах өйдөөх-санаалаах киһи аҥардастыы баһылыыр былааһы ыллаҕына бэйэтиттэн өйдөөхтөрү, биллиилээхтэри туоратар, суох оҥорор инниттэн репрессия курдук куһаҕан быһыыга тиийэн хаалыан сөп. Атын дьону ордук санааһынын күүһэ аҥардастыы кини эрэ үчүгэй, биллиилээх буоларын туһугар кыһаныыта, итинник быһыыны, репрессияны саҕалыырыгар тириэрдиэн сөп.

Олох сайдыыта биир сиргэ кыайан өр турбат. Сайдан, үүнэн иһэр омук күүстээх, саҥаны киллэрэн иһэр салайааччыга кырдьык наадыйар. Соҕотох киһи салайар былааһа түргэнник сайдыыны ситиһэр кыаҕа-күүһэ элбэх, кыра, быстах кэмнээх ыарахаттары тулуйууга кыаҕа улахан, биир санаалаах буолууга түмэр күүһэ үрдүк. Олох бу кэмигэр дьон бары маннык майгылаах салайааччы киһиэхэ наадыйаллар уонна государствоны эр киһи, кытаанах илиилээх салайааччы, Улуу Тойон таҥара курдук киһи салайара ордук туһалааҕын билинэллэр.

Итини тэҥэ омук мөлтөөн, ахсааннара аҕыйаан барыытыгар уонна атыттар туоратар балаһыанньаларыгар түбэстэҕинэ, дьоҥҥо государстволарын күүһүрдэр санаа киирдэҕинэ биир киһи салайар былааһын ордук сөбүлүүр кэмнэрэ эмиэ эргийэн тиийэн кэлиэн сөбүн Германияҕа нацистар былааһы ылбыттара бигэргэтэр.
 
Хайа да сайдыылаах, үөрэхтээх государство национализм, омугу күүһүрдүү уотугар умайдаҕына атын омуктарга сыһыаннаах кыыллыы быһыылары оҥорор кыахтанарын Европа былыргыттан сайдыылаах, үөрэхтээх дэнэр государствота Германия, нацизмҥа оҕустарыыта Аан дойдуга дакаастаан турар.
 
Оччолорго, өссө нацизм, фашизм диэннэри үрүҥүн-харатын дьон-норуот билбэт эрдэхтэринэ нацистар маннык кыыллыы быһыыланыахтара диэн өйдөрүгэр-санааларыгар оҕустаран көрбөккө сылдьыбыттара, саҥа сайдан истэхтэринэ өссө тэптэрэн биэрээччилэр, коммунистары утары охсуһууга инники күөҥҥэ сылдьыахтарын сөп дии санааччылар элбэхтэр этэ.
 
Билигин Россияҕа национальнай боппуруос сылтан-сыл аайы кытаатан, дириҥээн иһэрин арҕаа куораттарга атын, кэлии омук дьонун туоратыы, өлөртөөһүн салҕанан бара турара биллэрэр.

Дьон үксүлэрэ умнуганнар. Күннээҕи санааларыттан, олох-дьаһах боппуруостарыттан кыайан ордубаттар. Туох эмэ соһуччу буоллаҕына даҕаны, сотору буолаат умнан кэбиһэллэр, Биир үйэ ааспытын кэннэ нацистары санааһын соччо бэрдэ суох эрээри, остуоруйа эргийэн кэлэрин умнубатахпытына, нацизм атын көрүҥнэнэн Россияҕа эргийэн кэлиититтэн хайдах эрэ харыстаннахпытына табыллыа этэ.
 
Саҥа үйэ саҕаланыытыгар саҥа омуктар үөскээн, үүнэн, ахсааннара эбиллэн тахсыылара күүһүрэр. Эйэлээх, баай-талым олох кэмигэр дьон оҕолорун атаахтык, маанылаан иитиилэрэ элбээн бас-баттах, быстах быһыылаах дьон элбииллэр.  Л.Н.Гумилев быһаарбыт «пассионарнай» дьоно бэйэлэрин быстах санааларын толорор туһугар олохторун соччо харыстаабаттарыттан государство олоҕун хайа баҕарар өттүгэр хамсатар кыахтаналлар.

Государстволары тэрийэн, олус кытаанах кыраныыссалары оҥоруу омуктар сайдан иһэр сокуоннарыгар сөп түбэспэт. Ол курдук кытаанах кыраныыссаҕа, тимир килиэткэҕэ хааттарыы омуктары аҥардастыы бэйэ-бэйэлэрин кытта ыал буолууларын үөскэтэн аймахтаһыы сокуонугар оҕустарыылара улаатан ахсааннара аҕыйыырыгар, кэлэр көлүөнэлэрэ мөлтүүрүгэр түргэнник тириэрдэр. Ол аата үйэҕэ биирдэ государстволар кыраныыссаларын, хайа омук ханнык омугу кытта бииргэ олороллорун саҥалыы быһаарсар кэмнэрэ кэлэрэ улахан хамсааһыннары үөскэтэр.

Арай бу ааспыт үйэ сэриитигэр фашистар кыайбыттара буоллар 20-чэ сылынан нууччалары уонна элбэх атын омуктары суох оҥорбут буолуо этилэр, Сибиири, Урал хайаларыгар диэри дьоппуоннар ылыах буолбуттар этэ. Бу ыар сэриигэ аҥардас кыайыы туһугар 27 мөлүйүөн да киһини сиэртибэҕэ биэрии төһө да ыарын иһин, олус улахан сыалы ситиһиигэ син сөптөөх сыана буолан тахсар.

Икки өттүттэн ким кими кыайара өссө биллэ илигинэ, ханнык тутуллаах государство сэриигэ төһө тулуурдааҕа государствоҕа салайар былаас кыаҕыттан, күүһүттэн олус улахан тутулуктаах. Былыргы улахан сэриилэргэ куоппут, бэриммит дьону барыларын өлөртөөн кэбиһии элбэхтик туттуллара. Биирдэ таҥнарбыт киһи иккистээн таҥнарыа суоҕа диэни ким да итэҕэйбэтиттэн бэриммит, билиэҥҥэ түбэспит дьону ханнык баҕарар сэриилэр туораталлар.

1942 сыллаахха сайын Кыһыл Армия кыаттаран чугуйан истэҕинэ И.В.Сталин 212 №-х бирикээһи таһаарбыта. Бу бирикээс сэриигэ бэриммит дьон кэргэттэрин тутан хаайар туһунан ыйара. Бу бирикээс ыар дьайыытыттан өстөөххө бэринии диэн букатын  кэриэтэ суох буолбута, армия кэннинэн чугуйуута сотору тохтообута. Төһө да олус куһаҕан, ыар бирикээс буоллар, сэриилэр чугуйууларын тохтоппутунан суолтата ордук улаатар. Улуу сэриигэ кыайыыны, бу, куһаҕан бирикээс аҕалбыта диэтэхпитинэ улахан сыыһата суох буолуо.

Олорон ааспыт олоҕу хайдаҕын да иһин сирбитэ-талбыта буолуу, сиргэ-буорга тэпсии табыллыбат. И.В.Сталин олоҕун, үлэтин-хамнаһын Россия дьонун өйдөрүттэн-санааларыттан суох оҥорон кэбиһии бука кыаллыбата буолуо. 29 сыл устата ким кими кыайара, сэбиэскэй государство баар буолара дуу, суох буолара дуу соччо-бачча биллибэт кэмигэр, сатабыллаахтык салайбыт, экономика сайдыытын үөскэппит, улахан сэриигэ улуу кыайыыны ситиһиигэ тириэрдибит салайааччыны умнан, быраҕан кэбиһии сиэрэ суох быһыыга киирсэр.

Билиҥҥи кэмнээҕи, кыра да буоллар демократия принциптэрэ кырааскалаах, сымнаҕас олох көрдөбүллэринэн оччотооҕу, сэрии иннинээҕи империализм уонна сайдан иһэр социализм утарыта харсыһар, бэйэ-бэйэлэрин сиэһэр кэмнэринээҕи быһыылары сыаналыыр табыллыбат, сөп түбэспэт. Аан дойду иккис сэриитин иннинээҕи кэм сотору буолуохтаах улахан сэриигэ бэлэмнэнии, күүһү-кыаҕы мунньунуу, саҥа сэрии сэбин оҥостуу, атын, туспа санаалаахтары туоратыы кэмэ эбитин таба өйдүөхпүт этэ.

Элбэх омуктартан хомуллан үөскээбит улахан государство ыарахаттары көрүстэр эрэ ыһыллан, тус-туспа баран хааларын дьон былыргы олохторуттан билэллэр. Сэрии саҕаланыытыгар нацистар салайааччылара сэбиэттэр кыаттарыылара саҕаланарын кытта Сойуус сотору үрэллиэҕэ диэн олус улахан баҕа санааларын кэтэһэ сатаабыттара. Ол эрээри Сойуус үрэллибэтэҕэ, өссө бөҕөргөөбүтэ. Бу сыалы ситиһиигэ сэрии иннинэ 1937-38 сыллардаахха ыытыллыбыт ыар репрессия улахан туһалаах суолталаммыта диэн эттэхпитинэ сыыһа буолуо суоҕа. Бу ыардык барбыт репрессия түмүгэр атын, туспа санаалаах дьон, баайдар тобохторо бары туоратыллыбыттара, хоту көскө ыытыллыбыттара, лааҕырдарга түбэспиттэрэ, ол иһин сэрии кэмигэр Сойууска араас хайдыһыылар, тус-туспа барыылар, өрө туруулар ханна да тахсыбатахтара.
 
Билигин кэлэн бары холкуостааһын таһы-быһа сыыһа этэ диэн этэллэр. Бу күүһүнэн холбоһуктааһын билиҥҥи сайдыылаах демократия сокуоннарынан ааҕан көрдөххө кырдьык сыыһа. Ол эрээри оччолорго олох атын, сыал-сорук туспа, кэлэн иһэр улахан сэриигэ бэлэмнэниэххэ, онно хайаан да кыаттарымыахха диэн этэ. Бу кэмҥэ арҕаа дойдулар сэриинэн киирээри ыгаллара, ас-таҥас тиийбэтэ, аҕыйах этэ, ол аҕыйаҕы хайдах эрэ хомуйан элбэхтэргэ тиийэр гына түҥэтиэххэ наадата дьону холкуостарга холбоотоххо эрэ кыаллар кыахтааҕа.
 
И.В.Сталин гражданскай сэрии уопутуттан быһаччы туһанан аһы-үөлү тус-туспа бас билээччилэртэн хомуйуу олус ыараханын, ким да бэстилиэнэй саппаас аһын үтүө көҥүлүнэн туран биэрбэтин, кырата онно-манна кистии, саһыара сатыылларын билэриттэн холкуостары тэрийиигэ күүскэ ылсыбыта. Итини тэҥэ гражданскай сэрии кэмигэр ас-үөл хомуйааччылар дэриэбинэлэри кэрийиилэрэ бэйэтэ кыра сэриигэ кубулуйарыттан холкуостааһыны тэрийии эрэ быыһыыр кыахтааҕын арыйбыта.
 
Холкуостааһын кыайыытын түмүгүнэн түөрт сыл устата барбыт сэрии ыар кэмнэригэр улахан, элбэх киһилээх армияны аһынан-үөлүнэн хааччыйыы хаһан да аҕыйаабатаҕа, быстыбатаҕа. Сэриилэһэ сылдьар дьоҥҥо аччыктааһын, хоргуйуу тахсыбатаҕа. Тыа сирин бары холкуостарыттан аһы-үөлү үлтү ыган, ньылбы хомуйан ылыы эрэллээхтик табылларыттан сэбиэскэй армия кыайыыны ситиһэрэ кыаллыбыта. Ити курдук дойду олоҕо барыта армияны аһынан-үөлүнэн хааччыйыыга кубулуйуута холкуостар нөҥүө эрэллээхтик ситиһиллибитэ.

Онон холкуостааһын диэн төһө да ыардык барбытын, элбэх сиэртибэни таһаарбытын иһин уһун, ыарахан сэриигэ эрдэттэн бэлэмнэнии саҕаланыыта этэ диэтэхпитинэ сыыһата суох.
 
И.В.Сталин улуу салайааччы, дьон өйүн-санаатын баһылааччы, инникини өтө көрөөччү, баайга-малга, киэргэлгэ наадыйбат этэ. Кини дьон өйүн-санаатын билэрин туоһутунан олус элбэх байыаннайдартан саамай талааннаахтарын, чаҕылхайдарын Г.К.Жуковы булан сэриини салайтарбыта, кырдьаҕастары, С.Буденнайы, К.Ворошиловы туораппыта буолар.

Ханнык да киһи, улахан да салайааччы үчүгэйэ уонна куһаҕана суох буолбат. Кыра киһи олус кыра куһаҕаны оҥорбутун аахсымыахха, умна охсон кэбиһиэххэ да сөп, онтон улахан салайааччы оҥорбут кыра да куһаҕана улахан дьайыылааҕыттан элбэхтэри хаарыйарыттан умнулла охсон биэрбэт. Улуу сэриигэ кыайыыны ситиһии бары куһаҕан быһыылары барыларын сотон, кырата тэҥниэ этэ. Олус элбэх үчүгэйи оҥорбут киһи кыра да куһаҕаны оҥорбута, кини оҥорбут дьыалатын табатык сыаналыыры уустугурдар. «Ложка дегтя портит бочу меда» диэн этии итини бигэргэтэрин да иһин, оҥоруллубут олус улахан кыайыы бары куһаҕаны барыларын сабырыйар кыахтаах.

И.В.Сталин төһө да бүрэтин, үрдүк трибунаттан элбэх уу-хаар тылы эппэтэҕин иһин ырааҕы, инникини өрө көрөөччү салайааччы этэ. Хаалыылаах, ханнык да сайдыыта суох Россияны тиэхиникэ өттүнэн сайыннарыыны кылгас кэм иһигэр ситиһиитэ улахан сэриини кыайыыга сүрүн кылаат буолбута чахчы. Манна тыһыынчанан дьон эрэйи көрбүттэрин улахан кыайыыны ситиһии кэнниттэн сыаналааһын ордук таба. Тула олорор арҕааҥҥы сайдыылаах омуктар бары Сэбиэскэй Сойууһу туоратан, эргиммэт, сэрии сэбин атыылаабат этилэр. Маннык туоратыы кэмигэр соҕотох да буоллар, сайдыылаах Германияны кытта кылгас да кэмҥэ биир тылы булунан, сэрии саҕаланыытын уһатан, саҥа сэрии сэбин оҥостуу кыаллыбыта. Онон Германияны кытта сэрии иннинээҕи сыһыан саҥа сэрии сэбин оҥостууга төһө эмэ бириэмэни биэрэн олус улахан туһаны оҥорбута. Ол курдук бу кэмҥэ оҥоруллубут Т-34 тааҥка уонна БМ-13 диэн «Катюша» диэн ааттаммыт миномет саамай үчүгэй сэрии сэптэринэн ааттаммыттара, кыайыыны ситиһиигэ сүрүн оруолу ылбыттара.

И.В.Сталин национальнай политикаҕа көрүүлэрэ, партияны быһаччы салайыыта Саха Автономнай республиката үөскээһинигэр тириэрдибитэ. Итини тэҥэ, бу национальнай политика, республикалар бэйэлэрин баҕаларынан федерацияҕа холбоһуулара 90-с сыллардаахха Сойуус үрэллиитигэр тус-туспа барбыт омуктар эйэлээх буолууларын үөскэппитэ. Онон биһиги билигин даҕаны национальнай политикаҕа И.В.Сталин ыйыыларын туһанаммыт бэйэбит баҕа өттүбүтүнэн федерацияҕа холбоһорбут ордук этэ.
Остуоруйаҕа биллэр улахан салайааччылар бэйэлэрин кэмнэригэр олус суолталаах быһыыны оҥорбуттарынан, ол быһыы үйэлэргэ умнуллубатынан ылар оруоллара быһаарыллар.

Государствоҕа аһара улахан баайдар үөскээһиннэрэ, онтон үлэһит дьоно дьадайыылара, олохторун тупсарыыга кыаммат, кыһаммат буолуулара, кыһалҕаҕа ылларыылара кыахтаах, кытаанах илиилээх салайааччы үөскүүрүгэр тирэх буолаллар. Билигин Россия үлэһит дьоно кыахтаах, таба быһаарыылары ылынар кытаанах илиилээх салайааччыга наадыйаллара сымыйа, халлаантан ылыы буолбатах.

Төһө да үтүөҕэ баҕара санааһын хааччахтамматын иһин аҥардастыы баһылыыр, аһара кыахтаах салайааччы билиҥҥи Россия федеративнай, элбэх омуктардаах дойдутун табан салайыа диэн санаа, билигин демократия, «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини тутуһар үөрэҕэ олоххо киирэр кэмигэр, сөп түбэспэт өрүтэ элбэх. Билигин Россияҕа салайааччылар биир улахан партияларын тэрийии дойдуну салайыыны боростуой курдук оҥорбутун да иһин, коррупцияны кытта охсуһууну бэйэ киһитин кытта быһаарсыыга тириэрдэринэн, бюджет харчытын сатаан таба туһаныыны суох оҥорор. 

Кэлин кэмҥэ ситиспит экономикабыт сайдыыта диэн аҥардастыы сырьену, дойдубут сирин баайын атыылааһыны улаатыннарыы, кыра омуктары ыгыы, сирдэрин-уоттарын монополиялар былдьааһыннара салҕанан баран истэҕинэ омуктар сирдэрин-уоттарын харыстааһын, тылларын, культураларын үөрэтэллэрэ уустуктарданыыта, Россия иһигэр сөбүлэспэт буолуу улаатан иһэригэр тириэрдэр.
 
Урукку оҥоруллубут сыыһалартан үөрэнии, олору көннөрүү дьон-аймах өйүн-санаатын тупсаран, сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэрин бары билэбит. «Плохой да свой» диэн нууччалыы этии олорон ааспыт олоҕу сирии, сиргэ-буорга тэпсии, киһилии быһыы буолбатын биллэрэр. Былыргы олохпут остуоруйатыттан кэлэйэр, остуоруйа диэн тылбытын абааһы көрөр, уларыта сатыыр, саҥа устуоруйаланыахтарын баҕалаахтар сахаларга эмиэ баар буоллулар. Олорон ааспыт олохпут остуоруйатын сирээччилэр, улахан салайааччыларбытын сиргэ-буорга тэпсээччилэр И.В.Сталины сирэ, сиргэнэ, суох оҥоро сатыыллар.

Ыраахтааҕы былааһын кэмигэр колонияҕа кубулутуллубут Саха сиригэр Улуу Өктөөп өрө туруута оҥорбут сабыдыала, колонияттан, бэйэ олохтоох дойдутугар «инородец» буолууттан босхолообутунан, ордук улахан үчүгэй суолталаах. Уһун сылларга Улуу Өктөөп өрө туруутун тэрийсэн, кыайыыны ситиһэн, үлэһиттэр маҥнайгы государстволарын уһун кэмҥэ эрэллээхтик салайан, улуу сэриигэ кыайыыны ситиһиигэ тириэрдибит салайааччыга, И.В.Сталиҥҥа пааматынньык баар буолара сөп.

Онон, биһиги сахалар оҕо, киһи, омук сайдыытыгар өй-санаа ылар оруолун табатык сыаналаан эр дьоммутун күүһүрдэр Улуу Тойон таҥарабыт үөрэҕин оннугар түһэрдэрбит сайдыыны ситиһэр кыахпыт лаппа улаатыытыгар тириэрдиэ этэ.

ХОС БЫҺААРЫЫЛАР

1. Каженкин И.И. Үрүҥ Айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ. 2006. – 88 с.

2. Серошевский В.Л. Якуты. Опыт этнографического исследования. – 2-е изд. – М.: 1993. – 736 с.

3. Э.К.Пекарский. Словарь якутского языка. Т. III. Петроград: Типография императорской Академии наук. – 1917.

4. В.Ф.Трощанский. Эволюция черной веры (шаманства) у якутов. – Казань. Типо-липография Императорского Университета, 1903. – 185 с.

5. А.Е.Кулаковский. Научные труды. – Якутск: Кн. изд-во, 1979. – 484 с.

6. Боло С.И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену. – Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1994. – 352 с.

7. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.
 
8. «Туймаада уоттара» хаһыат. №20. 8.10.10.

9. Каженкин И.И. Үлэ-олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.

10. Иллюстрированный энциклопедический словарь Ф.Брокгауза и И.Ефрона. – М.: Эксмо; Форум, 2007. – 960 с.

11. Саха сирэ. Эдэр саас. 16.09.98.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Улуу Тойон таҥара туһунан былыргылар билиилэрэ 

Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ

Эр дьон таҥаралара

Туруктаах өй-санаа

Бэрээдэк

Бэрээдэги тутуһуу

Эппиэтинэс

Эппиэтинэстээх буолуу

Көҥүл

Көҥүлүнэн барыы

Бас-баттах иитиилээх

Сыыһа туттуу

Боруоба

Аһара туттуу

Аһара барыы

Күрэхтэһии

Кэтэһии

Кэһэйэн үөрэнии

Кэһэтэн үөрэтии

Кыһалҕа кыһайар

Туттунар күүс

Үтэн-анньан көрүү

Сымнаҕас сыһыан

Төрөппүт оруола

Өй-санаа хааччаҕа

Эр киһи өйө-санаата мөлтөөһүнэ

Ыарахан үлэни тулуйуу

Алҕаска киһини өлөрүү

Бэйэ бэйэтин кэһэтиитэ

Өй-санаа икки өрүттээҕин олоххо туһаныы

Хос быһаарыылар

Иһинээҕитэ

[[Категория: Ааптардар-К Каженкин Иван Иванович-Хааһах Уйбаан]]
[[Категория: Итэҕэл]]</text>
      <sha1>tcsoongwbmedohyq94rnyiz749racw0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. Салгыыта. (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1722</id>
    <revision>
      <id>6915</id>
      <parentid>6914</parentid>
      <timestamp>2018-01-17T07:52:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>6915</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="457186" sha1="53upktkm9onmmbw5nnyp0xosgb6q831" xml:space="preserve">УЛУУ ТОЙОН ТАҤАРА ҮӨРЭҔЭ. «АЙЫЫ ДИЭМЭ»,«АЙЫЫНЫ ОҤОРУМА» Дьокуускай 2012

«Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» - сахалар таҥараларын үөрэҕин сүрүн өйдөбүллэрэ.

Оҕо өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи, куһаҕаны арааран билэ илигинэ айыыны, киһи билбэтин оҥороро үксүгэр куһаҕан буолар уратылааҕын тэҥэ, куһаҕан үгэстэри үөскэтэрэ улааппытын кэннэ сыыһа-халты туттунарын элбэтиэн сөбүн сахалар таҥараларын үөрэҕэ быһаарар. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕиттэн киһи буолууга үөрэтии бастаан иһэрэ ирдэнэр.
Саха дьоно былыргы тимир уустарыттан төрүттээхтэриттэн ханнык баҕарар саҥаны айыылар дьон олоҕор тосту уларыйыыны киллэрэр буоллахтарына улахан сэрэхтээхтэрин билэллэр. 

Бары ааҕааччыларга ананар.

Наследники великих кузнецов знают, что такое новое открытие и влияние этого открытия на жизнь человека.

Для широкого круга читателей.

Иван Иванович Kаженкин – Хааһах Уйбаан

                                                    
ААН ТЫЛ

Билигин саха дьоно Аан дойду үрдүнэн уһун үйэлээхтэрэ дакаастанан эрдэҕинэ сахалар тыллара, олох, итэҕэл туһунан үөрэхтэрэ ордук сыаналанар, туһалаахтара биллэр буолан иһэллэр. 

Таҥара диэн биһиги сахалар төрүт итэҕэлбит, өйбүт-санаабыт үөрэҕин аата. Таҥара - өй-санаа үөрэҕэ. Биһиги бу үлэбитинэн таҥара үөрэҕин сүрүн төрүттэрин саха дьоно былыр-былыргыттан билэллэрин уонна олохторугар билигин даҕаны туһана сылдьалларын дакаастыыбыт.

Таҥара диэн тыл «Таҥ», «Таҥар» диэн салҕанан саха тылыттан үөскээбитэ тыл төрүт тутулуктарынан быһаарыллар уонна өй-санаа үөрэҕэ уһун үйэлэргэ элбэх үөрэхтэртэн, үгэстэртэн таҥыллан, хомуллан үөскээбитин чуолкайдыыр. Итини тэҥэ, «таҥара» диэн тыл бэйэтэ ким эрэ, биллибэт киһи хомуйара, таҥара, оҥороро диэн сахаларга билигин даҕаны биллэр өйдөбүллээх тыл буолар.

Биһиги таҥарабыт үөрэҕэ, ол аата наука билинэринэн «Тенгрианство», аныгы демократия кэмигэр, дьон өйө-санаата сайдыытыгар атын таҥара үөрэхтэринээҕэр, ордук сөп түбэһэр, олус былыргыттан оҕо өй-санаата сайдыытын табатык быһаарара уларыйа илик. Ол иһин сайдан иһэр, демократия тутулларынан салайынар дьон-аймах өйдөрүгэр-санааларыгар ордук сөп түбэһэринэн тарҕанан иһэр кэскиллээх.

Былыр-былыргыттан тимир уустара идэлээх сахалар уһун үйэлэр тухары олус элбэх саҥаны арыйыылары, айыылары оҥороннор, бу айыылар дьон олоҕор, үлэҕэ-хамнаска оҥорор хамсааһыннарын уонна элбэх уларытыылары киллэрэллэрин сиһилии үөрэппиттэр. 
Ханнык баҕарар саҥаны айыы дьон олоҕор төһө улахан дьайыылааҕа  оҥоруллубутун кэнниттэн биирдэ, бу айыы хайдаҕа-туга; үчүгэйэ, куһаҕана биирдэ быһаарыллар кыахтааҕа, улахан уустуктары үөскэтэр. Ол аата дьон аан маҥнай бу саҥаны айыылара туох содуллааҕын билбэккэлэр элбэх эрэйгэ тэбиллэллэрин быһаарар.

Саҥа оҥоруллубут атомнай буомба эстиитин кэнниттэн үөскүүр элбэх дьайыыларыттан, радиация баарын кыайан быһаарбаккалар элбэх эрэй, дьон бөҕө сутуллууларын кэнниттэн биирдэ билбиттэрэ, онтон эрэ улаханнык сэрэнэр буола үөрэммиттэрэ.
 
Улахан саҥаны айыылар диэн дьон олоҕор дьайыылара күүстээх, олоҕу соҕотохто тосту уларытыахтарын сөп. Саҥа өйө-санаата сайдан-үүнэн эрэр оҕо саҥаны айаары, айыыны оҥороору ситэ билбэтиттэн, оҥоро-тута үөрэнэ илигиттэн, тиэтэйэриттэн, ыксыырыттан сыыһа-халты туттунан кэбиһиэн сөбүттэн сэрэтэн саха дьоно «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн оҕолорун үөрэтиини саҕалыыллар.

Өй-санаа үөрэҕин таҥараны, айыыны итэҕэйбэт бассабыыктар, коммунистар суох оҥоро сатаабыттара, эдэрдэри үөрэтиини тохтоппуттара, ол иһин, бу билигин кэлэн эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суох буола уларыйда, элбэх буруйу, куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээтэ. Аһара бара сылдьар өй-санаа туохха барытыгар; үчүгэйгэ да, куһаҕаҥҥа да, иккиэннэригэр, аһара барыыны үөскэтэринэн, элбэтэринэн эдэрдэр сыыһа-халты туттунуулара үксээһинигэр тириэрдэрин билигин даҕаны үгүстэр билбэтэҕэ буола сылдьаллар.

Билигин Россияҕа үлэ-хамнас сатарахсыйыыта, үлэлиэн-хамсыан баҕалаах аҕыйааһына, ыал-кэргэн олоҕо ыһыллыыта элбээһинэ, арыгылааһын дэлэйиитэ барыта эдэрдэрбит өйдөрө-санаалара туруга суох буолуутуттан, кыра эрдэхтэринэ үлэлиир үгэскэ үөрэммэтэхтэриттэн тутулуктааҕын аахайбакка сылдьабыт.

Таҥарабыт үөрэҕин сүрүн төрүттэрин бары да билэбит эрээри былыргы өбүгэлэрбит билиилэрин арҕаа омуктар үөрэхтэригэр атастаһаммыт оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии туох туһалааҕын аахайбаппыт, оҕолорбутун үлэҕэ-хамнаска, куһаҕан быһыылары оҥорбот буолууга үөрэтэргэ билигин да ылсыһа иликпит.
  
Биһиги таҥарабыт үөрэҕин бары билэрбит биир бэлиэтинэн олоҕун уһуннук олорон, үлэлээн-хамсаан, элбэх оҕону иитэн-үөрэтэн үгүс сиэннэммит аарыма кырдьаҕастарбытын бэлиэтээн ахтарбытыгар олохторун киһи быһыылаахтык, сиэри кэспэккэ, көрсүөтүк, сэмэйдик, дьону кытта олус тапсан, эйэлээхтик олордулар диэн уруйдаан-айхаллаан этэбит. Бу этэр бары үтүө санааларбыт барылара биһиги таҥарабыт үөрэҕин төрүттэрэ буолаллар уонна оҕолорбутун кыра эрдэхтэриттэн олору тутуһарга үөрэтиигэ хайаан да туттуллуохтара этэ. Ол аата оҕолорбутун «Мэниктээмэ», «Киһи быһыытын, сиэри кэһимэ», «Көрсүө, сэмэй буол», «Айыыны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥорума» диэн этэн, олох кыра эрдэхтэриттэн ииттэхпитинэ, үөрэттэхпитинэ өйдөрө-санаалара туруктаах буолуутун ситиһэр кыахтаахпытын билигин да ылына, билиммэккэ сылдьабыт.

Онон бары билэр уонна олохпутугар туһана сылдьар таҥарабыт үөрэҕин, итэҕэлин салгыы сайыннаран кэлэр көлүөнэлэрбитин иитиигэ, үөрэтиигэ дьиҥнээхтик туһанарбыт уолдьаста.

Таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕэ оҕолорбут, кэлэр көлүөнэлэрбит өйдөрүн-санааларын иитии-үөрэтии ааттанар. Киһи буолан, киһи быһыылаахтых биирдэ бэриллэр олоххутун олорон, үлэлээн-хамсаан кэлэр көлүөнэлэргит байылыаттык, сыыһа-халты туттубакка, киһи быһыылаахтык олоҕу олороллорун ситиһэргитигэр баҕарабыт.

Кэлэр көлүөнэлэр туруктаах өйдөөх-санаалаах, кыайыыга дьулуурдаах, үлэҕэ-хамнаска тулуурдаах буолууларын ситиһиигэ сахалыы өй-санаа үөрэҕин туһаныы туһата улаханын өйдүөхпүт этэ. 

Сахалар олохторун үөрэҕин дириҥник билэр Саха республикатын ыччакка уонна спортка министрын I солбуйааччыта Семенов Гаврил Иннокентьевичкэ уонна эдэр ыччаттар кыайыыга дьулуурдарын сайыннарыыга уһуннук, ситиһиилээхтик үлэлии сылдьар Друзьянов Михаил Егоровичка үлэтин бэчээттээн таһаарыыга көмөлөрүн иһин автор истиҥ махталын тириэрдэр.

«АЙ»-ИККИ ӨРҮТТЭЭХ ТЫЛ

Омук тыла төһө аҕыйах дорҕоонноох даҕаны соччонон былыргы, урут үөскээбит тыл буолар диэн үөрэхтээхтэр дакаастаабыттара ыраатта. Дорҕооннорго дорҕоон эбиллэн саҥа тыллар үөскүүллэрин ким барыта билинэр. Дьон аан маҥнайгы саҥара үөрэммит тыллара биирдии, иккилии дорҕооннордоох тыллар эбиттэрэ итинник эмиэ дакаастанар.

Сахалыы «уу» диэн тыл биир эрэ дорҕоонноох аан маҥнайгы үөскээбит тыл. Сахалар кэннилэриттэн үөскээбит түүрдэр ууну «су» дииллэр, онтон кэлин үөскээбит нууччалар ууну «вода» дииллэр. Омуктар хаһан үөскээбиттэрин тылларын дорҕоонноро эбиллэн иһиититтэн быһаарыыны итинник оҥоруохха сөп.

Саха тыла олус былыргы кэмнэргэ киһи өйө-санаата саҥа сайдан эрдэҕинэ үөскээбит тыл буоларынан өйү-санааны кытта дорҕооннорунан тутулуктарын сүтэрбэккэ сылдьар. Ол курдук саха тыла дорҕооннорун кытта тутулуктарын өйү-санааны быһаарар тылларыттан булан ылыахха сөп. Сахаларга өй-санаа киһи икки; ийэ уонна салгын куттарыгар үөскүүрүнэн икки аҥы; «өй» уонна «ай» диэн тылларынан бэриллэллэр.

«Ө» дорҕоон эти-сиини кытта тутулуктаах. Бу дорҕоонтон өл, өс, өлүү, өбүгэ диэн быһаччы эти-сиини кытта сибээстээх тыллар үөскүүллэр.

«А» диэн өй-санаа баарын быһаарар дорҕоон. Аҥардастыы «а» эрэ дорҕоону саҥарар киһи өйө-санаата аҕыйах буолара биллэр.
Бу «ө» уонна «а» дорҕооннорго «й» диэн өй-санаа хамсааһынын, уларыйарын, куруук халлаан ыйын курдук эбиллэрин уонна көҕүрүүрүн биллэрэр дорҕоон эбиллэн «өй» уонна «ай» диэн өйү-санааны быһаарар тыллар үөскүүллэр. Ол курдук «й» дорҕоон эбиллиитэ эрэ бу тыллары өйү-санааны быһаарар, хамсааһыны биллэрэр суолталыыр.

«Өй» диэн тыл эт-сиин өйүн-санаатын быһаарар уонна ханнык баҕарар; улахан да, кыра да кыылларга уонна көтөрдөргө барыларыгар баар буолара биллэр. Өйдөөх да ат эбэтэр өйдөөх ыт диэн этиилэри куруук туттабыт. Бары тыынар-тыыннаахтарга өй баарынан, сыыйа сайдарынан итилэргэ ийэ кут үөскүүрүн уонна өйүн-санаатын туругун быһаарар.

«Ай» диэн саҥаны, урут суоҕу айары бэлиэтиир тыл киһиэхэ, кини өйүгэр-санаатыгар эрэ быһаччы сыһыаннаһар, киһиэхэ эрэ саҥаны айар өй-санаа баарын, салгын кут сайдарын биллэрэр.

«Ай» диэн тыл саха тылыгар киһи өйүн-санаатын сайдыытын, саҥаны оҥорор күүһүн баһаарар суос-соҕотох, биир эрэ тыл былыр-былыргыттан баар. Киһи төбөтө, мэйиитэ биирдэрин курдук, бу тыл соҕотох буоллаҕына эрэ ханнык баҕарар; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу өй-санаа киһи төбөтүгэр, мэйиитигэр үөскүүрүн табатык быһаарар.
 
Бу “Ай” диэн тыл бэйэтэ икки өрүттээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах. Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны да хаһан баҕарар санаан ылара тугу да оҥорботоҕуна биллибэккэ хаалыан сөп. Бу аҥардас санааттан ханнык да быһыы үөскүү илик буоллаҕына, ай диэн тылынан этиллэр. Ай диэн тылтан айар диэн саҥаны, урут суоҕу санаабытыгар айарбытын быһаарар тыл үөскүүр. Санаабыт санаабытын, саҥаны айыыбытын кумааҕыга да суруйдахпытына айар диэн тылынан бэриллэрэ таба. Ол аата санаабыт санаабыт өссө да быһыыга кубулуйа, айыы буола илигин биллэрэр.

«Ай» диэн тылтан аҥар, куһаҕаны оҥорор өрүтүн ылан быраҕан кэбиһии хайдах да табыллыбат. Ол курдук киһи туох баар быһыытын барытын; үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын соҕотох мэйиитинэн ырытан, оҥорон таһаарарын холбуу быһаарарынан, бу тыл биир эрэ буолара табыллар. Өйү-санааны быһаарар тыл икки буолара хайдах да табыллыбат, киһи мэйиитэ биирин курдук биир эрэ буоллаҕына өй-санаа уларыйарын, эргийэн биэрэрин табатык быһаарар. Айылҕаҕа «Туох барыта икки өрүттээх» тутулуктааҕыттан өй-санаа эмиэ икки аҥы арахсар.

Аһара үчүгэйбин, үчүгэйи эрэ оҥоробун диэн кэпсиир киһини сахалар итэҕэйбэттэр. Хас киһи барыта араас санаалары; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны даҕаны санаан ылара кыайан бобуллубат, хаайыллыбат. Киһи ханнык баҕарар быһыыны; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыаҕа хаһан да хаалбат. Арай, оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута киһилии быһыыга-майгыга иитиллибит, оннук үгэстэрдээх, өйө-санаата тулуурдаах, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араартаан билэргэ үөрэннэҕинэ эрэ, үчүгэйи оҥороро элбиэн сөбүн таба өйдөөн туһаныахпыт этэ.

Тыл киһи өйүгэр-санаатыгар дорҕооннорун охсууларынан дьайан уларыйыылары киллэрэр. Бу дьайыы тыл иччитэ диэн ааттанар. Ол курдук элбэхтик «ыы» дорҕоону саҥарар киһи сотору ытыаҕа диэн эттэххэ улахан сыыһа буолуо суоҕа. Оҕо «ыы» диэн ытаабыта буола оонньоотоҕуна кырдьаҕас эбэбит Лөкүө, бу оҕо сотору ытаары гыммыт быһыылаах диэн сэрэтэрэ өр буолбакка, эбиэттэн киэһэҕэ ситэ тиийбэккэ эрэ кэлэр этэ.

Тааһы тырыта суруйдахха үөскүүр кычыгырыыр тыаһы хайа да киһи тулуйан истибэт, куйахата күүрэр. «Кыы» диэн олус куһаҕан, киһи хаһан да үөрэммэт ыарахан тыаһа. «Ыы» диэн ытааһын дорҕооно киһи истэригэр саамай куһаҕан дорҕооҥҥо киирсэр. Хайа баҕарар тылга «ыы» сыһыарыы сыһыннаҕына куһаҕан өттө улаатар. Холобурга, «ас» диэн баар-суох үчүгэй, тоторор, баҕабытын ханнарар тылбытыгар «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн «аһыы» буолан хааллаҕына, бу хаарыан аспыт буорту буолан куһаҕаҥҥа кубулуйара кэлэр.

Аһыыны ким да сөбүлээбэт. Аһыйдаҕына ас буорту буоларын бары билэбит. Бары «ыы» дорҕоонунан бүтэр тыллар ыарахан, куһаҕан өйдөбүллээх тылларын дакаастаан суруйан «Тыл иччитэ» диэн үлэбитигэр билиһиннэрбиппит. (1,16).

Айыы диэн тыл үчүгэй тыл буолбатах уонна сахалыы саҥарар дьоҥҥо хаһан даҕаны үчүгэй тыл буолуо суоҕа диэн бигэргэтиэхпитин сөп. Бу тылы элбэхтик туттубат буоллахпытына эрэ өйбүт-санаабыт туруктаах буолуута үөскүөҕэ, оҕолорбутун киһи быһыылаах буолууга иитэр-үөрэтэр кыахтанабыт. Саха тылын төрүт тутулуга оннук. Куһаҕан дорҕооннор куһаҕан тылы, куһаҕан дьайыылаах тылы үөскэтэллэр. Бу тыллары сэрэхтээхтик туттуохха наада, улаханнык саҥарымыахха, дьону “Айыы буолуҥ” диэн алҕаамыахха, тыл иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьарын умнумуохха, уһугуннарымыахха. Сахалар куһаҕан тылы элбэхтик туттума уонна улаханнык саҥарыма диэн үөрэтэллэрин, «Айыы диэмэ» диэн этэллэрин таба өйдөөн олохпутугар, оҕону иитиигэ туһаныахпыт этэ.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ уонна сорох суруйааччыларбыт даҕаны аһара нууччалары үтүктэннэр төрүт тылбытын уларытаары, ханнык эрэ саҥа, сахаларга букатын да суох «аньыы» диэн тылы булан киллэрээри дьулуһаллар, өйбүтүн-санаабытын букатын буккуйаары оҥостоллор. Кинилэр айбыт үөрэхтэрин сыыһаларын биһиги арыйан «Айыы үөрэҕин алҕастара» диэн үлэбитигэр «Чолбон» сурунаалга бэчээттээбиппит. (2,70). Итэҕэл үөрэҕэ ханнык да сыыһата, токурутуута, онтон-мантан була сатаан эбиниитэ суох буолуохтаах, уһун үйэлэргэ дьон олоҕун уопутун мунньубутун уларыппакка эрэ туһанара эрэйиллэр. 

Киһи оҥорбот быһыылара диэн улахан айыылар, хара айыылар буолаллар уонна киһи олоҕун соҕотохто уларытар, эргитэ тутар кыахтаахтарыттан олус улахан сэрэхтээх буолууну ирдииллэр. Холобурга, оҕо саҥа айыыны оҥорон урут хаһан да киирбэтэх чараас мууһугар киирдэҕинэ ууга түһүөн сөп. Бэйэтин уонна төрөппүттэрин олохторо тосту уларыйан хааларыгар тириэрдэр. Үөһээ ыттан баран сыыһа туттан дөлбү түстэҕинэ эмиэ оннук. Ол иһин маннык улахан айыылар киһи оҥорбот быһыылара диэн ааттаналлар, дьоҥҥо, ордук оҕолорго олус кутталлаахтар.

Сахалар киһи өйө-санаата маннык икки аҥы уратылааҕын былыр үйэҕэ арааран билэн олохторугар тутталлар эбит. Ону баара сүүрбэһис үйэҕэ таҥараны, айыыны билиммэт коммунистар буккуйан кэбиспиттэрин билигин кэлэн тылбыт үөрэхтээхтэрэ уонна оччотооҕу учуонайдар, учууталлар салҕаан иһэллэрэ ордук хомолтолоох.

Дорҕоон дьайыыта кэлэр көлүөнэттэн саҕалаан тиийэн эрэрэ биллэн барар. «Па-па» диэн куһаҕан дорҕооннор дьайыылара тиийэн, билигин кэлэн нууччалар эр дьонноро букатын буорайан, эстэн, ахсааннара сыл аайы мөлүйүөҥҥэ эрэ тиийбэт киһинэн аҕыйаан иһэр. Дьахталлар «па-па» диэн куһаҕан дорҕоонноох тылынан баар-суох аҕаларбытын оҕолорунан ааттаталларыттан, ыҥыртаралларыттан биһиги эр дьоммут эмиэ мөлтөөн-ахсаан сылдьаллар.

Эр дьон мөлтөөтүлэр диэн билигин бары билинэллэр, бары арыгыһыттар, үлэни-хамнаһы кыайбаттар, бэлэмҥэ эрэ бэрт буоллулар дииллэрэ элбэх. Куруук аанньа ахтыллыбат, куһаҕаннык этиллэ сылдьар дьонтон туох үчүгэй тахсыаҕай? «Па» дорҕоон хаһан баҕарар куһаҕан дьайыыта тиийэ турар.

Сахабыт тылын үөрэппитэ буола сылдьан буккууру киллэрэ сатыыр икки сирэйдээх тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар, аһара нууччалары үтүктэннэр өйбүт-санаабыт үөрэҕин, таҥарабыт итэҕэлин, тылын, өйүн-санаатын тутулуктарын буккуйа сатыыллар. Ол эрээри таҥараны билинээччилэр, итэҕэйэн олохторугар туһанааччылар үлэһиттэр, уустар, оҥорон-тутан таһаарааччылар буолалларын уонна элбэх ахсааннаахтарын умнумуохха.
 
Айыыны оҥоруу куһаҕанын үлэһит дьон ордук билэллэр. Үлэҕэ-хамнаска сылдьан биир сыыһа туттунуу эбэтэр саҥаны айбыта буола сатааһын табыллыбатаҕына, киһи олоҕун төрдүттэн уларытан, таҥнары эргитэн кэбиһэр кыахтааҕын таба сыаналыыллар. Айыыны оҥоруу киһи билбэт, оҥорбот быһыыта буоларынан үгүс өттө куһаҕан быһыыга киирсэрин кырдьаҕас үлэһиттэр бары кэриэтэ билэллэр.

Биһиги таҥарабыт үөрэҕэ көрсүө, сэмэй дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга аналлаах. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн оҕону үөрэтэр. Бэйэтэ көрсүө, сэмэй киһи оҕолорун киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга, көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтэр кыаҕа улахан. Олох араас түгэннэригэр сыыһа-халты туттуммат, тулуурдаах, үлэһит дьон оҕолорун киһи быһыылаахтык үөрэтэннэр омугу элбэтэллэрин уонна сайыннаралларын таба өйдүөхпүт этэ.

АЙЫЫ УРАТЫЛАРА

Сахалар олохторун, таҥараларын үөрэҕэр «Туох барыта икки өрүттээх» диэн олус дириҥ суолталаах этии баар. Бу этии киһи оҥорор бары быһыыларын таба быһаарарын тэҥэ, өй-санаа икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсарын эмиэ быһаарар.

Киһи туох баар быһыытын барытын; үчүгэйин уонна куһаҕанын соҕотох мэйиитинэн ырытан, оҥорон таһаарарын холбуу быһаарар буолан «ай» диэн тылбыт биир эрэ буолара табыллар.
 
Биир киһи оҥорор быһыылара икки аҥы; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах, ол аата тус-туспа хайысхалаахтарыттан, бу тыл бэйэтэ икки өрүтүн холбуу иһэринэ сылдьара табыллар. Киһи өйүн-санаатын тутулуктарын былыргы сахалар ордук билэллэриттэн бу тыл саха тыла үөскүөҕүттэн ыла соҕотох.

Тыл иччитэ дорҕооннорунан дьайан киһи өйүн-санаатын уларытарын ситэ билэн туһана иликпит. Саха тыла олус былыргы, дьон өйдөрө-санаалара саҥа сайдан эрдэҕинэ үөскээбититтэн дорҕооннорун дьайыылара бу тыл суолтатыгар сөп түбэһэллэрэ элбэх. Онон саха тылыгар өйү-санааны быһаарар атын, саҥа тылы, «аньыы» диэни, нууччалары үтүктэн тылбыт үөрэхтээхтэрэ булан, туһаннара сатааһыннара саха дьонун көрдөрөн туран албыннааһын, балыйыы буолар. Хас эмэ тыһыынчанан сыллар анараа өттүлэригэр улуу ойууннар үөскэппит сахабыт тылыгар өйү-санааны быһаарар саҥа тылы булан киллэрэ сатааһын букатын табыллыбат, олус улахан сыыһаны оҥоруунан ааттаныан сөп.
 
Бу сэбиэскэй, өй-санаа үөрэҕин билиммэккэ эстибит дьон албыннарыгар киирэн биэрии улаатан иһэр оҕолор, ордук уолаттар өйдөрө-санаалара туруга суох буолуутугар тириэрдэрин, саҥаны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥоро охсоору сыыһа-халты туттунууга киирэн биэрэллэрэ элбиирин биһиги быһааран бар дьоммутугар, төрөппүттэргэ тириэрдэ сатыыбыт. 

Олорор олоххо уларыйыылары, саҥаны киллэрии, саҥаны айыы ханнык эрэ хамсааһыннары үөскэтэриттэн дьон олохторугар уларытыылары киллэрэриттэн саҥаны айартан, айыыны оҥорортон саха дьоно сэрэнэллэр, сэрэхэчийэллэр. Бары саҥаны айыылар айылҕаны алдьаталларын, буортулуулларын сахалар былыр-былыргыттан билэллэрин “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх баара биллэрэр. Саҥаны айыы урут дьон оҥорботох, билбэтэх быһыылара буоларынан туох дьайыылааҕа,  содуллааҕа ситэ биллибэтиттэн, айыыны оҥоруох инниттэн сэрэнэргэ, харыстанарга тиийиллэрин саха дьоно билэллэр.
 
Айыы диэн бэйэтэ да куһаҕан өттө баһыйар тыл. Ол иһин бу тылы элбэхтик туттартан, улаханнык, дьыбардаахха саҥарартан сэрэхтээх буолуохха наада. Улуу Өктөөп өрө туруута олус улахан айыы, саҥаны олоххо киллэрии эбит буоллаҕына, куһаҕан өрүттэрэ 73 сыл буолан эрэ баран биирдэ арыллыбыттара остуоруйа үөрэҕин умнубут, билбэт, сэрэҕэ суох дьоҥҥо олох үөрэҕэ буолуо этэ. Өй-санаа, таҥара үөрэҕэ омук үйэтин тухары, хас эмэ уонунан, сүүһүнэн көлүөнэлэргэ дьайыыта салҕанан барыахтаах. Ол иһин ханнык да сыыһата, халыйыыта, онтон-мантан булуута, эбиитэ суох буолара табыллар.

Саҥаны айыы киһиэхэ, кини олоҕор, Айылҕаҕа дьайыытыттан, туох уларытыылары киллэрэриттэн көрөн икки көрүҥҥэ арахсар:

1. Кыра айыы.

2. Улахан айыы.

Саҥаны айыы бу икки көрүҥнэрин уратыларын төһө кыахпыт тиийэринэн быһааран көрүөхпүт:

1. Соччо суолтата суох саҥаны арыйыы, айыы, киһи олоҕор ханнык да хамсааһыны, уларытыыны оҥорбот кыра, быстах дьыалаларга сыһыаннаһар буоллаҕына кыра айыы буолар.
  
Холобур, тыл үөрэхтээҕэ эбэтэр хайа эмэ суруйааччы биир эмэ саҥа тылы булбута дьон олохторугар ханнык да уларыйыыны киллэрбэт, истэн эрэ кэбиһиэхтэрин уонна сотору умнуохтарын сөп. Саҥа ырыаны, хоһоону айыы эмиэ оннук. Дьон ырыаны былыр-былыргыттан, саҥа саҥарар буолуохтарыттан ыла ыллыыр буола үөрэммиттэригэр сөп. Ол иһин саҥа ырыаны айыы дэммэккэ тупсаран биэрии диэххэ сөп этэ. Итини тэҥэ былыргыттан баар ырбаахыга саҥа сиэби дуу, тимэҕи дуу тиктэххэ, бу кэтэ сылдьар киһи онтон, туох да буолбат, туга да уларыйбат.

Ол иһин маннык саҥаны айыылар төһө да элбэхтэрин, күн аайы элбээн иһэллэрин иһин олоххо биллибэт кэриэтэ уларыйыылары киллэрэллэр уонна бу уларыйыылар киһи олоҕор туох да биллэр хамсааһыннары үөскэппэттэр. Бу саҥаны айыылар үчүгэй да, куһаҕан да буоллахтарына, дьоҥҥо дьайыылара кырата бэрт буолан хайалара да аанньа биллибэттэр.

Маннык олус кыра саҥаны айыылары сахалар сөп эбэтэр сыыһа диэн туһалааҕын эбэтэр туһата суоҕун көрөн тус-туспа тылларынан арааран этэллэр. Онтон киһи киһиэхэ сыһыаныгар уларыйыылары киллэрэр саҥаны айыылары үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн араараллар. Бу араарыы эмиэ сыһыан хайдаҕыттан тутулуктанан олус эбэтэр кыра диэн эбиискэ быһаарыылаах буолуохтарын сөп.

Билигин биһиэхэ кыра айыылары билээччилэр, олору оҥорооччулар баһылаан иһэр кэмнэригэр олоробут. Былыр-былыргыттан баар ырбаахыга сиэп, бытырыыс эҥин тигэн, саҥа тылы булан эбэтэр ырыаны ыллаан баран туох эрэ улахан суолталаах саҥаны айыыны оҥорбут курдук сананыы элбээтэ. Ол оннугар дьиҥнээх саҥаны айааччылар, үлэһиттэр, уустар, тутааччылар кэнникигэ тэбиллэннэр бааллара-суохтара аанньа биллибэт, бары балыттаран сылдьаллар.

Тыыннаах киһи буолан баран, кыра эмэ сыыһалары-халтылары оҥорорун сахалар бырастыы гыналлар. «Тугу да оҥорбот киһи сыыспат» диэн этии олоххо уларыйыылары киллэрбэт кыра, куһаҕан да быһыылары киһи оҥорор кыахтааҕын быһаарар.
 
Дьон бары үчүгэйи оҥоро сатыыллар. Ол иһин киһи оҥорор быһыылара барылара кэриэтэ үчүгэйгэ киирсэллэр. Онтон киһи оҥорбот быһыылара, киһи быһыытын таһынан барар, сиэри кэһэр буоланнар куһаҕан быһыыларга киирсэллэр. Манна саҥаны айыы эмиэ киирэр. Тоҕо диэтэххэ саҥаны арыйыы диэн киһи билбэт, урут оҥорбот быһыыта буолар, ол иһин саҥаны айыы, айыы диэн ааттанар. Саҥаны айыылар дьон өссө билбэттэриттэн, урут туттубаттарыттан туох содуллаахтара быһаарылла илигиттэн сэрэхтээх, кутталлаах быһыыга киирсэллэр. Саха дьоно саҥаны айыы ити уратытын былыр-былыргыттан билэннэр «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн оҕолорун үөрэтэллэр. 

Улаатан иһэр уолаттар саҥаны, урут суоҕу айаарылар пугач бэстилиэти туох эрэ туруупканы булан оҥостон, ытыалыы сырыттахтарына онтулара хайа баран буорахха сиэтэллэр. Туох туһа тахсарый бу саҥаны айа сатыыртан? Саҥаны, билбэтин оҥоро, айа сатаабата, айыыны оҥорбото буоллар буорахха сиэтиэ суоҕа этэ диир сахалар үөрэхтэрэ. Эбэтэр улаатан, үөрэтэн, киһи буолууну баһылаан баран бөҕө-таҕа туруупканы булунан оҥостуннаҕына ордук буолуо этэ.

Перестройка уларытыыларын кэнниттэн оҕону үөрэтии сыыһа хайысханан барыыта айыы буол, айыыны элбэхтик оҥор диэн үөрэтии эдэрдэр элбэх куһаҕан быһыылары оҥороллорун үөскэттэ.
 
Кыра саҥаны айыылары; үчүгэйи да, куһаҕаны да дьон бары оҥорор кыахтаахтар. «Сыыһаны оҥорбот киһи суох», «Үлэлээбэт киһи сыыспат», «Киһи диэн киһи буоллаҕа» диэн этиилэр  киһи хаһан баҕарар киһи быһыытын аһара барбат, сиэри кэспэт сыыһалары-халтылары оҥорор кыахтааҕын быһаараллар. Айыы-сиэр диэн холбуу этии айыы сиэри кэспэт, сиэр иһинэн буоллаҕына туһата улаатарын биллэрэр.

Онон кыра айыылар диэн дьон олоҕор ханнык да биллэр уларыйыыны киллэрбэт, кыра, быстах быһыылар буолаллар уонна маннык айыылары, бары кэриэтэ олохторун устата аҕыйахтык да буоллар, үчүгэйдэрин үөрэ-көтө, онтон куһаҕаннарын кистии-саба оҥоро сылдьаллар.

2. Улахан айыы киһи олоҕор биллэр уонна түргэнник тиийэр уларыйыылары киллэрэр. Сахалар маннык айыылары; үчүгэй буоллаҕына үтүө, үрүҥ айыылар, онтон куһаҕан буоллаҕына ыар, хара айыылар диэн арааран ааттыыллар. Улахан айыылар ордук кутталлаахтар, сэрэхтээхтэр. Саҥаны айаары, айыыны оҥороору сыыһа туттууттан эбэтэр бу айыыбыт туга эрэ табыллыбатаҕына оҕо, улахан да киһи доруобуйатыгар оҕустаран инбэлиит буолан хааллаҕына олус улахан куһаҕан, хара айыы буолан тахсар. 

Бензин, онтон да атын араас күүскэ умайар убаҕастары аан маҥнай уматыы олус сэрэхтээх буолууну ирдиирин бэйэлэрэ уматан, боруобалаан көрбөтөх дьон букатын да билбэттэр. Элбэх оҕолор уоту сатаан умаппаккалар эчэйэллэр, эрэйгэ тэбиллэллэр. Оҕо айыыны оҥороро кутталлааҕын төрөппүттэр билэллэрэ, оҕолорун сэрэтэн үөрэтэллэрэ ордук буолуо этэ. (3,67).

Оҕо аан маҥнай оҥорор быһыыта кини өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыыта, айыыны оҥоруута буолар. Бу оҥорор быһыытын оҕо үксүгэр хаһан да умнубат гына өйдөөн хаалар. Саҥаны айыы кыратык дьайан, ыарытыннаран үөрэтэрин сахалар кэһэтэн үөрэтии диэн үөрэхтэригэр анаан-минээн туһаналлар. Ол курдук оҕо тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарыттаран кэһэйдэҕинэ, аны итиини сэрэҕэ суох тыыппакка олус түргэнник үөрэнэрэ кыратык кэһэйэн үөрэнии ордук тиийимтиэтин, туһалааҕын быһаарар.

Оҕо улаатан өйө-санаата эбиллэн, этэ-сиинэ күүһүрэн истэҕинэ оҥорор быһыылара эмиэ онно сөп түбэһиэхтээхтэр. Бу сөп түбэһиннэриини бэйэлэрэ оҕо эрдэхтэринэ маннык быһыыны оҥорон, боруобалаан, билбит-көрбүт дьон, төрөппүттэр, эһэлэр, эбэлэр оҕолоругар, сиэннэригэр көрдөрөн, кэпсээн үөрэтэн биэрэн иһэллэрэ ордук этэ. Оҕо бары оҥорор быһыытын кинилэр, төрөппүттэрин курдук оҥорорго үөрэниитэ киһи буолуу, киһилии быһыыланыы диэн саха киһитэ барыта өйдүүр гына таҥара үөрэҕэр этиллэ сылдьар.

Саҥаны айыыттан элбэх дьон олоҕо хамсаатаҕына олус улахан хара айыы буолар. Холобур, атомнай буомба эстиитэ элбэх киһини биирдэ хаарыйар кыахтаах, доруобуйаларын буортулуон, олохторун огдолутуон сөп. 

Кыра уол саҥаны айаары, урут оҥорботоҕун оҥороору чараас мууска киирбитин кэннэ мууһа уйбакка тимирэн хааллаҕына олоҕо төрдүттэн уларыйара олус улахан хара айыы буолар.

Үлэҕэ-хамнаска сылдьан сыыһа-халты туттунуу, массыынанан олус түргэнник айаннааһын сыыһа тутуннахха эмиэ киһи олоҕун тосту уларытыахтарын сөптөөх быһыыга киирсэллэр.

Саҥаны арыйыы, айыы диэн тугун уонна олоххо ордук кутталлааҕын илиилэринэн тутан-хабан үлэлиир үлэһиттэр билэллэр. Манна биир сыыһа туттуу, холобур, сүгэни сатаан туттубатахха атаҕы охсунуохха сөп, киһи быһыытын аһара барыы киһи олоҕун соҕотохто уларыта тутан кэбиһиэн сөбүн билэн сэрэхтээх буолуу, сатаан туттууга үөрэнии хайаан да наада. Ол курдук тутуу үлэһитэ саҥа оҥоруллубут лесаҕа, салҕанар сиргэ ыттыбытын кэннэ уйбакка сууллан дэҥнэннэҕинэ ким эппиэттиирий?

Бу боппуруоска таба эппиэт саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу содулун быһаарар кыахтаах. Бу буолбут быһыыга саҥа лесаны, саҥаны айыыны оҥорбут киһи буруйдаах буолара чахчы.

Үлэһиттэр, оҥорон-тутан таһаарааччылар саҥаны айыы, биллибэти оҥоруу олус кутталлааҕын, сэрэхтээҕин, ону тэҥэ эрэйдээҕин билэллэр. Саҥаны айыы араастарын; үчүгэйин уонна куһаҕанын арааран билэн таба туһанарга үөрэнии киһи буолуу үөрэҕин биир тутаах көрдөбүлэ буолар.

Олус улахан саҥаны айыылартан дьон бары куттаналлар, сэрэнэллэр. Ол курдук үчүгэйгэ, туһалаахха эрэ анаммыт курдук атомнай электростанцияны оҥоруу син-биир атомнай буомбаны оҥоруу курдук кутталлааҕын Чернобыль быһылаана уонна сир хамсааһыныттан Фукусима-1 станция саахалланыыта толору дакаастаатылар. Ханнык баҕарар саҥаны айыы кутталлаах, куһаҕана кэлин арыллан тахсыан сөбүттэн эрдэттэн сэрэннэххэ, харыстаннахха табылларын таҥарабыт үөрэҕэ куруук санатар.

Өй-санаа маннык уларыйыыларын саха дьоно былыр-былыргыттан билэннэр, үөрэтэннэр олохторугар туһаналларыттан олус уһун үйэлэнэн, бу билиҥҥи кэмҥэ диэри сайдан кэллибит.

«Туох барыта икки өрүттээҕин» билэн олоххо таба туһаныы хайаан да наада. Соҕотох «ай» диэн тылбытын уларыппакка, саҥа эбии тылы була сатаабакка бэйэтинэн илдьэ сылдьарбыт, өйбүтүн-санаабытын буккуйбаппыт, уларыппаппыт туһалаах буолуо, омукпут үйэтэ уһууругар, атын омукка уларыйбатыгар тириэрдиэ этэ.
 
Киһи аан маҥнай саҥаны, билбэтин оҥоруута өйүгэр-санаатыгар хаһан да умнуллубат дириҥ өйдөбүлү хаалларар. Ол курдук аан маҥнай эр киһини билбит дьахтар бу саҥаны айыытын өйдөбүлүн хаһан да умнубат. Эдэр киһи уорууга аан маҥнай кыттыһарыгар, ыксаабыт санаатыгар хаста да барытын быраҕан баран куотан хаалаары гыммытын эмиэ өйдүү сылдьар. Ол курдук улахан саҥаны айыы киһи мэйиитин нейроннарыгар саҥа холбоһуктары үөскэтэр, ол иһин киһиэхэ олус күүскэ өйдөнөн хаалар уратылаах уонна хаһан да умнуллубат.
 
Киһи кыаҕа кыратыттан улахан, олоҕу уларытар саҥаны айыылартан эрдэттэн сэрэнэн, сэрэхтээх буолан эрэ көмүскэнэр кыахтааҕын аахсыбакка сылдьабыт. Бары үлэһиттэр «Үлэҕэ сэрэхтээх буолуу» үөрэҕин хайаан да барыахтаахтар. Онтон оҕо ситэ билэ-көрө, үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн араара илигинэ сыыһа-халты туттарыттан харыстаан «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн үөрэҕи билэрэ хайаан да наадатын төрөппүттэр сахалыы таҥара үөрэҕин итэҕэйдэхтэринэ, оҕолорун харыстыыр санаалара күүһүрдэҕинэ, билэн туһаныахтара этэ.

Онон киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу, ол аата саҥаны айыы киһиттэн олус улахан сэрэхтээх буолууну, элбэҕи билиини, уопуту, үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыны эрэйэр ураты быһыы буоларын таба сыаналаан биир эмэ оҕолорбутун эрдэттэн, сыыһа-халты тутта иликтэринэ, харыстаан киһи быһыылаах буолууга кыра эрдэҕиттэн үөрэтиэхпит этэ.

АЙЫЫ ДИЭН БЭЙЭТЭ КУҺАҔАН ТЫЛ

Сахабыт тыла олус былыргы төрүттээҕинэн киэн туттабыт, атын омуктар тылларынааҕар уһун үйэлээҕинэн хайҕана саныыбыт. Биһиги тылбыт олус былыргы, дьон өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ үөскээбитин хас биирдии дорҕооннорун суолтата тыл өйдөбүлүгэр сөп түбэһэрэ быһаарар.

«Ай» диэн тылы аҥардастыы үчүгэй курдук санааһын сыыһа. Ханнык баҕарар киһи баһын иһигэр араас санаата элбэх, үчүгэйи үгүстүк саныыр буоллаҕына, куһаҕаны, арааһы эмиэ саныыр, айар, сорохтор куһаҕаны анаан-минээн айан оҥороллор, онуоха эбии саҥаны айаары сыыһа-халты туттунан кэбиһииттэн куһаҕан быһыылар эмиэ эбиллэллэр. Киһи оҥорор куһаҕан быһыылара билигин, төһө эмэ сайдыылаах демократия олоҕор кэлэн да истэхпитинэ, суох буола иликтэрин бары билэбит. Ол иһин киһи майгына икки өрүттээҕин сахалар былыр-былыргыттан билэн олохторугар туһаналларын «ай» диэн сахабыт тыла, киһи баһа биирин курдук, биир, соҕотох буолара эрэ оҥорор быһыыларын таба быһаарар.

«Ай» диэн аан бастаан киһи санаатын күүһүн быһаарарынан бэйэтэ икки өрүтүн, ол аата үчүгэйин уонна куһаҕанын холбуу иҥэринэ сылдьар тылга «ыы» диэн ытааһын сыһыарыытын эбиллиитин түмүгэр үөскүүр «айыы» диэн тыл, киһи саныыр санаатын илэтигэр оҥорон таһаарыытын бэлиэтииринэн, биллэрэринэн куһаҕан өттө баһыйар өйдөбүллэнэр, ол аата бу тыл куһаҕана ордук элбэх, биирдэ эмэтэ туттуллар, сэрэхтээх, куһаҕан тылга кубулуйарын «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта баара биллэрэр.
 
«Ай» диэн тыл киһи санаатыгар оҥорон көрөрүн быһаарар буоллаҕына, «айыы» диэн тыл, киһи бу санаата быһыыга, дьайыыга кубулуйуутун, илэтигэр оҥоруллуутун, ол иһин куһаҕан буолан хаалара элбиирин бэйэтин дорҕооннорунан көрдөрө сылдьарын таба өйдүөхпүт этэ.
 
Айыы диэн тыл таба өйдөбүлүн сахалар нуучча тылын баһылаан өйдөрүн-санааларын буккуйа илик кэмнэригэр суруллубут «Словарь якутского языка» диэн саха тылын сүмэтин, өйүн-санаатын түммүт улахан, үс туомнаах Э.К.Пекарскай үлэтиттэн ыллахпытына ордук табатык өйдөнөр. Оччотооҕу кэмҥэ айыы диэн тыл туттулла сылдьар өйдөбүлэ маннык эбит:

1.	всякий противный принятым правилам, обрядам, обычаям, законам и религии поступок, вина, проступок, преступление, прегрешение, согрешение, грех; соблазнь, искушение. (буруй-хара); (айыыта суох)- без вины; (айыы-хара)- темные дела;

2.	дурные последствия, наказание, страдание;

3.	айыыбын – (о, грешно! о, грех мой). (4,57 столб.).

Э.К.Пекарскай бу үлэтигэр «аньыы» диэн тыл суох. Саха дьоно таҥараны итэҕэйэр эрдэхтэринэ айыы диэн тыл үксүгэр куһаҕан өйдөбүлүнэн табатык туттулларын, “грех” диэн нуучча тылын өйдөбүлүгэр сөп түбэһэрин Э.К.Пекарскай бэлиэтээн суруйбут.

Бу тылдьыт суруллар кэмигэр сахалар тылларын атын омук тылыгар буккуйбакка бэйэтинэн туттар кэмнэригэр айыы диэн тыл киһи оҥорбот быһыыларын оҥорууну көрдөрөрүнэн куһаҕан өрүтэ лаппа элбэх эбит. Айыы диэн тыл ити, куһаҕан өйдөбүлэ билигин да уларыйар кыаҕа суох, куһаҕанынан син-биир сылдьар. Ол курдук ханнык баҕарар айыыны оҥоруу киһи оҥорор быһыыларын, сиэри таһынан барыы, урут оҥорулла илик быһыы буоларын бары билэбит.
 
1968 сыллаахха тахсыбыт «Русско-якутский словарь» сахалыы «Айыы» диэн тыл нууччалыы «Грех» диэҥҥэ сөп түбэһэр диэн быһааран суруйбута. (5,118).

1994 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыт «Саха тылын  быһаарыылаах кылгас тылдьыта» «айыы» диэн тыл икки утарыта турар, үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээҕин таба быһаарар этэ. (6,16). Бу тылдьыкка «аньыы» диэн тыл суох.
2004 сыллаахха таһаарыллыбыт «Саха тылыгар көмө тылдьыкка» «айыы» диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ ордук чуолкайдык быһаарыллар. (7,9). Бу тылдьыкка «аньыы» диэн тыл эмиэ суох.
 
Саҥа 2008 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыт «Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар» «айыы» диэн тыл икки утарыта өйдөбүлүн иҥэринэн сылдьара, куһаҕаны оҥорууну холбуу быһаарара суруллубут. (8,32). Бу тылдьыкка «аньыы» диэн тыл букатын да суох.

Билигин бары олоҥхолорго кэпсэнэр кэмнэргэ саха тыла ордук сайдыылаах, толору этэ диэн олоҥхолору үөрэтиигэ турунан сылдьабыт. Сурукка киирбит олоҥхолорго «айыы» диэн тыл икки утарыта өйдөбүлүнэн табатык туттуллар. Олоҥхолорго «аньыы» диэн тыл эмиэ суох. Оччотооҕу кэмнэртэн ыла саха тылыгар айыы диэн өйү-санааны быһаарар тыл соҕотох этэ. Ону сэбиэскэй кэмҥэ “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэннэр буккуйбуттарын билигин да салҕаан иһээччилэр бааллар.

Ити курдук саха тылын бары мунньуллубут тылдьыттарыгар айыы диэн тыл бэйэтэ куһаҕан өйдөбүлэ элбэҕэ бэлиэтэнэн, сурукка киирэн сылдьаллар. Онтон «аньыы» диэн тыл сахаларга суох. «Ан» диэн төрүттэн өйү-санааны быһаарар тыл төрүт үөскүүр кыаҕа суох. Арай анаа, аны, анал, анньыы диэн өйгө-санааҕа ханнык да сыһыана суох тыллар үөскүүллэр. «Ын» диэн ыгыллары биллэрэр дорҕоон өйгө-санааҕа ханнык да сыһыана суох дорҕоон буолар. Сахаларга «аньыы» диэн тыл баар диэн сымыйанан була сатаан этэ сылдьары тохтоторго сөп буолла.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар булан киллэрэ сатыыр «аньыы» диэн тыллара дорҕооннорун тутулуктарынан өйү-санааны быһаарар тыл буолара сатаммат, кыаллыбат даҕаны. Өйү-санааны быһаарар тыл хайаан даҕаны хамсааһын, уларыйыы баарын биллэрэр «ый» диэн дорҕоонноох буолуохтаах. Оччоҕуна эрэ өйү-санааны быһаарара табыллар, өй-санаа баарын, хамсыырын, уларыйарын биллэрэр кыахтанар.

Сэбиэскэй былаас саҥаны айыы үчүгэй диэн оҕолору үөрэтиигэ сыыһа суолу тутуспута өр кэмҥэ аһара баһылаабытыттан айыыны оҥоруу, урукку олоҕу тэпсии өйө-санаата сайдыбыта. Оччотооҕу кэмҥэ мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар уонна учууталлар эстибит сэбиэскэй былаас саҥаны оҥоруу, айыы үчүгэй диэн үөрэҕин салҕаан иһээччилэр, сахалыы өй-санаа үөрэҕин халытааччылар буолаллар. Ол кэмҥэ айыы диэн тылынан үчүгэйи, онтон «аньыы» диэн сымыйа тылы булан куһаҕаны эттэхпитинэ, өй-санаа үөрэҕэ оннун булар диэн сыыһа санааҕа киирбиттэрин билигин даҕаны салҕаан иһэллэр. Сахаларга «аньыы» диэн тыл баар диэн сымыйанан була сатаан этэ сылдьары тохтоторго сөп буолла. 

Таҥараларын, итэҕэллэрин оннугар түһэрэн кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрүн-санааларын туруктаах оҥоруохтарын баҕарар үлэһит дьону, төрөппүттэри балаһыанньаларынан туһанан маннык сиэрэ суох албынныы сылдьыы диэн табыллыбат, сиэрэ суох быһыы буолар. Ханнык эрэ кыра оҕону сымыйанан этэн биирдэ эмэ албынныахха сөп буоллаҕына, үөрэҕи-билиини баһылаабыт саха дьонун уһуннук албынныыр кыаллыбата буолуо.
 
Айыы диэн тыл дьиҥнээх ис хоһоонун билбэттэриттэн ырбаахыга араас сиэп, бытырыыс тигээччилэр, ырыа-хоһоон айааччылар, биир эмэ саҥа тылы булааччылар, туох эмэ дуоннааҕы, олоҕу уларытары айбыт курдук сананыыларыттан, айыы үчүгэй диэн этэллэрин итэҕэйимиэххэ. Маннык дьон олоҕор кыра да уларыйыылары киллэрбэт айыылар, кыра айыылар диэн былыр-былыргыттан ааттаналлар уонна биллибэтинэн-көстүбэтинэн үгүс дьон бары оҥорор быһыыларыгар киирсэллэр.

Улахан айыы диэн киһи олоҕун тосту уларытар саҥаны айыылар ааттаналлар уонна киһи быһыылаах дьон оҥорбот быһыыларыгар киирсэллэр. Ол курдук оҕо айыыны оҥорон чараас мууска киирэн ууга түстэҕинэ, үөһээ ыттан баран суулуннаҕына, суоппар абаарыйаҕа түбэстэҕинэ, тутуу үлэһитэ тутууну хаачыстабата суох оҥордоҕуна улахан айыылар үөскүүллэр уонна бары кэриэтэ куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр. Айыы үчүгэй диэн этииттэн дьон билбэттэрин оҥоро сатыылларыттан куһаҕан быһыылар элбииллэр.

Айыы буолуу диэн киһи өлөн, өйө-санаата этиттэн-сииниттэн эньиэргийэ ылара суох буолан, арахсан, Yөһээ дойдуга көттөҕүнэ биирдэ кэлэр. Өй-санаа уларыйбат турукка киирдэҕинэ, киһи өйүттэн-санаатыттан араҕыстаҕына, туспа баран Yөһээ дойдуга таҕыстаҕына атын өйдөртөн-санаалартан уратытынан, олорго тэҥнэспэтинэн туспа айыы буолан сылдьар кыахтанар. Былыргыны суруйааччы Сэһэн Боло айыы-үөр буолар диэн суруйбута өлбүт киһи өйө-санаата уларыйыытын таба быһаарар. (9,313). Тыыннаах, Орто дойдуга олорор киһини айыы буолууга ыҥырыы сиэргэ баппат быһыы буолар. Бу ыҥырыы «Өйүҥ көттүн!» диэн ыҥырыыга тэҥнэнэн киһи сирдээҕи олоҕо кылгыырыгар тириэрдиэн сөп. Билигин эдэрдэр бэйэлэригэр тиийиниилэрэ элбээһинэ айыы үчүгэй диэн этииттэн улахан тутулуктаах.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ айыы киһитэ буолуҥ диэн ыҥыра сатыыллара элбээтэ. Бу дьоммут сахалыы өй-санаа тутулуктарын билбэттэриттэн айыы диэн куһаҕана элбэх тылы биир үтүө тылбытыгар, киһи диэҥҥэ аҕалан сыбыы сатыыллар. Айыы киһитэ диэтэхтэринэ өйө-санаата ситэ тиийбэт, салгын кута хайы сах Yөһээ дойдуга көппүт киһини этэллэр. Бу киһи өйө-санаата тиийбэтиттэн сирдээҕи олоххо соччо сөп түбэспэт буолбутун, Үөһээ дойдуга барара чугаһаабытын чопчу ыйан итинник этиллэр.
 
Өй-санаа киһиттэн арахсан эрдэлээн, Үөһээ дойдуга көтүүтэ кырдьаҕас киһи түөһэйиитигэр тириэрдэр уонна биирдэ эмэтэ кэлиэн сөп. Салгын кута көппүт киһи кыра оҕотугар, ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар түһүүтэ түөһэйии диэн ааттанар уонна айыы киһитэ буолууга дьэ тириэрдэрин таба өйдүөхпүт этэ.

Айыы диэн тылы элбэхтик туттар, улаханнык саҥарар дьон сотору кэминэн бу тыл куһаҕан дьайыытын бэйэлэрэ билиэхтэрин, оҕолорун, сиэннэрин үйэлэрэ кылгыаҕын сөп. Бу тыл дьайыыта улаатан, биллэн барыытыттан улаатан эрэр оҕолор оҥорор куһаҕан быһыылара элбээн иһэллэрэ тутулуктаах. Ол буолар тыл куһаҕан дьайыытыгар түбэһэн эрэрбит бэлиэтэ. Биһиги онтон сэрэтэ сатыыбыт.
 
Төрөппүттэр оҕолорун элбэхтик айыыны оҥорон иһэргэ үөрэтэн кэбистэхтэринэ сыыһа-халты туттуналлара, аһара бараллара үксээн оҥорор быһыылара куһаҕаҥҥа кубулуйара элбиир. Куһаҕаннык ииппит, үөрэппит оҕолоро сиэннэрин кыайан киһи быһыылаах буолууга ииппэтэхтэринэ, үөрэппэтэхтэринэ, бу аймахтар олох да эстиэхтэрин сөп. 

АЙЫЫ ДИЭМЭ

Киһи тыла дорҕооннорунан дьайан өйү-санааны уларытар кыахтааҕын биһиги быһааран дьоҥҥо тириэрдэ сатыыбыт. Тыл иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьарын туһаныы «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини тутуһан салайыннаҕына өй-санаа туруктаах буоларын үөскэтэрин, сыыһа-халты туттунууну лаппа аҕыйатарын умнан, туһаммакка сылдьабыт. 

Кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруктаах, буккулла, уларыйа сылдьыбат, аһара барбат буолууларыттан омук салгыы олоҕо улахан тутулуктаах. Уһун үйэлээх саха омуга куһаҕан тыллары саҥарбат буолуҥ диэн оҕолорун үөрэтэллэрэ ити быһаарыыга олоҕурар. 

Саха тыла былыргы кэмҥэ үөскүөҕүттэн ыла уларыйбакка сылдьарынан, өйү-санааны кытта дорҕооннорунан тутулуктарын сүтэрбэккэ эрэ сылдьар. Ол курдук «рр» дорҕоону саҥатыгар элбэхтик туттар киһи, кыыһырымтаҕай соҕус буолуохтааҕын, онтон «ыы» дорҕоону саҥара сылдьыы ытааһыҥҥа тириэрдэрин кырдьаҕастар билэллэр.

Киһини куһаҕаны оҥорорго ыҥырар тыллар куһаҕан тыллар диэн ааттаналлар. Холобурга, алдьатыам, өлөрүөм, уоруом уонна да атын куһаҕан айыылары оҥорууга тириэрдэр тыллар бары уонна үөхсүү тыллара куһаҕан тылларга киирсэллэр.

Араас үөхсүү тыллара сахаларга нуучча тылынааҕар быдан аҕыйахтар уонна үксүлэрэ бэйэ икки ардыгар, ол аата дьон бэйэ-бэйэлэрин сыһыаннарыгар аанньа тапсыбаттарыттан үөскээбиттэр, элбэхтик туттуллубаттар. 

«Ай» диэн бэйэтэ үчүгэйин уонна куһаҕанын холбуу иҥэринэн сылдьар тылга «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ, бу тылы куһаҕан өттө баһыйар оҥорор. Аан маҥнай саҥаны айарын киһи санаатыгар оҥорор буолан «ай» диэн тыл киһи санаатын быһаарар, онтон бу санаатын олоххо киллэрээри илэтигэр оҥордоҕуна «ыы» сыһыарыы эбиллэн «айыы» буолар. Санаа илэ дьайыыга кубулуйарыттан, куһаҕан өттө элбээн тахсар. 

Бу курдук, айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ баһыйарын сахалар былыр-былыргыттан билэн куһаҕан дорҕоонунан анаан-минээн бэлиэтээбит тыллара эбит. Бу тыл сэрэхтээх, элбэхтик этиллибэт, улаханнык, дьыбардаахха саҥарыллыбат, ыарахан тыл.

«Айыы-айа» диэн сылайыыттан, урут билбэт ыарыыттан эрэйдэнэри биллэрэр саҥа. Киһи маннык саҥаны доруобуйата мөлтөҕүттэн санаарҕаан, үлэни-хамнаһы кыайбатыттан кыйаханан ыксаатаҕына, санаата түстэҕинэ саҥарар. Айыы диэн соһуччу, урут биллибэт ыарыы буолбутуттан ытааһын кэлэрин биллэрэр тыл. «Эмээхсин курдук элбэхтик «Айыы-айа» диэмэ, аны ыарыы булуо» диэн этэн сэрэтиини дьону харыстаан тутталлар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэр «Айыы диэмэ» диэн этии туттуллар. Айыы диэн тыл суолтата билигин даҕаны Э.К.Пекарскай суруйан хаалларбыт өйдөбүллэриттэн уларыйан, үчүгэйи бэлиэтиир тылга кубулуйар кыаҕа хайдах да суох. Саха тылын төрүт тутулугунан «ыы» дорҕоон хаһан да үчүгэй буолбат. Ол курдук «ыы» диэн ытааһын дорҕооно киһи истэригэр саамай куһаҕан дорҕооҥҥо киирсэрэ хаһан да уларыйбат. 

Айыы диэн бэйэтэ икки өрүтүн, өйдөбүлүн бииргэ иҥэринэн сылдьар, өй-санаа саҥаны айарын, айыыны оҥорорун биллэрэр тыл. Киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу буоларын саха киһитэ барыта билэр. Өйдөрө-санаалара сайдыбыт, үлэни-хамнаһы баһылаабыт дьон билбэттэрэ уонна оҥорботторо диэн олох суоҕун кэриэтэ буолан турар кэмигэр кэлэн олоробут. Ол иһин, бу кэмҥэ киһи билбэт, оҥорбот быһыы-лара барылара кэриэтэ куһаҕан быһыыларга киирсэллэрэ сөп.

Дьон оҥорор быһыылара барылара икки аҥылар; үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыыларга арахсалларын эмиэ бары билэр курдукпут. Төһө даҕаны, аҥардастыы үчүгэй эрэ диир быһыыларбытын оҥорор үчүгэй дьон буола сатаабыппын иһин, куһаҕан саҥаны айыылары, быһыылары оҥорор дьон син-биир бааллар, суох буолар чинчилэрэ хата биллибэт. Олох уларыйар кэмигэр хата элбээн биэрэр уратылаахтар.
Ол иһин бу «айыы» диэн тыл хайаан даҕаны үрүҥ айыы эбэтэр хара айыы диэн саҥаны айыы хайдаҕын, дьоҥҥо туһалааҕын дуу эбэтэр буортулааҕын дуу быһааран биэрэр тыллаах туттуллара эрэ табатык өйдөнөр.

Киһи тыыннаах сырыттаҕына өйө-санаата куруук хамсыы, уларыйа-тэлэрийэ, эбиллэ-көҕүрүү турар. Ханнык баҕарар; үчүгэй да, куһаҕан да санаалары санаталаан ылара кыайан бобуллубат, хонтуруолланар кыаҕа суох. Ол аата үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥоруу бэйэтин иһигэр, мэйиитигэр, санаатыгар көҥүллүк сылдьар. Киһини куһаҕан санаалаах киһигин диэн туспа арааран кыайан буруйдуур кыах суох. Арай киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан билэн, арааран, бу үчүгэй, маны оҥоробун, бу куһаҕан, манныгы оҥорбоппун диэн быһаарынан салайынар кыахтаах буоллаҕына, үчүгэй диир быһыыларын элбэҕи оҥоруон сөп.

Биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ оҕону үөрэтиигэ кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр улахан суолтаны биэрэр. Оҕо ийэ кута иитиллэр. Ол аата оҕо ийэ кута бэлэм, урут үөрэтиллэн үчүгэйэ быһаарыллыбыт билиилэртэн хомуллара туруктаах өйү-санааны үөскэтэр. Улахан киһи бэйэтэ тугу үчүгэй диирин үтүгүннэрэн, батыһыннаран элбэхтик оҥотторо үөрэтэриттэн соннук үгэстэр үөскээннэр оҕо ийэ кута иитиллэр, тугу барытын үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорор, киһи быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар.
Кэлин, оҕо улааттаҕына даҕаны кыра эрдэҕинэ үөскээн, олохсуйбут ийэ кута кинини салайа, оҥорор быһыытын көннөрөн биэрэ сылдьарын билбэппититтэн, өссө итэҕэйэ иликпититтэн оҕону иитиигэ туһаммакка сылдьабыт. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрин баһылааһын хас биирдии төрөппүттэн ирдэнэрин билигин туһаммаппыт, ол иһин эдэрдэрбит куһаҕаны, буруйу оҥороллоро элбээтэ.

Оҕо билбэтигэр тэптэрэн куһаҕан тыллары элбэхтик саҥарара үгэс буолан кини ийэ кутугар уурулуннаҕына куһаҕан быһыылаах киһи буола улаатар кутталланар. Элбэхтик «Өлөрүөм», “Ытыалыам”, “Охсуһуом” диэн тыллары саҥарар оҕо, ийэ кутугар итинник өй-санаа уурулуннаҕына, улаатан баран ийэ кута салайар кэмигэр киирэн ыллаҕына ити саҥатын бэйэтэ толорон кэбиһиэн сөбө ордук улахан куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Киһи өйө-санаата уларыйыыларын туһунан «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэбитигэр арыйбыппыт. (10,42). Кыра эрдэхтэриттэн компьютер ытыалыыр оонньуутунан оонньоон, элбэх киһини өлөрүүлээх киинэлэри көрөн улааппыт оҕолор туохтара эрэ табыллыбатаҕына, улаханнык кыыһырдахтарына эбэтэр тугу эмэ иһэн өйдөрө-санаалара буккулуннаҕына, бэйэлэрэ элбэх киһини ытыалаан кэбиһэн улахан айдааны тардар буоллулар.

Куһаҕан тылы элбэхтик саҥарыы киһиэхэ куһаҕан үгэһи үөскэтэринэн хойутаан да буоллар куһаҕаҥҥа тириэрдэрин уһун үйэлээх омук буолан сахалар былыр-былыргыттан билэллэр. Ол билиилэрин туһанан оҕолорун кыра эрдэҕинэ «Айыы диэмэ» диэн куһаҕан тыллары букатын саҥарбатыгар үөрэтэллэр, өйүн-санаатын харыстыыллар.

Кыра, олоххо соччо суолтата суох уларыйыыны киллэрээччилэр, быстах саҥаны айыыны оҥорооччулар баһылаан салайар курдук сананыыларыттан «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн таҥарабыт үөрэҕин сүрүн тутулуктарын табан өйдөөбөккө, олохпутугар туһаммакка сылдьабыт. Өй-санаа үөрэҕин элбэх ахсааннаах үлэ-хамнас дьоно, тугу эмэ оҥорон-тутан таһаарааччылар баһылаан салайдахтарына бу үөрэх урукку оннугар түһэн, көнүө, туһалааҕа биллиэ этэ.

Омук сайдыытын, ахсаана эбиллэн иһиитин үлэ-хамнас туруга, оҥорон таһаарар кыаҕа, үлэһиттэр өйдөрө-санаалара, үлэни-хамнаһы кыайыылара быһаарар. Үлэҕэ-хамнаска сылдьан биир сыыһа туттуу, саҥаны, дьон оҥорботторун оҥоруу содуллара киһи олоҕун төрдүттэн уларытар кыахтаахтарын таба сыаналыырга үөрэнии киһи буолуу үөрэҕэ диэн ааттанар уонна сахалар таҥараларын үөрэҕин сүрүн төрүтэ буолар.

АЙЫЫНЫ ОҤОРУМА

Саха дьоно хас тыһыынча сыллаахтан таҥараны уонна айыыны итэҕэйбиттэрин быһаарыы билигин кыаллара уустук. Ол эрээри саха тылын төрүт тутулуктарын үөрэтии биһиги тылбыт киһи өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ үөскээбитин быһаарар. Ол курдук өйү-санааны быһаарар «ай» диэн тылбыт икки эрэ дорҕоонноох уонна бу дорҕоонноро бэйэлэрэ өйү-санааны кытта эмиэ тутулуктарын сүтэрбэккэ сылдьаллар. 

Сахалар таҥараларын үөрэҕэр «Айыыны оҥорума» диэн этии баар. Бу этии сүрүн өйдөбүлүн сахалар таҥараны итэҕэйэр кэмнэригэр суруллубут «Словарь якутского языка» диэн Э.К.Пекарскай үлэтиттэн ыллахпытына ордук табатык өйдөнөр. Оччотооҕу кэмҥэ айыы диэн тыл өйдөбүлэ маннык эбит:

1.	киһи быһыытыгар, сиэргэ-туомҥа сөп түбэспэт быһыы, сыыһа-халты туттунуу, буруйу оҥоруу;

2.	эрэйдэнии, ыарыы;

3.	айыы этиитэ.

Бу тылдьыт суруллар кэмигэр сахалар тылларын атын омук тылыгар буккуйбакка бэйэтинэн туттар кэмнэригэр айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ лаппа элбэх эбит. Ол кэмҥэ сахаларга «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн этиилэр оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ быһаччы туттуллар эрдэхтэринэ сокуону, бэрээдэги кэһэр, сиэргэ баппаттык, куһаҕаннык быһыыланар эдэрдэр ончу суох кэриэтэ эбиттэр.

Аныгы үйэҕэ бэрээдэктээх дьон бары сокуоннары, сиэри, киһи быһыытын тутуһар буоллахтарына, балары кэһэр, толорбот киһи, киһи оҥорбот, билбэт быһыытын оҥорор, ол аата саҥаны айыыны оҥорор. Маннык майгылаах киһи кырата сыыһа-халты туттунар, үчүгэйи оҥоро охсоору тиэтэйэн куһаҕан быһыыга кубулутар киһи буолар, онтон улааттаҕына ыар, хара айыылары оҥоруон сөп.

Саха дьоно өйү-санааны былыр-былыргыттан олус дириҥник билэллэрин «ай» диэн тылбыт икки өрүттээҕэ киһи өйүн-санаатын толору быһаарар. Үчүгэйи оҥордоҕуна – үчүгэй, үрүҥ айыы, онтон оҥорбута куһаҕан буоллаҕына – хара айыы буолар.
 
«Ай» диэн тыл аан бастаан киһи өйүгэр-санаатыгар үөскүүр саҥаны айары бэлиэтиир буоллаҕына, салгыы сайдан дьыалатыгар оҥоруллан туох эмэ быһыыга кубулуйдаҕына «айыы» буолан тахсар. Киһи оҥорор быһыылара эмиэ икки өрүттээхтэрин курдук айыы диэн тыл иннигэр үчүгэйи оҥордоххо үрүҥ эбэтэр куһаҕан буоллаҕына хара диэн быһаарыылааҕа хайаан да ирдэнэр.

Дьоҥҥо үтүөнү баҕарар таҥара аата Үрүҥ Аар Тойон диэн ааттанар, бу киһи уһун үйэтин тухары оҥорбут араас элбэх быһыыларыттан үчүгэйин, үтүөтүн, үрүҥүн эрэ ылан кэлэр көлүөнэлэри үөрэтэргэ туттуллуохтаах диэн таҥарабыт аата бэйэтэ үрүҥ диэн быһаарар тылынан өйдөтөрүн таба өйдүөхпүт, туһаныахпыт этэ.

Айыы диэн тыл соҕотох уонна хайаан да туспа быһаарыылаах буолара өй-санаа кэмэ кэллэҕинэ эргийэн, уларыйан биэрэр кэмнэрдээҕинэн толору быһаарыллар. Ол курдук урут сэбиэскэй кэм эрдэҕинэ дьадаҥы буолуу улахан үчүгэй курдук буоллаҕына, билигин кэлэн таҥнары эргийэн, аны баай буолуу үчүгэй буолла. Маннык өй-санаа уларыйар, төттөрү эргийэн биэрэр кэмнэрдээҕин сахалар былыр үйэтээҕитэ билэн туһаналларын «айыы» диэн тылбыт икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ, кэмэ кэллэҕинэ эргийэн биэриэн сөптөөҕө, ол иһин «Үчүгэй уонна куһаҕан сэргэстэһэ сылдьаллар» диэн этиигэ сөп түбэһэрэ быһаараллар.

Аан дойдуну аймаабыт биир саамай улахан саҥаны айыынан Улуу Өктөөп өрө туруута, үлэһиттэр, дьадаҥылар, саллааттар былааһы ылыылара буолар. Былааһы сэрии күүһүнэн ылан баран адьас саҥалыы, урут суох саҥа олоҕу саҕалаарылар бары былыргы өй-санаа үөрэхтэрин үлтү сынньыбыттара, үйэлээх үгэстэри суох оҥорбуттара.

“Санаа киһини салайар”, “Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн этиилэри былааһы ылбыт дьадаҥылар букатын да умнубуттара, өй-санаа үөрэҕин табатык сыаналаан олоххо туһаныыны бырахпыттара. Ол курдук өй-санаа киһиэхэ дьайыыта олус өр кэминэн быһаарыллар кыахтааҕыттан көннөрү, быстах санааҕа киирэннэр өй-санаа үөрэҕин суох оҥоруу олоххо өссө туһалаах буолуо диэн сэбиэскэй, атеистар үөрэхтээхтэрэ быһаарбыттара. Итини тэҥэ бэйэлэрин “коммунизм” диэн таҥараларын киллэрэ сатаабыттара дьон өйө-санаата сайдыытыгар сөп түбэспэтэҕэ. Бу сыыһа үөрэх дьайыытын 73 сыл устата боруобалаан көрөн баран Сэбиэскэй Сойуус эстибитэ.

Сахалар оҕону үөрэтэр «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрэ олох сайдан, үөрэх-билии кэҥээн истэҕинэ дакаастанар кыаҕа улаатан, чуолкайданан иһэр. Ол аата, араас элбэх быстах айыылары оҥорбот, олохтоммут бэрээдэги тутуһар, үлэҕэ-хамнаска эппиэтинэстээх эдэрдэр үүнэн, сайдан элбээтэхтэринэ олох тупсар, омук сайдар кыахтанар.

Хас биирдии олоххо суолталаах саҥаны айыы, ол аата айыыны оҥоруу олоххо туох эмэ урут суох уларытыылары киллэрэр. Ол аата Сиргэ үйэлэр тухары үөскээбит тэҥнэһии балаһыанньатын алдьатар, үрэйэр, саҥа хамсааһыны үөскэтэр, айылҕаны буортулуур. Ол иһин сахалар үөрэхтэринэн ханнык баҕарар саҥаны айыыларга олус улахан сэрэхтээх буолуу ирдэнэр.
  
Саҥаны, урут оҥоруллубатаҕы, айыыны оҥоро сатааһын биир биллэр холобурунан хоту диэки сүүрүгүрдэр өрүстэри соҕуруу, кумах куйаардар диэки сүүрүгүрдүүнү оҥоро сатааһын буолар. Айылҕаны уларыта тута сатааһын салҕанан барыыта сэбиэскэй былаас саҕана аһара бара сыспыта. Сахалар айыыны оҥорортон сэрэхтээх буолуохха, буолар буолбат саҥаны айыылары оҥорумуохха диэн үөрэхтэрин кытаанахтык тутуһар буолуу аныгы, тоталитаризм өйүттэн-санаатыттан босхоломмут дьоҥҥо табатык өйдөнөн олоххо туһалыа этэ.

Саҥаны айа охсон, олору олоххо киллэрэн туһаныыттан аан маҥнай айылҕа алдьанар, ханнык эрэ ситимэ быстар. Фреон диэн саҥа гааһы айан киэҥник туһаныыттан Сир озоновай бүрүөһүнэ алдьанарын, кэбириирин дьон үөрэҕи-билиини баһылааһыннара хойутаан да буоллар арыйбытын кэнниттэн, фреону туһаныыны тохтотон сылдьаллар. Озоннаах бүрүөһүн кэнники кэмҥэ улаханнык алдьаммат, тэстибэт буолла диэн этэллэр. Ол аата саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрии үөскэтэр содулларын дьон кэлин биирдэ билэннэр көннөрө сатыыллара хойутаан хаалыан сөбүн быһаарар.
  
Билигин айылҕаҕа тахсар уларыйыылар, халлаан сылыйан иһиитэ барылара дьон уһун кэмнээх үлэлэринэн-хамнастарынан үөскээбитин син билинэн, көннөрө сатыыр үлэлэри, хойутаан да буоллар ыытан эрэллэр.
 
Дьон өйө-санаата өссө сайдан, үөрэҕи-билиини баһылааһыннара кэҥээн истэҕинэ айылҕаны харыстыыр, көмүскүүр санаалара элбээтэҕинэ саҥаны айыы, айыыны оҥоруу айылҕаҕа оҥорор содулларын таба сыаналыыр буолуохтара, айыыны оҥорууттан туттунар кыахтаныахтара. Сахалар оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһанар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрин таба өйдөөн ылынан барыахтара.

Атомнай электрическэй уоту биэрэр станциялар санааҕа туһалара элбэх, үчүгэйгэ эрэ аналлаах курдуктар. Ол эрээри дьон сыыһа туттунуулара эбэтэр соһуччу сир хамсааһыныттан абаарыйа буолар кыахтааҕа хаһан да хаалан хаалбат. Бу саҥаны айыылар тулалаан олорор дьоҥҥо аҕыйах уонча сыллаах туһаны аҕалбыттарынааҕар үйэлэр усталарыгар кыайан ыраастаммат радиацияны тарҕатан, буортуну оҥороллоро элбээн хааларыгар тиийдэ. Чернобыльга уонна Фукусимаҕа радиация тарҕаныытыттан дьон ону дьэ биллилэр, саҥаны айыыттан сэрэнэ сатыыллара күүһүрдэ.

Онон дьон саҥаны айа сатыылларын, айыыны оҥороллорун өйдөрө-санаалара сайдыбытынан туһанан лаппа аҕыйаталларын, олоххо чахчы туһалаахтарын эрэ олоххо киллэрэллэрин айылҕа ирдиир, кэтэһэр. Дьон олоххо туһата суох саҥаны айыылары оҥоро туралларын арай айылҕа эрэ тохтотор кыахтаах курдуга, билигин син биллэн эрэр.

Саҥаны айыы диэн дьон урут билбэт, ол аата киһи оҥорбот быһыыларын оҥоруу буоларын бары билэбит. Дьон бары үчүгэй диир, сөбүлүүр, туһалаах быһыыларын элбэхтик оҥороллоруттан үчүгэй быһыылар олус элбэхтэр, онтон киһи оҥорбот быһыылара диэн отой аҕыйахтар уонна үксүгэр куһаҕан быһыылар буолалларын эмиэ бары билэр курдукпут.

Биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ оҕону саҥа улаатан истэҕинэ «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэр. Ол барыта оҕо өйүн-санаатын кыра эрдэҕиттэн харыстыыртан, ситэ ону-маны билэ-көрө илигинэ саҥаны айа сатаан сыыһаны-халтыны оҥорон араас куһаҕан, быстах быһыыга түбэспэтин диэн оҥоруллар быһыы буоларын таба өйдөөн төрөппүттэр туһаныахтара этэ.
 
Оҕо өйө-санаата саҥаны айыылартан, саҥаны билиилэртэн хомуллан үөскүүр. Оҕо саҥаны айа, оҥоро охсор санаата аһара барар. Саҥаны айыыны оҥоро охсуу холобурун бэргэһэни тиэрэ кэтэ охсон кэбиһииттэн булуохха сөп. Дьон бары бэргэһэлэрин иннин иннигэр гына кэтэр буоллахтарына, тиэрэ, иннэ кэннигэр гына кэттэххэ, дьон оҥорботторун оҥоро охсоҕун, ураты, «оһуобай» киһи буола түһэҕин. Бэргэһэни тиэрэ кэтэ охсон кэбистэххэ, саҥаны айыыны, дьон оҥорботун оҥоро охсуу, ураты киһи, «оһуобай» киһи буола түһүү түргэнэ, олоххо куруук ыксыыр, улаата охсоору тиэтэйэр эдэрдэри  албыҥҥа киллэрэр, айыыны оҥоруу туһалааҕын курдук өйдөбүлү иҥэрэр.

Саҥаны айыы маннык уратытыгар бары саҥаны оҥоро охсооччулар оҕустараллар. Ол курдук айыы «үчүгэй», айыыны элбэхтик оҥоруҥ диэн ыҥырыы оҕолору буолар-буолбат, өссө куһаҕана элбэх айыылары оҥоро охсоллоругар ыҥырар, куһаҕаны элбэтэр быһыы буолар. Оҕо улаатан, өссө үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ, олоҕор туһанар буола үөрэнэ илигинэ итинник этэн үөрэтии саҥаны айыыны оҥоро сатааһыны күөртээһиҥҥэ тириэрдэринэн куһаҕан быһыылар элбииллэрин үөскэтэр.

Үтүө санаалаах дьон бары эдэрдэр куһаҕан быһыыны оҥороллоро аҕыйыырыгар баҕараллар. Төрөппүттэр сэбиэскэй былаас саҕанааҕы тыл үөрэхтээхтэригэр, учуонайдарга, учууталларга баһыттарын, балыттаран сылдьалларыттан оҕолорун куһаҕан быһыыны оҥорумаҥ диэн үөрэтэллэрин, этэллэрин оннугар айыыны, дьон оҥорботторун оҥоруҥ диэн этэ, үөрэтэ сатыыллара, төттөрү өттүгэр охсор, оҕолоро бэрээдэги тутуспат буолуутугар тириэрдэрин өссө даҕаны билэ иликтэр.

Оҕолор саҥаны айыыны, урут оҥорботторун оҥоро сатыыллара табаах тардалларыттан, арыгы иһэллэриттэн биллэр. Билигин дьахталлар табаах тардаллара элбээһинэ, кинилэр эмиэ айыы «үчүгэй», айыыны оҥорон ис диэн этиигэ, үөрэххэ хойутаан да буоллар ылларбыттарын биллэрэр.
 
Оҕо үчүгэй быһыылаах буола улаатарын туһугар улаатан иһэн аан бастаан үчүгэйи куһаҕантан арааран билэ үөрэнэрэ ордук. Ол иһин үчүгэйи куһаҕантан арааран билэр туһугар уонна олоххо туһанарга олус элбэх ахсааннаах үчүгэй быһыылары буолбакка, быдан аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары арааран билии үөрэх түргэтииригэр уонна оҕо өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник иҥэригэр тириэрдэр. 
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо улаатан, өйө-санаата эбиллэн истэҕинэ аан бастаан дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын арааран билэ үөрэннэҕинэ уонна бу быһыылары оҥордоххо суут, сокуон этэринэн ханнык буруй-сэмэ тиксэрин биллэҕинэ, куһаҕан быһыылары оҥороро аҕыйыырын быһаарар. Куһаҕан быһыылары оҥорбот оҕо үчүгэйи элбэхтик оҥорор, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатарыгар толору кыахтанар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэр оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ тоҕус айыыны оҥорума диэн кытаанах сэрэтии баар. Ол айыыларга маннык куһаҕан быһыылар киирсэллэр:

1. Албыннаама.

2. Оттомо суох буолума, киһиргээмэ.

3. Ымсыырыма, ордук санаама.

4. Куһаҕан кыдьыктаныма, содурдаама.

5. Уорума.

6. Өһүөннээмэ.

7. Иирсээни тардыма.

8. Өлөрүмэ.

9. Алдьатыма. (11,59).

Бу курдук куһаҕан быһыылары оҥорбот дьон киһи быһыылаах дьон диэн ааттаналлар. Биһиги бу үлэбитигэр киһи оҥорбот айыыларын биир-биир ыламмыт төһө кыайарбытынан дириҥник быһаарыыларбытын мантан салгыы киллэртээтибит. 

Биһиги таҥарабыт үөрэҕэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн Айылҕа сүрүн тутулугуттан тирэх ылар. Ол курдук Сир уонна атын планеталар бары Күнү кытта тардыһалларыттан тэҥнэһии балаһыанньатыгар ыйанан киэҥ куйаарга көтө сылдьаллар. Манна хайалара эрэ кыайан, бэйэтин диэки тардынан, чугаһатан кэбистэҕинэ Сиргэ алдьархайдар буолар кыахтаахтар. Сир Күҥҥэ  чугаһаатаҕына итийииттэн сир-дойду уокка умайыан, онтон тэйиччи бардаҕына аны тымныйыыга, тоҥууга, тыыннаах күөх айылҕа эстиитигэр тиийэн хаалыан сөп.

Онон Сир төрүт тутулугун хамсаппат туһугар киһи оҥорор бары быһыылара барылара хайаан да тэҥнэһии балаһыанньатыгар сылдьыахтаахтар. Ол аата аһара үчүгэйи оҥоруу эбэтэр аһара куһаҕаны оҥоруу уопсай түмүгэр тиийэн биир суолталанан тахсаллар уонна иккиэн куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр.

Сир бу курдук икки өттүттэн тутулуктааҕын сахалар былыр-былыргыттан билэллэриттэн таҥара үөрэҕэ дьон өйө-санаата уонна оҥорор быһыыта аһара барбатыгар, тэҥнэһиини хамсаппатыгар, алдьаппатыгар баҕарар. Оҕо өйө-санаата аһара барбатын туһугар аналлаах хааччахтаах буолуохтаах. Ол хааччах аата кыра эрдэҕинэ «Айыыны оҥорума», онтон улааттаҕына «Сиэри кэһимэ, таһынан барыма», «Киһи быһыылаах буол» диэн сахалыы этиллэр. Ол иһин саҥаны айыы диэн тугун уонна дьон олохторугар туох сабыдыалы оҥорорун чуолкайдык арааран быһааран туһаннахха эрэ табыллар.

Оҕо өйө-санаата айыыны истииттэн, көрүүттэн, оҥорууттан хомуллан сайдан, үүнэн, эбиллэн иһэр. Аан маҥнайгы билии киһи өйүгэр-санаатыгар айыы буолан олус күүскэ, хаһан да умнуллубат буола хатанар, иҥэр кыахтанар. Бу айыы төһө улахан долгутууну оҥорбута киһи мэйиитигэр дириҥ суоллары хаалларар. Аан маҥнайгы истии, көрүү, оҥоруу дьайыылара киһи өйүгэр-санаатыгар олус улаханнар. Олус улахан, ыар айыыны оҥорбут киһи өйө-санаата көнөрө уһун кэми ылара итинэн быһаарыллар.

Оҕо өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны чуолкайдаан арааран билэ илигинэ саҥаны айара, ол аата айыыны оҥороро ордук кутталлааҕын, сэрэхтээҕин туһунан «Үрүҥ Айыы буолуу» диэн үлэбитигэр арыйбыппыт. (12,28).

Онон саҥаны айыы диэн тугуй?

- Дьон билбэттэрин, урут оҥорботторун оҥоруу аата саҥаны айыы диэн буолар. Бу быһаарыыга бары сөбүлэһэбит. 

Киһи айыыны оҥордоҕуна, атыттар хайаан да ханнык айыы үөскээбитин; үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын, үрүҥүн эбэтэр харатын бэйэлэрин билэр мээрэйдэринэн мээрэйдээн, хайдах дии саныылларынан, олохторун уопутунан тэҥнээн көрөн быһаараллар.

Россияҕа саталлаах уус дьон олус элбэхтэр. Бэйэлэрин таптыыр, сөбүлүүр идэлэринэн сүрүн үлэлэрин кэнниттэн да, быыһыгар да  дьарыктанааччылар бааллар. Бу дьонтон сорохторо араас сэрии сэптэрин; саалары, бэстилиэттэри эмиэ оҥороллор эбит.
 
Бу түүннэри хам сабынан олорон тугу оҥорор киһиний? Кини саҥа бэстилиэт оҥоро сатыыр. Игиинэн өр аалар, чочуйар, барытын бэйэтэ илиитинэн тутан-хабан оҥорор. Саҥаны айар, айыыны оҥорор, урут ким да оҥорботоҕун, шаригынан ытар бэстилиэти оҥорон таһаарбыт. 
Кэлин өссө тыаһа-ууһа суох оҕунан ытар арбалеттары оҥоруу эмиэ сайынна. Бу улахан маастардар, уустар саҥаны айыылара, урут дьон оҥорботоҕун оҥоруулара буолаллар эрээри, өлөрүүгэ-алдьатыыга аналланан хаалаллара куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэр.
 
Айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыытын барытын холбуу ылан быһаарар. Ким да маннык шаригынан ытар бэстилиэти оҥоро илигинэн, бу кини оҥорбут бэстилиэтэ саҥаны оҥоруу, айыы буолан тахсар эрээри куһаҕаны оҥорууга аналлааҕынан, хара-айыы буолан хаалар.
 
Киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыытын; үчүгэйин, туһалааҕын дуу эбэтэр куһаҕанын, буортулааҕын дуу таба быһаарыыга олох уопутун туһаныы туһалыыр. Бу саҥаны айыы төһө да биир эмэ киһиэхэ үчүгэйи оҥордор, киһини өлөрөр тэрил буоларынан дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууга киирсэр. Ол иһин бу саҥаны айааччы дьоҥҥо буортуну оҥорор, хара айыыны оҥорооччу эбит.

Үлэлии-хамсыы сылдьар киһи сыыһа-халты туттара тимэх туллан түһэрэ эбэтэр ырыаны сыыһа ыллааһын буолбатах, содула улаханыттан киһи олоҕун тосту уларытар кыахтаах. Суоппар биир сыыһа туттууттан абаарыйаҕа түбэһиэн, атын дьону дэҥниэн сөп.

Үлэҕэ-хамнаска сылдьан саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу содула ордук улаханынан куттала эмиэ улаатар. Тутууга үлэлии сылдьар эдэр уол дьиэ өһүө маһынан хааман уҥуор быһалыы бара охсоору халты үктэнэн сууллан түһэн дэҥнэннэҕинэ ким буруйдаах буоларый?
Эдэр киһи тиэтэйбит, саҥаны арыйа охсор санаатыгар быһалыы өһүөнэн хааман тиийээри охтубут. Уол быһалыы өһүөнэн хааман барарыгар «Айыыны оҥор, быһалыы бар» диэн киксэрэн биэрбит киһи баара эбитэ буоллар буруйданыан да сөп этэ. Ону баара тиэтэппит киһи суоҕунан уол бэйэтин эрэ буруйданарыгар тиийэр.

“Айыы үчүгэй”, “Айыыны оҥор” диэн этэн эдэр оҕолор өйдөрүн-санааларын тиэтэтэр, ыгылытар, онно-манна быстах быһыыга түбэһэллэригэр тириэрдэр дьону булан оҕолорун харыстыыр, көмүскүүр санаалаах төрөппүттэр ыйыталаһыахтарын, быһаарсыахтарын сөп буолла.

Араас санаалар киһиэхэ соһуччу киириэхтэрин сөп. Санаа кылам гынан соһуччу сандаарыс гыннаран ылара баар суол. Араас элбэх санаалар бас иһин толороллорун таһынан, аны таһынан таһымныы сылдьаллар. Ол да буоллар киһи бары араас санааларын олоххо киллэрэн иһэр кыаҕа суох. Санаа олус элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйдаҕына эрэ киһини салайар кыахтанар, итини тэҥэ урукку үгэс буолбут санаалара киһи оҥорор быһыыларын хонтуруоллуу, бэрээдэктии сылдьалларын «Кут-сүр» үөрэҕэ үлэбититтэн булуохха сөп.

Соһуччу, эмискэ тугу эмэ туһалааҕы, үйэлээҕи оҥоруу киһиэхэ кыаллыбат. Туһалаах саҥаны айыы хаһан да соһуччу табыллыбат, арай алдьатар саҥаны айыы түргэнник оҥоруллуон сөп. Алдьатар олус чэпчэкитин иһин «Алдьатар оҥорор буолбатах» диэн этиллэр.

Саҥаны айыыны оҥоруу, киһи билбэтин, оҥорботоҕун оҥоруу буолан ыл да оҥорору кытта хаһан да табылла охсубат, аан маҥнай сыыһа-халты буолан элбэхтик эрэйдиир, үгүстүк боруобалаан, оҥорон көрүүнү эрэйэр, ол иһин саҥаны айыы табыллыбатаҕына, дьон олоҕор кутталлаах буолара элбээн хаалыан сөп. Оҥорор, тутар үлэһит дьон оҥорор айыылара дьоҥҥо ордук кутталлаахтар, буортуну оҥороллоро эмиэ улахан. Улахан атомнай буомба, электричество, лазердар сыыһа туттуннахха элбэх дьон олохторун төрдүттэн уларытар кыахтаахтар.

Үлэлиир, оҥорор, тутар дьон куһаҕан, хара айыыны оҥороллоро ордук ыарахан содуллаах буолар. Үлэһиттэр, дьиҥнээх саҥаны айааччылар тимир уустарын итэҕэллэрэ таҥара итэҕэлэ буолар. Уһун үйэлэр тухары элбэх саҥаны айыылары оҥорон олохторугар туһананнар, саҥаны айыы аан маҥнай олус улахан сэрэхтээх буоларын билбиттэр. Ол иһин сахалар оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрө-санаалара ситэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ иликтэринэ «Айыыны оҥорума» диэн этэн үөрэтэллэрэ кинилэри харыстааһыҥҥа тэҥнэнэр.

Омуктар саха буолуулара «Сах» таҥаралаах саха тимир уустара атын аҕыйах ахсааннаах, кыра туһаны аҕалар үлэлээх омуктары баһыйыыларыттан саҕаламмыта уонна атыттары, мөлтөхтөрү симэлитэн, тыал буолбуттарга кубулутан саха омугу салгыы сайыннарбыттар. 
Онон биһиги, сахалар таҥарабыт үөрэҕэ олохтон, үлэттэн-хамнастан дириҥ силистээх тутулуктардаах, биир сүрүн тутулугунан киһини, кини өйүн-санаатын аһара барыыттан, ол аата сыыһа туттууттан харыстыырга аналланара буолар. 

ОҔО АЙЫЫНЫ ОҤОРОРО КУҺАҔАН

Сахалар олус былыргы кэмҥэ үөскээбит омук буоларбытынан олохпут, ойууннарбыт, таҥарабыт үөрэҕэ олус дириҥ силистээх, өй-санаа сайдан иһэрин олус табатык, олохтоохтук, уһун үйэлэргэ тиийэрдик быһаарар. Билигин дьон өйө-санаата сайдан былыргы тоталитарнай, диктаторскай үөрэхтэр сыыйа-баайа демократия үөрэхтэринэн солбуллан иһэр кэмнэригэр биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ оҕо сайдан, үүнэн иһэр өйүн-санаатын ордук табатык быһаарарын билинэр, туһанар кэм кэлэн иһэр.
 
Дьон-аймахха өй-санаа үөрэхтэрэ сайдыбыттара, оннуларын булбуттара хас эмэ тыһыынчанан сыллар буоллулар. Ол эрээри улахан таҥара үөрэхтэрин салайааччылар, бэйэлэрин үчүгэйбит, үчүгэйи эрэ оҥоробут диэн санаалара аһара баһыйарынан киһи өйүн-санаатын икки аҥы арааран тус-туспа тылларынан этэргэ тиийэн хаалбыттар. Биир киһи өйүн-санаатын икки аҥы арааран тус-туспа тылларынан этии өй-санаа тутулугар сөп түбэспэт. Ханнык баҕарар өй-санаа, таҥара үөрэҕэ оҕо этэ-сиинэ улаатыытыгар, өйө-санаата сайдыытыгар, оҥорор быһыыларын уратыларын быһаарыыга сөп түбэһиэхтээх, табатык сыаналыахтаах, ханнык да сыыһата-халтыта, уларытыыта, эбиитэ, аһара барыыта суох буолара өй-санаа үөрэҕэ туһалааҕын быһаарар уонна оҕо өйө-санаата туруктаахтык сайдыытыгар тириэрдэр кыахтаах.
 
Психологтар саҥа төрөөбүт кыһыл оҕо өйө-санаата ситэ сайда, ханнык да билии-көрүү өйүгэр-санаатыгар киирэн уурулла, мунньулла илик буолар диэн быһаараллар. Бу быһаарыыны бигэргэтэр чахчынан оҕо төрөөт даҕаны аан маҥнай тыынын ыларыгар көмөлөһөөччү эмээхсин муннун, уоһун ыраастаан биэрдэҕинэ эрэ тыын киллэрэн тыынын ылан аан маҥнайгы ытааһынын оҥорор кыахтанар. Бу тыын киллэриититтэн, тыҥата үлэлээн тыынан барыытыттан оҕо тыыннаах буолуута саҕаланар. Ол иһин сахаларга тыын диэн тыл тыыннаах буолууну быһаарар.

Саҥа төрөөбүт оҕо илиитин-атаҕын мээнэ хамнатар, сараҥныыр, арай былыргы төрдүттэн бэриллибит буор кута, айаҕа үүт амтанын биллэҕинэ уһуктан, эмэр хамсааһыннары оҥорор, иһигэр үүт киирдэҕинэ куртаҕа үлэлээн аһылыгын буһаран иһэр кыахтанар.

Кыра оҕо өйө-санаата сайда, кута ситэ үөскүү илигин Курууппа ойуун «Кырдьаҕас оҕонньор, оҕо үөр буолбат» диэн этиинэн быһаарар. (13,48). Бу быһаарыы оҕоҕо үгэс буолбут өй-санаа чахчы суоҕун былыргылар билэллэрин биллэрэр.
 
Оҕо улаатан истэҕинэ өйө-санаата сайдыбытынан барар, сайдан иһэр санаата олус күүстээх. Оҕо ийэ кута биэс, алта сааһыгар диэри, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ үөскээн олохсуйар. Субу сибилигин билбитэ, туппута, оҥорбута барыта кини өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы, саҥа билии, оҥоруу буолан ууруллан, өйдөнөн хаалан иһэр. Ол аата тугу барытын күнтэн күн саҥалыы билэн, үөрэтэн ону илиитинэн тутан-хабан оҥорон өйө-санаата салгыы сайдан иһэр. Тугу билбитин, сатаабытын хос-хос хатылаан оҥорон истэҕинэ өйүгэр-санаатыгар ол оҥорбута үгэс буолан ийэ кутугар ууруллан, умнуллубат гына өйдөнөн хаалар. Оҕо кыра эрдэҕинэ аан маҥнай туох эмэ туһалааҕы оҥорбутуттан хайҕал дуу, манньа дуу ыллаҕына, ол туһалааҕын элбэхтик оҥорон бэйэтигэр үгэс үөскэтинэрэ түргэтиир.

Туох эмэ туһалааҕы оҥоро, тута үөрэнэрэ үгэс буолан иҥэн хааллаҕына үлэһит, үлэни бастаан оҥорор киһи буола улаатар кыахтанар.
Бу кэмҥэ оҕо оҥорор быһыытын көрөн хааччахтааһын кини ханнык быһыыны ордук элбэхтик оҥорон ийэ кутугар иҥэринэригэр олук буолар. Ол курдук үчүгэй быһыылары оҥорор оҕо, үчүгэй оҕо диэн сыаналанар, хайҕанар, манньа эҥин ылыан сөп, онтон куһаҕан, киһи оҥорбот, билбэт быһыыларын оҕо оҥороро тохтотулуннаҕына эрэ табыллар, ол быһыылары оҥорор оҕо, куһаҕан оҕо аатырар, мөҕүллэр эҥин, ол аата куһаҕан быһыылары оҥорботугар үөрэтиллэр. Оҕоҕо үчүгэй быһыылары оҥороругар үөрэтии ити курдук салгыы баран истэҕинэ оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар элбэхтик оҥорбут үчүгэй быһыылара үгэс буолан иҥэллэр, оннук быһыылары оҥорор өйдөбүллэр эрэ иҥэн хаалан олохсуйаллар.
  
Оҕо уонна улахан киһи өйө-санаата тус-туспалар. Улахан киһиэхэ кыра эрдэҕиттэн үөскээбит, иҥэн сылдьар үгэстэрдээх, үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүлэ кыра эрдэҕиттэн үөскээн олохсуйбут. Онтон кыра оҕоҕо өйө-санаата саҥа сайдан эрэринэн улахан киһи курдук олохсуйбут үгэстэрэ суох, үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илик. Оҕо төрөппүттэрэ тугу үчүгэй дииллэрин саҥа оҥоро үөрэнэн эрэр, үгэстэргэ саҥа иитиллэр. Ол иһин оҕоҕо төрөппүтэ ханнык үгэстэри иҥэрэн биэрэр даҕаны оҕо олоҕо соннук салаллар. Ол иһин төрөппүт оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ ылар оруола олус үрдүк.

Оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ үгэстэрэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр олус сэрэхтээх, сыыһа туттубат, куһаҕаҥҥа үөрэппэт буолуохха наада. Куһаҕан быһыылары оҥорор оҕону хайаан да тохтотон, үчүгэйи оҥорууга үөрэтэн, көрдөрөн биэриэххэ наада. Үчүгэй үгэстэри оҕоҕо иҥэрии, иитии төрөппүт ытык иэһэ буоларын умнумуохха. Билигин оҕолору кыра эрдэхтэринэ үчүгэй быһыыны оҥорууга ииппэккэ, үөрэппэккэ эрэ улаатыннаран кэбиһэн “Трудные подростки” диэҥҥэ кубулутан баран көннөрө сатаан, хаайа сылдьан, эрэйдэнии буолара элбээтэ.

Бэйэтэ саҥаны билэргэ олуһун дьулуһар, хас биллэҕин аайытын саҥаны арыйан иһэр өйү-санааны өссө аһара баран «Эн саҥаны оҥорон ис, ай» диэн этэн үөрэтии оҕону тиэтэтэр, ыгылытар, туохха барытыгар ситэтэ суох, көтүмэхтик сыһыаннаһарга үөрэтэр, «Өссө саҥаны оҥордо ээ» диэн киһиргэтэн биэрии кинини букатын аһара барыытыгар тириэрдэр. Олус элбэх саҥаны билбититтэн уонна оҥороруттан өссө уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥороору сыыһа-халты туттунуулары, аһара барыылары, быстах быһыылары оҥорор кыаҕа улаатан хаалар. 

Манна быстах быһыылар диэн өйдөбүлү дириҥник ырытан быһаарыы наадалаах. Быстах быһыылар диэн үчүгэйдик быһаарыллыбатах, ырытыллыбатах, оҥоро үөрэтиллибэтэх, туох содул үөдүйэн тахсара ситэ биллибэт быһыыларын ааттыыбыт. “Санаабычча быһыыланыы” быстах быһыыны элбэтэр. Итини тэҥэ үчүгэйи да оҥороору тиэтэйдэххэ, сыыһа-халты оҥордоххо эбэтэр саҥаны айыы табыллыбатаҕына, сатамматаҕына эмиэ быстах быһыыга кубулуйар уратылаах. Ол иһин быстах быһыылар куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэллэр.

Хас киһи барыта тус-туспаларын курдук оҕо өйө-санаата, сайдан иһэр күүһэ тус-туһунаннар. Сорох уолаттар даҕаны, ордук кыргыттар бэйэлэрэ көрсүө, сэмэй майгылаах буоллахтарына, кыра эрдэхтэриттэн «Аһара барыма, айыыны оҥорума» диэн бобууну, хааччаҕы букатын да истибэккэ, билбэккэ эрэ улаатыахтарын сөп. Өссө биир эмэ бытаан, сыппах майгылаах оҕолору өрө тардан, батыһыннаран, тугу эмэ саҥаны оҥордохторуна хайҕаан, манньалаан эҥин биэрии кырдьык да наадалаах.
 
Ол эрээри оҕо барыта сыппах, илиититтэн сиэтиллэ сылдьар буолбатах. Yгүс уолаттар, ол иһигэр кыргыттар даҕаны саҥаны элбэҕи оҥорор күүстэрэ, кыахтара таһынан таһымныыр, үксүгэр аһара барар, бииртэн биир саҥаны, ол аата урут билбэттэрин була охсон оҥорон иһэллэр. Ол иһин таҥара үөрэҕэ оҕо өйө-санаата аһара барарыттан харыстыыр, «Аһара барыма», «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэн, сыыһа туттан куһаҕаны оҥорорун аҕыйатар.

Саха дьоно уол оҕо иитиитигэр ордук улахан оруолу биэрэллэр этэ. Билигин уол оҕо өйө-санаата сайдыыта, билиигэ-көрүүгэ дьулуура, саҥаны айа, айыыны оҥоро сатыыра кыыс оҕотооҕор лаппа үрдүк диэн этиини үөрэхтээхтэр кытта бигэргэтэр буоллулар. 
Сорох уол ураты элбэх саҥаны оҥорон иһэр майгылаах буоларын көрбүт-истибит эбэлэр ордук билэллэр. Субу харахтарын арааран ылалларын кытта, субу оҥоро олорорун быраҕан тугу эмэ атыны оҥоро охсор эбэтэр остуол үөһээ ыттан, онно өссө олоппос уурбут буолар. Маннык уруттаан түһэн иһэр майгылаах оҕо баһын хампы түспэтин, кэлиэкэ буолбатын туһугар, ол аата оҕону харыстыыр, көмүскүүр сыалтан хайаан да буойуллар, сэрэҕэ суох үөһээ ыттыма, «Аһара барыма», киһи билбэтин «Айыыны оҥорума» диэн тохтотон иһэргэ эрэ тиийиллэр.
 
Кыра оҕо куһаҕаны оҥорорун тохтотуу эбэтэр атыҥҥа аралдьытыы бу эмиэ аһара барыма, айыыны оҥорума диэн үөрэх биир көрүҥэ буолар. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, субу оҥорон испит быһыыта тохтотуллан, атыҥҥа аралдьытыллан хааллаҕына, өйүгэр кыайан туппакка умнан, хаалларан иһэриттэн, бу оҥорон испит куһаҕан быһыыта кини өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар иҥэн хаалбакка умнуллан иһэр.

&quot;Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэбитигэр быһаарбыппыт курдук оҕо ийэ кутугар үчүгэй быһыылары эрэ оҥорор өйдөбүллэр иҥнэхтэринэ, бу киһи улаатан баран үгүс үтүө быһыылары оҥорор кыахтанар. Оҕону кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ, ол аата, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэтии, иҥэрии улахан туһалааҕын быһаарабыт.

Оҕо үөһээ ыттар, үрдүккэ дьулуһар санаата куһаҕан санаа буолбатах. Дьон бары үөһээ ытталлар. Хас лаампа уларытыыта, долбуурга тахсыы олоппоһунан салҕаныыга тириэрдэр. Оҕо кыра буолан тиийбэтиттэн олоппоско олоппоһу салгыы уурара уонна ытта сатыыра, сыыһа туттан охтуон, дэҥнэниэн сөбүттэн эрэ куһаҕан. Олоппос үрдүгэр олоппоһу уурдаҕына кини саҥаны айыыны, ол аата урут хаһан да оҥоро илик быһыытын оҥорор. Бу саҥаны айыытын оҥороро кутталлаах, охтуон сөп, ол иһин куһаҕан саҥаны айыы буолан тахсар.

Охтон баһын дэҥнээн инбэлиит буолара төрөппүттэригэр, киниттэн эрэ күннэрэ-ыйдара тахсар баар-суох эрэлбит дии саныыр дьоҥҥо туох үчүгэйи аҕалыай? Оҕо маннык быһыыта хайаан даҕаны аһара барыма, айыыны, билбэккин мээнэ оҥорума диэн тохтотуллара ордук. Дьэ бу буолар аһара баран сайдар өйү-санааны хаайыы, тохтотуу, хааччахтааһын диэн. Оҕо иитиитигэр аһара барар өйүн-санаатын хааччахтааһын уонна тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууга үөрэтии эрэ, оҕо сыыһа-халты туттан быстах быһыыга түбэспэтин хааччыйарын төрөппүттэр таба өйдөөн туһаныахтара этэ.

Кыра оҕо төбөтүн онно-манна уган кыбыппыт түбэлтэлэрэ элбэхтэр. Улахан дьөлөҕөстөөх олоппоһу төбөтүгэр кэтэн кэбиспит оҕону олоппос сирэйин алдьатан эрэ босхолуур кыаллыбыта. Ыга симиллэн киирэн хаалбыт төбө төттөрү кыайан тахсыбакка кыбыллан хаалбытын олоппоһу алдьатыы эрэ саҥаны айыыны оҥоро сатаабыт төбөнү босхолообута.

Кыра уол туосапка ботуруонун муннугар уган кэбиспитэ иһирдьэ киирэн иҥнэн хаалбытыттан балыыһа эрэ баар буолан быыһаабыта эмиэ биллэр. Киһи оҥорбот быһыытын, саҥаны оҥоруу, айыы итинник эрэйгэ тириэрдэрин билиэхпитин сөп этэ.

Оҕо саҥаны оҥороруттан, айарыттан төрөппүттэр эрэйдэнэллэр, эрэйгэ тэбиллэллэр. Оҕо айыыны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥороро кутталлаах, куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх. Ол иһин сахалар оҕолорун, ордук уолаттары, кыра эрдэҕинэ, өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ илигинэ харыстааннар «Айыыны оҥорума» диэн тохтотоллор, ол аата билбэккин оҥоро турума диэн үөрэтэллэр. 

Оҕону кыра эрдэҕинэ, биэс сааһыгар диэри иитии уонна үөрэтии барыта төрөппүт илиитин иһигэр баар, кыһаннаҕына кыаллар дьыала. Оҕо кыратыгар олус истигэн, үөрэҕи ылымтыа, барыны-бары билэ-көрө, ыйыталаһа сатыыр, арай бу кэмин аһарбакка эрэ үөрэтэн, барыны-бары биллэрэн иһиэххэ сөп этэ.

Улаатан эрэр оҕолор саҥаны, урут билбэттэрин, айыыны оҥорор санааларыттан гаражтар, турбалар үрдүлэринэн сүүрэн иһэн охтоллоро элбэх. Сыыһа-халты тутталлар, халтарыйаллар, эчэйэллэр, уҥуохтарын тоһуталлар, кэлиэкэ буолаллар. Кинилэр бу быһыыларыттан, саҥаны айбыттарыттан төрөппүт, ииппит дьоҥҥо туох үчүгэйэ кэлиэҕэй? 

Сайдан иһэр оҕо өйө-санаата аһара барара элбэх, саҥаны, урут билбэтин, айыыны оҥорон иһэр. Ол иһин араас сыыһа-халты туттунууларга киирэн биэрэр кыахтанан хааларыттан  сахалар таҥараларын үөрэҕэ кинилэри көмүскүүр, харыстыыр «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэр. 

Таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕэ. Оҕону кыра эрдэҕиттэн аһара сайдан иһэр өйүн-санаатын салайан, киһи буолуу суолунан, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтэргэ таҥара үөрэҕэ аналланар.

Биһиги таҥарабыт үөрэҕэ оҕо аһара баран саҥаны айарын, ол аата айыыны оҥорорун хааччахтыыр, оҕо аан маҥнайгыттан, ол аата олох кыратыттан тугу барытын киһи, улахан, үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥороругар үөрэтэр. Бу үөрэх аата киһи буолуу диэн ааттанар.
Оҕо аан маҥнай киһи буолуу үөрэҕин баһылаан, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэн баран саҥаны айара, айыыны дьэ оҥороро дьоҥҥо туһалааҕа элбэх буоларын таба өйдүөхпүт этэ.
 
Киһи оҥорбот, билбэт быһыылара бары саҥаны айыылар буолаллар. Саҥаны айыыттан туох содул үөскээн тахсара биллибэтиттэн айыыны оҥоруох инниттэн сэрэхтээх буолуохха наада. Маны саха киһитэ барыта билэр. Киһи оҥорор быһыыларын оҥорор киһи киһи быһыылаах диэн ааттанар. Онтон киһи, ханнык баҕарар быһыыны оҥорор кыахтааҕыттан үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны хаһан баҕарар оҥоруон сөп. Арай куһаҕан быһыылары арааран билэр буоллаҕына, олору оҥорумуон сөп.

Киһи оҥорбот быһыылара бары кэриэтэ куһаҕан быһыыларга киирсэллэр. Ол аата киһи оҥорбот, билбэт быһыытын оҕо оҥорон кэбистэҕинэ үксүгэр куһаҕан айыыны оҥоруу буолан тахсар. Кыра оҕо куһаҕаны оҥоруута тохтотулуннаҕына эрэ табыллар. Тохтотуу эбэтэр атыҥҥа аралдьытыы оҕо өйүн-санаатын харыстыыртан, бу куһаҕан быһыытын элбэхтэ хатылаан оҥордоҕуна үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэн хааларын суох оҥорор сыалтан элбэхтик  туһаныллар.

Кыра айыыны оҥоруу бэрт дөбөҥ. Куһаҕан айыыны улахан эрэйэ, толкуйа суох оҥоруохха сөп. Холобур: бэргэһэни тиэрэ кэтэн кэбиһиэххэ. Санааҕар туох эрэ уратыны, дьон оҥорботун олус түргэнник оҥоро охсоҕун. Ол эрээри саха дьоно «Бэргэһэни тиэрэ кэтимэ» диэн этиилээхтэр. Өй-санаа таһынан таһымнаан бэргэһэҕэ кытта иҥэр, ол иһин бэргэһэни тиэрэ кэтэртэн өйүҥ-санааҥ тиэрэ эргийэн барыны-бары тиэрэтик, түктэритик оҥорор буолан хаалыахха сөбүттэн бу этии харыстыыр аналлаах.

Оҕо тарбаҕын төбөтүгэр бэргэһэтин эргитэ, кулахачыта оонньуура санаатыгар ордук интэриэһи үөскэтэр. «Бэргэһэни илиигэр эргитимэ» диэн этии мэйии эргийэриттэн харыстыырын кини өссө билбэтиттэн бэргэһэтин эргичитэ оонньуон эмиэ сөп. 

Бу боростуой буолан баран өйгө-санааҕа быһаччы дьайар, оҕо өйүн-санаатын харыстыыр этиилэр. Ол курдук бэргэһэҕэ киһи өйө-санаата иҥэр, уйаланар. Бэргэһэ өй-санаа хаата буолар, ол иһин бэргэһэ харыстанар, сэрэхтээхтик туттуллар аналлаах.

Оҕо улаатан киһи буолууну, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэ илигинэ саҥаны айыыны оҥороро, айара олус кутталлаах, үгүстүк куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Ол иһин оҕону аан маҥнай киһи буолууга иитии, үөрэтии төрөппүттэр тутаах сыаллара буолар уонна бу үөрэх таҥара үөрэҕэр киирсэр.

Yөрэнэ сылдьар уолаттар табаах тардаллар. Бу быһыылара кинилэр санааларыгар саҥаны оҥоруу, урут билбэттэрин оҥоруу, айыы буолан бары үтүктэн боруобалыыллар. Кыра уол олус элбэх табааҕы биирдэ тардыбытыттан уҥан хаалбыт. Чуут өлө сыспыт. Ким киниэхэ табаахта тарт, саҥаны ай, билбэккин оҥор диэтэ. Бэйэтэ дуу? Саҥаны айыыны оҥорор, билбэтин боруобалыыр, улахан дьон курдук буола охсор санаатыттан буруолат да буруолат буолбутуттан уҥан хаалбыт.

Оҕолор кыбыыга табаахтыы сылдьаннар умайа сылдьар испиискэлэрин түһэрэннэр кэбиһиилээх оту уматан кэбиспиттэрэ. Саҥаны айыыны, билбэттэрин оҥорор санааларыттан испиискэни сатаан туттубаккалар оту умаппытара, чуут бэйэлэрэ былдьана сыспыттара. Туох үчүгэйэ баарый дьэ ити быһыыга, оҕо саҥаны оҥороругар, айа сатыырыгар.
 
Саҥаттан саҥаны айыы, арыйыы салгыы баран иһэрэ ордук кутталлаах, куһаҕан. Табаахтааһын салгыы баран арыгы иһиитигэр, онтон салҕанан наркотиктары боруобалааһыҥҥа тиийэн хааллаҕына, төрөппүттэр улахан санааҕа түһүөхтэрин сөп. Оҕо аһара барар өйүн-санаатын кыра эрдэҕиттэн хааччахтыыр туһалааҕын төрөппүттэр хойутаан хаалан баран билэллэригэр тиийэллэрэ ордук улахан хомолтону үөскэтиэн сөп.
 
Онон, үтүө санаалаах төрөппүттэр оҕолорун аһара барар өйүн-санаатын хааччахтаан тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтэллэрэ буоллар кэлэр көлүөнэлэрэ туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатарыгар ордук туһалыа этэ.
 
Психологтар быһааралларынан оҕолор оскуолаҕа киирэр кэмнэригэр өйдөрө-санаалара түөрт аҥы арахсар:

1.	Барыны-бары билиэн-көрүөн баҕата таһынан таһымныыр оҕо, саҥаны түргэнник ылынан иһэр өйдөөх-санаалаах.

2.	Билиэн-көрүөн баҕата элбэх эрээри саҥаны бытааннык ылынар, үөрэххэ дьулуурдаах.

3.	Yөрэҕи бытааннык ылынар оҕо.

4.	Бэйэтин мөлтөхтүк сананар, уруокка да, переменаҕа да баара-суоҕа биллибэт оҕо. (14,72).

Бастакы бөлөххө киирсэр оҕолор барыларыттан элбэх бырыһыаннарын ылаллар. Бу оҕолор улааттахтарына, өйдөрө-санаалара аһара барбакка киһилии быһыылаахтык сайдан киһи буоллахтарына, элбэх туһалааҕы айыахтарын, тутуохтарын сөп.

Билигин Тэрис, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар тарҕата сатыыр айыыларын үөрэҕин сүрүн сыыһатынан сайдыыга-үүнүүгэ дьулуурдаах, саҥаны элбэҕи оҥорор кыахтаах, бастаан иһэр оҕолорбутун киһиргэтэн, «Эн өссө элбэҕи, саҥаны, дьон билбэттэрин, айыыны оҥоро оҕус» диэн тиэтэтэн, ыксатан, сыыһа-халты тутуннаран, быстах быһыыга түбэһиннэрэн олохторун алдьаталларыгар тириэрдэрэ буолар. Ол иһин бу сыыһа үөрэх үүнэн-сайдан иһэр өйдөөх-санаалаах оҕолору иитиигэ уонна үөрэтиигэ туттуллара төрүт табыллыбат.

Саҥаны арыйыы, оҥоруу хаһан да биирдэ оҥорору кытта табыллыбат, хас да төгүллээн, элбэхтэ хатылаан эбэтэр өссө үгүстүк көннөрөн, тупсаран оҥоруохха наада. Оччоҕо эрэ дьон тугу эмэни туһанар саҥаны арыйыыта биирдэ тахсарын билэн саҥаны оҥорорго ураты сэрэхтээх буолуу ирдэнэр.

Оҕо саҥаны оҥороро элбэхтик сыыһа-халты буолар. Ол иһин аан бастаан тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэниэхтээх, онтон улааттаҕына, өйө-санаата ситтэҕинэ, киһи буолууну баһылаатаҕына саҥаны арыйара, айара, бэйэтэ туспаны, атыннык оҥороро ордук табыллар.

Оҕону туохха үөрэтэри биһиги учууталларбыт, учуонайдарбыт аныаха диэри ситэ билбэттэрэ олус хомолтолоох. Оҕону аан бастаан тугу барытын киһи, улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтэллэрэ эбитэ буоллар бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй төрөппүттэрин, учууталлар этэллэрин истэр оҕолор элбиэ этилэр.

Киһи буолууну ситиһии сүрүн өйдөбүлүнэн «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини тутуһуу «Yрүҥү уонна хараны араарыы», ол аата «Yчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы» буолар. Yчүгэйи куһаҕантан арааран билиини киһи эрэ өйдөөх-санаалаах, сыаналаан, тэҥнээн көрөр кыахтаах буолан кыайан оҥорор. Олох уустуга итиннэ саһан сылдьар.

Аны олох ханнык эрэ кэмигэр үчүгэй уонна куһаҕан атастаһан, эргийэн биэрэр кэмнээхтэр. Бу уларыйыы кэмигэр киһи өйүнэн-санаатынан салаллан сыыһа-халты туттубатаҕына, олох салгыы сайдыытын ситиһэрэ табыллар.

Онон оҕо өйө-санаата сайдыытын уратыларын хас биирдии, оҕотун туһугар дьиҥнээхтик кыһанар төрөппүт билэрэ уонна олоҕор, оҕолорун иитиигэ быһаччы туһанара буоллар, бэрээдэктээх эдэрдэр элбиэ этилэр.

АЛБЫННААМА

Оҕо кыра, саҥа улаатан эрдэҕинэ улахан киһи, төрөппүттэрэ эппиттэрин барытын ыраас мууска ылынар, ийэ уонна аҕа бэйэлэрин үөрэхтэрин, этиилэрин хардарыта хатылаан, чиҥэтэн, дьиппинитэн биэрдэхтэринэ, хайаан да маннык буолуохтаах диэн халбаҥнаабат чахчынан ылынар, итэҕэйэр. Оҕо бу үөрэҕэ быһалыы ийэ кутугар уурулларынан, иҥэринэн, үйэтин тухары биллибэккэ эрэ дьайа, быһыытын хонтуруоллуу сылдьар.

Оҕону кыра, билбэт, өйө-санаата өссө ситэ илик диэн албыннааччылар олус улахан куһаҕаны оҥороллор. Оҕо албыны итэҕэйэн, ылынан кэбиһэн баран кэнники ол санаатын, хайы-үйэҕэ үөскээбит үгэһин уларытара олус уустугуран тахсыан, кэлин сыыһа үөрэппит дьону бэйэлэрин букатын итэҕэйбэт, эппиттэрин ылыммат буолуон сөбө ордук куһаҕан түмүктэниэн сөп. 
 
Оҕону сымыйалаабат, албыннаабат буоларыгар кыра эрдэҕинэ үөрэтэр быдан судургу. Оҕону хаһан да албыннаама, киниэхэ сымыйалаама, баары баарынан кэпсээ, төһө кыаҕа тиийэринэн өйдүөҕэ уонна эйигин бэйэтэ хаһан да албынныа суоҕа. 

Сымыйа, албын, халлаантан ылан байар, ыһар-тоҕор туһунан остуоруйалары кэпсээн оҕоҥ өйүн-санаатын буккуйума, оҕо аны олору дьиҥнээхтик итэҕэйэн баайы-малы ыскайдааччы, бэлэми, «халлаантан түһэри» кэтэһээччи киһи буола улаатыан сөп.

Сымыйа, албын, бары барыта хантан эрэ аптаабыт курдук баар буолан хааларын итэҕэйэ үөрэммит оҕо улааттаҕына, өйө-санаата туруга суох буолуон сөп. Аптаах остуоруйаларга бары барыта олус түргэнник, этэн баран эҕирийиэх иннинэ баар буола охсоро, оҕо санаатыгар туох барыта олус түргэнник оҥорулларын курдук өйү-санааны иҥэрэн кэбистэҕинэ кини олоҕор эмиэ тиэтэйэр, тугу эмэ оҥороору гыннаҕына ыксыыр, тулуйбат киһиэхэ кубулуйуон сөп.

Оҕону да, дьону да куруук албынныы сылдьыы хаһан да кыаллыбат. Биир эмэ түбэлтэҕэ син-биир түбэһэн, биллэн хаалыахха сөп. Атыттар албынньыт киһини аны итэҕэйбэт, «халлаан кэпсээннээх» диир кэмнэрэ кэллэҕинэ албынньыт улаханнык ночоотуруон, аата-суола түһүөн сөп.

Биир обургу уол күөлгэ харбыы сылдьан ууга түспүтэ буола оонньоон, араастаан далбаатана, тимирэ-тимирэ күөрэйбитэ буола сылдьан «Ууга түстү-үм!» «Быыһааҥ!»- диэн хаһыы бөҕөтүн түһэрбитигэр дьон сүүрэн кэлэн быыһыы сатаабыттар, тыы булан устан киирбиттэр. Онтон уоллара күлэ-күлэ умсан тахсыбытыгар албыннаппыттарын билэн, хомойон тарҕаспыттар.

Сотору кэминэн уол харбыы сылдьан кырдьык тимирэн барбыт уонна «Быыһааҥ!»- диэн хаһыытыы сатаабытыгар ким да кэлэн быыһаабатах. Уол онно тимирбит.

Бу ууга түһэ оонньоон дьону албыннаабыт оҕо туһунан Суорун Омоллоон суруйбут кэпсээнэ олус туһалаах. Ол курдук ыраах харбаан тиийэн баран «Быыһааҥ! Тимирэн эрэбин!» диэн хаһыытаан дьону куттаан баран «Оонньоотум» диэбит уол дьэ дьиҥнээхтик тимирээри гынан хаһыытаан дьону ыҥыра сатаабытыгар ким да кэлэн быыһаабакка тимирэн хаалбыта сымыйалаабат, албыннаабат буолууга олох кытаанах үөрэҕэ буолар.

«Дьону албынныыр - куһаҕан айыы буолар. Кэлин бэйэҕэр тиийиэҕэ» дииллэр сахалар. Бу кыра кэпсээн төһө да кылгаһын иһин албыннааһын киһиэхэ уонна атын дьоҥҥо хайдах дьайарын, өйгө-санааҕа туох уларыйыыны киллэрэрин дириҥник быһаарар.
Албыннааһын төһө суолталаах дьайыыны оҥороруттан көрөн кыра, суолтата суох уонна киһи олоҕор уларытыыны киллэрэр буоллаҕына, улахан диэннэргэ арахсар.
 
Албыннаан, сымыйалаан биирдэ эмэ, баҕар туһаныахха сөп буоллаҕына, куруук албынныы сылдьыы хаһан да кыаллыбат. Киһи оҥорбут дьыалалара, кимэ да буоллаллар син-биир дьоҥҥо биллэн тахсаллар. Ким да итэҕэйбэт буолан хааллаҕына, бу албынньыт киһи улаханнык ньочоотуруон, дьонтон туоратыллыан сөп.

Государствобыт перестройка кэнниттэн хаттаан тэриллэн олоҕун булуутугар баайы-малы үллэстиигэ араас тэҥэ суох сыһыаннаһыылар үөскээтилэр. Ордук харбас дьон улаханнык туһанан хаалбыттарыттан сэдиптээн мас көнө, көрсүө, сэмэй, үлэһит киһини аанньа ахтыбат буолуу үөскээтэ. Ол барыта албын-көлдьүн быһыы үчүгэйин, туһалааҕын курдук кылгас кэмнээх да буоллар сымыйа өйдөбүлү дьоҥҥо, эдэрдэргэ үөскэттэ. Ол эрээри маннык быһыы уһуннук барыа суоҕа. Билигин кэлэн сыыйа өйдөнөн государство коррупцияны, уорууну, халааһыны утары охсуһуута күүһүрэн иһэр, баайы-малы үлэлээн-хамсаан булунуу бастаан иһэрэ сыаналанар буолуута кэлиэҕэ.

«Киһи эриэнэ иһигэр, сүөһү эриэнэ таһыгар» диэн өс хоһооно киһи өйүн-санаатын билии уустугун, билии-көрүү киэҥ буоллаҕына эрэ, киһи иһин-таһын билэн албыҥҥа, сымыйаҕа киирэн биэрбэт кыахтанарын быһаарар. Ол курдук албын, көлдьүн киһини ханнык эрэ ураты бэлиэлэринэн, урукку үлэтинэн-хамнаһынан сыаналаан билэн кини албыныгар, түөкэйигэр киирэн биэрбэт буоллахха табылларын бу этии быһаарар.

Элбэх сымыйа кэпсээннэринэн дьону итэҕэтэр киһи, албын киһи буолуон сөп. Онно суоҕу, хаһан да буолбатаҕы кэпсээн дьону итэҕэтии эмиэ албыннааһыҥҥа, сымыйалааһыҥҥа киирсэр. «Холуоһаҕа олоруу» диэн албыны итэҕэйэ охсон, онно киирэн, үктээн биэриини ааттыыллар.
 
Сымыйанан, оҥоро-оҥоро кэпсээннээх киһини «Уу диэбитэ-хаар, хаар диэбитэ-уу» эбэтэр «Ууну суруйбут курдук» диэн этэллэр. Ону-маны оҥорон, тупсара сатаан кэпсиир киһиэхэ «Халлаан кэпсээннээх», «Халытааччы» эҥин диэн ааты-суолу иҥэрэллэр. Кини кэпсээннэрин кэлин ким да ылыммат, итэҕэйбэт кэмнэрэ син-биир кэлиэн сөп.

«Албын тыла мүөттээҕэр минньигэс» диэн этии, киһи баҕа санаатын таба этиттэрдэҕинэ албыҥҥа киирэн биэриэн сөбүн быһаарар. Туох эмэ сыаналааҕы, көстүбэти чэпчэки сыанаҕа булунаары албыҥҥа киирэн биэрии элбэҕин бэлиэтиэххэ наада уонна «Албыҥҥа акаары бараммат» диэн былыргылар этиилэрэ билигин да табатын бэлиэтиэххэ сөп. 

Эппит тылын сотору-сотору уларыта сылдьар киһини «Былыттаах халлаан курдук» дииллэр. «Отуойкаҕа олордуу» диэн сымыйанан этэн албыҥҥа түбэһиннэрии аата.

Билээҕимсийии диэн бэйэ билбэт эбэтэр ситэ билбэт дьыалатын билэр курдук туттунуу, оннук кэпсээһин ааттанар. Ситэ билбэт дьыаланы «Маннык буолуон сөп» диэн этии эмиэ албыннааһын, сымыйалааһын, сымыйаҕа үктэтии, «холуоһаҕа олордуу» буолан тахсар.
Айыы үөрэҕин айааччылар өй-санаа үөрэҕин билбэт эрээри билэр курдук этинэн, урутаан түһэн таҥаралаах, итэҕэллээх буолуохтарын баҕарар, итэҕэйэ сатыыр саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллара сыыйа-баайа арыллан, айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ элбэҕэ арыллан иһэр. Бу сыыһа үөрэх дьайыытыттан элбэх эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолан үгүс сыыһа-халты быһыылары оҥороннор эрэйгэ тэбиллэллэр, хаайыыга киирэллэрин тэҥэ, сорохтор бэйэлэригэр тиийиниэхтэрин сөп. 

Төрөппүттэр оҕолорун, баар-суох эрэллэрин, туйах хатарааччыларын айыы үчүгэй, олору элбэхтик оҥор диэн аһара барар өйгө-санааҕа үөрэтэннэр, сыыһа-халты туттунууга, быстах быһыыга үтүрүйэллэрин билэр кэмнэрэ буолла.

Тыл үөрэхтээхтэрэ айыы диэн тылы үчүгэй эрэ оҥороору аһара баран, сымыйаларын сабынаарылар хас да тыһыынча сыллаахтан улуу ойууннар чочуйан оҥорбут сахабыт тылыгар, нууччалары үтүктэн саҥа «аньыы» диэн ханна да суох тылы булан, куһаҕаны араарабыт диэн ааттаан дьоҥҥо тарҕата сатыыллар. Бу саҥа, урут суох тылынан саха дьонун өйүн-санаатын букатын даҕаны харааччы буккуйар санаалаахтар.

Билигин суруга-бичигэ суох хараҥа үйэлэр ааспыттара. Урутаан түһэн, урут этэн элбэх дьону албынныы сылдьыы уһуннук барбата буолуо. «Суруллубут сууйуллубат» диэн этии кырдьык хаһан баҕарар тахсан кэлэрин биллэрэр. Сахалар албын-көлдьүн быһыылар былыргыттан баалларын билэллэрин уонна олор хойутаан да буоллар арыллалларын «Арыы үрдүгэр уу дагдайбат, кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат» диэн этиилэрэ бигэргэтэр.

Сымыйыаччы хардары-таары сымыйалыыра, «Икки сирэйдээх буолара» хаһан баҕарар баар суол. Тылбыт үөрэхтээхтэрэ анаан-минээн, хамнас ыла сылдьан көмүскүөхтээх, харыстыахтаах сахабыт тылыгар саҥа, ханна да суох “аньыы” диэн тылы булан өйбүтүн-санаабытын алдьата сылдьаллара ордук хомолтолоох.
 
«Киһи өйө кылгас» диэн этиини билинэргэ тиийэбит. Албыҥҥа киирэн биэрэр дьон хаһан да аҕыйаабаттарын «Албыҥҥа акаары бараммат» диэн этии бигэргэтэр. Аҕыйах уонча сыллар икки ардыларыгар өйү-санааны быһаарар баар-суох биир айыы диэн тылбытын уларытаары, саҥа тылы “аньыы” диэни булан эбээри албынныы сатыы сылдьалларыгар кырдьаҕастыын эдэрдэрдиин бары киирэн биэрэрбит, өй-санаа үөрэҕин бары да билбэппитин биллэрэр.

Кыратык биллибэт гына киһини харыстаан сымыйалааһын, буолбут быһыыны кистээһин биир эмэ түбэлтэҕэ туһалаах буолан хааларын аахсыбатахха, хаһан да сымыйалаабат, албыннаабат буол диэн үөрэх киһи буолуу сүрүн төрүтэ буолар. Атыы-эргиэн сайдыытыгар, үлэ хамнас тупсуутугар хаһан да албыннаабат буолуу, эппит тылы толоруу улахан оруолу ылара эбиллэн иһиэҕэ.

Кими эрэ кыратык албыннаан, сыыһа туттаран баран «Оонньоон этэбин» диэн аһарыныахха, куотунуохха сөп буоллаҕына, улахан, туох эмэ содуллаах албыннааһын кэнниттэн хомолто, өс-саас үөскүөн сөп.

Куһаҕан айыылары оҥорбот буолууга саха өс хоһоонноро ордук туһалаахтар. Бу этиилэр сүрүн суолталара былыр-былыргыттан дьон өйдөрүгэр-санааларыгар үгэс буолан ууруллан сылдьаллар. Онтон «Кут-сүр үөрэҕэ» этэринэн киһини ийэ кута эбэтэр үгэс буолбут санаалара салайаллар. Бу быһаарыы түүллэри үөрэтиинэн уонна тойоннооһуннарынан толору дакаастанар. (15,19).

Онон албыннаама, сымыйалаама диэн үөрэх бэйэтэ эмиэ икки өрүттээх, бастакытынан, бэйэҥ албыннаама, сымыйалаама, ол кэннэ иккиһинэн, аны бэйэҥ албыҥҥа, сымыйаҕа киирэн биэримэ диэн этии дьон оҥорор элбэх куһаҕан быһыыларын арааран билиэххэ наадатын быһаарар.

ОТТОМО СУОХ БУОЛУМА, КИҺИРГЭЭМЭ

Оҕо бары оҥорор быһыытыгар сыыһа туттубат, сэрэхтээх буоларга үөрэнэригэр элбэх бириэмэ наада. Кини бары оҥорор быһыыларын үөрэтэн, хаста, уонна боруобалаан, билэн табатык оҥорор буолара хайаан да ирдэнэр көрдөбүлгэ киирсэр.
 
Киһи сыыһа-халты туттунара оттомо суох буолуутуттан уонна киһиргээһиниттэн ордук улаатарын, эбиллэрин иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ, онтон сэрэтэ сатаан оттомо суох буолума, киһиргээмэ диэн үөрэтэр.

Оҕо олус мэниктээн, киһиргээн бардаҕына хараҕа кытта сүүрэлээн, тугу да дьүүллээн-дьүһүннээн таба көрбөт буолан, дьэргэччи көрдөҕүнэ, сыыһа-халты туттунара элбиириттэн хайаан да харыстыахха, тохтотуохха наада. «Аһара мэниктээмэ» диэн этии мэниктиир өй-санаа аһара барарын хааччахтыыр, ол аата оҕо өйө-санаата ыһылларын суох оҥорон оҕону харыстыыр аналлаах.

Интэринээккэ олорор оҕолорго киһиргэтии, тэптэрэн биэрии улахан оҕолортон баар буолааччы. «Мин киһим кыайыаҕа» диэн кыра уолаттары тэптэрии, киһиргэтэн биэрии кэнниттэн сутуругунан киирсиилэр көрү-күлүүнү сорохторго үөскэтэллэрэ, киирсээччилэргэ туох да үчүгэйи аҕалбат этэ. Арай бу киирсиилэр ханнык эмэ эрчиллии буолан олоххо оннуну булунууга көмөлөспүттэрэ сөп.

Оттомноох буолуу диэн ону-маны дьоһуннаан өйдөөһүн, дьоһуннаахха болҕомтону хатааһын, дуоспуруннаах буолуу ааттанар. Өй-санаа ыһылла, үрэллэ сылдьыытын оттомноох, болҕомтолоох буолуу тохтотор, оннун булларан, туруктаах оҥорор. Ол аата барыга-бары болҕомтолоохтук сыһыаннаһыы оттомноох буолууга тириэрдэн өйү-санааны ыһылларыттан, туруга суох буоларыттан харыстыыр.
 
Болҕомто диэн өйү-санааны биир сыалга туһаайыы, түмүү, үчүгэйдик өйдөөн истии, таба көрүү аата. Өйү-санааны саҥа санаалар киирэллэригэр бэлэмнээһин, атын, быстах санаалартан ыраастааһын аата болҕомтолоох буолуу диэн ааттанар. 

Атыны саныы, санаатыгар ону-маны, буолары-буолбаты оҥорон көрө сылдьар киһиэхэ өйүгэр-санаатыгар атын туох да саҥа санаа, үөрэх кыайан киирбэт. Оннук киһини «Санаатыгар аралдьыйар» диэн сахалар этэллэр. Yөрэх кэмигэр атыны саныы сылдьыы үөрэтэр киһи этэрин табан истибэт буолууну үөскэтэн оҕо үөрэҕи өйдүүрүн мэһэйдиир. 

«Истибитэ аҥар кулгааҕынан тахсар» диэн бойҕойон истибэтиттэн туох этиллибитин таба өйдөөбөккө хаалар киһини этэллэр. Дьалбаа оҕо – киһи этэрин таба истибэт, санаата атыҥҥа аралдьыйан иһэр оҕо аата. Мэниктээһин өй-санаа туруга суох буолуутугар тириэрдэр. «Мэниктээн өйө көппүт» диэн этии мэниктииртэн өй кытта көтөрүн бэлиэтиир.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн болҕомтолоох, боччумнаах буолууга үөрэппэтэххэ мэниктиириттэн аһара дьалбаа, өйө-санаата туруга суох, туох быстах санаа өйүгэр көтөн түһэрин кытта оҥоро охсор кыахтаах буола улаатыан сөп. Оҕо өйө-санаата киһи оҥорор быһыыларын аһара барар, куһаҕаны оҥоруу өттүгэр халыйар кыахтааҕыттан харыстаан сахалар таҥараларын үөрэҕэ «Оттомо суох буолума, киһиргээмэ» диэн үөрэтэр.

Өйү-санааны бэлэмнээн, боччумуран, болҕомтотун хатаан, чуумпуран истэргэ бэлэмнэнэн олорор оҕо учуутал этэрин барытын иҥэринэн, өйүгэр тутан иһэр кыахтанар. Учуутал оҕолору үөрэтэригэр туттар саамай туһалаах ньыматынан оҕолор боччумуран олорон үөрэҕи истэллэрин ситиһиитэ буолар. «Бэлэмнэниҥ!» «Чуумпуруҥ!» - диэн тыллар өйү-санааны  истэргэ, саҥа өй-санаа киирэн иҥэригэр бэлэмнииллэр. Боччумнаах, болҕомтолоох буолуу өй-санаа ыһыллан, буккуллан хаалыытын тохтотон, билии дириҥник иҥэрин хааччыйар. 
Өй-санаа бэлэмнэннэҕинэ, атын быстах санаалартан барыларыттан ыраастаннаҕына эрэ саҥа өй-санаа мэйиигэ киирэн иҥэр кыахтанар.

Атыны саныы сылдьар киһи өйө-санаата иллэҥэ суоҕуттан саҥаны эбии киллэринэр кыаҕа кыччыыр, суох да буолар. Биһиги оҕолору оскуолаҕа; кыргыттары уонна уолаттары тус-туспа үөрэтиэххэ диэн этиибит болҕомтолоох буолууну ситиһиигэ олоҕурар. Оҕо атыҥҥа, онно-манна аралдьыйара суох буоллаҕына, үөрэх өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэрин бары билэбит. Сааһын сиппит кыыс оҕото киэргэнэн-киэргэнэн баран атыны саныы, уолаттары көрүтэлии, чаҕылыҥныы, мичиҥнии олордоҕуна ханнык да үөрэх баһыгар аанньа киирбэт. Тула өттүн көрөн-истэн чаҕылыҥнатар кыыс оҕотун көрөн уолаттар эмиэ араас санааларга ылларалларыттан үөрэҕи истэллэрэ, иҥэринэллэрэ лаппа мөлтүүр. 

Туохха эмэ өйү-санааны түмүү, үчүгэйдик өйдөөн истии, көрүү аата болҕомтону хатааһын диэн буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн  болҕомтотун наадалаах быһыыга туһаайар кыахтаннаҕына, үөрэҕи-билиини ситиһэр кыаҕа улаатар. Өйө-санаата ыһылла, уларыйа сылдьыбат киһини болҕомтолоох, боччумнаах киһи диэн ааттыыллар. Болҕомтолоох киһи өйө-санаата ыһыллыбат, туруктаах буолар кыаҕа улахан. 

Боччум – эт-сиин майгына, тутта-хапта сылдьар быһыыта. Боччумурар диэн киһи тутта сылдьар быһыытын быһаарыы аата. Киһи барыта боччумнаахтык туттунан боччумуруон, өйүн-санаатын үөрэтиэн сөп. Оҕо боччумнаах, болҕомтолоох буолуутуттан бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар.

Киһиргэс буола улааппыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат. Киһиргэс, ыһыллаҕас, дэбдэҥнэс өйдөөх-санаалаах буолуутуттан сыыһа-халты туттунара элбээн хаалыан сөп.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдан иһиитин табатык быһаарар. «Оттомо суох буолума, киһиргээмэ» диэн этии өй-санаа туруктаах буолуутун үөскэтэр аналлаах. Киһиргэс буолуу киһи быһыытыгар сөп түбэспэтин биһиги «Киһи быһыыта» диэн үлэбититтэн булан эбии туһаныахха сөп. (16,21).

«Муора тобугунан, халлаан хабарҕатынан» диэн киһиргэс киһи аһара кыахтаах, улахан, барыны-бары кыайар курдук сананыытын тэҥнээн көрөн күлүү гынан этии буолар. Олус аһара барбыт санааны күлүү гынан эмиэ оннугар түһэриэххэ сөп эрээри, өйүн-санаатын туппут, үчүгэйи уонна куһаҕаны сатаан араарар буола үөрэммит оҕону эрэ үөрэтэргэ туттуллара табыллар. Онтон оҕо кыра эрдэҕинэ күлүү гынары табан өйдөөбөккө, аны онтун хайҕабыл курдук ылынан кэбистэҕинэ, киһиргэс оҥостон куһаҕаҥҥа кубулутуон сөп.

«Киһиргээн кирсиҥ быстыаҕа» диэн этии киһиргиир киһи кыайа-хото туттар санаата элбээһиниттэн аһара эбэтэр сыыһа туттан тугун эмэ эчэтиэн сөбүн биллэрэр, онтон сэрэтэр этии буолар.

«Күөскүн эрдэттэн өрүнүмэ» диэн этии тугу эмэни кыайыам, хотуом диэн аһара эрдэлээн бэлэмнэнимэ, быһа этинимэ диэни өйдөтөр. Былыргы кэмҥэ миин уута оргуйуор диэри туох эмэ булду була охсон аҕалан уган биэрэн аһатыам диэн киһиргииртэн үөскээн тахсыбыт этии буолар уонна билигин даҕаны суолтата кыччыы илигинэн сөптөөх кэмигэр туттулла сылдьар.

Киһиргэтии - киһини быһа этии биир көрүҥэ буолар. Киһиргээбит, үрдүнэн-аннынан көрбүт киһи сыыһа-халты туттунар кыаҕа улаатара быһа этии туолуутугар тириэрдиэн сөп. Киһиргэтии киһини сыыһа туттууга тириэрдиэн сөбүттэн куһаҕан быһыыга киирсэр.
 
«Көрсүө-сэмэй» диэн холбуу этиини саха дьоно куруук тутталлар. Көрсүө, сэмэй диэн бэрэдэктээх, хаһан да быстахтык быһыыламмат, аһара туттубат, киһиргээбэт киһини этэллэр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтэр. 

Перестройка уларыта тутуутун кэнниттэн биһиги хайдах эрэ көрсүө, сэмэй оҕону аанньа ахтыбат курдук буола сылдьабыт эрээри, уһун үйэлэммит, элбэх сиэннэммит кырдьаҕастарбытын ахтарбытыгар көрсүө, сэмэй олохторун, дьону кытта үчүгэй сыһыаннарын, бэрээдэктээхтэрин син-биир бэлиэтиирбитигэр, махталбытын этэрбитигэр  тиийэбит. 

Ол аата аһара барар, сиэри туттуспат, киһиргиир дьон олохторун ситэ олорбокко эрдэ туораан, кырдьар саастарыгар тиийбэттэрин бары билэр эрээри, оҕолорбутун кыра эрдэхтэриттэн харыстыырбытын, көрсүө, сэмэй буолууга ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла үөрэтиэхтээхпитин аахайбакка, тыл үөрэхтээхтэрин элбэх алҕастардаах “айыыларын үөрэҕэр” балыттаран, хаалларан сылдьабыт.

Онон киһиэхэ көрсүө, сэмэй буолуу олоҕу киһи быһыылаахтык уонна уһуннук олорууну хааччыйар биир тутаах хаачыстыба буоларын билэн оҕолору кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтиэххэ диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ этэрин туһаныахпыт этэ.

ЫМСЫЫРЫМА, ОРДУК САНААМА

Сиргэ дьон-аймах ахсааннара биллэрдик эбиллэн иһэр. Киэҥ-куоҥ тыа сирдэриттэн дьон үөрэҕи-билиини баһылаары, сайдыы-үүнүү туһатыттан тииһинээри улахан дэриэбинэлэргэ, куораттарга мунньустан иһэллэр.

Үлэ-хамнас биир сиргэ түмүллүүтүттэн билигин, дьон элбэх буолан бииргэ олоруулара ордук сайынна. Бииргэ үлэлиир дьон бэйэ-бэйэлэрин билсэ, көрсүһэ, кэпсэтиһэ сылдьаллар. Тугу булуммуттара, ханна сылдьыбыттара барыта биллэн, киэҥ кэпсэтиигэ тахсан иһэр. Итини тэҥэ араас солуннар бары ханаалларынан; араадьыйанан, телевизорынан, хаһыатынан, интернетинэн тарҕаныылара тэнийиитэ билии-көрүү элбээн иһиитигэр тириэрдэр.

Элбэх араас солуннар үгүс элбэх санаалары үөскэтэллэр. Бу санаалартан атын дьон туох эмэ ситиһиилэригэр, табыллыыларыгар ымсыырыыттан, ордугурҕааһынтан үөскүүр санаа ордук санаа диэн ааттанар. Ханнык баҕарар баҕа санаа аһара баран хааллаҕына киһини бэйэтин куһаҕаҥҥа тириэрдэр кыахтаах. Киһи бу аһара барыыны бэйэтин өйүнэн-санаатынан билэн тохтотунар күүстээх буоллаҕына эрэ, олоҕун киһи быһыылаахтык олоруон сөп. Ол аата арыгы иһэр баҕа санаатын кыана туттар киһи арыгыһыт буолбакка киһи быһыылаахтык олоҕун олоруон сөп.

Бэйэ кыаҕын билинэр буолуу, таба сыаналааһын ордук санааһын аһара барыытын тохтотор кыахтаах. Оҕо өйө-санаата улаатан истэҕинэ сыыйа сайдар, тулуура эбиллэн иһиититтэн күүһүрэн иһэр. Ону-маны сатаан оҥорорго, тутарга, эти-сиини табан хамсатарга оҕо олус өр кэмҥэ үөрэнэр. Тугу эмэни сатыыр, таба оҥорор буоллаҕына, бэйэтин кыаҕын-күүһүн табатык сыаналыыр кыахтанар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтин кыаҕын билинэ үөрэнэрэ ордук судургу. Тугу сатаабатын, кыайбатын оҕо бэйэтэ оҥорон көрөн билинэрэ ордук тиийимтиэ. Улаатан иһэн үлэ-хамнас бары көрүҥнэригэр бэйэтин кыаҕын, дьоҕурун боруобаланан, оҥорон көрөн билинэрэ өйө-санаата туруктаахтык сайдыытыгар туһалыыр.

Кыра эрдэҕиттэн оҕо бэйэтэ кыайарын оҥоро-тута үөрэниитэ бэйэтин кыаҕын-күүһүн, өйүн-санаатын таба сыаналыырыгар үөрэтэр. Оҥоро, тута үөрэммэтэх оҕо бэйэтин кыаҕын билиммэт буола улаатар кыахтанар. Бэйэтэ кыаҕын билиммэт тулуура суох, барыта бары бэлэмҥэ үөрэммит оҕо араас быстах, түргэнник баайы-малы булуу-талыы диэки охтор санааҕа оҕустаран быстах быһыыларга киирэн биэриэн сөп. Киһи оҥорор быстах быһыыларын тустарынан биһиги «Үрүҥ Айыы буолуу» диэн үлэбититтэн булан билсиһиэххэ сөп. (12,50).

Аһара барбыт санаа киһи өйүн-санаатын ханньары тардарыттан  олоҕун сыалын уларытан кэбиһиэн сөптөөх. Киһи уһун олоҕун устата бэйэтин санааларын сатаан дьаарыстаан, аттаран, туһата суохтарын, куһаҕаннарын ылан быраҕаттаан, ыраастаан биэрэр кыахтаах буоллаҕына эрэ, үчүгэй быһыылары оҥорор кыахтанарын сатаан билэн туһаммакка сылдьабыт. «Киһи санаа хамначчыта», «Киһини санаата салайар» диэн этиилэри киһи олоҕун устата тутуһа, куһаҕан санааларыттан хайаан да ыраастана, умна сырыттаҕына эрэ өйө-санаата куһаҕан санааларынан туолбат кыахтанар.

Атын дьоҥҥо туох эмэ баарыгар, тугу эмэ ылан туһанарга, туттарга баҕара санааһын ымсыырыы, ымсыы санаа диэн ааттанар. 
Киһиэхэ ымсыырар санаа баар буоллаҕына, тугу эмэни булаары-талаары кыһанан-мүһэнэн ханнык эмэ хамсааһыннары оҥороругар туһалыан сөп. Ымсыырар санаа аһара баран хаалбатаҕына киһиэхэ тугу эмэни ситиһэр, булунар, туһалааҕы оҥорор санааны үөскэтэринэн туһалаах санааҕа киирсэр.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн ымсыырар санаа эмиэ икки өрүттээх. Ол курдук ымсыырыы тугу эмэни буларга-таларга туһалаах санаа буоллаҕына, аһара баран хааллаҕына куһаҕаҥҥа, куруук ымсыыра сылдьыыга, ордук санааһыҥҥа тиийэн хаалыан сөп.

«Ымсыырыма, ордук санаама» диэн этии киһи бэйэтин кыаҕын, сатабылын табатык сыаналыырыгар ыҥырар. Ымсыырыы ордук санааһыҥҥа кубулуйан хайдах эмэ гынан булуна сатааһыны, куһаҕан баҕа санааны үөскэттэҕинэ, өй-санаа халыйыытын таһааран уорууга, халааһыҥҥа тириэрдиэн сөп.

Дьону ордук санааһын бэйэ кыаҕын, күүһүн учуоттуур, аахсар буолара ордук. Аһара ымсыы буолуу, барыга-бары ымсыыра сылдьыы кэлин ыарыыга кубулуйан хаалыан сөп. Аһара ымсыы буолуу ханнык эрэ куһаҕан быһыыга, сыыһа-халты туттууга тириэрдиэн сөбүттэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ сэрэтэн, харыстаан «Ымсыырыма, ордук санаама» диэн үөрэтэр. Ол курдук ымсыылаах, баҕалаах малы киһи быһыылаахтык, атыылаһан хайаан дуу булуу кыаллыбатаҕына уоруу, халааһын түмүгэр булунуу быстах өйдөөх-санаалаах дьоҥҥо киирэн кэлэрэ куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп.

Хас киһиэхэ барыларыгар кимиэхэ да мээнэ кэпсээбэт ыра, кистэлэҥ санаалара баар буолар. Бу санаалар сахалыы «Ис санаа» диэн ааттаналлар уонна кимиэхэ да кэпсэммэт, биллэрбэт санааларга киирсэллэр. Бэйэ кыаҕын таһынан, кыайан ситиспэт сыалы баҕара санааһын, ыра санааҕа кубулуйара элбэх. Олус элбэх ыра санаалар үгүстэрэ туолбаттарынан уонна олоххо оҥоруллар ситиһиилэр сыыйа-баайа кэлиилэрин аахсыбаттарынан өй-санаа туруктаах буолуутун мэһэйдииллэр.

Ордугургуур, ымсыырар санаа аһара бардаҕына үчүгэйгэ тириэрдибэт, тулуура аҕыйах киһини куһаҕан быһыылары оҥорууга тириэрдиэн сөп. Ымсыы киһи атыттарга туох эмэ баарыгар ымсыыран хайдах эмэ бэйэтигэр булунар санаата киирдэҕинэ уонна аһара бардаҕына, сиэрэ суох быһыылары оҥорор кыахха киириэн хаалыан сөп.

Аһара барбыт ымсыы санаа куһаҕанын туһунан өс хоһоонноро сахаларга элбэхтэр. Ымсыы санаата аһара барбыт киһини ыкка холонор. «Ыт курдук ымсыылаах» диэн этэллэр. «Абааһы аһаабыт сириттэн арахпат» диэн этии туох эмэ соһуччу барыс киирбитин өссө эбэн туһанар санаалаах киһини быһаарар этии буолар.

«Ыт курдук ымсыылаах» диэн этии ымсыы санаа киһи быһыытыгар сөп түбэспэтин, кыыллар быһыылара буоларын быһаарар. Ымсыы санаа аһара барыыта иҥсэлэниигэ, харамнаһыыга тириэрдиэн сөп.

Киһиэхэ барыларыгар тугу эмэ баҕара, була-тала сатааһын, ымсыырар санаа баар буолуон сөп. Киһи быһыылаах киһи ымсыырар санаатын туттунар, атыттарга биллэрбэт буолара ордук. Ымсыырар санаа аһара баран хаалыыта ымсыы буолууга тириэрдэр.
 
«Икки куобаҕы эккирэтимэ, иккиэннэриттэн матыаҕыҥ» диэн этии аһара ымсыы санааттан бэйэ кыаҕын таһынан элбэҕи була-тала сатааһыны сэмэлиир. Бу этии кистэлэҥ өйдөбүлүнэн киһи санаатын, кыаҕын биир сыалы ситиһиигэ түмнэҕинэ ордук ситиһиилээх буоларын биллэрэр.

Ымсыы санаа аһара барыыта киһи кыаҕын кыайан учуоттаабат, аахсыбат буолуутун үөскэтэн куһаҕаҥҥа тириэрдэрин, ночооттоох хаалыан сөбүн «Көҕөнү тутаары чөркөйтөн маппыт» диэн өс хоһооно биллэрэр. Бу өс хоһооно киһи бэйэтин кыаҕынан чөркөйүнэн да сөп буолуохтааҕын аһара баран көҕөнү тута сатаабыта кыаттарымыан, туга да суох хаалыан сөбүн быһаарар. Ол аата оҕо бэйэтин кыаҕын билинэр буола улаатыыта олоҕор сыыһаны-халтыны оҥороруттан харысхала буолар.

Киһи бэйэтинэн тутан-хабан оҥорбутун хаһан баҕарар ордуктук сыаналыыр, атыттартан үрдүктүк тутар. Саха дьонун олохторун үөрэҕэ «Ымсыырыма, ордук санаама» диэн этиитэ киһи бэйэтин кыаҕынан, үлэтинэн-хамнаһынан, өйүнэн-санаатынан олоҕун оҥосторо ордугун өйдөтө сатыыр, сүбэлиир. 

КУҺАҔАН КЫДЬЫКТАНЫМА, СОДУРДААМА

Дьон өйө-санаата сайдыыта олус былыргы кэмнэртэн улахан кыыллар өйдөрүттэн-санааларыттан, бэйэ-бэйэҕэ сыһыаннарыттан салҕанан, тупсан, уһун үйэлэр тухары сыыйа киһитийэн испитэ киһи буолуу үөрэҕэ сайдыбытынан дакаастанар. Өй-санаа сайдыытыгар киһи буолуу өйдөбүлэ киириитэ киһини кыыллартан туспа араарбыта, өйө-санаата сайдыбытын, кыыллартан үрдүктүк турарын билиннэрбитэ.

Аан бастаан киһи буолууну ситиспит сахалар киһи бары быһыытын барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буоллаҕына, киһи быһыылаах буоларын арыйбыттара. Эт-сиин баҕа санаатын туспа уратыларын сайыннарыы куһаҕан кыдьыктаныы диэн ааттанар уонна киһи быһыылаах буолууга киирсибэт. 

Уруогун билбэтэҕинэ кэтэҕин тарбана үөрэнэн хаалбыт уол эппиэттии туран илиитинэн сапсына мээрик буолара оҕолорго күлүүнү эрэ үөскэтиэн сөп. Онтон гомосексуалистар диэннэр эр киһи уонна дьахтар киһилии сыһыаннарын уларытан сиргэ-буорга тэпсэллэрэ таҥара үөрэҕэр уонна киһи быһыытыгар сөп түбэспэт.

Киһи өйө-санаата сайдан киһи буолууну ситиһиитэ эр киһи уонна дьахтар сыһыаннарыгар киһилии сыһыаны, ол аата бэйэ-бэйэҕэ тэҥнээх, атаҕастабыла суох сыһыаны, өйдөһүүнү, таптаһыыны киллэрбитэ, кэргэннии олоҕу, ыал буолууну төрүттээбитэ.

Сахаларга киһи буолуу өйдөбүлэ олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитэ киһини ким диэн ааттаан ыҥырарга иҥэн сылдьар. Саха киһитэ соҕотох киһини эрэ «Ким», «Кини», «Кимий?» диэн ааттаан ыҥырар. Онтон атын бары кыыллар, көтөрдөр, араас маллар «Ол», «Бу», «Туох», «Тугуй?» диэн туспа, холбуу ааттанан ыҥырыллаллар.

Бу киһи диэн саха тыла киһи өйө-санаата саҥа сайдан кыыллартан, атыттартан бэйэтин саҥа араарынар буолбут кэмиттэн ыла үөскээбитин биллэрэр. Бу тыллар саха дьоно киһи буолууну олус былыргы кэмнэртэн баһылаабыттарын быһаарар ураты тыллар буолаллар, ол иһин олус улаханнык сыаналаныахтаахтар, харыстаныахтаахтар уонна хайаан да таба туттуллуохтаахтар.

Киһи буолуу диэн киһилии быһыыланыы, тугу барытын үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥоруу ааттанар. Туох эмэ быһыыны киһи оҥороруттан атыннык, уратытык оҥордоххо саҥаны арыйыы, айыы буолан тахсар. Ол аата киһи оҥорбот быһыытын оҥоруу айыыны оҥоруу буолар. Айыыны оҥоруу куһаҕана итиннэ саһан сылдьарын таба өйдүөхпүт этэ.

Улаатан эрэр уол дьахтары боруобалаатаҕына, биллэҕинэ эр киһи буоларын билинэр. Уол оҕото дьахтары аан маҥнай боруобалааһына хаһан баҕарар саҥаны айыы, урут хаһан даҕаны оҥорботох быһыыта буолар. Аан маҥнай сатаабат, сыыһа-халты туттунар, ыгыллар, тиэтэйэр. Кини өйүгэр-санаатыгар бу быһыыта олус дириҥник иҥэн хаалар.
 
Саха дьонун оҕону үөрэтэр үөрэхтэрин уратытынан оҕо аан маҥнай оҥорбут быһыыта хаһан баҕарар олус дириҥник иҥэрин, ийэ кутун үөскэтэрин, хаһан да умнуллубатын быһаарара буолар.
 
Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар аан маҥнай оҥорбут быһыыларын олус дириҥник өйдөөн, өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар иҥэринэн хаалар. Оҕону кэмэ кэлэн, сааһа ситэн истэҕинэ билиэхтээх дьыалаларын биллэрэн, үөрэтэн биэрэн истэххэ өйө-санаата туруктаахтык сайдарын ситиһиэххэ сөп.

Эр киһи, уол оҕото кыыс оҕону, ыал ийэтэ буолуохтаах киһини харыстыыр, көрөр-истэр өйгө-санааҕа иитиллиэхтээх. Уолаттары бэрээдэктээх, кыргыттары харыстыыр буолууга үөрэтии билигин хаалан сылдьар. Кэргэн ылыах буолан кыргыттары албынныыллара элбээтэ. Былыргы сахалар маннык быһыыны хайдах быһаараллара биһиэхэ үөрэх буолуо этэ. Кыыһы албыннаабыт эр киһи «Саат куттарыыта» диэни төлүүрэ. Ол сыаната кыыс төһө баайдааҕыттан-маллааҕыттан тутулуктанан сороҕор олус үрдүк буолара.

Содурдаама диэн этии эмиэ тулуурдаах, өһөс буолууга ыҥырар. Киһи өһөс санаатын күүһүнэн этин-сиинин араас элбэх баҕатын тулуйан, кыанан, иһигэр туттуна сылдьара эрэ табыллар. Эр киһи уонна дьахтар сыһыаннарын киһи быһыылаахтык оҥоруу өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьонтон ирдэнэр.

Кыыс оҕо бэрээдэктээх, кэргэн тахсыан иннинэ атын эр киһини кытта сылдьыһа илик буоллаҕына эрэ, ыраас хааннаах, төрүт-уус ыалларга кэлэр көлүөнэлэрин төрөтөр кыахтаах диэн генетиктэр дакаастыы сылдьаллар. Бу этии оруннааҕын былыргылар үөрэхтэрэ эмиэ этэр. Былыргы кэмҥэ утумнааһын диэн үөрэҕи туһанар эрдэхтэринэ кыыс оҕо эргэ тахсарыгар атын эр киһилиин сылдьыспатаҕын кытаанахтык ирдиир этилэр.
 
Кыыс оҕо эр киһилиин аан маҥнайгы сылдьыһыыта сааһын-үйэтин тухары умнуллубат саҥаны оҥоруута, айыыта буолан өйүгэр-санаатыгар уурулларын дьахталлар бары билэллэр. Бу хаһан даҕаны умнуллубат өйдөбүллэр. Саҥаны айыы уратыта өйгө-санааҕа сүппэт, умнуллубат бэлиэлэри хаалларар. «Кыыһынан ыал буолуу – үрдүк дьол» диэн ыстатыйатыгар Сардаана Багынанова ол бастакы дьоллоох түүнүн хаһан да умнубатын биллэрэр. (17,31).

Билигин төрүт-уус диэн ааттанар аймахтар былыр-былыргыттан үлэһит, үчүгэй төрүттээх дьон үөрэҕи, сайдыыны, үлэни-хамнаһы ситиһэллэрэ түргэнэ дакаастаммытын кэннэ, утумнааһын диэн ыраас хааннаах кэлэр көлүөнэлээх буолуу олоххо киирэн истэҕинэ кэргэн тахсар кыыс оҕолор ыраас кыыстарынан буолаллара ирдэнэр кэмэ кэлэн иһэр.

Сааһырыар диэри кэргэн тахсыбатах кыыс оҕо уһуннук кыыһынан сылдьара кырдьык да кыаллыбат буолуон сөп. “Кытыйанан, хамыйаҕынан кырбаһар” диэн этии сааһыран истэҕинэ дьахтар өйө-санаата уларыйыытын быһаарар. Эт-сиин баҕата эмиэ күүстээх. Баҕата хамматах дьахтар сыыһа-халты хамсанара элбээһинин бу этии биллэрэр. Бу боппуруоһу былыргы сахалар кыыс оҕону сааһын ситэрин кытта кэргэн биэриинэн холкутук, элбэх эрэйэ суох быһааралларын билигин туһаныахха сөп этэ.

Кыыс оҕо эдэригэр, этэ-сиинэ ситэригэр оҕолонор дьоҕура ордук күүстээх, кыаҕа улахан, доруобай оҕону төрөтөр кыахтаах. Итини тэҥэ эдэриттэн оҕоломмут дьахтар элбэх оҕолонор кыаҕа улаатар. Ол курдук оҕолонуу диэн дьахтар бары баҕатын барытын ханнарар айылҕа биэриитэ, анала буолар.

Аныгы үйэҕэ кэргэн буолуохтаах дьон аан маҥнай боруобалаһан нэмнэрин билсиһэн баран холбоһор буолуулара тэнийэн эрэр. Боруобалаһыы уолга, эр киһиэхэ булчут, булуу-талыы өйүн-санаатын уһугуннаран бииртэн-биир, атынтан-атын кыыһы боруобалаан иһиини саҕалыыр, сайыннарар. Билигин уолаттар оннук өйгө-санааҕа иитиллэн сылдьаллар.

Боруобалаһыы салҕанан, сайдан барыытыттан ордук дьахталлар эрэйдэрэ эбиллэр, араас ыарыыларга ылларыахтарын сөп. Оҕолонон хаалыылара элбэх үлэни-хамнаһы, көрүүнү-истиини эрэйэриттэн дьахталлар оҕолорун түһэттэрэллэрэ элбээһинэ доруобуйаларыгар ордук улахан содуллаах.
 
Онон боруобалаһыы сайдыыта эр дьону босхо, көҥүллэринэн ыытан, баҕа санааларыгар ордук сөп түбэһэр. Онтон уопсай түмүгү холбоон ааҕан таһаардахха дьахталлар улаханнык ночоотураллар. Ол курдук дьон бары уруһуйдаммыт хартыына курдук буолбаттарыттан боруобалаһан-боруобалаһан биир эмэ дьахтар табыллар буоллаҕына, атыттар бары аҥардас хаалар дьылҕаланаллар. Ол омук олоҕор ордук улахан куһаҕаны аҕалар.

Киһи өйө-санаата сайдыыта маннык уратылардааҕын сахалар былыр-былыргыттан билэн олохторугар туһана сылдьыбыттар эбит. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ «Куһаҕан кыдьыктаныма, содурдаама» диэн үөрэтэр.

УОРУМА

Олус былыргы кэмнэртэн киһи өйүн-санаатын олус дириҥник үөрэппит сахалар олохторун, таҥараларын үөрэҕэр «Тоҕус айыыны оҥорума» диэн этиллэр. Онтон биирдэрэ «Уорума» диэн буолар. Уоруу диэн киһи өйүн-санаатын туругуттан улахан тутулуктаах куһаҕан майгы буоларынан аналлаах хааччахха наадыйарын бары государстволар сокуоннара уорууну боболлоро бигэргэтэр.

Уоруу диэн бэйэ киэнэ буолбатаҕы, атын дьон бас билиилэрин ыйыппакка, көҥүллэппэккэ, биллэрбэккэ эрэ ылыы, туһаныы ааттанар. Итини тэҥэ дьон билбэтинэн, кистээн тугу эмэ оҥоруу эмиэ уорууга киирсэр. Олус былыргы кэмнэргэ бас билии саҥа үөскээн эрдэҕиттэн ыла уоруу баар буолбутугар сөп. Ол кэмнэртэн ыла салҕанан баран иһэр уоруйахтары кытта тохтообот охсуһуу, оннооҕор сайдыылаах дойдуларга суох буолара ыраах.

Уоруу хас да суол араастардаах:

1. Дьон олоҕор уонна бэйэ-бэйэлэрин сыһыаннарыгар улахан куттала суох кыра уоруулары оҥорооччу кыраһыт эбэтэр бытархайдьыт диэн ааттанар уонна кыра, бытархай маллары «кып» гыннаран биллибэтинэн ылар, уорар. Бу киһи оҕо эрдэҕинэ элбэхтик бобууга-хаайыыга сылдьыбыт, «Тугу да тыытыма, ончу ылыма» диэн бобууну элбэхтик билбит оҕо буолар. Сонургуу көрбүтүн барытын атын киһи билбэтинэн, көрбөтүгэр тыыта, ыла үөрэммитэ иҥэн хаалан кыраһыт буолан хаалыан сөп.
 
2. Ылыгас – ылыахха сөптөөх сытары барытын ылан, хомуйан иһэр киһи. Кини ымсыырар санаатыттан элбэхтэ ыла үөрэммитэ үгэс буолан иҥэн хааллаҕына, ылан иһэр дьарыгыттан бэйэтэ эрэйдэниэн, элбэх харчылаах да сылдьан ыла үөрэммитэ тардарыттан, ыларын тохтотумуон сөп.
 
Кыра эрдэҕиттэн кыра-кыралаан ыла сылдьар киһи кэлин, онто үгэскэ кубулуйдаҕына, аны ылбатаҕына табыллыбат, туга эрэ тиийбэт буолбут киһиэхэ кубулуйуон сөбө үгэс үөскээһинин уонна салгыы дьайыытын, киһини бэйэтин салайарын толору быһаарар.

Биирдэ эмэтэ арыгыны аһара иһэн кэбиһэр аҕаларын быстахха туттуом диэн хайа эрэ сиэбин түгэҕэр хаһааммыт аҕыйах харчытын кыра оҕотунан булларан ылларар ийэ оҕотун уоруйах, бытархайдьыт оҥорорун бэйэтэ да ситэ билбэтэ хомолтолоох. Оҕо ол оҥорор быһыыта куһаҕан үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэн хааларыттан хаһан баҕарар, бу быһыытын оҥоро сылдьара, кэнники ылыгас оҥоруон сөп.
Ымсыыта аһара барбыт киһи бэйэтэ атыылаһан, хайаан кыайан булумматаҕына, ымсыырарын, баҕарарын кыаммакка, ылыгаһа улаатан уоруйахха кубулуйуон эмиэ сөп. Ол аата уоруу диэн оҕо кыра эрдэҕиттэн үөрэнэн хаалбыт үгэһэ буоллаҕына, кыайан бырахпакка өр эрэйдэниэн сөп.

3. Уоруунан дьарыктанар, дьоҥҥо улахан хоромньуну биллэрбэккэ эрэ оҥорор киһи уоруйах диэн ааттанар уонна дьон быраабын, көҥүлүн, баайын-малын харыстыыр сокуоннардаах государствоҕа табыллан олорбот. 

Киһи тоҕо уорарый? Кыра эрдэҕиттэн сыыһа иитиллэн хаалбыта кыраһыт оҥоруон сөп буоллаҕына, улаатан өйө-санаата сиппитин кэннэ түргэнник, улахан эрэйэ, үлэтэ-хамнаһа суох элбэҕи түргэнник булунуу, байыы-тайыы өйө-санаата эдэр киһини уоруу диэки үтүрүйүөн сөп.

Оҕо уорбута, ыйытыыта суох ылбыта биллэрин кытта төрөппүттэр бу дьыалаҕа сыһыаннарын оҕолоругар хайаан да биллэрдэхтэринэ эрэ табыллар. Бу оҥорбут быһыытын куһаҕан диэн эттэхтэринэ, тохтоттохторуна, кырдьык куһаҕан эбит диэн итэҕэйэн аны оҥорбот буолуон сөп эбэтэр хайҕаан эҥин, тэптэрэн биэрдэхтэринэ, өссө элбэхтэ хатылаан уоруйах буоларыгар олук ууруохтара. Ылбыт, уорбут оҕону тэптэрэн, киһиргэтэн биэрии эбэтэр көннөрү билбэтэҕэ-көрбөтөҕө буолуу «Уоруйаҕы кытта олордоххуна, уоруйах буолуоҥ» диэн этии дакаастабылынан буолара ханан да саарбахтаммат. 

Оҕо улаатан иһэн туох оҥорор быһыытын барытын атыҥҥа, урут оҥорбутугар тэҥнээн көрөн быһааран ылынарынан бэйэтигэр туһалаах быһаарыыны уруттаан оҥорор. Баҕара саныыр туга эмэтэ тиийбэтиттэн онтун ситэрээри, толороору биирдэ эмэ уорбута табыллан, туһалааҕа билиннэҕинэ өссө уорууну оҥоруон сөп.
 
Уоруллубуту хайдах туһанартан уонна тугу уорбуттан уоруу тус-туспа араастанар:

1. Бэйэ туһугар туһанаары ыллахха, уоран ылыы диэн ааттанар.
 
2. Тугу эмэ биллэрбэккэ ылан атын дьоҥҥо биэрдэххэ, уоран биэрдэ диэн этэллэр. Уоруу бу уратыта уорааччыны уонна туһанааччыны тус-туспа араарарынан улахан уоруйахтар туһанар ньымаларыгар киирсэр.

3. Дьон билбэтинэн уоран ону-маны, бэйэҕэ туһалааҕы оҥоруу эмиэ уорууга киирсэр. 

Биэрбит тылы толоруу киһиттэн улахан эппиэтинэстээх буолууну эрэйэр. «Мин эппит тылбын хайаан да толоробун» диэн этии эппиэттээх үлэҕэ киириигэ олус наадалаах көрдөбүл буолар. Үлэһит үлэтигэр эппиэттээхтик сыһыаннаһара, тэрилтэтин баайын-малын харыстыыра, уорбата ханнык баҕарар үлэҕэ тутуһуллуохтаах сүрүн көрдөбүлүнэн ааҕыллар.

Элбэх массыыналар турар гаражтарын харабыллыы олорор уолга түүн табаарыстара тиийэн кэлбиттэригэр арыгы уонна пиибэ испиттэр, тойоннорун «Тойота-Сурф» диэн улахан джибигэр киирэн кэпсэтэ-кэпсэтэ олорон, тутан-хабан көрбүттэр. Холуочуйбут уолаттар ымсыырбыт санааларыгар маннык үчүгэй массыынанан ким да билбэтигэр кыратык хатааһылыырга сөп курдук буолбут.
 
Массыынаны гаражтан таһааран куорат устун хатааһылыы сылдьыбыттар. Бу сырыттахтарына ГАИ үлэһитэ түбэһэ түһэн тохтотоору илиитин ууммутугар ааһа көтүтэн куоппуттарын, эккирэппиттэр. Прокуратура дьиэтин таһынан олус түргэнник ааһан иһэннэр уулусса кытыытыгар турар «Волга» массыынаны таарыйан, онтон оҕустаран, уулуссаттан туора сүүрдэн тахсан мэһэйгэ түспүттэр.
 
ГАИ үлэһиттэрэ ыытан испит уолу саба түһэн тутан ылбыттар, бу кэмҥэ табаарыстара ойон түһүтэлээн куота охсон хаалбыттар. Тоҕо түһүүттэн джип крылота, бампера улаханнык алдьаммыттар. Алдьаммыт массыына хаһаайына массыыната оҥоруллар сыанатын түргэнник төлөөбөтөххүтүнэ уолу хаайыыга да ыытыам диэн  төрөппүттэригэр тиэтэллээх илдьит ыыппыт.
 
Төһө эмэ кэргэннээх, оҕолоох, саастаах киһи итинник быстах суолга киирэн харабыллыы, маныы олорор массыынатын илдьэ баран күүлэйдиэн сөп дуо?
 
Билигин эдэрдэр арыгы иһэн холуочуйдулар даҕаны ханнык да сиэри-туому, сууту-сокуону, үөрэҕи-билиини таһы-быһа умналлар, омуннурбуттарын күүһүттэн өйдөрүн туома көтөр, харахтарын тиэрэ көрөллөр, оннооҕор үлэлии сылдьар үлэлэрин умналларыттан харабыллыы олорор массыыналарынан күүлэйдээһини тэрийиэхтэрин сөп.

Арыгы испит улахан киһи маннык быһыытын арай сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ эрэ табатык быһаарар. Ол курдук кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр олус атаахтык иитиллибит, көрүллүбүт киһи итирдэҕинэ өйө көтөн ийэ кутун салайыытыгар киирдэҕинэ «үчүгэйи уонна куһаҕаны» араарбата таайан, «Көҥүлүнэн баран», ымсыы санаата баһыйан итинник күүлэйдээһини оҥорор. Арыгы иһэн өйө-санаата буккуллан сырыттаҕына, миэхэ бары-барыта көҥүллэнэр диэн кыра эрдэҕинээҕи атаахтыыр санаата баһыйан сиэрэ суохтук быһыыланар кыахтанар.

Кыра эрдэҕиттэн атаахтык, көҥүллүк иитиллэн ханнык да эппиэтинэскэ үөрэтиллибэтэх киһи үлэтигэр эмиэ эппиэтинэһэ суохтук сыһыаннаһарыттан уоран күүлэйдиир санааланыан сөп.

Оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр былыргы сахалар харахтаахха көрдөрбөккө, бэйэлэрэ, кыра эрдэхтэринэ хайдах иитиллибиттэрин курдук иитэн-үөрэтэн улаатыннараллара билигин даҕаны улахан туһалаах буоларын арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр баһыйалларыттан билиммэккэ сылдьабыт.

Бэйэтэ үлэлии-хамсыы, оҥоро-тута үөрүйэҕэ суох киһи онто-манта тиийбэт, баҕара саныыра суох буолан хааллаҕына, кыра эрдэҕинэ атаахтык, барыта бэлэмҥэ үөрэммитэ тардан, чэпчэкитик кэлэри, дьон бэлэмин, уоран ылан туһаныы диэки салаллан хаалыан сөп. Ол аата оҕо барыта бары чэпчэкитик, туох да эрэйэ суох көстөрүгэр, бэлэмҥэ үөрэниитэ бэйэтэ үлэлээн-хамсаан ону-маны булунар өйүн-санаатын суох оҥорон, уоруйах буолуутугар тириэрдиэн сөп. Олус бэлэмҥэ үөрэммит оҕо туга эмэтэ тиийбэтэҕинэ өссө дөбөҥнүк, туох да эрэйэ суох көстөрү көрдүү сатыыр санаатыттан бэлэми ылыы, уоруу диэки өйө-санаата урут-бастаан салаллар кыаҕа улаатар.

Онон киһи кыра эрдэҕиттэн үлэлии-хамсыы үөрэммэтэҕинэ, үлэттэн-хамнастан, бэйэтэ оҥорбутуттан, ситиһиититтэн кэлэр үчүгэйи, туһалааҕы билбэт, үөрбэт буоллаҕына, тугу эмэ булунар баҕа санаата киирдэҕинэ түргэнник уонна улахан эрэйэ суох көстөрү ситиһэ охсоору уоруу диэки салаллар кыахтанар. 

Үтүктэр, батыһар дьоммутугар «Вор в законе» диэн үйэлээх өйдөбүл баара уоруйахтар туспа сокуоннардаах бөлөхтөрүн өйүн-санаатын тарҕатарынан, эдэрдэри угуйар күүскэ кубулуйан уоруйахтар аҕыйыылларыгар көмөлөспөт. Эдэрдэргэ атын, үчүгэйгэ туһуламмыт, ол диэки ыҥырар, хамсааһыны үөскэтэр үйэлээх өйдөбүллэр туһалыа этилэр. Биһиэхэ олохпут сайдыытын, тупсуутун, үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта улаатарын ситиһиигэ саха эдэр ыччата бары кыаҕын ууруон сөптөөх кэмэ буолла. Ол курдук атын сирдэргэ холоотоххо биһиэхэ араас; тыа сирин, промышленность үлэтэ-хамнаһа сайдан иһэринэн эдэрдэр сайдыыны ситиһэр баҕа санааларын олоххо киллэрэр кыахтара элбэх.

Биһиги санаабытыгар үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта кыччааһына, аҕыйааһына уоруйахтар элбээһиннэригэр тириэрдэр диэн этии өй-санаа төрүт  тутулуктарыгар сөп түбэспэт. Киһи өйө-санаата ханнык дьыалалары, быһыылары бастаан оҥорору быһаарара барыта ийэ кута хайдах иитиллибититтэн уонна үлэлии үөрэммититтэн ордук улахан тутулуктаах. Кыра эрдэҕиттэн уорума диэн үөрэҕи билэр оҕо, бэйэтигэр төһө да суоҕун иһин, хаһан да уорумуон, атын киһи бас билиитигэр илиитин уунан, ылымыан сөп.

Хас биирдии төрөппүт оҕото улаатан, үөрэнэн, үлэлээн-хамсаан киһи быһыылаахтык олоҕун олороругар, аймахтара салҕанан, быстан, симэлийэн хаалбаттарыгар баҕара саныыр. Оҕо өйө-санаата, бэрээдэгэ, баайга-малга, үлэҕэ-хамнаска сыһыана кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үөскээн олохсуйарын төрөппүттэр хайаан да билэллэрэ, оҕолорун иитиигэ туһаналлара эрэллээх, туруктаах өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэрдээх буолууларыгар тириэрдэр суол буолар.

ӨҺYӨННЭЭМЭ

Саха тылыгар «ө» дорҕоонтон саҕаланар тыллар эти-сиини кытта биир тутулуктаахтар. Холобур, өй, өс, өһөс, өһүөн, өбүгэ, өлүү. Бу тыллар эккэ-сииҥҥэ үөскүүр өйү, бу өй хайысхатын уонна эт-сиин туругун быһаараллар.

«Ө» дорҕоон уонна ыйар, хамсааһыны, хайысханы көрдөрөр «й» дорҕоон холбостохторуна өй диэн өйү-санааны быһаарар тыл үөскүүр. Өй мэйиибитигэр үөскүүр буолан эт-сиин биир чааһын курдук ааҕыллар. Өйдөөх диэн тыл өй тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар кэриэтэ баарын быһаарар. Өйдөөх ыт, өйдөөх да ат диибит.
 
Туох барыта икки өрүттээҕин курдук өй эмиэ икки өрүттээх. Өйдөөх уонна киһилии өйдөөх диэннэргэ арахсар. Өйдөөх диэн бары тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар сыһыаннаһар буоллаҕына, киһилии өйдөөх диэн этии өй хайысхата киһилии суолунан киһи быһыылаахтык баран иһэрин уонна киһиэхэ эрэ баарын быһаарар.

Өс диэн куһаҕан, ыһыллыы, тарҕаныы аата. Өс-санаа – куһаҕан санаа. Тыл-өс тарҕаныыта. Куһаҕан тыл, саҥа тарҕаныыта.
Өс, өстөөх, өстөнөр диэн тыллар киһиэхэ утары хайысхалаах өйү уонна бу өй уһун кэмҥэ дьайарын биллэрэллэр.
 
Өһүргэс диэн кыра аайыттан санаата табыллыбат киһи, бэйэтин туһунан улахан, үрдүк санаалааҕыттан сөбүлээбэттик, куһаҕаннык этиттэрдэҕинэ кыыһыран, куһаҕан санаата күөдьүйэн иһэрин биллэрэр. «Yүнэ-тэһиинэ суох», «Көҥүлүнэн барбыт» иитиилээх киһи ураты өһүргэс буолара аһара барыыны, сыыһа-халты туттууну элбэтэрэ ордук хомолтолоох.

Мин бэппин, үчүгэйбин диэн санаалаах киһи сыыһатын хаһан да билиммэт, ол аата сыыһаны оҥордоҕуна үчүгэйбин диэн санаата үгэс буолбута мэһэйдиириттэн, сүгүн көннөрүммэт киһи буолар. Маннык өйдөөх-санаалаах киһи сыыһатын таба этиттэрдэҕинэ, аны өһүөннээх буолар уратылаах. Сөбүлээбэтин, куһаҕаннык этиттэрбитин олус уһуннук умнубакка эрэйдэниэн сөп. 

Хайа да киһи хаһан даҕаны барыны-бары дириҥник, ымпыктаан-чымпыктаан билэр, куруук табаны оҥорор буолбатах, биири табыан, атыны сыыһыан сөп. Ол иһин киһи киһиэхэ сыһыаныгар ордук тулуурдаах буолуу уонна «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини тутуһуу эрэйиллэр.

Киһи киһиэхэ сыһыаныгар «Киһини өһүргэтимэ», «Куһаҕаннык этимэ» диэн этиилэр бааллар. Бу этиилэр атын киһиэхэ куһаҕаны оҥорума, дьону куһаҕаннык саҥарыма, этимэ диэн биллэр өйдөбүллээхтэр. Анараа да киһи эйиэхэ үтүөнү баҕарбат санаата эйигин даҕаны тумнуо суоҕа диэн өйдөтөрүн умнубаппыт буоллар киһи киһиэхэ сыһыана биллэрдик тупсуо этэ. Өһүргэнии аһара барбытын кэнниттэн өһүөн үөскээн барара ордук куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп.

Атын киһиэхэ куһаҕаны баҕарар санаа умнуллубакка уһуннук дьайыыта өһүөн диэн ааттанар. Быһаарыылаах кылгас тылдьыкка өһүөн маннык быһаарыллар. Өһүрбүтү умнубакка илдьэ сылдьан ситиһэр санаа, өһүөмчүлээһин. (6,134).

Уһуннук түһэр ардаҕы, самыыры өһүөн диэн ааттыыбыт. Кырдьык даҕаны олус уһуннук, өһүөннээн, үлэни-хамнаһы атахтаан түһэр курдук, хас эмэ күнү быһа тохтообокко түһэр ардах баар буолааччы.

Өһүөннээх киһи диэн киһиэхэ куһаҕаны санаабытын умнубакка, олус уһуннук саныы сылдьар киһи аата. Бу киһи куһаҕан санаатын өр кэмҥэ кистээн илдьэ сылдьан үгэс оҥостунан баран хаһан эмэ тоҕоостоох кэм түбэстэҕинэ толорон кэбиһиэн сөп.

«Киһиэхэ куһаҕаны оҥорума», «өһүөннээмэ» диир сахалар киһи буолуу үөрэхтэрэ. Бу этии киһи санаата атын киһиэхэ дьайар күүһэ бэйэҕэ эмиэ дьайарын быһаарар. Өй-санаа үөрэҕэ быһаарарынан киһи куһаҕан санаата бэйэтигэр ордук улахан куһаҕаны, буортуну оҥоруон сөп. Ол курдук киһи куһаҕан санаата олус элбэхтик хос-хос хатыланан кэлин үгэскэ, ийэ кутугар кубулуйдаҕына, хаһан эмэ бэйэтэ ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына, аны бу куһаҕан санаатын толорон кэбиһиэн сөбө ордук улахан куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп.
 
Бас-баттах, көҥүлүнэн барбыт иитиилээх эдэр дьон өһүөннэрэ букатын сиэри таһынан барар. Арыгы испит уолаттары өйдөтө сатаан арыгылыыр куһаҕанын туһунан кэпсии сатаабыт милииссийэ эдэр үлэһитин үлтү кырбаан өлөрүүгэ эдэрдэр өһүөннээһиннэрэ тиийэр буолбута ордук хомолтолоох. (18,12).
 
Оскуола оҕолорун өһүөннэрэ сылтан-сыл эбиллэн, улаатан иһэр. Учууталлар оҕоҕо куһаҕан, оҕо сөбүлээбэт, абааһы көрөр сыанатын куттанан туруорбат буолан эрэллэр. Уол оскуолатыгар оҥостон анаан-минээн быһахтаах тиийэн куһаҕан сыананы туруорбут физика учууталын тоҕуста быһаҕынан анньыбыта биллэр.

Оҕо маннык быһыытын төрүт уус куһаҕан хааннаах диэн балыйар кыах суох. Бу буруйу оҥорор оҕолор үгүстэрэ кыахтаах, үчүгэй төрүттээх ыаллар оҕолоро буолар уратылаахтар эбит.

Биир дьиэҕэ олорор ыаллыылартан, аҥардас дьахтар сибэкки атыылааһынынан дьарыктанар эбит. Онтон анараа ыал эр киһитэ улахан бизнесмен, бу дьахтары аанньа ахтыбат, халты көрө сылдьарыттан дьахтара өһүрэ сылдьыбыт.

Биирдэ дьахтар атыылыыр киоскатын чугаһыгар биир массыына эмээхсини түҥнэри көппүт уонна куотан, баран хаалбыт. Ол иннинэ эрэ дьахтар дьиэ таһыгар турар массыыналартан өһүрэр ыалын массыынатын иннэ улаханнык хомуллубутун көрбүт. Ол иһин суол быһылаанын ырытыы, сибидиэтэллэри ыйытыы кэмигэр ыалын массыынатын ньүөмэрин этэн биэрбит.

Өһүөн аһара барыыта биһиги олохпутугар халыйыы, эдэр оҕолору иитэр үөрэхпит, өйбүт-санаабыт таҥнары, төттөрү өттүгэр баран иһэрин илэ көрдөрөрүн таба өйдөөн, ону көннөрөр туһунан төрөппүттэр быһаарыныахтара этэ.
 
Дьону кытта үлэлээһиҥҥэ улахан салайааччылар үгүс дьоҥҥо үтүөнү оҥорбокко куһаҕаны оҥордохторуна бэйэлэрэ олохторугар табыллан да олордохторуна оҕолоро, аймахтара соччо өнүйбэттэр, быстах суолга түбэһэллэрэ элбээн ахсааннара да аҕыйыыр, сорохторо улахан арыгыһыт да буолуохтарын сөп. Бу быһаарыыны улахан, биллэр салайааччылар оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин олохторун чинчийии, кэтээн көрүү дакаастыыр.

Ол курдук үгүс дьоҥҥо үчүгэйи оҥорботох салайааччылар оҕолорун, сиэннэрин салгыы олохторо уустугурара, атын киһи куһаҕан санаата, бу киһиэхэ, бэйэтигэр да тиийбэтэҕинэ атыттарыгар, чугас дьонноругар син-биир тиийиэн сөбүн биллэрэр.

Киһи санаата олоххо көрсөр ыарахаттары тулуйар, кыра аайы мөлтөөн, сыппаан испэт күүстээх буолара ордук. Саха дьонун олохторун үөрэҕэр «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһооно баар. Утарар, бэриммэт, кыаттарбат, хотторбот, тулуйар санаа өһөс санаа диэн ааттанар уонна куһаҕан санаа буолбатах, үчүгэйэ ордук элбэх. Бу санаа аһара барбатаҕына киһини кыайыыга, ситиһиигэ тириэрдэр сүрүн күүс буолар. Дьиэ үрдүн тутан, уйан турар сүрүн мас аата өһүө диэн ааттанара киһиэхэ өһөс, өсөһөр майгы хайаан да наадатын быһаарар.
 
Бу сүрүн, ыараханы уйар мас тоҕо өһүө диэн буолла? Өһүө диэн дьиэ үрдүн ыараханыттан кэдэйбэтигэр аналлаах утары өҕүллүүлээх мас ааттанар.
 
Дьиэ өһүөтэ үрүт уонна ыарахан даҥ баттааһыныттан кэдэйэн турара көстүүтүн мөлтөтөрүн тэҥэ, киһиэхэ сууллаары, алдьанаары гыммыт курдук өйдөбүлү биэрэр. Сахалар дьиэни тутууну былыр-былыргыттан баһылааннар дьиэ иһигэр киирдэххэ үчүгэй көстүүтэ киһи санаатын тупсарыыны үөскэтэрин сатыыллар эбит. Ол курдук утары өҕүллүүлээх аналлаах маһы булан өһүө оҥорон уурдахха дьиэ иһин көстүүтэ тупсарын былыр үйэҕэ быһаарбыттар уонна өссө аналлаах дорҕоонноро сөп түбэһэр тылынан аат биэрэн ааттаабыттар.

Кэдэйэн биэрии диэн мөлтөөһүн, кыайбат буолуу, ыарырҕатыы, санаа түһүүтүн аата. Өһүө кэдэйиэ суохтаах. Кэдэйбит өһүө куһаҕан көрүҥнэнэр. Дьиэ үрдэ сууллан түһүөх курдук көстөр. Киһи маннык көстүүлээх дьиэҕэ тэһийбэт, санаатын баттатар, аанньа сынньаммат, тэһииркиир, санаата тохтообот.

Өһүө өсөһөн турар, ол иһин кэдэйбэт. Кэдэйэригэр утары өҕүллүүлээх буоларыттан кыратык кэдэйбитин биллэрбэт. Киһи санаата эмиэ өсөһөр күүстээх буоллаҕына эрэ киһи мөлтөөбөт, кэдэйэн биэрбэт, олох ыарахаттарын, үлэни-хамнаһы тулуйар күүстэнэр, кыайыыны ситиһэр кыахтанар.

Барыттан-бары санаабыт түстэ диэн арыгыга охтон, арыгыһыт буолан хаалар дьон билигин олус элбээтилэр. Бу дьон кыра эрдэхтэринэ атаахтык иитиллэн тулуурдара тиийбэтиттэн, өһөстөрө суоҕуттан арыгыга ылларалларын билбэтэҕэ буолабыт.
  
Айылҕа тымныытын тулуйарга киһиэхэ тулуурдаах буолуу, тымныыны утарар санаа, оннук күүс хайаан да наада. Куруук тымныыга сылдьыахха, эти-сиини хамсатыахха, ититиэххэ оччоҕо киһи тымныыны тулуйа үөрүйэх буолар, тымныы кыаттарар. Сылааска сыта үөрэнэн, сымнаан биэрдэххэ тымныыны тулуйбат буолуу үөскүүрүн, онтон киһи этэ-сиинэ мөлтөөн ыарыыга ылларара элбиирин үгүстэр билэллэр.

Спортсменнар күүстээх, өһөс, туруулаһар санааланнахтарына  эрэ ханнык эмэ ситиһиини, кыайыыны оҥорор кыахтаналлар. Бу санаа күүһүн бастыыры ситиспит спортсменнар олус үчүгэйдик билэллэр. Күрэхтэһэр киһи утарсааччытын хоторун туһугар аан маҥнай санаатынан хоттоҕуна эрэ кыайыыны ситиһиэн сөп. Утарар санаа өһөс санаа диэн ааттанар. Киһи өһөс санааланнаҕына эрэ олоҕор тугу эмэни ситиһэр кыахтанар.
 
Онон «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн былыргы өбүгэлэрбит үөскэппит өс хоһооннорун дириҥник сыаналаан олохпутугар, оҕолору иитиигэ туһанарбыт ирдэнэр. Бу өс хоһоонун кытаанахтык тутустахпытына эрэ кэлэр көлүөнэлэрбит санаалара бөҕөргүүрүттэн омукпут сайдар, үүнэр кыахтанарын ситиһэрбит кыаллыа этэ. 

ИИРСЭЭНИ ТАРДЫМА

Саха дьонун олохторун үөрэҕэр «Тоҕус айыыны оҥорума» диэн этии баар. Олортон биир тутаахтара, өйү-санааны быһаарар, атын дьону кытта сыһыаны тупсарар аналлаахтара «Иирсээни тардыма» диэн ааттанар.

Иирсээн диэн туохтан эмэ сылтахтанан тыл-тылга киирсибэт буолуу, өй-санаа бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэспэттэрэ, утарыта хайысхаланыылара үөскээһинэ ааттанар. Иир диэн туох эмэ буккулуута, өй-санаа иириитэ буолар. Эрийэ-буруйа үүнэр талах сахалыы иирэ диэн ааттанар. 

Иирсээн саҕаланан барыытыгар куһаҕан тыллары туттуу, сааныы, үөҕүү, тириэрдиэн сөп. Сааныы иирсээни саҕалыыр, онтон салгыыр. «Иэстэһиэм, кырбыахпыт, өлөрүөм» диэн сааныы иирсээн салҕанан, өссө күүһүрэн барарыгар тириэрдэр кыаҕа улахан.
 
Өйбүт-санаабыт туруга суох, аһара бара сылдьарыттан кэрээнэ суох буолуу, аһара кырбааһын, охто сытар киһини тэбиэлээһин бэйэни кыана туттуммат, кыайан тохтотуммат буолуу аһара элбээтэ. Бэрт кыра, тыл-тылга киирсибэтэхтэн сылтаан улахан, хас да киһи кыттыһыылаах охсуһуулар, кырбааһыннар элбээтилэр. Билигин арыгы иһиитин кэнниттэн тахсар иирсээннэртэн, бааһырыылартан, өлүүттэн-сүтүүттэн бэрээдэктээх дьон саллан, кэлэйэн сылдьаллар уонна буруйу барытын арыгыга түһэрэллэр. 

Тулуура суох дьон кыратык да тыл-тылга киирсибэттэриттэн саҕалаан улахан иирсээни таһааран кэбиһэллэрэ киминэн да үөрэтиллэ, чинчиллэ илик. Биһиги бу үлэбит оннук ырытыыны саҕалыыр.

Кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй майгыга үөрэтиллибэтэх, ийэ куттара тулуурдаах буолууга иитиллибэтэх эдэрдэр өйдөрө-санаалара арыгынан туманныран көттөҕүнэ, урукку сөбүлээбэт, өс, куһаҕан санааларын дьэ өйдөөн кэлэн, харса суохтарыгар киирбит кэмнэригэр олору аахсар, быһаарсар санаалара киирэриттэн арыгы иһэн баран охсуһуулар, кырбааһыннар, өлөрүүлэр элбииллэр.

Бииргэ аһыы, арыгылыы олорор дьон соҕотохто, тыл-тылларыгар киирсибэккэлэр илиилэригэр туох түбэспитинэн охсуһан, быһахтанан тураллара олус элбээтэ. Маннык кэмҥэ биир сыыһа туттууттан эдэр киһи саҥа саҕаланан эрэр олоҕо тосту уларыйан туоратыллар, хаайыы киһитэ буолан хаалар дьылҕаланара кими баҕарар долгутар.

Биһиги бу үлэбитигэр эдэрдэр майгылара үчүгэйтэн куһаҕаҥҥа уларыйыыта түргэтээһинин, араас көрүҥнээх иирсээннэр элбээһиннэрин ырытыахпыт. Бу майгы уларыйыытыгар буруйдааҕы булуу эрэ маннык быһыылар салҕанан бара туралларын тохтотуон сөп. Ол иһин эдэр киһи майгына бу курдук, түргэнник уларыйарыгар ханнык быһыылар тириэрдэллэрин маҥнай быһаарыахпыт:

1. Кыра эрдэҕиттэн тулуура суох, барыта-бары көрдөөтөҕүн аайы баар буоларыгар үөрэнэн улааппыт оҕо кыра да тэппини көрбөт, сөбүлээбэтин таһыгар таһааран иһэриттэн иирсээни саҕалааччы буолуон сөп.

2. Аһара бара сылдьар майгылаах, мин эрэ билэбин диэн бэйэмсэх санаалаах атаах оҕо, бэйэтин ордугун былдьатымаары урут бастаан иирсээни саҕалыыр кыахтанар.
 
3. Кими да, төрөппүттэрин да, кырдьаҕастары да аанньа ахтыбат оҕо атын киһи этэрин букатын истибэтиттэн, сөбүлээбэтиттэн кыра да саҥаны, көннөрү да этиини иирсээҥҥэ кубулутуон сөп.

4. Атаах оҕо иннин биэрбэт, сыыһа эппит да буоллаҕына көннөрүммэт майгына эйэлэһиини, эйэнэн арахсыыны суох оҥорор. Кыра тыл-тылга киирсибэтэхтэн сылтаан улахан өс-саас үөскээн тэнийэн барыыта онтон саҕаланыан сөп.

5. Бэйэтин кыана туттуммат, тохтотуммат эдэр киһи илиитэ тугу оҥорорун кыайан салайбакка быһахтанан, сэптэнэн ыар быһыыны оҥорон кэбиһэрэ ордук хомолтолоох түмүккэ тириэрдэрэ билигин элбээтэ.

Тулуура суох киһи кыыһырбытыттан, абарбытыттан хараҕын үүтэ бүөлэнэн, сабыллан, өйө көтөн хааллаҕына араас сыыһа-халты туттунуулары оҥорор кыаҕа олус улаатарын сахалар таҥараларын үөрэҕэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэ сатыыр. Манна биилээҕинэн, сытыынан сэрэхтээхтик туттарга кыра эрдэҕинэ үөрэтиллибэтэх оҕо сыыһа-халты туттунара аһара элбиирин төрөппүттэр билиэхтэрин сөп этэ.

Киһилии, киһи быһыылаахтык сылдьыыны, сиэри, бэрээдэги, сокуоннары тутуһууну киһи өйө-санаата сайдыбытын, өһөс, тулуурдаах буолуута үөскээбитин түмүгэр ситиһэрэ кыаллыбыта. Ол аата киһи санаатын күүһүнэн, өсөһүнэн бэйэтин быстах санааларын кыана тутта сылдьара, аһара ыыппата хаһан баҕарар наада.

Тулуура суох, санаата ыһылла сылдьар, бэйэтин этин-сиинин көрдөбүллэрин сатаан, кыайан тохтотуммат киһи, киһи быһыыта суох, ол аата сүөһүтүн майгыныгар түһэн ылар буолуон сөп.

Дьону кытта тапсыбат диэн этии иҥмит киһитэ баар буолар. Кыра эрдэҕинэ аһара атаах, бэйэтэ эрэ туспа көрүллүбүт оҕо дьону кытта тапсан коллективка сыстан сылдьара ыарахаттардаах буолар, бэйэтэ даҕаны дьонтон туспа сылдьары ордорор. Кыра эрдэҕинэ соҕотоҕун иитиллибит аһара атаах оҕо улаатан истэҕинэ, бэйэмсэҕэ улаханыттан атын дьону кытта тапсара ордук уустугурар.
 
Киһи атын дьоҥҥо сыһыаныттан тутулуктанан атыттар киниэхэ сыһыаннара үөскүүр. Дьоҥҥо эйэлээхтик, иллээхтик сыһыаннастахха кинилэр эмиэ эйэлээхтик сыһыаннаһалларыгар олук ууруллар.

Билигин демократия сокуоннара олоххо киирэр кэмнэригэр киһи киһиэхэ сыһыана ытыктабылга, тэҥнээх буолууга олоҕуран сайдыа этэ. Хас биирдии киһи бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар сыһыаҥҥа бары сокуоннары, быраабылалары, ол аата сиэри тутуһар буолара хайаан да ирдэнэр.
 
«Киһи диэн киһи буоллаҕа дии» диэн киһини аһынар, харыстыыр, кыра, улахан суолтата суох сыыһаларын-халтыларын бырастыы гынар этии баар. Бу этии киһи киһи буолара ханнык эрэ кыйыалааҕын, кытыылааҕын, ону аһара түһүү куһаҕан буолан хаалыан сөбүн быһаарар. Киһи өйө-санаата бөҕө, туттунар, кыанар күүһэ баарын тухары киһи буолан сылдьар. Туттунар күүһэ суох буоллаҕына эбэтэр кыаҕа тиийбэтэҕинэ киһи быһыытын аһара туттунан кэбиһиэн сөп. Киһи быһыытын таһынан туттунуу куһаҕан майгыга киирсэрин бары билэбит.

Киһи киһилии быһыылары оҥорууну тулуурдаах, өһөс буоллаҕына эрэ кыайарын бу этии эмиэ бэлиэтиир. Ол аата киһи киһи буоларыгар өйө-санаата сайдарын тэҥэ тулуура, дьулуура, өһөс буолуута уруттаан сайыннаҕына табыллар. 

Ол иһин, сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута аналлаах иитиилээх буоларын ирдиир. Ол ирдэбил, көрдөбүл,  оҕо кыратыттан бэйэтин туттунар, тулуурдаах буолар күүһүн сайыннарыы «Аһара барыма» диэн үөрэҕинэн бэриллэр уонна минньигэһи аһара сииртэн туттунууттан сайдан, күүһүрэн барар. Бу үөрэх кыра эрдэххэ иҥэриллэрэ ордук тиийимтиэтин ийэ кут оҕоҕо кыра эрдэҕинэ ордук түргэнник иитиллэрэ, үөскүүрэ быһаарар.
  
Сайдыылаах үйэҕэ олорор оҕолор мааныга, баайга, талымҥа үөрэнэннэр тулуурдара, дьулуурдара суох буола иитиллэллэриттэн киһи быһыытын аһара туттуналлара, куһаҕан быһыыны оҥороллоро үксээн иһэр. 

Арыгы өйгө-санааҕа быһаччы дьайарынан өй-санаа туругун хонтуруоллуурга туттуллар кыахтаах. Ол курдук арыгыны элбэхтик испит киһи «Өйө көтөн» ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирэринэн кыра эрдэҕинэ хайдах, атаахтык, бас-баттах иитиллибитэ, өйүн-санаатын уратылара биллэн хаалыахтарын сөп. Итирдэр эрэ чабыланар, киһиргиир, күүһүнэн өртөйөр киһи халы-мааргы иитиилээх, атаах соҕус буолуон сөбө быһаарыллар.

Уҥуоҕунан кыра киһи итирдэҕинэ иирсээннээх соҕус буолар. Ол курдук олох кыра эрдэҕиттэн улахаттарга баттатар, үтүрүттэрэр курдук санаата олохсуйан, үгэс буолан хаалбыта, итирдэҕинэ биллэн кэлэн, аны быһаарсыыны, тыл-тылга киирсибэт, тапсыбат буолууну таһаарара иирсээни үөскэтиэн эмиэ сөп.
 
Киһи киһиэхэ сыһыаныгар кыра, улахан суолтата суох сыыһа-халты этиилэри эҥин тулуйар кыахтаах буолара наада. Православнай таҥара дьиэтэ киһини тулуурдаах буолууга үөрэтээри «Аҥар иэдэскин оҕустахтарына иккис иэдэскин тоһуйан биэр» диэн этиилэрэ төһө да аныгы дьоҥҥо куһаҕаннык иһилиннэр өй-санаа уратыларын, тулуурдаах буолуу киһиэхэ хайаан да наадатын быһаарара олус сөп.
«Кыыһырбат киһи кыыһырбыта сиэри таһынан барар» диэн этии киһи туттунар күүһэ эмиэ кыйыалааҕын, кыах тиийбэккэ, кыайан туттуммат буолуу кэмэ эмиэ кэлэрин биллэрэр. Бу быһаарыы киһи киһиэхэ сыһыана эмиэ ханнык эрэ «Кэмнээх-кэрдиилээх» буоларын, ону аһара барар куһаҕанын биллэрэр.

«Киһини аһара кыйахалаама» диэн этии киһи туттунар күүһэ суох эбэтэр бэйэтин кыайан туттуматаҕына киһи быһыытын аһара туттунан кэбиһиэн сөбүттэн харыстыыр этии буолар. Олус былыргы кэмнэргэ сахаларга сэт оҥоруу диэн быһыы баар этэ. Онно хайа эмэ киһини күһэйэн дуу, хайаан дуу киһиттэн таһынан туттарыгар үтүрүйүү, сэт оҥоруу кэнниттэн иэстэбили оҥоруохха сөп буолара. Манна киһи туттунар күүһүн өһүлэн, аһара кыыһырдан, кыйахаан баран сыыһа-халты тутуннарыы сүрүн төрүөт буолар эбит. Холобурга, улахан уолаттар сөбүлээбэт уолларын кыра уолунан кыйахалаан, атаҕастатан баран, кыра уолу көмүскээбит аатыран кырбыы сатыахтарын сөп.
Билигин демократия сокуоннара ирдииллэринэн киһи киһиэхэ сыһыаныгар бэйэ-бэйэҕэ тулуурдаах, тэҥнээх, атаҕастабыла суох, аһыныгас сыһыан ирдэнэр.
 
Онон эдэр киһи сыыһа-халты туттубакка, дьону эчэппэккэ уһун олоҕун киһилии олорорун туһугар кыра эрдэҕиттэн барыны-бары тулуйар тулуурдаах, өһөс санаалаах буола үөрэнэрин төрөппүттэр хааччыйдахтарына эрэ табыллар. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ «Тулуурдаах буол», «Иирсээни тардыма» диэн үөрэтэр. 

ӨЛӨРYМЭ

Былыр-былыргыттан бултаан, балыктаан айахтарын ииттинэн киһи-хара буолбут саха дьоно булчут хааннаахтар. Араас улахан да, кыра да кыыллары, көтөрдөрү өлөрөн, бултаан аһылык оҥостон олохторун олороллор. Оччотооҕу кэмнэртэн ыла өйү-санааны үөрэтэн улахан да кыыллар, көтөрдөр өйдөрө-санаалара киһиэхэ төһөнөн эрэ тиийбэтин, итилэргэ салгын кут хаһан да сайдыбатын арааран билбиттэр.

Киһи бэйэтин эрэ «Ким», «Кини», «Кимий?» диэн ааттанар буоллаҕына, бары кыыллар, көтөрдөр уонна араас маллар бука барылара сахалыы «Ол», «Туох», «Тугуй?» диэн өйдөрө-санаалара киһиттэн букатын намыһаҕын, тиийбэтин бэлиэтээн туспа тылынан чуолкайдаан этиллэллэр. 
 
Төһө да өйдөрө-санаалара намыһаҕын, буор уонна ийэ куттара эрэ сайдарын иһин улахан кыыллары, көтөрдөрү өлөрүүнү сахалар туспа сиэри-туому тутуһан оҥороллор. Ол барыта улахан кыыллар, көтөрдөр санааларын күүһүнэн киһиэхэ эмиэ туох эмэ дьайыыны оҥоруохтарын сөбүттэн харыстанан оҥоруллар.

Өлөрүү, тыыннаах тыынын быһыы хаһан да үчүгэйэ суох быһыы. Бултан ураты араас элбэх кыра кыыллары, тыҥырахтаах көтөрдөрү сахалар хаһан даҕаны мээнэ тыыппаттар, өлөрбөттөр.

Саха дьонун олохторун, таҥараларын үөрэҕэр «Өлөрүмэ» диэн этии баар. Бу этии атын таҥаралар үөрэхтэриттэн биир улахан уратытынан киһиэхэ, дьоҥҥо туһуланнаҕына ордук кытаанахтык тутуһуллара буолар.
 
Айылҕаҕа хас биирдии тыынар-тыыннаахтар тус-туспа аналланан айыллыбыттар. Саха дьоно уһун үйэлэрин тухары бултаан аһыылларыттан киһи сиир кыыллара уонна көтөрдөрө булт, ас диэн туспа бөлөххө киирсэллэр, олору өлөрүү бултааһын, аһылык диэн этиллэллэр. Ол курдук булт-ас буолар аналлаах минньигэс эттээх тыынар-тыыннаахтар, куобахтар, кууруссалар, кустар, хаастар туспа бөлөххө киирсэллэр. “Өлөрүмэ” диэн үөрэх булт, ас буолар тыынар-тыыннаахтарга сыһыана суох.

Киһи салгын кута сайдар, уларыйар, эбиллэр кыаҕыттан өйө-санаата аһара түргэнник сайдарынан атын кыыллартан, көтөрдөртөн улаханнык уратыланар. Саха дьоно киһи өйүн-санаатын итинник уратыларын былыр-былыргыттан билэннэр бэйэлэрин тылларыгар киллэрбиттэр эбит. Ол иһин киһи ханнык баҕарар кыыллартан үрдүктүк, туспатык турарын билинэннэр саха тылыгар киһини эрэ анаан «Ким», «Кини», «Кимий?» диэн ааттыыллар, ыҥыраллар, өйө-санаата уратытын биллэрэллэр.
 
Бу атыттартан барыларыттан киһини эрэ туспа арааран маннык ааттааһын саха омуга, сахалар олус былыргы, киһи өйө-санаата саҥа сайдан, киһилии быһыыланан эрэр кэмнэригэр үөскээн, тыллара оннун булуммутун быһаарар уонна билигин даҕаны табатык, уларыйбакка эрэ туттулларын бигэргэтэллэр. Ол курдук киһи уонна атын кыыллар, көтөрдөр, балыктар өйдөрүн-санааларын араастаһыыта билигин да уларыйар кыаҕа суоҕун билиниэхпит этэ уонна итилэри киһиэхэ тэҥнии сатыыры улахан сыыһанан ааҕан туттубаппыт сөп этэ.

Атын омуктар, нууччалар өй-санаа үөрэхтэрэ буккуллубут, киһини, бэйэлэрин, атын тыынар-тыыннаахтары барыларын кытта тэҥнээбиттэр, бары холбуу “Он”, “Она”, “Они” диэн ааттаналлар уонна ыҥырыллаллар.

Биһиги сахалар бэйэбит тылбыт өйбүтүн-санаабытын кытта тутулуктарын сүтэрбэтэҕиттэн уонна былыргыттан улаханнык уларыйбакка сылдьарынан киэн туттуохпут уонна өссө кыһанан харыстыахпыт этэ.

Айылҕаҕа олох ийэни уонна аҕаны көрсүһүннэрдэҕинэ уонна ыкса билсистэхтэринэ оҕо үөскээн төрүүр. Оҕо олоҕу олороору төрүүр. Бу киһиэхэ биирдэ бэриллэр олоҕу былдьаан ылыыны Айылҕа бэйэтэ кэмигэр оҥороро буоллар диэн үтүө санаалаах дьон саныыллар уонна ону толоро сатыыллар.
 
Киһи оҥорбот быһыылара диэн ааттанар быһыылар бары олус куһаҕаннар, дьон олоҕор буортулаахтарын бары билэллэр, ол иһин оҥорбокко кыһана сатыыллар. Киһи оҥорбот быһыылара куһаҕан быһыыларга киирсэллэринэн, бу быһыылары куһаҕан дьон биирдэ эмэтэ эбэтэр үчүгэй дьон сыыһа туттан эрэ оҥоруохтарын сөп. Киһи оҥорбот быһыыларыгар айыыны оҥоруу эмиэ киирсэрин өй-санаа үөрэҕэ оннун буллаҕына бары да билэр, олортон сэрэнэр буолуохпут.

Онон өйө-санаата сайдыбыт киһи төрүт, букатын оҥорбот быһыытыгар киһини өлөрүү киирсэр. Киһини өлөрүү диэн олус улахан ыар буруй, хара айыы буолар. Хайа да киһи хаһан даҕаны оҥорбот быһыыта, олус куһаҕан, ыар быһыынан ааҕыллар.

Киһи урут оҥорботох, аан маҥнай оҥорор быһыыта кини өйүгэр-санаатыгар саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу буолар. Аан маҥнай оҥоруллубут быһыы киһи өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник иҥэн хаалыан сөп. Киһини өлөрүү диэн олус ынырык, ыар быһыы буолан киһи өйүгэр-санаатыгар ураты дириҥник, букатын умнуллубат гына иҥэр кыахтаах. Элбэх киһини өлөрөөччүлэр хас биирдии өлөрбүт киһилэрин умнубакка өйдүү сылдьалларын Пичужкин диэн өлөрүөхсүт суукка эппитэ туоһулуур.

Оҕо аан маҥнай оҥорор быһыытын ханнык да буолбутун иһин, олус дириҥник өйдөөн хаалар. Аан маҥнай киһини өлөрүү олус ыар быһыы,  саҥаны айыы буолан өйгө-санааҕа олус улахан дьайыыны, долгуйууну, уларыйыыны оҥорор. Киһи бу оҥорбут олус куһаҕан быһыытыгар сөп түбэһэр эппиэккэ тардыллыбатаҕына уонна бэйэтэ туттунар күүһэ мөлтөх буоллаҕына, субу оҥорбут хара айыытын хатылыыр кыаҕа улаатан хаалар кыахтаах.
 
Сахалар үөрэхтэринэн киһи диэн бары хамныыр-харамайдартан барыларыттан саамай өйдөөхтөрө, үөрэҕи-билиини түргэнник ылынааччылара, өй-санаа өйдөбүллэринэн быһаардахха туспа, үөһээ кэрдиискэ турар. Кут-сүр үөрэх этэринэн киһи эрэ үс куттаах.
Былыргы кэмнэргэ улахан кыргыһыыларга киирсэ, өлөрсө баралларыгар анаан-минээн хайа эмэ быстах үйэлээҕи булан сэриилэһэр сэптэрин хаанныыллар эбит. (9,118). Бу быһыы сүрүн сыалынан сэриигэ, өлөрсүүгэ киирсэр киһи кэтэмэҕэйдээн, илиитэ барбакка хаалан, чыпчылҕан түгэнигэр мүччү-халты туттунан, хойутаан, өстөөхтөрүгэр бэйэтин былдьаппатын диэн оҥорулларын билигин «Кут-сүр үөрэҕин» баһылаан биллибит.
 
Киһини өлөрбүт киһи өйө-санаата уларыйар, «тыына ыарыыр» диэн сахалар үөрэхтэрэ быһаарар. Бу киһи көҥүл сылдьара кутталланар. Ыар, хара айыыны оҥорбута өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник иҥэн хаалыытыттан уонна бу оҥорбут хара айыытыгар эппиэтэ, иэстэбилэ кэлбэтэҕинэ, онтон эр ылан өссө өлөрөргө дураһыйыан сөп.

«Өлөрсүбүтү өлөрөн кэбиһии өбүгэ үгэһэ» диэн этии төһө да куһаҕаннык иһиллибитин иһин, кэлин олорон хаалар көлүөнэ дьон өйдөрө-санаалара туруктаах уонна ыраас буолуутугар олус улаханнык көмөлөһүөн сөп. Ол курдук киһини аан маҥнай өлөрүү диэн өйгө-санааҕа олус улахан уларыйыылары киллэрэр саҥаны айыы, хара айыы, саҥаны, урут билбэти оҥоруу буолан олус дириҥ, умнуллубат өйдөбүлү хаалларар быһыы буолар. Өйгө-санааҕа итинник ыар бэлиэлээх, киһини өлөрбүт киһи өйө-санаата көнөрө олус уустук, саҥа үчүгэй үгэстэри хаттаан иҥэриниэр, оҥорбут ыар быһыытын умнуор диэри уһун кэми ыларынан былыргы, суут-сокуон кытаанах кэмнэригэр, бу этии олус сөптөөх уонна элбэхтик туттулла сылдьыбыт эбит.

Онон киһини өлөрүү диэн киһи өйүгэр-санаатыгар олус улахан ыар буруй, хара айыы буолар. Маннык буруйу, ыар быһыыны оҥорбут киһи хайаан да эппиэтинэскэ түбэһэн өйүн-санаатын өр кэмҥэ ыраастыыра эрэ бииргэ олорор дьонугар сыһыаныгар үчүгэйи оҥорон туһалыыр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын ыар быһыыттан харыстаан «Өлөрүмэ» диэн үөрэтэрин туһаныахпыт этэ.

АЛДЬАТЫМА

Сахалар олохторун, таҥараларын үөрэҕэр тоҕус айыыны оҥорума диэн этиллэр. Бу киһи оҥорбот айыыларыгар ону-маны алдьатыы эмиэ киирсэр. Алдьатыма диэн этии дириҥ суолтатын хас биирдии улаатан иһэр оҕоҕо тириэрдии, үгэс оҥорон иҥэрии төрөппүттэр ытык иэстэрэ буолуон сөп.

«Алдьатар оҥорор буолбатах, судургу» диир сахалар үөрэхтэрэ. Ким барыта алдьатар кыахтаах. Киһи оҥорор быһыыларыттан барыларыттан саамай боростуойдук, судургутук, дөбөҥнүк оҥоруллар буолан алдьатыы улахан куһаҕаны үөскэтэр.
Туох эмэ дьоҥҥо туһалааҕы, уһун үйэлээҕи тутуу, оҥоруу саҥаны арыйыы киһиттэн олус элбэх үлэни-билиини, түбүгү, бириэмэни эрэйэр буоллаҕына, алдьатарга улахан өй кырдьык наадата суох.

Алдьатыы киһи өйүттэн-санаатыттан тутулуктанан үс араас төрүттэргэ олоҕуруон сөп:
 
1. Алҕаска, сыыһа туттан алдьатыы.
 
2. Билбэт буолан алдьатыы.

3. Соруйан, билэ-билэ алдьатыы.

Алдьатыы бу төрүттэрин биир-биир ыламмыт кыахпыт баарынан ырытан көрүөхпүт:

1. Киһи олоҕун устата биирдэ эмэтэ да буоллар алҕаска, сыыһа-халты, мүччү туттан алдьатыыны оҥоруон сөп. Киһи сыыһа туттара сүһүөҕэ хамныырыттан, иҥиирэ тардарыттан, мэйиитэ эргийэриттэн олус элбэх тутулуктардаах. Бэйэ кыаҕын таһынан туттуу, барыы сыыһа-халты туттунууну биллэрдик үксэтэр. Кыаҕын таһынан олус үөһээ ыттыбыт киһи мэйиитэ эргийэн сыыһа-халты туттунар кыаҕа улаатара хаһан баҕарар бэйэ кыаҕын билинэри, ону тутуһа сылдьары эрэйэр.

Тута-хаба, оҥоро-тута үөрүйэҕэ суоҕуттан киһи мүччү-халты туттунара, сыыһа туттан алдьатара эмиэ элбэх. Манна тиэтэйииттэн, ыксааһынтан сыыһа-халты туттунуу ордук элбиэн сөп. 

Оҕо улаатан истэҕинэ ону-маны сатаан тутта үөрэнэрэ, этин-сиинин эрчийэрэ, хамсата үөрэтэрэ, үөрүйэх оҥороро олус уһун кэми ылар. Оҕону тугу эмэ оҥороругар үөрэтэргэ, ону сатыыр дуу, сатаабат дуу, урут оҥорбут дуу, суох дуу диэн быһаарыы хайаан да наада. Аан маҥнай оҥорууга, саҥалыы оҥоро-тута үөрэниигэ оҕо үөрүйэҕэ суоҕуттан сыыһа-халты туттунуон сөбө улаатарыттан сэрэхтээх буолуута эрэ көмүскүүр кыахтаах.

Сэрэхтээх буолууга уонна сатаан туттунууга өр кэмҥэ үөрэнии, эти-сиини үөрэтии, үөрүйэх оҥоруу эрэ сыыһа туттууттан харыстыыр, быыһыыр кыахтаахтар. Оҕо өр кэмҥэ үөрэнэн, дьарыктанан сэрэхтээх буолууну уонна сатаан туттунууну сыыйа-баайа ситиһиэн сөп.

2. Оҕо, эдэр киһи ону-маны алдьатыытын үгүс өртө билбэт буолууттан үөскүүр быһыы диэтэххэ улахан сыыһа буолбат. Ону-маны билиэн-көрүөн баҕата элбэх оҕо оонньууру иһигэр туох баарын көрө охсоору үрэйэ охсон баран кыайан хомуйбакка алдьатара, ыһан кэбиһэрэ элбэх.

Субу оҥорор быһыылара куһаҕаҥҥа тириэрдэр диэни билбэттэриттэн элбэх саҥаны айа сатыыр оҕолор ону оҥорон кэбиһэр кыахтара улахан. Кумаҕынан ыһыахтыы оонньуур оҕоҕо үчүгэй эрээри, киһини ыһар куһаҕан диэни оҕо боруобалаан көрдөҕүнэ, хараҕар кумах киирдэҕинэ түргэнник билэригэр тиийэр. Кыра эрдэхтэринэ бэрээдэккэ үөрэтиллибэтэх уонна үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыылар диэннэри арааран билбэт оҕолор улаатан баран ыар буруйу оҥорон кэбиһэллэрэ элбиир.

Ыт оҕото ууга кыайан умсубатын кыра оҕолор билбэттэриттэн толору уулаах ваннаҕа сууйан ыраастаары уган баран хам баттаан тимирдэн кэбиспиттэрэ эмиэ баар. Кинилэр ыттарын сууйар-сотор санаалара төһө да үчүгэйин иһин сатаабаттарыгар, билбэттэригэр тэптэрэн куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиспиттэрэ.

Улаатан иһэр оҕону кэмигэр үөрэтэн биэрэн иһии суоҕуттан, үчүгэйи, куһаҕаны кыайан араарбаттарыттан уонна ханнык быһыы куһаҕан буоларын билбэттэриттэн, аны олору бэйэлэрэ оҥорон кэбиһэр кыахтаналлара ордук улахан куһаҕаны оҥороллоругар тириэрдиэн сөп.
Сахалыы хаһыаттар дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын суруйбаккалар, биллэрбэккэлэр, бу быһыылары дьон тоҕо оҥороллорун кылгастык быһаарбаккалар ордук улахан куһаҕаны оҥороллор. Саха оҕолоро дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билбэттэриттэн кэлин кэмҥэ куһаҕан быһыылары оҥорооччулар элбээтилэр. (19,22).

Киһи куһаҕан диэн тугун аан маҥнай туспа арааран биллэҕинэ эрэ, үчүгэй диэн тугун быһааран билэн олоҕор туһанар кыахтанарын төрүт умнумуохха. Оҕо төһө кыратыттан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэр даҕаны олоҕор туһаны оҥостунар. Эрдэттэн билии туһаны аҕаларын таһынан сэрэхтээх буолууга эмиэ тириэрдэр. Сахалыы хаһыаттар дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын суруйбаттарыттан саха оҕолоро дьон тоҕо куһаҕан быһыылары оҥороллорун арааран билбэттэр. Ол иһин бэйэлэрэ билбэттэриттэн оннук быһыылары оҥорор кыахтаналларын аныгы төрөппүттэрбит балыттаран сылдьалларыттан эмиэ аахайбаттар.

Өй-санаа алдьатыы өттүн диэки сайдан, халыйан хааллаҕына дьон олоҕор куһаҕан, ыарахан кэмнэр кэлэллэр. «Айыыны оҥор» диэн оҕону үөрэтии өй-санаа алдьатыы өттүн диэки халыйан сайдыытын үөскэтэр. Оҕо элбэхтик саҥаны айаары, ол аата киһи билбэтин оҥороору сыыһа-халты туттунан алдьатара, буорту оҥороро элбээн тахсарын күөдьүтэр.

Бу куһаҕан быһыы диэн оҕо арааран биллэҕинэ, бу быһыыны оҥорботун умнумуохха наада. Киһи өйүн-санаатын оҥоруута оннук. Хаһан да уларыйбат. Аан маҥнай туох куһаҕан буоларын арааран биллэххэ эрэ үчүгэй диэн баара дьэ биирдэ быһаарыллан, арыллан тахсар уратылааҕын таба туһаныахпыт этэ.

Барыта үчүгэй буоллаҕына куһаҕан диэн суох буолан хаалар курдук. Ол аата, өй-санаа аҥар өттүн диэки халыйыыта үөскүүр.  Дьону албыннааһын сайдан барар. Сэбиэскэй былаас аҥардастыы үчүгэйи эккирэтэн, барыта үчүгэй буолла диэн дьону албыннаан үс көлүөнэттэн уһаабакка эрэ эстибитэ.

Төһө даҕаны итэҕэйэр дьону албыннаабыт иһин, куһаҕан диэн син-биир баар, ханна да сүтэн, симэлийэн хаалбат, арай лаппа аҕыйыан сөп. Олох таһыма мөлтөөтөҕүнэ куһаҕан быһыылар өссө элбээн биэрэллэр.
 
Оҕо билбэтиттэн, бу куһаҕаҥҥа тириэрдиэ диэн сэрэммэтиттэн сыыһаны-халтыны оҥоруута элбээн иһэрин сахалар таҥараларын үөрэҕэ «Айыыны оҥорума» диэн этиитэ тохтото, аҕыйата сатыырын таба өйдөөн туһаныахпыт, оҕолорбут өйдөрүн-санааларын харыстыахпыт этэ. 
Киһи оҥороруттан уратытык, атыннык оҥордоххо саҥаны, дьон билбэттэрин оҥоруу үөскээн тахсар. Дьон билбэттэрин оҥоруу үгүс өттө куһаҕан буолар. Тоҕо диэтэххэ дьон өйдөрө-санаалара олус түргэнник сайдан иһэринэн билбэттэрэ, оҥорботторо диэн отой аҕыйаан  иһэр.

Дьон барыта кэриэтэ үчүгэйи оҥоруон баҕарара кырдьык. Ол эрээри барыта баҕа санаа курдук табыллан биэрбэт. Бу быһыыны Россия урукку премьер-министэрэ В.Черномырдин олус таба этэн турар. Ол курдук террористары кытта сэрии табыллыбатаҕар быһаарыы биэрэригэр бу курдук диэбитэ: «Хотели как лучше, а получилось как всегда». Бу этии сахалыыта ордук табыллар: «Үчүгэй буолуо диэбиппит, куруук буоларын курдук таҕыста», -диэн куһаҕаҥҥа кубулуйбута хойутаан биллибитин биллэрэр.

Эдэрдэр тугу, хайдах оҥордоххо үчүгэй буоларын билбэттэриттэн, төрөппүттэрэ ситэ үөрэппэтэхтэриттэн сыыһа туттан ону-маны алдьаталлара элбэх. Холобур, кыһанан-мүһэнэн кыраабыл тииһин олордоору, ытаһатын сис маһын устатынан саайан хайа ыытан кэбиһии хомолтото улахан. Ытаһа туоратынан саайылыннаҕына тутара күүстээҕин уонна сис маһы хайыппатын оҕо билэр киһи ыйыытынан оҥоро-тута үөрэннэҕинэ эрэ таба оҥорор, сатыыр кыахтанарын умнубаппыт наада этэ.

Ити курдук, тугу эмэни сыыһа тутуннахха, дьон оҥороруттан атыннык, уратытык оҥордоххо, ол аата айыыны оҥордоххо алдьатыы үөскүүрэ элбиир. Саха дьонун олохторун, таҥараларын үөрэҕэ «Айыыны оҥорума» диэн оҕо, эдэр киһи элбэх сыыһаны-халтыны оҥороруттан харыстыыр аналлаах.

3. Киһи оҥорбута барыта кэмэ кэллэҕинэ эргэрэр, алдьанар, үрэллэр, ыһыллар, сайдан иһэр олох таһымыгар эппиэттээбэт буола хаалар. Эргэрбити, алдьаммыты саҥалыы оҥорон, тупсаран биэрии хайаан да наада.

«После нас хоть потоп» диэн этии оҥорор, тутар, кэнники хаалар көлүөнэлэргэ үчүгэйи баҕарар өйдөбүлэ суох. Бу өс хоһоонун дьайыытыгар түбэспит көлүөнэлэр Айылҕаҕа төһө баҕарар улахан хоромньуну оҥоруохтарын сөбүн биллэрэр.

Сорох дьон соруйан, билэ-билэ, өйдөөн-санаан туран алдьатыыны оҥороллор. Киһи олоҕун устата үчүгэйи, бэйэтигэр туһалааҕы, барыс киирэрин оҥосторо ордук элбэх. Бэйэтигэр туох эмэ туһа тахсар, барыс киирэр буоллаҕына, биир эмэ киһи  алдьатыыны оҥоруон сөп.
«Алдьархайтан ас-таҥас таһаарар» диэн этии сахаларга баар. Бу этии дьону тугунан эмэ ыган, кыпчыйан бэйэҕэ барыһы элбэҕи киллэринии аата. Бу быһыыга саас уонна күһүн суолга хаайтарыынан туһанан сыананы олус ыаратан элбэх барыһы ыла сатааччылары киллэриэххэ сөп. 

Коммунистар оҕолору куһаҕан киһи буол, куһаҕаннык быһыылан диэн үөрэппэтэхтэрэ эрээри, үөрэтии барыта үчүгэй эрэ быһыы, үчүгэйи эрэ оҥоруу диэки аҥардастыы хайысхалааҕа. Сэбиэскэй киһи үчүгэйи эрэ оҥорор аналлаах, оҕо төрүөҕүттэн үчүгэй диэн үөрэтэллэрэ. Арай ол үчүгэй диирбит хаһан да кыайан кэлбэт коммунизм буолан хаалан баҕа санаа туолбатын үөскэппитэ уонна «үчүгэй» диэн ааттыырбыт барыта куһаҕаҥҥа кубулуйбут эбититтэн Сэбиэскэй Сойуус түргэнник эстибитэ.

Барыта «үчүгэй буолла» диэн үөрэх уһун кэмҥэ дьайыыта өй-санаа сайдыытын аҥар өттүгэр халыйыыга тириэрдибитэ, куһаҕан диэн суоҕун курдук өйдөбүлү дьоҥҥо иҥэрбитэ. Бу өйдөбүл салгыы сайдан оҕо төрөөтөр эрэ үчүгэй киһи буолар диэҥҥэ тиийэ сайдыбыта. Ону баара, оҕо хайдах иитиллибититтэн, үөрэтиллибититтэн өйө-санаата тутулуктаах буола улаатара олус былыргы кэмнэртэн ыла уларыйар кыаҕа суох. Оҕо улаатан киһи буолуу үөрэҕин баһылаатаҕына эрэ, олоҕун киһи быһыылаахтык олорорун билигин да ситэн өйдүү иликпит хомолтолоох.

Бу коммунистар сыыһа үөрэхтэрин билигин “айыы үөрэҕэ” салҕаан иһэрэ ордук куһаҕан. Перестройка кэнниттэн урукку олох, өй-санаа үөрэҕэ хаалбытын сайыннаран саҥаны айар, саҥаны оҥорор санааларыгар бары саҥаны айарга, оҥоро сатыырга аһара дьулуһууларын күөртээбиттэрэ. Бу элбэх саҥаны айа сатааһын кэлин тиһэҕэр эдэрдэр куһаҕаны оҥоруулара элбээһинигэр тириэрпитин бары хаһыаттар бигэргэтэн суруйаллар.

Дьон-аймах өйдөрө-санаалара сайдан истэҕинэ ону-маны айан-тутан туһалааҕы оҥорон, олоххо киллэрэн иһэллэр. Олус элбэх саҥаны айыылартан биир эмэтэ эрэ дьоҥҥо туһалаах, туох эмэ туһа тахсара баар буолар. Онтон атыттара, ол аата, олус элбэх өттө бары сыыһа-халты буоланнар дьоҥҥо уонна Айылҕаҕа буортулаах буолан тахсалларын таба өйдүөхпүт этэ.

Сахалар киһи буолуу үөрэхтэрэ оҕо ситэ сайда, үөрэҕи-билиини баһылыы, үчүгэйи, куһаҕаны араара, оҥоро-тута үөрэнэ илигинэ саҥаны айара, ол аата айыыны оҥороро аҕыйах, биир эмэ буоларыгар баҕаран «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэр. Онон сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын таба быһаарара арыллар.

ТИЭТЭЙИМЭ, ЫКСААМА

Оҕо улаата охсоору тиэтэйэр, ыксыыр. Төһө улааппытын күн аайы кэмнээн көрөр, кэтэһэр кыахтаах. Өйө-санаата аһара сайдаары ыксатар, баҕа санаата халлаан куйаарынан сындыыстыы көтөр, сири сиксигинэн тилийэ сүүрэр. Баһын иһэ барыта араас баҕа санааларынан туолан, таһынан бараары таһымныыр.

Улаатан эрэр оҕо барыга бары улахан дьону кытта кыттыһа охсоору, кинилэр курдук буолаары, табах тардаары, арыгы иһээри, көҥүлүнэн, талбытынан кимиэхэ да дакылааттаабакка, ыйыппакка сылдьаары ордук тиэтэйэр.

Оҕо өйө-санаата тулуурдаах буолуутугар «Тиэтэйимэ, ыксаама» диэн этии үөрэтэр, уоскутар, «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии киһиэхэ бэйэтигэр эмиэ сыһыаннааҕын биллэрэр. Ол курдук оҕо этэ-сиинэ ситэ илигинэ өйө-санаата төһө да кинигэ билиитин билбитин иһин, ол билиилэрин туһанар кыаҕа суох. Олох үөрэҕэр үөрэнии кэмин иннинэ кыайан кэлбэт. Ол иһин «Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх» диэн этиини тутуһарга, толорорго, тулуурдаах буолууга үөрэнэргэ эрэ тиийиллэрин оҕо кыра эрдэҕиттэн билэрэ ордук. “Улаата түс, оччоҕуна билиэҕиҥ” диэн этии оҕо тулуурдаах буолуута сайдарыгар эмиэ туһалыыр.

Тыа оҕото улаата охсон, саалана, кустуу, куобахтыы охсоору олус тиэтэйэр, сааны көтөҕөлөөн көрөн хаһан кыайар буоларын кэтэһэр, улаата охсон хаһан саа саҕа буоларын манаһар.

Кыра эрдэххэ күн уһуна, каникул кэлэн биэрбэтэ, үөрэх дьыла бүтэн быстыбата олус кэтэһиилээх, кыһыҥҥы улахан тымныылар ааһалларын, саас кэлэрин оҕолор ордук күүтэллэр.

Оҕо тиэтэйэриттэн, оҥоро охсоору ыксыырыттан сыыһа туттара олус элбэх. Кинини тиэтэтимиэххэ, ыгымыахха наада. Ону-маны оҥороругар аан маҥнай элбэхтик толкуйдаан, ырытан, санаатыгар оҥорон көрөн, субу оҥорор быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын быһааран баран оҥороро ордугун билэрэ туһалаах.

Пугач бэстилиэти оҥосто охсон баран боруобалыыр ытыытыгар туруупката хайа баран хаалан сирэйин буорахха сиэппит оҕо билбэтиттэн, тиэтэйбититтэн, ханнык эрэ туруупканы булан туһаммытыттан улаханнык дэҥнэммэтэҕэр үөрүөн сөп. Билбэтиттэн, саҥаны айан, айыыны оҥорон, онтун боруобалыы охсоору алдьархайга түбэһэ сыспыта хата этэҥҥэ ааспытыттан үөрүөн эрэ сөп.

Оҕо тугу оҥороругар куруук ыксыыр, тиэтэйэр, оҥоро-тута, улаата охсуон баҕата баһаам, таһынан таһымныыр. «Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс» диэн этэн үөрэтии саҥа ону-маны оҥоро үөрэнэн эрэр оҕоҕо ордук сыһыаннаах. Бу этии ону-маны оҥорууга тиэтэйбэт, ыксаабат, ыгылыйбат буолууга ыҥырар. Оҕо улаата охсор баҕа санаатыттан улахан дьон курдук көстөөрү табаах тардыыга, арыгыны иһиигэ кыахтаннар эрэ кыттыспытынан барарын бу этии тохтото, өйдөннөрө сатыыр.

Оҕо оҥоро-тута, бүтэрэ, ситиһэ охсоору ыксаабыт, тиэтэйбит санаатыгар «Чэ, маннык табыллыыһы» диэн быһа, ойута охсубута сыыһа буолан хааллаҕына, куһаҕаҥҥа кубулуйарын умнумуохпутун наада. Тиэтэйэн, ыксаан оҥоруллубут дьыала сыыһа-халты буолара элбэх. Саһааны сабыта быраҕаттаан куһаҕаннык дьаарыстаатахха ситэ үрдээбэккэ эрэ сууллан хаалара, тиэтэйбэккэ үлэлииргэ туһалаах үөрэх буолуо этэ.

Киһи бары оҥорор дьыалаларыгар ыксыыра сыыһа, табыллыбат. Тоһоҕо күрүөнү синньигэс маһынан тутан салыбыратан түргэнник бүтэрэн кэбистэххэ үс-түөрт сылынан эмэҕирэн, онон-манан охтуталаан барыан сөп. Төһө да үлэтэ-хамнаһа элбэҕин иһин үс мастаах үүт күрүөнү тутан дьэргэтэн кэбистэххэ сүүс сыл холкутук туран элбэх туһаны аҕалыан сөп. 

Туох барыта табыллыбатаҕына, кыаллыбатаҕына, туга эрэ сатамматаҕына сонно тута куһаҕаҥҥа кубулуйар уратылааҕын үлэһит, бэйэлэрэ тутан-хабан оҥорор дьон ордук билэллэр. Олоххо, үлэҕэ-хамнаска сылдьан биир сыыһа-халты туттуу оҕо, эдэр киһи олоҕун төрдүттэн уларытан кэбиһиэн сөбүн төрөппүттэр өйдөөн оҕону иитиигэ «Тиэтэйимэ, ыксаама» диэн саха дьонун олохторун үөрэҕин туһаналлара ордук этэ. 

«От сумы и от тюрьмы не зарекайся» диэн этиини киһиэхэ, үчүгэйбит диэн сананааччыларга, бэйэбитигэр, букатын сыһыана суох курдук саныыбыт. Ол эрээри билигин эдэр уолаттарбыт сыыһа-халты туттунан хаайыыга түбэһэллэрэ элбээбитин кэнниттэн, хойутаан да буоллар син өйдөнөммүт оҕону иитиигэ хаһан уонна ханнык сыыһалары, итэҕэстэри оҥорорбутун ырытан, толкуйданан көрөрбүт наада буолла.

Тиэтэйии, тиийэ охсуу ордук массыынаны ыытарга биллэр. Оҕо хаһан баҕарар тиэтэйэр, тугунан эмэ, туох эмэ тиэхиникэнэн түргэнник, кыаҕа баарынан барыыны боруобалаан көрбөтөх оҕо диэн суох. Кыра тэлиэскэнэн намыһах эниэттэн түспэхтээн баран, мыынар санаата киирэн үрдүк сыырга тиийэн аллараа түһүнэн кэбиһэн сирэйин-хараҕын хаппыт буорга тоҕо түспүт оҕо, сэрэхтээх буолууга эрэйдэнэн, кэһэйэн үөрэммитин да иһин түргэнник айанныыр баҕа санаата син-биир хаалан, сүтэн хаалбат.

Сокуон быһыытынан суоппардыырга, массыынаны ыытарга, ол аата түргэнник айанныыр, кутталлаах тиэхиникэни салайарга быраабы биэрии оҕо 18 сааһын туолбутун кэннэ биирдэ бэриллэр. Бу быһыы аныгы дьон санааларыгар хойутаан биэрии курдугун да иһин оҕо өйө-санаата сайдыытыгар сөп түбэһэр, олоххо уопутуран, үтүө үгэстэри иҥэриммитин кэннэ кутталлаах тиэхиникэни салайарын көҥүллүүрэ чахчы сөп.

Ол аата оҕо өйө-санаата сиппитин, киһи буолууну ситиспитин, тугу барытын толкуйдаан, ырытан, туох содул үөскүүрүн быһааран баран оҥорор буолбутун кэнниттэн биирдэ түргэнник айанныыр, кутталлаах тэрили ыытарга быраабы бэриллэрэ сөп.

«Ыт ыксаан-ыксаан икки хараҕа суох оҕону төрөтөр» диэн этии тиэтэйэн, ыксаан туран оҥоруллубут дьыала туга эрэ табыллыбакка сатамматын, туһата суохха кубулуйарын быһаарар. Икки хараҕа суох ыт кимиэхэ наада буолуой? Суох буоллаҕа дии. Сатамматах, табыллыбатах дьыала туһата суох хааларынан куһаҕаҥҥа кубулуйарын иһин итинник эппиттэр.

Оҕону тиэтэтэр куһаҕан. «Айыыны оҥор» диэн этии оҕону тиэтэтэр, дьон билбэттэрин, урут оҥорботторун оҥоро охсоору оҕо ыксаан сыыһа-халты туттунуон сөп балаһыанньатын үөскэтэр уонна элбэтэр. Олоххо ситэ уопутура илик, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн таба туһанарга үөрэнэ илик  оҕо, биирдэ сыыһа туттан улахан алдьархайга түбэһиэн сөп.
 
Оҕо өйө-санаата улахан дьонтон уратытын, ийэ кута үөскээн иитиллэ илигин төрөппүттэр билэн оҕолорун үөрэтэллэригэр «Тиэтэйимэ, ыксаама» диэн үөрэҕи тутталлара ордук улахан туһаны аҕалыа этэ. Оҕо субу оҥороору турар дьыалатын өссө ырытан, толкуйдаан баран оҥороругар сүбэлээһин, тиэтэйбэккэ хайдах оҥороругар көрдөрөн биэрии сыыһа туттууттан, алҕаһы оҥорууттан харыстыырга аналланар.
Киһи быһыылаах киһи сыыһа туттунартан көмүскэллээх буолуута, туттунар, аһара барбат майгына оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар иҥэриллэр. Оҕону аһара барбат, бэйэтин туттунан тохтотунар буоларыгар кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр үөрэтии умнуллубатынан туһата улаатар. Кыра эрдэҕинэ олус мааны, атаах уол улаатан, арыгы истэҕинэ охсуһара, аһара туттара киирэрэ, хаайыыга хаста да түбэһэригэр тириэрдибитэ.

Сахалар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрэ оҕо өйүн-санаатын харыстыырга, сыыһаны-халтыны оҥороруттан көмүскүүргэ аналланар. Төрөппүттэр, кэлэр көлүөнэлэрбит туһугар кыһанар буоллахпытына былыргы өбүгэлэрбит үтүө, туһалаах үөрэхтэрин умнубаппыт, туһанарбыт ордук буолуо этэ.

«Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх» диэн этии кэлээри бэлэмнэммит кэмэ кэллэҕинэ хайаан да кэлиэҕэ диэни өйдөтөр. Бу этии ордук улаатан иһэр оҕоҕо сыһыаннаах. Ол курдук оҕо улаатан этэ-сиинэ ситэн истэҕин аайытын өйө-санаата хаалан да хаалбакка, аһара да барбакка, тэҥҥэ сайдан иһэрин хааччыйдахха өй-санаа туруктаах буолуута үөскээн олоххо ордук ситиһиилэниэн, элбэх туһалаах дьыалалары оҥоруон сөп.

Этэ-сиинэ сиппит улахан оҕону кыра оҕо курдук көрүү, атаахтата, маанылыы сатааһын аныгы төрөппүттэргэ ордук сайынна. Отута буолара чугаһаабыт уолларын көрө-харайа, ыйан, көрдөрөн биэрэ сатыыр иллэҥ төрөппүттэр элбээн хааллылар.

Оҕону аһара көрөн-истэн маанылаан, бэлэмҥэ үөрэтэн атаахтатан кэбистэххэ өйө-санаата сайдыыта этин-сиинин ситиититтэн хойутаан, хаалан хаалар. Эт-сиин уонна өй-санаа көрдөбүллэрин сөп түбэспэт өрүттэрэ арыллан, күүһүрэн тахсыыларыттан өй-санаа туруга суох буолуута улаатар.
 
Онон оҕо өйө-санаата сайдыыта этэ-сиинэ улаатан иһиититтэн хойутаан, хаалан да хаалбакка уонна аһара баран кэмин иннинэ уруттаабакка тэҥнэһиини тутуһан истэҕинэ туруктаах өй-санаа үөскүүр. Ол аата оҕо өйө-санаата сайдыыта уонна этэ-сиинэ ситиитэ «Кэмин-кэрдиитин» тутуһан истэҕинэ табыллар. Бу быһаарыы эмиэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэр уонна хайа-хайалара аһара барыылара куһаҕаҥҥа тириэрдиэхтэрин сөбүттэн сэрэтэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр коммунистар олус тиэтэйэн дьон өйүн-санаатын түргэнник көннөрө, тупсара охсоору араас репрессиялары ыыппыттара, көһөрүүлэри, көскө ыытыылары туһаммыттара. 1980 сыллаахха коммунизмы тутуохпут диэн албыннаабыттара сотору арыллан дьон итэҕэлин букатыннаахтык сүтэрбиттэрэ. Өй-санаа үөрэҕин, уларыйыыларын билбэт дьон итинник түргэнник сайдыыны ситиһэ сатаабыттара, кэлин албыннааһыҥҥа быһаччы кубулуйбута бэйэлэрэ эстиилэригэр тириэрдибитэ.

Олох хаамыытын ыган тиэтэтии, өйү-санааны быһалыы баран сайыннарыы кыайан табыллыбатын сэбиэскэй былаас эстиитэ дакаастыыр. Ол курдук быһалыы баран, капитализмы ааһа көтөн социализмҥа быһа тиийии хаалыылаах өйдөөх-санаалаах, саҥа байыаннай коммунизмтан эрэ төлөрүйбүт Россия дьонугар ыараханнык дьайар. Баай-мал үллэстиитин кыра сэриилэригэр билигин даҕаны элбэх киһи өлө турар.
Өй-санаа сайдыыта төһө эмэ уһун кэми ыларын билигин үөрэхтээхтэр кыайан таба суоттаан билиһиннэрэ иликтэр. Арай сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ билинэринэн дьон өйө-санаата үс көлүөнэ солбулуннаҕына уларыйар.
 
Оҕо өйө-санаата сайдыыта, этэ-сиинэ ситиитэ, киһи буолууну баһылааһына 25 сылы, үйэ чиэппэрин ылар. Кинини кыра эрдэҕинэ төрөппүтэ бэйэтин олоҕун үөрэҕэр баһылаан-көһүлээн, салайан үөрэтэн кэбиһэриттэн, ийэ кутун иитэринэн төрөппүтүн курдук өйдөөх-санаалаах буола улаатара биллэр. 

Олоххо уларытыыны киллэрэр туһалаах санаа оҕо улааппытын, өйө-санаата сиппитин, киһи буолууну ситиспитин кэнниттэн киирдэҕинэ туһата улахан, табыллара элбэх буолуо этэ. Ол аата бэйэтэ 25 сааһын лаппа ааспыт киһи олоххо киирбит уларыйыыны таба өйдүүр кыахтанар. Ол эрээри кини оҕотун үөрэтиитигэр урукку бэйэтин үөрэппиттэрин курдук үөрэтиини туһанара, оҕото олоххо үөскээбит уларыйыыны ылыммакка, уруккулуу өйгө-санааҕа иитиллэригэр тириэрдиэн сөп.

Улаатан, өйө-санаата сиппит киһи бэйэтин оҕотун уларыйбыт олох үөрэхтэригэр үөрэтэр кыахтанар. Ол аата билигин баар дьон сиэннэрэ саҥа олох уларыйыыларыгар кыра эрдэхтэриттэн үөрэнэн улаатыахтарын сөп. Бу быһаарыыны тутустахпытына сахалар дьон өйө-санаата уларыйыытыгар үс көлүөнэ дьон олохторо сөп буолар диэн этиилэрэ чахчы таба буолар.

Онон биһиэхэ ырыынак сыһыаннарыгар кыра эрдэхтэриттэн үөрэхтээх көлүөнэлэрбит саҥа төрөөн эрэллэр. Билигин баар оҕолор улаатан оҕолорун ырыынак сыһыаннаһыыларыгар үөрэттэхтэринэ, оҕолоро, оннук өй-санаа кыра эрдэхтэриттэн иҥэриллэн улаатыахтарын сөп. Өй-санаа ырыынак сыһыаннарын иҥэринэн уларыйыыта салҕанан баран иһэр.

СЭНЭЭМЭ

Хас киһи барыта ураты, тус-туспалар. Өйдөрө-санаалара ордук уратылаахтар. Оннооҕор игирэлэр тус-туспа майгылара элбэх. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи киһиэхэ сыһыаныгар ытыктабыллаахтык, биир тэҥник сыһыаннаһарга үөрэтэр.

Айылҕаттан бэриллэр талаан баара киһи киһиэхэ сыһыаныгар тэҥнээн биэриини оҥорор. Ол курдук бэйэтэ улахан, күүстээх, доруобай эттээх-сииннээх киһи «Бери больше, кидай дальше» диэн этиигэ сөп түбэһэр өйдөөх-санаалаах буолара былыргыттан биллэрэ, аҥардастыы күүһүнэн өттөйүү киһи киһиэхэ сыһыаныгар сөп түбэспэтин быһаарар.

Улахан уҥуохтаах дьон бэйэлэриттэн кыралары үөһэттэн таҥнары көрөллөрүттэн хайдах эрэ баһыйар курдук санааҕа оҕустараллара элбэх. Ол эрээри өй-санаа киһи уҥуоҕуттан тутулуга суоҕа быһаарыллыбыта ыраатта. Өй-санаа уонна эт-сиин бэйэ-бэйэлэрин кытта хардары-таары тутулуктаахтар уонна олор омук үйэтэ төһө уһунун кытта эмиэ сибээстээхтэр.
 
Бу тутулук «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ эмиэ сөп түбэһэр. Ол курдук ордук күүстээх эттээх-сииннээх саҥа омук икки араас омуктар холбоһууларыттан үөскээн, сайдан, ахсааннара эбиллэн, саҥалыы үөскээн тахсар. Саҥа омук үөскээтэҕинэ, өйө-санаата саҥалыы сайдан барыытыгар кырдьаҕас омуктартан арахсан бэйэтин туспа уратыларын билинэн барар. Ол аата өйө-санаата үгүс өттүнэн икки омук өйүттэн-санаатыттан холбонон, икки тылынан буккуйа саҥаран саҥалыы сайдан барар.

Омук этэ-сиинэ мөлтөөн-ахсаан барыытыгар, ол аата уҥуохтара кыччаан иһэр кэмигэр өйдөрө-санаалара ордук мунньуллан үрдүк сайдыыны ситиһэр кэмнэрэ кэлэр. Бу этии дакаастабылынан киһи сааһыран истэҕинэ олоҕун уопута элбээһиниттэн өйө-санаата ордук эбиллэн, мунньуллан, күүһүрэн иһиитэ буолар.

«Киһини санаата салайар» диэн сахалар этэллэр. Киһи санаата ураты күүстээх, туохтан да иҥнибэт, хайа баҕарар киһиэхэ хантан баҕарар дьайыыта тиийиэн сөп. Саха дьоно былыр-былыргыттан бу үөрэҕи билэллэриттэн уонна туһаналларыттан кырдьаҕастары ытыктыыр санаалара хаһан да мөлтөөбөт, өй-санаа эбиллэн, күүһүрэн иһиитин таба сыаналыыллар.

Эдэр сэнэх эрдэххэ киһи күүһэ-кыаҕа элбэҕиттэн тугу барытын кыайа-хото тутуу, суоҕу да баар оҥоруу туһунан санаалара аһара элбэх буолаллар. Бу кэмҥэ эдэр киһи аһара барар санаата атыттар, арыыйда мөлтөхтөр, кыралар, кырдьаҕастар үрдүлэринэн көппөтүн, барбатын наадатыгар сахалар «сэнээмэ» диэн үөрэтэллэр.

«Сэнээбиккиттэн сэттэҕин ылыаҥ» диэн этии дириҥ суолтатын ордук спортсменнар билэллэр. Урукку кэмҥэ киэҥник биллибит тустуук ханнык эрэ аата-суола суох күрэхтэһээччигэ кыаттарбыта соһуччу солун буолааччы. Эдэр күрэхтэһээччини ааттарынан-суолларынан саба баттаан кыайыыны-хотууну улахан эрэйэ суох ситиһиэхпит диэн быстах санааҕа оҕустарыы сыыһатын элбэхтэр, урукку чемпионнар билбит суоллара.
  
«Киһини сэнээмэ» диэн этии хайа да киһини сэнээмэ, анныгынан санаама, үрдүнэн барыма диэн үөрэтэр, сэрэтэр. Санаа төһө күүстээҕэ киһи уҥуоҕуттан тутулуга суох. Аһара күүстээх санаалаах сааһырбыт киһи ойуун, удаҕан буолуон сөп. 
Бултуйбут балыксыт айаннаан иһэн биир кыра киһини көрсөн кэпсэппитигэр киһитэ «Балык амсайыа этим» диэбитин аххайбакка, истибэтэҕэ буолан ааһа турбут. Киһитэ хомойон: «Уу үөнүн харыһыйар. Балыккын барытын кыайан сиэбэтиҥ буолуо»,- диэн ботугуруу хаалбыт. Бу киһи балык уҥуоҕар харан улаханнык эрэйдэммитэ үһү.
 
Дьонтон ордук курдук туттума, үрдүктүк сананыма, атыттары анныгынан санаама диэн этии киһи санаата туохтан да иҥнибэтинэн, тугунан да тутуллубатынан дакаастанар. Сэнэнэн аанньа ахтыллыбат да курдук көрүҥнээх киһи санаата күүстээх буоллаҕына бэйэтин санаатын ситиһэр кыаҕа улаатарын табан сыаналыахпыт этэ. 

«Дьыбардаахха саҥарыма» диэн этии киһиргэс буолууну сэрэтэрин таһынан, аһара үрдүктүк туттума, улаханнык этинимэ диэн быһаччы өйдөбүллээх. Саҥа көрүүгэ синньигэс, кыараҕас, намыһах да курдук көстүбүт сири-дойдуну мыынан, аанньа ахтыбаты улаханнык саҥаран биллэрбит киһи эрэйгэ тэбиллэрин туһунан былыргы кэпсээннэргэ кэпсэнэр. Бу быһаарыыга төрдүттэн куһаҕан өйдөбүллээх тылы улаханнык, элбэх киһи истэр гына саҥарыы эмиэ киирсэр.

Сэнэбиллээхтик сыһыаннаһыы, аанньа ахтыбат буолуу сэнэбили үөскэтэр. Үөһээттэн таҥнары көрүү сэнэбил бэлиэтэ. Хантайан туран кэпсэтии, хантаарыҥнааһын, сэнэбиллээхтик, аанньа ахтыбаттык сыһыаннаһыыны көрдөрөр бэлиэ. Ол иһин «Хантайан туран силлээмэ, хараххар түһүөҕэ» диэн этии үөскээбит уонна сэнэбиллээхтик сыһыаннаһыма диэн өйдөтөр.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ биир киһи олоҕунан муҥурдаммат, салгыы хас да көлүөнэ дьон олохторун барыларын холбуу ылан быһаарар. Бэйэтэ дьоҥҥо аанньа ахтыбаттык, сэнэбиллээхтик сыһыаннаһар киһи оҕолорун эмиэ соннук үөрэтэн кэбиһэрэ, эдэрдэр майгыларын бу уратыта өссө аһара барарыгар тириэрдэр. Куһаҕан майгы аһара барыыта сиэннэрин олохторун өссө уустугурдан, бу аймахтар салгыы өссө мөлтүүллэригэр, эстэллэригэр тириэрдэрэ ордук куһаҕан.

Дьон бары бэйэ-бэйэлэригэр кыайан тэҥнэһэр кыахтара суох. Үгүстэр үлэлээн-хамсаан, кыайан-хотон олохторун дьон курдук оҥостунар кыахтаахтар, онтон сорохтор доруобуйалара мөлтөҕүттэн, өйдөрө-санаалара тиийбэтинэн ону ситиһэр кыахтара кыра. Ол иһин дьон кыахтаах өртүлэриттэн мөлтөхтөргө амарах, аһыныгас сыһыан эмиэ эрэйиллэр.
 
«Кинини кытта аахсан да диэн», «Киһи аахсыбат киһитэ» диэн этиилэр, бу киһи кырдьык өйүнэн-санаатынан намыһаҕын, кыайан киһилии быһаарсар кыаҕа суоҕун биллэрэллэр. «Айыы киһитэ» диэн этии бу киһи өйө-санаата мөлтөөн-ахсаан Үөһээ дойдуга тахсара олох чугаһаабытын, бэйэтэ «Киһи аахсыбат киһитэ» буолбутун биллэрэр.

Дьон кыахтаах өттүлэрэ дьадаҥы, кыаҕа суох диэн сэнээбэккэ эрэ көрөн-истэн көмөлөһөн, өрө тардан, батыһыннаран биэрэр кыахтаннахтарына үгүстэр махталларын ылыахтарын сөп. Элбэх киһи үтүө санаата бииргэ түмүстэҕинэ туһалаах дьайыыта улаатарын туһунан сахалар билэллэриттэн тулалыыр дьон үтүө санаалара элбиирин туһугар кыһаналлар этэ.

КИКСЭРЭН, ТЭПТЭРЭН БИЭРИИ

Киһи тугу эмэ кыайан оҥорумаары эбэтэр туоҕа эмэ сатанымаары гыннаҕына атын киһиттэн сүбэ, ыйыы көрдүүр, ыйыталаһар. Маннык ыйыталаһан сүбэ көрдөөһүнү сүбэлэтэр киһи субу оҥорор быһыыта сыыһа буолан таҕыстаҕына эбэтэр табыллыбатаҕына, анараа, сүбэ биэрбит киһиэхэ көлбөрүтүнэр, халбарытар ньымата диэн ааттыыллара оруннаах. Дьыала табыллыбатаҕына сүбэ биэрбит киһи хайа эрэ өттүнэн буруйдаах, кыттыгастаах буолан тахсара сөп.

Биһиги бу үлэни тыл үөрэхтээхтэрэ айбыт уонна туһаннара сатыыр айыыларын үөрэҕэ оҕолору үөрэтиигэ олус улахан сыыһалардааҕын арыйаары, дьоҥҥо тириэрдээри суруйабыт. Саха дьонун эдэр ыччаттара, кэлэр көлүөнэлэрэ туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатыахтарын сахалары элбэтиэхтэрин баҕарар дьон таба өйдөөн ылыныахтара, олохторугар туһанан көмөлөһүннэриэхтэрэ дии саныыбыт.

Киһиэхэ тугу эмэ оҥор, оччоҕуна үчүгэй буолуо диэн этэр киһини киксэрэн, тэптэрэн, күөртээн биэрээччи диэн ааттыахха сөп. Айыы үчүгэй, «Айыыны оҥор» диэн эдэр оҕоҕо этии киксэрии, тэптэрии буолар. Бэйэтэ сайдан иһэр өйдөөх-санаалаах, ону-маны була-тала оҥоро сатыыр оҕону өссө «Айыыны оҥор» диэн эбии тиэтэтии, ыгааһын, сыыһа-халты оҥорууга үтүрүйүү буолар. Оҕону тиэтэтэр, ыгылытар буолан, бу этии оҕону үөрэтиигэ куһаҕаны оҥорор. Оҕо субу оҥорор быһыытын ситэ билбэтиттэн, тиэтэйэн оҥоро охсоору ыгылыйарыттан сыыһаны-халтыны оҥорор кыаҕа улаатан хаалара кэлин куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп.

Оҕону «Айыыны оҥор» диэн үөрэтии ситэ өйө-санаата сайда, билэ-көрө, оҥоро тута үөрэнэ, сааһын өссө ситэ илик оҕону сыыһа-халты туттунууга тириэрдэринэн куһаҕаны оҥоруу үксүүрүн үөскэтэр. Оҕо улаата охсоору бэйэтэ да тиэтэйэн, оҥоро, ситиһэ, дьон билбэттэрин, урут оҥорботторун оҥороору ыксаан, сыыһа-халты туттара эбии элбээһинигэр тириэрдэрэ киксэрэн биэриигэ тэҥнэнэр быһыы буолар.

Төрөппүт оҕотун үөрэтэригэр «Айыыны оҥорума» диэн сахалар үөрэхтэрин тутустаҕына эрэ өйө-санаата аһара барарын хааччахтаан, сыыһа-халты туттарын аҕыйатыа этэ. Ол аата киһи билбэтин, дьон оҥорботторун оҥорорго олус улахан сэрэхтээх буолуу наадатын өйдөтөр. Оҕо бэйэтэ билбэтин, урут оҥорботоҕун оҥороругар ураты сэрэниэхтээх, элбэхтик үөрэтиэхтээх, билиэхтээх, бу быһыыттан туох содул үөскээн тахсарын бары өттүнэн быһаарыахтаах, ол кэнниттэн саҥаны оҥорорго үөрэннэҕинэ туһалаах, үчүгэй, үтүө саҥаны айыыны оҥорон төрөппүттэрэ, дьоно бары үөрүө этилэр.

Уон биир саастаах уол доҕотторун кытта дьиэтигэр индеецтэр буола оонньоон салҕан, аны атын саҥа, урут оонньооботох оонньууларын, уоту үрдүнэн ыстаныыны оонньуохха диэн таһырдьаттан мас сыыһын хомуйан киллэрэн дьиэ иһигэр уот оттор санааламмыттар. Инчэгэй соҕус мастар түбэһэннэр уоттара аанньа умайбатаҕын умата охсоору, өссө бензин ыһан биэрэр киһи буолбут. Сыыһа туттан дьалкытан таҥаһыгар кытта тохпут.

Испиискэ умаппытыгар уота соҕотохто өрө күлүбүрээн тахсан уол бэйэтэ кытта умайбыт. «Герой» доҕотторо атахха биллэрбиттэр, хата уол эдьиийэ түбэһэ кэлэн уоту сабыта сынньан, умуруоран быраатын өрүһүйбүт. Саҥаны айыыны оҥоро сатаабыт уол тириитин үгүс өттүн уокка сиэтэн улахан эппэрээссийэ көмөтүнэн тыыннаах орпут.

Уол бу оҥорбут быһыытын ырытан, сыаналаан көрдөхпүтүнэ уоту уматыы диэн олус кутталлаах, сатаабат, үөрэммэтэх, саҥа уматар киһиэхэ олус сэрэхтээх, уоту ыытан кэбиһиэххэ сөбүн уонна дьиэ иһигэр уоту букатын да уматыллыа суохтааҕын биһиги уолбут билбэт эбит. Оҕо улаатан уон биир сааһыгар диэри уоттан сэрэхтээх буолуу үөрэҕин билбэтэҕэр төрөппүттэрэ кырдьык, буруйдара улахан. Ону-маны элбэҕи билиэн-көрүөн, саҥаны, айыыны оҥоруон, айыан баҕарар уол оҕону кэмигэр үөрэтэн биэрбэтэхтэриттэн бэйэтэ булан-талан саҥаны айбытыттан эрэйгэ тэбилиннэҕэ ити. Бу уол «Айыыны оҥорума» диэн сахалар үөрэхтэрин кыра эрдэҕиттэн билэрэ эбитэ буоллар уоту уматыан иннинэ сэрэнэн, итинник алдьархайы оҥостунуо суоҕун сөп этэ.

Уоту бензининэн уматартан туох содул үөскээн тахсарын билбэт уолу киксэрэн, тэптэрэн биэрээччинэн доҕотторо буолбуттар. Бары кыттыһан мас сыыһын хомуйан уоту уматыыга эмиэ көмөлөспүттэр. Буруйу үллэстиигэ бу оҕолор бары кыттыгастаах буолан тахсаллар. Бензин эмискэ, күүскэ умайарын бары да билбэттэригэр сөп эбит.

Дьиэ иһигэр саҥа уот уматыылаах оонньууну саҕалыыллара оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар айыыны, урут оҥорботохторун оҥоруу буоларынан туох содул үөскээн тахсарын билбэтэхтэр. Саҥаны айыы куһаҕана итинник арылларын биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрэ уонна сорох ойууннарбыт, суруйааччыларбыт бэйэлэрэ да билэ иликтэрэ уонна өссө онтуларын дьоҥҥо тарҕата сатыыллара ордук хомолтолоох. Үөрэҕи-билиини быһылаабыт төрөппүттэр улаатан иһэр оҕо өйө-санаата сайдыытын таба сыаналаан олохторугар, оҕолорун иитиилэригэр туһаннахтарына эрэ, киһилии майгылаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарар кыахтаналларын өйдүөхтэрин сөп этэ.

Бэйэлэрэ үлэлии-хамсыы сылдьар, олохторугар улахан сыыһа-халты туттунуулары оҥорботох, сиэри кэспэтэх, киһи быһыытын аһара туттубатах сааһырбыт саха дьоно, бары үлэһиттэр “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи билэллэрин тылбыт үөрэхтээхтэрэ аһара үчүгэйбит диэн санааларыттан, нууччалары быһалыы үтүктэ сатыылларыттан билбэттэр уонна өссө оҕолору үөрэппитэ буолан улахан буккууру киллэрэ сылдьаллар.
 
Үрүҥ Айыылары кытта кырдьаҕас, олоҕу олорбут, үрүҥү-хараны, үчүгэйи-куһаҕаны араарар буолбут дьон алтыһаллара эрэ туһалаах. Бу былыргы дьон билбит билиилэриттэн үчүгэйин, үтүөтүн, аныгы сайдыбыт, үөрэхтээх дьоҥҥо туһалыыр эрэ өттүн, ол аата үрүҥүн эрэ талан ылан уонна улаханнык сиидэлээн баран кэлэн иһэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туһаныы хайаан да эрэйиллэр. Ол курдук олоҥхолорго кэпсэнэр өлөрсүүлэр тустарынан этиилэри кыра оҕолор истибэккэ улааттахтарына өйдөрө-санаалара куһаҕан билиилэринэн туолара суох буолуо этэ.

Перестройка уларыта тутуутун кэнниттэн көрсүө, сэмэй буолуу туоратыллар, куһаҕаннык сананыллар кэмэ кэлэ сылдьыбыта. Айыы үөрэҕин айааччылар дьон бары саҥаны айыыга, ол аата айыыны оҥорууга аналлаахтар диэн олору элбэхтик оҥорууга дьулуһууларыгар ыҥырбыттара. Оҕо улаатан сайдан иһэр өйө-санаата бэйэтэ даҕаны саҥаны билэ, оҥоро, айа сатыырын үрдүнэн аһара күүрдэн, киһиргэтэн, тэптэрэн, тиэтэтэн биэрэн эдэрдэр сыыһа-халты туттунуулара элбээһинигэр тириэртилэр.

Эдэрдэри дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥотторуу, «Айыыны оҥор» диэн этии туох өйдөрүгэр көтөн түспүтүн оҥорон иһэргэ үтүрүйүү, ыгааһын, тиэтэтии буолар. Туох эрэ уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, айыыны оҥоро охсоорулар туох содул үөскээн тахсарыгар кыһаммат, аахайбат буолууларын үөскэтэр.

Үгүс эдэр уолаттарбыт алҕас биирдэ арыгыны аһара испиттэриттэн сыыһа-халты туттунууларыттан билигин хаайыы дьоно буолан сыталлар. Бу оҕолор төрөппүттэрэ оҕо сыыһа туттар быһыытын билэн айыыны оҥор диэн үөрэтээччилэртэн ыйыталаһар кэмҥит кэллэ. Оҕо кыаҕа баарынан үөһээ ыттан, саҥаны айан, урут оҥорботоҕун оҥороору дөлбү түстэҕинэ, үйэтин тухары инбэлиит буоллаҕына ким эппиэти сүгэрий?

Төрөппүт дуо? Оҕотун харыстаан үөһээ ытыннарбакка көрө-истэ сатыыр киһи, «Сэрэн, дөлбү түһүөҥ, үөһээ ыттыма», «Көрсүө, сэмэй киһи буол», «Аһара барыма» диэн үөрэтэ сатыыр киһи буруйдаах буолар дуо?

Оҕо бэйэтэ дуу? Оҕо саҥаны, урут билбэтин билэ охсуон баҕата  бэйэтэ элбэх буолар, онтон сорохторго аһара барар, таһынан таһымныыр. Оҕо үөһээ тахса, ытта сатыыр, ону төрөппүт көрөн-истэн, хонтуруоллаан, хайдах ыттарга үөрэтэн, көрдөрөн биэрдэҕинэ эрэ табыллар.
 
Онтон оҕону тэптэрэн, киксэрэн биэрэр, үөһээ тахса оҕус, саҥаны, дьон билбэттэрин уруттаан оҥор, айыы үчүгэй, ону оҥор диир, үөһээ тахсарыгар этэр киһи кимий? Тылбыт үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учууталлар айыы үчүгэй диэн этэллэриттэн оҕолор олору оҥоро сатаан куһаҕаны, сыыһа-халты туттунууну оҥороллоро элбээтэ. Оҕо сыыһа-халты туттунан онно-манна түбэстэҕинэ бу дьон эмиэ буруйдаах буолуохтарын сөп. Киксэрэн, тэптэрэн биэрээччи оҥоруллубут буруйу тэҥҥэ сүгэригэр демократия сокуоннара этэллэр.

Билигин Россияҕа сакаастаммыт өлөрүүлэри оҥороллоро элбээтэ. Өлөрүүнү сакаастаабыт дьон үксүгэр кыайан тутуллан сууттамматтар. Ол эрээри биир эмэ сакаасчыты син туталлар. Соторутааҕыта Мирнэй куоракка төрөппүтүн сакаастаан өлөртөрбүт дьахтары туппуттара. Сакаасчыттары туттахтарына син-биир өлөрүүгэ кыттыгастаах дьон курдук сууттууллар.

Эдэрдэр буруйу оҥоруулара элбээн иһэр. Кинилэр саҥаны айаары, дьон билбэттэрин, оҥорботторун үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын кыайан билэн араарбакка эрэ оҥорон иһэллэр. Онтубут баара куһаҕан өттө оҥорорго чэпчэкитинэн, судургутунан баһыйар элбэх буолан тахсар. Быһаҕынан киһини анньыыны урут оҥоро илик эдэр киһи аан бастаан оҥордоҕуна аан маҥнайгы ыар буруйу оҥоруута, өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыыта буолар. Урут маннык ыар быһыыны оҥоро илик оҕо өйүгэр-санаатыгар бу быһыытын дьайыыта айыы буолан ууруллар.

«Айыыны оҥор» диэн үөрэтии оҕону иитиигэ дьайыыта итинник киксэрэн, тэптэрэн биэрэр уратылаах. Ол иһин оҕону иитиигэ айыы үчүгэй, айыыны оҥор диэн этии букатын туттуллуо суохтаах, улахан өйдөрө-санаалара сиппит дьон айыылар билиилэринэн дьарыктаналлара ордук. Сахалар өй-санаа ити уратытын былыр-былыргыттан билэн оҕону «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн этэн, оҕо аһара барар өйүн-санаатын хааччахтаан үөрэтэллэрин умнубатахпытына, олохпутугар туһаннахпытына эрэ оҕолорбут өйдөрө-санаалара туруктаах буолан салгыы сайдар, ахсааммыт эбиллэр кыахтанабыт.

Эдэрдэри иитии-үөрэтии боппуруоһун билигин быһаарыахха наада. Ким тэптэрэн, киһиргэтэн биэрбит туох эмэ буруй оҥорулуннаҕына урут бастаан эппиэти сүгүөхтээҕин тэптэрэн, киксэрэн биэрэр дьон билиэхтэрин наада.
 
Оҕолорун туһугар төрөппүттэр аан бастаан кыһаналлар. Улаатан иһэр оҕо өйө-санаата уратытык сайдарын билиэххэ, олоххо туһаныахха. Баар-суох оҕобутун тэптэрэн, киһиргэтэн сыыһа-халты туттунууга үтүрүйэр дьону өйдөтөр кэм кэллэ.

Киһи үлэҕэ-хамнаска, олоххо сыыһа туттунуулара бэйэтэ да элбэх буолар. Киһини күн устата «Түөрт уон түөрт оһол күүтэр» диэн этии сымыйа буолбатах. Сыыһа-халты туттууттан оһол үөскээн тахсара ордук элбэх. Сыыһа-халты туттуммат буолууга оҕо олус өр кэмҥэ, этэ-сиинэ үөрүйэх буолуор диэри утумнаахтык үөрэнэн сааһа ситэригэр биирдэ баһылыыр.

Күннээҕи быстах дьыалаларга туох эмэ саҥаны оҥорооччулар баһылаан салайар кэмнэригэр олорор буолан хааллыбыт. Олоххо, сайдыыга туһалаах үлэни-хамнаһы соччо кыайбат курдукпут. Былыргы уус идэлээхтэрбит кыайа-хото сайда иликтэринэн туһанан ханнык эрэ ырбаахыга саҥа сиэп тигээччилэр, биир эмэ саҥа тылы булааччылар баһылааһыннарыттан өйбүт-санаабыт маннык кэлтэйдии, аҥар өртүгэр барыытыгар тиийдибит.
 
Өйү-санааны быһаарар баар-суох биир эрэ «Ай» диэн тылбытын аһара нууччатымсыйбыт тылбыт үөрэхтээхтэрэ буккуйа сылдьаллар. «Ай» диэнтэн үөскээн тахсар «Айыы» диэн тыл сэрэхтээх, куһаҕан өттө баһыйар, мээнэ туттуллубат, улаханнык этиллибэт, икки өрүттээх тыл. Бу тыл бүтүүтэ «ыы» диэн ытааһын сыһыарыытынан бүтэринэн, кэлин ытааһыҥҥа тириэрдэр кутталлааҕын билэн сэрэниэхпит, оҕолорбут өйдөрүн-санааларын харыстыахпыт этэ. Бу тылы элбэхтик, улаханнык саҥаран бэйэҕитигэр куһаҕаны оҥостуоххутун сөп.
 
Чараас мууска киирии, үөһээ ыттыы сыыһа тутуннахха оҕо, киһи олоҕун төрдүттэн түөрэ уларытар кыахтаах саҥаны айыылар буолалларыттан сэрэхтээх буолуу эрэ киһини быыһыыр. Киһи сэрэхтээх, сэмэй, аһара, сыыһа туттубат, сахалар таҥараларын үөрэҕин «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн этиитин тутуһар буоллаҕына, олоҕун киһи быһыылаахтык, уһуннук олорор кыахтанарын умнубатахпытына табыллыахпыт этэ.

ИЭСТЭҺИИ

Киһи киһиэхэ сыһыаныгар олус элбэхтик туттуллар иэс диэн өйдөбүл баар. Иэһэ суох киһи диэн суох. Оҕо саҥа төрүөҕүттэн ыла төрөппүттэригэр иэскэ киирэн улаатар, ону сахалар «Иитиллибит иэстээх» диэн этэллэр. 

Иэс диэн кэлин төннөрөр, төлүүр мэктиэҕэ тугу эмэ эрдэттэн ылыы, булгуччу хайаан да толоруллуохтаах эбээһинэс аата. Кэлин төннөрүөм диэн кэпсэтиилээх тугу эмэни ылыы иэс ылыы диэн ааттанар. Иэс ылсыыны уонна олору төннөрсүүнү билсиһэр дьон бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар үгүстүк тутталлар.

Айылҕа төрүт сокуонунан бары-барыта тэҥнэһиигэ турара буолар. Иэс ылыы диэн уруккуттан үөскээн турар тэҥнэһиини аҥар өртүн, бэйэ  диэки сыҕарытыы, тардыныы, хамнатыы ааттанар.  Иэс төлөммөккө хаалыыта, ол аата саҥа үөскээбит аҥар өттүн диэки хамнааһын кэлтэйдии хаалан хаалара хайдах да табыллыбат быһыыга киирсэр. Иэс төлөнүүтэ аҥар өттүн диэки хамнаабыт тэҥнэһиини оннугар түһэрэн биэриигэ аналланар.

Иэс ылан баран төннөрбөт киһиэхэ, салгыы иэс биэрэ туруу улахан уустуктары үөскэтэр, иэс аһара элбээһинин таһаарар, ол иһин сотору тохтууругар тиийэр уонна хардары хамнааһыны, иэстэбили үөскэтиэн сөп. 

«Иэс баайыы» диэн кимиэхэ эрэ эрдэттэн иэс биэрэн иэскэ киллэрии аата. Эдэр, кэскиллээх киһиэхэ элбэх иэһи биэрэн, иэскэ киллэрэн кэбистэххэ кэлин, бу киһи иэһин санаан, кыра кыралаан төннөрүөн, элбэх туһаны оҥоруон сөбүн таба сыаналааһын буолар. Ол аата үөрэнэ сылдьар, тугу эрэ ситиһэ сатыыр киһиэхэ тугунан эмэ көмөлөһүү иэс баайыы буолан умнуллубат аналланар.

«Иитиллибит иэстээх» диэн оҕо төрөппүттэригэр иэһэ ааттанар. Кыһыл оҕо хаһан улаатыар, үөрэниэр, үлэһит буолуор диэри аһатан-сиэтэн, таҥыннаран, көрүү-истии иитиллибит иэһи үөскэтэр. Оҕону киһилии быһыыга үөрэтиигэ оҕо төрөппүттэригэр иэһин билэрэ, ону сыаналыыра хайаан да ирдэнэр тутаах көрдөбүлгэ киирсэр. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕиттэн киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга иитии, үөрэтии бастаан иһэрэ өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар тириэрдэрин төрөппүттэр туһаныахтара этэ.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн кырдьыы эмиэ кэлэрин, кырдьаҕас киһиэхэ көмө наада буоларын билэ улаатара иитиллибит иэһин таба сыаналыырыгар тириэрдэр. Ол иһин оҕо ийэтин уонна аҕатын таһынан эбэлэрин уонна эһэлэрин билэрэ, бииргэ сылдьара, көмөлөһөрө олоҕу табатык сыаналыырыгар үөрэтэр күүһэ улахан.

Оҕо улаатан үөрэҕи бүтэрэн үлэһит буолан төрөппүттэригэр көмөлөһөр кэмэ хаһан эрэ да буоллар тиийэн кэлиэн сөп. Олох олоруу уустугунан оҕо иитэн улаатыннарбыттарын, улахан киһи оҥорбуттарын иһин төрөппүттэригэр улахан иэстээҕин билэ улаатара ордук. Элбэх оҕолонон, көрөн-истэн улаатыннарбыт киһи элбэх ылар иэстэнэр. Оҕолорун киһи быһыылаах, үлэһит дьон гына ииппит, үөрэппит кырдьаҕас: «Кырдьар сааспар оҕолорум көрүөхтэрэ» диэн эрэллээх буоларын тэҥэ, сааһыран, үлэни-хамнаһы кыайбат кэмэ кэллэҕинэ, оҕолорун кэрийэн сынньана сылдьара кырдьык баар суол.

Сахалар «Элбэх оҕолоох буолуу үчүгэй» диэн этэллэрэ итинник дакаастанар. Киһи эдэр, кыанар эрдэҕинэ элбэхтик үлэлээн-хамсаан элбэх оҕону ииттэҕинэ, улаатыннардаҕына элбэх ылар иэстэннэҕинэ, кырдьар, мөлтүүр сааһыгар оҕолоро көмө тирэх буоланнар олоҕун сынньалаҥнык түмүктүүр кыахтанар. Арай оҕолорун бэйэтин, төрөппүттэрин ытыктыырга, үлэлэрин-хамнастарын сыаналыырга, үлэни-хамнаһы кыайа-хото тутар гына иитэрэ-үөрэтэрэ онно көмө буолар.

«Иэс төлөнүөхтээх» диэн этии иэс хайаан да кэмиттэн хойутаабакка эрэ төлөнүөхтээҕин биллэрэр. Иэс ылан баран төлөөбөт буолууттан иэстэһии үөскээн тахсыан сөп.
 
Иэстэһии бэйэтэ икки өрүттээх. Бастакытынан, иэс ылан баран төннөрбөт киһиттэн иэстэһии үөскүүр. Иккиһинэн, иэстэһии – иэс ылыам этэ диэн көрдөһүү аата. Иэс көрдүү сылдьабын, иэстэһэбин диэн эмиэ этиллэр.

Иэһин төлөөбөт киһиттэн иэстэһии ирдэбилгэ кубулуйдаҕына дьон олоҕор, бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар сыһыаҥҥа элбэх уустуктары киллэриэн сөп. Элбэх иэһи төлөөбөт буолуу иэстэһии аһара барыытын үөскэтэр кыахтаах. Туох барыта аһара барара куһаҕаҥҥа кубулуйарын курдук иэстэһии аһара, сиэри таһынан баран хаалыыта куһаҕаҥҥа, өһүөҥҥэ тириэрдиэн сөп.

Иэстэһии аһара барыыта хаһан баҕарар куһаҕан. Ол курдук аһара элбэх иэһи ылан иэскэ киирии төлөһөргө ыараханын тэҥэ, иэстэһии аһара барыыта сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэн сөп. Иэстэһэр санаа киһиэхэ иэстэһиини үөскэтэрин «Киһи буолуу» диэн үлэбититтэн булан эбии туһаныахха сөп. (11,44).

Киһи тулуура, өһөс санаата суох буоллаҕына аһара барыыны оҥорор кыаҕа элбээн хаалара ордук куһаҕаҥҥа тириэрдэр кыахтааҕын аахсыбакка сылдьабыт. Биһиги быстах санаабытыгар аһара барар өй-санаа айыыны элбэхтик оҥордоҕуна өйү-санааны сайыннаран элбэх туһаны оҥоруох курдук. Ол эрээри аһара барар өй-санаа куһаҕан өттүгэр аһара барыылары эмиэ үөскэтэринэн уонна бу аһара барыылар өссө улаатан тахсалларыттан, куһаҕан быһыылар улааталларыгар тириэрдэрэ ордук куһаҕан. Айыы үөрэҕин биир сыыһата итиннэ саһан сылдьарын өй-санаа үөрэҕин туһана иликпититтэн арааран билбэппит.

Киһи кыаҕа кыратын, сыыһа-халты, аһара туттунар кыахтааҕын «Киһи диэн киһи буоллаҕа» диэн этии баара быһаарар. Ол аата киһи буолуу диэн аналлаах кээмэйи, сиэри тутуһан, киһи быһыытын аһара, таһынан барбакка эрэ сырыттахха кыаллар дьыала буоларын умнубатахпытына табыллыа этэ.

«Кыыһырбат киһи кыыһырбыта киһиттэн таһынан» диэн этии киһи тулуура, туттунар күүһэ, ол аата өсөһө ханнык эрэ кээмэйинэн бүтэрин, ардыгар, кыайан тиийбэккэ хааллаҕына кыыһырбыта аһара баран, аны куһаҕаны оҥоруон сөбүн биллэрэр. Ол иһин иэстэһии хаһан даҕаны киһи быһыытын аһара барбата ирдэнэр.

«Иэс баайсыыта» диэн оҕолор оонньуулара баар. Манна ким эрэ тап гына охсон, «Иэс» диэн баран куота сүүрдэҕинэ эккирэтэн, ситэн бэйэтин тап гына охсон баран «Иэс боруос» диэххэ наада. Арай оонньуу буолан кыайан эккирэтэн сиппэккэ хаалбыт оҕо иэһин ылбат кыахтанара оҕолорго сыыһа өйдөбүлү үөскэтэрин таба быһааран биэрии эрэйиллэр.

Ханнык баҕарар иэс бэйэтигэр сөптөөх төлөбүрдээх буоларын «Өҥө өҥөнөн, үтүө үтүөнэн төлөнүөхтээх» диэн өс хоһооно быһаарар. Бу олус дириҥ суолталаах өс хоһооно киһи быһыыта тус-туспаларын уонна иэс төлөнүүтэ эмиэ икки өрүттээҕин арыйар. Ол курдук өҥө хаһан баҕарар сөп түбэһэр өҥөнөн куруук төлөнөр буоллаҕына, киһи оҥорор быһыыларыттан үтүө быһыы эрэ үтүөнэн төлөнүөхтээх, онтон куһаҕаны оҥоруу куһаҕанынан төлөнөрө киһилии быһыы буолбатах. Манна оҥоруллубут куһаҕан быһыы бары өттүнэн барытынан дириҥник ырытыллан быһаарыллара киһилии быһыылаах дьонтон хайаан да ирдэнэр. Соруйан, куһаҕаны санаан оҥоруллубатах куһаҕан быһыы, сыыһа туттуу улахан содула суох аастаҕына кэпсэтиинэн, сөбүлэһиинэн быһаарыллара, бырастыы буолара «Кыахтаах киһи киэҥ көҕүстээх» диэн этииттэн биллэр.

Иэс төлөнүүтүгэр итинник араастаһыы баара киһилии өй-санаа сайдыытын биир тутаах көрүҥэ буолар. Киһилии өйүнэн-санаанан салайтарыы диэн, бу оҥоруллубут куһаҕан быһыыны ырытан, тэҥнээн, ыйааһыннаан көрөн баран хардары, куһаҕан быһыыны оҥорбокко туттунуу, атын быһаарыыны ылыныы ааттанар.

Оҕону киһи буолуу, киһи быһыылаах буолуу үөрэҕэр сахалар таҥараларын үөрэҕэ үчүгэй быһыылаах киһини, төрөппүтү үтүгүннэрэн үөрэтэр. Киһи буолуу үөрэҕэр «Тулуурдаах буолуу» диэн анал үөрэх баар. Бу үөрэҕи тутустахха оҕо тулуура элбээн киһилии быһыылары оҥорор кыахтанара үгүс туһалаах үлэни-хамнаһы оҥороругар кыах биэрэр.
 
Ийэ дойдуга иэс диэн дойдуга төлөнүөхтээх иэс аата. Бу иэс бары иэстэртэн ордук киэҥ өйдөбүллээх. Киһи төрөөбүт сиригэр, дойдутугар улааппытын иһин эмиэ иэскэ киирэрин биллэрэр. Бу иэс киһи өйүгэр-санаатыгар төрөөбүт дьиэтэ, оонньообут тэлгэһэтэ буолан хаһан да умнуллубат гына ууруллан сылдьар. (20,15). Киһи үйэтин тухары бу күндү өйдөбүллэрэ уларыйбаттарыгар баҕарара, харыстыыра төрөөбүт дойдуга иэс хаһан баҕарар баарын биллэрэр.

Олоҕун салҕааччыны төрөтөн, иитэн, улаатыннаран киһи оҥоруу диэн хас биирдии киһи омугун туһугар оҥоруохтаах иэһэ буолар. Бу иэһи толорор туһугар саха киһитэ оҕотун төрөөбүт тылыгар, таҥаратын, айыытын итэҕэлигэр, олоҕун үөрэҕэр үөрэтэрэ наада. Онтон оҕо ити көрдөбүллэри барыларын билэрэ, үөрэтэрэ, толороро омугун туһугар иэһин төлөөн иһэринэн ааҕыллар. 

Онон оҕо төрүөҕүттэн ыла төрөппүттэриттэн саҕалаан дойдутугар, омугар элбэх иэскэ киирэн уһун үйэтин тухары кыаҕа баарынан ол иэстэрин төлөөтөҕүнэ олоҕун сыалын ситиһэр уонна кэлэр көлүөнэлэрэ кини үлэлэрин салҕыыр кыахтаныахтарын сөп.

АЙЫЫ ЭТИИТЭ

Араас элбэх санааларыттан туһата суохтарын, куһаҕаннарын киһи бэйэтин кыаҕынан, санаатын күүһүнэн суох оҥорон, умнан кэбиһиитин аата өйү-санааны ыраастааһын диэн сахалар ааттыыллар. Бу өй-санаа сайдыытыгар, тупсуутугар туһалаах быһыыны хас киһи барыта оҥоро сылдьыа этэ. Бу туһунан биһиги “Киһи быһыыта” диэн үлэбититтэн билсиһиэххэ сөп. (16,47).

Өйү-санааны ыраастааһын атын киһи көмөтүнэн оҥоруллуута айыы этиитэ диэн  ааттанар уонна киһи урут суоҕу, дьон оҥорботторун оҥороору санаммытын эбэтэр оҥорбутун атын киһиэхэ этиитэ, ол аата оҥорбут буруйун, куһаҕан быһыытын билиниитэ буолар.

Буруйу, куһаҕан быһыыны оҥорбуту билинии өй-санаа уларыйыытыгар, көнүүтүгэр, аны итинник буруйу, сыыһаны оҥорбот буолууга туһалыыра улахан. Ол аата киһи урукку санаата умнулуннаҕына саҥа, тупсубут санаа киирэн өйүн-санаатын уларытар кыахтанара өйө-санаата тупсуутун, көнүүтүн үөскэтэр. Өй-санаа бу уратытын туһаннахха эрэ үчүгэй, үтүө санаалар өйгө-санааҕа киирэн туһаны оҥорор кыахтаналлар.

Сорох туһалаах да санаалары санаталаан ылаат, умна охсон кэбиһэн баран хатылаан өйдүү да сатаатахха туох да өйдөнөөччүтэ суох. Ол эрээри биир ханнык эрэ санаа эбэтэр ким эмэ эппитэ өйгө киирэн хатанан хаалан баран букатын умнуллубакка, суох буолбакка эрэйдиир, аралдьыйа түһэр кыаҕы биэрбэккэ, ол санаа киирэн кэлэн иһиэн сөп. Бу санаа куһаҕан санаа буоллаҕына, умнуллубакка хос-хос хатыланан, үгэскэ кубулуйан, аны киһини бэйэтин куһаҕан быһыыны оҥотторон кэбиһиэн сөп диэн сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Ол иһин итинник дьөлө хатанар куһаҕан санаалары киһи умнара, өйүн-санаатын ыраастанара хаһан баҕарар туһалыыр.

Умнуллубакка эрэйдиир куһаҕан санааны киһи бэйэтэ атыҥҥа аралдьыйан кыайан суох оҥорбот буоллаҕына атын итэҕэйэр, эрэнэр киһиэхэ этэн, бу киһи көмөтүнэн суох оҥоруохха сөбө саамай туһалаах уонна тиийимтиэ быһыынан, ньыманан ааҕыллар. Бары таҥара үөрэхтэрэ бу ньыманы билигин туһана сылдьаллар.
 
Санааны атын киһиэхэ этии, бу санаа үрэллиитигэр, ыһыллыытыгар тириэрдэн суох буола симэлийэригэр көмөлөһөр. Итини тэҥэ, бу туох санаа буоларын атын киһи көмөтүнэн ырытыы, дьиҥ суолтатын быһаарыы санаа умнулларыгар, симэлийэригэр туһата улахан. Ол курдук хайа эрэ өттүттэн ырытан таһаардахха, бу киһи санааҕа түспүтэ улахан суолтата да суох буолан хаалыан сөп.
 
Саҥа олоҕун олорон эрэр киһиэхэ олоххо көрсүллэр уустуктары улахан уопуттаах киһи быһааран, өйдөтөн биэрэрэ ордук. Аныгы олох ыгыытынан эдэрдэр кырдьаҕастарыттан туспа олорорго күһэллиилэрэ үгүс туһалаах сүбэлэри ылалларын суох оҥорор буолла. 
Киһи киһиэхэ сыһыана киһи оҥорор быһыыларыттан быһаччы тутулуктанарын сахалар билэннэр олохторугар туһаналлар. «Өҥө өҥөнөн, үтүө үтүөнэн төлөнүөхтээх» диэн этии итини быһаарар.

Итини тэҥэ сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн айылҕа бары тутулуктарын олус табатык быһаарар этиилээхтэр. Бу этии киһи бары оҥорор быһыыларын барыларын хабан быһаарарын таһынан хайдах быһыылары оҥорбутуттан көрөн эмиэ икки аҥы араарар:

1. Киһи бары оҥорор быһыыларын барыларын киһи оҥорорун курдук оҥорор буоллаҕына, киһи быһыылаах киһи эбэтэр киһилии киһи диэн буолар. Киһи быһыылаах киһи оҥорор быһыыларын барыларын холбоон сахалар киһи быһыыта диэн этэллэр.

Киһи үгүс дьон үчүгэй, туһалаах диэн быһаарар быһыыларын оҥорор буоллаҕына, үчүгэй быһыылаах киһи буолар. Ол аата үчүгэйи, туһалааҕы элбэхтик оҥорор, үчүгэй киһи диэн ааттанар. 

2. Үгүс дьон сөбүлээбэт, оҥорбот, туһата суох, буортуну оҥорор быһыыларын оҥоруу куһаҕаны оҥоруу диэн ааттанар. Маннык быһыылары оҥорор киһи куһаҕан быһыылаах эбэтэр киһи оҥорор быһыыларыттан атыннык оҥорор киһи буоллаҕына, киһилии быһыыта суох диэн ааттанар.

Киһи уһун үйэтин тухары араас элбэх үчүгэй да, куһаҕан да быһыылары, араас кыра да, улахан да саҥаны айыылары оҥоруон сөп. Ол иһин биһиги сахалар киһи өйүн-санаатын быһаарар тылбыт биир эрэ – «ай» диэн тыл. Бу тыл киһи мэйиитэ биирин курдук биир буоллаҕына эрэ табыллар, өй-санаа икки аҥы арахсыытын үөскэппэт. 

Киһи маннык иннэ-кэннэ биллибэт икки өрүттээх майгылааҕын быһаарар этиинэн сахаларга «Уол оҕо биир күн ат уорҕатыгар, атын күн өрөҕөтүгэр буолар», онтон нууччаларга «От сумы и от тюрьмы не зарекайся» диэн өс хоһоонноро буолаллар.

Куһаҕаны, киһи оҥорбот быһыытын оҥорбуту билинэн, атын дьоҥҥо этэн өйү-санааны ыраастаныы аата «Айыы этиитэ» диэн ааттанар. Айыы диэн тыл таба суолтатын биһиги Э.К.Пекарскай саха өйүн-санаатын, тылын барытын түммүт «Словарь якутского языка» диэн үлэтиттэн ылламмыт уонна кырдьаҕас эбэбит Лөкүө үөрэҕиттэн ылан туһанабыт.

Буруйу, куһаҕаны оҥорбут киһи бу сыыһатын көннөрүнэрин наадатыгар оҥорбут буруйун «Бу сыыһаны, куһаҕаны оҥорбуппун» диэн билинэрэ, ол аата урукку өйүн-санаатын уларытара эрэ туһалыыр. Буруйдаах киһи «Айыытын этэрин», ол аата буруйун билинэрин саха дьоно ирдииллэр. Буруйун билиммит, бу чахчы сыыһа, куһаҕан эбит диэн өйдөөбүт киһи, аны маннык быһыыны оҥорбот, туттунар кыахтанар. Ол аата өйүн-санаатын күүһүнэн тугу оҥорорун салайынар кыаҕа улаатарыттан, аны оннук куһаҕан быһыыны оҥорумуон сөп.
 
Киһи баһын иһигэр араас санаалар барылара киирэ охсон тахсыахтарын сөп. Киһи ханнык араас санаалары санаталаан ыларын ким да хонтуруоллаан көрөн кыайан бобор кыаҕа суох. Ол курдук санаа билигин туохха да туттарбат, хаайыллыбат.

Киһи бэйэтэ эрэ куһаҕан, туһата суох санааларыттан ыраастана, ол санааларын хаалларан, умнан истэҕинэ эрэ уһун үйэтин тухары киһи киэбин, быһыытын сүтэрбэккэ эрэ сылдьар кыахтанар. Куһаҕан санаалары умнубат буолуу, бэйэҕэ иҥэринэн, хаатыйаланан сылдьыы, бу куһаҕан санаалар олус элбэхтик хос-хос хатылананнар киһиэхэ өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥэн, ийэ кутугар ууруллууларын үөскэтэрэ куһаҕан майгылаах киһиэхэ кубулутан, куһаҕан быһыыны бэйэтэ оҥороругар тириэрдиэн сөбүн сахалар «Кут-сүр үөрэхтэрэ» быһаарар.

Үгэстэртэн үөскүүр ийэ кут өйө-санаата киһини хаһан баҕарар салайар. Ол иһин маннык куһаҕан санаалардаах киһи бу санааларын өйө-санаата уларыйар, көтөр, баайыллар, ол аата арыгы испит, итирбит кэмигэр толорон кэбиһэр кыахтанарын биһиги быһааран дьоҥҥо тириэрдэ сатыыбыт. Сахалар үөрэхтэрэ «Куһаҕан санаалары санаама» диирэ ити быһаарыыга олоҕурар.

Киһи буолуу сүрүн өйдөбүлүнэн куһаҕан санаалартан өйү-санааны ыраастаан, олору умнан, хаалларан иһии буолар. Куһаҕан санаалары санаабат буолуу – умнуу ханнык баҕарар киһиттэн ирдэнэр. «Былыргыны былыт саптын» диэн өй-санаа ыраастаныытын, ааспыт быһыы умнулларын сахалар этэллэр.
 
Киэһэ утуйуох иннинэ киһи чуумпуран олоро түһэрэ, санааларын дьаарыстаан, куһаҕан санааларыттан ыраастанара, умнара наада. 
Олоро, чуумпура түһэн уһун күн устата кииртэлээбит араас санаалары дьаарыстаталыахха, ырыталыахха:
 
- Ханнык куһаҕан санаалары санаталаабыккын ааҕыталаан көрүөххэ.
-	Бу санаалар куһаҕаннар, ол иһин олору санаама диэн этиниэххэ.

-	Куһаҕан, туһата суох санаалары өйтөн ылан быраҕыы, умнуу өйү-санааны ыраастыыр, дьэгдьитэр.

-	Хайа эрэ киһиэхэ куһаҕан санаалардаах буоллахха аны олору умнан, ол киһиэхэ хайа эрэ өттүнэн үчүгэйи баҕарыыны ситиһиэххэ.

-	Yчүгэйдик утуйарга, сынньанарга баҕарыахха.

Yчүгэйи баҕарар баҕа санаалар дьайыыларынан киһи өйө-санаата ырааһыран, сынньанар, үчүгэйдик утуйар. Үгүстүк үчүгэй санаалары саныырыттан үчүгэй, үтүө үгэстэрэ элбиир, үчүгэй быһыылаах киһилии киһи буолан олоҕун олорор кыаҕа улаатар.

Сахалар үөрэхтэрин, киһини санаата салайарын умнан олохпутугар кыайан туһаммаппыт бэрээдэги кэһэр, сыыһа-халты туттунар дьоммут элбээн хаалыыларыгар тириэртэ.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэҕин букатын бырахпыппытыттан эппит-сииммит уонна өйбүт-санаабыт, куттарбыт тус-туспаларын билбэппититтэн, кут-сүр үөрэҕин сатаан туһаммаппытыттан оҕолорбутун кыайан ииппэппит, өйдөрүн-санааларын туруктаах оҥорбоппут түмүгэр, билигин үгүстэр сыыһа-халты туттуналлара элбээн эдэр олохторун кылгаталларын таһынан үөрдүһэ-үөрдүһэ бэйэ-бэйэлэрин кытта охсуһа сатыыр дьоҥҥо кубулуйан эрэллэр. Өй-санаа буорту, тулуура суох буолуутун сахалар эмиэ билэллэрин «Кытыйанан, хамыйаҕынан кырбаһа олорор» диэн эргэ барбакка олорор сааһырбыт дьахтар өйө-санаата уларыйыытын быһаарар этиилэрэ бигэргэтэр.
Кыра эрдэхтэринэ бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһэр, таптаһар, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар, элбэх оҕолоох толору кэргэҥҥэ оҕолоро киһилии быһыылаах, аһыныгас, үтүө санаалаах, үлэһит дьон буола улааталларын бары билэбит эрээри сынньалаҥнык, көҥүллүк сылдьар баҕаттан биир эмэ оҕолонобут уонна ол оҕобутун атаахтык иитэн, барыта бэлэмҥэ үөрэтэн кэбиһэрбититтэн сыыһа-халты туттунара үксээн кырдьар сааспытыгар соҕотох хаалар туруктанабыт.

Оҕо өйүгэр-санаатыгар кыра эрдэҕинэ иҥэриммит өйө-санаата, ийэ кута ордук улахан оруолу ыларын, бу өй-санаа соччо биллибэтэр даҕаны киһини араас соһуччу түбэлтэлэргэ быһаччы салайарын хайаан да биллэхпитинэ эрэ кэлэр көлүөнэлэрбитин киһилии өйгө-санааҕа иитиэхпит, үөрэтиэхпит этэ.

Кыра эрдэҕинэ ийэ кута киһилии өйгө-санааҕа иитиллибэтэх киһи олоҕор быстах быһыыларга түбэһэрэ, сыыһа-халты туттара элбээн хаалыан сөбө олоҕун олороругар уустуктары үөскэтиэн сөп. Өй-санаа үөрэҕин туһата субу диэн биллибэтэр даҕаны киһи олоҕор дьайыыта сотору кэминэн, үгэстэр үөскээһиннэриттэн биллэн барар. 

Онон сахалар таҥараларын үөрэҕэ эрэ кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруктаах буолуутун үөскэтэн омук сайдар, ахсаана эбиллэр кыаҕын элбэтэрин олохпутугар туһаныахпыт этэ.

АЙЫЫ – ХАРА

Хас биирдии тыл тус-туспа дорҕооннортон хомуллан үөскүүр. Киһиэхэ тыл дорҕооннорун дьайыылара бу тыл суолтатын, өйдөбүлүн үөскэтэллэр. Ол курдук дорҕоон дьайыыта киһи ийэ кутугар быһаччы тиийэринэн өйү-санааны уларытар кыахтааҕын таба өйдөөн туһаныахпыт этэ.

Сахалыы өй-санаа төрүттэрэ «ай» диэн тылбытыгар иҥэн сылдьаллар. «Ай» диэн тыл киһи аан маҥнай өйүгэр-санаатыгар саҥаны айан, оҥорон көрөрүн быһаарар.  Ол аата бу саҥаны ис санаатыгар, мэйиитигэр арыйбытын илэтигэр, дьыалатыгар оҥорон таһаардаҕына саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу, айыы буолан уларыйан, “ыы” диэн сыһыарыыланан тахсар. 

«Ай» диэн тыл бэйэтэ икки өрүттээх: үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах. Бу тыл бэйэтэ туох да куһаҕана суох. Ол аата киһи баһын иһигэр, ис санаатыгар тугу баҕарар айбыта, ыраламмыта ханнык да биллэр куһаҕаны оҥорбот. Санаа эрэ буоллаҕа дии. Умнулла охсон хаалыан эмиэ сөп. Киһи санаатыгар үчүгэйи саныырын, оҥоро сатыырын тэҥэ куһаҕаны, араас буолар буолбаты эмиэ санаталаан ылаттыыра баа буолбатын, бу тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ биллэрэр.
 
Киһи барыта араас санаалары саныыр. Арай бу санааларыттан сорохторун, бу куһаҕан санаалар диэн арааран билэр буоллаҕына, олорун суох гынан, умнан, аны санаабакка хаалларан кэбиһиэн, өйүн-санаатын куһаҕан санаалартан ыраастыан сөп.
 
Итини тэҥэ киһи бу санаатын куһаҕан диэн арааран билбэтэҕинэ, элбэхтик олору саныы сылдьан үгэскэ кубулутан кэбиһэриттэн куһаҕан майгыланан хаалыан сөп. Куһаҕан майгы биирдэ эмэ түбэлтэ түбэһэ түстэҕинэ биллэн тахсарынан куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһэр кыахтаныан сөп.

Бэйэтин үчүгэйбин диэн этинэр киһи куһаҕаны саныыбын диэн хаһан да билиммэт, олорун кимиэхэ да эппэт. Куһаҕан санааларын хаатыйалыы, мунньуна сылдьара, кэлин бэйэтигэр куһаҕаны оҥоруон сөп. Ол курдук бэйэм аһара үчүгэйбин дии сананар киһи куһаҕан быһыыны оҥорор кыаҕа улаатан хаалар кутталлаах.

Айылҕа тутулуктарыттан үөскээбит өй-санаа «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини билинэр, икки өрүттээхтик сайдар. Түүн кэнниттэн күнүс кэлэрин курдук куһаҕан кэнниттэн үчүгэй эргийэн кэлэн, солбуйсан биэрэллэрин өй-санаа аан бастаан тутустаҕына эрэ табыллар.

Сомоҕотто «Два язычества народа саха» диэн үлэтигэр олус былыргы кэмнэртэн дьон өйө-санаата сырдыктан уонна хараҥаттан тутулуктанан икки аҥы арахсыылара үчүгэйдэр, сырдыкка сылдьаллар уонна куһаҕаннар, харалар диэн өйдөбүллэри үөскэппиттэрин быһаарар. (21,4). «Үрүҥү уонна хараны араарбат» диэн этиини билигин даҕаны үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэт дьону быһаарыыга сахалар тутталлар.

Үчүгэй уонна куһаҕан дьону тус-туспа араарыыга арыгы ылар оруола ордук үрдүк. Арыгы иһиитэ биир киһи оҥорор быһыылара тус-туспа уратыланалларын; үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсалларын быһаарыыга туһалыыр. Ол курдук өйдөөҕөр үчүгэй баҕайы киһи итирэн хааллаҕына куһаҕан быһыылары оҥорор, куһаҕан киһи буола түһэрэ киһи өйө-санаата икки аҥы арахсарын, үчүгэй киһи оруола үрдүүрүн быһаарар. 

Киһи өйө-санаата икки өрүттээх. Үчүгэйи да, куһаҕаны да киһи санаталаан ылара кыайан бобуллубат уонна хаайыллыбат. Киһи бэйэтэ эрэ үчүгэй санааларын куһаҕан санааларыттан туспа арааран билэр кыахтаннаҕына, куһаҕан санааларын хааччахтаан, умнан, суох оҥордоҕуна, үчүгэй санаалара элбиир кыахтанар.
 
Киһи өйө-санаата икки өрүттээҕиттэн оҥорор быһыылара барылара эмиэ икки өрүттээхтэр; үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах эбэтэр туһата суох, буортулаах, куһаҕан буолан тахсаллар. Ол иһин бу айыы диэн киһи өйө-санаата тугу эмэ уратыны, дьон билбэттэрин оҥорон таһаарыыта икки өрүттээх; куһаҕаннаах уонна үчүгэйдээх буоларынан хайаан даҕаны туспа, эбии быһаарыы тыллаах эрэ туһаныллара өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр.

Дьоҥҥо туһалаах саҥаны арыйыы олус уустук уонна улахан үлэлээх, онтон туһата суох, ону тэҥэ дьоҥҥо буортулаах, куһаҕаны айыы ордук судургу, дөбөҥ, улахан үлэтэ-хамнаһа суох ситиһиллэр. Ол курдук бэргэһэни тиэрэ кэтэ охсон кэбиһии туох эрэ уратыны, дьон оҥорботторун оҥоро охсуу буоларын бары билэбит. Ол иһин эдэрдэр тиэтэйбит санааларыгар элбэх саҥаны айаары куһаҕаны оҥорор кыахтара элбиир.

П.А.Ойуунускай бэйэтинэн суруйбут элбэх үлэлэригэр айыы диэн тылы тутуннаҕына хара диэни эбэн айыы-хара диэн суруйара. Кини киһи куһаҕаны, буруйу оҥорбутун ураты бэлиэтээн, үчүгэйи айыыттан туспа арааран итинник суруйара. (22,56).

Урукку, өй-санаа төрүттэрин билэр суруйааччылар киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын үчүгэйи оҥороруттан туспа арааран суруйаарылар айыы-хара диэн холбуу этиилэри элбэхтик туһаналлара. (23,307).

Айыы-хара диэн хос быһаарыылаан суруйуу айыы диэн тыл икки өрүттээҕин арааран, өссө чуолкайдаан бу куһаҕан айыы, киһи оҥорбот айыыта диэн быһааран дьоҥҥо тириэрдэр. Ол курдук айыы куһаҕан, хара өрүтэ хара-айыы буолара араарыллан, бэлиэтэнэн суруллар.

Айыы диэн үчүгэй тыл буолбатах. Бу бэйэтэ хас да өйдөбүллээх тыл куһаҕан өрүтэ элбэҕин тыл бүтүүтэ ытааһыны үөскэтэр уһаабыт «ыы» дорҕооннооҕо быһаарар. «Ыы» диэн ытыыр саҥа уонна «Кыы» диэн кычыгырыыр тыастар киһи истэригэр саамай куһаҕан дорҕооннорго киирсэллэр. Ол иһин бу айыы диэн тыл сахаларга хаһан даҕаны үчүгэй тылга кубулуйар кыаҕа суох. Киһи өйүн-санаатын туругун букатын билбэт дьон айыы диэн тылы аҥардастыы үчүгэй оҥороору кыһана сатыыллара сотору хаалыаҕа. Төрөппүттэр баар-суох оҕолоро айыыны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥороруттан элбэхтик эрэйдэннэхтэринэ, эрэйгэ тэбилиннэхтэринэ, бу айыы үчүгэй, айыыны оҥор диир дьонтон тоҕо оннук үөрэппиттэрин ыйыталаһыахтарын, быһаарсыахтарын сөп.

Айыы-айа диэн этии ыалдьар диэн өйдөбүллээх уонна киһи ыарыйдаҕына, этигэр-сиинигэр айыкка буоллаҕына, бу этиини туттарыгар тиийэр. Бу айыыттан, киһи билбэт быһыытыттан туох эрэ куһаҕан үөскээн ыарыы, айыкка оҥороруттан «айыы-айа» үөскүүр. Ол аата киһи урут ыалдьыбатах, билбэт ыарыыта буоларыттан, бу ыарыы эмиэ айыы буолар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини тутуһаллара уонна киһи үчүгэйи оҥорорун куһаҕаны оҥороруттан туспа арааран үтүө, үчүгэй, үрүҥ диэн ааттыыллара. Үрүҥ дьүһүн хаһан баҕарар үчүгэйи, ырааһы, кирэ суоҕу бэлиэтииринэн дьоҥҥо барыларыгар үчүгэйи, үтүөнү бэлиэтииргэ анаан билигин да туттуллар. Үчүгэйи, дьоҥҥо туһалааҕы айыы үрүҥ айыы, үчүгэйи айыы диэн ааттанар.

Өйгө-санааҕа сыһыаран эттэххэ хара, хараҥа хаһан баҕарар куһаҕан. Хара санаа диэн куһаҕан, ыар санаа ааттанар. Айыы-хара, айыы-буруй, хараҥа-айыы диэн киһи оҥорор саҥаны айыыларыттан, быһыыларыттан куһаҕаннара, дьон өйүгэр-санааларыгар сөп түбэспэттэрэ, буортулаахтара буолалларын хара, буруй диэн тыллар быһааран, чуолкайдаан биэрэллэр.

Сахалар былыргыттан «Туох барыта икки өрүттээҕин» билэн олохторугар туһана сылдьаллар. Бу быһыы биллэр холобурун аан маҥнай нууччалар кэлиилэриттэн булан ылыахха сөп. Ол курдук нууччалар кэлиилэригэр сорох баһылыктар сэриилэһии өттүн тутуһа сатаабыт эбит буоллахтарына, атыттар эйэлээхтик бэриниигэ киирсибиттэрэ, олох салгыы сайдан истэҕинэ табата биллэн тахсан, сахалар ахсааннара биллэрдик эбиллибитэ, кэлии нууччалары кытта кыттаһа охсоннор киэҥ сирдэри баһылаабыттара.
 
Хойутаан да соҕус буоллар оччотооҕу ыарахан кэмҥэ салайааччыларбыт оҥорбут үчүгэй быһыыларын билигин кэлэн таба сыаналаан махталбытын тириэрдиэхпит этэ.

КУҺАҔАН БЫҺЫЫ уонна АЙЫЫ

Сахалыы “быс” диэн хамсааһыны оҥорууга соруйар тылга “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ “быһыы” диэн субу оҥоруллубут хамсааһыны биллэрэр тыл үөскүүр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн киһи оҥорор быһыылара үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах уонна куһаҕан, буортулаах диэн быһыыларга арахсаллар.

Сир үрдүгэр баар бары араас элбэх тыынар-тыыннаахтар үгүс элбэх тус-туһунан быһыылары оҥороллор. Бу үгүс элбэх быһыылартан ордук элбэх уратылаахтары дьон оҥороллоруттан биһиги кинилэр оҥорор быһыыларын ырытыахпыт. Саха дьонун олохторун үөрэҕинэн уонна туох барыта икки өрүттээҕин курдук бу араас элбэх быһыылар икки аҥы арахсаллар:

1.  Киһи оҥорор быһыылара.

2. Киһи оҥорбот быһыылара.

Бу быһыылар араастарын биир-биир ыламмыт төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Киһи оҥорор быһыыларыгар дьон бары билэр, туһалаах, бэйэлэрэ куруук оҥорор быһыылара киирэллэр. Киһи быһыылаах киһи диэн киһи оҥорор бары быһыыларын барыларын сатаан, таба оҥоро үөрэммит киһи буолар. Ол аата оҕо улаатан киһи буолуу үөрэҕин баһылааһына диэн кини киһи оҥорор бары быһыыларын үчүгэйдик, табатык, киһи оҥорорун курдук оҥорор буола үөрэниитэ ааттанар.
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону улаатыар диэри киһи оҥорор быһыыларын барыларын сатаан, үчүгэйдик оҥорорго утумнаахтык үөрэтэргэ ыҥырар. Ол аата оҕо киһи буолуу үөрэҕин улаатыар диэри баһылыахтаах, билиэхтээх, үөрэтиэхтээх. Бу билиини оҕо төһө эрдэттэн баһылыыр даҕаны улахан киһи өйө-санаата эрдэлээн киирэр диэн быһаарыахха сөп.
 
Оҕону аан бастаан тугу барытын киһи, улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэттэххэ, соннук үгэстэр үөскээннэр өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар иҥэн олохсуйдахтарына, киһилии быһыылаах киһи буола улаатар. Ол иһин төрөппүт оҕото кыра эрдэҕинэ батыһыннара сылдьан бэйэтэ көрдөрөн биэрэн, үтүгүннэрэн үөрэтэрэ, ийэ кутун иитэрэ хайаан да наада. 

Киһи оҥорор быһыылара барылара ханнык үөрэҕи өйүгэр-санаатыгар кыра эрдэҕиттэн иҥэриммититтэн, ийэ кута иитиллиититтэн олус улахан тутулуктааҕын билигин саҥа билэн эрэбит. Былыргы сахалар куһаҕан майгылаах киһини «Куһаҕан иитиилээх» диэн этэллэрин умнан, туһаммат буола сылдьабыт.

Сахалар таҥараларын үөрэҕинэн киһи оҥорор быһыылара барылара холбоон киһи быһыыта диэн ааттаналлар. Бу, киһи оҥорор быһыылара эмиэ икки аҥы арахсаллар:

А). Үчүгэй, киһилии быһыылар.

Б). Быстах быһыылар.

Бу киһи оҥорор быһыыларын тус-туспа ыламмыт ырытан көрүөхпүт:

А). Дьон бары оҕолорун үчүгэй, туһалаах, киһилии быһыылары оҥорорго ыҥыраллар, үөрэтэллэр, бэйэлэрэ эмиэ тугу үчүгэй, туһалаах дии саныылларын элбэхтик оҥоро сатыыллар. Киһи оҥорор быһыыларын баһыйар үгүс өттүлэрэ үчүгэй, туһалаах киһилии быһыылар буолаллар уонна ол быһыылары оҥорор дьон киһилии быһыылаахтар диэн сахалыы ааттаналлар.

Дьон бары үчүгэй диир быһыыларын оҥоро сатыылларыттан сир үрдүгэр үчүгэй быһыылар баһыйа элбэхтэр.

Б). Киһи оҥорор быстах быһыыларын туһунан биһиги «Үрүҥ Айыы буолуу» үлэбититтэн булуохха сөп. (9,50). Быстах быһыыларга киһи этин-сиинин бары баҕатын толоруута уонна оҥорор кыра куһаҕан быһыылара, кыратык сыыһа-халты туттунуулара киһи быһыытын аһара барбатахтарына, сиэри кэспэтэхтэринэ бары холбуу киирсэллэр.
 
Быстах быһыы аһара бардаҕына бэрт дөбөҥнүк куһаҕан быһыыга кубулуйара киһи оҥорор быһыыларын бэркэ сэрэнэн, кээмэйин билэн хонтуруоллана сылдьан оҥороро ордугун өйдөтөр. Ол аата быстах быһыылары оҥоруу куһаҕан быһыылары элбэтиэн сөп.

2. Киһи оҥорбот быһыылара үс сүрүн көрүҥҥэ арахсаллар:

а). Куһаҕан быһыылар.

б). Кыыллар быһыылара.

в). Саҥаны айыылар.

Бу киһи оҥорбот быһыыларын көрүҥнэрин биир-биир ыламмыт арыыйда дириҥник ырытан көрүөхпүт:

а). Куһаҕан быһыы диэн тугуй? Үтүө санаалаах, киһилии быһыылаах киһи оҥорбот быһыылара куһаҕан быһыылар диэн ааттаналлар. Бу куһаҕан быһыыларга киһи быһыытын, сиэри аһара барар дьон үксэ билэр, куһаҕан диир быһыылара бары киирэллэр.

Бу быһыы куһаҕан буоларын, буортулааҕын, туһата суоҕун улахан киһи билэр буолан оҥорумуон сөп. Ол аата урукку олох уопутуттан ылынан, хантан эрэ ааҕан, истэн дуу эбэтэр бэйэтэ оҥорон, боруобалаан көрөн быһааран билбит куһаҕан быһыыларын киһи оҥорбот кыаҕа улаатар. Сахалыы оҕону иитии, үөрэтии сүрүн сыалынан аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо улаатан иһэн арааран билэр буола үөрэннэҕинэ, олору оҥорбот кыаҕа улаатарын туһаныы буолар.

Дьон бары уһун үйэлэр тухары оҥорон-оҥорон ханнык куһаҕан быһыылары оҥоруу хайдаҕын, дьоҥҥо туох содуллааҕын быһааран үөрэппиттэр уонна онон кээмэйдээн, бу быһыылары тус-туспа араартаан куһаҕан, олус куһаҕан, ыар, хара, дьиикэй быһыылар диэн тус-туспа арааран ааттыыллар.

Киһи оҥорбот быһыыларын оҥоруу куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэҕин улахан, өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон үөрэтэн көрөн билэллэриттэн, олору оҥорботтор. Арай бу быһыылары сыыһа-халты туттан эбэтэр улахаттар үөрэппэтэхтэриттэн арааран билбэттэриттэн оҕолор, эдэрдэр оҥорон кэбиһэр кутталлара улаатар. Киһи өйө-санаата уларыйан иһэрин уратытынан ханнык баҕарар кыаҕа тиийэр быһыытын оҥорор кыахтааҕа буолар. Ол иһин төһө да аҕыйахтарын иһин куһаҕан быһыылар бааллар, букатын суох буолан хаалаллара кыаллыбат курдук.

б). Араас кыыллар быһыылара уонна кыыллыы быһыылар киһи букатын оҥорбот быһыыларыгар киирсэллэр. Киһи өйө-санаата сайдан киһи буолууну ситиһиитэ, кыыллартан, сүөһүлэртэн арахсыыта кыыллыы быһыылары оҥорбот, олору оҥорууттан туттунар буолуутуттан ыла саҕаламмыта уонна билигин сайдыы үрдүк таһымын ситиһэн демократия, ол аата киһи быраабын харыстааһын сокуоннарыгар олоҕуран олоҕун оҥосторугар тириэрдэн эрэр.
 
Кыыллыы быһыы биир сүрүн уратытынан кыыллар, көтөрдөр, балыктар бэйэ-бэйэлэрин сиэһэллэрэ буолар. Дьоннор бэйэ-бэйэлэрин сиэспэт буолуохтарыттан саҕаланан кыыллыы өйдөрө-санаалара сыыйа уларыйан киһилии санааҕа, онтон оҥорор быһыылара киһилии быһыыларга сыыйа кубулуйан барбыта. Кэлин икки тыһыынча сыллардаахтан ыла өссө тупсан үчүгэй киһи буолууга, тугу барытын үчүгэйдик оҥорууга тиийэ сайынна.

Онон киһи букатын оҥорбот быһыыларынан кыыллыы быһыылар уонна кыыллар быһыылара эбиттэр. Ол аата сороҕор төһө да кыра кыыллары сөбүлээбиппит иһин кыыллар быһыылара киһи быһыытыгар бары өттүнэн  сөп түбэспэттэр эбит.

в). Киһи билбэт буолан оҥорбот быһыыларыгар бары; үчүгэй да, куһаҕан да саҥаны айыылар киирсэллэр. Саҥаны оҥоруу, айыы диэн урут киһи оҥорботох, билбэт быһыыта буоларынан уратылаах. Ол аата киһи өссө оҥорон көрө, билэ илик уонна билбэт быһыылара саҥаны арыйыы, айыы буолаллара ханан да саарбаҕа суох. Киһи оҥорбот, билбэт быһыылара айыы, саҥаны арыйыы диэн буолалларыттан, бу быһыыттан туох содул үөскээн тахсара эмиэ биллибэтиттэн олус улахан сэрэхтээх буолуу хайаан да ирдэнэр. Оҕо өйө-санаата ситэ сайда, сэрэхтээх буолара үөскүү илигинэ саҥаны айара куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбиирэ итинник быһаарыллар.

Сэрэхтээх буолуу көмүскэли үөскэтэр. Биһиги билигин сэрэхтээх, көмүскэллээх буолуубутун өй-санаа үөрэҕин хайысхатын сэбиэскэй былаас кэмигэр дэлби буккуйаннар хаалларан сылдьабыт, оҕолорбутун бас-баттах быһыыны оҥорууга үөрэтээччилэр, ыҥырааччылар бааллар.
 
Куһаҕан быһыы уонна саҥаны арыйыы, айыы биир өрүттэрэ тугуй? Бу быһыылар киһи оҥорбот быһыылара буолалларынан биир өрүттээхтэр. Куһаҕан быһыы куһаҕанын, буортулааҕын улахан киһи билэр буолан оҥорбот, онтон саҥаны айыыны өссө да билэ илик буолан оҥорбот. Ол аата, бу быһыылары дьон оҥорботохторуна даҕаны олохторугар туох да буолбат, ханнык да соһуччу уларыйыылар, хамсааһыннар киирбэттэр. Олохторун оҥкула хамнаабат, араас революциялар, сэриилэр уонна уларыта тутуулар буолбаттар, олохторо биир тэҥник, уруккутун курдук устан баран иһэр кэмэ кэлэр. Улахан алдьатыылаах сэриилэр кэннилэриттэн кэлэр маннык кэм дьон олоҕор ордук уһун кэми ылар буолла.

Онон киһи оҥорбот быһыылара куһаҕан, кыыллыы быһыылар уонна саҥаны арыйыылар, айыылар буолаллар. Саха дьоно өй-санаа үөрэҕин олус былыргы кэмнэртэн ыла чуолкайдык үөрэтэн баһылаабыттарын уонна билигин да туһана сылдьалларын, айыы диэн тылбыт элбэх куһаҕан, биир эмэ үчүгэй өрүттээҕэ быһааран биллэрэр.

Саха тыла уонна өй-санаа дириҥ тутулуктардаахтарын тылбыт үөрэхтээхтэрэ арааран билбэккэ, буккулла, бутууру киллэрэ сылдьаллара хомолтолоох. Итини тэҥэ оҕону туохха үөрэтэри биһиги учууталларбыт, учуонайдарбыт аныаха диэри ситэ билбэттэриттэн нуучча тылын быһалыы үтүктэллэрэ биһиэхэ, олус былыргы төрүттээх уонна айылҕаттан тутулуктарын сүтэрэ илик тыллаах сахаларга сөп түбэспэт.

Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит «ай» диэн өйү-санааны быһаарар икки өрүттээх суолталаах  тылга «ыы» диэн ытааһын сыһыарыытын көмөтүнэн үөскээбит «айыы» диэн тыл бэйэтин төрүт дорҕооннорун тутулугунан куһаҕана баһыйара биллэр. Бу тыл сахаларга хаһан да үчүгэй тыл буола уларыйар кыаҕа суох.

Айыы диэн куһаҕана элбэх, аҕыйахтык туттуллуохтаах уонна улаханнык саҥарыллыбат, сэрэхтээх тыл. Бу тыл иччитэ уһугуннаҕына оҕолор өйдөрө-санаалара өссө буккуллуоҕа, элбэх саҥаны айыылары оҥоро сатыылларыттан сыыһа-халты туттаннар куһаҕан быһыылары элбэтиигэ тиийэн хаалыахтарын сөп. Ол иһин сахалар оҕолорун харыстаан «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэллэр.

Оҕо улаатан киһи буолууну, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууну баһылыы илигинэ саҥаны оҥороро, айара олус кутталлаах, тиэтэйэрэ, ыксыыра элбэҕиттэн сыыһа-халты туттунан куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх буолуон сөп. Саҥаны арыйыы, оҥоруу хаһан да биирдэ оҥорору кытта табыллыбат, хас да төгүллээн, хатылаан эбэтэр өссө элбэхтэ көннөрөн, тупсаран оҥордоххо эрэ киһи тугу эмэни туһанар саҥаны айыыта буолан тахсарын улахан, олоххо уопутурбут дьон бары билэллэр.

Оҕо саҥаны, айыыны оҥороро элбэхтэ сыыһа-халты буолар. Сыыһа-халты оҥоруллубут бары дьыалалар куһаҕаҥҥа кубулуйар уратылаахтарын таба өйдүөхпүт этэ. Ол иһин оҕо аан бастаан тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэнэрэ ордук, онтон улааттаҕына, өйө-санаата ситтэҕинэ, киһи буолууну ситистэҕинэ саҥаны арыйара, айара, бэйэтэ туспатык, атыннык оҥороро табыллара элбиир, туһата улаатар.

Саҥаны айыы аан маҥнай үчүгэйэ дуу, куһаҕана дуу биллибэт. Куттала, сэрэхтээҕэ онно саһан сылдьар. Ол иһин ханнык баҕарар саҥаны айыыттан аан маҥнайгыттан улаханнык сэрэниэххэ, харыстаныахха наада этэ. Саҥаны айыы куһаҕана кэлин тахсан кэлиэн эмиэ сөп. Атомнай буомба эстиитин кэнниттэн үөскүүр элбэх радиацияны Япония куораттарыгар дэлби тэптэрбиттэрин, элбэх дьону сутуйбуттарын кэнниттэн биирдэ билбиттэрэ. Аан дойду учуонайдара бары холбоһон, айан оҥорбут Швейцарияҕа баар андроннай коллайзердара тугу; үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу көрдөрөн таһаарара билигин букатын биллибэт. Ол иһин үгүс дьон салла саныыллар.
Таҥара үөрэҕэ дьон олоҕор саҥаны айыыны киллэрэн олох оҥкулун эмискэ уларытыыны, араас өрө туруулары утаран, эдэрдэр өйдөрүн-санааларын харыстыыр, көмүскүүр. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэрин таба өйдүөххэ.

Олус элбэх саҥаны оҥоруулартан биир эмэ саҥаны арыйыы дьоҥҥо туһалаах буолан туттуллар, олоххо киирэр кыахтанар. Үгүс саҥаны арыйыылар дьоҥҥо туһата суохтар, кыайан табыллан оҥоруллуохтарыгар диэри сыыһа-халты буоланнар өссө буортулаахтар, ол иһин куһаҕан быһыыга киирсэннэр, бу быһыылары элбэтэллэр. Саҥаны айыылар киһи барыта оҥорор, туһанар быһыыларыгар кубулуйуохтарыгар диэри улахан уларыйыыны, тупсарыыны бардахтарына эрэ табыллар.

Былыр-былыргыттан сахалар айыыны оҥорууну куһаҕан быһыыга киллэрэллэр. Э.К.Пекарскай тылдьытыгар бу тыл куһаҕан өйдөбүлэ быдан элбэх. Билигин бу боппуруос быһаарыыта сахаларга улахан суолталаах буолла. Өй-санаа хайысхатын табатык быһаарыы омук сайдар, симэлийбэт дьылҕалааҕын быһаарар. Биһиги билигин оннук кэмҥэ кэлэн олорорбутун өйдүөхпүт этэ.

Киһи буолууну ситиһии сүрүн өйдөбүлүнэн «Yрүҥү уонна хараны араарыы» эбэтэр «Yчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы» буолар. Ол аата киһи буолуу диэн туох барыта икки өрүттээҕин билэн ханан эрэ ортотунан түбэһэр быһаарыыны ылынарга үөрэнии уонна ону олоххо киллэрии буолар.

Yчүгэйи куһаҕантан арааран билиини киһи өйдөөх-санаалаах, тэҥнээн, ыйааһыннаан көрөр кыахтаах эрэ буолан кыайан оҥорор. Олох уустуга итиннэ саһан сылдьар.
 
Аны олох ханнык эрэ кэмигэр үчүгэй уонна куһаҕан атастаһан, эргийэн биэрэр кэмнээхтэр. Бу кэмҥэ киһи быһыыта дьэ арыллан сыыһа-халты туттубакка, олох уларыйыытыгар өйүн-санаатын сөп түбэһэр гына уларытан биэрэр кыахтаах буолара ордук. Ол аата урукку кэмҥэ туох эмэ үчүгэйинэн ааҕыллара кэлин куһаҕаҥҥа кубулуйан, уларыйан хаалыан сөп. Биһиги олохпутугар оннук кэм кэлэн ааста. Ол курдук урут сэбиэскэй кэмҥэ дьадаҥы буолуу үчүгэй эбит буоллаҕына, билигин кэлэн баай дьон үчүгэйгэ, дьадаҥылар куһаҕаҥҥа кубулуйдулар.
 
Бу олох көрдөбүллэрэ уларыйан биэрэр кэмнэригэр, «Куһаҕан эмиэ үчүгэйдээх» диэбит курдук сэбиэскэй дьон өйдөрө-санаалара кытаанах көрдөбүллээх, ирдэбиллээх улахан итэҕэллэринэн сутулла иликтэриттэн этэҥҥэ, тус-туспа государстволарга арахсыылара табыллыбыта. Саҥа үөскээбит кыра государстволар уһун үйэлэргэ эйэлээх буолуулара төрүттэммитэ.

Дьон барыларын өйө-санаата биир тэҥ буолбатах. Саҥаны арыйа сатыыр, айыыны оҥорор дьон элбэхтэрэ суохтар. Баар дьонтон барыларыттан дьоҥҥо туһалаах саҥаны айа, олоххо киллэрэ сатааччылара уонтан сүүрбэҕэ диэри бырыһыаннарын ылар курдуктар, онтон дьиҥнээх, туһалаах саҥаны айааччылар, олоххо киллэрээччилэр биир эмэ, онтон атыттар бары, араас туһата суох, буортулаах да саҥаны айыылары оҥоро сатааччылар, сыыһа-халты туттааччылар буолаллар.

Саастарыгар биир да саҥаны, айыыны, киһи оҥорботун оҥорон эрэйгэ түбэспэтэх дьон саҥаны айыы диэни табан сыаналыыллара сүрдээх уустук. Кинилэртэн саҥаны айыы туһунан ыйыта да барымыахха син. Син биир таба эппиэти биэрэр кыахтара суох. Тоҕо диэтэххэ бэйэлэрэ боруобалаан, оҥорон көрөн, эрэйдэнэн киһи билбэтин оҥорууттан туох содул, туох быһыы үөскээн тахсарыттан кэһэйбэтэх буолан билбэттэр. Бу дьон үксүлэрэ олоххо бастаан иһээччилэри үтүктэн, батыһан иһиэхтэрин сөп.

Бастаан, батыһыннаран иһээччилэр аһара барар өйдөрүн-санааларын киһи быһыылаах буолууга, олоҕу киһи быһыылаахтык олорууга таҥара үөрэҕэ үөрэтэр, ол аата эт-сиин улаатан ситиитин кытта өй-санаа сайдыытын тэҥнээн биэриини оҥорор. 

Өй-санаа эбиллэн күн-түүн сайдан иһэр, киһи өйө-санаата бэйэтэ даҕаны саҥаттан-саҥаны арыйан айыыны оҥорон иһэр аналлаах. Өй-санаа биир сиргэ хаһан да турбат, эбиллэр, көҕүрүүр, таһынан таһымныыр. Ол иһин өй-санаа аһара барбатын, Үөһээ дойдуга көҥүлүнэн тахсыбатын, этин-сиини бырахпатын туһугар аналлаах хааччахтаах буолара ордук. Бу хааччах сахалар таҥараларын үөрэҕинэн сиэр, киһи быһыыта диэн ааттанар. Ол аата киһи быһыылаах киһи тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор, сиэри тутуһар киһи буолан олоҕун уһуннук олорор кыахтаныан сөп.

Дьон Орто дойдуга, ол аата сиргэ эрэ тыыннаах буолан олоҕу олороллор, өйдөрө-санаалара эмиэ бу дойдуну аһара барыа суохтаах. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума», диэн үөрэтэр, өй-санаа хааччаҕа хантан саҕаланарын, тугу хааччахтыырын биллэрэр. Аһара баран ону-маны айа, оҥоро сатааһын, үксэ сыыһа-халты буолан тахсарыттан дьону сэрэтэргэ, харыстыырга аналлаах таҥара үөрэҕэ сайдыбыт.

ТУТУУ ПРОЕГА – САҤАНЫ АЙЫЫ

Сахабыт сирэ сылтан сыл аайы сайдан, сир дойду аайы улахан тутуулар дьэндэһэллэр. Ордук киин куораппыт сүүнэ улахан, үтүө, мааны көрүҥнээх тутууларынан, дьон олорор дьиэлэринэн, көнө уулуссаларынан киэркэйэрэ кэлин биллэрдик түргэтээтэ. 

Атын ханна да суох көрүҥнээх саҥа, улахан тутууну тутарга аан маҥнай, бу тутуу проега оҥоруллар. Тутуу проегын саҕалааччы – архитектор, саҥаны айааччы уонна онтун олоххо киллэрэ сатааччы киһи буолар. Архитектор санаабыт санаатын, араас саҥа идиэйэлэрин кумааҕыга уруһуйдаан проект оҥоруутун саҕалыыр. Кини бу оҥорор проегын бары араас элбэх тутуу урут оҥоруллубут нуормаларыгар, СНиП-тэргэ сөп түбэһиннэрэр. Бу араас нуормалар, СНиП-тэр уһун кэмнээх тутууну тутуу уопуттарыттан, тупсаран биэриилэриттэн хомуллан оҥоруллар буоланнар, бу тутуллуохтаах тутуу эрэллээх, тупсаҕай, аналлаах сыалыгар сөп түбэһэр буоларын хааччыйар сыалга туттуллаллар.
 
Ханнык баҕарар тутуу, саҥаны айыы эрэллээх, тупсаҕай буоларын проект хааччыйарга аналланар уонна тутуу тутуллуон иннинэ араас экспертизалары ааһан эрэллээҕэ дакаастаннаҕына табыллар. Проекка смета оҥоруллан, бу тутуу төһө сыаналаах буолара быһаарылларын тэҥэ, тутуу төһө уһун үйэлээхтик турарын проект эмиэ быһаарар. Холобурга, дьон олорор дьиэлэрэ 50-тан 100 сылга диэри сүрүн конструкциялара хамсаабакка, алдьаммакка эрэ туралларын проект хааччыйара ирдэнэр. Ол аата бу тутууга туттуллар бары матырыйаалларга, конструкцияларга уонна бу тутуу турар сиригэр итиччэ сыллар усталарыгар ханнык да уларыйыылар тахсыа суохтаахтар диэн проект гарантия биэрдэҕинэ табыллар.

Элбэх дьоҥҥо туһалаах улахан тутуу үчүгэйи, туһалааҕы саҥаны айыыга, оҥорууга киирсэрэ ханнык да саарбаҕа суох эрээри, бары өттүнэн бөҕө, дьоҥҥо ханнык да кутталы үөскэппэт буолара хайаан да наада. Проект оҥорооччу саҥаны айан, субу баар, туттулла сылдьар тутуу конструкцияларын туһанан олоххо киллэриитэ ситиһиигэ, тутуу олоххо киириитигэр тириэртэҕинэ саҥаны айыы буолан тутуллан тахсар. Сорох, аһара барбыт санаалары олоххо киллэрэ сатааһын тутуу конструкцияларын оҥоруу ситэн сайда илигинэ кыаллар кыаҕа уустук, суох да буолуон сөп.

Өй-санаа саҥаны айарга үлэтин тутуу проегын оҥоруу үлэтин хаамыыта дакаастыыр. Ол курдук элбэх саҥаны оҥоро сатыыр архитектор санаатыгар олус үтүө көрүҥнээх, ханна да тутулла илик тутууну кумааҕыга уруһуйдаан баран, бу уруһуйун тутууну тутааччыны кытта сөбүлэһиннэрэрэ ирдэнэр. Ол курдук тутуллуохтаах тутуу билигин баар туттулла сылдьар тутуу конструкцияларыгар, бары нуормаларга, СНиП-тэргэ сөп түбэһэр буоллаҕына эрэ тутуллар, архитектор саҥаны айбыта олоххо киирэр, айыы буолар кыахтанар.
 
Саҥа тутуу проега дьиҥнээх, олоххо киирэрэ чугаһаабыт саҥаны арыйыы буолар. Ол эрээри бу саҥаны айа сатааһыммыт кумааҕыга эрэ уруһуйданарынан дьиҥнээх саҥаны айыы буолбакка, саҥаны айыыга тириэрдэр суол эрэ буолар. Ол иһин ай диэн төрүттэн тахсан айар диэн тылынан этиллэрэ таба буолар. Бу уруһуйдаммыт проекпытынан тутуу тутуллубакка хааллаҕына, бу саҥаны айбыппыт кыайан олоххо киирбэккэ, айыы буолбакка, таах хаалан хаалыан сөп. Ол курдук үгүс проектар тутуллубакка эрэ хаалаллара элбэх.

Проект оҥоруута уустук, уһун кэми ылар. Ол барыта проегынан тутуллар тутуу уһун үйэлээх, хаачыстыбалаах буолуутун хааччыйарга аналланар уонна өй-санаа сайдыытын, саҥаны айыы олоххо киириитэ уустугун чуолкайдаан билэргэ туһалыыр.

Киһи мэйиитин саҥаны айарга үлэтэ эмиэ проект оҥоруутугар сөп түбэһэр. Элбэх саҥаны, ону-маны, үчүгэйи, куһаҕаны баспыт иһигэр, санаабытыгар саныыр, айан, оҥорон көрө сатыыр буоллахпытына, олорбутун барытын илэтигэр оҥорон таһаарар кыахпыт суох. Ол курдук сорохторун оҥорорбутугар кыахпыт-күүспүт тиийбэтэ мэһэйдээтэҕинэ, атыттара аны куһаҕаннарын, дьоҥҥо туһата суохтарын эбэтэр буортулаахтарын билэрбититтэн оҥорбоппут, туттунабыт.

Аан маҥнай баспыт иһигэр айабыт, арыйабыт, онтон илэ оҥорон таһаардахпытына, оҥордохпутуна, туттахпытына, бу быһыыбыт дьэ биирдэ айыы буолан тахсар. Бары саҥаны оҥоруулар маннык суолунан баран истэхтэринэ сыыһа-халты буолан хаалыылара, куһаҕаҥҥа кубулуйуулара аҕыйаан үрүҥ, үчүгэй айыы буоланнар, дьоҥҥо туһаны аҕалаллара элбиир.

Үрүҥ айыыны, саҥаны оҥоруу халлаантан түһэн кэлбэт, олох таһымыттан, сайдыытыттан быһаччы тутулуктаах. Ол аата ханнык баҕарар киһи саҥаны, айыыны оҥороругар, бу саҥаны айыытыттан туох уларыйыылар, содуллар үөскээн тахсалларын эрдэттэн, айыыны оҥоруон инниттэн билэр буолара хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол иһин сахалар үөрэхтэрэ оҕону, ситэ өйө-санаата сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илигинэ «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэр. Бу этии оҕону ситэ билбэтиттэн, билиитэ, уопута тиийбэтиттэн сыыһа-халты туттунарыттан көмүскүүр, харыстыыр аналлааҕын билигин ситэ өйдөөбөккө, туһаммакка сылдьабыт. Ол иһин эдэрдэрбит, уолаттарбыт сыыһа-халты туттуналлара билигин элбээһинигэр тириэртибит.

Ханнык баҕарар саҥаны айыы маннык суолунан сайдан бардаҕына сыыһа-халты буолара аҕыйаан туһата элбиир:

1. Санааҕа оҥорон, айан көрүү.

2. Саҥаны айары кумааҕыга суруйан, суоттаан, өссө ырытан көрүү.

3. Дьиҥнээхтик илэтигэр оҥоруу.

Саҥаны айыыга тириэрдэр суоллары биир-биир ыламмыт арыыйда дириҥник ырытыахпыт:

1. Санааҕа оҥоро охсон көрөн саҥаны айыылар үгүстэрэ табыллыбаккалар, сыыһа-халты буолуулара элбэҕиттэн куһаҕан быһыылары элбэтэллэр. «Санаабычча быһыылаах» диэн сахалар саныы түстэр эрэ оҥоро охсор киһини этэллэр. Санаабычча оҥоруллан иһэр быһыылар быстах быһыылар диэн ааттаналлар уонна олоххо элбэхтик куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр.

“Ким эрэ эттэ ээ” диэт даҕаны оҥоро охсуу сыыһа-халты буолара эмиэ элбэх. “Оҥоруох иннинэ толкуйдаа” диэн этии тугу эмэ оҥоруох инниттэн туох содул бу быһыыттан үөскээн тахсарын быһаарыыга аналланар.
 
Киһи күүһэ-кыаҕа тиийбэт араас баҕа санааларын олоххо киллэрэр кыаҕа суох. Ол курдук араас элбэх фантазияһыттар, сорох философтар санаалара олохтон тутулуга суохтарыттан олоххо киирэр кыахтара суох, кыайан дьоҥҥо туһалаабаттар, ыра санаа эрэ буолан хаалаллара элбэх.

2. Киһи үгүстүк сыыһа-халты туттубатын туһугар «Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс» диэн этии баар. Ол аата тугу эмэ туһалааҕы оҥоруон баҕарар киһи субу оҥорор быһыытын санаатыгар элбэхтэ оҥорон, боруобалаан көрөн баран илэтигэр оҥордоҕуна туһата элбиир кыахтанар.
 
Уустук, улахан саҥаны арыйыылар бары кэриэтэ эрдэттэн кумааҕыга суруллан, суоттанан, ырытыллан баран оҥорулуннахтарына эрэ киһиэхэ, олоххо туһаны аҕалар кыахтаналлар. Ол курдук киһи баһын иһигэр тутан сыаналыыра эмиэ кээмэйдээҕинэн уустугу, улаханы айарга барытын табатык сыаналыыр кыаҕа суоҕуттан, олорун кумааҕыга суруйан көрөрө, сыаналыыра быдан олохтоох, таба буолар кыаҕа улаатар. 

Тутуу проегын оҥоруу эмиэ кумааҕы үлэтигэр киирсэр. Проегы бу оҥоруллар кэмигэр үчүгэйдик ырытан, көннөрөн, тупсаран биэрдэххэ проект хаачыстыбата тупсар. Ол иһин бу проегынан тутуллар тутуу хаачыстыбалаах, туһалаах буолар кыаҕа улаатар.
Бары саҥаны айыылар, айыыны оҥоруулар тутуу проегын оҥоруу хаамыытын курдук үктэллэри салгыы баран иһэллэрэ аныгы сайдыылаах, үөрэхтээх дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Суруйуу үлэтэ диэн дьиҥнээхтик илэ оҥоруу буолбатах, оҥорууга бэлэмнэнии, санаабыт санааны кумааҕыга киллэрэн бэлиэтээһин эрэ буолар. Кумааҕыга тугу баҕарар суруйдахха төһө баҕарар уйуоҕа, туох да буолуо суоҕа. Суруйааччы саҥаны айар эрэ, айыыны оҥорбот диэн этии итинник быһаарыллар кыахтаах. Тугу да суруйбут иһин кумааҕыга таах хаалан хаалыан эмиэ сөп.

3. Кумааҕыга суруллубут, суоттаммыт, туох содул үөскүүрэ быһаарыллыбыт, бары куһаҕана барыта ылан быраҕыллыбыт саҥаны айбыппытын илэтигэр оҥорон, тутан таһаардахпытына дьэ биирдэ үрүҥ, үчүгэй айыы буолан тахсар, сыыһа-халты буолара суох оҥоруллар уонна дьоҥҥо элбэх туһаны аҕалар кыахтанар. 

Онон дьон бары саҥаны айан олоххо киллэрэллэригэр бу быһаарыылары туһана сылдьаллара буоллар, элбэх тутууну тутуу курдук туһалаах, саҥаны айыылары оҥоруо этилэр.

БЭЙЭҔЭ ТИИЙИНИИ

Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбутуттан, буккуйбутуттан киһи олоҕор өйө-санаата туруктаах буолуута диэн өйдөбүл ылар оруола биһиэхэ туттуллубат буола сылдьар. Кэлин кэмҥэ биһиэхэ дьон өйө-санаата туруга суох буолуутун бэлиэлэрэ биллэрдик элбээтилэр. Ол курдук араас элбэх арыгыһыттар, наркоманнар, бэйэлэригэр тиийинээччилэр, бэлэмҥэ тииһинэ сатааччылар, умнаһыттар бары туруга суох өйдөөх-санаалаах дьоҥҥо киирсэллэрин таба өйдөөбөккө сылдьабыт.

Олох диэн оонньуу буолбатах, кыра эрдэххэ курдук куруук маанылана, атаахтыы сылдьыы, оҕо улаатан истэҕинэ хаалан иһэрин, кыаллыбатын, киһи олус элбэх тулуурдаах буоллаҕына эрэ, олоҕу уһуннук олорор кыахтанарын билиэхпитин сөп этэ. Саха дьонун «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһоонноро кэлэр көлүөнэлэр сайдар, үүнэр кыахтарын улаатыннарыан сөбүн сэбиэскэйдии, барыта үчүгэй эрэ диэн өйбүт-санаабыт хаала илигиттэн туһаммакка сылдьабыт.

Өй-санаа туруктаах, тулуурдаах буоллаҕына эрэ, быстах быһыыга киһи киирэн биэрбэт кыахтанарын билигин туһаммаппыт. Бэйэтэ тулуура аҕыйах, атаах, мааны оҕолор олохторугар туох эмэ ыарахан, эрэй-буруй тиийэн кэлэрин кытта, тулуйа, өсөһө түспэккэ, туох кыалларын оҥоророллорун оннугар бэйэлэригэр тиийинэргэ тиийэн хаалаллара элбээтэ.

Бэйэҕэ тиийинии диэн олус куһаҕан, киһи быһыылаах киһи хаһан да оҥорбот, сиэрэ суох быһыыта. Улахан киһи бэйэтигэр тиийинэрэ аймахтарга, улаатан иһэр оҕолорго дьайыыта ордук куһаҕан. Ол курдук кэлэн иһэр көлүөнэлэр үтүктэр, батыһар киһилэрэ бэйэтигэр тиийиннэҕинэ, ону үтүктэр кутталлара илэ үөскүүр. Оҕо төрөппүтүн үтүктэр күүһэ элбэҕиттэн субу оҥорбут куһаҕан быһыытын эмиэ үтүктэн кэбиһиэн сөп. Бэйэтигэр тиийиммит киһи оҕото, сиэннэрэ, билэр дьоно бэйэлэригэр тиийиниэхтэрин сөбө улаатан хаалар.

Оҕолору сыыһа-халты туттубат, тулуурдаах, аһара барбат, киһи оҥорбот быһыытын, айыыны оҥорбот буолууга кыра эрдэхтэриттэн ииппэттэн, үөрэппэттэн, аһара маанылыыртан, атаахтатартан туохтара эмэ табыллыбатар, сатамматар эрэ  бэйэлэригэр тиийиниилэрэ элбиир. Өлөрү утуйар курдук санааһын өлүүнү үчүгэй, чэпчэки курдук оҥорор. Үлэлии-хамсыы үөрэммэтэх, ыарахаттары тулуйа үөрүйэҕэ суох оҕо, киһи өлө охсон, онтон быыһанар, куотар курдук санаата баһыйар кэмэ кэлиэн сөп.

Айыыны оҥор, айыы үчүгэй, бэйэҥ айыы буол диэн оҕону үөрэтии өйө-санаата ситэ сайда, тугу оҥорорун таба сыаналыы үөрэнэ илик оҕо саҥаны, дьон билбэтин, оҥорботун оҥоро охсор санаатын күөртээн, айыыны оҥорорум үчүгэй диэн санаатыгар оҕустарыытыгар киирэн биэрэн, киһи оҥорбот быһыытын оҥороору бэйэтигэр тиийинэригэр тириэрдиэн сөбүн улаатыннарар. Ол аата бэйэҕэ тиийинии диэн киһи оҥорбот быһыыта буоларынан, саҥаны айыы буолан оҕону угуйар, тардар күүстэнэрин билиэ, сэрэниэ этибит.

Айыы буолуу диэн киһи өйө-санаата көтүүтэ, киһиттэн бэйэтиттэн туспа арахсан барыыта ааттанар. Ол аата айыы буолуу диэн киһи өллөҕүнэ кэлэр өйө-санаата уларыйыыта буолар. Эдэрдэри Үөһээ дойдуга ыҥырыы, онно үчүгэй, айыы буол диэн этии өй-санаа тутулуктарын билбэт буолууттан үөскүүр олус куһаҕан быһыы буолар. Оҕо, эдэр киһи саҥаны айа, айыыны оҥоро сатыыр санааларыттан, уратыны, дьон оҥорботторун оҥороору бэйэлэригэр тиийинэллэрин элбэтиэн сөп.

Сахалар бэйэлэригэр тиийинэн өлөр дьону мөлтөх майгылаах, олох иһин охсуһууга кыаттарбыт, барар-кэлэр сирдэрэ бүөлэммит, ыарахан кэмҥэ кыайан сөптөөх быһаарыыны ылыммат буола буорайбыт дьонунан ааҕаллара. Бэйэҕэ тиийиниини киһи бэйэтин олоҕор оҥорор саамай ыар буруйунан, хара айыытынан билинэллэрэ, бу дьон кэлэр көлүөнэлэрин туһугар ханнык да ыллыктаах санаалара суохтар диэн этэллэрэ. Ол барыта бэйэҕэ тиийинии кэлэр көлүөнэлэр өйдөрүгэр-санааларыгар олус куһаҕаннык дьайарын билэллэриттэн буолар.

Бэйэтигэр тиийинэн өлбүт киһи өйө-санаата куһаҕан, өлөр санаа¬нан туолан, бу киһи кута ыараан, Үөһээ дойдуга кыайан барбакка, үөр буолар дьылҕаланара биллэр. Үөр буолбут киһи кута бэйэтин аймахтарыгар, чугас дьонугар илэ да эбэтэр түүллэригэр киирэн элбэхтик куһаҕан көрүҥүнэн көстөн, дьонун санааларын элбэхтэ түһэрэн, олохторун буортулуон сөп дииллэр. Былыргыны үөрэтээччи Сэһэн Боло үөр айыы буолар диэн суруйан хаалларбытын таба өйдөөн олохпутугар туһаныахпыт этэ.

Бу быһаарыы түүлү көрүүнэн эмиэ дакаастанар. Ол курдук түүлгэ куһаҕан көрүҥнээх киһи көстүүтэ туох эрэ куһаҕан, сөбүлээбэт быһыы кэлэн иһэрин бэлиэтиир көстүү буолар.

Сахалар олохторун үөрэҕэр «Олох иһин охсуһуу» диэн өйдөбүл баар. Олохторугар көрсөр араас ыарахаттары, эрэйдэри, ыарыылары кыайбыт дьону хайҕааһын, кинилэри үтүктүү саха дьонун олохторун сиэрэ буолар. Элбэх кэпсээннэргэ киһи бэйэтин тулуурунан, дьулуурунан оннооҕор өлүүнү эмиэ кыайбыта кэпсэнэр. Киһи бэйэтин баҕа өттүнэн дьарыктанан, тулуурун сайыннаран, этин-сиинин эрчийэн олоҕун уһунун төһө баҕарар уһатыан сөбүн үөрэхтээхтэр дакаастаабыттара ыраатта.

Бэйэҕэ тиийинии, эдэр эрдэххэ өлүү киһи бэйэтэ олох ыараханын тулуйбакка олохтон туораан биэриитэ, олох ыарахаттарыгар бэриниитэ буолар. Бэриммит киһи олох иһин охсуһарын тохтотор, бэйэтигэр тиийинэн этин-сиинин өлөрүнэр. Кини бэйэтигэр тиийинэр куһаҕан өйө-санаата ханна да ыраах барбакка, чугас сылдьара уонна билэр, буруйдуу саныыр дьонугар көстөрө үөр буолуу куһаҕан диэн өйдөбүлү үөскэппит.
  
Оҕону кыра эрдэҕинэ аһара көрөн-истэн, маанылаан, атаахтатан иитии өйө-санаата тиэрэ баран, олох ыарахаттарын тулуйбат буолуутун үөскэтэр. Маннык иитиилээх оҕолор туохтара-эмэлэрэ тиийбэтэҕинэ өлөллөрүнэн куттаан эбэтэр «Тоҕо төрөппүккүнүй?»- диэн ыган бардахтарына, барыта бэлэмҥэ үөрэппит төрөппүттэр чахчы ыксыыллар. Атаах оҕо саҥа соппуоска ылбатыгыт диэн куттаан балконтан ыстанан кэбиһэр түбэлтэтэ эмиэ баар. Оҕону атаах гына иитии кини олоҕун сыаналаабат, атын ким эрэ, төрөппүттэрин туһугар олорор курдук сананыытын үөскэтэр. Ол иһин бэйэлэригэр тиийиниилэригэр тириэрдэрэ элбэх.

Арыгыһыт буолуу олох ыараханын тулуйбат буолуу биир көрүҥэр киирсэр. Арыыйда мөлтөх, киһиргэс майгылаах, тулуура соччо тиийбэт, сымнаҕас, чэпчэки олоххо үөрэммит оҕолор арыгыга түргэнник ыллараннар арыгыһыт буолаллар. «Атаах оҕо арыгыһыт буолар» диэн этии ону бигэргэтэр.

Өйү-санааны наркотигынан буккуйуу, бу бэйэҕэ тиийиниигэ тэҥнэнэр быһыы буолар. Өй-санаа тулуура тиийбэтэҕинэ быстах, көтө сыл¬дьар чэпчэки өйгө-санааҕа баһыттаран, наркоман буолууга ылларар кыахтанар.

Өйү-санааны Үөһээ дойдунан буккуйуу, онно үчүгэй, айыы буол диэн үөрэтии, дьону бэйэлэригэр тиийиниилэригэр, олох ыарахаттарыгар бэриниилэ¬ригэр ыҥырар быһыы буолар. Өй-санаа киһи өллөҕүнэ арахсан, туспа баран Үөһээ дойдуга барыыта, көҥүл көтөн хаалыыта, туспа баран айыы буолуута чахчы. Ол гынан баран киһи өйө-санаата ол дойдуга бэйэтинэн сылдьыбат. Урукку үлэлэрбитигэр быһаарбыппыт курдук кут диэн тус-туспа үгэс буолбут өйдөр-санаалар холбоспуттара буолар. Киһи өлбүтүн кэнниттэн 40 хонугунан куттара барылара үрэллэн, тус-туспа арахсан, ыһыллаллар. Yөһээ дойдуга өй-санаа толору бэйэтинэн сылдьыбатын бэлиэтинэн түүлгэ көстөр дьон өйдөрө-санаалара аҥардас көстүүлэринэн уонна быстах-быстах бэлиэлэринэн эрэ биллэллэр.
Атын дьон өйдөрүгэр-санааларыгар маарыннаабат өй-санаа туспа бөлөх, кут, айыы буолан бэйэтинэн уларыйбакка өр кэмҥэ сылдьыан сөп. Ма¬ны олус былыргы дьон түүлгэ көстүүлэрэ бигэргэтэр. Онтон атын дьон өйдөрүгэр-санааларыгар маарынныыр, биир тэҥ өрүттэр, атын өйдөргө-санааларга холбоһон, симэлийэн сүтэн хаалаллар. Ол иһин киһи өллөҕүнэ өйө-санаата үөр буолан ыһыллаллар диэн сахалар этэллэр. Yөр буолуу диэн бытарыйыы, ыһыллыы аата.

Бэйэҕэ тиийинии диэн киһи этин-сиинин өлөрүнүүтэ буолар. Быстах санааҕа баһыттарыы бэйэҕэ тиийиниигэ тириэрдэр. Өй-санаа туруга суох буолан олох ыарахаттарын тулуйбат, быстах санааҕа киирэн биэрэр. Быстах санааҕа баһыттарыы өйө-санаата кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр куттала бэйэҕэ тиийинэр дьону тохтотуон сөп. Быстах санааҕа баһыттарыы, быстах быһыылары оҥоруу киһи быһыытыгар сөп түбэспэт, ол иһин сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэн сөбүттэн киһи тулуурдаах буолуута эрэ харыстыыр. 

Сахалар кэлэр көлүөнэлэрин өйүн-санаатын ордук кыһанан харыстыылларын бэлиэтинэн маннык куһаҕан быһыыны оҥорбут киһини атын дьонтон туспатык тутан, атын сиргэ көмөллөрө, аатын-суолун, тугу оҥорбутун умуннара сатыыллара буолар.

Киһи оҥорбут туох эмэ куһаҕан быһыыта куһаҕанын атыттарга биллэрэр ураты бэлиэлээх буолара ордук. Куһаҕан быһыы өссө хатыламматын туһугар, бу быһыы куһаҕанын биллэрэр бэлиэтин куруук оҥоро, бэлиэтии сырыттахха, өр кэмҥэ умнуллубат үгэскэ кубулуйар кыахтанар.

Сахалар бэйэлэригэр тиийинэн өлбүт киһини ахтыбакка, кистээн дьон сылдьыбат сирдэригэр хоруобугар умсары уган көмөллөрө. Ол барыта куһаҕан санаалаах өлбүт киһи оҥорбут олус ыар, куһаҕан быһыытын хаалар дьон умналларын, аны хатылаабаттарын туһугар оҥоруллар быһыы буолар. Олус куһаҕан быһыыны оҥорбут киһи аата умнуллуохтаах, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр суола быһыллыахтаах. Аат умнулларын тэҥэ, кини оҥорбут куһаҕан быһыыта эмиэ умнулларын, аны ахтыбат буолуу үөскэтэр.

Куһаҕан быһыыны умуннахха, хааллардахха, хос-хос хатылыы турбатахха эрэ аҕыйааннар, олоххо үчүгэй быһыылар элбиир кыахтаналлар. Куһаҕан быһыылар хайаан да сэмэлэнэллэрэ, дьон бары билэллэрэ, оҥорботторо буоллар, бу быһыылар чахчы аҕыйаан барыа этилэр.
Онон төрөппүттэр оҕо иитиитигэр уустуктар үөскээбиттэрин билинэн оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр, иитиини кытаатыннаран, чиҥэтэн, сахалар үөрэхтэрин «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн этиини тутуһан, тулуурдаах буолууну улаатыннаран биэрэри ситистэхтэринэ эрэ, эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруктаах буолууга уларыйыа этэ.

ҮРҮҤ АЙЫЫ БУОЛУУ

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн ыла өй-санаа үөрэҕинэн дириҥник дьарыктаммыттарын киһи этэ-сиинэ, үс куттара уонна сүрэ тус-туспа тутулуктаахтарын арааран билэллэрэ бигэргэтэр. Бу билиилэрэ барылара кут-сүр үөрэҕэр түмүллэн сылдьаллар.

Элбэх суолталаах айыы диэн тылбыт биир өйдөбүлэ иччилэргэ, үөрдэргэ сыһыаннаах. Сэһэн Боло «Yөр айыы буолар» диэн бэйэтин кэмигэр суруйбута кэриэс буолан харалла сылдьар. (18,313). Атын туохха да маарыннаабат, ураты өй-санаа, саҥаны арыйыы өйө-санаата айыы буолар. Бахсы, Болугур Айыыларын өйдөөн кэлиэҕиҥ. Бу ааттаммат улахан үөрдэр, айыылар, биллэн-көстөн буулаатахтарына дьон киһилии олохторо айманар.

Өй көтөн, этиттэн-сииниттэн арахсан бардаҕына айыы буолар. Онтон өйө көтөн туспа бардаҕына киһи, киһи буолан бүтэр, сүөһүтүгэр түһэр. Өй көтөн букатын баран хаалыыта өлүүгэ тириэрдибэтэҕинэ даҕаны киһи иирэр, киһилии өйө суох буолар. Өйө көппүт киһи киһи буолан бүтэрин биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрэ билбэттэрэ олус куһаҕан уонна хомолтолоох.

Тыыннаах, Орто дойдуга олорор киһини «Эн айыы буол», «Айыыларга бар» диэн алҕааһын олус улахан сыыһата итиннэ саһан сылдьар. Бу этии «Эн өйүҥ көттүн» диэн кырааһын, «Киһи буолан бүт» диэн этиигэ тэҥнэһэр олус сиэрэ суох быһыы буолар.
 
Билигин бары эдэр оҕолор оҥорор куһаҕан быһыылара олус элбээн, суоһуран иһэллэриттэн санааргыыбыт. Ону тэҥэ элбэх эдэр оҕолорбут быстах санааларыгар баһыттараннар бэйэлэригэр тиийинэллэр. Ол аата өйдөрө-санаалара эттэриттэн-сииннэриттэн арахсан көҥүл, Үөһээ дойдуга көтөн барарын ситиһээри итинник ыар быһыыны оҥостоллор.
 
Кут-сүр үөрэҕэ этэринэн уонна наука да билинэн эрэринэн киһи өллөҕүнэ өйө-санаата арахсан туспа барар. Сахалар үөрэхтэрэ этэринэн өлбүт киһи өйө-санаата Үөһээ дойдуга тахсар. Киһи түүлүгэр өлбүт дьону хаһан баҕарар көрөрө, оннооҕор кэпсэтэрэ, кырдьык, өлбүт дьон өйдөрө-санаалара баалларын, сүтэн хаалбаттарын биллэрэр, дакаастыыр. Ол курдук бу өлбүт дьон билиилэрэ, тугу эмэни этэн биэриилэрэ дьоҥҥо олус туһалаах буолан тахсаллара эмиэ биллэр.
 
Өлүү хаһан баҕарар тиийэн кэлэринэн айыы буолууттан ким да кыайан куоппат. Арай бу айыыбыт хайдах айыы буолара эрэ биллибэт. Ол курдук хара, куһаҕан санаалаах киһи өллөҕүнэ өйө-санаата хара айыы буолан атыттарга куһаҕанынан дьайа сылдьар кыахтанар, онтон үтүө, үчүгэй санаалаах киһи өйө-санаата үрүҥ айыы буолан хаалбыт дьоҥҥо үчүгэйинэн дьайан, үтүө санааны үксэтэргэ туһалыыр.
 
Айыы диэн тугуй? Айыы диэн атыттартан ураты өй-санаа. Атыттарга маарыннаабат, туспа, урут суох, ол аата бу баар дьон билбэт өйдөрө-санаалара, билиилэрэ айыы буолар. Хас киһи өйө-санаата тус-туспалар, бэйэ-бэйэлэригэр хаһан да маарыннаспаттар, ол киһи иһин өлөн өйө-санаата арахсан бардаҕына, Үөһээ дойдуга көттөҕүнэ бэйэтэ туспа үөр, айыы буолар. Бу киһи тыыннааҕар киһи оҥорбот ыар быһыытын оҥорбут буоллаҕына өйө-санаата ордук күүстээх хара айыы буолар. Ол курдук тыыннаах киһи бэйэтигэр тиийинэрэ киһи быһыылаах киһи хаһан да оҥорбот ыар, хара айыыта буоларынан бэйэтигэр тиийиммит киһи өйө-санаата хайаан да улахан айыы, үөр буолар.

Бары өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга көттөхтөрүнэ үөр, айыы буолаллар. Олоҥхолорго кэпсэнэр айыылар диэн былыр үйэлэргэ олорон ааспыт дьон оҥорбут дьыалалара, үлэлэрэ, өйдөрө-санаалара умнуллубакка, хаалан хаалбакка кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин биллэрэр.

Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара атыттартан туспа, ураты буоларынан бэйэтэ айыы буолар. Хайа да киһи өйө-санаата бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспаттар, ол иһин киһи өлбүтүн кэннэ туспа баран Үөһээ дойдуга таҕыстаҕына айыы буолар. Ол аата айыы диэн өлбүт дьон, иччилэр, үөрдэр өйдөрө-санаалара, билигин да сылдьаллара ааттанар. Айыы диэн мээнэ туттуллубат ыарахан тыл, сибигинэйэн эрэ этиллэр тыл. Ханнык айыы буолара биллибэтиттэн уонна куһаҕан быһыы уруттаан иһэринэн бу тыл ордук сэрэхтээх. Бу тыл куһаҕан, сэрэхтээх тыл буоларын бүтүүтүн «ыы» диэн сыһыарыыта быһаарар. Тыл, дорҕоон киһиэхэ дьайыытын билбэт буолууттан, бу тылы үчүгэйи эрэ анаан бэлиэтииргэ туттуу букатын сыыһа. Үчүгэйи оҥорууну бэлиэтиир айыы – үрүҥ айыы диэн туспа арааран ааттанара өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр.

Өлбүт дьон өйдөрүн санааларын олоххо табатык туһанарга ханнык айыы буоларын чуолкайдык быһааран эрэ баран туһаныахха наада. Өй-санаа бу курдук икки өрүттээҕин былыргы сахалар билэннэр үчүгэйи элбэхтик оҥорбут таҥара аата Үрүҥ Аар тойон диэн ааттанар. Таҥарабыт аата кини оҥорбут элбэх  быһыыларыттан үчүгэйин, үрүҥүн эрэ ылан туһаныахха сөп диэн бэйэтэ этэн биэрэрин таба өйдөөн туһаныахпыт этэ.

Наркотиктар киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыылара өй-санаа көҥүл барыытыгар тириэрдэр. Эдэр киһи өйүн-санаатын көҥүл, босхо ыытаары уонна ханнык эрэ саҥаны, билбэтин оҥороору наркотиктары боруобалаан көрүөн сөп. Оҕону «Айыыны оҥор» диэн үөрэтии, бу оҕо элбэхтик киһи билбэтин, оҥорботун оҥоро сатыырыгар тириэрдэринэн элбэхтик сыыһа-халты туттунарын тэҥэ, наркотиктары боруобалааһыҥҥа тиийиэн сөп. Онтон киһи билбэтэ, оҥорбото диэн айыы буоларын эмиэ билэр курдукпут эрээри оҕо өйүн-санаатын харыстыырга туһана иликпит. 

Айыы үөрэҕэ диэн сыыһа хайысхалаах үөрэх дьайыыта эдэрдэр буруйу, куһаҕан быһыылары оҥороллорун элбэтэр. Билигин государство оҕо иитиитигэр улаханнык кыһаммат кэмэ кэлэн турар. Ол иһин хас биирдии төрөппүт оҕотун өйө-санаата туруктаах буоларыгар бэйэтэ эрэ урут бастаан кыһанарын өйдүүрэ наада. Биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ эрэ оҕо өйө-санаата сайдыытын табатык быһаарар. Ол иһин таҥара үөрэҕин ылынан, оҕону сахалыы өйгө-санааҕа үөрэтии бастаан иһэрэ ордук этэ.

Сахалар былыр-былыргыттан сири-дойдуну үс тус-туспа дойдуларга араараллар. Бу дойдулар Үөһээ дойду, Орто дойду уонна Аллараа дойду диэн ааттаналлар. Сири-дойдуну маннык үс аҥы араартааһын өй-санаа өйдөбүллэригэр, киһи оҥорор быһыыларыгар олоҕурар. Ол курдук үөһээ диэки үчүгэй, онтон аллараа диэки куһаҕан быһыылар тус-туспа арахсан сылдьар буоллахтарына, бу быһыылар икки ардыларыгар, ол аата ортолорунан киһи оҥорор быһыылара сөп түбэһиэхтээхтэр. Ол иһин дьон олорор сирдэрэ Орто дойду диэн ааттаммыт.

Үөһээ дойду уонна Орто дойду биир биллэр уратылаахтар уонна ол уратыларынан бэйэ-бэйэлэриттэн арахсаллар. Үөһээ дойдуга өлбүт дьон аҥардас өйдөрө-санаалара, үрүҥ, хара айыылар сылдьар эрэ буоллахтарына Орто дойдуга дьон бэйэлэрэ эттээх-сииннээх уонна өйдөөх-санаалаах буолан олоҕу олороллор.

Бу икки дойду уратыларын чуолкайдык арааран билэргэ «Биир эмэ түбэлтэҕэ ханна сылдьаргын билбэт буолан хааллаххына көм эккиттэн кымаахтаан көрөр буолаар. Ыарыыны билэр буоллаххына Орто дойдуга сылдьаҕын», - диэн быһаарыыны тутуһуохха сөп.

Онон киһи тыыннаах буолан эттэнэн-сииннэнэн бу Орто дойдуга эрэ олоҕун олорор. Ол иһин олоҕу харыстыыр, уһуннук олорор туһугар өй-санаа көҥүл босхо баран Үөһээ дойдуга көтөөрү дьулуһарын сүрү, тулууру, өһөс санааны улаатыннаран тохтотуу, хам тута сылдьыы эрэ быыһыыр кыахтаах. Киһи быһыылаах буолуу эрэ киһи олоҕун уһуннук олорорун уонна олох салгыы сайдарын ситиһэргэ кыах биэрэрин таба өйдүөхпүт этэ.

Хос  быһаарыылар

1. “Киин куорат” хаһыат. Балаҕан ыйын 21 күнэ 2006 с.

2. «Чолбон» сурунаал. 8 / 2006 с.

3. “Чолбон” сурунаал. 12 / 2007. 

4. Э.К.Пекарский. Словарь якутского языка. Т. 1. Выпуски 1-4. Академия Наук СССР, 1958.- 642 с.

5. Русско-якутский словарь под редакцией П.С.Афанасьева и Л.Н.Харитонова. Москва: Изд-во «Советская энциклопедия», 1968.- 720 с.

6. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

7. И.К.Попов. Саха тылыгар көмө тылдьыт. Дьокуускай: Бичик, 2004.-  128 с.

8. Афанасьев, Петр Саввич. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 стр.

9. Боло С.И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену. Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1994.- 352 с.

10.  И.И.Каженкин. Кут-сүр үөрэҕэ. Дьокуускай: Бичик, 2004.- 128 с.

11. И.И.Каженкин. Киһи буолуу. Дьокуускай: Издательский дом «Якутия», 2005.- 80 с.

12. И.И.Каженкин. Үрүҥ Айыы буолуу. Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006.- 88 с.

13. Яковлев Н.Н. Курууппа ойуун көрүүлэрэ.- Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1993.- 56 с.

14. Алексеева П.С., Птицына О.Н. Возрастная психология: Учебно-методический комплекс/ Якут. гос. ун-т; Пед. ин-т; Ин-т развития образования МО РС (Я).- Якутск: Изд-во ИРО МО РС (Я), 2005.- 69 с.

15. И.И.Каженкин. Түүлү тойоннооһун. Дьокуускай: Бичик, 2004.- 112 с.

16. И.И.Каженкин. Киһи быһыыта. Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005.-  92 с.
 
17. «Кыым» хаһыат. Сэтинньи 15 күнэ 2007 с.
 
18. «Якутск вечерний» хаһыат. Кулун тутар 30 күнэ 2007 сыл.

19. “Кыым” хаһыат. Алтынньы 18 күнэ 2007 с.

20. И.И.Каженкин. Сахаларга түүлү тойоннооһун. Дьокуускай: Бичик, 2000.- 80 с.

21. Сомоготто. Два язычества народа саха. – Якутся: Якут. край, 2007. – 60 с.

22. Архив ЯНЦ. Ф.5, оп. 2, ед.хр. 42.

23. Реас Кулаковскай. Кистэлэҥ кэпсээним. – Дьокуускай: Бичик, 2003. – 320.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Ай – икки өрүттээх тыл

Айыы уратылара

Айыы диэн бэйэтэ куһаҕан тыл

Айыы диэмэ

Айыыны оҥорума

Оҕо айыыны оҥороро куһаҕан

Албыннаама

Оттомо суох буолума, киһиргээмэ

Ымсыырыма, ордук санаама

Куһаҕан кыдьыктаныма, содурдаама

Уорума

Өһүөннээмэ

Иирсээни тардыма

Өлөрүмэ

Алдьатыма

Тиэтэйимэ, ыксаама

Сэнээмэ

Киксэрэн, тэптэрэн биэрии

Иэстэһии

Айыы этиитэ

Айыы-хара

Куһаҕан быһыы уонна айыы

Тутуу проега – саҥаны айыы

Бэйэҕэ тиийинии
 
Үрүҥ Айыы буолуу

Хос быһаарыылар

Иһинээҕитэ

[[Категория: Ааптардар-К. Каженкин Иван Иванович]]
[[Категория: Итэҕэл]]</text>
      <sha1>53upktkm9onmmbw5nnyp0xosgb6q831</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Харыстас таҥара үөрэҕэ (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1723</id>
    <revision>
      <id>6917</id>
      <parentid>6916</parentid>
      <timestamp>2018-01-18T00:32:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>6917</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="504233" sha1="e0cod0dqwhlfkose65134vd9gcsnzs0" xml:space="preserve">“ХАРЫСТАС” ТАҤАРА ҮӨРЭҔЭ Дьокуускай 2015

АННОТАЦИЯ

Дьон-норуот ахсааннара эбиллэн, өйдөрө-санаалара сайдан, күүстээх тиэхиникэлэри оҥостор буолуохтарыттан ыла айылҕа харыстааһыҥҥа улаханнык наадыйар кэмэ кэлбитэ биллэн таҕыста. Ол иһин айылҕаны харыстыырга аналлаах сахалар үөскэтэр “Харыстас” таҥаралара сайдар, тарҕанар кэмэ кэллэ.

Бары ааҕааччыларга ананар.

С развитием человечества природа нуждается в защите. Только “Харыстас” тангара, бог может изменить и направить сознание людей к защите природы.

Иван Иванович Kаженкин – Хааһах Уйбаан.
                                                                               

ААН ТЫЛ

Дьон үгүстэрэ билигин даҕаны айылҕаны харыстыыр кэм кэлбитин туһунан санааларыгар оҕустарбакка, күннээҕи дьарыктарынан эрэ салаллан олохторун олороллор. Киэҥ-куон дойдулаах буоламмыт биирдиилээн эмэ дьон этиилэрэ кинилэргэ, элбэхтэргэ кыайан тиийэ илик. “Ыт үрэр эрээри, караван баран иһэр” диэн этии ону бигэргэтэр.
 
Улахан, таас куораттарга түмсэн олорор дьон айылҕаттан тэйэннэр айылҕа туһунан өйдөбүллэрэ улаханнык уларыйан, букатын да аахайбат буолан иһэллэр, арай кинилэри тыынар салгыннара, иһэр уулара буортутуйан, киртийэн, аҕыйаан иһиитэ кэнники кэмҥэ санааҕа түһэрэн ылаттыыр буолла.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр уһун кэмнээх “застойга” олорон хаалбыт Россияҕа оҥорор, тутар промышленность атыттартан хаалан хаалыыта үөскээбитэ уонна билигин даҕаны өрүттэ илик. Аҥардастыы айылҕа сирин баайын туһаныы, атыыга таһаарыы тоҕо-хоро түһэн хостооһуҥҥа кубулуйуута кэлин кэмҥэ Россияҕа аһара баран эрэр. Бары улахан барыһы ыла охсоорулар айылҕаны харыстааһыны букатын да бырахтылар, куһаҕан, Россия сайдыан баҕарбат дьон анаан-минээн туорайдаһыылара, мэһэйдэһиилэрэ диэн ааттаатылар.

Дьон сирдээҕи олохторо “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэринэн, аҥардастыы биир өттүн диэки баран сайдан, саҥаттан-саҥаны оҥорон, ахсааннара эбиллэн истэхтэринэ, иккис өрүтүн дьайыытыттан олорор сирдэрин-уоттарын киртитэн, айылҕаны буортулууллара улаатан иһэрэ айылҕаҕа хамсааһын, уларыйыы түргэтээн биэрэрин үөскэтэр. Айылҕаттан тугу эмэ ылыы, туһаныы чөлүгэр түһэрэн биэриини кытта тэҥнэстэҕинэ эрэ сиргэ олох салгыы сайдыан сөбүн аахсыбат буола сылдьабыт.

Саха дьоно айылҕаттан тутулуктара быста, булдунан, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаналлара билигин да хаала илигинэн айылҕаны харыстыыр санаалара атыттардааҕар ордук күүстээх. Бу үтүө санаа бары дьоҥҥо тарҕаныыта сахалар кут-сүр үөрэхтэрин, олохторун үгэстэрин тутуһар “Харыстас” таҥара үөскээтэҕинэ ордук күүһүрүө этэ. Биһиги бу үлэбитигэр “Харыстас” таҥара үөрэҕин арыйан, саҕалаан сүрүн өйдөбүллэрин быһаардыбыт, дьон бары туһаналларыгар сөптөөх гына оҥордубут.
 
Дьоҥҥо барыларыгар харыстыыр, көмүскүүр санаа элбээтэҕинэ айылҕаны харыстааһын ордук күүһүрүө, киэҥник тарҕаныа этэ. Харыстыыр, көмүскүүр санааны “Харыстас” таҥара үөскэтэн дьоҥҥо барыларыгар тарҕатар кыахтаах. Ол курдук оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн харыстыыр, көмүскүүр санааны үөскэтиини, иҥэриини төрөппүттэр оҥороллоругар “Харыстас” таҥара үөрэҕин көрдөбүллэрин билэллэрэ, олохторугар быһаччы туһаналлара оҕолорун өйдөрүгэр-санааларыгар харыстыыр санаа кыра эрдэхтэриттэн иҥэриллэрин үөскэтиэҕэ. Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн харыстыыр өй-санаа үгэс буолан иҥнэҕинэ, ол аата таҥараҕа кубулуйдаҕына үйэтин тухары барыны-бары харыстыыр кыахтанарын таба туһаныахпыт этэ.

Туттар тэриллэрбит, тиэхиникэлэрбит, тутууларбыт бары уһун үйэлээх буолуохтарын баҕарабыт. Олору барыларын көрөн-истэн харыстааһын, аһара барбакка, нэмин билэн туттунуу эрэ уһун үйэлиирин билиэхпит, олоххо туһаныахпыт этэ.

Өй-санаа эмиэ харыстааһыҥҥа наадыйар. Аһара барар өй-санаа туһалааҕы оҥорорунааҕар алдьатара элбээн хаалыытыттан ураты көмүскэллээх буоларбыт ирдэнэр. Бу көмүскэл өй-санаа көрсүө, сэмэй буолуутугар, сиэри тутуһуутугар саһан сылдьар. Сиэр диэн саха киһитэ хаһан да кэспэт, аһара барбат өй-санаа кыйыата буоларын бары билэбит. Айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу, киһи быһыытын аһара баран сиэри кэһэрин билэн олоххо туһаныыга олус сэрэхтээх буолуохпут этэ.
 
Тиэтэйэр, ыксыыр санаабытыгар атыттартан урутаан түһэн тоҕо баһан ылан, хаба тардан тугу эмэ туһаныахпыт, барыһырыахпыт дии саныыбыт уонна оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ сахалар “Тиэтэйимэ, ыксаама”, «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрин умнан кэбиһэбит. Оҕо саҥа улаатан иһэн аан маҥнай бэрээдэккэ, тулуурдаах киһи буолууга, үчүгэй үгэстэргэ иитиллиэхтээҕин умнан, аҥардастыы үөрэҕи эрэ иҥэрэ сатыыбыт. Ол иһин өйө-санаата туруга суох буолуутун үөскэтэммит сыыһа-халты туттунарын, киһи быһыытын аһара барарын элбэтэн кэбиһэбит.

Киһи бэйэтэ баҕарбатаҕын да иһин сыыһа-халты, аһара туттунан куһаҕан быһыыны элбэтэр кыахтааҕын билиниэ, сэрэхтээх буолуута улаатыа этэ. «Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй» диэн этии киһи оҥорор быһыыларын барыларын кэриэтэ быһаарар. Ол иһин тугу барытын оҥорууга сэрэхтээх, көрсүө, сэмэй буолуу харыстаныыны үөскэтэринэн олоххо туһата улахан. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн этиитинэн көрсүө, сэмэй дьону иитэринэн омук сайдыытыгар ордук улахан туһаны аҕалыаҕа.
“Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этии “Харыстас” таҥара үөрэҕин төрүтэ буолар. Олоххо билигин да туттулла сылдьар, туһалаахтара биллэр олус былыргы үгэстэрбитин, өйү-санааны иҥэринэн сылдьар тылларбытын харыстааһын, уларыппат буолуу аныгы сайдыылаах дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буоларын билэн ордук кыһанан харыстыахпыт этэ.

Бары биир санаалаахтарыгар, аймахтарыгар үлэтин бэчээттээн таһаарыыга көмөлөспүттэрин иһин автор истиҥ махталын биллэрэр.

АЙЫЛҔА УЛАРЫЙАН ИҺЭР

Дьон-аймах таһаарыылаах үлэлэрин-хамнастарын түмүгүнэн айылҕа кэлин кэмҥэ уларыйан иһэрэ дьоҥҥо эмиэ билиннэ. Бу уларыйыыны аныгы сайдыбыт устар уонна көрдөрөр тиэхиникэ көмөтүнэн дьон бары билэр буоллулар. Үгүс дьон олоҕор хамсааһыннары киллэрэр уларыйыылары дьон кэтээн көрөллөрө элбээтэ. 2011 сыллаахха Японияҕа уонна Турцияҕа буолбут улахан алдьатыылары оҥорбут сир хамсааһыннара бары дьону барыларын хаарыйаллар, санааҕа түһэрэллэр, эчэйбиттэргэ көмөлөһө сатыыр санааларын улаатыннараллар.  
Билигин наука үлэһиттэрэ кэтээн көрүүлэринэн стратосфераҕа озон ахсаана 15-20 бырыһыан аҕыйаабыта бэлиэтэнэр. Хотугу уонна Соҕуруу Полюстар үрдүлэринэн озоновай бүрүөһүҥҥэ дьөлөҕөстөр үөскээһиннэрэ Күн уотун дьайыытын күүһүрдэн, бу полюстарга мунньуллубут элбэх муустар түргэнник ууллалларын үөскэтэн, айылҕаҕа уу элбээн, намыһах сирдэри уу ылыыта, бу кэмҥэ саҕаланан эрэрэ биллэр буолла.

Приморьеҕа амур тиигирин ахсаана 450 эрэ ордон хаалбытын кэнниттэн, дьон бу кыыл чахчы эстэр буолла диэн харыстыыр санаалара син киирдэ. Араас программалары оҥорон боруобалаан көрүүнү саҕалаатылар.

Сорох аҕыйах ахсааннаах көтөрдөр, кыыллар быста эстиилэригэр тиийэн эрэллэр. Хайдах гынан аҕыйах хаалбыт кыталыктары, амурскай тиигирдэри харыстыыр туһунан кэпсэтиилэр барбыттара ыраатта. Үтүө санаа дьоҥҥо киирэн иҥэрэ, соннук толоруллар буолара олус уустугун, уһун кэми ыларын хайа да дойдуга браконьердар, көҥүлэ суох бултааччылар бааллара биллэрэр.

Айылҕаҕа уларыйыылары дьон бэйэлэрэ саҥаны айыыны оҥоро сатыылларыттан киллэрэн иһэллэр. Ол курдук Австралияҕа куруолугу илдьэн ыытыы улахан содуллана сылдьыбытын ааҕан билэбит. Киин улуустарга маттаҕа диэн былыргы кэпсээннэрбитигэр элбэхтик кэпсэнэр кыра кыылбыт, андаатары Америкаттан аҕалан олохсутуу кэнниттэн быста аҕыйаата.

Үүнээйини элбэҕи үүннэрээри араас удобрениелары харса суох туһаныыттан, ыһыыттан хонуу чыычаахтара быста аҕыйааһыннара тутулуктанарын кэлин кэмҥэ биллибит. Чыычаахтар ахсааннара аҕыйаан кыра үөннэри кыайа-хото сиэн, тэҥнэһиигэ кыайан туппат буолбуттара билиннэ, мутукчалаах тыалары сиир үөннэр аһара баран элбээтилэр. Кэлин кэмҥэ мутукчалаах тыалары кыра үөннэр сиэһиннэрэ Саха сирин киин улуустарыгар тарҕаммыта ыраатан эрэр.
 
Халлаан уопсайынан сылыйан эрэриттэн урукку кэмҥэ соҕуруу дойдулаах көтөрдөр кэлэн олохсуйаллара эбиллэн иһэр. Ол курдук соторутааҕыта көстүбүт чыыбыс диэн көтөр Саха сиригэр дойдулаах курдук буола элбээтэ.

Халлаан үөрэхтээхтэрэ бэлиэтииллэринэн Сир салгынын сылыйыыта ааспыт үйэ 60-с сылларынааҕар 10-ча кыраадыска тиийэ итийдэ. Хотугу сир олохтоохторугар халлаан сылыйыыта олохторугар үчүгэйи аҕаларын таһынан сир аннынааҕы ирбэт тоҥу ириэрэн, улахан таас тутуулар фундаменнарын хамсатар кыахтанара уустуктары үөскэтиэн сөп.

Дьон өйүгэр-санаатыгар иҥэн сылдьар “Атлантида ууга барыыта” сотору кэминэн хатыланыан сөп балаһыанньата сир үрдүгэр үөскээн эрэр. Айылҕаҕа мунньуллубут муустар ууллууларыттан уу элбээһинэ саҕаланна. Ол курдук учуонайдар ааҕан таһаарыыларынан бары сир үрдүгэр баар муустар ууллуулара, уу билиҥҥи таһымын 60-ча миэтэрэ үрдэтиэн, элбэх дьон олохсуйбут хонуу сирдэрэ ууга былдьаныахтарын сөп.

2013 сыллаах күһүн Амур өрүс түһэр ардахтартан халааннаан чугастааҕы хонуу сирдэри барыларын уу ыла сырытта. Тыа сирин үлэһиттэрин, олохтоохторун дьиэлэрэ-уоттара барылара ууга былдьаннылар, ас-үөл саппааһа ууга барда. Бу сэбиэскэй былаас кэмиттэн ыла буолбатах быһыы буолар. Былыргы сахалар бу өрүһү Амыр, Амырыын диэн ааттаабыттара, аатыгар сөп түбэһэрэ билигин кэлэн билиннэ. Бүтүн Россия көмөтүнэн эрэ олохтоохтор саҥалыы оҥостоллоро кыалынна. 

Мутукчалаах мастары имири кэрдэн аҕыйатыыттан Сир үрдүгэр уу паарын эргиирэ күүһүрүүтүттэн, олус күүстээх тыаллар, ардахтар уонна хаардар түһүүлэрэ эбилиннэ. Аны күүстээх тыаллар үүнэн турар мастары барыларын охтороллоруттан айылҕаҕа үөскээбит уу эргиирэ өссө улаатан, күүһүрэн иһэр чинчилээх. Айылҕа алдьархайыгар түбэспит дьону тэлэбиисэргэ көрөн, араадьыйаҕа истэн аһына саныырбытыгар, көмөлөһө сатыырбытыгар эрэ тиийэбит.

Сир баайын аһаҕас ньыманан хостооһун айылҕаны алдьатыыта олус киэҥ. Кыһыл көмүһү хостоорулар үрэхтэр кумахтарын тоҕо хаһан сууйан, күөх кырыстарын барытын тиэрэ ууран кумах куйаардарга кубулуппуттара көрүөххэ ыарахан. Дьон сайдыыны ситиһэн сиргэ аан маҥнай олохсуйбут, сирин-баайын тоҕо хаһан хостообут дойдулара билигин улахан кумах куйаардарга кубулуйан сыталларын билиниэхпит этэ.

Кэлии дьон өйдөрө-санаалара, сир баайын түргэнник хостоон туһаҕа таһаара охсууга дьулуһуулара, былыргы имперскэй, колониальнай, олохтоохтор баҕа санааларын аахсыбат сыһыаннара айылҕаны харыстыырга көмөлөспөт, сөп түбэспэт. Сэбиэскэй былаас кэмигэр кыһыл көмүһү кыайа-хото хостоору үрэхтэр кырыстарын тоҕо хаһаннар хара буорун, кумаҕын таһааран кэбиспиттэрэ билигин да оннук чохчолонон сыталлар. ВСТО трубатын тардыы үлэлэрэ айылҕаны харыстаабат буолууну кэрэһилээн көрдөрөллөр. Ол курдук труба тэстибитигэр нефть тохтубут сиригэр олохтоох дьону киллэрбэттэр, билиһиннэрбэттэр, көрдөрбөттөр, кистии сатыыллар.

Сахалар үөрэхтэринэн киһи айылҕаҕа киллэрэр уларытыылара утары хайысхалаах хамсааһыны, сэти үөскэтэллэр. Бу быһаарыы айылҕа, Сир уонна Күн тутулуктара олус күүстээх тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан туралларыттан тутулуктаах. Ол иһин хайа да өттүгэр аһара хамсааһын утары хайысхалаах хамсааһыны хайаан да үөскэтэр. Билигин дьон уһун үйэлээх үлэлэрин түмүгүнэн айылҕаҕа үөскээбит уларыйыылар утары өттүттэн хамсааһыны, сэти үөскэппиттэрин уларытар кыах дьоҥҥо суох, кэтээн көрөллөрүгэр уонна харыстана, куота сатыылларыгар эрэ тиийэллэр.

Айылҕаҕа үөскүүр уларыйыылар элбэх дьону хаарыйалларыттан кэтээн көрөөччүлэр эмиэ элбээтилэр. Билигин дьон айылҕаны кытта сыһыаннарыгар чахчы кыаттарыахтарын сөбүн, бэйэлэрэ “Айылҕа оҕолоро буолалларын” билинэн эрэллэр. Кинилэр айылҕа ити уларыйыыларын хайдах гынан кыччатар, аҕыйатар туһугар өйдөрүн-санааларын түмэ, ханнык эрэ тупсарыылары киллэрэ сатыыллар, айылҕаны харыстааһын, чөлүгэр түһэрии эрэ быыһыыр кыахтааҕын билинэн, харыстыыр, урукку туругуттан аны уларыппат санаалара күүһүрэн иһэр. 

Атомнай эньиэргийэни киэҥник тарҕатыы сир үрдүн радиациянан сутуйууга тириэрдэр кыаҕа улахан. Дьон баҕарбатахтарын да үрдүнэн радиация тарҕанан иһэр чинчилээх. Маны Чернобыль уонна Фукусима-1 атомнай уоту биэрэр станциялар, биирдэрэ, дьон сыыһа туттууларыттан, иккиһэ сир хамсааһыныттан саахалланыыларын уонна киэҥ сирдэри радиациянан сутуйбуттарын аан дойду дьоно бары билэллэр. Радиациялаах эттиктэр тобохторун туспа сирдэргэ харайыы, ураннаах рудалары хостооһун хаһан баҕарар уустуктардаахтар уонна радиация салгыы тарҕанан иһэр чинчилээҕин биллэрэллэр. Айылҕа радиациянан сутуллуута улахан кыыллар, динозаврдар үөскүүр үйэлэрэ тиийэн кэлиитигэр тириэрдэр кыахтааҕыттан өйдөөх-санаалаах дьон билиҥҥиттэн сэрэниэ этилэр.

Итини тэҥэ сайдыыны ситиһии сабыдыалыттан дьон өйө-санаата туруга суох буолуута улаатыыта, наркотиктары туһаныы тарҕанан барыыта, атомнай сэрии сэптэрэ мунньуллуулара өй-санаа туруктаах буолуутун ситиһии ньымата уларыйарын, тупсарын, сахалыы кут-сүр үөрэҕин тутуһан сайдарын эрэйэр.

Онон былыр-былыргыттан киһи айылҕаны кытта сыһыанын дириҥник билэр, бэйэлэрин “Айылҕа оҕотунан” ааттанар сахалар айылҕаны харыстыырга аналлаах “Харыстас” таҥара үөрэҕин сайыннарар кэмнэрэ кэллэ. “Харыстас” таҥара үөрэҕэ сахалыы кут-сүр үөрэҕин тутуһан үөскээһинэ уонна сайдыыта, тарҕаныыта аныгы олох тутаах көрдөбүлэ буолбутун таба өйдөөн, саҥа таҥараны сайыннарыахпыт этэ. Бу таҥара үөрэҕэ саха дьоно айылҕаны харыстааһыҥҥа сомоҕолоһууларын төрүттүүр кыахтаах.

“ХАРЫСТАС” ТАҤАРА ҮӨРЭҔЭ

Билигин үөрэх-билии, наука сайдан иһэринэн былыргы үйэлэргэ хас да сыл устата эргийэ устар сирбит саара ракетанан чаас аҥара эрэ эргийэ көтүллэр кыра төгүрүккэ кубулуйда. Дьон-аймах саҥаттан саҥаны айан, айыыны оҥорон олоххо киллэрэн истэхтэрин аайы айылҕаны буорту оҥороллоро улаатан, кэҥээн иһэрин таба өйдөөн, аһара барар өйдөрүн-санааларын хааччахтыа, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи оҕону кыра эрдэҕиттэн иитиигэ туһаныа этилэр.
 
Өй-санаа хааччахтаннаҕына, аһара барбатаҕына эрэ айылҕаны харыстыыр кыахтанарын арааран билиэхпит этэ. Аһара баран саҥаттан-саҥаны арыйан, ол-бу, буолар-буолбат айыыны оҥорон иһэр өй-санаа айылҕаны алдьатара, буорту оҥороро улаатан, кэҥээн иһэрин билиэ этибит. Ол курдук саҥаттан-саҥаны, үчүгэйтэн үчүгэйи эккирэтии, бииртэн бииргэ солумсаҕырыы барыта, айылҕаҕа буортуну оҥорууну элбэтэр.
 
Айылҕа сирин баайын саппааһа, күөх үүнээйилэрэ, тииттэрэ уонна тыынар-тыыннаахтара аҕыйаан иһэллэрин билигин бары билэр буоллубут. Ол иһин харыстыыр санаа ордук элбээтэҕинэ, сир баайын хостуу охсоору күөх үүнээйилэри алдьатыы, суох оҥоруу тохтоотоҕуна, чөлүгэр түһэрии үлэлэрэ ыытылыннахтарына эрэ, айылҕа уларыйыыта бытаарарыттан, уһуннук биир тэҥник турарын ситиһэр кыахтанарбытын билиэ этибит.

Биһиги сахалар айылҕаны кытта араас тутулуктарбытын сүтэрбэккэ, быспакка сылдьар, айылҕаны харыстыыр санаабыт атын омуктардааҕар быдан күүстээх уонна айылҕаны харыстааһын сахалар үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын, кут-сүр үөрэхтэрин тутуһан ыытыллара “Харыстас” таҥара үөрэҕин дьайыыта күүһүрэригэр тириэрдиэҕэ. Ол курдук сахалар “Киһи – Айылҕа оҕото” диэн билиниилэрэ, бэйэлэрин айылҕа оҕотунан ааттаныылара киһи айылҕаттан тутулугун таба сыаналыыр, кыратын, оҕотун билинэн айылҕаны харыстыыр, көмүскүүр санаатын улаатыннарар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн айылҕаны, тугу барытын харыстыыр, көмүскүүр өйгө-санааҕа иитиигэ аналлаах “Харыстас” таҥара үөрэҕэ баар буоллаҕына туһата улаатыа, сахалары биир санааланыыга тириэрдиэ этэ.

Билигин айылҕаны харыстыыр санаабытын барытын түмэн «Харыстас» таҥараны үөскэтэр кэммит кэллэ. Биһиги айылҕаны харыстыыр “Харыстас” таҥарабытыгар дьон-аймах барылара кыттыһан барыахтара, айылҕаны, кыыллары, көтөрдөрү харыстааһыҥҥа биир санааланыыларыттан “Харыстас” таҥара сир үрдүгэр тэнийэн, тарҕанан барыыта саҕаланыа. 
 
Үөрэх-билии, аныгы тиэхиникэ сайдан дьон бары айылҕа уларыйан иһиитин куруук кэтээн көрөр кыахтаахтар. Айылҕа уларыйыылара күүһүрэн иһэллэриттэн харыстыыр санаа Аан дойду дьонугар барыларыгар тарҕанар кыаҕа улаатан иһэр.

“Кэриэстэс” диэн сахалар өлбүт киһини ахтар, саныыр, кини кэриэс этиитин толорор итэҕэллэриттэн үөскээн, тэнийэн тахсыбыт Христос таҥара билигин киэҥник тарҕанна. Ол да буоллар христианскай итэҕэл туох сабыдыалтан, хамсааһынтан үөскээбитин өссө билинэ илик. “Кэриэстээ” диэн сахалыы тылга «с» диэн тарҕаныы, ыһыы дорҕооно эбиллиитэ “Кэриэстэс” диэн элбэх киһиэхэ аналлаах ыҥырыыны үөскэтэрэ киэҥ сирдэргэ хунн омуктар көмөлөрүнэн тарҕанан Христос таҥара аатыгар кубулуйбута чахчы.

Саҥа үөскүүр айылҕаны көмүскүүргэ, харыстыырга аналлаах таҥара аатын талан ылыы улахан оруоллаах. Билигин айылҕа алдьанан, үрэллэн, кыыллара, көтөрдөрө, үүнээйитэ аҕыйаан эрдэҕинэ айылҕаны харыстааһын маҥнайгы күөҥҥэ тахсан иһэринэн «Харыстас» таҥара үөрэҕэ сайдар, тарҕанар кэмэ кэллэ.
 
“Харыстаа” диэн тыл биир киһиэхэ аналлаах, үтүөҕэ баҕарар ыҥырыы буоллаҕына, «с» диэн ыһар, тарҕатар дорҕоон эбиллиитэ харыстааһын элбэх киһиэхэ, дьоҥҥо барыларыгар дьайыытын, тарҕаныытын үөскэтэр. Ол иһин дьон бары тутуһар, харыстыыр баҕа санаалара «Харыстас» таҥара диэн ааттанара оруннаах, сыалыгар-соругар сөп түбэһэр.

Киһиэхэ үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаата олус элбэхтэ хатыланан үгэс буола кубулуйдаҕына таҥараны үөскэтэр. Ол аата санаа, үгэскэ кубулуйан дьону инники диэки, сайдыы диэки ыҥырар, угуйар кыаҕа таҥараҕа кубулуйдаҕына ордук улаатар.

Олох сайдан, улахан тиэхиникэлэр оҥоруллан истэхтэринэ айылҕаҕа уларыйыылар үөскүүллэрэ эбиллэр. Билигин айылҕаҕа үөскээн, тэнийэн иһэр сылыйыы сыыйа-баайа улахан уларыйыылары киллэрэн эрэрэ дьоҥҥо барыларыгар биллэр буолла. Хоту уонна Соҕуруу полюстарга мунньуллубут муустар ириилэриттэн сир үрдүгэр уу элбээһинэ бэлиэтэнэр. (1,43).

Былыргы дьыллар мындааларыттан дьон-аймах ууһаан олорбут сирдэрэ билигин улахан кумах куйаардарга кубулуйан сыталлар. Ол курдук дьон сир баайын тоҕо хаһан хостоорулар үүнээйи үүнэр кырыһын суох оҥороллоруттан олорор сирдэрин хас эмэ үйэлэринэн туох да үүммэт кумах куйаардарыгар кубулуталлар. 

Саха дьоно айылҕаны харыстыыр санаалара атын омуктардааҕар быдан күүстээх. Чөл туруктаах, айылҕата алдьана илик олорор сирдээх дьон биһиги эрэ хааллыбыт диэтэххэ сыыһа буолбат буолла.

Онон биһиги, сахалар хас биирдии аан дойду киһитигэр «Харыстас» таҥараҕа кыттыс диэн ыҥырыы оҥорор толору кыахтаахпыт. Биһиги айылҕаны харыстыырбытыгар кыттыс, «Кэл, биһигини кытта харыстас», -диэн ыҥырыы, киһиэхэ харыстыыр үтүө санааны уһугуннарыы, ону иитиэхтээһин, үгэскэ кубулутуу буолар. Бу тыл бүтүүтүн «с» дорҕооно харыстыыры ыһар, киэҥ сирдэргэ тарҕатар үтүө өйдөбүллээх. Таҥара итэҕэлэ үөскээһинигэр бу тылбыт сүрүн оруолу ылар кыахтаах.

Айылҕаны, кыыллары-сүөллэри барыларын аны харыстааһын эрэ тэнийдэҕинэ, сиргэ олох уһууругар тириэрдэр кыахтааҕын дьон билэн эрэллэр. Дьон айылҕаны харыстаатахтарына эрэ уһуннук уларыйбакка эрэ туруон сөбүн билигин билэн, харыстыыр санаалара уһугунна уонна сайдан, тарҕанан эрэр. Ол курдук 450 эрэ ахсааннаах ордон хаалбыт уссурийскай тиигири, кыталыгы хайдах харыстыыр туһунан үөрэппиттэрэ син ыраатта.
 
Аан дойду дьонун барыларын түмэр “Харыстас” таҥараны биһиги сахалар үөскэтэн туһанарбыт, сирбитин-дойдубутун харыстыырбыт күүһүрэрэ билигин ирдэнэр кэмэ кэллэ. Айылҕаны буортулааччылары, араас химическэй заводтары тута сатааһын эбиллэн иһэр. Харыстыыр санаабыт күүһүрүүтэ өйбүт-санаабыт сайдыыта инники диэки барарыгар олук буолуоҕа. Ол курдук билигин айылҕа уларыйыылара дириҥээн иһэллэрин аан дойду хас биирдии олохтооҕо билэр буолбута “Харыстас” таҥара үөрэҕэ киэҥник тарҕаныытыгар тириэрдиэҕэ.

Дьон-аймах өйө-санаата аныгы “Харыстас” таҥара үөрэҕин тутуһан сайыннаҕына сир үрдүгэр олохпут салҕанар, уһун үйэлэнэр кыаҕа улаатарыгар тириэрдиэҕэ. Ол курдук олох бары өрүттэригэр харыстыыр санаа улааттаҕына, харыстааһын күүһүрдэҕинэ сиргэ олох уһуура быһаарыллар кыахтаах.

Онон таҥара диэн элбэх дьоҥҥо туһалаах, инники диэки ыҥырар үтүө баҕа санаа үгэс буоллаҕына, оннук өйү-санааны дьоҥҥо тарҕатар таҥара үөрэҕэ сайдар, чэчириир, тарҕанар дьылҕалаах. 

Айылҕаны харыстас диэн ыҥырыы, «Харыстас» таҥараны үөскэтэр кыахтаах. Аан дойду үрдүнэн айылҕаны харыстыыр тэрилтэлэр элбэхтэр. Олор бары сахалар кут-сүр үөрэхтэрин, алгыстарын туһанан айылҕаны харыстааһынынан дьарыктаныылара биһиги итэҕэлбит киэҥник тарҕанарыгар тириэрдиэҕэ. 

Кут-сүр үөрэҕэ «Туох барыта иччилээх» диэн быһаарар. От-мас, кыыллар, көтөрдөр, дьон иччилэрэ бары көннөрү киһиэхэ көстүбэккэ эрэ сиргэ-дойдуга эмиэ сылдьаллар. Бу сахалар үөрэхтэрин айылҕаҕа сыһыаҥҥа хайаан да тутуһуллара ирдэнэрин бар дьоҥҥо тириэрдии айылҕаны харыстааһыҥҥа төрүт буолуо этэ. Иччилэри харыстааһын диэн олору ыспакка, аймаабакка этэҥҥэ сылдьалларын хааччыйыы буоларын билэн туһаныахпыт этэ.

Таҥара үөскүүрүгэр ханнык эрэ төрүт, дьон биир санааланыылара, бары онно дьулуһуулара наада буолар. Айылҕаҕа баар иччилэр дьоҥҥо ханнык эрэ көрүҥүнэн биллиилэрэ, “Харыстас” таҥара тэнийэн сайдыытыгар хайаан да көмө буолар кыахтаахтар.

Айыыны оҥорон иһэр киһи айылҕаны харыстаабат, алдьатар киһи буолар. Туой аайы саҥаттан саҥаны, айыыны оҥороругар уруккуттан айылҕаҕа олохсуйбут тэҥнэһии балаһыанньатын уларытарыгар, алдьатарыгар, олохсуйбут үгэстэри, сиэри кэһэригэр тиийэр. Ол аата саҥаттан саҥаны айыы диэн сиэри кэһии, урукку олохсуйбут үгэстэртэн туорааһын, тумнуу, хаалларыы буоларын таба өйдүөхпүт, буолар-буолбат, сыыһа-халты буолуохтарын сөптөөх, ол аата хара айыыга кубулуйуохтарын сөптөөх саҥаны айыылары оҥорууттан сэрэниэхпит, туттунуохпут, чахчы дьоҥҥо туһалаах үрүҥ айыылары талан ылан оҥоро сатыахпыт этэ.

Бары бытархай, буолар буолбат, олоххо соччо туһата суох кыра айыылары оҥорооччулар элбээһиннэриттэн “айыы үчүгэй” диэн этээччилэр билигин элбээбит курдуктар эрээри, дьоҥҥо өй-санаа үөрэҕэ тарҕаннаҕына, харыстыыр санаалара улааттаҕына, үлэ-хамнас тубустаҕына, көрсүө, сэмэй дьон олохторун уһуннук олороннор бу сыыһаны хайаан да көннөрүөхтэрэ.
 
Онон айылҕаны харыстааһын сахалыы өйү-санааны, кут-сүр үөрэҕин тутуһан салаллара уонна дьоҥҥо барыларыгар тиийэр “Харыстас” таҥараны үөскэтэрэ ордук улахан туһаны аҕалыаҕа.

АЙЫЛҔАНЫ ХАРЫСТААҺЫН

Үөрэх-билии тарҕанан, дьон өйө-санаата сайдан, тупсан, олоххо оҥорбут сыыһаларын, сыыһа туттууларын таба сыаналаан, көннөрөн истэхтэринэ сир үрдүгэр демократия үөрэҕэ тарҕанан, кэҥээн олоххо киирэрэ элбээн иһэр.  20-с үйэ бүтүүтүгэр икки улахан империя; Югославия уонна Сэбиэскэй Сойуус үрэллэннэр үгүс бэйэлэрин-бэйэлэрэ салайынар кыра, тутулуга суох государстволар үөскээбиттэрэ.

21-с үйэ саҥатыгар араб дойдуларыгар өрө туруулар буоланнар элбэх диктатордар, короллар государстволары салайыыттан туоратылыннылар. Элбэх дьон олохторугар биллэр уларыйыылар киирэннэр сайдыы, тупсуу диэки хамсааһыннар тэнийэн истэхтэринэ, айылҕаҕа эмиэ уларыйыылар киирэн иһэллэр. Ол курдук сир хамсааһыннара элбээбиттэрин тэҥэ, түһэр ардахтар, хаардар аһара күүһүрэн иһэллэрэ бэлиэтэнэр.

Аныгы, сайдан иһэр үйэҕэ айылҕаны харыстааһын эрэ быыһыыр кыахтааҕын өйдөрө-санаалара сайдыбыт, үөрэхтэммит дьон кэлин кэмҥэ өйдөөн, араас үлэлэри ыытан эрэллэр. Манна ордук аҕыйах ахсааннаах ордон хаалбыт кыыллары, көтөрдөрү харыстааһын, көмүскээһин күүһүрүүтүн киллэриэххэ сөп.

Айылҕа кыылларын, көтөрдөрүн харыстааһыны биһиги эмиэ оҥоробут эрээри, ол кыра, айылҕа уларыйыытыгар кыайан сөп түбэспэт буолан иһэр. Бултааһын кэмин хааччахтааһын аһара элбэҕи бултаан кэбиһиини аҕыйатарын таһынан төрүүр, үөскүүр кэмнэригэр харыстааһыны, көмүскэли оҥорор. Биһиги дойдубутугар айылҕа кыылларын, көтөрдөрүн маннык харыстааһын ситиһиилээхтик ыытыллыбыта ыраатта. Көтөрдөрү харыстааһын көтөн тиийэр дойдуларыгар барыларыгар тарҕанара эбитэ буоллар туһата улахан буолуо этэ.

Дьон төһө да үөрэҕи-билиини баһылаабыттарын иһин бэйэлэрэ өйдөрүнэн-санааларынан салаллан бултааһын кэмин чуолкайдык тутуһаллара өссө да ыраах буолуон сөп. Бу быһаарыы дьон өйө-санаата сайдыыта, тупсуута, үчүгэйи оҥоруу диэки салаллыыта олус уһун кэмнэри ыларын биллэрэр. Биирдиилээн дьон булду харыстааһын быраабылаларын тутуспаттара син-биир биллэн тахсан хомолтону үөскэтэр.
 
Аан дойду дьоно айылҕаны харыстыырга кыһаналлара сыыйа-баайа улаатан, кэҥээн иһэрин араас хамсааһыннары кыттыһан оҥороллоро биллэрэр. Ол курдук  2011 сыллаахха кулун тутар 26 күнүгэр ыытыллыбыт «Час земли» диэн электрическэй уоту харыстааһын акциятыгар элбэх дойдулар кыттыстылар,  биир чаас устата туһата аҕыйах электрическэй уоттары умуруоран эньиэргийэни экономиялааһыны үөскэттилэр. Арай бу харыстааһыммыт хас күн аайы буолбакка, биирдэ эмэтэ “шоу” курдук ыытыллара туһатын аҕыйатар, дьон харыстааһыҥҥа кыттыһыылара уустугун биллэрэр.

Айылҕаны харыстааһын биир тутаах көрүҥүнэн күөх тыаны, хонууну өрт уотугар сиэппэт туһугар кыһаныы буолар. Сайын уһун кураан турдаҕына ойуурга баһаардар бараллара билигин да элбиир. Күн буруо быыһынан нэһиилэ көстөр кэмэ тиийэн кэлэрэ, уот аһара бардаҕына айылҕаҕа оҥорор хоромньута лаппа улаатарын биллэрэр.

Тыһыынчанан киһиттэн биир сэрэҕэ суох киһи баһаары, өрт уотун ыытан кэбиһэрэ уоту уматар тэриллэр сайдыыларыттан, тупсууларыттан улаатан, элбээн биэрэр кыахтанара, экономика сайдыыта дьоҥҥо, айылҕаҕа оҥорор куһаҕана улаатарын биллэрэр. Уоту уматар тэрил хататтаах чокууртан уонна кыаттан сайдан испиискэҕэ уонна тарбаххынан баттаатаргын эрэ күлүм гына умайан кэлэр, гааһынан үлэлиир зажигалкаҕа диэри сайдыыта, аныгы умуллубат сигареталар элбээһиннэрэ, туруга суох өйдөөх-санаалаах, ыксаллаах, тиэтэллээх, сыыһа-халты туттунар кыахтаах дьон уоту ыытан кэбиһэллэрин элбэтэр.

Уоту уматар тэриллэр сайдыылара, тупсуулара олору туһанар дьон өйдөрө-санаалара ордук күүһүрэн, тупсан, тулуурдара элбээн биэрэрин эрэйэрин аныгы үйэҕэ хаалларан, умнан сылдьабыт. Оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ туттуллар сахалыы үөрэх “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн этиини тутуһан ыытылларын төрөппүттэр туһаныахтара этэ. Ол аата Улуу Тойон таҥара тулуурдаах буолууга үөрэҕэ кытаатан, оҕо кыра, зажигалканы сатаан туһанар буолуоҕуттан ыла үөрэтэн, сэрэхтээх буолуута улаатан биэрэрин ситиһии эрэ дьону сыыһа-халты туттунуулартан быыһыыр кыахтааҕын таба өйдүөхпүт этэ.

Онон айылҕаны өрт уота сиириттэн харыстааһын биир тутаах көрүҥүнэн дьон өйүн-санаатын туруктаах, сэрэхтээх, тулуурдаах буолууга кыра эрдэхтэриттэн иитии, үөрэтии буоларын билэн туһаныа этибит. Итини тэҥэ аныгы технологияны туһанан биир мүнүүтэ тардыбатахха бэйэтэ умуллан хаалар сигаретаны дьон бары тардар буолуулара уоту ыыталларын аҕыйатар кыахтааҕа биллибитин туһаныахха сөп этэ. 

Ханнык баҕарар саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу айылҕаҕа уларыйыыны, хайа эрэ; үчүгэй дуу эбэтэр куһаҕан дуу өттүгэр хамсааһыны киллэрэр. Саҥа айыллыбыт араас элбэх туох содуллаахтара биллибэт удобрениелары хонууга ыһаннар, хонуу чыычаахтарын быста аҕыйаппыттара билигин билиннэ. Чыычаахтар аҕыйаабыттара араас маһы, мутукчаны сиир үөннэр аһара элбээһиннэригэр тириэрдибититтэн хаарыан хампа күөх тыаларбыт билигин хам хатан харааран, соҥуоран тураллар.

Сайдыыны ситиһиибит биир туһалаах өрүтүнэн, бу кэмҥэ киһи барыта Аан дойду үрдүгэр туох буола турарын кэтээн көрө сылдьар кыаҕырбыта буолар. Айылҕаҕа ханна эмэ, ханнык эрэ хамсааһын буолбутун, туох уларыйбытын аныгы көрдөрөр, иһитиннэрэр тиэхиникэ көмөтүнэн бары билэ сылдьаллар. Ол иһин айылҕаҕа тахсар уларыйыылар, соһуччу хамсааһыннар дьону барыларын таарыйар кыахтаммыттара харыстыыр санааларын улаатыннарда.

Дьон бары олохторун сыалынан Айылҕаны харыстааһын буолар кэмэ тиийэн кэллэ. Науканы сайыннаран улахан, кыахтаах тиэхиникэлэри оҥостор буолуу айылҕаны алдьатыыны күүһүрдэр, киэҥ сирдэргэ тарҕатар. Бары олус туһалаах диэн ааттыыр ракеталарбыт тобохторо киэҥ сирдэргэ таммалыыллар. Бу тобохтор айылҕаҕа оҥорор хара дьайыыларыттан дойдубутун көмүскүү сатыырга тиийдибит. 

Сир баарын хостуур улахан тэрилтэлэр республика салалтатыгар бас бэриммэттэриттэн, элбэх барыһы ылар санаалара улаханыттан кыахпыт кыччаан “үктээтэххэ оннооҕор кутуйах “чыып” диир” диэн этиигэ сөп түбэһэр балаһыанньалаахпыт.

Сир баайын тоҕо хаһан аһаҕас ньыманан хостооһун радиацияны тарҕатар. Олус былыргы динозаврдар баар кэмнэригэр сир үрдэ радиациянан сутуллубут эбитин наука дакаастаабытыттан өй ылынан радиацияны тарҕатыыга дьон олус улахан сэрэхтээх буолуохтара этэ.

Киһи айылҕаҕа сыһыана харыстааһын өттүгэр уларыйдаҕына эрэ, Сиргэ дьон олоҕо кыаллар кэмнэрэ кэлэн эрэллэр. Кыыллар, көтөрдөр аҕыйааһыннара күөх үүнээйилэр аҕыйааһыннарын кытта быһаччы тутулуктаах. Айылҕаҕа үүнэр олус туһалаах тутуу матырыйаала буолар мутукчалаах мастары, билигин дьон кэрдэн лаппа аҕыйаппыттарын кэннэ, аны үөннэр сиэн тобоҕолуох курдуктар. Ол курдук күөх үүнээйилэр суох буолуулара айылҕа кыыллара, көтөрдөрө эмиэ суох буолууларыгар тириэрдиэн сөп.

Сири, күөх үүнээйилэри биһиги сахалар харыстыыр санаабыт күүстээх, былыр-былыргыттан олохпут айылҕаттан тутулуга улаханыттан харыстыыр санааны иҥэринэн сылдьабыт. Бу харыстыыр баҕа санаабытын туһанан алдьаммыт, кээһэммит күөх хонууларбытын, тыабытын оннугар түһэрэр үлэлэри кыайа-хото ыытар, атыттары харыстыырга ыҥырар кыахтаахпыт.

Олох сайдан, тупсан иһиитэ уруккуттан олохсуйбут өй-санаа, үгэстэр эмиэ уларыйалларыгар тириэрдэр. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит таҥаралар аныгы дьон өйдөрүгэр-санааларыгар, ситиһэ сатыыр баҕа санааларыгар сөп түбэспэттэр, хаалан хаалбыттар. Бу эргэрбит, туһаларыттан тахсыбыт таҥаралары хаалларыы, умнуу, уларытыы, сайдыыны ситиһэн иһэр дьонтон хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол аата сайдыыны ситиһии биир кэрдиис кэмигэр туттулла, туһалааҕынан ааҕылла сылдьыбыт баҕа санаа, таҥара уларыйар, атынынан солбуллар кэмэ тиийэн кэлэн иһэр.

Сайдыылаах, үөрэхтээх киһини “суор курдук буол”, “собулҕаны тоҥсуй” диэтэххэ чахчы өһүргэниэн, хомойуон сөп. Олус былыргы таҥара туттуллар кэмэ аастаҕына хаалан хаалар, умнуллар дьылҕаланарын билинэн былыргы таҥараларбытыттан босхолонуо этибит.
Аныгы, сайдыылаах кэмҥэ биһиги сахалар былыргы итэҕэлбитин эмиэ уларыттахпытына эрэ айылҕаны толору харыстыыр кыахтанабыт. Айылҕаҕа аҥардастыы күөх хонуу, тыа эрэ киирбэтинэн, онно араас кыыллар, көтөрдөр, уулар, балыктар, араас үөннэр бары холбуу киирсэллэриттэн харыстааһын барыларын холбуу хабан ылара туһатын улаатыннарыа.
 
Биһиги былыргы Байанай таҥарабыт тыа кыылларын, көтөрдөрүн харыстыырга анала суох. Ол курдук Байанай таҥара, былыргы булчуттар таҥаралара, дьон бултаан айахтарын ииттэр, таҥас оҥостон таҥнар эрдэхтэринэ үөскээн сайдыбытыттан айылҕаны харыстыырга ыҥырбат. Оччолорго булт элбэх, онтон дьон аҕыйах эрдэхтэринэ элбэхтик бултуу, онтон туһана, аһылык, таҥас оҥосто сатыыллара, Байанай таҥара көмөтүгэр олуһун наадыйаллара. Билигин кэлэн ол уларыйан, төттөрү эргийэн булт букатын аҕыйаата, дьон ахсааннара аһара элбээтэ, аҥардастыы булдунан иитиллээччилэр бэйэлэрэ эмиэ лаппа аҕыйаатылар. Ол иһин былыргы Байанай таҥара биирдэ эмэ айылҕаҕа тахсан сынньанааччылар эрэ туһаналларыгар туттулларга тиийбитин таба өйдөөн, сыыйа хаалларыа этибит уонна саҥа, айылҕаны, кыыллары, көтөрдөрү харыстыырга аналлаах “Харыстас” таҥараны сайыннарыахпыт этэ. Таҥара диэн дьон үтүөҕэ баҕарар баҕа санаалара маннык уларыйыыта өй-санаа сайдан, уларыйан, тупсан иһиитинэн быһаарыллар.

Билигин аныгы, үөрэхтээх сахалар өйгө-санааҕа ити уларыйыы үөскээбитин таба өйдөөн өйдөрүн-санааларын уларытан, сайдыы, тупсуу диэки хайысхалаан, ол аата харыстааһын өттүгэр эргийэн биэрэллэрэ олох көрдөбүлэ, ирдэбилэ буолла. Былыргы кэмнээҕи, сайдыылаах олохтон хаалан хаалбыт өйү-санааны тутуһуу аныгы үөрэхтээх, билиилээх, сайдыылаах киһиэхэ сөп түбэспэт майгы буоларын таба өйдүөхпүт этэ.

Оҕолорбутун, кэлэр көлүөнэлэрбитин иитии, үөрэтии билигин сыыһа, хаалбыт хайысханан баран иһэрин тохтотуу, көннөрөн биэрии хайаан да эрэйиллэр. Ол курдук саҥаттан саҥаны арыйа сатыыр, “айыы үчүгэй” диир, айыыны элбэхтик оҥорор дьон бииртэн бииргэ, саҥаттан саҥаҕа көтүөккэлииллэрэ, солумсаҕыраллара элбэҕиттэн айылҕаны харыстаабаттар, алдьаталлара элбээн хаалар. Айыыны үчүгэй диири, айыы буола сатыыры хаалларыа этибит.

Олох сайдан истэҕинэ олус былыргы хаалбыт өйү-санааны тутуһуу олох хаамыытыттан хаалан хаалыыга тириэрдэрин бары билэбит. Сайдыылаах дьон бары айылҕа кыыллара, көтөрдөрө аҕыйаабыттарын билинэн харыстыыр, көмүскүүр санаалара күүһүрэн истэҕинэ биһиги, сахалар былыргы Байанай таҥарабытын өрө тута сылдьарбыт, оҕолору үөрэтиигэ туһанарбыт өйбүт-санаабыт хаалан иһэрин биллэрэрэ чахчы. 

Сайдыылаах, үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон бу ыган кэлбит уларыйыыны ылыннахпытына эрэ табыллабыт. Сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрин таба өйдөөн олох көрдөбүлэ эргийэн, уларыйан биэриитигэр, ол аата үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйыытыгар, улаханнык оҕустарымыахпытын сөп этэ. Ол курдук хас биирдии айылҕа кыыллара харыстабылга наадыйар кэмнэрэ кэлбитин бары билэ, истэ сылдьабыт. Оннооҕор бары кыттыһан дэлэйдик бултуур куобахпыт киин улуустарга кыайан үөскээбэккэ харыстабылга наадыйбытын бары билэбит.

Аан дойду дьоно бары түмсэн биир баҕа санааланыылара саҥа, айылҕаны харыстыыр таҥара үөскээһинигэр тириэрдиэ этэ. Бу саҥа таҥара сахалар айылҕаны харыстыыр үөрэхтэриттэн, үчүгэйгэ ыҥырар алгыстарыттан үөскээн таҕыстаҕына сахалыы «Харыстас» диэн ааттанара ордук табыллыа. Бу үтүө баҕа санаа дьоҥҥо үөскээн сайыннаҕына сахалар туруоруммут сыалларын ситиһэ сатыылларыгар кыахтара улаатыа, күүһүрүө, кыаҕырыа, биир санааланыа этилэр.

Онон айылҕаны харыстааһыҥҥа, сиргэ туруктаах олоҕу ситиһиигэ дьон тулуурдара, дьулуурдара эбилиннэҕинэ, бэйэлэрин ону-маны, буолар-буолбаты, саҥаны айыыны оҥоро сатыыр быстах баҕа санааларын өрө туппатахтарына, хааччахтаатахтарына, ситиһиилэри оҥорор кыахтаныахтара. Көрсүө, сэмэй дьон сыыһа-халты, аһара туттуналлара аҕыйаҕыттан харыстыыр, көмүскүүр санаалара элбэҕин туһаныахпыт этэ.

КИҺИ - АЙЫЛҔА ОҔОТО

Саха дьоно айылҕаны харыстыыр, буорту оҥорбот, уларыйбакка өр кэмнэр, үйэлэр усталарыгар биир кэмник турарыгар баҕа санаалара элбэх. Күөх халлаан, үрэхтэр, өрүстэр ыраас дьэҥкир уулара, күөҕүнэн чэлгийбит алаастар уонна онно мэччийэ сылдьар сылгылар, ынахтар сахалар үтүө, үчүгэй, олохторугар ситиһэ сатыыр баҕа санааларынан буолаллар.

Сахалар бэйэлэрэ “Айылҕа оҕото” буолалларын билинэллэр, “Киһи – айылҕа оҕото” диэн бэйэлэрин этинэллэр. Саха киһитэ айылҕа оҕото буоларын билиниитэ олус дириҥ суолталаах, өй-санаа төрүттэрин, сайдан иһиитин суолун, киһи айылҕаҕа ылар миэстэтин таба быһаарыы буолар. Айылҕа бэйэтэ киһини айбытын, үөскэппитин, киһи айылҕаттан кыратын, “оҕото” эрэ буоларын билинии, киһи айылҕаҕа дьиҥнээх бэйэтин миэстэтин арыйар, оннун булларар, аһара өйдөөҕүмсүйэн, барыны-бары кыайарын курдук сананан барарын тохтотор. Киһи айылҕаттан кыратын, оҕотун билиниитэ айылҕаны ордук кыһанан харыстыырыгар, уларыта, аһара баһылыы сатаабатыгар тириэрдэр дириҥ суолталаах быһаарыы буолар.

Саха дьоно «Киһи – Айылҕа оҕото» диэн этэллэр. Бу этии аһара улааппыт, тоталитарнай турукка тиийбит Христос, Аллах таҥаралар Сири-дойдуну, киһини, кыыллары, көтөрдөрү барыларын таҥара айбыта диэн этиилэрин сымыйатын дакаастыыр.
 
Сахалар дьиҥнээх итэҕэллэрин билбэт, өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин анньа ахтыбат, араас атын омуктары үтүктээччилэр сахаларга “творец”, “айыы” баар диэн этэллэрэ таһы быһа сымыйалааһын буолар. Ол курдук сахалар “Киһи -  айылҕа оҕото” диэн бэйэлэрэ билиниилэрэ айылҕаны ханнык да киһи, таҥара айбатаҕын чуолкайдык биллэрэр.

Сир Күн планетата буолан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн, икки өттүттэн тутулуктааҕыттан, эргийэриттэн, хардары-таары хамсааһыны уонна тэҥнэһиини үөскэтэн иһэрэ, уһун үйэлэргэ айылҕа сайдан, билиҥҥи туругун ситиһиитигэр тириэрдибитэ. Бу быһаарыыга киһи сайдыыта эмиэ сөп түбэһэр. Ол курдук киһи этэ-сиинэ биир өрүтүн, онтон өйө-санаата иккис өрүтүн үөскэтэллэрэ уһун үйэлэргэ хардары-таары хамсааһыны үөскэтэн сайдыыны ситиһэригэр кыах биэрбитэ.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыы өйгө-санааҕа аан бастаан сыһыаннаһарын аныгы наука билиннэҕинэ, бары атын, сахалар таҥараларыттан уратылар сыыһаларын билинэргэ тиийиэхтэрэ. Ол курдук Сири, айылҕаны ханнык да таҥара айбатаҕа, айылҕа бэйэтэ икки өттүттэн тутулугун икки ардыларыгар хардары-таары хамсааһыныттан уонна кэмиттэн кэмигэр тэҥнэһиини үөскэтэриттэн уһун үйэлэргэ сайдан, билиҥҥи туругун ситиспитин сахалар билэллэриттэн “Киһи – айылҕа оҕото” диэн этэллэрин ылыныа, киһини айылҕа айбытын билиниэ этибит.

Улахан, тоталитарный турукка тиийбит таҥара үөрэхтэрэ бары кэриэтэ киһи, таҥара “Сири-дойдуну айбыта” диэн этэллэрэ айылҕа дьиҥнээх үөскээһинигэр сөп түбэспэт. Көннөрү да санаан көрдөххө, киһи хайдах даҕаны Сири-дойдуну айар, оҥорор кыаҕа суоҕун аныгы үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон билиэхтэрин сөп этэ. Сатаатар бэйэтин “ойоҕоһун уҥуоҕуттан” дьахтары оҥорон таһаарбыта диэн этиини букатын итэҕэйимиэххэ сөп.

Айылҕаны кытта туруулаһыыга дьон-аймах кыаттарыахтарын, ахсааннара лаппа аҕыйыырыгар тиийиэхтэрин сөбүн олус былыргы кэмнэргэ Ной диэн киһи баар буола сылдьыбытын уонна улахан устар ааллары оҥорбутун туһунан кэпсээннэр туоһулууллар. Ол кэмҥэ олус улахан уу соһуччу кэлбитигэр дьон улахан устар ааллары оҥостон быыһаммыттарын, үрдүк, хайалаах сирдэри этэҥҥэ булбуттарын туһунан кэпсээннэр бааллар.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдан улахан тиэхиникэлэри оҥостор буолан истэхтэринэ айылҕаны тупсаран, уларытан, өрүстэри төттөрү сүүрдэр санаалара эбиллэн испит кэмнэрэ бааллара. Ону баара кэлин кэмҥэ айылҕа дьон үлэлэрин-хамнастарын түмүгэр уларыйан, сир хамсааһыннара, улахан долгуннар, күүстээх тыаллар уонна уу эбиллэн иһиитэ дьон оҥорбут тутууларын, туохтарын барытын суох оҥорор кыахтаахтара кэлин кэмҥэ биллэн таҕыста. Билигин киһи айылҕаны кыайан уларыппатын үгүстэр билинэргэ тиийэн эрэллэр.

Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ сири-дойдуну үс; Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдуларга араарар. Үөһээ дойдуга айыы, абааһы сирэ-олохторо бааллар, аллараа дойдуга – абааһы сирэ. (2,313). Бу дойдулартан Орто дойдуга эрэ тыыннаах, эттээх-сииннээх дьон олохторун олороллор диир сахалар таҥараларын үөрэҕэ.

Үөһээ дойдуттан киһилии дьон Орто дойдуга түспэттэрин сахалар былыргы кэпсээннэрэ биһиэхэ тириэрдэ сатыыллар. Улуу ойуун үс түүннээх-күнү быһа кыыран түһэрбит дьонун, аатырбыт Додор кулуба куттанан, дьиэттэн тахсан көрсүбэтэҕин туһунан кэпсээн баар. (3,29). Бу кэпсээн Үөһээ дойду дьоно Орто дойду дьонуттан олус улахан уратылаахтарын, куһаҕан сыттаахтарын, хаһан да тапсыбаттарын биллэрэр.

Үөһээ дойду диэн былыргы үйэлэргэ өлбүт дьон өйдөрө-санаалара үгэс, айыы буолбуттара сылдьар сирдэрэ буолар. Бу дойдуга былыргыта ыйанан өлбүт Бороҕон Айыыта, Дүпсүн Айыыта, киһи өлөрбүт киһитэ Бахсы Айыыта уонна да атын былыр үйэҕэ өлбүт дьон өйдөрө-санаалара, араас, үрүҥ, үчүгэй, хара, куһаҕан айыыларга кубулуйбуттара бары холбуу сылдьаллар. Тыыннаах, эттээх-сииннээх Орто дойдуга олорор киһи кыайан сылдьыбат, олох олорбот сирэ, дойдута буоларын иһин, дьону Үөһээ дойдуга барыыга ыҥырыы, онно “үчүгэй” диэн этии өлүүгэ ыҥырыыга тэҥнэнэриттэн олус улахан куһаҕан быһыы, бэйэтэ хара айыы буолар.

Өй-санаа Үөһээ дойдуттан түспүтэ, үөһээттэн көнтөстөөхпүт диэн этиилэр сахаларга бааллар. Үөһээ дойду өйө-санаата киһи түүлүгэр биллэн, араас былыргы да үйэҕэ өлөн хаалбыт дьон өйдөрүн-санааларын билиигэ тириэрдэрэ былыргы дьон санааларыгар Үөһээ дойдуттан түспүт курдук өйдөнөн хаалбыта ити этиллэ сылдьар. Итини тэҥэ киһи өйө-санаата түүллэриттэн улахан тутулуктааҕа, түүл киһи өйүн-санаатын уларытара, үөһээттэн көнтөстөөхпүт, тутулуктаахпыт, өй-санаа Үөһээ дойдуттан түспүтэ диэн этиллэрэ сөптөөх.
Онон сахалар таҥараларын үөрэҕэ өй-санаа уратыларын табатык быһаарарын олохпутугар туһаныахпыт этэ. Тыыннаах, Орто дойдуга олорор дьону “айыы буолууга” ыҥырыы, “айыы киһитэ” диэн ааттааһын олус улахан сыыһа, өлүүгэ, өйө көтүүтүгэр ыҥырыыга тэҥнэнэр быһыы буолар. Орто дойдубутугар киһи буолан, биирдэ бэриллэр кылгас олохпутун киһи быһыылаахтык олорорго кыһаныахпыт этэ.

Сахаларга айыы диэн тыл «творец» диэн нуучча тылын оннугар хаһан да туттуллубат этэ. Тыл өйдөбүлүн уларытан тутта сатааһын олус улахан сыыһа. Айыы диэн тыл куһаҕан өйдөбүлэ элбэҕин былыргылар билэллэр, оннук тутталлар этэ. Оҕолорун «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн этэн үөрэтэллэрэ. Киһи айылҕаны айбатаҕа, киһи бэйэтэ «Айылҕа оҕото» буоларын, айылҕа киһиттэн үрдүктүк турарын сахалар үөрэхтэрэ былыргыттан билинэр уонна тутуһар.
 
Айылҕа киһиттэн үрдүктүк турар, үөскээбит кэмэ олус диэн былыргы, киһи өйө-санаата кыайан тиийбэт ыраах кэмэ. Ол иһин сахаларга Күн саамай үрдүкү, улахан, сүрүн таҥаранан ааттанар. «Киһи Айылҕа оҕото» диэн этиинэн киһи айылҕаттан кырата, оҕото эрэ буолара чуолкайдаан бэриллэр. Саха дьоно киһи айылҕаттан кыратын, оҕото эрэ буоларын билинэллэрэ араас ааттаах атын таҥара үөрэхтэрэ киһи өйө-санаата сайдыытын билбэттэрин биллэрэр.
 
Күн - айылҕа тутаах тутулуга. Айылҕа Күнэ суох үөскээбэт. Ол иһин Күн сахаларга саамай улахан, үрдүк таҥараҕа кубулуйбут. Айылҕаҕа тугу барытын Күнтэн кэлэр итии быһаарар. Күн Айылҕаны айбыта диэтэхпитинэ, наука этиитигэр эмиэ сөп түбэһэр.
 
Киһи айылҕа айыыта, айылҕа оҕото эрэ. Сахаларга ханнык да таҥара сири, айылҕаны, киһини айбыта, оҥорбута диэн этии букатын суох. Нууччалар православнай таҥараларын быһалыы үтүктэн Үрүҥ айыы тойон айылҕаны айбыта диэн сыыһа үөрэҕи тарҕатааччылар этэллэр. Кинилэр биир киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэр икки өрүттээх майгынын уратытын өссө да арааран билэ иликтэр, ол иһин өй-санаа үөрэҕэр ханнык да сыһыаннара суохтар.
 
Сахалар Үрүҥ Аар тойон таҥаралара олус былыргы кэмҥэ олорон ааспыт улахан салайааччы, Аар тойон диэн ааттаах баһылык аата-суола өйдөнөн хаалбыта сылдьар. Кини өйө-санаата өлбүтүн кэннэ дьайа, биллэ сылдьарын биллэрэн, үчүгэйи, туһалааҕы оҥорбутун үтүктээри, өйүн-санаатын иҥэринээри Үрүҥ Аар тойон таҥара оҥостубуттар. 

Филосов Дмитрий Макаров быһаарарынан сахаларга айыы “творец мира и человека” буолара ханнык да үһүйээҥҥэ баара биллибэт эбит. Үрүҥ Айыы таҥара диэн ааттан айыы диэн тылы быһа тардан ылан “творец” диэн курдук өйдөөһүн улахан сыыһатын быһаарар. Айыы диэн тыл сахаларга киһи ураты өйө туохха сыһыаннаһарын, саҥаны айарын эрэ биллэрэр эбит. (4,24).

Айыы диэн тыл маннык быһаарыыта бу тыл суолтатыгар ордук сөп түбэһэр. Ол курдук киһи ханнык саҥаны айбыта, айыыны оҥорбута атыттартан уратытынан, маарыннаабатынан айыы буолан туспа сылдьар кыахтанара өй-санаа, үгэстэр үөскээһиннэринэн быһаарыллар. Киһи өлбүтүн кэннэ өйө-санаата куттара тус-туспа баран ыһыллаллар. Ордук күүстээх, атыттарга маарыннаабат өйдөр-санаалар, айыылар Үөһээ дойдуга уһуннук сылдьар кыахтаналлар. Ол иһин сахаларга “Айыы буолуу” диэн өйдөбүл олус былыргы кэмҥэ үөскээбит уонна киһи өллөҕүнэ, өйө-санаата этиттэн-сииниттэн туспа бардаҕына, Үөһээ дойдуга таҕыстаҕына биирдэ кэлэр өйдөбүл буоларын арааран билиэ этибит. 

Саха дьоно киһи өйө-санаата улахан кыыл, сүөһү өйүттэн-санаатыттан сайдан, тупсан субу таһымын ситиспитин билинэллэр. Ол курдук киһи өйүгэр-санаатыгар, оҥорор быһыытыгар сөп түбэспэт быһыыны оҥорор киһини сүөһүнэн ааттааһын, онно тэҥнээһин олохсуйбут. Ол аата киһи өйүгэр-санаатыгар тиийбэт өй-санаа сүөһүгэ, улахан кыылга баар буолар.
 
Айыыны оҥоруу киһи быһыытын аһара бардахха, сиэр көрдөбүлүн тутуспатахха, кэстэххэ эрэ кыаллар, олоххо киирэр кыахтаах. Сиэри кытаанахтык тутуһар сахаларга айыы диэн тыл былыр-былыргыттан куһаҕан өйдөбүлэ элбэҕин иһин бэйэтэ куһаҕан тылга киирсэр. Нууччалыы тылбаастаатахха «грех» диэн тылга сөп түбэһэрэ элбэх тылдьыттарга киирэн, суруллан сылдьар. Бу айыы диэн тыл киһи оҥорор бары быһыыларын; үчүгэйин уонна куһаҕанын холбуу ылан быһаарарыттан, оҕо ийэ кута сыыһа иитилиннэҕинэ сыыһа-халты туттунара үксээн, куһаҕаны оҥороро элбээн хааларыттан куһаҕан өйдөбүллээх.
 
Сахаларга айыы диэн тыл ”творец” диэн өйдөбүлгэ букатын туттуллубат. Ол курдук Аан дойдуну киһи, таҥара айбыта диэн сымыйа, дьону албынныыр өйдөбүл сахаларга суох. Аан дойду айыллыыта, куба көтөр ууга умсан таһаарбыт буоруттан үөскээбитин туһунан кэпсээн биһиэхэ баара киһи таҥара онно букатын сыһыана суоҕун быһаарар.

Киһи өйө-санаата сайдыыларын таһымнарын, куттара үөскээһинин уонна киһи өллөҕүнэ өйө-санаата, куттара арахсан туспа баралларын сахалар арааран билэллэриттэн, хайа эрэ киһи, таҥара Аан дойдуну барытын айбыта диэн өйдөбүлү хаһан да туттубаттар, таҥараны да, айыыны да аһара улаатыннара сатаабаттар.
 
Нууччалыы итэҕэли сахатыта сатааһынтан Айыы тойон таҥара диэн хайа эрэ былыргыта өлбүт салайааччы, тойон киһи өйүн-санаатын быһаарар этиини аһара улаатыннаран Аан дойдуну барытын айбыта диэн этэ сатыы сылдьаллара олус улахан сыыһа. Учуонай Д.С. Макаров сахалар итэҕэллэрин хомуйбут үлэтигэр айыы диэн тылы сыыһа өйдөөн буккуйуу үөскээбитин толору арыйар.
 
Сахалар айыы диэн өлбүт киһи өйө-санаата Үөһээ дойдуга сылдьарын ааттыыллар. Хас киһи өйө-санаата бэйэтин уратытынан, атын ханнык да өйгө-санааҕа маарыннаабатынан өлбүтүн кэннэ туспа баран айыы буолан сылдьар кыахтанарын арааран билэн итинник ааттаабыттарын аһара улаатыннара сатааһын табыллыбат, өй-санаа сайдыытыгар сөп түбэспэт. Ол курдук айыы диэн үчүгэйи ааттаан, олус улаатыннаран кэбистэххэ куһаҕаны айыы, оҥоруу эмиэ элбээн, улаатан тахсарыттан сэрэниэ этибит.

Онон өй-санаа уратытын таба өйдөөн айыы диэн тылбытын бэйэтин икки өрүттээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах өйдөбүллээх суолтатыгар, уларыппакка эрэ туһанарбытын өй-санаа уратылара ирдииллэр.

Киһи оҥорор саҥаны айыылара барылара быстах, кылгас кэмнээхтэрин, олоххо, айылҕаҕа киллэрэр уларытыылара айылҕа тэҥнэһиитин алдьаталларын сахалар былыр-былыргыттан арааран билэн айыы диэн тыл үчүгэйинээҕэр куһаҕан өйдөбүлэ элбэх, оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ букатын туттуллубатын «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн аналлаах үөрэх баара биллэрэр.
 
Улуутуйар Улуу Тойон таҥара киһи өйүн-санаатын салайааччы, сүрү биэрээччи таҥара буолар. Киһи сүрдээх буоллаҕына эрэ киһи буолан сылдьарын сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ быһаарбыта ырааппыт. Ол аата сүр диэн тулуур, тулуурдаах, өһөс буолуу ааттанар. Киһи көрсүө, сэмэй, тулуурдаах буоллаҕына эрэ сыыһа-халты, аһара туттубакка олоҕун уһуннук олорор кыахтанарын сахалар былыр-былыргыттан билэннэр олоххо туһаналларыттан “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун айаннар оҕону иитиигэ туһаналлар.

Сахаларга Улуу Тойон таҥара өйө-санаата ситэ сайда илик киһини кыылга, көтөргө кубулутара кэпсээҥҥэ киирбит. Ол курдук уоруйах сылгыһыты элиэ көтөргө кубулуппута кэпсэнэр. Улуу Тойон таҥара бу быһыыта өй-санаа уларыйыытынан, кубулуйуутунан толору быһаарыллар. Уоруйах өйө-санаата киһи өйүгэр-санаатыгар тиийбэтэ, кыыл, көтөр өйө-санаата буолара биллэн тахсар.

Өй-санаа сайдыытын уратыларын сахалар билэллэриттэн «Өлөн иһэн өйдөммүт», «Буолар буолбутун кэннэ» диэн өй-санаа муҥурун, хойутаан киирэрин биллэрэр этиилэр бааллара буолар. Киһи субу оҥорор быһыыларыттан дьэ өй ылынан өйө-санаата сайдарын билиэхпит этэ. Ол аата өй-санаа киһи оҥорор быһыыларыттан хойутаан, кэнниттэн кэлэн иһэрин биллэрэр этиилэр бааллара дьон олохторун сайдыыта улахан уустуктардааҕын, аҥар өттүн, аҥардастыы сайдыы диэки бара турбатын быһааран кэлэр көлүөнэлэргэ тириэрдэр.

Онон “Киһи айылҕа – оҕото” диэн этии киһи айылҕаны баһылыы, салайа сатаабакка, ордук кыһанан харыстыырыгар ыҥырар. Ол иһин айылҕаны харыстыырга, ийэлии, оҕо ийэтигэр сыһыаннаһарын курдук сыһыаннаһарга ыҥырарынан ордук улахан суолталааҕын таба өйдөөн олохпутугар туһаныахпыт этэ.

ТЫЫН ХАРЫСТАНЫЫТА

Тыыннаах диэн бары тыынар-тыыннаахтар холбуу ааттара буолар. Бары салгынынан тыыналларын иһин итинник ааттаабыттар. Киһи эмиэ тыынар-тыыннаахтарга киирсэр. “Тыын” диэн киһи сүрүн тутулуга. Аҕыйах мүнүүтэ  тыыммата даҕаны киһи өлүөҕүн сөп.
 
Бары тыынар-тыыннаахтар тыыннарын, тыыннаах сылдьыыларын кыахтара баарынан харыстыыллар. Кыралар куотан, саһан көмүскэнэр буоллахтарына, улахаттар ыгыллан, хааттаран хааллахтарына хардары саба түһүөхтэрин сөп.

«Тыыннаах диэн үчүгэй даҕаны» диэн ырыаҕа этиллэрэ тыынар-тыыннаахтар олохторун сыалынан тыыннарын харыстаныылара буоларын быһаарар. Киһи буолуу үөрэҕэ киһи тыынын харыстаныытын өйүүр. Ол курдук тыын харыстаныытыгар сыыһа-халты туттунуу үөскээтэҕинэ буруйу сыаналааһыҥҥа чэпчэтиилэр баар буолуохтарын сөп.

Былыргы кэмнэргэ кислород тыынарга туһатын туспа арааран билбэтэллэр даҕаны, ыраас, чэбдик салгын тыынарга ордук улахан туһалааҕын сахалар билэллэрэ. «Салгынна сиэ» диэн этии ыраас, чэбдик салгыҥҥа сылдьыыны, салгынынан тыыныыны этэллэр. Бу этии киһи салгыны сиирин, иҥэринэрин биллэрэр. Ол курдук салгыны кытта кислород киһиэхэ киирэн хааны байытар.

Тыынар-тыыннаахтар бары кылгас да кэмҥэ кыайан тыымматахтарына, салгыны иҥэриммэтэхтэринэ өлүөхтэрин сөп. Тыын диэн киһи тыынар салгыныттан тутулуга ааттанар. «Тыын быстыыта» өлүүгэ тириэрдэр.

«Тыын харыстаныыта» диэн киһи тыыннаах буолан сылдьарын, олох олорорун харыстаныыта, көмүскэниитэ буолар. Тыын харыстаннаҕына эрэ киһи тыыннаах буолан сылдьара, олоҕун сыалын толороро кыаллар. Тыын харыстаныытыгар аан бастакынан киһи бэйэтэ сыыһа-халты, аһара туттубата, бары оҥорор быһыыларын дириҥник сыаналыыра туһалыыр.
 
“Харыстас” таҥара үөрэҕэр тыын харыстаныыта аан бастакынан киирсэр. Ол аата барыны бары харыстааһын тыын харыстаныытыттан үөскээн, сайдан тахсар. Манна тыынар салгыны харыстааһын, ыраас буоларын ситиһии барыта холбуу киирсэ сылдьар.

Тыынар-тыыннаахтар бэйэ-бэйэлэригэр маарынныырдык хамсыыр, үлэлиир эттээхтэр-сииннээхтэр. Ол курдук барыларыгар баар сүрэхтэрэ бары тыынар-тыыннаахтар хааннарын хачайдыыр, кислороду килиэткэлэргэ тириэрдэр аналлаах. Бу маарынныыр эккэ-сииҥҥэ хамсатар, хамсаныыны үөскэтэр  өйдөрө-санаалара, буор куттара биир буолар аналлаахтар.

Ойууннар өлөөрү сытар киһини эмтээн өрүһүйэллэригэр атын тыынар тыыннааҕы; сылгыны, ынаҕы толук тутталлара, өлөрөллөрө биллэр. Эмтээһин, буор куту солбуйуу табылыннаҕына ыарыһах үтүөрүөн сөп.

Эт-сиин үгүс ыарыыта араас уорганнарын хамсатар быччыҥнара кыайан хамсаабат буолууларыттан араас бүөлэниилэр үөскүүллэриттэн тахсара быһаарыллыбыта ыраатта. Бу быччыҥы кыайа-хото хамсатарга үөрүйэх буолбут өйө-санаата, буор кута уларыйыыта, саҥанан, атынынан солбуллуута туһалыырын ойууннар туһаналлар.

Атын, маарынныыр эттээх-сииннээх тыынар-тыыннаахтан бу быччыҥы хамсатар буор куту ылан, ыалдьыбыт эккэ-сииҥҥэ иҥэрэн биэрдэххэ эт-сиин үлэтэ оннугар түһэр кыахтанар.

Маннык солбуйуу тыынар-тыыннаахтар эттэрин-сииннэрин хамсатар буор куттара биир тутулуктаахтарынан, биирдик үлэлииллэринэн, биирдик хамсаныыны үөскэтэллэринэн толору  быһаарыллар кыахтаах.

Сахалар былыр-былыргыттан сүөһү этиттэн сорох чаастарын букатын сиэбэттэр, онтон сорохторун хат дьахталлар уонна оҕолор сиэбэттэригэр сүбэлииллэр. Букатын сиэбэт чаастарыгар ынах маҥырыыра, сылгы кистиирэ киирсэллэр. Балары сиэтэххэ киһи саҥата буккуллуон сөп диэн сэрэтэллэр.

Киһи күөмэйэ сайдыылаах буор куттааҕыттан, уратытык хамсыыр кыахтааҕыттан саҥарар саҥабытын үөскэтэр кыахтанар. Сүөһү сайдыыта суох буор кута күөмэйгэ киирэн киһи бэйэтин буор кутун буккуйар кыахтааҕын сахалар былыргы кэмнэртэн билэн ити бобуулары оҥорбуттар уонна олохторугар туһаналлар.

Киһи тыынар органнарын үлэтин кэһиллиитин, тыыныыны үөскэтэр быччыҥнар кыайан хамсаабат буолууларын, буор куттара буккуллуутун астма ыарыыттан булан ылыахха сөп. Астма пристуба киирдэҕинэ киһи кыайан тыынын ылбакка түргэнник өлөн хаалыан сөп. Бу ыарыыга тыынар салгын дьайыыта эмиэ улахан.

Олус былыргы кэмнэргэ айылҕаҕа салгын киртийиитэ диэн билии суоҕунан салгыны харыстааһын үөрэҕэ сахаларга суох этэ. Билигин айылҕа киртийиитэ эбиллэн уонна салгыны буортулааччылары дьон бэйэлэрэ оҥорор буолуулара элбээһиниттэн аналлаах салгыны харыстааһын үөрэҕэ баар буолуо этэ. «Харыстас» таҥара үөрэҕэ тугу барытын харыстааһын үөрэҕин түмэринэн тыын харыстаныытын аан бастаан оҥорор. Тыын харыстаныытыгар олорор сири, айылҕаны харыстааһын улахан суолталаах.

Тыынар салгыны харыстааһыҥҥа араас салгыны буортулааччылары оҥорбот буолуу улахан оруолу ылар. «Саа биирдэ эстэр» диэн этиини кыра эрдэхтэриттэн сааны соһо сылдьыбыт саха булчут дьоно билэллэр. Хайа да бэйэлээх умнугана суох киһи сыыһа туттан биирдэ сааны алҕаска эһэрин бэйэбит да билэбит. Дьааттаах эттиктэри туһанар ханнык баҕарар үлэ көрүҥэр киһи сыыһа-халты туттунуутуттан абаарыйалар үөскүөхтэрин сөп.

Тыыны харыстаныыга тулалыыр айылҕаны харыстааһын, киртиппэт, буорту оҥорбот буолуу сүрүн сыалынан киирсэр. Сыыһа туттаран тоҕо бардахтарына салгыны улаханнык буортулуур эттиктэри дьон олорор, туһалаах үүнээйилэр үүнэр сирдэриттэн, өрүстэртэн тэйиччи ыраах сиргэ тутарга кыһаныахха. 

Тыыны харыстаммат буолуу үөскээһинэ киһини бэйэтигэр тиийиниитигэр тириэрдиэн сөп. Айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатааһын элбэхтик табыллыбакка, сыыһа-халты буолара элбэҕиттэн айыы буолууга, эдэр сааска өлүүгэ тириэрдиэхтэрин сөп. Бу быһыыга эдэрдэр киирэн биэрэр кыахтара олус улаханыттан «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэн эдэр олохторун кылгатан кэбиһэллэриттэн харыстыахпыт этэ.

Сахалар үөрэхтэринэн бэйэҕэ тиийинии киһи быһыыта буолбатах, тыыны харыстаныыга сөп түбэспэт. Айылҕа биэрбит олоҕун киһи быһыылаахтык олорбокко киһи бэйэтэ кылгатан кэбиһиитин сахалар сөбүлээбэттэр. 

Көрсүө, сэмэй буолуу – сахалар олохторун, таҥараларын үөрэҕэ. «Харыстас» таҥара үөрэҕэ хас биирдии киһи өйүгэр-санаатыгар кытаанахтык иҥмит. Киһи барыта тыынын харыстанар санаата буор, ийэ куттарыгар иҥэн сылдьар. Көрсүө, сэмэй киһи тыынын харыстанар күүһэ сыыһа-халты туттубатыттан улахан. Тугу барытын таба сыаналаан, тиэтэйбэккэ, ыксаабакка оҥорорунан, тугу оҥорбута сыыһа-халты буолара аҕыйаҕынан олоҕун харыстанар күүһэ улаатар.

Онон “Харыстас” таҥара үөрэҕэ көрсүө, сэмэй дьон харыстыыр, көмүскүүр санаалара элбэҕэр тирэҕирэр. Сотору кэминэн көрсүө, сэмэй буолуу барыстара дьоҥҥо билиннэҕинэ ахсааннара биллэрдик эбиллиэҕэ.

ОҔО ӨЙҮН – САНААТЫН ХАРЫСТААҺЫН

Оҕо өйүн-санаатын харыстааһын диэн оҕону киһилии өйгө-санааҕа иитии,  тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго, оннук үгэстэри иҥэрэргэ, ол аата сыыһа-халты, аһара туттубат, көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтии ааттанар. Ол курдук киһи өйүнэн-санаатынан салаллан олоҕун олорорунан оҕо өйүн-санаатын сайыннарыы, аһара барбатын хааччахтааһын туһалааҕа улааппытын кэннэ биллэрин итэҕэйиэ этибит. 

Оҕо улаата охсоору, улахан дьон оҥорор дьыалаларыгар кыттыһаары, кыайа-хото тута охсоору ыксыыр, тиэтэйэр. Ол да тиэтэйдэр оҕо олус түргэнник этэ-сиинэ улаата да, өйө-санаата да сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран, үчүгэй быһыылары талан оҥорорго үөрэниитэ мунньулла охсубаттар. Олох олорууга ыксыыр, тиэтэйэр табыллыбат, куһаҕан, сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэн сөбүттэн сэрэниэххэ, харыстаныахха. Бу быһаарыыны «Сыыһар сыыстааҕар элбэх, оһол оттооҕор элбэх» диэн өс хоһооно бигэргэтэр.

Ыксыырыттан, тиэтэйэриттэн уопута суох эдэр киһи сыыһа-халты, аһара туттара элбээн хаалар кыахтанарыттан куһаҕаны оҥоруу элбээһинигэр тириэрдиэҕин сөп. Айылҕа айбытынан оҕо улаатан этэ-сиинэ ситэн истэҕин аайы онно сөп түбэһэринэн өйө-санаата сайдан, билиитэ-көрүүтэ дириҥээн биэрэн истэҕинэ уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһа үөрэннэҕинэ улахан табыллыы, сөп түбэһии, өйө-санаата туруктаах буолуута үөскүө этэ. 

«Көрсүө, сэмэй буол, урут түһүмэ» диир сахалар үөрэхтэрэ. Туохха барытыгар уруттаан түһэн иһэр, айыыны оҥоро сатыыр оҕо тиэтэйэригэр, ситэ билбэтигэр уонна табан сыаналаабатыгар оҕустаран сыыһа-халты, аһара туттара элбиириттэн эдэрдэри харыстаан итинник сэрэтэллэр.
 
Сахалар ордук элбэхтик көрсүө-сэмэй диэн холбуу этиини тутталлар. Көрсүө, сэмэй оҕо диэн мэнигэ, тэбэнэтэ суох, оттомноох, болҕомтолоох, боччумнаах, үөрэҕи ылымтыа, сыыһа-халты туттубат оҕону этэллэр. Киһи сирэйиттэн-хараҕыттан майгынын уратылара эмиэ биллэр. Көрсүө сирэйдээх-харахтаах эдэр киһи киирэн кэллэ диэн таба көрөн сыаналаан этэллэрэ элбэх. Киһи барыта көрсүө, сэмэй буоларга дьулуһуохтаах диир сахалар таҥараларын үөрэҕэ.

Дьон оҥоруохтарын иннинэ урут түһэ охсон оҥорон туһаны ылыахтарын баҕалаахтар аҕыйах да буоллар син-биир баар буолуохтара. Маннык быһыыланыы биирдэ эмэ, тугу эрэ үллэстиигэ, былдьаһыыга туһалаабытын, барыс биэрбитин да иһин, урут түһүү сыыһа-халты буолара элбэҕинэн урутаабыт киһи онно-манна түбэһэрэ, ночоотурара үксээн хаалыан сөбүттэн куһаҕана хойутаан син-биир биллэр.   
Саха дьонун үгүс өттүлэрэ көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон. Таҥара үөрэҕэ үгүс дьоҥҥо аналланар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ көрсүө сэмэй дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга туһуланар. Ол иһин “Айыы диэмэ”, «Аһара барыма», «Айыыны оҥорума», «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн өй-санаа аһара барарын тохтоторго аналлаах хааччахтары тутуһуннара үөрэтэр.

Киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыыларыгар аһара барыы сыыһа-халты туттунууларга тириэрдэринэн быстах быһыыны элбэтээччигэ киирсэр. Сымнаҕас майгылаах, олох ханнык да кэмнэригэр аһара барбат, аһара туттубат майгылаах дьон олоҕу олорор күүстэрэ элбэх. Аһара барбат, сыыһа-халты туттубат буолуу өйө-санаата көрсүө, сэмэй киһини үөскэтэр.
 
Yгүс дьоннортон барыларыттан элбэхтэрин, үлэһиттэрин көрсүө, сэмэй дьон ылаллар. Улахан ханна да биллибэт-көстүбэт курдук үлэлэринэн оҥорон-тутан элбэх туһалааҕы оҥороллор, оҕолорун киһилии быһыылаах буолууга үөрэтэннэр аймахтара, уруулара элбээн омук ахсаанын бу дьоммут элбэтэллэрин, урут түһээччилэртэн туспа арааран билиэхпит этэ.

Киһи оҥорор быһыылара барылара сэрэхтээх, сыыһа-халты туттубат буолууну эрэйэллэр. Көрсүө, сэмэй буолууга үөрэммит киһи аан маҥнай бу оҥорор быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын өйүгэр-санаатыгар ырытан көрөн быһаарар, ол иһин сэрэхтээх буолар. Сэмэйдик, ол аата сэрэнэн туттуу буолар. Аһара барыы сыыһа-халты туттунууга тириэрдэрэ элбэҕинэн сэмэй быһыы буолбатах.

Биирдиилээн эмэ аһара барар, айыыны оҥорон саҥаны арыйар дьон төһө даҕаны дьоҥҥо туһалааҕы оҥорон өйү-санааны сайыннарбыттарын иһин биир эмэ оҕолорунан уонна биллиилээх дьон майгыларын уратытынан оҕолорун киһи быһыылаахтык ииппэккэлэр, омук уопсай сайдыытыгар ханнык да туһалаах хамсааһыны киллэрбэттэр.

Тугу барытын наллаан, нэмин билэн туһанар, ыспат-тохпот, алдьаппат, хаһан да аһара барбат, аһара туттубат бэрээдэктээх киһи көрсүө, сэмэй киһи диэн ааттанар уонна сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһар киһи буолар.
 
Төрөппүттэр бука бары оҕолорун харыстыыр санаалаахтар. Ол эрээри биһиги аныгы төрөппүттэрбит оҕолорун хайдах харыстыыры билбэттэр, аҥардастыы халыҥнык таҥыннарар, көмүскэһэр, сытыарар, сынньатар өттүгэр салаллан хааллылар. Оҕону харыстааһын диэн көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтии, оҕо өйө-санаата аһара барарын хааччахтааһын, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууга үөрэтии ааттанарын умнан, хаалларан сылдьабыт. Ол аата киһи быһыытын аһара барыма, айыыны оҥорума, сиэри тутус, сыыһа-халты туттан эдэр олоххун алдьатыма, эдэргиттэн харыстаа диэн үөрэҕи оҕо кыра эрдэҕиттэн иҥэрии буоларын элбэх сыыһалардаах «айыы үөрэҕин» албыныгар киирэн биэрэ сылдьарбытыттан туһаммакка хаалларан сылдьабыт.

Олох сайдыыта элбэх саҥаны айан туһаҕа таһаарыыттан улахан тутулуктаах. Бары саҥаны айыахпытын баҕарабыт. Ол эрээри бары саҥаны айыыларбыт дьоҥҥо туһалаах, үчүгэйи оҥорууга чахчы аналламмыт үрүҥ айыылар буоллахтарына эрэ, олоҕу сайдыы, тупсуу диэки сыҕарытар кыахтаналларын таба сыаналыахпыт этэ. Үчүгэй, туһалаах, үрүҥ айыылары сиэри, киһи быһыытын тутуһарга үөрэммит дьон ордук элбэхтик оҥорор кыахтаахтар. Ол иһин оҕо улаатан иһэн аан маҥнай киһи буолуу, киһилии быһыыланыы, сиэри тутуһуу өйүн-санаатын баһылыырын сахалар таҥараларын үөрэҕэ ирдиир.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ көрсүө, сэмэй дьон омугу сайыннаралларын, элбэтэллэрин быһаарар. Кэлин кэмҥэ олохпутугар сэбиэскэй былаас кэмигэр мунньуллубут баайы-малы үллэстиигэ харса суох, урутаан түспүттэр элбэхтик барыстаммыттарыттан сэмэй буолуу диэни испитигэр аанньа ахтыбат курдукпут эрээри, үлэһит, туохха да аһара туттубат, аһара барбат көрсүө, сэмэй бэрээдэктээх дьон уһун олохторун киһи быһыылаахтык олороннор, элбэх оҕолорун аһара барбат, киһи быһыылаах, үлэһит дьон буола улаатыннараннар омук ахсаанын элбэтэн омугу сайыннаралларын билэр кэммит буолла.

Бэйэтэ көрсүө, сэмэй майгылаах киһи оҕолорун бэйэтин курдук көрсүө, сэмэй майгылаах, киһилии быһыылаах буолалларыгар үтүгүннэрэн үөрэтэр кыаҕа улахан. Төрөппүт бэйэтэ көрсүө, сэмэй буоллаҕына эрэ, оҕото кинини үтүктэн көрсүө, сэмэй буола улаатар кыахтанарын билиэ этибит.

Көрсүө, сэмэй буолууга үөрэнии диэн тугу эмэ оҥоруох иннинэ хатылаан сыаналааһын, өйгө-санааҕа өссө төгүл ырытан көрүү ааттанар. Ханнык баҕарар быһыыны оҕо оҥоруон иннинэ, бу быһыыбыттан туох уларыйыы, содул тахсыаҕай диэн сыаналаан, ырытан көрөргө үөрэннэҕинэ сэмэй киһи буола улаатар кыахтанар. Сахалар таҥаралара «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн этэр уонна көрсүө, сэмэй буолууга оҕону кыра эрдэҕиттэн, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла үөрэтэргэ аналланар. 

Өйү-санааны харыстааһын биир тутаах ньыматынан куһаҕан санаалартан ыраастаныы, олору санаабат буолуу, умнуу киирэр. Санаа олус түргэнинэн, элбэхтик мунньуллан хаалыан сөбүттэн күҥҥэ хаста да ыраастаныы туһатын улаатыннарар. Ол аата, күҥҥэ үстэ, аһылыктар иннилэринэ уонна утуйуох иннинэ чуумпура, олоро түһэн куһаҕан, туһата суох санаалары умнуу, аралдьыйыы, аһыыр аһылыгы хайҕаан биэрии киһиэхэ туһата улахан.

Билигин Россияҕа өй-санаа ыраастаныыта бара турар. Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥоро сатааһына Россия дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар оҥорбут куһаҕанын, буортуларын ситэ сыаналыы иликпит. Бу өй-санаа халыйыытын кэмигэр үгүстэргэ куһаҕан санаалара мунньуллуутуттан билигин куһаҕан, сиэргэ баппат быһыылары оҥорооччулар аһара элбээтилэр. Үгүс эдэрдэр онно-манна быстах быһыыга түбэһэн өлүүлэрэ эр дьон өйдөрө-санаалара аһара барара элбээбитин, ханнык да хааччаҕы, сууту-сокуону билиммэт буолуу олоҕурбутун бэлиэтэ буолар.

Киһи куһаҕан санааларыттан ыраастаннаҕына чэпчиир, төбөтө дьэҥкэрэр, ырааһырбыта биллэр. Санаа киһини хам баттыы сылдьыбыта суох буолар. Хас да хааннаах революциялар, дьону ытыалааһыннар, ыар репрессия дьайыыта Россия дьонугар иҥмитэ ыраастаннаҕына, суох буоллаҕына эрэ табыллыа, дьон санаалара түргэнник көнүө этэ. 

Сэбиэскэй былаас кэмигэр быстар дьадаҥылар, “эриэн тараһалаахтар”, үлэни-хамнаһы кыайбаттар былааһы ылан бэйэлэрин куһаҕан генофондаларын киэҥник тарҕатыыларыттан Россия дьонун өйдөрө-санаалара быстах быһыыны оҥоруу, уһуннук үлэлэнэр үлэни-хамнаһы кыайбат буолуу, баайы-малы ыскайдааһын диэки халыйан сылдьара хайдах эрэ көнөрө наада этэ. Өйгө-санааҕа үөскээбит бу халыйыыны ырыынак сыһыаннаһыылара дьон өйүн-санаатын үлэнэн-хамнаһынан тупсаран сыыйа көннөрүөхтэрэ дии саныыбыт.

Таҥара дьиэтигэр сылдьан таҥара үлэһитигэр мунньуллубут куһаҕан санаалары кэпсээһин, ол куһаҕан санаалартан ыраастаныыга тириэрдэрин билигин туһаммат буола сылдьабыт. Итини тэҥэ киһи оҥорор быһыылара ханнык санаалардааҕыттан быһаччы тутулуктааҕын билбэппититтэн куһаҕан санаалартан ыраастаныыга суолта биэрбэккэ, хаалларан сылдьабыт.

Киһи итирэн баран куһаҕан, сиэргэ баппат быһыылары оҥордоҕуна киһини бэйэтин буолбакка, арыгыны буруйдуубут. Куһаҕан санаалара мунньуллубут, үгэс буолбут буоллаҕына киһи итирдэҕинэ, өйө көттөҕүнэ бэйэтэ ол санаатын оҥорон кэбиһэр кыахтанарын кут-сүр үөрэҕиттэн билиибит, арыгыга сыһыаммытын уларытыа этэ.
 
Сайдыылаах өй-санаа үөрэхтэрэ куһаҕан санаалартан ыраастаныыны былыргы кэмнэртэн ыла үгэс оҥостон туһаналлар. Киһиэхэ санаата дьайар күүһүн билбэппититтэн нууччалар сыыһа өс хоһооннорун холобур оҥостобут. Ол курдук «Грехи замаливать» диэн этиини элбэхтик туттабыт уонна өй-санаа үөрэҕин күлүү гынабыт. Куһаҕан санаалартан ыраастаныы суолтатын, туһатын билбэппититтэн, туһаммаппытыттан хайдах эрэ олус судургу курдук саныырбытыттан итинник этэбит.
 
Куһаҕан санаалартан ыраастаныы диэн киһи сотору кэминэн оҥоруохтаах куһаҕан быһыытын оҥорботун туһугар эрдэттэн ыытыллар олус туһалаах быһыы буоларын таба өйдүөхпүт этэ. Ол аата куһаҕан санааларыттан ыраастаннаран киһиэхэ сотору үөскүөхтээх куһаҕан үгэһи суох оҥорон, куһаҕан майгыланарыттан быыһааһын, оҥоруохтаах быһыытын көннөрөн, тупсаран биэриигэ аналланар олус туһалаах үлэ буолар.

Киһи оҥорор үгүс ахсааннаах кыра, улахан суолтата суох куһаҕан быһыылара сотору умнуллан суох буола симэлийэр кыахтаахтар. Ол курдук этиһэ түһэн баран сотору кэминэн эйэлэһии хас киһиэхэ барыларыгар киирэн ааһар быһыы буолар. Ол да буоллар эйэлэһии кэлэригэр, бу этиһии төрүөтүн суох оҥоруу олук буоларын умнумуохха.

Онон оҕо өйүн-санаатын харыстааһын диэн оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитии, үөрэтии ааттанар. Көрсүө, сэмэй киһи аһара туттубатыттан тугу барытын харыстыыр күүһэ улахан. Ол аата “Харыстас” таҥара үөрэҕэ көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтэрин төрөппүттэр туһаныа этилэр. Сахалыы таҥара үөрэҕин олоҕор тутуһар, толорор киһи сэмэй киһи буолар уонна олоҕор сыыһа-халты туттунуулары оҥороро аҕыйыырыттан туһалааҕы оҥороро элбиирин тэҥэ, уһун үйэлэниини ситиһэр кыахтанар.

ДЬОН БАРЫ СӨБҮЛҮҮР ОҔОЛОРО

Сэбиэскэй былаас эстэн эрэр кэмигэр оҕолору барыларын маанылааһын, атаахтатыы, саҥаны, айыыны оҥороллорун хайҕааһын, киһиргэтэн биэрии, сыыһа үөрэтии тэнийбитэ. Ол түмүгэр билигин кэлэн эдэрдэр оҥорор буруйдара-сэмэлэрэ аһара элбээн иһэриттэн үгүстэр санааҕа ыллараллар, хаһыаттарга суруйа сатыыллар. Оҕону иитиигэ элбэх дьон биир санааланнахтарына уонна ол санааларын толорууга туруннахтарына, сахалыы өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин тутустахтарына оҕону иитии сыыһаларын көннөрөр кыахтаахтарын билиниэ этилэр.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр тутуллубут “Барыта оҕо туһугар” диэн этии оҕону атаахтатар, бэлэмҥэ үөрэниитигэр тириэрдэр ыҥырыы буолар. Аҥардастыы үөрэҕи эрэ эккирэтиннэрэ сатааһын оҕо иитиитигэр халыйыыны үөскэтэр. Сахалар оҕону кыра эрдэҕиттэн бэйэни үтүгүннэрэн, үлэнэн-хамнаһынан үөрэтиини туһаналлар. 

Төрөппүттэр бука бары оҕолоро этэр тылларын истэр, толоругас, бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй буола улаатыахтарын, үөрэҕи, билиини ситиһиэхтэрин, үлэни-хамнаһы кыайыахтарын, уһун үйэни ситиһиэхтэрин олуһун баҕараллар. Кинилэр көрсүө, сэмэй майгылаах, аһара барбат, сыыһа-халты туттубат киһи уһун үйэни ситиһэр кыахтанарын билэллэрин оҕолоругар тириэрдэн кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитиэ этилэр.

Сахалар оҕону кыра эрдэҕиттэн «Бэрээдэктээх буол», «Үчүгэй оҕо бэрээдэги тутуһар», «Көрсүө, сэмэй буол» диэн этэн үөрэтэллэр уонна бэйэлэрэ бэрээдэктээх киһи диэн тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор киһи буоларын оҕолоругар тириэрдэ сатыыллар. Бу үөрэҕи ылынан тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор оҕо киһи быһыылаах киһи, бэрээдэктээх киһи буола улаатар кыахтанар. Кыра эрдэҕиттэн бэрээдэги, үтүө үгэстэри тутуһарга үөрэммит оҕо ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорорго иитиллэриттэн, соннук үгэстэр үөскүүллэриттэн, хаһан да аһара туттубат, куһаҕан быһыылары оҥорбот киһилии киһи буола улаатар кыаҕа элбиир. 
Этэр тылларын истэр, этиллибити соннук толорор оҕолорун төрөппүттэр бары сөбүлүүллэр. Иитии, үөрэтии көмөтүнэн этэр тылларын хайдах этиллибитин курдук толороругар үөрэтэллэр, күһэйэллэр. Оҕолоро көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх буола улааттаҕына төрөппүттэр абыраныа, сыыһа-халты туттунарыттан эрэйи көрсүө суоҕа этилэр.

Оҕо улаатан иһэн детсадка барар. Детсад үлэһиттэрэ, иитээччилэрэ көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх оҕону олус диэн сөбүлүүллэр, атыттарга холобур оҥостон туһаналлар. Буруйу оҥорор, мэниктиир оҕолору муннукка туруораллар, мөҕүөхтэрин сөп. Буруйу, куһаҕаны оҥоруу диэн тугуй? Киһи оҥорбот быһыытын эбэтэр киһи оҥороруттан атыннык, туспатык, урут суоҕу оҥоруу, айыыны оҥоруу буолан тахсарын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Ол курдук оҕо айыыны оҥорон буору, кумаҕы ыһан бурҕаттаҕына тохтоторго, куһаҕаны оҥорума диэн этэргэ эрэ тиийиллэрин бары иитээччилэр билэллэр.

Оҕо улаатан оскуолаҕа киирдэҕинэ көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх оҕолор үчүгэй оҕолор аатыраллар, учуутал этэрин болҕойон истэллэр, үчүгэйдик үөрэнэллэр, куруук хайҕаналлар. Бары учууталлар көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх оҕолору үөрэтэ сылдьыахтарын чахчы баҕара саныыллар.

Бары баспытааталлар, учууталлар, преподавателлэр истигэн, толорумтуо, үчүгэй, сымнаҕас, көрсүө, сэмэй майгылаах оҕолору иитэ, үөрэтэ сылдьыахтарын олуһун баҕараллар. Элбэхтик хамсанар, мэник-тэник, саҥаны, урут оҥорботоҕун, дьон оҥорботторун, айыыны элбэхтик оҥорон иһэр оҕону кинилэр бары сөбүлээбэттэр, мөҕөллөр, туораталлар. “Айыы үчүгэй&quot; диэн үөрэтии оҕо аһара барар майгынын сайыннаран кэбиһэрин билэн сахалар “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэллэрин туһаныа этибит. 

Аһара барар майгылаах оҕолорго «Трудные подростки», “Маргиналлар” диэн туспа ааттары иҥэрдилэр. Ол да буоллар маннык ураты майгылаах оҕолор кыра эрдэхтэриттэн киһилии быһыыга иитилиннэхтэринэ, үчүгэй үгэстэргэ үөрэннэхтэринэ элбэх туһалаах, ол аата үрүҥ, саҥаны айыылары оҥорор кыахтаныахтарын сөбүн билигин умнан, бу оҕолору туората сатыы сылдьаллар.

Үгүс оҕолорбут, ордук саҥаны, туһалааҕы оҥоруохтаах уолаттарбыт «Трудные подростки» диэн араарыыга түбэһэллэр, оскуоланы этэҥҥэ бүтэрэн, салгыы үөрэххэ киириилэрэ хааччахтанар. Оҕону кыра эрдэҕинэ киһилии быһыыланарга, үчүгэйи уонна куһаҕаны араарарга ииппэккэ, үөрэппэккэ, аҥардастыы оонньото сылдьан баран улааппытын кэннэ үөрэтэ, такайа сатааһын оҕо утарсыытын, сөбүлээбэт буолуутун үөскэтэрин умнан кэбистибит. Онно эбии оҕону кыра эрдэҕинэ аһара атаахтатан, маанылаан өйүн-санаатын бэйэмсэх, бары мин эрэ туспар кыһаныахтаахтар диэҥҥэ иитэрбититтэн, үөрэтэрбититтэн аһара барар майгылара улаатар.

Аһара барар майгылаах, тулуура суох оҕолор элбээбиттэрэ учууталларга илэ кутталы үөскэтэр буолла. Учуутал элбэх икки сыананы туруорарын иһин оҕолор кырбаан баран тэтэрээттэрин тула уураннар уматан кэбиспиттэрэ, кырдьаҕас физкультура учууталын охторо сылдьан кырбааһыннара, оҕо учууталы быһаҕынан анньыыта онно биллэр холобурунан буоллулар.
 
Үөрэҕи ылыныы ыарахан, бэйэ урукку өйүн-санаатын уларытары эрэйэр. Ол иһин ханнык баҕарар үөрэҕи ылыныы оҕоттон ураты тулуурдаах буолууну, туруоруллубут көрдөбүлү хайаан да кэмигэр толорууну эрэйэрин төрөппүттэр умнубаттара, оҕону кыра эрдэҕинэ тулуурдаах, көрсүө, сэмэй майгыга иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ буоллар, оҕо салгыы олоҕо улахан долгуннарга оҕустарбакка эрэ биир тэҥник баран иһиэ этэ. 

Үөрэтэр, такайар киһи этэрин болҕомтолоохтук истэр уонна толорор оҕо үөрэҕи ылынар кыаҕа улаатар. Үөрэҕи, билиини ылыныыга тулуурдаах, дьулуурдаах буолууну бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй оҕолор көрдөрөллөр. Бары иитээччилэр, учууталлар көрсүө, сэмэй оҕолору иитэ, үөрэтэ сылдьыахтарын кырдьык баҕараллар.

Бэрээдэги көрөөччүлэр, полиция үлэһиттэрэ эдэрдэр бары бэрээдэктээх, бары быраабылалары, сокуоннары халбаҥнаабакка эрэ тутуһар, арыгыны аһара испэт көрсүө, сэмэй майгылаах буола улааталларыгар эмиэ баҕараллар. Буруйу-сэмэни оҥорооччулары аһара барааччылар, киһиттэн ураты буола, айыыны оҥоро сатааччылар ордук элбэтэллэрин бэрээдэги көрөөччүлэр билэллэр.

Эдэрдэр аһара барар майгылара улаатыыта оҥорор буруйдара-сэмэлэрэ улаатан, ыараан иһэригэр тириэрдэр. Эр дьон майгылара туруга суоҕуттан кыралар, кыамматтар, дьахталлар ордук атаҕастаныахтарын сөп. Аһара барар майгылаах, сыыһа-халты туттунар, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, айыыны оҥорор киһиттэн дьон бары сыыйа тэйэллэр, сэрэнэллэр.

Күөнтэһииттэн сылтаан өлөрсүү эмиэ элбэх. Сакаастаан өлөрүү уратылара эмиэ аһара баран эрэллэр. Ол курдук тугунан өлөрөрү ыйан биэриигэ кытта тиийэн эрэллэр. Биир киһи сакаастаабыт киһитин бейсбол биитэтинэн кырбаан өлөрөр наада диэн ураты сакааһы оҥорбута биллибитэ. Бу быһыы ким да оҥорон көрө илик быһыыта буолан саҥаны айыы уонна олус куһаҕан, хара айыы буолар.

Төрөппүттэр оҕолорун бэйэлэрин үтүгүннэрэн, тугу барытын бэйэлэрэ, улахан киһи оҥорорун курдук оҥотторо, оннук үөрэтэ сатыыллар. Оҕо саҥа улаатан истэҕинэ сыыһа-халты туттунан, улахан киһи оҥороруттан атыннык оҥорон кэбистэҕинэ, табыллыбакка хаалан, куһаҕаҥҥа кубулуйуон сөп. Ол иһин оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ аан бастаан тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго иитэр, үөрэтэр, оннук үгэстэри иҥэрэр туһата улахан. Бу үөрэҕи ситиһиигэ баҕа санаа киһитэ, киһи таҥара баара үөрэх тиийимтиэтин улаатыннарар.

Оҕо улаатан иһэн тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэнэрэ киһи быһыылаах буолуу, киһи буолууну ситиһии диэн ааттанар. Киһи быһыылаах киһи буолуу диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ тутуһар биир тутаах үөрэҕэ буолар.

Туох эмэ үлэни үлэлээри гыннахпытына аан маҥнай бу үлэни кытта билсиһэн, сэрэхтээх буолууга үөрэнэн эрэ баран үлэлиэхтээхпит. Ханнык баҕарар үлэ биэрээччи эдэр үлэһитин үлэҕэ сэрэхтээх буолууга үөрэтэн эрэ баран үлэ биэрэн үлэлэтиэхтээх. Үлэҕэ аһара барыы, атыннык, киһи оҥороруттан туспатык оҥоруу букатын да көҥүллэммэт, барытын урут оҥорулларын курдук, киһи быһыылаахтык оҥоруу эрэйиллэр. Ол аата үлэлии сылдьан араас айыыны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу букатын да көҥүллэммэт, үлэ быраабылатыгар сөп түбэспэт. Үлэҕэ киһи оҥороруттан атыннык оҥоруу сыыһа-халты туттунууга, дэҥнэниигэ тириэрдэрэ элбиэн сөбүттэн эрдэттэн сэрэннэххэ эрэ табыллар.

Үлэҕэ-хамнаска сыыһа-халты, аһара туттубат, көрсүө, сэмэй үлэһит киһи хайҕанар, тулуура улаханыттан таһаарыылаахтык үлэлиир кыахтанар. Үлэ уһуннук үлэлэнэр, күҥҥэ аҕыс чаас устата. Пиэнсийэҕэ тахсыахха диэри кырата сүүрбэ биэс сыл үлэлиэххэ наада. Тиэтэйэр, ыксыыр, киһиргиир, буолар-буолбат айыыны оҥоро сатыыр үлэҕэ букатын табыллыбат быһыылар буолаллар, киһини сыыһа-халты, аһара туттунууга тириэрдиэхтэрин сөп.
 
Үлэһит көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх, барыны-бары үчүгэйдик сыаналаан, тэҥнээн көрөн быһаарыыны ылынар буолара ордук. Бука бары салайааччылар, араас көрүҥнээх үлэни тэрийээччилэр үлэһиттэр бары үөрэхтээх, бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй, сыыһа-халты, аһара туттубат, үлэлии үөрүйэх буолуохтарын баҕараллар. Үлэ кэмигэр сыыһа-халты туттунуу суох буоларын туһугар үлэһит киһи сэрэхтээх, үлэни оҥоруу быраабылаларын кытаанахтык тутуһара ирдэнэр. Ол иһин көрсүө, сэмэй, бэрээдэги тутуһар үлэһиттэрдээх буолуон хас биирдии салайааччы баҕарар.

Ити курдук туһалаах үлэни-хамнаһы оҥорор дьон бары баҕа санааларын түмнэхпитинэ оҕолор, эдэрдэр бары көрсүө, сэмэй бэрээдэктээх буолуохтарын баҕараллар. Оҕону көрсүө, сэмэй буолууга сахалар таҥараларын үөрэҕэ иитэр, үөрэтэр кыаҕа улахан. Ол курдук оҕо уонна улахан киһи өйдөрө-санаалара уратыларын арааран билэн, оҕону иитиигэ туһаныыны сахалар таҥараларын үөрэҕэ былыр-былыргыттан тутуһар.

Кырдьаҕас, уһуннук олорбут, үлэлээбит киһини тиһэх суолугар атаарыыга бары көрсүөтүк, сэмэйдик олоҕун уһуннук олордо диэн хайҕаан этэбит. Көрсүөтүк, сэмэйдик олорор киһи олоҕун уһуннук олорорун, сыыһа-халты, аһара туттубатын бары билэбит. Биир улахан сыыһа-халты туттунуу киһи олоҕун кылгатыан сөбүттэн бары сэрэнэ, харыстана сатыыбыт. Ол харыстаныыбыт аата көрсүө, сэмэй буолуу буоларын бары билэбит эрээри, сымыйалыы, албынныы сылдьар тылбыт үөрэхтээхтэригэр, аһара нууччатымсыйбыт учуонайдарга, кинилэр оҥорбут элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэр” балыттаран, билигин хаалларан сылдьарбыт хомолтолоох.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарарынан оҕону көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх буолууга кыра эрдэҕинэ, биэс сааһыгар диэри, ийэ кута иитиллэр кэмигэр иитэр, үөрэтэр ордук тиийимтиэ, туһата улахан. Бу кэмҥэ үйэлээх үгэстэрэ, ийэ кута үөскүүрүттэн оҕо үйэтин тухары бу үөрэҕэ дьайа, туһалыы сылдьар.

Дьон бары сөбүлүүр оҕолорун үгүс оҕолортон туспа арааран ылыы өй-санаа, майгы уратыларын быһаарыыга туһалыыр. Ол курдук бары төрөппүттэр, иитээччилэр, учууталлар, үлэ биэрээччилэр көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх, сыыһа-халты, аһара туттубат, сиэри тутуһар, ону-маны буолары-буолбаты, айыыны оҥорбот оҕону, киһини сөбүлүүллэр.

Онон дьон бары сөбүлүүр оҕолоро, киһилэрэ көрсүө, сэмэй майгылаах буолара быһаарыллар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй майгыга иитиэ, үөрэтиэ этибит. Көрсүө, сэмэй киһи диэн хаһан да аһара туттубат, тугу барытын харыстыыр санаата улахан, сыыһаны-халтыны оҥорбот, сиэри тутуһар, бэрээдэктээх киһи буоларын таба өйдөөн оҕону иитиигэ төрөппүттэр туһаныа этилэр. 

“Харыстас” таҥара үөрэҕэ көрсүө, сэмэй дьону иитэн, үөрэтэн улаатыннарар таҥара буолар. Ол курдук көрсүө, сэмэй дьон Айылҕаны харыстыыр күүстэрэ ордук улахан, алдьаппаттар, тоҕута түспэттэр. Онтон айыыны оҥорор дьон сиэри таһынан бараллар, аһара тутталлар, алдьаталлара элбэх. Өй-санаа бу уратытын билэн оҕону кыра эрдэҕинэ көрсүө, сэмэй буолууга иитиэ этибит.

НЭМИ БИЛЭН ТУТТУНУУ

Оҕо улаатан иһэн барыны-бары билэ-көрө, таба оҥоро үөрэнэ илигиттэн сыыһаны-халтыны оҥорор бырааптаах. Ол иһин “Оҕо курдук” диэн улаатан да баран сыыһа-халты туттунара элбэх киһини этэллэр. Оҕо киһи буолуор, тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор, ол аата киһи буолууну ситиһиэр диэри үөрэннэҕинэ, элбэхтик боруобалаан көрдөҕүнэ, сыыстаҕына уонна олорун көннөрдөҕүнэ эрэ таба оҥоро үөрэнэрэ кыаллар. Оҕо өссө киһи буолууну ситиһэ илигиттэн оҕо диэн ааттанар.

Эрдэлээн улахан киһи буолууну ситиһии диэн өйдөбүл баар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн элбэхтик үлэлээтэҕинэ, үлэлии үөрэннэҕинэ, эрэйи-кыһалҕаны биллэҕинэ өйө-санаата эрдэлээн сайдан улахан киһи буолууну эрдэ, сааһын ситэ илигинэ баһылыыр кыахтанар. Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии кэмин оҕолоро, ыарахан эдэр саастара дьайан, кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ эриллэннэр, эрдэлээн улахан киһи буолууну ситиспиттэрэ, күүскэ үлэлээн-хамсаан сэрии содулун кылгас кэмҥэ суох оҥорбуттара. 

Саха дьонун олохторун үөрэҕэр “Нэми билэн туттунуу” диэн этии баар. Бу этии дириҥ суолтатын бэйэлэрэ оҥорор, тутар дьон ордук билэллэр, олохторугар туһаналлар. Ол курдук биирдэ сыыһа туттунуу киһи өр кэмҥэ оҥорбутун, туһалааҕы айбытын барытын суох оҥорон кэбиһиэн сөбүттэн нэми билии, нэмин билэн туттунуу эрэ харыстыыр, көмүскүүр кыахтааҕын билиэ этибит.
 
Нэм диэн сөп түбэһэр кээмэйи булуу ааттанар. Туохха барытыгар, кыраны да, улаханы да оҥорууга сөп түбэһии хайаан да наада. Нэм “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн ортокуну, сөп түбэһиини булан ылыыга аналланар. Киһи оҥорор быһыыларын барыларын аһара туттубакка, үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан, ортотунан, нэмин билэн туттунара эрэйиллэр. Кыра гаайканы аһара күүскэ эрийэн резьбатын быһа тардан кэбиһии туһаны оҥорордооҕор улахан алдьатыы буолан тахсарын билиэ этибит. Ол аата нэми билэн туттубат киһи туһаны оҥорорунааҕар элбэхтик алдьатыыны оҥоруон сөп.

Дьон бэйэ-бэйэлэрин кытта уһуннук билсистэхтэринэ, үлэлээтэхтэринэ майгыларын уратыларын билсэллэр. Нэмнэрин билсибиттэр диэн этии бэйэ-бэйэлэрин бары кыахтарын, күүстэрин, мөлтөх өрүттэрин билэллэрин холбуу ылан биллэрэр.
  
Нэми билэн туттуу диэн аһара туттубат, сэрэхтээх буолуу ааттанар. Көрсүө, сэмэй киһи нэми билэн туттар кыаҕа улахан. Киһи күүһэ, ыйааһына элбэҕиттэн аһара хамсаннаҕына, тутуннаҕына тугу барытын алдьатыан, буорту оҥоруон сөп. Ол иһин тугу барытын оҥорорго, хамсанарга ханнык эрэ, онно сөп түбэһэр мээрэйи аһара барбат буолуу, өйдөөх-санаалаах дьонтон хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Бу көрдөбүлү толоруу нэми, сэрэхтээх буолууну үөскэтэр. Ол курдук буспут дьэдьэни хомуйа сылдьан аһара ыга тутан кэбиһии илдьи тутууга тириэрдэринэн дьэдьэни хомуйууга күүһү нэмин билэн туһаныы эрэйиллэр.

Сахалар бары эйэлээх, түмсүүлээх буолуохпутун баҕарабыт. Нэми билии, тутуһуу эйэлээх буолуубутугар ордук улаханнык туһалыа этэ. Ол курдук эйэ олус намчы, харысхаллаах, көмүскэллээх сыһыаны эрэйэрин таба өйдүөхпүт этэ. Ол иһин эйэ-нэм диэн этиибитин куруук туһаннахпытына, урукку оннугар түһэрдэхпитинэ, “эйэ-дэм” диэн тыл үөрэхтээхтэрин этиилэрин аны туттубатахпытына эрэ, эйэлээх буолуубут кэлэр кыахтааҕын билиэхпит, онно кыһаныахпыт, тыл үөрэхтээхтэрэ оҥоро сылдьар сыыһаларын, буккууру киллэриилэрин көннөрүөхпүт этэ.

Киһи оҥорор быһыыларыгар барыларыгар, тугу барытын оҥорууга, тутууга нэмин билэн туттунуу баар буоллаҕына эрэ табыллар. Ол курдук үлэлии үөрэнэ илик эдэр киһи биирдэ буор хаһан абыраары күрдьэх угун тосту олуйан кэбиһэрэ, кини туһалааҕы оҥорорунааҕар алдьатыыны оҥоро охсорун быһааран биэрэр. Киһи нэмин билэн, харыстаан туттуннаҕына эрэ алдьатыыны оҥорбокко, туох эмэ туһалааҕы оҥорор кыахтанарын билиэ этибит.

Киһи ханнык баҕарар оҥорор быһыыларыгар нэмин билэн туттунуута харыстааһыны оҥорорун биллэрэр. Эмискэ тураары остуолу тоҕо көтөр киһини бары сөбүлээбэппит, бэрээдэккэ үөрэммэтэх, холус хамсаныылаах киһи диэн ааттыыбыт, кыайан сэрэнэн хамсамматыттан сэрэнэрбит улаатар. 

Нэмий диэн сыыйа-баайа баттааһыны улаатыннар, күүһүрдэн биэр диэн өйдөбүллээх, киһи оҥорор быһыыларын сыыйа күүһүрдэригэр ыҥырар сүрүн тылбыт буолар. Бу тылы туһаныы аһара барыыны суох оҥорорго аналланар. Ол курдук аһара барыы, сыыһа туттуу эмискэ хамсаныыттан тутулуга улахан буоллаҕына, нэмий диэн хамсаныыны сыыйа күүһүрдэри эрэйэр, ол иһин киһини сыыһа туттууттан харыстыыр аналлаах.

Ыһыы-тоҕуу, алдьатыы, аһара туттунуу киһилии майгы буолбатаҕа быһаарыллыбыта олус ырааппыт буолуон сөп. Ыспат-тохпот, ыскайдаабат буолуу киһилии майгыга киирсэр уонна харыстааһын диэн ааттанар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн бу майгы аһара барбатаҕына кэччэгэй, харам диэн куһаҕан майгыга кубулуйбатаҕына, олоххо туһаны аҕалара элбэх. Нэми билэн туттунар киһи ыспат-тохпот, алдьаппат кыаҕа улаатарыттан оҥорор, тутар күүһэ улаатар.

Айылҕаҕа сыһыаҥҥа ыксааһын, тиэтэйии кэлин улахан содуллаах буолуохтарын сөп. Бүлүү өрүскэ быһыты тутууга тиэтэйэн, айыыны оҥоро охсоору ыксаан ууга тимириэхтээх маһын-отун ыраастаабакка эрэ, улахан быһыты тута охсон элбэх ууну мунньубуттара билигин сытыйан, фенол диэн дьааты тарҕатар, өрүс уутун уһун кэмҥэ буортулуур. Бу тиэтэйэн, ыксаан айыыны оҥоро охсуу куһаҕан содула буоларын билиниэхпит этэ.
Өй-санаа сайдан иһиитэ биир тэҥник барбакка, хардары-таары, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыаҕа улаатан эбэтэр кыччаан биэрэр кэмнэрдээхтэр. Ол курдук өй-санаа уларыйбакка эрэ өр кэмҥэ кыайан турбат, үчүгэйэ уонна куһаҕана эргийэн кэлэн, солбуйсан биэрэн иһэллэр. Өй-санаа үөрэҕинэн дьарыктанааччылар маннык кэм кэлиитин арааран билэн, өй-санаа үөрэхтэригэр уларыйыылары, эбиилэри, тупсарыылары кэмигэр киллэрэн биэрэллэрэ ирдэнэр. 

Өйө-санаата туруга суох киһи оҥорор быһыыларыттан, сыыһа-халты туттунара элбэҕиттэн куһаҕаны оҥоруута элбээн тахсарын сахалар былыр-былыргыттан арааран билэн «Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй тахсар» диэн этэллэр. Бу аата киһи бэйэтэ илиитинэн тутан-хабан алдьархайы оҥороро элбиирин, алдьатара үксүүрүн дьоҥҥо быһааран биэрии буолар. Ол иһин сыыһа-халты, аһара туттубат буолууга үөрэнии, киһи буолууну ситиһии хас биирдии киһилии быһыылаах киһиттэн ирдэнэр көрдөбүлгэ киирсэр. Оҕо улаатан иһэн киһи буолууну ситиһэрин сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҥорор.

Үлэлии-хамсыы сылдьар киһи сыыһа туттара улахан содуллаах буолуон сөп. Мас кэрдээччи сүгэнэн биирдэ сыыһа охсон атаҕын дэҥнээн кэбистэҕинэ өр кэмҥэ эрэйдэниэн, оҥорон испит үлэтэ тохтоон хаалыан сөп.
 
Сэбиэскэй былаас сыыһа өйүгэр-санаатыгар үөрэнэммит оҕо төрөөтөр эрэ «үчүгэй киһи» буолар диэн алҕас санааҕа иитиллибиппитин билигин даҕаны оччотооҕу учууталларбыт, учуонайдарбыт салҕаан иһэллэр. Арай куһаҕан, буруйу оҥорор дьон хантан кэлэн, кимтэн төрөөн баар буолалларын кыайан быһаарбакка эрэйдэнэллэр. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн кыра эрдэҕинэ ийэ кута киһилии быһыыга иитиллибэтэх, атаахтыы сылдьыбыт оҕо улааттаҕына сыыһа-халты туттунара, киһи быһыытын аһара барара элбэх буолан хаалыан сөп. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии ордук улахан суолталааҕын итэҕэйиэхпит, оҕону иитиигэ кут-сүр үөрэҕин туһаныахпыт, көрсүө, сэмэй буолууга иитиэхпит этэ. 

Онон нэми билэн туттунуу диэн киһини харыстааһын, кини сыыһа-халты, аһара туттунарын суох оҥоруу уонна “Харыстас” таҥара үөрэҕэр киирсэр биир тутаах көрдөбүл буолар.

ХАРЫСТААҺЫН ИККИ ӨРҮТЭ

Аан дойду төрүт тутулуга уонна өй-санаа сайдыыта «Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар үөрэхтэрэ этэригэр сөп түбэһэллэр. Өй-санаа сайдыытын, тупсуутун, киһилии быһыыланыыны ситиспитин бэлиэтэ харыстааһын диэн буолар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Киһи тугу барытын харыстыыр аналлааҕын иһин аһара баран аҥардастыы харыстааһын халыйыыны үөскэтэр. Ол иһин оҕону харыстааһын икки тус-туспа өрүттэрэ манныктар:

1. Көрөн-истэн харыстааһын.

2. Иитэн-үөрэтэн оҕо бэйэтэ харыстаныытын үөскэтии.

Харыстааһын бу икки өрүттэрин төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Оҕону кыһыл оҕо эрдэҕиттэн көтөҕөн, сытыаран эрэ аһатан, көрөн-истэн улаатыннарар ийэ, дьахтар, көрөн-истэн харыстааһыны урутаан, элбэхтик оҥорор уонна онно үөрэнэн хааларыттан оҕото улааппытын да кэннэ, көрө-истэ сатыырын кыайан бырахпакка эрэйдэнэр, куруук кыра оҕо курдук саныырын уларыппат. Ийэ оҕону кыра эрдэҕиттэн көрө-истэ, харыстыы үөрэниитэ оҕото улааппытын да кэннэ хаалан хаалбакка, куруук кыра оҕо курдук саныырыттан, улааппыт оҕотун өйүгэр-санаатыгар буортуну оҥорорун өйдөөн, улаатан истэҕинэ бэйэтин бэйэтэ салайынар кыаҕын улаатыннарара туһалаах буолуо этэ. Ол аата оҕо улаатан истэҕинэ иитии, үөрэтии хайысхата тосту уларыйан, оҕо кыаҕа эбиллэн истэҕинэ, бэйэтэ ону-маны оҥороро, харыстанара эмиэ элбээн иһэрин төрөппүт кэтээн, көннөрөн, салайан эрэ биэрэрэ ирдэниэ этэ.

Оҕону көрүүгэ-истиигэ, иитиигэ-үөрэтиигэ дьахтар ылар оруолун үрдэтэн биэриини биһиги государствобыт кыаҕа баарынан оҥоро сатыыр. Yс сааһыгар диэри оҕо ийэтин көрүүтүгэр сылдьарын государство хааччыйар. Оҕо бу кэмҥэ ийэ кута, ол аата төрүт өйө-санаата сайдан, саҥарар тыла барыта төрүттэнэн оннуларын булалларын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарарын, билигин ийэлэр тутуһаллара буоллар, оҕолор өйдөрө-санаалара туруктаахтык сайдыа, атаах буола иитиллиэхтэрэ суоҕа этэ.

Айылҕа айбытынан төрөппүттэр бука бары оҕолорун харыстыыр санаалаахтар диэни олус көнөтүк, аҥар эрэ өттүттэн көрөн сыаналыыбыт. Бу санаа биир эмэ оҕолоох буолууттан аһара баран күүһүрэн хаалара харыстааһын аҥар өттүгэр халыйан барарын улаатыннарар буолла. Оҕону харыстааһын көрүү-истии өттүгэр халыйан барыыта барыттан-бары харыстыы, көмүскэһэ, хос-хос, эбии таҥыннара, сытыара, сынньата сатыылларыгар, ол аата көрөн-истэн харыстыылларыгар тириэрдэр. Бу санаа төһө да үчүгэй курдугун иһин улаатан иһэр оҕону атаах буолууга тириэрдэрэ, өйүн-санаатын туруга, тулуура суох оҥорон төрөппүттэринээҕэр күүһэ-уоҕа аҕыйах, мөлтөх үлэһит киһи буолуутугар, ол аата олоххо оҥорор ситиһиитэ намтыырыгар тириэрдиэн сөбүн сахалар үөрэхтэрэ дакаастыырын билигин тутуспакка сылдьабыт.
 
Көрөн-истэн харыстааһын кэмнээх-кэрдиилээх буолара, оҕо улаатан өйө-санаата эбиллэн истэҕинэ уларыйан биэрэрэ ордук. Аһара халыҥнык таҥыннаран харыстааһын аны оҕону тиритиннэрэн ыарыыга ылларыыга тириэрдиэн сөбүн ийэлэр умнуохтара суоҕа этэ.
 
2. Оҕо өйө-санаата сайдан иһэринэн туһанан бэйэтин этин-сиинин харыстыыр кыаҕын улаатыннаран биэрии, харыстанар кыаҕа улаатан иһэригэр тириэрдэр. Ол курдук олорор оҕо охтор эрэ кутталлаах буоллаҕына, үөһээ ыттар буолбут оҕо улаханнык сууллуон, дэҥнэниэн сөбүттэн харыстаныы эмиэ улаатан биэрэрин ирдиир.
 
Оҕо улаатан, бэйэтин толкуйдуур өйө-санаата киирэн истэҕинэ этин-сиинин харыстыырга үөрэнэрэ хайаан да эрэйиллэр. Эти-сиини харыстыырга ыарыы үөскээһинин туһата улахан. Ыарыы биллиитэ аһара барыыны тохтотор, харыстаныы наада буолбутун биллэрэр. Харыстаныы диэн киһи айылҕаттан бэриллибит олоҕун биир тутаах сыала буолар. 

Оҕо тарбаҕын туохха эмэ дэҥнээн, хаан таҕыстаҕына “Аны оһоҕоһун тахсан хаалыа” диэн куттааһын, сэрэтии оҕону этин-сиинин кыра эрдэҕиттэн харыстыырга үөрэтэр күүһэ улахан.
 
Итииттэн харыстаныы диэн араас итии тэриллэртэн, ордук ууттан, күн уотуттан харыстаныы ааттанар. Оҕо тарбачыһан тугу барытын тардыалаан көрө сылдьар кэмэ улаатан истэҕинэ кэлэр. Оҕону итии тэриллэри тыытарыттан харыстаан кыра эрдэҕинэ тарбаҕын төбөтүн итиинэн хаарыттаран, кэһэтэн үөрэтии туһата олус улахан. Ол кэһэйиититтэн үөрэх ылынан оҕо ханнык да тэриллэри таарыйан көрөн, бэрэбиэркэлээн баран тыытарга соҕотохто үөрэнэр уонна уһуннук умнубат.

Тымныыттан харыстаныы диэн халыҥнык таҥнан биэрии буоларын бары билэбит уонна туһанабыт. Элбэхтик хамсанан биэрии тымныыны тулуйарга көмөтө улаханын эмиэ билиэ этибит. Эдэр, кыанар, эрчимнээхтик хамсанар киһи чараас соҕус таҥастаах сылдьыан сөп. Урукку кэмҥэ улахан тымныыга тоҥо быһыытыйан эрэр оҕону «Ыл, сүүрэкэлии түһэн биэр» диэн этэллэрэ билигин хаалан сылдьар.
Эти-сиини харыстааһын диэн сайдан иһэр өй-санаа биир тутаах билиилэрэ буолуо этилэр. Манна халтарыйан дөлбү түһүмэ диэн үөрэх бастаан иһэрин тэҥэ, эрчиллиилээх буолуу эрэйиллэр.

Сэрэхтээх буолуу харыстаныы үөрэҕин төрүтэ буолар. «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн этии киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан тугу оҥороругар барытыгар сэрэхтээх буоларын ирдиир. Сэрэхтээх буолуу харыстаныыны үөскэтэр.

Эр киһи оҕо төһө эмэ улаатан бэйэтэ ону-маны оҥорор буолуоҕуттан ыла иитиигэ ылсыһарынан, кыттыһарынан оҕону иитэн-үөрэтэн сэрэхтээх буолуутун улаатыннаран, бэйэтин бэйэтэ харыстаныытын саҕалыыр. Оҕо өйө-санаата сайдан, билиитэ-көрүүтэ кэҥээн истэҕинэ бэйэтин харыстанар кыаҕа түргэнник эбиллэр. Кыра эрдэҕинэ харыстанар кыаҕа саһыы, куотуу эрэ эбит буоллаҕына, улаатан иһэн араас харыстанар ньымата, албаһа элбиир, күүһүрэр. Ол харыстанар ньымаларга, албастарга үөрэтэринэн эр киһи үөрэҕэ уол оҕолорго олус туһалаах. Эти-сиини туохха эмэ дэҥнээһин, ыарыы үөскээһинэ харыстаныы улаатан биэрэригэр түргэнник тириэрдэр.

Онон оҕону харыстааһын иккис өрүтүнэн өйүн-санаатын сайыннарыы, көрсүө, сэмэй, сыыһа-халты туттубат, сэрэхтээх буолууга, үлэҕэ-хамнаска үөрэтии, оҕо өйө-санаата аһара барарын көрөн хааччахтааһын, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго, тулуурдаах буолууга үөрэтии ааттанар. Ол аата киһи быһыытын аһара барыма, айыыны оҥорума, сыыһа-халты туттан эдэр олоххун алдьатыма, харыстаа диэн өйүн-санаатын үөрэтэн бэйэтэ харыстаныытын улаатыннарыы буолар. Бу үөрэх оҕо бэйэтэ өйүн-санаатын күүһүнэн, тулуурунан, кыаҕынан этин-сиинин харыстанарын үөрэтэн иҥэрии буоларынан туһата олус улахан.

Айылҕа айбытынан төрөппүттэр бука бары оҕолорун харыстыыр санаалаахтар. Бу санаа биир эмэ оҕолоох буолууттан аһара күүһүрэн хаалара харыстааһын аҥар өттүгэр баран хааларын үөскэтэн оҕону иитиигэ халыйыыны таһаарара куһаҕаҥҥа, оҕо атаахтык улаатыытыгар тириэрдэр. Оҕону харыстааһын аҥар өттүгэр барыыта барыттан-бары харыстыы, көмүскэһэ, эбии таҥыннара, сытыара, сынньата сатыылларыгар, ол аата көрөн-истэн харыстыылларыгар тириэрдэн кэбиһэр. Бу санаа төһө да үчүгэй курдугун иһин оҕону атаах буолууга, үлэни-хамнаһы кыайбат буолууга тириэрдэрэ улааппытын кэннэ уустуктары, өйө-санаата туруга суох буолуутун үөскэтиэн сөп. 
 
Ити курдук харыстааһын аҥар өттүгэр халыйыыта биһиги аныгы төрөппүттэрбит оҕолорун хайдах харыстыыры ситэ билбэттэриттэн оҕону харыстааһын бэйэтэ эмиэ икки өрүттээҕин табан туһамматтарыттан үөскүүр.
 
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ оҕо өйө-санаата сайдыыта эмиэ сөп түбэһэр. Сэбиэскэй былаас өйү-санааны токурутуутуттан төрөппүттэр оҕолорун көрөллөр-истэллэр, харыстыыллар диэн өйдөбүлү аҥардастыы биир өрүтүнэн өйдүү, ылына үөрэнэн хаалбыппыт. Ол аата оҕону аҥардастыы көрөн-истэн, минньигэстик аһатан, сылаастык таҥыннаран, сынньата сытыаран харыстыы сатыыбыт. Итини тэҥэ буруйу, куһаҕан быһыыны оҥорбут оҕобутун харыстыыр санаабытыттан көмүскэһэ сатаан, оҥорбут буруйун атыттарга түһэрэ сатыыбыт. Маннык харыстааһын, оҕо атаахтык иитиллэр буолуутугар тириэрдэрин сахалар үөрэхтэрэ быһаарарын билигин умнан сылдьабыт.
 
Элбэх остуоруйаларга олус элбэхтик үлэлиир, тоҥор-хатар көйгө кыыс улааттаҕына элбэх ситиһиилэри оҥорорун кэпсииллэрин өй-санаа үөрэҕин билбэппититтэн табан өйдөөбөппүт. Итини тэҥэ биир төрүппүтүнэн ааҕыллар Эллэй Боотур Омоҕой Баай икки кыыһыттан көйгө кыыһы талан, кэргэн ылан сахалары сайыннарбытын, элбэппитин таба өйдөөн олохпутугар туһаммат буоллубут. 

Төрөппүттэр харыстааһын бу икки өрүттэрин аһара ыыппакка, бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын суох оҥорбокко, оҕо улаатан өйө-санаата сайдан иһиитигэр сөп түбэһиннэрэн туһаннахтарына туруктаах, ол аата туох барыта икки өрүттээҕин; үчүгэйдээҕин уонна куһаҕаннааҕын таба арааран туһанар өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэниэхтэрин сөп. Онтон харыстааһын аҥар өттүгэр халыйыыта биһиги аныгы төрөппүттэрбит оҕолорун хайдах харыстыыры ситэ билбэттэриттэн оҕону харыстааһын бэйэтэ эмиэ икки өрүттээҕин табан туһамматтарыттан үөскүүр. 

Олоххо «Туох барыта икки өрүттээҕин» билэн, тус-туспа арааран таба туһанар буолуу киһи буолууга тириэрдэр суос-соҕотох суол буоларын сахалар таҥараларын үөрэҕэ быһаарар уонна киһи олоҕун устата, бу икки өрүттэри туһааннаах кэмигэр таба сыаналаан, ылынар быһаарыыларын икки ардыларынан, ол аата ортолорунан көрөн ылыннаҕына ордук таба, туһалаах буоларын туһанарыгар ыҥырар.
Онон оҕо улаатан истэҕинэ көрөн-истэн, бүөбэйдээн харыстааһын уларыйан, өйүн-санаатын сайыннаран бэйэтин бэйэтэ харыстаныытын үөскэтиигэ уларыйан биэриэхтээх. Төрөппүттэр, дьахталлар бу кэми аһаран, оҕону бэлэмҥэ үөрэтэн кэбиспэккэ өйүн-санаатын сайыннарыыга ылсыһалларыгар баҕарабыт.

Биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ ити быһаарыыны, ол аата харыстааһын икки өрүтүн кэмиттэн көрөн таба тутуһарга уонна оҕо өйүн-санаатын үөрэтэн харыстааһын кэлэр көлүөнэлэр салгыы сайдан иһэр суолунан баралларын хааччыйарын туһанарга ыҥырар.

Айылҕа айбытын быһыытынан аҥардастыы көрөн-истэн харыстыы сатыыр дьахталлары буруйдуу сатаабакка эрэ эр дьону оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ ылсыһалларыгар ыҥырабыт. Эһиги көмөтө суох, аҥардас дьахталлар оҕолору, ордук уол оҕолору, киһи быһыылаахтык иитэн улаатыннарбаттарын таба өйдөөн, кинилэри кытта сыһыаҥҥа тулуурдаах буолууну ситиһиэ этигит. Ол аата оҕолоргут тустарыгар олоххо көрсөр араас ыарахаттары тулуйаргытыгар ыҥырабыт.

Биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ ити быһаарыыны, ол аата харыстааһын иккис өрүтүн уруттаан тутуһар уонна оҕону өйүн-санаатын үөрэтэн харыстааһын кэлэр көлүөнэлэр салгыы сайдан иһэр суолунан баралларын хааччыйарын быһаарар.
Ханнык баҕарар ийэ оҕотун харыстыыр, көмүскүүр аналлаах. Кыаҕа баарынан. Оҕо кыра эрдэҕинэ кырдьык харыстааһыҥҥа, көмүскээһиҥҥэ, көрүүгэ-истиигэ, көтөҕө сылдьыыга наадыйар. Биһиги үгүс ийэлэрбит ити эбээһинэстэрин кыайа-хото толороллоругар ханнык да саарбахтааһын тахсыбат, арай аһара көмүскэһэн, көрөн-харайан атаахтатан, бэлэмҥэ үөрэтэн, доруобуйатын, өйүн-санаатын мөлтөтөн кэбиспэттэрэ эбитэ буоллар диэн баҕа санаалаахпыт.

Ийэ оҕотун харыстыыра айылҕа биэрбит үтүө майгына буолар. Ийэ¬лэргэ: «Оҕону харыстыахха, көмүскүөххэ» диэн өйдөбүл олох көнөтүнэн, ол аата аҥар өрүтүнэн эрэ ылыныллар буолан хаалбыта оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар куһаҕан өттүгэр улары¬йыылары киллэрдэ. Аныгы ыаллар биир уол, биир кыыс оҕолоох эрэ буолуулара харыстыыр санааларын ордук улаатыннарар, күүһүрдэр. Баар-суох, биир эрэ улааппыт оҕолорун аһара харыстыыр, көмүскүүр ийэлэр элбээн хааллылар. Бу үтүө өйдөбүлү аһара ыытыы улаатан иһэр эдэр дьону аны кэбирэтэн, ыараханы тулуйбат, мөлтөх майгылаах, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбат оҥортуурун сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ бэлиэтиирин таба өйдөөн туһаныахпыт этэ.

Оҕону көрүү-истии, аһатыы, айаҕар ону-маны укпатыгар үөрэтии, дөлбү түһэриттэн харыстааһын ийэ хайаан да оҥоруохтаах эбээһинэһэ буолар. Таҥас-сап дэлэйбитинэн туһанан тымныыттан харыстаан таҥыннара сатааһыны биһиги ийэлэрбит кыайа туталлар. Араас түүлээх таҥастарынан нэһиилэ хамсыыр гына үллэччи таҥыннаран бараннар, аны сиэтэ сылдьан, бэйэлэрин кытта тэҥҥэ хаамтаран, тиритиннэрэн кэбиһэллэр уонна куһаҕаны оҥоробут дии санаабаттар. Тымныы кэмҥэ оҕо тиритэрэ доруобуйатыгар куһаҕанын, туоҕа эрэ тиийбэтин, туга эрэ улаханнык табыллыбатын эбэтэр бэйэтэ мөлтөөбүтүн чуолкайдык көрдөрөр бэлиэ буоларын умнан кэбистилэр. Тириппит оҕо тымныйыыга түргэнник оҕустарар кутталлааҕын төрөппүттэр билэн сэрэниэ этилэр.

«Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх»,- диэн этэллэр. Харыстааһын эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буолуо этэ. Туохха барыты¬гар аһара барыы куһаҕаҥҥа тириэрдэр. Биһиги ийэлэрбит тымныыттан харыстаныыга аҥардастыы итиитик таҥыннарыы өттүгэр салаллан хаа¬лыылара оҕолорун доруобуйаларын мөлтөтөр. Аныгы оҕолор тымныынан эрчиллиилэрэ суоҕуттан олус элбэхтик тымныйан ыалдьалларын үгүстүк атын ыарыыларга балыйабыт. Урукку кэмҥэ чараас таҥастаах тоҥоору гыммыт оҕону, олоххо уопуттаах төрөппүттэрэ: «Таах тоҥон турума, ыл сүүрэкэлии түһэн биэр»,- диэн кытаанахтык этэллэрэ умнууга хаалбыта ыраатта.

Тымныйыыттан харыстаныыга сүрүн оруолу эрчиллии ыларын эдэр ийэлэр ситэ өйдөөбөттөр. Кинилэр бэйэлэрэ эмиэ эрчиллибэккэ улааппыттара ити дьарыгы ылыналларыгар уонна толороллоругар мэһэйдиир. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тымныыны тулуйа, тымныы уунан кутта үөрэннэҕинэ, этэ-сиинэ эрчиллэн бөҕөргөөн хаалар диэн көн¬нөрү этии кинилэргэ тиийбэт. Куруук эрчиллэрин бырахпатаҕына, оҕо тымныыны тулуйара өссө эбиллэн иһэр диэн медицинэ үлэһиттэрэ этэ, суруйа сатыыллар даҕаны ким да аахайбат, толорбот. Эрчиллиинэн, эти-сиини бөҕөргөтүүнэн куруук дьарыктаныыга арай, ырыынак үйэтэ кэлэн медицинэ көмөтө харчынан сыаналанар буолуута ыган, сыыйа-баайа хамсааһын тахсыан сөп. Бу быһаарыы «Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр» диэн этиигэ сөп түбэһэриттэн үгүстэргэ дьайыыта тиийэр кыахтаах.

Этин-сиинин эрчийбэккэ эрэ аҥардастыы сылаас таҥаһы таҥна сыл¬дьар киһи биирдэ эмэ сыыһа туттаран, ол эбэтэр аһара итиитик таҥнан баран, аны итииргээн, тиритэн хааллаҕына, «Этэ арыллан», эмискэ тоҥон, тымныйан ыалдьан хаалыан сөп. Маннык быһыыттан ким да кыайан харыстаммакка хаалар. Бу курдук ыалдьааччылар элбээн хаалыылара, аны төттөрү өттүгэр дьайан эрчиллии туһалаах диэч¬чилэри соччо итэҕэйбэттэригэр тириэрдэр.

Ыаллар барылара биирдии, иккилии эрэ оҕолоохторо харыстыыр, көмүскүүр санааларын аһара күүһүрдэн кэбиһэрэ халыйыыны үөскэтэр. Кинилэр оҕо эрчиллэн истэҕинэ доруобуйата бөҕөргүүрүн ум¬нан, аҥардастыы хаайа, халыҥнык таҥыннара, көрөн-истэн харыстыы сатааһын диэки, ол аата элбэх ахсааннаах дьахталлар баҕа санааларын толоруу диэки салалыннылар.
 
Киһи тымныыны тулуйар буолара хайаан да эрэйиллэр. Тымныытынан дьону, кыыллары үөрэтээри, эрчийээри кэмиттэн кэмигэр айылҕа кыһына хойутаабакка эрэ кэлэн иһэр. Ол аата айылҕаҕа кыһын син-биир эргийэн кэлэн иһэринэн, халлаан тымныйарын уларытар кыах суоҕунан, киһи тымныыны тулуйарга эрчиллэр эрэ эбээһинэстээх. Манна кэлэн киһи кырдьык «Кыһалҕа кыһайан» тымныыны тулуйа үөрэнэргэ тиийэрэ, доруобуйатын, этин-сиинин бэйэтэ эрчийэн бөҕөргөтөрүн таба сыаналаабатын арыйар.

Онон, оҕону сөптөөхтүк харыстааһын диэн кинини улаатан истэҕинэ үөрэтии уонна эрчийии буолуо этэ. Халлаан тымныйарын ким да тохтоппотун быһыы¬тынан аҥардас эрчиллии, дьарыктаныы эрэ киһини тымныыны тулуйар гына оҥорорун билиниэхпит этэ. Ким барыта төһө кыаҕа тиийэринэн эрчиллэ, тымныыны тулуйарга  үөрэнэ сылдьара эрэйиллэр да, көрдөнүл¬лэр да быһыы буолар. Бу эрчиллиини, тыа сиригэр элбэхтик таһырдьа сылдьыыны, куоракка тымныы уунан куттууну, төрөппүттэр оҕолоро олох кыра эрдэҕиттэн саҕалаан баран быраҕан кэбиспэккэ, утумнаахтык дьарыктаан, үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэрин ситистэхтэринэ ордук туһаныа, бөҕө доруобуйалаах кэлэр көлүөнэлээх буолуо этилэр.

Медицинэ үөрэхтээхтэрэ оҕону биир сааһын иннинэ тымныынан эрчи¬йэ үөрэтиэххэ, оччоҕо оҕо доруобуйата өссө бөҕө буолар диэн этэ сылдьыбыттара хаалан сылдьар. Аҥардастыы харыстыы, таҥыннара сатааһын тымныыны тулуйарга көмөлөспөт диэни кытаанахтык билэн, элбэхтик эрчилиннэхпитинэ эрэ доруо¬бай кэлэр көлүөнэлээх буоларбытын итэҕэйиэхпит этэ.

Билбэт, үөрэммэтэх киһи араас быһылааҥҥа түбэһэрэ быдан элбэх буолар. Суол быраабылатын билбэт киһи ааһан иһэр массыынаҕа киирэн биэриэн, уоту хайдах сэрэнэн туттарга үөрэммэтэх киһи уоту ыытан кэбиһиэн сөп. Бары суол быраабылаларын билии уонна олору халбаҥнаабака эрэ тутуһуу массыынаҕа сатыы киһи киирэн биэрэрин лаппа аҕыйатар. Аны массыыналар куруук элбээн иһэллэрин быһыытынан, арай суол быраабылаларын эрэ билии уонна кытаанахтык тутуһуу киһи массыынаҕа киирэн биэрэрин аҕыйатар кыахтаах. Үөрэх киэҥник тарҕаммытынан билии-көрүү – оһолу, быстах суолга түбэһиини аҕыйатар кыаҕын туһаныахпыт, оҕолору кыра эрдэхтэриттэн сэрэхтээх буолууга үөрэтиэ этибит.

Халтарыйан сууллан түспүт киһи уҥуоҕун тоһутан кэбиһэрэ баар суол. Кыахтаах, эрчиллиилээх киһи мээлэ охто сылдьыбат, биирдэ-эмэтэ оҕуннаҕына даҕаны халымырдык охтуон сөп. Тустуук киһи хас оҕуннаҕын аайы дэҥнэнэн испэт. Барытыгар эрчиллии, дьарык быһаарар. Ол аата, ийэ оҕотун харыстааһына диэн өйдөбүл - кинини эрчийиитигэр саһан сыл¬дьар. Ийэ оҕотун эрчийиэ, үөрэтиэ, дьарыктыа, барыга-бары кыахтаах буоларын ситиһиэ этэ.

Ийэ оҕотун харыстыахтаах диэн өйдөбүлү бары тутуһабыт. Ол эрээри бу өйдөбүлбүт эмиэ икки өрүттээҕин таба туһаныахпыт этэ. Харыстааһын диэн аҥардастыы халыҥнык таҥыннарыы, сытыарыы эрэ буолбатах, саҥа үөрэнэр  оҕону иитии, үөрэтии буоларын умнан кэбиһэрбит хомолтолоох.

Ийэ оҕотун хайдах көмүскүүрүттэн оҕотун өйө-санаата сайдар. Аһара баран көмүскээһин, куруук көмүскэтэ үөрэниитигэр тириэрдэр. Оҕо куруук, сыыһаны да, куһаҕаны да оҥордоҕуна көмүскэтэ үөрэниитэ бэйэтэ тугу оҥорбутугар эппиэтинэһэ суох буолуутун үөскэтэр. Ол аата, тугу да оҥордоҕуна ийэтэ эппиэттиирин курдук өйдөбүл оҕотугар иҥэн, үгэс буолан хаалар. Маннык үөрэтии улаатан иһэр оҕолорго ордук куһаҕан дьайыылаах. Ол курдук куһаҕан быһыыны оҥорон баран көмүскэппит оҕо, өссө аһара баран куһаҕан быһыыны оҥоруон сөп.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтин кыаҕынан көмүскэнэ, харыстана үөрэ¬нэрэ ордук. Кыайан көмүскэммэт оҕо муҥкук, барыттан-бары салла сыл¬дьар буола үөрэнэр. Ийэ оҕотун харыстыыра, көрөрө-истэрэ харыстааһын бастакы өрүтүгэр сөп түбэһэр буоллаҕына, аҕа үөрэҕэ харыстааһын иккис өрүтүгэр сөп түбэһэр. Ол курдук аҕа хайдах көмүскэнэргэ, харыстанарга үөрэттэҕинэ, оҕото улаатан иһэн бэйэтэ харыстанарга үөрэнэн иһэр кыахтанар.

Оҕолорун иитиилэрэ, үөрэтиилэрэ мөлтөҕүттэн, сымнаҕаһыттан, атаахтаталларыттан баай дьон уһун үйэлэрэ суохтар. Үһүс, төрдүс көлүөнэ дьонтон саҕалаан арыгыга, хаартыга ыллараллар, майгылара бардам, татым буо¬лан араас быһылааннарга, быстах быһыыларга түбэһэллэр, баайдара, маллара сотору ыһыллан баранар. Баай Оруоһун уолугар үс сүүс сүөһүнү хаалларбытын, арыгыһыт, хаартыһыт уола балтараа сыл иһигэр матайдаан суох оҥорбута кэпсээҥҥэ киирэ сылдьар.

Сахалар олус уһун үйэлээх омуктар буоланнар баай дьон ити май¬гыларын билэллэр. Ол иһин «Баай дьон тоҕус көлүөнэҕэ тиийбэт¬тэр»,- диэн этэллэр. Бу этии биир аймах дьоҥҥо быһаччы сыһыан¬наах. Ол курдук кэлэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии өбүгэ үгэстэрин тутуһан уонна «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн этии ыйыытынан баран иһэр буоллаҕына эрэ, аймах дьон сайдан-үүнэн иһиилэрэ ситиһиллэр кыахтанарын умнуохпут суоҕа этэ. Ол аата оҕо төрөппүттэринээҕэр барытынан бары ордук, чорбойор, туох бары үлэҕэ-хамнаска, үөрэххэ баһыйар киһи буола улаатыахтаах. Манна ордук өйө-санаата тулуурдаах буолуута бастаан иһэрин бэлиэтинэн өһөс диэн буолара ирдэнэр.
 
Аныгы төрөппүттэр оҕолоро уҥуоҕунан улахан буоллаҕына, быһалыы быһааран бэйэбитинээҕэр ордук киһи буолар буолла диэн үөрээхтииллэр. Ол эрээри киһи буолуу аан бастаан өйүттэн-санаатыттан тутулуктааҕын билигин да итэҕэйээччи аҕыйах. Өһөс, дьиппиэн майгылаах киһи олоххо ситиһэр ситиһиилэрэ сыыйа-баайа да буоллар сайдан, эбиллэн иһэр кыахтаналларын, арыгыга, наркотикка ылларара аҕыйаҕын таба өйдөөн туһаныахпыт этэ.

Онон оҕо кыра, бэйэтин кыайан харыстаммат эрдэҕинэ төрөппүт оҕотун көрөн-истэн харыстыыр эбээһинэстээх. Онтон оҕото улаатан истэҕинэ бэйэтэ бэйэтин харыстанарын ситиһэн, онно үөрэтэн биэрии төрөппүттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар. Улааппыт оҕо бэйэтэ бэйэтин хайдах эмэ харыстанан, көрүнэн-истинэн сылдьарыгар кыах биэрии төрөппүт оҕотун өйө-санаата сайдарыгар кыһанарын, олоххо таба суолу тутуһарын көрдөрөр.

Оҕо киһи билбэтин, оҥорботун оҥороро ордук кутталлаах. Киһи билбэтин оҥоруу диэн саҥаны айыы, ону-маны арыйа, буолары-буолбаты оҥоро сатааһын буолар. Киһи билбэтин оҥорууттан араас дэҥ, оһол тахсара ордук элбэх. Эдэрдэр киһиргэс, тиэтэйэр санааларыттан уонна “айыы үөрэҕин” сыыһаларыттан онно киирэн биэрэллэрэ элбээтэ.

Оҕо саҥаны айыыны оҥороруттан, айарыттан төрөппүттэр эрэйдэнэллэр, эрэйгэ тэбиллэллэр. Оҕо айыыны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥороро олус кутталлаах, куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ аһара элбэх. Уоту умата үөрэнэ илик оҕо испиискэни умата оонньооһуна, саҥаны айыыта буолар. Оҕо уоту ыытан кэбистэҕинэ алдьархай чахчы тахсыан сөп. Ол иһин сахалар оҕолорун харыстааннар “Айыы диэмэ”, «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэллэрин таба өйдөөн олохпутугар, оҕону иитиигэ туһаныа этибит.
 
Көрсүө, сэмэй буолуу харыстаныы сүрүн төрүтэ буолар. Манна “Урут түһүмэ” диэн этэн үөрэтии аан бастаан туттуллар. Ол аата билбэт суолгар киирэн биэримэ, аан маҥнай толкуйдаан, ырытан көр, саҥа оҥоруллар дьыалаҕа туга эмэтэ табыллыбата хайаан да элбэх буолуон сөп диэн сэрэтэр үөрэх буолар. Бу быһаарыыга «Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс» диэн этии олус сөп түбэһэр. Эдэрдэр оҥорор быһыыларыттан туох содул үөскээн тахсарын ситэ ырытан быһаарбаккалар оҥорон кэбистэхтэринэ, табыллыбакка хаалан эрэйгэ түбэһэллэрэ элбэх.
 
Төрөппүттэр оҕолорун көрсүөтүк, сэмэйдик туттууга, тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго, ол аата киһи буолууга, киһилии быһыыланарга аан бастаан, оҕолоро кыра эрдэҕиттэн үөрэтэллэрэ буоллар кэлэр көлүөнэлэрин олохторун туһугар санаалара бөҕөх буолуо этэ. Көрсүө, сэмэй дьон бэйэлэрин да харыстаналлар, оҕолорун харыстанарга үөрэтэллэр, кыайа-хото үлэлииллэр уонна олохторун киһи быһыылаахтык уһуннук олороннор, элбэх оҕолорун, сиэннэрин улаатыннараннар омугу сайыннараллар.

Дьон өйө-санаата сайдан истэҕинэ тугу барытын харыстаан, кэмчилээн, ыскайдаабакка туһанарга үөрэнэн иһэллэр. Японецтар мастан хатырыгын да хаалларбакка туһаҕа таһааралларын туһунан бары хайҕаан кэпсииллэр. Ол аата тугу барытын туһаныы эмиэ харыстааһыҥҥа олоҕурара ирдэнэр.

Өй-санаа диэн киһиэхэ уһун кэмҥэ үгэс буолан үөскүүр айылҕа биир тутаах көрүҥэ буолар. Туох барытын курдук өй-санаа эмиэ харыстаннаҕына эрэ табылларын саҥа билэн туһанан эрэбит. Ол барыта сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин суох оҥорууттан үөскээбит сыыһа өйдөбүллэр сыыйа-баайа уларыйан эрэллэринэн быһаарыллар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ өй-санаа ордук сөп түбэһэр. Өй-санаа сыыһа хайысханан сайдан хаалыыта оҥорор, тутар өттүгэр сайдарын оннугар алдьатар, кэҕиннэрэр диэки халыйан хаалыан сөп. Ол курдук атеизм үөрэҕэ айыыны оҥорууну өрө тутан өйү-санааны алдьатар өттүгэр халыппыта хойутаан да буоллар билэн тахсан, билигин таҥара үөрэхтэрэ сайдан, тарҕанан эрэллэр. Ырыынак олоҕо өй-санаа тупсуутун эрэйэрэ онно көмө буолар кыахтаах.

Харыстааһын өйдөбүлүн сахалар былыр-былыргыттан билэн сатаан туһаналлар этэ. Куһаҕан тыллары саҥарбат буолуу өйү-санааны харыстааһын биир тутаах көрүҥэ буоларын билэн, ордук кыра оҕолор истэллэригэр куһаҕан тыллары ончу туттубаттар этэ. Бу үөрэх сүрүн төрүтэ «Айыы диэмэ», “Айыыны оҥорума” диэн этиилэргэ саһан сылдьарын сэбиэскэй былаас өйбүтүн-санаабытын буорту оҥорбутуттан, тиэрэ буккуйбутуттан билигин кэлэн таба өйдөөбөт буола сылдьабыт. Оҕолору куһаҕан тыллары саҥарбат буолуҥ диэн үөрэтиини оннугар киллэриэхпит этэ.

Онон оҕону харыстааһын бастакы өрүтүнэн көрүү-истии, аһатыы, таҥыннарыы буоллаҕына, харыстааһын иккис өрүтүнэн көрсүө, сэмэй, сэрэхтээх буолууга үөрэтии, оҕо өйө-санаата куруук аһара барарын көрөн хааччахтааһын, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго, тулуурдаах буолууга үөрэтии ааттанар. Ол аата киһи быһыытын, сиэри аһара барыма, айыыны оҥорума, сыыһа-халты туттан эдэр олоххун алдьатыма, харыстаа диэн өйүн-санаатын үөрэтэн харыстааһын буолар.
 
Сэбиэскэй былаас Улуу Өктөөп өрө туруутун, былааһы ылыытын айыыны оҥоруу үчүгэй диэн ааттаан ылыммытыттан билигин айыыны “үчүгэй” диэччилэр, сэбиэскэй былаас тобохторо элбэхтэр. Сэбиэскэй былаас дьон олоҕор оҥорор сыыһалара биллэннэр билигин суох буолбутун, эстибитин кэннэ, бу айыы диэн тылбытын урукку, куһаҕана элбэх оннугар төттөрү киллэриэхпит этэ.

Айыы диэн тылбытын урукку оннун булларыахпытыгар, бу тыл куһаҕан өрүтэ элбэҕин билэн аҕыйахтык, биирдэ-эмэтэ туттар буолуохпутугар диэри эрэйдэнэрбит, эдэрдэрбитин кыайан киһилии быһыыга ииппэккэ буруйу-сэмэни оҥороллоро элбииригэр тириэрдэрбит салҕанан баран иһэригэр тиийиэҕэ. Сотору кэминэн буруйдаахтар, сэбиэскэй былаас тобохторо биллибиттэрин кэннэ, эппиэккэ тардыы, иэстэбил саҕаланыан сөп. Ол курдук дьон баар-суох биир оҕолорун өйүн-санаатын “айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн үөрэтэн буорту оҥоруу таах хаалара табыллыбат.

Эргэни харыстыахха наада диэни бары билэбит. Ол эрээри олох сайдан истэҕинэ эргэ сороҕо хаалан, атыҥҥа уларыйан биэрдэҕинэ, ол аата иккис өрүтэ эргийэн кэллэҕинэ эрэ табылларын таба өйдүөхпүт этэ. Ол курдук урукку кэмҥэ айылҕаттан ылан аҥардастыы туһаныы эрэ эбит буоллаҕына, билигин кэлэн харыстааһын, чөлүгэр түһэрии өттүгэр өй-санаа уларыйара эрэйиллэр кэмэ кэллэ.

Былыргы кыыл, көтөр айыылар, Байанай таҥара айылҕаттан тугу эрэ ыларга, туһанарга аналлаах эбит буоллахтарына, билигин дьон айылҕаҕа сыһыаннара тосту уларыйан харыстыыр өй-санаа баһыйар өрүт буолара быһаарыллыбытынан, сахалар “Харыстас” таҥаралара сайдар кэмэ кэллэ. Ол иһин былыргы, эргэрбит, туһалара суох буолбут таҥаралар хаалан, уларыйан биэрэллэрэ, саҥа “Харыстас” таҥара сайдыыта, харыстыыр санаа элбээн иһиитэ аныгы дьон олоҕун сүрүн көрдөбүлэ буоларын билиниэ этибит.

Биһиги сахалар айылҕаны харыстыыр санаабыт атын омуктардааҕар быдан күүстээх. Ол иһин айылҕаны харыстааһын сахалар үөрэхтэрин тутуһан, алгыстарынан салаллан сайдара ордук олохтоох буолуо этэ. Айылҕаны харыстыыр “Харыстас” таҥара үөскүүрэ, сайдара, уларыйан, тупсан иһэр өй-санаа көрдөбүлүгэр сөп түбэһэр буолла.

ТАПТАЛЫ ХАРЫСТАА

Киһи куруук тугу саныырыгар суолта биэрэрэ, куһаҕаны, ол-буну, араас туһата суоҕу санаабыта буола сылдьара, кэлин куһаҕаҥҥа тириэрдэрин билэрэ сөп этэ. Ханнык баҕарар санаа элбэхтик хатыланнаҕына үгэскэ кубулуйан хаалара уонна киһини бэйэтин салайыыга быһаччы кыттыһара сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн дакаастанар, “Куһаҕаны санаама, бэйэҕэр тиийиэҕэ” диэн этиигэ санаа хайдах дьайара быһаччы этиллэр. Ол аата дьоҥҥо куһаҕаны саныы сырыттахха, бу санааттан куһаҕан үгэс үөскээн, бэйэ куһаҕан майгыланан хаалыан сөбүн быһааран этэллэр.

Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбутуттан ыла санаа киһиэхэ дьайыыта суох буолбут курдук сыыһа санааҕа киирэн сылдьабыт, куһаҕан санааларбытын умнан, ыраастаммаппыт. Ол иһин билигин Россия дьоно барылара куһаҕан санааларын хаатыйаланан илдьэ сылдьалларыттан куһаҕан майгылара элбээн, куһаҕан быһыылары оҥорооччулар олус элбээтилэр. Бу быһаарыы сүрүн дакаастабылынан Россия дьоно арыгы иһэн итирдэхтэринэ куһаҕан тыллары саҥараллара, үөхсэллэрэ, өлөрсөллөрө элбээбитэ буолар.
Таптал үтүө санааны үөскэтэрэ элбэҕинэн, киһиэхэ таптыы, таптата сылдьыы, олоҕун устата хаһан баҕарар наада. Дьахталлар бары тапталы аһара сөбүлүүллэр, ырыаҕа ыллыыллар эрээри, таптал туохтан үөскүүрүн быһааран билэ иликтэр. Тиэтэйбит санааларыгар тапталы көрсө охсоору, “Көрө түһээт таптаабытым” диэн этиини ордук саныыр курдук буоллулар. Көрө түһээт таптал тас көрүҥтэн ордук улахан тутулуктааҕыттан билигин үчүгэйдик көстө сатааһын бастаан иһэрэ улаатта, өйү-санааны, эт-сиин бөҕөтүн, үлэни-хамнаһы кыайыыны букатын да хаалларан туһата суохтарга кубулутта. 

Таптал араас көрүҥэ элбэх уонна бары тус-туспа тутулуктанан үөскүүллэр. Ийэҕэ таптал оҕо ийэттэн тутулугуттан, көрөрүттэн-истэриттэн үөскүүр буоллаҕына, ийэ дойдуга таптал төрөөбүт, үөскээбит алаастан, оонньообут сиртэн саҕаланан умнуллубат өйдөбүллэргэ кубулуйар.

Таптал үөскүүрүгэр эр киһи уонна дьахтар бэйэ-бэйэҕэ тардыһыыларын баҕа санаата аан маҥнайгы көрдөбүлгэ киирсэрэ хаһан да кыччаабат. Бу баҕа санаа сахалыы “Баҕалаах маска ыттар” диэн этиинэн бэриллэр. Ол аата баҕа санаабытын сорук оҥостон тапталлаахпытын көрдүүбүт. Сахалар кэргэн кэпсэтиини саҕалыылларыгар “Санаабытын сорук оҥостон кэллибит” диэн этиини тутталлара ону бигэргэтэр.

Киһиэхэ баҕа санаатыгар сөп түбэһэр туох барыта сөбүлүү көрүүнү, сөбүлээһини үөскэтэр. Сөбүлүү көрүү тапталга кубулуйуор диэри төһө эрэ кэм, бириэмэ наада буоларын билигин умнубут курдукпут.
 
Уол сөбүлүү көрөр кыыһын куруук, элбэхтик саныыра уонна санаатыгар үчүгэй өрүттэрин чопчу бэлиэтээн саныы сылдьара, кэлин соннук үгэһи, тапталы үөскэтэр, өйүгэр-санаатыгар олохсутар. Бу үтүө санаа үгэскэ кубулуйбута уһун кэмҥэ умнуллубат тапталы үөскэтэр. Дьон бары маҥнайгы тапталларын хаһан да умнубаттар, өйдүү сылдьаллар.
 
Онон кыыс оҕону уһун кэмҥэ ыраахтан сөбүлүү көрө сылдьыыттан уол өйүгэр-санаатыгар олохсуйар баҕа санаата күн-түүн күүһүрэн, эбиллэн сыыйа үгэскэ, тапталга кубулуйар. Ол аата таптал диэн уһун кэмҥэ сөбүлүү, баҕара санааһынтан үөскээбит үгэс буолар. “Таптыыртан харах арахпат” диэн этии таптал үөскээбитэ аан бастаан харахха биллэн таптыыр киһиэхэ тиийэрин биллэрэр.

Киһи баҕа санаатыгар сөп түбэһэр киһини сөбүлүү көрөр. Уолаттар ийэлэригэр маарынныыр дьахтары сөбүлүүллэр. Сөбүлүүр киһиҥ куолаһын сөбүлүү истии, тас көрүҥүн, туттарын-хаптарын көрөн сөбүлээһин, сөбүлүү көрүү дуоһуйууну, астыныыны аҕалар буоллаҕына таптал саҕаланан, күүһүрэн барар кыахтанар.

Туох барытын курдук таптал эмиэ харыстааһыҥҥа наадыйар. Тапталы харыстааһын диэн аан маҥнай тапталы үөскэтии, өйгө-санааҕа элбэхтик санаан, үгэс оҥорон иҥэрии буолар. Ол аата кыргыттар сөбүлүү көрөр уолга, өссө сөбүлүүрүн уһун кэмҥэ үөскэтэллэрэ, сөбүлүү көрөрүн, куруук саныырын үгэскэ кубулутан иҥэринэрин, тапталга кубулутарын ситиһэллэрэ үйэлээх тапталы үөскэтэрин билиэхтэрэ этэ.
 
Таптал төһө уһун кэмҥэ үөскүүр даҕаны үйэлээх буолара элбэҕин бары билэбит. Биирдэ эмэ сөбүлүү көрө түһүү табыллан хаалыыта кэпсээннэргэ киирбитин да иһин, ити быһаарыыны кыайан уларытар кыаҕа суох. Таптал үгэс буолан үөскүүрэ элбэх кэми ылар. Ол курдук кылгас кэмҥэ сөбүлүү көрүү сотору уларыйан хаалыан сөбө элбэх.

«Киһини билиэххин баҕардаххына, кинилиин буут тууһу сиэххэ наада» диэн этии хаһан да уларыйбат. Ол курдук икки киһи буут тууһу икки сыл кэриҥэ сииллэринэн киһини ис санаатын кытта билии, бу кэм устата ситиһиллэр кыахтанар. Уһун үйэтин тухары бииргэ олорор киһини талан ылыыга бу быһаарыыны тутуһар буолуу туһата элбэх буолуо этэ.

Тапталлаахтар бэйэ-бэйэлэрин түһээн элбэхтик көрөллөр. Үгэс буолбут өйдөбүл түүлгэ киирэн көстөрүнэн, тапталлааҕы түүлгэ көрүү, таптал үөскээн, олохсуйан, дириҥээн, үгэс буолан эрэрин биллэрэр.

Таптыыр киһини түһээн көрөр буолуу тапталлаах көрүҥэ үгүстүк санаан көрө сылдьыыттан үгэс буолан, өйгө-санааҕа иҥмитин биллэрэр. «Таптыыртан харах арахпат» диэн тапталлаахтар үгүстүк сөбүлүү көрсөллөрүн быһааран биэрэр этии хаһан да уларыйбат.
Бииргэ буолар баҕа санаа уһун кэмҥэ улааттар-улаатан, үтүө үгэскэ кубулуйан тапталы үөскэтэр. Тапталы үөскэтии, иитии уһун кэми ылар. Баҕа санаа үгэскэ кубулуйара уһун кэмҥэ наадыйар.

Олох сайдан иһиитэ тапталы суох оҥорор куттала улахан. Таптал суох буолуо диэн билигин ким да санаатыгар оҕустаран көрө илик. Ол эрээри аныгы үөрэхтээх, сайдыбыт диэн ааттанар, эмансипицированнай дьахталлар тапталы суох оҥорон иһэллэрин бэйэлэрэ да билбэттэр, субу күннээҕи баҕаларын ханнара охсор санаалара аһара элбээтэ. Ол курдук биирдэ түбэһэн, бииргэ аһыы түһээт эбэтэр массыынанан биирдэ тиэйдэхтэринэ ороннорун була охсоллоро таптал үөскээһинигэр тириэрдибэт, көннөрү боруобалаһыы эрэ буолар уонна умнуллан иһэрэ элбиир.
 
Эр киһи булчут, саҥаттан саҥаны боруобалыыр санаата элбэҕин дьахталлар ситэ сыаналаабаттар. Кини ситиһэ сатыыр этин-сиинин баҕата ханарын, баҕа санаата  туоларын кытта, дуоһуйдар эрэ, умнан, өссө саҥа, атын санаа киирэн, аны онтон дуоһуйууну кэтэһиэн сөп. Ол аата атын баҕа санааны булунан, ону ситиһэ сатыырга дьулуһар, булчут санаата киирэн атыны боруобалыыр санаата улаатар.
Таптал диэн тугуй? Эр киһи эбэтэр дьахтар бэйэ-бэйэлэрин үчүгэйдик саныыр, ахтыһар, тардыһар, көрсүөхтэрин баҕарар санаалара үгэс буолан иҥиитэ тапталы үөскэтэр. Ол аата дьахтары баҕарар эр киһи, субу эрэ дьахтары үчүгэй диэн өр кэмҥэ санаатыгар иҥэринэн үгэһи үөскэтиниитэ тапталы үөскэтэр, бу мин тапталлааҕым диэн өйдөбүлү үөскэтэн өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥэрэр. Итинник үөскээбит таптал өр кэмҥэ умнуллубат дьылҕаланар.

Таптал ыалы үөскэтэргэ анала хаһан да уларыйбата буоллар. Үйэлээх таптал үөскээһинэ туруктаах олохтоох ыалы үөскэтэр. Туруктаах олохтоох ыал эрэ киһи быһыылаах кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэрин билиэ этибит. Ыал оҕону төрөтүүгэ, иитиигэ аналланар. Оҕо үчүгэй үгэстэргэ үөрэнэн үчүгэй быһыылаах киһи буола улааттаҕына бу аймахтар сайдар кыахтаналлар. Киһи баҕа санаата үгэскэ кубулуйуутун уонна өр кэмҥэ умнуллубат буолуутун сахалар кут-сүр, таҥараларын үөрэҕиттэн билэрбит уонна олохпутугар туһанарбыт ордук этэ.
 
Онон аныгы, сайдыылаах диир олохпутугар таптал харыстааһыҥҥа олус улаханнык наадыйар буолла. Дьахталларбыт тулуурдара улаатан тапталы таҕылы тарҕатыыга кубулуппаттара буоллар. Тапталы уһун кэмҥэ үөскэтэн, харах харатын курдук харыстыы сырыттахха эрэ уһун үйэлэнэр кыахтааҕын таба өйдүөхпүт этэ. 

СЫЫҺА ТУТТУУТТАН ХАРЫСТААҺЫН

Көрсүө, сэмэй киһи уратыларын билии уонна оҕолору иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныы билигин саха дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буолла. Ол курдук көрсүө, сэмэй киһи диэн тугу да сыыһа-халты туттубат, тугу барытын оҥороругар туох содул үөскүүрүн эрдэттэн быһааран баран оҥорор, ол аата харыстааһыны тутуһар киһи буолар. Бу уратылары хас биирдии улаатан иһэр оҕо билэр, олоҕор тутуһар буоллаҕына, уһун үйэлээх буолууну ситиһэр кыаҕа кыра эрдэҕиттэн улаатыа этэ. 

Сахалар киһи оҥорор быһыылара өйүттэн-санаатыттан тутулуктаахтарын биллэрэр этиилэрэ элбэхтэр. «Көрсүө киһи өйө байҕал дириҥин, халлаан үрдүгүн курдук», «Көрсүө-сэмэй быһыы киһини киэргэтэр» диэн этиилэр көрсүө, сэмэй киһи оҥорор быһыылара ордук сыаналаналларын, таба буолан тахсан туһаны аҕалаллара элбэҕин быһаараллар.

Саха өс хоһоонноругар киһи оҥорор быһыыларын быһаарар «Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй тахсар» диэн этии баар. Киһи бэйэтэ тутан-хабан алдьархайы оҥорорун биллэрэр буолан, бу өс хоһоонун суолтата олус улаханын билигин умнан, сэбиэскэй кэм саҕаттан бары бэйэбитин “үчүгэй” курдук сананыыбыт улаатан сылдьабыт. Киһи оҥорор бары быһыыларыгар олус сэрэхтээхтик сыһыаннаһарын, элбэхтик ырытан, толкуйдаан баран тугу барытын оҥороро ордугун, оччоҕо эрэ оҥорор быһыытын туһалаах быһыыга кубулутарын бу этии биллэрэр.

Сыыһа-халты туттунара элбээтэҕинэ киһи туһалааҕы оҥороро суох буолуон сөбүн бу этии эмиэ биллэрэр. Ол курдук оҥоро-тута үөрэммэтэх киһи оҥорорунааҕар алдьатара элбээн хаалыан сөп. Бу быһаарыыны бигэргэтэр “Салаҥтан хара тыа маһа ытыыр” диэн этии баар. Бу этии төһө эмэ туһа буолуохтаах маһы буортулаан, алдьатан баран тугу да туһалааҕы кыайан оҥорбот киһи эмиэ баарын биллэрэр.
 
Киһиргэтии оннооҕор улахан киһи сыыһа-халты туттунуутун элбэтиэн сөп. Атаахтык иитиллибит, тулуурдара аҕыйах, дэбдэҥ майгылаах дьон кыахтаах массыынанан кыахтарын таһынан аһара түргэнник айаннааһыны элбэхтик оҥороллор. Ол иһин биир сылга Россияҕа отуттан тахса тыһыынча доруобай дьон массыына абаарыйатыгар өлөллөр.

Кыра оҕону киһиргэтии өйө-санаата туруга суох буолуутун үөскэтэр, киһиргээтэр эрэ тугу барытын, куһаҕаны эмиэ элбэхтик оҥорор кыахтанар. Куруук киһиргэтэ үөрэттэххэ өссө киһиргээри арааһы, ол-буну барытын була сатаан, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, айыыны оҥороору сыыһа-халты туттунара улаатыан сөп.  Сахалар ол иһин оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанар буолуор диэри “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэннэр сыыһа-халты туттунарыттан харыстыыллар.

Тыыннаах киһини хаһан баҕарар киһиргэтэр куһаҕан, куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп диэн сахалар үөрэхтэрэ «Киһиргээмэ» диэн үөрэтэр уонна киһиргэтии «Быһа этии» буоларын дьоҥҥо тириэрдэр. Бу өй-санаа куһаҕан өттүгэр уларыйыытын биллэрэр этиини тутуһуу бары дьонтон эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Урукку үлэлэрбитигэр быһаарбыппыт курдук киһиэхэ үгэс үөскээһинэ уонча сылы ылар. Бу үгэс үөскээһинин кэмин сайдыылаах омуктар салайааччыны, президени талыы уһунун быһаарыыга билигин туһана сылдьаллар. Америкаҕа президени иккистээн быыбарданнаҕына 8 сылтан ордук кэмҥэ үлэлэппэттэр. 
  
Киһи өйө-санаата уларыйыыта тулалыыр, туһанар дьон арбааһыннарыттан, өрө тутууларыттан, «Мин эрэ үчүгэйбин» диэн санаата бэрт сотору кэминэн үөскээн олохсуйан, өссө аһара баран хаалыан сөбүттэн харыстаныыны, көмүскэниини өй-санаа сайдыбыт, демократичнай тутулуктаах государстволар ити курдук оҥороллор. Салайар былаас быыбарынан талыллан уларыйарын кытары бары кэриэтэ салайааччылар эмиэ уларыйалларын ситиһэллэр. Былаас кэмиттэн кэмигэр уларыйыыта коррупция суох буолуутугар тириэрдэр уонна сайдыыны ситиһиини түргэтэтэр соҕотох суол буоларын сайдыылаах, билиилээх, үөрэхтээх дьон билиэхтэрэ этэ.

Дьон өйө-санаата үйэлэргэ биир тэҥник турбакка кэмиттэн кэмигэр уларыйан биэрэр кэмнэрдээх уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн хардары-таары хамсааһыны үөскэтэр. Ол курдук көрсүө, сэмэй буолуу оҥоруу, тутуу сайдыытын төрүттүүр, тупсууга тириэрдэр буоллаҕына, аһара баран саҥаны айа, айыыны оҥоро сатааһын дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын элбэтэринэн олоҕу алдьатыы, кэхтии өттүгэр салайар.
 
Билигин Россия дьонун ахсааннара көҕүрээн, сыл аайы аҕыйаан иһэр. Бу быһаарыы Россия дьонун өйдөрө-санаалара бу кэмҥэ алдьатыы өттүгэр уларыйан турарын биллэрэр. Бу кэм тиийэн кэлбитин олоххо буолар уларыйыылартан булан ылыахпытын сөп:

1. Араас баһаардар барыылара эбиллэн иһэр. Баһаардар барыыларын ырытыы түмүгүнэн дьон бэйэлэрин сыыһа-халты туттунууларыттан, уоту сэрэҕэ суох туһаныыларыттан үгүс өттүлэрин бэйэлэрэ ыыталлар.

2. Массыына абаарыйалара аһара элбэхтэр. Туруга суох өйдөөх-санаалаах суоппардар сэрэҕэ суохтарыттан, сыыһа-халты туттунууларыттан үгүс абаарыйалар  тахсаллар.

3. Элбэх киһи өлүүлээх хас да самолет абаарыйата летчиктэр сыыһа туттунууларыттан буолбуттара быһаарылынна.

4. Охсуһууттан, кырбаныыттан дьон өлүүтэ аһара элбэх. Туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэр бэйэ-бэйэлэрин өлөрсүүлэрэ элбээтэ. Ол курдук кыыһырыы, өһүөн аһара барыыта, охсуһууга, өлөрсүүгэ тиийэ охсон хаалыыта кэлин кэмҥэ ордук элбээтэ уонна майгы-сигили сатарыйбытын бэлиэтиир, дьон бэйэлэрин туттуммат буолуулара улааппытын биллэрэр.

Туруга суох өйдөөх-санаалаах, ийэ куттара үчүгэй быһыылары оҥорууга иитиллибэтэх эдэрдэр арыгы истэхтэринэ, итирдэхтэринэ бу уларыйыылар өссө улаатан, дириҥээн биэрэллэр. Дьон буруйу оҥорууларыгар арыгыны буруйдуу сатыыбыт даҕаны, өй-санаа туруктаах буоллаҕына, арыгы да испит киһи буруйу оҥорботун билиниэ, сыыһабытын көннөрүө этибит.

Дьон өйүгэр-санаатыгар бу улахан уларыйыылар иитии, үөрэтии таһыма букатын мөлтөөбүтүн, оҕо өйө-санаата сайдыыта халыйбытын биллэрэллэр. “Айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн үөрэх оҕолор өйдөрүн-санааларын сыыһа, туруга суох буолуу суолунан салайарыттан билигин сыыһа-халты туттунар, аһара барар эдэрдэр элбээһиннэриттэн куһаҕан быһыылар үксээтилэр.

Сахалыы өйү-санааны тутуһуу, оҕолору кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитии, үөрэтии эрэ бу, сэбиэскэй былаас көмөтүнэн үөскээбит куһаҕан майгыны, “айыы үчүгэй” диэн этиини суох оҥоруо этэ.

Онон төрөппүттэр, оҕоҕут хайдах өйдөөх-санаалаах буола улаатара кыра эрдэҕинэ ийэ кута ханнык өйгө-санааҕа иитиллибититтэн быһаччы тутулуктааҕын билэн иитии, үөрэтии хайысхатын көрсүө, сэмэй буолуу диэки салайдаххытына эрэ киһи быһыылаахтык олоҕун уһуннук олорор кэлэр көлүөнэлэниэххитин сөп. Сыыһа-халты туттунууттан харыстааһын диэн оҕону, улахан да киһини киһиргэппэт, ыксаппат, тиэтэппэт буолуу ааттанар. Киһиргэппэт, тиэтэппэт буолуу сыыһа-халты, аһара туттунууну суох оҥороруттан өй-санаа туруктаах буолуутугар тириэрдэр олус туһалаах быһыы буолар.

САНАА УОННА ИЛЭ ОҤОРУУ УРАТЫЛАРА

Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ олоҕурар уонна бу икки өрүтү туһааннаах кэмигэр таба быһааран олоххо туһанарга аналланар.

Олоххо икки өрүтү; үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы, таба быһаарыыны ылыныы улахан уустуктары үөскэтэр. Сахалар ону билэн «Олоҕу олоруу уустук» диэн этэллэр. Киһи буолуу сүрүн сыалынан ханнык баҕарар дьыалаҕа, бу дьыала икки өрүттээҕин билэн, олору арыйан, ол аата бу икки өрүтү, иккиэннэрин дириҥник билэн, хайа да диэки халыйбакка эрэ ортотунан, икки ардыларынан барар курдук быһаарыыны ылыныы буолар. Сахалар дьон-аймах олорор, үөскүүр дойдуларын Орто дойду диэн ааттааһыннара ити быһаарыыга олоҕурар. Ол аата таба быһаарыы ортотунан, икки аҥы хайысхалаах өрүттэр; үчүгэй уонна куһаҕан икки ардыларынан барыахтааҕын билэн таба ылыныы бэйэтэ улахан суолталаах. Икки өрүт икки аҥы тардыһар, икки өттүттэн тутулуктаах буоллахтарына, таба быһаарыыны ортотунан кэмнээн ылыныы ханнык эрэ балаһыанньаҕа, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар сөбүлэһии, тэҥнэһии баар буоларын ситиһэргэ аналланарын өйдүө этибит.

Ханнык баҕарар быһаарыыга тэҥнэһии баар буолуутун ситиһии Айылҕа төрүт сокуонугар сөп түбэһэр. Ол курдук биһиги айылҕабыт, Сирбит уһун үйэлэргэ үөскээбит олус күүстээх тэҥнэһии балаһыанньатыгар икки өттүттэн кытаанахтык тутуллан, Күн уонна планеталар икки ардыларынан киэҥ куйаарга көтө сылдьар. Хайа да өттүн диэки халбаҥныыра, сыҕарыйара табыллыбат, куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Ол курдук Сир, Күн диэки чугаһаан хааллаҕына сир дойду уотунан умайыыга тиийэр, онтон тэйиччи барыы, ыраатыы космос тымныыта дьайан Айылҕа чоҥкуччу тоҥоругар, тыыннаах харамайдар эстиилэригэр тириэрдэрин билигин үөрэхтээх дьон үчүгэйдик билэллэр.

Айылҕа тутулуктарын сокуоннарыгар аҥар өттүн диэки барыы хайа да өттүнэн көҥүллэммэт, табыллыбат, кэлин тиһэҕэр эстиигэ, Айылҕа тутулуктара алдьаныыларыгар тириэрдэр. Ол иһин өй-санаа аҥар өттүгэр халыйыытын өйдөөх-санаалаах, үөрэхтээх дьон  таһаарымыахтарын сөп этэ. Көрсүө, сэмэй, үлэни-хамнаһы кыайыы өй-санаа аҥар өрүтэ буоллаҕына, өй-санаа хайа эрэ утары өттүгэр халыйыытын айыыны оҥоруу уонна олору олоххо киллэрэн иһии үөскэтэрин билэн айыыны оҥорорго олус улахан сэрэхтээх буолуу өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьонтон ирдэнэрин таба өйдүөхпүт этэ. Сахалар “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрэ оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ туһата олус улахан. Ол курдук оҕо өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи куһаҕаны кыайан арааран билэ илик кэмигэр куһаҕан айыыны элбэхтик оҥорон кэбиһэриттэн харыстааһын буолар.

Киһи өйө-санаата биир төрүттээх, биир мэйииттэн үөскээн, айыллан, сайдан тахсаллар уонна “ай” диэн тылбытынан этиллэр эрээри, киһи оҥорор быһыылара икки аҥы; үчүгэй, туһалаах уонна куһаҕан, туһата суох, буортулаах диэннэргэ арахсалларыттан киһи оҥорор быһыылара икки өрүттээх буолан тахсаллар. Киһи оҥорор ураты быһыыта, саҥаны, урут суоҕу, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруута “ай” диэн тылбытыгар “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн айыы диэн ааттанар. Айыы диэн киһи оҥорор быһыыларын биллэрэр тылбыт икки өрүттээх өйдөбүллээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах буолан тахсара ханнык быһыы буолан тахсарыттан тутулуктаах. 

Үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах быһыы буоллаҕына, үрүҥ айыы, онтон туһата суох, буортулаах буоллаҕына, хара айыы диэн ааттаналлар. Аан маҥнай оҥорууга ханнык баҕарар айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан араарыллан биллэ охсубатынан уустуктары үөскэтэр. Төһө эмэ өр кэмҥэ айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллибэккэ эрэ сылдьыан сөп. Улуу Өктөөп өрө туруута кыайыыта олус улахан саҥаны айыы буоллаҕына, дьон олоҕор куһаҕана 74 сыл кэнниттэн биирдэ биллэн тахсыытыттан сэбиэскэй былаас эйэлээхтик, тыаһа-ууһа суох эстибитэ.

Туох барыта икки өрүттээҕин киһи бэйэтин өйүн-санаатын, билиитин көмөтүнэн арааран быһаарыа уонна олоҕор туһаныа этэ. Ол аата бу икки өрүтү; үчүгэйи уонна куһаҕаны иккиэннэрин тус-туспа арааран билэр буолуу өйдөөх-санаалаах дьонтон хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Куһаҕан диэн тугун чуолкайдык арааран билэр буоллахха эрэ, үчүгэй диэн туспа араарыллан биллэр кыахтанарын умнан сылдьабыт, олохпутугар туһаммаппыт. Аҥардастыы үчүгэйи эрэ билии олох кэлтэйдии барыытын, аҥар эрэ өттүн диэки сайдыытын, халыйыытын үөскэтэр. Бары барыта үчүгэй буолан хааллаҕына, куһаҕан диэн суох буолан, симэлийэн, сүтэн хаалар курдук эрээри, олох ханньары баран аҥар өттүн диэки халыйан барыыта, кэлин тиһэҕэр бары-барыта куһаҕаҥҥа кубулуйуута саҕаланар.
 
Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы субу тирээн турар кэмигэр эрэ сөп түбэһэр уратылаах. Таҥас муодата аастаҕына төһө да саҥатын иһин кэтиллибэт дьылҕаланар. Атын, уларыйбыт кэмҥэ субу үчүгэй диэн этэрбит уларыйан, аны куһаҕан буолан хаалыан сөп. Ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыы, атын атын тылынан этэ сатааһын букатын табыллыбат, өй-санаа уһун кэмнээх өйдөбүллэрин буккуйара быһаарыллар. Сахалар өй-санаа бу уратытын олус былыргы кэмнэртэн, саха тыла үөскүөҕүттэн ыла билэллэрин ай диэн өй-санаа сайдыытын быһаарар соҕотох тылбыт төрдүттэн, былыргыттан икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ биллэрэр. Ол курдук киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны айан, оҥорон кэбиһэр кыаҕа тыыннааҕын тухары хаһан да хаалан хаалбат.
 
Ай диэн өй-санаа баспыт иһигэр, мэйиибитигэр үөскүүрүн быһаарар тылбыт. Бу тыл санааны быһаарар буолан куһаҕан өрүтэ араарыллан биллэрэ уустук, биллибэт даҕаны. Ол иһин хайа баҕарар киһи араас санаалары саныыра баа буолан бобуллар, хаайыллар кыаҕа билигин суох. Ол иһин сахалар «Киһи эриэнэ иһигэр, ынах эриэнэ таһыгар» диэн киһи ханнык санаалардааҕа биллибэтин быһааран этэллэр.

Араас элбэх куһаҕан да санаалардаах киһи олорун кистээн, атыттарга биллэрбэккэ эрэ, үчүгэй аатыран сылдьар кыахтаах.

Баспыт иһигэр, мэйиибитигэр санаабыт санааларбытыттан талан ылан, бу туһалаах дии санаабыппытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, дьоҥҥо биллэрдэхпитинэ, бу оҥорбуппут ким да оҥорон көрө илик быһыыта буоллаҕына айыы, саҥаны айыы буолан тахсар уонна аан маҥнай үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан биллибэт уратылаах. Төһө эмэ кэминэн бу оҥорон таһаарбыт быһыыбыт, айыыбыт дьоҥҥо туһалаах, үчүгэйи оҥороро билиннэҕинэ, үрүҥ айыы, онтон туһата суох, куһаҕаны оҥоруу буолан хааллаҕына, куһаҕан, хара айыы диэн араарыллан ааттанара өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр. Сахалар былыр-былыргыттан бу быһаарыыны тутуһаннар айыы диэн тылбыт икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан быһыылары оҥорууну холбуу ылан быһаарар.

Айыы диэн тыл бэйэтэ куһаҕана элбэҕин «ыы» диэн ытааһын дорҕооннорунан бүтэрэ быһаарар. Бу тыл туһалаах, үчүгэй айыыны оҥорору тэҥэ, киһи куһаҕаны, буруйу оҥорор майгынын, кыаҕын эмиэ холбуу ылан быһаарара куһаҕан өрүтүн элбэтэр. Бу тыл куһаҕан дьайыытыттан оҕолор, эдэрдэр ордук эрэйдэнэллэр. Кинилэр үгүстүк киһи оҥорбот быһыытын, саҥаны айыыны оҥороору сыыһа-халты туттуналлара элбээн хааларыттан, куһаҕаны оҥороллоро элбииригэр тиийэн хаалар кыахтаналлар. Биһиэхэ маннык кэм кэлэн эрэр. Ол курдук эдэр оҕолор бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбээһинэ “айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн этииттэн, үөрэтииттэн быһаччы тутулуктаах. Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга үөр, айыы буолан сылдьаннар, туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэри ыҥырар, угуйар кыахтаахтар. Айыы буола сатаан эдэрдэр онно киирэн биэрэр кыахтара улаатан хаалыан сөп.

Бэрээдэктээх дьон бары сокуоннары, сиэри, киһи быһыытын тутуһар буоллахтарына, балары кэһэр, толорбот киһи киһи оҥорбот, билбэт быһыытын оҥорор, ол аата уратыны, урут суоҕу, саҥаны айыыны оҥорор. Сокуоннары, сиэри тутуспат, дьон оҥороруттан уратытык оҥорор майгылаах киһи кырата куһаҕан быһыылаах киһи буолар, онтон улааттаҕына ыар, хара айыылары оҥоруон сөп.

Өй-санаа үөрэҕин бассабыыктар, коммунистар суох оҥоруулара киһи өйө-санаата сайдыытын сыыһа сыаналыыр буолуубутугар тириэрдэн кэбистэ. Ол курдук оҕо тугу барытын үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууга, үчүгэй майгыга аан бастаан иитиллиэхтээҕин, үөрэниэхтээҕин, оннук үгэстэри иҥэриниэхтээҕин, ол аата аан маҥнай үчүгэй майгылаах, үчүгэй киһи буола улаатыахтааҕын умнан, хаалларын кэбиһэр, үөрэҕи эрэ эккирэтиннэрэ сатыыр буоллубут. Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорууну, киһи буолууну ситиспит эдэр киһи өйө-санаата өссө сайдан, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарар буолан баран биирдэ саҥаны айыылары оҥордоҕуна элбэх киһи быһыылаах саҥаны айыылар үөскээннэр үгүс туһаны аҕалыахтарын сөбүн туһаныа этибит. Киһи быһыытын аһара барбат, сиэр иһинэн саҥаны айыылар айыы-сиэр диэн ааттаналлар.

Омук сайдыыны ситиһиитэ элбэх саҥаны айыылары олоххо туһаннаҕына эрэ кыаллыан сөбүн бары билэбит. Сайдыыны ситиһээри элбэх саҥаны айыылары оҥоро сатыыбыт. Сэбиэскэй былаас үөскээһинэ омук олоҕор олус улахан саҥаны айыыны оҥоруу буоллаҕына, 74 сыл кэнниттэн куһаҕана биллэн тахсан, аны төттөрү баран, олоҕу урукку оннугар түһэрэ сатыы сылдьарбытын таба өйдүөххэ, өй-санаа халыйыыларын көннөрүөххэ, олус элбэх саҥаны айыылартан туһалааҕа, үчүгэйэ биир эмэ буоларын, онтон атыттара бары сыыһа-халты буолан тахсаннар, куһаҕаны элбэтэллэрин үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон билиэхтэрин сөп этэ. 

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии өйгө-санааҕа быһаччы сыһыаннаах. Ол иһин сир-дойду үрдүгэр аҥардастыы үчүгэй диэн букатын суох. Үчүгэй аһара үчүгэйгэ кубулуйан, алдьархай эбэтэр ынырык үчүгэй диэҥҥэ уларыйдаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйара тиийэн кэлиэн сөп. Элбэх буолар-буолбат саҥаны айыылар сыыһа-халты буолуулара элбээһиниттэн куһаҕан быһыыга кубулуйаллара үксүүр. Ол иһин айыыны оҥоруу кэмнээх-кэрдиилээх, туспа араарыылаах буолуохтааҕа үрүҥ айыы диэн быһааран этиинэн бигэргэнэр. Дьоҥҥо туһалаах саҥаны айыы үрүҥ айыы диэн ааттанар. Онтон куһаҕаны айыы хара айыы диэн туспа араарылларын ааттанарын хайаан да туһаннахпытына эрэ өй-санаа сайдыыта оннугар түһэн, үчүгэйи оҥоруу элбээһинэ үөскүөҕэ.

Сахалар нууччалар буолбатахпыт. Биһиги сахалыы өйбүт-санаабыт «Туох барыта икки өрүттээх» уонна “Киһи – Айылҕа оҕото” диэн этиилэри тутуһууттан, айылҕа төрүт тутулугун билинииттэн үөскээбит. Ол иһин айыы диэн тылбыт бэйэтэ икки өрүтү, үчүгэйи уонна куһаҕаны, иккиэннэрин холбуу иҥэринэн сылдьар тыл буоларын буккуйа сатааччылартан харыстыахпыт этэ.

ТАҤАРА ҮӨРЭҔЭ

Итэҕэйии – итэҕэли, таҥараны үөскэтэр. Киһи куруук биир санааны санаатаҕына, ол санаата үгэскэ кубулуйар. Үгэскэ кубулуйбут санаалар киһини бэйэтин салайар кыахтаналлар. Бу санаата үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаа буоллаҕына, кэлин бэйэтэ бу санаатын итэҕэл, таҥара оҥостуон, ситиһэргэ дьулуһуон, толоруон сөп. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй киһини үтүктэн үчүгэй киһи буола сатыыр баҕа санааланнаҕына, ол баҕа санаатын үгэс оҥостон ситиһиэн, толоруон, үчүгэй киһи буола улаатыан сөп.

Итэҕэл, таҥара туһата итиннэ саһан сылдьар. Оҕоҕо үчүгэйгэ баҕарар, ыҥырар баҕа санааны үөскэтии таҥара үөрэҕин сүрүн сыала буолар. Ол курдук оҕо үчүгэй киһи буолар баҕа санаатын үгэс оҥостуннаҕына үчүгэй киһи буола улаатар кыахтанарын төрөппүттэр туһаныа этилэр.
 
Саха дьонун олохторун, таҥараларын үөрэҕин этиилэрэ өс хоһоонноругар кубулуйбуттарын билигин үөрэтэн туһана сылдьабыт. Киһи санаата өйгө-санааҕа дьайыытын туһунан өс хоһоонноро биһиэхэ элбэхтэр:

- Саҥарыаҥ иннинэ санаан көр.

- Киһи санаалаах, туу сүрэхтээх.

- Өйдөөх үтүөнү саныыр, акаары алдьархайы саныыр.

- Киһи санаата оҕус да, ынах да буолбатах.

- Ыйааһына чэпчээбит, санаата түспүт киһи.

- Санаалаах татыма, өйдөөх мөлтөҕө.

- Санаа холбостоҕуна, сүбэ түмүлүннэҕинэ, кыайтарбатах кыайыллааччы.

- Киһи тугу барытын кыайар, санаатын ууруо эрэ кэрэх.

- Туттуоҥ иннинэ толкуйдаа, кэрдиэҥ иннинэ кээмэйдээ.

- Тэбиэн саҕа хара санаатааҕар, түөн саҥа үрүҥ санаа ордук. (5,52).

- Киһи эриэнэ иһигэр, ынах эриэнэ таһыгар.

Саныыр санаабыт “ай” диэн тылбытынан этиллэн баспыт иһигэр саныыр буоламмыт үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана соччо араарыллан биллибэт буоллаҕына, ол санаабытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, быһыыга кубулуттах-пытына “ай” диэн тылбытыгар “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн куһаҕана элбэх буолан тахсара быһаарыллар. Саныыр санаабытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына эрэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллар кыахтанарын таба өйдүөхпүт этэ.

Айыы диэн тылбыт киһи оҥорор бары быһыыларын быһаарарынан икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүлү холбуу иҥэринэн сылдьар тыл. Ол курдук киһи үчүгэйи, туһалааҕы айарын тэҥэ, куһаҕаны, буортулааҕы эмиэ айан таһаарыан сөбүн бу тылбыт биллэрэр. Өй-санаа ити уратытын сахалар былыр-былыргыттан, саха тыла саҥа үөскүөҕүттэн ыла билэннэр, айыы диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тылы айаннар билигин да туһана сылдьабыт.
 
Киһи үчүгэй, туһалаах айыыны биири эмэни оҥорон олоххо киллэрэринэн, атын оҥорор бары айыылара туһата суохха кубулуйаннар, куһаҕан быһыылары элбэтэллэр. Айыы диэн тыл былыр-былыргыттан, хайа айыллыаҕыттан ыла куһаҕан өйдөбүлэ олус элбэх тыл буолар. Бу тыл сахаларга хаһан даҕаны аҥардастыы үчүгэй өйдөбүллээх тылга кыайан кубулуйуо суоҕа. Ол курдук бу тыл бүтүүтэ «ыы» диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ хаһан даҕаны уларыйбат уонна бу тыл элбэхтэ, улаханнык этилиннэҕинэ куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөбүн арыйан көрдөрө сылдьар.

Сэбиэскэй былаас саҕанааҕы курдук «аньыы» диэн сахаларга урут суох тылы туттар, айыы диэн тылбыт бэйэтэ икки өрүттээҕин, куһаҕан өттө элбэҕин арааран билбэт дьон итэҕэл, өй-санаа үөрэҕэр кыра да сыһыаннара суохтар. Бу дьон сымыйа этиилэрин истимиэххэ, оҕолор өйдөрүн-санааларын буккуйумуохха. Ол курдук биир киһи оҥорор быһыылара икки өрүттээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах буолан тахсалларын арааран билбэт дьон, төһө да хас да үрдүк үөрэхтэммиттэрин, учуонай диэн ааттаммыттарын иһин өй-санаа үөрэҕин, тутулуктарын букатын билбэттэрин көрдөрөллөр.

Киһи өйө-санаата икки аҥы тутулуктааҕын; үчүгэйдээҕин уонна куһаҕаннааҕын, сайдыылаах дьон арааран билбиттэрэ икки тыһыынча сыллартан ордон эрэрин, бу кэмҥэ үчүгэй киһи “Христос” таҥара үөскээбитин биһиги итэҕэли үөрэтэр ааттаах тылбыт үөрэхтээхтэрэ, учуонайдара билбэттэрэ уонна ол билбэттэринэн атын дьону, ыаллар баар-суох оҕолорун өйдөрүн-санааларын буорту оҥороллоро, буккуйаллара аһара хомолтолоох. 

Төрөппүттэр өй-санаа бу уратыларын билэн биир эмэ оҕону өйүн-санаатын буккуйбакка сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһан киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга, көрсүө, сэмэй буолууга, барыны-бары харыстыыр өйгө-санааҕа иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ буоллар туруктаах өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэниэ этилэр.

Таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕэ, тыл үөрэҕэ буолбатах. Үчүгэй санааны оҕоҕо, дьоҥҥо иҥэрэн биэрэн үчүгэй санаалаахтары элбэтэн, дьон үчүгэй быһыылары оҥороллорун үксэтии таҥара үөрэҕэр киирсэр. Таҥара үөрэҕэ – хас биирдии киһи барыта билиэхтээх, олоҕор тутуһуохтаах үөрэҕэ буолар. Өй-санаа киһиэхэ иҥэн иһэр уратыларын арааран билэн, ханнык кэмҥэ хайдах дьайарын быһааран үөрэтии олоххо туһата улахан. 
Сахаларга өй-санаа, таҥара үөрэҕэ олус былыргы кэмнэртэн ыла сайдыбытын уонна билигин да туттулларын туһунан элбэх өс хоһоонноро кэпсииллэр:

- Үҥэр таҥаралаах, үҥсэр сууттаах киһи.

- Үрдүк таҥараҕа айыы, бар-дьоҥҥо саат.

- Үгүс киһи хараҕа – таҥара хараҕа, үгүс киһи санаата – таҥара санаата. 

- Уол оҕо дьоллоох, таҥара баайдаах.

- Таҥара гынан үҥэр.

- Эрэйдээҕи таҥара аһынар.

- Таҥара тулаайаҕы аһынар.

- Киһи таҥара илиитин иһигэр сылдьар.

- Таҥара уон оччону биэриэ.

- Таҥара сэрэҕи таптыыр.

- Аҥара күрдьэх маһа, аҥара таҥара маһа. (5,52).

Онон өй-санаа, таҥара үөрэҕин этиилэрэ, дьону сэрэтиилэрэ сахаларга былыр-былыргыттан туттуллаллар, өс хоһоонноругар кубулуйан сылдьаллар. Аныгы, айылҕаны харыстыыр санаа күүһүрбүт кэмигэр “Харыстас” таҥарабыт үөрэҕэ сайдан тарҕаннаҕына, омукпут биир санааланыыта хайаан да үөскүөҕэ.

Омук дьонун үгүстэрэ ханнык эрэ дьыаланы ситиһэ сатыырга биир санааланнахтарына түмсүүлээх буолуулара үөскүүр. Биһиги сахалар айылҕаны харыстааһыҥҥа биир санааланыыны түргэнник ситиһэр кыахпыт аһара улахан. Ол иһин “Харыстас” таҥара үөрэҕин ылынан, сайыннаран, айылҕабытын харыстыырга бары бииргэ турунуохпут этэ.

ИТЭҔЭЛБИТИН ТАБА ӨЙДҮӨХХЭ

Итэҕэл диэн итэҕэллээх буолууну быһаарар уопсай өйдөбүл буоллаҕына, таҥара хас биирдии олох сыалыгар ыҥырар аналлааҕынан хас даҕаны буолуон сөп. Таҥара биир буолуута элбэх дьону биир санааланыыга тириэрдиэн сөбүн былыргыттан туһаналлар. Ол курдук улахан итэҕэллэр биир таҥараны үөскэтэннэр тоталитаризмы үөскэппиттэр.

Саҥа үөскүүр “Харыстас” таҥара итэҕэлэ улаатан омук дьоно бары тутуһар итэҕэллэригэр кубулуйуон, саха дьонун бииргэ түмүөн сөп. Омук араас элбэх дьонун бииргэ холбуур итэҕэл, таҥара баара омук өйө-санаата күүстээх, биир ситимнээх, тутулуктаах, биир баҕа санаалаах буолууларын үөскэтэр кыахтаах. Айылҕаны харыстааһынтан бу санаа ордук күүһүрүөҕэ.

Таһыттан омукка дьайар күүстэр, омугу суох оҥоро, симэлитэ сатааһын омук биир санааланыытын, биир итэҕэлгэ түмсүүтүн үөскэтиэхтэрин, “Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр” диэн этиигэ тириэрдиэхтэрин сөп. Ол иһин бу күүстэри арааран билэн дьон билиитигэр таһаарыы бастаан иһээччилэртэн, өйү-санааны үөрэтээччилэртэн ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Бары-барыта “үчүгэй” буолуута омук санаата сымнаан, бэринэн иһэрин, най барыыны үөскэтэр. Сэбиэскэй былаас «үчүгэй» олоҕор уһуннук олорон омукпутун харыстыыр, көмүскүүр санаабыт олус аҕыйаабыт, аҥардастыы былаас күүһүгэр бас бэринэн, кинилэр эппиттэринэн салаллан, хайдах да буоллун диэн аахайбат турукка тиийбит эбиппит.
 
Омук дьоно икки аҥы: тус-туспа санаалаах баайдарга уонна дьадаҥыларга, үлэһиттэргэ хаһан баҕарар арахсаллар. Баай киһи дьадаҥыны кытта биир санааланыыта дойдутун, омугун туһунан үтүө санааттан эрэ үөскүүр кыахтаах. Атын кэмҥэ баай киһи дьадаҥыттан туһанар, чэпчэкитик үлэлэтэн барыс киллэринэр санаата хаһан баҕарар баһыйар.

Омук иһигэр арахсыылар төһө күүстээхтэрэ омук дьонун олохторуттан, үлэлэриттэн-хамнастарыттан, тугунан ииттинэн олороллоруттан, ас-таҥас булуналларыттан улахан тутулуктаах. Сахалар бииргэ холбоһууларын утарсааччылар тус-туспа өйү-санааны киллэрэннэр арахсыылары үөскэтэллэр:

- нууччалары, арҕааҥҥы омуктары үчүгэй диэччилэр, үтүктэ, батыһа сатааччылар сахаларга сэбиэскэй кэмтэн ордук элбэхтэр.
- илиҥҥи омуктары, кытайдары, кэриэйдэри, дьоппуоннары үчүгэй диэччилэр эмиэ элбээн эрэллэр.

Омук дьонугар төһө элбэх тус-туспа хайысхалаах арахсыылар үөскүүллэр даҕаны, омук мөлтөөн, ыһыллан барар, биир санааланыы, сомоҕолоһуу кыайан ситиһиллибэт кыахтанар. “Раздели и властвуй” диэн баһылыыр омук туһанар өйө-санаата кыра омуктарга дьайыыта олус күүстээҕиттэн, биһиги билигин даҕаны сомоҕолоһо, түмсүүлээх буолууну ситиһэ иликпит.

Былыргы өй-санаа үөрэҕин айааччылар «Бытие – определяет сознание» диэн этиилэрэ, хаһан да хаалан хаалбат. Оҕо кыра эрдэҕиттэн олорор олоҕо үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалыытыттан өйө-санаата төрүттэнэрэ, ийэ кута үөскүүрэ хаһан да уларыйбат. Бу төрүккэ, кут-сүр үөрэҕэр тирэҕирэн сахалыы таҥара үөрэҕэ салгыы сайдар.

Дьон олохторун бу кэмҥэ тиийбит таһыма өй-санаа ситиспит ситиһиитин, кыйыата, кэрэтэ буолар. Инники, бастаан иһэр өй-санаа, баҕа санаа сайдыытыттан тирэх ылан дьон олоҕо ону батыһан, салгыы сайдан иһэр. Ол аата киһи баҕа санаата олоҕу иннин диэки хамсатыы өттүгэр хайысхалаах буоллаҕына, сайдыыны ситиһэргэ кыах үөскүүр. 

Итэҕэл, итэҕэйии, таҥара, баҕа санаа үгэс буола кубулуйуутуттан үөскээн өйгө-санааҕа иҥэр, олохсуйар. Итэҕэл, таҥара киһи баҕа санаатын иннин диэки, сайдыы, тупсуу диэки ыҥырар буоллаҕына, сайдыыны аҕаларга көмөлөһөр кыаҕа улаатар. Дьон бастаан иһээччини, үчүгэй киһини үтүктэр күүстэриттэн сайдыы, тупсуу диэки дьулуһаллара улаатар. Баччаҕа диэри Европа дьонун үтүктэ, батыһа сатаабыт эбит буоллахпытына, билигин илиҥҥи дойдулары үтүктэрбит элбээн иһэр.

Биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ «таҥ», «таҥар», «таҥара» диэн төрүт сахалыы өйү-санааны иҥэринэн сылдьар тылынан ааттаммыт бэйэлээх бэйэбит таҥарабыт, былыр-былыргыттан, нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн баар, «тенгрианство» диэн аатынан киэҥник биллибит өйбүт-санаабыт үөрэҕэ буолар. Бу үөрэх хас биирдии өй-санаа үгэс буолан мунньуллан, таҥыллан, хомуллан үөскүүрүн быһаарарынан өй-санаа тутулуктарыгар, сайдан иһиитигэр сөп түбэһэр.

Билигин демократия олоҕун тутуу биһиэхэ сыыйа сайдан иһэр. Итэҕэлбит киһилии быһыылаах, эйэлээх буолууга, демократия тутулугар ыҥырарыгар бары баҕарабыт. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи буолуу, киһилии быһыылаах буолууга ыҥырарынан уонна «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини халбаҥнаабакка тутуһарынан, аныгы демократия сайдыылаах олоҕор бары баар итэҕэллэртэн ордук сөп түбэһэрин таба сыаналыахпыт, олохпутугар туһаныахпыт этэ.
 
Таҥара үөрэҕин сүрүн өйдөбүлэ “Спаси и сохрани” диэн нууччалыы этиллэр. Бу этии сахалыыта “Көмүскээ уонна харыстаа” диэн таҥара үөрэҕэ дьоҥҥо сабыдыалын, туһатын ордук табатык быһаарар уонна хас биирдии киһи көмүскүүр, харыстыыр санаата улаатарыгар ыҥырар.

Дьон ахсааннара эбиллэн, өйдөрө-санаалара сайдан, күүһүрэн бэйэлэрин билинэн иһэллэр. Ол эрээри айылҕа киртийиитэ, күөх үүнээйилэрэ аҕыйааһыннара “Көмүскээ уонна харыстаа” диэн этиигэ аан маҥнай наадыйар буолбутун билигин биллэрэн эрэр. Сиргэ олох салгыы сайдыыта, бу этиигэ олоҕурдаҕына эрэ салҕанар кыахтааҕын өйдөөх-санаалаах, үөрэхтээх дьон билиэхтэрэ этэ.

Онон сахалыы “Харыстас” таҥара үөрэҕэ айылҕаны көмүскүүр, харыстыыр өйдөбүлэ билигин бары дьон баҕара саныыр, олохторугар ситиһэ сатыыр баҕа санааларыгар, айылҕаны харыстааһыҥҥа сөп түбэһэринэн сайдар, тэнийэр, бары дьон итэҕэйэр итэҕэллэригэр, таҥараларыгар кубулуйар кыаҕа улахан.

ОЛОХ СЫАЛА УЛАРЫЙАР

Олох биир сиргэ туран, тохтоон хаалбат. Олох сайдан уларыйар, хамсыыр, салгыы баран истэҕинэ, олох сыала эмиэ уларыйар кэмэ тиийэн кэлэр. Олох сыала уларыйыыта өй-санаа, таҥара уларыйарыгар тириэрдэр.

Олус былыргы кэмнэргэ дьон бултаан эрэ аһыыр эрдэхтэринэ араас улахан кыыллар, көтөрдөр курдук булду кыайа-хото бултуур баҕа санаалаах эрдэхтэринэ кыыл, көтөр таҥаралардаах этилэр. Бу кыайа-хото бултаан аһыыр кыыллары, көтөрдөрү үтүктэн өйдөрө-санаалара бултуурга үөрэнэрэ. Байанай таҥара ордук улахан суолталааҕа, олох барыта онтон, бултууртан эрэ тутулуктаах этэ. Дьон бары бултаатахтарына үөрэллэрэ, Байанай таҥара биэрэр диэн итэҕэйэллэрэ, кыайбат-хоппот өттүлэрэ көмө көрдүүллэрэ.

Сахалар олоххо сайдыыны ситиһиилэриттэн бултаан аһыыллара аҕыйаан сылгы, ынах иитиитигэр көһөн иһиилэриттэн араас кыыл, көтөр, Байанай таҥаралара кинилэргэ көмө буолар кыахтара сүтэн, мөлтөөн, симэлийэн, саҥа; Дьөһөгөй, Ынахсыт таҥаралар баар буолан, олоххо киирэн испиттэрэ. Билигин Байанай таҥара улахан булчуттар эрэ билинэр таҥаралара буолла, атыттар, араас кыыл, көтөр таҥаралар бары симэлийдилэр, туһаттан таҕыстылар, ааттара эрэ умнуллубакка хаалан сылдьаллар. 

Олох уларыйыыта сыалы-соругу уларытар. Билигин бултааһын хотугу улуустарга эрэ ордон хаалан, булчуттар эрэ бултаан айахтарын ииттинэллэр, атыттарга булт сүнньүнэн сынньалаҥҥа, күүлэйгэ эрэ кубулуйда. Олох бу уларыйыытыгар биһиги өйбүт-санаабыт эмиэ хаалсыбакка, өссө эрдэлээн уларыйан биэрэрин ситистэхпитинэ эрэ, олох хаамыытыттан хаалан хаалымыахпытын сөп.

Онон билигин, сайдыылаах, уруккуттан уларыйбыт олоххо Байанай таҥараны өрө тутуу, арбааһын олус улахан сыыһа, өйү-санааны халытыы, хаалыы диэки ыҥырыы буолар. Байанай таҥараны өрө тутуу дьону күүлэйгэ, сынньалаҥҥа ыҥырыыга кубулуйбута Саха сирин киин өттүгэр хас да үйэ буолан эрэр. Араас улахан тойоттор аҕыйах ахсааннаах хаалбыт мааны кыыллары, чубукулары сынньана, күүлэйдии сылдьан ытыалыы оонньуулларын бары истэн, көрөн билэ сылдьабыт.

Куорат дьонугар бултуу барыы күүлэйгэ, аһааһыҥҥа, сынньалаҥҥа кубулуйбута ыраатта. Элбэх буолан аһыы-сии, ону-маны ытыалыы барыы айылҕаҕа туох да үчүгэйи оҥорбот, киртитэр, алдьатар өрүтэ элбээн хаалар. Аныгы, тупсубут олоххо булчут өбүгэлээх сахаларга спорт ытыыга сыһыаннаах көрүҥнэрэ сайдыылара туһалаах буолуо этэ.

Уһун үйэлэргэ омуктар олохторун сыала уларыйыыта баҕа санааларын, таҥараларын уларытарыттан уонна биир таҥара аһара баһылааһынын, атыттары симэлитиитин, суох оҥоруутун үөскэппэтэхтэриттэн уһун үйэлээх саха омуга элбэх таҥаралардаах буолбут. Олоххо сайдыыны ситиһиигэ, киэҥ сирдэри баһылааһыҥҥа тириэрдибит «Сах» таҥаралаах саха тимир уустара нууччалар кэлэннэр араас заводтарга оҥоруллубут тимир туттар тэриллэри аҕаланнар мөлтөөтүлэр, симэлийдилэр. Билигин уустарбыт тимири уһаарбат буоланнар «Сах» таҥарабыт умнуллан сылдьар.
 
Олус былыргы кэмнэргэ дьон табаны көлө оҥостон туһанар эрдэхтэринэ таба таҥаралаах эбиттэр. Бу таҥара үгүс улуустарга таба көлө буолан бүппүтүнэн, хаалбыта, умнуллубута ыраатта, аата эрэ хаалан сылдьар. Ынахсыт уонна Дьөһөгөй таҥаралар ынах уонна сылгы билигин да үгүстэргэ туһаны аҕала сылдьалларыттан туттулла сылдьаллар.

Остуоруйа үөрэҕиттэн туһанан былыргы кэмҥэ «тыал буолбут» хоро омуктар тимир уустара сахаларга баһыттаран, аҥардастыы ынах, сылгы иитиитигэр көһүүлэриттэн эстэн, симэлийбиттэрин таба өйдөөн, олоххо сайдыыны аҕалар үлэ тутаах көрүҥнэриттэн туораан биэрбэккэ, ылсыһан иһии омук сайдыылаах дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буоларын билиэхпит этэ.

Онон, олох сайдан истэҕинэ үгүс дьоҥҥо туһалаабат, туттуллубат буолбут таҥаралар атынынан солбуллан, туоратыллан, хаалан иһэллэр. Дьон олохторугар туһата суох, туттуллубат буолбут таҥараны итэҕэйэллэрэ аҕыйаан, таҥара умнуллар, хаалан хаалар, былыргы кэпсээннэргэ эрэ ахтыллар кыахтанар.

Билигин айылҕа уларыйбыта биллэриттэн, дьон айылҕаны уларыйбатыгар, уһуннук турарыгар баҕара саныыллара сылтан-сыл аайы эбиллэн иһэр. Бу улаатан иһэр баҕа санаа «Харыстас» таҥараны үөскэттэҕинэ эрэ табыллар кэмэ тиийэн кэллэ. Биһиги саҥа, “Харыстас” таҥара өйү-санааны кытта тутулуктарын ырытан бу үлэбитигэр хомуйдубут.

Дьон бары айылҕаны харыстыыр, көмүскүүр санаалара өссө күүһүрдэҕинэ «Харыстас» таҥара үөрэҕэ Аан дойдуга тарҕаныа. Бу таҥара сахалар үөрэхтэринэн, алгыстарынан салаллан барыыта сахалары лаппа күүһүрдүө этэ.

Билигин саҥа өй-санаа олоххо киириитэ түргэтээбит кэмигэр «Харыстас» таҥара үөрэҕин тарҕатыы быдан түргэнник барыан сөп. Саха тылын үөрэтии, сахалыы үгэстэри тутуһуу айылҕаны харыстыырга тирэх, олук буолар кыахтаахтар. Ол курдук айылҕаны харыстыырга ыҥырар алгыстары саха тылынан ыытыы, оҕолору иитиигэ кут-сүр үөрэҕин туһаныы сахалар сайдыыларыгар тириэрдэр кыаҕа улахан.
Онон саха омук сайдыытыгар айылҕаны харыстыырга, көмүскүүргэ аналлаах, киһини тугу барытын харыстыырга үөрэтэр «Харыстас» таҥара үөрэҕэ олус улаханнык туһалыаҕа.

ТАҤАРА МӨЛТӨӨҺҮНЭ

Дьон олохторун таһыма үрдээһинэ, өйдөрө-санаалара, баҕара, ситиһэ сатыыр санаалара уларыйыытыттан кэмэ кэллэҕинэ таҥаралара эмиэ уларыйар. Сайдан, тупсан, уларыйан иһэр олоххо туттуллара аҕыйаан, дьоҥҥо туһата кыччаан иһэр таҥара, мөлтөөн иһэр таҥараҕа киирсэр. Мөлтөөбүт таҥараны өйөөччүлэр, бу кэмҥэ араас албастары булан таҥараларын күүһүрдэ, тарҕата сатыылларыттан, бюджет харчытыттан көмө көрдөһөллөрө эбиллэр.

Олус былыргы кэмҥэ үөскээбит таҥаралар сайдар, үүнэр кэмнэрэ ааһан турар. Бу таҥаралар былыргы кэмҥэ дьон өйө-санаата сайдыытын син быһаарар курдук эбит буоллахтарына, билигин бэйэлэрин “үчүгэйбит” диэн сананар салайааччылар быһаччы баһылааһыннарыгар киирэннэр, аһара тоталитарнай салайыныыны үөскэтэннэр, өй-санаа төрүттэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэрин аахсыбат, тутуспат буолбуттар, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну тус-туспа араарбыттар, атын-атын тылларынан этэллэриттэн хайдыһыыны, арахсыыны үөскэтэллэр, өйдөспөт буолууну улаатыннарар кыахтаахтар. «Айыы үчүгэй» диэн этээччилэр бэйэлэрин айыыларынан ааттанан баран атыттары, былыргы, өй-санаа сайда илигинэ, олоҥхоҕо курдук абааһыларынан ааттаатахтарына дьон бэйэлэрин икки ардыларыгар өйдөспөт буолуулара олус улаатан сэриилэһиигэ, бэйэ-бэйэлэрин суох оҥоро сатааһыннарыгар тиийэн хаалар кыахтаныахтара.
 
Салайааччылар бэйэлэрин ураты “үчүгэй” курдук сананалларыттан, үчүгэйи эрэ оҥоробут диэн этинэллэриттэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны биир киһи оҥорор кыахтааҕын кистии сатыыллар. Ол курдук улахан, мусульманскай уонна православнай таҥаралар дьон өйдөрө-санаалара икки аҥы арахсыытын, үчүгэй санааны уонна куһаҕаны оҥорууну тус-туспа тылларынан этиини үөскэппиттэр. Үчүгэй санааны уонна куһаҕаны оҥорууну тус-туспа тылынан этэннэр, олору атын-атын дьон оҥороллорун курдук өйдөбүлү тарҕаталлар. Нууччалар үчүгэйи “хорошо” диир буоллахтарына, куһаҕаны “грех” диэн туспа тылынан этэллэр. Биһиги барыны-бары үтүктэн иһэр дьоммут эмиэ, итини быһалыы үтүктэн үчүгэйи айыы, онтон куһаҕаны “аньыы” диэн сахаларга хаһан да суох тылы буланнар, тус-туспа тылларынан этэн өйү-санааны икки аҥы араара сатыыллар, дьон өйүн-санаатын буккуйаллар.

Былыргы кэмнэргэ үөскээбит уонна өй-санаа икки аҥы арахсыытын үөскэппит, Улуу Өктөөп өрө туруутун кэмигэр аҥардастыы баайдар диэки буолан үлтү сынньыллыбыт православнай таҥара үөрэҕэ билигин улаханнык мөлтөөн сылдьарын государствоны салайааччылар бэйэлэригэр туһанаары араастаан күүһүрдэ сатыыллара элбээтэ.

Билигин нууччалар мөлтөөбүт православнай таҥараны сайыннараарылар, урукку ыраахтааҕы кэмин саҕанааҕы туругар киллэрээри дьулуһаллар, урукку дьиэлэрин, баайдарын төннөрөллөр, араас сымыйа аҥардаах быһаарыылары, кур итирик дьон ону-маны көрүүлэрин булан таҥара баарын дакаастыы сатыыллара элбээтэ, араас буолар-буолбат холобурдары буланнар дьону итэҕэтэ сатыыллар:
 
- Былыт быыһынан икки киһи харахтара балтараа чаас устата көрөн турбуттара диэн интернеккэ уһулан көрдөрбүттэр. Таҥараны илэ курдук көрдөрө сатааһын быһаччы сымыйалааһыны үөскэтэр. Аныгы үөрэх-билии эбиллибит, сайдыыны, наука үөрэтэрин билбит дьоҥҥо таҥара баарын итинник дакаастааһын кыайан былыргы, сайдыыта суох, хараҥа кэмҥэ курдук кыаллымыан сөп.
 
- Аҥардастыы ону-маны көрдүбүт диэн сорохтор кэпсээннэринэн үөрэхтээх, аныгы, киэҥ билиилээх дьону итэҕэтэр кыаллыбат. Ол курдук дьон уонча бырыһыаннара өйдөрө-санаалара мөлтөҕүнэн атыттар сабыдыалларыгар киирэн биэрэр кыахтаахтарын билиниэххэ, олор этиилэрин итэҕэйимиэххэ сөп этэ.

- Уйулҕата хамсыы үөрүйэх киһи аһара улахан баҕа санаатын хараҕынан илэ көрөр курдук көрүөн сөп уонна таҥара араас көстүүлэрин көрбүт курдук кэпсэниэн сөп. 

- Тугу да көрбөт киһи эмискэ көрөр буолан хаалыытын кытта таҥара оҥорбута буолуо диэн балыйаллар.

- Таҥара уруһуйдаммыт күлүктэрэ бэйэлэрэ ыалдьыбыт киһини үтүөрдэр кыахтара суох. Арай киһи бэйэтэ олус күүскэ итэҕэйдэҕинэ, санаатын түмнэҕинэ, күүһүртэҕинэ үтүөрүөн сөбүн таҥараҕа балыйаллар.

- Иконалар арыынан сыбанан хаалыылара “мира” диэн ааттанар. Химическэй састааба билигин да биллэ илик, ханнык эрэ органическай арыы буолуон сөбө быһаарылла сылдьар. (6).

Итэҕэйиэхтэрин баҕарар дьон ханнык эрэ кыра да буоллар дакаастабыл баар буоларыгар кырдьык наадыйаллар. Бэйэлэрэ мөлтөх, ыарыһах, кыаммат дьон ону-маны көрөллөрө элбэх, атыттар көмөлөрүгэр улаханнык наадыйаллар. Россия уон бырыһыан олохтоохторо инбэлииттэр, араас өрүттээх көмө кинилэргэ кырдьык наада. Ол ылар көмөлөрүн кимтэн эрэ илэ ылыахтарын баҕара саныыллар, “Надейся на бога, но сам не площай” диэн киһи таҥараҕа сыһыанын быһаарар этии баарын бэйэлэрэ тугу эрэ быһаччы ылыахтарын баҕаралларыттан умнан кэбиһэллэр. Көмөлөһөр, ыйан биэрэр, үтүгүннэрэр таҥара, ити дьоҥҥо олус диэн наада. 

Александр Невзоров эдэр эрдэҕинэ духовнай семинарияҕа үөрэнэ сылдьан бырахпыт. Православнай таҥараны аһара өрө тутуу Россия үрэллиитигэр тириэрдиэн сөп диэн сэрэтиини оҥорбута, Россия атеистар дойдулара диэн эппитэ.

Православнай таҥара дьиэтэ аныгы олоххо сөп түбэспэт, ол иһин уларыйыылар наада буоллулар диэн Александр Невзоров биллэрдэ. Россия дьонун отут үс бырыһыаннара алкоголиктар. Кинилэр ону-маны көрдүбүт диэн этиилэрэ барылара олус арыгылаабыттарыттан “белай горячкалыы” сылдьан бытыылкаҕа абааһылары көрбүттэрин кэпсээннэрэ буоларынан атын дьону итэҕэтэ сатааһын өссө куһаҕаҥҥа тириэрдиэ диэтэ. 

Православнай таҥара дьиэтин үлэһитэ Всеволод Чаплин церковь тыыннаах организм буолар диир. Дьон уларыйан истэхтэринэ церковь эмиэ уларыйарын, дьон бэйэлэрэ сиэртибэ биэрэллэрин быһаара сатаата.

Ольга Кормухина церковь туттар былыргы тыла уларыйара наада диэн эттэ.

Церковь бизнеһинэн регистрацияланан баран дьарыктанара, чүмэчини, иконалары атыылыыра ордук буолуо этэ диэн эмиэ эттилэр. Араас шарлатаннар таҥара дьиэтигэр мунньустубуттар, Липецкэй уобаласка, Донское дэриэбинэҕэ отец Роман хоруоптары уонна кириэстэри оҥорон атыылыыр эбит. (7).

Бу быһаарыылар барылара олус былыргы билиилэргэ тирэҕирэр православнай таҥара үөрэҕэ кризискэ киирэн сылдьарын, салгыы сайдар кыаҕа суоҕун илэ билиниинэн буолаллар.

Онон олох салгыы сайдан истэҕинэ мөлтөөбүт, дьон үксүлэрэ итэҕэйбэт буолбут таҥаралара уларыйар кэмнэрэ тиийэн кэлэн иһэр. Үөрэҕи-билиини баһылаабыт, өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон үксээбиттэринэн, үгүс дьон баҕа санааларын таба сыаналаан, мөлтөөбүт, үгүстэр итэҕэйбэт буолбут православнай таҥараларын уларытарга үлэлэһиэ этилэр. Евразия дойдуларыгар барыларыгар, “тенгрианство” диэн аатынан биллэр сахалар таҥаралара оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын табатык быһаарарынан, кут-сүр үөрэҕин уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун тутуһарынан аныгы демократия олоҕор ордук сөп түбэһэрин өйдөөх-санаалаах дьон арааран билиэхтэрэ, туһаныахтара этэ.

ТАҤАРА УЛАРЫЙЫЫТА
 
Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ атын таҥара үөрэхтэрин курдук олус былыргы, догма буолбут, олоххо туттуллубат этиилэринэн туһаммат. Бу үөрэх киһи өйүгэр-санаатыгар үөскээбит үтүөҕэ ыҥырар баҕа санаалара үгэстэргэ кубулуйбуттара таҥараны үөскэтэр диэн быһаарар уонна өй-санаа сайдан, тупсан истэҕинэ таҥаралар уларыйан иһэллэрин билинэр. (8,59). Ол аата үгэс буолбут ситиһэ сатыыр баҕа санаалар таҥараны үөскэтэллэр уонна кэмэ кэллэҕинэ, баҕа санаа уларыйдаҕына уларыйан биэрэллэр. Киһи ханнык үгэс буолбут санаалардаах даҕаны соннук таҥаралаах буолар.

Тугу барытын үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорор киһи үчүгэй киһи таҥаралаах киһи буолар. Үчүгэй киһи таҥара дьоҥҥо барыларыгар туһата улахан. Ол курдук оҕо улахан, үчүгэй дьону төрөппүттэрин таҥара оҥостон улааттаҕына кинилэр курдук олоҕун оҥостор кыахтанар.

Таҥара диэн туох эрэ элбэҕи хомуйуу, таҥыы, олортон улаханы таҥан үөскэтии ааттанар. Элбэх үгэстэртэн хомуллан, таҥыллан үөскээбит өй-санаа таҥараны үөскэтэр. Аныгы үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон таҥара халлааҥҥа олорор уонна дьоҥҥо ону-маны биэрэр диэн сыыһа санааны быраҕыахтарын сөп этэ. Таҥара диэн киһи бэйэтин үтүөҕэ ыҥырар баҕа санааларын үгэс оҥостон иҥэриниитэ буолар.

Олус былыргы биһиги өбүгэлэрбит хара тыаҕа уһун үйэлэргэ бултаан-алтаан айахтарын ииттинэн, «Байанай» диэн ааттаах таҥараланан олорбуттарын бары билэбит. Билигин олох сайдыбытынан хара тыаттан бултаан аһааччы аҕыйах киһи хаалла, атыттар бары, элбэх ахсааннаахтар, булт диэни харахтарыгар да көрбөт кэмнэрэ тиийэн кэллэ. Аныгы сайдыылаах олох кэлэн иһэр сиригэр булт бары көрүҥэ биллэрдик аҕыйаан иһэрин бары билэбит. Саха дьонун үгүстэрэ бултуур-алтыыр, онтон туһа, ас-үөл таһаарынар кыахтара суох буолбута кырдьык да ыраатта. (9,17).

Онон булт таҥарата, «Байанай» аныгы, сайдыылаах кэмҥэ хаалан, умнуллан иһэрэ быһаарыллар. Аҕыйах ахсааннаах булчуттар уонна биирдэ эмэ сынньана, бултуу сылдьааччылар эрэ туһанар таҥаралара буолла. Былыргылар билиилэриттэн аныгы олоххо туһалааҕын, туттулларын, ол аата үрүҥүн талан ылан олоххо туһаныы аата Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанарын таба өйдөөн туһаныахпыт этэ. Ол аата былыргылар, Үөһээ дойдуга айыы буолан сылдьар өбүгэлэрбит билиилэриттэн аныгы, сайдыылаах олоххо туһалаах билии бэрт аҕыйах, олору таба талан ылан, үрүҥүн, үчүгэйин эрэ арааран ылан олоххо туһаныы эрэйиллэр.

Олоххо ситиспит ситиһиибититтэн салгыы, сайдыы, үүнүү диэки ыҥырар баҕа санааланнахпытына, олору ситиһии диэки ыҥырар таҥараланнахпытына өйбүт-санаабыт салгыы сайдарын ситиһэр кыахтанабыт. Киһи бэйэтин олоҕор сыһыана суоҕу, ханан да таарыйбаты хаһан да ылыммат, таба өйдөөбөт. Ол курдук олус былыргы, аһара хаалбыт, аныгы дьоҥҥо таба өйдөммөт, олоххо туттуллубат буолбут таҥаралар өй-санаа сайдыытыгар тириэрдибэттэр, ол оннугар өй-санаа хаалыытын үөскэтэллэр.
 
Аныгы, түргэнник сайдан иһэр олоххо уларыйыылар, тупсуулар киирэн иһэллэр. Олох уларыйыытыттан өй-санаа эмиэ хаалсыбакка уларыйан, тупсан истэҕинэ эрэ табыллабыт, оччоҕо эрэ сайдыыттан хаалан хаалбаппытын таба өйдүөхпүт этэ.
 
Олох сайдан, уларыйан иһиититтэн тутулуктанан киһи баҕа санаата, таҥарата эмиэ уларыйан биэрэр кэмнэрдээх. Ол курдук олус былыргы кыыл, көтөр таҥаралар аныгы, сайдыыны ситиспит дьоҥҥо букатын да наадалара суохтара кырдьык. Бу хаалбыт таҥаралары сөхсүтэ, онно-манна, ыйдары олорунан ааттаан иҥэрэ сатааһын аныгы сайдыылаах олоххо олорор дьоҥҥо таба өйдөммөт, сөп түбэспэт. 
Билигин Россия дьоно 450 эрэ ахсааннаах ордон хаалбыт амур тиигирин харыстыыр, хайдах гынан ахсааннарын элбэтэр туһунан толкуйдуу, туох кыайалларын барытын оҥоро сатыыллар. Россияҕа тиигири бултааһын бобуллубутун кэнниттэн ахсааннара арыычча эбилиннэ диэн ааҕаллар. Ол аата былыргы, айылҕа кыылларын бултуурга, киэргэлгэ, аһылыкка туһаныыга ыҥырар Байанай таҥара аны хаалан “Харыстас” таҥараҕа уларыйара ирдэнэр.
 
Билигин сахалар таҥаралара эмиэ өйдөрүн-санааларын курдук сайдан иһэр уонна аныгы олоххо олус туһалаах буолуохтаах, айылҕаны, кыыллары, көтөрдөрү харыстыырга аналлаах, саҥа “Харыстас” таҥараны аан бастаан үөскэтэр кыахтанна.

Таҥара диэн киһиэхэ бэйэтигэр, мэйиитигэр олохсуйар, өйүгэр-санаатыгар иҥмит, үгэскэ кубулуйбут баҕа санаата буолар. Үтүө, үчүгэй баҕа санаалары үгэс оҥорон иҥэрэн биэрии таҥараны үөскэтэр. Ол курдук үгүс дьоҥҥо айылҕаны харыстыыр, көмүскүүр баҕа санаа баар буолуута “Харыстас” таҥараны үөскэтэр кыахтанна.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн үөскээбит, иҥмит баҕа санаалара, таҥарата киниэхэ инники ыҥырар сулус буолан олоххо сирдииллэр, тугу эмэ ситиһэригэр тириэрдэллэр. Төрөппүтүн үтүктэн, тугу барытын кини оҥорорун курдук оҥорор, кини курдук буолар баҕа санааны иҥэриннэҕинэ, улахан киһи буолуу өйө-санаата оҕоҕо иҥэр, олохсуйар. Бу үтүө баҕа санааны ситиһиигэ киһи таҥара көмөлөһөр кыаҕа улахан. Ол аата киһи таҥара оҕо өйүн-санаатын киһи буолууга иитэргэ көмөлөһөр буоллаҕына, тугу барытын, айылҕаны харыстыырга «Харыстас» таҥара көмөтө улаатыаҕа.

Дьон бэйэлэрин куһаҕан санааларын күҥҥэ түөртэ; үстэ аһылыктар иннилэринэ уонна киэһэ утуйуу иннинэ тохтуу, чуумпура түһэн куһаҕаны умнан, ыраастанан уонна үчүгэй санааларынан толоруна сылдьаллара олох көрдөбүлэ буоларын тутуһуо этибит. Сахалыы таҥара дьиэтигэр хас нэдиэлэ биир күнүгэр сылдьан куһаҕан санаалартан ыраастаныы олоҕурдаҕына, куһаҕан санаалар арыычча аҕыйыа этилэр. Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн оннук ыраастанар үгэскэ үөрэтии төрөппүттэр сыалларыгар кубулуйдаҕына эрэ таҥара итэҕэлэ олоххо киирэр, дьоҥҥо туһалыыр кыахтанар.

Дьон өйө-санаата сайдыыта өй-санаа көҥүл барарын үөскэтэринэн, өйүнэн-санаанан салаллан олоххо туһалаах быһыыны, үлэни киһи оҥороро ыараханын быһыытынан кыратык ыган, хаайан биэрии эрэ өйү-санааны ыраастааһыны олоххо киллэрэр кыахтанар.

Аһара барар өйү-санааны кыччатыы, оннугар түһэрии бэйэттэн ордук үчүгэй киһи баарын билинииттэн, «Таҥараттан ордоору гыннын дуо?» диэн дьарыйыыттан, өйдөтөн биэрииттэн кыаллар кыаҕа улаатар. Бокулуоннааһын, төбөнү төҥкөтүү, умсары көрүү аһара барар өйү-санааны суох оҥорор, намтатар, аллараа түһэрэр кыахтаахтар. Киһи өйө-санаата аһара барарын суох оҥорууга сахалар таҥараларын үөрэҕэ төбөнү төҥкөтүүнү, умсары көрүүнү туһанан, “Өрө көрүүнү” намтатар, аһара барар быһыылары оҥорууну суох оҥорор.

Католическай, православнай уонна мусульманскай таҥаралар аһара тоталитарнай, диктаторскай тутулуктаахтар. Аан дойдуну барытын таҥара айбыта диэн өйү-санааны үөскэтэн салайааччылар бэйэлэрин тустарыгар туһаналлар, тарҕаталлар. Бу быһаарыыттан тирэх ылан итэҕэйэр дьон бары таҥараҕа бас бэринэллэр, таҥара үөрэҕин этиилэрин толороллор, бэйэлэрэ таҥара курдук үчүгэй киһи буола сатыыр баҕа санааны үөскэтинэллэр уонна ону ситиһэ сатыыллар.

Таҥараны туох эрэ курдук санаабаккытыгар баҕарабыт. Таҥара диэн киһи бэйэтин үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаата үгэскэ кубулуйбута ааттанар. Ким ханнык үгэс буолбут баҕа санаалардаах даҕаны соннук таҥаралаах буолар. Көммөт буолбут уоруйах таҥарата уоруйах буолар. Ол аата кыра эрдэҕиттэн айылҕаны харыстыыр, көмүскүүр санаата үгэс буолан иҥмит оҕото “Харыстас” таҥаралаах киһи буола улаатар кыахтанар.

Онон төрөппүттэр оҕолоргутугар кыра эрдэхтэриттэн айылҕаны, тыыннаахтары харыстыыр “Харыстас” таҥара үөрэҕин иҥэрэргит аныгы, тупсубут олох көрдөбүлэ буолла.

Билигин Аан дойду үрдүнэн айылҕа уларыйыыта түргэтээһиниттэн араас хамсааһыннар үөскүүллэрэ элбээн иһэр. Дьон салгыы олохторугар, айылҕа уларыйбата буоллар диэн баҕа санаалара күүһүрэр. Ол аата билигин, аныгы олоххо айылҕаны, кыыллары харыстыыр таҥара, «Харыстас» диэн ааттаах таҥара бар дьоҥҥо наада буолара тиийэн кэллэ.

Уһун үйэлэр тухары сахабыт сирин харыстааммыт билигин кэлэн биһиги олорор сирбит чөл туруктааҕынан киэн туттабыт. Биһиги сахалар олорор сирбит былыргы туругунан уһун кэмҥэ турарын туһугар «Харыстас» таҥара көмөтө олус улахан буолуо этэ.

Онон бары сахам дьонун барыларын «Харыстас» таҥараны итэҕэйэн олоххутугар туһанаргытыгар, оҕолоргутун айылҕаны, кыыллары, көтөрдөрү харыстыырга үөрэтэргитигэр, харыстааһын өйүн-санаатын үгэс оҥорон иҥэрэргитигэр ыҥырабыт.

ИККИ СААРЫ ИККИ АРДЫНАН

Олоххо туох барыта уларыйан, эргийэн биэрэн, саҥалыы үөскээн тахсар кэмнэрдээх. Бу уларыйыы кэмнэрин барыллаан быһаарыы омуктар сайдан, үүнэн иһэр уонна мөлтүүр, ахсыыр кэмнэрин чуолкайдыыр кыаҕы биэрэр.

Омуктар сайдар, үүнэр уонна мөлтүүр кэмнэрэ кэлиилэрин урукку үлэлэрбитигэр быһаарбыппыт. Билигин бу үлэбитигэр бу икки, солбуйсар кэмнэр икки ардыларыгар, уларыйыы кэлиитигэр, үөскээн ааһар быыс кэми ырытыахпыт. Бу кэм хаһан баҕарар баара биллэр. Сахалыы «Сырдык, хараҥа былдьаһыыта», «Быыһык кэм» диэн ааттанар. Сырдык, хараҥа былдьаһыыта саамай кылгастык уонна дьоҥҥо биллэрдик кэлэн ааһар кэмэ, сырсыарда күн тахсыан иннинэ уонна киэһэ күн киирбитин, хараҥарыан иннинэ буолан ааһарын айылҕаҕа сылдьар киһи барыта билэр, бэлиэтиир.

«Үөл-дьүөл», «Бадыа-бүдүө» диэн сырдык уонна хараҥа былдьаһыытын, ол аата сырдык да, хараҥа да буолбатах, туох да үчүгэйдик көстүбэт, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана ситэ биллибэт кэм кэлиитин бэлиэтиир этиилэр. Маннык кэмҥэ киһи көрөрө мөлтүүрүнэн сыыһа-халты туттунара элбээн оһолго, быстах быһыыга киирэн биэрэрэ элбиэн сөп. Ол иһин бу кэм олус сэрэхтээх буолуу улаатар кэмигэр киирсэр.
 
Олоххо маннык кэм эмиэ кэлэн ааһар. Ол курдук икки омук уһуннук бииргэ олорон икки ардыларыгар саҥа омугу үөскэттэхтэринэ, бу саҥа омук, кырдьаҕас омуктар үтүө үгэстэригэр үөрэнэрэ аҕыйаҕыттан, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбат буола улаатааччылар элбииллэр. Үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ араарбат эдэрдэр олоххо араас хамсааһыннары үөскэтиэхтэрин сөбүн өссө Л.Н.Гумилев быһаарбыта, пассионарийдар диэн ааттаабыта эрээри, сахалар бас-баттах быһыылаахтар диэн быһаарыылара бу дьоҥҥо ордук сөп түбэһэр.

Империялары, атын омуктары хайа эрэ кыахтаах омук баһылааһынын, бэйэтин бас билиитигэр ылынарын бары сөбүлээбэт курдукпут. Ол эрээри империя аҥардастыы куһаҕан буолбатах, биир эмэ үчүгэйдээх. Ол үчүгэйэ диэн омуктар бииргэ олорууларын, үлэлииллэрин үөскэтэн омугу омукка холбооһуну төрүттүүрэ, түргэтэтэрэ буолар. Биирдиилээн эмэ да буоллар омук дьоно бэйэ-бэйэлэрин кытта холбоһууларыттан, ыал буолууларыттан бааһынайдара элбииллэр. Бу бааһынайдар ахсааннара түргэнник эбиллэринэн, атыттары, кырдьаҕастары олох бары өттүттэн туоратан баралларыттан, ордук сири-дойдуну былдьааннар, үтүрүйсүүнү үөскэтэн, хамсааһыны таһаараллар. Хааннарын уларытан доруобуйалара тупсубутунан туһанан элбэх оҕолоноллорунан ахсааннара кырдьаҕас омуктардааҕар ордук эбиллэн кэлин баһылыыр кыаҕы ылыахтарын сөп.

Саҥа омук үөскээһинигэр, сырдык уонна хараҥа былдьаһыытын кэмигэр курдук, ким кими, хайа омук хайаларын кыайара, сабырыйара, баһыйара биллибэт кэмэ кэлэр. Омук бааһынайдара икки омук тылынан холбуу саҥараллара элбэҕиттэн, буккуллубут, бурут тылы туһанан барыылара, онуоха эбии саҥа тыллары булан туһаналлара элбэҕиттэн дьоҥҥо саҥаны айааччылар курдук көстөр кэмнэрэ кэлиэн сөп.

Эдэрдэр саҥаны батыһыылара, үтүктүүлэрэ элбээһинэ бу, саҥа омугу сайыннарыан, ахсааннарын элбэтиэн сөп. Биһиги сахалар нууччалыы, сахалыы тылланаммыт икки омук тылын, өйүн-санаатын бу кэмҥэ баһылааммыт, өйбүт-санаабыт сайдыытын ситиһэммит, саҥа үөскүүр омукка бэйэбит киирсэр кыахтаахпыт. Арай итэҕэлбитин, таҥарабытын, олохпут былыргы үөрэхтэрин таба өйдөөн, Үрүҥ айыылартан ылынар билиилэрбитин сатаан туһаныа, тылбытын, өйбүтүн-санаабытын уларыппакка оннунан, уруккутун курдук хаалларарга ордук кыһаныа этибит.

Саҥа омук үөскээһинэ «Туох барыта үһүстээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн, икки кырдьаҕас омуктар икки ардыларыгар саҥа, үһүс омугу үөскэтэр, “Үс саха үөскээһинэ” диэн этиигэ сөп түбэһэр буолар. Үһүс омук үөскээһинин кэмэ кэлиитэ сахаларга «Икки саары икки ардынан» кэм кэлэн ааһан иһэринэн быһаарыллар. Бу кэм ааһыыта иккиттэн биирин быһаарсыы кэмэ кэлэн эрэрин биллэрэр уратылаах. Билигин биһиэхэ, сахаларга маннык, ким кими баһыйарын быһаарсар быыһык кэмэ кэлэн эрэрэ сабаҕаланар, бэйэбит омукпутун билинэр, харыстыыр санаабыт күүһүрдэ. 

Төһө эмэ кэминэн бу икки саары икки ардынан сылдьыы кэмэ бүтэр, ааһар. Саҥа үөскээбит омук дьоно бэйэлэрин туспа ааттарынан билинэн арахсаннар, атын омук буолалларын билинэллэр эбэтэр кырдьаҕас омуктарга холбоһоллор. Бу быыһык кэмҥэ мөлтөөн, ахсаан биэрбэккэ, буккуллубакка, сайдыыны ситиһиигэ бары кыаҕы уурунан, түмсүүнү, сомоҕолоһууну үөскэтии биһигиттэн, кырдьаҕас омуктан ирдэнэр кэмэ кэллэ.

Омукка бэрээдэктээх, үлэһит, үчүгэй, үтүө үгэстэри тутуһар, көрсүө, сэмэй дьон элбэх ахсааннаах буолуулара омук ахсаана элбииригэр, үлэни-хамнаһы кыайалларыгар олук буолар. Ахсаана эбиллэн иһэр омук бииргэ олорор омуктарын баһыйан барара ситиһиини оҥороругар ханнык да саарбахтааһыны үөскэппэт.

Эдэр, сайдан иһэр көлүөнэлэри олох үөрэҕэр үөрэтиини чиҥэтэн биэрии көрсүө, сэмэй, үлэһит буолууларын үөскэтэн, олоххо таба суолу тутуһалларыгар кыаҕы биэрэрин умнумуохха. Үчүгэйи уонна куһаҕаны икки аҥы арааран билиини төрөппүт оҕотугар иҥэрэн биэрэрэ эрэйиллэр. Улааппыт оҕо бэйэтин өйө-санаата сайдарынан, олоҕор тэҥнээн көрүүнү туһанан үчүгэйи, куһаҕаны арааран быһаарар буоллаҕына эрэ табыллар. 

Үчүгэйи куһаҕантан араарарга сахаларга Күн таҥара туһалыыр. Ол курдук халлаан сырдааһына киһиэхэ үчүгэй буолуутун аҕалара олус былыргы кэмнэртэн үгэс буолан иҥмитин тэҥэ, сырдык киһиэхэ быһаччы дьайан сылааһынан угуттаан, тыыннаах күөх айылҕаны сайыннарар, ол иһин үрүҥ дьүһүн үчүгэй буолууну бэлиэтиир эбии суолталаммыт. Күн таҥара үөһээттэн, үрдүктэн киһи ханнык быһыылары оҥорорун көрө-истэ олорор, үчүгэй, сырдык санаалары  иҥэрэн биэрэр курдуга хаһан да уларыйбат.

Киһи баҕа санаалара үгэс буолан хомуллан, таҥыллан иҥиилэрэ таҥара диэн ааттанар. Элбэх туһалаах үгэстэртэн хомуллан, мунньуллан, таҥыллан сахалыы таҥара үөрэҕэ үөскээбит. Бу үөрэх сүрүн салаатынан оҕо улаатан иһэн киһи буолуу үөрэҕин ситиһиитэ буолар.

Үтүктэн, батыһан үөрэнэр таҥарабыт Үрүҥ Аар тойон таҥара буолар. Бу таҥараны киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан үтүктэн, кини оҥорорун курдук үчүгэй быһыылары оҥорон, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанарыгар аналланар.

Улуутуйар Улуу тойон таҥара киһини кэһэтэн үөрэтэр таҥара. Киһи бэйэтин сыыһа-халты туттунууларыттан кэһэйэн үөрэнэр таҥарата Улуутуйар Улуу тойон таҥара буолар. Киһи тугу эмэни сыыһаны оҥордоҕуна хайаан да кэһэйиэхтээҕин биллэрэр, ол иһин киһини кэһэтэн үөрэтэр таҥара ордук элбэхтик сыыһа-халты туттунар эр киһиэхэ, туһата улахан.

Киһи үгэс буолбут баҕа санааларын толоро сатыыр. Ол иһин киһиэхэ баҕа санаа, таҥара баара олоҕун олороругар сирдьит буолан туһалыыр. Ордук улаатан иһэр оҕоҕо үтүктэн, кини курдук быһыылары оҥорор буола үөрэнэригэр үчүгэй киһи таҥара хайаан да баара ордук. Оҕо улаатан истэҕинэ төрөппүтэ үтүктэр, батыһар киһитэ буоллаҕына, оҕо төрөппүтүн үтүктэр таҥаратыгар кубулутар, кини курдук буолар баҕа санааланан кини оҥорор быһыыларын үтүктэн үөрэнэн, киһи быһыылаах буолууну ситиһэр, оҕону иитии ханнык да халыйыыта суох баран иһэр кыахтанар.

Дьон бары үчүгэйи, ол аата бэйэлэригэр туһалааҕы оҥостор санаалара хаһан баҕарар баһыйар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны таба быһааран араарыы уонна олоххо быһаччы туһаныы киһи буолуу сүрүн үөрэҕэ буоларын төрөппүттэр билэн оҕолорун иитиигэ таба быһааран туһаныахтара этэ.
 
Олоххо туох барыта эргийэр, уларыйар кэмнэрдээх. Аҥардастыы үчүгэй буолуу уһуннук барбат. Үчүгэй кэмэ кэллэҕинэ, кэрэ диэҥҥэ тиийдэҕинэ уларыйан, эргийэн биэрэр уратылаах. Кэрэ диэн тылбыт кыйыаны, кэрэни бэлиэтиирин таба өйдүө этибит. Киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмин билэн олоҕор табан туһанарга үөрэниитэ, киһи буолууну баһылааһына, олоҕор ситиһиини оҥоруутунан ааҕыллар.
 
Онон, олоххо кэлэн ааһар сырдык, хараҥа былдьаһыыта, үрүҥ, хара быһаарыллар, икки саары икки ардынан кэм кэлиитэ эмиэ баар. Бу кэмҥэ баһыйар оруолу ылыы олох салгыы сайдыытыгар инники күөҥҥэ тахсыыга олук буолар кыаҕа улахан. Олоххо маннык кэм кэлэн аастаҕына, олох сыыйа-баайа оннун булунан, итэҕэллэр күүһүрэр кэмнэрэ кэлэр. 

Биһиэхэ икки саары икки ардынааҕы кэм кэлиитигэр саҥа, “Харыстас” таҥара үөскээһинэ уонна тарҕаныыта атыттары баһыйар оруолу ыларбытыгар тирэх, үктэл буолар кыаҕа улахан. Биир итэҕэллээх буолуубут омукпут сомоҕолоһуутугар, күүһүрэригэр тириэрдэрэ баһылыыр оруолу ыларбытыгар олук буолуо этэ.

СЭРЭХТЭЭХ БУОЛУУ

Сэрэхтээх буолуу өйдөөх-санаалаах киһиттэн ирдэнэр олох биир тутаах көрдөбүлэ буолар. Киһи сэрэхтээх буоллаҕына эрэ, тугу барытын харыстыыр кыахтанарын билиниэхпит этэ. Киһи ханна баҕарар сырыттаҕына, тугу эмэ оҥороругар сэрэхтээх, сыыһа-халты хамсаммат, ордук-хоһу туттубат буоллаҕына эрэ табыллар, туох эмэ туһалааҕы оҥорор, тутар кыахтанар. Туох барыта икки өрүттээҕин курдук сэрэхтээх буолуу эмиэ икки өрүттээх: 

Бастакытынан, киһи улахан, ыйааһыннаах, күүстээх буолан тугу эмэни алдьаппатарбын, тоҕо кэспэтэрбин диэн куруук сэрэнэрэ, көрөн, мээрэйдээн, нэмин билэн хамсанара хаһан баҕарар наада. 

Киһи үгүстүк тиэтэйэриттэн эмискэ олоро түһэн олоппоһу да тоҕо түһүөн, сыыһа-халты хамсанан толору астаах остуолу да тоҕо анньыан сөп. Арыгы иһиитин кэнниттэн киһи сыыһа-халты, мүччү-халты хамсанара ордук элбиир. Холуочуйан баран бырааһынньык остуолун тоҕо көппүт киһини сэрэҕэ суох, куһаҕан киһинэн ааттыахха сөп курдук. Хоонньоһон утуйа сытан кыра оҕотун хам баттыыр ийэ эмиэ баара биллэр, итини тэҥэ, эргийээри оронтон сууллааччылар хаһан баҕарар элбэхтэр. Ол иһин киһи утуйа да сытан сэрэхтээх буоларын умнубатаҕына табылларын билиэ этибит.

Киһи ханнык баҕарар хамсаныылары оҥороругар, бу хамсаныыларбынан туох эмэ куһаҕаны оҥорботорбун, сыыһа-халты туттубатарбын диэн олус сэрэхтээх буолара ити холобурдартан быһаарыллар.
 
Иккиһинэн, аны бэйэм онтон-мантан дөлбү түспэтэрбин, кыбыллыбатарбын, улахан, түргэн тиэхиникэлэргэ киирэн биэрбэтэрбин диэн сэрэннэҕинэ, тулатын көрүнэ сырыттаҕына эрэ, эчэйбэккэ сылдьыан сөбүн хайаан да билэрэ табыллар. Халтархай суолга киһи көннөрү хааман да иһэн охтон улаханнык эчэйэн хаалыан сөбө сэрэнэри тэҥэ, эрчиллиилээх буолууну эмиэ эрэйэр.

Оҕо саҥаны айар, урут билбэтин, оҥорботун оҥорон иһэр санаата аһара күүстээх, бииртэн-биири булан, талан оҥорон иһиэн сөп. Кыра оҕо төбөтүн ол-бу араас, нэһиилэ батар хайаҕастарыгар уган, кыбытан кэбиспитин кыайан араарбакка төрөппүттэр эрэйдэнэллэр. Итини тэҥэ үүттээх тимир төгүрүгү биһилэх курдук ыга кэтэн кэбиспит кыыс иһэн хаалбыт тарбаҕын эппэрээссийэлээн эрэ араарыы быыһаабыта, оҕо ону-маны урут билбэтин, айыыны оҥорботугар иитии, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтии туһата улаханын биллэрэр. Оҕо туохтан эмэ кэһэйдэҕинэ, туга эмэ ыарыыланнаҕына сэрэнэрэ, харыстанара ордук күүһүрэрин, харыстанар санаата киирэрин иитиигэ, үөрэтиигэ  туһаныахха сөп этэ. 

Үлэһит киһиэхэ улахан сэрэхтээх буолуу хайаан да эрэйиллэр. Ону-маны оҥорууга, тутууга, илиинэн үлэлиир тэриллэринэн сатаан, сэрэхтээхтик тутта үөрэниигэ киһи өр кэмҥэ дьарыктаннаҕына эрэ табыллар. Тоһоҕону саайарга тарбаҕы быһа охсубат туһугар сэрэнэри, ыарыыта бэрдиттэн бары билэбит. Аны улахан тиэхиникэнэн үлэлииргэ өссө улахан сэрэхтээх буолуу ирдэнэр. Манна тугу эмэ тоҕо көтүппэтэрбин, дьону тэбистэрбэтэрбин диэн сэрэҕи кытта аны бэйэм киирэн биэрбэтэрбин диэн сэрэнии эрэ туһалыыр.

Ханнык баҕарар үлэ көрүҥэр аналлаах сэрэхтээх буолуу үөрэхтэрэ үлэ-хамнас уопутунан уһун үйэлэргэ мунньуллан, оҥоруллан туттулла сылдьаллар. Хас биирдии үлэһит ол үөрэхтэри билэн үлэтигэр туһанара аналлаах, ирдэниллэр көрдөбүлгэ киирсэр. Ол курдук булчут киһи сааны илдьэ сылдьыыга уонна тыаҕа уоту сатаан туһаныыга сэрэхтээх буолуу быраабылаларын үөрэтэн туттардаҕына эрэ бултуур быраабы ылара сыыһа-халты туттунууну суох оҥорорго аналланар.

«Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн этии киһи хаһан баҕарар сэрэхтээх эрэ буоллаҕына, сыыһа-халты туттунан туох эмэ куһаҕаны оҥорбокко, туһалааҕы оҥорорун уонна бэйэтэ олоҕун уһуннук олорорун быһаарар. Бу этии сэрэхтээх киһи субу оҥоруохтаах быһыытын өйүгэр-санаатыгар өссө хатылаан оҥороруттан, хаста да боруобалаан көрөрүттэн, “Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс” диэн үөрэҕи тутуһарыттан сыыһа-халты туттунара аҕыйыырын бигэргэтэн үөскээбит.

Сэрэхтээх буолууга үөрэммэтэх оҕо оннооҕор дьиэҕэ киирэн иһэн ааҥҥа тарбаҕын кыбытыа. Ыһыы-хаһыы, айдаан бөҕө буолуо. Аныгы төрөппүттэр оҕо ааҥҥа тарбаҕын кыбыттаҕына, сатаан илиитин тутта үөрэнэ илигин, сэрэхтээх буолуута суоҕун умнан туран, ааны оҥорбут киһини холбуу мөҕүөхтэрин сөп.
 
Тиэтэйбитигэр тэптэрэн сэрэҕэ суох хааман иһэр, хантаарыҥнаабыт киһи хаһыллыбыт умуһаҕы көрбөккө, онно түһэрэ баар суол. «Муннун аннын көрбөт» диэн итинник киһини этэллэр. Билигин сэрэхтээх буолуу үөрэҕин умнубуппут бэлиэтинэн умуһахха оҕо, киһи түстэҕинэ, умуһаҕы хаспыт дьону буруйдааһын олохсуйан сылдьара буолар.

Киһи үлэлиириттэн, этин-сиинин сатаан-табан хамсата үөрэтэриттэн, сэрэхтээхтик туттарыттан киһи быһыылаах буолууну ситиһэр. Бары үлэлиир тэриллэринэн сатаан, сэрэхтээхтик тутта үөрэнии эрэ киһи кыайа-хото үлэлээн ситиһиини, туох эмэ туһалааҕы оҥороругар кыах биэрэрин умнумуохха.
 
Сатаабат, үлэлии үөрэммэтэх, аһара туттуна сылдьар киһи сыыһа-халты туттунан тарбаҕын онно-манна кыбыппыта, илиитин хайыта тардыбыта эрэ баар буолар. Бу киһи өссө өтүйэ ыллаҕына тарбаҕын дьукку охсуоҕа, быһах ыллаҕына быһыаҕа, хайа анньыаҕа. Быһаҕынан, биилээҕинэн сатаан тутта үөрэниигэ табан хамсаныы, олус сэрэхтээх буолуу хайаан да наадатын билэн оҕону кыра эрдэҕиттэн үөрэтии туһалыырын элбэх сыыһалардаах «айыы үөрэҕин» албыныгар киирэн бу кэмҥэ умнан сылдьабыт.

Сэрэҕэ суох табаахсыт киһи билигин уоту ыытар куттала хас эмэ төгүл улаатта. Араас үчүгэй, гааһынан умайар зажигалкалар, умуллубат сигареталар баар буолуулара уоту сатаан туттубат киһи уоту ыытар кутталын аһара улаатыннарда. Ол түмүгэр дьон бэйэлэрэ сыыһа туттунан уоту ыыталлара элбээтэ.

Сааны-сэби сатаан туттууга, илдьэ сылдьыыга улахан сэрэхтээх буолуу ирдэнэр. Манна сааны ииппэккэ эрэ илдьэ сырыт диэн этиини тэҥэ, саа уоһун киһи, дьон диэки хаһан да туһаайыма диэн үөрэх холбуу туттулуннаҕына ордук туһалаах диэн этэбит.

Суоппар суол бары быраабылаларын тутуһан айанныырын таһынан олус сэрэннэҕинэ, тулатын көрүннэҕинэ эрэ билигин, массыына элбээбит кэмигэр сатаан айанныыр кыахтанар. Атын массыына суоппардара сыыһа-халты туттунууларыттан, хабырыйыыларыттан сэрэнэрэ, аһаран биэрэ сылдьара эрэ абырыыр. Суоппар сыыһа-халты туттунара абаарыйаҕа тириэрдэр кыахтааҕын бары билэн сэрэнэбит, аналлаах үөрэҕи бүтэрдэхтэринэ эрэ массыына ыытар быраабы биэрэбит. Сэрэҕэ суох, киһиргэс, «оруо маһы ортотунан барар» суоппарга олорсубатах ордук курдук.
 
Сайдан иһии бэлиэтэ – массыына элбээһинэ, сатыы киһи куоракка уулуссаны туорууругар тула өттүн үчүгэйдик көрүнэн, ааһан иһэр массыыналарга киирэн биэрбэтэҕинэ эрэ этэҥҥэ уҥуор тахсарыгар тириэртэ.
 
Онон киһи сэрэнэн бэйэтин харыстанарын тэҥэ, атыттары эмиэ харыстыахтаах, ордук сэрэниэхтээх. Олус былыргы кэмҥэ курдук киһи аар тайҕаҕа суос-соҕотоҕун сылдьар кэмнэрэ, бэйэтин эрэ харыстанара ааспыта быданнаата. Билигин сайдыыны ситиспит, улахан, күүстээх  тиэхиникэлэри баһылаабыт киһи олоҕун сүрүн сыалынан, аан маҥнай атыттары харыстыахха, сэрэниэххэ диэн эрэ буолара табыллар кэмэ кэлэн турар.

Бука бары үчүгэйдик буһарыллыбыт, амтана үчүгэй аһылыгы сиирбитин сөбүлүүбүт. Аһылык буһарааччы тууһун, туматын сөбүлээн көрөн, сэрэнэн куттаҕына эрэ, бу аспыт табыллар кыахтанар, аһара туустаан кэбистэҕинэ киһи сиэбэт аһылыга буола охсон хааларын, аһыы диэҥҥэ, куһаҕаҥҥа кубулуйа охсорун, буорту буоларын хаһан да умнумуохха, туох барыта икки өттүттэн тутулуктааҕын, хайа да өттүгэр аһара бардаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйарын билэн куруук олоххо туһана сылдьыахха. “Ас” диэн мааны, бары сөбүлүүр тылбытыгар “ыы” диэн ытааһын дорҕооно эбиллиитэ бу тылбытын букатын куһаҕаҥҥа, аһыыга кубулутарын умнумуохха.

Сыыһа-халты туттунан, аһара баран быстах быһыыга түбэспэккэ олоҕун көрсүөтүк, сэмэйдик, уһуннук олорбут киһи дьон хайҕабылын ылыан ылар. «Киһини күҥҥэ 44 оһол күүтэр» диэн сахалар этэллэр. Бу хантан да, халлаантан ылыллыбатах олох уопутунан дакаастаммыт быһаарыы, киһи үгүстүк бэйэтэ сыыһа-халты туттунарыттан онно-манна, быстах быһыыга түбэһэрэ элбиириттэн сэрэтэр этии буолар.
 
Киһи олоҕор «Туох барыта икки өрүттээх» буоларынан ханнык эрэ кээмэйи, сиэри аһара бардаҕына атын өттүгэр уларыйарынан сэрэхтээх буолуу аһара барара куһаҕаҥҥа кубулуйар. Ол аата сэрэхтээх буолуу аһара баран барыттан бары сэрэниигэ кубулуйара сыыһа. «Бөрөттөн куттанар буоллахха, тыаҕа тахсымыахха» диэн этии итини бигэргэтэр. Ол аата бэйэтэ тыаҕа олорор киһи кутталыттан тыаҕа тахсыбатаҕына олоҕор туга эрэ улаханнык табыллыбат, суох буолуутугар тириэрдиэн сөп. Ол иһин киһилии өйө-санаата сайдыбыт киһи сэрэнии эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буоларын билэн, хайа да өттүгэр аһара барбата эрэйиллэр.

“Харыстас” таҥара үөрэҕэ киһини бэйэтин харыстаан сэрэхтээх буоларыгар үөрэтэр. Киһи барыттан-бары сэрэхтээх буоллаҕына, онно-манна киирэн биэрбэтэҕинэ, ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥорботоҕуна, сэрэнэрин хаһан да умнубатаҕына олоҕун киһи быһыылаахтык, уһуннук олорор кыахтанарын билиэ этэ.

Онон сэрэхтээх буолуу “Харыстас” таҥара биир тутаах үөрэҕэ буолар. Ол курдук киһи тугу оҥороругар барытыгар сэрэхтээхтик тутуннаҕына эрэ, ону-маны алдьаппакка, харыстыыр кыахтанарын таба өйдүөхпүт этэ.

ЭДЭРДЭРИ ХАРЫСТААҺЫН

Билигин буруйу-сэмэни эдэрдэр элбэхтик оҥорор буоллулар. Кинилэри иитии, үөрэтии сыыһа хайысханан, харыстыыр өттүгэр буолбакка, алдьатар өттүн диэки баран иһэриттэн ити куһаҕан быһыылар элбииллэр.
 
Саҥаны айыы үчүгэй, саҥаны айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруҥ диэн оҕолору иитии, үөрэтии сыыһа, оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ илигинэ эрдэлээн хааларын, куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэҕин билиэ этибит. Эдэрдэр бэйэлэрэ саҥаны айа, оҥоро сатыыр кыахтара аһара улахан, таһынан таһымныыр, ол-бу, буолары-буолбаты барытын айа сатыахтарын, онтон элбэх өттө куһаҕаҥҥа кубулуйуон сөп. Сахалар аһара барыма, аһара туттума диэн үөрэхтэрэ киһи быһыылаах киһини иитэргэ, үөрэтэргэ аналланар уонна оҕо киһи буолууну баһылыар диэри “Айыы диэмэ”, «Айыыны оҥорума» диэн этиини тутуһарыгар ыҥырар.

Көрсүө, сэмэй киһи уратыларын билии уонна оҕону иитиигэ туһаныы билигин саха дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буолла. Ол курдук көрсүө, сэмэй киһи диэн тугу да сыыһа-халты туттубат, тугу барытын оҥороругар туох содул үөскүүрүн эрдэттэн быһааран баран оҥорор киһи буолар. Бу уратылары хас биирдии улаатан иһэр оҕо билэр, олоҕор тутуһар буоллаҕына, уһун үйэлээх буолууну ситиһэр кыаҕа кыра эрдэҕиттэн улаатыа этэ. Төрөппүттэр бу быһаарыыны тутуһан оҕолорун ииттэхтэринэ, үөрэттэхтэринэ оҕолоро улааппытын кэннэ элбэх туһалааҕы оҥорорун билиэхтэрэ этэ.

Сахалар киһи оҥорор быһыылара өйүттэн-санаатыттан тутулуктаахтарын биллэрэр этиилэрэ элбэхтэр. «Көрсүө киһи өйө байҕал дириҥин, халлаан үрдүгүн курдук», «Көрсүө-сэмэй быһыы киһини киэргэтэр» диэн этиилэр көрсүө, сэмэй киһи оҥорор быһыылара ордук сыаналаналларын, олоххо таба буолан тахсан туһаны аҕалаллара элбэҕин быһаараллар.

Саха өс хоһоонноругар киһи оҥорор быһыыларын быһаарар «Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй тахсар» диэн этии баар. Киһи бэйэтэ тутан-хабан алдьархайы оҥорорун биллэрэр буолан, бу өс хоһоонун суолтата олус улаханын билигин умнан, сэбиэскэй кэм саҕаттан бары бэйэбитин «үчүгэй» курдук сананыыбыт улаатан сылдьабыт. Киһи оҥорор бары быһыыларыгар олус сэрэхтээхтик сыһыаннаһарын, элбэхтик ырытан, толкуйдаан баран тугу барытын оҥороро ордугун, тугу оҥорбутун туһалаах быһыыга кубулутарын бу этии биллэрэр.

Сыыһа-халты туттунара элбээтэҕинэ киһи туһалааҕы оҥороро суох буолуон сөбүн бу этии эмиэ биллэрэр. Ол курдук оҥоро-тута үөрэммэтэх киһи оҥорорунааҕар алдьатара элбээн хаалыан сөп. Бу быһаарыыны бигэргэтэр “Салаҥтан хара тыа маһа ытыыр” диэн этии баар. Бу этии төһө эмэ туһа буолуохтаах элбэх маһы буортулаан, алдьатан баран тугу да туһалааҕы кыайан оҥорбот киһи эмиэ баарын биллэрэр. 

Киһиргэтии оннооҕор улахан киһи сыыһа-халты туттунуутун таһаарыан сөп. Тулуурдара аҕыйах, дэбдэҥ майгылаах дьон кыахтаах массыынанан кыахтарын таһынан аһара түргэнник айаннааһыны элбэхтик оҥороллор. Ол иһин биир сылга Россияҕа отуттан тахса тыһыынча доруобай дьон массыына абаарыйатыгар өлөллөр.

Кыра оҕону киһиргэтии өйө-санаата туруга суох буолуутун үөскэтэр. Киһиргээтэр эрэ тугу барытын, куһаҕаны эмиэ элбэхтик оҥорор кыахтанар. Куруук киһиргэтэ үөрэттэххэ өссө киһиргээри арааһы, ол-буну барытын була сатаан, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, айыыны оҥороору сыыһа-халты туттунара улаатыан сөп.  Сахалар ол иһин оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанар буолуор, киһи буолуу үөрэҕин баһылыар диэри “Айыыны оҥорума” диэн хааччахтаан үөрэтэллэр.

Тыыннаах киһини хаһан баҕарар киһиргэтэр куһаҕан, куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп диэн сахалар үөрэхтэрэ «Киһиргээмэ» диэн үөрэтэр уонна киһиргэтии «Быһа этии» буоларын дьоҥҥо тириэрдэр. Бу өй-санаа куһаҕан өттүгэр уларыйыытын биллэрэр этиини тутуһуу бары дьонтон эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Урукку үлэлэрбитигэр быһаарбыппыт курдук киһиэхэ үгэс үөскээһинэ уонча сылы ылар. Бу үгэс үөскээһинин кэмин сайдыылаах омуктар салайааччыны, президени талыы уһунун быһаарыыга билигин туһана сылдьаллар. Америкаҕа президени иккистээн быыбарданнаҕына 8 сылтан ордук кэмҥэ үлэлэппэттэр. Салайааччы киһи өйө-санаата бу кэмҥэ араас элбэх арбааччылар этиилэригэр үөрэнэн бэйэтин аһара үрдүктүк сананар буолуутун үөскэтэн кэбиһэриттэн харыстаналлар.
  
Киһи өйө-санаата уларыйыыта тулалыыр, туһанар дьон арбааһыннарыттан, өрө тутууларыттан, «Мин эрэ үчүгэйбин» диэн санаата бэрт сотору кэминэн үөскээн олохсуйан, өссө аһара баран хаалыан сөбүттэн харыстаныыны, көмүскэниини өй-санаа үөрэҕэ сайдыбыт, демократичнай тутулуктаах государстволар ити курдук оҥороллор. Салайар былаас быыбарынан талыллан уларыйарын кытары бары кэриэтэ салайааччылар эмиэ уларыйаллар. Былаас уларыйыыта коррупция суох буолуутугар тириэрдэр соҕотох суол буоларын сайдыылаах, билиилээх, үөрэхтээх дьон билиэхтэрэ, олоххо туһаныахтара этэ.

Дьон өйө-санаата үйэлэргэ биир тэҥник турбакка кэмиттэн кэмигэр уларыйан биэрэр кэмнэрдээх уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Ол курдук көрсүө, сэмэй буолуу оҥоруу, тутуу сайдыытын төрүттүүр, үлэни-хамнаһы сайдыыга тириэрдэр буоллаҕына, аһара баран саҥаны айа, айыыны оҥоро сатааһын дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын элбэтэринэн олоҕу алдьатыы, кэхтии өттүгэр салайар.
 
Билигин Россия дьонун ахсааннара көҕүрээн, сыл аайы аҕыйаан иһэр, үлэ-хамнас эмиэ кыаттарбат, атын омук үлэһиттэрэ кэлиилэрэ элбээтэ. Бу быһаарыылар Россия дьонун өйдөрө-санаалара бу кэмҥэ алдьатыы өттүгэр уларыйан турарын биллэрэр. Бу кэм тиийэн кэлбитин олоххо буолар уларыйыылартан булан ылыахпытын сөп:

1. Араас баһаардар барыылара эбиллэн иһэр. Баһаардар барыыларын ырытыы түмүгүнэн дьон бэйэлэрин сыыһа-халты туттунууларыттан, уоту сэрэҕэ суох туһаныыларыттан үгүс өттүлэрин бэйэлэрэ ыыталлар.

2. Массыына абаарыйалара аһара элбэхтэр. Суоппардар сэрэҕэ суохтарыттан, киһиргииллэриттэн, сыыһа-халты туттунууларыттан үгүс киһи өлүүлээх абаарыйалар  тахсаллар.

3. Элбэх киһи өлүүлээх хас да самолет абаарыйата летчиктэр сыыһа туттунууларыттан буолбуттара быһаарылынна.

4. Охсуһууттан, кырбаныыттан дьон өлүүтэ аһара элбэх. Туруга, тулуура суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэр бэйэ-бэйэлэрин өлөрсүүлэрэ элбээтэ. Ол курдук кыыһырыы, өһүөн аһара барыыта, охсуһууга, өлөрсүүгэ тиийэ охсон хаалыыта кэлин кэмҥэ ордук элбээтэ уонна майгы-сигили сатарыйбытын бэлиэтиир, дьон бэйэлэрин кыайан туттуммат буолуулара улааппытын биллэрэр.

Дьон өйүгэр-санаатыгар бу улахан уларыйыылар иитии, үөрэтии таһыма букатын мөлтөөбүтүн биллэрэллэр. “Айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн үөрэх оҕолор өйдөрүн-санааларын сыыһа, туруга суох буолуу суолунан салайарыттан билигин сыыһа-халты туттунар, аһара барар эдэрдэр элбээһиннэриттэн куһаҕан быһыылар үксээтилэр.

Сахалыы өйү-санааны тутуһуу, оҕолору кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитии, үөрэтии эрэ бу, сэбиэскэй былаас көмөтүнэн үөскээбит куһаҕан майгыны, “айыы үчүгэй” диэн этиини суох оҥоруо этэ.

Онон төрөппүттэр, оҕолоргут хайдах өйдөөх-санаалаах буола улааталлара кыра эрдэҕинэ ийэ куттара ханнык өйгө-санааҕа иитиллибиттэриттэн быһаччы тутулуктааҕын билэн иитии, үөрэтии хайысхатын көрсүө, сэмэй буолуу диэки салайдаххытына эрэ киһи быһыылаахтык олоҕун уһуннук олорор кэлэр көлүөнэлэниэххитин сөп. Эдэрдэри харыстааһын диэн оҕону, улахан да киһини киһиргэппэт, ыксаппат, тиэтэппэт буолуу, тугу барытын улахан, олоххо уопутурбут киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууга аан маҥнай иитии, үөрэтии, оннук үгэстэри иҥэрии ааттанар. Киһиргэппэт, тиэтэппэт буолуу аһара туттунууну суох оҥороруттан өйгө-санааҕа олус туһалаах быһыы буолар.

ЭР ДЬОНУ ХАРЫСТААҺЫН

Киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата сайдарынан, үөрэҕэ, билиитэ эбиллэринэн этин-сиинин харыстыыр, көрөр-истэр күүһэ улаатан иһэр. Эт-сиин харыстаннаҕына эрэ киһи тыыннаах буолан олоҕу олорорун билиниэ этэ. Харыстаныы диэн өй-санаа үөрэҕин оҕо кыра эрдэҕиттэн билэн таба туһанарга үөрэннэҕинэ уһун үйэни ситиһэр кыахтанар.

Уол оҕото, эр киһи үгүстүк аһара барарыттан, сыыһа-халты туттунарыттан араас оһоллорго, быстах быһыыга түбэһэрэ элбэх. Онтон харыстаан сахалар үөрэхтэрэ көрсүө-сэмэй буол, сыыһа-халты туттума, аһара барыма, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”, киһи быһыытын, сиэри тутус диэн үөрэтэр, «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини билинэн үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанарын ирдиир.
 
Сахалар «Киһини санаата салайар» диэн этэллэр. Бу этии сүрүн тутулугунан «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн этии буолар. Ол аата элбэхтэр баҕа санаалара хайа диэки салаллар даҕаны дьон өйө-санаата сыыйа-баайа, ол диэки салаллан, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ уларыйан барар. 
 
«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн өй-санаа эмиэ икки өрүттээх:

1. Үчүгэйи, олоххо туһалааҕы санааһын.

2. Куһаҕаны, туһата суоҕу, буолары-буолбаты, кыаллары-кыаллыбаты, буортулааҕы санааһын.

Киһи өйө-санаата икки аҥы арахсар уратылааҕын сахалар былыр-былыргыттан билэн өс хоһооно оҥорон туһаналлар. Бу арахсыы “Өйдөөх үтүөнү, акаары алдьархайы саныыр” диэн өс хоһоонунан толору бэриллэр. Биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, нууччалары үтүктэр учуонайдар өй-санаа бу арахсыытын билигин да билбэттэр уонна бу билбэттэринэн саха дьонун барыларын буккуйа сылдьаллар.

Сахалыы ай диэн тылга иҥэн сылдьар өйдөбүл икки өрүттээх суолталааҕын арааран билбэт киһини туох киһи диэххэ сөп эбитэ буолла. Өйдөрө-санаалара тиийбэт диэҕи эмиэ үрдүк үөрэхтээхтэр, учуонайдар, ахсааны төһөнү эмэни билэр курдуктар. Киһи хаһан баҕарар үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыаҕа суох буолан хаалбатын арааран билбэт буолуу биһиэхэ, сэбиэскэй былаас кэмигэр дьону барыларын “үчүгэйдэр”, ордук салайааччылар «үчүгэйдэр» диэн сымыйанан этэ сылдьыбыттарыттан үөскээн, олохсуйан сылдьар. Киһи биир мэйиитинэн толкуйдаан үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыыны оҥорор кыахтааҕын билиммэт буолуу айыы диэн бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорууну холбуу иҥэринэн сылдьар тылы үчүгэй эрэ курдук саныылларыгар тириэрдэр. Онтон киһи оҥорор быһыыларын быһаара сатаан сахаларга суох “аньыы” диэн саҥа тылы булан сыыһаларын саптынаары оҥостоллор.

Өй-санаа үөрэҕин билбэт киһи бэйэтин аһара үчүгэйдик сананарыттан, улаханнык туттарыттан ханнык да куһаҕан санааларым суохтар диэн кистиириттэн итинник, үчүгэйи эрэ оҥоробун диэн сымыйалыан эмиэ сөп. Өй-санаа үөрэҕин салайааччылар, бэйэлэрин «үчүгэйбит» диэн сананааччылар баһылаатахтарына өй-санаа аҥар өттүгэр аһара барыытын, халыйыыны үөскэтиэхтэрин сөп.

Саха тыла өйү-санааны кытта дорҕооннорунан тутулугун кыайан арааран билбэт араас сымыйа ойууннар, тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, нуучча тылын учууталлара, учуонайдар итэҕэлбитин буккуйаллар, атын сыыһа, нууччалары үтүктүү суолунан ыыта, салайа сатыыллар. “Ыы” диэн ытааһыны биллэрэр дорҕоон сахаларга хаһан даҕаны үчүгэйи биллэриигэ кыайан кубулуйуо, айыы диэн тыл хаһан даҕаны аҥардастыы үчүгэй эрэ буолуо суоҕа, куһаҕанын син-биир холбуу илдьэ сылдьыаҕа. Айыы диэн тыл куһаҕаны айыыны, оҥорууну биллэрэрэ хаһан да уларыйбат. Үчүгэй уонна куһаҕан айыылар биир төрүттээхтэр, иккиэннэрин киһи өйө-санаата айан таһааран үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыыга кубулутар. 

Бэйэбит итэҕэлбит, таҥарабыт хас да тыһыынча сыллардаахтан баарын, дьон билэллэрин үрдүнэн өссө саҥа таҥара оҥордубут дэнээччи тыл үөрэхтээхтэрэ бааллар, үлэһит дьону, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи бэйэлэрэ билэр дьону көрдөрөн туран албынныы сатыыллар.
 
Сэбиэскэй былаас истигэннэрин, барыны-бары “тук” курдук толороллорун иһин аҥардастыы дьахталлары эрэ өрө туппута, маанылаабыта дьайан эр дьон билигин мөлтөөн сылдьаллар, үлэҕэ-хамнаска дьулуурдара аҕыйаата, арыгыһыттарынан эрэ ааттанар буолбуттарыттан өссө да кыайан көнө иликтэр. Үлэ эрэ, ырыынак кэмигэр кыайыылаах үлэ кинилэри көннөрүөҕэ.

Омук сайдыыта, үлэни-хамнаһы ситиһиитэ, кыайыыта эр дьонтон ордук улахан тутулуктаах. Үлэни-хамнаһы тупсарыыны эр дьон эрэ ситиһэр кыахтаахтар. Эр дьону харыстааһын диэн үлэһит эр дьон утумнарын, кэлэр көлүөнэлэригэр, оҕолоругар бэриллэр буор куттарын харыстааһын ааттанар. Сайдыылаах буор куттаах оҕо диэн төрөппүтүттэн үлэлиир-хамсыыр үөрүйэҕи ылыммыт оҕо буоларын кут-сүр үөрэҕэ дакаастаата.

Оҕону иитиигэ эр киһи бэйэтин курдук оҥоро-тута үөрэтэ сатыырынан, өйүн-санаатын, тулуурун улаатыннарар кыаҕа улаханынан дьахталлары баһыйар оруолу ыларын таба туһаныа этибит. Сахалар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн тулуурдаах буолууну улаатыннарар өс хоһоонун эр дьон эрэ таба өйдөөн, бэйэлэрин холобурдарынан, көрдөрөн үөрэтэллэринэн оҕоҕо тириэрдэр кыахтаахтар. Итини тэҥэ кинилэр кыайа-хото үлэлииллэриттэн, оҥороллоруттан, туталларыттан сайдыыны ситиһии быһаччы тутуллар. Ол иһин сайдыыны ситиһиэн баҕарар омук эр дьонун күүһүрдэр туһугар туһалаах дьыалалары оҥоруо, үлэ-хамнас оҥорор-тутар өттүн урутаан сайыннарыа этилэр. Үлэ-хамнас сайдыыта, күүһүрүүтэ эр дьону инники диэки ыҥырар баҕа санааны үөскэтэн биэриигэ туһата улахан буолуо этэ.

Эр дьон үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир, дьиэ кэргэҥҥэ барыһы аҕалар аналлаахтар. Бу аналы умнан, хаалларыыбыт түмүгэр үлэбит-хамнаспыт кыаллыбат. Кэлии омук дьоно баһыйа таһаарыылаахтык үлэлииллэриттэн, оҥороллоруттан, туталларыттан санааҕа түһүөхпүт этэ. Баһылаабыт диир үлэбитигэр, тыабыт хаһаайыстыбатыгар элбэх кытайдар кэлэн үлэлээтэхтэринэ үлэтэ суох хаалыахпытын сөптөөх балаһыанньа үөскүөн сөп курдук буолла.

Киһи баҕа санаата муҥурданан хаалбакка иннин диэки, сайдыы, уларыйыы диэки тардыһар күүстээх буоллаҕына, олоҕу олорууга интэриэһэ түспэккэ, улаатан иһэр кыахтанар. Арай бу инники, сайдыы диэки ыҥырар баҕа санаа «Туох барыта икки өрүттээх» диэн өйдөбүлү суох оҥорбокко, харыстааһын, көмүскээһин эмиэ баар буолара туһалаах буолуо этэ.

Эр дьон бары биир сэниэлээх буолбатахтар. Син-биир дьон өйө-санаата, этэ-сиинэ арахсалларын курдук кыахтарынан көрөн тус-туспа арахсаллар. Чахчы күүстээх эттээх-сииннээх, дьахталларга сөбүлэтэр эр дьон элбэхтэрэ суохтар. Ол курдук алта уоннарын ааһан баран, кыайа-хото үлэлии сылдьар эр дьон чахчы аҕыйахтар эрээри, бааллар.
 
Билигин эр дьон сааһыран истэхтэринэ олоххо, үчүгэйгэ тардыһар күүстэрэ аҕыйаан, арыгыһыт буолаллара элбээтэ диэн бары этэллэр. Оҕо иитиитэ, үөрэтиитэ төрөппүттэргэ эппиэтинэһи, үчүгэйгэ тардыһыыны үөскэтэр кыаҕа олус улахан. Оҕо улаатыыта, бэйэтэ киһи буолууну ситиһиитэ сүүрбэттэн тахса сылы ылар. Ол аата сүүрбэ биэһигэр оҕоломмут эр киһи түөрт уон биэс сааһыгар оҕото улаатан туспа ыал буолан барбытын кэннэ, бэйэтэ букатын иллэҥсийэн, ким да наадыйбат киһитигэр кубулуйара элбээтэ.

Эр дьоҥҥо барыларыгар баар, айылҕа биэрбит күүһэ, кинилэр олоххо тардыһыыларыгар көмө буолар кыахтааҕын билигин, быстах санаалаах нуучча омугу, сыыһа үөрэтэр православнай таҥара үөрэҕин үтүктэрбититтэн, хаалларан сылдьабыт. Ол күүс эр киһи оҕо оҥорор кыаҕа үйэтин тухары хаалан хаалбатыгар саһан сылдьар. Өй-санаа киһи сааһыран истэҕинэ эбиллэн иһэр диэни бары билэбит. Эр киһиэхэ күнтэн-күн аайы сайдан иһэр, хамсаныылартан үөскүүр буор кута сааһыран истэҕинэ эмиэ эбиллэн, мунньуллан, оҥорор хамсаныылара тупсан иһэллэр. Сатаан, табан хамсанарыттан үлэни-хамнаһы кыайара улаатар.
 
Төрөппүт буор кутун кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн иһэрин сахалар билэллэр уонна утумнааһын диэн ааттыыллар. Биир хаан аймах дьон биир буор куттаах буолаллар. Сааһырбыт эр киһи төрөтөр оҕото өйдөөх, үлэҕэ-хамнаска үөрүйэҕэ элбэх, ол аата сайдыылаах буор куттаах буоларын былыргы сахалар билэллэрин олоххо киллэрэн туһаныахпыт этэ. (10,16).

Эр киһи сааһыран истэҕинэ олоххо, баайга-малга тардыһарыгар ыҥырар, угуйар күүһүнэн иккис, эдэр кэргэни ылар кыаҕа баара буолар кыахтаах. Эдэр кэргэннээх эр киһи олоҕун саҥалыы саҕалыыр кыахтанара, олоххо тардыһыыта лаппа улаатара эмиэ биллэр, эдэр кэргэннэннэхтэринэ эдэрдэригэр түһэллэр.

Сэбиэскэй былаас дьахтар уонна эр киһи тэҥнэр диэн үөрэҕэ аһара баран дьон эттэрин-сииннэрин уратыларын аахсыбат буолууга тириэрпитэ билигин ырыынак кэмигэр урукку оннугар уларыйыа этэ. Дьахтар уонна эр киһи эттэрин-сииннэрин уратылара өй-санаа, баҕа санаа араастаһыыларын, олоххо тардыһыыга уратылары үөскэтэрин билигин билиммэппит, хаалларан сылдьабыт.
 
Православнай таҥара үөрэҕэ эр киһи биир кэргэннээх буолуохтаах диэн этиитэ дьон айылҕаларыгар, эттэрин-сииннэрин уратытыгар сөп түбэспэт, омуктары эстиигэ тириэрдэр кыахтааҕа билиннэ. Бу үөрэх дьайыыта бэйэлэригэр урут тиийэн, нууччалар билигин ахсааннара аҕыйаан иһэллэрин тэҥэ, буор куттара мөлтөөһүнүттэн үлэни-хамнаһы кыайбат буоллулар. Россия дьонун буор куттарын мөлтөтүүнү сэбиэскэй былаас дьадаҥылары өрө тутан, арбаан киэҥник тарҕатан кэбистэ.

Биһиги сахалар олус былыргы үйэлэртэн, олоҥхо кэмин саҕаттан эр дьон хас да кэргэннээх буолууларын олохпутугар туһанар этибит. Бэйэлэрэ эстиигэ тиийэн эрэр омуктары үтүктүбэккэ, бэйэбит былыргы, туһалаах үгэспитин олоххо киллэриэхпит этэ. Бу быһаарыыны олоххо киллэриигэ Үрүҥ айыылартан кэлэр билиилэри өрө тутааччылар ордук кыһанан ылсыахтара этэ.

Мусульманнар сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэллэрин бары истэ-билэ сылдьабыт. Кинилэргэ эр киһи хас да кэргэни ыларын итэҕэллэрэ көҥүллүүрүттэн ахсааннара эбиллэн иһэрэ, үлэни-хамнаһы кыайаллара быһаччы тутулуктаах. Биһиэхэ былыргыны, олоҥхо кэмин саҕанааҕыны үөрэтээччилэрбит, батыһааччыларбыт элбээн иһэллэр. Олоҥхо кэмин саҕана саха эр дьоно хас да кэргэннээх буолуулара көҥүллэнэр этэ.

Билигин биһиэхэ олоҥхо кэмин үөрэтээччилэр, үчүгэй диэччилэр элбээбиттэринэн, Үрүҥ айыы итэҕэлин тутуһааччылар үгүстэринэн былыргыттан туттуллар, омук сайдыытыгар туһалаах үгэспитин олоххо киллэриэхпитин сөп буолла.

Эр киһи утумун салҕааһыны эдэр, ыраас кыыс оҕону кэргэн ыллаҕына олоххо киллэрэр кыахтанарын билиэ этибит. Эр дьон кыыс оҕону харыстааһыннара олоххо киирдэҕинэ бу быһыы кыаллыа этэ. Билигин “айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн тыл үөрэхтээхтэрэ этиилэрэ уол оҕолорго айыыны оҥорор санааларын күөртээн, бииртэн биир кыыс оҕолору буорту оҥоро сатыылларын үөскэттэ.

Онон эр дьону харыстааһын диэн эмиэ икки өрүттээх; биир өрүтүнэн олоххо инники диэки тардыһыылаах баҕа санааны, дьулууру, тулууру, өһөс буолууну үөскэтэн биэрии буоллаҕына, иккиһинэн, аһара барар, сыыһа-халты туттунар майгыларын хааччахтааһын, ол аата көрсүө-сэмэй буолууларын ситиһии буолар. Итини тэҥэ кыахтаах эр дьон иккис, үһүс кэргэннэрин ылалларын хааччыйыы кэлэр көлүөнэлэр сайдыылаах буор куту төрөппүттэриттэн  ылыналларын үөскэтэн, үлэҕэ-хамнаска кыахтаах буола улааталларын ситиһиэхпит этэ. 

КЫЫС ОҔОЛОРУ ХАРЫСТААҺЫН

Омук сайдыыта, ахсааннара эбиллиитэ кэлэр көлүөнэлэри үөскэтииттэн уонна иитииттэн, үөрэтииттэн ордук улахан тутулуктааҕын билигин аахсыбат буола сылдьабыт. Биир эмэ оҕону төрөтөн баран кыайан киһилии быһыылаах буолууга ииппэккэ, үөрэппэккэ, атаахтатан, киһиргэтэн кэбиһэрбититтэн быстахтык быһыыланан, сыыһа-халты туттунан олохторун кылгатаннар, көрүүтэ-истиитэ суох хаалар кырдьаҕастар элбээтилэр.
 
Оҕо өйө-санаата сайдыыта ыалтан, дьиэ иһиттэн үүнэн-сайдан тахсарын, ийж кута кыра эрдэҕинэ иитиллэрин таба өйдөөн дьахталлары дьиэҕэ чугаһатан, оҕону көрө сылдьан дьиэ үлэлэринэн дьарыктаналларын үөскэтии оҕолор өйдөрө-санаалара туруктаах, үлэнэн-хамнаһынан эрчиллэн киһи буолуу суолунан сайдалларын ситиһиигэ тириэрдиэ этэ.

Дьахталлар олоххо аналларынан кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии, иитии, үөрэтии буоларын былыргы сахалар билэн олоххо туһаналлар, дьиэ иһинээҕи үлэлэринэн дьарыктаннарар этилэр. Дьахталлар бу аналларын умнубут, хаалларбыт, сайдыылаахпыт диэн ааттанар Европа дойдуларын дьоно ахсааннара аҕыйаан, кэлиилэр баһылааһыннарыгар сыыйа киирэн эрэллэрин истэ-билэ сылдьабыт эрээри, үтүктэр санаабытын хааллара иликпит.

Айылҕа бэйэтэ көмүскүүрүттэн, харыстыырыттан дьахталлар доруобуйалара эр дьоннооҕор бөҕө уонна көрсүө, сэмэй майгылара элбэҕиттэн урут түспэккэ, аһара барбакка сылдьалларыттан, быстах быһыыга түбэһэллэрэ аҕыйаҕыттан олохторун уһуннук олороллор. Россия дьахталлара олохторун сыалын сэбиэскэй былаас уларытан, эдэр эрдэхтэриттэн үөрэххэ, кыра хамнастаах үлэҕэ умса анньыбатаҕа эбитэ буоллар оҕо төрөтөр сыалларын аһара толоруо этилэр.

Дьон бары эттэрин-сииннэрин харыстаатахтарына, көрдөхтөрүнэ-иһиттэхтэринэ эрэ уһун үйэни ситиһэр кыахтаналларын билэллэр. Оҕону харыстааһын диэн көрсүө-сэмэй буолууга иитии, үөрэтии буоларын таба өйдүөхпүт этэ. Аныгы дьахталлар эр дьону үтүктэ сатыылларыттан билигин харыстаналлара аҕыйаан иһэр. 

Дьахталлары харыстааһын диэн кыыс оҕолору харыстааһынтан, көрүүттэн-истииттэн, улааттаҕына кэргэнигэр ыраас кыыһынан тиксэрин ситиһииттэн саҕаланарын былыргы сахалар билэллэрэ, олохторугар быһаччы туһаналлар этэ. Кыыс оҕолорун “Хара харахтаахха көрдөрбөккө” иитэн, улаатыннаран кэргэнигэр ыраас кыыһынан туттараллара. Былыргы сахалар кыыс оҕону көрүүлэрин-истиилэрин уратытынан эргэ тахсыар диэри атын эр киһилиин сылдьыспатын кытаанахтык ирдииллэрэ.

Ыраас кыыс оҕо эрэ эр киһини утумнуур, ол аата киниттэн бэриллибит буор куттаах оҕону төрөтөр кыахтааҕын аныгы наука билиммэккэ сылдьан баран, билигин үөрэтэн эрэр. Былыргы сахалар бу үөрэҕи билэллэрэ уонна олохторугар быһаччы туһаналлара, кэргэн тахсар кыыс оҕо ыраас кыыһынан кэргэнигэр тиксэрин эдэр эрдэҕинэ, сааһын ситэрин кытта кэргэн биэрэн ситиһэллэр этэ.

Билигин оскуола үөрэҕэ аһара уһаан 11 сылга тиийбитэ кыыс оҕолору харыстааһыҥҥа, кыыстарынан эргэ тахсыыларыгар улахан буортуну оҥорор. Ол курдук аныгы сайдыылаах, “айыыны элбэхтик оҥор” диэн сыыһа үөрэххэ иитиллэр кыыс оҕо, айыыны оҥоро сатыырыттан, эр дьону боруобалаан көрбөккө эрэ, оскуоланы бүтэриигэ тиийбэтэ кырдьык буолла. Оскуоланы эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэллэриттэн эр дьон утумнарын харыстааһын диэн суох буолла.

Ханнык эрэ сайдыыта суох буор куттаах киһини кытта сылдьыспыт кыыс хойутаан кэргэн таҕыстаҕына даҕаны маҥнайгы оҕото аан маҥнай сылдьыспыт киһитин сайдыыта суох буор кутун ылынан төрүүрүн кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Сахалар урукку кэмнэргэ кыыс оҕо эргэ барарыгар ыраас кыыһынан буоларын ирдииллэрэ ити быһаарыыга олоҕурар.

“Төрүт уус ыал оҕото” диэн өйдөөх, үлэҕэ-хамнаска сыһыамах, сайдыылаах буор куттаах оҕону төрөтүүгэ сыһыаннаах этии билигин хаалан сылдьар. Эдэр эрдэҕинэ атын эр киһилиин элбэхтик сылдьыспыт кыыс эр киһини утумнуур оҕону кыайан төрөппөтүн билигин телегония науката үөрэтэ сылдьар. Былыргы сахалар кыыс оҕону харыстааһыннара диэн кэргэн таҕыстаҕына кэргэнигэр бэйэтин утумнуур оҕону төрөтөрүгэр аналланара, ол аата эр киһиттэн бэриллибит буор куттаах оҕо төрүүрэ. Ол курдук дьахтар бэйэтигэр маарынныыр оҕону хайа баҕарар эр киһиттэн төрөтөр кыахтаах буоллаҕына, эр киһи бэйэтин утумнуур оҕону, ыраас кыыс оҕоттон эбэтэр бэйэтин дьахтарыттан эрэ төрөтөр кыахтаах. Ол аата эр дьон бэйэлэрин утумнуур оҕолонуохтарын баҕарар буоллахтарына ыраас кыыс оҕону кэргэн ылыа уонна кыыс оҕолору харыстааһыҥҥа ылсыһыа этилэр.
 
Билигин статистика ааҕарынан Россияҕа эр дьон орто саастара биэс уон аҕыс сылынан бүтэр буоллаҕына, дьахталлар орто саастара сэттэ уон үскэ тиийэрэ биллэр. Ол да буоллар дьахталлар 55 саастарыгар пенсияҕэ тахсар буоллахтарына, эр дьон 60 саастарыгар биирдэ тахсаллар, үгүстэр пенсия ылар саастарыгар олох да тиийбэттэр. Эт-сиин тутулуктарын үөрэтии түмүгүнэн дьахталлар төрөөбөт буолбут кэмнэриттэн ыла өйдөрө-санаалара дьэ көнөрүттэн араас туһалаах үлэлэргэ таһаарыылаахтык, эр дьонтон итэҕэһэ суох үлэлиэхтэрин сөп. Ол иһин сэбиэскэй былаас оҥорбут үтүөтэ, дьахталлар эр дьоннооҕор эрдэ пенсияҕэ тахсыылара эт-сиин көрдөбүллэригэр сөп түбэспэт.

Сэбиэскэй былаас дьахталларга үчүгэй курдук көстөөрү араас элбэх көмөлөрү биэртэлээн кэбиспитэ омуктар сайдыыларыгар, ахсааннара элбииригэр мэһэйи оҥорор. Арҕааҥҥы омуктары үтүктэн биир эмэ оҕолоох буолуу аҕыйах ахсааннаах омугу эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдэрэ саарбаҕа суох. Ол курдук Европа олохтоох омуктара ахсааннара эбиллибэт буолбута ыраатан эрэриттэн кэлии омуктар баһылааһыннарыгар киирэн эрэллэрин истэ-билэ сылдьабыт эрээри кыһаммаппыт.

Эдэр, төрүүр кыахтаах дьахталлары ыарахан үлэттэн харыстааһын биһиэхэ суолтата сүттэ. Ол курдук тэҥ буолууну сыыһа саныылларыттан аныгы дьахталлар эр дьонтон туохха да хаалсымаары дьулуһаллара эттэрин-сииннэрин уратыларыгар сөп түбэспэт. Ол курдук дьахтар эдэр сааһыгар харыстанар, оҕолонор аналлаах, онтон төрөөбөт буоллаҕына, бары үлэлэри үлэлиэн дьэ сөп буолар, эр дьону кытта этин-сиинин туруга ол кэмтэн ыла тэҥнэһэр.

Билигин сорох эр дьон кыра кыргыттарга саба түһэллэрэ элбээбититтэн кинилэри харыстыыр санаа дьоҥҥо барыларыгар тарҕанна. Оннооҕор Государственнай думаҕа киллэрэн саҥа сокуон ылынан эрэллэр. Бу үтүө санаа туһалаах буоларын туһугар салгыы баран кыргыттары барыларын кэргэн тахсыахтарыгар диэри харыстааһыҥҥа кубулуйара уонна оскуолаҕа үөрэтии уолаттартан туспа уонна кылгас эбитэ буоллар омукпут сайдыытыгар, ахсаана эбиллэригэр туһаны оҥороро улахан буолуо этэ.

Өй-санаа үөрэҕэ халыйыыттан тахсыа, урукку көрсүө, сэмэй буолуу үөрэҕэ тарҕаныа этэ. “Айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн үөрэх кыргыттар кыыстарын харыстаабат, хайа эрэ түбэһэ түспүт эр киһилэригэр биэрэ охсоллорун, айыыны оҥоро сатыылларын үөскэтэр. 
Кыыс оҕолору харыстааһын диэн омук сайдан, үүнэн, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тупсан иһэрин бэлиэтэ. Ол курдук сайдыылаах буор куттаах оҕону сааһырбыт, олоххо уопутурбут, үөрүйэхтэри үөскэтиммит эр киһи төрөтөр кыаҕа улаатарынан эдэр кыыс сааһырбыт эр киһиттэн уол оҕону төрөттөҕүнэ сайдыылаах буор куттаах буолуон сөбүн туһаныахпыт этэ.

Онон дьахталлары харыстааһын диэн ыарахан, күн аайы үлэлэнэр үлэни үлэлэппэт буолуу уонна кыыс оҕолору харыстааһын, ол аата оҕо төрөтөр кыахтарын харыстааһын буоларын таба өйдөөн туһаныахпыт этэ. Бу быһаарыыны ахсааннара аҕыйаан иһэр омуктар аан бастаан туһаннахтарына, омук ахсаана эбиллиитин, төрүүр оҕолор хаачыстыбалара тупсуутун, үлэни-хамнаһы кыайыыларын ситиһиэхтэрэ этэ.

УОТУ АҺАТЫЫ

Олоххо билигин да туһалаах, куруук туттулла сылдьар былыргы үгэстэри харыстааһын “Харыстас” таҥара үөрэҕэр эмиэ киирсэр.
Сахаларга хардары-таары кэһии бэрсии үгэһэ олус былыргы кэмнэртэн ыла сайдыбыт. Кэһии биэрии ылааччы санаатын тупсарар, көннөрөр уратытын аан маҥнайгынан үрдүктүк сыаналаан куруук туһаналлар эбит.

Киһи саамай сөбүлүүр, таптыыр киһитин үөрдээри, санаатын көтөҕөөрү оҥорор бадаарагынан, биэрэр кэһиитинэн бэйэтэ саамай сөбүлүүр, үчүгэй дии саныыр малын тэҥэ, анараа киһитэ ордук сөбүлүүр буолара бадаарак, кэһии табыллыбытын, туһаны аҕаларын биллэрэр. Ол аата кэһии биэриибит «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ эмиэ сөп түбэһэр буоллаҕына, кэһии биэрээччигэ уонна ылааччыга, иккиэннэригэр үөрүүнү, санаалара тупсуутун үөскэтэрэ туһалаах дьайыытын улаатыннарар.

Бадаарагы, кэһиини талан ылыыга үгүстэр аҥардастыы бэйэлэрэ сөбүлүүллэрин ылан биэрэн кэбиһэллэрэ кэһии сыанатын түһэрэн кэбиһэр, табыллыытын суох оҥорор. Туһата суох, мэһэй буолар, таах хаалар бадаарактар, бырааһынньыктарга бэриллэр кэһиилэр билигин ыал аайы дэлэйэн иһэллэр.

Уот биһиги саамай сөбүлүүр, таптыыр таҥарабыт, Хатан Тэмиэрийэ диэн ааттыыбыт. Аһара тымныылаах дойдуга олорорбутуттан уот сылааһын илиитин иһигэр баарбытын билигин да билинэммит уоту ытыктыырбыт былыргыттан кыччыы илик. Ол иһин уоппутун аһатаары, харысхалыгар киирээри, ону тэҥэ үөрдээри, күлүм аллатаары, мичик гыннараары бэйэбит саамай сөбүлүүр, харыстыыр, олус күндүтүк саныыр мааны аспытыттан күндүлүүбүт, бэрсэбит. 

Олус былыргы да буоллар өйгө-санааҕа туһалаах үгэстэри харыстааһын аныгы дьонтон эмиэ ирдэнэр. Үгэстэри харыстааһын диэн бу үгэһи уруккутуттан уларыппакка эрэ туһаныы, ону-маны була сатаан эбэн биэрбэт буолуу ааттанар. Хас киһи барыта тус-туспа өйдөөҕүттэн-санаалааҕыттан, туох аһылыгы үчүгэй дии саныырыттан уокка тугу бэрсэрэ тутулуктанара уларыйбата ордук. Ол аата уоту аһатыы диэн киһи бэйэтэ саамай сөбүлүүр, күндүтүк саныыр субу аһылыкка бэлэмнэммит аһыттан уокка бэристэҕинэ уот үөрүүтэ өссө улаатарын туһаныы буолар.

Уокка ас биэрии “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэринэн уот баҕа санаатын эмиэ аахсар буолуу ирдэнэр. Уот араастаан умайар, эмиэ күөдьүйэр, намырыыр, умуллар кэмнэрдээҕэ санаата, аһылыга табылларыттан улахан тутулуктаах. Уот  түргэнник умайар, сандаарар тугу эмэ биэрэри сиирин сөбүлүүр, ол аата күүскэ умайары бэристэххэ санаата көнөр, тупсар, күөдьүйэн кэлэр кыахтанар. 

Кэриэрэри, хоруорары, араас биллибэт куһаҕан сыттары таһаарары уокка биэрбэт ордук этэ. Бу тахсар куһаҕан сыттарынан сирдэтэн араас абааһылар, иччилэр уһуктуохтарын, тиийэн кэлиэхтэрин, куһаҕан санаалаахтар мунньустуохтарын эмиэ сөп. Ол курдук араас абааһылар, дьоҥҥо куһаҕаны оҥорооччулар бары олус куһаҕан сыттаах буолаллара биллэр.
 
Алгыырга, тугу эмэ көрдөһөргө уокка биэрэр туох эмэ ураты, үчүгэй сыты таһаарар буолара ордук. Сылгы араас дьүһүннээх сиэлин ол сыалга сахалар былыр-былыргыттан ыла туһаналлар. Биһиги өссө сыт туох оруоллааҕын ситэ үөрэтэн билэ иликпит эрээри, куһаҕан абааһылар, иччилэр аһара куһаҕан, киһи аҕынньыта төллөр сыттаах буолаллара уонна оннук сыттары сөбүлүүллэрэ биллэр. Кэриэ, хоруо эмиэ олус куһаҕан сыттааҕын бары билэбит, тугу да хоруордубакка кыһанабыт.

Уоту аһатыыны биир халыыпка киллэрии, аҥардастыы алаадьынан эрэ аһатыы кэрэгэй, итэҕэс. Алаадьы сииргэ төһө да үчүгэйин, бэлиэ кэмҥэ буһарылларын иһин уокка сүгүн умайбат, кэриэрэр, хоруорар, буруолуур, кэриэрбит сыты таһаарар. Уоту умуруорар, хоруорар астары уокка букатын биэримиэххэ, уоту умуруорумуохха, мөлтөтүмүөххэ, санаатын түһэримиэххэ. Уот бэйэтэ сөбүлүүр, үөрэ-көтө сиир, ол аата үчүгэйдик умайар астарын биэрдэххэ үөрэрэ-көтөрө, күлүмнүүрэ, сандаарара биллэрдик улаатарын туһанар ордук.
Уоту умуруорар тугу барытын уокка бэриллиэ суохтаах. Уоту умуруоран кэбиһэрин иһин кымыһы уокка букатын кутуллубат, уот умуруорары сөбүлээбэт, санаата түһэр. Кымыс ыһыахха сири аһатыыга, ыһыахтыырга эрэ туттуллара сөп.

Арыы уокка да үчүгэйдик умайар, сыт да таһаарар үчүгэй ас. Уоту аһатыыга саамай табыллар, былыр-былыргыттан туттуллар ас буолар. Элбэх арыыны кыра алаадьыга ууран биэриэххэ сөп.

«Байанай арыгыһыт буолбут» диэн этии сымыйа, булчуттары түһэрэн этии буолар. Ол курдук ыраах тайҕаҕа сылдьар булчуттар саамай бочуоттуур, тоҥортон харыстыыр, күүс-уох биэрэр баар-суох мааны астарынан үрүҥ арыгы буолара саарбаҕа суох. Бу мааны, аҕыйах, кэмчилэнэр, үчүгэйдик умайар астарыттан күндүлэттэҕинэ, уот чахчы үөрэр, сылааһа эбиллэр, умайара күүһүрэр, санаата көнөр.

Бэйэ үчүгэй дии саныыр, харыстыыр, кэмчилиир аһылыгыттан бэриһиннэрдэҕинэ уот санаата көнөр, үөрэр, кыымынан ыһыахтанар, үөрбүтэ биллэр, күүскэ умайар. Ол иһин уоту аһатар ас уоту бэйэтин эмиэ үөрдэр, үчүгэйдик умайар буолара хайаан да ирдэнэр.
Аал уот иччитин аата – Хатан Тэмиэрийэ. Сахалар олус ытыктыыр, харыстыыр уонна аһара барбатын көрөр-истэр, сэрэнэр иччилэрэ. Туох барыта аһара барыыта куһаҕаҥҥа тириэрдэрин курдук уот аһара барыыта алдьархайы үөскэтэр. Ол иһин “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этиини таба өйдөөн уоттан олус улахан сэрэхтээх буолуу син-биир ирдэнэр. Тайҕаҕа уот барара олус кутталлаах. Уоту туһаныы олус улахан сэрэхтээх буолууну ирдиирин хаһан да умнубатахпытына табыллабыт. Биһиги дойдубутугар хас киһи барыта уоту туһаныыга сэрэхтээх буолуу үөрэҕин баһылыыра ирдэнэр. Оҕолору оскуолаҕа уоту сэрэхтээхтик туһаныыга үөрэтии аналлаах экзаменнаах буолара туһатын улаатыннарыа этэ.

Билигин айылҕаҕа быһаччы сылдьарбыт төһө даҕаны аҕыйаабытын иһин улахан тымныыттан уот итиитэ эрэ быыһыыр, уоппутун син-биир оттобут. Уоппутугар аспытын буһарабыт, уот суолтата уларыйа илик.

Уокка ас бэрсии – олус былыргы үгэс. Бу үгэс уот тымныыттан харыстыырын, аһылыгы буһарарын иһин олус улахан ытыктааһын бэлиэтэ буолар. Итини тэҥэ тимир уустара сахалар, үлэлэрэ-хамнастара уоттан ордук улахан тутулуктааҕа ити үтүө үгэһи салгыы сайыннарбыт. 

Киһи бэйэтэ илдьэ сылдьар олус күндүтүк саныыр аһыттан бэрсэр, аан маҥнай уот иччитин Хатан Тэмиэрийэни күндүлүүр. Урут арыгы дэлэйэн, күндү аска кубулуйуутугар дьон бары арыгы иһээри гыннахтарына эбэтэр көннөрү кэһии гынан уокка арыгы биэриилэрэ тэнийэ сылдьыбыта.

Билигин уокка арыгы биэримэҥ диэн дьахталлар этэ сатыыллар. Арыылаах алаадьы Хатан Тэмиэрийэҕэ сөп буолар диэн этэллэрэ сыыһа. Аҥардастыы бэйэлэрин эрэ алаадьыны сөбүлүүр санааларын өрө туталларын биллэрэр. Ол курдук алаадьы уокка аанньа умайбат, хоруорар, буруолуур. Ол аата уот сөбүлээбэтин биллэрэр. Ону биһиги дьахталларбыт аахсыбат буоллулар.

Булчуттарга, үлэҕэ сылдьар дьоҥҥо арыгы үчүгэй ас буолан бүтэрэ ыраах, суох да буолуо. Ким тугу үчүгэй, баар-суох күндү аһым диэн санаатыттан тугу биэрэрэ, бэрсэрэ тутулуктааҕын, баар-суох үчүгэй дэнэр астан бэриһиннэрдэҕинэ уот эмиэ үөрэрин алаадьыны биэр, кымыһы кут диир дьоммут хата аахсыбаттар.

Онон кэһии биэрии, бэрсии икки өрүт санаатын иккиэннэрин таба сыаналыыр, иккиэннэригэр үчүгэйи оҥорор буоллаҕына ордук табыллар, туһата улаатар. Былыр-былыргыттан сахалар уокка бэрсэр күндү аһылыктарынан үчүгэйдик, өр умайар арыы буолар этэ. Кыра алаадьыга эбэтэр кириэп тооромоһугар элбэх арыыны сыбаан бэрсэллэрэ. Уокка арыыны биэрэр үгэһи харыстыахха, оннугар түһэриэххэ сөп этэ.

ТОЛУК БИЭРИИ

Сахалар былыр-былыргыттан айылҕа сүрүн тутулуктарын билэллэрэ уонна олохторугар туһаналлара билигин улахан интэриэһи үөскэтэн эрэллэр. Биир оннук олус былыргы үгэһинэн толук биэрии ааттаныан сөп.

Толук диэн туох эрэ атыытыгар, төлөбүрүгэр бэриллэр туох эрэ ааттанар. Туох барыта толук биэриигэ туттуллуон сөп. Ол аата толук биэрии диэн киһи оҥорор быһыыта айылҕаҕа үөскээн турар тэҥнэһиини аҥар өттүгэр хамсатарын эрдэттэн билэн оннугар түһэрэн биэрэргэ аналланар эбит.

Толук туттуута диэн туох эрэ туһугар тугу эмэ сүтэрии, сиэртибэлээһин аата. Айылҕаҕа туох барыта тугунан эрэ атынынан, тэҥнээҕинэн солбулларын биллэрэр.

Айылҕа былыр-былыргыттан икки өттүттэн олус күүстээх тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан турарын сахалар билэллэр. Хайа да өттүгэр аһара барыы айылҕаҕа табыллыбат. Ол курдук Сир Күн диэки чугаһаан хааллаҕына уотунан умайыан, онтон Күнтэн тэйэн бардаҕына космос тымныыта тоҥоруон сөп. Ол иһин сахалыы үөрэх этэринэн “Туох барыта икки өрүттээх”, «Аһара барыма», «Айыыны оҥорума», «Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх» диэн быһаарыылар олоххо туттуллаллар. Хайа эрэ өттүгэр аһара барыы, айыыны оҥоруу, халыйыы аҥар өттүн диэки хамсааһыны үөскэтэр. Бу хамсааһыҥҥа эппиэттээн, онно сөп түбэһэр утары хайысхалаах хардары хамсааһыны айылҕа тэҥнэһиигэ тутуллан турарыттан эмиэ оҥороругар тиийэр. Бу дьон оҥорор быһыыларыгар утары хайысхалаах хайаан да үөскүүр хамсааһыны сахалар сэт диэн ааттыыллар.

Сахалар үөрэхтэринэн, олус былыргы кэмнэргэ быһаарбыттарынан киһи оҥорбут быһыытыгар хардары, утары хамсааһын сэт үөскүүрүгэр тириэрдэр. Ол курдук дьон-норуот үлэлэрин күүһүттэн айылҕаҕа углекислай гаас элбээһиниттэн халлаан сылыйан иһиитэ хотугу уонна соҕуруу полюстарга мунньуллар муустар ууллууларыттан уу элбээһинин үөскэтэн эрэриттэн дьон эрэйдэрэ эбиллэн эрэрин бэйэлэрэ билэр буоллулар. Ол аата дьон уһун үйэлээх үлэлэрин түмүгэр айылҕаҕа үөскээбит уларыйыылар, сахалар үөрэхтэринэн сэти үөскэтэн, халлаан сылыйыытыгар, уу элбээһинигэр тириэрдэн эрэллэр.

Киһи оҥорор быһыыларыттан Айылҕаҕа үөскүүр уларыйыылары арай толук биэрии оннугар түһэрэр диэн сахалар билэллэр. Ол аата киһи өйүнэн-санаатынан сирдэтинэн салалларынан субу оҥорор быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын эрдэттэн билэн, олору суох оҥорор туһугар аан маҥнай тугу эмэ урутаан оҥоруохтааҕын, толук биэриэхтээҕин быһааран биллэрэр.

Онон киһи айылҕаҕа туох эмэ уларытыыны оҥоруон иннинэ, ол уларыйыыга сөп түбэһэр толук биэрэрэ көрдөнөр. Холобур, киһи алааска оттуу кэлэр. Кини оттоон, тыаһаан-ууһаан сири-дойдуну аймыахтаах, олоҕуран турбут айылҕа бэрээдэгэр уларыйыылары киллэриэхтээх. Булчут бултуу кэллэҕинэ, айылҕа булдун аҕыйатарын биллэрэн толук диэн тугу эмэ биэриэхтээх.

Бэлэх биэрэр бэлиэ сирдэр улахан суоллар кытыыларыгар бааллар. Саҥа айаннаан иһээччи ааһа барбата ордук. Суолга айаннаан иһээччи суолум, айаным табылыннын, мэһэйдэр суох буоллунар диэн айылҕаттан көрдөһөн тугу эмэ толук биэрэр.

Онон саха дьоно айылҕаҕа оҥорор уларыйыыларын тэҥнээри, толуйаары, сир иччитин уоскутаары, кыыһырдымаары, үөскээн турар тэҥнэһиини оннугар түһэрээри, туох эмэ куһаҕан содулу үөскэтимээри тугу эмэ тэҥнээҕи, сөп түбэһэри толук биэрэллэр. Айылҕаҕа сылдьар киһиэхэ уот оттон уоту, сири-дойдуну аһатыы, бэлиэ сирдэргэ бэлэх-туһах ыйааһын толук биэрии сүрүн, куруук туттуллар көрүҥнэрэ буолаллар.

Киһи Айылҕаҕа оҥорор дьайыылара кэлин, тиэхиникэ күүскэ сайдыбыт кэмигэр олус күүһүрдүлэр, куһаҕан дьайыылара кэҥээтэ. Сир баайын тоҕо хаһан хостоору күөх кырыһы алдьатан, күөх үүнээйилэри суох оҥорон хара буорунан көрдөрүү күн уотуттан сир дириҥник сылыйарын үөскэтэрэ, халлаан сылыйыытыгар сабыдыала улахан.

Айылҕаҕа мутукчалаах ойуурдар аҕыйааһыннара түһэр ардахтар, хаардар аһара элбииллэригэр уонна күүһүрэллэригэр тириэрдэн билигин ууга барааччылары аһына, көмөлөһө сатыырбыт элбээтэ.

Сир түгэҕиттэн араас радиациялаах ыарахан эттиктэри хостоон таһаарыы ордук улахан содуллаах буолара биллэр. Ол курдук сир үрдүгэр радиация тарҕаныыта улахан уларыйыылары киллэриэн сөбө быһаарыллыбыта ыраатта эрээри, соҕотох Германия республиката эрэ саҥа атомнай станциялары тутууттан аккаастанна.

Айылҕаттан босхо эрэ диэн аҥардастыы ылыы хаһан да кыаллыбат, табыллыбат. Сир баайын тоҕо хаһан хостооһунтан сир хамсааһыннара үөскүөхтэрин сөп.

Сахалар толук биэрэр үгэстэрэ айылҕаҕа үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньатын уларыппат, хамсаппат туһуттан оҥоруллар олус былыргы үгэс буолар. Бу үгэс киһи айылҕаҕа оҥоруохтаах уларыйыыларын эрдэттэн билэн, туох содул үөскүүрүн быһааран олору суох оҥоро сатыырыгар аналлаах. Ол курдук айылҕаҕа былыр-былыргыттан үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньата кыратык да аҥар өттүгэр хамсааһына, сыҕарыйыыта таҕыстаҕына утары өттүгэр хардары хамсааһын, сэт үөскүүрүн сахалар билэллэр. Бу хардары хамсааһыны, сэти үөскэппэт туһугар толук биэрии үгэһин тутталлар.
 
Онон толук биэрии диэн айылҕаны харыстааһын, хардары хамсааһыны, сэти үөскэппэт буолуу биир көрүҥэ буолар. Ол иһин айылҕаны харыстыыр санаалаахтар куруук тутта сылдьыахтара этэ. Олох сайдан, тупсан иһиитигэр уонна дьон өйө-санаата сайдыытыгар, баҕа санааларыгар сөп түбэһэр, айылҕаны харыстыырга, көмүскүүргэ аналлаах сахалар “Харыстас” таҥаралара сайдан, үүнэн иһэр кыаҕа улахан.

ҮГЭС УЛАРЫЙЫЫТА

Былыргы, сурук-бичик суох кэмнэригэр дьон олоҕо үгэстэргэ, үчүгэй үгэстэртэн үөскээбит сиэргэ олоҕуран, олортон тутуллан сайдан испитэ. Сурук-бичик, үөрэх-билии сайдыаҕыттан олох сиэрин сурукка киллэрэн суруйан сокуоннары олохтообуттара.
 
Сокуоннар кумааҕыга суруллуулара төһө да түргэтээбит курдугун иһин, дьон бары өйдөрүнэн-санааларынан ылынан, олору тутуһан толорор буолууларын, соннук үгэс үөскээн өйгө-санааҕа олохсуйуута, олоххо киириитэ эрэ хааччыйар кыахтааҕын таба өйдүөхпүт этэ. Ол аата кумааҕыга сурулла охсубут сокуону дьон бары толоро үөрэниилэрэ син-биир уһун кэми, соннук үгэс дьоҥҥо үөскүүрүн, олохсуйарын эрэйэр. Сокуону толоруу үгэһэ бары дьоҥҥо үөскүү илигинэ, ол сокуон толоруллара уустуктары үөскэтэр, аҕыйахтар толоруохтарын сөп.
 
Аҕыйах ахсааннаах хаалбыт кыыллары, көтөрдөрү харыстыырга аналлаах, бултууру бобор сокуоннары син уруккуттан таһаара сатыыллар эрээри, сорохтор олору тутуспаттар, уоран бултааччылар, браконьердар син-биир бааллар.

Үгэс уларыйыыта урукку үгэһи суох оҥордоххо, умуннардахха эрэ олоххо киирэр кыахтааҕынан уһун кэмҥэ кыаллар кыахтаах. Үгэс ыл да уларыйа охсубат. Үгэс уларыйыыта дьон бары өйдөрө-санаалара уларыйан, саҥа үгэһи ылынан олору толорор буолуохтарыгар диэри уһун кэми ылар. Сэбиэскэй былааспыт эстибитэ сүүрбэттэн тахса сыллар буола оҕустулар эрээри, ырыынак өйө-санаата биһиэхэ өссө да киирэ, баайдар уонна дьадаҥылар өйдөрүн-санааларын араастаһыыларын уратылара олоххо киирэ иликтэр.

Айылҕаны харыстыыр санаабыт сылтан-сыл аайы эбиллэн иһэр. Билигин айылҕаҕа үүнэр мастар аҕыйаан истэхтэринэ, хас биирдии ыал саҥа сылы көрсүһүүгэ анаан улааппыт харыйаны кэрдэн киллэрэн киэргэтэ симииллэрэ уонна бырааһынньык ааһарын кытта таһааран быраҕан кэбиһэллэрэ сиэрэ суох быһыыга киирсэр буолбутун үгүстэр өссө да өйдүү иликтэр.

Айылҕаҕа харыйа мас үүнэрэ аҕыйаҕынан, бу мас саппааһа биллэрдик аҕыйаан, айылҕаны харыстааччылар айдааны тардыбыттара эмиэ ыраатта. Кинилэр туруорсууларынан араас көрүҥнээх бобуулары оҥорон үүнэн турар мастары харыстыы сатыыллар эрээри, бэйэлэрэ кэрдээччилэр син-биир элбэхтэр. Ол иһин үүнэн турар мастары аналлаах убаҕаһынан ыстаран харыстааһын билигин олоххо киирэн эрэр. Убаҕаһынан ыстарыллыбыт маһы кэрдэн киллэрэн сылааска, дьиэҕэ туруордахха амырыын сыты таһаарара, бу мастары кэрдибэт буолууларын чахчы үөскэтиэн сөп.

Үгэс уларыйыыта уонна саҥа үгэһинэн солбуллуута олус уһун кэми ыларынан сорохтор үүнэн турар харыйаны кэрдэн ылалларын билигин төһө да ыстарааба улаханын да иһин быраҕа иликтэр. Тыыннаах күөх мас көрүҥэ, сыта-сымара уратытынан, бырааһынньыгы тупсарарынан дьон олору ордук сөбүлүүллэр. Бу сөбүлүүр санаа үгэс буолан хаалбытын уларытыы, атын, саҥа үгэһинэн солбуйуу уустуктары үөскэтэрин тэҥэ, уһун кэмҥэ кыаллар кыахтанар.

Саҥа, олоххо туһалаах үгэс үөскээһинигэр уонна олоххо киириитигэр кыра да буоллар көмө, дьону ол диэки үтүрүйэн биэрии хайаан да баар буоллаҕына табыллар курдук. Дьон бары өйдөрүнэн-санааларынан салаллан саҥа үгэһи тутуһар буолуулара уустук, уһун кэми ылар. Ол курдук үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруу эрэйи, үлэни эрэйэрэ элбэҕиттэн, тиэтэйэр, ыксыыр дьон олору оҥорордооҕор, куһаҕаны, дөбөҥнүк, эрэйэ суох оҥоруллары оҥоро охсоллорун сөбүлүүллэрэ хаһан да уларыйбат. Бу быһаарыы саҥа улаатан эрэр оҕоҕо ордук күүскэ дьайарыттан «Айыыны оҥорума» диэн үөрэх оҕо айыыны, дьон оҥорботторун оҥорон куһаҕаны элбэтэриттэн харыстыыр аналлааҕын төрөппүттэр туһаныа этилэр.

Былыргы, тыа маһа кэмэ суох элбэх эрдэхтэринэ үөскээбит, саҥа сылы көрсүһүүгэ харыйа маһы кэрдэн киллэрэн киэргэтии үгэһэ, билигин айылҕаҕа үүнэр мастар аҕыйаабыт кэмнэригэр уларыйара, атынынан солбуллара сайдыылаах олох көрдөбүлэ буолбутун таба өйдүөхпүт этэ. Үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон, сайдыбыт иһитиннэрэр-биллэрэр тиэхиникэлэри туһанан, бу хаалбыт, айылҕаҕа буортулааҕа биллибит үгэһи кылгас кэм иһинэн уларытыахтарын сөп этэ да, билигин кыалла илик.

Олохсуйбут үгэстэрин дьон бары тутуһа, толоро сылдьаллар. Ол да буоллар уһун үйэлэргэ олох бэйэтэ уларыйарынан саҥа үгэстэр үөскээннэр олоххо киирэн иһэллэр. Олох сайдан, тупсан, үөрэх-билии тарҕанан истэҕинэ былыргы, олохтон хаалбыт үгэстэр уларыйар кэмнэрэ тиийэн кэлэрин билиниэхпит этэ. Ол курдук билигин айылҕаны харыстааһын инники күөҥҥэ тахсыбытынан саҥа үгэстэри, харыстааһын үгэстэрин иҥэринии, олоххо киллэрии ирдэнэр кэмэ кэлбитин бары өйдүөхпүт этэ.

Саҥа сылы көрсүһүүгэ хас ыал аайы күөх, тыыннаах харыйаны кэрдэн киллэрэн киэргэтэн туруоруу айылҕаны харыстааһыҥҥа сөп түбэспэт. Ол иһин бу үгэһи уларытыы, саҥа үгэһинэн солбуйуу өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолла.
 
Сорох былыргы үгэстэр аныгы, сайдыылаах олоххо сөп түбэспэт өрүттэрэ элбэхтэр. Ол курдук билигин тииттэр, мастар кэрдиллэн бүтэн эрдэхтэринэ, аны харыстааһын үлэлэрэ ыытыллар кэмнэригэр хас биирдии үүнэн турар мас сыаналанара, харыстанара ордук этэ.
Хас саҥа сыл саҕаланан кэлиитигэр дьон харыйа туруоран симииллэрэ, хас биирдии ыал аайы харыйа баар буолара үгэс буолбута олус ыраатта. Үгүс ыаллар билигин саҥа сылы көрсүһүүгэ искусственнай харыйалары киэргэтэн, симээн туһаналлара былыргы үгэһи, тыыннаах харыйатын эрэ уларытан туһаныы буоларынан былыргы үгэс тутаах өттө уларыйбакка салҕанан барар кыахтанар.
 
Араас суол аныгы матырыйааллартан оҥоруллубут оҥоруу харыйа элбэхтэ туһанылларыттан үгүс үүнэн турар күөх маһы харыстыырга аналланарын айылҕаны харыстааччылар туһаныа этилэр.

Сайдан, уларыйан, тупсан иһэр олоххо үчүгэй, туһалаах үгэстэри саҥалыы үөскэтэн туһаныы хайаан да эрэйиллэр. Саҥа сылы көрсүһүүгэ араас үчүгэй, оҥоруу харыйалары туһаныы сайдан иһэр дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолбутун таба өйдүөхпүт этэ.

Онон айылҕаны харыстааһын, “Харыстас” таҥара үөрэҕэ олоххо киириитэ эргэрбит, сайдан, уларыйан иһэр олохтон хаалбыт, былыргы үгэстэри уларытыыны, саҥанан, харыстыыр аналлаах үгэһинэн солбуйууну эрэйэр. Итини тэҥэ дьон-аймах үөрэҕи-билиини баһылааннар айылҕаны харыстыырга, көмүскүүргэ саҥа суоллары булан олоххо киллэрэллэрэ ирдэнэр көрдөбүл буолла.

СОМОҔОЛОҺУУ

Омук сайдыыта, ахсаана эбиллиитэ атын омуктуун холбостоҕуна эрэ үөскүүрүн сахалар былыр-былыргыттан билэн олохторугар туһаналларын “Уу чугаһа, уруу ырааҕа ордук”, “Хаан тупсарыыта” диэн этиилэрэ баара быһаарар. Биһиги сахалар уһун кэмҥэ нууччалардыын бииргэ олороммут, кинилэр тылларын, үөрэхтэрин баһылаатыбыт, ону тэҥэ, эт-сиин холбоһуута бааһынайдары үөскэтиитэ эмиэ элбэх. Арай бу икки тылланыыбыт, икки омук өйүн-санаатын баһылааһыммыт бэйэбит испитигэр хайдыһыыларга тириэрдэрин “Үс саха үөскээһинэ” диэн этии баара быһаарар.

Урукку “Үс саха үөскээһинэ” диэн үлэбитигэр быһаарбыппыт курдук тус-туспа итэҕэллээх икки омук дьоно бииргэ олорон бэйэ-бэйэлэрин кытта холбостохторуна, икки омуктар үстүү аҥы арахсаллар, “Үс аҥы бардылар” диэн этии ону быһаарар. Бу арахсыы кэнниттэн хайалара баһылаан, салайан, сайдан барара хаттаан быһаарыллар кыахтанара омуктарга улахан хамсааһыны үөскэтэллэр. Омуктар сайдыыларын сокуона дьайыытын билигин, иһитиннэрэр, биллэрэр тиэхиникэ сайдыбыт кэмигэр ордук билэбит. Ол курдук бу кэмҥэ арабтар сайдар, үүнэр кэмнэрэ кэлэн, ол омуктарга улахан хамсааһыннар саҕаланнылар. 

Биһиги сахалар билигин икки омук тылын баһылааммыт, өйбүт-санаабыт сайдыыта үрдүк таһымҥа тахсыбытынан, бу арахсыы кэлиитигэр нууччалары баһылыыр оруолу ылар кыахтаныахпытын сөбө билиннэ. Бу үөскээбит кыаҕы омукпут сайдыытыгар таба туһаныы биһигиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолла.

Биир санаалаах дьон бииргэ түмсэр кыахтаахтар. Сахабыт сирин харыстааһын хас биирдии саха киһитин ытык иэһэ буолар кэмэ кэллэ. Саха сирин үрэйиигэ, саха тылын мөлтөтүүгэ тула өттүттэн түһүнүү салҕанан баран иһэрин түмсүүлээх буоллахпытына, сахалыы таҥарабыт итэҕэлин оннугар түһэрдэхпитинэ, саҥа “Харыстас” таҥараны олоххо киллэрдэхпитинэ эрэ тохтотуохпутун сөп. 

Биһиэхэ, Саха сиригэр өй-санаа туһунан үөрэх сэбиэскэй былаас суох оҥорбутуттан ыла хаалан, умнуллан сылдьар. Өй-санаа уратылара киһи олорор олоҕуттан быһаччы тутулуктаахтар диэн бары үөрэхтээхтэр этэллэрин биһиги эмиэ туһаныахпытын сөп. Ол курдук олох уратылара өй-санаа уратыларын үөскэтэллэрэ хаһан да хаалан хаалбаттар.

Россия киэҥ киэлитин алта гыммыт биирин ылар киэҥнээх сиргэ олорор саха дьоно бары биир тыллаахпыт иһин, бары биир өйдөөхпүт-санаалаахпыт диэн этэр кыаллыбат. Билигин ырыынак кэмэ кэлэн баай-мал үллэһиллэн дьадаҥылар уонна баайдар үөскээбиттэрин кэнниттэн, бу дьон өйдөрө-санаалара эмиэ тус-туспа арахсалларын билинэрбит кэллэ. Баай киһи «Бу үчүгэй», “Маны үтүктүҥ” диэн этэрэ уонна күн аайы туттар быһыыта дьадаҥы, үлэһит киһиэхэ хаһан да туолбат ыра санаата буолара олоххо баар буолла. Дьадаҥылар, үлэһиттэр баайдар, тойоттор араас этиилэрин ыраас мууска ылыммакка, улаханнык сиидэлээн баран, бэйэлэригэр туһалааҕын эрэ талан ылан ылыныахтара этэ.

Итини тэҥэ үөрэҕи-билиини нууччалартан ылыныыбыт, барыга бары үтүктэ, батыһа сатааһыммыт биһиги биир санааланыыбытыгар улахан охсууну оҥороруттан, билигин биир санаалаах буолуубут өссө үөскүү, олохсуйа, оннун була илик. Ол аата тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн быһаарыыбытыгар нууччалар диэки тардыһыылаах тус-туспа арахсыы баара, биир санааланыыбыт суох буолуутугар тириэрдэр.

Онон биир санаалаах, сомоҕолоһуулаах буолуубутугар, бу үөскээбит өй-санаа уратыларын таба өйдөөн олохпутугар таба туһанарбыт, туһалаах өрүттэрин булан иҥэринэрбит, сайыннарарбыт ордук этэ. 

Сахаларга “Үрүҥү – үрүҥ, хараны – хара” диэн этии былыргыттан баар. “Үрүҥү, хараны сатаан араарбат” буолуу олоххо таба суолу тутуһууну, киһи буолууну суох оҥорор. Омук бииргэ сомоҕолоһуута, биир санааланыыта үчүгэйи уонна куһаҕаны биирдик өйдөөн араарыытыттан, олоххо туһаныытыттан, биир тылынан ааттааһыныттан үөскүүр. Ол аата, үчүгэйи, үрүҥү үрүҥ, онтон куһаҕаны, хараны хара диэһин биир өйдөбүллээх, биир тыллаах буолара уонна соннук туттуллара омук биир санаалаах, түмсүүлээх буолуутугар тириэрдэр кыахтаах.

Биир кэлим сомоҕолоһуулаах буолуубутун ситиһиигэ өйбүт-санаабыт биир буолуутун, үчүгэйи уонна куһаҕаны биирдик өйдөөн, ылынан, тус-туспа арааран олоххо туһанарбыт ирдэнэр. Үчүгэй уонна куһаҕан кэмэ кэллэҕинэ эргийэн, уларыйан биэрэллэрин таба өйдөөн олоххо туһаныыга хайа да өттүгэр аһара барбат буолууну сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрин тутуһуу үөскэтэрин туһаныа этибит. 

Онон сахалар былыр-былыргыттан тутуһар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрэ аан бастаан Күн уонна Сир халбаҥнаабат тутулуктарын быһаарар уонна өйгө-санааҕа сыһыаннаан куруук тутуһуллуохтааҕын таба өйдөөн олохпутугар туһаныахпыт этэ.
«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии сахалыы «ай», «айыы» диэн тылларбытыгар иҥэн сылдьар. Бу «ай», «айыы» диэн тылларбыт үчүгэйи уонна куһаҕаны холбуу, бииргэ быһаараллара икки өрүттээх өйдөбүлү үөскэтэрин уларыппакка туһаныы биир өйдөөх-санаалаах буолууну төрүттүүр.

Бу өй-санаа үөрэҕэр атын омуктартан ураты билиибитин эстибит сэбиэскэй былаас саҕаттан нууччатыйбыт тыл үөрэхтээхтэрэ уонна нуучча тылын учууталлара, учуонайдар суох оҥорор санааларын билигин да хааллара иликтэр, бу икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытын билигин да уларытаары оҥостоллорун тохтотуохпут, “аньыы” диэн сахаларга суох тылы киллэрэ сатыылларын туһаныахпыт суоҕа этэ. 
Сэбиэскэй былаас кэмигэр аҕыйах ахсааннаах омуктары симэлитэн нууччаларга кубулутуу былаан быһыытынан ыытыллан испитин бары билэбит, умна иликпит. Саха буолуу букатыннаахтык бобулла сылдьыбытын тэҥэ, саха тылын хааччахтааһын бары өттүттэн ыытыллара, тылбытыгар куһаҕан өттүгэр дьайыылаах уларытыылары киллэрбиттэрэ. Ол курдук эйэлээх буолуубутун төрүттүүр эйэ-нэм диэн этиибитин “эйэ-дэм” диэҥҥэ уларытан эйэлээх буолуубут үөскүүрүн бу дьон утараллар.

Билигин «перестройка» уларыта тутуутун кэнниттэн сэбиэскэй былаас кэмигэр үчүгэйдик, далбардана, маанылана сылдьыбыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, нуучча тылын учууталлара уонна үгүс учуонайдар билигин даҕаны оччотооҕу, сэбиэскэй кэмнээҕи үөрэҕи салҕаан иһэллэр. Учууталлар, учуонайдар оҕолору сахалыы үөрэтиини хааччахтыы, аҕыйата сатыыр буоллахтарына, суруйааччылар уонна тыл үөрэхтээхтэрэ сахалыы өйү-санааны буккуйалларын өссө даҕаны тохтото иликтэр.
    
Тылбыт үөрэхтээхтэрэ сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн өйү-санааны быһаарар этиилэрин билбэттэрэ ордук хомолтолооҕын тэҥэ, бу билбэттэрин эдэрдэри, атын ыаллар оҕолорун үөрэтиигэ киллэрэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу биллэрэр айыы диэн тылбытын аҥардастыы үчүгэй эрэ оҥороору, онтон куһаҕаны туспа арааран «аньыы» диэн саҥа тылы булан туһаннара сатыыллара олус улахан сыыһа, сахабыт тылыгар, өй-санаа үөрэҕэр буккууру оҥороллор. Тылбыт үөрэхтээхтэрэ “аньыы” диэн саҥа тылы булан киһи биир баһынан, мэйиитинэн толкуйдаан үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорорун бэлиэтиир айыы диэн соҕотох тылбытын икки аҥы араараары, икки тус-туспа тыл оҥороору оҥостоллор. Сахабыт тылын харыстыылларын оннугар алдьатар, үрэйэр санаалаахтар.

Өй-санаа үөрэҕин буккуйууну, айыы диэн тылбытын уларытыыны биһиги бары оҥорор, тутар үлэһиттэр, уустар утарабыт. Тоҕо диэтэххэ, дьиэ иһигэр олорон кумааҕыны эрэ көрөр тыл үөрэхтээхтэринээҕэр үлэлии, ону-маны бэйэтэ тута-оҥоро сылдьар дьон айыыны оҥоруу диэн киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу буоларынан киһи олоҕор ордук кутталлааҕын уонна оҕону үөрэтиигэ табыллыбатын чуолкайдык арааран билэллэр, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи бары үлэһиттэр оҕону иитэллэригэр, үөрэтэллэригэр туһаналлар.

Уһун, хас эмэ тыһыынчанан сыллар усталарыгар сахалар киһи өйүн-санаатын, саҥаны айарын бэлиэтиир тыллара биир эрэ. Бу “ай” диэн тыл буолар. Ай диэн тыл киһи санаатын быһаарар буолан үчүгэйэ, куһаҕана соччо биллибэт буоллаҕына, киһи тугу эмэ илэтигэр оҥорон таһаардаҕына, быһыыга кубулуттаҕына “айыы” диэн тылынан этиллэр. Бу тыл “ыы” диэн ытааһын сыһыарыытынан бүтэрэ куһаҕан өттө улааппытын биллэрэр. Айыы диэн тылы элбэхтик туттар, улаханнык саҥарар дьон кэлин тиһэҕэр ытааһыҥҥа тиийиэхтэрэ.

Айыы диэн тыл киһи өйүн-санаатын, оҥорор быһыыларын өйүттэн-санаатыттан айан таһаарарын биллэрэр соҕотох тылбыт. Сахаларга бу тыл үрүҥ эбэтэр хара диэн быһаарар тыллаах туттуллара таба. Оччоҕуна эрэ киһи оҥорор быһыытын; үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын биллэрэр кыахтанар.
 
Бэйэтэ икки өрүттээх; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны айыыны холбуу иҥэринэн сылдьар тылы сатаан саҥарбатаҕа буолан дьону албыннаан икки аҥы араарыы, саҥа тылы, “аньыы” диэни булан киллэрэ сатааһын сахалар өйдөрүн-санааларын икки аҥы араарыыга, икки бастаах дьону оҥоро сатааһыҥҥа, сомоҕолоһуубутун суох оҥорууга аналланар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр сахалары суох оҥоро, симэлитэ сатааннар киллэрэ сатаабыт тыллара “аньыы” диэн тыл буолар. Бу “аньыы” диэн тыл сахаларга хаһан да суох этэ, ханнык да тылдьыкка киирбэтэҕэ, ону бу саҥа оҥорор тылдьыттарыгар киллэрэн эрэллэр.

Сахаларга “ан” диэн төрүттэн аны, анньыы диэн тыллар үөскүүллэр. Бу тыл өйү-санааны быһаарарга ханнык да сыһыана суох. Ол курдук «ын» дорҕоон ыгыллартан, ынчыктыыртан атын ханнык да туһалаах хамнааһыны үөскэппэт, өйгө-санааҕа ханнык да сыһыана суох дорҕоон буолар.

Бу саҥа, урут суох тылы булан киллэрэ сатааһын сахалары үрэйэргэ, өйдөрүн-санааларын тус-туспа, икки аҥы араартыырга аналланарын билиэхпитин наада. Туспа, атын омук тылынан ийэлэрин, аҕаларын, эһэлэрин, эбэлэрин ааттыыр, нууччалар үчүгэйи “хорошо”, онтон куһаҕаны “грех” дииллэрин  быһаччы үтүктэн, үчүгэйи “айыы”, онтон куһаҕаны “аньыы” диэн этэр саҥа, нууччатыйбыт омугу үөскэтээри, онон сахалары ыһаары, үрэйээри оҥостоллор.
 
Бу саҥа «аньыы» диэн тылы суох оҥоруу, аны туттубат буолуу сахалар үрэллэн иһиилэрин тохтотуо этэ. Өй-санаа үрэллиитин суох оҥоруу, киһи оҥорор быһыыларын барыларын; үчүгэйдэрин уонна куһаҕаннарын биир айыы диэн тылынан уруккутун курдук ааттааһын сахалар сомоҕоло-һууларыгар, биир өйдөөх-санаалаах, ол аата үчүгэйи уонна куһаҕаны биирдик өйдүүр түмсүүлээх омук буолалларыгар тириэрдэр кыахтаах.

Нууччалары быһаччы үтүктээччилэр саха тылын, өйүн-санаатын буорту оҥороллор, сахалары икки аҥы араара сатыыллар. Ол быһыылара остуоруйа диэн олохпут кэпсээнин саҥа “устуоруйа” диэн тылынан солбуйан, саҥа, ыраас лиистэн устуоруйалаах саҥа омугу үөскэтэ сатааһынтан биллэр. Итини тэҥэ айыы диэн тылбытын икки аҥы араарыы өйдөрө-санаалара туруга суох эдэрдэри үөскэтэн омукпут ахсаана өссө аҕыйыырыгар тириэрдиэн сөп.

Өй-санаа буккуллуута үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну икки аҥы араарыыттан, үчүгэйи атын, онтон куһаҕаны туспа тылынан ааттааһынтан үөскээн тахсар. Бу быһыы ордук улахан охсууну эдэрдэргэ оҥоруон сөп, оҥорор да кыахтаах. Ол курдук айыы диэн тылы өрө тутуу эдэрдэр үчүгэйи уонна куһаҕаны табан араарбаттарыттан элбэх айыыны, саҥаны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро охсоорулар сыыһа-халты туттунуулары оҥороллоро элбээн куһаҕан быһыыны элбэтэллэрин тэҥэ, айыы буола сатаан бэйэлэригэр тиийинэн эдэр олохторун кылгатан кэбиһэр кыахтаналларыгар тириэрдэрин таба өйдүөххэ.
 
Өйү-санааны икки аҥы арааран үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттааһын өй-санаа өйдөбүллэригэр, үөрэҕэр сөп түбэспэт, халыйыыны үөскэтэр. Киһи биир мэйиитинэн быһааран үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны, иккиэннэрин хаһан баҕарар оҥорор кыахтааҕын хаһан да буккуйумуохха, айыы диэн тылбытын икки аҥы араарымыахха. Бу сахалар былыр-былыргыттан илдьэ сылдьар ураты билиилэрэ, биһиги өй-санаа үөрэхпит төрүт тутулуга буолар. Ол иһин ордук күүскэ харыстыахпыт этэ.

Саха дьонугар урут ханна да суох «аньыы» диэн тылы булан киллэрэ сатааһын «Туох барыта икки өрүттээх» диэн төрүт билиибитин суох оҥоро сатааһын буолар. Ол иһин сахаларга олус кутталлаах, улахан сыыһа, өйү-санааны халытыы буолар. Бу тылы нууччалары быһаччы үтүктэн «грех» диэн куһаҕаны оҥорууну бэлиэтээн этэллэрин үтүктэн киллэрэ сатыыллар, сахалыы айыы диэн тыл бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу ылан бэлиэтиирин умуннараары, суох оҥороору сананаллар.

Киһи оҥорор үчүгэй уонна куһаҕан быһыыларын тус-туспа тылынан ааттааһын кэнниттэн үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорор дьон тус-туспа баран арахсыахтарын сөп. Ырааҕы билгэлээн быһаардахха үчүгэй «айыы» диэн дьон уонна куһаҕан «аньыы» диэн дьон тус-туспа барыылара, арахсыылара саҕаланыыта саха дьоно үрэллиилэригэр тириэрдэр кыахтааҕа, биһиги түмсүүлээх буола, сомоҕолоһо сатыырбытыгар сөп түбэспэт.
 
Онон «айыы» диэн бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытын харыстааһын, уларыппат буолуу сахалыы өйү-санааны, сахалары барыларын харыстааһын, бииргэ сомоҕолооһун диэн буолар. Ити курдук сомоҕолоһуубут, биир санааланыыбыт төрүтэ ханна баарын буламмыт, сыыһабытын көннөрөр кыахтанаммыт саха дьоно үрэллибэттэрин, тус-туспа барбаттарын, биир санааланыыларын үөскэтиэхпит. “Харыстас” таҥараны үөскэтии айылҕаны харыстааһыны бастакы күөҥҥэ таһаардаҕына саха дьоно бииргэ түмсүүлэрэ, сомоҕолоһуулара кэлиэҕэ.

САХАЛАРЫ ҮРЭЛЛИИТТЭН ХАРЫСТААҺЫН

Сэбиэскэй былаас кэмэ саханы эһэр, симэлитэр үйэ этэ. Бу кэм арыыйда уһаабыта эбитэ буоллар Сэбиэскэй Сойуус бары кыра омуктара суох буола симэлийэннэр, «сэбиэскэй» омукка кубулуйбут, нууччалыы эрэ саҥарар буолуохтаах этилэр.

Сэбиэскэй Сойууска олохтоох бары омуктары холбуу буккуйа охсон коммунистар “сэбиэскэй норуоту” үөскэтэн, оҥорон таһаарар сыалларын чуут-чуут ситиһэ сыспыттара. Оннооҕор хас биирдии киһи автобуска нууччалыы эрэ саҥарарын ситиһэн испиттэрэ баара. Саха тылын суох оҥорууга тула өттүттэн барытыттан саба түспүттэрэ.
 
Коммунистар киэҥник, далааһыннаахтык ыыппыт сэбиэскэй норуоту үөскэтэр үлэлэригэр кыра омуктары ыһыы, үрэйии эмиэ киирсэрэ. Кинилэр бу үлэни нууччатымсыйбыт, мааныламмыт суруйааччыларынан, тыл үөрэхтээхтэринэн оҥотторо сатаабыттарын, бу дьон билигин даҕаны салгыы ыытан иһэллэр. Манна ордук саха тылын сүрүн дорҕооннорунан тутулуктарын суох оҥоруу, үрэйии, уларытыы  киирсэр.
Урукку кэмҥэ коммунистар салайар эрдэхтэринэ үгүс дьон олоҕун таарыйар да боппуруостарга олохтоохтортон букатын тугу да ыйыппакка эрэ үөһээттэн быһа дьаһайан оҥороллоро. Ол курдук Саха сирин хотугулуу-арҕаа өттүгэр 12 ядернай дэлби тэптэриилэри олохтоох дьонтон кистээн оҥортообуттара. Балартан 3 дэлби тэптэрииттэн улахан абаарыйалар тахсаннар киэҥ сир-дойду радиациянан сутуллубута. Олохтоохтор тыаҕа өлө сытар кыыллары булан төһө эмэ этэ сатыылларын үрдүнэн, ол абаарыйалары билиммэккэлэр, тыа кыылларыгар, көтөрдөрүгэр төһөлөөх сутуллуу тахсыбыта, дьоҥҥо ханнык ыарыылар үөдүйбүттэрэ билигин да кыайан быһаарылла иликтэр.

Билигин демократия сокуоннара суолтатыгар да буоллар араадьыйа, бэчээт үлэлэрин соччо боппотторунан олохторун, үлэлэрин таарыйар боппуруостарга дьон өйүн-санаатын эрдэттэн бэлэмнээһин күүскэ ыытыллар буолла. Биһиги сахалыы саҥарар араадьыйабыт Сахабыт сирин үрэйиигэ үлэлиирин бэйэлэрэ да арааран билбэккэ сылдьаллара хомолтолоох.

Араадьыйа үлэһиттэрэ хас чаас аайы дьон бары олус кэтэһэн истэр халлаан туругун икки тылынан, сахалыы, нууччалыы этэн биэрэллэригэр Сахабыт сирин тус-туспа түөлбэлэринэн уонна илин, арҕаа, соҕуруу улуустар диэн араартаан ааттыыллара, оннук өйү-санааны тарҕаталлара омукпут түмсүүлээх, биир кэлим сомоҕо буолуутугар сөп түбэспэт.

Маннык уһун күҥҥэ биири элбэхтэ хос-хос хатыылаан биэрии дьон өйүн-санаатын сыыйа-баайа уларытан, тус-туспа барыы үгэһин дьоҥҥо иҥэрэн кэбиһэр кыахтаах. Ол аата саха дьонун түөлбэлэринэн тус-туспа араартааһын өйдөбүллэрин дьоҥҥо тарҕатыы араадьыйа көмөтүнэн ыытылла турар.
 
Үөрэҕи-билиини баһылаабыт саха дьоно урукку кыайа-хото үлэлиир-хамсыыр, уһанар, эргинэр, барар-кэлэр эрдэхтэринэ аҥардастыы ат көлөлөрүнэн тилийэ сүүрдэн баһылаабыт, уһун үйэлэргэ олорор сир оҥостубут сирдэрин-дойдуларын, улуустарын ханна, хайа диэки баалларын күҥҥэ уончата хатылаан ким да этэн биэрбэтэҕинэ бэйэлэрэ да билиэхтэрэ этэ. Саха дьонун түөлбэлэринэн тус-туспа араарыыга улуус уонна оройуон диэн арааран ааттааһын оруола улахан. Сахалар олорор сирдэрин элбэх ахсааннаах буоллахтарына улуус диэн ааттыыллар. Онтон нууччалар баһыйар сирдэригэр оройуон диэни ордороллор.

Олорор сири бас билиигэ, ханнык тылынан саҥаран кэпсэтиигэ элбэх ахсааннаах буолуу барыһа улахан. Сахалар түөлбэлээн олорор сирбитигэр атын кэлии омуктар ахсааннара аһара элбиирин үөскэтиэ суоҕа этибит.

Билигин Россия салайааччыларыгар Саха сирин тус-туспа түөлбэлэргэ арааран сирин-уотун хостонор баайын туһаныы былаана оҥоруллан бэлэм сылдьар курдук. Дьон өйүн-санаатын Саха сирин үрэйиигэ бэлэмнээһин эрдэттэн сыаллаах соруктаах ыытыллар. Бу дьыалаҕа Саха сирин араадьыйатын үлэһиттэрэ кыттыһан бүтэргитигэр баҕарабыт.
 
Хас үтүө күн аайы минньигэс саҥалаах дьахталлар алгыс тылларын араадьыйанан этэллэр. Саҥа күммүт алгыһынан саҕаланара үчүгэй. Үтүө санааны иҥэрэр алгыс хас биирдии киһиэхэ олус наада. Арай алгыска туттуллар тылларга иҥэн сылдьар өйдөбүллэрин таба туһаныы хайаан да эрэйиллэрин умнумуохха сөп этэ. Алгыска куһаҕан өттө баһыйар айыы диэн тылы туттуу өй-санаа үөрэҕинэн олус улахан сыыһа. Итини тэҥэ айыылар өлбүттэр дойдуларыгар, Үөһээ дойдуга сылдьалларынан, онно ыҥыралларынан, айыы буолууга ыҥырыы дьону өлүүгэ ыҥырыыга тэҥнэнэр олус куһаҕан быһыы буоларын араадьыйа үлэһиттэрэ арааран билиэхтэрэ этэ.

“Айыы суолун тутус” диэн алҕааһын эдэрдэри өлбүттэр, үөрдэр, айыы буолбуттар, Бороҕон Айыыта, Бахсы Айыыта өйдөрө-санаалара сылдьар дойдутугар, Үөһээ дойдуга барыыга ыҥырыы буоларын таба өйдөөн алгыска туһанымыахха сөп этэ. Айыы диэн тылы алҕааһыҥҥа туттуу айыы буола охсууга эдэрдэри тиэтэтэн, бэйэлэригэр тиийиниилэрин элбэтиэн сөп. Ол курдук билигин Саха сиригэр эдэрдэр бэйэлэригэр тиийиниилэрэ аһара элбээһинэ ити, «айыы буолуҥ, айыы үчүгэй» диэн алҕааһынтан быһаччы тутулуктааҕын төрөппүттэр билиэ этилэр.

Сэбиэскэй былаас тобохторо, нууччалыы үөрэхтэммит тылбыт үөрэхтээхтэрэ, учуонайдара сахалар өйбүт-санаабыт сайдыытыгар, уһун үйэлээх буолуутугар ханнык да көмөлөрө суох, хата буккуйар, саҥа тыллары булбута буолан дорҕооннорун дьайыытын үрэйэр санаалаахтар. Айыы диэн тылбыт икки өрүттээх өйдөбүллээҕин, олортон куһаҕан өрүтэ быдан баһыйарын арааран билбэт дьон, араас сымыйа ойууннар сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕэр ханнык сыһыана суохтарын, көннөрү тыл үөрэхтээхтэрэ эрэ буолалларын арааран билиэхпит этэ.

Онон сахалар түмсүүлээх, эйэлээх, биир санаалаах, сирбитин-дойдубутун харыстыыр санаабыт үөскүүрүгэр уонна күүһүрэригэр элбэх соруйан оҥоруллар мэһэйдэр бааллар. Олору барыларын эрдэттэн билэн, өйбүтүттэн-санаабытыттан туоратар кыах биһиэхэ баар. Төрүт тылларбытын урукку оннуларыгар түһэрэн туһаннахпытына, дорҕооннорун дьайыытын оннугар түһэрдэхпитинэ эрэ өй-санаа туруктаах буолуутун ситиһэрбитин, уһун үйэлээх омук буоларбыт салҕанарын умнумуохха.

САХАЛЫЫ ӨЙҮ – САНААНЫ ХАРЫСТААҺЫН

Олус былыргы төрүттээх саха омук буоларбытынан өйбүт-санаабыт уратылара атын омуктартан туспа араарыллан биллэр кыахтаахтар. Ол уратылар бары холбоһон сахалыы өйү-санааны үөскэтэллэр. Сахалыы өйү-санааны харыстааһын сахалары харыстааһын буоларын таба өйдөөн туһаныахпыт этэ.

Сахалыы өй-санаа үөрэҕин уратыларын атын омук тылыгар, нууччалыы эмиэ тылбаастаабат буолуу сахалыы өйү-санааны харыстыан, уһун үйэлиэн сөп. Ол курдук элбэх уратылардаах сахалыы өйү-санааны атыттар баһылаарылар сахалыы тылы үөрэтэр буолуулара сахалар элбээн иһэрбитигэр илэ тириэрдиэ этэ.

Өйбүтүн-санаабытын былдьатымыахха. Бары уһун үйэлээх кистэлэҥ билиилэрбитин атын омук тылыгар тылбаастаатахпытына, ол омук билиитэ-көрүүтэ буолан хаалара биһигини, аҕыйах ахсааннаахтары кураанах хаалларар, улаханнык ночоотурдар кыахтаах. Ол курдук аҕыйах ахсааннаахпытыттан билиибит-көрүүбүт элбэх ахсааннаахтарга тарҕанан, ыһыллан түргэнник симэлийэр кыахтанарын таба өйдүөхпүт этэ.

Саха омук уһун үйэлээх буолан кистэлэҥ билиитэ элбэх. Ол курдук биһиги сахалар эрэ билэр, олохпутугар туһанар ураты билиилэрбит манныктар:

1. Кут-сүр үөрэҕин оҥорор туһаныы. Киһини үс куттаах диэн быһаарыы. Киһи куттарын үс аҥы араартаан; буор, ийэ уонна салгын куттар диэн тус-туспа ааттааһын.

2. Салгын кут киһиэхэ эрэ сайдарын быһаарыы. Киһини эрэ киһи диэн ааттааһын.

3. Оҕо улаатыар диэри ситиһэр киһи буолуутун үөрэҕэ.

4. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн үөрэҕи тутуһуу. Бу үөрэх айылҕа тутулуктарынан дакаастанар уонна олоххо, туохха барытыгар дьайыыта тиийэрин быһаарыы, өй-санаа икки өрүттээҕин арыйан сахалар олоххо туһаныылара. 

5. Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, туруктаах буолуутугар туһалаах икки таҥараны үөскэтэн туһаныы.

Биһиги бу билиилэрбитин олохпутугар быһаччы туһанар кыахпыт баар. Бу билиилэри сурукка  киллэрии биһиги олохпут сыала буолан хомуйа, дьон билиитигэр таһаара сатыыбыт. Олус уһун үйэлээх саха омук буолуубутун, салгыы сайдар кыахпытын өйбүтүн-санаабытын харыстыырбыт, ыскайдаабаппыт быһаарар.
 
Сахабыт тылын төрүт тутулуктарын ситэ билбэттэриттэн сорох тылларбытын уларытаары, атын сөп түбэспэт өйдөбүллээх тылларынан солбуйа сатыыр дьон, сэбиэскэй былаас тобохторо билигин да бааллар. Сэбиэскэй былаас саха дьонун өйүн-санаатын буккуйууга оҥорбут олус улахан буортутунан сэбиэскэй норуоту үөскэтэ сатаан сахалары уонна да атын кыра омуктары симэлитии, суох оҥоруу политиката күүскэ ыытыллыбыта буолар. Бу сахалары эһэр политиканы уһун сылларга анаан-минээн ыытарга анаан сахалыы өйү-санааны буккуйууну ыыппыттара. Саха тылын сыыйа-баайа уларытан онно иҥэн сылдьар өйү-санааны буккуйууну, атын алдьатар өйдөбүллээх тыллары туһаннара сатааһыны тыл үөрэхтээхтэрин, учуонайдарын, нуучча тылын учууталларын уонна элбэхтик мааныланар суруйааччылар көмөлөрүнэн өй-санаа төрүттэрэ иҥэн сылдьар тылларын уларытыынан ситиһэ сатаабыттара. Ол киллэрбит, уларыппыт тыллара манныктар:

1. Сахалар эйэлээх буолууларын алдьатыыга аналлаах “эйэ-дэм” диэн холбуу этиини киллэрэн туһаннарыы, былыргыттан баар, туттулла сылдьар, эйэлээх буолууну төрүттүүр уонна харыстыыр аналлаах эйэ-нэм диэн этиини хаалларыы, умуннарыы буолар.
 
Саха дьоно түмсүүлээх, эйэлээх буолууларын утаран, суох оҥороору эйэ-нэм диэн эйэни харыстыыр, көмүскүүр былыргыттан туттулла сылдьыбыт этиибитин уларытан «эйэ-дэм» диэн дэбдэтэр, сахсатар, киһиргэтэр этиини туттуҥ диэн этэллэр. Бу куһаҕан «дэ» диэн киһиргэтэр, дэбдэтэр дорҕоонноох тыл дьайыытыттан биһиэхэ эйэлээх буолуубут кыайан олохсуйа илик, үрэллэ, алдьана сылдьар.

2. Туһалаах, уһуннук үлэлэнэр үлэттэн-хамнастан аралдьытар сыалтан солун диэн ону-маны саҥаны билиини биллэрэр, аһара бардаҕына солумсах диэн куһаҕан өйдөбүллээх тылы үөскэтэр тылбытын суох оҥоро сатаан “сонун” диэн саҥа тылы булан туһаннарыыларыттан дьон бытархайдьыт, саҥаттан саҥаҕа көтүөккэлээн, аралдьыйан иһэр буолуулара үөскээтэ. Солун диэн тылбытын “сонун” диэҥҥэ уларытыы дьоммутун барыларын “сонумсах” оҥордо, бииртэн-бииргэ көтүөккэлии сылдьар санаалара улаатыытыттан үлэни-хамнаһы кыайбат буолууларыгар тириэртэ.

3. Айыы диэн куһаҕан өйдөбүлэ элбэх тылы аҥардастыы үчүгэй эрэ оҥоро сатааһын, куһаҕан айыыны туспа арааран “аньыы” диэн ааттааһын, өй-санаа икки өрүттээх тутулугун суох оҥороруттан туруга суох өйдөөх-санаалаах дьону үөскэтэрин саха дьонугар тарҕата сатыыллар.

Өйдөрө-санаалара буккуллубут, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну икки аҥы араарбыт, «Туох барыта икки өрүттээх» диэн үөрэҕи тутуспат буолбут омуктар үөрэхтэрин быһалыы үтүктэ сатааһын сыыһа, сахалыы өйү-санааны буккуйарын табан өйдүөхпүт этэ.

«Аньыы» диэн саха тылыгар төрүт суох тылы булан киллэрээччилэр сахалыы өйү-санааны, айыы диэн тыл бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээҕин буккуйаллар, суох оҥороору оҥостоллор. Ол курдук айыы диэн бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх; киһи куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи оҥорор майгынын быһаарар соҕотох тылбытын икки аҥы араараары, икки тус-туспа тыл оҥороору кыһаналлар.

4. Киһи диэн өй-санаа иҥмит баар-суох өйдөөх-санаалаах киһини эрэ быһаарар тылбытын атын кыыллары кытта холбуу ааттаан, ону-маны барытын киһититэ сатаан буккуйууну оҥороллор. Ол аата сахалар киһини эрэ туспа арааран «Ким», «Кини», «Кимий?» диэн ааттаан ыҥырыыларыгар өй-санаа үөскээһинин, сайдыытын билэллэрэ иҥэн сылдьар. Киһиэхэ өйдөрө-санаалара тиийбэт бары кыыллар, көтөрдөр «Ол», «Бу», «Тугуй?» диэн ааттаналлар, оннук ыҥырыллаллар.

Ыты, араас кыыллары «кини», «уол», «кыыс» диэн киһи курдук, өйүнэн-санаатынан киһиэхэ тэҥнээн ыҥырыыны киллэрэн өйө-санаата сайдар, сайдыылаах киһини ыкка-куска тэҥнэбили нууччалары үтүктээччилэр киллэрэ сатыыллэр.

5. Остуоруйа диэн тылбытын «устуоруйа» диэн тылга уларыта сатааһын саҥа, ыраас “устуоруйалаах” саҥа омугу оҥоро сатааһын, сахалары үрэйэ, ыһа сатааһын бэлиэтэ буолар.

6. Салалта диэн салайар диэн тылтан үөскээбит салайыыны биллэрэр тылбытын “саламта” диэҥҥэ уларыта сатыыллар, тылга иҥэн сылдьар өйдөбүл уларыйарын аахсыбаттар.

Сахалыы былыр-былыргыттан баар тылы уларыта сатааһын, бу тылга иҥэн сылдьар өйү-санааны буккуйар, уларытар. Тылбыт үөрэхтээхтэрэ олус кыһанан харыстыахтаах тылларын бэйэлэрэ уларыта сатыыллара кыайан таба өйдөммөт. Бу тылбытын уларытан өйбүтүн-санаабытын буккуйар, буортулуур дьону тохтотор кэм кэллэ.

Сахабыт тыла олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит тыл буолан, онно иҥэн сылдьар өйдөбүллэр өйү-санааны кытта тутулуктаахтар, дорҕооннорун дьайыытыгар сөп түбэһэллэр. Тылы уларытыы аҥардастыы буукубаларын эрэ уларытыы буолбатах, бу тылларбытыгар иҥэн сылдьар сахалыы өйбүтүн-санаабытын буккуйуу, дорҕооннорун дьайыытын уларытыы буолар. Омукпут уларыйбатын туһугар төрүт тылларбытыгар иҥэн сылдьар өйдөбүллэри букатын уларыппакка эрэ туһаныахпыт этэ. Ол иһин сахалыы өй-санаа аан маҥнай харыстанара ирдэнэр.
 
7. Саха дьоно, кэлэр көлүөнэлэрэ тулуурдаах, өһөс, олох бары ыарахаттарын тулуйар кыахтарын улаатыннарар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун умуннаран, хаалларан сылдьыбыттара. Билигин, ырыынак ыарахан олоҕун тулуйар кыахтаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн, үөрэтэн улаатыннарыы ирдэнэр, ол иһин бу өс хоһоонун бары төрөппүттэр оҕону иитиигэ туһаныахтара этэ.
 
70-тан тахса сыллар усталарыгар Россия норуоттарыгар дьадаҥылар, үлэһиттэр былаастара диэн ааттанар сэбиэскэй былаас уһун кэмнээх эксперимени боруобалыы сатаан баран кыайан табыллыбакка, сайдыбакка хаалан билигин бэйэтэ быраҕылынна, хаалла. Былаас уларыйан аны баайдар баһылыыр былаастара олоҕурда. Былаас уларыйыыта эйэлээхтик барбытынан урукку сэбиэскэй былаас үөрэхтээхтэрэ, үлэһиттэрэ бэйэлэринэн билигин да олороллор, өссө оҕолору үөрэтэллэр, ол сылдьан эрэ сахалыы өйбүтүн-санаабытын буккуйалларын тохтоппоттор. Сэбиэскэй былааһы төнүннэрэ сатыыр күүстэр, бу ордубут тобохтору туһанаары харыстыыллар, сыыһа хайысхалаах үлэни ыыталларыгар хата кыһамматтар. 

Сэбиэскэй былаас дьон өйдөрүгэр-санааларыгар, оҕону иитиигэ оҥорбут халыйыылара саха дьонун олохторугар туох куһаҕаҥҥа тириэрдибитин ырытан быһаарыахпыт: 

1. Оҕолору атаахтатыы.

2. Үөрэҕи эрэ эккирэтии.

3. Дьахталлары кыра хамнастаах үлэһит оҥостуу.

Бу халыйыылар түмүктэринэн билигин кэлэн Россия дьоно эстэн, ахсааннара аҕыйаан, ханнык да туһалаах үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээбэт, чэпчэки үлэни, үөрэҕи эрэ эккирэтэр дьоҥҥо кубулуйдулар. Манна ордук оҕолору атаахтатыы, маанылааһын аһара барыыта быстах быһыылаах буола улааталларын сайыннаран, бэйэлэрэ оҥорор сыыһа-халты туттунууларыттан олохтон эдэр эрдэхтэринэ туоруулларын элбэтэр.

Дьахталлары кыра хамнастаах, эппит хоту сылдьар үлэһиттэргэ кубулутууну сэбиэскэй былаас үлэлииргэ көҥүлү биэрэбит, эр дьону кытта тэҥниибит диэн албыннаан олоххо киллэрбитэ. Бу көҥүл ыытыы аныгы дьахталлар үлэлээн абыраары оҕоломмот буолууларыгар тириэрдэн Россия дьоно сыл аайы аҕыйаан иһэллэрин үөскэппитин тэҥэ, дьадаҥылар буор куттара баһыйбытыттан ханнык да үлэни үлэлээһин кыаттарбат буолла.
 
Дьахталлар төрөөн абыраатахтарына босхо харчы биэрии бу халыйыы өссө улаатан, букатын аһара барбытын биллэрэр. Оҕо бэлэмҥэ иитиллэн улааттаҕына, бэлэми туһанар өйө-санаата урутаан сайдарыттан ханнык да үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээбэт киһи буола улаатарын сэбиэскэй былаас босхоҕо үөрэтэн кэбиспититтэн ыла аахайбат буола сылдьабыт. Итини тэҥэ, аҥардас дьахталлар оҕолоноллоро элбээбитэ өйдөрө-санаалара туруга суох, үлэни-хамнаһы кыайбат эдэрдэр элбээһиннэригэр тириэртэ.

Сэрии кэнниттэн олох ыарахан этэ. Дьон чааһынайдарыгар сүрүн үлэлэрин кэнниттэн эбиискэ үлэлии сатыыр этилэр, сирэ суох эрээри сүөһү эҥин туталлара. Аныгы дьон үлэни кыайа-хото үлэлээбэт буолууларыттан билигин төһө эмэ көҥүл, сир бэриллэн, чааһынайга үлэлииргэ төһө эмэ кыах баарын үрдүнэн үлэлии-хамсыы сатыыр дьон аҕыйаан иһэллэр. Ол түмүгэр тыа сириттэн куоракка көһөн киирээччилэр элбээтилэр.

Онон олоххо сахалыы өйү-санааны тутуһуу омук сайдыытыгар, өйдөөх, үлэни-хамнаһы кыайар кэлэр көлүөнэлэнэригэр аналлааҕын таба өйдөөн олохпутугар туһаныа этибит. Сахалары харыстааһын диэн сахалыы өйү-санааны, тылы харыстааһынтан, уларыппат буолууттан саҕаланарын умнумуохха. “Харыстас” таҥара үөрэҕин сайыннарыы сахалары харыстааһыны күүһүрдүө этэ.

ИЧЧИЛЭРИ ХАРЫСТААҺЫН

Айылҕа сүрүн тутулуктарын, киһи этэ-сиинэ, өйө-санаата, куттара тус-туспаларын уонна сайдан иһиилэрин уратыларын билэр буолууттан киһиэхэ айылҕаны харыстыыр санаата улаатар кыахтанар.
 
Сахалар “Туох барыта иччилээх” диэн этэллэр. Бу этии сахалыы өй-санаа, кут-сүр үөрэҕинэн толору дакаастанар. Ол курдук тыыннаах күөх айылҕа бары үүнээйилэрэ, отторо-мастара, кыыллара, көтөрдөрө уонна дьонноро бары куттаахтар, өйдөрө-санаалара тус-туспатык да буоллар сайдаллар. Өй-санаа сайдыытын ситиһэр кыахтарынан тус-туспа арахсаннар, куттара тус-туспалар.

Үүнээйилэр, оттор-мастар бары эттэрин-сииннэрин хамсатарга, көрөргө-истэргэ аналлаах буор куттаахтар. Бытаан да буоллар эттэрин-сииннэрин күн уотун батыһа хамсаталлар, бааһырдахтарына оһоруналлар. Былыргылар билиилэринэн от-мас иччилэрэ “Ойуу-бичик оҕолорунан” ааҕыллаллар, оннук көстөллөр эбит. Ол барыта от-мас иччилэрэ өй-санаа сайдыытын кыра, намыһах таһымыгар сылдьалларынан, буор эрэ куттаахтарынан быһаарыллара сөп. Буор кут диэн эккэ-сииҥҥэ иҥэн сылдьар, ону хамсатарга аналлаах өй-санаа ааттанар.

Айылҕа бары тыынар-тыыннаахтара; кыыллара, көтөрдөрө эттэриттэн-сииннэриттэн тутулуктаах, онно иҥэн сылдьар буор уонна ийэ куттаахтар. Тыынар-тыыннаахтарга икки; буор куттарын тэҥэ, өй-санаа өссө үрдүкү таһыма - ийэ куттара сайдар.

Киһи сайдыыны ситиһэр ураты кыахтааҕынан ааҕыллар. Дьоҥҥо үс; буор, ийэ уонна салгын куттара сайдаллар. Киһиэхэ салгын кута сайдарыттан өйө-санаата олус түргэнник сайдыыны ситиһэр кыахтанар. Итини тэҥэ, сахалар киһи өллөҕүнэ өйө-санаата, куттара туспа баран ыһыллалларын, үөр, айыы буолан Үөһээ дойдуга көтөллөрүн арааран билэллэр.

Аныгы наука өй-санаа бу таһымнара сиргэ-дойдуга сылдьалларын, көстөллөрүн “тонкий мир”, “фантом” диэн ааттыыр буоллулар.

Сахалар көстүбэт эйгэ диэн киһи хараҕар мээнэ көстүбэттэрин, ураты эньиэргийэ көрүҥэ буолалларын бэлиэтээн ааттыыллар.

Талааннаах экстраценстар бу эньиэргийэни билэн урукку кэмҥэ буолан ааспыт быһыылары арааран билэр кыахтанан эрэллэр. Сахалар бу эньиэргийэни былыр-былыргыттан билэн тылларыгар киллэрэн санаа диэн ааттаабыттарын билигин туһана сылдьабыт.

Эт-сиин биир эрэ үйэлээх буоллаҕына, өй-санаа, куттар төһө уһун үйэлээхтэрэ быһаарыллар кыаҕа суох. Ол курдук киһи хаһан эрэ быданнааҕыта өлөн хаалбыт киһини түүлүгэр хаһан баҕарар көрөр кыахтаах.

Айылҕаны харыстааһын сахалар кут-сүр үөрэхтэрин тутуһан сайыннаҕына эрэ табыллар, харыстыыр кыаҕа улаатар. Ол курдук сахалар үөрэхтэринэн киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туспалар. Киһи этэ-сиинэ өлбүтүн кэннэ өйө-санаата, куттара этиттэн-сииниттэн арахсан туспа сылдьар кыахтаналларын, үөргэ, айыыга, иччигэ кубулуйалларын сахалар билэллэриттэн айылҕаны харыстыыр санаалара ордук күүстээх.

Иччи диэн тугуй?

Иччи диэн өй-санаа баара илэ көстүүтэ ааттанар. Хараҕы көрүүттэн биллэр кыахтанар. Иччилээх харах диэн өйдөөх, болҕомтолоох, сырдык сыдьаайдаах, дириҥ түгэхтээх харах ааттанар.

Иччи биирдэ-эмэтэ илэ көстүөн сөп. Иччилээх балаҕаннар, ампаардар, хотоннор бааллара биллэр. Өлөн баран кыайан көмүллүбэккэ, хараллыбакка хаалбыт киһи уҥуоҕун булан көмөн кэбистэхтэринэ, ол иччи сүтэрэ эмиэ биллэр. Буор кут эти-сиини кытта бииргэ сылдьарыттан киһи уҥуоҕа барыта иччилээх.
 
Иччилээх саҥа диэн киһи өйүн-санаатын долгутар саҥа ааттанар. Саҥа дорҕоонноро иччилэннэхтэринэ киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыылара ордук  күүһүрэр.

Иччилээх түүл диэн киһи өйүгэр-санаатыгар дьөлө хатанар, хаһан да умнуллубат түүл ааттанар.

Иччитийии – арахпат буолуу, биир сиргэ эбэтэр биир киһиэхэ баайыллыы. Ыт иччитийиэр диэри төһө эмэ бириэмэ наада буолар. 
Иччитэх дьиэ диэн этии иччитэ суох буолбут диэн өйдөбүллээх, дьоно бары көһөн барбыттарын быһаарар.
 
Онон иччи диэни тылбытыгар иҥэн сылдьар өйдөбүллэрин ырытан быһаардахпытына, тыыннаах киһиттэн, дьонтон ураты, туспа сылдьар кыахтаах өй-санаа көстүүтэ буолара быһаарыллар. Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара, куттара туспа баран ыһыллан ханнык эрэ малга, дьиэҕэ-уокка иҥэн, олохсуйан иччи, ханна эмэ быралгы сылдьан үөр, айыы буолан өр кэмҥэ сылдьар кыахтаналлар. Ол иһин айылҕаны харыстааһын аан маҥнай иччилэри харыстааһынтан саҕаланара табылларын сахалар билэллэр.

Иччилэри, абааһылары, айыылары ахтыы, ыҥырыы, сүгүн сытыарбакка тыаһаан-ууһаан үргэҥнэтии тыыннаах сылдьар дьоҥҥо туох да үчүгэйи аҕалбат. Эдэрдэр билбэт сирдэригэр-дойдуларыгар сылдьан аһара айдаарбыттарын, оонньообуттарын, күлбүттэрин кэннэ иччилэр биллэн ааһалларын туһунан суруйуулар элбэхтэр.

«Үс сыл ааспытын кэннэ киһи уҥуоҕар сылдьыма» диэн сахалар үөрэхтэрэ тыыннаах дьону өлбүттэртэн туспа араарар, харыстыыр, көмүскүүр аналлаах. Ол курдук өлбүт дьон буор куттара көҥүл бардахтарына, тыыннаах дьоҥҥо туох да үчүгэйи аҕалбаттарын сахалар былыргы кэпсээннэрэ туоһулууллар.

«Өлбүтү кытта өлүмэ» диэн этии өлбүттэр уонна тыыннаахтар өйдөрө-санаалара олус уратылаахтарын тэҥэ, сылдьар сирдэрэ эмиэ тус-туспаларын, Үөһээ, Аллараа уонна Орто дойду диэн арахсан ааттаналларын быһаарар. Ол курдук Үөһээ уонна Аллараа дойдуларга өлбүт дьон өйдөрө-санаалара үөр, айыы буолан сылдьар буоллахтарына, тыыннаах, эттээх-сииннээх киһи Орто дойдуга эрэ олоҕун олорор кыахтааҕын билиниэхпит этэ.

Киһи буолуу, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу Орто дойдуга эрэ кыалларын билиэхпит, бары үрүҥ, хара айыылар Үөһээ дойдуга, киһи олорбот дойдутугар сылдьалларын арааран өйдүөхпүт этэ.

Тыыннаах дьону Үөһээ дойдуга “үчүгэй”, “айыы үчүгэй” онно барыахха диэн ыҥырыы олус куһаҕан, өлүүгэ ыҥырар быһыы буолар. Бу быһыы кыра оҕолору үөрэтиигэ туттуллар буоллаҕына, суукка бэриллэр кыахтанар. Ол курдук саҥа сайдан эрэр, үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илик оҕо өйүн-санаатын сыыһа үөрэҕинэн буккуйуу, куһаҕан өттүгэр халытыы хаһан баҕарар бобуллар кыахтааҕын өйдүөхпүт этэ. Быһаччы эттэххэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илик оҕолору куһаҕан быһыылары, киһи оҥорбот быһыыларын, айыыны оҥоруҥ, киһи быһыытын, сиэри аһара барыҥ диэн ыҥырбыкка тэҥнэнэр быһыы буоларын төрөппүттэр билэн сыыһа үөрэҕи хаалларыа этилэр.

Өй-санаа уратыларын, Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулар тугунан арахсалларын, тыыннаах, эттээх-сииннээх киһи тутулун туһунан аныгы үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон билэллэрэ, олохторугар туһаналлара ордук этэ. Ол курдук бу дойдулар бэйэ-бэйэлэригэр сабыдыаллара хас киһини барыларын хаарыйар кыахтаахтар.

Былыргы христианнар абааһылары, иччилэри, үөрдэри кытта аһара куудьуспуттары, олор сабыдыалларыгар киирбиттэри, эҥэрдэспиттэри бэйэлэриттэн киэр кыйдыыллара, үүрэллэрэ. Ордук улахан сабыдыаллаахтарын тутан ылан уокка уматаллара. Ол барыта тыыннаах киһи өйүн-санаатын харыстааһынтан оҥоруллар быһыылар буолалларын өйдүөхпүт этэ.

Үөр, айыы тыыннаах, Орто дойдуга олорор киһиэхэ биллиитэ суола, сабыдыала суох хаһан да ааспат. Туох эмэ соһуччу быһыы, быһылаан кэлэн иһэрин итилэр аан маҥнай биллэрэллэр. Билиннэхтэринэ туох да сабыдыала, толуга суох төннүбэттэрин билиэххэ сөп этэ.

Бүлүүһэ сүүрдүүтүгэр былыргы үйэлэргэ олорон ааспыт араас айыылары, үөрдэри ыҥырыы билигин үөдүйбүтэ куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Маны быһаарыыга А.Гаврильева “Туймаада уоттара” хаһыакка суруйбута туһалыа этэ. Алтан Айыытын ыҥыран ыйытыы кэнниттэн айанньыттар автобус абаарыйатыгар түбэһиилэрэ быһаччы сибээстээх буолуон сөп. (11,14).

Сахалар былыр-былыргыттан үөрдэри, айыылары тыыппакка, уһугуннарбакка, аймаабакка тыыннаах киһи Орто дойдуга олорор аналлааҕын этэллэр, эдэрдэр ити үөрэҕи тутуһалларыгар баҕараллар. Ону баара ол дьоммутугар бэйэлэрэ кэһэйдэхтэринэ, туохха эмэ түбэстэхтэринэ эрэ өй-санаа киирэр кыахтааҕа улахан уустуктары үөскэтэр. Автобус охтуута оннук, кэһэтэр дьайыы буолан ааспытын бигэргэтэр.

Иччилэр киһи түүлүгэр киирэн көстөллөр. Иччилээх түүллэри киһи биирдэ эмэтэ да буоллар көрөр. Бу түүллэр киһи өйүгэр-санаатыгар дьөлө хатанан өйүн-санаатын уларытар күүстээхтэрин сахалар билэллэр. Ол иһин иччилэри харыстааһын өйдөбүлэ сахаларга ордук күүстээх.

Онон иччилэри харыстааһын диэн тыыннаах күөх айылҕаны ордук күүскэ харыстааһыҥҥа, уһун үйэлэргэ уларыйбакка турарыгар тириэрдии буолар уонна «Харыстас» таҥара үөрэҕэр киирсэр.

АЙЫЫЛАРЫ ХАРЫСТААҺЫН

Үөһээ дойду өйө-санаата Орто дойдуга олорор дьон өйдөрүн-санааларын түүл көмөтүнэн салайар диэн этэр сахалар үөрэхтэрэ. Ол иһин Үөһээ дойду өйө-санаата үчүгэй, үчүгэйи оҥоруу диэки өттүгэр тардыстыылаах буоларыгар саха дьоно баҕараллар. Үөһээ дойду өйүн-санаатын харыстааһын үрүҥ айыылары харыстааһынынан ситиһиллэр.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн итэҕэл эмиэ икки өрүттээх. Бастакы, олоҕу баһылаан, сирдээн иһэр өрүтэ таҥара үөрэҕэ буоллаҕына, былыргылар билиилэриттэн тутулуктаах өттө үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанар. Үрүҥ айыы итэҕэлинэн, былыргылар билиилэрэ аныгы олоххо суолтатын таба өйдөөн олоххо туһаныыны өйдөрүн-санааларын туппут, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэр, улахан дьон дьарыктаналлара туһата улаханын билиэ этибит.

Айыылар Үөһээ дойдуга олороллор диэн өйдөбүл сахаларга былыр-былыргыттан баар, урукку, ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ куруук туһаналлар этэ. «Көхсүттэн көнтөстөөх» диэн этии киһи Үөһээ дойдуттан өйүнэн-санаатынан тутулла сылдьарын, ханна да арахсан барар кыаҕа суоҕун биллэрэр. Ол курдук түүлгэ куһаҕан диэн сыаналанар киһини көрдөххө туох эрэ табыллыбат буолуута, санаа түһүүтэ буолуон сөп.

Дьон олоҕо Үөһээ дойду өйүттэн-санаатыттан олус улахан тутулуктаах. Киһини өлбүт төрөппүттэрин айыы буолбут өйдөрө-санаалара хаһан баҕарар түүлүгэр көстөн сэрэтэллэрэ, көмүскүүллэрэ биллэр. Ол иһин дьон айыылары харыстааһын уонна Үөһээ дойду өйүн-санаатын ыраастааһын диэн сиэрдэри-туомнары олохторун устата толоро сылдьаллара ирдэнэр. 

1. Айыылары харыстааһын диэн итилэри үргүппэт, ыспат, ыҥырбат буолуу ааттанар. Биһиги тулабытыгар араас иччилэр, айыылар сылдьалларын билэн, олору харыстыа, уйгуурдуо суоҕа этибит.

Үөһээ дойду диэн ааттыыр, ыраах баар буолуо дии саныыр дойдубут бэйэбит тулабытыгар, эргийэн, бүрүйэн сылдьар. Көрбүөччү киһи хаһан баҕарар көрүөн, билсэ сылдьыан сөп. Үгүстэр Үөһээ дойду өйүн-санаатын кытта түүлү көрөн билсиһэллэр.

Айыылар диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара киһи өлбүтүн кэннэ туспа баран сылдьаллара ааттанар. Хас биирдии киһи өйө-санаата атыттартан ураты, хаһан да маарыннаабат. Ол иһин өй-санаа атыттартан уратытын, маарыннаабатын бэлиэтээн айыы буолуу диэн ааттаабыттар. Үгүс дьон айыылары, өлбүт дьон өйдөрүн-санааларын кытта түүллэригэр көрсөн билсэллэр, кэпсэтиэхтэрин, араас билгэлээһиннэри кытта билиэхтэрин, үөрэҕи ылыныахтарын сөп.

Ыраах сылдьар өлбүт киһи кутун ыҥыран, чугас аҕалан араас сэрэбиэйдэри ыйыталаһыы куһаҕана элбэх. Урукку олоҕуттан хоҥнон кэлбит кут аны барымаары эбэтэр кыайан барбакка, хаалаары сорунара эмиэ баар буолуон эбэтэр ким эмэ кутун илдьэ барыан сөп. Ханнык баҕарар өлбүт киһини кытта барсыы олус куһаҕан түүл буоларын таба өйдүө этибит.

Сахалар өлбүт дьон ааттарын да улаханнык ааттаан куттарын аймаабаттар, уйгуурдубаттар этэ. Манна өлбүт киһи туһунан куһаҕаны этимэ диэн үөрэҕи сахалар тутуһаллара куһаҕан санаа арахсыбакка тардыһар дьайыылааҕынан быһаарыллар.

Айыылары харыстааһын диэҥҥэ өлбүт киһи уҥуоҕун тыыппат буолуу эмиэ киирсэр. Өлбүт киһи кута уҥуоҕун харыстыырын, тыыттахха, алдьаттахха араас тыаллары, холоруктары түһэрэрин туһунан кэпсээннэр элбэхтэр.

Киһи уҥуоҕар мунньуста-мунньуста арыгылааһын, улаханнык айдаарыы, аһара баран ытааһын-соҥооһун куту харыстааһыҥҥа сөп түбэспэт. Ол иһин сахалар киһи өлбүтэ үс сыла аастаҕына, онтон ыла уҥуоҕар сылдьыбаттар.

2. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата этиттэн-сииниттэн туспа баран ханнык эрэ; үрүҥ эбэтэр хара айыы буолан сылдьарын бары сахалар билэллэр. Туспа барбыт өй-санаа Үөһээ дойдуга тахсар диэн, бу дойду үөһээ диэки баарын курдук этиллэр. 

Киһи үйэтин тухары оҥорбут айыытын-харатын этэн өйүн-санаатын ыраастанан баран өллөҕүнэ Үөһээ дойду өйө-санаата ыраас буолар аналланар. Киһи өйүттэн-санаатыттан куһаҕан санаалар ыраастаннахтарына, кимиэхэ эмэ этиллэн хааллахтарына Үөһээ дойдуга тахсыбаккалар ыһыллан, хаалан хаалалларыттан Үөһээ дойду өйө-санаата ырааһырар кыахтанар.

Өй-санаа төһө ыраах барарын ханнык санаалардааҕа быһаарар. Ол курдук куһаҕан санаа тардыһар күүһэ улаханыттан ханна да ыраах барбакка чугас сылдьан, оннооҕор көннөрү дьоҥҥо биллиэн сөп. Өй-санаа маннык турукка киириитин үөр буолуу диэн ааттанар. Үөр аймахтарга урут-бастаан биллэр уратылаах.

Өйү-санааны үөр буолууга кубулуппат туһугар киһи өлүөн иннинэ санаата ыраас, хантан да тардыспат гына арахсыбыт буолара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол иһин өлөөрү сытар киһи бэйэтэ итэҕэйэр, эрэнэр киһитигэр айыы этиитэ диэн сиэри-туому толороро туһалаах. Бу сахалар таҥараларын үөрэҕин сиэргэ-туомҥа кубулутан билигин православнай таҥара дьиэтэ киэҥник туһана сылдьар. 

Киһи ханна да сырыттаҕына Үөһээ дойду өйүттэн-санаатыттан кыайан харыстанан, хаххаланан хаалар кыаҕа суох, бу өй-санаа сири бүтүннүүтүн бүрүйэн турар. Үөһээ дойду өйө-санаата куруук биллэ, түүл буолан киирэ сылдьарын бары билэбит. Үөһээ дойду өйө-санаата ыраас, үтүөҕэ ыҥырара элбэх буоллаҕына, сиргэ, Орто дойдуга дьон өйө-санаата тупсар, олох сайдар кыахтанар.

Киһи өлүөн иннинэ айыытын-харатын этэрэ, өйүн-санаатын ыраастыыра Үөһээ дойду өйө-санаата ыраас, үтүө буоларын хааччыйарга аналлаах. Өлүөх иннинэ таҥараҕа тиксии диэн айыыны этии, бу сиэри-туому толорууга аналлаах. Ол курдук киһи санаата атын кимиэхэ эрэ эттэххэ биллэн тахсарынан, өйүгэр-санаатыгар хаатыйаланан сылдьыбыт санаалара тахсаннар киһи өйө ырааһырар кыахтанар.
Өй-санаа ырааһырдаҕына, санаа-оноо туохтан да тардыспат буоллаҕына ыраах барар, тэйэр, Үөһээ дойду өйө-санаата ырааһырар кыахтанар. 

Былыргылар ити билиилэрин аныгы наука үөрэҕэ эмиэ утарбат. Ол курдук киһи өллөҕүнэ ханнык эрэ эньиэргийэ тахсан барара быһаарыллан эрэр. Бу үтүө үгэһи сахалыы таҥара үөрэҕин тарҕатааччылар туһаныа этилэр.

Онон былыргы сахалар билиилэринэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара билигин ханнык эрэ; үрүҥ эбэтэр хара айыыга кубулуйан сылдьалларынан олору харыстааһын диэни саха дьоно оҥоро сылдьыахтаахтар. Айыылары харыстааһын диэн сахалыы өйү-санааны харыстааһын, былыргыттан олохсуйбут үгэстэри, сиэри-туому тутуһуу буолар. 

АЛДЬАТЫЫ ӨТТҮГЭР ХАЛЫЙЫМЫАХХА

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии дьон оҥорор быһыыларыгар барыларыгар дьайар. Дьон үгүстэрэ оҥорор быһыыларыттан хомуллан олоххо сыһыан үөскүүр уонна маннык икки аҥы арахсар:

1.	Харыстааһын өттүн тутуһуу.

2.	Алдьатыы өттүгэр халыйыы.

Бу икки өрүттэри төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Ыраахтааҕылаах Россия кэмигэр сахалар олохторо харыстааһын өттүн тутуһан сайдан, ахсааннара биллэрдик эбиллэн, бары араас саҥа үлэлэри, тиэхиникэлэри баһылаан испиттэрэ. Дьон бары көрсүө, сэмэй буолууга иитиллэллэриттэн киһини өлөрүү отой аҕыйаҕа, үлэ оҥорон таһаарыыта үрдүк этэ. Билигин Россияҕа ол кэми төннөрө сатааһын ыытыллар.

Киһи буолуу үөрэҕин сүрүн салаатынан харыстааһын буоларынан киһи тугу барытын харыстыахтаах, кээмэйин билэн туһаныахтаах, нэмин билэн хамсаныахтаах. Киһи буолуу үөрэҕэ көрсүө, сэмэй дьону үөскэтэр. Маннык майгылаах дьон элбээтэхтэринэ олох харыстааһын өрүтүн тутуһан үлэни-хамнаһы сайыннарар.

Саха дьоно айылҕаттан олус улахан тутулуктаахтар. Тыа дьоно бары кэриэтэ бэйэлэрэ үүннэрэр, көрөн-истэн улаатыннарар аһылыктарынан аһыыллар. Айылҕаҕа туох эмэ уларыйыы тахсыыта бу дьоҥҥо барыларыгар дьайар, олохторун уларытар кыахтаах. Бука бары айылҕабытын харыстыырга турунар кэммит кэллэ.

Айылҕа уларыйбакка уһун кэмҥэ баар буолуон баҕарар киһи айылҕаҕа уларыйыылары киллэрэригэр олус улахан сэрэхтээх буолара ирдэнэр. «Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс» диэн этии туттуллара хайаан да наада буолар. Саха дьоно айылҕаҕа туох эмэ уларытыыны киллэрэллэригэр толук биэрии үгэһин туһаналлар. Ол аата бу буолуохтаах уларыйыыны  эрдэттэн билэн содулун аҕыйатыы, кыччатыы ыытыллар.

2. Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥороннор киһи буолуу үөрэҕин оҕону иитиигэ туһаммат буола сылдьабыт. Саҥаны айыыны, революцияны оҥорон былааһы саа-сэп күүһүнэн былдьаан ылыы өй-санаа халыйыытын үөскэтэн «айыы үчүгэй» диэн этиигэ тириэрдибитин билигин «айыы үөрэҕэ» салҕаан иһэр. Киһи өйө-санаата алдьатыы өттүгэр халыйыыта үөскээтэҕинэ араас элбэх саҥаны, ону-маны, буолары-буолбаты айа сатааччылар, сыыһа-халты туттунааччылар үксээннэр, алдьатыыны элбэтэллэр.
 
Олохпут алдьатыы өттүгэр халыйан эрэрин бэлиэтинэн оҕолор дьиэлэрин, төрөппүттэрин быраҕан баран хаалыылара сыл аайы эбиллэн иһэрэ буолар. Саҥаны билиилэрэ төрөппүттэриттэн тутулуга суох буолуутун ситиһэ сатаан оҕолор дьиэлэриттэн бараллар.
 
Айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥорор киһи айылҕаны алдьатааччы буолар. Кини олус элбэх саҥаны айыылары оҥороруттан үгүс өттө сыыһа-халты буолан тахсаннар куһаҕан быһыыны элбэтэллэр. Итини тэҥэ айыыны оҥоруу айылҕаҕа үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньатын уларытар, алдьатар, айылҕаҕа хамсааһыны үөскэтэр. Айылҕаҕа үөскээбит уларыйыылар улаатаннар, араас күүстээх тыаллар, самыырдар, хаардар дьону санаарҕатар буоллулар.

Саха сиригэр химическэй завод тутуллуутун утарааччылар айылҕаны харыстыыллар, туох эмэ содул тахсан улахан уларыйыылары киллэрэриттэн сэрэнэллэр, оҕолоро, сиэннэрэ олорон хаалар сирдэрин харыстыыллар.

Саҥа, урут саха сиригэр тутулла илик химическэй заводу тутуу олус улахан саҥаны айыы буолар. Дьон хаһан даҕаны оҥорон көрө илик быһыылара буолан айыы диэн ааттанарыттан сэрэниэ этибит.

Саҥаны айыыттан олус улахан сэрэхтээх буолуохха диэн этиини билигин бары өйдөөтүбүт. Үлэлии турар химическэй заводтарга улахан да, кыра саахаллар син-биир тахсалларын билэ сылдьабыт. Билигин дьон өйө-санаата туруга суох буолууга тиийбит кэмигэр саахал буолуо суоҕа диэн ким да эрэннэрэр кыаҕа суох. Биһиги ирбэт тоҥноох сирбитигэр бу саахаллар дьайыылара олус улахан буолуон сөп.
«Айыы үчүгэй» диэн этээччилэр саҥа заводу, урут саха сиригэр тутулла илик заводу туталларын өйүүллэр. Кинилэр быстах санааларыгар туох саҥа барыта «үчүгэй» курдук көстөрүттэн, туох эмэ барыс ылыахтарын саныыллар. Ол эрээри туох саҥа барыта үчүгэй буолбат уратылаах, үгүс өттүлэрэ куһаҕан буолан тахсаннар хомотоллоро элбэх. Правительствобыт дьоно саҥаны оҥорор санааларыгар саба оҕустараннар саҥа заводу тутар, саахал буолуо суоҕа диэн дьону албынныыр санаалаахтар.

Араас иннэ-кэннэ биллибэт, буолар-буолбат саҥаны айыылары оҥорууттан туттунуоҕуҥ, сахалар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрин оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныахпыт этэ. Ону тэҥэ «айыы үчүгэй» диэн албынныы сылдьар дьонтон босхолонуубут айылҕаны харыстыыр санаабытын улаатыннарыа.

Саҥаны айыыны, урут суоҕу оҥоруу урукку баары алдьаттахха, суох оҥордоххо ситиһиллэр ураты быһыы буолар. Бу быһыы былыргыттан олохсуйбут сиэри кэһэр, киһи оҥорор быһыытыгар сөп түбэспэт. Сэбиэскэй былаас урукку олох үөрэхтэрэ диэн сахалар олохторун былыргы үгэстэрин барыларын суох оҥортообута.

Билигин нууччалары үтүктэр үөрэхтээх сахалар сэбиэскэй былаас үөрэҕин салгыыр, элбэх сыыһалардаах «айыы үөрэҕэр» оҕустаран, айыы «үчүгэй» диэн сыыһа санааҕа ылларан сылдьаллар. Бу дьон айылҕаны харыстыыр туһунан тугу да этэллэрэ иһиллибэт.
 
Тылбыт үөрэхтээхтэрэ саҥаны айа сатыыр санаалара аһара элбээн хаалан олоххо алдьатыы өттүгэр халыйан эрэллэрин сахабыт тылыгар маннык уларытыылары киллэрбиттэрэ дакаастыыр:

а. Эйэ-нэм диэн эйэбитин харыстыыр, күүһүрдэр этиибитин «эйэ-дэм» диэҥҥэ уларытаннар эйэлээх буолуубутун алдьаталлар.

б. Солун диэн саҥаны, солуну билиини биллэрэр тылбытын «сонун» диэҥҥэ уларытаннар саха дьонун барыларын солумсах оҥорон эрэллэр. Тыа дьонун уларыйбат биир үлэлэриттэн эдэрдэр барыылара үөрэҕи, саҥаны билэ сатыылларыттан ордук улахан тутулуктаах.

в. Остуоруйа диэн былыргы олохпут туһунан этэрбитин саҥа булбут «устуоруйа» диэн тылларынан солбуйаннар саҥа, ыраас лиистэн «устуоруйалаах» саҥа омугу үөскэтэр, сахалары үрэйэр, ыһар санаалаахтар.

г. Айыы диэн тылбытын икки аҥы арааран айыы уонна «аньыы» диэн икки тылынан этэн, аҥардастыы үчүгэй курдук оҥорон, сахалыы өйбүтүн-санаабытын буккуйаллар. Айыы «үчүгэй» диэн этэннэр араас буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥорор дьону элбэтэннэр олохпутун алдьатыы өттүгэр халытан эрэллэр.

Бу уларытыылары хайаан даҕаны көннөрдөхпүтүнэ эрэ олоҕу харыстааһын, көрсүө, сэмэй буолуу өттүгэр салайан биэриэхпитин сөп. Тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыттан босхолонуо, олохпутун харыстааһын, көрсүө, сэмэй буолуу өттүгэр салайыа этибит.

Саха дьонун айылҕаны харыстыыр санаалара атын омуктардааҕар улаханын өссө биллэриэхтэрэ. Сахалар түөлбэлээн олорор сирдэригэр элбэх дьааты оҥорор заводу тутуу букатын да табыллыбат быһыы буолар.

Саха дьоно айылҕаны харыстыыр санааларын өссө улаатыннаран «Харыстас» таҥараны үөскэтэр кэмнэрэ кэллэ. «Харыстас» таҥара үөрэҕэ сахам дьонугар харыстааһын, көрсүө, сэмэй буолуу үөрэҕин тарҕатан айылҕаны харыстыылларыгар хайаан даҕаны көмөлөһүө.  

ХОС БЫҺААРЫЫЛАР

1. Каженкин, Иван Иванович. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. – Дьокуускай: РИМЦ, 2008. – 78 с.

2. Боло С.И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену. – Якутск: Нац. кн. изд-во “Бичик”, 1994. – 352 с.

3. Колосов, Федор Дмитриевич. Дьикти кэпсээннэр уонна үһүйээннэр. – Дьокуускай: Сайдам, 2009. – 176 с.

4. Макаров, Дмитрий Степанович. Избранные труды. – Дьокуускай: Сайдам, 2009. – 544 с.

5. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.

6.	Телепередача «НТВ». Доказательство бога. 8.08.2010.

7. Телепередача «НТВ». 10.07.2011. “Александр Невзоров против православной церкви”.

8. Каженкин, Иван Иванович. Киһи таҥара. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. – 112 с.

9. «Туймаада» хаһыат. №127. 15.11.2012.

10. Туймаада уоттара» хаһыат. №93. 22.03.2012.

11. “Туймаада уоттара” хаһыат. №49,  15.12.2011.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Айылҕа уларыйан иһэр

“Харыстас” таҥара үөрэҕэ

Айылҕаны харыстааһын 

Киһи – айылҕа оҕото

Тыын харыстаныыта

Оҕо өйүн-санаатын харыстааһын

Дьон бары сөбүлүүр оҕолоро

Нэми билэн туттунуу

Харыстааһын икки өрүтэ

Тапталы харыстаа
 
Сыыһа туттууттан харыстааһын

Санаа уонна илэ оҥоруу уратылара

Таҥара үөрэҕэ

Итэҕэлбитин таба өйдүөххэ

Олох сыала уларыйар

Таҥара мөлтөөһүнэ

Таҥара уларыйыыта

Икки саары икки ардынан

Сэрэхтээх буолуу

Эдэрдэри харыстааһын
 
Эр дьону харыстааһын

Кыыс оҕолору харыстааһын

Уоту аһатыы

Толук биэрии

Үгэс уларыйыыта

Сомоҕолоһуу

Сахалары үрэллииттэн харыстааһын

Сахалыы өйү-санааны харыстааһын

Иччилэри харыстааһын

Айыылары харыстааһын

Алдьатыы өттүгэр халыйымыахха

Хос быһаарыылар

Иһинээҕитэ

[[Категория: Ааптардар-К. Каженкин Иван Иванович]]
[[Категория: Итэҕэл]]</text>
      <sha1>e0cod0dqwhlfkose65134vd9gcsnzs0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Түүл Үөһээ дойду өйө-санаата (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1724</id>
    <revision>
      <id>7437</id>
      <parentid>7436</parentid>
      <timestamp>2022-01-30T09:14:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sdiabhon Sdiamhon</username>
        <id>1784</id>
      </contributor>
      <origin>7437</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="658248" sha1="jthjuabz6rhb9zvnc38b6qzbh8nlkvc" xml:space="preserve">ТҮҮЛ - ҮӨҺЭЭ ДОЙДУ ӨЙӨ-САНААТА Дьокуускай 2014

«Үөһээттэн үргүөр үргүйбэтин, Алларааттан аргыар аргыйбатын! Орто дойду олоҕо туруктаах буоллун!»

АННОТАЦИЯ

Өй-санаа мунньустар дойдута баарын сахалар ойууннара былыр-былыргыттан арааран билэннэр Үөһээ дойду диэн ааттаабыттар. Бу дойдуга киһи түһээтэҕинэ киирэ түһэн тахсан, олус былыргыттан мунньуллубут өй-санаа саппааһын кытта кыра–кыралаан билсиһэр.
Түүлгэ көстөр көстүүлэр үксүлэрэ киһи бэйэтин санаалара, куттара хайдах сылдьалларыттан тутулуктаах. Үтүө санаалаах, үчүгэй иитиилээх киһи түүлүгэр эмиэ үчүгэйдик, бэрээдэктээхтик сылдьар.
 
Бары ааҕааччыларга ананар. 

Недавно открытое образованными учеными «коллективное бессознательное» с очень давних времен использовался якутскими ойуунами и называется Үөһээ дойду. 

Иван Иванович Каженкин – Уйбаан Хааһах.

ААН ТЫЛ

Айылҕа араас дьиктилэрин барытын арыйыы дьоҥҥо билигин даҕаны ситэ кыалла илик. Биир оннук ситэ үөрэтиллэ илик дьиктинэн киһи түүлэ буолар.

Сахалар түүлү табатык тойонноон, суолтатын быһааран олохторугар былыр-былыргыттан туһанар этилэр. Саха ойууннара түүлү тойоннооһунунан анаан-минээн дириҥник дьарыктаналлара. Инники олоҕун билиэн-көрүөн баҕарар киһи кэлэн ойуунтан көрдөстөҕүнэ ойуун утуйан туран баран түүлүн тойонноон кэпсээн баран: «Кимиэхэ да этимэ»,- диэн сэрэтэрэ үһү.

Түүллэри үөрэтии муҥура суох. Утумнаахтык дьарыктанан араас өтө көрүүлэргэ уонна инникини билгэлээһиҥҥэ туһаныахха, түүл дьиктилэрин быыстарыттан туһалааҕы булан ыларга үөрэниэххэ сөп.

Түүлгэ көстөр араас абааһылартан, кыыллартан уонна үөннэртэн куттаммат буоларга үөрэниэххэ. Итилэр эн үрдүгэр түһэр буоллахтарына утары эргиллэн бараҥҥын көмүскэммитинэн уонна охсуспутунан барыахтааххын, кыайымаары гыннаххына доҕотторгун көмөҕө ыҥырыаххын сөп, онтон куттанан куоттаххына, итилэр эйигин эккирэтэ сылдьыахтара. Түһээн итилэри кыайыы дьиҥнээх олоххо эмиэ кыайыыга тириэрдиэҕэ. Түүлгэ көстөр кутталлары кыайан киһи өйө-санаата күүһүрэр, олоххо көрсөр сорох ыарахаттары туоруурга дьулуура эбиллэр.

Дьоллоох үчүгэй көрүҥнээх түүл киһи санаатын көтөҕөр, бэйэтин кыаҕар эрэлин күүһүрдэр. Үчүгэй түүлү түһүүр киһи дьоллоох буолар.

Дьоллоох, үчүгэй түүллэри түһүүргүтүгэр баҕарабыт.

ТҮҮЛ ӨБҮГЭЛЭР ӨЙДӨРӨ - САНААЛАРА

Киһи үксэ түүн түһээн түүлү көрөр, сорох киһи түүн аайы, онтон үгүстэр биирдэ эмэтэ көрөллөр. Үгүс дьоннор түүллэрин аахайбакка умнан кэбиһэллэр. Ол гынан баран биир эмэ түүл киһи өйүгэр кытаа¬нахтык дьөлө хатанар уонна өр кэмҥэ умнуллубат.

Түүл хантан, хайдах кэлэрин билигин даҕаны ким да чуолкайдык билбэт, ол иһин киһи-аймах биир кыайан быһаара илик боппуруоһугар киирсэр.

Түүллэри билии, түүл араас бэлиэлэрин үөрэтии, киһи олоҕор үгүс туһаны аҕалыан сөп. Ол курдук сырдыгы, күөх дьүһүнү, тыыннаах Айылҕа дьүһүнүн, түүл илэ аҕалан дьоннорго көрдөрөн үчүгэй, дьол маннык буолар диэн үөрэтэр. Ол иһин түүлгэ көстөр үчүгэй буолуу бэлиэлэрэ дьиҥнээх Айылҕаҕа эмиэ үчүгэйдэр. Түүл Айылҕаттан туту¬луктааҕын чуолкайдык көрдөрөр бэлиэнэн хонуу көстүүтэ буолар. Түүн түһээҥҥин хонууну көрдөххүнэ, сырдык, күөх оттоох хонууга мэччийэ сылдьар сүөһүлэр баар буоллахтарына, олоҕуҥ байылыат, дьол¬лоох буолуо, онтон болоорхой көрүҥнээх, үүнүүтэ суох хара хонууну көрдөххө, мөлтөөн-ахсаан барыы саҕаланыа.

Дьон-норуот олоҕун сайдыыта былыр үйэҕэ тобуллубут суол устун халбаҥнаабакка баран иһэрин улуу өйдөөх Цицерон: «Таҥаралар дьону таптыыр буоллахтарына, кинилэр бэйэлэрин түстээһиннэрин дьоннор түүллэригэр киирэн арыйан биэриэхтэрэ»,- диэн этиитэ бигэргэтэр. Итини кытта өйдөөн кэлиэҕиҥ учуонайдар үлэлэрин: Д.И.Менделеев таблицатын, А.Эйнштейн теориятын, кинилэр улуу арыйыыларын, бэйэлэрэ билинэллэринэн буоллаҕына, түһээн билбиттэр, көрбүттэр.

Сир үрдүгэр атын олох эмиэ баарын киһи түүлэ көрдөрөр. Ону киһи былыр үйэҕэ өлөн хаалбыт дьоннору кытта түһээн көрсөн кэпсэтэн итэҕэйэр. Холобур: түһээн өлбүт киһини көрсөн, кини ыҥырарыгар сөбүлэһэн барыстаххына, кырдьык өлөрүҥ буолуо дииллэр. Өссө киһиэхэ, оннооҕор өлбүтэ ырааппыт төрөппүт ийэтэ эбэтэр аҕата түүлүгэр киирэн оҕотун сэрэтэ, көрө-харайа сатыыр буоллаҕына, дьиҥнээхтик сэрэннэххинэ табыллыаҥ этэ уонна кинилэр этэр сүбэлэрэ олус таба буолааччы. Өлбүт киһи түүлгэ киирэн туох эмэ малы көрдүүр буоллаҕына эбэтэр: «Бачыыҥкам ыга тутар»,- диэтэҕинэ, саҥа улахан бачыыҥканы эбэтэр: «Ычча-ычча»,- диэтэҕинэ, таҥнар таҥаһын илдьэн уҥуоҕар уурдахха, дьэ көстүбэт буолан хаалар дииллэр.

Онон, өлбүт дьоннор өйдөрө-санаалара сир үрдүттэн суох гына баран хаалбаттар, кинилэр ханна сылдьалларын ким да билбэт буолан баран, былыргыттан сахаларга баар итэҕэлинэн Үөһээ дойдуга буолуохтарын сөп. Киһи утуйа сыттаҕына өйө-санаата Үөһээ дойдуга көҥүл сылдьар уонна аймахтарын, билэр дьоннорун өйдөрүн-санааларын кытта көрсүһэрэ кырдьык. Ол курдук утуйа сытар киһи уһуктан өйүн-төйүн булунарыгар син элбэх бириэмэ наада буолар. Уһуктан эрэр бириэмэҕэ көстөн хаалбыт араас көстүүлэр киһи бэйэтин өйүгэр кыл-мүччү хатаналлар. Ити көстүүлэри барыларын холбоон биһиги түүл диэн ааттыыбыт.

Былыргы кэмҥэ сахаларга саамай улахан айыынан утуйа сытар киһини эбэтэр улахан кыылы өлөрүү буолар этэ. Оччоҕуна бу киһи өйө-санаата соһуччу уйатын сүтэрэн, үөр буолан Үөһээ дойдуга оннун кыайан булбакка сыһыаннаах дьоннорго биллэ сылдьыан да сөп.

Киһи түһээн үгүстүк аймахтарын, үчүгэйдик билэр дьоннорун уонна кинилэргэ сыһыаннаах бэлиэлэри элбэхтик көрөр. Ити иһин түүлгэ аймах-хаан дьоннор бэйэ-бэйэлэрин үгүстүк ахтыһаллара, санаһаллара ордук улахан оруоллааҕа өйдөнөр уонна кинилэр өйдөрүн-санааларын ситимэ биир буолара чуолкайдык көстөр.

Ыраахтан кэлэн иһэр ыалдьыт киһи тугу санаабыта түүлгэ киирэн көстөрө дьоннору ордук умсугутар уонна бу түүл диэн сир үрдүгэр баар өйдөбүллэр¬тэн чахчы уратылааҕын бэлиэтиир. Ол курдук олус улаханнык кыһанан киһи тугу санаабыта, тугу көрдөөбүтэ түүлгэ илэ курдук көстүөн сөп.
 
Түһээн ханнык эмэ бэлиэни көрүүгэ киһи бэйэтин этин-сиинин туруга, аччыга-тото барыта сабыдыаллыыр. Ыарыһах киһи түүллэрэ эмиэ бэйэтин санааларын курдук санаарҕабыл эҥэрдээхтэр, бороҥуй дьүһүннээхтэр, онтон доруобай киһи түүлэ кытта сырдык чаҕылхай дьүһүннээх. Киһи олоҕо түүлүттэн улахан тутулуктааҕын бэлиэтинэн түһээн ыарыйдаххына ыалдьарыҥ, онтон байдаххына байарыҥ буолар. Ити кур¬дук киһи бэйэтин түүллэрин үөрэтэн доруобуйатын туругун куруук кэтии-билэ сылдьыан сөп.
 
Түүлгэ көстөр араас абааһылартан, кыыллартан уонна үөннэртэн куттаммат буоларга үөрэниэххэ. Итилэр эн үрдүгэр түһэр буоллахтарына утары эргиллэн бараҥҥын көмүскэммитинэн уонна охсуспутунан барыахтааххын, кыайымаары гыннаххына доҕотторгун көмөҕө ыҥырыаххын сөп, онтон куттанан куоттаххына, итилэр эйигин эккирэтэ сылдьыахтара. Түһээн итилэри кыайыы дьиҥнээх олоххо эмиэ кыайыыга тириэрдиэҕэ. Түүлгэ көстөр кутталлары кыайан, киһи өйө-санаата күүһүрэр, кыаҕырар, олоххо көрсөр сорох ыарахаттары туоруурга дьулуура эбиллэр.

Сорох киһи өйүгэр түспэт түүллэр үгүстэрэ эр киһи уонна дьахтар сыһыаннарыгар аналлаахтар.

Түүллэри үөрэтии муҥура суох. Итилэри үөрэтэн араас өтө көрүүлэргэ уонна билгэлээһиннэргэ туһаныахха сөп. Түүл дьиктилэрин быыстарыттан туһалааҕы булан ыларга үөрэниэххэ, ол иһин өйгө хатанан хаалбыт түүллэри бэлиэтээн, сурунан иһиэххэ уонна олоххо туох буолбутун кытта тэҥнээн көрүөххэ. Биир санаалаахтар кыттыһан түүллэрин тойоннууллара ордук дьону умсугутар, салгыы дьарыктаналларыгар кыах биэрэр. Түүл бэлиэлэрин билии биир эмэ куһаҕаҥҥа көстөр түүлү бэйэ өйүттэн-санаатыттан ылан быраҕарга, атын үчүгэй санааларынан үтүрүйэн солбуйарга уонна кэлэн иһэр олох уустуктары¬гар эрдэттэн өйү-санааны бэлэмнииргэ туһалыаҕа.

Дьоллоох үчүгэй көрүҥнээх түүл киһи санаатын көтөҕөр, бэйэтин кыаҕар эрэлин күүһүрдэр. Үчүгэй түүлү түһүүр киһи дьоллоох буо-лар, ол иһин дьолу, үчүгэйи түстүүр түүллэр бэлиэлэрин билэр туһалаах буолуоҕа. Ити курдук үлэ-хамнас үчүгэй буолуутун бэлиэлэрэ: массыынанан айаннаан иһии, ыараханы көтөҕөн кыайыы, кумааҕы харчыны, бырааккын, балтыгын, аттаах киһини, оттоох хонууну, сүөһү сааҕын көрүү, сааҕынан сыбаныы, маска ыттыы уонна да үгүстэр. Онтон баай, дьоллоох буолуу бэлиэлэрэ: толору маллаах ампаары, быты, элбэх үүтү, от үүнэн турарын, таһаҕаһы сүкпүт киһини көрүү, үүтү иһии, күөх хонууга мэччийэ сылдьар сүөһүлэри көрүү, дэриэбинэҕэ сылдьыы, кырбаныы, халлаанынан көтө сылдьыы, оту мунньуу, кэбиһии, киэргэллээх курдаах буолуу уонна да атыттар.

Элбэх үчүгэйи көрдөрөр бэлиэлэри бу суруллубут түүллэр бэлиэлэ¬риттэн булан өйдүү сырыттахха куруук оннук түүллэри түһүүр буолуохха сөп.

Үчүгэй дьоллоох түүллэри түһүүргүтүгэр баҕарабыт.

Сир үрдүттэн ханнык да эттик эбэтэр эньиэргийэ хайа да көрүҥнэрэ туох да суола ииһэ суох сүтэн хаалбаттар диэн физика үөрэҕэ дакаастаабыта ыраатта. Онтон өй-санаа түмүллүүтэ, өссө ордук дьиппинийдэҕинэ, чиҥээтэҕинэ үгэскэ уларыйан  туспа ханнык эрэ кукка кубулуйдаҕына эмиэ сүтэн, симэлийэн хаалбат дьылҕаланар. Биһиги түүллэри үөрэтиибит ити төрүккэ тирэҕирэн сайдар. Түүлгэ үгэс буола кубулуйбут өйдөр-санаалар илэ курдук көстөллөр.

Былыргы сахалар ойууннара түүллэри тойоннооһунунан киэҥник дьарыктана сылдьыбыттара биллэр. Кинилэр өй-санаа хайдах көрүҥнээхтик кукка кубулуйан иһэллэрин дириҥник үөрэтэн бэйэлэрин үлэлэригэр туһанар эбиттэр. Ол курдук ыарыы туһунан өй-санаа киһиэхэ мунньустан баран суох буолан хаалбакка өр кэмҥэ эрэйдии сылдьарын ылан бырахтахха эрэ табылларын, оччоҕо эрэ ыарыы суох буоларын ойууннар быһаараллар.
 
Улахан киһиэхэ өй-санаа үөрэх буолан киирэн салгын куту үөскэтэр. Үөрэх хос-хос хатыланан, чиҥээн, дьиппинийэн үгэскэ кубулуйдаҕына туспа өй-санаа түмүллүүтэ — кут эбэтэр майгы буолар. Үгэс буолбут өй-санаа киһи өйүгэр-санаатыгар букатын умнуллубат гына иҥэр. Биһиги түүллэри тойоннооһуннарбыт ити үгэс буолбут өйдөбүллэр көстүүлэргэ кубулуйууларыгар олоҕураллар, ол аата киһи түүлүгэр олору илэ курдук көрөр.

Киһи өйүгэр-санаатыгар үгэс үөскээһинэ кыра оҕо эрдэҕиттэн саҕаланан баран үйэтин тухары салгыы баран иһэр. Үгэс үөскээһинэ хас биирдии киһи өйүн-санаатын уратыларыттан, өйү, үөрэҕи иҥэринэр дьоҕуруттан олус улаханнык тутулуктанар.  «Үгүс» диэн тылтан үгэс үөскээбит. Ол курдук ханнык баҕарар санааны, быһыыны үгэс оҥостоору гыннахха үгүстүк хос-хос хатылыыр туһалаах. Оччоҕо киһи мэйиитигэр үгэс үөскүүр уонна дьэ умнуллубат кыахтанар.

Биһиги түүллэри үөрэтиибит былыргы сахалар кут-сүр үөрэхтэрин сүрүн өйдөбүллэригэр тирэҕирэн сайдар. Ол аата киһи өйүн-санаатын быһаарыы сахалар буор, ийэ уонна салгын куттар диэн өйдөбүллэригэр олоҕурар. Итини тэҥэ сахалар олохторун үөрэҕэр үс төрүт өйдөбүллэр, өй-санаа хайдах киһиэхэ иҥэрин быһаарар тыллар бааллар:

1.	Үөрэх.

2.	Үгэс.

3.	Үөрүйэх.

Бу өйдөбүллэр киһи куттара үөрэҕи хайдах көрүҥнээхтик өйдөөн, иҥэринэн иһэллэрин быһаараллар. Ол аата аан маҥнай өй-санаа үөрэх, билии буолан салгын кукка киирэн баран үгэскэ, онтон үөрүйэххэ кубулуйан ийэ уонна буор куттарга ууруллаллар. Үөрүйэх диэн сахалыы эти-сиини дьаныардаахтык, утумнаахтык эрчийии аата. Киһи үөрэҕи-билиини баһылаан этин-сиинин бу үөрэҕэр сөп түбэһэргэ эрчийэн, үөрүйэх оҥорон биэриэхтээх. Бу этии киһи олоҕун сүрүн сыала буолар.
 
Онон киһи олоҕун сыала диэн үөрэҕи-билиини салгын кутунан баһылаан, бу билиитин хос-хос хатылаан үгэс оҥостон ийэ кутугар иҥэринэн, онтон салгыы этин-сиинин утумнаахтык эрчийэн үөрүйэх оҥоруута буолар.

Түүллэри үөрэтии — киһи өйүн-санаатын үөрэтии. Өйгө-санааҕа олохсуйбут, үгэс буолбут өйдөбүллэр түүлгэ илэ курдук көстөллөр. Итини тэҥэ түүллэр инникини билгэлээн билиилэрэ киһи санаалара бэйэтин сирдээн, бастаан иһэллэрин биллэрэр. Ол иһин «Киһини санаата салайар» диэн этии дьон олохторо сайдан иһиитин быһаарар саамай сүрүн көрдөбүл буолара быһаарыллар. Төрөппүттэр ханнык, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэр эбэтэр итилэри кыайан араарбат өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннараллар даҕаны дьон олохторо сол курдук сайдан баран иһэр.

Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэппиттэр. Ол билиилэрэ сири-дойдуну Үөһээ, Орто уонна Аллараа диэн ааттаан үс арааска арааралларыгар иҥэн сылдьар. Дьон бэйэлэрэ олорор үүнэр-сайдар сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллар. Ити барыта өй-санаа өйдөбүллэринэн киһи оҥорор быһыылара үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсалларынан быһаарыллар. Дьон-аймах олоҕо бу быһыылар икки ардыларынан, ортотунан баран иһиэхтээҕин Орто дойду диэн этии уонна онно дьон бэйэлэрэ олороллоро бигэргэтэр. Орто дойдуттан аһара баран Үөһээ эбэтэр Аллараа дойдуларга киһи өйө-санаата тахсыыта өлүүгэ, ыарыыга эбэтэр алдьархайга тириэрдэр кыахтаах.

Онон, биһиги сахалар бары оҥорор быһыыларбытын «Хаһан даҕаны аһара барыма» диэн өбүгэлэрбит этиилэригэр олоҕуран оҥосторбут  ордук буолуоҕа. Киэҥ куйаар ортотугар көтө сылдьар төгүрүк Сир икки өттүттэн, Күн уонна планеталар тардыһыыларынан хам тутуллан тэҥнэһии балаһыанньатыгар көтө сылдьар. Сир Күн диэки чугаһаан хааллаҕына уотунан умайыан, онтон аһара тэйэн хааллаҕына, космос тымныытыгар тоҥуон сөп. Айылҕа сүрүн көрдөбүлэ «Тэҥнэһиини хамсатыма»,- диэн этии эмиэ аһара барбат буолууга олоҕурар. Ол иһин аныгы үйэҕэ Айылҕаны харыстааһын аһара барбат буолууга олоҕурдаҕына эрэ Орто дойду олоҕо туруктаах буолуон сөп.

Түүллэрбитин үөрэтэммит эппит-сииммит уонна өйбүт-санаабыт туругун быһаарар кыахтанабыт. Киһи өйүн-санаатын күүһүнэн бэйэтин олоҕун оҥостор. Атын дьон көмөлөрүн ким да ситэ сыаналаабат, барытын бэйэтэ билэн-көрөн, тутан-хабан оҥордоҕуна эрэ астынар. Ол иһин киһи өйө-санаата туруктаах буолуутун кыра эрдэҕиттэн дьарыктаан ситистэҕинэ эрэ биирдэ бэриллэр олоҕун киһи быһыылаахтык олороро табыллар. 

КИҺИ САНААТА

Киһи тугу түһүүрэ санаатыттан олус улахан тутулуктааҕын биһиги үөрэтэ сатыыбыт. Түүллэри таба тойоннуурга киһиэхэ ханнык санаалара баһыйа тутан салайалларын быһаарыы туһалыыр. 

Сахалар киһи санаатын - олоҕун сирдьитэ диэн ааттыыллар.  «Бытие  определяет сознание» диэн улуу өйдөөхтөр этиилэрэ олус таба буоларын биир сиргэ олорор, биир үлэни үлэ¬лиир дьон үксүлэрэ маарынныыр өйдөөх-санаалаах буолаллара дакаастыыр.

Биһиги киһи санаатын үөрэтиибит сахалар кут-сүр үөрэх-тэриттэн тирэх ылан сайдар.  Киһи санаата туохтан даҕаны иҥнибэт, ханна баҕарар түргэнник тиийэр уонна тугу барытын кыайар диэни саха киһитэ барыта билэр. А.В.Дохунаева «Саха эмчитин сиэрэ-майгыта» диэн үлэтигэр киһи санаатын маннык быһаарар: «Киһи ханнык баҕарар санааны саныырыгар этэ-хаана туһааннаах энергияны сүтэрэр. Ити сэниэ Айылҕаҕа сүтэн хаалбат. Кини санаммыт санааны хамсатар уонна Аан дойду информаци-оннай хонуутугар илдьэр, онон аадырыһыгар тириэрдэр. (1,163).

Киһи санаата киһини хайа диэки барарын быһаарарын, инники, сай¬дыы диэки ыҥырарын дуу, эбэтэр төттөрү тардарын дуу саха дьоно билэннэр бэйэлэрин олохторугар туһаналларын туһунан үгүстүк суру¬йаллар. Ол курдук «Санаатын сорук оҥостон» диэн этии, уруккуттан толкуйдуу, быһаарына сылдьыбыт санаатын олоххо киллэрээри сыл¬дьар киһи туһунан этиллэр. Кини ити санаатын ситиһээри араас ыара¬хаттары да көрсөн кыайыан сөп. Ити аата киһи санаата киһини бэ¬йэтин инники диэки, ханнык эмэ ситиһиигэ сирдээн баран иһэрэ быһаарыллар.

«Санаабыт санаатын ситистэ» диэн этии, аан маҥнай санаан, тол¬куйдаан бүтэрэн баран, дьыалатын кэлин оҥорон ситиһэри бэлиэтиир. Ханнык баҕарар кыра да дьыаланы оҥороору гыннахха аан маҥнай хай¬дах буолуохтааҕын толкуйдаан, санааҕа оҥорон көрөн баран дьиҥнээх¬тик оҥордоххо табылларын быһааран биэрэр этии буолар.

Киһи санаата күүстээх буолара эмиэ биллэр. Ол курдук «Санаатын күүһүнэн баһыйан» диэн этии киһи тугу барытын кыайыан иннинэ аан бастаан санаатыгар кыайыахтааҕын бэлиэтиир. Маны өссө дириҥник толкуйдаатахпытына, ханнык баҕарар дьыаланы аан маҥнай киһи бэйэ¬тин санаатыгар кыайдаҕына эрэ, бу дьыалатын кыайарын көрдөрөр этии буолар. Бу этиини ордук чаҕылхайдык спортсменнар билэллэр. Кинилэр бэйэлэрин утарсааччыларын күрэхтэһиэхтэрин инниттэн санааларыгар хоттохторуна эрэ кыа¬йыыны ситиһэллэрэ кыаллар. Ити иһин үрдүкү кылаастаах спортсменнары бэлэм¬нээһиҥҥэ кинилэр санааларын бөҕөргөтүү үлэтэ ураты миэстэни ыларын бэлиэтииллэр. 

Киһи санаата аны ыарахан, ханнык эрэ баттааһыны оҥорор. Ол туоһутунан «Санаатын уурдаҕына кыайыаҕа» диэн этии баара буолар. Ол аата ханнык эмэ дьыала кыаттарбат буоллаҕына, киһи ол дьыалаҕа элбэх санаатын түмнэҕинэ, кыайыан сөбүн бэлиэтиир. Бу этии ордук киһи санаата түмүлүннэҕинэ ордук күүһүрэн, ыараан барарын бэлиэ¬тиирэ суолталаах. Санаа ыараханын өссө чуолкайдыыр этиинэн «Ыар санааҕа баттатан» диэн этии буолар. Бу этии санаа ыарахана киһини букатын даҕаны хам баттаан кэбиһиэн сөбүн бигэргэтэр.

Саха дьоно киһини санаа тута сылдьарын бэлиэтээн: «Санаа быһа эмэр»,- диэн этэллэр. Ыарахан санаа ыар баттык буолан киһини эрдэ да кырытыннарарын уонна доруобуйатын мөлтөтөрүн туһунан элбэхтик кэпсээннэргэ ахтыллар. Ити барыта киһи олоҕо санаатыттан улахан тутулуктааҕын бэлиэтиир. А.И.Яковлева «Айыы итэҕэлэ уонна киһи чөл буолааһына» диэн үлэтигэр санаа киһини ыарытыннарарын быһаарар: «Киһи санаата салгын кукка дьайар, атын киһи куһаҕан санаата, эбэ¬тэр киһи бэйэтин сыыһа санаалара ыарытыннарыахтарын сөп. Сыыһа толкуйдуур киһи үксүгэр төбөтө ыалдьар, утуйар уута алдьанар, хаа¬нын баттааһына үрдүүр. Кыыһырымтаҕай киһи үксүгэр үөһэ ыалдьар». (1,170).

В.А.Кондаков киһи санаатын күүһүн дириҥник баһылаабыт эмчит. Кини киһи санаата атын киһиэхэ эмиэ дьайарын бэлиэтиир: «Байбыт дьон, дьон-сэргэ ымсыырар, ордугургуур санаалара хонуо, иҥиэ, куһаҕаны оҥоруо диэн дьаарханар этилэр. Ол иһин этэллэрин курдук «быстыбыты салгыыр, умнаһыкка уунар, аччыктаабыты аһатар, тоҥмуту ириэрэр» дьон буоларга дьулуһаллара. Кинилэр дьон үтүө санаата туһалааҕын өйдөөн, дьон-сэргэ махталын ыла сатыыллара». (2,5).

Дьон эдэр эрдэхтэринэ санааларын кыайан түмэн күүһүрдүбэттэр. Кинилэр санаалара түргэнник уларыйан, мөлтөөн, атыҥҥа халбарыйан, ыһыллан хаалаллар. Эдэр киһи санаатын түмэн күүһүрдэрин туһугар, кыра эмэ да буоллар олоҕор ыарахаттары көрсөн, олору кыайарга үөрэнэрэ наада буолар.

Сахалар кырдьаҕас дьону ордук ытыктыыллар. Ити кинилэр бэ-йэлэрэ Сир үрдүгэр уһун кэмнээх олохторуттан үөрэтэн ылыммыт улуу үөрэхтэрэ буолар. Кырдьаҕас дьону ытыктааһын үөрэҕэр «Кырдьаҕас киһини хомотумаҥ»,- диэн өйдөбүл баар. Бу өйдөбүл кырдьаҕас киһи улаханнык хомойдоҕуна олус өр кэмҥэ санаатыгар онтун тута сылдьарын бэлиэтиир. Ол кырдьаҕас киһи хоргуппут куһаҕан санаата аһары муһуннаҕына хомоппут киһиэхэ туох даҕаны үчүгэйи аҕалбатын билэн этэллэр. Ити этии кырдьаҕас киһи санаатын өр кэмҥэ биир сыалга түмэ үөрүйэх буолан, кини санаата ордук күүстээҕин бэлиэтиир. Кини кырдьан, атыҥҥа аралдьыйара аҕыйаан хомоппут киһиэхэ куһаҕан санаатын уһун кэмҥэ мунньара ордук табыллар.

Сорох төрөппүттэр оҕолорун аһара көрөн-истэн, куруук кинилэри эрэ санаан тахсаллар. Кинилэр оҕолорун харыстыыр, көмүскүүр санааларыгар оҕолоро бу ыалдьаары, туохха эмэ түбэһээри гыммыт курдук буолаллар. Итинник баҕа санаа күүһэ эмиэ суола-ииһэ суох хаалбат. Куруук онно-манна түбэһиэ диэн санаа күүһүттэн, оҕолоро сүгүн сылдьыбат, тугу эмэ сыыһа туттубут эбэтэр туохха эмэ түбэспитэ эрэ баар буолан иһэр. Ити иһин атын киһиэхэ үчүгэйи баҕара санаа¬тахха, бэйэҕэр үчүгэй буолуо диэн этии баара таба буолан тахсар. Итини тэҥэ «үчүгэй эбэтэр ыраас сырдык санаалаах» диэн этиигэ дьоҥҥо үчүгэйи баҕарар киһи санаата сырдык, ыраас буолара быһаарыллар.

Киһи санаата түүлгэ ордук чуолкайдык араарыллан көстөр. Манна киһи санаата атын киһи буолан, киһини бэйэтин арыаллыы сылдьара көстөр. Итини тэҥэ киһи кыра оҕотук санаата бэйэтигэр маарынныыр кыра оҕо буолан көстөрө бэлиэтэнэр. Түүлгэ көстөр араас ыарахатта¬ры кыайыы, киһи санаатын эмиэ бөҕөргөтөр, күүһүгэр күүс эбиллэр. Итинник санаа бөҕөргөөһүнэ киһи олоххо көрсөр үгүс мэһэйдэри, түбүктэри этэҥҥэ туорууругар көмөлөһөллөр.

Онон, киһи санаата киһи сирдьитэ буолара чахчы. Итини тэҥэ «Ыраас сырдык санаалаах киһи, дьоллоох киһи» диэн этии олох таба буолара арылхайдык көстөн кэлэр. Онтон, хара санаа киһини бэйэтин ыга баттыыр, ыар баттык буолан кутун-сүрүн хам тута сылдьар. Маннык «санаа баттыга» буола сылдьар хара санааттан түргэнник ыраас¬тана, умна охсуу киһи олоҕор саҥа, сырдык санаа сүүрээнин киллэрэр.

Ити курдук саха дьоно киһи олоҕор, киһи бэйэтин санаата хай¬дах дьайарын дириҥник үөрэтэн бэйэлэрин олохторугар туһана сыл-дьыбыттарын ити этиилэрэ биллэрэллэр. Киһи олоҕо ыйыллыбыт олук устун халбаҥнаабакка баран иһэрин туһугар,  бэйэтин санаа¬та эмиэ онно сөп түбэһэр эрэ буоллаҕына табылларын быһаарабыт. Ол иһин киһи бэйэтин олоҕун көннөрүөн, тупсарыан баҕарар буоллаҕына, аан маҥнай инники сирдээн иһэр санаатын, ол диэки салайан биэрэн иһиэ этэ.

Киһи санаата таһынан таһымнаан ырааҕынан эргийэ көтөн сырыттар даҕаны киһиттэн, этиттэн-сииниттэн эньиэргийэ ылынар буолан тутулуга улахан. Киһи бэйэтин санаатын салайар, уларытар, умнар, суох оҥорор, күүһүрдэр кыаҕа хаһан баҕарар баар.
 
Киһи хаһан баҕарар тугу эмэ баҕара саныыр. Олус күүскэ баҕара санааһын туолуон сөп. Үчүгэйи баҕара саныыр киһи үчүгэйи оҥорор кыаҕа улаатар. Үчүгэйи оҥоруу - үрүҥ санаа, онтон куһаҕаны оҥоруу - хара санаа сабыдыалынан оҥоруллаллар. Ити иһин сахалар үчүгэйгэ баҕарар итэҕэлбит Үрүҥ Айыы итэҕэлэ диэн ааттанара оруннаах буолуо этэ. Үчүгэй санаа туоларын итэҕэйэр буоларга үөрэнии, итэҕэли дьиҥ олоҕу кытта холбуу сибээстиэ этэ.

КУҺАҔАН САНАА

Сахалар «Киһини санаата салайар», «Киһи санаа хамначчыта»,- диэн этэллэр. Араас элбэх санаалар үчүгэйдэр, оҥорор тутар, сайдыы диэки салайар санаалары тэҥэ, куһаҕан санаалар эмиэ киирэн ылар кэмнээхтэр. Куһаҕан санаалар киһини куһаҕан быһыыны оҥороругар тириэрдэллэрин аныгы үөрэх-билии тарҕаммыт кэмигэр дьон бары билиэхтэрэ этэ.

Атын киһиэхэ кыра да куһаҕаны оҥордоххо, хом саныыр, хомойор. Ити хомойбут, хоргуппут санаата куһаҕаны оҥор¬бут киһи ийэ кутугар киирэн, мунньустан иһэр. Инньэ гынан куһаҕаны оҥорбут киһи ийэ кутун санаатын, майгытын уларытыан сөп. Элбэх куһаҕаны баҕарар санаа киһи ийэ кутугар мунньулуннаҕына кини ыалдьыан сөп. Былыргы ойууннар уонна психолог Рон Хаббард киһи үгүс ыарыы¬лара өйүттэн-санаатыттан тутулуктаахтарын бигэргэтэллэр.

Атын дьон санаалара киһиэхэ киирэн санаатын уларытыылара дьайыы диэн ааттанар. Элбэх дьон куһаҕан санаалара эбэтэр күүстээх санаалаах киһи ыар санаата мунньустубут киһитэ сорох түгэннэргэ эбэтэр итирдэҕинэ быстах санаатыгар баһыттаран, сыыһа-халты быһыыланан, бэйэтэ үөй¬бэтэҕин-ахтыбатаҕын оҥорон кэбиһиэн да сөп.

Киһиэхэ куһаҕан санаа киирбитин киһи түүллэрин үөрэтэн быһаарыан сөп. Ол курдук куһаҕан санаа киирдэҕинэ, киһи түүлүгэр билбэт киһитин кытта охсуһар эбэтэр куһаҕан киһини, кыыллары, сороҕор мастары көрөр. Куһаҕан санаа киһи ийэ кутугар киирэр. Түүлгэ билбэт киһини кытта охсуһуу киһи салгын кута ийэ кутун кытта өйдөспөт буолбуттарын бэлиэтэ буолар.

Ким эмэ куһаҕан санаата киирдэҕинэ киһини түүлүгэр тааһынан эбэтэр туох эмэ бытархайынан быраҕаттаан табыахтарын сөп. Бу куһаҕан санаалартан быыһанара дуу, хайыыра дуу итилэртэн хайдах көмүс¬кэнэриттэн тутулуктанар.

Сахалар «Куһаҕан санаалары санаама»,- диэн этиилээхтэр. Бу этии санаа иитиэхтэнэн олус элбэхтик хатыланнаҕына киһи өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан уурулларыттан харыстыыр аналлаах. Куһаҕан санаалар үгэс буола кубулуйдахтарына киһини куһаҕан быһыылары оҥорууга күһэйиэхтэрин сөп. Киһи олоҕун устата куһаҕан санаалартан ыраастана, умна сылдьыахтааҕын бу этии быһаарар. Сахаларга куһаҕан санаалартан ыраастанарга аналлаах «Айыы этиитэ» диэн үөрэх баар.

Киһи санаатын бэйэтэ эрэ быһаарар уонна салайар. Атын киһиэхэ хом санаатын бэйэтэ эрэ ылан быраҕар, ыраастыыр. Ол иһин хардары-таары, киһиттэн киһиэхэ салайыллыбыт куһаҕан, хом санаалар утарыта көрсөн олорон эрэ сөбүлэһэн өһүллэххэ эрэ сүтэллэр. Куһаҕан санаалартан ыраастанар быһыыны сахалар «Айыы этэн ыраастаныы» диэн ааттыыллар. Оҥорбут сыыһа быһыыларын бэйэ-бэйэлэригэр харда¬рыта этэн, бырастыы гынан хааллардахтарына, куһаҕан санаалара суох буола ыраастанар.

Киһиттэн киһиэхэ туһуламмыт куһаҕан санаалары суох оҥорор быһыынан хардары-таары кэһии биэрсиитэ буолар. Былыргы сахалар ханна да сырытталлар эрэ куруук кэһиилэрин соһо сылдьаллара биллэр. Бэ¬йэтэ кэһиилээх кэлбит киһиэхэ хардары кэһии биэрэн ыытыы киэҥник туттуллар эбит. Сөбүлэһэн кэһиини ылсыһыы кэнниттэн бэйэ-бэйэлэрин санаалара лаппа тупсара бэлиэтэнэр. Ол аата, кинилэр куһаҕан са¬нааларыттан ыраастаммыттарын, бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара тупсубутун бэлиэтинэн буолар.

«Бэйэҕиттэн ситиспэтэхпинэ, бэдэргиттэн ситиһиэм», - диэн дириҥ түгэхтээх этии туох да оруна суох буолбатах. Бу этии хас киһи барыта күүстэрэ-кыахтара тус-туһунан буоланнар, дьон кинилэргэ аҥы-¬аҥытык сыһыаннаһалларын бэлиэтиир. Ол курдук, күүстээх санаалаах, сүрдээх киһи атын дьон санааларыгар хотторботуттан, кинилэр этиилэрин, куһаҕан тылларын аахайбат буолуон сөп. Ол эрээри кини чугас дьоно, оҕолоро бэйэтин курдук күүстээх санаалаах-сүрдээх буолумуохтарын сөп. Эдэр киһи санаата мөлтөх, кыайан түмүллүбэт, ыһыллаҕас буолар. Ол иһин дьон анараа киһиэхэ туһуламмыт куһаҕан санаалара эдэр дьоҥҥо түһэн мунньуллуохтарын сөп.
Киһиттэн тугу эмэ сыаналааҕы ылан баран бириэмэтигэр биэрбэт буолуу анараа киһи куһаҕан санаата уһун кэмҥэ киирэн олохсуйуутун үөскэтэр. Бу санаа ылыллыбыт мал дуу, туох дуу анараа киһиэхэ төһө сыаналанарыттан көрөн ыараан иһэрэ быһаарыллар. Дьон санаата хонноҕуна киһиэхэ бэйэтигэр, оҕолоругар эбэтэр аймахтарыгар туох да үчүгэйи аҕалбатын сахалар билэллэр. Ол иһин оҕолорун «Дьоҥҥо куһаҕаны санаама, бэйэҕэр кэлиэҕэ» диэн этэн үчүгэй санаалаах буоларга үөрэтэ сатыыллар.

Олус элбэхтик куһаҕан санаалары саныыртан куһаҕан санаалар мунньустубут киһилэрэ сорох ыгылыйбыт түгэннэргэ эбэтэр итир-дэҕинэ, өйө көттөҕүнэ сыыһа-халты быһыыланан, үөйбэтэҕин-ахтыбатаҕын оҥорон кэбиһиэн сөп. Түүлгэ билбэт киһини кытта охсуһуу, киһи салгын кута ийэ кутун кытта өйдөспөт буолбутун эмиэ бэлиэтиир.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэр куһаҕан санаалартан ыраастаныы диэн өйдөбүл, «Былыргыны былыт саптын», «Айыы этиитэ» диэн этиилэр бааллар. Ол аата куһаҕан санаалары умнуу, өйтөн-санааттан ылан быраҕыы киһиэхэ туһата улахан, өй-санаа туруктаах, чөл буолуутун үөскэтэр. 

БАҔА САНАА

Сахалар киһи олоҕо, тугу оҥороро барыта кини санаатыттан эрэ тутулуктааҕын билэллэр. Санаа күүһэ киһини хамсатар. Күүстээх санаалаах киһи ылыммыт сыалын толорор дьоҕура элбэх буолар. Санаатын күүһэ элбэҕиттэн саҥа суоллары арыйан ситиһиини оҥорор кыаҕа элбиир. Кини ис санаатын күүһүнэн этин-сиинин кыайа-хото хамсатан бэйэтэ кыайыыны, ситиһиини оҥорор кыаҕа улаатар. 
Киһи олоҕун сүрүн сыалын – үчүгэй быһыылары оҥорор баҕа санаатын ситиһэригэр үчүгэй санаалары элбэхтик санаатаҕына өйүгэр-санаатыгар үчүгэй үгэстэр үөскээтэхтэринэ үчүгэй быһыылары дьэ оҥорор кыахтанарын билиэхпитин сөп этэ.

Оҕо улаатан, улахан киһи буолан истэҕинэ, баҕа санаалара өссө кэҥээннэр салгын кут баҕаларынан туолан бараллар. Салгын кут баҕа санаалара үөрэх-билии төрүттээхтэринэн ордук оҥорор, тутар диэки өттүгэр хайысхалаах буоллахтарына, киһи бэйэтин үйэтигэр элбэх үчүгэйи, бэйэтигэр да, дьоҥҥо да туһалааҕы оҥорор кыахтанар.

Киһи олорор олоҕун тупсарарын туһугар эбэтэр туох эмэ си-тиһиини оҥороругар санаатын бөҕөргөтүүгэ, көтөҕүүгэ наадыйар  кэмэ баар буолар. Киһиэхэ баҕа санаа баар буоллаҕына, киһи ол баҕа са¬наатын толороору, ситиһээри атын дьон кыайбатахтарын кыайыан, олоххо көрсөр араас ыарахаттары барыларын да тулуйуон сөп. Ол аата, киһини олоҕу олороругар баҕа санаата сирдиир. Ханнык баҕа санаалаах буолар даҕаны, соннук киһи буолар. Төрөппүттэр оҕолоругар бэйэлэрин холобурдарынан көрдөрөн, үтүгүннэрэн үчүгэйгэ тардыһар баҕа санаалар үөскүүллэрин ситистэхтэринэ, оҕолоро кинилэр олохторун салгыырыгар олук ууран биэрэллэр.

Хайа баҕарар омукка бэйэлэрин эдэр көлүөнэлэрин иитэр-үөрэтэр ураты ньымалардаахтар. Саха дьоно ордук туһанар ньымаларынан оҕолоро кыра эрдэҕиттэн мин, төрөппүтүн курдук буол диэн үтүгүннэрэн үөрэтии буолар этэ. Бэйэ кыаҕын иһинэн баар баҕа санааны, кыратык кыһана түстэххэ кыайтарыан сөптөөх баҕа санааны оҕоҕо үөскэтии бастакы миэстэни ылыа этэ. Оҕо бэйэтин баҕа санаатын бэйэтин кыаҕынан толорор буоларга үөрэниитэ кыайыыны, ситиһиини оҥорор буола үөрэнэригэр тириэрдэр. Туох эмэ үлэттэн, тугу эмэ оҥорбутуттан астынар, санаата туолар буоллаҕына, үлэһит киһи буола улаатар. Кыах баарынан, улаатан истэҕинэ туолан иһэр баҕа санаата оҕоҕо төрөппүтүн курдук буолууттан үөскээн өйүгэр-санаатыгар олохсуйар. Оҕону куруук батыһыннара сылдьан үтүгүннэрэн үөрэтиинэн бу баҕа санаа, оҕо бэйэтэ көрө сыл¬дьар буолан үксүгэр ситиһиллэр кыахтанар.

Киһи баҕа санаата ханнык да муҥура суох. Киһи иһигэр тугу барытын баҕара саныыр. «Өйө тиийэринэн» диэн этии баара баҕа санаа үөрэҕи-билиини баһылааһынтан эбиллэн биэрэн иһэрин бэлиэтиир. Үгүс хаһан да туолбат ыра санааларынан туолбут өйдөөх-санаалаах киһи баҕа санаата туоларыттан дьолу билэр кыаҕа аҕыйыыр.

Өй-санаа киһиэхэ мэйиитигэр үөскүүрүн эбэтэр аан маҥнай онно мунньустарын быһыытынан «Ис санаа» диэн киһи туспа бэйэтин өйүнэн оҥорбут, быһаарбыт санаалара буолаллар. Бу санаалары Саха тылын кылгас быһаарыылаах тылдьыта маннык быһаарар – Киһи тугу эмэ дьиҥинэн бэйэтэ хайдах өйдүүрэ, дьиҥнээх санаата. Ис санаатын хаһан да кистээбэт. Ис санаатын киһиэхэ мээнэ биллэрээччитэ суох. (3,80). Ити аата, киһи кистэлэҥ кимиэхэ да эппэт, таһыгар таһааран биллэрэ илик, мэйиитин иһигэр сылдьар санааларын ис санаалара диэн аат¬тыыллар. Бу санааларын киһи таһыгар таһааран, этэн дуу эбэтэр тугу эмэ оҥорон биллэрдэҕинэ эбэтэр олоххо киллэрдэҕинэ ханнык быһыылары биллэрэр санаалар буолаллара дьэ биирдэ быһаарыллаллар.

Саха дьоно билинэллэринэн киһи баҕа санаалара икки аҥы көрүҥҥэ арахсаллар. Киһи майгына, өйө-санаата тус-туспа арахсалларын курдук, баҕа санаалара эмиэ икки сүрүн көрүҥҥэ арахсаллар:

1. Быстах баҕа санаалар диэн киһи бэйэтин этигэр-сиинигэр сыһыаннаах баҕа санааларын туспа бэлиэтээн этэллэр. Киһи быстах баҕа санаалара этигэр-сиинигэр сыһыаннаахтар, ону көрөргө-истэргэ, харыстыырга аналлаахтар. Ол иһин киһи этигэр-сиинигэр дьайар баҕа санааларын барытын манна киллэриэххэ сөп. Киһи этэ-сиинэ сынньанан, сымнаҕастык сылдьарын туһунан баҕа санаалар, бары быстах баҕа санааларга киирсэллэр уонна буор уонна ийэ кут баҕа санаалара буолаллар. Быстах баҕа санаалары маннык көрүҥнэргэ араарыахха сөп:

- Сытарга-сынньанарга баҕарыы.

- Аһыырга-сииргэ, иһэргэ баҕа санаа.

- Эр киһиэхэ эбэтэр дьахтарга баҕара санааһын.

Маннык баҕа санаалары барыларын холбоон, киһи тыыннаах харама¬йа, этэ-сиинэ - баҕара саныыр санаалара диэн ааттыахха сөп. Ол аата ити баҕа санаалар барылара көннөрү тыыннаах харамай, баҕара санааһыннара буолаллар. Ол курдук бары улахан кыыллар бары баҕа санаалара итиннэ сөп түбэһэллэр. Ити баҕа санааларга үлэ-хамнас, сайдыы, үөрэх диэки тардыһа сатааһын диэн суох ол иһин быстах баҕа санаалар диэн ааттаналлар.

Киһи этин-сиинин көрдөбүллэрэ куруук эбиллэн өрө баран иһэллэр. Ол курдук киһи сынньана сыттаҕына, өссө сынньаныан, сыта түһүөн, тугу эмэ мин¬ньигэһи сиэтэҕинэ, өссө минньигэһи сиэн баҕарара эбиллэн иһэр. Киһи быстах баҕа санааларын уларытан көннөрөрө олус уустук буолалларын быһаарар этиинэн «Итэҕэстээҕи иинин буора эрэ көннөрөр» диэн баара буолар. Бу этии киһи өйүгэр-санаатыгар дириҥник олохсуйан хаалбыт өйдөбүллэрин уларытарыгар, өйүн-санаатын олох төрдүттэн уларыттаҕына эрэ табылларын быһаарар.

Быстах баҕа санаалар аһара эбиллэн барыыларын киһиэхэ салгын кута сайдан, үөрэх-билии этиитинэн олоҕун оҥостор буолан, бэйэтин быстах баҕаларын хааччахтыырга күһэллэрэ эрэ тохтотоллор. Ол аата дьон бииргэ олорууларын бэрээдэгэ, араас үгэстэрэ, сокуоннара, сиэрдэрэ-туомнара эрэ киһи быстах баҕа санааларын хааччахтыыллар, киһи буолан, киһи быһыылаахтык олоҕун олороругар тириэрдэллэр.

2. Сахалар «киһилии баҕа санаа» диэн, сайдыыга-үөрэххэ, «киһи буолуу» диэки, үчүгэйгэ тардыһар баҕа санааны ааттыыллар. Салгын кут киһилии баҕа сананы үөскэтэр. Киһилии баҕа санаа киһини киһи оҥорор.

Киһи бэйэтин олоҕун устата куруук баҕа санааларын ситиһээри ох¬суһан, сүүрэн-көтөн, үлэлээн-хамсаан тахсар. Араас элбэх бэйэтин кыаҕар кыаттарбат баҕа санаалар киирэн сордууллар. Арай үгүс баҕа санааларын толорууга киһи кыаҕа тиийбэт буолуута мэһэйдиир. Төһөнөн киһи бэйэтин кыаҕа улаатан иһэр даҕаны, оччонон баҕа санаата эмиэ улаатан, үрдээн, элбээн биэрэн иһэр эбэтэр баҕа санаа элбэх буолуута киһи кыаҕын элбэтэр.

Киһи бэйэтин баҕа са¬нааларын, кини бэйэтин кыаҕар тэҥнээн биэриини киһилии өйө-санаата, салгын кута оҥорор. Салгын кут баҕа санаата киһилии баҕа санааны үөскэттэҕинэ киһи киһи буолуу диэки олоҕо салаллар. Бэйэтин олоҕор элбэх үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах дьыалалары оҥорор кыахтанар.

Киһи киһилии өйө-санаата, салгын кута кини көннөрү, быстах баҕа санааларын уодьуганнаан, киһилии майгыга тэҥнээн биэрэ сатыыр. Киһи итинник икки аҥы өйдөөх-санаалаах буолуута түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөр. Онно икки тус-туһунан өйдөр-санаалар, куттар тус-туспа дьон күлүктэрэ буоланнар атын-атыннык быһыыланаллар. Ол иһин түүлү тойоннооһуҥҥа киһи санааларын билэр буолуу улахан оруоллаах. Киһи түүлүгэр үгүс элбэх баҕа санааларын илэ курдук көрөрө олус элбэх.

Киһи бэйэтин санаатыгар оҥорон көрөр сыалын ситиһиитэ кини-ни дьоллоох оҥорор. Манна хас биирдии киһи сыала, дьоло төһө ырааҕыттан уонна туох сыала дьол буоларыттан ситиһии эмиэ уратыланан тахсар. Ол курдук киһи бэйэтигэр сыал туруорунуута уонна ол сыалын ситиһиитэ кинини дьолун ситиһэригэр тириэрдэр. Сыал чугас соҕус буолуута, дьол кэлэн иһэрин бэлиэтиир. Оскуолаҕа киирии дьоллоох түгэн буоллаҕына, оскуоланы үөрэнэн бүтэрии үөрүүтэ оҕо олоҕор маҥнайгы биллэр дьолу ситиһиитэ буолар.

Киһи бэйэтэ санаатыгар оҥорон көрөн ылынар баҕа санаата кинини сирдээн иһэр сулус буолан сыалын ситиһэригэр туһалыыр. Киһи бу ылыммыт сыалын ситиһээри араас ыарахаттары да туоруон, эрэйдэри да тулуйуон сөп. Хас киһи аайы барыларыгар ыҥырар сулус буолан инники диэки сирдиир баҕа санаа хайаан да баар буолуо этэ. Ол курдук биир баҕа санаа ситиһиллэн, дьол буолбутун кэнниттэн салгыы атын баҕа санаалар киирэн иһэллэрэ, киһи бэйэтин олоҕор баҕа санааларын ситиһэн куруук өрө тахсан иһэр курдук сананарын үөскэтэр.

Киһини үчүгэй сыаллары ситиһэргэ ыҥырар баҕа санаалары үчүгэйгэ баҕарыы диэн ааттыыллар. Дьон үксэ үчүгэйи баҕара санаатахтарына үчүгэй быһыылары оҥороллоро элбэх буолан олох иннин диэки, сайдыы диэки сыҕарыйар. Үчүгэйи баҕара санааһын, үчүгэй быһыылар элбээн иһиилэригэр тириэрдэриттэн, дьоҥҥо хайаан да баар буолуо этэ.

Киһи бэйэтин баҕа санаата, үчүгэйгэ баҕара санааһына таҥарата диэн буолар. Ол аата, таҥара диэн, хас биирдии киһиэхэ өйүгэр-санаатыгар иҥэн сылдьар үчүгэйгэ баҕара санааһына, олоҕор ситиһэ сатыыр сыала буолар.  Саха дьонугар үчүгэй киһи буолуу туһунан өйдөбүл баар. Киһи өйүгэр-санаатыгар үчүгэй киһи туһунан өйдөбүл таҥара буолан дириҥник иҥнэҕинэ, киһи өйө-санаата туруктаах буолан үчүгэйи оҥороро элбиир. Бары улахан, биллэр таҥаралар ол иһин үчүгэй көрүҥнээх киһиэхэ кубулуйбуттар.
  
Киһи киһилии өйө-санаата, салгын кута кини көннөрү, быстах баҕа санааларын уодьуганнаан, киһилии майгыга тэҥнээн биэрэ сатыырын үгүстүк түүлүгэр көрөр. Киһи итинник икки аҥы өйдөөх-санаалаах буолуута түүлүгэр ордук чуол¬кайданан көстөр. Онно икки тус-туһунан өйдөр-санаалар тус-туспа дьон буоланнар атын-атыннык быһыыланаллар, бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэспэт да кэмнэрдээхтэр. 
Түүлгэ көстүүлэри ман¬нык икки тус-туспа көрүҥнэргэ араартыахха сөп:

1. Киһи түүлүгэр үгүстүк этэ-сиинэ суох, көннөрү сылдьан эрэ көрөр. Ханна эмэ соҕотохто тиийэн баар буолан хаалар. Бу сылдьан эрэ үгүстүк саныыр, ону-маны бэйэтэ быһаарар. Ити көннөрү көрө эрэ сылдьар түүл киһитэ, киһи салгын кута бэйэтэ сылдьар буолуон сөп. Киһи салгын кутун түүлүгэр этэ-сиинэ суох буолар, баара ханан да сананыллыбат даҕаны.

2. Атын түүлгэ киһи бэйэтин көрөр, этэ-сиинэ баара биллэр, ор-дук илиитэ уонна атаҕа көстөр эбэтэр бэйэтэ таҥнар эҥин, бу бэйэм сылдьабын дии саныыр, бэйэтэ тугу эмэни оҥорор. Маннык түүлгэ көс¬төр киһи, киһи ийэ кута сылдьар буолуон сөп.

Киһи көннөрү көрөр эрэ түүллэрин туолаллара дуу, туолбаттара дуу төһө үөһээ, төһө ыраах көтө сылдьарыттан эмиэ тутулуктаахтар.  Ол курдук олус ыраах, үөһээ көтө сырыттахха киһи баҕа санаата туолбакка көннөрү ыра санаа эрэ буолан хаалара элбэх.
     
Киһи этин-сиинин анала Сиргэ сылдьыы буолар. Ийэ кут уонна буор кут саныыр санааларын түүллэрэ сиртэн хаһан да ырааппаттар, аһара үөһээ көппөттөр. Эт-сиин кыната суоҕун түүлүгэр эмиэ билинэр.
 
Киһи ийэ уонна салгын куттара тус-туспа санаалаахтара түүл көстүүлэринэн итинник дакаастаналлар.

ЫРА САНАА

Сахалар «Санаа киһини салайар» диэн этэллэр. Санаата инники баран иһэр буолан киһини сирдээн иһэр. Ситиһэ, толоро сатыыр санаата - баҕа санаата буолар. Хайа баҕарар киһиэхэ баҕа санаа баар. Сороххо элбэх, онтон атыттарга аҕыйах эрэ буолар уратылаах. Арай бу баҕа санаалар киһи кыаҕын иһинэн буоллахтарына, киһи бэйэтэ то¬лоруон, дьолу билиэн сөп. Баҕа санаа киһини олоххо иннин диэки сирдээн иһэр, ыҥырар туспа күүс буолар. Элбэх баҕа санаалардаах киһи элбэх ситиһиини, кыайыыны, саҥаны арыйыылары оҥорор кыаҕа улаатар.

Баҕа санаа киһини сирдээн иһэр күүһүн сөптөөхтүк, табан туһа-ныы киһини киһи буолуутугар тириэрдэр быһыы буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн олохсуйбут, үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаалаах буоларын ситиһии хас биирдии төрөппүт ытык иэһэ буоларын ситэ сыаналаабат буоллубут. Ол оннугар оҕолорбут кыра эрдэхтэринэ олус элбэх аптаах дьон аһара элбэх баайы-малы чэпчэкитик булуналларын, араас ханна да суох кыыллар тустарынан сымыйа, албын, аптаах остуоруйалары кэпсээммит оҕолорбутугар хаһан да туолбат ыра санаалар үөскээһиннэрин төрүттүүбүт. Оҕолор ол ыра санаалара кыайан туолбаттарыттан санаалара түһэн, олоххо интэриэстэрин сүтэрэр буолуулара биһиэхэ кэлин кэмҥэ биллэрдик элбээтэ.

Сорох дьоҥҥо киһи кыаҕа хаһан да тиийбэт баҕа санаалара олус элбэх буолуохтарын сөп. Сахаларга хаһан да туолбат баҕа санааны туспа арааран бэлиэтиир өйдөбүл баар. Ол өйдөбүл «Ыра санаа» диэн ааттанар уонна киһи хаһан да туолбат баҕа санаалардааҕын биллэрэр.

Олус элбэх хаһан да туолбат ыра санааларга оҕустарыы киһи сир¬дээҕи олоҕор кыайан ситиһиллибэт суоллар буолаллар. Ол курдук хан¬тан да халлаантан түһэн кэлэр баай-мал, санаа хоту көтөр көбүөр самолеттар суох буолуулара, аптаах остуоруйалар оҕолорго хаһан да туолбат ыра санаалары үөскэтэллэрин бигэргэтэллэр.

Православнай таҥара үөрэҕэ дьадаҥы дьон өллөхтөрүнэ ырай дойдутугар, баҕа санааларын дойдуларыгар тиийэн баайдык-тоттук олоруохтара диэн үлэһиттэри албынныыры билигин да киэҥник туһаналлар.

Олус элбэх ыра санаалардаах киһи түүлэ бэйэтэ туспа уратылар-даах буолар. Ол курдук бу киһи түһээн олус үөһээ халлааҥҥа көтөн кырдьык да ыра санаатын олус баай дойдутугар илэ баарын курдук тиийэ сылдьыан сөп. Кини өйүгэр-санаатыгар ыра санаалара олохсуйан, үгэс буолан хаалбыттара, ол дойду чахчы баарын курдук өйдөбүллэри үөскэтэр. Ол иһин ол дойдутун түһээн элбэхтэ көрүөн сөп.

Киһи олоҕо ыарахан, бэйэтэ дьадаҥы буоллаҕына ханнык да баҕа са¬наалара туолбаккалар барылара хаһан да туолбат ыра санааларга кубулуйаллар. Олус үгүстүк ол киһи бэйэтин санаатынан бэйэтин уоскутунар, олоҕор  ситиспэтэх  былааннарын  ыра санаа оҥостор быһыыта иҥэн олохсуйан хаалыан эмиэ сөп.

Түһээн олус үөһээ, кый бырахха көтө сылдьар киһи баҕа санаата хаһан да туолбат. Кини өйө-санаата сирдээҕи олохтон олус ыраах баран сылдьарын Сир дойду көстүбэтэ быһаарар. Сахалар итинник санаалары ыра санаалар диэн арааран ааттыылар. Бу санаалар хаһан да туолбаттар. Арай бэйэтэ кыаҕа суох киһи сытан эрэ оҥорон көрөн итинник санаалары бэйэтин уоскутунаары, куһаҕан санааларыттан аралдьытынаары элбэхтик саныан сөп. Бу санаалара үгэскэ кубулуйан ийэ кутугар иҥэн түүлүгэр эмиэ көстүөхтэрин сөп.

Түүлгэ көстөр киһи үс эбэтэр хас да атахтаах буолуута эмиэ ыра санаа буолуон сөп. Түүлгэ киһи атаҕа элбэх буоллаҕына баҕа санаата, оҥоруон баҕарара эмиэ элбэх буолан хаалан хайаларын да кыайан ситиспэтин бэлиэтиир. Бу көстүү олоххо «Икки куобаҕы тэҥҥэ эккирэтимэ» диэн киһи санаатын биир сыалы толорууга уурара ордук буоларын бэлиэтиир этиини бигэргэтэр курдук.

Христианскай итэҕэлгэ сахалар ыра санааларын дойдута илэ бэйэтинэн Ырай буола сылдьар. Бу Ырай диэн өйдөбүлгэ киһи өллөҕүнэ эрэ туолар баҕа санаалара мунньулла сылдьаллар. Ол курдук сирдээҕи олоҕор элбэх эрэйи-муҥу көрсүбүт киһи дьэ өлөн, ырайга тиийдэҕинэ сынньана, көҥүл сылдьыахтаах диэн өйү-санааны христианскай итэҕэл тарҕатар. Бу таҥараны итэҕэйэр дьон үксүн ситиһэ сатыыр баҕа санаалара Ырайга тиийии буолар. Бэйэлэрэ мөлтөх, олоххо соччо ситиһэ сатыыр сыаллара суох дьон тугу да гыммакка, оҥорбокко эрэ сынньалаҥнык сытан, сыламныы сылдьыахтарын баҕалара элбэх. Ол аата ис, дьиҥнээх баҕа санаалара толору арыллан тахсыыта Ырайга, барыта бэлэмҥэ, сылааска тиийии буолуон сөп.

Ыра санаа дойдута – олоххо хаһан да туолбат баҕа санаа дойдута буолар. Киһи бэйэтэ баҕа санаатынан оҥорон көрөр дойдута. Орто дойдуга бэйэ кыаҕынан баҕа санаата ситиһиллэр буоллаҕына, киһилии баҕа санаа дэнэр. Сахалар киһилии баҕа санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан ситиһэр баҕа санаатын ааттыыллар.

Үгүс остуоруйаҕа, кэпсээҥҥэ олоҕурбут баҕа санаалар сорохторо хаһан эмэ да буоллар туолан хаалыахтарын эмиэ сөп. Ол курдук наука уонна тиэхиникэ сайдыылара өбүгэлэрбит ыра санаалара туоларыгар тириэртэ. Өйдөөн кэлиэҕиҥ эбээт ыйга тиийэ сылдьар кыыс оҕо туһунан остуоруйаны. Билигин киһи Ыйга  тиийэ сылдьыбыта син быданнаата.
 
Киһи олоҕун устата оҥоруллар, толоруллар кыаҕа суох баҕа санааларга оҕустарыыта, фантазияҕа ылларыыта сирдээҕи олоххо соччо туһата суохтар. Ол эрээри элбэх ыралаах, баҕа санаалаах киһи айар, туох эмэ саҕаны арыйар кыаҕа улаатарын туһаныа этибит.  Ол аата киһи баҕа санаата эмиэ ханнык эрэ кээмэйи аһара барбат буоллаҕына, киһи бэйэтин кыаҕынан ситиһэр кыахтаннаҕына эрэ табыллар. Баҕа санаа ыра санааҕа кубулуйан хаалыыта киһи олоххо туох да туһалааҕы ситиспэт буолуутугар тириэрдиэн сөп.

КИҺИ САНААТА ТҮҮЛГЭ КӨСТҮҮТЭ 
 
Былыргы сахалар дьон санааларыгар улахан оруолу биэрэллэрин кинилэр: «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн этиилэрэ бигэргэтэр. Итини тэҥэ дьон санаата мунньулуннаҕына киһиэхэ бэйэтигэр, өйүгэр-санаатыгар уларыйыы тахсарын бэлиэтээн, тугу эмэ оҥороору гыннахтарына аны «Дьон туох диэн этиэхтэрэй?» диэн улаханнык тардынал¬ларын биллэрэллэр.

«Үчүгэй дьоҥҥо үчүгэйи баҕараллар»,- диэн этии киһи санаатын хайысхатын быһаарар этиинэн буолуон сөп. Дьон эйиэхэ үчүгэйи эрэ саныахтарын баҕарар буоллахха, бэйэҥ үчүгэй санаалаах уонна дьоҥҥо үчүгэйи оҥорорун ирдэнэр. Онтон дьон эйиэхэ үчүгэйи баҕардаҕына, өссө үчүгэй буолуо диэн этэллэр. Төһө элбэх киһи үчүгэйи баҕарар даҕаны, оччонон баҕа санаа туоларыгар оҥкул ууруллар.

Маннык өйдөбүлү былыргы баайдар киэҥник туһаналлара биллэр. Ол курдук элбэх дьон санаатын табан, туһаны таһаарынаары куруук дьадаҥы дьоҥҥо араастаан көмөлөһөн, ону-маны бэрсэн иһэллэр эбит. Дьадаҥылар кинилэргэ махтанар, үчүгэйи баҕарар санаалара муһуннаҕына, соччонон бэйэлэригэр туһалаах буоларын билэллэрэ.

Саха дьоно киһи санаалара икки аҥы, тус-туспаларын чуол-кайдык бэлиэтээн этэллэр. Ол курдук киһи киһилии санаата уонна бэ¬йэтин быстах санаалара диэн тус-туспа араараллар. Киһи киһилии са¬наата үчүгэйи батыһан, ыарахаттары кыайан, киһи буолуу диэки сир¬диир. Онтон быстах санаа, аатын курдук, киһи бэйэтин быстах, этин-сиинин баҕа санаалара буолаллар. Түүлгэ киһи өйө-санаата ик¬ки, тус-туспаллара ордук чуолкайданан көстөллөр:

Бастакытынан, түүлгэ көстөр киһи эбэтэр дьон эттэрэ-сииннэрэ, ыйааһыннара суох. Кинилэр көҥүл көтө, хамныы сылдьаллар, тиийиэхтээх сирдэригэр соҕотохто баар буолан хаалаллар. Түүлгэ киһи бэйэтэ көстүбэт эрээри ону-маны көрөр. Ити аҥардастыы көстөр эрэ эттиктэрин эбэтэр маллары киһи бэйэтин толкуйдуур өйө-санаата, салгын кута көрө сылдьар. Маннык көстүүлэри таба тойоннуур олус уустук, арай сорохторун эрэ киһиэхэ бэйэтигэр өйүгэр-санаатыгар түһэн олохсуйбут өйдөбүллэринэн туһанан тойоннуохха сөп.

Иккиһинэн, киһи түүлгэ бэйэтэ сылдьар уонна тугу эмэ оҥорор эбэтэр этэ-сиинэ баара көннөрү күлүк курдук көстөр эбэтэр баар курдук сананыллар буоллаҕына, кини ийэ кутун өйө-санаата тугу оҥо¬ро сылдьара көстөр. Маннык түүлгэ киһи тугу оҥорорун түүл бэлиэ¬лэрин көмөтүнэн эбэтэр үгэс буолбут өйдөбүллэринэн туһанан тойоннуохха сөп.

Түүлгэ киһи бэйэтин санаата атын биллибэт киһиэхэ бэриллэн көстөр. Маннык көстүү киһи өйө-санаата икки аҥыларын чуолкайдыыр уонна киһи салгын кута туспа арахсан сылдьарын көрдөрөр. Ол курдук бэйэҥ санаарҕыыр буолаххына, санаарҕаабыт эбэтэр куһаҕан киһини көрүөххүн сөп. Түүлгэ көрөр билбэт дьонуҥ тас көрүҥнэрэ, эн бэйэҥ санааҥ хайдаҕын көрдөрөллөр.

Куһаҕан дьону кытта охсуһуу, кинилэри өлөртөөһүн, киһи бэйэ-тин куһаҕан санаалара мунньуллубуттарын кытта быһаарсарын, олортон ыраастанарын көрдөрөллөр. Түүлгэ итинник куһаҕаттары кыайыы киһи санаата ырааһыран, бөҕөргөөн, бэйэтэ кыайыыны оҥороругар көмөлөһөллөр. Онтон түүлгэ көстөр кутталлартан, куһаҕаннартан куотуу, быһаарыыны өссө даҕаны кыайан ылына илиги биллэрэллэр.

Түүлгэ туста сылдьар дьону көрдөххө, өйгүт-санааҕыт сөп түбэспэт, толкуйдаргыт тус-туспа киһитиниин көрсүһүөххэ сөп.

Эн тускунан куһаҕаннык санаатахтарына, эттэхтэринэ түһээн тааһынан эбэтэр онон-манан бэйэҕин быраҕаттыыр киһини көрүөххүн сөп. Онтон бэйэҥ куһаҕаны санаатаххына, атын дьону тугунан эмэ быраҕаттыаххын сөп.

Киһи түһээн ыраах да сылдьар киһини көрөр. Бу киһи ыксаан, туохха эмэ олус наадыйан санаабыт санаата эйиэхэ түүл буолан кии¬рэн көстүөн сөп. Хантан эрэ кэлэн иһэр киһи санаата эмиэ түүл буо¬лан киһиэхэ киирэрэ биллэр. «Сарсыардааҥҥы түүл кэлэн иһэр киһи санаата» диэн этэллэр. Ол аата, сарсыарда түһэммит түүл эн  тускунан  анараа киһи  тугу  санаабыта буолар.

Түүл бу быһаарыыта киһини санаата сирдээн иһэр диэн өйдөбүлү толору быһаарар. Ол курдук кэлээри сылдьар ыалдьыт киһи санаата төһө эмэ эрдэ тиийэн кэлэн дьиэлээх киһи санаатын кытта көрсүһүүлэрэ түүлгэ киирэн көстөр. Бу көрсүһүүгэ кинилэр ханнык санаалаахтара биллэр буолуон сөп. Ол аата түүлү таба тойонноон туох санаалаах ыалдьыт кэлэн иһэрин сибикилээн билиллэр.

Үчүгэй түүлү түһүүр киһи үчүгэйдик сылдьар, онтон үчүгэй түүлү түһүүр туһугар, үчүгэй, сырдык санаалаах буолуу ирдэнэр. Ол аата, аан маҥнайгыттан үчүгэй санаалаах буоллахха, үчүгэй түүлү түһээн, үчүгэйдик сылдьыахха сөп курдук. Урукку материалистар салайан олорбут кэмнэригэр биһиэхэ өй-санаа үөрэҕэ диэн суох да этэ. Били¬гин балаһыанньа балачча уларыйан киһи өйүн-санаатын туһунан үөрэх¬тэр саҥалыы сайдан эрэллэр.

Саха дьоно түүлү итэҕэйэллэрин А.Е.Кулаковскай бэйэтин «Научные труды» үлэтигэр бэлиэтиир. Дьон түүлү таба тойонноон олохторугар туһаналларын кырдьаҕас киһи эрдэттэн түһээн хаһан өлөр кэмин быһааран билэн эрдэттэн бэлэмнэнэр эбитэ быһаарар. Ол курдук кини төһө эмэ эрдэттэн туох баар үллэриэхтээх баайдарын оннун булларан баран өлөрүн кэтэһэр эбит. (4,63).
 
ТҮҮЛ уонна КУТ – СҮР ҮӨРЭҔЭ

Сахалар чуут умуннаран кэбиһэ сыспыт кут-сүр үөрэхтэрин билигин сайыннаран эрэллэр. Бу кут-сүр үөрэҕэ атын омуктар киһи туһунан уонна таҥараларын үөрэхтэринээҕэр ордук таба буолара научнайдык дакаастанара чугаһаан иһэр. Былыр-былыргыттан саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн кэлбит кут-сүр үөрэҕэр киһи өйө-санаата үс аҥылара чуолкайдык быһаарылынна: буор, ийэ уонна салгын куттар диэн тус-туспа көрүҥҥэ арахсал¬лар. Онтон киһи этэ-сиинэ буор-кут буолар диэн сыыһа үөрэх этиитэ хаалыа этэ. (5,33).
 
Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһи буор кута туспа өй-санаа көрүҥэ буолан эттэн-сиинтэн туспатын арыйар. Эт-сиин киһи өйүттэн-санаатыттан туспатын Тибиэт үөрэхтээхтэрэ билинэллэр. 
 
Киһи үс куттара бииргэ хомуллан сүр диэн туспа күүһүнэн холбуу баайылла сыл¬дьаллар диэн кут-сүр үөрэҕэ билинэр. (6,48). Билигин дьон сайдыыларын таһыма ситэ тиийэн, үөрэтэн итилэри соччо дакаастыы иликтэр. Ол эрээри кэнники кэмҥэ киһи өйүн-санаатын туһунан үөрэх түргэнник сайдан иһэрэ ити хаалан хаалыыны суох оҥоруон сөп. 

Былыргы Сибиир ойууннара киһи түүлүн үөрэтиинэн дириҥник дьа¬рыктаммыттара биллэр. (7,324). Ойууннар түүлү үөрэтэннэр кут-¬сүр үөрэҕин сайыннаран испит буолуохтарын сөп. Ол курдук сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ ордук киһи түүллэринэн дакаастаналлара олохтоох курдук. Кут-сүр үөрэҕин быһыытынан киһи салгын кута бэйэтэ этэ-¬сиинэ суох, аҥардастыы өй-санаа мунньустубут көрүҥэ буолар. Ол курдук түүлгэ киһи сороҕор аҥардастыы көрөр эрэ, онтон этэ-сиинэ баара ханан даҕаны биллибэт, бэйэтэ көтө сылдьар курдук соҕотохто ханна эмэ баар буолан хаалар. Итинник киһи бэйэтэ көстүбэккэ эрэ сылдьан ону-маны көрөрүн киһи салгын кута оҥорор буолуон сөп.

Маннык быһааран истэхпитинэ, сорох түүлгэ киһи көннөрү көрөр биллибэт киһитэ кини бэйэтин ийэ кута буолуон сөп. Кут-сүр үөрэх этэринэн киһи ийэ кута киһи бэйэтин этин-сиинин, буор-кутун кытта куруук бииргэ сылдьар. Ол иһин маннык түүллэргэ көстөр бэйэҕэ маарынныыр биллибэт киһи тугу оҥороро, түүлү тойонноон таһаардахха, киһиэхэ бэйэтигэр сыһыаннаах буолан тахсаллар.

Киһи ийэ кутун көрүҥэ ханнык майгыны ылыммытыттан көрөн араас түгэннэргэ уларыйан биэрэн иһэр. Ол курдук киһи түһээн сороҕор бөрөнү, эһэни, ытырыык ыты көрүөн сөп. Оччоҕо кини ханнык эмэ түгэҥҥэ куһаҕан, көстүбүт кыыллар майгыларын курдугу атыттарга биллэриэн сөп. Кини түүлүгэр ити адьырҕа кыыллары кыайдаҕына эбэтэр үүрдэҕинэ, майгыта көнөн үчүгэй дьыалалары оҥоруон сөп. Онон, араас адьырҕа кыыллар киһи түүлүгэр көстүүлэрэ, киһи бэйэтин ийэ кутун майгына ол көстөр кыыллар майгыларыгар маарынныыр буолан ыларын көрдөрөр.

Түүлгэ киһини бэйэтин ыт ытырдаҕына, эн бэйэҥ кыыһыраҥҥын куһаҕан майгыгын көрдөрүөххүн эмиэ сөп. Ол курдук киһи улаханнык кыыһырбыт кэмигэр ийэ кута ытырыык ыкка кубулуйар. Түүлгэ маннык бэ¬лиэ бэйэтинэн көстөр, киһини бэйэтин, салгын кутун ытырыык ыт ытырар. Түүлгэ бу ыты киһи бэйэтэ кыайдаҕына, кини адьырҕа майгынын сымнатан, дьону кытта эйэлээх буолуутугар тириэрдэр. Маннык түүл кэнниттэн бэйэни кыана туттарга үөрэнэрэ туһалаах. Киһи түүлүгэр майгына уларыйбытын бэлиэтин, атын кыыл буолан хаалбытын көрөрүн үөрэхтээхтэр эмиэ бэлиэтииллэр. (8,116).

Киһи түүлүгэр көстөр куһаҕан киһини эбэтэр кыылы кыайыыта, киһи өйө-санаата, салгын кута кыайыыны ситиһиитэ буолар. Маннык түүл кэнниттэн, ол аата киһи салгын кута кыайыыны оҥорон санаата күүһүрдэҕинэ, бэйэтин олоҕор туох эмэ ситиһиини оҥороро бэлиэтэнэр. 

Онон, киһи бэйэтин быстах санааларын, ийэ кутун баҕаларын түүлүгэр кыайыыта киниэхэ ситиһиини, туһалаах дьыалалары оҥороругар тириэрдэр. Ол иһин киһи бэйэтин олоҕор быстах баҕа санааларын өйүн-санаатын күүһүнэн кыайар буоллаҕына, элбэх ситиһиилэри оҥороро бэлиэтэнэр.

Түүлгэ сибиинньэ көстүүтэ, киһи быстах баҕа санаалара аһыыр сиир өттүн диэки хайысхалаахтарын көрдөрөр эбэтэр итинник майгылаах киһини көрсөөрү гыммыккын бэлиэтиир.

Түүлгэ көстөр биллибэт киһи тугу оҥороругар киһи бэйэтэ сыана биэрэр, сороҕор сөбүлүүр, онтон сороҕор сирэр. Маннык түүл киһи икки кута бэйэлэрин икки ардыларыгар сөбүлэспэттэрин көрдөрөр. Бу балаһыанньаҕа куһаҕан киһи өлүүтэ, кыайыы эбэтэр ситиһии буолуутун бэлиэтинэн буолар.

Итинник аҥардастыы көрөр түүллэртэн киһи бэйэтэ кыттыһан ону-маны оҥорор түүллэрэ букатын уратылаахтар. Ити түүллэргэ киһи бэйэтэ хаамар, сүүрэр, ыстаҥалыыр уонна өссө тугу эмэни оҥорор. Маннык түүллэргэ киһи бэйэтэ баар буолар, манна кинини охсоллор, тааһынан быраҕаллар, кини бэйэтэ эмиэ охсуһар уонна тааһынан да быраҕар. Маннык түүллэри атыттартан туспа арааран, киһи ийэ кутун түүллэрэ диэн ааттыахха сөп. Итини тэҥэ итинник киһи бэйэтэ ону-¬маны оҥорор түүллэрэ чуолкай соҕустук тойонноноллор уонна сотору кэминэн туолаллар.

Түүллэри маннык икки тус-туспа көрүҥҥэ араартаан баран үөрэтии ордук табыгастаах буолуон сөп. Тус-туспа араартааһын кэнниттэн хас биирдии түүлү киһи ханнык кутугар сыһыаннааҕыттан көрөн тойоннооһун, ордук ситиһиилээх буолуо. Түүлгэ киһи бэйэтэ тугу оҥороро эбэтэр аттыгар сылдьар бэйэтигэр маарынныыр эрээри, билбэт киһитэ тугу гынарын үксүгэр биирдик тойоннуохха сөп. Ол аата киһи сороҕор ийэ кута туспа арахсан тугу гына сылдьарын көрөр буолан тахсар. Сахалар киһи үс тус-туспа куттаах диэн этиилэрэ ити курдук дакаастанан иһэллэр.

Түүл үөрэҕин үөрэтии кут-сүр үөрэҕин сайыннарыы буолар. Түүл диэн киһи үс кута аан бастакынан көрөр-истэр быһыылара буолара быһаарыллан эрэр. Манна ордук улахан суолтаны киһи бэйэтин икки, ийэ уонна салгын куттара бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара ылар. Ити куттартан хайалара баһыйар оруолу ыларыттан киһи бэйэтин олоҕор тугу оҥороро быһаарыллар.

Киһи бэйэтин түүллэригэр көстөр кыыллары таба көрөн, бэлиэтээн майгыларын үөрэтэрэ туһалаах. Ити көстөр кыыллар майгылара киһиэхэ бэйэтигэр эмиэ баарын билэн, олор наадалаах өттүлэрин табан сайыннаран, онтон буортулаахтарын хааччахтаан биэрдэҕинэ, өй-санаа сайдыытын ордук ситиһиэн сөп. Ол курдук ыт ытырарын ылан бырахтах¬ха эрэллээх доҕор буолан тахсара, онтон эһэ куруук саба түспэккэ, бэйэтин арҕаҕын ордук дьаныардаахтык көмүскүүрэ сорох кэмҥэ ордук улахан туһа¬лаах буолуохтарын сөп.
 
ТҮҮЛГЭ КУТТАР КӨСТҮҮЛЭРЭ 

Биһиги инники үлэлэрбитигэр киһи санаата иннигэр баран сирдээн иһэрин быһаарбыппыт кэнниттэн түүллэри үөрэтии ордук табыллар. Ол курдук түүлгэ киһи санаалара, куттара урутаан тиийэн ханнык эрэ быһыылары көрсөллөрүн киһи түүлүгэр көрөр уонна үгүс түүл көстүүлэрэ киһи үгэс буолбут өйдөбүллэринэн быһаарыллаллар. Онтон үгэс диэни Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта маннык быһаарар:

1. Дьон туохха эмэ үйэттэн үйэҕэ итэҕэйэн тутуһар санаалара эбэтэр толорор оннук туомнара.

2. Киһи үөрэнэн хаалбыт быһыыта, үөрүйэҕэ. (3,216).

Ити аата, киһи куруук биири санаан ону толорон иһэр буоллаҕына, ол санаата үгэскэ кубулуйан иһэр. Онтон үгэстэргэ кубулуйбут өй-санаа киһи куттарын эбэтэр майгыларын үөскэтэр. Биһиги инники үлэлэрбитигэр киһи өйүттэн-санаатыттан хайдах куттара үөскүүллэрин уонна бэйэ-бэйэлэриттэн туох уратылаах буолалларын быһаарбыппыт кэнниттэн бу куттар хайдах түүлгэ көстөллөрүн ырытыахпыт.

Былыргы сахалар киһи өйүн-санаатын үс аҥы араараллара: буор кут, ийэ кут уонна салгын кут диэн ааттыыллара. Киһи этэ-сиинэ сирдээҕи эттиктэртэн хомуллан үөскүүр уонна бэйэтэ эмиэ туспа, киһи айылҕаттан быһаччы тутулуктаах чааһа буолар. Киһи үс куттара уонна этэ-сиинэ сүр диэн күүһүнэн холбуу тутулла сылдьаллар диэн былыргы сахалар үөрэхтэрэ быһаарар.

Саха ойууннара киһи түүллэрин дириҥник үөрэтэннэр кут¬-сүр үөрэҕин айбыттарын билигин ким да саарбахтаабат буолла. Бары түүллэри үөрэтээччилэр киһи аҥардастыы көрөр эрэ уонна бэйэтинэн сылдьар түүллэрэ тус-туспатык тойонноноллорун быһаараллар.
Киһи түүлүгэр олус элбэхтик билбэт, бэйэтигэр маарынныыр киһини көрөр. Бу киһи киһини бэйэтин арыаллыы сылдьар курдук буолар. Сорох кэмҥэ киһини кытта сөбүлэспэт, куһаҕан киһи курдук буолан бэ¬йэтин маһынан да охсуон, тааһынан да быраҕыан сөп. Үксүгэр бу бил¬либэт киһи атын дьону кытта хайдах сыһыаннаһара түүлгэ көстөр.

Түүллэри үөрэтээччилэр киһи түүлүгэр көрөр билбэт киһитэ тугу оҥороро бэйэтигэр сыһыаннаах буоларын быһаарбыттара ыраатта. Бу көстөр биллибэт киһини К.Юнг «Күлүк» диэн ааттаабыт. (8,123).

Бу көстөр күлүк киһи көрүҥүнэн киһиэхэ бэйэтигэр маарынныыр курдук буолар. Бу күлүк үгүстүк киһи бэйэтэ, өйө-санаата, салгын кута сөбүлээбэтин оҥорор. Киһи сөбүлээбэт быһыытын күлүк киһи оҥорор буоллаҕына, бу киһини куһаҕан киһинэн ааттаан кэбиһэр.
Ханнык баҕарар бэрээдэктээх да киһи бэйэтин олоҕун араас түгэннэригэр ис санаатыгар быстах баҕа санааларын толорор туһугар араас атыны, туолбаты эҥин санаталаан ылыталыыра хаһан баҕарар баар суол буолар. Арай бу киирэн ааһар быстах санааларга киһи туруктаах өйдөөх-санаалаах буоллаҕына эрэ, бас бэриммэккэ, олохсуйбут бэрээдэги, үчүгэй үгэстэри тутуһан сылдьар кыахтанар. Ол курдук эр киһи үчүгэй дьахтары хаһан баҕарар сөбүлүү көрөн тохтуу түһэн ааһыан сөп буоллаҕа дии. Олохсуйбут бэрээдэги, сиэри-туому тутуһан сылдьар, бэйэтэ кэргэннээх киһи атын, кырасыабай да дьахталлары көрдөҕүнэ, быстах киирэн кэлэр баҕа санааларын кыана туттунан биллэрбэккэ эрэ ааһан хаалыан сөп. Ол аата киһиэхэ быстах баҕа санаалары туттунар ураты күүс баар буолара хайаан да ирдэнэр. Сахалар олохторун үөрэҕэр бу күүс аата киһи буолуу, киһилии быһыылаах буолуу диэн ааттанар.

Маннык кэмнэргэ киһи өйө-санаата, салгын кута ис санаатын, ийэ кутун өйүн-санаатын кытта мөккүһэр. Бу кэмҥэ ити санаалартан хайалара баһыйар да киһи ол курдук быһыылары оҥорор. Сиэр-майгы диэни билиммэт эр киһи бу дьахтарга баҕара санаатын кыана туттубакка билсиһэ, кэпсэтэ сатаабытынан барыан сөп. Бэйэтин быстах баҕа санааларын кыана туттарга үөрэммит, сиэри-туому тутуһа үөрэммит киһи санаатын иһигэр туттунан ханан даҕаны биллэримиэн сөп.

Киһи оҥорор бары дьыалаларыгар ити курдук санаалар хайдыһыылара куруук үөскүүр. Ордук эккэ-сииҥҥэ уонна өйгө-санааҕа сыһыаннаах быһыылары киһи оҥороору гыннаҕына өй-санаа хайдыһыыта араарыллан биллэр. Холобур, минньигэһи сиэри гыннахха эбэтэр арыгы иһээри бэлэмнэнии буолуута ити өй-санаа арахсыытын өссө чуолкайдыыр. Киһи биир өйө-санаата, этигэр-сиинигэр сыһыаннаах буолан, минньигэһи сиэххэ эбэтэр арыгыны иһиэххэ диир. Онтон атын, олохсуйбут үгэстэри тутуһарга ыҥырар, дьон бииргэ олорууларын үөрэҕин кэспэти көрөр-истэр өй-санаа, үөрэхтэн-билииттэн киирэр салгын кут өйө-са¬наата аһара барбакка, минньигэһи олус элбэҕи сиэбэккэ, арыгыны аһара испэккэ ыҥырар.

Сахаларга «Кэмсинии» диэн өйдөбүл баар. Киһи ийэ кута сөбүлээбэт быһыытын оҥорон кэбистэҕинэ, сыыһаны оҥордум диэн өйдөбүл киирэн, өйүн-санаатын мунчаардар, кэмсиннэрэр. Маннык өйдөбүл киирдэҕинэ киһи сыыһаны оҥорбутун билинэр, кэмсинэр. Аны хатылаан итинник сыыһаны оҥорбот буоларыгар олук ууруллар.

Бэйэ ис санаата, ийэ кутун баҕа санаалара, салгын кутун санаа-ларын кытта сөп түбэспэт буолуулара киһи түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөллөр. Ол курдук өй-санаа сөбүлэспэт киһитэ кэлээри гыннаҕына эбэтэр киһи куттара бэйэ-бэйэлэрин кытта сөпсөспөт буоллахта¬рына туста, охсуһа сылдьар дьон түүлүгэр көстүөхтэрин сөп.

Психолог Г.Миллер киһи өйө-санаата уонна этэ-сиинэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолууну тус-туспатык ылыналларын бэлиэтиир. Киһи этигэр-сиинигэр үчүгэй буолуута өйүгэр-санаатыгар санаарҕабылы үгүстүк үөскэтэллэрин быһаарар. (9,205). Ол аата, киһи өйүгэр-санаатыгар үчүгэй буолуута, этигэр-сиинигэр үчүгэйи оҥорбот, онтон эккэ-сииҥҥэ үчүгэй буолуу өй-санаа көрдөбүллэригэр сөп түбэспэтэ ордук элбэх. 

Түүлгэ көстөр биллибэт киһи сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн олус табатык быһаарыллар. Бу үөрэх быһаарыытынан түүлгэ көстөр биллибэт киһи бэйэтин хайа эрэ кута сылдьар. Ол аата, киһи хайа эрэ кута, ийэ кута дуу эбэтэр салгын кута дуу атынын көрөр быһыыта буолуон сөбө быһаарыллар.

Түүлү киһи хайа баҕарар кута, ийэ эбэтэр салгын куттара көрөр буолуохтарын сөп. Ийэ кукка киһи этин-сиинин баҕа санаалара мунньустар буоланнар ийэ кут түүлүгэр киһи бэйэтин этин-сиинин илдьэ сылдьара көстөр. Үгүс түүл көстүүлэрэ барылара ийэ кут өйдөбүллэрэ, киһи өйүгэр-санаатыгар олохсуйбут, үгэс буолбут өйдөбүллэр буолаллар.

Ийэ кут түүлүгэр киһи этэ-сиинэ баара биллэр, илиитин-атаҕын көрүөн сөп. Киһи бэйэтэ тугу эмэ оҥороро, хаамара-сүүрэрэ, хал-дьаайыга ыттара барылара бу түүллэргэ киирсэллэр.

Салгын кут көрөр түүлүн уратытынан бу түүлгэ киһи бэйэтин этэ-сиинэ баара букатын да биллибэт, сананыллыбат даҕаны, киһи көтө сылдьар курдук соҕотохто ханна эмэ баар буолан хаалар уонна ойоҕоһуттан көрө сылдьар курдук буолар. Маннык түүллэр ордук уустуктар, хас биирдии киһиэхэ тус-туспа үгэс буолан эрэр өйдөбүллэртэн үөскүүллэриттэн үгүстүк кыайан тойонноммоттор. Салгын кутун өйө-санаата баһыйар киһи түүллэрэ үксүгэр үөһээ көтүү, ханнык эрэ фантазия, ырай дойдуларыгар сылдьыы көстүүлэрэ буолаллар.

Онон, киһи бэйэтин уһун олоҕун устатын тухары ис санааларын кы¬тары охсуһан, туруулаһан тахсар. Этин-сиинин быстах баҕа санааларын кыайан, сабырыйа тутан салайдаҕына эрэ, этэ-сиинэ доруобай, күүстээх буолан өй-санаа салгыы сайдыытын ситиһэр, үлэни-хамнаһы кыайар кыахтанар. Итини тэҥэ аны аһара баран олус үөһээ кыырай халлааҥҥа көтө сылдьыы сирдээҕи олохтон арахсыы, өлүү-сүтүү бэлиэ¬тэ буоларын эмиэ умнумуохха.

Кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр үтүктэн үөрэммит үөрэҕэ, билбит билиитэ киһи ийэ кута буолар диэн биһиги быһаарбыппыт. Бу кэмҥэ үөрэммит үөрэх ба¬рыта киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар суруллан ууруллан сылдьаллар. Итини тэҥэ киһи кэнники олоҕор үөрэнэн үгэс оҥостубут өйдөбүллэрэ эмиэ ийэ кут өйүгэр-санаатыгар уларыйан ууруллан иһэллэр. Ити барыта киһи өйө-санаата сайдан, эбиллэн иһэринэн быһаарыллар.

Киһи улаатан иһэн үөрэҕи-билиини баһылааһына аан маҥнай салгын кут өйүгэр-санаатыгар ууруллар. Бу билиилэр олус элбэхтэ хатылананнар үгэскэ кубулуйдахтарына, ийэ кут өйүгэр көһөн ууруллаллар. Ол аата, өтөр-наар умнуллубат гына уларыйыыны бараллар. Киһи түүллэрэ барылара үгэс буолбут өйдөбүллэринэн быһаарыллаллара уонна тойонноноллоро итиннэ олоҕурар.

Былыргы сахалар быһаарыыларынан киһи кута көттөҕүнэ ханнык эрэ ыарыы киирэр. Ойууннар өй-санаа үөрэҕин дириҥник баһылаабыт буоланнар куттара көппүт ыарыһахтары үксүгэр ситиһиилээхтик эмтииллэр эбит. Ол аата кут диэн тугуй? Кут киһиэхэ хантан кэлэрий? Киһи куттарын быһаарыыны түүллэрин үөрэтиинэн эрэ ситиһиэххэ сөп курдук.

Курууппа ойуун киһи түһээн өлбүт киһини көрүстэҕинэ, ол аата эн салгын кутуҥ кини салгын кутун көрөр диэн быһаарар. Түүл диэн киһи салгын кутун сырыыта буоларын Курууппа ойуун эмиэ билинэр. Ойуун бу этиилэрин таба диэтэхпитинэ киһи салгын кута утуйа сыттаҕына туспа баран бэйэтэ сылдьарын биһиги түүлбүтүгэр көрөр эбиппит.

Сорох кэмҥэ киһи кута үөр буоларын ойуун эмиэ бигэргэтэр. Үөрдэр абааһы буолаллар. Онон түүлгэ-биккэ биллэллэр диир. Итини тэҥэ Курууппа ойуун кырдьаҕас оҕонньор уонна оҕо үөр буолбаттар диэн этэр. (10,48). Бу быһаарыылартан биһиги киһи салгын кутугар олус куһаҕан санаа киирэн олохсуйдаҕына салгын кута үөр буоларын билиэхпитин сөп. Ол курдук киһи олус куһаҕан быһыыны оҥорон бэйэтигэр тиийиннэҕинэ үөр буоларын саха дьоно бары билэллэр. Олус куһаҕан быһыыны оҥорон, ол аата куһаҕан санаатын илдьэ этиттэн¬-сииниттэн арахсыбыт салгын кут үөр буолара итинник быһаарыллыан сөп.

Кырдьаҕас оҕонньор салгын кута үөр буолбатын бэлиэтинэн киһи олус кырыйдаҕына өйө-санаата мөлтөөн кута-сүрэ суох буоларыгар олоҕурар, онтон оҕо үөр буолбата кини өйө-санаата ситэ сайдан күүһүрэ-кыаҕыра, үгэстэрэ үөскүү илигэ буолара быһаарыллар.
Уһун кэмҥэ өй-санаа мунньустан элбээн иһиититтэн кут үөскүүр. Куту маннык быһаарыы былыргы сахалар куту өй-санаа мунньустуута диэн быһаарыыларыгар эмиэ сөп түбэһэр. Билиҥҥи сайдыылаах үйэҕэ өй-санаа киһиэхэ хайдах киирэн мунньуллан иһэрин быһаарыы, куттар хайдах үөскүүллэрин чуолкайдыырга көмөлөөх буолуо этэ. Ол иһин биһиги өй-санаа киһиэхэ хайдах, хантан киирэн мунньулларын быһаара сатыыбыт.

Дьон бары түүллэри өй-санаа көстүүлэрэ дииллэр. Биһиги түүллэри үөрэтиини өй-санаа хайдах көрүҥнээхтик киһиэхэ мунньуллан сылдьарын быһаарарга сүрүн көрүҥүнэн буолар диэн ааҕабыт. Түүллэри тойоннооһун куттары үөрэтиигэ биллэр хардыыны оҥоруон сөп. Ол курдук түүлгэ киһи куттара тус-туспа сылдьалларын чуолкайдык араарыы киһини хайа кута баһылаан салайарын быһааран оҕону иитиигэ ийэ кутун урутаан сайыннарыы ылар оруола үрдүгүн биллэрэр.

Түүллэр үгүс өттүлэрэ киһи өйүгэр-санаатыгар уһун кэмҥэ үгэс буолбут өйдөбүллэринэн быһаарыллалларыгар, тойонноноллоругар олоҕуран киһиэхэ кут хайдах үөскүүрүн чуолкайдыахха сөп. Ол иһин аан маҥнай оҕоҕо үгэс хайдах үөскүүрүн быһаарыахпыт этэ.
Оҕо кыра эрдэҕинэ куруук хамсана сатыыр. Маҥнайгы хамсаныыларын оҕо өйдөөбөккө эрэ, хамсатыахха эрэ диэн оҥорор. Итиитинэн, атаҕы¬нан мээнэ хамсанар. Кэлин улаатан иһэн хараҕынан таба көрөр буоллаҕына, оонньууру тута сатаан үлэлэһэригэр кини өйө-санаата үлэ¬лиир, ийэ, буор кута сайдар, кыһанан-мүһэнэн таба тутаары дьулуһар. Тарбахтарын элбэхтик хамсатан эрчийэн буор кутун үөскэтинэр. Олус өр эрэйдэнэн, сыыһа-халты тута сатаан баран син үөрэнэн оонньууру таба харбаан ылар буолар. Харбаан ылар хамсаныыны баһылаатаҕына олус түргэнник сулбу тардан ылар кыахтанар. Хамсааһын уустугуран истэҕинэ оҕо өйө-санаата эбиллэн иһэр, үөрэммит хамсаныытын үгэс оҥостон аны быһаара, үөрэнэ сатаабакка түргэнник толорор буоларга үөрэнэ, үөрүйэх буола охсор.
Ити курдук киһи быһалыы оҥорор, үгэскэ, үөрүйэххэ кубулуйбут, быһаара сатыы турбакка эрэ толоруллар буолбут хамсаныыларын биһиги буор кут өйө-санаата диэн быһаарабыт. Үгэс, үөрүйэх буолан хаалбыт хамсаныыларын киһи хаһан даҕаны умнан кэбиспэт.

Тустуук быраҕыылары оҥорор хамсаныыларын хаһан да умнубат. Арай ситэ үгэс буолбатах, кыайан буор кут өйүгэр-санаатыгар кубулуйбатах хамсаныылары киһи сотору кэми¬нэн умнан, кыайан оҥорбот буолан хаалара буор уонна ийэ куттар туспа арахсар бэлиэлэринэн буолар.

Киһи үөрэнэн, үөрүйэх буолан хаалбыт хамсаныыларын бэйэтэ билбэтинэн даҕаны, өйүнэн-санаатынан салайбакка эрэ оҥоро сылдьар. Ол курдук оҕо үөрэҕин билбэтэҕинэ, кэтэҕин тарбана үөрэннэҕинэ, ити быһыытын тугу эмэ толкуйдуу түстэр эрэ оҥорон кэбиһэргэ үөрэнэн хаалар. Илиитин итиигэ сиэппит киһи соҕотохто сулбу тардан ылыыта буор кут өйүнэн-санаатынан эмиэ быһаарыллар. Үөрүйэх буолбут бэйэтин харыстанар хамсаныыларын киһи толкуйдуу турбакка эрэ оҥорон кэбиһэрэ барыта үгэс буолбут, буор кут хамсаныыларынан быһаарыл-лаллара киһи өйүн-санаатын оҥоһуутун ордук чуолкайдыыр.

Хамсаныыттан үөскүүр өй-санаа буор кут өйө-санаата буолар. Хамсаныылар олус элбэхтэ хатыланан иһэр буоллахтарына кэлин үгэскэ, онтон үөрүйэххэ кубулуйаннар киһи буор кутун өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына ууруллаллар. Киһи ис уорганнарын үлэлэрин буор кут өйө-санаата салайар. Бу өй-санаа оҕоҕо төрүөҕүттэн бэриллэр уонна салгыы сайдан иһэр кыахтаах. Ис уорганнар үлэлэрин салайар кут үлэтэ кэһилиннэҕинэ киһини араас ыарыылар булуохтарын сөп. Ойууннар ыарыыны эмтээһиннэрэ буор кут өйүн-санаатын уларытан, тупсаран биэриинэн ситиһиллэрэ быһаарыллан иһэр.

Илэтигэр киһи билэр, үчүгэйдик саныыр киһитин көрсүһэ түстэҕинэ үөрэр, мичээрдиир. Санаата көнөр, кэпсэтэллэр. Бэйэлэрэ сөбүлэспэт да дьон күлэ-үөрэ кэпсэтиэхтэрин сөп. «Сүөһү эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр» диэн этии баара киһи ис санаатын таһыттан көрөн билии кыаллыбатын быһаарар.

Түүлгэ көрсүһэ түһүү илэ буоларыттан туох да уратыта суоҕун иһин хаһан да мээнэҕэ буолбат. Көрсүһэр киһи сирэйин-хараҕын көстүүтэ ханнык көрсүһүү буоларын чуолкайдык быһаарар. Көрсүһүүттэн санаа көнөр буолуута туһалаах, үчүгэй көрсүһүүнү биллэрэр.
Үөрэх-билии салгын куттан киирэр. Эмиэ элбэхтэ хос-хос аахтахха, иһиттэххэ билии өйгө-санааҕа, салгын кукка мунньуллар. Билии элбэхтэ, өссө хос-хос хатыланан, чиҥ билиигэ кубулуйдаҕына, эмиэ үгэскэ, кукка кубулуйар. Үгэскэ кубулуйбут билии ийэ кукка уларыйан, умнуллубат гына ууруллан иһэр.

Салгын кутунан киирбит үөрэх, билии хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйдахтарына, бу үгэстэри киһи бэйэтэ да билбэтинэн толоро сылдьар буоларга үөрэнэр. «Үгэһи тутуһар», «Үгэс буолбут» диэн этиилэр киһи оҥоро үөрэммит быһыыларын, хамсаныыларын хаһан баҕарар оҥорорун бэлиэтииллэр

Онон, ийэ кут өйө-санаата диэн киһи олус өр үөрэммит, үгэскэ кубулуппут өйдөрө-санаалара уонна араас хамсаныылара буолаллар.
Кут-сүр үөрэх быһаарыытынан киһи куттара бэйэ-бэйэлэрин кытта үгүс сөбүлэспэт өрүттэрдээхтэр. Ол курдук киһи этигэр-сиинигэр үчүгэй буолуута өйүгэр-санаатыгар хомолтону, хом санааны аҕалар түбэлтэлэрэ бэрт элбэхтэ буолаллар. Аһара аһааһын, элбэхтик сытыы эккэ-сииҥҥэ үчүгэй буоллахтарына, өйгө-санааҕа үчүгэй буолбатахтар.

Киһи түүлүгэр көрөр биллибэт киһитэ бэйэтин салгын кута эбэтэр ийэ кута буолуохтарын сөп. Түүлгэ бэйэ аттыгар сылдьар биллибэт киһи тугу оҥороро, тойонноотоххо бэйэтигэр сыһыаннаах буолан тахсарын үөрэхтээхтэр быһаарбыттара ыраатта. Биллибэт куһаҕан киһини эбэтэр кыылы, абааһыны кыайыы, киһи бэйэтин өйө-санаата тупсуутугар, үчүгэй буолуутугар тириэрдэрин киһи барыта билэр. Ол аата, киһи бэйэтин куһаҕан санаата мустубут кутун кыайыыта түүлүгэр атын куһаҕан киһини кыайыытынан доҕуһуолланар.

Куттарга тус-туһунан өй-санаа ууруллар, мунньуллар. Куттар  сайдан истэхтэринэ туспа барар кыахтаналларын бэ¬лиэтинэн түүлгэ тус-туспа арахсан көстөллөрө буолар. Олус элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйбут быһыы ийэ кут өйүгэр-санаатыгар хаһан да умнуллубат гына ууруллан мунньуллар. Былыргы сахалар  ити өйү-санааны ийэ кут диэн ааттаабыттар. Ол курдук ийэ кут өйүн-санаатын оҕо ийэтин үтүктэн, кинини көрөн, истэн үөрэҕин мунньунар. Киһи тутта-хапта сылдьар быһыытын, төрүт өйүн-санаатын барытын ийэ кут өйө-санаата быһаарар. Ол иһин сахалар оҕону олох кыра эрдэҕинэ хайдах иитэҕин, үөрэтэҕин даҕаны, соннук өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатар диэн этэллэр уонна атаахтатыы буортулааҕын билэллэр. Бу этии «Атаах оҕо өйө-санаата түктэри буолар» диэн этиинэн бигэргэтиллэр.

Киһи өллөҕүнэ куттара тус-туспа бараннар, өйө-санаата бытарыйан ыһыллар. Өй-санаа ыһыллан үөр буолар. Атын дьон өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэт, туспа өй-¬санаа бөлөҕө эрэ уларыйбакка бэйэтинэн сылдьарын сахалар уратытын быһааран айыы өйө-санаата, айыы буолуу диэн ааттыыллар. Кэлин олус маарыннаһар өйдөр-санаалар, куттар холбоһон биир буолан хаалаллар.

Кут бу курдук уларыйыытын түүлгэ көстөр маарыннаһар майгылаах дьон биир буолан көстөллөрүнэн быһаарыахха сөп. Ол курдук түүлгэ Арамаан тиийэн кэлэр диэн көрбүтүҥ илэтигэр Дьэкиим буолан хаал¬лаҕына, бу дьон майгылара, өйдөрө-санаалара олус маарыннаһар эбиттэрэ быһаарыллар.

Онон хайа эрэ киһи куттара туспа баран сылдьалларын биһиги түүлбүтүгэр көрөбүт, кэпсэтэбит. Ол иһин бу дьон көрүҥэрэ кинилэр майгыларын быһаараллара ордук улахан суолталаах.

ТҮҮЛГЭ БИЛЛИБЭТ КИҺИ КӨСТҮҮТЭ

Түүл көстүүлэрин араас үөйбэтэх-ахтыбатах уратылара дьону бы¬лыр-былыргыттан соһуталлар, муодарҕаталлар, элбэх санааҕа, таайа сатааһыҥҥа түһэрэллэр. Бу ураты көстүүлэри тэҥэ, урукку эбэтэр олус туһалаах өй-санаа хантан кэлэн киһи өйүгэр-санаатыгар түһэрэ билигин да ситэ чуолкайдана илик. Биһиги бу үлэбитигэр түүлгэ үгүстүк көстөр кимэ да биллибэт киһи туһунан быһаара сатыахпыт.

Түүлгэ биллибэт киһи көстүүтэ ураты миэстэни ылар. Киһи аттыгар сылдьар, үксүгэр киһиэхэ бэйэтигэр маарынныыр курдук киһи баар буолар. Киһи бэйэтэ эр киһи буоллаҕына, анараа киһи эмиэ эр киһи¬тэ, онтон дьахтар буоллаҕына, дьахтара араарыллан өйдөнөр. Бу киһи кинини арыаллыы, бииргэ эбэтэр батыһа сылдьар курдук көстөр. Үксүгэр бу көстөр биллибэт киһи киһи бэйэтин күлүгүн курдук аттыгар сылдьар.

Сорох кэмҥэ бу биллибэт киһи туспа баран кимниин эмэ тустар, охсуһар. Биирдэ эмэ киһиэхэ бэйэтигэр эмиэ биллибэт киһи саба түһүөн сөп. Киһи сөбүлээбэт быһыытын оҥорор киһини түүлүгэр да сөбүлээбэт, «Куһаҕан киһинэн», «Абааһынан» ааттаан кэбиһэр уонна араас утарылаһыыны оҥорор эбэтэр бу киһиттэн куотарга барар. Түүлү дириҥник үөрэппит К.Юнг бу биллибэт, киһи аттыгар сылдьар киһини «Күлүк» диэн ааттыыр.

Түүлгэ биллибэт киһи көстүүтүн тойоннооһун туспа уратылардаах, ол курдук бу киһи кырдьык сорох кэмҥэ киһини бэйэтин үтүктэ сылдьар, күлүгүн курдук көстөр. Түүлгэ көстөр биллибэт киһи тас көрүҥүн, таҥаһын-сабын уонна бу киһи тугу оҥорбутун түмэн тойонноотоххо киһиэхэ бэйэтигэр сыһыаннаах буолан тахсаллар. Түүлгэ биллибэт киһини тааһынан быраҕаттаатахтарына, эн тускунан кэпсэтиилэр, араас этиилэр буолуохтарын сөп.

Биирдэ эмэтэ киһи түүлүгэр көрөр биллибэт киһитэ кимниин эмэ тустар, охсуһар даҕаны кэмнэрдээх. Оннук түүллэр тойоннооһуннара туспа уратылаах буолар. Бу түүл кэнниттэн киһиэхэ хайа эрэ сөпсөс¬пөт, тыл-тылларыгар киирсибэт киһитэ кэлиэн эбэтэр көрсүһүөхтэрин сөп. Ол аата, бу түүлгэ киһи бэйэтин ийэ кута анараа киһи кутун кытта сөпсөспөт буоланнар туста, охсуһа сылдьалларын көрөр.

Сахалыы быһаарыынан киһи куттарын тус-туспа араартаан киһи оҥо¬рор быһыыларыгар бу куттар туох сыһыаннаахтарын быһаардахха киһи олоҕо ордук уустугуран тахсар. Ол курдук үөрэҕи-билиини түргэнник ылынан иһэр салгын кут дьайыыта буор уонна ийэ куттар санааларыгар сөп түбэспэттэр. Киһи түүлүгэр бу куттар бэйэ-бэйэлэрин кытта сыһыаннарын, быһаарсыыларын көрөрө кырдьык. Киһиэхэ куһаҕан санаалар муһуннахтарына үксүгэр охсуһар, этиһэр дьону үгүстүк көрөр.

Киһи олоҕо куруук өйүн-санаатын, куттарын икки ардыларыгар быһаарсыыга, үчүгэй диир өрүттэрин булууга уонна көмүскээһиҥҥэ барар. Киһи буор, ийэ куттара ордук сытар, сынньанар, минньигэстик аһыыр, иһэр баҕа санааларын утаран салгын кут үчүгэй, туһалаах өй-санаа киллэрэн биэрэ сатыыр, сөбүлэһиннэрэ сатаан охсуһарга кытта тиийэр. Салгын кут киһи быстах баҕа санааларын киһилии майгыга, киһилии быһыыга иитэ-үөрэтэ сатыыр буолан ити куттары кытта соччо тапсыбат. Дьон бииргэ олорорго үгэстэрин, сокуоннары, ыйаахтары тутуһарга салгын кута киһини, буор уонна ийэ куттары күһэйэр буолан аны ити куттар соччо сөбүлээбэттэр.

Түүлгэ киһи бэйэтин «Мин бэйэм» дии саныыр эрээри тугу эмэ оҥороро уонна түүлү көннөрү көрөрө икки аҥы уратылаахтар:

1. Үгүс түүллэргэ киһи бэйэтэ, этэ-сиинэ баара биллэр, хаамар, сүүрэр, ыстаҥалыыр. Бэйэтэ араас хамсаныылары оҥорор, чахчы «Бэйэм» сылдьабын дии саныыр.

Биһиги быһаарыыбытынан киһи түүлүгэр бэйэтин этэ-сиинэ баар курдук көстөр, бэйэтэ хамсыыр, сүүрэр, охтор, тугу эмэ оҥорор буоллаҕына, бу түүл кини ийэ кутун түүлэ буолуон сөп. Ол курдук түүлгэ киһи бэйэтин быстах баҕа санааларын толороругар бэйэтэ, этэ-сиинэ баара биллэр буолар.

2. Маннык түүлү киһи бэйэтэ көтө сылдьар курдук көрөр. Ханна эрэ соҕотохто тиийэн хаалар. Бэйэтэ этэ-сиинэ баара ханан даҕаны биллибэт, аҥардастыы көтө сылдьан көрө эрэ сылдьар курдук, бэйэтэ тугу оҥороро биллибэт, арай санаатыгар эрэ тугу барытын оҥорор курдук буолар. Бары түүллэри тойоннооччулар түүл бу уратытын араа¬раннар, көннөрү «Көрүү», «Көрөбүн» диэн тылларынан бэлиэтииллэр.

Киһи бэйэтэ көннөрү көрөр эрэ түүллэрэ салгын кутун түүллэрэ буолуохтарын сөп. Салгын кут көннөрү өй-санаа түмсүүтэ буолан эти-сиини кытта быһаччы сибээстэспэт. Ол иһин салгын кут түүлүгэр киһи этэ-сиинэ ханан да баара биллибэт.

Түүллэри быһаарыыга былыргы сахалар кут-сүр үөрэхтэрин туһан¬нахпытына, үгүс киһи өйүгэр түспэт да түгэннэр оннуларын булунар курдуктар. Ол курдук киһи куттара тус-туспа буолалларын түһээтэҕи¬нэ эрэ арааран билэр. Бу куттар өйдөрө-санаалара бэйэ-бэйэлэриттэн эмиэ уратыланалларын түүлү үөрэтии эмиэ чуолкайдыыр.

Киһи түүлүгэр сорох оҥорор быһыыларын бэйэтэ ситэ өйдөөбөт буоллаҕына, атын киһи оҥорорун курдук саныыр. Киһи ийэ кутун өйүн-санаатын сатаан, салгын кутунан кыайан быһаарбат, ол иһин итинник уларыйбыт, атын киһиэхэ көспүт курдук өйдөбүл үөскээн түүлгэ көстөр.

Арай утуйа сытан түһүүр. Түһээтэҕинэ биллибэт киһи сүрэҕэ ыалдьыбыт, бу киһи маҥнай снайпер эбит, онтон летчик буолбут. Ороҥҥо сытан эрэ мөхсөр, эргичиҥниир. Ким эрэ кэлэн эмп биэриэн баҕарар. Онуоха биллибэт киһи кэлэн нитроглицерини сиэбиттэн ылан биэрэр курдук. Онтон бэйэтэ тэйиччиттэн ыалдьыбыт киһини көрөрүн курдук көстөр. Маннык түүл кэнниттэн нэһиилэ уһуктан кэлбитэ, сүрэҕэ олус диэн ыалдьыбыт, аҕылас буолбут, эмп ылан иһэригэр эрэ тиийбит.

Бу түүлгэ киһи куттара тус-туспа буолаллара араарыллан биллэр. Бу түбэлтэҕэ киһи салгын кута туспа баран атын киһи, ол эбэтэр ийэ кутун атын киһи ыалдьыбытын курдук саныыр. Ол иһин бэйэтэ кыайан оҥорор кыаҕа суох буолан, ким эрэ кэлэн ыалдьыбыт киһиэхэ эмп биэ¬риэн баҕарар курдук көстөр.

Түүл көстүүлэрэ маннык арахсыылара былыргы сахалар кут-сүр үөрэхтэрин түүллэри дириҥник үөрэтэн арыйбыттарын чуолкайдаан биэрэр. Түүллэри чинчийэн, дириҥник үөрэтии сахалар кут-сүр үөрэхтэрин салгыы сайыннаран иһэр кыахтаах.
 
ТҮҮЛГЭ КЫЫЛЛАР КӨСТҮҮЛЭРЭ

Билигин биһиги киһи куттара түүлгэ тус-туспа сылдьар буолан көстөллөрүн быһаарбыппыт кэнниттэн түүллэри тойоннооһун быдан судургу уонна өйдөнүмтүө буолар. Ол курдук киһи куттара тус-туспа сылдьалларын быһаарыы, бу куттар эмиэ бэйэ-бэйэлэрин көрсө, сорох кэмнэргэ сөпсөһөр дуу, сөбүлэспэт дуу майгыларын хардары-таары биллэрэ сылдьалларын биһиги түүлбүтүгэр көрөрбүт быһаарыллар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи хайдах майгыннаммытын быһаа¬рарга кыыллары кытта тэҥнээн көрүүнү туһаналлар. Ол курдук олус улаханнык кыыһырбыт киһини «Эһэтин тириитин кэппит» диэн этэллэр. Ол аата, олус кыыһыран кимиэхэ да иннин биэрбэт буолбутун бэлиэтээннэр итинник хоһуйаллар. Киһи майгына мөлтөҕүттэн киһилии өйө-санаата тиийбэт буоллаҕына олус элбэхтик ыт майгыныгар холууллар. Итини тэҥэ киһи майгына хайдаҕын, хайа кыыл майгы¬ныгар маарынныырын көрөн быһаарыыга кыыл бэйэтин көстүүтэ ордук өйдөнүмтүө буоларын быһааран этии киһи түүлүгэр көстөр. Ордук үгүстүк киһи майгынын ыкка тэҥнээн көрүү оҥоруллар. Ол аата, ордук элбэхтик киһи түүлүгэр ыт көстөрө быһаарыллар. Киһиэхэ куһаҕан майгыннаннар эрэ ыкка тэҥнэнэн хаалар куттал кимиэхэ барыларыгар баар буоларын ити көстүү бигэргэтэр.

Кыыллар киһи түүлүгэр көстүүлэрэ киһи куттара ханнык кыыл майгынын ылыммыттарын арааран көрдөрөн киһиэхэ бэйэтигэр өйдөтөллөр. Бу этии быһаарыыта түүллэр тойоннооһуннарынан ордук чуолкайданаллар.

Түүлгэ көстөр кыыллар үчүгэй, киһи сөбүлүүр кыыллара буоллахтарына эбэтэр маҕан дьүһүннээх көһүннэхтэринэ киһи үчүгэй майгылаах киһини көрсөр эбэтэр бэйэтэ үчүгэй майгылааҕын билинэр.

Киһи түһээн көрөр кыыллара куһаҕан, кирдээх, көтөх, хара буоллахтарына, олорор олоҕо мөлтөх буолуутуттан, кыаммат, түгэммэт балаһыанньа үөскээһиниттэн санаа түһүүтүн, өй-санаа мөлтөөһүнүн көрдөрөр бэлиэлэр буолаллар.

Киһи түүлүгэр араас кыыллары биирдэ эмэтэ да буоллар көрөр. Со¬роҕор өссө саба түһэр кыыллар баар буолаллар. Бу кыыллартан сатаан көмүскэннэххэ эбэтэр өлөрдөххө киһи ханнык эмэ кыайыыны ситиһэр. Ол аата бу кыайыыны ситиһэригэр бэйэтин куһаҕан, мэһэйдиир майгынын туоратарын, бары кыаҕын барытын кыайыыны ситиһэригэр уурарын көрдөрөр түүл бэлиэтэ буолар.

Киһи куттара эмиэ сайдан баҕа санаалара эбиллэн иһэр уратылаахтар. Ийэ кут баҕа санаалара ордук киһи быстах баҕа санаалара буоланнар дьону кытта бииргэ олоруу үгэстэригэр үксүгэр сөп түбэспэттэриттэн куттар; ийэ уонна салгын куттар утарсар күүстэ¬рин улаатыннараллар.

Өй-санаа маннык икки аҥы арахсыытыттан, киһи икки куттара тус-¬туспа өйдөөхтөрүттэн-санаалаахтарыттан бу икки куттар утарыта турар кэмнэрэ элбэх буолар. Ол аата, бэйэ-бэйэлэрин ситэ өйдөспөт түгэннэрэ, утарылаһар буолуулара олус элбэхтэр. Бу өй-санаа утарыта туруулара киһи түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөллөр.

Холобурга биир түүлү ылыахпыт. Бу түүлгэ киһини кыра ыт ытырар. Маннык түүлү тойоннооһуҥҥа киһи майгытын уратыларыгар тохтуохха сөп. Ол курдук бу киһи туохтан эмэ сөбүлэспэккэ кыыһыран ылыан сөптөөх кэмэ кэлбит. Куһаҕан, быстах майгына тахсан хаалан үтүө, киһилии майгынын, салгын кутун ыт буолан ытырар. Түүлгэ ыт ыты¬рарыттан босхолонуу, ытырыык ыты кыайыы киһи өйө-санаата сайдан, тупсан, куһаҕан майгынын көннөрөрүн бэлиэтэ буолар. Дьону кытта эйэлээх сыһыаны олохтууругар куһаҕан майгынын ити уратыларын көн-нөрөрө наадатын түүлүн көстүүтэ бэлиэтиир.

Атын түүлгэ оҕо эстибит, быстыбыт, көтөх, дьиэтэ суох куоска оҕотун көрөр. Бу түүлү көрөн оҕо санааргыыр, куоска оҕотун аһынар. Бу түүл тойоннооһуна кырдьык даҕаны аһынар, харыстыыр санаа киириитин үөскэтэр. Маннык түүлү көрөр оҕо төрөппүттэригэр сыһыаннаах буолуон сөп. Оҕо бэйэтэ тулаайахсыйан, соҕотохсуйан, санааргыы сылдьар буолуута итинник түүлү көрөрүгэр тириэрдиэн эмиэ сөп.

Түүл үксүгэр аҥардастыы көстүүлэринэн бэриллэр буолан киһи майгына уларыйыылара хайдах бэриллэрэ сүрдээх уустук. Киһи майгына уларыйыытын толору, туспа киһи эбэтэр атын кутун өйүгэр түһэр гына көрдөрөөрү түүлгэ араас кыыллары көрөр.

Холобурга, арай кыыһырыы диэн өйдөбүлү хайдах көрүҥнээхтик көрдөрөн биэрдэххэ киһи түргэнник өйдүөн сөбүй? Ходуоһунньуктар улаханнык кыыһыран, дьэбидийбит сирэйи уруһуйдуохтара этэ. Онтон түүлгэ ыты эбэтэр ханнык эмэ улахан кыылы ырдьыгынаттахха кыыһырыы буолбута соҕотохто өйдөнөр. Манна кыыһырыы төһө улахан буолбутун быһааран биэрэргэ ханнык кыыл көстүүтэ эмиэ туттуллар.

Эһэ курдук олус улахан кыахтаах кыылы киһи түүлүгэр көрүүтэ ор¬дук улахан интэриэһи үөскэтэр. Түүлгэ эһэни киһи тугу эмэ олус күүскэ көмүскүүр, харыстыыр кэмигэр көрөр. Бу кэмҥэ киһиэхэ олус күүстээх көмүскүүр санаа киириитэ эһэ буолан түүлүгэр көстөр. Хо-лобурга, биир киһи суукка дьыалатын көмүскүүр кэмигэр улахан эһэ барыаран турарын сөбүлүү көрөр. Кырдьык даҕаны туохтан эмэ кыыһырар, көмүскүүр, харыстыыр күүстээх санаа кииритигэр ордук сөп түбэһэр кыылынан эһэ буоллаҕа дии. Хайдах да тыыттахха хаһан да иннин туран биэбэтэх кыыл. Олус күүскэ харыстыыр, көмүскэнэр санаа кииритигэр түүлгэ эһэ көстүөн сөбө итинэн быһаарыллар.

Дьоҥҥо түүллэригэр ыт олус элбэхтик көстөр. Ол иһин урукку олохпутугар ыт буола сылдьыбыппыт эбит диэн сыыһа өйдөбүл үөскээбит.
Үчүгэй көрүҥнээх маҕан ыт көстүүтэ, сөбүлүүр доҕоруҥ үчүгэй майгына эбэтэр бэйэҥ үчүгэй майгыланыыҥ көстүүтэ буолар. Маҕан ыт¬, доҕор - үчүгэй майгы, хара ыт – куһаҕан майгы – кыыһырыы, кыыһырымтаҕай буолуу көстүүтэ буолар. Хара дьүһүннээх кыыллар бары төһө улаханнарыттан тутулуктаах ыарахан, кытаанах майгыны көрдөрөллөр.

Эриэн үөн түүлгэ көстүүтэ кистэлэҥ, иннэ-кэннэ биллибэт өйдөөх-санаалаах буолууну эбэтэр оннук майгылаах киһини көрсөрү билгэ-лиир. Эриэн үөн көстүүтэ икки өрүттээх, кутталлаах, кистэлэҥ, бил-либэт күүстэри тэҥэ, табылыннаҕына эмтиир дьайыылаах буолуон сөп.

Түүлгэ аттар, сылгылар көстүүлэрэ үксүгэр үлэни-хамнаһы кытта сибээстээхтэр, үлэһит майгыны, дьону көрдөрөллөр. Арай дьүһүннэрэ маҕан эбэтэр хара буолуулара ханнык майгылаахтарын быһаараллар. Ынах сүөһүлэр көстүүлэрэ тыа сирин дьонугар ордук чугастар уонна элбэхтик көстөллөр.

Онон, түүлгэ киһи майгына ханнык кыыл майгыныгар маарынныыр буолар да соннук кыыл түүлгэ көстөр. Киһи бэйэтэ ыт курдук майгы¬ланнаҕына, бэйэтин ыт ытырар эбэтэр хара ыты көрөр. Эһэ ыарахан майгына биллээри гыннаҕына эһэни көрсүһүөн сөп. Ол курдук ордук күүскэ харыстыыр, көмүскэнэр санаа киириитигэр киһи эһэни түһээн көрөр. Ити курдук атын дьон майгыларын уратыларын, киһи бэйэтин майгына уларыйыытын түүлгэ көстөр кыылларынан быһаарыахха сөп.

Салгын кут үөрэҕи-билиини ылынар буолан олох үгэстэрин, сокуоннары тутуһарга ыҥырар. Киһини киһилии олоххо сирдиир күүс буолар. Ийэ кут өйө-санаата буор куттуун үксүгэр биир буолаллар. Киһи быстах санааларын мунньустуулара барыта ийэ кут өйө-санаата буолар. Бу өй-санаа киһи быстах баҕа санааларын, этин-сиинин баҕаларын уруттаан толорор иһин дьулуһар. Түүлгэ эмиэ илэтигэр курдук куһаҕан дьону, кыыллары кыайыы үчүгэй, үтүө санаа кыайыытыгар тириэрдэр.
 
ҮӨҺЭЭ ДОЙДУ

Былыр сахаларга өй-санаа туһунан үөрэх олус дириҥ силистээх эбит. Ол кэмҥэ улахан күүстээх ойууннар өй-санаа үөрэҕин баһылаан, билэн-көрөн сайыннарбыт буолуохтарын сөп. Кинилэр үөрэхтэрэ киһи өйүн-санаатын быдан толорутук көрдөрөллөрүн билигин кэлэн саҥа билэн эрэбит. Бу кэмҥэ Сибиир ойууннарын үөрэхтэрин саҥалыы сөргүтэн үөрэтии ыытыллан, тэнийэн эрэр.

Сахалар сири-дойдуну үс тус-туспа дойдуларга араараллар. Бу дойдулара Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойду диэн буолаллар. 

Бэйэлэрэ, Айыы аймахтара олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллар. Орто дойду аатын курдук бу дойдулар икки ардыларыгар тайаан сытар уонна Сир саара бэйэтэ буолар.

Үөһээ дойдуга үрдүк айыылар, онтон аллараа дойдуга абааһылар олороллор диэн былыргы өйдөбүлтэн сахалар бэйэлэрин, айыылар да, абааһылар да буолбатахтарын билинэннэр, олорор сирдэрин туспа арааран Орто дойду диэн ааттаабыттар. Сири-дойдуну итинник үс аҥы араарыыттан сахаларга Үөһээ дойду диэн туспа айыылар олорор дойдулара баар буолбут. Кэлин Үөһээ дойду диэн өйдөбүл үөһэ диэки баар Халлааны кытта биир өйдөбүллэнэн, биир курдук буолан хаалбыт.

Былыргы кэмнэргэ ойууннар көрүүлэнэллэригэр, кыыралларыгар Үөһээ дойдуга тиийэ сылдьар буоланнар бу дойдуну сиһилии ойуулаабыттар. Үөһээ дойду түөрт халлааннаах уонна тоҕус хаттыгастаах диэн быһааран этэллэр. (10,13). Үөһээ дойду халлааннара өрө тахсан бэйэ-бэйэлэриттэн үрдээн иһэр таһымнары санаталлар. Өй-санаа сайдыытын таһымын төһөнөн үрдүгүн ситиспит айыылар, ол таһымнарга сөп түбэһэр үрдүккэ баар хаттыгастарга олороллор дииллэр. Ол иһин, Айыылар төһө үрдүк хаттыгаска тахсан олороллор даҕаны соччонон кыахтаах, өйдөөх-санаалаах буолаллар диэн өйдөбүл үөскээбит.

Саха ойууннара уус-уран тылы кыайа туттан баһылаабыт буоланнар Үөһээ дойду халлааннарын хаттыгастарын олус ымпыктаан-чымпыктаан бэйэлэрэ субу көрөн туралларын курдук ойуулаан хоһуйаллар. Олоҥхолорго ойууланар халлааннар уус-уран хоһуйуулара ордук баһыйбыттарыттан кэлин ыра санаалар халлааннарыгар, дойдуларыгар кубулуйбуттар.

Ойуун кыыран көрүүлэнэригэр араас аартыктарынан айаннаан Үөһээ дойдуга тиийэр. (11,47). Ол дойдуга тиийэн хайа эмэ бы-лыргы өлбүт киһи кутун көрсөн манньалаан инники туох буолуохтааҕын ыйыталаһар. Көрдөһүүтэ, манньалааһына табылыннаҕына барыны - бары билэр куттар инники олоххо туох буолуохтааҕын ойууҥҥа этэн биэрэллэр эбит.

Былыр абааһы диэн илэ сылдьар буолара үһү. Абааһыны кытта айыы дьонун бөҕөстөрө куруутун охсуһаллар, тусталлар, күрэхтэһэллэр диэн кэпсииллэр. Айыы сириттэн үөһэ абааһылар киирэн дьахтар сүгүннэрэн таһаараллар эбэтэр абааһы уола киирэн айыы дьахтарын тутуһан олортон айыы-абааһы аҥардаах бухатыыр-бөҕө дьон төрүөн отто дойду бөҕөтүгэр үөһэ абааһы бөҕөһүгэр кыаттарбакка, бэйэлэрин тыыннаахтыы көмүнэллэр.

Үөһээ, аллараа, отто дойдулар диэн үс сир-дойду баарын курдук былыргы саха сэһэнэ кэпсиир. Үөһээ дойдуга айыы, абааһы сирэ-олохторо бааллар, аллараа дойдуга – абааһы сирэ. Саха сэһэнинэн, отто дойду улуу баайдара үөһээ абааһы дьонун кытта уруурҕаһаллара баар. Билиҥҥи саха төрүттэрэ үөһээ 7-8-9 хартыгастаах халлааҥҥа эбиттэр. Кэнники онтон арахсан, тэйэн үөһээ (соҕуруу), аллараа (хоту) абааһылар икки ардыларыгар (орто дойдуга) түбэһэн олорон хаалбыттар. (12,209,313).

Үөһээ дойдуга үчүгэй айыылары кытта куһаҕан абааһылар эмиэ оло¬роллор. Үөһээ дойду абааһылара ордук күүстээх, күдэхтээх, уордаах буолаллар. Үөһээттэн түһэр абааһылартан ордук биллэллэрэ «Кугас уонна Хара маҥаас» сылгылаахтар буолаллар.     (13,112-116).

Сир-дойду үс өттүлэригэр, барыларыгар үчүгэй уонна куһаҕан айыылар, абааһылар уонна дьон бааллара сахалар былыр-былыргыт¬тан киһи өйө-санаата икки аҥы арахсарын билэллэрин дакаастыыр. Дьон олоҕор үчүгэй уонна куһаҕан хаһан баҕарар сэргэстэһэн, бииргэ сылдьаллар. Өй-санаа бу икки өрүттэриттэн хайалара баһыйар буолар даҕаны дьон олохторо ол диэки салаллан барар. Ол иһин дьон өйдөрө-санаалара бу куһаҕан уонна үчүгэй диэн өйдөбүллэр икки ардыларынан, ортолорунан сайдан баран иһиэхтээҕин сахалар билэннэр олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттаабыттар.

Онон, Үөһээ дойдуга эмиэ Орто дойдуга курдук үчүгэй да, куһаҕан да дьон, айыылар баалларын сахалар итэҕэллэрэ билинэр. Бу быһаарыы дьон майгылара былыргыттан баччаҕа диэри кыратык да уларыйан, тупсан көрө иликтэрин, үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ билигин да арахса сылдьалларын дакаастыыр.

«Үөһээттэн үргүөр үргүйбэтин, алларааттан аргыар аргыйбатын» диэн алгыс тыллара дьон-аймах олорор, үлэлиир уонна сайдар сирдэрэ Орто дойду эрэ буоларын бигэргэтэллэр. Орто дойду олоҕо огдолуйбатын туһугар үөһээттэн даҕаны, алларааттан да араас өйдөр-санаалар киириилэрэ-тахсыылара эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буолаллара ирдэнэр.

Киһи бэйэтин түүлүгэр өлбүт дьон куттарын көрөрө, кэпсэтэрэ туспа дойду - түүл дойдута баарын бигэргэтэр. Өлбүт дьон куттара бу дойдуга көҥүл сылдьаллара, бу дойду - сахалар өйдөбүллэригэр, итэҕэллэригэр иҥэн сылдьар Үөһээ дойдулара буоларын көрдөрөр.

Киһи түүллэригэр көрөр өлбүт дьоно тыыннаах курдук сылдьаллар. Арай түүлгэ бириэмэ диэн өйдөбүл суох. Ол иһин түүлү көрөр кэмҥэ киһи өйө-санаата «уларыйбыт кэмҥэ» киирэрин А.Горбовскай «Пророки и прозорливцы в Отечестве своем» диэн үлэтигэр быһаарар. (7,319).

Былыргыта өлбүт дьон куттара Үөһээ дойдуга сылдьаллар диэн өй¬дөбүл саха дьонугар иҥэн сылдьар. Киһи түһээтэҕинэ өлбүт дьону тыыннаах сылдьалларын курдук көрөрө онно төрүөт буолбут. Ол аата, түүлгэ киһи кута көстөр эбит. Бу дойду өйө-санаата Орто дойду өйүттэн-санаатыттан эмиэ уратылаах. Киһи түүлүгэр көрбүтүн үксүгэр кыайан быһаара охсубат. Бу көстүүлэр илэ курдук буолбатахтарына, барылара кэриэтэ ханнык да тылынан буолбакка, бу көстөр бэлиэҕэ уруккуттан иҥмит олохсуйбут өйдөбүлүнэн быһаарыллар курдуктар.

Ол аата, Үөһээ дойду диэн өйдөбүлү түүллэри үөрэтэн, ырытан ба¬ран быһаардахпытына, дьон өйдөрө сайдыаҕыттан ыла мунньустубут өй¬дөрө-санаалара, салгын куттара сылдьар сирдэрэ буолуон сөп.

Сахалар былыргы кэпсээннэриттэн Үөһээ дойду диэн түүл дойдута буоларын быһаарыахха сөп. Ол курдук дьон ойуун буолаары эттэнии¬лэрин түүллэригэр көрөллөр. Урут өлбүт ойууттар куттара, үөрдэрэ мунньустаннар кинини эттииллэр уонна урукку оннугар хомуйан кэбиһэллэр. (14,45).

Ойуун буолааччылар эттэнэ сытар кэмнэригэр өйө суох буолаллар уонна утуйан турбут курдук эттэнэн бүтэн тураллар. Ойууннар эттэнэр кэмнэригэр бары сытар эбиттэр. Сорохтор туспа отуу оҥотторон онно туос тэлгээн баран сыталлар диэн эмиэ кэпсииллэр.
Киһи олоҕор араас соһуччу быһылааннар, күүстээх ыарыылар буолуохтарын сөп. Бу түбэлтэлэртэн барыларыттан быыһаныам диэн ким да эрдэттэн быһа этинэр кыаҕа суох. Киһи соһуччу уҥан, өйө көтөн хааллаҕына өйө-санаата түүл дойдутугар тиийэн араас түүлү көрөрүн билэр дьон кэпсииллэр. (8,166). Киһи өйө-санаата бу кэмҥэ киирдэҕинэ урут буолбуту тэҥэ, кэлэн иһэр кэми эмиэ билиэн-көрүөн сөп эбит. Уҥмут киһи өйө-санаата атын кээмэйдээх сиргэ сылдьарын ойууннар бэйэлэрин эттэниилэрин көрүүлэрэ эмиэ билэргэтэр.

Билиҥҥи үөрэх быһааран эрэринэн аҥардас өй-санаа мунньустар дойдута баар. Бу өй-санаа мунньустуутун К.Юнг «коллективное бессознательное» диэн ааттыыр. 

Ойууннар кыыран, кутуран Үөһээ дойду аартыктарын арыйталыыллар. Кинилэр араас сыттары сытырҕалааннар уонна эрчимнээхтик биир тэҥник хамсананнар өй-санаа уларыйар кэмигэр киирэллэр. Бу өй-санаа уларыйар кэмигэр киирдэхтэринэ араас үөрдэри, өлбүт дьон куттарын көрсөллөр. Бу куттары кытта түүл бэлиэлэринэн кэпсэтэннэр инники туох буолуохтааҕын билэр эбиттэр.

Онон, Үөһээ дойду диэн түүл дойдута буолар эбит диэн быһаарыыны оҥорор кыах баар буолла. Бу дойду өй-санаа уларыйбыт дойдута. Манна барыта былыргыттан үгэс буолбут өйдөбүллэринэн туһаналлар. Үөһээ дойду аҥардастыы өй-санаа, салгын уонна ийэ куттар мунньустар сирдэрэ буолар. Бу дойду дьон-аймаҕы, Сири-дойдуну тулалаан саба бүрүйэ сылдьар. Киһи туох эмэ буолан, түһээн, өйө баайыллан, өйө көтөн ылар кэмнэригэр өйө-санаата уларыйан Үөһээ дой¬дуга баран кэлэрэ эбэтэр Үөһээ дойду өйүн-санаатын кытта быһаччы холбонон ылара быһаарыллар.

Түүллэри үөрэтээччилэр былыргы дьон өйдөрө-санаалара аныгы киһиэхэ түүлүгэр кэлэн киирэрин билинэллэр. Бу көстүүлэр саха дьоно өй-санаа Үөһээ дойдуттан Орто дойду дьонугар киирбитэ диэн олоҥхо¬лоругар этиилэрин бигэргэтэр буолуохтарын сөп.

Киһи хараҕар көстүбэт санаа ситимнэринэн Сир дойду бүрүллэ сылдьар. Хас биирдии киһи өйө-санаата бу ситимнэри кытта сибээстээх. Ол сибээс биллэр уратытынан киһи өйө-санаата бу сибээс иһигэр сылдьара буолар. Дьон-аймах барыларын куттара Сири дойдуну саба бүрүйэн сылдьаллар. Ол бүрүөһүн сахалыы Үөһээ дойду диэн ааттанар. Бу быһаарыы саха дьоно «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн этиилэригэр толору сөп түбэһэр. Дьон-аймах үгүс өттүлэрин санаала¬ра хайа диэки салаллар даҕаны сирдээҕи олох ол диэки салаллан барара итинэн быһаарыллар. 

ӨЙ - САНАА ҮӨҺЭЭ ДОЙДУГА СЫРЫЫТА

Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи өллөҕүнэ өйө-санаата арахсан туспа барарын билэллэр. Киһи сиргэ олоҕун үчүгэйдик, киһи быһыылаахтык, дьоҥҥо-сэргэҕэ хайҕатар гына олорбут, үчүгэй быһыылары оҥорбут буоллаҕына өйө-санаата Үөһээ дойдуга тахсар дииллэр. Ол аата дьон бары куттара, өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга мусталлар эбит.

Былыргы сахалар этэллэринэн бэйэтин олоҕор элбэх куһаҕан быһыылары оҥорбут киһи өйүн-санаатын, кутун Үөһээ дойдуга ылбаккалар Аллараа дойдуга түһэр эбит. Бары куһаҕан санаалаах куттар, абааһылар мунньустар сирдэринэн Аллараа дойдуну оҥорбуттар.
Христианскай таҥара үөрэҕэ этэринэн киһи өллөҕүнэ өйө-санаата Үөһээ дойдуга, Ырай дойдутугар таҕыстаҕына сиргэ кыайан туолбатах баҕа санаалар бары ситиһиллиэхтэрин сөп диир. Ол дойдуга тиийдэххэ, дьэ, ыра санаа барыта туолар диэн билбэт дьону холкутук албынныыллар. Тоҕо диэтэххэ ол дойдуттан төннөн кэлбит киһи баара биллибэт.
 
Киһи өллөҕүнэ өй-санаа арахсан, ыһыллан тус-туспа үөр буолаллар. Ону оннооҕор былыргылар эмиэ билэллэрин ити өйдөбүллэр бааллара бэлиэтиир. Христианскай итэҕэл билинэр Ырайын дойдута сахалар Үөһээ дойдуларыгар сөп түбэһэр уонна киһи хаһан да олоҕун устата кыайан толорбот ыра санааларын мустуута буолар. Ону түүлүнэн эмиэ дакаастыахха сөп.

Билигин наука да быһааран эрэринэн уонна элбэх чинчийээччилэр үөрэтиилэринэн киһи өйө-санаата өллөҕүнэ арахсан барара чуолкайданан эрэр. Үөрэтии, чинчийии салгыы баран иһэринэн аны өй-санаа бу Үөһээ дойдуга хайдах көрүҥнээхтик сылдьарын быһаара сатааһын бара турар.

Кэнники кэмҥэ сорох өйү-санааны сыыһа быһаарааччылар киһи өйө-санаата Үөһээ дойдуга бэйэтинэн сылдьар диэн өйү-санааны тарҕатар буоллулар. Ол аата, киһи өйө-санаата ол дойдуга бэйэтинэн, туга да уларыйбакка, бүтүннүү сылдьар диэн быһаараллар, уруккулуу өйдөөх-санаалаах киһи саҥалыы төрөөн үөскүүрүн курдук этэллэр.

Биһиги бары Сиргэ орто үөрэҕи барабыт. Орто дойду үөрэнэр эрэ сирбит. Олорор, айар, уһуннук үлэлиир дойдубут буолбатах. Дьиҥнээх анаммыт дьиэбит - Ырай, онно Айыы үөрэҕэр үөрэниэхпит, онно дьиҥнээхтик олоруохпут. Киһи аймах бүтүннүү Айыы таһымын ситтэҕинэ атын эйгэҕэ, атын планетаҕа көһөрүөхтэрэ. (15,72). Бу этии төһө да үчүгэйдик иһиллибитин иһин таһы-быһа сымыйа. Өй-санаа Үөһээ дойдуга бэйэтинэн сылдьыбат, биир эмэ ураты, атыҥҥа маарыннаабат өйдөр-санаалара эрэ ордон хаалаллар.

Аан дойду үрдүнэн билигин даҕаны дьону итинник быһыы¬га ыҥырар секталар баар буолбуттара кистэл буолбатах. Бу дьон өллөхпүтүнэ үчүгэй олоххо тиийэбит диэн санааҕа оҕустараннар  «таҥараларын дьиэлэригэр» мунньустан бараннар бэйэлэрин уматыналлар, өлөрүнэллэр. Маннык түбэлтэлэр сир аайы буолуталыыллар. Итинник өй-санаа киириититтэн уонна тарҕаныытыттан дьон-аймах сэрэхтээх буолаллара наада буолар кэмэ кэлэн иһэр.

Саха дьоно ордук тымныы сиргэ олохтоох буоланнар туохха барытыгар, олоххо көрсүллэр ыарахан да кэмнэргэ ордук тулуурдаахтарын көрдөрөллөр. Бу тулуурдаах буолуу көстүүтэ ордук «Ким эрэ эппитэ ээ» диэни ылыныыга уонна толорууга чуолкайдык биллэр. Саха дьоно олохтоохтук быһаарыммакка эрэ, ким эрэ эттэ дии-дии, толоро охсоору ойон туран сүүрэкэлии сылдьыбаттар.

Биһиги урукку үлэлэрбитигэр Үөһээ дойдуга киһи түһээтэҕинэ тиийэ сылдьарын быһаарбыппыт. Бу дойду – киһи өйө-санаата уларыйбыт дойдута буолар. Манна олус былыргыттан дьон өйдөрүгэр-санааларыгар үгэс буолан иҥмит өйдөбүллэр туттуллаллар. Ол аата, киһи куруук туттар быһыыта уонна тас көрүҥэ бу дойдуга ордук улахан суолтаны ылаллар.

Үөһээ дойдуга киһи өйө-санаата уларыйбакка, бэйэтинэн сылдьар диэн өйдөбүл төрдүттэн сыыһа буолуон сөп. Ол курдук киһи өйө-са¬наата, салгын кута Үөһээ дойдуга тиийдэҕинэ, санаалара биир буол¬лахтарына холбоһон биир буолан хаалаллар.

Бу быһыыны түүлгэ билэр киһини көрүүттэн быһаарыахха сөп. Ол курдук биир түүлгэ араадьыйаҕа солуну истэр: «Чечняҕа сылдьар билэр киһитин уола өлбүт диэтилэр». Онтон уол аҕата көстөр, санаарҕаабыт, бүк түһэн олорор. Түүл салгыытыгар улахан тиит мас бэрэбинэ тосторо эмиэ көстөр.

Түүлүн тойонноон быһааран, дойдубар туох эрэ быһыы буолла, куһаҕан солуну истэр буоллум, хайа эрэ аймаҕым буоллаҕа дуу диэн санааҕа түһэр. Сотору дойдутуттан кэлбит солуну телефонунан истибитэ тастыҥ быраата бэйэтигэр тиийинэн өлөн хаалбыт. Соһуйуу бөҕөтүн соһуйуо эбит эрээри эрдэттэн тугу эрэ куһаҕаны билиэм диэн сэрэйбит буолан улаханнык уолуйбата.

Түүлгэ көстүбүт киһи уонна дьиҥнээх киһи тус-туспа буолуулара түүл дьоно дьиҥнээх бэйэлэринэн буолбаттарын бигэргэтэр. Билэр киһи түүлгэ көстүүтэ кини бу түгэҥҥэ ханнык майгыламмытыттан тутулуктааҕын түүлү үөрэтээччилэр эмиэ бэлиэтииллэр. (8,99). Бу быһаарыыга биһиги маарыннаһар майгылаах дьон түүлгэ биир буолан көстөллөр диэн эбэн биэриэхпитин сөп буолар. Ол аата, түүлгэ көстөр дьон куттара маарыннаһар өйдөөх-санаалаах буоллахтарына биир буолан хаалаллар. Өй-санаа диэн эньиэргийэ буолара дакаастанан эрэр. Ол иһин биир өйдөр-санаалар биир эньиэргийэлээх буоланнар биир буолан көстөллөр.

Түүлгэ көстөр кыыллар киһи бэйэтин майгытын эбэтэр билэр киһитэ хайдах майгыламмытын көрдөрөллөр. Бу эмиэ киһи өйө-санаата арахсыбытын бэлиэтинэн буолар. Ол курдук киһи майгына уларыйыытын көрдөрүүгэ анаан кыыллар көрүҥнэрин туһаныынан солбуллар. Бу көстөр кыыллар төһө улаханнара, дьүһүннэрэ харата бу майгы төһө кытаанаҕын уонна күүстээҕин быһаараллар.

ҮӨҺЭЭ ДОЙДУ ӨЙҮН - САНААТЫН ТУҺАТА 

Дьон-аймах өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн хаалбыт өйдөбүллэр хан¬тан да халлаантан түспэккэ, олохторугар дьиҥнээхтик буолан ааспыт түбэлтэлэр буолаллар. Омуктар тылларыгар былыргыттан иҥэн сылдьар өйдөбүллэри үөрэтэннэр этнографтар саҥа арыйыылары оҥороллор.

«Бэстилиэнэй тыһыынча» диэн олохсуйбут өйдөбүл дьон-аймахха барыларыгар дириҥник иҥмит. Дьон олоҕор олус улахан уларыйыылары аҕалбыт буолуон сөптөөх бэстилиэнэй тыһыынча кэлэн иһэр диэччилэр элбээн иһэллэр.

Билигин дьон-аймахха бу бэстилиэнэй тыһыынча диэн тугун быһаарыы ордук улахан суолтаны ылыан сөп. Аан маҥнай ити өйдөбүл туохтан олоҕуран үөскээбитин быһаарыы, бу бэстилиэнэй тыһыынча кэлии¬тин эрэллээхтик, билэн-көрөн көрсүһүүгэ туһалаах буолуо этэ. Ол курдук ханнык баҕарар соһуччу түбэлтэлэргэ киһи эрдэттэн бэлэмнэ¬эх, билэр буоллаҕына уолуйан, соһуйан хаалбакка эрэллээхтик көрсүһэр. Ол иһин бу бэстилиэнэй тыһыынча туохтан үөскээн кэлэрин билии туһата улахан буолуо.

«Бэстилиэнэй тыһыынча» диэн өйдөбүл туох да олус улахан алдьархай дьоҥҥо кэлиэн сөп диэннэр кэтэһээччилэр эмиэ бааллар. Дьон санааларыгар бу түбэлтэ олус түргэнник кэлиэх курдук. Сорохтор олус улахан сэрии буолан дуу эбэтэр улахан комета дуу түстэҕинэ сиргэ алдьархай буолуо дииллэр.

«Бэстилиэнэй тыһыынча» хайдах быһыылаахтык кэлэрэ эмиэ биллиэх курдук. Ол курдук «Уотунан ыраастаныы» баар буолуо диэн этэллэр. Маннык өйү-санааны хантан кэлэрэ буолуо диэтэххэ, дьон түүлүгэр биллэн кэлэллэрэ билигин ханнык да саарбаҕа суох буолла.

Уу сута сотору-сотору кэлэрин бэлиэтинэн Ноев ковчег диэн үһүйээн буолуон сөп. Бу үһүйээҥҥэ олус улахан уу кэлэн сири-дойдуну ылыытыттан дьон уонна кыыллар хайаларга эрэ устан тиийэн быыһаналлар. Олус улахан уу кэлиититтэн тимирэн хаалбыт куораттар тустарынан өйдөбүллэр дьон өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн хаалбыттар.

Маннык түгэн олус уһун кэмнэргэ дьон өйдөрүттэн-санаала-рыттан умнуллан, суох буолан хаалыахтарын сөп курдук. Ол гынан ба¬ран бу курдук дьон өйдөрүгэр-санааларыгар дириҥник иҥэн хаалбыт өйдөбүл Үөһээ дойдуга ууруллар. Дьон түүлүгэр киирэн көстөн, сөп-сөп өйдөнөн кэлэр буоланнар хаһан да умнуллубат, сүтэн хаалбат эбиттэр.

Биһиги санаабытыгар «Бэстилиэнэй тыһыынча» диэн этии дьон өйө-санаата сайдан, муҥур уһугар тиийэн баран төннөн, эстиигэ олус былыргы олоххо төннүүтүгэр тиийэрин биллэрэр. Ол курдук дьон өйө-санаата сайдыытын муҥура кэлбитин биир бэлиэтинэн компьютерга былаһыччы хотторуута уонна кинигэни ааҕан өйү-санааны дьарыктаабат буолуу буоларын арааран билиэ этибит. 
 
Ханнык баҕарар быһыы, өй-санаа элбэхтик хос-хос хатыланнахтары¬на үгэскэ кубулуйан иһэллэр. Үгэскэ кубулуйбут өй-санаа киһи ийэ кутугар уларыйан ууруллар, онно өйдөнөн хаалан иһэр. Аныгылыы үөрэҕинэн быһаара сатаатахха бу үгэс буолбут быһыылар тус-туспа компьютер программаларын санаталлар, ол курдук бэйэлэрэ туспа сылдьар кыахтаналлар.

Элбэхтэ хос-хос хатылаан оҥоруллар үлэни холбоон биирдэ оҥоруллар гына программалаан, бэйэтэ тупсаран биэрэн иһэр уонна мунньунан уурунан кэбиһэр компьютер оҥорулуннаҕына, киһи өйүн-санаатын курдук буолуо этэ. Ол курдук киһи өйө куруук хатыланан иһэр, элбэхтэ биирдик туттуллар быһыылары холбоон биир үгэскэ кубулутан уурунан иһэр уратылаах. Онтон кэлин төһө элбэхтик хатыланан, төһө дириҥник иҥмититтэн тутулуктанан бу быһыытын хатылаан оҥорор кыахтанар.

Бу быһыыны быһаарыыга киһи түүлүгэр кэлин киирэн иһэр өйдөбүллэри араартаан быһаарыыны туһаныахха. Ол курдук түүлгэ көстөрө элбээбит телефон диэн бэлиэни ыллахпытына, түүлгэ телефон көстүүтэ кими эмэ кытта сибээстэһии, солуну истии эбэтэр көрсүһүү буолуо диэн биллэрэр. Кэлин киирбит түүл бэлиэтигэр араадьыйа эмиэ киирсэр. Ол курдук түһээн араадьыйа солунун иһиттэххэ, туох эрэ олус соһуччу солуну истэххэ сөп диэн буолар.

Киһи түүлүгэр элбэх уу кэлиитэ үгүстүк көстөр бэлиэ буолар. Уу кэлиитин көрдөххө төһө күүскэ кэлиититтэн тутулуктанан хайдах быһыы буолара быһаарыллар.

Билигин Сиргэ улахан ядернай сэрии буолан хаалар куттала кырдьык баар. Ити куттал баарын дьон бары билэ-билэлэр улахан алдьа¬тыылаах сэрии сэптэрин син-биир оҥоро тураллар. Ити быһыыларын барытын биһиэхэ саба түһэллэриттэн көмүскэнэбит диэн ааттыыллар. Бары бэйэ-бэйэлэриттэн көмүскэнэннэр, олус элбэх ядернай сэрии сэптэрин мунньунан кэбистилэр.

Былыргыттан бултуу, кыра эрдэхтэриттэн сааны соһо сылдьыбыт са¬халар: «Саа биирдэ эстэр»,- дииллэр. Бу этии иитиилээх саа хаһан эмэ сыыһа туттаран эстэн хаалыан сөбүн бигэргэтэр. Ол барыта киһи, тыыннаах киһи буолан сыыһа-халты туттарыгар олоҕурар. Олус элбэхтэ, кыра эрдэхтэриттэн сааны илдьэ сылдьа үөрэммит дьон киһи итин¬ник майгынын билэн этэллэр. Киһи үйэтигэр алҕас туттуу биирдэ тахса сыһара кырдьык баар суол.

Дьон билиҥҥи сирдээҕи олохторун Арҕаа Европаҕа оҥоруллубут, иитиллэн турар гильотинаҕа холуохха сөп. Дьон бары моонньуларын онно уган бараннар ол-бу буолан тэбиэлэнэр курдуктар. Биир сыыһа туттууттан дуу эбэтэр ким эмэ быһаарыытынан дуу бу улахан быһах үөһээттэн түһэн дьон бастарын барыларын быһан кэбиһиэн сөп курдук.

Ядернай сэрии кэнниттэн дьон-аймах бары ситиспит ситиһиилэрэ суох буола эстэллэр. Таас үйэтин саҕанааҕы кэмҥэ дьон олохторо төннөн, кыыл аҥардаах олоххо төттөрү түһэллэрэ сабаҕаланар.

Сир-дойду уотунан умайан, халыҥ күлүнэн, быылынан бүрүллэн, хаар-муус дойдутугар кубулуйар үһү. Онтон, кэлин халлаан ырааһырдаҕына, күн көрдөҕүнэ аны сылыйан, итии буолан хойуу от үүнүөҕэ дииллэр. Маннык быһыы буолар түбэлтэтигэр бэрт аҕыйах ахсааннаах дьон бэртэрэ эрэ ордон хаалыахтара диэн быһаараллар. Ханнык да наука, цивилизация, үөрэх ордон хаалбат үһү. Олоҥхолорго ахтыллар «Эрэйдээх-буруйдаах эр соҕотох» хантан да ыраахтан кэлбэтэх биһиги биир төрүппүт, соҕотох хаалан олус элбэх эрэйдэри-буруйдары көрсүбүтэ олоххо баар буола сылдьыбыта кырдьык.

Дьон өйө-санаата кылгас. Сотору умнан кэбиһэллэр. Сорох дьон оннооҕор хамсаларын тута сылдьан көрдүү сылдьалларын кэпсээн оҥостоллор. Киһи олоҕо көннөҕүнэ аҕыйах сыл анараа өттүнээҕи урукку ыарахан олоҕун сотору умнарын туһунан кэпсээннэр эмиэ элбэхтэр.

Уокка умайан өлбүт былыргы үөрэхтээх дьон өйдөрө-санаалара, салгын куттара Үөһээ дойдуга эрэ ордон хаалыахтарын сөп. Үөһээ дойду өйө-санаата ордубут дьоннор өйдөрүгэр түүл буолан киирэннэр, кинилэри сайдыы, үөрэҕи-билиини баһылааһын диэки сирдиэхтэрин сөп. Олохторун оҥостоллоругар, саҥаны арыйалларыгар өй уган биэрэн көмө буолуохтара.

Билигин түүлү үөрэтээччилэр билинэллэринэн элбэх саҥаны арыйыы¬ларга түүллэр көрдөрөн биэрэн туһалаабыттар. Түүллэригэр көрөн ба¬ран саҥаны арыйыыларыгар туһаммыт дьон сурукка киллэрбит буоланнар ити көстүүлэр дьиҥнээхтик дакаастаммыттарынан ааҕыллыахтарын сөп курдук. Ити барыта түүл илэ көрдөрөн биэриитэ диэн ааттанар уонна билигин Үөһээ дойду өйө-санаата киириитэ диэн ааттаныан сөп.

Түүл киһи бэйэтин салгын кутугар буолбакка эрэ ийэ кутугар быһаччы дьайар буолуон эмиэ сөп. Бу быһыыны сахалар олус былыргы «Өлбүт киһини кэриэстээһин» диэн үгэстэриттэн билиэххэ сөп. Бу үгэскэ өлөөрү сытар киһи кэриэс этиитин хаалар дьоно хайаан да то¬лоруохтаахтара ахтыллар. Хаалар дьоно кини кэриэһин толорбот түбэлтэлэригэр бу киһи хомойбут, хоргуппут көрүҥэ түүллэригэр көһүннэҕинэ, кинилэр баҕа санаалара туоларыгар мэһэйдэр баар буолуохтарын сөп. Ол аата, төрөппүт киһи мөлтөх, куһаҕан көрүҥэ түүлгэ көһүннэҕинэ, киһи баҕа санаалара туолуохтара суоҕа эбэтэр санаарҕабыл кэлиэҕэ диэн түүлү тойоннооччулар этэллэр.

Киһи түүлү ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирдэҕинэ биирдэ көрөр-билэр. Онтон ийэ кут өйө-санаата салгын кут өйүгэр-санаатыгар баара биллибэт курдук. Киһи бэйэтэ көннөрү сырыттаҕына ийэ кутун өйүн-санаатын дьайыытын билбэккэ эрэ сылдьар. Ол эрээри киһи бэйэтэ тугу эмэни оҥороору гыннаҕына, ийэ кут өйө-санаата биллибэтинэн дьайара биллэр. Ол курдук тугу эмэ оҥороору гыннахха соһуччу тохтоон ылыы, тура түһүү диэн ааттанар. Бу толкуйдуу, тохтоон тура түһүү кэн¬ниттэн киһи санаата тосту уларыйыан, атын буолан хаалыан эмиэ сөп.

Сыыһаны оҥоробун дуу, табаны оҥоробун дуу диэн толкуйдуур киһи өйүн-санаатын ийэ кутун кытта сөбүлэһиннэрэрин бэлиэтэ буолар. Толкуйдуу түһэн баран, эбэтэр былыргылыы хонон туран баран суолталаах быһаарыныыны дьэ ылынар буоллаҕына, киһи кэлин кэмсиммэт быһыытын оҥоруон сөп. Сахалар киһи куттара сөбүлэһэр эбэтэр өй¬дөспөт майгыларын кэмсинии диэн туспа арааран ааттыыллар.

Кэмсинии диэн киһи куттарын өйдөрө-санаалара сөп түбэспэттэрин бэлиэтэ буолар. Ол курдук киһи оҥорбут быһыыта ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар уурулла сылдьар өйдөбүллэригэр сөп түбэспэт буоллаҕына, киһи кэмсинэр, санааргыыр. Бу оҥорбут быһыытыттан санааҕа ылларар, ханна эрэ сыыһаны оҥорбутун хайдах гынан көннөрүөн сөбүн толкуйду¬ур. Кэмсинэр киһи сыыһаны оҥорбутун көннөрүнэр кыахтаах.

Онон, киһи өйө-санаата Үөһээ дойду өйүн-санаатын кытта куруук сибээстэһэ, тутулла сылдьар. Кэлин кэмҥэ Россия дьонун өйдөрө-санаалара мөлтөөһүнэ оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр ийэ кутун өйүн-санаатын ииппэт, үөрэппэт буолуу түмүгэ буолар. Былыргылар этэллэринэн омук эстээри гыннаҕына, мөлтөөтөҕүнэ эбэтэр саҥалыы үөскээри гыннаҕына оҕолорун атаахтык иитэн итинник балаһыанньаҕа киирэр.

Олох оҥкулун уларытыы, урукку үөскээбит үгэстэри киэр тэпсии, быраҕан кэбиһии кыра оҕону иитиигэ аан маҥнай охсууну оҥорор. Сэбиэскэй былаас саҕана киһини барыларын үөрэхтээх эрэ оҥоруу кыра оҕолору үлэлии үөрэнии үгэстэригэр үөрэппэт буолууну үөскэппитэ билигин кэлэн, үһүс көлүөнэ дьоҥҥо дьайан Россия дьоно илии үлэлэрин кыайан үлэлээбэт буоллулар, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ үлэһит дьон аҕыйаан иһэллэрэ үлэ-хамнас мөлтөөһүнүгэр тириэртэ.
  
САХАЛАР ТҮҮЛЛЭРЭ

Былыргы үөрэхтээхтэртэн Саха сиригэр көскө үүрүллэн кэлэн оло¬рон сахалар тылларын, олохторун үөрэппит уонна оччотооҕу кэмҥэ сахалар түүллэрин хомуйбут киһинэн И.А.Худяков буолар. Ол эрээри кини үлэтин оччотооҕу кэмҥэ, кэлин советскай былаас кэмигэр эмиэ өр бэчээттээбэккэ сылдьыбыттара. Ол бириэмэтээҕи кини хомуйан суруйбут үлэлэрин суолталара билигин улаатан иһэллэр. Кини бу үлэтигэр хомуйан киллэрбит түүллэрин тойоннооһуннара билигин даҕаны олус сөп түбэһэллэр.

Араас омуктар түүллэрэ үксүгэр маарыннаһаллар эрээри, үгүстүк көстөллөрүнэн уонна суолталарынан уратылаахтар. Ол курдук сорох омуктарга сири хаһар үчүгэйи, баайы аҕалар эбит буоллаҕына, сахаларга мөлтөхтөн атыны аҕалбат. Ити уратыта диэн сахалар былыр-былыргыттан сир кырсын, от үүнэр сирин алдьатан, буору элбэхтик таһааран, күөх үүнээйи үүммэт оҥорору сөбүлээбэттэриттэн тутулуктаах. Араас омуктар түүллэрин уратылара бу омуктар баҕа санааларыттан, тулалыыр эйгэлэриттэн уонна олохторун таһымыттан тутулуктаах. Итилэр кыралаан да буоллар омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта хайдах сыһыаннаахтарыттан көрөн сыыйа маарыннаһан иһэллэр. Онон, киһи көрөр түүлэ омугуттан тутулуга суох буолуохтаах эбит. Тоҕо диэтэххэ, түүлгэ бэлиэлэринэн көрөн кэпсэтии, өйдөһүү буолар, ол иһин тылы¬нан хос тылбаастыырга наадыйбат. Кэлин дьоннор бары араас туттар тэриллэрэ маарынныыр, үлэлиир, сылдьар сирдэрэ биир уонна өйдөрө-санаалара тэҥнэстэҕинэ, көрөр түүллэрэ эмиэ үүт-үкчү буолуохтарын сөп.

Омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта сыһыаннарыттан, билсиһиилэриттэн, саҥа, урут биллибэт туттар сэптэринэн бииргэ туттар буолууларыттан уонна араас биир суолталаах өйдөбүллэр киириилэриттэн түүллэрэ үйэлэргэ кыратык да буоллар уларыйан, маарынныыр суолталаах саҥа бэлиэлэринэн солбуллан иһэллэр. Холобурун ылан эттэххэ, урут, нууччалар саҥа кэлбиттэрин кэннэ сахаларга үрүҥ арыгыны түһээн көрүү, куһаҕаҥҥа көстөр эбит буоллаҕына, билигин үчүгэйгэ санаа туолуутугар тириэрдэр.

Сахалар сорох омуктардааҕар Айылҕаҕа чугас сыһыаннаахтар. Кинилэр түһээн ыраас халлааны, күөх хонууну уонна бөҕө силистээх күөх тиити үчүгэй буолаары гыннахтарына үгүстүк көрөллөр. Ону кытта үҥэр-сүктэр таҥаралара Күн буолан туох үчүгэй, дьоллоох барыта сырдыгыттан, дьүһүнүттэн олус тутулуктаах, ол иһин маҕан дьүһүн - үчүгэйгэ, онтон туох бороҥуй, хараҥа, хара буолан көһүннэҕинэ - эрэйгэ, мөлтөөһүҥҥэ көстөллөр.

Киһи өйүгэр-санаатыгар дьөлө хатанар ынырыгы, ыар түгэннэри иһиттэххэ эбэтэр көрдөххө, оо, бу киһи түүлүгэр киириэх олус ыны-рык дьүһүн-бодо диэн ааттыыллар. Холобур, былыргы сахаларга ураты дьүһүннээх арҕааҥҥы дьоннор бастаан кэлиилэригэр соһумар да, ыны¬рык да буолан көстүбүттэр уонна түүллэригэр кытта киирбиттэр. Ол иһин нуучча киһитин, дьахтарын түһээн көрүү, уруккуттан билигин даҕаны тойоннооһуна уларыйа илик, итилэр мөлтөөһүҥҥэ, ыарыыга көстөллөр.

Ити курдук түүл саҥа бэлиэтэ дьон өйүгэр-санаатыгар киириитэ, бу бэлиэ аан маҥнай хайдах көрүҥнээхтик, ханнык балаһыанньаҕа дьон өйүгэр киирбититтэн олус тутулуктанар уонна өр кэмҥэ уларыйа охсубат. Биир маннык бэлиэнэн табаах буолар, бу үчүгэй бэлиэ, былыргыттан манньа, кэһии бэлиэтэ, ол иһин түһээтэххинэ табааҕы биэрдэхтэринэ - булдуҥ табыллыа эбэтэр туох эмэ үчүгэй буолуо.
Ити курдук киһи түүлэ өр кэмҥэ уларыйа охсубат өбүгэлэр санааларын түмсүүтэ буолар уонна кинилэр бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын, олохторун холобурдарын үүнэн иһэр көлүөнэлэригэр илэ аҕалан көрдөрөн үөрэтэллэр.

Киһи бэйэтэ кыратык даҕаны буоллар инники олоҕун туһунан билиэн баҕарар. Былыргы кэпсээннэргэ, үһүйээннэргэ киһи дьылҕата, инники олоҕо хайдах салгыы баран иһиэхтээҕин түһээн билэрэ элбэхтик кэпсэнэр. Түүл киһи олоҕор улахан суолталааҕын «Сэргэ төрдүгэр сэһэн» диэн былыргы кэпсээннэрин кинигэлэригэр Федоров Г.Е. Егоров Н.Ф. арыйан көрдөрөллөр. Бу кинигэҕэ кэпсэнэр кыыһы алдьархайтан куоттараары туран абаҕата: «Дьэ тукаам, куһаҕан түүлү түһээбэтэҕим, киһи төрдө буо¬лаар»,- диэн алҕаан атаарбыта, кырдьык алдьархайтан этэҥҥэ куотар. «Куһаҕан да түүлү түһээтим,- эмээхсиэн, - диэн кэпсии олорбут уол аҕата,- оҕом хаҥас илиитигэр удьурҕай уктаах хара үөстээх батыйа¬ны тутан, быһаҕаһыттан үөһээ өттө хаан буолан кэлэн турарын көр-дүм». Онтон уола кырдьык, ыраахтан сөбүлүүр кыыһын уоран аҕалбыта иирсээни, өлөрсүүнү саҕалаабыта. Итинэн, былыргы кэпсээннэргэ дьоннор түүлү инники олоҕу билгэлээһиҥҥэ үгүстүк тутталлара итэҕэйиллэр. (16,142).

Сахалар түүл бэлиэлэрин суолталарын былыргыттан билэн, олору табатык өйдөөн, бэйэлэрин олохторугар ыйар, ыҥырар бэлиэ оҥостон туһаналлар. Ол курдук үчүгэйи, кыайыыны көрдөрөр бэлиэлэри бэйэлэ¬рэ оҥостоннор, куруук көрө сылдьаннар, бу бэлиэлэр суолталарын өй¬дөрүгэр-санааларыгар иҥэринэллэр. Маннык бэлиэлэртэн ордук улахан суолталааҕынан, саха дьонун өйдөрүгэр күүскэ хатаммытынан уонна билигин туттулла сылдьарынан улахан баҕана - сэргэ буолар. Түһээн сэргэни көрдөххүнэ, кыайыы-хотуу, ситиһии кэлиэҕэ. Бу бэлиэ, хан¬тайан көрдөххүнэ халлаан диэки харбаспыт көстүү, саха дьонун баҕа санааларын, кыайыыга-хотууга, ситиһиигэ дьулуурдарын көрдөрөр.

Үгүстүк түүлгэ көстөр бэлиэнэн улахан, бөҕө силистээх баараҕай күөх тиит буолар. Бу тиит көстүүтэ дьоллоох доруобай буолууну кэрэһилиир уонна саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар кэрэх маска кубулуйан сылдьар.

Түүлгэ көстөр киэргэллээх курдаах киһи, бэйэтин үлэтинэн-хамнаһынан баай, дьоллоох олоҕу ситиспит киһи буолар. Ол иһин былыргы сахалар өйдөбүллэригэр киэргэллээх куру курданыы, баай-талым буолууну, олоххо табыллыыны көрдөрөрө. Онон үгүс баай дьоннор үрүҥ көмүс киэргэллээх тирии куру курданаллара.

Түүл сорох бэлиэлэрэ баай-талым эбиллэн иһиитин эмиэ көрдөрөллөр. Биир итинник бэлиэнэн түүлгэ элбэх үүтү көрүү буо-лар. Маннык түүл киһи өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэн кини олоҕор быһаччы дьайарын көрдөрөр бэлиэнэн былыргы үһүйээн кэпсээннэргэ биир эмэ баай киһи өссө байаары ынахтарын үүтүн мунньан «Үүт көлүйэ» оҥоро сатыыра буолар эбит диэн түмүккэ кэлэбит.

Ити курдук сорох түүл туһалаах бэлиэлэрэ итэҕэл көрүҥнэригэр кубулуйаннар саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн сылдьаллар.

ТҮҮЛЛЭРИ ТОЙОННООҺУН

Хас киһи түүлэ барыта тус-туһунан буолан, сөп түбэһэр бэлиэлэр аҕыйахтык көстөллөр. Ол да буоллар, үгүс киһи өйүгэр аан маҥнай хайдах киирбиттэриттэн тутулуктанан, түүл бэлиэлэрэ чопчу ханнык эрэ биир өйдөбүлү көрдөрөллөр.

Үгүс түүллэр барылара ханарытан түүл буолаллар. Ол аата туох эмэ быһыы буолаары эбэтэр буола турара тугунан эмэ атынынан, бэлиэлэринэн көстөр. Оннук бэлиэлэри билэн, түүлү таба тойоннуу үөрэниэххэ сөп. Киһи биирдэ көрөр түүлэ хас да чаастардаах буолар уонна элбэх бэлиэлэр көстөллөр. Бу бэлиэлэртэн ордук үчүгэйдик уонна чуолкайдык көстөр бэлиэлэри талан ылан, хас биирдиилэрин суолталарын тус-туһунан быһааран тойоннуохха сөп.

Түүлү үөрэтиини аан маҥнай түүл бэлиэлэрин үөрэтииттэн саҕалыахха. Түүлгэ киирбит бэлиэ суолтата, бу бэлиэ дьон бөлөҕүн өйүгэр аан маҥнай хайдах өйдөбүллээхтик киирбитинэн сылдьар, суол¬тата уларыйбат, арай ол оннугар үгүс атын дьон өйүгэр кэнники киирбит итинник суолталаах атын бэлиэнэн солбуллар. Ол иһин түүл¬гэ биир суолталаах буолан баран тус-туһунан бэлиэлэр олус элбэхтэр. Онон түүлгэ көстүбүт бэлиэ туох суолталааҕын уонна тугу көрдөрөрүн билэр туһугар бу бэлиэ аан маҥнай хайдах быһыылаахтык дьон өйүгэр киирбитин, тугу көрдөрөрүн, туохха туттулларын быһаарыа этибит.

Түүл бэлиэлэрэ түргэнник уларыйбаттарын туоһулуур былыргы бэлиэлэр элбэхтэр, ол курдук үөрэх саҕаланыаҕыттан ыла туттуллар бэлиэ, бу буукуба буолар. Ол курдук түһээн буукубаны суруйдахха эрэй, үлэ эбиллиэ, үөрэттэххэ-байан, көнөн барыаҥ, онтон көрдөххө - солуннары истиэҥ диэн буолар. Бу бэлиэлэр былыргыттан дьон өйүгэр хайдах киирбиттэринэн билигин да сылдьаллар, оччолорго буукуба суолтата маннык этэ:

-суруйуу - араас үҥсүү, дьыала-куолу суруллуута, иэһи-күүһү бэлиэтээһин.

-үөрэтии - суоту билэр, үөрэхтээх киһи байан-тайан барар.

-көрүү - араас солуну ааҕан билии.

Ити курдук ханнык эмэ бэлиэ аан маҥнай дьоннор өйдөрүгэр-санаа¬ларыгар ылбыт суолтатынан түүллэригэр киирэр эбит диэн быһаарабыт уонна ити быһаарыыга олоҕураммыт биһиги түүл бэлиэлэрэ тугу көрдөрөллөрүн бу үлэбитигэр хомуйдубут.

Былыргыттан сылдьар бэлиэлэргэ ат тэриллэрэ эмиэ киирсэллэр. Бу үчүгэйгэ көстөр бэлиэлэр. Холобур: ат үүнэ, ыҥыыра, муоһата, дуҕа¬та, хомуута көстүөхтэрин сөп, ол гынан баран итилэр алдьаммыт, быстыбыт уонна куһаҕан көрүҥнээх буоллахтарына үлэҕэ араас мэһэйдэр тахсыахтарын сөп.

Түүлү тойоннуурга түүл бэлиэтин көстүүтэ уонна киһи бэйэтин санаатыгар бу бэлиэни, хайдаҕый, диэн быһаарара улахан оруолу ылар. Түүлгэ көстөр быһыыны-майгыны, кими эмэ эбэтэр тугу эрэ үчүгэй дуу, куһаҕан дуу дии саныыргыттан бу бэлиэлэр майгылара быһаарыллар. Ол эбэтэр бу көстүбүт бэлиэ хайдах быһыылааҕа, көрүҥэ хайдаҕыттан уонна бэйэҥ туох диэн быһаара саныыргыттан тутулуктаах. Холобуртан ыллахха: түүлгэ үүнэн турар тиити көрөн баран: «Үчүгэй да тиит»,- дии санаатахха, кырдьык үчүгэйдик сыаналанар тиит бэлиэ буолуо.

Түүлгэ көстөр бэлиэлэртэн саамай туһалаахтара, быһаарар оруол¬лаахтара, бу барыларыттан чуолкайдык көстүбүт уонна ордук кытаанах¬тык өйдөммүт бэлиэ буолар. Холобур: түүлү маннык тойоннуохха сөп. Арай биир түүл бүтүүтүгэр ыраах сылдьар билэр киһитэ көстөн кэлэр уонна этэр: «Бу мин кэллим, эйиэхэ нүөмэр аҕаллым, онно хар¬чыта бэлэмнээ, 6 чааска тиийиэм»,- диир. Итини тойонноотоххо, киһитэ кэлиэн баҕаран, харчыга олус наадыйбыт уонна 6 хонон баран биллэриим тиийиэ диир эбит.

Түүлгэ бириэмэ кыччаан, кылгаан көстөр. Ол курдук түүлгэ биир чаас буоллаҕына, дьиҥнээҕэр биир күн буолар, онтон бүгүн диэтэхтэ¬ринэ - быйыл буолуо, сарсын диэтэхтэринэ – эһиил биирдэ буолуоҕа.

Түһээтэххэ атын дьоннор тугу эмэ оҥоро сылдьар эбэтэр эн кини-лэри кытта холбуу араас бэлиэлэри көрөр буоллаххына, ол бэлиэлэр кинилэргэ сыһыаннаахтар, онтон түүлгэр тугу эмэни бэйэҥ оҥорор эбэтэр ханнык эмэ бэлиэлэри көрөр буоллаххына, итилэриҥ бэйэҕэр сыһыаннаахтар. Түүлгэ көстүбүт билэр да, билбэт да киһиҥ көннөрү түүл бэлиэтэ буолан көстүөхтэрин эмиэ сөп уонна ону тойонноотоххо көстүбүтүнээҕэр букатын атын өйдөбүлү биэриэн эмиэ сөп. Ол курдук билэр киһиҥ ат мииммитин көрдөххө, бэйэҥ үлэҥ табыллыа эбэтэр ыраах айаннаары гынаҕын.

Түүлгэ киһи бэйэтин санаата атын киһиэхэ бэриллэн көстөр. Ол курдук бэйэҥ санааргыыр буоллаххына, түүлгэр санаарҕаабыт эбэтэр ытыыр киһини көрүөххүн сөп.

Түүҥҥү түүл бэйэ түүлэ буолар, онтон сарсыардааҥҥы түүлгэ кэлэн иһэр ыалдьыт санаата киирэн көстөр, ол иһин ыалдьыт түүлэ диэн ааттанар. Ити көстүү атын дьоннор саныыр санаалара киһиэхэ түүл буолан киирэрин чуолкайдык дакаастыыр.
Түүллэри таба тойоннуурга өр кэмҥэ үөрэниэхпит этэ. Ол иһин бэйэҥ түүллэргин кытта бу мин суруйбут түүллэрим бэлиэлэрин тойон¬нооһуннарын тэҥнээн көр уонна сыаналаа.

ИЧЧИЛЭЭХ ТҮҮЛ

Иччилээх түүл киһи өйүгэр-санаатыгар дьөлө хатанар, олус чуол-кайдык көстөр уонна өр кэмҥэ умнуллубат.

Үксүгэр иччилээх түүл сирэйинэн көстөр. Ол аата, буола турар эбэтэр буолуохтаах быһыыны-майгыны бу буолбутун курдук көрүү буо¬лар, манна кыттыгастаах дьоннор илэ бэйэлэринэн көстөллөр. Ол курдук, биир түүлгэ суол устун Үөһээ дойдуга тахсар уонна ураһа курдукка киирэр, онно күтүөтэ Ньукулай турар, киэргэммит, үчүгэй көстүүмнээх, онтон ааһа баран истэҕинэ, арай аҕата олорор, олус эстибит-быстыбыт көрүҥнээх, соһуйан баттатан уһуктар. Улаханнык муодарҕаан, ыйыталаһан билбиттэрэ дэриэбинэҕэ айаннаан иһэннэр массыыналарын охторбуттар уонна бэйэлэрэ кыратык ыарытыйбыттар.

Сорох түүллээх дьоннор түһээннэр хайдах сиргэ утуйбуттарын уон¬на иннилэригэр туох быһылааннар күүтэллэрин эрдэттэн билэ сылдьаллар. Ол курдук биир түүлгэ, дьиэ кэргэн бары мустан куруук отоннуур сирдэригэр сырыттахтарына аҕалара көтөн кэлбит уонна эп¬пит: «Бу мин бэстилиэнэй отоннооһунум»,- диэбит, кырдьык оннук буолбут.

Сир-дойду иччитэ киһи түүлүгэр киирэн инники олоҕун түстүүрүн «Сэргэ төрдүгэр сэһэн» диэн былыргы кэпсээннэрин кинигэтигэр Федо¬ров Г.Е. маннык суруйар: арай утуйа сытан түһээтэҕинэ, биир хаар маҕан баттахтаах эмээхсин аттыгар олорон бэрт сымнаҕас илиитинэн төбөтүн имэрийэр уонна: «Тукаам, ити аҕаҕыт сүүрүктээх сири дугуй¬даан өллө буолбаат, эн ити оҕоҕун бу дойду дьоллоох хонноҕор-быт¬тыгар саһыардаххына киһи оҥоруоҥ»,- диир эбит. Уһуктан баран, дьэ бэрт иччилээх түүлү түһээтим ээ, кырдьык бу үтүөкэннээх сиртэн барбатахпына сөп буолсу дии саныыр.

Ити курдук түүл киһиэхэ ханнык сиргэ олохсуйара ордук буолуох-тааҕын уонна дьиэтин ханна туттарын быһаарар түбэлтэлэрэ үгүстүк кэпсэнэллэр.

Кэриим саҥатын истии эмиэ иччилээх түүлгэ киирсэр. Ол курдук итини өлүү буолуон төһө эмэ иннинэ истиэххэ сөп.
Түүлү үөрэтии биллэр дьон холобурдарынан дакаастанара ордук тиийимтиэ. Билигин араас суруйуулартан, телевизорынан биэриилэртэн хомуйан биллэр дьон иччилээх түүллэрин уонна олортон сибээстээх туох уларыйыылар олохторугар буолбуттарын ааҕааччыларга тириэрдэбит.

Кыра кыыс күн уотун охсуутун ылан өйүн сүтэрэн, утуйан хаалбытын билбэккэлэр өлбүт диэн көмөн кэбиспиттэр. Аҕата түүн түһээн кыыһа тыыннаах уонна баттата сытарын көрөн хостоон таһаарбыта 16 сылы быһа летаргическай утуйуунан сыппыт. Атын хоско телефон тыаһыырын истэн ону ылаары соһуччу туран кэлбит. Кыра эрдэҕинэ телефон диэни билбэт эрээри, кэпсэтээри турбут. Ону тэҥэ биир аныгы ырыаны билэр, ыллыыр эбит.

Надира доруобай, этэ-сиинэ бөҕө. Кини ыалдьар диэни билбэт, тымныыга төрүт тоҥмот, атах сыгынньаҕын хаарга холкутук хаама сылдьар. Кэмин иннинэ көмүллүбүт киһи уһун үйэлээх буолар дииллэр. Биир сыл буолан баран дьону эмтииргэ үөрэммит.

Дэриэбинэҕэ икки кыра кыргыттар сүтэн хаалбыттарын ыаллыы дэриэбинэ олохтооҕо эмээхсин сылтан ордон баран түүлүгэр уонна илэ эмиэ көрөн кыһын тыаттан көмүллүбүт сирдэрин булан биэрбит. Икки олохтоох дьон өлөртөөн баран көммүттэр эбит.

Амаяк Акопян илиитин наручниктаан баран уу түгэҕэр киирэн босхолонон тахсар трюгу оҥорон көрдөрө сылдьыбыт. Ол сылдьан биирдэ түһээбит. Онно дьиэтин муостатын толору уу ылар, кини онно хааттаран хаалар эбит. Түүлүн кэнниттэн трюгун оҥоро сылдьан арыйар күлүүһүн сүтэрэн нэһиилэ, түбэлтэ көмөлөһөн наручнигыттан босхолонон дагдайан тахсыбыт уонна ол трюгун оҥорорун бырахпыт. Ол түүлүм сэрэтии этэ диир.

Анастасия Волочкова түүлүгэр хара, уһун былаачыйаны кэһии биэрбиттэриттэн санаарҕаан ийэтигэр тиийэ сылдьыбыта ийэтэ улаханнык ыалдьан сытарыгар түбэспит. 

Диана Гурская түүлүгэр самолет үөһээттэн суулларын көрбүт. Онтон кэргэнэ Петр түүлү итэҕэйбэтэх, аэропортка тиийбиттэрэ, маҥнай көтүүлэрин тохтоппуттар, онтон билиэттэрэ атын рейскэ эбитин булан, букатын да хаалларан кэбиспиттэр. Самолет Мальдивтарга тиийэн террористарга түбэспит.

Георгий Гречко диэн летчик-космонавт идэтинэн физик эбит. Биирдэ түүл түһээн кэргэнэ өлөн хаалбытын көрбүт. Түүлүттэн куттаммыт эрээри оччолорго өй-санаа үөрэхтэрэ бобуулаах эрдэхтэринэ туох да суолтаны биэрбэтэх. Сол күнүгэр кэргэнэ суолу туораары электричкэҕэ киирэн биэрэн өлбүтүн кэнниттэн бэйэтэ атын дьону куһаҕан түүлү түһээтэххэ сэрэнэр буолуҥ диэн сэрэтэр киһи буолбут.

Юлия Милогорская түүлүгэр дьиэ үрдэ сууллан түспүт. Бу түүлү кини аҕата өлүөн иннинэ түһээбит. Сэрэппитэ эбитэ буоллар аҕата онно түбэһимиэн сөп эбит.

Юлия Киселева эбэтэ Трансвааль аквапарк сууллуон иннинэ куһаҕан, кутталлаах түүлү түһээн, ханнык эрэ балыыһаны көрөн баран сиэнин ыытымаары этэн көрө сылдьыбытын дьоно ылымматахтар.

Светлана Мастеркова түүлүгэр ытырыык ыт үрдүгэр түһээри сүүрэн кэлбит. Биир подругата тренергэ кинини күрэхтэһиигэ киллэримэ диэн эппитин билбит. Дьону кытта үлэлиир киһи элбэхтик ыты түһээн көрүөн сөп. Адьырҕа ыт киһи үрдүгэр түстэҕинэ билэр киһигин кытта тапсымыаххын сөп диир түүл үөрэҕэ. Түүлү табатык тойонноон олоххо туһана сылдьыы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр олох көрдөбүлэ буолар.

Ону-маны билгэлиир, ырааҕы түстүүр иччилээх түүлү Ый туолбут кэмигэр көрүөххэ сөп. Иччилээх түүл диэн киһи өйүгэр-санаатыгар дьөлө хатанар, ураты күүскэ өйдөнөр соһуччу көстөр түүл. Биир иччилээх түүл олоҕу төрдүттэн уларытыан сөп.
 
Ити курдук иччилээх түүллэр инники буолуохтаах соһуччу быһыыла¬ры уонна эмискэ уларыйыылары дьоннор өйдөрүгэр-санааларыгар эрдэт¬тэн тириэрдэн, өйдөрүн-санааларын олорго бэлэмнээн, өссө кыахтаах буоллахтарына аһарына сатыылларыгар көмөлөһөллөрүн таба өйдөөн туһаныахпыт этэ.

Иччилээх түүл киһиэхэ көстүүтэ диэн айылҕа сэрэтэр, харыстыы сатыыр быһыыта. Бу буолаары турар, кэлиэн сөптөөх быһыыны халбарытыахха сөп буоллаҕына эрэ иччилээх түүл көстүөн сөп. Ол иһин иччилээх, урут түһэммэт түүл көһүннэҕинэ хайаан да сэрэхэччийэн, санааны ууран ылыы, тугу эмэ уларытыы эрэйиллэр.

ТҮҮЛ - АЙЫЛҔА ҮӨРЭҔЭ

Түүлгэ көстөр бэлиэлэри хомуйан, наардаан тус-туһунан араартаатахха, үгүс бэлиэлэр үчүгэй буолууну эбэтэр мөлтөөһүнү көрдөрөр бэлиэлэргэ чуолкайдык арахсаллар. Дьоннор санааларыгар сорох түүллэр бэлиэлэрэ куруук төттөрүнү, ол аата туох куһаҕан - үчүгэйгэ, онтон үчүгэй – куһаҕаҥҥа көстөр диэн өйдөбүл баар. Ити санаа биһиги түүллэри ситэ үөрэтэ иликпититтэн, түүл бэлиэлэрэ тугу көрдөрөллөрүн аанньа билбэппититтэн тахсар быһыылаах. Ол иһин итинник өйдөбүллээх бэлиэлэртэн киһи өйүгэр саамай түһүмтүө хас даҕаны үчүгэй буолууну көрдөрөр бэлиэлэри ыламмыт түүл туохха дьоннору үөрэтэ сатыырын быһаарыахпыт.

Түһээтэххэ үүнэн турар үчүгэй көрүҥнээх күөх тиит, күөх оттоох хонуу көһүннэҕинэ эбэтэр ыраас ууга сөтүөлээтэххэ барыҥ барыта табыллыа, үчүгэйдик олоруоҥ, дьоллоох доруобай буолуоҥ диэн итинник түүллэр бэлиэлэрэ түстүүллэр. Түүл бу дьиҥнээх олоххо сыһыаннаах бэлиэлэрэ илэ бэйэлэрэ хайдах баалларынан көстөннөр дьоннору тыыннаах күөх Айылҕаны харыстаа, куурдума-хатарыма, буорту гыныма, Айылҕа маннык үчүгэй көрүҥнээх турдаҕына эн эмиэ дьоллоох буолуоҥ уонна доруобуйаҥ тупсуо диэн илэ аҕалан көрдөрөн үөрэтэллэр. Итилэри тэҥэ бэйэҥ халлаанынан көтөҥҥүн үчүгэй күөх хонууну, тыалары, кэбиһиилээх оттору уонна дэриэбинэни көрдөххүнэ баҕа санааҥ барыта туолуо диэн бу түүллэр туох да атын тойоннооһуннара суох бэйэлэрин үчүгэй көстүүлэрэ быһаараллар.

Онон, түүл маннык бэлиэлэрэ дьоннору тыыннаах күөх Айылҕаны, ордук мутукчалаах тииттэри харыстыырга ыҥыраллар уонна Сир-дойду маннык күөхтүк, ыраастык, үчүгэйдик турдаҕына эн эмиэ үчүгэй, доруобай буолуоҥ диэн түүлгэ киирэн илэ көрдөрөн үөрэтэллэрэ чуолкайдык дакаастанар.

Биһиги дьоннор быстах, уһуну-киэҥи ситэ толкуйдаабат санаабытыгар көрүҥэ уонна сыта куһаҕана бэрт буолан, сааҕы, туох эрэ олус куһаҕан наадата суох курдук саныырга үөрэммиппит. Ол иһин биһиги киэҥ-куоҥ сиргэ көҥүл олоро үөрэммит дьоннор, оннооҕор сүөһүбүт сааҕын сөптөөхтүк туһаҕа таһаарбаппыт. Ити гынан баран Айылҕа үөрэҕин үчүгэйдик баһылаатахпытына, бу саах диэн киһи эбэтэр кыыл Айылҕаттан ылан бэйэтин доруобуйатын туһатыгар туһаммыт араас астарын, туһалаах минералларын ордуктара, атын көрүҥҥэ кубулуйбут тобохторо буолалларын билэбит.

Айылҕаҕа туох барыта уларыйан, эргийэн кэлэ турарынан бу астар тобохторун биһиги эмиэ кыратык уларытан, компост, уоҕурдуу оҥорон бараммыт урукку оннугар, ол аата үүнээйи үүнэр сиригэр барытын төннөрүөхтээх эбиппит. Кэнники бириэмэҕэ олохпут тупсан, бу Айылҕаҕа олус туһалаах аспыт тобоҕун канализацияҕа кутаммыт, үгүс элбэх сүөһүбүт сааҕын туох да туһата суох улахан хотоннор аттыларыгар мунньаммыт, Айылҕаҕа төннөрбөккө, быһа дьадатан, туох да үүнээйи аанньа үүммэт оҥорон эрэбит. Онуоха эбии искусственнай уоҕурдууну күүскэ туһаныыттан үгүс урут биллибэт саҥа ыарыылар салгыы дэлэйэн иһэллэр.

Онон, үүнээйини үксэтэр туһугар дьиҥнээх Айылҕаҕа бэйэтигэр оҥоһуллар уоҕурдууну дэлэччи туһанарбыт ордук буолуохтааҕын түүл дьоннорго көрдөрө, дакаастыы сатыыр. Ити иһин түүлгэ көстөр үчүгэй буолуу бэлиэлэрэ сааҕы кытта сибээстээхтэр, ол курдук түһээн саах¬ха түһүү, сааҕынан сыбаныы - дьолго, баайга, барыс киириитигэр көстөллөр. Маннык түүл бэлиэлэрэ ордук тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьоннорго элбэхтик көстөллөр уонна үүнээйи хомуура үчүгэй буолан барыс киириитин түстүүллэр. Ити курдук түүл бу бэ¬лиэлэрэ адьас сирэйинэн, ол аата дьиҥнээх Айылҕаҕа хайдах буолуох¬тааҕынан көрдөрөр бэлиэлэр эбиттэр.

Сир үрдүгэр үөскүүр бары улахан кээмэйдээх тыынар-тыыннаах, сылаас хааннаах кыыллар уонна көтөрдөр бука барылара арахсыспат аргыстаахтар, ол аргыстара - быттара буолар.

Дьоннор үйэлэрин тухары олорор олохторун тупсаран, сайыннаран иһэллэр. Ол курдук ыраастык суунан-тараанан, саҥа таҥаһы кылбаччы кэтэн, бетон-таас дьиэлэр истэригэр олорон, сиргэ-буорга сыбаммакка, Айылҕаттан букатын арахсан уонна тэйэн эрэллэр. Кинилэр бэйэлэрин быттарын «паразиттарынан» ааттаан, имири эһэн суох гыммыттара син ыраатан эрэр. Кырдьык даҕаны, улаатыннаран көрдөххө, көрүҥэ ынырыга, сыылла сылдьан дьөлүтэ кэйэн, киһи хаанын босхо оборон, кыһытан-ымытан дьиҥнээх «паразит» курдук.
Ити гынан баран маннык ынырык үөн дьоннор түүллэригэр үчүгэй буолан көстөр. Түһээн быты көрдөххүнэ, баай, дьоллоох буолуоҥ диэн буолар. Түүл бу бэлиэтэ дьоннорго быт баар буоллаҕына үчүгэй буолуохтааҕын өйдөтөр. Ол гынан баран үчүгэй буолуу аҥардас быкка бэйэтигэр буолбакка, бу быт оҥорор үлэтигэр сыһыаннаах буолуон сөп. Ол аата быт тыыннаах киһи хаанын күн-түүн аайы кыра-кыратык көҕүрэтэ сылдьара уонна тириитин кыра тымырдарын төбөлөрүттэн хаанын кыратык обороро бу киһи доруобуйатыгар туһалаах буолар диэн дьиҥнээх Айылҕа үөрэҕин дьоннорго өйдөтө сатыыр.

Киһи хаана кыра-кыратык көҕүрээтэҕинэ, саҥа үчүгэй састааптаах хаанынан солбуллан, доруобуйата Айылҕа уларыйан иһэр усулуобуйаларыгар сөп түбэһэр буола уларыйан уонна кыра ыарыыларга утарылаһар күүһэ улаатан, тупсан иһэр эбит.
Онон киһи түүлэ диэн бу дьиҥнээх Айылҕа үөрэҕэ буолар уонна бу үөрэх дьоннору Айылҕаны харыстыырга, дьиҥнээх бэйэтин уларыппакка уһун үйэлэргэ турарын хааччыйарга ыҥырар.

Түүл Айылҕа үөрэҕэ буоларын ордук чуолкайдык эстиини-быстыыны, дьадайыыны түстүүр бэлиэлэрэ көрдөрөллөр. Ол курдук хара буор хонууну, куурбут-хаппыт тыаны түһээн көрдөххүнэ үлэҥ-хамнаһыҥ сатарыйан барыа, элбэх ночооттор тахсыахтара диэн итинник түүллэр тойоннууллар.

Бу көстүүлэр киһи олоҕо Айылҕаттан ураты күүстээх тутулуктааҕын, Айылҕа туруга үчүгэй буоллаҕына эрэ, дьоннор олохторо эмиэ үчүгэй буолуо, онтон кини туруга мөлтөөтөҕүнэ дьон олоҕо айгырыаҕа диэн чуолкайдык өйдөтөллөр. 
 
ТӨРӨӨБҮТ СИР - АЙЫЛҔАТТАН АНАММЫТ СИР

Сир үрдүгэр үөскүүр бары улахан кыыллар уонна көтөрдөр төрөөбүт-үөскээбит сирдэрин бары билэллэр, умнубаттар, үгүстэр хас сыл аайы ыраахтан эргиллэн кэлэллэр. Итилэр төрөөбүт уйаларын кир¬типпэттэр, алдьаппаттар уонна өссө харыстыыллар.

Дьоннорго-норуоттарга төрөөбүт сирим диэн өйдөбүл барыларыгар баар, киэҥник тарҕаммыт, улаханнык ытыктанар уонна кэриэстэнэр өйдөбүл буолар. Маннык үтүөкэн өйдөбүлү биһиги олус улаатыннаран, кэҥэтэн, бүтүн Россия үрдүнэн ыһан, тарҕатан, дьиҥнээх суолтатын сүтэрэн симэлитэн эрэбит.

Ити гынан баран төрөөбүт сирим диэн өйдөбүл оннук улахан, киэҥ сири буолбакка, чуолкай мээрэйдээх бэлиэ миэстэлэри көрдөрөр. Кыра оҕо саҥа улаатан, өйө киирэн эбиллэн истэҕинэ аан маҥнай өйүгэр хатанан хаалбыт бэлиэ миэстэлэрэ үйэтин тухары умнуллубат гына өйдөнөн хаалаллар. Ордук чуолкайдык кыра оҕо оонньообут сирин, сөтүөлээбит күөлүн, сүүрбүт-көппүт хонуутун, моҕотойдообут, отоннообут тыатын, үөһээ ытта оонньообут тиитин, аһаабыт, утуйбут дьиэтин уонна да атын бэлиэ миэстэлэри үйэтин тухары умнубаттык өйдөөн хаалар.

Онон, бу аан маҥнайгыттан киһи өйүгэр умнуллубат гына хатаммыт бэлиэ миэстэлэри барыларын холбоон төрөөбүт сирим диэн өйдүөххэ сөп. Киһи төрөөбүт сирин уонна улааппыт дьиэтин үйэтин тухары ум¬нубатын, ити бэлиэлэр кини түүлүгэр киирэн көстөллөрө дакаасты¬ыр. Киһиэхэ төрөөбүт сирдэрэ түүлүгэр киирэн үчүгэй көрүҥнээхтик көһүннэхтэринэ эбэтэр кыра эрдэҕинэ олорбут дьиэтигэр киирэ сыл¬дьар буоллаҕына, үчүгэй баҕа санаалара туолуохтара эбэтэр соһуччу үчүгэй солуннары истиэҕэ диэн итинник түүллэр түстүүллэр.

Ити аата киһи өйүгэр-санаатыгар төрөөбүт сирэ уонна кыра эр-дэҕинэ олорбут дьиэтэ ураты суолталаахтар. Кини ити дьиэ¬тэ, сылдьыбыт сирдэрэ ханнык да буолбуттарын иһин киһи өйүгэр үйэ-тин тухары хатана сылдьаллар уонна үчүгэй буолаары гыннаҕына түүлүгэр көстөн кэлэллэр. Онон, бу сирдэр, бу дьиэ түүлгэ киирэн көстүүлэрэ киһиэхэ сөп буола-буола төрөөбүт сирин, кыра сааһыгар олорбут дьиэтин өйдөтөллөр уонна итилэри харыстыырга, көрөргө-ис¬тэргэ, уруккутуттан уларыйбакка турарыгар кыһанарга ыҥыраллар.

Айылҕаттан анаммыт ити «бэйэтин сирин» хас биирдии киһи кырдьык даҕаны харыстыыр, куруук саныыр, умнубат уонна алдьаммакка, уруккутун курдук көрүҥүнэн куруук туруон баҕарар.

Билиҥҥи кэмҥэ хотугу сиргэ олорор дьоннор сирдэригэр-уоттарыгар кыһаммат, харыстаабат, аанньа ахтыбат буолуулара уонна Айылҕаны ытыктаабаттара төрөөбүт сир диэн өйдөбүлү олус улаатыннаран, кэҥэтэн, симэлитэн кэбиһииттэн быһаччы тутулуктаах. Дьоннор олорор сирдэрин харыстыылларын, көрөллөрүн-истэллэрин си¬тиһэр туһугар төрөөбөт сир диэн Айылҕаттан анаммыт өйдөбүлү хас биирдии киһиэхэ өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэриэххэ, оччоҕо эрэ киһи олорор сирин, бу мин төрөөбүт сирим диэн ордук күүскэ харыс¬тыырын уонна көрөрүн-истэрин ситиһиэххэ сөп.

Төрөөбүт сирдэриттэн олус ыраах тэйбит уонна төрөөбүт сирэ суох дьоннор майгылара-сигилилэрэ мөлтөх, өйдөрө-санаалара быстах буоларын үгүстүк көһө сылдьар истиэп олохтоох омуктарын үөрэппит Л.Н. Гумилев бэйэтин үлэлэригэр бэлиэтиир.

Саха норуотун кэпсээннэригэр төрөөбүт сир ахтылҕана диэн өйдөбүл баара элбэхтик этиллэр. Ол аата төрөөбүт сириттэн тэйэн ыраах сылдьар киһи бу сирин ахтар, сотору-сотору кэлэн көрө сылдьыан баҕарар, майгыта-сигилитэ да мөлтүүр, сороҕор итинтэн сылтаан ыалдьыан да сөп. Ити иһин сорох ыраах сылдьар дьоннор төрөөбүт сирдэриттэн буор ылан илдьэ сылдьаллар, оччоҕуна төрөөбүт сирин ахтылҕана мүлүрүйэн, намырыыр эбит.

Саха сиригэр кэнники кэмҥэ олохтоохтор өйдөрүгэр-санааларыгар киирбит «кэлии дьоннор» сиргэ-дойдуга кэдэрги сыһыаннара диэн өй¬дөбүл олохсуйбута оруннаах. Маннык быһыы былыргыттан үөскээбит төрөөбүт сири харыстыахха диэн өйдөбүлгэ олох сөп түбэспэт. Кэлии дьоннор Айылҕаны букатын харыстаабаттарын, ураты бэйэмсэхтэрин, туох баарын барытын баһылаан бэйэлэрин эрэ тустарыгар туһаныахтарын баҕаралларын олохтоохтор уруккуттан билэллэр. Ити иһин үгүс кэлии дьоннордоох сирдэргэ сири-дойдуну, оту-маһы уонна кыыллары-көтөрдөрү харыстыырга өйдөтөр үлэлэри күүстээхтик ыытар туһалааҕын дакаастыыр.

СОРОХ ТҮҮЛ БЭЛИЭЛЭРИН БЫҺААРЫЫЛАР

Түүл бэлиэлэрэ дьоннор бөлөхтөрүн өйдөрүгэр-санааларыгар үйэлэр тухары иҥмит, ол аата үгэс буолбут өйдөбүллэри көрдөрөллөр. Ордук чуолкайдык түүлгэ Айылҕаҕа сыһыаннаах бэлиэлэр көстөллөр. Онтон кэнники кэмҥэ түүлгэ киирбит бэлиэлэр аан маҥнай бу дьоннор ортолоругар туох өйдөбүл¬лээхтэриттэн тутулуктаахтар. Маннык быһаарыылары тутуһаммыт үгүс түүллэр бэлиэлэрин суолталарын биир-биир быһааран бардахпытына, биһиги санаабытыгар олус сөп түбэһэллэр.

Соһуччу түүлгэ көстөр бэлиэлэри тиэтэйбэккэ, дириҥник толкуйдаан быһаарбатахха дэбигис киһи өйүгэр таба өйдөммөт курдуктар. Итилэри тэҥэ сорох түүлгэ көстөр бэлиэлэр олох былыргыттан сылдьар буоланнар билиҥҥи кэмҥэ сөп түбэспэт, атын өйдөбүлү биэрэргэ дылылар. Маннык бэлиэлэри таба быһаарарга урукку олох остуоруйатын кытта билсиһии туһалаах буолар.

Нууччалар сахалары 17 үйэҕэ сайдыы, экономика өттүнэн лаппа баһыйан, улахан сэриитэ суох бас бэриннэрбиттэр. Кинилэр сахалар холбоһуктаах сэриилэрин кыайбыттар уонна баһылыктарын өлөртөөбүттэр, онтон сахалар ордубут сэриилэрин тобохторо киэҥ тайҕаҕа ыһыллыбыттар. Кыайбыт дьоннор хас да аҕа уустарын баһылыктарын билиэн тутан «аманат» оҥостон хаайыыга укпуттар. Маннык кыайыы кэнниттэн биирдиилээн ыһыллан олорор саха ыалларын халааһыны, «дьаһаах» хомуйуутун саҕалаабыттар.

Сэрии дьонноро үрэхтэри, алаастары кэрийэ сылдьаннар, олохтоох дьоннор баайдарын, түүлээхтэрин былдьаан, дьахталларын илдьэ баран, ким күүстээх, кыайбыт тугу саныырынан дьаһайан уһун кэм устата туох да суута-сокуона суох талбыттарынан салайан олорбуттар. Кыаттарбыт саха дьоно куттал, эрэй бөҕөнөн куотан тайҕа, үрэх бастарынан саһан олороннор «дьаһаах» хомуйааччы нууччалартан, өлөрөн-алдьатан барыахтара диэн куттанан, сүрэх-быар ыарыыта буолаллар эбит. Онуоха эбии өссө соҕурууттан үүрүллэн кэлэр арааһынай бэһиэччиктэр уонна хаайыылаахтар саха дьонун ыган-түүрэн, өлөрөн-халаан бараллара элбэх эбит.

Маннык тула өттүттэн мөрөйдөөһүнтэн саха дьоно бэйэлэрин эрэ күүстэринэн, куотан эбэтэр саһан көмүскэнэ сатыыллара. Хас биирдии нуучча киһитин кэлиитэ кинилэргэ эрэйи-муҥу, ыарыыны, онтон сороҕор өлүүнү-сүтүүнү аҕалара. Ити иһин бу дьоннор мөссүөннэрэ, ыар мөссүөн буолан, саха дьоннорун түүллэригэр киирэн, ыалдьаары эбэтэр мөлтөөрү гыннахтарына көстөн кэлэр буолар. Итини тэҥэ бу бэлиэ оччотооҕу бириэмэҕэ саха дьонун эстииттэн-быстыыттан быыһыыр уонна сэрэтэр аналлаах эбит, ити мөссүөнү түһээн көрдөхтөрүнэ, суоһаабыт алдьархайтан эрдэттэн сэрэнэн, куотан эбэтэр саһан быыһаныахха эмиэ сөптөөҕө.

Онон, бу былыргы бэлиэ аан маҥнайгы суолтатынан, оччотооҕу ыар кэмнэргэ саха дьонун кэлэн иһэр алдьархайтан эрдэттэн сэрэтии, көмүскээһин уонна харыстааһын буолар эбит.

Урукку ыар кэмнэр ааспыттарын да иһин бу түүл бэлиэтэ билигин даҕаны уларыйбакка дьоннор түүллэригэр сөп буола-буола көстүтэ-лиир. Ити уларыйбакка сылдьар биричиинэтинэн кэлии нууччалар майгылара билигин даҕаны уларыйа илигэ, баһылыыр былаастарын сүтэ¬риэхтэрин баҕарбаттара буолар. Итини тэҥэ кинилэр Саха сирин барытын баһылыыр санааларын хааллара иликтэрин туоһутунан, төрүт-уус сахалыы ааттаах сирдэр ааттарын өсөһөн туран нууччалыы тылбаастаан уларыталларын олохтоохтор ааҕаллар.

Бу бэлиэ билиҥҥи кэмҥэ көстүүтэ саха дьонугар туспа омук буолан чэчирии сайдыаххытын баҕарар буоллаххытына урукку тойотторгутут¬тан, нууччалартан билигин даҕаны сэрэхтээх буолуҥ диэн өйдөтөр. Ону кытта өбүгэлэргит уһун үйэлэр тухары умнубакка, өссө сайынна¬ран, тупсаран, дууһаларыгар иҥэринэн аҕалбыт төрөөбүт тылларын, үгэстэрин, дьарыктарын  уонна  итэҕэллэрин  харыстаатаххытына эрэ,  бэйэҕит туспа омук буолар уратыларгытын  сүтэрбэтэххитинэ, билиҥҥи  кэмҥэ атын омукка буккуллан симэлийиэххит суоҕа диэн көрдөрөр.

Өр бириэмэҕэ түүл бэлиэтэ син сүтэн, симэлийэн эбэтэр атын бэлиэнэн солбуллан барыан сөп. Ол курдук бу мөссүөнү саха дьонун өйдөрүттэн-санааларыттан ылан быраҕарга урукку батталтан уонна туоратыыттан өй-санаа босхолонуо этэ. Ону ситиһэргэ бэйэбит дойдубутун, сирбитин-уоппутун бэйэбит көрөн-истэн дьаһайарбыт ураты көмөлөөх буолуо этэ.

Кэнники бириэмэҕэ тыа дьоннорун олохторун таһыма намтааһына, үлэлэрэ-хамнастара сатарахсыйыыта, тиийиммэт буолуулара кинилэр майгылара-сигилилэрэ алдьаныытыгар, урукку хом санаа хаттаан күөдьүйэн тахсыытыгар тириэрдиэн сөп. Олох көнөн барыытыгар эрэли сүтэрии, тиийиммэт-түгэммэт буолуу элбээһинэ үгүс дьоннор өйдөрүгэр араас санаалары киллэрэр уонна бу мөлтөөбүт балаһыанньаттан тахсарга урут туттуллубатах атын суоллары, ньымалары көрдөөһүннэри ирдиир. Маннык балаһыанньа бу түүлгэ көстөр мөссүөн сүтэн, симэлийэн барыытыгар көмөлөспөт.

Сахаларга былыр-былыргыттан улахан күүстээх, кыахтаах дьоннору¬нан улахан кыыллары бултуур булчуттара буолаллар. Кинилэр бэйэлэрин кыахтарын билиниилэринэн ханнык эрэ күүстээх кыылы кыайыы эбэ¬тэр ханна да суоҕу, аҕыйаҕы булан бултааһын буолара. Ол иһин билигин даҕаны сорох булчуттар түүллэригэр нуучча дьахтарын кыайан туттахтарына улаханнык бултуйаллар. Маны кэҥэтэн быһаардахпытына, нууччалар маҥнай кэлиилэригэр дьахталлара аҕыйах буолан саха дьонун харахтарыгар отой көстүбэт эбиттэр. Ол иһин нуучча дьахтара чугас эргин ханна да суох буолан, олус өр кэмҥэ, аҕыйахтык көстөр улахан булка тэҥнэһэрдии көстөрө күндү буолар эбит. Онон, түүл бу бэлиэтэ улахан баҕа санааны уонна ону ситиһэ сатааһыны кытта сибээстээх. Ити курдук бу түүл бэлиэтэ кэлии нуучча дьоннорун үгүс өттүлэрэ эр дьон эбиттэрин дакаастыыр уонна кинилэр революция буолуон иннинэ сахалар ортолоругар олороннор, түргэнник сахатыйан хаалалларын В.Л.Серошевскай «Якуты» диэн үлэтигэр бэлиэтиир.

Саха дьоно ааспыт үйэҕэ кыһыл баттахтаах нуучча дьахтарын түһээн көрдөхтөрүнэ ыарытыйаллара үһү. Бу ураты түүл бэлиэтэ, бэйэтэ туспа өйдөбүллээх. Ити көстүү нууччалар кэлбиттэрин кэннэ киэҥник тарҕаммыт буоспа диэн ыарыы ыар күлүгэ буолар. Саха ойууннара кыахтара тиийэн кыайан далбарыйбат, урут биллибэт ыарыы туохтан тарҕанарын билбэт буоланнар, бу ыарыыны нуучча дьахтарын үөрэ тарҕатар быһыылаах диэн саха дьонун өйдөрүгэр иҥэрбиттэриттэн итинник өйдөбүл киэҥник тарҕанар уонна биллибэт ыарыыттан куттанар дьоннор түүллэригэр киирэн билиҥҥээҥҥэ диэри иҥэн сылдьар. Маннык олохсуйбут өйдөбүл баарын туһунан Н.А.Алексеев «Шаманизм тюркоязычных народов Сибири» диэн үлэтигэр ахтар.

Кэнники кэмҥэ түүл маннык бэлиэлэрэ аҕыйахтык көстөр буолан эрэллэр. Билигин Саха сирэ саҥалыы сайдан, омуктар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара тупсан, биллибэт ыарыылар суох буоланнар, түүл бу бэлиэлэрэ сыыйа сүтэн, симэлийэн барыахтарын сөп.

Саха дьоно былыр-былыргыттан тимири уһаарыынан уонна тимиринэн уһаныынан дьарыктаммыттар. Ол иһин кинилэр сүрүн итэҕэллэрэ Күнү, кыһа уотун кытта сибээстээх, ону тэҥэ саамай күүстээх улуу ойууннара тимири уһаарааччы уонна уһанааччы тимир ууһа буолар. Ити курдук сахалар урукку сүрүн дьарыктара түүллэри¬гэр кытта киирэн үчүгэй буолаары гыннахтарына көстөн кэлэр. Ол курдук түүлгэ уһанар дьиэни көрүү, дьоллоох буолууну түстүүр, он¬тон тимиртэн оҥоһуктары көрүү, кыайыыга, ситиһиигэ тириэрдэр.

Итилэри тэҥэ сахалар түүллэригэр ордук ураты миэстэни саха тимир быһаҕа ылар. Бу тимир быһахха саха омук атын омуктартан ураты¬та, кинилэр бэйэлэрэ уһааран, уһанан таһаарар тимирдэригэр ордук күүстээх тапталлара билигин даҕаны иҥэн сылдьар. Ол иһин саха киһитэ үчүгэй быһаҕа суох буоллаҕына туоҕа эрэ суох курдук сананар. Итинник сыаналаах тэрил түүлгэ киирэн көстүүтэ саха омук сай¬дар кэскилигэр уол оҕоҕо тэҥнэнэр, ол иһин түүлгэ быһаҕы бэлэх биэрдэхтэринэ, уол оҕо төрүөҕэ уонна бу быһах көрүҥэ, уол оҕо тугун хайдаҕын көрдөрүөҕэ. Үчүгэй көрүҥнээх сытыы быһах - үчүгэй майгылаах доруобай уолу, онтон хара сыппах быһах, мөлтөх доруобуйалаах уолу көрдөрөллөр.

Онон, саха омук сайдар кэскилэ, уол оҕото тимири кытта сибээс-тээх. Ол иһин былыргы өбүгэлэрбит төрүт дьарыктарын уһанар, оҥорор идэлэрин төнүннэрэрбититтэн туспа омук буолан салгыы сайдарбыт тутулуктаах буолуохтаах. Кэлин, сэбиэскэй былаас кэмигэр саха дьонун сүрүн дьарыктара уларыйан, аҥардастыы тыа хаһаайыстыбатыгар кубулуйбутун кэннэ тимир бэлиэ көстүүтэ олох аҕыйаата уонна суолтата уларыйан эрэр.

Дьоннор былыргыттан сиэркилэҕэ киһи дууһата ыйдаҥаран көстөр диэн элбэхтэ көрүнэри сөбүлээбэттэр. Ити иһин дьон өйүгэр-санаатыгар сиэркилэ куһаҕан өйдөбүлүнэн киирэн хаалбыт. Онтон куһаҕан өйдөбүллээх бэлиэ түүн түүлгэ киирэн көһүннэҕинэ, туох эмэ куһаҕан быһыы буолар, ол эбэтэр түһээн сиэркилэҕэ киэргэнэн көрүнүү, мөлтөөһүҥҥэ, ыарыыга көстөр дииллэр.

Сиэркилэттэн дьоннор сэрэниилэрэ киһи дууһатын харыстыырга аналлаах. Дьиэҕэ киһи өллөҕүнэ тахсыар диэри сиэркилэни, телевизо¬ры барыларын таҥаһынан сабаллар эбэтэр кистээн кэбиһэллэр. Бу бириэмэҕэ өлбүт киһи дууһата, баар дьоннор дууһаларын сиэркилэҕэ көрөн илдьэ баран хаалбатын диэн итинник гыналлар. Итини тэҥэ сиэр¬килэ алдьаныытын «куһаҕан бит тардыыта» диэн ааттыыллар.
Кыра оҕону куттаҕас буолан хаалыа диэннэр сэрэнэн, сиэркилэҕэ көрүннэрбэттэр уонна улааппыт да оҕолору элбэхтик көрүммэт буолуҥ, диэн үөрэтэллэр. Онтон, ыарыһах киһини харыстааннар сиэркилэҕэ көрүнэрин төрүт да сөбүлээбэттэр.

Онон, сиэркилэҕэ көрүнүү диэн түүл бэлиэтэ аан маҥнай дьоннор өйдөрүгэр хайдах киирбит өйдөбүлүнэн кыратык да уларыйбакка сылдьар эбит. Бары да былыргы бэлиэлэр көстүүлэрэ бу бэлиэлэр өйдөбүллэрэ билигин да уларыйа, атынынан солбулла иликтэрин биллэрэллэр.

КЭРИЭС ЭТИИ

Кут-сүр үөрэҕин баһылаабыт ойууннарга киһи өйө-санаата өлбүтүн кэннэ ханна сылдьарын быһаарыы улахан уустуга суох буолуон сөп. Киһи түһээн былыр үйэҕэ өлөн хаалбыт дьону хаһан баҕарар көрөр. Арай бу өлбүт киһи хайдах көрүҥнээх көстөрө кини аймахтара, оҕоло¬ро-уруулара төһө үчүгэйдик сылдьалларыттан тутулуктанар. Ол курдук түүлгэ көстөр өлбүт киһи көрүҥэ үчүгэй буоллаҕына, олох төһө да ыараханын иннигэр кини оҕолоро, сиэннэрэ кыайа-хото үлэлии-хамсыы сылдьыахтара диэн түүл үөрэҕэ быһаарар.

Киһи бэйэтэ өлбүт төрөппүтүн көрөр буоллаҕына, кини хайдах көрүҥнээх көстөрө олус улахан оруолу ылар. Төрөппүт киһи көрүҥэ мөл¬төөн көһүннэҕинэ, ханнык эрэ дьыалаҕа табыллыбат буолуу тахсыан эбэтэр эн оҥорор дьыалаларгын кини сөбүлээбэтин бэлиэтэ буолуон сөп. Киһи ханна да сырыттаҕына, төрөппүттэрин куттара көрө - истэ сылдьалларын түүл ити көстүүлэрэ толору дакаастыыллар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ киһи сирэйин олус сирийэн көрөр. Үөрбүт си-рэйи көрдөҕүнэ - үөрэр, онтон сирэйгин куһаҕаннык тутуннуҥ даҕаны оҕо мөлтүүр, санаата түһэр, букатын ытаан тоҕо барыан сөп буолар. Ити курдук киһи сирэйин көрүҥэ оҕоҕо олус күүскэ дьайар. Бу кэмҥэ кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар сылдьар буолан, төрөппүтүн сирэ¬йин көстүүтэ кини салгыы хайдах быһыыланарын быһаарар. Түүл киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирдэҕинэ көстөр буолан сирэй хайдах көрүҥнээҕэ олус улаханнык дьайар буолуон сөп.

Киһи олоҕо төрөппүттэрин кытта биир ситиминэн баайылла сылдьалларын ити курдук быһааран бараммыт салгыы кэриэс этиини быһаарарбыт ордук оруннаах буолуоҕа. Ол курдук төрөппүт киһи бэйэтин кэннигэр хаалар ыччаттарыгар анаан кэриэс этиитэ хайаан да ылыныллыахтааҕын уонна толоруллуохтааҕын түүл ити көстүүлэрэ эмиэ дакаастыыллар. Ол курдук киһи хаһан баҕарар түүлү көрөрүн быһыытынан бэйэтин төрөппүтүн хайаан да түһээн көрүөн сөп. Кэриэс этиитэ туолбат буоллаҕына төрөппүтүн куһаҕан, санаата түспүт көрүҥэ сотору-сотору түүлүгэр көстүөн сөбө, бу киһиэхэ толорботох кэриэс этиитин өйдөтүөн сөп.

Өлөөрү сытар киһи бэстилиэнэй баҕа санаатын, кэриэс этиитин бэйэтин оҕолоро, ыччаттара толоруулара кини өйүн-санаатын, кутун баҕата туоларыгар тириэрдэр буолан санаата уоскуйар. Баҕа санаата туоллаҕына кини кута уоскуйан, көрүҥэ тупсан оҕолорун түүлүгэр үчүгэй көрүҥнээх көһүннэҕинэ кинилэр үтүө баҕа санаалара туолуон сөп.

Кэриэс этии уратыларын туһунан маннык холобурдартан билиэххэ сөп.

Кэргэнэ өлүөн биир күн иннинэ Ленаҕа эппит:

- Кэриэспин толоруом диэ... – нэһиилэ ыган-ыган саҥарбыт.
 
- Толоруом.

- Кэргэн эрэ тахсымаар. Ким да мин курдук күүскэ таптыа, харыстыа, аһыныа суоҕа. Хомото сылдьыахтара. Хомотуохтарын баҕарбаппын ол иһин бэйэбэр ыҥыран ылыаҕым,- диэн нэһиилэ эппит.
 
Саҥа кэргэнэ автомобиль авариятыгар түбэһэн өлбүт. Похорона кэнниттэн Лена бастакы кэргэнин түүлүгэр көрбүт. Киһитэ:
- Эн кэргэн тахсыа суох буолбутуҥ. Саҥа кэргэниҥ эйигин атаҕастыыр, хомотор. Түүлүн кэнниттэн Лена бастакы кэргэнигэр аны кимиэхэ да эргэ тахсыам суоҕа диэн эрэннэрбитин санаан ааста. Биэс сыл кэнниттэн Лена саҥа кэргэнэ муостаттан охтон үлтү түстэ.
Бу кэнниттэн бастакы кэргэнэ түүлүгэр киирэн эмиэ сэрэппит.

Сахалар итэҕэллэринэн өлөөрү сытар киһиэхэ тугу эмэ эрэннэрэн баран толорбот буолуу хайдах да табыллыбат. Эрэннэрбити хайаан да толоруллуохтаах. Ол барыта сахалар ойууннара былыр-былыргыттан киһи өйө-санаата өлбүтүн да кэннэ ханна сылдьарын, туох санаалааҕын кытта билэллэригэр олоҕурар.

Арай өлөөрү гыммыт киһи баҕатын толорорго ханнык да кыах суох буоллаҕына эрэннэримиэххэ сөп курдук.

Биир эдэр дьахтар ийэтэ өлөөрү сытан кыыһыгар эппит:

- Эргэ тахсаргар тиэтэйимэ, ылаллар эрэ диэн тахсыма.

- Тахса охсор киһим да суох.

- Ол киһи сотору көрсүөҕэ. Мин кини аатын кытта билэбин. Киниэхэ тахсаар,- диэн баран аатын кытта этэн биэрбит.

Оннук ааттаах киһини Ольга билбэт эбит. Арай ийэтэ өлбүтүн биир сыла туолуутугар кылабыыһаҕа сылдьан баран төннөн иһэн метроҕа көрсөн билсиспит. Киһитэ аатын эппитэ сөп түбэспититтэн олус соһуйдар даҕаны бу киһини олус сөбүлээн кэргэн тахсыбыт.

Өлөөрү сытар киһи кэриэс этиитигэр сахалар олус итэҕэллээхтик, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһаллар, кыахтара баарынан толороллор.

ТҮҮЛ ДЬОҤҤО ТУҺАТА

Айылҕаҕа киһи олоҕо биир тэҥник, долгуйбакка устан иһэр буолбатах, ол оннугар киһиэхэ үчүгэй буолар кэмнэрэ уонна мөлтүүр-ахсыыр түгэннэрэ хардары-таары солбуһан биэрэн иһэллэр. Бу кэмнэргэ кини өйүн-санаатын уонна доруобуйатын туруга эмиэ улаханнык уларыйар. Маннык киһи олоҕор уларыйар кэмнэр кэлэллэрин саха дьоно былыргыттан билэллэрин: «Уол оҕото биир күн ат уорҕатыгар, онтон нөҥүө күнүгэр ат өрөҕөтүгэр буолар», - диэн этиилэрэ да туоһулуур.

Киһи бэйэтин түүллэрин эдэр сааһыттан үөрэтэрэ уонна билэрэ өйө-санаата өссө күүскэ сайдыытыгар тириэрдиэҕэ. Түүл киһини умну¬бакка өйдүү сатыырга, элбэх биллибэт бэлиэлэри быһаараары үгүстүк толкуйдуурга, ол аата тохтоло суох өй дьарыгынан дьарыктанарга күһэйэр. Түүллэрин умнубакка өйдөөн хаалар дьон атын даҕаны дьыалаларга умнугана суох буолаллар, онтон умнугана суох киһи диэн өйдөөх, үөрэҕи ылынымтыа киһи буоларын бары билэбит.

Киһиэхэ бэйэтигэр үчүгэй буолуу, табыллыы эбэтэр мөлтөөһүн кэмнэрэ кэлиилэрэ түүлүгэр араас тус-туһунан бэлиэлэринэн көстөн биллэллэр. Итинник киһи олоҕун кэрдиис кэмигэр туох эмэ уларыйыы тахсаары гыммытын эрдэттэн түһээн билэн таба туһанарга бэйэтэ сыыйа үөрэниэн сөп. Сарсыардаттан санаата көммүт киһини: «Үчүгэй атаххынан турбут курдуккун»,- диэн билэр дьонноро үөрэ көрсөллөр. Маны туоһулуурдуу, түүн түһээн үчүгэй түүлү көрбүт киһи сарсыардаттан өрө көтөҕүллүүлээх санаалаах, кыайыы-хотуу, ситиһии эҥэрдээх уһуктан туран кэлэр. Бу кэнниттэн хас да күн устата киниэхэ күүһэ-уоҕа эбиллэн, өйө-санаата чэбдигирэн, тугу оҥорбута барыта табыллан, тупсан иһэрэ бу киһи санаатын ордук өрө көтөҕөр, кыайыыга кынаттыыр. Ити курдук киһи олоҕор, айылҕаттан айдарыылаах тугу эмэни ситиһэр, олоҕун таһымыгар уларыйыыны киллэрэргэ аналлаах бэлиэ кэмнэрэ тиийэн кэлэллэр. Маннык өрө көтөҕүллүү, үчүгэй буолуу кэмигэр кыайыыны-хотууну, булууну-талыыны оҥордоххо ордук табыллан, тупсан, ситиһиилэнэн иһиэҕэ. Ол иһин бу кэмҥэ ордук күүс¬кэ үлэлии-хамсыы түһэн, туттумахтаан хаалыахха син курдук.

Ол оннугар түүлгэ мөлтөөһүнү түстүүр бэлиэлэр көһүннэхтэринэ улахан эрэлэ суох дьыалалары уталыта түстэххэ, үгүс буолуохтаах ночооттор уонна сыыһа туттуулар аҕыйыахтарын сөп. Мөлтүүр кэмҥэ бары барыта аанньа табыллыбат, сыыһа-халты буолар, били этэргэ ды¬лы: «Мүччү түһэ сылдьар», кэмэ кэлэр эбит. Ити иһин киһи өйө-санаата мөлтүүр кэмигэр сыыһаны оҥоруута элбээн, ол-бу ночоотторго, сүтүктэргэ түһүөн эбэтэр доруобуйата да мөлтүөн сөп.

Киһи олоҕор буолаары турар соһуччу түбэлтэлэр, киһи өйүгэр-санаатыгар төһө эмэ эрдэттэн киирэллэр уонна түүллэригэр араас бэлиэлэринэн көстөллөр. Ол курдук массыына абаарыйатыгар түбэһээри гыммыт киһи хайаттан таастарга сууллан түһүүтэ, эчэйээри, ыалдьаары гыммыт киһи үөһээттэн охтуута уонна да атыттар түүлгэ көстөллөр. Маннык бэлиэлэри эрдэттэн түһээн биллэххэ сэрэнэ соҕус сылдьан, халымыр соҕустук аһаран кэбиһиэххэ сөп курдук.

Түүлү үөрэтэн, үчүгэй буолар уонна мөлтүүр кэмнэр кэлэн иһэллэрин барыллаан билиэххэ сөп. Итилэри баһылааһын билигин соҕотох киһи бэйэтэ быһаарар күүһэ улааппыт, атыы-эргиэн кэҥээбит, сыыһа-халты туттуу бэйэҕиттэн улахан тутулуктаах буолбут кэмигэр биллэрдик туһалыа этэ. Ону кытта түүлгэ көстөр бэлиэлэр суолталарын билии киһи бэйэтин доруобуйатын туругун куруук кэтии сылдьарыгар, олоҕор тахсыахтаах эмискэ уларыйыылары билгэлээн, олору көрсөргө эрдэттэн бэлэмнэнэригэр туһалаах буолуон сөп.
Киһи түүлэ киһиэхэ бэйэтигэр эрэ сыһыаннаах. Ол иһин түүлгэ көстөр бэлиэлэр киһи доруобуйатын туругун аан бастаан киһиэхэ бэйэтигэр биллэрэллэр. Бэйэтин түүллэрин ырытан билэ сылдьар киһи доруобуйатыгар туох уларыйыы тахсан эрэрин эрдэттэн сабаҕалаан билэр кыахтанар.

Ыарыы киирэн иһэрэ киһи түүлүгэр төһө эмэ эрдэттэн биллэрин дьоннор былыргыттан билэллэр. Ити кэннэ маннык түүллэр хос-хос хатыланан көстүүлэрэ ыарыы киирбитин чуолкайдаан биэрэллэр. Бу ыарыы туһунан түүллэр үксүгэр кутталлаах көстүүлээхтэр, куһаҕаннар уонна киһини соһутар түгэннэрдээх буолаллар.

Түүл хайдах көрүҥнээҕиттэн уонна онно киһи туга ордук көстөрүттэн көрөн ханнык ыарыы киирэн иһэрин быһаарыахха сөп. Түүлгэ көстөр бэлиэлэринэн ыарыы киһиэхэ бэйэтигэр биллиэн төһө эмэ, сороҕор бүтүн биир ый инниттэн билиэххэ сөп эбит. Ол курдук сорох ыарыылар киһиэхэ бэйэтигэр биллибэккэ эрэ өр кэм устата сыы¬йа сайда, тэнийэ сылдьаллар. Ити кэм устатыгар ыарыы араас бэлиэлэрэ киһи түүлүгэр киирэн көстөллөрүн ыалдьыбыт дьоннор бэлиэтииллэр.

Киһиэхэ ханна ыарыы олохсуйан эрэр сиринэн түүлүгэр бааһырыы эбэтэр эчэйии буолуон сөп. Ол курдук биир түүлгэ ким эрэ курунан синньигэс биилин хаһыытыар диэри ыга тардар, онтон иккис түүлүгэр куһаҕан киһи ойоҕоһун быыһынан быһаҕынан саайбытыттан соһуйан уһуктар. Маннык түүллэр кэннилэриттэн көрдөрүнэ сылдьыбыта кырдьык үөһэ ыалдьара биллэн тахсыбыт.

Үгүс ыарыылар киирэн иһэр бэлиэлэрин түүл бэлиэлэрин тойоннооһуннартан булан ылан туһаныахха сөп.

Ыарыы киирээри гыммытын билгэлиир түүллэр хаста даҕаны хатыланан көһүннэхтэринэ, киһи аан-маҥнай бэйэтин көрүнэн, бэрэбиэркэлэнэн көрөрө ордук буолуоҕа. Кыра да ыарыыны эрдэттэн билэн сэрэтии, түргэнник эмтэнэн үтүөрэргэ олус туһалыырын дьоннор бары билэллэр.
 
Түүлү дьоннор былыр-былыргыттан инники олохторо хайдах баран иһэрин билгэлээһиҥҥэ туһаналларын Л.Н.Гумилев «Хунны в Китае» диэн үлэтигэр бэлиэтиир. Былыргы кэмҥэ түүллээх-биттээх, ону-маны би¬лэр-көрөр киһи сэрии дьонун салайааччытыгар баар-суох сүбэһит буолан, бу дьон бөлөҕүн инники сайдыытыгар улахан оруолу ыларын ах¬тар. Оччотооҕу ыарахан иннэ-кэннэ биллибэт үйэҕэ кыратык да буоллар кэлэн иһэр уустук быһыыны-майгыны билгэлээн билии олус туһалааҕа. Ити иһин түүр омук ойууннара анаан-минээн түһээн көрөн билгэлээһининэн дьарыктаналларын учуонай Н.А.Алексеев «Шаманизм тюркоязычных народов Сибири» диэн үлэтигэр ахтар.

Кэнники кэмҥэ талааннаах билгэһит Д.С.Черемкин түһээн көрөн билгэлээһинэ сөп түбэһэн иһэрин, Абый улуу кырдьаҕаһа К.И.Чирков түһээн көрөн тугу барытын билэрин, оннооҕор атын киһи түүлүгэр киирэн эмтиирин, кинилэри билэр дьоннор ахтыыларыгар кэпсииллэр.
Ити курдук түүл киһи олоҕун биир быстыбат салаата, өйүн-санаатын ситимин биир тутаах көрүҥэ буолара дакаастанар уонна былыргыт¬тан дьон олохторун сайдыытыгар улахан оруолу ылбыта бэлиэтэнэр.
 
Биһиги көлүөнэлэр сэбиэскэй, өй-санаа үөрэҕин суох оҥоруу кэмигэр улааппыппыт. Урукку сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэҕин суох оҥоро сатаабыттара сыыһата билигин биллэн, сыыйа көнөн, өй-санаа үөрэхтэрэ тарҕанан эрэллэр. 

Өй-санаа үөрэҕин төрүтүнэн түүл үөрэҕэ буолар. Киһи тугу түһүүрүттэн, туох бэлиэлэр түүлүгэр киирэллэриттэн ханнык өй-санаа өйүгэр-санаатыгар мунньуллубутун быһаарар кыах баара өйү-санааны үөрэтиигэ төрүт буолар. Ол аата киһи тугу түһүүрүттэн хайдах санаалааҕын, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыахтааҕын арыйан таһаарар кыах баар.

Тапталлаахтар бэйэ-бэйэлэрин түһээн элбэхтик көрөллөр. «Таптыыртан харах арахпат» диэн этии тапталлаахтар үгүстүк сөбүлүү көрсөллөрүн быһааран биэрэр. Таптыыр киһини түһээн көрөр буолуу тапталлаах көрүҥүн үгүстүк санаан көрө сылдьыыттан үгэс буолан өйгө-санааҕа иҥэн эрэрин биллэрэр. Ол аата таптал үөскээн олохсуйан эрэрин билиэтэ буолар.

Түүлү үөрэтии киһи куттара тус-туспа сылдьалларын, түүлгэ тус-туспа арахсан көстөллөрүн, ол иһин атын-атыннык тойонноноллорун быһаарар.
 
Түүлгэ киһи үгэс буолбут өйдөбүллэри илэ курдук көрөр. Холобурга, түүлгэ буукубалары көрдөҕүнэ солуннары истиэ, суруйдаҕына – эрэй-буруй эбиллиэ, онтон үөрэттэххэ – баай-мал эбиллиэ, олох көнөн барыыта буолуо диэн түүл үөрэҕэ быһаарар.
 
Түүл бу быһаарыыларын өссө дириҥник ырыттахпытына, былыр, сурук-бичик саҥа саҕаланан эрдэҕинэ дьон иэстэрин-күүстэрин суругунан бэлиэтээн ыган-түүрэн ылаллара суруктан эрэй-буруй эбиллэрин курдук умнуллубат өйдөбүлү хаалларбыт. Онтон үөрэтии уонна көрүү өйдөбүллэрэ көнөлөр, хайдах көрүҥнээхтэринэн суолталара быһаарыллар.

Омук киһитин көрдөххө өйдөспөт киһини кытта көрсүөххэ сөп. Ол аата омук киһитэ сахалыы билбэтиттэн, биһиги омуктуу билбэппит эбилиннэҕинэ өйдөспөт буолуу үөскүүрэ кырдьык.

Сэбиэскэй былаас оҥорбут олус улахан, өр кэмҥэ кыайан көммөт сыыһатынан, бу былаас саҥаны айыыны оҥорон, урут суох олоҕу саҕалаары, өй-санаа саҥа үөрэҕин олоххо киллэрээри, өй-санаа урукку үөрэхтэрин суох оҥоро сатаабытыгар буолар. Өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорууттан, хааччахтааһынтан, бу былаас кэмигэр дьон өйдөрүн-санааларын ыраастаабаттарыттан, куһаҕан санааларын умнубаттарыттан өйдөрө-санаалара куһаҕан санааларынан туолуута үөскээн олохсуйбут. Итини тэҥэ аҥардастыы үөрэҕи эрэ өрө тутан, тугу да умнубат киһи үчүгэй, үөрэҕи ылар кыахтанар диэн өйү-санааны аҥар өттүн диэки халытыыттан дьон тугу даҕаны, куһаҕаны эмиэ умнубат буолуулара аһара сайдыбыта. Ол барыта дьон өйдөрө-санаалара куһаҕан санааларынан туоларыттан куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбииригэр тириэрдибитэ. Бу быһыы арыгыһыттар элбээһиннэриттэн уонна арыгы иһэн баран олус куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээһининэн чуолкайдык дакаастанар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр аҕам коммунист, партия чилиэнэ, салайааччы киһи сарсыарда эрдэ туран чэйдии олорон эбэбэр түүлүн кэпсээн тойоннотор этэ. Мин, оччолорго комсомоллаах уол оҕото биирдэ эрдэ туран истэн муодарҕааммын эбэбиттэн «Түүл баара кырдьык дуо?» - диэн ыйыттым. Онно эбэм Лөкүө: «Түүл диэн киһи санаата буолар. Бу коммунистар түүлү итэҕэйэллэрэ уонна олохторугар туһаналлара эбитэ буоллар дьоҥҥо ордук чугас буолуо этилэр», - диэбитэ. Эбэм бу этиитин билигин кэлэн сыаналаан көрдөххө олус ыраахха диэри өтө көрөр дьоҕурдааҕа, олоҕу, дьон өйүн-санаатын билэрэ, таба сыаналыыра арыллан тахсар.

Түүл диэн киһи өйүн-санаатын биир тутаах салаата буоларын, олоххо хайаан да туһалыырын эбэбит билэр, бэйэтэ олоҕор туһанара уонна дьоҥҥо түүллэрин тойоннуур этэ. Миигиттэн эмиэ «Тугу түһээтиҥ» диэн ыйытар этэ да оччолорго соччо түүл диэни арааран түһээбэт этим, биирдэ эмэ түһээтэхпинэ даҕаны үксүгэр өйдөөбөккө хааларым. Арай куруук үөһээттэн аллараа түһэн куугунуурум, олус өр көтөр курдук уһуннук түһэрим, уһукта сатыырым.

Киһи түүлүн ыйыытынан оҥорор быһыылара эмиэ уларыйыыларын түүллэри хомуйуу, үөрэтии бигэргэтэр. Ол иһин хас биирдии киһи тугу түһүүрүгэр ордук улахан суолтаны биэрэн инники олоҕун туһунан саныыра, өйүн-санаатын тупсарара туһалааҕын өйдөтүөхпүт этэ.

ИННИКИНИ ӨТӨ КӨРӨН БИЛИИ

Үгүс дьоннор кыратык да буоллар, кэлэн иһэр олохторо хайдах баран иһиэхтээҕин билиэхтэрин баҕараллар уонна инникини өтө көрөн билии ханнык эрэ биир көрүҥүнэн сэмээр дьарыктана сылдьаллар. Билигин биһиэхэ олох уларыйан, киһи бэйэтин дьылҕата бэйэтин илиитигэр киирбит кэмигэр инники туох эмэ буолуохтааҕын билии-көрүү ордук наада курдук буолла.

Киһи олоҕун устатыгар үөрэҕи-билиини баһылааһына, бэйэтэ сөбүлээн, дьаныһан туран уһун кэмҥэ утумнаахтык дьарыктаныытын көмөтүнэн ордук кэҥээн, өссө дириҥээн иһэр. Манна ордук ону-маны чуҥнаан уонна сэрэйэн көрөн билиитэ сааһыран истэҕин аайытын ордук эбиллэн, күүһүрэн биэрэр. Ити иһин маннык өтө көрөн билиинэн сааһыран иһэр дьоннор дьарыктаналлара ордук киэҥи, дириҥи билиигэ тириэрдэр.

Инникини өтө көрөн билиини араас ньымаларынан тус-туспа көрүҥнээхтик оҥоруохха сөп:

Бастакытынан, көннөрү өтө көрөн билии. Маннык өтө көрүүнү көрбүөччү идэлээх киһи көрөрө киирдэҕинэ улахан эрэйэ суох курдук¬тук оҥорор. Хас биирдии айылҕаттан айдарыылаах көрбүөччү ханнык ньыманан өтө көрөн билэрэ букатын тус-туһунан буолар уонна бэйэлэрин тустаах кистэлэҥнэригэр киирсэр. Кинилэр инники туох буолуох¬тааҕын тэҥэ урут туох буолан ааспытын кытта билиэхтэрин сөп.

Иккиһинэн, киһи бэйэтин өй-санаа уларыйар кэмигэр тиэрдиитэ уонна инники туох буолуохтааҕын билиитэ-көрүүтэ. Маннык өй-санаа уларыйар кэмигэр киириини саха ойууннара үөрэтэн-баһылаан киэҥник дьарыктаналлара. (17,204). Кинилэр дүҥүр ньиргийэр тыаһынан доҕуһуоллатан, эрчимнээхтик биир тэҥник хамсанан уонна араас суол сыт¬тары сытырҕалааннар өй-санаа уларыйар кэмигэр киирэр эбиттэр. Кинилэр бу кэмҥэ киирэннэр олох инники өттүгэр туох уларыйыы буолаары турарын билэллэрэ-көрөллөрө үһү.

Үсүһүнэн, өй-санаа уларыйбыт кэмигэр киириинэн түүлү көрүүнү эмиэ ааҕыахха сөп. Киһи түүлү көрөр кэмигэр өйө-санаата олох атын бириэмэҕэ, букатын туспа өйдөбүллээх сиргэ сылдьар. Манна түүл дойдутугар киһи өйө-санаата кэлэн иһэр кэми кытта көрсүһэн ааһар, бу кэми бэйэтин илэ хараҕынан көрөр курдук. Ол гынан баран түүл көстүүлэрэ араас бэлиэлэринэн көстөр буоланнар салгыы олору табатык тойоннооһун ирдэнэр.

Төрдүһүнэн, арааһынай сэрэбиэйдэр уонна таҥхалар түмүктэринэн кэлэн иһэр кэми таба таайан билии. Бу көрүҥҥэ сэрэбиэйдьит хаарты эбэтэр туох эмэ бытархайдар көмөлөрүнэн кэлэн иһэр быһыыны-майгыны оҥорон, оонньотон көрөр уонна сөптөөхтүк тойонноон быһаарар. Ман¬нык кэлэн иһэр кэм дьайыытын үгүс бытархай, ыһылла сылдьар маллар соһуччу холбоһо түһүүлэриттэн булан ылыыны үгүс норуоттар сэрэ-биэйдьиттэрэ билэллэр уонна таба туһаналлар.

Билигин дьоннорго кэлэн иһэр кэм туһунан икки тус-туспа өйдөбүл баар буолла. Бу икки өйдөбүллэртэн бастакыта, Дьылҕа Хаан ыйааҕа оҥоһуллубут уонна тахсыбыт буоллаҕына хайаан даҕаны туолуохтаах диир, онтон иккиһэ, маннык ыйаах дьонтон бэйэлэриттэн тутулук¬таах, кинилэр тугу оҥорбуттарыттан тулалыыр балаһыанньа уларыйдаҕына кэлэн иһэр кэм эмиэ уларыйан биэрэн иһэр диэн быһаараллар.

Былыргы саха дьоно туох барыта төлкөлөөҕүн, киһи дьыл- ҕалааҕын уонна итилэр кыайан уларыйар кыахтара суоҕун билэллэрэ. Оччолорго үгүс киһи Дьылҕа Хаан ыйааҕа оҕо төрүүрүгэр оҥоһуллан бэлэм буоларын итэҕэйэллэр эбит.(13,34). Оннооҕор кинилэр биир киһи бэйэтин үйэтигэр тугу оҥоруохтааҕа кытта бу ыйаахха ыйылларын бэйэлэрин былыргы олохторун кэпсээннэригэр ахталлар. Дьылҕа Хаан ыйааҕа киһи өйүгэр-санаатыгар төһө эмэ эрдэттэн киирэрин уонна киһини бэйэтин ол диэки салайан биэрэн иһэрин бэлиэтиэххэ сөп. Маннык кэлэн иһэр кэм киһини салайыыта эбэтэр тугу эмэ оҥор диэн ыҥырыыта хас даҕаны көрүҥнээх:

1. Биһиги санаабытыгар туох эмэ сыалы ситиһээри ону-маны баҕара санааһыммыт кэлэн иһэр кэм өйбүтүгэр-санаабытыгар эрдэттэн киирэн биһигини ол диэки салайарын эбэтэр ыҥырарын бэлиэтэ буолуон сөп.

2. Туох эмэ буолуо диэн киһи ордук дьиксинэ уонна сэрэхэдийэ санааһына кэлэн иһэр кэм дьайыыта өйгө-санааҕа киирэн киһини бэйэ¬тин эмискэ уларыйыыга бэлэмнээн өйө-санаата бөҕөргүүрүн ситиһиитэ эбит.

Туох эмэ быһыы буолаары турара эбэтэр эмискэ уларыйыы тахсара эрдэттэн сорох дьоҥҥо биллэр. Ол иһин маннык быһыы эбэтэр уларыйыы буолуохтарын төһө эмэ инниттэн оҥоһуллан бэлэм буолаллар эбит диэн дьон өйдүүллэр. Арай итилэр кэлэн иһэр кэмҥэ буолуохтаах буоланнар хаһан буолар бириэмэлэрэ эрэ быһаарыллыбат эбит. Маннык толкуйдаатахпытына биһиги иннибитигэр кэлиэхтээх быһыылар уонна уларыйыылар былыр үйэҕэ оҥоһуллан бэлэмнэнэн бараннар биһиэхэ бириэмэлэрэ кэллэҕинэ бэйэлэрэ тиийэн кэлэр эбиттэр.

Маны өссө кэҥэтэн быһаардахпытына, туох баар Сир үрдүгэр буолуохтаах быһыылар уонна уларыйыылар барылара быһаарылланнар, оҥоһуллан бүтэн бараннар кэлэн иһэр бириэмэлэрин эрэ кэтэһэн турар буолуохтарын сөп. Ити аата, Сир үрдүн олоҕун суос-соҕотох быһаарар тутулугунан бириэмэ эрэ буолар эбит. Онтон кэлиэхтээх быһыылар уонна уларыйыылар бириэмэлэрэ кэллэҕинэ туохтан да тутуллубаккалар син-биир кэлиэх курдуктар.

Дьылҕа Хаан ыйааҕа тахсыытын эбэтэр дьоннорго биллэн хаалыытын көрүҥүнэн түүлгэ көстөр бэлиэлэри уонна араас суол сэрэбиэй кэбиһиилэри ааһыахха сөп.

Тахсыбыт Дьылҕа Хаан ыйааҕа син-биир туоларын киэҥник биллэр дьоннор олохторуттан холобурдары аҕалтаан чуолкайдыахпыт. А.Пуш¬кин сэрэбиэйдэтэн билбит төлкөтүттэн кыаҕа баарынан куота сатаан баран кыайан куоппатаҕа биллэр. (7,304). Кини ыйыллыбыт бириэмэтигэр «үрүҥ киһиттэн», Дантес буулдьатыттан өлбүтэ.

Джоан Диксон диэн биллиилээх өтө көрөөччү 1956 сыллаахха ыам ыйын 15 күнүгэр американскай сурунаалга бэчээттэппит төлкөтүгэр 1960 сыллаахха быыбарга кыайар президент демократ буолуоҕа уонна үлэтигэр сылдьан өлөрүллүөҕэ диэн суруйбута. Ити кэнниттэн 7 сыл буолан баран Джон Кеннедини Даллеска ытыалаан өлөрбүттэрэ.

Болгария биллиилээх өтө көрөөччүтэ Ванга Ю.Гагарин алдьархайга түбэһиэн хас да нэдиэлэ иннинэ эппитэ биллэр: «Юрий алдьархайга түбэһэр буолбута хомолтолоох». Ол гынан баран билэр дьон Москваҕа телефоннаан биллэрээри гыммыттарыгар кинилэри тохтоппут, уонна: «Туһата суох, билигин тугу даҕаны уларытар кыах суох»,- диэ¬бит. Икки нэдиэлэнэн Ю.Гагарин самолета үлтү түспүтүн, онтон кини өлбүтүн туһунан хаһыакка бэчээттээбиттэр.(7,334).

Ити курдук Дьылҕа Хаан бэйэтин ыйааҕын төһө эмэ эрдэттэн бэлэмнээн уонна сыһыаннаах дьоннор өйдөрүн-санааларын иитиэхтээн бириэмэтэ кэллэҕинэ халбаҥнаабакка туоларын ситиһэрэ биллэн тахсар.

Кэнники кэмҥэ сорох дьон: «Дьылҕа Хаан ыйааҕын иккис өйдөбүлэ аныгы сайдыылах үйэҕэ ордук сөп түбэһэр»,- дииллэр. Кинилэр санааларыгар наука уонна техника сайдыыта киһи олоҕор улахан уларытыыны киллэриэхтээх, ол иһин киһи инники олоҕо тус бэйэтиттэн тутулуктаах хас даҕаны суоллардаах буолуохтаах. Маннык быһаараач¬чылар: «Киһи бэйэтин дьылҕатын бэйэтэ оҥостор, кини тугу оҥорбутуттан тутулуктанан кэлэн иһэр кэм уларыйан биэрэн иһэр»,- диэн этэллэр.

Бу икки өйдөбүллэртэн хайалара ордук таба буолан иһэрин инники олохпут хайдах баран иһэрэ сыыйа-баайа көрдөрөн иһиэҕэ дии саныыбыт.

Мантан салгыы киһи түүлэ инникини өтө көрөн билиигэ туох суол¬талааҕын быһаарыахпыт. Египеккэ дьон түүллэри түөрт тыһыынча сыл анараа өттүгэр тойоннообуттарын папирус лииһигэр суруйан уура сылдьаллар, онтон Сибиир ойууннара түүллэри тойоннооһунунан былыр-былыргыттан анаан-минээн дьарыктаналлар эбит. Ону баара норуот итэҕэлин билиммэт бассабыыктар ойууннары эккирэтиһэн туран дьарыктарын бырахтарбыттара.(18,50). Кинилэр түүллэри букатын наадата суох күннээҕи быстах санаалар көстүүлэринэн аахпыт¬тара уонна оннук өйдөбүллэрин дьоҥҥо барыларыгар итэҕэтэ сатаабыттара.

Итинник да буоллар киһи түһээн түүлү көрөрүгэр өйө-санаата атыннык уларыйар, бу бириэмэҕэ киһи атын сиргэ, туспа кэмҥэ сыл-дьар курдук буолар. Түүлгэ араас дьону, быданнааҕыта өлбүт билэр киһитэ уонна билигин тыыннаах киһи бииргэ сылдьалларын көрдөҕүнэ даҕаны эбэтэр күнүс буолбат соһуччу түбэлтэлэргэ да түбэстэҕинэ киһи букатын соһуйбат, муодарҕаабат, хайдах эрэ буолуохтааҕын курдук саныыр. Арай уһуктан, өйдөнөн баран биирдэ, түһээн хайдах манныктары, эҥин араастары көрбүтүн дьэ өйүгэр түһэрэр. Итинник уратылааҕын иһин бу түүлгэ көстөр кэми киһи өйө-санаата уларыйар кэмэ эбит ди¬эн ааттыахха сөп.

Түүл биир дьиктитинэн атын киһи санаата түүлгэ киирэн көстүүтэ буолар. Маны элбэх холобурдары аҕалан дакаастыахха сөп. Сурукка киирбит холобуру аҕаллахха, урут бастакы Аан дойду сэриитин саҕана Станислав диэн ааттаах саллаат кэргэн ылыахтаах кыыһа Мерна хаста да түһээн хараҥа көрүдүөргэ киһитэ муна сылдьарын, онтон үөһээ биир башнята алдьаммыт замок турарын көрөр. Кини өр көрдөөн-көр¬дөөн бу замогы булан ылан бадыбаалы хаһан, көмүллэн хааттаран хаалбыт киһини ороон таһаарбыт түбэлтэтэ баар.

Түүлгэ туох эмэ алдьархай буолаары гыммыта сыһыаннаах дьоҥҥо эмиэ көстөр. Ол курдук Юлий Цезары өлөрүөхтэрин иннинэ кэргэнэ Кальпурния түһээн өлбүт кэргэнин кууһан олорорун көрөн ытаан уһуктубут. Онтон Цезарь бэйэтэ кэргэнэ санаарҕаабытыттан сенат мунньаҕын ыытымаары гынан баран син-биир ыыппыт. Өлүөн иннинэ Абраам Линкольн эмиэ түүлү көрбүтэ биллэр. Кини бу түүлү түһээн көрөн баран кэргэнигэр муодарҕаан кэпсээбит, онно арай элбэх бохоруона дьоно баран иһэллэр үһү. Онуоха кини ыйыппыт: «Кими көмөллөрүй?»- диэн, онно: «Абраам Линкольны көмөллөр»,- диэбиттэр.

Маннык түүллэри холбооттоон, ырытан көрдөхпүтүнэ элбэх түүлтэн аҕыйах өттө биһиги өйбүтүгэр хатанан хаалар туһалаах өйдөбүллэри киллэрэллэр, онтон үгүстэрэ умнуллан хаалаллар эбит. Киһи түүллэри умнан иһэрэ, кини бэйэтин өйө-санаата Үөһээ Дойду өйүттэн-санаа¬тыттан арахсан туспа өй-санаа буолан: «Бу мин»,- диэн билинэн, бэйэтэ туспа эттээх-сииннээх буолан сылдьарыгар тиэрдэр. Киһи түүлү көрөр кэмигэр, бэрт кылгас кэм иһигэр олус элбэх билиини ылара киһи мэйиитигэр элбэх ноҕуруусканы оҥорор. Ол иһин түүлү умнан кэ¬биһии эбэтэр түһээбэт буолуу, кырдьык киһи бэйэтин өйүн-санааатын Үөһээ Дойду өйүттэн-санаатыттан туспа араарарын бэлиэтэ буолар. Бу курдук араас өйдөрү-санаалары тус-туспа араарыы, Айылҕа анаан оҥор¬бут мэһэйэ буолар эбит. Ити мэһэй сүтүүтэ, суох буолуута киһи өйө-санаата буккуллан, өйүнэн ыалдьар буолуутугар тиэрдиэн сөп.

Түүллэри үөрэтии түмүгүнэн киһи инники олоҕор туһалаах буолаары турар быһыыны эбэтэр уларыйыыны билгэлиир түүллэр бары түүллэртэн 30 эбэтэр 40 бырыһыанын курдугу ылаллар. Ити гынан баран түүллэри сөптөөхтүк тойоннуурга элбэх түүл бэлиэлэрин билии наада буолар. Түүлү табатык тойоннуу үөрэнии кэлэн иһэр быһыыны эбэтэр уларыйыыны билэргэ улаханнык көмөлөһүөҕэ, итиннэ ордук киһи гипноз бириэмэти¬гэр, ол аата гипноска утуйа сылдьан түүл бэлиэлэрин табатык быһаа¬рара улахан оруолу ылыан сөп.

Саха ойууннара киһи түһээн инникини өтө көрөн билэрин былыргыт¬тан билэллэрэ уонна итилэри таба тойонноон сөптөөхтүк туһаналлара. Ойуунтан ханнык баҕарар киһи кэлэн: «Миэхэ инникибин төлкөлөөн кулу»,- диэн көрдөстөҕүнэ утуйан туран баран тугу түһээбитин тойон¬ноон киниэхэ бэйэтигэр кэпсээн биэрэр эбит. Маннык түһээн билбитин ойуун түстэтэр киһиэхэ кэпсээтэҕинэ атын дьоннорго биллэримээр диэн сэрэтэрэ үһү.

Өй үлэтинэн үлэлии сылдьар дьон кыайан арыйбакка өр муҥнана сылдьар үлэлэригэр түһээн бэлэм эппиэти ылбыттара биллэр. Маннык бэлэм эппиэти ылан Д.Менделеев оҥоро сылдьар периодическай табли¬цатын бүппүт көрүҥүн көрөн үтүгүннэрэн оҥорбут. Археолог Генрих Шлиман улахан арыйыыны оҥоруон иннинэ хас да төгүллээн хатыланар түүллэри көрбүт уонна ити түүллэрин көстүүлэрин саҥаны арыйыытыгар туһаммыт. Эмиэ итинник арыйыыны Г.Гилпрехт түһээн көрөн оҥорбута чуолкайдык суруллубут. Кини түһээн көрөн былыргы суруктаах туой таблица сороҕун булбут уонна өссө түүлүгэр көстүбүт жрец киһи ки¬ниэхэ бу таблица суругун ааҕан биэрбит.

Ити курдук түүл өйүн-санаатын барытын түмэн дьоҥҥо туһалаах үлэни оҥорор киһиэхэ илэ аҕалан көрдөрөн көмөлөспүт уонна сорох алдьархайга түбэһээри гыммыт киһини сэрэппит түбэлтэлэрэ элбэхтэр. 

ТҮҮЛ ТУОЛУУТА

Былыттаах, силбиктээх түүҥҥэ түһэммит түүллэр үчүгэйдик көстүбэттэр, аанньа өйдөммөттөр уонна үксүгэр туолбаттар.
Айылҕаҕа киһи өйүн-санаатын уонна түүлүн салайааччынан Ый буолар. Ол иһин дьиҥнээх ону-маны түстүүргэ аналлаах түүллэр Ый туолбут кэмигэр көстөллөр уонна үксүгэр туолаллар. Түүлгэ көстүбүт бэлиэлэр тойоннооһуннарын туолуулара, бу түүл ханнык бириэмэҕэ көстүбүтүттэн улахан тутулуктаах. Ол курдук күнүскүттэн саҕалаан сарсыардаҕа диэри түһэммит түүллэр туолар бириэмэлэрэ кыччаан иһэллэр. Итини тэҥэ биир түүлү көрүүгэ кэнники көстүбүт бэлиэлэр туолуулара чугас буолар. Сарсыарданан түһэммит түүллэр бу күнүгэр дуу эбэтэр үс күн иһинэн туолаллар. Күнүс утуйан түһэммит эбэтэр түүн эрдэ көстүбүт түүллэр ыраах кэми билгэлиир түүллэр буолаллар уонна итилэр ый иһинэн хатыланнахтарына туолаллара биллэн барар.

Ити аата, биир өйдөбүлү биэрэр түүллэр хос хатылаан көһүннэх-тэринэ туолуохтарын сөп.

Сорох түүлү тойоннооччулар түүл туолуутун ый хонугунан ааҕан таһаараллар. Ый ханнык хонугар түһэммит түүл туоларын дуу, туол-батын дуу хайа күҥҥэ түһэммитэ чуолкайдык быһаарар диэннэр анал¬лаах график оҥороллор.

Түүлгэ көстүбүт быһыы хайаан да туолара дуу, туолбата дуу, ситэ быһаарылла илик. Сорохтор хайаан даҕаны туолара буолуо дииллэр, онтон атыттар букатын итэҕэйбэттэр. Биһиги түүлгэ көстүбүт быһыы¬лар үгүстэрэ туолалларыгар саарбахтаабаппыт. Ол эрээри маннык быһаарыылары ылынар туһалааҕын бэлиэтиибит:

1. Түүлү үөрэтии сыалынан инники туох быһыылар буолаары турал¬ларын билии буолар. Онтон киһи санаата иннигэр баран иһэрин быһыытынан буолуохтаах быһыыны урутаан билэр, көрсүһэр. Ол аата биһиги түүлбүтүгэр инники иһэр санаабыт ханнык быһыылары кытта көрсүһэрин көрөр эбиппит.

2. Түүлү үөрэтии киһи өйүн-санаатын үөрэтии буолар. Ол аата киһи түүллэрин биллэххэ өйүн-санаатын туругун быһаарыахха сөп.

3. Киһи оҥорор быһыылара барылара атын дьон тугу оҥороллоруттан, киһи бэйэтэ хайдах санаалааҕыттан уонна сыһыаннаһарыттан олус улахан тутулуктаахтар, ол иһин уларыйан биэрэн иһэр кыахтаахтар. Ол аата, киһи бэйэтин санаатын күүһүнэн түүл көстүүтүн уларытыан сөп. 
 
Түүн түһээн суолга кыра быһах сытарын көрөр. Төҥкөйөн ылаары гыммыта, быһаҕа уларыйан төгүрүккэ кубулуйар уонна кытаран, итийэн барар курдук буолар. Соһуйан чинэрис гынар.

Күнүс газ оһох биир конфоркатын адьас кыратыгар туруоран, ас сылытан баран умнан кэбиһэн араарбатах. Аһаан бүтэн, иһит хомуйан баран, бу конфорка хаппаҕа иҥнэри баран хаалбыт диэн көннөрөөрү тутан ылан иһэн, түүлүгэр көстө түспүт итии төгүрүгү өйдөөн кэлэн тохтоон хаалар. Онтон өйдөнөн конфорканы көрбүтэ, газ өссө да умайа турар эбит.

- Оо, аны умайа турар конфорканы тутан көрө сыстым дии.- диэн соһуйуу бөҕөнү соһуйан, түргэнник араара охсон кэбиһэр.
Түүн түһээтэҕинэ, арай соһуччу бытыылка алдьанар, таастара ыһыллан айаҕын иһигэр түһэллэр. олору тарбаҕынан таһаараары, кыратык бааһырдар, хаан таммалыыр, бэйэтэ олус диэн соһуйар.

Арай сарсыҥҥы күнүгэр муойкаҕа таас ыстакааны сууйа туран мүччү тутан алдьатар. Таас бытархайдарын сорохторо муойка дьөлөҕөһүгэр ууну кытта киирсэллэр. Олору тарбаҕынан ороору гынан иһэн түүлүн өйдөөн тохтуур. Олус сэрэнэн кыра ньуоска тутааҕынан таас бытар¬хайдарын оротолоон таһаартыыр.

- Көр, сэрэнэммин тарбахпын бааһырдыбатым ээ,- диэн иһигэр бүч¬чүмнүк сананар. Эбиэттэн киэһэ кууллаах хортуоппуй сакаастаабыттарын аҕалаллар. Онно тиэтэйэн, көрүдүөргэ турар мас дьааһык хаппаҕын аһа охсон биэрээри төлө тутан, сөмүйэтин кыбытан, хаан тахсыар диэри тириитин дьукку тардан ылар.

- Оо, дьэ. Сэрэнэммин даҕаны син-биир кыайан куоппатым эрээри, тарбахпын кыратык өлөрдүм быһыылаах, - диэн, тарбаҕын биинтэнэн баайа олорон санаата. Түүлгэ көстүбүт бэлиэ хайаан да туоларын саарбахтаабат буоларга сөптөөх төрүөт буолуохтарын сөп курдук көс¬түүлэр буоллулар. Ол эрээри киһи бэйэтин кыаҕынан, санаатын күүһүнэн түүлү уларытар кыахтааҕа эмиэ быһаарыллыан сөп эбит.
Киһи бэйэтэ кыттыспакка көннөрү түүлү көрөр эрэ буоллаҕына, ол түүлэ хойут туолар. Ол аата, салгын кут түүлэ олус ырааҕынан хабан сылдьар буолан туолар кэмэ эмиэ ыраах.

Түүлгэ киһи илэ бэйэтинэн кыттыһан, тутан-хабан тугу эмэ оҥорор буоллаҕына, сотору кэминэн туолар түүллэр буолаллар.
Саахымакка сотору-сотору буолуталыыр кылгас бириэмэлээх күрэх¬тэһиигэ кыттыан иннинэ түһүүр. Арай дьиэ иһигэр сылдьар, үөһээ этээскэ тахсыан баҕарар. Көрбүтэ улахан кирилиэс баара букатын бүөлэнэн турар. Эргийэ баран атын кирилиэһинэн өрө тахсан барар, үөһээ этээскэ тиийиитигэр кирилиэс эмиэ тостубут. Арай биир сири¬нэн өрө ыстанан, үөһээттэн тутуһа түһэн баран кыайан тахсыбата.

Нөҥүө күнүгэр саахымат кулуубугар тиийбитэ икки группа буолан хайдыһан күрэхтэһээри бэлэмнэммиттэр. Түүлүн санаан бастакы, күүстээхтэр группаларыгар киирэ да соруммата. Иккис группаҕа суруттарда. Бары¬ларын кыайталаан, инники күөҥҥэ таҕыста. Бастыыр буолбута быһаа¬рыллыбытын кэннэ, алҕас түһэн кэбиһэн ферзэтин былдьатан кыаттар¬да. Инньэ гынан иккис-үһүс миэстэлэри үллэстиигэ тииһиннэ.

Оонньуу бүтэн истэҕинэ түүлүн сэрэтиитин умнан кэбиһэн, тиэтэ-йэн, сыыһа түһүүнү оҥорон, кыайан ситиһиини оҥорбото.
Инники буолуохтаах быһыы куһаҕан буоллаҕына, хайаан да түүлгэ көстүбүтүн курдук буолбатын туһугар түүлү көрбүт киһи илэтигэр соннук балаһыанньа үөскээн таҕыстаҕына бэйэтин санаатынан уларыйыылары киллэрэн биэрэр кыахтааҕын ити көстүүлэр быһаараллар.

Киһи түүлүгэр тугу көрөрө кини өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуктаах. Биһиги быһаарыыбытынан киһи түүлүгэр үгэс буолбут санааларын тэҥэ, атын дьон санааларын эмиэ көрөр.

Түүлгэ көстөр санаалар манныктар:

1.	Киһиэхэ тастан киирэр араас өйдөбүллэр, үгэстэр, атын дьон эн тускунан туох диэн санаалара.

2.	Күнүскү үлэттэн-хамнастан киирэр өйдөбүллэр, санаалар.

3.	Киһи этигэр-сиинигэр үөскүүр араас ыарыылар, баҕа санаалар өйдөбүллэрэ.

4.	Киһи бэйэтин  араас ыра, баҕа санаалара.

5.	Атын биллибэт санаалар киһиэхэ киириилэрэ.

Киһи этэ-сиинэ доруобай, үчүгэйдик утуйар уонна түүлүгэр көрөр араас бэлиэлэрэ күннээҕи үлэтин-хамнаһын өйдөбүллэриттэн, санааларыттан ураты буоллахтарына ханнык эрэ иччилээх түүлү түһээбит буолуон сөп.

Түүлгэ көстөр биирдиилээн бэлиэлэр, дьон таҥна сылдьар таҥастара эбэтэр айылҕа көстүүлэрэ киһи бэйэтин санаатынан туох эмэ диэн быһаарыллар эбэтэр бу көстөр бэлиэлэр киһиэхэ ханнык өйү-санааны үөскэтэллэриттэн көрөн тус-туспатык тойонноноллор. Холобур, түүлгэ киһи тугу эмэни сөбүлүү, сэргии көрдөҕүнэ туох эмэ үчүгэй буолуоҕа.

Түүл көстүүтэ уонна киһи бэйэтэ ханнык быһаарыыны ылынан туох эмэ хамсааһыны оҥорорун холбоон быһаарыы түүл тойоннооһуна диэн ааттанар.

Биир түүлү холобурга ылыахпыт. Бу түүлгэ кэриэс баай кэлиитин туһунан көстөр. Кэриэс баай аҥардастыы кэлэр үчүгэй баай буолбатах, бу баай кэлиитэ улахан сүтүгү, айманыыны, чугас аймах киһи өлүүтүн  кытта сибээстээх. Ол иһин маннык түүлү тойоннуурга икки утарыта өйдөбүллээҕин ааҕыстахха табыллар. Кэлэн иһэр куһаҕан, ыарахан кэмнэр кэннилэриттэн кэлиэхтээх тупсууну, үчүгэй буолууну маннык түүл түстүүр.

Түүлгэ көстөр бэлиэ туһалаах буолан баран бэйэҥ сөбүлээбэтэххинэ эбэтэр бэйэҥ сөбүлээбэт бэлиэҥ туһалаах дьыаланы оҥорор буоллаҕына кэриэс баай кэлиитэ буолуон сөп.

Түүл көстүүлэрэ  утарыта өйдөбүллээх буолуулара, холобур, манныктан биллэр;  саахха түһүү буоллаҕына, көрдөххө олус куһаҕанын да иһин, саах үүнээйигэ олус наадалаах уоҕурдуу буоларынан, барыс киирэр дьыалатыгар кыттыһаҕын. Эбэтэр улахан баһаар буолуута төһө да алдьархайдаах көстүү буолбутун да иһин үлэ-хамнас табыллан, тэнийэн тахсыытын эмиэ көрдөрөр.
 
Өй-санаа икки өрүттээх буолуута түүлгэ ордук чуолкайданан көстөр. Ол курдук түүлгэ көстөр ат дьүһүнэ улахан быһаарар оруоллаах. Маҕан, үрүҥ дьүһүннээх ат көстүүтэ бары үчүгэйи, кыайыыны  түстүүр, онтон ат дьүһүнэ хара буолуута ыарахан, тимир-тамыр майгыны, сөбүлэспэт буолууну көрдөрөр.

Туох барыта кэмнээҕэ-кэрдиилээҕэ уонна уларыйан, эргийэн биэрэрэ түүлгэ эмиэ көстөр. Ол курдук сырдыктан хараҥа буолуута үчүгэй кэмнэр ааһаннар ыарахан, эрэйдээх кэмнэр кэлэн эрэллэрин биллэрэр.

Түүл киһиэхэ атын киһи санаатын тириэрдэр холобурун бу түүлтэн булуохха сөп.

Астманан ыалдьар киһи тиэтэйэн сылдьан эмин умнан кэбиспит. Суолга астмата көбөн, кыайан тыынын ылбакка сууллан хаалбыт. Ааһан иһэр дьон таба көрөн көмөлөһө охсубаккалар, суһал көмөнү ыҥырбаккалар хойутаан хаалан кыайан быыһаммакка сонно өлбүт.
 
Кэмниэ кэнэҕэс дьон ыҥырыыларынан кэлбит суһал көмө массыынатынан өлбүт дьону мунньар муорга тиэйэн илдьээри сырыттахтарына хата билэр киһитэ көрө түһэн дьиэтигэр илтэрбит. Киһилэрин аһыйан, айманан көммүттэрин тохсус хонугар быраатын уола, эдэр киһи түүл түһээбит.

Түһээтэҕинэ арай кини иһэр үһү. Олус үөрбүт, сэргэхсийбит курдук эбит уонна эппит: 

- Манна үчүгэйдик сылдьабын. Хата астмам мэһэйдээбэт буолан олус абыранным. Билигин тиэтэйэн иһэбин, тетя Надяҕа тиийиэхтээхпин,- диэн эппит.

Уол бу түүлүн тойонноон дьээдьэм тетя Надяҕа туох эрэ наадалааҕа кыаллыбакка хаалбыт буоллаҕа диэн киниэхэ бара сылдьыбыт. Кырдьык кини оҥорон испит муостата ситэ бүппэккэ хаалбыт эбит. Тетя Надя бэйэтэ эрэ олорор буолан эр киһи көмөтүгэр куруук наадыйар. Кэлин кэмҥэ кини куруук көмөлөһө сылдьыбыт эбит.

Түүлүн сэрэтиитин таба өйдөөн уол тетя Надяҕа аны мантан инньэ мин көмөлөһөр буолууһубун диэн быһаарыммыт. Дьиэтин муостаны ситэрэн оҥорон биэрбит.
 
Түүлгэ көрөн саҥаны арыйыылары биирдэ эмэтэ да буоллар билигин даҕаны  оҥороллор.

2003 сыллаахха биир саҥаны арыйааччы подводнай гидроэлэктростанцияны олох саҥалыы тупсаран оҥорбут. Бу электростанция уу түгэҕэр тимирдиллэн олордуллар уонна ууттан үөскүүр баттааһын көмөтүнэн үлэлиир.
 
Саҥаны арыйааччы бу станция үлэтин түүлүгэр түһээн көрөн ону үтүгүннэрэн оҥорбут. Саҥа станция олус табыллан үлэлиир, элбэх экономияны оҥорор кыахтаах буолбут.

Түүл диэн өй-санаа көстүүтэ буолан үчүгэй, чиҥ үгэстэргэ үөрэммит киһи түүллэрэ ордук чуолкайдар, ыраастар, үчүгэйдик көстөллөр уонна өйдөнөллөр. Түүл көстүүлэрэ диэн өй-санаа көстүүлэрэ буолаллар. Төһөнөн өй-санаа чиҥ, ыраас даҕаны түүл көстүүлэрэ эмиэ оннуктар.
 
Чиҥ үгэстэр көстүүлэрэ ыраас, чаҕылхай буоларынан ити көстүү уратыта быһаарыллар. Өйө-санаата боччумнаах, үчүгэй үгэстэрдээх киһи түүлэ син-биир олоҕун салгыытын курдук биир тэҥник баран иһэр.

Олох биир тэҥник долгуйбакка эрэ баран иһэрин саха дьоно сөбүлүүллэр.
 
Түүл киһи мэйиитин үлэтэ, телепатическай дьоҕурга киирии буо-лар. Киһи-киһи тус-туспатык түһүүр. Сорох туох баарынан, атыннык эттэххэ, сирэйинэн, сорох уобарастаан, ырааҕынан таайтаран түһүүр. Түүллээх киһи кэпсиир буоллаҕына, сайдыан сөп. Сахалар: «Кылгас үйэлээх буолуоҥ, түүлгүн кэпсиир буол»,- диэччилэр. Онон буоллаҕына, түүлү кэпсиир ордук.

Түүл араас буолар... Бааллар, өйгө-санааҕа иҥэн, дууһаны самна¬ры баттыыр ыарахан түүллэр. Бааллар, киһини кынаттыыр, биллибэт күүһү угар дьиктилээхэй түүллэр. Сорохтор, бэл, түүл киһи иккис олоҕо дииллэр...

Түүлү дьон үксэ итэҕэйэллэр. Уһуннук дьарыктанан кэтээн көрдөххө, сороҕо сөп түбэһэрэ кырдьык.

Түүлгэ үөрэҕи барыы эмиэ көстөр. Ол курдук биир түүлгэ үчүгэй көрүҥнээх маҕан баттахтаах саха оҕонньоро саҥа атаҕар турбут кыра оҕону үөрэтэрэ көстөр. Олох кыра оҕотун саҥарда үөрэтэр. Оҕо уоһун төгүрүччү туттан баран «үү» диэн саҥарар. Мин санаабар нуучча тылын кыратык буккуйан да саҥардахха син буолуон сөп курдук. Ол эрээри оҕонньор этэр:

- Саха тылын буккуйбакка уу сахалыы эрэ үөрэтэр ордук туһалаах буолуоҕа, - диир.

Ханнык эмэ дьыаланы ситиһэргэ тугу да түһээбэт буолуу ордук курдук. Ол аата санаабыт санааны ситиһэргэ, санаа туоларыгар ханнык да атын мэһэйдэр, туорайдаһа сатааччылар куһаҕан санаалара суохтарын биллэрэр. Санаа туолуута барыта киһиттэн бэйэтиттэн эрэ тутулуктаах буолбутун биллэрэр. Кутталлаах айаҥҥа бараары турар киһини атаарыыга:

- Ханнык  да куһаҕан түүлү түһээбэтим, барыта этэҥҥэ буолар ини,- диэн алҕаан кэриэтэ этэллэр.
 
Түүлгэ ханнык да куһаҕан быһыылар көстүбэтэхтэринэ айаҥҥа даҕаны соһуччу быһылааннар буолумуохтарын сөп. Ол аата киһи санаата эрдэлээн, инники баран иһэринэн инники буолуохтаах быһыыларга ханнык да биллэр мэһэйдэр суохтарын биллэрэр.
 
Киһи оҥорор быһыылара биир эрэ өрүттэн тутулуктаах буолбатахтар. Ол курдук ыалдьыт кэлиитэ сороҕор тардыллан, хойутаан, өссө букатын да кэлбэккэ хаалыан эмиэ сөп. Итини тэҥэ киһи бэйэтэ тугу эмэ оҥороору гыммыта барыттан бары тутулуктаах буолан тахсара элбэх. Ол аата, бары тутулуктары барыларын оннуларын буллардахха, көннөрдөххө эрэ туох эмэ оҥоруллара кыаллар. Биир эмэ тутулук кыайан ситиһиллибэтэҕинэ кыайыы буолбат, баҕа санаа ситиһиллибэт. Ол иһин киһи бэйэтэ тулуурдаах, дьулуурдаах буоллаҕына эрэ тугу эмэни ситиһэр. Тугу эмэни ситиһэр туһугар киһи бэйэтин санаатын бөҕөргөтөн, дьулуурун эбэн биэриэ этэ.

Түүл киһиэхэ ханнык эмэ быһаарыылары ылынар кэмҥэ көстөр. Ол курдук түүлгэ массыынаҥ сүтэн хаалбыт буоллаҕына, санааларыҥ туолалларыгар мэһэйдэр баар буолуохтара диэн түүлдьүттэр быһаараллар. Маннык түүл кэнниттэн киһи ханна эрэ сыыһа тутууну оҥорор буоллум, санаабытым туолбат буолла диэн санааҕа ылларыан сөп. Ол эрээри өссө кыһанан, тиэтэйэн биэрдэххэ санаабыт санааны, хойутаан да буоллар ситиһиэххэ сөп. Ол аата, киһи санаатын күүһүнэн түүлэ туоларыгар эбэтэр туолбатыгар көмөлөһүөн сөп. Түүл киһи куттара тус-туһунан буоланнар бэйэ-бэйэлэрин кытта сөбүлэспэт буолууларын арыйан көрдөрөр:

1. Киһи этин-сиинин баҕа санааларын, ол аата, быстах санаала-рын кытта өйүн-санаатын охсуһуута көстөр.

2. Үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор санаалар охсуһуулара, быһаар¬сыылара киһиэхэ түүл буолан эмиэ көстөр.

Түүлгэ атын билбэт киһитиниин, кыыллардыын, абааһылардыын охсуһар буоллаҕына киһи бэйэтин икки куттарын икки ардыларыгар сөпсөс¬пөт,  биир  тылга  киирсибэт буолуу баарын бэлиэтэ. Маннык түүллэр киһи бэйэтин куһаҕан санаатын суох оҥордоҕуна туоланнар түүлгэ охсуһуулар көстүбэт буолаллар. Түүл киһиэхэ атын туох эмэ дьайыытыттан уларыйыы тахсар  эбэтэр бэйэтэ  тугу  эмэ  уларытыыны таһаарар кэмэ кэлэн эрдэҕинэ үгүстүк көстөр. Киһиэхэ маннык кэм кэлиитигэр иччилээх түүл көстөр.

Үчүгэй түүл көһүннэҕинэ хайдах эрэ гынан, үргүтэн кэбиспэккэ бу түүл туоларын үөскэтэн, көмөлөһөн, санааны күүһүрдэн, үчүгэй  түүл туолан, иҥэрин туһугар кыһаныахха.

Түүлгэ туох эмэ куһаҕан эбэтэр куһаҕаҥҥа тириэрдэр быһыы көһүн¬нэҕинэ, бу быһыы туолбатыгар кыһаныахха, санаа бары күүһүн ууруох¬ха. Бу түүл туһунан билэр, итэҕэйэр дьоҥҥо кэпсээн сүбэ-ама, күүс-¬көмө ылыахха. Ол аата, түүл көстүүлэрэ үксүгэр өссө да буола илик быһыылар буоланнар киһи бэйэтин күүстээх санаатынан эбэтэр санаа¬тын күүһүрдэн биэрдэҕинэ уларытыылары киллэрэн биэриэн сөп.

Оһол кэлиитэ киһи олоҕуттан, Айылҕаттан тутулуктааҕын бэлиэтиир түгэнинэн киһи бэйэтэ эбэтэр олох чугас киһитэ оһолго түбэһиэн иннинэ түүлүгэр буолуохтаах оһол туһунан көрөрө буолар. Түүлү үөрэтээччилэр бу курдук көстүүлэр киһи бэйэтэ буолуохтаах быһыыны уларытар кыахтаах буоллаҕына эрэ көстүөхтэрин сөп диэн быһаараллар. Ол аата, киһи түүлүгэр көрбүт быһыытын таба тойонноон, ону улары¬тар кыахтаах буоллаҕына, бу быһыы уларыйыан сөптөөх эбит.

Оһолго түбэһиэн төһө эмэ иннинэ киһи түһээн куһаҕан түүлү көрөн бэйэтэ эчэйиэн эбэтэр сууллуон сөп. Оһолго дэҥнэнээри гыммыт киһи түүлүгэр үксүн сууллар, туохтан эмэ дөлбү түһэр. Бэйэ өлбүтүн эбэтэр чугас киһитэ өлбүтүн көрүү кэнниттэн хайаан да буолуохтаах быһыыны уларытарга тугу эмэ оҥоруохха наада диэн этэллэр. Түүлгэ көстүбүт ити көстүүлэр илэ буолан хаалаллара элбэх дьоҥҥо биллэр.

Түүлгэ куһаҕан быһыылары көрбүт киһи сэрэхтээх буолара хайаан да наада. Бэйэтэ оннук балаһыанньаҕа түбэспэтэҕинэ даҕаны баҕар билэр киһитэ түбэһээри гыммыта көстүбүт буолуон эмиэ сөп.

Оһол эрдэттэн бэлэмнэммит суол устун кэлэн иһэр курдук буолар. Ол иһин сахалар «Оһол быалаах» дииллэр. Оһол буолуутугар тириэрдэр быһыылар бары бэйэ-бэйэлэриттэн олуc күүстээх тутулуктаах буолан тахсаллар. Бу быһыылар бары өттүлэринэн, буолар бириэмэлэрэ эмиэ олус сөпкө түбэстэхтэринэ эрэ оһол буолара табыллар. Ол аата, оһол диэн олус уустук, элбэх сүһүөхтээх быһыы буолар. Оһол туолуутугар тириэрдэр элбэх быһыылар бэйэ-бэйэлэригэр чопчу сөп түбэстэхтэринэ эрэ оһол буола¬ра табыллар.

Маннык санаа үөскээһинигэр сүрүн төрүөтүнэн киһи олоҕор буолан ааһар ханнык эмэ соһуччу быһыы буолуон иннинэ аан бастаан киһи түүлүгэр киирэн көстөрө буолар. Киһиттэн бэйэтиттэн туох да туту¬луга суох түүлгэ көстүбүт быһыылар сороҕор туолан хаалаллара дьону ордук интэриэһиргэтэр.
     
Олох быатын быстыыта киһи түүлүгэр киирэн көстүүтүн биллэр дьон олохторуттан сурукка киирбит холобурдар дакаастыыллар. Ол курдук Юлий Цезары өлөрүөхтэрин иннинэ кэргэнэ Кальпурния түһээн өлбүт кэргэнин кууһан олорорун көрөн, ытаан уһуктубут. Онтон Це¬зарь кэргэнэ санаарҕаабытыттан сенат мунньаҕын ыытымаары гынан баран син-биир ыыппыт. Өлүөн иннинэ Абраам Линкольн эмиэ түүлү көрбүтэ биллэр. Кини бу түүлү түһээн көрөн баран, муодарҕаан кэргэнигэр кэпсээбит. Онно арай элбэх похорона дьоно баран иһэллэр үһү. Онуо¬ха кини: «Кими көмөллөрүй?»- диэн ыйыппыт, онно: «Абраам Линкольны көмөллөр»,- диэн эппиттэр. (7,322).

Айылҕа түүлү дьону сэрэтээри айбыт. Ол иһин буолуохтаах быһыыны киһи бэйэтэ уларытар кыахтаах буоллаҕына ону биллэрэр түүл көстөр. Август диэн Рим императорын доҕорун түүлүгэр сэрии кэмигэр балаак¬ка иһигэр өстөөхтөр илиилэриттэн император өлөрө көстүбүт. Цезарь кэргэнэ сэрэппитин үрдүнэн Сенакка баран өлбүтүн санаан Август төһө да ыалдьа сырыттар балааккаттан баран хаалбыт. Сэрии саҕаламмытын кэнниттэн өстөөхтөр император балааккатын сэриилээн ылбыт¬тар. Түүл сэрэтиитин толорбут киһи тыыннаах ордон хаалбыт. (19, дек.14).

Дьахтар түһээтэҕинэ айаннаан иһэннэр массыына абаарыйатыгар түбэспиттэр, дэҥнэммит дьон көстүбүттэр. Ону санаан дьахтар даачаларыттан барыыларыгар оҕотун кытта электричкэнэн айаннаабыт. Кэргэнэ бэйэтэ айаннаан иһэн кырдьык абаарыйаҕа түбэспит, массыыналарын ойоҕоһугар атын массыына кэлэн түспүт.

Буолуохтаах быһыы түүлгэ төһө эмэ көстүбүтүн үрдүнэн сатаан та¬ба туһамматах дьон олус элбэхтэр. Иччилээх, сэрэхтээх түүлү түһээбит киһи бэйэтин олоҕун эбэтэр чугас билэр дьонун тустарынан санааты¬гар оҕустаран ааһарын Айылҕата, Дьылҕата ирдиир. Ол иһин түүл үөрэҕин билии хас биирдии киһиэхэ туһаны эрэ аҕалыан сөп.

Хос  быһаарыылар.

1. Айыы домноро. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1998.- 224 с.

2. Кондаков В.А. Санаа уонна тыл ис кистэлэҥ күүстэрэ. Дьокуус-кай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1998.- 128 с.

3. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

4. А.Е.Кулаковскай. Научные  труды.  (  Подготовили  к  печати: Н.В.Емельянов, П.А.Слепцов.) -Якутск: Кн. изд-во, 1979.- 484 с.

5. Саха төрүт культурата. 2 чааһа. Учууталга көмө пособие. Дьокуускай. Нац.кн.изд. 1992.- 80 с.

6. «Илин» сурунаал. 1998, N 1.

7. Детектив и политика. МАДПР. Вып.3. Москва:  Изд-во  Новости, 1990. - 352 с.

8. Г.В.Врублевская. «5 уроков по толкованию снов».-Санкт-Петербург, «СМИО Пресс»,1998.- 320 с.

9. Г.Миллер. Сонник: Толкования 10000 снов. Москва: ООО Фирма «Издательство АСТ», 1999.- 400 с.

10.	Н.Н.Яковлев. Курууппа ойуун көрүүлэрэ. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1993.- 56 с.

11.	Ойуун. Ойууннар норуот номоҕор. Дьокуускай: РНА СО ССНК ТЛИНЧИ, 1992.- 64 с.

12. Сэһэн Боло. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 352 с.

13. Предания, легенды и мифы саха (якутов).- Новосибирск: Наука, 1995.-  400 с.

14. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. ( Публи-кации 1928-1929 гг.) Якутск: Творческо-производстенная фирма «Север-Юг», 1992.- 318 с.

15. Сырдык. Таптал биоэнергията.- Дьокуускай: Бичик, 2001.- 96 с.

16. Федоров Г.Е. Сэргэ төрдүгэр сэһэн. – 1991.

17. Алексеев Н.А. Шаманизм тюркоязычных народов Сибири.- Новосибирск: Наука, 1984.- с. 204.

18. Винокурова У.А. Сказ о народе саха. – Якутск: Бичик, 1994. – с. 50.

19. Календарь 2000. г. Кострома, ООО, «Тетра К», 1999.

20. Гумилев Л.Н. Хунны в Китае. – СПб., 1994.

21. Худяков И.А. Краткое описание Верхоянского округа. –Л.: Наука, 1969.

22. Каратов С.П., Муравьева Г.П. Сны и судьбы. – 1995.

ТҮҮЛ БЭЛИЭЛЭРЭ УОННА ТОЙОННООҺУННАРА

А 

ААДЫРЫС. Түүлгэр олорор аадырыскын этэн биэрдэххинэ, туох эмэ сүтүк тахсыа эбэтэр уоруу буолуо.

ААН. Кыра эрдэххинэ олорбут дьиэҥ аанынан киирдэххинэ, аймахтарын ортолоругар дьоллоохтук олороруҥ бэлиэтэ; аанынан киирэр буоллаххына, куһаҕаннык этээччилэртэн уонна үчүгэйи баҕарбат дьоннортон көмүскэнэ сатааһыҥҥын көрдөрөр. Сабаары гыннаххына туллан түһэр аан, билэр дьонноргор куттал суоһуурун сэрэтэр бэлиэ буолар.

Аан кыайан аһыллыбатаҕына, санааҕын толороргор мэһэйдэр баар буолуохтара; аан сабыылаах эбэтэр хатааһыннаах  буолуута, кыайан туоратылла охсубат, тугу эмэ уларыттахха биирдэ кыаллар мэһэй баарын көрдөрөр; түүлгэ ааны тоҥсуйууттан эмискэ уһуктан кэллэххэ, ыраахтан айаннаан ким эмэ тиийэн кэлиэн сөп.

ААННЬАЛ. Түүлгэ үчүгэй, үрүҥ аанньаллар көтөн барыыларын көрдөххө олус туһалаах баҕа санаалары толоруу кэмэ кэлбит буолуон сөп.

ААТ. Бэйэҥ ааккын суруйбуттарын аахтаххына, аатыҥ киэҥник биллэр буолуоҕа. Ааккын ааттаан ыҥырдахтарына уһукта охсорго кыһаныахха, туох эмэ сөбүлээбэт быһыыҥ буолаары гыммыт эбэтэр туох эмэ дьыала табыллымаары гыммытыгар атын дьон көмөлөрө абырыан сөп; атын киһи аатын иһиттэххэ туох эмэ дьыалаҕа сыһыаннаах буолуон сөп.

АБААҺЫ. Абааһыны көрдөххүнэ - үтүөрэн барыаҥ; охсуһан кыаттардаххына-ыарыыҥ бэргиэ; кыайдаххына – ситиһии эбэтэр ыарыыттан үтүөрүү буолуоҕа.

АВТОРУЧКА. Авторучка көһүннэҕинэ суруйуунан дьарыктанар дьоҥҥо ситиһии, онтон атыттарга сымыйанан суруйууттан сэрэхтээх буолуу бэлиэтэ буолуон сөп.

АВТОБУС. Түүлгэр автобуска олордоххуна, билэр киһигин кытта астына кэпсэтии эбэтэр саҥа билсиһии буолуон сөп.

АВАРИЯ. Массыына авариятын көрдөххүнэ, быстах өйдөөх киһини кытта кыайан тапсыбаккаҕын эрэйи көрүөҕүҥ; түүлгэ аварияҕа түбэстэххэ, ханнык эрэ сыыһа эбэтэр мүччү туттуу тахсыан сөп. Сэрэхтээх буолууну күүһүрдүөххэ, халтарыйан охтуу эҥин буолуон да сөп.

АҔА. Аҕаҕын көрдөххүнэ, үлэ - хамнас тупсан барыаҕа; түһээн аҕаҥ сүбэтин иһиттэххинэ, ону толоро сатаа, кырдьыгы эппитэ буолуо; өлбүт аҕаҥ тугу эмэни этэр буоллаҕына, бары дьыалаларгар олус сэрэхтээхтик сыһыаннас. Өлбүт аҕаны кытта ханнык эрэ тутууну тута сылдьар буоллахха хайа эрэ аймах киһини тиһэх суолугар атаарыыга сылдьыахха сөп.

АЙАН. Түһээн түргэнник айаннаатаххына, быстах ардах түһүө эбэтэр былытырыа; түүлгэ айанныыр буолуу, олоххо кыра да буоллар ханнык эмэ уларыйыылары киллэрэр баҕа санаа баарын көрдөрөр; айаннаан иһэн бары аргыстары барыларын куоттахха үлэҕэ-хамнаска саҥаны киллэрии ситиһиилээх буоларын бэлиэтэ. Айаннаан иһэн төттөрү эргийэн атын суолунан барыы буоллаҕына, үлэҕэ-хамнаска соһуччу уларыйыы буолуон сөп.

АЙАХ. Түүлгэ айах иһигэр баастар тахсыылара айахха киирбиччэ тыллары мээнэ саҥарар куһаҕанын биллэриэхтэрин сөп.

АЙЫЛҔА. Айылҕа киртийиитин, буорту буолуутун көстүүлэрэ түүлгэ киирдэхтэринэ киһи уһун кэмҥэ мөлтүүрүн, санаата түһэрин, үлэтэ хамнаһа сатамматын түстүүллэр.

Хара хоруо, буор, быыл дойду киһи түүлүгэр киирэн көстүүтэ, киһиэхэ туох эрэ куһаҕан, табыллыбат буолуу, санаа түһүүтэ кэлэригэр көстөр. Маннык түүл көһүннэҕинэ киһи мөлтүүр, өйө-санаата сыппыыр кэмэ кэлэр, быстах суолларга киирэн биэрэр куттал үөскүүр. Айылҕа куһаҕан көстүүлэрин сабыдыаллара киһиэхэ олус ыараханнык дьайаллар, ханнык да саргылаах санаа, үчүгэйи баҕара санааһын суох буолар кэмэ кэлэр. Киһи төһө эмэ кэмҥэ саҥаны, үчүгэйи оҥороро сарбыллар, санаата самнар, кыайыыга- хотууга дьулуура намтыыр.

Куһаҕан түүллэр кэннилэриттэн киһи бары күүһүн, кыаҕын уонна дьулуурун түмэн ыарахаттары көрсөргө бэлэмнэннэҕинэ, санаатын бөҕөргөттөҕүнэ эрэ табыллар. Эрдэттэн сэрэммит, туох эмэ куһаҕан буоларыгар өйүн-санаатын бэлэмнэммит киһи ханнык баҕарар ыарахаттары көрүстэҕинэ даҕаны этэҥҥэ туорууругар толору кыахтаах буолар.

АКВАРИУМ. Кыра балыктардаах аквариум түүлгэ көстүүтэ ханнык эмэ сөбүлээбэт дьыалаҕар хааччахтааһыннары туһаннахха да сөп буолуоҕун көрдөрөр. Түүлгэ аквариум көһүннэҕинэ төһө да дьиэҕэ хааттарбыт курдук олохтоохторун иһин дьиэ иһигэр буолар өйдөспөт түгэннэри ыаллыылар барытын билэ сылдьалларын биллэрэр.

АККУМУЛЯТОР. Аккумулятор көһүннэҕинэ, үлэ-хамнас, өй-санаа мунньустан, элбээн иһэллэрин бэлиэтиир.

АКРОБАТ. Түүлгэ күүстээх, эрчиллибит киһи көстүүтэ, иннэ-кэннэ биллибэт дьыалаҕа, кыахтаах доҕотторуҥ көмөлөһөн, тирэх буолууларын түстүүр.

АЛААС. Түүлгэ үүнүүлээх алааһы көрүү, байылыат олоҕу түстүүр; хара буор алаас көстүүтэ - дьадайыы, мөлтөөһүн бэлиэтэ.

АЛААДЬЫ. Түһээн үчүгэй, улахан хобордооххо буһа турар алаадьылары көрдөххө, туох эмэ уларыйыы үчүгэй өттүгэр тахсыаҕа эбэтэр боччум аһааһын буолуоҕа.

АЛБАКААТ. Түүлгэ албакаат буолбут буоллахха бэйэ санааларын, идиэйэлэрин көмүскүүр кэм кэлбит буолуон сөп.

АЛБЫН. Түүлгэ ким эрэ албыныгар киирэн биэрдэххэ, илэтигэр ким да куһаҕаны оҥороро табыллыа суоҕа.

АЛЛАРАА ТҮҺҮҮ. Аллараа диэки түһүү, мөлтөөһүн буолан эрэрин көрдөрөр бэлиэ. Киһи түүлүгэр эмискэ аллараа диэки түһүүтэ олоҕо уруккуттан куһаҕан буолан барыытын биллэрэр. Сыыйа да аллараа диэки түһүү туох да үчүгэйэ суох олоҕун таах атаарар киһи түүлүгэр көстөр эбэтэр ханнык эрэ сабыдыалга киирэн биэриини биллэрэр.

АЛЬБОМ. Түһээн альбому көрдөххө, ситиһии буолуо эбэтэр саҥа доҕоттору кытта билсиһиэххин сөп.

АМПААР. Толору маллаах ампаары көрүү - байылыат олоҕу түстүүр; кураанах ампаар - дьадайыыга көстөр; ампаар аана аһаҕас турара көһүннэҕинэ, сүтүк тахсыа.

АППА. Түһээн аппаны көрүү, онно киирэн тахсыы, санаа туолуутугар кыра мэһэйдэр баалларын этэҥҥэ туорууру көрдөрөр.

АПТААХ. Аптаах киһини көрдөххүнэ, дьыалаларын табыллан баралларыгар түбэлтэ көмөлөһүө.

АРАХСЫЫ. Ыаллар арахсыыларын түһээн көрдөххө тапталлаахтар сөбүлэспэт буолуулара үөскүөн сөп.

АРДАХ. Чуумпутук түһэр ардах көһүннэҕинэ, кыра ситиһии буолуо; чуумпу¬тук түһэр ардаҕы сөбүлүү көрдөххүнэ, куһаҕан кэмнэр ааһан эрэллэрин бэлиэтэ, туох эмэ үчүгэй буолуон сөп. Тыаллаах ардах түстэҕинэ - ыгылыйыыны, ыксааһыны көрдөрөр. Күүскэ түһэр ардах көһүннэҕинэ оҥоруллуохтаах дьыала олоххо киириитэ күүстээх, түргэн буолуо эбэтэр улахан барыс киирэр үлэтигэр соһуччу кыттыһыахха сөп эрээри кыаттарымыан сөп;  түүлгэ кыһын түһэр ардах көстүүтэ соччо туһата суох, кэмэ ситэ кэлэ илик дьыала саҕаланыытын биллэрэр. Ардахха ибили сытыйыы – ыалдьыыга, мөлтөөһүҥҥэ.

АРМИЯ. Түүлгэ армияҕа сулууспалыы ыҥырыы олус куһаҕан түүлгэ киирсэр, олоххо  сөбүлээбэт өттүгэр уларыйыыга күһэйии  эбэтэр баҕа санаа туоларыгар улахан мэһэй баар буолуон сөп.   
 
АРМЯН. Түүлгэ армян көһүннэҕинэ эбэтэр кэпсэттэххэ ханнык эрэ биллэр боппуруоска таба өйдөспөт буолуу үөскээн ааһыаҕа.

АРТИСТ. Билэр киһиҥ артист буолбут буоллаҕына, кими эмэ алыптаах тылынан итэҕэтэн албынныы сылдьар буолуон сөп.
АРЫГЫ. Арыгы иһэргэ бэлэмнэнэн үрүүмкэлэри охсуһуннарыы саҕаланнаҕына, көһүппэтэх ыалдьыттары кытта көрсүһүү буолуо; кыһыл арыгыны көрдөххүнэ - санааҥ көтөҕүллүө; кыһыл арыгыны сөбүлээн истэххинэ, баай-талым олоххо уһуннук уонна доруобайдык олоруоххун сөп; үрүүмкэлээх үрүҥ арыгыны көрдөххө - санаа туолар; кыратык испит буоллаххына, туох эмэ кыра ситиһии буолуо; үрүүмкэлэргэ арыгы ку¬туталаатаххына, саҥа дьоннору кытта көрсүһэргэ бэлэмнэниэххэ сөп. Үрүҥ арыгылаах бытыылкалар баар буоллахтарына барыстаах үлэ кыаллыан сөп.

Туох эмэ кыра иһиттэн арыгы истэххинэ, кыра мал-сал иһин өйдөспөт буолуу тахсыаҕа. Түһээн арыгы иһэргин бырахпыт буоллаххына, бэйэҥ дьоҥҥор сыһыаныҥ тупсуоҕа, бэйэҥ ылар дохуоккуттан сөп буолар буолуоҕуҥ; өлбүт киһи арыгы биэрдэҕинэ аймахтара дуу, оҕолоро дуу арыгыга ылларыахтарын сөп.

Үрүүмкэлээх арыгы остуолга тохтон хаалбытын сыпсырыйан иһэн кэ¬бистэххэ, сүрүн дьыалаҥ төһө да табыллыбатаҕын иһин, кырата табыллыан сөп.

АРЫЫ. Түһээн арыыны таптайар - үчүгэйгэ, баайга; арыыны тохтоххо - ночоот тахсыа; сиэтэххэ, аймахтыыларга ордук санаһыы баар буолуо; сыбаннахха эбэтэр хомуйдахха - барыс киириэҕэ. Түүлгэ элбэх арыы ахтылыннаҕына ордук санааһын күүһүрүөҕэ.

АРЫЫ. Туох да үүнээйитэ суох арыы көстүүтэ, арыгыһыт буолан дьолу-соргуну сүтэриигэ тиэрдиэн сөп; күөл арыытыгар дэриэбинэ, дьон баар буолуулара, эн диэки санаалаахтар элбээн иһэллэрин бэлиэтиир эбэтэр дьон ортолоругар ылар миэстэҥ үрдээн иһэрин туһугар уһун кэмнээх охсуһууга киирсэн эрэргин быһаарар.

АС. Түүлгэ эрэнэ санаабыт киһиҥ улахан иһиттэргэ ас-үөл аҕаларын көрдөххүнэ, илэтигэр туолбат ыра санаа эрэ буолуон сөп; ким эмэ аһатар буоллаҕына, ол киһи туох эмэ дьыаланы бэйэтин туһугар быһаартарыан саныыр;    туох эрэ ураты, биллибэт аһы сиэһин өр кэмнээх хомолтоҕо, санаа туолбат буолуутугар көстөр.

АҺААҺЫН. Аһыы олорор киһи көстөн баран ураты иҥсэлээхтик аһыыр буоллаҕына, ыалдьыан эбэтэр туохха эмэ түбэһиэн сөп.

АҺЫҤА. Күөх оттоох хонууга элбэх аһыҥалар ыстаҥалаһар буоллахтарына, доҕотторуҥ ортолоругар ордук санааччылар баар буолуохтара эбэтэр сөбүлээбэт дьонуҥ дьыалаҕын атахтыы сатыахтара.

АТ. Ат мииммит киһини көрдөххүнэ, ыраах айаннаары гынаҕын эбэтэр үлэҥ-хамнаһыҥ табыллыа; миинэр атыҥ өллөҕүнэ - кэргэниҥ өлүөҕэ; кыыс түһээн атынан айаннаатаҕына, сотору эргэ тахсыаҕа; уол оҕо аты мииннэҕинэ - кэргэн ылыа; маҕан ат - баай - дуол буолууну, кэрэ, үчүгэй санаалаах кэргэни көрдөрөр эбэтэр үтүө санаалаах табаарыһыҥ өйөбүл буолуо; аккын былдьаан ыллахтарына - кэргэҥҥин бэйэтин баҕатын утары ханна эрэ илдьиэхтэрэ.

Түһээн акка ытыттарар-дьолго, үчүгэйгэ, ат ыарыыны ылан быраҕар; сыарҕалаах аттаах киһини көрдөххүнэ, үлэ-хамнас табыллыа эбэтэр туох эмэ хамсааһын, уларыйыы тахсыан сөп; атынан айаннаан иһэн ыҥыырын холборуйдаҕына, туһааннаах дьыалаҥ табыллыа суоҕа. Хара аты көрдөххө - санаарҕабыл кэлиэ; хара аты мииннэххэ ситиһии хойутаан да буоллар кэлиэн сөп: эр киһи хара аты мииннэҕинэ, кэргэнин майгына ыарахан, чиҥ буолуон сөп.

Түүлгэ атаҕа суох аты атахтыы сатааһын көстүүтэ билэр дьоҥҥор куһаҕан быһыы буолуон эбэтэр баҕа санаа туолуутугар мэһэй көстүөҕэ. Улахан аты тэһииниттэн тутан ыллахха, тохтообут үлэҕэ-хамнаска хамсааһын дьэ тахсыаҕа; көлүнэн иһэр атын атаҕын дэҥнээтэҕинэ табыллыан сөптөөх дьыала атахтанан, тохтоон хаалыан сөп; тройка ат көлүллүбүт тэлиэгэтигэр айаннааһын баҕа санаа туолуутугар, үлэҕэ хамсааһын тахсыытыгар көстөр.

АТ МУОҺАТА. Түүлгэ икки аҥы сылдьар муоһаны холбуу баайдахха үлэҕэ атын, саҥа хайысханы булуу ситиһиилээх буолуоҕа.

АТ  ТЭРИЛЭ. Бу былыргыттан сылдьар бэлиэлэр үчүгэйгэ көстөллөр. Түүлгэ: ат үүнэ, ыҥыыра, муоһата, дуҕа¬та, хомуута көстүөхтэрин сөп, ол гынан баран итилэр алдьаммыт, быстыбыт уонна куһаҕан көрүҥнээх буоллахтарына үлэҕэ араас мэһэйдэр тахсаллар.

АТААРЫЫ. Сөбүлүүр ыалдьыты үөрэ-көтө атаардахха, тапсар дьоҥҥун кытта бииргэ сылдьыаҕын, баҕар көрсүһүү буолуоҕа; чуҥкук, ыарахан атаарыы - ыраах барыы, арахсыы бэлиэтэ.

АТАСТАҺЫЫ. Кими эмэ кытта тугу эрэ атастастаххына, эйигин сөбүлүүр доҕотторуҥ элбиэхтэрэ.

АТАХ. Түүлгэ атаҕын тоһуннаҕына, үлэҕэр ситиһииҥ намтыаҕа, дуоһунаһыҥ аллараа түһүөҕэ эбэтэр үлэҕэ-хамнаска билэр киһиҥ таһаарбыт сыыһатын көннөрүүгэ кыттыһыаххын сөп; атах сыгынньаҕы көрөн соһуйдахха, сөбүлээбэтэххэ дьадайан барыы эбэтэр ыалдьыы буолуон сөп. Атаҕыҥ сотото сонообут буоллаҕына, ыарыы булуо эбэтэр үлэ-хамнас атахтаныа; түүлгэр атаххын сүтэрдэххинэ, үчүгэй доҕоруҥ барыаҕа; бэйэҥ атаххын эбэтэр атахтаргын көрдөххүнэ, сотору кэминэн этэҥҥэ олоруу туһунан ылсыһан толкуйдаатаххына табыллыа; атах тилэҕэ көһүннэҕинэ, кыраттан сылтаан хомолто буолуоҕа.

Токур атахтардаах буолан баран хаама сылдьар буоллаххына, куһаҕаннык саныыр дьоннору билэн аны кинилэр албыннарыгар киириэҥ суоҕа. Илии эбэтэр атах мөлтөөн, сымнаан кыайан хамсаабат буолан хааллахтарына, албыҥҥа киирэн биэриэххэ сөп эбэтэр үлэҕэ-хамнаска табыллыбат буолуулар кэлиэхтэрэ.

Түүлгэ атаҕа суох киһи атахтанарын көрдөххө, бэйэҥ бары кыаххын мунньан кыһаннаххына, буомурбут үлэҕэр хамсааһыны оҥороруҥ кыаллыаҕа; хаар устун атах сыгынньаҕын хаамтаххына уонна атаҕын тоҥмот, үчүгэй буоллаҕына, ыарахан, эрэйдээх балаһыанньаҕа түбэһэ сылдьан бараҥҥын этэҥҥэ туоруоххун сөп эбэтэр баҕа санаа туолуута, билэр дьоҥҥор сабыдыалыҥ үрдээбитин бэлиэтэ буолуо; атах сыгынньаҕын сылдьаргыттан соһуйдаххына, урукку сыыһаларын дьыалаҥ табылла¬рын мэһэйдиэхтэрэ.

Түһээн атаххын суунар буоллаххына, ким эмэ туормастаһан дьыалаларыҥ табыллымыахтарын сөп; атаҕыҥ көрүҥэ тупсаҕай, үчүгэй дии са¬ныыр буоллаххына, дьыалаҥ син табыллыаҕа; атах синньигэс буолуута, кыах суох буолуутун биллэрэр. Түһээн атах сыгынньаҕын эбэтэр алдьаммыт атах таҥастаах араас хаары, бадарааны кэһииттэн киһи атаҕын тымырдара ыалдьаары гыммыттара биллиэн сөп.

АТАХ  СУОЛА. Түүлгэ бэйэҥ атаҕын суола дириҥник үктэнэн хаалар буоллаҕына уһун үйэлээх, туһалаах үлэни-хамнаһы оҥоро сылдьарыҥ бэлиэтэ.

АТАХ ТАҤАһА. Алдьаммыт эбэтэр кирдээх атах таҥаһын көрүү - дьадайыы, үлэ¬-хамнас мөлтөөбүтүн бэлиэтэ; түүлгэ атах таҥаһын сууйуу, хом санааҕа, итэҕэйбэт буолууга көстөр; атах таҥаһа табыллыбата кыаллыбат суолу ылынаары гыммыккын сэрэтии буолар.
Түүлгэ атах таҥаһын кэтии көстүүлэрэ эр киһи уонна дьахтар сыһыаннарын көрдөрөр эбэтэр олоххо туох эмэ уларыйыы буолуон сөп.

АТЫРДЬАХ. Дьиэҕэ-уокка табыллыбат буолуу, арахсыы бэлиэтэ. Түөрт салаалаах тимир атырдьах көстүүтэ үтүө баҕа санааларыҥ туолалларын туһугар үлэҥ-хамнаһыҥ олус элбэх күүһү-уоҕу эрэйэрин биллэрэр.

АТЫЫҺЫТ. Атыыһыт буолан кыайа-хото эргинэ сылдьар буоллаххына, саҥа дьыаланы саҕалыырыҥ ситиһиилээх буолуо.

АУКЦИОН. Түһээн аукциоҥҥа сырыттахха, атыы-эргиэн дьыалата табыллан барыаҕа.

АЧЫКЫ. Түүлгэр ачыкы кэттэххинэ, кырдьыаххар диэри олоруоххун сөп.

Б
 
БААЙ. Аймахтарыҥ баай-мал үллэстэн ылалларын көрдөххүнэ, үлэҥ-хамнаһыҥ ситиһиилээх буолуо; түһээн байбыт буоллаххына, үлэ-хамнас үчүгэй буолуоҕа, табыллыаҕа.

БААҺЫРЫЫ. Түһээн түөскэ улаханнык бааһырдахха уонна куттаннахха сүрэх үлэтэ мөлтөөн ылыан сөп.

БААҤКА. Кураанах бааҥканы көрдөххүнэ, улахан ночоот тахсыан сөп; толору бааҥка - дьыала табыллыытыгар көстөр.

БААС. Түһээн бааһырбыт киһиэхэ көмөлөһөн бааһын эмтиир, баайар буоллаххына, ситиһиини оҥороргор көмө баар буолуоҕа; түүлгэр туохтан эмэттэн баас ыллаххына, быстах кэмнээх санаа түһүүтэ буолуо эбэтэр бааһырбыт сиргинэн ыарыы булуо.

БАҔА. Баҕаны көрдөххүнэ - аптаах киһи кэлиэҕэ эбэтэр үлэҕэ ситиһии буолан үчүгэйдик этиэхтэрин сөп; күөл кытыытыгар бадарааҥҥа элбэх баҕалары көрдөххө туох эмэ соһуччу куһаҕан быһыы буолуо эрээри дьон көмөлөрүнэн этэҥҥэ ааһыан сөп.

БАҔАНА. Улахан баҕананы охторор киһи сотору өлүөҕэ; үрдүк баҕананы көрдөххө - ситиһии, кыайыы буолуо.

БАДАРААН. Түһээн бадарааҥҥа түһүү - үлэ-хамнас дьыалата мөлтөөбүтүн көрдөрөр; бадарааны кэстэххэ - табаарыстары сүтэриэххэ сөп; көрдөххүнэ - ночоот, үлэ-хамнас ыһыллыыта саҕаланыа; атын дьон бадарааҥҥа түспүттэрин көрдөххө, сотору кэминэн чугас дьонноруҥ хомотуохтара, ону кытта ыалдьыахтарын да сөп. Бадарааннаах суол устун этэҥҥэ айаннаан бардаххына, барыс киирэрин ситиһиэххин сөп.

БАДЫБААЛ. Үчүгэй, улахан бадыбаал көһүннэҕинэ былыргыны, ааспыты ахта санааһын, үйэтитии саҕаланан ситиһиилээхтик түмүктэниэн сөп; бадыбаалга киирдэххэ былыргыны ахта санааһын буолуо.

БАЙЫАННАЙ. Түүлгэ байыаннай киһи көһүннэҕинэ, байыаннайдыы бэрээдэги олохтуур санаа киириитигэр эбэтэр байыаннайдыы быһаччы быһаарыныылары ылынаргын дьонноруҥ сөбүлүөхтэрэ суоҕа.

БАЛААККА. Түүлгэ балааккаҕа олорор буоллахха, сотору кэминэн олоххор дуу, үлэҕэр дуу быстах уларыйыылар буолуохтара.

БАЛКОН. Балкоҥҥа турар буолуу, атын дьонтон үрдүккэ тахсыыны бэлиэтиирин тэҥэ, дьыаланы уратытык быһаарары эмиэ бэлиэтиир, арай сэрэхтээх буолуохха наадатын умнумуохха; түүлгэ балкоҥҥа таҕыстахха туох эрэ атахтаммыт дьыала дьэ оннуттан хамсыаҕа эбэтэр санааҕа түһэ сылдьыы ааһыан сөп.

БАЛЫК. Түһээн балыгы көрдөххө, былыттаах күннэр буолаллар; балык миинин истэххэ, дьыала атахтанар, аанньа табыллыбат; балыгы сиэһин - ыарыыга, тымныйыыга көстөр; буспут балыгы көрдөххүнэ, оҥоруохтаах дьыалаҥ хойутаан да буоллар табыллыа; тоҥ балык көһүннэҕинэ, кимиэхэ эмэ аахайымтыата суох, тымныы сыһыан үөскээһинэ буолуон эбэтэр барыс киириэн сөп.

Балык уҥуоҕун көрүү - хомолтоҕо, ночоокко; балык мүччү туттаран куотуута, таптыыр киһигин дуу эбэтэр доҕоргун дуу сүтэрэриҥ бэлиэтэ. Киһи бэйэтэ эбэтэр атын ким эмэ сиикэй эбэтэр буорту буолбут балыгы сиир буоллаҕына, кини куртаҕа эбэтэр атын ас буһарар өттө ыалдьаары гыммыт буолуон сөп; кыра, хара балыктары көрдөххө, эрэй, үлэ, сыыһа-халты туттуу тахсарыгар эбэтэр өйдөспөт буолуу үөскүөн сөп.

Түүлгэ балык үллэстиитигэр түбэстэххэ, араас  туолбат баҕа санаалар мунньустубуттарын биллэрэр.

БАЛЫКСЫТ. Түүлгэ балыксыты көрдөххө тапсыбат, биир тылы булуммат киһини көрсүөххэ сөп.

БАЛЫЫҺА. Ыарыһах киһи балыыһаҕа киирэрэ олус куһаҕан түүл. Олоххо куһаҕан өттүгэр уларыйыы буолуон сөп.

БАНДЬЫЫТ. Бандьыыттар саба түстэхтэринэ, куттал буолуо; көрдөххүнэ - тирээн кэлбит дьыалаҕар сөптөөх быһаарыыны ылыныаххын наада.

БАҺЫЛЫК. Ким эрэ баһылык буолбут буоллаҕына бэйэтин санааларын олоххо киллэрэр кыахтаныан сөп.

БАРААН. Тоҥмут, титириир бараан көһүннэҕинэ соҕотохсуйуу, чуҥкуйуу, санаарҕабыл баарын биллэрэр.

БАРЫЫ. Ханна эрэ барар буоллахха уларыйыы тахсыаҕа.

БАТТАХ. Баттаҕы көрөр - ыарахан санааларга; үүнэн хаалбыт баттахтанар - кутурҕаҥҥа; түһээн маҕан баттахтанар, өй-санаа уоскуйуутугар, сынньалаҥҥа тиэрдиэҕэ; муостаҕа ыһылла сытар кырыллыбыт баттахтары көрдөххө, үөрэтэ сылдьар өй-санаа үөрэҕэ тарҕанан эрэрин бэлиэтэ. Баттаххын тарааннаххына, үлэҥ-хамнаһыҥ, доруобуйаҥ үчүгэй буо¬луо; түүлгэр тараҕай буолан хаалбыт буоллаххына, өр санааргыы сылдьыбытыҥ дьэ суох буолуоҕа.

Түүлгэ баттаҕыҥ түһэр буоллаҕына, улахан санаарҕабылга ыллары¬аххын сөп эбэтэр туох эмэ сөбүлээбэт быһыыларыҥ буолуохтара; дьахтар баттаҕа түһэр буолуута, баҕа санаа туолуутугар кыах суох буолуутун, салгыы олоҕун туһугар бэйэтэ эрэ кыһанар кыахтааҕын бэ¬лиэтиир. Түһээтэххэ баттаҕыҥ өрө тура сылдьар буоллаҕына, санаабыт санааҕыҥ ситиһэргэр күүс-кыах баар буолуоҕа; баттаххын кырыйтардаххына, дьыалаҥ санаабытын курдук табыллыа суоҕа эбэтэр күүс-уох, эрчим суох буолуоҕа, көҕүрүөҕэ, баҕа санаа туолбатыттан санааҕа ылларыахха сөп; соһуччу маҕан баттахтанан хааллаххына, улахан санаарҕабыл, санаа түһүүтэ кэлиэн сөп.
Түүлгэ атын киһи баттаҕын уратытык кырыйдахха кыайыы, өрөгөй, үөрүү кэлиэҕэ.

БАТЫЙА. Батыйалаах буоллаххына, көмүскэл баар буолуо; көрдөххүнэ - өстөһүү, иирсээн бэлиэтэ; батыйаны ыллаххына, ылыммыт дьыалаҕын толороргор дьулуурдаах буолуохха сөп.

БАЧЫЫҤКА. Түһээтэххэ бачыыҥкаҥ сүтэн хаалбытын кэннэ хата наскылаах хаалбыт буоллаххына, тугу эмэ сүтэрэн бараҥҥын атынынан сүүйүөххүн сөп; алдьаммыт бачыыҥканы кэтэ сатаатахха, бэйэҥ сыыһа туттаҥҥын дьыалаҥ табыллыбатыгар тириэрдиэххэ сөп.

БЕНЗИН. Бензининэн дуу, техника арыытынан дуу ону-маны бистэххинэ, дьону кытта сыһыаҥҥын мөлтөтүөххүн сөп; түһээн бензини көрдөххө эбэтэр туохха эмэ туһаннахха, соһумар күүппэтэх түбэлтэ буолуо; бензини уматаргыттан сэрэнэн, чаҕыйан тутуннаххына, дьиэҕэр араллаан тахсарын тулуурдаах буолаҥҥын тохтотор кыахтаах буолуоххун сөп.

БИБЛИОТЕКА. Түүлгэр библиотекаҕа сырыттаххына, урукку убаастыыр дьонноруҥ саҥа доҕотторгун уонна кэнники үлэҕин-хамнаскын сөбүлүөхтэрэ суоҕа; библиотекаҕа кинигэ тала сылдьар буолуу көһүннэҕинэ, баҕа санаа туолуутугар кыах суох буолуута мэһэйдиэҕэ эрээри, ону ситиһэргэ сөптөөх кэм хойутуу кэлиэн сөп.

БИБЛИЯ. Түүлгэ библияны көрдөххө олох туһунан уустук боппуруоска таба эппиэти булуохха сөп. 

БИЛИЭТ. Түүлгэ самолекка билиэти хара таҥастаах дьахтар атыылыыр буоллаҕына баҕа санааны олоххо киллэриигэ тиэтэйбэккэ, сэрэхтээх буолуохха.

БИЛЛИИ
Түүлгэр биллиилээх дьоннору кытта сырыттаххына, сотору бэйэҥ үлэҕэр ситиһиилэри оҥороруҥ табыллыаҕа.

БИЛЭР КИҺИ. Түүлгэ билэр киһи көстүүтэ, тугу оҥороро хайдах санаалааҕын чопчу биллэрэр. Үчүгэй көрүҥ, үчүгэй быһыы үчүгэй санааны, онтон куһаҕан көстүү, куһаҕаннык быһыыланыы куһаҕан санааны илэ көрдөрөллөр.

БИЛЬЯРД. Түүлгэ бильярд остуолун туруордахха, ханнык эрэ дьыалаҕа күөнтэһии, конкуренция үөскүөн, ордук санааччылар баар буолуохтарын сөп; түүлгэ бильярд остуола көстүүтэ бииргэ үлэлиир дьону кытта сыһыаны быһаарар. Остуолу от күөх сукунанан саҥалыы бүрүйэ сатаатаххына уонна ол табыллыбатаҕына, үлэ-хамнас туруга үчүгэй буоллун диэн оҥоро сатаабытыҥ утары этээччилэр сабыдыалларынан ситэ кыаллыа суоҕа. Түүлгэ бильярд оонньуу сырыттахха сөбүлээбэт быһыыларыҥ буолуохтарын, эн тускунан куһаҕаннык этиэхтэрин сөп.

БИНСЭЭК. Түһээн бинсээк кэттэххинэ эбэтэр уһуллаххына кэлэн иһэр олоххор буолар уларыйыыны көрсөргө бары кыаххын мунньан бэ-лэмнэннэххинэ эрэ табыллыаҕа эбэтэр бэйэҕиттэн тутулуктаах туох эрэ быһаарыыны ылынарыҥ кэлбит; саҥа бинсээк кэттэххинэ – дуоһунаһыҥ үрдүө, үлэҕэ-хамнаска, дьоҥҥо сыһыаҥҥа үчүгэй өттүгэр уларыйыы буолуон сөп; бинсээгин алдьаммыттаах эбэтэр тырыттыбыт буоллаҕына, үлэ-хамнас туруга мөлтөөбүтүн биллэрэр; кирдээх буоллаҕына, эн тускунан мөлтөхтүк этэллэр; үчүгэй көрүҥнээх бинсээк соһуччу эргэрэн, алдьанан хаалыыта, эрэммит, санааны уурбут дьыала атахтанан, ыһыллан хаалыытыгар көстөр.

БИҺИЛЭХ. Түһээн биһилэҕин кэтэр дьахтары көрдөххө, кыыс оҕо төрүөҕэ; биһилэх сүттэҕинэ, туох эмэ куһаҕан быһыы тахсыаҕа; таастаах биһилэҕи көрдөххүнэ, доҕоргун булуоххун эбэтэр эргэ тахсыаххын сөп.

Кыһыл көмүс биһилэхтээх буоллаххына, дуоһунаһыҥ үрдүөҕэ, билсииҥ-көрсүүҥ элбиэҕэ; биһилэҕи бэлэх биэрдэххинэ - ночоот буолуо; тарбаххар биһилэх кэтэ сылдьаргын көрдөххүнэ, инники оҥоруохтаах дьыалаҕар лаппа үрдүк ситиһиилэниэҥ эрээри уһуннук барыа суоҕа; атын дьоннор биһилэх кэтэ сылдьалларын көрдөххүнэ, саҥа дьоннору кытта билсиһиэҥ эбэтэр барыс киириэҕэ.

БИРИГЭДЬИИР. Түүлгэ биригэдьиир буолбут буоллахха этэр тылы истэр дьон баар буолуохтара.

БИРИЭМЭ. Түүлгэ бириэмэ кыччаан, кылгаан көстөр. Ол курдук түүлгэ биир чаас буоллаҕына, дьиҥнээҕэр биир күн буолар, онтон бүгүн диэтэхтэринэ - быйыл буолуо, сарсын диэтэхтэринэ – эһиил биирдэ буолуоҕа.

БИЭДЭРЭ. Толору үүттээх биэдэрэ көһүннэҕинэ, үлэ-хамнас табыллыа. Дьахтар биэдэрэни тута сылдьарын түһээн көрөр буоллаҕына, дьиэтигэр-уотугар үөрүү-көтүү буолуо; толору биэдэрэлээх ууну көрдөххүнэ - барыс киириэ; кураанах биэдэрэ көһүннэҕинэ, барыс киириэ диэн суоттаммытыҥ сыыһа эбэтэр үүнээйи үүнүүтэ мөлтөх буолуо. Толору балыктаах биэдэрэ көһүннэҕинэ - барыс киириэ.

БИЭРЭК. Түһээн биэрэги көрдөххө, ыарыһах үтүөрэн эбэтэр дьадаҥы көнөн барыаҕа, холкутук дьоллоохтук олоруу бэлиэтэ.

БИЭРЭС. Түүлгэ биэрэһи сиэтэххэ баҕа санаа туолбакка, көрсүһүү буолбакка хаалыан сөп.

БОРОБУЛУОХА. Дьэбиннээх боробулуоханы хомуйдахха, куһаҕан майгылаах-хыттан билэр дьонноруҥ санааргыыллар.

БОТУРУОН. Көрдөххүнэ, олоххор быһаарыылаах түгэннэр кэлэн иһэллэрин уонна ол түгэннэргэ кытаанах, төттөрү түспэт санааҕын көрдөрдөххүнэ табыллар.

БӨҔӨХ. Кыыс оҕо бөҕөх кэппит буоллаҕына, сотору эргэ тахсыа.

БӨРӨ. Анньаҕа көстүбэт бэлиэ, ыарыы-быстыы сут сүрэ эбэтэр куһаҕан майгылаах, сиэмэх, харбас киһи көрсүөҕэ. Бөрөнү көрдөххө куһаҕаны саныыр дьон баалларын биллэрэр.

БӨТҮӨН. Түүлгэр уу кутар бөтүөн көстүүтэ, бэйэҥ санааҕын толороргор дьулуургун көрдөрөр, иһигэр туох эмэ баар буоллаҕына барыс киириэн сөп.

БӨХ. Бөхтөөх биэдэрэни тута сылдьар буоллаххына, эйигин сөбүлээбэт, ордук саныыр дьонноруҥ эйиэхэ биллэрбэккэ үөрэ-көтө көрсөллөр; туох эмэ туһалааҕы оҥоро сылдьаргын биллэрэр; элбэх бөҕү тоҕор сири оҥоруу буоллаҕына үлэҕэ ситиһии кэлэрэ баҕа санаа туолара кэлэн иһэрин бэлиэтэ. Бөҕү хомуйдахха үлэҕэ-хамнаска ситиһиини, уларыйыыны оҥорор кэм кэлиэн сөп.

БРИЛЛИАНТ. Элбэх бриллианы көрдөххө кыайан туолбат баҕа санаалар баар буолан ааһыахтара эбэтэр албыҥҥа түбэһиэххэ сөп.

БРОНЕЖИЛЕТ. Түүлгэ бронежилеттэ кэт диэтэхтэринэ араллааҥҥа киирэн биэрииттэн сэрэхтээх буолуохха.
БУЛГУННЬАХ. Түүлгэ улахан булгунньах көһүннэҕинэ өр сылларга күүппүт баҕа санаа туолар кэмэ кэлбитэ буолуо. Ситиһиини, кыайыыны оҥоруохха сөп.

БУЛТ. Бултуу сылдьыы - араас мэһэйдэри этэҥҥэ туорааһыны көрдөрөр; кыттыгас бултааһын - санааҥ бөҕөтүнэн кыайыылары ситиһиэххин сөп.

БУЛУУ. Түүлгэ тугу эмэни булуу – ситиһии бэлиэтэ.

БУОР. Түһээн хаһыллыбыт буору көрөр - санаарҕабылга. Түүлгэ халыҥ буорга баттатыы сүрэх үлэтэ мөлтөөһүнүн биллэрэр.

БУОЛТА. Кыра буолталар ыһылла сыталларын түүлгэр көрдөххүнэ, кыра, быстах өрөмүөн үлэлэрэ буолуохтара.

БУОМБА. Буомба эстиитигэр түбэстэххинэ, соһуччу түбэлтэ буолуо.
 
БУОЧУКА. Буочуканы уунан толоруу, барыс киирэр дьыалата саҕаланыытын биллэрэр; толору буочуканы көрүү баҕа санаа туолуутугар көстөр.

БУРДУК. Элбэх бурдугу көрдөххө, баай-дуол эбиллиэҕэ, элбэх барыс киириэҕэ; аҕыйах, мөлтөх үүнүүлээх бурдугу көрдөххө, тиийиммэт буолуу кэлиэҕэ, олох мөлтөөн барыаҕа; бурдугунан ньамайданнаххына, эн тускунан билэр дьонуҥ араас сымыйа тылы-өһү тарҕаталларын истиэххин сөп. Куоластардаах бурдук үүнэн турарын көрдөххө, оҥоро сылдьар үлэҥ ситиһиилээх буолуоҕа.

БУРУО. Холкутук үөһээ тахсар буруо көстүүтэ, дьиэҕэ-уокка эйэлээх буолууну көрдөрөр; хара буруо - хоп-сип, куһаҕан санаа мустуутугар тахсар. Түүлгэ хара буруо дьиэ иһигэр таҕыстаҕына, ханнык эрэ сыыһа туттуу буолан дьиэлээхтэр тыл-тылга киирсибэт кэмнэрэ кэлэн ааһыан сөп.

БУУКУБА. Түһээн буукубаны суруйдаххына - эрэй, үлэ эбиллиэ; үөрэттэххинэ - байан, көнөн барыаҥ; көрдөххүнэ - солуну истиэҥ.

БУУЛКА. Барыанньалаах буулка биэрдэхтэринэ туһалаах, барыс киирэр үлэтигэр кыттыһыы буолуон сөп.

БУУРҔА. Буурҕаҕа түбэстэххинэ, ночооттор тахсыахтара эбэтэр үлэ-хамнас атахтаныа.

БУУСКА. Түүлгэ буусканан сэриилэстэххэ үлэҕэ-хамнаска тапсыбат, тыл-тылга киирсибэт буолуу үөскээн ааһыаҕа;  буусканан ыттахха аһара улахан суолталаах үлэҕэ кыайыы-хотуу кэлэр кэмэ кэлбит буолуон сөп.

БҮДҮРҮЙҮҮ. Түүлгэр хааман иһэн бүдүрүйдэххинэ, тиэтэллээх быһаарыыны ылынартан туттунуохха.

БҮЛҮҮҺЭ. Кураанах бүлүүһэ түүлгэ көһүннэҕинэ, дьиэҕэ-уокка сыһыаннаах курус быһыы тахсыаҕа.

БҮӨ. Арыгылаах бытыылка бүөтүн астаххына, үлэ-хамнас тупсуута саҕаланыа, дьоллоох буолуоҥ, саҥа дьону кытта билсиһиэххэ сөп.

БЫА. Түһээн көлөпүнэ быаны сиир буоллахха туох эмэ кэтэспэтэх кэһии кэлиэн сөп.

БЫЛААХ. Атын омук дойдутун флага баар буоллаҕына ол омуктуун тапсыбат, биир тылы булуммат буолуу үөскүөн сөп. Ол омугу өстөөххө кубулута сатааһын улаатыаҕа.

БЫЛААЧЫЙА. Саҥа былаачыйаны кэтэ сылдьыы, үөрүүгэ, барыс киириитигэр; маҕан эбэтэр сырдык дьүһүннээх былаачыйаны кэтэ сылдьыы-баайга, дьоллоох буолууга көстөр; кирдээх, алдьаммыттаах былаачыйаны кэтии - санаарҕабыл, эрэйдээх буолуу эбэтэр дьадайыы бэлиэтэ; кэтэ сылдьар ис ырбаахыҥ умайара, чугас дьонноруҥ куһаҕаннык этэллэрин, кинилэри кытта өйдөспөт буолууну көрдөрөр; киэргэллээх олус мааны былаачыйаны кэтии, ыарыһах киһи өлөрүгэр көстөр. Хара дьүһүннээх көмүс киэргэллэрдээх былаачыйаны кэһии биэрдэхтэринэ кэлэн иһэр түгэн санаарҕабыллаах, тардылыктаах буолуо.

БЫЛЫТ. Күн тыган сырдаан көстөр былыттарын көрдөххүнэ, сотору кэминэн улахан үлэ-хамнас, санаарҕабыл кэнниттэн кыайыыны ситиһиэххэ сөп; улахан хара былыттар таҕыстахтарына, эн тускунан куһаҕаннык этиэхтэрэ, ыалдьыы да буолуон сөп, ону кытта ситиһиигэ дьулуур мөлтүөҕэ; хараҥа былыттар өрө үллэн тахсыыларын көрдөххө, олоххо ыарахан кэмнэр кэлэн иһэр буолуохтарын сөп.
Халлаан хара былытынан бүрүлүннэҕинэ, баҕа санаа туолбат буолуута, улахан хомолто бүрүүкүөҕэ.

БЫРААС. Бырааска көрдөрөөрү кэтэһэ сылдьар буоллахха, кимтэн эрэ олус улахан тутулуктаах буолуу бэлиэтэ; бырааска көрдөрүнэ сырыттахха, биллэр ыарыыгыттан атын ыарыы булан дьиэлээхтэрин санааҕа ылларыахтара. 

БЫРААТ, БАЛЫС. Кинилэри көрдөххүнэ - үөрүү-көтүү буолуо. Түүлгэр быраатыҥ сөбүлээбэттик, тэйиччи туттар буоллаҕына, туох эрэ улаханнык сөбүлээбэт быһыыҥ аймахтаргар буолуоҕа; өлбүт быраатыҥ түүлгэ көһүннэҕинэ, ким эрэ, аймахтарыҥ эҥин көмө көрдүөхтэрин сөп.

БЫРААҺЫННЬЫК. Саҥа дьиэ сууйуутун бырааһынньыга көһүннэҕинэ, киһи өлүүтэ эбэтэр туох эмэ куһаҕан быһыы буолуо; түүлгэ бырааһынньыкка ыҥырдахтарына, соһуччу үөрүүлээх түгэн буолуо; түһээн саҥа дьыл бырааһынньыгар сырыттахха бу дьылга туох эмэ ситиһиини оҥоруохха сөп. Туох эмэ көмө, тирэх баар буолуон эмиэ сөп. Түүлгэ буолар бырааһынньыкка өлбүт дьон сылдьар буоллахтарына, илэтигэр похорона буолуон сөп.

БЫРДАХ. Элбэх бырдахтар көтөллөрүн түптэнэн үүрдэххинэ, дьон саҥалара күөдьүйэн иһэн тохтуоҕа;   саба түһэн сиир бырдахтары хам охсуолаан өлөртүүр буоллахха, олоххо көрсүллэр бары мэһэйдэри этэҥҥэ туораан ситиһиини, кыайыыны оҥорор кыахтаныаххын сөп.

БЫРАҔЫЫ. Түүлгэ кими эрэ тугунан эмэ таба бырахтаххына мөккүөргэ эн быһаарыыларыҥ таба буолуохтара.

БЫҺАХ. Саха быһаҕа - уол оҕо сүрэ. Үчүгэй сытыы быһах эрэллээх, доруобай уолу, онтон сыппах хара быһах, мөлтөх, ыарыһах уолу көрдөрөллөр; түһээтэххинэ саха быһаҕын бэлэх биэрдэхтэринэ, уол оҕо төрүөҕэ. Бу уол майгына сытыы быһах биитин курдук сытыы, хардааччы буолуон сөп. Бүк тутуллар быһах – этиһии, иирсээн бэлиэтэ; куукунаҕа туттуллар быһах көстүүтэ, дьиэ иһигэр тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиитигэр, этиһии тахсыытыгар көстөр.

Быраҕыллыбыт саха быһахтарын хомуйдахха тыл-тылга киирсибэт, тус-туспа санаалаахтары бииргэ холбооһун ситиһиллиэн сөп;  быһаҕынан быраҕаттааһын буоллаҕына тыл-тылга киирсибэт буолууга, этиһиигэ, охсуһууга да тиийиэн сөбүн биллэрэр. Ким кыайбыт, ол кыайыылаах хаалыаҕа.

БЫҺАХ УГА. Улахан саха быһаҕын уктуурга сөптөөх мас көстүбэтэҕинэ элбэх айдаанынан, эрэйинэн саҕаламмыт туһалаах үлэ бүтэрэ өссө да ыраах буолуон сөп.

БЫҺЫЫ. Түүлгэ тугунан эмэ тарбаххын быстаххына, олус сэрэхтээхтик сылдьыахха наада, дөлбү түһүөххэ, дэҥнэниэххэ да сөп.

БЫТ. Быты көрүү - байыы-тайыы; түүлгэ быты өлөрдөххө - сүөһү өлөр, сүтэр эбэтэр санаарҕабыл кэлиэн сөп; быттан ыраастаныы - араас хоптон-сиптэн, эбиискэ кэлэр үлэттэн босхолонуу бэлиэтэ.

БЫТЫК. Сэҥийэтигэр бытыктаах киһи көһүннэҕинэ, туспа өйдөөх-санаалаах киһини кытта көрсүһүөххүн, күрэстэһэн кыахтааҕы быһаарсыаххын эбэтэр үлэҕин-хамнаскын сөбүлээбэт дьон утарсыыны оҥоруохтарын сөп; хара бытыктаах киһи буоллаҕына, бэ¬йэ-бэйэни өйдөһүү улахан уустуктардаах, туох эмэ сүтүктээх, ночооттоох буолуон сөп. Түүлгэ үүнэн эрэр бытык көһүннэҕинэ бэйэни үрдүктүк тутуу улаатан, үрдээн иһэрин биллэрэр; бытыктаах киһини көрдөххө үрдүктүк сананыыттан дьыала табыллыбата үөскүөн сөп.    Сэҥийэҕэ үүммүт бытык маҥхайан хаалбыт буоллаҕына тыл-тылтылга киирсибэт, өйдөспөт буолуу кэлэн ааһыан сөп.

БЫТЫЫЛКА. Элбэх үлтүрүйбүт бытыылка тааһа көстөрө, эн тускунан соччо үчүгэйэ суохтук этэллэрин биллэрэр; толору арыгылаах бытыылканы көрөр - үчүгэйгэ, дьыала табыллыытыгар; кураанах бытыылка - араас үгүс эрэйдэр, түбүктэр элбииллэригэр.
Арыгылаах бытыылка алдьаныыта, дьыала табыллыбатыгар, хомолтоҕо көстөр.

БЫЧЧЫҤ. Быччыҥнарыҥ күүһүрбүттэрэ, эбиллибиттэрэ көһүннэҕинэ, үлэҕин, дьыалаларгын сөбүлээбэт дьон саба түһүүлэриттэн көмүскэнэргэ кыахтаах буолан бараҥҥын, күрэхтэһэргэ, быһаарсарга бэлэмнээх буолуоххун наада.

БЫЫЛ. Түүлгэр быылы бүрүнэ сырыттаххына, кыра-кыра ночооттор тахсыах¬тара; дьиэ иһэ быыллыйбыт буоллаҕына баҕа санаа туоларын быстах быһыы мэһэйдиэҕэ; быылтан ыраастанан таҥаскын тэбэнэр буоллаххына, санаабыт санааҕын син ситиһиэххин сөп. Түүлгэ кумах быыла утары көтөр буоллаҕына, ким эмэ олус куһаҕаннык этиэн эбэтэр эн этиилэргин утары этиэхтэрин сөп.

БЫА. Быаны түмүктүү баайар буоллахха, санааҕын түмнэххинэ, күүстээх санааҕынан баҕа санааҕын ситиһэр кыахтаах буолуоҕуҥ. Түүлгэ быаны үрдүнэн ойор буоллахха, быстах, киһиргэс быһыыгынан туох эрэ уратыны оҥорон дьону сөхтөрүөххүн сөп.

БЭЛЭХ. Ыллаххына - дьоллоох буолуоҥ, барыс киириэ; бэйэҥ биэрдэххинэ, ким эмэ куһаҕаннык этиэ эбэтэр барыс киирэрин куоттарыаҥ.

БЭРГЭҺЭ. Ураты түүлээх бэргэһэни кэттэххэ төбө ыарыыта булуо эбэтэр өй-санаа уларыйыыта буолуон сөп; хаһыатынан оҥоруллубут бэргэһэни кэттэххэ быстах төбө ыарыыта киирэн ааһыа. Түүлээх үчүгэй бэргэһэни кэттэххэ, үөрүү буолуо, сыалы ситиһиэххэ сөп; кэтэ сылдьар бэргэһэҕин сүтэрдэххинэ, төрөппүттэрин ыалдьыахтарын сөп; хара дьүһүннээх бэргэһэ - санаарҕабыл бэлиэтэ; түүлээх хара бэргэһэлэри көрдөххө, аймахтарын көрдөһүүлэрин толорбокко тапсыбат буолуу кэлиэн сөп; бэргэһэ үрдүгэр олордоххо албыҥҥа түбэһиэххэ сөп.

Түүлгэ ханнык эрэ куһаҕан бэргэһэлээх сылдьыы, төбө ыалдьаары гыммытын бэлиэтиир; түүлээх бэргэһэ түүтүн быыһа барыта бытархай үөннэринэн туолан хаалбытын ыраастыыр буоллахха, быстах ыарыы бу¬луон сөп эбэтэр муунтуйбут санааттан босхолоно сатаан эрэйдэнэргин көрдөрөр.

БЭРЭБИНЭ. Иннигэр улахан мэһэй баарын көрдөрөр, онтон иҥиннэххинэ дьыала мөлтүөҕэ.

БЭС. Үүнэн эрэр бэстэри көрдөххө үлэҕэ-хамнаска ситиһии, кыайыы кэлэн иһэр буолуон сөп.

БЭСТИЛИЭТ. Бэстилиэтинэн ыттаххына туох эмэ ситиһии буолуо эбэтэр ордук санааһыҥҥа оҕустаран сыыһа-халты туттуоххун сөп; түүлгэ илдьэ сылдьар бэстилиэтин бэйэҥ киэнэ буоллаҕына, дьону кытта сыһыаҥҥар олус тулуурдаах буолуу туһалыаҕа, быстах санааҕар баһыттаран сыыһа-халты туттуоххун сөп. Түһээн бэстилиэти көрдөххүнэ, кэргэттэргин кытта айдаан, кыыһырсыы буолуо эбэтэр улаханнык мөҕүөхтэрэ; бэйэҥ бэстилиэттээх буоллаххына ханнык эмэ дьыаланы кэпсэтиигэ тыл-тылга киирсибэт, өйдөспөт буолуу үөскүөн сөп.

БЭЭТИНЭ. Былааччыйаҕа бээтинэ баар буолан хаалыыта, сэрэммэтэххинэ аанньа ахтыбат дьон албын этиилэригэр киирэн биэриэххин сөбүн көрдөрөр; бээтинэни ыраастаатахха үөрүү буолуо. 

В

ВАННА. Ваннайга суунарга бэлэмнэнии кэтэһиилээх тупсуу кэмэ дьэ кэлэн иһэрин бэлиэтиир.

ВЕЛОСИПЕД. Түүлгэ велосипед мииммит билэр киһигин көрдөххө, мүччү-хаччы түһүөх курдук буолан баран туһалаах дьыаланан дьарыктана сылдьар буолуоххун сөп. Бэйэҥ велосипедынан сылдьар буоллаххына сэрэхтээх буоларгын умнума, тиэтэйимэ.

ВОЛЕЙБОЛ. Түүлгэ үчүгэйдик таба охсон волейбол оонньоотоххо баҕа санааны ситиһэр кэм кэлбит буолуон сөп.

ВОРОТА. Ворота сабыылаах буоллаҕына үлэҕэ-хамнаска киллэрэ сатыыр уларыйыылар кыаллыахтара суоҕа. Тохтобул, тардыллыы үөскүөн сөп; аһылыннаҕына саҥа үлэ көстүөҕэ.

Г

ГААС. Түүлгэ дьааттаах гаастан көмүскэнэн маарылланан муруну сабыннахха билэр киһини алҕаска хомоппуттан санаарҕабыл киирэн этэҥҥэ ааһыан эбэтэр аахайбат буолууну суох оҥоруу син кыаллыан сөп; дэлби тэбэр кутталлаах гаастан дьиэни салгылатар буоллахха үөскээбит кутталы эрдэттэн билии-көрүү, сэрэхтээх буолуу ирдэнэр.

ГОСТИНИЦА. Түүлгэ гостиницаны көрдөххө, олоххор быстах кэмнээх соһуччу уларыйыы буолуон сөп эбэтэр уһуну-киэҥи толкуйдаабакка, санааҕа-онооҕо ылларбакка эрэ холкутук олорор кэм кэлэн иһэрин бэлиэтиир.

ГРУША. Маска үүммүт улахан, соҕотох груша көһүннэҕинэ бэйэҥ олоххор, дьоҥҥор оҥоро сылдьар үтүө дьыалаҥ ситиһиилээх буолуо. 
     
Д 

ДААЧА. Дьоннор даачаларын түһээн көрдөххүнэ, доҕотторуҥ үлэлэригэр улахан ситиһиини оҥоруохтара.

ДЕПУТАТ. Түүлгэ депутаты көрдөххө албыҥҥа, дьон тылыгар киирэн биэрэххэ сөп.

ДИПЛОМ. Түүлгэ диплом ыллахха ураты үлэни оҥорорго кыах баар буолбутун бэлиэтэ эбэтэр ханнык эрэ үлэ бүтүүтэ түмүктээх буолуоҕа.
 
ДОҔОР. Доҕоруҥ түүлгэр көһүннэҕинэ, тугу көрбүтүҥ үксэ сирэйинэн буо-луоҕа эбэтэр тэйсии, арахсыы саҕаланыа; кутталлаах түүлгэ ыраах сылдьар доҕоргун көрдөххүнэ, киһиҥ ыалдьыбыт эбэтэр туохха эрэ түбэспит буолуоҕа; түүлгэ доҕоруҥ санаарҕаабыт куһаҕан көрүҥнээх буол¬лаҕына, эйигин ыалдьыы, эрэй-муҥ күүтэр; доҕоруҥ үчүгэй көрүҥнээх көһүннэҕинэ, үчүгэй солуннары истиэҕиҥ эбэтэр көрсүһүөххүтүн сөп; доҕоруҥ маҥан таҥастаах көһүннэҕинэ, ыалдьан хаалыан сөп. Өлбүт доҕоргун кытта кэпсэттэххинэ, кини тугу эппитэ кырдьык, туһалаах этии буолуо.

ДОКУМУОН. Байыаннай билиэт эбэтэр пааспар көстүүтэ, үлэ-хамнас, түбүк үксүүрүгэр тириэрдэр.

ДОЛГУН. Түүлгэ улахан долгуннар көһүннэхтэринэ, үлэҕэ мэһэйдэр көрсөллөр.

ДЭРИЭБИНЭ. Билэр дэриэбинэҥ көһүннэҕинэ, былыргы табаарыскын көр-сүөҕүҥ эбэ¬тэр солуннары истиэҕиҥ; дэриэбинэҕэ сырыттаххына, туох эмэ үчүгэй, санаа туолуута буолуоҕа.

ДУОҺУЙУУ. Түүлгэ туохтан эмэттэн астынар, дуоһуйар буоллаххына, илэтигэр дьыалаларыҥ табыллыахтара. 

ДЬ
 
ДЬААБЫЛАКА. Дьаабылака сии сылдьар буоллаххына, бэйэҥ олоххор туох эмэ туһалааҕы оҥостор буолуоххун сөп. Төһө кээмэйдээх туһаны оҥосторуҥ дьаабылака көрүҥүттэн быһаччы тутулуктаах буолуоҕа; көрдөххө билсиһии буолуон сөп.

ДЬААҺЫК. Түүлгэ толору маллаах дьааһыгы көрдөххүнэ, байыы, баай-дуол эбиллиитэ саҕаланыа; кураанах дьааһыгы көрүү - дьадайыы бэлиэтэ; мас дьааһыктан төлө көтөн тахсыы, күүстээх ыарыыттан үтүөрэн барыыга көстөр.

ДЬАХТАР. Кыыһырбыт, эрэйдэммит, куһаҕан көрүҥнээх дьахтары көрдөххүнэ сөбүлээбэт быһыыларыҥ буолуохтарын сөп, үлэ-хамнас атахтаныа, кыһамньылаах, дьулуурдаах буолуоххун наада, оччоҕуна тугу эмэни ситиһиэххэ сөп; кыраһыабай оонньоһор дьахтар, араас тыл-өс, ордук са¬наһыы баар буоллаҕына көстөр; кыһыл баттахтаах нуучча дьахтарын көрүү - мөлтөөһүҥҥэ, ыарыыга. Булка сылдьан нуучча дьахтарын көрсөн туттаххына, улахан булдуҥ табыллыа, онтон куоттардаххына - мэлийиэххин сөп.

Билбэт дьахтарыҥ икки атаҕа суох буолан көһүннэҕинэ, сөбүлүүр дьыалаҕар атахтаныы тахсыаҕа; хат дьахтар түүлгэ көстүүтэ, олоххор бары үчүгэйи, инникигэ эрэллээҕи түстүүр; дьахтары көрдөххө туһааннаах дьыала быстахтык атахтаныа эрээри кэлин табыллыан сөп. Ыһыллыбыт баттахтаах дьахтар үөрэ-көтө көрүстэҕинэ, соһуччу күүтүллүбэтэх ороскуоттар тахсыахтара; ордьойбут тиистээх, аҥар харахтаах, уоттааҕынан дьөлө көрбүт дьахтар утары кэллэҕинэ, туох эрэ куһаҕан, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуоҕа эбэтэр аймахтарыҥ ханнык эрэ дьыалаҕын сөбүлээбэттэрин биллэриэхтэрэ. Грузовой массыына суоппара дьахтар буоллаҕына туһааннаах дьыаланы хойутатан, тардыллан, ночоотуран да буоллар үчүгэй хаачыстыбалаахтык толоруохха сөп. Төбөтүгэр хара былааты бааммыт, хара таҥастаах дьахтар көһүннэҕинэ ким эмэ өлүүтэ буолуон сөп.

ДЬИЭ. Урут олорбут дьиэҕин көрдөххүнэ эбэтэр тиийэ сылдьар буоллаххы¬на, онтон ыалдьыттар кэлиэхтэрэ эбэтэр солуннары истиэҕиҥ; үчүгэй дьиэни ыраахтан көрдөххө - ситиһии буолуо; эргэ, урут олорбут дьиэҥ үчүгэй көрүҥнээх турар буоллаҕына, уһун кэм устата дьоһуннаахтык олоруоххун сөп, аймахтарыҥ үчүгэйдик саныахтара.

Түннүктэрэ уонна ааннара аһаҕас дьиэ көстүүтэ, дьиэҕититтэн уоруу эбэтэр сүтүк буолаары гыммытын сэрэтэр; үрэллээри турар дьиэ көһүннэҕинэ ыарыы булуо эбэтэр үлэҕэ-хамнаска ночоот тахсыан сөп; кыра, саҥа дьиэҕэ көһүү, ыарыһах, кырдьаҕас киһиэхэ олус куһаҕан түүл, олох тосту уларыйыытын бэлиэтиир. Биллэр дьиэ алдьаныыта көһүннэҕинэ, дьон санаата куһаҕанын көрдөрөр. Ол дьиэ дьонун санаалара да буолуон сөп; түннүгэ да, аана да суох дьиэҕэ хааттарыы буолуута, улахан наадалаах тирээн кэлбит боппуруоска сөптөөх эппиэти кыайан булбакка эрэйдэнии бэлиэтэ буолар.

Кыра, олус эргэ дьиэ кырдьаҕас киһи өлөрүгэр эбэтэр кыах суох буолуутуттан санаарҕабыл кэлэригэр көстөр;  олорор дьиэ суох буолуута, олоххо табыллыбат буолуу, дьиэ кэргэн ыһыллыытыгар эбэтэр улахан, санааны уурбут дьыала табыллыбатыгар көстөр.     Саҥа дьиэ тутуннахха улахан уларыйыы буолуо; киэҥ дьиэ буоллаҕына үчүгэй өттүгэр уларыйыы буолуон сөп; тутуллан бүтэн эрэр дьиэ көһүннэҕинэ, оҥоро сылдьар үлэ бүтүүтүгэр улахан мэһэйдэр кэтэһэллэрин биллэрэр; саҥа, киэҥ  дьиэҕэ сырыттахха олоххо үчүгэй өттүгэр уларыйыы буолуон сөп.

ДЬИЭ ИҺЭ. Түүлгэ дьиэ иһэ ыһыллан көһүннэҕинэ туох эрэ араллаан эбэтэр сүтүк буолуон сөп; дьиэ иһэ кураанахсыйан миэбэлэ суох буолан көстүүтэ быстах кэмҥэ тиийиммэт-түгэммэт буолуу кэлиитигэр көстөр.

ДЬИЭ ҮРДЭ. Дьиэ үрдэ мууһуран көстүүтэ аймахтар сыһыаннара мөлтүүрүгэр, сэрэхтээх буолуу туһалыырын биллэрэр.

ДЬИЭ  ҮРДҮГЭ. Дьиэ үрдүгэ уруккутуттан үрдүк буолуута эбэтэр үрдээн хаалыыта көһүннэҕинэ, өй-санаа эбиллэн таһыма үрдээн иһиитин бэлиэтиир; на¬мыһах дьиэ үрдэ баҕа санаа аҕыйаҕын, өй-санаа таһыма намыһаҕын көрдөрөр.

ДЬИЭ ТЭРИЛЭ. Түүлгэ дьиэ тэриллэрэ хара дьүһүннэнэн, харааран көһүннэхтэринэ дьиэ иһигэр өйдөспөт, тыл-тылга киирсибэт буолуу баар буолан ааһыаҕа.

ДЬОН. Санаарҕаабыт көрүҥнээх элбэх дьоннор мунньустубуттарын көрүү – киһи өлүүтүгэр, харах уутугар көстөр. Ыраах сиргэ сылдьар билэр дьоҥҥун көрдөххүнэ, ол сиртэн кэлэ сылдьар аймахтаргын дуу эбэтэр билэр дьоҥҥун көрсүөҕүҥ, кырата сурахтарын истиэххин сөп; дьон ортотугар сылдьар буоллахха, бэйэҥ мөлтөөн биэрэҥҥин, дьону кытта кыайан кэпсэппэккэҕин дьыалаҕын мөлтөтүөххүн сөп.    Түүлгэ ыраах сиргэ олорор билэр дьонуҥ дьиэҕэр баар буоллахтарына, сотору бэйэлэрэ тиийэн кэлиэхтэрин сөп. 

ДЬӨЛӨҔӨС. Түгэҕэ биллибэт дьөлөҕөһү этэҥҥэ тумнан аастахха, илэтигэр сэрэхтээх буолуу ирдэнэр кэмэ кэлбитин биллэрэр.

ДЬҮҺҮН. Түүлгэ халлаан күөҕэ дьүһүн көстүүтэ, туохтан эрэ дьиксиниини, дьаахханыыны көрдөрөр. Маннык дьүһүн туох эмэ уларыйыы тахсыахтааҕын билгэлиир. От күөҕэ дьүһүн көстүүтэ, баҕа санаа баарын уонна туолуон сөбүн көрдөрөр. Бу дьүһүн эрэли уонна кыахтаах, көмүскэллээх буолууну түстүүр, баҕар көмө кэлиэҕэ. Үрүҥ, маҕан дьүһүн, сырдык буолуута санаа туолуутугар, кыах-күүс элбээһинигэр көстөр. Хара дьүһүн сылайыы, санаарҕабыл бэлиэтэ.

ДЬҮӨКЭТ. Муостаны дьүөкэтинэн бистэхтэринэ санаарҕабыл кэлиэҕэ.

ДЬЫБААН. Түһээн дьыбааны көрдөххө - сынньалаҥ буолуо; дьыбааҥҥа олоруу эбэтэр сытыы - холку, сынньалаҥ олоҕу түстүүр; атыылаһыы - холку олох иһэрин көрдөрөр.

ДЬЭДЬЭН. Үчүгэй дьэдьэннэри хомуйуу буоллаҕына, кэһии кэлиэн сөп эбэтэр үлэҕэ-хамнаска бэйэ кыаҕынан, күүһүнэн баҕа санаа туоларын ситиһиэххэ сөп. Барыта дьэдьэн хайдах көрүҥнээҕиттэн тутулуктаах, куһаҕан көрүҥнээх буоллаҕына хомолто буолуон сөп.    Түүлгэ үчүгэй дьүһүннээх дьэдьэни көрдөххө үчүгэй баҕа санаа туолуута буолуон сөп; дьэдьэни сиэтэххэ ситиһии буолуо. 

Е
 
ЕЖ. Кыра ежигы көрдөххө, туспа өйдөөх-санаалаах киһини кытары көр¬сүһүү эбэтэр кыраттан улаханнык санааҕа ылларыы, сыыһа өйү-санааны тутуһа сылдьабын диэн санаарҕааһын буолуон сөп.

З
 
ЗВОНОК. Түүлгэ аан звоногун тыаһын иһиттэххэ, кэтэспэтэх ыалдьытыҥ кэлиэ эбэтэр соһуччу солуну истиэҕиҥ.

ЗАДАЧА. Түһээн ханнык эмэ задачаны суоттаатахха, сөптөөх быһаарыыны булуохха сөп.

ЗАРЯДКА. Зарядка оҥорор киһи көстүүтэ, эйигин кытта сөбүлэспэт киһи баарын биллэрэр.

И
 
ИГИИ. Эбиискэ үлэ-хамнас кэлэн иһэрин бэлиэтэ.

ИИКТЭЭҺИН. Кимиэхэ эмэ ииктээһин кэнниттэн, ол киһилиин этиһии, тыл тылга ки¬ирсибэт буолуу кэлиэҕэ; ким эмэ иигэ бырдаҥалаатаҕына эбэтэр сыбаннаххына, ыарыһах киһи үтүөрэн барыаҕа, онтон доруобай киһи ыалдьыан сөп; онно - манна ииктээһин буоллаҕына, бэйэҥ дьонноргун кытта өйдөспөт буолуу эбэтэр кыра уларыйыылар, санааттан-онооттон ыраастаныы, быстах ночооттор буолуохтарын сөп. Элбэх киһи бииргэ ииктээһиннэрэ үгүс киһини таарыйар санаарҕабыл кэлэн этэҥҥэ ааһарыгар; элбэх ииги саппыкынан кэһэ сылдьар буоллахха үөрүү буолуо, табыллыы кэлэрэ чугаһаабыт буолуон сөп. Сөптөөх миэстэҕэ уһуннук ииктээһин буоллаҕына санаа-оноо ыраастаныыта, санаарҕабыл суох буолуута кэлиэҕэ.

ИИСТЭНИИ. Иистэнэ олорон тиэтэйэр, ыксыыр буоллаххына, кыһыйыы-абарыы, кыыһырсыы буолуо; туох эмэ туһата суоҕу тигэр буоллахха, кыйаханыы, кыыһырыы, сөбүлэспэт буолуу кэлэн ааһыан сөп.

ИЙЭ. Түһээн ийэҕин көрдөххүнэ, көрүҥэ үчүгэй буоллаҕына барыҥ-барыта табыллыа; түһээтэххинэ ийэҥ кэлэн сэрэтэр, көрө-харайа сылдьар буоллаҕына, кырдьык олус сэрэнэ сылдьыахха, доруобуйаны харыстаныахха; өлбүт ийэҥ сытар буоллаҕына доруобуйа мөлтөөһүнэ буолуо, ыарыы киириэн сөп. Түүлгэ өлбүт ийэҥ көстүүтэ, араас сыыһа-халты туттууттан сэрэтэр эбэтэр олоххор үчүгэй өттүн диэки уларыйыы буолаары гыммытын бэлиэтиир, онтон ыалдьаары эҥин гыммыт буоллаххына ийэҥ көстүүтэ атын, мөлтөх, куһаҕан көрүҥнээх буолуоҕа.

ИЙЭ КЫЛЫН. Көрдөххө - дьонноргун кытта өйдөспөт буолуу кэлиэҕэ.

ИЛИИ. Түүлгэ илиитэ суох буолар киһини көрдөххүнэ, үчүгэйдик билэр киһиҥ өлүөҕэ; түһээн илии тутустахха, кимниин эмэ үчүгэй сыһыаны олохтуоҕуҥ эбэтэр өр көрсүбэтэх доҕоргун кытта көрсүөҕүҥ эбэтэр иирсээн кэнниттэн эйэлэһиэҥ. Соһуччу илииҥ киртийбитин көрдөххүнэ, сөбө суох дьыаланы оҥостоҥҥун эрэйгэ тэбиллэриҥ бэлиэтэ; илииҥ ха¬аннаах буоллаҕына, доҕоргун сыыһа буруйдааҥҥын, сымыйаҕа балыйаҥҥын быстах кэмҥэ тэйсэ сылдьыаххын сөп. Түүлгэр илиигин сууннаххына, ханнык эрэ бэйэҕэр кыаттарбат дьыалаҕар, ким эмэ көрөн-истэн көмөлөһүөн эбэтэр ханнык эмэ бырааһынньыкка, аһылыкка сылдьыаххын сөп; илииҥ түүлээх буолан хаалбыт буоллаҕына, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуоҕа эбэтэр көһүппэтэх өттүгүттэн барыс киириэн, ким эмэ көмөтө кэлиэн сөп.

Түүлгэ тарбахтар алдьанан, көҕөрөн көстөр буоллахтарына илии тымырдара ыалдьыахтарын сөп; илииҥ күүһүрэн иһэрин көрдөххө ыарыыттан үтүөрэн барыы кэлэн иһэрин бэлиэтэ.

ИНБЭЛИИТ. Көһүннэҕинэ, баҕа санааларыҥ кыайан туолуохтара суоҕа. Бэйэҥ инвалид буолбут буоллаххына, кыра да буоллар туохха эмэ тиксиэххин, кыайбат, саллар дьыалаҕар ким эмэ көмөлөһүөн, ыйан-кэрдэн биэриэн эбэтэр ханнык эрэ сөбүлээбэт быһыыгар түбэһиэххин сөп;  атын билэр киһиҥ инвалид буолбутун көрдөххө, кимиэхэ эмэ көмөлөһөргө бэлэмнэниэххэ.

ИННЭ. Түүлгэ иннэнэн тигэр буоллаххына, эрэнэр, итэҕэйэр киһигиттэн хомойуоххун сөп; көрдөөһүн - таах хаалар үлэлэр, эрэйдэр көрсөллөр; иннэни көрүү – этиһиигэ, иирсээҥҥэ, өйдөспөт буолууга тириэрдиэн сөп. Саптаах иннэни көрдөххүнэ, эн бэйэҥ дьыалаҕын  оҥороргунааҕар ордук дьоннор наадаларыгар сылдьаргын көрдөрөр эбэтэр үлэҕэ-хамнаска батыһар киһи баар буолуон сөп; иннэни булан ыллаххына, саҥа билсэр доҕотторуҥ эйигин сыаналыыр буолуохтара.

ИҤНИИ. Түүлгэ туохха эмэ иҥнии дьыала табыллыбатыгар, туох эрэ мэһэйдэр үөскүүллэригэр эбэтэр киһи туга эмэ иҥиннэҕинэ онон ыалдьыан сөп. Иҥнииттэн төлөрүйүү дьыала табылларыгар, үтүөрүүгэ көстөр.

ИС. Түһээтэххинэ иһиҥ улаатан хаалбыт буоллаҕына, эмискэ иһиҥ адаарыйыыта буолуоҕа эбэтэр туохтан эрэ хомолто буолуон сөп; сыгынньах иһиҥ көстүбүтүн сөбүлүү көрдөххүнэ, иһиҥ моһуогуран адаарыйбыта ааһан барыаҕа.

ИСКЭН. Соһуччу искэн таҕыстаҕына - көмө кэлиэ.

ИСПИИҺЭК. Түһээтэххинэ испииһэккэ аатын киирбэтэх буоллаҕына, доруобуйаҥ тупсан, көнөн барыаҕа.

ИСПИИСКЭ. Түһээн испиискэни көрдөххүнэ, тугу оҥороору гынаргын соҕотоҕун кыайан оҥоруоҥ суоҕа, сүбэ, көмө наада буолуоҕа.
Түүлгэр испиискэ умаппытыҥ буруолуу - буруолуу умуллар буол-лаҕына, хобдох, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуо, баҕа санааҕын ситиһиигэ ордук санааччылар мэһэйдэһиэхтэрин сөп.

ИСТИИ. Түүлгэ киһи тугу эмэни этэрин иһиттэххэ туолуон сөп.

ИСТИЭНЭ. Истиэнэ көһүннэҕинэ, иннигэр улахан мэһэйдэр күүтэллэр; истиэнэ үрдүгэр тахсыы ситиһии бэлиэтэ; истиэнэ суулларын көрдөххө өйгө-санааҕа улахан уларыйыылар тахсыахтара, улахан мэһэй суох буолуо.

ИҺИТ. Түһээтэххинэ таас иһит алдьаннаҕына - дьол буолуо. Түһээн таас иһит алдьаммытын кэннэ иһигэр баар убаҕаһа тохтубатаҕына туох эмэ улахан ороскуот тахсан баран аһара барбакка сөбүгэр соҕус буолуон сөп.

ИТИИ. Түүлгэ итии хоско киирэн хааллахха, буолуохтаах кэпсэтииттэн эбэтэр көрсүһүүттэн дьыала табыллара улахан уустуктардаах буолуо.

ИТИРИК. Быстах өйдөөх киһи итирик көстөр; бэйэҥ итирбит буоллаххына, эстии-быстыы, мөлтөөһүн кэлиитин бэлиэтэ.
Түүлгэр итирэн баран өйдөнөн кэлэн санааргыыр буоллаххына, үлэҕэр-хамнаскар сыыһа туттуу тахсыаҕа, ити гынан баран маннык сыыһаны эрдэттэн кыһаммытыҥ буоллар оҥоруоҥ суоҕа этэ. Ким эмэ итирэ сылдьар диэн эттэхтэринэ эбэтэр итирэ сылдьара билиннэҕинэ баҕа санаата туолбут киһи буолуоҕа.

К
 
КАРТА. Сир картатын көрдөххүнэ, олоххор дуу, үлэҕэр-хамнаскар дуу уларыйыы тахсаары гыммытын бэлиэтэ. Баҕар ылар дохуотун эбиллиэҕэ.

КАЛИТКА. Бүтэй хаптаһын олбуор калиткатын ылан бардахтарына, тиис тостон түһүөн сөп.

КАЮТА. Бэйэҥ хараабыл каютатыгар олорор буоллаххына, ханнык эрэ куһаҕан быһыы кэлэн иһэрин көрдөрөр.

КИИНЭ. Киинэ көрөр залга киирии - дьолго, үөрүүгэ.
 
КИЛИЭП. Түүлгэ килиэп сиэһинэ буоллаҕына, доруобуйаҥ бөҕөргөөн иһэрин быһыыта; хара килиэп сиэтэххэ, доҕоруҥ көмөтө кэлиэн сөп, эйэлээх, дьоһуннаах олох бэлиэтэ; көрдөххө, биир тэҥник баран иһэр олохтоох буолуу бэлиэтэ; арыылаах килиэби сиэтэххэ улахан туһалаах, барыс киирэр үлэтин оҥоруохха сөп.

КИНИГЭ. Кинигэни аахтаххына эбэтэр арыйан көрдөххүнэ, эйиэхэ убаастабыл, баай буолуу, сырдык диэки тардыһыы кэлиэҕэ, үлэҥ-хамнаһыҥ сыаналаныа; суруктаах кинигэни арыйан көрдөххүнэ, эн оҥоро сылдьар үлэҥ дьоҥҥо туһалаах буолуоҕа; улахан кинигэни көрдөххүнэ, биллииҥ-көстүүҥ үрдээн иһиэҕэ, үлэлэриҥ туһалаахтара биллиэхтэрэ; улахан эргэ кинигэ көһүннэҕинэ оҥоро сылдьар үлэлэргэр сэрэхтээх буолуу ирдэнэр. Автор кинигэтэ бэчээккэ тахсан эрэрин билиитэ, сэрэхтээх буолууга ыҥырар. Кинигэтэ бэчээккэ тахсарыгар элбэх мэһэйдэр баалларын биллэрэр. Элбэх кинигэни библиотекаҕа көрдөххө, араас мэһэйдэри туораан ситиһиини оҥоруохха сөп;  суруйааччы биллэр-көстөр, ааҕыллар, үөрэтиллэр кинигэни тута сылдьар буоллаҕына, үлэтэ-хамнаһа ол кинигэ курдук сыаналаныа.

КИР. Кэтэ сылдьар таҥаскар кир баар буоллаҕына бэйэҥ сыыһа халты-халты туттунан куһаҕаны оҥостуоххун сөп; кири ыраастааһын буоллаҕына үөрүү буолуо.

КИРИЭҺИЛЭ. Бириэмэни холкутук атаарыы кэмэ кэлбитин бэлиэтэ.

КИРИЭС. Таҥара дьиэтин кириэһин оҥоруу – уһун үйэлэниигэ. Кириэһи көрдөххүнэ, ыарыһах үтүөрэн барыаҕа, онтон куһаҕан балаһыанньаҕа түбэспит киһи быыһанар суолу булуоҕа.

КИРИЛИЭС. Кирилиэһинэн таҥнары түһүү - мөлтөөһүҥҥэ, ыарыыга; нэһиилэ өрө тахсыы - эрэйдэнэн ситиһии, ыарыыттан үтүөрүү, бэлиэтэ; алдьаммыт кирилиэс көстүүтэ, баҕа санаа, ситиһии кыайан оҥоруллубатын бэлиэтэ, туох эмэ мэһэй көстүөҕэ эбэтэр кыах тиийиэ суоҕа; кирилиэһинэн дабайыы кыаттарбатаҕына эбэтэр үөһээ ыстанан кыайан ыттыбатаххына, баҕа санааҕын толоро сатаан баран, кыратык кыаттарыа суоҕа. Кирилиэс алдьаммыт үктэллэрэ көһүннэхтэринэ, үчүгэйи баҕарбат дьон араас мэһэйдэри оҥороллорун көрдөрөр; үөһээ тахсар кирилиэс алдьаммыта эбэтэр бүтэн хаалыыта, баҕа санаа кыайан туолбатыгар кыах эбэтэр көмө кыайан тиийбэттэрин көрдөрөр.

КИРПИИЧЧЭ. Кирпииччэни көрдөххө, тугу эмэни булуу эбэтэр олоххо уларыйыылар буолуохтарын сөп; элбэх кирпииччэ көһүннэҕинэ, олоххо саҥа уларыйыылары киллэриигэ баҕа санаа күүстээх буолуоҕа.

КИҺИ. Ыраах сылдьар киһини түүлгэ көрдөххө киниттэн сурах дуу, сурук дуу кэлиэҕэ; түүлгэ санаарҕаабыт эбэтэр ытыыр киһини көрдөххө  санаа түһүүтэ, санааҕа ылларыы буолуон сөп. Түүлгэ куһаҕан көрүҥнээх, сөбүлээбэт киһиҥ көһүннэҕинэ дьону кытта сыһыаҥҥа сэрэхтээх буолуу ирдэнэр эбэтэр ханнык эрэ дьыалаларга сыыһа туттууну оҥоруохха сөп; тыыннаах киһи өлө сытара көһүннэҕинэ, бу киһи уһун үйэлээх буолуон сөп; түүлгэ хайа эмэ киһи нэһиилэ көстөр буоллаҕына, ол киһи өйүнэн ыалдьыан сөп эбэтэр эйигин албынныырга сананар.

Нуучча киһитин ыраахтан көрдөххүнэ, кыратык ыарытыйаҕын, онтон кэк¬кэлэстэҕинэ уонна кэпсэттэҕинэ улаханнык ыалдьыаххын сөп; атын омук киһитин көрүү сөбүлэспэт, биир тылы булуммат буолуу кэлиитигэр, ханнык эрэ дьыалаҕа өйдөспөт дьону көрсүөҕүҥ эбэтэр үлэҕин таба сыаналыахтара суоҕа.

Билэр өлбүт киһиҥ түүлгэр көһүннэҕинэ, оччотооҕу кэмҥэ бииргэ сылдьыбыт маарынныыр майгылаах киһигин көрсүөххүн сөп; билэр киһиҥ улаатан көһүннэҕинэ, үлэ ханнык эмэ көрүҥэр эбэтэр күрэхтэһиигэ дуу эйигин баһыйыаҕа; түүлгэ киһини көрсөөрү сорунан баран кыайан көрсүбэтэххинэ, илэтигэр эмиэ көрсүһүөҥ суоҕа; ыраах сиргэ олорор билэр киһигин көрдөххө эбэтэр киһиҥ тиийэн кэллэҕинэ, ол сиртэн аймахтаргын дуу, билэр дьоҥҥун дуу көрсүөҕүҥ эбэтэр сурахтарын истиэҕиҥ.

Түүлгэ өлбүт киһи көһүннэҕинэ кини аймахтарын эбэтэр оҕолорун кытта көрсүһүү буолуон сөп; өлбүт киһи дьиэ таһыгар кэллэҕинэ, ким эрэ көмөҕө наадыйара биллиэҕэ; өлбүт билэр киһини кытта хаарты оонньоон балыйыстахха ханнык эрэ конкурент, сөпсөспөт киһи көрсүөҕэ уонна билэр киһиҥ курдук майгылаах буолуон сөп; өлбүт киһи эмп биэрдэҕинэ быстах ыарыы киирэн этэҥҥэ ааһыаҕа.
Сөбүлээбэт киһиҥ тосту-туора хамсанар буоллаҕына, кыттыгастаргын кытта биир тылы булбаккаҕын дьыалаҕыт табыллыа суоҕа эбэтэр туох эмэ мэһэй, атахтаныы тахсыаҕа; кырдьаҕас киһи уһуннук үлэлээбит урукку үлэтигэр үлэлии сылдьара көһүннэҕинэ, сотору өлөрө буолуо; олус улахан киһини кытта үчүгэйдик кэпсэттэххинэ, соһуччу көмө кэлиэн сөп эбэтэр үчүгэй күннэр кэлиэхтэрэ, үлэ-хамнас табыллыаҕа; билэр киһиҥ кэллэҕинэ, ханнык эмэ солуннары истиэххин сөп. Киһиҥ таҥаһа маҥан эбэтэр хара буоллаҕына, ыалдьар буолуон сөп.

Билэр киһиҥ көһүннэҕинэ көрсүһүү буолуон эбэтэр сурах истиэххэ сөп. Манна киһи көрүҥэ, тугу оҥороро кэпсэтии хайдах хайысхалаахтык барарын быһаарар; түүлгэ билэр киһигин көрсүһэн баран атыннык, туоратык эҕэрдэлээтэххэ кэтэһэ санаабыт көрсүһүү кыаллыа суоҕун сөп; аата-суола биллэр киһилиин бииргэ сырыттахха улахан уустук дьыала табыллыыта буолуон эбэтэр билии-көстүү улаатан, кэҥээн барыаҕа. Түһээн көрдөххө харааран баран сытар киһи сотору олус улаханнык ыалдьыан сөп; хара таҥастаах киһини көрдөххө тыл-тылга киирсибэт, өйдөспөт буолуу кэлиэҕэ эбэтэр билэр дьонуҥ үлэҕин атахтыахтара, мэһэйдиэхтэрэ. Итирик киһини көрсүү ханнык эрэ дьыалаҕа сөпсөспөт буолуу, сыыһа-халты туттунуу, киирэн биэрии кэлэригэр көстүөн сөп. Өлбүт киһини хостоон таһаарыы туох эрэ умнуллан хаалбыты сөхсүтэ, хаттаан көбүтэн үөрэтэ сатааһыҥҥа көстүөн сөп.

КИҺИ УҤУОҔА. Түүлгэ киһи уҥуоҕун көрдөххө, эрэй-буруй ыарахан санаалар киирэллэр: эргэ дьоннор көмүллүбүт сирдэрин көрдөххө, урукку табаарыскын эбэтэр аймаххын көрсүөххүн сөп.

КИЭҤ. Киэҥ-куоҥ сиргэ тахсан кэлии баҕа санаа туолуутугар, кыах-күүс эбиллиитигэр көстөр.

КИЭҤ КУЙААР. Ыраах айаннаары гыммыт киһи, киэҥ куйаары көрөр.

КИЭРГЭЛ, СИМЭХ. Түүлгэр киэргэл, симэх кэппит буоллаххына, бэйэҕин олус үрдүктүк сананар буолуоххун сөп; киэргэл бэлэх биэрэр буоллаххына, харчыгын элбэхтик туһата суохха туттаҕын.

КИЭРГЭНИИ. Түһээн киэргэммит, тупсубут  киһини көрдөххүнэ, ыарытыйар киһи бу¬олуоҕа эбэтэр олоҕор ханнык эрэ уларыйыылар тахсыахтара; түүн түһээн киэргэннэххинэ, ким эрэ өлбүтүгэр хомойоҕун.

КИЭҺЭ. Түүлгэ киэһэ буолуута киһиэхэ үчүгэй кэмэ кэлиитин биллэрэр, баҕа санаа туолуута буолуон сөп.

КОЛОННА. Дьиэни уйан турар колонна алдьанан көстүүтэ улахан туһалаах дьыаланы оҥорсубут киһи өлөрүгэр көстөр.

КОНФИСКАЦИЯ. Түүлгэ дьиэ иһиттэн малы-салы, таҥастары былдьаан илдьэ баралларын көрдөххө, тулалыыр дьон санааларыгар элбэх баайы-малы мунньунан эрэр буолуоххутун сөп.

КОНЬЯК. Коньяк быһаҕас бытыылката кэһиилээх кэллэхтэринэ, үтүө дьыаланы оҥоруу уһаан, тардыллыылаах да буоллар син кыаллыаҕа.

КОПИРКА. Түүлгэ копирка көстүүтэ оҥоруллубут дьыаланы аһара элбэтэн көрдөрүү буолуутугар көстөр.

КӨҔҮС. Ким эмэ көхсүн көрдөрөр буоллаҕына, ордук санааһын уонна күнүү баарын бэлиэтиир, арахсыы, тэйсии буолуон сөп; сыгынньах көҕүһү көрүү – былааһы сүтэрии бэлиэтэ.

КӨЛӨҺҮН. Түүлгэ киһи көлөһүнэ таҕыстаҕына улаханнык санаарҕыы сылдьыбыт уустук дьыалатын этэҥҥэ түмүктүөн сөп.
 
КӨЛҮӨҺЭ. Түүлгэ эргийэ турар көлүөһэ көстүүтэ олоххо туох эмэ уларыйыылар буолаары гыммыттарын бэлиэтиир; массыына көлүөһэтэ туллубута көһүннэҕинэ, айанныырга сэрэхтээх буоллахха табыллыаҕа эбэтэр тардылла түһэн баран айаҥҥа турунуохха.

КӨМӨ. Түһээтэххинэ ким эмэ көмөлөстөҕүнэ - төттөрү буолуо.

КӨМҮҮ. Түүлгэ дьону көмө сылдьары көрүү – куһаҕаҥҥа, өлүүгэ; бэйэҕин көмө сылдьалларын көрүү –уһун үйэлэниигэ; тыыннаах киһи өлбүтүн көмүүнү көрдөххүнэ, сыбаайбаҕа ыҥырыы кэлиэҕэ.

КӨРДҮҮР. Түүлгэ туоҕу эмэни көрдүүр буоллаххына, кэргэҥҥин көрсүөххүн баҕараргын көрдөрөр; онтон тугу эрэ сүтэрэн баран көрдөөтөххүнэ, үлэҕэр буолар мэһэйдэри кыайан быһаарбакка эрэйдэнэҕин.

КӨРСҮҺҮҮ. Түүлгэ дьахтары көрүстэххинэ, үлэ-хамнас атахтанар; куһаҕан көрүҥнээх дьахтары көрүстэххэ ыалдьыахха да сөп; эр киһини көрсүү - үлэ-хамнас тупсуутугар, табылларыгар. Өлбүт киһини көрүстэххинэ, ыарыы, мөлтөөһүн буолуоҕа эбэтэр кини ыҥырарыгар сөбүлэһэн барыстаххына өлүөххүн сөп.

КӨРҮҤ. Куһаҕан, мөлтөх, сөбүлээбэт көрүҥнээх буолуу мөлтөөһүҥҥэ, санааарҕабыл кэлиитигэр көстөр.

КӨҺҮҮ. Өлбүт дьон дьиэлэригэр көһүү соһуччу улаханнык ыалдьарга көстөр бэлиэ.

КӨТӨҔҮҮ. Түүлгэ көтөҕүү кыаттарбатаҕына мөлтөөһүн кэмэ кэлбитин билэн сэрэхтээх буолуу улааттаҕына табыллар.

КӨТӨР. Түүлгэ көтөрү өлөрдөххө - ночоот тахсыа, эрэй эбиллиэ; ытыалаатахха – куһаҕан быһыыттан кыайан босхоломмоккун: туттаххына - баҕа санаа туолуоҕа, барыс киириэҕэ; туга да биллибэт хара көтөрү өлөрдөххө бэйэ хара, куһаҕан санааларыттан босхолонуу буолуон сөп. Сиэмэх көтөр утары көтөн кэлиитэ, туох эмэ сүтүк буолаары гым-мытын бэлиэтиир, ааһа көтөн бардаҕына, ночоот буолуута халбарыйан ааһан хаалыан сөп; тыҥырахтаах көтөрү этэҥҥэ туттахха саҥа билсиһии туһалаах буолуо; саанан ытан көтөрү өлөрдөххө, обургу ночоот бу¬олуон эбэтэр айылҕаҕа соһуччу уларыйыы тахсыан сөп.

Ыраас халлааҥҥа элбэх көтөрдөр көтөн ааһалларын көрдөххө, кыайан саҕаламмакка, табыллыбакка турбут үлэ оннуттан сыҕарыйыа, ситиһии буолуон сөп. Түүлгэ тыҥырахтаах көтөр атахха хатаннаҕына уонна кыайан төлөрүппэтэххэ үлэни-хамнаһы атахтыы, тохтото сатааччылар баар буолуохтара.

КӨТӨХТӨРҮҮ. Түһээн көтөхтөрөн хаалбыт буоллаххына, туох эмэ сүтүк, ночоот буолуон эбэтэр туох эмэ дьыала табыллымыан сөп; билэр киһиҥ көтөхтөрөн көһүннэҕинэ ыарыы булуо эбэтэр олоххо табыллыбат кэмэ кэлиэ.

КӨСТҮҮМ. Сөп түбэһэр, үчүгэй көстүүмнээх буоллаххына, дьоҥҥо сабыдыалыҥ үрдээн барыаҕа.

КРЕДИТ. Түүлгэ кредит ылар туһунан эттэхтэринэ ким эмэ харчы иэс көрдүөҕэ, босхо көмө быһыытынан ыла сатыахтара.

КРОКОДИЛ. Түүлгэ крокодил көһүннэҕинэ бэлэмҥэ үөрэммит киһини кытта сөбүлэспэт, өйдөспөт буолуу улааппытын биллэрэр.

КРОССВОРД. Кроссворду кыайан суоттаабакка толкуйдуу сатаатаххына, эн буруйгуттан тахсыбатах эрэйдээх быһыы этэҥҥэ ааһыаҕа.

КУЙААР. Куйаарга көтөн сулус буолуу эмискэ арахсыыга эбэтэр соһуччу балыыһаҕа эҥин киириигэ көстөр.

КУЛГААХ. Түүлгэ кулгаах көһүннэҕинэ оҕолоруҥ туһунан саныыр кэм кэлбитэ буолуо, тугу эмэни кулгаах көрүҥүн курдугу истиэххэ сөп. Кулгааҕы сиэрэтиттэн ыраастааһын куһаҕан солун көнүүтүгэр тириэрдиэн сөп.

КУЛЛУКА. Куллукалаан саппыкы кэттэххэ, тымныйан ыарыы үтүөрүөҕэ.

КУМААҔЫ. Түүлгэр кумааҕыны имитэр буоллаххына, бэйэҥ интэриэскин көмүс¬күүрүн кэлэн иһэр буолуон сөп; эмэһэни соппут кумааҕыны хомуйар киһи көһүннэҕинэ үлэ-хамнас туһата олус кыратын, хойутаан кэлиэн сөбүн биллэрэр.

КУМАХ. Түүлгэ кумах көстүүтэ, кыра-кыра сүтүктэри, ночооттору түстүүр.

КУОБАХ. Түһээн куобаҕы көрдөххүнэ - хаар түһүө эбэтэр мөлтөөн-ахсаан, быһаарыыта суох буолан иһиини көрдөрөр; үчүгэй көрүҥнээх куобах сүүрэн иһэрин көрдөххө туох эмэ кыра ситиһии буолуо; өлбүт куобаҕы илдьэ сылдьыы ыалдьаары гыннахха көстүөн сөп.
Куобах буутун сиэһин көстүүтэ, ордук санааһын киириитин бэлиэтиир; өлбүт маҕан куобах көһүннэҕинэ билэр киһиҥ эбэтэр аймаҕыҥ улаханнык ыалдьыаҕа, өлүөн да сөп.

КУОПСУК. Куопсугунан ыраас ууну баһан ылан иһэр буоллахха, доҕотторуҥ көмөлөрө баар буолуо, оҕолоруҥ дьолу аҕалыахтара.

КУОСКА. Түүлгэ хара куоска суолу туораатаҕына субу саҕаланар саҥа дьыала табыллыбата, букатын да тохтуура буолуо; аччык, сүүрүк куосканы көрдөххө туох эмэ күрэхтэһиигэ алтыһар доҕоруҥ ыалдьан хаалыан эбэтэр куһаҕан солуну истиэххэ сөп. Мөлтөх, кыра куоска оҕото көстүүтэ санаа түһүүтэ, чуҥкуйуу кэлиитигэр көстүөн сөп.

КУОТУУ. Түүлгэр кутталтан куотар буоллаххына, эйигин ночооттор күүтэллэр эбэтэр кыайыыга дьулууруҥ мөлтүөн сөп.

КУР. Курдаах сылдьар киһи - санаата туолбут киһи; киэргэллээх курдаах киһи - олоҕор табыллыбыт, көммүт киһи буолар.

КУРТУЙАХ. Куртуйаҕы түһээн көрөр - ыарыыга.

КУС. Куһу көрдөххүнэ - сөбүлээбэт киһигин кытта эйэлэһиэҥ; куһу туттаххына, туох эмэ дьоһуннаах солуннары истиэҕиҥ; кус оҕолорун иитээри хомуйдахха, былааннарыҥ туолаллара өссө да ыраах соҕуһун көрдөрөр. Оҥоро сылдьар дьыалаҕыттан туох эмэ туһа син тахсыаҕа; ууга уста сылдьар үчүгэй кус көһүннэҕинэ, үөрүү-көтүү буолан са¬нааргыы сылдьыбытыҥ ааһан барыа. Түүлгэ улахан куһу бултааһын улахан туһалаах дьыаланы оҥоруу бэлиэтэ;  кустар көтөн кэллэхтэринэ суолталаах солун кэлиэҕэ.

КУСТААҺЫН. Түһээн кустуу сырыттаххына, баҕа санааҕын ситиһэргэр дьулуурдаах буолууҥ көмөлөһүө; кустуу бараары оҥостуу буоллаҕына олоххо, үлэҕэ-хамнаска уларыйыы буолуон сөп.

КУСТУК. Кустугу көрүү - үлэ-хамнас тупсуутугар, дьыала табыллыытыгар, баҕа санаа туолуон сөп.

КУТТАЛ. Бэйэҥ куттаммыккын көрдөххүнэ –оһолго түбэһиэххин сөп: куттаммыт дьоннору көрүү, араас куһаҕаны көрүүгэ көстөр. Тугу эмэ оҥоруоххун эбэтэр айанныыртан куттанар буоллаххына, билэр дьонноруҥ көмөлөспөккөлөр дьыалаҥ табыллыа суоҕа; киһиттэн куттанар буоллахха, бу киһиттэн сэрэхтээх буолуохха, кини тугу эмэни буортуну оҥоруон сөп. Түүлгэ куттаныы туох эрэ ыарахан санаа баарын бэлиэтэ. Куттал этэҥҥэ аастаҕына эбэтэр уһуктан куоттаххына быстах кэмнээх санаа түһүүтэ, долгуйуу эмиэ этэҥҥэ ааһыаҕа; туохтан эрэ куттаннаххына, санааргыырга ханнык эмэ төрүөт көстүөҕэ эбэтэр күнүскү санааларыҥ мунньустууларыттан ыраастаныы буолуон сөп.

Түүлгэ туох эмэ табыллыа суоҕа диэн куттана санаатахха, оҥороору гынар дьыалаҥ кырдьык табыллымаары гыммыт, баҕар, билэр киһиҥ кыаҕым суох диэн көмөлөспөккө хаалыан сөп. Түүлгэ кутталлаах быһыыга киирэ сырыттахха уонна ордон эбэтэр кыайыылаах таҕыстахха дьоҥҥо биллэр дьыалалары оҥорууга бары кыаххын ууран ситиһиэххин сөп. Кутталга киирэн баран бааһырыы, кыаммат буолуу буоллаҕына дьыалаҕа ньотоотуруу эбэтэр дьиэҕэ-уокка быстах быһыылар эрэйдиэхтэрин сөп.

КУТУЙАХ. Кутуйах чыыбыргыыр буоллаҕына, эйигиттэн уоруохтарын баҕарал¬лар; көрдөххө - дьиэҕэ-уокка табыллыбат быһыы, кыра сүтүк дуу, ночоот дуу буолуон сөп; өлөрдөххө - үтүөнү баҕарбат дьону кыайыы буолуон, баҕа санаа туолуон сөп. Түүлгэ элбэх кутуйахтар көһүннэхтэринэ туһа таһаарына сатааччылар баар буолуохтара эбэтэр тыл-тылга киирсибэт буолуу үөскээн ааһыан сөп.

КУТУРУК. Сүөһү кутуругун түүлгэ көрүү – куһаҕаҥҥа, санааҕа ылларыыга.

КУУЛ. Тэһэҕэстээх  куулу көрдөххө - улахан ночоот тахсыа; толору куул - үөрүү-дьол буолуо; элбэх толору куулу көрдөххө - баай буолуоҥ. Куул быһаҕас буоллаҕына санаабыт санаа ситэ туолбакка хаалыан сөп;   улахан куулу көтөҕөн кыайбатахха оҥоро сатыыр үлэҕин кыайбакка хаалларыаххын сөп.

КУУРУССА. Кууруссаны көрдөххө, дохуот эбиллэн барыан сөп.

КҮЛ. Түһээн күлү көрдөххүнэ, санаа түһүүтэ, санаарҕабыл кэлиэ.

КҮЛҮК. Бэйэҥ күлүккүн көрдөххүнэ, сэрэнэ сылдьыахха наада: көннөрү күлүгү көрдөххө, куттаныы эбэтэр уоруу, сүтүк буолуо.
Күлүгүн улаатан хаалбытыттан дьон соһуйдахтарына улахан суолталаах, элбэх дьону таарыйар улахан үлэни оҥороргун билбэккэ сылдьаргар сөп.

КҮЛҮҮ. Түһээн астына күллэххэ, баҕа санаа туолуута дьэ буолуоҕа.

КҮЛҮҮС. Түүлгэ хатанан турар күлүүһү көрдөххө, кыайан туоратылла охсубат мэһэй баҕа санаа туолуутун мэһэйдиир, туох эмэ уларыйыыны киллэрдэххэ эрэ кыаллар дьыала буолбутун бэлиэтиир.

КҮЛҮҮС  ТЫЛА. Түүлгэ күлүүс тыла көһүннэҕинэ, ханнык эмэ билиилэр баалларын бэлиэтиир, туох эмэ уларыйыылар буолуохтара; күлүүс тылын булан ылыы, эйэлээх олох уонна үлэҕэ-хамнаска сэргэхсийии буолуутун бэ¬лиэтэ; алдьанан хаалбыт күлүүс көстүүтэ, арахсыы, тэйсии буолаары гыммытын көрдөрөр эбэтэр өлүү да буолуон сөп.

Холбуу баайыллыбыт күлүүстэри ыллаххына, дуоһунаһыҥ үрдүөҕэ эбэтэр үлэҥ сыанабылы ылыаҕа, күлүүс тылын булан ыллахха, саҥа билсиһии буолуо, барыс киириэ эбэтэр саҥа доҕор булунуоххун сөп; кыыс күлүүс тылын буллаҕына, кэргэн тахсыа; күлүүс тылын биэрдэхтэринэ, доҕотторуҥ эрэнэллэрин итэҕэйэллэрин бэлиэтэ. Өлбүт аҕаҥ элбэх күлүүс тылларын биэрдэҕинэ доҕотторуҥ, аймахтарыҥ, бииргэ үлэлээбиттэриҥ өйүүллэрин, өйдүүллэрин биллэриэхтэрэ; ааны күлүүс тылынан астахха, урут биллибэт дьыаланы саҕалыахха сөп. 

КҮН. Сырдык күн - бары үчүгэйгэ; киирэн эрэр күнү көрүү, уһун үйэлэниигэ, олох тупсан иһиитигэр.

КҮӨГҮ. Түүлгэ күөгүгэ иҥиннэххэ дьон бэйэлэригэр туһалаах, барыс киллэринэр этиилэригэр киирэн биэриэххэ сөп; күөгүнү көрдөххүнэ, сэрэммэккэ албыннааһыҥҥа киирэн биэриэххин сөп; илиигэр ыллаххына, бэйэҥ олоххун бэйэҥ оҥостуоҕуҥ.

КҮӨЛ. Чуумпу ыраас уулаах күөлү көрүү - санаа туолуутугар; кытыылара барылара көстөр улахан соҕус, чуумпу, үчүгэй күөл көһүннэҕинэ, баҕа санааҥ туолан барыыта саҕаланыа; чуумпу, күн уотунан сырдаабыт, көҕөрүмтүйэн көстөр күөл кэргэннии олох табылларыгар көстөр. Туманнаах күөл көһүннэҕинэ өй-санаа мөлтөөһүнүттэн, билэри да билбэт буолууттан хонтуруолу, кэтээһини мөлтөтүүттэн үлэ-хамнас сатарыйыыта тахсыан сөп; күөлгэ уу эбиллиитэ барыс киириитэ элбээһинигэр көстүөн сөп.

КҮӨМЭЙ. Киһи күөмэйэ ыалдьаары гыммытын түһээн билиэн сөп.  Күөмэйтэн туох эмэ кыһыл таҥаһы уһуннук орооһун эбэтэр күөмэй бэйэтэ уларыйан туох эмэ буолан көһүннэҕинэ сэрэниэххэ.

КҮӨРЭГЭЙ. Күөрэгэй ырыатын истии - баайга-дуолга, санаа туолуутугар.

КҮРДЬЭХ. Түүлгэ күрдьэх көстүүтэ, куруук манаан тахсар үлэҕин дьэ бүтэрээри гыммыккын көрдөрөр. Күрдьэх угун тоһуттахха бэйэҥ сыыһа-халты, аһара туттуугунан доруобуйаҕын мөлтөтүөххүн сөп.

КҮРҮӨ. Күрүөнү быыһынан киирии - эчэйиигэ, ыарыыга көстөр; күрүө көстүүтэ - хааччах, мэһэй бэлиэтэ. Күрүө үрдүгэр таҕыстахха туһалаах дьыаланы син бүтэрэн ситиһии буолуо;  күрүөнү тоҕо көтөн бардахха, кыайа-хото туттуунан үөскээбит мэһэйи суох оҥоруохха сөп. Түүлгэ күрүөнү, олбуору кэҥэтии билии-көрүү таһыма уруккутааҕар эбиллибитин, кыах-күүс элбээбитин биллэрэр.

КҮҺҮН. Бириэмэтигэр буолбатах буоллаҕына – соһуччу көмө кэлиэ.

КҮҮЛЭЙ. Киэһэ бииргэ күүлэйдээһин, халы-мааргы быһыылары түстээһин. 

КҮҮС. Түһээҥҥин тугу эмэ оҥоро сылдьан күүстээх, кыанар курдук сананнаххына эбэтэр туох эмэ ыараханы көтөҕөн кыайдаххына, баҕа санааҥ туолуута, ситиһии буолуо.

КҮҮҺҮЛЭЭҺИН. Түүлгэ күүһүлээһини көрдөххө, ханнык эрэ дьыалаҕа ыгааһыны оҥорон сөбүлээбэт өттүгүн оҥотторо сатыахтарын сөп.

КЭПСЭТИИ. Солун таҥаһы кэтэр туһунан кэпсэтии буоллаҕына элбэх солуннаах ыалдьыт кэлиэн сөп.

КЭҺИИ. Араас аһылыгы талан киһиэхэ кэһии биэрэр буоллахха бары үлэҕэр-хамнаскар өйүүр, көмөлөһөр киһилээххин биллэрэр; кэһии ыллахха үөрүү буолуо.

КЫАЙЫЫ. Түһээн туох эмэ кыайыыны ситистэххинэ, эйигин күүтэр, эрэнэр дьон баалларын көрдөрөр, ситиһии буолуон сөп.

КЫАТТАРЫЫ. Түүлгэ туох эмэ кыаттарбатаҕына, сатамматаҕына илэтигэр үлэҕэ-хамнаска сатарыйыы тахсыан сөп.

КЫБЫЛЛЫЫ. Түүлгэ туохха эрэ кыбыллан тыына хааттаран олус куттаннахха тыҥа эбэтэр сүрэх ыалдьар буолуон сөп, күүс-кыах аҕыйаҕын биллэрэр.

КЫМЫРДАҔАС. Таах хаамса сылдьар кымырдаҕастары көрдөххө, кыра-быстах дьыалаларыҥ табыллыбаккалар сыыһа-халты буолуохтара эбэтэр үлэҕэ кыра, быстах мэһэйдэр көстүөхтэрэ;  кымырдаҕастары хам үктүөлээтэххэ быстах мэһэйдэр суох буолуохтарын сөп.

КЫПТЫЫЙ. Кыптыыйы ылар дьахтары көрдөххүнэ, кыыс оҕо төрүөҕэ. Үчүгэй көрүҥнээх, сытыы кыптыый көһүннэҕинэ майгы кэччэгэй, тоҥкуруун буола уларыйыытыттан билэр дьоҥҥун кытта биир тылы булар ыарахан буолуо эбэтэр сөбүлээбэт эрээри бэйэҕэ барыстаах дьыала табыллыан сөп; кыптыыйынан кырыйдахха, баҕа санааны ситиһии, үлэ-хамнас табыллыытын биллэрэр. Түүлгэ тугу эмэ кырыйаары бэлэмнэммитиҥ кэннэ кыптыый сүтэн хааллаҕына, туох эмэ уларыйыы тахсыахтааҕа өр кэмҥэ кыаттарбакка эрэйдиэн сөп.

КЫРА. Түүлгэ киһи бэйэтин көрүҥүттэн кыччаан көстүүтэ, кыайбат-хоппот буолан мөлтөөһүнүн бэлиэтэ уонна кини атын киһи көмөтүгэр наадыйа¬рын көрдөрөр. Түһээн кыра киһини көрдөххө өй-санаа мөлтөөн, аҕыйаан куччаабытын биллэрэр. Урут улахан киһи кыччаан көстүүтэ уруккуттан уларыйыы мөлтөөһүн өттүгэр баран иһэрин көрдөрөр. Туох түүлгэ көстөр барыта урут биллэр көстүүлэриттэн кыччаан хаалыылара мөлтөөһүн, санаа түһүүтэ, кыах суох буолуута кэлэн иһэрин биллэрэллэр.

КЫРААСКА. Саҥа кырааскаламмыт киһи уҥуоҕун көрүү - киһи өлүүтүгэр; маҕан кыраасканан күрүөнү кырааскалааһын, билэр убаастыыр киһиҥ өлүүтүгэр көстөр.

КЫРБАНАР. Кими эмэ кырбыыры көрдөххүнэ, ким эмэ туһунан аһына саныаҕын. Бэйэҥ кырбаннаххына, үчүгэй буолуу, тупсуу саҕаланыа.

КЫРЫЫҺА. Дьиэ кырыыһатын көтүрэн үөһээ тахсар буоллаххына, урут оҥоруллубатах, саҥа дьыаланы саҕалааһыныҥ ситиһиилээх буолуон сөп; кырыыһаҕа ыттан тахсыы эбэтэр кырыыһа үрдүгэр сылдьыы билии-көрүү кэҥээн, өй-санаа сайдыбытын биллэрэр. Түүлгэ олус кыараҕас дьиэ кырыыһатын иһигэр сырыттахха киһи араас санааларга ылларыыта, кыайан быһаарыыны ылыммат кэмэ кэлиэн эбэтэр төбөҕө араас санаалар мунньустаннар ыарыы киириэн сөп.

КЫРЫЫСА. Аһыы турар улахан кырыыса көстүүтэ искэр сөбүлээбэт быһыыҥ эйигиттэн тутулуктааҕын бэлиэтэ;  кырыысаны өтүйэнэн охсуолуургар кыһаммат буоллаҕына бэйэҥ кыаххынан сөбүлээбэт быһыыгын уларытар кыаҕын суоҕун көрдөрөр. Кырыыса көһүннэҕинэ, соседтарын эбэтэр бииргэ үлэлиир дьонуҥ албынныахтарын эбэтэр улаханнык хомотуохтарын сөп.

КЫҺЫЛ. Дьахтар түһээн туох эмэ кыһыл дьүһүннээҕи көрдөҕүнэ, бириэмэтэ кэлиэ.

КЫҺЫЛ  КӨМҮС. Түүлгэ кыһыл көмүс куһуоччугун ылан айаххар уган, ыйыстан кэбистэххэ оҥоро сылдьар үлэҥ-хамнаһыҥ туһалаах диэн дьонуҥ сыаналыахтара.

КЫҺЫН. Түүлгэ кыһыҥҥы кэмҥэ сылдьар буоллахха, мөлтөөһүн кэмэ кэлиэҕэ, санаа түһүүтэ саҕаланыа. Маннык түүл кэнниттэн бары дьыалаларга ситиһиини, уларыйыыны оҥорор уустук буолуоҕа.

КЫТАЛЫК. Ырыатын иһиттэххэ - өлүү буолуо.

КЫЫЛЛАР. Түүлгэр сымнаҕас майгылаах кыыллары көрдөххүнэ, үчүгэйдик билэр киһигин көрсүөҕүҥ; кыра тыа кыылын тутар буоллаххына, кимниин эмэ этиһии буолуон сөп.

КЫЫС. Үчүгэй кыыһы көрдөххө - үөрүү буолуо; бииргэ сылдьар элбэх кыргыттары көрдөххө, баай эбиллэн иһиэҕэ; кэргэн тахсар кыыһы көрдөххө дьону кытта сыһыаҥҥа улахан уларыйыылар буолуохтара; кыра кыыһы көрдөххө туох эмэ дьыаланы сыыһа, оҕолуу санаанан салайтаран оҥоруохха сөп. Түүлгэр кыыс оҕоҥ көһүннэҕинэ, хайдах көрүҥнээҕин курдук быһыылар буолуохтарын сөп.

КЫЫҺЫРЫЫ. Түүлгэр кыыһырдаххына - үөрүөҕүҥ, санааҥ көтөҕүллүө.

КЭМПИЭТ. Түһээтэххинэ кэмпиэт биэрдэхтэринэ - бултуйуоҥ; кэмпиэти көрдөххүнэ, үөрүүгэ-көтүүгэ ыҥырыллыаҥ, сиэтэххэ – санаа туолуута буолуо.

КЭПСЭТИИ. Кыыллары кытта кэпсэтии - түбүк, үлэ-хамнас эбиллиитигэр; атын дьоннору кытта кэпсэтии - доҕотторуҥ сөбүлүүллэр; тугу этэргин билбэт буоллаххына, мөлтүүр кэмнэр кэлэллэр.

КЭРГЭН. Түүлгэр кэргэниҥ көһүннэҕинэ, кинилиин тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиэҕэ эбэтэр дьиэ-уот дьыалата ситэтэ суоҕуттан санаарҕыырыҥ бэлиэтэ; түүлгэ саҥа кэргэн ылаары бэлэмнэнэр киһи бэйэтэ кэргэннээх буоллаҕына, кэргэнэ ыарахан ыарыыга ылларыан сөп. Түүлгэ кэргэн таҕыстахха олоххо, дьиэҕэ-уокка эбэтэр үлэҕэ-хамнаска улахан уларыйыы тахсыан сөп.

КЭРИИМ. Кэритэ сылдьар киһилэрин саҥатын иһиттэххинэ, сотору өлүү буолуо.

КЭҺИИ. Түһээн кэһии ылар - үлэ-хамнас табыллыытыгар, барыс киириитигэр тиэрдэр. Түүлгэ кэһии биэрдэххэ туһалаах дьыалаҕа көмө, көмүскэл баар буолуо эбэтэр куһаҕаннык этиэхтэрин, туһалаах дьыаланы мүччү тутуоххун сөп.

КЭТЭҺИИ. Кими эмэ эбэтэр тугу эрэ кэтэһэриҥ түүлгэр кэлэр буоллаҕына - дьиҥнээҕэр кэлиэ суоҕа.
 
Л
 
ЛААМПА. Лаампаны уматан уоту сырдатыы эбэтэр умайа турар лаампаны көрүү, үлэҕэр ситиһиини түстүүр; умайа турар остуол лаампатын умуруоруу, кими эмэ хомотууга эбэтэр санаарҕабылга көстөр. Хас да выключателлэри араара сатаатахха электрическэй уоттаах лаампалар умуллубат буолуулара дьоҥҥо тириэрдэ сатыыр үөрэҕин аны эйиигиттэн тутулуга суох тарҕанан баран иһэрин бэлиэтиир.

ЛААХ. Түүлгэ лааҕынан тугу эмэ кырааскалыыр буоллахха соччо табыллыбатах дьыаланы тупсара сатааһын, биллии-көстүү диэки баран иһэр суолгут сыыһа буолуон эбэтэр быстах төбө ыарыыта киириэн сөп.

ЛАПСА. Түүлгэ лапса буһардахха хомолто, кыһыы-аба элбиэҕэ, туораталлар диэн санаа киирэн тосту-туора саҥаны, кыыһырыыны үөскэтиэн сөп.

ЛЕКЦИЯ. Түүлгэр лекция ааҕаргар тулалыыр дьон сөбүлэһэр буоллахтарына эйиэхэ наадыйар дьон баар буолуохтара.

ЛЮСТРА. Күлүмүрдэс сырдык люстра көһүннэҕинэ баҕа санаа туолуута эбэтэр ситиһии буолуон сөп.
 
М

МААЙКА. Түүлгэ харааран көстөр бээтинэлээх маайка көһүннэҕинэ, бээтинэ ханан баар сиринэн сүтэн биэрбэт ыарыы баарын бэлиэтиир; маайкаҕа траур курусубатын тигэр буоллахха, ыарыы туһунан ис санаалар кыайан арахсыбаттарын биллэрэр.

МААСКА. Мааска кэппит дьоннору көрдөххүнэ, араас сымыйыаччылары, ордук санааччылары кытта быһаарсыаххын сөп. 

МАҔАҺЫЫН. Ону-маны атыыластаххына, дьыалаҥ табыллыа суоҕа; үчүгэйдик талан ыллаххына, кыратык барыс киириэн сөп; толору астаах-үөллээх, маллаах маҕаһыыҥҥа сылдьыы, бары-барыта баар буолуутугар. Маҕаһыыҥҥа киирэ сылдьар буоллахха, атыы-эргиэн дьыалатыгар ханнык эмэ хамсааһын баар буолуо, маҕаһыын көстүүтүн курдук туох эмэ уларыйыылар буолуохтара;  элбэх маллаах маҕаһыыҥҥа киирдэххэ баай-мал эбиллиэн сөп;  маҕаһыынтан тугу эмэ атыылаһан баран харчы төлөөтөххө ночоокко түһүөххэ сөп. 

МАЛИНА. Көрдөххүнэ, дьыалаларгын мөлтөхтүк тутаҥҥын кутталга, ночоокко киирээри гыммыккын.

МАННЬЫАТ. Түһээн үрүҥ көмүс манньыаттары көрдөххө, соһуччу хомолто буолуо, харах уута тахсыан сөп; сиэдэрэй оҥоһуулаах хрусталь маннь¬ыаттары көрүү кэнниттэн, туолбат баҕа санаалары хаалларар ордук буолуоҕа. Элбэх алтан манньыаттар баар буоллахтарына туһалаах үлэни кыайыахха сөп.

МАС. Уокка оттор маһы дьиэҕэ кыстааһын, тыл-тылга киирсибэт буолууга, элбэх саҥа-иҥэ, кэпсэтии тахсыытыгар көстөр. Түүлгэ мас сыыһа илиигэ дуу, атахха дуу хатаннаҕына, сол сиринэн сотору ыалдьыаҕа; уокка оттор маһы хайытыы, үлэ-хамнас тупсан иһэрин көрдөрөр.

МАССЫЫНА. Массыына фаратын уота кэллэҕинэ, улахан суолтата суох сурах кэлиэҕэ; массыына саахалланыытыгар түбэстэххинэ, кэлэн иһэр дьыалаларыҥ соччо табыллыахтара суоҕа эбэтэр туох эмэ соһуччу уларыйыы буолуоҕа; суоппар киһи бэйэтэ массыына ыыта сылдьар буоллаҕына, туох эмэ саахал тахсыа, эрэй, үлэ эбиллиэ эбэтэр ыалдьыы буолуо; бэйэтэ суоппардаабат киһи массыына ыыта сылдьара, үлэни-хамнаһы табан салайарын бэлиэтэ; түүлгэ массыынанан илэ кэлэр киһи уһун үйэтэ суох буолуо; олорсон айаннаан иһии - үлэ-хамнас үчүгэйдик баран иһэрин бэлиэтэ; кыттыгас бииргэ айаннааһын - өйдөһөр, биир санаалаах дьоннор бииргэ айанныыллар. Массыына тыаһа кэллэҕинэ, сурах дуу, сурук дуу кэлиэҕэ; массыынаны көрдөххүнэ, ханна эрэ барыаххын саныыгын; түстэххинэ, былааннарыҥ туоланнар санааҥ дуоһуйуута буолуо.

Грузовой массыына кыайан барбат, хааттаран турар буоллаҕына улахан, туһалаах оҥоруллубут үлэ атын мэһэйдэр мэһэйдииллэриттэн кыайан сыҕарыйа, хамсыы илигин көрдөрөр;  грузовой массыынанан айаннаан иһэн суол суох буолан, хааттаран хааллахха, үлэ-хамнас атахтаныыта, тардыллыыта кэлиэн сөп; грузовой массыынанан этэҥҥэ айаннаатахха туһалаах үлэни-хамнаһы оҥоруу кыаллар кыахтаныа; алдьаммыт массыынаны оҥоруу көһүннэҕинэ массыына хаһаайына киһи ыалдьыан, эмтэниэн сөп; массыына оҥоруллуутун хайдаҕа эмтэнии туругун көрдөрөр.

Түүлгэр массыынаҥ сүтэн хааллаҕына, инники баҕа санааларыҥ туолалларыгар мэһэйдэр көрсүөхтэрэ; массыына абаарыйатыгар түбэһэн баран этэҥҥэ буоллаххына, үлэҕэ-хамнаска уларыйыы тахсыаҕа; массыынанан олус түргэнник айаннаатаххына, кутталлаах, кыаттарбат дьыа¬ланы оҥостоору гыммыккын көрдөрөр; олус улахан массыыналар сиирэ-халты көтөн, тыаһаан-ууһаан аастахтарына, улахан, элбэх сырыылаах айан суолун кытыытыгар массыынаҥ кыратык моһуогуран тохтоон ылыаххын сөп. Бииргэ массыына оҥостуу - биир санаалаах буолууга; кабриолет легковой массыынанан айаннаатахха үлэни-хамнаһы дьон билэрэ, сыанабыла улаатыаҕа.

Ханна эрэ бараары гыммытыҥ массыынаҥ суох буоллаҕына, оҥоруох¬таах дьыалаҕар атахтаныы тахсыаҕа, дьулуурдаах эрэ буоллаххына са¬нааҕын ситиһиэххин сөп; массыына двигателя эбэтэр атын туох эмэ чааһа алдьанан тэһиннэҕинэ ханнык эмэ ыарыы булуон эбэтэр күүтүүлээх дьыала табыллымыан сөп. Олус эргэ, хаарбах массыына түүлгэ көстүүтэ баҕа санаа туоларыгар кыах суоҕун биллэрэр;   массыына туга эмэтэ тиийбэт, суох буоллаҕына, үлэҕэ-хамнаска атахтаныы, туох эрэ тиийбэт буолуута кэлиэн сөп.

МИИН. Түһээн эт миинин көрдөххүнэ, үчүгэй солуннары истиэҕиҥ эбэтэр наадалаах кэмҥэр доҕотторун көмөлөһүөхтэрин сөп; миини буһардахха элбэх ыалдьыт кэлиэн сөп.

МИКРОВОЛНОВАЙ  ОҺОХ. Түүлгэ микроволновай оһоххо тугу эмэ буһаран ыллахха үлэ-хамнас табылларын туһугар элбэхтик сүүрүөххэ, барыахха-кэлиэххэ наадатын быһаарар

МИЛИЦИОНЕР. Көрдөххүнэ, оҥороору гынар дьыалаҕын ситиһиэххин сөп.

МИЭБЭЛ. Эргэ миэбэли дьиэттэн таһаарыы, билэр аймах киһиҥ өлөрүн бэлиэ¬тэ; дьиэ иһигэр саҥа миэбэли сөбүлүү көрдөххө, олоххо тупсуу диэки уларыйыы тахсыаҕа. Эргэ дьиэ таһыгар миэбэл сытыйбыта көһүннэҕинэ, кырдьаҕас киһи өлүүтэ буолуон сөп эбэтэр туох эмэ туһа тахсыа диэн эрэнэ санаабыт дьыала табыллымыан сөп.

МООЙ. Моонньуҥ синньигэс буоллаҕына, доруобуйаҥ мөлтөҕүн бэлиэтэ; уһун моой - чыын-хаан, аат-суол үрдээһинэ: өҕүллүбүт, эргийэн хаалбыт моой - иэдээҥҥэ түбэһии, ночоот, кыбыстыы буолуон сөп, айанныырга сэрэхтээх буолуу кэлбит. Түүлгэ моонньугун муомахтаатахтарына, онон ыарыы киириэҕэ эбэтэр эйигин салайыахтарын, дьаһайыахтарын баҕарааччылартан хайдах куотунуоххун булбакка эрэйдэнэҕин. Киһиэхэ бэрэбинэнэн хам баттаммыт моой көһүннэҕинэ, күөмэй ыарыыта булуон сөп.

МОРКУОП. Түүлгэ моркуоп хайдах көрүҥээх көстүүтэ эр киһи ис туругун, этин-сиинин бөҕөтүн быһаарар. 

МОТОЦИКЛ. Быһаарыыта көрүҥүттэн тутулуктанар, бэйэтэ тиэхиникэҕэ сыһыаннаах киһиэхэ кыра бырааттарын сүрдэрэ. Түүлгэ мотоциклынан айаннааһын буоллаҕына туһааннаах дьыалаҕа улахан сэрэхтээх буолуу ирдэнэр; мотоциклы ыыттахха ыксаабат, тиэтэйбэт буолуу хайаан да наада.

МУҤХА. Түүлгэ муҥхалыы бардахха барыс киирэр, туһа тахсар үлэтин саҕалыахха сөп. 

МУОЛ. Муол таҥаска эбэтэр көбүөргэ сылдьар буоллаҕына, эбиискэ иитил¬лээччи баар буолуоҕа; киһи илиитигэр олорор муолу өлөрдөххө, айах адаҕатыттан, иитиллээччиттэн босхолонуу буолуон сөп.

МУОРА. Түүлгэ сырдык, үчүгэй, чуумпу муораҕа холкутук харбыы сылдьыы, доруобай буолууга, баҕа санаа туолуутугар көстөр, ситиһиилэри оҥорор кыахтааххын быһаарар. Муора долгуннара биэрэги таһымныы охсоллорун көрдөххө өй-санаа туолан, кут-сүр күүһүрэн таһынан таһымнаан тахсыытын табан салайан биэриэххэ наада.

МУОС. Түһээн сүөһү дуу, таба дуу муоһун көрөр, тапталлааҕыҥ атын киһини кытта барсан эрэрин көрдөрөр.

МУОСТА. Саҥа линолеум муостаны оҥоруу, үлэһит киһи соһуччу өлүүтүгэр көстөр; тугунан эрэ, ураты матырыйаалынан саҥа муостаны оҥордоххо санаарҕабыл, кутурҕан кэлиэн сөп. Муостаны туорааһын - кыра мэһэйдэри туорааһын. Түүлгэ муоста көһүннэҕинэ, ол муоста көстүүтэ бэйэҥ олоххор ситиспит ситиһиигин бэлиэтиир. Алдьаммыт муоста киһи олоҕор ханнык эрэ санааргыыр, кыайан көннөрүллэ охсубат туох эрэ баарын көрдөрөр; муостаны сиппийии, ыраастааһын, киһи олоҕун бэйэтин кыаҕынан көннөрө сатааһына буолар; муостаны сууйуу санаа-оноо мунньуллубута ыраастаныытыгар тириэрдэр.

Түүлгэ муоста көһүннэҕинэ олоххо, үлэҕэ сыһыаны, тирэҕи сыаналаан көрүөххэ. Куһаҕан муоста сыыһа суолу тутуһуу, үчүгэй муоста таба суолу тутуһуу буолар; олорор дьиэ муостата алдьанан көһүннэҕинэ, хомолто, санаарҕабыл кэлиэҕэ, баҕа санаа туолуутугар мэһэй баар буолуоҕа; муостаны уу ылыыта ордук санааһын баарын биллэрэр.

МУОХ. Муох түүлгэ көһүннэҕинэ туох баҕара санаабытыҥ аһара  элбэх буолуон сөп

МУРУН. Түһээн муруну көрдөххүнэ, ханнык эрэ наадалаах дьыаланы кыайан быһаарбакка эрэйдэнэҕин;  муруна суох буолар киһини көрдөххө үчүгэйдик билэр киһиҥ албыныгар түбэһиэххэ сөп. Түүлгэ мурун алдьанан эбэтэр олус улаатан көстүүтэ тымныйан ыалдьыы буолаары гыммытын биллэриэн эбэтэр оҕолор хайдах сылдьалларын көрдөрүөн сөп.

МУУС. Муус устун этэҥҥэ хаамтаххына, туһалаах үлэни оҥоро сылдьарыҥ бэлиэтэ. Элбэх муус чөмөхтөрүн көрдөххүнэ, туһата суох үлэлэр элбииллэр, албын, туолбат баҕа санаалар киирэллэр. Дьиэ иһигэр муус баар буоллаҕына, дьиэлээхтэр бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара мөлтөөн, тымныйан ылыан сөп;  халтархай мууска киирэн нэһиилэ хаамтахха, таба өйдөспөт дьон икки ардыларыгар киирэн уҥа-хаҥас быһаарсыыларга түбэһиэххэ сөп;  ууллан эрэр мууска хаамтахха, хомоппут дьоҥҥо сыһыаҥҥа олус эрдэлээн эйэлэһэ сатааһын буолуоҕа;  муус хонууга сырыттахха, дьоҥҥо тыйыс сыһыаҥҥыттан эрэйдэниэххин сөп;  муус умуһаҕар киирдэххэ, ким эмэ куһаҕаннык этиэҕэ эбэтэр сымыйаҕа киирэн биэрии буолуоҕа. Түүлгэ мууһу сиэтэххэ үөрүү, санаа туолуута буолуо.

МҮӨТ. Түһээн мүөтү көрдөххө эбэтэр сиэтэххэ баҕа санаа туолуута, барыс киириитэ буолуон сөп.

МЭЙИИ. Түүлгэ мэйиини көрдөххө төбөнү харыстыыр, көрөр-истэр туһунан санаан ылар наадатын биллэрэр, төбө ыарыыта киирэн ааһыан сөп.

МЭКЧИРГЭ. Дьиэ таһыгар түһэн олорор буоллаҕына, кыыс оҕо эргэ барар, күтүөт кэлэр. Түүлгэ мэкчиргэ хаһыыта, туох эмэ куһаҕан быһыы буолаары эбэтэр сурах кэлээри гыннаҕына иһиллэр.

МӨҺӨӨЧЧҮК. Харчы угар мөһөөччүк кураанах буоллаҕына, харчы кэлиэ, санаа көнүүтэ буолуо; толору мөһөөччүк – аһыы-аба, куһаҕан майгы, дьадайыы бэлиэтэ.

МЫЫЛА. Умуһахтан элбэх мыыланы хостоон таһаардахха, урукку олоҕу үөрэтии, оннун булларыы туох эмэ ситиһиини, урукку сыыһалартан ыраастаныыны оҥоруон сөп.

МЭТЭЭЛ. Атын киһиэхэ мэтээл иилэн биэрдэххинэ, кини туох эмэ ураты кыайыыны оҥороругар көмөлөһөн, тирэх буолуоҕуҥ.

МЭЭРЭЙ. Миэтэрэнэн тугу эмэ мээрэйдиир - кутурҕаҥҥа.

МЭЭЧИК. Мээчигинэн оонньуур буоллаххына, баайыҥ эбиллиэ; хара мээчигинэн оонньуур киһини быстах ыарыы булуон сөп; мээчигинэн бырахса оонньоотоххо спорт ханнык эрэ көрүҥэр эйэлээх күрэхтэһии, хардары-таары кыайсыы буолуон сөп.

Н

НАСКЫ. Түүлгэ кирдээх наскы көһүннэҕинэ, тыл-тылга киирсибэт буолуу, этиһии буолуон сөп; тырыттыбыт наскы көһүннэҕинэ эн тускунан куһаҕаннык этэллэр.

НЕКРОЛОГ. Түүлгэ некрологы аахтахха сөбүлээбэт солуну истиэххэ эбэтэр олус өр кэмҥэ көрсүбэтэх киһини көрсүөххэ сөп.

НЭҺИЛИЭСТИБЭ. Түүлгэ нэһилиэстибэ кэлэрин туһунан иһиттэххэ бас билииттэн туох эмэ көҕүрүөн, баайы-малы кытта сибээстээх боппуруостар үөскүөхтэрин эбэтэр туох эмэ уустук дьыаланы судургутук быһаарар кыах көстүөн сөп.
    
НЬ

НЬУОСКА. Ньуоска көрүҥүн курдук үөрүүлээх быһыы-майгы буоларын бэлиэтэ; кыра ньуоска көһүннэҕинэ тиксэр өлүү эмиэ кыра буолуон сөп. 

НЬУРГУҺУН
Хонууга ньургуһуннар үүммүүттэрин сөбүлүү көрдөххө, саҥа үлэни саҕалааһын ситиһиилээх, үөрүүлээх буолуо.

О

ОБУОЙ. Сибэкки ойуулаах обуойдаах хоско сылдьыы, уһун кэмнээх санаа түһүүтүгэр көстөр; түүлгэ обуой килиэйдээтэххэ кыра, быстах, туһалаах дьыалаларынан дьарыктаныы саҕаламмытын эбэтэр олоххо үчүгэй өттүгэр уларыйыылар киирээри гыммыттарын көрдөрөр.

ОҔО. Кыһыл оҕону көтөхтөххүнэ - ыарыы арахпат;  түүлгэ көстөр оҕо улахан киһи этэрин истибэт буоллаҕына, биир санаалаахтар кыра аайыттан боруоктаһан дьыаланы атахтыыллар эрээри ситиһиини оҥоруохтарын сөбүн биллэрэр. Бэйэҕэр маарынныыр кыра оҕо көстүүтэ, өй-санаа өссө да ситэ сайда илигин, кыра оҕо санаата сорох өрүттэргэ баһыйарын биллэрэр; бэйэҥ оҕоҕун көрдөххүнэ, хайдах көрүҥнээҕиттэн, тугу оҥороруттан эйиэхэ хайдах сыһыаннааҕа биллиэн сөп. Түүлгэ оҕоҥ көрүҥэ үчүгэй буоллаҕына, бииргэ оҥорор дьыалаҕыт табыллыаҕа;  оҕоҥ ханнык эмэ кутталга  киирдэҕинэ, туохха эрэ табыллыбат буолуу үөскээн ааһыаҕа;  оҕону көтөхпүт эр киһини көрдөххө аймахтаргар уол оҕо төрүөҕэ, онтон дьахтары көрдөххө, кыыс оҕо буолуоҕа; уол оҕону көтөҕө сылдьар буоллахха сиэннэниэххэ сөп; оҕону сыллаатахха сөбүлүүр оҕоҥ буолуо.

ОҔОННЬОР. Түүлгэр оҕонньор көһүннэҕинэ, ханнык эрэ дьыалаҕар санаа түһүүтэ саҕаланыа. Үчүгэй көрүҥнээх, сөбүлүү көрөр, маҕан баттахтаах оҕонньору көрдөххө, ол көстүбүт оҕонньор курдук көрүҥнээх, уһун үйэлээх буо¬луоххун сөп эбэтэр үлэҥ-хамнаһыҥ сыанабылы ылыаҕа.

ОҔУРУО. Дьахтарга оҕуруо бэлэхтиир буоллахтарына, дьиэтигэр-уотугар та¬быллыа; сүтэрии - улахан туох эмэ сүтүөҕэ; кэтэ сырыттахха - көмүскэл уонна көмө көстүөҕэ; оҕуруо тиһиитэ, санаа түһүүтүгэр, дьадайыыга көстөр.

ОҔУС. Оҕус дьыл сүрэ; оҕуһу көрдөххүнэ, дьылы туорааһын бэлиэтэ. Атыыр оҕус кэйэр буоллаҕына - ыарыы булуо; өлбүт киһи хара оҕуһу тутан бардаҕына куһаҕаннык сылдьар эр киһи сотору өлүөн сөп. Хара оҕус кэннигиттэн кэллэҕинэ кыһалҕата суох буолууну аһарыныы дьыала табылларыгар тириэрдиэн сөп. Ордук санааччылартан сэрэнэр кэм кэлбит. Сырдык дьүһүннээх оҕуһу тутан ылан миинэн кэбистэххэ, күрэхтэһээччилэри, күөнтэһээччилэри кыайыы, салайыы саҕаланыан сөп. Түүлгэ оҕуһу көрдөххө сотору кэминэн тапсыбат, күнүүлүүр дьон мэһэйдэһэллэрэ биллиэҕэ; маҕан оҕуһу көрдөххө олоххо ситиһиилэри оҥоруу кыаллыаҕа.

ОЙБОН. Ойбону көрдөххүнэ - улахан куттал суоһуур.

ОЛБУОР. Олбуору көрүү, үлэҕэ - хамнаска улахан мэһэйдэр баалларын көрдөрөр; олбуору туорааһын, мэһэйдэри этэҥҥэ туорааһыны бэлиэтиир; ыал олбуора улаатыыта, кэҥээһинэ көһүннэҕинэ үлэ-хамнас ситиһиилэниэн сөп.	

ОЛОППОС. Олоппоско олорон эрэ: «Лаппа үчүгэйдик олоробун», - дии санаатаххына, сотору ким эрэ албыныгар киирэн биэриэххин сөп.   Олоппоско сытар киһи ойоҕоһун өлөрөн сотору ыалдьыан сөп. Олоппос атаҕа тостубут буоллаҕына сынньалаҥ олох бүппүтүн, үлэ-хамнас кэмэ кэлбитин биллэрэр.

ООҔУЙ  ОҔУС. Ооҕуй оҕус илимин тарда сылдьар буоллаҕына, дьиэ-уот туруга кэминэн, үлэ-хамнас туруга үчүгэй буолуо. Түүлгэ үчүгэй, маҕан, улахан ооҕуй оҕус тэмэлдьигэни тутарын көрдөххө уонна үүрбэтэххэ ситиһиини оҥорор, сыыһаны оҥорооччулары булар кыахтаныаххын сөп;  ооҕуй оҕуһу көрдөххө, бэйэҥ эбээһинэстэргин толорууга кыһамньылаахтык сыһыанна-һаргыттан ситиһиини оҥорор кыахтаныаххын сөп.

ОПЕРАЦИЯ. Киһиэхэ операция оҥордохторуна туох эмэ куһаҕан санаа тосту уларыйыыга киириитэ, көнүүтэ, тупсуута буолуон сөп.

ОПИЛКА. Элбэх опилкаҕа олордоххо, үлэҕэ кэпсэтиигэ сыыһа-халты тахсарыгар, хардары-таары өйдөстөххө эрэ көнөр быһыы тахсыан сөп.

ОРОН. Түүлгэ маҕан таҥастаах ороҥҥо сытар киһи көһүннэҕинэ, ол киһи сотору ыалдьыан сөп; сибиэһэй салгыҥҥа таһырдьа оронноох буоллах¬хына, олоххун уларытаргар сөптөөх кэмнэр кэлбиттэрин бэлиэтэ буо¬луоҕа; ороҥҥо билбэт киһигинээн сытар буоллаххына, эн баҕа санааҥ туолбатаҕа чугас дьоҥҥор кытта биллиэҕэ. Түүлгэ орон көстүүтэ сылайыы, сынньаныы кэлиитин эбэтэр кэргэни суохтааһын, ахтылҕан тахсыытын бэлиэтэ.

Билбэт хоскор таҥастаах ороҥҥо сытар буоллаххына, доҕотторуҥ кэлэ сылдьыахтара; хомуллубут орону көрдөххүнэ, эйиэхэ көмөлөһүөн баҕарар доҕордооххун; оронтон утуйан туруу туох эмэ туһалааҕы оҥорууга, ыарыыттан үтүөрэн барыыга көстөр.

ОРОСПУОННЬУК. Түүлгэ ороспуонньуктар илиилэригэр түбэстэххэ улахан ночооттоох дьыала үөскүөн сөп.

ОСКУОЛА. Түүлгэр оскуолаҕа сылдьар буоллаххына, үлэҥ-хамнаһын ханнык эмэ көрүҥэр үөрэҕиҥ-билииҥ тиийбэтэ биллиэҕэ, эбиискэ үөрэнии наада буолуоҕа.

ОСТУОЛ. Остуолу хомуйа сырыттахха, барыс киириэхтээҕэ табыллыбат эбэтэр чуумпу олоҕуҥ санаарҕабылынан солбуллуо; кураанах остуол - тиийиммэт буолуу, дьадайыы бэлиэтэ; астаах остуолу тардыы - малы-салы булуу, бырааһынньык кэлэн иһэрин бэлиэтэ; түүлгэ остуол көһүннэҕинэ, көрүҥэ дьону кытта сыһыаны быһаарар. Сахалыы оҥоруулаах, үчүгэй мас ос¬туол үлэҥ-хамнаһыҥ үчүгэй сыанабылы ыларын көрдөрөр. Түүлгэ остуолга олорууга биир санаалаах дьон бииргэ олороллор. Түүлгэ дьиэ иһигэр остуол атаҕа тоһуннаҕына, туох эмэ быһылаан буолуон эбэтэр өйдөспөт буолуу кэлиэн сөп.

ОҺОХ. Оһох үчүгэйдик, суостаахтык умайар буоллаҕына, тапталлааххын кытта олус тапсыаҕыҥ; куһаҕаннык буруолаан умайар оһох көһүннэҕинэ, таптыыр киһиҥ аанньа ахтыбаттык сыһыаннаһыа;  оһох сылаас буоллаҕына сөбүлүүр, көмүскэһэр санаа баар буолуон сөп; сылааһынан илгийэр оһох сылыттаҕына, аймахтар өйөбүллээх сыһыаннара улаатан иһиэн сөп. Түүлгэ дьиэ-уот сылааһа, кэргэн таптала оһох буолан көстөр. Сууллан түһэр оһох - ночоот тахсарын, дьиэ иһигэр уларыйыы буоларын биллэрэр. Түүлгэ дьиэ иһигэр оһох буруолаатаҕына, дьиэлээхтэргэ тапсыбат, тыл-тылга киирсибэт буолуу үөскүөн сөп. Буруону таһаарбыт киһи буруйдаах буолуоҕа.

ОТ. Түһээн оту мунньар эбэтэр кэбиһэр - үчүгэйгэ, байыыга; кэбиһиилээх оту көрүү - байыыга, санаа туолуутугар; күөх оту көрүү - дьолго; охсуллубут оту көрдөххө, мөлтөөһүн, ыалдьыы буолуо. Оттоох сыарҕаны көрдөххүнэ, биллиилээх дьону кытта билсиһииҥ саҕаланыа, үлэҥ-хамнаһыҥ сыаналаныа. Хаар анныттан күөх оту хостооһун олус туһалаах, барыстаах үлэни хойутаан да буоллар оҥорууга көстөр;  от оҕустахха үлэ-хамнас хайдаҕыттан тутулуктанан барыс киириитэ буолуон сөп. Оту кэбиһэн бүтэрии улахан туһалаах дьыаланы бүтэриэххэ сөбүн биллэрэр;   от кэбиһиэххэ наада буоллаҕына үлэни-хамнаһы чөмчөтөн, түмүктээн туох эмэ туһалаахха тириэрдии эрэйиллэр.

ОТОН. Отону хомуйуу эбэтэр сиэһин - ыарыыга; көрдөххө - санаарҕабыл, харах уута кэлиэҕэ.

ОХ  САА. Түһээн оҕу көрдөххүнэ, уол оҕо төрүөҕэ; ох саа тоһуннаҕына - өлүү буолуо.

ОХСУһУУ. Билбэт киһигин кытта уһуннук охсустаххына, искэр сөбүлээбэтэҕиҥ да иһин элбэх ыалдьыттар кэлиэхтэрин сөп; охсуһар, дьону куттуур – куһаҕаҥҥа, дэҥҥэ-оһолго. Охсуһан абааһыны кыайдахха, ситиһии буолуо эбэтэр ыарыыттан үтүөрүү саҕаланыа.

ОХСУУ. Охсуулартан кыайан көмүскэннэххинэ, ким эмэ тылынан саба түһэрин тэйитиэҕиҥ, дьону кытта сыһыаҥҥар уонна үлэҕэр элбэх үчүгэйи ситиһиэҕиҥ, эн быһаарыыларыҥ таба буолуохтара. Бэйэҕин охсуолаатахтарына эбэтэр тэбиэлээтэхтэринэ, ыалдьыаххын эбэтэр ночоокко түһүөххүн сөп. Түһээн кими эмэ сутуруккунан охсуолаатаххына, этиһии, хардары-таары буруйдаһыы буолуо.

ОХТУУ. Түүлгэ охтуу, сууллуу буоллаҕына эбэтэр билэр киһиҥ суулларын көрдөххүнэ, хайаан даҕаны сэрэхтээх буолуохха, туох эмэ быһылаан дуу эбэтэр соһуччу ыалдьан мөлтөөһүн буолаары гыммытын бэлиэтэ; түүлгэ охтон баран этэҥҥэ туруу буоллаҕына ыарыыттан үтүөрүү буолуо. Охтон иһэн сиртэн тайанан ыллахха, кыра ыарыы кэнниттэн үтүөрүү кэлиэҕэ.

ОЧУОС. Очуос хайа үрдүгэр тахсыы – ситиһии бэлиэтэ.

Ө

ӨЛБҮТ  КИҺИ. Түһээн өлбүт киһини ыраахтан дуу эбэтэр чугас¬тан дуу көннөрү көрдөххө, халлаан уларыйыыта буолуоҕа, ол аата ку¬раан кэнниттэн ардах дуу эбэтэр хаар дуу кэлиэҕэ: чугас ай¬махтар өлбүттэрин туһунан түүлү түһээтэххэ, аны сэрэтии бэлиэтэ буолар, эһиэхэ ханнык эрэ ыарахан кэмнэр дуу, сүтүк дуу кэлэн иһэр буолуохтарын сөп.

Түүлгэ өлбүт ийэҥ эбэтэр аҕаҥ көстүүлэрэ уонна эйигин кытта кэпсэтиилэрэ хайаан даҕаны сэрэхэчитиэхтээх, тугу эрэ сыыһаны оҥороору гыммыппын дуу эбэтэр туохха эмэ түбэһэр буоллум дуу диэн өйдөбүлү киллэрэн, туох баар дьыалаларгын хаттаан толкуйдаан, сыаналаан көрөрүҥ наада. Ол курдук өлбүт аҕаҕын кытта кэпсэтэр буоллаххына, туох эмэ саҥа дьыалаларгын өссө кыһанан толкуйдаан көрдөххүнэ туһалаах буолуо эбэтэр сорох дьон куһаҕаны оҥороору гыналларын сэрэтэр буолуон эмиэ сөп. Онтон өлбүт ийэҕин кытта кэпсэттэххинэ, ордук доруобуйаны көрүнэ, сэрэнэ сылдьыахха.

Түһээтэххинэ, урут өлбүт аймах киһиҥ тугу эмэни көрдөөһүнэ, кэлэн иһэр санаа түһүүтүн, үлэ-хамнас мөлтөөһүнүн тулуйарыҥ наадатын, кэмигэр туһалаах сүбэлэри ылынарыҥ сөптөөҕүн көрдөрөр. Он¬тон өлбүт киһи олус үөрэн-көтөн көрсөр буоллаҕына, бэйэҥ олоххун сыыһа суолунан салайаары санаммыккын, ол иһин улахан сыыһалары оҥоро иликкинэ көннөрүнүөххэ сөбүн сэрэтэр. Түүлгэ өлбүт киһиэхэ тугу эмэни биэрэр буоллахха кыах суоҕун үрдүнэн аһара хамсанан, ордук тиэтэйэн доруобуйа мөлтөөһүнэ буолуон сөп.

Ити курдук өлбүт аймах дьоннор түүлгэ көстүүлэрэ, кинилэр сэрэ-тэр саҥалара киһи Үөһээ дойдуттан сибээстээҕин уонна кинини аймах дьонноро куруук көрө-истэ сылдьалларын дакаастыыр. Түүлгэ көстүбүт өлбүт дьон сүбэлэрэ уонна кинилэр этэр тыллара туоларын, итилэри олохторугар сатаан туһаммыт сорох дьон суруйууларыттан билэбит.

Түүлгэ өлбүт киһини ахтыы буоллаҕына, бырахтым дуу дии саныыр дьа¬рыккар төннүөххүн сөп; өлбүт бырааккын эбэтэр билэр киһигин кытта кэпсэттэххэ, ким эрэ эн көмөҕөр эбэтэр сүбэҕэр олус наадыйарын көрдөрөр. Түүлгэ өлбүт киһи көрүҥэ бу киһи аймахтара хайдах сылдьалларыттан тутулуктаах. Билэр өлбүт киһиҥ үчүгэй көрүҥнээх көһүннэҕинэ, аймахтара үчүгэйдик сылдьыахтара.

Түүлгэ өлбүт билэр киһиҥ үөрэр-көтөр үҥкүүлүүр буоллаҕына, эн олоххор тугу эмэ сыыһаны оҥороору гыммыт буолуоххун сөп. Ол иһин үчүгэйдик толкуйдаан бараҥҥын олоххун уларытыаххын сөп. Өлбүт киһи көһүннэҕинэ уонна ыйытыкка эппиэти биэрдэҕинэ, таба буоларын былыргы сахалар чуолкайдык билэллэр эбит. Түүлгэ этэн биэриинэн таба туһанан эмтэнэн үтүөрбүт дьон бааллар. Өлбүт киһилиин кэпсэттэххэ - өй-санаа холкутуйуута, уоскуйуута кэлиэ. Түүлгэ өлбүт киһи ханнык эмэ илдьити ыытар буоллаҕына хайа эрэ чугас аймах киһи өлбүтүгэр сылдьыахха эбэтэр ким эмэ улаханнык ыалдьыан сөп; өлбүт дьон тулалыылларыттан этэҥҥэ арахсыы мөлтөөһүн кэмэ кэлэн ааһарын биллэрэр. Өлбүт киһи аһыыр буоллаҕына аймахтарыттан ким эмэ өлүүтэ буолуон эбэтэр өр билсибэтэх аймахтыылар көрсүһүөхтэрин сөп; өлбүт дьоҥҥо тиийдэххэ доруобуйа мөлтүөҕэ, кыайбат-хоппот буолуу кэлиэҕэ.

БЭЙЭ  ӨЛБҮТҮН  КӨРҮҮ. Бэйэ өлбүтүн түһээн көрүү кэнниттэн аймахтартан дуу, билэр дьонтон дуу ким эмэ өлүөҕэ уонна ол өлбүт киһини көмүүгэ маннык түүлү көрбүт киһи бэйэтэ дьиҥнээхтик сылдьан илэ хараҕынан түүлгэ көрбүтүн курдугу көрүөн сөп. Маннык түүлү түһээн көрбүт киһи уһун үйэлээх буолар дииллэр. Итини тэҥэ бу көмүү бириэмэтигэр көстөр атын үчүгэй буолуу эбэтэр мөлтөөһүн бэлиэлэрэ кини салгыы олоҕор сыһыаннаах буолуохтарын сөп. Ол курдук толору астаах остуол, умайа турар оһох уонна ыраас күннээх халлаан көһүннэхтэринэ, кини олоҕо бары өттүнэн үчүгэй, дьоллоох буолуо. Аны кини үйэтэ төһө уһун буолуохтааҕын тула көстөр дьон үйэлэрэ төһө уһунугар тэҥнээн көрөн быһаарыахха сөп. Түүлгэ бэйэ өлбүтүн көрдөххө, өй-санаа тосту уларыйан саҥалыы көрүүлэр киириэхтэрэ, тупсуу кэмэ кэлиэҕэ.

ӨЛӨРҮҮ. Саба түһэр куһаҕан киһини эбэтэр кыылы өлөрдөххүнэ, үлэҥ-хамнаһыҥ дьыалалара табыллан барыахтара. Кыыллары өлөрдөххө, санаарҕабыл буолуо. Түүлгэ киһини өлөрүү көһүннэҕинэ сөбүлээбэт киһигин кытта быһаарсарга бэлэмнэнэ сылдьыахха эбэтэр аат-суол, көҥүл суох буолуута кэлиэн сөп; түүлгэ дьону өлөртөөтөххө атын, утары санаалаах дьону кытта тапсыбат буолуу эбэтэр куһаҕан санаалартан босхолонуу кэлиэн сөп. Ыйаммыт киһини көрдөххө тапсыбат киһигин кытта эйэлэһии эбэтэр аат-суол биллиитэ буолуон сөп.

ӨЛҮҮ. Түүлгэ сотору өлөҕүн диэтэхтэринэ оҥоруохтаах дьыалаларгар аанньа ахтыбаттык сыһыаннаһыаххын эбэтэр чэпчэки соҕустук ыалдьыаххын сөп; ким эрэ өлбүтүн туһунан иһиттэххэ көрсүбэтэҕэ олус өр буолбут урукку билэр киһигин кытта көрсүһүөххэ сөп.

ӨРӨ ТАХСЫЫ. Эргийэн, атын сиринэн өрө тахсыы уустук дьыалаҕа саҥа, туһалаах суолу булууну биллэрэр.

ӨРҮС. Сүүрүктээх өрүскэ харбаатаххына, үлэҕинэн, дьулуургунан кыайыыны ситиһиэҕиҥ; кураанах өрүс оннун көрдөххүнэ, булбутуҥ - талбытыҥ симэлийэн суох буолан иһиэҕэ; өрүс илдьэ бардаҕына, улахан ночоот эбэтэр сүтүк буолуоҕа. Ыраас, холку толору уулаах өрүһү сөбүлүү көрдөххө, олоххор үөрүүлээх кэмнэр кэлиэхтэрэ, бэйэҕэр сөптөөх олохтоох буолуоҥ.

Халааннаабыт өрүс баран иһэр суолгун бүөлээтэҕинэ үлэҕэ эбэтэр ханнык эмэ былааннаргар мэһэйдэр үөскүөхтэрэ эбэтэр туох эмэ сыыһа туттууну оҥоруоххун сөп; өрүс уута кирдээх буолуута табан өйдөспөт буолууну көрдөрөр; өрүс синньээн быстан хаалыыта быстах мэһэйдэр кыаттарбаттарын эбэтэр күүс-кыах тиийбэтин биллэрэллэр. Өрүскэ уу суох буолан хаалыыта түүлгэ көһүннэҕинэ,  ханнык эрэ олус баҕара санаабыт дьыала бэйэ кыаҕын  таһынан күүстэр мэһэйдээннэр табыллыбакка санаарҕабыл кэлиэн сөп. Өрүс мууһа эстиитэ кэтэһиилээх, улахан суолталаах хамсааһын буолан эрэрин биллэрэр; өрүһү туорааһыҥҥа бэлэмнэнии буоллаҕына, ыарыһах киһиэхэ олоҕор улахан уларыйыы буолуон сөп.

ӨТӨХ. Эргэ өтөххө киирии - ыарыыга.
 
ӨТҮЙЭ. Өтүйэ - үлэҕэ ситиһии, таба быһаарыыны булуу бэлиэтэ.

ӨТҮҮК. Кытара итийбит өтүүгү тута сылдьар буоллаххына, туох эмэ үчүгэй быһыы буолуоҕа эбэтэр ханнык эмэ дьыалаҕа ис сүрэххиттэн ыалдьыаҕыҥ. 

П 

ПЕДАЛЬ. Түһээн ханнык эмэ техникэ педалын үктээтэххэ, билэр киһиэхэ көмөлөһүөххэ наадата кэлбит буолуон сөп.

ПЕЛЬМЕНЬ. Түүлгэ пельмень сиэтэххэ, санаа туолуута буолуоҕа.

ПЕНСИЯ. Пенсия ылар буоллаххына, үлэҕэ-хамнаска бииргэ үлэлиир дьонуҥ, аймахтарын көмөлөрө баар буолуо эбэтэр санаарҕабыл кэлиэн сөп.

ПИИБЭ. Пиибэни иһэр буоллаххына, үлэҥ табыллыбатыттан уонна кыаттарба¬тыттан санааҕа түһүөххэ сөп; дьон пиибэ иһэллэрин көрдөххүнэ, сөбүлээбэт дьонуҥ мэһэйдэһэннэр үлэҕин атахтыахтара.

ПЛЕНКА. Хараҕы пленка бүөлээтэҕинэ табыгаһа суох, сөп түбэспэт быһаарыыны ылынар куттал баарын биллэрэр.

ПЛЯЖ. Түүлгэ кумахтаах сөтүөлүүр сир көстүүтэ, киһи быстахтан дуоһуйуутун уонна сүрэҕэ суох буолуутун көрдөрөр.

ПОВАР. Түүлгэ кыайа-хото повардыы сылдьар буоллаххына, тирээн кэлбит ханнык эрэ уустук боппуруоска сөптөөх эппиэти булуоххун сөп.

ПОДАРОК. Подарок ыллаххына, оҥоро сылдьар дьыалаҥ түмүгэ көстүөҕэ. Манна подарок көрүҥэ дьыала хайдаҕын көрдөрүөҕэ. Түүлгэ төрөөбүт күҥҥэ анаан подарок ылыыта табыллыбатаҕына биир тылы булан өйдөспөт буолуу үөскүөҕэ уонна ол киһи сыанабыла кэнникинэн түһэн барыаҕа; бэйэҥ биэрэр бадаарагын көрүҥэ хайдаҕа анараа киһини хайдах саныыргар сөп түбэһэр.

ПОЕЗД. Вагон үрдүгэр олорон айаннаатахха, саҥа, урут оҥоруллубатах үлэ улахан ситиһиигэ, хамсааһыҥҥа тириэрдиэн сөп.

ПОЧТА. Түһээн почта кэлэрин көрдөххүнэ, куһаҕан солуну истиэххэ сөп.

ПОЧТАЛЬОН. Почтальону көрдөххүнэ, сотору кэминэн бэйэҥ сөбүлээбэт, барыһа суох үлэни ылыныаххын сөп.

Р 

РАДИО. Түүлгэ радио саҥарарын иһиттэххэ туох эрэ соһуччу солуну истиэххэ сөп; араадьыйанан соһуччу солуннары иһиттэххэ, куһаҕан солун буоллаҕына, кырдьык буолуоҕа.

РЕКЛАМА. Түүлгэ рекламаны көрүү буоллаҕына албыннаан кэбиһиэхтэрин сөп.

РЕСТОРАН. Түүлгэр рестораҥҥа аһаатаххына, ситиһии буолуо эбэтэр саҥа доҕоттор көстүөхтэрэ.

РЮКЗАК. Түһээн рюкзагы көрдөххүнэ, атын сиргэ тиийэн улаханнык үөрүөххүн сөп.
 
РЭКЕТ. Түүлгэ саалаах рэкетирдэргэ түбэһэн тутулуннахха, оҥоро сылдьар тутаах дьыаланы уталыппакка, уһаппакка оннуттан хамсатыахха, билиигэ таһаарыахха кэмэ кэлбит буолуон сөп.

С 

САА. Түһээн сааны көрдөххүнэ - уол оҕо төрүөҕэ; сааны илдьэ сырыттахха-көмүскэл уонна көмө көстүөҕэ: саа тыаһын иһиттэххинэ, улахан солуну истиэҕиҥ; саанан ытыы - улахан уоруу, сүтүк буолуо.

СААС. Түүлгэ саас буолуута, хаар ууллуута, баҕа санаа туолуутун, табыллыыны, олох көнөн барыытын, үлэ саҕаланыытын түстүүр.

СААХ. Түүлгэ бэйэҥ сааҕын көстүүтэ, туох эмэ туһалааҕы оҥорбутуҥ бэлиэтэ. Төһө туһаны оҥорбутуҥ көрүҥүттэн тутулуктаах буолуо. Саахтаан кэбиспитиҥ көрүҥэ үчүгэй, улахан, бэйэҥ көрөн астынар буоллаххына улахан туһалаах дьыаланы оҥорбут буолуоххун сөп; оҕо сааҕын хомуйуу сыыһа-халты оҥоруллубут үлэни көннөрүүгэ көстөр. Сүөһү сааҕын көрүү - баайга, дьолго; киһи сааҕын көрдөххө - хо-молто, араас мэһэйдэр; саахха түһэр, сыбанар - барыс киириитигэр.

СААХАР. Түүлгэ саахар сиэтэххэ баҕа санаа туолуута кэлэрин тэҥэ, ордук санааччылар баар буолуохтара.

СААХЫМАТ. Саахымат оонньоору бэлэмнэнии буоллаҕына, сотору ханнык эрэ дьыалаҕа биир тылы булуу уустугуруо; билэр киһигин кытта саахымат оонньоотоххуна, кэнники ол киһигинээн биир тылы кыайан булбакка, аанньа өйдөспөт буолан барыаххытын сөп. Эһиги бэйэҕит сыһыаҥҥытыгар күрэстэһэр санаа баһыйан барыаҕа. Саахымат оонньооһуна буоллаҕына туохха эмэ илин былдьаһыы, кырдьыгы таһаарына сатааһын кэлиэн сөп.

САҔЫННЬАХ. Көрдөххүнэ, оҥороору гынар дьыалаҥ туох да туһата суох хаалыа. Хара саҕынньах сөбүлэспэт буолуу, тэйсии бэлиэтэ.

САЛААСКА. Таһаҕастаах салаасканы состоххуна - барыс киириэ; салааскаҕа олорон айаннаатаххына, санаабыт санааҕын сотору кэминэн син ситиһиэххэ сөп.

САЛЛААТ. Түүлгэ саллаат көһүннэҕинэ быһаарыыны ылынар кэм кэлбит буолуон сөп, сыыһа-халты, түргэн быһаарыыны ылынартан туттунуохха. Парааттаан иһэр эбэтэр үөрэххэ сылдьар саллааттары көрдөххүнэ, баҕара саныыргын ситиһиэххин сөп.

САМОЛЕТ. Самолет көтөн кэллэҕинэ, үчүгэй солуну истиэҕиҥ. Улахан бомба быраҕааччы самолет охторун көрдөххө соһуччу олоххо тирээн кэлбит уустук боппуруоһу таба быһаарыы кыаллыаҕа.

САҤА. Ким эмэ ыҥырар саҥатын иһиттэххэ, ол киһи ыалдьыан сөп; түһээн соһуччу саҥарбат буолан хааллахха, үлэни-хамнаһы кыайбат буолуу, дьадайыы кэлиэҕэ; өлбүт киһи саҥатын иһиттэххэ, бэйэҥ ыалдьа сылдьар буолуоххун сөп эбэтэр куһаҕан быһыы буолуоҕа.
Түүлгэ хардьыгынас саҥаны эбэтэр итирик киһи саҥатын иһиттэххинэ, туох эмэ куһаҕан, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуон сөп; анньа иһиллибэт, мөлтөх саҥа иһиллэр буоллаҕына, дьиэҕэ-уокка, хаһаайыстыбаҕа эрэйдээх кэм кэлиэҕэ. Киһи саҥатын арааран иһиттэххэ дириҥник ырытан быһаарыахха. Кырдьаҕас, үчүгэй көрүҥнээх дьон этиилэрин ордук сыаналыахха, түүлгэ иһиллибит саҥа хаһан баҕарар таба буолуон сөп; түһээтэххэ саҥа кыайан тахсыбат буолан хааллаҕына үлэ-хамнас кыаттарбат буолуута кэлиэ.

САҤА  ДЬЫЛ. Түүлгэ саҥа дьылы бырааһынньыктааһыҥҥа бэлэмнэнии саҕаланнаҕына, баҕа санаа туолуута саҕаланыа.

САП. Сабы түһээн көрөр - ыар санааларга; түүлгэ мотуок сап көһүннэҕинэ, үчүгэйи баҕарбат дьон туох эмэ сылтаҕы булан хасыһыахтара, кинилэрдиин тыл-тылга киирсибэт буолуу, этиһии, буккуллуу уонна ону көннөрүү эрэйдээх буолуон сөп; элбэх сабы көрдөххө куһаҕан санаалаах дьону көрсүөххэ эбэтэр этиһии буолуон сөп. 
 
САППЫКЫ. Эрэһиинэ саппыкыны кэттэххинэ эбэтэр кэтэ сылдьар буоллаххына, тымныйан ыалдьыаххын сөп. Сороҕор саппыкыны кэтии дьахтары кытта сыһыан көстүүтэ буолуон сөп.

САҺЫЛ. Түһээн саһылы көрдөххүнэ ханнык эрэ дьыалаҕа эбэтэр кэпсэтиигэ албыҥҥа киирэн биэриэххин сөп.

САҺЫЫ. Түүлгэ туох эмэ күлүгэр саһа сатаатахха оҥорбут сыыһаҕын билинэҥҥин буруйгун кыччатына, ыраастана сатааһын кэлэрин  биллэрэр.
     
САХСЫРҔА. Түһээтэххинэ, сахсырҕа арахпат буоллаҕына, ордук санааччылар эбэтэр туохха эмэ тииһиниэхтэрин баҕалаахтар эккирэтиһэллэрин бэлиэтэ.

СВЕТОФОР. Светофордаах перекрестогы этэҥҥэ туораатахха ханнык эрэ саҥа билиини, үлэни баһылааһын ситиһиилээх буолуон сөп.

СИБИИННЬЭ. Сибиинньэни көрүү мөлтөх быһыы, хом түһүү бэлиэтэ. Бэйэтин туһугар ордук кыһанар киһини көрсүөххэ сөп; түүлгэ сибиинньэ көстүүтэ аһыырга-сииргэ баҕалаах киһи аттыгар баарын биллэрэр. Түүлгэ элбэх хара сибиинньэлэр сылдьаллара араас саҥа-иҥэ тарҕаныытыгар көстүөн сөп; тахсан куотаары гынар сибиинньэни тутан, хаайан тохтотуу кыалыннаҕына ситиһиини оҥорор кыах баар буолуо.

СИБЭККИ. Маҕан сибэккилэри хомуйан букет оҥоруу, баҕа санаа туолуутугар, уоскуйууга көстөр.

СИЛЛИИР. Түүлгэ силлээтэххэ кыра соҕус ороскуоттар тахсыахтарын сөп;  “хаах-түү” дии-дии силлээһин буоллаҕына обургу ночоокко түһүү буолуон сөп.

СИЭМЭ. Эр киһи сиэмэтэ тохторун көрдөххө олус наадалаах дьыаланы отой уталыппакка оҥоро охсор кэм кэлбитин биллэрэр.

СИППИИР. Түһээн бөҕү сиппийии, эн тускунан дьон санаата, тыла-өһө төһө мунньуллан эрэрин көрдөрөр; сиппиири көрүү - дьиэ иһигэр өйдөспөт буолуу бэлиэтэ.

СИР. Кыра сылдьан билэр сириҥ кыараан, куччаан көһүннэҕинэ, аймахтары кытта сыһыан уустугуруо, кыайан быһаарыллыбат боппуруостар эрэйдиэхтэрэ.

СИР  АҺА. Бытархай сир аһын хомуйуу - хомолтоҕо, ыарыыга.

СИРЭЙ. Ыраас, үөрбүт-көппүт сирэй - үчүгэйгэ, үөрүүгэ көстөр; кыыһыр-быт, куһаҕан көрүҥнээх сирэй көһүннэҕинэ, көрүҥүн курдук быһыылар буолуохтарын сөп. Сирэй кыһыл кыраасканан ойууламмытын көрдөххө аат-суол үрдээһинэ, үлэ-хамнас саҥалыы сыаналаныыта саҕаланыан сөп;  сирэйи онон-манан аһылыгынан сыбааһын буоллаҕына, сөбүлэспэт буолуу, урукку кэпсэтии уларыйыыта кэлиэн сөп.
 
Үчүгэй көрүҥнээх сирэйи көрдөххүнэ, үчүгэй, үөрүүлээх солуннары истиэххэ сөп, санаа хоту үчүгэй быһыылар буолуохтара; сирэйгин суун¬наххына – үөрүү, куһаҕан санаалартан ыраастаныы буолуо; сирэйи мыылалаан сууннахха, кырдьыы бэлиэ¬лэрэ кэлэн иһэллэрин бэлиэтэ эбэтэр урукку сыыһа туттууну көннөрүү, ыраастаныы наада буолуон сөп. Сирэйгэ кыһыл эбир тахсыбыт буоллаҕына, өр көнөн биэрбэт эрэйдэр баар буолуохтара; сирэй куһаҕан, мөлтөөбүт көрүҥнээх буоллаҕына, оҥоруохтаах дьыала табыллыбакка, баҕа санаа туолбакка сирэй көрүҥэ кырдьык мөлтөх буолуон сөп. Түһээн сиэркилэҕэ дуу, туохха дуу бэйэ сирэйин көрүҥэ куһаҕан өттүгэр уларыйбытын көрөн сөбүлээбэтэххэ, бэйэ оҥорор дьыалатыттан астыммат буолуу үөскээн санаарҕабыл кэлиэҕэ; түннүккэ сирэй көһүннэҕинэ ким эрэ оҥорор дьыалаларгын кистээн кэтиэҕэ.

СИТИҺИИ. Түһээн туох эмэ үлэҕэ ситиһиини, кыайыыны оҥордоххуна, ол ситиһиигэр сөп түбэһэр үлэни-хамнаһы илэтигэр оҥоруоххун сөп.

СИЭП. Түүлгэ сиэпкэ тугу эмэни уктахха, ночоот дуу, сүтүк дуу буолуон сөп; сиэпкэ элбэх харчы баарын көрдөххө сотору харчы, хамнас ылыахха сөп; сиэптэн харчы ылан тугу эмэ атыыластахха онно сөптөөх ночоот буолуон сөп; сиэптэн туох эрэ бытархайдары ылан быраҕа сатааһын быстах киирбит куһаҕан санаалартан ыраастана сатааһыны көрдөрөр.

СИЭРКИЛЭ. Түһээн сиэркилэҕэ бэйэҕин көрдөххүнэ хантан эрэ ыраахтан солун истиэххин сөп. Сиэркилэҕэ көрүнүү - доруобай киһиэхэ ыарыыны, онтон ыарыһахха өлүүнү түстүүр.  Түүлгэ сиэркилэҕэ бэйэҥ оннугар атын киһини көрдөххө эн үлэҥ-хамнаһын туһатыттан атын киһи бэйэтигэр туһа таһаарына сатыан сөп; сиэркилэҕэ бэйэҥ көстүбэт, суох буоллахха Үөһээ дойдуттан тутулуктаах буолуоххун сөп.
Түүлгэ сиэркилэҕэ киэргэнэн көрүнүү, мөлтөөһүҥҥэ, ыарыыга көстөр.

СЛОН. Түүлгэ слону көрдөххө үлэҕэ-хамнаска дьон сыанабыла улаатара биллэн барыа, ситиһиини оҥоруохха сөп.

СОЛОМО. Көһүннэҕинэ - уоруйахтан сэрэниэххэ.

СОЛУН. Түһээн солуну иһиттэххэ эбэтэр билэр киһи солуну эттэҕинэ, кырдьык буолуон сөп.

СОН. Атын киһи сонун кэппит буоллаххына, билэр эрэллээх доҕотторуҥ көмөлөрө наада буолуоҕа; үчүгэй сонноох буоллаххына, хайҕал, ытыктабыл кэлиэҕэ; саҥа сону кэттэххинэ, үөскээбит балаһыанньаны таба туһаныаххын сөп. Соҥҥун устан кэбистэххинэ, кыра-быстах куттал суоһуурун бэлиэтэ; от күөҕэ дьүһүннээх куурка кэтии көмүскэллээх буолууга эбэтэр баҕа санаа туолуутугар көстүөн сөп; түүлээх саҕалаах сону кэтии олох тупсан иһиитигэр көстөр. Түүлгэ сону кыайан кэппэтэххэ, мөлтөөһүн, быстах ыарыы булуон сөп;  түүлгэ сон сүттэҕинэ ханнык эрэ дьыала аһара итэҕэйииттэн, аахайымтыата суох буолууттан табыллыбакка санаарҕабыл кэлиэн сөп.

СОСЕД. Түүлгэ соседтарга тахса сылдьыы кэнниттэн ыаллар эһиэхэ интэриэстэрэ элбиэн эбэтэр эһиги тускутунан билиилэрэ эбиллиэн сөп.

СӨТҮӨ. Ыраас ууга сөтүөлээтэххинэ, дьулуурдаах, кыахтаах буолуоҥ.

СУЛУС. Халлааҥҥа сулустары көрүү, олоҕуҥ сыалын ситиһиигэ туруммуккун көрдөрөр, үрдүккэ тардыһар санаалааххын бэлиэтиир, сыалгын кэнники ситиһиэҕиҥ. Түөһүгэр улахан сулуһу кэппит киһи олоҕо тупсарын туһугар тугу эмэ ситиһиэҕэ.

СУНДУУК, ХОППО. Толору маллаах сундуугу көрдөххө - баай буолуоҥ; кураанах сундуук - дьадайыы бэлиэтэ.

СУОЛ. Ыллык суолу сүтэрэн баран көрдүү сылдьар буоллаххына, чугастааҕы кэмҥэ бүтэрээри сылдьар үлэҥ соһуччу атахтаныа; түүлгэ баран иһэр суолун сүтэн суох буолан, хайа диэки бараргын билбэт буолан хааллаххына илэтигэр кыайан сөптөөх быһаарыыны булбакка эрэйдэниэххин сөп. Көнө, оҥоһуулаах суол устун массыынанан айаннаан иһэр буоллаххына, сотору кэминэн үөрүү, ситиһии буолуо эбэтэр көмө кэлиэҕэ. Түүлгэ киэҥ, үчүгэй суол оҥорулларын көрдөххө үлэ-хамнас тупсуоҕа, ситиһиитэ элбээн барыаҕа; нэһиилэ биллэр омоох суолунан барыы буоллаҕына саҥа үлэҕэ бастаан иһии эрэйин, ыарахаттарын билиэххэ сөп; эрийэ-буруйа барар суол көһүннэҕинэ ханнык эрэ мэһэйдэр, ыарахаттар көрсүөхтэрэ; суол бүөлэммитин ыраастааһын көһүннэҕинэ баҕа санааны толорууга мэһэйи туоруохха сөп.

СУОППАР. Түүлгэ бэйэҥ суоппардаан иһэр эбэтэр ким эмэ суоппар буолбут буоллаҕына эппиэттээх дьыалаҕын бэйэҥ баһылаан салайа сылдьарыҥ табыллыаҕа.

СУОР. Түүлгэ суор көһүннэҕинэ улахан кыахтаах киһи сыһыанын биллэрэр. Саба түһэр суор атаҕастабылы, батталы биллэрэр.

СУОРҔАН. Суорҕанынан сапта сытар киһиэхэ көмөлөһүү, тирэх буолуу наада буолар; суорҕаны бүрүнэн сырыттахха, мөлтөхпүн, ыалдьабын диэн санаа кыайан хаалбатын бэлиэтэ; саҥа, үчүгэй суорҕан көһүннэҕинэ, үөрүү буолуон сөп. Эргэ, куһаҕан суорҕаны саҥаҕа уларытыы буоллаҕына олохсуйбут ыарыы үтүөрэн барыыта эбэтэр кыаттарыа суоҕа дии санаабыт дьыала табыллан барыаҕын сөп.

СУРАХ. Ким эрэ эппитин дуу, тугу дуу истии таба буолуон сөп.

СУРУЙУУ. Түүлгэр кинигэҕин суруйан бүтэрбит буоллаххына, ситиһии дьэ кэлиэн сөп.

СУРУК. Сурук кэллэҕинэ, кэтэспит киһигиттэн үчүгэй солун кэлиэ.

СУРУНААЛ. Түүлгэ сурунаал көстүүтэ, дьиэҥ иһигэр кэлэн иһэр уларыйыылары, миэбэл атыылаһыыны дуу, өрөмүөн буоларын дуу түстүүр.

СУУЛЛУУ. Түүлгэ сууллан түстэххэ - ночоот буолуо эбэтэр ыарыы булуо; бэйэтэ кыаммакка сууллан түһэр киһи - мөлтөөбүт киһи, баҕар ыалдьыан сөп; сууллан баран өрүһүнэн тура түс¬тэххэ, өр күүппүт ситиһииҥ дьэ кэлиэҕэ.

СУУМКА. Аһаҕас суумка көһүннэҕинэ, кыра сүтүк эбэтэр уоруу буолуо.

СУУНУУ. Тааска суунуу буоллаҕына, тугу эрэ толоруох буолбуккуттан босхолонуу бэлиэтэ; түһээн сууна тураргын көрдөххүнэ, бэйэҥ олоххор элбэх тапталлаахтаргынан киэҥ туттуоҕуҥ; төбөнү суунуу биллиилээх дьонтон көмө, сүбэ-ама көрдөөһүн туһалаах буолуон сөбүн биллэрэр.

СҮГЭ. Түүлгэ сүгэни көрдөххүнэ, сөпсөспөт быһыы, иирсээн буоларын бэлиэтэ; бэйэҥ сүгэлээх буоллаххына, олоххун бэйэҥ эрэ кыаххынан оҥостуоҥ; дьон сүгэлээхтэрин көрдөххүнэ, доҕотторгун кытта үйэҥ тухары бииргэ сылдьыаҕыҥ; сүгэни күүскэ, таба быраҕыы ылыммыт дьыаланы ситиһиигэ туруммуту биллэрэр. Илиигэр сүгэ тута сылдьар буоллаххына, дьолуҥ-соргуҥ барыта бэйэҥ илиигэр баар буолуо; сүгэнэн таба бырахтахха, күһэйии, ыгааһын көмөтүнэн сыалы ситиһэ сатааһын туһалаах буоларын биллэрэр; сүгэ уга алдьанан көһүннэҕинэ, ыарыы эбэтэр атын туох эмэ мэһэйдээн үлэ-хамнас атахтаныыта буолуоҕа.

З. Фрейд быһаарыытынан эр киһиэхэ улахан сүгэ уга көстүүтэ эбэтэр оннукка маарынныыр тэриллэр, этин-сиинин кыаҕа-күүһэ эбиллиитин бэлиэтииллэр; сүгэ уга тостубутун көрдөххө мөлтөөһүн, үлэ-хамнас кыаттарбат буолуута кэлиэҕэ.

СҮҮЙҮҮ. Туохха эрэ сүүйбүт сүүйүүгүн ааҕар, тугу туттаргын толкуйдуур буоллаххына, улахан ночоокко, ороскуокка түһүөххүн сөп.

СҮӨГЭЙ. Сүөгэй иирдэр - үчүгэйгэ, баайга; сүөгэйи сиэһин баҕа санаа туолуутугар.

СҮӨҺҮ. Күөх хонууга мэччийэ сылдьар сүөһүлэри көрдөххө, баай-дуол эбиллиэҕэ; элбэх сүөһүнү көрүү - ардах, хаар бэлиэтэ.
Элбэх ынах сүөһүлэр баран иһэллэрин көрдөххө, баайыҥ эбиллэн барыыта саҕаланыа эбэтэр уһун ардах кэлиэҕэ; баар-суох ынаххытын хара бэкир дьон өлөрдөхтөрүнэ, ытыктыыр киһигитин ыарыы илдьэ барыан сөп.

СҮӨҺҮ  СААҔА. Түһээн саах¬ха түһүү, сааҕынан сыбаныы - дьолго, баайга, барыс киириитигэр көстөллөр. Түүл маннык бэлиэлэрэ ордук тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьоннорго элбэхтик көстөллөр уонна үүнээйи хомуура үчүгэй буолан барыс киириитин түстүүллэр; сүөһү сааҕын хомуйан чөмөхтөөтөххө бэйэ кыаҕынан туһалаах үлэни оҥоруу кыаллыан сөп.

СҮТЭРИИ. Түһээтэххэ туох эмэ сүттэҕинэ, үлэҕэ-хамнаска соһуччу мэһэй көрсүөн сөп; тугу эмэ сүтэрэн кэбиһии, ыарыһах киһиэхэ аһары куһаҕан түүл буолуон сөп.

СҮҮРҮҮ. Түүлгэр соҕотоҕун сүүрдэххинэ, талыллыбыт ыйааҕын бэлиэтэ, үөһээ диэки, билии диэки ыттан баран иһиэҕиҥ; атын дьону кытта сүүрдэххинэ, сотору дьыалаҥ көнөн барыа, онтон сүүрэн куоттаххы-на - үлэҕэр үөһээ тахсыаҥ. Түһээн түргэнник сүүрдэххинэ, үлэ-түбүк элбиэҕэ эбэтэр күүс-уох эбиллиэҕэ. Түүлгэ олус түргэнник сүүрүү сүрэх үлэтэ кэһиллиитин биллэрэр. 

СҮҮТҮК. Түүлгэ сүүтүгү сүтэрэн кэбиһии, санаарҕабыл уонна тиийиммэт буолуу бэлиэтэ.

СЭРИИ. Түһээн сэриилэһэ сырыттахха тапсыбат, тыл-тылга киирсибэт утары санаалаах дьону кытта быһаарсыы буолуон сөп.

СЫБАХ. Саҥа сыбаҕы сыбааһын - мөлтөөһүҥҥэ, ыарыыга.

СЫГЫННЬАХ. Эмискэ сыгынньах сылдьар буолан хаалан баран кыбыһыннаххына, уоскуйуу кэлиэҕэ, өр санаарҕыы сылдьыбытыҥ суох буолуо; бэйэҥ сы¬гынньаххын көрүү - дьадайыы, ыалдьыы бэлиэтэ эбэтэр сөбүлээбэт балаһыанньаҕар түбэһиэххэ сөп; билбэт киһиҥ сыгынньаҕын көрүү – соһуйууга; билэр киһиҥ сыгынньаҕын көрдөххүнэ, сотору киһиҥ дьоҥҥо ылар сыанабыла намтыаҕа, күлүүгэ барыан сөп эбэтэр бэйэтигэр сыһыаннаах туох эмэ кистэлэҥэ арыллыаҕа. Түүлгэр сыгынньах дьахтары көрдөххүнэ, бэйэҥ баҕа санааларыҥ туолуохтара суоҕа; сыгынньах сылдьан тоҥноххо тымныйан ыалдьыы буолаары гыммытын биллэрэр.

СЫЛАБААР. Сылабаарга ууну оргутуу элбэх ыалдьыттары аһатарга көстөр.

СЫЛГЫ. Элбэх сылгылары көрдөххө хаар түһүөн сөп.

СЫМЫЫТ. Сиикэй сымыыты алҕас алдьаттаххына, дьиэлээхтэргин кытта этиһии, өйдөспөт буолуу кэлиэҕэ; иһигэр үөскэхтээх элбэх сымыыттары көрдөххө үлэ-хамнас ситиһиилээх буолар кыаҕа улааппытын биллэрэр.

СЫРДЫК. Түүлгэ сырдык ыраас көстүү үчүгэй буолууну түстүүр. Сырдык халлааны, күнү көрүү кэнниттэн киһи баҕа санаалара  туолар кэмнэрэ кэлэллэр. Сырдык дьоҥҥо көстүүтэ үрүҥ дьүһүнү биэрэр. Түүлгэ үрүҥ дьүһүннээх туох барыта үчүгэйи көрдөрөр. Кыыллар үрүҥ дьүһүннээх буолуулара майгылара үчүгэй буолуутун түстүүр. Түүл ити көстүүлэрэ киһиэхэ сырдык, үрүҥ дьүһүн чахчы үчүгэй буолалларын дьоҥҥо тириэрдэр, биллэрэр.

СЫТ. Түүлгэ сыт билиннэҕинэ сыт хайдаҕыттан тутулуктаах туох эрэ уларыйыы тахсыаҕа; табаах сыта, буруота кэлэр - көмүскэл баар буолуо.
 
СЫТАР. Түүлгэ кэргэҥҥинээн бииргэ сытар буоллахха, соһуччу туох эмэ түбэлтэ буолан, быстах аймалҕан тахсан ааһыаҕа; түһээн сытыы - мөлтөөһүн, сылайыы бэлиэтэ; түүлгэ билэр киһиҥ сытан кэбиһэр буоллаҕына, улаханнык ыалдьыан эбэтэр ороҥҥо сытара көһүннэҕинэ үлэтигэр табыллыбакка мөлтүөн сөп.

СЫТТЫК. Түүлгэ сыттык көстүүтэ, сынньалаҥ кэм кэлэн иһэрин бэлиэтэ, хайдах көрүҥнээҕиттэн бу сынньалаҥ тутулуктанар. Олус куһаҕан, туох эрэ хара сыттыкка сытыы төбө олус улаханнык ыалдьарыгар көстөр;  маллаах сыттыкка сытыы төбө үлэтиттэн туох эмэ туһалаах тахсарын хам баттаан сытыарары биллэрэр.

СЫТЫЫ. Түүлгэ сытарга баҕарыы, сытар сири көрдөөһүн мөлтөөрү, ыалдьаары гыннахха көстөр. Түүлгэ сытыы буоллаҕына санаа түһүүтэ, туох эрэ хайаан да оҥоруллуохтаах кыаттарбат буолуута, кыах-күүс мөлтөөһүнэ буолуон сөп. Сытар киһиэхэ көмө наада буолуо.   Түүлгэ сытар киһи көһүннэҕинэ мөлтөөбүт, көмө наада буолбут эбэтэр үлэтин-хамнаһын кыайбатах буолуон сөп.

СЫЫҤК. Көһүннэҕинэ, сымыйа тыл-өс тарҕаныа; ким эрэ сирэйгэр сыыҥын бистэҕинэ, урукку иэстээх киһиҥ улаханнык сөбүлээбэт буола-буола иэһин төннөрүө эрээри, ким эмэ көмөтүнэн биэриэҕэ.

СЫЫР. Түүлгэ сыыр үрдүгэр тахсыы – ситиһии бэлиэтэ;  кыайан тахсыбат буолуу - үлэ-хамнас атахтанарыгар. 

СЭЛЭЭППЭ. Сэлээппэни кэтэн хаамар киһи туох эмэ суолталаах, биллэр дьыаланы оҥоруон эбэтэр санаата туолуон сөп.

Т
 
ТААС. Дьоннору тааһынан быраҕар буоллаххына, кинилэр тустарынан куһаҕаннык саныыгын; эйигин тааһынан бырахтахтарына, эн тускунан куһаҕаннык этэллэр. Киһини түүлүгэр тааһынан эҥин түөһүгэр оҕустахтарына сүрэҕэ ыалдьар буолуон сөп.

ТАБА. Табалаах киһи тиийэн кэлэрин көрдөххүнэ, булдуҥ табыллыа; табаны көрдөххүнэ, халлаан тымныйыа.

ТАБААХ. Булчукка түһээтэҕинэ табаах биэрэхтэринэ - бултуйуон сөп; табаах тартаххына - доруобай буолуоҥ; түүлгэ табаах тарда сылдьар буоллаххына, кыра быстах дьыалаҕа быһаарыыны булаары гыммытыҥ бэлиэтэ; табаах уматтан тардан бардаххына, ханнык эрэ саҥа, солун дьыаланы саҕалаары гынаҕын; түүлгэ табааҕы бырах диэн сүбэ биэрэр буоллахха эрэнэр, итэҕэйэр дьон элбээн барыахтарын сөп. Түүлгэ табааҕы бырахпыт буоллахха, сотору эн этиилэрин туһалара улаханын дьон таба өйдөөн истэр, тутуһар буолуохтара.

ТАБЛЕТКА. Түүлгэ таблетканы көрдөххө, кыра буолан баран олус наадалаах дьыалаҕа ситиһии буолуон сөп.

ТАЙАХ. Түүлгэ тайаҕы бултаатахха улахан туһалаах үлэни кыайыахха сөп.

ТАЙАХ  МАС. Түһээн тайах маска өйөннөххүнэ - дэҥнэнии, ыарыы булуо; сиргэ сытарын көрдөххө - кыра, быстах мэһэйдэр көрсөллөр; кырбаатахтары¬на - ночооттор тахсыахтара; бэйэҥ кими эмэ кырбаатаххына, сыыһа туттуу кэнниттэн өйдөнүөҥ. Тайах маһынан охсуһар буоллаххына, сотору эн толкуйдаргын урут сөбүлээбэт үгүс дьон ылынар буолуохтара.

ТАКСИ. Түһээн таксига олорсон баран харчы төлөөтөххө кыра ороскуоттар тахсыахтарын эбэтэр туох эмэ дьыалаҕа дьалаҕайдык сыһыаннаһыахха сөп.

ТАНЫЫ. Түүлгэ мурун үүтэ киэҥ, ыраас буоллаҕына дьыалалар табыллан барыылара саҕаланыа.

ТАҤАРА ДЬИЭТЭ. Түүлгэ таҥара дьиэтин оҥордоххо үгүс дьоҥҥо туһалаах үлэни оҥоруу кыаллыаҕа.

ТАҤАС. Саҥа таҥаһы көрүү – санаарҕабылга ылларыыга;  саҥа эбэтэр ыраас таҥаһы таҥныы ситиһиигэ, олоххо туһалаах уларыйыылар буолалларыгар көстөр. Хааннаах таҥаһы көрүү - дэҥ-оһол, куһаҕан быһыы буолуон сөп. Таҥаһыҥ дьөлөҕөстөөх буоллаҕына, элбэх иэскэ киириэҥ: түүлгэ таҥас сууйдахха - ыарыы эбэтэр хомолто буолуо. Алдьаммыт, абырахтаах таҥастаах билбэт киһигин көрдөххө, эстии-быстыы, дьадайыы кэлэн иһэр буолуон сөп;  бэйэҥ таҥаһыҥ абырахтаах буоллаҕына, кыайбат дьыалаҕыттан этэҥҥэ арахсыахха сөп этэ.    Таҥас сууйар массыына кыайан тохтообокко үлэлии, таҥаһы бытарытан таһаарара санаа түһүүтэ, санаарҕабыл өссө да ааһа илигин биллэрэр; түүлгэ таҥас сууйдахха санаарҕабыл кэлэн ааһыан эбэтэр тугу эрэ харыстыы сатааһын кэлиэн сөп.

ТАҤНЫЫ. Түүлгэ хос-хос таҥныы - санаа-оноо элбээһинигэр, халыҥ таҥастаах буолуу, таҥныы санаарҕабыл кэлиитигэр тиэрдэр. Сэрэхтээх буолуу, харыстаныы кэмэ кэлбитин сэрэтэр.

ТАПОЧКА. Дьиэҕэ кэтэр тапочка көһүннэҕинэ, атын дьонтон тутулуктаах буолуу кэлиэн эбэтэр ким эмэ көмөтө наада буолуон сөп; булан аҕаллахха атын киһини бэйэҕиттэн тутулуктаах буолууга киллэрэ сатааһын баҕар кыаллыан сөп.

ТАПТАЛ. Түүлгэр тапталлааххын кытта таптастаххына, чугастааҕы кэмҥэ баҕа санааҥ туолуоҕа, барыҥ-барыта табыллыаҕа.

ТАРААНЫЫ. Баттаххын тараанар буоллаххына, доруобуйаҥ уонна үлэҥ-хамнаһыҥ үчүгэй туруктаах буолуохтара, санаарҕабыл ааһыаҕа.

ТАРАКААН. Түүлгэ таракааннары көрдөххө - харчы баар буолуо; аһары элбэх таракааннар мэһэйдээтэхтэринэ, эн тускунан соччото суохтук этэллэр.

ТАРБАХ. Түүлгэ тарбахтарын быстыбыттарын көрдөххө урукку доҕотторгуттан тэйэриҥ бэлиэтэ.

ТАҺАҔАС. Түүлгэр таһаҕас сүгэ сылдьар буоллаххына, уһун дьоллоох олохто¬ох буолуоҥ; таһаҕаһы көтөҕөн кыайдаххына, ыарахан үлэни кыайыаҥ; атын киһи таһаҕас сүгэ сылдьарын көрдөххүнэ, эйиэхэ эрэй, үлэ эбиллиэ эрээри туһалаах буолуон сөп; таһаҕаһы илдьэ иһэн ыарырҕатар буоллаххына, үлэҕин кыайымаары гынаҕын дуу эбэтэр доруобуйаҥ мөлтөөн эрэрэ дуу буолуо; араас ыарахан таһаҕаһы көтөҕөлөөһүнү көрдөххө эбэтэр сискэ туох эрэ аалыллыытын биллэххэ сис ыалдьыыта буолуон сөп.

ТАХСАН КИИРЭР СИР. Түһээн көрдүүр буоллахха, тиийиммэт буолууттан тахса сатааһын эбэтэр ис адаарыйыыта буолуон сөп; көрдөххө - санаарҕабыл, сөбүлээбэт быһыыҥ буолуо: түстэххэ - барыс киириэ; онно-манна тахсан киирдэххэ, ночоот буолуо. Кыра саҥа тутуллубут туалет көстүүтэ барыс киирэр дьыалатын оҥоруу аһара барбатахха кыаллар кыахтааҕын биллэрэр; түүлгэ туалет көрдөөн баран булбатахха, туһааннаах баҕа санаа туолбакка хаалыан сөп. Туолбут туалет көһүннэҕинэ көмө, тирэх баар буолуон сөп; кирдээх туалет көһүннэҕинэ сөбүлээбэт эрээри барыс киирэр үлэтэ көстүөн сөп.

ТЕЛЕФОН. Түүлгэ телефону көрдөххө ким эрэ, ханнык эрэ дьыалаҕар мэһэйдэһээри гыммыт эбэтэр ханнык эрэ кэпсэтии буолуон сөп; звоноктуур тыаһын иһиттэххэ, кэлэн иһэр көрсүһүү бэйэҥ санаабыккынааҕар ордук улахан суолталаах буолуоҕа; телефонунан кэпсэтии кэнниттэн туох эмэ быһаарыыны ылыныы эрэйиллэр. Сүгүн үлэлээбэт телефон көстүүтэ эбэтэр кыайан кэпсэппэтэххэ кэпсэтииттэн тутулуктаах үлэ табыллыбатыгар көстөр; түүлгэ сотовай телефон көһүннэҕинэ соһуччу кэпсэтии табыллан, дьыала хамсааһына саҕаланыан сөп. Телефонунан кэпсэттэххэ солуну истэри тэҥэ туһалаах дьыаланы билсиһиэххэ сөп.

ТЕЛОГРЕЙКА. Тоҥон телогрейканы ылан кэттэххинэ, сотору буолан баран харчы кэлиэн сөп.

ТЕПЛИЦА. Түүлгэ үчүгэй көрүҥнээх теплица көһүннэҕинэ, уруккуттан соччо сөбүлээбэт дьоҥҥун кытта эйэлэһии, иллэһии буолаары гыммытын бэлиэтэ.

ТЕХНИКА. Ханнык эрэ техниканы көрө сатаан туохха аналлааҕын быһаара сатаатаххына, сотору ханнык эмэ үлэни толкуйдаан булуоҥ эрээри онтон улахан туһа тахсыа суоҕа. Туох эрэ улахан тиэхиникэттэн этэҥҥэ куотан, сыҕарыйан биэрдэххэ ыалдьан баран үтүөрүөххэ сөп. Кутталлаах улахан тиэхиникэ көһүннэҕинэ туох эмэ быһылаан, араллаан буолуон сөп.
 
ТИГЭЭЙИ. Түүлгэ тигээйини көрдөххүнэ, эйиэхэ үчүгэйи баҕарбат дьон арааһы этэллэрин истиэҕиҥ; тигээйини өлөрүү эбэтэр үүрүү буоллаҕына куһаҕаннык саныыр, этэр дьону кыайыы, ситиһии, абааһы көрөр дьыалаҕыттан босхолонуу кэлиэн сөп, ол дьоҥҥор кыаттарбаккын көрдөрөр; сөбүлээбэт дьон бааллара тигээйи буолан көстөллөр. 

ТИИГИР. Түүлгэ тиигир куоттаҕына сөбүлэспэт, атын санаалаах дьону кыайыы буолуоҕа, баһыттарбыттарын билиниэхтэрэ.

ТИИС. Түүлгэ хааннаах тиис түстэҕинэ - чугас аймах өлөр; хаана суох тиис түстэҕинэ - ыраах аймах өлүөҕэ эбэтэр чугас дьонноргун кытта сыһыан мөлтүөҕэ; үөһээ тииһиҥ түстэҕинэ - бэйэҕиттэн аҕа саастаах киһи өлүөн сөп; түһээтэххэ хаҥас аһыыҥ түһэн хаалбытын сүгэ курдук тута сырыттахха кэргэнин аймахтарыгар сөбүлэспэт буолуу үөскүөн сөп.

Тиистэриҥ куһаҕаннарын эбэтэр куһаҕан тиистэри көрүү – куһаҕаҥҥа, санаа түһүүтэ, туохха эмэ итэҕэстийии кэлиэн эбэтэр ыарыы булуон сөп; тииһи тууруу - сөбүлээ¬бэт киһигин кытта арахсыы бэлиэтэ; тииһи ылан көрөн баран оннугар уктахха, кэргэниҥ аймахтарыгар куһаҕан быһыы тахсыан сөп.

Тиистэри саҥа оҥотторуу буоллаҕына, олох көнөн барыаҕа; билэр киһиҥ тимир тиистэрдээҕин көрдөххө, ол киһи тулалыыр дьонуттан ордук сананар буолан эрэрин эбэтэр атыттартан туох эрэ биллэр ура¬тыланан иһэрин бэлиэтэ; мас тиистээх киһи мөлтөх, бэйэтин кыаммат, көмө эрэйиллибэт киһитэ буолуо; үчүгэй, маҕан тиистэрдээх буоллахха, бары дьыала барыта тупсан барыаҕа, баҕа санаа туолуута буолуо; протез тииһи устан сууйдахха, баҕа санааны ситиһии бэйэни билиниини улаатыннаран эрэрин биллэрэр эбэтэр аанньа ахтыбаттан сыыһа туттуу үөскээбитэ этэҥҥэ ааһыан сөп; оҥоһуу тиис баар буоллаҕына улаханнык сананыы үөскүөҕэ. 

Тиис алдьанан, бытарыйан хааллаҕына, кыах суох буолан туһааннаах дьыала табыллыбакка эрэйдиэҕэ; мас тиис баара көһүннэҕинэ, кыах, күүс суох буолан баҕа санаа туолуо суоҕа;    тииһи сууннахха «Тииһин сааҕын ыраастыыр» диэн этиигэ сөп түбэһэр быһыы буолуоҕа, була сатаан куһаҕаннык этэр диэхтэрин эбэтэр үлэ туһалаах өттүн атыттар туһаныахтарын сөп. Маҕан, ыраас тиистэр көһүннэхтэринэ айдааннаах дьыала ситиһиинэн түмүктэниэн сөп; тиис быыһыгар туох эмэ кыбыллыыта ханнык эрэ мэһэй үөскээһинин биллэрэр; тиис быыһыгар кыбыллыбыты ороон таһаарыы көрсүбүт мэһэйи этэҥҥэ туорааһын бэлиэтэ. Түүлгэ тиис туллан түһүүтэ аймахтарга туох эмэ улахан уларыйыы тахсарын көрдөрөр; балта тиис эргэрэн, атаҕа тостон кэлбит буоллаҕына хайа эрэ саастаах аймаҕын уҥуоҕун эчэтиэн сөп. 

ТИИТ. Түүлгэ күөх, үүнэн турар тииттэри моонньоон куурдаары гыммыттарын көрүү киһи атын дьоҥҥо эрэлин сүтэриитигэр эбэтэр куһаҕан санаалара мунньустууларыгар көстөр; түүлгэ тиит эбэтэр бэрэбинэ тостуута, киһи соһуччу өлүүтүгэр көстөр бэлиэ.
Күөх, үүнэн турар тииттэр - үөрүү, дьол, ситиһии кэлэн иһэллэрин бэлиэлэрэ; улахан тииккэ ыттыы – ситиһии, кыайыы бэлиэтэ; тыаҕа тиит охтор буоллаҕына, хомолто, куһаҕан быһыы буолуо; кураанах, хаппыт тииттэри көрдөххө, эрэй, үлэ эбиллиэ, дьону кытта сыһыаҥҥа ситэ өйдөспөт буолуу үөскүөҕэ. Дьиэ таһыгар тиит охтон сытара көһүннэҕинэ - өлүү буолуо.

Түүлгэр тиити охтордоххуна, омуннураҥҥын аһары түһүөлээн бэйэҕэр куһаҕаны оҥостуоххун сөп; үүнэн турар тиити көрөн баран: «үчүгэй да тиит»,- дии санаатаххына, кырдьык үчүгэйдик сыаналанар тиит бэлиэ буолуо, ситиһии бэлиэтэ.
Түүлү тойоннуурга түүл бэлиэтин көстүүтэ уонна киһи бэйэтин са¬наатыгар бу бэлиэни, хайдаҕый, диэн быһаарара улахан оруолу ылар. Түүлгэ көстөр быһыыны-майгыны, кими эмэ эбэтэр тугу эрэ үчүгэй дуу, куһаҕан дуу дии саныыргыттан бу бэлиэлэр майгылара быһаарыллар. Ол эбэтэр бу көстүбүт бэлиэ хайдах быһыылааҕа, көрүҥэ хайдаҕыттан уонна бэйэҥ туох диэн быһаара саныыргыттан тутулуктаах. Үчүгэй дии санаатахха – үчүгэй буолуо, онтон сирдэххэ, абааһы көрдөххө – куһаҕан буолуоҕа.

ТИМИР. Тимиртэн оҥоһуктары көрдөххүнэ, үлэҥ – хамнаһыҥ сыаналаныа, ситиһиини, кыайыыны оҥоруоххун сөп; дьэбиннээх тимирдэри көрүү кэнниттэн санаарҕабыл, ыарахан санаалар киириэхтэрэ.

ТИМИРИИ. Түүлгэ ким эмэ тимирэн хаалбыт буоллаҕына, үөрүү, баҕа санаа туолуута буолуо; ким эмэ тимирэрин көрдөххө - үөрүү буолуо.

ТИМЭХ. Кыра, олус бытархай тимэхтэри көрдөххө санаа туолбатыттан, табыллыбатыттан хомолто үөскүөн сөп; тимэх тиктэххэ саҥа билсиһии буолуон сөп.

ТИРИИ. Тирииттэн тигиллибит таҥастары, кууркалары көрдөххө, эргиэн эҥин табыллыаҕа; хара тирии таҥастаах дьону көрүү, туспа санаалаах, өйдөспөт дьоҥҥун кытта көрсүһүүгэ көстөр. Тииҥ эбэтэр кыыл тириитин илдьэ сырыттахха барыс киирэр туһалаах үлэлээх буолуохха сөп. Түүлгэ илиинэн тириини имиттэххэ атах дуу, илии дуу ыарыыта булуон сөп.

ТИРЭЭПКЭ. Таҥас тирээпкэни көрдөххө, элбэх быстах ороскуоттар улахан суолтата суох буолуохтарын сөп.
  
ТИТИРИК. Түүлгэ тостубут титириги самсаан этэҥҥэ салҕаатахха, эдэр киһи сыыһа-халты санааларын көннөрөн, тупсаран биэрии табыллыан сөп.

ТИЭХИНИКЭ. Туох эмэ олус наадалаах тиэхиникэ алдьанара соһуччу ыарыы эбэтэр үлэҕэ табыллыбат буолуу тахсарыгар көстөр.

ТОБУК. Тобукка баас таҕыстаҕына, үлэҕэ сыһыан мөлтүөҕэ эбэтэр олоххо өр кэмҥэ көммөт түбүктэр элбиэхтэрэ;   түүлгэ тобуктаан турдахха, кыайбат дьыаланы ылсартан сэрэниэххэ, мөлтөөһүн кэмэ кэлбитин биллэрэр.

ТОҔУУ. Тугу эмэ тохтоххуна – этиһии, тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиэ.

ТОЙОН. Түүлгэр билэр киһиҥ тойон буолбут буоллаҕына, кырдьык сотору кэминэн үлэтигэр өрө тахсыаҕа.

ТОҺОҔО. Тоһоҕону саайыы, таба быһаарыыны булбутуҥ бэлиэтэ; элбэх бытархай тоһоҕолору көрдөххө араас быстах мэһэйдэр үлэҕэ-хамнаска көстүөхтэрэ эбэтэр үлэ-хамнас оҥоруута эмиэ бытархай буолуоҕа. Тоһоҕо төһө улахана үлэ-хамнас туһата хайдаҕыттан тутулуктаах. Түүлгэ бытархай тоһоҕолору целлофановай мөһөөччүккэ кутан харайыы көһүннэҕинэ, ханнык эрэ кыра барыстаах эрээри сэрэннэххэ табыллар быстах дьыалаҕа кыттыһыахха сөп.

ТОРБОС. Түһээн торбоһу көрдөххө ситиһэ сатыыр дьыала табыллыбакка хаалыан сөп. Бэйэҥ кыаҕын тиийбэккэ буруйдаах буолуоххун сөп.

ТӨБӨ. Киһи төбөтө өрүскэ устан барара көһүннэҕинэ - өлүү буолуо; быс¬тыбыт төбөнү тута сылдьар буоллаххына, сөптөөх этиини ылыммакка дьыалаларыҥ сүгүн табыллыбакка эрэйдиэхтэрэ. Гириип эбэтэр төбө ыарыыта киһиэхэ киирэн иһэр буоллаҕына, түүлгэ араас төбөнү кытта сибээстээх куһаҕан көстүүлэри, төбөҕө охсуулары эбэтэр ханнык эрэ уһуктаах бэргэһэни кэтиини көрүөххэ сөп. Төбө алдьанан эбэтэр олус улаатан көстүүтэ гириип эбэтэр төбө ыарыыта киирээри гыммытын биллэрэр буолуон сөп. Түүлгэ үчүгэй төбөнү көрдөххө, үлэни-хамнаһы өрө тардар кыахтаах көмөлөһөөччү, өйөөччү баар буолуоҕа.

ТӨЛӨБҮР. Туохха эмэ харчы төлүүр буоллахха, соһуччу тугу эмэ атыылаһар кыах баар буолуон сөп.

ТӨННҮҮ. Айаннаан иһэн төнүннэххэ, саҕаламмыт дьыала атахтанар; халдьаайыны өрө тахсан иһэн төнүннэххэ, бүтэрэ чугаһаабыт дьыала кыайан сиппэккэ эрэйдиэҕэ.

ТӨҤҮРГЭС. Төҥүргэһи түөрүү - эрэйтэн босхолонуу бэлиэтэ; түһээн улахан төҥүргэһи көрдөххө, иннигэр тумнуллубат улахан мэһэй баарын бэлиэтэ.

ТӨРӨӨБҮТ  КҮН. Түүлгэ бэйэ төрөөбүт күнүн бырааһынньыктааһын көһүннэҕинэ, санаабыт санааҥ туолуоҕа, уһуннук дьоллоохтук олороруҥ бэлиэтэ; атын киһи төрөөбүт күнүгэр сырыттахха, ол киһилиин биир тылы булар уустугуруо.

ТӨРӨӨБҮТ  СИР. Киһиэхэ төрөөбүт-үөскээбит сирдэрэ түүлүгэр киирэн үчүгэй көрүҥнээхтик көһүннэхтэринэ эбэтэр кыра эрдэҕинэ олорбут дьиэтигэр киирэ сылдьар буоллаҕына, үчүгэй баҕа санаалара туолуохтара эбэтэр соһуччу үчүгэй солуннары истиэҕэ.

ТӨРӨППҮТТЭР. Түүлгэ тыыннаах төрөппүттэр үчүгэй көрүҥнээх көстүүлэрэ, үөрүүнү, үчүгэйи түстүүр; төрөппүттэр хара таҥастаах буоллахтарына, олоххор ханнык да үөрүү-көтүү чугастааҕы кэмҥэ суох буолуо; са¬наарҕаабыт, куһаҕан көрүҥнээх көһүннэхтэринэ, бары дьыалаларгар, дьиэҕэр-уоккар табыллыбат буолуу кэлиэн сөп. Киһи бэйэтэ өлбүт төрөппүтүн көрөр буоллаҕына, кини хайдах көрүҥнээх көстөрө олус улахан оруолу ылар. Төрөппүт киһи көрүҥэ мөл¬төөн көһүннэҕинэ, ыксаабыт буоллаҕына эбэтэр сөбүлээбэтэҕинэ, кыыһырдаҕына  ханнык эрэ дьыалаҕа табыллыбат буолуу тахсыан эбэтэр эн оҥорор дьыалаларгын кини сөбүлээбэтин бэлиэтэ буолуон эмиэ сөп. Киһи ханна ла сырыттаҕына, төрөппүттэрин куттара көрө - истэ сылдьалларын түүл ити көстүүлэрэ толору дакаастыыллар.

Киһи олоҕо төрөппүттэрин кытта биир ситимҥэ баайылла сылдьарын түүл көстүүлэрэ быһаараллар. Түүлгэ төрөппүттэр көстүүлэрэ сахалар «Кэриэс этиитэ» диэн сүрүн итэҕэллэрин быһаарарга көмөлөһөр. Ол курдук төрөппүт баҕа санаатын, өлөрүгэр эппит кэриэс тылларын толорботоххо кини хомойбут, хоргуппут куһаҕан көрүҥэ түүлгэ көстөн салгыы олоххо сабыдыалы оҥоруон сөп.
Өлөөрү сытар киһи бэстилиэнэй баҕа санаатын, кэриэс этиитин бэйэтин оҕолоро, ыччаттара толордохторуна кини санаата уоскуйар. Баҕа санаата туолан, кини кута уоскуйан, көрүҥэ тупсан оҕолорун түүлүгэр оннук көрүҥнээх көһүннэҕинэ кинилэр үтүө баҕа санаалара туоларыгар олук ууруллар.

ТРАКТОР. Түүлгэ тракторынан айаннаан хайаны этэҥҥэ өрө тахсыы кыалыннаҕына улахан туһалаах үлэ ситиһиини аҕалар кэмэ кэлбит; улахан тракторынан айаннаатахха, тиэтэйбэккэ, ыксаабакка эрэ үлэлэнэр үлэ ситиһиитэ элбэх буолуо. Тракторы ыыта сырыттахха ыарахан, үлэлээх үлэ кыаттарыа, табыллыа.

ТУМАН. Түһээн тумаҥҥа мунан хааллаххына, үлэҕэр сыыһа-халты туттуулар улахан ночоокко түһэриэхтэрэ.

ТУОРАТЫЫ. Түүлгэр эйигин туоратар, аахайбат буоллахтарына, доҕотторгуттан арахсыаххын эбэтэр тугу да күттүөннээҕи оҥорбоккуттан санааргыах¬хын сөп.

ТУОРМАС. Түүлгэ ыытан иһэр массыынаҥ төһө да туормастаабытыҥ иһин тохтообокко бара турар буоллаҕына олус элбэх үлэни-хамнаһы ылынан баран кыайбакка ыарырҕатарыҥ бэлиэтэ; туормаһа суох  массыына нэһиилэ тохтуур буоллаҕына бэйэҥ кыайан тохтоппот быһыыгар киирэн тахсыаххын сөп.

ТУОҺУ. Түүлгэ кими эмэ туоһу оҥоһуннахха, ханнык эмэ дьыалаҕа туоһулааһын наада буолуон сөп.

ТУОРТ. Түүлгэ туорт көһүннэҕинэ баайга-малга эбиллии буолуон, эйэлээх буолуу кэлиэн сөп; туорт оҥорууга бэлэмнэнии буоллаҕына барыс киирэр үлэтигэр-хамнаһыгар кыттыһыы эбэтэр бырааһынньык буолуон сөп.

ТУРААХ. Тураах маска олорор буоллаҕына, куһаҕан солун кэлиэ; көтө сылдьар уонна дааҕыргыыр буоллаҕына, куһаҕан быһыы буолуоҕа эбэтэр ким эрэ өлүөҕэ.

ТУРУЙА. Халлааҥҥа көтө сылдьан, киһиэхэ саба түһэр туруйалары тутуу буоллаҕына, куһаҕаннык этээччилэри баһыйыаххын сөп.

ТУСТУУ. Түүлгэ тустан хоттордоххо - ыарыы булуо; тустан кыайдаххына - үчүгэй буолуоҥ, үтүөрүөҥ; дьон туста дуу, охсуһа дуу сылдьалларын көрдөххүнэ, ыалдьыт кэлиэ. Бу ыалдьыттан эн үлэҥ-хамнаһыҥ быһаччы тутулуктаах буолан, соччо сөбүлээбэт эрээри үөрэ-көтө көрсүһүү буолуоҕа, ол эрээри өйгүт-санааҕыт биир буолуо суоҕа.

ТУСТУУК. Тустууктары көрдөххө эбэтэр кэпсэттэххэ ханнык эрэ дьыалаҕа күөнтэһии, утарыта туруу үөскүөҕэ, түргэнник кыайан быһаарылла охсубат балаһыанньа баар буолуо.

ТУТТАР  ТЭРИЛЛЭР. Түүлгэ туттар тэриллэр көһүннэхтэринэ хайа эрэ үлэни оҥороргор ыарахаттары көрсүөххүн сөп; алдьаммыт туттар тэриллэр көстүүлэрэ үлэҕэ табыллыбат буолууну эбэтэр ыалдьыыны биллэриэхтэрин сөп.

ТУТУУ. Бэйэтэ кыаҕа-күүһэ тиийбэт киһи саҥа, кыра дьиэни туттуута, оҥостуута – куһаҕаҥҥа, өлүүгэ.

ТУУС. Түүлгэ тууһу сиэһин буоллаҕына, бэйэҥ сатаабаккыттан ыарахан кэмнэр кэлэллэрин оҥостуоҥ; туус тоҕуннаҕына – тыл-тылга киирсибэт буолуу үөскүөҕэ; түүлгэ элбэх тууһу дьонтон көрдөөн ыллахха элбэх киһиэхэ сыһыаннаах үлэҕэ көмөлөһөөччүлэр баар буолуохтара.

ТҮМҮК. Түһээн быа түмүктэрин баайдаххына, бэйэҥ дьыалаларгын бэйэҥ быһаараргын сөбүлүүгүн, быһаарыыны ылынар кыахтаммыккын биллэрэр;  түмүктэри көрдөххө туох эрэ быһаарылла илик боппуруостар баалларын биллэрэр;  түмүгү быһан кэбистэххэ олус тиэтэллээх быһаарыыны ылыныахха сөп; түмүгү кыайан өһүллэххэ таба быһаарыыны булуу кыаллыаҕа.

ТҮННҮК. Түннүгүнэн киирии - туох эрэ чиэһинэйэ суох быһыыны оҥорууга кыттыһыы эбэтэр сөбүлээбэт быһыыҥ буолуон сөп; түннүгүнэн тугу эмэни көрдөххүнэ, солуннары истиэҕиҥ; түннүгүнэн ыас хараҥаны көрдөххүнэ Үөһээ дойдуну кытта тутулугун олохтоммутун биллэрэр. Таһырдьаттан түннүгүнэн дьон көрөр буоллахтарына, эн тускунан араас кэпсэтии тыл-өс буолуоҕа; олорор дьиэ түннүгэ алдьаныыта, ыал олоҕун сорох түгэннэрэ ыалларыгар биллиилэригэр көстөр; түн¬нүктэн сууллар киһи көһүннэҕинэ, тыл-тылга киирсибэт буолуу кэ¬лиэҕэ эбэтэр билсэр киһилиин арахсыы буолуон сөп.

Түннүгүнэн көрдөххө өлбүт киһи төбөтө сытар уонна онно бэйэ сылдьар буоллаҕына, аймахтарыгар туох эрэ ыарахан быһыы буолуон эбэтэр санаарҕабыл кэлиэн сөп. Түннүгүнэн таһырдьаны көрдөххө, чуҥкуйуу, хааттарыы кэмэ кэлиэн сөп; ардах түһэрин көрдөххө уларыйыы үчүгэй өттүгэр баран эрэрин биллэрэр;  түннүк аһыллан хаалыыта ыал араас баҕа санааларын бары аймахтара, чугас дьоно билэр буолууларыгар тириэрдиэн сөп.

Түннүгүнэн араас быһылааны көрдөххө, билэр дьоҥҥо буолан ааһар быһыылар улахан санаарҕабылы үөскэтиэхтэрэ эрээри эйигин улаханнык таарыйбакка ааһыахтарын сөп. Түһээн түннүк тааһын таарыйдахха урут билбэтэх, оҥорботох дьыалаҕын ылсыаххын сөп;  аһаҕас түннүгүнэн ииктээһин буоллаҕына, дьиэ иһинээҕи кыра аймалҕан ыаллар билиилэригэр тахсыан сөп.

ТҮҺҮҮ. Үөһээттэн сууллан түстэххэ тугу эмэ сүтэрии эбэтэр санаа түһүүтэ буолуон сөп: уһуктаах таастардаах хайаттан төкүнүйэн түһүү - дэҥ-оһол, эчэйии бэлиэтэ. Тугунан эмэ халтарыйан аллараа диэки түһүү дьыаланы таах, дьаалатынан ыытыы эбэтэр кыайбат дьыалаҕын ылсыспытын  бэлиэтэ.

ТҮӨС. Түүлгэ киһи түөһүн олус ыарахан баттаатаҕына уонна куттаннахха тыҥа ыалдьар буолуон сөп.

ТҮҮ. Түүлгэ киһи этигэр түү үүнэн хаалыыта эр киһи уонна дьахтар өйдөрүгэр-санааларыгар тус-туспа өйдөбүлү биэрэллэр. Эр дьоҥҥо сорох миэстэлэригэр  түү үүнэн хаалбыта эттэрэ-сиинэрэ ордук тупсубутун, күүһүрбүтүн бэлиэтиир буоллаҕына дьахталларга санаарҕабылы үөскэтэллэр. Бүтүннүүтэ түү буолбут киһи көстүүтэ өй-санаа арахсан туспа барыытын эбэтэр сайдан, кыаҕыран туспа өйдөөх-санаалаах буолууну биллэрэр.

ТЫА. Түүлгэ үчүгэй көрүҥнээх күөх тыа, үлэ-хамнас үчүгэйдик баран иһэрин көрдөрөр; үрдүк улахан тииккэ үөһээ ытыннаххына, үлэҕэр ситиһии кэлиэҕэ;  умайбыт, куһаҕан көрүҥнээх тыа көстүүтэ дьону кытта сыһыан мөлтөөһүнүгэр, уопсай тылы булуу уустугуруутугар көстөр эбэтэр үлэ-хамнас дьыалата мөлтөөн барыа диэн сабаҕаланар. Түһээтэххэ үүнэн турар тыа куһаҕан көрүҥнэнэн көстүүтэ үлэ-хамнас дьыалата улаханнык мөлтөөһүнүгэр көстөр. Куурбут-хаппыт тыа көһүннэҕинэ, оҥоруохтаах дьыалаҥ бииргэ үлэлиир дьоҥҥун кытта тапсыбаккыттан улаханнык атахтаныан сөп; алдьаммыт, охтубут тиит көстүүтэ өлүү-сүтүү буолаары гыммытын бэлиэтэ; хаппыт-куурбут тиит көстүүтэ соҕотох туран хаалбыт киһини эмиэ бэлиэтиэн сөп. Хара тыаҕа сырыттахха дьону кытта өйдөспөт буолуу кэмэ кэлиэҕэ.

ТЫАЛ. Чуумпу сылаас тыал - санаа табыллыытыгар: күүстээх тыал түстэҕинэ - үлэ-хамнас атахтанар; кэннигиттэн тыал үрдэҕинэ, үлэ-хамнас үчүгэй өттүгэр уларыйыыта буолуоҕа; күүстээх тыал ону-маны ыараханы хамсатар, үрэйэр буоллаҕына оҥоруллан испит үлэ кыах тиийбэтиттэн атахтанан хаалыан сөп. Түүлгэ аһара күүстээх тыал түстэҕинэ, ону-маны сыҕарыттаҕына олоҕу саҥалыы көрүү саҕаланыыта, өйгө-санааҕа тосту уларыйыылар киириилэрэ саҕаланыа.

ТЫАС. Араас тыл сүрэ. Түүлгэ саа тыаһа иһилиннэҕинэ, кэтэһэр солуҥҥун истиэххин сөп.

ТЫЙМЫЫТ. Көрдөххүнэ - харчылаах буолуоҥ.

ТЫЛ. Түүлгэр айаҕын иһигэр тылыҥ улаатан хаалбыт буоллаҕына, элбэх саҥаҕынан дьону эрэйдиэҕиҥ; тыл эттэххэ дьоҥҥо сабыдыал улаатан иһэрин бэлиэтэ.

ТЫҤЫРАХ. Түүлгэ алдьаммыт тыҥырах дьыала ситэ табыллыбатыгар эбэтэр ыалдьыыга көстөр; алдьаммыт тыҥыраҕы эмтээтэххэ, баайдахха табыллымаары гыммыт дьыала дьэ табыллыаҕа, өйдөһүү буолуоҕа. Кирдээх тыҥырах көстүүтэ таба сыаналаабат буолууттан сыыһа-халты туттууга көстүөн сөп. Түүлгэ атах тыҥыраҕа улаатан, уһаан хаалбытын көрөн соһуйдахха, олоххо ситиһии, кыайыы диэки тардыһыы өссө улаатыаҕа,  тирэх күүһүрүө. 
 
ТЫЫ. Түүлгэ тыынан устан кытыыга этэҥҥэ тигистэххинэ, олоҕуҥ эрэллээх, ситиһиилээх буолуо; тыыга иккиэ буоллаххытына, эйэлээх кэргэнниилэр буолуоххут. Кыра тыыны көрдөххө эбэтэр уһуннахха сыыһа-халты туттунууттан сэрэхтээх буолуу ирдэнэр.

ТЭБИИ. Биллиилээх киһи ыстанан ылыаххар диэри эмэһэҕэ тэптэҕинэ, тохтоору гыммыт дьыала оннуттан хамсыаҕа, соһуччу көмө кэлиэн сөп.

ТЭЛЛЭЙ. Тэллэйи хомуйдахха, барыс киирэригэр олук ууруллуо; тэллэйи сиэтэххэ быстах ыарыы булуон эбэтэр туохха эмэ туһалаахха тииһиниэххэ, уһуннук олоруохха сөп. Түүлгэ тэллэйи көрдөххө туох эмэ дьыаланы ситиһиигэ тиэтэллээх буолуу үөскүөн сөп; дьахтар тэллэйи көрдөҕүнэ быстах баҕа санаатын толоруу диэки халыйыан баҕата киириэн сөп.

ТЭРИЭЛКЭ. Кураанах тэриэлкэ көһүннэҕинэ, дьиэ иһигэр санаарҕабыл киириэ, баҕа санаа туолумуон сөп. 

У

УЙА. Уйатыгар олорор көтөрү көрдөххө - үөрүү буолуо; көтөр уйатын алдьаттахха, дьиэҕэр аймалҕан кэтэһэр.

УЛАРЫЙЫЫ. Түүлгэ туох эмэ уруккутуттан уларыйан, улаатан көһүннэҕинэ, илэтигэр ханнык эрэ уларыйыы, тупсуу эмиэ буолуоҕа; кыччаан, харааран көстүү – мөлтөөһүн кэлэригэр.

УЛАХАН. Түүлгэ ханнык эмэ бэлиэ көстүүтэ төһө улаханыттан уонна кыратыттан тутулуктанан майгыта эмиэ быһаарыллар. Түүлгэ улахан киһи көстүүтэ санаа күүһүрбүтүн, улааппытын бэлиэтиир. Туох эмэ урукку көстүүтүттэн улаатан көстүүтэ киһи күүһэ, кыаҕа улаатыытын, санаата күүһүрүүтүн быһаарар.
 
УЛЛУҤАХ. Саппыкы эбэтэр бачыыҥка уллуҥаҕа көһүннэҕинэ, барыга-бары сэрэхтээхтик сыһыаннаһа сылдьыахха.

УМУҺАХ. Киһи умуһаҕын хаһа сылдьар буоллаххына, тиийиммэттик, кыараҕастык олороруҥ бэлиэтэ; хаһыллыбыт киһи умуһаҕын көрдөххө, аймаҕыҥ эбэтэр билэр киһиҥ өлүөҕэ эбэтэр эрэй, санаарҕабыл кэлиэҕэ. Түүлгэ умуһахха түһэ сыһыы буоллаҕына, урукку билсиилээхтэрин эбэтэр аймахтарын сыыһаларыттан тэмтэрийэ сыһан баран өрүһүнүөххүн сөп.

УҤУОХ. Кураанах уҥуоҕу тиниктээһин дьадайыыга, тиийиммэт буолууга көстөр.

УҤУУ. Түһээн уҥан хааллаххына, өр күүппүт куттанар санааларгыттан дьэ босхолонуоҕуҥ эбэтэр чугас аймахтаргыттан ким эмэ ыалдьыаҕа эбэтэр куһаҕан солуннары истиэххин сөп; уҥмут киһи көһүннэҕинэ эрэли, итэҕэли түһэн биэрии, эрэммит, итэҕэйэр киһи хомолтото таһынан барыан, арахсыы, өйдөспөт буолуу кэлиэн сөп.

УОЙУУ. Уойбут-топпут, тупсубут киһи – ыарыһах киһи.

УОЛ. Түһээн кыра уолу көрдөххүнэ – кэмсинэҕин. Ханнык эрэ дьыалаҕар ситэтэ суох, кыра оҕолуу быһаарыныыны ылынаары гыммыккын бэлиэтиир. 

УОРУЙАХ. Түүлгэр эйигиттэн уорбут буоллахтарына, соһуччу солуннары ис-тиэҕиҥ; бэйэҥ уоруйах буоллаххына, искэр сөбүлээбэт дьыалаҕын оҥороору гынаҕын, баҕар кыра барыс киириэн сөп; түүлгэр уоруйаҕы көрдөххүнэ, быстах дьыалаҕын ситиһии дьэ буолуон сөп. Түүлгэ уоруйаҕы тутан ыллахха куһаҕаннык саныыр, мэһэйдэһиэхтэрин баҕарар дьону кыайыы, ситиһии буолуон сөп.

УОС. Түүлгэ улаатан, уһаан иһэр уос көһүннэҕинэ, дьиэлээхтэр сыһыаннара уустугуруо, куһаҕан өттүгэр уларыйыан сөп.

УОТ. Улахан уот умайыыта - күүстээх тыл-өс тарҕаныыта; уоту умуруоруу - тыл-өс мөлтөөһүнэ, хаптайыыта. Түүлгэ отуу уота умуллан хаалыыта олус итэҕэйэ, эрэнэ санаабыт дьыала табыллыбатыгар эбэтэр олох суола бүтүүтүгэр көстүөн сөп. Түүлгэ электричэскэй уоту уматтахха, туох эрэ туһалаах дьыаланы оҥоруохха сөп; выключатели холбоотоххо уот кэлбэт буоллаҕына, хайа эрэ дьыалаҕа көрсүһүү табыллыа суоҕа; электрическэй уот баран хааллаҕына баҕа санаа туолара кыаллыбат кэмэ кэлиэн сөп. Уот умайыыта араас тыл-өс тарҕаныыта, көрүҥүттэн, хайдах умайарыттан тутулуктаах. Улахан уокка бэйэҥ умайбат буоллаххына олоҕун көнүүтэ, ситиһии кэлэн иһэр буолуон сөп; оһоххо уоту күөдьүтэн уматыы үлэ-хамнас эбиллэн иһэрин биллэрэр. Түүлгэ улахан уот барыыта суруйааччы эбэтэр эргинээччи үлэтэ-хамнаһа сыаналанан, тарҕанан барыытыгар көстөр.

УОТТАР. Халлааҥҥа көтө сылдьар уоттары ким эрэ ытыалаан суулларан түһэрэрин көрдөххө, иннигэр көһүтэр дьиксиниилээх түгэннэри аһарыаҕыҥ.

УРУЙ. Уруйдааһын, айхаллааһын буоллаҕына, ночоот буолуо.

УРУУЧУКА. Саҥа уруучуканы биэрдэхтэринэ сурук үлэтэ табыллан барыаҕа.

УСТУУ. Туох эмэ кыра тэрилинэн устар буоллаххына, баҕа санааҕын толоруоххун кыаҕын тиийбэт буолан хомойоҕун. Чуумпу уунан устуу, эйэлээх, холку олоҕу түстүүр.

УҺАНЫЫ. Уһанар дьиэ - дьоллоох дьиэ; киирэ сырыттахха баҕа санаа туолуоҕа; уһанар тэриллэри көрдөххө, түбүктээх үлэ көстүө.

УРАГАН. Ураган түстэҕинэ олоххо соһуччу уларыйыы кэлиэн сөп. Ураган эйигин таарыйбатаҕына, уларыйыы эйиэхэ сыһыана суох буолуо. 

УТАТЫЫ. Утатаҥҥын, уу иһэн утаххын ыраас уунан ханнардаххына – дуоһуйуу, баҕа санаа туолуута эбэтэр сөптөөх көмө баар буолуо.  Түүлгэ утатар буоллахха, кимиэхэ эмэ көмө наада эбэтэр ким эрэ улаханнык эрэнэн кэтэһэр буолуон сөп; утаппыт дьону көрдөххө эйигин батыһааччылар баар буолуохтара.

УТУЙУУ. Түүлгэ утуйуу - мөлтөөһүн, ыалдьыы бэлиэтэ.

УУ. Түүлгэ ууну көрдөххө - былыттаах күн үүнүө; уу суох буолуута көһүннэҕинэ, ыраас күннэр буолуохтара. Эргийэ турар ууга түспүт киһи көһүннэҕинэ, өйдөспөт буолууттан дьыалаларыҥ мөлтүөхтэрин, эн тускунан саарбахтык этиэхтэрин сөп; сүүрүктээх ууга турдаххына эбэтэр сөтүөлээтэххинэ - доруобай буолуоҥ; уста турар ууну туораан таҕыстаххына - санааҕын ситиһиэҥ.
Ыраас, сүүрүктээх ууну көрдөххүнэ, кэлэн иһэр кэмиҥ эрэллээх, дьоллоох буолуо; дьалкытан ууну тохтоххо, санаа түһүүтэ, хос-хос үлэлэр буолуохтара; түүлгэ дьону уунан ыһар буоллаххына, эн өйгүн-санааҕын итэҕэйэр дьон элбиэхтэрэ.

Түүлгэ уу суох сириттэн тохтор буоллаҕына, туох эмэ куһаҕан быһыы эбэтэр өлүү буолуоҕа; тымныы ууну истэххинэ, өй-санаа уоску¬йуута кэлиэ, доруобай буолуоҕуҥ; иһэр уу кирдээх эбэтэр сылаас буоллаҕына, мөлтөөһүн, ыалдьыы буолуон сөп;    ыстакаантан итии ууну истэххэ улахан хомолто, санаа түһүүтэ үөскүөн сөп;  түүлгэ ууну кэһии - ардах, хаар бэлиэтэ. Икки ыстакаан ууну истэххэ, олор тымныы уонна сылаас буоллахтарына биирдэ оҥоруллуохтаах дьыаланы хос хатылаан оҥоруу буолуон сөп. Муоста анныттан уу тоҕуннаҕына, ким эмэ куһаҕаннык саныаҕа, үчүгэйи баҕарбаты көрдөрөр бэлиэ; хара ууну кэһии санаарҕабыл, мөлтөөһүн кэлэригэр.
Түүлгэ хонууну ыраас уу ыллаҕына, төһө да ыарырҕатан, кыайымаа¬ры гынным дуу дии санаатаргын даҕаны сыалгын ситиһиэххин сөп. Сөп соҕус дохуоттаах буолуоххун син.

Ууга харбааһын, улаханнык эрэйдэнэн ыараханы, эрэйи этэҥҥэ туо¬рааһыны көрдөрөр. Харбыы сылдьааччыны бэйэҥ көрөр буоллаххына, ыараханы дьулуурдаахтык туорааһыны бэлиэтиир. Олоххо, өйгө-санааҕа уларыйыылар кэлиилэригэр түүлгэ уу ылыыта көстүөн сөп. Бу уларыйыылар төһө күүстээх буолуулара уу кэлиитэ хайдаҕыттан тутулуктанар. Муостаҕа халыйбыт уу дьон куһаҕан санаалара элбээбитин, таһынан барбытын көрдөрөр. Киһи түүлүгэр кирдээх, сытыйбыт, көҕөрбүт уу санаа түһүүтүгэр, өй-санаа  мөлтөөһүнүгэр көстөр; уу түннүккэ диэри дэбиличчи ылан аастаҕына өр санаарҕыы сылдьыбыт дьыала дьэ табыллар суолга киириэҕэ, санаарҕабыл ааһыаҕа. Дьиэ таһа барыта уу буолбута эйигин таарыйбат буоллаҕына үөрүү, баҕа санаа туолуута кэлиэн сөп.
 
Түүлгэ ууга тимирэн баран олус куттаннахха тыҥа ыалдьар буолуон сөп. Тымныйан ыалдьыы буолаары гыммыта түүлгэ эмиэ биллэр. Бу ыарыы киһи тымныы ууга түһэн баран куттаныытыттан биллиэн сөп. Соһуччу ууга түһэн баран өрүһүнэн таҕыстахха, эмискэ ыарыыттан үтүөрүү буолуоҕа; муустаах ууну кэһэн таҕыстахха дьулуур эбиллэн ситиһиини оҥорор кэм дьэ кэлбит буолуон сөп; муустаах ууну бидоҥҥа кутан салаасканан состоххо, доруобуйа, эт-сиин тупсарын туһугар үлэ ситиһиилээх буолуо.

УЧУУТАЛ. Урукку учууталыҥ бугул сүгэн аҕалан биэрдэҕинэ, үөрэммит дьыалаҕар кыра да буоллар ситиһиилэри оҥорор кэмин кэлбит буолуон сөп.

Ү 

ҮБҮЛҮӨЙ. Түүлгэ чуумпутук барар үбүлүөй, аһылыга тиийбэтэҕинэ илэтигэр похорона буолуон сөп.

ҮЛЭ. Түһээн үлэҕэр үлэлии сылдьар буоллаххына, тэрилтэҥ үлэтэ - хамнаһа атахтанарын бэлиэтэ эбэтэр сүрэҕиҥ үлэтэ мөлтүөҕэ; үлэлии сылдьар дьону көрдөххүнэ, оҥоруохтаах үлэҥ хойутаан да буоллар табыллыан сөп.

ҮҤКҮҮ. Түүлгэр үҥкүү тыла эттэххинэ, чугас аймахтаргыттан өлүү- сүтүү тахсыа; үҥкүү – киһи өлүүтүгэр: күөх хонууга элбэх буолан «Ленка-енка» курдук үҥкүүнү үҥкүүлээһин буоллаҕына, баҕа санаа туолуута, доҕотторгун кытта биир санаалаах буолуоҕуҥ; үҥкүүлүү сылдьар дьон көстүүлэрэ, хомолтолоох дьыала элбэх киһини хаарыйарын бэлиэтэ, ханнык эмэ уларыйыылар буолуохтара. Атын дьону кытта үҥкүүлүү сылдьар буоллахха туһааннаах дьыаланы ситиһиигэ сөптөөх кэм кэлбит буолуон сөп;  саҥа үҥкүүнү үөрэттэххэ биир санаалаах саҥа дьону кытта билсиһиэххэ сөп. Бэйэ үҥкүүлүү сылдьарын сөбүлээтэххэ оҥоро сылдьар дьыала табыллан барыыта саҕалыныа; кыра кыыстыын үҥкүүлүүр буоллахха, дьыалаҕын батыһааччылар баар буолуохтарын сөп.

ҮҤҮҮ. Түүлгэ үҥүүлээх дьону көрдөххө өйдөспөт, утары санаалаах дьон баалларын биллэрэр.

ҮӨН. Ытыскар үөн тахсыбыт буоллаҕына - байан барыаҥ; төбөҕөр эмискэ үөн тахсыбыт буоллаҕына, өй-санаа эбиллиэн эбэтэр баай буолуоххун сөп. Куота сатыыр улахан үөнү хампы тута сатаатахха эйиэхэ утары санаалаах киһини кытта көрсүөххэ, мөккүһүөххэ сөп эрээри кэлин киһиҥ эн санааларгын өйүүр буолан барыан сөп; кыра үөннэри үүрдэххэ өр санааргыы сылдьыбытыҥ туох да суола-ииһэ суох симэлийиэ.

ҮӨҺЭЭ КӨТҮҮ. Түһээн үөһээ көтөр үчүгэй бэлиэ. Киһи олоҕор ханнык да буоллар хамсааһын, уларыйыы баарын көрдөрөр. Үөһээ көтө сылдьан сиргэ туох баарын чуолкайдык көрө сылдьар буоллахха улахан ситиһиини оҥоруу кыаллар. Ол курдук түүлгэ эмиэ олохтоох сиртэн-уоттан аһара ырааппакка үөһээ-аллараа түспэккэ сылдьыы этэҥҥэ буолууну, олох биир тэҥник баран иһиитин быһаарар.
Итилэри тэҥэ бэйэҥ халлаанынан көтөҥҥүн үчүгэй күөх хонууну, тыалары, кэбиһиилээх оттору уонна дэриэбинэни көрдөххүнэ баҕа са¬нааҥ барыта туолуо диэн бу түүллэр туох да атын тойоннооһуннара суох бэйэлэрин үчүгэй көстүүлэрэ быһаараллар.

Аһара үөһээ уонна олус чэпчэкитик көтө сылдьыы көннөрү туолбат баҕа са¬наа эрэ буолар. Манна сахалар ыра санаа диэн этиилэрин чуолкайдаан биэриэххэ сөп. Хаһан да туолбат баҕа санаалар — ыра санаалар диэн ааттаналлар. Түһээн олус баай-тот үөһээ дойдуга көтө сылдьыы киһи хаһан да туолбат ыра санаата эрэ буолар. Ити курдук олус сынньалаҥ олоҕу баҕара санааһын киһи түүлүгэр илэ көстүөн эмиэ сөп.

ҮӨҺЭЭ  ТАХСЫЫ. 
Түүлгэ үөһээ диэки тахсыы олоххо ситиһиини оҥоруу бэлиэтэ.  Хайдах быһыылаахтык үөһээ диэки ыттан тахсан иһэриҥ туох ситиһиини оҥороргун билгэлиир. Үгүстүк эрэйдэнэн үөһээ тахсыы ситиһии эмиэ эрэйдээхтик кэлэрин бэлиэтиир. Үөһээ тахсыы кыаттарбатаҕына кыайыы, ситиһии буолбат, үлэ-хамнас атахтаныыта саҕаланар. Киһи бэйэтин олоҕор ордук элбэхтик халдьаайыга, хайаҕа, тииккэ, дьиэ үрдүгэр ыттан тахсар. Маннык ыттан тахсыылар туох ситиһии буоларын билгэлииллэр. Кирилиэһинэн өрө тахсыы киһи үлэлээн-хам¬наан тугу ситиһэрин, кыайарын бэлиэтиир. Кирилиэс көрүҥэ кыайыы суолтатын быһаарар.

ҮӨР. Үөр саҥатын истии - солуҥҥа.

ҮӨРҮҮ. Түүлгэр күлэн-салан үөрдэххинэ - хомолто кэлиэ; үөрдүм дии санаатаххына, үлэҥ-хамнаһыҥ сыаналаныа.

ҮӨРЭНИИ. Түһээн үөрэнэ сылдьар буоллаххына, эн чугас истиҥ доҕоттордооххун, ситиһиини оҥорор кэмин кэлэр иһэр.

ҮС  МУННУК. Түүлгэ ханнык эрэ үс муннуктааҕы көрдөххө, кыра да буоллар си-тиһии, үөрүү, дьол буолуо.

ҮРҮТ. Үрүтү көрдөххө - сэрэхтээх буолуохха наада; дьиэ үрдэ сууллуу-та, улахан кутталга көстөр бэлиэ; дьиэ үрдүттэн обуой хастанан түһүүтэ, ордук санааччылар баар буолууларын биллэрэр, дьону кытта сыһыаны тупсарарга ыҥырар көстүү буолар.
Дьиэ үрдүгэр эбэтэр туох эмэ үөһээ тахсыы – ситиһии бэлиэтэ.

ҮРҮҮ. Улахан ыт үрэрэ ыраахтан иһилиннэҕинэ үчүгэйдик этиэхтэрэ суоҕа эрээри онтон улахан уларыйыы, туох эмэ куһаҕан быһыы тахсыа суоҕа; булчут ыт үрэрин иһиттэҕинэ бултуйуон сөп.

ҮРҮҮМКЭ. Толору үрүүмкэни көрдөххүнэ, барыс киириэ эбэтэр санааҥ туолуо; кураанах үрүүмкэ - ночоот дуу, сүтүк дуу буолуо; үрүүмкэ алдьаныыта - үөрүүгэ; улахан курустаал үрүүмкэ көстүүтэ, аатыҥ-сураҕыҥ киэҥник тарҕанарын бэлиэтэ.

ҮҺҮҮРҮҮ. Түүлгэ үһүүрэр буоллахха сөбүлээбэт быһыыҥ буолуо эбэтэр харчы суох буолар кэмэ кэлиэн сөп.
 
ҮТҮЛҮК. Түүлгэ үтүлүк кэтэрдэ сатааһын, тугу эмэ ситиһэргэ үөрэтии бэлиэтэ; кэтэ сылдьар буоллаххына, дьулуурдаах буолаҥҥын баҕа санааҕын ситиһиэҕиҥ; үлэҕэ кэтиллэр үтүлүгү көрдөххө күүстээх үлэттэн сэрэхтээх буолуу ирдэнэр.

ҮҮН. Акка үүнү кэтэрдэ сатаатаххына, бэйэҥ көрүүлэргин атын соччо сөбүлээбэт киһиэхэ иҥэрэ сатааһыныҥ көстүүтэ буолуон сөп. Үүн көрүҥэ үчүгэй буоллаҕына, оҥоро сатыыр дьыалаҥ ситиһиилээх буолуо.

ҮҮНЭЭЙИ. Дьиэҥ таһыгар күөх үүнээйи эбэтэр мастар үүнэн тураллара, эйиэхэ билиини-көрүүнү, баай-талым олоҕу түстүүр. Ханнык эрэ күөх үүнээйини көрдөххүнэ, түбүктээх үлэ кэнниттэн дуоһуйуу кэлиэҕэ. 

ҮҮТ. Түһээн кимнээххэ эрэ үүттэн оҥоруллубут туох эрэ маҕаны сиэтэххинэ, ол дьон сүөһүлэрэ өлүө; элбэх үүтү көрүү - баай буолууга; үүтү иһии - доруобай буолууга; үүт тоҕуннаҕына, ол-бу кыра ночооттор тахсыахтара. Аһыйбыт үүтү, суораты истэххинэ, билэр дьонноруҥ эрэйдэнэллэриттэн санааргыырыҥ бэлиэтэ эбэтэр кинилэри кытта өйдөспөт буолууга көстөр; үүт иһэр буоллаххына, доруобуйаҥ көнөн барыа эбэтэр ким эмэ сабыдыалыгар кыайан тахсыбат гына киириэххин сөп.

ҮРҮҤ. Түүлгэ көстөр үрүҥ, сырдык дьүһүн халлаан сырдаан, Күн тахсыытын көрдөрөр буолан үчүгэйи, тупсууну түстүүр. Ол курдук хараҥа түүн кэнниттэн үрүҥ күн тахсан сири-дойдуну сандаарыччы сырдатыыта, дьоҥҥо өй-санаа уһуктуутун, үлэ-хамнас, кыайыы-хотуу кэлиитин бэлиэтиир көстүүнэн буолар уонна дьон сырдыкка, үчүгэйгэ тардыһыыларын көрдөрөр бэлиэнэн уһун үйэлэр тухары ааҕылла сылдьар.

ҮРҮҤ  КӨМҮС. Түһээн үрүҥ көмүс бытархай харчылары көрдөххө, санаарҕабыл, харах уута буолуон сөп;  үрүҥ көмүс киэргэллэри кэттэххэ, баҕа санаа туолуута, ситиһии кэлэригэр.

Ф

ФОНАРЬ. Илиигэ тутуллар электрическэй фонаригынан сырдатыы - ханнык эмэ соһуччу түгэннэр буолуохтарын сөп эбэтэр кыра, быстах дьыаланы си¬тиһии буолуон сөп.

ФОКУС. Түһээн ханнык эмэ фокуһу көрдөрөр эбэтэр ким эрэ көрдөрөрүн көрөр буоллаххына, куһаҕан балаһыанньаҕа түбэһэн бараҥҥын, бары күүскүн, кыаххын түмэҥҥин, улахан эрэйинэн аһарыаххын сөп.

ФОТОАППАРАТ. Фотоаппататы көрдөххө хаартыска бэчээттээһининэн дьарыктанар кэм кэлиэн эбэтэр урукку табаарыстаргын көрсүөххүн сөп.

Х

ХААЙЫЫ. Түһээн хаайыыга олорор дьону көрдөххө, эн бэйэҥ итэҕэйэр дьоҥҥор ылыахтаах бырааптарын биэрэргэ дьулуһаҕын. Хаайыыга киирэртэн быыһаныы буолуута, барыс киирэр үлэтигэр кыттыһаргын көрдөрөр.

ХААЛТЫС. Хаалтыс бааммыккын көрдөххүнэ, үлэ-хамнас табыллыбакка тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиэҕэ.

ХААЛЫЫ. Эккирэтэ, сүүрэ сатаан баран, автобустан хаалан хаалыы буоллаҕына, санааҕын уурбут дьыалаҕын атын кыайбат биричиинэлэриҥ мэһэйдээннэр, кыайан ситиспэккэ хаалыаҕыҥ.

ХААМЫЫ. Сөбүлүүр сирин устун сатыы хаамыы, дуоһуйууну, уоскуйууну түстүүр; хараҥа тыа, хараҥа хонуу устун хаамыы, эрэй, үлэ элбииригэр. Түүлгэ хаамыы туһалаах дьыаланан дьарыктаныы бэлиэтэ, тугу эмэ оҥоруохха сөп. Ат буолан хаамыы ыарахан, кыайбат үлэни үлэлииргэ, мөлтөөн, ыалдьа сыһыыга көстүөн сөп.

ХААН. Түүлгэ хааны көрдөххүнэ, хаан аймахтарыҥ кэлэллэр; хаан тохторун көрдөххүнэ, аймахтаргыттан ким эмэ ыалдьыан сөп эбэтэр кинилэр тустарыгар санааҕа-онооҕо түһүү буо¬луоҕа. Хааннаах таҥаһы көрдөххө, сороҕор улаханнык сыыһа туттуу эбэтэр куһаҕан сурах да буолуон сөп. Муннугуттан хаан кэлэр буоллаҕына, улахан үөрүүнү аймахтаргар аҕалыаххын, бэйэҥ да үөрүөххүн сөп;  илии хааннаах буоллаҕына ханнык эрэ куттал суоһуурун, сэрэнэ сылдьар наа¬далааҕын өйдөтөр эбэтэр бииргэ төрөөбүттэргин кытта өйдөспөт буолуу, тэйсии үөскүөн сөп.

ХААР. Ыраас хаардаах хонууну, халдьаайыны көрдөххө, үчүгэй солуннары истиэҕиҥ эбэтэр баҕа санааҥ туолуоҕа;  ыраас, сырдык хаар устун хаамтахха, санаа туолуута, үөрүү буолуон сөп. Саас хаар ууллан, уу тахсыыта саҕаланнаҕына, туһааннаах үлэ табыллыыта, тарҕаныыта саҕаланыа; чөмөх хаар ууллуута дьыала табыллара, ситиһии буолара чугаһаан эрэрин биллэрэр.

ХААРТЫ. Хаарты оонньооччулары көрөр буоллаххына, ким эрэ албыныгар киирэн биэрэҥҥин ночоокко түһүөххүн сөп; хаарты оонньоотоххо хомойуу, албыннатан ночоокко түһүү буолуон сөп; хаарты оонньуутугар элбэх харчыны көрдөххө соһуччу ночоот дуу, сүтүк дуу кэлиэн сөп.

ХААРТЫСКА. Түүлгэ хаартыска көһүннэҕинэ, урукку доҕотторгун кытта көрсүһэн ааспыты ахта санааһын буолуоҕа.

ХААҺЫ. Түһээн хааһы сиэбит киһи - санаата туолбат.

ХААТЫҤКА. Түүлгэ хаатыҥка көһүннэҕинэ, чугас киһигин кытта эн буруйгунан тахсыбыт иирсээн этэҥҥэ ааһыаҕа;  хаатыҥка кэттэххэ урукку умнубут табаарыскын көрсүөххүн сөп.

ХААТТАРЫЫ. Түүлгэ туохха эмэ хааттардахха, ыгылыннахха уонна куттаннахха сүрэх ыалдьар буолуон сөп. Баран иһэр сиргэр туох эмэ мэһэйдээн хааттаран хааллахха, баҕа санаа, тугу эмэ оҥоруу улахан мэһэй баар буолан кыаллыбакка хаалыаҕа; кыараҕас дьиэҕэ хааттардахха, ыгыллыы, хам баттааһын, өйдөспөт буолуу кэлиэн сөп.

ХАЙА. Хайаны дабайан тахсыы – ситиһиигэ, дьулуурдаах буолууга, дьылы этэҥҥэ туорааһыҥҥа; хайа үрдүгэр сылдьыы - санаа көтөҕүллүүтүгэр, туолуутугар; хайа үрдүгэр турдахха саҥа саҕахтары арыйыы, ситиһиигэ бэлэмнэнии бэлиэтэ.

ХАЙЫҺАР. Хайыһары тэбэ, айанныы сырыттахха чэпчэкини талан ылыы туһата аҕыйах буоларын билиэххэ эбэтэр быстах санааларга ылларыахха сөп.

ХАЛААТ. Халаат кэттэххэ, өтөр үтүөрбэт ыарыы булуоҕа; дьэрэкээн ойуулаах халаты кэттэххэ санаа көнүүтэ буолуо.

ХАЛБАҺЫЫ. Халбаһыы сиэтэххэ улахан туһалаах дьыаланы саҕалыахха эбэтэр баҕа санаа туолуон сөп.

ХАЛДЬААЙЫ. Түһээн халдьаайы үрдүгэр тахсыы туох эмэ ситиһии бэлиэтэ буолар; халдьаайы анныгар турдахха, ханнык эмэ улахан мэһэйдэр баҕа санаа туолуутун мэһэйдиэхтэрэ.

ХАЛЛААН. Түүлгэ халлаанынан көтө сылдьыы – ситиһиигэ, санаа туолуутугар; ыраас, сырдык халлааны көрүү – дьолго, санаа туолуутугар. Халлаан былыта ыраастанан хаалыыта үлэҕэ-хамнаска үөскээбит мэһэйдэр дьэ төлөрүйэннэр саҥалыы саҕаланыытыгар тириэрдиэн сөп.

ХАЛТАРЫЙЫЫ. Түһээн ханааба устун халтарыйан аллараа диэки түһэн иһии буоллаҕына, күһэлтэҕэ киирэн, кыайан уларытар кыах суох буолан, олоҕун куһаҕан, мөлтөөһүн диэки салаллан эрэр буолуон сөп.

ХАМАНДЫЫР. Ким эрэ хамандыыр буолбут буоллаҕына үлэни-хамнаһы бэйэтэ салайыан, талааннаах салайааччы тахсыан сөп.

ХАПКААН. Көрдөххүнэ, барыта үчүгэй курдук эрээри туох эрэ куттал баара чахчы.

ХАППЫЫСТА. Хаппыыстаны быһыы, хомуйуу буоллаҕына, аһара дэлэмсийэн ыһан-тоҕон, дьадайыы буолаары гыммытын көрдөрөр.

ХАПТАҺЫН. Хаптаһыны эрбээһин, уһаныы – киһи өлүүтүгэр.

ХАРА. Түүлгэ туох эмэ харааран, хара дьүһүннээх көһүннэҕинэ халлаан хараҥаран түүн буолуутун санатар, ол иһин мөлтөҕү, куһаҕан майгыны, ыараханы көрдөрөр. Түүл бу бэлиэлэрэ киһи Айылҕаттан ту¬тулуга ураты күүстээҕин, Айылҕа бары көстүүлэрэ харааран, киртийэн көһүннэхтэринэ киһи эмиэ мөлтүүрүн бэлиэтээн көрдөрөллөр.

Сахаларга «Айыы-хара элбээтэ» диэн олохсуйбут этии баар. Бу этии киһи билбэтин айыы, оҥоруу сыыһа-халты буолара элбэҕинэн куһаҕан, хара быһыы элбээн иһэрин бэлиэтиирин таһынан куһаҕаны оҥоруу хара айыы буоларын чуолкайдаан биэрэр. Ити этии өссө киһи өйө-санаата куһаҕаны оҥорорго эмиэ үлэлиирин, олору эмиэ айан, үгүстүк толкуйдаан оҥорорун быһаарар. Куурбут-хаппыт, хара буор хонууну түһээн көрдөххүнэ үлэҥ-хамнаһыҥ сатарыйан барыа, элбэх ночооттор тахсыахтара.

ХАРААБЫЛ. Улахан хараабылынан уһуннахха саҥа киирбит баҕа санааны олоххо киллэриини саҕалыахха сөптөөх кэм кэлбит буолуон сөп.

ХАРАБЫЛ. Түүлгэ ханнык эмэ харабылга түбэстэххэ суукка-сокуоҥҥа сыһыаннаах дьыалаҕа түбэһиэххэ сөп.

ХАРАҤА. Түүлгэ киэһэ, хараҥа буолуута мөлтөөһүн кэмэ кэлиитин биллэрэр. Үлэ-хамнас бытаарар, атахтанар кэмэ. Кыайыыга-хотууга дьулуур мөл¬төөһүнэ, сылайыы-элэйии бэлиэтэ. Маннык түүлү көрүү кэнниттэн кырдьык сынньанар ордук буолуо этэ. Хараҥа кэм дьайыыта түүлгэ эмиэ биллэр. Ыарахан, эрэйдээх, тиийиммэт-түгэммэт олох хараҥа кэмҥэ ааһарын курдук түүлгэ эмиэ хараҥаҕа муна-тэнэ сылдьарга тиийиллэр. Түүлгэ сырдык кэнниттэн хараҥа буолуута үчүгэй кэм куһаҕанынан солбулларын көрдөрөр. Онтон хараҥаттан сырдыкка тахсыы киһи баҕата туоларыгар ордук сөп түбэһэр көстүү буолар.

Бэйэҕин хараҥаҕа көрдөххүнэ - мөлтөөн-ахсаан барыаҕыҥ; сырдыкка тахсан кэллэххинэ, иннигэр күүтэр ыарахаттары этэҥҥэ мүччү түһүөххүн сөп; түүлгэ хараҥаттан эмискэ куттаныы кэнниттэн, соһуччу быстах кыыһырыы буолан ааһыан сөп. Хабыс-хараҥаҕа илииҥ иминэн сирдэтэн этэҥҥэ баран иһэр буоллаххына, таба сэрэйэҥҥин сөптөөх суолу булбутуҥ бэлиэтэ буолуон сөп; хараҥаҕа сылдьар буоллахха, туохха түбэспити ситэ сыаналаабат буолуу бэлиэтэ.

ХАРАХ. Уоттаах хараҕынан ким эмэ куһаҕаннык көрдөҕүнэ, аймахтаргыттан тутулуктаах дьыалаларыҥ табыллыбаккалар эрэйдиэхтэрэ эбэтэр эйигин туох эрэ дьыалаҕа буруйдуу саныахтара. Түүлгэ харах кыайан аһыллыбат, көрбөт буолан хаалыыта, ночоокко түһүүгэ, тугу эмэ сыыһа оҥорууга эбэтэр мөлтөөһүҥҥэ, күүс-кыах суох буолуутугар, ыалдьыыга көстөр; харах аһыллыыта буоллаҕына таба, туһалаах быһаарыыны булуохха сөп. Харах тулата кытаран көһүннэҕинэ ураты, туспа өй-санаа баар буолара биллиэ.

ХАРАХ УУТА. Харах уута ыгыллан тахсыыта, алдьархай кэлэн иһэрин бэлиэтэ.

ХАРЧЫ. Кылапаччыгас тимир харчыны көрүү - харах уутугар; харчыны булуу - байыыга; кумааҕы харчыны ааҕар - барыска; түһээтэххинэ кумааҕы харчыны биэрдэхтэринэ, кырдьык харчы кэлиэҕэ; албын харчылар көһүннэхтэринэ, кыаттарыа дии санаабыт дьыалаҥ кыайан табыллыа суоҕа; улахан харчылары көрдөххө, солуннары истии буолуо. Түүлгэ харчы төлөөтөххө туох эмэ оҥоруллубут үлэ иһин төлөбүр кэлиэн сөп; элбэх үчүгэй харчыны сөбүлүү көрдөххө сөп буолар харчы баар буолуон сөп;  бытархай, хара харчылары сиэпкэ кутуннахха, хомолто элбиэҕэ эбэтэр баҕа санаа туолуута атахтаныа; сиэпкэ харчы баар буоллаҕына ороскуоттар тахсыахтарын сөп.

ХАРЫЙА. Түүлгэ харыйа көһүннэҕинэ үлэлэргин төттөрү этэр дьон көстүөхтэрэ.

ХАҺЫАТ. Хаһыаты ыллаххына - улахан солуну истиэҕиҥ. 

ХАҺЫЫ. Муодарҕатар, соһутар хаһыы - дьоҥҥуттан көмө кэлиэн сөп; тыаҕа кыыл хаһыытын иһиттэххэ, билэр киһиҥ улаханнык эчэйиэн сөп эбэтэр туох эмэ быһылааҥҥа түбэһиэҕэ. Улаханнык хаһыытаан күрэхтэһиини кыайдахха эн этиилэрин таба буолалларын дьон билинэн барыахтара, ылыныахтара.

ХАТ. Түүлгэ эр киһи хат дьахтары көрдөҕүнэ, оҥоро сылдьар үлэтэ кэ-мигэр ситиһиилээх буолуон сөп эбэтэр олоҕор туох эмэ уларыйыы тахсыаҕа; хат буолан хаалбыт буоллахха уонна онтон астыннахха өр кэмҥэ оҥоро сылдьар дьыала дьэ табылларыгар кыах баар буолбутун көрдөрөр.

ХАТЫЙЫЫ. Хатыйыыттан оҕуннаххына, үлэҕэр соһуччу мэһэй баар буолуо.

ХАТЫҤ. Үүнэн иһэр хатыҥчааны көрдөххө, көһүппэтэх өттүттэн туһалаах дьыала арыллан тахсыаҕа.

ХАТЫЫЛАР. Көрдөххүнэ, кыра, бытархай мөлтөх быһыылары көрсүөҕүҥ, арай олору эрдэ суох гымматаххына олоруҥ улаатан барыахтара.

ХАХХАН. Түүлгэ хаххан көстүүтэ ханнык эрэ сөбүлээбэт, биллибэт күүстэр тулалаабыттарын бэлиэтэ; тугу эмэ бултаабыт хаххан көһүннэҕинэ, үчүгэйэ суох, быстах дьыалалартан босхолонуу буолуо; тыаҕа хаххан хаһыыта иһилиннэҕинэ, куһаҕан сурах иһиллиэ, билэр дьоҥҥор куттал суоһуон сөп.

ХОДУОҺУННЬУК. Түүлгэр ходуоһунньугу көрдөххүнэ, үөрүү, дьол эбиллиэ, дьоллоох буолуоҥ, атын дьон сөбүлүүр буолуохтара.

ХОЛЛОРООН. Ханаабаттан, холлороонтон кыайан тахсыбакка баран иһии буоллаҕына, бэйэ кыаҕынан кыайан уларыппат балаһыанньаҕа киирэн хаалыы бэлиэтэ буолар.

ХОЛОРУК. Түүлгэ холорукка түбэстэххэ олоххо соһуччу уларыйыылар буолуохтарын сөп; эмискэ холорук эрийдэҕинэ быстах ыарыы киирэн ааһыа; холорук этэҥҥэ аастаҕына кыра саҥа-иҥэ күөдүйэн иһэн хам барыаҕа. Холорук дьону эрийэрин, үүрэрин көрдөххө, атын, сөп түбэспэт санаалаахтары үрэйии, үүрүү саҕаланыан сөп.

ХОЛУОЧУК. Түһээн холуочуйбут курдук эбэтэр үөрэн чэпчээбит буоллаххына, кыра - быстах дьыалаҥ табыллыаҕа эбэтэр үөрүү буолуоҕа.

ХОМУНУУ. Айаннаары малын хомунар киһи көстүүтэ, арахсыы, тэйсии буолаары гыммытын көрдөрөр.

ХОМУС. Хомус эбэтэр чуораан тыаһын иһиттэххинэ, туох эмэ дьиктини истиэҕиҥ.

ХОНУУ. Түһээн күөх оттоох хонууну көрдөххө, барыс дуу, үөрүү дуу буолуоҕа; Куурбут-хаппыт, хара буор хонууну түһээн көрдөххүнэ үлэҥ-хамнаһыҥ сатарыйан барыа, элбэх ночооттор тахсыахтара;  күөх хонуу хара буор хонууга кубулуйдаҕына, үлэ-хамнас ыһыллыыта саҕаланан, кыаммат буолуу үксүөн сөп. Түһээтэххэ үүнэн турар үчүгэй көрүҥнээх күөх тиит, күөх оттоох хонуу көһүннэҕинэ эбэтэр ыраас ууга сөтүөлээтэххинэ барыҥ барыта табыллыа, үчүгэйдик олоруоҥ, дьоллоох доруобай буолуоҥ диэн итинник түүллэр бэлиэлэрэ түстүүллэр. Түүл бу дьиҥнээх олоххо сыһыаннаах бэлиэлэрэ илэ бэйэлэрэ хайдах баалларынан көстөннөр дьону тыыннаах күөх Айылҕаны харыстаа, куурдума-хатарыма, буорту гыныма, Айылҕа маннык үчүгэй көрүҥнээх турдаҕына эн эмиэ дьоллоох буолуоҥ уонна доруобуйаҥ тупсуо диэн илэ аҕалан көрдөрөн үөрэтэллэр. Итилэри тэҥэ бэйэҥ халлаанынан көтөҥҥүн үчүгэй күөх хонууну, тыалары, кэбиһиилээх оттору уонна дэриэбинэни көрдөххүнэ баҕа санааҥ барыта туолуо диэн бу түүллэр туох да атын тойоннооһуннара суох бэйэлэрин үчүгэй көстүүлэрэ быһаараллар.

ХОРТУОППУЙ. Хортуоппуйу буһарыы - уоскуйууга, санаа туолуутугар; хортуоппуйу хостооһун – үлэ-хамнас сыаналаныа; өлбүт киһиэхэ хортуоппуй кэһии биэрдэххэ олоххо олус туһалаах идиэйэҕин билбэт дьоҥҥор биэрэн кэбиһиэххин сөп. Хортуоппуй ыһыллыбыт хонуутун көрдөххө үлэ-хамнас ситиһиилэнэрэ чугаһаабыт буолуон сөп; хортуоппуй хостуур буоллахха үлэ-хамнас барыһы биэриэҕэ. Киэҥ-куоҥ хортуоппуй үүнэр сирэ көһүннэҕинэ үлэ-хамнас ситиһиилээх буолуо.

ХОРУО,  КУРУУННЬУК. Хоруоҕа, куруунньукка сыбаныы сыыһа-халты туттунууттан ночоокко түһэри биллэрэр; хоруо буолбут аһылык түүлгэ көһүннэҕинэ баҕа санаа туолбат буолуута, санаа түһүүтэ, хомолто буолуон сөп.

ХОРУОП. Түһээтэххинэ хоруоп көһүннэҕинэ, искэр куттана саныырыҥ туох да төрүөтэ суох буолуо.

ХОС. Түннүгэ да аана да суох хоско хааттардаххына, дьоннору кытта сибээһиҥ мөлтүөҕэ, соҕотох сылдьарыҥ элбиэҕэ.

ХОҺООН. Түүлгэ хоһоон аахтахха олус баҕара, санаа ымыыта оҥосто сылдьыбыт санаа туолбакка хаалан улаханнык хомотуон сөп.

ХОТОЙ. Саба түһэр хотойу үүрдэххэ ханнык эрэ улахан кыахтаах киһи баһылыы сатыырыттан, атаҕастабылыттан, батталыттан босхолонуу буолуон сөп.

ХОТОН. Түүлгэ ньирэйгэ саҥа хотон тута сырыттахха, үлэни-хамнаһы кэлэр көлүөнэлэр ордук сыаналыахтара; үчүгэй көрүҥнээх хотоҥҥо сырыттахха үлэ-хамнас дьыалата табыллыаҕа.

ХОТУУР. Түүлгэ хотууру булан ыллахха эбэтэр сытарын көрдөххө, соһуччу көһүппэтэх дьыалаттан соһуйуу эбэтэр сөбүлээбэт быһыыҥ буолуон сөп;   от охсо сылдьар хотууруҥ от тарыйара мөлтөх буоллаҕына оҥоро сылдьар дьыалаҕар табыллыбат буолуу, сөбүлэспэт буолуу үөскүөн сөп.

Ц

ЦЕЛЛОФАН. Целлофановай мешокка тугу эмэни хаалыыр буоллахха, быстах кэмҥэ кэлэн ааһар кыра барыстаах үлэҕэ кыттыһыахха сөп.

Ч
 
ЧААСКЫ. Түһээтэххинэ чааскы алдьаннаҕына, туох эмэ үчүгэй буолуо; чааскыны эбэтэр аһыыр иһити көрдөххүнэ, сотору олоҕун көнөн барыа.

ЧАҔЫЛҔАН. Түүлгэ чаҕылҕан чаҕылыйыыта ураты суолталаах саҥаны арыйыы саҕаламмытын биллэрэр.

ЧАЛБАХ. Чалбаҕы көрдөххө - баай, барыс киириэҕэ; ыраас уулаах чалбаҕы кэһии - санаа туолуутугар; чалбахха түһүү – куһаҕан дьону кытта көрсүһүүгэ.

ЧАҺЫ. Хары чаһыта баар буоллаҕына, дьиэҕэ-уокка биир тэҥник, холкутук олоруу бэлиэтэ; чаһыыны көрдөххө оҥоруохтаах дьыалаҕын уһаппакка, хойутаппакка эрэ оҥороруҥ наадалаах; өлбүт киһи дьиэтиттэн билэр киһиҥ чаһыытын булан ыллахха, эн көмөҥ, сүбэҥ наада буолар кэмэ кэлбитин хойутаппат ордук буолуо; алдьаммыт чаһы көһүннэҕинэ санааҕын уурбут дьыалаҕын хойутатан кэбиһэҥҥин кыайан табыллыа суоҕа. Түүлгэ стрелкэтэ алдьаммыт чаһы көһүннэҕинэ, туох эрэ быһылаан, куһаҕан быһыы буолуон сөп. Алдьаммыт будильник чаһыны булан ылан бөххө бырахтахха моорук буола кырдьыбыт ыттан аккаастаныы этэҥҥэ ааһыан сөп;   бириэмэни билээри чаһыны көрөр буоллахха тапсыбат дьон саба түһүүлэрэ улаатыан сөп.

ЧЕРДАК. Түүлгэ кирдээх, быыллаах, куһаҕан, дьигиһийэр чердакка сырыттахха төбө ыарыыта бэргээһинэ киириэн сөп.

ЧИЭРБЭ. Ытыскыттан кыра чиэрбэлэр тахсан иһэллэрин кыһыйан ыраастаатахха, эт-сиин араас кирдэртэн ыраастанан тупсан эрэрин бэлиэтэ.

ЧОРООН. Түүлгэ чороон хайыннаҕына - сылгы дуу, биэ дуу сүтүөҕэ.

ЧОХ. Кылапаччыйар таас чох көһөҥөтүн көтөҕө сырыттаххына эбэтэр көрдөххүнэ, элбэх күүстээх, кыахтаах буолаҥҥын санаабыт санааҕын ситиһиэххин сөп.

ЧОХУ. Чохуну көрдөххө, харчыга иэскэ киирии, тиийиммэт буолуу кэлиэҕэ.

ЧОЧУНААХ. Үргээн ылан сиэтэххэ, сөпсөспөт буолуу, этиһии тахсыан сөп. Элбэх чочунаах үүммүтүн көрдөххө ордук санааччылар баар буолуулара хомолтону үөскэтиэ. 

ЧУУРКА. Түүлгэр чуурка көһүннэҕинэ, урут бииргэ үөрэммит эбэтэр үлэлээбит киһигин кытта көрсүөҕүҥ; уокка оттор мас чууркаларын сааһылааһын буоллаҕына, тыл-тылга киирсибэт буолуу улаатан, элбээбитин бэлиэтэ.

ЧҮМЭЧИ. Умайа турар чүмэчини көрдөххө, туох эмэ куһаҕан буолуо эбэтэр өр кэмҥэ көрсүбэтэх билэр киһини көрсүөххэ сөп;  икки хас умайа турар чүмэчилэри көрдөххө, аймахтаргын кытта биир тылы булунан эйэлээхтик олороруҥ бэлиэтэ;  чүмэчини умуруоран кэбистэххэ, хомолтолоох түбэлтэ тахсыан сөп эбэтэр тыл-тылга киирсибэт буолуу кэлиэҕэ. Умуллубут чүмэчи өр буруолаатаҕына туох эмэ туһунан куһаҕаннык этиэхтэрин сөп.  

ЧЫЫЧААХ. Чыычаах уйатын көрдөххүнэ, олоххор дьоллоох буолуоҥ; уйаҕа олордоххуна - үөрүү буолуо. Түүлгэ ыллыыр чыычааҕы көрүү – баҕа санаа туолуутугар, ситиһии кэлиитигэр.

ЧЭР. Илии чэрэ - баайга-дуолга көстөр.

ЧЭЙ. Түүлгэ чэй иһиитэ буоллаҕына, үлэ-хамнас ыараханнык, бытааннык барыыта саҕаланыа; итии чэйи үрэ-үрэ истэххэ, оҥоруллуохтаах дьыалаҕа ээл-дээл сыһыаннаһыыттан бытаарыы тахсыан сөп; остуолга чэй тохтубутун сотон ыллахха дьиэ иһигэр өйдөспөт буолуу үөскээбитэ этэҥҥэ ааһарыгар көмө буолуохха сөп.

ЧЭРЭНИИЛЭ. Тоҕуннаҕына эбэтэр ньамайданнаххына, туох эмэ дьыалаҕар сыыһаны-халтыны оҥорбутуҥ биллиэҕэ.

ЧЫМАДААН. Түүлгэ чымадаан көһүннэҕинэ киһи үлэҕэ-хамнаска тугу оҥорбутун ырытан быһааран, чөмөхтөөн көрөр, сыаналыыр кэмэ кэлэр, уларыйыылар буолуохтара;  толору чымадаан туох эмэ туһалаах билиилэр, үлэлэр баалларын биллэрэр.

Ш

ШАРФ. Моойго шарфигы кэтии - ыалдьаары гыннахха эбэтэр ким эмэ баһы¬лааһыныгар киирэн биэриигэ көстөр; моонньугар баанар шарфигы уоран ылан хаалыылара, ыалдьаммын мөлтөхпүн диэн олохсуйан хаалбыт са¬нааттан босхолонуу, ыарыыттан үтүөрүү эбэтэр атын дьон салайалларыттан арахсыы буолуон сөп. 

ШТОРА. Түннүк сабыыта намылыйан турара санаарҕабыл кэлэригэр көстөр.

Ы 

ЫАЛ. Түүлгэ чугас ыалгын кытта кэпсэттэххэ, араас хоп-сип тарҕаныаҕа.

ЫАЛДЬЫТ. Бэйэҥ ыалдьыт буоллаххына, элбэх ороскуокка түһүөххүн сөп эбэтэр доҕоргун кытта арахсыы буолан эрэрин бэлиэтэ; ыалдьыт кэлиитэ саҥа дьыаланы саҕалаары, туохха эрэ кыттыһаары гыммытын бэлиэтэ.

ЫАРЫЫ. Киһи түүлэ киһиэхэ бэйэтигэр эрэ сыһыаннаах. Ол иһин түүлгэ көстөр бэлиэлэр киһи доруобуйатын туругун аан бастаан киһиэхэ бэйэтигэр биллэрэллэр. Бэйэтин түүллэрин ырытан билэ сылдьар киһи доруобуйатыгар туох уларыйыы тахсан эрэрин эрдэттэн сабаҕалаан билэр кыахтанар. Ыарыы киирэн иһэрэ киһи түүлүгэр төһө эмэ эрдэттэн биллэрин дьон былыргыттан билэллэр. Ити кэннэ маннык түүллэр хос-хос ха¬тыланан көстүүлэрэ ыарыы киирбитин чуолкайдаан биэрэллэр. Бу ыарыы туһунан түүллэр үксүгэр кутталлаах көстүүлээхтэр, куһаҕаннар уонна киһини соһутар түгэннэрдээх буолаллар.

Түүл хайдах көрүҥнээҕиттэн уонна онно киһи туга ордук көстөрүттэн көрөн ханнык ыарыы киирэн иһэрин быһаарыахха сөп. Түүлгэ көстөр бэлиэлэринэн туһанан ыарыы киһиэхэ бэйэтигэр биллиэн төһө эмэ, сороҕор бүтүн биир ый инниттэн билиэххэ сөп эбит. Ол курдук сорох ыарыылар киһиэхэ бэйэтигэр биллибэккэ эрэ өр кэм устата сыыйа сайда, тэнийэ сылдьаллар. Ити кэм устатыгар ыарыы араас бэлиэлэрэ киһи түүлүгэр киирэн көстөллөрүн ыалдьыбыт дьон бэлиэтииллэр. Ыарыы булбут буоллаҕына олоххо уларыйыы буолаары гыммыт.

ЫЙ. Түүлгэ үчүгэй, сөбүлүү көрөр ыйыҥ көстүүтэ, өйгө-санааҕа улахан уларыйыылар кэлэн иһэллэрин бэлиэтиир.

ЫЙЫТЫЫ. Түүлгэ ким эмэ доруобуйатын туһунан ыйыттахха, ол киһи доруобуйатын туһугар чахчы кыһанара буоллар табыллыа этэ.

ЫНАХ. Элбэх ынахтары көрдөххө уонна олору үүрдэххэ батыһааччылар, үтүктээччилэр баар буолуохтара.

ЫҤЫРЫА. Үчүгэй ыҥырыалар көһүннэхтэринэ, бириэмэтин таба туһанан барыс¬таах кэпсэтиилэри оҥосторго сөп буолбута буолуо эбэтэр эргиэн эҥин дьыалата табыллыан сөп.

ЫҤЫЫР. Айаннаан иһэн ыҥыырыҥ холборуйан түстэҕинэ, туһааннаах дьыалаҥ табыллыа суоҕа; көрдөххө - айаннааһын бэлиэтэ; алдьаммыт, куһаҕан көрүҥнээх буоллаҕына, дьыала атахтанар, аанньа табыллыбат.

ЫРБААХЫ. Сырдык дьүһүннээх саҥа ырбаахылаах буоллаххына, үөрүү, ситиһии буолуо; түүлгэ дьахтар ырбаахытын кэтэн кэбистэххэ искэр сөбүлэспэт дьыалаҕар кыах-күүс тиийбэккэ сөбүлэһэрин бэлиэтэ;  түүлгэ саҥа ырбаахыны кэтии туһалаах дьыаланы саҕалааһын бэлиэтэ;  хос-хос ырбаахы кэтиитэ – санааҕа ылларыыга, санаарҕабылга.

ЫРЫА. Ким эрэ ырыатын иһиттэххэ - солуннары истиэҕиҥ; үчүгэй ырыа буоллаҕына, үчүгэй солуннар буолуохтара; бэйэҥ ыллаатаххына, мөлтөх, сөбүлээбэт быһыылары оҥорууга тиийиэххэ сөп. Түһээн ким эмэ ыллыы турарын көрдөххө, билэр дьонуҥ дьиэлэригэр санаарҕабыл кэлэн, эн эмиэ санааҕа ылларыаххын сөп; хорунан ырыаны иһиттэххэ, билэр дьон элбээн барыахтара, аатыҥ-суолуҥ биллэн барыа.

ЫСКААП. Таҥас уурар ыскаабы хаһан, онтон таҥас ылар буоллаххына, урукку кэмнэргэ баһылаабыт ньымаларгын хаттаан сөргүтэн туһанаары гыммык¬кын көрдөрөр. Итиннэ көрөр таҥастарын төһө үчүгэйдэрэ, ол мунньум¬мут уоппутун төһө туһалаах буолуохтарын көрдөрөр. Түүлгэ кураанах ыскаап көстүүтэ, тугу эрэ баар дии санаабытыҥ суох буолаары гыммытын көрдөрөр.

ЫСКАМЫАЙКА. Олордоххуна, билэр дьонуҥ ортолоругар ылар миэстэҥ үрдээн иһиэҕэ.

ЫСТААН. Түүлгэ ыстаан кэттэххэ, дьиэҥ иһигэр ылар оруолуҥ үрдээн, аптарытыат улаатан иһэрэ кыаллыаҕа; ыга тутар ыстааны кэтии, дьахтары баҕара санааһын араас көстүүлэрэ. Киэҥ ыстааны кэттэххэ баҕа санаата туолуута буолуо.

ЫСТАНЫЫ. Түүлгэ өрүтэ ыстаҥалыыр буоллаххына, урут кыттыһа илик саҥа дьыалаҕар кыттыһаары дуу, тугу эмэ саҥаны оҥороору дуу гыммыккын. Ыстаныы хайдах быһыылаах буолара дьыала төһө табылларын быһаарар; араас мэһэйдэри ыстанар буоллаххына, олоххор көрсөр үгүс ыарахаттары этэҥҥэ туорааҥҥын ыламмыт сыалгын толоруоххун сөп. Үөһэттэн аллараа ыстанан түстэххэ санааҕа ыллара сылдьыбыт дьыала эйигиттэн тутулуга суох табыллан барыан сөп.

ЫТ. Ыт оҕото көһүннэҕинэ, эдэр доҕоруҥ көрсүөҕэ; ыт оҕото саахтаан кэбистэҕинэ эдэр доҕорун биллэр туһаны оҥоруоҕа; ыты өлөрүүнү көрдөххүнэ, ночоокко түһүөххэ сөп эбэтэр ханнык эрэ куттал суоһуур, ол иһин сэрэхтээх буолуохха; түһээн үчүгэй ыты көрдөххүнэ, доҕоруҥ кэлиэҕэ; ыт үрэрин иһиттэххинэ, үчүгэй солуну истиэҥ; булчут ыт үрэрин иһиттэҕинэ боччумнук бултуйуон сөп; ытыраары гынар ыт көһүннэҕинэ, куһаҕан майгылаах киһини көрсүөҕүҥ эбэтэр бэйэҥ майгын мөлтөөн ылар кэмэ кэлиэҕэ.

Түүлгэ ыт олус элбэхтик көстөр бэлиэ буолар;  үчүгэй көрүҥнээх, кыра, үөрэҕи ылынар ыттары көрдөххө, эн этиигин, үөрэххин ылынар дьон элбээн барыахтара. Маҕан ыт - доҕор, үчүгэй майгы буолар. Үчүгэй көрүҥнээх маҕан ыт көстүүтэ, сөбүлүүр доҕоруҥ билсэ сылдьыаҕа, кини үчүгэй майгына буолар. Хара ыт – куһаҕан майгы, кыыһырыы буолуон эбэтэр куһаҕан киһини көрсүөххэ сөп. Хара дьүһүннээх кыыллар бары төһө улаханнарыттан тутулуктаах ыарахан, кытаанах майгыны көрдөрөллөр. Түүлгэ көстөр ыт эбэтэр ханнык эмэ кыыл ырдьыгыныыра туохтан эрэ кыыһырыы буолаары гыммытын биллэрэр. Маннык түүл кэнниттэн киһи бэйэ бодотун тардынан сылдьара ордук буолуо этэ.

Түүлгэ киһини кыра ыт ытырдаҕына, киһи туохтан эмэ сөбүлэспэккэ кыыһыран ылыан сөп. Куһаҕан быстах майгына биллэн хаалан үтүө, киһилии майгынын, салгын кутун ыт буолан ытырар. Ыт ытырарыттан босхолонуу, ытырыык ыты кыайыы киһи өйө-санаата сайдан, тупсан куһаҕан майгынын көннөрөрүн бэлиэтэ буолар.
 
ЫТАРҔА. Түһээн ытарҕатын кэтэр дьахтары көрдөххүнэ, кыыс оҕо төрүөҕэ. Уһун синньигэс улахан ытарҕаны кэтэр дьахтар көһүннэҕинэ, аймахтаргар уол оҕо төрүөҕэ.

ЫТТЫЫ. Үөһээ диэки ытта сатыыр, салҕанар, бэлэмнэнэр буоллаххына, ханнык эрэ дьыаланы оҥоро сатыырыҥ билигин кыаллар кыаҕа суоҕун көрдөрөр.

ЫТЫС. Ытыс тэһэҕэс буолан хаалыыта көһүннэҕинэ, дьонноруҥ дьыаланы ночооттоохтук кэпсэтэр диэн этиэхтэрэ; ытыһыҥ түүлээх буоллаҕына, барыстаах дьыалаҕа кыттыһыаххын сөп. Ытыһыҥ кыһыйдаҕына - харчы ылыаххын сөп. 

ЫТЫРДЫЫ. Түүлгэ ытыртаххына - дьоллоох буолуоҥ.

ЫТЫЫР. Түһээн ытыыр буоллаххына, туох эрэ куһаҕан быһыы, алдьархай кэлээри гыммыт. Түүлгэр ким эрэ ытыыр саҥатын иһиттэххинэ, ким эмэ эн көмөҕөр наадыйар буолуон сөп; кыайан туттуммакка күүскэ ытаан марылаатахха, үөрүү буолуо. Өр кэтэспит үөрүүлээх түгэниҥ дьэ кэлиэн сөп.

Э
 
ЭБИСИЙЭЭНЭ. Түүлгэ эбисийээнэ көһүннэҕинэ, үчүгэйи санаабат дьон албын тылларыгар киллэрэннэр бэйэлэригэр туһалаах дьыаланы оҥотторо сатыахтарын сөп.

ЭКЗАМЕН. Экзамены ортотук туттарыы туһалаах дьарыгынан дьарыктаныы ситиһиилээх буоларын бэлиэтэ; экзамен буолар буоллаҕына – бэрэбиэркэ кэлиэн сөп. Түүлгэ экзамены туттардахха ханнык эмэ боппуруоска толору эппиэти биэрэр кэм кэлиэн сөп; экзамеҥҥа бэлэмнэнии буоллаҕына хайа эрэ сүрүн, тутаах боппуруоска ситэтэ суох бэлэмнээх буолуохха сөп. 

ЭККИРЭТИИ. Куһаҕан дьоннор эккирэттэхтэринэ, элбэх эрэйдэр тахсыахтара.

ЭЛЕКТРОШОХЕР. Омук приборун көрдөххө саҥаны билии, оҥоро сатааһын туһата суох хаалан хаалыан сөп.

ЭМП. Эмп иһиттэрин көрүү – эмтэниигэ; үчүгэй сөбүлүүр амтаннаах эми сиэтэххэ төһө эмэ кэминэн араас ыарахаттары тулуйан ситиһиини оҥоруохха сөп.

ЭМЭЭХСИН. Куһаҕан түүлгэ уһун маҕан баттахтаах, маҕан таҥастаах эмээхсин көһүннэҕинэ, билэр кырдьаҕас киһиҥ өлүүтүттэн улахан санаарҕабылга түһүөҕүҥ. Хара таҥастаах эмээхсин көһүннэҕинэ, санаарҕыырга ханнык эмэ төрүөт көстүөҕэ.

ЭПИИЛКЭ. Түүлгэ эпиилкэни көрдөххө итэҕэйбэт, эрэммэт санааттан дьиэ кэргэҥҥэ сыыһа өйдөһүү үөскүөн сөп.

ЭРБИИ. Эрбии тыаһа - үлэ-хамнас, дьиэ-уот дьыалата үчүгэйдик баран иһэрин биллэрэр; илии эрбиитинэн эрбиир буоллаххына, эн ханнык да үлэни кыайар үлэһит киһигин, туһалаах дьыалалары оҥороҕун; бэйэҥ эрбиини илдьэ сырыттаххына, үлэ-хамнас көстүөҕэ.

ЭРИЭН  ҮӨН. Түүлгэ эриэн үөн сыыллан иһэрин көрдөххө, иннэ-кэннэ биллибэт, үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруон сөптөөх өйдөөх-санаалаах киһини көрсүөххэ сөп эбэтэр көһүппэтэх быһыы буолуон сөп. Түүлгэ эриэн үөн көстүүтэ туох эрэ куһаҕан быһыы, түбэлтэ буолуон сөбүн биллэрэр; эриэн үөннэри хам тэпсэр, үрдүлэринэн барар буоллаххына сөбүлэспэт, куһаҕан санаалаах дьону кыайыаххын, санааларын көннөрүөххүн сөп.

ЭҺЭ. Түһээн эһэни көрүү улахан куһаҕан быһыыга көстөр, эйиэхэ улахан кыахтаах киһи куһаҕаны оҥоруон эбэтэр ханнык эмэ саба түһүүттэн, атаҕастабылтан көмүскэнэр кэм кэлиэн сөп; эһэни көрдөххө олус күүскэ тугу эмэ көмүскүүр, харыстыыр санаа киириэн сөп; эһэни өлөрдөххө олус куһаҕан, киҥнээх мунньуллубут санаалартан босхолонуу, ыраастаныы буолуон сөп. Эһэ өллөҕүнэ - улахан тойон өлүө.

ЭТ. Сиикэй эти сиэһин - ыарыыга; эти буһарыы - үчүгэйгэ; сиикэй эбэтэр тоҥ эти көрдөххө, сөбүлээбэт быһыыларыҥ буолуохтара эбэтэр албыҥҥа түбэһиэххэ сөп. Эт эттиир буоллаххына, эн үлэҕэр ханнык эрэ атахтаныы тахсаары гыммыт, бары дьыалаларга сэрэхтээхтик сыһыаннастаххына табыллыаҕа эбэтэр сөбүлээбэт киһигиниин көрсүһүү буолара буолуо эбэтэр аймах¬таргын кытта атааннаһыы буолуон сөп. Элбэх буспут эт көһүннэҕинэ, кыра, аска-үөлгэ сыһыаннаах барыс киириэ; элбэх буспут эттэн быһа-быһа сиэтэххэ кэлэн иһэр аһааһын үчүгэй буолуо эрээри эт аһылык аҕыйах буолуон сөп.

ЭТИИ. Түүлгэ билэр дьонуҥ куһаҕаннык тылластахтарына оҕолоруҥ сыыһа-халты туттууларыттан улаханнык санааҕа ылларыаххын сөп.

ЭТИҤ. Түүлгэ этиҥ эттэҕинэ, дьону кытта сыһыаҥҥар сыысхал тахсыаҕа, соһуччу түбэлтэттэн уһун санаарҕабыл кэлэн ааһыаҕа;    Олус күүскэ этиҥ эттэҕинэ ханнык эрэ саҥа дьыала олоххо киириитэ элбэх дьону соһутуоҕа, киэҥ сири хабыаҕа. 

ЭЧЭЙИИ. Туоххун эмэ эчэттэххинэ, инники буолар түбэлтэлэргэ бэйэҥ ночооттоох хаалыаҕыҥ. Түһээн киһи эчэйбитин көрдөххүнэ, айаҥҥа, онно-манна сылдьаргар сэрэхтээх буол, барымыаххын да сөп. Киһи этигэр-сиинигэр ханна ыарыы олохсуйан эрэр сиринэн түүлүгэр бааһырыы эбэтэр эчэйии буолуон сөп. Ол курдук биир түүлгэ ким эрэ курунан синньигэс биилин хаһыытыар диэри ыга тардар, онтон иккис түүлүгэр куһаҕан киһи ойоҕоһун быыһынан быһаҕынан саайбытыттан соһуйан уһуктар. Маннык түүллэр кэннилэриттэн көрдөрүнэ сылдьыбыта кырдьык үөһэ ыалдьара биллэн тахсыбыт. Түһээн киһи араас эчэйиини ордук уҥа ойоҕоһун диэки ылар буоллаҕына, быара ыалдьаары гыммыт буолуон сөп. Ханна ыарыы олохсуйан эрэр сиринэн түүлгэ бааһырыы эбэтэр эчэйии буолуохтаах.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Түүл өбүгэлэр өйдөрө-санаалара

Киһи санаата

Куһаҕан санаа

Баҕа санаа

Ыра санаа

Киһи санаата түүлгэ көстүүтэ

Түүл уонна кут-сүр үөрэҕэ

Түүлгэ куттар көстүүлэрэ

Түүлгэ биллибэт киһи көстүүтэ

Түүлгэ кыыллар көстүүлэрэ

Үөһээ дойду

Өй-санаа Үөһээ дойдуга сырыыта

Үөһээ дойду өйүн-санаатын туһата

Сахалар түүллэрэ

Түүллэри тойоннооһун

Иччилээх түүл

Түүл Айылҕа үөрэҕэ

Төрөөбүт сир – Айылҕаттан анаммыт сир

Сорох түүл бэлиэлэрин быһаарыылар

Кэриэс этии

Түүл дьоҥҥо туһата

Инникини өйө көрөн билии

Түүл туолуута

Хос быһаарыылар

Түүл бэлиэлэрэ уонна тойоннооһуннара

[[Категория: Ааптардар-К. Каженкин Иван Иванович-Хааһах Уйбаан]]
[[Категория: Уйулҕа үөрэҕэ]]</text>
      <sha1>jthjuabz6rhb9zvnc38b6qzbh8nlkvc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күн таҥара үөрэҕэ (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1725</id>
    <revision>
      <id>6920</id>
      <timestamp>2018-01-19T23:10:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <comment>'КҮН ТАҤАРА ҮӨРЭҔЭ Дьокуускай 2016  Айылҕа Күнтэн тутулуктаах. Күн айылҕа…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6920</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="588385" sha1="6qf76q2sknm8yg48og2gm39qb5s07y6" xml:space="preserve">КҮН ТАҤАРА ҮӨРЭҔЭ Дьокуускай 2016

Айылҕа Күнтэн тутулуктаах. Күн айылҕаны үөскэтэр. Саха дьоно бу тутулугу билэннэр Күнү таҥара оҥостубуттар. Сир үрдүгэр туох барыта уларыйар, эргийэр, саҥаттан үөскүүр кэмэ хайаан да, кэмиттэн хойутаабакка тиийэн кэлэрин сахалар өй-санаа үөрэҕин былыр-былыргыттан билэннэр олохторугар туһаналларын “Үчүгэй уонна куһаҕан аргыстаһан сылдьаллар”, «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрэ бигэргэтэр.

Бары ааҕааччыларга ананар.

Высшим богом у народа саха является Солнце.
В природе все изменяется, заново возрождается в данное природой време. 

Для широкого круга читателей.

Иван Иванович Kаженкин – Хааһах Уйбаан

ААН ТЫЛ

Саха дьоно айылҕаттан быһаччы тутулуктаахтарын, кыраларын, оҕолоро эрэ буолалларын билинэннэр бэйэлэрин “Айылҕа оҕотобут” диэн этинэллэр, саамай үрдүкү таҥараларынан Күнү ааттыыллар. Сандаарыччы сырдатар, сылааһынан угуттуур Күн айылҕаны айбытын сахалар билинэллэр.

Айылҕа хаһан даҕаны биир кэмҥэ, уларыйбакка эрэ турбат. Туох барыта үүнэр, улаатар, уларыйар. Кыра оҕо улаатар, киһи буолан киһи быһыылаахтык олоҕун олорор, кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэн бэйэтин кэнниттэн хаалларар. Бу тутулугу сахалар билэн “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн этиини оҥорбуттар. 

Сырдык, сылаас күммүт хараҥа, тымныы түүнүнэн солбуллар, самаан сайын кэнниттэн кырыалаах тымныы кыһыммыт син-биир тиийэн кэлэрэ айылҕаҕа туох барыта эргийэн кэлэрин үөскэппит. Сир хаһан да тохтообокко бэйэтин киинин тула эргийэриттэн күн түүҥҥэ уларыйар уонна Күнү тула эргийэ көтөрүттэн сыллар кэлэн, бииртэн биир ааһан, солбуйсан иһэллэр.

Дьон олоҕор үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэрэ сахалыы «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиинэн бэриллэр. Бу этии Сир уонна Күн халбаҥнаабат тутулуктарынан, бэйэ-бэйэлэриттэн сөптөөх ыраахха тэйэн сылдьалларынан дакаастанар. Ол курдук Сир Күҥҥэ чугаһаан хааллаҕына уотунан умайыан, онтон тэйиччи барыыта космос тымныыта хаарыйарыгар тириэрдиэн сөп. 

Сир үрдүгэр туох барыта уларыйар, үүнэр, эргийэр, саҥаттан, хаттаан үөскээн олоҕун булунар кэмэ кэмиттэн кэмигэр тиийэн кэлэн иһэр. Арай бу уларыйыылар кэлэр кэмнэрэ эрэ тус-туспаларын сахалар бэлиэтээн “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн этэллэр.
Олох көнөтүк, аҥардастыы аҥар өттүн диэки кыайан барбат, халыйыы, кэлтэйдии барыы үөскээн тахсара төттөрү барыыны түргэнник саҕалыыр. Барыны бары көнөтүк, биир өттүн диэки баран иһэр диэн быһаарыы олус улахан сыыһа. Сир саара төгүрүгүттэн, тохтоло суох бэйэтин киинин уонна Күнү тула эргийэриттэн туох барыта кэмиттэн кэмигэр саҥалыы уларыйан, эргийэн кэлэн истэҕинэ эрэ олох сайдыытыттан хаалан хаалбат буолуу ситиһиллэр. Ол курдук саҥа, үһүс омук үөскээһинигэр икки кырдьаҕас, олохторун оҥкулун, үгэстэрин, тылларын төрүт уларыппатах, былыргыларынан хаалларбыт омуктар туоратыллан, хаалан хаалыылара сайдыыны ситиһии омук тылын уларытарыгар, саҥа сайдыыны биэрэр тылларынан байытарыгар иҥэн сылдьар. 

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини ордук чопчулаан быһаарарынан “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн этии сахаларга ордук элбэхтик туттуллар. Бу этии туох барыта эргийэн биэрэр кэмнээх диэн быһаарар. Сир үрдүгэр туох барыта эргийэн биэрэр кэмнэрдээхтэрэ үксүлэрэ ааҕыллан, бэлиэтэнэн сылдьаллар. Ону тэҥэ үчүгэй кэнниттэн хаһан эрэ куһаҕан диэн эмиэ эргийэн тиийэн кэлиэхтээҕэ биллибэтинэн олоххо уустуктар үөскүүллэр. Дьон өйдөрүнэн-санааларынан салаллан эргийэн кэлэн иһэр куһаҕаны эрдэттэн билэн, дьайыытын кыччатарга кыһаннахтарына эрэ үчүгэй элбиир кыахтанар.

Биһиги кылгас олохпутугар өй-санаа уларыйан биэрэр кэмигэр түбэһэммит урукку үчүгэй диэн ааттыырбыт тосту эргийэн, куһаҕаҥҥа кубулуйар уларыйыытын бэйэбит билэр, араарар дьон буоллубут. Ол курдук сэбиэскэй былаас саҕана дьадаҥы буолуу үчүгэй диэн хайҕанар, өрө тутуллар эбит буоллаҕына, билигин ол тосту уларыйан, төттөрү эргийэн баай буолуу үчүгэй диэн ааттанар кэмигэр кэлэн олоробут. Бу уларыйыы, өй-санаа эргийэн биэриитин сүрүн суолтатын өссө арааран өйдүү, олоххо туһана иликпит эрээри, аан бастаан үлэҕэ-хамнаска сыһыаны төрдүттэн уларытарын табан туһаныа этибит. Ол курдук сэбиэскэй былааска бүтүн Сэбиэскэй Сойуус туһугар үлэлээбит эбит буоллахпытына, билигин, ырыынак олоҕун кэмигэр, хас биирдии киһи бэйэтин баайа-дуола элбиирин туһугар аан бастаан үлэлиирин билиниэ, харыстыыр, ыскайдаабат өйүн-санаатын сайыннарыа этэ.

Дьон өйө-санаата уларыйыыта эмиэ кэмиттэн кэмигэр кэлэн иһэр. Ол курдук олус улахан алдьатыылаах Аан дойду иккис сэриитин кэнниттэн дьон бары сэрииттэн, өлөрсүүттэн саллыбыттара, кэһэйбиттэрэ бэрдиттэн эйэлээх олоҕу ордук сөбүлүүр, сыаналыыр кэмнэрэ кэлбитэ. Аан дойду дьоно эйэлээх олоҕу, кэпсэтиини, сөбүлэһиини тутуһаллара элбээбититтэн Африкаҕа уонна атын да сирдэргэ араас элбэх кыра, тутулуга суох государстволар үөскээбиттэрэ.

Хас да уонунан сыллар усталарыгар дьон эйэлээх, сымнаҕас, сайдыылаах олоххо олоруулара өйдөрүн-санааларын эмиэ сымнатан, оҕолорун атаах гына иитиилэриттэн туруга, тулуура суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэр, бу кэмҥэ бары омуктарга элбээтилэр. Ол аата сайдыыны ситиспит омуктарга өй-санаа туруга суох буолуута улаатта, уулуссаҕа тахсан охсуһаллара элбээтэ.

Саҥа сайдан иһэр омуктар экономикаҕа сайдыыны ситиһэ сатааһыннарыгар ахсааннара лаппа эбиллиитэ холбоһон сайдыыны ситиспит омуктарга хамсааһыны, баттааһыны үөскэтэрэ аныгы олоххо уларыйыылары киллэрэр кыахтаах. Ол курдук элбэх ахсааннаах үлэһит дьон ахсааннара аҕыйаан иһэр үлэһиттэрдээх сайдыылаах дойдуларга тиийэн үлэлээһиннэрэ, сыыйа сыҕарыйыылара, көһөн тиийиилэрэ салҕанан баран иһэрэ дьон олоҕор хамсааһыны үөскэтэр.

Уһун үйэлээх саха дьонун былыргы билиилэрин сөхсүтэн олоххо киллэрии аныгы кэмҥэ ирдэнэр көрдөбүл буолла. Ол курдук олус уһун үйэлээх сахалар билиилэрэ, өйү-санааны сайыннарар Күн таҥаралара, туох барыта эргийэн кэлэр уратылааҕынан, өй-санаа уратыларын табатык быһаарарынан, айылҕа уларыйан иһиитэ дьону барыларын хаарыйарынан билиҥҥи кэмҥэ туһата улаатан иһэр.
Автор бары биир санаалаахтарыгар бу үлэтин бэчээттээн таһаарыыга кыахтара баарынан көмөлөспүттэрин иһин истиҥ махталын биллэрэр.

КҮН ТАҤАРА ҮӨРЭҔЭ

Таҥара дьоҥҥо баар буолуута өйтөн-санааттан, баҕа санаа үөскээһиниттэн уонна үгэскэ кубулуйбутуттан тутулуктанар. Ханнык баҕа санаа үөскээбититтэн, үгэскэ кубулуйбутуттан, үлэтиттэн-хамнаһыттан тутулуктанан киһи хас да таҥаралаах буолуон сөп. Саха киһитэ кыһынын бултууругар Байанай таҥараны өрө тутар буоллаҕына, сайын ат көлөнү миинэн, көрөн-истэн Дьөһөгөй таҥараттан көмө көрдүүр.
  
Киһи айылҕа улаханын, кыаҕын-күүһүн билиниитэ Күнү таҥараҕа кубулуппут уонна “Киһи – Айылҕа оҕото” диэн этиини үөскэппит. Саха дьоно бары бу быһаарыыны тутуһаллар. Ол курдук кырыалаах кыһын кэнниттэн күн уоттанан, сылыйан саас тоҕо анньан кэлиитэ күнтэн тутулуктааҕын билинии Күн таҥара буоларыгар тириэрдибит.
 
Хараҥа түүн кэнниттэн халлаан сырдаан, Күн тахсан сылыйан барыыта киһи өйүгэр-санаатыгар үөрүүнү, өрө көтөҕүллүүнү аҕалара, үчүгэйи оҥорууга баҕа санааны үөскэтэрэ Күнү таҥара оҥостоллоругар тириэрдибит.

Тимир ууһа төрүттээх сахалар былыргы кэмҥэ кыһа уотун “Сах” таҥараны итэҕэйиилэрэ Күн таҥараттан тутулуктаах уонна билигин уоту аһатыыга көһөн сылдьар. Уот Күн таҥараны солбуйар. (1,22).

Күн киһи өйө-санаата сайдыытыгар, үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн араарарыгар аналлаах маҥнайгы таҥара буолар. Саха дьоно киһи сиргэ үөскээн өйө-санаата сайдан истэҕинэ баалларын, өйдөрө-санаалара сайдыбытын Күн таҥаралаахтара биллэрэр.

Таҥара ханнык эрэ баҕа санаа үөскээһинигэр тириэрдэн киһи өйүн-санаатын сайыннарар, тупсарар аналлаах. Сырдыгынан, сылааһынан сыдьаайар Күн таҥара быһаччы дьайыытынан дьоҥҥо маннык өй-санаа сайдыыларын үөскэтэр:

1. Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран олоххо туһаныыны. Сарсыарда халлаан сырдааһына, Күн тахсан сири-дойдуну сылааһынан, сырдыгынан угуттааһына айылҕаҕа сылдьар киһиэхэ дьайыыта ураты үчүгэй, хара, хараҥа түүн ааспытын кэнниттэн санаа өрө көтөҕүллүүтүн үөскэтэр. Күнтэн үчүгэй, сырдык, сылаас кэлиитэ, киһи үчүгэйи билиниитэ Күн сырдыгыттан үөскээн Күн таҥараҕа кубулуйбут. 

Сахалар үчүгэйи үрүҥ диэн сырдык, сылаас буолуутугар тэҥнээн этэллэр. Онтон куһаҕаны хараҕа, хараҥаҕа тэҥнииллэр. Киһи өйө-санаата сайдыытын, олоххо уопута элбээһинин “Үрүҥү-хараны араарыы” диэн ааттыыллар. (2,117).

Бука бары үчүгэйи саныыр, үчүгэйи оҥоро сатыыр буоллахпытына куһаҕан санаалар, дьон куһаҕаны оҥоруулара аҕыйах да буоллар син-биир бааллар. Дьон үтүө санаалаах өттүлэрэ куһаҕан быһыылар аҕыйыахтарын чахчы баҕараллар. Куһаҕан быһыылар аҕыйыылларын туһугар киһи куһаҕан санаалары санаабакка, умнан, хаалларан иһэрэ ирдэнэрин сахалыы таҥара үөрэҕэ ирдиир.
 
Сырдыгынан, сылааһынан сыдьаайар Күн үчүгэй буолууга, үчүгэйгэ баҕарыыга ыҥырар бэлиэ. Сахалар былыр-былыргыттан үчүгэйи, үрүҥү арааран билэннэр Күнү таҥара оҥостубуттар, Үрүҥ Күн таҥара диэн ааттаабыттар. Биһиги бу үлэбитигэр бу арахсыыны быһаарыахпыт.
Киһи үгэс буолбут санааларынан, үгэстэринэн, ийэ кутунан салаллан олоҕун олорор. Оҕоҕо, киһиэхэ үчүгэй санааны киллэрэн, үгэс оҥорон иҥэрэн биэрии ийэ кута иитиллэригэр тириэрдэр уонна олоҕор сыалын булунарыгар, үчүгэйи элбэхтик оҥороругар туһалыыр. Күн таҥара үөрэҕин туһата итиннэ саһан сылдьар.

Сахалар таҥараларын дьиэтин үрдүгэр туруоруллар төгүрүк күн бэлиэтэ – сайдан иһэр өйү-санааны биллэрэр. Таҥара үөрэҕэ оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын сайыннарыыга аналлааҕа Күн бэлиэтиттэн биллэр. Төгүрүк иннэ-кэннэ биллибэти, киэҥи-куоҥу, муҥура суоҕу биллэрэринэн сайдан иһэр өйү-санааны быһаарыыга, көрдөрүүгэ ордук сөп түбэһэр.

Сахалар айылҕа күүһүн итэҕэйэллэр, бэйэлэрин “Айылҕа оҕолорунан” ааттаналлар. Айылҕаны барытын баһылыыр Күн таҥара саха дьонун холбуур, түмсүүлээх оҥорор кыаҕа улахан. Күн таҥара үөрэҕэ сайдан тарҕаннаҕына сахалар биир санааланыылара үөскүөҕэ. Ол курдук бары атын таҥаралары баһыйар соҕотох Күн таҥара биир санааланыыны олохтуурга аналланар.

Бары таҥарабыт дьиэлэрин үрдүгэр Күн бэлиэтин, төгүрүгү ыйыырбыт өйбүт-санаабыт сайдыытыгар туһата улахан буолуо. Бу бэлиэ атын таҥаралары барыларын баһылыыр кыаҕы сахаларга биэриэ. Ол курдук дьон бары кэриэтэ үчүгэй киһи буолууну Будда, Христос, Магомет таҥаралар көмөлөрүнэн ситиспит буоллахтарына, аныгы үйэҕэ айылҕаны харыстааһын санаата күүһүрэринэн Күн таҥара сайдыаҕа.

Омугу сомоҕолуур, бииргэ түмэр күүс төгүрүк бэлиэҕэ иҥэн сылдьар. Төгүрүк бэлиэ сыалай биир, холбоммут диэн өйдөбүлү дьоҥҥо биэрэр. Сахаларга былыр-былыргыттан баар төгүрүк ойуу, Үрүҥ Күн билигин олоххо киирэр кыахтанна.

Онон, биһиги сахалар таҥараларбыт дьиэлэрин үрдүлэригэр Күн таҥарабыт бэлиэтин, төгүрүгү оҥорон, кылбатан туруорарбыт сайдан иһэрбитин, өйбүт-санаабыт үчүгэй, Күн диэки тардыһыылааҕын, кими да туораппатын биллэрэр.

2. Сырдык Күн уонна хараҥа түүн солбуйса сылдьан дьайыылара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини үөскэппит. Сырдык, ыраас күнүс кэнниттэн хараҥа түүн сабардаан кэлиитэ эбэтэр самаан сайын кэнниттэн кырыалаах кыһын тиийэн кэлэрэ үчүгэйбит куһаҕаҥҥа, ыарахаҥҥа уларыйыыта тиийэн кэлэрин биллэрэр.
 
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии айылҕаҕа үөскүүр туохха барытыгар, киһи оҥорор быһыыларыгар барыларыгар дьайыыта тиийэр. Ол курдук икки аҥы арахсыылар сүрүннэрэ манныктар:

- Киһи бэйэтэ. Этэ-сиинэ айылҕаттан тутулуктаах биир өрүтэ буоллаҕына өйө-санаата, үс куттара иккис өрүтэ буолаллар. Бу арахсыыны кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. (2,77).

Эт-сиин диэн киһи айылҕаттан, өбүгэлэриттэн бэриллэн иһэр киһи тутаах чааһа буолар. Манна киһи уҥуоҕа, этэ-сиинэ барыта киирсэллэр. 

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ киһи өйө-санаата сайдыытын үс кукка арааран олус таба быһаарар. Бу куттартан үөрэҕи-билиини ылынааччы, ону олоҕор туһана сатааччы салгын кут буолар. Онтон ийэ уонна буор куттар киһи өйүгэр-санаатыгар биллибэттэрин да иһин оҥорор быһыыларыгар быһаччы дьайаллар. Ол курдук ийэ кут оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээн үгэс буолан иҥэн баран улахан киһи оҥорор быһыыларын салайар кыахтаах.

Буор кут диэн киһи этин-сиинин хамсатар кыаҕа, өйө-санаата  ааттанар. Оҕо саҥа илиитин-атаҕын хамсатарыттан сайдан-үүнэн баран иһэр өй-санаа түмсүүтэ буолар. Буор кут сайдан иһэрин бэлиэтинэн киһи санаатынан этин-сиинин, быччыҥнарын хамсатар кыахтаныыта буолар. Буор кут төрүттэрэ төрөппүттэриттэн оҕолоругар бэриллэн иһэллэр.

Киһи өйө-санаата, оҥорор быһыылара үс кутуттан быһаччы тутулуктаахтар. Манна салгын кут дьайыыта киһиэхэ бэйэтигэр биллэр буоллаҕына, ийэ уонна буор кут дьайыылара быһаччы биллибэттэр. Былыргы кэмнэргэ бу дьайыылар биллибэттэрин иһин «таҥара биэрэр» диэн этэллэр эбит. 

- Дьон икки аҥы арахсаллар. Эр киһи биир өрүт буоллаҕына иккис өрүтэ дьахтар буолар. Бу арахсыы эт-сиин уратыларын тэҥэ, өй-санаа уратыларынан эмиэ биллэр.

- Баай уонна дьадаҥы диэн арахсыы. Дьон баайдарыттан-малларыттан, өйдөрүттэн-санааларыттан, үлэни-хамнаһы кыайалларыт-тан тутулуктанан икки аҥы арахсаллар.

Дьон бары тус-туһунаннар, бэйэ бэйэлэригэр маарыннаабаттар; эттэрэ-сииннэрэ уратылаахтарын таһынан өйдөрүн-санааларын ураты-лара ордук элбэхтэр. Аныгы ырыынак олоҕор киирбит баай-мал өйгө-санааҕа киллэрэр элбэх уратылара өйгө-санааҕа дьайыылара эмиэ улахан, бэйэни билиниигэ тириэрдэллэр.
 
Бары баай, кыахтаах дьон буолуохпутун олуһун баҕарабыт. Былыргы кэмнэргэ баай буолуу «Таҥараттан бэриллэр» диэн этэллэрэ, ханнык эрэ биллибэт күүс чахчы баарын билинэллэрэ. Билигин байыы аҥардас өйтөн-санааттан тутулуктаах диэн санаа баһыйан сылдьар эрээри үгүс үрдүк үөрэхтээхтэр тиэтэйэллэриттэн, ычалара кыратыттан, харыстыыр санаалара аҕыйаҕыттан байыыны кыайан ситиспэттэр. 

Байыыны ситиһэ сатыыр, үтүө диир баҕа санаабыт туоларыгар туох эбии көрдөбүллэр баалларын билэрбит туһалаах буолуо этэ:
а. Киһи этин-сиинин туруга. Киһи төрүттэриттэн, өбүгэлэриттэн бэриллэн иһэр буор кутун уратыта.

б. Өйө-санаата сайдыыта. Оҕо кыра эрдэҕиттэн сахалыы өйү-санааны, киһи таҥараны итэҕэйэн улааттаҕына киһи буолууну ситиһэн киһи быһыылаахтык олоҕун олороро кыаллар.
 
Сэбиэскэй былаас кэмигэр «Дьон бары тэҥнэр» диэн этиини тутуһан дьон былыргы төрүттэрин уратыларын туһунан букатын да билбэт буола сылдьыбыттара. Дьадаҥылар өйдөрө-санаалара киэҥник тарҕаныы-тыттан сэбиэскэй дьон бары дьадаҥы буолуу ыарыытынан ыалдьар буолбуттарыттан, ханнык да үлэ-хамнас кыаттарбат буолуута үөскээби-титтэн бу былаас эйэлээхтик эстибитэ, ырыынак олоҕунан солбуллубута. 

Олох салгыы баран истэҕинэ былыргы үчүгэй төрүттээхтэр аныгы, ырыынак олоҕор инники күөҥҥэ тахсан иһэллэрэ биллэр буолла. Ол курдук урукку ыраахтааҕы баарын саҕана кыанар ыаллар сиэннэрэ, хос сиэннэрэ билигин кыанар, үлэни-хамнаһы кыайар ыалларга киирсэллэр.

Дьон мөлтөх, дьадаҥы, ыарыһах, үлэни-хамнаһы кыайбат өттүлэрэ ким эрэ, атын киһи дуу көмөтүгэр кырдьык наадыйаллар. Атын ким да көмөлөспөт буоллаҕына, таҥараны итэҕэйэн, ол көмөлөһүө дии саныыллар, таҥараҕа элбэхтик үҥэллэр, таҥараны аһара улаатыннаран кэбиһэллэр.

Таҥараттан «Тугу эмэ аҕал, биэр» диэн көрдөһөр туһата суох. «Хантайан баран айаххын да аттаххына туох да ас түһэн кэлиэ суоҕа» диэн этии халлаантан бэлэми кэтэһии суох буолара ордугун биллэрэр.
 
Таҥара көмөтө диэн киһи бэйэтин өйүн-санаатын түмүнэн, кытаатыннаран, күүһүрдэн биэрэр уратылааҕын билиэ этибит. Ол аата таҥара тугу да бэйэтэ биэрбэт, арай киһи бэйэтин санаатын күүһүрдэн биэрэринэн дьулуурун, тулуурун улаатыннаран кыайыыга, ситиһиигэ тириэрдиэн сөбүн итэҕэйиэ этибит.

Үчүгэй тыллардаах алгыһы, мэлииппэни элбэхтик хатылааһын туһаны аҕалар диэни билигин бары билэр буоллубут. Ол курдук элбэхтик үчүгэй тыллары хатылааһынтан алгыска, мэлииппэҕэ этиллэр үчүгэй санаа киһиэхэ бэйэтигэр, өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥэринэн, өйүн-санаатын үчүгэйгэ уларытарынан, үчүгэй майгыны олохтуурунан туһата улаатар. Сахалар алгыһы мэлииппэ оннугар туһаналлар. Төрөөбүт тылынан этиллэр алгыс үтүө тыллара киһиэхэ тиийимтиэлэрэ, ол аата соннук санаалары үөскэтэллэрэ ордук табыллар.

Үөрэҕи аҥардастыы эккирэтии буолбакка кыайыылаах үлэ-хамнас эрэ омугу сайыннарарын, күүһүрдэрин билэн үлэни-хамнаһы оҥорууну бастакы күөҥҥэ таһаарыа этибит.

- “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн үөрэҕи тутуһуу. Айылҕаҕа туох барыта кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, саҥанан солбуллан биэрэрин сахалар бары билэн олохторугар туһаналлар, уларыйыы кэллэҕинэ соһуйбаттар. Ол курдук хараҥа түүн кэнниттэн сырдык күнүс эбэтэр кырыалаах кыһын кэнниттэн самаан сайын тиийэн кэлэрэ хаһан да уларыйбаттар. 

- Уҥа уонна хаҥас диэн арахсыы. Бу арахсыы дьон бииргэ муһунналлар эрэ үөскүүр. Ким эрэ олоххо түргэнник уларытыылары киллэрэ сатыыр буоллаҕына атыттар олус тиэтэйбэттэр, уруккуларын ордороллор, ол иһин хайдыһыы, сөп түбэһиспэт буолуу үөскүүр.

- Итэҕэл икки өрүттээҕин арааран билэн олоххо таба туһаныы. Итэҕэл икки өрүттэрэ манныктар:

А. Таҥара итэҕэлэ. Оҕо сайдан, үүнэн иһэр өйүн-санаатын киһи буолуу суолунан салайан сайыннарыыны, көрсүө, сэмэй буолууну үөскэтэн сыыһа-халты туттунууну суох оҥорууну, сиэри тутуһан олоҕу уһуннук киһи быһыылаахтык олорууга тириэрдиини таҥара үөрэҕэ оҥорор.

Б. Үрүҥ айыы итэҕэлэ. Инники олорон ааспыт көлүөнэлэр билиилэрин олоххо туһаныыны, саха тылын харыстааһыны, уларыппат буолууну Үрүҥ айыы итэҕэлэ оҥорор.

- Үлэ уонна үөрэх киһи куттара сайдыытын икки өрүтүн үөскэтэллэр. Үлэ эти-сиини уонна буор куту эрчийэр, сайыннарар буоллаҕына, үөрэх салгын куту сайыннарара уһун үйэтэ суох сайдыыны үөскэтэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр үөрэҕи үчүгэйтэн үчүгэй диэн аһара хайҕааһын дьон бары үөрэҕи эккирэтиилэрин үөскэтэн үлэни-хамнаһы куһаҕаҥҥа кубулутан билигин кэлэн үлэлиэн баҕалаахтар быста аҕыйаатылар. 

- Икки омук тылын билии икки өрүттээх буолууну үөскэтэр. Киһи мэйиитин күүһүн-кыаһын толору туһаммат диэни наука эмиэ билинэр. Төрөөбүт тылын, омук олоҕун үөрэҕин билии мэйии хайа эрэ чааһын ылар буоллаҕына иккис омук тылын, олоҕун үөрэҕин билии мэйии элбэх чааһа үлэлииригэр тириэрдэн өй-санаа сайдыытын күүһүрдэр. 

Сахалар ыган-хаайан кэриэтэ иккис, нууччалыы тылы билэргэ үөрэммиттэрэ таайан, ол аата элбэх билиини мэйиилэригэр киллэрэннэр, билигин өй-санаа сайдыытын ситиһэр кыахтара лаппа улаатта. Олоххо икки өрүттээх буолууну сахалар туһана сылдьалларын бэлиэтинэн икки утарыта өйдөбүллээх тыллары туһаналлара буолар. Ол курдук айыы диэн тылбыт киһи оҥорор быһыытын, саҥаны айыытын быһаарар. Ол иһин бу тылбыт киһи үчүгэйи, туһалааҕы оҥорорун тэҥэ, сыыһаны-халтыны, куһаҕаны эмиэ оҥорон кэбиһэрин биллэрэн икки өрүттээх өйдөбүллээх.

Сахалар Күн таҥара итэҕэллээхтэрин маннык этиилэрэ бигэргэтэллэр:

-  Күн туллуута, күһэҥэ быстыыта.

- Күн киһитэ көмүскэс, айыы киһитэ аһыныгас.

- Күн сирэ көҥдөй, айыы суола аһаҕас.

Күнэ суох сиргэ олох суох.  Бу быһаарыыларбытын барыларын түмнэхпитинэ Күн таҥара үөрэҕэ сахалар түмсүүлэригэр, биир санааланыыларыгар улахан көмөнү оҥоруо.
 
Күн таҥара үөрэҕэ Айылҕа күүһүн-кыаҕын билиниигэ тириэрдэрэ дьон бары холбоһон биир санааланыыларын, Айылҕаны харыстыырга бары кыахтанын ууралларын ситиһиигэ тириэрдэр кыахтаах. Будда, Христос, Магомет таҥаралар киһи кыаҕын, өйүн-санаатын сайыннарыыга аналлаахтара. Бу таҥаралар билигин бэйэлэрин сыалларын ситистилэр, дьон бары үчүгэй киһи буолууну ситиһэр кыахтаннылар.

Билигин Айылҕа уларыйан дьон Айылҕа күүһүгэр баһыттаралларын билиниилэрэ Айылҕа тутулуга Күн таҥара үөскээһинигэр тириэрдиэҕэ. Манна баһылыыр оруолу бэйэлэрэ Күн таҥаралаах сахалар ылар кыахтара улаатыа.

КҮН ТАҤАРА ЫМЫЫТА

Сибиир истиэптэрин олохтоохторо түүр омуктар олус былыргы төрүттээхтэр. История чахчылара бигэргэтэллэринэн кинилэр 2,5 тыһыынча сыл анараа өттүгэр тимири уһаарыыны уонна тимиртэн уһа¬ныыны саҕалаабыттар. Бу дьон-аймах олоҕор олус улахан суолталаах арыйыыларын түүр омуктар аан бастаан бэйэлэрин олохторугар, үлэлэ¬ригэр-хамнастарыгар туһаммыттар, ону тэҥэ саҥа сэрии сэбин оҥос¬тууну баһылааннар, киэҥ сирдэри сэриилээн ыланнар ааттарын-суолла¬рын киэҥник тарҕаппыттар.

Тимири уһаарыыны баһылаабыт түүр омуктар сүрүн итэҕэллэринэн кыымынан ыһыахтанар, сандаарар кыһа уота буолара. Кинилэр үлэлэрэ¬-хамнастара уонна кыайыылара-хотуулара быһаччы кыһа уотуттан туту¬луктааҕа. Ити иһин кыһа уотун атылыыта, аламай маҥан Күн тимир ууһа идэлээх түүр омуктара сүгүрүйэр таҥараларыгар кубулуйбут. Итини тэҥэ кинилэр оччотооҕу кэмнэртэн ыла, Күнү Сир үрдүгэр үөс¬күүр тыынар-тыыннаахтар уонна тыыннаах күөх Айылҕа суос-соҕотох туллубат тутааҕынан ааҕаллар. Саха дьоно Сир үрдүгэр тэнийбит туох баар олох барыта, кыратыттан улаханыгар тиийэ, соҕотох Күнтэн эрэ тутулуктаахтарын толору өйдүүллэр эбит. Ол иһин “Kүһэҥэ быстыыта”, “Kүн туллуута” диэн этиилэр өлүүгэ-сүтүүгэ тэҥнэнэр эбиттэр.

Күн туһунан өйдөбүллэрин түүр омуктар ымыы бэлиэ оҥостон бары бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьаллар эбит. Бу ымыылара түөрт тэҥ, кэ-тирээн тахсан иһэр салаалардаах, ортотугар төгүрүктээх кириэс буо-лара. Түүр омуктар маннык кириэстээхтэрин былыргы историяны үөрэ-тээччилэр уруккуттан элбэхтик суруйаллар, ол курдук Г.В.Ксенофон¬тов «Шаманизм. Избранные труды». диэн үлэтигэр маннык кириэс туһу¬нан бу курдук суруйар: «Равноконечный крест, по данным самобытного орнаментального искусства якутов и их бытовых суеверий, является символом солнечного света и летнего творческого тепла, а также графическим изображением древнего степного бога солнца Сах». (3,120). Кириэс харыстаныы уонна быыһаныы бэлиэтэ. Былыргы саха-ларга «Кириэстэтэр» диэн өйдөбүл баар эбит. Бу өйдөбүл үөскээһини-гэр араас ыарыылартан көмүскэнээри дьон сүүстэригэр кириэс оҥосту-наллара олук буолбут. (3,109).

Былыргы түүрдэр былаахтара кириэс ойуулаахтар. Кэрэй улууһун эмэгэтэ тэҥ салаалардаах кириэс эбит. Аатырбыт Аттила былааҕа улахан кириэстээх. Түүрдэр өбүгэлэрэ бэйэлэрин «Кириэстээхтэр» диэн ааттаналлар этэ диэн Мурад Аджи суруйар.(4,138,217).

Биһиги эрабыт иннинэ 5-3 үйэлэргэ Алтай хайаларыттан көстүбүт малларга тэҥ салаалардаах «Бараан муоһун» курдук кириэстэр элбэх-тик ойууламмыт эбиттэр. Итинник кириэстэри түүр омуктара элбэхтик ойуу-бичик оҥостон туһаналлара биллэр. (5,17).

Түүр омуктар кириэстэригэр маарынныыр көрүҥнээх үгүс тус-туспа матырыйааллартан оҥоруллубут кириэстэри элбэх омуктар араас сыал¬ларга барыларыгар туттубуттара уонна билигин да тутта сылдьаллар. Кинилэр бу кириэс дьиҥнээх суолтатын дириҥник билбэттэриттэн, ситэ өйдөөбөттөрүттэн кыра-быстах сыалларга туһаммыттара да элбэх.

Индия - элбэх норуоттар үөскээн тахсыбыт дойдуларынан биллэр. Онно кириэһи ваджра диэн ааттыыллар. Ваджра диэн биир киинтэн тарҕанан тахсар сардаҥалар эбиттэр. Былыргы тенгрианецтар сардаҥа ки¬риэс ортотугар төгүрүк күнү оҥороллоро индиецтэр ваджра кириэстэ¬ригэр маарынныыр буолан тахсар. (4,272).

Ити быһаарыыларбытын хомуйдахпытына бу кириэс дьиҥнээх, бастакы суолтатынан, Күнү таҥара оҥостор уонна сүгүрүйэр түүр омуктар аналлаах ымыы бэлиэлэрэ буо¬лар. Ол курдук бу кириэс ортотугар баар томтоҕор төгүрүгэ Күнү бэйэтин, онтон кэҥээн тахсан иһэр кылгас түөрт салаалара, Күн сар¬даҥаларын олус чуолкайдык көрдөрөллөрө быһаарыллар.

Билигин Россия түүр омуктарыттан биһи¬ги сахалар эрэ Күнү таҥара оҥостон сүгүрүйэбит, ол иһин бу кириэс ымыы бэлиэбитин бэйэбитигэр хаттаан ылынан, былыргы аар-саарга аатырбыт улуу уус өбүгэлэрбит курдук араас суол олох ыарахаттарыттан көмүскүүр уонна араҥаччылыыр бэлиэ оҥостуо этибит.

Маннык аналлаах ымыы бэлиэ биһиги аҕыйах ахсааннаах кыра омук дьонун улахан омуктар быыстарыгар симэлийэн сүтэн хаалыыттан ула¬ханнык көмүскүөҕэ, сайдыыны ситиһэрбитигэр, биир санааланан түмсүүлээх буоларбытыгар тирэх буолуоҕа. Бэйэбит туспа омук буоларбытын билинэн саҥалыы сайдыы суолугар киирэрбитигэр былыргы улуу төрүттэрбит сүгүрүйбүт аламай маҥан Күн таҥаралара хайаан даҕаны көмөлөһүө.

ӨЙ - САНАА САЙДЫЫТЫН ТАҺЫМНАРА

Аныгы, сайдыылаах наука быһаарарынан Сир үйэтин уһуна 10 млд. сыл буолуон сөп. Кинилэр аахпыттарынан Сир үөскүөҕүттэн 4 млд. сыл ааспыт буоллаҕына, Сирбит өссө да өр кэмҥэ баар буолуох курдук. Сахалар үөрэхтэринэн Сиргэ айылҕа Күн баар эрэ буоллаҕына сайдар. Күн өлүүтэ туох баар айылҕа барыта өлүүтүгэр тириэрдэр.

250 мөл. сыл анараа өттүгэр Сиргэ олус улахан вулкан тоҕо тэбиитэ буола сылдьыбытын үөрэхтээхтэр дакаастаабыттар. Бу быһыы буолан ааспыта Арҕаа Сибииргэ ордук биллэр эбит. Ол курдук бу кэм түбэһэр бэлиэ сирдэригэр вулкан лавата халыйбыта хос сулуой, хаттык буолан көстөр эбит.
 
33 мөл. сыл анараа өттүгэр киһи хараҕын оҥоһуута уларыйбыт.

7 мөл. сыл анараа өттүгэр киһи курдук быһыылаах хас да тус-туспа көрүҥнэрдээх харамайдар сиргэ бааллар эбит.

200 тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр киһи саҥарар саҥата сайдыбыт. Бу кэмтэн саҕалаан киһи мэйиитэ олус улаатан, өйө-санаата биллэрдик эбиллибит. Бу кэмҥэ киһиэхэ маарынныыр харамайдартан неандертальскай диэн ааттанааччы эмиэ баар эбит. Бу харамай күөмэйин оҥоруута билигин баар эбисийээнэлэр киэннэрин курдук буолан, кыайан саҥара үөрэммэтэҕиттэн сайдыыны кыайан ситиспэккэ киһиэхэ кыаттаран, баһыттаран симэлийэргэ барбыт. Бу кэмтэн саҕалаан киһиэхэ маарынныыр бары атын харамайдар суох буола эстибиттэр. (6).

Саха дьоно чугастааҕы кэмҥэ диэри билэр хайаларга олохтоох чучунаалара кыайан саҥарбат киһиэхэ маарынныыр кыыллар ордуктара буолуон сөп. Чучунаа олус күүскэ иһиирэрин истибит уонна тааһынан быраҕарын билбит дьон суруйууларыттан ону билэбит.

Кэлин археологтар булбут неандерталецтарын күөмэйин оҥоһуутун уратытынан кыайан саҥарбат буолуон сөп эбит диэн быһаарбыттара. Кыайан саҥара үөрэммэтэх киһи курдук кыыллар сатаан саҥарааччы-ларга, өйдөрө-санаалара түргэнник сайдааччыларга лаппа баһыттаран, туоратыллан, симэлийиигэ барбыттар. Билигин хайаларга көрдүү сатыыр чучунаалара, “хаар киһилэрэ”, ол кыыллар тобохторо буолуон сөп.

Улахан мууһуруу (ледниковый период) 10 тыһыынча сыл анараа өттүгэр бүппүтүн кэннэ дьон-аймах сайдыылара саҕаламмыт. Араас цивилизациялар бииртэн биир сайдыы үктэллэрин ситиһэннэр, бу олохпутугар тиийэн кэллибит. Олох салгыы сайдыыта дьон биир тылы булунууларыттан, биир санааланыыларыттан ордук улахан тутулуктаах буолбута билигин билиннэ. Ол курдук улахан атомнай, термоядернай сэрии сэптэрэ аһара күүһүрбүттэрэ, мунньуллубуттара, бары тоҕо тэптэхтэринэ сир саара барыта күүстээх радиациянан сутулларын тэҥэ, күдэҥҥэ көтөр кыахтааҕа, дьон сэрэхтээх, бэйэ-бэйэлэригэр тулуурдаах буолууларын улаатыннаралларын эрэйэр.

Өй-санаа сайдыытын туһунан араас үөрэхтэр тус-туспа билиилээхтэр уонна бары олору тутуһа сылдьаллар, уларыталлара уустук, уһун кэми ылыан сөп. Биһиги өй-санаа сайдыытын быһаарыыбыт атыттартан ураты. Ол курдук сиргэ улахан, киһиэхэ маарынныыр кыыллар үөскээн, сайдан истэхтэринэ Сиргэ Марстан космическай хараабыллар кэлэн түһүтэлээн, аҕыйах ахсааннаах дьон бөлөҕө сайдан, ахсааннара эбиллэн барбыт. Биирдиилээн да буоллар, бу кэлии дьон олохтоохтору кытта холбоһууларыттан бааһынайдар үөскээн тарҕаммыттар. 

Кэлии дьон төһө да өйдөрө-санаалара сайдыылааҕын иһин бэйэлэрин кылгас үйэлэригэр экономиканы кыайан сайыннара охсубаккалар олохтоохтор таһымнарыгар таҥнары түспүттэрэ сабаҕаланар. Урал өрүс таас хайаларыгар олус былыргы кэмнэргэ араас химическэй элеменнэр, бензол эҥин структураларыгар сөп түбэһэр уруһуйдар бааллара, ону бигэргэтиэхтэрин сөп курдуктар. 

Онон кэлиилэр Сиргэ дьон олоҕун тосту сайыннара охсубаталлар даҕаны сайдыылаах буор куттарын биэрэннэр, дьон күөмэйдэрин үлэтэ тупсан саҥара үөрэнэннэр салгын куттарын сайыннараннар, өй-санаа сайдыыны түргэнник ситиһэр кыаҕын үөскэппиттэр. Киһиэхэ буор кута сайдыыта сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн дакаастанар. Ол курдук киһиэхэ эрэ салгын кута сайдарын сахалар билэллэр уонна куттары үөрэтэн кут-сүр үөрэҕин олохтообуттар.

Кэлиилэр өйдөрө-санаалара олохтоохторго бэриллиитин биллэр холобурунан сайдыылаах буор куттаах, өйө-санаата, салгын кута түргэнник сайдар, сатаан саҥарар киһи үөскээһинэ буолар. Наука үлэһиттэрин быһаарыыларынан бу кэм икки сүүс тыһыынча сыллар-даахха буолбут курдук. Биһиги быһаарыыбытынан сайдыылаах буор куту уонна түргэнник сайдар салгын куту кэлиилэр олохтоохторго иҥэрбиттэ-риттэн өй-санаа сайдыыны ситиһэр кыаҕа биллэрдик улааппыт. Бу түргэнник сайдар салгын кут көмөтүнэн билигин дьон-аймах өйдөрө-санаалара түргэнник сайдан үлэҕэ-хамнаска ситиһиилэри оҥорор кыахтаннылар. Ол быһаарыытынан олус былыргы кэмнэртэн сыыйа сайдан иһэр улахан эбисийээнэлэр билигин даҕаны бананы хастаан сииртэн ордук өйдөнө иликтэрэ буолар. 
 
Олох тупсан, үлэ-хамнас сайдан, тэнийэн иһиитэ сыыйа-баайа дьон өйүн-санаатын улахан кыыл өйүттэн-санаатыттан сайыннаран, бу кэмнээҕи таһымҥа тириэрдибитин өй-санаа уһун үйэлэргэ уларыйан, таһымтан-таһымҥа тахсан иһиитин ырытыы быһаарар. Өй-санаа сайдан иһиитин таһымнара манныктар:

1. Киһи уонна сүөһү өйө-санаата арахсыылара. Киһи буолуу өйүн-санаатын дьон ситиһэр буолуулара.

2. Бэйэ киһитэ уонна атын киһи өйө-санаата арахсыылара. Олоҥхо кэмигэр дьон айыы уонна абааһы диэн икки аҥы арахсаллара. 
Тыыннаах уонна өлбүт дьон өйдөрө-санаалара икки аҥы арахсара быһаарыллан ол, анараа дойду уонна бу дойду үөскээһиннэрэ.

3. Сайдыыны ситиһии үрдүкү таһымынан киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны  айан оҥорон кэбиһэрэ арыллыыта буолар. Киһи сайдыыны оҥорор өйө-санаата икки аҥы арахсара биллиитэ. Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулар үөскээниннэрэ уонна олоххо киириилэрэ ону быһаарар. Дьон үчүгэй киһи буолар баҕа санааланыыларыттан үчүгэй киһи таҥара - Христос таҥара үөскээһинэ өй-санаа салгыы сайдыытын быһаарар.

Өй-санаа бу уларыйан, тупсан иһэр таһымнарын биир-биир ыламмыт ырытыахпыт:

1. Киһи атын өйдөрө-санаалара кыайан сайдыбат кыыллартан, сүөһүлэртэн өйүн-санаатын, бэйэтин туспа араарыныыта, киһи буоларын билиниитэ олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит. Бу кэмтэн ыла саха тылыгар киһи уонна сүөһү диэн тыллар үөскээн олоххо киирбиттэр.
Олус былыргы, былыргы дьыллар мындааларыгар дьон ахсааннара букатын аҕыйах эрдэхтэринэ, киһи эмиэ кыыл курдук тайҕаҕа мэнээк сылдьара, хайа хаспахтарын булан, онно саһара, олохсуйара. Бэйэтин санаатыгар көҥүлүнэн, талбытынан сылдьара. Хайа хаспаҕын ааныгар олорон халлаан ыйын уларыйыыларын, улаатарын-кыччыырын кэтээн көрөн үөрэтэрэ уонна ыйар, көрдөрөр диэн өйдөбүлү иҥэрэн ый диэн ааттаабыта сахабыт тылыгар киирэн иҥэн сылдьар.

Кэлин дьон ахсааннара элбээн истэҕинэ киһи бэйэтин билинэн, өйө-санаата сайдан, илиитигэр мас тутан көмүскэнэр кэмиттэн ыла кыыллартан туспа арахсан, бэйэтин киһи диэн ааттанан туспа бөлөҕүнэн сылдьар буолбута. Дьиикэй кыыллары тутан дьиэтитиэҕиттэн, үүнээйилэри үүннэрэн, хомуйан сиир буолуоҕуттан ыла, аҥардастыы бултаан аһыыра уларыйан, бэйэ-бэйэлэрин сиэспэт буолуулара сайдан барбыта. Кыыллары тутан дьиэтитиитэ, олору аһылыкка сиир буолуута киһи диэн ааттанан туспа араарыныытын, бэйэтин уратытын билиниитин сайыннарбыта. Бу кэмҥэ өйдөрө-санаалара сайдыбакка хаалбыт киһи курдуктары сүөһү диэн ааттааһын олохсуйбута, олору туораппыттара.

Киһи диэн икки сүһүөхтээх саха тыла хаһан үөскээбитэ өссө чуолкайдана илик. Сомоготто суруйарынан олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит. Өй-санаа үөрэҕин сайыннарыы бу тылбыт киһи өйө-санаата саҥа сайдан, кыыллартан бэйэтин туспатын, уратытын билиниититтэн үөскээн олоххо киирбитин быһаарар.

Киһи улахан кыыллары тутан дьиэтитэн, көлө оҥостор кэмигэр бу кыыллартан өйүн-санаатын туспа араарынан, ордугун билинэн, олору сүөһү диэн ааттаабыта, бэйэтин киһинэн билиммитэ. Бу кэмтэн саҕалаан таҥара, киһи буолуу үөрэҕэ сайдан барбыта. Киһи бу кэмҥэ өйө-санаата сайдыбыта, үлэни-хамнаһы кыайара улааппыта, сүрэҕэ суох киһи «Сүөһү курдук сытар», куһаҕаннык быһыыланар киһи «Сүөһү курдук» диэн араарыллан ааттанар кэмнэрэ кэлбитэ.

2. Дьон атыттары кытта сэриилэһэллэрэ, бултуур сирдэрин былдьаһаллара. Киһи атын дьонтон бэйэтин көмүскэниитэ, арахсыыта, үчүгэй, айыы уонна куһаҕан, абааһы дьонноро баар буолууларыгар тириэрдибитэ. Дьон ахсааннара элбээн истэхтэринэ, аны бэйэлэригэр маарынныыр киһилэртэн көмүскэнэр кэмнэрэ тиийэн кэлбитэ. Эмиэ икки аҥы арахсыы үөскээбитэ.

Дьон ахсааннара эбиллэн, сотору-сотору көрсүһэр, атааннаһар, сир былдьаһар кэмнэрэ кэлиитигэр бэйэ дьоно уонна атын дьон диэн икки аҥы арахсыылара үөскээбитэ. Сахаларга бу кэми айыы дьоно уонна абааһылар, адьарайдар диэн арахсыы үөскээбититтэн быһаарыллар. Бу олус былыргы кэм, олоҥхо үөскээбит кэмэ буолар.
 
Олох салҕанан истэҕинэ өй-санаа үөрэҕэ сайдан испитэ. Тыыннаах уонна өлбүт дьон өйдөрүн-санааларын уратылара арыллыбыттара. Бу кэмҥэ дьон олорор сирдэрин-дойдуларын икки аҥы араарыы; бу дойду уонна ол дойду диэн арааран ааттааһын үөскээбитэ. Билигин элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” тутуһааччылар “айыы үчүгэй” диэн этиилэринэн өйдөрө-санаалара бу, олус ыраах, хаалбыт таһымҥа эрэ сылдьарын биллэрэллэр.

Бу кэмҥэ былыргы араас кыыл, көтөр таҥаралар туһаларыттан тахсаннар атын, олоххо туһаны аҕалар дьиэ кыыллара; таба, дьөһөгөй, ынахсыт таҥаралар үөскээн барбыттара, үлэ-хамнас сайдыбыта, тус-туспа көрүҥнэргэ арахсыылара баһылыыр үлэ көрүҥүн арааран таһаарбыта. Киэҥ сири-дойдуну баһылыыр кыаҕы дьоҥҥо биэрбит тимири уһаарыы, тимиринэн уһаныы сайдыыта дьоҥҥо “Сах” таҥараны үөскэппитэ. 

“Сах” таҥара сайдыыта тимири уһаарыы, уһаныы туспа үлэ көрүҥэр кубулуйуутугар тириэрдибитэ. Бу ураты, саҥа үлэ көрүҥүн салгыы сайыннарыы уоттан тутулуктаах “Сах” таҥара сайдыытын, киэҥ сирдэргэ тарҕаныытын төрүттээбитэ. “Сах” таҥаралаах саха омук үөскээбитэ, бу таҥара саха омугу сомоҕолуур күүс буолбута. 

Улуу уустар ахсааннара эбиллэннэр экономикаҕа сайдыыны киллэрбиттэр киэҥ сирдэри баһылааннар улахан омуктары үөскэппиттэрэ. Омуктар үөскээн, бэйэ-бэйэлэриттэн тус-туспа арахсан, сирдэрин-дойдуларын бэлиэтэнэн, көмүскээн олохсуйан олорор кыахтаммыттара.

Айыы уонна абааһы, адьарай диэн арахсыы сэриигэ, өлөрсүүгэ тириэрдэр кыаҕа улахан. Куһаҕаннык, үөҕэн ааттаһыы эйэлэспэт буолууну үөскэтэр. Хардары-таары абааһыларынан ааттаһан баран, абааһылары барыларын суох оҥоруохха диэн кыахтара баарынан өлөрүстэхтэринэ, кыайбыт кыаттарбыты сиик гына симэлитэрэ, күл гынан күдэҥҥэ көтүтэрэ. Былыргы, олоҥхо кэмин саҕана дьон айыы уонна абааһы диэн икки аҥы арахсыылара элбэхтик сэриилэһиини, эйэлэспэт буолууну үөскэтэрэ. 

Билиҥҥи сайдыылаах дойдулар өй-санаа үөрэхтээхтэрэ бу кэми өй-санаа өссө сайда илик, язычество, сэрии, өлөрсүү кэмэ диэн туспа арааран ааттыыллара, ол кэмҥэ дьон оҥорор быһыылара куһаҕана элбэҕинэн бигэргэтиллэр, айыылар уонна абааһылар диэн арахсыы охсуһууга, абааһы көрсүүгэ тириэрдэрэ, бэйэ-бэйэлэрин симэлитэ, суох оҥоро сатыыллара элбэхтик сэриилэһиилэрин, өлөрсүүлэрин үөскэтэрэ.

Олох салгыы баран сайдан, тупсан истэҕинэ бэйэ дьоно элбээн испиттэрэ. Кинилэр бэйэлэрин истэригэр тус-туспа санаалаахтар икки аҥы арахсыыларын үөскэппиттэрэ уһун кэмҥэ олоххо киирбитэ.
 
3. Өй-санаа салгыы сайдыыта киһи бэйэтин өйө-санаата икки аҥы арахсыытын, үчүгэй уонна куһаҕан санаалара баалларын быһаарбыта. Дьон айылҕа төрүт тутулуктарын арыйан билиилэрэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини үөскэппитэ, олоххо үһүс хайысха, сөп түбэһэр буолуу бу икки хайысха икки ардыларынан, ортолорунан баарын арыйан таһаарбыта. Бу билии дьоҥҥо Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулар диэн ааттарынан биллэр буолбута, сыыйа-баайа олоххо киирбитэ.

Бу тупсубут өй-санаа икки тыһыынча сыллар усталарыгар дьон олоҕор үчүгэй киһи, Христос таҥара буолан киирбитэ. Биһиэхэ билигин даҕаны өй-санаа бу курдук икки аҥы арахсыытын уонна үһүс хайысханы үөскэтэллэрин билбэт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, оннооҕор учуонайдар бааллар.

Онон өй-санаа өссө сайдыыта киһи бэйэтин өйө-санаата икки аҥы арахсарын быһаарбыта. Ол аата киһи үтүө, үчүгэй санаата киирдэҕинэ үчүгэйи оҥороро, онтон хара, куһаҕан санааланнаҕына куһаҕаны оҥоруон сөбө арыллыбыта. Киһи оҥорор быһыыларыгар санаа олус улахан сабыдыаллааҕа быһаарыллыбыта.

Саҥа таҥара, үчүгэй киһи, Христос таҥара үөскээн киэҥник тарҕаммыта. Өй-санаа үс аҥы арахсыытыттан сири-дойдуну үс аҥы араарыы үөскээбитэ; үчүгэй, үтүө санаалар дойдулара Үөһээ дойду, куһаҕан, хара санаалар мунньуллар дойдулара Аллараа дойду, онтон бу икки дойдулар икки ардыларыгар дьон бэйэлэрэ олорор сирдэрэ Орто дойду диэн баар буолбуттара. 

Өй-санаа сыыйа-баайа сайдан иһиитин таһымнара уонна дьон олохторо уларыйыыта, тупсуута үлэ-хамнас ситиһиититтэн тутулуга сөп түбэһэллэрэ өй-санаа хантан эрэ атын сиртэн кэлбитэ диэн этии сыыһатын быһаарар. Ол аата халлаантан туох эмэ эбии кэлбитэ диэн этии дьон олоҕор, өйүгэр-санаатыгар туһата суоҕун биллэрэр.

Киһиэхэ баҕа санаата элбэҕин курдук былыргы таҥаралар эмиэ элбэхтэр. Олус былыргы кэмнэртэн дьон бултуур, улахан сиэмэх кыыллар, көтөрдөр курдук буола сатыыр баҕа санааларыттан сайдан тахсыбыт улахан таҥаралар Будда, Христос уонна Магомет үөскээн киэҥ сирдэргэ тарҕаннылар, бу таҥаралары элбэх омуктар итэҕэйэллэр. 

Билигин айылҕа уларыйан иһэр кэмигэр бу таҥаралар эргэрдилэр, өй-санаа сайдыытыттан, айылҕаны көмүскүүр санаа улаатыытыттан хаалан иһэллэр, тус-туһунан омуктар үөрэхтэрин өрө туталларыттан бары дьоҥҥо биир санааланыыны кыайан үөскэппэттэр. 

Онон олох сайдан иһиитэ дьоҥҥо биир санаалаах буолууну ирдиир кэмэ кэлэн иһэр. Сахалар Күн таҥаралара ол сыалы ситиһэргэ туһалыыр кыаҕа улаханын туһаныа этибит. Дьон бары Күн таҥараны итэҕэйдэхтэринэ, тутустахтарына айылҕаны харыстыыр санаалара күүһүрүө, эйэлээх буолуулара улаатыа этэ.

ӨЙ – САНАА ҮӨРЭҔИН БУККУЙУУ

Ааспыт үйэлэртэн, былыргы кэмнэртэн кэлэн испит өйбүт-санаабыт үөрэҕин, үгэстэрин сэбиэскэй былаас уһун кэмҥэ суох оҥоруутуттан билигин, таба суолу булан тутуспакка, буккуллууга киирэн сылдьар. Өй-санаа бастаан иһэринэн өйбүт-санаабыт көннөҕүнэ, урукку, ол аата ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы оннугар түстэҕинэ, тубустаҕына, сэбиэскэй былаас оҥорбут араас токурутууларын, тылбытыгар киллэрбит уларытыыларын көннөрдөхпүтүнэ эрэ олохпут, өйбүт-санаабыт, үлэбит-хамнаспыт көнүө этэ диэн баҕа санаалаахпыт. 

Улуу Өктөөп өрө туруута, үлэһиттэр, дьадаҥылар былааһы ылыылара Россия, аан дойду дьонун олохторугар олус улахан саҥаны айыы уонна ону, тугу да аахсыбакка, былыргыны үлтү сынньан олоххо киллэрии буоллаҕына, билигин кэлэн, бу быһыы дьон олоҕор амырыын улахан сыыһаны оҥорбутун көннөрө сатыы, былыргы ыраахтааҕы кэмин саҕанааҕы ырыынак олоҕор төннө сатыы сылдьабыт. 

Ыраахтааҕы салайар кэмигэр аһара баттанан, туоратыллан олорбут үлэһиттэр олохторун көннөрөөрү, тупсараары, былааһы ылаары өрө туран кыайыылара, саҥа олоҕу олохтуу сатааһыннара, айыы диэн сахалыы өйү-санааны быһаарар төрүт тылбытын үчүгэй эрэ курдук санааһыннара билигин даҕаны өйү-санааны буккуйа сылдьар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр “айыыны оҥоруу үчүгэй” диэн сыыһа өйдөбүлү иҥэрбиттэрин билигин салҕаан иһээччилэр, оччотооҕу кэмҥэ мааныламмыт; тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учууталлар, учуонайдар оччотооҕу өйдөрө-санаалара уларыйбакка эрэ оҕолорбутун, саҥа олох, ырыынак олоҕор олоруохтаах дьону үөрэтэ сатыы сылдьаллар.
Дьон олоҕор олус улахан сүтүктэри, өйгө-санааҕа халыйыыны үөскэппит бу сыыһаны таба өйдөөн көннөрүү аныгы, сайдыылаах дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолар. Дьон олоҕор айыыны оҥоруу куһаҕан содула элбэҕин быһаарыы биһиги айыы диэн тылбытын урукку, куһаҕан өйдөбүлэ улахан өттүгэр көннөрүө этэ.

Дьадаҥылар, үлэһиттэр былааһы ылан, сэбиэскэй былаас туругуран, саҥа олоҕу айхаллааһын, сөбүлээһин үөрүүтэ-көтүүтэ саҥаны, айыыны оҥоруу үчүгэй эбит диэн өйү, саҥа үөрэҕи-билиини баһылаан эрэр хараҥа дьоҥҥо киллэрбитэ, урукку олоххо сибээстээҕи барыларын куһаҕанынан ааҕан, үлтү сынньан, тэпсэн туораппыттара. Ол кэнниттэн салгыы баран саҥаны айыылар бары үчүгэйдэр эбит диэн санааҕа ылларбыттарын тэҥэ, биһиги “ураты үчүгэйбит” диэн өйү-санааны дьоҥҥо иҥэрбиттэрэ.

Бэйэтин үчүгэйбин, мин бэрпин, уратыбын диэн сананар киһи айыы диэн саҥаны айыыны биллэрэр тылы икки аҥы араара сатыыр санаата улаатар. Ол курдук мин, үчүгэй киһи, үчүгэйи эрэ оҥоробун, айабын-тутабын диэн санаата баһыйан барарыттан итинник сыыһаны оҥорор. Ол иһин куһаҕаны айыыны атыттар, куһаҕан дьон оҥороллор диэн араара сатыылларыттан, атын тылы, “грех”, “харам”, “аньыы” диэни булан куһаҕаны оҥорууну туспатык ааттыыр санааланаллар. “Грех” уонна “харам” диэн тыллары былыргы хараҥа, үөрэх-билии суох кэмигэр салайааччылар баһыйа тутан, хам баттаан туһаныыга киллэрбит буоллахтарына, аныгы сайдыылаах кэмҥэ дьону албыннаан сахаларга суох “аньыы” диэн тылы киллэрии кыаллыа суоҕа. Дьон өйө-санаата сайдыбытынан, үөрэх-билии тарҕаммытынан сымыйаны тутуһар үөрэх сыыйа хаалан, олохтон туоратыллан барыаҕа.

Сэбиэскэй былаас саҕана саҥаны оҥоробут, саҥа олоҕу тутабыт диэн айаҕаланыы бөҕө, былыргыны, уруккуну барыларын куһаҕанынан, хаалынньаҥынан ааттаан, үөҕэн, үлтү сынньан туораппыттара. Биһиги үчүгэй дьон үчүгэйи, айыыны оҥоробут диэн айыы диэн тылбытын үчүгэй эрэ өйдөбүллээх оҥороору, онтон куһаҕаны атын тылынан, сахаларга букатын суох, “аньыы” диэн былыргы нуучча православнай таҥаратын үөрэхтээхтэрэ булбут тылларын туһанан икки аҥы араарбыттарын, билигин даҕаны сэбиэскэй былаас тобохторо; суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар салҕаан иһэллэр.

Киһи таах сыппат, тугу эмэ оҥорбокко эрэ сылдьыбат. Баһын иһэ араас; үчүгэй эбэтэр куһаҕан санааларынан толору, таһынан таһымныыр. Тугу эмэ оҥоро, айа-тута, уларыта, тупсара сатыыр, үчүгэй санаата киирдэҕинэ, элбээтэҕинэ, үчүгэйи эмиэ оҥоруо этэ эрээри, куһаҕан санаа ханна да сүтэн хаалбат. Элбэх кыахтаах киһи элбэҕи; үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруон сөбө куруук баар. 
Биир киһи ханна эмэ өрүтэ ыстаҥалаатаҕына, тугу эмэ саҥаны оҥордоҕуна даҕаны, омугу барытын сайыннара охсубат. Кини тугу оҥорбута барыта элбэх дьонунан хаттаан сыаналанан, элбэхтик боруобаланан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана тус-туспа араарыллан биллибитин кэнниттэн үгүс дьоҥҥо туттуллан бардаҕына эрэ, туһалааҕа быһаарыллан олоххо уларытыылары киллэриэн сөп. Ол курдук бары сэбиэскэй былаас саҕана биир сирдьит В.И.Ленин, биир партия салайара үчүгэй диэбиппит кэлин, барыта куһаҕана биллэн тахсыбытыттан билигин хаалларан сылдьабыт.

Өй-санаа үөрэҕэ киһи саныыр санааларын үөрэтэр. Бэйэтин үчүгэйбин диэн сананар киһи үчүгэйи эрэ оҥоробун диэн санаалаах буолуута өй-санаа үөрэҕэр уустуктары, буккууру киллэриэн сөп. Билигин биһиги, сахалар өй-санаа үөрэхпит оннун була илик. Ол барыта сахалары нууччаларга кубулута сатыыр, быһаччы “грех” диэн куһаҕаны оҥорууну биллэрэр тылларын туруору “аньыы” диэн тылбаастаан олоххо киллэрэ сатааһын сэбиэскэй былаас тобохторун үлэлэрин салгыыта буоларын өссө да арааран өйдүү иликпититтэн тутулуктаах.
 
Сэбиэскэй былаас өр кэмҥэ өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбута дьайыыта тиийэн, билигин Россия олохтоохторо өй-санаа, таҥара үөрэҕин туһатын туһунан букатын да билбэт буолбуттар. Итини тэҥэ, ол кэмҥэ аһара мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учууталлар, учуонайдар анаан-минээн буккуйууларыттан сахалар былыргы билиилэрэ букатын да умнулла быһыытыйдылар.

Сэбиэскэй былаас саҕанааҕы учуонай С.Сомоҕотто «Айыы! Не делай это!», «Айыыны оҥорума» - диэн этии сахаларга былыргыттан баарын син билинэн бэйэтин үлэтигэр киллэрбит. (7,67). Ол эрээри сахалыы айыы диэн тылы өй-санаа өйдөбүллэринэн көнөтүк, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны айыы буолар диэн быһаарарын оннугар «Ай йи» - «Великий человек» диэн сахаларга хаһан да суох тылга илдьэн сыбаан кэбиһэр. Билигин тыл үөрэхтээхтэрбит бэйэлэрэ айыы диэн тыл толору өйдөбүлүн букатын билбэттэриттэн, бу Сомоҕотто сыыһа этиитин булан ылан тарҕата сатыы сылдьаллар.

«Ай» диэн сахалыы саҥаны ай, оҥор, тут диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх; үчүгэйи уонна куһаҕаны айары быһаарар соҕотох тылбыт. Киһи тугу эмэни, куһаҕаны даҕаны санаталаан ыларын уонна оҥорорун эмиэ биллэрэр аналлаах. Саныыр санаабытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, куһаҕана элбээн, “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн айыы диэҥҥэ тылбыт уларыйар. Бу тыл «великий» диэн өйдөбүллээх буолбатах. «Ыы» диэн сахалыы ытааһын дорҕооно буоларын атыҥҥа, «йи» диэҥҥэ буккуйа сатааһын сахалыы өйү-санааны букатын билбэттэн эбэтэр соруйан буккуйа сатааһынтан үөскээбит.

Сомоҕотто нууччалыы «грех» диэн тылы «грек» диэҥҥэ туох да быһаарыыны биэрбэккэ эрэ быһалыы кубулутара сөптөөх дакаастабылга наадыйар. Ол курдук нууччалар гректэртэн үөрэҕи-билиини ылынан сайдыбыттара, онтон кэлин күүһүрэн бараннар гректэртэн арахсыыларыгар, туспа омук буолан барыыларыгар, атын омуктарын билиниилэригэр грек омук куһаҕан диэн өйдөбүлү нуучча дьонугар киллэрээри, бу тылы “грех” диэн уларытан туттубуттарыгар, куһаҕаҥҥа кубулуппуттарыгар сөп. Омук омуктан арахсыытыгар, туспа омугун билиниитигэр, эйэтэ суохтук араҕыстахтарына, үөхсэр эбэтэр куһаҕан өйдөбүллээх тылларынан бэйэ-бэйэлэрин хос ааттаһаллара былыр-былыргыттан биллэр. Манна сурукка киирбит холобуру ыллахпытына «илээт» диэн тылы сахалар үөхсүүгэ туттар буоллахтарына, бу тыл олет диэн калмык омуктар былыргы ааттара буолар. (8,162). Ол аата урут сахалар былыргы калмыктары кытта Байкал күөл эҥэринэн бииргэ олоро сылдьан баран этиһэн арахсыбыттара быһаарыллар. 

Төһө да айыы диэн тылы таба быһаарбатар Сомоҕотто сорох тыллары оруннаахтык быһаарар. От угро-самодийского «аба» (мертвец) и «чи» (человек). Отсюда, «абачи» или по якутски «абааһы» - «иччи мертвого человека. (7,99). Бу быһаарыы сахабыт тылыгар угро-самодийскай тыллар киирэ сылдьалларын биллэрэр. Билигин даҕаны илэ көстүбэт эбэтэр субу баар араас куһаҕаннары барыларын абааһынан ааттыыбыт, сирэбит, туоратабыт.

Өй-санаа сайдан, уларыйан, тупсан иһэр. Былыргылар билиилэрэ аныгы олох таһымыттан хаалан иһэллэрэ ханнык да хос быһаарыыга наадыйбат. Былыргылар, ол аата олоҥхо кэминээҕи дьон билиилэрин аһара тутустахха, кинилэр эрэ этиилэринэн, билиилэринэн салайтардахха, олоххо сайдыыны ситиһии кыаллыбат, атыттартан хаалан хаалыы үөскүүрүн билиэхпит этэ.
 
Үрүҥ айыы итэҕэлэ улахан, өйдөрүн-санааларын туппут дьону үөрэтиигэ туттуллара эрэ туһалаах. Былыргы, үөрэх-билии сайда илигинэ дьон өйдөрө-санаалара намыһах, элбэхтик өлөрсөр, өссө бэйэ-бэйэлэрин сиэһэр этилэр. Былыргылар билиилэриттэн ол куһаҕаннарын барыларын талан ылан быраҕан, үчүгэйдэрин, аҕыйах үрүҥ айыыларын талан ылан аныгы олоххо туһаныы Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанарын таба өйдүөхпүт этэ.

Сахалыы өй-санаа тутулуга «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ олоҕурар. Аҥар өрүтү суох оҥоруу олоххо хаһан да кыаллыбат. Ол курдук аҥардастыы үчүгэй буолуу диэн, аҥар өттүгэр халыйыыны үөскэтэн кэлин барытын куһаҕаҥҥа кубулутуон сөп. Киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан туох барыта үчүгэйдээҕин уонна куһаҕаннааҕын арааран билэн олоҕор туһаныа этэ. Ол курдук арыгыны аҥардастыы куһаҕан диэһин сыыһа. Бу ас киһиэхэ туһалаах битэмииннэрэ элбэҕин таһынан элбэх эньиэргийэни биэрэрин кэмнээн иһэн, сатаан таба туһаныы эрэ ирдэнэр. Ол аата киһи быһыылаах буолуу, үчүгэйи уонна куһаҕаны биирдик, биир өйдөбүллээхтик арааран быһаарыы биир санааланыыны үөскэтэрин билэн туһаныа этибит.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии киһи оҥорор быһыыларыгар быһаччы сыһыаннаах. Ол курдук субу оҥорор быһыыбыт икки өрүттээх буолан тахсарыттан, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билэн олоххо туһаныы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр олох көрдөбүлэ буолар. Олох ханнык эрэ кэрдиис кэмнэригэр, бу икки өрүттэр хардары-таары бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан биэриэхтэрин сөп. Ол курдук сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥы дьон үчүгэй диэн ааттанар эбит буоллахтарына, билигин, ырыынак кэмэ кэлэн дьадаҥылар куһаҕаҥҥа кубулуйан хааллылар, онтон баай буолуу үчүгэйгэ уларыйда.

Онон былыргыттан икки өрүттээх өйдөбүллээх, өй-санаа сайдыытын, уларыйыытын табатык быһаарар айыы диэн тылбытын уларыппакка бэйэтинэн, үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах өйдөбүллэрин холбуу тутан олоххо туһанар буолуу ирдэнэр көрдөбүл буолла уонна сахалыы өйү-санааны харыстааһын диэн ааттанар.

ТУОХ БАРЫТА ИККИ ӨРҮТТЭЭХ

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн олус дириҥ, эт-сиин, өй-санаа, айылҕа, Күн уонна Сир төрүт тутулуктарын арыйар этиибитин арҕаа дойдулар үөрэхтэрин өрө тутарбытыттан туһаммакка, хаалларан сылдьабыт. Билигин Күн уонна Сир бэйэ-бэйэлэрин кытта тутулуктара науканан арыллыбыттарын кэнниттэн, бу этии дьиҥнээх дакаастабыла арылынна. Күнтэн Сир бу билигин сылдьарын курдук тэйэн сырыттаҕына эрэ, күнтэн кэлэр итии уонна космос тымныытын охсуһуулара тэҥнэһэр сиригэр тыыннаах күөх айылҕа, тыынар-тыыннаахтар Сиргэ үөскүүллэр, дьон үөскээн сайдыыны ситиһэр кыахтаналлар.

Уһун үйэлэр, мөлүйүөнүнэн сыллар усталарыгар Сир Күнтэн тэйэн, ыраатан иһэр. Бу кэмҥэ Сир сылдьар балаһыанньатыгар Венера планета чугаһаан кэллэҕинэ, онно эмиэ айылҕа үөскээн чэчирии сайдар кыахтанар. Күн систиэмэтигэр олох быстан хаалбакка салгыы сайдар.

Айылҕа төрүт тутулуктарынан аҥардастыы биир өттүн диэки барыы табыллыбат, туох барыта эргийэн кэлэн иһэр. Аҥардастыы биир өттүн диэки барыы халыйыы диэн ааттанар уонна хайа да өттүгэр аһара бардаҕына үчүгэйгэ тириэрдибэт, кэлин куһаҕаҥҥа кубулуйар уратылаах. Аҥар өттүн диэки барыы эргийэн биэрэр уратылааҕыттан аһара үчүгэй буоллаҕына, кэрэ диэҥҥэ тиийдэҕинэ куһаҕаҥҥа кубулуйара чугаһаабыта быһаарыллар. Ол курдук олоххо ханнык эрэ кээмэйи аһара барыы уларыйыы кэлэрин түргэтэтэн биэрэр уратылааҕын сахалар туһана сылдьалларын икки өрүттээх өйдөбүллээх алдьархай, ынырык диэн тылларбытын туһанарбыт биллэрэр.
 
Киһи оҥорор быһыылара икки өрүттээх буолан тахсалларын айыы диэн тылбыт үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу ылан быһаарара биллэрэр. Ол курдук дьон билбэт, оҥорбот быһыыларын оҥоруу айыыны оҥоруу буоларын бары билэбит, итини тэҥэ айыыны оҥоро сатааһын туга эмэ табыллыбатаҕына, сатамматаҕына, кыаллыбатаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйар уратылааҕын, куһаҕаны элбэтэрин билиэхпит этэ. (9,16).

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн өй-санаа үөрэҕин төрүтэ биһиги айыы диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытыгар иҥэн сылдьарын харахпыт харатын курдук, аһара элбээн хаалбыт тыл үөрэхтээхтэриттэн, суруйааччылартан харыстыыр кэммит кэллэ.
 
Сахабыт тылын үлэһиттэр эрэ харыстыыр кыахтаахтар. Айыы диэн тылбыт үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах өрүттэрин, тугу эмэ сыыһа-халты тутуннахха куһаҕаҥҥа уларыйар уратытын үлэһиттэр, оҥорор-тутар дьон үчүгэйдик билэллэр.
 
Киһи оҥорор быһыытын табатык быһаарыыга, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорорун тус-туспа араарыыга киһи бэйэтин өйө-санаата баһылыыр оруолу ыларын айыы диэн тыл соҕотох буолара эрэ табатык быһаарар. Ол курдук биир киһи үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорон кэбиһэр кыаҕа хаһан да хаалан хаалбатыттан, биир мэйиилээҕиттэн өйү-санааны быһаарар айыы диэн тылбыт соҕотох  буолара табыллар. 

Киһи мэйиитэ биирин курдук бу тылбыт соҕотох буоллаҕына эрэ, киһи оҥорор; үчүгэй уонна куһаҕан быһыыларын табатык быһаарар. Ол курдук киһи биир мэйиитинэн салайан үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыахтааҕын умнар, суох оҥоро сатыыр сыыһа, өй-санаа халыйыытыгар, икки аҥы арахсыытыгар, куһаҕанынан ааттаммыт дьон туспа барыыларыгар, омук үрэллиитигэр, ыһыллыытыгар тириэрдиэн сөп. 

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини сахалар олохторугар туһаналларын холобурунан икки өрүттээх өйдөбүллээх тыллар тылбытыгар киирэн туттуллаллара буолар. Саха тылыгар иккилии өйдөбүллээх тыллар элбэхтэр. Ол курдук икки өрүттээх өйдөбүллээх тыллар туох барыта кэмэ кэллэҕинэ уларыйарын, атынынан солбулларын быһаараллар. Ынырык уонна алдьархай диэн олус куһаҕаны быһаарар тылларбытын сороҕор аһара үчүгэй буолбуту быһаарыыга эмиэ туһанан ынырык үчүгэй эбэтэр алдьархай үчүгэй диэн этэн кэбиһэбит. Бу сыыһа саҥарыы буолбатах, аһара үчүгэй буолбуппут сотору кэминэн куһаҕаҥҥа кубулуйан эрэрин биллэрэр быһаарыы буоларын өйдүөхпүтүн, билиэхпитин сөп этэ. Холобурга, алдьархайдаах эбэтэр ынырык киһи диэтэхпитинэ, бу киһибит тугу эмэ аһара үчүгэйи эбэтэр аһара куһаҕаны, ол аата алдьархайы эбэтэр ынырыгы оҥорор кыахтаах киһи буоларын биллэрэр. (10,49).

Саха омуга олус уһун үйэлээх буолбута «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини таба туһанан олорбуттарын бэлиэтэ буолар. Манна биллэр холобурунан нууччалар аан бастаан кэлиилэригэр сахалар бары сэрии суолун тутуспуттара эбитэ буоллар сайдыылаах сэрииһиттэргэ, казактарга кыаттараннар, хайалаах сирдэргэ үүрүллэннэр кыайан сайдыбакка хаалыа этилэр. Төһө да ыараханын, хомолтолооҕун иһин иккис суолу, эйэлээхтик бэринии суолун тутуһаннар, нууччалары кытта кыттыһа охсон, киэҥ сирдэри баһылааннар билигин Россия алта гыммыт биирин бас билэн олоробут.

Олох ханнык баҕарар уларыйан биэрэр балаһыанньатыгар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини тутуһуу аһара улаханнык сүүттэрбэккэ, ночоотурбакка эрэ үөскээбит балаһыанньаттан тахсыыны, сөптөөх быһаарыыны булууну үөскэтэрин таба сыаналыахпыт этэ. 

Өй-санаа аҥар өттүгэр халыйыытын үөскэппит омуктар эбэтэр государстволар эстиилэригэр, симэлийиилэригэр тиийэллэр. Олус күүскэ аһара, аҥар, үчүгэй диир өттүлэригэр барааччылар ордук түргэнник суох буола эстэллэр. Ол курдук Гитлер аһара “үчүгэйдэрин” билиммит националистары үөскэппитэ, арбаабыта киһи быһыытын сиргэ-буорга тэпсэннэр, олус аһара барыылары оҥороннор, атыттары сэриилээн ылан суох оҥоро сатааһыҥҥа кытта тиийэннэр, салайар былааһы ылан баран 12 сылтан ордугунан эстибиттэрэ.

Үлэһиттэр былааһы ылбыттарынан туһаммыт коммунистар олус “үчүгэйбит”, биһиги эрэ бэппит диэн санааҕа оҕустарыыларыттан, аҥардастыы баһылаабыттарыттан уонна дьон барылара тэҥнэр, барыта үчүгэй буолла диэн дьону албыннаабыттарыттан, аан дойдуну 74 сыл устата тилэри киэптээн баран билигин ыһыллан, мөлтөөн, эстэн, Россияҕа былаастарын былдьатан сылдьаллар.

Дьон өйө-санаата икки өрүттээхтик, икки өттүттэн тутулуктаахтык сайдарын билиммэт, олоххо туһаммат государстволар эстэллэрэ, симэлийэллэрэ ордук түргэн. Дьон олоҕор аҥардастыы биир өттүн, салайааччылар эппит, ыйбыт “үчүгэй” диэн хайысхаларын хоту барыы хайдах да табыллыбата ити быһаарыыларынан дакаастанар.
 
Бары-барыта “үчүгэй” диэн буоллаҕына куһаҕан диэн суох буолар, симэлийэр курдук эрээри, сотору субу кэмнээҕи бу үчүгэйбит барыта куһаҕаҥҥа кубулуйар кэмэ эргийэн кэлэрин киһи бэйэтэ өйүнэн-санаатынан салайтаран арааран билэрэ олох ирдэбилэ буоларын умнубатахпытына табыллар. Ол курдук сэбиэскэй былаас эстэрин, симэлийэрин саҕана туох барыта “үчүгэй” буолла, барыта “оҕолор тустарыгар” диэн салайааччылар, коммунистар ыйыыларын толоро, ыҥырыыларын итэҕэйэ сылдьыбыппыт баара, атын омуктар олохторугар тэҥнээтэххэ барыбыт барыта куһаҕаҥҥа кубулуйбута быданнаабыт, ырааппыт этэ.
 
Олоххо сайдыы киирэн иһиититтэн сыыйа-баайа да буоллар уларыйар, тупсар буоллаҕына, өй-санаа эмиэ уларыйар, дьоҥҥо ордук туһалааҕы оҥоруу диэки салаллар. Арай бу уларыйыы сорох кэмигэр олус түргэтээн биэрэр кэмнэрдээҕин арааран билии киһиттэн ирдэнэр.

Олоххо үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйан биэрэр кэмэ биирдэ эмэтэ да буоллар тиийэн кэлэр. Бу уларыйыыга киһи улаханнык оҕустарбатын, иэдэйбэтин туһугар өйүн-санаатын күүһүнэн ону быһааран, улаханнык оҕустарбат курдук олоҕун оҥосторун туох барыта икки өрүттээҕин билэрэ, тутуһара үөскэтэр. Ол курдук сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥы буолуу үчүгэйинэн ааҕыллар эбит буоллаҕына, билигин кэлэн олох тосту уларыйан, аны баай буолуу үчүгэй, туһалаах диэн ааттанар кэмэ тиийэн кэлбитин, урукку, ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ төннө, ону холобур тутта сатыырбытын бары билинэбит. 

Өй-санаа бу тосту уларыйбытын кэннэ уруккуттан олорон хаалбыт салайааччылар уонна ол кэмнээҕи суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар бэйэлэринэн олорон хаалбыттарынан ырыынак сыһыаннара олоххо киириилэрэ олус уһаан хаалла. Коммунистар салайар кэмнэригэр өйгө-санааҕа киллэрбит сыыһаларын, халыйыыларын бу дьоммут билигин даҕаны салҕаан иһэллэр.

Сахаларга көрсүө, сэмэй киһи диэн өйдөбүл баар. Туох барыта икки өрүттээҕин олоҕор таба тутуһар киһи сэмэй киһи диэн ааттанар. Ол курдук сэмэй киһи, киһи быһыытын хаһан да аһара барбат, сыыһа-халты туттубат киһи буоларынан тугу барытын, икки өрүтүн тэҥҥэ тутан сыаналаан сөптөөх быһаарыыны ылынарынан, үлэни-хамнаһы кыайарынан, сыыһаны оҥороро аҕыйаҕынан элбэх туһалааҕы, үчүгэйи оҥорор уонна сыыһа-халты туттубатыттан олоҕун уһуннук олорор кыахтанарын арааран билиэ этибит.

Төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга ииттэхтэринэ эрэллээх, олоххо сыыһа-халты туттубат, киһи быһыытын, сиэри тутуһар кэлэр көлүөнэлэннэхтэринэ бэйэлэрэ абыраныахтара, аймахтара сайдан, элбээн иһэллэрин ситиһиэхтэрэ этэ.
Онон «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини тутуһан олоҕу олоруу уонна бу этиини харыстааһын, ол аата уларыппат буолуу сахалыы өйү-санааны харыстааһын, сахалары харыстааһын буолар.

Биһиги бары үлэлэрбитинэн киһини санаата салайарын дакаастыыбыт. Төрөппүттэрэ оҕолоругар кыра эрдэҕиттэн ханнык санаалары үгэс оҥорон иҥэрэн биэрбиттэриттэн тутулуктанан кини олоҕун оҥостон олорор, хайа омук тылларын саҥара үөрэппиттэриттэн, өйүн-санаатын иҥэрбиттэриттэн хайа омук буоларын ылынар, үгэстэргэ үөрэнэн өйө-санаата сайдар.
 
Хас биирдии киһи санаата, тугу оҥороро барыта иккилии өрүттээхтэр, үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсаллар. Хас киһи барыта үчүгэй санаалара элбээтэхтэринэ – үчүгэйи, онтон куһаҕан санаалара баһыйдахтарына – куһаҕаны оҥоруон сөп, оҥорор кыаҕа хаһан да хаалбат. Киһи оҥорор быһыыларын үчүгэй уонна куһаҕан диэн арааран быһаарыы барыта, киһи бэйэтэ бу быһыыны хайдах диэн саныырыттан, өйдүүрүттэн тутулуктаах уонна атыттар туох диэн саныылларыттан, өйдүүллэриттэн үчүгэйэ уонна куһаҕана быһаарыллар.
Киһи өйө-санаата икки өрүттээх, икки аҥы арахсар. Ол арахсыы киһи оҥорор быһыылара, дьыалалара барылара үчүгэйи оҥоруу эбэтэр куһаҕаны оҥоруу диэннэргэ арахсалларыттан тутулуктанар. Үчүгэйи оҥоруу - үрүҥ айыыны оҥоруу буолар, онтон куһаҕаны оҥоруу - хара айыыны оҥоруу диэн сахалыы ааттанар. Ханнык айыы буолбута, оҥоруллубута быһаарыы тылы туһанан этиллэрэ эрэ табыллар. Ол курдук айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана уларыйыыта бу оҥоруллубут айыыны уларыппатын тэҥэ, айыы төһө эмэ өр кэмҥэ үчүгэйэ уонна куһаҕана кыайан быһаарыллыбакка эрэ сылдьыан сөп.

Өй-санаа бу курдук икки аҥы арахсыыта дьон өйдөрө-санаалара сайдан, оҥорор быһыылара тупсан, үчүгэй, туһалаах быһыылары оҥороллоро элбээн истэҕинэ үөскээбит уонна 2 тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр үчүгэй киһи, Христос таҥара диэн ааттанан олоххо киирбит. Өй-санаа бу уларыйыыта, үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруу элбээһинэ үчүгэй киһи, Христос таҥара үөскээһинигэр тириэрдибит. 

Элбэх үчүгэйи оҥоруон баҕарар киһи үчүгэй киһи буолар баҕа санааны иҥэринэригэр үчүгэй киһи таҥара көмөлөһөр. Ол курдук «Киһини санаата салайар» диэн этиигэ сөп түбэһэринэн аан маҥнай үчүгэй санааны үгэс оҥостон иҥэринэргэ үчүгэй киһини үтүктүү туһалыырын бары төрөппүттэр оҕолорун иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныахтара этэ. Ол аата төрөппүт оҕото кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр кини таҥаратыгар, үтүктэр, батыһар киһитигэр кубулуйарын таба өйдөөн туһаныы ирдэнэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии айылҕаҕа туохха барыларыгар сыһыаннаһар. Киһи өйө-санаата сайдарынан туохха барытыгар иккис өрүтэ баарын арааран билэн тугу оҥорорун барытын икки өрүт икки ардыларынан түбэһэр гына оҥоро сатыа этэ. Ол курдук киһи хаанын баттааһына аһара үрдүк эбэтэр аһара намыһах буоллаҕына киһи доруобуйата куһаҕан буолар. Ол иһин хаан баттааһына хайа да өттүгэр аһара барбакка икки ардыларынан буолара табыллар. Айылҕа бу сокуона бары тыынар-тыыннаахтарга сыһыаннаах.

Онон айылҕа икки өттүттэн тутулуктааҕа “Туох барыта икки өрүттээх” буолуутун үөскэтэринэн дьон олорор, сайдар сирдэрин сахалар Орто дойду диэн ааттаабыттар. 

ИККИ ӨРYТY АРААРЫЫ

Күн таҥара баар буолуута киһи “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи айылҕа уларыйыытыттан булан иҥэринэригэр үөрэтэр. Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ бу үөрэҕи халбаҥнаабакка эрэ тутуһар уонна икки өрүтү; үрүҥү уонна хараны, үчүгэйи уонна куһаҕаны туһааннаах кэмигэр таба быһааран, арааран олоххо туһанарга ыҥырар.
 
Олоххо икки өрүтү араарыы, таба быһаарыыны ылыныы олус уустуктары үөскэтэр. Сахалар ону билэн «Олоҕу олоруу уустук» диэн этэллэр. Киһи буолуу сүрүн сыалынан ханнык баҕарар дьыалаҕа, бу дьыала икки өрүттээҕин билэн, олору арыйан, ол аата бу икки өрүтү дириҥник билэн, хайа да диэки халыйбакка эрэ ортотунан, икки өрүт икки ардыларынан барар курдук быһаарыыны ылыныы буолар. Сахалар дьон-аймах олорор, үөскүүр дойдуларын Орто дойду диэн ааттааһыннара ити быһаарыыга олоҕурар. Ол аата таба быһаарыы ортотунан, икки өрүт икки ардыларынан барыахтааҕын кэмнээн ылыныы бэйэтэ тэҥнэһиини үөскэтэр. Икки өрүт икки аҥы тардыһар, икки өттүттэн тутулуктаах буоллахтарына, таба быһаарыыны ортотунан кэмнээн ылыныы ханнык эрэ балаһыанньаҕа, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар бэйэ-бэйэлэрин көрдөбүллэрин аҕыйатан, кыччатан сөбүлэһии, тэҥнэһии баар буоларын ситиһэллэригэр аналланар.

Ханнык баҕарар быһаарыыга икки өрүттэр икки ардыларыгар тэҥнэһии баар буолуутун ситиһии Айылҕа төрүт сокуонугар сөп түбэһэр. Ол курдук биһиги айылҕабыт, Сирбит уһун үйэлэргэ үөскээбит олус күүстээх тэҥнэһии балаһыанньатыгар икки өттүттэн кытаанахтык тутуллан, Күн уонна планеталар икки ардыларынан киэҥ куйаарга көтө сылдьар. Хайа да өттүн диэки халбаҥныыра, сыҕарыйара табыллыбат, куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Ол курдук Сир, Күн диэки чугаһаан хааллаҕына сир дойду уотунан умайар, онтон тэйиччи барыы космос тымныыта дьайан Айылҕа чоҥкуччу тоҥоругар, тыыннаах харамайдар эстиилэригэр тириэрдэрин билигин үөрэхтээх дьон үчүгэйдик билэллэр.

Айылҕа тутулуктарын сокуоннарыгар аҥар өттүн диэки барыы хайа да өттүнэн көҥүллэммэт, табыллыбат, кэлин тиһэҕэр эстиигэ, Айылҕа тутулуктара уларыйыыларыгар, алдьаныыларыгар тириэрдэр. Ол иһин өй-санаа аҥар өттүгэр халыйыытын, аҥар өрүтү мөлтөтүүтүн өйдөөх-санаалаах, үөрэхтээх дьон үөскэтимиэхтэрин сөп этэ. 

Эр киһи уонна дьахтар дьон икки өрүттэрин үөскэтэр буоллахтарына сэбиэскэй былаас кэмигэр оҥоруллубут халыйыылары, аҥар өттүн диэки баран хаалыыны билигин ырыынак кэмигэр көннөрүү эрэйиллэр. Ол курдук дьахталлар аһара үчүгэйдэрин билиниилэрэ, хайҕаныылара аналлаах бырааһынньыктаныылара эр дьону мөлтөтөн, аанньа ахтыбат буолууларын үөскэппитэ.

Үөрэх уонна үлэ киһи дьарыгын икки өрүтүн үөскэтэллэр. Үөрэҕи аҥардастыы өрө тутуу, бары үөрэҕи эрэ ситиһэ, эккирэтэ сатааһыннара үлэни хаалларан, куһаҕан диэн өйдөбүлү киллэрэн билигин үлэһиттэр быста аҕыйаатылар. Тыабыт сирин элбэх үлэлээх сирдэриттэн дьон барыылара эбиллэн, кэлии үлэһиттэр элбээн иһэллэр. 

Өй-санаа хайа эрэ аҥар өттүгэр халыйыытын айыыны оҥоруу уонна олору олоххо киллэрэн иһии үөскэтэрин билэн ханнык да айыыны оҥорорго олус улахан сэрэхтээх буолуу өйдөрө-санаалара сайдыбыт, үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьонтон ирдэнэрин таба өйдүөхпүт, ол-бу, буолар-буолбат, куһаҕаҥҥа тириэрдиэхтэрин сөптөөх саҥаны айыылары оҥорууттан туттунуохпут этэ. 

Киһи өйө-санаата биир төрүттээх, биир мэйииттэн үөскээн, сайдан тахсаллар эрээри, киһи оҥорор быһыылара икки аҥы; үчүгэй, туһалаах уонна куһаҕан, туһата суох, буортулаах диэннэргэ арахсалларыттан икки өрүттэнэрин үөскэтэллэр. 

Туох барыта икки өрүттээҕин киһи бэйэтин өйүн-санаатын, билиитин көмөтүнэн субу бириэмэҕэ сөп түбэһэринэн көрөн быһаарыа уонна олоҕор туһаныа этэ. Ол аата бу икки өрүтү; үчүгэйи уонна куһаҕаны иккиэннэрин тус-туспа арааран билэр буолуу өйдөөх-санаалаах дьонтон хайаан да ирдэнэр уонна субу бириэмэтигэр, субу кэмҥэ эрэ сөп түбэһэр уратылааҕын билиниэхпит этэ.
 
Аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны чуолкайдык арааран билэр буоллахха эрэ үчүгэй диэн туспа араарыллан биллэр кыахтанарын умнан сылдьабыт, олохпутугар туһаммаппыт. Аҥардастыы үчүгэйи эрэ билии олох кэлтэйдии сайдыытын, халыйыытын үөскэтэр. Бары барыта үчүгэй буолан хааллаҕына, куһаҕан диэн суох буолан, симэлийэн, сүтэн хаалар курдук эрээри, олох барыта ханньары баран аҥар өттүн диэки халыйан барыыта, бары-барыта куһаҕаҥҥа кубулуйуута саҕаланар. 

Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы олох субу тирээн турар кэмигэр эрэ сөп түбэһэр уратылаах. Атын, уларыйбыт кэмҥэ субу үчүгэй диэн этэрбит уларыйан, аны куһаҕан буолан хаалыан сөп. Ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыы, атын атын тылынан этиллэн бэриллэрэ букатын табыллыбат, өй-санаа уһун кэмнээх өйдөбүллэрин буккуйара быһаарыллар. Сахалар өй-санаа бу уратытын олус былыргы кэмнэртэн, өй-санаа сайдан уларыйбытыттан ыла билэллэрин ай диэн тылбыт икки өрүттээх өйдөбүллэммитэ биллэрэр. Ол курдук киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны айан, оҥорон кэбиһэр кыаҕа быһаарыллан үчүгэй киһи таҥара Христос үөскээбитин кэнниттэн бу быһыы олоххо киирбитэ. Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыаҕа тыыннааҕын тухары хаһан да хаалан хаалбатын билиэ этибит.
 
Ай диэн өй-санаа баспыт иһигэр, мэйиибитигэр үөскүүрүн быһаарар тылбыт. Бу тыл санааны быһаарар буолан куһаҕан өрүтэ араарыллан биллэрэ уустук. Ол эрээри хайа баҕарар киһи араас, ол-бу санаалары саныыра баа буолан бобуллар, тугу саныыра биллэр кыаҕа билигин суох. Ол иһин сахалар «Киһи эриэнэ иһигэр, ынах эриэнэ таһыгар» диэн киһи ханнык санаалардааҕа биллибэтин быһааран этэллэр. Араас элбэх куһаҕан да санаалардаах киһи олорун атыттарга биллэрбэккэ, бэйэм үчүгэйбин диэн этинэ сылдьар кыахтаах.
Баспыт иһигэр, мэйиибитигэр санаабыт санааларбытыттан талан ылан, бу туһалаах дии санаабыппытын илэтигэр оҥорон таһаардах-пытына бу оҥорбуппут ким да оҥорон көрө илик быһыыта буоллаҕына айыы буолан тахсар. Бу оҥорон таһаарбыт быһыыбыт, айыыбыт дьоҥҥо туһалаах, үчүгэйи оҥорор буоллаҕына, үрүҥ айыы, онтон туһата суох, куһаҕаны оҥоруу буолан хааллаҕына, куһаҕан, хара айыы буола уларыйан тахсар.

Элбэх айыылар аан маҥнай оҥоруллалларын кытта үчүгэйдэрэ эбэтэр куһаҕаннара кыайан быһаарыллыбат кыахтаахтар эбэтэр бэйэбит үчүгэй диэн быһаарыыны үрдүттэн биэрэн кэбиһэбит. Онтон төһө эрэ кэминэн бу айыыбыт куһаҕана биллэн, быһаарыллан кэлиэн сөп. Сэбиэскэй былааһы бары үчүгэй дии сылдьыбыппыт 74 сыл кэнниттэн үлэбит-хамнаспыт сатарыйан, экономикабыт быста дьадайан, бу былаас куһаҕана биллэн тахсан эйэлээхтик эстибитэ.

Айыы диэн тыл бэйэтэ куһаҕана элбэҕин «ыы» диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ быһаарар. Бу тыл киһи куһаҕаны, буруйу оҥорор майгынын, кыаҕын холбуу ылан быһаарарын тэҥэ, киһи айыыны оҥороору сыыһа-халты туттунара эбиллэринэн куһаҕан өрүтэ элбиир. Бу тыл куһаҕан дьайыытыттан оҕолор, эдэрдэр ордук эрэйдэнэллэр. Кинилэр үгүстүк саҥаны айыыны, уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро охсоору сыыһа-халты туттуналлара элбээн хааларыттан куһаҕаны оҥороллоро элбииригэр тиийэн хаалыахтарын сөп.

Биһиэхэ маннык кэм кэлэн эрэр. Ол курдук эдэр оҕолор бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбээһинэ “айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн этииттэн, үөрэтииттэн быһаччы тутулуктаах. Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга үөр, айыы буолан сылдьаннар, туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэри түүллэригэр киирэн ыҥырар, угуйар кыахтаахтар. Айыы буола сатаан эдэрдэр онно киирэн биэрэр, быстах быһыыны оҥорон кэбиһэр кыахтара улаатар.

Бэрээдэктээх дьон бары сокуоннары, сиэри, киһи быһыытын тутуһар буоллахтарына айыыны, куһаҕан быһыыны оҥорботтор, онтон балары кэһэр, толорбот киһи киһи оҥорбот, билбэт быһыытын оҥорор, ол аата уратыны, урут суоҕу, саҥаны айыыны оҥорор. Онтубут куһаҕан, хара айыы буолан тахсара элбиир. Сокуоннары, сиэри тутуспат, дьон оҥороруттан уратытык оҥорор майгылаах оҕо, киһи, кырата куһаҕан быһыылаах киһи буолар, онтон улааттаҕына ыар, хара айыылары оҥоруон сөп.

Өй-санаа үөрэҕин бассабыыктар, коммунистар суох оҥоруулара киһи өйө-санаата сайдыытын сыыһа сыаналыыр буолуубутугар тириэрдэн кэбистэ. Ол курдук оҕо тугу барытын үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууга, үчүгэй майгыга аан бастаан иитиллиэхтээҕин, ол аата аан маҥнай үчүгэй майгылаах, үчүгэй киһи буола улаатыахтааҕын умнан, хаалларын кэбиһэр, аҥардастыы арҕааҥҥы омуктар үөрэхтэрин эккирэтэр, иҥэрэ сатыыр буоллубут.

Оҕо төрүт өйө-санаата, ийэ кута үөскүүр кэмигэр тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэнэн, соннук үгэстэри кыра эрдэҕинэ үөскэтэн иҥэриннэҕинэ, улаатан баран сыыһа-халты, аһара туттубат киһи буолара олоҕор ордук улахан үчүгэйи, туһалааҕы оҥорорун туһаммакка сылдьабыт. Киһи буолууну, ол аата сыыһа-халты туттубат буолууну ситиспит эдэр киһи өйө-санаата өссө сайдан саҥаны айыылары оҥордоҕуна элбэх киһи быһыылаах саҥаны айыылар үөскээннэр үгүс туһаны аҕалыахтарын сөп.

Омук сайдыыны ситиһиитэ элбэх туһаны оҥорор саҥаны айыылары олоххо туһаннаҕына эрэ кыаллыан сөбүн бары билэбит. Сайдыыны ситиһэ охсоору элбэх саҥаны айыылары оҥоро сатыыбыт. Сэбиэскэй былаас үөскээһинэ омук олоҕор олус улахан саҥаны айыыны оҥоруу буоллаҕына, 74 сыл кэнниттэн ону төттөрү, урукку оннугар түһэрэ сатыы сылдьарбытын таба өйдүөххэ, олус элбэх саҥаны айыылартан туһалааҕа, үчүгэйэ биир эмэ буоларын сэбиэскэй былаастан кэһэйии кэнниттэн билиэххэ сөп буолла. 

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии өйгө-санааҕа быһаччы сыһыаннаах, айылҕаҕа туох барыта эргийэн кэлэн иһэрин быһаарар. Ол иһин сир-дойду үрдүгэр аҥардастыы үчүгэй диэн букатын суох. Үчүгэй аһара үчүгэйгэ кубулуйан, алдьархай эбэтэр ынырык үчүгэй диэҥҥэ уларыйдаҕына, куһаҕаҥҥа кубулуйара тиийэн кэлиэн сөп. Икки өрүттээх өйдөбүллээх бэйэбит тылларбыт ити уларыйыы кэлэн иһэрин быһаараннар биһиэхэ тириэрдэллэр. 

Элбэх буолар-буолбат саҥаны айыылар сыыһа-халты буолуулара элбээһиниттэн куһаҕан быһыыга кубулуйаллара үксүүр. Ол иһин айыыны оҥоруу кэмнээх-кэрдиилээх, туспа араарыылаах буолуохтаах, үрүҥ эбэтэр хара айыы диэн туспа быһаарыылаах этилиннэҕинэ эрэ табыллар. Ол аата дьоҥҥо туһаны аҕалар саҥаны айыы үрүҥ айыы диэн ааттанар. Онтон куһаҕаны айыыны хара айыы диэн туспа арааран ааттаан өйтөн-санааттан ыраастанан, умнулларын ситистэхпитинэ эрэ өй-санаа сайдыыта урукку оннугар түһэн, үчүгэйи оҥоруу элбээһинэ дьэ үөскүүр кыахтанар.

Сахалар нууччалар буолбатахпыт. Биһиги сахалыы өйбүт санаабыт «Туох барыта икки өрүттээх» диэн айылҕа төрүт тутулугун билинииттэн, олоххо тутуһууттан үөскээбит. Ол иһин ай диэн тылбыт бэйэтэ икки өрүтү, үчүгэйи уонна куһаҕаны иккиэннэрин холбуу иҥэринэн сылдьар тыл буоларын уларыта сатаабакка харыстыахпыт этэ.

Билигин биһиги итэҕэлбитин сыыһа үөрэтээччилэр, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна нууччалары үтүктэр учууталлар киһи куһаҕаны оҥорор быһыытын үчүгэйи оҥороруттан туспа арааран «аньыы» диэн сахаларга суох тылынан ааттаары оҥостоллор, онно-манна суруйаллар. Бу бэйэлэрин олус үчүгэйбит дии сананар, биһиги эрэ таба суолу тутуһабыт дэнээччи сэбиэскэй былаас тобохторо тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылара былыргы православнай таҥара үөрэхтээхтэрэ булан туттубут “аньыы” диэн тылларын туһана сатыыллар. Бу тылы аан маҥнай П.А.Ойуунускай үлэлэрин репрессия кэнниттэн бэчээттээн таһаарыыларыгар туттубуттара, ону билигин сахаларга аҕалан аны ордук нууччатымсый-быттарын көрдөрөөрү соҥнууллар.

Нууччалар өйдөрүн-санааларын, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну икки аҥы араарбыттар, өйдөрө-санаалара буккуллубут. Кинилэр үчүгэйи – “хорошо”, онтон куһаҕаны – “грех” диэн тус-туспа тылларынан ааттыыллара гректэртэн арахсыыларын кэмигэр үөскээбит. 
Өй-санаа икки аҥы арахсыыта үчүгэйгэ тириэрдибэт. Омук арахсар, саҥалыы үөскүүр кэмигэр аһара күүстээх хайдыһыыны, эйэлэспэт буолууну үөскэтэн, букатын эстэригэр тиийэн хаалыахтарын сөп. Биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учууталлар сахалыы өй-санаа уратыларын билбэттэриттэн быһалыы нууччалары үтүктэн «грех» диэн тыл оннугар ити «аньыы» тылы булан туһана сатыыллара сахалыы өйгө-санааҕа, «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини, айылҕа төрүт тутулугун тутуһууга сөп түбэспэт.
 
Сахалар олус былыргы үөрэхтэрин, билиилэрин бу кэмҥэ диэри уларыппакка, бэйэтинэн илдьэ сылдьар бэлиэлэринэн айыы диэн тылбыт биирэ, соҕотоҕо буолар. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн бу тыл үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу ылан быһаарара хаһан да уларыйбат. Киһи баһа, мэйиитэ биир буоларынан тугу өйдөөн-санаан оҥороро биир мэйииттэн айыллан тахсарын чопчу бэлиэтээн айыы диэн тылбыт соҕотох эрэ буоллаҕына табыллар. Ол аата ханнык баҕарар киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыахтааҕын бу айыы диэн тылбыт быһаарара өй-санаа уратыларыгар сөп түбэһэр уонна хайа да өттүгэр аһара барыыны, халыйыыны суох оҥорор кыахтааҕын таба өйдүөххэ.

Сахаларга «аньыы» диэн тыл суох, былыр да суох этэ. Сахабыт тылын былыргы үйэлэргэ чочуйан оҥорбут, өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт ойууннарбыт «аньыы» диэн тылы киллэрбэтэхтэрин биир да тыл үөрэхтээҕэ булан этэ илик. «Ан» диэн тылтан өйү-санааны быһаарар, хамсааһыны биллэрэр тыл сахаларга үөскээбэт.

Айыы диэн тылы сатаан саҥарбатаҕа буолан «аньыы» диэҥҥэ уларыта сатааһын сахалыы өй-санаа тутулуктарын билбэт буолууттан үөскүүр. Бу тылы тутта сатыыр дьон сахалыы өй-санаа тутулуктарын үрэйэ, алдьата, биир киһи өйүн-санаатын икки аҥы араара сатыыллар. Ол иһин «аньыы» диэн тылы төрүт туттумаҥ диэн сүбэлиибит. 

Айыы диэн тылбыт бэйэтэ куһаҕаны уонна үчүгэйи оҥорууну бэлиэтиирин холбуу иҥэринэ сылдьар тыл буолар. Ол иһин бу тылы туһанарга үчүгэй буоллаҕына үрүҥ айыы, онтон куһаҕаны бэлиэтииргэ хара айыы диэн быһаарыылаах туһанар сахалыы өйгө-санааҕа, туох барыта икки өрүттээҕин таба туһаныыга сөп түбэһэр.

Өй-санаа икки аҥы арахсыытын үөскэтии олус улахан сыыһа. Олох ханнык эмэ ыарахан, уустук кэмигэр өй-санаа икки аҥы арахсыыта ордук күүһүрэн, букатын эйэлэспэт буолууга тириэрдэн омук икки аҥы арахсыытын үөскэтиэн сөп. Ол иһин өй-санаа арахсыытын үөскэтиини, «аньыы» диэн тылы тутта сатааһыны, бу кэмтэн ыла тохтотуохха.

Биһиги сэбиэскэй былаас саҕана мааныламмыт учуонайдар, тылбыт үөрэхтээхтэрэ уонна сэбиэскэй суруйааччыларбыт нууччалары быһаччы үтүктэллэриттэн үчүгэйи – айыы, онтон куһаҕаны – «аньыы» диэн тус-туспа тылларынан ааттаан олоххо киллэрэн туһаннара сатыыллара олус улахан сыыһата ити быһаарыынан толору дакаастанар. 

Тыл олус уһун кэмнэргэ уларыйбакка эрэ бэйэтин тутаах өйдөбүлүн иҥэринэн илдьэ сылдьар уратылаах. Ханнык эрэ киһи оҥорор быһыытын, бу куһаҕан быһыы эбит диэн уһун үйэлэргэ уларыйбат гына дьаралыктаан, туспа тылынан этэн, аат-суол иҥэрэн кэбиһии элбэх табыллыбат өрүттэрдээх.

Холобурга, сэбиэскэй кэмҥэ баай киһи куһаҕан буолара, билигин уларыйан үчүгэй буолан сылдьар. Ол кэмҥэ куһаҕан диэн ааттаммыт билигин үчүгэйгэ уларыйда. Биирдэ элбэхтик арыгы испит киһи куһаҕан киһи буола түһэн баран, аны испэтэҕинэ көнүөн, эмиэ үчүгэй киһи буолуон сөбүн син билэрбититтэн үөрэтэ, көннөрө, улахан да арыгыһыттары эмтэтэ сатыыбыт. Биир киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны да оҥорорун син арааран билэбит эрээри, кини оҥорор быһыыларын тус-туспа тылларынан ааттата сатыылларыгар өй-санаа, таҥара үөрэҕин туһаммаппытыттан киирэн биэрэбит.
 
Арыгыны аһара иһэр олус куһаҕан, арыгыһыт да, ыарыы да буолуохха сөбүн бары билэбит. Арыгыны аһара испит киһи куһаҕаннык быһыыланар. Арыгы куһаҕана элбэх буолан арыгыны испэт буолуу үчүгэйэ быһаарыллар кыахтанар. Ол иһин арыгыны испэт үчүгэй. Оччоҕо арыгыны иһэр киһи оҥорор быһыытын туспа тылынан этэн дьаралыктыыбыт дуу? Арыгыһыт диэнтэн ураты? Арыгыны куруук испэттэр, быраҕан да кэбиһээччилэр бааллар. Арыгы испит кэмнэригэр куһаҕан буола түһэн баран, испэтэхтэринэ үчүгэй киһи буолар дьон элбэхтэр. Олору хайдах гынабыт, туохтар диэн ааттыыбыт? «Аньыы» буолан ылла диибит дуу?

Арыгыны кыратык, кэмнээн иһэр үчүгэй. Элбэҕи истэххэ итирии, куһаҕан буолар. Ол эбэтэр арыгыны аһара иһэн кэбиспэт, итирбэт эбитэ буоллар, бука бары арыгы үчүгэй дииллэрэ сөптөөх буолан тахсыа этэ.

Киһи үчүгэй уонна куһаҕан быһыылары оҥорор кыаҕын, уратыларын быһаарыы үчүгэй киһи таҥара, Христос таҥара үөскээһинигэр тириэрдибитэ икки тыһыынча сыллартан орто эрээри биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрэ, сорох суруйааччыларбыт, учууталларбыт, учуонайдарбыт ону арааран билэ иликтэрэ хомолтону эрэ үөскэтэр.

Yчүгэйи уонна куһаҕаны, ол аата икки өрүтү араарыы барыта киһи ханнык үөрэҕи-билиини кыра эрдэҕиттэн иҥэриммитинэн, баһылаабытыттан, кини иитээччилэриттэн, үөрэтээччилэриттэн, ол аата төрөппүттэриттэн быһаччы тутулуктаах. Бу тутулугу «Төрүт уус ыал», «Яблоко от яблони недалеко падает» диэн өс хоһоонноро олус чуолкайдык быһаараллар.

Биһиги суруйааччыларбыт, тылбыт үөрэхтээхтэрэ, учууталлар уонна учуонайдар сэбиэскэй былаас ииппит, үөрэппит дьонноро туохтара да уларыйбакка ордон сылдьаллар, өссө оҕолору, студеннары үөрэтэллэр. Кинилэр сэбиэскэй былаас “айыыны оҥорор үчүгэй” диэн сыыһа үөрэҕи тарҕаппытын билигин даҕаны салҕаан иһээччилэр буолаллар. Бу ырыынак кэмигэр кинилэр үөрэхтэрэ улаханнык уларыйыа, көнүө этэ.

Өй-санаа аҥардастыы биир өттүн диэки барыыта халыйыыны, олох икки өрүттээҕин умнууну үөскэтэр, олоххо аҥардастыы үчүгэй быһыы эрэ баарын курдук өйдөбүлгэ тириэрдэр. Ол аата аҥардастыы олох үчүгэй өттүн эрэ билии, куһаҕан диэн тугун билбэт буолууга тириэрдэн, аны киһи ол куһаҕаны бэйэтэ билбэтиттэн оҥорон кэбиһэригэр тириэрдэрэ ордук кутталлаах, улахан куһаҕаны оҥорууга тириэрдиэн сөп.

Сахалар киһи өйө-санаата уларыйан биэрэр кэмнэрдээҕин былыр үйэҕэ быһааран билэннэр «Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр» диэн этэллэр. Арай киһи бэйэтэ өйдөөх-санаалаах буоларынан, бу солбуйсан биэрэр кэм кэлбитин билэн өйүн-санаатын уларытан, онно сөп түбэһиннэрэн биэрэрэ эрэйиллэр.

Ким эрэ булан-талан «бу үчүгэй», «бу куһаҕан» диэн быһааран биэрэрэ субу кэмҥэ эрэ туһалыыр, кэмэ аастаҕына кыайан уларыйбакка, сайдыбакка хаалан хаалыан сөп, ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттааһын өй-санаа үөрэҕэр букатын сөп түбэспэт.
 
Тылбыт үөрэхтээхтэрэ субу тирээн турар кэмҥэ эрэ үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араартаан дьоҥҥо быһааран биэрэр оннугар атын, «аньыы» диэн тылы булан куһаҕаны барытын туспа арааран уһун кэмҥэ ааты иҥэриини олохтуу сатыыллара, бу дьоммут өйдөрө-санаалара татымын, арыыйда тэйиччини, ырааҕы, кэлиэхтээҕи кыайан ырыҥалаан быһаарбаттарын биллэрэр. 

Айыы диэн былыр-былыргыттан бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытын буккуйан аҥардастыы үчүгэй эрэ өрүттээн туһаҕа киллэрэ сатааһын саха тылын өйтөн-санааттан тутулуктарын букатын билбэт буолууттан тахсар олус улахан сыыһа быһыы буолар. Ол курдук айыы аан маҥнай үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана араарыллан биллибэт уратылааҕа уустуктары үөскэтэрин билиэ этибит. Улуу Өктөөп өрө туруута кыайыыта, былааһы үлэһиттэр, саллааттар ылыылара олус улахан саҥаны айыы эбит буоллаҕына, куһаҕана, олоххо халыйыыны үөскэппитэ 74 сыл кэнниттэн биллэн тахсан, бу былаас эстибитэ үөрэх буолуо этэ.
 
Бу айыы диэн тылы буккуйуу, аҥардастыы үчүгэй эрэ өйдөбүлүнэн туһана сатааһын, айыыны элбэхтик оҥор диэн оҕолору үөрэтиини киэҥник тарҕатыытыттан эдэрдэр элбэх быстах быһыылары оҥоруулара, сыыһа-халты туттунуулара, ол иһигэр бэйэлэригэр тиийиниилэрэ элбииригэр тириэртэ. Итини тэҥэ үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбат буолуулара үөскүүрүттэн үгүстүк сыыһа-халты туттунууга киирэн биэрэллэригэр тиийэллэр.

Айыы үөрэҕин алҕастара кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ олус улахан буортуну оҥорор куттала үөскээтэ. Эдэрдэр, өйдөрө-санаалара ситэ, киһи буолууну баһылыы иликтэринэ, элбэхтик айыыны оҥордохторуна, үгүс быстах быһыылары, ситэ толкуйдамматах, быһаарыллыбатах дьыалалары оҥоруохтарын сөп. Ол иһин өй-санаа үөрэҕэ эдэрдэри сыыһа-халты туттуналларыттан харыстаан, «Айыыны оҥорума» диэн сахалар таҥараларын үөрэҕин тутуһара эрэ табыллар.

Саха дьонун өйдөрө-санаалара билигин ыһыллан сылдьар, чөл оннугар түһэ илик. Ол барыта анаан-минээн сэбиэскэй былаас саҕаттан буккуйар дьон баалларыттан, сахалары үрэйэ, ыһа сатааччылар элбэхтэриттэн, бу быһыы салҕанан баран иһэр. Киһи кэһэйдэҕинэ, кыһалҕаҕа ыллардаҕына эрэ түргэнник уонна умнубат буола үөрэнэрин билиэ этибит. Өссө биир, коммунистар кэһэппиттэрин курдук улахан кэһэйии Россия олохтоохторун күүтэр курдуга сабаҕаланар. 

Араас өй-санаа үөрэхтэрэ үчүгэйтэн куһаҕаны арааран, тус-туспа тылларынан ааттаан биэрэллэрэ дьоҥҥо быстах эрэ, субу кэмнээх туһаны аҕалыан сөп. Маннык араарыы өй-санаа кэлтэйдии сайдан барыытыгар, аҥардастыы биир эрэ өрүт үөрэҕин, билиитин ылыныыга тириэрдэрэ халыйыыны, хаалыыны үөскэтэрэ куһаҕан.
 
Өйө-санаата тутулуктаах, бэйэтэ үчүгэйи куһаҕаны араара үөрүйэҕэ суох буола, бэлэми кэтэһэ, ким эрэ эппитин аҥардастыы үтүктэн  толоро үөрэммит киһи атын дьон баһылааһыннарыгар киирэр. Өй-санаа маннык олус күүстээх тутулуктаах сайдыыта бэйэтэ диктатура көрүҥүн үөскэтэн олох сайдыыта уларыйар эбэтэр омук саҥалыы үөскүүр кэмигэр олус күүстээх охсууну оҥорон омук ахсаана лаппа аҕыйыырыгар тириэрдиэн сөп. Ол курдук Чечня сэриитигэр ваххабиттар «джихад» өйүн-санаатын киллэрэннэр олус күүскэ утарсыбыттара. Ваххабиттар итэҕэллэрэ баара олус күүстээх утарсыыны оҥорорго көмөлөспүтүн иһин, бу сэрии түмүгүнэн, ол аата кыаттарыы кэнниттэн ваххабиттар итэҕэллэрэ букатыннаахтык туоратылларыгар тириэрдибитэ.

Билигин Россияҕа ваххабиттар олус куһаҕаннар диэн өйдөбүлү дьоҥҥо киллэрэн кинилэри туората, саа-сэп күүһүнэн суох оҥоро сатыыллар. Ол эрээри Саудовскай Аравия диэн ваххабиттар салайар государстволара атыттары кытта син тапсан ыаллыы олороллор. Дьон бэйэ-бэйэлэрин кытта эйэлээх буолуулара итэҕэл хайдаҕыттан тутулуга суоҕун ити быһаарыы бигэргэтэр.

Өйү-санааны үчүгэйгэ уонна куһаҕаҥҥа эрдэттэн тус-туспа арааран бэлэмнээһин, аналлаах үөрэхтэри айан тутуһар буолуу быстах, күннээҕи эрэ дьыалаларга үчүгэйи оҥорбут курдугун иһин, өр кэмнээх, уһун үйэлээх дьайыылаах дьыаларга өй-санаа халыйыытын, аҥардастыы биир эрэ өттүн диэки барыыны үөскэтэн олоххо ордук улахан куһаҕаны, эйэлэспэт буола хайдыһыыны оҥорор.

Холобурга, арыгыны аҥардастыы куһаҕан, адьас иһимэ диир дьон арыгы эмиэ туһалаах өрүттээҕин, элбэх эньиэргийэни киһиэхэ биэрэрин аахсыбаттарыгар тириэрдэр. Икки өрүттээх боппуруоска икки өрүтүн тэҥнээн, икки ардыларынан түбэһиннэрэн сыһыаннаһар сөптөөҕүн аҥардастыы куһаҕан диэччилэр өйдөөбөттөрүгэр тэптэрэн билиммэттэр.

Айылҕа тутулуктара барылара тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан турар гына уһун үйэлэргэ үөскээбиттэр. Дьон-аймах өйдөрө-санаалара сайдан күүстээх тиэхиникэлэри оҥостоннор, ол аата аһара сайданнар, бу үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньатын хамсатан кэбиһэр кыахтаннылар. Ол иһин билигин, сайдыылаах үйэҕэ барыга-бары, саҥаны айыыларга олус сэрэхтээхтик сыһыаннаһар сөбүн табан өйдүөхпүт, олохпутугар туһаныахпыт этэ.

Айылҕаҕа туох барыта уларыйан, эргийэн биэрэн иһэринэн өй-санаа эмиэ уларыйан, эргийэн биэрэр кэмнэрдээҕин табан сыаналыа этибит. Өй-санаа уларыйбакка биир көрүҥүнэн хаалан хаалыыта олоххо хойутаан хаалыы, «застой» кэмэ кэлиитигэр тириэрдэр. Маннык “застой” кэмэ кэлиитэ Сэбиэскэй Сойууска үлэ-хамнас сатарахсыйыытын үгүс дьон сөбүлэспэт буолууларын, араас хамсааһыннары үөскэтэн сэбиэскэй былаас эстиитигэр тириэрдибитэ.

Туох барыта икки өрүттээҕин быһаарыы олох субу тирээн турар кэмигэр сөп түбэһиэхтээх. Сахалар «Yчүгэй уонна куһаҕан сэргэстэһэ сылдьаллар» диэн этиилэрэ икки өрүт солбуйсан биэриилэрин ордук табатык быһаараллар. Олох уларыйан истэҕин аайы өй-санаа, үчүгэй уонна куһаҕан уларыйан биэриилэрэ олох тутаах көрдөбүлүгэр киирсэрин умнуо суоҕа этибит. 

Олох сайдан иһиитигэр өй-санаа сөп буола-буола уларыйан биэриитэ олох уустуктарын үөскэтэр. Улуу Өктөөп революциятын кыайыытын кэнниттэн баай дьон куһаҕан дьонунан ааттанан туоратыыга түбэспит эбит буоллахтарына, билигин ырыынак кэмигэр өй-санаа төттөрү өттүгэр уларыйан баай дьон эмиэ үчүгэйгэ кубулуйдулар, атыттар бары байа-тайа сатааһыннара сайынна.

Таҥара, өй-санаа үлэһиттэрин сыаллара диэн дьоҥҥо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааралларыгар, олору үчүгэйдик билэн олохторугар туһаналларыгар көмөнү оҥоруу, үтүө санаа баһыйарыгар үөрэтии буолар. «Yрүҥү уонна хараны», «Yчүгэйи уонна куһаҕаны» хас биирдии киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан субу кэмҥэ сөп түбэһэринэн арааран билэрин ситиһии өй-санаа үөрэҕэ сайдыбытын, дьоҥҥо туһалыырын биллэрэр. Онтон өйү-санааны икки аҥы тылынан; үчүгэйин уонна куһаҕанын тус-туспа тылларынан арааран ааттааһын, уһун кэмҥэ дьаралык иҥэрии, өй-санаа уларыйарын суох оҥоруу, өйгө-санааҕа «застой» үөскээһинэ буолар.

Олох устан, иннин диэки баран истэҕинэ, күнүс кэнниттэн түүн, сырдык кэнниттэн хараҥа кэлэрин курдук үчүгэй кэнниттэн куһаҕан тиийэн кэлэр. Бу кэм тиийэн кэллэҕинэ өй-санаа эмиэ уларыйан биэрдэҕинэ эрэ табыллар. Таҥара, өй-санаа үлэһиттэрэ омукка маннык кэм кэлбитин быһааран билэн, киһи бэйэтин өйүн-санаатын уларытыыга үлэлииллэрэ ирдэнэр. Ол курдук биһиги сэбиэскэй кэм өйүн-санаатын дьайыыларын умнар, уларытар кэммит кэлэн, онно үлэлэһиэ, саҥалыы диэн ааттаах өйү-санааны сайыннарыыбыт, урукку ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмтэн тирэх ыларын таба сыаналыа этибит. Ол аата олоххо үчүгэй уонна куһаҕан эргийэн биэриитэ кэлэн ааспытыгар биһиги өйбүт-санаабыт уларыйбакка хаалбытын көннөрүөхпүт этэ.

Билигин 21-с үйэ саҕаланыытыгар Россияҕа, Саха сиригэр өй-санаа уларыйар, нуучча омук саҥалыы үөскүүр быһаарыылаах кэмэ кэлиитигэр бэлэмнэнии баран иһэр. Бу кэм улахан хамсааһыннарынан саҕаланан баран, биһиги быһаарыыбытынан, омук олоҕун үс гыммыттан биирин үс сүүс сылтан итэҕэһэ суох кэми ылыан сөп. 

Омукка өй-санаа маннык уларыйар кэмэ сайдыыны ситиһии кэнниттэн мөлтөөһүн кэмэ кэлиитигэр үөскүүр. Омук бэйэтин аһара көмүскэнэн, арбанан атыттартан ордуктук сананыыга киирдэҕинэ национализм, онтон фашизм өйө-санаата үөскээн сайдан тахсыан сөбүн 20-с үйэҕэ ньиэмэстэр дакаастаан тураллар. Омукка өй-санаа уларыйыыта кэлиитин тохтото, туормастыы сатааһынтан омук ордук күүстээх хамсааһыҥҥа, өйө-санаата түргэнник уларыйыытыгар тиийиэн сөп.
 
Туох барыта икки өрүттээҕин таба быһааран олоххо туһаныы хаһан баҕарар ирдэнэр. ВСТО ньиэби хачайдыыр уһун турбатын Саха сиринэн ыытарга, бу турба үлэҕэ киирдэҕинэ биэриэхтээх бары барыһын уонна турбаттан тахсар бары ньочооту ааҕан-суоттаан тэҥнээн көрөн быһаарыы ылыналлара эрэйиллэр. Манна турба үчүгэйэ уонна куһаҕана барыта ааҕыллан, суоттанан сахалар итэҕэллэринэн ыйааһын хараҕынан тэҥнэнэн көрөн быһаарыллара ордук таба буолуо этэ.

Турбаны үрдүк хаачыстыбалаахтык, тиэтэйбэккэ эрэ оҥорон туһаҕа таһаардахха элбэх барыс киирэн бары ночооту барытын баһыйдаҕына турбалаах дьон олохторо тупсуу диэки сыҕарыйыан сөп этэ.
  
Онон үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы, олоххо туһаныы барыта сахалар итэҕэллэринэн, тэҥнэһиини үөскэтэринэн, ыйааһын хараҕынан тэҥнээн көрүүнэн ааҕан оҥоруллара өй-санаа көрдөбүллэригэр сөп түбэһэр.

ИККИ ӨРҮТ АРАХСЫЫТЫН ТУҺАНЫЫ

Дьон бары бэйэ-бэйэлэригэр үчүгэйи баҕараллар дии саныыбыт. Ол эрээри хас киһиэхэ барыларыгар кэриэтэ үчүгэй диэн өйдөбүллэрэ тус-туһунаннар уонна олохторун таһымыттан ордук тутулуктаахтар. Ол курдук хас биирдии омуктарга баайдар уонна үлэһиттэр, дьадаҥылар баалларыттан үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы икки өрүттэнэр.
 
Баай уонна дьадаҥы дьон өйдөрүн-санааларын үөрэтииттэн дьон бу икки тус-туспа бөлөхтөрүн өйдөрө-санаалара, тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн сыаналыыллара букатын тус-туспаларын таһынан, өссө утарыта турар өйдөбүллээхтэрэ быһаарыллар. Ол курдук баай киһи дьадаҥыны күүскэ үлэлэттэҕинэ, аҕыйах хамнаһы биэрдэҕинэ баайа ордук эбиллэрин куруук билэ сылдьар.
 
Баай уонна дьадаҥы дьон бааллара сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн кынаттаах этиилэригэр эмиэ сөп түбэһэр. Баайа уонна дьадаҥыта суох олох суох буолуон сөбүн, дьону барыларын тэҥнии сатаабыт Сэбиэскэй Сойуус үйэ аҥарыттан ордук тулуктаһан баран эстиитэ бигэргэтэр.

Yчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга дьон бу икки бөлөхтөрүттэн биирдэстэриттэн, ордук элбэхтэриттэн, үлэһиттэр, дьадаҥылар быһаарыыларыттан таҥара итэҕэлэ тирэх ылынар. Ол курдук таҥара үөрэҕин сүрүн салаата, киһи буолуу үөрэҕэ үлэһиттэри, көрсүө, сэмэй дьону улаатыннарарга, иитэргэ аналланар. Ол аата таҥара итэҕэлэ диэн элбэх ахсааннаахтар, үлэһиттэр туһанар итэҕэллэрэ буолар.

Таҥара үөрэҕэ элбэх ахсааннаах үлэһиттэр олохторун үөрэхтэриттэн хомуллан үөскээбит. Ол курдук киһи буолуу үөрэҕэ, олоҕу киһи быһыылаахтык олоруу аан бастаан үлэһиттэри иитэргэ, үөрэтэргэ аналланарын умнаммыт аҥардастыы үөрэҕи эрэ өрө тутаммыт тыабыт сирин сайыннарбакка сылдьабыт.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини кытаанахтык тутуһан икки өрүтү иккиэннэрин үөрэтэн, боруобалаан билэн, тэҥнээн көрөн сыаналаан эрэ баран хайалара ордугун; үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын киһи быһаарар кыахтанар. Ол курдук киһи бэйэтэ эмиэ икки аҥы арахсарынан эт-сиин баҕата быстах быһыылары оҥорууга тириэрдэр буоллаҕына, өй-санаа баҕа санаата үөрэххэ, үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаахтар, олору сайыннарарга, тупсарарга аан бастаан кыһанар.

Киһи ханнык баҕарар быһыытын туохха эрэ, биллэр кээмэйгэ тэҥнээн көрөн оҥорорун ордорор. Тугу эмэ үчүгэй диэн быһаараары сананнахха, бу быһаарыы утары өттүн, ол аата туох куһаҕан буоларын аан бастаан билии ирдэнэр. Бу куһаҕан эбит диэн биллэххэ, онно тэҥнээн көрөн сыаналаатахха үчүгэй диэн туга дьэ быһаарыллар, арыллар. Бу быһаарыыны сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһан оҕону кыра эрдэҕиттэн “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр.

Холобур, оҕо кыра эрдэҕинэ баттаҕы тардыалыыр куһаҕанын билбэт, ийэтин баттаҕын имэрийэ, туппалыы оонньуу сытан бобуччу тута-тута күүһэ баарынан тардыалаан ылаттыыр кэмнэрдээх. Бу куһаҕан быһыытын ыарыыны билэр ийэтэ эрэ тохтотор. Куһаҕан, кыыһырбыт сирэйин көрдөрдөҕүнэ, сабыччы көрөн эбэтэр хамсанан сөбүлээбэтин биллэрдэҕинэ эрэ оҕото биирдэ бу куһаҕан, ыарыылаах эбит диэн дьэ билэр, бу быһыытын тохтотор, аны хаһан да тардыалаабат буолар. Онтон бу кэмҥэ өссө дэбдэтэн, үөрбүтэ буолан киһиргэтэн биэрдэххэ тардыалыыра ордук эбиллэр. Тардыалыы үөрэнэн хаалбытын кэнниттэн тохтотор күүс эмиэ соччонон улаатан биэрдэҕинэ эрэ табылларын таба өйдүөххэ, оҕону кыра эрдэҕинэ үчүгэй быһыыларга үөрэтэр, оннук үгэстэри иҥэрэр ордугун туһаныахха.

Оҕо оҥорор быһыыта уларыйыытын ийэтэ кэтэ сылдьар ытарҕатын сөбүлүүрүттэн, тардыалыы сатыырыттан эмиэ быһаарыахха сөп. Манна ытарҕаны тардыалааһын ордук ыарыылааҕа уонна кутталлааҕа быһаарыы түргэн соҕустук кэлэригэр тириэрдэр. Yгүс ийэлэр оҕолоро кыра эрдэҕинэ ымсыырар, ыла сатыыр санаатын суох оҥороору ытарҕаларын кэтэллэрин тохтотоллор.

Аныгы киинэлэргэ куруук охсуһаллар. Охсуһан төйөн хаалбыт киһи туох да буолбакка, баһын булкуйан, хамсатан кэбиһэ-кэбиһэ ойон туран баран салгыы охсуһа барарын элбэхтик көрөбүт. Бу көстүү улаатан эрэр оҕолору төттөрүгэ үөрэтэриттэн дьону кырбааһыннар элбээтилэр.

Киһи төйөн, өйүн сүтэрэн баран өйдөнөрө олус ыарахан. Төйүүттэн элбэх киһи ыарыы буолаллар, үгүстүк эмтэнэ сатаан баран урукку оннуларыгар кыайан түһүмүөхтэрин сөп. Боксер накаут бардаҕына квалификациятын өр кэмҥэ сүтэрэр, күрэхтэһэрэ төһө эмэ кэмҥэ тохтууругар тиийэр. Оройго охсууттан төйүү кэнниттэн үгүс киһи нэһиилэ өйдөнөр, өйө-санаата буккуллар, сорохтор өлүөхтэрин да сөп.
 
Оҕо кыра эрдэҕиттэн оройго охсуллар куһаҕанын, ыарыылааҕын биллэҕинэ эрэ бэйэтэ киһини оройго охсубат, сэрэнэр киһи буола улаатар. Ол аата аан маҥнай куһаҕан, ыарыы диэн тугун бэйэтэ биллэҕинэ эрэ, атыттарга куһаҕаны оҥорбот киһи буола улаатара кыаллар. Олоххо аан маҥнай куһаҕаны киһи арааран биллэҕинэ эрэ онтон сэрэнэрэ, оҥорбот буолара үөскүүр, онтон онно тэҥнээн көрөн үчүгэй диэн баара быһаарыллар.

Олоппостон оҕуннаҕына, кэһэйдэҕинэ оҕо олоппоско турар куһаҕанын дьэ билэр, аны сэрэнэр буолара улаатар. Ол иһин аан маҥнай аналлаах, түөрэкэйэ суох кыра олоппоско ытыннара үөрэтии сүһүөҕүн булунарыгар ордук туһалаах. Кыраттан улахан саҕаланан сыыйа салгыы баран иһэрэ үөрэнии олохтоохтук, төрүттээхтик баран иһэрин бэлиэтиир.

Оҕо ыарыыны билиитэ этэ-сиинэ баарын, уратытын билэн харыстыыр өйүн-санаатын сайыннарар. Төһө кыра эрдэҕиттэн этигэр-сиинигэр үөскүүр ыарыыны билэрэ өйө-санаата сайдыытыгар туһаны оҥорор.

Оҕону киһи быһыылаах буолууга үөрэтии сүрүн төрүтэ кыра эрдэҕинэ тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтии, ол быһыыларын элбэхтэ хатылаан үгэс оҥорон иҥэрии буолар. Кыра эрдэҕиттэн тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буоллаҕына, оҕоҕо өйүгэр-санаатыгар соннук үгэс үөскээн ийэ кутугар олохсуйар, иҥэр. Кэлин улааттаҕына даҕаны, бу үгэһэ бэйэтин салайар, ол иһин киһи быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар.

Киһи быһыыта суох эдэрдэри төрөппүттэрэ иитэн-аһатан, көрөн-истэн атаахтатан, ол аата сыыһа иитэн улаатыннараллар. Бу уустук, сайдыылаах диир олохпутун аймаан эрэр боппуруоһу быһаарыыга биһиги бары үлэлэрбитин аныыбыт. Оҕону кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр киһи быһыытын кэспэт буоларга, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэттэххэ эрэ, соннук үгэс үөскээтэҕинэ, ол аата ийэ кута иитилиннэҕинэ улаатан баран киһи быһыылаах киһи буоларын төрөппүттэргэ тириэрдэ сатыыбыт.

Кыра эрдэхтэринэ атаахтык, аһара мааныланан улааппыт оҕолорун төрөппүттэрэ эккирэтэ сылдьан бары баҕатын толоро үөрэттэхтэринэ, оҕолоро киһи быһыыта суох, бэлэмҥэ үөрэммит киһи буола улаатар. Кини баҕа санаатын тохтотор майгыга үөрэммэтэҕиттэн, тулуура тиийбэтиттэн тугу барытын, баһыгар туох көтөн түспүтүн оҥорон иһиэн сөп киһиэхэ кубулуйар. Бу майгы олус кутталлаах, сыыһа-халты туттунууга, аһара барыыга, быстах быһыыны оҥорууга тириэрдиэн сөп. Итини тэҥэ маннык майгылаах оҕо туох өйүгэр көтөн түспүтүн, саҥаны айыыны оҥоро сатыыра сыыһа-халты буолуута элбиириттэн куһаҕан быһыылары элбэтэр.

Билигин эдэр оҕолор туттунар, тохтотунар күүстэрэ суоҕуттан аһара туттаннар араас буруйу оҥороннор, үгүстүк хаайыыга түбэһэллэр. Ол курдук охсуһан кыаттаран баран, эйэлэһэр диэни билбэккэ, араас сэптэри туһанан эбэтэр элбэх буолан көмөлөөн киһини эчэтиини оҥорон хаайыыга түбэспиттэр элбэхтэр.

Ити курдук оҕону куһаҕаны оҥорбокко үчүгэйи эрэ оҥорор буолуутугар, ол аата үчүгэй үгэстэр өйүгэр-санаатыгар иҥэн олохсуйалларын төрөппүттэр кыра эрдэҕинэ үөрэтэллэрэ оҕо ийэ кутун иитии диэн ааттанар. Кинилэр оҕолоро улаатан, бэйэтин өйө-санаата сайдан истэҕинэ, аны үчүгэйи оҥорор сыыһа санааларыгар дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын кинилэргэ кэпсээбэттэр, кистии сатыыллар. Маннык кистээһини, куһаҕаны букатын суох оҥоро сатааһыны оҕо улаатан иһэн син-биир билэр, төрөппүттэрин сымыйыаччылар дии саныан сөп. Оҕо улаатан иһэн, өйө-санаата сайдан истэҕинэ куһаҕан быһыыны арааран билбэтиттэн, олору бэйэтэ оҥорор кыаҕа улаатан хаалара ордук куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп.

Улаатан иһэр оҕону кыра оҕо курдук саныыр куһаҕан, оҕону сэниир, намтатар, өйүн-санаатын сайыннарбат. Куруук өрө тардан, улаатан иһэҕин диэн өйү-санааны иҥэрии ирдэнэр. Оҕо өйө-санаата эрдэ сайдар, бу кэмҥэ үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ билэн, араара үөрэммитэ үгэс буолбута кэлин улааппытын да кэннэ туһалыы сылдьар.

Онон оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтин кыаҕынан куһаҕаны уонна үчүгэйи арааран билэ үөрэнэрэ олоҕор олус улахан туһаны оҥорорун төрөппүттэр билиэ этилэр. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этэрин, аан бастаан куһаҕан быһыылары арааран билэргэ үөрэтэрин таба өйдөөн олохпутугар туһаныахпыт этэ.

ҮЧҮГЭЙ уонна КУҺАҔАН

Киһи туохха барытыгар үчүгэй, туһалаах эбэтэр куһаҕан, туһата суох диэн сыанабылы биэрэр кыахтаах. Киһи оҥорор быһыылара барылара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэриттэн үчүгэй уонна куһаҕан диэҥҥэ хаһан баҕарар арахсаллар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга күнтэн кэлэр сырдык оруола олус улаханынан Күн таҥараҕа кубулуйбут. Сырдык, сылаас күнүс кэнниттэн хараҥа, тымныы түүн сабардаан кэлиитэ киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн араарарыгар олук буолбут.

Өй-санаа сайдыыта үчүгэй уонна куһаҕан хардары-таары солбуйсан биэриилэрин билииттэн, олору олоххо туһаныыттан үөскүүр. Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран олоҕор таба туһанар буолуута киһи буолууну ситиһэригэр тириэрдэр диэн сахалар үөрэхтэрэ быһаарар уонна “Үрүҥү хараны араарыы” диэн этиинэн бигэргэтэр. Киһи олоҕор субу кэмҥэ тула өттүттэн дьайар үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билии, олору олоххо таба туһаныы олус улахан суолталаах уонна киһи буолууну, киһилии быһыыланыыны үөскэтэр аналлаах. Ол курдук киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан, оҥорор быһыытын атыттарга тэҥнээн көрөн оҥорорунан үчүгэйи, туһалааҕы элбэхтик оҥорор, онтон куһаҕаны, буортулааҕы анаан-минээн оҥороро аҕыйах, арай сыыһа-халты туттунуутуттан үөскүүр куһаҕан быһыылар элбээн хаалыыларыттан айыы диэн тылбыт куһаҕан өрүтэ элбээн хаалар.

Оҕо ону-маны, буолары-буолбаты саҥаны айыыны оҥоро сатыыра табыллыбатыттан үөскүүр элбэх куһаҕан быһыылары аҕыйатарга сахалар таҥаралара “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕэ төрөппүттэргэ көмөлөһөр. Оҕо өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны өссө арааран билэ илигинэ оҕону сыыһа-халты туттунарыттан “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх харыстыыр аналлаах.

Улаатан иһэр оҕо үчүгэй диэн санаата минньигэһи сиириттэн ордук биллэр буоллаҕына, минньигэһи биэрэр киһи үчүгэй, сөбүлүүр киһитигэр кубулуйар. Оҕо төрөппүтүн кимэ да буоллар сөбүлүүр, ону элбэхтик минньигэһи сиэтэринэн, араас туһата суох оонньуурдарынан ситиһэ, улаатыннара сатааһын кэрэгэй, оҕону минньигэһи элбэхтик сииргэ уонна бэлэмҥэ үөрэтэн кэбиһиэн сөбүттэн сэрэниэххэ сөп этэ.
     
Үчүгэй диэн олус киэҥ өйдөбүл. Халлаан сырдааһына, Күн тахсыыта киһи көрөрүн тупсарарынан хас биирдии киһиэхэ сырдык буолуута үчүгэйигэр кубулуйбут. Сырдыгы бэлиэтииринэн үрүҥ дьүһүн бар дьоҥҥо барыларыгар үчүгэйи биллэрэр дьүһүн буолар. Аан дойду дьоно бары холбоһууларыгар, айылҕаны харыстыы сатыырга биир санааланыы-ларыгар Күн таҥара ылар оруола итинник быһаарыллар. 
 
Хас биирдии киһиэхэ олоҕун таһымыттан тутулуктанан үчүгэй диирэ тус-туспа буоларынан уратылаах уонна киһи барыта үчүгэйи, бэйэтигэр туһалааҕы ситиһэ сатыырынан, баҕа санааны салайар, сирдиир кыахтаах. Ол курдук туох барыта; киһиэхэ туһалаах, санаатын тупсарар, барыһы киллэрэр буоллаҕына, үчүгэй диэн буолуон, ону ситиһэ сатыан сөп. Уоруйах “үчүгэйэ” элбэхтик уордаҕына улаатар буолан үгүс дьон, үлэһиттэр өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэт, уоруйах ханнык баҕарар дойдуга туоратыллар.

Элбэх киһи үчүгэй диэн санаата биир буоллаҕына, бу үчүгэй сайдар, элбиир, күүһүрэр кыахтанар. Христос диэн үчүгэй киһи таҥара үөскээһинэ дьон өйдөрө-санаалара өссө сайдан, тупсан, үчүгэй киһи буола сатыыр баҕа санааны үөскэтинэр буолбуттарыттан уонна бу үчүгэй баҕа санаа киэҥ сирдэргэ тарҕаныыта өй-санаа үөрэҕин салайааччылар баһылаабыттарыттан быһаччы тутулуктаах.

Билигин Аан дойду үрдүнэн Күн таҥара үөскээн тарҕанан сайдарыгар айылҕаны харыстааһын күүһүрүүтэ ылар оруола үрдүк. Манна Күн таҥаралаах сахалар ылар оруоллара улаатыаҕа. Ол курдук айылҕа сүрүн тутааҕа Күн буоларын уонна сырдык буолуута киһи үчүгэйи арааран билэрин үөскэтэрин саха киһитэ барыта билэр.

Хас киһи бэйэтин үчүгэй диэн өйдөбүлэ олоҕун таһымыттан тутулуктанан сайдар. Былыргы аас-туор кэмнэргэ киэһэ тото аһаан баран сылаас балаҕаҥҥа утуйууттан киһи баар-суох баҕа санаата туолар буоллаҕына, билигин олох сайдыбытыттан үчүгэй буолуу көрдөбүллэрэ диэн улаханнык кэнээн, тупсан, элбээн тураллар.

Олох тупсан, сайдан истэҕинэ үчүгэй эмиэ эбиллэн иһэр. Киһи баҕата салгыы баран саҥаттан саҥа үчүгэйи арыйан, туһаҕа таһааран иһэр кыаҕа эбиллэ турар. Үчүгэй тохтоло суох үксээн, үчүгэйтэн үчүгэй үүнэн тахсан иһэр. Ол курдук соторутааҕыта субу-субу туоҕа эрэ алдьанан иһэр, хаахыныыр, Россияҕа оҥоруллар массыыналарынан эрэ сылдьар эбит буоллахпытына, билигин бөҕө-таҕа, үчүгэй көрүҥнээх, оҥоруулаах, сымнаҕас, араас мааркалаах омук массыыналарынан айанныыбыт. Урукку сэбиэскэй кэмнээҕи үчүгэйбит уларыйан билигин омук массыыналарын үчүгэйдэр диибит.

Киһи сөбүлүү, таптыы көрөрө санаатын тупсарарынан үчүгэй диэн ааттанар. «Үчүгэй, үчүгэй, үчүгэй даҕаны» диэн ырыаҕа ылланарын курдук үчүгэй муҥура суох салгыы баран иһэр, олох сайдыыта үчүгэйтэн үчүгэйи аҕалан иһэр курдук. Киһи олоҕор үчүгэйи элбэхтик оҥоро сатыырынан үчүгэй кырдьык да ахсаана биллибэт элбэх. Арай Сир үрдүгэр туох барыта эргийэн тиийэн кэлэринэн үчүгэйбит аһара баран кэрэ диэҥҥэ тиийдэҕинэ, кэрэтэ, кыйыата биллэн тахсарынан, уларыйара чугаһаабытынан сэрэнэр кэм кэлбитэ сахабыт тылынан быһаарылларын таба өйдүөхпүт, олохпутугар туһаныахпыт, үчүгэйи аһара барыыга сэрэхтээх буолуохпут этэ.

Үчүгэй диэн туох сөбүлүү саныырбытын, туһалааҕын барытын ааттыыбыт уонна олору оҥоро сатыыбыт. Дьон бары үчүгэй дии саныыр быһыыларын оҥоро сатыылларыттан олор олус, киһи кыайан ааҕан ситэр кыаҕа суох курдук элбээбиттэр.

«Что не запрещено, то можно» диэн арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр этиилэрэ, туох бобуута суоҕу барытын оҥоруохха сөп диэн өйдөбүллээх уонна сахалыы таҥара үөрэҕин “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этиитигэр сөп түбэһэр. Бу этии туох быһыы куһаҕан диэн ааттанан бобулларын, дьон оҥорботторун, туох иһин куһаҕан диэн ааттаммытын киһи барыта билиэхтээҕин уонна толоруохтааҕын биллэрэр. Ол аата киһи өйө-санаата сайдыбытынан туһанан тугу эмэ оҥоруон иннинэ туох бобуулаахтар, куһаҕаннар баалларын хайаан да билэрин эрэйэр.
 
Оҕо улаатан иһэн куһаҕан диэн ааттанар быһыылары аан бастаан арааран билэ үөрэннэҕинэ өйө-санаата туруктаахтык сайдарын сахалар таҥара үөрэхтэрэ эмиэ билинэр. Ол курдук “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн сахалар таҥараларын үөрэҕин этиитэ оҕону үчүгэйгэ үөрэтии сүрүн төрүтэ буолар.

Оҕону үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэтиини «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэбитигэр саҕалаабыппыт. (2,49). Ону бу үлэбитигэр салгыы сайыннарабыт.

Туох быһыы үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын арааран быһаарарга оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрин көрөн үтүктэн оҥорон, быһаарар этиилэриттэн үөрэнэр. Төрөппүтэ, иитэр-үөрэтэр киһитэ тугу үчүгэй диэбитэ, киниэхэ эмиэ үчүгэйгэ кубулуйар. «Уоруйаҕы кытта олордоххо уоруйах буолуоҥ» диэн этии үчүгэйи быһаарыыга уонна төрөппүт үтүгүннэрэн үөрэтэр үөрэҕэр быһаччы сыһыаннаах.

Төрөппүттэр бу быһыы куһаҕанын, туһата суоҕун билэллэриттэн оҕолоро сыыһа туттан оҥорботторун туһугар аналлаах бобуулары, хааччахтары оҥордохторуна, эрдэттэн сэрэттэхтэринэ, бу быһыы куһаҕан, маны оҥорума диэн үөрэтиилэрин туһата улаатар.
Оҕоҕо төрөппүтүн тас көрүҥэ үчүгэй көрүҥ диэн өйдөбүлүн үөскэтэр, иҥэрэр. Оҕо төрөппүтүгэр маарынныыр киһини сөбүлүү көрөрө, кыыс оҕо аҕатыгар маарынныыр киһиэхэ кэргэн тахсара, уол ийэтигэр маарынныыр дьахтары ойох ылара элбэх.
 
Төрөппүт оҕотугар тугу үчүгэй диирин анаан-минээн биллэрэрэ ордук. Оҕо барыта үчүгэйгэ, бэйэтэ үчүгэй дии саныырыгар тардыһарыгар сирдьит буолар кыахтанар. Үчүгэй дии саныырын кыаҕа баарынан ситиһэ сатыыр. Үлэни үчүгэй диэн оҕолоругар этэр, бэйэлэрэ үлэлээн көрдөрөр, үтүгүннэрэр төрөппүттэр оҕолоро үлэһит буола улаатар кыахтаналлар. Төрөппүт сыыһа үөрэтэн үчүгэй диирэ оҕо этин-сиинин баҕа санаата буолан хааллаҕына сытыы, элбэхтик, минньигэстик аһааһын диэки салаллар кыахтанара кэлин куһаҕаҥҥа, этэ-сиинэ, буор кута дьадайыытыгар тириэрдиэн сөп. Бу оҕо улааттаҕына даҕаны оҥорон, тутан туһалааҕы оҥоруута аҕыйыыр кыахтанар.
 
Хас киһи аайы үчүгэй диэн өйдөбүлэ тус-туһунан. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үөскээн, иҥэн хаалбыт, ийэ кутугар кубулуйбут өйдөбүлүн илдьэ сылдьар, ол өйдөбүллэрэ кини баҕа санаатын төрүттүүллэр, үөскэтэллэр.

Үчүгэй диэн тугуй? Үчүгэйи таба быһаарыы олус улахан суолталаах. Бэйэтэ үчүгэй көрүҥнээх киһи, үчүгэйи аҕалар уонна үчүгэйинэн түмүктэнэр быһыылары оҥорор буоллаҕына эрэ үчүгэй киһи диэн ааттанар. Ол курдук бэйэтэ олус үчүгэй көрүҥнээх киһи буолан баран куһаҕаннык быһыыланан куһаҕаны аҕаллаҕына, үчүгэй кыайан буолбакка хааларыгар тиийэр. “Таҥаһынан көрсөллөр, өйүнэн-санаатынан атаараллар” диэн этии ити быһаарыыттан үөскээбит.

Үчүгэй биир киһиэхэ сыһыана эмиэ ураты. Киһиэхэ туһалаах, туһаны аҕалар, олоҕун чэпчэтэр буоллаҕына, үчүгэй диэн ааттанар. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии үчүгэйи быһааран олоххо туһаныыга улахан суолталаах. Үчүгэй үлэҕэ-хамнаска сыһыана эмиэ икки өрүттээҕин арааран билии уонна олоххо туһаныы хас биирдии киһиттэн хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол курдук уоруйах тугу эмэ уорбутуттан туһаннаҕына, барыһырдаҕына уоруу үчүгэй эбит диэн санааҕа киириэн уонна өссө уора барыан сөбө үгүстэр, үлэһиттэр үчүгэй диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэспэт.
 
Үлэһит киһи үлэттэн барыс, туох эмэ туһалааҕы киллэринэр буоллаҕына, үлэ үчүгэй эбит диир уонна элбэхтик үлэлиэн, оҕотун үлэҕэ үөрэтиэн сөп. «Айахпытыгар эрэ үлэлиибит», «Хамнас диэни билбэппит» диэн этиилэр үлэ оҥорон таһаарыыта намыһаҕын, туһата кыратын быһаараллар. Үлэ маннык уларыйыыта үлэни үлэлиир дьон билигин аҕыйаан, эдэрдэр тыа сиригэр олохсуйа хаалбат буолууларын үөскэтэрэ ити быһаарыылартан быһаччы тутулуктаах.

Элбэх хамнастаах үлэ, чахчы үчүгэй үлэ буолар. Үлэ уонна хамнас биир тутулуктаахтарын умнумуохха. Элбэхтик үлэлиир, туһалааҕы оҥорор киһи ылар хамнаһа үрдүк буоларын өйдүөхпүт этэ. Ол курдук элбэх хамнастаах буолан баран тугу да дуоннааҕы оҥорбот үлэ элбэҕэ эбитэ буоллар дьон бары үөрүөхтэрин сөп курдук. Өссө босхо биэрэллэрин кэтэһээччи син-биир аҕыйаабат.

Билигин үөрэхтээх буолуу «үчүгэй» диэн ааттанар кэмэ кэлэн турар. Ол эрээри элбэх үөрэхтээх киһиэхэ барыларыгар сөп түбэһэр үрдүк хамнастаах үлэ биһиги сайдыыта суох дойдубутугар кыайан көстүбэккэ эрэйдиириттэн ханна үөрэнэри талыы уустугуран турар.  
Үчүгэй киһини быһаарыы билигин олус уустугурда. “Ынах эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр” диэн этии ону биллэрэр. Үчүгэйи быһаарыы араастара олус элбэхтэр:

- Үчүгэйдик көстүү. Үчүгэйдик көстүү бастаан иһэр буолла. Манна ордук   дьахталлар баһылаатылар. Сайдыылаах дойдуларга үлэ оҥорон таһаарыыта лаппа үрдүгүнэн киһи иллэҥ бириэмэтэ элбээбитинэн бэйэни үчүгэйдик көрүнүү-истинии баһыйа сайдан иһэр.

- Үчүгэй быһыылаах. Киһи үчүгэй быһыылаах буолуохтаах диэн сахалар таҥараларын үөрэҕин сүрүн көрдөбүлэ буолар. Манна киһи өйө-санаата туруктааҕа, хайдах тутта-хапта сылдьара, хайдах саҥарара, майгылааҕа, тугу оҥороро барыта киирсэр.
 
- Үчүгэй үлэһит. Бары саха омукпутун харыстыы, уһун үйэлээх оҥоро сатыыбыт. Үлэни кыайбат омук эстэр диэни бары билиэхпит этэ. Ол курдук “Хоро салаҥ” диэн этии үөскээбитин кэннэ хоро омуктар эстибиттэрин итэҕэйиэхпит этэ.

Билигин сайдыылаах диэн ааттыыр омуктарбытыгар киһи тас көрүҥэ ордук улахан суолтаны ылар курдук буолла. «Таҥаһынан көрсөллөр, өйүнэн-санаатынан атаараллар» диэн этии киһиэхэ тас көрүҥ суолтата аҕыйаҕын, көрсүһүүгэ эрэ туһалааҕын, олоххо, үлэҕэ-хамнаска соччо туһата суоҕун быһаарар. Ол да буоллар үчүгэйдик көстүү киһи киһиэхэ сыһыаныгар аан маҥнайгы умнуллубат өйдөбүлү киллэрэринэн суолтата син-биир хаалан хаалбат.

«Сирэйигэр суорат кутан салыаҥ суоҕа» диэн былыргы сахалар этиилэрэ киһи тас көрүҥэ уонна өйө-санаата уратыларын быһаарар олус дириҥ суолталаах этии билигин хаалан сылдьар. Бу этиини ордук кэргэни талан ылыыга анаан төрөппүттэр уол оҕолоругар кыыс оҕо туһунан быһааран биэриилэригэр туһаналлара. Ол аата бу этиинэн киһи тас көрүҥэ өйүн-санаатын, олоххо сыһыанын, тулуурун, дьулуурун, үлэһитин кыайан таба быһаарбатын ордук чуолкайдаан биэрэллэр эбит. Манна Эллэй Боотур Омоҕой Баай көйгө кыыһын кэргэн ылан сахалары сайыннарбытын, ахсааннарын элбэппитин таба өйдүөхпүт, өбүгэбит бу үчүгэй быһыытын үтүктэн бары  уолаттарбыт туһаныахтара этэ.

Үчүгэй киһиэхэ туһалаах буоллаҕына эрэ үчүгэй диэн ааттанар. Араас элбэх аныгы муоданы көрдөрөөччү дьахталлар улахан конкурсу аастахтарына эрэ улахан хамнастаах, көстүүлээх, сынньалаҥ үлэҕэ тиксэллэр. Ол аата бу конкурстар түмүктэринэн аҕыйах киһи туһанар, туһа таһаарынар, атыттар, мөлтөхтөр бары туоруулларыгар тиийэллэр.

Улахан артыыстарга конкурс эмиэ элбэх. Үлэни биэрээччилэр конкурстары тэрийэннэр элбэх сөп түбэһэр дьонтон талан ылыыны туһаналлар. Үлэһиттэри талан ылыы үлэ хаачыстыбата тупсарын үөскэтэр кыаҕын таба туһаныахха, үлэ биэрээччилэр конкурстары тэрийиэхтэрэ этэ. Омук дойдуларыгар үлэ миэстэтэ үлэлиэн баҕалаахтарга барыларыгар тиийбэт, аҕыйах буоллаҕына, үлэһиттэр кыахтара баарынан үлэлээннэр үлэ-хамнас тупсарын, оҥорон таһаарыыта улаатарын ситиһэллэрин киэҥник туһаналлар.

Киһи сөбүлүү көрөрө үчүгэй диэн буоллаҕына, сөбүлээбэт көстүүтэ куһаҕан диэн буолар. Олох сайдан истэҕинэ куһаҕан эмиэ эбиллэр, күүһүрэр. Ол курдук урут дэлби тэбии биир эмэ дьиэни алдьатан аҕыйах киһини өлөрөр кыахтаах буоллаҕына, билиҥҥи дэлби тэбии улахан куораттары күл-көмөр оҥорор кыахтанна. Ол иһин улаханнык күүһүрбүт куһаҕан быһыыттан сэрэхтээх буолуу эмиэ күүһүрэн, улаатан биэрдэҕинэ эрэ табыллар кэмэ кэлэн турарын билиэ этибит.

Киһи оҥороруттан атыннык, тиэрэтик, айыыны оҥорор оҕо куһаҕан быһыыны оҥороро элбээн хаалар. Ол курдук оҕо саҥа оҥоро үөрэнэр быһыыларын улахан дьон бары билэллэриттэн, урут, кыра эрдэхтэринэ боруобалаан көрбүттэринэн, ханнык быһыылар үчүгэй, онтон атыттара куһаҕан буолалларын арааран билбиттэринэн туһанан, оҕону, бэйэлэрин үтүгүннэрэн киһи быһыылаах буолууга үөрэтэр кыахтара улаатар.
 
Оҕо аһаан баран чааскыны муостаҕа быраҕан кэбиһэрэ чахчы куһаҕан, сотору чааскылара суох хаалыахха сөп. Оҕо маннык быһыытын хайдах эмэ туоратар, суох оҥорор сыалтан аан маҥнай, бу куһаҕан диэн этэн көрүү, онтон, аны “Чааскыны быраҕыма” диэн бобуу, онтон тохтооботоҕуна бырахтахха да алдьаммат чааскыны булан биэрдэххэ эрэ табыллар. Быраҕа сатаан баран алдьамматыттан оҕоҕо чааскыны бырахпат буолуу үгэһэ үөскүөн сөп.

Олоххо куһаҕан билигин да элбэх. Ол иһин үчүгэйи куһаҕантан арааран билэр туһугар аҕыйах ахсааннаах куһаҕан өттүн урутаан билии ордук туһалаах. Сахалар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрэ куһаҕан быһыыны оҥорума диэн быһаччы суолталаах уонна аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары аан маҥнай билэн оҥорбот буолууга аналланар. Куһаҕан диэн тугун арааран биллэххэ эрэ үчүгэй диэн баара биллэн, араарыллан, чуолкайданан тахсар кыахтанар. Ол иһин оҕо аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны, бобуулааҕы билэрэ өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар туһата улахан.

Айылҕаҕа «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэринэн, икки өрүттээх тутулуктааҕыттан киһи оҥорор быһыылара кыайан аҥардастыы үчүгэй буолар кыахтара суох. Аҥардастыы үчүгэйи эрэ билии, ону эрэ туһаныы өй-санаа аҥар өттүгэр халыйыытын үөскэтэр, куһаҕан диэн суох буолбутун курдук сыыһа санааҕа дьону киллэрэр, барыта куһаҕаҥҥа кубулуйуутун үөскэтэр. 

Айылҕаҕа, Сиргэ аҥардастыы үчүгэй диэн суох. Үчүгэй куһаҕан баар буоллаҕына эрэ, биирдэ үчүгэйэ биллэр буолар. Киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанара хайаан да ирдэнэр. Үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбат киһи киһи быһыыта суох киһиэхэ кубулуйар, «Үрүҥү, хараны араарбат» диэн ааттанар уонна олох ханнык эрэ кэмигэр сыыһа туттунуон сөбө улаатар.

Бэйэлэрэ тугу да оҥорбот, бэлэм үчүгэйинэн туһанааччылар үчүгэй хайдах оҥорулларын билбэттэр, ол иһин кинилэр санааларыгар барыта үчүгэй курдук көстөр. Холобурга, ырыаһыты ыллахха кини ыллаабыта барыта үчүгэй курдук. Хоһоону айааччы, суруйааччы эмиэ тугу айбыта, суруйбута үчүгэй буолар курдук саныыр. Табыллыбатах ырыаны, хоһооннору холбуу тутан ылан бөххө быраҕан да кэбистэххэ улахан ночоот, куһаҕан тахсыбатыттан итинник сыыһа санаа үөскүүр. Билигин биһиэхэ маннык сыыһа санаалаахтар мустаннар айыы диэн тылбытын аҥардастыы үчүгэй эрэ оҥоро сатыыллар.

Киһиэхэ туһалаах, үчүгэйи оҥорор быһыы үчүгэй быһыы диэн буолар. Бэйэлэрэ тутан-хабан, үлэлээн үчүгэйи оҥорор дьон үчүгэйи оҥоруу олус үлэлээҕин, уустугун билэллэр, кыратык да сыыһа-халты туттунуу куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөбүттэн сэрэнэллэр. Үлэ-хамнас киһитин куһаҕанын дьайыыта улахан ночоокко тириэрдиэн сөп. Холобурга, повар аһылык бэлэмнээбитэ амтана табыллыбатаҕына, барыта хаалар кутталлаах, обургу ночоот тахсыан сөп.

Тутуу үлэһитэ куһаҕаннык туттаҕына аны тутуута сууллан түһүө. Олус улахан ночоот тахсыаҕа. Тутуу үлэһитэ тутууну куһаҕаннык тутара букатын табыллыбат быһыы буолар. Онно эбии урут оҥоруллубатаҕы, айыыны оҥороро олус сэрэхтээх, кутталлаах, сыыһа-халты буолан хааллаҕына, тутуута сууллуон сөп. Ол иһин хас биирдии тутуу эрдэ оҥоруллубут проектаах буоларын, аналлаах бэрэбиэркэни эрдэттэн ааһарын тутууну хонтуруоллааччылар хайаан да ирдииллэр.

Үчүгэй уонна куһаҕан бэйэ-бэйэлэрин кытта хардары-таары дьайсыыларыттан олох сайдыыта тутулуктанар. Үчүгэйи оҥороору сыыһа-халты тутуннахха, бу быһыыбыт соҕотохто куһаҕаҥҥа кубулуйар уратытын киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан арааран, таба өйдөөн туһаныа этэ. Ол курдук оҥоро-тута үөрэнэ илик оҕо, эдэр киһи сыыһа-халты туттунара элбэҕиттэн үчүгэйи оҥоро, саҥаны айыыны оҥоро сатаан, онтун кыайан оҥорбокко куһаҕаҥҥа кубулутара ордук элбэх. Ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ илигинэ куһаҕан быһыылары аҕыйатаарылар оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ сахалар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэҕи туһаналлар.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыы үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга, бу икки хайысха икки ардынан барар тэҥнэһии балаһыанньатын булууга туһалыыр кыаҕа олус улахан. Оҕо киһи буолууну баһылааһына диэн үчүгэйи куһаҕантан арааран, быһааран олоххо таба туһанарга үөрэниитэ буоларын билиэхпит этэ.
 
Олох сайдан, бары-барыта тупсан иһиитэ үчүгэй элбээн иһэрин курдук сыыһа санааны дьоҥҥо үөскэтэр. Ол курдук билигин саҥаны айан, айыыны оҥорон олоххо киллэрэ охсуу кэнниттэн сотору кэминэн онтубут куһаҕана арыллан тахсыан сөбө дьону сэрэхтээх буолууга үөрэтиэ этэ. Саҥаны айан, айыыны оҥорон соторутааҕыта олоххо киллэриллибит атомнай уот биэрэр станция сир хамсааһыныттан алдьаныыта, радиация тарҕаныыта саҥаны айыыга олус сэрэхтээх буолуу наадатын быһаарар.
 
Дьон үчүгэй диэн баҕа санаалара элбэх харчылаах, баай буолуу диэки салаллыыта, ол баҕа санааларын хайдах толороллоруттан олус улахан тутулуктаах. Үлэттэн-хамнастан олох тупсуута, баай-мал эбиллиитэ үөскүүрэ билиннэҕинэ дьон үлэни кыайа-хото үлэлииргэ үөрэниэ этилэр. Билигин биһиэхэ үлэлээбэт, кыратык үлэлиир буолуу, аҥардастыы үөрэҕи эккирэтэллэриттэн үөскээн, олохсуйан сылдьар. Үлэни үчүгэй диир дьон бэрт аҕыйахтар. 

Онон оҕо кыра эрдэҕиттэн, ийэ кутугар үчүгэй диэн өйдөбүлэ үгэс буолан иҥмит, оннук баҕа санаа үөскээн олохсуйбут буоллаҕына, олоҕун устата ол баҕа санаатын толороору элбэх үчүгэйи оҥорор кыахтанарын таба өйдөөн оҕону иитиигэ кут-сүр үөрэҕин туһаныахпыт этэ.

ҮЧҮГЭЙИ уонна КУҺАҔАНЫ АРААРЫЫ

Олох хаһан даҕаны биир кэмҥэ хамсаабакка, уларыйбакка эрэ туран хаалбат. Олох устан, баран истэҕинэ өй-санаа эмиэ хаалсыбакка уларыйан биэрдэҕинэ эрэ табыллар. Өй-санаа уларыйбакка хаалан хаалыыта “застойу” тохтоон хаалыыны үөскэтэр.
 
Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга, үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэриилэрин билиигэ Күн таҥара үөрэҕэ туһалыыр. Ол курдук сырдык, сылаас күнүс кэнниттэн хараҥа, тымныы түүн сабардыыра үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйыытын дьоҥҥо биллэрэр.
  
Билигин сайдыылаах, демократия тутулуктаах дойдулар өй-санаа уларыйыыта эмискэ, араас өрө туруулар түмүктэринэн буолбакка сыыйа-баайа, олохтоох дьон бары бүттүүн куоластааһыннарын түмүгүнэн кэлэн олоххо киирэн иһэллэригэр баҕараллар. Бэйэлэрэ бу олоҕу 200-тэн тахса сыллар усталара боруобалааннар олоххо сайдыыны ситистилэр уонна ону атыттар тутуһалларыгар туруорсаллар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоххо туһаныыны биһиги “Киһи таҥара” диэн үлэбититтэн булан эбии туһаныахха сөп. (11,45).
 
Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран быһаарыы субу тирээн турар кэмигэр, субу бириэмэҕэ эрэ сөп түбэһэр уратылааҕын билиэхпит этэ. Атын, уларыйбыт кэмҥэ, түүн уонна күнүс уларыйалларын курдук, субу үчүгэй диэн этэрбит уларыйан аны куһаҕан буолан хаалыан сөп. Ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥоруу былыр-былыргыттан сахалыы биир айыы диэн тылынан этиллэрэ эрэ табыллар, оччотугар өй-санаа уларыйыытыгар, солбуйсан биэриитигэр сөп түбэһэр.

Нууччалар киһи оҥорор быһыытын икки аҥы араараннар өй-санаа икки аҥы арахсыытын үөскэппиттэр, «хорошо» диэн үчүгэйи оҥорууну этэр буоллахтарына, «грех» диэн куһаҕаны этэллэр. Биһиэхэ тылбыт үөрэхтээхтэрэ ону быһалыы үтүктэн, куһаҕаны оҥорууну туспа арааран «аньыы» диэн эттэрэ сатыыллара өй-санаа үөрэҕэр, уларыйан, солбуйсан биэриитигэр сөп түбэспэт. Биир киһи оҥорор үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыылара тус-туспа тылларынан этиллэрэ букатын табыллыбат, өй-санаа өйдөбүллэрин буккуйууну үөскэтэр.
 
Холобур, сэбиэскэй былаас кэмигэр баай киһи куһаҕан буолара, дьадаҥы үчүгэй этэ. Бары салайааччылар дьадаҥы төрүттээхтэринэн киэн тутталлара, өҥнөллөрө. Бу өйдөбүл билигин ырыынак кэмэ кэлэн, уларыйан, таҥнары эргийэн аны баай үчүгэй, дьадаҥы куһаҕан буолан сылдьар. Биирдэ элбэхтик арыгы испит киһи куһаҕан киһи буола түһэн баран, аны өйдөннөҕүнэ, иһэн бара турбатаҕына көнүөн, үчүгэй киһи буолуон сөбө хаһан да хаалан хаалбат.

Кэмэ кэллэҕинэ субу үчүгэй диирбит куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалар кэмнээҕин киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан бэйэтэ арааран билэрэ ирдэнэр. Айыы диэн тылбыт соҕотоҕо сахалар өй-санаа уларыйыытын, солбуйсан биэриитин билэллэрин, олоххо туһаналларын биллэрэр. Биһиги, билигин баар сааһырбыт дьон олоххо өй-санаа тосту уларыйыыта Сэбиэскэй Сойуус эстэригэр киирбитин кэтээн көрөр кыахтанныбыт. Үчүгэй диэн ааттыырбыт куһаҕаҥҥа уларыйыытын билэммит үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга лаппа бэлэмнээхпит.

Киһи оҥорор быһыытыгар анаан-минээн бу үчүгэй-айыы, бу куһаҕан-“аньыы” диэн дьаралык иҥэрии өй-санаа кэмэ кэллэҕинэ уларыйан биэрэр өйдөбүлүнэн кыайан табыллыбат. Айыыны оҥоруу урукку суруйааччылар тутталларын курдук үрүҥ эбэтэр хара диэн эбии быһаарыы тыллаах буоллаҕына эрэ табыллар. Ол курдук үчүгэйдэрэ, куһаҕаннара өссө кыайан быһаарыллан биллэ илик саҥаны айыылар эмиэ элбэхтэр. Бу кэмҥэ айыы ханнык да эбиискэ быһаарыыта суох бэйэтинэн сылдьарыгар тиийэр. Итини тэҥэ куһаҕаны айыыны да оҥорбут киһи сороҕор көнөн үчүгэй быһыылары, үрүҥ айыылары оҥоруон сөбүн хаһан да буккуйумуохха.

Сахалар киһи өйө-санаата уларыйан биэрэр кэмнэрдээҕин былыр үйэҕэ быһааран билэннэр «Үчүгэй уонна куһаҕан аргыстаһан сылдьаллар» диэн этэллэр. Арай киһи бэйэтэ өйдөөх-санаалаах буоларынан, үчүгэй куһаҕаҥҥа солбуйсан биэрэр кэмэ кэлбитин билэн өйүн-санаатын эмиэ уларытан биэрэрэ эрэйиллэр.

Ким эрэ булан-талан «бу үчүгэй» эбэтэр «бу куһаҕан» диэн быһааран биэрэрэ субу кэмҥэ эрэ туһалыырын уонна кэмэ ааһарын кытта уларыйан хааларын хаһан да умнумуохха. Ким эрэ эппитэ кэмэ кэллэҕинэ, бу быһыылар солбуйсан биэриилэригэр уларыйан, аны сыыһа буолан хаалыан сөп. Бука бары В.И.Ленин үөрэҕэ эрэ сөп, үчүгэй, атыттар бары сыыһалар диэн этэ сылдьыбыппыт аны уурайан, бу үөрэх сыыһата биллэн, хаалан турар. Үчүгэй уонна куһаҕан быһыылары тус-туспа тылларынан ааттааһын өй-санаа уларыйан биэрэр кэмигэр ордук улахан буккууру, тус-туспа барыыны, арахсыыны, эйэлэспэт буолууну киллэриэн сөбүттэн эрдэттэн сэрэниэхпит этэ.
Тылбыт үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар субу тирээн турар кэмҥэ үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араартаан дьоҥҥо быһааран биэрэр оннугар, атын, “аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан куһаҕаны туспа ааттааһыны олохтуу сатыыллара кэрэгэй, бу дьон өйдөрө-санаалара татымын, арыыйда тэйиччини, өй-санаа уларыйарын кыайан ырыҥалаан быһаарбаттарын биллэрэр.

Саха тыла олус былыргы кэмҥэ үөскээбит тыл диэни уонна нуучча тылыттан уратыларын бары билэн итэҕэйэн сылдьабыт. Айыы диэн тыл былыр-былыргыттан икки өрүттээх өйдөбүллээх; үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу ылан быһаарар уратытын илдьэ сылдьар. Ол барыта киһи биир мэйиитинэн, төбөтүнэн толкуйдаан, быһааран үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыаҕын табатык быһаарарга аналланар. 
Айыы диэн былыр-былыргыттан бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытын буккуйан, аҥардастыы үчүгэй эрэ өрүттээн туһаҕа киллэрэ сатааһын саха тылын өйтөн-санааттан тутулуктарын билбэт буолууттан тахсар быһыы диэххэ сөп. Тыл үөрэхтээхтэрэ өй-санаа үөрэҕэр кыра да сыһыаннара суохтарын ити буккулла сылдьаллара биллэрэр.

Бу тылы буккуйуу, айыыны элбэхтик оҥор диэн өйдөбүлү киэҥник тарҕатыытыттан эдэрдэр үчүгэйи уонна куһаҕаны араарбат буолуулара үөскүүрүттэн, элбэх быстах быһыылары, сыыһа-халты туттунуулары оҥорууларыгар тириэрдэр. Ити иһин “айыы үөрэҕин” алҕастара кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ олус улахан буортуну оҥорор кутталлара улаатан иһэр. Эдэрдэр элбэхтик айыыны оҥордохторуна, үгүс быстах быһыылары, ситэ толкуйдамматах, быһаарыллыбатах дьыалалары оҥоруохтарын сөбүн уонна бэйэлэрэ айыы буола сатаан бэйэлэригэр тиийиниилэрэ элбээһинигэр тириэрдэрин, бу сыыһа хайысхалаах үөрэх табан сыаналаабат.

Саха дьонун өйдөрө-санаалара билигин ыһыллан сылдьар, чөл оннугар түһэ илик. Ол барыта анаан-минээн буккуйар дьон баалларыттан, сахалары үрэйэ, ыһа сатааччылар элбэхтэриттэн, сэбиэскэй былаас саҕаттан салҕанан баран иһэрэ билигин да тохтуу илигиттэн тутулуктаах. 

Нууччалыы «грех» диэн куһаҕаны быһаарар тылы быһаччы үтүктэ сатааһыннарыттан тылбыт үөрэхтээхтэрэ «аньыы» диэн саҥа тылы булан саха тылыгар киллэрэ сатыыллар. Сахаларга «аньыы» диэн тыл төрүт суох. «Ан» диэн төрүттэн сахаларга өйү-санааны быһаарар тыл төрүт үөскээбэт. Арай анаа, аны, анал, анньыы диэн өйгө-санааҕа ханнык да сыһыана суох тыллар үөскүүллэр. «Ын» диэн ыгыллар дорҕоон өйгө-санааҕа ханнык да сыһыана суох дорҕоон буолар.
 
Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран атын-атын тылларынан ааттааһын өйгө-санааҕа сөп түбэспэт. Өй-санаа кэмиттэн-кэмигэр уларыйыытыгар тус-туспа тыллары туһанар дьон ордук улахан охсууну ылыахтарын, ол охсууттан кыайан өрүттүмүөхтэрин да сөп. Ол курдук икки аҥы арахсыыга абааһыларынан ааттаммыттары суох оҥорууну бары да сөбүлүөхтэрин сөп.

Аһара үчүгэй утары өттө аһара куһаҕан диэн буолара эмиэ биллэр. Ол иһин үчүгэй куһаҕаҥҥа эргийэн биэрэр кэмигэр ордук ыарахан, уустук буолан тахсара хомолтолоох. «Аһара үөһээ ытыннахха, ыарыылаахтык охтуохха сөп» диэн этии киһи бэйэтин кыаҕыттан аһара барбата үчүгэйин, туһалааҕын быһаарар.

«Үчүгэй уонна куһаҕан аргыстаһан сылдьаллар» диэн этии үчүгэй куһаҕанныын бииргэ сылдьалларын, үчүгэйи куһаҕантан булан араарыы уустугун, киһи өйдөөх-санаалаах, тугу барытын тэҥнэбилинэн туһанан сыаналыыр кыахтаах буолан уонна куһаҕаны аан бастаан арааран быһаарарыттан таба араарарын биллэрэр. Төрөппүт бэйэтэ тугу үчүгэй дииригэр оҕотун ииттэҕинэ, үөрэттэҕинэ, соннук үгэстэри иҥэрдэҕинэ оҕотун бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах оҥорорун сахалыы таҥара үөрэҕэ туһанар.

Киһи буолуу сүрүн сыалынан, тутулугунан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран олоххо таба туһаныы буолар. Сахалар үөрэхтэринэн “Үрүҥү, хараны араарар буолуу” диэн этиллэр. Оҕо улаатан иһэн хайаан да ситиһиэхтээх биир кэрдиис кэминэн ааҕыллар уонна киһи буолууну ситиһии диэн ааттанар. Ол иһин сахалар киһи таҥараларын үөрэҕэ оҕо куһаҕан быһыылары кыра эрдэҕиттэн билэн оҥорбот буоларыгар үөрэтэри ирдиирэ, өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар, киһи буолууну ситиһэригэр  тириэрдэрин туһаныахпыт этэ.

ҮЧҮГЭЙ УЛАРЫЙАН ИҺЭР        

Олох сайдан, тупсан иһиитэ дьон ситиһэ сатыыр баҕа санаалара, таҥаралара кэмэ кэллэҕинэ саҥа таҥаранан уларыйарыгар тириэрдэр. Олус былыргы кэмнэргэ дьон бултаан эрэ аһыыр эрдэхтэринэ, булду кыайа-хото бултуур араас улахан кыыллар курдук бултаары, ол кыыллар курдук буолар баҕа санааны иҥэринэн, улахан кыыллар, көтөрдөр таҥаралардаах этилэр. Өй-санаа сайдыыта таҥаралар уларыйан, тупсан иһэллэрин үөскэтэриттэн былыргы таҥаралар хааланнар, аны киһи, үчүгэй киһи таҥара туттуллар кэмигэр билигин кэлэн олоробут.

Билигин дьон бары үчүгэй киһи буолууну ситиһэр кыахтаммыттарынан уонна айылҕаны харыстааһын инники күөҥҥэ тахсыбытынан дьон айылҕаны харыстыыр санаалара улаатарын ситиһиигэ аналлаах сахалар Күн таҥаралара сайдар кыахтанна.

Былыргы кэмнэргэ дьон үчүгэй диэн сыаналаабыттара билигин кэлэн уларыйан хаалбыта элбэх. Ол курдук биһиги олохпутугар урут сэбиэскэй кэмҥэ үчүгэй диэн ааттанар дьадаҥылар, бу ырыынак олоҕор, капитализмҥа киирэр кэммитигэр аанньа ахтыллыбат буоллулар, ким да эппэтэҕин иһин, куһаҕаннарын билинэн эрэллэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн баайдар үчүгэй буолуулара дьадаҥылар куһаҕаннарын биллэрэн дьоҥҥо тириэрдэр.

Үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмин сабыдыалын биһиги көлүөнэлэр илэ биллибит, олохпутугар буолан ааспыт тосту уларыйыылары кэтээн көрөр кыахтанныбыт. Ырыынак сыһыаннара олоххо киириилэрэ сэбиэскэй кэм саҕана туоратыллар сүүлүктэр, “спекуляннар” атыыны-эргиэни баһылаан салайыыларыттан саҕаламмыттара, сыыйа олоххо киирбиттэрэ, харчы уонна мал сыһыаннарын үөскэппиттэрэ.
 
Урукку ыраахтааҕылаах Россияҕа ырыынак сокуоннара туттуллаллара. Билигин ол кэмҥэ төннүү кэмэ кэллэ. Былыргылар билбит билиилэрин, ураты өйдөрүн-санааларын биһиги айыы диэн ааттыыбыт, айыылар Үөһээ дойдуга баалларын билэбит. Үрүҥ айыылартан ылынар, олоххо туһанар билиилэрбитигэр өс хоһоонноро киирсэллэр.

Саҥаны айыыбыт эмиэ икки өрүттээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах буолан тахсар уратыларын таба быһааран олоххо туһаныы ирдэнэр. Ити уратыларын иһин былыргылар билиилэрин хаттаан сыаналаан, үчүгэйин, үрүҥүн эрэ талан ылан, аныгы олоххо сөп түбэһэр тупсарыыны хайаан да барбытын кэнниттэн, үрүҥ айыы диэн ааттаан, оҕолорго үөрэтиллэрэ табыллар. Ол аата ырыынак сыһыаннаһыыларыгар төннүү билигин үрүҥ айыылартан кэлэр билии буолан оҕолорго үөрэтиллэрэ сөп.

Манна өссө былыргы кэм олус элбэх охсуһуулаах, өлөрсүүлээх эбитин санатыахпыт этэ. Ол ыарахан, сайдыыта суох кэмнэргэ күрэхтэһии курдугу тэрийэн киһини өлөрүү кыайыыны ситиһиинэн ааҕыллар кэмнэрэ кытта бааллара. Билигин киһини өлөрбүт киһи, өлөрүөхсүт буолан хаайыыга, туоратыыга барар кэмэ кэлэн турарын умнубаппыт, былыргылар оҥорбут куһаҕан, хара быһыыларын оҕолорго быһааран тириэрдэрбит, өйдөтөрбүт буоллар, өлөрсүүлэр чахчы аҕыйыа этилэр.

Үчүгэй куһаҕаҥҥа эбэтэр куһаҕан үчүгэйгэ уларыйан эрэр кэмэ кэлиитэ сахабыт тылыгар араарыллан сылдьарын дьон-аймах сайдыылаах, инникини өтө көрөн билээччилэрэ маҥнайгынан арааран билэн үгүстэргэ тириэрдэллэрэ ордук буолуо этэ. Ол курдук туох барыта үчүгэйтэн үчүгэйи ааһа баран, кэрэттэн кэрэҕэ кубулуйуута, кэрэтэ, кыйыата, уларыйыытын кэмэ тиийэн кэлбитин сахабыт тыла биллэрэрин таба өйдүөхпүт, олоххо туһаныахпыт этэ.

Дьону барыларын сэбиэскэй былаас кэмигэр үлэлэтэллэр этэ. Былаас үлэһиттэри чахчы өйүүрэ, элбэх көмөнү оҥороро. Үгүстэр кырдьык сөбүлээн үлэлиир эбит буоллахтарына, сорохтор ыгыы-хаайыы күүһүнэн иппэй-туппай үлэни үлэлээбитэ эрэ буолаллара. Перестройка кэнниттэн ырыынак кэмэ кэлиитигэр элбэхтэр, күүһүлэнэн үлэлии сатаабыттар баһыйаннар үлэбит-хамнаспыт сатарыйбыта. Бу быһаарыы нууччалар тыһы ыты ааттыыр уонна хаайыылаахтар үөхсэр “сука” диэн тыллара “девочка” диэҥҥэ уларыйан эрэринэн дакаастанар.
  
Дьон ханнык баҕарар араҥаларын күүһүлээһин, ыгыы-хаайыы үчүгэйгэ тириэрдибэт. Төһө эмэ кэминэн бу үчүгэйбит уларыйан куһаҕаҥҥа кубулуйан биэриитигэр тириэрдэр.
  
Сэбиэскэй былаас көрөн-истэн, үлэ булан биэрэн, хамнастаан, бэлэмҥэ үөрэтэн үлэһиттэри атаахтатан кэбиһиитэ уонна киһи барыта үрдүк үөрэхтээх эрэ буолуохтаах диэн этиини аһара тарҕатан өйдөрүн-санааларын чэпчэки үлэни көрдөөһүҥҥэ тириэрдэн буорту оҥоруута үлэни-хамнаһы аанньа ахтыбаттарын үөскэппитэ. Дьону барыларын үлэлэтэ сатаан буолар-буолбат үлэҕэ хамнас төлүүллэрэ. Билигин сэбиэскэй былаас кэнниттэн төрдүс көлүөнэ дьон олох даҕаны үлэлиэхтэрин баҕарбат буола улааттылар. Эдэрдэр үлэлиир санаалара аҕыйаҕыттан кэлии үлэһиттэр элбээн иһэллэр.

Киһиэхэ үчүгэйи оҥоруу диэн кини ханнык эрэ баҕа санаатын толоруу буоларынан үчүгэйи оҥотторууга киһи түргэнник үөрэнэр. Баҕа санаа туолуута киһиэхэ астыныыны, дуоһуйууну, дьоллонууну аҕалар. Дьол диэн баҕа санаа туолуутуттан астыныы, дуоһуйуу кэлиитэ буолар.

Киһиэхэ атыттар үчүгэйи оҥоруулара хаһан баҕарар үчүгэй. Үчүгэйи оҥорторбутуттан киһи санаата көтөҕүллэрин тэҥэ, үчүгэй санаата элбиэн сөп. Арай бу тиийэн кэлэр үчүгэйгэ, бэлэм кэлэн биэриитигэр үөрэнэн хаалыыта, өссө элбэх бэйэтэ кэлэн биэрэр үчүгэйи көрдүүрүгэр тириэрдэрэ аһара баран куһаҕан буолан тахсыан сөбө “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии хаһан баҕарар дьайарын биллэрэр.

Киһи хаһан даҕаны биир баҕа санаатынан сөп буолан тохтообот. Барыта баҕа санаа хайдах туоларыттан эрэ тутулуктаах. Түргэнник саныыры кытта эбэтэр “Этэн баран эҕирийиэх иннинэ” туолан иһэр баҕа санаата эмиэ итинник, түргэнник улаатар, уларыйар кыахтанар. Уһуннук эрэйдэнэн туолар баҕа санаа аҕыйах буолар уратылаах. Баҕа санаата туоллаҕына киһи дьоллонор, онтон баҕата өссө улаатар, эбиллэн биэриэн сөп. Ол иһин баҕа санаа диэн ааттанар.

Дьол төһө улахана киһи баҕа санаата төһө улаханыттан, хайдах туолбутуттан тутулуктаах. Уһуннук ситиһиллэр баҕа санаа туолуута дьол улаатыытыгар тириэрдэр. Быстах дьол диэн туох эмэ быстах, кыра, суолтата суох дьыалаттан санаа туолуута ааттанар.

Оҕо бары баҕа санаатын толорууга төрөппүттэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһуо этилэр. Улаатан иһэр оҕо бэйэтин баҕа санаатын бэйэтэ толорорун ситиһэ сатааһын уонна төрөппүт көмөтө холбостохторуна оҕо бары баҕа санаалара туолаллара кыаллыа этэ. Ол курдук оҕо ону-маны көрдүүрэ элбээн, улаатан иһэринэн, ол көрдөөбүтүн төһө уһун кэминэн төрөппүттэрэ толоруулара баҕа санаата улаатан биэрэригэр тириэрдэр. Кэтэһии баҕа санааны улаатыннарарынан хаһан туоллаҕына дьолу улаатыннанар.

Аҥардастыы үчүгэйи эрэ баҕарар, үчүгэйи эрэ этэр дьону үчүгэйдэр дии саныыбыт. Туох эмэ сыыһаны оҥорорбутун булан этэр киһини сөбүлээбэт курдукпут. Ол эрээри ханнык баҕарар сыыһаны көннөрдөхпүтүнэ, тупсардахпытына эрэ үчүгэй буоларын таба сыаналаатахпытына, куһаҕаны этэр киһи ордук туһалаах эбитин билиниэхпит этэ.

Быстах санаабытыгар барыта үчүгэй буолан хаалыан кырдьык да баҕарабыт. Пиибэ, арыгы иһээри харчы көрдүүр аймах уолгар харчы биэрбэтэххинэ эйигин куһаҕан киһи диэҕэ. Тулуйа сатыахха. Киһиэхэ барыларыгар үчүгэй буола сатааһын барыта кыаллыбат, сахалыы “Сирэй көрбөх” буолууга тириэрдиэн сөп.

Эн биэрбит харчыгынан бу уол арыгы ылан истэҕинэ бүгүн үөрүө, итириэ. Эйигин үчүгэй киһи диэҕэ, хайҕыаҕа. Сарсын эмиэ харчы көрдүү кэлиэн сөп. Үгүстүк дьонтон көрдөөн ылан арыгы иһэргэ үөрэнэн хаалара ордук улахан куһаҕаҥҥа тириэрдэр кыахтаах. Элбэхтик арыгы иһэн арыгыһыт буолан хаалыа. Сөбүлүүр киһиҥ буоллаҕына, харчы көрдөөн ылан арыгы иһэргэ үөрэтимиэххин, харчыны биэрэ турумуоххун сөп. Субу бүгүн харчы ылан арыгы испэтэҕинэ, бу уол эйигин сөбүлүө суоҕа, баҕар сылдьыбат да буолуон сөбүн иһин арыгы иһэргэ үөрэммэтэ ордук туһалаах буолуо этэ.
 
Харчы биэрбэтэххинэ билигин баҕар мөхпүтүн, сөбүлээбэтэҕин да иһин кэнники арыгыһыт буолбатаҕына, үчүгэйдик саныаҕа, арыгыга үөрэппэтэх эбит диэн сыаналыыра хойутаан да буоллар кэлиэн сөп. Эн биэрбит харчыгынан, бу уол бүгүн аһара элбэх пиибэни, арыгыны иһэн итирэн хааллаҕына, сыыһа-халты туттунуулары оҥорон араас дьыалаҕа түбэһиэн эмиэ сөп. Ол иһин итирик киһиэхэ арыгы истин диэн харчы биэрбэт буолуу кинини харыстааһын буоларын таба өйдүөхпүт этэ.

Арыгы иһэр киһиттэн туох эмэ үлэни үлэлэтэн туһаны таһаарынаары гыннахтарына арыгынан күндүлүүр дьон билигин да элбэхтэр. Биир эмэ үрүүмкэ арыгыны иһэн эбинээри эдэрдэр киирэн биэрбэттэрэ буоллар.

Сөбүлээн көрөн арыгы иһиитэ киһиэхэ үчүгэйи аҕалар курдук буоллаҕына, элбэхтик иһэн арыгыһыт буолан хаалыы, куһаҕан тиийэн кэлбитин биллэрэр. Бары улахан арыгыһыттар, ыарыһахтар бэйэлэрин арыгыга ылларбыттарынан хаһан да ааҕымматтар. Кинилэргэ атын дьон көмөлөрө хайаан да наада буолар. Бэйэлэрэ эрэйи, кыһалҕаны билэн туораабыт дьон көмөлөрө улахан туһалаах буолуон сөп. Эрэйи, кыһалҕаны билбэтэх киһи атыттар туохтан эрэйдэнэллэрин табан өйдөөбөт, өйүгэр-санаатыгар ылыммат, ханнык эрэ ыраах кинини таарыйбат курдук саныан сөп. Оннук көмө биллэр туһата аҕыйах.
  
Онон үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйара хаһан баҕарар тиийэн кэлэр. Арай үгүстэрин кэлэр кэмнэрэ эрэ биллибэт буолан уустуктары үөскэтэр. Киһи өйдөөх-санаалаах, тугу барытын тэҥнээн көрөн сыаналыыр кыахтаах буоларынан үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмин билэн олоҕор таба туһанара эрэйиллэр. Саха дьоно үчүгэй куһаҕаҥҥа хаһан эрэ уларыйарын билэн айыы диэн өйү-санааны быһаарар тылбыт соҕотох эрэ уонна киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорорун холбуу ылан биллэрэр.

YЧYГЭЙ ЭМИЭ КУҺАҔАННААХ

Сырдык үтүө, мааны күн киирдэҕинэ хараҥа түүн халыйан кэлэн аан дойдуну сабардыы бүрүйэр. Араас элбэх биллибэт кистэлэҥнэрдээх хараҥа, тымныы түүн аастаҕына, сырдык, сылаас күммүт эмиэ сандаарыччы тыган тахсар. Ити курдук Сир үрдүгэр Күн таҥараттан тутулуктанан үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр.

Сырдык үчүгэй, онтон хараҥа куһаҕан диэн утарыта өйдөбүллээх икки өрүттэр хардары-таары солбуйсан биэрэн иһэллэринэн доҕуһуоллатан, икки өттүттэн тутулуктанан олох иннин диэки сайдан, тупсан баран иһэр. Аан дойду бу курдук икки өрүттээх тутулуктааҕыттан дьон оҥорор быһыылара үчүгэй уонна куһаҕан диэҥҥэ икки аҥы арахсалларын саха дьоно былыр үйэҕэ быһаараннар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини үөскэппиттэр.

Олох эмиэ икки өрүттээҕин үчүгэй уонна куһаҕан буолан ылар кэмнэрдээҕин биһиги ычабыт кыра, күннээҕинэн эрэ олорорбутуттан уонна сэбиэскэй былаас бары-барыта “үчүгэй” буолла диэн сыыһа үөрэҕин билигин да тарҕата сатааччылар баалларыттан умна, уларыта иликпит. Ол аата төһө эмэ кэминэн билигин баар үчүгэйбит эмиэ солбуллан куһаҕаҥҥа кубулуйан биэриэхтээҕин тыл үөрэхтээхтэрэ аахсыбакка сылдьаллара кэлэр көлүөнэлэрбитин иитиибитигэр куһаҕан өттүгэр улахан халыйыыны оҥорор.

Саха дьоно «Yчүгэй уонна куһаҕан аргыстаһан сылдьаллар», «Ытыыр уонна күлэр аҕас-балыстыылар», «Үрүҥү уонна хараны араарыы» диэн этиилэрэ былыр-былыргыттан үчүгэй уонна куһаҕан диэннэри таба өйдөөн арааралларын уонна кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан, уларыйан биэрэллэрин билэллэрин, олохторугар туһаналларын биллэрэр.
 
Дьон баҕа санааларынан үчүгэйгэ, үтүөҕэ, ол аата бэйэлэрэ тугу үчүгэй дии саныылларыгар дьулуһаллар, ол баҕа санааларын олохторугар ситиһэ сатыыллар. Бу баҕа санаа туоларын туһугар үчүгэй уонна куһаҕан диэннэри субу кэмигэр, чуолкайдык арааран билии уонна олоххо таба туһаныы эрэйиллэр. Yчүгэй диэн тугу эмэни быһаара сатыыр буоллахха, аҥар өттүгэр куһаҕан диэн хайаан да баар буолуохтааҕын умнубатахха, хаалларан кэбиспэтэххэ сатанар. Ол аата элбэх ахсааннаах үчүгэй диэни туспа арааран билиэххин баҕардаххына, аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕанын биллэххинэ эрэ, үчүгэйин туспа арааран билэрин кыаллар. Олох уустуга итиннэ саһан сылдьар.

Биһиги көнө санаабытыгар аҥардастыы үчүгэйи эрэ санааммыт, ону эрэ кэпсээн оҥостоммут улаатан эрэр оҕолорбутун үчүгэй быһыылаах дьон оҥоро сатыыбыт. Онтубут баара аҥар өттүгэр халыйыыны, бары-барыта үчүгэй диэн санааны үөскэтэн оҕолорбут куһаҕан диэни билбэттэриттэн, аны олору элбэхтик оҥорор буолууларын үөскэтэрбитин аахайбакка сылдьабыт.
 
Хас биирдии бөлөх дьоҥҥо үчүгэй диэн өйдөбүллэрэ тус-туспалар. Ол курдук олус баай киһи Канарскай арыыларга тиийэн сынньанан, дуоһуйа сөтүөлээн кэллэҕинэ, үчүгэй диэни билэн баҕата туолар буоллаҕына, көннөрү үлэһит киһиэхэ ол дойду көрүҥэ, айылҕата, баайа-дуола хаһан да туолбат ыра санаатыгар кубулуйар. Ол аата демократия диэн хас киһи бэйэтин кыаҕынан оҥостор олоҕор баай киһи баҕа санаата үлэһит баҕа санаатыттан олус улаханнык уратылаһар, сөп түбэспэтэ аһара элбэх буолан тахсар.

Онон хас киһи бэйэтэ үчүгэй диэн санаатын сайдан иһэр өйүн-санаатын күүһүнэн салайан, бэйэтин кыаҕынан, олоҕун таһымыттан көрөн тэҥнээн биэрэн иһиэ этэ. «Бытие определяет сознание» диэн этии олус таба, дьоҥҥо барыларыгар сөп түбэһэр уонна сахалыы «Өй-санаа олохтон тутулуктаах» диэн өйдөбүллээх. Киһи баҕа санаата олоҕун таһымыттан тирэх ылан үрдүккэ, сайдыыга дьулуһар, ситиһэ сатыыр санаалаах буоллаҕына, бу киһи саҥаны оҥорор, арыйар, олоҕун тупсарар күүһэ улаатар.

Хас киһи барыта байыан-тайыан, кыахтаахтык олоруон, араас баҕа санааларын толоруон баҕарар. Дьон үгүстэрин үчүгэй диэн санаалара олорор олохторун тупсаран иһии диэки салаллар. Хамнаска үлэлиир киһи, хамнаһа үрдүк, үлэтэ сымнаҕас буолуон баҕара саныыра кэмнээх буолуо дуо?

Манна кэлэн икки өрүт арахсыытын эмиэ таба туһаныы эрэйиллэр. Ол курдук сымнаҕас, кылгас кэмнээх, сылаас сиргэ үлэлэнэр үлэ үрдүк хамнастаах буолара аҕыйах, арай биир эмэ салайааччылар эппиэтинэстэрэ үрдүгүнэн эрэ хамнастара үрдүүр кыахтаах. Yгүс эдэрдэр ханнык эмэ соччо туһата суох үөрэҕи бүтэрэн бараннар, бу икки өрүт арахсыытын табан сыаналаабаккалар чэпчэки, кылгастык үлэлэнэр үлэни көрдүү сатыыллар уонна хамнаһа аҕыйаҕын мыыналлар.

Элбэхтик ыарахан, барыы-кэлии үлэтин үлэлиир киһи элбэх туһалааҕы оҥорон хамнаһа үрдүүрэ биллэр. Маннык ыарахан, барыылаах-кэлиилээх, уһуннук үлэлэнэр үлэлэргэ эр дьон ордук сыһыамахтар, кыайаллара-хотоллоро элбэх.
 
Үлэни-хамнаһы кыайа-хото, уһуннук үлэлиир, барар-кэлэр эр дьон сайыннараллар. Ырыынак сыһыаннаһыылара салгыы сайдан истэхтэринэ, үлэни-хамнаһы кыайар эр дьон сыыйа-баайа дьахталлары баһыйан баралларыгар тириэрдиэ этэ.
 
Билигин саха дьонун биир баҕа санааларынан куоракка таас, барыта бары бэлэм хааччыллыылаах дьиэ ылан сынньалаҥнык олоруу буолла. Тыа сирин олохтоохторо баар-суох баайдарын барытын мунньан, атыылаан куоракка дьиэ атыылаһан көһөн киирэллэрэ элбээтэ. Бу баҕа санаа тыа сирин олоҕо ыараханыттан, үөрэхтээх дьон үгүстэрэ куоракка мунньустубуттарыттан үөскээтэ эрээри, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини таба туһаныыга сөп түбэспэт, халыйыыны үөскэтэн эрэр. 

Кырдьык, биһиги ыарахан, уһун тымныылаах усулуобуйабытыгар толору хааччыллыылаах сылаас дьиэҕэ олоруу олус улаханнык сынньатар, сылааска, сымнаҕаска үөрэтэр. Бу быһаарыыга кэлэн киһи сылааска сытар, сынньанар өйө-санаата айылҕа тутулуктарын кытта харсыһар, сөп түбэспэт өрүттээҕэ биллэн тахсар.
 
Тымныы дьоҥҥо туох туһалааҕый? Тымныыттан киһи этэ-сиинэ күүһүрэр, ыарыыларга ылларбат кыахтанар, өйө-санаата тымныыны хайдах тулуйары, кыайары ырытан, быһааран, сайдыыны иҥэринэрэ түргэтиир. Киһи куруук тымныыга сырыттаҕына этэ-сиинэ үөрэнэн улахан да тымныыга кыһаммат, быстах ыарыыларга ылларбат буола эрчиллэр, тулуура, өсөһө күүһүрэр. 

Айылҕаҕа, космоска олус улахан тымныы сабардыыр. Маннык улахан абсолютнай тымныыга биологическэй эттик олус уһун кэмҥэ харайыллар кыахтааҕа арыллыбыта ыраатта. Айылҕа бэйэтэ улахан тымныытынан тыынар-тыыннаахтары харыстыыр аналлааҕа итинэн быһаарыллар.

Сайын халлаан куйаас кэмигэр киһи этэ-сиинэ итиини тулуйарга үөрэнэр, эрчиллэр, тымныы дьайыытын умнар. Тымныынан дьарыктаныы халлаан күһүн тымныйан барыытыттан ыла саҥалыы саҕаланар. Киһи этэ-сиинэ бу кэмтэн сыыйа-баайа халлаан тымныытын тулуйарга үөрэннэҕинэ табыллар.

Тыаттан маҥнай куоракка киирбит киһи куорат дьиэтэ сылааһын тулуйбакка өр кэмҥэ эрэйдэнэр. Ол да буоллар, аҕыйах ыйынан этэ-сиинэ онно үөрэнэн хаалан аны, тыаҕа таҕыстаҕына дьиэ иһигэр тоҥо сылдьар киһиэхэ кубулуйар. Биэс-алта сыл кэнниттэн бу киһи, аналлаах эрчиллиилэринэн дьарыктамматаҕына, тымныйан ыалдьара элбээн, эмтэнэ мээрик киһиэхэ сыыйа кубулуйан барар. Куорат сылаас дьиэтэ киһи тымныыны тулуйар күүһүн аҕыйах сылынан мөлтөтөр, ыалдьан иһэр киһиэхэ кубулутар.

Элбэх үөрэхтээх дьон бары чэпчэки, сылаас дьиэҕэ олорор үлэни көрдүү сатыыллар. Эт-сиин сынньалаҥнык сылдьары, сытары сөбүлүүрүттэн итинник баҕа санаа дьоҥҥо барыларыгар баар. Ол эрээри куруук олорон эрэ үлэлииртэн сис тоноҕосторо ситэ хамнаабаттарыттан ыалдьар буолан баралларын дьон сааһыран, ыарыылара олохсуйбутун кэннэ билэн эмтэнэллэриттэн ордубат кэмнэрэ кэлэрэ ордук эрэйдээх. 

Элбэхтик сытар, сынньанар киһи хас да сылынан этэ-сиинэ мөлтөөн-ахсаан ыалдьан иһэр киһиэхэ кубулуйар. Бу этии сүрүн төрүтүн билэр киһи сытыы диэн киһиэхэ сөп түбэспэт быһыы буоларын билэн олоҕун устата аҕыйахтык сыта сатыырга, элбэхтик үлэлииргэ-хамсыырга, этин-сиинин хамсатарга дьулуһара олоҕор туһата улахан буолуо этэ.

Итии дьиэттэн кыра оҕо ордук эмсэҕэлиир, тымныынан дьарыктанара суох буоларыттан этэ-сиинэ кэбирэх, ыалдьан иһэр оҕоҕо кубулуйар. Бэйэлэрэ тымныынан дьарыктамматах дьахталлар элбэхтик ыалдьаллар эрээри оҕолорун тымныынан дьарыктаабаттар, тымныы уунан кутан эрчийбэттэр, соло суоҕунан сабынан оҕону куруук таһырдьа сырытыннараллара кыаллыбатын этэллэр.

Арыгыны элбэхтик иһэ сылдьыы иһэр киһи санаатыгар олус үчүгэй. Санаата көнөр, бэйэтэ киһиргэс соҕус киһи киһиргиирэ, дэбдэйэрэ ордук табыллар. Онтон арыгыны куруук иһэ сылдьыы арыгыһыт буолууга тириэрдэрин киһи барыта билэр эрээри, кыратык иһэ сылдьабын диэн санаатын кыайан бырахпакка эрэйдэнэр. Арыгыны элбэхтик иһэ сылдьар киһи эрдэ арыгыһыт буолар, кыралаан да иһэр киһи, арыый хойутаан син-биир ылларан барыан сөп.

Минньигэс аһы элбэхтик аһааһын, сыаны-арыыны сиэһин эмиэ үчүгэй курдук. Эт-сиин тото аһыаҕын, куруук минньигэһи сиэҕин чахчы баҕарар. Иҥэмтэлээх аһы элбэхтик аһыыр доруобай киһи уойан-тотон барар. Аһара уойбут киһи аһыыра өссө эбиллэн иһэриттэн уойара түргэтиир. Аһааһын бэйэтэ үчүгэй, туһалаах буоллаҕына, аһара аһааһын эмиэ куһаҕаҥҥа, эт-сиин уойуутугар, ыарыы буолуутугар тириэрдэрин өй-санаа билэн тохтото, араас диеталары тутуһуннара сатыыр.
 
Yгүс үчүгэй диэн баҕа санааларбыт кэлин тиһэҕэр куһаҕаҥҥа, буортулаахха кубулуйан хаалалларын табан сыаналаан сөптөөхтүк туһаныы өйдөөх-санаалаах дьонтон эрэйиллэр көрдөбүл буолар. 

Бу үчүгэй диэбиппитин, хаһан да уларыйбата буолуо диэн санааҕа биһигини сэбиэскэй былаас үөрэтэн кэбиспитин билигин да умна иликпит ордук санаарҕатар. Кинилэр дьон бары “үчүгэйдэр” диэн санааҕа, киһини барытын үөрэппиттэрэ билигин да хаала илик. Ол эрээри дьон бары тус-туһунан өйдөөхтөр уонна санаалаахтар диэҥҥэ кэлин, перестройка кэмин кэнниттэн син үөрэнэн эрэбит.

Сахалар үөрэхтэрэ «Сүөһү эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр» диэн этэрин олоххо, киһи киһиэхэ сыһыаныгар туһаныы хайаан да ирдэнэрин билэрбит ордук буолуо этэ. Ол курдук үлэһит, дьадаҥы уонна баай киһи өйдөрө-санаалара уратыларын, сөп түбэспэт өрүттэрин билии уонна олоххо таба туһаныы аныгы ырыынак кэмигэр дьоҥҥо туһата ордук улаатыа этэ.

Yчүгэй куһаҕаҥҥа кубулуйарын курдук олоххо куһаҕан үчүгэйгэ кубулуйара эмиэ элбэх. Ол курдук киһи этэ-сиинэ тымныынан эрчийэри аан маҥнай сөбүлээбэт, сирэр, куһаҕан диир, тоҥор. Эмискэ тымныы хаарыйарын эт-сиин сөбүлээбэт. Онтон тымныынан куруук эрчилиннэххэ эт-сиин үөрэнэн үөрүйэх буоларын, тупсарын, ыарыыларга кыаттарбат буола бөҕөргүүрүн, билигин киһи барыта билэр, үгүстэр эрчиллэн туһанар буоллулар.

Киһиэхэ аһаабакка сылдьара ордук эрэйдээх, куһаҕан курдук. Ол эрээри сааһырбыт киһи аһаабакка сылдьарыттан этэ-сиинэ ыраастанан өссө үчүгэйдик үлэлиир буолара, тупсара билигин дакаастанан эрэр.

Сахалар былыр-былыргыттан олоххо туох барыта икки өрүттээҕин билэн, олору олохторугар таба туһанан, туохха эмэ суолталаах быһаарыыны ылыналларыгар ханан эрэ ортотунан, ол аата, икки өрүтү тэҥнээн, үчүгэйи кыччатан, куһаҕаны тупсаран, хайа да диэки аһара барбат быһаарыыны ылынан олохторугар туһаналлара.

Олоххо туох барыта икки өрүттээҕэ таба, икки өрүккэ сөп түбэһэр быһаарыы ханна эрэ ортотунан, икки ардыларынан буолуохтааҕын чуолкайдыыр. Сахалар дьон-аймах олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттаабыттара ити быһаарыыга сөп түбэһэр. Ол аата хайа да диэки аһара барбакка, халыйбакка эрэ, бары быһаарыыны ортотун көрөн ылыннахха ордук табыллар кыахтанарын олоххо хаһан баҕарар туһана сылдьыы эрэйиллэр. 

ҮЧҮГЭЙИ ОҤОРУУ

«Олох ыарахан» диэн этиини билигин, сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ, син сыаналыыр буолан эрэбит. Олох ыарахана үчүгэйи уонна куһаҕаны икки аҥы арааран билииттэн, олоххо туһаныыттан ыла саҕаланарын таба өйдүө этибит. Ол курдук сахалар үөрэхтэринэн «Киһини санаата салайар» диэни билэн, кытаанахтык тутуһан, оҕо аан бастаан элбэх үтүө санаалары санаан, олору үгэс оҥостон иҥэринэн, кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун үөскэтинэн эрэ баран, атын араас санаалары санаталаатаҕына даҕаны, өйө-санаата уларыйа-тэлэрийэ сылдьара суох, туруктаах буоларын, оҥорор быһыыларыттан үчүгэйдэрэ элбиирин туһаныахпыт этэ.
  
Бука бары араас элбэх баҕа санааларбытын, санаабытыгар оҥорон көрүүбүтүн кимиэхэ да эппэккэ илдьэ сылдьабыт. Үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билбэт оҕо, үгүс куһаҕан да санаалары санаталыы сылдьарыттан, сахалыы таҥара үөрэҕин тутуспаппытыттан кыайан ыраастаммакка үгэскэ кубулутан кэбиһэргэ тиийэр. Ол иһин куһаҕан быһыылары оҥорооччулар элбииллэр.

Баҕа санаата киһиэхэ баар буоллаҕына уонна ол баҕа санаата үгэскэ кубулуйан киһини бэйэтин салайарын таҥарабыт үөрэҕин хаалларан сылдьарбытыттан таба өйдөөн туһана иликпит. Кыра оҕоҕо төрөппүтэ туох баҕарбытын, көрдөөбүтүн барытын «тук» курдук толорон, була охсон биэрэн истэҕинэ, бу оҕо төрөппүтүн бэлэмигэр, куруук үчүгэйи оҥороругар үөрэнэн хаалан тугу барытын төрөппүтүттэн көрдүүргэ уонна ыларга үөрэнэн, тугу эмэ оҥороругар букатын өйөнөн хаалыан сөп.
 
Үчүгэйи, туһалааҕы куруук оҥорторо сылдьарга бары да баҕара саныыбыт. Үчүгэйи оҥорторуу олоҕу чэпчэтэр курдук санааһын сыыһа. Биирдэ эмэтэ туһалаабытын да иһин киһи үчүгэйи оҥорторо сылдьарга үөрэнэн хаалыыта бэйэтэ үчүгэйи оҥорор кыаҕын кыччатара кэлин куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Киһиэхэ үтүөнү оҥоруу диэн олус киэҥ, туох барытын курдук икки өрүттээх өйдөбүлү аҥардастыы киниэхэ туһалааҕы, үчүгэйи, санаатын тупсарары оҥоруу курдук өйдүүрбүт сыыһа.

Ас көрдүүр киһиэхэ ”Күөгүтэ биэр” диэн этии бэйэтэ үлэлээн-хамсаан аһылыгын булуннун диэн быһаччы өйдөбүллээх. Ас биэрэн истэххэ бэлэмҥэ үөрэнэн хаалыы үөскүүрүттэн бу этии сэрэтэр.
 
Туора киһи оҥорор быһыыларыгар бары бэйэбит кыахпытынан, өйбүтүнэн-санаабытынан сөп түбэһэринэн сыана быһан, үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буоларын быһаарабыт. Үчүгэй буоллаҕына хайгыыбыт, бэйэбит үтүктэ сатыыбыт, куһаҕан буоллаҕына умнабыт, хаалларабыт, “Бу сыыһа” диэн этиэхпитин сөп. 

Олоххо сыыһаны оҥорооччулар билигин да элбэхтэр. Ол да буоллар сыыһаны оҥорбуту көннөрөн биэрэр туһунан эттэххэ ким да сөбүлээбэт курдук. Бу быһаарыы кириитикэни, куһаҕаны булан этэри сөбүлээбэттэр, бэйэлэрин аһара үчүгэйдэр курдук сананааччылар сэбиэскэй былаас кэмиттэн элбэхтэринэн быһаарыллыан сөп. 

Сыыһаны оҥорбот киһи диэн суох. Ол аата киһи оҥорор сыыһаларын булан, олору көннөрөргө кыһаныы, көмөлөһүү, этэн биэрии ордук улахан туһаны аҕалар кыаҕын олоххо куруук туһана сылдьыахпыт этэ. Сахалар “Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан сүбэлэт” диэн этиилэрэ итини биһиэхэ тириэрдэр. 

Киһиэхэ үчүгэйи этии диэн аҥардастыы арбааһын, хайҕааһын буолбатах. Сахалыы үөрэҕинэн киһини хайҕааһын, арбааһын диэн “Быһа этии” буолар. Ол иһин бу быһыы эмиэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыга сөп түбэстэҕинэ эрэ табыллар. Үчүгэйи этиини сыыһа саныы сылдьарбытыттан, тойоттор, баайдар өйдөрүнэн-санааларынан барбыппытыттан, билигин аҥардастыы арбааһын, хайҕааһын курдук өйдүүбүт уонна барыны-бары була-була хайҕаа да, хайҕаа буолабыт. Хайҕааһынтан, арбааһынтан киһи өйө-санаата уларыйан мин эрэ ордукпун, ураты үчүгэйбин диэн санааҕа киирэрэ түргэтиирэ куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөбүн умуннубут.

Улахан салайааччылар уһуннук салайар үлэҕэ олордохторуна атыттар аһара арбыылларыттан, хайҕыылларыттан сотору кэминэн бэйэлэрин «күн» курдук сананаллара үөскээн олохсуйар кыахтанар. Сайдыылаах дойдулар киһи өйө-санаата ити курдук уларыйарын билэн сокуоннарыгар киллэрэн, улахан салайааччы быыбарга икки төгүлтэн ордук талыллыбатын ситиһэллэр. Бу быһаарыы салайар былаас эйэлээхтик, кэмиттэн-кэмигэр уларыйан биэриитин ситиһэринэн уларыйан, түргэнник сайдан иһэр олоххо ордук сөп түбэһэр.

Аныгы сайдыылаах олоххо үөскүүр уустуктары таба быһаарарга толору кыах баар буолла. «Ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр» диэн этиини таба өйдөөн туох эмэ ыарахан, бэйэ кыаҕынан кыаттарбат баар буоллаҕына, атын дьоҥҥо этэн, билиһиннэрэн биэрдэххэ, баҕар ким эмэ өйдүөн, көмөлөһүөн сөп.

Тыл киһиэхэ өйү-санааны тириэрдэр күүһэ улахан. Сатаан саҥарыы, араастаан дэгэттээн этии сахаларга элбэх. Үчүгэй да суолталаах тылы хайдах эрэ саҥаран, куһаҕан өйдөбүллээн кэбиһиэххэ сөп. Тыл киһиэхэ дьайыыта хайдах этэртэн, ол аата дорҕооннорун дьайыытыттан ордук күүһүрэр, тиийимтиэ буоларын табан туһаныахха сөп.
 
Сахалыы саҥаны таба өйдүүргэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини хайаан да тутуһуу, олоххо туһаныы туһалыыр. Ол курдук хаһан баҕарар туох барыта икки өрүттээҕин билэн олохторугар, саҥаларыгар куруук туһаналларыттан саха тылыгар иккилии, утарыта турар өйдөбүллээх тыллар элбэхтэр. Ынырык диэн олус куһаҕаны этэр буоллахпытына, биирдэ эмэ ынырык үчүгэй диэн аһара үчүгэйин биллэрээри этэн кэбиһэбит. Ол аата бу үчүгэйбит уларыйан ынырыкка кубулуйара чугаһаабытын биллэрэбит.

Киһиэхэ үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруу санаата көнөрүн, тупсарын үөскэтэр кыаҕа элбэх. Бары бэйэ-бэйэбитигэр үчүгэйи эрэ оҥоруохпутун баҕарабыт, үчүгэй дии санаабыппытын оҥоро сатыыбыт.
 
Үчүгэйгэ киһи олус түргэнник үөрэнэр. Ордук атын дьон оҥорон биэрэр үчүгэйдэригэр. Көрдөөтөххө үчүгэйтэн үчүгэй куруук кэлэ туруох курдук. Санаа ханнык да муҥура суох аһара бара туруон баҕарар. Киһи кыахтааҕа буоллар, бары баҕа санаатын толоруо этэ. Ону баара эт-сиин кыаҕа суоҕа эрэ киһи араас элбэх баҕа санаата туоларын хааччахтыыр. Кыайан толорбот баҕа санааларбыт ыра санааҕа кубулуйалларын, олоххо туох да туһаны аҕалбаттарын сахалар былыр-былыргыттан билэн, тылларыгар киллэрэн олус табатык ааттаабыттар.

Дьоҥҥо үчүгэйи оҥордоххо, үгүстэр өссө үчүгэйи оҥотторор санаалара биллэрдик улаатар. «Урут ону оҥорбута, билигин маны кэлэн хайдах оҥорбот буолуой?» диэн санаалара, көрдүүллэрэ аһара барара баар суол. Эдьиийэ ыалдьыбытыгар эмп ыларыгар 5 тыһыынча харчыны биэрбитин кэнниттэн, аны 450 солкуобайдаах кинигэ атыылаһаары харчы көрдөөбүт уонна: «Маны кэлэн ылан биэрбэт буолуоҥ дуо?» - диэн балтыгар эппит.

Ийэлэр оҕолоругар үчүгэйи оҥорор санаалара аһара баран тугу баҕарбытын барытын ылан, тук курдук толорон истэхтэринэ, оҕолоро онно үөрэнэн хаалан, улаатан да баран бары баҕа санааларын толотторо сатыыллара баар суол. Оҕо туох баҕарбытын кэтэһиннэрэ түһэн баран толордоххо тулуурдаах буолуута үөскүүрүн таһынан баҕа санаата үөскээн кэлин бэйэтэ оҥорор буолуутугар туһалыыр.
 
Оҕо улаатан истэҕинэ иитии ньымата уларыйан, бэйэтэ үөрэниитигэр кубулуйан биэриэхтээҕин аныгы, аһара иллэҥ ийэлэр таба өйдүөхтэрэ этэ. Ол курдук оҕо сатаабат, сыыһа-халты туттар диэн туораппакка барыга-бары көмөлөһүннэрэ, оҥотторо үөрэтии оннук үгэстэри үөскэтэн бэйэтин кыаҕын улаатыннарарын умнумуохха. Сахалар бу үөрэҕи “Туһа киһитэ буолуу” диэн ааттаан оҕо кыра эрдэҕиттэн саҕалаан туһаммытынан бараллара үлэҕэ-хамнаска туһалаах үгэстэр үөскээн олохсуйалларыгар, ийэ кута иитиллэригэр тириэрдэр.

Оҕо барыны бары бэйэтэ оҥоро үөрэниитэ, онтун үгэс оҥостуута өйө-санаата сайдыытын төрүттүүрүн, ийэ кута иитиллэрин төрөппүттэр билиэхтэрэ эрэ. “Үлэ киһини айбыта” диэн этии хаһан да уларыйбат. Эт-сиин араас хамсаныылартан үөрэнэн үөрүйэх буолуута буор кута сайдыытыгар тириэрдэрэ үлэни-хамнаһы кыайарыгар олук буолар. 

Дьон өйө-санаата сайдыыта олох тупсуутун үөскэтэрэ үчүгэй элбииригэр тириэрдэр. Биһиги санаабытыгар үчүгэй куһаҕаннааҕар лаппа элбэх. Үчүгэй төһө да элбээһинэ куһаҕаны суох гынар, букатын симэлитэр кыаҕа суох. Ол курдук Сир уонна Күн икки өттүлэриттэн хардарыта тутулуктаахтара хайдах да уларыйбат. Онон үчүгэй диэммит хаһан даҕаны куһаҕаны суох оҥорбот, арай кыччатыан эрэ сөп. Киһи үчүгэйи мэлдьи кэмчилиэхтээх, оччоҕо эрэ үчүгэй аатырыа буоллаҕа. Үчүгэй аһара элбээбэтэ ордук. Ол курдук үчүгэй аһара элбээтэҕинэ куһаҕаҥҥа уларыйар кэмэ тиийэн кэлэр.

Олох сайдыыта, тупсуута аҥардастыы үчүгэйи эрэ аҕалар буолбатах, куһаҕаны эмиэ илдьэ кэлэр, тэҥҥэ улаатыннарар. Дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытынан үчүгэйи куһаҕантан арааран олоххо таба туһаналлара олох көрдөбүлэ буолар. Ол курдук сахаларга нууччалар кэлиилэрэ сайдыыны, үөрэҕи, сокуоннары аҕалбыт буоллаҕына, куһаҕаны эмиэ элбэҕи аҕалбыта. Араас урут суох ыарыылар, уоруулар, халааһыннар, бэрик ылааччылар, арыгыһыттар элбээһиннэрэ сайдыы кэлиититтэн ыла элбээбиттэрэ.

Онон олоххо сайдыы, тупсуу кэлиитэ элбэх уларыйыылары киллэрэриттэн үчүгэйдэрин, үрүҥүн, олоххо туһалаахтарын эрэ талан ылан туһаныы сайдан иһэр омуктан көрдөнөр ирдэбил буолар.

ҮЧҮГЭЙГЭ КУБУЛУЙУУ

Айылҕа сүрүн тутулуга сахалыы «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиинэн быһаарыллар. Бу этиини өйдөөх-санаалаах дьон кытаанахтык тутуһа сылдьаллара сиргэ олох салгыы сайдан иһиитэ туруктаах буолуутугар тириэрдиэ этэ. Хайа эрэ өттүгэр халыйыы, аҥардастыы биир өттүн диэки аһара барыы уһун үйэлэммэт. Ол аата кэмэ кэллэҕинэ туох барыта уларыйан аҥар эбэтэр утары өттүгэр эргийэн биэрэрин, киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан арааран билэрэ олоххо таба суолу буларыгар туһалыыр. 

Сэбиэскэй кэм салайааччылара бэйэлэрин олус үчүгэй курдук сананыылара үөскээн, тугу оҥорбуттарын барытын, үчүгэйи эрэ оҥорууга туһуланар диэн санааларыттан, ону дьоҥҥо тириэрдэллэриттэн, туох саҥаны, айыыны оҥоруу барыта “үчүгэйи” оҥорууга эрэ туһуланар, оннук аналлаахтарын курдук сыыһа санааны тарҕаталлара. Кэлин бу санаа аһара баран оҕо төрөөтөр эрэ “үчүгэй” киһи буолар диэн өйдөбүлгэ тириэрдэн, дьон оҕолорун кыра эрдэҕиттэн үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн ийэ кутун иитэллэрин, киһи буолууга үөрэтэллэрин бырахпыттара.

Бэйэтэ көрсүө, сэмэй, үчүгэй бэрээдэктээх киһи уһуннук, бу тутуһар бэрээдэгэ үгэс буолуор, үөрүйэххэ кубулуйуор диэри этэҥҥэ сырыттаҕына «Мин бэрээдэктээх киһибин», ол аата үчүгэйбин диэн санаата олохсуйар, үгэс буолан иҥэр кыахтанар. Сааһыран иһэр дьон бэйэлэрин үчүгэйбин диэн сананыылара олохсуйан, үгэс буолан хааллаҕына, мин чахчы үчүгэйбин диэн санаалара халбаҥнаабат, онтон атын, киниэхэ сөп түбэспэт санаалаахтар, туспатык оҥорооччулар бары куһаҕан дьоҥҥо кубулуйар кыахтаналлар.
 
Дьон үчүгэйбит диэн санаалара үөскээһиниттэн Айылҕа тутулуга, туох барыта эргийэн биэрэр кэмнээҕэ кыайан уларыйар кыаҕа суох. Ол иһин үчүгэй эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буолара, Айылҕа кэмэ уларыйарын курдук, кэмэ кэллэҕинэ, бу үчүгэйбит куһаҕаҥҥа уларыйара, эргийэн биэрэрэ тиийэн кэлиэн сөп. Бу быһаарыы сахалар «Туох барыта кэмнээх- кэрдиилээх» диэн этиилэригэр сөп түбэһэр.

Киһи өйө-санаата уһун үйэтин тухары сыыйа уларыйар. Саҥа үгэстэр үөскээн олохсуйуулара уонтан тахса сылы ыларынан киһи өйө-санаата саҥа үгэстэр үөскээһиннэриттэн соччо кэм иһинэн уларыйан барар. Бу кэм устата күндүгэ-мааныга сылдьар салайааччы киһи эппитэ барыта туолан иһэриттэн уонна атыттар, туһанааччылар арбыылларыттан, хайгыылларыттан тугу да сыыспат, аһара үчүгэй киһи курдук сананыыта үгэс буолан олохсуйар. Төһө эмэ кэминэн, уонча сылынан бу киһи “Мин үчүгэйи эрэ оҥоробун” диэн санаата иҥэн олохсуйдаҕына, үгэс буоллаҕына тугу барытын, атыттарга куһаҕаны да оҥордоҕуна “Миэхэ үчүгэй” диэн санаата букатын уларыйымыан сөп.

Биһиги эрэ үчүгэйбит, аҥардастыы үчүгэйи эрэ оҥоробут диэн этинии киһи киһиэхэ сыһыаныгар сөп түбэспэт, улахан уустуктары, улаханнык сананыыны үөскэтиэн сөп. Ол курдук анараа, атын киһи бэйэтин өйдөбүлүнэн эмиэ үчүгэйи эрэ оҥорор буоллаҕына уонна бу дьон үчүгэй диэннэрэ сөп түбэспэт, утарыта буолан хааллахтарына, аны тапсымахтарын, биир тылы булумуохтарын сөп.

Дьон олохторун туһунан үөрэх «биһиги эрэ үчүгэйбит» диэн өйдөбүлгэ, арахсыыга тиийэн хааллаҕына, «атыттар чахчы куһаҕаннар», биһиэхэ буортуну оҥороллор, абааһылар диэн быһаччы быһаарыы үөскээн тахсар кыахтанар. «Кто не с нами, тот против нас» диэн этии үөскээбит төрүтэ өй-санаа ити курдук икки аҥы арахсыытыттан уонна утарыта өйдөбүллэммиттэриттэн тутулуктаах.

Маннык өйдөбүл үөскээһиниттэн хардары-таары туоратыһан барыы саҕаланыыта уонна сайдыыта олус куһаҕаҥҥа, букатын эйэлэспэт буолууга, өссө аһара быһалыы баран, мөлтөхтөрү суох оҥоро сатааһыҥҥа тириэрдиэн сөп. Ол курдук олус былыргы кэмнэргэ атын итэҕэллээхтэри туоратыы, суох оҥоруу, күдэҥҥэ көтүтүү ити өйдөбүлү туһаныыттан, атыттары абааһыларынан ааттааһынынан оҥоруллара.

Бэйэбин үчүгэйбин дии сананар киһи куһаҕаны оҥоруом дии санаабат. Кини тугу оҥорбута барыта, бэйэтин уонна кинини арбааччылар санааларыгар барыта үчүгэй курдук көстөр, оннук сыаналанар уонна толоруллар. Атын тула көтөр, элбэх туһаны таһаарынар дьон, бу киһи тугу оҥорбутун барытын “үчүгэй” дииллэр, илэ-сала көтөллөр.

Элбэх харчыны бас билэр баһылык салайар, баһылыыр дьонугар үчүгэй киһиэхэ кубулуйуута ити курдук үөскүүр. Хамнас, ас-таҥас барыта бу киһиттэн тутулуктаах буоларынан, тугу эппитэ барыта туоларынан, бу киһи сотору кэминэн хаһан да сыыһаны оҥорбот «күҥҥэ» кубулуйан, онно тэҥнэһэн барар кыахтанар.

Тулалыыр, ас-таҥас таһаарынар дьон аһара арбааһыннарыттан, сирэй көрбөх буолууларыттан, бу киһи бэйэтин туһунан санаата сыыйа-баайа уларыйан, “чахчы үчүгэй эбиппин” дии сананарга тиийэрэ элбэх. Өй-санаа ити курдук уларыйыытын, киһи үчүгэйгэ кубулуйуутун билэллэриттэн сайдыылаах дойдуларга улахан салайааччы, президент иккитэ эрэ быыбарданан, уонча сыл устата улахан дуоһунаска олорон дойдуну салайара көҥүллэнэр.

Салайар былаас аһара күүһүрдэҕинэ аҥардастыы биир тойон салайар кэмигэр бары тойоттор «күн» курдук үчүгэй буолуулара былаастара аһара элбэҕиттэн үөскүүр. Россияҕа тойоттор аһара коррупцияҕа ылларыылара былаастара элбэҕиттэн, өр кэмҥэ уларыйбатыттан, үлэһит дьон өттүлэриттэн сөптөөх хонтуруол суоҕуттан, аҥардастыы, саба баттаан дьаһайар кыахтаахтарыттан үөскүүрүн былаастарын аҕыйатымаары, билигин даҕаны билбэтэҕэ буолаллар.

Бары улахан өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ салайааччыларын бас билиилэригэр киирбиттэр. Киһи үчүгэйи оҥоруутун куһаҕаны оҥоруутуттан  арааран тус-туспа тылларынан ааттаабыттар. Былыргы кэмнэргэ үөрэх-билии тарҕана илигинэ итэҕэли күүстэринэн сыбаан тарҕаталлара элбэх этэ. Дьон итэҕэл дьиҥнээх сүрүнүн билбэккэ эрэ салайааччылар этиилэринэн, атыттары үтүктэн итэҕэйэллэриттэн онно киирэн биэрэллэрэ.

Кэлин итэҕэйээччилэр элбээтэхтэринэ салайааччылар былааһы барытын ылан, бэйэлэрэ сокуоннары оҥорон бараллар. Салайааччылар итэҕэл үөрэҕэр бэйэлэригэр туһалаах буккууру киллэрэллэр. Ол курдук улахан дьон бэйэлэрин «үчүгэйбит» диэн санаалара улаханыттан куруук үчүгэйи оҥоробут дии саныылларын олоххо киллэрэллэр. Ол иһин үчүгэй кинилэр өттүлэригэр аһара улаатарыттан куһаҕан диэни атыттар, куһаҕан дьон оҥороллорун курдук өйдөбүлү өрө туталлар, өйү-санааны икки аҥы араарыыны, тус-туспа тылларынан этиини үөскэтэллэр.

Салайааччылар бэйэлэрин олус үчүгэйбит диэн санааларыттан үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран тус-туспа тылларынан ааттааһыны олохсуталлар, куһаҕан дьон туспаларын курдук өйү-санааны тарҕаталлар. 
 
Улахан таҥара үөрэхтэрин салайааччылар бас билэн салайалларыттан өй-санаа икки аҥы арахсыытын, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттааһыны олохсуппуттар. Нууччалар үчүгэйи “хорошо” диэн этэр буоллахтарына, куһаҕаны “грех” диэн туспа тылынан этэллэр.

Ол курдук салайааччылар бэйэлэрин үчүгэйбит, үчүгэйи эрэ оҥоробут диэн санаалара баһыйан барарынан үчүгэйи туспа, үчүгэй тылынан, онтон куһаҕаны туспа арааран ураты, атын, куһаҕан тылынан ааттааһыны олохтууллар. Ол курдук нууччалар саҥа сайдан, бэйэлэрин омуктарын уратыларын билинэн эрдэхтэринэ гректэртэн арахсаары, туспа бараары “грек” диэн тылы “грех” диэн уларытан, куһаҕан өйдөбүллээх тыл диэн ааттаан туһанан, куһаҕан диэн ааттаабыт дьонноруттан, гректэртэн арахсыбыттар. 

Католическай таҥара дьиэтэ арыгы иһиитин тарҕатарын утаран саҥа, мусульманскай таҥара үөскээбитэ. Мусульманнар арыгы иһиитин букатын боболлор. Итини тэҥэ харам диэн харбас, бэйэтин диэки тардынар диэн сахалыы куһаҕан өйдөбүллээх тылы ыланнар куһаҕан санааларын туспа тылынан “харам” диэн ааттыыр буолбуттар.

Биһиги сахалар өй-санаа үөрэҕин дириҥник билэрбититтэн киһи өйүн-санаатын билигин даҕаны икки аҥы араара иликпит. Ол быһаарыытынан айыы диэн тылбыт бэйэтэ икки; үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу ылан биллэрэрэ буолар. Өйбүт-санаабыт атыттартан бу улахан уратытын кыһанан туран харыстыыр кэммит кэллэ.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылынан ааттааһын холобурунан өй-санаа үөрэҕин коммунистар баһылааһыннарын кэмигэр салайааччылар тыл үөрэхтээхтэрин, учуонайдар уонна суруйааччылар көмөлөрүнэн сахалыы айыы диэн бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх, куһаҕан өрүтэ баһыйар тылбытын икки аҥы араарыыны саҕалаабыттара уонна билигин да оччотооҕу кэм тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылара, учууталлара уонна учуонайдара ону салҕаан иһэллэр. Ол курдук кинилэр үчүгэйи оҥорууну айыы диэн, онтон куһаҕаны оҥорууну, саҥа тылы, «аньыы» диэни булан туһаннаран, өйбүтүн-санаабытын икки аҥы араараары оҥостоллор. 
 
Үрдүкү салайар үлэҕэ биир киһи уһун кэмҥэ үлэлээһинэ, атыттар аһара үчүгэй буола сатааһыннара дьайыытыттан бэйэтин олус үрдүктүк сананыытын, барыны-бары бэйэтэ эрэ билэрин курдук өйдөбүлүн аһара сайыннарар. Государствоны салайыы маннык таһымҥа тиийэн хаалыыта диктатураны, тоталитарнай салайыыны үөскэтэр кыахтанар. Бары улахан таҥаралар үөрэхтэрэ салайааччылар илиилэригэр киирэннэр өй-санаа икки аҥы арахсыытын үөскэппиттэрэ ити курдук дакаастанар.

Бэйэлэрин “үчүгэйбит” диэн санаалара баһыйар кырдьаҕас дьон таҥара үөрэхтэрин баһылаан салайалларыттан бары улахан таҥара үөрэхтэрэ аҥар, үчүгэй диир өттүлэргэр халыйыыны үөскэтэллэрэ олохтон хаалан хаалыыларыгар тириэрдэр. Ол курдук бэйэлэрин үчүгэйбит диэн санаалара баһыйар дьон үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттыылларыттан, үчүгэй аһара элбээбит курдук буолуута олоххо хаалыыны, халыйыыны үөскэтэр.

Биһиги тыл үөрэхтээхтэрбит, суруйааччыларбыт, учуонайдар «Биһиги үчүгэйи эрэ айабыт» диэн санаалара аһара барыытыттан айыы диэн тылы үчүгэй эрэ өттүнэн аҥардастыы туттаары саҥа, ханна да суох «аньыы» диэн тылы булан киһи куһаҕаны оҥорор майгынын туспа араараары оҥосто сатыыллар эрээри, айыы диэн тыл сахаларга хаһан даҕаны үчүгэй тылга кыайан кубулуйуо суоҕа. Ол курдук бу тыл “ыы” диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ, киһи сыыһа-халты туттунан куһаҕаны элбэтэрэ хаһан да уларыйбатын биллэрэр.

Билигин сахаларга саҥа итэҕэл наада диэн этэллэринэн Тэрис уонна кинини батыһааччылар таҥара үөрэҕэ баарын билиммэттэр, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттыы сатыыллар, саха дьонун барыларын албынныыллар. Бу “үчүгэйбит” диэн ааттанар дьон эстибит сэбиэскэй былаас тобохторо буолаллара ити оҥорор быһыыларыттан чуолкайдык быһаарыллар.

Биһиэхэ сахаларга саҥа, сыыһа итэҕэли оҥоро сатааччыларынан тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар буолалларынан айыы диэн бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх, куһаҕан өттө элбэх тылбытын аҥардастыы биир эрэ, үчүгэй эрэ өттүнэн туһанарга ыҥыраллар. Онтон киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын туспа арааран, атын тылынан ааттаары, «аньыы» диэн сахаларга суох тылы булан киллэрэ сатыыллар. 

Биир киһи оҥорор үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыыларын икки аҥы тылларынан ааттааһын, бу киһи өйүн-санаатын икки аҥы араарыы буолар уонна икки бастаах киһини үөскэтиэн сөбүн тэҥэ, үчүгэй уонна куһаҕан дьон тус-туспа арахсалларыгар, кэлин өйдөспөт буолуулара улааттаҕына, аны сэриигэ эҥин тиийэн хаалыыларыгар тириэрдэр кыахтаах. Ол курдук тус-туспа өйдөөх-санаалаах дьон биир тылы кыайан булумматахтарына, бэйэ-бэйэлэрин абааһынан ааттаан үөҕүстэхтэринэ, билигин даҕаны сэриилэһии эрэ ким кими кыайарын, баһылыырын быһаарара тиийэн кэлиэн сөп.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран, атын-атын тылларынан этии, ааттааһын, бу быһыылары тус-туспа дьон оҥороллорун курдук өйдөбүлгэ тириэрдэр. Биһиги олус үчүгэйбит, онтон атыттар букатын куһаҕаннар, абааһылар диэн өйдөбүлгэ тириэртэҕинэ сэрии да буолуон, икки аҥы арахсыы кэлиэн сөп. Ол курдук үчүгэй дьон оҥорор быһыылара айыы, онтон куһаҕан дьон оҥороллоро «аньыы» буолар диэн этии ити санаалартан, тойон өйүттэн-санаатыттан үөскээн тахсар быһыы буолар уонна биһиги дьоммут өй-санаа арахсыытын дьайыытын билбэттэриттэн, онно киирэн биэриилэриттэн үөскээтэ. Итэҕэли салайааччылар, тойоттор оҥордохторуна, эбэтэр баһылаатахтарына итинник өйү-санааны икки аҥы араарыыга тириэрдэллэр.

Итини тэҥэ үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан этии, дьону айыыларынан эбэтэр абааһыларынан ааттааһын биир тыллаах, уруккута биир омуктар арахсар, бэйэ-бэйэлэрин өйдөспөт буолууларын эмиэ үөскэтиэн сөп. Онтон салгыы аһара баран, бу икки аҥы арахсыбыттар кыайан эйэлэспэт буолууларын үөскэтэрэ омук улаханнык эстиитигэр, симэлийиитигэр да  тириэрдиэн сөп.

Сахалар өйдөрүн-санааларын икки аҥы араара сатааһыны тохтотор кэм буолла. Биһиги олус уһун үйэлээх омук буолуубутун быһаарар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиибитин таба өйдөөн, сыаналаан олохпутугар туһаныахпыт, айыы диэн тылбытын икки өрүттээх өйдөбүлүн уларыппакка эрэ харыстыахпыт этэ.
 
Нууччалар үчүгэйи “хорошо”, онтон куһаҕаны “грех” дииллэр. Мантан салгыы православнай таҥараларын сайыннаран үгүстэрэ ону итэҕэйиигэ тиийдэхтэринэ атыттары, оннооҕор биир итэҕэллээхтэрин кытта эйэлэспэт буола арахсыахтарын, сэриилэһиэхтэрин сөп. Россия Грузияны, Украинаны кытта сэриилэрэ православнай таҥара үөрэҕэ букатын мөлтөөбүтүн, ыһыллан, үрэллэн эрэллэрин биллэрэр.

Өй-санаа кэмэ кэллэҕинэ уларыйыытын бэйэтэ “үчүгэйбин” диэн сананар дьон билбэттэриттэн, киһи оҥорор быһыыларын икки аҥы араарыыга тиийэллэр. Ол курдук кинилэр санааларыгар бэйэлэрэ олус үчүгэйдэр, куһаҕан санаалара олох суох курдук, үчүгэйи эрэ оҥорор курдук сананаллар. Кинилэр оҥорбуттара барыта “хорошо”, онтон атыттар, куһаҕан дьон оҥоруулара «грех» буолан тахсар.

Өйү-санааны бу курдук икки аҥы араарыы дьон бэйэлэрэ икки аҥы арахсыыларыгар, өйдөспөттөрүгэр, охсуһууларыгар тириэрдэрин тэҥэ, бу арахсыыны күөртээн, улаатыннаран, эйэлэспэт оҥорон биэрэрин Улуу Октябрьскай революция кэмигэр былаас, армия уонна православный таҥара үлэһиттэрэ үчүгэй дьон аатыран дьадаҥылары, үлэһиттэри, саллааттары куһаҕанынан, саҥаны, айыыны оҥорооччуларынан “греховниктарынан” ааттааннар гражданскай сэриини саҕалаабыттара.

Мусульманнар куһаҕан санааны “харам” дииллэр, онтон үчүгэйи бэйэлэрин тылларынан бары тус-туспатык этэллэр. Бу улахан таҥаралар дьон өйүн-санаатын икки аҥы арааран сылдьалларыттан туох эмэ уустук боппуруоска биир тылы булбатахтарына, арахсаннар олус улаханнык хайдыһар, бэйэ-бэйэлэрин кытта охсуһар, сэриилэһэр кыахтаахтар.

Дьон бэйэлэрэ өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан, олохторун уопутуттан туһанан сахалыы таҥара үөрэҕин оҕолорун иитэллэригэр туһаналлара ордук буолуо этэ. Биһиги таҥарабыт үөрэҕэ өй-санаа икки аҥы арахсыытын үөскэппэт. Бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх айыы диэн тылбытын уларыппакка туһана сылдьарбыт, өй-санаа туруктаахтык, икки өрүтүн тэҥҥэ сайыннарарын хааччыйарыттан олус уһун үйэни ситиһэн олорорбутун таба сыаналыа этибит.

Олоҕу уһуннук, хас да уонунан сылларга, бэрээдэктээхтик, сыыһа-халты туттубакка олорор киһи төһө да үчүгэйбин диэн санаата үөскээн олохсуйбутун иһин хаһан баҕарар сыыһа-халты туттаммын сыыһаны оҥоруом диэн сэрэҕин сүтэрбэккэ эрэ сылдьара ордук. «От тюрьмы и от сумы не зарекайся» диэн этии, бу өй-санаа уларыйыытын олус табатык быһаарарын олохпутугар туһана сылдьыахпыт этэ. Ол аата үчүгэйгэ кубулуйуу диэн киһи олоҕор сыыйа-баайа да буоллар кэлиэхтээх өй-санаа буоларынан хаһан да аһара барбата ирдэнэр. 

Ити курдук үчүгэйгэ кубулуйуу биир киһи олоҕор эмиэ тиийэн кэлиэхтээх өй-санаа уларыйыыта буоллаҕына, омук олоҕор “үчүгэйгэ кубулуйуу” аһара барыыта ыаллыы олорор омуктар олохторугар эйэлээх буолууга улахан уустуктары киллэриэн сөп. Ол курдук бэйэтин барыларыттан “үчүгэйбин” диэн сананара элбээбит омук атыттары, кыралары, кыамматтары үөрэтэн, өй киллэрэн биэриигэ тиийиитэ улахан хайдыһыылар, утарыта туруулар, сэриилэр саҕаланыыларыгар тириэрдиэн сөбүн 20-с үйэҕэ Германия нацистара дакаастаабыттара.
 
Дьон олоҕор барыларыттан “үчүгэйбит” диэн өйдөбүл, үөрэх үөскээһинэ уонна атыттар куһаҕаннар диэҥҥэ тиийиитэ, Аан дойду иккис сэриитэ саҕаланыытыгар тириэрдибитин остуоруйа үөрэҕэ умнубат эрээри, бэйэлэрин үчүгэйбит диэн сананааччылар, биһигини таарыйыа суоҕа, эмискэ саба түһэн түргэнник кыайыахпыт, «Кыайбыттары сууттаабаттар» диэн санаалара син-биир баһыйарыттан улахан уустуктары оҥоруон сөп.
 
Билигин дьон өйө-санаата ордук сайдыбыт кэмигэр өйү-санааны итинник, үчүгэйдэр уонна куһаҕаннар, “грехтэр”, “харамнар”, “аньыылар” диэн икки аҥы араарыы туохха тириэрдиэн сөбүн билэн эрдэттэн тохтотор ордук этэ. Ол курдук дьоҥҥо барыларыгар дьайыыта тиийэр Күн таҥара сахалар үөрэхтэринэн сайдан олоххо киириитэ эргэрбит киһи таҥаралар үчүгэйдэрин былдьаһан тус-туспа хайдыһыыларын, сэриилэһиилэрин  суох оҥоруо этэ.

Аһара барар биирдиилээн дьону аныгы демократия сокуоннарынан туһанан хааччахтыыр кыах государстволарга барыларыгар билигин баар. Онтон аһара барыылары оҥорор государстволары атыттар бары көмөлөөн кыаҕын-күүһүн мөлтөтөн аһара барарын кыччатыахтарын сөп. 

АҔА ТАҤАРА

Оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрин, улахан дьон тугу оҥороллорун үтүктэн, батыһан үөрэнэр. Кинилэри үтүктэн хаамар, хайдах саҥаралларын үтүктэн саҥара үөрэнэр. Дьиэлэригэр сахалыы саҥарар төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн сахалыы саҥарарга үөрэтэр күүстэрэ улаханын туһаныа этибит.

Аҕа уонна ийэ таҥаралар оҕо иитиитин икки өрүтүн үөскэтэллэр, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэриттэн оҕо кыра эрдэҕиттэн ити быһаарыыны тутуһарыгар үөрэтэллэр. Аҕа аан бастаан үлэҕэ-хамнаска үөрэтиини баһылыыр буоллаҕына, ийэ бэрээдэктээх, киһилии быһыылаах буолууга оҕоҕо үчүгэй үгэстэри кыра эрдэҕиттэн иҥэрэринэн иитэр күүһэ ордук улахан. Сахалар өй-санаа үөрэҕин олус былыргы кэмнэртэн баһылаабыттарын киһи кыра эрдэҕиттэн сайдар  төрүт өйүн-санаатын ийэ кут диэн ааттаабыттара быһаарар.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ төрөппүттэргэ туһата аһара улахан, оҕону иитиигэ таба суолу ыйан биэрэр, ол иһин кинилэр анаан-минээн дьарыктаныа этилэр. Өй-санаа төрүттэрин оҕоҕо иҥэрэн биэриини төрөппүт эрэ ситиһиилээхтик оҥорор кыахтааҕыттан таҥара үөрэҕин туһанааччылар, тарҕатааччылар буолалларын билиниэ этилэр. Өй-санаа тутулуктарын быһаарар аҕа, ийэ таҥаралар олус былыргы кэмнэргэ үөскээн олоххо киирбиттэр.

Оҕо улаатан истэҕинэ өйө-санаата эбиллэн, уларыйан иһэрин аҕа уонна ийэ таҥаралар бааллара быһаарар. “Оҕо таҥарата – төрөппүтэ” диэн этии хаһан даҕаны уларыйбат. Ол курдук оҕолоро кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрин куруук батыһа, үтүктэ, кини курдук буола сатыылларыттан, оннук баҕа санааны үөскэтинэллэриттэн улаатан истэхтэринэ баҕа санааларын киһилэригэр, киһи таҥараларыгар кубулуйаллар.
 
«Оҕом, мин курдук буол», «тугу барытын мин оҥорорум курдук оҥор» диэн этэн үөрэтии төрөппүтү оҕо таҥаратыгар кубулутар, улахан киһи курдук буолар баҕа санааны иҥэрэр, тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго, сыыһа-халты туттубакка үөрэтэр. Оҕо төрөппүттэрин этэллэрин истэриттэн, соннук толороруттан төрөппүтүн курдук майгылаах, быһыылаах буола улаатара быһаарыллар.
 
Оҕо төрөппүтүн хаһан баҕарар, ким да буолбутун, улаханын, элбэҕи сатыырын иһин үтүктэр, кини курдук, улахан киһи буолар баҕа санаата хаһан баҕарар олохсуйар. Оҕотун киһи быһыылаах буолууга үөрэтиэн баҕарар төрөппүт бэйэтин быстах баҕа санааларын быраҕан оҕотугар үтүө, үчүгэй эрэ өттүнэн көстө, биллэ сатыыра, үчүгэй быһыылары оҥотторо үөрэтэрэ оҕоҕо үчүгэй үгэстэри үөскэтэринэн, ийэ кута иитиллэринэн туһата улаатар.
 
Кыра уол оҕо аҕатын баҕа санаатын киһитигэр кубулутан таҥара оҥостор кыаҕа улахан. Аҕа оонньуурга, бэрээдэги тутуһарга, ону-маны оҥорорго, үлэҕэ-хамнаска иитэр-үөрэтэр, дьарыктанар буоллаҕына, оҕотун таҥаратыгар быһаччы кубулуйар. Ол аата оҕо баҕа санаатын киһитэ, үтүктэр, батыһар, кини курдук буола сатыыр киһитэ – таҥарата, төрөппүтэ, аҕата буолар.

Аҕа үөрэҕэ сахалыы “Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа” диэн өс хоһоонунан бэриллэр. Ол аата оҕо аҕата олорбут олоҕун салгыахтааҕын уонна өссө хатарыллан баһыйыахтааҕын биллэрэр. (12,10).

Үлэҕэ үөрэтии эрэйдээх, оҕоттон ураты тулуурдаах буолууну ирдиир. Үлэҕэ сылдьан сыыһа-халты туттунуу, атыннык, уратытык, айыыны оҥоро сатааһын үгүстүк табыллыбат, куһаҕан буолара элбээн хаалар. Аҕа “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи тутуһуннара үөрэттэҕинэ оҕото сыыһаны-халтыны оҥорон быстах быһыыга түбэһэрэ аҕыйыыр. Ол иһин аҕа эппитин хайаан да толоруу оҕоттон ирдэнэр көрдөбүл буолар. 

Оҕо улаатан иһэн элбэх сыыһаны-халтыны оҥорор кыахтанарын “Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй” диэн өс хоһооно биһиэхэ тириэрдэр. Бу өс хоһоонун таба өйдөөн киһи бэйэтэ сыыһа-халты туттунарыттан куһаҕан быһыыны элбэтэрин билэн оҕону киһи быһыытын тутуһарга, аһара барбакка иитиэ, үөрэтиэ этибит.

Хайаан да туолуохтааҕы, оҥоруллуохтааҕы оҥорор буолуу үтүктэн үөрэтиинэн ситиһиллэр уонна үтүктэргэ аналлаах таҥараны үөскэтэр. Ол аата уол оҕо улаатан истэҕинэ үтүктэн үөрэнэр киһитэ, таҥарата, аҕата хайаан да баара өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар туһалаах.

Киһи уһун үйэтин тухары дьон урут оҥорбуттарын курдук оҥоро сылдьара ордук элбэх. Дьон оҥороллорун курдук оҥоруу киһи буолууну, киһи быһыылаах буолууну үөскэтэр. Ол аата оҕо улаатан иһэн тугу барытын улахан киһи, төрөппүтэ оҥорорун курдук оҥорор буолуута киһи буолууну ситиһиитигэр тириэрдэр. Оҕо аҕата оҥорорун курдук оҥорууга дьулуһуута, соннук оҥоруута, кини курдук буола сатааһына аҕатын таҥаратыгар кубулутар.
 
Аҕалар уол оҕоҕут таҥаратыгар кубулуйаргытыгар баҕарабыт! Барыны-бары бэйэҕит хайдах оҥороҕут да соннук оҥорорго үөрэттэххитинэ, барыта туһалааҕы, үчүгэйи этэҥҥит, тугу эппиккит толоруллар буоллаҕына, оҕоҕут таҥаратыгар кубулуйар кыахтаныаххыт уонна кини, эһиги курдук майгылаах буола улаатарын ситиһиэххитин сөп.

Төрөппүт оҕо таҥаратыгар кубулуйарыгар дьиэ атын кэргэттэрэ «Кини этэрин истиҥ!» «Кини курдук буолуҥ»  диэн этэр буолуулара аҕа төрөппүт таҥараҕа кубулуйарыгар олук, тирэх буолар. Бу быһаарыы ыаллар бэйэ-бэйэлэрин ытыктаһалларыттан, этэр тылларын истэллэриттэн улахан тутулуктааҕын бэлиэтиэ этибит. Сахалар ыал буолуу үөрэҕэр туһанар “Тэҥнээҕин булунуу” диэн этиилэрэ төрөппүттэр бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнээх сыһыаннарын олохтуурунан оҕону иитиигэ суолтата өссө улаатар. Итини тэҥэ төрөппүт оҥорор быһыытыгар, саҥарар саҥатыгар бэйэтин мөлтөҕүн көрдөрбөтөҕүнэ, оҕото улаатыар, кинини баһыйыар диэри үтүктүөн сөп. Ол иһин төрөппүт хас биирдии этэр тылларын сыаналаан саҥарара, куһаҕан тыллары туттубата, куһаҕан быһыылары оҕотугар оҥорон көрдөрбөтө ордук.

Олох уларыйара түргэтээн иһэр. Түргэнник сайдан иһэр үөрэх, үлэ-хамнас көрүҥнэригэр оҕо төрөппүтүн баһыйа сайдар кыаҕа билигин аһара улаатта. Оҕо улаатан истэҕинэ баҕа санаата эмиэ уларыйан, саҥа баҕа санаалар киирэннэр өйө-санаата уларыйар. Аҕатын таһымын ситиһэн, аһара барарын туһугар атын баҕа санаалары үөскэтинэригэр инники, тупсуу, сайдыы диэки сирдиир өйү-санааны тутуһара ирдэнэр кэмэ кэлэр. Оҕоҕо бу өйө-санаата сайдан, уларыйар кэмҥэ кэлиитин олоххо ордук уопуттаах аҕата быһааран билэн туһалаах сүбэни-аманы биэрэрэ ирдэнэр.

Саҥа сайдан, ону-маны билэн иһэр оҕо өйө-санаата куруук саҥаны билиилэриттэн, урут билбэтин оҥоруутуттан, ол аата саҥаны айыылартан ийэ кута сайдар, үөрэҕи баһылаан билиитэ эбиллэр. Киниэхэ тугу билэн иһэрэ барыта саҥа билии буолан иһэр. Ол иһин оҕо өйө-санаата сайдарыгар олоххо уопуттаах, билиилээх улахан киһи бэйэтин үтүгүннэрэн, көрдөрөн биэрэрэ ордук улахан туһалаах. Оҕо саҥа ньуосканы тутар кэмэ кэлэригэр урут-бастаан уҥа илиитигэр туттара үөрэттэххэ, уҥа илиитинэн урут туттунар буола үөрэнэр, онтон үөрэтии хойутаан, хайы-сах хаҥас илиитинэн бэйэтэ туттуна үөрэнэн хааллаҕына уонна онтун кыайан көннөрбөтөхтөрүнэ, хаҥаһыйа, хаҥас илиитинэн урут туттар киһи буола улаатыан сөп. Ол иһин оҕоҕо аан бастакы үөрэхтэрэ, билиилэрэ хаһан да умнуллубат буола иҥэллэрин, ийэ кутун үөскэтэллэрин төрөппүттэр билэн, кыра эрдэҕинэ урут-бастаан үчүгэйи оҥотторо үөрэтэн, соннук үгэстэри иҥэрэн үчүгэй майгылаах киһи оҥороргутугар баҕарабыт.

Олоххо, үлэҕэ-хамнаска кытаанах, чиҥ көрдөбүллээх уонна олорун оҕотунан толотторор аҕа, Улуу Тойон таҥараҕа кубулуйар кыаҕа улахан. Оҕото бэрээдэктээх, сиэри-туому тутуһар, сыыһа-халты туттубат буолуутугар үөрэтии аҕаттан ирдэнэр тутаах көрдөбүл буоларын умнумуохха. Оҕону тулуурдаах буолууга иитии, үөрэтии сахалыы “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонунан бэриллэр.

Онон оҕо улаатан төрөппүтүн өйүн-санаатын таһымын ситистэҕинэ олоххо сайдыы диэки сирдиир атын баҕа санааны үөскэтинэр, олору ситиһиигэ турунар кыахтанар. Бу кэмҥэ кини баҕа санаата уларыйан, атын таҥараны булунан туспа сыалы-соругу ситиһиигэ туһуланыан сөп. Итини тэҥэ бэйэтэ ыал буолан оҕолонноҕуна, оҕотугар бэйэтэ таҥараҕа кубулуйар кэмэ тиийэн кэлиэн сөп.

Оҕо улаатыытыттан өйүн-санаатын уларыйыыта итинник, ийэ, аҕа таҥараттан саҕаланан сайыннаҕына, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салҕанан баран иһэрэ хаһан да тохтообот, бөҕө тирэхтээх буолар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьахталлар баһылаан салайар кэмнэрэ үөскээн, аҕалар иитэр, үөрэтэр күүстэрэ мөлтөөһүнүттэн билигин эдэрдэр үлэни-хамнаһы кыайаллара биллэрдик аҕыйаата. Бу быһыы көнөн, аҕалар баһылыыр оруоллара улааттаҕына, үлэҕэ-хамнаска үөрэтии тарҕаннаҕына эдэрдэр үлэни-хамнаһы кыайыылара саҕаланыа этэ.

ИЙЭ ТАҤАРА

Оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүтүгэр туохха барытыгар баһыттарар, ол иһин төрөппүтүн үтүктэр күүһэ улаатар. Оҕо төрөппүтүн үтүктэн, тугу барытын кини оҥорорун курдук оҥоро үөрэниитэ киһи буолууну ситиһиитигэр тириэрдэрин төрөппүттэр билэн, туһаныа этилэр. Ол курдук хас биирдии төрөппүт оҕото кини курдук буола улаатарыгар улаханнык баҕара саныырын бэйэтин үтүгүннэрэн үөрэтэн ситиһэр кыахтаах.

Оҕо баһыттарар, ытыктыыр, сыаналыыр, кини курдук буолуон баҕарар төрөппүтүн үтүктэр батыһар киһитигэр - таҥаратыгар кубулутар. Дьаһаллаах, сыыһа-халты саҥарбат, туттубат элбэх билиилээх-көрүүлээх төрөппүтүн оҕо ытыктыыра, эппит тылын истэрэ, толороро биллэр. Кытаанах майгылаах ийэни, эппит тылын иһитиннэрэр, толотторор буоллаҕына, оҕото таҥаратыгар, үтүктэр, батыһар киһитигэр чахчы кубулутуон сөп. 

Олоххо уопуттаах, барыны-бары билэр, сирдээн иһэр, өй уган биэрэр төрөппүт оҕотугар таҥара буолар кыаҕа улаатар. Олоххо бэйэ холобурунан туһанан оҕону иитии туһата, тиийимтиэтэ ордук улахан. Хас биирдии оҕоҕо, ордук кыыс оҕолорго ийэлэрин курдук буолар баҕа санааны үөскэтии, иитиэхтээһин, ийэ оҕотугар таҥара буолуутун үөскэтэр. Ол аата ийэ оҕотун баҕа санаатын киһитигэр кубулуйуута таҥаратын үөскэтэр.

Кыыс оҕо таҥарата – ийэ таҥара. Ол эбэтэр ийэтэ кыыс оҕо кини курдук буола сатыыр таҥарата буоллаҕына, ийэтин курдук өйдөөх-санаалаах, үлэһит буола улаатара кыаллар.

Оҕолор кыра эрдэхтэринэ ийэлэрэ куруук көрөр-истэр, араас баҕа санааларын “тук” курдук толорон иһэр буоллаҕына, кинини таҥаратыгар кубулутумуон сөп. Аһара көрөр-истэр, бары баҕатын толорон иһэр ийэни оҕо хамначчытын, үлэһитин курдук саныы улаатара баар суол. “Ийэ сүрэҕэ-оҕотугар, оҕо сүрэҕэ-тааска” диэн этии итини бигэргэтэр.

Ылыы, иҥэринии өйө-санаата дьахтарга ордук элбэх. Бу быһаарыы дьахтар эр киһиттэн ыларынан чуолкайданар. Дьиэни-уоту тэрийиигэ дьахталлар баһыйаллар. Ийэ таҥара кыыс, дьахталлар таҥаралара. Бу таҥара өйө-санаата кыргыттар, дьахталлар өйдөрүгэр-санааларыгар иҥнэҕинэ омук сайдан иһиитэ, ахсаана эбиллиитэ оннугар түһүө этэ.
 
Билигин ийэ таҥара умнуллан сылдьар. Ол аата ийэлэр оҕону аҥардастыы атаахтатан, маанылаан иитэр, улаатыннарар буоллулар. Ийэ таҥараны хаалларыыттан, аанньа ахтыбат буолууттан дьахталлар оҕоломмот буолан иһэллэр, биир эмэ оҕолоругар үчүгэй быһыылары оҥорууга бэйэлэрэ холобурдарын көрдөрдөттөр. Оҕону көрүү, иитии, үөрэтии букатын атын хайысханан, оҕолору киһиргэтии, маанылааһын, атаахтатыы диэки халыйан баран иһэрэ араас, ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыылары, буруйу-сэмэни, быстах быһыылары оҥорооччулары, сыыһа-халты туттааччылары элбэтэр, онтон тулуурдаах, үлэни-хамнаһы кыайааччылары аҕыйатар.

Ийэ оҕотун өйө-санаата сайдыытыгар ылар оруолун үрдэтэргэ, оҕо өйө-санаата сайдыытын кут-сүр үөрэҕэ быһаарыыларын билии туһалыаҕа. Былыргы сахалар оҕо төрүт кутун ийэ кут диэн ааттаабыттара оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата сайдыытыгар ийэтэ ылар оруолун таба сыаналыыр. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кута үчүгэй үгэстэргэ, киһилии быһыыга иитиллэн, киһи буолуу үөрэҕин баһылыыра, туох барыта икки өрүттээҕин билэрэ, өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар тириэрдэр кыахтааҕын туһаныа этибит.
 
Оҕо аан маҥнайгы саҥарар тылларыттан ханнык омук буола улаатара, ийэтин, аҕатын ким диэн ааттаан ыҥырара иҥэр, олохсуйар. Ол иһин оҕо өйө-санаата сайдарыгар аан маҥнайгы тылларын саҥарда үөрэтэр ийэ ылар оруола олус үрдүк, оҕо өйүн-санаатын төрүттүүр кини буолар. Ол иһин ийэ таҥара үөскээбит.

Саха омук баар буолуута, саҥарар тылбыт уларыйбата аан маҥнай оҕолору саҥарда үөрэтэр дьахталларбытыттан тутулуктаах. Оҕо аан маҥнайгы тылларын сахалыы саҥара үөрэннэҕинэ саха буолуута иҥэн олохсуйар. Саха дьахталлара атын омук буола сатаабатахтарына, оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн атын омуктуу саҥарда үөрэппэтэхтэринэ саха омук уһун үйэлэргэ баар буолуо.

Кэлин оҕо улааттаҕына, бэйэтин өйө-санаата сайдан төрөппүтүн баһыйдаҕына, атын, ордук сайдыылаах киһини батыһан, үтүктэн таҥара оҥостуон сөп эбэтэр бэйэтэ оҕолонон, оҕолорун иитиигэ кыһанан бэйэтэ кинилэр таҥараларыгар кубулуйар кыахтанар.

Дьахталлары кыра хамнастаах үлэһит дьоҥҥо кубулутууну сэбиэскэй былаас эстэрин саҕана ситиспитэ. Эр дьон батталларыттан босхолообут, үлэлииргэ көҥүлү биэрбит аатыран бары кыра хамнастаах үлэлэргэ дьахталлары үлэлэтэллэрэ. Үлэлиир дьахталлар оҕону төрөтөллөрө аҕыйаабыта, биир, икки оҕолонон баран бүтэр буолбуттара.

Ийэ буолуу үчүгэй, кыыс оҕо үтүктэр майгына буоларын ийэ таҥара баара биллэрэр. Ийэ таҥараны итэҕэйбэт кыргыттар ийэ буолар санаалара суох, күүлэйдии, быстах санааларыгар баһыттаран таҕылларын тарҕата сылдьыахтарын эрэ баҕарар буола улааталлар. 
Улааппыт, өйө-санаата сиппит, киһи буолууну баһылаабыт, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор киһиэхэ төрөппүт таҥара буолар суолтата кыччаан барар. Оҕо бэйэтэ төрөппүт буолар кэмэ тиийэн кэлэринэн бэйэтэ оҕотугар таҥара буолар кэмэ син-биир тиийэн кэлэр.
Таҥара кэмэ кэллэҕинэ уларыйан биэрэр аналлааҕа итинэн быһаарыллар. Ол курдук айылҕа халбаҥнаабат сокуонунан туох барыта кэмэ кэллэҕинэ уларыйыахтаах, атын, олоххо сирдиир саҥа баҕа санааны иҥэринэн саҥалыы таҥыллан үөскүөхтээх. Саҥа баҕа санааны үөскэтинии саҥа таҥара үөскээһинигэр тириэрдэр. Арай мөлтүүр, ахсыыр кэмигэр санаатын бөҕөргөтөргө анаан биллэр кыайыыны ситиспит киһи өйүн-санаатын көмө, тирэх оҥостуон сөп.

Кыыс оҕолор бары ийэлээхтэр, ийэлэрин көрүүлэринэн-истиилэринэн улаатан, өйдөрө-санаалара сайдан иһэр. Аҥардас ийэ даҕаны сахалыы таҥара үөрэҕин туһанан кыыһын улаатыннарар, өйүн-санаатын бэйэтин курдук сайыннарар кыахтаах. Арай кыыс оҕото эр киһи араас ураты көрдөбүллэрин билбэккэ улаатыыта өйө-санаата аҥар өттүн диэки халыйыытын үөскэтэр кыахтаах. Ол курдук аҥардас дьахтар оҕото улааттаҕына эмиэ эргэ тахсыбакка, эр киһилиин тапсыбакка аҥардас хаалар кыаҕа улаатан хаалар.

Онон, төрөппүт оҕотун олоххо сирдээн иһэр, үтүктэр, батыһар киһитигэр кубулуйуута, кинини баҕа санаатын киһитигэр, таҥаратыгар кубулутан киһи буолууну ситиһэригэр туһалыыр. Оҕо ийэ кутун иитии ийэ таҥара үөрэҕэр киирсэринэн киһи киһи буолууну ситиһэригэр ылар оруола ордук улахан. Таҥара үөрэҕэ диэн төрөппүт оҕотун иитэр, үөрэтэр үөрэҕэ буолара итинник быһаарыллар.

САХАЛАР КҮН ТАҤАРАЛАРА

Күн сахалар саамай улахан, үрдүк таҥаралара. Үрүҥ Күн диэн ааттанар. Саас халлаан сылыйан барыыта “Күн уоттанан эрэр” диэн этиинэн билиниллэр. Кырыалаах кыһын кэнниттэн итии күннээх сандал саас кэлиитэ Күнү таҥараҕа кубулуппут.

Саха дьахталлара бэргэһэлэрин сүүһүгэр иилинэр төгүрүктэрэ, түөстэрин киэргэлигэр баар төгүрүктэрэ уонна боотурдар түөскэ кэтэр куйахтарын улахан төгүрүгэ бары Күн диэн ааттаналлар. Сахалар Күнү айылҕа төрүт тутулугунан ааҕалларын Үрүҥ Күн диэн ааттыыллара биллэрэр. Үрүҥ Күн ойуутун Саха сирин былааҕын сүрүн бэлиэтинэн ылыммыттара сахалар Күн дьоно буолалларын, Күн таҥаралаахтарын дьоҥҥо барыларыгар көрдөрөр.
 
Сахаларга таҥаралара элбэх. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит, оччотооҕу хаалыылаах кэмҥэ туттулла сылдьыбыт таҥаралар, дьон баҕа санаалара билигин да умнуллан хаалан хаалбаккалар саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар билигин да иҥэн сылдьаллар. Аныгы, сайдыбыт тупсубут үйэҕэ олус былыргы таҥаралар дьон өйүгэр-санаатыгар туох да туһалара суохтар. Аныгы үөрэхтээх киһини “Суор курдук буол” диэтэххэ таба өйдөөбөккө өһүргэниэн сөп.

Дьон үчүгэй киһи буола улаатар баҕа санааларыттан үөскээбит киһи таҥаралар билигин Аан дойдуга сайдан, баһылаан сылдьаллар. Дьон бары кэриэтэ үчүгэй киһи буола улаатар баҕа санааларын ситиһэр кыахтаммыттарыттан аны саҥа, Күн таҥара дьоҥҥо наада буолла. Ол курдук билигин айылҕа уларыйан иһэрэ түргэтээн айылҕаны харыстыыр санаалаах дьон элбээн иһэллэр.

Сахалар таҥара туһунан билиилэрэ олус былыргы, саха тыла саҥа үөскээн эрдэҕиттэн ыла тэнийэн, тарҕаммытыгар сөп. Ол курдук таҥ диэн төрүт сахалыы тылбыт. Быһаарыылаах кылгас тылдьыкка сурулларынан таҥ диэн тыл икки араас суолталаах:

- туох эмэ оҥоһугу, массыынаны чаастарын холботолоон үлэлиир, туттуллар гына оҥор;

- тугу эмэ аттаран таһаар, ай.

Өй-санаа үөрэҕэ былыр-былыргыттан сахалыы тылынан таҥара үөрэҕэ диэн ааттаныыта бэйэтэ туспа быһаарыыга наадыйар. Тенгрианство диэн үөрэх сахалыы таҥара, таҥара үөрэҕэ диэнтэн үөскээн тахсыбыта чуолкай. Ол курдук нууччалар аан маҥнай бэйэлэрин православнай таҥараларын үөрэҕин сахаларга тарҕатаары “бог” диэн ааттааҥ диэн төһө эмэ этэ, ыга-хаайа  сатаабыттарын иһин, сахалар өй-санаа үөрэҕэ таҥара үөрэҕэ диэн ааттанарын былыр-былыргыттан билэллэриттэн таҥара диэн ааттыылларын уларыппатахтар, саҥа киирэр нууччалар “богтарын” үөрэҕин сахалыы тылынан таҥара үөрэҕэ диэн ааттаабыттар. Бу быһаарыы дакаастабылынан сахаларга Буох Диэхсин диэн ааттаах киһи баар буола сылдьыбыта сурукка киирбитэ буолар. Ол курдук бу киһибит сахаларга нууччалар “богтарын” “Буох диэн” этиҥ диэн элбэхтэ этэ сатаабытын, күлүү гынан хос ааттаан кэбиспиттэрэ иҥэн хаалбытыгар сөп.
 
Таҥара диэн тылбыт ким эрэ хомуйара, таҥара, холбуура диэн быһаччы өйдөбүллээх. Түүллэри үөрэтии түмүгүнэн хас биирдии туспа үгэс буолбут өйдөбүл бэйэтэ туспа сылдьар кыаҕа быһаарыллыбытын кэннэ, элбэх үгэстэртэн өй-санаа хомуллан, таҥыллан үөскүүрэ билиннэ. Таҥара диэн өй-санаа үөрэҕэ уһун үйэлэргэ элбэх көлүөнэлэр үөрэхтэриттэн, билиилэриттэн, үгэстэриттэн хомуллан, таҥыллан үөскээбитин таҥара диэн аата биллэрэр. Сахалар былыргы таҥаралара элбэхтэр эрээри аныгы киһи сайдыытыгар киһи таҥараттан уратылара туһалара аҕыйах. Билигин дьоҥҥо туһалыылларынан элбэх ахсааннаах киһи таҥара үөрэхтэрэ биллэллэр.
Санаа олус кыра, умнуллан, суох буолан хаалар дии саныырбыт сыыһа. Санаа мунньулуннаҕына, хатыланнаҕына күүһүрэр, үгэскэ кубулуйдаҕына умнуллубат, киһини бэйэтин салайар кыахтанар. Үгүс үгэстэртэн хомуллан, таҥыллан киһиэхэ кута үөскүүр. Ол курдук өй-санаа биир бөлөҕө үгэс, бэйэтэ туспа сылдьар кыахтанарын түүлгэ көрөн арааран билэбит.

Кут диэн киһи этин сиинин быһаччы хамсатарга аналлаах өй-санаа түмсүүтэ ааттанар. Сахалар киһиэхэ үс кут баарын уонна бу куттар бэйэ-бэйэлэригэр хайдах сыһыаннаһалларын быһааран билэн тылларыгар киллэрбиттэр. Салгын кут үөрэнэр, ийэ кут үгэстэргэ иитиллэр буоллахтарына, буор кут эрчиллэн үөрүйэх буолар. Куттар тустарынан биһиги “Кут-сүр үөрэҕэ” үлэбититтэн билсиэххэ сөп.

Өй-санаа бу куттар курдук хомуллан, таҥыллан үөскүүрүн сахалар билэннэр таҥара диэн баҕа санаа мунньуллуутун, үгэс буолуутун ааттаабыттар. Ол аата таҥара диэн мунньуллубут, таҥыллыбыт, өссө күүһүрбүт, үгэс буолбут өй-санаа буолара быһаарыллар.

Таҥара диэн биһиги сахалар өй-санаа туһунан үөрэхпит. Биһиги сахабыт тылынан таба этиллэр, суолтата уонна өйдөбүлэ эмиэ сөп түбэһэр. Ол курдук таҥара үөрэҕэ баар буолуута оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билэригэр, олоҕор туһанарыгар аан маҥнай улахан дьону үтүктэн үөрэнэрэ туһата улаханын биллэрэр. Ол аата оҕо үтүө, үчүгэй быһыылары оҥорууну улахан дьонтон ылынан, олору үгэс оҥостунан ийэ кутугар иҥэринэн, иитинэн улаатара уонна үчүгэй санаалары санаан салгын кутун, өйүн-санаатын киһилии суолунан  сайыннарарыгар таҥара үөрэҕэ көмөлөһөр.

Былыр-былыргыттан дьон өйө-санаата сыыйа-баайа сайдан, үүнэн, үрдүкү сайдыыны ситиһэн иһэр бэлиэлэринэн өй-санаа үөрэҕэ кэмиттэн кэмигэр, сайдан, үүнэн, тупсан иһиититтэн аата, сыала уларыйан биэрэрин таҥара аата кэмиттэн-кэмигэр уларыйан иһэрэ биллэрэр. Ол курдук олус былыргы кэмнэргэ дьон саҥа сайдан истэхтэринэ, бултаан  эрэ аһыыр эрдэхтэринэ таҥаралара араас улахан кыыллар, көтөрдөр буолар эбит буоллахтарына, кэлин өй-санаа сайдан, тупсан иһиитэ үчүгэй киһи таҥара баар буоларыгар билигин тириэрдибитин Будда, Христос уонна Аллах диэн ааттарынан элбэх дьон билинэллэр.

Өй-санаа сайдан истэҕинэ ситиһэ сатыыр баҕа санаа уларыйарынан дьон таҥаралара эмиэ уларыйан биэрэн, саҥа таҥаралар үөскээн испиттэр. Сахалар бэйэлэригэр холбоспут атын омуктары ыкпатах, бэйэлэрин өй-санаа үөрэхтэрин эрэ ордорон атыттарга соҥнуу сатаабатахтарын бэлиэтээн элбэх таҥаралаах буолбуттар.

Өй-санаа үөрэҕэ биир кэмҥэ, ким эрэ салайыытынан үөскээбэт, баар буолбат, уһун үйэлэргэ үгүс дьон олохторун үөрэҕиттэн, уопутунан хомуллан олоххо киирэн иһэр. Киһи быһыылаах, көрсүө, сэмэй майгылаах дьон олоххо, үлэҕэ-хамнаска оҥорор ситиһиилэрэ элбиириттэн, уһун үйэни ситиһэр кыахтаналларыттан оҕолоро киһи быһыылаах буола улаатыахтарын баҕарар төрөппүттэр үөрэхтэриттэн хомуллан, таҥыллан таҥара үөрэҕэ үөскүүр. Ол иһин биһиги олус уһун үйэлээх сахалыы тылбытыгар иҥэн сылдьар олохпут уопутун, өс хоһооннорбутун, кынаттаах этиилэрбитин хомуйдахпытына таҥарабыт үөрэҕэ арыллан тахсан, биллэн, оннугар түһэн иһэр.

Сахалыы киһи таҥара үөрэҕэр киирсэллэр:

1. Киһи буолуу үөрэҕэ. Бу үөрэх оҕо кыра эрдэҕиттэн улахан киһини үтүктэн үөрэнэн киһи буолууну ситиһиэр диэри туһалыыр.

2. Киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу. Киһи буолууну ситиспит оҕо хаһан да аһара барбакка, аһара туттубакка өлүөҕэр диэри тутуһа сылдьар үөрэҕэ киһи быһыылаах буолуу, сиэри тутуһуу диэн ааттанар.

Оҕо улаатан өйө-санаата, туттунар быһыыта сайдан иһиитэ улахан киһи оҥорор быһыыларын үчүгэйдик, тупсаҕайдык оҥоро үөрэнэриттэн быһаччы тутулуктаах. Бу, улахан киһи оҥорор бары быһыыларын үчүгэйдик, табатык оҥоро үөрэннэҕинэ, оннук үгэстэр үөскээтэхтэринэ, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатыан сөп. Ол аата улахан киһи оҥорор быһыыларын оҕо табатык оҥоро үөрэниитэ, көрсүө, сэмэй буолуута киниттэн ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар. 

Сахаларга киһи буолуу үөрэҕэ сайдыыта оҕо улаатан иһэн өйө-санаата уларыйыытын билэллэрин биллэрэр. Итини тэҥэ оҕо үтүктэр, батыһар киһитэ үчүгэй быһыылаах киһи буоллаҕына, бэйэтэ кинини үтүктэн үчүгэй майгылаах, быһыылаах буола улаатар кыахтанар. Ол иһин оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ үчүгэй киһи таҥара, баҕа санаа киһитэ баара ордук туһалааҕа биллэр, киһи баҕа санаатын толороору олоҕу олороруттан үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир.

Биһиги сахалар олохпут үөрэҕэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн айылҕа тутаах сокуонугар сөп түбэһэр. Сахалар бары бу этиини тутуһаллар. Ол курдук киһи өйө-санаата, мэйиитэ биир буоларынан, онтон оҥорор быһыылара икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсалларыттан өйү-санааны быһаарар ай диэн тылбыт соҕотох уонна икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллэрин холбуу иҥэринэн сылдьар.
 
Баспыт иһигэр саныыр санаабыт ай диэн тылынан этиллэр буоллаҕына, ол санаабытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн айыы диэҥҥэ уларыйан, куһаҕан өттө улааппытын биллэрэр. Ол аата киһи бэйэтэ оҥорор быһыыларыттан ордук улахан сэрэхтээх буолуохтааҕа быһаарыллар.

Биһиги сахалар олус былыргы кэмҥэ, саҥа, улахан таҥаралар үөскүөхтэрин быдан иннинэ үөскээбит, олоҕун булуммут, өйгө-санааҕа сөп түбэһэр таҥарабыт үөрэҕин атын, буккуллубут, улахан таҥара үөрэхтэрэ кылапачыгастара элбэҕинэн баһыйалларыттан билбэтэҕэ буола сылдьабыт. Ол курдук биһиги таҥарабыт үөрэҕэ айыы диэн тылбыт икки өрүттээх өйдөбүллээҕин билинэриттэн, тутуһарыттан өй-санаа икки аҥы арахсыытын үөскэппэт. Өй-санаа кэмиттэн кэмигэр уларыйан, эргийэн биэрэр уратытын сахалар билэннэр олохторугар туһанар буоланнар, маннык уһун үйэни ситиһэр кыахтаммыппытын билиниэхпит этэ.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи өйө-санаата сайдыытыгар ордук сөп түбэһэрин икки тус-туспа киһи таҥара баара биллэрэр. Ол курдук сымнаҕас майгылаахтар таҥаралара Үрүҥ Аар тойон буоллаҕына, кытаанах майгылаахтар, эр дьон таҥаралара Улуутуйар Улуу тойон буолар. Кырыалаах кыһыннаах сахабыт сиригэр кытаанах санааны иҥэрэр Улуу тойон таҥара эрэ дьон олоҕу сайыннаралларыгар кыах биэрбитин билиниэ этибит. Бу таҥарабытын умнаммыт тыабыт сирин ыарахан үлэлэрин кыайар кыахтаах дьоммут аҕыйаатылар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини быһаччы тутуһар сахалар Күн таҥарабыт үөрэҕэ сайдан, тупсан иһэр, демократия үөрэҕин тутуһар сайдыылаах дьон-аймах таҥаралара буолар кэмэ кэлэн иһэр. Өй-санаа үөрэҕин оннун булларыыга, сахалар таҥараларын үөрэҕин тарҕатыыга биһиги бары үлэлэрбитин аныыбыт.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдан киһи буолууну ситиһэр буолбуттарын кэннэ киһи; Будда, Христос, Мухаммед таҥаралар суолталара түһэн иһэрин тэҥэ араас улахан хайдыһыылары үөскэтэ сатыыр кэмнэрэ кэлэн иһэр. Бу хайдыһыылары суох оҥорор туһуттан уонна билигин айылҕа уларыйыыта биллэрдик түргэтээн иһэринэн айылҕаны харыстыыр санаа улаатарынан, дьоҥҥо барыларыгар дьайыыта тиийэринэн Күн таҥара саҥалыы сайдар кэмэ тиийэн кэллэ. Күн таҥаралаах, Күн таҥара үөрэҕин тутуһар сахалар дьон сайдыыны ситиһиилэригэр инники күөҥҥэ тахсар кыахтаннылар.

ӨЙ – САНАА УРАТЫЛАРА

Өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ сахаларга төһө былыргы кэмнэргэ сайдыбыттара кыайан быһаарыллар кыахтара суох ыраах, былыргы. Ол курдук ай диэн икки дорҕоонноох тылтан үөскээбит айыы диэн өйү-санааны, киһи саҥаны айыыны оҥорор кыаҕын быһаарар тылбыт үөскээбитэ саха тыла, өй-санаа саҥа сайдан истэҕинэ буолбутугар сөп.

Сахалар өй-санаа үөрэҕин дириҥник сыаналыыллар, баҕа санаа үөскээһинин уратыларын олоххо таба туһаналлар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн баҕа санаа эмиэ икки өрүттэнэр. Киһи олоҕор бэйэтин кыаҕынан олоххо киллэрэр баҕа санаата киһилии баҕа санаа диэн ааттанар буоллаҕына, санаатыгар эрэ оҥорон көрөр баҕа санаалара ыра санаалар диэн ааттаналлар. Киһи өйө-санаата төһө ыраахха диэри дьайарыттан, дьайыыта тиийэриттэн икки аҥы арахсарын эмиэ билэн тылларыгар киллэрбиттэр:

1. Кылгас эбэтэр быстах өй-санаа.

2. Уһун санаа.

Өй-санаа бу уратыларын төһө кыайарбытынан олох холобурдарынан туһанан ырытан көрүөхпүт:

1. Үгүс дьон өйө-санаата кылгас. Күннээҕинэн, субу баарынан сылдьаллар. Күннээҕи кыһалҕаларыттан, үлэттэн-хамнастан, дьиэ-уот көрүүтүүттэн ордон ырааҕы эргитэ санаабаттар, субу кэмнээҕи, сотору кэлэр үчүгэйи ордук сыаналыыр, туһанар курдуктар. Ол курдук тото аһааһын киһиэхэ кэлэр аһылыкка эрэ диэри үчүгэйи аҕалар эбит буоллаҕына, минньигэһи сиэһин амтана сүтүөр эрэ диэри дьайыыта тиийэринэн кылгас санааҕа, күн устата хаста да оҥоруллар быһыыга киирсэллэр.

Кылгас санаа туһунан этиилэр элбэхтэр. «Уһуну, киэҥи санаабат», «Атаҕын тумсуттан ырааҕы көрбөт», «Санаата бүгүҥҥүнэн бүтэр» диэн этиилэр бары кылгас, күннээҕи санаалары быһаараллар.

Киһи бэйэтэ эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки аҥы арахсарынан эт-сиин баҕа санаалара аһааһын, сынньаныы, баҕаны ханнарыы буолалларынан түргэнник толоруллар быстах баҕа санааларга киирсэллэр. Онтон өй-санаа баҕа санаата үөрэххэ, үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаахтарынан, хойутаан туолалларынан уһун санааҕа киирсэллэр.

Кылгас, быстах санаа дьайыыта бэргэһэни тиэрэ кэтэн кэбиһииттэн ордук биллэр. Ол курдук бэргэһэни тиэрэ кэтэн кэбистэххэ айыыны оҥоро охсон соҕотохто ураты, туспа киһи буола түһүү кыалла охсоро табыллар. Урукку кэмҥэ хаатыҥка, саппыкы осторун кылгас гына тиэрэн кэбиһии эдэр уолаттарга баар этэ. Ити түргэнник оҥоруллар быһыылар, саҥаны айыылар улаатан эрэр оҕолор бэйэлэрин уратыларын биллэрэ сатаан таптаан туһанар ньымаларыгар киирсэллэр.
 
Кылгас санаа быстах санаа диэҥҥэ тиийэн хаалара элбэх. Ол курдук ситэ толкуйдамматах, туох содул үөскүүрэ табан быһаарыллыбатах санаа быстах санаа диэн ааттанар уонна олору толоруу үксүгэр куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Быстах санаалаах киһи быстах быһыыны оҥороро элбэҕин, куһаҕан быһыыны элбэтэрин сахалар билэн “Санаабычча быһыылаах” диэн арааран эппиттэр.
 
Санаа олус түргэн, кылгас кэм иһигэр элбэҕи ырытан, толкуйдаан таһаарыахха сөп. Маннык оҥордохпуна үчүгэй, таба буолуон сөп диэн санаа хас киһиэхэ барыларыгар баар буолара ордук этэ. 

Улуу Өктөөп өрө туруутун кыайыытыгар бары кыахтарын ууран аан бастаан иһээччилэринэн оробуочайдар, туохтара да суох үлэһиттэр буолбуттара. Кинилэр ханнык да баайа-мала суох буолууларыттан уһуну-киэҥи санаабаттарыттан ордук харса-хабыра суох былааһы уларытыыга туруммуттара, олохторо ыйга иккитэ ылар хамнастарыттан быһаччы тутулуктааҕа кылгас санааланыыларын үөскэппитэ былааһы былдьаһыыга аһара күүскэ турунууларыгар тириэрдибитэ.
 
Дьон өйө-санаата ситэ сайда илигинэ, бассабыыктар этиилэрин ылынан сыыһа суолга туруналларыгар аһара батталтан, туоратыыттан үөскээбит кылгас санааламмыттара улахан оруолу ылбыта. 74 сыл ааспытын кэнниттэн, бу сыыһа оҥоруллубут өрө туруу содула көннөрүллэн, билигин Россия дьоно урукку, ыраахтааҕы кэмин саҕанааҕы олохторугар сыыйа төннөн эрэллэр. Ол иһин өй-санаа уларыйыыта салҕанан баран иһэр.

2. Киһи өйдөөх-санаалаах буолуута субу оҥорор быһыыларыттан ураты, хаһан эрэ ыраах кэмҥэ кэлиэхтээх, туһалыахтаах быһыылары эрдэттэн бэлэмнээн, былааннаан оҥороругар кыах биэрэр. Ол аата киһи олоҕун ырааҕы, инникини толкуйдаан оҥосторо өйө-санаата үрдүк сайдыыны ситиспитин бигэргэтэр.
 
Киһи олоҕо син уһун. Оҥорор быһыыларын эрдэттэн ырытан, тугу ситиһиэн сөбүн былааннаан ааҕынара хаһан баҕарар туһата улахан. Өссө кэлэр көлүөнэлэрим тустара диэн эмиэ саныыра, тугу эмэ уурунара, мунньунара, үйэлээҕи оҥороро, тутара эмиэ ааҕыллар. Холобурга, саҥа дьиэ тутта сылдьан оҕолорум, сиэннэрим олоруохтара дии санаатаҕына ырааҕы толкуйдуура, уһун санаалааҕа быһаарыллар.

Киһи ханнык баҕарар оҥорор быһыытын эрдэттэн ырытан, толкуйдаан, туох, ханнык содуллар үөскүөхтэрин сөбүн быһааран, көннөрөн баран оҥордоҕуна үчүгэй, туһалаах быһыыны оноруон сөп. Ыраахтан ыла толкуйдаммыт, ырытыллыбыт, туох, ханнык быһыы үөскүүрэ барыта таба быһаарыллыбыт санаа уһун санаа диэн ааттанар. 

Тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ ордук уһун санаалаахтар. Ол курдук кыра торбос улаатан ынах буолан туһалыар диэри түөрт сыл устата көрөн-истэн аһатыы, улаатыннарыы ирдэнэр. Итини тэҥэ сири оҥордоххо, тыаны солоотоххо, хаһан салаа от үүнэн, охсуллар буолуор диэри хас да сылы кэтэстэххэ табыллар. Ол аата тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ үлэлиир үлэлэриттэн, олохторуттан тутулуктаах уһун санаалаахтар, кырата түөрт сылга тиийэн хамнаһа кэлэр үлэни, ыраах кэми сыаллаан үлэлииллэр, олохторун оҥостоллор. 

Сахалар олохторун үөрэҕэ көрсүө, сэмэй буолууну ирдиир, оҕолору кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтэллэр. Көрсүө, сэмэй киһи уһун санаалаах, сыыһа-халты туттубат, үлэни-хамнаһы кыайан уһун үйэни ситиһэр кыахтанарын сахалар билэллэр.

Улуу Өктөөп өрө туруута кыайыытын тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ бары кэриэтэ сөбүлээбэтэхтэрэ, улаханнык утарыласпыттара. Сэриилэһэн кыахтара-күүстэрэ бараммытын уонна улахан репрессия кэнниттэн саҥа былаас, сэбиэскэй былаас олоҕурбута.

Куорат дьоно, заводтар, фабрикалар үлэһиттэрин санаалара тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэринээҕэр быдан кылгас, кинилэр хас ый аайы кэлэр хамнастарын ханна тутталларын ааҕан-суоттаан билэллэринэн санааларын уһуна бүтэ сыһар. Арай хамнастара икки ыйга кэлбэтэҕинэ улаханнык моһуогуруохтарын, кыбыттарыахтарын, иэскэ киириэхтэрин сөбө араас хамсааһыннар түргэнник үөскээбитинэн баралларыгар тириэрдиэхтэрин сөп.
 
Онон киһи санаата олорор олоҕуттан тутулуга улахана билигин да уларыйа илик. Аҥардастыы ылар хамнастарыгар ииттинэн олорор куорат олохтоохторо быстах, кылгас санаалаахтара, онно кэлэр көлүөнэлэрин иитэллэрэ араас хамсааһыннар куораттан тахсалларын ордук улаатыннарар.

САНАА ТҮҺҮҮТЭ

Санаа олус түргэнник уларыйар. Күүһүрэр, мөлтүүр кэмнэрэ хардары-таары кэлэн иһэллэр. Киһи туохха да наадыйбат, сүрэҕэлдьиир, мөлтүүр кэмэ кэлиитин санаа түһүүтэ диэн ааттыыбыт. Баһын иһигэр саныыр санаалара кыайан туолбат, ыра санааларга кубулуйан хаалыылара киһи санаатын түһэрэрэ элбэх. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ араас элбэх ыра санааланыы олоххо туһата суоҕун, киһи бэйэтин кыаҕынан олоҕун устата толорор кыахтаах баҕа санааларын саныыра, соннук үгэстэри иҥэринэрэ туһата улаханын дьоҥҥо тириэрдэр. 

Олоххо туох барыта куруук киһи баҕатын хоту баран иһэрэ кыаллыбат, араас элбэх тута быһаарыллыбат курдук уустук боппуруостар, туох эмэ мэһэйдэр, ыарахаттар, кыаттарыа, сатаныа суох курдук үлэлэр сотору-сотору көрсөллөр. Ол иһин киһиэхэ санаа түһүүтэ, мөлтөөһүн, этин-сиинин туруга уларыйыыта хаһан баҕарар тиийэн кэлиэн сөп.

Дьон бары айылҕаттан биир кыахтаах буолбатахтар, эт-сиин уратылара элбэхтэр. Сорохтор төрүөхтэриттэн санаалара күүстээх, кыахтарын билинэр буоллахтарына, үгүстэр санааҕа ыллараллара, санаалара түһэрэ элбэх. Ол иһин дьон үксүлэрэ санааларын көтөҕөн, баҕа санаалары иҥэрэн биэриигэ, атын дьон көмөлөрүгэр наадыйаллар. Киһи таҥаралар аһара улаатан хаалыылара ити быһаарыыга, мөлтөхтөр көмө көрдүүллэргэр олоҕурар. 

Санаалара кыра аайы түстэҕинэ табаах тардан, арыгы иһэн биэрэн көтөҕө сылдьааччылар арыгыһыкка ураты түргэнник кубулуйуохтарын сөбүттэн сэрэниэ этилэр. Үлэтигэр, дьиэтигэр туга эмэ табыллыбатаҕына, сатамматаҕына киэһэ аайы арыгы иһиитэ санааны көтөҕүү куруук салҕанан, санааны көтөҕө сылдьыыга тириэрдэриттэн арыгыһыт буолууну түргэтэтиэн сөп.

«Не пей с горя, алкоголиком станешь» диэн этии хас санаата түстэҕин аайы, ону көтөҕөөрү арыгы иһэн иһэр киһи сотору кэминэн арыгыһыт буолуон сөп диэн быһаарар. Үгүстүк арыгы иһэр дьон баар буолуулара санааларын көтөҕө сатааччылар элбээбиттэринэн быһаарыллара билиҥҥи кэмҥэ олус таба. Эр дьоммутун кыра эрдэхтэриттэн аһара атаахтатан, маанылаан иитэрбититтэн тулуурдара, өһөстөрө суоҕуттан кыра аайыттан санаалара түһэрэ, мөлтүүрэ элбииригэр тириэрдэр. Биһиэхэ санааларын көтөҕөөрү иһээччилэр элбээн иһэллэрин ырыынак ыарахаттарыгар балыйааччылар элбэхтэр.

Санаата түстэҕин аайы арыгы иһэн иһэр киһи түргэнник арыгыһыт буолуон сөп. Ол курдук бэҕэһээ испит арыгы сарсыардатыгар төбө ыарыытын оҥорон, санаа букатын түһэрин үөскэтэрэ уонна эмиэ санааны көтөҕөөрү арыгы иһиитэ, абырахтаныыны аҕалан арыгылааһын салгыы барарын саҕалыыра арыгыһыт буолуу кэлэригэр түргэнник тириэрдэр. Саха дьонун арыгыны аһара испэт буолууга үөрэхтэрэ «Абырахтаммат эрэ буолуҥ» диэн этиигэ иҥэн сылдьар уонна бу этиини тутуһуу арыгы дьайыытыгар киһи  утарсар кыаҕын улаатыннарар.

Сааһыран иһэр киһи өйө-санаата уларыйар. Кыра эрдэҕинэ атаах, ордук бэлэмҥэ үөрэммит оҕо дьулуура тиийбэккэ оҥорор ситиһиитэ аҕыйыан, намтыан, онно эбии санаата түстэҕинэ арыгыһыт буолуон сөп. (13,9). Кыахтаах, баай-талым олохтоох ыал оҕото олоҕор, үлэтигэр табыллыбат буолууну, ыарахаттары көрсөөт, олору туоратыыга бары кыаҕын уурарын оннугар өйүн-санаатын арыгынан уоскутарга тиийиитин автор арыйар.

«Киһиэхэ кыра да наада» диэн сахалар үөрэхтэрэ этэр. Бу этии санаа түһүүтүн бэрт кыра, санааны көтөҕөн биэрии көннөрөр кыахтааҕын арыйар. Санааны кыратык да көтөҕөн биэрии, үчүгэй, тиийимтиэ тыллары этии хаһан баҕарар кыаллар кыахтаахтар. Санаата көтөҕүллүбүт киһи урут кыайбатын да кыайар кыахтанара “Киһиэхэ кыра да наада” диэн этиини үөскэппит.

Биир үчүгэй тыл, этии киһи санаатын уһуннук көтөҕүөн сөп. Үчүгэй санааны иҥэрэн биэриини күүстээх санаалаах, экстраценс дьоннор ордук тиийимтиэтик оҥорор кыахтаахтарын туһаныа, сахалыы таҥара үөрэҕин тарҕатыыга ылсыһыа этилэр. 

Кыра аайыттан санааны түһэрбэт буолууга тулуурдаах буолуу, санаа күүһэ баара туһалыыр. “Өһөспүн киллэрдэхпинэ тулуйабын” диэн санааны бөҕөргөтүү киһиэхэ хаһан баҕарар туһалаах.

Элбэх кыра, олоххо көрсүллэр бытархайдар аайыттан түһэн иһэр санаа ордук куһаҕан. Кыра, быстах куһаҕаннар элбээтэхтэринэ “Санааҕар тутума” диэн этиини туһаныа, куһаҕаннары умнан иһиэ этибит. «Кыра аайы кыһаммат» диэн этии санаа түспэт, уларыйбат буолуутугар ордук сыһыаннааҕыттан бөҕө, күүстээх санааны биллэрэр.

«Туох да кыаттарбат, табыллыбат» диэн санаа чахчы түспүтүн биллэрэр этии баар. Бу этиигэ эппиэтинэн «Туох барыта кэмигэр табыллар» диэн этии үөскээбит уонна киһини тулуурдаах буолууга, табыллыбатах дьыаланы хатылаан, өссө тупсаран оҥорууга тириэрдэринэн туһата улахан.

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн санаа хайдах дьайарын быһаараннар өс хоһоонун үөскэтэн оҕону иитэллэригэр туһаналлар. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн этии киһи санаатын туругун, күүһүн быһаарар. Кыра аайыттан санааны түһэрбэт буолууга өһөс санаа тириэрдэр. Өсөһөбүн, ол аата санаабын күүһүрдэбин. Итини тэҥэ, саҥа кэлэр көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын туругун баһаарарынан, өссө күүһүрдэн, кытаатыннаран биэрэринэн бу өс хоһооно ордук улахан туһалааҕын билэн төрөппүттэр куруук туһана сылдьыа, оҕолорун  кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах буолууга эрчийиэ этилэр.

Санаа түһүүтэ киһини “Сүрэҕэ суох” оҥорор кыаҕа улахан. Эт-сиин бэйэтэ төрүөҕүттэн сүрэҕэ суох, сүрэҕэлдьиир диэн этиини билигин таба өйдөөн туһаныахпыт этэ. Өй-санаа эрэ киһини күһэйэн үлэни-хамнаһы оҥорорго тириэрдэр. Олоҕор ханнык да уларыйыылары киллэриэн, оҥоруон, тутуон, үлэлиэн баҕарбат киһини сахалар “Сүрэҕэ суох”, “Сүрэҕэ тэппэт” диэн ааттыыллар. Бу этии үлэҕэ сыһыаннааҕа сүрэх хаһан да тохтообокко эрэ үлэлиириттэн тирэх ылан үөскээбит.

Эт-сиин сытар, сынньанар баҕа санаата баһыйдаҕына киһи уһуннук сытыан сөп. Киһи сүрэҕэ суоҕа, тугу да уларытыан баҕарбата сарсыарда оронтон турарыттан ордук биллэр. Саҥа үүммүт күҥҥэ тугу эмэ оҥорор санаалаах киһи уһуктаат оронуттан ойон туруон сөп. Уһун үйэтин тухары элбэхтик үлэлээбит, сааһырбыт киһи сарсыарда оронуттан турарыгар, кыратык да буоллар сыта түһэр санаата киирэн кэлэрин өйүн-санаатын күүһүнэн, ону оҥоруохтаахпын, маны тутуохтаахпын диэн санаата баһыйан, туран дьарыктаммытынан барар кыахтаах буоллаҕына, оҕо, эдэр киһи субу билигин тугу да гынарым суох диэн санаата баһыйарыттан уһуннук сыта үөрэнэн хаалыан сөп. 

“Сыта түһүөххэ” диэн куһаҕан, мөлтөтөр, эт-сиин баҕа санаатын киһи дьулуурун, өйүн-санаатын күүһүнэн кыайан, хам баттаан суох оҥордоҕуна эрэ, оронуттан оронон туран тугу эмэни туһалааҕы оҥорор, уларытар, үлэлиир-хамсыыр кыахтанар. Ол аата өй-санаа киһиэхэ туһалааҕы оҥотторор, тугу эмэ уларытар, тупсарар, онно күһэйэр сүрүн күүһүнэн буолар.
 
Сыт диэн тылбытыттан салгыы сытыйыы диэн тыл үөскээн тахсара сытыы туһата аҕыйаҕын биллэрэр. Ол иһин киһиттэн өйө-санаата өһөс, дьулуурдаах буолара, аҕыйахтык сытара, үлэни-хамнаһы өрө тутара хайаан да эрэйиллэр. Илиилэринэн үлэлээбэт дьон сааһыран истэхтэринэ доруобуйалара мөлтүүрүн тэҥэ, оҕолорун үлэҕэ-хамнаска үөрэтэр кыахтара кыччыырыттан кэлэр көлүөнэлэрэ өссө мөлтүүллэр.

Сүрэҕэ суох буолууттан кыһалҕа, туох эмэ атын булан кыһарыйара эрэ эбэтэр төрөппүт этэрэ оҕону, киһини хамсатар кыахтааҕын билиэ, “Кыһалҕа кыһыл талах кымньыылаах” диэн өс хоһооно баарын умнуо суоҕа этибит. Ол аата киһи өйүгэр-санаатыгар туһалааҕы тугу эмэ оҥоруохха диэн санаата, атын сынньанар, сытар санаатын баһыйар, кыайа тутар буоллаҕына эрэ, этин-сиинин туһалааҕы оҥорууга анаан оронтон туруоран, хамсатар кыахтанар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэйэ бэрдиттэн өйүн-санаатын дьарыктыыры, ийэ кутун иитэри, аһара барбатын хааччахтыыры, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэри төрөппүттэр билигин умнан сылдьаллар. Эстибит сэбиэскэй былаас оҕо төрөөтөр эрэ “киһи буолар” диэн сыыһа этиигэ тириэрдэн кэбиспитэ төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитэллэрин суох оҥорбута. Бу кэмҥэ элбэх сыыһалардаах «айыы үөрэҕин» оҕо ийэ кута халлаантан кэлэн түһэр диэн таһы-быһа сымыйа үөрэхтэрэ сэбиэскэй былаас халытыыта билигин да хаала илигин, ити быһыы салҕанан баран иһэрин биллэрэр.
 
Оҕону кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун бэрээдэккэ, киһи буолууга утумнаахтык ииттэххэ, үөрэттэххэ эрэ туох эмэ үчүгэй үгэстэри иҥэринэн үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатарын бу сымыйа “айыы үөрэҕэр” балыттаран туһаммакка, хаалларан сылдьабыт.

Киһи бэйэтин аһынан, уһуннук сынньата сытыаран, онно үөрэтэн кэбистэҕинэ, онтун үгэс оҥостон кэбиһэринэн, сытара, сынньанара элбээн иһиэн сөп. «Сүрэҕэ суох сүүс сүбэлээх» диэн этии киһи бэйэтэ сүрэҕэлдьиирин, оҥорбокко хаалларан кэбиһэрин билиммэккэ атын биричиинэлэри булан, олорунан быһаара, сабына сатыырын биллэрэр.

Санаа түһүүтүн кыайыы, олоххо ханнык эрэ хамсааһыннары, уларыйыылары, тупсарыылары киллэрии хас биирдии киһиттэн ирдэнэр олох көрдөбүлэ буоларын таба өйдөөн санааны бөҕөргөтүүнэн, күүһүрдүүнэн утумнаахтык дьарыктана сылдьыахпыт этэ. Сахалыы таҥара үөрэҕэ үчүгэй санаалары үгэс оҥостон иҥэриини үөскэтэрэ санаа күүһүрэригэр көмөтө улахан.

САНАА КҮҮҺҮРҮҮТЭ

Санаабытыгар санаабыт олус да дуона суох курдук. Сороҕор ону-маны арааһы санаталаан ылабыт, буолары буолбаты оҥорон көрө сатыыбыт, була сатаан маннык буоллар диэн баҕара, ыралана саныыбыт. Ол эрээри ону-маны биирдэ эмэ санаабыппыт тута-бааччы умнуллан суох буола симэлийэн иһэллэриттэн олорго ханнык да суолта биэрбэккэ хаалларан иһэбит. 

Өй-санаа үөрэҕин баһылаатахпытына саныыр санаабытын элбэхтэ хос-хос хатылаатахпытына үгэскэ кубулуйарын, онтон бэйэбитин салайыан сөбүн билиэ, олоххо туһаныа, үчүгэй санааларбытын сааһылыа, элбэтиэ, онтон куһаҕаннарыттан ыраастана, умна, суох оҥоро сылдьыа этибит.

Үчүгэй, туһалаах сыаллары ситиһиигэ биир санааланыы, санааны күүһүрдүү, дьулуурдаах буолуу киһилии быһыылаах хас биирдии киһиттэн ирдэнэр олох көрдөбүлэ буолар. Ол курдук күүстээх, үгэскэ кубулуйбут санаа ханнык эрэ хамсааһыны оҥорорго тириэрдэр кыахтааҕыттан олоххо уларыйыылары киллэриэн сөп.

Маны оҥоруом, хайаан да оҥоруом диэн санаа үөскээһинэ санаа күүһүрбүтүн, хайаан да толоруллар кыахтаммытын биллэрэр эрээри, өссө ханнык да хамсааһыны саҕалаабат, оҥорбот. Ол аата санаан баран, ол санааны илэтигэр оҥорон кэбистэххэ биирдэ санаабыт туолбута дьэ бигэргэнэр. Оҥорбут быһыыбыт атын дьонунан сыаналанар, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллар кыахтанарын таба өйдүөхпүт этэ.

Аһара элбэх киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан толорбот санаалара элбээн хаалыылара киһиэхэ туһаны аҕалбаттарын ити быһаарыы биллэрэр. Киһи бэйэтин кыаҕын иһинэн, толорор кыахтаах санааларын саныырыгар сахалар таҥараларын үөрэҕэ ыҥырар. Киһи кыра да буоллар ханнык эрэ санаатын толордоҕуна дьоллонор. Араас элбэх ыра санаалар киһиэхэ туһата суохтарынан, кыайан туолбаттарынан ыраастаныыга, умнууга аналланаллар.

Сарсыарда эрдэ, баччаҕа туруом дии санаан баран кыайан турбакка утуйан хаалар эдэр киһи санаата мөлтөх, өссө күүһүрэ илик, кинини бэйэтин салайар кыаҕа суоҕа биллэн тахсар. Утуйан хаалан баран хомойор эдэр киһиэхэ санаатын күүһүрдэригэр көмө, бэйэтин кыаҕын итэҕэтэн биэрии туһалыыр. Ол иһин сарсыарда кыайан бэйэтэ уһуктан турбат эдэр киһини уһугуннаран, туруоран уутун кыанар буолуутугар, күннээҕи режими тутуһарыгар үөрэтии туһата улахан.

Сарыарда будильник тыаһын истибэккэ, кыайан турбакка хаалбыт оҕо туохтан эрэ туһалаахтан матара, тииһиммэтэ үөрэнии түргэнник уонна ситиһиилээхтик барарын хааччыйыа этэ. “Эрдэлээбит чыычаах тумсун соттор, хойутаабыт хараҕын хастар” диэн этии үлэ-хамнас сарсыарда эрдэттэн табылларын, эрдэлээбит барыһырарын биллэрэр.

Бэйэтэ хаһан туруом диэтэ да сол бириэмэҕэ атын киһи көмөтө суох тура, хомунан барарга үөрэнии хас биирдии эдэр киһиттэн ирдэнэр олох тутаах көрдөбүлэ буолар. Оҕо төһө кыратыттан сарсыарда утуйан турууну кыайар буоллаҕына, ыйыллыбыт бириэмэттэн хойутаабат буолууга үөрэннэҕинэ санаата күүһүрбүтүн, бэйэтин салайар кыахтаммытын бэлиэтэ буолар.

Хаһан да туолбат ыра санаалар киһи санаатын күүһүрдүбэттэр, кыайан туолбаттарынан ордук мөлтөтөллөр, кыаҕа кыратын биллэрэллэр. Ыра санааларынан үлүһүйүү киһиэхэ туһата суох.
 
Санааны күүһүрдүү диэн киһи үчүгэйгэ аналлаах, туһалаах, киһи быһыылаах санаалары саныыра уонна ол санаатын дьулуһан туран олоххо киллэрэрэ буолар. Санаа олоххо киирбититтэн үөрүү, дьол кэлиитэ санаа күүһүрэригэр тириэрдэр, саҥаттан саҥа кыайыыларга ыҥырар. Ол аата санаабыт санааны ситиһии, илэтигэр оҥоруу холобура киһи санаатын күүһүрдэн иһэр.

Санаабыт санаа кыайан ситиһиллибэтэ, толоруллубата санаа ханнык да күүһэ суох диэн өйдөбүлгэ тириэрдэн киһи санаатын толорууга дьулуурун мөлтөтөр, ситиһиитин улаханнык намтатыан сөп. Оҕо улаатан истэҕинэ бэйэтин кыаҕын иһинэн санааларын толоро үөрэниитэ санаата күүһүрүүтүгэр тириэрдэр. Ол аата барыта кыраттан саҕаланар. Сатаан бачыыҥкатын кэтэ үөрэммит оҕо бэйэтэ улахан кыайыыны оҥорбут курдук сананарын таба туһаныахха, бэйэтин кыаҕынан ситиһиилэри оҥорорун көҕүлүөххэ. Оҕо бэйэтэ тутан-хабан тугу эмэ оҥорбутуттан хайҕанара кини оҥорор, тутар санаатын сайыннарар, күүһүрдэр.

Тулуурдаах буолуу санааны күүһүрдэр кыаҕа олус улахан. Тулуйабын, ол аата санаам күүстээх. Былыргы кэмнэргэ сахалар Улуу тойон таҥара үөрэҕин тутуһалларыттан олус тулуурдаахтарын, олох ыарахан кэмнэрэ тирээн кэллэхтэринэ даҕаны быстах санааҕа киирэн ол-бу диэки ойуоххалаабаттарын, ыстаҥалаабаттарын араас чинчийээччилэр бэлиэтээн суруйан хаалларбыттар. (14,21).

“Санаатыгар аралдьыйар” диэн этии араас элбэх туһата суох санаалар аралдьытаннар киһи оҥорор, тутар кыаҕын кыччаталларын быһаарар. Бииртэн бииргэ аралдьыйан, солумсаҕыран иһии, көтүөккэлээһин эмиэ бу быһаарыыга киирсэр. Элбэх кыайан киһи кыаҕынан толоруллубат санаалар олоххо туһалара суохтар.

Санааны дьэгдьитэн, куһаҕан санаалары хаалларан, умнан ыраастаан биэрэ сылдьыы киһиттэн хайаан да көрдөнөр кытаанах көрдөбүл буоларын сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥоруутуттан ыла  туһаммакка сылдьабыт. Куһаҕан санааларбытыттан ыраастаммакка, умнубакка олору куһаҕан үгэскэ кубулутан кэбиһэрбититтэн арыгы истэхтэринэ араас куһаҕан быһыылары, буруйу-сэмэни оҥорооччуларбыт элбээн иһэллэр.

Киһи хаһан баҕарар сылайар, эт-сиин сынньаныыга наадыйар. Өй-санаа күүстээх буолуута, тулуура элбэҕэ эрэ киһи сытар баҕатын кыанан тугу эмэ туһалааҕы оҥороругар күһэйэр кыахтааҕын умнубатахпытына табыллабыт. Кыра аайы мөлтөөмө, ахсаама, сүрэҕэлдьээмэ, сытыма диэн этиилэр киһи санаатын күүһүрдэр, бөҕөргөтөр аналлаахтар. Олоххо туох эмэ ыарахан буолуута, бу ыараханы тулуйуу, кыайыы киһи санаатын күүһүрдэн биэрэригэр тириэрдэр. 

Киһи олус кытаанах, биир санааны ылыннаҕына, бары күүһүн-күдэҕин ууруннаҕына эрэ хараҕын тымырдара аһара күүрэннэр кытаран көстөр кыахтанар. Ол аата «Кытаат, кытарчы көр» диэн этии бары кыаххын уур, санааҕын бөҕөргөт диэн өйдөбүллээх этии буолар уонна киһи куруук туһана сырыттаҕына санаатын бөҕөргөтөргө туһата улахан.

«Хайаан да турдахпына табыллар» диэн санаалаах утуйбут киһи сарсыарда эрдэ да турар кыахтанар. Киэһэ хойутаан да утуйан баран сарсыарда эрдэлээн туруу, хаһан да хойутаабат буолуу киһи санаатын күүһүрдэр, ылыммыт сыалын толорууга дьулуурун улаатыннарар.
Сахабыт сирин улахан тымныыта сахалар күүстээх санаабытын үөскэтэр. Тымныы дьайыыта санааны күүһүрдүүгэ улаханын туһана сылдьыа этибит. Куруук тымныыга сылдьыы тулууру улаатыннарар. Тымныы уунан куттуу санааны бөҕөргөтөр күүһэ улахан.
 
«Бу сырыыга хайаан да кыайыам» диэн санаа ханнык баҕарар күрэхтэһээччигэ баар буолара ирдэнэр. Кыайарга баҕа санаа баар буолуута кыайыы кэлэригэр тириэрдэр кыахтааҕын туһаныа этибит. 

Онон кыра да бэйэ кыаҕар сөп түбэһэр кыайыылары оҥорорго аналлаах санаабыт санаалары олоххо киллэрэн, илэтигэр оҥорон иһииттэн санаа күүһүрэр кыаҕа олус улаатарын олоххо туһаныахпыт этэ. Эр дьон санааларын күүһүрдэр Улуу тойон таҥара үөрэҕэ олоххо киирдэҕинэ тулуурдаах, дьулуурдаах дьон элбээннэр саха омук сайдар кыаҕа улаатыа.

КУҺАҔАН САНАА

Киһи санаата олус түргэн, аһара түргэнник уларыйан иһиэҕин сөп. Бары араас санааларын кыайа тутан салайар, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэр, тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буоллаҕына, оҕо киһи буолууну ситиһэр кыахтанар. 

Улахан дьон бэйэлэрэ улаатан иһэн хайдах үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран олоххо туһана үөрэммиттэрин, сыыһа-халты туттубуттарын букатын умнан, аҥардастыы үчүгэй эрэ санаалардаах, үчүгэйи эрэ оҥорор курдук сананар кэмнэрэ сааһыран истэхтэринэ кэлиитэ өй-санаа үөрэҕэр уустуктары киллэрэр. Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн олоҕор таба туһана үөрэннэҕинэ эрэ киһи быһыылаах буола улаатарын, киһи буолууну ситиһэрин, көрсүө, сэмэй майгыланарын төрөппүттэр өссө да таба өйдөөн туһана иликтэр.

Бука бары үчүгэйи оҥоруохпутун баҕарабыт, үчүгэй диирбитин оҥоро сатыыбыт. Үчүгэй ол иһин олус элбэх. Үчүгэйи арааран быһаарыы  куһаҕан диэн баарын булан быһаарыы кэнниттэн эрэ кыаллара олоххо уустуктары үөскэтэр. Сахалар “Үчүгэй уонна куһаҕан аргыстаһан сылдьаллар” диэн этиилэрэ ону бигэргэтэр. Ол курдук куһаҕан диэн баара билиннэҕинэ, үчүгэй диэн баара быһаарыллар, сыаналанар кыахтааҕа, киһи куһаҕаны урут-бастаан билэрин эрэйэр. Ол иһин өй-санаа сайдыытын табатык туһанар сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн оҕону кыра эрдэҕиттэн куһаҕан диэн тугун аан бастаан билэргэ үөрэтэр. Оҕо тугу эмэ оҥоруон иннинэ санаатыгар, бу оҥорор быһыым куһаҕан диэн эрдэттэн билэриттэн, туттунан оҥорбот буолуутун  үөскэтэр. (15,56).

Үлэ уонна үөрэх киһи оҥорор быһыыларын икки өрүтүн үөскэтэллэр. Үөрэх үчүгэй диэн бары айхаллааммыт үлэни куһаҕан диэҥҥэ тириэрдэн кэбиспиппититтэн билигин үлэлиэхтэрин баҕалаахтар аҕыйаатылар.

Санаа киһи бэйэтин өйүнэн үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн ылынарыттан икки аҥы арахсар. Ол иһин киһи санаата икки өрүттээх диэн этиллэр. Бу икки өрүттэрэ “ай” диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытыгар иҥэн сылдьар. Ол аата киһи тугу айбыта, оҥорбута барыта үчүгэй диэн буолбакка, үгүс өттө куһаҕан буолан тахсарын сахалар таҥараларын үөрэҕэ быһааран, айыы диэн тылбыт куһаҕан өттө баһыйар өйдөбүллээх.
 
Ис санаа, кэтэх санаа диэн киһи атын дьоҥҥо биллэрбэт, кистэлэҥ санаалара буолаллар. Бу кистэлэҥ санаалары атын киһи билбэт, кимиэхэ да кэпсээбэт, бэйэтэ эрэ билэр, ол иһин үчүгэй да, куһаҕан да буолуохтарын сөп. Ол иһин араас куһаҕан да санаалардаах киһи үчүгэйгэ кубулуйан, үчүгэйдик көстө сылдьарын арааран билии уустук.

Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ “Атын киһиэхэ куһаҕаны санаама, бэйэҕэр тиийиэҕэ” диэн үөрэтэр. Куһаҕан санаа элбэхтэ хос-хос хатыланан, олохсуйан, үгэскэ кубулуйан хааллаҕына, киһи бэйэтэ ол санаатын оҥорон кэбиһиэн сөбүн биллэрэн бу өй-санаа үөрэҕэ киһини сэрэтэр сыаллаах. Куһаҕан санаа туһунан суруйуубутун биһиги “Киһи буолуу” диэн үлэбитигэр саҕалаабыппыт. (15,39).

Сорох дьон бэйэлэрин аһара үчүгэй курдук сананалларыттан куһаҕан санаалара суох курдук этинэллэр. Ол эрээри ханнык баҕарар санаа олус түргэниттэн, киирэ охсон баран тахсан, умнуллан хааларыттан, ол санааны суох диэһин сымыйалааһын буолар. Араас санаа барыта киһиэхэ киирэн тахсара баа буолбатах, кыайан хааччахтаммат. Ханнык баҕарар эр киһи үчүгэй дьахтары көрдөҕүнэ араас санаалар киирэн ааһаллара кыайан бобуллубат.

Куһаҕан санааларыттан кыайан ыраастаммат, олорун мунньуна, үгэс оҥостуна сылдьар киһи үтүө, үчүгэй санаалаах буолара аҕыйах буолуон сөп. Ол курдук куһаҕан санаалара баһыйарыттан, куһаҕан майгына улаатыан, үгэскэ кубулуйуон сөп. Онтон үгэс түргэнник уларыйа охсубат. Куһаҕан санаалара, үгэстэрэ дьайан куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэрэ киирэн кэлиэн сөп. 

Таҥараны итэҕэйэр буолуу куһаҕан санаалартан ыраастаныыга, умнууга, суох оҥорууга тириэрдэринэн дьоҥҥо олус туһалаах. Куруук куһаҕан санаалартан ыраастана, умна сырыттахха куһаҕан санаалар аҕыйааһыннара, көҕүрээһиннэрэ тахсарыттан үчүгэй санаалар элбииллэрин таҥара үөрэҕэ үөскэтэр аналлаах.
 
Үчүгэй уонна куһаҕан хаһан да суох буолбаттар, арай хайалара эрэ лаппа аҕыйыахтарын сөп. Ол барыта Сир икки өттүттэн ханна да халбаҥнаабат тутулуктааҕыттан, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэриттэн күн уонна түүн, сырдык уонна хараҥа солбуйсан биэриилэриттэн үөскүүр уонна хаһан да уларыйбат. 

Киһи буолуу биир сүрүн уратытынан иэс хайдах төлөнөрүн быһаарыы буолар. Ол курдук үчүгэйи оҥоруу хайаан да үчүгэйинэн төлөнөр буоллаҕына, куһаҕаны оҥоруу куһаҕанынан төлөнөрө сыыһа, халыйыыны үөскэтэр, өй-санаа сайдыытыгар, тупсуутугар, киһи быһыытыгар сөп түбэспэт. Ол курдук куһаҕаны аҕыйатар быһыынан куһаҕан куһаҕанынан төлөммөтө буолар. Оччоҕуна эрэ куһаҕан аҕыйыыр кыахтанарын киһи буолуу үөрэҕэ кытаанахтык тутуһар.
 
Киһи айылҕатын, өйө-санаата сайдыытын быһыытынан саҥаны, урукку кэмҥэ суоҕу, ол аата айыыны куруук оҥоро сатыыр. Бу оҥорбут саҥаны айыыбыт үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана аан маҥнай биллибэт уратылааҕын таба сыаналыахпыт этэ. Саҥаны айыы кутталлааҕа, сэрэхтээҕэ ити биллибэтигэр саһан сылдьар. Тиэтэйбит, урутаан түһэр санаабытыгар баһыттаран ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро охсон кэбиһэн баран онтубут сыыһа буолан хааларыттан элбэхтик эрэйдэнэбит, куһаҕаны элбэтэн кэбиһэбит.
 
Үчүгэй буолуо диэн быстах санааттан саҥаттан саҥаны, урут биллибэти, суоҕу булан оҥоро сатыырбыт үксүлэрэ табыллыбаттар, куһаҕан буолан тахсаллар. Өссө бэйэбит тиэтэйэбит, ыксыыбыт, онно эбии тиэтэтэн, «айыы үчүгэй» диэн этэн  биэрээччилэр баалларыттан эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыылара элбээтилэр.

Куһаҕаны оҥоруу маҥнай биллибэт, тугу эрэ саҥаны, урут суоҕу оҥоро охсубуппут кэнниттэн куһаҕана дьэ биллэн тахсарыттан хомойобут, ол оҥорбуппут куһаҕан буолан тахсан элбэх ночоокко түһэбит. Онтон ол куһаҕаммытын көннөрө, суох оҥоро сатыыбыт, куһаҕан буолбутун дьэ билэбит уонна аны оннук куһаҕан быһыыны оҥорбот туһугар кыһанар буолабыт. Итинник кэһэйиибит кэнниттэн оҕолорбутун “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтиибит дьэ саҕаланар кыахтанар.

Саҥаны айыыны оҥоро сатыыр правительствобыт саха сиригэр хаһан да тутуллубатах химическэй заводтары туттараары дьирээ бөҕөлөр. Барыта үчүгэй буолуо, барыс киириэ диэн олохтоох дьону барыларын албынныыр санаалаахтар. Бары саҥаҕа сэрэхтээхтик сыһыаннаһар, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи билэр көрсүө, сэмэй саха дьоно бу айылҕаны буортулааһыҥҥа тириэрдэр саҥаны айыыны утарсыахтара, химическэй заводтары өрүс кытыытыгар оҥорууну тохтотуохтара этэ.

Бэйэтэ үлэни-хамнаһы ситэ билбэт, сатаабат киһи оҕотун үлэлииргэ, хамсыырга иитэр, үөрэтэр кыаҕа суох. Оҕону иитиини дьаалатынан ыытан кэбиһэргэ тиийэр. Ол иһин төрөппүт оруолун үрдэтии, эбиискэ үөрэтэн, такайан биэрии сайдыылаах дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол аата оҕо улаатан, киһи буолууну баһылааһыныгар төрөппүт оруола улаханын билиэхтэрэ, сахалыы таҥара үөрэҕин туһаныахтара этэ.

Улаатан эрэр оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ сахалыы таҥара үөрэҕэ улахан оруолаах. Ол курдук өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт, олоххо уопутурбут бэйэлэрэ аҕа баһылык, тойон, ийэ хотун буолууга тиийбит дьон бэйэлэрэ баһылаабыт иитэр, үөрэтэр ньымаларыттан эдэрдэргэ бэрсиэхтэрэ этэ.

Үлэлии, үлэҕэ баттата сылдьар ийэтэ оҕотун үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэрэ аҕыйах. Оҕо уонун аастаҕына эрэ туох эмэ үчүгэй үгэстэр үөскээннэр үчүгэй майгылаах, көрсүө, сэмэй киһиэхэ кубулуйан барар. Ол аата оҕо иитиитигэр, өйө-санаата сайдыытыгар, үтүө үгэстэрэ үөскээһинигэр оскуола ылар оруола син-биир үрдүгэ быһаарыллар.

Куһаҕан санаа куһаҕан быһыыга кубулуйара өссө да олус ыраах. Биирдэ эмэтэ санаан ааһыы кырата бэрт буолан күүһэ аҕыйах, сотору умнуллан хаалыан сөп. Элбэхтэ хос-хос хатылаан санаатахха, санаа умнуллубат гына өйгө-санааҕа хатанар, өссө хатыланнаҕына, күүһүрдэҕинэ, үгэскэ кубулуйдаҕына санаа киһини бэйэтин салайар кыахтанар. Ол иһин куһаҕан быһыылары оҥорбот туһугар, киһи олору саныыра отой аҕыйах буолара ирдэнэрин сахалыы таҥара үөрэҕэ дьоҥҥо тириэрдэ сатыыр.

Куһаҕан быһыы диэн тугуй? Дьон үксэ билэр, сөбүлээбэт, туһата суох, буортулаах, ночоокко тириэрдэр быһыыларын куһаҕан быһыы диэн ааттыыллар. Бу быһыылары оҥорор киһи куһаҕан быһыылаах диэн ааттанар, куһаҕан санаалара үгэскэ кубулуйбуттарын биллэрэр.
Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ оҕо кыра, ийэ кута үөскүүр кэмигэр үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон, үчүгэй үгэстэри иҥэрэргэ төрөппүттэри ыҥырар. Куһаҕан санаа куһаҕан быһыыга кубулуйуор диэри киһи өйүнэн-санаатынан хонтуруолу, бэрэбиэркэни, ыйааһыннаан, тэҥнээн көрүүнү куруук ааһара буоллар, лаппа аҕыйыа этэ.
 
Оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ иитиллибит ийэ кута улаатан баран оҥорор бары быһыытын хонтуруоллуур. Оҕо үчүгэй үгэстэрдээх буола улааттаҕына куһаҕан быһыылары оҥороро аҕыйыыр кыахтанар.

Киһи оҥорор быһыытыгар ханнык эрэ наадалаах диэн өрүт баһыйыыта куһаҕан санаа оҥоруллар кыаҕын улаатыннарыан сөп. Холобурга уорууну ылыахха. Киһи туохха эмэ, түргэнник көстөргө олус наадыйан, байа охсоорго баҕа санаата биир кэмҥэ баһыйдаҕына уорууну, куһаҕан быһыыны оҥорор кыаҕа улаатан хаалыан сөп.

Киһи өйө-санаата икки өрүт; үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан сылдьарынан ханнык баҕарар быһыыны оҥорон кэбиһэр кыаҕа хаһан да хаалбат. Арай уоруу диэн куһаҕан быһыы буоларын кыра эрдэҕиттэн билэрэ, бу уорууттан хаайыыга барыахха сөбө уонна дьоннорум куһаҕаннык этиэхтэрэ диэн санаата баһыйдаҕына эрэ, бу киһи уорарыттан туттунуон сөп.

Куһаҕан быһыыны оҥорортон туттунар күүс киһиэхэ баар буолуо этэ. Ол аата бу оҥорор быһыыта куһаҕан буоларын оҕо кыра эрдэҕиттэн хайаан да билэрэ ирдэнэр. Билэр буоллаҕына туттунар күүһэ үөскүүр. Билэр киһи куһаҕан быһыылары оҥорбот, оҥордоҕуна даҕаны соруйан, билэ-билэ оҥоруон сөп. Онтон куһаҕан быһыыны билэр эрээри оҥорор дьон отой аҕыйахтар, үгүстэр, эдэрдэр бары кэриэтэ ситэ билбэттэриттэн, ким да бу быһыы куһаҕан диэн эппэтэҕиттэн, бу оҥорор быһыыларыттан туох содул үөскээн тахсарын аахайбаттарыттан, билбэттэриттэн оҥороллор.

Эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыыларын аҕыйатар туһугар бары дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын оҕолор билэр буолууларын үөскэтии туһалаах буолуо этэ. Саха сирин сахалыы хаһыаттара дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын суруйбакка кистии-саба сатыылларыттан, тыа сирин оҕолоро олору билбэттэриттэн, куоракка киирдэхтэринэ бэрээдэги кэһэллэрэ, куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээтэ.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ олус элбэх үчүгэй быһыылары барыларын билэ сатыырынааҕар, отой аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо арааран билэрэ быдан судургу уонна билии кытаанах, чиҥ буолар уратылааҕын бигэргэтэр. Онон куһаҕан быһыылар аҕыйыылларыгар дьон бары, ордук эдэрдэр ол куһаҕан быһыылары билэллэрэ тириэрдэр.

ДЬАЙ

Сырдьык дьайыыта киһиэхэ хараҕа көрөрүн тупсаран үчүгэй санааны үөскэтэр күүһэ улахан. Күн уота сылааһынан дьайыыта, сырдык буолуута киһиэхэ үрүҥ, үчүгэй санаалары, олору ситиһэ сатааһыны үөскэтэр. Күн киһиэхэ үчүгэй санаалары үөскэтэринэн таҥараҕа кубулуйбут.

Билигин өй-санаа үөрэхтэрэ сайдан истэхтэрин аайы санаа киһиэхэ дьайар күүһүн дьон итэҕэйэн иһэллэр. Ол курдук «коллективное бессознательное» диэн З.Фрейд элбэх өй-санаа мунньустуута баарын дакаастаабытын кэнниттэн сахалар Үөһээ дойду диэн өйдөбүллэрэ олус былыргы кэмнэртэн ыла баарын уонна ойууннар Үөһээ дойдуга кыыран тиийэн инникини билгэлээн билэллэрин ордук итэҕэйэҕин, сахалар билиилэрэ кырдьык дириҥ эбит диэн билинэҕин.
 
Өй-санаа, айыылар мунньустар дойдуларынан Үөһээ дойду буоларын сахалар былыр-былыргыттан билэллэр, ойууннар көмөлөрүнэн инникини билгэлээн олоххо туһаналлар этэ. Арай бу мунньустар айыыларбыт үчүгэй, үрүҥ эбэтэр куһаҕан, хара диэн икки аҥы арахсалларын арааран билэн, үчүгэй, үрүҥ айыылары талан ылан олоххо туһаныа, онтон хара, куһаҕан айыылары умнуо, хаалларыа этибит.

Саха тылыгар олус элбэх суолталаах былыргы, төрүт, өйү-санааны быһаарар тыллар элбэхтэр. Бу тыллар киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыылара «Туох барыта икки өрүттээҕин» курдук эмиэ икки утарыта өрүттээхтэрин билэн таба туһаныахпыт этэ. 
Ханнык эрэ атын санаа киһиэхэ биллибэтинэн киирэн киһи санаатын соһуччу уларытарын сахалыы дьайыы диэн ааттанар. «Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар» дьай диэн тыл суолталара маннык бэриллэллэр:

- Дьай диэн урукку өйдөбүлүнэн таһыттан сыстар айыылаах-харалаах кир, быртах, туох эмэ куһаҕан тыын сабыдыала.

- Кирдээх, түктэри үгэс, идэ; дьаллык.

- Хара баттал, кыһалҕа.

- Сабыдыаллаа, туох эмэ содуллаах буол.

- Оҥор, ай, үлэлээ. (17,151).

Бу быһаарыыларга дьай төһө да куһаҕан өттө баһыйбытын иһин үчүгэйи оҥоруу өттө оҥор, ай, үлэлээ диэн суолталарынан толору бэриллэр. Үчүгэй дьайыы киһиэхэ туһаны оҥороро элбэх, санаатын тупсаран үчүгэйи оҥорор кыаҕын  улаатыннарар.

Дьай өй-санаа хамсааһынын биллэрэр. Дьай ордук өйгө-санааҕа сыһыаннаах, быһаччы баара биллибэт  буоллаҕына, илэтигэр оҥоруллан тахсарын бэлиэтээн онно «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэр. Дьай оччоҕуна дьайыыга кубулуйдаҕына туох эрэ санааны уларытар, хамсатар кыахтанарын тэҥэ, куһаҕан өттө улаатан биэрэр.

Киһи санаата хайа эрэ диэки салаллыыта, хайысхаланыыта дьай, онтон өйүгэр-санаатыгар уларыйыыны киллэриитэ дьайыы диэн ааттанар. Дьайыы диэн тыл «ыы» диэн ытааһын дорҕоонунан бүтүүтэ бу дьайыы куһаҕан өрүтэ элбэх буоларын биллэрэр.

Дьайыы хайдах тиийэрэ ситэ биллибэтинэн таба быһаарарга улахан уустуктары үөскэтэр. Ол курдук атын киһи санаата анараа киһиэхэ бэйэтин быһаарыыларын быһаччы соҥнуон, ону тэҥэ тылынан этиэн сөп. Ол курдук «Бу үчүгэй» диэн быһаарыыны сыыһатын булан уларытан «ханнык эмэ» диэҥҥэ тириэртэххэ балаһыанньа улаханнык, төттөрү өттүгэр да уларыйар кыахтанар.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар айылҕа тутулугун быһаарар этиилэрэ дьайыы хайысхата икки өрүттээҕин үчүгэйдээҕин уонна куһаҕаннааҕын быһаарыыга эмиэ сөп түбэһэр.

Санаа күүһэ киһиэхэ ханнык эрэ хайысхалаах; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу дьайыыны үөскэтэрин билигин билинэн эрэллэр. «Киһини санаата салайар» диэн сахалар этиилэрин дьон бары таба өйдөөн олохторугар туһаналлара үчүгэй санаалара эбиллиилэрин үөскэтэн үчүгэй быһыылар элбээһиннэригэр быһаччы тириэрдэр кыахтаах.

Түүл киһиэхэ дьайыыта олус күүстээх. Хаһан да умнуллубат, дьөлө хатанар иччилээх түүллэр куруук бааллар. Санаа киһиэхэ түүл буолан киирэн киһи санаатын уларытыан сөбө итинник быһаарыллар. 

Үчүгэй эйгэ, тулалааһын үчүгэйинэн дьайар. Бу дьайыы күүһүттэн киһи үчүгэйи үтүктэн, үчүгэй санааланан үчүгэйи оҥорорго үөрэнэр, олору оҥороро элбиэн сөп. Онтон бу утарытынан куһаҕан дьайыыга, сабыдыалга киирэн биэрэн куһаҕаны оҥоруохха сөп.

Дьай дьайыыга кубулуйбута ханнык эрэ хамсааһыны оҥордоҕуна, өйү-санааны уларыттаҕына биллэр. Санаа хайа эрэ диэки хайысхаланан, баттааһыны оҥоруута дьайыы диэн ааттанар. Санаа киһи көрүүтүнэн бэриллэр. Ким эрэ болҕомтотун ууран көрөрүн киһи кэтэҕинэн да билэн эмискэ эргиллэн көрүөн сөп. Ол аата киһи көрүүтэ дьайыыны үөскэтэр, болҕомтолоохтук батары көрдөххө ордук күүһүрэр.

Киһиэхэ араас санаалара элбэхтэр. Өр кэмҥэ саныы сылдьар санааларын куруук баалларын курдук, олохсуйбут санааларым дии саныыр. Ол санаалартан уратыларын, быстах, соһуччу киирэн кэлэр уонна оннук быһыылары оҥоро охсорго тириэрдэр санааны дьай диэн ааттыыбыт. Ол аата ай диэн санааттан уратытынан дьай диэн быстах, ситэ ырытыллыбатах, быһаарыллыбатах быһыыны оҥорууга тириэрдэр соһуччу киирэр санаа быстах буолара быһаарыллар.

Бу санаа баар буолбута соһуччута бэрдиттэн киһи хантан эрэ кэлэн киирэрин курдук санааҕа ылларар. Ол эрээри санаа уларыйара түргэнин ааҕыстахха киһи бэйэтин быстах санаалара эмиэ буолуохтарын сөп. Субу оҥорор быһыытын ситэ-хото сыаналаабакка, ырыта, Туох содул үөскүүрүн быһаара барбакка эрэ оҥоро охсорго үөрэммит киһи бу санаа хантан кэлбитин кыайан быһаарбатыгар эмиэ сөп. 
Быстах санаалаах киһи диэн быстах, ситэ ырыппакка, сыаналаабакка эрэ оҥоро охсор киһини этэллэр. Быстах санаалаах киһи дьайга киирэн биэрэр кыаҕа аһара улаатар. Күүстээх санаалаах киһи быстах санаалаах киһиэхэ өй уган, дьайыыны оҥорор кыахтааҕын сахалар билэллэр.
 
Дьай үчүгэй буолуон эмиэ сөп. Быстах, соһуччу киирэн кэлэр санаа биирдэ эмэтэ да буоллар табыллан, олоххо туһалаах буолан хаалара дьай аҥардастыы куһаҕан диэн этии сыыһатын быһаарар. 

Куһаҕан быһыыны киһи элбэхтик тиэтэйэ сылдьан сыыһа-халты туттунан соһуччу оҥороро ханнык эрэ күүстэр, дьай киирэн оҥоттороллорун курдук санааҕа киллэриэн сөп. Киһи бэйэтэ туруктаах өйө-санаата суоҕуттан быстах санааҕа киирэн биэрэр уратытын сахалар былыр үйэҕэ быһааран билэннэр «Санаабычча быһыылаах» диэн быстах быһыыны оҥорон иһэр киһини этэллэр.
 
Дьай ордук киһи санаатыгар сыһыаннаах буоллаҕына сабыдыал киһи оҥорор быһыытыгар ордук чугас. Ол курдук сабыдыалтан киһи оҥорор быһыылара быһаччы уларыйыахтарын сөп.

Куһаҕан сабыдыал куһаҕаны үтүктүүттэн, куһаҕан санаалары иҥэринииттэн үөскүүр. «Куһаҕаны үтүктүмэ» диэн куһаҕан сабыдыалга киирэн биэримэ диэн үөрэтии төрүтэ буолар. «С кем поведешься, что и пожнешь» диэн этии бу сабыдыал дьайыытын быһаарар.
Ханнык баҕарар хамсааһын икки өрүттээх. Сабыдыал эмиэ дьай курдук үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах. Үчүгэй сабыдыал диэн үчүгэй санаалары үөскэтэр быһыы. Спорт үчүгэй сабыдыаллааҕын бары билэбит, эппитин-сииммитин дьарыктыы сатыыбыт.

Араас дьайыыларга, сабыдыалларга киирэн биэрбэт туһугар киһи майгына кытаанах, чиҥ, ийэ кута иитиллибит буолара эрэйиллэр. Чэпчэки майгылаах киһи араас дьайга, сабыдыалга киирэн биэрэрэ элбиириттэн майгынын дьарыктаан, кытаатыннаран биэриэ, «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһоонун тутуһуо этэ.

Саха дьоно өй-санаа уратыларын, уларыйарын, киһиэхэ биллибэтинэн дьайар күүстээҕин арааран билэннэр тылларыгар былыр үйэҕэ киллэрбиттэр. Хас биирдии тылларбытыгар дорҕооннорун дьайыыларыгар сөп түбэһэр өй-санаа иҥэн сылдьарыттан тылбыт олус күүһүрэр, иччилэнэр.
 
Саха тылыгар “дьа” диэн тыл өйү-санааны кытта тутулуга олус улахан. Уратытык «дьэ» диэн эмиэ этиллиэн сөп. Бу «дьа» диэн тыл өй-санаа баарын, мунньуллубутун биллэрэр. Ол курдук бу дорҕоонтон дьай, дьаҥ, дьабын, дьабака, дьаабы, дьаҕыл, дьалыҥ, дьарык, дьахтар, дьадаҥы, дьабалдьы, дьааһыйыы диэн өй-санаа баарын уонна уратыларын быһаарар тыллар үөскүүллэр.

Санаа туохтан да иҥнибэт, хааттарбат, ханна баҕарар тиийэр. Санаа атын киһиэхэ тиийэн тугунан эмэ биллиитэ дьай диэн ааттанар. Дьа диэҥҥэ “ый” диэн хамсааһыны, уларыйыыны биллэрэр дорҕоон эбиллиититтэн дьай үөскүүр. Дьай киһиэхэ тиийэн өйүн-санаатын уларытыыта дьайыы буолан тахсар. “Ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ куһаҕан өттө элбээбитин биллэрэр. Ол курдук тымныы киһиэхэ тиийиитэ этэ-сиинэ тымныйан, дьагдьайан ылыытынан биллэр буоллаҕына, санаа итиннэ маарынныырдык туһааннаах сиринэн тымныйан ылыынан дьайыыта биллэр.

“Эмискэ дьагдьайан ылбытым” диэн этии ханнык эрэ биллибэт күүс эт-сиин быыһынан киирэн дьайыытын биллэрэрин бэлиэтэ. Ханан эрэ эмискэ тымныйан ылыы эмиэ ханнык эрэ дьайыы буолбутун биллэрэр.

Дьай диэн биир эрэ сүһүөхтээх, олус былыргы кэмҥэ үөскээбит тыл. Дьай киһиэхэ дьайыыта дьагдьайыынан, эмискэ тымныйан ылыынан биллэрэ аатыгар ордук сөп түбэһэр. Бу быһаарыы саха тыла хаһан үөскүөҕүттэн ыла киһи өйүттэн-санаатыттан, этин-сиинин туругуттан тутулуктанан үөскээбитин биллэрэр.

Дьаҥ диэн быстахтык киирэн ааһар ыарыылар киһи санаатыттан ордук улахан тутулуктаахтарын биллэрэр олус былыргы тыл буолар. Ол курдук үгүс ыарыылар эти-сиини хамсатар өйтөн-санааттан, буор куттан тутулуктаахтарын кут-сүр үөрэҕэ бигэргэтэр.

Дьаба диэн туох эрэ биллэр кыйыалаах буоллаҕына этэллэр. «Дьа» уонна баар диэн тыллар холбоспуттарыттан үөскээбит тыл. «Дьа» ханна баарын, мунньуллубутун биллэрэр. Дьабаҕа өй-санаа, буор кут, эт-сиин хамсыыр дьоҕура, кыаҕа мунньустар. Дьабалдьы диэн айахпыт кыйыатын ааттыыбыт.

Дьаабы диэн үчүгэй диэн саныы охсон оҥорбуппут куһаҕан буолан тахсарын этэбит. Туох куһаҕаны, сирэрбитин барытын дьаабы диэн ааттыыбыт, кыһыыбытын-абабытын биллэрэбит. Дьа уонна аба диэн тыллар холбоспуттарыттан дьаабы үөскээбит. 

Ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн иитиллибэтэх, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарыыга үөрэммэтэх буоллаҕына оҕо атын киһи араас этиитин аһара дөбөҥнүк ылынан иһэр киһи буола улаатар. Бэйэтин өйүгэр-санаатыгар ийэ кутугар тэҥнээн көрөн бу үчүгэй, онтон бу куһаҕан диэн быһаарар кыаҕа суоҕуттан куһаҕан быһыылары элбэхтик оҥорон кэбиһэр киһиэхэ кубулуйар кутталланар.

Дьабын диэн ойууннар, удаҕаннар сиртэн, Орто дойдуттан букатын бардахтарына өйдөрө-санаалара тиийэн сылдьар сирдэрэ ааттанар. Бу этэ-сиинэ суох сылдьыллар, аҥардастыы өй-санаа мунньустар дойдута. Ойуун, удаҕан өйө-санаата ол дойдуттан дьайарын биллэрэн итинник ааттаабыттар. Олус былыргы кэмнэргэ бу дьон өйдөрө-санаалара атыттартан туспа, ыраах сылдьалларын бэлиэтээн ааттаабыт буолуохтарын сөп.

Дьалыҥ диэн өйү-санааны күүркэтэн, күүһүрдэн биэрии аата. «Дьа» ылыыта диэн ааттанар. Былыргы сахалар дьахталлар ууһуур кыахтарын улаатыннарыыга анаан-минээн ойууну кыырдан туһаналлара биллэр.

Дьахтар диэн тылбыт «дьа» уонна ахтар диэн тыллар холбоспуттарыттан үөскээбит. Ахта диэн бары билэр миэстэбитигэр ханнык эрэ улахан өй-санаа, буор кут мунньустуута баарын биллэрэн итинник ааттаммыт.

Дьарык диэн өй-санаа үлэни-хамнаһы кыайар кыаҕа, тулуура, дьулуура ааттанар. Дьарыктанар диэн этилиннэҕинэ эти-сиини туох эмэ үлэни-хамнаһы оҥорууга, хамсаныыларга эрчийии биллэр.
 
Дьаһал хайаан да туолуохтаах этии, быһаарыы. Дьаһалта диэн дьаһалы биэрээччи ааттанар.

Дьадаҥы диэн өй-санаа уратытын, туохха да эппиэтинэһэ, эбээһинэһэ суох сыһыаннаһыыны, бытаан, сыылба, кыайан хамсаммат буолууну бэлиэтиир тыл. «Дьа» уонна даҥ диэн тыллартан үөскээбит. Туох да баайа-мала суох буолуу, бу ураты аһара барарыгар тириэрдэн эппит тылы букатын толорбот буолууну, сымыйалааһыны, хаһан да туолбат ыра санааланыыны үөскэтэрин “даҥ” диэн тылбыт биллэрэр.
Дьалаҕай киһи диэн эттэхтэринэ өйө-санаата туруга суоҕуттан, тугу да аахайбатыттан сыыһа-халты туттунуон, тугу оҥорбутун тута-бааччы умнуон сөптөөх киһи буолар. Туруга суох өйү-санааны биллэрэр.

Дьаллык диэн киһи оҥорор быһыыларыгар сөп түбэспэт, түргэнник оҥоруллар элбэх куһаҕан быһыылары ааттыыбыт. Оҥорор быһыыларын ситэ сыаналаабакка, ханнык эрэ куһаҕан сабыдыалга киирэ охсон биэрии дьаллыкка ылларыы диэн ааттанар.
 
Дьаллай диэн туох эрэ олус кэҥээһинэ, улаатыыта аһара бардаҕына ааттанар. «Дьа» уонна аллай диэн тыллар холбоһоннор «дьа» улааппытын, кэҥээбитин, аллайбытын биллэрэллэр.

Дьааһыйыы диэн киһи өйө-санаата сылайдаҕына, салҕан хааллаҕына оҥорор ураты хамсаныыта буолар. Дьааһыйыы сыстыганнаах диэн этэллэр. Ким эрэ дьааһыйдаҕына атыттар эмиэ дьааһыйан барыахтарын сөп. Былыргы ойууннар дьааһыйыыны турукка киириилэригэр элбэхтик туһаналлар эбит.
 
Дьэ, дьэ диэн этэн тэптэрэн, киһиргэтэн биэрэбит, улахан суолтаны биэрбиппитин биллэрэбит. Олоҥхону истээччилэр олоҥхоһуту дьэ диэннэр тэптэрэн биэрэллэр.

Дьэргэ диэн киһи аата. Биллэр, көстөр киһиэхэ бэриллэр аат. Дьэргэлдьийэр диэҥҥэ тиийдэҕинэ чахчы ыраахтан көстөн араарыллан быһаарыллар кыахтанар.

Дьэҥкэ диэн чуолкай, биллэр, көстө сылдьар буоллаҕына этиллэр.

Дьэҥкир диэн ыраас салгын, уу ааттанар. Дьэҥкир буоллаҕына нөҥүө, курдаттыы көстүөн сөп. Бу тыл ордук муус хайдаҕын сыаналыырга туттуллар. Ол курдук дьэҥкир муус диэн олус ыраас муус ааттанар.

Дьэҥкэрбит диэн эттэхтэринэ уруккутуттан ырааһырбыт буолар. Ууну иһиккэ кутан сөҥөрдө уурдахха сотору кэминэн дьэнкэрэн, ырааһыран барарын билэбит. 

Былыргы саха тыла саҥа үөскүүр кэмигэр өй-санаа эмиэ тэҥҥэ сайдан испитин бэлиэтинэн дьай диэн тылбыт буолар. Ойууннар көннөрү киһи билбэтинэн оҥоруллар быһыылар, уларыйыылар үгүстүк куһаҕан өрүттээх буолан тахсалларын быһааран, “ыы” диэн ытааһын сыһыарыытын эбэн дьайыы диэн ааттаабыттар. Оччотооҕу кэмнэргэ киһиэхэ биллибэтинэн, бэйэтэ билбэтинэн дьайыыны атын киһи санаата эбэтэр атыттарга бэйэтин санаата оҥорор кыахтааҕын арааран билбиттэр. Киһи санаата оҥорор кыаҕын, күүһүн арааран билэр кыахтаах буоланнар дьайыы оҥорулларын, уларыйыылары оҥорорун быһааран тылларыгар киллэрбиттэр.

Дьайыы хайдаҕын быһаарарга үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыны билии эрэ туһалыыр. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыга сөп түбэһэн дьайыы эмиэ икки өрүттээх:

1.	 Үчүгэй дьайыы. Бу дьайыы үчүгэй, үрүҥ санааланыыга тириэрдэн, үчүгэйи оҥоруу элбээһинин үөскэтиэн сөп.

2.	 Куһаҕан дьайыы. Киһини куһаҕан санааланыыга тириэртэҕинэ, куһаҕан, хара быһыылары оҥороругар күһэйиэн сөп.

Санаа атын киһиэхэ биллиитэ дьайыы диэн ааттанар. Санаа киһи баһын иһигэр сылдьарынан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан араарыллыбат. Дьай киһиэхэ тугунан эмэ биллиитэ, санаатын уларытыыта эбэтэр тугу эмэ оҥорууга тириэрдэрэ дьайыы диэн ааттанар, бу дьайыыны киһи оҥорон кэбистэҕинэ быһыыга кубулуйар. Бу тыл бүтүүтэ хоһуласпыт “ыы” дорҕооннооҕо куһаҕан өттө элбээн тахсарын биллэрэр. Ол аата дьайыы аһара кылгас кэмҥэ дьайарыттан, киирэриттэн киһини сыыһа-халты тутуннарара элбиирин былыргылар быһаараннар “ыы” диэн ытааһыны биллэрэр дорҕооннообуттар.

Туох эмэ суолталаах быһаарыыны ылынарга сахаларга “Хонон туран баран быһаарынаар” диэн этии баарын туһана сылдьыа этибит. Бу этии дириҥ суолтатынан киһи утуйа сытан араас санаалар дьайыыларыгар түбэһэрин уонна ол санаалар кини быһаарыыны табатык ылынарыгар көмөлөһөллөрүн биллэрэр. Быһаарыыны ылынар кэмҥэ түһэммит түүллэр ордук дириҥ суолталаналлар.

“Сарсыарда өй сытыы буолар” диэн этиини табатык туһанарга уһуктан баран түүллэри, араас санаалар киирбиттэрин сааһылаан, санаталаан ылыы туһалаах. Хас биирдии киһи түүллэрэ этин-сиинин туругуттан, олоҕуттан, үлэтиттэн улаханнык тутулуктанан уратыланалларыттан түүллэри табатык тойоннуу үөрэнии уонна олоххо туһаныы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ону тэҥэ араас элбэх туһалаах санаалар сарсыарда баар буолбуттарын таба тутан ылыы эрэйиллэр.

Түүлгэ хаар маҕан баттахтаах кырдьаҕас оһох холумтаныгар турар кыра оҕону саҥарда үөрэтэр уонна этэр: “Оҕону саҥа саҥаран эрдэҕиттэн сахалыы үөрэтиллэр”, - диир. Оҕо кыра, саҥа саҥаран эрдэҕиттэн сахалыы саҥаран ийэтин - ийэ диэн, аҕатын - аҕа диэн ааттыы үөрэннэҕинэ, өйө-санаатын сайдыыта туруктаах буолара, төрөппүттэрин ытыктыыра, этэр тылларын истэрэ улаатарын төрөппүттэр билэн туһаныа этилэр.

Сылдьан эрэ, киһи билбэтинэн санааҕа уларыйыы киириитэ дьайыы диэн ааттанар. Киһиэхэ биллэр дьайыыны түүлү көрүү үөскэтэр. Ол курдук хаһан да умнуллубат, дьөлө хатанар иччилээх түүллэр киһи санаатын уларытар кыахтара улахан. Үчүгэй түүл дьайыыта киһи санаатын ураты күүскэ көтөҕүөн сөбүн тэҥэ, куһаҕан түүл санааны хам баттыыр күүстэнэр.

Дьай тугунан эмэ билиннэҕинэ, киһиэхэ тиийдэҕинэ саныыр санаатын оҥорор быһыытын иннинэ уларытыыта дьайыы диэн ааттанар. Дьайыы диэн көннөрү киһиэхэ биллибэтинэн туох эмэ санаатын уларытыы буолар. Дьайыы киирбитин киһи бэйэтэ урут хаһан да санаабатах санаата киирэн хаалбытыттан арааран билиэн сөп. Ол курдук “Түһээн да баттаппатах” диэн этии ханнык да дьайыы суоҕун биллэрэр.

Дьайыы санааҕа түргэнник киирэн үгүстүк куһаҕан сабыдыаллаах буоларынан куһаҕан курдук ааттаннар даҕаны «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыга эмиэ сөп түбэһэр. Үчүгэй санаалардаах киһи үчүгэй дьайыылаах. Ол курдук үчүгэйинэн дьайыы дьоҥҥо ордук элбэх уонна туһалаах дьыалалары үгүстүк оҥорторор. Үчүгэй санаа киирдэҕинэ куһаҕан майгы көнөн, тупсан барыан эмиэ сөп. Үчүгэйи үтүгүннэҕинэ, үчүгэй быһыы дьайыытыттан киһи үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир. 

Дьайыы олус түргэнник дьайарыттан, тарҕанарыттан, табан сыаналыыр уустугуттан, тиэтэйиигэ тириэрдэрэ төһө да туһалаах буолбутун иһин, сыыһа-халты туттунууну элбэтэринэн киһи быһыылаах дьон сөбүлээбэттэр.

Дьай диэн санаа буолан олус түргэнник тиийэриттэн киһини сыыһа-халты тутуннарар кыаҕа аһара улахан. Ол иһин дьайыы диэн тылбыт “ыы” диэн ытааһын дорҕоонноох уонна быстах быһыыны үөскэтэрэ элбэх. Араас дьайыылартан дьон сэрэнэ, харыстана сылдьаллара, оҥорор быһыыларын тиэтэйбэккэ, ыксаабакка сыаналыыллара, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэллэрэ, олохторугар таба туһаналлара эрэйиллэр.

Көрсүө, сэмэй майгылаах буолуу араас дьайыылартан харыстанарга кыаҕы биэрэр. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии олус улахан суолталанар, үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрии үчүгэй, киһи быһыылаах буоларыгар тириэрдэр. Киһи ханнык баҕарар быһыыны оҥороругар ийэ кутугар иҥэн сылдьар үгэһигэр тэҥнээн көрөн баран биирдэ оҥорор. Ийэ кутугар үчүгэй быһыылары оҥорор, куһаҕаны оҥорбот туһунан үгэстэр иҥэн сылдьар буоллахтарына, киһи үчүгэй диир быһыыларын оҥороро элбиир, куһаҕаны оҥороро аҕыйыыр. 

Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһиэхэ үчүгэй санааларын элбэтэринэн, үгэс оҥорон иҥэрэринэн киһи куһаҕан, хара дьайыыларга киирэн биэрбэт кыаҕын улаатыннарар. Төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕинэ ийэ куттарын үчүгэй быһыылары оҥорууга ииттэхтэринэ, көрсүө, сэмэй майгыны иҥэрдэхтэринэ кэлэр көлүөнэлэрин туһугар санаалара бөҕөх буолуо, аймахтар сайдан, элбээн иһиэхтэрэ этэ.

Онон араас элбэх дьайыыларга, быстах быһыыларга киирэн биэрбэт буолууну оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй быһыыларга иитиллиитэ быһаарар оруола улаханын төрөппүттэр туһаныа этилэр.

КЭС

Сахабыт тыла олус былыргы кэмҥэ, дьон өйө-санаата саҥа сайдан истэхтэринэ үөскээбитин бэлиэтиир биирдии сүһүөхтээх, өй-санаа өйдөбүллэрэ иҥмит тыллара олус элбэхтэр. Өй-санаа уларыйыыта, сыыйа тупсан иһиитэ иҥэн сылдьар тылынан кэс диэн тылбыт буолар. Бу тылбыт көмөтүнэн биһиги олохпутугар кэмиттэн кэмигэр кэлэн иһэр сөптөөх уларытыылары киллэрэн сайдыыны ситиһэр кыахпыт улаатар.

Сахалыы өй-санаа төрүт тылларбытыгар киирэн иҥэн сылдьалларын булан салгыы ырытан истэхпитинэ, ордук дириҥээн иһэр курдук. Ол курдук сахабыт тылыгар өйгө-санааҕа уларыйыыны киллэриини кэс диэн тылынан этэммит, эдэр көлүөнэлэрбитигэр баҕа санаабытын тириэрдэммит бу уларыйыыларбыт олоххо киирэллэрин ситиһэбит. Итини тэҥэ эдэрдэр саҥаны айыылара инники көлүөнэлэр билиилэригэр олоҕуран, тирэҕирэн оҥорулуннахтарына сыыһа-халты буолан хаалалларын суох оҥоробут.

Сайдыыны ситиһии былыргы, уруккуттан олохсуйбут үгэстэри уларытыыны, кэһиини ылыннахха эрэ ситиһиллэрин бары билэбит, саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрэн иһиэхпитин баҕарабыт. Ол эрээри бу саҥаны айыыларбыт үчүгэй, үрүҥ, дьоҥҥо туһалаах, сайдыыны аҕалар уонна куһаҕан, хара, туһата суох, буортулаах буолан тахсалларын арааран билиини олоххо саҥа туһанан эрэбит.

Олус былыргы кэмнэртэн, саха тыла үөскүөҕүттэн ыла өй-санаа уларыйыытын сахалар билэн олохпугар туһанарбытыттан омукпут уларыйан, саҥарар тылын уларытан атын ааттанан хаалбакка, бэйэбитинэн сылдьарбытынан, маннык уһун үйэни ситиһэн олоробут. Ол курдук сайдыыны ситиһииттэн кэлэн иһэр, сөптөөх кээмэйдээх уларыйыылары омук бэйэтин өйүгэр-санаатыгар, үгэстэригэр тылын көмөтүнэн киллэрэн иһэр кыаҕыттан сайдыыттан, олох хаамыытыттан, тупсуутуттан, уларыйан иһиититтэн хаалан хаалбакка тэҥҥэ үктэһэн барсан иһэриттэн уһун үйэлэнэр.

Кэс диэн тылбыт кимиэхэ эрэ туһаайыллыбыт тыл этиитин, тугу эмэ оҥор диэн баҕа санааны тириэрдиини биллэрэр. Бу тылбыт тугу эрэ саҥаны айыыны оҥор, уруккуну уларыт, кэс диэн быһаччы өйдөбүллээх.
 
Кэс диэн тылбытын кэлэр көлүөнэлэрбитигэр анаан этэн, олоххо уларытыылары киллэрэригэр, тупсарарыгар баҕа санаабытын тириэрдэбит. Ол аата көлүөнэттэн көлүөнэҕэ олох тупсуута, сайдыыта ситиһиллэр кыаҕын улаатыннарабыт.

Кэс диэн тыл оҕоҕо аналлан этилиннэҕинэ саҥаны айыыны урут оҥоруллубукка тирэҕирэн оҥор диэн быһаччы быһаарар. Улахан киһи бэйэтин олоҕун уопутун туһанан, көрдөрөн биэрэн үөрэтиитэ, этэн биэриитэ бу кэс диэн тылбытыгар иҥэн сылдьар. Кэлэр көлүөнэҕэ анаан кэс тылы этиллэр диэн сахалыы үгэс олохсуйбут.

Кэс диэн тугу эмэни туораа, кэс, уруккуттан олохсуйбуту уларыт диэн эмиэ өйдөбүллээх. Ол аата бу кэс диэн тыл киһиэхэ аналланнаҕына, туораа диэн өйдөбүлү ылынан тугу эмэ уларыт, уруккуну кэс диэн суолталанар. Киһи олоххо аналын быһыытынан тугу эмэ саҥаны айыыны оҥорон, уруккуну уларытан иһэр аналлаах. Арай бу быһаарыы үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки аҥы арахсара, киһи өйдөөх-санаалаах буолан үчүгэйи, туһалааҕы элбэхтик оҥороругар ыҥырар.

“Кэс санаа” диэн тугу эмэ уларытар туһунан толкуйдуу сылдьар бүччүм санаа ааттанар.

“Кэс тыл” диэн тугу эмэ уларыт, тупсар диэн баҕа санааны тириэрдии, онно ыҥырыы буолар. Төрөппүт оҕотугар баҕа санаатын “Кэс тылбын этэбин” диэн этиинэн тириэрдэр. Бу этии олоххо уларытыылары киллэр, уруккуну кэс диэн суолталааҕын иһин, мин, олоххо уопуттаах киһи этиибин ылын, онно олоҕуран тугу эмэ кэс диэн быһаччы өйдөбүллээх. Ол аата бу этии кырдьаҕас, олоххо уопуттаах киһи “Мин этиибиттэн, олоҕум уопутуттан тирэх ылан саҥаны оҥор, ай” диэн баҕа санаатын кэлэр көлүөнэтигэр тиэрдиитэ буолар. (17,283).

Кэс диэн тылтан бары сөбүлүүр кэһии диэн тылбыт үөскүүр. Бары кэһии ыларбытын сөбүлүүбүт, ону тэҥэ туох эмэ саҥаны, олоххо туһалааҕы, үрүҥ айыыны оҥорон, олоҕу тупсарар санаалаахпыт. Кэһии диэн тылбыт кэс диэҥҥэ “ии” диэн өй-санаа буккуллуутун биллэрэр дорҕоон эбиллиититтэн үөскээбит уонна өйү-санааны уларытарга аналланар ыҥырыы буолар. Ол курдук кэһии биэрии аҥардастыы үчүгэйи эрэ биэрии буолбатах, туох барытын курдук икки өрүттээҕин, иэскэ эмиэ киллэрэрин билиэхпит этэ.
 
Бастакытынан, кэһии диэн урукку олохсуйбут үгэстэри кэһии, тугу эмэ, өйү-санааны  уруккутуттан уларытыы, айыыны оҥоруу, тупсарыы аата. Ол аата кэһии диэн ааттаан биэриибит тугу эмэ уларытарга, тупсарарга аналлаах биэрии буолара быһаарыллар. 
Иккиһинэн, кэһии биэрии чопчу сыалынан киһи киһиэхэ сыһыанын, санаатын тупсарыыга, уларытыыга аналлааҕа быһаарыллар. Ол курдук кэһии биэрбит киһи туохха эмэ, хардары кэһиигэ, санаа тупсуутугар эрэҥкэдийэрэ баа буолбат. Кэһии ыллахпытына эбэтэр биэрдэхпитинэ туох эрэ уларыйыыны, кэһиини кэтэһэбит эбэтэр бэйэбит кэһиибит тугу эрэ уларытарын күүтэбит.

Кэһэр диэн туох эрэ быраабыланы, үгэстэри кэһии, атыннык оҥоруу аата. Олоххо урукку, хаалбыт үгэстэри, туомнары кэһии, үрүҥ, үчүгэй айыыны оҥоруу, сайдыыны ситиһии буолан бииртэн-биир кэлэн истэҕинэ эрэ олохпут сайдыы диэки сыҕарыйар кыахтанар. Ол курдук олус былыргы, олохтон хаалбыт сиэрдэри-туомнары кэспэппит, аһара кытаанахтык тутуһарбыт, айыыны оҥорбоппут эбитэ буоллар сайдыы, олоххо уларыйыы диэн кэлиэ суоҕа этэ. Бары олоҥхо саҕанааҕы былыргы олохпутун тутуһан, саах сыбахтаах балаҕаммытыгар сирэй оһохпутун отто-отто олорор буолуо этибит.

Ууну кэс диибит. Ол аата хас биирдии ууну кэһии уруккутуттан атынын биллэрэбит. Бу быһаарыы “Биир ууга иккистээн киирбэккин” диэн этиинэн чопчулаан бигэргэтиллэр. Уу устан, хамсаан дьалкыйан биэриитэ хас сырыы аайы уларыйан биэрэн иһэриттэн, кэһэр диэн сахалыы тылынан толору быһаарыллан этиллэр. Хас ууну кэстэхпит аайы уруккутуттан уларыйан иһэр, саҥа ууга киирэн иһэр эбиппит.

Кэһэй диэн тылбытын сыыһа-халты туттунуу кэнниттэн өй киирэрин, тупсарын туһугар анаан-минээн этэбит. Бу тылбыт кэһии оҥоруу табыллыбатаҕына, сыыһа-халты буолан таҕыстаҕына тугунан эмэ ночоотуруу, ыарыы эҥин буоллаҕына аны ону хатылаабат туһугар кыһанары биллэрэр.
 
Кэскил диэн ким, туох эрэ инникитэ, кэлэр олоҕо, сайдыыта ааттанар. Инники олоххо сайдыыны ситиһии урукку олоҕу уларыттахха, тупсардахха кэлэрин кэскил диэн тылбыт быһаарар. Кэскил диэн кэс киллэрии, ол аата уларыйыылары киллэрэн кэскили ситиһэр эбиппит.

Кэскили тэрийии диэн олоххо туһалаах уларытыылары киллэрэн олох тупсуутун, сайдыытын үөскэтии буолар.

Кэстиил диэн саха ууһа уһанан оҥорбут улахан тимир тоһоҕотун ааттыыбыт. Кэс уонна тиил диэн тыллар холбоһууларыттан үөскээбит.

Кэс – уларыт, туораа диэн суолталаах буоллаҕына, тиил диэн сөп түбэһэн, атыҥҥа эмиэ туттуллар диэн өйдөбүллээх тыллар. Кэстиили тууран ыллахха атыҥҥа эмиэ туһаныахха сөп. Кэстиил диэн сахалар бэйэбит уустарбыт тимиринэн уһанан оҥорбут туһалаах тэриллэрэ уонна ол тэрилбитин бэйэтин суолтатыгар сөп түбэһиннэрэн ааттаабыт төрүт тылбыт буолар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэр улаатан иһэр оҕоҕо аналлаах “Айыыны оҥорума” диэн этии туттуллар. Арай бу этиини өй-санаа үөскүүр тутулуктарын билбэт буолууттан көнөтүк өйдөөтөххө сахаларга сайдыыны аҕалыыны утарар курдук. Ол эрээри бу этии оҕо өйө-санаата үөскээһинэн уонна сайдыытын уратыларынан сөптөөхтүк дакаастанарын кут-сүр үөрэҕэ бигэргэтэр. 

Оҕо өйө-санаата сайдыыта улахан киһи өйүттэн-санаатыттан уратытынан, олоххо туһалаах, үчүгэй үгэстэрэ ийэ кута саҥа үөскээн эрэллэриттэн “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх элбэх араас айыылары оҥоро сатаан сыыһа-халты туттунара элбэҕин, куһаҕан үгэстэнэн хааларын аҕыйатарга аналланар. Оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илигиттэн оҥорор быһыытыттан туох содул үөскүүрүн билбэккэ, элбэх ону-маны оҥорон куһаҕан быһыыны элбэтиэн сөбүттэн дьон оҥорботун, айыыны оҥорума диэн үөрэтэн оҕону киһи буолууну баһылыан иннинэ харыстыыр аналлаах.
 
Улаатан эрэр оҕоҕо кэс диэн этии “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх бүппүтүн кэнниттэн кэлэр. Сахаларга сайдыыны, саҥаны аҕаларга аналлаах кэс тылы төрөппүт эбэтэр олоххо улаханнык уопутурбут киһи оҕотугар, кэлэр көлүөнэлэргэ этэн биэриитинэн оҥоруллар. Ол аата саҥаны айыыга, олоххо киллэриигэ инники көлүөнэ дьон уопуттарын, билиилэрин хайаан да туһанары эрэйэриттэн сыыһа-халты буолан хааларын аҕыйатарга аналланара быһаарыллар.
 
Онон кэс диэн тылбыт төрүтүгэр иҥмит өй-санаа, бары кэс диэн олохтоох тылларбытыгар барыларыгар дьайа сылдьар уонна өй-санаа уларыйарыгар, тупсарыгар баҕа санааны, ону олоххо киллэриини биллэрэр. Ол аата олоххо саҥаны, сайдыыны киллэрии көлүөнэттэн көлүөнэҕэ сайдан, тупсан иһиитэ кэс диэн тылбытынан бэриллэн сыыһа-халты буолан тахсарын аҕыйатар.
 
Бу кэс диэн тылбытын туһаныыбыт омукпут сайдыыны ситиһэригэр, сайдан, уларыйан иһэр олохтон хаалан хаалбатыгар оҥорбут үтүөтүнэн, бачча уһун үйэлэргэ омукпут аата уларыйбакка, олох сайдыытыттан хаалан хаалбакка тупсууну киллэрэн олоҕу салҕаан иһэрбит буолар.

Биһиги кэлэр көлүөнэлэрбитигэр кэс тылбытын этэбит. Аныгы олоххо дьон бары кэриэтэ ситиспит үчүгэй киһи буола сатыыр үөрэхтэрэ, таҥаралара бары салгыы сайданнар, Күн таҥараҕа кубулуйан дьон биир санааланыыларын үөскэтэн айылҕаны харыстааһыны күүһүрдүө этилэр. 

КЭРЭ

Саха дьоно өй-санаа уратыларын, кэмэ кэллэҕинэ уларыйан биэрэрин билэллэрин олоххо таба туһанар кэм кэллэ. Ол курдук айылҕаҕа туох барыта уларыйар, саҥалыы таҥыллар, хомуллар, үөскүүр кэмнэрэ эргийэн тиийэн кэлэрин сахалар былыр-былыргыттан билэн тылбытыгар киллэрбиттэрин таба туһаныахпыт этэ.

Санаабытыгар бука бары тугу үчүгэй диирбитин эрэ эккирэтэ, ону ситиһэ сатыыбыт. Быстах санаабытыгар үчүгэйтэн үчүгэй, кэрэттэн кэрэ хаһан да тохтообокко кэлэн иһэр уонна өссө тупсан биэрэн иһэр курдук. Ол эрээри сахабыт тылын сыаналаан көрдөхпүтүнэ кэрэ диэн тыл кэнниттэн үчүгэйи бэлиэтиир атын тылбыт суох. Үчүгэйбит кэрэттэн кэрэ буолуунан бүтэр, муҥурданар кэмнээх эбит. Кэрэ диэн тыл кэнниттэн кэрэх, кэрэдэк диэн уларыйыы бүппүтүн биллэрэр тыллар салгыы кэлэллэрин таба өйдүөхпүт, олохпутугар кэлэн иһэр уларыйыыларга эрдэттэн бэлэмнэниэхпит этэ.

Олоххо “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыга сөп түбэһэринэн, туох барыта кэмэ кэллэҕинэ эргийэн биэрэринэн, үчүгэй аҥардастыы биир өттүн диэки бара турар кыаҕа букатын суох. Кэмэ кэллэҕинэ үчүгэйбит эргийэн биэрэрэ, куһаҕаҥҥа кубулуйара илэ тиийэн кэлиэн сөп. Ол курдук сэбиэскэй былааска бары барыта “үчүгэй” диэн ааттанара, хайҕанара аһара элбээбитин, дьон бары сынньалаҥнык сылдьыыга тиийбиттэрин кэнниттэн олохпутугар ас-таҥас барыта тиийбэт буолуута үөскээн, барыбыт барыта куһаҕаҥҥа кубулуйбутуттан салайар былаас уларыйбыта, эйэлээхтик атынынан солбуллубута. Оччолорго куһаҕан диэн ааттанар, туоратыллар, куһаҕаннык этиллэр баайдар билигин, ырыынак кэмигэр үчүгэйгэ, онтон үчүгэй диэн ааттана сылдьыбыт дьадаҥылар куһаҕаҥҥа кубулуйдулар. Бу олохпутугар буолбут уларыйыылары таба өйдөөн сэбиэскэй былаас саҕана хаалан хаалбыт өйбүтүгэр-санаабытыгар сайдыыны, тупсууну, уларыйыылары эмиэ киллэриэ этибит.

Ураты үчүгэйи, тупсаҕайы кэрэ диэн ааттыыбыт. “Оо, кэрэ” дии-дии үөрэбит, бэйэбит эмиэ кэрэ буоларга дьулуһабыт. Быстах санаабытыгар үчүгэйтэн үчүгэй кэрэ эбит диэн бары кэрэ буола, кэрэни ситиһэ сатыыбыт. Бу үтүө баҕа санаабыт туолара буоллар бары барыта кэрэ, тулабыт барыта кэрэҕэ кубулуйуо этэ диэн баҕара саныыбыт уонна айылҕаҕа, ол аата олохпутугар туох барыта кэмэ кэллэҕинэ уларыйарын, эргийэн биэрэрин, саҥаттан саҕаланарын умнан кэбиһэбит. 

Айылҕаҕа аҥардастыы аҥар өттүн диэки бара туруу суох. Сылаас сайын кэнниттэн тымныы кыһын тиийэн кэлэрин курдук туох барыта эргийэн кэлэринэн, «Туох барыта икки өрүттээх» диэн үөрэҕи умнубатахпытына эрэ, олоҕу табатык сыаналаан, уһуннук олорор кыахтанарбытын билиэхпит этэ. Аҥардастыы аҥар өттүн, кэрэ диэки барыыны тутуһуу олоххо улахан халыйыыны үөскэтэрин умнумуохха. Кэрэ киһи үлэлээбэт, киэргэнэр, атыттарга көстөр эрэ. Дьон бары кэрэ буола сатыылларыттан үлэ-хамнас сатарыйан, кыаллыбат кэмэ кэлэриттэн тыабыт сирин үлэлэрэ сайдыбаттар.

Олоххо атын өрүтү, куһаҕаны эмиэ билэн, ону тупсарар, өрө тардар үлэни утумнаахтык ыыттахха эрэ, олох икки өрүт икки ардынан барар кыахтанарын таба туһаныахпыт этэ. Үчүгэйи аһара барыа суоҕа этибит. Ол курдук үчүгэй киһи үчүгэйдик үлэлиириттэн олоххо сайдыыны, тупсууну аҕалар кыахтааҕын билиэ этибит.

Кэрэ буолуу кэнниттэн үчүгэйбит бүтэр уһуга, кыйыата быһаарыллан, куһаҕаҥҥа уларыйар кэмэ тиийэн кэлбитэ биллэрин олохпутугар туһаныахпыт, бары барыта эргийэ, саҥаттан саҕалана турдаҕына эрэ сиргэ олох табылларын өйдүөхпүт этэ. Ол курдук бу үчүгэй диирбит куһаҕаҥҥа уларыйар кэмэ кэлэрин билигин туттулла сылдьар икки өрүттээх өйдөбүллээх тылларбыт биллэрэллэрин тэҥэ, бу уларыйыы кэлэрэ субу чугаһаабытын кэрэ, кэрэттэн кэрэ буолуу кэлбитэ чуолкайдыыр.

Кэрэ диэн тылтан салгыы кэрэх диэн тылбыт кэлэр. Кэрэ кэрэххэ, уларыйбат көрүҥҥэ кубулуйар. Урукку кэмҥэ сахалар араас суол кэрэхтэри оҥорон элбэхтик туһаналлара биллэр.

Кэрэбит аһара барыыта кэрэгэй буолууга тириэрдэр. Кэрэ буолуу аҥар, үчүгэй диэки өттүгэр улахан халыйыыны үөскэтэринэн кэрэгэйгэ тириэрдэн буолуохтааҕыттан итэҕэс, кыараҕас, татым өйү-санааны биллэрэр. Ол курдук бэйэ эрэ үөрэрэ кэрэгэй, үөрүүнү үллэстэр ордугун бары билэбит. Кэрэ буолуу мин эрэ ордукпун, үчүгэйбин диэн санаа баһыйарыгар тириэрдэрэ аҥар, үчүгэй өттүгэр халыйыы аһара улааппытын бэлиэтиир. (17,281).

Кэрэ диэн тылтан кэрэдэк диэн үөхсэр тыл үөскүүр. Бу тылы умнумуохха. Кэрэттэн кэрэдэк, кэрэни эккирэтээччи үөскээн тахсара куһаҕаҥҥа, үөхсүүгэ тириэрдиэн сөп. Ол аата аһара үчүгэй буолуубут бүтүүтэ кэлиитэ кэрэ буолуу диэн эбит. Аһара үчүгэй буолууну эккирэтэр киһи кэрэдэк диэн буоларын таба өйдүөххэ, үчүгэйи аһара эккирэтэртэн сэрэниэххэ сөбүн биллэрэр.

Олус уһун үйэлээх сахалар олус элбэхтик үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйыытын олохторугар билбиттэрин бэлиэтинэн кэрэ диэн тылбыт буолар. Сахаларга кэрэтэ диэн туох эрэ биллэр кыйыата, кытыыта ааттанар. Бу кыйыа кэрэ бүтүүтүн биллэрэр бэлиэтэ буолан дьон өйүгэр хатаммыт. Өй-санаа үөрэҕин быһаарыытынан өйдөөх-санаалаах, билиилээх киһи кэрэ буолууттан сэрэнэрэ, харыстанара ордук этэ. Үчүгэйбит бүтүүтэ кэрэ буолууга тириэрдэрин билиэххэ, олоххо табан туһаныахха, куһаҕаны арааран билэн тупсарар үлэни ыытыахха.

Кэрээ диэн хараардан, хоруотаан бэлиэтээһин, ураты көрүҥү биэрии ааттанар. Дулҕаны уокка кэрээн, моччуук оҥостон бултуурга туһаныллар. Итини тэҥэ, кэрээ диэн киһиэхэ, туохха эмэ туһаайан эттэххэ, бүтэн тохтоо, баран ханын диэн өйдөбүллэнэр. “Кэрээбэт кэҕэлээх, өрөөбөт өтөннөөх” диэн норуот айымньытыгар кыһына суох, куруук сайын дойдуну хоһуйан этии буолар.

Кэрээн диэн киһиэхэ сөп буолар ханнык эрэ кээмэй. Аһылыкка, тугу эмэ туһаныыга аһара барбат буолуу, кээмэйи тутуһуу ааттанар.

Аһара барыы кэрээнэ суох буолууну үөскэтэр. Ол аата кэрээн диэн киһи оҥорор быһыыларыгар хаһан да аһара барбат кыйыата ааттанар. “Кэрээниттэн тахсыбыт” диэн олус куһаҕан, ыар быһыылары оҥорор, киһи быһыытын аһара барар кыахтаммыт, туттунар күүһэ суох буолбут киһини этэллэр.

Үөрэҕи баһылааһын билигин үчүгэй диэн буолла уонна дьахталлар аҕыйахтык оҕолонор буолууларын үөскэттэ. Ол аата үчүгэй, үөрэхтээх дьахталлар биирдэ эмэ оҕолоноллор. Үчүгэйтэн үчүгэй, кэрэ буолууга дьахталлар бары дьулуһаллар. Кэрэттэн кэрэ буолууну дьахталлар аҕалаллар, элбэтэллэр.

Кэҕэ диэн айылҕаҕа баар, оҕотун атын чыычаахтарга ииттэрэ биэрэр кэрэ көтөр буолар. Саҥата үчүгэйинэн, дьүһүнэ кэрэтинэн олус кэтэһиилээх сайын кэлбитин чоргуйан биллэрэринэн куруук аатыран куһаҕан быһыылааҕын саптынар. 

Үчүгэйтэн үчүгэй кэнниттэн кэлэр кэрэ буолуу «кэҕэлэри», оҕолорун атын дьоҥҥо ииттэрэр дьахталлар элбээһиннэрин үөскэтэр. Аҥардас дьахталлар оҕолоноллоро элбээһинэ атаахтык иитиллибит оҕолор үксээһиннэригэр тириэрдэрэ бэрээдэги кэһээччилэри элбэтэр.
 
Атаах буола улааппыт, бас-баттах иитиилээх эдэрдэр олоҕу эргитэ тутар кыахтара улаатар, билиҥҥи кэмҥэ үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмин бэрээдэги тутуспаттарынан, аһара баралларынан аҕалыахтарын сөптөөх кэмэ биһиэхэ кэлэн иһэр. Үчүгэй диэн быһаарыы туохха барытыгар сыһыаннаахтык туттуллар. Бу быһаарыы уларыйыытыттан, кэрэ диэҥҥэ кубулуйуутуттан муҥура, кыйыата кэлиититтэн үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмэ кэлбитин арааран билиэххэ сөп.
 
Дьон бары «Оо, кэрэ» диэн хайҕаатахтарына, киһи барыта кырдьык кэрэ эбит диэн өйдөбүлгэ киириилэрэ кэрэ диэн кэлбитин, олоххо уларыйыы киирэн эрэрин бэлиэтэ буолар. Тылбыт үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар үчүгэй киһи кэнниттэн кэрэ киһи кэлиэ диэн сыыһа санааҕа киллэрэ сатыыллар. 

Кэрэ киһи үлэлээбэт, кэрэтин эрэ көрдөрө сатыырга кубулуйуута үлэ-хамнас сатарыйарыгар, хаалыытыгар тириэрдэр. Билигин биһиэхэ кэлии үлэһиттэр элбээһиннэрэ олохтоохтор бары кэрэ буола сатаан үлэлииллэрин бырахпыттарын биллэрэр.

Олохпут сайдыыта үлэттэн быһаччы тутулуктаах. Үлэ үлэлэнэр, үлэ эрэйдээх. Үлэни үчүгэйдик эрэ үлэлиэххэ сөп. Өссө кыһанан, тупсаран биэрдэххэ үчүгэйтэн үчүгэй үлэ түмүгүн ситиһиэххэ сөп. Үлэ кыайан кэрэ буолбат. «Кэрэтик үлэлээһин» диэн этиллибэт. Кэрэ буолуу үлэҕэ-хамнаска кыайан табыллыбат, кэрэ киһи үлэлээбэт. Кэрэ киһи киэргэл, ырыа-тойук аргыстанарыттан үлэни-хамнаһы атыттар баһылыыллар, бас билиилэригэр ылаллар. 

Кэрэ буолуу кэнниттэн дойдуга үлэ-хамнас кыаттарбат кэмэ кэлэрэ үчүгэйбит уларыйан куһаҕаҥҥа кубулуйан биэриитэ тиийэн кэлэрин биллэрэр. Кэрэ киһи үлэлээбэтиттэн үлэҕэ-хамнаска атын омукка баһыттарыы, үтүрүттэрии үөскээһинэ омук эстиитигэр, атын үлэһит омугунан солбуллуутугар тириэрдиэн сөп. Ол курдук сахалыы кэрэтэ диэн тыл туох эрэ кыйыата, бүтүүтэ кэлэрин биллэрэрэ чуолкай.
Олус уһун үйэлээх сахабыт тылыгар дьон олоҕор өр буола-буола кэлэн ааһар тосту уларыйыылар чопчу этиллэ сылдьалларын таба өйдөөн, быһааран туһаныахпыт этэ.

Онон кэрэ диэн олоххо үчүгэй өттүн диэки аһара барыы, халыйыы бэлиэтэ, үчүгэйбит бүтэр кыйыата, кэрэтэ эбит. Кэрэттэн кэрэ диэн кэлиитин кэнниттэн олоххо улахан уларыйыылар киирэллэрэ быһаарыллар. Үчүгэй куһаҕаҥҥа эргийэн биэрэр кэмэ кэлиитин кэрэ диэн тылбыт туттуллара элбээһинэ биллэрэрин таба өйдүөххэ, сыыһа суолга киирэн биэримиэххэ, кэрэ буола сатаамыахха.

ОЛ ДОЙДУ

Олус былыргы кэмнэртэн дьон өйө-санаата сыыйа-баайа сайдан испитэ олус уһун үйэлээх сахабыт тылыгар киирэн иҥэн сылдьар. Бу былыргы этиилэри билигин да туһана сылдьабыт. Ол курдук олоҥхо кэмин саҕана дьон өйө-санаата ситэ сайда, биир киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин өссө арааран билэ иликтэринэ, өй-санаа арахсыытын икки аҥы эрэ; бу уонна ол эбэтэр анараа дойдулар диэннэргэ араараллар эбит:

1. Былыргы сахалар бу дойду диэн дьон бэйэлэрэ, тыыннаах эттээх-сииннээх буолан уонна атын тыынар-тыыннаахтар бары сылдьар, олорор, үөскүүр сирдэрин ааттаабыттар.
 
2. Ол эбэтэр анараа дойду диэн ааттанар сиргэ тыыннаах, эттээх-сииннээх киһи кыайан сылдьыбат. Киһи өллөҕүнэ эрэ өйө-санаата ол эбэтэр анараа дойдуга тиийэрин сахалар билэллэр. Бу аҥардастыы өй-санаа эрэ сылдьар сирин сахалар олус былыргы кэмнэргэ үөрэтэн билэннэр тыыннаах, эттээх-сииннээх дьон сылдьар сирдэриттэн туспа араараннар, ол эбэтэр анараа дойду диэн киһи, бэйэлэрэ сылдьар сирдэриттэн туспатын, уратытын быһааран аат иҥэрбиттэр.
 
Сири-дойдуну маннык икки аҥы араарыыны олус былыргы кэмнэргэ дьон өйө-санаата ситэ сайда илигинэ, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорууну арааран билэ иликтэринэ туһана сылдьыбыттара олус уһун үйэлээх сахабыт тылыгар иҥэн сылдьар. Ол аата икки тыһыынча сыллар быдан анараа өттүлэригэр, үчүгэй киһи таҥара Христос үөскүөн быдан иннинэ үөскээн туттулла сылдьыбыт, өй-санаа икки аҥытын, тыыннаах уонна өлбүт дьон өйдөрө-санаалара туспа уратылаахтарын быһаарар өйдөбүллэр сахабыт тылыгар билигин даҕаны иҥэн сылдьаллар.

Ким да өлөн хаалыан баҕарбат. Тыыннаах буолан, эттээх-сииннээх сылдьар үчүгэйэ элбэх, дьоллонууну киһи этин-сиинин нөҥүө эрэ билэр. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата туспа арахсан, үөр, айыы буолан ол эбэтэр анараа дойдуга барарын иһин ол дойду дьоҥҥо үчүгэй өйдөбүлэ суох. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата атын ханнык да өйдөргө-санааларга маарыннаабатын, уратытын иһин айыы буолар диэн эппиттэр уонна туспа, анараа дойдуга олохтообуттар. 

Эт-сиин тыынар тыыннаах. Айылҕаны кытта киһи быһаччы тутулуктаах чааһа этэ-сиинэ буолар. Киһи өллөҕүнэ этэ-сиинэ Орто дойдутугар, сиргэ хаалар. Эт-сиин бу биллэр уратыта сахабыт тылыгар эмиэ киирэн иҥмитин булан ылабыт.

Тыы ууга устарга аналлаах тэрил. Тыы былыргы кэмнэргэ дьон өссө сатаан харбаабат кэмнэригэр уонна дүлүҥ тыыны туһанар эрдэхтэринэ олус кутталлаах тэрил буолара аатыгар киирэн иҥмит. Бу тылбыт “ыы” диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ чахчы кутталлааҕын, сэрэхтээҕин биллэрэ сылдьар.

Тыый диэн сэрэн, кутталлаах диэн өйдөбүллээх, сэрэтэр тылбыт. 

Тыын диэн салгыны тыыныы, тыыннаах буолуу ааттанар. Киһи айылҕаттан тутулуга олус улаханын уонна кытаанаҕын биллэрэр. Киһи олоҕор тыынара саамай кэбирэх сирэ буоларын бу тылбыт “ыы” диэн дорҕооннооҕо арыйар. Аҕыйах мүнүүтэ тыыммата да киһи, киһи буолан бүтэрин быһааран “ыы” диэн ытааһын дорҕоонун иҥэринэн сылдьар.

Тыыннаах киһи сылдьар, олох олорор дойдутун былыргы кэмҥэ бу дойду диэн ааттыыллара. Тыыннаах диэн салгыны тыынар, эт-сиин тыыннаах буоларын быһаарар тылбыт буолар.
 
Бу дойду диэн былыргы этии аныгы кэмҥэ, өй-санаа сайдыбытын биллэрэн Орто дойду диэҥҥэ уларыйбыт, ол аата өй-санаа сайдыытыттан, үчүгэйи уонна куһаҕаны араарар буолууттан сиргэ бэйэтигэр Орто дойду диэн ааты иҥэрбиттэр.
 
Өй-санаа киһи өлбүтүн кэннэ эттэн-сиинтэн арахсан туспа барарын уонна төһө эмэ өр кэмҥэ туспа сылдьар кыахтааҕын сахалар былыр-былыргыттан билэннэр атын, ураты дойду баарын быһааран тылларыгар киллэрбиттэр. Саха дьоно тыыннаах киһи кыайан сылдьыбат дойдутун, өйө-санаата өллөҕүнэ эбэтэр түһээтэҕинэ эрэ онно тиийэрин билэннэр, ол дойду эбэтэр анараа дойду диэн ааттаабыттар. 
Ол дойдуга өлбүт эрэ дьон өйдөрө-санаалара сылдьалларын чуолкай билэллэрин улахан баай киһини көмөллөрүгэр тэһиин тутар кулутун уонна миинэр атын туспа ииҥҥэ көмөн анараа дойдуга бииргэ ыыталлара онно дакаастабылынан буолар. “Ол дойдуга көрсүөхпүт” диэн олоҕу уһуннук олорбут кырдьаҕастар этиилэрэ итини эмиэ бигэргэтэр.
 
“Ол дойдуга тугу да илдьэ барбаккын” диэн быһаарыыны киһи барыта, ордук баайдар билиэхтэрэ этэ. Олохторун тухары араас элбэх баайы-малы мунньунааччылар бу этиини билбэттэр, таһы-быһа умнан кэбиһэллэр. Киһи үйэтэ баайга-малга, тутууларга, сиргэ холоотоххо олус кылгас. Улахан баай киһи өллөҕүнэ хаалларбыт нэһилиэстибэтин үллэстиитэ диэн ааттаах улахан айдааннар тахсалларын истэ, билэ сылдьабыт. 

Ол дойду ханна баарын быһаарыыга сахалар былыр-былыргыттан үөһээ баарын билинэннэр араас айыылары, үөрдэри үөһээ, халлааҥҥа олохтообуттар. Киһи өлбүтүн кэннэ туспа баран сылдьар өй-санаа тыыннаах дьоҥҥо түүллэригэр киирэн биллэрин тэҥэ, ханнык эрэ ураты кэмҥэ биир эмэ киһиэхэ илэ курдук көстөн кэлиэхтэрин эмиэ сөп. Ханна эрэ ыраах баар дии саныыр ол, анараа дойдубут биһиги аттыбытыгар, тулабытыгар баарын ити быһаарыы бигэргэтэр.

Олох сорох түгэннэригэр киһи хайа дойдуга сылдьарын арааран билбэт түгэннэрэ тиийэн кэллэхтэринэ «Көм эккиттэн кымаахтаан көрөр буол», -диэн этэллэр. Онно ыарыыны биллэххинэ, бу дойдуга сылдьар буолар эбиккин, онтон анараа дойдуга ыарыы диэни билбэккин. Ол, анараа дойдуга киһи ыарыы диэни билбэт, этэ-сиинэ суох өйө-санаата көҥүл көтө сылдьар дойдута буолара дакаастанар.

Икки тарбаҕы холбуу тутан үҥүү тупсубут Христос таҥара үөскүөн иннинээҕи былыргы христианнар туттар бэлиэ быһыылара эбит. «Двуперстие» диэн эрдэтээҕи православнай итэҕэллээхтэр икки тарбахтарын холбуу тутан, ол аата икки; бу уонна ол дойдулары бииргэ холбоон кириэстэнэллэрин этэллэр. Өй-санаа бу курдук икки аҥы эрэ арахсыыта тупсубут христианскай итэҕэл өссө үөскүү илигинэ туттуллар буолбута уһун үйэлээх сахабыт тылыгар киирэн иҥэн сылдьар. Бу уонна ол, анараа дойдулар диэн араарыы өй-санаа икки аҥы арахсыытын, онтон эт-сиин туспатын быһаарар.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны киһи өйүнэн-санаатынан арааран билбитин, “Туох барыта икки өрүттээҕин” олоххо туһанар буолбутун кэнниттэн сири-дойдуну үс аҥы араарыы үөскээн олоххо киирбит, тупсубут Христос таҥара үөскээн дьоҥҥо тарҕаммыт. Сири-дойдуну икки аҥы эрэ араарааччылары “язычниктар” диэн ааттааннар өйдөрө-санаалара ситэн сайда илигин биллэрэллэр.

Икки тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр сайдан тарҕаммыт тупсубут христианскай итэҕэл аллараа дойду диэн өйдөбүлэ сахалар ол, анараа уонна бу дойду диэн этиилэригэр эбии киллэрэн биэрииттэн оннун булуммут. Ол быһаарыытынан сахалар аан маҥнай аллараа дойдуну көнөтүнэн өйдөөбүттэр, буору хаһан тимир рудатын хостуур тимир уустарын аллараа дойдуга олохтуу сатаабыттар. Кэлин тимир уустара үчүгэйдэрэ, дьоҥҥо туһалаахтара чахчы биллибитин, дьон итэҕэйбиттэрин кэнниттэн үөһээ дойдуга таһаарбыттар.
 
Билигин сахалар үөрэхтэринэн үөһээ уонна орто дойдуларга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһиннэрэн үчүгэй уонна куһаҕан холбуу сылдьар буоллахтарына, аллараа дойдуга аҥардастыы куһаҕаны, дьоҥҥо буортулааҕы эрэ мунньар дойду курдук саныыллар. Бу быһаарыы аллараа дойду диэн өйдөбүл кэлин христианскай, православнай итэҕэлтэн киирбитин уонна өй-санаа өйдөбүллэригэр, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэспэтин, уларытыылары, эбиилэри киллэрбитин чуолкайдыыр.

Аллараа дойду диэн христианскай таҥара үөскэппит өйдөбүлэ аҥардастыы куһаҕан санаалары туспа арааран биир сиргэ мунньарынан сахалар “Үчүгэй уонна куһаҕан аргыстаһан сылдьаллар” диэн этиилэригэр сөп түбэспэт. Бу быһаарыы Үөһээ дойдуга анардастыы үчүгэйдэр эрэ мусталлар диэн этии сыыһатын эмиэ быһаарар.

Киһи өйө-санаата өссө сайдан, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарар кыахтаммытын, сири-дойдуну үс аҥы араарыы үөскээбитин кэнниттэн үчүгэй киһи, Христос таҥара үөскээн тарҕаммыт. Ол аата Үөһээ, Орто, Аллараа дойдулар диэн киһи өйө-санаата сайдан, киһилии быһыыланар, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарар буолбутун кэнниттэн үөскээбит, икки тыһыынча сыллардаахтан олоххо киирбит өйдөбүллэр буолаллар.

«Троеперстие» диэн саҥа, тупсубут православнай итэҕэллээхтэр үс тарбахтарын холбуу тутан кириэстэнэллэрин ааттыыллар.  «Троеперстие» диэн саҥа, тупсубут Христос таҥара үөскээбитин, дьон өйө-санаата сайдан үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран, туох барыта ортотунан буолара үчүгэй, табата элбиир диэн үөрэҕи баһылаабыттарын, үс дойдуну үөскэтэн олоххо туһанар буолбуттарын кэнниттэн үөскээбит уонна олоххо киирбит. Дьон бары «Туох барыта икки өрүттээх» диэн өй-санаа тутулугун туһанан оҥорор быһыыларын барыларын онно сөп түбэһиннэрэргэ үөрэммиттэр.

Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ быһаарарынан ол эбэтэр анараа дойду диэн этиилэрэ аныгы Үөһээ дойду диэн өйдөбүлгэ сөп түбэһэр. Бу дойдуга үчүгэй, үрүҥ айыылары кытта куһаҕан, хара айыылар эмиэ баалларын сахалар үөрэхтэрэ дакаастыыр.
   
Онон өй-санаа сайдыытын, уларыйыытын таһымнара барылара олус былыргы кэмнэртэн ыла сахабыт тылыгар киирэн, иҥэн сылдьалларын таба өйдөөн олоххо туһаныахпыт этэ.

УЛАХАННЫК САНАНЫМА

Дьон айылҕа улахан күүһүн итэҕэйэн бэйэлэрин кыраларынан, сахалар үөрэхтэринэн “Айылҕа оҕолорунан” билинэллэригэр Күн таҥара ордук улаханнык туһалыаҕа. Ол курдук сиргэ дьон олохторо Күнтэн олус улахан тутулуктааҕын билиниэхтэрэ этэ. 

Сахалар «Киһи күннээх, балык ыамнаах» диэн этиилэрэ киһи олоҕун устата оҥорор быһыыларыгар ордук улахан сыһыаннаах. Ол курдук бу этии киһи кыаҕа-күүһэ элбэх кэмигэр, эдэр кыанар сааһыгар кыайа-хото үлэлээн-хамсаан үгүс туһалаах быһыылары, дьыалалары оҥорор кыахтааҕын быһаарар. Итини тэҥэ кэмэ аастаҕына, “Күнэ арҕаалаатаҕына”, «Күнэ киирдэҕинэ» кыах-күүс эмиэ аҕыйаан, кыччаан барыахтааҕын эрдэттэн билэ сылдьыыны бу этии биллэрэр.

Эдэр саастарыгар киинэҕэ табыллан уһуллан биллиилэрэ-көстүүлэрэ эрдэ улааппыт артыыстар кырдьан, мөлтөөн барыыларыгар улахан эрэйи көрсөллөр. Дьон көрүүтүгэр, биллиигэ-көстүүгэ үөрэнэн хаалбыт артыыстар, биллиилээхтэр ол урукку сыһыаннара уларыйбакка хаалан, үйэлэрин тухары соннук салгыы баран иһиэҕин баҕараллар. Сааһырбыт Румянова Клара диэн артыыс үчүгэй оруоллары биэрбэттэр диэн хомолтотун эппитэ кини кыаҕа-күүһэ, көрүҥэ уларыйыытын билбэккэ сылдьарын бэлиэтэ буолар.

Сааһыран истэххэ киһи бары өттүнэн мөлтөөн-ахсаан, урут кыайара-хоторо суох буолан иһэр. Кырдьан, мөлтөөн иһэр артыыстарга дуона суох оруолу биэрэллэрэ эмиэ сөп курдук. Арай куруук кылаабынай оруоллары толоро, маанылана үөрэммит, биллиилээх артыыс санаатыгар кинини аанньа ахтыбаттарын курдук өйдөбүл үөскүөн сөп.

Киһи санаата кырдьар диэни билиммэт, өссө үчүгэй буолан күүһүрэн иһэр курдук сананыы кырдьаҕастарга баар буолара баа буолбатах. Өй-санаа киһи кырдьан, сааһыран истэҕинэ эбиллэн күүһүрэн иһэрэ чахчы. Өй-санаа эттэн-сиинтэн хойутаан кырдьар. Ол иһин киһи бэйэтэ, этэ-сиинэ мөлтөөн-ахсаан иһэрин билиммэтэҕин да иһин, атыттар, туораттан көрөннөр ордук билэллэр. Сааһыран иһэр киһиэхэ эдэрдэр автобуска миэстэ туран биэрдэхтэринэ эбэтэр соһуччу «оҕонньор», “эмээхсин” диэн ыҥырдахтарына ытыктабыл төһө да кэлбитин иһин бэйэҕэ хомолто, санаа түһүүтэ, кырдьыбыт, мөлтөөбүт эбиппин диэн билинии кэлиэн сөп.

Эдэр сааска кэлэр биллии-көстүү сааһыран истэххэ хайдах дьайыыланан тахсара соччо биллибэт. Сорох киһи санаата түргэнник уларыйыан, «мин дуо» диэн сананара аһара барыан сөп. Киһини билиэххин баҕардаххына «баайда биэр» диэн сахалар этиилэрэ санаа итинник уларыйыытын быһаарыыга олоҕурар.
  
Киһи сааһыран истэҕинэ этэ-сиинэ мөлтөөн иһэриттэн өйө-санаата уларыйан иһэр. Бу уларыйыыларга киһи үөрэнэн биэрэн иһиэхтээҕин “Киһи үйэтин тухары үөрэнэр” диэн этии биллэрэр. 

Киһи өйө-санаата ити уларыйыыларга бэлэмнэнэн “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини туттуһара, хаһан да аһара барбата ирдэнэр. Өй-санаа олох ханнык баҕарар кэмигэр туруктаах, аһара барбат буолуутун сахалар таҥараларын үөрэҕэ сиэри тутус диэн этиинэн хааччыйар аналлаах. Бэйэни улаханнык, атыттартан уһулуччу ордук курдук сананыы өй-санаа аһара барыытын үөскэтиэн сөбүттэн өй-санаа аналлаах харысхаллаах, аһара барбат биллэр кыйыалаах буолара сөп.

Сахалар «Киһи Айылҕа оҕото» диэн этиилэрэ киһи бэйэтин миэстэтин билинэрин, өйө-санаата аһара барбатын үөскэтэр аналлааҕын таба өйдүөххэ, олоххо туһаныахха. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону, киһини «Улаханнык сананыма», «Көрсүө, сэмэй буол» диэн этэн үөрэтэр. Бу быһаарыыны халлаан диэки хайыспыт, “айыы үчүгэй” дии сылдьар үөрэхтээхтэр билигин да билинэ иликтэр. Кинилэр киһи өйө-санаата салгыы сайда, муҥура суох бара туруо диэн этиилэрэ таһы-быһа сымыйатын, билигин компьютердар сайдыылара уонна дьону былаһыччы баһыйыылара биллэрэр. Ол курдук үөрэх-билии, технология сайдан, түргэнник үлэлиир компьютердары дьон айан туһана сылдьаллара олох бары көрүҥэр кэҥээн иһэр. Киһи толкуйдуур, ырытар, суоттуур өйө-санаата компьютерга улаханнык баһыттарар буолбута, муҥура кэлбитэ биллиитэ айылҕаҕа бэйэтин миэстэтин булунарыгар көмөлөһүө этэ. 

Өр кэмҥэ дьон өйө-санаата сайдыыта, толкуйдуур күүһэ, түргэнэ саахымат оонньуутун күрэхтэһиитинэн быһаарыллар этэ. Сүүрбэһис үйэ бүтүүтүгэр улахан күүстээх саахыматчыттар компьютеры кытта оонньуулара тэнийэ, тарҕана сылдьыбыта. Ол эрээри олус түргэнник сайдан иһэр компьютер Аан дойду саахымакка чемпионун кытта тэҥнэспитин кэнниттэн, бары атыттар кыаттаралларын быһа билинэллэриттэн, ким да компьютеры кытта күрэстэһэн оонньуу илик. Сотору аан дойду саахымакка чемпионунан хайа эрэ компьютер буолара саарбаҕа суох буолла.
 
Онон киһи өйүн-санаатын сайдыытын муҥура биллибитин, кыйыата быһаарыллыбытын кэннэ сахалар «Улаханнык сананыма» диэн этиилэрэ толору дакаастанна уонна олоххо хайаан да туттуллара ордук буолуо этэ. Дьон айылҕаттан бэйэлэрин кыраларын, кыахтара аҕыйаҕын билинэллэрэ, айылҕаны харыстыыр санаалара улаатара ордук буолуо этэ. Ол курдук киһи айылҕаттан кыратын билиниитин билигин күүһүрэн иһэр тыаллар, улахан сир хамсааһыннара билиннэрэ сатыыллар эрээри, дьоҥҥо өссө да тиийэ илик.
 
Сайдан иһэр олохтон хаалан хаалбыт, олус былыргы үөрэҕи тутуһар улахан киһи таҥаралар сири-дойдуну, дьону барыларын таҥара айбыта диэн сымыйанан этэллэрин билигин да, өй-санаа төһө эмэ сайдыбытын, тупсубутун кэннэ уларыта иликтэр. Айылҕа уларыйан иһэрин билинии бу хаалбыт өйү-санааны уларытыа этэ.

Улаханнык сананыы өйү-санааны куһаҕан өттүгэр уларытар, улахамсыкка, үтүөмсүккэ кубулутар. Дьон улахан тиэхиникэлэри айан, улаханнык сананан айылҕаны уларытаары оҥостор кэмнэрэ, хоту диэки сүүрдэр өрүстэри соҕуруу диэки хайыһыннарар санаалара эмиэ киирэ сылдьыбыта баара. Ол эрээри кэнники кэмҥэ айылҕаҕа хардары хамсааһын, сэт үөскээһинэ уонна тэнийиитэ итинник, айылҕаны кыайарга санаалар сыыйа уларыйан барыыларыгар тириэрдиэҕэ.
 
Бэйэни билинии диэн киһи бэйэтин күүһүн-кыаҕын табатык сыаналыыра ааттанар. Биир киһи кыаҕа биллэр буоллаҕына, элбэх киһи күүһэ кыайан ааҕыллыбат элбэх буолуон сөп эрээри, айылҕа күүһэ олору барыларын лаппа баһыйар, сабырыйар кыахтааҕын көрдөрөн иһэр. 
Билигин биһиги, сэбиэскэй былаас саҕаттан өй-санаа, таҥара үөрэҕин хаалларан, туһаммакка сылдьабыт. Өй-санаа аһара барарын, алдьатыыны элбэтэрин “айыы үчүгэй” диэн этэн тыл үөрэхтээхтэрэ үөскэтэллэр. “Айыы үөрэҕин” сыыһаларын туһунан “Чолбон” сурунаалга суруйбуппут. (18,70). Ол да буоллар сахалыы таҥарабыт үөрэҕин урукку оннугар түһэрэн туһанар кыахтанан эрэрбитин “Киһи айылҕа – оҕото” диэн этиини бары таба өйдөөн тутуһарбытыттан билэбит.

Өй-санаа аһара баран сайдыыта, аҥар өттүн диэки халыйыыта куһаҕан быһыылар элбииллэригэр тириэрдэрин билбэтэҕэ буола сылдьабыт. Биһиэхэ араас ыар буруйу арыгы иһэн баран оҥорооччулар олус элбэхтэр. Куһаҕан санаата мунньуллубут киһи арыгы иһэн итирдэҕинэ, өйө көттөҕүнэ, ол мунньуллубут, үгэс буолбут куһаҕан санааларын оҥорон кэбиһэр кыаҕа улаатара, буруйу оҥорооччулары элбэтэрин билиммэккэ сылдьабыт.

Киһи мунньуллан эрэр куһаҕан санааларын атын, олоххо ордук уопуттаах киһиэхэ эттэҕинэ, кэпсээтэҕинэ, бу санааны хайдах тупсарыахха, уларытыахха дуу эбэтэр умнуохха сөбүн таба этэн биэрэн көмөлөһүөн сөп. Бу быһаарыы санаа атын киһиэхэ этилиннэҕинэ ыһыллара, тарҕанара түргэтииригэр олоҕурар. Итини тэҥэ дьөлө хатаммыт санааны атын киһиэхэ эттэххэ суолтата суураллан букатын кыра да буолан хаалыан сөп.

Өйү-санааны куһаҕан санаалартан ыраастааһын туһатын туһунан биһиги “Киһи буолуу” үлэбититтэн булуохха сөп. (16,47).

Куһаҕан санаа диэн куһаҕаны оҥорууга бэлэмнэнии саҕаланыыта эрэ буоларынан ханнык да эппитинэскэ кыайан таба түбэспэт. Ол иһин куһаҕан санаалартын ыраастаныыны киһи бэйэтэ эрэ көҥүл өттүнэн оҥоро сылдьар кыахтаах. Сахалыы таҥара үөрэҕэ куһаҕан санаалартан ыраастаныыны олоххо киллэрдэҕинэ дьон өйө-санаата тупсарыгар элбэх туһаны оҥоруо этэ.

Куһаҕан санаалара суох улаатан иһэр оҕо куһаҕан быһыылары оҥорбот диэн олус көнө, сыыһа өйдөбүл. Оҕо өйө-санаата саҥаны айыыларыттан сайдан мунньуллар. Ол иһин аҥардастыы үчүгэйи эрэ билиигэ иитиилээх оҕо куһаҕан быһыылары үчүгэйдэртэн туспа арааран билбэтиттэн, куһаҕан быһыылар оҥорорго ордук дөбөҥнөрүттэн, чэпчэкилэриттэн, олору урутаан оҥорор кыаҕа улаатан хааларыттан, куһаҕан быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр. 

Былыргылар өйү-санааны ыраастыырга араас үчүгэй сыттары, минньигэс астары туһанар эбит буоллахтарына, билигин, сайдыылаах, үөрэх-билии тэнийбит, тарҕаммыт кэмигэр киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны өйүнэн-санаатынан, дьон уопуттарынан туһанан арааран билэрэ кыаллар буолла. Куһаҕан санаалары туспа арааран билии, олору умнан, хаалларан иһэргэ олук буолар кыахтаах. 

Былыргы, өйө-санаата ситэ сайда, үөрэҕи-билиини баһылыы илик киһи таҥара үлэһиттэрэ этэн биэрбиттэринэн бу үчүгэй, бу куһаҕан диэн быһаарынар эбит буоллаҕына, билигин үөрэх-билии сайдыбытынан балаһыанньа тосту уларыйан турар. Дьон бары үөрэхтэнэннэр бэйэлэрэ үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн араарар кыахтаахтарын туһаныа этилэр.

Күн таҥара үөрэҕэ айылҕа күүһүн итэҕэйэринэн киһи аһара үчүгэйбин диэн улаханнык сананар санаатын кыччатарга көмөлөһөр күүһэ улахан. Дьон “Киһи–айылҕа оҕото” диэн сахалар этиилэрин тутуһа үөрэннэхтэринэ айылҕаны харыстаанын ордук күүһүрүө этэ.

СЫЫҺАНЫ КӨННӨРҮҮ

Сыр диэн түргэнник ааһар тыастан үөскээбит сыыһа диэн тылбыт киһи үгүстүк тиэтэйииттэн, ыксааһынтан, урутаан түһэ сатааһыныттан сыыһа-халты туттунан куһаҕаны элбэтэрин биллэрэр. 

Сыыһа диэн тыл киһи оҥорор санаатыгар, быһыытыгар сыһыаннаах. Туох эмэ табыллыбата, кыайан сатаммата даҕаны сыыһаны оҥорууга кубулуйа охсор. Үчүгэйи оҥоро сатааһын табыллыбатаҕына сыыһаҕа, куһаҕаҥҥа кубулуйарыттан куһаҕан быһыылар ордук элбииллэр. Сыыһаны оҥоруу куһаҕан быһыылары элбэтэр.

Эдэр оҕолор “айыы үчүгэй” диэн сыыһа үөрэхтэн сылтаан туох эмэ айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатааннар сыыһа-халты туттуналлара үксээн куһаҕан быһыылары элбэтэллэр. Бу сыыһа үөрэтиини үөрэх министерствота тохтоттоҕуна эрэ эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыыларын аҕыйатыы кыаллыан сөп.

Киһи тугу эмэни оҥороругар эрдэттэн үчүгэйдик ырытан, уһуннук толкуйдаан, туох содул үөскүүрүн быһааран баран оҥордоҕуна сыыһа буолара аҕыйыыр. Тиэтэйбэт, ыксаабат, урут түһэ сатаабат, көрсүө, сэмэй киһи сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ бу быһаарыыны тутуһар, оҕолору көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтэр.

Билиҥҥи кэмҥэ Россия дьоно сэбиэскэй былаас оҥорбут сыыһаларын билинэн, урукку, ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы олоххо төннүүлэрин, капитализмы тутууга саҥа киириилэрин кэмэ буолар. Билигин ырыынак кэмигэр Улуу Өктөөп өрө туруута уонна дьадаҥылар былааһы аҥардастыы ылыыларын сыыһа эбит диэн билинэн сылдьабыт. Ол аата олоххо саҥаны айыыны оҥоруу, соһуччу уларыйыылары киллэрии, урукку олох үгэстэрин суох оҥоруу сыыһата, куһаҕана быһаарыллан тахсарын билигин өйдөөн сылдьабыт.

Төһө да өрө турууну оҥоруу, былааһы аҥардастыы дьадаҥылар эрэ ылыылара олоххо халыйыыны үөскэтэрин быһаарбыппыт иһин сэбиэскэй былаас оҥорбут сыыһаларын хатылаан иһии биһиэхэ салҕанан баран иһэр. Бу сыыһаны тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, оччотооҕу учуонайдар салгыы ыытан иһэллэр. Кинилэр «Перестройка кэмин» уларыта тутууларын, урукку олоххо төннүүнү эмиэ саҥаны оҥоруу курдук саныылларыттан, уруккуну сирбитэ буола сылдьан, саҥа олоҕу утарсаллар. Олоххо киирэр уларыйыылар барылара саҥаны айыы буолан тахсыбаттарын “Новое - это хорошо забытое старое” диэн этии чуолкайдык быһаарарын умнан сылдьаллар.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини биһиги сахалар ханнык да эбии дакаастабыла суох өйдүүбүт. Ол эрээри аһара нууччатымсыйбыт тыл үөрэхтээхтэрэ бу этиини таба өйдөөбөттөр. Үчүгэй куһаҕаҥҥа эбэтэр куһаҕан үчүгэйгэ кубулуйар, эргийэн биэрэр уратытын, билигин буолан ааһар кыра сэриилэртэн билии ордук туһалаах. Ол курдук Россия саамай куһаҕан киһитинэн 2008 сыллаахха Соҕуруу Осетияҕа саба түһүүнү тэрийбит Грузия президенэ М.Саакашвили буолан ылбыта эрээри, кэнники уларыйан, билигин Украина президенэ Порошенко, Турция президенэ Эрдоган буоллулар.
 
Бу кэмҥэ Кырыымы бэйэлэригэр холбоон кыайыыны ситиһэн геройдарынан ааттанар, мэтээллэринэн наҕараадаланар Россия армиятын дьоно үчүгэй дьоҥҥо кубулуйан сылдьаллар. Үчүгэйинэн ааттаммыт, куруук хайҕанар Россия сэриилэрэ бэйэлэрин үчүгэйдэрин, кыахтарын Сиирийэни сэриилээн көрдөрдүлэр. Онтон Россия армиятын утары охсуспут, сэриилэспит чеченнэри кыайбыттар бандьыыттарынан, террористарынан ааттыыллар, оннооҕор туалекка кытта «мочи» гынан суох оҥоро сатыыллар. 

Россия өссө мөлтөөтөҕүнэ хаһан эрэ чеченнэр кыайаннар босхолонуу туһугар сэриилэспит дьоннорун геройдарынан ааттыыр кэмнэрэ эргийэн кэлиэн сөбүн билиниэхпит этэ. Ол курдук Украина бандеровецтарын, Литва “тыатааҕы бырааттарын” коммунистары, сэбиэскэй былааһы утары охсуспут дьоннорун билигин геройдарга тэҥнии сатыыллар, кинилэр ааттарын үйэтитэр кэмнэрэ тиийэн кэлбит.

Билигин Сэбиэскэй Сойуус үрэллибитин, саҥа Россия Федерацията үөскээбитин кэнниттэн урукку кэмҥэ үчүгэй диэн быһаарыыларын барыларын куһаҕан этэ диэҥҥэ кубулутуу салҕанан баран иһэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр сахалар Манчаарыны геройга кубулуппуттара. Ону бу кэмҥэ уларыта сатааччылар бааллар. Арай бу кубулутуулар аһара барбаттара, сахалар чулуу киһилэрин Манчаарыны оннунан хааллараллара буоллар ордук этэ. Ол курдук Манчаары элбэх ахсааннаах үлэһит дьон дурдалара, хаххалара, көмүскэллэрэ буолара аныгы ырыынак кэмигэр, баайдар аһара бардахтарына, дьадаҥылары, үлэһиттэри баттаатахтарына өссө улаатыан сөп.

Өй-санаа сыыһаларын көннөрүү уһун кэм, үс хас көлүөнэ дьон уларыйыыларын кэнниттэн биирдэ кэлэр кыахтаах. Ол курдук эргэ олох үгэстэригэр үөрэнэн хаалбыт кырдьаҕастар олохтон туоруохтарыгар диэри үс көлүөнэ дьон улаатан олох олороллор. Бу саҥа олоххо төрөөн улааппыт эдэрдэр эрэ саҥалыы өйгө-санааҕа оҕолорун иитэннэр, кинилэр олору үгэс оҥостоннор улааттахтарына саҥалыы өйү-санааны олохторугар толору туһанар кыахтаналлар.

Омук уһун үйэтин тухары олоҕор араас уларыйыылары; сайдыы уонна мөлтөөһүн кэмнэрин хардары-таары ааһар. Олохпут бу кэмигэр сахалар нууччалардыын холбоһон саҥалыы үөскээн тэнийэн, сайдан эрэр кэммит буолар. Бу кэм сүрүн уратытынан сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбутун, умуннарбытын кэнниттэн таҥарабыт үөрэҕин саҥалыы сайыннаран оннун булларыы, дьоҥҥо тириэрдии буолар.

Саҥалыы үөскээн бэйэтин билинэн эрэр саха омукка сахалыы таҥара итэҕэлэ сайыннаҕына, Күн таҥара үөрэҕэ тарҕаннаҕына түмсүүлээх буолуута үөскүөҕэ. Итэҕэл, таҥара үөрэҕэ дьон сайдан иһэр өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэһэр, ханнык да сыыһата-халтыта, онтон-мантан булуута суох буоллаҕына тарҕанар, дьон бары тутуһар кыахтаналлар. 

Сэбиэскэй былаас өйү-санааны үөрэхтээһин диэки аһара ыыппыт халытыытын сыыһатын таба өйдөөн сыыйа-баайа көннөрдөхпүтүнэ, өйбүтүн-санаабытын уларыттахпытына эрэ үлэни-хамнаһы кыайар, оҕолорбутун киһи быһыылаах буолууга иитэр, үөрэтэр кыахтаныахпытын сөп. Уһуннук, чааһынан кыайан кэмнэммэт, кыһыннары, сайыннары сынньаммакка эрэ үлэлэнэр ыарахан үлэлээх тыа хаһаайыстыбатын үлэлэрин солумсаҕыра, үөрэхтэммитэ буола сатыы сылдьарбытыттан кыайан үлэлээбэккэ хаалыыттан таһаара иликпит.

Аныгы, сайдыылаах олоххо хаалбыт өйү-санааны тарҕатааччылары булан, арыйан дьон билиитигэр таһаарыы биһиги олохпут сыала буолла. Ол курдук сэбиэскэй былаас кэмигэр тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар сахабыт тылыгар иҥэн сылдьар өйү-санааны буккуйаары киллэрбит уларытыыларын хайдах көннөрөр туһунан “Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара” диэн үлэбитигэр ырыппыппыт. (10,12).

Олоҥхо кэмин саҕанааҕы өйү-санааны олус көнөтүк өйдөөччүлэр аныгы өйтөн-санааттан олус ыраах хаалан хаалбыттарын билиммэттэр. Ол курдук дьону айыы уонна абааһы диэн икки аҥы эрэ араарыы бэйэ дьоно уонна атын, куһаҕан дьоннор диэн аҕыйах ахсааннаах, атыттары кытта көрсүһэ түстэллэр эрэ сэриилэһэр, өлөрсөр эрдэхтэринэ, итинник арахсалларын билигин, сайдыылаах, киһи быраабын харыстыыр олоххо кэлэн үтүктүү диэн олус улахан сыыһа. Айыы уонна абааһы диэн арахсыы киһи бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорорун билэн араарыыны дьон өссө билэ иликтэринэ, 2 тыһыынча сыллар быдан анараа өттүлэригэр үөскээбит, тутуһа сылдьыбыт өйдөбүллэрэ буолар.

Өй-санаа уһун үйэлэргэ уларыйар, сыыйа-баайа тупсар. Олус былыргы кэмнэргэ айыы диэн тыл аҥардастыы үчүгэй эрэ эбит буоллаҕына, билигин аныгы, тупсубут өйдөбүлүнэн айыы диэн тыл икки өрүккэ арахсыбыта. Билиҥҥи тупсубут өйдөбүлүнэн үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу иҥэринэ сылдьар, ол иһиттэн куһаҕана элбэх тыл буолар. Ол иһин тыыннаах киһини “айыы буол”, “айыы үчүгэй” диэн ыҥырыы олус улахан сыыһа.

Былыргы язычниктар диэн өйдөрө-санаалара хаалан иһэр, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбаттар диэн улахан таҥара үөрэхтэрэ этэллэрэ ити этиигэ, икки аҥы арахсыыга олоҕурар. Билигин биһиги “айыы үөрэҕин” оҥорооччуларбыт ити хаалбыт өйү-санааны хатылыы сатыыллар. Аҥардастыы “айыы үчүгэй” диэн этии өй-санаа үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсыыта хас биирдии киһиэхэ баһын иһигэр баарын билиммэт, киһи оҥорор быһыылара икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсыылара өй-санаа икки аҥы арахсыытыттан тутулуктааҕын таба өйдөөбөт буолууттан үөскүүр. 

Үчүгэйи уонна куһаҕаны биир киһи бэйэтэ оҥорорун арааран билии уонна олоххо туһаныы саҥа Христос таҥара үөскээбитин кэннэ олоххо киирбитэ икки тыһыынча сыллартан ордон эрэрин биһиги хаалбыт өйдөөх-санаалаах дьоммут билигин даҕаны билбэккэ сылдьаллар. 

Святая троица диэн өйдөбүл олоххо үһүс өрүт, тэҥнэһии өрүтэ баарын дьон арыйбыттарын кэннэ үөскээбитэ. Сахалар бу үөрэҕи «Туох барыта үһүстээх» диэн этиинэн былыр-былыргыттан билэллэр. Христианскай таҥара үөрэҕэр бу билии үс тарбаҕы холбуу тутан үҥүүнэн бигэргэтиллэн олоххо хойутуу, орто үйэлэргэ киирбитэ. Ол аата таҥараҕа үҥэргэ үс; үөһээ, орто уонна аллараа дойдулары бииргэ, холбуу тутан үҥүллэр үгэс үөскээбитэ, олоххо киирбитэ.

Эрдэтээҕи христианнар икки тарбахтарын холбуу тутан үҥэллэрэ. Бу икки тарбаҕы холбуу тутуу сири-дойдуну икки аҥы; ол уонна бу дойду диэн эрэ араарыыттан тутуллара. Ол аата үҥэллэригэр икки дойдуну холбуу тутан үҥэллэрэ. Олохтон, өй-санаа сайдыытыттан хаалан хаалбыт өйү-санааны тутуһааччылар туоратылланнар билигин аҕыйах ахсааннаахтар ордон сылдьаллар.

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини олохторугар туһаналлар. Ол курдук үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларыгар сөбүлэһии, тэҥнэһии үһүс өрүтэ үөскээн тахсарын былыргыттан билэллэр уонна киһи оҥорор быһыылара үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан, ортотунан буоларын ордороллор.

Аныгы өй-санаа үөрэҕэ былыргы курдук, хантан эрэ халлаантан кэлэрин, онно таҥара олорорун курдук буолбакка, оҕо улаатан иһэр өйө-санаата сайдыытыгар, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыра эрдэҕиттэн арааран билэр буолуутугар олоҕурдаҕына эрэ табыллар. Ол иһин олох көрдөбүллэригэр сөп түбэһэр, киһи оҥорор быһыылара үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан, ортотунан буолуохтаах диир сахалар таҥараларын үөрэҕэ сайдан иһэр кыахтаах.

Аан дойду олоҕор хас үйэ кэлэн ааһыытыгар икки омуктар ардыларыгар саҥа омуктар үөскээн тахсан бу омуктар сыһыаннарыгар, олохторугар хамсааһыннар үөскүүллэр. Бу саҥа омук үөскүүр хамсааһына государстволар кыраныыссаларын уларытарга тириэртэхтэринэ сиртэн-дойдуттан үтүрүйсүүлэр үөскээтэхтэринэ сэриинэн эрэ быһаарсыыга билигин да тиийиэхтэрин сөп. Украина республиката үрэллэн эрэрэ уонна Сиирийэҕэ буола турар сэриилэһии онно дакаастабыл буолаллар.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттааһын дьону икки аҥы, аны эйэлэспэт гына араарарынан, омуктар сайдан истэхтэринэ бэйэ-бэйэлэрин кытта өйдөһүүлэригэр, холбоһууларыгар, бииргэ олорууларыгар атааннаһыыны үөскэтэринэн, тус-туспа өйдөрүн-санааларын күүһүрдэн биэрэринэн олус улахан куһаҕаны оҥорор.

Уһун кэмҥэ олох сайдан иһиититтэн омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта хаһан эрэ холбоһуулара, бииргэ олоруулара баар буолар. Ол иһин омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта үөхсүбэттэрэ, куһаҕан тылынан ыыстаспаттара бииргэ, эйэлээхтик олорууларыгар төрүт буолуо этэ. Ол курдук нууччалар уонна сахалар бэйэ-бэйэлэрин ааттаһалларыгар бэйэлэрин хайдах ааттаналларынан ыҥырсаллара эбитэ буоллар эйэлээх буолуулара улаатыа этэ. (19,42).

Онон сири-дойдуну үс аҥы араарыы өй-санаа сайдыытыттан, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыыттан, куһаҕаны тэйитэн, суох оҥоро сатаан туспа дойдуга олохтуу сатааһынтан үөскээбит өйдөбүл буолар. Бу арахсыы христианскай итэҕэлгэ аһара чуолкайдык тус-туспа араарыллар буоллаҕына, сахалар үс дойдуларыттан иккилэригэр; Үөһээ уонна Орто дойдуларга бэйэлэригэр үчүгэйдэр уонна куһаҕаннар бааллар, сахалыы үөрэх этэринэн “Үчүгэй уонна куһаҕан сэргэстэһэн сылдьаллар”.
  
Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыны улахан итэҕэллэр токурутан, үчүгэйи аһара ыытан кэбиспиттэр. Ол иһин православнай итэҕэлгэ Үөһээ дойду аһара үчүгэйгэ кубулуйан туспа Ырай дойдутун үөскэппит, онтон Аллараа дойду аҥардастыы абааһылар дойдуларыгар кубулуйбут.
 
Түүллэри үөрэтэн киһи өйө-санаата ханна сылдьарын таба быһаарыы сахалыы таҥара үөрэҕэр улахан оруолу ылар. Биһиги сахалыы таҥарабыт үөрэҕэ Үөһээ уонна Орто дойдулары дьиҥнээх баалларынан билинэр, олорго үчүгэй уонна куһаҕан санаалар иккиэн кэккэлэһэ сылдьар буоллахтарына, Аллараа дойдуну киһи оҥорор быһыыларын эрэ быһаарыыга анаан айбыттар. Ол аата Аллараа дойду диэн дьиҥнээхтик суох, өй-санаа уратытын уонна атын улахан таҥара үөрэхтэрин кытта сибээстээри эрэ туһаныллар.

Сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕэ ханнык да эбиитэ, онтон-мантан булуута суох буолуохтаах, оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата сайдыыта куттара үөскээһинигэр сөп түбэһиэхтээх. Нууччалар православнай таҥараларын үтүктэ сатаан “Эрбэхтэн эмэн” оҥоруллубут “айыы үөрэҕэ” элбэх сыыһаларын, ол-бу була сатааһыннарын, дьону албынныылларын көннөрөрө эрэйиллэр.

ИККИ АҤЫ АРАХСЫЫ

Дьон олорор олохторуттан тутулуктанан өйдөрө-санаалара икки аҥы арахсара хаһан баҕарар баар буолуо. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии уонна айылҕа төрүт тутулуга ону биллэрэр. Урукку ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ ырыынак сокуоннара дьайаллара, дьон баайдарга уонна дьадаҥыларга, үлэһиттэргэ арахсаллара.

Улуу Өктөөп өрө туруута кыайан салайар былааһы дьадаҥылар, үлэһиттэр ылбыттара. Үс көлүөнэ дьон олохторун устата сэбиэскэй былаас дьону барыларын тэҥнии, биир тэҥ оҥоро сатаабыта даҕаны, дьон хаһан баҕарар икки аҥы арахсаллара суох буолара кыаллыбатаҕа.  Кэлин син-биир икки аҥы арахсыбыттара:

1. Салайааччыларга эбэтэр КПСС чилиэннэригэр.

2. Үлэһиттэргэ эбэтэр үгүстэрэ партията суохтарга.

Бу кэмҥэ дойдуну биир партия салайара, бары салайааччылар коммунистар буолаллар этэ, араас элбэх чэпчэтиилэринэн туһаналлара, биир эмэ үлэһити өрө тардан партияҕа ылан депутат эҥин оҥороллоро, бэйэлэрин арбаталлара.
 
Бу икки утарыта өйдөөх-санаалаах дьон бөлөхтөрө бэйэ-бэйэлэрин кыайан өйдөспөт кэмҥэ киириилэрэ экономика улаханнык мөлтөөһүнүнэн доҕуһуолланан сэбиэскэй былаас эстиитигэр, ССРС үрэллиитигэр тириэрдибитэ.

Төһө даҕаны сэбиэскэй былаас эстэн, ССРС үрэллибитин кэннэ билигин даҕаны сэбиэскэй былаас дьону барыларын тэҥнэр диэн үөрэҕэ өссө да хаалан хаала илик. Ол барыта буккуллубут өйдөөх-санаалаах интеллигеннэр, учууталлар, суруйааччылар урукку үчүгэй кэмнэрин ахта-саныы, суруйа сылдьалларыттан уһаан-кэҥээн хаалла.

Билигин Россияҕа капитализм олоҕор төннүү кэмэ, ырыынагы олоххо киллэрии, дьон баайдарга уонна дьадаҥыларга арахсыылара салҕанан бара турар. Дьон барыларын кэриэтэ баҕа санаалара олох таһыма тупсуутун, байыыны кытта сыһыаннааҕын сэбиэскэй былаас умуннаран кэбиспитэ билигин көнөн ырыынак саҥалыы сайдан иһэр.

Дьон өйө-санаата олохторун таһымыттан тутулуктанан уларыйарын таба өйдөөн олоххо туһанар кэм кэллэ. Баайдар уонна дьадаҥылар олохторун таһыма тус-туспаларын курдук өйдөрө-санаалара эмиэ тус-туспалар, үгүс өттүгэр утарыта турар өрүттэрэ элбэхтэр. Ол курдук баай киһи үлэһити үлэҕэ кэпсэтэригэр хайдах эмэ гынан албыннаан аҕыйах хамнаһы биэрбит киһи дии саныыр буоллаҕына, дьадаҥы, үлэһит киһи элбэх хамнаһы ааҕыстарбын диэн санаата хаһан да хаалбат.

Сахалар былыр-былыргыттан дьон өйүн-санаатын икки аҥы араараллара билигин да уларыйбакка сылдьар:

1. Баайдар. Үөрэхтээхтэр баайга тардыһа сатыыллар.

2. Дьадаҥылар, үлэһиттэр.

Өй-санаа бу курдук икки аҥы арахсыыта оҕону кыра эрдэҕиттэн ыла иитииттэн тутулуктанан саҕаланан сайдарын кут-сүр үөрэҕэ быһаарарын таба туһаныахпыт этэ. Ол аата өй-санаа бу уратылара оҕо кыра эрдэҕиттэн иҥэн, олохсуйан хаалаллар. Бу уратылары сахалар көйгө уонна атаах диэн икки аҥы араараллар. Оҕону кыра эрдэҕинэ хайдах иитииттэн олоххо оҥорор ситиһиитэ быһаччы тутулуктанар. Ол аата оҕо көйгө буолан үлэлии-хамсыы үөрэниитэ олоххо ситиһиини оҥоруутугар тириэрдэр кыаҕа улахан. Ол курдук атаахтык иитиллибит киһи олоххо оҥорор ситиһиитэ дьонун бэлэмнэрин туһаныыттан ааһа барбат, бэйэтэ оҥорор ситиһиитэ намтыыр.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини таба өйдөөтөххө, олоххо туһаннахха дьону барыларын “үчүгэйдэр” диэн санааһын сыыһата арыллар. Ол курдук дьон өйдөрө-санаалара икки аҥы арахсарын курдук олоххо, үлэҕэ-хамнаска сыһыаннара эмиэ икки аҥылар, ол иһин бэйэ-бэйэлэрин кытта таба өйдөһөллөрө уустук. Баайдар үлэһиттэри үлэлэтэн, туһалатан баран аҕыйах хамнаһы биэрэ сатыыллара аанньа ахтыбат, киһинэн аахпат буолууга тириэрдэр кыахтаах. Киһиэхэ үчүгэйи баҕарбат киһи куһаҕан киһи диэн ааттанарынан куһаҕан дьон билигин да суох буола иликтэр.

Өй-санаа бу арахсыылара икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэригэр хайдах сыһыаннаһалларын үөскэтэн таһаарар:

1. Баайдар дьадаҥылары, үлэһиттэри бэйэлэригэр тэҥнээбэттэр. Араас “VIP” залалар, бизнес-кылаастар баай дьоҥҥо эрэ аналлаахтар. Баайдар бэйэ-бэйэлэрин кытта сыһыаннаһыыларыгар тылларыгар туруохтарын сөп, онтон дьадаҥылары, үлэһиттэри кытта сыһыаннарыгар тылларыгар соччо турбаттар, балыйа, албынныы сатыылларыттан сымыйалыыллара элбиир.
 
2. Үлэһиттэр эппит тылларыгар турумтуолар. Албыны-көлдьүнү сөбүлээбэттэр. Тугу барытын кэмнээн тутталлар, хаһан да аһара барбаттар, сыыһа-халты туттубаттар. Көрсүө, сэмэй буолуу диэн элбэх ахсааннаах үлэһиттэр үөрэхтэрэ буолар.

Билигин ырыынак сыһыаннара олоххо киирэн иһэллэринэн дьон маннык икки аҥы арахсыылара ордук суолталанан иһэр. Сэбиэскэй былаас саҕанааҕы курдук элбэх ахсааннаах дьадаҥылар, үлэһиттэр баайдар, салайааччылар минньигэс, бэйэлэригэр эрэ туһаны оҥорор этиилэригэр киирэн биэрбэт, депутаттары быыбардааһыҥҥа бэйэлэрин диэки куоластыыр дьону талыа этилэр.
 
Дьону барыларын үчүгэйдэр диэн санааны тутустахха, оннук барыларын эрэннэххэ албыҥҥа киирэн биэриэххэ сөп. Ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны, ким тугу этэрин  арааран билии улаатан иһэр оҕолортон барыларыттан ирдэнэр көрдөбүл буолар. Киһи сэрэхтээх, билиилээх буоллаҕына албыҥҥа киирэн биэрэрэ аҕыйах буолуо этэ.

Олохторун таһыма тэҥ дьон биирдиҥи, маарынныыр өйдөөх-санаалаах буолалларын таба өйдүөхпүт этэ. Былыргы сахалар баайа баайыгар, дьадаҥыта дьадаҥытыгар ыал, кэргэн буолан олохторун оҥостор этилэр. Ол барыта тэҥнээхтэр оҕолорун биир тэҥник, киһи быһыылаах буолууга үөрэтэннэр туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улааталларын ситиһэллэригэр аналланара.
 
Дьадаҥыттан баайга өрө тахсан биэрэн иһии, олох сайдыы диэки хаамыыта буолар. Элбэх ахсааннаах үлэһиттэр, дьадаҥылар быыстарыттан биир эмэ бэртэрэ, өйдөөхтөрө байыыны бэйэлэрин үйэлэригэр ситиһэр кыахтаахтар.

Тойоттор, салайааччылар норуот олоҕун үөрэҕин бэйэлэрин туһаларыгар эргитэн буорту оҥорор аналлаахтар. Бу быһыыны бэлиэтээн сахалар “Бил баһыттан сытыйар” диэн өс хоһоонун айбыттар. Ол курдук кинилэр бэйэлэрин үчүгэйдэрин, атын дьонтон ордуктарын билиниилэрэ өй-санаа үөрэҕин төрүтүн, айыы диэн бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытын икки аҥы араара сатыылларын үөскэтэр. 
Бэйэлэрин үчүгэйдэрин билинэн бары оҥорор быһыыларын «айыы үчүгэй» диэн бэлиэтээһиннэрэ, куһаҕаны оҥорууну атын тылынан, холобур, “аньыы” диэн сахаларга хаһан да суох тылы булан этэ сатыылларыгар тириэрдэр.

Олох уустуктара дьайыыларыттан баайдар сыыйа-баайа уларыйан атыттарынан солбуйсан иһэллэр. Баайдар өйдөрө-санаалара сайдыыта туруктаах, киһилии быһыылаах буоллахтарына эрэ олоҕу киһилии быһыылаахтык олорор, оҕолорун киһи быһыылаах буолууга иитэр кыахтаналлар. Ол курдук аһара элбэх баай сокуоннары тутуспат, үрдүктүк сананар буолууга тириэрдэр кыаҕа олус улахан.
 
Сайдыыны, үөрэҕи-билиини баһылааһын омукка баайдар, салайааччылар, аристократтар кылаастарын үөскэтэр. Бу тойон буолбут дьон кэлэр көлүөнэлэрин баайдардыы, аһара барыыга үөрэтэллэр, биир эмэ оҕолоноллор. Ол иһин көлүөнэттэн көлүөнэҕэ ахсааннара аҕыйаан эстэн, симэлийэн бараллар.

Омукка үрдүкү араҥа үөскээн, атын омуктар үөрэхтэрин-билиилэрин баһылаан барыылара омук тыла уларыйан барыытын үөскэтэр. Омук үлэһит дьоно олох үгэстэрин тутуһалларыттан омук уһун үйэлээх буолуутун ситиһиигэ тириэрдэллэр.

Үлэ эрэ омугу сайыннарар. Омук сайдыыны ситиһиитэ элбэх ахсааннаах үлэһиттэр кыайа-хото үлэлииллэриттэн, үлэни-хамнаһы сайыннарыыларыттан тутулуктаах. Аҕыйах ахсааннаах баайдар сирдээччилэр, инники иһээччилэр буоллахтарына, үлэһиттэр батыһаллар, байыы, үлэни-хамнаһы сайыннарыы диэки санаалара салалларыттан үлэ-хамнас тупсуута саҕаланар. Кинилэр баайдарын, билиилэрин сайдыыны ситиһии өттүгэр элбэхтик туһаннахтарына элбэх ахсааннаах үлэһиттэр батыһар, үтүктэр дьонноругар кубулуйаллар.

Онон олох сайдыы диэки салаллыытыгар дьон икки аны; баайдар уонна дьадаҥылар, үлэһиттэр диэн арахсыылара хардары-таары баһыйыыларын үөскэтэн хамсатар күүһүнэн буолар. Баайдар сирдээн, бастаан иһэллэр, олоххо тупсуулары киллэрэр кыахтара улахан. Онтон элбэх ахсааннаах үлэһиттэр баайдары үтүктэн, байыыны-тайыыны ситиһэ сатыыр санааларыгар үлэни-хамнаһы тупсарар, сайыннарар кыахтаналлар. 

БИИР САНААЛАНЫЫ

Сэбиэскэй былаас кэмигэр араас репрессийэлэр дьайыыларыттан, саҥа былаас уларытыылара барылара “үчүгэй” диэн ааттаналларыттан саха омукпутун көмүскүүр санаабыт олох да суураллан, симэлийэн барбыта. “Үчүгэй” олох сабыдыалынан сэбиэскэй норуот буолууну бары кэриэтэ, элбэхтэр сөбүлүүр курдуктара, аҕыйах утарсааччылары “диссиденнэргэ” кубулуталлара, психбалыыһаларга эмтииллэрэ. Барыта “үчүгэй” диэн албынныы сылдьыбыттарыттан, экономика сайдыыта хаалан хаалбытыттан сэбиэскэй былаас эйэлээхтик уларыйан норуот демократия, ырыынак олоҕун тутуспута.

Олоххо уларыйыылар хайаан да киирэн истэхтэринэ эрэ сайдыыны ситиһии кыаллар. Салайар былаас өр кэмҥэ уларыйбат буолуута олоххо уларыйыылар киириилэрин аҕыйатан сайдыы киириитин кыччатар. Сайдыыны ситиһиибитин тылбытыгар киллэрэн иҥэринэн иһэбит, тылбыт байан иһэр диэн этэбит. Тыл сайдан, саҥа тылларынан эбиллэн иһиитин “монумент” курдук тылдьытынан хааччахтааһын түргэнник сайдан иһэр олохтон хаалыыны үөскэтэр кыахтаах.

Икки омук тылын баһылааһын “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр буоллаҕына, сотору ол уларыйан, хайа эрэ өрүт баһылаан салайар кэмэ эргийэн тиийэн кэлиэхтээх. Биһиги сахалар түмсүүлээх, биир санаалаах буолуохпутун баҕарар санаабыт кэлин кэмҥэ күүһүрэн иһэр. Саҥа демократия сокуоннара тутуһуллар государствотыгар дьон өйө-санаата аһара хааччахтанара табыллыбатыттан сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ тарҕанан, баһылыыр оруолу ылан барыахтара.

Дьон улахан бөлөҕө биир санаалаах буолуута үчүгэйи уонна куһаҕаны биирдик сыаналаан араарыыта, биир тылынан этиитэ, ол аата өй-санаа төрүттэрин биирдик өйдүүргэ тириэрдэрин билиэхпит этэ. Ол аата киһи тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн тус-туспа араарыыта атын киһилиин сөп түбэстэхтэринэ эрэ, биир санааланыылара үөскүүр кыахтанар.

Уоруйаҕы кытта биир санааланыы үгүстэргэ кыаллыбат, арай бары уоруйах буоллахтарына тапсыахтарын, бииргэ кыттыһан уоруохтарын сөп. Бу уоруйах киһи үчүгэй диэн быһаарыыта уорарыттан, баҕа санаата туоларыттан үөскээн тахсар, элбэх эрэйэ суох, үгүһү уордаҕына “үчүгэйэ”, тупсара дьэ тиийэн кэлэр. Ханнык баҕарар тутуллаах дойдуларга дьон бэлэмин туһаналларын иһин уоруйахтары туораталлар.

Баай киһи үчүгэй диирэ баайа-мала эбиллэриттэн, элбэҕи бас билэриттэн, харчыта элбэҕиттэн тутулуктаах. Россия улахан баайдара Испанияҕа коттеж тутуннахтарына, Багамскай арыыларга сынньаннах-тарына, сыаналаах «Мерседес» массыынанан айаннаатахтарына баҕа санаалара туолар буолбута ыраатта. Баай дьон баайдары, бэйэлэрин тэҥнээхтэрин кытта биир санааланыахтарын сөп, үчүгэй дииллэрэ биир буолар, онтон атыттары барыларын анныларынан саныыллар, туһаны оҥорооччуларынан, үлэһиттэринэн ааттыыллар.

Үлэһит дьон үчүгэй диэн санаалара оҥорбуттарыттан, туппуттарыттан, туһалааҕы оҥорбуттарыттан үөскээн тахсар. Үлэһит дьон барыларыттан лаппа элбэхтэр. Бу дьон үчүгэй диэн санааларын олоххо киллэрии үлэһит дьон элбииллэригэр, үлэ таһаарыылаах, оҥорумтуота үрдүк буоларыгар тириэрдэр кыахтаах. Төрөөбүт дойдуларын, омуктарын уонна тылларын үлэһиттэр ордук таптыыллар, харыстыыллар, уларыта сатаабаттар. Омугу харыстааһын элбэх ахсааннаах үлэһиттэргэ тирэҕирэрэ туһата улаатарыгар тириэрдэр.

Төһө да бары сахалыы саҥарар дьон биир тыллаах буолбуппут иһин үлэбит-хамнаспыт, өйбүт-санаабыт уратылара дьайыылара бу кэмҥэ омукпутун хас да сүрүн тус-туспа бөлөхтөргө араараллар:

1. Аһара баайдар, салайааччылар.

2. Федеральнай тэрилтэлэр үлэһиттэрэ.

3. Үөрэхтээхтэр.

4. Үлэһиттэр.

Бу ааттаммыт дьон бөлөхтөрө бары тус-туспа баҕа санаалаахтар, ол баҕа санааларын толорууга олохторун аныыллар. Үөһээ ааттаммыт үс бөлөх дьон бары сайдыыны, үөрэҕи-билиини нууччалартан, арҕааҥҥы омуктартан аан бастаан ылынааччылар, иҥэринээччилэр буолаллар. Санааларын улахан өттө кинилэри “үчүгэйдэр” диэн быһаараллар, үтүктэ, батыһа сатыыллар. 

Үөрэҕи-билиини нууччалартан ылыммыт, билбит буоламмыт бары үөрэхтээхтэр нууччалар диэки тардыһыылара, үтүктэллэрэ улаатан сылдьар. Биллиилээх, тугу эмэни ситиспит салайааччыларбыт бары Москва диэки айанныыллар, онно олороллор, нууччалыы эрэ саҥараллар, ааҕаллар, суруйаллар, оҕолоро сахалыы билбэттэр, сахаларга туох да туһаны, көмөнү оҥорботтор.

Сахабыт тылын, сахалыы өйү-санааны дьиҥнээх харыстааччы-ларынан, оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үчүгэй үгэстэргэ, үлэҕэ-хамнаска иитээччилэринэн, киһи буолууга үөрэтээччилэринэн уонна ахсааннарын элбэтээччилэринэн бары үлэһиттэри, тыа сирин олохтоохторун эрэ ааҕыахха сөп.

Саха сиригэр олорооччу үлэһиттэр эрэ ылынан туран оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн олох үгэстэригэр үөрэтэн, сахалыы саҥардан сахалары элбэтэллэр. Итини тэҥэ көрсүө, сэмэй үлэһиттэр оҕолорун бэрээдэккэ, көрсүө, сэмэй киһи буолууга, киһи быһыылаахтык олоҕу олорууга үөрэтэннэр омук ахсаана эбиллиитин, бэйэлэрэ уһун үйэлэнэллэрин үөскэтэллэр.

Атын омук үөрэҕин киллэрии, ол аата сайдыыны ситиһиибит сахалар сомоҕолоһуубутун улаханнык алдьатар кыахтанан иһэр. Сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэр омук үөрэҕэ төһө да киирбитин иһин өйбүтүн-санаабытын уонна тылбытын уларыппатын туһугар бэйэбит кыһаллан үлэлиэхпит этэ. Саха тылын харыстааһын туһунан биһиги былааммыт “Чолбон” сурунаалга 2004 сыллаахха бэчээттэммитэ. (20,61).

Эстибит сэбиэскэй былаас тобохторо, оччотооҕу кэмҥэ мааныламмыт суруйааччылар, тылбыт үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар уонна учууталлар айбыт «айыыларын үөрэҕэ» сахалар төрүт үөрэхтэригэр, өй-санаа сайдыытыгар, туруктаах буолуутугар сөп түбэспэт, оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ буккууру, буортуну, алдьатыыны киллэрэр, саха тылын, өйүн-санаатын уларыта сатааһыҥҥа тириэрдэр.
 
«Айыы үөрэҕэ» үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттыы сатыыра нууччалары быһаччы үтүктүү, батыһа сатааһын, сахалыы өйү-санааны алдьатыы буолар. Ол курдук «грех» диэн тылы быһаччы үтүктэн биһиги дьоммут «аньыы» диэн саҥа тылы булан сахаларга киллэрэ сатыыллара сэбиэскэй кэмтэн ыла саҕаламмытын билигин даҕаны салгыы ыыта сатыыллар.
 
Бу үөрэхтэммит дьоммут нууччалар диэки тардыһыылаахтарыттан сахалыы өй-санаа уратыларын билбэт эрээри төрүт тылбытын, өйбүтүн-санаабытын уларытаары оҥостоллор. Өй-санаа үөрэҕэ тыл үөрэҕэ буолбатах. Бу дьон этэ сатыыллара сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕэр кыра да сыһыана суох.
 
Сэбиэскэй былаас кэмигэр салайааччылар дьон өйүн-санаатын уратыларын табан сыаналаабыттара, өй-санаа үөрэҕин туһаммыттара эбитэ буоллар сэбиэскэй былаас, үлэһиттэр былаастара сууллуо суоҕа этэ. Ол иһин өй-санаа үөрэҕэ табата, ханнык да сыыһата-халтыта суоҕа, дьон өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэрэ салайар былаас туруктаах буоларыгар улаханнык көмөлөһүө.

Саха дьоно сахалыы таҥара үөрэҕин олоххо киллэрэн оҕо ийэ кутун иитиитин тупсардахтарына элбэх көрсүө, сэмэй, киһи быһыылаах дьон улаатаннар сыыһа-халты туттубакка үлэни-хамнаһы кыайа-хото тутаннар омукпутун сайыннарыахтара. Күн таҥара үөрэҕэ сахалары бииргэ түмэр, сомоҕолуур кыаҕын туһаныахпыт этэ. 

Аан дойду үрдүнэн дьон биир санааланыыларын Күн таҥара үөскээһинэ оҥорор кыахтаах. Дьоҥҥо барыларыгар тиийэр дьайыылаах Күн таҥара дьон айылҕаны харыстыыр санааларын улаатыннаран биир санааланыыларын үөскэтиэҕэ. Билигин айылҕаҕа үөскүүр уларыйыылар дьону барыларын хаарыйар кыахтара улаатан иһэр. Ол иһин дьон бары биир Күн таҥаралаах буоллахтарына сомоҕолоһор кыахтара улаатыаҕа.

ЭЛБЭХТЭР

Былыргы кэмнэргэ государстволары аҕыйах ахсааннаах баайдар, сэриини бас билээччилэр салайар, баһылыыр-көһүлүүр этилэр. Аҕыйах ахсааннаах баайдар аҥардастыы баһылаан салайар кэмнэригэр бары бүттүүн куоластааһыны ыыппаттара, түргэнник аһара байар туһугар кыһананнар элбэх ахсааннаах үлэһиттэри күүскэ үлэлэтэннэр барыларын дьадаҥыларга кубулуталлара.
 
Нуучча норуота ыраахтааҕы уонна хос моонньохторун уһун үйэлээх батталларын тулуйа сатаан баран, муҥур уһуктарыгар тиийэн Улуу Өктөөп өрө туруутун ситиһиилээхтик оҥорон, кыайан-хотон уһун үйэлэргэ мунньуллубут иэстэрин ситиспиттэрэ, бары баайдары кэһэппиттэрэ.

Элбэхтэр, үлэһиттэр, дьадаҥылар былааһы ылыылара, элбэхтэргэ күүскэ үлэлиир кыаҕы биэрэн Сэбиэскэй Сойуус түргэнник сайдыбыта. Улахан сэриини кыайыы кэнниттэн салайар былаас үлэһиттэргэ үчүгэйи, араас чэпчэтиилэри оҥоро сатааһына аһара баран, барыларын үлэлэтэ сатааһыннара мөлтөх үлэһиттэргэ тэҥнэһиигэ тириэрдэн, үлэни-хамнаһы сыыйа сатарытан, Сойуус экономиката быста дьадайыытын үөскэтэн, сэбиэскэй былаас эстэригэр тириэрдибитэ. Олус уһуннук уларыйбакка олорбут былаас ыгааһын күүһүнэн эйэлээхтик уларыйбыта.

Аан дойду олоҕун элбэхтэр бары бүттүүн куоластааһыны туһанан салайыыларыгар сыыйа тириэрдэн иһэллэр. Билигин сайдыылаах дойдуларга демократия сокуоннара элбэхтэр өйдөрүн-санааларын тутуһаллар уонна этиллибит кэм иһинэн салайар былаас төрдүттэн уларыйарын ситиһэллэр. Кэмиттэн-кэмигэр кэлэн иһэр бары бүттүүн куоластааһыҥҥа хайа партия элбэх куолаһы ылан баһыйбыт государствоны быһаччы салайар кыахтанар. Ол аата олоххо салайар былаас уларыйыытыттан кэмиттэн кэмигэр сөптөөх уларыйыылар киирэн иһэллэрин ситиһэллэр.

Демократия сокуоннарын элбэхтэр куолаһынан кыайан оҥороллор. Куоластааһыҥҥа кыаттарбыт аҕыйахтар бас бэринэллэригэр, элбэхтэр этиилэрин ыйыллыбыт кэм иһигэр толороллоругар эрэ тиийэллэр.

Дьон ахсааннара элбээн истэхтэрин аайы бэйэ-бэйэлэрин үтүктэллэрэ күүһүрэр. Куһаҕаны үтүктэллэрэ элбээтэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбиир. Элбэх киһи сабыдыала «Влияние толпы» диэн ааттанан наукаҕа кытта биллэр. Бу быһаарыы биир эмэ киһи атыттары, элбэхтэри батыһан, үтүктэн, үчүгэйин, куһаҕанын ситэ билэн араарбакка эрэ холбуу барсан хаалыытын чуолкайдыыр. Элбэхтэри үтүктүүгэ «Все побежали и я побежал» диэн этии дьайыыта ураты сөп буолан тахсар.

Биир эмэ киһи туһалааҕы булан таба эттэҕинэ даҕаны, элбэхтэр сабырыйа тутууларыттан биллибэккэ хаалыан сөбүн «Баран иһэр караван ыт үрэригэр кыһаммат» диэн этии биллэрэр. Ол курдук элбэхтэр аһара баһыйдахтарына биир эмэ киһи таба, сөптөөҕү этэрэ иһиллибэккэ, аахайыллыбакка хаалыан сөп. Ол курдук элбэхтэр хаһыыларын ньиргиэриттэн биир эмэ кыра саҥа иһиллибэккэ хам баттанан хаалан хаалар кыахтанар.

Дьоҥҥо элбэхтэр уонна аҕыйахтар диэн арахсыы дьон өйдөрө-санаалара уратыларыттан, сөп түбэспэттэриттэн «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ эмиэ сөп түбэһэрин умнуо суоҕа этибит.

Элбэх ахсааннаахтар баһыйа тутууларыттан, былааһы ылыыларыттан тугу эмэ, бу үчүгэй диэн быһаардахтарына уонна аҕыйах ахсааннаах туспа, сөп түбэспэт өйү-санааны, бу куһаҕан диэн ааттаан кэбистэхтэринэ, бары үчүгэйи баҕарааччылар, ол куһаҕан ааттааҕы хам тэпсэн, суох оҥорон кэбиһиэхтэрин сөп. Билигин 2016 сыллаахха Россияҕа өй-санаа сайдыыта ити турукка киирэн сылдьар. Элбэхтэр баҕа санаалара олоххо сыыһа буоларын сүүрбэһис үйэҕэ Германияҕа фашистар былааһы бары бүттүүн куоластааһыҥҥа кыайан ылбыттара уонна улахан сэриини саҕалаабыттара биллэрэр.

Туох эмэ улахан суолталааҕы быһаарыыга элбэхтэри батыспатахтар, сөбүлэспэтэхтэр туора баран арахсыыга, тэйиигэ тиийиэхтэрин сөп. Ол эрээри элбэхтэр сабыдыалларынан туһанан аҕыйахтары букатын да биллибэт, иһиллибэт оҥорор кыахтаахтар. Арай демократия сокуоннарын уонна «Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар этиилэрин тутуһуу эрэ олох таба суолунан, икки аҥы барар хайысхалар икки ардыларынан, ол аата ортотунан баран иһэрэ табыллар.

Дьон бары туох эмэ саҥаны солуну, элбэх киһи өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспити ордук үтүктэллэр, ол иһин элбэхтэр туох эмэ солуну буллахтарына бары ол диэки салаллаллар уонна батыһан барар кыахтаахтар. Бэйэ-бэйэлэрин үтүктэр, батыһар күүстэрэ кинилэри биир сир диэки баралларыгар тириэрдэр. Ол иһин элбэхтэри салайыыга элбэх киһи сөбүлүүр быһыытын булуу туһата улахана итинник быһаарыллар. Экономиката кыайан сайдыбат Россияҕа Крымы холбооһун нууччалар урукку Сэбиэскэй Сойууһу төннөрө сатыыр санааларыгар сөп түбэһэн бары кэриэтэ биир санааланыыларын үөскэппитэ.
 
«Баран иһэр караван ыт үрэригэр кыһаммат» диэн этии элбэхтэр хаһан баҕарар баһыйар оруолу ыланнар баҕарбыт сирдэрин диэки бэйэлэрэ дьаалаларынан бара туралларын биллэрэр. Бу этии ис дьиҥэ олус ыарахан уонна дириҥ өйдөбүллээҕин «Туох барыта икки өрүттээҕин» билэр дьон таба өйдөөн билиҥҥи, сайдыылаах олоххо туһаныыга сөптөөх көннөрүүлэри киллэрэн биэрэллэрэ ирдэнэр.
 
Элбэхтэр быһаарыылара барыта таба буолбатын олохтон ылыллыбыт холобурдар дакаастыыллар. Ол курдук дьон олохторугар төһө да үөрэхтэммиттэрин, өйдөрө-санаалара сайдыбытын иһин элбэхтэр сабыдыаллара быдан улахан уонна сыыһа хайысханы тутустахтарына улахан куһаҕаны оҥоруохтарын сөп. Былыргыттан үөрэҕи-билиини баһылаабыт немец омук ааспыт үйэҕэ улаханнык сананыыта улаатан уонна Аан дойдуну баһылыыр санаата киирэн, атыттары барыларын суох оҥорон симэлитэн, ыраастаан кэбиһээри бары кыаҕын уурбута, өйүн-санаатын, үөрэҕин, билиитин онно туһана сатаабыта фашизмы үөскэппитэ.
 
Туох эмэ улахан суолталаах быһаарыыны ылынарга элбэхтэр бары биир сыалга дьулуһар, туһалаах диэн быһаарар интэриэстээх дьыалаларыгар сыыһа быһаарыыны, хайысханы ылыныахтарын сөп. Ол курдук ааспыт үйэ 30-с сылларыгар «Германияны күүһүрдүөххэ» диэн ыҥырыы немецтэргэ барыларыгар кэриэтэ сөп түбэһэн, нацистар былааһы ылбыттара, сэрии сэбин элбэхтик оҥостон сэриилэрин күүһүрдүбүттэрэ. Ол Германияны күүһүрдүү туохха тириэрдибитин билигин бары билэбит уонна хас үйэ уларыйан истэҕин аайы омуктар эмиэ уларыйан биэрэллэриттэн уонна саҥа саҕаламмыт 21-с үйэҕэ Россия күүһүрдүүгэ наадыйан сылдьарыттан сэрэхтээх буолуохпут этэ.

Россия аҥардастыы сырьену эрэ атыылыыр государствоҕа кубулуйуута уонна православнай таҥара үөрэҕэ көмөнү көрдүүрэ нуучча омук күүһүрдүүгэ наадыйара кэлбитин биллэрэр. Салайааччылар бары кыахтарын ууран нууччалары күүһүрдэ сатааһыннара кэлин кэмҥэ эбиллэн иһэр, сэрии сэбин оҥостуу аһара баран элбээтэ.

Онон элбэхтэри эккирэтии, аҥардастыы үтүктэ сатааһын олоххо сыыһа хайысхаҕа тириэрдэр кыахтаах. Аҥардас биир өрүт хаһан да таба буолбат. Ол курдук айылҕаҕа аҥар өттүн диэки барыы суох, табыллыбат, барыта эргийэн кэлэриттэн аһара барыы диэн суох буолара ордук. Ол иһин иккис өрүтү хаһан баҕарар арааран билэн, сыаналаан олоххо туһана сылдьыы ирдэнэр. Уһун үйэлээх сахалар үөрэхтэригэр «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиллэрин олоххо таба туһанар буолуу хаһан да хаалан хаалбат.

Үгүстэри үтүктүбэт буолуу атын хайысханы тутуһууга, арахсыыга тириэрдэрин, төһө да куһаҕан курдугун иһин, өй-санаа уратыларыгар, сайдыыны киллэрэр кыаҕыгар сөп түбэһэр. Ол курдук «Иккиттэн биирэ таба буолуо» диэн этиигэ сөп түбэһэринэн биир өрүтэ сыыһа буолан хааллаҕына, атына таба буолуон сөбө хаһан да уларыйбат.
  
Ураты тулуурдаах, дьулуурдаах аҕыйахтар олоххо туһаны аҕалар уларыйыылары киллэрэр саҥаны, үрүҥ айыылары оҥорон туһаҕа таһаарар кыахтаахтар. Ол иһин элбэхтэр аҕыйахтар этиилэрин истэр, ылынар буоллахтарына эрэ олох табыллар, сайдар, икки өрүтүн тутуһар кыахтанар. Аҕыйахтар этиилэрин элбэхтэр истиилэригэр хааччаҕа суох таһаарыыны демократия сокуоннара ирдиирин дьон бары толордохторуна аҥар өттүгэр халыйыы суох буолуо этэ.

Элбэхтэр баран иһэр хайысхаларын быһаарыы улахан уустуга суох. Кинилэр үчүгэй диэн быһаарыылара бэйэлэригэр үчүгэйи оҥороро элбэҕиттэн чэпчэки өттүн диэки салаллаллар. Ол курдук айылҕаҕа уу аллараа диэки сүүрэн түһэринэн, үөһээттэн аллараа диэки барыы элбэхтэр баран иһэр хайысхаларын быһаарар. Ол аата элбэхтэр баран иһэр суоллара сыыһа, айылҕаны алдьатыы өттүгэр баран иһэллэр. Элбэхтэр быһаарыыларын таба диэн ылынарга «Туох барыта икки өрүттээҕин» олох ханнык кэмигэр сөп түбэһэринэн көрөн таба сыаналаан, элбэхтэр бэйэлэрин иннилэрин аан бастаан көрүнэллэрин таба өйдөөн туһаныахха сөбүн эмиэ умнумуохха сөп.
 
Онон олоххо уларыйыылары, саҥаны, тупсарыыны киллэриини биир эмэ киһи, аҕыйахтар саҕалыыллар уонна ону элбэхтэр ылан, үтүктэн туһаналлара бары сайдыыны ситиһэллэригэр тириэрдэр кыахтааҕын таба өйдүөхпүт этэ. Олоххо киирбит уларыйыы төһө эмэ кэминэн эмиэ уларыйыахтааҕын, эргийэн кэлиэхтээҕин таба өйдөөн, сыаналаан урукку, ааспыт олох сорох үгэстэрин догмаҕа кубулутуохпут суоҕа этэ.

“Бил баһыттан сытыйар” диэн өс хоһооно өр кэмҥэ уларыйбакка олорбут салайааччылар олоххо хаалыыны, хаалыыны, сытыйыыны үөскэтэллэрин биллэрэр. Олоххо кэмиттэн кэмигэр уларыйыылар киирэн иһэллэрин ситиһэргэ салайааччылары уларытыы буоларын билэн олоххо туһаныа этибит. 

ХАЛАНДААР

Уһун үйэлэргэ өй-санаа сайдан, уларыйан иһиитин бэлиэтинэн халандаар уларыйан иһиитин ааҕыахха сөп. Олус былыргы кэмнэргэ сахалар күнү-дьылы ый уларыйыытын көрөн, онон ааҕаллара. Ый уларыйыытынан халандаары ааҕыы билигин да илиҥҥи олохтоох омуктарга туттулла сылдьар. Дьон өйө-санаата сайдан, үөрэх-билии кэҥээн истэҕинэ күнтэн тутулуктаах халандаарга көһөн биэрдилэр.

Дьон өйдөрө-санаалара ыйы көрөн үөрэтииттэн сайдан барбыт. Ый дьайыыта киһиэхэ ордук биллэр. Ый күн аайы уларыйыыта хараҕынан көрөн биллэр буоллаҕына, муора биэрэгэр олохтоохтор ый дьайыытын муора үллүүтүнэн илэ билэллэр.
 
Сир уонна Ый бэйэ-бэйэлэрин кытта тардыһыыларыттан муора уутун үллүүтэ сууккаҕа иккитэ үөскүүр. Бу үллүү үөскээһинэ Сир бэйэтин сүнньүн тула эргиирин бытаардар уонна Ый Сиртэн тэйэн биэриитин үөскэтэр эбит.
 
Ый тардыһыытыттан Сир сууккатын уһааһына сүүс сыл устата 1,81 х 10(-3) с. тэҥнэһэр. (21,87). Ол аата кыра да буоллар Сир Күнү тула эргийэрэ сыыйа-баайа бытааран иһэр эбит. Бу бытаарыы Сири Күнтэн тэйитэн иһэр. Мөлүйүөнүнэн сылларынан Сир билигин Марс планета сылдьар орбитатыгар тиийиэн сөп.

Нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ сахалар ый хонугун ааҕан күнү-дьылы бэлиэтииллэрэ, оннук халандаардары оҥостон туһаналлара. Олох сайдан истэҕинэ халандаар эмиэ уларыйбыта элбэх. Күнү көрөн ааҕыы ыйынан ааҕардааҕар боростуойун, судургутун иһин элбэх омуктарга туттуллар буолбут. 

Остуоруйаттан биллэринэн былыргы кэмнэргэ саҥа сыл тохсунньу маҥнайгы күнүттэн саҕаламмат эбит. Былыргы славяннар саас кэлэн истэҕинэ кулун тутар 21 күнүттэн сыл саҕаланыытын ааҕаллара. Олох былыр нуучча сиригэр саҥа сылы ыам ыйын 6 күнүгэр бэлиэтииллэрэ биллэр эбит.

Россияҕа христианствоны ылыммыттарын кэнниттэн саҥа сылы кулун тутар 1 күнүттэн ааҕар буолбуттар. Иван 111 ыраахтааҕы саҕана халандаар реформатын оҥороннор саҥа сыл саҕаланыытын балаҕан ыйыттан ааҕа сылдьыбыттар.

Петр 1 ыраахтааҕы бары саҥаны киллэриилэрин кытта халандаары эмиэ уларытан, Европаҕа туттулла сылдьар юлианскай халандаары укаас таһааран туһаныыга киллэрбит. Ити кэмтэн ыла Россияҕа саҥа сылы тохсунньу 1 күнүттэн саҕаланар диэн ааҕар буолбуттар. (22,1).

Оччотооҕу кэмҥэ баар халандаардар үөрэх-билии таһыма намыһах буолан Сир эргиирин кэмин сыыһа ааҕаллара. Өй-санаа, үөрэх-билии сайдан истэҕинэ Европаҕа юлианскай халандаары уон тохсус үйэҕэ уларытаннар саҥа григорианскай халандаарга көспүттэрэ. Бу, юлианскай халандаар Сир эргиирин бириэмэтин сыыһа ааҕыытын түмүгэр сүүрбэһис үйэ саҕаланыытыгар 13 хонугу сыыһа көрдөрөр буолбут.

Улуу Октябрьскай революция кэнниттэн үөрэх-билии, сайдыы таһы-мыттан хаалан хаалымаары большевиктар саҥа халандаарга көспүттэрэ. Ыраахтааҕы былааһа уонна православнай христианство сайдыы-үүнүү диэки тардыспат буолуулара бу хаалан иһэр халандаары тутуһан олорууларыттан биллэр. Маннык өй-санаа хаалан хаалыыта Россияҕа революция буолуутугар тирэх буолбутугар сөп. Ол курдук большевиктар хаалыылаах Россия үлэһит, кыра-хара дьоннорун сайдыыга-үүнүүгэ сирдээбиттэрэ, үөрэҕи-билиини сайыннарбыттара, олохтон хаалбыт халандаары уларыппыттара.

Олох, өй-санаа сайдыытыттан хаалан хаалбыт өйдөөх-санаалаах ыраахтааҕы былааһа уонна православнай таҥара дьиэтэ Улуу Октябрьскай революция түмүгэр суулларыллыбыттара, олохтон туоратыллыбыттара.

Православнай христианство хаалан иһэр өйө-санаата элбэхтэн бил-лэр. Олорго биир бастакынан олус былыргы, хаалбыт халандаары туһаналларын киллэриэххэ сөп. Бу халан¬даар бары христианнар төрүттэрэ биирдэрин, Христос диэн ааттанарын биллэрэр. Христос төрөөбүт күнүн бырааһыннь¬ыктаан бэлиэтииртэн арҕааҥҥы уонна илиҥҥи христианнар биир итэҕэллээхтэрэ ордук чуолкайданан дьоҥҥо биллэр. Ол да буоллар бэйэ-бэйэлэриттэн арахсаннар арҕааҥҥы христианнар ахсынньы 25 күнүгэр Христос төрөөбүт күнүн бэлиэтиил-лэр. Онтон олох сайдыытыттан хаалан хаалбыт өйдөөх-санаалаах православнай христианнар тохсунньу 7 күнүн Христос төрөөбүт күнүнэн билигин да ааҕа сылдьаллар.

Православнай таҥара дьиэтэ былыргы сыыһа барбыт халандаарынан сирдэтинэрин уларыппакка, билигин даҕаны ону тутуһан иһэр, итэҕэйэр дьону албынныыр. Таҥара үөрэҕэ олох сайдан иһэриттэн хаалан хаалыыта дьон итэҕэйбэт буолууларын үөскэтэринэн православнай таҥара үөрэҕэ мөлтөөн иһэр.

Маннык хаалан иһэр өй-санаа билигин даҕаны уларыйар чинчитэ суох. Ол аата бу православнай таҥара дьиэтэ сайдар кэскэлэ суоҕун бэлиэтиир көстүү буолар. Былыр-былыргыттан дьону албынныы үөрэммит православнай таҥара үлэһиттэрэ олох сайдан, уларыйан истэҕинэ өй-санаа эмиэ уларыйар диэни билиммэттэр.

Ыраахтааҕы баарын саҕана православнай таҥара дьиэтэ аһара баайа, элбэх улахан, кыра дьону хам баттыыр, салыннарар көрүҥнээх тутуулардаах этэ. Барыта кыһыл көмүһүнэн килбэйэрэ. Улахан салайааччылара бары аһара баайдар этилэр.

Билигин саҥа сайда сатыыр православнай таҥара дьиэтэ урукку, ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы турукка киирээри дьулуһар, былыргы тутуулары былдьаһара элбээн эрэр. Өй-санаа, үөрэх-билии сайдыбыт үйэтигэр итинник халы-мааргытык дьону албынныы сылдьар православнай таҥараны итэҕэйээччилэр аҕыйаан иһэллэриттэн сайыннара сатааһын туох да улахан туһаны аҕалыа суоҕа.

Дьон өйө-санаата сайдан, үөрэҕи-билиини баһылааннар бары киһи буолууну ситиһэр кыахтаммыттарынан атын киһи таҥаралар эмиэ мөлтөөтүлэр. Бу мөлтөөһүн таҥаралар биир тылы булуммакка үөхсэллэриттэн, бэйэлэрин истэригэр сэриилэһэллэриттэн биллэр буолла. Таҥараларынан хайдыһан улахан сэриини саҕалыахтарын сөптөөх балаһыанньа үөскүүр туруктанна.

Олохпут уларыйыыта, айылҕа үүнүүтэ, сайдыыта барыта күнтэн эрэ тутулуктаах. Айылҕа уларыйан иһэрэ түргэнин дьон өйө-санаата билиниитэ кыайан сиппэт кыахтанан эрэр. Күн эргиириттэн тутулуктанар халандаары билигин сайдыылаах дойдулар бары туһаналлар, кэмиттэн кэмигэр уларыйыылары киллэрэн биэрэллэр. 

Билигин Россияҕа дьон сайдан иһэр өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэһэр, айылҕаны харыстыырга аналлаах, элбэх ахсааннаах киһи таҥаралартан быдан үрдүктүк турар Күн таҥара сайдан иһэрэ ирдэнэр. Сахалар Күн таҥараларын үөрэҕэ Аан дойду, Россия дьонун сомоҕолуур, эйэлээх буолууларын үөскэтэр кыахтаах.

ХОС БЫҺААРЫЫЛАР

1. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с. 

3. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. (Публикации 1928 -1929 гг.) Якутск: Творческо-производственная фирма «Север-Юг», 1992.- 318 с.

4. Аджи Мурад. Европа, тюрки, Великая  степь.-  Москва:  Мысль, 1998.- 334 с.

5. А.И.Гоголев. Якуты. (Проблемы этногенеза и формирования культуры). Якутск: Изд-во ЯГУ, 1993,- 200 с.

6. 21 декабря 2007 г. ВГТРК (Канал Россия).

7. Сомоҕотто С. Происхождение народа саха. – Якутск: НИПК «Сахаполиграфиздат», 1995. – 112 с.

8. Г.В.Ксенофонтов. «Ураангхай сахалар» Том 1, книга 2. Нац. кн.изд. Республики Саха (Якутия), 1992. - 318 стр.

9. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. –  88 с.

10. Каженкин, Иван Иванович. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес – инкубатор”, 2013. – 108 с.

11. Каженкин, Иван Иванович. Киһи таҥара. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. – 112 с.

12. “Эдэр саас” хаһыат. 2.05.2013.
 
13. Нельбисова Г.В. Күннэй кистэлэҥэ. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.

14. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.

15. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.

16. “Туймаада уоттара”. №24-48.

17. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.

18. “Чолбон” сурунаал. 8 / 2006.

19. Каженкин И.И. Тыл санааны салайар. – Дьокуускай: Триада, 2003. – 76 с.

20. “Чолбон” сурунаал. 2 / 2004.

21. Стогний В.В., Стогний Г.А. Физика Земли. Учебное пособие. Якутск: Изд-во Якутского университета, 2000.-190 с.

22. Календарь “Народные приметы и гадания” на 2001 г. Ред. Цвет-кова И.Н. Кострома: ГУИПП “Кострома”, ООО, “Тетра К”, 2000.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Күн таҥара үөрэҕэ

Күн таҥара ымыыта

Өй-санаа сайдыытын таһымнара

Өй-санаа үөрэҕин буккуйуу

Туох барыта икки өрүттээх

Икки өрүтү араарыы

Икки өрүт арахсыытын туһаныы

Үчүгэй уонна куһаҕан

Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы

Үчүгэй уларыйар

Үчүгэй эмиэ куһаҕаннаах

Үчүгэйи оҥоруу

Үчүгэйгэ кубулуйуу

Аҕа таҥара

Ийэ таҥара

Сахалар Күн таҥаралара

Өй-санаа уратылара

Санаа түһүүтэ

Санаа күүһүрүүтэ

Куһаҕан санаа

Дьай

Кэс

Кэрэ

Ол дойду

Улаханнык сананыма 

Сыыһаны көннөрүү

Биир санааланыы

Икки аҥы арахсыы

Элбэхтэр

Халандаар

Иһинээҕитэ

[[Категория: Ааптардар-К Каженкин Иван Иванович-Хааһах Уйбаан]]
[[Категория: Итэҕэл]]</text>
      <sha1>6qf76q2sknm8yg48og2gm39qb5s07y6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1726</id>
    <revision>
      <id>6921</id>
      <timestamp>2018-01-21T00:01:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <comment>'КУТ - СҮР ҮӨРЭҔЭ. ҮС КУТ Дьокуускай 2017  АННОТАЦИЯ  Биһиги сахалар былырг…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6921</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="578745" sha1="fkpoyu09qsgyz3jv1i59klge6zbqgbe" xml:space="preserve">КУТ - СҮР ҮӨРЭҔЭ. ҮС КУТ Дьокуускай 2017

АННОТАЦИЯ

Биһиги сахалар былыргы ойууннарбыт өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин дириҥник үөрэтэн сайыннарбыттарын билигин ситэ туһана иликпит. Сахалар киһи үс куттаах диэн этиилэрэ олус дириҥ суолталаах, оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата; буор кута үөрүйэхтэргэ үөрэнэрин, ийэ кута үгэстэргэ иитиллэрин, онтон салгыы салгын кута үөрэҕи ылынан сайдарын быһаарар уонна оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии, үчүгэй үгэстэри иҥэрии олоххо туттулуннаҕына эрэ өйө-санаата туруктаах буолуута үөскүүрүн быһаарар.
Бу үлэ автор “Кут-сүр үөрэҕэ” диэн үлэтин салгыыр, дириҥэтэр.

Якутские шаманы в древние времена глубоко изучили развития сознания человека. С рождения начинает развиваться способности движения буор кут. Развитие сознания маленького ребенка называется ийэ кут, а при взрослении начинает развиваться салгын кут. Это различие нужно учитывать при развитии сознания ребенка.

Каженкин Иван Иванович – Хааһах Уйбаан.

ААН ТЫЛ
Сахалар былыргы ойууннара өй-санаа төрүт тутулуктарын дириҥник үөрэппиттэр. Кинилэр киһи өйө-санаата, үс куттара тус-туспа буолууларын арыйбыттара аныгы науканан дакаастанара чугаһаан иһэр. Ол курдук мэйии үлэтин үөрэтээччи профессор С.Иллариошкин киһи мэйиитигэр үс саастаах эрдэҕинэ өйдөөбүт өйдөбүллэрэ мунньуллан уурулла сылдьар, мэйии ис өттүгэр баар миэстэлэрин булбут. Ол аата оҕо үс саастааҕар тугу билбитин умнубакка, үйэтин тухары ууруна, өйдүү сылдьара быһаарыллар. Бу быһаарыы сахалар ийэ кут диэн өйдөбүллэрин толору быһаарар уонна ийэ кукка иҥмит үгэстэр дьайыылара киһиэхэ хаһан баҕарар, улааппытын да кэннэ тиийэрин дакаастаан биэрэр.

Оҕо уонна улахан киһи өйдөрө-санаалара сайдыыта тус-туһунаннарын сахалар өй-санаа, кут-сүр, таҥара үөрэхтэрэ арыйан итэҕэйэр дьоҥҥо тириэрдэ сатыыр. Өй-санаа бу уратыларын аныгы наука үөрэтэн быһаара илик. Ол курдук киһиэхэ санаа дьайыыта эмиэ саҥа үөрэтиллэн эрэр. 

Өй-санаа үөрэҕин тарҕатааччы улахан таҥара үөрэхтэрэ олус былыргы, үөрэх-билии өссө сайда илигинэ, тоталитарнай салайыныылаах кэмнэргэ үөскээн сайдыбыттарыттан, салайааччылар бэйэлэрин «үчүгэйбит» диэн санаалара улаханыттан уонна аһара барарыттан өй-санаа икки аҥы арахсыытын үөскэтэн кэбиспиттэр. Ол курдук нууччалар үчүгэйи – хорошо, онтон куһаҕаны – “грех” диэн тус-туспа тылларынан ааттааннар биир киһи өйө-санаата, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥороро, икки тус-туспа тылларынан этиллэннэр, икки аҥыларын, тус-туспа төрүттээхтэрин курдук өйдөбүлү үөскэппиттэр уонна билигин да ону тутуһа сылдьаллар. 

Сэттис үйэҕэ үөскээн сайдыбыт, тарҕаммыт мусульманнар эмиэ өйү-санааны икки аҥы араарбыттар, куһаҕаны “харам” диэн эмиэ туспа тылынан этэллэр.

Биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ өссө былыргылар үөрэхтэригэр тирэҕирэриттэн өй-санаа икки аҥы хайдыһыытын үөскэппэт, биир киһи оҥорор быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын олоххо тутуһар. Киһи оҥорор бары; урут суох, ураты, саҥа быһыыларын барыларын ай, айыы, айыыны оҥоруу диэн биһиги ааттыыбыт. Ол аата биир киһи оҥорор үчүгэй да, куһаҕан да айыылара барылара айыы диэн холбуу биир тылынан ааттаналлар.

Бука бары саҥаны айыыны оҥоруохпутун баҕарабыт эрээри айыыны оҥоруу аан маҥнай үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана араарыллан биллибэт уратылааҕа уустуктары үөскэтэр. Арай төһө эмэ кэминэн бу айыылар хайдахтара; үчүгэйдэрэ эбэтэр куһаҕаннара араарыллан билиннэҕинэ, чуолкайданнаҕына үрүҥ эбэтэр хара диэн быһаарыылаах этиллэллэр, дьон билэр уонна олоххо туттуллар билиилэригэр кубулуйаллар.

Киһи өйө-санаата биир төрүттээҕин, бары саҥаны айыылар; үчүгэйдэр эбэтэр куһаҕаннар биир мэйииттэн айыллан, оҥоруллан тахсалларын сахалар былыр-былыргыттан билэллэрин уонна олохторугар туһаналларын айыы диэн тыл соҕотоҕо, бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ биллэрэр. Ол барыта сахалар санаа дьайыытын уонна оҥорор быһыыга уларыйыытын уратыларын былыр-былыргыттан, саха тыла саҥа үөскүөҕүттэн ыла билэллэрин, тылларыгар киллэрэн иҥэрбиттэрин бигэргэтэр.
 
Хас биирдии киһиэхэ санаа тус-туһунан дьайыылаах. Санаа киһиэхэ дьайыыта уратылардааҕын арааран билии уонна олоххо таба туһаныы сайдан иһэр өйдөөх-санаалаах дьонтон аан бастаан ирдэнэр көрдөбүл буолар. Бары таҥара үөрэхтэрэ киһи санаата үчүгэй буоллаҕына үчүгэй үгэстэрдэнэн үчүгэй быһыылары оҥорорун билинэллэр.

Православнай таҥара үөрэҕэ “Сначало было слово” диэн этэрэ киһи өйө-санаата сайдыытыгар сөп түбэспэт. Ол курдук киһи аан маҥнай саныыр, санаатыгар оҥорон көрөр, ол кэнниттэн эрэ тылынан этэн дьоҥҥо билиһиннэрэр. Ол аата тыл диэн киһи санаабыт санаатын дьоҥҥо тириэрдиитин биир көрүҥэ эрэ буолар уонна санаа кэнниттэн үөскээн тахсара быһаарыллар. 

“Таҥара халлааҥҥа баар” диэн олус былыргы этиини догма оҥостон туһанар православнай таҥара үөрэҕэ оҕо, киһи өйө-санаата сайдыытын табатык быһаарар кыаҕа суох. Олус былыргы, дьон өйө-санаата ситэ сайда, тупса илигинэ үөскээбит этиилэри билигин кэлэн бэйэлэринэн туһаныы аныгы сайдыылаах, үөрэхтээх, билиилээх дьоҥҥо сөп түбэспэт.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Аан дойдуну санаа тутан турар”, “Киһини санаата салайар”, “Киһи айылҕа оҕото” диэн этиилэртэн саҕаланар уонна киһи буолуунан, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруунан киһи олоҕо түмүктэнэрин билинэр. Ол аата бу үөрэх оҕо өйө-санаата сайдан иһиитин табатык быһаарар. 

Ханнык да таҥара сири-дойдуну, тыынар-тыыннаахтары оҥорботоҕо, айбатаҕа. Сахаларга оннук өйдөбүл былыр-былыргыттан суох. Айыы диэн тыл киһи саҥаны оҥорор өйүн-санаатын уонна ураты, атыттарга маарыннаабат өй-санаа, бэйэтэ туспа айыы буолан сылдьарын быһаарар. Бу айыы диэн тыл атын таҥара үөрэхтэрин курдук “творец” диэн өйдөбүлэ сахаларга төрүт суох.

Айылҕа уһун үйэлээх сайдыыта “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр уонна икки өттүттэн тутулуктааҕа, хардары-таары хамныыра, кэмиттэн кэмигэр тэҥнэһиини үөскэтэрэ киһини, тыынар-тыыннаахтары, айылҕаны сайыннарбыта. Бу хардары-таары солбуйсан биэрэр хамсааһын айылҕа сүрүн тутулугунан буолар. Ол курдук киһи бэйэтэ эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн этэ-сиинэ уонна өйө-санаата тус-туспа буоланнар икки өрүтүн үөскэтэллэр. Бу икки өрүттэр хардары-таары бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан тупсуу диэки хамсыыллара киһи сайдыыны ситиһэригэр кыах биэрэллэр.

Онон айылҕа барыта икки өрүттээх тутулуктааҕа сиргэ олох сайдыытын уонна уустуктарын үөскэтэр. Айылҕаҕа аҥардастыы аҥар өттүн диэки барыы, ханнык баҕарар халыйыыны үөскэппит көрүҥ эстиитигэр тириэрдэр. Ол иһин айылҕаҕа туох барыта кэмиттэн кэмигэр тэҥнэһии балаһыанньатын үөскэттэхтэринэ эбэтэр киирэн биэрэн истэхтэринэ эрэ табыллар. Холобурга, уонтан тахса сылынан аһара үөскээн хаалар куобах аһыыр аһылыга быстыытыттан уонна сирин, тыатын киртитиититтэн эстэн, симэлийиигэ барар, ахсааннара лаппа аҕыйыыр кэмнэрдээх.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн биһиги, сахалар бэйэбит айылҕа тутаах тутулуктарын быһаарар үөрэхпит буолар. Бу үөрэҕи тутуспат буолуу айылҕаҕа дьон эстиилэригэр тириэрдиэн сөп. Ол иһин киһи өйдөөх-санаалаах буоларынан, үөрэх-билии этиитинэн салаллан олоҕун олорорунан, бу үөрэҕи хайаан да тутуһара ирдэнэр.

Автор бары биир санаалаахтарыгар, үлэтин бэчээттээн таһаарыыга кыахтара баарынан көмөлөспүт аймахтарыгар, табаарыстарыгар  истиҥ махталын биллэрэр.

КИҺИ ТУТУЛА

Мэйии¬тигэр өй-санаа түргэнник сайдар кыахтааҕыттан киһи, билигин Сири дойдуну барытын баһылаан, аны Космос куйаарыгар тахсан эрэр. Дьон бары төһө да үөрэҕи-билиини сайыннардаллар даҕаны, бэйэлэрин эттэрэ-сииннэрэ уонна өйдөрө-санаалара хайдах бииргэ, бэйэ-бэйэлэриттэн тутуллан үлэлииллэрин ситэ арааран би¬лэ иликтэр. Арай сахалар өй-санаа, кут-сүр үөрэхтэрэ уонна айылҕа тутулугун быһаарар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиилэрэ киһи тутулун, өйө-санаата сайдыытын быһаарыыга сөп түбэһэллэр.

Сахалар былыр-былыргыттан киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туһунан буолалларын билэн кут-сүр үөрэҕин арыйан туһаналлар. Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туспа буолуулара киһи өйө-санаата кыыл өйүттэн-санаатыттан сыыйа сайдан испитэ диэн наука этиитигэр кытта сөп түбэһэллэр. Ол курдук олус былыргы кэмнэргэ киһи өйө-санаата ситэ сайда илигинэ, улахан кыыл өйүн-санаатын саҕа таһымнаах буолан, олус өр кэмҥэ олорбут. Киһи өйө-санаата кыыллар өйдөрүттэн сыыйа сайдан тахсыбыта диэни аныгы наука эмиэ билинэн, дьон эбисийээнэтэн үөскээбиттэр диэни ылынар.

Биһиги инники үлэлэрбитигэр олоҕуран уонна сахалар кут-сүр үөрэхтэрин сүрүн өйдөбүллэригэр сөп түбэһиннэрэн киһини бэйэтэ маннык тус-туспа көрүҥнэртэн хомуллан оҥоһуулаах диэн этэбит:

1. Киһи этэ-сиинэ - баар-суох сүрүн, тутаах, айылҕаттан уонна төрөппүттэриттэн тутулуктаах, быһаччы бэриллэн, утумнаан, удьуордаан иһэр чааһа буолар. Эт-сиин ба¬рыта Айылҕаҕа баар эттиктэртэн хомуллан үөскүүрүн уонна айылҕаттан тутулуга улаханын сахалар быһаараннар “Киһи айылҕа оҕото” диэн этиини үөскэппиттэр.
 
2.  Өй-санаа эттэн-сиинтэн туспа көрүҥ. Туспа эньиэргийэ көрүҥэ буолара билигин быһаарылла сылдьар. Киһи өйө-санаата сайдыыны ситиһэр уратыларыттан тутулуктанан үс сүрүн таһымнарга арахсар:

- Бастакы таһым. Сахалыы буор кут диэн ааттанар. Саамай кыра таһымнаах өй-санаа. Бары үүнээйилэр, тыынар-тыыннаахтар эттэрин-сииннэрин хамсаталлар, ол хамсааһыннартан саҕаланан үөскүүр өйү-санааны буор кут диэн ааттаабыттар. Үүнээйилэртэн саҕалаан Айылҕа бары тыынар-тыыннаахтарыгар эт-сиин хамсааһыныттан үөскүүр кыра таһымнаах өй-санаа. Эти-сиини көрөргө-харайарга, харыстыырга, бары быччыҥнары араастаан хамсатар¬га-имсэтэргэ аналлаах өй-санаа буолар.

- Иккис таһым - ийэ кут таһыма диэн ааттанар. Өй-санаа сайдыы-тын иккис таһыма. Айылҕа тыынар-тыыннаахтарыгар барыларыгар сайдар. Өй-санаа кыра таһыма, үгэстэртэн үөскүүр, эти-сиини көрөрүн-истэрин таһынан, эт-сиин бары баҕа санааларын толорорго аналлаах өй-санаа буолар.

Тыынар-тыыннаахтарга ийэ кут сайдарын сахалар эрэ арааран би¬лэллэр. Атын омуктар итэҕэллэрин үөрэхтэрэ буор уонна ийэ кут өйдөрүн-санааларын көтүтэн, быһалыы салгын куту эрэ билинэллэр. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн ат, ыт, улахан кыыллар бары тыыннаах куттаахтар, ол куттара ийэ кут таһымыгар сайдар, хос-хос хатылаан үгэстэргэ үөрэнэллэр. Остуоруйаларга, олоҥхолорго аттар, көтөрдөр бары тыыннаах куттаах гына ойууланан көрдөрүллэллэр. Ийэ кут таһымар үгэстэргэ үөрэнии олус боростуой, саҥаны билиилэртэн хомуллан биллибэтинэн мунньуллан, сайдан иһэр, оҕо кыра эрдэҕиттэн саҕаланан үтүгүннэрэн үөрэтиинэн ситиһиллэр уонна элбэхтик хатыланнаҕына умнуллубат буоларынан уһун кэми ылар. Бары кыыллары, көтөрдөрү үөрэтиигэ хос-хос хатылаан, манньалаан, үөрэҕи үгэс оҥорон иҥэрии эрэ туттуллар. Ол иһин ийэ куту эрчийиигэ үгэс¬тэргэ үөрэтии, өр кэмҥэ хос-хос хатылаан, бэйэни батыһыннарыы, үтүгүннэрии эрэ туттуллара туһалаах. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэ кута олус түргэнник сайдар, туох саҥаны, уратыны билбитэ барыта ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Сахалар урукку кэмҥэ өй-санаа үөрэҕин туһанар эрдэхтэринэ оҕо төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэр кыаҕын таба туһаналлар этэ.

- Үһүс таһым - салгын кут таһыма. Өй-санаа бу таһыма дьоҥҥо эрэ сайдар кыахтаах. Үөрэҕи-билиини баһылааһын, көрөн, истэн, ааҕан үөрэнии барыта бу таһымҥа киирсэллэр. Киһи салгын кута түргэнник сайдар кыахтааҕыттан, олус былыргы кэмнэртэн ыла сир үрдүгэр баһылыыр оруолу ылар кыахтаммыта, бэйэтин киһибин диэн ааттанан атыттартан, бары улахан кыыллартан, көтөрдөртөн туспа араарыммыта, өйүн-санаатын уратыларын билиммитэ. Бу ураты сахабыт тылыгар киирэн киһи бэйэтин эрэ “ким”, “кини” диэн ааттыыр уонна “кимий” диэн ыҥырарыгар иҥэн сылдьар.

Киһи үс куттара сүр диэн санаа күүһүнэн холбуу бииргэ тутулла сылдьаллар диэн сахалар сайдан иһэр кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар. Сүр киһиэхэ тулуурдаах буолуутуттан үөскүүр уонна куттарын холбуу тута сылдьар күүс буолар. Сүр мөлтөөһүнэ, суох буолуута, тостуута куттар ыһыллан, тус-туспа барыыларыгар тириэрдэрэ киһи өйө, салгын кута көтөрүгэр тириэрдэр. Өйө көппүт, өйө суох киһи кыыл, сүөһү өйүгэр-санаатыгар түһэр, ол аата салгын кута көттөҕүнэ ийэ кута баһылаан салайыытыгар киирэр. Өй көтүүтэ диэн өйдөбүл салгын кут көтүүтүн, арахсан барыытын биллэрэр.

Киһи этэ-сиинэ куттарын кытта ыарыы диэн санаа ситимнэринэн холбоно сылдьаллар. Эт-сиин өйтөн-санааттан туспа буоларын эккэ-сииҥҥэ ыарыы үөскүүрэ быһаарар. Эт-сиин туга эмэтэ табыллыбата даҕаны сонно ыарыы үөскээн куттарга тарҕанан тиийэриттэн киһи ыарыыны, этэ-сиинэ баарын, туга эрэ табыллыбатаҕын билэр. 

Ыарыы суоҕа буоллар киһи туга, ханнык чааһа ыалдьарын билбэккэ эрэ сылдьыа этэ. Өйү-санааны салайыы үрдүкү таһымын ситиспит ойууннар эттэригэр ханнык да ыарыы үөскүүрүн билиммэт турукка киирэн ылар кэмнээхтэр. Киһи ханнык да ыарыыны билиммэт буолуута эт-сиин уонна өй-санаа, куттар тус-туспаларын быһаарыыга туһалыыр бэлиэ буолар.

Кэлин киһи өйүн-санаатын сайдыыта биллэрдик түргэтээн билиҥҥи таһымын, урукку сайдан иһиитин кэмигэр тэҥнээн көрдөххө, олус түргэнник ситистэ. Кэнники икки тыһыынча сыл иһигэр дьон-аймах сай¬дыыларын таһыма букатын туруору өрө таҕыста. Өй-санаа, салгын кут сайдыыта хаһан да ситиспэтэх үрдүк таһымыгар тахсан эрэр.

Өй-санаа олус күүскэ сайдан, бэйэтин билинэн иһиитэ аһара барыыта Үөһээ дойдуга талаһыытын, бара сатааһынын үөскэтэн, этин-сиинин быраҕарыгар тириэрдиэн сөп. Ол иһин өйө-санаата сайдыбыт киһи өйүн-санаатын сүрүн күүһүнэн хам тутан Орто дойдуга сырытыннардаҕына эрэ, киһи, эттэнэн-сииннэнэн киһи быһыылаахтык олоҕун олороро кыаллар. Ол курдук былыргы са-халар үөрэхтэринэн Үөһээ дойду диэн аҥардас өй-санаа мустубут сирэ, дойдута баар. Бу сиргэ, дойдуга киирдэххэ эбэтэр сырыттахха букатын былыргы да дьон өйдөрүн-санааларын, куттарын тэҥэ, кэлэр кэмҥэ буолуохтаах быһыы¬лар тустарынан билиэххэ сөп диэн этэллэр. Бу дойду өйү-санааны угуйар, тардар, көҥүл-босхо, көтө сылдьар буолууга ыҥырар. Өй-санаа эт-сиин сайдыытын аһара баран сайдара куһаҕаҥҥа, өлүүгэ, быстах быһыыга тириэрдиэн сөбүн биллэрэр. 

Түүлгэ өлбүт киһини кытта барсыы өй-санаа Үөһээ дойдуга барыытыгар, киһи өлүүтүгэр тириэрдэр быһыы буолар. Ол иһин тыыннаах, Орто дойдуга олорор дьон өйдөрүн-санааларын тулуурдаах буолууга үөрэтэн, харыстыыллара, Үөһээ дойдуга көҥүлүнэн ыыппаттара сирдээҕи олох көрдөбүлэ буолар.

Киһи сирдээҕи олоҕо олус уустук. Этэ-сиинэ Айылҕа бэйэтин усу-луобуйатыгар баар эттиктэртэн хомуллан үөскүүр уонна төрөппүттэ¬риттэн быһаччы тутулуктаах буоллаҕына, өйө-санаата улаатан истэҕинэ сайдан, мунньуллан, күүһүрэн иһэр. Олох кыра эрдэҕиттэн этэ-сиинэ хамсааһыннарга үөрэнэр, төрүт өйө-санаата, ийэ кута иитиллэн улаатар. Бу ийэ кут өйө-санаата үгэстэртэн, биир быһыыны олус элбэхтэ хос-хос хатылааһыннартан уонна саҥаны билэн иһииттэн үөскүүр буолан төрүт өй-санаа буолар, киһиэхэ үйэтин тухары дьайа сылдьар. Ол курдук кыра эрдэҕинэ атаахтык улааппыт оҕо улаатан баран итирдэҕинэ, өйө көттөҕүнэ атаахтыыра куруук киирэ сылдьара, куһаҕаннык, сиэри таһынан быһыыланнарара хаһан да хаалбат.

Үөһээ дойду өйүгэр-санаатыгар олус бы¬лыргыттан үгэс буолбут өйдөбүллэр мунньустар буоланнар киһи, бу күннээҕи өйүгэр, салгын кутугар кыайан өйдөммөттөр. Киһи атын турукка киирдэҕинэ эбэтэр түһээтэҕинэ, ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирэн ылар кэмнэрин биирдэ эмэтэ туһаныахха сөп. Ийэ кут өйө-санаата атын мээрэйдээх, былыргыттан үөскээбит үгэстэринэн салаллар. Ол курдук түүлү тойоннооһун түүлгэ көстөр бэлиэлэр олохсуйбут өйдөбүллэринэн, онно иҥмит үгэстэринэн быһаарыллаллара оруннаах.

Салгын кут өйө-санаата диэн оҕо улаатан иһэн 5 эбэтэр 6 сааһыттан ыла билиитин-көрүүтүн, бэйэтэ өйүгэр-санаатыгар тутан, ум¬нубат буолбут кэмиттэн ыла биһиги ааттыыбыт. Ол аата оҕо сарсын тугу оҥоруохтааҕын былааннаан баран умнубат буоллаҕына салгын кута сайдан иһэр. Салгын кут билиитэ олус элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйдаҕына эмиэ ийэ кут өйүгэр-санаатыгар уларыйан ууруллар, умнуллубат буолууга кубулуйар.

Психолог Г.Миллер киһи өйө-санаата уонна этэ-сиинэ үчүгэй эбэ-тэр куһаҕан буолууну тус-туспатык ылыналларын бэлиэтиир. Киһи эти¬гэр-сиинигэр үчүгэй буолуута өйүгэр-санаатыгар санаарҕабылы үгүс¬түк үөскэтэллэрин быһаарар. (1,205). Ол аата, киһи өйүгэр-санаа¬тыгар үчүгэй буолуута, этигэр-сиинигэр куруук үчүгэйи оҥорбот эбит. Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туспа буолалларын үчүгэйи уонна куһаҕаны хайдах арааралларыттан быһааран билиэххэ сөп. Холо¬бурга, арыгы уонна аһылык киһиэхэ дьайыытын ылыахпытын сөп.

Арыгы иһиитэ киһи өйүгэр-санаатыгар түргэнник дьайар буолан үөрүүнү, чаллайыыны таһааран, үксүгэр киһиргээһини үөскэтэр. Кыра эрдэҕиттэн киһиргии үөрэммит оҕо өйө-санаата арыгы иһиэҕин баҕатын кыайан туттунара уустук. Эл¬бэхтик арыгылааһын, арыгыһыт буолуу кэнниттэн киһи этэ-сиинэ, до¬руобуйата мөлтөөн ыарыһах буолан хаалар. Ол аата, өйгө-санааҕа үчүгэй буо¬луута кэлин эккэ-сииҥҥэ куһаҕаны оҥорор, этэ-сиинэ эрэйдэнэригэр тириэрдэр.

Киһи минньигэс аһылыгы элбэҕи сиэн баҕарар. Иһэ тотуор диэри. Топпут киһи санаата көнөр дииллэр. Олус элбэҕи аһыыр буолуу кэнниттэн эт-сиин эбиллэн, уойуу буолан барар. Уойбут киһи көрүҥэ мөлтөөн, хамсанара аҕыйаан барыытыттан өй-санаа санааргыыр, хайдах эрэ аһыыр аһылыгы аҕыйатан, эти-сиини диетаҕа киллэриэн баҕара саныыр буолар. Бу утарыта турсууга хайалара кыайара өссө биллибэт, киһи өйө-санаата, салгын кута бөҕө, өһөс буоллаҕына, тулуура уонна дьулуура күүһүрдэҕинэ эрэ этин-сиинин аһыан-сиэн баҕатын кыайыан сөбө быһаарыллар. Ол курдук оҕо улаатан эрэр кэмигэр аһаабакка сылдьары улаханнык ыарырҕатар, кыайбат да буоллаҕына, сааһырбыт киһи эрэйдэммэккэ эрэ аһаабакка сылдьары кыайар, тулуйар кыаҕа улахан.

Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата утарыта турар санаалаахтарын киһини үөрэтэр үөрэхтээхтэр эмиэ бигэргэтэн эрэллэр. Биллиилээх физиотерапевт Поль Брэгг киһи улахан тулуурдаах буоллаҕына эрэ этин-сиинин көрдөбүллэрин сатаан салайар буола үөрэнэрин быһаарбыта. (2,53).

Онон, киһи бэйэтин уһун олоҕун устатын тухары ис санааларын кы¬тары охсуһан, олору кытта туруулаһан тахсар. Этин-сиинин быстах баҕа санаала¬рын кыайан, сабырыйа тутан салайдаҕына эрэ, этэ-сиинэ доруобай, күүстээх буолан өй-санаа салгыы сайдыытын ситиһэр, этин-сиинин хамсатан үлэни-хамнаһы кыайар кыахтанар.

“Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн сахалар этиилэрэ олус киэҥ, дириҥ силистээх тулуурдаах буолуу үөрэҕин саҕалыыр этии буолар. Өһөс киһи тулуурдаах, дьулуурдаах, онтон олоҕу киһи быһыылаахтык олорууга, ыарахан үлэни үлэлииргэ киһи ураты тулуурдаах, өһөс буолара эрэ табыллар. Тулуурдаах буолуу сүрү үөскэтэр. Онтон сүр диэн сахалар үөрэхтэринэн киһи өйүн-санаатын биир тутаах хаачыстыбата, куттарын холбуу тута сылдьар күүһэ буолар. Төрөппүттэр бу сахалыы үөрэҕи тутустахтарына эрэ эрэллээх кэлэр көлүөнэлээх буолуохтарын сөбүн билиэхтэрэ этэ.

Киһи айылҕа биир чааһа буоларынан, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки аҥы, икки тус-туспа төрүттээх өрүттэртэн тутуллан олоҕун олорор. Ол курдук этэ-сиинэ айылҕаттан, төрөппүттэриттэн быһаччы бэриллэр өрүтэ буоллаҕына, өйө-санаата улаатан истэҕинэ төрөппүттэрэ иитэн биэрэр уонна бэйэтэ билэн-көрөн, истэн-ааҕан сайыннарар өрүтэ буолар.

Бу икки тус-туспа өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин кытта тутулуктарын биһиги салгыы ырытыахпыт. Киһи өйө-санаата сайдыбытынан туһанан айылҕа төрүт тутулуга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этэрин тутуһан, этин-сиинин уонна өйүн-санаатын көрдөбүллэрин иккиэннэрин тэҥнээн биэриини ситистэҕинэ, ол аата хайаларын да аһара ыыппатаҕына, аҥар өрүтүн хаалларбатаҕына эрэ, олоҕун киһи быһыылаахтык олорорун билиэ, бу билиини олоҕор туһаныа этэ. Ол аата киһи буолуу, киһилии быһыыланыы диэн аныгы сайдыылаах үөрэх-билии көрдөбүллэринэн, өй-санаа сайдыбытынан туһанан эти-сиини эрчийии, сайыннарыы, тупсарыы буолар. Бу сайыннарыы, эрчийии хайа да өттүгэр аһара барбакка, ханнык эрэ кэмнээх, бэйэтигэр сөп түбэһэр тэҥнэһиини үөскэтэн иһэрэ эрэйиллэр.
Онон эт-сиин уонна өй-санаа, куттар киһи икки өрүтүн үөскэтэллэр. Бу икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин утарыта хайысхалаах көрдөбүллэрин тэҥнээн биэрэр кыахтаннахтарына эрэ киһи киһилии быһыылары оҥорор, олоҕун киһи быһыылаахтык, уһуннук олорор кыахтанар.
                                             
ЭТ - СИИН

Былыргы кэмҥэ сахалар улахан күүстээх, хомуһуннаах ойууннара кут-сүр үөрэҕинэн, киһи өйүн-санаатын үөрэтиинэн утумнаахтык дьа¬рыктаммыт эбиттэр. Олус дириҥник хасыһан түүллэри үөрэтэн уонна гипноһу туһанан үөрэппит буоланнар киһи өйө-санаата, куттара уонна этэ-сиинэ тус¬-туспаларын арааран билбиттэр. Кинилэр киһи кутун уонна сүрүн үөрэ¬тиилэрин салгыы сайыннараннар, өй-санаа үөскүүр төрүттэрин быһаараннар киһи этин-сиинин хамсатарга аналлаах өйүн-санаатын үс аҥы, тус-туспа куттарга араа¬рар буолбуттар.

Биһиги бу ыстатыйабытыгар аҥардастыы киһи этин-сиинин туспа арааран үөрэтиэхпит. Ол иһин бу эт-сиин диэн өйдөбүлгэ киһи туох чаастара киирсэр эбиттэрин быһаарыахпыт.

Өйө-санаата суох киһини сахалар «киһи курдук көрүҥнээх» эбэтэр «киһи буолбатах» диэн этэллэр. “Киһи курдук көрүҥнээх” баар буолуута эт-сиин өйтөн-санааттан уратытын, туспатын, биир эмэ киһи өйө-санаата суох эбэтэр лаппа аҕыйах буолуон сөбүн биллэрэр.
Сахалар киһи этин-сиинин хаһан баҕарар өйүттэн-санаатыттан тус¬па буоларын бэлиэтээн этэллэр. Киһи этэ-сиинэ дьиҥнээх биологичес¬кай төрүтэ буолар. Бу этин-сиинин киһи төрөппүттэриттэн, аймахта¬рыттан быһаччы утумнуур, удьуордуур. Эт-сиин утумнаан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салгыы бэриллэн иһэр Айылҕа эттиктэринэн буолар. Ол иһин Айылҕаҕа уларыйан, эргийэн биэрэн иһэллэрэ эрэйиллэр. Ол аата, киһи өллөҕүнэ этэ-сиинэ ийэ буоругар, Айылҕаҕа төннөн салгыы атын көрүҥҥэ кубулуйан иһиэхтээҕэ быһаарыллар.

Олус былыргы кэмнэргэ Тибет олохтоохторо киһи өллөҕүнэ хайаҕа таһааран кыыллар, көтөрдөр сииллэригэр анаан ууран биэрэллэр эбит. Онтон кэлин уҥуохтара ыраастаммыттарын кэннэ хомуйан ылан көмөн кэбиһэллэрэ үһү. Сахаларга “Киһи уҥуоҕа” диэн этии баара, былыр эмиэ киһи уҥуоҕун эрэ көмөллөрө эбитин биллэрэр.

Киһи тас көрүҥэ, быһыыта-таһаата кэнэҕэски көлүөнэлэригэр бэ-риллэн иһэрин кини оҕолоро, сиэннэрэ тас көрүҥнэринэн төрөппүттэ¬ригэр ханан эмэ маарынныыллара чуолкайдык быһаарар. Ити тас көрүҥ бэриллэн иһиитэ барыта Айылҕа биэрбитинэн, эт-сиин утумнаан иһии¬тинэн быһаарыллара сөбүн бэлиэтиир.

Айылҕа биэрбитинэн киһи этин-сиинин оҥоһуулара кэлэр көлүөнэ ыччаттарыгар быһаччы бэриллэн иһэр буолуута төрөппүттэрин өйдөрө-санаалара оҕолорун өйүгэр-санаатыгар эмиэ быһаччы бэриллэрэ буолуо диэн санааны дьоҥҥо барыларыгар олохсуппута сыыһа. Маннык сыыһа санааны сэбиэскэй былаас кэмин саҕана материалистар быһаччы уонна судургу үөрэхтэрэ киэҥник тарҕатар этэ, оннооҕор оҕону төрүүрүн кытта “киһи буолар” диэн этэ сылдьыбыттара. Бары төрөппүттэр кэлэр көлүөнэлэрин кыһанан, ылсыһан туран кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэллэрин, кэнники кэмҥэ, ити санаа суох оҥорон эрэр. Итини тэҥэ эрбэхтэн эмэн оҥоруллубут “айыы үөрэҕин” алҕастара, ийэ кут халлаантан түһэр диэн этэллэрэ саха дьонун албынныыр, өйдөрүн-санааларын буккуйар.

Кэлэр көлүөнэлэригэр киһи этин-сиинин кыт¬та өйө-санаата эмиэ бэриллэр диэн өйдөбүл төрдүттэн сыыһа буоларын уонна оҕо диэн өйө-санаата сайда илигин бэлиэтээн итинник ааттанарын биһиги бары үлэлэрбитинэн дакаастыы сатыыбыт. Бу дакаастабылга биһиги сахалар “Бил баһыттан сытыйар” диэн киэҥник биллэр өс хоһооннорун туһанарбыт ордук табыллар. Бу өс хоһоонугар баайдар, бастаахтар, салайааччылар эрэ өйдөрө-санаалара бастарыттан саҕалаан сытыйарын туһунан этиллэрэ саамай сөп.

Атеистар уһун кэмнээх дьайыыларыттан дьон бары былыргыттан үөрэхтээх, элбэх өйдөөх киһи оҕото эмиэ өйдөөх буолуохтаах дии саныы үөрэммиттэрин хаалларбакка сылдьаллар, онуоха эбии анаан-минээн буккуйааччылар, ийэ куту ким эрэ чэчэгэйгэ үрэн биэрэрин курдук этээччилэр эмиэ бааллар. Ол эрээри кэлэр көлүөнэлэри иитии, үөрэтии үлэтэ мөл¬төөбүтүттэн эдэрдэр бэрээдэктэрэ суох буолла диэн этээччилэр билигин элбээтилэр. Дьон өйдөрө-санаалара баайдарыттан-дьадаҥыларыттан туту-луктара суоҕун революция кэнниттэн дьадаҥы үлэһит дьонтон сайдан-үүнэн тахсыбыт биллэр салайааччылар, суруйааччылар бэйэлэрин холобурдарынан эмиэ туоһу¬лууллар.
Өйдөөх дьон оҕолоро төрөппүттэрин курдук өйдөөх-санаалаах буо¬лаллара аҕыйаҕын сахалар быһааран биэрэр этиилэринэн «Бил баһыттан сытыйар» диэн буолар. Бу этии элбэх билиилээх бас-көс, салайааччы дьон оҕолорун кыайан киһилии быһыыга ииппэттэриттэн, атаахтаталларыттан өйдөрө-санаалара мөлтөөн, сытыйан барарын чуолкай¬дык быһаарар этии буолар.

Биһиги санаабытыгар уонна психологтар быһаарыыларынан саҥа үөскээн, үүнэн иһэр оҕо мэйиитэ кураа¬нах буолара сөп. Оҕо мэйиитэ улаатан, сайдан истэҕинэ билиитэ-көрүүтэ кэҥиириттэн, өйө-санаата мунньуллан, эбиллэн иһэрэ быһаарыллар. Төрүөҕүттэн улахан киһи курдук өйдөөх оҕо баара бил¬либэт. Оҕо төрүүрүгэр мэйиитэ кураанах буоларын толкуйдуур, быһаарар кыаҕа суоҕа эмиэ биллэрэр. Ол барыта мэйиигэ мунньуллан иһэр өй-¬санаа, олох аҕыйаҕыттан эбэтэр суоҕуттан буолар. Итинник быһаарыы дакаастабылларынан хас биирдии оҕону ньуосканы сатаан тутан аһыырга, горшокка олордо үөрэ¬тии төһө эмэ уһун кэми ылара уонна кырдьаҕас киһи өйө-санаата, толкуйдуур, быһаарар дьоҕура өй үлэтинэн дьарыктанан истэҕин аайытын эбиллэн иһэрэ быһаарар. Төһө элбэх өй-санаа киһи мэйиити¬гэр киирэн мунньуллар даҕаны, соччонон мэйии толкуйдуур, быһаарар күүһэ эбиллэн иһэрин сааһыран иһэр дьон бары билэллэр.

Киһи этэ-сиинэ өйүн-санаатын кытта биир биллэр тутулуктаах. Ол тутулугунан киһи этигэр-сиинигэр үөскүүр ыарыы буолар. Киһи этин-сиинин ханнык эмэ өттүн туохха эмэ дэҥнээтэҕинэ эбэтэр эт¬-сиин бэйэтэ туох эмэ куһаҕан буоллаҕына, онно ыарыы үөскээн өйүгэр-санааты¬гар тиийдэҕинэ өйө-санаата бу үөскээбит ыарыыны суох оҥорор санааҕа түһэр. Хайдах эмэ хамсанан дуу, эмп иһэн дуу, хайаан дуу бу ыарыыны суох оҥоро сатааһынынан өйө-санаата дьарыктаммытынан барар.

Итинник аналлаах сибээс, тутулук баара эт-сиин уонна өй-санаа тус-туспа буолалларын өссө төгүл бигэргэтэр көстүүнэн буолар. Өй-¬санаа эттэн-сиинтэн араҕыстаҕына киһи этэ ыарыыны билбэт буолар. Ханнык да ыарыылартан эт-сиин кыһаммат буолан, көмүскэнэр кыаҕа сүтэр. Былыргы ойууннар өйдөрүн-санааларын күүһүнэн эттэригэр үөс¬күүр ыарыылары суох оҥорон кэбиһэллэрэ билигин даҕаны кэпсээн буо¬лан сылдьаллар.

Онон, киһи этэ-сиинэ өйүттэн-санаатыттан туспа көрүҥ буолар. Бу эт-сиин өйө-санаата суох бэйэтэ туспа сайдан барыан сөп. Бу быһаарыыны кыыллар өйдөрө-санаалара аҕыйах буолуута уонна букатын да өйдөрө аҕыйах дьон баар буолуулара чуолкайдык бигэргэтэр.
Биир хааннаах, чугас аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир оҥоһуу-лаахтар. Бу быһаарыыны медицина науката билэн билигин туһана сылдьаллар. Эт-хаан сөп түбэһиитин таба туһанан киһи чаастарын, ис уорганнарын сап¬паас чаас оҥостон, атастаһыннаран биэриигэ киэҥник туһанар буолан эрэллэр.

Аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир тутулуктаах буолууларын былыргы сахалар билэллэрин чопчу этиилэрэ бигэргэтэллэр. Ол курдук аһара кырдьыбыт киһи бэйэтин эдэр аймахтарын эттэрин-сииннэрин баттыырын кырдьаҕастар билэллэр. Кырдьаҕас киһи өллөҕүнэ, эдэр ыарыһах аймаҕа арыычча буолан тупсан хааларын сахалар былыргыттан бэлиэтииллэр.

Саас халтараан суолга массыына абаарыйатыгар түбэһэн эдэр кыыс улаханнык оһоллонон, хаста да эппэрээсийэлэнэн мөлтөх туруктаах балыыһаҕа сыттаҕына, аҕата көрсө киирэн иһэн соһуччу, астмата көбөн өлөн хаалар. Ыарахан туруктаах кыыс сайын үтүөрэн, күһүнүгэр ыраах сиргэ кэргэн тахсан, ыал мааны ийэтигэр кубулуйар. Хаан ай¬мах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир оҥоһуулаах, буор куттарынан тутулуктаах буолаллара итинник холобурдарынан быһаарыллыахтарын сөп курдуктар.

Сахалар киһи этин-сиинин «Инчэҕэй эттээх» диэн арааран этэллэр. Орто дойдуга эрэ сылдьар киһи инчэҕэй, тыыннаах эттээх буолар. «Сорох кэмҥэ бэйэҕин көм эккиттэн кымаахтаан көрөр буол, ыалдьар буоллаҕына Орто дойдуга сылдьар буолуоҥ»,- диэн киһи өйө-санаата ханна сылдьара уларыйан ылар кэмнэрдээҕин билэннэр эмиэ этэллэр. 

Эт-сиин баҕа санаатын толорууну киһи оҥорор кыаҕа улахан, ол иһин дьоллоох буолууну элбэхтик билэр. Тыыннаах  киһи Орто дойдуга эттээх-сииннээх сылдьар, эт-сиин баара үчүгэйин билэн, баҕа санаата туолан сорох кэмнэргэ дьоллооҕунан ааҕынар кыахтанар. 
Онон тыыннаах буолан, эттэнэн-сииннэнэн сылдьыы киһиэхэ Орто дойдуга эрэ бэриллэр. Ол иһин киһи этин-сиинин харыстаан, көрөн-истэн эрчийэн уһун үйэлээхтик илдьэ сылдьара өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуктаах. Ол аата өй-санаа аһара баран Үөһээ дойду, айыы буолуу диэки таласпакка, бара сатаабакка этин-сиинин көрөн-истэн, харыстаан, утумнаахтык эрчийэн Орто дойдуга уһун үйэни ситиһэр, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтаныан сөп.

ӨЙ - САНАА

Аныгы олоххо кыра оҕо иитиитигэр кыһаммат буола сылдьабыт. Ол барыта сэбиэскэй былаас кэмигэр “Киһи барыта тэҥ” диэн этиини аһара  ыытан, оҕо төрөөтөр эрэ “киһи буолар” курдук өйдөбүлү иҥэриилэриттэн уонна элбэх сыыһалардаах, сэбиэскэй кэмнээҕи өйү-санааны салҕаан иһээччилэр, «айыы үөрэҕин» айааччылар оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэрин курдук таһы-быһа сымыйанан этиилэрин итэҕэйииттэн буолла.

Өй-санаа тутулуктарын түүл үөрэҕин көмөтүнэн үөрэтии оҕо ийэ кута сайдар кэмин чуолкайдык быһаарар кыахтанна. Ол курдук кыра оҕо чуолкайдык түүл түһээбэтэ ийэ кута өссө сайда, үгэстэрэ өссө үөскүү иликтэрин биллэрэр. Киһи сааһыран истэҕинэ түүлэ ордук чуолкайданан, ыраастык көстөр буоларын тэҥэ, араас саҥалары истэрэ эбиллэр. Ол аата киһи сааһыран истэҕинэ үгэстэрэ күүһүрэннэр, өйө-санаата дириҥээн эбиллэн иһэрэ быһаарыллар.

Киһи эттээх-сииннээх Орто дойдуга эрэ сылдьар кыахтаах буоллаҕына, эттэн-сиинтэн эньиэргийэ ылан сайдар өй-санаа көҥүл-босхо баран, Үөһээ дойдуга тахсар санаата, сайдан, күүһүрэн истэҕинэ эбиллэн иһэр. Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара эттэриттэн-сииннэриттэн арахсан, Үөһээ дойдуга айыы, үөр буолан туспа бараллара кырдьык. Ол курдук киһи хаһан баҕарар өлбүт киһи өйүн-санаатын түһээн көрөрө суох буолан хаалбат.

Өйү-санааны көҥүл-босхо ыытыы, өй көтүүтүгэр, киһи өлүүтүгэр тириэрдиэн сөп. Ол иһин киһи сүрүн күүһүнэн, өһөс санаатынан өйүн-санаатын хам тутан бииргэ, холбуу илдьэ сырыттаҕына эрэ Орто дойдуга олоҕун киһи быһыылаахтык олороро кыаллар кыахтаах.
Өй-санаа киһи үс куттарын үөскэтэр. Бу куттар эти-сиини хамсатар, көрөр-истэр аналлаахтар. Ол курдук буор кут эти-сиини быһаччы, хас биирдии быччыҥнарын хамсатар буоллаҕына, ийэ уонна салгын куттар үгэстэри, үөрүйэхтэри үөскэтэн эти-сиини хамсаталлар. Буор, ийэ куттар оҕо кыра эрдэҕиттэн сайдан барар буоллахтарына, салгын кут оҕо биэс эбэтэр алта сааһыттан ыла түргэнник сайдар, үөрэҕи-билиини ылынар.

Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ үөскүүр ийэ кута уһун үйэтин тухары туттунар быһыытын барытын хонтуруоллуу сылдьарын билэммит оҕону кыра эрдэҕинэ иитиини сыыһата-халтыта суох, бэйэни үтүгүннэрэн, ону-маны, аан маҥнай үчүгэйи оҥотторо үөрэтэн ситиһиэхпит этэ. Ол иһин сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ оҕо ийэ кута иитиллиитигэр сүрүн олуолу биэрэр уонна киһи бэрээдэктээх буолуута, олоҕор сыыһа-халты туттубата барыта, онтон, ийэ кута иитиллиититтэн тутулуктаах диэн быһаарар. Оҕо кыра эрдэҕинэ иитии уратыларын сахалар былыргыттан билэллэриттэн ийэ кута сыыһа, куһаҕаннык иитиллибит оҕону атаах оҕо диэн туспа арааран ааттыыллар.

Оҕо өйө-санаата сайдан барыытыгар, кыра эрдэҕинэ эһэ уонна эбэ олус улахан сабыдыалы оҥороллоро эрэйиллэр. Kинилэр уһун олохторугар олох уоппутун элбэҕи мунньуммут дьон, оҕо үтүө үгэстэргэ иитиллиитигэр, үөрэниитигэр олук ууран биэриэхтэрэ этэ. Сааһырбыт дьон оҕону иитиигэ ылар оруоллара үрдүгүн «Kырдьаҕас дьон оҕолоро үчүгэй иитиилээх буолар»,- диэн этии бигэргэтэр. Ол барыта оҕо кыра эрдэҕиттэн үрүҥ дьүһүҥҥэ улахан суолта биэрэн, маҕан баттахтаах эһэтин, эбэтин этиилэрин боччумнаахтык истэн толоро үөрэнэригэр олоҕурар.

Эт-сиин биир эрэ үйэ устата олорор эбит буоллаҕына, өй-санаа, буор кут сайдыыта хас да, элбэх көлүөнэ дьон олохторун усталарыгар сайдан баран иһэр. Сахалар олохторун үөрэҕэ, ол иһин биир эрэ көлүөнэ дьону хаппакка, хас да көлүөнэ дьон олохторун холбуу ылан, оҕо хос эбэтигэр, эһэтигэр диэри кэмтэн ыла быһаарар. Ол курдук «Хос эһэтэ умнаһыт этэ»,- диэтэхтэринэ, бу киһи өйүн-санаатын дириҥ төрүттэрэ быһаарыллан биллэр кыахтаналлар уонна аныгы, сайдан иһэр капитализм олоҕор соччо сөп түбэспэт өрүттэрдээх буолара арыллыан сөп. 

Kиһи олоҕун устата өйө-санаата, тугу билбитэ, хайдах хамсаммыта үгэс буолан этин-сиинин үөрүйэх оҥорон, буор кукка кубулуйан ууруллан, мунньуллан иһэллэр. Буор кукка кубулуйбут өй-санаа үөрүйэх диэн ааттанар уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтанарын, салгыы сайдан иһэрин саха дьоно барылара билэллэр. Уус идэтигэр үөрэнии хас да көлүөнэ устата салгыы баран истэҕинэ улахан уус буолууну ситиһиллэр.

Kиһи өйүн-санаатын күүһүнэн этин-сиинин эрчийэн, дьарыктаан, үчүгэй үгэстэргэ, үөрүйэхтэргэ үөрэтэн сайдыыны, тупсууну ситиһэр, баҕа  санаата туолан, дьолу билэр кыахтанар. Бу сайдыы эккэ-сииҥҥэ дьайыытыттан эт-сиин сайдар, күүһүрэр, араас уустук хамсаныылары оҥорор кыаҕа улаатар. Үчүгэй үгэстэр киһи этигэр-сиинигэр үөрүйэҕи үөскэтэн буор кут буолан олохсуйдахтарына эрэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр кыахтаналлар.

Эт-сиин өйө-санаата ийэ кут таһымынан бүтэр. Ийэ кут таһыма – сүөһү, улахан кыыл, киһи өйүгэр-санаатыгар тиийбэт өй-санаа. Сахалар былыр үйэҕэ быһааран ыт өйүн биэстээх оҕо өйүгэр, сылгыны – түөртээх, онтон ынаҕы үстээх оҕо өйүгэр тэҥнииллэр. Итирэн дуу, хайаан дуу өйө, салгын кута көппүт киһи ийэ кутун салайыытыгар киирэн хаалар. Ол аата сүөһү өйүгэр-санаатыгар түһэр, араас сыыһаны-халтыны оҥорон кэбиһиэн сөп туруктанар. 

Өйү-санааны эрчийии, дьарыктааһын, билиини хаҥатыныы - өй-санаа олоххо ситиһэр ситиһиитэ буолар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн иитиини, үөрэтиини сүөһүттэн киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы диэн ааттааһын олус таба буолуон сөп. Ол аата оҕону киһи быһыытыгар ииппэтэххэ, үөрэппэтэххэ өйө-санаата сүөһү өйүн таһымыгар хаалан хаалыан сөп.

Өй-санаа Үөһээ дойдуттан тутулугун түүллэри үөрэтии дакаастыыр. Түүлгэ ыалдьан өлбүт киһи “Ыарыым мэһэйдээбэт буолла” диэн этэрэ этэ-сиинэ суох буолан ыарыы диэни билбэтин бэлиэтиир.
  
Kиһи өлүүтэ уонна дьылҕа кистэлэҥнэрэ өссө да кыайан быһаарылла иликтэр. «Уһун үйэлээх», «Kылгас үйэлээх» – диэн этиилэр киһи олоҕун уһунун быһаараллар. «Быстах өлүүгэ түбэһэр дьылҕалаах» диэн этии баара киһи олоҕо атын хантан эрэ тутулуктааҕын эмиэ билинэр курдук. Ол эрээри ийэ кута иитиитэ суох эбэтэр куһаҕаннык иитиллибит буоллаҕына, эдэр киһи сыыһа-халты туттунара элбээн быстах быһыыга түбэһэрин элбэтиэн сөп.
 
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн киһи олоҕун уһуна эмиэ икки өттүттэн тутулуктаах:

1. Айылҕаттан тутулук. Бу тутулугу сахалар «Дьылҕа» диэн ааттыыллар. Айылҕаттан эт-сиин быһаччы тутулуктаах. Уһун үйэлээх дьон кэлэр көлүөнэлэрэ уһун үйэлээх буолуохтарын сөп.

2. Киһи олоҕо атын, иккис өттүттэн тутулуга бэйэтиттэн, өйө-санаата сайдан үөрэх-билии этэрин олоҕор хайдах тутуһарыттан тутулуктаах. Олох сыалын таба өйдөөн, эдэр эрдэхтэн эти-сиини эрчийэн, дьарыктаан, үөрүйэх оҥорон, өйү-санааны сайыннаран киһи үйэтин лаппа уһатыан эбэтэр ийэ кута куһаҕаннык иитиллибититтэн сыыһа-халты туттунара элбээн, бэйэтэ кылгатан кэбиһиэн сөп.
Киһи түүллэрин үөрэтии, түүл туолара эбэтэр туолбата киһиттэн бэйэтиттэн эмиэ тутулуктаах буолуута олох уһуна ордук улаханнык киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктааҕын быһаарар.
 
Онон эт-сиин уонна өй-санаа киһи икки өрүтүн үөскэтэллэр уонна бу икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн-толорсон биэрдэхтэринэ, хайалара да аһара барбакка атынын көрө-истэ сырыттаҕына эрэ, киһи уһун үйэни ситиһэрин, киһи быһыылаахтык олоҕун олорор кыахтанарын таба өйдүөхпүт этэ.

ҮС КУТ

Былыргы улахан ойууннар куту тутан аҕалан туһааннаах киһиэхэ иҥэрэн биэрэллэрэ кэпсээҥҥэ сылдьаллар. Биһиги билигин кут диэн тугун түүл үөрэҕин туһанаммыт саҥа быһааран, билэн эрэбит.

Кут диэн эти-сиини хамсатарга аналлаах өй-санаа түмсүүтэ буоларын сахалар ойууннара билэр этилэр уонна ыалдьыбыт киһини эмтииллэригэр быһаччы туһаналлара. Ол курдук тыынар-тыыннаах кыылы өлөрөн, онтон доруобай кутун ылан ыалдьыбыт киһиэхэ олордон, иҥэрэн биэрэллэрэ былыргы кэпсээннэртэн биллэр. 

Ыарыы диэн тугуй? Эт сиин кыайан хамсаабат буолуута, санаа тымырдарын бүөлэниитэ ыарыыны үөскэтэр. Ол аата эти-сиини хамсатар өй-санаа, буор кут кыайан бэйэтин үлэтин толорбот буолуутуттан үгүс ыарыылар үөскүүллэр. Ыалдьыбыт, кыайан үлэлээбэт буолбут буор куту саҥанан, доруобайынан солбуйан, уларытан биэрдэххэ, эт-сиин хамсааһына оннугар түһэрин былыргы ойууннар табан туһаналлар эбит. 

Киһи этин бары араас быччыҥнарын хамсатар үгэстэр, үөрүйэхтэр мунньустаннар буор куту үөскэтэллэр. Хамсана үөрүйэхтэр бары тус-туспалар уонна хас биирдии быччыҥнарга тарҕанан иҥэн сылдьаллар.

Кут оҕоҕо үөскээһинин маннык холобуртан билиэххэ сөп. Оҕо өйө-санаата сайдан, улаатан истэҕинэ кыбыытын кыанарга үөрэниитэ киһи буолуу үөрэҕин сүрүн тутулуга уонна салҕанан иһиитэ буолар. Кыра оҕо кыбыытын кыанар буолуутугар өр кэмҥэ эрэйдэнэн, быччыҥнарын салайар үөрүйэҕи үөскэтинэн, элбэх таҥаһы-сабы сууйтаран, ыраастатан, төрөппүттэрин түбүккэ түһэрэн баран сыыйа-баайа үөрэнэр. Киһи буолуу биир тутаах үөрэҕинэн кыбыыны кыатанан, туттунан сылдьыы буолар.
 
Тулуурдаах буолан кыбыыны кыанарга үөрэнии киһи үйэтин тухары дьайарыттан культурнай олоххо кыттар, киһи буолан дьон ортотугар сылдьар кыахтанар. Кыайан кыбыытын кыана үөрэммэтэҕинэ оҕо киһилии быһыылаахтык сылдьара кыаллымыан, өйө-санаата сүөһү таһымыттан өрө тахсымыан сөп.

Кыбыы кылаапаннарын салайар өй-санаа киһи санаатынан салайыытынан, туһааннаах кэмигэр арыллан биэрэллэрэ чэпчэтиниигэ тириэрдэллэр. Киһи кырдьан истэҕинэ бу кылаапаннар үлэлииллэрэ уустугуран барыан сөп. Эт-сиин туруга мөлтөөһүнүттэн санаа сүүрэр тымырдара бүөлэнэн, кыараан истэхтэринэ салайыы уустугурар, кыаллыбат да буолар, эт-сиин үлэтэ кэһиллэр, араас ыарыылар үөскээн барыахтарын сөп. 

Эти-сиини салайар, хамсатар өй-санаа эккэ-сииҥҥэ бэйэтигэр иҥэн сылдьар. Буор кут диэн ааттанар. Мэйииттэн санаа дьайыыта тиийдэҕинэ үлэлээн, арыллан, хамсааһыны оҥорон биэрэллэр. Өйбүт-санаабыт күүһүнэн, санаабытынан салайан эппитин-сииммитин талбыппытынан, санаабыт хоту хамсатарбыт буор кут дьайыыта буолар. Эккэ-сииҥҥэ сыһыаннаах, араас хамсаныылары оҥорорго кыаҕы биэрэр өй-санаа киһи буор кутун үөскэтэр. Буор кут төһө сайдыылаах даҕаны киһи уустук хамсаныылары ураты түргэнник оҥорор кыахтаныан сөп. Оҕо бэйэтэ өйүнэн-санаатынан, ол аата салгын кутунан салайан илиитин, атаҕын хамсатара буор кутун эрчийэр, үөрүйэхтэр үөскүүллэр.

Ийэ кут өйө-санаата оҕо кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ олус күүскэ сайдан олохсуйан хаалар. Бу кэмҥэ оҕону ийэтэ көрөрө-истэрэ элбэҕинэн, ийэтин быһаччы көрөн, үтүктэн, батыһан үөрэнэрин иһин ийэ кут диэн былыргылар олус табан ааттаабыттар. Ол аата киһини таба көрөр буолуоҕуттан 5 сааһыгар диэри ийэ кута иитиллэр.

Оҕо улаатан, 5 эбэтэр 6 сааһыттан бэйэтин өйүнэн-санаатынан сайыннарар өйө-санаата салгын кут диэн ааттанар. Салгын кут үөскээбитин бэлиэтинэн оҕо сарсын тугу оҥоруохтааҕын былааннаан баран умнубат буолуутун ааттыахха сөп.

Саха дьонун өй-санаа, кут-сүр үөрэхтэрин билигин дьон интэриэһиргээн үөрэтэллэрэ элбээн иһэр. Уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэхтэрэ киһи өйүн-санаатын тутулуктарын олус табатык быһаарарын билинэн эрэллэр. Олус былыргы кэмнэртэн саха ойууннара киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэппиттэрин «Киһи үс куттаах» диэн быһаарыылара уонна куттары үс аҥы араарыылара бигэргэтэр.

Түүллэри үөрэтии - өйү-санааны үөрэтии буолар. Киһи түүлүгэр олоххо сыһыаннаах араас бэлиэлэри көрүүтэ сааһыран истэҕин аайытын ордук чуолкайданан, ырааһыран иһиитэ өй-санаа күүһүрэн иһэрин биллэрэр. Үгэс буола күүһүрбүт санаалар түүлгэ илэ көрөр курдук көстүүлэрэ өй-санаа мунньуллан күүһүрэрин, туспа сылдьар кыахтанарын быһаарар. Өй-санаа төһө күүскэ уонна эт-сиин ханнык чаастарыгар мунньуллубутуттан тутулуктааҕын саха ойууннара быһаараннар куттары үс көрүҥҥэ араарбыттар:

1. Буор кут.

2. Ийэ кут.

3. Салгын кут.

Өй-санаа үөрэҕэр ханнык баҕарар быһаарыы туох эрэ уларыйбат тирэххэ тирэнэн сайдыахтаах. Сахалар үс кут диэн быһаарыылара киһи өйө-санаата, үөрэҕи ылыныыта үс аҥы арахсыыларыгар олоҕурар уонна саха тылыгар былыр-былыргыттан маннык киирэ сылдьаллар:

1.	Үөрүйэх. Буор кут эрчиллэн үөрүйэх буолар.

2.	Үгэс. Ийэ кут үгэстэргэ иитиллэр.

3. Үөрэх. Салгын кут үөрэнэр.

Бу быһаарыылары биир-биир ыламмыт куттары кытта холбоон төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Yөрүйэх. Киһи өйүн-санаатын күүһүнэн үгэстэри туһанан, элбэхтик этин-сиинин хамсатан, эрчийэн этэ-сиинэ үөрүйэх буоларын ситиһиитэ үөрүйэх буолуу диэн ааттанар. Yөрүйэх буолуу диэн элбэхтик дьарыктанан, эрчиллэн эккэ-сииҥҥэ буор куту үөскэтии аата. Уһуннук дьарыктанан, элбэхтик эрчиллэн үөрүйэх буолбут эккэ-сииҥҥэ буор кут үөскээн олохсуйар.

Оҕо олох кыра эрдэҕиттэн этин-сиинин эрчийэрэ доруобуйатыгар ордук туһалааҕын былыргы кэмҥэ саҥа төрөөбүт оҕону хаарынан сууйуу үгэһэ баара бигэргэтэр. Оҕону кыра эрдэҕиттэн ыла тымныынан дьарыктааһын туһата улаханын аныгы төрөппүттэр билиэ этилэр. Элбэхтик тымныыга сылдьар, тымныынан дьарыктанар киһи этэ-сиинэ үөрэнэн үөрүйэх буолан тымныыны ордук тулуйар, ыарыыларга ылларбат буола бөҕөргүүрүн бары истэбит, билэбит, үгүстэр туһаналлар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ этэ-сиинэ ыалдьарыттан үөрэҕи быһаччы ылынан буор кутугар иҥэринэр. Эккэ-сииҥҥэ ыарыы үөскээн «Айыы-айа» буоллаҕына, бу ыарыы суох буоларын туһугар өйө-санаата ордук үлэлиир, харыстанар санаа үөскээн олохсуйар. Эккэ-сииҥҥэ кыра ыарыылары үөскэтэн үөрэтии аата “Кэһэтэн үөрэтии” эбэтэр “Кэһэйэн үөрэнии” диэн сахалыы ааттанар. Бу үөрэх киһи үйэтин тухары умнуллубат, олус туһалаах үөрэх буолар. Оҕо итии тэриллэртэн сэрэнэр буолуутун кыратык тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарыттаран үөрэтии туһалааҕын сахалар билэн туһаналлар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан уһана, үлэлии-хамсыы үөрэнэрэ кэлин үөрүйэххэ кубулуйдаҕына оҥорор-тутар кыаҕа улаатар, хаһан да хаалан хаалбат, үлэҕэ-хамнаска дьоҕурдаах, үлэлииргэ баҕа санаалаах буолар.

2. Yгэс. Билии-көрүү элбэхтик хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйдаҕына эбэтэр саҥаны, урут суоҕу билииттэн, саҥаны айыыттан ийэ кут үөскээн оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥэр. Yгэстэр уһун үйэлэргэ умнуллан, симэлийэн хаалбаттар. Yгэс диэн үгүс диэн тылтан үөскээбит. Бэйэлэрэ төһө элбэхтик хатыламмыттарыттан тутулуктанан элбэх эньиэргийэни мунньунаннар туспа даҕаны сылдьар кыахтаналлар. Биһиги түүлбүтүгэр үгэстэри, ол аата араас тус-туспа бэлиэлэри, онно иҥмит өйдөбүллэри  көрөбүт.

Оҕо кыра, бэйэтэ өйүгэр тутан өйдөөбөт кэмигэр быһалыы үгэстэргэ үөрэнэрин «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэбитигэр быһаарбыппыт. Бу үөрэх, ол аата оҕо бэйэтэ оҥорор быһыыларыттан үөрэниитэ олус дириҥник уонна хаһан да умнуллубаттык иҥэр.

Оҕоҕо ийэ кута үөскээһинин уонна кини үйэтин тухары дьайарын маннык холобуртан быһаарыахха сөп. Оҕо кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ олус элбэхтик эрэйдэнэн, муҥнанан, таҥас бөҕөнү марайдаан кыбыытын кыанарга, тулуйарга үөрэнэ сатыыр. Инчэҕэй таҥас хаарыйара куһаҕана үөрэх быдан түргэтииригэр уонна дириҥник иҥэригэр тириэрдэр. Бу үөрэҕэ кэлин этигэр-сиинигэр дьайан кыбыытын бэйэтэ санаатынан салайар кыахтанар уонна уһун үйэтин тухары бу үгэһэ соннук үлэлиир. Кыбыыны кыанар буолуу кэлэр көлүөнэлэргэ быһалыы, буор куту кытта кыайан бэриллибэтин, оҕо сыыйа-баайа уһун кэмҥэ бэйэтэ үөрэнэрин төрөппүттэр бары билэллэр. Ол аата оҕо үгэһи бэйэтэ, төрөппүттэрин көмөтүнэн үөскэтинэн уонна кэлин бэйэтин өйүнэн-санаатынан салайан кыбыытын кыанан сылдьарга үөрэнэр.

Yгэстэртэн ийэ кут үөскүүр. Ийэ кут киһини бэйэтэ билбэтинэн салайар. Онтон быһаччы салайыыны киһи өйө көппүт, өйө баайыллыбыт кэмигэр оҥорор. Өйдөөҕөр үчүгэй баҕайы, сымнаҕас майгылаах киһи итирдэҕинэ куһаҕаннык быһыыланара кыра эрдэҕинэ элбэхтик атаахтаабытын, ийэ кута киһилии быһыыга иитиллибэтэҕин, үөрэммэтэҕин биллэрэр. 

Киһи үгэстэринэн салаллан олоҕун олорор. Оҕо аан маҥнай бары быһыыларын барыларын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэриттэн, бу быһыылара үгэскэ кубулуйан киһилии санаалаах, киһилии быһыылаах буола улаатыан сөп. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ киһилии быһыыга үөрэтии олус улахан суолталаах уонна үйэтин тухары туһалыы сылдьарынан ордук сыаналанар. 

Оҕо бэйэтэ оҥорор быһыыларыттан үөрэнэрэ ордук кытаанахтык уонна дириҥник, хаһан да умнуллубат гына өйүгэр-санаатыгар иҥэр. Ол курдук оҕо оҥорор быһыыларыттан буор уонна ийэ кута иккиэн сайдаллар. Атын, саҥа үгэстэр үөскээн, урукку үгэстэри солбуйбатахтарына ийэ кут дьайыыта киһи үйэтин тухары тиийиэн сөп.

Көрөн-истэн, ааҕан, үөрэтэн, үтүктэн, боруобалаан, оҥорон көрөн билии уһун кэмҥэ хос-хос хатыланан умнуллубат буола үгэскэ кубулуйдаҕына кэлин ийэ кукка, онтон үөрүйэҕи үөскэттэҕинэ буор кукка уларыйыан сөп. Ол аата билии-көрүү, өй-санаа, үөрэх этиитэ киһини салайыыга сыыйа-баайа кыттыһан бараллар.

Онон оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун киһилии өйгө-санааҕа иитии, үчүгэй үгэстэри иҥэрии, бэрээдэги тутуһарга үөрэтии бастаан иһэр буолара хайаан да көрдөнөр биир тутаах ирдэбил буоларын төрөппүттэр билиэ этилэр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ ордук улахан суолтата итинэн быһаарыллар.

3. Yөрэх. Салгын кутунан киирэр билии-көрүү үөрэх диэн ааттанар. Киһи көрөн-истэн, ааҕан билэр билиитэ хос-хос хатыланан умнуллубат буоллаҕына, салгын куту үөскэтэр. Манна оҕо улаатан иһэн төрөппүттэриттэн, оскуолаттан учууталлартан, кинигэттэн ааҕан, көрөн-истэн бэйэтэ үөрэтэн билбит билиитэ барыта киирсэр.
 
Үөрэхтэн өй-санаа сайдарын билигин бары билэбит. Үөрэх туһалааҕа дакаастаннаҕына, бары билиннэхтэринэ билиигэ кубулуйар. Үөрэхтэн салгын кут сайдар. Элбэхтик хос-хос хатылаан үөрэппит үөрэхпит чиҥ билиигэ кубулуйдаҕына хаһан да умнубаппыт, өйдүү сылдьабыт. Ол аата бу билиибит сыыйа-баайа үгэскэ кубулуйан умнуллубат буолар, ийэ кукка уларыйан барар уратылаах.

Олох уустук кэмнэригэр биирдэ эмэтэ да буоллар киһи өйө баайыллар, өйө көтөр кэмэ тиийэн кэлиэн сөп. Бу кэм тиийэн кэллэҕинэ киһи салгын кута көтөн, үөрэх-билии этиитэ туһалаабат кэмигэр киһини салайыыны ийэ кута быһаччы оҥорор. Ол аата бу кэмҥэ киһи кыра оҕо эрдэҕинээҕи өйүгэр-санаатыгар түһэн ылар. Кыра эрдэҕинэ атаахтыы, аһара бэлэмҥэ үөрэммит оҕо араас сыыһа-халты туттунуулары оҥорон кэбиһиэн сөп балаһыанньата үөскээн ылар кэмэ кэлэр.

Киһи олоҕор маннык түргэнник киирэн ааһар кэмнэргэ сыыһа-халты туттуммат туһугар киһи ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорор буолууга кыра эрдэҕинэ иитиллибит буолара ирдэнэр. (3,91).

Онон киһиэхэ аҥардастыы салгын кутун сайыннарыы итэҕэс, ситэтэ суох буолар. Үөрэх олус уһаан хааларыгар тириэрдэрин тэҥэ, туруга суох оҥорор, олох уустук кэмнэригэр сыыһа-халты туттунан быстах быһыыга киирэн биэриэн сөп. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун киһилии быһыыга, бэрээдэккэ иитии-үөрэтии хайаан да көрдөнөр тутаах көрдөбүл буоларын бары төрөппүттэр билиэ, олохторугар туһаныа этилэр.

БУОР КУТ 

Биһиги урукку, “Кут-сүр үөрэҕэ” диэн үлэбитигэр салгыы буор кут туһунан тугу билбиппи¬тин бу үлэбитигэр хомуйдубут. Былыргы өбүгэлэрбит буор кут диэн аатыттан ураты аҕыйах буор кукка сыһыаннаах этиилэри хаалларбыттарын туһанныбыт. Билии-көрүү сайдан, дириҥээн иһэрин быһыытынан буор кут туһунан билиибит эмиэ эбиллэр.

Билигин компьютеры дьон оҥорон туһанар буолбуттарын кэнниттэн сахалыы «кут» диэн өйдөбүлү бу аналлаах программа курдук, өй-санаа хос-хос хатыланыыта, мунньустуута, үгэс, үөрүйэх буолуута эбит диэн кыбыстыбакка эрэ этиэххэ сөп буолла.

Киһи ханнык баҕарар дьыаланы оҥороругар элбэхтэ хос-хос хаты¬лаатаҕына эрэ үөрэнэр, үөрэҕэ тиийэр, умнуллубат буолар. “Повторение – мать учения” диэн этии үөрэх төрүтэ буолар. Бу үөрэнии хайдах быһыылаахтык барарын хо¬лобурун бэлэсипиэт тэбиитигэр үөрэнииттэн билиэххэ сөп.

Биһиэхэ аан бастаан бэлэсипиэттэр дэлэччи баар буолуохтарыттан үйэ аҥарыттан ордук эрэ кэм ааста. Дэриэбинэҕэ бастакы бэлэсипиэти тэбэр, наадалаах сиригэр түргэнник тиийэр буолбут киһи кэпсээҥҥэ сылдьар кэмэ баара. Сатаан тэбэр киһи бо-чуокка сылдьара. Сорох сааһырбыт дьон бэлэсипиэти тэбэргэ үөрэнэ сатаан баран кыайан үөрэммэтэхтэрэ эмиэ биллэр.

Бэлэсипиэти тэбии өйүнэн-санаанан соччо уустуга суоҕун иһин эти-¬сиини сөптөөхтүк хамсатыыны, ыйааһыны тэҥнэһиигэ тутары эрэйэр буолан үөрэнии биллэр уустуктардаах. Бэлэсипиэт саҥа кэлиитигэр эдэрдэр бары кэриэтэ түргэнник тэбэ үөрэммиттэрин иһин, сааһыран эрэр дьон тэбэ үөрэнэллэрэ олус уус¬туга биллибитэ. Ити барыта киһи эдэр эрдэҕинэ үөрэҕи ылынар дьоҕура, этин-сиинин хамсатар кыаҕа ордук үрдүгүн биллэрэр. Оҕо кыратыгар тэбэ үөрэннэҕинэ, аны онтун хаһан да умнубат, ыл да тэппитинэн барара хаалан хаалбат.

Киһи хас биирдии быччыҥа хайдах хамсаабытын, ууммутун, кылгаабытын барытын өйдөөн, иҥэринэн иһэр уратылаах. Хайдах хамсыыр даҕаны ол хамсааһынтан өй-санаа үөскээн быччыҥҥа иҥэн иһэр. Киһиэхэ буор кут диэн быччыҥнара хамсаныыларыттан эккэ-сииҥҥэ барытыгар үөскээн иһэр өй-санаа буолар. Оҕо саҥа хамсана үөрэнэн истэҕинэ үөскээн олохсуйан иһэр өйө-санаата буор кутун үөскэтэн иһэр. Элбэхтэ хамсанан-хамсанан сатаан таба хамсанарга сыыйа-баайа үөрэнэр, үөрүйэх буолар, төрөппүттэрин үтүктэн икки атаҕар туран хаампытынан барар.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарыытынан өй-санаа, үөрэх сайдан, хос¬-хос хатыланан-хатыланан, олус күүстээх үгэс буолар, онтон салгыы эти-сиини дьарыктаан, эрчийэн үөрүйэххэ кубулуйан буор кукка уларыйар. Буор кут үөрүйэххэ кубулуйдаҕына киһи этин-сиинин уларытар күүстэнэр. Ол аата, киһи этигэр-сиинигэр, хас биирдии быччыҥнарыгар, мэйиитин килиэткэлэригэр барыларыгар олохсуйар, олорго сөп түбэһэр буолар. Буор кут олохсуйбут, уларыппыт этигэр-сиини¬гэр иҥэн, эти-сиини бэйэтигэр сөп түбэһэринэн уларытан,  кэлэр көлүөнэҕэ бэриллэр кыахтанар.

Киһи үс куттарыттан буор кут эти-сиини уларытарыттан, онно сөп түбэһэриттэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр. Биир хааннаах аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биир оҥоһуулаах, биир буор куттаах буолаллар. Kыра оҕо ийэтин эмэр хамсаныылара оҕо төрүт буор кута буолар. Улаатан иһэн оҕо төрөппүтүн курдук хамсанар буолуута, нүксүччү туттуута, тиэрэ үк¬тэниитэ барыта баар, биллэр суоллар. Маннык хамсаныылары оҥорор буор кут бу аймах дьоҥҥо биир буолар.

Сахалар оҕону төрөппүтүгэр маарынныыр буоларын бэлиэтии көрөл¬лөр. Оҕо төрөппүтүгэр маарынныыр өрүтэ аан бастаан тас көрүҥэ буолан баран, араас хамсаныылары оҥоруута эмиэ сөп түбэһэр буолар. «Үлэһит киһи оҕото, үлэһит буолар»,- диэн этии баар. «Түргэн, сылбырҕа туттуулаах, аҕатын курдук»,- диэн этиэхтэрэ. 

Эр киһи төрөппүтүгэр ордук маарынныыр оҕо, кыыс оҕотуттан төрөөбүт сиэннэриттэн ордук баар буоларын саха дьоно арааран билбиттэрэ ырааппыт. Ол иһин сиэннэрин ордук кэтээн көрөллөр. Буор кут өйө-санаата көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр суолун итин-ник быһаарыахха сөп.

Улахан уустар, биллиилээх иистэнньэҥнэр үйэлэрин тухары үлэ-лээн, үөрүйэх буолбут хамсаныылара мэйиилэригэр, быччыҥнарыгар  иҥэн, мэйиилэрин, быччыҥнарын ки¬лиэткэлэрин уларытан, уус буолар дьоҕурдаах гына оҥороллор. Ула¬рыйбыт мэйиилэрин килиэткэлэрэ онно олохсубут буор куту кытта кэ¬лэр көлүөнэлэригэр бэриллэр кыахтаналлар.

Талаан бэриллиитэ эмиэ итинник суоллаах. Аан бастаан олус эл-бэхтик дьарыктанан, киһи бэйэтигэр күүстээх буор куту үөскэтинэн өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник иҥэриниэ этэ. Киһи өйүгэр-санаа-тыгар иҥмит, олохсуйбут буор кута кэлэр көлүөнэтигэр бэриллэр кыахтанар. “Уус оҕото уус буолуо” диэн этии итини бигэргэтэр.

Билигин сахалар былыргы үөрэхтэрин сэбиэскэй былаас суох оҥорбута оннугар түһэ илик. Ону тэҥэ сэбиэскэй былаас тобохторо, үөрэхтээхтэрэ, анаан-минээн буккуйааччылар өй-санаа үөрэҕин сыыһа хайысханан ыыта сатыыллар. Онно балыттаран сылдьалларыттан төрөппүттэр кэлэр көлүөнэлэрин туһугар аанньа ахтан кыһаммат буоллулар. Бу кыһаммат буолуу бэлиэтинэн эдэрдэр ханна эрэ көрсүһэ түһээт оҕолоно охсуулара буолла. 

Бэйэтэ сүрэҕэ суох, кыайа-хото үлэлээбэт эбэтэр үрүҥ, кумааҕы үлэтинэн дьарыктанар, иллэҥ кэмигэр элбэхтик сытар киһи оҕолоругар үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаах туох да туһалаах өйү-санааны биэрбэтин таһынан өссө сытар, үлэлээбэт буолуу өйүн-санаатын буор кутун нөҥүө биэриэн сөп.

Сааһыран баран оҕоломмут дьон оҕолоро «Өйдөөх буолар» дииллэр. Биһиги быһаарыыбытынан бу этии бэйэлэрэ өйү-санааны ситиспит, буор куттара сайдыбыт дьон оҕолоро быдан сайдыылаах буор куттаах төрүүрүгэр олоҕурарын тэҥэ, олоххо уопутурбут кырдьаҕастар оҕо ийэ кутун иитиини хойутаппакка эрэ киһи быһыылаахтык оҥороллоруттан эмиэ улахан тутулуктаах.

Сахалар «Төрүт уус ыал» диэн өйдөбүллэрин быһаарыыта буор кут үөс¬кээһининэн толору быһаарыллар. Хас эмэ көлүөнэ дьон олохторун ус¬татын тухары кыайа-хото үлэлээннэр олус күүстээх буор куту үөскэтинэллэр. Бу буор кут киһи үлэҕэ-хамнаска сыһыаныттан, хамсаныыларыттан үөскээ¬бит буолан кэлэр көлүөнэлэргэ үлэһит буолууну, бэлэм хамсаныылары биэрэр. «Төрүт ыал төрүөҕэ, ытык ыал ыччата» итинник үөскээн, төрөөн тахсар. Бу киһи төрүөҕүттэн үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаах билии-лээх, буор куттаах, быччыҥнара хамсана үөрүйэх буолаллар. Ол барыта кини үлэҕэ-хамнаска «Илиитэ-¬атаҕа сыстаҕас»,- буолуутун үөскэтэр. Бу киһи олоҕун устата төрүттэриттэн бэрил¬либит ити төрүт өйүн-санаатын, буор кутун, билиитин-көрүүтүн салгыы үлэлээн-хамсаан сайыннарар кыах¬танар.
Онон, буор кут киһи төрүөҕүттэн ыла баар, сыыйа сайдан иһэр. Нууччалыы үөрэхтээх¬тэр ону инстинкт диэн ааттыыллар, итини тэҥэ генофонд диэн эмиэ буор кукка киирсэр өрүттэрдээх. Буор кут төрөппүттэриттэн оҕо¬лоругар бэриллэр кыахтааҕын утумнааһын диэн баара быһаарар. Арай буор куту хаалларан кэбиспэккэ уһугуннаран, сайыннаран, эрчийэн биэрдэххэ эрэ туһалыыр.

Куурусса оҕото сымыыттан тахсаат даҕаны кыайан аһаабат. Тарбаххынан тоҥсуйан, тыас таһааран биэрэн буор кутун уһугуннардахха эрэ, тоҥсуйан аһаан барара табыллар. Итини тэҥэ сымыыттан тахсар көтөрдөр аан маҥнай харахтарынан көрбүт кыылларын «Бу ийэм» диэн батыһа сылдьар оҥоһуулаахтар. Кус сымыытын кууруссанан баттатан кус оҕолорун таһаардаҕына, куурусса ийэ буолан батыһыннара сылдьар кыахтанара, оҕолоро ууга киирдэхтэринэ улахан уустуктары үөскэтэр.

Саҥа төрөөбүт оҕо аан маҥнай тыын ыларыгар көмөлөһөн биэрии эрэйиллэр. Онтон ыла салгыы бэйэтэ тыынан барар. Эмэргэ үөрэтии эмиэ тиҥсиритэн, амтаһытан биэриигэ олоҕурар. Ити барыта тыыннаах буолууга анал¬лаах буор кут оҕоҕо өйүгэр-санаатыгар ууруллан сылдьарын быһаа¬рар көстүүлэр буолаллар.

Өйүнэн-санаанан, салгын кутунан салайтаран киһи бэйэтэ буор кутун сайыннаран биэрэр кыахтаах. Ол курдук ыраах төрүттэригэр биллэр талааннаахтара суох да киһи уһун кэмҥэ ситиһиилээхтик үлэлээн, дьарыктанан биллэр ситиһиилэри оҥоруон сөп.

Киһи тыыннаах буолан олох олорор аналлаах. Этэ-сиинэ оннук оҥоһуулаах. Айылҕа атын кыылларыттан мэйиитин оҥоһуута уратылаах буолан уһун үйэлэр тухары буор куттарын сайыннаран көлүөнэттэн көлүөнэҕэ сайдыыны ситиһэн өйдөрө-санаалара эбиллэн иһэллэр. Кэлин кэмҥэ өй-санаа, салгын кут сайдыыта олус түргэтээн, киһиэхэ буор кут үөскүүр кэмин, аһара баһыйар буолла. Киһи өйө-санаата, салгын ку¬та сайдыытын этэ-сиинэ кыайан сиппэт кэмэ үөскээтэ. Өй-санаа, салгын кут аһара баран түргэнник сайдыылара олус уһун кэмҥэ үөрүйэх буолары ситиһэр эттэн-сиинтэн арахсыахтарын баҕарар санааларын улаатыннарыах курдуктара биллэн иһэр. 
Бу арахсыы буолуох курдуга биллэр бэлиэлэрдээх. Ол дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойду диэки салаллыыларынан быһаарыллар. Ол курдук дьоҥҥо Үөһээ дойдуга үчүгэй, онно көҥүл, көтө сылдьыллар диэн өйдөбүл киириитэ олус кутталлаах, куһаҕан көстүү буолар. Итини тэҥэ киһи өллөҕүнэ иккистээн, үһүстээн хаста да төрүүр диэн албыннаан үөрэтии эмиэ дьону өлүүгэ, эттэрин-сииннэрин быраҕыыларыгар ыҥырыы буолар. Хаһан баҕарар өллөхпүнэ даҕаны иккистээн төрүөхпүн сөп диэн быһаары¬ныы киһи сирдээҕи олоҕун сирэр буолуутун үөскэтэн, албыҥҥа киирэн биэриитигэр тириэрдиэн сөп. Үгүс дьоҥҥо маннык санаа баар буолуута, сайдан барыыта дьон-аймах эс¬тиилэригэр тириэрдэр суол буолар.

Өлүү диэн эт-сиин аан маҥнай өлөр. Онтон салгын кута 3 хонугунан ыһыллар, үөр буолан тарҕанар, 9 хонугунан ийэ кута бытарыйар, үөр, айыы буолан Үөһээ дойдуга тахсаллар, 40 хонугунан буор кута үрэллэр. Өй-санаа туспа арахсан барыыта, Үөһээ дойдуга тахсыыта киһи этэ-сиинэ өллөҕүнэ эбэтэр өйө көттөҕүнэ буолар суол. Киһи түүлүгэр олус үөһээ көтүүтэ, кый бырах барыыта, кыайан төннүбэт буолуута өлүүгэ-сүтүүгэ көстөр бэлиэ диэн этэллэрэ оруннаах.

Оҕо быһаччы төрөппүттэриттэн этин-сиинин уонна буор кутун ылынан сайдар, улаатар. Манна хайа төрөппүтүттэн тугун ордук утумнуурун сахалар балачча билэллэр эрээри, көннөрү таайыыга соччо сөп түбэспэт курдук. Ол курдук дьахтар бэйэтигэр маарынныыр оҕону хайа баҕарар эр киһиттэн төрөтөр кыахтаах буоллаҕына, эр киһи бэйэтигэр маарынныыр оҕону ыраас, эр киһини букатын билбэтэх кыыс оҕоттон эрэ төрөтөр кыахтааҕын билиэ, кинилэри ордук кыһанан харыстыа этэ.

Кут-сүр үөрэҕэ билинэринэн төрөппүттэртэн оҕолоругар этин-сиинин кытта буор куттара бэриллэр. Буор кут диэн киһи этин-сиинин хамсатар күүс-уох, араас элбэх үөрүйэхтэр ааттара буолар. Эт-сиин хамсааһыныттан бу хамсааһыннары оҥорор күүс, өй-санаа үөскүүр уонна үөрүйэххэ кубулуйан кэлин эти-сиини бэйэтин уларытар.

Буор кут киһи этин-сиинин эрчийэн үөрүйэх оҥорор эбэтэр эт-сиин уһуннук эрчиллэн, хамсаан буор куту үөскэтинэр. Ол аата үөрүйэх буолбут эккэ-сииҥҥэ буор кут быһаччы олохсуйар. Ити курдук өй-санаа үөскээһинэ икки өттүттэн тутулуктаах, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Тымныыны тулуйар, үөрүйэх буолбут эт-сиин бары килиэткэлэрэ тымныыны тулуйарга үөрэнэллэр. Тымныыны тулуйар буолууга тымныы эрэ баара туһалыыр. Элбэхтик үлэлиир, этин-сиинин дьарыктыыр киһи этэ-сиинэ ыарахан үлэҕэ, араас уустук хамсаныыларга үөрүйэх буолар.

Киһи этин-сиинин кэлэр көлүөнэлэригэр салгыы биэрэн иһэринэн төрөппүттэриттэн оҕолоругар буор кута бэриллэн иһэр. Ол аата төрөппүт туохха барытыгар үөрүйэҕэ элбэх буоллаҕына, оҕото эмиэ олорго үөрүйэх буолан төрүүр кыахтанар.

Буор кут бэриллиитэ сахалар «Уус оҕото уус буолар» диэн этиилэринэн дакаастанар. Бу этии үлэттэн киһиэхэ өр кэмҥэ сайдар, үөрүйэх буолан эккэ-сииҥҥэ олохсуйар буор кут баарын билинэр.

Буор кут ханнык баҕарар тыынар-тыыннаахтарга инники көлүөнэлэриттэн эти-сиини кытта бэриллэн иһэр. Уус киһи оҕото уус, иистэнньэҥ киһи оҕото иистэнньэҥ буоларыгар буор кут көмөлөһөр. Булчут ыт оҕото булка үөрүйэх. Тайахчыт ыт тайаҕы кэнниттэн үрэ-үрэ эккирэппэт, иннин күөйэр, салайан биэрэн иччитин диэки аҕаларынан атын эккирэтэр ыттартан быдан уратылаах.

Сахалар уһун үйэлэрин тухары булдунан дьарыктананнар булчут ыттары хайдах үөскэтэри билэллэр, олохторугар туһаналлар. Булчут ыты ууһатыы улахан уустуктардаах. Бу уустуктар буор кут бэриллиитин быһаараллар. Тыһы ыкка ханнык эрэ “дворняшка” ыттыбыт буоллаҕына бу ыт булчут ыты төрөтөр кыаҕын букатын сүтэрэрин бары булчуттар билэллэр. Былыргы сахалар кыыс оҕону ырааһынан эргэ биэрэллэрэ бу быһаарыыттан тирэх ылар.

Бойцовскай ыттар кыра оҕолору сиэбит хас да түбэлтэлэрэ бэлиэтэннэ. Бу боруода ыттар атын ыттары кытта охсуһарга аналлаах үөскэтиллибиттэр. Атын ыттарга иччилэрэ киксэрдэллэр эрэ үрдүлэригэр түһэн охсуспутунан барар аналлаахтар. Бу ыттар ытырар уонна охсуһар аналлара хаһан да хаалбат. Кэлин кэмҥэ маннык ыттар кыра оҕолору сиэбит түбэлтэлэрэ элбээтэ. Ыттар ханнык эмэ түбэлтэҕэ оонньуу сылдьар, ат буолбут кыра оҕолору ханнык эрэ ыкка  маарынната көрөннөр, сиэмэх инстиннэрэ тардан кэлэн ытыран көрөллөр, онтон оҕо көмүскэнэн дайбаҥнаатаҕына мөхсүбэт буолуор диэри хам ытыраллар.

Бойцовскай ыт маннык майгына көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр. Анаан-минээн охсуһууга аналлаах ыттар буор куттарыгар бэйэлэригэр маарынныыры ытырыахха, охсуһуохха диэн үөрүйэх олохсуйан сылдьар. Бу үөрүйэҕэ хаһан баҕарар киирэн кэлэн кими баҕарар ытырыан, тырыта тыытыан сөп. Манна кыра оҕо араастаан саҥарыыта, сыыһа-халты хамсаныыта, ат буолан ыкка маарынныыр курдук туттунуута хаһан баҕарар саба түһэригэр төрүөт буолуон сөп.

Икки олус охсуһуохтарын баҕалаах ыттар бэйэ-бэйэлэригэр суоһурҕана, чугаһыы-чугаһыы тэйсэ сырыттахтарына, ким эрэ “рр-рр” диэн ырдьыгыныыр саҥаны таһааран биэрдэҕинэ, соҕотохто үрдүлэригэр түһүспүтүнэн, охсуспутунан бараллар. Ол аата охсуһуу саҕаланыытыгар ыттар кыыһырбыт саҥалара иһиллиитэ төрүөт буолар кыахтанар.

Ат буолбут киһини атын, сиэмэх кыылга маарынната көрүү уонна онтон улаханнык соһуйуу, дьиэ кыылларыгар эмиэ баара бэлиэтэнэр. Ынах сүөһү киһини көнөтүк туттан, икки атаҕынан хаама сырыттаҕына эрэ, киһи сылдьар диэн билэр. Ханнык эмэ түбэлтэҕэ ат буолан хааман үөр сүөһүгэ эбэтэр сылгыларга да тиийэр олус кутталланар. Туох эрэ атын, биллибэт кыыл кэллэ диэннэр үөр сүөһүлэр бары үргэллэр, харахтарын тиэрэ көрөллөр, орулаабытынан  сүүрэн кэлэн кэйээри гыналлар.

Сүөһү маннык майгына уларыйарын куска элбэхтик үөмпүт киһи билэр уонна эрдэттэн сэрэннэҕинэ, сүөһүлэри тумуннаҕына эрэ табыллар. Сүөһүлэр быыстарынан куска үөмээри саҥа ат буолан бараары гыннахха, кыыллара киирэн кэлэн саба сырсан кэлэннэр, орулуу-орулуу кэйиэхтэрин баҕараллар, тула сүүрэллэр. Онтон туран кэллэххэ, аны билэннэр тута уоскуйан, аһаабытынан, тарҕаспытынан бараллар. Салгыы ат буолан үөмээри гыннахха эмиэ итинник быһыы хатыланар. Ынах сүөһүлэр олус былыргы кэмнэргэ түөрт атахтаах сиэмэхтэртэн көмүскэнэр инстиннэрэ, буор куттара билигин да хаалан хаала илигэ итинник дакаастанар.

Билигин өй-санаа, кут-сүр үөрэҕэ сайдан төрөппүттэриттэн оҕолоругар буор кут өйө-санаата бэриллэр диэн быһаарыы олоххо киирэр кыахтанна. Онтон буор кут диэн киһи үйэтин тухары үөрэммит үөрүйэхтэрэ буолаллар. Бу үөрүйэхтэр төрөөбүт тылынан саҥардахха эрэ толору арылланнар кэлэр көлүөнэҕэ туһалыыр кыахтаахтар. Ол курдук саҥа дорҕооннорун дьайыылара биһиги буор куппутугар эмиэ ууруллан, иҥэн сылдьаллар. Кыһыйар, кычыгырыыр «кыы» диэн тыаһы хайа да киһи тулуйан истибэт куһаҕан тыаһа, «р» дорҕоон хатыланан «рр» диэн буоллаҕына ырдьыгынааһын, кыыһырыы үөскүүр, «ы» дорҕоон хатыланан «ыы» диэҥҥэ тиийдэҕинэ ытааһын тиийэн кэлэр. Бу дорҕооннор саха киһитигэр куһаҕан дьайыылара хаһан да уларыйбаттар.

«Кырдьаҕас төрөппүттэр оҕолоро өйдөөх буолар» диэн этии дакаастабыла буор кут сайдыытыгар иҥэн сылдьар. Киһи төһөнөн саастаах даҕаны араас үлэлии үөрэммит үөрүйэхтэрэ, тулуурдаах буолуута, ол аата буор кута элбэх буолар. Ол иһин оҕолоро үлэҕэ-хамнаска үөрүйэҕэ элбэҕиттэн үөрэҕи, үлэни-хамнаһы кыайар кыахтара улаатар.

Буор кут киһи этин-сиинин кытта кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр. Эти-сиини кытта бииргэ, хас биирдии быччыҥҥа иҥэн сылдьар. Өбүгэлэртэн бэриллэр буор куту туһаҕа таһаарарга эти-сиини хамсатан үлэлэтии эрэ туһалыыр. Оччоҕуна буор кут уһуктан хамсааһыҥҥа кыттыһан барар, киһи “дьоҕура уһуктар”, “талаана арыллар”. Өбүгэлэриттэн бэриллибит улахан талааннаах уус оҕолор өбүгэлэрин дьарыктарынан дьарыктанан үлэлээбэтэхтэринэ, ол талааннара таах хаалыан сөп.
 
Инкубатортан саҥа сымыыттан тахсыбыт куурусса оҕото сатаан аһаабат. Ийэ куурусса баара буоллар хайдах аһыыры көрдөрөн биэриэ этэ. Ол да буоллар киһи тарбаҕынан ыһыллыбыт аһылыгы тоҥсуйан тобугуратан тыас таһааран үтүгүннэрэн биэрдэҕинэ, куурусса оҕото үтүктэн аһаабытынан барар, ол аата улаатар кыахтанар. Тоҥсуйар тыастан куурусса оҕотун буор кута уһуктар.

Уол тугу эмэ уһаннаҕына, оҥордоҕуна туохха эмэ сыһыаннааҕа, дьоҕурдааҕа, сыыйа-баайа биллэн барар, талаана арыллар. Төрүттэртэн, былыргы өбүгэлэртэн бэриллибит буор куту уһугуннаран, дьарыктаан биэрдэххэ эрэ буор кут баарын биллэрэр. Өбүгэлэрин дьарыктарынан дьарыктанар оҕолорго буор куттара уһуктар, салгыы хамсаныылары оҥороругар көмөлөһөн эбии сайдар кыахтанар. 

Былыргы төрүттэригэр олус ыар быһыылары, хара айыылары оҥорбут дьон буор куттара кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрэ ханан да саарбахтаммат. Сахалар оҕолоро ыал буолалларыгар төрүччүлэрин ыраахха диэри үөрэтиилэрэ, ити куһаҕан майгы салгыы сайдан испэтигэр аналланар. Хайа да төрөппүт куһаҕан төрүччүлээх аймахтанан, куһаҕан буор куттаах кэлэр көлүөнэлэниэн, сиэннэниэн баҕарбат буолуон сөп.

Сахалар буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин былыр-былыргыттан билэн олохторугар туһаналларын бэлиэтин «Төрүт уус ыал», «Төрүт-уус ыал оҕото» диэн этиилэр бааллара бигэргэтэр. Маннык үтүө ыал аатын-суолун үгүс көлүөнэлэр тухары бэрээдэктээх, үлэни-хамнаһы кыайар, арыгыһыт буолбат, ыар, хара айыылары оҥорботох дьон ылаллар.

Киһи билбэт, оҥорбот быһыыларын оҥоруу саҥаны айыы, айыы буоларын бары билэбит. Билигин дьон бары үөрэҕи-билиини баһылааннар киһи билбэт уонна оҥорбот үчүгэй быһыылара диэн лаппа аҕыйааннар, суох кэриэтэ буолан тураллар. Ол иһин киһи оҥорбот быһыылара барылара кэриэтэ куһаҕан быһыыларга киирсэллэр. Ол аата айыыны оҥоруу куһаҕан быһыыны оҥорууга тэҥнэнэр быһыы буолан турар.

Саха дьоно «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрэ ити быһаарыыга олоҕурар, онтон тирэх ылар. Саҥаны айыы “үчүгэй” диэһин быстах санаа, уһуну-киэҥи ырыҥалаабат, үчүгэйи, куһаҕаны араарбат буолуу бэлиэтэ, субу күннээҕинэн эрэ быһаарыы уонна бэйэлэрэ дьон олоҕор туһалаах эбэтэр соччо туһата суох, үрүҥ, хара айыылары кыайан араарбат буолууларын бэлиэтэ буолар. Саха дьонун өй-санаа туһунан этиилэрин кэлэр көлүөнэлэри иитээччилэр уонна үөрэтээччилэр  таба өйдөөн, билэн туһаныахтара этэ.

Өй-санаа үөрэҕин сыыһа хайысханан үөрэтии кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолуутугар тириэрдэн эдэрдэр буруйу, куһаҕан быһыыны элбэхтик оҥороллоругар, бэйэлэригэр тиийинэллэригэр күһэйэрин билиэхпит этэ.

Саха тыла олус былыргы кэмҥэ үөскээбит тыл буолан өй-санаа тутулуктарын сүтэрбэккэ эрэ сылдьар. «Ай» диэн бэйэтэ икки өрүттээх; үчүгэйи уонна куһаҕаны холбуу ылан быһаарар тылга «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиититтэн үөскээбит «айыы» диэн тыл киһи оҥорор быһаарарынан куһаҕан өрүтэ баһыйар буолан хаалыытыттан сэрэхтээх, куһаҕана элбэх тылга кубулуйар. Ол аата саныыр санааттан илэтигэр оҥорон таһаарыыга, бу оҥорор быһыыбыт куһаҕан өттүгэр уларыйара элбэҕин бэлиэтиир.

Айыы диэн сэрэхтээх, улаханнык этиллибэт, элбэхтик туттуллубат тыл. Сахалар «Айыы диэмэ», “Айыыны оҥорума” диэн оҕолорун үөрэтэллэр. Бу тыл куһаҕан дорҕооннооҕуттан, куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөбүттэн оҕолорун сэрэтэр, харыстыыр быһыылара буолар. Уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕин тыл үөрэхтээхтэрэ сиргэ-буорга тэпсибэккитигэр баҕарабыт. Киһи үйэтэ кылгас, онтон сахалар өссө даҕаны уһун үйэлэргэ баар буолуохтара. Айыы үчүгэй, айыыны оҥоруҥ диэн айдаарары аҕыйатар эбитэ буоллар, кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруктаах буолуутуттан төрөппүттэр бэйэлэрэ абыраныахтара этэ. 

Биһиги буор куту үөрэтиибитин «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэбитигэр саҕалаабыппыт. Араас үлэлэр уустук хамсаныылара уонна итиини-тымныыны тулуйар буолуу киһи куруук дьарыктана сылдьан, үөрүйэх буолууну ситистэҕинэ эрэ туһалаах буолбуттара биллэр. Буор кут киһиэхэ олус өр кэмҥэ үөскүүр. Ол аата киһи салгын кутунан билбит билиитин үгэс оҥостон, онтон салгыы дьарыктанан үөрүйэх оҥоһуннаҕына, бу үөрүйэҕэ этин-сиинин уларыттаҕына буор кут үөскээбитэ биллэр.

Эр киһи оҕону сааһын ситиэҕиттэн ыла, хаһан баҕарар, 80 да сааһыгар оҥорор кыахтааҕын оннооҕор медицинэ үөрэҕэ бигэргэтэр. «Кырдьаҕас төрөппүттэр оҕолоро өйдөөх буолар» диэн сахалар этиилэрин бары билэбит уонна бу айылҕа биэрбит, сайдыыны ситиһиигэ аналлаах ураты бэлэҕин атын омук батталыгар киирэммит, сахалыы олох үөрэҕин туһаммат буоламмыт хаалларан сылдьабыт. 

50 саастаах эр киһи олоҕун аҥарын олорон өйө-санаата эбиллэн араас үөрүйэхтэрэ биллэрдик элбииллэр. Кини бу сааһыгар эдэр дьахтары кэргэн ылан оҕолоноро буоллар ураты өйдөөх, үлэһит оҕолору төрөтөр кыахтаах буолуо этэ. Биһиги аныгы олохпутугар кылгас санаалаах омугу үтүктэрбититтэн маннык дьаһаныы билигин кыаттарбат буола сылдьар. 

Билигин ыаллар биир, икки оҕолорун саҥа ыал буолаат даҕаны утуу-субуу оҕолонон баран онон бүтэллэр. Бу эдэр, бэйэлэрин буор куттара сайда, үөскүү иликтэринэ оҕоломмут оҕолоро буор кута букатын аҕыйах, ол аата эһэтиттэн эбэтэр эбэтиттэн эрэ ордон кэлбитэ эрэ баар буолуон сөп. Итини тэҥэ биир кэмҥэ улаатан иһэр оҕолор кыра оҕо диэни көрбөккө эрэ улаатыылара, бэйэлэрэ оҕолонон олору көрөөрү гыннахтарына, тугу да сатаабаттара, билбэттэрэ, оҥоро үөрэммэтэхтэрэ биллэн тахсар, оҕолорун иитиини дьаалатынан ыыталлар, бары баҕатын барытын толоро сатаан атаахтатан кэбиһэллэр. Сахалыы кут-сүр үөрэҕин тутуһаммыт оҕолору иитиигэ үөскээбит бу сыыһа быһыыны көннөрүө этибит.

Буор кута аҕыйах киһи үлэҕэ-хамнаска сыһыана тоҥкуруун, уустук хамсаныылары оҥорор кыаҕа аҕыйах буолан хаалара үгүс үлэ көрүҥнэригэр олус уһуннук үөрэнэригэр, саҥалыы буор кутун үөскэтинэригэр тириэрдэр. Киһи уһун үйэтин тухары мунньунар өйүттэн-санаатыттан, үс кутуттан буор кут эрэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр кыахтаах. Ол курдук уһуннук дьарыктаныыттан киһи этэ-сиинэ үөрүйэх буолуу таһымыгар тиийдэҕинэ буор кут өйө-санаата эти-сиини бэйэтигэр сөп түбэһэр гына уларытар. Онтон салгыы бу уларыйбыт эт-сиин кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр кыахтанар.

Үөрүйэх буолуу диэн өй-санаа сайдыытын саамай үрдүкү таһыма буоларын табан сыаналаан олоххо туһаныахпыт, туохха барытыгар үөрүйэх буолууну ситиһиэхпит этэ. Ол курдук тымныыны тулуйарга үөрэнии төһө эмэ эрэйдээҕин иһин киһи кыра ыарыыларга ылларбат буолуута олоххо ордук туһалаах. Ол иһин тымныынан эти-сиини эрчийии киһи үйэтин тухары тохтообокко салҕанан иһэрэ эрэйиллэр.
Эти-сиини үөрүйэх буолууга диэри эрчийиэххэ, утумнаахтык дьарыктыахха наадатын улахан спортсменнар билэллэр уонна туһаналлар. Үөрүйэх буолуохха диэри эрчиллии быччыҥнар ураты түргэнник хамсаныыны оҥороллоругар тириэрдэр. Ол курдук тустууга быраҕыылары оҥоруу олус түргэтээтэҕинэ, утарылаһааччы хойутаан хаалан кыайан утарыласпатаҕына эрэ кыаллар кыахтаах.

Биһиги билигин сахалар өйгө-санааҕа сыһыаннаах «Кырдьаҕас дьон оҕолоро өйдөөх буолар» диэн этиини таба өйдөөн олохпутугар туһаныахпыт этэ. Өй-санаа үөрэҕин чинчийии, сайыннарыы бу этии туохтан төрүттэнэн үөскээбитин быһаарар кыаҕы биэрэр. Ол курдук киһи өйө-санаата сайдыыта диэн үөрэҕи ылынан, иҥэринэн, салгын кутун сайыннарыыта салгыы баран, элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэстэри үөскэтинэн ийэ куту иитиниитэ буолар. Бу үөскээбит ийэ куппут көмөтүнэн эппитин-сииммитин утумнаахтык эрчийэн, үлэлээн-хамсаан үөрүйэхтэри, ол аата буор куту үөскэтинии буолар.

Онон туохха барытыгар, үлэҕэ-хамнаска үөрүйэх буолууну ситиһии, ол аата буор куту сайыннарыы киһи өйө-санаата сайдыытын саамай үрдүкү чыпчаала буолар уонна сайдыыны дьиҥнээхтик, олохтоохтук ситиһэр кыаҕы биэрэр. Ол курдук салгын кут билиитэ киһи өйө көтөн хаалар эбэтэр баайыллан ылар кэмигэр суох буолан хаалар буоллаҕына, үөрүйэх буолуу хаһан да умнуллубат, үйэлэр тухары дьайар кыахтаах уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр уратылаах. 

БУОР КУТ БЭРИЛЛИИТЭ

Саха дьоно, ойууннара хас тыһыынча сыллардаахха буор куту үөрэтэн, дьоҥҥо баарын быһааран, ыалдьыбыт буоллаҕына эмтиир буолбуттарын быһаарыы кыаллара уустук. Ол курдук кут-сүр туһунан билиилэр нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн бааллара уонна ойууннар туһаналларын туһунан сурукка киирбиттэрэ элбэх.

Ыал буолуу сүрүн сыалынан кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии буолар. Кэлэр көлүөнэлэр үчүгэй хаачыстыбалаах; өйдөөх, үлэһит, бөҕө доруобуйалаах буола төрүүллэригэр былыргы кэмнэргэ оҕолор ыал буолуохтарын инниттэн төрөппүттэр ылсыһан дьарыктаналлара ордук улахан суолтаны биэрэллэрин биллэрэр. Ыаллар бары оҕолоро бэйэлэригэр көрүҥүнэн маарынныыр, кинилэр курдук майгылаах, үлэһит буолуохтарын чахчы баҕараллар. Бу үтүө баҕа санаа туолуутугар биллэр көрдөбүллэр баалларын урукку кэмҥэ кытаанахтык тутуһаллар этэ:
 
- Урукку кэмҥэ ыал буолууга кыыс оҕо ыраас кыыһынан буоларын хайаан да ирдииллэр этэ. Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥоруута, дьахталлары аһара көҥүл ыытыыта, бу тутаах көрдөбүл тутуһуллубат буолуутугар билигин тириэртэ.

- Ыал, кэргэн буолааччылар төрүччүлэрин ыраахха диэри үөрэтэн, эрдэттэн билсиһэллэр этэ. Төрүччүнү үөрэтиинэн дьон доруобуйалара, майгылара, үлэни-хамнаһы кыайаллара, баайдара эбэтэр дьадаҥылара бастакынан быһаарыллара.

Сэбиэскэй былаас дьадаҥылары өрө туппутун көмөтүнэн ыраас хааннаах, эр дьон утумнарын салҕааччылар билигин суох буоллулар. Сэбиэскэй Сойуус дьоно барылара сэттэ уонтан тахса сыллар усталарыгар дьадаҥылары, үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээбэттэри, өйдөрө-санаалара мөлтөхтөрү өрө тутуутуттан, кинилэр куһаҕан генофондаларынан сутуллан хааллылар. Ол иһин үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээччилэр быста аҕыйаатылар.
 
Билигин кэлэн орто оскуоланы барыта кэриэтэ эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэллэр. Бу дьахталлар айыыны оҥоро сатаан кыыстарын харыстаабаттарыттан эргэ таҕыстахтарына кэргэннэригэр ыраас хааннаах кэлэр көлүөнэлэри төрөппөт кыахтаналларын билигин умнан сылдьабыт. Ол курдук аан маҥнай сылдьыспыт эр киһитин буор кута, бу дьахтарга киирэн иҥэн хаалыан сөбүн уонна кэлэр оҕотугар бэриллэрин былыргы сахалар билэн кэргэн буолуох иннинэ сылдьыһары кытаанахтык боболлор этэ. Кыыс оҕо сааһын ситэригэр үөскүүр өйүн-санаатын уларыйыыларын сааһын ситтэр эрэ эргэ биэрэн оннугар түһэрэллэрэ.

Буор кут киһи туттарыттан-хаптарыттан, үөрүйэхтик, сымсатык хамсанарыттан, ону-маны оҥороруттан-тутарыттан баара биллэр. Туох эмэ туһалааҕы оҥорорунааҕар алдьатара, буортулуура элбэх оҕо буор кута мөлтөх, аҕыйах да буолуон сөп. Аһара эдэр төрөппүттэр оҕолоро үлэҕэ-хамнаска сыһыаннара тоҥкуруун, дьоҕурдара, талааннара суох буолар кыахтара улахан. 

Буор кута сайдыбыт, сааһырбыт киһи оҕото, дьоҕура, талаана элбэх, өйө-санаата туруктаах буоларын сахалар «Сааһырбыт киһи оҕото өйдөөх буолар» диэн этиилэрэ быһаарар. Билигин үөрэхтэммит дьон үксүлэрэ эдэрдэригэр биир эмэ оҕону төрөтөн баран бүтэллэриттэн сайдыылаах буор куттаах кэлэр көлүөнэлэр үөскүүллэрэ сарбыллан сылдьар. Бу быһаарыы чуолкай дакаастабылынан эдэр тустууктарбыт ситиһиилэрэ урукку кэмнээҕэр намтаан иһэрэ буолар. 

Тыыннаах киһи куҥ эт буолбатах. Киһи этигэр-сиинигэр, хас биирдии килиэткэлэригэр өй-санаа, куттар, эньиэргийэ иҥэн сылдьалларын аныгы медицинэ быһааран туһана илик. Ол да буоллар киһи этэ-сиинэ туспа эньиэргийэлээх буолара быһаарыллан эрэр. Хас киһи барыта тулалыыр эньиэргийэтэ аура диэн ааттанар уонна аныгы тиэхиникэ көмөтүнэн быһаарыллар буолбута ыраатта эрээри кыайан ситэри үөрэтиллэ илик.

Биһиги аныгы медицинэбит үлэһиттэрэ өй-санаа үөрэҕин фантазиянан ааҕаллар, сэбиэскэй былаас атеистарын дьайыылара билигин да ааһа илигинэн туһананнар, аанньа ахтыбаттар.
 
Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн кыра оҕоҕо, төрөппүттэриттэн этэ-сиинэ уонна буор кута бэриллэр. Былыргы үөрэх, билии сайда илик кэмнэригэр буор кут хайдах бэриллэрин кыайан быһаарбат эрдэхтэринэ дьахтар чэчэгэйигэр үрэн бэриллэр диэн этэллэрэ. Бу быһаарыы сыыһатын билигин дакаастаан эрэллэр. Буор кут эньиэргийэ буоларынан эр киһи сиэмэтин кытта дьахтар иһигэр киирдэҕинэ иҥэн хаалан кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэрин билигин быһаара сылдьаллар. Сахалар олохторун үөрэҕинэн дьахтар аан маҥнай сылдьыспыт эр киһитин сиэмэтин кытта буор кута бэриллэрин уонна иҥэн хаалан кэлэр оҕолоругар дьайыытын быһааран кыыс оҕо ыраас бэйэтинэн эргэ тахсарын ситиһэллэр этэ. Ол аата, оҕо дьахтар аан маҥнай сылдьыспыт эр киһитин буор кутун иҥэринэн төрөөн, киниэхэ маарынныыр буолан хаалыан сөбө быһаарыллар.

Эр киһи сиэмэтин кытта буор кут дьахтарга быһаччы бэриллэн, иҥэн хааларын билигин телегония науката үөрэтэ сылдьар. (4,54).
Онон буор кут эньиэргийэ буолан эр киһи сиэмэтин кытта дьахтарга быһаччы бэриллэрэ быһаарыллан иһэрэ сахалар былыргы үөрэхтэрэ олус диэн табатын дакаастыыр.

Сиргэ аан бастаан пробирка иһигэр дьон илиилэринэн тутууларыттан-хабыыларыттан үөскэтиллибит оҕо Луиза Браун от ыйын 6 күнүгэр 1978 сыллаахха төрөөбүтэ. (5,316).
 
Пробиркаҕа төрөөбүт оҕоҕо буор кут бэриллэрэ дуу, бэриллибэтэ дуу салгыы быһаарыыга, кэтээн көрүүгэ наадыйар. Ол эрээри пробиркаттан төрөөбүт оҕолор элбэхтэриттэн, ханнык да өй-санаа, хамсаныы өттүнэн итэҕэстээхтэр үөскээбэттэриттэн уонна чэчэгэйгэ үрэн биэрии суоҕуттан, буор кут эр киһи сиэмэтин кытта бэриллэрэ быһаарыллар кыахтанар.

Буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитин телегония науката үөрэтэн билигин дакаастабыллар баар буолан эрэллэр. Ол курдук атын эр киһилиин аан маҥнай сылдьыспыт дьахтар, ол киһи курдук, киниэхэ маарынныыр оҕону төрөтөрө быһаарылла сылдьар. Бу быһаарыыны эбии дакаастыырга сахалар биллэр этиилэрин туһаныахха сөп. Ол курдук «Атын киһи ойоҕо, ойох буолбат» диэн этии баарын ырытан көрүү быһаарыыны биэрэр кыахтаах. Бу этии эр киһи бэйэтэ ыраас кыыһы кэргэн ыллаҕына, кыыһын алдьаттаҕына эрэ бэйэтин ойоҕунан ааҕынарын быһаарар. Аан маҥнай атын киһилиин сылдьыспыт дьахтар ойох диэн буолбат эбит. Кыыһа алдьанарыгар “ой”, “ох” диэбит эрэ дьахтар эр киһиэхэ ойох буоларын бу тылбыт быһаарар.

Онон дьахталлар эр киһилэригэр, кэргэннэригэр, кинини утумнуур оҕону төрөтүөхтэрин баҕарар буоллахтарына, эдэр эрдэхтэринэ, кыыстара алдьана илигинэ эргэ тахсаллара ордук буолар. Былыргы сахалар кыыс оҕону эдэригэр эргэ биэрэн, оннун булларан кэбиһэллэрэ мээнэҕэ буолбатах. Эт-сиин баҕата эмиэ улахан, сааһырыахтарыгар диэри эр киһини билбэккэ сылдьаллара чахчы кыаллыбат да буолуон сөп. 

Оччолорго өй-санаа сайдыытын сахалар ордук билэн олохторугар туһаналларын кыыс оҕону эдэригэр кэргэн биэрэллэрэ быһаарар. Бу быһаарыыны билигин, ырыынак кэмигэр туһаныы барыһы эрэ аҕалыан сөп. Кыргыттар үөрэнэн, үлэлээн эрэйдэммэккэ саастара ситэрин кытта сөптөөх эр киһини булан эргэ тахса охсон хас да оҕону төрөттөхтөрүнэ ол оҕолоро улаатан, үлэлээн-хамсаан төрөппүттэригэр көмөлөһөллөрүн тэҥэ, омукпутун сайыннарыахтарын сөп.

БУОР КУТУ ЭРЧИЙИИ

Билигин аныгы наука быһааран эрэринэн эбэтэр сахалар былыргы ойууннара билиилэринэн-көрүүлэринэн өй-санаа диэн эттэн-сиинтэн бэйэтэ туспа сылдьар ханнык эрэ биологическай көрүҥ, эньиэргийэ түмсүүтэ буолар. Бу өй-санаа көстүүтэ ханнык эрэ сабардамы ылар уонна киһи хараҕар көстүбэтэҕин иһин аныгы прибордар быһаарыахтарын сөп. 

Эти-сиини быһаччы хамсатарга сыһыаннаах, аналлаах өй-санаа түмүллүүтүн сахалар кут диэн ааттыыллар уонна үс таһымҥа; буор, ийэ уонна салгын кут таһыма диэннэргэ араараллар.

Бары күөх үүнээйилэр, мастар органическай, биологическай көрүҥнэргэ киирсэллэр. Сахалар быһааралларынан бу көрүҥнэргэ барылары¬гар буор куттаахтар. Ол аата, бу үүнээйилэргэ эттэрин-сииннэрин тас өттүнэн өй-санаа кыра таһыма - буор кут баар.
Үүнээйилэргэ буор кут баарын быһаарар бэлиэнэн үүнээйи бытаан¬нык да буоллар хамсыыра буолар, этигэр-сиинигэр ыарыы, алдьаныы буоллаҕына сыҕарыйар, бааһын-үүтүн оһорунар, кыаҕа баарынан куота сатаан көрөр. Күн уота, сырдык хантан кэлэрин батыһан үүнээйи сэбирдэҕэ ол диэки хамсаан, эргийэн биэрэн иһэр. Үүнээйи сырдык кэлэр өттүн диэки тардыһан үүнэр. Туох эмэ мэһэй баар буолан күлүктээтэҕинэ, үүнээйи тумнан, эргийэн үүнэн барар. Сорох сыһыллан үүнэр үүнээйилэр өссө тутуһаллар, аналлаах тардыһар лабааларынан тутуһан, тардыһан үүнэллэр. Үүнээйи этигэр алдьаныы, дьуккуруйуу таҕыстаҕына, сүмэһинин сүүрдэн бааһын ыраас¬тыыр, этин-сиинин абырахтанар, бааһын бүөлүү оһорунар.

Киһи этэ-сиинэ өйүн-санаатын, куттарын кытта холбонор тутулугу¬нан этигэр-сиинигэр үөскүүр ыарыылар буолаллар. Этин-сиинин ханан эмэ дэҥнээтэҕинэ эбэтэр туга эмэтэ табыллыбатаҕына, онно ыарыы үөскээн өйүгэр-санаатыгар тиийэ тарҕанар. Бу ыарыы төһө күүстээҕэ, дэҥнэнии, оһоллонуу төһө улаханыттан быһаччы тутулуктанар.

Киһи этин эмискэ, бэйэтэ билбэтинэн, кыратык ыарытыннардахха, кини буор кута ити ыарыыга хайдах эппиэттиирэ биллэн тахсар. Бу кэмҥэ киһи барыта тус-туспатык хамнанар. Үгүстэр ыарыыны тулуйумтуо буоллахтарына, биир эмэ киһи кыра да ыарыыттан тымтан, быстан-ойдон, олус улаханнык соһуйан холустук, сыыһа-халты хамсаныан, сиэрэ суох быһыыланан туруон сөп. Ол иһин өй-санаа туруктаах буолуута диэн араас ыарыылары, өй-санаа хамнааһыннарын тулуйан киһи сыыһа-халты хамсаммата сүрүн оруолу ыларын сахалар үөрэхтэрэ быһаарар.

Киһи бэйэтэ, ол аата толкуйдуур өйө-санаата, салгын кута ханан ыарыы буолуохтааҕын биллэҕинэ, ол ыарыыны мүлүрүтэн, тулуйан биэ¬рэри ситиһэр. Ойуун буолуу биир биллэр бэлиэтинэн эти-сиини ыарыылары тулуйар, билиммэт буолуор диэри эрчийии буолар. Улахан киһи укуол ыарыылааҕын биллэр даҕаны, тулуйар күүһэ улахан буолан көҥүл укуоллатар. Оҕо ыарыыны тулуйа үөрүйэҕэ суох буолан укуолтан куруук куттанар. Кини салгын кута сайда илик буолан укуол туһалааҕын билбэтэ, ыарыыны ситэ тулуйбата биллэн тахсар.

Кыра мэниктиир оҕолору укуолунан куттааһын эмиэ баар буолааччы. Бэрээдэги тутуһуннарарга син барсыан сөп курдук эрээри, оҕону үөрэтэргэ төрдүттэн сөп түбэспэт быһыы буолар. Эмтиир, киһи доруобуйатын тупсарар аналлаах тэрили, оҕону ыарыынан куттааһыҥҥа тириэрдии  өйүгэр-санаатыгар төттөрү өйдөбүлү оҥорор. Оҕо эмтэниэн баҕарбат буолуутугар, ыарыыны тулуйбат, куттанар буоларыгар тириэрдиэн сөп.

Буор кут эккэ-сииҥҥэ үөскүүр кыра ыарыылары тулуйар буолуута киһиттэн хайаан да көрдөнөр сүрүн көрдөбүл буолар. Ыарыыны тулуй¬бат, мөхсөр, араастаан хамсанар киһи – мөлтөх, тулуура суох киһи. Этэ-сиинэ ыарыыттан оҥорор хамса¬ныыларын өйө-санаата кыайан салайбатын, тулуйбатын көрдөрөр. Ол аата ыарыыны тулуйар буоларга эрчиллии киһиэхэ хайаан да көрдөнөр ирдэбил буолуохтаах. Кыра оҕо ыарыылары тулуйар буоларга олус өр кэмҥэ, эрэйдэнэн да буоллар син үөрэнэр.

Өр кэмҥэ эрчиллэн ыарыыны тулуйар буоларга киһи үөрэ¬нэр кыахтаах. Киһи буор кутун эрчийиигэ Айылҕа эмиэ кыттыһар, көмөтө улахан. Айылҕа хааны сиир үөннэрэ, ордук бырдахтара уонна күлүмэннэрэ ыарыылаахтык кэйиэлииллэриттэн, ыарыы сүүрээннэрин киһи этин-¬сиинин устун тарҕатаннар, буор кутун тулуурдаах буолууга эрчийэллэр. Саас маҥнайгы быр¬дахтарга сиэтии олус ыарыылаах, куһаҕан буоларын тыа сирин олох¬тоохторо бары билэллэр. Халлаан сылыйан бырдах элбээн, сииллэрэ үксээн истэҕинэ, киһи этэ-сиинэ эмиэ үөрэнэн, кыра ыарыыларга кыһаммат буолан барар.

Сайын куйааска күлүмэн түһүүтэ Айылҕа ыарыынан буор куту эм-тээһинин, эрчийиитин чыпчаала буолар. Бу үөннэр сииллэриттэн үөрэммэтэх киһи ойуоххалыы түһэр ыарыыта үөскүүр. Элбэхтик күлүмэҥҥэ сиэттэҕинэ, олус өр кэмҥэ нэһиилэ, эрэйдэ¬нэн-эрэйдэнэн күүстээх ыарыыны син тулуйарга үөрэнэр. Тулуурдаах буолуута лаппа бөҕөргөөтөҕүнэ, үөрүйэҕэ эбилиннэҕинэ эрэ күлүмэн¬нэр сииллэрин холкутук тулуйар буола эрчиллэр.

Айылҕа ити өйү-санааны тулуурдаах оҥорор үөрэхтэрэ куорат дьонугар тиийбэт буолан хааллылар. Куорат дьоно тыа олохтоохторунааҕар майгылара татыма, көхсүлэрэ кыараҕаһа, ыгыллан, кыыһыран, ыксаан иһэллэрэ Айылҕа ити кыра ыарыылары тулуйар буоларга үөрэҕин ылымматтарынан быһаарыллар. Аныгы оҕолор эттэрэ ханнык да ыарыыны тулуйбакка үөрэниитэ, кинилэр өйдөрө-санаа¬лара туруга суох буолуутун үөскэтэр. Куорат дьоно кыра аайы олус быстар-ойдор татым майгыланаллар. Ол иһин бу дьон соһуччу буолар ыарыыларга эп¬пиэттээн хайдах хамсаналларын бэйэлэрэ да билбэттэр, эмискэ ыарыыттан соһуйдахтарына олус аһара баран сыыһа-халты хамсаналлара элбиир.

Уруккуну суруйааччылар киһи олус кыыһырдаҕына, абардаҕына, этэ ыарыйдаҕына тугу оҥорорун быһааран толкуйдаабакка эрэ хамсанарын таба көрөн бэлиэтииллэр этэ. Дмитрий Таас «Кыһыл көмүс хоруоп» диэн сэһэнигэр эдэр киһиэхэ эмискэ саба түһүүттэн ыарыы буолбуту¬гар хайдах соһуччу хамнанан эппиэттээбитин арыйар: «Кириһээн ыарыытыттан, абатыттан ытыы түстэ уонна тутан турар кымньыытынан, маҕыйа түһэн баран, Дьарааһыны сирэйин хаба ортотунан охсон кууһуннарда». (6,15). Ити курдук соһуччу буолар ыарыыларга киһи ханнык хамсаныылары оҥорон эппиэттиирин бэйэтэ отой да билбэт. Бу быһаарыылаах кэмҥэ киһи өйө баайыллан, толкуйдаан тугу эмэ быһаа¬рар өйө, салгын кута арахсан хаалан, ийэ кутун салайыытыгар быһаччы киирэн ылар кэмэ кэлэр. 

Ити курдук киһи этэ ыалдьарыттан өйө баайыллан ыллаҕына буор, ийэ кутун быһаччы салайар кэмигэр киирэрин быһаардыбыт. Ол аата, киһи бэйэтин этин-сиинин харыстанар хамсаныыларын олус түргэнник, тугу да толкуйдуу турбакка эрэ оҥоро охсор. Бу хамсаныылары барыларын киһи буор кутун өйүттэн-санаатыттан быһаччы ылан оҥорор. Буор кут өйүн-санаатын урукку кэмҥэ оҥоруллубут холобурдар, үгэстэр хомуллан үөскэтэллэр. Урут итинник ыалдьыбытыгар оҥоруллубут хамса¬ныы ыарыыны суох оҥорууга көмөлөспүт буоллаҕына, билигин эмиэ соннук хамсаныыны киһи оҥорон кэбиһиэн сөп.

Киһи быстах ыарыылары тулуйара бэйэтэ ылынан туран эрчиллиитин түмүгэр эбиллэн иһэр. Ол эбиллиитин түмүгэр киһи өйө-санаата бөҕөргөөн, туруктаах буолан кыра ыарыы аайы тымтан, алдьанан, ойуоххалыы сылдьыбат киһи буолар. Ити курдук Айылҕалыын көмөлөөн киһи бэйэтин буор кутун эрчийдэҕинэ, өйө-санаата туруктаах буолан салгыы сайдыыны ситиһэригэр бөҕө тирэх оҥоруллар.
Хас сыл кэмэ уларыйдаҕын аайы Айылҕа уларыйан биэрэн иһэр усулуобуйалара киһи буор кутун эрчийэ сылдьаллар. Буор куту эрчийиигэ итиини да, тымныыны да тулуйар буолуу ордук улахан суолталаах. Киһи этэ-сиинэ тымныыны төһө тулуйар даҕаны доруобуйата бөҕөргөөн иһэрэ улаатар. Элбэхтик эрчиллибит бөҕө доруобуйалаах киһи ханнык баҕарар быстах ыарыыга ылларбат дьоҕурданарын бары билэбит. 

Бары медицинэ үлэһиттэрэ уруккуттан этэ сатаан, өйдөтөн биэрбиттэрэ эрээри, элбэх киһи доруобуйаларын үлэлээн-хамнаан, эрчиллэн бөҕөргөтөллөрүн ыарыргыыллар, кыра эрдэхтэриттэн төрөппүттэрэ дьарыктаннара үөрэппэтэх буоланнар, бэйэлэрэ ылсыһыахтарын сүрэҕэлдьииллэр, бэлэм эмтэри ылан сии сылдьыахтарын баҕараллар. Улахан да дьону саҥаҕа, туохха эмэ үөрэтэргэ бэйэни батыһыннаран, үтүгүннэрэн үөрэтии син¬-биир туһалаах буоларын билигин реклама аһара элбээбитэ быһаарар.

Тымныыны тулуйар буолууга эрчиллиигэ Айылҕа көрдөбүллэригэр аныгы медицина үөрэҕэ эмиэ сөп түбэһэр. Манна өр эрчиллэн тымныы ууга харбыы үөрэнэр дьону уонна П.Иванов «Оокком» үөрэҕин киллэ¬риэххэ сөп. Утумнаахтык, турунан туран дьарыктаннахха киһи бэйэ¬тин этин-сиинин тымныыны тулуйар буоларга үөрэтэригэр толору кыах¬таах. Тымныыны тулуйар буоларга эрчиллии киһи доруобуйатын тупса¬ран уонна бөҕөргөтөн иһэрин тэҥинэн өйү-санааны тулуурдаах, өһөс оҥорор. Бу үөрэҕи баһылыырга киһиттэн бэйэтит¬тэн сөбүгэр соҕус тулуурдаах буолуута уонна доруобуйатын тупсарар¬га баҕа санаа эрэ баара эрэйиллэр. Тымныы уунан эрчиллиини быраҕан кэбиспэккэ куруук дьарыктана сырыттахха туһалааҕа сыыйа биллэн, тымныйан ыарыылар, тумуулар аҕыйаан бараллар. Бэйэтин доруобуйа¬тын, этин-сиинин бэйэтэ көрөн-истэн, харыстыы үөрэммит киһи итин¬ник эрчиллиилэринэн дьарыктанар толору кыахтанар.

«Оокком» үөрэх өссө биир сүрүн көрдөбүлэ, тымныы уунан куттууга киһи бэйэтин куһаҕан санааларын ыраастыыра буолар. Бу көр¬дөбүл сахалар куһаҕан санааттан ыраастаныы диэн өйдөбүллэригэр эмиэ сөп түбэһэр. Ол курдук үөһээттэн кутуллар тымныы уу киһи куһаҕан са¬нааларын ыраастаан түһэрэр, суох оҥорорго көмөлөһөр. Ол аата, тымныы уунан куттан өй-санаа куһаҕан санаалартан ыраастаныытын кэнниттэн киһи элбэх үчүгэйи баҕарар санаалары санаатаҕына, өйө-санаата биллэрдик тупсуон сөп.

Оҕолору киһилии быһыыга үөрэтии диэн оҕону кыра эрдэҕиттэн үчүгэй үгэстэргэ, тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтии буолар. Бу быһаарыыны сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар. 

Оҕо кыра эрдэҕиттэн кыра ыарыы¬лары, итиини-тымныыны тулуйар буолуутугар үөрэтиини, эрчийиини саҕалаабытынан барар ордук туһалаах, тиийимтиэ. Ыарыы¬лары тулуйар буолан хаһан даҕаны киһилии быһыыны сүтэрбэт буолуу хас киһиттэн барытыттан ирдэнэр көрдөбүл буолуо этэ. Ыарыыны тулуйар буоларга эрчиллии буор куту эрчийэр, тулуурдаах буолууга үөрэтэр. Буор кут өйө-санаата бөҕө, туруктаах буолуутун киһи бэйэтин өйүн-санаатын ыарыылары ту¬луйар буолууга эрчийэн эрэ ситиһиэн сөп.

Улахан хара оҕуһу кыра чыпчархайдаах оҕо көҥүл таһыйар, үүрэр, түргэнник хааман иһэригэр күһэйэр кыахтаах. Чыпчархай кыра ыарыыны сүөһү этигэр оҥороруттан, этигэр ыарыы буоллаҕына, сүөһү буор кута, ол ыарыы суох буоларыгар кыһанар. Түргэнник хаамтаҕына таһыйыы тохтуур буоллаҕына, сүөһү тиэтэйэн биэрэр буолууга үөрэнэн хаалар.

Чыпчархай кыра да буоллар оҕуска ыарыыны үөскэтэринэн куотан биэрии хамсаныыларын оҥорууга тириэрдэр. Оҕус кыра эрдэҕиттэн саллар, чаҕыйар тэрилэ - чыпчархай эрэ буолар. Чыпчархай оҕуһу бэрээдэккэ үөрэтэр туһалаах тэрил. Оҕус өйө-санаата ийэ кутунан бүтэр буолан, хаһан баҕарар чыпчархайтан салларын үйэтин тухары кыайан бырахпат.

Үөрүйэх диэн тылы умнан эрэрбит курдук, оҕо буор кутун эрчийэн үөрэппэт буоллубут. Минньигэс аһынан аһата – аһата, маанытык таҥыннаран баран, өссө «Эн аһара үчүгэйгин»,- диэн оҕолорбутун атаахтатан уонна киһиргэтэн кэбиһэрбит ийэ кутугар тохтотунар күүһэ суох буоларыгар тириэрдэр. Аһыахтарын-сиэхтэрин, иһиэхтэрин баҕаларын кыайан туттунан тохтообот, кыра да ыарыылары, итиини, тымныыны букатын тулуйбат эдэр көлүөнэлэри иитэн улаатыннарар буолан хааллыбыт.

Буор куту эрчийии, үөрэтии сахалыы үөрүйэх диэн тылынан толору бэриллэр. Кэлин кэмҥэ умнулла сыспыт да буоллар, бу тыл оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэҕи хайдах быһыылаахтык ылынарын бэлиэтиир. Ол курдук оҥорор быһыыны олус элбэхтэ хос-хос хатылаатахха эрэ үөрүйэх буолуу ситиһиллэр.

«Тымныыны тулуйа үөрүйэх» диэн куруук тымныыга сылдьар буолан тулуйа үөрэммит киһини этэллэр. Элбэхтик Айылҕаҕа сылдьыы, ордук күһүҥҥү халлаан тымныйан эрэр кэмигэр, киһи тымныыны тулуйар буолуутун күүһүрдэр. Тымныы уунан куттан утумнаахтык эрчиллии ордук тиийимтиэ буоларынан үөрүйэх буолууну түргэнник үөскэтэр.

Үөрүйэх диэн сахалыы тыл туохха эмэ үөрэнэр буоллахха элбэхтик хос-хос хатылаан биэриэххэ диэн өйдөбүллээх. Үөр диэн тыл элбэҕи биллэрэр. Эти-сиини элбэхтик эрчийэн ту¬луурдаах буолууга үөрэнэргэ ыҥырар тыл буолар. Тулуурдаах буолууга үөрэнэрбит хаалбытын курдук, бу тыл эмиэ умнууга хаалан эрэрин, аны сөхсүтэн оннугар киллэрэрбит эрэйиллэр.

Эти-сиини элбэхтик хамсатыы, үлэни үлэлээһин, спордунан дьарыктаныы киһи буор кутун эрчийэр. Улахан спортсменнар, үҥкүүһүттэр эттэрин-сииннэрин утумнаахтык эрчийэннэр биллэр ситиһиилэри оҥороллор. Хамсаныы төһөнөн уустук даҕаны соччонон буор кут үөрэҕэ, өйө-санаата улаатан, эбиллэн иһэр. Киһи тарбахтарын хамсатар буолуута ордук элбэх өйү-санааны эрэйэр. Өй-санаа бу уратытын роботтары оҥорооччулар дакаастаан сылдьаллар. Ол курдук робот тарбаҕын кыратык хамсатарыгар улахан компьютер өйө наада буолар эбит. Итини тэҥэ норуот билэр уустара, маастардара, иистэнньэҥнэрэ киэҥник биллэр, олохтоох өйдөөх-санаалаах дьон буо¬лалларын илиилэринэн, тарбахтарынан уустук үлэлэри оҥороллоро дакаастыыр.

Арыгы испит дьон элбэх буруйу оҥороллор диэн статистика даан-найдара көрдөрөллөр. Итирэн «Өйө көтөн» сырыттаҕына киһи этигэр-сиинигэр ыарыы буоллаҕына, буор кутун өйө-санаата быһаччы эппиэт¬тиир кэмэ кэлэр. Бу эппиэт хайдах көрүҥнээх буолуохтааҕа урут маннык балаһыанньаҕа бу киһи тугу оҥорбутуттан тутулуктаах. Ол аата хаһан эмэ кини манныкка маарынныыр түбэлтэҕэ хайдах гынан, бу ыарыы курдук буолбутуттан быыһаммыт эбитэ быһаарар. Бу сырыыга эмиэ оннук курдук хамнаныылары оҥоруон сөп. Ол аата, буор кут өйө-санаата мунньуллан эбиллэн иһэр, кэлин, маарынныыр түбэлтэлэргэ киһи урук¬ку үөрүйэҕин ылан туһанар кыахтанар.

Кыра эрдэҕиттэн кыра ыарыылары кыайан тулуйбат буола үөрэммит киһи этигэр-сиинигэр ыарыы буоллаҕына, хайдах хамсанан эппиэттиирэ букатын биллибэт. Тулуура суох буола үөрэммит атаах киһи итирэн өйө көтөн сырыттаҕына, этигэр ыарыы буолан хаалыыта кинини букатын да, өйө суох оҥорон кэбиһиэн сөп. Маннык түбэлтэҕэ атаах киһи тугу оҥорорун букатын да билбэт буолан хаалыан сөп. Билигин эдэр дьон итирэн баран оҥорор ыарахан, ыар буруйдара  үксүлэрэ итинник саҕаланаллар.

Итирэн баран охсуһа үөрэммит киһи аныгыскы итириитигэр эмиэ охсуһуон сөп диэн бу быһаарыы этэр. Киһи бэйэтэ итинник санааларын өр кэмҥэ дьарыктанан туоратыан, суох оҥоруон сөп. Кини бэйэтин охсуһар-этиһэр санааларын атын үчүгэй санааларынан солбуйдаҕына уонна өр кэмҥэ, ол саҥа санааларын иҥэриннэҕинэ, үгэс оҥоруннаҕына ити кыаллар суол буолар.

Итинник быһаарыылары ылыннахпытына киһи олоҕо барыта бэйэтэ ту¬гу саныырыттан тутулуктаах буолуута өссө күүһүрэн, дириҥээн биэ¬рэр. Сахалар «Аан дойдуну санаа тутан турар», - диэн этиилэрэ ор¬дук дириҥ өйдөбүллэнэн тахсар.

Үчүгэй, үрүҥ санаа куһаҕан, хара санааны баһыйар буолуута киһи үчүгэйи элбэхтик оҥорор буолуутугар тириэрдэр. Элбэх үчүгэйи, туһалааҕы оҥордоххо эрэ олох иннин диэки, сайдыы, үүнүү диэки сыҕарыйан барар кыахтаныан сөп.

Онон “Хамсаныы олох төрүтэ”, “Үлэ – олох үөрэҕэ” диэн этиилэр хаһан да уларыйбаттар. Үлэлии-хамсыы үөрэнии, эти-сиини эрчийии, дьарыктааһын, үөрүйэх оҥоруу буор куту эрчийэринэн киһиэхэ сайдыыны ситиһэр кыаҕы биэрэр.
 
ТАЛААН уонна ДЬОҔУР

Төрөппүттэр бары оҕолоро талааннаах, дьоҕурдаах буолуохтарын олуһун баҕараллар. Оҕону төрөтүөх инниттэн олоххо дьулуурдаах, талааннаах буолуутун ситиһии төрөппүттэри таба талан ылыынан ситиһиллэрин сахалар былыргыттан билэннэр олохторугар туһаналлар. Ыал буолааччы эдэрдэр эрдэттэн, ыал буолуохтарын инниттэн төрүччү үөрэҕин туһанан төрөппүттэрин дириҥник чинчийдэхтэринэ эрэ төрүүр оҕолорун инникитин, сайдыыны ситиһэр кыаҕын олохсутар кыахтаналлар. 

Ыаллар оҕолоро саҥа улаатан истэҕинэ бары, туһалаах диир дьарыктарынан дьарыктаннара, үлэҕэ үөрэтэ сатыыллар, туохха талааннаахтарын, дьоҕурдаахтарын быһаараллар. Арай кэнники кэмҥэ кумааҕы үөрэҕин, ырыаны, үҥкүүнү эккирэтэ сатыыллара элбээһиниттэн үлэни-хамнаһы кыайааччылар аҕыйаатылар.

Оҕо туохха эмэ ордук сыһыаннаах буолуута улаатан истэҕинэ биллэр кыахтанар. «Ырыаһыт талааннаах» диэтэхтэринэ бу киһи күөмэйин оҥоһуутун уратылара, хамсыыр, дорҕоону таһаарар уратылара уонна кулгааҕа араас тыаһы арааран истэр кыаҕа улахана быһаарыллар. Ырыаһыт талаан элбэхтэргэ бэриллибэт.

Улахан уустар талааннара оҕолоругар бэриллэн иһэллэр. Ол курдук уус киһи үйэтин тухары үлэлэээбититтэн буор кута сайдан араас уустук хамсаныылары сатаан, табан оҥорор кыахтаммыта кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэр. “Уус оҕото уус буолар” диэн этиини былыргыта уус төрүттээх сахалар туһаналлар.

Талааны киһи бэйэтэ үөскэтиммэт. Талаан өбүгэлэртэн бэриллэр. Онтон дьоҕуру киһи уһуннук үлэлээн-хамсаан, этин-сиинин эрчийэн үөскэтиниэн сөп.

Талаан уонна дьоҕур утумнаан, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэрин дьон бары билэллэр. Талаан диэн эккэ-сииҥҥэ былыргы өбүгэлэртэн бэриллибит буор кут уратылара ааттаналлар. Былыргы өбүгэлэртэн бэриллэн иһэр эт-сиин уратылара дьоҥҥо туһалаах өрүттэрэ талаан диэн буолар эбиттэр.

Талаан таах хаалан хаалыан сөп. «Талааннаах этэ да …» диэтэхтэринэ баар буолуохтаах талаанын сайыннарбатах киһини этэллэр. Талаан буор куттан тутулуктааҕа итинэн быһаарыллар. Дьарыктаммакка хаалларан кэбистэххэ талаан таах хаалан хаалыан сөп. Оҕону кыра эрдэҕинэ туохха ордук талааннааҕын, дьоҕурдааҕын олоххо уопутурбут кырдьаҕастар быһаара сатыыллар этэ.

Улахан уус буолуохтаах киһи талаанын таба тайаммакка атын үөрэххэ үөрэнэн хаалан баран арыгыһыт буолан хаалбыта биллэр. 
П.А.Ойуунускай, И.Н.Барахов уонна М.К.Аммосов былыргы ыраахтааҕы кэмин саҕана үөрэхтэммит дьон. Чахчы талааннаах, билиигэ-көрүүгэ тардыһыылаах, дьулуһар киһи оччотооҕу да кэмҥэ үөрэҕи ылар кыахтааҕа.

Дьарыктаннахха талаан биллэн тахсыан сөп. «Бүргэһи мөһөөччүккэ хаайыы кыаллыбат» диэн этии табатын уонна талааны быһаарарын балыксыт уола М.В.Ломоносов ыраах Архангельскайтан сатыы кэлэн үөрэҕи ылыыта уонна улахан учуонай буолуута дакаастыыр.

Эт-сиин уонна өй-санаа, куттар тус-туспаларын быһаарыы сахабыт тылыгар иҥэн сылдьар өй-санаа өйдөбүллэрин быһаарар кыаҕы биэрэр. Талаан диэн буор кут сайдыытын, кыаҕын быһаарар, аан бастаан өйү-санааны, эти-сиини хамсатар кыаҕы биллэрэр. Талаан арыллыбакка таах хаалан хаалыан сөп. Билигин киһи барыта үөрэҕи эккирэтиинэн үлүһүйүүлэриттэн уус талаана хаалан сылдьар.
Эти-сиини таба хамсатыыга үөрүйэх буолуу дьоҕур диэн ааттанар. Ол аата былыргы өбүгэлэртэн бэриллэр буор кут өйө-санаата, сайдар өрүтэ дьоҕур диэн буолар. Дьоҕур талаантан уратытынан эрчийдэххэ, дьарыктаатахха сайдан, эбиллэн иһэринэн уратыланар.
Дьоҕуру уһуннук үлэлээн-хамсаан, утумнаахтык эти-сиини эрчийэн ситиһиэххэ сөп. Оҕо кыра эрдэҕиттэн туһалаах хамсаныыларынан эрчилиннэҕинэ ханнык баҕарар дьоҕуру ситиһэр кыахтаах. Суруйааччылар дьоҕур сайдыытын маннык суруйаллар.

Кыысчаан Мааппа эмээхсин тугу этэр да барытын улгумнук толорор. Танньа уон биэс сааһыгар да сырыттар бары үлэни улахан киһиттэн итэҕэс үлэлээбэт. Кинини кыра эрдэҕиттэн ийэлээх аҕата үлэҕэ үөрэппиттэриттэн ылбыт дьоҕура.

Дьоҕур хас биирдии киһиэхэ баар буолуон сөп, биир эмэ киһиэхэ баар буолар талааҥҥа тиийбэтэр даҕаны буор кут сайдыытын быһаарар. “Уус оҕото уус буолар” диэн этии талаан уонна дьоҕур кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэрин биллэрэр.

Дьоҕур диэн эт-сиин хамсаныылары оҥорор кыаҕа, имигэһэ барыта холбуу киирсибитэ ааттанар. Айылҕаттан бэриллибит дьоҕуру табан туһаммакка хаалларан кэбиһии, атын үлэни-хамнаһы тутуһуу олоххо элбэхтик көстөр. Ол курдук уус, тутааччы буолуон сөптөөх киһи кумааҕы үлэтигэр көһөн хаалыыта, онно үөрэниитэ олоҕор табыллыбат буолуутун кэлин үөскэтиэн сөп.

Дьоҕур диэн өбүгэлэртэн ылыммыт хамсаныылары оҥорор кыахпыт ааттанар. Уһуннук дьарыктаан, үөрүйэхтэри үөскэтинэн дьоҕуру сайыннарыахха сөп.

Онон саҥа ыал буолааччылар талааннаах, дьоҕурдаах оҕону төрөтүөхтэрин баҕардахтарына өбүгэлэрин төрүччүлэрин эрдэттэн үөрэтэн билэллэрэ эрэйиллэр. Итини тэҥэ кэргэн тахсар кыыс оҕоҕо аналлаах ураты көрдөбүллэри былыргы сахалар туһаналларын омукпут сайдарын туһугар олоххо киллэрии эрэйиллэр.

ДЬАДАҤЫ ДИЭН ЫАРЫЫ

Сэбиэскэй былаас кэмигэр салайар былааһы дьадаҥылар, үлэһиттэр ылбыттарынан дьадаҥы буолуу үчүгэй диэн ааҕыллара, бары салайааччылар, суруйааччылар дьадаҥы төрүттэринэн киэн тутталлара, арбаналлара.

Бу кэмҥэ дьадаҥылар куһаҕан генофондалара Россия бары дьонугар тарҕаныытын түмүгэр дьон бары онон сутуллубуттара, сэбиэскэй былаас эстиитигэр үлэни-хамнаһы кыайбат буолуу аһара элбээбитэ, үлэ оҥорон таһаарыыта быста намтаабыта, маҕаһыыннарбыт барылара кураанахтаммыттара, ас-таҥас тиийбэт буолбута илэ биллибитэ.

Перестройка уларыта тутуутун кэнниттэн улахан экономист Г.А.Явлинскай Россияны көннөрөр былаанын 500 хонугунан мээрэйдээбитэ. Бу былааны араас үөрэхтээхтэрбит бары өйөөннөр 500 хонугунан үлэни-хамнаһы көннөрө, өрө тарда охсуохтарын кырдьык баҕарбыттара. Ол эрээри үлэ кыаттарбат буолуута дьадаҥы буолууттан тутулуктааҕынан уонна хас да көлүөнэлэр олохторун усталарыгар көнөр кыахтааҕынан, тиэтэйбиттэр дойдуну салайыыттан туоратыллыбыттара.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар өрө тутуллубуттарынан дьон бары дьадаҥы буолбуттара. Өй-санаа үөрэҕин суох оҥорууттан сахабыт тылыгар дьадаҥы диэн тылы аҥардастыы баайга-малга эрэ сыһыаннаах курдук өйдүү үөрэммиттэрэ. Билигин сайдан иһэр өй-санаа, кут-сүр үөрэхтэрэ дьадаҥы буолуу өйтөн-санааттан, буор куттан тутулуктааҕа ордук улаханын бигэргэтэр.

Дьадаҥы буолуу уратылара манныктар:

1. Доруобуйа мөлтөх буолуута.

2. Кыратык, сылайбат гына үлэлээһин.

3. Сүрэҕэ суох буолуу, көрү-нары эккирэтии.

4. Баайы-малы ыскайдааһын.

5. Эт-сиин баҕатын аан бастаан толоруу.

Дьадаҥы буолуу бу бэлиэлэрэ билигин Россия дьонугар барыларыгар баар буолла, олохсуйан сылдьара билиннэ, үлэ-хамнас кыаттарбат буолуута тарҕанан сылдьар. Бу уратылары биир-биир ыламмыт арыыйда дириҥник ырытыахпыт:

1. «Мөлтөхтөн мөлтөхтөр төрүүллэр» диэн этии олус таба уонна аныгы дьон кэлэр көлүөнэлэрэ мөлтөөн иһэллэрин, ыарыһахтар элбээн иһэллэрин чуолкайдык быһаарар. Ыал буолууну эдэрдэр бэйэлэрэ баһылааһыннара төрүччү үөрэҕин туһаммат буолууга тириэрдэн араас ыарыылаах оҕолор төрүүллэрэ элбээтэ. Дьахталлар харыстанабыт диэн ааттаан элбэхтик эмтэниилэрэ уонна хойутуу сыһан баран биир эмэ оҕоломмуттара доруобуйата мөлтөх буолан хаалара үгүстүк бэлиэтэнэр.

Дьон олохторо көнүүтүттэн оҕону кыра эрдэҕинэ көрүү аҥардастыы сылаастык таҥыннарыыга, сылаас дьиэҕэ сырытыннарыыга тиийэн хаалбыта тымныйан ыалдьааччылары элбэтэр. Күөмэй ыарыытыттан сылтанан оҕолор бары ыарыһахтарга кубулуйар буоллулар.
Ыарыһахтар, мөлтөхтөр үлэни-хамнаһы кыайбаттарыттан бэйэлэрэ дьадаҥы, аҕыйах баайдаах буолаллара биллэр чахчы.

2. Кыратык, сылайбат курдук үлэлээһини, сылаас сиргэ олорууну үөрэхтээх буолуу үөскэтэринэн дьадаҥы өйдөөх-санаалаах дьон бары үөрэҕи эрэ эккирэтэ сатыыллара элбээтэ.
 
Үлэҕэ нэһиилэ сүөдэҥнэһэр дьон тугу элбэҕи кыайыахтарай? Биһиги намыһах сайдыылаах дойдубутугар илии үлэтин кыайа-хото үлэлээһин сайдыыны аҕаларын умнубут курдукпут. Бары үлэһиттэрбит Суорун Омоллоон суруйбут «Күөх Көппөтүн» курдуктарга кубулуйдулар. Үөрэхтээх дьон субуотунньукка тугу эмэ үлэлээн дьодьуйдахтарына бу быһаарыы чахчы чуолкайданар.
 
Бары үөрэхтээх буолууга дьулуһуулара эт-сиин хамсаныыларга дьоҕурун аҕыйатан иһиитэ буор кут дьадайыытыгар тириэрдэр. Кыахтаах үлэһиттэр аҕыйаан иһэллэриттэн кэлиилэр, үлэни-хамнаһы кыайааччылар элбээтилэр.

3. Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин бэлэмигэр, аҕалан биэрэллэригэр үөрэнэн, өйөнөн хаалыыта сүрэҕэ суох оҥорор, өйө-санаата, хамсаныыларга үөрүйэҕэ дьадьайар. «Эт хантан кэлэрий» диэн ыйытыкка «Холодильниктан» диэн эппиэттиир улахан оҕо үлэлиир кыаҕа бэрт аҕыйах буолуо. Элбэхтик утуйар киһини сахалар «Сүрэҕэ суох» диэн этэллэрэ умнууга хаалбыта ыраатта.
 
Элбэхтик утуйуу, сынньана сытыы үксээһинэ эт-сиин дьадаҥы буолан, хамсаныыларга үөрүйэҕин сүтэрбитин биллэрэр.

4. Бэлэм, халлаантан түспүт курдук кэлэр харчыны, баайы-малы ким да аанньа ахтыбат, ыскайдыыр кыаҕа улаатар. Дьадаҥы буолуу биир сүрүн уратытынан баар баайы-малы ыскайдаан бүтэрии буолар. Аатырбыт футболист Пеле кыайыытыгар ылбыт бириистэрин үлэлиир тэрилтэлэргэ, акцияларга кубулутан кыанар, баай киһиэхэ кубулуйбут буоллаҕына, бииргэ кыайыыны ситиспит доҕоро Гарринча бары бириистэрин сууйууга-сотууга, аһааһыҥҥа кубулутан, суох оҥорон дьадаҥытынан өлбүтэ.

Баар баайы-малы ыскайдааһын, суолтата суохха туһаныы дэлэйиитэ дьадаҥы буолууну бэлиэтиир. Дьадаҥы төрүттээх, өйдөөх-санаалаах дьон эмискэ байбыттара үлэни буолбакка ырыаны, үҥкүүнү эккирэтэллэрин элбэтэр.

5. Эт-сиин тутаах баҕата – аһааһын буоларын бары билэбит. Минньигэстэн минньигэс аһылыгы эт-сиин сиэҕин, аһыаҕын баҕата улахан. Дьадаҥы өйдөөх-санаалаах киһи ас дэлэй буоллаҕына кыайан туттуммакка аһара аһаан уойар кыаҕа улахан. Аһыырга баҕа санаа киһи бэйэтин кыаҕыттан аһара барбатын киһи быһыылаах буолуу ирдиирин билиэ этибит.
 
Эт-сиин атын, быстах баҕаларын толорууга дьадаҥы өй-санаа ордук кыһанар. Арҕааҥҥы дойдуларга сиэкис аһара барыыта эт-сиин баҕатын толоро сатааһын элбээбитин биллэрэр. Эт-сиин баҕатын толоро сатыыр санаа кыайыылаах үлэ-хамнас мэһэйдээбэтинэн дьадаҥыларга аһара барыан сөп.

Аҕыйах баайдаах киһини дьадаҥы диэн этэрбит ситэтэ суох. Ханнык өй-санаа дьайыытыттан дьадаҥы буолуу үөскүүрүн саҥа үөрэтэн эрэбит. Дьадаҥы буолуу өйтөн-санааттан тутулуга ордук улаханын кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Ол курдук аҥардастыы чэпчэки үлэни көрдүү-көрдүү элбэхтик утуйа сытар, сүрэҕэ суох киһи дьадаҥытыттан тахсар кыаҕа кыра.

Дьадаҥы диэн буор кут ыарыыта, кыайан хамсаммат, үлэни-хамнаһы кыайбат буолуута ааттанар. Дьадаҥы диэн олус өр кэмҥэ, хас да көлүөнэлэр усталарыгар нэһиилэ көнөр кыахтаах өй-санаа, буор кут ыарыыта буолар. Кыайан хамсаммат, үлэлээбэт, ситэ төҥкөйбөт буолуу буор куттан тутулуктаах. Быччыҥнар ситэ хамсаабаттара, уумматтара буор кут мөлтөҕүн, сайдыыта суоҕун, хамсаныылары кыайан оҥорботун биллэрэр.

Билигин ырыынак үйэтигэр дьон бары байыахтарын баҕара саныыллар. Бу үтүө баҕа санаа туоларын туһугар өбүгэлэртэн бэриллэр буор кут туһата улаханын билигин да итэҕэйэ иликпит. «Баай дьадаҥыны уруурҕаабат» диэн этии буор кут уратыларынан быһаарыллара олус сөптөөх. Ол курдук үлэһиттэр, баайдар кэлэр көлүөнэлэригэр сайдыылаах буор куттара бэриллэрин харыстыылларын биллэрэр.
 
Онон дьадаҥы буолбат туһугар төһө кыахпыт баарынан үлэлээн, оҥорон, тутан биэрдэхпитинэ, эппитин-сииммитин уонна ону хамсатар буор куппутун утумнаахтык эрчийдэхпитинэ эрэ табылларын билиэ этибит. Итини тэҥэ кэлэр көлүөнэлэрбит дьадаҥы буолан хаалбаттарын туһугар эрдэттэн кыһанан, ыал буолар оҕолор төрөппүттэрин төрүччүлэрин дириҥник үөрэтэрбит ирдэнэр. Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ-хамнаска, хамсаныыларга, үөрэтэн, буор куттарын эрчийэрбит туһата улахан буолуо этэ.

СҮРЭҔЭ СУОХ БУОЛУУ – ДЬАДАЙЫЫ

Сэбиэскэй былаас үлэһит дьоҥҥо оҥорбут бары үтүөлэрин, көмөлөрүн билигин ырыынак кэмигэр умнан кэбиһии суобаһа суох буолууга тириэрдэр. Бу үлэһиттэр былаастара үлэһиттэргэ, оҥорон таһаарааччыларга кыаҕа баарынан көмөлөспүтэ, үлэһиттэри өрө тута сатаабыта, эстиэхтэригэр диэри килиэп сыанатын үрдэппэтэҕэ. Бука барыларыгар үлэ булан биэрэллэрэ, ыган туран үлэлэтэ сатыыллара, хамнастара, пиэнсийэлэрэ эмиэ сөп түбэһэрэ. Дьон элбэх ахсааннаах өттүлэрэ үлэһиттэр буолалларынан ол эстибит былааһы үгүс киһи сирбэт, хата сөбүлүүллэр этэ. 

Сэрии кэнниттэн олох тупсан истэҕинэ үлэһиттэргэ үчүгэйи оҥоруу улаатан, эбиллэн испитэ үлэ оҥорон таһаарыытын аҕыйатан, былааны кыччатан биэрэн испиттэрэ. Оҥоруллуохтаах былааны кыччатан биэрии үлэһиттэргэ үчүгэйи оҥоруунан ааҕыллар этэ. Үлэ оҥорон таһаарыыта олус кыччаан ас-үөл биллэрдик аҕыйаабыта, дьоҥҥо тиийбэт буолбута, маҕаһыыннар кураанахтаммыттара, ол түмүгэр сэбиэскэй былаас эстибитэ.

Салайар былаас дьоҥҥо үчүгэйи оҥоруута аһара барыыта бэйэлэрэ үлэлээн-хамсаан туһалааҕы оҥорууларын аҕыйаппыта, бары кэриэтэ сүрэҕэ суохтарга, бэлэм хамнаһы ылааччыларга кубулуйбуттара. Үлэ оҥорон таһаарыытыгар сөбө суох элбэх хамнаһы төлөөһүн дьону түргэнник, аҕыйах уон сылынан бэлэми эрэйээччилэргэ, кэтэһээччилэргэ кубулуппута.

Үрдүк үөрэхтэммит киһи илиитинэн үлэлээбэтэ чахчы. Дьону барыларын үрдүк үөрэхтээһин тэнийиитэ илиилэринэн үлэлээччилэр аҕыйыыларын үөскэппитэ. Үрдүк таһымнаах сайдыыны ситиһэ илик, үгүстүк илиинэн үлэлэнэр үлэлээх дойдубутугар элбэх үрдүк үөрэхтээхтэр баар буолуулара туһата суоҕа дакаастаммыта, илии үлэлэрин толорооччу кэлии үлэһиттэр элбээн барбыттара.

Дьону толору хааччыллыыллаах таас дьиэлэргэ олордуу олох тупсуута буоларын бары билэбит. Сотору кэминэн сылааска, сымнаҕаска сыта үөрэнэн хаалабыт, тымныыны тулуйарбыт мөлтүүрүттэн араас ыарыыларга ылларарбыт элбиир. Оҕо кыра эрдэҕиттэн элбэхтик сыта, сынньана үөрэннэҕинэ сүрэҕэ суох буола улаатарын төрөппүттэр билэн кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ оҥорон үлэҕэ үөрэтиэ этилэр. “Сүрэҕэ суох киһи оҕото, өссө сүрэҕэ суох буолар” диэн үлэһит сахалар этиилэрин таба өйдөөн туһаныа этибит.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорууттан дьадаҥы диэн тылы аҥардастыы баай-мал аҕыйаҕын быһаарар курдук санааҕа киирбиттэрэ, бу тыл өйтөн-санааттан ордук улахан тутулуктааҕын умуннарбыттара. Билигин өй-санаа үөрэхтэрэ сайдан иһэллэриттэн дьадаҥы буолуу диэн өйтөн-санааттан ордук улахан тутулуктааҕын уонна өр кэмнэргэ дьайар өй-санаа, буор кут итэҕэһэ буоларын билинэн эрэбит.

Сүрэх хаһан да тохтообокко эрэ үлэлиир, хааны хачайдыыр, киһи тыыннаах буоларын хааччыйар. Ол иһин сүрэх үлэни, хаһан да тохтообот үлэни бэлиэтиигэ анаан саха тылыгар туттуллар. Үлэһитэ суох буолуу – сүрэҕэ суох буолууну биллэрэр. 

Сүрэҕэ суох буолуу – дьадайыы бэлиэтэ. Буор кут дьадайар, эти-сиини хамсатар дьоҕурун сүтэрэр. Ол аата хамсанарга баҕа санаата суох буолуутуттан эт-сиин хамсаныан баҕарбат эбэтэр сатаан хамсаммат турукка тиийэр. Манна кыратык хамсыы түһээт даҕаны сылайа охсон хаалар дьон эмиэ киирсэллэр.

Сүрэҕэ хайдах үлэлиирэ киһи кыаҕын-күүһүн быһаарар. Сүрэҕэ үчүгэй киһи кыахтаах, күүстээх хамсаныылары оҥорор кыахтанар. Бу быһаарыыны туһанан сахалар киһи үлэлиир кыаҕын сүрэххэ тэҥнээн быһаарбыттар.

Киһи хайдах үлэлиириттэн, хамсанарыттан үлэ оҥорон таһаарыыта быһаччы тутулуктаах. Киһи үлэлиир, хамсанар кыаҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Сүрэхтээх.

2. Сүрэҕэ суох.

Бу икки өрүттэри төһө кыайарбытынан дириҥник ырытыахпыт:

1. Хаһан да тохтоон көрбөккө киһи хаанын хачайдыырынан сүрэх сахаларга үлэһит буолууну бэлиэтиир. Ол курдук үлэһит киһи хаһан да таах олоро түһэн ылбакка тугу эмэни оҥоро, тута сылдьар уратылаах. “Эрдэлээбит чыычаах тумсун соттор, хойутаабыт хараҕын хастар” диэн өс хоһооно эрдэ туран үлэлээбит барыһырарын, онтон хойутаабыт барыттан матарын биллэрэр.
 
Үлэ оҥорон таһаарыытыгар сүрэхтээх буолуу улахан өрүтүн ылар. Түргэн хамсаныылаах үлэһит элбэҕи оҥороро, тутара саарбаҕа суох. Үчүгэй, таһаарыылаах үлэһити быһаарыыга араас күрэхтэһиилэр ылар оруоллара үрдүк. Сахалар былыр-былыргыттан күүлэйи ыытан үчүгэй от охсооччулары талан быһаараллар.
 
2. Үлэни кыайа-хото үлэлээбэт, таах саллаҥныыр, ыарахан диир үлэтин үлэлиэн баҕарбат киһи сүрэҕэ суох диэн ааттанар. Киһи үлэни хайдах үлэлиириттэн, кыһанарыттан кыһамматыттан бу үлэттэн туох туһалаах тахсара улахан тутулуктаах. Сүрэҕэ суох киһи аахайбакка, кыһаммакка, аатыгар эрэ үлэлээн сүөдэҥниэн сөп.
 
Үлэ оҥорон таһаарыыта намтааһына сүрэҕэ суох буолууттан ордук улахан тутулуктаах. Ол курдук бытаан хамсаныылаах, сүрэҕэ суох киһи аҕыйаҕы оҥорон таһаарара биллэр буоллаҕына, кыһанан оҥорбот киһи үлэтэ туох да туһата суох хаалыан сөп. Россия УАЗ массыынатын саҥа атыылаһан ылан баран хаттаан хомуйдахха эрэ эрэллээхтик үлэлиирэ кыаллара собуот үлэһиттэрэ кыһанан үлэлииллэрэ быста мөлтөөбүтүн биллэрэр.

Уһуннук утуйа сытар, элбэхтик сынньанар киһи сүрэҕэ суох диэн ааттанара сөп. Сарсыарда эрдэ туран туһалаах хамсаныыларынан этин-сиинин эрчийбэт киһи этэ-сиинэ мөлтөөн, араас ыарыыларга ылларара элбиэн сөп.

Ыарыы киһи хамсанар кыаҕын сарбыйар. Сүрэҕэ ыалдьар киһи баҕарбытын да иһин кыайан күүскэ хамсаммат, илиинэн үлэни кыайбат киһигэ кубулуйар. 

Сэбиэскэй былаас кэмигэр аҥардастыы үөрэҕи өрө тутан үөрэхтээх буолуу үчүгэй диэн өйдөбүл дьоҥҥо иҥмититтэн илиинэн үлэҕэ дьон бары сүрэҕэ суохтарга кубулуйдулар. Бары илии үлэлэригэр кэлии үлэһиттэр баһылаан эрэллэр.

Былыргы, ыраахтааҕы кэмин саҕана дьадаҥылар элбэх эбиттэр. Үгүс суруйааччылар дьадаҥы киһи элбэхтик сытарын, утуйарын туһунан суруйан хаалларбыттар. Тугу эмэ үлэлээтэхтэринэ даҕаны онтулара табыллыбатын, оҥорбут күрүөлэрэ суулла сылдьарын, дьаарыстаабыт саһааннара охторун туһунан элбэхтик суруйбуттар.
 
Сатаан хамсаммат буолуу үлэни кыайа-хото үлэлээбэт буолууну үөскэтэн дьадайыыга тириэрдэр. Бу быһаарыыны тутуһан кыанар, үлэһит дьон дьадаҥылары кытта уруурҕаспаттарын “Баай дьадаҥыны уруурҕаабат” диэн өс хоһооно биллэрэр.

Үөрэхтэммит төрөппүттэр оҕолоро кыра эрдэхтэриттэн үлэлии-хамсыы үөрэммэттэриттэн хамсаныылаах үлэлэри сөбүлээбэт буола улааталлар. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ буор кут мөлтөөһүнэ, сатаан хамсаммат буолуута, дьадайыыта салҕанан баран истэҕинэ, бу аймахтар үлэни-хамнаһы кыайбаттарыттан сотору, үс көлүөнэнэн эстэр, симэлийэр кыахтаналлар.

Үөрэх буор куту эрчийбэт. Үөрэхтэммит, үгүстүк олорор үлэлээх төрөппүттэр оҕолоро сайдыыта суох буор куттаах буолан төрүүллэр. Итини тэҥэ улаатан иһэннэр элбэхтик олорор, сытар төрөппүттэрин көрөн үтүктэннэр, оннук үгэстэнэннэр үлэлиир-хамсыыр кыахтара улаханнык аҕыйыыр. Бу оҕолор оҕолорун буор куттара өссө сайдыыта суох, дьадаҥы буолар кутталланаллар. Ханнык да үлэни-хамнаһы кыайбат буолуохтарын сөп. 

Үөрэх киһини дьадатар, үлэлииргэ сүрэҕэ суох оҥорор. Элбэх үрдүк үөрэхтэри баһылаабыт дьонноох Саха сиригэр хара үлэни кыайа-хото үлэлиир үөрэҕэ суох кэлиилэр элбээн иһэллэр. Ол аата үлэни-хамнаһы кыайар сайдыылаах буор куттаах кэлиилэр олохтоохтору сабырыйан барыылара саҕаланна.

Үөрэхтэммит киһи илиитинэн үлэлээбэт, көтөхпөт, сүкпэт, быччыҥнарын хамсаппат, эрчийбэт, үгүстүк олорор, өйүнэн-санаатынан үлэлиир, кумааҕыны бэрийэр, компьютери мышканы хамсатан салайар. Хамсаныылартан тутулуктаах буор кута сайдыыта суох хаалар. Олоро үөрэнэн хаалан хамсыан-имсиэн бэйэтэ баҕарбат турукка тиийэр. Оҕото өссө хамсаабат, элбэхтик олорор, сытар буола улаатар. Куоракка киирэн олохсуйбуттара ырааппыт, үөрэхтэммит сахалар кэлэр көлүөнэлэрэ биллэрдик мөлтөөтө.

Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата тус-туспалар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэр:

1. Эт-сиин киһи сүрүн, тутаах чааһа.

2. Өйө-санаата; буор, ийэ уонна салгын куттара.

Эт-сиин уонна ону хамсатарга аналлаах буор кута бииргэ сылдьаллар, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэллэр. Буор кут дьадайыыта диэн быччыҥнар сатаан хамсаммат буолуулара ааттанар.

Буор уонна ийэ куттара оҕо кыра эрдэҕиттэн үөскээн мунньуллан иһэр буоллахтарына, салгын кута биэс эбэтэр алта сааһыттан сайдан, биллэн, умнубат буолуута сайдан барар.

Эт-сиин уонна ону хамсатарга аналлаах өй-санаа, буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэр. “Уус оҕото уус буолар” диэн этии олус таба. Улаатан истэҕинэ төрөппүтүттэн бэриллибит буор кутун дьайыытыттан бары уустук хамсаныылары баһылыыр кыаҕа улаатар, уус буолууну түргэнник ситиһэр кыахтанар.

Онон үлэ эрэ киһи этин-сиинин сайыннарар, араас хамсаныыларынан буор кутун эрчийэр. Онтон эт-сиин диэн киһи сүрүн, тутаах чааһа буоларын бары билэбит. Эти-сиини элбэхтик эрчийии, дьарыктааһын киһи уһун үйэни ситиһэригэр кыах биэрэрин туһаныахпыт этэ.

ӨЙДӨӨХ ОҔОНУ ТӨРӨТҮҮ

Оҕо этэ-сиинэ улаатан, өйө-санаата сайдан үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран олоҕор туһана үөрэннэҕинэ, оҥорор быһыылара барылара киһи быһыылаах буоллахтарына киһи буолууну ситиһэр. Итини тэҥэ киһи буолууну ситиһии биир тутаах бэлиэтинэн оҕо улаатан этэ-сиинэ ситэн, өйө-санаата сайдан, бэйэтин аҥарын булунан ыал буоларын билиниэхпит этэ.
  
Ыал буолуу кэлэр көлүөнэлэри үөскэтиигэ аналланар. Былыргы сахалар кэлэр көлүөнэлэрэ доруобай, өйдөөх, үлэни-хамнаһы кыайар буола төрүүллэрин оҕолоро ыал буолуон быдан инниттэн, ыал буолааччылар саҥа билсиһэн эрдэхтэринэ төрүччү үөрэҕин туһанан быһаараллара уонна олоххо киллэрэллэрэ. 

Ыаллар бары оҕолоро доруобай, өйдөөх, үлэҕэ-хамнаска үөрүйэх буола улаатыахтарын олуһун баҕараллар. Өйдөөх оҕо төрүүрүгэр төрөппүттэрэ, бары өбүгэлэрэ кыра да соҕус буоллар кыттыгастаналларын бары билэр курдукпут. Оҕо эбэтигэр, эһэтигэр ордук маарынныыр буолан хаалара эмиэ биллэр. Ол курдук ыраах өбүгэлэригэр даҕаны баар сорох ыарыылар оҕолорго бэриллэллэрин медицинэ науката бигэргэтэрин сэбиэскэй былаас дьадаҥылары өрө тутан буккуйуутуттан уонна төрүччүнү үөрэтэн туһаммаппытыттан  билигин хаалларан сылдьарбыт хомолтолоох.
   
Сайдыылаах диэн ааттыыр үйэбитигэр олорор аныгы дьоҥҥо аҕыйах оҕолоох буолуу олоҕурда. Эдэрдэр 25 саастарыгар диэри ыал буолан биир, улааттаҕына утуу-субуу икки оҕолоно охсон баран, онон бүтэллэр. Үлэлии-хамсыы үөрэнэ, буор куттара ситэ сайда илик эдэрдэр оҕолоро үлэҕэ-хамнаска соччо сыстаҕаһа суох буолаллар диэн сахалар «Кут-сүр үөрэхтэрэ» быһаарарын умнан, туһаммакка сылдьарбыт итинэн быһаарыллар. Кэлин кэмҥэ төрөөбүт оҕолор үлэҕэ-хамнаска сыһыаннара, тардыһыылара суох буолуута, мөлтөөһүнэ ити быһаарыы табатын кырдьык дакаастыыллар.

Өйдөөх, сайдыылаах буор куттаах, үлэҕэ-хамнаска сыһыамах оҕолор аҕыйаан иһэллэриттэн тыа сирин үлэлэрин кыайа-хото үлэлээһин кыаттарбат. Былыргы сахалар «Сааһырбыт дьон оҕолоро өйдөөх буолар» диэн этиилэрин, бу кэмҥэ төрүт умуннубут, туһаммаппыт. Дьахталлар, эр дьон сааһыран, буор куттара сайдан баран оҕоломмот буолууларыттан эдэрдэр үлэҕэ-хамнаска үөрүйэх буолуулара аҕыйаата. 

Өй-санаа, үгэстэр, үөрүйэхтэр үөскээһиннэрин сахалар кут-сүр үөрэхтэрин туһанан таба быһаарыы уонна киһи этигэр-сиинигэр олохсуйбут үөрүйэхтэрэ, ол аата буор кута эрэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтаналлларын билии, олоххо туһаныы билигин ордук наадалаах буолла. 

Өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин баһылааһын өйдөөх оҕо төрүүрүгэр көмөлөһөр кыаҕын туһаныы ирдэнэр. Ол курдук киһи төһө уһуннук олоҕун олорор даҕаны үчүгэй, туһалаах үгэстэри, үөрүйэхтэри үөскэтинэн иҥэринэр кыаҕа улаатан иһэр. Үөрүйэх буолууну киһи уонунан сылларга утумнаахтык дьарыктанан эрэ иҥэринэр. Уол оҕо эдэр сааһыттан үлэҕэ-хамнаска эриллэн, тымныыга тоҥон, куйааска буһан тулуурдаах киһи буолууну 25 сааһыгар ситиһиэн сөп. Уһун үйэлээх эр киһи элбэх үчүгэй, туһалаах үөрүйэхтэри үйэтин тухары үөскэтинэн иҥэринэн иһэр кыахтаах. Бу үөрүйэхтэрэ, сайдыбыт буор кута, кини кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэр кыахтаналларын сааһыран да баран оҕо оҥорор кыахтааҕа быһаарар. 

Сааһырбыт эр киһи эдэр дьахтары ылан оҕо төрөттөҕүнэ, күүһүрбүт, сайдыбыт буор кута бэриллэринэн, бу оҕо олус өйдөөх, үлэҕэ-хамнаска сыһыамах, сатаан, табан хамсанар, дьоҕура, талаана элбэх буолар кыаҕа төрүөҕүттэн улаатарын былыргылар билэллэрин аныгы олоххо туһанарбыт эрэйиллэр.

Дьон сааһыран баран оҕоломмот буолууларыттан сайдыылаах буор куттаах оҕолор төрүүллэрэ аҕыйаата. Биир эмэ оҕолоох буолууттан уонна эдэр сааска эрэ оҕолонууттан өр сылларга мунньуллар буор куттарын, өйдөрүн-санааларын төрөппүттэр оҕолоругар салгыы биэрэн иһэр кыахтара билигин сарбыллан сылдьар. Ол курдук бөҕө эттээх-сииннээх, 40 сааһын ааспыт, үлэлээн, хамсаан элбэх үөрүйэхтэри мунньуммут эр дьоммут иккистээн, үһүстээн кэргэн ылалларын православнай таҥара үөрэҕэ уонна сэбиэскэй былаас сыыһа үөрэтиилэрин итэҕэйэн туһанарбытыттан билигин хаалларан сылдьарбыт, омукпут мөлтөөһүнүгэр тириэрдэр.

Аҕыйах ахсааннаах эр дьон бэртэрэ, талыылара эттэрэ-сииннэрэ, доруобуйалара мөлтөөбөккө алта уон саастарыгар тиийэллэр. Бу кэмҥэ кинилэр оҕо оҥорор кыахтара кыччаабат диэни бары билэбит, медицинэ науката эмиэ бигэргэтэр. Ол иһин сааһырбыт эр киһи өйө-санаата, буор кута муҥутуурдук сайдыбыт, тулуурдаах буолуута күүһүрбүт кэмэ буоларын таба туһанан, кэлэр көлүөнэлэргэ салгыы биэрии эдэр дьахтары кэргэн ыллаҕына эрэ кыаллар кыахтааҕын таба өйдөөн туһаныахпыт этэ.
 
Урукку, ыраахтааҕы кэмин иннинэ, өй-санаа үөрэҕин сахалар тутуһар эрдэхтэринэ, эр киһи хас да кэргэннэнэрин сөбүлүүр, ону тутуһар этилэр. Үрүҥ айыы билиилэрин тарҕатааччылар, олоҥхо кэминээҕи үөрэҕи өрө тутааччылар билигин биһиэхэ элбэхтэр. Кинилэр бары сахалар бу былыргы үгэстэрэ омукпут сайдыытыгар, үлэни-хамнаһы кыайыытыгар, ахсаана эбиллиитигэр ордук туһалааҕын билинэн, аныгы олоххо киллэриигэ бары кыахтарын уураллара эбитэ буоллар чахчы улахан туһаны оҥоруо этилэр.

Кыахтаах, баайдаах, доруобай эр дьон хас да ойохтоноллорун көҥүллээһин омук өйдөөх, кыахтаах эттээх-сииннээх дьоно элбииллэригэр тириэрдиэн сөптөөх, айылҕа биэрбит соҕотох суола буолар. Былыргы сахаларга эр дьон үс эбэтэр өссө да элбэх ойохтоноллоро баа буолбат, көҥүллэнэр этэ. Ол барыта былыргылар эр киһи уонна дьахтар айылҕаларын, өйдөрүн-санааларын уратыларын ордук билэллэрин, дьахтар 40 сааһын аастаҕына оҕолонор кыаҕа суох буоларын, эмээхсиҥҥэ кубулуйарын, олоххо табан туһаналларын биллэрэр.

Эр киһи 40 сааһыгар этэ-сиинэ дьэ толору ситэр, өйө-санаата сайдар, оннун булунар, сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр, олоҕу атыннык, үчүгэй өттүттэн сыаналыыр кыаҕа лаппа улаатар, үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир. Бу кэмҥэ эр киһи иккистээн кэргэн ылан оҕолонноҕуна, оҕотун буор кутун сайдыыта ордук элбэх буолар. Оҕотун иитиитигэр таба, киһи буолуу суолун тутуһар. Былыргылар бу кэмҥэ иккис кэргэннэрин ылаллар этэ.

Бэйэтэ доруобай эттээх-сииннээх 60 саастаах эр киһи үһүс кэргэнин ыларыгар толору кыахтаах. Кини буор кутун сайдыыта муҥутуурдук улааппыт, сайдыбыт, үөрүйэхтэрэ элбээбит кэмигэр төрөппүт оҕолоро ордук өйдөөх-санаалаах уонна эдэр дьахтартан оҕолонноҕуна, доруобай эттээх-сииннээх буолуохтарын сөбүн быһаарарын туһаныахпыт этэ.

Онон үчүгэй, бөҕө доруобуйалаах, уһун үйэлээх, олохторун киһи быһыылаахтык олорор, сөптөөх баайы-малы мунньуммут эр дьон үс кэргэннээх буолуулара айылҕа үтүө айыыта буолар уонна дьон эттэрин-сииннэрин, өйдөрүн-санааларын, куттарын сайдыытыгар сөп түбэһэр. Айылҕа үөскэппит бу сөп түбэһиитин былыргылар билэн туһана сылдьыбыттарын хаттаан олоххо киллэрэн туһаныы омукпут өссө сайдыытыгар тириэрдэр кыахтаах.

Омук сайдарыгар, ахсаана эбиллэригэр төрүөх биэрэр дьахталлар ордук туһалаахтар. Дьахтар төрүөх биэрэр кыаҕа эдэр эрдэҕиттэн саҕаланар уонна сүүрбэ эрэ сылтан кыратык ордор, бу кэмҥэ эрэ дьахтар диэн ааттанар. Олоҕун салгыы олордоҕуна, төрүүр кыаҕа сүттэҕинэ дьахтар аата эмээхсин диэҥҥэ уларыйар уонна оҕолору иитэр, үөрэтэр эбэтэр атын үлэҕэ үлэлиир анала дьэ киирэр. Ол аата кыыс оҕо улаатан, сааһа ситтэҕинэ, аан маҥнай сааһын баттаһа, хас да оҕолонон баран өйө-санаата дьэ оннун булунан, олоххо туһалаах дьарыгынан эр дьонтон кыра да итэҕэһэ суох дьарыктанар кэмэ кэлэр. Кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии уонна кыра эрдэхтэринэ иитии дьахтар анала. Киһи буолуу, киһилии быһыыланыы, майгыланыы үгэстэригэр дьахтар оҕотун кыра эрдэҕиттэн иитэр, үөрэтэн кыаҕа улахан.

Эр киһи оҕо улаатан истэҕинэ үлэҕэ-хамнаска, тулуурдаах буолууга үөрэтэр аналлаах. Дьахтар бэйэтин оҕолорун улаатыннаран баран, аны сиэннэрин киһи буолууга иитэрэ, олоххо үөрэтэрэ олох үөрэҕэ салҕанан иһэрин үөскэтэр.

«Сааһырбыт дьон оҕолоро өйдөөх буолар» диэн этии бары өттүнэн таба. Ол курдук сааһырбыт киһи оҕотун иитиигэ, үөрэтиигэ ордук кыһанар уонна өйө-санаата оннун булбутунан туһанан олоххо таба суолу тутуһар. Бэйэтин олоҕун уопутуттан элбэхтик туһанара оҕотун үөрэтиигэ ордук туһалыыр. Итини тэҥэ төрөппүт оҕотугар бэйэтин сайдыылаах буор кутун биэрэриттэн оҕо үлэни-хамнаһы кыайар кыаҕа улаатарын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ дакаастыыр.

«Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх» диэн этиини олоххо хайаан да таба туһаныы ирдэнэр. Ол курдук оҕо оҥоруллар дьыалатын таҕылы тарҕатыыга кубулутуу билигин иллэҥ дьахталлар элбээһиннэриттэн аһара барыыта үөскээн эрэриттэн, өйдөрө-санаалара сайдыбыт, тулуурдара улааппыт дьон хайдах эрэ туттунуохтара, аһара барыахтара суоҕа этэ. Киһи этэ-сиинэ улаатыыта, өйө-санаата сайдыыта эмиэ айылҕаттан бэриллибит икки өрүттээх тутулуктарын тутуһа сылдьыахпыт, хайата эрэ аһара баһыйан, халыйан барыытын суох оҥоруохпут этэ.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылары, үлэни-хамнаһы кыайбаттары, өйдөрө-санаалара мөлтөх дьону өрө тутууттан, арбааһынтан дьадаҥылар, умнаһыттар өйдөрө-санаалара бары дьоммутугар тарҕаммытыттан Сэбиэскэй Сойууска үлэ-хамнас барыта таҥнары барыыта саҕаламмыта. Ол куһаҕан сабыдыал охсуутуттан билигин даҕаны үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир дьон өссө үөскүү, тэнийэ иликтэрэ кэлии үлэһиттэр элбииллэригэр тириэрдэр. 

Сэбиэскэй былаас дьоҥҥо үчүгэй курдук көстөөрү дьахталларбытыгар олус элбэх, омук олоҕор, сайдыытыгар туһата суох, өссө буортулаах да көҥүллэри элбэҕи биэртэлээн кэбиспитэ билигин да дьайа, туттулла сылдьара омукпут сайдан, ахсаана эбиллэн иһиитигэр сөп түбэспэт. Ол курдук үрдүк үөрэхтэммит дьахталлар бэйэлэрин эрэ көрүнэллэрэ, өрө туталлара элбээн, элбэх оҕону төрөппөт буолууларыттан омукпут ахсаана эбиллибэт. Итини тэҥэ аҥардас дьахталлар биир эмэ тулаайах оҕолорун кыайан киһилии суолунан ииппэттэриттэн, сыыһа-халты туттуналлара элбэҕиттэн омук ахсаана эбиллиитигэр биллэр туһаны аҕалбаттар. 

Ахсаан өттүнэн лаппа баһыйар дьахталлар бэйэлэрин көнө, үтүө санааларынан омукпут сайдыытын ситиһэрбитигэр кыһанан, элбэх ойохтонууну көҥүллүүллэрэ, оннук сокуоннары ылынарбыт буоллар, кыахтаах, үлэни-хамнаһы баһылаабыт эр дьоннорбутуттан элбэх, сайдыылаах буор куттаах оҕолор төрүөхтэрэ этэ, оҕолорбут өйдөрө-санаалара тупсарыгар уонна үлэни-хамнаһы кыайар буолууларыгар тириэрдиэ этибит. Билигин биһиэхэ кыахтаахтык үлэлиир-хамсыыр эр дьон элбээн иһэллэринэн өйдөөх, сайдыылаах буор куттаах кэлэр көлүөнэлэрдээх буолуу туһата лаппа үксүүрүн дьахталлар эмиэ өйдүөхтэрэ, омукпут сайдарын, ахсаана элбиирин туһугар  кыһаналларын илэ биллэриэхтэрэ этэ. 

Эр дьон элбэх кэргэннээх буолуулара кэргэн арахсыыта, көрсүү эрэйдээһинэ диэн билигин киэҥник тарҕаммыт куһаҕан көстүүнү букатын суох оҥоруо этэ.  Ол курдук кэргэннэрэ арахсан бардаҕына, кырдьар саастарыгар соҕотох хаалан хаалар сааһырбыт дьахталлар диэн суох буолуохтара. Оҕолор аҕата суох хаалбаттарыттан иитиилэрэ киһи быһыылаахтык барыаҕа, бары дьахталларга көрөр-истэр, көмөлөһөр киһилэрэ хаһан баҕарар баар буолуо этэ.
 
Онон Аан дойдуга биллэр уһун үйэлээх омукпутугар бэриниилээх, омукпут сайдарын, үүнэрин туһугар ханнык эрэ сиэртибэлэргэ киирии элбэх ахсааннаах дьахталларбытыттан ирдэнэр кэмэ кэллэ. Итини тэҥэ байыыны ситиспит, кыаҕырбыт эр дьон бэлэмнэригэр сынньалаҥнык сытыахтарын баҕара саныыр, чахчы кыахтаах, өйдөөх-санаалаах, сайдыылаах буор куттаах оҕолору төрөтүөхтэрин баҕалаах эдэр дьахталлар эмиэ элбэх буолуохтарын сөп.

ХААН УРУУ

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн хаан уруу диэн этиини аймахтары быһаарыыга анаан туһаналлар. Амырыын тымныылаах дойдубутугар биир киһи, киһи буолан олороро олус уустугунан, хаһыа да буолан бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһөн, күүс-тирэх буолан олоруу эрэ табыллар кэмнэрэ бааллара. Ол курдук аһара элбэх маһы сиир көмүлүөк оһоҕу кыайа-хото оттоору ыаллар хас да буолан дьукаахтаһан кыһыны кыстыыллара. 

“Хаан хаанын түһэн биэрбэт” диэн өс хоһоонун сахалар куруук тутуһалларыттан бу ыарахан олохтоох хотугу дойдуга үлэни-хамнаһы сайыннарбыттар. “Хаана тардар” диэн этии биир хаан аймахтар бэйэ-бэйэлэрин өйөһөллөрүгэр эбиискэ күүс баарын биллэрэр.
Аныгы олоххо бииргэ төрөөбүттэр, бииргэ улааппыттар кыра эрдэхтэриттэн бэйэ-бэйэлэрин өйөһөллөрө, өйдөһөллөрө ордук күүстээҕиттэн хаан аймахтары сыаналыыбыт. Өр сылларга сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥорбутуттан аймахтар тэйэн истэхтэринэ, бииргэ олоруу кыаллыбат буолбутун кэнниттэн кинилэри умнуохха сөп курдук сыыһа саныы үөрэммиппит.

Санаа хаһан да кыайан тутуллубат, хааттарбат. Киһи буор кута төрөппүттэриттэн оҕолоругар бэриллэн иһэр. Ол иһин киһи этигэр-сиинигэр быһаччы дьайар, хамсаныылары үөскэтэр буор кут бары хаан аймахтарга этин-сиинин курдук эмиэ биир буолар. Билигин хаан аймахтар эттэрэ-сииннэрэ оҥоһуута биирин, маарынныырын органнары уларытыыга медицинэ науката киэҥник туһана сылдьар.
«Хаан урууну өрүс да уутунан сууйуллубат» диэн этиини сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбутуттан ыла соччо аахайбат буола сылдьабыт. Бу этии хаан уруу элбэх уунан да сууйдахха кыайан суох буолбатын, сүппэтин чопчулаан биллэрэрин тэҥэ, хаан урууну умнума диэн өйдөтөр. 

Кут-сүр үөрэҕэ киһи куттарын үөрэтэр. Биир хаан аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биирэ, маарынныыр буолара биир төрүттээхтэрин биллэрэрин тэҥэ, араас хамсаныылара эмиэ маарынныыра буор куттара биир буоларын быһаарар. Ол курдук оҕо аҕатыгар көрүҥүнэн маарынныырын таһынан, нүксүгүрэ эмиэ биир буолан хаалыан сөп.

Буор кут диэн хамсаныылары оҥорор өй-санаа биир хаан аймах дьоҥҥо барыларыгар биир буолар, тэнийэн, тарҕанан баран иһэр. Ол курдук сыыдам хамсаныылаах үлэһит киһи оҕото диэтэхтэринэ төрөппүтүн курдук үлэһит, сыыдам хамсаныылаах буолуон сөбө быһаарыллар.

Хаан аймахтар үгүстүк биир санааланыылара, бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөһүүлэрэ, өйөһүүлэрэ олоххо туһалаах. Хайа эрэ аймах куһаҕан буолуута, санаата алдьаныыта, бу аймахтары барыларын хаарыйар кыаҕа улахан. Буор кут сибээһэ, тутулуга олус күүстээҕин, киһи этин-сиинин барытын хабарын уонна хаһан да уларыйбатын, суох буолбатын бэлиэтээн сахалар сууйуллубат диэн этэллэр. Ол курдук киһи хаан аймаҕыттан ылар этин-сиинин кытта хамсанар кыаҕын, буор кутун кытта ылынар. Уус киһи оҕото уус буолуон сөбүттэн ити быһаарыы тирэх ылан үөскээбит.

Олус уһун үйэлээх аймахтар буор куттара мөлтүүр, бытарыйар кыаҕа аҕыйыырыттан бу дьон оҕолоноллоро биир эмэ, үксүгэр кыыс оҕо буолар. Омук кырдьыыта диэн этии буор куту кытта сибээстээх.
 
«Хааны тупсарыы» диэн омук атын омугу кытта холбоһон оҕолонуулара ааттанар. Эт-сиин саҥалыы үөскүүрүттэн буор кут эмиэ саҥалыы үөскүүр кэмэ кэлэр. Саҥа үөскүүр омук саҥа буор куту үөскэтиниитэ уһун кэмҥэ, хас да үйэлэргэ, элбэх көлүөнэлэр усталарыгар барар.
  
Аймахтар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын тупсарыыларыттан сайдаллара, үүнэллэрэ быһаччы тутулуктааҕын билиэхпит, олохпутугар туһаныахпыт этэ. Хайа эрэ хаан аймах табыллы-батаҕына, ыар санааҕа түстэҕинэ, ыарыйдаҕына аймахтарга аан маҥнай биллэр. Санаарҕаабыт, куһаҕан көрүҥнээх аймахтарын түүллэригэр көрүөхтэрин сөбүн тэҥэ, быһаччы эттэрэ-сииннэрэ биттэнэн эмиэ билиэн сөп. Ол курдук биттэнии диэн эккэ-сииҥҥэ үөскүүр хамсааһыннарынан инникини билии ааттанар. 

Сахалар хаан аймахтарын ордук сыаналыыллар, харыстыыллар. Урукку кэмнэргэ аймахтарын 9 көлүөнэҕэ диэри бары билэллэр, сылдьыһаллар, аймахтаһаллар этэ. Арыыччалар аймахтарын 12 көлүөнэҕэ диэри билэллэрэ ахтыллар.

Олоҕун киһи быһыылаахтык уһуннук олорбут, элбэх оҕолорун киһи буолууга ииппит, үөрэппит киһи буор кута муҥутуурдук сайдар. Кини өлбүтүн да кэннэ бу кута бары хаан аймахтарыгар көмөлөһө, көрө-истэ араҥаччылыы сылдьарын сахалар билэллэр уонна үрүҥ айыылар көмөлөрө диэн ааттыыллар. Ыарыһах киһиэхэ хаан аймахтарын чулуу киһитэ түүлүгэр көстөн аналлаах эмп буһаран сиэппитэ туһалаабыта эмиэ биллэр. Өлбүт төрөппүттэр оҕолорун түүллэригэр көстөн араас кутталлаах, соһуччу түгэннэртэн сэрэтиилэрэ айыылар харыстааһыннара диэн ааттанар. 
 
Онон хаан аймахтар бары бэйэ-бэйэлэрин кытта буор куттарынан холбуу баайыллан бииргэ тутулла, сибээстэһэ сылдьаллар. Биир эмэ хаан аймахтара олоҕор табыллыбатаҕына, санаата алдьаннаҕына атыттарга барыларыгар эмиэ охсоруттан бары түмсүүлээх, бэйэ-бэйэлэрин билсиһэр, көмөлөһөр буолуулара эрэйиллэр.

БУОР КУТ БУККУЛЛУУТА

Сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн киһи этин-сиинин хамсатар өйө-санаата буор кут диэн ааттанар уонна эти-сиини кытта куруук бииргэ сылдьар, өллөҕүнэ эрэ арахсар. Бу үөрүйэх буолууттан үөскүүр буор кут диэн эккэ-сииҥҥэ иҥэн сылдьарынан төрөппүттэриттэн оҕолоругар быһаччы бэриллэн иһэр кут буолар.

Буор кут киһи этин-сиинин араас чаастарын, бары быччыҥнарын хамсатар аналлаах. Буор кут буккуллуута сатаан хамсаммат, саҥарбат буолуу үөскээһинигэр тириэрдиэн сөп.
 
Билигин церебральнай паралич диэн ыарыы кыра оҕолорго элбээһинэ бэлиэтэнэр. Саҥа төрөөбүт оҕолор кыайан хамсаммат, хаампат, сатаан саҥарбат буолуулара ордук элбэх. Өй-санаа үөрэҕин быһаарыытынан аныгы дьахтар боруобалыыр аатыран, элбэх эр киһини кытта быыстала суох сылдьыһарыттан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр буор кут буккуллуута үөскээн итинник сатаан хамсаммат, саҥарбат оҕо төрүүрүгэр тириэрдэр.

Урукку кэмҥэ сахалар кыыс оҕо эргэ тахсарыгар атын эр киһилиин сылдьыһа илигин хайаан да ирдииллэр этэ. Оччотооҕу кэмнэргэ бары сахалар өй-санаа үөрэҕин этиилэрин тутуһаллара уонна төрөппүттэри, төрүччү үөрэҕин туһанан талан ылан бэйэлэрин удьуордуур, утумнуур кэлэр көлүөнэлэри анаан-минээн үөскэтэллэрэ.

Билигин даҕаны үчүгэй төрүттээх, төрүт-уус ыаллар уол оҕолоро кэргэн, ыал буолууларыгар кэргэн буолар кыыс оҕоҕо аналлаах көрдөбүлү кытаатыннаран биэрэр кыахтаахтар. Киһи этин-сиинин, өйүн-санаатын сайдыытын үөрэтии ити көрдөбүлү кытаанахтык ирдиир кэмэ кэлэн иһэр. Эр дьоммут сайдыылара түргэтээн үөрэҕи, үлэни-хамнаһы кыайаллара эбиллэн иһэрэ кэлин кэмҥэ биллэр буолла. Итини тэҥэ дьахтар хайа баҕарар эр киһиттэн бэйэтигэр маарынныыр оҕону төрөтөр кыахтаах буоллаҕына, эр киһи бэйэтигэр маарынныыр, удьуордуур, утумнуур оҕону, адьас ыраас кыыс оҕоттон, атын эр киһилиин сылдьыспатаҕына эрэ, төрөтөр кыахтанарын эр дьон эдэр эрдэхтэриттэн билэн кыыс оҕолору олус кыһанан харыстыахтарын сөп этэ.

Билигин телегония диэн саҥа наука салаата саҥардыы үөрэтэ сатыыр үөрэҕин былыргы сахалар олус чуолкайдык билэллэрэ олоххо туттар үгэстэриттэн чуолкайдык биллэр. Ол үгэс кэргэн тахсар кыыс оҕо атын эр киһини кытта сылдьыспатах буолуутун кытаанахтык ирдээһиҥҥэ иҥэн сылдьарын билигин быстах санаалаах омук үөрэҕин тутуһарбытыттан хаалларан кэбистибит. Ыал кэргэн буолууга аҥардастыы тапталы эрэ өрө тутаммыт атын туһалаах өрүтүн, тэҥнэһиини үөскэтэр баайы-малы, үлэни-хамнаһы умнан сылдьабыт. Ол аата кэргэн тахсыан иннинэ атын эр киһилиин сылдьыспыт дьахтар эр киһини утумнуур оҕону кыайан төрөппөтүнэн итинник хааччахтааһын оҥоруллар эбит.

Төрүүр оҕо хайа эрэ өттүнэн дьахтар аан маҥнай сылдьыспыт киһитин курдук буолуохтааҕын былыргылар билэннэр итинник хааччахтааһыны оҥорон туһаналлар эбит. Кэтээн көрүү түмүгүнэн атын киһиттэн оҕолоох дьахтары ойох ылбыт киһи маҥнайгы оҕото анараа киһи эбэтэр ийэтин курдук буолара быдан элбэх.

Үгүс эр киһилиин сылдьыспыт дьахталлар ыарыһах оҕону үгүстүк төрөтөллөр. Манна кыайан саҥарбат, сатаан хамсаммат оҕолор төрөөһүннэрэ кэлин, аныгы сайдыылаах дьахталлар көҥүл-босхо барбыттарын кэннэ, аһара элбээбитэ бэлиэтэнэр. 

Кут-сүр үөрэҕэ этэринэн буор кут буккуллуута оҕо кыайан хамсаммат, саҥарбат буолуутун аан маҥнайгынан үөскэтэр. Эр киһи сиэмэтин кытта буор кута дьахтарга холбуу бэриллэрэ билигин быһаарыллар кыахтанан эрэр. Элбэх эр киһилиин сылдьыспыт дьахтар буор кут буккуллуутуттан итинник, ыарыһах, кыайан хамсаммат, аанньа саҥарбат оҕону төрөтүөн сөп.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ киһи үс куттаах диэн үөрэтэр. Бу куттартан буор кут киһи этин-сиинин кытта бииргэ сылдьар, хас биирдии быччыҥҥа үөскүүр хамсатарга аналлаах өй-санаа буолар. Ол аата бу буор кут хас биирдии быччыҥҥа, килиэткэҕэ иҥэн сылдьар уратылааҕыттан эти-сиини кытта бииргэ бэриллэр.

Былыргы сахалар үөрэхтэринэн дьон сиэбэт, бобуулаах этин чаастара хас кыыл аайы бааллар. Ол барыта уһун үйэлэр тухары саха дьоно кэтээн көрөн, боруобалаан билбит үөрэхтэрэ, үтүө үгэстэрэ буолар. Былыргыны суруйааччылар А.Е.Кулаковскай, А.А.Саввин сахалар аһылыкка туттар араас өрүттээх бобууларын сурукка киллэрэн хаалларбыттарыттан билигин билэр кыахтаахпыт.

А.А.Саввин былыргы сахалар ханнык кыыл, хайа этин сииртэн киһи этин ол чааһа уларыйыан, ыалдьыан, куһаҕаннык хамсыыр буолуон сөбүн былыргы сахалар арааран билэн олохторугар араас бобууга кубулутан туһаналларын туһунан суруйар. Кыыл-сүөл араас эттэрин чаастарын сиэһин дьоҥҥо барыларыгар; ордук дьахталларга уонна улаатан иһэр оҕолорго куһаҕаннык дьайалларын быһаарбыттар.
Холобурга, оҕо хопто этин сиэтэҕинэ саҥата куһаҕан буолуон сөп. 

Оҕо ураанай кус этин сиэтэҕинэ, тыла суох буолуон сөп.

Төрөөрү сылдьар дьахтар иҥиири сиэтэҕинэ төрүүрүгэр иҥиирэ тардыан сөп. 

Эһэ этин сиэтэҕинэ оҕо эһэ курдук уордаах майгылаах буолуон сөп.

Оҕолорго бобуу – тыл төбөтүн сиэтэҕинэ элбэх уу-хаар тыллаах буолуо, тиис миилэтин сиэтэҕинэ, тииһэ куһаҕан, эрдэ түһэн хаалыан сөп. (7,53).

Сахалар кыыллар ураты, киһиэхэ дьайыыта тиийиэн сөптөөх чаастарын отой сиэбэттэр. Онно киирсэллэр: ынах маҥырыыра, сылгы кистиирэ. Бу чаастары сиэтэххэ киһи саҥата буорту буолуон сөп. Ураты быччыҥнар ураты буор куттара киһиэхэ бэйэтигэр киирэн иҥэн хаалыахтарын сөбүттэн ити бобуулары оҥороллор.

Буор кут диэн эти-сиини хамсатар өй-санаа түмсүүтэ буолан эти-сиини кытта бииргэ сылдьар. Ол иһин холбуу сиэн кэбистэххэ киһиэхэ киирэн иҥэн бэйэтин буор кутун буккуйан кэбиһэр кыахтанарын иһин сиэппэттэр, боболлор. Ол барыта олус уһун үйэлээх сахалар өй-санаа үөрэҕин дириҥник үөрэппиттэрин биллэрэр.

Онон кэлэр көлүөнэлэр буор куттарын буккуйбат буолууну ситиһиигэ былыргы сахалар үөрэхтэрин быһаччы туһанан кыыс оҕо кэргэн тахсарыгар ыраас кыыһынан буоларын ирдиэххэ уонна былыргылар курдук эдэр саастарыгар кэргэн тахсыыларын ситиһии омукпут сайдыытыгар, үлэни-хамнаһы кыайыытыгар, ахсаана элбииригэр туһалыа этэ. 

БУОР КУТ МӨЛТӨӨҺҮНЭ

Сааһырыахтарыгар диэри эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөбөккө олохторун олорор эр дьон соччо элбэҕэ суохтар диэн барыны билэр, статистика этэр. Эр киһи олоҕор араас сыыһа-халты туттунууга, быстах быһыыга түбэһиитэ элбэҕэ онно эмиэ эбиллэр. Ол курдук эр дьон бэртэрэ, өйдөрө-санаалара туруктааҕа, тулуурдаахтара доруобуйалара мөлтөөбөккө, эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүн ыһыктыбакка кырдьар саастарыгар тиийэллэр.

Айылҕа айбытын быһыытынан сааһырбыт эр киһи оҕо оҥорор дьоҕура кыччаабат, итини медицинэ науката эмиэ бигэргэтэр. Эр киһи сааһыран истэҕин аайы сайдан, мунньуллан иһэр буор кутун, үөрүйэхтэрин оҕолоругар биэрэр кыаҕа хаалан хаалбат. Былыргы сахалар айылҕа ити биэриитин сатаан, табан туһаналлар этэ. Кыахтаах эр киһи үс кэргэннээх буолара. 

Буор кут өйө-санаата диэн киһи хамсаныыларга дьоҕура, этэ-сиинэ хамсаныыларга үөрүйэҕэ ааттанар. Төһөнөн буор кут өйө-санаата сайдыылаах, үөрүйэхтэргэ үөрэммит буоллаҕына, киһи араас үлэ араас уустук хамсаныыларын улахан эрэйэ суох сатаан, табан оҥоро үөрэнэр кыахтанар. 

Үлэлиир, хамсыыр киһиэхэ буор кут үйэтин тухары мунньуллан, өйө-санаата эбиллэн иһэр. Ол курдук элбэх араас үөрүйэхтэр үөскээннэр киһи этигэр-сиинигэр олохсуйан иһэллэриттэн буор кут сайдан үөрүйэхтэрэ эбиллэн иһэллэр.
 
Үйэтин тухары элбэхтик үлэлээн-хамсаан сааһырыар диэри элбэх буор куту үөскэтиммит эр киһи эдэр дьахтары кэргэн ылан оҕолоннохторуна, оҕолоро өйдөөх, сайдыылаах буор куттаах төрүүрүттэн үлэҕэ-хамнаска үөрүйэҕэ, дьоҕура элбэх буолан үөрэҕи, билиини, уустук үлэни-хамнаһы баһылааһыны ситиһэрэ ураты түргэн буолуон сөп диэн сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэрин итэҕэйэн олохпутугар туһаныа этибит. 

Уустук хамсаныылары киһи олус өр үөрэнэн, эрчиллэн, этэ-сиинэ үөрүйэх буоллаҕына эрэ баһылаан, тупсаҕайдык, имигэстик оҥорор буолар. Хамсаныыларга үөрүйэх буолуу буор куту үөскэтэр. Ол иһин бары хамсаныылары оҥоруу буор куттан олус улахан тутулуктаах. Буор кут, эти-сиини хамсатарга аналлаах өй-санаа, үөрүйэх буоллахха эрэ үөскээн эккэ-сииҥҥэ иҥэр. 

Эдэр тустууктарбыт ситиһиилэрэ мөлтөҕүттэн бары да санааргыыр буоллубут, тренердэри мөҕө-этэ, буруйдуу сатыыбыт. Урукку тустууктарбытын утумнуур эдэр тустууктарбыт отой аҕыйахтар. Буор куттара сайдыбатах, дьарыктаналларыгар сүрэҕэ суох эдэрдэри булан эрчийэ сатыыбыт да, кыайыылары ситиһэллэригэр кыахтара кыра.

Кэлин кэмҥэ ыал буолааччылар эдэр эрдэхтэринэ, холбоһоот даҕаны биир, икки оҕону төрөтөн баран онон бүтэр буоллулар. Эдэр эрдэхтэринэ оҕоломмут оҕолоро буор кута сайдыыта мөлтөҕүттэн этэ-сиинэ хамсаныыларга үөрүйэҕэ суох, үлэҕэ-хамнаска дьоҕура аҕыйах буола төрүүр. Эдэр төрөппүттэр саҥа үлэлээн-хамсаан буор куттара, бу кэмҥэ саҥа сайдан эрэр кэмэ буолар. Киһи бэйэтэ үлэлээн-хамсаан үөскэтинэ сатыыр буор кута уһуннук дьарыктаннахха, эрчилиннэххэ эрэ үөскээн, үөрүйэххэ кубулуйан олохсуйарын билиэхпит этэ.

Хамсаныыларынан дьарыктаныы үрдүкү чыпчаалын тустуу быһаарара ордук табыллар. Чыпчылҕан түгэнэ сымсатык, кыахтаахтык хамсаныы, үөрүйэх буолбут быраҕыылары туһаныы тустууга ситиһиинии, кыайыыны оҥорууга тириэрдэрин бары билэбит. 
Тустуунан дьарыктаммыппыт ыраатта эрээри Чукровтар эрэ динистиялара биллэр. Тустууктар династиялара ыраас кыыһы кэргэн ылбаттарыттан салҕанан испэт, быстан хаалар. Ол курдук хамсаныылары оҥорууга сайдыы чыпчаалын ситиспит отутуттан тахсыбыт улахан тустуук оҕолонон сайдыылаах буор кутун оҕотугар биэрэрэ билигин хаалан сылдьар. Ол иһин сайдыылаах буор куттаах оҕолор төрөөбөттөрүттэн эдэрдэрбит тустууга ситиһиилэрэ мөлтөөтө.
 
Олоххо хаалыыны үөскэтэр православнай таҥара үөрэҕин тутуһууттан эр дьон биир эрэ кэргэннээх буолуулара олохсуйбута итэҕэйэр, тутуһар омуктары эстиигэ тириэрдэн эрэрин билиэ этибит.

Россия тустуутун билигин Кавказ уолаттара баһылаан иһэллэр, элбэх ахсааннаах ааттаах нууччалартан биир эмэ уол тустууга үрдүкү таһымы ситиһэр. Ол барыта Кавказ олохтоохторо урукку, ыраахтааҕы кэмин саҕанааҕы олохторун үгэстэрин тутуһан олороллоруттан, ыраас кыыһы кэргэн ылалларыттан уонна эр дьон сааһыран баран оҕолоноллоруттан тутулуктаах. Кавказ дьахталлара сааһыран да баран элбэхтик оҕолоноллор.
 
Православнай таҥара үөрэҕэ эр киһи биир эрэ кэргэннээх буолуохтаах диэн үөрэҕинэн нууччалары эһэн эрэр. Ханнык да үлэ-хамнас эдэрдэргэ кыаллыбат буолбута, кэлии үлэһиттэр аһара элбээн эрэллэриттэн биллэрин атын биричиинэлэргэ балыйа сатыыллар. Үлэ-хамнас ыарахан, эрэйдээх, оонньуу буолбатах, хамсаныы элбэх эньиэргийэни эрэйэр. Үлэни-хамнаһы кыайыыга үөрүйэх, сатаан үлэлиир, ураты тулуурдаах, сыыһа-халты туттубат буолуу киһиттэн ирдэнэр. Сайдыыны, үүнүүнү ситиһиэн баҕарар нууччалар православнай таҥара үөрэҕиттэн аккаастаннахтарына эрэ баҕа санаалара туолуон, нуучча омук сайдыан сөп.

Буор кут көлүөнэттэн көлүөнэҕэ сайдан, күүһүрэн эбэтэр мөлтөөн, ахсаан иһиэн сөп. Киһи буор кутун эрчийбэт, үлэнэн, хамсаныыларынан этин-сиинин дьарыктаабат буоллаҕына, үөрүйэхтэр үөскээбэттэриттэн буор кута сайдыбат. Буор кута сайдыбатах киһи сахалыы дьадаҥы диэн өйдөбүлүнэн толору этиллэр. Үлэҕэ-хамнаска үөрүйэҕэ суох, хамсанарыттан сүрэҕэлдьиир, элбэхтик сытарын, сынньанарын сөбүлүүр киһи сахалыы үөрэҕинэн дьадаҥы диэн этиллэр уонна буор кутун өйүн-санаатын таһыма быһаарыллар. Бу киһи оҕото өссө сатаан хамсаммат, үлэлээбэт киһи буола улаатыан сөп, онтон сиэнэ букатын мөлтүүр. Бу аймахтар эстэр дьылҕаланаллар.
Сэбиэскэй былаас дьадаҥылары өрө туппут сабылыалынан билигин Россия дьоно бары кэриэтэ дьадаҥылар өйдөрүгэр-санааларыгар түһэн сылдьаллар. Ол курдук дьону барыларын бэлэмҥэ үөрэппит сэбиэскэй былаас эстибитин да кэннэ, оччотооҕу, бэлэмҥэ үөрэммит дьон баалларынан, бу өй-санаа билигин да хаала, тупса илик. Ол дакаастабылынан үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир дьон биһиэхэ билигин да олус аҕыйахтар.

Дьадаҥы буолуу диэн буор кут сайдыыта суоҕун быһаарар өй-санаа уратыта хас да көлүөнэ дьон олохторун устата күүскэ үлэлээн-хамсаан эттэрин-сиинэрин эрчийиилэриттэн көнөн, тупсан барыан сөп.

Төрөппүттэриттэн бэриллибит сайдыылаах буор куттаах оҕо үлэҕэ, хамсаныыларга үөрүйэх, этин-сиинин кыайа-хото хамсатар, сатабыллаах, дьоҕурдаах буола төрүүр, улаатан истэҕинэ дьоҕура эбии киирэн, тулуура, дьулуура эбиллэн иһэр. Элбэхтик хамсанарыттан үөрүйэхтэр үөскээннэр буор кута сайдан, мунньуллан иһэр кыахтанар. Үлэни-хамнаһы, эти-сиини эрчийиини кыайа-хото тутар аймахтар сайдан, чэчирээн иһэр кыахтаналлар.

Сахалыы таҥара үөрэҕин “тенгрианство” диэн аатынан да билинии, олоххо киллэрии өй-санаа үөрэҕин оннугар түһэриэ этэ. Ол курдук буор, ийэ уонна салгын куттар үөскээһиннэрин уонна эти-сиини кытта тутулуктарын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ эрэ таба быһааран дьоҥҥо тириэрдэр кыахтаах.

Онон буор кут мөлтөөһүнэ диэн киһини дьадаҥы, үлэни-хамнаһы кыайбат буолууга тириэрдэр, хас да көлүөнэ дьон олохторун устата күүстээх үлэлэриттэн эрэ көнөр кыахтаах өй-санаа улахан ыарыыта буолар. Үөрэҕи аһара өрө тутуу, аҥардастыы үөрэҕинэн эрэ дьарыктаныы, өйү-санааны эрэ сайыннара сатааһын “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа сокуонугар сөп түбэспэт быһыы буоларын эт-сиин, буор кут мөлтөөһүнэ быһаарар. Ол курдук үйэтин тухары аҥардастыы үөрэҕинэн, кумааҕынан дьарыктаммыт киһи оҕото эмиэ соннук дьарыктаннаҕына, сиэннэрэ этэ-сиинэ мөлтөөн-ахсаан, үлэни-хамнаһы кыайара аҕыйаан барарын киһи бэйэтин үйэтигэр да кэтээн көрүөн сөп. 

ИЙЭ КУТ

Сахалар «Кут-сүр үөрэхтэрэ» этэринэн киһи үс куттаах, биир эттээх-сииннээх. Бу куттар буор, ийэ уонна салгын куттар диэн ааттаналларын былыргылар быһаарбыттара уонна иҥэрбиттэрэ, дириҥ өйдөбүллэригэр олус диэн сөп түбэһэр. Балартан биһиги урукку үлэлэрбитигэр эбэн биэрэн, салҕаан ийэ куту ырытыахпыт.

Хас биирдии киһи уһун үйэтин тухары этин-сиинин эрчийэн, үөрүйэх оҥорон, өйүн-санаатын сайыннаран, тупсаран, күүһүрдэн, тулуурун улаатыннаран сааһыран истэҕинэ ойуун таһымын ситиһэр кыахтаах. Кырдьаҕаһы ытыктааһын диэн этии өй-санаа бу уларыйыытыгар олоҕурар. Былыргы кэмнэргэ аймахтарга уһун үйэлээх, олоххо уопутурбут киһилэрэ ытыктанара, тыла-өһө сыаналанара.
Сахалар үөрэхтэринэн ойуун хайдах майгылаах буола улаатара кини ийэ кута ханна иитиллэриттэн уонна ханнык кыыл дуу эбэтэр көтөр дуу кыра эрдэҕинэ туох аһы аһатан, көрөн-истэн улаатыннарарыттан быһаччы тутулуктаах. Бу тутулук маннык быһаарыллар: ытык мас илин өттүгэр ыйаммыт уйаҕа иитиллэр ойуун үтүө, үрүҥ санаалаах, онтон бу мас арҕаа өттүгэр ыйаммыт уйаҕа иитиллэр ойуун куһаҕан, сиэмэх майгылаах буола улаатар. 

Киһи өйө-санаата сайдыыта кырдьан истэххэ ойуун таһымыгар тиийэринэн, бу быһаарыы хас биирдии киһиэхэ барыларыгар сыһыаннаах. Ол курдук кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр сыыһа, атаах буола иитиллибит, бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыт оҕо үчүгэй быһыылары оҥорорунааҕар куһаҕан быһыылары элбэҕи оҥоруон уонна майгына куһаҕан буолуон сөп. Сахалар «Атаах оҕо өйө-санаата түктэри» диэн этиилэрэ итини дакаастыыр. 

Төрүт уус, үлэһит, элбэх оҕолоох кэргэҥҥэ иитиллибит оҕо үтүө майгылаах, аһыныгас санаалаах, үлэһит, киһилии быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанарын саха киһитэ барыта билэр. Арҕааҥҥы эстэн эрэр омук үөрэҕин өрө тутарбытыттан биирдии, иккилии эрэ оҕолонон баран аһара атаахтатан кэбиһэрбититтэн оҕолорбутун киһилии майгыга, быһыыга иитэрбит уустугуран иһэр.

Үгэскэ кубулуйбут өй-санаа олус өр кэмҥэ умнуллубат, сүтэн хаалбат. Туспа эньиэргийэ көрүҥэ буолан өр кэмҥэ сылдьар кыахтанар. Үгэстэртэн ийэ кут өйө-санаата үөскүүр. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ тугу саҥаны билэн элбэхтэ хос-хос хатылаабыта барыта үгэскэ кубулуйан өйүгэр-санаатыгар ууруллан, иҥэн хаалан иһэрин, ийэ кутун үөскэтэрин таба өйдөөн, оҕону иитиигэ туһаныахпытын сөп буолла.

Үгэс үөскээһинин уратылара манныктар:

а/. Саҥаны, урут билбэти билии дьайыыта. Бу дьайыы ураты күүстээҕинэн өйгө-санааҕа иҥэр күүһэ улаханыттан хаһан да умнуллубат гына өйдөнөр кыахтаах. Ол курдук оҕо аан маҥнай көрбүтэ, истибитэ, соһуйбута кини өйүгэр-санаатыгар ордук күүскэ иҥэр кыахтаах. Оҕо биирдэ билбитин, соһуйа көрбүтүн үгэс оҥостунуон сөп. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ иитии, үчүгэйи оҥорууга үөрэтии, бу кэмҥэ ийэ кута үөскээн олохсуйарынан ураты улахан суолталааҕын таба өйдөөн  төрөппүттэр туһаныахтара этэ.

б/. Үөрэҕи хос-хос хатылаан үгэскэ кубулутуу. Бу бары билэр уонна үөрэҕи иҥэринэргэ анаан куруук туттар ньымабыт, тугу эмэ умнумаары гыннахпытына хос-хос хатылаан биэрдэхпитинэ кырдьык умнубаппыт.

Оҕо өйө-санаата куруук саҥаны билэн, иҥэринэн иһэриттэн сайдыытын тэтимэ түргэн, билиитэ кэҥээн, хаҥаан, үгэстэрэ  үөскээн иһэллэр. Өйбүтүгэр хатанан хаалбыта элбэҕиттэн сааһыран баран санаатахпытына эдэр эрдэхпитинэ күн уһун курдук саныыбыт.

«Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат» диэн сахалар үөрэхтэрэ этэрин умнан, билигин аанньа ахтыбат буола сылдьабыт эрээри, кэлин сэбиэскэй кэмҥэ атаахтык, аһара маанылаан иитиллибит оҕолорбут улааппыттарын кэннэ быстах быһыыга түбэһэллэрэ, сыыһа-халты туттуналлара элбээтэ. Атаах киһи хаһан баҕарар аһара бара сылдьар майгылааҕа, бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыта дьону кытта тапсарын уустугурдарын таһынан, араас буолар буолбат саҥаны айыылары оҥороору, ситэ билэ-көрө илигиттэн, уопута тиийбэтиттэн сыыһа-халты туттунуулары оҥороро элбиир. Ыаллар оҕолорун аһара атаахтатан, маанылаан, барыга-бары бэлэмҥэ үөрэтэн, бобууну-хаайыыны биллэрбэккэ, үүнэ-тэһиинэ суох көҥүлүнэн ыытан кэбистэхтэринэ, кырдьар саастарыгар оҕолорун куһаҕан, аанньа ахтыбат майгыныттан, аһара бэйэмсэҕиттэн улаханнык санааргыахтарын, кэлэйиэхтэрин, хомойуохтарын сөп.

Кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр атаахтык иитиллибит, көрүллүбүт оҕо улаатан баран итирэн өйө, салгын кута көттөҕүнэ ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн, кыра оҕотун кэмнээҕитин курдук атаахтыыр санааланара элбэх. Ону баара улахан киһини, өссө итирбитин кэннэ ким да атаахтаппатыттан, киһиргэппэтиттэн элбэх иирсээннэр саҕаланаллар. Ол иһин атаахтык иитиллибит киһи итирдэҕинэ дьону кытта тапсыбата, иирсэрэ, кыыһырара, сыыһа-халты туттара элбээн хаалар.

Былыргы сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ оҕо кыра эрдэҕинэ ханнык эйгэҕэ, ыалга, кэргэҥҥэ иитиллибитэ, ханнык үгэстэри иҥэриммитэ өйө-санаата төрүттэнэригэр уонна сайдыытыгар ордук улахан суолтаны ыларын итинник чуолкайдык быһаарар.

Айылҕаҕа, Аан дойдуга туох барыта икки өрүттээҕин курдук өй-санаа бэйэтэ эмиэ икки өрүккэ арахсар. Өй-санаа икки өрүттэрэ сахалыы ийэ кут уонна салгын кут диэн ааттаналлар. Ийэ кут диэн оҕо кыра эрдэҕинэ ийэтин быһаччы үтүктэн иитиллибит, үөрэммит үгэстэрэ ааттанар буоллаҕына, салгын кут диэн улаатан иһэн бэйэтэ билэн-көрөн иҥэринэр үөрэҕэ буолар.

Оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, ол аата 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри улахан дьону, ийэтин үтүктэн үөрэммит үөрэҕэ ийэ кутун үөскэтэр. Оҕо өйө-санаата бу кэмҥэ олус күүскэ сайдар, элбэх билиини иҥэринэр, дьиэ-уот иһинээҕи өйү-санааны, тылы-өһү, киһи киһиэхэ сыһыанын барыларын билэр-көрөр. Тугу билбитэ-көрбүтэ барыта аан маҥнайгы билии буоларынан, тугу оҥорбутун оҕо өйө-санаата олус кытаанахтык иҥэринэр. Оҕо саныыр санаата, салгын кута сайда илигинэн тугу оҥорбутун хос-хос хатылаан үгэс оҥостон өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар уурунан иһэр. Бу үөрэҕэ бэйэтэ көрөн-истэн, тутан-хабан оҥорор быһыыларыттан үөскүүр буоланнар өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ордук дириҥник иҥэллэр. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥороругар үөрэтэр буолуу  үчүгэй үгэстэри иҥэрэринэн суолтата өссө улаатар.

Куһаҕан быһыыны оҥоруу эмиэ саҥаны айыы, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу буоларынан, ымсыырдарынан, угуйарынан оҕо өйүгэр-санаатыгар ордук түргэнник иҥэр уратылаах. Оҕо урут оҥорбот быһыытын, саҥаны оҥоруута өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник хатанар, букатын да умнуллубат буолуон сөп. Ол курдук мэйиигэ урут суоҕу, саҥаны билииттэн нейроннар саҥа холбоһуктара үөскүүр диэн медицинэ науката этэр. Биирдэ уоран туһаммыт, тутуллубатах киһи өссө уорар кыахтанара ити холобурунан дакаастанар.

Кыра оҕо өйө-санаата сайдыыта уонна улахан киһи өйө-санаата үлэлиирэ, ол аата бу өйү-санааны иҥэриниилэрэ тус-туспалар. Оҕо туох саҥаны билбитэ барыта ийэ кутун үөскэтэн иһэр буоллаҕына, улахан киһи хос-хос хатылаан саҥаны билэрэ кыаллар. 
Сахалар оҕону иитии уонна үөрэтии диэн этэллэр. Бу тыллар киһи тус-туспа куттара үөрэҕи-билиини иҥэринэллэрэ, ылыналлара тус-туспатын быһаараллар. Ол курдук оҕо ийэ кута иитиллэр, онтон салгын кута үөрэнэр.
 
Ийэ кут иитиллэрэ диэн улахан киһи, төрөппүт бэйэтин билиитин быһалыы, маннык оҥор диэн көрдөрөн, үтүгүннэрэн үөрэтэн биэриитин аата. Бу үөрэҕи оҕо хос-хос хатылаан оҥорон өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар иҥэриннэҕинэ соннук быһыылаах киһи буола улаатар. Ол аата оҕо ньуосканан саҥа аһаары оҥостон эрдэҕинэ, аан маҥнай ньуосканы уҥа илиигинэн маннык тут диэн көрдөрөн, туттаран бэриллиэхтээх, барыны-бары уруттаан оҥорон, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэн иһии туһата улахан. Оҕо ханнык илиитин аан маҥнай хамсата, туттуна үөрэтэр даҕаны, ол илиитэ куруук бастаан иһэр буолар.

Улахан киһи ийэ кута сайдыбыт буоллаҕына, субу оҥорор быһыытын ийэ кутугар иҥэн сылдьар өйдөбүллэригэр тэҥнээн көрөр кыахтаах. Ол аата ийэ кутугар иҥэн сылдьар өйдөбүллэригэр, үгэстэригэр субу оҥорор быһыыта куһаҕан диэн сыананы ыллаҕына, бу быһыытын тохтотор, оҥорбот кыахтанар.

Оҕо ийэ кута сайда илигинэ ханнык баҕарар, үчүгэй да, куһаҕан да быһыылары оҥорор кыаҕа улахан. Урукку оҥорон көрбүт билиитэ, үгэһэ суох буолан ханна да тэҥнээн көрөн, бу үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн быһаарар кыаҕа суоҕуттан хайалара ордук судургутун, интэриэһин тардарын оҥорор кыахтанар. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥорорун хайаан да тохтотон, аралдьытан, үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторо үөрэтии эрэ үчүгэй үгэстэри иҥэринэн үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатарыгар тириэрдэрин билиэ этибит.

Оҕону кыра эрдэҕинэ үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторо үөрэтэн, ол быһыылара үгэс буолан иҥэллэрин ситистэххэ, кини атын оҥорор быһыыларын ол үгэстэригэр тэҥнээн көрөн оҥорор кыахтанар. Бэйэлэрэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит төрөппүттэр оҕолорун үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторо үөрэттэхтэринэ, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатара ити курдук быһаарыллар.

Бу быһаарыы салгыытынан “Үлэһит киһи оҕото – үлэһит буолар” диэн этии буолар. Үлэһит төрөппүттэрин үтүктэн, батыһан оҕо үлэлии, ону-маны оҥоро, туһа киһитэ буола, көмөлөһө кыра эрдэҕиттэн үөрэнэр. Үлэһит киһи оҕотун “Мин бэйэм”, “Бэйэм оҥоробун” диэн санаатын кыра эрдэҕиттэн хам баттаабат, сайыннарар, ол иһин оҕото тугу барытын бэйэтэ оҥоро үөрэнэн иһэр кыахтанар.

Олох ханнык баҕарар кэмнэригэр киһи өйө-санаата туруктаах, ол аата ийэ кутугар үтүө үгэстэр иитиллибит, иҥэриллибит  буоллахтарына сыыһа-халты туттунуулары, быстах быһыылары оҥорон олоҕун алдьаппакка киһи быһыылаахтык олорор кыахтанарын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ эрэ табатык быһаарар. Бу үөрэх саҕаланыытын биһиги «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэбититтэн билсиһиэххэ сөп. (3,83). 
Билигин үгүс эдэр дьон араас киһи үөйбэтэх-ахтыбатах быстах быһыыларын оҥорон кэбиһэн баран, бу оҥорор быһыыбытын өйдөөбөккө эрэ оҥорон кэбистибит диэн этэллэр. Психологтар киһи маннык быһыытын «Состояние аффекта» диэн эриэхимэйдик ааттыыллар эрээри, сахалар маны, киһи өйө баайыллан ылар кэмэ диэн былыр-былыргыттан билэллэр. Киһи өйө-санаата маннык кэмҥэ үгүстүк тулуура тиийбэтэҕинэ, ыксаатаҕына, ыгылыйдаҕына, арыгы истэҕинэ киирэн кэлэрин сахалар билэллэр. Бу өйө баайыллыбыт кэмигэр киһини ийэ кута быһаччы салайар. Ийэ кута куһаҕаннык эбэтэр төрүт да иитиллибэтэх буоллаҕына, киһи бу кэмҥэ араас сыыһа туттуулары, быстах быһыыны оҥорон кэбиһэр кыаҕа аһара улаатар. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун чиҥник, үчүгэй быһыылары оҥорууга иитии-үөрэтии хайаан да наадатын биһиги арыйабыт уонна төрөппүттэргэ тириэрдэ сатыыбыт.

Кыра оҕо саҥа улаатан истэҕинэ таҥарата, үтүктэр, үөрэнэр киһитэ төрөппүтэ буолар. Оҕо төрөппүтүн көрөн, кини оҥорор быһыыларын үтүктэн оҥороруттан, кини курдук буолар баҕа санаатыттан төрөппүтүн курдук санаалаах, быһыылаах буола улаатар, төрөппүтүн таҥара оҥостон үтүктэр. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ этэринэн оҕо хайаан даҕаны икки төрөппүттээҕэ табыллар, өйө-санаата туруктаах буола улаатарыгар, олох икки өрүтүн, дьахтар уонна эр киһи иитэр-үөрэтэр, олоххо туттунар уратыларын билэр буола улаатарыгар олук ууруллар.
 
Оҕо улаатан иһэн бэйэтин санааларын сатаан салайа, тулуурдаах буолууга үөрэниэ этэ. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону киһи буолууга үөрэтэр, ол аата таҥара үөрэҕэ тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэтииттэн саҕаланар. Киһи буолуу үөрэҕэр санааны салайыы, сөптөөх, киһилии суолунан салайан биэрии оҥоруллар, киһи быһыытын, сиэри аһара барбат буолууга “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтиллэр. Бу үөрэх сиэри-туому билэр буолууну, бэрээдэги тутуһууну, үчүгэй үгэстэргэ үөрэниини ирдиир, сыыһа-халты туттубат буолууга үөрэтэр.

Оҕо аан маҥнай бары оҥорор быһыыларын барыларын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэриттэн, бу быһыылара үгэскэ кубулуйан ийэ кутугар ууруллан иһэриттэн киһилии санаалаах, киһилии быһыылаах буола улаатар. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ киһилии быһыыга үөрэтии олус улахан суолталанар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону иитиигэ улахан суолтата итинэн быһаарыллар.

Онон оҕо кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ саҥаны билэриттэн уонна элбэхтик хос-хос хатылаан оҥорор быһыыларыттан ийэ кута үөскээн олохсуйар. Оҕо бэйэтэ оҥорор быһыыларыттан үөрэнэрэ ордук кытаанахтык уонна дириҥник, хаһан да умнуллубат гына өйүгэр-санаатыгар иҥэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ үчүгэй быһыылары оҥотторо үөрэтии туһата итиннэ саһан сылдьар. 

Төрөппүт эппит тылын оҕото кыра эрдэҕиттэн толоро, оҥоро, кини курдук үлэлии үөрэннэҕинэ эрэ, соннук үгэс үөскээн өйүгэр-санаатыгар олохсуйар. Бу үөскээбит үгэс оҕо улааппытын кэннэ төрөппүтүн тылын истэригэр, сыаналыырыгар тириэрдэр. Оҕо төрөппүтүн курдук майгылаах буола улаатар кыахтанар.

Кыра эрдэҕинэ оҕону үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэр судургу. Үчүгэй быһыылары оҥотторо үөрэтиллэр. Аан маҥнай төрөппүт бэйэтэ үчүгэй үгэстэрдээх буолара ирдэнэр. Оҕо көрөн-истэн үтүктэрэ эмиэ элбэх. Үчүгэй үгэстэрдээх уонна олору тутуһар буолууга кыһаныахха. Оҕо бэйэтэ да үөрэниэн, билиэн-көрүөн баҕата бу кэмҥэ олус элбэх. Бу баҕа санааны сатаан туһанан, таба суолунан салайан, тугу, хайдах оҥорору көрдөрөн биэрэн бэйэни үтүгүннэрэн, батыһыннаран эрэ биэрэн истэххэ уонна куһаҕан быһыылары оҥорон куһаҕан үгэстэри иҥэриммэтин ситистэххэ үөрэх салгыы баран иһэр.

Сэбиэскэй былаас үрэллэрин саҕана оҕоломмут төрөппүттэр оҕобут улаатан истэҕинэ этэр тылбытын истибэт буолан иһэр диэн этэллэрэ элбэх. Бу төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕинэ киһилии быһыыга, бэрээдэктээх буолууга ситэн үөрэппэккэлэр аҥардастыы оонньото, атаахтата, маанылыы сылдьыбыттара, оҕолоро билигин улаатан баран кинилэр этэллэрин кырдьык истибэттэр, бэйэлэрин да аанньа ахтыбаттара улаатан иһэр.

Кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэммэккэ хаалбыт оҕо улаатан баран саҥалыы үгэстэргэ үөрэниитэ «Отох киһи отутугар дьэ өйдөнөр» диэн этиинэн бэриллэр.

Улаатан баран үгэскэ үөрэнии олус уһун кэми ылар. Биһиги ааҕан таһаарыыбытынан бу кэм оҕо киһини үтүктэр буолуоҕуттан саҕаланан баран уонча сылы ылар. Билигин ырыынак кэмэ үөскээбитинэн үгүс төрөппүттэр үйэлэрин тухары мунньуммут баайдарын-малларын салгыы салайар, өссө элбэтэр, ыспат-тохпот кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр санааларыттан кут-сүр уонна сахалыы таҥара үөрэҕин баһылаатахтарына эрэ, оҕолорун өйүн-санаатын киһилии быһыылаах буолууга үөрэтэр кыахтаналларын сыыйа-баайа син билэн иһиэхтэрэ. Ол курдук оҕолорун атаахтатан, аһара бэлэмҥэ үөрэппит төрөппүттэр оҕолоро улааттаҕына, эрэйи көрөллөрө эбиллэн иһиэн, быстах быһыыга түбэстэхтэринэ улаханнык санааргыахтарын сөп.

Оҕону атаахтатыы, кыра эрдэҕинэ бары баҕатын тук курдук толорон иһии, киһиргэтии, аһара бара сылдьарга үөрэтии соннук өй-санаа ийэ кутугар иҥэн уурулларын үөскэтэр. Бу оҕо кэлин улаатан да баран атаахтыы, ону-маны көрдүү сылдьар буоларын таһынан аһара туттан кэбиһэн быстах быһыыга түбэһэр кыахтанарын умнубаппыт буоллар кэлэр көлүөнэлэрбит киһилии быһыылаах, туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатыахтара этэ.

Көрсүө, сэмэй, боччумнаах, аныгы үөрэх этэринэн бэрээдэктээх буолуу оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кутугар иҥэриллэр үөрэх. Билигин сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ бу үөрэхпитин букатын хааллараммыт, элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” өрө тутаммыт эдэрдэрбит киһи быһыытын аһара бара сылдьалларыттан, буолар-буолбат саҥаны айыылары оҥоро сатыылларыттан быстах быһыыга түбэһэллэрэ биллэрдик элбээтэ.

Туһа киһитэ буолуу оҕо олох кыра эрдэҕиттэн саҕаланар. Саҥа хаампыт оҕо ону-маны соһорун, таскайдыырын сөбүлүүр. Бу кэмҥэ туһалаах дьыаланы оҥотторо үөрэтии туһа киһитэ буоларын төрүттүүр. Оҕо туох кыайарыттан саҕалаан дьиэ иһигэр ону-маны аҕалыыга, илдьиигэ көмөлөһөн, тутуһан-хабыһан үөрэниитэ туһа киһитэ буолуутугар, ону-маны оҥоро үөрэниитигэр тириэрдэр, үлэһит буола улаатарыгар үтүө үгэһи иҥэриммитэ олук буолар.
 
Оҕо туһалаах, үчүгэй дьыаланы оҥордоҕуна дьоно үөрэр, хайгыыр, кыратык манньалыыр буоллахтарына, өссө кыһанан бу дьыалатын оҥорор. Бу быһыыта элбэхтэ хос-хос хатыланан, үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар иҥнэҕинэ улаатан баран үгүс туһалаах дьыалалары оҥорор үлэһит киһиэхэ кубулуйар кыахтанар.

Оҕо үтүктэр дьоҕура олус улахан. Улахан дьону үтүктэн ыалдьыттаах, ол аата кэлбит ыалдьыты аһата, ону-маны солуну кэпсэтэ оонньуур, онтон хоноһолоох буола оонньоотоҕуна, аны хоноһото ороннонон утуйан турара эмиэ үтүктүллэр. Ыаллар ыалдьыты арыгынан күндүлээн элбэхтик арыгы иһиллэр буоллаҕына, оҕо ону үтүктэн оонньоон соннук быһыы үгэс буолан иҥэн хааллаҕына, кэлин улаатан баран хас ыалдьыт кэллэҕин аайы арыгы иһэн, аны арыгыһыт буолар куттала улаатар.

Арыгыһыт аҕалаах ыаллар оҕолоро ыаллаах буола оонньоотохторуна аҕа буолбут уолга: «Эн итирэн кэл ээ. Онтон мин ааны аһыам суоҕа»,- диэн сотору-сотору итирэн кэлэр аҕатын быһыытын үтүктэ сатыыллара үчүгэйгэ үөрэнии буолбатах.

Оҕо сүрүн үөрэҕэ ыаллаах буола оонньооһун буолар. Манна элбэх оҕолоох ыаллар оҕолоро ордук табыллаллар. Ким ийэ, ким аҕа буола оонньоотохторуна оҕолоро араас кыра, улахан куукулалар буолаллар, оҕолорго элбэх оҕолоох буолуу өйө-санаата кыра эрдэхтэриттэн иҥэриллэр. Ыаллаах буола оонньооһун оҕо кэргэн, ыал буоларыгар олук уурар, оннук үгэһи үөскэтэр. Оҕо олох кыра эрдэҕинэ кокуукка оҕону көрө-истэ үөрэниитэ үгэс буолан иҥнэҕинэ элбэх оҕолоох ийэ эбэтэр аҕа буолар кыахтанар.

Элбэх ынахтаах, сылгылаах уонна олору көрө-истэ маныы оонньооһун оҕо кыра эрдэҕиттэн кыыллары, сүөһүлэри сөбүлүүрүгэр, көрөрүгэр-истэригэр үөрэтэр, оннук үгэстэри үөскэтэн иҥэрэр. Араас тутуулары кыра кубиктарынан сааһылаан уурталыы оонньообута үгэс буолан оҕо саҥаны тутарыгар, айарыгар олук буолар кыахтанар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үгэстэрэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр араас ытыалыыр, элбэх киһини өлөртүүр оонньуулары компьютерга оонньуура оннук куһаҕан үгэһи үөскэтиэн сөбүттэн тохтотуллуо этэ. Ол курдук ити үөрэнэн хаалбыт куһаҕан үгэстэрэ улааппытын кэннэ дьайыыларыттан, олус улахан куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөбүттэн, кут-сүр үөрэҕэ төрөппүттэри сэрэтэн, оҕолорун өйүн-санаатын харыстыырга ыҥырар.

Оҕоҕо ийэ кута олус күүскэ сайдар, үөскүүр кэминэн бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ кэм, ол аата олох кыратыттан 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри кэми ылар. Бу кэмҥэ оҕо оонньообут оонньуутун үгэс оҥостон иҥэринэн иһэр. Ол курдук оҕо тугу оҥороруттан, хайдах хамсанарыттан үгэстэр үөскээннэр ийэ кута иитиллэн, иҥэн олохсуйар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри майгына, ийэ кута күүскэ үөскүүр, олохсуйар. Ийэ кут киһини олоҕун устата салайарын «Кут-сүр үөрэҕэ» дакаастаан дьоҥҥо тириэрдэ сатыыр. Манна ордук суолталааҕынан киһи биирдэ эмэтэ да буоллар итирэн дуу хайаан дуу салгын кута көтөн хаалбытын эбэтэр өйө баайыллыбытын кэннэ ийэ кута баһылаан салайар кэмэ тиийэн кэлэрин билиэ этибит. Ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорууга иитиллибит киһи маннык кэм кэлэн ааһарыгар сыыһа-халты туттунара отой аҕыйах буолар.
Соҕотох оҕолоох ыал оҕолоро оонньуур оҕото эмиэ соҕотох буолар. Соҕотох буолуу үгэһэ иҥэриллэн хаалар. Элбэх оҕолоох буолуу үгэһэ аныгы оҕолорго иҥэриллибэтэ биир оҕолоох буолууттан саҕаланан салҕанан баран иһэр.

Оҕо улахан дьону үтүктэн үөрэниитин бэйэтэ оонньоон өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар үгэс оҥостон иҥэринэр. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун киһилии өйгө-санааҕа үөрэтии бастаан иһэр буолара хайаан да көрдөнөр биир тутаах көрдөбүл буолар. Итини тэҥэ оҕо оонньуурдара барылара олоххо сыһыаннаах, улааттаҕына ситиһэр сыалларын көрдөрөр буолара, соннук үгэстэри үөскэтэрэ ордук. Yгэс буолбут өйдөбүллэр киһини бэйэтин салайаллар диэн «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэбитигэр ырыппыппыт. Оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэнэрэ кэлин, улааппытын кэннэ сыыһа-халты туттунан быстах быһыыга киирэн биэрбэтигэр туһалыыр диэни саха киһитэ барыта билэрэ уонна олоҕор, оҕолору иитиигэ туһаныа этэ. 

Бу үлэбитигэр быһаарбыт оҕону үчүгэй үгэстэргэ хааччахтаан, көҥүлүнэн ыыппакка үөрэтии кэмэ оҕо бэйэтин өйө-санаата, салгын кута сайдан, умнубат буолан, бэйэтэ быһаарынан, билэн оҥорор буолуоҕуттан ыла уларыйан биэрэрэ эрэйиллэр. Ол аата бу, улаатан эрэр кэмиттэн ыла оҕо аны “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи тутуһан, үчүгэйи уонна куһаҕаны, үрүҥү уонна хараны, аны бэйэтэ арааран билэргэ үөрэнэрэ, олоҕор туһанара хайаан да ирдэнэр.

Оҕо кыра, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан арааран билбэт эрдэҕинэ, куһаҕаны оҥорорун төрөппүтэ эбэтэр иитээччитэ хааччахтаан, элбэхтик үчүгэйи оҥорууга үөрэтэрин аата ийэ кутун иитии, ол аата улахан киһи бэлэм билиититтэн иитэн биэриитэ диэн ааттанар, онтон улаатан, бэйэтин өйө-санаата, салгын кута сайдыытыгар, үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэргэ аны үөрэннэҕинэ эрэ табыллар.

Өй-санаа үөрэҕэ маннык уларыйан биэрэр кэмэ кэлиитин төрөппүттэр билэн оҕо үөрэтиитин хайысхатын уларытан, бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны билэрин үөскэтиэ этилэр. Оҕо төһө эрдэттэн үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэн олоҕор таба туһанар буоллаҕына өйө-санаата сайдан киһи буолууну эрдэлээн ситиһэр кыахтанар.

Оҕо бэйэтин өйө-санаата, салгын кута сайыннаҕына ону-маны ааҕан, көрөн-истэн билэрэ өйүгэр-санаатыгар ууруллан иһэрэ араас элбэх билиилэри, ол иһигэр куһаҕаны даҕаны иҥэринэригэр тириэрдиэн сөп. Бу кэмҥэ оҕо сиэр уонна киһи быһыытын көрдөбүллэрин үөрэтэн билэн, ол аата үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран тутуһар буолара өйө-санаата туруктаахтык сайдыытыгар тириэрдэр.
Бэйэтэ сайдан, саҥаны арыйан, айыыны оҥорон иһэр оҕо өйүн-санаатын аһара тиэтэтэн, өссө саҥаны ай, киһи билбэтин, оҥорботун оҥорон ис диэн үөрэтии суох буолара ордук. Ол аата оҕону “айыыны оҥор” диэн үөрэтии оҕону тиэтэтэн, ыксатан, билиитин ситэтэ суох оҥорон, сыыһа-халты туттунууларга, быстах быһыыны оҥорууга тириэрдэрин быһаарабыт.  Итини тэҥэ оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илигинэ тиэтэтииттэн, ыксатыыттан боростуойдук, судургутук оҥоруллар куһаҕан быһыылары элбэхтик оҥорор кыахтанан хаалыан сөп.

Үрүҥ айыылартан кэлэр билиилэри, ол аата олорон ааспыт көлүөнэлэр үөрэхтэрин оҕо кыра эрдэҕинэ улаханнык сиидэлээн, ыраастаан баран өйүгэр-санаатыгар тириэрдиллэрэ ордук буолуо этэ. Ол курдук былыргы, өйдөрө-санаалара ситэ сайда илик дьон куһаҕаны, буруйу, өлөрсүүнү оҥороллоро быдан элбэх буоларынан, ол куһаҕаны оҥорбуттара эмиэ хара айыы буолан сылдьаллар. Бу куһаҕан, хара айыылары кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар тиэрдибэккэ, хаалларан кэбистэххэ, оҕо өйүгэр-санаатыгар үчүгэй быһыылар, үрүҥ айыылар ордук элбэхтик иҥэн хаалыахтара этэ.

Омук итэҕэлэ, бу омук дьонун өйүн-санаатын иитиигэ-үөрэтиигэ аналланар. Итэҕэл икки өрүтүн, ол аата таҥараны уонна айыыны ханан тус-туспа арахсалларын арааран билэн олоххо табан туһаныы ирдэнэр. Итэҕэл икки өрүтэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан, бэйэ-бэйэлэрин сайыннарсан, тэҥнэһэн, кэккэлэһэ баран истэхтэринэ эрэ, омук олоҕо туруктаах, биир тэҥник баран иһэр кыахтанар. Хайалара эрэ аһара баһыйан барыыта олоххо халыйыыны, атына хаалан хаалыытын үөскэтэр. Ол курдук итэҕэл айыы өттө аһара бардаҕына, былыргыны үөрэтии, билии төһө да кэҥээбитин иһин, куһаҕан, охсуһар, этиһэр быһыылар элбээннэр сайдан иһэр олохтон хаалан хаалыы чахчы үөскүөн сөп. Онтон таҥара өттө аһара бардаҕына омук былыргы төрүттэрин умнан атын сайдыылаах омукка кубулуйуута кэлэриттэн сэрэниэхпит этэ.

Омук бэйэтэ уларыйбакка, тылын буккуйбакка, урукку олоҕун үгэстэрин уларыппакка эрэ кытаанахтык тутуһан олорорун итэҕэл айыылартан тутулуктаах өттө ирдиир. Итэҕэл бу өттө ордук улахан, өйдөрүн-санааларын туппут, бэйэлэрин билиммит, киһи буолуу үөрэҕин баһылаабыт дьону үөрэтэргэ табыллар. Ол иһин айыы итэҕэлин тутуһааччылар саха тылын төрдүттэн уларыппакка, ийэ уонна аҕа диэн тылларбытын оннугар түһэрэн, былыргытын курдук туһаныыны кытаанахтык ирдииллэрэ эрэйиллэр. Итини тэҥэ сэбиэскэй былаас кэмигэр сорох төрүт тылларбытын, холобурга, эйэ-нэм, солун, айыы диэн тыллары  буккуйбуттарын, уларыппыттарын урукку оннугар түһэриигэ үлэлэһиэхтэрэ этэ.

Үрүҥ айыылартан кэлэр билиини тутуһар улахан дьон былыргылар билиилэриттэн үчүгэйин, үрүҥүн талан ылан оҕолорун аныгы сиэрдээх киһи быһыытыгар сөп түбэһэр, олоххо туһалаах өттүн ылан иитиэ-үөрэтиэ этилэр. Ол аата былыргылар билиилэриттэн үрүҥ айыытын эрэ талан ылан, куһаҕан, дьоҥҥо буортулаах хара айыыттан чопчу арааран, бэйэлэрин оҕолорун иитиигэ-үөрэтиигэ туһаныахтара этэ. Итэҕэл айыылартан тутулуктаах өттүттэн куһаҕана, дьоҥҥо буортулааҕа ыраастанан умнууга хаалан иһэрэ, киһи өйө-санаата сайдыытыгар, үчүгэй быһыыта элбииригэр тириэрдэр уонна омук былыргылар үөрэхтэрин тутуһан уларыйбакка, бэйэтинэн сылдьарын хааччыйар аналлаах.

Саҥа сайдан, улаатан, үүнэн иһэр оҕо өйүн-санаатын итэҕэл таҥара диэн ааттаах өттө табатык быһааран үөрэтэр. Таҥара итэҕэлэ аһара сайдан иһэр оҕо өйүн-санаатын хааччахтаан, киһи буолуу суолунан салайан биэрдэҕинэ эрэ, киһилии майгылаах, көрсүө, сэмэй, үлэни-хамнаһы кыайар дьон үксүүллэр, олох салгыы сайдар кыахтанар. Ол иһин биһиги итэҕэлбит оннун булуннаҕына саха омук салгыы сайдарын таҥарабыт үөрэҕэ төрүттүөҕэ.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн оҕо ийэ кута саҥа төрүөҕүттэн, хараҕа иччилэниэҕиттэн сайдан 5 эбэтэр 6 сааһыгар, бэйэтин өйө-санаата сайдыар диэри кэмҥэ олус күүскэ сайдар, өйгө-санааҕа иҥэр уонна киһини бэйэтэ да билбэтинэн үйэтин тухары салайыыга быһаччы кыттыһар. Былыргылар үөрэхтэрин төһө да тыал тыаһын курдук истибиппит, аанньа ахтыбатахпыт иһин, аныгы наука чинчийиилэрэ олор табаларын бигэргэтэн иһэллэр. Ол курдук киһи итирэн дуу, хайаан дуу өйө, салгын кута көттөҕүнэ хаһан эрэ санаатыгар туппутун, ууруммутун оҥорон кэбиһэрэ, бу кэмҥэ киһини салайыыны ийэ кута быһаччы оҥорорун дакаастыыр.
 
«Харах иччитэ» диэн этии кыыллар, оҕо, киһи харахтарыгар араарыллан көстөр ханнык эрэ сырдык кыымнартан, сырдаан көстөрүттэн, утары көрүүгэ киһини таба көрүүттэн быһаарыллар өй-санаа баарын биллэрэр өйдөбүл буолар. Оҕо киһини таба көрөр буолуоҕуттан ыла хараҕа иччитийэр, өйө-санаата күүскэ сайдар, ийэ кута үөскээн, иитиллэн мунньуллар.

Балык миинин курдугунан мэндээриччи эбэтэр чалбах ньамаҕынан көрбүт харахтар иччитэ суоҕунан ааҕыллаллар. Ийэ кута ситэ иитиллибэтэх эдэрдэр мэндээриччи көрөллөрө баар буолан иһэр.

Билигин даҕаны сахалар кут-сүр үөрэхтэрин аанньа ахтыбат, нууччалыы үөрэнэн хаалбыт дьон элбэхтэр. Ол эрээри аныгы наука ситиһиилэринэн өй-санаа, мэйии үөрэхтэрэ сайдан, урут биллибэт боппуруостар быһаарыллан, сахалар былыр-былыргыттан билиилэрэ улахан туһалаахтара сыыйа-баайа дакаастанан иһэллэр. 

РАМН неврологиятын киинин мэйиини үөрэтэр отделын салайааччыта профессор Сергей Иллариошкин үөрэтэн, чинчийэн оҕо 3 сааһыгар диэри тугу өйдөөбүтэ барыта мэйиитигэр иҥэн сылдьар сирин булбут. Профессор бу булуутунан, арыйыытынан оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтин өйө-санаата, умнубат буолуута үөскүөр диэри тугу да өйдөөбөт диэн этии сыыһа буоларын быһаарда. (8,3). Онон сахалар оҕо өйө-санаата, ийэ кута 5 сааһыгар диэри үөскүүр уонна бу кута киһи үйэтин тухары дьайа сылдьар диэн этиилэрэ аныгы науканан дакаастанан эрэрин биллэрэр.

Итини тэҥэ учуонай өй үлэтинэн дьарыктаныы, элбэҕи билии мэйии үлэлиир дьоҕура улаатарыгар уонна киһи үйэтэ уһууругар тириэрдэрин арыйда. Бу быһаарыы биһиги икки омук тылын, билиитин баһылааһын киһи өйө-санаата сайдыыны ситиһэр кыаҕын улаатыннарар диэн быһаарыыбытын бигэргэтэр. (9,46).

Элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айааччылар, аныгы тыл үөрэхтээхтэрэ уонна урукку, сэбиэскэй үөрэхтээх учуонайдар ийэ кут киһиэхэ халлаантан кэлэн түһэр диэн этиилэрэ таһы-быһа сымыйа. Саха дьонун барыларын билбэт аата албыннааһын буолар. Бу этии сымыйатын наука оҕону пробиркаҕа үөскэтэн төрөтөрө, ким да оройго үрбэтэҕинэ даҕаны өйө-санаата үөскүүрэ ханнык да саарбахтабыла суох дакаастыыр.

Онон ийэ кут диэн оҕо кыра эрдэҕинэ ийэтэ көрөн-истэн, тутан-хабан, бэйэтин үтүгүннэрэн иҥэрэн биэрэр өйө-санаата буолар. Бу кэмҥэ оҕо ханнык тылынан саҥарара, кими хайдах ааттыыра, бэйэтин ханнык омугунан билинэрэ барыта быһаарыллар. Ол иһин оҕо ийэ кутун иитии олоҕу хайдах олорорун, хайа омук киһитэ буола улаатарын төрүттүүрэ кырдьык.

ИЙЭ КУТУ ИИТИИ

Биһиги кэнники үлэлэрбит былыргы саха дьоно киһи өйүн-санаатын быһаарар этиилэригэр быһаччы олоҕураллар. Ол курдук сахалар оҕо ийэтиттэн быһалыы, үтүктэн, көрөн үөрэнэр үөрэҕин ийэ кут диэн ааттаабыттара, киһи салгыы олоҕор, өйө-санаата сайдыытыгар олус улахан суолталааҕын салгыы быһаарабыт.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн ийэ кут оҕоҕо иитии көмөтүнэн кыра эрдэҕиттэн 4 эбэтэр 5 сааһыгар диэри түргэнник үөскүүр, онтон салгын кут оҕо 5 эбэтэр 6 сааһыттан ыла сайдан үүнэн барар.

Төрөппүттэриттэн бэриллэр кут буор кут диэн ааттанар. Бу кут оҕоҕо төрөппүттэриттэн бэриллэн иһэр уонна кыра эрдэҕиттэн хамсаныыларыттан үөскээн үөрүйэх буолан эккэ-сииҥҥэ иҥэн иһэр уонна кэлэр көлүөнэлэргэ салгыы бэриллэр.

Макбеттар, маргиналлар диэн бас-баттах иитиилээх, көҥүллэринэн барбыт эдэрдэрбитин билигин итинник ааттыыбыт. Омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта холбоһууларыттан, үйэлээх үгэстэри умнууларыттан, төрөөбүт тылы, өй-санаа үөрэҕин үөрэппэттэриттэн, сахалыы таҥара үөрэҕин этиилэрин тутуспаттарыттан уонна аһара үөрэҕи эккирэтииттэн үлэни-хамнаһы хаалларыыттан, атаахтатартан итинник бас-баттах иитиилээх эдэрдэр элбииллэр.

Сэбиэскэй былаас оҕо төрүөҕүттэн ыла «үчүгэй киһи» буолар диэн сымыйа үөрэҕэ дьайыытыттан төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарын ииппэккэ, буолар-буолбат, олоххо сыһыана суох оонньуурдарынан оонньотон аһаран кэбиһэллэриттэн, итинник иитиилээх дьон билигин элбээтилэр. 

«Оҕону иитии-үөрэтии» диэн сахалар этэллэр. Ол аата, оҕо кыра эрдэҕинэ аан маҥнай ийэ кута иитиллэр. Kыра эрдэҕинэ бэйэтэ быһаарар, толкуйдуур өйө киирэ илик, ол иһин өссө киһи буола илик, оҕо диэн ааттанар. Бу кэмҥэ ханнык баҕарар дьиэ кыылын курдук аан маҥнай бэрээдэккэ үөрэтиллиэхтээх. Оҕо ийэ ку¬тун үчүгэй быһыыларга иитии үйэлээх үгэстэри үөскэтэн үчүгэй, киһилии быһыылаах киһи буола улаатарыгар тириэрдэр. Бэрээдэккэ үөрэммэтэх киһини «Куһаҕаннык иитиллибит» диэн этэллэр. Ол аата, кыра эрдэҕинэ сыыһа иитэннэр, атаах оҕо оҥорон кэбиспит буолуохтарын сөп.

Сахалар сайдан иһэр кут-сүр үөрэхтэрэ киһи өйө-санаата сайдан барыытыгар ийэ кут өйүн-санаатын аан бастаан сайыннарарга ыҥырар. Ийэ кут өйө-санаата, киһи төрүт өйө-санаата буолан, кини ханнык баҕарар быһыытын хонтуруоллуу сылдьар. Манна ордук оҕо кыра эрдэҕинэ бэйэтэ көрөн, улахан дьону, төрөппүттэрин батыһа сылдьан үтүктэн үөрэнэр кэмэ ылар. Бу кэмҥэ оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥэриммит өйдөбүллэрэ хаһан да сүппэт гына кытаанахтык, дириҥник иҥэллэр. Бу өйдөбүллэр үгэс буолан, хос-хос хатыланан иҥэр үөрэх буо¬ланнар хаһан баҕарар киһи быһыытын хонтуруоллуу сылдьаллар.

Биһиги быһаарыыбытынан кыра оҕо өйө-санаата төрүөҕүттэн кураа¬нах буолар. Оҕо өйө-санаата кураанах буоларын бэлиэтинэн ханнык да кыра оҕо айылҕаттан кыбыытын кыанар буолан төрөөбөт. Кини өр кэмҥэ, хас да сыл үөрэннэҕинэ эрэ, этэҥҥэ горшокка олорор буола үөрэнэр. Оҕо бу өр кэмҥэ, элбэхтик үөрэннэҕинэ эрэ баһылыыр быһыы¬та кини өйө-санаата төрүүрүгэр букатын ырааһын, кураанах буоларын туоһулуур, айылҕа киниэхэ ханнык даҕаны бэлэм өйү уган биэрбэтэҕин бэлиэтээн көрдөрөр.

Кыра да өйү-санааны оҕо бэйэтэ үөрэнэн, мэйиитигэр олохсутан, иҥэрэн истэҕинэ эрэ табыллар. Дьон-аймах билэллэринэн киһиэхэ төрөппүттэриттэн бэриллэр дьоҕурдара, талааннара бааллар. Дьоҕур уонна талаан төрөппүттэриттэн бэриллэр буор куттан тутулуктаахтар, эккэ-сииҥҥэ иҥэн сылдьаллар. Ол курдук уус дьоҕура сатаан хамсаныылары оҥороруттан, онтон ырыаһыт талаана күөмэйин уратыларыттан ордук улахан тутулуктаахтар. 

Кыра оҕоҕо улахан киһи өйө-санаата, салгын кута быһаччы бэриллибитэ биллибэт. Оҕо улаа¬тан иһэн өйө-санаата эбиллэн, ситэн, төрөппүттэрин үөрэхтэрин ылы¬нан иһэр. Хас киһи барыта утумнаахтык дьарыктаннахтарына эрэ тугу эмэни ситиһэллэрин бары билэр курдук эрээрилэр, өй-санаа хайдах киһи өйүгэр киирэрин быһаарыыга биир тылы өссө да булуна иликтэр.

Хас биирдии төрөппүт оҕото «Үчүгэй оҕо» буолуон баҕарар. Кини үчүгэй оҕо диэн өйдөбүлэ улаатан истэҕинэ төрөппүттэрэ иҥэрбит өйдөбүллэрэ буолар. Төрөппүт бэйэтин кыра эрдэҕинээҕитин санаан, хай¬дах улаатан испитин курдук оҕотун үөрэттэҕинэ, оҕото кини курдук майгылаах, өйдөөх-санаалаах буола улаатарын ситиһиэн сөп. Ол аата, бэйэтэ кыра эрдэҕинэ хайдах үлэлээбитин, үөрэммитин, эрэйдэммитин курдук бэйэтин батыһыннара сылдьан оҕотун ииттэҕинэ, үөрэттэҕинэ эрэ, кини курдук өйдөөх-санаалаах буола улаатара быһаарыллар.

Оҕо киһи саҥатын арааран истэр буолуоҕуттан үчүгэйи оҥордоҕуна хайҕанар, онтон куһаҕаны оҥордоҕуна тохтотуллар, мөҕүллүөн сөп. «Оҕом үчүгэй, чээ» диэн этиини кытта улаатан иһэр. Оҕото үчүгэй диирин элбэхтик оҥор¬доҕуна төрөппүтэ үөрэр, хайгыыр: “Оҕом үчүгэй оҕо”,- диир. Үөрдэҕинэ, хайҕаатаҕына оҕото өс¬сө үөрэр уонна бу оҥорбутун хос-хос хатылаан оҥорон көрдөрөр. Эл¬бэхтик хатылааһынтан бу быһыы үгэскэ кубулуйан оҕо ийэ кутугар иҥэн умнуллубат гына өйдөнөн хаалар.

Оҕото куһаҕаны оҥордоҕуна төрөппүтэ мөҥөр, сэмэлиир: “Куһаҕан оҕо буолума”,- диир. Сыыһаны оҥордоҕуна: “Маннык оҥорума”,- диэн тохтотор, салгыы ону оҥорорун бобор. Оҕо оҥорбут быһыыта хос-хос оҥоруллан хатыланара суох буолан өйүгэр иҥэн хаалбат, умнуллан хаалар. Оҕо куһаҕаны оҥороро суох буола тохтуур кыахтанар.

Кыра оҕону үөрэтиигэ кыратык манньалаан биэриини ордук тиийим¬тиэ дииллэр. Оҕо манньа ылаары үчүгэй быһыылары оҥороро лаппа эл¬биир. «Оҕом үчүгэй, сайыспат» диэн үөрэтиини кыратык манньалаан тэптэрэн биэриэххэ эмиэ сөп. Сайыспат, ытаабат оҕоҕо кыра кэмпиэт сыыһа биэрии, сайыспат буолуутун чиҥэтэн биэрэр.

Ийэтин, аҕатын этэр тылын истэр буолууга үөрэтии оҕону иитиигэ сүрүн көрдөбүл буолар. Ийэ сымнаҕас майгылаах буолан, атаахтатан, ман¬ньалаан үөрэтэр буоллаҕына, аҕа туруору, көнөтүк этэн үөрэтэрэ та¬быллар. Эбэтэр бу үөрэх хардары-таары буолуон сөп. Аҕа тылын исти¬бэт буолуу дьарыйыыга тиийэр буолуута оҕоҕо ордук тиийимтиэ, сыыһаны-халтыны оҥорорун тохтотор. Ол аата, манньалаан уонна дьарыйан үөрэтии бэйэ-бэйэлэрин толорсон, ситэр¬сэн биэрэр буоллахтарына ордук туһалаах, тиийимтиэ буолаллар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн аһара туттууну оҥордоҕуна, ханнык эрэ, ол оҥоруллубукка сөп түбэһэр эппиэккэ тар¬дыллар буолуута, итинник быһыыны хатылаан оҥорбот буоларыгар үөрэтэр. Кэлин оҕо өйө-санаата сайдан истэҕинэ бэйэтэ үөрэнэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн тугу оҥороору гыммытын эрдэттэн толкуйдаан, куһаҕан буоллаҕына, бу сыыһа эбит диэн тохтотунар буоларга үөрэнэрэ киһи буолууну ситиһэригэр тириэрдэр.

Оҕо тугу оҥорорун толкуйдаан, ыараҥнатан көрөр буолууга үөрэ-ниитэ олус уһун, барыны-бары бэйэтэ оҥорон боруобалаан көрдөҕүнэ эрэ табыллар. Олох кыра эрдэҕиттэн тугу оҥорорун быһааран, туох содул үөскүөн сөбүн билэргэ үөрэниэ этэ. Кыра оҕо бэйэтэ тугу аан маҥнай оҥорор туһалааҕын кыайан араарбакка эрэ судургутун, боростуойун урутаан оҥорор. Ол иһин үчүгэйгэ үөрэтии барыта үтүгүннэрэн, көрдөрөн биэрэн үөрэтиинэн ситиһиллэр кыахтанар.

Билигин сайдыылаах дойдуларга кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ханнык да өйү-санааны укпакка, кураанах кэриэтэ хаалларан, эбэтэр кыра эрдэҕинэ наар оонньотон эбэтэр компьютер ытыалыыр оон¬ньууларынан толорон кэбиһии оҥоруллар буолла. Оҕо таһырдьа сылдьарын элбэхтик хамсанарын оннугар мэниктээбэтин, ону-маны оҥорботун диэн телевизоры, компьютеры холбоон биэрэн баран: «Олорон эрэ ытыалыы оонньоотун ээ, аралдьыйдын», - диэн быстах санааҕа оҕустаран элбэхтик оонньотоллор эбэтэр элбэх киһини өлөрүүлээх видик киинэлэрин үгүстүк көрдөрөллөр. Биһиги быһаарыыбыты¬нан оҕо бэйэтэ санаатыгар өйдөөбөтөҕүн да иһин, маннык оонньуу эбэтэр киинэ көстүүлэрэ элбэхтэ хатыланнахтарына, кини ийэ кутун өйүгэр-санааты¬гар үгэс буолан суруллан ууруллан иһэллэрэ, кэлин улааппытын кэннэ өйүн-санаатын бутуйуон, сыыһа-халты тутуннарыан сөп.

Киһи биирдэ эмэтэ ийэ кутун баһылааһыныгар киирэн ыллаҕына, оччотооҕу кэмҥэ өйдөөн хаалбыт түгэннэринэн салаллан, дьону ытыалааһыннары да оҥорон кэбиһиэн сөп. Оҕолор бэйэлэрин кыайан туттуммакка куһаҕан быһыылары оҥоруулара, кинилэр ийэ куттарын өйө-санаата үчүгэй быһыылары оҥорууга иитиллибэтэҕин, үчүгэй үгэстэрэ суоҕун туоһута буолар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар үчүгэйи оҥорор үгэстэр иҥэриллэн, мунньуллан ууруллубатах буоллахтарына, оҕо аан бастаан бэйэтин быстах баҕа санааларын толороругар тиийиэн сөп.

Оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтин толкуйдуур өйө, салгын кута сайда илигинэ, ийэ кута кинини баһылаан салайар. Ол аата үгэс буолбут, оҥоро үөрэммит быһыыларын оҥорор. Бу кэмҥэ кини тугу көр¬бүтэ, истибитэ ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар суруллан ууруллан, иҥэн иһэл¬лэр диэн биһиги быһаарыыбыт сүрүн төрүтэ буолар. Кыра оҕо теле¬визорга эбэтэр компьютерга элбэх киһини өлөртөөһүнү, ытыалааһыны көрбүтэ, соһуйбута, үөрбүтэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйан ийэ кутун өйүгэр умнуллубат гына өйдөнөн хаалан иһэллэр.

Бу өйдөнөн хаалбыт өйдөбүллэр эбэтэр үгэстэр оҕо быстах кэмҥэ олус кыыһыран дуу, соһуйан дуу, итирэн дуу, «Өйө баайыллан», “Өйө көтөн” ыллаҕына, ийэ кутуттан быһа киирэн, кинини итинник ытыалааһыннары оҥо¬роругар күһэйэн кэбиһиэхтэрин сөп.
Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута сайдар кэмигэр тугу соһуйа көрбүтэ, истиби¬тэ хос-хос хатыланнахтарына үгэскэ кубулуйаннар кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар суруллан хаалаллар. Оҕо бу өйүгэр-санаатыгар ууруллан иһэр өйдөбүллэр эбэтэр үгэстэр кини төрүт өйүнэн-санаа¬тынан ааттаналлар. Ити иһин аан бастаан ийэ оҕотугар иҥэрбит өйө-санаата ийэ кут диэн сахалыы ааттанара өй-санаа сайдыытыгар олус сөп түбэһэр.

Кини кэлин улахан киһи буолан иһэн «Өйө баайыллан» эбэтэр туох¬ха эмэ түбэһэн «Өйө көтөн» хаалбыт кэмигэр урут төрүт өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ууруллубут өйдөбүллэринэн туһанан салаллар. Бу быстах буолан ылар кэмнэргэ кини араас урут үөйбэтэх-ахтыбатах дьыалаларын оҥорон кэбиһиэн сөбө, билигин эдэр ыччаттарбытыгар, компьютер ытыалааһыннаах оонньууларынан дьарыктаммыттара ырааппыт Америка оҕолоругар куһаҕан өрүтэ биллэн эрэр.

Бу быһыыны өссө дириҥник быһаардахпытына, киһи атын киһиэхэ туһуламмыт куһаҕан санаата кыра, быстах санаа буоллаҕына, салгын кутун өйүгэр-санаатыгар сылдьар. Онтон бу санаа ыараан, сотору-со¬тору хатыланан иһэр буоллаҕына, үгэскэ кубулуйан киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар көһөн ууруллар. Ол аата, киһи өйүгэр-санаатыгар өссө дириҥник иҥэн, хаһан да умнуллубат гына ууруллар. Итинник ууруллубут куһаҕан са¬нааны өр кэмҥэ иитиэхтэммит санаа, өһүөн диэн быһаараллар. Куһаҕан санаа киһи өйүгэр бу курдук уларыйыытын түмүгэр, киһи итирэн дуу, хайаан дуу «Өйө көтөн» ийэ кутун салайар кэмигэр кии¬рэн хааллаҕына, ити ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар иҥмит куһаҕан санаатын өйдөөн кэлэн соһуччу оҥорон кэбиһиэн сөп.

Бу быһаарыы улахан да дьоҥҥо эмиэ сөп түбэһэр. Ол курдук үгүстүк атын киһиэхэ куһаҕан санааны санааһын үгэскэ кубулуйан, хаһан эрэ киһи ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына, бу куһаҕан үгэскэ кубулуйбут быһыытын бэйэтэ оҥорон кэбиһиэн сөп. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ ханнык да куһаҕан санаалары куруук саныы сылдьыма, умнан кэбис, өйү-санааны ыраастыы сырыт уонна үчүгэй санаалары элбэхтик санаа диэн үөрэтэрин тутуһуо этибит.

Киһи өйө-санаата итирбит кэмигэр уларыйан, салгын кута көтөн ийэ кутун салайыытыгар киирэн хааларын эдэр дьон оҥорон кэбиһэр куһаҕан быһыылара дакаастыыллар. Ол кур¬дук биирдэ арыгы иһэн итирэн хаалбыт эдэр киһи билэр киһитин кытта тыл-тылга киирсибэккэ гынан баран быһаҕынан анньан кэбиһэрэ, бу киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар куһаҕан быһыылары оҥорор туһунан өйдөбүллэр уурулла сылдьалларын көрдөрөр. Ол аата, итирбит кэмигэр куһаҕан быһыыны оҥорбут киһи өйдөөбөккө, алҕас оҥорбут диэн буолбакка, уруккуттан саныы сылдьыбыт үгэс буолбут куһаҕан санаатын толорбут диэн быһаарыллара таба буолар.
 
Онон арыгы иһэн баран оҥоруллар куһаҕан быһыыларга арыгы оҥорор буруйа кыра, киһи бэйэтэ куһаҕан санааларынан туолбутун бэлиэтэ буолар. Арыгы да суоҕа буоллар бу киһи кэлин куһаҕан быһыытын син-биир оҥоруон сөп.

Оҕо бэйэтин толкуйдуур өйө киирэн салгын кута сайдыар, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билиэр диэри эл¬бэх өлөрсүүлэри, киһи киһини кырбааһынын, арыгылааһыннары көрбөтө ордук буолуо этэ. Онтон көрөр да буоллаҕына улахан, ытыктыыр киһитин быһааран, өйдөтөн биэриитэ хайаан даҕаны ирдэнэр. Быһааран, өйдөтөн биэрии кэнниттэн кини ийэ кутугар чахчы олох сиэригэр сөп түбэһэр өйдөбүллэр, үчүгэйи оҥоруулар өйдөнөн, ууруллан хаалаллара буоллар кэлиҥҥи олоҕо быдан ыраас, сырдык диэки тардыһыылаах буолуо, сыыһа-халты туттунара аҕыйыа этэ.

Сахаларга былыр-былыргыттан «Киһи илиитэ барбат» диэн олохсуй¬бут өйдөбүл баар. Бу өйдөбүл оҕо өйүгэр-санаатыгар үөскээн олохсуйарыгар ийэ уонна аҕа бэйэлэрэ көрдөрөр холобурдара сүрүн оруолу ылаллар. Ийэ уонна аҕа бэйэлэрэ эйэлээх, охсуспат, этиспэт буоллахтарына уонна оҕолоругар бэйэлэрин холобурдарын көрдөрөн, охсуһума, киһини охсуолаама, кырбаама диэн ииттэхтэринэ, үөрэттэхтэринэ, оҕо ийэ кутугар итин-ник өйдөбүл үөскээн, үгэс буолан иҥэн хаалар. Ити иһин урукку кэмҥэ иитиллибит кырдьаҕас дьон хаһан даҕаны киһиэхэ илиилэрин көтөхпөттөр, дьону кырбаабаттар, куһаҕаны оҥорорго «Илиилэрэ барбат буола» кыра эрдэхтэринэ үөрэммиттэр эбит.

Кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарыгар тохтотор туормаһа суох буола иитиллибит, туохха эмэ баҕардахтарына ытаан, сарылаан туран ылларар оҕолор, улаатан баран улахан сэрии сэбин баһылаатахтары¬на, биир эмэ түбэлтэҕэ «Өйдөрө баайыллан» хааллаҕына, улахан сэриини да төлө тардан кэбиһиэхтэрин сөп. «Өйдөрө көппүт» кэмигэр ийэ кутта¬рыгар тохтотор, «Илиилэрэ барбат» буоларга үөрэҕэ суох буоллахта¬рына, кинилэри туох да өй-санаа тохтоппот дьонугар кубулуйаллар. Билигин эдэр оҕолор арыгылаан баран, «Өйдөрө көппүт» кэмигэр араас ыар буруйу оҥорууларын ийэ кут итинник өйдөбүлэ олус чуолкайдык быһаарар. Ол курдук биирдэ арыгы иһэн, итирэн хаалан баран ыарахан буруйу оҥоро охсон хаайыыга киирэр эдэрдэр элбээн иһэллэр.

Билигин оҕолору иитиини буортулууллар диэн видик, телевизор уонна компьютер программаларын этэллэрэ оруннаах. Ол эрээри бу буорту оҥоруу хантан саҕаланан ханнык өйү-санааны буортулуура ситэ биллэ илик. Арай биһиги быһаарыыбытынан оҕо өйүгэр-санаатыгар үөскүүр «Илии барбат» буолуутун өйдөбүлүн суох оҥороруттан, араас куһаҕан быһыылары оҥорортон тохтотор быһыыта суох киһи буола улаа¬тар. Оҕо компьютерга элбэх киһини тохтоло суох ытыалыырга үөрэнэн хаалбыта итинник ыар буруйу оҥороругар тириэрдиэн сөп. Тоҕо диэ¬тэххэ кини ийэ кутугар дьону ытыалыыр туһунан өйдөбүл иҥэр, олохсуйар. Хаһан баҕарар, саа дуу, туох дуу булла даҕаны ытыалаан барыан сөптөөх киһиэхэ кубулуйар. Маннык иитиллибит киһи тохтотор, сыыһаны, куһаҕаны оҥороору гыннаҕына туормастыыр майгына суох буола улаатарыттан дьону ытыалыыр ыар быһыыны оҥоруон сөп.

Бэйэтин оҥорор быһыытын кыайан хонтуруолламмат, тугу оҥороругар тохтотор майгына суох киһи ыксаан, ыгы¬лыйан «Өйө баайыллан» хааллаҕына, тугу да оҥорортон, билэр дьо¬нун да ытыалыыртан туттунан тохтообот буолуон сөп. Дьону маннык ытыалыырыгар кини кыра эрдэҕинэ компьютер оонньуутугар элбэх киһини ытыалыы оонньоо¬бута олук буолар. Сайдыылаах диэн ааттанар дойдуларбытыгар бу курдук иитиилээх саҥа көлүөнэ дьон үөскээн, элбээн иһэллэрэ үтүө санаалаах дьону санаарҕатар буолла. Сир үрдүгэр дьон-аймах олоҕо итинник иитиилээх эдэр көлүөнэлэр¬тэн олус улахан тутулуктаах буолара көлүөнэлэр солбуһууларыттан сыыйа чугаһаан иһэр.
Киһи бэйэтин уһун үйэтигэр элбэх араас өйдөбүллэри хос-хос ха-тылаан үгэс оҥосторо үгүстүк бэлиэтэнэр. Манна ордук арыгы иһии-тин ааттыахха сөп. Киһи куруук биир кэмҥэ арыгы иһэр буоллаҕына, ити быһыыта эмиэ үгэс буолан хаалар. Элбэх дьон арыгыһыт буоллубут диэн сананыылара сороҕор көннөрү үөрэнэн хаалбыт үгэстэрэ эрэ буо¬луон сөп. Доҕотторун көрсө түһүү, араас ыалдьыттары аһатыы барыта арыгылаах буолан, бу быһыы үгэскэ кубулуйбута дьон арыгылааһыннарын саҕалыыр. Ол иһин дьону арыгы¬лаах көрсүһүү үгэһин суох гыннахха, элбэх арыгылаах “презентациялары” тохтотоххо дьон арыгыга үөрэниилэрэ аҕыйыан сөп этэ.

«Кыыһырбат киһи кыыһырбыта киһиттэн таһынан барар» диэн кырдьаҕастар этэллэр. «Хайа да киһини мээнэ кыйахалаабат баҕайы» диэн киһи киһиэхэ сыһыаныгар ханнык эрэ тохтотор быыс баарын бил¬лэрэр этии баар. Сымнаҕаһынан да биллэр киһи, тулуйа сатаан баран тоҕо баран кыыһырыан, сыыһа-халты туттунуон сөп. Аһара кыыһырбыт киһи тугу гынарын дьүүл¬лээн быһаарбат түгэнэ баар буолар. «Кыыһырбат киһи кыыһырбыта киһиттэн таһынан барар» диэн этии киһи бэйэтин туттунар күүһэ ханнык эрэ кэмнээҕин-кэрдиилээҕин биллэрэр. Аһара кыыһырбыт, ыгыллыбыт кэмҥэ киһи «Өйө көтөн» эбэтэр баа¬йыллан ылар кэмэ киирэн ылыан сөп. Маннык кэм киһиэхэ киирэн кэлиитин суруйааччылар таба көрөн бэ¬лиэтииллэр. 

Аркадий сүрэҕэ мөҕүл гынна, уҥа илиитин сутуруктуу туттубутунан утары хоско ыстанан таҕыста - кини абарбыта, уордай¬быта олус буолан, иннин-кэннин соччо быһаара турбата. (10,233). Өлөксөөс  хараҕа  хараҥара  түһэр да, Симакову сырбатан кэбиспитин бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалар. (11,136). Суруйааччылар бэлиэтээбиттэрин курдук, бу олус соһуччу буолан ылар күүстээх хамсаныылар үчүгэйгэ тириэрдэр быһыылар буолбатахтар.

Киһи олоҕор биирдэ эмэтэ да буоллар куттара солбуйсан ылар кэмнэрэ тиийэн кэлэр. Киһи салгын кута көттөҕүнэ, сүрэ эмиэ көтөр. Итирбит киһи бэйэ¬тин киһилии туттунар күүһэ, сүрэ суох буолан букатын сүөһүтүгэр түһэр. Сүр – киһи куттарын холбуу тута сылдьар сүрүн күүс буолара итинник быһаарыллар.

Кыыл булан ылан ииппит, үөрэппит оҕолоро кыайан киһилии хаампаттар, ат буолан сылдьаллар. Уһун кэмҥэ үөрэтэ сатааһын киһилии хаамар буолууга кыайан үөрэппэт, ол аата көнөтүк туттан хаамарга үөрэнэр кэмнэрэ ааһан хаалар эбит. 

«Киһи буолабын»,- диэн санаа киһиэхэ сүрү биэ¬рэр. Ол аата, оҕо төрөппүттэрин көрөн үтүктэр күүһэ ордук элбэх буоларын бэлиэтиир быһыы буолар. Дьоно көнөтүк туттан хаама сылдьалларын көрөн оҕо, икки атаҕар туран хаама үөрэнэр. Олус хойутаан хаампакка хаалбыт оҕо, төһө да бэйэтин өйө киирбитин иһин, аны куттанан хаампат түбэлтэлэрэ бааллар. Бу быһыы үөрэҕи ылыныы кэмэ ааһан хааллаҕына олус ыара¬ханнык көнөрүн көрдөрөр холобур буолар.

Ийэ кут өйө-санаата үөскээн киһини бэйэмсэх оҥорорун холобурун оҕолоох ийэттэн булуохха сөп. Оҕолоох ийэ олус бэйэмсэх, оҕом бэйэм киэнэ диэн өйдөбүлэ хаһан да уларыйбат. Тоҕус ыйы быһа «Бэйэм киэнэ» диэн санаабыт санаата иҥэн, ийэ кутугар олохсуйан хаалар. Икки да оҕо ийэ, ити санаатын кыайан уларыппат, иккиэннэрин көтөҕө да сылдьыан сөп. Арай үһүс оҕотун кэнниттэн ийэ бэйэмсэҕэ лаппа аҕы¬йыыр, суох да буолар диэххэ сөп. Улахан оҕотун кыайан көтөхпөтүттэн “Эн улахан буоллуҥ, бэйэҥ хаамп, кыралары көрүүгэ көмөлөс” диэн дьэ үөрэтэр буолар. Ити курдук үс оҕолоох ыаллар оҕолоро киһилии майгылаах буола улааталлара, улахан оҕо буола охсубут маҥнайгы оҕолоро атыттары көрөн-истэн үөрэтэриттэн быһаччы тутулуктанар.

Ийэ өйө-санаата үһүс оҕотун кэнниттэн бу курдук уларыйыыта оҕону иитиигэ уонна үөрэ¬тиигэ улахан туһаны аҕалар. Улахан оҕо диэн ааттаммыт оҕо бэйэтин бэйэтэ салайынара эрдэлиир, атыттары, кыралары көрөр-истэр, көмөлөһөр өйдөөх-санаалаах буола улаатар уонна кыралары эмиэ соннук үөрэтэр. Бу ыаллар кэлэр көлүөнэлэрэ туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатыыларыгар олук ити курдук үлэҕэ үөрэтииттэн саҕаланар. 

Онон оҕону киһи быһыылаах буолууга иитии дьахталлар элбэх, үс эҥин оҕолонор буоллахтарына эбии көрдөбүлэ суох ситиһиллиэн сөп. Арай дьон, төрөппүттэр аныгы тупсубут үөрэх-билии этэрин истэн-билэн, иҥэринэн, сахалыы таҥара үөрэҕин халбаҥнаабакка кытаанахтык тутуһан, толорон биир эмэ оҕолоннохторуна даҕаны, атаахтаппакка, киһи быһыылаахтык иитэллэрэ кыаллыан сөп этэ.
  
АРАЛДЬЫТЫЫ

Оҕо кыра эрдэҕинэ тугу оҥорбутун өйдөөбөт диэни бары билэбит уонна сорохтор бу кэмҥэ оҕону албынныы да сылдьыахха сөп дии саныыллар. “Хаппыыста быыһыттан булбуппут” диэн этии ити албынныыр санааттан нууччаларга үөскээбит. 

Сахалар үөрэхтэрэ кыра да оҕону албыннаама, киниэхэ хаһан да сымыйалаама диэн үөрэтэр. Ол барыта оҕо кыра эрдэҕинэ тугу оҥорбута барыта өйүгэр-санаатыгар ууруллан иһэринэн, ийэ кута үөскүүрүнэн дакаастанар. Сымыйалааһын хаһан баҕарар, хойутаан, оҕо улааппытын да кэннэ арыллан тахсыыта төрөппүтүн итэҕэйбэт буолуутун үөскэтиэн сөп.

Оҕо саҥа улаатан иһэн туох өйүгэр көтөн түһэрин үчүгэйин, куһаҕанын араарбакка эрэ хайата оҥорорго чэпчэкитин, судургутун оҥорон иһэр кыахтаах. Ийэтин баттаҕын бобута тута-тута тардыалыан сөп. Ол иһин куһаҕан быһыылары оҥоро үөрэнэн хаалбатын туһугар иитээччи, төрөппүт көрө сылдьан куһаҕаны оҥорорун кытта тохтотон, атыҥҥа, үчүгэйи оҥорууга аралдьытан биэрэн иһэрэ хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Сахалар кыра оҕону көрүүгэ аралдьытыы, сааратыы, саататыы диэн тыллары үгүстүк тутталлар. Бу тыллар оҕо өйүн-санаатын уратыларын бэлиэтээн хайдах үөрэтэр ордук туһалааҕын быһаараллар. Ол курдук биир оонньууртан салҕан, быраҕаттаан бардаҕына атыны, саҥаны эбэтэр урут бырахпытын ылан биэрэн истэххэ, аралдьыйан, салгыы оонньуу олоруон сөп. Оҕо олорор миэстэтин уларытан биэрии эмиэ аралдьытыыга киирсэр.

Аралдьытыы диэн санааны аралдьытыы, атыҥҥа көһөрүү, атыны санааһын. Куһаҕаны үгүстүк санааһынтан санааны аралдьытыы туһата олус улахан. Туохтан эмэ санаарҕаатахха туох эмэ үчүгэйи, туһалааҕы баҕара санааһыҥҥа көһөрүү санаа аралдьыйыытын, санаарҕабыл умнуллуутун үөскэтэрин туһаныллар.
 
Санаа кыра, өссө күүһүрэ, чиҥии, хос-хос хатылана илигинэ туохха эмэ атыҥҥа аралдьыйан, атыны санаан ыллахха сонно умнуллан, суох буола симэлийэн хаалан иһэр. Суох буолбут санаа кыымын хатылаан өйдөөрү кыһана сатаатахха даҕаны, туох да туһаны биэрбэт кыахтаныан, санаа умнуллан, сүтэн хаалыан сөп.
 
Киһиэхэ туох эмэ ураты, саҥа санаа киирдэҕинэ сонно тута хос-хос хатылаан санаан, чинэтэн биэрдэххэ умнуллубат, киһи син өйдөөн кэлэр туруктанар. Ордук туһалаах санаа буоллаҕына кыратык да суруйан, бэлиэтэнэн кэбистэххэ умнуллубата өссө улаатыан сөп. Ол аата киһи көннөрү саныырынааҕар, кулгааҕынан истэринээҕэр илиитин, быччыҥнарын хамсатан билиини иҥэринэрэ ордук улахан туһалааҕа быһаарыллар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ санаата мөлтөх, тугу субу көрбүтүн тутаары сарбаҥныыр эрэ кыахтаах. Тугу эмэ оҥорорун санаатыгар туппакка эрэ оҥорор. Ол иһин тугу оҥорбутун бэйэтэ умнан иһэр, арай быччыҥнара хайдах хамсаабыттарын өйдөөн хаалан соннук хамсаныыны хатылаан оҥоруон сөп. Ол аата хайдах хамсанарыттан буор кута сайдан иһэрэ умнулла охсубат.

Быччыҥнар хайдах хамсаабыттарын умнубакка өйдөөн хаалан буор куту үөскэтэр кыахтаахтара оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үчүгэй быһыылары эрэ оҥороро ордугун, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанарын быһаарар. Ол курдук киһини охсуолуу, тэбиэлии үөрэммит кыра оҕо улаатан, итирэн өйө көттөҕүнэ сутуругунан түһэ сылдьар буолара биллэр. Кыра оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр куһаҕан быһыылары оҥорбокко үөрэннэҕинэ, куһаҕан үгэстэрэ суоҕуттан, куһаҕан быһыылары оҥороро аҕыйах буолар кыахтанар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥороруттан аан бастаан аралдьытыы, атынынан солбуйуу эрэ быыһыыр кыахтаах. Холобурга, оонньуу олорор оонньууруттан салҕан быраҕаттанан бардаҕына, атын, ураты оонньууру ылан биэрдэххэ, онон салгыы оонньуу түһүөн сөп эбэтэр миэстэтин уларытан биэриэххэ, кыратык көтөҕөн, аралдьытан да ылыахха. Оҕо барыта көтөхтөрө түһэн ыларын хаһан баҕарар сөбүлүүр.
 
Оҕо өйө-санаата саҥаны билэн иһэр уратытынан саҥа оонньуурунан оонньуурун ордук сөбүлүүр. Оҕо сайдан иһэр өйө-санаата саҥаттан-саҥаны билиигэ-көрүүгэ аһара наадыйар, ол билиилэртэн хомуллан ийэ кута сайдар. Улаатан иһэн үөрэҕи, билиини ылыныыта этэ-сиинэ сайдан иһиитин кытта тэҥҥэ, хаалсыбакка барсан иһэрэ ордук. Оҕо кыра эрдэҕинэ аһара элбэх оонньуур туһата суох, буортулаах да буолуон сөп. Ол курдук саҥаттан-саҥа, үчүгэйтэн үчүгэй, аһара элбэх оонньуур бииртэн-биир кэлэ турара ыла-ыла быраҕан иһэр өйүн-санаатын аһара сайыннаран оҕоҕо харыстыыр, көмүскүүр санаатын суох оҥоруон сөп.

Кыра оҕо бэйэтэ өйдүүр кыаҕа сайда, салгын кута баһылаан салайар буола илигинэ субу оҥорбутун умнан кэбиһэрэ элбэх. Ол иһин куһаҕаны оҥорон кэбиспитин кэнниттэн тута тохтотон атыҥҥа, үчүгэйи оҥорууга аралдьытан биэрдэххэ, куһаҕаны оҥорбута элбэхтэ хатылаабатаҕына умнуллан, хаалан иһэр кыахтанар.
 
Ону-маны көөчүктээн, ымсыырдан баран, ылан биэрэ-биэрэ былдьаан, былдьаһыннара үөрэтэн кэбиһии ордук эрэйгэ тириэрдиэн сөп. Ол курдук оҕо сөбүлүү көрбүтүн барытын ылан иһэргэ үөрэнэрэ кэлин төрөппүккэ аһара улахан ыарахаттары үөскэтиэн сөп. Атыҥҥа аралдьытан биэрии оҕо былдьасыһар санаатын суох оҥорор.

Оҕо сыыһар бырааптаах. Ол иһин оҕо диэн ааттанар. Табан хамсана үөрэниэр диэри оҕо хаһан баҕарар сыыһа-халты туттунара, иһити муостаҕа түһэрэрэ элбэх. Ол иһин маҥнайгы аһыыр иһитэ муостаҕа түстэҕинэ да алдьаммат буолара ордук.

Улаатан иһэр оҕо санаата аралдьыйан иһэрэ элбэх. Ол эрээри аһара аралдьыйыы боччумнаах буолууну суох оҥороро кэлин, улаатан истэҕинэ куһаҕан буолуон сөп. Ол курдук олус элбэх санаалар киириилэриттэн бииртэн бииргэ көтөн иһии, солумсаҕырыы, барыны-бары боруобалыы сатааһын элбиир.

Куһаҕан санаалартан ыраастаныыга аралдьыйыы туһата улахан. Ол курдук атынынан дьарыктаныы саҥа интэриэһи үөскэтэн санааны уларытан, атын санаалар киирэллэригэр тириэрдэрэ иҥэн хаалбыт куһаҕан санаалары үтүрүйэн уларытыан сөп.

Киһи олоҕор араас туһалаах дьарыктардаах буолуута куһаҕан санааларга оҕустарарыттан, куһаҕан быһыыга киирэн биэрэриттэн көмүскэл, харыстабыл буолар кыахтаахтар. Турунан туран үлэлии-хамсыы сырыттаҕына, билэр да киһитэ арыгыта иһэ барыах диэтэҕинэ, оҥоро сылдьар үлэтин быраҕан барар кыаҕа кыччыыр.

Киһи өйө-санаата сайдыыта “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэриттэн аһара аҥар өттүн, аралдьыйыы диэки баран хаалара куһаҕаҥҥа, боччума суох буолууга тириэрдиэн сөбүттэн оҕо улаатан истэҕинэ сэрэниэххэ, аһара ыытымыахха. 

Онон оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр куһаҕан быһыылары оҥоро үөрэнэн хааларыттан аралдьытыы, үчүгэй быһыылары оҥоруу диэки салайан биэрии ордук туһалаах. Иитээччи, төрөппүт оҕо кыра эрдэҕинэ көрөрүн-истэрин таһынан, сиэри-туому тутуһарыгар, бэрээдэктээх буолуутугар иитиигэ, үөрэтиигэ эппиэтинэһэ ордук улаханын таба өйдөөн туһаныахпыт этэ.

АТААХ ОҔО

Ийэ кутун иитиитэ табыллыбатах, хайа эрэ өттүгэр халыйбыт иитиилээх оҕону сахалар атаах диэн туспа арааран ааттыыллар. Оҕону кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр аһара маанылыыр, бэлэмҥэ үөрэтэр, атаахтатар куһаҕан, бэлэмҥэ үөрэммит майгылаах, тулуура суох буола улаатарыгар тириэрдэр диэн сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар уонна оҕону атаах буолуутугар тириэрдии төрөппүттэриттэн быһаччы тутулуктанан тус-туспа арахсалларын быһаарар:

А/. Ыал биир оҕолоох буоллаҕына бэлэмҥэ үөрэтэллэрэ элбэҕинэн атаах буола улаатыан сөп.

Б/. Аҥардас дьахтар оҕотун иитиитэ аҥар, дьахтар диэки өттүгэр халыйарынан атаах буолуон сөп.

В/. Элбэх оҕолоох ыалтан кыра оҕолоро бары көрөн-истэн бэлэмҥэ үөрэтэллэриттэн атаах соҕус буола улаатыан сөп.

Билигин олохпут сайдыылаах диэн ааттанар буолбутун кэннэ ыаллар бары биир эмэ оҕолонор буолуулара уонна аҥардас дьахталлар оҕолонон хаалыылара үксээһинэ оҕолор атаах буола иитиллэллэрин үөскэтэрэ элбээтэ. Аныгы оҕолор бэлэмҥэ үөрэнэллэриттэн кыра да тулуурдара суох, бэйэлэрин тохтотунар кыахтара олус аҕыйаҕыттан, араас быстах быһыыга киирэн биэриилэрэ, аһара туттунуулары оҥороллоро элбээбитэ кыра эрдэхтэринэ атаах буола иитиллибиттэринэн быһаарыллар.
 
Атаах оҕо сүрүн уратытынан куруук бэлэмҥэ үөрэммитэ, элбэхтик минньигэһи сиэбитэ, киһиргээбитэ, мааныламмыта үгэс буолан олохсуйан, иҥэн хаалыыта буолар. Атаах буола иитиллии киһи улаатан баран олоҕу олороругар улахан уустуктары үөскэтэрин иһин куһаҕаҥҥа үөрэниигэ, куһаҕан майгыга киирсэр. Биир оҕо атаах буола улаатан хааллаҕына олоҕун кыайан киһи быһыылаахтык олорбокко быстах быһыыга түбэһэн аймахтары эһиэн сөп.

Оҕо улаатарыгар туһалаах астары аһаатаҕына эрэ улаатар. Ол иһин оҕо улаатан истэҕинэ улаатарыгар туһалаах астарынан аһатыы төрөппүттэртэн ирдэнэр көрдөбүл буолар. Араас амтана минньигэс астары оҕо кыра эрдэҕинэ сиэбэтэҕинэ даҕаны туга да итэҕэстийбэккэ эрэ улаатыан сөп. Хата минньигэһи, саахардааҕы букатын да сиэбэтэҕинэ тиистэрэ ыарыы буолбаккалар бэйэтэ ордук абыраныан, доруобуйата бөҕө буоларыгар олук буолуон сөп. Ол иһин кыра оҕону минньигэһинэн, саахардааҕынан аһаппакка, сөбүлээн көрөн хааччахтааһын бэйэтигэр улахан туһалаах буоларын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.
 
Олох сайдыыта, тупсуута диэни сыыһа саныырбытыттан, минньигэс ас элбээбитинэн туһанан оҕону олорунан хатаҕалааһын куһаҕаҥҥа тириэрдэрин таба өйдүөхпүт этэ. Оҕо кыра эрдэҕинэ тииһэ ыалдьара олус ыараханнык, эрэйдээхтик эмтэнэр, өйүгэр-санаатыгар буортуну, халыйыыны үөскэтиэн сөп.

Урукку, ыраахтааҕы саҕанааҕы кэмҥэ олох кытаанаҕа, ыарахана оҕо иитиитигэр быһаччы дьайан, дьадаҥылар, үлэһиттэр оҕолоро кыра эрдэхтэриттэн үлэлии үөрэнэннэр оҕолор атаах буола иитиллэллэрэ төрдүттэн суох этэ. Арай аһара байбыт аҕыйах баайдар эрэ оҕолорун аһара атаахтатан кэбиһэллэриттэн тугу да үлэлээбэттэрэ, арыгыһыт, хаартыһыт буолаллара, олохторо кылгыыра былыргыны суруйуулартан биллэллэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр үлэһиттэр олохторо көнөн, тупсан иһиититтэн, дьон бары үлэлииллэриттэн, сөп буолар хамнастаммыттарыттан оҕолорун иитэллэрэ кэлин, “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн ыҥырыынан доҕуһуолланан, барыларын кэриэтэ атаахтатыыга кубулуйбута. Өй-санаа үөрэҕин суох оҥорбуттарынан туһанан уонна туох барыта үчүгэй буолла, оҕо төрөөтөр эрэ киһи буолар диэн албыҥҥа киллэрэннэр, барыны-бары оҕо туһугар диэн ааттааннар аһара бэлэмҥэ үөрэппиттэрэ, аҥардастыы үөрэхтээх эрэ дьон оҥороору үлэҕэ-хамнаска үөрэтэллэрин бырахпыттара.
 
Атаах буола иитиллибит оҕо өйө-санаата туруга суоҕуттан араас быстах быһыыга, сыыһа-халты туттунууга түбэһэрэ элбэҕиттэн олоҕо кылгыырын сахалар бары билэллэр. Атаах кыыс оҕо кэлэр көлүөнэлэрин хаалларбатын, аймаҕы, омугу сайыннарбатын былыргы төрүппүт Омоҕой Баай мааны, атаах кыыһа бэйэтигэр тиийинэрэ биллэрэрин таба өйдүөх этибит. Кыыс оҕолору атаахтатыы, аһара маанылааһын, көҥүллэринэн ыытыы аймах, омук эстиитигэр тириэрдэрэ былыргы кэпсээммитигэр быһаччы этиллэрин таба өйдөөммүт олохпутугар туһаныахпыт этэ. 

Уол оҕо кыра соҕус атаахтык иитиллибитэ бэйэтин оҕотун иитиигэ улаатан истэҕинэ кыттыһарыттан аймахтар сайдыыларыгар кыра куһаҕаны, ордук уолга бэйэтигэр оҥорор буоллаҕына, аһара атаах кыыс оҕо төрөтөр оҕотун ийэ кутун кыайан киһи быһыылаахтык ииппэккэ аймахтарга, омукка туох да туһаны оҥорбот кыахтанар.

Билигин үөрэх-билии сайдыбытынан уонна ырыынак олоҕо кэлбитинэн төрөппүттэр оҕону сахалыы кут-сүр, таҥара үөрэҕин туһанан аһара атаахтаппакка көрөллөрө-истэллэрэ, иитэллэрэ-үөрэтэллэрэ эрэйиллэр кэмэ кэлэн турар.
 
Оҕо кыра эрдэҕинэ араастаан атаахтыыра, ону-маны көрдүүрэ, иллэҥ, оҕотун көрүүнэн эрэ дьарыктанар төрөппүккэ үчүгэй курдук. Биир эмэ оҕолоох буолуу, бу санааны аһара күүһүрдэн кэбиһэриттэн оҕо бары баҕатын тук курдук толорон иһии олохсуйан хаалан куһаҕан майгыланарыгар тириэрдиэн сөп. Арай оҕо улаатан истэҕинэ итинник майгына иҥэн, олохсуйан хааллаҕына, куруук бэлэмҥэ үөрэнэн, ону-маны көрдүүрэ улаатан, элбээн хааллаҕына, төрөппүт санааҕа ылларара дьэ киириэн сөп.

Оҕо улаатан ону-маны көрдүүрэ киирэн истэҕинэ тугу эмэ көрдүүрүн кытта тута ылан биэрэ охсубатахха, бэлэм барыта олус түргэнник кэлэригэр үөрэнэн хаалара суох буолан, атаах киһиэхэ кубулуйара тохтуо этэ. Аан маҥнай бу ылан биэрииттэн туох туһа тахсарын ырытан көрөн баран, кэнники биирдэ биэриэххэ эбэтэр бэйэтигэр ыларга үөрэттэххэ, аан маҥнай бэйэтэ ону-маны оҥорорго баҕа санааны үөскэтиниэ этэ. Бэйэтигэр ону-маны булууга ыҥырар баҕа санааны үөскэтинэрэ кэлин олорун толорон бэйэтэ ситиһиини оҥороругар тириэрдиэн сөп. 

Биир эмэ оҕону кыайан ииппэккэ, атаахтатан, маанылаан кэбиһэн баран улааппытын кэннэ эрэйи көрөр төрөппүттэр билигин элбэхтэр. Олох сайынна, бары барыта баар, дэлэй буолла диэн сыыһа санааҕа киириибит оҕобутун бэлэмҥэ үөрэтэн, атаахтык иитэрбитигэр тириэрдэрин саҥа өйдөөн эрэбит.

Барыны бары үтүктэ, батыһа үөрэниибит аһара баран атыттартан кыратык да хаалсымаары оҕолорбутун атаахтатан иитэбит. Ол ыал оҕолоругар ылбыттар, биһиги туох итэҕэстээхпитий диэн санаабыт баһыйарынан, аны хаалсымаары оҕобут бары баҕатын ханнара, толоро сатыырбыт, бэлэмҥэ үөрэниитигэр тириэрдэр.
 
«Атаах оҕо арыгыһыт буолар» диэн этиини дириҥник сыаналаан олохпутугар туһанарбыт эрэйиллэр. Ол аата атаах оҕо бэйэтин этин-сиинин баҕатын кыаммат, туттуммат буола улаатарынан арыгы иһэр, чаллайар, киһиргиир баҕатын кыаммакка арыгыһыт буолар кыахтанарын таба сыаналыахпыт этэ.

Киһиэхэ эт-сиин баҕата диэн эмиэ баар. Уол оҕо улаатан этэ-сиинэ ситтэҕинэ ол баҕата улаатан, атын аҥарын көрдүүрэ күүһүрэр. Уол тулуурдаах, өһөс буоллаҕына, этин-сиинин баҕатын кыана туттунан киһи быһыылаахтык, аһара туттубакка эрэ сылдьыан сөп. Билигин кыра кыргыттарга саба түһэр эр дьон элбээтилэр диэн этэллэр. Кинилэр атаах буола улаатаннар эттэрин-сииннэрин баҕатын чахчы кыамматтарын ити оҥорор ыар быһыылара биллэрэр.

Кыыс оҕо олус эрдэ дьахтарга кубулуйуута баҕа санаата аһара баран сайдарыгар, элбэх эр дьону боруобалыырыгар тириэрдиэн сөбө куһаҕаны, кэргэн тахсыбатын элбэтиэн сөп. Ол курдук эр дьон кэргэн ылалларыгар биир талан ылар ньымалара, атын эр киһилиин сылдьыспатаҕын ордук сыаналыыллара, бэйэлэрин утумнуур буор куттаах оҕону төрөтүүгэ аналланар.

Билигин биһиги өйбүт-санаабыт сэбиэскэй былаас токурутууларыттан саҥа арахсан, босхолонон урукку ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы, өй-санаа туруктаах кэмигэр, төттөрү төннө сатыыбыт, таҥара үөрэхтэрин олоххо киллэрэн эрэбит. Таҥара үөрэҕэ диэн биһиги сахалар бэйэбит үөрэхпит. Таҥ, таҥар, таҥара диэн тыллар саха тыллара. Өй-санаа эмиэ таҥылларын, мунньулларын биллэрэр. Сахалыы таҥарабыт үөрэҕин олоххо киллэриэ этибит. Ол кэм саҕана дьон өйө-санаата быдан олохтоох, сиэри-туому бары тутуһар этилэр, сахалар ахсааннара биллэрдик эбиллэн испитэ, ыар буруйу оҥоруу, быстах быһыыга түбэһии диэн букатын аҕыйаҕа. 

Ол кэмҥэ ыал буолуу сиэрэ-туома былыргылыытынан, энньэлээх уонна халыымнаах ыытыллара, ол аата тапталлаахтар холбоһон ыал буолуулара баайынан-малынан хааччыллан, кэргэнниилэр арахсыылара диэн отой аҕыйаҕа. Кыыс оҕо аан маҥнайгы баҕа санаатынан тэҥнээҕин булунан эргэ тахсыы буоларын таба сыаналыыллара, сааһа ситэрин кытта эргэ тахсарын ситиһэллэрэ.

Урукку кэмҥэ кыыс оҕо эр киһиэхэ баҕата эргэ тахсыбытын кэнниттэн сайдан, күүһүрэр этэ. Дьахталлар оҕоломмуттарын кэнниттэн баҕалара ордук улаатан иһэр. Дьахтар этин-сиинин баҕа санаатын оҕо баһа эрэ ыган, тэнитэн толору ханнарар кыахтааҕын бэйэлэрэ да өйдүөхтэрэ этэ.

Билигин, сайдыылаах олох кэлэн кыыс оҕо диэн тылбытын хаалларарбытыгар тиийиэх курдукпут. Ол курдук бобуу, хаайыы аҕыйаан, сиэри-туому тутуспат буолуу элбээн уонна «айыы үчүгэй» диэн тыл үөрэхтээхтэрин сыыһа үөрэхтэрэ дьайыытыттан аныгы оҕолор айыыны элбэхтик оҥоро охсор санааларыттан аан маҥнайгы боруобалаһыыны кыахтара тиийэр эрэ буоллар оҥорор кыахтаннылар. Оскуола үөрэҕэ аһара уһаабытыттан кыргыттар оннуларыгар эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэллэр.

Оҕону кыра эрдэҕинэ аһара атаахтатыы өйүн-санаатын туруга суох оҥорон этин-сиинин баҕатын кыайан кыана туттубат оҥорор.  Бу баҕа санаа сайдыыта эдэрдэр маҥнайгы боруобалаһыыларын олус эрдэ оҥороллоругар тириэрдэр буолла, саастарын ситэ илик эдэр ийэлэр элбээн иһэллэр.

“Айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн үөрэх ити куһаҕан майгы урутаан сайдыытыгар тириэрдэрин билигин да үгүстэр табан өйдүү иликтэр. Ол курдук оҕо саҥаны айа, айыыны оҥоро сатыыр санаатыгар аан маҥнайгы боруобалаһыыны кыахтаннар эрэ оҥоро сатыыра куһаҕан быһыыны элбэтэрин, сиэри тутуспат буолууга тириэрдэрин төрөппүттэр билиэ этилэр.
 
Оҕо уонна улахан киһи өйдөрө-санаалара уратыларын таба өйдөөн туһаммаппытыттан, оҕоҕо куттара хаһан уонна хайдах үөскүүллэрин билбэппититтэн оҕону иитиибит таҥнары өттүттэн, улахан дьону үтүктүүттэн кэлэн иһэр. Биһиги ийэ кут сайдыытын үөрэтиибит бу таҥнары барбыт үөрэҕи көннөрүүгэ туһалыа этэ. Ол аата оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун киһи быһыытыгар, бэрээдэктээх буолууга иитии аан бастаан иһиэ этэ.

Өй-санаа сайдыыта оҥорор быһыыттан үгүстүк хойутуур. Тугу эмэ оҥоро охсон баран туох содул үөскээбититтэн соһуйабыт, көннөрө, тупсара сатыырбыт олус элбэх. Сэбиэскэй былаас өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин суох оҥорон өйү-санааны токуруппута, билигин да ону тутуһа сатааччылар баалларыттан уонна оччотооҕу кэмнээҕи суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учууталлар, учуонайдар уларыйа иликтэринэн кыайан хаалбакка, өссө да көммөккө сылдьар.

Атаах оҕо өйүн-санаатын үөрэтии аныгы сайдыылаах, үөрэх-билии тарҕаммыт, баай-мал элбээбит кэмигэр ордук улахан суолталанна. Билигин биһиэхэ баайдар уонна дьадаҥылар, үлэһиттэр диэн арахсыы ордук дириҥээтэ. Ол курдук баайдар олохторо сайдан, тупсан иһиитэ элбээбитэ төрөппүттэр оҕолорун маанылыылларын, киэргэтэллэрин улаатыннаран, бары араас баҕаларын толорон иһэллэриттэн атаах буола улааталларын элбэтэр буолла.

Атаах буола улаатыыттан оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн үөскүүр өй-санаа уратылара манныктар:

1.	Бэлэмҥэ үөрэнэр. Төрөппүттэрэ кыра эрдэҕиттэн бары баҕатын тук курдук толорон иһэллэриттэн аһара бэлэмҥэ үөрэнэн, онно өйөнөн хаалан, бэйэтэ оҥороро-тутара аҕыйыыр. 

2.	Бэйэмсэх. Барыны-бары булан талан оҕоҕо анаан аҕалан иһэллэриттэн аһара бэйэмсэх, барыта миэнэ эрэ диэн өйгө-санааҕа иитиллэр.

3.	Аһара мааны. Туох үчүгэй, саҥа көстүбүтүнэн төрөппүттэрэ хааччыйан иһиилэриттэн саҥаны, үчүгэйи эккирэтэр санаата аһара улаатар.
 
4.	Атаах оҕо өйө-санаата туруга суох буолар. Барыта-бары көрдөөтөҕүн аайы баар буолан иһэригэр үөрэнэн тулуура, дьулуура суох буола улаатар.

5.	Атаах оҕо өйө-санаата түктэри диэн сахалар этэллэр. Баҕа санаата туолбатаҕына, туга эмэ табыллыбатаҕына атынынан ситиһэр, иэстэһэр санаата киһи быһыытын аһара барар, куһаҕаны оҥоруута сиэргэ баппат кыахтанар. Атаах кыыс оннооҕор иитэн, үөрэтэн улаатыннарбыт төрөппүт аҕатын ол-бу куһаҕан суолга барытыгар күтүрээн интернеккэ суруйара итини дакаастыыр.

Биир эмэ оҕолорун атаахтык иитэн улаатыннарар үөрэхтээхтэр, баайдар омук сайдыытыгар, ахсаана элбээһинигэр туох да туһаны оҥорботтор. Кинилэр аан бастаан бэйэлэрин эрэ тустарыгар кыһаналларын элбэх ахсааннаах үлэһиттэр билиэ этилэр.
 
Омугу элбэхтик оҕолонор, үлэни-хамнаһы кыайар көрсүө, сэмэй майгылаах үлэһит дьон сайыннаралларын билиэ этибит. Кинилэр оҕолорун, сиэннэрин көрсүө, сэмэй, үлэни-хамнаһы кыайар буолууга иитэллэриттэн, үөрэтэллэриттэн омук салгыы сайдарын төрүттүүллэр.
 
Онон атаах диэн ийэ кута киһилии быһыыга, бэрээдэктээх, тулуурдаах буолууга иитиллибэтэх оҕо, киһи ааттанар. Өй-санаа бу уратытын сахалар олус былыргы кэмнэртэн ыла билэн олохторугар, оҕону иитэллэригэр туһаналлар.

АТААХ КЫЫС

Олох сайдан, тупсан дьон байан-тайан истэхтэринэ оҕолорун маанылыыллара уонна атаахтаталлара эбиллэн иһэр. Биир эмэ оҕолоох буолуу бу быһыыны өссө улаатыннарар. Уол оҕолору атаахтатыы өйдөрүгэр-санааларыгар төһө да охсуулааҕын, сыыһа-халты туттуналларын элбэтэрин да иһин, омук сайдыытыгар кыыс оҕолору атаахтатар курдук улахан охсууну оҥорбот эбит. 

Саха дьонун олохторун үөрэҕэр оҕону атаах гына иитимэ диэн аналлаах үөрэх баар. Бу үөрэх этэринэн кыыс оҕо аһара атаах буола улааттаҕына кэлэр көлүөнэлэри хаалларбакка эбэтэр сатаан ийэ кутун ииппэккэ, үөрэппэккэ омук салгыы сайдар кыаҕын сарбыйарын былыргы олохпут кэпсээнэ биһиэхэ тириэрдэрин таба өйдөөн туһаныахпыт этэ.

Былыргы олохпут кэпсээнигэр Омоҕой Баай икки кыыстааҕа уонна бу кыргыттара тус-туспа иитиилээхтэрэ, биирдэһэ аһара атааҕа, мааныта, онтон атына көйгөтө, үлэһитэ, өй-санаа улаатан иһэр эдэрдэргэ дьайыыта олус улаханын уонна икки өрүттээҕин арыйан көрдөрөллөр: 

1. Атаах оҕо. Аһара мааны, бэйэмсэх, тулуура аҕыйах, үлэ диэни үлэлээбэт оҕо атаах оҕо диэн ааттанар.

2. Көйгө оҕо. Куруук үлэлии-хамсыы, көмөлөһө, тугу эмэ оҥоро сылдьар, мааныламмат, улахан тулуурдаах буолууга үөрэммит оҕо аата. Киһи барыта үлэлиир. Көйгө диэни төһө да сөбүлээбэтэхпит, куһаҕаннык истибиппит иһин оҕо тулуурдаах буоллаҕына, үлэлии үөрэннэҕинэ эрэ аныгы да кэмҥэ олоҕо табылларын бары билэбит. 

Бу кэпсээҥҥэ сахалары сайыннарбыт, ахсааннарын элбэппит төрүппүт Эллэй Боотур өр кэмҥэ кэтээн көрөн, талан ылан көйгө кыыһы, Аан Чаҥыйаны кэргэн ылбыта чопчулаан бэлиэтэнэр. Көйгө кыыһы кэргэн ылбытыттан аймахтара, Омоҕой Баайдаах туоратаннар, биир эрэ ынаҕы энньэ диэн биэрэннэр, көһөрөн, атын сиргэ олохтооннор оҕолоро эһэлэрин, эбэлэрин билбэт, аахсыбат буола, аҥардастыы Эллэй Боотур оҕолорун курдук санана улааппыттар. Манна оҕонньордоох эмээхсин эрдэ өлүүлэрэ эмиэ суолталаммыт буолуон сөп. Бу сыыһа өйү-санааны, сахалар аҥардастыы Эллэй Боотур эрэ өбүгэлээхтэрин туһунан этиилэри билигин даҕаны тарҕатааччылар бааллар.

Көйгө кыыспыт Аан Чаҥыйа үлэни-хамнаһы кыайара, доруобуйата бөҕөтө, элбэхтик оҕоломмута. Дьадаҥы олохтоох Эллэй Боотур көйгө кыыһы кэргэн ылан элбэх оҕолорун киһи быһыылаахтык иитэн, улаатыннаран саха омук буола сайынныбыт, ахсааммыт эбиллэн иһэр. Онтон атаах кыыс бэйэтигэр тиийинэн олохтон туораабытын, кэлэр көлүөнэлэри хаалларбатаҕын, атаах буола иитиллиитэ быһаарарын билигин аахайбакка сылдьабыт. Кыыс оҕону атаахтатыы содула итинниккэ тириэрдэрин аны билиэ этибит.

Бииргэ олорор дьон аймахтаһыылара чугаһаатаҕына элбэх кыыс оҕолор төрүүллэр. Олус былыргы кэмнэртэн ыла бииргэ олорбут дьонноох ыаллар Омоҕой Баайдаах икки эрэ кыыс оҕолоохтор. Бу оҕолорун тас көрүҥнэрэ, эттэрин-сииннэрин туруга биллэр тус-туспалаахтарыттан уонна көрөн-истэн иитиилэрин уратыларыттан өйдөрө-санаалара атаах уонна көйгө диэн икки аҥы арахсыбыттар. 
Эллэй Боотур кэргэнин таба талан ылан саҥа ыалы тэрийиитэ сахалар олохторугар төһө улахан суолтаны ылбытын билигин ааҕан ситэр кыаллыбат. Ол курдук Эллэй Боотуртан төрүттээхпит диэн этинээччилэр билигин элбээннэр, оннооҕор, сахалар барыларын төрүттэрэ соҕотох Эллэй Боотур буолар диэн этэ сатыыллар. Онон кыыс оҕо көйгө, үлэһит буола улаатара аймаҕы, онтон омугу барытын сайыннарар, элбэтиннэрэр кыаҕын улаатыннарара билигин ордук биллэр буолла.

Атаах оҕо, аан бастаан кыыс оҕо, кэлэр көлүөнэлэри хаалларбакка бэйэтэ быстах быһыыга түбэһэн олоҕо кылгыырын былыргы олохпут кэпсээнигэр Омоҕой Баай мааны, атаах кыыһа Ньыка Харахсын ыйанан өлөрө быһааран биһиэхэ тириэрдэр. Кыргыттары аһара атаахтатыы омукпутун эстиигэ тириэрдэрин былыргы кэпсээммититтэн бары билэр курдукпут эрээри «Кут-сүр үөрэҕин» туһаммаппытыттан хаалларан, аахайбакка сылдьабыт.

Атаах кыыс оҕо этэ-сиинэ, доруобуйата мөлтөҕүнэн кыайан тулуйан төрөөбөт, төрөөтөҕүнэ даҕаны мөлтөх, ыарыһах оҕону төрөтүөн сөп. Ыарыһах оҕо аһара көрүллэн-истиллэн бэйэтэ өссө атаах буола улаатар кыаҕа улаханын тэҥэ, кэлэр көлүөнэлэри төрүт да аҕалар кыаҕа суох буолуон сөбүн былыргы кэпсээммит биллэрэр.
 
Оҕону кыра эрдэҕиттэн атаахтаппакка, тараҥнаппакка иитэргэ оҕо доруобуйата бөҕөтө улахан оруолу ылар. Дьахталлар элбэхтэ төрөөтөхтөрүнэ доруобай эттээх-сииннээх оҕолору төрөтөр кыахтара улаатан иһэрин билэн туһаныахтара этэ. 

Кыра оҕону сатаан иитэр, үөрэтэр, киһи быһыылаах буола улаатыннарар туһугар дьахтар бэйэтэ оҕону иитии туһунан билэр уонна онтун олоххо сатаан туһанар буолара табыллар. Бэйэтэ атаахтыы үөрэммит дьахтар кыра оҕо бары баҕатын толороору маанылаан, атаахтатан, «Көҥүлүнэн ыытан», бас-баттах иитиилээх, киһи быһыыта суох киһи оҥорор кыаҕа улаатан хаалар. 

Оҕону кыра эрдэҕинэ иитии, үөрэтии ийэ кутун үөскэтии ийэлэртэн, ол аата дьахталлартан быһаччы тутулуктаах. Кинилэр эрэ оҕону кыра, кыаммат эрдэҕинэ баһылаан көрөллөр-истэллэр, төрөөбүт тылларынан саҥа саҥаран эрдэҕиттэн саҥарда үөрэтэллэр. Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ оҕону кыра эрдэҕинэ, 5 сааһыгар диэри көрүү-истии ийэ кутун үөскэтэрин уонна бу кута кинини үйэтин тухары салайарын быһааран итэҕэйэр дьоҥҥо тириэрдэ сатыыр. Ол аата кыра эрдэҕинэ аһара атаахтаан ийэ кута бэлэмҥэ үөрэнэн хааллаҕына, үлэлээн-хамсаан туһаны аҕалара аҕыйыыр кыахтанарын сахалар үөрэхтэрэ быһаарар. Билигин сир аайы элбээбит эдэр умнаһыттарбыт, бичтэрбит оҕону кыра эрдэҕинэ атаахтатыы, үлэҕэ-хамнаска үөрэппэт буолуу дьиҥнээх бэлиэлэрэ буолан куораппытын биир гына хаамсан сүөдэҥнэһэллэр.

Кыыс оҕону атаахтатыы, аһара маанылааһын, көҥүлүнэн ыытыы биһиэхэ кэлин кэмҥэ аһара сайынна. Атаах соҕус да буола улааппыт уол оҕо бэйэтин оҕотун кыра эрдэҕинэ иитиигэ кыттыгаһа кыратынан кэлэр көлүөнэҕэ охсуута кыра. Онтон дьахтар бэйэтэ оҕотун кыра эрдэҕинэ тутан-хабан иитэринэн, үөрэтэринэн оҕоҕо дьайыыта олус улахан, кини үөрэҕэ оҕо ийэ кутун быһалыы үөскэтэринэн оҕо салгыы киһи быһыылаахтык олоҕун олорорун, ийэтин ити үөрэҕэ быһаарар.

Омук олоҕо, сайдыыта дьахталлартан тутулуктаах диэн этии олус таба. Ол курдук дьахтар оҕону кыра эрдэҕинэ көрөрүттэн-истэриттэн, ийэ кутун быһаччы иитэринэн өйө-санаата туруктаах буола улаатарын үөскэтэр кыахтаах. «Куһаҕаннык иитиллибит» диэн кыра эрдэҕинэ ийэ кута сыыһа үөрэххэ, бэлэмҥэ, мааныга, тулуура суох буолууга иитиллибит буоллаҕына этэллэр. Атаах буолуу куһаҕаннык иитиигэ тэҥнэһэрин иһин сахалар сөбүлээбэттэр.

Олохпутугар сэбиэскэй былаас кэмигэр үөскээбит уларыйыылары таба сыаналаан, ырыынак кэмигэр аны көннөрөн туһаныахпыт этэ. Оҕолору атаахтатыы, маанылааһын «Барыта оҕолор тустарыгар» диэн ыҥырыынан салаллыыта, «айыы үчүгэй, айыыны оҥорон ис» диэн үөрэтиини тутуһуу аан бастаан уол оҕолорбут өйдөрүн-санааларын буортулаан, ону-маны, саҥаны айа, айыыны оҥоро сатаан буолары буолбаты, куһаҕаны оҥороллоро элбээтэ, сыыһа-халты туттунан, быстах быһыыны, буруйу-сэмэни оҥорон, билигин уолаттарбыт 30 бырыһыаннара хаайыыга киирэллэригэр тыл үөрэхтээхтэрэ тириэртилэр.

Билигин бу атаахтатыы уонна сыыһа үөрэтии төһө эмэ хойутаан кыыс оҕолорбутугар тиийэн табаахтыыллара, арыгылыыллара, күүлэйдииллэрэ эмиэ эбиллэн иһэр. Оннооҕор бииргэ үөрэнэр оҕолорун кырбыырга, өлөрүүгэ кытта тиийэр буолан эрэллэр. Оҕолору үөрэтиибит маннык туругунан салгыы баран иһиитэ омукпут эстиитигэр чахчы тириэрдэр кыахтааҕыттан билиҥҥиттэн сэрэниэхпит, харыстаныахпыт, былыргы үөрэхпитин туһаныахпыт этэ.

Онон, атаах кыыс аймахтары, омугу эһэр аналланар. Ол иһин былыргы олохпут кэпсээнигэр Омоҕой Баай атаах кыыһа бэйэтигэр тиийинэн өлөр, кэлэр көлүөнэни хаалларбат, онтон көйгө кыыс элбэхтэ оҕолонон, үлэлээн-хамсаан аймахтары, омугу сайыннарар. Кэпсээн бу иитэр-үөрэтэр аналын таба өйдөөн олохпутугар туһаннахпытына эрэ омукпутун салгыы сайыннарар кыахтанарбытын таба өйдүөхпүт этэ.

Кыргыттары атаахтаппакка, кытаанах бэрээдэккэ тутан улаатыннарар омуктар сайдан иһэр, ахсааннара эбиллэр кыахтаахтар. Кыргыттары, дьахталлары көҥүллэринэн ыыппат мусульманнар сайдан, ахсааннара биллэрдик эбиллэн иһэллэр. Уһун үйэлээх саха омуга сэбиэскэй былаас өйү-санааны үлтү буккуйуор диэри эмиэ мусульманнар курдук кыргыттары хааччахтыыр миэрэлэри, үгэстэри туһаналлара. Билигин ырыынак кэмигэр урукку үгэстэрбитигэр төннөрбүт эрэйиллэр кэмэ кэллэ.

ОҔОНУ ИИТИИ УРАТЫЛАРА

Төрөппүт оҕото кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр хайдах быһыылаахтык көрөр-истэр даҕаны оҕотун өйө-санаата соннук уратылара үгэс буолан олохсуйан, иҥэн хаалаллар. Ол уратылар манныктар:

А/. Оҕону аһара көрөн-истэн бэлэмҥэ үөрэтэн кэбиһии.

Б/. Бэйэтин өйүн-санаатын сайыннаран биэрии. 

Бу оҕону иитиигэ үөскүүр уратылары эр-биир ыламмыт арыычча дириҥник быһаарыахпыт:

А/. Оҕо иитиитигэр сахалар “Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр” диэн этиилэрин быһаччы туһаныы эрэйиллэр кэмэ кэллэ. Сэбиэскэй былаас барыта-бары бэлэм олоҕор үөрэнэн, өйөнөн хаалан уонна барыта оҕолор тустарыгар диэн сыыһа, албынныыр ыйыынан сирдэтинэн төрөппүттэр оҕолорун аһара бэлэмҥэ үөрэтиилэрэ, атаахтатыылара, аҥардастыы үөрэхтээх эрэ оҥоро сатааһыннара олохсуйбута. Хас да уон сыллар ааспыттарын кэннэ эдэрдэрбит ханнык да үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээбэт буолуулара сайдан билигин кэлии үлэһиттэр элбээтилэр, төрүт үлэбит-хамнаспыт тупсуутун, сайдыытын ситиһэрбит ыараата. Кэлиилэр кыайа-хото үлэлииллэриттэн, оҥорон таһаараллара элбэҕиттэн хайҕаналлара, үчүгэй аатыраллара элбээн иһэр.

Кэлин олохпут уларыйыыта билигин аһара баайдар үөскээһиннэригэр тириэрдибитэ элбэх ахсааннаах бары үлэһиттэр дьадайыыларын, кинилэргэ олох ыараабытын биллэрдэ. Олох ыарааһына бары-барыта тиийбэт буолуутун, үлэ-хамнас оҥоруута намтааһынын үөскэтэн оҕолор атаах буола иитиллэллэрин суох оҥорон, омук күүһүрэрин быһаччы үөскэтэр. Ол аата тулуурдаах, дьулуурдаах кэлэр көлүөнэлэр үөскээннэр күүскэ үлэлээн-хамсаан омугу сайыннарар кэмнэрэ тиийэн кэлэн иһэр.

Оҕо улаатан иһэн олох ыарахаттарын бэйэтэ билбэтэҕинэ, боруобалаан көрбөтөҕүнэ, ол туһунан билиитэ ситэтэ, олоҕо суох буоларын төрөппүттэр билиэ этилэр. Ол курдук ас-таҥас тиийбэтэ диэни букатын билбэккэ, бэйэтэ боруобалаан көрбөккө улааппыт аныгы оҕоҕо, ол туһунан эбэлэрин, эһэлэрин кэпсээннэрэ, тыал тыаһын курдук истиллэн баран сотору умнуллар. Ханнык баҕарар үөрэх киһи этин-сиинин быһаччы таарыйар буоллаҕына, буор куту үөскэттэҕинэ эрэ, хаһан да умнуллубат үөрэххэ кубулуйарын төрөппүттэр туһанар буолуо этилэр.

Кэлэр көлүөнэлэрин туһугар кыһанар, киһилии быһыылаах, өйдөөх-санаалаах буолуохтарын баҕарар төрөппүттэр оҕо кыра эрдэҕинэ аһара баран хааччыйар, аһара маанылыыр, көрөр-истэр, атаахтатар сыыһа суол буоларын билиэхтэрин сөп этэ. 

Оҕо кыра эрдэҕинэ туга эмэтэ тиийбэтэҕинэ, суох буоллаҕына, улаатан иһэн олору булар, ситиһэр баҕа санааны үөскэтинэр. Дьадаҥы дьон оҕолоро олоххо ордук улахан ситиһиини оҥороллоро, үлэни-хамнаһы кыайаллара, ити туһалаах баҕа санаа үөскээһиниттэн быһаччы тутулуктаах. Ол аата оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр аһара хааччыллыбата, бэлэмҥэ үөрэммэтэ үчүгэйгэ, туһалааҕы оҥорууга тардыһар баҕа санааны үөскэтэрэ улаатан баран ситиһиини оҥороругар тириэрдэр. Үлэлии-хамсыы, оҥоро-тута үөрэнэн үчүгэй үгэстэри үөскэтинэрэ улахан туһаны аҕалыа этэ.

Оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ тугу барытын харыстыырга, дьулуурдаах, тулуурдаах буолуутугар үөрэтии туох эмэ тиийбэт буоларыттан ситиһэргэ ордук табыллар. Ол курдук килиэп тиийбэт буолуута аһылыгы ордук харыстыырга, кэмчилииргэ үөрэтэр күүһэ олус улаханын сэрии кэмигэр олорбут дьон билэллэр. Оннооҕор билигин, кырдьан да олорон килиэби, аһылыгы таах бырахпаттар, син-биир харыстыыллар, туһаҕа таһааран иһэллэр.

Таҥас тиийбэт, аҕыйах буолуута таҥаһы харыстыырга үөрэтэр күүһэ улахан. Кыра оҕо улаатан иһэн улахан оҕо таҥныбыт таҥаһын таҥнар буолуута оҕо көрүүтүн улаханнык чэпчэтэр, эдэр ыалга көмө буолар. Үс оҕо биир таҥаһы таҥнан улааталлар диэн этиини эдэрдэр туһаннахтарына оҕо таҥаһыгар санааргыыллара аҕыйыа этэ. 

Оҕону төрөтүү, кыра эрдэҕинэ иитии ыал аһара байа, баайы-малы мунньуна иликтэринэ буоллаҕына, оҕо иитиитэ уустугурбат, оҕону маанылааһын, атаахтатыы бэйэтэ, олох көрдөбүлүнэн, кыаллыбатынан суох буолар кыахтанар. Туохтара барылара тиийбэт төрөппүттэр оҕолоро улаата охсон тугу эмэ үлэлээн туһаны оҥороругар баҕараллара ордук улаатар. «Оҕом улааттаҕына үлэһит буолуо, көмөлөһүө» диэн этэн үөрэтии, баҕа санааны тириэрдии үлэһит буолар кыаҕын улаатыннарар. Оҕо төрөппүттэрин ити улахан баҕа санааларын иҥэринэн улаатан, олору толорон, үлэһит киһи буола улаатар кыахтанар.

Олох тупсан иһиитэ бэйэмсэх буолууну аһара сайыннарда. Бэйэм эрэ үчүгэйдик, холкутук, баайдык-тоттук сылдьыым, бэйэбэр эрэ туох барыта баар, үчүгэй буоллун диэн санаа дьахталларбытыгар аһара барда. Дьахталлар бэйэлэрин үлэлэринэн карьера оҥостоллорунан диэн ааттаан эдэр эрдэхтэринэ үөрэҕи эккирэтэн, ыал буолбаттар, оҕо төрөппөттөр. Биир эмэ оҕону сааһыран баран, онтон-мантан булан оҕолоно сатыыллар эрээри, ыарытыган буолара элбэх, аны кыайан ииппэттэр, аһара көрөн-истэн, бэлэмҥэ үөрэтэн атаахтатан кэбиһэллэр. Барылара бары баар, дэлэй буолан аһара көрөн-истэн, маанылаан бэйэмсэх оҥороллор, атаахтаталлар.

Оҕо иитиитигэр олоххо буолар уларыйыылар, хайа эрэ төрөппүт суох буолуута улахан охсууну оҥорорун, өйүн-санаатын аҥар өттүгэр халытарын оҕолоругар үтүөнү баҕарар төрөппүттэр өйдүө, тутуһуо, бэйэлэрэ эмиэ оҕолорун туһугар кыһаналларын, тулуурдаахтарын биллэриэ этилэр.
 
Б/. Оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн биир тэҥник, сыыйа-баайа улаатан иһэллэригэр сөп түбэһиннэрэн, бэйэлэрин үтүө холобурдарынан үтүгүннэрэн, батыһыннаран, бэйэлэриттэн кыратык да ордук туппакка, аһара маанылаабакка, атаахтаппакка үөрэтэн иһэр көрсүө, сэмэй төрөппүттэр оҕо иитиититтэн өйө-санаата уларыйар уратыларын билбэккэ хаалыахтарын сөп. Ол аата оҕону кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ куруук, быһан, умнан кэбиспэккэ, тохтоппокко үөрэтэн истэххэ, оннук өй-санаа, үгэстэр иҥэннэр, олохсуйаннар, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар.

Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэрин, олоҕор туһана үөрэнэрин үөскэтии төрөппүттэртэн ирдэнэр. Ол аата «Бу үчүгэй» маны элбэхтик оҥоруохха, онтон «Бу куһаҕан» маны оҥорумуохха диэн үөрэтии куруук баар буолуо этэ. Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэт оҕо «Үрүҥү, хараны араарбат” буола улаатара сыыһаны-халтыны оҥороругар олук буолуон сөп.

Саха дьоно “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн оҕону иитэргэ аналлаах үөрэхтэрин таба өйдөөн төрөппүттэр бары туһаныа этилэр. Ол курдук ханнык баҕарар саҥаны айыы, айыыны оҥоруу оҕо мэйиитигэр нейроннар саҥа холбоһуктарын үөскэтэр диэн медицинэ науката быһаарбыта. Онтон сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ саҥаны билии хаһан да умнуллубат гына иҥэр, ийэ куту үөскэтэр диэн ыйар. Ол иһин сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ оҕо саҥаны билиитэ сонно ийэ кутугар кубулуйан, хаһан да умнуллубат буола иҥэр, олохсуйар диэн быһаарар. Билигин өй-санаа сайдан туһалаах саҥаны айыы, оҥоруу диэн олус аҕыйаата, арай куһаҕаны айыы, олору оҥоруу эрэ элбээн иһэр. Ол иһин саҥаны айыыттан, ордук оҕо саҥаны айарыттан, айыыны оҥороруттан киһи быһыылаах дьон чахчы сэрэниэ этилэр. «Айыыны оҥорума» диэн үөрэх оҕону харыстыырга, сыыһа-халты туттарыттан сэрэтэргэ аналлаах. Оҕо олоххо туһалаах, уһун үйэлээх саҥаны айыаҕа диэн санаа бэйэни албыннаныы буоларын төрөппүттэр, олоххо билбит-көрбүт уопуттарынан туһанан билиэхтэрин сөп этэ.

Атын киһи дьайан эбэтэр оҕо бэйэтэ булан, куһаҕан дьону үтүктэн куһаҕаны оҥорорун тохтоппотоххо, онто үгэс буолан иҥэн хааллаҕына, ол кэнниттэн көннөрүү, үчүгэй быһыыга хаттаан үөрэтии эрэйдэнэн, уһаан хаалар кыахтанар. Ол курдук аан бастаан үөскээбит куһаҕан үгэһин хайдах эрэ умуннаран, хаалларан баран, атын саҥа, үчүгэй үгэһи үөскэтэн иҥэрии эрэ, оҕо быһыытын көннөрөрө кыаллар. Кыра эрдэҕинэ куһаҕан үгэстэргэ иитэн, үөрэтэн кэбиһэн баран көннөрө сатаан «Трудные подростки» диэн оҕолорго кубулутарбытын билиэ этибит. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии, үөрэтии олус эппиэттээх дьыала буоларын, оҕо төрүт өйө-санаата үөскүүрүн, олохсуйарын таба өйдөөн төрөппүттэр туһаныахтара этэ. Былыргылар ону билэн оҕону “Хара харахтаахха көрдөрбөккө” иитэллэрэ, бэйэлэрэ эрэ олохторун уопутунан үөрэтэллэрэ, улаатыннараллара хантан да халлаантан ылыы буолбатах, олох тутаах көрдөбүлэ буоларын билигин ырыынак кэмэ кэлбитинэн туһаныа этибит.

Онон ыаллар оҕону иитиигэ баайдарынан өҥнүбэккэ, аһара маанылаабакка, бэлэминэн хааччыйбакка улаатыннараллара олох тутаах көрдөбүлэ, оҕо өйө-санаата сайдыы, үлэ-хамнас, харыстааһын, аһыныгас буолуу диэки салаллыылаах буола улаатарыгар тириэрдэр суол буоларын төрөппүттэр өйдүө этилэр.
 
УҺУЙУУ

Сахаларга баар «Уһуйуу» диэн өйдөбүл киһи кут¬тарыгар сыһыаннаах өйдөбүл буолар. Ол курдук ойууннар үөрэх¬тэрин биир көстүүтүнэн киһи кутун уһуйуу буолар. Кыахтаах, улахан ойууннар киһи куттарын тус-туспа ылан ытыстарыгар уура сыл¬дьаллара кэпсэнэр. Ити ылбыт куттарын кинилэр кимиэхэ баҕарар иҥэрэн биэрэр кыахтаахтарын ким да саарбаҕалаабат.

Сахалыы үөрэххэ уһуйуу диэн туспа көрүҥүнэн ааҕыллар. Бу үөрэнии көрүҥэ кут-сүр үөрэҕэр киирсэр. Ол иһин бу үөрэх хайдах сайдан иһэрэ са¬халар кут-сүр үөрэхтэринэн сөптөөхтүк быһаарыллар. Уһуйан үөрэтии диэн көрүҥҥэ улахан уустары уонна ойууннары үөрэтии киирсэр. Уус¬тары уонна ойууннары уһуйан үөрэтиилэр тус-туспа көрүҥнээхтик ба¬раллара бэлиэтэнэр. Ол курдук ууска үөрэнии оҕо кыра эрдэҕиттэн идэтин лаппа баһылыар диэри олус өр кэмҥэ ыытыллар. Онтон эдэр ойууну кырдьаҕас ойуун уһаатаҕына үс сыл иһинэн уһуйан, үөрэтэн кэбиһэрэ биллэр.

Ууска үөрэтии, киһи илиитинэн тутан-хабан үлэлииригэр, оҥорору¬гар үөрэтии буолан, эти-сиини үөрүйэх оҥорон, буор куту үөскэтииттэн тутулуктаах. Ол иһин олус өр кэмҥэ оҥоруллара быһаарыллар. Итини тэҥэ буор кут көлүөнэттэн көлүөнэҕэ эти-сиини кытта бэриллэн иһэрэ чуолкайданар, “Уус оҕото уус буолар” диэн этии баар. Ол аата, уус киһи тугу оҥорорго үөрэниитэ барыта элбэхтэ хос-хос хатылаан хам¬санан эти-сиини эрчийэн, үгэскэ кубулуйан, үөрүйэх оҥорон кини буор кутун өйүгэр-санаатыгар иҥнэҕинэ эрэ идэтин дьиҥнээхтик баһылыыр. Ити иһин уус буоларга үөрэнии эт-сиин тутулуттан улахан тутулуктаах уонна олус уһун бириэмэни ыларын тэҥэ, буор куту үөскэтэринэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтанар.

Ойуун үөрэҕэр уһуйуу киһи ийэ кутун таһымыгар барар буолан олус уһун кэмҥэ буолбат эбит. Уһуйуу аһара уһун кэмҥэ буолбатын кырдьаҕастар эмиэ бэлиэтииллэр. “Бэлэһигэр силлэппит” диэн этэллэр. Силлээн биэрии аһара уһаабатынан уһуйуу уһуннук барбата быһаарыллар. Арай уһуйууну барыахтаах эдэр киһи онно сөп түбэһэр ураты талааннаах, өйө-санаата сөп түбэһэр уратылаах буолара эрэйиллэр.
 
Улахан уоппуттаах элбэҕи билбит-көрбүт кырдьаҕас ойуун киһи бэйэтин үөрэҕин эдэр үүнэн иһэр киһиэхэ биэ¬риитин, кинини бэйэтин идэтигэр үөрэтиитин уһуйуу көмөтүнэн оҥо¬рор. Эдэр ойууҥҥа кырдьаҕас ойуун бэйэтин үөрэҕин кытта араас абааһыларын уонна үөрдэрин кытта биэрэр. Итини тэҥэ кырдьаҕас ойуун араас абааһылар сылдьар аартыктарын эдэр ойууҥҥа арыйан биэ¬рэн, итилэргэ киирэн биэрбэтигэр үөрэтэр. Ити иһин уһуйууну барбатах киһи кыайан ойуун буолбат дииллэр.

Кэнники кэмҥэ үөрэхтээхтэр киһи мэйиитэ компьютер курдук үлэ-лиирин быһааран эрэллэр. Компьютер өйүгэр төһө элбэх билиини-көрүүнү, информацияны киллэрэр кыахтаах даҕаны оччонон үлэлиир, толкуйдуур дьоҕура элбэх буолан тахсар. Бэлэм оҥоруллубут программалары компьютер өйүгэр хаалаан биэрии эмиэ оҥоруллар. Маннык тэҥнэбили оҥордохпутуна, уһуйуу диэн киһи мэйиитигэр бэлэм үөрэҕи, ийэ куту кытта киллэрэн биэрииттэн тутулуктаах өйдөбүл буолуон сөптөөх. Ойуун бэйэтин кистэлэҥнэригэр үөрэтиитэ уһуйуу диэн ааттанар. Кырдьаҕас ойуун эдэр ойууҥҥа бары сылдьар аартыктарын арыйар. (12,48).

Киһини үөрэххэ, билиигэ-көрүүгэ уһуйуу диэн өйдөбүл киһи кутта-рын кытта сибээстээх. Бу өйдөбүл киһи куттара, өйдөрө-санаалара тус-туспа буолалларыттан үөскээн тахсар уонна итилэр атын күүс көмөтүнэн ханна баҕарар салаллыахтарын сөбө дакаастанар. Ойуун атын омук киһитин кутугар киирдэҕинэ, бэйэтэ ол омук тылын билбэт да буоллаҕына, омук киһитин курдук саҥаран барар. (12,130).

Салгын кукка ким эмэ кута түстэҕинэ, киһи, ол түспүт кут майгынын ылар, билиитин иҥэрэр, интэриэһин тутуһар. (13,128).

Ойуун кута-сүрэ ойуун үөскүүр Орук маһыгар иитиллэр. Ойуун буо¬лар киһи төрөөбүтүн кэннэ кута онно баран иитиллэр. Ити кэмҥэ кини кута тэйэр. Ол иһин иирэр, бутуллар, буккуллар. Бу маска уйа баар буо¬лар. Кут онно баран сытар. Онтон тахсыбат. Кут, киһи ойуун буол¬лаҕына, ол киһи өлөрүгэр биирдэ тахсар. Ойууттар уһуттарбакка эрэ ойуун буолаллар да, билиитэ-көрүүтэ суох ойуун уонна уһун үйэтэ суох буолаллар. Уһуттарбакка кыырбыт ойуун абааһыттан сыыһа-алҕас түбэһэн өлүөхтээх, быһа кымньыылаттаран. (14,38).

Ити быһаарыылары барыларын түмнэхпитинэ ойуун буоларга уһуйуу диэн кырдьаҕас ойуун бэйэтин билиитин-көрүүтүн, өйүн-санаатын эдэр ойууҥҥа көһөрөн биэриитин аата буолар. Былыргы кэмҥэ сахаларга кыах¬таах ойууннара киһи куттарын туспа араартаан ылалларын бэлиэтиил¬лэр. Итинтэн сиэттэрэн биһиги быһаарыыбытынан кырдьаҕас ойуун эдэр ойууҥҥа бэйэтин өйүн-санаатын, ийэ кутун көһөрөн биэриитэ ойуун идэтигэр уһуйуу диэн ааттанар.

Урукку кэмҥэ, ыраахтааҕы баарын саҕана хас да улууска биир эмэ улахан кыахтаах ойуун баар буолара бэлиэтэммит.

Кырдьаҕас ойуун өлөрө чугаһаатаҕына уһуйуллуон сөптөөх өйдөөх-санаалаах, ураты талааннаах эдэр киһини көрдөөн булар. Эдэр, бары өттүнэн сөп түбэһэр киһини булан ойуун бэйэтэ көрөн-истэн, идэтигэр уһуйан үөрэтэр.

Уһуйуллуон сөптөөх өйдөөх-санаалаах киһи биир эмэ буолар эбит. Онон уһуйуллан үөрэнии диэн букатын тарҕамматах, үйэҕэ биирдэ эмэтэ буо¬лар, улахан ойууннары иитэр ураты суол. Ойуун бары билиитин-көрүүтүн ийэ кутун өйүгэр-са¬наатыгар киирдэҕинэ билэр-көрөр. Ол аата, ойуун буолар киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар түргэнник киирэр уонна тахсар кыахтаах киһи буолуон сөп.

Онон ийэ кут иитиллиитэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыга эмиэ сөп түбэһэр. Дьон барыта кэриэтэ ийэ куттара төрөппүттэрин көмөтүнэн иитиллэн, этин-сиинин хамсатан үөскүүр буоллаҕына, биир эмэ ураты талааннаах, өйө-санаата уратылаах киһи ийэ кута уһуйуу көмөтүнэн түргэнник иитиллэр кыахтаах эбит. Өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ үгүс дьоҥҥо аналланалларынан, киһилэр өйдөрүн-санааларын үөрэтэринэн оҕо ийэ кутун иитиини төрөппүттэрин үтүктэн, киһи быһыытын тутуһан ыытылларын ирдииллэрэ ордук буолуо.

МАНЬЯК

Олох сайдан, тупсан иһиитэ аҥардастыы үчүгэйи эрэ оҥорууну элбэппэтин, куһаҕаны оҥорууну эмиэ үөскэтэллэрин уонна олор эмиэ сайдан, күүһүрэн, эбиллэн иһэллэрин биллэрэр. Олох сайдан иһиититтэн саҥа өйдөбүллэр уонна тыллар үөскээн олоххо киирэн иһэллэрэ эбиллэр.

Куһаҕаны оҥорор дьоммут аҕыйаан, суох буолан иһэллэрин оннугар элбээн, туспа дьон бөлөхтөрүн үөскэтэн иһэллэрин бэлиэтээн “маньяк” диэн өй-санаа буккуллуутун биллэрэр тылга саҥа, эбии тылы булан сыһыаран саҥа тылы үөскэтэн туһанан иһэбит. Ол курдук 20-с үйэҕэ наркомания тарҕаммыт буоллаҕына, саҥа үйэҕэ саҥа тыл – лудомания диэн киэҥник туттуллан эрэр. Кэлин кэмҥэ араас элбэх маньяктар үөскээн элбээн иһэллэрин бэлиэтинэн араас оонньууга ылларыыбыт аны саҥалыы лудомания диэн ааттанар буолла.

Аан маҥнай киһини өлөрөн баран тутуллан эппиэккэ тардыллыбатах киһи муунтуйбут, ыгыллыбыт санаата дуоһуйарын ситиһээри хатылаан, өссө киһини өлөрүүнү оҥорор кыахтанарын кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Хас да киһини өлөрүү маньяк буолууга тириэрдэр. Ол эрээри биир да киһини өлөрбүт уонна тутуллан эппиэккэ тардыллыбатах киһи маньяк буолар кыахтаныан сөп. Ол барыта ийэ кута хайдах иитиллибититтэн быһаччы тутулуктааҕын биһиги дакаастыыбыт.

Киһини өлөрүү аһара, олус улахан долгуйууну, санаа хамсааһынын, ыгыллыытын үөскэтэринэн, атаах буола иитиллэн бэйэтин баҕа санаатын кыайан тохтотуммат, туттуммат киһи, өссө боруобалаары, хатылаан оҥоруон сөп.
 
Киһи олоҕор ханнык эрэ баҕа санаалаах, тугу эмэ ситиһэ сатыыр буолара хайаан да наада. Ол эрээри бу баҕа санаабыт «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн үчүгэй, туһалаах эбэтэр куһаҕан, буортулаах диэн икки аҥы арахсалларын билиэхпит, үчүгэйин, дьоҥҥо туһалааҕын эрэ талан ылан оҥоро сатыахпыт этэ. 

Куһаҕан быһыылаах, оннук быһыылары хос-хос хатылаан оҥорор киһини билигин маньяк диэн ааттыыллар. Бу тыл үгүстүк куһаҕаны бэлиэтииргэ туттуллар эрээри, биир эмэ үчүгэйи оҥоро сатыыра, хос-хос хатылыыра элбэхтик табыллыбат киһини «маньяк курдук» диэн этэн кэбиһиэхпитин сөп.

Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ киһи өйө-санаата сайдыытын олус табатык быһаарара медицинэ науката мэйиини үөрэтиитин кытта сөп түбэһэрэ биллэрэр. Ол курдук саҥаны айыы, урут оҥорботоҕу оҥоруу киһиэхэ олус күүскэ иҥэр, саҥа үгэһи, ийэ куту үөскэтэр диэн сахалар үөрэхтэрэ этэр. Онтон сайдыбыт медицинэ үөрэҕэ саҥаны билии мэйиигэ саҥа нейроннар холбоһууларын үөскэтэрин уонна ол холбоһуулар өр кэмҥэ уларыйбаттарын дакаастаабыта.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыга сөп түбэһэн үгэс үөскээһинэ эмиэ икки өрүттээх. Ол курдук үгэһи киһи олус өр кэмҥэ биир быһыыны элбэхтик хос-хос хатылаан иҥэринэр буоллаҕына, олус ынырыгы, ыары, куттаабыты биирдэ да көрүү кэнниттэн киһи түүлүгэр киирэн көстөрүнэн, олус куһаҕан быһыы үгэһи соҕотохто, биирдэ биллээт-көстөөт даҕаны үөскэтэрэ быһаарыллар.

Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ туох саҥаны билбитэ барыта үгэс буолан, ийэ кутун үөскэтэн, өйүгэр-санаатыгар ууруллан иһэр уратылааҕын төрөппүттэр таба өйдөөн оҕолорун иитиигэ хайаан да туһаныа этилэр. Ол курдук бу кэмҥэ үчүгэй эрэ быһыылары оҥороругар үөрэтэн, үчүгэй үгэстэри үөскэтэн, үчүгэй быһыылаах киһи оҥорор кыахтаахтарын туһаныахтара этэ.

Оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар бу быһыы куһаҕан, маны оҥорума диэн үгэс кыра эрдэҕиттэн иҥэриллибэтэх буоллаҕына, саҥа киирэр, билэр быһыытын, олус уратытын, өйгө-санааҕа хамсааһыны оҥорорун иһин соҕотохто, хаһан да умнубат буола өйдөөн хаалыан, үгэс оҥостунан кэбиһиэн сөп. 

Олоххо сахалар кут-сүр, киһи буолуу үөрэхтэрин тутуһуу, куһаҕан быһыылары, айыыны, киһи оҥорботун оҥорума диэн үөрэх оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар иҥэриллэн уурулуннаҕына, оҕо улаатан баран сыыһа-халты туттунара аҕыйыырыгар тириэрдэр кыахтаах. Оҕоҕо ийэ кута үөскээһинин уратыларын хас биирдии төрөппүт билэн олоххо туһанара, кэлэр көлүөнэлэрэ өйө-санаата туруктаах, араас манияларга ылларбат, ол аата туруктаах өйдөөх-санаалаах буолууларыгар тириэрдиэ этэ.
 
Маньяктар хаһан баҕарар баар буолуохтарын сөп. Сэбиэскэй былаас кэмигэр ыгыы-хаайыы күүһүнэн дьон өйө-санаата тупсуута, куһаҕан быһыылары оҥоруулара төһө да аҕыйаабытын иһин биирдиилээн элбэх киһини өлөрөөччүлэр син-биир баар этилэр. Ол курдук Чикатило диэн киһи 53 өлөрүүнү оҥорбут буоллаҕына Москваҕа Сергей Головкин, “Фишер” диэн хос ааттаммыт киһи 11 эдэр оҕолору өлөрөн тутуллан ытыллыбыта.

“Фишер” Рублевкаҕа Борис Ельцин даачатыттан чугас гаражка аналлаах подвал оҥорон баран оҕолору албыннаан, табаахтатан подвалыгар аҕалан өр кэмҥэ араастаан накаастаан, эрэйдээн өлөрөр эбит. Өлүктэрин чугастааҕы тыаҕа быраҕаттаан кэбиспитин 1984 сыллаахтан ыла булан, өр көрдөөн, тутан 1996 сыллаахха сууттанан ытыллыбыта. (15).

Маньяк диэн тылы билигин бары сөбүлээбэппит. Хантан кэлэн, кимтэн төрөөн-үөскээн маньяктар баар буолалларын наука өссө үөрэтэ илик. Арай бу тыл сахалыы өйдөбүлүн, ийэ кута куһаҕаннык иитиллибит, куһаҕан быһыылаах киһи диэн быһаарылларын таба өйдөөн олоххо туһаныахха сөп. Сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕэ иитиллии диэн оҕоҕо ийэ кут өйө-санаата үөскээһинин быһаарарын туһанан оҕолору киһи быһыылаах буолууга ииттэххэ, үөрэттэххэ маньяктар аҕыйыа этилэр.

Өй-санаа үөрэҕин төрүтүн билбэппититтэн санаабытыгар салгын куппутунан, үөрэммиппитинэн, билиибитинэн туһанан олохпутун олоруохпут диэн сыыһа саныыбыт. Киһи олоҕор биирдэ эмэтэ да буоллар итирэр, өйө баайыллар, өйө көтөр кэмэ тиийэн кэлиэн сөбүн умнумуохпутун сөп этэ. Бу түргэнник кэлэн ааһар кэмҥэ сыыһа-халты туттубатах киһи киһи быһыытын аһара барбакка, буруйу-сэмэни оҥорбокко олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар. Ол аата киһи олоҕор өйө-санаата туруктаах, быстах быһыыга киирэн биэрбэт буолуута ордук улахан суолталанан тахсарын билиэ этибит.

Онон ийэ кутун иитиитэ табыллыбатах, куһаҕаннык, атаахтык иитиллибит оҕо улааттаҕына сыыһа-халты туттунуулары оҥорор кыахтанан хаалара улаатар. Бэйэтин быстах баҕа санаатын кыайан туттуммат, тохтотуммат буола улааппыта маньяк буолуу диэки салайыан сөбүн төрөппүттэр билэн оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй, киһилии быһыылары оҥорууга иитиэхтэрэ этэ.

АБААҺЫТА КИИРБИТ

Куһаҕан, киһилии быһыыга сөп түбэспэт өй-санаа абааһы диэн ааттанар. Былыргы кэмнэргэ туох баар куһаҕаны барытын абааһылар оҥороллорун курдук өйдүүллэрэ, ылыналлара уонна киһи куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна ханнык эрэ абааһы киирэн оҥотторорун курдук быһаара сатыыллара. Биирдэ эмэтэ да буоллар куһаҕан санаатыгар оҕустаран куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһэр киһини “абааһыта киирбит” диэн этэллэрэ. 

Киһи өйө-санаата икки аҥытын, ийэ уонна салгын кут диэн арахсалларын, үчүгэй уонна куһаҕан санаалар мунньустуулара баарын “абааһыта киирбит” диэн өйдөбүл дьоҥҥо баара табатык быһаарар. Ол курдук киһи илэ өйүнэн, салгын кутунан салаллан сырыттаҕына, ийэ кутугар ханнык санаалар, үгэстэр ууруллан сылдьалларыгар кыһаммакка, билбэккэ эрэ сылдьар. Ол эрээри киһи олоххо түбэһэ түһэр араас уустук балаһыанньаҕа түбэһэн буккулуннаҕына, ыксаатаҕына, ыгылыннаҕына, ыга кыыһырдаҕына, итирдэҕинэ “өйө баайылларыттан” салгын кута көтөн, ийэ кутун салайыытыгар киирэн ылар кэмнэрэ биирдэ эмэтэ да буоллар тиийэн кэлиэхтэрин сөп. 
Бу түргэнник киирэн ааһар кэмҥэ кини хайдах быһыыланара, тугу оҥоро охсоро кыра эрдэҕинэ ийэ кута хайдах иитиллибититтэн быһаччы тутулуктанар. Ийэ кута куһаҕаннык, атаахтык иитиллибит, куһаҕан майгы үгэс буолан иҥмит буоллаҕына, ханнык баҕарар баҕа санаатын толоттороору ытаан, сарылаан, охсуоланан барыан, сыыһа-халты туттунуон сөп.

Сахалыы кут-сүр үөрэҕин билбэттэриттэн кыраттан, санаата туолбатаҕыттан ииримтийэн, киһилии быһыытын сүтэрэр киһини православнай итэҕэлгэ “абааһы киирбит” диэн ааҕаллар. Атын, хантан эрэ кэлэн абааһы киирэрин, моһуоктуурун туһунан этэллэр.
“Абааһыта киирбит” диэн өйдөбүл нууччалар “абааһы киирбит” диэн этиилэринээҕэр ураты өйдөбүллээх. Ол курдук “абааһыта киирбит” диэн этии киһи бэйэтин куһаҕан санаалара абааһы буолан биллэллэрин чуолкайдыыр.
 
Былыргы ыарахан олох оҕону кыра эрдэҕиттэн, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла тулуурдаах, өһөс буола улаатыннарарыттан, ыарахаттары тулуйа үөрэнэриттэн өйө-санаата туруктаах, бөҕө буола улаатар этэ. Билигин олох тупсубутунан, көммүтүнэн сибээстээн атаах буола иитиллэр оҕолор элбээһиннэриттэн “абааһыта киирбит” оҕолоро эмиэ баар буоллулар.

Аҥардас дьахтар аһара атаахтатан ииппит уол оҕото оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан атын оҕолору кытта кыайан тапсыбакка, туораттылар диэн бэйэтигэр тиийиниитэ өйө-санаата тулуура, туруга, олоххо дьулуура суох буола улааппытын биллэрэр.

Аһара кыыһырыы, ыгыллыы, арыгы иһиитэ сорох киһини сиэри таһынан быһыыланарыгар тириэрдэрин, бу кэмҥэ өйө баайыллан, салгын кута көтөн хаалбытын кэннэ, ийэ кута баһылаан салайарын, ийэ кута тулуурдаах, өһөс буолууга иитиллибэтэх буоллаҕына, бэйэтин олох кыанан туттубата, билигин эдэрдэрбитигэр биллэн эрэр. Арыгы истэллэр, итирдэллэр эрэ аһара барыыны, аһара туттунууну оҥоро охсон кэбиһээччилэр, буруйу-сэмэни оҥорон хаайыыга түбэһээччилэр элбээтилэр.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ кыра аайы бэйэтин кыайан туттубакка хаһыытаан, сарылаан, ыстаҥалаан барар киһи ийэ кута кыайан тулуурдаах буолууга, бэйэни туттунууга иитиллибэтэх диэн быһаарарын таба өйдөөн туһаныа этибит. Өй-санаа аһара баран сайдыыта киһи куһаҕан кэмэлдьилэрэ, өһүөн, иэстэбил эмиэ улааталларыгар тириэрдэрэ аныгы олох уустуктарын үөскэтэр.

Христианскай православнай таҥара дьиэтэ хас биирдии киһиэхэ аанньала уонна кыракый абааһыта бииргэ сылдьалларын, ол аата киһи үчүгэйи кытта куһаҕан санаалара эмиэ холбуу баалларын билинэр. Киһи оҥорор быһыыларын бэйэтэ талан ылыы көмөтүнэн туһанан оҥорор кыахтаах. Ол курдук үчүгэйи оҥоруон баҕардаҕына, чугас киһитигэр көмөлөһүөн эбэтэр куһаҕан санаата киирдэҕинэ, көмөлөһүмүөн сөбө хаһан да хаалан хаалбат. Киһиэхэ абааһы киирдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥоруон сөп диэн православнай таҥара үөрэҕэ билинэр. (15,78).

Православнай таҥара үөрэҕэр абааһыны үүрүү диэн туом эмиэ толоруллар. Воронежскай уобаласка сааһырбыт төрөппүттэр кыыстарыгар киирбит абааһыны үүрээри кыыстарын өлөрөн кэбиспиттэр. Икки оҕолоох кыыстара кинилэргэ куораттан ыалдьыттыы тахсыбыт уонна кулҕаахпар тыас тыаһыыр диэн эппит. Ону баара кырдьаҕастар кыыспытыгар абааһы киирбит, ону үүрэн оҕобутун быыһыахха наада диэн “үтүө санааларыттан” кыыстарын кэлгийэн баран элбэх сибэтиэй ууну иһэрдэн тумнаһыннаран кэбиспиттэр.

Ийэ кут өйө-санаата киһи көннөрү сырыттаҕына бэйэтигэр биллибэтинэн саха ойууннара киһиэхэ абааһы киирбитин кыырыыны туһанан, ийэ кут өйүгэр-санаатыгар киирэн, ол көмөтүнэн таһаараллара элбэх кэпсээннэргэ суруллубуттар.

Кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарын киһилии быһыыга, тулуурдаах буолууга ииппэккэ, хаалларын, аһардан кэбиспит төрөппүттэр оҕолоро этэр тылларын истибэттэриттэн, тугу барытын талбыттарынан оҥороллоруттан, араас олоххо туһата суох, куһаҕан саҥаны айыылары оҥоро сатыылларыттан улаатан истэхтэринэ олус диэн хомойоллор. Ону тэҥэ туттунар күүһэ суох буола улааппыт оҕо ханнык баҕарар быһыыны аһара баран оҥороруттан куһаҕан быһыыны элбэтэр кыахтанарын таба өйдөөн, оҕо ийэ кутун үчүгэй быһыыга иитиини, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи төрөппүттэр туһаныа этилэр.

Сыыһа иитиллэн, туттунар күүһэ суох буола улааппыт оҕону улаатан истэҕинэ көннөрө сатааһын утарсыыны, истибэт буолууну ордук улаатыннарыан, «Трудный подросток» диэҥҥэ кубулутуон сөп. «Итэҕэстээҕи иинин буора эрэ көннөрөр» диэн этии ийэ кута сыыһа иитиллэн хаалбыт оҕону көннөрөн үөрэтии олус уустугун, эрэйдээҕин, кыайан көнүмүөн да сөбүн биллэрэр.
Улааппыт оҕо бэйэтин өйө-санаата киирэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ үөрэннэҕинэ, элбэхтэ эрэйдэнэн, олох үөрэҕин билэн сыыһа санаатын бэйэтэ көннөрүнүөн сөп. Ол эрээри маннык үөрэх олус уһун кэми ыларынан «Отох киһи отутугар биирдэ өйдөнөр» диэн этиигэ сөп түбэһэр кыахтанар.

Өй-санаа тутулуктарын, киһи өйө көппүт, өйө баайыллыбыт кэмигэр ийэ кута баһылаан салайарын билбэт араас үөрэхтээхтэр, бэйэлэрин аһара үчүгэйбит диэн сананалларыттан, киһи бэйэтэ, салгын кутунан, өйүнэн-санаатынан салаллан оҥорбот куһаҕан быһыыларын оҥордоҕуна, ханнык эрэ абааһы киирэн оҥотторорун курдук саныахтарын сөп. Былыргылар киһи үөйбэтэҕин-ахтыбатаҕын оҥорор киһиттэн, ол абааһытын үүрэн таһаардахха өйө-санаата ырааһырар диэн саныыллар эбит. Абааһыттан ыраастаныыга хас да ньымалары оччолорго тутталлар этэ:

1. Эккэ-сииҥҥэ ыарыыны оҥоруу. Абааһыттан ыраастаныыга ордук элбэхтик кэлгийэн баран таһыйыыны туһаныыны сөбүлүүллэр эбит. Ол барыта эккэ-сииҥҥэ ыарыыны биллэрии өй-санаа көнүүтүн, тосту уларыйыытын үөскэтэрин туһаналлар эбит.

2. Соһутууну туһаныы. Эмискэ хаһыытаатахха эбэтэр туох эмэ тыаһыттан киһи улаханнык соһуйдаҕына куһаҕан санаата көтөрүн эмиэ туһаналлар этэ.

Эт-сиин ыарыыны билэриттэн өй-санаа уларыйара түргэтиир. Эт-сиин ыарыы үөскээбэтигэр кыһанарыттан сыыһа хамсаныылары оҥорбокко үөрэнэр. Өйү-санааны көннөрүүгэ ыарыыны биллэрии ньымалара аҕалар туһаларынан эккэ-сииҥҥэ ыарыыны үөскэтии куһаҕан майгы олохсуйбутун суох оҥорор эбиттэр.

Кыра эрдэхтэринэ, ийэ куттара иитиллэр кэмигэр атаахтаан, ытаан, сарылаан туран тугу баҕарбыттарын барытын төрөппүттэринэн толотторор оҕолор бэйэлэрин араас баҕаларын кыайан туттунан тохтотуммат буола улааталларыттан, кыыһырдахтарына, ыгылыннах-тарына, арыгы истэхтэринэ букатын “абааһы киирбитин” курдук куһаҕаннык быһыыланаллара элбэх буолуон сөп. Тулуура, өһөс майгына суох киһи “өйө баайыллара”, “өйө көтөрө” элбээн хааларыттан сыыһа-халты туттунара, куһаҕан, сиэрэ суох быһыыны оҥороро эмиэ элбиэн сөп.

Ийэ кут өйүттэн-санаатыттан киирэр өйдөбүллэри киһи бэйэтин салгын кутунан кыайан салайбатыттан, ханнык эрэ куһаҕан, атын, абааһы киирбитин курдук сананарыттан ити, “абааһы киирэрин” туһунан өйдөбүл дьоҥҥо үөскээбит. Оҕо ийэ кутун үчүгэй быһыыларга иитиини төрөппүттэр аһаран, кэмигэр ииппэккэ хаалларан кэбистэхтэринэ, улаатан баран атын дьон куһаҕан санааларыгар киирэн биэримтиэ, өс киирбэх буолан хаалыан сөп. Ол аата ийэ кута иитиллибэккэ хаалбыт киһиэхэ араас куһаҕан майгылар түргэнник иҥэллэрин, дьайыылара улахан буоларын быһаарар.

Аныгы психология науката оҕо ийэ кута иитиллэрин уонна киһи өйө-санаата икки аҥыларын арааран билбэтиттэн киһиэхэ “абааһы киириитэ” диэн этиини табан быһаарбаттар, төбө ыарыыларын; таарымтаны, мэнэриги кытта холбуу буккуйаллар, кыайан эмтээбэттэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах, өһөс буолуутун сайыннарыы, аһара туттубат, көрсүө, сэмэй майгылаах, үчүгэй үгэстэрдээх буолуутугар тириэрдэринэн, өйө-санаата туруктаах буолуутун үөскэтэрин ситэ билэ иликтэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн улахан киһи этэрин истэрэ, сыыһаны оҥорума диэн улахан киһи эттэҕинэ бэйэтин тохтотунара хайаан да ирдэнэр. Манна араас биллэр ньымалары туттуохха сөп. Аан бастаан аралдьытыы, саататыы, “Тохтуу түс”, “Кэтэс” – диэн олордо, уоскута түһүү, муннукка да туруоруу баар буолуон сөп. Аһара барар оҕону чыпчархайдаан тохтотууну былыргы сахалар туһанар этилэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ бэрээдэккэ, аһара барбат буолууга үөрэтэр, улааппытын кэннэ үөрэтэ, этэ сатыырдааҕар быдан судургу, чэпчэки уонна ийэ кутун үөскэтэринэн туһата лаппа улаатар.
 
Онон төрөппүттэр оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитиини кытаатыннаран, тупсаран биэрэллэрин сахалар таҥараларын үөрэҕэ ирдиир. Оҕо ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорууга иитиллибит, туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улааттаҕына, тулуура, өсөһө элбээтэҕинэ, көрсүө, сэмэй майгыланнаҕына, төрөппүттэрин бары баҕа санааларын улааттаҕына толоруон сөп. 

КОМПЬЮТЕР БУОРТУТА

Аан дойду олоҕор аҥардастыы үчүгэй диэн туох да суох, куһаҕан син-биир ханна эрэ баар, сырдык, чаҕыл күммүт кэнниттэн хараҥа, тымныы түүн саба халыйан тиийэн кэлэр. Сылааһынан угуттуур самаан сайыммыт кэнниттэн кырыалаах, тымныы кыһыммыт эргийэн кэлэн иһэр. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии чахчы сир үрдүгэр баар туохха барытыгар сөп түбэһэр уонна бу өрүттэр солбуйсан биэрэллэрин быһаарар.

Бары улахан дьон үлэҕэ, үөрэххэ туһанар, онто суох табыллыбат буолбут компьютердара араас уустук оонньуулары оонньуурунан оҕолор ордук сөбүлүүллэр. Билигин оҕолор оонньуулларыгар аналлаах туспа, ураты кыахтаах компьютердары анаан-минээн оҥорор буоллулар.

Компьютер улахан дьон үлэлэригэр, үөрэхтэригэр чахчы көмөлөһөр буолан бары үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах саҥаны айыы курдук саныыбыт. Ол да буоллар олох сайдан иннин диэки баран сыҕарыйан истэҕинэ, компьютер олус улахан куһаҕаннааҕын, оҕону иитиигэ улахан буортулааҕын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ арыйан дьоҥҥо тириэрдэр. Ол барыта оҕо кыра эрдэҕинэ тугу саҥаны көрбүтэ-билбитэ ийэ кутугар үгэс буолан ууруллан иһэригэр олоҕурар. Итини тэҥэ компьютеры олоххо туһаныы саҥаны айыы кэнниттэн куһаҕана, буортулааҕа кэлин биллэн тахсыбытынан саҥалыы сыаналанара ирдэнэр. Сахалар “Айыы диэмэ”, «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрин оҕолору үөрэтиигэ туһанаммыт айыыны өссө оҥоруохтарын инниттэн сэрэхтээх буолууларын үөскэтэн, сыыһа-халты туттуналларын аҕыйатыахпыт этэ. 

Компьютер оҕо өйүн-санаатын буорту оҥорорун, куһаҕан үгэстэри иҥэрэн кэбиһэрин арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр арыйан туһана иликтэр. Компьютер оонньууларыттан оҕолор ыарыы буолаллар диэн этиини Кытайга уонна Кореяҕа туһана сылдьаллар. 
Биһиги оҕо өйө-санаата куһаҕан өттүгэр уларыйыытыгар компьютер оҥорор дьайыытын арыйан 2001 сыллаахха суруйбуппут “Туймаада саҥата” уонна “Кыым” хаһыакка бэчээттэммиттэрэ. (17,6).

Компьютер куһаҕанын быһаарыыта сахалыы кут-сүр үөрэҕэр тирэҕирэрэ оруннаах. Биһиги оҕо ийэ кута үөскээһинин үөрэтиибит ити быһаарыыны ылынарбытыгар тириэрдибитэ.

Оҕо ийэ кута кыра эрдэҕинэ киһини таба көрөр буолуоҕуттан ыла 5 сааһыгар диэри түргэнник үөскээн, өйгө-санааҕа иҥэр диэн сахалыы кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Бу ийэ кута үөскүүр кэмигэр оҕо элбэхтик дьону ытыалыыр оонньуурунан оонньоон соннук ытыалыыр өйү-санааны үгэс оҥостон иҥэринэн кэбистэҕинэ, кэлин өйө-санаата баайыллан ийэ кута салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына, бэйэтэ дьону ытыалаан кэбиһиэн сөп. Компьютер сайдыбыта ырааппыт сайдыылаах дойдуларга элбэх киһини ытыалаан кэбиһэр дьон баар буолуулара ити быһаарыыны чуолкайдыыр.

Сахалар «Киһиэхэ куһаҕаны санаама, бэйэҕэр тиийиэҕэ» диэн этиилэрэ кут-сүр үөрэҕинэн табатык дакаастанар. Ол курдук куһаҕан санааны элбэхтик санаан үгэс оҥостон кэбистэҕинэ, киһи бэйэтэ ол санаатын толорон кэбиһиэн сөп куттала чахчы үөскүүр. 
Оҕо онно-манна барбатын, олорон эрэ оонньоотун диэн төрөппүттэр санаалара оҕону сүрэҕэ суох, оонньуунан эрэ дьарыктанар буолуутугар тириэрдиэн сөп. Компьютер оонньуута ыарахан ыарыыга кубулуйбутун бэлиэтинэн «Оонньоомо» диэн бобо сатаабыт ийэтин оҕото сүгэнэн кэрдэн кэбиспитэ буолар. 

Дьахталлар олорон эрэ кыра оҕолорун көрбөккө, үлэлии эҥин сылдьалларыттан оҕолор аныгы үйэҕэ бары дьиэлэригэр олорон эрэ компьютерынан оонньууларга ыллараннар ыарыы буолан эрэллэр. 2012 сыллаахха алтынньыга НТВ-га «Дети матрицы» диэн передачаҕа оҕолор өйдөрүн-санааларын компьютер оонньуута буккуйарын туһунан кэпсээтилэр. Кинилэр сахалар кут-сүр үөрэхтэрин билэллэрэ эбитэ буоллар передачалара ордук туһалаах, тиийимтиэ буолуо этэ.

Өй-санаа сайдыыта үрдүкү таһымҥа тахсан, чыпчаалын ситиһэн, аны төннүү суолугар киирэн сылдьар. Дьон бэйэлэрин өйдөрүнэн-санааларынан толкуйдаан, ырытан туһалаах быһаарыыны ылыналлара аҕыйаан иһиитэ өйдөрө-санаалара мөлтөөһүнүгэр тириэрдэр. Саҥа үүммүт үһүс тыһыынча сыллара, бэстилиэнэй тыһыынча сыллара буолаллар уонна дьон өйө-санаата таҥнары түһэр, урукку кыыллар өйдөрүгэр-санааларыгар төннөн барарын биллэрэр. 

Компьютер сайдыыта дьон өйө-санаата сайдыытын, суоттуур, толкуйдуур дьоҕура сайдарын суох оҥорон эрэр. Ол курдук аҥардас калькулятор тарҕаныыта дьон ахсааны өйдөрүнэн ааҕан-суоттаан таһааралларын букатын суох оҥорбута. Билигин дьон кыра да ахсааны суоттаары калькулятор үрдүгэр түһэн иһэллэр.

Интернет сайдыыта дьон бары ситиспит ситиһиилэрин түмэн, мунньан тарҕатыыта бары олору түргэнник туһаналларын үөскэтэр. Дьон уһуну-киэҥи толкуйдуу, анаара сатаан өйдөрүн-санааларын эрчийэллэрин, сайыннаралларын оннугар, бэлэми ылан туһаналларын элбэтэр. Бу бэлэм өй-санаа элбэҕэ киһи бэйэтин өйүн-санаатын сайыннарарын, өйдүү сатаан эрчийэрин суох оҥорор, бэлэми эрэ туһанарын үөскэтэр.
 
Сахалыы өй-санаа сайдан, тупсан иһиитэ үчүгэй диэн тылынан бэриллэр. Үчүгэй буолан иһии сайдыы кэлэн иһэрин биллэрэр эбэтэр сайдыы кэлэн иһиитэ үчүгэй буолууну үөскэтэр. Үчүгэйтэн үчүгэй диэн этии кэлиитэ өссө үчүгэй буолбутун быһаарар. 
Үчүгэйтэн үчүгэй кэнниттэн кэрэ диэн быһаарыы кэлэр. Билигин туох барыта кэрэ буолуон баҕара санааччылар элбээтилэр. Кэрэттэн кэрэ диэн өссө кэрэ, үчүгэй кэлиитэ буолар.
 
Кэрэ кэнниттэн кэрэх диэн тылбыт үөскүүрүн уонна уларыйбат турукка киириини бэлиэтиирин билигин аахайбакка сылдьабыт эрээри, бу кэрэхтэр баар буолан иһэллэр. Олоххо кэрэ буолуу кэнниттэн үчүгэй уларыйан, эргийэн биэриитэ кэлэр. Ол курдук кэрэ киһи үлэлээбэт, кэрэтин эрэ көрдөрө сылдьар, үлэ-хамнас хаалар, эстии-быстыы саҕаланар.

Онон улахан дьоҥҥо олус улахан туһаны оҥорор компьютер оҕо иитиитигэр оҥорор буортута ордук улахан. Оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕан, охсуһар, дьону ытыалыыр үгэс иҥэн хаалбатын туһугар маннык оонньууларынан оонньотумуохха наадатын оҕолорун өйө-санаата туруктаах буола улаатарыгар кыһанар төрөппүттэр билиэ, тутуһуо этилэр.   

ООННЬООБОТОХ ОҔО СААС

Сэбиэскэй былаас кыайбытын кэнниттэн өй-санаа, таҥара үөрэҕин бырахпыттара, туһата суоҕунан ааҕан хаалларбыттара. Аҕа дойду сэриитин кэмигэр дьон санаатын күүһүрдүүгэ таҥара үөрэҕэ туһатын И.В.Сталин билэн православнай таҥара дьиэлэрэ үлэлииллэрин көҥүллээбиттэрэ. 

Өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин билбэппит, туһаммаппыт бэлиэтинэн сэрии иннинэ төрөөбүт дьон оҕо сааспытыгар оонньооботохпут диэн хом санаалаах сылдьаллара буолар. Кинилэр аныгы, атаахтык иитиллэр, оонньооһунунан эрэ дьарыктанан улаатар, үлэҕэ-хамнаска үөрэммэт оҕолору ордугургуур быстах санааларыгар оҕустаран итинник этиниигэ тиийэллэр. 

Эстибит сэбиэскэй былаас саҕанааҕы бэлэми үллэстии өйө-санаата билигин да кырдьаҕас дьоҥҥо иҥэн сылдьар. Оҕо эрдэхпитинэ элбэхтик үлэлээбиппит, оонньооботохпут диэн этэннэр эбии көмө эрэйэллэр, көрдүүллэр. Кырдьык да сэрии ыарахан кэмнэригэр оонньооботох оҕо саастаах, элбэхтик үлэлээбит көлүөнэлэр өй-санаа үөрэҕин, оҕо куттара сайдыыларын уратыларын билбэттэриттэн итинник хом санааҕа түһэн сылдьаллар.

Кинилэр олохторун киһи быһыылаахтык, сиэри таһынан барбакка, куһаҕан быһыылары оҥорбокко уһуннук олорбуттарынан, элбэхтик үлэлээбиттэринэн киэн тутталлара кырдьык сөп. Үлэлиир-хамсыыр саастарыгар сыыһа-халты туттунан, быстах быһыыга элбэхтик түбэһэллэриттэн ахсааннара аҕыйах, билиҥҥи, кыра эрдэхтэринэ элбэхтик оонньоон-көрүлээн, атаахтаан улаатарга тиийбит эдэрдэргэ холоотоххо, кырдьаҕастар үөрүөхтэрин сөп этэ да, өй-санаа үөрэҕин билбэттэриттэн хомойо сылдьар курдуктар.

Сэрии кэмин ыарахан олоҕо дьайыытыттан кыра саастарыттан үлэҕэ-хамнаска үөрэнэн бары араас үлэни барыларын кыайа-хото, үчүгэйдик үлэлии үөрэммиттэригэр, киһилии, үчүгэй, аһыныгас майгыламмыттарыгар өй-санаа үөрэҕин биллэхтэринэ улаханнык махтаныахтарын сөп этэ.

Биһиги сэрии кэнниттэн төрөөбүт оҕолор олох саҥа көнөн эрэрин билэн улааппыппыт. Кыра эрдэхпиттэн уһуннук оонньото сырытыннарбат, куруук үлэлэтэр аҕабын соччо сөбүлээбэт, чаҕыйа саныыр, дьаарханар этим. Билигин кэлэн сааһыран олорон аҕам кытаанах, элбэхтик үлэлэтэр эбитэ үчүгэйин, бары үлэни барытын сатыырга, кыайа-хото үлэлииргэ үөрэппит эбитин хойутаан да буоллар билэн улахан махталбын тириэрдэбин.
 
Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ оҕо ийэ кута кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, ол аата олох кыра эрдэҕиттэн 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри кэмҥэ үөскээн олохсуйарын быһаарар. Онтон бэйэтэ умнубакка өйдөөн хаалар кэмиттэн ыла саҕалаан үөрэҕи-билиини ылынан салгын кута сайдан барар. Ийэ кута, төрүт өйө-санаата сайдар кэмигэр үлэлиир-хамсыыр туһунан үгэстэр үөскээбиттэрэ киһини үйэтин тухары салайа сылдьалларын, үлэҕэ-хамнаска сыһыамах буола улаатарын билиниэ этибит. Ол иһин оҕо эрдэххэ аҥардастыы оонньуу сылдьыы үлэҕэ-хамнаска үөрэммэтэх, тулуура, дьулуура суох, бэрээдэгэ мөлтөх киһини улаатыннарар. 

Онон оонньооботох оҕо саастаах сэрии кэминээҕи көлүөнэлэр кыайа-хото, харса суох үлэлээннэр улахан сэрии алдьатыытын аҕыйах сылынан көннөрбүттэрэ, үлэҕэ-хамнаска элбэх саҥа ситиһиилэри оҥорбуттара. Элбэхтик үлэлээн, хамсанан, үчүгэй үөрүйэхтэри үөскэтинэн, сайдыылаах буор куттарын кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэр кыахтаммыттара. Ол кэмҥэ Сэбиэскэй Сойуус чахчы сайдан, экономиката тупсан испит кэмэ баара, ас-таҥас сыаната чэпчээн иһэрэ. Оннооҕор Американы ситиэхпит диэн санааҕа кытта киирэ сылдьыбыттара. 

Кэлин олох тубуста, бары-барыта «үчүгэй» буолла, тубуста диэн салайааччылар сымыйа этиилэринэн дьон өйүн-санаатын буккуйаннар уонна «айыы үчүгэй» диэн этэннэр ыаллар оҕолорун атаахтата, бэлэмҥэ үөрэтэ, аҥардастыы үөрэҕи эрэ эккирэтиннэрэ сатааннар, үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээбэт эдэрдэр улаатаннар, ханнык да үлэ көрүҥэ билигин кыаттарбат буолбутуттан сэбиэскэй былаас бэйэтэ эстибитэ. 

Кэлэр көлүөнэлэри иитии, үөрэтии өссө да көнө илигиттэн билигин ырыынак да кэмигэр үлэни-хамнаһы кыайар көлүөнэлэр үөскүү иликтэр. Үөрэхтэммит, мааны аатырбыт дьон куһаҕан, ыарахан, хара диэн ааттыыр үлэлэригэр атын, кэлии дьон эрэ үлэлиир буолан эрэллэриттэн ахсааннара сылтан сыл аайы элбээн иһэр.

Кыра эрдэхтэринэ аҥардастыы оонньуу, атаахтыы сылдьыбыт көлүөнэлэр сааһыран иһэн, дьонноро көрөн-истэн, харайан бүттэхтэринэ ханнык да үлэни кыайан үлэлээбэккэ, бичтии сылдьалларын ордорор, арыгыга ылларар дьон буолан хаалалларын билигин бары көрө, билэ сылдьабыт. Куораппыт иһэ эдэр бичтэринэн толору. Арай хантан кэлэн маннык дьон баар буолан хаалалларын сөҕө санааччылар элбэхтэр. «Төрөппүттэрэ үйэлэрин тухары үлэ бөҕөнү үлэлээбиттэрин үрдүнэн оҕолоро ити буола сылдьар» диэн сэтэрии санааччылар эрэ бааллар.

Оҕо өйө-санаата кыра эрдэҕинэ хайдах иитиллибититтэн уратылардаах буола сайдарын сахалар атаах уонна көйгө диэн үөрэхтэрэ быһаарарын билигин умнан, туһаммат буола сылдьарбыт оҕолорбут иитиилэрэ мөлтүүрүгэр тириэрдэр. Кыра эрдэххэ көйгө буолуу туһалааҕын былыргы остуоруйалар, кэпсээннэр биһиэхэ тириэрдэ сатыылларын өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин билбэппититтэн аанньа ахтыбаппыт, туһаммаппыт. Ол курдук былыргы төрүппүт Эллэй Боотур талан ылан тоҕо Омоҕой Баай көйгө кыыһын кэргэн ылбытын уонна элбэх уолаттары төрөтөн улаатыннарбытын, сахалары сайыннарбытын таба өйдөөн олоххо туһана иликпит.

«Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр» диэн этиини таба өйдөөн кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ-үөрэтиигэ туһаннахпытына омукпут күүһүрүө, кыаҕырыа этэ. Кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ-хамнаска эриллэн тулуурдаах, дьулуурдаах, ол аата өһөс майгылаах, көрсүө, сэмэй эдэрдэр элбэхтик, кыайа-хото үлэлээн омукпутун сайыннарыа, үлэбитин-хамнаспытын тупсарыа этилэр. Ол курдук үлэни-хамнаһы эдэрдэрбит кыайа-хото үлэлээбэт, сүрэҕэлдьиир буоллахтарына, атыттар, кэлиилэр кэлэн кыайа-хото үлэлээн, ахсааннара элбээн бардаҕына, үлэни-хамнаһы кыайар дьон сирбититтэн-дойдубутуттан үтүрүйэн, хоту диэки үүрэн барыахтарын сөп.

Омугу сайыннарыы диэн үлэни кыайа-хото үлэлээһин, оҥорон таһаарыы эрэ буоларын таба өйдүө этибит. Ол курдук үөрэхтээһин, ырыа, үҥкүү омугу сайыннарыы буолбатаҕын өйдөөн, үлэни-хамнаһы өрө тутуохпут этэ.

Сэрии ыар кэмигэр элбэхтик үлэлээн улааппыт көлүөнэлэр билигин даҕаны кыахтара баарынан үлэлии-хамсыы, оҕолоругар, сиэннэригэр көмө буола сылдьаллар. Ол барыта кинилэр кыра эрдэхтэринэ үлэҕэ-хамнаска үөрэммиттэриттэн, оннук үгэс үөскээбититтэн тутулуктааҕын билиэ этилэр. Бэйэҕит олоххут туһалаах уопутунан туһанан оҕолоргутун, сиэннэргитин кыра эрдэхтэриттэн үлэлии-хамсыы үөрэттэххитинэ, кинилэргэ соннук үгэстэр үөскүүллэриттэн үлэни-хамнаһы кыайар дьон буола улаатыахтара.
 
Онон, сааһырбыт, билигин да үлэни-хамнаһы кыайар дьон оҕо сааспытыгар оонньооботохпут диэн өҥнүбэттэрэ ордук буолуо этэ. Эһиги тулуурдаах, дьулуурдаах, үлэни-хамнаһы кыайар буола улааппыккыт кыра эрдэххитинэ үлэлии үөрэммиккититтэн, оннук үгэстэр үөскээбиттэриттэн уонна сыыһа-халты туттубат, быстах быһыыга киирэн биэрбэт көрсүө, сэмэй майгыламмыккытыттан быһаччы тутулуктааҕын арааран биллэххитинэ, урукку, ыарахан олоххутугар билигин кэлэн махтаныа этигит.  

САЛГЫН КУТ

Арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр оҕоҕо буор уонна ийэ кута үөскээһиннэрин быһааран билбэттэриттэн аҥардастыы салгын куту, үөрэҕи-билиини иҥэриниини сайыннара сатыыллар. Үөрэҕи-билиини оҕоҕо иҥэриини арҕааҥҥы үөрэхтээхтэри быһаччы үтүктэр биһиги иитээччилэрбит уонна үөрэтээччилэрбит кыайа-хото туталлар. Арай бу үчүгэй үөрэнээччилэрбит тоҕо куһаҕан, сиэрэ суох, ыар быһыылары оҥороллор диэни кыайан быһаарбаттарыттан олору оҥорооччу эдэрдэрбит эбиллэн иһэллэр.

Үөрэҕи билиини бэйэ өйүнэн-санаатынан иҥэринэн иһии киһи салгын кутун үөскэтэр. Салгын кут оҕо тугу оҥорорун умнубат буолбут кэмиттэн, ол аата биэс эбэтэр алта сааһыттан ыла сайдан барар. Аныгы үөрэх кыһалара оҕо салгын кутун сайыннарыыны, үөрэҕи-билиини иҥэриини утумнаахтык ыыталлар. “Повторение – мать учения” диэн хос-хос хатылаатахха үөрэх чиҥник иҥэрин таба туһаналлар. Ол эрээри олох ханнык эмэ түргэнник кэлэн ааһар кэмигэр киһи өйө баайыллан, өйө көтөн ылар кэмэ кэлэн ааһарын аахсыбаттарыттан, атаах буола улааппыт эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыылара тоҕо эбиллэн иһэллэрин кыайан быһаарбаттар.

Сахалар оҕону иитэр, үөрэтэр үөрэхтэригэр эрдэлээн үөрэтэн иһии диэн өйдөбүл баар. Сайдан иһэр оҕо өйө-санаата саҥаны билээри-көрөөрү кэмэ кэлэн истэҕинэ, барыны-бары билэр улахан киһи оҕону батыһыннара сылдьан бэйэтэ көрдөрөн биэрэн үтүгүннэрэн үөрэтэн иһиитин «Эрдэлээн үөрэтэн иһии» диэн ааттанар. Ол аата оҕо өйө-санаата сайдан иһиитин билэн тугу барытын эрдэттэн үөрэтэн, билиһиннэрэн, үчүгэй быһыылары талан ылан маннык оҥоруллар диэн көрдөрөн, биллэрэн, ону бэйэтигэр оҥорторон, оннук үгэс үөскээһинин ситиһии буолар.

Биһиги үөрэтии бу көрүҥүн бастатан туран киллэриибит биир сүрүн тутулуктаах. Ол тутулугунан оҕо кыра эрдэҕинэ аан маҥнай билбитин, соһуйа көрбүтүн олус кытаанахтык, дириҥник иҥэринэригэр, ол билиитэ ийэ кутун быһалыы үөскэтэн, хаһан даҕаны умнубатыгар олоҕурар. Ол аата үчүгэй быһыылары аан бастаан оҥотторон үөрэтии соннук үчүгэй үгэстэр ийэ кутугар үөскээн иҥэллэрин ситиһии буоларын төрөппүттэр билиэ этилэр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ бу быһаарыыны тутуһар.

Төрөппүттэр оҕолорун эрдэттэн үөрэтэн биэриилэрэ хойутаан хааллаҕына, оҕо бэйэтэ онтон-мантан көрөн-истэн, тутан-хабан эбэтэр кимтэн эмэ, атын киһиттэн истэн-көрөн син-биир ону билиэ, оҥоруо эрээри, киһи быһыытыгар, сиэргэ-майгыга сөп түбэспэт буоларын тэҥэ, үгүстүк сыыһа туттан, бу быһыытын куһаҕаҥҥа кубулутуон сөп.

Үөрэҕи ылыныы икки өрүттээҕин быһаарар уонна дириҥэтэн биэрэр «Yөрэҕи ылымтыа киһи дьон сыыһаларыттан көрөн, онтон үөрэҕи бытааннык ылынар киһи бэйэтин сыыһаларыттан үөрэнэр» диэн этии баар. Бу этии үөрэх биир өрүтэ киһи салгын кутунан, онтон аҥар өрүтэ буор кутунан киирэрин биллэрэр. 

Yөрэҕи ылымтыа киһи араас суруйуулартан, кинигэттэн ааҕан билэн, көрөн-истэн билиитэ-көрүүтэ түргэнник сайдар уонна ол билиитин үчүгэйин, куһаҕанын быһааран олоҕор туһанар кыахтанар. Маннык киирэр билиилэр уһун кэмҥэ үгэскэ кубулуйдахтарына киһини бэйэтин салайар кыахтаналлар. 

Киһи бэйэтэ оҥорор сыыһалара этин-сиинин хамсатарыттан тутулуктааҕыттан эккэ-сииҥҥэ билиннэҕинэ дьайыыта өссө улахан буолар. Ол иһин киһи бэйэтин сыыһаларыттан үөрэммитэ ордук дириҥник, уһуннук умнуллубат гына иҥэринэн уратыланар уонна “дириҥ билиигэ” кубулуйар.

Сахаларга өсөһүннэрэн үөрэтии диэн баар. Бу үөрэх улаатан иһэр оҕоҕо өсөһөр, туруулаһар санааны үөскэтэринэн кыайыыга-хотууга, ситиһиигэ дьулуурун улаатыннарыыга туһалыыр аналлаах. «Бачча улаатан бараҥҥын маны кыайбаккын дуо?» диэн этии бу үөрэх сүрүн төрүтэ буолар уонна оҕо улаатан барыны-бары кыайар-хотор санаата эбиллэн иһэриттэн күүс ылар, ол иһин дьайар күүһэ улаатар.

Yөрэхтэн-билииттэн киирэр өй-санаа киһи быһыытын уларытара эмиэ ийэ кут нөҥүө барар. Ол аата ханнык баҕарар билии киһиэхэ үгэһи үөскэттэҕинэ эрэ, киһини бэйэтин салайар, бу үөрэҕэ этэрин тутуһар кыахтанар. Киһи ханнык баҕарар быһыытын ийэ кута хонтуруоллуу, көннөрөн биэрэ сылдьарынан саҥа үгэс ханан эрэ уруккуну баһыйдаҕына эрэ толоруллар кыахтанар. Ол курдук оҕо ийэ кутугар уорар куһаҕан диэн өйдөбүл иҥэн сылдьар буоллаҕына, кэлин улааппытын кэннэ тугу эмэ уоруохха диэн санаа киирэн да кэллэҕинэ, бэйэтин тохтотунан уорумуон, ылымыан сөп. 

Кыра эрдэҕинэ оҕону атаахтатыы, бары баҕатын тук курдук толорон иһии, көҥүлүнэн барыытын хааччахтаабат буолуу, туохха барытыгар аһара бара сылдьарга үөрэтии соннук өй-санаа ийэ кутугар иҥэн уурулларын үөскэтэр. Бу киһи кэлин, улаатан да баран атаахтыы, ону-маны көрдүү сылдьар буоларын таһынан, аһара баран, сыыһа туттан кэбиһэр кыахтанарын умнубаппыт буоллар кэлэр көлүөнэлэрбит киһилии өйдөөх-санаалаах, көрсүө, сэмэй буола улаатыахтара, сыыһа-халты туттуналлара аҕыйах буолуо этэ.

Онон сахалар өй-санаа, кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар ыксаллаах, ыгыллыбыт, итирбит кэмҥэ көтөн эбэтэр баайыллан хаалар өйбүт-санаабыт салгын кут диэн буолар. Итирбит киһи бары киһилии үөрэҕэ, билиитэ барыта көтөн хаалбытын кэннэ ийэ кута, кыра эрдэҕинэ иитиллибит үөрэҕэ, үгэстэрэ быһаччы салайаллар. Ол иһин итирдэхтэринэ үгүстэр бэйэлэрин көрүнэр, атаахтыыр, киһиргиир санаалара киирэн кэлэрэ улаатарыттан сыыһа-халты туттуналлара элбээн хаалара, куһаҕан быһыылар үксүүллэригэр тириэрдэр.

Онон сахалар кут-сүр үөрэхтэрин туһанан оҕо, киһи өйүн-санаатын, куттарын уратыларын билии уонна олоххо, оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныы сайдыылаах, үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьонтон ирдэнэр кэмэ кэллэ.

САЛГЫН КУТ САЙДЫЫТА

Сахалар Аан дойдуга биллэр уһун үйэлээх омуктар буолаллара дакаастанан иһэр. Кинилэр бэйэлэрин уһун үйэлэригэр мунньуммут үөрэхтэрин, би¬лиилэрин нууччалар үөрэхтэрэ кэлэн сабардаан суох оҥороору кыһанар. Онно нууччалары быһаччы үтүктэр тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар, нуучча тылын учууталлара көмөлөһөллөр. Ол эрээри киһи өйүн-санаатын туһунан сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ олус табата быһаарыллан салгыы сайдан иһэр чинчилээх. Бу үөрэх киһи өйүн-санаатын, атын итэҕэл үөрэхтэригэр тэҥнээтэххэ, олус табатык быһаарара сотору кэминэн толору дакаастаныа.

Психолог Рон Хаббард «Дианетика» диэн улахан үлэтигэр киһиэхэ икки тус-туспа өй-санаа бэйэлэрин уоппуттарын тус-туспа мунньунар сирдээхтэрин быһаарар. Киһи олоҕун уоппута эбиллэн истэҕин аайытын ити өй-санаа саппаастара эбиллэн иһэллэр диир учуонай.
Оскуолаҕа билигин үөрэтэр ньымабыт барылара оҕо салгын кутун үөрэтэргэ аналлаахтар. Бу үөрэххэ биһиги дойдубутугар даҕаны ула¬хан ситиһиилэри оҥороллор. Кыра эрдэхтэринэ төрөппүттэрэ ийэ куттарын кыайан ииппэтэх эбэтэр куһаҕаннык ииппит оҕолорун учууталлар үөрэтэ, тупсара сатаан элбэхтик эрэйдэнэллэр. 

Оҕо учуутал этиитин өйдөөн умнубат гына уурунан иһэрэ үөрэҕи ылымтыатын бэлиэтэ. Кыра оҕо мэник, болҕомтотун кыайан хатыы үөрэ¬нэ илик буоллаҕына, үөрэтэр киһи этэрин ситэ истибэккэ хаалан аан¬ньа үөрэҕи ылыммат курдук көстүөн эмиэ сөп. Оҕо кыра эрдэҕиттэн улахан, үөрэтэр киһи этэригэр болҕомтотун хатаан, истибитин өйүгэр хос хатылаан ылынар буоллаҕына, үөрэҕи ылара эрэйэ суох буолар.

Сахалар киһи өйүн-санаатын быһаарарга олус элбэхтик «дириҥ» диэн тылы тутталлар. «Дириҥ билиилээх», «Дириҥник толкуйдуур», «Дириҥник иҥэриммит» диэннэри уонна да атын этиилэри туһаналлар. Бу өйү-са¬нааны быһаарар этиилэр өй-санаа төһө кытаанахтык, умнуллубат гына иҥэн сылдьалларын чуолкайдаан биэрэллэр.

Өй-санаа, салгын кут киһи мэйиитин сарыытыгар үөскүүр буоллаҕына, мэйиитигэр төһөнөн дириҥник киирэн иҥэр да соччонон чиҥ, умнуллубат буолан иһэрин бэлиэтииллэр. Итини тэҥэ өй-билии дириҥ буоларын туһугар үөрэҕи хос-хос хатылаан бэриллиэхтээҕин ыйаллар. Ол аата билиибит хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйан ийэ кукка уларыйан мэйиибитигэр дириҥник киирэн иҥнэҕинэ умнуллубат буолара улаатан иһэр.

Киһи мэйиитин үөрэтэр үөрэхтээхтэр мэйии өйү-санааны иҥэрэр нейроннарын ахсааннара киһи кыра эрдэҕиттэн, улааппытын да кэннэ биир тэҥ буолалларын быһаарбыттар. Бу нейроннар бэйэ-бэйэлэрин кытта ситимнэринэн тутуһар эбиттэр. Өй-санаа эбиллэн иһиититтэн нейроннар бэйэ-бэйэлэрин кытта тутулуктара элбээн мэйии ис өттүн диэки дириҥник киирэн иһэллэр эбит. (18,17). Киһи өйө-санаата эбиллэн иһии¬тэ нейроннар бэйэ-бэйэлэрин кытта тутулуктара эбиллэн, элбээн иһиилэринэн быһаарыллар.

Мэйии тас бүрүөһүнэ, сарыыта төһөнөн элбэх мыччыстаҕастардаах да соччо¬нон өй-санаа элбэх буоларын дьон билбиттэрэ өр буолла. Тас бүрүөһүнтэн өй-санаа төһө дириҥник мэйии ис өттүн диэки иҥэн киирэн иһэр даҕаны соччонон билии чиҥ, умнуллубат буолан иһэр. Мэйии ити уратытын былыргы сахалар билэннэр өй-санаа, билии дириҥ буол¬лаҕына, чиҥ, умнуллубат буоларын быһаараннар тылларыгар киллэрбиттэр.

Сахалар киһи үөрэҕи ылыныыта хас да араастааҕын бэлиэтииллэр. Үөрэҕи ылыныамтыа киһини «Киһи тылын истимтиэ» диэн бэлиэтээн этэллэр. Ити этии улахан, үөрэтэр киһи тылын болҕомтолоохтук истэн ылынан иһэр оҕо үөрэҕи-билиини баһылыыра түргэнин бэлиэтээн этии буолар. Үөрэтэр киһи этэр тылын истэн үөрэҕи ылынан иһии оҕо өйө-санаата салгын кутун таһымыгар тиийэ сайдыбытын бэлиэтиир биир тутаах көстүү буолар. Итини тэҥэ бу кэм кэлбитин бэлиэтинэн оҕо тугу оҥорбутун ум-нубат уонна тугу оҥоруохтааҕын кэлиэн иннинэ эрдэттэн былааннаан толкуйдуур буолуута буолар.

Салгын кут сайдан барыытыгар сыһыаннаах: «Үөрэҕи ылымтыа киһи атын дьон сыыһаларын көрөн, истэн үөрэнэр, онтон ыараханнык, эрэйдэнэн үөрэнэр киһи бэйэтин сыыһаларыттан үөрэнэр»,- диэн этии баар. Бу этии киһи үөрэҕи баһылааһына эмиэ куттарын курдук икки араастааҕын уонна үөрэх киһиэхэ киирэн иҥиитэ эмиэ тус-туспа буолалларын арааран бэлиэтиир.

Бэйэтин сыыһаларыттан үөрэнэр киһи салгын кутун сайдыыта бытаан буолан, өйүн-санаатын өссө кыайан салайар буола илигин бэлиэтэ буолар. Ол иһин элбэхтэ хатылаан ийэ кутугар иҥэрэн үөрэнэр. Үөрэнии ыараханнык уонна бытааннык барар. Ол иһин хата маннык үөрэх лаппа иҥнэҕинэ умнуллан хаалара аҕыйах буолан чиҥ билиигэ кубулуйар. Үөрэ¬нэргэ төһө эмэ эрэйдээҕин иһин, өр кэмҥэ, баҕар букатын даҕаны ум¬нуллубат гына иҥэринэн уратыланар. Төрөппүттэр кыра оҕону үөрэтии¬гэ үгэстүк хатылаан, хос-хос оҥотторон үөрэтии хайаан да туттуллуохтааҕын бэлиэтииллэр.

Киһи этин-сиинин уратылара өйө-санаата, салгын кута сайдыытыгар биллэр уратылары киллэрэллэр. Сахалар былыр-былыргыттан дьахтар өйө-санаата эр киһиттэн улахан уратылааҕын бэлиэтииллэр. Кинилэр ити уратыны бэ¬лиэтээннэр, ханнык баҕарар саҥаны, олоххо урут туттуллубатаҕы оҥо¬рууга дьахталлары эр дьон баһыйаллар дииллэр. Дьахтар өйө-санаата билиҥҥи тылынан эттэххэ «консервативнай» диэн өйдөбүлгэ олус сөп түбэһэр. Олохсуйбут үгэстэри, быһыылары халбаҥнаабакка тутуһарга дьахталлар эр дьонтон ордуктарын наука үлэһиттэрэ кытта бигэргэтэллэр.

Олохсуйбут үгэстэри ордук тутуһар дьоҕурдаах буоланнар дьахтал¬лар дьиэни-уоту көрүүгэ уонна оҕолору иитиигэ, үгэстэргэ үөрэтиигэ быдан ордуктар. Ыал буолуу, оҕолору үөрэтии халбаҥнаабат үгэстэрин ту¬туһууга дьахталлар эр дьону быдан баһыйаллар. Ол иһин дьахталлар сүрүн дьарыктарынан - дьиэ-уот, оҕо-уруу көрүүтэ, үгэстэргэ үөрэтиитэ  буолуохтаах диэн сахалар былыргыттан этэллэр.

Бэйэлэрин кыахтарын билинэр, күүстээх дьоҥҥо кыаттарбыттары аһынар, бырастыы гынар өйдөбүллэр баар буолаллар. «Кыахтаах киһи – холку», «Кыайбыт киһи - киэҥ көҕүстэнэр» диэн этиилэринэн сахалар киһи ити майгынын быһаараллар. Маннык өйдөбүллэр элбэхтик араас күрэх¬тэһиилэргэ кыттар эр дьоҥҥо бааллара биллэллэр. Дьахталларга киэҥ көҕүстээх буолуу, бырастыы гыныы диэн өйдөбүллэр олох аҕыйахтар, мин үчүгэйбин диэн санаалара улаханыттан ураты күүстээхтик ордук санааһыҥҥа ылларымтыалар. «Атыт¬тарга баар буоллаҕына, хайдах миэхэҕэ суох буолуохтааҕый?»- диэн өйдөбүл санааларыттан хаһан даҕаны арахсыбат. Атын дьоҥҥо тэҥнэһэ, туох эмэ уратылаах буоллаҕына, ордугургуу санааһын хас биирдиилэригэр аһара иҥмит өйдөбүл. Кинилэр итинник санааларын күүһүттэн подиумҥа тахсан бэйэлэрин баалларын-суохтарын барытын көрдөрө сатыырга ураты көхтөөхтөр. Мин атын дьахталлартан туох эмэ ордуктаах буолуохтаахпын диэн өйдөбүл эмиэ олус кытаанахтык иҥмит дьоно буолаллар.

Бэйэ-бэйэлэрин аһара үтүктүмтүөлэр, үчүгэйдик көстүөхтэрин, кинилэри талан ылыахтарын баҕаралларыттан подиумҥа тахсаллар. Хайа эрэ дьахтарга туох эмэ ураты баар буоллаҕына, киниэхэ эмиэ өссө ураты баар буолуохтааҕын туһунан туруорсуу түгэннэрэ элбэхтэр. Ол иһин даҕаны араас муода уларыйыытын кинилэр баһылаан иһэллэр. Ити чааһыгар эр дьон кинилэргэ лаппа баһыттарал¬ларын бэйэлэрэ да билинэллэр. Баһылаан иһэр эр киһи бэйэтэ талан ыларын сөбүлүүр.
 
Айылҕаттан аналын быһыытынан дьахтар эр киһини үчүгэйдик көрдөҕүнэ уонна аһаттаҕына-сиэттэҕинэ эрэ киниэхэ бэйэтигэр үчүгэй буолуохтааҕын билэ сылдьар. Үчүгэйдик санаата көммүт эр киһиттэн эрэ кини бэйэтин санаата көнөрүн билэр буолан, чопчу кимиэхэ туһаны оҥорорун билэр. Ол иһин кини хаһан баҕарар эрэллээх көмөлөһөөччү эбэтэр көрө-истэ сылдьааччы буолар аналлааҕа быһаарыллар.

Ити курдук киһи этин-сиинин уратылара өйүгэр-санаатыгар дьайаллар. Сайдыыны-үүнүүнү ситиһэн олохторугар биллэр уларыйыылары кил¬лэртээн эрэр омуктары эр дьон сирдииллэр. Онтон олохторун булум¬мут, сайдыыны ситиспит, аны олохторугар улахан уларыйыылары киллэриэхтэрин баҕарбат буоллахтарына, дьахталлар баһылаан салайар кэмнэрэ кэлиэн сөп. Европаҕа, сайдыылаах дойдуларга дьахталлар былааска тахсыылара бу дойдулар сайдыыны ситиһиилэрэ бүтэн, төннөн эрэллэрин биллэрэр.

Былыргы сахалар киһи кутун тус-туспа араарыылара куттар кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэринэн чуолкайдык быһаарыллар. (1,91). Киһи уһун үйэтин тухары куруук салгын кутунан, ол аата үөрэх-билии этэринэн салаллан сылдьыбат кэмнэрдээх. Биирдэ эмэ, олох араас уустук, соһуччу кэмнэригэр салгын кут көтөн, өй баайыллыыта, өй көтүүтэ тиийэн кэлэр кыахтаах. Олоххо бу кэм тиийэн кэллэҕинэ киһини буор эбэтэр ийэ куттара баһылаан салайар кэмнэрэ тиийэн кэлэн, кыра эрдэҕинэ атаахтык иитиллибитэ тардан, араас сыыһа-халты туттунуулары оҥорон кэбиһэр кыахтанар. Билигин үгүс эдэрдэр кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарын иитиилэрэ табыллыбатаҕыттан, биирдэ итирээт даҕаны куһаҕан, сиэрэ суох быһыыны оҥоро охсон кэбиһэннэр хаайыы дьоно буолаллара элбээтэ.

Онон төрөппүттэр, киһи быһыылаах кэлэр көлүөнэлээх  буолуохтарын баҕардахтарына, оҕо өйө-санаата сайдыыта икки сүһүөхтээҕин арааран билэн, ийэ кутун кэмигэр, хаалларан кэбиспэккэ, хойутаппакка эрэ, кыра эрдэҕинэ киһилии быһыыга иитэн-үөрэтэн биэрэллэрэ ирдэнэр.

ТЭҤНЭҺИИ

Сир, бары планеталар уонна Күн олус күүстээх тэҥнэһии балаһыанньатыгар бэйэ-бэйэлэриттэн тутуллан куйаарга көтө сылдьаллар. Ол иһин Айылҕаҕа туох барыта икки өттүттэн тутулукка уонна тэҥнэһиигэ тутуллан үөскээбиттэр. Бу тутулугу сахалар олус былыргы кэмнэртэн ыла арааран билэн “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини үөскэппиттэр. Хайа эрэ өттүгэр аһара барыы, халыйыы, хардары, утары хайысхалаах хамсааһыны үөскэтэрин сахалар былыргы кэмнэргэ быһааран сэт үөскээһинэ диэн ааттаабыттар. Айылҕа тутаах сокуонун быһыытынан туох барыта, киһи оҥорор быһыылара барылара эмиэ тэҥнэһии балаһыанньатын үөскэтэллэрэ, хайа да өттүгэр аһара барбаттара олоххо ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Оҕо иитиитигэр тэҥнэһии балаһыанньатын икки төрөппүтэ, дьон икки өрүттэрэ; ийэтэ, дьахтар уонна аҕата, эр киһи иккиэн кыттыһан үөскэтэллэр. Кинилэр икки аҥы өйдөөх-санаалаах, көрдөбүллээх буолуулара оҕоҕо “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһарыгар кыра эрдэҕиттэн үөрэтэр. Ийэ сымнаҕас, аһынымтыа, көрөр-истэр, сынньата, аһата сатааччы буоллаҕына, аҕа үлэлэтээччи, үлэҕэ, тулуурдаах буолууга үөрэтээччи, кытаанах көрдөбүллээх буолара табыллар. Икки төрөппүттээх оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны тэҥҥэ тутан араара, олоҕор туһана үөрэнэрэ итинник саҕаланар уонна олоҕун устата салҕанан баран иһэрэ туруктаах өйү-санааны үөскэтэр.

Аныгы демократия сокуоннара эр киһи уонна дьахтар барыга-бары тэҥ бырааптаныыларын ирдиир. Бу ирдэбил сыыйа-баайа демократия үөрэҕин тутуһар дойдуларга олоххо киирэн иһэрин бэлиэтинэн аныгы кыыс уонна уол өйдөрө-санаалара, оҥорор быһыылара холбоһон, тэҥнэһэн эрэллэринэн быһаарыллар. Ол курдук олох, үлэ-хамнас, спорт араас көрүҥнэригэр дьахталлар эр дьонтон хаалсыбаттарын көрдөрөн иһэллэр эрээри, эт-сиин быһаччы уратыларыттан тутулуктаах өйдөрүн-санааларын уларытыы хаһан да кыаллыбат буолуон сөп.
Биһиги бу, дьахталлар эр дьоҥҥо тэҥнэһэ сатыыллара куһаҕан диэбэккэбит эрэ өйгө-санааҕа туох уларыйыылары киллэрэрин биир-биир ылан ааҕан биэриэхпит:

1.	 Кыыс оҕо уол оҕо курдук буолан иһэр. Буруйу-куһаҕан быһыылары оҥороллоро эмиэ элбээтэ. “Айыы үчүгэй”, “Айыыны оҥор” диэн сыыһа үөрэҕи батыһан оҥоро илик быһыыларын, саҥаны айыыны оҥоро охсоору тиэтэйэн, ыксаан кыыстарын харыстаабаттар, эрдэ дьахтар буолаллар, сиэкиһинэн дьарыктаналлара эрдэлээн саҕаланар. Ол иһин эргэ таҕыстахтарына кэргэннэригэр кинини утумнуур оҕону төрөппөттөр. Табаах тардаллар, арыгы иһэллэр, наркотиктары туһаныыга эмиэ хаалсыбаттар.

Улаатан эрэр уолаттар 50 сыл анараа өттүгэр оҥорор быһыыларын барытын аныгы кыргыттар аһара оҥорор буоллулар. Сайдыбыппыт, үөрэҕи ылбыппыт туһатынан кыыс оҕолорбут буорту буоланнар оҕо төрөтөллөрө аҕыйаата, биир эмэ оҕону төрөттөхтөрүнэ даҕаны үгүс ыарыылаах буоларын тэҥэ, ийэ кутун иитиитэ табыллыбакка быстах быһыыга түбэһэрэ элбэҕиттэн эдэр олоҕун кылгатан кэбиһэр. Ол иһин Россия дьоно билигин ахсааннара аҕыйаан иһэллэр.

2.	 Элбэх эр дьону кытта сылдьыспыт дьахталлар доруобай оҕону төрөтөр кыахтара аҕыйыыр. Истэригэр араас элбэх ыарыылар мунньустубуттара оҕолоругар бэриллиэн сөп. Ханнык эрэ ыарыылартан сыстыбыттара, араастаан эмтэммиттэрэ оҕолорун доруобуйатын эмиэ мөлтөх оҥорор. Эргэ тахсыан иннинэ атын эр киһилиин сылдьыспыт дьахтар эр киһини утумнуур буор куттаах оҕону төрөппөтүн кут-сүр үөрэҕэ дакаастаан дьоҥҥо тириэрдэр.

3.	 Уолаттарбыт кыыс курдук майгылаах буоллулар. Детсадтарга, оскуолаларга аҥардастыы дьахталлар көрүүлэринэн-истиилэринэн, “ырбаахыларын анныгар” иитиллэр, үөрэтиллэр уолаттар кыыс курдук бэрт былдьаһыылара элбээтэ, киэҥ, холку майгылара аҕыйаата, үөрдэһэн сылдьар буолуулара үөскээтэ. 

Эр дьон ыалы салайыыттан туоратыллан, туораан биэриилэрэ оҕону иитии аҥар өттүгэр, дьахталлар диэки халыйыытын үөскэтэр. Уолаттар тулуурдаах, өһөс буолууга иитиллэллэрэ, үлэҕэ-хамнаска үөрэтиллэллэрэ аныгы үйэҕэ хаалан турар. Киэҥ, холку, тулуурдаах буолуу уол оҕо сүрүн хаачыстыбыта буолара букатын да умнууга хаалла. “Дьахтары кытта тыл аахсыбат баҕайы” диэн былыргылар үөрэхтэрин туһаммат буоллулар. 

Аҥардастыы үөрэҕи эккирэтэ, ситиһэ сатааһын аһара барбыта илиинэн үлэ-хамнас хаалыытыгар тириэртэ. Үлэни-хамнаһы кыайыы диэн өйдөбүл сүппүтэ ыраатта, эдэрдэр ийэлэрэ ыарахан диир үлэлэрин үлэлээбэт буоллулар.

Дьахталлар эр дьону кытта барыга-бары, охсуһууга кытта тэҥнэһиилэрэ оҕону иитэллэригэр халыйыыны үөскэтэрин тэҥэ, эр дьон курдук төрөөбөт буолууларын сайыннарар кыахтаах. 

Эр дьону сэбиэскэй былаас кэмигэр мөлтөтүү оҕо иитиитигэр аҥардастыы дьахталлар эрэ кыахтара баарынан кыттыһыыларыттан аҥар өттүгэр халыйыыны үөскэтэннэр, эдэрдэрбит өйдөрө-санаалара ордук мөлтөөтө. Ол курдук дьахталлар аҥардастыы атаахтатыы, маанылааһын уонна көрөн-истэн харыстааһын өттүгэр өйдөрө-санаалара тардыһыылаахтарынан оҕону кыра эрдэҕиттэн атаахтатан, маанылаан кэбиһэллэрэ элбэх.

Ырыынак ыарахан усулуобуйата дьайан дьон оҕону иитии уратыларын син өйдөөн, олохторугар туһанан эрэллэр. Атаах, мааны оҕо туһунан элбэхтик суруллар, этиллэр буолан эрэр. Арай хайа төрөппүт ордук атаахтатан, маанылаан, бэлэмҥэ үөрэтэн оҕо өйүн-санаатын буорту оҥороро эрэ быһаарыллара наада буолла.

Манна быһаарыы чуолкай уонна ханнык да сыыһата суох. Дьахталлар, ийэлэр, эбэлэр оҕону ордук көмүскүүр, харыстыыр санааларыттан атаахтаталлар, маанылыыллар, бэлэмҥэ үөрэтэллэр, бу быһыылара аһара бардаҕына, өйүн-санаатын халыталлар, буорту оҥороллор. Аҥардас дьахталлар ииппит оҕолоро туруга суох өйдөөх-санаалаах буола улаатарын сахалар былыргыттан билэллэрин «Тулаайах оҕо», «Аҥардас дьахтар оҕото» диэн этиилэрэ бигэргэтэллэрин билигин умнан сылдьабыт.

Онон, аҥардас дьахталлар оҕону иитиигэ өйүгэр-санаатыгар халыйыыны, атаахтатыыны үөскэтэннэр тулуура, дьулуура суох, үлэни-хамнаһы кыайбат оҕону улаатыннараллар. Маннык быһыы хас да көлүөнэлэргэ салҕанан барыыта, тарҕаныыта үлэни-хамнаһы кыайбат буолууттан аан маҥнай хайа эрэ аймахтар, онтон салгыы бардаҕына омук эстиитигэр, симэлийиитигэр тириэрдэрэ ханнык да саарбаҕа суох.

Олох биир тэҥник, долгуйбакка эрэ устан иһэр кэмигэр дьахталлар государстволары салайыыга кытта кыттыһаллар. Ол эрээри дьахталлар государствоны салайыыга кыттыһыылара элбээһинэ, өй-санаа халыйыытын үөскэтэн, аҥардастыы харыстааһын, көмүскээһин өттүгэр халыйыыта, бу государство атыттарга баһыттаран эстэрэ, симэлийэрэ чугаһаабытын биллэрэр.
 
Ырыынак олоҕо олоххо киириитэ элбэхтик оҕоломмут уонна оҕолорун киһи буолууга ииппит, көрсүө, сэмэй майгыга, үлэҕэ-хамнаска үөрэппит төрөппүттэр барыстара элбииригэр, атыттары баһыйан барыыларыгар тириэрдэр. Ол курдук элбэх оҕолоох, сиэннэрдээх кырдьаҕастар үйэлэрэ уһуура, кырдьар, мөлтүүр саастарыгар көрөр-истэр чугас дьонноро бааллара тирэх, көмө буолар кыахтара улаатарын тэҥэ, киһи быһыылаах кэлэр көлүөнэлэр элбэхтик үлэлээн-хамсаан баайы-малы кыайа-хото мунньунуохтара.

Кырдьар сааска соҕотох хаалыы, соҕотохсуйуу диэн туохха да кыайан тэҥнэммэт эрэй. Эдэр кыанар сааһыгар күүлэйдии, көччүйэ сылдьыбыт киһи, ордук дьахталлар, ханна да көтөн кыайан куоппакка эрэ, түбэһиэхтэрин сөптөөх эрэйдэрэ буолар. Оҕо төрөппүтүгэр сыһыана кыра эрдэҕинэ үөскээн олохсуйарын төрөппүттэр аһаран кэбиспэккэ бэйэлэригэр ытыктабыллаахтык сыһыаннаһарга иитиэ, үөрэтиэ этилэр. Бэйэлэрин ким диэн ааттатан ыҥыртараллара; ийэ, аҕа дэттэрэллэрэ, оҕолоро кинилэри ытыктыырыгар иитэрин, үөрэтэрин аахсыа, туһаныа этилэр.

Өй-санаа үөрэҕин таба туһаныы омук сайдыыны ситиһэригэр эр дьон оруоллара лаппа үрдүгүн быһаарар. Ол курдук бары таҥара; католическай, православнай, мусульманскай, буддийскай үөрэхтэри эр дьон баһылаан салайаллара өй-санаа сайдыытыгар, туруктаах буолуутугар тулууру, өһөс буолууну сайыннарыы ордук улахан оруолу ыларынан быһаарыллар. Сахалар кут-сүр үөрэхтэригэр тулуурдаах, өһөс буолууну үөскэтэр сүр, киһи куттарын холбуу тута сылдьарынан киһи буолууну ситиһиигэ, киһилии быһыыланыыга сүрүн оруолу ылар.

Онон “Туох барыта икки өрүттээх” диэн сахалар этиилэрэ оҕону иитиигэ быһаччы оруоллаах. Оҕо иитиитэ хайа да өттүгэр халыйан хаалбатаҕына, эр дьон оҕо иитиитигэр, үлэҕэ-хамнаска үөрэтиигэ быһаччы кыттыстахтарына эрэ, оҕо тулуурдаах, дьулуурдаах буолуута улаатан өйө-санаата киһилии суолунан сайдыан сөп. 

ӨЙ – САНАА САЙДЫЫТЫН ТАҺЫМНАРА

Сахалыы өй-санаа үөрэҕин баһылыы, туһалааҕын билинэ иликпититтэн атын омуктар өй-санаа үөрэхтэрэ барылара ордуктар диэн сыыһа санааҕа киирэн сылдьабыт. Бары таҥара үөрэхтэрин төрүттэринэн сахалар билэр уонна билигин да туһана сылдьар кут-сүр үөрэхтэрэ буоларын уонна бу үөрэх оҕо өйө-санаата сайдыытын атыттардааҕар ордук табатык быһаарарын аахайбаппыт. Ол курдук күүстээх куттаах-сүрдээх ойуун киһи бэйэтин аймахтарыгар көмөлөһөр, көрөр-харайар кистэлэҥ күүстээҕин, санаатын күүһүнэн дьайарын сахалар былыргыттан билэннэр олохторугар туһаналлар. Ол үөрэх “Кырдьаҕаһы ытыктаа” диэн этиинэн эдэрдэргэ бэриллэрин таба туһана сылдьыа этибит.

Өй-санаа киһи уһун үйэтин тухары сайдан, мунньуллан, күүһүрэн иһэр, үөрүйэхтэр үөскээннэр эккэ-сииҥҥэ мунньуллаллар. Сааһырбыт, олоҕун уопутун элбэҕи мунньуммут киһи өйө-санаата сайдан, күүһүрэн ойуун таһымыгар тиийиэн сөп. Ол курдук кырдьаҕастар түүллэрин табатык тойоннуу, араас билгэлэри туһанан таба быһаарыыны ылынан эдэрдэргэ тириэрдэллэрэ бэйэлэриттэн эрэ тутулуктаах.

Саха дьоно кут-сүр үөрэх төрүттэрин былыр¬-былыргыттан бэйэлэрин олохторугар туһаналлар. Үөрдэри, айыылары, иччилэри билигин да итэҕэйэллэр, харыстыыллар, аймаабаттар, олор куттартан үөскүүллэрин билэллэр. Ол куттар барылара араас көрүҥнэри ылынан¬нар былыргы таҥара үөрэҕин төрүттэрэ буолбуттар.
 
Хаартыскаҕа киһи кута иҥэн сылдьара быһаарыллыбыта. Күүстээх экстрасенс хаартысканы көрөн киһи тыыннааҕын дуу, өлбүтүн дуу быһаарар кыахтааҕын тэҥэ олоҕун суолун кэпсээн биэриэн сөп.
 
Өлбүт киһи кута аймахтары көрө-истэ, араҥаччылыы сылдьарын сахалар билэллэр. Айыылары харыстааһын диэн ити куттары үргүппэт, ыскайдаабат буолуу ааттанар.
 
Өлбүт дьон куттарын, айыылары харыстыыр сахалар өлбүт дьон хаартыскаларын улаатыннаран уулуссаҕа, тыаллаах, салгын хамсыыр сиригэр таһаарары сөбүлээбэттэр. Өлбүт киһи кута баран хаалыан сөп. Өбүгэ киһи кута суох буолуута бу аймахтар биир санааланыыларын суох оҥорон быстах быһыыга киирэн биэриилэрин элбэтиэн сөп. 

Уулуссаҕа өлбүт дьон улахан хаартыскаларын тутан хаамыы сахалар айыылары харыстыыр өйдөбүллэригэр сөп түбэспэт. Хаартыскаҕа иҥэн сылдьар кут баран хаалыыта аймахтары харыстыыр күүһүн суох оҥоруон сөп. 

Билигин сайдыылаах, үөрэх-билии тарҕаммыт кэмигэр оҕо ийэ кутун иитэн, ол аата кыра эрдэҕинэ, бэйэтин өйө-санаата киириэн иннинэ атаахтаппакка, үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэтэн олору үгэс оҥорон иҥэрэн биэрии, онтон улаатан истэҕинэ салгын кутун сайыннарыы диэн үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэргэ үөрэтии буоларын таба өйдөөн олоххо туһаныы эрэйиллэр. 

Үөрэх, үгэс уонна үөрүйэх диэн өйдөбүллэри табатык өйдөөн оҕоҕо кут үөскээһинэ ити курдук үс сүһүөхтэнэн салҕанан иһэрин олоххо туһанар буолуу саха дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Норуот өр кэмҥэ мунньуммут олоҕун үөрэхтэрэ таҥара үөрэхтэ-ригэр кубулуйан сылдьаллар. Дьиэ кэргэн олоҕун төрүттэрэ, оҕону иитии-үөрэтии үгэстэрэ, киһи киһиэхэ сыһыанын уратылара барылара таҥара үөрэхтэригэр холбуу киирбиттэр. Олох үөрэхтэригэр сыһыаннаах сиэри-туому толоруулары таҥара үлэһиттэрэ баһылаан дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдэллэрэ эрэйиллэр.

Сир үрдүгэр уһуннук олорбут омуктар бэйэлэрин уһун, ыарахан олохторугар мун¬ньуммут туһалаах уопуттара, үгэстэрэ элбэҕэ ханан да саарбахтаммат. Бу быһаарыыны сахалар элбэх таҥаралаахтара чуолкайдаан биэрэр. Киһи өйө-санаата улахан кыыл өйүн-санаатын таһымыттан сайдан, тупсан испитин таҥаралар уларыйан испиттэрэ бигэргэтэр. Ол иһин олус уһун үйэлээх сахалар олохторун, таҥараларын үөрэҕэ билигин, үөрэх-билии сайдыбытын кэнниттэн ордук туһалаахтара биллэн, үөрэтэн, дьон итэҕэйэн эрэллэр.
Итэҕэл, таҥара үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, киһи олоҕун сыалын ситиһэригэр сөп түбэһиэхтээх, ханнык да халыйыыта суох буолуохтаах. Сахалар өй-санаа, таҥараларын үөрэҕэ киһи олоҕун устата өйүн-санаатын сайдыытын маннык кэрискэ кэмнэргэ, таһымнарга араарар:

1. Киһи буолуу. Оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан сааһын ситиэр диэри иитиллэн, үөрэнэн ситиһэр таһыма киһи буолуу диэн ааттанар. Бу кэмҥэ оҕо улаатан, этэ-сиинэ ситэн, өйө-санаата сайдан тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буола үөрэнэн, үчүгэй үгэстэри иҥэринэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар буоллаҕына, киһи буолуу таһымын ситиһэр. Олоҕор «Куһаҕаны, айыыны, дьон билбэтин, туттубаттарын оҥорума»,- диэн өй-санаа хааччаҕын тутуһан өйө-санаата сайдар, улахан киһи таһымын ситиһэн, улахан киһи буолар. Бэйэтэ киһилии быһыылаах киһи киһитэ, сиэри тутуһар киһи буола улаатар.
 
2. Киһи быһыыта. Өйө-санаата сайдыбыт киһи олоҕун «Киһи быһыыта», «Сиэр»,- диэн өй-санаа хааччахтарын тутуһан киһи быһыылаахтык, сиэрдээхтик олорор. Дьиэ туттан, оҕо төрөтөн, мас олордон олоҕун сыалын толорор. Сайдыыны ситиспит өйө-санаата этин-сиинин утумнаахтык эрчийэн, барыга бары үөрүйэх оҥорон үйэтин уһатыыны ситиһэр, киһи быһыылаахтык олоҕун олорор, оҕолорун, сиэннэрин киһи буолууга үөрэтэр. Киһи Орто дойдутааҕы, сирдээҕи олоҕун сыала киһи быһыылаахтык, сыыһа-халты туттубакка олоҕу олоруунан түмүктэнэр.

3. Yрүҥ айыы буолуу. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата этиттэн-сииниттэн арахсан, ыһыллан Yөһээ дойдуга тахсар. Yгүс дьоҥҥо туһалаах үлэни, үчүгэйи, саҥаны арыйыылары бэйэтин үйэтигэр оҥордоҕуна, кини үөрэҕин-билиитин кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туһанаары Yрүҥ айыы оҥороллор, куруук ахта-саныы сылдьаллар, кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтэллэр. Сорохтор оҥорбут куһаҕан быһыыларын, хара айыыларын умнуу, ахтыбат буолуу Сир үрдүгэр куһаҕан быһыылар аҕыйыылларыгар тириэрдэринэн үтүө санаалаах дьонтон  ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар.

Сахалар бастакы таҥаралара Үрүҥ Аар тойон диэн ааттанара олус былыргы кэмнэргэ олорон ааспыт дьон билиилэриттэн үрүҥүн, ол аата үтүөтүн, үчүгэйин, билиҥҥи, сайдыыны ситиспит дьоҥҥо туһалаах, сөп түбэһэр эрэ өттүн талан ылынан кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туһанар наадалааҕын быһаарар.

Yрүҥ айыылартан кэлэр билиилэргэ урукку олоххо буолан ааспыт быһыылар, оччотооҕу үөрэхтэр, үлэ-хамнас ситиһиилэрэ, тутуллубут тутуулар, омук саҥарар тыла, үгэстэрэ, үөрүйэхтэрэ киирэллэр. Оччотооҕу кэмнэргэ оҥоруллубут саҥаны арыйыылар билиҥҥи кэмҥэ эргэрэннэр дьон бары билэр билиилэригэр кубулуйаннар сыаналара түһэн, суолталара намтаан иһэр. Ол курдук олус былыргы охсуһуулаах-этиһиилээх, суут-сокуон диэн суох, олоҥхо кэмигэр дьон олохторун таһыма, өйдөрө-санаалара эмиэ олорор олохторун курдук, намыһах этэ. Билигин сайдыы, демократия, киһи киһиэхэ сыһыана ордук тупсан, кэҥээн иһэр кэмигэр оччотооҕу, былыргы кэмнээҕи билии-көрүү туһата лаппа кыччаата. Арай бу билиилэртэн ордук туһалаахтарынан тус-туспа омуктар олохторун үгэстэрин, тылларын үөрэтии уонна харыстааһын киирсэллэр.

Онон биһиги сахалар итэҕэлбит, таҥарабыт үөрэҕэ, бары тутуһуллар хааччахтара барылара былыр-былыргыттан бааллар уонна билигин да туһанылла сылдьаллар. Бу үөрэх киһи олоҕун бары кэмнэрин толору хабар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан өйө-санаата сайыннаҕына, күүһүрдэҕинэ билбит үөрэҕинэн туһанан этин-сиинин эрчийэн уонна сыыһа-халты туттубакка үйэтин уһатыахтааҕын табатык быһаарар. Биһиги итэҕэлбит, таҥарабыт үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын, атын өй-санаа үөрэхтэринээҕэр ордук дириҥник, киэҥник быһаарар, сайдан, эбиллэн истэҕинэ уларыйан биэрэн иһэрин кытта аахсан, толору арыйар. Биһиги итэҕэлбитин билиэххэ, үөрэтиэххэ уонна олоххо туһаныахха эрэ наада.

Эти-сиини утумнаахтык эрчийэн, үөрэҕи-билиини баһылаан олоҕу уһуннук, киһи быһыылаахтык, дьоҥҥо-норуокка туһалаахтык олороргутугар, кэлэр көлүөнэлэргитин киһи быһыылаах буолууга иитэргитигэр, үөрэтэргитигэр баҕарабыт.

ӨЙ - САНАА САЙДЫЫТА

Итэҕэл, өй-санаа үөрэҕинэн дьарыктанааччылар дьон өйө-санаата уһун үйэлэргэ сайдан кэлбит суолун билэллэрэ, хайа кэмҥэ, ханнык уларыйыылар киирбиттэрин таба өйдүүллэрэ эбитэ буоллар диэн баҕа санаалаахпыт. Элбэх сыыһалардаах, өйтөн булуллубут, сэбиэскэй былаас тобохторо мунньахтаан оҥорбут “айыы үөрэҕин” албыныттан сыыйа-баайа босхолонуохпут этэ.

Өр сылларга сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥоро сатаабыта биһиги, Россия олохтоохторун өйдөрүн-санааларын үлтү буккуйан, билигин саҥалыы урукку, умнулла сыспыт өй-санаа, сахалыы таҥара үөрэҕэр үөрэнэ сатыы сылдьабыт. Ол курдук киһи буолууну, киһилии быһыыланыыны биһиги билигин, саҥа баһылыы үөрэнэ сатыыбыт, киһи таҥараны өссө итэҕэйэн, олоххо улахан туһалааҕын билинэн оҕолору иитиигэ туһана иликпититтэн эдэрдэр буруйу, аһара туттунуулары оҥороллоро элбии турар.

Олус былыргы кэмнэргэ киһи өйө-санаата ситэ сайда илигинэ сири-дойдуну икки аҥы, бу дойду, ол дойду диэн араараллара сахабыт тылыгар иҥэн сылдьар. Дьон бэйэлэрэ олорор сирдэрин бу дойду, онтон түүлгэ көстөр эбэтэр өй-санаа уларыйар кэмигэр көрөр дойдуларын, ол эбэтэр анараа дойду диэн ааттыыллара. 

Сахалар ол эбэтэр анараа дойдуларга тыыннаах, “Инчэҕэй эттээх” киһи сылдьыбатын, олорботун билэллэрэ. Бу икки аҥы, тус-туспа дойдуларга арахсыы былыргы христианнар икки тарбахтарын холбуу тутан үҥэ сылдьыбыттарынан быһаарыллар.

Оччотооҕу өй-санаа өссө сайда, тупса илик кэмигэр дьон бэйэлэрэ эмиэ икки аҥы арахсыылара айыы уонна абааһы диэн боростуойдук быһаарыллара. Оччолорго айыы дьоно диэн бэйэ дьонун, онтон атын дьону барыларын абааһылар, адьарайдар диэн үөҕэн ааттыыллара. Олус былыргы кэмнэргэ дьон ахсааннара аҕыйах эрдэҕинэ бэйэ-бэйэлэрин бултаһаллара, тутан ылан сиэһэллэрэ, хас биирдии атын киһи абааһы көрүүгэ киирсэрэ, көрсүстэххэ өлөрсүү, өһөрсүү буолара, күллэри көтүтэллэрэ. Ол иһин атын киһини итинник куһаҕаннык этэллэрэ, абааһынан, адьарайынан ааттыыллара.

Оччотооҕу, олоҥхо кэмигэр бэйэлэрин айыы дьоно диэн ааттанар эрдэхтэринэ куһаҕан, атын дьону туспа, үөхсэр тылынан ааттааһын, үөҕүү, өстөөхтөрү быһаарыы, булуу судургу буолара. Бары атын дьон абааһыларга, адьарайдарга киирсэллэрэ, өлөрүүгэ-өһөрүүгэ аналла-наллара. Бу дьон өйдөрө-санаалара ситэ сайдан, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран «Туох барыта үһүстээх» диэн өйдөбүлгэ өссө тиийэ иликтэринэ итинник, дьону икки аҥы эрэ араараллара. Ол иһин айыы уонна абааһы диэн дьон икки аҥы арахсыылара оччотооҕу, хаалыылаах кэмҥэ өй-санаа ситэ сайда, тупса илигинэ баар этэ.

Дьон ахсааннара эбиллэн, өйдөрө-санаалара салгыы сайдан истэҕинэ үчүгэй уонна куһаҕан дьон диэн арахсыы бэйэ, айыы дьонун истэригэр баалларын быһаараннар бэйэ, айыы дьоно өссө икки аҥы арахсыбыттара; үчүгэй уонна куһаҕан дьон диэн баар буолбуттара. 
Өй-санаа үөрэҕэ сайдыыта икки тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр киһи өйө-санаата оҥорор быһыыларыттан көрөн үчүгэй уонна куһаҕан диэн тус-туспа арахсарын быһааран үчүгэй киһи таҥараны Христоһу үөскэппиттэрэ. Үчүгэй киһи, Христос таҥараны үтүктэн дьон үчүгэй быһыылары оҥороллоро элбээбитэ.

Ити курдук уһун үйэлэргэ дьон өйө-санаата сайдан иһиитэ киһи ханнык санаалааҕыттан тутулуктанан үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорорун, санаа киһиэхэ оҥорор дьайыылара икки аҥы арахсалларын быһаарыы кыаллыбыта. Ол аата киһи бэйэтин өйө-санаата тус-туспалара, икки аҥы араарыллыыта арыллыбыта, санаа киһини салайар кыаҕа быһаарыллан тахсыбыта, үчүгэйи оҥоруу элбээтэҕинэ олох иннин, сайдыы диэки салаллара биллибитэ, дьон үчүгэй санаалара мунньустубут таҥарата – Христос таҥара үөскээн үгүс дьоҥҥо тарҕаммыта.
 
Европаттан саҕаламмыт Христос таҥара үөрэҕэ арыгыны иһиини кытта тэҥҥэ тарҕаммыта. Арыгыны иһиини утарыыттан  үөскээбит хайдыһыыттан Мухаммед таҥара үөрэҕэ сайдыбыта.

Киһи санаата икки аҥы, үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсан, тус-туспа хайысхалаахтара быһаарыллыбытын кэнниттэн оҥорор быһыылара, бу икки хайысха икки ардынан, ортотунан көрөн бардаҕына эрэ, киһи оҥорор быһыылара аһара барбаккалар, киһилии буолар кыахтаналларын быһааран дьон өйүгэр санаатыгар үс; Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулар баар буолбуттара.
 
Үс дойдулар баалларын быһаарыыттан “Туох барыта үһүстээх” диэн этии үөскээбитэ. Бу быһаарыы олоххо киириитэ саҥа христианнар үс тарбахтарын холбуу тутан үҥүүлэринэн бигэргэтил-либитэ уонна икки тарбахтарынан тутан үҥээччилэри “хаалыылаахтар” диэн ааттаан туоратыынан түмүктэммитэ.

Билигин “айыы үчүгэй” диэн этээччилэр олус былыргы олоҥхо кэмин саҕанааҕы хаалбыт, ситэ сайда илик өйү-санааны тутуһа сатааччылар буолаллар. Кинилэр дьону олус былыргылыы икки аҥы; айыы уонна абааһы диэн араараллара сайдан иһэр өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ ситиспит ситиһиилэригэр сөп түбэспэт, онно сайдыытын таһымынан тиийбэт. Айыы диэн тыл бэйэтэ икки аҥы, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥоруу диэн арахсарын, икки тус-туспа, утарыта өйдөбүллээҕин, бу хаалбыт өйдөөх-санаалаах дьоммут өссө да арааран быһаара иликтэр. Онтон хомойорго эрэ тиийэбит.

Сайдан, уларыйыылары киллэрэн иһэр олохтон хаалбыт, олус былыргы өйү-санааны тутуһуу өй-санаа халыйыытын, хаалыытын үөскэтэр. Аһара баран былыргы диэки халыйыы сайдыы буолбатах, олохтон хаалан хаалыы, кэннигэ тэбиллии буоларын билиэ этибит.
 
Дьон өйө-санаата өссө сайдыыта «Туох барыта үһүстээх» диэн этии чахчы табатын дакаастыыр. Бу быһаарыыга олоҕуран олорор сири-дойдуну үс аҥы араарыы киһи өйө-санаата арахсыытыгар билигин даҕаны сөп түбэһэр. Үчүгэй киһи таҥара, Христос баар буолбута икки тыһыынча сыллартан ордон эрэр эрээри, биһиги тыл үөрэхтээхтэрбит, суруйааччыларбыт, учуонайдарбыт өй-санаа ити уларыйыыларын билигин да арааран билэ иликтэриттэн хомойорбутугар эрэ тиийэбит.
 
Сахалар өй-санаа тус-туспа арахсыыларын быһаарар дойдулары Үөһээ, Аллараа уонна Орто дойдулар диэн хаһан ааттаабыттара өссө биллибэт ыраах, бу дойдулар ааттара олоҥхоҕо баалларыттан олус былыргы кэмнэргэ буолбутугар сөп. Үөһээ дойдуга үчүгэй санаалар мунньустар буоллахтарына, куһаҕан санаалары туспа арааран Аллараа дойдуга мунньа сатааһын куһаҕан быһыылар аҕыйыылларыгар, ол аата үчүгэй быһыылар элбииллэригэр тириэрдиигэ, биир өйү-санааны, диктатураны үөскэтиигэ аналлаах. Дьон бэйэлэрэ айыы да, абааһы да буолбатахтарын билинэн, Үөһээ уонна Аллараа дойдулар икки ардыларыгар, Орто дойдуга олохсуйан олоробут диэн этинэллэрэ өй-санаа үөрэҕин билэллэрин, олохторугар туһаналларын биллэрэр.

Сир уонна Күн төрүт тутулуктара олус күүстээх тэҥнэһиигэ олоҕуран тутуллан тураллар уонна «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэллэр. Айылҕа маннык икки өттүттэн тутулуктааҕа хайа да өттүгэр аһара барыы халыйыыны үөскэтэринэн, олоххо табыллыбат, саҥаны айыыны оҥоро сатааһыны туһата суох оҥорор. Ол аата хаһан эрэ үчүгэй куһаҕаҥҥа кубулуйан биэриитэ син-биир кэлиэхтээх эбэтэр төттөрү буолан, куһаҕан үчүгэйгэ уларыйыахтаах. Ити курдук элбэх уларыйыылартан тэҥнэһиини тутуспут өрүт ордон тахсан сайдыыны ситиһэр кыахтанарын сахалар былыр үйэҕэ быһаараннар “Туох барыта ортотунан буолуохтаах” диэн этэллэр, бэйэлэрэ Орто дойдуга олороллорун билинэллэр.

Дьон өйдөөх-санаалаах буоланнар үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйарын уһатан, хойутатан биэрэр эрэ кыахтаахтарын билиниэхтэрэ этэ. Ол аата хайа да өттүгэр аһара барыылары, айыыны оҥорбокко олороллоро эбитэ буоллар үйэлэрэ балачча уһуо этэ диэн быһаарыы таба буолар. Онон сахалар “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрэ Сир уонна Күн тэҥнэһиигэ тутуллан туралларын хамсаппакка, оннугар туруорарга туһалыыр аналлаах, олус улахан суолталаах этии буолар. Ол иһин бу этиини хас киһи барыта тутуһа сылдьара буоллар Сиргэ олох уларыйбакка эрэ уһуннук туруо этэ.

Сайдыыны аһара түргэнник ситиһии эстиини, быстыыны эрдэлээн аҕалар кыахтааҕын “айыыны оҥорон ис” диир дьон өссө да билэ иликтэр. Ол курдук саҥаттан саҥаны арыйан, айыыны оҥоро охсон, сир баайын булан, тоҕо хаһан хостооһунтан, сотору ол саппаастар бүтүөхтээхтэрин ахсааны үөрэппит дьон билиэхтэрин сөп этэ.

Онон биһиги сахалар киһи буолуу, таҥарабыт үөрэҕин оннугар түһэрэн, оҕолору кыра эрдэхтэринэ көрсүө, сэмэй буолууга иитиини, үөрэтиини кытаатыннаран, чиҥэтэн биэрдэхпитинэ эрэ сайдыыны, омукпут ахсаана эбиллиитин ситиһэр кыахтаахпыт. Оҕолору иитиини бас-баттах ыытыы, көҥүлүнэн барбыт дьону үксэтэн, быстах быһыылары оҥорууларын элбэтэринэн омугу эстиигэ тириэрдэрин билиэхпит этэ.

СИЭР

Тыл төһөнөн аҕыйах дорҕоонноох даҕаны эрдэ, ол аата өссө былыргы кэмҥэ үөскээбит тыл буолар диэн тыл үөрэхтээхтэрэ дакаастаабыттара ыраатта. Сиэр диэн өй-санаа хааччаҕа сахаларга олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит. Сиэр туһунан суруйуубутун биһиги “Үрүҥ айыы буолуу” диэн үлэбитигэр саҕалаабыппыт. (17,35). Бу үлэбитигэр ол суруйуубутун салҕаан, кэҥэтэн биэриини оҥордубут.

Сахалар олоххо сыһыаннаах үчүгэй үгэстэр мунньуллууларын, ол үгэстэри кэспэт, уларыппат буолууну сиэр диэн ааттыыллар. Сиэр диэн  дьүһүн эмиэ баар. Сиэр диэн дьүһүн үрүҥ уонна хара дьүһүннэр холбуу буккуһууларыттан үөскээбит дьүһүн буолар. Ол аата бу дьүһүн үрүҥ уонна хара икки ардыларынан дьүһүн буолар уонна киһи оҥорор быһыыларын быһаарыыга, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини таба тутуһууга, үһүс өрүтү арааран билиигэ аналланан, сиэр диэн киһилии киһи аһара барбат, кэспэт кыйыатын үөскэппит. 
Саха дьоно бары сиэри таһынан барыыны, сиэри кэһиини үчүгэй диэбэттэр. Айыыны оҥоруу сиэри кэһэр, таһынан барар, дьон билбэт буолан оҥорбот быһыыларыгар киирсэринэн сахалар олус сэрэхтээх быһыы буоларын билэллэр.

Сиэр диэн тыл киһи быһыытын быһаарыыга туттулуннаҕына үчүгэй, үрүҥ уонна куһаҕан, хара икки ардыларынан, ортолорунан барар быһаарыыны ылыныы олоххо таба буоларын биллэрэн сахаларга өй-санаа тутулугун, сокуонун үөскэппит. “Сиэри кэһимэ” диэн сэрэтии туолбатаҕына иэстэбил үөскүүрүн биллэрэр.

Сахалар сылгы дьүһүнүн быһаарыыга сиэр диэни элбэхтик тутталлар. Сиэр диэн сахалыы тылтан сиэрэй диэн нууччалыы тыл үөскээбит. Биир сүһүөхтээх сиэр диэн тылга нууччалар «й» диэн дьүһүнү быһаарар сыһыарыылара хос эбиллэн икки сүһүөхтэнэн сиэрэй диэн тыл үөскээбит. Нууччалыы «серый» диэн тыл эмиэ сахалыытын, сиэр диэн курдук өйдөбүллээх, сылгы дьүһүнүн уонна атын дьүһүннэри быһаарыыга туттуллар.

Нууччалар сахалар кэннилэриттэн уонна сахалары салгыы үөскээбит омуктар буолалларын, бу сиэр диэн тыл өйдөбүллэрэ уонна суолталара биирэ быһаарар. Нууччалар сахалартан үөскээбиттэрин билигин умнан, төттөрү баран, өй-санаа, таҥара үөрэҕэр сахалары үөрэтэ сатыы сылдьаллара кыайан таба өйдөммөт. 

Сахалыы сиэр диэн тыл киһи оҥорор быһыытын быһаарарга туттуллуута өссө киэҥ уонна дириҥ өйдөбүллээх. Ол курдук үрүҥ уонна хара диэн тыллар дьон оҥорор быһыылара хайдаҕын; үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын быһаарар дириҥ суолталаахтар. Үрүҥ уонна хара холбуу буккуһуулара үчүгэй уонна куһаҕан бииргэ сылдьалларын быһаарар уонна сиэр диэн ааттанар.

Сахалар олохторугар сиэр диэн тылы элбэхтик тутталлар. Бу тыл киһи тугу оҥорорун, майгынын, быһыытын уонна өйүн-санаатын барытын быһаарар. Ол курдук сиэр киһи хаһан да аһара барбат кыйыата буоларынан киһи быһыытын олохтуур. Сиэри аһара барбат, сиэри кэспэт киһи киһи быһыылаах диэн ааттанар. Киһи быһыылаах киһи сиэри тутуһар, сахалыы өйү-санааны харыстыыр.
 
Кэнники нуучча тылыгар үтүрүттэрэн уонна сахалыы олох үөрэҕин ум¬нуу түмүгэр бу тыл аанньа туттуллубат буолла. Ол да буоллар саха дьонун олохторо урукку кэмнэргэ үөскээбит өйдөбүллэри, үгэстэри тутуһуунан, сиэр быһыытынан баран иһэр. Сиэр диэн сахалар олохторун сокуона. «Cиэрдээх быһаарыы»,- диэн этии олус сөп түбэһэр, таба быһаарыы буолбутун биллэрэр.

Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта сиэр диэн тылы маннык быһаарар. Сиэр - дьон туохха эмэ тутуһар майгылара эбэтэр үгэс оҥостубут үөрүйэхтэрэ. (20,404). Сиэри тутуспат буолуу: «Сиэрэ суох, сиэри таһынан, сиэргэ баппат»,- диэн этиилэринэн быһаарыллар уонна саха киһитэ хаһан да оҥорбот быһыыта буолар. 

Сиэр диэн үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах үгэстэр хомуллубуттара, мунньуллубуттара ааттанар. Былыргы сурук-бичик суох кэмигэр саха дьоно сиэри тутуһан, ол аата олоххо туһалаах үгэстэри тутуһан олохторун олороллоро. Ол аата олоххо туһалаах үгэстэр үөскээһиннэрэ, уһун кэмҥэ дьайыылара, дьон бу үгэстэри тутуһар буолуулара сиэри үөскэтэр. Үчүгэй үгэстэргэ иитиллибит, үөрэммит, олору тутуһар киһи сиэрдээх киһи диэн буолар.

Сиэр диэн тыл үчүгэй эрэ өйдөбүллээх. Сиэр киһи тугу оҥорорун, бэйэтин быһыытын, майгынын кээмэйдиир буолан киһи буолууну, киһи быһыылаах буолууну бэлиэтиир. Сиэр – өйү-санааны ханна да аһара ыыппат, халбаҥнаппат со¬куон, аналлаах кыйыа буолар. Бу сокуону хаһан да аһара барыллыа суохтаах. Сиэри таһынан барыы киһи быһыытыгар сөп түбэспэт. Ол аата киһи быһыылаах киһи сиэри кэспэт, тутуһар киһи буолар. Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарар, сиэри тутуһар буолууга үөрэниитэ, үгэс оҥостуута киһи буолууга тириэрдэр.

Бу быһаарыыны салгыы сайыннардахпытына, саҥаны айыы, айыыны оҥоруу сиэри кэһэр, сиэри таһынан барар, дьон билбэт, оҥорбот быһыылара буоларынан сиэргэ сөп түбэспэт. Ол иһин хайа да айыы; үчүгэйи даҕаны, куһаҕаны даҕаны оҥоруу сиэри таһынан барыа суохтаахтар. Айыыны оҥорор киһи сиэри тутуспат, таһынан барар киһи буолар. Бу быһаарыы “айыы үөрэҕин” улахан сыыһатын, саха дьонун олохторун үөрэҕэр сөп түбэспэтин биллэрэр.
 
Ханнык баҕарар саҥаны айыы сиэргэ сөп түбэһэр, сиэри иһинэн буолуохтаахтара айыы-сиэр диэн холбуу этиинэн быһаарыллар. Ол аата бары саҥаны айыылар урукку олох уопутугар тирэҕирэр, ону сайыннарар буоллахтарына олоххо туһалаах буолаллар.

Майгы диэн киһи этин-сиинин хамсатыыга быһаччы кыттыбат өй-санаа мунньустуута, араас үгэстэрэ буолар. Майгы түргэнник үөскүүрүн тэҥэ, оннук түргэнник уларыйыан сөп. «Ыт майгына», «Киһи майгына» диэн этиилэр бааллара майгы эттэн-сиинтэн ордук тутулук¬тааҕын, кыылларга эмиэ майгы баарын быһаарар.

Киһи майгына олус элбэх араастаах. Хас киһи барыта өйүттэн-санаатыттан, этиттэн-сииниттэн тутулуктанар араас майгылаах. Майгы үөрэҕи, билиини ылыныыттан ордук улахан тутулуктааҕыттан, уларыйарыттан салгын куту үөскэтэр.

Сиэр өй-санаа хааччаҕа буоларынан майгы сиэри таһынан барбата ирдэнэр. Сиэрдээх майгы диэн киһи майгына сиэ¬ри таһынан барбатах, киһилии майгы буоллаҕына этиллэр. Сиэри тутуһар майгы, үчүгэй майгы, киһилии майгы, сиэр-майгы диэн аатырар. Ол аата, майгы эмиэ сиэргэ бас бэринэр, сиэр иһинэн буоллаҕына эрэ табыллар.

Өй-санаа, салгын кут үлэтэ, тугу толкуйдаан таһаарара барыта сахалыы ай диэн өй-санаа үлэтин быһаарар бэйэтэ икки өрүттээх; үчүгэйдээх эбэтэр куһаҕаннаах тылынан бэриллэр. “Ай” диэн саныыр санаабыт баспыт иһигэр сырыттаҕына үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана ханнык да хамсааһыннары оҥорботуттан кыайан биллибэт, араарыллыбат.  Онтон бу санаабытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, айыы диэн буолар, «ыы» диэн ытааһын сыһыарыылаах куһаҕан дорҕооннордоох тылынан этиллэр. Айыы диэн тыл “ыы” диэн ытааһын дорҕоонноноро айыы уратытын, сэрэхтээҕин, куһаҕана элбэҕин биллэрэн ураты өйдөбүлү биэрэр.
 
Киһи өйүттэн-санаатыттан чочуллан оҥоруллан, быһаарыллан тахсар буолан айыы эмиэ элбэх араастардаах. Улахан, кыра, үрүҥ, хара, үчүгэй, куһаҕан айыылар диэн биллэллэр. Ол иһин бу айыы эмиэ сиэр иһигэр киирдэҕинэ эрэ табыллар, киһи быһыытын таһынан барбат буолар. Сиэри таһынан барбат айыы сиэрдээх айыы эбэтэр айыы-сиэр диэн буолар. Айыы эмиэ сиэр иһигэр киирдэҕинэ, сиэргэ сөп түбэстэҕинэ эрэ үчүгэй, үрүҥ өйдөбүллэнэр,  дьоҥҥо туһаны аҕалар. Ол иһин айыы-сиэр диэн этии үчүгэйгэ эрэ туттуллар.

Айыы диэн киһи билбэт буолан оҥорбот быһыытыгар киирсэр.  Айыыны оҥорор киһи сиэри тутуспат, сиэри таһынан барар киһи буоларын арааран билэн олоххо айыыны оҥорортон, сиэри кэһэртэн туттунуохпут этэ. Сиэри тутуспат киһи киһи буолбатах. Айыы киһитэ диэн этии сиэри тутуспат киһини быһаарарынан алгыска туттуллуо суохтаах, өйү-санааны халыйыыга тириэрдиэн сөп.

Киһи оҥорор араас элбэх быһыылара барылара сиэргэ сөп түбэһэр, сиэри таһынан барбатахтарына эрэ киһилии быһыы, сиэрдээх быһыы буолал¬лар. Араас быстах, буолар-буолбат саҥаны айыылары була-тала сатаан оҥоро сатааһын, онно-манна солумсаҕырыы, сыыһа-халты буолан хаалара үксүнэн, куһаҕан быһыыны элбэтэринэн, сиэргэ сөп түбэспэт куһаҕан майгы буолар. Ол иһин оҕо улаатан иһэн сиэри тутуһа үөрэнэрэ, таһынан барбата хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Сиэри тутуһар киһи куһаҕан айыыны оҥорботуттан киһилии быһыылаах диэн өйдөбүл үөскээбит. 

Оҕону “Айыыны оҥорума” диэн иитии, үөрэтии сиэри кэһимэ, таһынан барыма диэн бэрт көнө өйдөбүллээх. Айыыны оҥорбот киһи сиэри тутуһар, таһынан барбат, көрсүө, сэмэй, киһилии киһи буоларын таба өйдүөхпүт этэ.

Ити курдук сиэр диэн сахалар былыргыттан бу кэмҥэ диэри тутуһа сылдьар олохторун сокуона буолара дакаастанар. Киһи оҥорор туох баар быһыылара, киһи араас майгына барыта уонна өйө-санаата тугу айара сиэргэ сөп түбэһэр, сиэри аһара барбат буо¬луохтаахтар. Итини тэҥэ киһи олоҕо барыта сиэр иһинэн баран, сиэрдээх олох буолара киһи буолууну кытта сибээстээх. Ол иһин саха дьонугар олох сиэрэ диэн кытаанахтык тутуһуллар өйдөбүл үөскээбит. Олох сиэрин тутуһар киһи киһилии киһи буолар.

Олох биир сиргэ турбатыттан, хаамыытыттан, сайдыытыттан саҥаны арыйыылар киирэн иһиилэриттэн олох сиэрэ эмиэ уларыйан биэрэн истэҕинэ табыллар. Сэбиэскэй былаас саҕана киһи тутта сылдьар быһыытын быһаарар «Моральный кодекс строителя коммунизма» диэн баар этэ. Бу кодекс олус өр кэмҥэ уларыйбакка туран хаалбыта үгүс дьон өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэт этэ. Сиэр-майгы эмиэ кэмиттэн кэмигэр уларыйан биэрэн иһэрин саха дьоно былыргыттан билэр буоланнар сиэр ханнык даҕаны биллэр хааччаҕа суох, элбэхтэр быһаарыыларынан уларыйан биэрэн иһэр кыахтаах. Ол иһин кэмиттэн кэмигэр бары бүттүүн быыбардар көмөлөрүнэн олоххо уларыйыылары киллэрэр аныгы демократия көрдөбүллэригэр ордук сөп түбэһэр.

Сиэр сыыйа-баайа уларыйан иһэрин быһаарарга маннык көстүүнү ылыахпытын сөп. Биир үйэ анараа өттүнээҕи кэмҥэ дьахталлар моонньулара уонна илиилэрэ эрэ таҥастарыттан быгар эбит буоллахтарына, билигин эмиийдэрэ көстө сыл¬дьара улахан сиэри кэһиинэн ааҕыллыбат буолла.

Онон, олох уларыйан иһиитин кытта тэҥҥэ сиэр эмиэ уларыйан биэ¬рэн иһэр. Манна сөптөөх уларыйыылары дьон бэйэлэрэ өйдөрүн-санааларын күүһүнэн киллэрэн биэрэн иһиэхтэрин сөп. Дьон бары би¬линэр буолуулара, үйэлээх үгэстэри үөскэтиниилэрэ сиэри уларытар. Ол аата элбэхтэр ылыммыт быһаарыныыларын батыһан сиэр уларыйан биэрэн иһэр кыахтаах.

Онон саха дьоно уһун үйэлэр тухары демократия сокуоннарын тутуһан олохторун олорон кэлбиттэрин, сиэр диэн олохторун сокуона элбэхтэр быһаарыыларынан уларыйан, тупсан биэрэрэ быһаарар. Ол иһин биһиги үөрэхпит “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этииттэн тутулуктааҕыттан атын таҥара, өй-санаа үөрэхтэриттэн ордук таба, сайдан уларыйан биэрэр кыахтааҕыттан уһун үйэлээх.

ТӨРҮЧЧҮ ҮӨРЭҔЭ

«Кут-сүр үөрэҕэ» сахалар киһи өйүн-санаатын дириҥник билэллэрин уонна олохторугар киэҥник туһана сылдьыбыттарын дакаастыыр. Ол курдук киһи өйүн-санаатын үс кукка араарыы үөрэх-билии өйгө-санааҕа хайдах киирэн иҥэрин уонна ханнык уларыйыыны баран, үгэскэ кубулуйан умнуллубат курдук уурулларын, онтон кэлин тиһэҕэр буор куту үөскэтэн, эти-сиини үөрүйэх оҥорон, уларытан кэлэр көлүөнэлэргэ салгыы бэриллэр кыахтанарын табатык быһаарар.

Кут диэн эккэ-сииҥҥэ үөскүүр, араас хамсаныылары оҥорорго сыһыаннаах өй-санаа мунньустуута ааттанар. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ киһи үс куттаах диэн быһаарар. Ол куттар буор, ийэ уонна салгын кут диэн ааттаналлар.
 
Төрөппүттэри, былыргы төрүттэри, өбүгэлэри үөрэтии төрүччү үөрэҕэ диэн ааттанар. Сэбиэскэй былаас иннинэ сахалар төрүттэрин тоҕустан уон икки көлүөнэҕэ диэри бары билэллэр эбит. Хас киһи барыта былыргы төрүттэрин, аймахтарын билэрэ, билигин биһиги олохпутугар ырыынак үйэтэ кэлэн киһилии быһыылар ордук сыаналанар буолбуттарын кэнниттэн өссө улаатта.

Оҕо төрөппүттэриттэн этин-сиинин быһаччы утумнууруттан эти-сиини хамсатар аналлаах буор кутун эмиэ ылынар. Ол аата оҕо төрөппүттэриттэн кинилэр үйэлэрин тухары үөрэтэн иҥэриммит өйдөрүн-санааларын, үгүс үөрүйэхтэрин, буор куттарын илдьэ төрүүр. Дьон сааһыран баран оҕолоннохторуна оҕолоро өйдөөх, үлэлии-хамсыы үөрүйэх буолара сайдыбыт буор куту иҥэринэн төрүүрүнэн табатык быһаарыллар.

Сахалар өй-санаа, кут-сүр үөрэхтэрэ киһи кэлэр көлүөнэлэригэр буор кутун салгыы биэрэн иһэр кыахтааҕын этэр. Биһиги бу үөрэҕи биллэхпитинэ, олохпутугар туһаннахпытына кэлэр көлүөнэлэрбит өйдөрө-санаалара туруктаах, эттэрэ-сииннэрэ бөҕө-таҕа, доруобай, үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир кыахтаах буола төрүүрүн ситиһиэхпитин, омукпутун салгыы сайыннарыахпытын сөп.

Үөрэх-билии улахан киһиэхэ киирэн, иҥэн салгын кут буолан мэйиитин сарыытыгар мыччыстаҕастар буолан ууруллар. Кэлин бу билиибит үгэскэ кубулуйдаҕына, умнуллубат буоллаҕына, мэйии дириҥ түгэҕэр диэри тарҕанар, киһини бэйэтин салайар, толоруллар кыахтанар, онтон салгыы сайыннаҕына, бары быччыҥнарга тарҕаннаҕына, буор кукка кубулуйар, эккэ-сииҥҥэ тарҕанан үөрүйэх буолууну үөскэтэр. 
Араас эмтэммэт ыарыылар киһи буор кутугар уурулланнар кэлэр көлүөнэлэргэ салгыы бэриллэр кыахтаналлар. Ол иһин ыраах төрүттэригэр ханнык эмэ төбө ыарыылаахтар, кылгас үйэлээхтэр, быстахтык быһыыланааччылар, арыгыһыттар баар буоллахтарына, былыргы сахалар улаханнык сэрэнэн, бу аймахтары кытта ыал буолартан, кэлэр көлүөнэлэрин харыстаан, туттуналлар этэ.
 
Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥоруута уонна арҕааҥҥы үөрэҕи өрө тутуута сахалар былыргы билиилэрин суох оҥорууга тириэрдэ сыспыта. Билигин ырыынак кэмэ син кэлэн туруктаах өйдөөх-санаалаах, көрсүө, сэмэй үлэһит дьон кыайалларынан үлэлээн-хамсаан тугу эмэ туһалааҕы оҥостуналлара сыаналанар буолан иһэр. Былыргыттан, хас эмэ көлүөнэлэр усталарыгар кыайыылаах, таһаарыылаах үлэһит, оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин олохторун үөрэҕэр үөрэтэр дьону «Төрүт уус ыал» диэн ааттыыллара халлаантан ылыы буолбатах. Ол курдук киһиэхэ буор кут хас да көлүөнэлэр усталарыгар сайдан мунньуллар уонна кэлэр көлүөнэлэргэ салгыы бэриллэн иһэр. Ол иһин аймахтар сайдыылаах буор куттарын харыстыа, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин ситиһиэ этилэр.

Үлэҕэ-хамнаска сүрэҕэ суох буолуу эмиэ төрүттэри үөрэтиинэн арыллан тахсар. Урукку ыраахтааҕы салайар кэмигэр Россияҕа ырыынак сокуоннара тутуһуллар этилэр. Ким үчүгэйдик үлэлиир син туох эмэ баайдаах-маллаах, сирдээх-дойдулаах буолара.

Быстар дьадаҥылар, туох да баайдара суох хамначчыттар өрө туруу көмөтүнэн салайар былааһы ылан, барыны бары баһылаан олорбуттара 90-тан тахса сыл буолбутун кэнниттэн Россия дьоно ахсааннара аҕыйаан иһэрин тэҥэ, туох баар үлэ-хамнас барыта сатарыйан, оҥорон-тутан таһаарыы суох буолан, бэлэми, сир баайын эрэ хостооһун, олору туһаныы үлэлэрин эрэ кыайар, сайдыыта суох буор куттаах эдэр дьон үөскээтилэр.
 
Төрүччү үөрэҕин туһаммат буолуу дьон-аймах өйдөрө-санаалара уонна эттэрэ-сииннэрэ мөлтүүрүгэр тириэрдэрин саҥа билэн эрэбит. Ол курдук таптал, сөбүлүү көрүү аҥардастыы эт-сиин баҕата буоларынан өй-санаа тутаах көрдөбүллэрин аахсыбат, халыйыылары үөскэтэр, олоххо араас уустук балаһыанньалар үөскүүллэригэр тириэрдэр кыахтаах. Ол курдук:

1. Таптал аймахтыы буолары аахсыбат.

2. Тапталга баай-мал көрдөбүллэрэ суох буолаллар.

3. Аймахтарга урукку биллибэт ыарыылар баалларын таптал билэ да сатаабат.

Бу балаһыанньалары сыаналаатахпытына дьиҥнээх олоххо аҥардастыы тапталынан эрэ салаллан олоҕу олоруу чахчы кыаллыбат, үчүгэйгэ тириэрдибэт. Ыал буолуу эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэринэн, тапталы тэҥинэн ойтөн-санааттан, баайтан-малтан тутулуктааҕа улахан өрүтүн ылар буоллаҕына, аныгы олоххо аҥардас тапталынан эрэ салайтарыы халыйыыны үөскэтэрэ быһаарыллар.

Ыал буолуу үөрэҕэр сахаларга былыргы кэмнэргэ тапталы кытта энньэ уонна халыым туттуллара. Бу эбии көрдөбүллэр таптал утары өрүтүн, өйтөн-санааттан, баайтан-малтан тутулуктаах өттүн үөскэтэллэрэ. Туохха барытыгар икки өрүтү тэҥнээн туһаныы эрэ уһун үйэлээх сайдыыны аҕаларын билиэ этибит.

Киһи буолуу диэн аан бастаан өй-санаа сайдыытыттан тутулуктаах үөрэх. Бу үөрэх сүрүн көрдөбүлүнэн оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран, араас элбэх баҕа санааларын салайан, киһи быһыытын аһара барбатыгар күһэйиитэ, хааччахтааһына, сиэри тутуһарга үөрэниитэ буолар. Таптал аан бастаан эт-сиин баҕа санаата буоларынан, өйө-санаата сайдыбыт киһи таптал үөскэтэр халыйыыларын өйүн-санаатын күүһүн туһанан суох оҥордоҕуна эрэ, киһи быһыытыгар сөп түбэһэр, дьоҥҥо туһалаах өрүтэ арыллар.
Ыал буолан олоҕу олоруу уопутуттан ылыннахпытына таптал сотору кэминэн ааһарынан ытыктаһыы, убаастабыл, сөбүлээһин үгэс буолбуттара эрэ ордон хааланнар дьон уһуннук, олохторун устата ыал буолан олороллоро кыаллар.
 
«Уу чугаһа, уруу ырааҕа ордук» диэн этиини халбаҥнаабакка эрэ тутуһар буолуу кэргэнниилэр аймахтыы буолуулара ыраатан иһэрин хааччыйар кыахтаах. Бу этиини тутуспатах кэргэнниилэр оҕолоро өйүнэн ыарыһах буолан хаалара, кинилэри хойутаан да буоллар санаарҕыылларыгар, олохторо табыллыбатыгар тириэрдиэн сөп. (18,246).

«Таптаатым да тайахтаахха тахсыам, сөбүлээтим да сүгэһэрдээххэ сүктүөм» диэн сорох дьахталлар баҕа санаалара сахалар олох туһунан үөрэхтэригэр сөп түбэспэт. Бу сөп түбэспэт буолууну төрүччү үөрэҕэ толору дакаастыыр. Ол курдук аҥардас тайахтаах эрэ, дьадаҥы киһи аныгы дьахтар бары көрдөбүллэрин кыайан толорор кыаҕа суоҕа бииргэ олох олоруу олус уустугурарыгар, кыаллыбатыгар да тириэрдиэн сөп.

Кэргэн, ыал буолууга төрүччү үөрэҕин хайаан да тутуһуу эрэйиллэр көрдөбүл буолуо этэ. Төрөппүттэр, эһэлэр, эбэлэр олоххо ылыммыт үөрэхтэрин, билиилэрин сөптөөхтүк туһанан оҕолоругар, сиэннэригэр төрүччү үөрэҕин иҥэрэннэр, кэлэр көлүөнэлэрэ салгыы сайдалларыгар туһалыырын таба сыаналыахтара этэ.

Аймахтары үөрэтии, кинилэр олохторун, доруобуйаларын, үлэлэрин-хамнастарын, өйдөрүн-санааларын ырытыы төрүччү үөрэҕэ диэн ааттанар. Бу үөрэҕи хас биирдии киһи билэрэ уонна олоҕор туһанара кэлэр көлүөнэлэр сайдыыларыгар туһата улахан буолуо этэ. Төрүччү үөрэҕэ уонна сахалар «Кут-сүр үөрэхтэрэ» биир ситимнээхтэр. Ол курдук киһи оҥорор быһыыларыттан өй-санаа үөскээн ийэ, буор кукка кубулуйан кэлин бэйэтин салайар кыахтанарын сахалар үөрэхтэрэ дакаастыыр.

Оҕо төрөппүтүн көрөн, үтүктэн үөрэнэрэ үгүс. Үгүстүк сытар төрөппүт оҕото өссө элбэхтик сытар буолара быһаарыллар. Төрөппүттэр хайдах быһыылары оҥороллоруттан, атын дьоҥҥо, үлэҕэ хайдах сыһыаннаһалларыттан оҕолоро хайдах быһыылаах буола улаатара быһаарыллар. Төрөппүттэри үөрэтии, төрүччүлэрин ырытыы оҕолоро хайдах быһыылаахтарын, олоххо хайдах сыһыаннаһалларын толору арыйан быһаарар кыахтаах.

Саҥа ыал буолууга төрүччү үөрэҕин туһаныы суолтата өссө улаатар. Чугас аймахтарыгар быстахтык быһыыланар, араас эмтэммэт ыарыылардаах дьону кытта эдэрдэр олохторун холбууллара чахчы сыыһа. Араас эмтэммэт ыарыылаахтар, быстах быһыылаахтар, дьадаҥылар сайдыбакка, элбээбэккэ, көҕүрээн истэхтэринэ үтүө, үчүгэй санаалаахтар, көрсүө, сэмэй майгылаахтар, доруобайдар, үлэһиттэр элбиир кыахтара улаатарын, омук сайдарын, ахсаана эбиллэрин таба сыаналыахпыт этэ.

Быстах быһыылары туруга суох өйдөөх-санаалаах, тулуурдара тиийбэт, бэйэлэрин кыана туттубат дьон оҥороллоро элбэх. Ол иһин быстах быһыылары аҕыйатыы дьон өйдөрө-санаалара бөҕөргөөн, тулуурдара элбээн иһэрин бэлиэтиир көстүү буолар. Кэлэр көлүөнэлэрин туһугар дьиҥнээхтик кыһанар төрөппүттэр төрүччү үөрэҕин билэн, туһана сылдьыахтара этэ.

Сэбиэскэй былаас дьоҥҥо оҥорбут биир олус куһаҕан быһыытынан төрүччү үөрэҕин умуннарыыта, “былыргы хаалынньаҥ үөрэх” диэн туоратыыта буолар. Эдэрдэр бэйэлэрэ таптыы түстэллэр эрэ холбоһо, ыал буола охсууларын тарҕатан, тэнитэн уонна дьадаҥы, туох да баайдара-маллара суох, үлэни кыайа-хото үлэлээбэт дьадаҥы дьону өрө тутан Россия дьонун барыларын генофондаларын буорту оҥорбуттара кут-сүр үөрэҕинэн дакаастанар кыахтанна. Ол курдук билигин Россияҕа дьон буруйу оҥоруулара элбээһинэ, үлэһит дьон аҕыйааһыннара эт-сиин мөлтөөһүнүттэн, ордук буор куттара сайдыыта суоҕуттан быһаччы тутулуктаах.

Онон төрүччү үөрэҕэ диэн дьон-норуот былыр-былыргыттан кытаанахтык тутуһан сайдыылаах буор куттаах дьону талан ылар, доруобайтан доруобайдар, өйдөөхтөн өйдөөхтөр төрөөн үөскүүр, сайдар, омуктар баччаҕа тиийэн кэлиилэрин төрүттээбит үөрэх буолар. Бу сахалар үөрэхтэрин кытаанахтык тутуһуу сайдан иһэр омуктартан ирдэнэр олох тутаах көрдөбүлэ буоларын умнумуохха, олоххо туһаныахха.

ХОС БЫҺААРЫЫЛАР 

1. Г.Миллер. Сонник: Толкования 10000 снов. Москва: ООО Фирма «Издательство АСТ», 1999.- 400 с.

2. Поль С. Брэгг. Формула совершенства. Санкт-Петербург: ТОО «Лейла», 1993.- 384 с.

3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

4. Газета «Якутск вечерний». 11 марта 2011 года.

5.	 100 великих предсказаний. – М.: Вече, 2010. - 432 с.

6. Дмитрий Таас. Сэһэннэр. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1990.-  336 с.

7. Саввин А.А. Пища якутов до развития земледелия. – Якутск: ИГИ АН РС(Я), 2005. – 376 с.

8.  Газета «Аргументы и факты». №10, 2011 г.

9. Каженкин И.И. Тыл - санааны салайар. – Дьокуускай: “Триада”, 2003. – 76 с.

10. Г.Г.Окороков, И.К.Сивцев. Саха литературата. Хрестоматия. 10 кылаас. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1981.- 280 с.

11. Николай Якутскай. Алмаас уонна таптал. Сэһэннэр. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1983.- 344 с.

12. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. (Публикации 1928 - 1929 гг.) Якутск: Творческо-производственная фирма «Север – Юг», 1992.- 318 с.

13.  Л.А.Афанасьев. Айыы үөрэҕэ. Дьокуускай: «Ситим» КиФ, 1993.- 184 с.

14. Н.Н.Яковлев. Курууппа ойуун көрүүлэрэ. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1993. - 56 с.

15. НТВ. 8.04.11. Передача “Дело «Фишера».

16. Газета “Якутск вечерний”. 21 октября 2011 года.

17. “Кыым” хаһыат. 11.05.2001. 
 
18. Журнал «Здоровье». N 1, 1986 г.

19. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.

20. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.

21. Багдарыын Сүлбэ. Нөрүөн нөргүй буолуохтун! – Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1995. – 272 с.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Киһи тутула

Эт-сиин

Өй-санаа

Үс кут

Буор кут

Буор кут бэриллиитэ

Буор куту эрчийии

Талаан уонна дьоҕур

Дьадаҥы диэн ыарыы

Сүрэҕэ суох буолуу - дьадайыы

Өйдөөх оҕону төрөтүү

Хаан уруу

Буор кут буккуллуута

Буор кут мөлтөөһүнэ

Ийэ кут

Ийэ куту иитии

Аралдьытыы

Атаах оҕо

Атаах кыыс

Оҕону иитии уратылара

Уһуйуу

Маньяк

Абааһыта киирбит

Компьютер буортута

Оонньооботох оҕо саас

Салгын кут

Салгын кут сайдыыта

Тэҥнэһии

Өй-санаа сайдыытын таһымнара

Өй-санаа сайдыыта

Сиэр

Төрүччү үөрэҕэ

Хос быһаарыылар

Иһинээҕитэ

[[Категория: Ааптардар-К Каженкин Иван Иванович-Хааһах Уйбаан]]
[[Категория: Итэҕэл]]</text>
      <sha1>fkpoyu09qsgyz3jv1i59klge6zbqgbe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үтүөнү оҥоруу үйэлэргэ умнуллубат (Каженкин И.И.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1727</id>
    <revision>
      <id>6924</id>
      <timestamp>2018-01-23T01:10:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <comment>'ҮТҮӨНҮ ОҤОРУУ ҮЙЭЛЭРГЭ УМНУЛЛУБАТ - МЭТЭЭЛЛЭЭХ ТИЭХЭЭН Дьокуускай 2011…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6924</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="276753" sha1="t3czmrt7yd0eqpf16a3vn8hnllitwji" xml:space="preserve">ҮТҮӨНҮ ОҤОРУУ ҮЙЭЛЭРГЭ УМНУЛЛУБАТ - МЭТЭЭЛЛЭЭХ ТИЭХЭЭН Дьокуускай 2011

Эһэбит, хос эһэбит Тихон Михайлович Каженкин сырдык кэриэһигэр аныыбыт.

АННОТАЦИЯ

Былыргы хараҥа, сайдыыта суох диир үйэбитигэр нэһилиэгин дьоно үөрэх, билии сырдыгар тииһинэллэрин туһугар туох баар баайын-дуолун, үлэтин-хамнаһын харыстаабакка 35 оҕо үөрэнэр оскуолатын босхо тутан биэрбит Тихон Михайлович Каженкин аата үйэлэргэ умнуллубат буола Арыылаах нэһилиэгин оскуолатын аатыгар иҥэрилиннэ.

В старые темные времена за распространение образования и учение тангара трудились много наших, в том числе Тихон Михайлович Каженкин бесплатно построил церковно-приходскую школу на 35 учеников.

Иван Иванович Каженкин 

ААН ТЫЛ

Мэтээллээх Тиэхээн – Каженкин Тихон Михайлович Чурапчы улууһун Арыылаах нэһилиэгин, уруккута I Хайахсыт олоҕор, үөрэх, билии сайдыытыгар ылбыт оруолун таба сыаналаан кини аатын бэйэтэ босхо тутан биэрбит, төһө эмэ уһун кэмҥэ попечителинэн үлэлээбит оскуолатыгар иҥэрии, оскуола тутуллубута 110 сыла туолуутугар Саха республикатын президенин дьаһалынан оҥорулунна. 

Үтүөнү, дьоҥҥо туһалааҕы оҥоруу хаһан да умнуллубат диэн этии чахчы дакаастабылынан Тихон Михайлович Каженкин үтүө аата туппут оскуолатыгар хаттаан иҥэриллиитэ буолар. Ол курдук өй-санаа үөрэҕин суох оҥоро сатаабыт сэбиэскэй былаас кэмигэр бары таҥара үөрэхтэрэ хааччахтаналлара, бу үөрэҕи тарҕатыы бобуллара. Ол кэмҥэ Тихон Михайлович аата сотуллубута, умнууга аналламмыта. 
Кэлин перестройка кыайыытын кэнниттэн дьон өйө-санаата сайдыытыгар, туруктаах буолуутугар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин туһатын таба өйдөөһүнтэн эдэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ олус туһалаах былыргы үөрэхтэри хаттаан сөргүтэн туһаныы олоххо киирэн иһэр.

Билигин биһиги, сахалар сайдан, ахсааммыт эбиллэн, үөрэҕи-билиини баһылааһыммыт кэҥээн иһэр. Өй-санаа, түүл үөрэҕин сайыннараммыт биһиги өй-санаа, таҥара үөрэхпит оҕо өйө-санаата сайдыытын, киһи буолууну улаатан иһэн ситиһиитин атын таҥара үөрэхтэринээҕэр ордук табатык быһаарарын арыйдыбыт. Ол иһин билигин сахалар таҥараларын үөрэҕин тарҕатыы биһиги олохпут сыала буолла.

Өй-санаа кыаттарыыта, уларыйыыта диэн атын омук үөрэҕин, өйүн-санаатын туруору, бэйэтинэн ылыныы буолар. Урукку кэмнэргэ нууччалар сахалары өй-санаа өттүнэн сабырыччы кыайбыт бэлиэлэрин, православнай таҥараларын дьиэтин сир-сир аайы барытыгар туппуттара. Билигин да бу православнай таҥара дьиэлэрэ сахалар кыаттарбыттарын бэлиэтээн бөлтөһөн тураллар. Ол эрээри остуоруйа уонна өй-санаа үөрэхтэрин холбуу тутан быһаардахха сахалар таҥараларын үөрэҕэ Аттила аармыйатын кытта арҕаа дойдуларынан тэнийэн, тарҕанан, онтон төттөрү эргийэн биһиэхэ арҕааттан, нууччаларынан тиийэн кэлбитэ сотору дакаастаныаҕа. Ол курдук таҥара үөрэҕин төрүтэ, сыала-соруга, оҕо өйүн санаатын сайыннарыыга, үөрэтиигэ ылар оруола сахалар өй-санаа, кут-сүр уонна олохторун үөрэҕэр иҥэн сылдьарын булан биһиги бэчээккэ таһаардыбыт.

Онон таҥара үөрэҕэ диэн былыр-былыргыттан, хайа айыллыаҕыттан ыла биһиги бэйэлээх-бэйэбит, сахалар айбыт, олоххо туһанар, оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри үөрэтэр үөрэхпит буолар. Бу таҥара үөрэҕин оҕолорго, кэлэр көлүөнэлэргэ тарҕатыыга, дьон өйүн-санаатын тупсарыыга Тихон Михайлович Каженкин туох баар баайын-дуолун харыстаабакка, күүстээх үлэтинэн хамнаһынан кыттыспытын суолтата билигин кэлэн ордук улаатта.

Сайдан, улаатан иһэр оҕоҕо тулуурдаах, туруктаах өйдөөх-санаалаах буолуу хайаан да наадатын төрөппүттэр өйдүө, ылыныа этилэр. Төрөппүттэр таҥара, сахалыы өй-санаа үөрэҕин баһылаан оҕолоро кыра эрдэҕиттэн  дьарыктаннахтарына, туруктаах өйдөөх-санаалаах, олохторун салгыыр кыахтаах кэлэр көлүөнэлэниэхтэрин сөп.

Биһиги эрабыт буолуо биэс сүүс сыл иннинэ грек үөрэхтээҕэ Геродот суруйарынан сакалар (сахалар) Сибииргэ, Алтай хайаларын диэки олорбуттар. Сахалар ааппыт-суолбут ол кэмнэртэн ыла ааттанарын билигин кэлэн биллибит, олус уһун үйэлээх омук буоларбытын итэҕэйдибит. Биһиги таҥарабыт үөрэҕэ уонна олоххо “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини халбаҥнаабакка тутуһарбыт, олус уһун үйэлээх буолууну ситиһэрбитигэр кыах биэрбитин билигин да туһана сылдьарбыт, өссө уһун үйэни ситиһэрбитигэр туһалыаҕа.

Итэҕэл икки өрүтүн; үрүҥ айыытын уонна таҥаратын холбуу тутан сатаан туһаныы, хайа эрэ аҥар өттө аһара баран халыйыытын суох оҥоруу өйдөөх-санаалаах, үөрэхтээх-билиилээх дьонтон хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолла. Ол курдук үрүҥ айыылартан, былыргылартан ылынар билиибит улахан, өйдөрүн-санааларын туппут дьоҥҥо быһаччы сыһыаннаах буоллаҕына, таҥара үөрэҕэ диэн оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллар үөрэх буолар.

Таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕэ. Үчүгэй санааны оҕоҕо, дьоҥҥо иҥэрэн биэрэн үчүгэй санаалаахтары элбэтэн, дьон үчүгэй быһыылары оҥороллорун үксэтии таҥара үөрэҕэр киирсэр. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй киһи буолуу өйүн-санаатын иҥэрии үчүгэй киһи оҥорор быһыыларын үтүктэн үөрэниинэн эрэ ситиһиллэр кыахтааҕа киһи таҥара хайаан да наадатын быһаарар. Таҥара үөрэҕэ – хас биирдии киһи барыта билиэхтээх үөрэҕэ буолар. Өй-санаа киһиэхэ иҥэн иһэр уратыларын арааран билии, ханнык кэмҥэ хайа өй-санаа, кут хайдах дьайарын быһаарыы киһи быһыытын ситиһиигэ туһалыыр кыаҕа улахан.
 
Таҥ, таҥар, таҥара диэн төрүт сахалыы тылларбытынан, өй-санаа хомуллан, таҥыллан, мунньуллан күүһүрэрин, үгэстэри үөскэтэрин быһааран билэн, өй-санаа үөрэҕин былыргылар таҥара диэн ааттаабыттар. Былыр-былыргыттан сахалар бэйэбит айан, олохпутугар туһанар үөрэхпит таҥара үөрэҕэ буолар. Бу үөрэхпитин оннооҕор нууччалар маҥнай кэлиилэригэр кыайан былдьаабатахтара, аатын кыайан уларыппатахтара. Ол курдук нууччалар православнай итэҕэллэрин аата бог диэн. Сахалары аан бастаан бог диэн ааттаан диэн этэ сатаабыттарын үрдүнэн таҥара диэн ааттыылларын уларыппатахтар. Бу үөрэх төрүтүнэн сайдан, үүнэн иһэр оҕо өйүн-санаатын кыра эрдэҕиттэн иитэн, үөрэтэн, киһи буолууну ситиһиннэриитэ билигин кэлэн ордук наада буолла.

Дьоҥҥо саамай уһун үйэлээх өйдөбүлүнэн тутуу буолара чахчы. Маһынан да тутуу хас да үйэлэргэ тиийэринэн элбэх көлүөнэлэргэ өйдөнөн хаалар кыахтаах. Ол иһин олус улахан суолталаах дьыалалары оҥорууну бэлиэтээн араас өйдөбүнньүк тутуу бэлиэлэри туруораллар. Онтон тутуу, турар бэйэтинэн даҕаны уһун үйэлээх өйдөбүнньүк буолар кыахтаах. Тихон Михайлович туппут тутуулара билигин даҕаны дьоҥҥо туһалыы тураллар.

Билигин Тихон Михайлович уһун кэмнээх сыралаах үлэтэ, үөрэх-билии сайдыытыгар элбэх сиэртибэлэри оҥоруута табатык сыаналанан кэлэр көлүөнэлэригэр чахчы тиийэр кыахтанна. Кини аата-суола туппут оскуолатыгар иҥэриллиитэ сырдыкка, үөрэххэ-билиигэ тардыһыы саха норуотугар былыргы кэмнэргэ да баарын дакаастыыр уонна кинилэр күүстэрин, кыахтарын харыстаабаккалар, ону ситиһээри дьулуспуттарын бигэргэтэр.

Сахалар былыр-былыргыттан сайдыы, үүнүү диэки тардыһыылара ураты күүстээх. Бу саҥаҕа, олоххо тупсарыыны киллэриигэ тардыһыы саха омугу олус уһун үйэлээбитин ахтыахпыт этэ. Ол курдук сахалар кэлин Саха сиригэр сайдыыны ситиһиилэрэ тимири уһаарыыны уонна тимиринэн уһаныыны кытта быһаччы тутулуктаах. Үлэ-хамнас сайдыыны аҕалар өрүтүн сайыннарыы үөрэҕи-билиини баһылааһынтан улахан тутулуктааҕын Тихон Михайлович билэн бары күүһүн-кыаҕын барытын өй-санаа сайдыытыгар, үөрэх-билии тарҕаныытыгар анаабыт.
   
ХАЙАХСЫТ
 
Хас биирдии омук тыла бэйэтин тылынан таба быһаарыллар, иҥэн сылдьар өйдөбүллээхтэр, ол иһигэр сорох тыллар хас даҕаны, киэҥ өйдөбүллээхтэр, тус-туспа суолталаахтар. Хас да өйдөбүллээх тылы бары суолталарын таба өйдөөн туһаныы хас биирдии саха киһититтэн ирдэнэр көрдөбүл буолар. Тыл өйдөбүлүн быһааран билии хайа омук тыла буоларын быһаарыыга туһалыыр. Хайахсыт диэн сахалар хайах диэн аһыыр астарын аатыттан үөскээбитинэн төрүт сахалыы тылбыт буолар.

Омук тыла уһун үйэлэр тухары сыыйа-баайа уларыйан, атын, саҥа тылларынан эбиллэн, сайдан биэрэн иһэр. Саха омук тыла олус былыргы тыл буолан үгүс тыллара туох суолталаахтара кыайан быһаарыллыбаттар, онтон сорохторо билигин ситэ өйдөммөт буолан эрэллэр. Улахан өрүстэр, сис хайалар, үгүс күөллэр, сирдэр ааттара хаһан, кимнээх ааттаабыттара саҥа быһаарыллыах курдуктар. Саха тылын үөрэтии араас ааттары быһаарыыга ордук туһалааҕынан ааҕыллар буолла. Ол курдук Россия хайа баҕарар муннугар сахалыы өйдөбүллээх сир ааттарын булуохха сөп.
 
Сахаларга үгүс нэһилиэктэр ааттара төрүттээбит дьоннорун ааттарынан ааттаммыттарыгар сөп. Ол курдук 1637 сыллаахха Боотурускай улууһугар Каяхсыт диэн ааттаах киһи баара бэлиэтэммит. (1,59).

Сорох тыллар суолталарын тус-туспатык быһаарыы билигин да баар. Сахалыы тылдьыкка хайах диэн тыл маннык быһаарыллар: сиикэй арыыны элбэх үүккэ, арыы уутугар эбэтэр тарга булкуйан ытыйан оҥоһуллар, тоҥорон баран сиэниллэр ас. (2,596). 
Багдарыын Сүлбэ хайах диэн тылы атыннык быһаарар. Хайах – хаһаас балык, атыннык эттэххэ сыма. Сыма уонна хайах диэн тыллар биир суолтаҕа туттуллар эбиттэр. Сыма укпут - Хайах укпут. (3,76).

Хайах хостоһуу диэн сахалыы оонньуу ыарахан хаһааһы соһон таһаарыыны үтүктэр оонньуу буолуон сөп. (4,223).

1710 сыллаахха Сибиирскэй приказ кинигэтигэр саҥа волостар баар буолбуттар. Олортон Боотурускай улууһугар үс: Ожулунскай, Чакырскай уонна Хаяхсытскай диэннэр бу кэмҥэ саҥа үөскээбиттэр. Хайахсыт диэн волость аата Якутскайдааҕы воеводскай канцелярия 1726 сыллааҕы суругар эмиэ киллэриллэ сылдьар эбит. (1,12-13).

1835 сыллаахха Боотурускай улууска 2-с Хаяхсытскай нэһилиэк баар буолбут. (1,22). Сурукка киирбитинэн 2-с Хайахсыт, Соҕуруу Хайахсыт нэһилиэгэ лаппа хойут үөскээбит эбит. Бу икки даталар арахсыылара үйэттэн ордук уһуна хайа нэһилиэктэн кэлэн, кимнээх саҥа нэһилиэги үөскэппиттэрин чуолкайдаан биэриэн сөп. Ол курдук хотугулуу илин олохтоох 1 Хайахсыттан кэлэн иккис, соҕуруу Хайахсыты үөскэппиттэрэ саарбаҕа суох быһаарыллар кыахтанар.

Сахалар хоту дойдуларыгар соҕурууттан төннөн кэлиилэрэ хас да төгүллээн илининэн уонна арҕаанан хардары-таары буолбута былыргы нэһилиэктэр, улахан аҕа уустара тарҕанан испиттэринэн дакаастанар кыахтаах. Олус былыргы кэмнэргэ сахалар илининэн, Амуртан быһа Алданынан Баайаҕа үрэҕинэн кэлбиттэрэ быһаарыллыан сөп. Ол курдук биэс Хатылы нэһилиэктэрэ, өссө былыргылыы эттэххэ, улахан аҕа уустара Баайаҕа үрэҕиттэн саҕаланан Түөйэнэн киирэн тарҕанан барбыттарын сыыппаранан ахсааннара бигэргэтэр.  Бастакы Хатылы, билигин Кытаанах нэһилиэгин сирэ Баайаҕа үрэҕиттэн тардыһар буоллаҕына, төрдүс, бэһис Хатылы нэһилиэктэрэ Түөйэ үрэҕинэн киирэн Таатта үрэҕэр олохсуйбуттар. Бу быһаарыы сахалар илинтэн, Алдантан быһалыы Баайаҕа үрэҕинэн кэлэн Түөйэнэн, Тааттанан, Амманан тарҕаммыттарын чуолкайдаан биэрэр. 

1912 сыллаах күһүнүгэр Таатта улууһа үөскээһинигэр бастакы Хайахсыт нэһилиэгэ онно көспүт. (1,23). Революция кэнниттэн бу нэһилиэк аатын хаста да уларыппыттарын кэнниттэн дьэ олохтоох аатын, Арыылаах нэһилиэгэ диэни хойутаан да буоллар син ылыммыттара. 

ХААҺАХ 

Сахабыт тыла олус былыргы төрүттээҕиттэн хас биирдии тылга иҥэн сылдьар өй-санаа өйдөбүллэрин таба сыаналаан, уларыппакка эрэ туһанарбыт аныгы дьонтон эрэйиллэр көрдөбүл буолла. 

Былыргы кэмҥэ ат көлөҕө малларын-салларын ыҥырдан айанныыр ис¬тиэп омуктара баар-суох наадалаах малларын хаалыыр иһиттэрэ тирии хааһах буолар эбит. “Хааһах” диэн сахаларга эмиэ олус  тэнийбит  тыл. Сахалар эмиэ истиэп омуктарын курдук “Хааһах” диэн акка ыҥырдарга ананан тирииттэн тигиллибит улахан суумканы, бэрэмэдэйи ааттыыллар.

Саха дьоно “Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэнэ сырыт”, диэн үөрэххэ сыһыаннаах кынаттаах этиилэрэ эмиэ куруук бэйэлэрин кытта араарбакка илдьэ сылдьар улахан суумкаларыгар сыһыаннаах буолан, киһи үйэтин тухары үөрэнэ сылдьарын бэлиэтиир. Итини тэҥэ бу өс хоһооно “Хааһах” диэн тыл төрүт былыргыттан саха тыла буоларын быһаарар. Ол курдук бу тыл төрүтэ хаа диэн уонна туох эрэ хаҕын, хаатын биллэрэр.

Былыргы  сахаларга  Хааһах  диэн  ааттаах  дьон  бааллар  эбит.

Г.Е.Федоров “Тараҕайдар” диэн кэпсээнигэр Тараҕай Болтоҥо бииргэ төрөөбүт бырааттара Хааһах Маабыра уонна Айдаҥа Боотур диэн буо¬лалларын суруйар. (5,28).

Саха сиригэр “Хааһах аҕатын ууһа” диэн ааттаах аҕа ууһа Хачыкаат нэһилиэгэр баара биллэр. (6,9).

Чурапчы улууһун Арыылаах нэһилиэгэр “Хааһах алааһа”, “Хааһах көрдүгэнэ” диэн алаастар уонна Баайаҕа үрэҕэр “Хааһах” диэн ааттаах киэҥ сабарай баар.

Арыылаахха Каженкин диэн нууччалыы тартаран суруллар фамилиялаах дьон элбэхтэр. Бу дьон былыргы олохторо Арыылаах дэриэбинэтин соҕуруу, арҕаа уонна илин өттүлэринэн элбэх улахан алаастарынан тайаан сыталлар. Ол курдук Уһун Өлөҥ, Чопчулаахтар, Нэлэгэр, Хос Көлүйэлэр, Балык Хатарбыт, Куйбаада, Дулҕа Сайылык, Хааһах Алааһа диэн алаастарга тэнийэн олорбуттар. Бу сирдэр барылара нэһилиэккэ былыргыттан Улахан аҕа ууһа диэн ааттаммыт “Хааһах” аҕатын ууһун дьоно олохсуйбут сирдэрэ. Кэлин ааты-суолу нууччалыы суруллар буола уларытыыларыгар, аҕа ууһун аатын фамилия оҥосторго, тыллара кыайан өҕүллүбэккэ хааһах диэн тылы табатык суруйбатахтар. Ол иһин итинник, Каженкин диэн фамилия үөскээбит.

Урукку кырдьаҕастар бу дьон фамилияларын сахалыы “Хааһыҥныннар” диэн ааттыыллар эбэтэр нууччалыы -кин диэн сыһыарыытын ылан быраҕан, кылгатан “Хааһах” дииллэр этэ. Сороҕор нууччалыы таттаран Кааһынкыннар диэн ааттааһын урукку кэмҥэ баар буола сылдьыбыт. (7,30).

Арыылаах нэһилиэгин остуоруйатыгар биллэр киһинэн Кашен¬ка диэн нууччалар ааттаабыт нэһилиэк кинээһэ баара буолар. Бу дьон сурукка киллэрбиттэринэн кини нэһилиэк төрүтүнэн буолбут. “Хааһах” диэн аҕа ууһун аатын тупсаран Кашенка диэн суруйбут буолуохтарын сөп курдук.

Былыргы сахалар киһиэхэ аатын иҥэрэллэригэр кини туох дьарык¬тааҕын эмиэ аахсаллар. Ол курдук сэриигэ үөрүйэх киһиэхэ сэрииттэн сибээстээх ааттары биэрэллэр эбит. Биир оннук аатынан Кашенка улахан уола Иҥэрчэ диэн буолар. Иҥэрчэ диэн ох саа чаачар кирсэ охсор сирин эбэтэр икки уһугун тостубатын, хайдыбатын диэн бөҕөргөтөн иҥиир сабынан эрэдэһиннээн баайыы ааттанар. Оноҕос төбөтүн бөҕөргөтөн эмиэ итинник гыналлар. (4,78). Иҥэрчэ диэн ааттаах киһи Тааттаҕа эмиэ олоро сылдьыбыта биллэр. (8,131).

И.А.Худяков “Хааһах” диэн тылы нууччалыыттан киирбит (Сума казацкого хлеба) диэн өйдөбүллээҕин быһаарар. Итини тэҥэ бу тылы “Казак” диэн тылга маарыннатар. (9,376). Хааһах диэн тыл сахалар төрүт тыллара буолан оннооҕор былыргы өс хоһоонноругар этиллэ, үһүйээн кэпсээннэригэр кэпсэнэ сылдьарын И.А.Худяков аахсыбатах. Ол курдук нууччалар тохсус үйэттэн эрэ ааттара биллэр, сурукка киирбит буоллахтарына, сакалар (сахалар) ааттара былыргы, биһиги эрэбыт буолуо биэс сүүс сыл иннинэ Геродот суругар киирбит эбит. (10,564).

“Хааһах” диэн түүрдүү тылы нууччалар уларытан саҥараннар арааһынайдаан ааттыыллар. Ол курдук “Казак”, “Казах” диэн тыллар хааһах диэн тылга маарынныыллара чуолкай. Бу хааһах диэн тылтан кэлин үөскээбит казак уонна казах диэн омуктар ааттара үөскээн тахсыбыт буолуохтарын сөп. Бу дьон малларын барытын хааһахха хаалаан баран ыҥырда сылдьалларын иһин итинник ааттаммыттара диэн этиилэр эмиэ бааллар.

Аджи Мурад казак диэн ааттанар истиэп дьоно монголлар сэриилээн кыайбыттарын кэннэ баар буолбуттара диир. Кэлин ыраахтааҕы былааһыгар сулууспалыы киирбит истиэп киһитэ казак диэн ааттаммыт. Ол эрээри маҥнай “козак” диэн ааттыыллар эбит. (11,254).
“Хаһаа” диэн төрүт сахалыы тыл атын омуктар саҥаларыгар хайдах уларыйан сылдьалларын Багдарыын Сүлбэ бэйэтин үлэтигэр быһаарар. (12,24). Ол курдук тувалар хаһааны, хотону, бүтэйи барытын кажаа дииллэр, киргизтэр ынах сүөһүнү, барааны тутар сирдэрэ - кашаа диэн эбит.

Онон казак диэн испиэп олохтоох дьоннорун ааттара “Хааһах” диэн маллаах иһиттэрин аатынан ааттанан атын омуктарга биллэр буолуута оруннаах курдук. Итини тэҥэ “Хааһах” диэн сахалар аҕа уустарын аатын нууччалыы фамилияҕа кубулуйан уларытыыларыгар Кашенка диэн буолуон сөп.

Хайахсыт нэһилиэгэр аата-суолу нууччалыы суруйуу киириитигэр Улахан аҕа ууһугар Попов диэн саҥа фамилия эбии киирэн, дьонун ахсааннара эбиллэн барыытыгар бэйэлэрин төрүт аҕаларын ууһун Хааһах диэн аатын харыстааччылар, уларытыахтарын баҕарбаттар баар буолбуттара. Оннук дьонунан Андрей Бэстиин уолаттара Михаил уонна Петр этилэр. Аан маҥнай 1872 сыллаах метрическэй кинигэҕэ Казин, онтон 1873 сыллаахха фамилияларын Кажин диэн суруттарбыттар. Кэлин өссө уларыйан Кашенкин, Каженкин диэн фамилия оҥостон сурукка киллэрбиттэр.

Оҕо фамилиятын аҕатын аатынан суруйуу оччолорго нууччаларга баар этэ. Бу уларытыы сахалар былыргы аҕа уустарынан арахсалларын сыыйа суох оҥорон испит. Ол курдук Николай оҕолоро Николаев диэн буолан тахсалларын утаран сахалар бэйэлэрин аҕа уустарын аатын уларыппакка фамилия оҥостон киллэрэ сатыыллар эбит. Сорох аҕа уустара төрүт ааттарын уларыппат туһугар кыһаммыттар. Олус былыргы төрүттээх Хааһах аҕатын ууһун аатын утумнааччылар Каженкин диэн фамилияны ылынан билигин сайдан иһэллэр.
 
Онон былыргы аҕа ууһун аатын фамилия оҥостуу нууччалыы ааты-суолу суруйуу киириититтэн улахан туоратыыны көрсүбүт кэмнэрдээх эбит. Былыргы төрүттэрин умнубат, кэриэстиир өбүгэлэрбит аҕаларын ууһун аатын уларыппаккалар, билиҥҥэ диэри тириэрдибиттэригэр аныгы көлүөнэлэр махталларын ылар кыахтаннылар.

ХАЙАХСЫТ НЭҺИЛИЭК ТӨРҮТТЭРЭ

Хайахсыт нэһилиэк төрүттэрин көрдөөһүнү саҕалаабыт суруйуунан Федот Захаров “Боотурускай улуус сахаларын төрүт уустара” диэн кинигэтин ааҕабыт. Улуус былыргытын туһунан атын суруйуулар суохтарыттан бу кинигэнэн салайтарарбыт ордук оруннаах курдук. Бу кинигэҕэ суруллар:

Хайахсыт нэһилиэк былыргыта Хатылы ууһа. Бараайы, Сэрэмээт уонна Улахан Уус диэн үс аҕа уустаах.

Ойоҕостой Бэргэни оччотооҕу нуучча суруксуттара Ондрюшка диэн суруйаллар. Ойоҕостой Бэргэн куоракка киирэн, кинээс буолан куортук ылан тахсыбыт. Хоту алаастары эккээйилээн ылан, Хайахсыт диэн ааттаах нэһилиэк тэрийбит. 

Кини Хайахсыт быраата Төлкө диэн киһи уола. Онон Хайахсыт абаҕата буолан тахсар. Ондрюшканы кытта быраата Төбө диэн киһи эмиэ барсыбыт быһыылаах. Кини оҕолорун удьуордара эмиэ Хоту Хайахсыкка олохсуйбуттар.

Ондрюшка сиэнэ Кашинка диэн. Кини уола Иҥэрчэ байан-тайан олорбут. Кашинка оҕолоруттан Карсанай диэнтэн Карсанаевтар, Барашковтар үөскээбиттэр. 

Иҥэрчэ уола Кыйма Ньукулайтан кыра Поповтар – Борооччуктар үөскээбиттэр.

Тю диэн киһиттэн Каженкиннар.

Мотоҕо диэнтэн улахан Поповтар ууһаабыттар. Бу дьон бары Кашинка ыччаттара.

Кашинка быраата, Тераса диэнтэн Дагданчалар үөскээбиттэр.

Далбатай диэн Ондрюшка сиэниттэн Винокуровтар бааллара.

Тебе ыччаттарыттан Муруку диэнтэн Неустроевтар, Жабта диэнтэн Белолюбскайдар, Учек диэнтэн Аянитовтар ууһаабыттар.

Мигалкиннар, Потаповтар, Друзьяновтар Кытаанах Баллыр кыыһыгар энньэ кулут буолан кэлбит удьуордарыттан үөскээбиттэрэ үһү.
Былыр сахалар маҥнай кэлиилэригэр Бараайы күөл таһыгар тоҥустар олорбуттар. Сахалар кэлбиттэригэр Аллан уҥуор үтүрүллүбүттэр. Кинилэртэн биир тоҕустаах уол хаалан Борисовтар ууһаабыттар. (13,15).

Хос быһаарыылар.
 
1. Ф.Г.Софронов. Якуты. Мирское  управление    в    17 - нач. 20 века.    Якутск:  Якутское книжное изд-во, 1987.- 126 с.

2. Афанасьев, Петр Саввич. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.

3. Багдарыын Сүлбэ.    Мэҥэ   ааттар.  Якускай: Саха сиринээҕи кинигэ изд-та, 1979.- 288 с.

4. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев редакциятынан - Дьокуускай: “Бичик” нац.кинигэ, кыһата, 1994.- 264 с.

5. Г.Е.Федоров, Н.Ф.Егоров. Сэргэ төрдүгэр сэһэн: Үһүйээннэр. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1991.- 160 с.

6. П.Н.Харитонов. Купец просветитель и меценат. Якутск: ООО “САПИ-торг-книга”, 1999.- 86 с.

7. Уоттаах   сыллар   суруктара. Саллааттар суруктара, дневниктэрэ. Дьокуускай: “Бичик”, 2000.- 112 с.

8. Ф.Ф.Васильев. Военное дело якутов. Якутск: Нац.кн.изд-во “Бичик”, 1995.- 224 с.

9.  И.А.Худяков.  Краткое   описание    Верхоянского   округа. Ленинград: Изд-во “Наука”, 1969.- 440 с.

10.  Иллюстрированный энциклопедический словарь Ф.Брокгауза и И.Ефрона.   Москва: Эксмо; Форум,  2007.- 960 с.

11.  Аджи  Мурад.  Европа,  тюрки,   Великая    степь.    Москва: Мысль,  1998.- 334 с.

12. Багдарыын Сүлбэ. Аал уоту оттунан. Дьокуускай: Саха сиринээҕи кинигэ издательствота, 1992.- 192 с.

13. Федот Захаров. Боотурускай улуус сахаларын төрүт уустара. – Чурапчы, 1993. – 64 с. 

ХААҺАХТАР

Чурапчы улууһун Арыылаах нэһилиэгэ былыр, ыраахтааҕы кэмин саҕана аан маҥнай үөскүүрүгэр Хайахсыт нэһилиэгэ диэн ааттанар этэ. Кэлин, 1835 сыллаахха Чурапчы улууһун соҕуруу өттүгэр саҥа, 2-с Хайахсыт нэһилиэгэ үөскээбитин кэннэ 1 Хайахсыт нэһилиэгэ диэн ааттыыр буолбуттара.

I Хайахсыт нэһилиэгэ үөскээн сайдыытыгар Хааһахтар ылбыт оруоллара улахан, Арыылааҕы тулалаан сытар киэҥ алаастары бас билэллэрэ архыып докумуоннарыгар суруллубуттар.

1795 сыллаахха Саха сиригэр дьаһаах төлөөһүнүгэр анаммыт бэһис биэрэпис испииһэгэр Иҥэрчэ Кашинкин I Хайахсыкка кинээс диэн бэлиэтэммит. 
 
Ведомость Иркутской губернии Якутской области Ботурусского улуса Хаяхсытской волости яшачных якутов состоянии 5-ой ревизии.

1. Князец Игерча Кашенкин                          - 60 лет.

у него братья:

2. Харсанай                                          - 53 лет.

3. Мочого                                             - 51 лет.

4. Тю                                                 - 50 лет.

5.  Сенолеб                                           - 39 лет.

6. Кусаган Сырай                                      - 36 лет.

7. Хоч                                                - 34 лет.

у Игерчи дети:

8. Курташка                                          - 39 лет.

9. Кыйма                                               - 21 лет.

у Харсаная сын:

10. Сыбакы                                           - 26 лет.

у Мочого дети:

11. Тушалыр                                         - 13 лет.

12. Нохор                                              - 5 лет.

у Тю дети:

13. Тиэтэйбит                                       - 11 лет.

14. Бейтиин                                          - 4 лет.

Ф. 180-и, оп. 1, д. 2, с. 23.

Ревизкая сказка 1858 года Якутской области Ботурусского улуса 1-го Хаяхсытского родового управления

1. Андрей Бестин – умер 1856 году.

Его сыновья:

Михайло – 39 лет.

его сыновья от первой жены:

Иван – 3 лет.

Николай – 2 года.

от второй жены:

Афанасий – 1 мес.

Петр – 32 лет.

Филипп – 19 лет.

Воспитанник Андрея незаконнорожденный от сестры его Булу

крещеный Михайло – 33 лет.

его сын Тихон – 2 года.

Михайло Андреева вторая жена Пелагея Казмина – 19 лет.

его дочь от первой жены Федосья – 6 лет.

Петра Андреева жена Лукерья Яковлева – 29 лет.

его дочь Александра – 2 года.

Михайло Андреева жена Александра Михайлова – 28 лет.

его дочь Александра – 1 год.

Ф. 349, оп. 4, д. 324, том. 2, стр. 417, 418.

Урукку, ыраахтааҕылаах Россия кэмин саҕана маҥнай түүлээҕинэн төлөнөр дьаһаах кэлин харчынан төлөбүргэ уларыйбыта. 1876 сыллаахха окладной кинигэҕэ сурулларынан олохтоохтор хас биирдии үлэһит киһиттэн араас көрүҥнээх элбэх нолуоктары төлүүллэр эбит. Ол кэмҥэ Боотурускай улууһун I Хайахсыт нэһилиэгэр 211 киһи олорор буоллаҕына, үлэһиттэрэ 101 киһи эбит.

1. Ясаку со 101 души по 90 коп оклада 1876 года  - 90, 90 р.

2. Государственный ямской подушной подати по 13 коп с души – 13,13 р.

3. Губернской повинности 43 коп от души – 45,36 р.

4. В ружный сбор на содержание духовенства по 26 коп. с души – 27,43 р.

5. Частной повинности по 15 коп с души – 16,9 р.

6. Хозяйственный по 6 коп с работника – 3,3 р.

7. Межевой по 3 коп с работника – 1,51 р.

Итого:  160,5 р.

Ф. 29-и, оп. 2, д. 1131.

Урукку кэмнэргэ Хааһахтар аҕа уустара I Хайахсыт нэһилиэгэр Улахан аҕа ууһунан ааттанар этэ. Ол дакаастабыла архыып докумуоннарыгар киирбиттэр. Ол кэмҥэ дьоннор олорор сирдэринэн сурукка киллэрии олоҕурбута хайа алаастары кимнээх баһылаан, олохсуйан олорбуттарын быһаарыыга туһалыыр эбит.

I Хаяхсытский наслег, Улахканский Ага – Усовский род. 1895 г.

Кочевье на урочище «Усун-Элень». 1 жилое строение из дерева, крыто землей.

1. Каженкин Николай Михайлович. – хозяин, 40 лет.

2.                   Варвара Аммосова – жена, 41 лет.

3.                   Ефим Николаевич – сын, 20 лет.

4.                   Параскева Иванова – сноха, 18 лет.

5.                   Иван Николаевич – сын, 16 лет.

6.                   Анастасия Николаевна – дочь, 13 лет.

7.                   Марфа Николаевна – дочь, 8 лет.

8.                   Мария Николаевна – дочь, 5 лет.

9.                   Александра Николаевна – дочь, 1 год.

Кочевье на урочище «Чопчулах». 1 жилое строение из дерева крыто землей.

1. Каженкин Иван Михайлович – хозяин, 43 лет.

2.                   Анна Григорьевна – жена, 37 лет.

3.                   Иван Иванович – сын, 14 лет.

4.                   Мария Ивановна – дочь, 10 лет.

5.                   Петр Иванович – сын, 5 лет.

6.                   Ефимия Ивановна – дочь, 9 дет – на воспитание.

7.                   Федосия Ивановна – дочь, 1 год.

8. Лебедев Петр Михайлович – жилец, 40 лет – чернорабочий.

9.                Агафия Захаровна – работница, 52 лет, скотоводка.

10.              Анастасия Петровна – дочь жильца, 7 лет.

Кочевье на урочище «Кос – кюлюэ». Одно жилое строение из дерева, крыто землей.

1. Каженкин Михаил Николаевич – хозяин, 76 лет.

2.                    Александра Михайловна – жена 65 лет.

3.                   Дмитрий Тихонович – внук, 16 лет.

4. Винокуров Василий Петрович – работник, 74 лет.

Кочевье на урочище «Косъ – келюя». Одно жилое строение из дерева, крыто землей.

1. Каженкин Тихон Михайлович – хозяин, 43 лет.

2.                   Марья Филипповна – жена, 26 лет.

3.                   Параскева Тихоновна – дочь 7 лет.

4.                   Михаил Тихонович – сын, 5 лет.

5.                   Пелагея Тихоновна – дочь, 4 лет.

6.                   Параскева Тихоновна – дочь, 2 года.

Ф. 570-и, оп. 1, д. 406.

I Хаяхсытский наслег, Улахкан Ага – Усовский род.

Кочевье на урочище «Балык – Хатарбыт». Одно жилое строение из дерева.

1. Каженкин Ефим Петрович – хозяин, 40 лет.

2.                   Варвара Михайловна – жена, 40 лет.

3.                    Евдокия Ефимовна – дочь, 18 лет –при воспитании.

4.                    Василий Ефимович – сын, 17 лет.

5.                    Гликерия Ефимовна – дочь, 15 лет.

6.                    Ирина Ефимовна – дочь, 10 лет.

7.                    Марфа Ефимовна – дочь, 9 лет.

8.                    Хрисанф Ефимович – сын, 8 лет.

9.                    Ирина Ефимовна – дочь, 5 лет.

10.                  Мария Ефимовна – дочь, 4 лет.

11.                  Акулина Ефимовна – дочь, 4 мес.

12. Каженкина Гликерия Яковлевна – мать хозяина, 63 лет.

Кочевье на урочище «Нялягяр».

1. Каженкин Михайла Андреевич – хозяин, 80 лет.

2.                    Пелагея Кузьминов - жена, 60 лет.

3.                   Николай Михайлович – сын, 28 лет.

4.                   Фекла Яковлевна – сноха, 25 лет.

5.                   Роман Михайлович – сын, 26 лет.

6.                   Евдокия Прокопьевна – сноха, 21 лет.

7.                   Ефим Михайлович – сын, 20 лет.

8. Дагданчина Параскева Данилова – работница, 69 лет.

Кочевье на урочище «Нялягяр».

1. Каженкин Алексей Михайлович – хозяин, 33 лет.

2.                   Пелагея Михайловна – жена, 25 лет.

3.                   Васса Алексеевна – дочь, 6 лет.

4.                   Анастасия Алексеевна – дочь, 4 лет.

5.                   Матрена Алексеевна – дочь, 3 лет – при воспитании.

Ф. 570-и, оп. 1, д. 407.

Поповский род, I Хаяхсытский наслег Таттинского улуса, состояние 28 июня 1917 года.

1. Каженкин Николай Михайлович – 63 лет.

2.                    Анастасия Егоровна – 23 лет.


1. Каженкина Варвара Михайловна – 60 лет.

2.                     Хрисанф Ефимов – 29 лет.

3.                     Мария Ефимова – 22 лет.

4.                     Акулина Ефимова – 20 лет.

5.                     Василий Ефимович – 17 лет.

1. Каженкин Василий Ефимович – 35 лет.

2.                    Вера Григорьева – 30 лет.

3.                    Анна – 5 лет.

4.                    Анна – 3 года.


1. Каженкин Иван Николаевич – 38 лет.

2.                    Лидия Васильева – 26 лет.

3.                    Федосья – 6 лет.

4.                    Лидия – 3 года.


1. Каженкин Роман Михайлович – 47 лет.

2.                    Евдокия Иванова – 37 лет.

3.                    Илья Романович – 17 лет.

4.                    Евдокия – 13 лет.

5.                    Мария – 7 лет.

6.                    Егор – 4 лет.

1. Каженкин Николай Петрович – 60 лет.

2.                    Марфа Федорова – 59 лет.

3.                    Николай Николаевич – 19 лет.

4.                    Евдокия – 11 лет.

1. Каженкина Анна Григорьева – 59 лет.

2.                     Анна Иванова – 17 лет.

3.                     Петр Иванов – 25 лет.

4.                     Мария Ефимова – 22 лет.

5.                     Анастасия – 2 года.

1. Каженкин Иван Иванович – 34 лет.

2.                    Аграфена Михайлова – 19 лет.

3.                    Филипп – 10 лет.

1. Каженкин Ефим Михайлович – 38 лет.

2.                    Анна Константинова – 36 лет.

3.                    Николай – 14 лет.

4.                    Николай – 6 лет.

5.                    Семен – 2 года.

1. Каженкин Ефим Николаевич – 42 лет.

2.                    Параскева Иванова – 40 лет.

3.                    Василий – 14 лет.

4.                    Елена – 4 года.

5.                    Варвара – 9 лет.

1. Каженкин Дмитрий Тихонович – 33 лет.

2.                    Анна Федорова – 28 лет.

3.                    Мария – 6 лет.

4.                    Иван – 2 года.

1. Каженкин Тихон Михайлович – 64 лет.

2.                    Мария Григорьева – 28 лет.

3.                    Михаил Тихонович – 24 лет.

4.                    Иустинья Степанова – 18 лет.

Ф. 48-и, оп. 1, д. 195.

Урукку кэмнэргэ Хааһахтар аҕа уустара нэһилиэккэ Улахан аҕа ууһа диэн ааттана сылдьыбыт. Кэлин 19-с үйэҕэ православнай таҥара дьиэтэ күүһүрүүтэ нууччалыы ааты, араспаанньаны сурукка киллэрэн тарҕаппыта. Саха дьоно барылара кэриэтэ иккилии; нууччалыы сурукка киирэр уонна сахалыы ааттаммыттара. Дьон арыычча сайдыылаах өттүлэрэ аан бастакынан нууччалыы араспаанньалары, ааттары ылыммыттара, православнай таҥараҕа сүрэхтэммиттэрэ. Иҥэрчэ кинээс уола Кыйма Ньукулай сүрэхтэнэригэр Попов диэн араспаанньаны ылынан, кини оҕолоро тэнийэннэр уонна Мочоҕо оҕолоро эмиэ Попов диэн буоланнар, Арыылаахха Поповтар элбээн барбыттар.

20-с үйэҕэ киириигэ 1917 сыллаахха ыытыллыбыт перепись көрдөрөрүнэн Хааһахтар Улахан аҕа уустара икки араспаанньалам-мыттарыттан уонна Поповтар ахсааннара элбээн, баһыйан барыыларыттан аҕаларын ууһун аата Поповскай диэҥҥэ уларыйбыт.

Хааһахтар Улахан аҕа уустара Уһун Өлөҥ диэн ааттаах улахан алааска уонна тулатыгар тэнийэн олорбуттар. Аҕа ууһа бас билэр сирдэригэр Куйбаада, Дулҕа сайылык, Балык Хатарбыт диэн улахан алаастар, сыһыылар эмиэ киирсэллэрэ.

Халлаанап Ньукулай Уһун Өлөҥө диэн улахан алааһы былыр-былыргыттан Хааһахтар бас билэр эбиттэр. Бу алааһы кытта быысаһа Нэлэгэр диэн алаас хонноҕор дьиэ-уот туттан Андрей Бэстиин диэн ааттаах сурукка киирбит киһи олорбут. Бу Андрей бииргэ төрөөбүт балта оҕолонон хаалбытын Мэхээлэ Ньукулаайабыс диэн сүрэхтээх ааты биэрбиттэр.

Онон Андрей аҕата сүрэхтэммитин кэннэ Ньукулай диэн буолуохтааҕа быһаарыллар. Итини тэҥэ Андрей Бэстиин аҕата Ньукулай диэн буоларын Федот Захаров “Боотурускай улууһун төрүт уустара” диэн кинигэтигэр эмиэ киллэрбит. Кэлин Ньукулай Халлаанап алааһа диэн Мүкэ илин өттүгэр сытар киэҥ алааһы, “Уһун Күөлү” ааттыы сатыыллар. Бу алааска Николай Михайлович уола Иван Николаевич олоро сылдьыбыт. Манна буккуур киирбитэ архыып докумуоннарынан дакаастанар. Ол курдук Андрей уола Михаил Андреевич Нэлэгэргэ олорбут эбит. Кини уолаттара Николай уонна Иван Уһун Өлөҥҥө олохсуйбуттара архыып докумуоннарынан дакаастанар.

Андрей Бэстиин сурукка киирбит биллэр оҕолоро:

-	Петр Андреевич (1802 - 1897 г.).

-	Михаил Андреевич (1810 – 1904 г.).

Михаил Андреевич Хааһахтар төрүт олохторугар Нэлэгэргэ олохсуйбут. Элбэх оҕоломмут. Михаил Андреевич эһэтэ Ньукулай Арыылаах Каженкиннарын уопсай төрүттэрэ буолар. Ол курдук кини кыыһыттан Тиэхээн Михайлович аҕата Михаил Николаевич уонна уолаттарыттан; Михаилтан, Петртан, Ефимтэн атын баар Каженкиннар бары үөскээбиттэр. 

Мүкэ алаас диэки Каженкиннар хойутуу, ахсааннара эбиллэн истэҕинэ тиийбиттэр. Ол курдук Михаил Андреевич уола эмиэ Ньукулай диэн ааттаах киһи биир алааһа Мүкэ диэн киэҥ алаас илин өттүгэр сытар.
 
Михаил Андреевич оҕолоро:

- Иван Михайлович (1852 - 1903 г.).

- Николай Михайлович (1855 г.).

- Алексей Михайлович (1862 г.).

- Николай Михайлович (1867 г.).

- Роман Михайлович (1870 - 1918 г.).

- Ефим Михайлович (1879 г.).

Балык Хатарбыт диэн киэҥ алаас Арыылаах дэриэбинэтин хотугулуу илин өттүгэр сытар. Бу алааска былыр Петр Андреевич Каженкин олохсуйан олоро сылдьыбыта биэрэпискэ ыйыллыбыт.
 
Петр Андреевич оҕолоро:

- Ефим Петрович (1855 - 1906 г.).

- Николай Петрович (1857 - 1918 г.).

Куйбаада киэҥ алааһа былыр эмиэ Хааһахтар бас билиилэригэр баар эбит. Ол курдук алаас улахан күөлүн анды сөбүлээн түһэр тумуһаҕа билигин даҕаны Каженкиннар бас билиилэригэр баар. Сахаларга булт үгэстэрэ былыр-былыргыттан кэһиллибэттэр. Атын киһи бултуур сирэ хаһан да тыытыллыбат. Былыргы кэмнэргэ алаас баһылыга киһи күөлүн анды саамай түһэр тумуһаҕар дурдатын туттара биллэр уонна бу сир көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэрэ хаһан да уларыйбат.

Биһиги аймахтарбыт Каженкиннар улахан баайдара суох бэйэлэрин эрэ кыанан олорбут ыаллар этэ. Оччотооҕу кэмҥэ төһө сүөһүлээх ыаллар дьадаҥы диэн ааттаналларын архыып докумуоннарыттан билиэххэ сөп.

Сведения о количестве конного и рогатого скота у инородцев 1 Хаяхсытского наслега 1909 года

-                                                      Конный скот             Рогатый скот

Поповский род                                               62                        402

Николай Петров Каженкин                                      1                         3

Ефим Михайлов Каженкин                                      2                         15

Василий Ефимов Каженкин                                     1                          4

вдова Варвара Каженкина                                     1                         10

вдова Анна Григорьева Каженкина                             7                         18

Иван Иванов Каженкин                                        2                          8

Ефим Николаев Каженкин                                      1                          5

Николай Михайлов Каженкин                                   1                         11

Тихон Михайлов Каженкин                                     1                         13

Дмитрий Тихонович Каженкин                                  1                         14

Барайский род                                              87                        387

Сыромятский род                                            69                        373

Всего                                                     221                       1195

Ф. 29-и, оп. 2, д. 2581.

АХТЫЫЛАР

НИКОЛАЙ ПОПОВ - КЫЙМА КИНЭЭС

Иҥэрчэ Кашинкин кыра уола Кыйма сааһыран баран сүрэхтэнэн Попов Николай Игерчеев диэн нууччалыы ааттаммыт. Ол эрэн биир дойдулаахтара Кыйма Ньукулайынан билинэллэр эбит. Николай 1774 сыллаах төрүөх. Бииргэ төрөөбүт убайа Курташка туох дьылҕаламмыта биллибэт. Кыйма бэрт эдэригэр нэһилиэгин салайбыт. Ол курдук, Николай 1796 сыллаахха Хайахсыт нэһилиэгэр кинээс буолан бэчээтин туруорбута архыып докумуонугар баар. 

Ф. 226-и, оп. 13, д. 12, л. 335.

ХОС КӨЛҮЙЭ

Бу олус кэрэ айылҕалаах, хас да кыракый көлүкэлэрдээх сир.

Бу алааска Тиэтэйбит – Андрей Хааһынкын (1787-1856) балтыттан төрөөбүт көрсүү уола Куукалыыр Мэхээлэ балаҕан туттан олорбута биллэр. Булуу Мэхээһи ийэтин убайа Андрей иитэн улаатыннарбыт, ыал оҥорбут. Кэлин Куукалыыр аймах үс тус-туһунан ааттардаах Хос Көлүйэлэри бас билэн олохсуйбуттар. 

Мэхээлэ уола Тиэхээн (1856) Мария Филиппова (1869) диэн кыыһы кэргэн ылан аҕатын тиэргэнин иһигэр сытыары мастаах, муосталаах дьиэни туттан олоро сылдьыбыт. Онтон дьонуттан туһунан олохсуйар сыалтан Улахан Хос Көлүйэ арҕас сыырын аннынан иккиһин нуучча дьиэтин туттубут. Ол дьиэтигэр сылтан эрэ ордук олорон баран, нэһилиэгэр сиэртибэлээн Арыылаахха көһөрөн оскуола тутан биэрбит.
Тиэхээн бастакы кэргэнэ Мария 1907 сыллаахха өлөн, иккиһин Парасковья диэн кэргэннэммитэ. 

Тихон 2 сылгылааҕа, 2  көлүнэр оҕустааҕа, 5 ыанар ынахтааҕа, 8 кыра сүөһүлээҕэ, 10,5 дэһээтинэ оттуур ходуһалааҕа, мас сухалааҕа уонна 1,0 дэһээтинэ сиргэ бурдук ыһынара. 

Тиэхээн саха эдэр ыччатын үөрэхтээһинигэр уонна православнай итэҕэлгэ үтүөлэрин иһин 3 мэтээлинэн бэлиэтэммит киһи этэ. Онон сибээстээн өлөр ыарыытыгар ыллара сыттаҕына Дьокуускайтан тахса сылдьар Софроний аккыырай кини Хос Көлүйэтээҕи дьиэтигэр анаан-минээн кэлэ сылдьар чиэһигэр тиксибит.

Тихон Михайлович 1922 сыллаахха өлөн, Хайахсыт таҥаратын дьиэтин илин эҥэригэр уҥуох тутуллубут. 

Кэлин Хос Көлүйэҕэ кини уола Дмитрий Каженкин (1880) олохсуйбута. Дмитрий Тихонович аҥар атаҕа кылгас түөрэҥнээн хаамар киһи этэ. Кини бастакы кэргэнэ Лазарева Анна Федоровна (1883) I Хатылыттан төрүттээҕэ, элбэхтэ оҕоломмутуттан Мария (1911), Иван I (1916-2002) уонна Андрей (1927-1999) ордон киһи-хара буолбуттар.

Иван I түөрт кылааһы бүтэрэн сахалыы суруйара, ааҕара, онон холкуоһугар таһаҕасчытын, илии үлэһитин таһынан биригэдьиир буолара. Кини компартияҕа чилиэн этэ.

Дмитрий иккис уола Андрей Япония сэриититтэн кэлэн милиция майора буолбута.

Дмитрий Каженкин иккис кэргэнэ Аанаттан икки кыыс оҕолоро – Анна Дмитрьевна (1937) Улахан Мархаҕа уонна Анисия (Левина араспаанньаланан) Дьокуускайга ыал буолан олороллор.

Дмитрий Тихонович сэбиэскэй кэм саҕаланыытыгар 3 сылгылааҕа, 4 ынахтааҕа, 3,5 дэһээтинэ сир эрэ оттуур ходуһалааҕа.
 
Билигин Хос Көлүйэҕэ Куукалыыр Мэхээлэ туппут соҕотох ампаара хаалан өбүгэлэрин өйдөбүнньүктэрэ буолан тураллар. Онтон алаастар уулара уолан, балыктара эстэн, ходуһалара кэҥээн, Дмитрий Каженкин ыччаттара техниканан оттонор сирдэригэр кубулуйдулар. 

СУУРТ ҮРҮЙЭ САЙЫЛЫК

Тиэхээннээх сайылыктара “Суурт үрүйэ” диэн олус бүөмчү сир. Бу сайылык аатыттан да сылыктаатахха манна түҥ былыргыттан дьон-сэргэ тохтоон ааһар сиринэн буолбутугар сөп курдук. Тиэхээн Хааһынкын өбүгэлэриттэн ылата олохсуйбут сайылыктарыгар сэбиэскэй былаас саҕаланыытыгар, саҥаттан ампаар салҕааһыннаах биэс муннуктаах дьиэ туттуммут. Дьиэтин түннүктэрэ кыралар, ампаарыгар үүт сойутунар умуһахтаах.

Бу саҥа тутууну сыыр үрдүттэн болҕойон одууластахха, дьиэ бэйэтэ сулус, онтон субурҕа ампаара сулус угун курдук буолан көстөр. Саҥа былаас кыайбыт бэлиэтин үйэтиппит курдук.

Тиэхээн таҥара дьиэтин улахан кириэһин сайылыгын тиэргэнин таһынааҕы тумулга уһаннаран, көмүһүнэн дуйдатан биэрбитин туһунан сиэнэ И.Д.Каженкин ол тумулга миэстэтин көрдөрөн кэпсээбитэ. Эһээтэ аҕыйах сүөһүлээх дьадаҥытык олорбут киһи, онон дэлэй күрүө-хаһаа даҕаны суоҕа. Ол оннугар ыччаттара бурдук ыһар буоланнар, солооһуну кыайа-хото оҥостуммуттар этэ. Кэлин сири уопсайдааһын саҕана быстах солооһуннар быраҕыллан оһорбоҕо кубулуйаннар 1938-40 сыллаахха дьэдьэнниир сиринэн буолбуттара.
 
Тиэхээн ыччаттара эһэлэрин, эбэлэрин сайылыктарынан, алаастарынан сылдьан уот оттон, өтөхтөрүн көрөн-истэн, сөргүтэн ааһаллар эбит. Оннук сылдьан Иван Дмитрьевич эһэбит сөбүлээн көлүнэр, миинэр соноҕостооҕо эбитэ үһү диэн кэпсээтэ. Ону санаппыттыы дуу, хантан да кэлбитэ биллибэккэ, суос-соҕотох соноҕос ат, былыргы Тиэхээн сылдьыбыт ыллыгынан соруктаах аҕайдык хааман кэллэ.

Соноҕос сайылык дьиэтин аһара түһэн урукку Тиэхээн ууһун кыһатыгар тиийэн тохтоото. Бу дьикти түгэн соһумара бэрдиттэн биһиги ах баран турдубут уонна “оҕонньорбут ата илэ бэйэтинэн көһүннэҕэ” диэн ботугураһан хааллыбыт. Аты киинэҕэ уһулбуппут бэркэ диэн көһүннэ.

Попов Семен Романович ”I Хайахсыт (Арыылаах)” диэн үлэтиттэн кылгас быһа тардыылар.

МЭТЭЭЛЛЭЭХ ТЫЙАХААН

“I Хаяхсытская одноклассная Духовно-приходская школа им. Тихона Михайловича Каженкина”. (Оскуола былыргы вывеската). 

Биһиги Арыылаахпыт оскуолатыгар былыр Тыйахаан диэн үөрэҕэ суох дьадаҥы киһи аата мээнэҕэ иҥэриллибэтэҕэ. Кини туһунан тулалаан олорор түөрт-биэс нэһилиэк кырдьаҕастара, сорохтор күлэн даҕаны, сорохтор аһынан, оттон сорохтор дьиҥнээхтик хайҕаан уонна киэн туттан туран кэпсээн оҥостоллоро.

Мин кэпсээммин “Мэтээллээх Тыйахаан” диэн ааттыыбын, ону, баҕар, билиҥҥи ыччаттар ыраахтааҕыттан мэтээллээх киһини хайҕаан суруйбут диэн толооһургуу саныахтара. Ол эрээри биһиги өбүгэлэрбит сырдыкка үчүгэйгэ талаһан, оччотооҕу батталлаах, хараҥа олох адьырҕаларын кытта мөккүспүттэрин сыаналыыр буоллахха, соччо сүөргүтэ суох буолуох тустаах.

Мөккүөр иһин мөһөөх барар

Арыылаах таҥаратын дьиэтин улахан куолакалын борохуот Дьаарбаҥ биэрэгэр таһааран кумахха бырахпытын, аналлаах сиригэр тиэйэн таһааран олоҕун булларар улахан маргыардаах дьыала буолбута үһү. Ол куолакал ыйааһына 52 буут 20  муунта – тоннаны эрэ арыый кыайбат эбит. Маны кулун тутар ый саамай тибиилээх-хаһыылаах кэмигэр тиэллиэхтээх эбит.

Маны бүрүкүөт (приход) мунньаҕар биэс нэһилиэк баайдара мунньустан, бэйэ-бэйэлэригэр сэлээннэһэ сатыы олорбуттар. “Ол үлүгэрдээх ыар сэби туох ааттаах киһитэ ыатаран таһаарыаҕай: туох сыарҕата уйуоҕай, туох көлөтө тардыаҕай, туох киһитэ тиэйиэҕэй?”... – диэн үс күнү, үс киэһэни быһа бастарын сынньа сатаабыттар. Ону истэн олорон Тыйахаан:

- Бэйэҕит баайгытын хаҥатаргытыгар өйгүт-санааҕыт итиннээҕэр буолуоҕу тобулуо этэ. Ити дьүһүннээх алтан сыыһын кыайан тиэйэн аҕалар суолу булбакка олордоххут, - диэн хомуруйбут. Ону истэн Дьүлэй нэһилиэгин биир бөдөҥ баайа, муус булгунньах курдук, томточчу уойбут Бүөтүр Боссокуоп диэн тойон: “Оннук бэрт киһи буолларгын, эн тиэйэн таһаар. Сыакаар, хайа киэпкинэн эн ону сыҕарытаары чобоотуйдуҥ?” – диэн ордоотообут.

Тыйахаан оҕонньор сүрдээх хабыр уонна уолҕаччы бокуонньук этэ. “Сыакаар” диэн тылтан өһүргэнэн үлтү эрэ түһэн өлбөтөх. Этэр тыла кинини туохха тириэрдэрин билбэккэ туран:

- Ырҕайа сытыйаҥҥын, үс дойду сүмэһинин супту уулаан муспут баайгыттан биир эмэ хамыйах арыы көҕүрүө диэн, ону аһыйан, кыаллыбат өттүн эрэ дойҕохтуу олордоҕуҥ дии. Мин тиэйэн таһаарыам. Мин көлөһүммүн бар дьонум сыаналыахтара!.. – диэн баран таһырдьа тилир гынан хаалбыта үһү. Мустубут тойоттор сирэй сирэйдэрин көрсөн эрэ хаалбыттар.

Тыйахаан оҕонньор ол киэһэ, дьиэтигэр барбакка, Тырымтахы диэн алааска олорор Бырдыынай Сэргэй диэн сытар баай оҕонньорго, Арыылаахха олорор Лэбэрээн уола Миитэ диэн арыгынан эргинэр киһиттэн биир иһит арыгыны атыылаһан кэһиилэнэн, тиийэр. Дьиэҕэ киирэн таҥара дьиэтэ тутулларын эҥин туһунан ону-маны кэпсэтэн баран, били арыгытын остуолга уурар:

- Дьэ, убайдаатар убайым, доҕордоотор доҕорум, эйигин эрэнэммин үрдүк өһүөлээхтэр, баайдар тиистэригэр киирэн биэрэр киһи буоллум. Кыһыппыттарын иһин, саҥа тутуллубут сырдык сыркыаба улахан куолакалын өрүстэн тиэйиэх буолан кэллим. Онон эн эрэ аһыннаххына, киһи буолар киһи буоллум. Кыыһырбычча Бүөтүр Боссокуоп күтүрү үөҕэн кэбиспитим. Чэ, онон соноҕоскун, төһө да сыана буоллун, эттээ. Ол кэриэтэ эстиэм, мөккүөр иһин мөһөөх барар.

- Хайа, дьүөгээ, ыар сэп дииллэр буолбат дуо, ону мин соноҕоһум кыайан тардыа дуо? – диэн Сэргэй оҕонньор соһуйбут.

- Эн соноҕоһуҥ ону тулуппат сылгы. Мин билэбин. Хайа уонна бэйэм аппын суксурҕалыам. Бэркэ харыстаан сылдьыам. Ону эрэн. Эн тылгын биэрдэргин эрэ, сарсыҥҥыттан сахсынан көрүөм, анал сыарҕа оҥостуом эҥин. Дьэ, хата соноҕоһу үчүгэйдик куурт-хатар, баай, - диэбит.

- Оттон эн буолаҥҥын биэрээ инибин. Этэҥҥэ эргийэн таҕыстаҕына, этин эҥин оччо-бачча диэн көрдүөм суоҕа, - диэбитэ үһү Сэргэй оҕонньор.

Тыйахаан оҕонньор, бухатыыр аты мүччү ыһыгыннарыах буолан, үөрэн-көтөн, баһыыбалаан баран, ол киэһэ дьиэтигэр тэбиннэрэн кэлбит. Сарсыарда түүн үөстээн туран, көс биэс биэрэстэлээх Баайаҕа үрэх чараҥыттан анал сыарҕа сыҥааҕа быһан киирэн иһэн, Микиитин оҕонньорго сылдьан, ол оҕонньортон бэлэм кур сыарҕа сыҥааҕа баарын көрөн, “таҥара туһугар” диэн көрдөөн илдьэ тахсар. Онон оҕонньор үс хонугунан алта ылахтаах бэрт бигэ-таҕа, анал олгуобуйалаах, куорсуйа хаппыт хатыҥынан сабыс-саҥа чаачар дуҕалары (көннөрү дуҕа тулуйбат дии санаабыт) бэлэм оҥорор.
 
Тыйахаан Сэргэй оҕонньортон атын аҕала барар. Бырдыынай Буулуура диэн ханнык да бэйэлээх аты кытта кэккэлэһэ баалыннаҕына өттүгүн баһыттан кэлин өттө чорбойон көстөр усталаах, бөҕө өттүктээх-таһаалаах, куоһахтаах кэтит самыылаах, сиэллээх дулҕалары умса уурталаан кэбиспит курдук сэбэрэлээх тыстардаах бадьаллыбыт маадьаҕар атахтардаах, намыһах соҕус уҥуохтаах, бухатыыр көрүҥнээх сылгы эбитэ үһү. Бу сылгы үтүөтүн таҥара дьиэтин акылаата түһэригэр миэстэтин сибэтии гынаары кэлэ сылдьыбыт аккыырай бобуоскатыгар көлүйэн билэн турардаахтар. Онно ол ат, бобуоскаҕа көлүллэн баран, аҕабыт дьиэтин таһын тоҥ чигдитин хара буоругар диэри тоҕо тэбинэн, айаннаан барбыттаах. Ол айанын биирдэ да быспакка, сыыры сыыр диэбэккэ, икки көстөөх дьаамҥа тоҥ күөс быстыҥа айаннаан, аккыырайы тиэрпитэ эбитэ үһү.

Тыйахаан Буулууру түөрт хонукка бааллыбыт сылгыны, аҕалан сыарҕатыгар көлүнэн кэбиһэр. Бэйэтин атын паралыы – ойоҕолуу көлүйэр. Уонна аттары көлөһүннэрин таһаарымаары, үс хонон оргууй айаннаан Дьаарбаҥ биэрэгэр Дараан уола Сэмэн диэн ааттаах күүстээх киһи баарыгар аат ааттаан хоно тиийэр. Эмиэ иһит арыгы туруоран, куолакалын тиэйэн биэрэригэр көрдөһөр. Онуоха Сэмэн:

- Ол сэбиҥ халыҥ хомурах анныгар сытар, ону ыраастаатаххына эрэ кыайан тиэйэрбит буолуо, - диэбит. Тыйахаан киэһэ аһылыгын аһаат туора күрдьэх уларсан киирэн, айан суолуттан сүүсчэкэ хаамыы туора сытар куолакалга диэри хомураҕы, көлө холкутук сылдьар гына, ыраастаан кэбиһэр. Дьэ уонна сарсыарда эрдэлээн туран, Дыраан уола Сэмэнниин, хоҥнорор луомнаах киирэн, тиэйбиттэр. Бастаан кумаҕы хаһан хоҥнорон баран, Дыраанай куолакалы холкутук үҥкүрүҥнэппитэ үһү. Онтон балай эмэ суон дүлүҥҥэ олордо аспыт уонна иҥнэри тардан, сыарҕаны куолакал анныгар астарбыт.

- Сыарҕа халтарыйан биэриэ, луому кумахха батары анньан өйөөн тур, - диэбит Тыйахааҥҥа. Бэйэтэ куолакалы аҥар бүүрүгүттэн ылан баран, сыарҕаҕа ньылбы анньан таһаарбыт уонна:

- Тутарга табыгастаах сэп эбитэ буоллар, киһи көтөҕөн ылан ууруон сөп эбит ээ, - диэбитэ үһү. Онон Дыраан Сэмэнин “аҥар күүстээх киһи” диэн ааттаабыттара оруннаах буолан тахсар.

Тыйахаан ол куолакалы түөрт хонон, биэс күн айаннаан, Арыылаахха, уон аҕыс көс сиргэ, киэһэ сырдыкка аҕалбыта үһү.

Тыйахаан аатынан оскуола

1897 сыллаахха Арыылаахха биир кылаастаах духовно-приходской оскуоланы аһарга ыйаах кэлэр. Сонно тута учууталынан Карсаков Илья Николаевич диэн Амма Солобуодатын киһитэ ананан кэлэр.

Ол күһүн дьиэ-уот кыаллыбакка уонна үөрэнэр оҕо көстүбэккэ, оскуола тохсунньуга 1898 сыллаахха аһыллыбыта үһү. Онуоха баай дьон оҕолорун, саллаат буолуо диэн куттанан, оскуолаҕа биэрбэтэхтэр. Оскуола бастаан 6 м усталаах, 5 м туоралаах эргэ дьиэҕэ, бэрт тиэтэлинэн, хабарҕа муннугунан салҕааһын сыыһа оҥороннор, аһыллыбыт.

Үөрэх бастакы сылыгар уонтан эрэ тахса оҕо үөрэммит. Олор истэригэр Саха сирин биир бастакы революционера, Максим Аммосовтаах табаарыстара Винокуров Илья Николаевич баара.

Учууталлара Карсаков И.Н. сүрдээх ахсым киһи эбитэ үһү. Уруогун билбэт уонна мэниктиир оҕолору илиитинэн дьарыйыыга кытта тиийэрэ үһү.

Ол киһи Арыылаах ханайар хаба ортотугар оҕуруот сирэ оҥостубут. Ол сиригэр бу дойдуга аан бастакы хортуоппуйу уонна хаппыыстаны үүннэрэн амсаппыт.

Карсаков 1899 с. күһүнүгэр Винокуров (Кыһыл Бытык) аҕабыты кытта иирсэн, көһөн хаалбыт.

Ол күһүн Москваҕа учительскай семинарияны бүтэрбит Халыма киһитэ Слепцов Онисим Николаевич оскуолаҕа үлэлии кэлбит. Мин эһэм аах үрэххэ от сии киирэллэригэр уолларын, мин аҕабын, кинилэргэ дьиэлээбиттэр. Онисим Николаевич олорбутун устатыгар бурдук ыһарынан, онуоха тыаны солуурунан дьарыгыламмыт, кини 10-тахса буут сирин солотон, бурдук ыһа сылдьыбыт. Кинини үтүктэн дьон эмиэ сир солуур буолбуттар. Кэнники кини 40 дэһээтинэ сири солоон, 10 сыл устата туһанарга нэһилиэк уопсай мунньаҕыттан көрдөспүтүн, оччотооҕу тойоттор: “Бу киһи ааһа байан улаханнык үтүрүйүүһү”, - диэннэр аккаастаан кэбиспиттэр. Онтон өһүргэнэн, атын сиргэ көспүтэ үһү.
 
О.Н.Слепцов учууталынан олус үтүө учуутал эбит. Оскуолаҕа баһаам баай библиотеканы тэрийбит. Мин үөрэтэрим саҕана оскуолаҕа икки улахан ыскаабы тобус толору кинигэлэр – барыта уус-уран литература – баара. Оскуолаҕа физкультурнай городок оҥорторбут этэ. Ол элээмэтэ билиҥҥэ диэри баар. Бэйэтэ балай эмэ гимнаст идэлээх киһи эбитэ үһү. Кини айылҕаны таптыыра эмиэ биллэн ааспыт. Оскуола таһыгар элбэх титириги олорторбут. Мин үөрэнэ сылдьарбар үөҥэс титирик буолбуттарын гражданскай сэрии саҕана күрүөтүн алдьатан, маһын тоһуталаан суох оҥорбуттар этэ.

О.Н.Слепцов ананан кэлээт да, оскуола дьиэтэ сөбө суоҕун көрөн, куоракка киирэн Духовнай консисторияҕа саҥа оскуола тутарга көрдөһүү түһэрбит. Онуоха үөрэх инспектора тахса сылдьан баран, Слепцов көрдөһүүтүн сөптөөҕүнэн ааҕан, консисторияҕа дакылаат суруйбут. Бу дьыала 1900 с. олунньуга быһаарыллан, хаһыанай сыаната 2000 солкуобайдаах дьиэни тутарга, онтон ордукка турар буоллаҕына, үбэ сиэртибэнэн ситэриллиэхтээҕин туһунан ыйаах кэлэр.

Бу ыйаахха олоҕуран, Слепцов алта саһаан усталаах, үс саһаан туоралаах дьиэни тутарга былааннаан бүрүкүөт мунньаҕар туруорар. Дьиэни тутуу бэдэрээтэ былыргынан, туор быһыытынан, ол аата, ким сыанатын түһэрэн кыайбыт киһи бэдэрээттэһэн тутарыгар быһаарыллар. Ол бэдэрээти Тыйахаан ылынаары сылдьарын баайдар эрдэ билэннэр, туорга киирсэн сыананы быһа түһэрэргэ киксэллэр.
Дьэ онон туор саҕаланар. Ким эрэ 1900 солк. харчыны анаабытын, 1800, онтон  1500 солк. тиийэ түһэрэллэр, Тыйахаан 1200 солк. түһэрбит. Онно били кини үөхпүт Боссокуоп баайа, Тыйахаан кыһыйан бүтэн олорорун көрөн сыананы 1000 солк. түһэрбит. Онуоха Тыйахаан кыйаханан дэлби ыстанар:

- Чэ, тойоттор, мин көлөһүммүн ситэри сиэҥ. Мин дьиэ тутуутун 800 солк. ылынабын уонна аҥаарын, 400 солкуобайы, кэнэҕэски ыччат үөрэнэн сырдыырын туһугар сиэртибэлиибин! Оттон 400 солкуобайы биэрдэргит көҥүлгүт, биэрбэтэргит көҥүлгүт! – диэн баран киһилэрэ таһырдьа тилир гынан хаалбыт...

Тыйахаан ол саас бу дьиэ салҕааһын буолар маһын кэрдэн киллэрэр. Ол саас, сайын Хос Көлүйэ диэн сиртэн бэйэтэ биир нуучча дьиэлээҕин көһөрөн аҕалан олордон, саҥа маһынан салҕаан, кырыысалаан бүтэрэн кэбиһэр.

Тыйахаан куолакалы босхо таһааран ыйаабытын иһин үрүҥ көмүс мэтээли ылар, оскуоланы босхо кэриэтэ туппутун иһин, кыһыл көмүс мэтээллэммит. Кэнники өссө биир боруонса мэтээли ылбыт. Ол иһин Тыйахаан “Мэтээллээх” диэн хос ааттаммыт этэ.
Тиһэҕэр, оскуолаҕа кини аата иҥэриллибитэ: үтүө санаатын, үөрэххэ-сырдыкка дьулуурун иһин. Мин санаабар, бу Арыылаах (билиҥҥитэ Белолюбскай) оскуолатыгар билигин даҕаны кини аатын иҥэриини чөлүгэр түһэриэххэ баар этэ. Бэл батталлаах үйэҕэ кини аатын чиэстээбиттэр. Оттон биһиги көҥүл дойдубутугар үлэһит киһи үтүө өҥөтө, аата умнуллуон сатаммат. Ол иһин кини аатын сөргүтүөххэ наада.

М. Попов, Чурапчы оройуонунааҕы Белолюбскай начальнай оскуолатын учуутала. “Хотугу сулус” сурунаал, № 5, 1966 с.

МЭТЭЭЛЛЭЭХ ТИЭХЭЭН

Боотурускай улууһун 1 Хайахсыт (билиҥҥитэ Чурапчы улууһун Арыылаах) нэһилиэгэ 1710 сыллаахха үөскээбит. Былыргы кэмнэргэ элбэх сырыылаах, дьалхааннаах Айаан айанын суола бу нэһилиэгинэн ааһар этэ.

Бу нэһилиэккэ араас идэлээх, эр санаалаах хор¬сун-хоодуот дьон баар буолуталаабыттар. Олортон биирдэстэринэн ыраахтааҕыттан 3 мэтээлинэн наҕараадаламмыт Тихон Михайлович Ка¬женкин буолар. Кини 1852 с-ха төрөөбүт.

Бастатан туран кини үөс¬кээбит, олорбут нэһилиэгин историческай түгэннэригэр тохтуохпут. Бу нэһилиэккэ бэрт эрдэттэн таҥара дьиэтэ тутуллубут. Уйбаан уонна Мөрүөн Боппуоктар бу күөл арыытыгар бастакы часовняны 1858 сыллаахха туттарбыттар. Часовня 1862 с. сибэтии буолан үлэҕэ киирбит. Ити кэмтэн ыла манна олохтоохтор бас¬такы куолакал тыаһын истэр буолбуттар. Бастакы аҕабыытынан нуучча киһитэ Алексий Ясенецкий буолбут. Бу дьыл саамай бастакынан миэтирикэ кинигэтэ арыллан бу сиргэ төрөөбүт оҕолору эрэ буолбакка, чугастааҕы 5 нэһилиэк дьонноро хабыллан сурукка-бичиккэ киллэриллибиттэр. Ити сылтан ылата үөрэнэр саастаах оҕолор учуокка ылыллар кыахтаммыттар. Саха республикатын Киин архибыгар баар докумуоннар көрдөрөллөрүнэн өссө 1862 с. балаҕан ыйын 26 күнүгэр манна аан бастаан 15 устуука букубаары уонна кылаас сурунаалын аҕалбыттар. Букубаардары атыылаабыттар. Бу нуучча тылынан суруллубут букубаар¬дарынан кимнээх, хайа дьон оҕолоро үөрэммиттэрэ, кылаас сурунааллара туһаныллыбыттарын туһунан таҥара дьиэтин архыыбар матырыйаал хаалларыллыбатах. Ол эрээри аан бастаан оҕолору сурукка-бичиккэ үөрэтии 1 Хайахсыт нэһилиэгэр 1862 с. саҕаламмыт эбит диэн түмүккэ кэлэбит.

Биһиги кэпсээн билиһиннэрэр Тихон Михайловичпыт бу тутуллубут часовняны 10-ча саастааҕар сөҕө махтайа көрбүтэ, куолакал тыаһын илэ кулгааҕынан истибитэ чахчы. Тихон төрөөбүт үөскээбит нэһилиэ¬гин киинэ Арыылаах биир кырдьаҕас дэриэбинэнэн биллэр. Манна 100-150 сыл анараа өттүгэр тутуллубут хас даҕаны мас тутуулардаах. Олортон биирдэстэригэр Тихон Каженкин сиэннэрэ күн бүгүнүгэр диэри дьиэ-уот оҥостон олороллор. Онно эһэлэрин, эбэлэрин малларын, дьиэлэрин сорох тээбириннэрин кэриэстээн илдьэ, көрө сылдьаллар.

Бу нэһилиэккэ Тихоны көрбүт, бэйэтин кытта илэ кэпсэппит, кини-ни үчүгэйдик билэр 85-тии саастаах Попов Михаил Ксенофонтович уон¬на Попов Никифор Николаевич диэн кырдьаҕастар бааллара. Kинилэр Тихон Kаженкин туһунан элбэҕи  кэпсээбиттэрэ, билиһиннэрбиттэрэ. Тихон Ми¬хайлович туһунан матырыйааллары Саха республикатын Киин архибыттан  хомуйбуппут.  Семен Романович Попов дьонноро уонна Тихон кэккэлэһэ, ыаллыы алаастарга олорбуттара. Олору таһынан Тихон сиэннэрэ элбэх информацияны биэрбиттэрэ.
 
Тихоннаах кыһынын төрөппүттэрин алаастарыгар «Хос Көлүйэҕэ» кыстыыллара. Бу олус кэрэ айылҕалаах сир, хас даҕаны кыракый көлүкэлэрдээх, утум-ситим сытар кыра алаастар. Бу сиргэ эһэлэрин, эбэлэрин ампаардара бэрт чэгиэнник-чэбдиктик турар. Онно өбүгэлэрин маллара, булт тэриллэрэ, туттубут сэптэрэ-сэбиргэллэрэ олус ки¬чэллик ууруллубуттар. Олору Тихон улахан сиэнэ - Иван Дмитрьевич, 86 сааһыгар өлбүтэ, бэйэтин оҕолоругар, сиэттэригэр көрдөрөр, кэпсиир этэ. Маннык үөрэҕи биһиги олус үтүө үгэһинэн сыаналыыбыт. Тихон бэйэтэ туппут бэртээхэй дьиэтин оскуолаҕа сиэр¬тибэлээн баран урукку  дьиэтигэр кыстыыр буолбут.

Тихон кэргэнэ Бороскуобуйа. Кини айылҕаттан бэриллибит ураты идэлээх эбит. Ону бэйэтин үйэтигэр кимиэхэ даҕаны биллэрбэккэ чып кистээн сылдьан бэйэтин үйэтин моҥообут. Баҕар онон да сибээстээн буолуо Тихоннаах отордуур «Мычаата» диэн сирдэригэр Болугур Айыыта уонна Бахсы Айыыта кэлитэлии сылдьыбыттара үһү диэн кырдьаҕастар кистии-саба кэпсэтэллэрэ.

Тихоннаах сайылыктара «Суут Үрүйэ», олус бүөмчү сир. Сайылы¬гын дьиэтэ 5 муннуктаах бабаарына. Онно ампаара, салгыы сайыҥҥы сүөһү титиигэ сыһыары тутуллубут. Маннык архитектуралаах сайылык¬тар манна бааллара отой биллибэт. Арай маннык тутуулаах кыһыҥҥы кыстыктар баар буолааччылар.

Тихон ыччаттара сайынын мустан эһэлэрин, эбэлэрин сайылыкта¬рынан, алаастарынан сылдьан, кинилэр өтөхтөрүгэр уот оттон «аһатан-сиэтэн» кэриэстээн ааһаллар. Биһиги Тихон сайылыгар сырыттахпытына, кини улахан сиэнэ Иван Дмитрьевич «биһиги эһэбит сөбүлээн миинэр, көлүнэр биир эрэ соноҕостооҕо» үһү диэн кэпсээбитэ. Ону санаппыттыы дуу, хантан да кэлбитэ биллибэккэ, суос-соҕотох соноҕос ат, былыргы Тихон сылдьыбыт ыллыгынан соруктаах аҕайдык оргууй хааман кэлбитэ. Соноҕос сайылык дьиэтин аһара түһэн урукку Тихон ууһун кыһатыгар кэлэн тохтообута. Бу дьикти түгэн соһумара бэрдиттэн биһиги ах баран турбуппут уонна «оҕонньорбут ата илэ бэйэтинэн көһүннэҕэ» диэн ботугураһан эрэ хаалбыппыт.

Мэтээллээх Тихон 1922 с-ха аҕатын дьиэтигэр кыстаан олорон өлбүт. Кини өлөр ыарыытыгар ыллара сыттаҕына Дьокуускайтан Софроний архыырай 1 Хайахсыт таҥаратын дьиэтигэр тахса сылдьан Тихон дьиэ¬тигэр бэйэтинэн тиийэ сылдьыбыт уонна молитвалаан, ыллаан ааспыта үһү. Маннык чиэскэ боростуой, үөрэҕэ, үрдүк солото суох дьоннор тиксибэттэр этэ дэһэллэр. Онон Тихон таҥара дьиэтин тутуутугар улахан үтүөлээх буолан итинник чиэскэ тиксибит буолуохтаах. Кини уҥуоҕун бэйэтэ тутуспут 1 Хайахсыт таҥаратын дьиэтин, күн тахсыытын көрсөр илин истиэнэтигэр, кини ыкса табаарыһа Горбунов Николай Семеновичтыын биир ииҥҥэ уҥуох туппуттар.

1 Хайахсыт саҥа таҥаратын дьиэтин 5 нэһилиэк дьоно үбүлээн, күүстэрин холбоон 1897 сыллаахха тутуутун саҕалаабыттар. Таҥара дьиэтин Таатта киһитэ Луковцев Владимир Захарович маастардаан туттарбыт. Бу дьиэ тутуутугар Тихон Каженкин сүгэ тутан болуотунньуктаабыт.

Бу саҥа тутуллубут таҥара дьиэтэ тус-туспа ааттардаах хас даҕаны сүһүөх дьиэлэртэн тутуллубут, уһуна 17 саһаан, колокольнятын үрдүгэ 30 миэтэрэ, онон Илин Хаҥаласка саамай улахан, үрдүк таҥара дьиэтинэн биллибит. Дьиэ маһын 5 нэһилиэк хас биирдии ыалларыгар 2-лии бэрэбинэнэн түһээн түһэрэн, бөдөҥ талыы мастарынан туппуттар. Сорох истиэнэтин бэрэбинэлэрэ 40-тан тахса см кэтиттээхтэр, 24 см халыҥнаахтар. Балары быыһынан быһах да төбөтө киирбэт гына ыпсаран түһэртээбиттэр. Дьиэ иһин сырдыга 4-5 м. Ааннара 2,5-3,0 м үрдүктэрдээхтэр. Бу ааннар 100 сылы мэлдьи эрийэ-буруйа тардыбакка, хамсаан да көрбөккө, ньим-бааччы тыаһа суох сабылла тураллар. Ол да иһин буоллаҕа, бачча улахан дьиэ баара суоҕа 3 кирпииччэ оһох¬торунан соторутааҥҥыга диэри бэркэ ититиллэн турбута. Дьэ бу, маһынан тутуу дьиҥнээх хаачыстыбатын көрдөрөр сахалар уустарын улуу тутуулара диир кыахтаахпыт.

Дьэ ити курдук Хайахсыт Николаевскай таҥаратын дьиэтэ икки сыл устата тутуллан 1899 сыллаахха тутуута бүппүт. Бу таҥара дьиэтэ 1900 с. кулун тутар 29 күнүгэр Үрдүк сололоох Дьокуускайдааҕы, Бүлүүтээҕи епископ-аркыырай сөбүлэҥинэн, кини улахан мэлииппэтинэн үлэҕэ кил¬лэриллибит. Бу сүдү тутууга элбэх сыратын биэрбит, бэйэтин баайын, элбэх ынаҕын-сылгытын сиэртибэлээн туран улахан, уустук үлэлэрин оҥорторбут Тихон Михайлович Каженкины ыраахтааҕы үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадалаабыт.

ТАҤАРА ДЬИЭТИН КИРИЭҺЭ

I Хайахсыт остуоруйатыгар, биллэн турар, саамай дьоһуннаах, чугас эргин тэҥнээҕэ суох былыргы тутуунан Николаевскай таҥара дьиэтэ буолар. Бу нэһилиэккэ саамай улахан уонна манна олохтоох мас уустара уһанар дьоҕурдарын, сатабылларын түмэн көрдөрөн хаалларбыт өйдөбүнньүктэрин курдук сыаналанар сүдү тутуу.

Православнай итэҕэл үгэһинэн дьоннор баҕа өттүлэринэн ким төһөнү кыайарынан, сөбүлүүрүнэн таҥараҕа сиэртибэ оҥоруохтаахтара. Таҥара дьиэтин тутуутугар Боотурускай улуус биэс нэһилиэгэ кыттыбыта, элбэх киһи баҕа өттүнэн үбүнэн көмөлөспүтэ.

Тихон Михайлович таҥара дьиэтин тутуутугар оҥорбут ураты үтүөтүнэн, бу улахан кириэһи бэйэтэ тэрийэн, үбүлээн босхо оҥотторбута уонна кыһыл көмүһүнэн дуйдаппыта буолар. Итини таһынан бу кириэһи миэстэтигэр, колокольня үрдүгэр таһааран туруоран күн уотугар күлүмүрдэтэн кэбиспит. Кириэс үрдүгэ биэс аршин, туората 3 аршин, ыйааһына 4 аҥар буут эбит. Оччолорго улахан кириэһи оҥоруу олус уустук дьыала эбит. Ол курдук бу кириэһи аан бастаан Таатта улууһун Игидэй нэһилиэгин киһитэ Оргуй уус оҥоро сатаан баран кыайбатах. Ону Тихон ити кириэс оҥоһуутун бэйэтигэр ылыммыт. Кини биир дойдулааҕын Маттаҕа уус диэни булбут. Кириэс улахана бэрт буолан, дьиэ иһигэр хайдах даҕаны батаран оҥоруллубат эбит. Онон Тихон бэйэтин сайылыгар таһырдьа уһанар былааннанан уус кыһатын сайылыгын арҕаа өттүгэр оҥостубут. Оччолорго бэлэм сыыйыы тимир суох буолан болгуону кытардан, балтанан эллээн сыыйыы тимири бэлэмнииллэр. Дьэ итиннэ дэлэлээх эр бэртэрэ балталаабыттара, тириппиттэрэ-хоруппуттара буолуой? Дэлэлээх элбэх киил мас оттуллубута, уматыллыбыта биллибэт. Кинилэр уһаммыт кыһаларын онно, тимирдэрин чааһата билиҥҥээҥҥэ диэри көстөллөр.

Тихон ылыммыт, эрэннэрбит кириэһин лоп курдук бириэмэтигэр оҥорон, кыһыл көмүһүнэн дуйдатан, колокольня үрдүгэр таһааран туруоран биэрбит. Бу кириэһи тимир болгуоттан уустарга оҥорторуутугар, кыһыл көмүһүнэн дуйдатыытыгар Тихон төһө сылгыта, ынаҕа, онтон дьон хамнаһын төлөөһүнүгэр төһө үбэ-харчыта ороскуоттаммыта биллибэт. Кириэс бэйэтин сыаната урукку харчынан 85 солк. сыаналаммыт.

КУОЛАКАЛ

Тихон иккис үтүөтүнэн 52 буут ыйааһыннаах ийэ куолакалы Лена өрүс кытылыттан тиэйэн таһааран 20-тэн тахса миэтэрэ үрдүктээх таҥара дьиэтин колокольнятыгар ыйаан биэрбитэ буолар. Таҥара дьиэ¬тин кириэһин таһааран күн уотугар күлүмүрдэтэн баран, аны Аллараа Бэстээххэ борохуотунан тиэллэн кэлэн кумахха сүөкэммит 52 буут ыйааһыннаах куолакалы тиэйэн таһааран ыйыахтаахтар. Маны нэһилиэк бас-көс дьонноро мустан мунньахтаабыттар, куолакалы тиэйэн таһаарар киһини була сатаабыттар да ким да сөбүлэспэтэх. Ону Тихон истэ олорбут уонна мунньахха кыттыгаһа суох эрээри этэрдээх буолбут: «Бу нэһилиэги салайан олорор ааттаах дьон эрээри итини кыайан тобулбатыгыт, туох иһин салайааччы буолан мөтөһөн олороҕут. Ити кэпсэтэ, быһаара сатыыр куолакалгытын мин тиэйэн таһаарабын»,- диэбит. Кини булугас-талыгас өйдөөҕүн билэр буоланнар да, баҕар сытыы да тылыттан толлон дуу, били, бас-көс дьоннор ах баран бэйэ-бэйэлэригэр сэлээннэспиттии саҥарбакка ньимиһэн олорбуттар. Онуоха Тихон эбэн эппит: «Чэ, баай дьон миэхэҕэ биир иһит арыгыта уонна бэйэм соноҕоспор ханыы буолар үчүгэй, таһаҕасчыт атта булан кулуҥ»,- диэн усулуобуйа туруорбут. Кини эппитин толорон, биир иһит арыгыны була охсон биэрбиттэр. Онтон көмө буолар аты мин бэйэм булуом диэн тойотторго чэпчэтиини оҥорордуу усулуобуйатын аҥарын төттөрү ылбыт уонна икки биэрэстэлээх дьиэтин диэки тэптэрэ турбут. Ити ыкса саас эбит, онон уһатар-кэҥэтэр кыах суох буолан Тихон икки хонук иһигэр тоҥ хатыҥы түөрэн, модьу-таҕа силис сыарҕаны оҥостубут. Бэйэтин соноҕоһугар ханыы аты Бырдыынап диэн хос ааттаах Сыромятниковтан уларсан куолакалы тиэйэ айаннаабыт.

Икки үтүө атынан айаннаан билиҥҥитэ Аллараа Бэстээх чугаһыгар Дьаарбаҥ Суукка олорор күүһүнэн аатырбыт татаар киһитигэр Аргылла Сэмэҥҥэ хоно тиийбит. Киһитэ дьиэтигэр баар буолан биэрбит. Хоноһо туох сыаллаах-соруктаах айаннан кэлбитин дьиэлээххэ кэпсээбит уонна били, биир иһит арыгытын остуолга туруоран кэбиспит. Ол кэннэ: «Арай эн эрэ көмөлөстөххүнэ, миигин нэһилиэк тойотторуттан-баайдарыттан быыһыаҥ, онон эн күн-ый буол, көмөлөс»,- диэн ылыннарыы-лаахтык тылын-өһүн киллэрэн көрдөспүт. Онуоха Аргылла Сэмэн балай да олорбохтоон баран: «Чэ, көмөлөһөн көрүөм, эчи кэһииҥ да боччума бэрт, эн тылгын быһа гынар кэрэгэй буолсу»,- диэбит.

Киэһэ астарыттан аһаан, ичигэстик хонон баран: «Ол тэрили мин көрбүтүм, билэбин, инчэҕэй кумахха хам тоҥо сытар»,- диэн буолбут. Сарсыарда куолакалы хоннорор сэби-сэбиргэли тэринэн биэрэккэ киир¬биттэр. Син балайда үлэлэһэн, куолакалы хоннороннор сыарҕаҕа тиэйэргэ бэлэм буолбуттар. Сэмэн татаар куолакал үрүт тутааҕыттан ылан тардыалаан көрбүт уонна Тихоны: «Сыарҕаҕын манна сыһыары тартар»,- диэбит. «Мин бу тэрили иҥнэри тартахпына сыарҕаҕын куолакал анныгар сыҕарытан биэрээр»,- диэн эбэн биэрбит. Оннук кэпсэтэн, сөпсөһөн баран, Аргылла тирэҕин булунан баран: «Чэ, тиэйэн көрүөххэ»,- диэт, куолакалы иҥнэри тарпыт, онуоха Тихон сыарҕаны куолакал анныгар төһө киириэҕинэн сыҕарыппыт. Онуоха Сэмэн куолакалы ыыппытыгар куолакал сыарҕа үрдүгэр олоро түспүт. Ол кэнниттэн Тихон куолакал алын бүүрүгүн кээмэйдээн ылан сыарҕатын баттыгар олук бысталаабыт. Ити кэнниттэн Сэмэн татаар куолакалы сыҕарыҥна¬тан олукка лап гына түһэрбит. Ону киһитэ кирис өтүүнэн ыгыта тардан кэлгийэн кэбиспит. Инньэ гынан Тихон кыһыҥҥы суолу баттаһан куолакалы тиэйэн таһааран таҥара дьиэтин соҕуруу өттүгэр тартаран кэбиспит.

Бу кэлбит куолакал бөдөҥө-садаҥа киһини барытын сөхтөрбүт, маннык ыарахан тэрили Тихон тиэйэн аҕалбытын иһин дьон махталын ылбыт, онон кинини утары ким да тугу да эппэт буолбут. Аны маннык ыарахан куолакалы 20-тэн тахса миэтэрэ үрдүккэ таһааран колокольняҕа ыйааһын боппуруоһа тирээн кэлбит. Бу да сырыыга Тихон булугас-талыгас мындыр өйө эмиэ наада буолбут. Онон куолакалы букатын¬наах оннун булларыыны бэйэтэ баһылаан-көһүлээн дьаһайарыгар тиийбит. Кини бырайыагынан таҥара дьиэтин хаҥас өттүгэр куолакалы эрийэн быанан соһон үөһээ таһаарар аналлаах тэрили туттарбыт. Ол тутуу холуодьастан биэдэрэлээх ууну быанан көтөхтөрөн таһаарар оҥоһукка маарынныыр эрээри, тоннаҕа чугаһыыр ыйааһыннаах куолакалы уйар модьу оҥоруу буолбут. Маны уран уустар тулутуохтара дуо, өр-өтөр гыммакка бэлэм оҥорбуттар. Бэрт элбэх кирис өтүүлэри ыаллар¬тан хомуйан, салҕаталаан, хас да хос гына холботолоон уһун ханаат быаны бэлэмнээбиттэр. Ханааты куолакал ыйанар сиринэн эргитэн, таҥара дьиэтин соҕуруу өттүгэр турар куолакал ыйанар кулгааҕар баай¬быттар. Ханаат аҥар төбөтүн бэрэбинэттэн оҥоруллубут эргийэр кииҥҥэ баайбыттар. Бу аллараа бэрэбинэ көлүөһэни хас да киһи төһүүнэн эргитэн куолакалы тэйгэччи ыйаан, көтөхтөрөн ыйанар сиригэр таһаарбыттар. Үөһээ таһааран колокольня уҥа өттүгэр аналлаах көхөҕө иилбиттэр. Онтукалара колокольняны иҥнэри тардыах былааннааҕын эр¬дэттэн билэн Тихон сүбэтинэн илин өттүгэр көһөрөн биэрбиттэр.

Семен Романович Попов, биол. наука канд.

ОСКУОЛА ТУТУУТА

Аныгы үйэҕэ сайдыыны ситиһии оскуолата суох, оҕолору билиигэ-көрүүгэ үөрэппэккэ эрэ ситиһиллэр кыаҕа суох. Таҥара дьиэтин тутан үлэҕэ киллэрии кэнниттэн Хайахсыт нэһилиэгин олохтоохторо аны оскуола тутуохтарын баҕарбыттара.

Арыылаахха оскуола тутуллуон иннинэ кэпсэтиилэр, сөбүлэһиилэр эрдэттэн барбыттарын бэлиэтиир докумуон Национальнай Архыыптан көстүбүтүн, бэчээттиибит.

Якутский Епархиальный Училищный Совет (Отчет Епархиального училищного Наблюдателя по школам за 1901-1902 уч. год).

… а прихожанин Хаяхсытской церкви якут Тихон Каженкин изъявил согласие построить бесплатно на свой счет дом /3 х 6 саж./ для Хаяхсытской церковно-приходской школы, без печей, рам и внутренней отделки. Не получив из Якутского Уездного Отделения Совета плана Хаяхсытской церковно-приходской школы, возвращенного Училищным Советом Отделению для исправления, а Епархиальный Наблюдатель вынужден был составить на месте, при участии священника Матвея Попова и строителя Каженкина, план нового школьного здания и вручить Каженкину. За перенос жертвуемой им школе хорошего амбара, на устройстве в нем погреба /амбар находится в 2-х верстах от школы/ и подполья в учительской квартире Каженкин просит 40 рублей, о чем он послал на имя о. Епархиального Наблюдателя заявление, отосланное последним, вместе с планом, в Епархиальный Училищный Совет.

Ф. 287-и, оп. 1, д. 7.

1900 с. саҥа таҥара дьиэтэ үлэҕэ киириитинэн сибээстээн церков¬но-приходской оскуола тутуута маннааҕы бас-көс дьон мунньаҕынан быһаарыллыбыта. Онуоха Тихон үгэһинэн аан бастакынан тыл көтөҕөн бу оскуоланы мин тутабын, онно бэйэбэр тутуммут саҥа дьиэбин биэ¬рэбин диэбит. Ону таһынан 1200 солк. бэйэбиттэн үбүлээн саҥа мас кэртэрэн, онно салҕаан улахан оскуоланы тутарга быһаарыммытын мунньаҕынан бигэргэппиттэр.

Оскуола былаанын Иван Винокуров аҕабыыт уонна учуутал Онисим Слепцов оҥорбуттар. Ити саас оскуола маһын Тихон эрдэттэн кэрди¬битинэн барбыт. «Хос Көлүйэ» диэн бэйэтэ олорор алааһыттан саҥа дьиэтин көһөрөн аҕалан уонна саҥалыы салҕаан сайын устата оскуола¬ны тутан бүтэрбит. Бу оскуолаҕа 30-тан тахса оҕо үөрэнэр кылаас¬таах, учительскайдаах, остуорас олорор хостоох, ону таһынан пекар¬нялаах улахан дьиэ буолбут. Дьэ бу бөдөҥ дьиэни кылгас сайын уста¬та сүһүөҕэр туруоран буор босхо оскуолаҕа биэрии туохха да холо¬бура суох үтүө быһыы, нэһилиэккэ үөрэх-билии сайдыытыгар сүрүн төһүү буолар. Маннык түргэнник тутулуннар даҕаны бу дьиэ тутуутун хаачыстыбата эҥкилэ суох буолан, бөҕөтүк-таҕатык 70 сыл осуолаҕа туһалаабытын таһынан, сороҕо билигин даҕаны туһалыы турар. Тихон Михайлович Каженкин оскуола дьиэтин босхо тутан биэр¬битин иһин ыраахтааҕы үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт.

Арыылаах оскуолата революция иннинэ Тихон Михайлович Каженкин аатын сүгэр 1 кылаастаах духовнай-приходской оскуола диэн ааттанар эбит.

Тихон оскуола дьиэтин тутуутунан эрэ муҥурдамматах. Кини бэ-йэтэ туппут оскуолатыгар попечителинэн үлэлээбит, кыһынын остуо¬растаан оскуола оһоҕун бэйэтэ оттубут. Остуорастаан, үлэлээн ылбыт хамнаһыттан сыл аайы оскуолатын туһатыгар 25 солкуобайы босхо аныыр эбит. Маннык нэһилиэгин дьонун ыччаттара үөрэхтэнэллэригэр кини ис дууһатыттан бэриниилээхтик сыһыаннаспыт. Ол туоһутунан Тихон Ка¬женкин Саха сиригэр церковно-приходской оскуолалар аһыллыбыттара 25 уонна Россияҕа Романовтар династиялара 300 сылын туолар юбилей-дарын бэлиэтээһиннэригэр боруонса мэтээлинэн наҕараадаламмыт.

Национальнай архыыпка Т.М.Каженкин оскуолаҕа попечителинэн үлэлээбитигэр сыһыаннаах аҕыйах да буоллар докумуоннар көһүннүлэр.

Ж-л заседаний № 9 Якутского Епархиального Училищного Совета за 1904 г.

Постановили: ...  Ходатайствовать пред Его Преосвещенством о предоставлении инородца Тихона Каженкина к серебряной медали на Станиславской ленте в поощрении трудов его по Хаяхсытской школе предварительно запросив сведения из областного управления о безпрепятственности представления Каженкина к Высочайшей награде.

Протоиерей                                         И.Неверов
Епархиальный наблюдатель священник                 Н.Нифонтов
Преподаватели:                        Ст. Парышев  М. Быстров

12 февраля, 1904 г. НА РС (Я)  Ф. 287-и, оп. 1, д. 9, л. 60. об.

В Якутский Епархиальный Училищный Совет Инородца 1 Хаяхсытского наслега Таттинского улуса Тихона Михайловича Каженкина

Прощение

Я, вышеназванный Тихон Каженкин состоял попечителем при Хаяхсытской церковно-приходской школе с 1911 года по 1913 год и по 25 рублей вносил ежегодно в пользу школы, на эти деньги отоплял школьное здание на свой счет. Во время юбилея 300-я царствующего дома значит состоял попечителем и потому, если полагается мне получить медаль в память этого юбилея, то покорнейся прошу с сем подателям выслать мне медаль с удостоверением носить. Деньги за медаль, в количестве 1 рб 25 коп, мною были предоставлены в январе месяце 1913 г., а если не полагается мне медаль, прошу выдать обратно мне подателю мой 1 рб 25 коп. В чем и подписуюсь выше описанный инородец 1 Хаяхсытского наслега Таттинского ул. Тихон Михайлович, Каженкин, а за него неумеющего писать и по его личной просьбе руку приложил инородец Ксенофонт Алексеевич Попов.

1914 г. 23 марта. НА РС (Я) Ф. 287-и, оп. 1, д. 53, л. 6.

Оччотооҕу да кэмнэргэ биир киһи хас да наҕараадаҕа тиксээри гыннаҕына араас утары этээччилэр, сөбүлээбэттэр баар буолаллар эбит. Архыыптан маннык докумуон көһүннэ.

Отношение Совета, от 20 марта 1914 г. за №803

...имею честь сообщить: 1) ни каких данных о бывшем попечителя Каженкина по делам школы не имеется, неизвестно также мне, кем он был представлен и утвержден, и сколько лет состоял на должности попечителя.

По словам Каженкина, он состоял попечителем три года – с 1910 по 1913 г., никаких документов у него не имеется, кроме удостоверения, которое выдано ему Советом на право ношения юбилейной медали на память 25-летие церковной школы. 2) Ремонт кровли школьном здании Каженкиным не производился до сего времени. О присылке Советом вышеупомянутых сведений о Каженкине я обращался своим Совету, от 11 сентября 1913 г. за № 20.

Зав. школы, священник Н.Сизых. НА РС (Я) Ф.287-и, оп. 1, д. 35, л. 7.

Журн. Уч. в статье № 6 апр. 14.

В выдаче г. Каженкину медаль отказать ввиду, что им уже таковая медаль получена по должности старосты по Хаяхс. Никол. церкви, деньги 1 рб 25 коп. возвратить ему через заведующего Хаяхсытской церковно-приходской школы.  Подпись 

Тихон Михайлович өссө наҕараадаҕа тиксиэхтээх докумуонун эрдэттэн оҥостубакка сылдьан, наҕараада түҥэтиитигэр хойутаан хаалан баран, биэс нэһилиэк олохтоохторун уопсай мунньахтарынан Арыылаах оскуолатыгар попечителинэн талыллыбытын бигэргэппиттэрэ Национальнай архивка хараллан сытар. 

Приговор

1915 года 12 апреля, мы нижеподписавщиеся родоначальники и представители от 5-ти наслегов прихожани Хаяхсытской Николаевской церкви были сего числа на общем нашем церковно-приходском сходе, с заведующим местной церковно-приходской школы, свещенником Николаем Сизых, высочайше утверждение 11 июля 1914 г., положение, об открытии при церковно-приходских школах церковно-школьных советов, по выслушании которого все единогласно постановили: просить с заведующего ходатайствовать об открытии означенного попечительства и об утверждении избранных нами прихожанам, двух членов, почетных инородцев, строителя школы якута Хаяхсытского наслега Тихона Михайловича Каженкина и якута Жулейского наслега Константина Харлампьева Васильева. В чем и подписуемся прихожани Хаяхсытской Николаевской церкви.

11 Подписей с печатью наслежн. родоначальников. НА РС (Я) Ф. 287-и оп. 1, д. 35, л. 27.

Покорнейше прошу Совета открыть при Хаяхсытской школе Уездное школьное попечительство, уездные членами его двух почетных инородцев Тихона Михайловича Каженкина, Константина Харлампьева Васильева и об открытии таковое попечительство при названной школе донести когда следует.

Уездный Набл. 17 / ш  1915 г.  № 15 НА РС (Я)  Ф. 287-и, оп. 1, д. 35, л. 29 об

Т.М.Каженкин Хайахсыттааҕы Николаевскай таҥара дьиэтин ыстаарыстатынан элбэх сылларга үлэлээбитин дакаастыыр докумуоннар Национальнай архыыптан көһүннүлэр. Онно киирсэллэр: 1914 сыллаахха юбилейнай медалы ылбытын туһунан суруйуу уонна Ытык-Күөл архыыбыттан С.Р.Попов булбут докумуона буолар. 

Өр кэмҥэ умнууга сылдьыбытыттан Тихон Михайлович наҕараадаламмыт мэтээллэрэ ханнык матырыйаалтан оҥоруллубуттарын ахтыыны оҥорооччулар буккуйар буолбуттар. Бу буккуйууну архыыптан көстүбүт суруйуу оннугар түһэриэ этэ. Таҥара дьиэтигэр церковнай старостанан үлэлии сырыттаҕына толоруллубут послужной списокка Тихон Михайлович ханнык медаллардааҕын туһунан суруйуу баара ордук итэҕэтиилээх. Ол курдук бэйэтэ баар, субу көрөн туран суруйбут киһи суруйуутун итэҕэйэрбитигэр тиийэбит.

Послужной список Церковного старосты Хаяхсытской Николаевской церкви

Таттинского улуса, I Хаяхсытского наслега. Якут. Тихон Михайлович Каженкин. От роду 62 лет. Православного вероисповедания.
На должности церковного старосты сей церкви состоит с июня месяца 1912 года первое трехлетие. За пожертвование 1 дома под церковно-приходскую школу имеет 1 серебр. медаль и кроме того 2 юбилейные медали, из коих 1 серебр, а другая – бронзовая.
Состоит под судом и следствием по жалобе на него якута I Хаяхсытского наслега Николая Попова 1-го.

По должности исправен, имеет не уживчивый харахтер.

Отношение его к своим обязанностям весьма добросовестные, что свидетельствуется аккуратным ведением церковного имущества и капитала, что выразилось чистою прибылью от продажи свечей в 95 р. Женат вторым браком; имеет детей, кои православного вероисповедания.

Подпись:  Священник            Н.Сизых.

Ин. Попов. 10 янв. 1915 г. Ф. 264-и, оп. 1, д. 111.

Брачные  документы  1916. Удостоверение от июля 2, 1916.

Дано си удостоверение ведение в 1 Хаяхсытском родовичем управлении, Таттинского улуса в том, что родович сего Аврам Павлов Попов вступает 2-м браком с вдовой сего наслега Марковой Дмитр. Неустроевой, между ними кровных связей не встречаются, к бракосочетанию их ни каких “прикут...” не имеют.

Староста Тихон Каженкин.       Печать  ТМК. Ф-264, оп. 1, д. 114.

Тихон Михайлович Каженкин бэйэтин нэһилиэгэр аҥардас тутуунан эрэ буолбакка уһун кэмҥэ тутаах дуоһунаска, бурдугу көмө биэрэр маҕаһыын вахтерунан үлэлии сылдьыбытын туһунан суруйуулар Национальнай архыыпка хараллыбыттар. Кини үтүө санаатыттан нэһилиэгин дьонугар харабыллыыр бурдугуттан быстыбыт кэмнэригэр иэс биэртэлиирин туһунан докумуоннар көһүннүлэр.

Прошение родовича I Хаяхсытского наслега Павла Потапова в Батурусскую инородческую управу от 10 февраля 1896 г.
 
Состоя в обязанности вахтера экономического запасного магазина, родович Тихон Каженкин в нарушении закона дозволил себе на лето 1894 г. в пользу свою продавать из запасного общественного хлеба следующим лицам:

1). 1 Хатылинского наслега Михаилу Александрову – 1 пуд.

2). Своего наслега Сергею Портнягину – 1 пуд, от которых получил деньги.

3). Ивану Лобанову – 1 пуд 20 фунтов.

4). Федоту Потапову – 20 фунтов.

5). Семену Попову – 1 пуд, в присутствии Сергея Портнягина.

Подвергнуть по уголовной законной ответственности.

Постановление

1896 г. 7 июля – кандидат выборного Кривошапкин вследствие акта, составленной 13 марта с.г. о несознании учиненного вахтером 1 Хаяхсытского наслега Тихоном Каженкиным продажи запасного хлеба постановил:

- не ограничится его игнорированием, а произвести дознание спросом лиц, сказанных в прошении П.Потапова о противозаконных поступках его Каженкина.

7 июля 1896 г. кандидат выборного V участка Батурусского улуса Константин Кривошапкин установил спрос:

1). Иван Лобанов не брал никакого хлеба ни за что.

2). Федот Потапов брал 20 фунтов ячменного хлеба. За полученный хлеб дал Каженкину мясо.

3). Михаил Александров брал взаймы 1 пуд ячменного хлеба и уплатил стольким же количеством.

4). Сергей Портнягин брал 1 пуд ячменного хлеба, которые уплатил осенью с.г. таким же хлебом.

5). Псаломщик Хаяхсытской Николаевской церкви Семен Попов хлеба не получал, а также не знает, продавал или нет Тихон Каженкин из запасного хлеба.

Акт

1896 г. 13 марта кандидат выборного V участка Батурусского улуса Кривошапкин, вследствие предписания Батурусской инородческой управы от 28 февраля 1896 г. прибыв в 1 Хаяхсытское родовое управление требовал показания от инородца Тихона Каженкина. На что Тихон Каженкин объяснил, что он хлеба из общественного запасного магазина никогда, никому не продавал, а Павел Потапов напрасно возводит на него клевету, т.к. он, Потапов тоже возбудил жалобу на него пред Его Превосходительством господином Якутским губернатором ложно о растрате будто-бы запасного хлеба и сена, но это не выяснилось, а выяснилось лишь его неправдивость, а мол справедливость, т.к. в настоящее время в магазине состоит в наличности и сохранности 116 пудов 6 фунтов хлеба, которые весили улусный голова Андрей Слепцов и кандидат выборного Романов в ноябре месяце и нашли мою энергичность по отношении относимой обязанности вахтера, а потому больше дать вам ответа не желаю, о чем и составлен настоящий акт.

Письмо выборного Местникова земского заседаталя 2 участка Якутского округа от 16 декабря 1897 г.

Предлагаю Батурусской инородческой управе:

 - удостовериться действительно ли за время службы Каженкина вахтером запасного хлеба была убыль. В отрицательном случае немедленно взыскать с Каженкина недостающий хлеб, а настоящую переписку на основании Всемилост. Манифеста в 1894 г. и 1896 г. дальнейшим производством по взыскании хлеба прекратить и хранить при своих делах.

Исполнение сие поручается 1 Хаяхсытской родовой управлению 1898 г. 21 января. Ф. 29-и, оп. 2, д. 2083.

Ити курдук ыраахтааҕы кэмин саҕана нэһилиэк аайы кыаммат ыалларга бурдугунан көмөнү оҥоруу тэриллэр эбит. Бу саппаас бурдугу хаһааныы, көрүү-истии кытаанахтык хонтуруолланан ыытыллара архив докумуоннарынан дакаастанар.

МЭТЭЭЛЛЭЭХ ТИЭХЭЭН ҮТҮӨ ДЬЫАЛАТА УМНУЛЛУБАТ

Тиэхээн Мэхээлэйэбис Хааһыҥкын 1852 с. Боотурускай улууһун Хайахсыт нэһилиэгэр төрөөбүтэ. I Хайахсыт нэһилиэгэ былыргы дьалхааннаах АЯМ суолун аартыгын хабар. Онон сибээстээн бу нэһилиэккэ 1858 с. таҥара дьиэтэ – чочуобуна тутуллубут. Оччолорго Тиэхээн уонтан тахса саастааҕар бу тутуллубут саҥа чочуобунаны сөҕө-махтайа көрбүтэ, куолакал тыаһын илэ кулгааҕынан истибитэ чахчы. Уол улаатан, ыал аҕата буолбутун кэннэ нэһилиэгэр улахан таҥара дьиэтэ тутуллар буолбута. Биэс ыаллыы олорор нэһилиэктэр кыттыһан, биирдиилээн ыаллар бэлэҕинэн үбүлээн, күүстэрин түмэн, 1897 с. дьиэ тутуутун саҕалаабыттара. Онно Тиэхээн сүгэ тутан дьиэни тутуспута. Ол эрэн бу сүдү тутуу сүрүн, уустук үлэлэригэр Тиэхээн Хааһыҥкын оҥорбут үтүөтэ-өҥөтө оннооҕор өссө улахан эбит. Ол да иһин бу дьиэ тутуутугар Тиэхээн собус-соҕотоҕун ыраахтааҕы үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмытын туһунан Саха республикатын Национальнай архыыбар докумуон баар. Кини үтүө дьыалата, бастакынан, таҥара дьиэтин улахан кириэһин бэйэтэ тэрийэн, үбүлээн оҥорторбута, кыһыл көмүһүнэн дуйдаппыта буолар. Кириэс уһуна 5 арсыын, туората 3 арсыын, ыйааһына 4 аҥар буут эбит. Бу кириэһи тимир болгуоттан эллээн, тардан оҥотторуутугар, кыһыл көмүһүнэн дуйдатыытыгар Тиэхээн хас сылгыта, ынаҕа, төһө үбэ ороскуоттаммыта биллибэт. Арай таҥара дьиэтин биэдэмэһигэр кириэс сыаната 85 солкуобай диэн бэлиэтэммит (оччолорго ынах сыаната – 15-20 солк). 

Тиэхээн иккис үтүөтүнэн 52 буут ыйааһыннаах куолакалы Өлүөнэ өрүс кытылыттан бэйэтэ тылланан тиэйэн таһаарыыта этэ. Бу да сырыыга Тиэхээн кэлэр-барар ороскуотун эмиэ бэйэтэ уйуммут. Кини бэйэтин соноҕоһуттан ураты, эбии модьу таһаҕасчыт аты ыарахан сыанаҕа эттэһэн ылбыт. Икки атынан хас да хонук айаннаан, өрүс кытылыгар кумахха батары түһэн, хам тоҥмут куолакалы куорат дьоннорунан наймылаһан тиэйтэрбит.

Босхо тиэйиллэн таһаарыллыбыт ыарахан ыйааһыннаах улахан куолакалы аны дьиэ аналлаах миэстэтигэр таһааран туруоруу эмиэ таһаҕасчыт булугас-талыгас өйүгэр, сатабылыгар тирэммит. Ону Тиэхээн, үгэһинэн, бэйэтигэр ылынан, ыарахан ыйааһыны көтөҕөр тэрили толкуйдаан оҥотторон, нэһилиэнньэни мунньан, кинилэр уруйдарынан-айхалларынан доҕуһуоллатан миэстэтигэр таһааран, Ийэ куолакалы оонньотон иһитиннэрбит. Саха республикатын Национальнай архыыбыгар үчүгэйдик харайыллыбыт докумуоҥҥа бэлиэтэммитинэн, храм 1900 с. кулун тутар ый 29 күнүгэр Дьокуускайдааҕы уонна Бүлүүтээҕи үрдүк сололоох Никанор архыырайынан сибэтии буолбут.
Саҥа таҥара дьиэтэ тус-туспа ааттардаах, хас даҕаны сүһүөхтэрдээх улахан храм буолбут. Храм уопсай уһуна 17 саһаан, колокуонньатын үрдүгэ 15 саһаан, онон Илин Хаҥаласка саамай үрдүгүнэн биллибит. Дьиэ сорох истиэнэтэ 40 см тиийэ кэтиттээх, халыҥа – 24 см, ис сырдыга 4-5 м, ааннарын үрдүгэ 2,5-3 м үрдүктээхтэр эрээри, сүүһүнэн сыл устата халбаҥнаабакка ньим-бааччы тыаһа-ууһа суох сабыллаллар. Бу аарыма улахан дьиэни үс эрэ кирпииччэ оһоҕу маһынан оттоннор, соторутааҕыга диэри аан-туман тымныытын билбэтэх тэрилтэ үлэһиттэрэ өбүгэлэригэр махтаналлара.

Хайахсыкка сурук-бичик оскуолата 1891 с. кыракый дьиэҕэ аһыллан үлэлээбитэ. 1900 с. саҥа таҥара дьиэтэ үлэҕэ киирбитинэн сибээстээн, аны улахан церковно-приходской оскуоланы тутааһын боппуруоһа нэһилиэккэ көтөҕүллүбүтэ. Ити бириэмэҕэ эдэр Алексей Кулаковскай улуус көмө суруксута буолан IV Дьохсоҕон, Дьүлэй, Игидэй уонна I Хайахсыт нэһилиэктэринэн кэрийэ сылдьан үлэлиирэ. Оччолорго нэһилиэк кинээһинэн буолбут Семен Петрович Попов церковно-приходской оскуоланы хайдах астарар туһунан улуус суруксута Кулаковскайы кытары быһаарсалларын, саҥаны билиэн-көрүөн баҕалаах Тихон Каженкин ис дууһатыттан ылынан истибитэ. Кини суруксут Кулаковскайы кытары дөбөҥнүк бодоруһан, өйдөһөн, бэйэтигэр быһаарыыны ылыммыта. Саҥа оскуола тутуутун Тихон Каженкин, үгэһинэн, ким-хайа иннинэ ылыммыт. Соторутааҕыта туттубут нууччатын дьиэтин көтүрэн, нэһилиэгин киинигэр көһөрөн уонна аймахтарын, табаарыстарын көмөлөһүннэрэн, саҥа маһынан кыракый дьиэтигэр салҕаан улахан оскуоланы күһүн үөрэх саҕаланыытыгар бэлэм оҥорбут. Оскуола 35 оҕо үөрэнэр кылаастаах, ону таһынан учууталлар хосторо, оҕолор аһыыр уонна ас астыыр сирдэрэ эмиэ баара. Тихон Михайлович Каженкин бу оскуоланы босхо тутан биэрбитин иһин эмиэ үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт. Кэлин ааҕан, суоттаан көрбүттэрэ, Тиэхээн оскуола тутуутугар 1200 солкуобайын ороскуоттаабыт.

Тихон Михайлович оскуола тутуутунан эрэ муҥурдамматах. Кини туппут оскуолатын 13 сыл устата бэйэтэ көрбүт-харайбыт (попечительство), оһоҕун оттубут уонна үлэлээн ылбыт хамнаһыттан сыл аайы 25 солкуобайы оскуолатыгар аныыр эбит. (1). Кини оҥорбут үтүө дьыалатын иһин Саха сиригэр церковно-приходской оскуолалар аһыллыбыттара 25 уонна Россияҕа Романовтар династиялара 300 сылын бэлиэтиир үбүлүөйдэригэр Тихон Михайлович Каженкины үбүлүөйүнэй мэтээлинэн наҕараадалаабыттар. (2).
 
Тихон Михайлович төрүттээбит оскуолата хаста даҕаны аата уларыйан, орто оскуола буола улаатан, элбэх көлүөнэ ыччаты иитэн, үөрэхтээн улахан кылааты киллэрбитэ. Олор истэригэр хас даҕаны наука доктордара: И.К.Ефимов (географическай наука), Е.И.Коркина (филологическай наука), Б.Н.Попов (философскай наука), Ф.С.Попов (техническэй наука), И.А.Потапов (СССР художестволарын член-корреспондена), наука кандидаттара, СССР, Россия, Саха республикатын үтүөлээх үлэһиттэрэ, учууталлара уо.д.а. бааллар.

Күннэр-дьыллар ааһаннар, олох социальнай көрүҥэ уларыйан, I Хайахсыкка церковно-приходской оскуоланы бэйэтинэн туппут, көрбүт-харайбыт Тихон Михайлович Каженкин аата сотуллан, 1928 с. бэрт кылгас кэмҥэ нэһилиэгэр ревкомунан олоро сылдьыбыт Илья Белолюбскай аатынан солбуллубута. Онтон салгыы Тиэхээн Хааһыҥкын элбэх сыратын биэрбит таҥаратын дьиэтин куолакала, кириэһэ суулларыллан, ааспыт үйэлэр кирбиилэригэр оҥоруллубут үтүө дьыала сэбиэскэй кэм саҕана умнууга хаалларыллыбыта. Ол эрэн үтүө дьыала өлбөт-сүппэт үйэлээх, өрүүтүн көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр, умнуллубат. Тихон Михайлович элбэх сыратын биэрбит, үбүн-аһын сиэртибэлээбит I Хайахсыт Николаевскай таҥаратын дьиэтэ уонна олорор дьиэтин сиэртибэлээн церковно-приходской оскуоланы туппута 100 сыла туолбутунан сибээстээн, нэһилиэгин дьоно өбүгэлэрэ оҥорбут үтүө дьыалаларын 2001 сылга бэлиэтиир былааннаахтар. Билигин таҥара дьиэтин урукку көрүҥэр чугаһатаары күргүөмнээх үлэни ыыталлар, онтон Тиэхээн Хааһыҥкын церковно-приходской оскуолатын докумуоннарын көрдөөн, Саха республикатын Национальнай архыыбыгар үлэлэһэллэр.

Тихон Михайлович Каженкин ытыктанар киһи буоларын бэлиэтигэр, кини турбат ыарыытыгар сытар кэмигэр, 1921 с. кыһыныгар, таҥара дьиэлэрин государствоттан араарар сорудаҕынан сылдьан быһыылаах, таҥара үлэһиттэрэ дьиэтигэр бэйэлэринэн тиийэн көрсөр чиэһигэр тиксибит.

1922 с. Тиэхээн көмүс уҥуоҕун бэйэтэ тутуспут I Хайахсыт Николаевскай таҥара дьиэтин бочуоттаах миэстэтигэр, оччотооҕуга бобуу баарын үрдүнэн, кистээбиттэр.

Төрүт матырыйаал.

1. НА РС (Я), ф. 287-и, оп. 1, д. 25.

2. Там же, ф. 287-и, оп. 1. д. 35. Семен Романович Попов, биол. наука канд.

ЭҺЭМ МЭТЭЭЛЛЭЭХ ТЫЙАХААН

Мин эһэм Тихон Михайлович Каженкин аата бу кэмҥэ умнууга сылдьар. Урут нэһилиэк оскуолата кини аатын сүгэрэ, “I Хайахсытская одноклассная Духовно-приходская школа им. Тихона Михайловича Каженкина” диэн ааттанара. Кини Арыылаах таҥаратын дьиэтин тутуутугар үлэлээн, Бэстээхтэн улахан куолакалы тиэйэн таһаарбытын, көмүс дуйдаах тимир кириэһи оҥотторон туруорбутун иһин ыраахтааҕыттан үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт.

Иккис үрүҥ көмүс мэтээлинэн 35 оҕо үөрэнэр оскуолатын дьиэтин босхо тутан биэрбитигэр наҕараадалаабыттар.

Үһүс мэтээлин Романовтар династиялара ыраахтааҕылаабыттара 300 cыла туолар юбилейигэр нэһилиэккэ элбэх босхо көмөнү оҥорбутун иһин махтанан биэрбиттэр. 

Мин төрөппүт аҕам Каженкин Дмитрий Тыйахааннович аҕата соҕотох уол, кини гражданскай сэрии бириэмэтигэр Ревком чилиэнинэн үлэлээбитэ. Кэлин Кривошапкин этэрээтигэр сылдьыспыта. Сэрии бүппүтүн кэннэ төрөөбүт алааһыгар Арыылаахха Хайахсыт нэһилиэгэр тиийэн Чучуос диэн колхоз тэриллибитигэр, онно үлэлии сылдьан өлбүт.

Арыылаах кырдьаҕас олохтоохторун кэпсээннэрэ – билэр, бииргэ сылдьыбыт, үөскээбит табаарыстарын уонна 1950 с. гражданскай сэриигэ своднай этэрээтин командира Кривошапкины кытта көрсөн, кэпсэтэн билбитим.

Эһэбит Тиэхээн Каженкин ыраахтааҕыттан ылбыт мэтээллэрэ Аҕа дойдуну көмүскүүр улуу сэрии кэмигэр оборона фондугар бэриллибиттэрэ.

Бэйэтэ дьадаҥы, үөрэҕэ да суох буоллар нэһилиэгин сайдыытыгар, үөрэх-билии кэҥииригэр күүһүн, кыаҕын харыстаабакка үлэлээбитин уонна элбэх наҕараадалааҕын иһин “Мэтээллээх Тиэхээн” диэн ааттаабыттар.
 
Сиэнэ Каженкин Андрей Дмитрьевич ахтыыта.

ҮТҮӨНҮ ОҤОРУУ УМНУЛЛУБАТ

Улаатан истэхпитинэ хос эһэбит Тиэхээн туһунан соччо ким да кэпсээбэт, ыйыттахха нэһиилэ биир эмэ тылы этэллэрэ. Ыраахтааҕы былааһын абааһы көрөр, ол кэмнээҕини бука барытын, урукку, куһаҕан, хараҥа олоҕунан ааттаан, умуннара сатыыр сэбиэскэй былаас кэмигэр таҥара үөрэҕин тарҕатыыга кыаҕа баарынан үлэлээбит хос эһэбит аата умнуллууга аналламмыта. Арай тутуу уһун үйэлээҕиттэн, ыл да быраҕа охсон кэбиспэттэн, тутан биэрбит оскуолата, учууталлар олорор уопсай дьиэлэрэ буолан турарын көрөн улааппыппыт. Кини төһө да сырдыкка, билиигэ тардыһар, оҕолору үөрэтэр оскуола туппутун да иһин, Арыылаахха православнай таҥара дьиэтин тутуутугар кыаҕа баарынан кыттыспытыттан уонна таҥара дьиэтин ыстаарыстатынан уһун кэмҥэ үлэлээбититтэн сэбиэскэй былаас туоратыытыгар түбэһэн аатын-суолун умуннара, суох оҥоро сатаабыттара.

Кэлин сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ таҥара, өй-санаа үөрэҕэ дьоҥҥо туһалааҕын, оҕону иитиигэ ылар оруола үрдүгүн бэлиэтээн кини үлэлээбит үлэлэрэ саҥалыы сыаналаннылар. Таҥ, таҥар, таҥара диэн тыллар төрүт сахалыы тыллар, сахалыы өйдөбүллэрэ иҥэн сылдьарын билигин да туһанабыт. Биһиги билигин бэйэбит, сахалыы таҥарабыт үөрэҕин тарҕатыыга, төрөппүттэргэ тириэрдиигэ үлэлиибит.
 
Таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕэ төрүт сахалыы үөрэхпит буолар. Сахалар былыр-былыргыттан, нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн өй-санаа үөрэҕин таҥара, таҥара үөрэҕэ диэн ааттыыллар. Бу былыргы, киһи өйүн-санаатын табатык арыйар үөрэҕи, арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр тенгрианство диэн аатынан билинэллэр. Нууччалар кэлбиттэрин кэнниттэн кинилэр өй-санаа, православнай итэҕэл үөрэхтэрин быһалыы ылыммыппыт, бэйэбитигэр оннук, таҥарабыт үөрэҕэ суоҕа эбитэ буоллар, православнай таҥара диэбэккэбит, “буох” диэн ааттыахпыт этэ. Нууччалар бэйэлэрэ таҥараларын “бог” диэн ааттыыллар. Сахалары эмиэ “Буох” диэн ааттааҥ диэн этэ сатаабыт буолуохтарын сөп эрээри, бэйэлэрэ өй-санаа үөрэҕин былыргыттан билэллэринэн таҥара диэн ааттыылларын уларыппатахтар. Өй-санаа үөрэҕин православнай таҥара диэн ааттааһыммыт биһиги таҥарабыт үөрэҕэ аһара сабырыттарбатаҕын, нууччалар үөрэхтэригэр холбуу киирэн кыттыспытын бэлиэтэ буолан, бу кэмҥэ диэри тиийэн кэллэ.

Үөрэх-билии сайдыбытынан, былыргы үөрэхтэри дириҥник үөрэтии тэнийбитинэн, биһиги былыргы кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылар, оҕо өйө-санаата  сайдыытын табатык быһаарар бэйэбит, сахалар таҥарабыт үөрэҕин билэн, тутуһар кэммит кэллэ.

Биһиги хос эһэбит Тиэхээн туппут тутууларын кыра эрдэхпититтэн көрөн, олохпутугар быһаччы туһанан улааппыппыт. Үөрэнэ сырыттахпытына Арыылаахха турар оскуолата учууталлар уопсайдара буолан турар эбит буоллаҕына, биһиги улаатан истэхпитинэ, аҕабыт хос эһэбит Тиэхээн бэйэтэ тутан Хос Көлүйэҕэ олорбут дьиэтин Арыылаахха көһөрөн киллэрэн, дьиэтигэр салҕааһын оҥорбутугар олорбуппут. Дьиэ салҕааһына билигин да турар. Быраатым Алексей биһиги улаатан баран аны улахан ампаарын көһөрөн киллэрбиппит.

Хос эһэбит Тиэхээн үйэтигэр элбэх тутууну туппут эбит. Саҥа оскуоланы тутан биэрбитин тэҥэ, Арыылаахха аҕабыттар олорор дьиэлэрин уонна оскуола ампаарын эмиэ босхо туппутун туһунан С.Р.Попов архыыптан докумуону булбута.

Кыра эрдэхпитинэ Хос Көлүйэттэн улахан ампаар умуһаҕын үөһээ өттүттэн сууламмыт элбэх былыргы, улахан, кумааҕы харчылары булан ыһан-тоҕон бүтэрбиппитин өйдүүбүн. Мэник-тэник эрдэххэ уонна былыргы олох барыта куһаҕан этэ, ону ахтымыахха диэн сэбиэскэй былаас үөрэҕэ тарҕаныытыттан, былыргыны харыстыахха, хомуйуохха диэн өй киирбэт эбит буоллаҕа. Туһата суох кумааҕылар диэн улахаттар этэллэриттэн оонньуур харчы оҥостоммут ыспыппыт.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр ыраахтааҕыга, православнай таҥараҕа сыһыаннаах туох барыта куһаҕанынан ааттанан умнуллууга анаммыта. Арай хос эһэбит Тиэхээн Каженкин туппут тутуулара субу туралларыттан, көрө сылдьарбытыттан, туһанарбытыттан умнуллубатахтара. 
Оскуоланы бүтэрэн баран тутууга үлэлии сырыттахпыта аатырбыт тутааччы хос сиэнэ сүгэнэн төһө үчүгэйдик туттарын кэтээн көрөөччүлэр бааллара. Хата түһэн биэрбэтэҕим. Сүгэнэн кыайа-хото туттарга үөрэммитим. 

Былыргыны, төрүттэри билбэт буолуу өйү-санааны туруга суох оҥорор, субу күннээҕинэн эрэ сылдьыыга тириэрдэр. Ол иһин былыргыны билии аныгы, үөрэхтээх дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буоларын таба өйдүөхпүт этэ.

Билигин өй-санаа, сахалыы таҥара үөрэҕэ оннун булуннаҕына төрөппүттэр оҕолорун өйдөрө-санаалара туруктаах буолуутугар, сыыһа-халты туттубаттарыгар баҕа санаалара туолуо этэ.

Биһиги хос эһэбит Тихон Михайлович Каженкин аата оскуолаҕа иҥэриллэригэр күүс-көмө буолбут нэһилиэкпит үтүө санаалаах дьонноругар, оскуола коллективыгар махталбытын тириэрдэбит.

Хос сиэнэ Иван Каженкин.

ТИХОН МИХАЙЛОВИЧ КАЖЕНКИН - МЭТЭЭЛЛЭЭХ ТИЭХЭЭН ( ахтыы )

Сахалар былыр-былыргыттан дьону кытта бастаан билсиһэллэригэр “кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын” диэн ыйыталаһаллара. Өбүгэлэрбит бэйэлэрин төрүттэрин билиилэрэ, үөрэтиилэрэ суолтата улахан этэ. Бу тема бүгүҥҥү күҥҥэ ураты суолтатын сүтэрэ илик. Билиҥҥи кэмҥэ бэйэ төрүтүн үөрэтиттэн саҕалаан бүтүн сахабыт норуотун историятын үөрэтэрбит тус бэйэбитин норуот, киһи быһыытынан сыаналанарбытыгар, салгыы сайдарбытыгар кыаҕы биэрэр.

Онон мин үлэм тус сыалынан:

- бэйэ төрүтүн үөрэтии;

- кини үтүө-мааны дьонун олохторун, дьоҥҥо-сэргэҕэ хаалларбыт үтүө өйдөбүллэрин билиһиннэрии буолар.

Сахаҕа “Хаан хаалбат, өбүгэ сүппэт”, - диэн бэргэн этии баар. Таблицаҕа көрдөххө, мин төрүттэрим былыргы өбүгэлэрэ Боотур диэн киһи эбит. Бу хайа эрэ аакка сыһыарыы тыл буолуон сөп. Кини уола Хайахсыт уол оҕото суох киһи эбит. Баай киһи быһыылаах, архив докумуоннарыгар чаҕардарын ааттара баар үһү. Хайахсыт быраата Төлкө диэн киһи. Кини уола Ойоҕостой Бэргэни оччотооҕу нуучча суруксуттара Ондрюшка диэн суруйаллар.

Ондрюшка сиэнэ Кашинка диэн. Кашинка оҕолоруттан Карсанай диэнтэн Карсанаевтар, Барашковтар, Иҥэрчэттэн кыра Поповтар, Мочоҕо диэнтэн улахан Поповтар, Түүл диэн киһиттэн биһиги, Каженкиннар, ууһаабыппыт. Бу дьон бары Кашинка ыччаттара. Биһиги араспаанньабыт бу Кашинка аатыттан тахсан Кашинкалар – Каженкиннар диэн буолуон сөп эбит диэн түмүккэ кэллим. Каженкин диэн Саха сиригэр соҕотох, сэрэх араспаанньа. Онон Каженкиннар бары биир төрүттээхтэр.

Мин хос-хос эһэм Мэтээллээх Тиэхээн 1856 с. төрөөбүт. Кини аҕата Михаил Тю Бейтин Николай диэн уолун оҕото эбит. Тихон уолаттара Михаил уонна Дмитрий диэннэр. Дмитрий – мин эһэм Андрей Дмитрьевич Каженкин аҕата. Эһэм аах бииргэ төрөөбүттэр алтыалар: үс уол, үс кыыс. Улахан Андрей уонна Парасковья эдэр саастарыгар өлбүттэр. Эһэм убайа Иван 6 оҕолоох, 13 сиэннээх, 5 хос сиэннээх, 86 сааһыгар, 2002 сыллаахха өлбүтэ. Мин эһэм 3 оҕолоох, 11 сиэннээх. Эдьиийдэрим – Анна Дмитрьевна 4 оҕолоох, 4 сиэннээх, Анисия Дмитрьевна 6 оҕолоох, 3 сиэннээх.

Мин хос-хос эһэм Тихон Михайлович Каженкин, норуокка ааттанарынан Мэтээллээх Тиэхээн (Тыйахаан), үлэһитинэн, дьулуурунан, туруоруммут сыалын ситиһиитинэн, дьон-сэргэ туһугар кыһаллымтыа үтүө дууһатынан, булгуруйбат күүстээх санаатынан барыбытыгар холобур буолар. Кини нэһилиэгэр, дьонугар-сэргэтигэр оҥорбут үтүөлэрин иһин ыраахтааҕыттан үс күндү, сэдэх мэтээлинэн наҕараадаламмытын туһунан дьоно-сэргэтэ кэпсээн оҥостубуттар.

Бастакы үрүҥ көмүс мэтээлин Арыылаах таҥаратын дьиэтин куолакалын Аллараа Бэстээхтэн бэйэтин күүһүнэн босхо тиэйэн таһаарбытын иһин наҕараадаламмыт. Ол куолакал ыйааһына 52 буут 20 муунта – тоннаны эрэ арыый кыайбат эбит. Ол куолакалы кини икки атынан тиэйэн, түөрт хонон, биэс күн айаннаан Арыылаахха саҥа тутуллубут таҥара дьиэтин аттыгар аҕалбыт. Бу куолакалы колокуонньаҕа таһааран ыйыырга Тиэхээни маастардаппыттар. Бу 1897 с. Арыылаахха тутуллубут таҥара дьиэтин 4 м үрдүктээх кыһыл көмүс солотуулаах улахан кириэһин Тиэхээн Михайлович оҥорон колокуонньа үрдүгэр туруорбут. Тиэхээн төрөппүт икки уолунуун таҥара дьиэтин лөчүөктэригэр анаан, сайылыкка дьиэ тутар. Уолугар Мэхээлэҕэ анаан тутан эрэр дьиэтин Хос Көлүйэттэн көһөрөн аҕалан, буор босхо аҕабыыттарга тутан биэрэр.

Иккис мэтээлинэн – кыһыл көмүс мэтээлинэн бэйэтин күүһүнэн оскуола туппутун иһин наҕараадаламмыт. 1899 с. күһүнүгэр Москваҕа учительскай семинарияны бүтэрбит Халыма киһитэ Слепцов Онисим Николаевич Арыылаах оскуолатыгар үлэлии кэлбит. Кини ананан кэлээт да, оскуола дьиэтэ сөбө суоҕун көрөн, куоракка киирэн Духовнай консисторияҕа саҥа оскуола тутарга көрдөһүү түһэрбит. Бу дьыала 1900 с. олунньуга быһаарыллан, хаһыанай сыаната 2000 солкуобайдаах дьиэни тутарга, онтон ордукка турар буоллаҕына, үбэ сиэртибэнэн ситэриллиэхтээҕин туһунан ыйаах кэлэр. Дьиэни тутуу бэдэрээтэ былыргынан, туор быһыытынан, ким сыанатын түһэрэн кыайбыт киһи бэдэрээттэһэн тутарыгар быһаарыллар. Ким эрэ 1900 солк. харчыны анаабытын, 1800, онтон 1500 солк., кэлин 1000 солк. диэри түһэрбиттэр. Онуоха Тиэхээн: “Мин дьиэ тутуутун 800 солк. ылынабын уонна аҥаарын, 400 солк., кэнэҕэски ыччат үөрэнэн сырдыырын туһугар сиэртибэлиибин! Оттон 400 солкуобайы биэрдэргит көҥүлгүт, биэрбэтэргит көҥүлгүт!” – диэбит. Хос Көлүйэҕэ биир нуучча дьиэлээҕин көһөрөн Арыылаахха аҕалбыт. Ол дьиэтигэр салгыы саҥа мас кэрдэн, көлөнөн таһан, суоран кулун тутар ыйтан саҕалаан баран, сайын окко киириэх иннинэ кырыысалаан бүтэрбиттэр.

Тиһэҕэр оскуолаҕа кини аата иҥэриллибитэ: үтүө санаатын, үөрэххэ-сырдыкка дьулуурун иһин. Оччотооҕуга оскуола таһыгар: “I Хаяхсытская одноклассная Духовно-приходская школа им. Тихона Михайловича Каженкина” диэн вывеска суруллан турбут. Кэлин бу умнууга хаалан оскуола билигин кини аатын сүкпэтэ хомолтолоох. Бу боппуруоһу өссө 1966 сыллаахха Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала Михаил Ксенофонтович Попов туруорса сылдьыбыта. Кэлин эмиэ мин эдьиийдэрим Анна Дмитрьевна уонна Анисия Дмитрьевна бу оскуолаҕа эһэбит аатын төнүннэрэр туһунан боппуруоһу көтөҕө сылдьыбыттара да, сөптөөх өйөбүлү ылбакка сылдьар.
Бу оскуола Арыылаахтан элбэх үөрэхтээх киһи тахсарыгар олук буолбута. Мин эһэм оскуолатыгар 20-30 сс. Саха АССР үөрэҕин наркома, совнарком председаталя, Москваҕа Якутпредставительство салайааччыта буолбут Иван Николаевич Винокуров, 30-с сс. Саха АССР үөрэҕин уонна юстициятын наркома, суруйааччы, тылбаасчыт Алексей Федотович Бояров үөрэммиттэрэ. Оскуола саха норуотун киэн туттар учуонайдара филологическай наука доктора, профессор Евдокия Коркина, философскай наука доктора, профессор Борис Попов, географическай наука доктора Иван Ефимов о.д.а. учуонайдар наука суолугар тахсалларыгар тирэх буолбута. Арыылаах оскуолата билигин биһиги улууспутугар бэйэтин баай историятынан, үтүө үгэстэринэн, үөрэнээччилэргэ чиҥ билиини биэрэринэн биир бастыҥ үлэлээх оскуола буолар.

Тиэхээн Михайлович Каженкин үһүс – боруонса мэтээлин Романовтар ыраахтааҕылаабыттара 300 сыла туолуутун юбилейынан сибээстээн, норуотун туһугар оҥорбут үтүөлэрин иһин наҕараадаламмыт. Кэлин эһэбит бу мэтээллэрэ Аҕа дойду улуу сэриитигэр оборона фондугар сиэртибэ быһыытынан бэриллибиттэрэ.

Мин хос-хос эһэм дьонугар-сэргэтигэр оҥорбут үтүөтэ бүгүҥҥү күҥҥэ диэри кэпсээн буолан дьон өйүгэр-санаатыгар умнуллубат өйдөбүл буолан сылдьарыттан үөрэбин, киэн туттабын. Кини дьонугар хаалларбыт үтүө өйдөбүлүттэн таһааран, маннык түмүктэри оҥоробун:

1. Дьадаҥы, үөрэҕэ да суох буоллар Тиэхээн Михайлович Каженкин үөрэх сүдү күүһүн, сайдыы төрүтэ буоларын үчүгэйдик өйдөөбүт прогрессивнай өйдөөх-санаалаах киһи эбит.

2. Кини дьонун-сэргэтин инники кэскилин туһугар үтүө дьыалалары оҥорбут патриот дууһалаах киһи.

3. Уруккута Боотурускай, билиҥҥи Чурапчы улууһугар меценатствоны саҕалаабыт дьоннортон бастакылара буолуон сөп эбит.

4. Бэйэтин оҕолоругар, сиэннэригэр, хос сиэннэригэр дьон-норуот туһугар олорорго, төрөөбүт дойдуну таптыырга, сайыннарарга холобур буолар үтүө нэһилиэстибэни хаалларбыт.

5. Бэйэтин кэлэр көлүөнэтигэр дьоҥҥо-сэргэҕэ “үтүө дьон удьуордара” дэтэр үтүө өйдөбүлү биэрбит.

Каженкина Таня, 8 фил. кылаас.

СИЭНЭ ИВАН ДМИТРЬЕВИЧ

Сэбиэскэй былаас кэмигэр былыргы ыраахтааҕылаах олох туһунан кэпсээннэр, өссө таҥара дьиэтин бары үлэһиттэрэ туоратыллар, ахтыллыбат этилэр. Бу кэмҥэ ыраахтааҕыттан үс мэтээлинэн наҕараадаламмыт Тихон Михайлович аата умнуллууга аналламмыта. 

Аҕабыт Иван Дмитрьевич Каженкин ыал улахан уола буолан үлэлээбитинэн улааппыт. Арыылаах түөрт кылаастаах оскуолатын бүтэрэн баран салгыы үөрэммэккэ саҥа тэриллибит колхоз үлэһитэ буолан бырааттара, балыстара үөрэҕи ылалларыгар көмөлөспүтүнэн барбыт.
Аҕа дойду сэриитин иннинэ малатыылкаҕа атаҕын улаханнык дэҥнээн байыаннай сулууспаттан босхолонон, сэриигэ ылбатахтар, “Комсомол” аатынан колхоһугар биригэдьиирдии сылдьыбыт. Сэрии кэмигэр колкуос дьоно бары эстэн-быстан олорор, ас-үөл аҕыйаабыт кэмигэр Айаан суолун айанньыттара ыран, быстыбытын иһин быраҕан кэбиспит аттара өрүһүнэн сылдьарын булан, тутан аҕалбытын колхоз дьоно түҥэттэн сиэбиттэрин үҥсэн биэрэннэр, икки сылга кыһалаҥ үлэҕэ түбэспитэ. Бу үлэтин хоту Кэбээйи сиригэр балыктааһыҥҥа сылдьан боруостаабыта. 
 
Бэйэтин аймахтарыттан аҕабыт уһун үйэлэммитэ. Уһун үйэтин тухары биир да күн сынньана сыппакка үлэлээбит киһи уһун үйэлээх буолууну ситиһэр кыаҕа чахчы улаатар. Өбүгэлэртэн, айылҕаттан бэриллии киһиэхэ барыларыгар бэриллибэт. Аҕабыт тиистэрэ лаппа кырдьыаҕар диэри бүүс-бүтүннэр этэ. Хаһан да ыалдьыбыттарын өйдөөбөппүн. Хата биирдэ тиистэрин босхо баран хааллылар дии-дии өтүйэ тутааҕын ытырталаан биэрбитин умнубаппын.

Аһылыгар талымаһа суоҕа, хаһан даҕаны элбэҕи аһаабата. Сорох кэмҥэ аһылыгын көтүтэн, аҥардастыы ууну эрэ иһэн сылдьара. Уҥуоҕу тиниктиирин олуһун сөбүлүүрэ. Суораты сиирин, ымдааны иһэрин эмиэ сөбүлүүр этэ.

Эдэр эрдэҕинэ табаах тарда сылдьан баран туһата суоҕун билэн баран бырахпыт. Арыгыны биирдэ эмэ улахан бырааһынньыкка түбэһиннэрэн биир эмэ үрүүмкэни иһэр этэ.

Аҕабыт уһун үйэлэммитэ. Эт-сиин бөҕө буолуута уһун үйэни ситиһэр кыаҕы биэрэр. Онуоха эбии хас күн аайы эти-сиини эрчийии, куруук хамсанар-имсэнэр үлэни үлэлээһин доруобуйаҕа туһалааҕын киһи сааһырдаҕына, араас ыарыылар киирэн эрэйдээтэхтэринэ ордук билэр. 

Улаатан иһэммин бөҕө таҕа, ыалдьыбат буоламмын куруук аҕабын кытта сылдьан дьиэ таһынааҕы үлэлэри оҥоро үөрэммитим. Ол курдук дьиэ ис үлэлэригэр, ас астааһыныгар букатын сыһыана суох буола улааппытым, кэлин кэргэннэммитим кэннэ, дьиэ ис үлэлэригэр саҥалыы үөрэнэрбэр тириэрдибитэ эрээри, элбэх оҕолоох ыалларга үлэни аттаран туруоруу ордук табыллара.
 
Аҕам куруук миигин илдьэ сылдьарын сөбүлүүр этэ. Дьоннор “Солбуйааччы Уйбаан” диэн ааттыыллара. Батыһа сылдьаммын бары үлэҕэ барытыгар үөрэммитим.

Мүкэ ферматыгар олордохпутуна саас дьоммут саҥа, ИЖ-56 диэн мааркалаах, оччотооҕу кэмҥэ саҥа, тупсаран оҥоруллубут матасыыкылы ыллылар. Тиэйэн аҕаллылар. Дьиэ иһигэр түннүк аннынан туруордубут. Саас буолан эрдэҕинэ аҕабыт биирдэ матасыыкылын боруобалаан көрөөрү собуоттаан тигинэтэн кэбиһэн соһуппута. Дьиэ иһэ барыта буруо-тараа буолуор диэри тыаһатан баран тохтоппута.

Убайбыт Өндөрөй саас кустуу кэлэ сылдьан баран обкаткатын ыытаары Ытык-Күөлгэ миинэн барбыта. Мин иллэҥ оҕо, матасыыкыл сууйааччынан барсыбытым. Суол барыта бадараан этэ да син тиийбиппит. Ый курдук буолан баран обкатката бүттэ диэн төннөн кэлбиппит.

Аҕабыт ол сайын матасыыкылын кыайан мииммэтэҕэ. Аҥар атаҕа трамбалаах буолан кылгаһыттан, ол өттүгэр иҥнэри түстэҕинэ атаҕынан кыайан тэбиммэт эбит. Биирдэ айаннаан кэлэн баран тохтоору матасыыкылын охторон сцеплениетын ырычааҕар атаҕын хаптаҕайын дьөлө түһэрэн кэбиспитэ. Сулумахтыы кыайан мииниэ суох диэн аны матасыыкылбытыгар кэлээскэ көрдүүр үлэҕэ түстүлэр. Хата кэлээскэ Туора-Күөл маҕаһыыныттан көстөн улахан үөрүү буолбута.

Матасыыкыл кэлээскэлэнэн суулла сылдьыбат буоларын кытта, аҕабыт аны үрдүттэн түспэт, куруук матасыыкылынан сылдьарын сөбүлээтэ. Биригэдьиирдии сылдьан фермалары, үлэһиттэри кэрийэригэр, үрэҕинэн-тыанан барыларыгар тиийэр буолла. Онно барытыгар мин барсан иһэбин.

Уон үс сыл мииммитин кэнниттэн быраата Андрей булан-талан саҥа кэлээскэлээх “ИЖ-Юпитер” матасыыкылы Чурапчыттан ылан биэрбитэ. Эргэ матасыыкыла миэхэҕэ тиксибитэ. Саҥа матасыыкылын 1995 сыллаахха диэри биирдэ да тохтоппокко, миинэ, алдьаннаҕына оҥосто сылдьыбыта. Онтон кэлин хараҕа мөлтөөн эрэ тохтообута.

Аҕабыт биһигини, ордук уолаттары олус чиҥник, кытаанахтык ииппитэ. Кыра эрдэхпитинэ кыратык даҕаны сыыһа-халты, уһаты-туора хамсаппат этэ. Санаабар сөбүлээбэт, саллар курдук этим, сиппиир талаҕа чыпчархай киирэр аан үрдүгэр анньыллан турбутун, улаатан, үөһээ ыттар буолаат ылан бырахпытым, онтум баара аны кура куруук баар буолара. Мин мэник-тэник, барыгас, ону-маны, буолары-буолбаты, баракааһы да оҥорумтуо соҕус быһыы¬лааҕым, онтуларым барылара кэриэтэ үчүгэй буолбаттара, үгүстүк буору ыһан бурҕатарым. Ийэм чыпчархай талаҕынан далбаатыырыттан орон анныгар киирэн куотарым. Күнү быһа сөтүөлүү сылдьыбыппыт иһин, биирдэ аҕабыт убайым биһигини чуулааҥҥа уган, хатаан баран үлэтигэр баран хаалбыта. “Кыыл баран хаалар, кыыл курдук оҕону хаайар туһалаах”,-диэн быһаарбыта. Таһырдьа эбэбит айманар саҥатын истэ-истэ биһиги чуулааҥҥа, хараҥаҕа олорорбутугар тиийбиппит. Хата эбиэттэн киэһэ эрдэ кэлэн абыраабыта.

Батаа быыһыгар кыстаан олорон олус мэниктээбитим, күлү бурҕаппытым иһин, аҕам тутан ылан таһырдьа анньан кэбиспитэ: “Уоскуйа түс”,- диэбитэ. Мин онтон өсөһөн тоҥо-тоҥо кииримээри турдахпына эбэм тахсан: “Чэ, аҕаҥ киирдин диэтэ”,- диэн ыҥырбытыгар биирдэ киирбитим. Өсөһө үөрэммитим олоххо ситиһиилэри оҥорорбор көмөтүн улаатан баран билбитим. Ол курдук туохха барытыгар, үлэни-хамнаһы кыайыыга өсөһүү хайаан да наада. Сатаан эппиэтэ тахсыбат задачаны хос-хос суоттааһыҥҥа өһөстөххө эрэ табылларын тэҥэ, ханнык баҕарар ыарахан соҕус үлэни хаачыстыбалаахтык оҥорон бүтэриигэ өсөһүү баара эрэ туһалыыр. Билигин сааһыран олорон сахалар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооммут олоххо олус туһалааҕын бигэргэтэбин.

Кыра эрдэхпититтэн батыһыннара сылдьан оттоон, фермаҕа ийэбитигэр ынах ыырыгар көмөлөһөн, фермаҕа бостууктаан бары үлэлии үөрэммиппит.

Аҕабыт арыгыны испэт буолан биһиги кыра эрдэхпитинэ арыгы иһиитэ диэҥҥэ үөрэм¬мэккэ хаалбыппыт, көрбөккө да улааппыппыт. Улаатан истэхпитинэ арыгы иһиитэ олус дэлэйбитэ. Биһиги даҕаны атын уолаттартан хайдах хаалан хаалыахпытый? Кыралаан иһэ сылдьыбыппыт. Дэриэбинэҕэ, ханна да, арыгы иһэр сир суох буолан ханна эмэ таһырдьа, хайа эрэ ыалга эбэтэр кулуупка арыгы иһэр этибит. Биирдэ эмэ Чурапчыга милииссийэҕэ үлэлиир убайбыт Андрей кэлэрэ. Кини кэллэр эрэ куруук ыалларга сылдьан арыгы иһэр буолара. Оройуон киинигэр олорор буолан дьон наадаларыгар элбэхтик көмөлөһөрө, ол иһин туох баардаахтарынан көрсөллөрө. Мин урут ситэ өйдөөбөт эрдэхпинэ, убайым Арыылаахха кэллэр эрэ арыгы иһэр курдук этэ. Онтон кэлин улаатан баран биирдэ билбитим, кини эппиэтинэстээх үлэтин кэмигэр, оройуон киинигэр арыгы диэни отой испэккэ сылдьар эбит. Арай биһиэхэ, саас, күһүн тыаҕа таҕыстаҕына, сынньана, сылаатын таһаара түһэр быһыыта эбит.

Аҕам биригэдьиирдии сылдьан Арыылаах нэһилиэгин сирин-дойдутун барытын кэрийэр, фермаларга, отчуттарга сылдьар этэ. Мин матасыыкыл кэлээскэтин иһигэр олорсон күнү быһа сылдьыһарым. Оччолорго суол барыта олус бадараанныйарыттан тыа быыһынан тумнар суоллары оҥоруу эрэ кэнниттэн,  олорго тиийии кыаллар буолара.

Сэрии кэнниттэн олох көнөн барыытын дьон олус күүстээх үлэнэн ситиспиттэрэ. Арыылаах сирэ-дойдута барыта оттонон “хотуур түспэтэх” ходуһата диэн суох буолбута, элбэх сүөһүнү иитэллэрэ.
 
60-с сыллардаахха кыра холхуостар биир улахан “Партия 20-с съеһин” аатынан, Чурапчы оройуонун аҥарын кэриэтин ылар иэннээх холхуоска холбоспуттара. Оччолорго Арыылаахха салайааччынан биир биригэдьиири хаалларбыт кэмнэрэ баара. Бу кэмҥэ аҕабыт кыайа-хото үлэлээн соҕотоҕун өр кэмҥэ биригэдьиирдээбитэ. Арыылаах сирин-дойдутун, оччуттарын, фермаларын барыларын соҕотоҕун кэрийэрэ, хамнастарын ааҕара, үлэни-хамнаһы салайара.
 
Yлэни-хамнаһы үчүгэйдик аттаран салайар биригэдьиир буолан холкуос киинигэр Хатылыга ананан биир сыл онно үлэ уопутун атастаһыыга үлэлээбитэ. Ыалынан онно көспүппүт. 

Арыылаахха төттөрү көһөн кэлэн эмиэ биригэдьиирдээбитэ, дэриэбинэтин үлэтин-хамнаһын барытын салайбыта. Оччолорго Арыылаахха сүрүн үлэлэрэ-хамнастара, көрөр сүөһүлэрин ахсаана билиҥҥиттэн элбэҕин үрдүнэн, биир салайааччы, биригэдьиир эрэ баар буолара. Ону тэҥэ бары мунньахтары, бырааһынньыктары биригэдьиир дьаһайан, салайан ыытара.
 
Yйэтин тухары арыгыны испэтэҕэ, табааҕы тардыбатаҕа чөл, чэбдик олох, арыгыны аһара испэт буолуу иһин бары күүһүн-кыаҕын ууран охсуспута.
 
67 сыллаахха ыалдьан атын үлэҕэ, почта таһыытыгар уонна пенсия тарҕатыытыгар көһөн, бэйэтэ пенсияҕа тахсыар диэри үлэлээбитэ. Саас-күһүн суол-иис алдьанар кэмигэр почтатын, пенсиятын кэмиттэн хойутаппакка, ыҥыыр атынан аҕалан тарҕатан дьон-сэргэ махталын элбэхтик ылара.

Лаппа сааһыран баран элбэх сиэннэрин үлэнэн-хамнаһынан үөрэтиигэ ылсыбыта. Куораттан сиэннэрин таһааран сайыҥҥы сынньалаҥнарыгар окко үлэлэтэн, тыа сирин үлэнин-хамнаһын билиһиннэрэрэ, куоракка олохсуйбут балтыларыттан элбэх махталларын ылара.

Эдэр эрдэҕиттэн коммунистическай партия чилиэнэ буолан нэһилиэк олоҕор, үлэтигэр лаппа кырдьыар диэри кыттыспыта. Кэлин, пенсияҕэ тахсан баран нэһилиэк норуодунай хонтуруолун уһун кэмҥэ салайбыта.

Нэһилиэгэ тупсарын туһугар уһун үйэтин тухары кыһанан үлэлээбитин аахсаннар нэһилиэк бочуоттаах киһитин аатын иҥэрбиттэриттэн киэн туттара. 

Кэргэнинээн Сивцева Матрена Алексеевналыын алта оҕону улаатыннаран, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэн киһи-хара оҥортообуттара. Ийэбит Матрена Алексеевна сэттэ кылаас үөрэхтээх, көһүүгэ сылдьыбыта, үйэтин тухары колхозка, совхозка дояркалаабыта.
Төрөөбүт дэриэбинэтигэр орто уол Алексей хаалан тракторист идэтин баһылаан, кэргэннэнэн икки оҕолонон баран кылгас үйэлэммитэ. Кэргэнэ Елена Николаевна экономист идэлээх. 

Атыттар бары үрдүк үөрэҕи бүтэрэннэр куоракка олохсуйбуттара.

Улахан кыыс Евдокия үрдүк үөрэҕи бүтэрэн баран салҕаан Москва куораттааҕы Тимирязовскай академияны бүтэрэн үйэтин тухары тыа хаһаайыстыбатын коллеһыгар учууталынан үлэлээбитэ. Кэргэнэ Никифоров Дмитрий Иванович, кылгас үйэлэммитэ. Түөрт оҕолоохтор. Оҕолоро бары үөрэҕи ылынаннар, ыал буоланнар Евдокия тоҕус сиэннэрэ  улаатан эрэллэр. Быйыл ыарахан ыарыыттан кыайан өрүһүммэтэ.

Улахан уол Иван тутуу үөрэҕин бүтэрэн проектнай институкка үлэлии сылдьан инфарктаан ыалдьыаҕыттан ыла сахалар өй-санаа, кут-сүр, таҥара үөрэхтэрин сөргүтэн, оннугар түһэриигэ үлэлэһэр. Кэргэнэ Ирина Николаевна, Национальнай архив кылаабынай хранитэлэ, кыыстара Катя үрдүк үөрэҕи бүтэрэн приставтыы сылдьар.

Орто кыыс Елизавета ветврач үөрэхтээх, кэргэнэ Дорофеев Афанасий Иванович, үс оҕолоохтор, биир сиэннээхтэр. Пенсияҕэ тахсан дьиэтигэр олорор.

Кыра кыыс Рена икки үрдүк үөрэҕи бүтэрэн куоракка приставтыы сылдьар. Советник юстиции, майор званиялаах.
Кыра уол Дима үс оҕолоох, икки үрдүк үөрэҕи бүтэрэн компьютер программатын оҥоруунан дьарыктанар. Кэргэнэ Дора Васильевна медицинскэй коллеж преподавателэ.

Ити курдук Иван Дмитрьевич төрөппүт, ииппит, улаатыннарбыт, үлэҕэ-хамнаска үөрэппит оҕолоро бары дьоҥҥо-норуокка туһалаахтык үлэлии-хамсыы сылдьаллар. 

АҔАБАР МАХТАЛЫМ 

Дьон бары төрүөхтэриттэн көрөр-истэр, маанылыыр, атаахтатар, бары баҕатын толорор киһини сөбүлүү саныыллар, бэйэлэригэр туһаны оҥорорун иһин ордук сөбүлүүллэр. Ким баҕарар ийэтин санаатаҕына аһатара, алаадьыта, сүөгэйэ минньигэһэ, сынньатара урут-бастаан ахтыллар. Ол эрээри дьиҥнээх олоххо ким эрэ бэлэмигэр аһара үөрэнэн хаалыы, оҕо улаатан истэҕинэ бэйэтэ сүрэҕэ суох буолуутугар тириэрдэринэн, куһаҕан майгыга кубулуйарын аныгы төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.

Оҕо кыра эрдэҕинэ туох үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын ситэ арааран билэ илигинэ бэйэтигэр туһаны оҥорооччулары ордук үчүгэйдик саныыр, онтон “Бэйэҥ үлэлээ, ону оҥор” диир, үлэлэтэр дьону сөбүлээбэт буолара адьас кырдьык. Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэлэми, минньигэһи сөбүлүүр, ол иһин өй-санаа эбиллибитин, тупсубутун, киһи буолууну ситиспитин бэлиэтинэн ону-маны барытын бэйэтэ киһи быһыылаахтык оҥоро-тута үөрэниитэ буолар.

Кыра эрдэхпинэ аҕабыттан саллар, ол иһин тугу барытын кини эппитин курдук оҥоро сатыырым. Ол гынан баран барыта табыллыбакка сыыһа-халты буолан хаалара элбэх этэ. От кэбиһиитигэр угаайылаах оттоох оҕуһу сиэтэн иһэн, быһалыы бара охсоору охторон кэбиспиппэр, буоратара буолуо дии санаабытым да, оҕуһу да сатаан сиэтэргэ үөрэнэ иликкин, иҥнэригэ тоҕо киллэрдиҥ диэн эрэ мөҕүллүбүтүм, санаабар үөрүү этэ. Үлэҕэ үөрэниигэ оҕо кыайа-хото сатаабатыттан, үөрэнэ, баһылыы илигиттэн элбэхтик сыыһаны-халтыны оҥорорун аҕабыт билэриттэн, үлэлии сылдьан кыра сыыһа-халты туттунууга букатын да мөхпөт, хата хайдах оҥордоххо табылларыгар үөрэтэрэ, такайара.

Бары үлэҕэ барытыгар хаалсыбакка барсан иһэрбинэн биирдэ эмэ, лаппа үчүгэйим киирбит кэмигэр төбөбүттэн имэрийэн хайгыыра. Улаатан истэҕим аайы ылар хайҕалым эмиэ элбээн испиттэрин тэҥэ, бобуу-хаайыы диэн суох буолан испитэ.
 
Аҕам кыра эрдэхпинэ аһара элбэхтик үлэлэтэр, уһуннук оонньоппот, сөтүөлэппэт, букатын мэниктэппэт дии саныыр, куһаҕаны оҥорортон саллар, чаҕыйар, “Аҕам туох диэҕэй?” диэн саныыр этим. Бэйэм ону-маны, киһи оҥорботун элбэхтэ оҥоро сатыырбыттан кэһэйдэхпинэ, бу быһыыбын аҕам сөбүлээбэтэ буолуо дии саныырым.

Төрдүс кылааһы бүтэрбиппит кэннэ Чурапчыга күрэхтэһиигэ сылдьан баран төннөн иһэн Килэҥкигэ аҕалан хаалларан кэбиспиттэригэр Мыан Барахсановтыын киэһэ буолан эрэр диэбэккэ, сатыы баран, түүн Ыанньыкайга кэлэн хонон, сарсыарда тиийбиппитигэр аҕам хайҕаан баран, үчүгэйдик билбэт сиргэ кыра оҕо мунан хаалыан сөбүн санаппыта. Кырдьык биһиги атын сиргэ үрэҕи батыһан баран хаалыахпытын сөп эбит. Ол сайын Афоня Захаровтыын Арыылаах күөлүн харбаан туорааммыт олоххо бастакы улахан кыайыыбытын оҥорбуппут.

Улаатан иһэн тыаҕа мас кэрдиһэ айаннаан иһэн сыарҕаҕа олорон тоҥнохпуна: «Түһэн сүүр эрэ бу, тоҥо-тоҥо олоруоҥ дуо?» диэн сыарҕаттан түһэрэн сүүрдэр этэ. Бу сүүрүттэн хата сотору итийэн буруолаан бардахпына көрө иһэн: «Тириппит киһи сотору тоҥор баҕайы» диэн аны тиритиэҕэ диэн тохтотон төттөрү сыарҕаҕа олордоро. Ол иһин оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ үөрэтээччи киһи элбэҕи билэрэ, олоххо уопута олус улахан көмөлөөх.

Оҕо кыра эрдэҕинэ барыны-бары аһара оҥорон кэбиһэр куттала хаһан да хаалбат. Хамсаммакка эрэ туран биэрдэҕинэ оҕо тоҥон, тымныйан хаалыан, илиитин, атаҕын  тоҥорон кэбиһиэн сөп. Аны тымныыга аһара тириппит оҕо этэ-сиинэ арыллан, онтон титирээн, аны тымныйан ыалдьан хаалара эмиэ ыраахтан буолбатах. Улахан уоппуттаах төрөппүт көрөн-истэн, хайа да диэки аһара ыыппакка, тоҥорбокко, тиритиннэрбэккэ оҕо туругун, этин-сиинин сөптөөхтүк көрөн-истэн үлэҕэ-хамнаска үөрэтэрэ кэлин олоҕу олорорго олус туһалыыр. Кыра эрдэхтэринэ төрөппүттэрэ үөрэппэккэ, такайбакка хаалбыт оҕолоро улаатан баран туохха барытыгар олус элбэх эрэйи көрсөллөр. Ол курдук тымныйан ыалдьаары гыннахха киһи эмискэ тиритэн кэлэрин билбэккэлэр, аны бустубут диэн эбии сойутунан кэбиһэн ыарыыларын бэргэтэн кэбиһэр эдэрдэр элбэхтэр.

Мин тугу барытын сатыыр, оҥорор, бары үлэни барытын кыайа-хото үлэлиир кыахтаах буола улааппыппар билигин бэйэм сааһыран, кырдьан олорон төрөппүттэрбэр, ийэбэр, аҕабар уонна эбэбэр махталым олус улахан.

Итинник үлэҕэ-хамнаска кыра эрдэхпиттэн эрчиллэн олус тулуурдаах, өһөс буола улааппыппын, ханнык баҕарар илии, өй үлэтин сатыырга, үчүгэйдик оҥорорго үөрэппитэ, итини тэҥэ, тулуурдаах, өһөс буолуу табааҕы быраҕыыга, арыгыны сөбүлээн көрөн иһиигэ ордук улахан туһалаахтарынан, аҕабар билигин кэлэн махталым улаатан иһэр.

Үлэлииргэ үөрэнии бэйэтэ олус улахан баай буолар. Үлэһит, үлэлии үөрэммит киһи хаһан, ханна баҕарар кыайар үлэтин булан үлэлиэн, туһалааҕы булан оҥоруон сөп. Ханнык да үлэҕэ, хаһан даҕаны сирдэрбэккэ, барыларыгар хайҕалы кытта үлэлээтим. Ол курдук Чурапчы улууһун аҥарын ылар “Субуруускай” аатынан совхозка суоппардыы сылдьан совхоз чемпиона, оройуоҥҥа иккис миэстэ буолары, кэлин, үрдүк үөрэҕи бүтэрэн бараммын тутуу проегын оҥорууга үрдүкү кылааһы ситиспитим, өр сылларга үлэлээбитим.

Биһиги улаатан истэхпитинэ арыгы эмиэ дэлэйэн испитэ. Застой кэмэ диэн ааттыыр кэммитигэр арыгы саамай дэлэйбит кэмэ этэ. Оскуоланы бүтэрэн улахан дьон аатырыы арыгы иһиитинэн бэлиэтэнэрэ. Кэлин улаатан баран, арыгы иһиититтэн сыыһа-халты туттубакка, быстахтык быһыыламмакка биирдэ бэриллэр олоҕу киһи быһыылаахтык олорорум иһин аҕабар махталым улахан.

Билигин сааһыран олорон санаан көрдөххө кырдьаҕас эбэбит арыгы туһунан билиитэ олус киэҥ, дириҥ эбит. «Арыгы испит, итирбит киһини мөхпөт, кыйахаабат баҕайы» диэн куруук этэрэ.

Билигин өй-санаа үөрэҕин дириҥник хасыһаммын эбэм бу этиитэ олус табатын бигэргэтэр кыахтаахпын. Ол курдук киһи итирэн, салгын кута көппүтүн кэннэ, ийэ кута кинини быһаччы салайар. Бу кэмҥэ киһи бэйэтин иннин көрүнэр, этин-сиинин баҕатын урутаан толорор кэмэ кэлэр, ол иһин куһаҕаннык этэри отой сөбүлээбэт кэмэ буолар. 

Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута сыыһа, атаахтык иитиллибит буоллаҕына, итирдэҕинэ, салгын кута көттөҕүнэ атаахтыыр, көрдөрөр, мааныланар, киһиргиир санаата улаатар. Атаахтык иитиллибит эдэрдэр итирдэхтэринэ буруйу, сыыһа-халты туттунуулары оҥоруулара элбээһинэ барыта өй-санаа ити уларыйыыттан тутулуктаах.

Кыра эрдэҕинэ чиҥник, бэрээдэккэ, киһи быһыытыгар үөрэтиллибит оҕо улааттаҕына, биирдэ-эмэтэ аһара иһэн кэбиһэн итирдэҕинэ даҕаны, буруйу-сэмэни оҥорбот, бэрээдэгэ улаханнык уларыйбат. Ол иһин кыра эрдэхпинэ киһи быһыылаахтык ииппит, чиҥник, бэрээдэккэ үөрэппит аҕабар билигин, сааһыран олорон, махталым улаатан иһэр. Ол барыта, саҥа улаатан, улахан киһи буолан баран арыгы иһэн биирдэ эмэ итирдэхпинэ, араас дьоннору кытта көрсүстэхпинэ даҕаны, улаханнык охсуһан, быһахтанан, сааланан сыыһа-халты туттунуулары, улахан буруйу оҥорботохпор, киһи быһыытын аһара туттубатахпар олоҕурар.

Аҕабыт арыгы диэни биирдэ-эмэтэ улахан бырааһынньыкка биир эмэ үрүүмкэни иһэр этэ. Кыра эрдэхпититтэн арыгы иһиитэ диэни билбэккэ эрэ улааппыппыт. Быраатым Алексей кыра эрдэҕинэ ыарыһах соҕус буолан атааҕа миигиннээҕэр улахан этэ, ол иһин биирдэ итирбитигэр айдаана быдан элбэҕэ, улахана. Ол барыта киһи итирдэҕинэ, өйө, салгын кута көттөҕүнэ, кыра эрдэҕинэ үөскүүр ийэ кутун салайыытыгар киирэриттэн, туттунар быһыыта тосту уларыйарыгар тириэрдэриттэн буолар.
 
Арыгы атыыта сыыйа кэҥээн дьон арыгыга аралдьыйара эмиэ элбээн испитэ. Аҕабыт биригэдьииринэн үлэлии сырыттаҕына үлэһиттэрин бэрээдэктэрин көрүү, үлэҕэ аттаран туруоруу барыта киниэхэ сүктэриллэрэ. Биир эмэ киһи арыгылаан кэбиһэн үлэтигэр тахсыбатаҕына улахан айдаан, улахан мунньахтарга кэпсэтиилэр буолаллара. Бары буруйдаахтары табаарыстыы суукка көрөн, дьүүллээн, көннөрүнэллэригэр араас көмөлөрү тэрийэллэрэ, онно барытыгар аҕабыт тэрийээччи буолара.

Арыгыны кытта бобон-хаайан охсуһуу оччолорго саҕаламмыта. Арыгы маҕаһыыҥҥа атыыланыытын аҕыйатыы, букатыннаахтык бобуу туттуллар буолбута. Аҕыйах кэмҥэ, дьон арыгы испэккэлэр бары-барыта соҕотохто тупсар курдук буоларыгар оҕустаран, кэлин бобуу-хаайыы ордук баһылаабыта эрээри, төттөрүтүн, арыгыһыттар элбииллэрин үөскэппитэ. Ол курдук биирдэ эмэ кэлэр эбэтэр хантан эрэ булуллар арыгыны дьон элбэҕи иһэн кэбиһэллэриттэн, итирэллэрэ элбиириттэн, арыгыга ылларыылара биллэрдик түргэтиирин билигин да билбэтэҕэ буолабыт.

Кыра эрдэхпититтэн арыгыга үөрэммэтэхпит тардан билиги, үс уол арыгыга аҕабыт курдук сыһыаммыт улаханнык уларыйбата, элбэх арыгылаах, бобуулаах-хаайыылаах кэмнэри этэҥҥэ аһардыбыт. 

Аҕабыт пенсияҕэ тахсан баран өр кэмҥэ дэриэбинэҕэ народнай хонтуруолунан үлэлээбитэ. Араас ыһыллыы, тоҕуллуу тахсарын барытын көрө сылдьан көннөрөргө кыһаллара, сыыһаны-халтыны мунньахтарга этэрэ уонна партия чилиэнэ буоларынан быһаччы кыттыһара. Кини эрэ дэриэбинэҕэ буолар барыга-бары аһара баран кыһанар курдугун бэлиэтээн «Сир-дойду очурун-чочурун барытын көннөрөөрү» диэн этэн эбэбит аҕабытын уоскута сатыыр буолара. Арыгыны дьон аһара испэт буолууларыгар үлэлэрэ-хамнастара табылларыгар аҕабыт чахчы, ис сүрэҕиттэн кыһанара.

Уола Иван Иванович Каженкин.

СИЭНЭ АНДРЕЙ ДМИТРЬЕВИЧ

Андрей Дмитрьевич Каженкин 1926 с. Атырдьах ыйын 26 күнүгэр Чурапчы оройуонун Белолюбскай нэhилиэгэр төрөөбүтэ. Армияҕа барыан иннинэ Белолюбскай нэhилиэгэр “Комсомол” аатынан колхозка араас үлэҕэ үлэлээбитэ.
 
1943 с. бэс ыйыгар Советскай Армияҕа ыҥырыллыбыта. 20-с коннай депоҕа стрелогунан 1944 с. ахсынньы ыйга дылы сулууспалаабыта. Онтон Забайкальскай байыаннай уокурук 210-с дивизиятын 892-с стрелковай полкатыгар автоматчигынан сылдьыбыта. Бу полка састаабыгар 1945 с. милитаристскай Японияны утары сэриигэ кыттыбыта. Сэриини Маньчжурия станцияттан саҕалаан баран Чанчун куоракка түмүктээбитэ. Бу Японияны кытта сэриигэ Советскай Армия улахан утарсыыны көрсүбүтэ. Япония армиятын саллааттара олус сидьиҥ майгылаах, куруубай хааннаах, кырыктаах өстөөхтөр этэ. Ол эрэн биһиги сэриилэрбит хара маҥнайгыттан японскай армияҕа утарсыы биэрбэккэ кимэн киирэн баартара. Андрей Дмитриевич Аргун пограничнай өрүһү туорааһыҥҥа, Хайлар куораты ылыыга үс хонуктан ордук тохтоло суох кыргыhыыга сылдьыбыта. Онтон Улахан Хинган хайаларыгар, Любей,  Цицикар, Харбин, Шэньян, Чанчун куораттары босхолоспута. Милитаристскай Японияны утары хорсуннук сэриилэспитин иhин Верховнай Главнокомандующай И.В. Сталин 1945 сыллааҕы атырдьах ыйын 23 күннээҕи 372 №-дээх бирикээhинэн Махтал суругунан уонна именной биноклунан, ССРС Верховнай Советын 1945 сыллааҕы балаҕан ыйын 30 күннээҕи Укааhынан «За победу над Японией»  мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Кэлин Аҕа Дойду сэриитин II-с степеннээх орденынан, араас юбилейнай мэдээллэринэн, знактарынан бэлиэтэммитэ.

Японияны кыайыы кэнниттэн 1946 сыллаахха бэс ыйыгар дылы Чанчун куоракка, онтон Читинскай уобаласка 73-с танковай полкаҕа, 1948 сыл кулун тутар ыйга дылы сулууспалаабыта. 1948 сыллаахха демоблизацияланан дойдутугар эргиллэн кэлбитэ, “Комсомол” аатынан колхозка биригэдьиирдээбитэ. Онтон Чурапчы оройуонун культура отделын бирикээhинэн Белолюбскай нэhилиэгин (Арыылаах) ааҕар балаҕанын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ, нэhилиэк советын депутатынан быыбардана сылдьыбыта. 1951-53 сыллардаахха Белолюбскай нэhилиэгин советын бэрэссэдээтэлинэн ананан үлэлээбитэ. Онтон  Болтоҥо кулуубун сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьан 1955 сыллаахха милиция оскуолатыгар үөрэнэ барбыта. Онтон ыла 32 сыл устата тохтоло суох ис дьыала органнарыгар оперуполномоченнайынан, следователинэн, паспортнай остуол начальнигынан Алексеевскай, Чурапчы оройуоннарыгар ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Кэлин, пенсияҕэ тахсан баран Чурапчытааҕы пожарнай чааска караул начальнигынан үлэлии сылдьыбыта. РСФСР МООП «Отличник милиции» значогунан (1964 с.), ССРС ИДьМ «Отличник милиции» знагынан (1975 с.), «За безупречную службу в МВД РСФСР» I – III степеннээх мэтээлинэн, ИДьМ, райком, райисполком, ИДьО элбэх Бочуотунай грамоталарынан, үгүс Махтал суруктарынан, юбилейнай знактарынан наҕараадаламмыта.

Кэргэнинээн Пелагея Ивановналыын 43 сыл бииргэ эйэлээхтик, дьоллоохтук олорбуттара. Пелагея Ивановна өр сылларга райпо остолобуойугар үлэлээбитэ, потребкооперация ветерана. 3 оҕолоохтор. Улахан уоллара Андрей Андреевич Каженкин кэргэнинээн Виктория Викторовналыын 3 оҕолоохтор, 3 сиэннээхтэр. Якутскай куоракка олороллор, үлэлииллэр. Улахан кыыс Раиса Андреевна кэргэнинээн Семен Петрович Федоровтыын 5 оҕолоохтор, 3 сиэннээхтэр, Чурапчы спортивнай оскуолатын воспитателэ. Кыра кыыс Людмила Андреевна кэргэнинээн Михаил Николаевич Осиповтыын 3 оҕолоохтор, Дириӊ орто оскуолатын учуутала. Андрей Дмитриевич уонна Пелагея Ивановна сиэннэрэ билигин эбэлэрин, эhэлэрин баҕа санааларын толорон араас идэлээх специалист буолан Чурапчыга, Якутскайга үлэлии сылдьаллар, ыал буолан, дьиэ тэринэн кэскиллэрин уhаталлар.

Уола Андрей Андреевич Каженкин

СИЭНЭ АННА ДМИТРЬЕВНА

Эһэм Каженкин Тихон Михайлович кини олоҕун уонна уһун үйэлээх сыралаах үлэтин санаан кэллэхпинэ, наһаа олохтоох уонна инники кэскиллээх кэнэҕэски кэлэр ыччатыгар аналлаах эбит. Кини үлэтэ хамнаһа кэлэр көлүөнэлэр сайдалларыгар, үөрэҕи-билиини иҥэринэллэригэр аналламмыт.

Эһэбит саҥа таҥара дьиэтэ уонна оскуола тутуутугар сыралаах, уустук, ыарахан үлэлэрин кэмигэр, үчүгэй хаачыстыбалаахтык толорбутун оччотооҕу салайааччылар сыаналааннар мэтээллэринэн наҕараадалаабыттар. Ол курдук таҥара дьиэтин тутуутугар улахан куолакалы Бэстээхтэн босхо тиэйэн таһаарбытын уонна кыһыл көмүс дуйдаах тимир кириэһи оҥотторон туруорбутун иһин үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадалаабыттар. Ол кэнниттэн саҥа, 35 оҕо үөрэнэр оскуолатын дьиэтин босхо тутан биэрбитин иһин үрүҥ көмүс мэтээли биэрбиттэр. Кэлин Романовтар династиялара 300 сылын туолар юбилейигэр таҥара дьиэтигэр ыстаарыстатынан уһун кэмнээх үлэтин иһин боруонса мэтээли наҕараада биэрбиттэр.

Эһэбит төрөөбүт нэһилиэгэ тупсарыгар, улахан тутууларынан киэркэйэригэр, эдэр ыччата сайдарыгар, үөрэхтэнэригэр көмөлөһөр санаатыттан туох баар бары кыаҕын үйэтин тухары уурбут.

Мин кыра эрдэхпинэ эһэм туһунан нэһилиэгим дьоно этэллэрэ: “Бу ким оҕотой”,- диэн ыйытан баран: “Мэтээллээх уолун Митээ кыыһа” эбэтэр “Мэтээллээх сиэнэ”,- дииллэрэ. Ону мин дьоммор; ийэбэр, аҕабар: “Мэтээллээх сиэнэ”,- диэн үөҕэллэр диирим. Онно аҕам Миитээ, ийэм Аана тугу даҕаны эппэт этилэрэ. Ол саҕана сэбиэскэй былаас ыраахтааҕы, урукку олоҕу үчүгэй диири бобор, сөбүлээбэт этилэрэ, ыраахтааҕыттан наҕараадалаах киһи туоратыллара.

Оҕо сырыттахпытына ыраахтааҕы былааһа киһи олоҕун баттыырын, атаҕастыырын, дьоннор аччыктаан олороллорун туһунан элбэхтик кэпсииллэр этэ. Ону оҕолор, кырдьаҕастар бары итэҕэйэрбит.

Эһэм Тихон Михайлович мин аҕабынаан Дмитрий Тихоновичтыын саҥа Хос Көлүйэҕэ туттубут дьиэтин Арыылаахха көһөрөн киллэрэн, эбии саҥа маһынан салҕаан 35 оҕо үөрэнэр оскуолатын дьиэтин биир сайын устата тутан биэрбиттэр. Ити кэнниттэн Тихон Михайлович оскуолаҕа остуорастаан, оһоҕун оттон, өр сылларга көрөн-истэн олорбут. Кэлин оскуолаҕа попечителинэн ананан үлэлээбитин туһунан докумуон архыыптан көһүннэ. Кинини биэс нэһилиэк уопсай мунньаҕынан оскуолаҕа попечителинэн талбыттар эбит.

Эһэм Тихон Михайлович сэбиэскэй былаас саҕана Суурт Үрүйэҕэ саҥа туттубут сайылыгын дьиэтин биэс муннуктаах сулус курдук быһыылаан оҥостубут. Ол барыта эһэм саҥа былааһы сөбүлээбитин бэлиэтэ эбит. Эһэм сайылыгар аймахтар бары сыл аайы сылдьабыт, ахтан-санаан ааһабыт.
 
Мин Каженкина Анна Дмитрьевна эһэбин Тихон Михайловиһы, аҕабын Дмитрий Тихоновиһы кэриэстээн кинилэр араспаанньаларын тутан сылдьабын, билигин сиэним Борис кинилэр араспаанньаларын үйэтитэр.

Күн сиригэр олорон түөрт оҕо ийэтэбин, кэргэним Михайлов Николай Мисаилович Сунтаартан төрүттээх, инженер-строитель үөрэхтээх, тыа хаһаайыстыбатын министерствотын тутуутун отделыгар уһуннук үлэлээбитэ, билигин пенсияҕэ олорор.

Улахан уолбут Дмитрий врач үөрэхтээх, кэргэнэ Елена эмиэ врач, икки уол оҕолоохтор.

Орто уол Михаил үрдүк үөрэхтээх, инженер-аудит идэлээх, кэргэнэ Зоя – судебнай пристав.

Кыыспыт Парасковья үрдүк үөрэхтээх, тыа хаһаайыстыбатын министерствотын тутуутун уонна информациятын управлениятын старшай специалиһынан үлэлиир, икки оҕолоох.
 
Кыра уолбут Николай, үрдүк үөрэхтээх – предприниматель.

Сиэннэрбит бэһиэлэр, бары уолаттар, үрдүк үөрэххэ, оскуолаҕа үөрэнэ сылдьаллар.

Москваҕа юридическай академияҕа үөрэнэр сиэним Борис Каженкин хос хос эһэтин араспаанньатын сүгэринэн биһиги оскуолаҕа попечителлиир династиябытын салгыырыгар, нэһилиэккэ көмө оҥороругар эрэл баар.
 
Мин Иркутскайдааҕы финансовай экономическай институту уонна Москватааҕы Тимирязовскай академияны үөрэнэн бүтэрбитим. 50 сыл устата бэйэм үөрэхпинэн финансовай ревизор специальноһыгар үлэлии сылдьабын, антикоррупционнай комитет специалиһабын, Ил Түмэн депутатын Губарев Виктор Николаевич көмөлөһөөччүтэбин, Саха республикатын “Үөрэх тэрилтэлэрин көрөр-араҥаччылыыр сүбэтин холбоһугар” киирсэн конкурснай докумуоннары быһаарар общественнэй экспертинэн үлэлиибин.

Эһэм Каженкин Тихон Михайлович, аҕам Дмитрий Тихонович ааттарын үрдүктүк тутан, кэриэстээн, 2000 сылтан Арыылаах оскуолатыгар попечитель буолан, гран олохтоон сылдьабын. Сыл аайы икки оҕоҕо гран харчы туттарабын, барыта 22 оҕоҕо туттардым. Нэһилиэкпэр саҥа спортзал тутуутугар көмө оҥороммун ис өттүн барытын кырааскатын булан кырааскалаппытым. Таҥара дьиэтин тупсарыыга, ис, тас өттүн кырааскалааһыҥҥа кырааска булан уонна иһигэр быыс оҥоруутугар көмөлөспүтүм. Нэһилиэгим туһугар араас өрүттээх көмөм Чурапчы улууһа тэриллибитэ 75 сыла туолуутугар нэһилиэк дьаһалтатын махтал суругунан бэлиэтэммитэ. Итини тэҥэ үтүө дьыаланан сыалланан-соруктанан Санкт-Петербурдааҕы киноматография институтун үөрэнээччитигэр сыл аайы биир бириэмэлээх стипендиянан хааччыйабын.

Эһэм Тихон Михайлович Каженкин аата тутан биэрбит оскуолатыгар иҥэриллибитигэр көмөлөрүн иһин нэһилиэгим дьонугар барҕа махталбын тириэрдэбин.

Сиэнэ Анна Дмитрьевна Каженкина.

ХОС СИЭНЭ КОНСТАНТИН ГАВРИЛЬЕВИЧ НАКАТОВ

Мин улаатан истэхпинэ хос эһэбит аата ахтыллыбат этэ. Арай кини туһунан оҕонньоттор кэпсээннэриттэн истэрим. Тыа Татыйаан уонна Доргуй алаас үрдүнэн 10 гаалаах бурдук ыһар сири солообуттара. Манна Иннокентий Попов, Дмитрий Карсанаев, Никифор Попов, Роман Попов, Софрон, Пантелеймон Барашковтар, Гаврил Лобанов уонна Попов Николай үлэлээбиттэрэ. Мин оччолорго үһүс кылааска үөрэнэр уол этим. Үлэһиттэр бары Хос Көлүйэҕэ Доргуйга барар суол кытыытыгар турар Тиэхээн бэйэтэ туппут ампаарыгар дьиэлэнэллэрэ. Онно хос эһэм туһунан элбэҕи кэпсиир этилэр. Ону бу диэн улаханнык сэҥээрбэт этим да истэрим. Мин бу үлэһит дьоҥҥо 5 биэрэстэлээх сайылыктан суорат уонна сүөгэй уутун күн аайы оҕуһунан кыракый уһаакка кутан тиэйэн аҕаларым. Оччолорго бурдук ас олус аҕыйах этэ. Үрүҥ ас таһарым иһин үлэһиттэр хайгыыллар этэ уонна: “Хос эһэтин туйаҕын хатарыыһы”,- дииллэрэ. Ону истэ-истэ испэр наһаа үөрэрим уонна үлэбэр кыһанарым.

Бу дьиэлэнэр ампаарбытын Тиэхээн оҕонньор эдэригэр туппута үһү. Ампаар төгүрүччү наара ороннордоох, бэйэтэ биэс миэтэрэ усталаах, туоралаах этэ. Төһө да күүстээх ардахха даҥа үчүгэй буолан хотторбото. Аана маһынан оҥоруллубутун үрдүнэн туора тимир туттарыылардаах, иэччэҕэ сыыйыы тимиртэн оҥоруллубуттарын көрө-көрө оҕонньоттор сөҕөн кэпсэтэллэрин истэрим. “Тиэхээн барахсан, бу оҕолоругар анаан туппута бөҕөтүн”,- диэн хайгыыллара.

Таҥара дьиэтин тутуу туһунан эмиэ кэпсэтэллэрэ. Тиэхээн онно тутуу маһын бэлэмнээһини салайбыт, биэс нэһилиэк хас биирдии ыалын аайы үстүү бэрэбинэни нолуок курдук мунньаҕынан быһааран уурбуттар. Бэрэбинэ быһар төбөтө 28 см кыра буолбатын кыраҕытык кэтээн тутара, суордаран бэлэмнэтэрэ үһү. Бэйэтэ бэрэбинэни наһаа түргэнник, сатабыллаахтык суорара, ойуппут олуга сиргэ түһүөр диэри иккистээн охсон ойутара үһү. Тутуу маһа барыта бэлэмиттэн улахан тутуу түргэнник тутуллубута дииллэрэ.

Оччолорго кыраан суох кэмигэр итиччэ үрдүккэ бэрэбинэни таһаарыыга уһун кирис өтүүнэн тутуу нөҥүө өттүттэн атынан эбэтэр оҕуһунан таттаран таһаараллар эбит. Онно Тиэхээн бэйэтин атын күүстээх уонна сымнаҕас диэн элбэхтик туттар эбит. Ол туһунан Лөгөнтөй Попов оҕонньор ойон тура-тура кэпсиирэ субу баар курдук. Сатабыллаах Тиэхээн таҥара дьиэтэ тутулларыгар өйүн-санаатын, күүһүн-күдэҕин барытын анаабыта диэн кэпсэтэллэрэ. Тимир ууһун бастыҥа буолан таҥара дьиэтин тутуутугар туттуллубут сыыйыы тимирдэри барыларын Тиэхээн оҥорсубута, бэлэмнээбитэ дииллэрэ. Ол кэмҥэ тимир көстөрө уустуктардаах эбит. Саас Тиэхээн биир ынах этин тиэйэн куоракка киирэн бары наадыйар тимирдэрин булан таһаарбыт. Сайылыгар таҥара дьиэтин кириэһин сыыйыы тимиринэн оҥороругар Лөгөнтөй Попов оҕонньор күөрт күөртэспитим, балта балталаабытым диэн кэпсиирэ.

Тиэхээн Хос Көлүйэҕэ Үҥкүргэ тахсыыга туттубут дьиэтин Арыылаахха көһөрөн киллэрэн оскуола тутан биэрбитин тэҥэ, ампаарын эмиэ көһөрөн, тутан биэрбит. Ол көһөрбүт ампаарын умуһаҕын колхоз кэмигэр сиилэс умуһаҕа оҥостон туһаммыттара, дириҥэ бэрт буолан элбэх от киирэрэ. Ол сиилэс умуһаҕар биир ынах түспүтүн Николай Попов соһон таһаарбыта. Кини эдэригэр күүстээх, кыахтаах киһинэн ааҕыллара.

Уончалаах уол эрдэхпинэ саас ыһыы үлэтигэр сир таттарыытыгар оҕус сиэтэ сылдьыбытым. Суха тутааччы Барашкова Өрүүнэ (Куһаҕан Өрүүнэ) этэ. Саас күн тахсыыта Эмэлдьээн күөлэ диэн алааска түөрт суханан, ахсыа буолан үлэлии сылдьыбыппыт, сонуокпутун түөрт гына үллэрэн баран күрэхтэһэн, түргэнник үлэлиирбит. Утуктуу быһыытыйан истэхпинэ Өрүүнэ кымньыылаабытыгар оҕуспут соһуйан иннин диэки ыстаныытыгар туйаҕын ыырааҕар кыбытан сотобун ньылбы үктээн кэбиспитэ. Хаан бөҕө тохтубута, эһэм Дмитрий кыаҕа баарынан сүүрэн кэлэн атахпын таҥаһынан баайан, көтөҕөн ылан, оҕуска мэҥэстэн Мүкэ алааска ийэбэр илдьибитэ. Онно ийэм Маайа, эдьиийим Табаах Мотуруона дайааркалыыр, эдьиийим Боккуойа субан сүөһүлэри көрөр этилэр. Ол кэмҥэ Арыылаахха балыыһа да, луохтуур да суоҕа. Тиийэрбитин кытта ийэм барахсан сылаас үүтүнэн атахпын сууйбута, аллараа ньылбырыйбыт этин үөһээ имэрийбитэ, уокка ас биэрбитэ уонна куобах тириитин субатынан силлии-силлии сыһыарбыта даҕаны кыайан оспотоҕо. Нэдиэлэ буолан баран эһэм Дмитрий оҕустаах кэлэн мэҥэстэн Хос Көлүйэҕэ тиийэн тумул халдьаайыга чардааттаах киһи уҥуоҕар тахсыбыппыт. Чардаат аттыгар олордон баран мутугу туттарбыта уонна: “Манан хаһа оонньуу олор”,- диэбитэ, бэйэтэ чугас сонуокка: “Бурдук хайдах үүммүтүн көрө бардым”,- диэн барбыта. Син өр соҕус буолан баран кэлбитэ, сыллаабыта уонна Хос Көлүйэ дьиэтигэр тиийэн чэйдээбиппит. Оҕуска мэҥэстэн миигин Мүкэҕэ илдьэн биэрбитэ уонна: ”Тугу да тыытымаҥ, бэйэтэ оһуоҕа”,- диэбитэ. Эһэбититтэн эдьиийдэрим тугу да ыйыппатахтара, кини да кэпсээбэтэҕэ. Аҕыйах хонон баран атаҕым оһон хаалбыта. Онтон кэнники билбитим, эһэм ийэтэ нэһилиэккэ аата ааттаммат удаҕан эбитэ үһү.

Куобах эстэр дьылыгар дойдубар бултуу тахсыбытым, нэһилиэгим дьоно үөрэ-көтө көрсүбүттэрэ. Хос Көлүйэ алааска бара сылдьыбыппыт. Мин олорбут киһим уҥуоҕа уруккутун курдук турара, арай оҕуспутун баайбыт титирикпит улаатан баараҕай тиит буолбут этэ.

Ийэм барахсан 1911 сыллаахха төрөөбүт. Тиэхээн оҕонньор бастакы сиэнэ буолан ийэтин Маайа аатынан ааттаммыт. Түргэн туттунуулаах, иистэнньэҥ, туохтан да иҥнэн турбат үлэһит, аҕыйах саҥалаах этэ. Кэлин Арыылаахха сүөһү эмчитэ, отоһута буолбута. Ол курдук ыалларга сатаан төрөөбөтөх ынахтарга көмөлөһөрө эбэтэр сүөһү араастаан моһуогурдаҕына ийэбин ыҥыраллара. Биир сайын сайылыктарга ньирэйдэр өлөн айдаан тахсыбытыгар ийэбин ыҥырбыттара. Онно кини ньирэйи кулгааҕын быһаҕынан сиирэ анньара эбэтэр кутуругун төбөтүн быһара, хаан таһаарара эбэтэр төттөрү миинэн олорон эргэ сиппииринэн таһыйара, айаҕын атытан баран саҥара-саҥара силлиирэ, ол кэнниттэн олбуорга ыыттаран кэбиһэрэ. Ол курдук Чэлгиэрэ, Дулҕа сайылыктар ньирэйдэрэ үтүөрэн ынах, оҕус буола улааталлара. Дьиэлэри араас кирдэртэн ыраастыыра, ньаадьы уйа туттубут буоллаҕына ыраастыыра, хомуйара.

Бэйэм сааһыран баран Чэриктэйгэ эдьиий Биэрэҕэ, Тааттаҕа Куома Чааскыҥҥа, Үөһээ Бүлүүгэ Ньыыкан кырдьаҕаска, Бээрийэҕэ Турантаев кырдьаҕаска сылдьыталаабытым, кэпсэппитим. Бар дьону эмтии-томтуу сылдьалларын илэ харахпынан көрбүтүм. Эдэр эрдэхпиттэн Саха сиригэр үлэбинэн сылдьыбатах улууһум суох буолуо.

Бар дьоҥҥо туһалааҕы оҥорор дьонтон олус астынабын, үөрэбин. Хос эһэм Тиэхээн нэһилиэгэ сайдарын туһугар оҥорбут үтүө быһыылара; таҥара дьиэтин тутуутугар бары кыаҕын-күүһүн биэрбитэ, урукку кэмҥэ ыччаттарга анаан, бэйэтигэр туттубут дьиэтин көһөрөн, онно салҕаан оскуола туппута  билигин кэлэн толору сыаналаннылар. Кини сырдык аатын үйэтитэргэ аан маҥнайгы тылы көтөхпүт нэһилиэк бочуоттаах киһитигэр М.К.Поповка, элбэхтик архыып докумуоннарын хасыһан булбут, бэчээккэ таһаартаабыт С.Р.Поповка Тиэхээн Михайлович аймахтарын аатыттан махталбын тириэрдэбин.

Тихон Михайлович сырдык кэриэһэ, үлэлээбит үлэтэ-хамнаһа умнуллубатын диэн оскуола коллектива, нэһилиэк олохтоохторо туруорсууларын өйөөбүт Чурапчы улууһун салалтатыгар, С.С.Яковлевка, Саха республикатын президенэ Е.А.Борисовка барҕа мааны,  үйэ саас тухары барҕа махтал буоллун. 

Хос сиэнэ Константин Накатов.

ТИЭХЭЭННЭР ДЬОН-СЭРГЭ ТУҺУГАР

Нэһилиэк остуоруйатыгар биллэр-көстөр суолу-ииһи хаалларбыт дьиэ кэргэнтэн биирдэстэрэ Каженкиннар аҕа уустарыттан этилэр. Ол курдук 19-с үйэ бүтэһигэр 20-с үйэ бастакы сылларыгар олорон ааспыт Тихон Михайлович Каженкин – Мэтээллээх Тиэхээн аата-суола умнулла-умнулла тиллэн сураҕыра сылдьар. Кини нэһилиэгэр саҥа итэҕэли уонна үөрэҕириини тарҕатар таҥара дьиэтин актыыбынай кыттыылааҕа этэ. Тихон Михайлович тутуспут бигэ-таҕа таҥара дьиэтэ, Саха сиригэр мас тутуу дьиҥнээх эталонунан буола турарын билигин кэлбит-барбыт барыта сөҕө-махтайа көрөр. Тиэхээн бэйэтин үйэтин кэмигэр сөп түбэһиннэрэн православнай итэҕэл нөҥүө нэһилиэгин дьонун сырдыкка-кэрэҕэ тардыһыннарыыта этэ. Кини бэйэтин олорор дьиэтин көһөрөн 35 миэстэлээх биир кылаастаах церковнай-приходскай оскуоланы сиэртибэнэн тутан биэрбитэ уонна бэйэтэ элбэх сыл попечителинэн буолан оччотооҕуга нэһилиэнньэни маассабай үөрэхтээһиҥҥэ олук сахпыта эрээри, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолан барыта түктэринэн аатырбыта. Тихон Михайлович тутуспут таҥаратын дьиэтэ сатаҕайданан, церковнай-приходскай оскуолата сабыллан кини үтүө аата-суола суураллыбыта. Манна даҕатан эттэххэ, тэбиэс сүрэхтээх Тиэхээн Каженкин буккуурдаах гражданскай сэрии саҕана, бука буруйга-сэмэҕэ тардыллыахтааҕа эбитэ буолуо? Кини оччолорго ыарахан ыарыыга ылларан суорҕан-тэллэх киһитэ буолан, 1922 с. саҥатыгар өлөн “репрессияттан куоппута”. Ол оннугар Тиэхээн аатын-суолун киртитээри диэххэ сөп курдук, атаҕынан мөлтөх туруктаах уола Дмитрий Каженкины “киһини тэрээһиннээх өлөрүүгэ кыттыгастаах буолуо” диэн 1929 сыллаахха хаайа, силиэстийэлии сылдьыбыттар. (Д.В.Кустуров – “Репрессия ыар тыына”, 1993 с., 54 ыстр.)

Үтүө үрдүгэр кир-хох сыстыбат, олох уларыйан Тихон Каженкин аата аһаҕастык ааттанар кэмэ кэлэн, кини сыдьааннара ахтыллар буоллулар. Ол курдук, билигин Дьокуускай куорат таһыгар олохтоох Тихон Михайлович сиэнэ Анна Дмитрьевна Каженкина эһэтин туйаҕын хатаран, эмиэ попечитель быһыытынан биллэр. Эһэтэ төрүттээбит оскуолата 100 сыллаах үбүлүөйүгэр ыҥырыллан Анна Димтрьевна үтүө тылын-өһүн этэн, үөрэххэ талааннаах оҕолорго Каженкиннар дьиэ кэргэн анал стипендиятын олохтообута олус кэрэхсэбиллээх. Стипендия үөрэх сыла түмүктэниитигэр бастыҥ үөрэнээччилэргэ туттарыллан иһиллиэхтээх. Нэһилиэк ыччата чөл олоҕу тутуһан эт-хаан өттүнэн дэгиттэр сайдыылаах буоларыгар анаан, бөһүөлэккэ спорзал тутуутугар биллэр-көстөр үбүнэн, тутуу матырыйаалынан спонсордаан биир дойдулаахтара махталлара муҥура суох. Маны таһынан Анна Дмитрьевна Санкт-Петербурдааҕы киноматография институтун үөрэнээччитигэр үтүө дьыаланан сыалланан-соруктанан сыл аайы биир бириэмэлээх стипендиянан хааччыйар.
Тихон Михайлович биир сиэнэ, өбүгэлэриттэн бэриллибит дьикти идэлээх Левина Анисия Дмитрьевна улахан ыал буолан Дьокуускайга олорор. Кини дьон кыһалҕатын этинэн-хаанынан тэҥҥэ үллэстэр эйэҕэс дууһалаах киһинэн биллэр. Үгүс элбэх түгэннэртэн бэчээккэ тахсыбыт, тэлэбиисэринэн көрдөрүллүбүт биир түгэн: Нам улууһугар отоннуу тахсан баран тоҕус хонук устата сүтэн нэһилиэги, оройуону ааһан өрөспүүбүлүкэни аймаабыт эмээхсин сиэнинээн муммутун баар сирдэрин чопчу ыйан биэрбитэ. Кини сүрүн үлэтинэн сүтүгү булуу, ол-бу быһылааны быһаарыыга көмөлөһөн дьон кыһалҕатын үмүрүтүү, толуйуу.

Тихон Михайлович хос сиэнэ Иван Иванович бэйэтэ эмиэ олоххо-дьаһахха туспа көрүүлэрдээх инженер-строитель идэлээх ыал аҕата. Кини олох-дьаһах туһунан элбэх кинигэ автора, ол иһигэр “Түүлү тойоннооһун” диэн саха дьонун үксүлэрин сэҥээрдибит дьоҕус үлэтэ буолар.

Түмүктээн эттэххэ, маннык эйэҕэс санаалаах, дьону сырдыкка-кэрэҕэ, үөрэххэ уһуйбут биир ийэттэн-аҕаттан төрүттээх үтүө дьоннордоохпутунан биһиги киэн туттабыт. Каженкиннар үтүө дьыалалара кэнэҕэски үүнэр кэнчээри ыччаттарга дьиҥнээх холобур буолуо диэн эрэнэбит уонна кинилэр үрдүк ааттарыгар сүгүрүйэбит-махтанабыт.

Кийиит Е.Н.Каженкина-Коркина ахтыыта. 

ТИХОН КАЖЕНКИН - МОЙ ПРАДЕД

Тогда в далеком 1897 году мой прадед Тихон Михайлович Каженкин, обычный крестьянин Чурапчинского наслега, дедушка моей мамы Левиной Анисии Дмитриевны, добровольно вложил свои средства на строительство школы и церкви, и за этот безвозмездный вклад был награжден  императором Николаем II  памятными медалями.

Медалями были отмечены следующие его вложения в развитие культуры и образования своего края:

Первое. Изготовление церковного позолоченного креста  на средства, вырученные с продажи части своего скота.

Второе. Покупка и организация перевозки с села Нижний Бестях на берегу Лены в село Арылах и установка 52-пудового колокола в местную построенную церковь. Освятил колокол 29 марта 1900 году Епископ Вилюйский Никанор. Тихон был активным просветителем церковного учения, православия, единственного тогда источника образования. Церковь эта до сих пор функционирует, и удивляет всех искусством древнего деревянного зодчества.

Третье. Строительство церковно-приходской школы в селе Арылах, и дальнейшее попечительство над ней. Тихон Каженкин активно привлекал к учебе и православной вере местное население. Таким образом, 110 лет назад была открыта 1-я Хаяхсытская церковно-приходская школа, которая со временем меняла свой статус, росла и расширялась. 

При власти большевиков Тихон подвергался опасности быть репрессированным, однако его смерть в 1922 году помешала этому.
Архиепископ Якутский и Ленский Герман отмечал: «Свою лепту вносили не только богатые и знатные, но и небогатые с отдаленных наслегов. Подобная история описана в Евангелии: бедная вдовица принесла свои деньги на содержание храма. И Христос–спаситель похвалил ее и сказал, что она положила больше всех богатых. И так многие наши соотечественники порой отдавали, делились самым необходимым. И вот я вспоминаю одно имя не богатого крестьянина Тихона Михайловича Каженкина, уроженца села Арылах. Сам будучи неграмотным, он всей душой понимал важность значение образования и просвещения».

В делах таких людей, как Тихон Каженкин, отображается образ нового, беззаветно преданного своему краю человека Якутии. Он принадлежит к лучшим сыновьям якутского народа, людям передовых идей.

Моя мама, внучка Тихона Каженкина Левина Анисия Дмитриевна -многодетная мать, воспитавшая шесть детей, - способствовала созданию фильма о знаменитом меценате. Все мы, ее дети, - правнуки Тихона Каженкина, – специалисты различного профиля с высшим образованием.

Среди нас есть «отличник здравоохранения»; «отличник милиции» - ветеран МВД. Самый младший из детей, Тихон, названный в честь нашего предка, успешно закончил Уральскую государственную юридическую академию и в данное время проходит службу в Высшем военном образовательном учреждении города Краснодара.

Думаю, что природная одаренность, смекалка и предприимчивость Тихона Каженкина, жившего более 100 лет назад, передалась и нам, и традиция эта должна быть продолжена и в последующих поколениях.

Правнучка Кюнна Яковлевна Лепова, научный сотрудник Учреждения Российской академии наук Института физико-технических проблем Севера им. В.П.Ларионова Сибирского отделения РАН.

ХОС СИЭНЭ ЕВДОКИЯ ИВАНОВНА

Евдокия Ивановна Никифорова 1949 сыллаахха тохсунньу 10 күнүгэр Чурапчы улууһун Арыылаах нэһилиэгэр төрөөбүтэ.

Ийэтэ -  Матрена Алексеевна Сивцева үйэтин тухары колхозка, онтон «Субуруускай» аатынан совхозка дояркалаабыта. Аҕата – Каженкин Иван Дмитрьевич колхозка, онтон совхозка солбуллубат биригэдьииринэн, кэлин народнай хонтуруол председателинэн үлэлээн  сылдьыбыта.

Евдокия 1956 сыллаахха Арыылаах начальнай оскуолатыгар үөрэнэ киирбитэ. 1961 сыллаахха бу оскуоланы үөрэнэн бүтэрэн, мантан 2,5 көстөөх Кытаанах нэһилиэгэр, аҕыс кылаастаах оскуолаҕа 5 кылааска үөрэнэ киирбитэ. Бу оскуолаҕа интернакка олорон 8 кылааһы ситиһиилээхтик бүтэрбитэ. 7-8 кылаастарга үөрэнэр кэмигэр элбэх общественнай үлэлэргэ кыттара. Оскуола уопсай хаһыатын редакторынан үлэлээн хаһыат көтүппэккэ тахсарын ситиһэрэ. Евдокия үөрэнэ сылдьан спортивнай секцияларга утумнаахтык дьарыктанара. Спортка бастыҥ көрдөрүүлэри ситиһэн оскуола сборнай командатын чилиэнэ этэ. Ордук үчүгэй көрдөрүүлэри кылгас дистанцияҕа сүүрүүгэ уонна хайыһарга ситиспитэ, оройуоҥҥа буолар күрэхтэһиилэргэ бастакы эбэтэр иккис миэстэлэри ылара.

Хайыһарынан сүүрүүгэ улахан дьоҥҥо иккис спортивнай разряды туттарбыта. 1966 сыллаахха Кытаанах оскуолатын 8 кылааһын бүтэрэн, аны Арыылаахтан икки көстөөх Таатта улууһун Туора-Күөл дэриэбинэтин орто оскуолатыгар 9 уонна 10 кылаастарга салгыы үөрэммитэ. Бу оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, спортивнай курэхтэһиилэргэ эмиэ ситиһиилээхтик кыттара, ону таһынан уус-уран самодеятельноска ырыалары, үҥкүүлэри, художественнай ааҕыылары ордук умсугуйан толороро.

1968 сыллаахха Саха государственнай университетын тыа хаһаайыстыбатын факультетын зоотехническай салаатыгар үөрэххэ киирбитэ.  Ити идэни талыыга кини производствоҕа  үлэлээбитэ уонна кыра эрдэҕиттэн үлэни таптыырга үөрэммитэ тирэх буолбута.

Үөрэнэн истэҕин аайы, идэ абыланар ыллардар ылларан испитэ. Өссө элбэҕи билиэх-көрүөх санаата сыл ахсын күүһүрэн барбыта. Факультет ыытар общественнай үлэтигэр актыыбынайдык кыттарын таһынан уус-уран самодеятельноска факультет народнай инструментальнай ансамблыгар кыттан «Норуоттар доҕордоһуулара» фестиваль хас да төгүллээх лауреата буолбута. Ордук хомуска үчүгэйдик оонньуура дьон болҕомтотун тардара.

Эдэр саас истиҥ иэйиитин, нарын тапталын көрсөн 3 курсу бүтэрээри сылдьан, 1972 сыллаахха, бииргэ үөрэнэр уолугар, курс бастыҥ студеныгар, Ньурбаттан төрүттээх Никифоров Дмитрий Ивановичка кэргэн тахсыбыта. 4 кууруска үөрэнэ сылдьан, эдэр ыал сиэринэн, кыыс оҕолонон ийэ-аҕа буолар дьолун билбиттэрэ.
 
1974 сыллаахха университеты ситиһиилээхтик бүтэрэн, кэргэнин дойдутугар Ньурбаҕа кийиит буолан тиийэн Марха совхоз Хорула отделениетыгар талбыт идэтинэн 2 сыл ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Отделение үлэтин специалист быһыытынан өрө тардыбытын түмүгэр отделение эт туттарыытыгар бастакы, үүккэ иккис буолан совхоз үлэһиттэрин хайҕалын ылбыта. Евдокия Ивановна таһаарыылаах үлэтин түмүгэр отделение ыанньыксыттара союз уонна республика үрдүк наҕараадаларыгар тиксибиттэрэ. Кини ити сылларга сүөһүнү талыыга, ыанар ынахтары сүүмэрдээһиҥҥэ элбэх үлэни ыыппыта. Бу дьаныардаах үлэтин түмүгэр Ньурба улууһун Хорула нэһилиэгин бочуоттаах гражданинын аатын иҥэрбиттэрэ. Кэлин куоракка көһөн да кэлбитин кэннэ үлэһиттэрэ уонунан сылга махтал-баһыыба тылын этэллэрэ кинини олус үөрдэрэ. Оччолорго нэһилиэк олоҕун биир тутаах киһитэ этэ. Манна үлэлии сылдьан кини тыа сирин үлэһит ыччата үөрэххэ – сырдыкка дьоҕурун, тардыһыытын бэлиэтии көрөн «учуутал буолан тыа сирин ыччатын сайыннарыахха, тыа сирин  олоҕун тупсарыыга үлэлэһиэххэ» диэн бигэ санааны ылыммыта. Ол баҕа санаатынан салайтаран, 1978 сыллаахха Москватааҕы К.А. Тимирязев аатынан Тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар педагогическай факультеты бүтэрбитэ,  онтон санаатын хоту тыа хаһаайыстыбатын техникумугар үлэлии кэлбитэ. 1993 сыллаахха техникум иһинэн ыытыллыбыт «Сыл учуутала» куонкуруска ситиһиилээхтик кыттыбыта, бэйэтин коллегаларыгар аһаҕас уруоктары, аһаҕас кылаас чаастарын ыытан бэйэтин опытыттан куруук үллэстэрэ, эдэр коллегаларын уруоктарыгар сылдьан сүбэлиирэ-амалыыра. Евдокия Ивановна сэбиэдиссэйдиир лабараториятын үөрэтэр-иитэр базатын хаҥаппыта. Кэлин өссө Саха сиринээҕи тыа хаһаайыстыбатын научнай институтун ученайдарын үлэлэринэн байытар, учебнай-методическай комплектарын толорон биэрэр, араас үөрэтэр, көрдөрөр пособиеларданар уонна да атын оборудованиеларынан туһанар техникум баай лабараторияларыттан биирдэстэрэ буолар. Ити барыта Евдокия Ивановна сыралаах үлэтинэн, тус кыһамньытынан ситиһиллибитэ биллэр. Ол курдук Евдокия Ивановна үөрэппит оҕолоро үгүстэрэ Тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар үөрэхтэрин үрдэппиттэрэ, билигин улуус, нэһилиэк бастыҥ үлэһиттэрэ буолан сылдьаллара учууталларын аатын үйэтитэр.  Кини үрдүк категориялаах, идэтин толору баһылаабыт, опыттаах педагог, психолог, муударай, киэҥ билиилээх, үтүө, дьоһун майгылаах иитээччи, үөрэтээччи этэ.
 
Тыа хаһаайыстыбатын коллеһыгар уһун кэмнээх таһаарыылаах үлэтэ үрдүктүк сыаналанан Россия тыа хаһаайыстыбатын министерствотын бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыта, үлэ ветеранын үрдүк аатын ылбыта.

Тус педагогическай, общественнай үлэтин таһынан Евдокия кыыс оҕо күн сиригэр төрөөн, хара буорга үктэнэн, киһи буолар айылҕатын быһыытынан ыал ийэтэ буолар аналын үрдүктүк сыаналыыр этэ. Ол курдук Евдокия Ивановна 4 оҕо күн күбэй ийэтэ, 9 сиэн тапталлаах эбэтэ.
 
Улахан кыыһа Матрена идэтинэн юрист-экономист. Кэргэнэ Сунтаар улууһун Элгээйи нэһилиэгиттэн төрүттээх Василий Шадринов. Авдей уонна Вася диэн икки уол оҕолоохтор.
 
Орто кыыһа Лена идэтинэн экономист, аныгы кэм сиэринэн атыынан тутуунан дьарыктанар. Иван, Евгения уонна Александр диэн икки уол уонна биир кыыс оҕолордоох. 

Кыра кыыһа Александра ийэтин туйаҕын хатаран бастакы категориялаах преподаватель уонна бастакы категориялаах социальнай педогог. Орто анал үөрэхтээһин 5-с нүөмэрдээх лицейын иитэр үөрэтэр салаа тутаах үлэһитэ. Сандаар, Чаҕыл диэн уолаттардаах, Айина диэн кыыстаах.

Кыра мааны уола Дима аҕатын суолун солоон идэтинэн землеустроитель. Кэргэнэ Үөһээ Бүлүү Хомустаах нэһилиэгиттэн төрүттээх Попова Мария. Сардаана диэн биир кыыстаахтар. Оҕолоро бары ийэлэрин үтүө көмөтүнэн, истиҥ санаатынан салайтаран төрөөбүт куораттарыгар дьиэ – уот тэринэн ыал бастыҥнара буолан ньир-бааччы алаһа дьиэлэрин тэринэн олороллор.

Евдокия Ивановна ыал улахан оҕото буоларынан бииргэ төрөөбүттэригэр, аймахтарыгар, биир дойдулаахтарыгар күүс-көмө буолара, киирбит ыалдьыты итии чэйдээх, сылаас дьиэлээх, истиҥ мичээринэн көрсөрө. Кини тугу барытын сатыыра, минньигэстик астыыра, үчүгэйдик иистэнэрэ, баайара, быысапкалыыра, түүлээхтэн араас таҥастары тигэрэ, этэрбэс тигэртэн, улларартан да иҥнибэтэ, оһуору да анньара. Саас эрдэттэн даачатыгар үлэни саҕалыыра, оҕуруот аһын, сибэкки сиэдэрэйин олордоро, куруутун үрдүк үүнүүнү кини ылара, онно эбии отоннуура, тэллэйдиирэ. Араас минньигэс кэнсиэрбэлэри оҥороро даача олохтоохторун соһутара. Ол курдук сылайары да аахсыбакка, ыарахаттартан толлон турбакка туруоруммут сыалын ситиһэргэ үлэлиирэ. Кэргэнэ Дмитрий Иванович суох буолбутун кэнниттэн суоппар идэтин баһылаабыта, легковой “Москвич” массыынанан сиэннэрин тиэйэн даачатыгар, бары наадатыгар сайыны быһа сылдьара.
   
Евдокия Ивановна ыарахан ыарыыга ылларан да баран санаатын түһэрбэтэ, ол курдук олоххо дьулуура күүстээх этэ.
 
Балта Каженкина Рена Ивановна

ХОС СИЭНЭ АЛЕКСЕЙ ИВАНОВИЧ

Биһиги аҕабыт Каженкин Алексей Иванович 1954 сыллаахха бэс ыйын 19 күнүгэр Чурапчы оройуонун Арыылаах нэһилиэгэр Каженкин Иван Дмитрьевич, Сивцева Матрена Алексеевна диэн элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ  төрдүс оҕонон төрөөбүтэ. Каженкиннар үлэни, үөрэҕи өрө туппут дьон этилэр. Эһэлээх эбэбит төһө да үөрэхтэрэ аҕыйах дьон  буоллаллар оҕолорун  сырдыкка-кэрэҕэ тардыһыылаах, ылсыбыт үлэлэрин тиһэҕэр тиэрдэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ убаастабыллаахтык сыһыаннаһар гына ииппит эбиттэр. Ол сиэринэн билигин биһиги аҕабыт биэс бииргэ төрөөбүтэ Дьокуускай куоракка олороллор, үлэлииллэр. Аҕабыт Алексей Иванович Арыылаах, Туора–Күөл, Кытаанах оскуолаларыгар үөрэнэн аҕыс кылааһы бүтэрбитэ. Ол кэнниттэн Одьулууннааҕы СПТУ-13 киирэн тракторист идэтин ылбыта. 1971 сыллаахха Субуруускай совхоз Кытаанах отделениетыгар рабочайынан үлэҕэ киирбитэ. Онтон 1972 сыллаахха Советскай Армия кэккэтигэр ынырыллан икки сыл устата службалаан ытык иэһин толорон кэлбитэ. Армияттан кэлээт да эмиэ Кытаанахха үлэтигэр төттөрү киирбитэ. 1978 сыллаахха «Чурапчы» совхозка бэйэтэ талан ылбыт идэтинэн тракториһынан төрөөбүт-үөскээбит нэһилиэгэр харыс да сири халбарыйбакка  үтүө суобастаахтык, үрдүк таһаарыылаахтык үлэлээн-хамсаан олорбута, ол курдук 70-с, 80-с сылларга «Чурапчы» совхоз хас да төгүллээх «Чемпион тракторист» аатын ылбыта. Совхоз Бочуотунай дуоскатыттан хаартыската түспэт буолара, ону элбэх ахсааннаах махтал, эҕэрдэ суруктара туоһулууллар. Уопсайа тракториһынан төрөөбүт нэһилиэгэр 30-тан тахса сыл үлэлээбитэ. Ол курдук кыһынын от таһыыта, муус-мас тиэйиитэ, сайынын от оҕустарыыта кини үлэһит илиитинэн оҥоруллан, биирдэ да совхоз үлэтин атахтаппатаҕа. Хайдах да ыарахан, уустук үлэни тиһэҕэр тиэрдэн, бүтэрэн тэйэрэ.

Биһиги  аҕабыт киһи быһыытынан сымнаҕаһа, дьоҥҥо –сэргэҕэ үчүгэй сыһыана, мындыр өйө, үлэһитэ, элбэх дьоҥҥо холобур буолара. Дэриэбинэҕэ техникаҕа сыһыаннаах кыһалҕалаах дьон биһиги олбуорбутугар элбэхтик мустар буолаллара, Алексейтан элбэх сүбэни-аманы ылаллара. Трактористыыр кэмигэр куруусчуттарын (Борисов Семен Николаевич, Демьянов Дмитрий Дмитриевич, Попов Василий Филиппович) элбэххэ үөрэппитэ-такайбыта, техника мындыр үлэтигэр уһуйбута.

Кэргэн, аҕа быһыытынан элбэх дьоҥҥо холобур буолара, ол курдук оҕолоругар Алешаҕа, Мотяҕа сүрдээх үчүгэйдик сыһыаннаһара, оскуола, нэһилиэк олоҕор активнайдык кыттара. Бэйэтэ айылҕаттан физик, математик талааннаах буолан, оҕолоругар дьиэтээҕи үлэни толорууга салгыбакка, сылайбакка куруутун көмөлөһөрө, сүбэ-ама биэрэрэ, үлэҕэ-хамнаска кыра эрдэхтэриттэн үөрэппитэ, оҕо кыаҕын көрөн, быыһыгар сынньатан, оонньотон үлэни аттаран биэрэрэ, ол иһин оҕолоро сылайбат, кынкыйдаабат этилэр. Кэргэн  быһыытынан эрэллээх доҕор, үтүө сүбэһит, күүс-көмө, өйөбүл буолара, сүрдээх бүгүрү, дьиэ ис-тас үлэтигэр барытыгар иҥнэн турбакка, кэтэһэн олорбокко барытын оҥорон иһэрэ. Аҕабыт үһүөммүтүн наһаа маанылыыра, атаахтатара. Хайдах эрэ наһаа бэрээдэктээх, үлэһит буолан сарсыҥҥы күҥҥэ олус эрэллээхтик олорбуппут. Туох баар үлэҕэ, айылҕаҕа сылдьыыга, сир астааһыныгар, от оттооһунугар, төрдүөн бииргэ сылдьарбыт. Алексей чөл олоҕу тутуһара, дьиэ иһигэр кэпсээнэ бүппэт буолара, сарсыарда иккиэн чэйдии олорон дэлби ону-маны кэпсэтэн бириэмэ ааспытын билбэккэ хаалар этибит. Историческай, художественнай кинигэлэри наһаа сөбүлээн ааҕара уонна онтун наар кэпсиир буолара. Уопсайынан дьиэлээҕиттэн-уоттааҕыттан, кэргэннээҕиттэн, оҕолордоо-ҕуттан наһаа астынара, наар «мин баайдарым» диирэ. Кылгас да буоллар биһиги дьиэ кэргэн наһаа дьоллоохтук олорбуппут. Билигин оҕолорбут, уолбут Алеша ГУП ЖКХ Чурапчытааҕы филиалыгар АРДС слесара,  кыыспыт Мотя СВФУ физико-техническай институт 111 курсун студентката, мин бэйэм Чурапчы улууһун дьаһалтатыгар экономическай сайдыы управлениетыгар экономистыыбын. Аҕабыт 2005 сыл ыам ыйын 25 күнүгэр ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыта.

Ахтыыны суруйдум Алексей Иванович кэргэнэ Елена Николаевна Каженкина.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Хайахсыт

Хааһах

Хайахсыт нэһилиэк төрүттэрэ

Хааһахтар

Ахтыылар. Николай Попов – Кыйма кинээс.

Хос Көлүйэ

Суурт Үрүйэ сайылык

Мэтээллээх Тыйахаан

Мэтээллээх Тиэхээн

Таҥара дьиэтин кириэһэ

Куолакал

Оскуола тутуута

Мэтээллээх Тиэхээн үтүө дьыалата умнуллубат

Эһэм Мэтээллээх Тыйахаан

Үтүөнү оҥоруу умнуллубат

Тихон Михайлович Каженкин – Мэтээллээх Тиэхээн

Сиэнэ Иван Дмитрьевич

Аҕабар махталым

Сиэнэ Андрей Дмитрьевич

Сиэнэ Анна Дмитрьевна

Хос сиэнэ Константин Гаврильевич Накатов

Тиэхээннэр дьон-сэргэ туһугар

Тихон Каженкин – мой прадед.

Хос сиэнэ Евдокия Ивановна

Хос сиэнэ Алексей Иванович

Иһинээҕитэ
                     
[[Категория: Ааптардар-К. Каженкин Иван Иванович]]
[[Категория: Ахтыы]]</text>
      <sha1>t3czmrt7yd0eqpf16a3vn8hnllitwji</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Miguel2706</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1728</id>
    <redirect title="Кыттааччы:KernelFreeze" />
    <revision>
      <id>6929</id>
      <timestamp>2018-02-08T05:11:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Matiia</username>
        <id>936</id>
      </contributor>
      <comment>Matiia [[Кыттааччы:Miguel2706]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:KernelFreeze]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании учас…</comment>
      <origin>6929</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67" sha1="q25nbv09g9gy4r96kogwnyoay8wi3y6" xml:space="preserve">#перенаправление [[Кыттааччы:KernelFreeze]]</text>
      <sha1>q25nbv09g9gy4r96kogwnyoay8wi3y6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Түмсүү сирэ</title>
    <ns>4</ns>
    <id>1729</id>
    <revision>
      <id>6933</id>
      <timestamp>2018-03-08T17:51:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>1070</id>
      </contributor>
      <comment>'==Public Domain 2018 Russia== * '''EN:''' Dear colleagues, please comment on ''m:CentralNotice/Request/Public Domain 2018 Russi…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6933</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1245" sha1="crefymofjyk0cg3yw4raifqne5b5vxp" xml:space="preserve">==Public Domain 2018 Russia==
* '''EN:''' Dear colleagues, please comment on ''[[m:CentralNotice/Request/Public Domain 2018 Russia |CentralNotice banner proposal]]'' for [[wmru:Открытая библиотека/Конкурсы/Общественное достояние — 2018/en|Public Domain 2018 Russia]] uploads &amp; article contest. (18 March - 30 June, all IPs from Russia, Wp/Ws/Commons, 1 banner impression per two weeks). Thank you.
* '''RU:''' Уважаемые коллеги, пожалуйста выскажите своё мнение по поводу ''[[m:CentralNotice/Request/Public Domain 2018 Russia|баннерной кампании CentralNotice]]'' для объявления о российском викимарафоне [[wmru:Открытая библиотека/Конкурсы/Общественное достояние — 2018|Общественное достояние 2018]] (18 марта - 30 июня, все IP из России, Википедии/Викитеки/Викисклад, 1 показ в две недели). Спасибо.--[[Кыттааччы:Frhdkazan|Frhdkazan]] ([[Кыттааччы ырытыыта:Frhdkazan|ырытыы]]) 02:51, 9 Кулун тутар 2018 (YAKT)</text>
      <sha1>crefymofjyk0cg3yw4raifqne5b5vxp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Слепцов Анатолий Игнатьевич</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1730</id>
    <revision>
      <id>6935</id>
      <timestamp>2018-03-29T22:58:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Кэпсээн]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6935</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" sha1="0cfoq7r7qg792no0446pgbhe6va3f8f" xml:space="preserve">[[Категория:Кэпсээн]]</text>
      <sha1>0cfoq7r7qg792no0446pgbhe6va3f8f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баал Хабырыыс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1731</id>
    <revision>
      <id>6939</id>
      <parentid>6938</parentid>
      <timestamp>2018-04-16T07:08:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6939</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="138" sha1="3ne1an5d78ehj235102ts184q7rt1o2" xml:space="preserve">'''Баал Хабырыыс''' (15.04.1918 - 22.04.1969) - саха лирик бэйиэтэ.

[[Категория:Бэйиэттэр]]</text>
      <sha1>3ne1an5d78ehj235102ts184q7rt1o2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арай (Баал Хабырыыс)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1732</id>
    <revision>
      <id>6944</id>
      <parentid>6943</parentid>
      <timestamp>2018-04-16T07:15:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6944</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1108" sha1="7hbxmvvtkny4b2963g45sx9viwtgxv8" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Баал Хабырыыс
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Баал Хабырыыс]]
 | next       = [[]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Арай}}
&lt;poem&gt;Куһаҕан да буолуох этэ
Ким да кэтээбэт буоллаҕына,
Ким да &quot;сээн&quot; диэбэт буоллаҕына,
Ким да ахтыбат буоллаҕына, 
Ким да суруйбат буоллаҕына,
Ким да сураабат буоллаҕына,
Куһаҕан да буолуох этэ!

Дьоло суохпун дэниэм эиэ
Дьон миигин умуннаҕына,
Дьон миигин тумуннаҕына,
Дьон киэр хайыстаҕына,
Дьон миигиттэн кэлэйдэҕинэ,
Дьон киһи диэбэтэҕинэ
Дьоло суохпун дэниэм этэ.

Бу маннык олоруох кэриэтэ
Букатын төрөөбөтөх сөп этэ!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1967}}


[[Категория:Баал Хабырыыс]]</text>
      <sha1>7hbxmvvtkny4b2963g45sx9viwtgxv8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баабый Баатыр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1733</id>
    <redirect title="Баабый Баатыр (Юрий Борисов)" />
    <revision>
      <id>6966</id>
      <parentid>6963</parentid>
      <timestamp>2018-04-18T21:30:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[Баабый Баатыр (Юрий Борисов)]]</comment>
      <origin>6966</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="87" sha1="k4x6l7kfxbehjqta6yo3m9c6h7k73j3" xml:space="preserve">#перенаправление [[Баабый Баатыр (Юрий Борисов)]]</text>
      <sha1>k4x6l7kfxbehjqta6yo3m9c6h7k73j3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баабый Баатыр (Юрий Борисов)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1734</id>
    <revision>
      <id>6962</id>
      <timestamp>2018-04-18T00:56:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Olonhoman</username>
        <id>1338</id>
      </contributor>
      <comment>'{{header  | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]  | author     = Юрий Борисов  | section    = (Ол…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6962</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90684" sha1="m8wmcwgn06omdfa7ffz8d2320424awb" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | author     = Юрий Борисов
 | section    = (Олоҥхо)
 | previous   = ←[[Юрий Борисов]]
 | next       = [[]]→
 | notes      = 
}}
{{poem-on|Баабый Баатыр}}
&lt;poem&gt;Былыргы дьыл
Быһылааннаах мындаатыгар,
Урукку хонук
Охсуһуулаах ортотугар,
Огдолуйбут кэмим
Отой анараа өттүгэр,
Ойон тахсар
Аалыы көмүс сардаҥалаах
Аламай маҥан күннээх,
Ойоҕолоон сүүрэр 
Тэргэн ыйдаах,
Кэхтэн баранар мастаах
Күөх ойуурдаах,
Уолан баранар уулаах 
Улуу уулардаах,
Аҕыс иилээх-саҕалаах,
Атааннаах-мөҥүөннээх,
Аан ийэ дойду
Тииҥ тилэҕин саҕаттан
Үөскээн-үөдүйэн,
Кэҥээн-тэнийэн,
Үүнэн-сайдан,
Көҕөрөн-наҕаран,
Чэчирээн-чэлгийэн
Турар эбит, доҕоттор!
Тула өттүн
Өйдөөн-дьүүллээн,
Анааран көрдөххө
Хайдаҕый дэстэргит – 
Муҥурун булбатах
Уостан бүппэт уулаах,
Силис уутунан силбэнэн,
Сир тымырыттан эбинэн,
Сирилии-дьирилии тэбинэн 
Кутулла-суккулла айманар,
Кыһынын-сайынын устар
Улуу Эбэ өрүстэрдээх эбит.
Аан ийэ дойду
Атаҕа буолбут,
Туруу дойду
Тилэҕэ буолбут
Үүт туман бүрүөһүннээх,
Муҥутуур чыпчаалын
Чарапчыланан да көрдөххө
Харахха көстүбэт
Туруук таас хайалардаах эбит,
Хантайан көрдөххө – 
Үс биттэхтээх
Үрүт мөҥүөннээх
Үрүмэ долгун урсуннаах
Өндөл маҥан халлааннаах эбит.
Устата кэмнэммэтэх,
Улаҕата көстүбэтэх,
Оломо  биллибэтэх,
Күүгэннирэ-долгуннура турар
Улуу куйаар байҕаллаах эбит.
Туруйа кыылым
Тохтоон ааһар
Тунаа маҥан
Томтордоох эбит,
Кыталык кыылым түһэн
Ыллаан ааһар
Кылбаа маҥан
Кырдаллардаах эбит,
Сылбах тиит сыстыбатах
Сылбараҥ маҥан
Сыһыылардаах эбит,
Эмэх тиит эҥэрдэспэтэх 
Эҥинэ бэйэлээх 
Эмпэрэлэрдээх эбит,
Куурбут тиит кэккэлэспэтэх
Кэрэ бэйэлээх
Кэрии тыалардаах эбит,
Хаппыт тиит ханыыласпатах
Хаарыан бэйэлээх
Хочолордоох эбит.
Тардыы көмүс  талахтардаах эбит,
Иэҕии көмүс  иирэлэрдээх эбит.
Мотуок солко
Мутукчалаах мастардаах эбит,
Сиэрэй солко сэбирдэхтээх
Сиэдэрэй таһаалаах
Хатыҥнардаах эбит,
Хаарыс солко  лабаалардаах
Харыйа мастардаах эбит.
Ол тунаа маҥан томтордор
Үрүт өттүлэриттэн 
Күн сирин сирийэ көрдөххө – 
Айыы аймаҕын улууһун
Аалыы көмүс киинигэр
Аҕыс салаалаах
Ача күөх от тэллэхтээх,
Сэттэ салаалаах
Сиибиктэ от көбүөрдээх,
Үс салаалаах
Үкэр күөх от үктэллээх,
Күн киһитин иэйэхситэ
Илэ кырдьык эргиллибит,
Сылгы сүөһү дьөһөгөйө
Көстө-бааччы дьиэлэммит,
Ынах сүөһү айыыһыта
Ала чахчы уйаламмыт
Аан Алахчын хотун иччилээх,
Аҕыс салаалаах
Аал Луук Мас
Силигилии үүнэн, чэчирээн,
Сир ийэ килбэйэр киинигэр
Сириэдийэн турар эбит оҕолоор!
Субу туран
Субу курдук диэн
Санаа оҥостон саҥара-иҥэрэ,
Кэпсээн оҥостон кэпсии-ипсии
Турбута үһү:
– Көр буо, көр буо!
Аһара үүнэн, улаатан,
Кыырай дьэҥкэ халлааны
Кырыылаах салаабынан
Тоҕо үүнэн таҕыстахпына – 
Үөһээ дойду ааттаахтара,
Үрүт дойду атыырдара
Үтүөнү оҥордуҥ диэн
Үөрэллэрэ биллибэт,
Улуу күтүрдэр
Уордайбыт санааларыгар
Тоҕус түүннээх күнү мэлдьи
Тугу барытын
Тоҕута көтөр тыалы түһэрэн
Тоноҕоспун тоһутуохтара!
Аһара үүнэн, сайдан, 
Муҥутуур силиһим 
Сири буоллар түгэҕин 
Ситэри үүнэн киирдэҕинэ – 
Аллараа дойду адьырҕалара,
Адьарай бииһин атамааннара,
Абааһы аймаҕын тойотторо 
Абыраллааҕы оҥордуҥ диэн 
Айхаллыыллара биллибэт,
Улуу дьаалылар
Уордайбыт санааларыгар
Сэттэ түүннээх күнү мэлдьи
Ситиһэн туран силиспин кэрдиэхтэрэ! 
Дьэ оччоҕо буоллаҕына,
Дьоллоох үтүө бэйэм
Тосту сытыйан хааллахпына – 
Ынах сүөһү
Айыыһыта салыйыа буоллаҕа,
Сылгы сүөһү
Дьөһөгөйө төннүө буоллаҕа,
Киһи киэнэ
Иэйэхситэ эргиллиэ буоллаҕа, – диэн
Халлааннаах былыты
Кыратык да таарыйбакка,
Туора силигилээн тахсан
Таҥнары түһэн
Намылыйан үүнэн,
Төбөтүнэн өҕүллэн
Үрүҥ илгэнэн 
Күрүлэччи кутуллан түспүтэ
Араҕас илгэнэн 
Аллар долгуннаах,
Үрүҥ илгэнэн
Үллэр күүгэннээх
Көлүйэ күөл буолбут эбит, оҕолоор!
Силиһэ буоллаҕына 
Сир түгэҕэр тиийэн иһэн
Ол амырыын дойдуга 
Кыратык да быкпакка 
Төттөрү иэҕиллэн,
Туруу бараан дойдуга 
Тоҕо анньан тахсан 
Толуу дьүһүннээх
Тиит мастар буолбуттар эбит, оҕолоор. 
Субу сиргэ-дойдуга,
Сэттэ субурҕа үрэх
Сиэттиһэн киирэн
Силбэһэр төрдүлэригэр,
Аҕыс ааттаах үрэх
Аҥаарыйан киирэр
Алгыстаах аартыга
Арчылаан ааһар сиригэр,
Айыы хаан аймахтара
Ааттаах улуу алаастара,
Күн улууһун дьонун
Көмүс ньээкэ  уйалара
Күннүк сиртэн
Киэркэйэн көстөллөр эбит.
Тоҕус үрэх
Тоҕо охсон киирэн
Тоҕуоруһар олохторугар
Тусаһа бөҕөтө
Туртайан көстөр эбит, 
Улуу өрүстэрим
Улам-улам унаарыйан
Уулара устар сиригэр
Урааҥхай омуктарым 
Уораҕайдара тоҕуоруһан
Тураллар эбит.
Туруук таас хайаларым
Түмүллэн үөскээбит көҕүстэриттэн
Өҥөйөн көрбүтүм – 
Хайам тэллэҕэр,
Хонноҕун аннынан
Хороҕор ураһа бөҕөтө
Хонойон ахан турар эбит.
«Хайа омук олорор?» –  диэн туоһуластаргыт,
Туут хайыһар  аттаах,
Таба кыыл көлөлөөх,
Тоҥус-эбээн омук 
Сөбүлээн үөдүйбүт
Сирэ эбит!
Буор мыраан хайаларым
Баар сирдэриттэн
Батары көрөн турбутум – 
Буор сыбахтаах
Балаҕан дьиэ бөҕөтө,
Тоҕуоруһан турарын
Бэлиэтии көрдүм.
«Бу кимнээҕий?» – диир буоллаххытына,
Иэгэйэр икки атахтаах,
Иннинэн сирэйдээх,
Бокуйар сүһүөхтээх,
Босхо бастаах,
Тириини хайа соппут курдук
Уоннаах харчы саҕа 
Тирии-тиэрбэс харахтаах
Бороҥ урааҥхай
Саха омук барахсан,
Сыһыы-сыһыы муҥунан
Сыспай сиэллээҕи сырыырҕатан,
Хонуу-хонуу муҥунан
Хороҕор муостааҕы хойуннаран,
Харайан олорор сирдэрэ буолла.
Тула өттүбэр
«Туох баарый?»  –  диэммин
Тула холоруктуу
Тулабын көрбүтүм – 
Тоҕус халлаан үрдүгэр олорор
Тойон айыыларым
Алдьархайынан аарыгырар,
Сүрдээҕинэн сураҕырар,
Ынырыгынан ыадайар
Ыас хара дойдуттан,
Атара-батара айахтаах,
Аҥаар харахтаах,
Аҥаар илиилээх,
Аҥаар атахтаах,
Уһуктаах уостаах,
Укулаат тимир  тыҥырахтаах,
Арҕаһыттан арбаҕаһын араарбатах
Атара-Батара Эмээхсин ойохтоох
Арсан Дуолай оҕонньор
Аатырбыт ороспуой бииһин ууһуттан
Алдьархай буолан кэлэн
Ааҥныахтара диэн,
Айыы дьонун сирин 
Аҕыс уон аҕыс
Алтан сэргэ туруораннар
Үс бүтэй маһынан күрүөлүү туппуттар эбит.
Аны туран,
Аллараа дойдуттан
Алдьархай аймаҕа тахсан
Айыы дьонун дьоллоох олоҕун
Атыйахтаах уу курдук
Аймыахтара диэн,
Сэттэ уон сэттэ суруктаах
Ытык дэриэспэ тааһынан
Саба бырахпыттар эбит.
Үөһэттэн үргүөр үлүгэрэ
Үргүйүө диэн,
Өрө көрбүт абааһы аймаҕа
Өҥөйүө диэн
Үс сүүс үс баҕана маһы
Батары анньан
Өһүөлээбиттэр эбит.
Туора омук
Сэриинэн кэлбэтин диэн,
Сис тыанан тулааһын оҥорбуттар эбит.
Субу дойдуга
Кэтэх тыаларыгар 
Кэҕэ кыылларым
Кэрээбэккэ этэллэр эбит,
Куула тыаларыгар 
Кукаакы кыылларым
Куттаммакка куллугурууллар эбит,
Өтөх сирдэригэр
Өтөн кыылларым
Өрөөбөккө үөтэллэр эбит,
Тоҕой сирдэригэр
Тойон кыылларым
Тохтообокко чоргуйаллар эбит.
Субу орто туруу дойдуга
Кыһыл көмүс күн
Килбиэнин күүтэ көрсөр
Ньургуһун сибэккилээх,
Нуурал күөх
Ньаассыын оттоох  халдьаайылаах,
Саҥа күн
Сардаҥатын саргылыы көрсөр
Сардаана сибэккинэн
Сиэдэрэйдик симэммит сыһыылардаах,
Кэрэ күнү үҥкүүлээн көрсөр 
Кырыымпалыы куоластаах
Кыталык кыыллаах.
Кулуба тойон киһи 
Алталаах ааттаах сылгынан 
Алта күнү быһа көтүтэн
Улаҕатын булбатах,
Кинээс тойон киһи
Сэттэлээх сэнэх сылгынан
Сэттэ күнү быһа сүүрдэн
Уҥуоругар тиийбэтэх,
Күөх көбүөр үктэллээх
Киэҥ нэлэмэн алаас эбит. 
Ардахтаах былыт 
Аараан ааспатах
Арылы маҥан халлааннаах эбит,
Хаардаах былыт
Хонон ааспатах
Кыырай дьэҥкэ халлааннаах эбит. 
Хатыҥ мас күөх бытырыыс сэбирдэҕэ
Хаарыс солкоҕо дылы
Сиккиэр тыалга уйдаран
Сэлибирии оонньообут, 
Тиит мас күөх нуоҕай мутукчата
Хампа солкоҕо дылы 
Хахсаат тыалга хаарыллан
Тэлэбирии оонньообут,
Аҕыс айан суола ааһар,
Сэттэ аартык  суола арыллар,
Үчүгэйкээн бэйэлээх 
Күн күөрэйэр
Күөрэлэ алааска
Урааҥхай омук
Ууһа буолбут
Дархан Тойон оҕонньор,
Далбар Хотун эмээхсин
Силигилии-сайдан,
Саха омук аатын ааттатан,
Аар саарга аатыран,
Күөх унаар буруону таһааран,
Күннээх халлааҥҥа кылыстанан,
Былыттаах халлааҥҥа быһыччаланан,
Халыҥ хаһанан мохсуо  бырахсан,
Суон саалынан сонор оонньоон, 
Ыал киэнэ ытыга буолан,
Киһи киэнэ кэрэмэһэ буолан
Олорбуттара эбитэ үһү.
Күннээх-күөнэх саастарыгар
Күүстээх-уохтаах бухатыыр уоланы 
Күөх окко үктэтэн,
Күн сирин көрдөрөн
Күн киһитэ
Көмүскэс санаалаах,
Айыы киһитэ
Аһыныгас майгылаах,
Айыы хаан уола
Айысхаан Бухатыыр буоллун
Диэн ааттаабыттар үһү.
Кэм кэрдии ааспытын кэннэ,
Илин астара 
Элэмэстийэрин саҕана,
Кэлин астара
Кэрэмэстийэрин саҕана
Тахсан эрэр күн 
Сардаҥатын курдук,
Киирэн эрэр күн
Килбиэнин курдук
Кэрэ бэйэлээх кыыс оҕону
Күн сирин көрдөрөн
Дьоллоро өссө үрдээбит,
Санаалара өссө сиппит.
Субу кыыс оҕо барахсан,
Аҕыс сааһын туолуор диэри
Аналлаах аата суох буолан
Аата суох сылдьыбыт.
Арай, биир үтүө күн
Айбыт аар тойон аҕата,
Төрөппүт күн күбэй ийэтэ 
Кыыстарын кэрэ куолаһын
Кулгаахтарын уһугунан истэн:
«Күөрэгэйгэ ханыылаах,
Кэрэ чуор куоластаах,
Күөрэгэйдээн Куо буоллун!» – диэн
Ааттаабыттар эбит.
Бу кыыс оҕо кылааннааҕа 
Күөрэгэйдээн Куо барахсан
Уон алтатын туоларын саҕана,
Таҥас бүтэй 
Тамана  сандааран көстөр,
Эт бүтэй 
Уҥуоҕа ыйдаҥаран көстөр,
Уҥуох бүтэй 
Силиитэ дьалкыйан көстөр буолбут. 
Ыйдааҕар ыраас ньуурдаммыт,
Күннээҕэр күндү сэбэрэлэммит.
Аатырар кэрэ дьүһүнэ
Аҕыс аартыктаах
Аан ийэ дойдуну
Сиккиэр тыалга уйдаран 
Тилийэ көппүт эбит.
Төрөөбүт төрүт сирдэриттэн
Тойон киһи бөҕө аттанан арахсан,
Күөрэгэйдээн Куону
Кэргэн ылыан баҕарар
Күтүөт киһи бөҕө
Кэлэн көрдөөн көрбүттэр.
Онуоха буоллаҕына,
Алтан араҕас аттаах
Айысхаан Бухатыыр
Кыыһырар, кыынньар хаана
Көмөгөйүгэр туран, 
Уордайар, уолуйар хаана
Уолугар оонньоон,
Абарар, сатарыыр санаата
Арҕаһыгар мунньустан,
Өһөрөр, өһөхтөөх өйө
Оройугар охсуллан
Өрөөбүт уоһун өһүлэ,
Хоммут уоһун хоҥноро 
Турбут эбит: 
– Көр бу!
Көр бу!
Кээнчэ быттара
Кэтэххэ ыттаҥҥыт,
Олооччу  быттара 
Оройго тахсаҥҥыт,
Олустук туттаҥҥыт,
Салаҥнык сананаҥҥыт, 
Көрдөһүүбүт диэн сааппакка 
Көрдөһө кэлбиккит!
Ааттаһыыбыт диэн аахсыбакка
Ааттаһа тураҕыт!
Бу буола турбуккутун
Бука барыгытын 
Биир дьылҕалааммын
Суорума суоллуурум
Субу тирээтэ курдук! 
Бииргэ үөскээбит баар суох
Балтым оҕотун 
Эһигинньик курдук 
Эристииттэргэ отой биэрбэппин!
Биэрэн ыытар күннээх да буоллахпына,
Үрдүкү айыылартан айдарыылаах,
Үтүө, үрдүк төрүттээх
Үөһээ дойду уолугар биэриэҕим! – диэн 
Баай оҕото буолан бардымсыйа,
Тот оҕото буолан торҕомсуйа 
Турбута эбитэ үһү.
Оччолооҕу истибит 
Айбыт аар тойон аҕата
Дархан Тойон оҕонньор
Сытыары тутан сыаналаан,
Туруору тутан толкуйдаан баран,
Өрөөбүт уоһун өһүлэн,
Хоммут уоһун хоҥнорон
Субу курдук диэн
Саҥалаах буолбут:
– Дьэ-буо,
Дьэ-буо!
Сир-сир аайыттан 
Саха чулуу уоланнара
Субу бүгүҥҥү күҥҥэ
Тахсан эрэр күн 
Сардаҥатын курдук,
Киирэн эрэр күн
Килбиэнин курдук
Кэрэ дьүһүннээх
Күөрэгэйдээн Куо кыыспытын
Күндү кийиит гынаары
Кэпсэтэ кэлбиккит даҕаны,
Суос соҕотох кыыс оҕом
Сүрэҕин аҥарын булбата,
Аналлааҕын таайбата.
Кырдьаҕаһы баалаамаҥ даа!
Саастааҕы саҥарымаҥ даа!
Сарсыҥҥы күн сарыалыгар
Саамал кымыс утахтаах
Саха улуу малааһынын
Ытык ыһыаҕы ыһыахпыт,
Ыһыах оонньууларыгар
Кыайбыт-хоппут,
Күүстээх-уохтаах киһиэхэ
Кыыспыт тахсыам диэн
Тылын биэрдэ! – диэбит. 
Итини истэн 
Бысталаабыт тиит курдук
Быыппастар былчыҥнара күүрэ турбут
Айысхаан Бухатыыр
Алтан араҕас атын 
Үрдүк мындаатыгар 
Үгүрүө кыыл курдук
Хатана түстэ да
Өһүн-сааһын тарҕата диэн
Баай хара тыатын диэкки
Быстала суох көтүтэ турда.  
Кулгаах иччитэ буолан 
Истэ сэргэҕэлии,
Харах иччитэ буолан 
Көрөн чыпчылыҥныы 
Мустубут дьон, күтүөт буолуох
Баҕалара бэрт буолан,
Бу күн хараҥа түүнэ
Буолуор диэри
Бэлэмнэнэн тахсыбыттар.
Сарсыҥҥы ылааҥы күн
Сардаҥата тыгыыта
Сиэрдээн-туомнаан
Ытык ыһыаҕы ыспыттар,
Ырыаһыт бастыҥнара
Ырыа ыллаан ырааппыттар,
Тойуксут туйгуннара
Тойук туойан доллоһуппуттар,
Оһуохайдьыт ааттаахтара
Оһуохай этэн көппүттэр,
Олоҥхоһут ааттаахтара
Олоҥхолоон онолуйбуттар.
Күн ортото буолуута
Күтүөт буолуон баҕалаах дьон
Күөн көрсүһэн
Күрэс былдьаспыттар.
Үрүҥ түүнү үмүрүтэн эрдэхтэринэ
Сүрдээҕинэн сураҕырар,
Алдьархайынан аарыгырар,
Ынырыгынан ыарыгырар,
Арҕааҥҥы халлаан сиксигиттэн
Хара былыттар
Харсыһан кэлэн
Халлааны бүөлээн,
Хараҥаны халытан кэбистилэр.
Киһи куйахата күүрүөх
Ыар этиҥнэр нүҥсүйэн эттилэр,
Киһи эрэ хараҕа саатыах,
Кута куотуох үлүгэр
Чаҕылҕан чаҕыллан чаҕылыйда,
Ытыс таһынар
Ыас хараҥа түстэ.
Бар дьон соһуйан-уолуйан
Үрүө-тараа сүүрдүлэр.
Хараҥа хотугу халлаантан
Хара сүдү улахан холорук
Сири-буору көтүтэн,
Кырыһы хайа сотон,
Халыйан кэлэн,
Бу ыал баараҕай таһаалаах
Балаҕан дьиэлэрин диэки
Бу тигинээн кэлэн
Биирдэ хорус гыммыт.
Өйдөнөн кэлэн
Тирии тиэрбэс харахтарынан
Өйдөөн дьүүллээн көрбүттэрэ,
Сүүһүн ортотугар соҕотох харахтаах,
Түөһүн тылыттан тахсыбыт
Токуруһа сытыйбыт тарбахтардаах
Суос соҕотох аҥаар илиилээх,
Самаҕын ортотуттан үөскээбит
Токуруйа сытыйбыт
Аҥаар атахтаах,
Сыыр быара
Сиҥнэн түспүтүгэр дылы
Сымара таас сирэйдээх,
Хайа быара 
Хайдан түспүтүгэр дылы
Хара таас сэбэрэлээх,
Арбаҕаһын түүтүн
Кэппитинэн төрөөбүт
Абааһы аймаҕын атамаана,
Утуйа сыттаҕына
Уолукка астахха
            Уолуйан уһуктубут
Уот Уоппут
Уот Уобурдаан обургу
Ыыра баран ырыалаах буолбут,
Тоҕо баран тойуктаах буолбут:
– Ар-дьаалыа, ар-дьаалыа!!!
Тоҕус былас суһуохтаах,
Туналҕаннаах ньуурдаах,
Тахсан эрэр күн
Килбиэнин курдук
Кэрэ дьүһүннээх,
Күөрэгэйгэ холоонноох
Кылыһахтаах кэрэ куоластаах
Күөрэгэйдээн Куо кыыскытын
Кэргэн биэрээри
Күтүөт буолуох киһини
Сэмээр көрүнэ сылдьар сурахтааххыт!
Истэн-билэн кэбиһиҥ,
Күндү күтүөт буолаары бу
Кэлэн күттэллэн турабын, 
Биэрдэргит да ылыаҕым, 
Биэрбэтэргит да ылыаҕым!
Аҕала тардыҥ, 
Аҕала тардыҥ!!! – диир,
Ардьас гыммытыгар
Аар-дьаар сыт саба биэрэр.
Дархан Тойон оҕонньор
Уҥан түһэ сыһа-сыһа:
:– Дьэ-бу, дьэ-бу!
Арҕаһыттан тэһииннээх
Айыы хаан аймаҕа
Абырааҥ даа!!!
Көхсүттэн көнтөстөөх
Күн-өркөн улууһун дьоно
Көмүскээҥ даа!!!
Итини истэн уолан дьон
Абырыыр санаалара 
Арҕастарынан киирэн,
Көмүскүүр санаалара
Көмөгөйдөрүнэн оонньоон
Уолуйбакка, ыгылыйбакка
Дурда-хахха буолбуттар,
Былчыҥнара күүрэн
Быыппаста турбуттар.
Абааһы атамаана
Күлэн алларастыы-алларастыы
Өрүһүйүөх буолбуттары
Өлөртөөн кэбиспит,
Күннэрин киллэртээбит,
Күһэҥэлэрин  быһаталаабыт, 
Күллэрин көтүтэлээбит.
Тыыннаах хаалбыт өттө
Тилэхтэрэ эрэ харааран көстүбүт,
Атах балай мээнэ сүүрбүттэр.
Уот Уоппут 
Уот Уобурдаан обургу
Хатыылаах балаҕан халҕанын
Тоҕо тэбэн киирэн,
Халыҥ эркиннээх хаппахчыны
Чараас хаптаһын курдук
Хайа тэбэн киирэн,
Тоҕус былас суһуохтаах,
Туналҕаннаах ньуурдаах,
Тахсан эрэр күн 
Сардаҥатын курдук,
Киирэн эрэр күн
Килбиэнин курдук
Кэрэ дьүһүннээх
Күөрэгэйдээн Куону
Көтөҕөн ылбыт да,
Хаһыытаппытынан-сарылаппытынан
Хотугу хоромньулаах 
Халлаан диэки
Соҕотохто субурус гынан
Илдьэ бара турбут.
Илиэһэй аймаҕын
Алдьатыылаах дойдутун
Аҕыс атахтаах ооҕуй
Хара элэмэс ата
Хараҕа тэстэринэн
Хаардаах сирдэри
Суптурута көтөн,
Бадараан сирдэргэ
Батыллан көрбөккө,
Кыһыл кыырпах
Кумахтаах сирдэри
Кыраһалаабыт хаар курдук
Көтүтэн ааһан,
Таастаах сирдэргэ
Тохтоон көрбөккө,
Туруору таас хайалар
Тэллэхтэрин ааһан,
Туруу дойдуттан
Тэскилээн ааһар
Аартыгы арыйан, 
Аллараалыыр дойдуга
Аҥардаста дьирэс гынан
Төрөөбүт төрүт сиригэр кэлэн,
Түөрт илин атаҕынан үктэнэн
Тирээбиллии тэбинэн,
Түөрт кэлин атаҕынан анньынан
Тохтуу биэрбит.
Күтүөт буолуохсут
Уоран-талаан аҕалбыт
Кийиит кыыһын
Кыырай хараҥа халлааҥҥа
Кытаран көстөр
Кыһыл хайа кирбиитигэр
Халыҥ дэриэспэ таастары
Эркин курдук эпсэри уурталаан
Хаппахчы оҥорон,
Киллэрэн кистээн кээспит.
Кыыс оҕо барахсан
Хотторбут хомолтотуттан,
Кыаттарбыт кыһыытыттан
Хара буспут моонньоҕон
Харахтарын уута
Халыс гынан
Харыс кэриҥнээх чалбаҕы үөскэтэн,
Алтан чуораан
Айаҕын атан,
Алаһа дьиэтин
Аламай маҥан күнүн
Аймах-билэ дьонун ахтан
Субу курдук ырыалаах, 
Сити курдук тойуктаах буола олорбут:
– Ыый, ыый-ыйбыан,
Аай, аай-айбыан!
Аламай маҥан күннээх
Айыы хаан улууһуттан
Бухатыыр бэрдэ убайым
Бу тиийэн кэлэн,
Быыһаан илдьэн
Бар дьоммун, ийэбин-аҕабын,
Алаһа дьиэбин көрдөрүүй!!!
Чыҥыс хаан ыйааҕа
Ыараханын даҕаны,
Дьылҕа хаан оҥоруута
Ынырыгын даҕаны!
Харыстатарым эрэ
Хараҕым уута буоллаҕа, 
Көмүскэтэрим эрэ
Көмүскэм уута буоллаҕа, – диэн
Ытыы-сулана олороохтообут.
Ону истэ охсон
Абааһы уола буолуохсут
Хардалаах буолан
Хахаара турда:
:– Аар татай, оҕолоор!
Ама да ахтыбытыҥ иһин
Аргыый тыллаһыаххын,
Айаххын кыатана туттуоххун,
Аймаммытыҥ тугун сүрэй?!
Алтан далбарай күөрэгэйим оҕото,
Аҕыйах хоноот
Хоойго сытар
Холооннооҕуҥ буолуом,
Ороҥҥо сытар
Оҥоһуулааҕыҥ буолуом.
Ити кэмҥэ-кэрдиигэ
Күн киһитэ
Көхсүттэн тэһииннээх
Көмүскэс санаалаах,
Айыы киһитэ
Арҕаһыттан тэһииннээх
Аһыныгас майгылаах,
Алтан араҕас аттаах
Айысхаан Бухатыыр
Баай барыылаах
Байанай оҕонньор 
Балай эмэ куду анньан биэрбит
Быйаҥнаах булдун көтөҕөн,
Өттүк харалаах,
Илии тутуурдаах
Баай хара тыатыттан кэлэн,
Уот Уоппут
Уот Уобурдаан
Күүс өттүнэн
Күтүөттээбит сураҕын истэн,
Кыыһырар хаана
Көхсүтүнэн киирэн,
Уордайар хаана
Уолугунан оонньоон,
Балтын төннөрөр баҕалаах
Ача күөх окко
Олоро түһээт,
Аал уотун оттон,
Айысхаан Бухатыыр
Алгыс киэнэ арыылааҕын этэн
Аман өһүн амалыйа туойа олорбута үһү:
:– Дьэ-бу,
Дьэ-бу!
Аал уотум иччитэ,
Ала туйгун,
Бырдьа Бытык,
Тойон эһэм
Кыырык төбө,
Кырдьаҕас тойонуом,
Хатан Тэмиэрийэ эһэкээн,
Чуор кулгааххын
Чөрөтөн иһит.
Күҥҥэ көрбүт
Күөрэгэйдээн Куо балтыбын
Уот уоппут
Уот Уобурдаан обургу
Уоран-талаан барбыт!
Ир суолларын ирдээн
Ириэнэҕэр тиийэн иҥнэммин,
Тоҥ суолларын тордоон
Тоҥугар тиийэн тохтооммун, 
Төнүннэрэр санаалаах
Турунан эрэбин,
Алгыһыҥ сыалааҕыттан
Аҕалан кулу даа! – диэт,
Ыксаабыт киһи быһыытынан
Ыҥыырдаах атыгар &quot;хап&quot; гына
Ыстанан олоро биэрээт
Соҕурууҥҥу
Cодуомнаах-суостуганнаах
Соһо тураҕас халлаан диэкки
Соҕотохто
Субурус гынан хаалла.
Сылы эргиччи
Айаннатан ааһарын
Ааһар былыт
Ардахтаан аастаҕына,
Хонуктуур былыт
Хаардаан аастаҕына билгэлэнэн,
Быһыыта биэс сыл айаннаан,
Тоҥ суолларын тордоон,
Ир суолларын ирдээн,
Туһааннаах сиригэр
Тиийэн кэлэн,
Уот Уоппут
Уот Уобурдааны
Уун утары көрөн туран
Уордайа турбут эбит:
:– Көр бу,
Көр бу!
Түүн сырыылаах
Түүлээх уллуҥах ,
Чаҥнаах  чабырҕай,
Атаҕастыыр эрэ дьонуҥ
Кырдьа барбыт дьон,
Кыыс, оҕо-дьахтар эбит!
Кыаҕыҥ тиийбэт буолан
Киһи суоҕуна
Кыайан барбыккын,
Күүстээх суоҕуна
Күннээн барбыккын!
Кыах өттүнэн баһыйан,
Күүс өттүнэн хотон,
Өй өттүнэн сүүйэн,
Өлөрөн-өһөрөн бара иликпинэ,
Хаан толору,
Эт бүтэй эрдэххинэ,
Эрэйдээбэккэ-буруйдаабакка эрэ
Этиһиитэ-охсуһуута суох
Эн миэхэ балтыбын
Биэрэн ыытыах тустааххын!!!
Маны истэн баран, 
Уот Уоппут
Уот Уобурдаан
Тоҕо баран
Тойуктаах буолбут,
Ыыра баран
Ырыалаах буолбут:
– Аар-дьаалы, 
Аар-таатай, оҕолоор!!!
Көрөллөөр-көрбөттөөр,
Кып-кыра буолан баран
Тумуһун тууһун,
Тылын кыһыытын!
Аҥаар да аһыыбар
Амтаныҥ биллэрин
Анаарбакка турабын,
Биир да тииспэр
Сытыҥ иҥнэрин
Билбэппин эбээт, нойоон!
Мин бэйэлээҕи кытта
Күрэс былдьаһан,
Кыах кэмнэһэн
Кыайан бараргын
Көрбөккө турабын!
Эйигиннээҕэр буолуохтары
Эттэрин эттээн,
Тириилэрин хайытан,
Иэннэрин эриэннээн,
Оройдорун охсон,
Чэчэгэйдэрин тэһэн
Чаҕыл маҥан күннэриттэн матарбытым!!!
Кыайа үөрүйэх киһи
Кыайаа инибин
һа-һа-һаа!!! – диэн
Эриэн ыт
Элэгэр тэбиэх,
Күөрт ыт
Күлүүтүгэр түһэриэх,
Бэлэһин муҥунан
Алларастаан аппаҥныы,
Күүллэрэстээн күлтэҥнии
Турбут эбит.
Уот Уоппут
Уот Уобурдаан обургу
Уһун уктаах сүллүгэһин туппутунан
Утары атыллаабытыгар,
Айыы киһитэ
Аҥаар илиитигэр
Саабылаан батыйатын
Сулбу тардан ылан
Саайталаан барда.
Абааһыбыт уола
Аһаран биэрэ сылдьан
Сэби сэпкэ тоһуйда,
Үҥүүнү үҥүүгэ аста,
Батаһы батаска
Түһэрбитинэн барда.
Сити курдук
Сэттэ күнү мэлдьи
Өрө холоруктуу
Охсуһа сырыттылар.
Чабырҕай тыаһа
Тохтоло суох иһилиннэ,
Сыҥаах тыаһа
Cотору-сотору билиннэ.
Субу сылдьан 
Саха урааҥхай киһитэ
Сэниэтэ быстара буолла.
Үрүт күүһэ 
Үмүрү тутан барда,
Алын күүһэ 
Аччаан киирэн барда.
Абааһы уола
Абарбыт санаатыгар
Адьас тохтоппокко,
Уордайбыт санаатыгар
Олох уурайбакка,
Биэртэлээн быллырҕата, 
Саайталаан саллырҕата сырытта.
Айыы хаан киһитэ
«Ат кыайан уйбат 
Албан дьаһах аатым 
Алдьанара дьэ буолла,
Оҕус кыайан таппат 
Суон дьоһун сураҕым 
Сууллара дьэ буолла.
Субу кыайтарар 
Кыһыылаах күнүм кэллэ быһылаах,
Субу хотторор 
Хомолтолоох күнүм кэллэ бадахтаах», –  диэн,
Аһаран биэрэ сылдьан
Ыксаабыт киһи быһыытынан
Ыгылыйа-ыгылыйа ырыалаах буолбут:
:– Көр да бу!
Көр да бу!
Сыыдам сырыылаах
Сорукка сылдьар
Сорук Боллур уол
Суох буолларгын баар буол,
Баар эрэ буолларгын
Түргэн үлүгэрдик
Тиийэн кэлэ оҕус!
Этиэн эрэ кэрэх,
Хантан да тиийэн кэлбитэ көстүбэт,
Хантан да көтөн түспүтэ биллибэт
Сорукка сылдьар
Сорук боллур уол
Субу тиийэн кэлэн
Тура биэрээт
Тииҥ кулгааҕынан,
Тирии тиэрбэс хараҕынан
Истэ сэргэҕэлии турбут.
:– Көр буо,
Көр буо!
Күннээҕэр күндү бэйэлээх,
Ыйдааҕар ыраас ньуурдаах,
Күөрэгэйдээн Куо балтыбын
Уот Уоппут
Уот Уобурдаан обургу
Ойох оҥостоору, 
Оҕо төрөтөөрү,
Олох олороору
Күн сириттэн күрэтэн,
Уоран талаан барбытын
Ир суолларын ирдээн,
Ириэнэҕэр тиийэн иҥнибитим,
Тоҥ суолларын тордоон
Тоҥугар тиийэн тохтообутум.
Кыах өттүнэн кыайан,
Күүс өттүнэн баһыйан
Төнүннэриэх буолбутум – 
Кыаҕым эстэн,
Күүһүм баранан
Кыайтарар кыһыылаах күнүм
Үүнээри гынна бадаҕа,
Хотторор хомолтолоох күнүм 
Хаайаары гынна бадаҕа. 
Хара тыыммын харыһыйыах 
Халыҥ халлаан анныгар, 
Үрүҥ тыыммытын өрүһүйүөх
Үрүҥ күн анныгар
Үөскээбит дьонтон
Суос соҕотох 
Баһырҕастаах аттаах
Баабый Баатыр баар.
Ол киһиэхэ тиийэн 
Айыы дьонун
Абырыа үһүгүн,
Күн дьонун
Көмүскүө үһүгүн диэн
Илдьиттэ тириэрт! – диэн
Этэрин эрэ кытта,
Эргиллэ түһээт
Сорук Боллур уол
Соҕотохто сүтэн,
Субурус гынан хаалбыт.
Хаардаах суолга 
Тиҥилэҕин суола биллибэт,
Кыраһалаах суолга 
Атаҕын суола көстүбэт
Сорук Боллур уол
Ыксала бэрдиттэн,
Омуна төлөнүттэн
Аллараалыыр дойдуттан араҕан,
Аҕыс аартыгы
Аҥардастыы аһаран,
Орто туруу дойдуну
Ортотунан эргийэн,
Түмэн бараан дойдуну
Түөрт өттүнэн
Төгүрүччү тилийэ көтөн
Баһырҕастаах аттаах
Баабый Баатыр алааһыгар
Баар буола түспүт.  
Бухатыыр киһи
Баабый Баатыр
Сирэ-дойдута,
Дьиэтэ-уота
Хайдах эбитий диэн
Сураһар буоллаххытына – 
Төбүрүөн  курдук
Төгүрүк алааска
Эһэ кыылым
Күһүҥҥү киэһэ
Күһэллэн кэлэн отонноон сии
Куруҥах маска 
Күлтэллэн олорорун курдук,
Баараҕай саар булгунньах
Алаас биир уһугар
Бэлиэтик көстөр эбит.
Ол анараа таһаатыттан
Кытаанах силистээх,  
Куодалаах мастаах 
Куруҥ үрэх
Арҕаа диэки
Таҥнары тардыстан түспүт эбит.
Булгунньаҕын бас өттүн көрбүтүм – 
Баараҕай таһаалаах,
Түөрт уон түөрт түннүктээх
Балаҕан дьиэ
Дьэндэйэн көһүннэ.
Үс саһаан үрдүктээх
Үөлэстэн унаар күөх буруо
Унаарыйан тахсан
Кыырай дьэҥкэ халлааҥҥа
Сыыйыллан тахсар эбит.
Чугаһаан кэлэн
Одуулаан көрбүтүм – 
Чиэппэр күүстээх  отут эр бэрдэ 
Отут түүннээх күнү мэлдьи
Орулаан да туран
Арыйыа суох
Аарыма халҕана
Аһаҕас турар эбит.
Иһигэр киирбитим – 
Үс былас холобурдаах
Үс атахтаах олох мас
Оһох иннигэр
Олоҥхолоон онолуйа
Олорор эбит.
Антах ааспытым,
Сандалытын көрбүтүм – 
Отут үс киһи тэҥинэн
Олорон аһаан турар
Ойуу-бичик симэхтээх остуол 
Остуоруйалыы турар эбит.
Оһоҕун одуулаабытым – 
Отут былас үрдүктээх
Отут түүннээх күнү быһа
Тохтоло суох умайар
Күтүр улахан
Көмүлүөк оһох 
Кэпсээн кэпсии турар эбит.
Иһитин-хомуоһун көрбүтүм – 
Икки сүөһүнү тэҥинэн күөстүүр
Алтан чаан олгуй 
Алгыстаан алкыйа турар эбит,
Сэттэ уон сэттэ
Сылгы сүөһү
Саамал кымыһын
Сыыгыначчы кутар
Саһаан үрдүктээх
Чочуонай чороон
Чабырҕахтыы турар эбит,
Биэс бэчээттээх биэ
Биэрбит кымыһын
Барылаччы кутар
Баараҕай баххах  
Таабырынныы турар эбит.
Таҥаһын-сабын туһунан
Санаан-ахтан аастахха – 
Алта уон алта
Эһэ кыыл тириититтэн
Аттарыллыбыт тэллэхтээх эбит,
Биэс уон биэс
Бөрө тириититтэн
Сириллибит суорҕаннаах эбит,
Түөрт уон түөрт
Куобах тириититтэн
Тигиллибит сыттыктаах эбит.
Бу киһи быһыыта-таһаата
Хайдах эбитий дэстэргит – 
Бысталаабыт тиит курдук
Быыппастыбыт былчыҥнардаах эбит,
Суллаабыт тиит курдук
Суон сотолоох эбит,
Буулаҕа тиит курдук
Бөдөҥ бэйэлээх,
Үс былас
Үөкэйэр өттүктээх,
Биэс былас
Биэкэйэр бииллээх,
Наарба халҕаны 
Тиэрэ туппут курдук
Томтоҕор түөстээх эбит,
Бугул саҕа
Буулаҕа сутуруктаах эбит.
Сирэйин-хараҕын
Сыныйан көрдөххө – 
Хаар саҕанааҕы
Хара саһыллары
Хардарыта уурбут курдук
Хара хаастардаах эбит,
Икки кыһыл саһылы
Үрүт үрдүгэр уурбут курдук
Кытархай уостардаах эбит,
Сылгы ат барахсан
Сототун уҥуоҕун курдук
Субурҕа муруннаах эбит,
Адьырҕа кыыл курдук
Арылхай-кыраҕы харахтаах эбит.
Оҕус тириитэ
Олооччу этэрбэстээх эбит,
Тайах кыыл тириитэ
Курумулаах эбит,
Үс эһэ тириититтэн тигиллибит
Үллэркэй сонноох эбит,
Түөрт уон киис тириититтэн
Таҥыллыбыт бэргэһэлээх эбит.
Аата-суола кимий диэн
Сураһан ыйыттаххытына – 
Бу киһи
Кимтэн кииннээҕин,
Хантан хааннааҕын,
Туохтан сыдьааннааҕын
Бэйэтэ да билбэт эбит.
Бэйэтэ бэйэтигэр
Аат иҥэриммит киһи эбит:
Үүт-аас бэйэлээх
Үрдүк хороҕор бэргэһэлээх
Үрүҥ Аар Тойон
Үтүө сиэнэ,
Баһырҕастаах айаас аттаах
Баабый Баатыр диэн үһү.
Бу уолан
Оҕо эрдэҕиттэн
Атаһа суох буолан
Адьырҕа эһэлиин
Хабыр хапсыһан,
Хапсаҕайдаһан күрэхтэһэн
Оонньуур идэлээх эбит,
Кыыл табаны кытта
Күөн көрсүһэн
Күүс кэмнэһэр адьынааттаах эбит,
Буур тайаҕы кытта
Буута быстарынан
Сырсан күрэхтэһэр муокастаах эбит,
Дэриэспэ тааһы
Мээчик оҥостон быраҕаттыыр,
Үөл тиити үҥүү оҥостон кыыратар
Майгылаах эбит.
Баһырҕастаах аттаах
Баабый Баатыр
Дьиэ-хотон үлэтиттэн
Биир кэм хал буолан,
Бу курдук
Алтан чуораан
Айаҕын атан
Саха-урааҥхайдыы
Саҥалаах буолбут:
– Дьэ бу,
Дьэ бу!
Дьылтан дьыл кэлэр,
Сылтан сыл хатыланар
Субу орто дойдуга
Суос-соҕотох буолартан
Эт киһи элэйдим,
Сыа киһи сылайдым,
Эдэр элэккэй киһи 
Эммэнийэ быһыытыйдым.
Хантан эмэ, ким эмэ
Хабыр охсуһууга ыҥырара буоллар,
Хайдах эрэ хапсыһыам этэ!
Кимтэн эмэ, ким эмэ
Күөн көрсүһэ кэлэрэ буоллар,
Күүспүн-кыахпын
Кэмнэһиэм да этэ,
Туохтан эмэ, туох эмэ
Сурах-садьык кэлэрэ буоллар,
Сүрдээх үөрүүнү кытта
Сөбүлэһэн тиийиэм этэ!
Сор да буолар эбит
Соҕотох буолар
Субу орто дойдуга! – диэн
Санньыар санааҕа ылларан,
Сонньуйан оһоҕун уотун одуулуу олордо.
Ол олордоҕуна,
Кустук бэргэн,
Кус быһый,
Сорукка сылдьар
Сорук Боллур уол
Орто туруу дойдуну
Ортотунан эргийэн,
Түмэн бараан дойдуну
Түөрт өттүнэн
Төгүрүччү эргийэн кэлэн
Тохтуу биэрээт, тура түһээт
Тыын ылан баран,
Тохтоло суох, үрүт үрдүгэр
Быстала суох, хос-хос
Сэһэннээх буола турбут:
:– Оһулаһыаттан, оһулаһыаттан!
Суһаллаах сырыылаах,
Суххай  айаннаах
Сорук Боллур уол     
Cубу турабын эҕэрдэ, эҕэрдэ!
Этэр тылым эгэлгэтин,
Эриэккэһин, элбэҕин
Эн истэ тур, эн истэ тур!
Айыы хаан аймаҕын
Алдьархайтан быыһыахтаах,
Алтан араҕас аттаах,
Аһыныгас санаалаах
Айысхаан бухатыыр
Алдьархайга түбэстэ.
Айыы хаан аймаҕа
Аймалҕаҥҥа ылларда.
Бухатыыр буойун дьоннор
Баранан да бүттүлэр,
Охчут бэргэн дьоннор
Олох да суох буоллулар,
Күһэҥэбит быстара,
Күммүт киирэрэ
Кэллэ быһыылаах.
Күн дьонун көмүскээ,
Айыы дьонун өрөһүй,
Көрдөһөрбүн батыма,
Ыйытарбын бобума,
Курдукчай, курдукчай! – диэтэ.
Оччолооҕу истэн баран
Баһырҕастаах аттаах
Баабый Баатыр
Уордайа-абара санаата,
Үрдүк булгунньах саҕа
Үллэн таҕыста,
Тиит мас курдук
Кииллийэн таҕыста,
Уордайар санаата 
Уолугун ортотунан оонньоото,
Кыыһырар санаата 
Көхсүн хараҕынан киирдэ. 
Хатан куйах таҥаһын таҥынна,
Хараҕалаах үҥүүтүн дьайыҥнанна,
Хара буһурук хаанын хааннанна,
Хахай модун дьүһүнүн дьүһүннэннэ,
Субу курдук диэн
Саҥалаах буолла:
:– Дьэ бу!
Дьэ бу!
Аҕыс иилээх саҕалаах,
Атааннаах-мөҥүөннээх,
Айгыр-силик олохтоох
Айыы аймаҕын сиригэр
Аһыныгас санаалаахтар,
Көмүскэс майгылаахтар
Күн сирин көрөн,
Күөх окко үктэнэн
Кэлэ-бара туралларын тухары
Адьырҕа абааһылар
Ааҥнаан киириэхтэрэ суоҕа,
Көстүбэт бөҕө күүстээхтэрэ
Көҥүл дьаарбайыахтара суоҕа!
Кимэн киирэн испиттэрин
Күүс өттүнэн күһэйэн,
Кыах өттүнэн баһыйан
Күн тыктаҕына
Күлүк куотарын курдук
Кэлбит сирдэригэр
Төттөрү үтэйиэм!!! – диэн
Хахай хаанын киллэрэн
Кылыһын өрө көтөҕөлөөтө.
Ити кэннэ
Миинэр миҥэтин,
Көлүнэр көлөтүн
Ыҥыран ыллаабыт саҥата
Ыраахха дуорайда:
:– Хору-хору!
Хору-хору!
Көлүнэр көлөм буолбут,
Миинэр миҥэм буолбут
Субуйа сүүрэр сылгым,
Суох да буолларгын баар буол,
Ыраах да буолларгын
Чугас буола оҕус!
Айыы Хаан аймаҕа
Алдьархайга түбэспит,
Арсан Дуолай обургу
Аатырбыт ороспуой аймахтара
Күүс өттүнэн кыайан,
Кыах өттүнэн баһыйан
Тахсан эрэр күн 
Сарыалын курдук
Сардаҥалаах ньуурдаах,
Киирэн эрэр күн
Килбиэнин курдук
Кэрэ бэйэлээх
Күөрэгэйдээн Куону
Уоран-талаан барбыттар!
Тилийэ көтөр
Тыалга дылы
Түргэн үлүгэрдик
Тойон сэргэҕэр тура биэрэ оҕус!!!
Этиэн эрэ кэрэх –
Дьөһөгөй оҕото барахсан
Үс күннүк сиртэн
Үөрбэ көмүс көҕүлэ
Үргүөрдэнэн көһүннэ,
Нэлэмэн көмүс сиэлэ
Сэттэ күннүк сиртэн
Сипсиэрдэнэн-силэллэн көһүннэ,
Уйулҕан көмүс кутуруга
Уон күннүк сиртэн
Холоруктана охсуллан
Сүүрэн сиэллэрэн кэлэн
Тойон сэргэҕэ
Туруна түстэ.
Биһиги киһибит
Халдьаайыттан көппүт 
Хара улар курдук 
Хап-сабар хатана түстэ да 
Түөрт атах түһэрэн
Силлиэ-холорук курдук
Сир киинин диэки
Түһүнэ турда.
Аллаах ат барахсан
Айаннатан сиэллэрэн
Аан ийэ дойду
Килбэйэр киинигэр кэлэн
Күн өркөн улууһун
Айыыһыта буолбут,
Аан Алахчын Хотун иччилээх
Аал Луук Маска
Тохтуу биэрэн
Туруна түспүт.
Баһырҕастаах аттаах
Баабый Баатыр
Бу курдук диэн
Сүһүөхтээх бэйэтэ
Сүгүрүйэн туран,
Хоолдьуктаах бэйэтэ
Хоҥкуйан туран,
Тоноҕостоох бэйэтэ,
Тобуктаан олорон
Саҥалаах буолбут:
:– Дьэ-буо,
Дьэ-буо!
Күөн көрсүһэр,
Хабыр хапсыһар,
Кыах былдьаһар
Өрөгөйдөөх күнүм үүннэ!
Аан ийэ дойдум
Хайҕахтаах хара быара буолбут,
Улуу ийэ дойдум
Нохтолоох тойон сүрэҕэ буолбут
Аан Алахчын Хотун!
Аллараа дойдуга
Айанныыр күммэр
Алгыһыҥ сыалааҕын
Анаатаҕыҥ буолуохтун!
Күүскүттэн күүспэр
Күүстэ бэрис даа,
Кыаххыттан кыахпар
Кыахта аҕал даа! – 
Диэбитин эрэ кэннэ, 
Аал Луук Мас
Хаба ортотуттан
Аан Алахчын Хотун
Илэ бэйэтинэн
Тахсан кэлэн,
Эмиийин кэрэтигэр диэри 
Быган туран 
Тойуктаах буолбут:
:– Дьэ буо,
Дьэ буо!
Баһырҕастаах аттаах
Баабый Баатыр барахсан,
Күн киһитэ
Көмүскэс санааҥ киирэн
Күн өркөн улууһун
Көмүскүү турунан эрэҕин!
Саалаах бөҕөстөн самныма,
Охтоох бөҕөстөн охтума,
Татаар аптаах тыллаах
Табан кыайан эппэтин,
Уоттаах алыптаах харахтаах
Утары туран көрбөтүн,
Өстөөхтөргүн өһөртөөн
Өрөгөй бөҕөҥ үрдээтин!
Саастахтааргын самнартаан
Саргы бөҕөҥ сабырыйдын!
Саха аатын
Самнаран биэримэ, 
Урааҥхай аатын
Умсаран түһэримэ!
Санныҥ үрдүгэр диэри
Саргы дьаалыҥ салалыннын,
Өттүгүн баһыгар диэри
Өрөгөй талбаҥ үрдээтин,
Аҕыс ааһар аартыктарыҥ
Арыллан биэрдиннэр,
Сэттэ маҥан аартыктарыҥ
Сэлэллэн биэрдиннэр,
Тоҕус суол хотуттарыҥ
Тобуллан биэрдиннэр,
Айыыһытыҥ аргыстастын,
Иэйэхситиҥ эҥэрдэстин! – диэт
Томтоҕор эмиийдэрин
Быктаран биэрбитин
Биһи киһибит
Тохпокко-хорбокко эрэ
Тохтоло суох эмэн соппойдо.
Оборбута омуна бэрдиттэн,
Соппойбута сүрэ бэрдиттэн,
Аан Алахчын Хотун 
Аҥаарыйан киирэн барда, 
Хараҕа хараҥаран киирэн барда,
Ыксаан ыгылыйда да, 
Сүүһүттэн түҥнэри анньан кэбиһээт,
Ытык Аал Луук Маска
Төттөрү чугуруйан 
Киирэн хаалла. 
Биһиги киһибитигэр,
Бухатыыр дуоламмытыгар   
Уоҕар уох эбилиннэ,
Күүһүгэр күүс киирдэ,
Кыаҕар кыах кыттыста.
Күн киһитэ
Көтө-мөҕө
Ыҥыырдаах атыгар
Халдьаайыттан көппүт 
Хара улар курдук
«Хап» гына хатана түстэ да, 
Кымньыылаан куугунатта,
Тиҥилэхтээн тэптэ да, 
Тус хоту диэки
Түөрт атах көтүтэн
Түһүнэ турда.
Өр дуу,
Өтөр дуу айаннаат
Бүтүннүү таас сиргэ тиийэн кэллэ.
Суорба таастардаах сирдэри
Сыа хаар курдук
Сүүрдэн барда,
Ону туораан
Кыһыл кумах
Куйаар сири
Кыраһа хаар курдук
Көтүтэн барда,
Ону ааһан нөҥүөлээн
Бурҕаҥныыр буор сиргэ кэллэ.
Бу сири буоллаҕына 
Буорах буруотугар дылы
Бурҕачытан ааста,
Кымньыылаан кыйдаан
Күн сириттэн күрэнэр
Аартыгы аһарда.
Анараа дойдуга
Арсан Дуолай сиригэр
Атын туйаҕа
Таарыйарын эрэ кытта – 
Ытыс таһынар
Ыарык хараҥа
Күндэл күнүһү солбуйда,
Аламай маҥан күнэ
Атыннык устар ыйга кубулуйда.
Күөх көбүөр от
Күрбэ таастарга,
Куура хаппыт
Кубарыйа куурбут сиргэ уларыйда,
Ойуу-бичик мастаах
Охтон баранар
Ойуур тыа
Очуос хайалардыын атастаста,
Сырдык-маҥан халлаан
Суо халыҥ былыттаах,
Тоһуттар этиҥнээх,
Быһыттар чаҕылҕаннаах
Халлааҥҥа кубулуйда.
Уҥа диэки 
Уҥан эрэр киһи хаһыыта 
Унаарыйан уйаарда,
Хаҥас диэки 
Харбыйан  эрэр киһи хаһыыта 
Хатыланан иһилиннэ.
Субу курдук дойдуттан
Саха урааҥхай саарына
Саллан-толлон туруо дуо?!
Тус иннин диэки
Түөрт атах көтүтэн
Түһүнэ турда.
Атын кымньыылаатаҕын ахсын
Чаҕылҕан чаҕылыйда,
Һаттаатаҕын ахсын
Нүһэр ыар этиҥнэр
Нүҥсүйэн эттилэр,
Тиҥилэхтээтэҕин аайы
Сирэ көтүөкэлээтэ.
Субу курдук сүүрдэн истэҕинэ
Сылгы ат дьөһөгөй оҕото
Сахалыы саҥалаах,
Киһилии кэпсээннээх буолан
Кэпсии-ипсии истэ:
– Анньыаһа, анньыаһа!
Иччилээтэр иччим,
Ити аартыгы ааспыппыт
Икки күннүк сиригэр
Алларалыыр дойду
Аартыгын иччитэ
Аан Дьигистэй тойон
Тоһуйан турар буолуоҕа,
Тохтото сатыыр буоллаҕына
Тоҕойуом, тохтоомо!
Туому толорон бараҥҥын
Бэриктэ биэрээр.
Тоҕо айаннаан кэллиҥ диэтэҕинэ,
Тордуохтаһа барбакка
Тоҕотун кэпсээн биэрээр.
Аан Дьигистэй тойон
Аралдьыппытын ыыппат,
Туппутун ыһыктыбат идэлээх
Улуу күтүр бэйэлээх эбээт! – диэтэ.
Биһи киһибит 
Баһырҕастаах аттаах
Баабый Баатыр
Сылгытын оҕото эппитин 
Сытыары тутан сыаналаата,
Туруору тутан толкуйдаата да, 
Баһын туппут сирин хоту
Баран истэ.
Бу истэҕинэ,
Бороҥ урааҥхай
Биирдэ да харахтаан көрбөтөх,
Хаптаҕай кулгаахтаах
Хаһан да истэн билбэтэх,
Сыыр быара быстан түспүтүгэр дылы
Сылластыгас сирэйдээх,
Адьырҕа харахтаах,
Аппа-дьаппа айахтаах,
Түөһүн ортотуттан
Тахсан кэлбит суос-соҕотох
Такыр тарбахтаах илиилээх,
Самаҕын төрдүттэн үүнэн түспүт
Соҕотох атахтаах
Киһи диэххэ 
Киһиэхэ да майгыннаабат,
Абааһы диэххэ 
Абааһыга да ханыылаабат, 
Аан Дьигистэй Тойон
Айаҕын аппаҥнатан
Сыҥааҕырда турар эбит.
Сылгытын оҕото
Сабаҕалаан эппитин курдук
Сылгытын сиэлиттэн
Сэттэ сиэли туура тардан бырахпыта – 
Сэттэ субан сылгы буолан
Сүүрэ турбуттарын
Аан Дьигистэй обургу
Аҥаар илиитинэн харбаан ылан
Астыга суохтук
Хап-куп гыннаран ыстаан
Ыйыстан кэбистэ.
Утуйан даххаһыйа сытар киһини
Уһугуннарбыт курдук
Уулааҕынан-хаардааҕынан 
Унаарыччы көрөн туран
Саҥалаах буолла:
– Буйака, буйака!
Бу хайа диэкки
Баран иһэр күтүр буолаҕыный?
Утуйа сатаабытым
Бэһис хонуга буолла да,
Икки дойду
Уолан дуулаҕалара
Чыыстай буолакка  тахсаннар
Омуннаах охсуһууларыттан
Оннооҕор сирим түөрэҥэлиир!
Туохтарын былдьаһан
Тоҕута сынньыспыт баҕайыларай?
Сиэбэтэҕим сэттис хонуга 
Ситэри туолбута,
Аһаабатаҕым ахсыс хонугун 
Аһары барбыта,
Топпотоҕум тоҕус хонугун 
Томточчу туолбута!
Хата, эн бэйэлээх
Айах тутан,
Аччык сытар киһини
Аһатан абыраан өрүһүйдүҥ!
Сонордообутуҥ
Суола арылынныҥ,
Ирдээбитиҥ
Иннигэр тосхойдун!
Үтүөҕүн үтүөнэн төлүөм,
Ыксаллаах күҥҥэр
Ыҥырар буолаар.
Онуоха биһиги киһибит
Саманнык диэн хардалаах буолла:
:– Көр бу, көр бу!
Атаһым доҕорум
Аан Дьигистэй тойон!
Үкэр куйаас тыыннаах,
Үүт-аас бэйэлээх,
Үрдүк хороҕор бэргэһэлээх
Үрүҥ Аар тойон
Үтүө сиэнэ
Баһырҕастаах аттаах
Баабый Баатыр буолабын!
Арҕаһыттан тэһииннээх
Айыы хаан дьоно,
Көхсүттэн тэһииннээх
Күн өркөн дьоно
Күүс-көмө көрдөөбүттэрин
Көмөлөһө баран иһэбин, – диэт
Айаннаан испитин курдук
Аан холорук атастаах,
Сүллэр этиҥ доҕордоох
Айанната турда.
Биһиги киһибит, 
Бухатыыр дуоламмыт атын 
Туйаҕын тыаһа 
Тоҕус толуу сылгы үөрэ
Түһүнэн эрэрин курдук
Тыаһаан иһиллэр буолла,
Айыы уолун атын
Атаҕын тыаһа 
Аҕыс атыыр сылгы үөрэ
Аабылаан эрэрин курдук
Абытайдык иһиллэр буолла. 
Инньэ эрэ гынарын кытта, 
Илин диэки быган көрбөтөх
Илиэһэй идэмэрдээхтэрэ,
Арҕаа диэки быган көрбөтөх
Адьарай акыларын, 
Лип хаан халҕаннаахтара
Халҕаннарын лип-лап сабыннылар,
Наарба хаан халҕаннаахтара
Халҕаннарын хачыгыраччы хатаннылар, 
Дэриэспэ таас ааннаахтара
Ааннарын ыгыччы сабыннылар,
Тимир килээмпир ааннаахтара
Ааннарын кылыгыраччы хатаннылар. 
Инньэ эрэ гынан баран,
Үөлэс-үөлэс аайыттан
Үстүү буолан   
Үҥүөлэһэн турдулар, 
Түннүк-түннүк аайыттан
Түөртүү буолан 
Төбүрүөннээн турдулар. 
Ол көрөн турбуттара баара  – 
Баһырҕастаах аттаах 
Баабый Баатыр 
Аллараа дойду 
Аарыгырар киинин диэки 
Ааһан көтүтэ турда. 
Арай доҕоттоор,
Аллараа дойдуну
Аарыгырар киининэн
Ааһарын эрэ кытта,
Сыллар-үйэлэр кирбиилэригэр
Улуу бухатыырдар
Охсуспут сирдэригэр
Чыыстай буолакка
Соҕотохто баар буола түстэ.
Бухатыыр киһи
Тиэрбэс хараҕынан
Көрөн дьэргэлдьиппитэ – 
Сүрдээх элбэх бухатыыр кэлэн,
Аттыын-бэйэлиин өлөн,
Уһун уҥуохтара
Урусхал мас буолан,
Кылгас уҥуохтара
Кыс мас буолан
Кыстана сытара үһү.
Ол сылдьан
Тииҥ кулгааҕынан
Истэн сэргэҕэлии турбута – 
Сутурук тыаһа
Быстала суох иһилиннэ,
Тиҥилэх тыаһа
Тохтоло суох дуораһыйда.
Өйдөөн-дьүүллээн
Сытыы хараҕынан чарапчыланан көрбүтэ – 
Сэттэ күннүк сиргэ
Аарыма буойун дьон
Антах-бэттэх дайбаһан,
Туора-маары тэбиэлэһэн,
Буор бөҕөнү бурҕатан,
Бөх бөҕөнү көтүтэн,
Таас бөҕөнү тамнааттаан
Охсуһа сылдьаллар эбит.
Айыы киһитэ
Алтан араҕас аттаах
Айысхаан Бухатыыр
Адьарай буойуна
Астаҕын аайытын
Аһаран биэрэ сырытта,
Ол сылдьан охтон түстэ.
Онуоха анарааҥҥыта
Хааннаах болотун
Хаба тардан ылан
Сайылаары гыммытын
Биһиги киһибит
Буойун дуоламмыт
Үөгүлүү түһээт
Үөһүн хараҕа манан буолуо диэн
Үҥүүтүн салайан
Үс саһаан үрдүгү
Өрө ыстана түһэн баран
Өтөрү түспүтэ, үҥүүтэ
Үс сиринэн тоһута барда,
Түөрт сиринэн тоҕута барда,
Биэс сиринэн быһыта барда.
Уот Уоппут 
Уот Уобурдаан обургу
Утуйа сыттаҕына
Уолукка астахха
Уолуйан уһуктубат бэйэтэ
Уолуйа түһээт
Эрилис-турулус көрүтэлээтэ,
Туора-маары ойуоккалаата.
Итиэннэ, сур бөрөлүү улуйда,
Ити курдук диэн
Кэпсээннээх буолла:
– Аар-дьаалы!
Аар-таатай оҕолоор!
Орто туруу дойду
Дуолан дуулаҕалара
Отой да өрө барбыттар – 
Иккиэ буолан көмөлөөн,
Эргийэ сылдьан кырбаан эрэллэр!
Эдьиийдээтэр эдьиийим,
Ходьоҥ тобук,
Хобуох эмэһэ
Хатан Хаһыырба Куо,
Холоруктатан кэл даа!
Абыраатаххына эн эрэ
Абырыаҥ,
Көмөлөстөххүнэ эн эрэ
Көмөлөһүөҥ,
Өрүһүйдэххинэ эн эрэ
Өрүһүйүөҥ!
Онон эппит тылбын ылын,
Көрдөһөр көрдөһүүбүн толор! –  
Диирин эрэ кытта,
Этиэх бэтэрээ өттүгэр
Эҕирийиэх эрэ иннинэ 
Тус хоту диэкиттэн
Тойон ураһа саҕа улахан
Хара добун холорук
Сирдиин-халлаанныын
Тура эрийэ-эрийэ кэлэн
Харахтарын иннигэр тохтуу биэрдэ.
Өйдөөн иһиттэхтэринэ
Өрө холоруктанан ытылла-ытылла
Саҥалаах буолла:
– Иһиликпин, таһылыкпын,
Иэхэйикпин-чуохайыкпын!
Орто туруу дойдуга
Ойох-дьахтар өттүнэн
Эн диэтэх киһийдээн
Чарааһааҥҥын кэллэҕиҥ!
Күн сардаҥатын курдук
Кэрэ килбиэн дьүһүннээх,
Тоҕус былас уһуннаах
Толбоннурар суһуохтаах,
Туналҕаннаах ньуурдаах
Күөрэгэйдээн Куону ылыма,
Кини оннугар
Миигин ойох ыл!
Ороҥҥо сытар оҥоһуулаахпын,
Хоойго сытар холоонноохпун,
Асчыппынан ааттаахпын,
Дьиэһиппинэн бэртээхпин.
Сөбүлэспэт түгэҥҥэр
Сытыы тыҥырах
Хайа тардарын билиэҕиҥ,
Ылыммат түгэҥҥэр
Ынчык-бөтүөх
Ыарыы буолан өлүөҕүҥ,
Истибэт түгэҥҥэр
Ийэ куккун көтүтэн ылан
Илэ-чахчы ыйыстыам!
Иэхэйикпиэн-чуохаайыкпыан!
Итини истээт
Баһырҕастаах аттаах
Баабый Баатыр
Аҕыс уон аҕыс былыты
Ааһар албаһа киирэн,
Тоҕус уон тоҕус былыты 
Куотар кубулҕата киирэн
Өрөөбүт уоһун өһүллэ,
Хоммут уоһун хоҥнордо:
– Көр бу, көр бу!
Күн сиригэр
Кэрэтинэн биллибит
Күн сардаҥатын курдук
Килбиэннээх дьүһүннээх,
Кыыс киэнэ кылааннааҕа,
Дьахтар киэнэ дьоһуннааҕа,
Ойох киэнэ оҥоһуулааҕа
Ол курдук диэн
Аллараалыыр дойдуга
Олохсуйан олорор диэннэр
Ойох ылаары
Оҥостон кэллим,
Күтүөт буолаары
Куоһанан кэллим!
Оччону истэн баран,
Бэргэһэ быатын саҕа мэнэгэйдээх,
Сутуруо быатын саҕа соллоҥноох,
Этэрбэс быатын саҕа иҥсэлээх,
Абааһы кыыһа обургу
Үөрэн үөһүн таттарда,
Хаһыыран хайыта ыстанна:
– Иэхээйикпиэн-чуохайыкпыан!
Олох да оноотугар
Буолар эбит оҕолоор-оҕолоор!
Ойох тахсар үчүгэйин
Саҥа билэн эрэбиэн-эрэбиэн!
Тугу диэбиккин
Тоҕо батан, аккаастаан
Кээһиэмий, кээһиэмий! –
Диэн эрэ баран,
Дьиэм диэн
Дьэбин буолбут тимир ураһаҕа
Дьиэрэҥкэйдээн илдьэ бара турда.
Халыҥ харытынан
Харбаан ылан
Айыы киһитин
Аҥныалаарай  диэн
Сыллаһаары сыстаҥнаабыт,
Уураһаары уунаҥнаабыт.
Уолан киһи барахсан
Уҥа илиитин кэннигэр илдьэн,
Саабылаан батыйатын
Сулбу тардан ылла да
Собо балыгы
Үтэһэҕэ үөлбүт курдук
Үөһүн хараҕыттан
Өрө үөлэн таһаарда,
Онуоха абааһы кыыһа
Сиик буолан симэлийдэ,
Туман буолан уоһунна.
Сити курдук дьаһанан
Өстөөҕүн өлөрөн баран,
Айаас аттаах
Айысхаан бухатыырга
Көмө буола
Көтүтэ турар.
Уот Уоппут
Уот Уобурдаан
Күн улууһун киһитин
Кырбаан-кырбаан
Күһэҥэтин быспыт,
Күнүн киллэрбит,
Хараҕын уотун умулларбыт,
Иэдэһин тэтэркэйин хараардыбыт,
Уоһун кытархайын көҕөрдүбүт.
Алтан араҕас
Айаас аттаах, 
Аһыныгас санаалаах
Айысхаан Бухатыыр барахсан
Иччитэ суоҕунан көрөн
Сытарын булан
Кыыһырыаҕынан кыыһырда,
Абарыаҕынан абарда – 
Сирэйиттэн сиэрэ уота
Сирдьигинээн түстэ,
Хараҕыттан хатат уота
Хатыастан түстэ да
Күүс күүһүн киллэриннэ,
Кыах кыаҕын муһунна,
Үөгүлүү түһээт
Үөҕэ-үөҕэ сүүрэн иһэн
Үөгүлээх буолла:
– Көр бу, көр бу!
Хааннаах айах,
Хара бэкир,
Салыҥнаах  сабырҕах,
Түүн сырыылаах
Түүлээх уллуҥах,
Атас туһугар атах тостор!
Эчэйэн да туран
Иэҥҥин хастаан,
Иҥииргин тэнитэн
Иэспин ылыаҕым!
Нохтолоох тойон сүрэххин
Этэрбэс гынан кэтиэҕим,
Үрүҥ хааҥҥын тоҕуом,
Хара хааҥҥын халытыам!
Өлөн да туран
Өспүн ситиһиэм!
Өлөр сүбэҕин булбут,
Үрүҥ күҥҥүттэн маппыт,
Күн сириттэн сүппүт
Курдук санан!
Чэ, кэлэн көрүүй,
Сааппат сирэй!
Уот Уоппут
Уот Уобурдаан
Истибэтэҕин истэн
Тиэрэ-маары көрдө,
Уолуйбат бэйэтэ
Уолуһуйуох курдук буолла:
– Бээй, бээй, дуҕаар!
Бухатыыр буойун киһи
Бэйэбинэн «мэ» диэн
Бүөбэйим оҕотун
Күммүн күөрэтэр чыычаахпын,
Күөрэгэйим оҕотун
Биэрэн ыытыам үһү дуо?
Бу кыаҕыра турбуккун
Бу кыстана сытар уҥуохтарга
Уһун уҥуохтарыҥ сыыһын
Урусхал мас оҥорон быраҕыам,
Кылгас уҥуохтарыҥ сыыһын
Кыс мас оҥорон кутуоҕум!
Сыа эккин
Суор-тураах аһылыга гыныам,
Искин-үөскүн
Үөн-көйүүр аһылыга гыныам,
Сырдык эккинэн
Сир үөннэрин айах тутуом,
Хара эккинэн
Халлаан көтөрдөрүн күндүлүөм! – диэтэ.
Хата биһи киһибит
Хокуосканан сирэйин быһа саайда,
Биирбит да эппиэт биэрэн
Хокуосканы хардары
Харахха биэрдэ.
Хардары-таары дайбаһан,
Харах харахха саайталаһан,
Мурун муруҥҥа бэрсэн,
Уос уоска сырбатыһан бардылар.
Биирдэрэ буоллаҕына
Саабылаан батыйатын
Сулбу тардан ылла,
Биирдэһэ буоллаҕына
Хааннаах хара дьиэрэҥкэй болотун
Хаба тардан ылла.
Тимири тимиргэ
Түһэрдэхтэрин аайытын
Тыас бөҕө тыаһаан барда,
Этиҥ этэн ньиргийдэ.
Силээхтэ киһи  
Силлээбит силэ
Сиргэ кыайан түспэт
Силлиэтэ турда,
Хатан киһи 
Хаахтаабыт хааҕа 
Хаарга кыайан түспэт 
Хахсаата буолла.
Икки буур тайах
Муос муостарыттан
Ылсан баран
Эргичийэ сылдьалларын курдук
Эргийэ сырыттылар.
Сыҥаах тыаһа
Сотору-сотору иһилиннэ,
Кулгаах тыаһа
Тохтоло суох куугунаата,
Сутурук тыаһа
Быыстала суох битилиннэ,
Атах тыаһа
Ахсаана суох хатыланна.
Киирэр күн килбиэнин көрдөрбөккө,
Тахсар күн сарыалын биллэрбэккэ
Ытыс таһынар
Ыас хараҥанан,
Хара туманынан аргыйан,
Харыс хааны халытан,
Сах хаан быһылаанын тардан,
Өлүү хаан дибдилгэнин туруоран
Кус хараҕа тэстэр,
Куба моонньо тостор
Кулан айдаана буолбута үһү.
Ол курдук 
Отут орулуур хонук охсуһан
Айыы киһитэ сэниэтэ эһиннэ,
Күн киһитэ кыаҕа бүттэ.
Абааһы да уола
Үрүт күүһэ
Үмүрү тутан барда,
Алын күүһэ 
Аччаан киирэн барда, 
Үөһэ-аллараа көрдө,
Үрүт кубулҕата сүттэ,
Аба-хомуһуна бүттэ. 
Сэниэ сэниэлэрин киллэрэн
Сэттэ күн устата
Сынньана түһүөххэ дэһэннэр
Сынньанан ыллылар.
Алтыс хонуктара ааһан
Сэттис хонуктара туолуута,
Арҕааттан күөрэйэр
Абааһы аймаҕын
Анысханнаах күннэрэ тахсыыта
Хабыр хапсыһа,
Күөн көрсүһэ туруннулар.
Саха саарына
Саабылаан батыйатын
Сулбу тардан ылла,
Адьырҕа атамаана
Хааннаах хара дьиэрэҥкэй болотун
Хаба тардан ылла.
Тимири тимиргэ түһэрбиттэрэ – 
Тоҕустуу сиринэн
Тоҕута барда,
Аҕыстыы сиринэн сиирэ барда.
Үҥүүнү үҥүүгэ түһэрбиттэрэ – 
Үстүү сиринэн
Үнтүрүтэ барда,
Оҕу оххо түһэрбиттэрэ – 
Ортотунан тоһунна.
Ол туран хайдах буолалларын билбэтилэр,
Моой моойдоруттан ылсан
Муомахтаһан бардылар.
Маннык туран
Баабый Баатыр 
Уот Уобурдааны
Уллуҥаҕынан түөскэ тэбэн баран,
Илиититтэн харбаан,
Иһиттэн тэбэн
Нөҥүө быраҕан түһэрээт
«Нохтолоох тойон сүрэҕэ,
Чараас сирэ манан буолуо», – диэн,
Хонноҕун аннынан
Батыйатын туһаайан туран
Батары аста.
Биирдэһэ билбэккэ да хаалла,
Бадаҕа өлөн эрэбин диэн айманан
Бүтэһиктээх кэриэс тылын
Этэн энэлитэ сытта:
– Аар дьаалы!
Ыый да ыыйбыан,
Аай да аайбыан!
Кыайтардыбыт-кыайтардыбыт дэстэхтэринэ
Күлэ-күлэ
Күллэрин таптайар этим,
Тохтоо-тохтоо, уоскуй диэтэхтэринэ
Тохтоппокко ыстаан туллаҥнатарым,
Утары көрбүтү
Эрэйдээн өлөрөр иэһим
Утары тирээтэ бадаҕа!
Барбатах балык миинин курдук
Бүдүк-бадык дойдум,
Быдан дьылларга
Бырастыы буоллун!
Абааһы аймаҕа,
Истэр эбит буоллаххытына
Орто туруу дойдуттан
Кими да ойох ылбат буолаарыҥ!
Оннооҕор миннийэлиир киһи
Ойох ылан
Оҕо төрөтөн ыал буолан
Олох олорботум.
Дьэ, Баһырҕастаах аттаах
Баабый Баатыр обургу,
Кыайыах киһи кыайдыҥ,
Хотуох киһи хоттуҥ.
Мааны ыал
Мааны оҕото этим,
Ытык ыал ыамата этим,
Ыл, сордообокко
Салҕаан биэр,
Сайылыы оҕус! – диэбитигэр
Биһи киһибит
Батыйатын өрө күөрэтэн,
Моонньоох баһын
Биир охсуунан
Быһа баттаан кэбистэ!
Уот Уоппут
ҮУот Уобурдаан
Туман буолан уоһунна,
Сиик буолан симэлийдэ эрээри,
Тыллаах сыҥааҕын иччитэ
Тыһы тыймыыт  буолан
Чыбыгыр гына түһээт
Тунаарыс гынан хаалла:
– Кыыс оҕоҥ 
Кыптыый тутарын саҕана,
Уол оҕоҥ 
Оҕунан оонньуур буоларын саҕана
Иккистээн төрөөн 
Иэспин ылыаҕым,
Хаттаан төрөөн
Өспүн ситиһиэҕим! – диэн 
Эргиллиэх буолан саанна.
Саастааҕын самнаран,
Өстөөҕүн өлөрөн
Өрөгөйө үрдээн
Өссө күүһүрэргэ дылы гыммыт
Биһи киһибит санаа булунан,
Өй салҕанан
Айысхаан бухатыыры
Өрүһүйэр санаалаах
Айыы Намыһын удаҕаны
Ыҥыра турбут:
 	– Көр да бу,
Көр да бу!
Күн өркөн улууһун
Айыы хаан аймаҕын
Араҥаччыһыта буолбут
Алта арылы маҥан
Кыталык кыыл кутуруксуттаах,
Айыы Намыһын удаҕан
Айгыстан кэлэҥҥин
Абыраа даа!
Айыы аймаҕын, күн улууһун
Абааһы аймаҕыттан көмүскээри,
Аҕыс үйэ тухары
Аҕа ууһун тэнитиэхтээх,
Ойдубуту оһорор
Одун хаантан оҥоһуулаах,
Быстыбыты салгыыр
Дьылҕа хаантан дьылҕалаах,
Алтан араҕас аттаах
Айысхаан бухатыыр
Аламай маҥан күнүттэн матта!
Өлбөт мэҥэ уута  аҕалан
Өрүһүйэ оҕус даа!!!
Көрүөх бэтэрээ өттүгэр
Кынаттарыгар кырааскалаах
Кыталык кыыллар
Крыымпалыы кылана-кылана
Көтөн иһэр
Кынаттарын тыаһа
Куруҥ үрэх
Кутулла-суккулла айманан, 
Курулаан-сурулаан тыаһаан
Эрэрин курдук иһилиннэ.
Ити икки ардыгар
Айыы Намыһын удаҕан
Аман өһүн этэн 
Амалыйа турбута үһү:
– Дом ини дом,
Дом ини дом!
Аан ийэ дойду
Хайҕахтаах хара быара буолбут,
Орто туруу дойду
Нохтолоох тойон сүрэҕэ буолбут,
Аал Луук мас иччитэ
Аан Алахчын хотун
Чороон курдук
Чороҕор эмиийдэрин
Ыган-ыган
Үрүҥ илгэ
Ас оҥорон ыытта!
Ойдубуту оһорорго 
Одун Хаантан оҥоһуулаах,
Быстыбыты салгыырга 
Чыҥыс Хаантан ыйаахтаах,
Үс үйэ тухары 
Үс саханы үөскэтэргэ 
Үрүҥ Аар Тойонтон айдарыылаах 
Үтүө киһи эбиккин, 
Алтан араҕас аттаах
Айысхаан Бухатыыр!  
Онон буоллар 
Окко түспүт оҥоһуугун,
Сиргэ түспүт сэрэбиэйгин,
Силигин ситэриэх тустааххын!
Дом ини дом,
Дом ини дом! – 
Диэн эрэ баран,
Эбир хамыйаҕынан 
Үрүҥ илгэни
Үс төгүл баһан 
Алтан араҕас аттаах
Айысхаан бухатыыр
Бэлэһин төрдүгэр куппутун
Биһи киһибит,
Бухатыыр уоламмыт
Биирдэ эрэ ыйыстан кэбиспитэ – 
Биэс сиринэн 
Быһа сотуллубут баастара
Бүччүччү оһон хааллылар,
Алта сиринэн 
Хайыта барбыт этэ
Үмүрүччү оһон хаалла,
Хараҕа уоттанна,
Имэ тэтэрдэ,
Илэ бэйэтинэн буола түстэ.
Ойон туран кэллэ,
Ол курдук диэн
Саҥалаах буолла:
– Дьэ буо, 
Дьэ буо!
Арҕаһыттан тэһииннээх,
Аһыныгас санаалаах
Айыы хаан киһитэ, атаһым,
Көхсүттэн тэһииннээх,
Көмүскэс санаалаах
Күн улууһун киһитэ, үөлээннээҕим,
Үрүҥ тыыммын өрөһүйдүҥ, 
Хара тыыммын харыһыйдыҥ!
Бу абыраабытыҥ иннигэр
Үйэлээх сааһым тухары
Үс күлүккэр нөрүйүөҕүм,
Түөрт күлүккэр хаптайыаҕым!
Мохсоҕол кыыл саҕа
Махтал буоллун! – диэтэ.
Ити кэннэ иккиэн
Кытаран көстөр
Кыһыл хайа кирбиитигэр тиийэн,
Халыҥ дэриэспэ таас
Хаппахчы дьиэ аҥаар эркинин
Баабый Баатыр
Хайа тэбэн кэбиспитэ –
Күөрэгэйдээн Куо барахсан
Кэрэ дьүһүнэ
Күндү таастыы
Күлүмүрдээн көһүннэ,
Тирии бүтэй
Этэ көһүннэ,
Эт бүтэй
Уҥуоҕа көһүннэ,
Уҥуох бүтэй
Силиитэ дьалкыҥнаата.
Бэҕэһээ сиэбитэ
Биэстээх харчы саҕа буолан 
Бэлэһин түгэҕэр биллэр,
Үнүрүүн үссэммитэ
Үстээх харчы саҕа буолан 
Өрөһөтүн иһигэр көстөр,
Үргүүк бүүчээн курдук
Кыыс оҕо барахсан
Куота буспут моонньоҕон харахтарынан
Соһуйа көрөн турар эбит.
Тоһуулаах былыт курдук
Харыс-харыс хардыылаан,
Суһуоҕа субуруйан,
Тэллэҕэ тэлээрийэн
Унаарыйан кэлэн
Күөрэгэйдиир чыычааҕым
Кылыһахтаах куолаһынан
Субу курдук ырыалаах,
Сити курдук тойуктаах буолла:
– Дьэ буо!
Дьэ буо!
Баһырҕастаах аттаах
Баабый Баатыр доҕоруом!
Бу үлүгэр ыраах дойдуга
Айаннаан кэлэн
Алдьархайтан быыһаатыҥ,
Ынырыктан куоттардыҥ!
Уһун олоҕуҥ тухары
Уоттаах харахтаах
Утары туран көрбөтүн,
Татаар тыллаах
Таба кыайан эппэтин!
Уруй-айхал,
Махтал буолуохтун! – диэн
Махтанарын эрэ кытта,
Айыы дьоно
Аттарыгар олоро биэрээт
Тус илин диэки
Соҕотохто субурус гынан көтүтэ турдулар.
Аллараа дойдуттан тахсар аартыгы
Ааһан эрэ баран
Баабый Баатыр 
Аман өһүн
Туойа турбута үһү:
– Дьэ буо!
Дьэ буо!
Алдьатыылаах-кээһэтиилээх
Аллараалыыр дойдуттан
Адьарай аймаҕа
Аны хаһан да
Аҕыс иилээх-саҕалаах
Аан ийэ дойдуга
Айыы хаан аймаҕар
Адьаһын биллибэтин,
Киирбит күөрэйбэт,
Барбыт төннүбэт сириттэн
Көстүбэт бөҕөтө тахсан
Бороҥ урааҥхай омугу
Уйгу быйаҥ олоҕун
Атыйахтаах ууга дылы
Дьалкыппатын! – диэн баран,
Дьэбин көлүйэ үрдүгэр турар
Дэбдилгэ хайаны 
Дэгдэҥнэтэн аҕалан
Кэмнээтэххэ мээрэйдэммэт
Киэҥ-куоҥ аартык суолу
Наарба халҕаҥҥа дылы
Ылы-чып ыпсаран
Бүөлүү быраҕан кэбистэ.
Күн сирин дьоно
Өрө тардан тэһииннээтилэр,
Быһа биэрэн кымньыылаатылар,
Холуоннук хаамтардылар,
Хорсуннук айаннаатылар.
Айыы сирин
Аартыгын арыйан,
Орто туруу дойду
Дьоллоох суолун тобулан,
Аан ийэ дайды
Алгыстаах аартыгын аһан,
Илин өттүлэригэр
Аламай маҥан күн
Алгыстаах сардаҥатын эркиннэнэн,
Кэлин өттүлэригэр
Күн улууһун аатыттан
Кэтит кэскиллэнэн,
Абааһы аймаҕар атаҕастаппакка
Алыс үчүгэйдик айаннаан
Үөскээбит үтүө сирдэригэр,
Төрөөбүт төрүт сирдэригэр
Төннөн кэлбиттэрэ –
Оҕонньордоох-эмээхсин
Кыыстаах-уолларын,
Баһырҕастаах аттаах
Баабый Баатыру
Уруйдаан-утахтаан
Айхалынан далбардаан
Үөрэ-көтө көрсүбүттэр.
Ол эрэ кэннэ,
Тоҕус уон хонук устатыгар
Тохтоло суох
Дохсун урууну оҥорбуттар,
Аҕыс уон хонук тухары
Ааттаах малааһыны тэрийбиттэр,
Сэттэ уон хонук былаһыгар
Ытык ыһыаҕы ыспыттар.
Саалыыр биэ  үүтүн
Сайа ыатан ыланнар
Саар ыаҕас муҥунан
Саамал кымыс  оҥорон
Санааларын көтөхпүттэр,
Ас амтаннааҕынан
Айах туппуттар.
Аччык мантан аһаабыт,
Ааспыт мантан абыраммыт,
Быстыбыт мантан салҕаммыт.
Субу малааһыҥҥа 
Сылдьан дьаарбайар баҕаттан 
Содьороҥ, атаҕа суох дьон 
Хаамар буолан бэйэлэрэ
Хааман тиийэн кэлбиттэр,
Хараҕа суох, кыайан көрбөт дьон
Көрүөх баҕалара баһыйан
Көрөр буолан харах иччитэ буола
Көрөн кэрэхсии кэлбиттэр, 
Таас бүтэй, сатаан истибэт дьон 
Истиэх баҕалара баһыйан 
Истэр буолан кулгаах иччитэ буола
Истэн сэргэҕэлии кэлбиттэр.    
Күүстээх бэттэрэ
Күөн көрсүбүттэр,
Хапсаҕайдьыт бэттэрэ
Хапсаҕай хапсыбыттар,
Оһуохайы-оонньууну
Оройуттан туппуттар,
Улуу ойуун кыырбыт,
Улуу олоҥхоһут олоҥхолообут,
Улуу ырыаһыт ыллаабыт.
Эйэлээх олох эҥэрдэспит,
Саргы-дьаалы салаллыбыт,
Сахалыы саҥа сатараабыт,
Дьол-соргу тосхойбут!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}


[[Категория:Олоҥхо]]

Дьокуускай: Сайдам, 2014 с. - 80 с.</text>
      <sha1>m8wmcwgn06omdfa7ffz8d2320424awb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Юрий Борисов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1735</id>
    <revision>
      <id>7050</id>
      <parentid>6968</parentid>
      <timestamp>2018-09-21T22:33:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7050</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="596" sha1="30vq2yd672z6i6lwkety0aotyizy7j2" xml:space="preserve">Юрий Борисов - эдэр олоҥхоһут, &quot;Баһырҕастаах аттаах Баабый Баатыр&quot; олоҥхо ааптара. 

Өрөспүүбүлүкэтээҕи &quot;Ыччат Олоҥхоһут&quot; уопсастыбаннай түмсүү бэрэсидьиэнэ.

[[Main Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]]
[[Категория:Олоҥхо]]
[[Категория:Саха ааптардара|Саха ааптардара]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:XXI үйэ ааптардара]]
[[Категория:Ааптардар-Б]]</text>
      <sha1>30vq2yd672z6i6lwkety0aotyizy7j2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Olonhoman</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1736</id>
    <revision>
      <id>6971</id>
      <parentid>6969</parentid>
      <timestamp>2018-04-19T02:52:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6971</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="166" sha1="75uj6ssalbepnoao4jtbhk41u2hfwl0" xml:space="preserve">Дьууруй Барыыһап диэммин. Олоҥхо үнүстүүтүгэр үлэлиибин.
[[Билэ:Дьууруй Барыыһап 01.jpg|мини]]</text>
      <sha1>75uj6ssalbepnoao4jtbhk41u2hfwl0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Olonhoman</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1737</id>
    <revision>
      <id>6970</id>
      <timestamp>2018-04-18T22:39:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>217.118.64.98</ip>
      </contributor>
      <comment>Ый киин оһо сытар. Онон кини ойоҕолуу сүүрэр. Ребром. Көлөһө курдук. Кыырык эргиир дэнэр, сахаҕа. Аны,</comment>
      <origin>6970</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="170" sha1="qkw9k6jhvntofj8mbreg1urw0vjcmah" xml:space="preserve">Ойоҕолуу сүүрэр 
Тэргэн ыйдаах - диэн строфаны
Ойоҕолуу сүүрэр 
Тэбиэн тэргэн ыйдаах - диэххэ.</text>
      <sha1>qkw9k6jhvntofj8mbreg1urw0vjcmah</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Тараҕай Бүөтүр</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1738</id>
    <revision>
      <id>6973</id>
      <timestamp>2018-04-21T01:49:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'== Киирбиккинэн! == Кытаат, Бүөтүр, манна айымньыта ук! --~~~~' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6973</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="244" sha1="qz05fy6by9ocgwr8wtyjerb2xlbxw9p" xml:space="preserve">== Киирбиккинэн! ==
Кытаат, Бүөтүр, манна айымньыта ук! --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 10:49, 21 Муус устар 2018 (YAKT)</text>
      <sha1>qz05fy6by9ocgwr8wtyjerb2xlbxw9p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кутурҕан Куо, Варвара Потапова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1739</id>
    <revision>
      <id>6974</id>
      <timestamp>2018-04-21T01:51:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>''''Кутурҕан Куо''' (Варвара Потапова, 1946-)  Категория:Кутурҕан Куо, Варва…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6974</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="151" sha1="6c9ja9f93f7vt80vjyz44tcpklbo7l1" xml:space="preserve">'''Кутурҕан Куо''' (Варвара Потапова, 1946-)

[[Категория:Кутурҕан Куо, Варвара Потапова]]</text>
      <sha1>6c9ja9f93f7vt80vjyz44tcpklbo7l1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мэнигийээн-мэникчээн (Бүөтүр Тобуруокап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1740</id>
    <revision>
      <id>6986</id>
      <parentid>6985</parentid>
      <timestamp>2018-08-30T03:29:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6986</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1004" sha1="burl9ekpaudzm4wdi8vdm5ddkyrqm6r" xml:space="preserve">Чабырҕах
{{poem-on|Мэнигийээн-мэникчээн}}
&lt;poem&gt;Мэнигийээн-мэникчээн
Мэнигийээн-мэникчээн — 
Михайлов Филипчээн 
Оскуолаттан тахсаатын, 
Олбуор аанын ааһаатын 
Ойуоккалыыр, ыһыытыыр, 
Оҕолору хатыйтыыр.
Ити ыты сырыста, 
Илби түһэн арахта, 
Ол куосканы батыста, 
Уонна хаста оҕутта, 
Хаатыҥката баллайда, 
Хайыһардыы хантайда.
Киэһэ тиийэн кэлбитэ, 
Ийэтигэр киирбитэ: 
Уолуктара нэлэстэр, 
Тимэхтэрэ мэлистэр.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Б. Тобуруокап]]
[[Категория:Саха ааптардара|Бүөтүр Тобуруокап]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Чабырҕах]]</text>
      <sha1>burl9ekpaudzm4wdi8vdm5ddkyrqm6r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баай оҕо (Бүөтүр Тобуруокап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1741</id>
    <revision>
      <id>6988</id>
      <parentid>6987</parentid>
      <timestamp>2018-08-30T03:31:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6988</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1162" sha1="q52cbpxf0c9ze2gb40a5cg051dg4181" xml:space="preserve">{{poem-on|&quot;Баай&quot; оҕо}}
&lt;poem&gt;
Сиидэркин түөһүгэр, 
Сэттэ-аҕыс сиэбигэр, 
Бартыбыал иһигэр 
&quot;Баай&quot; диэн үлүгэр: 
Токуйбут тоһоҕо, 
&quot;Токууккай&quot; тобоҕо, 
Туус тууйас оҕото 
Туой оҕус сотото, 
Дьэбиннээх ылтаһын, 
Тиит мастан хаптаһын, 
Кэнсиэрбэ бааҥката, 
Хоруопка хаппаҕа, 
Алдьаммыт бытыылка — 
Араас уон балыыҥка!
Сиэптэрин айаҕа 
Сиритэ барбыттар, 
Бартыбыал муннуга 
Тэһиттэн хаалбыттар,
Баайдара, маллара — 
Барыта быкпыттар!
Тэтэрээт, кинигэ 
Сордоммут киһитэ: 
Үс хонук иннинэ 
Үрэллэр &quot;бэйэтэ&quot;.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Б. Тобуруокап]]
[[Категория:Саха ааптардара|Бүөтүр Тобуруокап]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Чабырҕах]]</text>
      <sha1>q52cbpxf0c9ze2gb40a5cg051dg4181</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ханнык тылларый? (Бүөтүр Тобуруокап)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1742</id>
    <revision>
      <id>6989</id>
      <timestamp>2018-08-30T03:33:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'Чабырҕах {{poem-on|Ханнык тылларый?}} &lt;poem&gt; 1 Х-букваттан саҕалыаҥ - Халлаан үө…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6989</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2270" sha1="bv5syyv27ntnw11etcd6k4b4ne0rp0n" xml:space="preserve">Чабырҕах
{{poem-on|Ханнык тылларый?}}
&lt;poem&gt;
1
Х-букваттан саҕалыаҥ -
Халлаан үөһэнэн 
Халыҥ үөрүнэн 
Халлыгыраһан ааһыа.
Г-ны бастатыаҥ — 
Тылын уларыйыа, 
Өрүскэ, хайаҕа 
Өрөһөлөнө сытыа. 
Б-ны бастатыаҥ — 
Балыыһаҕа барыаҥ, 
С-тан саҥарыаҥ — 
Ыраас күөххэ хаамыаҥ!
(Хаас, таас, баас, саас)
2
Кинини А-ҕа эптэххинэ, 
О-ҕо эппиккин сиэҕэ, 
Оттон Ы-та эптэххинэ, 
Э-ҕэ эппиккин сиэҕэ!
(Ат-от, ыт-эт)
3
Бүтүннүүтүн ааҕыаҥ — 
Үөрүөҥ-көтүөҥ, ыллыаҥ, 
Биир букваны быраҕыаҥ — 
Иһигэр сытыаҥ, сынньаныаҥ, 
Иккини ылан кэбиһиэҥ, 
Искэҕи, өлү сиэҥ, 
Үһү, баҕар, көҕүрэтиэҥ — 
Үйэлээх сааскар иһиэҥ!
(Хотуу, отуу, туу, уу)
--- Көнөтүк аах — 
Күн күлэ тахсыыта 
Күлүмнүү сытыа. 
Төттөрү аах — 
Түҥкэтэх тыаҕа 
Түбэһэн ааһыа!
(Сиик, киис)

Өскө наһаа баҕарыаҥ
Өскө наһаа баҕарыаҥ, 
Наһаа күүскэ кыһаныаҥ — 
Баҕарбыккын толоруоҥ, 
Санаабыккын оҥоруоҥ!
Өскө наһаа баҕарыаҥ — 
Күүстээхтэн күүстээх буолуоҥ, 
Сулустарга айанныаҥ, 
Муоралары уҥуордуоҥ.
Өскө олус кыһаныаҥ — 
Барыны бары сатыаҥ, 
Борокуоту салайыаҥ, 
Тракторы урууллуоҥ.
Өскө наһаа баҕарыаҥ, 
Наһаа күүскэ кыһаныаҥ — 
Өйдөөхтөн өйдөөх буолуоҥ, 
Күүстээхтэн күүстээх буолуоҥ!
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Б. Тобуруокап]]
[[Категория:Саха ааптардара|Бүөтүр Тобуруокап]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Чабырҕах]]</text>
      <sha1>bv5syyv27ntnw11etcd6k4b4ne0rp0n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эргэ уонна саҥа (Сергеев К.Г.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1743</id>
    <revision>
      <id>6991</id>
      <parentid>6990</parentid>
      <timestamp>2018-08-30T03:37:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6991</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2346" sha1="gbvj7s8foqsmf7cfivxol7fjm5ip8zw" xml:space="preserve">Чабырҕах
{{poem-on|Эргэ уонна саҥа}}
&lt;poem&gt;
1
Күлүм аллай,
Мичик тыргый!
Күндү сэгэр,
Көрдө истиий,
Кэчигир тиис
Кэпсээннэрин,
Обуйук уос остуоруйатын,
Далла кулгаах
Сэгэлдьийэн,
Кыраҕы харах
Чыпчыҥнатан,
Дьандыр-индир
Чабырҕахпын
Истэ-көрө сэргэхтээн.
Көппөт көтөр,
Сүүрбэт-сүүрэр үйэтэ,
Олох устар,
Киһи сайдар,
Майгы тупсар,
Сигили көнөр.
2
Кэччэгэй Кэтириис,
Ымсыы Ылдьаа,
Албын Алааппыйа,
Хобуоччу Хобороос, 
Күнүүһүт Көстөкүүн, 
Ыстырыыс Ылдьаа, 
Уоруйах Огдооччуйа, 
Омуннаах Омуос, 
Сэлээр дьэллик 
Сэбирдэх Дьэбдьиэй,
Иирбит куртах, 
Иһээччи Испирдиэн, 
Кураанах саппыйа, 
Хаартыһыт Хаппытыан, 
Өһүргэс Өрүүнэ, 
Киһиргэс Кирилэ, 
Уордаах Уйбаан, 
Хабыаччы Харытыан,
Быдьар Былатыан, 
Бардам Баһылай, 
Түүлээх Түмэппий, 
Биттээх Миитэрэй, 
Өмүрэх Өрүүнэ, 
Мэнэрик Биэрэ 
Быыра быһыннылар, 
Этириэс эһиннилэр.
3
Билигин: 
Өйдөөх Өлөксөөс, 
Мэйиилээх Мэхээс, 
Нарын Настаа, 
Талба Татыйаана, 
Аламаҕай Алааппыйа, 
Суруксут Ньукулай, 
Ырыа Ыстапаан, 
Үҥкүүһүт Өрүүнэ, 
Хоһоонньут Хонооһой, 
Хоһуун Хобороос, 
Былаанньыт Былатыан, 
Тракторист Тамара, 
Хамбайньыар Хабырыыс, 
Суотчут Суоппуйа, 
Учуутал Уйбаан, 
Биһиэнэ буоллулар 
Бастыҥ дьоннорбут.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:]]
[[Категория:Саха ааптардара|Сергеев К.Г.]]
[[Категория:Хоһоон]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Чабырҕах]]
Н.Т. Степанов суруйуута</text>
      <sha1>gbvj7s8foqsmf7cfivxol7fjm5ip8zw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Муода (Е. Местникова чабырҕаҕа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1744</id>
    <revision>
      <id>6994</id>
      <parentid>6993</parentid>
      <timestamp>2018-08-30T22:33:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>6994</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1790" sha1="3gqifbn2nfo7xs8s8g9v8p7sgd2bnkq" xml:space="preserve">{{poem-on|Муода}}
&lt;poem&gt;
Муода диэни 
Истиэ эрэ кэрэх, 
Иннигин ылыа, 
Этитиэн эрэ кэрэх 
Эпсэри кууһуо, 
Булунуу муҥнуо, 
Сэҥээрии элбиэ, 
Ымсыырыы ыраатыа, 
Ылларыы ыксатыа, 
Түүнүн түбүлээн 
Түүлгэр киирэн, 
Күнүһүн хаадьылаан 
Хараххар көстөн, 
Эрийсэн эккэлээн 
Эҥэрин элэйиэ.
Тилэри тиэстэн 
Тилэҕиҥ тэстиэ, 
Буларгын кытта 
Моһуона уларыйан, 
Сүпсүлгэн саҕана 
Сезона ааһан, 
Мэнийии кэмигэр 
Бэрдэ мэлийэн, 
Суудайыы түгэнигэр 
Суолтата сүтэн, 
Саҥаҕа сананнаран 
Атыҥҥа аралдьытыа, 
Көлдьүҥҥэ көҕүтэн, 
Көҥдөйгө туттаран, 
Уоту кыбыннаран, 
Халахайга харбатан, 
Солкуобайы суйдуур, 
Хармааны хастыыр, 
Кырдьыга даҕаны 
Кыраһыабайга кыттыһар, 
Бастыҥҥа бараалаһар, 
Наһааҕа тардыһар, 
Үтүөҕэ үөрдүһэр 
Эгэлгэ элбэх 
Хаадьы халыҥ, 
Тииһик дэлэй, 
Моһуок буолунай, 
Ол барыта – 
Муодаҕа мускуттаран, 
Ол барыта –
Кырааскаҕа кыаттаран, 
Ол барыта –
Албыҥҥа аралдьыйан.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:Е. Местникова]]
[[Категория:Саха ааптардара|Е. Местникова]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Чабырҕах]]</text>
      <sha1>3gqifbn2nfo7xs8s8g9v8p7sgd2bnkq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үлэҕэ ыҥырыы (С.И. Лыткина чабырҕаҕа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1745</id>
    <revision>
      <id>6995</id>
      <timestamp>2018-08-30T22:35:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Үлэҕэ ыҥырыы}} &lt;poem&gt; Хаҥсыатыы харсыаты  Харлаампый Молоочуок,  Хаа…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6995</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1103" sha1="n1x4zsh5ap5i21g1rb0qj6miiwxkrdf" xml:space="preserve">{{poem-on|Үлэҕэ ыҥырыы}}
&lt;poem&gt;
Хаҥсыатыы харсыаты 
Харлаампый Молоочуок, 
Хаарыаннаах бэйэлээх 
Хаҥалас былчыҥнаах 
Киһи аймах кэскилэ, 
Дъон аймах тускула. 
Үллүбүт элбэх үп, 
Баллыбыт баһаам баай, 
Туу маһын киспэтэ 
Тулаайах буолааччы, 
Киһи иһин киспэтэ 
Килиэп диэн үүнээччи. 
Үөрэниэҥ да аһыаҥ! 
Үлэттэн куотума, 
Үгэҕи булума, 
Бэскигин тараанан, 
Бэлэми булбаккын, 
Күүлэйи батыһан, 
Күн көрүн көрбөккүн. 
Кыһыл уол кытаныас, 
Туҥуй уол тутаныас, 
Тур, барыах үлэлиэх, 
Туһалаан абырыах...
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|}}

[[Категория:С.И.Лыткина]]
[[Категория:Саха ааптардара|С.И.Лыткина]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Чабырҕах]]</text>
      <sha1>n1x4zsh5ap5i21g1rb0qj6miiwxkrdf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күөх көппө (Кыыл Уолун чабырҕаҕа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1746</id>
    <revision>
      <id>6996</id>
      <timestamp>2018-08-30T22:37:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Күөх Көппө}} &lt;poem&gt; Баата мэйии,  Матаар уҥуох  Күөх Көппө,  Күтүр өстө…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>6996</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2168" sha1="eqcdprvwtqr7w5gosfx2zzu7pbxpwq4" xml:space="preserve">{{poem-on|Күөх Көппө}}
&lt;poem&gt;
Баата мэйии, 
Матаар уҥуох 
Күөх Көппө, 
Күтүр өстөөх, 
Киэҥҥэ киирбэт, 
Кыараҕаска кыбыллыбат, 
Этиигэ истибэт, 
Саҥаҕа саантаабат, 
Үөрэҕи өйдөөбөт,
Үөрүүгэ уолуйбат, 
Кэлиини кэлгийэр, 
Барыыны баайар, 
Тахсар үлэни баттыыр, 
Кэлэр кэскили кэлгийэр, 
Үлэ суолун мэһэйдиир, 
Үлэ төрдүн бүөлүүр, 
Туһалааҕы дуомнаабат, 
Наадалааҕы дьаһайбат, 
Көргө эрэ баҕалаах, 
Күлэр эрэ дьарыктаах, 
Сэлээр-мэлээр майгылаах, 
Сыыллар сыылба сырыылаах.
Сарсыарда аайы 
Айакканан дьарыктанар, 
Киэһэ ахсын
Сэллик өлүүнэн сэһэннэнэр, 
Харах ыарыһах буолан, 
Хаста-сотто сылдьар, 
Үөс ыарыһах буолан, 
Өкчөччү туттан дьүһүлэнэр. 
Буорту буолбут мутукча, 
Ситэн үүммэт сибэкки, 
Орон аайы сытар, 
Улук буолан нуоҕайар.
Ааранан араатар, 
Бэтэрээнэн бэлэс, 
Кыайбыттыы кыҥынайар, 
Хоппуттуу чубугуруур, 
Үлэлээбит курдук дьүһүлэнэр, 
Дьаһайбыт курдук дьаабыланар, 
Сиикэйинэн сиэлэр, 
Аатыгар аалаҥныыр, 
Аҕылаһа атыыһыт, 
Мэҥилэһэ бэргэһэ, 
Дуомугар уруучука, 
Аатыгар харандаас, 
Сай кыраабыл, 
Солко хотуур, 
Ааратааҥы атырдьах, 
Айыы саҥнаах 
Күөх Көппө.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|Г.М. Васильев суруйуута}}

[[Категория:Кыыл Уола]]
[[Категория:Саха ааптардара|Кыыл уола]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Чабырҕах]]</text>
      <sha1>eqcdprvwtqr7w5gosfx2zzu7pbxpwq4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өй көтүүтэ (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1747</id>
    <revision>
      <id>7000</id>
      <parentid>6999</parentid>
      <timestamp>2018-09-14T23:57:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>7000</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="459436" sha1="5qhrgqsye8qozg28iqbal6v2ih9j5em" xml:space="preserve">
ӨЙ КӨТҮҮТЭ. Дьокуускай 2018

Арыгыны аһара иһиини утары үйэтин тухары охсуспут, нэһилиэгэ сайдарын туһугар кыаҕа баарынан үлэлээбит аҕам Каженкин Иван Дмитрьевич сырдык кэриэһигэр аныыбын.

“Атаах оҕо арыгыһыт буолар” - диэн этэр сахалыы өс хоһооно.

АННОТАЦИЯ

Олох сайдан иһиитэ киһи өйүн-санаатын буккуйааччылары эмиэ сайыннарар, элбэтэр. Арыгыны наркотик кэлэн солбуйуута дьон өйдөрө-санаалара ордук тулуурдааҕын эрэйэр кэмэ кэлэн иһэр. Тулуурдаах, өһөс буолуу өйү-санааны харыстыырга көмөлөһөр. Арыгы дьон олоҕо сайдан иһиитигэр ылбыт оруолун табатык сыаналааһыҥҥа автор ааҕааччылар болҕомтолорун тардар.

Бары ааҕааччыларга ананар. 

В старые добрые времена вино и водка распространились по миру совместно со знаниями и развитием. Сейчас это положение потихоньку меняется.

Книга рассчитана для широкого круга читателей.

ААН ТЫЛ

Сахалар олохторун үөрэҕэр “Өй көтүүтэ”, “Өй баайыллар” диэн этиилэр былыр-былыргыттан бааллар. Бу этиилэр киһи биир саамай кэбирэх сирэ ханна баарын биллэрэн сэрэхтээх, өйү-санааны ордук харыстыырга ыҥыраллар.
 
Өйү-санааны буккуйуу, өй көтүүтэ биһиэхэ арыгы иһиититтэн  тарҕанна. Дьон-аймах сайдан иһиилэрэ элбэх саҥаны арыйан, олору туһаҕа таһааран, олоххо киллэрэн, туһанан иһэл¬лэриттэн тутулуктанар. Бука бары саҥаны айыахпытын төһө да баҕарбыппыт иһин үгүс элбэх олоххо кыайан киирбэтэх саҥаны айыылар туһата суох хаалан хаалалларын тэҥэ, сыыһа-халты буолан тахсаллара элбэҕиттэн куһаҕан быһыылары үксэтэллэр.
 
Арыгыны сатаан оҥостуу олох сайдыыта иннин диэки хамнаабытын, дьон өйө-санаата өссө сайдан үрдүкү таһымҥа тахсыбытын, экономика сайдыбытын бэлиэтиир. Ааспыт икки тыһыынча сыллар усталарыгар арыгыны оҥорууну баһылаабыт омуктар Европаттан саҕалаан билиини-көрүүнү, арыгыны тарҕатыыны баһылаан салайбыттара, Аан дойдуну баһылаабыттара.
 
Биһиги бу үлэбитигэр арыгы дьон олоҕор, ордук хотугу сир олохтоохторугар туох сыаллаах-соруктаах тарҕатыллыбытын уонна билигин ылар оруолун табатык быһаарарга кыһанныбыт.

Түөрт сүүсчэкэ сыллар усталарыгар нууччалар илдьэ кэлбит кытаанах арыгыларын, водкаларын иһэ үөрэнии кэнниттэн, билигин сахалар өйдөрүгэр-санааларыгар арыгы туһунан икки араас, өссө утарыта турар өйдөбүллэр, этиилэр бааллар. Ол этиилэр манныктар:

1.	Арыгы олус куһаҕан, дьоҥҥо туох да туһаны аҕалбат, ол иһин арыгыны букатын иһимиэххэ диэн этэллэр. Арыгыны олох да суох оҥорбут киһи ордук буолуо этэ диэн арыгыны төрдүттэн суох оҥоро сатааччылар туруорсаллар.

2.	Арыгы дьон олоҕуттан суох буолан хаалар кыаҕа суох диэччилэр эмиэ элбэхтэр. Арыгыны сөбүн көрөн сатаан иһэ үөрэнии киһи өйө-санаата сайдан, тулуура улааппытын бэлиэтиир сүрүн быһаарыы буоларынан киһи олоҕор хайаан да ситиһиэхтээх көрдөбүлүгэр киирсэр.
 
Дьон арыгы туһунан санаалара бу курдук икки аҥы арахсыыта “Туох барыта икки өрүттээх” диэн дьон аймах сайдыыларын сокуонугар уонна сир үрдүгэр туох баар барыта иккилии өрүттээх тутулуктаахтар диэн быһаарыыга сөп түбэһэр. Бу этиини өй-санаа өйдөбүллэринэн быһаардахха киһи оҥорор бары быһыылара икки аҥы хайысхалаахтарыгар; үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар диэннэргэ арахсалларыгар арыгы туһунан икки өрүттээх быһаарыы баара эмиэ сөп түбэһэр. 

Биһиэхэ билигин үөскээбит арыгы туһунан өйдөбүллэр эмиэ икки өрүттээхтэр; олортон биир түргэнник, улахан эрэйэ суох толоруохха сөптөөх өттүн үчүгэй диэн ааттаан бараммыт, атынын куһаҕан диэммит букатын туората, суох оҥоро сатыыбыт. Хайа эмэ өрүт аҥардастыы баһыйара дьон олохторун суолун ханньары тардан, сыыһа-халты хамнааһыннары үөскэтэрин өй-санаа, сахалыы таҥара үөрэҕин тутуспаппытыттан аахсыбаппыт. Ол иһин арыгыны кытта билигин тапсыбакка, сыһыаммытын охсуһууга кубулутан сылдьабыт.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ этэринэн бу икки өрүттээх өйдөбүллэр хайаан даҕаны бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, толорсон, чугасаһан биэрдэхтэринэ, икки ардыларынан, ол аата ортолорунан сөп түбэһэр быһаарыыны ылыннахпытына эрэ табылларын таба өйдүөхпүт этэ. Ол аата дьон арыгы баарын утарбакка, суох оҥоро сатаабакка эрэ арыгыны аһара испэт туһугар бары кыахтарын уурдахтарына эрэ өй-санаа сайдыытын, тулуура улаатыытын ситиһэр кыахтаналларын билиниэ этилэр.
 
Өйү-санааны буккуйуу диэн киһи бэйэтэ тулуура, өсөһө кыратыттан араас суол өйү-санааны буккуйааччылары туһанан өйүн-санаатын уларыта сатааһына ааттанар. Киһи өйүн-санаатын күүһүнэн, тулуурунан, өһөс санаатынан, олоххо ситиһэ сатыыр сыалын ситиһиигэ дьулуурунан арыгыны аһара иһэртэн, наркотиктары боруобалааһынтан туттунарын үөскэтиннэҕинэ эрэ олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

Биһиги бу үлэбитигэр арыгы бары көрүҥнэрэ киһи аһыыр аһылыктарын салгыы сайдыыларыттан, тупсууларыттан оҥоруллал-лар диэн дакаастыыбыт уонна арыгыһыт буолуу диэн өй-санаа мөлтөҕүттэн, ситэ сайдыбатаҕыттан, тулуура суоҕуттан, өһөс санаата тиийбэтиттэн ордук улахан тутулуктааҕын быһааран дьоҥҥо тириэрдэ сатыыбыт.

Сахалар үрүҥ астан оҥоруллар арыгыны “Kөөнньөрүүлээх кымыс” диэн ааттаан олус былыргы кэмнэртэн ыла туһаммыттар. Кымыс кыра да буоллар эмиэ арыгылаах, былыр итирэллэрэ биллэр. Арыгыны адьас иһимиэххэ диэн этээччилэр бэйэлэрэ кымыс иһэртэн аккаастамматтар. Бу быһаарыы бастакы өрүтү тутуһааччылар сымыйалыы, албынныы сылдьалларын биллэрэр.

Арыгыны мээрэйин билэн, кээмэйдээн испэккэ аһара иһэн кэбиһэн итирэр киһи хаалыылаах өйдөөх-санаалаах, бэйэтин быстах баҕа санаатын кыайан туттуммат киһинэн аатырыан аатырар. Дьон өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан, күүһүрэн, тулуурдара, өһөстөрө эбиллэн иһэрин арыгыны сөбүлээн, мээрэйин билэн иһэргэ үөрэниилэрэ биллэрэрин олоххо туһана сылдьыахпыт этэ.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьон өйдөрүн-санааларын сайыннарар, тулуурдарын күүһүрдэр оннугар, аҥардастыы арыгыны бобуу, суох оҥоруу суолун тутуһан, эдэр ыччаттарбытын арыгыны булууга, ону оҥорууга бары кыахтарын ууралларыгар умсары анньан биэрии оҥоруллара. Арыгы дьон олоҕор ылар оруолун табатык сыаналаабат кэм үөскээн эдэрдэр өйдөрүн-санааларын арыгыттан босхолуур, тэйитэр оннугар арыгыны бобо сатаан, нэһиилэ, күүскэ көрдөөтөххө, буллахха-таллахха көстөр күндү аска кубулутан, онон көөчүктээн, эдэрдэри ымсыырдан, кинилэри арыгыны булууга-талыыга, элбэҕи иһиигэ ыҥырыы, угуйуу оҥоруллара.
 
Kиһи олоҕун биир сүрүн сыалынан өйүн-санаатын сайыннарыы буолара “Киһи үйэтин тухары үөрэнэр” диэн сахалыы өс хоһоонунан этиллэр. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын лаппа сайыннаран, тулуурдаах, өһөс буолан, этин-сиинин араас баҕа санааларын уодьуганнаан, салайа үөрэннэҕинэ арыгыны элбэҕи иһэн арыгыһыт буолуо суоҕа диэн быһаарар. Ол аата арыгыны кэмнээн иһэр киһи өйө-санаата ордук күүскэ сайдыбытыттан, тулуура күүһүрбүтүттэн этин-сиинин аһыыр, иһэр баҕатын баһыйан, хам тутан тохтотор кыахтанар.

Олох сайдан истэҕинэ араас абылаҥнара ордук элбээн иһэллэр. Арыгы диэн аһылык өйү-санааны уонна эти-сиини холбуу ылан сыыйа буккуйар, онтон билигин тэнийэн иһэр наркотик өйү-санааны ордук түргэнник уонна күүскэ буккуйар, көтүтэр кыахтаах. Дьон аймах өссө күүстээх тулуурдаах, өссө өһөстөрө эбилиннэҕинэ эрэ, өйдөрө-санаалара наркотиктан буккуллубат, туруктаах буоларын ситиһэр кыахтаахтар. Ол иһин дьон аймах сахалар өс хоһооннорун: “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс”,- диэни кытаанахтык, халбаҥнаабакка эрэ тутуһарга үөрэннэхтэринэ эрэ кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрө-санаалара туруктаах, тулуурдара улаатарын ситиһиэхтэрин сөп.
 
Kэлэн иһэр үйэҕэ дьон-аймахха олус ыарахан кэмнэр кэлэн иһэр курдуктар. Ол курдук наркотиктар аһара тарҕаныылара дьон өйдөрө-санаалара туруга суоҕун үөскэтэн, араас сыыһа-халты туттунууларга киирэн биэриилэрин элбэтиэхтэрин сөп.

Биһиги, бу билигин олорор көлүөнэ дьон бары бэйэмсэх, бэйэ иннин эрэ көрүнүү, чэпчэкитик олоҕу олоруу өйүгэр-санаатыгар оҕустаран, кэлэр көлүөнэбит өйүн-санаатын туһугар кыһаммат, аҥардастыы аһатыынан уонна олоххо туһата суох оонньотуунан дьарыктаан бараммыт, аны аһара маанылаан, атаахтатан кэбиһэбит. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн сахалыы өс хоһоонун олоххо, кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ хайаан да туттуллуохтааҕын умнан, хаалларан сылдьабыт. Оҕо төрөппүттэриттэн бары хаачыстыбалара ордук, өссө үлэһит, өссө тулуурдаах, дьулуурдаах, ол аата өссө өһөс буола улааттаҕына эрэ, тугу эмэ ордугу ситиһэр кыахтанарын букатын да умнан сылдьабыт. 

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрин баһылааһын уонна ону олоххо, кэлэр көлүөнэни иитиигэ-үөрэтиигэ киэҥник туһаныы эрэ дьон-аймаҕы өйү-санааны буккуйууттан харыстыыр кыахтааҕын таба өйдөөн, хойутаабакка эрэ туһаныа этибит.
 
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыга киһи өйө-санаата эмиэ сөп түбэһэн икки аҥы буоларын былыргы сахалар билэннэр олохторугар тутталлара. Ол иһин айыы диэн өйү-санааны быһаарар тылбыт икки өрүттээх өйдөбүллээх. Ол курдук куһаҕаны, дьон олоҕор сөп түбэспэт быһыылары оҥоруу – куһаҕан, хара айыы, онтон үчүгэйи дьоҥҥо туһалааҕы оҥоруу - үчүгэй, үрүҥ айыы диэн ааттанарын хайаан да тутустахпытына, тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыттан босхолоннохпутуна эрэ, өйбүт-санаабыт туруктаахтык, икки өрүтүн тутуһан сайдар кыахтанар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэйи, үрүҥ айыыны элбэхтик оҥорорго үөрэн¬нэҕинэ, олору үгэс оҥостон иҥэриннэҕинэ, ийэ кута иитилиннэҕинэ эрэ, дьоҥҥо туһалааҕы, үйэлээҕи оҥороро элбиир.

Сахалыы кут-сүр үөрэҕин баһылаабыт, этин-сиинин араас баҕа санааларын баһыйа тутан салайар кыахтаах, өһөс, туруктаах өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэрдэнэргитигэр баҕарабыт.
 
АҺЫЙБЫТ ҮРҮҤ АС

Саха дьонун тылларыгар-өстөтүгэр киһи өйүн-санаатын буккуйан итирдэр утахтар, арыгы тустарынан тыллар былыр-былыргыттан олохсуйан, билигин да туттулла сылдьаллар. Дьон дьиэ сүөһүтүн ииттэн үрүҥ аһы аһыыр кэмнэриттэн ыла бу тыллар үөскээн туһаныллыбытынан барбыттарыгар сөп. Тымныы, кытаанах айылҕалаах хоту сир олохтоохто¬ро олох түргэнник сайдан иһиититтэн ыраах хаалан хаалбыттарын кытаанах арыгыны, водканы нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ оҥостубат эбиттэрэ туоһулуур.

Биһиги нууччалар кэлиилэригэр саха дьоно улаханнык сэриилэһэн утарыласпатахтарын биир сүрүн биричиинэтинэн кэлии дьон кытаанах арыгынан олохтоохтору үөрэ-көтө хатаҕалаабыттарын, элбэхтик иһэрдибиттэрин, арыгыга үөрэппиттэрин ааҕабыт.

Сахалар кытаанах арыгыны, водканы нууччалар кэлиэхтэриттэн ыла иһэргэ үөрэнэн барбыттара биллэр. Кэлии дьону, нууччалары кытта хайдах эйэлээхтик бил¬сиспиттэрин туһунан суруйбаттар эрээри, нуучча норуотун былыр¬гыттан олохсуйбут үгэһинэн ыалдьыты арыгынан күндүлээһин улаханнык бочуоттанар этэ. Кытаанах арыгыны үйэлэригэр испэтэх хоту дойду дьонун кэлиилэр арыгынан дэ¬лэччи күндүлээһиннэрин, хатаҕалааһыннарын кэнниттэн түүлээхтэрин, бары сыаналаахтарын бэйэлэрэ сөбүлэһэн арыгыга атастаһыыларыттан эйэлээхтик холбоһуу саҕаламмыта сөп. Арыгы иһиитин, холуочуйуу кэнниттэн кэлиилэри чахчы сөбүлээн, этэр тылларыгар кииринэн, түүлээхтэрин, сыаналаахтарын барытын арыгыга атастаһан барбыттар. Ол аата арыгыны иһэрдии, арыгынан күндүлээһин олох сайдыытын таһымыттан ыраах хаалан хаалбыт хотугу сир олохтоохторун сайдыыны ситиспит, арыгыны бэйэлэрэ оҥорон туһанар кыахтаммыт кэлии дьон баһылыылларыгар ураты күүскэ көмөлөспүт. Оччотооҕу кэмтэн, уонунан көлүөнэ дьон үөскээн уларыйыахтарыттан ыла олохтоох дьонтон арыгыны иһэри син кыанан, тулуйарга үөрэммит, сөптөөхтүк көрөн иһэр өттүлэрэ эрэ ордон, олох ыараханын тулуйан, баччаҕа тиийэ кэлэн, салгыы сайдар кыахтаммыттар.

Арыгы ол кэмтэн ыла кэлии тойоттор кыра, олохтоох дьону араас сыаллаах-соруктаах арыгылатар, маанылыыр күндү астарыгар кубулуйан хаалбыта. Кэлин, киһи барыта тэҥ ааттаммыт сэбиэскэй былаас кэмигэр бу өйдөбүлү ордук кэҥэтэн, дьон бары күндүгэ, мааныга, бырааһынньыкка туттар астары¬гар кубулутан кэбиспиттэрэ. Билигин Россия дьонугар арыгы итинник өйдөбүлэ үгүстэр санааларыгар үгэскэ кубулуйан иҥэн хаалбыт. Ону хайдах да гынан соҕотохто, ким эрэ эппитэ диэн, дьон бары умна, быраҕа охсон кэбиһэллэрэ кыаллар кыаҕа суох. Ол курдук арыгы дьон өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥмитин таба сыаналаан, төһө эмэ уһун кэм, хас эмэ көлүөнэлэр олохторун устата, үгүс дьон өйдөрүн-санааларын арыгыны бэрээдэктээхтик иһэр туһунан үөрэххэ үөрэттэххэ эрэ, арыгыны элбэҕи иһии аҕыйаан барыа этэ.

Былаас күүһүн туһанан арыгыны суох оҥоруу эбэтэр бобуу  кыаттарбатын “Перестройка” кэмин иннинээҕи бобуу, суох оҥоро сатааһын холобура үгүстэри итэҕэппитэ. Үгүс дьон арыгыны суох оҥорууну, элбэх киһи быраабын күөмчүлүүрүн быһыытынан, табыгаһа суоҕунан ааҕаллар.

Сылгыны уонна ынах сүөһүнү сахалар былыр-былыргыттан иитэн туһаналлар. Аһыыр астара барыта бу дьиэ сүөһүлэ¬риттэн тахсар уонна булт аһылыктар этилэр. Урукку кэмҥэ саха дьоно аһыйбыт үрүҥ аһы ордук элбэхтик аһыыр эбиттэр. Ол эбэтэр сылы быһа суораты, ымдааны, тары, быыппаҕы уонна кымыһы куруук аһыы, иһэ сылдьаллара. Бу астартан ордук тэнийбит уонна элбэхтик аһаныллар астарынан суорат, ымдаан уонна тар эбиттэр. Уһун үйэлэр тухары саха дьонун истэрэ-үөстэрэ, эттэрэ-хааннара аһыйбыт үрүҥ аска үөрэнэн хаалбыттар, ону баара бу кэнники кэмҥэ аанньа ахтыбаттан, дьон аһыыр аһылыгын тосту уларытыы түмүгэр араас ис-үөс, язва уонна рак ыарыылара олус тэнийдилэр. Ордук бу ыарыыларга отой арыгы диэни биирдэ эмэтэ амсайар уонна аһыйбыт үрүҥ аһы аһаабат куорат эҥэр олохсуйбут үтүө дьон ыллараллар. Аһыйбыт үрүҥ аһы дьон аанньа аһаабаттарыгар сэбиэскэй кэмнээҕи суруйааччылар көмөлөрүнэн киллэриллибит өйдөбүл; бу суорат уонна тар диэн быстыбыт саха дьадаҥытын аһыыр аһа диэн этии ордук күүскэ көмөлөстө. Бу сымыйа этиини итэҕэйэн саха дьоно суораты уонна тары сэбиэскэй былаас кэмигэр сиэбэт буола сылдьыбыттара.

Медицинэ науката аһыйбыт үрүҥ аска, суоракка эмиэ, кыра кээмэйдээх арыгы баар диэн уонна киһи иһэ, куртаҕа араас суол туһалаах астары үчүгэйдик тус-туспа араартаан, аһытан туһаҕа таһаарарыгар аҕыйах кээмэйдээх арыгы хайаан даҕаны наада диэн дакаастаа¬быта өр буолла. Кэнники кэмҥэ куоракка олорооччулар элбээннэр саха дьонун аһыыр астара биллэрдик уларыйан, аһыйбыт үрүҥ аһы соччо аһаабаттар. Ол иһин кыра кээмэйдээхтик чэпчэки арыгыны иһии киһиэхэ аһыйбыт үрүҥ ас дьайыы¬тын солбуйуон сөп диэн этиини тутуһуохха сөп.

Онон, саха дьоно ис, куртах ыарыыларыгар ылларыыларын биир сүрүн биричиинэтинэн аһылыгы уларытыы, доруобуйаҕа туһалаах аҕыйах кээмэйдээх арыгыны көннөрү бурдук астан, аҥардас эттэн куртахтара кыайан арааран ылбаттарын ааҕабыт. Саха дьонун истэрэ-үөстэрэ үчүгэйдик үлэлииригэр аһыйбыт үрүҥ ас биллэр көмөнү оҥорорун умнубуппут. Ол иһин арыгы диэни отой испэт бар дьоммутугар аһыйбыт үрүҥ аһы кыра эрдэххититтэн, быраҕан кэбиспэккэ, кыаххыт баарынан аһыы сылдьыҥ диэн этиэ этибит.

Биһиги дойдубутугар үрдүкү салайар үлэһиттэр ыйыыларынан сирдэтиллэр арыгыны утары сыыһа хайысхалаахтык охсуһуу, ол аата куруук арыгы куһаҕан эрэ өттүн хостооһун уонна бобуу-хаайыы ыытыллар. Кинилэр арыгы дьон доруобуйаларыгар туһалаах өттүнэн эмиэ дьайарын уруккуларын курдук, кыра үлэһит дьонтон кистээн кэбиһэр санаалаахтар. Билигин бэ¬чээт үлэтэ сэргэхсийэн арыгы куһаҕанын уонна үчүгэйин туһунан дьон бары билиилэрэ кэҥээн, ону кытта атыыга арыгы арааһа элбээн, көҥүллүк атыыланан истэҕин аайы дьон арыгыга сыһыаннара сыыйа уларыйан, бэйэлэрэ сөптөөҕүн көрөн иһэргэ үөрэнэргэ кыһаналлар.

Сир үрдүгэр оҥоруллар арыгы арааһа олус элбэх. Араас сиргэ үүнэр отоннортон оҥоруллубут арыгы элбэх битэмииннээх, үгүс калорийдаах, истэххэ түргэнник киһи санаатын көтөҕөр, үөрдэр-көтүтэр, сылайбытын таһаарар көөнньөрүллүбүт, иҥэмтэлээх ас буолар. (1,244). Арыгы туохтан уонна хайдах оҥорулларын быһааран, ырытан көрдөххө: аһыыр аһылык сайдан, тупсан, күүһүрэн иһиитин түмүгэр оҥо¬руллар эбит. Ол курдук кыһыл арыгыны элбэхтик оҥорор отонноро - виноград, киһи этигэр-сиинигэр, доруобуйатыгар туох туһалааҕын ааҕан биэриэхпит. Биир киилэ виноград отонугар 700-800 калорий эньиэргийэ баар. Бу эньиэргийэ киһи этин-сиинин күннээҕи ороскуотун 30 бырыһыаныгар диэри ылар. Итини таһынан элбэх туһалаах эттиктэр; тимир, калий, кальций, фосфор, йод уонна да атыттар, олору тэҥэ глюкоза, фруктоза, сахароза, араас битэмииннэр бааллар. Ол иһин кыһыл арыгы дьон доруобуйаларыгар туһата уонна иҥэмтэтэ эмиэ элбэх. 

Арыгылары туохтан уонна хайдах оҥоруллалларыттан көрөн маннык үс бөлөххө араарыахха сөп:

1. Кыра кыраадыстаах аһыыр аһылыктан оҥоруллубут кымыстар, пиибэлэр уонна араас суол кыһыл арыгылар.

2. Сиргэ үүнэр элбэх битэмииннээх отоннортон көөнньөрөн оҥоруллубут үрдүк кыраадыстаах кыһыл арыгылар.

3. Наука көмөтүнэн оҥоруллар испииртэн ылыллар үрдүк кыраадыстаах үрүҥ арыгылар.

Ити курдук төһө даҕаны куһаҕаннардааҕын иһин арыгы диэн дьон аһыыр үчүгэй астарыттан оҥоруллар ордук иҥэмтэлээх ас буолар эбит диэн билинэрбит уонна бу астан ханна да куотан быыһаммаппытын эбэтэр күрүөлэнэн хааччахтаммаппытын билэн тураммыт, мантан ыла бу арыгы диэн аһы хайдах сатаан таба туһанаммыт, салгыы тапсан олорорбутун саҥалыы быһаарыннахпытына сатаныа этэ. 

АРЫГЫНЫ АҺАРА ИСПЭТ БУОЛУУГА ҮӨРЭНИИ

Урут коммунистар аҥардастыы баһылаан, салайан олорбут кэмнэригэр, кыра, үлэһит дьон бэйэлэрэ төһө арыгыны иһэллэрин букатын билбэттэр диэн ыйыынан салайтараннар, арыгыны бо¬бон, суох оҥорон кэбистэхпитинэ, кинилэр арыгылыахтара суоҕа дии санаабыттара, хата төттөрү буолан тахсан, перестройка хамсааһыныгар кубулуйбута. Перестройка кыайыытын түмүгэр арыгыга көҥүл ырыынак кырдьык баар буолбута. Ол иһин билиҥҥи бириэмэҕэ арыгыны бобуу туох да туһаны аҕалбатын билэммит, аны мантан инньэ арыгыны хайдах сөбүгэр иһэргэ, ол аата аһара элбэҕи испэт буола үөрэнэргэ эрэ тиийэрбитин билиниэхпит этэ.
 
Онон өйү-санааны бөҕөргөтүү, күүһүрдүү, тулууру сайыннарыы, быһалыы эттэххэ өһөс буолуу киһиэхэ арыгыны кэмнээн иһэр кыаҕы биэрэрин таба туһаныы эрэйиллэр.

Атын суол суох. Kиһи ханнык баҕарар үөрэҕи ылынар дьоҕура үрдүгүнэн арыгыны да иһэ үөрэниини кыайар кыахтаах. Үгүс арҕааҥҥы дойдулар олохтоохторо арыгыны кэмнээн иһэргэ үөрэммиттэрэ ыраатта. Арыгыны кээмэйин билэн иһэр үөрэҕи ситиһэргэ маннык сүрүннүүр ньымалары туһаныа этибит:

1. Аһыйбыт үрүҥ астары, кымыһы, пиибэни, кыра уонна үрдүк кыраадыстаах кыһыл арыгылары дэлэтии.

2. Испииртэн оҥоруллар үрдүк кыраадыстаах арыгылары хаачыстыбаларынан көрөн хааччахтааһыны олохтооһун.

3. Арыгы эмиэ ас буоларын билинэн, аһы ас курдук киһилии, кээмэйин билинэн аһыырга үөрэнии.

4. Аһыыр уонна арыгы иһэр дьиэлэри тэрийии.

5. Дьону барыларын өйдөрүн-санааларын сайыннарыы, олохторун уонна үлэлэрин-хамнастарын тупсарыыга эрэллэрин хаач¬чыйыы.

6. Аһара иһэр дьону үөрэтии уонна эмтэтии.

Мантан салгыы ити ньымалары төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүтэлиирбит туһалаах:

1. Урукку кэмҥэ кымыс уонна быыппах саха дьонун куруук аһыыр, төрөөбүт астара этэ. Оччолорго хас дьиэ аайы баар эмээх¬ситтэр син ону-маны булкуйан, аһытан оҥороннор дьону аһа¬таллара. Билигин даҕаны, хас киһи бэйэтин айаҕа амтаны эмиэ билэр, араарар диэн өйдөбүлүнэн туһанан уонна үрүҥ ас биир туһалаах өрүтүн, төһөнөн аһыйан иһэр даҕаны оччонон тупсан, туһата эбиллэн иһэр диэни эмиэ билэн, бу астарынан дьарыктаныан баҕалаахтары олус хааччахтаабакка, ол оннугар өйөөтөххө, көмөлөстөххө сотору кэминэн аһыйбыт үрүҥ аһы дэлэтиэ этилэр.

Үүттэн оҥоруллар астары: суораты уонна иэдьэгэйи тупсаран нууччалыы аатынан кэфир уонна творог дииллэр, итилэри кытта сүөгэйи уонна арыыны билигин син оҥороллор, ол гынан баран бу астар сорохторун, аһыйбыт үрүҥ астары оҥорорго аналлаах чаастарын, иэдьэгэй, сүөгэй ууларын туох да туһаҕа туруорбаттар. Ити хаалан хаалар астартан үтүө бэйэлээх ымдааны, ытыйан аһы уонна быыппаҕы оҥоруу кыһаннахха кыалларрын саха эмээхситтэрэ бэркэ билэллэр, туһаналлар этэ.

Онон, төһө элбэх киһи дьону аһатыынан дьарыктанар даҕаны, оччонон ас хаачыстыбата тупсан иһиэхтээх диэн ырыынак тутаах сокуонунан туһанан эрэ аһыйбыт үрүҥ аспытын дэлэтиэхпитин сөп. Бу туһалаах ырыынак сокуона бэйэбит оҥорон таһаарар пиибэбитигэр эмиэ сыһыаннаах, ол курдук пиибэни үчүгэй өттүттэн кыратык эмэ рекламалыахха да син этэ. Араас суол кыһыл арыгылар куруук атыыга баалларын хааччыйыы уонна итилэр сыаналара аһара үрдээбэтин ситиһии үөһээҥҥи салайааччылартан улахан тутулуктаах, маны ситиһэргэ эргиэн тэрилтэлэригэр таһаҕаһы тиэйэн аҕалыыга сөптөөх көмөнү киллэриэххэ сөп этэ.

2. Үрдүк кыраадыстаах испииртэн ылыллар арыгылар, доруобуйаҕа туһалаах битэмииннэрэ суох эрээри, аҥардас калорий, ол эбэтэр күүс-уох, эньиэргийэ саппааһа мунньуллубут күүстээх аһылыктара. Киһи иһэ-үөһэ, куртаҕа испиири уларытан күүһү-уоҕу, эньиэргийэни оҥорон таһаарар, онтон бу оҥоруллубут эньиэргийэни үлэлээн-хамсаан, сүүрэн-көтөн кыайан ороскуоттаабатаҕына салгыы уларытан, сыаҕа-хаһаҕа кубулутан хаһаанан иһэр эмиэ оҥоһуулаах.

Үрдүк кыраадыстаах үрүҥ арыгыны элбэхтик истэххэ, олус түргэн¬ник уонна күүстээхтик киһи өйүгэр-санаатыгар дьайар, этигэр-хааны¬гар иҥэр. Үрүҥ арыгыны элбэхтик иһэн итирии кэнниттэн элбэх эньиэргийэ киирбититтэн киһи күүһүмсүйэр, бэрдин былдьаһар санаата улаатарыттан содуому оҥорор кыаҕа эмиэ улаатар. Ити иһин үрүҥ арыгыны аһара испэккэ үөрэнэр олус уустук. Үчүгэй хаачыстыбата, ыраастаныыта суох арыгы састаабыгар киһи доруобуйатыгар буортулаах холбоһуктар элбэхтэр. Маннык арыгыны элбэхтик иһии киһи өйүн-санаатын олус түргэнник мөлтөтөн, арыгыттан тутулуктанарын түргэтэтиэн сөп.

Билиҥҥи ырыынак бириэмэтигэр арыгы сыаната үрдүгүнэн уонна атыыга барымтыатынан туһанан, түргэнник элбэх барыһы ыла охсоорулар араас сирдэртэн тиэйэн аҕалан соччо хаачыстыбата суох арыгыны эбэтэр доруобуйаҕа буортулаах да убаҕастары атыылыылларын бопсуохха, ону тэҥэ хаачыстыбаларын куруук бэрэбиэркэлээһини олохтуохха сөп этэ.

3. Биһиги олохпут усулуобуйатыгар оҕолор арыгыны хайдах иһэргэ төрөппүттэрэ хайдах иһэллэрин, тутталларын-хапталларын кыра эрдэхтэриттэн көрөн дьиэлэригэр үөрэнэллэр, ол иһин кинилэр арыгыга сыһыаннара төрөп¬пүттэрэ тугу көрдөрбүттэриттэн уонна хайдах үөрэппиттэриттэн тутулуктанан үгэс буолан олохсуйан хаалар. Онон, бу уустук боппуруоһу, эдэр киһи арыгыга сыһыанын, төрөппүттэр эрэ быһаччы быһаарар кыахтаахтар. Кинилэр дьиэлэригэр арыгыны элбэхтик испэт, бырааһынньыкка эрэ кэмнээн истэхтэринэ, оҕолоро эмиэ оннук быһыыланарга үөрэнэн хаалар. Төрөппүттэр үөрэхтэригэр эбэн оскуола үрдүкү кылаастарыгар арыгы туһунан аҕыйах чаастаах үөрэҕи предмет быһыытынан киллэрэн үөрэтии эдэр дьон арыгыга сыһыаннарын лаппа бэрээдэктиэн, үчүгэй үгэстэри үөскэтиэн сөп. Оскуолаҕа арыгы туһунан үөрэҕи маннык былааннаахтык ыытыахха сөп:

- Арыгы туохтан уонна хайдах оҥорулларын үөрэтии.

- Арыгы доруобуйаҕа уонна өйгө-санааҕа дьайыытын билсиһии.

- Арыгыны сөбүлээн көрөн, нэмин билэн иһэргэ үөрэнии.

Ити курдук үөрэнэн, улаатан эрэр оҕо сааһын ситиитигэр арыгы туһунан барытын үөрэппит, арыгы киһи өйүгэр-санаатыгар хайдах дьа¬йарын, элбэхтик истэххэ киһи итирэрин, хайдах арыгыһыт буолан хааларын туһунан барытын үөрэтэн билбит уонна арыгыны хаһан, төһөнү иһэрин кээмэйдээн билэрэ ордук этэ. Маннык арыгы туһунан үөрэтии, улаатан иһэр оҕолор саҥаны айыыны оҥорор санаалара элбэҕиттэн ордук ситэ билбэттэрин, солуну, туох эмэ кистэлэҥнээҕи, уратыны ханна эмэ кистээн, боруобалаан көрөн үөрэнэллэриттэн эрдэттэн сэрэтэн ыытыллара ордук тиийимтиэ уонна туһалаах.

Биһиги билэр литературабытыгар арыгы туһунан элбэхтик суруйаллар эрээри бука бары арыгыны куһаҕан эрэ өттүн кэпсээн тахсаллар уонна үгүс биллэр дьон, салайааччылар бэркэ диэн иһэ-аһыы, бэйэлэринэн холобур көрдөрө сырыттахтарына: “Эн букатын иһимэ”,- диэн эдэр киһини бобон, хаайан үөрэтэ сатыыллар. Маннык үөрэтии туһаны аҕаларынааҕар, оҕону хата төттөрүгэ үөрэтэр күүстээх. Улаатан иһэр оҕо бэйэтин санаатыгар итинник бобууну, кинини сэнээн, кыраҕын диэн атаҕастаан бобууга киллэрэр, онно холуур, ол иһин сөбүлээбэт, тутуспат. Ити бобуу дьайыытыттан улаатан иһэр оҕолор арыгыны улахан дьонтон кистээн, уоран иһэн, боруобалаан көрөн эрэ хайдах иһэргэ үөрэнэллэригэр тиийэллэр. Маннык үөрэнии олус уһун уонна “эрэйдээх” соҕус үөрэх буолар. Ханна эмэ сылдьан биирдэ арыгы иһэн боруобалаан көрөөрү аһара иһэн кэбиһэн, итирэн хаалан, онно-манна түбэспит эдэр дьон элбээн иһэллэр. Ити иһин арыгыны иһиэх иннинэ маннык туһалаах сүбэлэри билии арыгыны иһэ үөрүйэҕэ суох эдэр киһини сыыһа туттунарыттан харыстыа, көмүскүө:

а. Бэйэ ыйааһыныттан көрөн, медицина нуорматынан, ортотунан төһө арыгыны доруобуйаҕа уларыйыыны киллэрбэт гына иһиэххэ сөбүн суоттаан билиэххэ уонна куруук ону туһана сылдьыахха. Манна иһиллибит арыгы испиирэ ханна да барбакка киһи хааныгар киирэрин таба учуоттуур ордук туһалыа этэ.

б. Бэйэ туругуттан көрөн кыратык бу нуормаҕа көннөрүүлэри хас арыгыны истэх аайы киллэрэн биэрэн иһиэххэ: ол курдук аһара үөрбүт-көппүт киһи кыра арыгыттан, онтон сылайбыт, аччык киһи өссө кыраттан түргэнник холуочуйар уонна итирэн хаалыан сөп.

в. Тымныыга уулуссаҕа, онно-манна сылдьан үрдүк кыраадыстаах арыгыны элбэхтик иһитэлээн кэбистэххэ итии дьиэҕэ киирэн сотору буккуллан, итирэн барыы буолар.

г. Үчүгэй сокууската суох үрдүк кыраадыстаах арыгыны улахан иһиттэн түргэнник, элбэҕи истэххэ өй көтүүтэ, итирии эмиэ эмискэ тиийэн кэлэрэ улахан охсуулаах.

д. Үрдүк кыраадыстаах арыгыны кыра үрүүмкэттэн аһыы-аһыы тиэтэйбэккэ эрэ истэххэ киһи бэйэтин хонтуруолланыытын, өйүн-санаатын соһуччу сүтэрбэт.

е. Арыгыны истэххэ, бэйэни хонтуруолланан көрөргө үөрэниэххэ, онно арыгы испит киһи майгына маннык уларыйан барыытынан сирдэтиэххэ:

- кыра холуочук - кэпсээнэ кыратык эбиллибит уонна туттара-хаптара боччумурбут.

- орто холуочук - саҥата улааппыт, кэпсээнэ элбээбит уонна туттара-хаптара түргэтээбит.

- улахан холуочук – хараҕа олоҕо суох, дьон саҥатын өйдөөн истибэт, барыны-бары кыайар-хотор кэпсээнэ элбээбит, күүһэ-уоҕа киирбит.

-   итирик   -	 хараҕа иччитэ суох, мэндээрбит, өйө көппүт, тыла бөлүөстүбүт, тугу  гынарын, кэпсиирин  соччо  билбэт, тиэрэ-маары хамсанар, тэмтээкэйдиир.

- охто итирбит - саҥата нэһиилэ тахсар, арыычча хамсыыр, охто сылдьар уонна тугу гынарын билбэт буолбут.

ж. Бэйэ туругуттан көрөн сөптөөх орто холуочуйуу кэнниттэн арыгыны иһэн бүтүөххэ. Ол аата киһи бэйэтин бэрээдэгин бэйэтэ хонтуруолланыытын аһара түһэр гына, өй-санаа мөлтүүр кэмигэр диэри иһимиэххэ, туттунан тохтуохха. Дьэ бу тохтуурга, арыгыны иһэн бүтэргэ киһиэхэ улахан тулуур, өһөс санаа баара ирдэнэр.

Бииргэ арыгы иһэргэ саамай куһаҕан дьаллыгынан бары баар дьон биир тэҥҥэ үрүүмкэлэргэ эбэтэр ыстакааннарга кутта - кутта, охсуһуннара-охсуһуннара иһэр үгэстэрэ баара буолар. Бу курдук ары¬гыны иһии түмүгэр арыгы иһэ үөрүйэҕэ аҕыйах, кыра ыйааһыннаах киһилэрэ урут итирэн хаалаахтыыр. Арыгы дьайыыта киһиэхэ хайдах тиийэрин ситэ билбэтиттэн, атын элбэх уопуттаах, арыгыны иһэргэ этэ-сиинэ үөрүйэх, арыгыһыт улахан дьонтон хаалсымаары эдэр киһи элбэхтик иһэн кэбиһэн, итирэн араас быстах түбэлтэлэргэ түбэһэн ночоотурара биллэр. 

Онон, арыгыны бу курдук охсуһуннара-охсуһуннара биир тэҥник иһэн иһии үгэһин хайаан даҕаны быраҕыы элбэх дьону арыгыны аһары иһэн кэбиһииттэн быыһыа этэ. Ол курдук арыгыны иһии маннык үгэһэ былыргы кэмҥэ арыгыны иһэ үөрүйэҕэ суох уонна кыра ыйааһыннаах киһини урут итирдэн кэбиһэргэ туһуламмыт быһыы буолан, билигин дьон өйө-санаата сайдыбыт кэмигэр урукку суолтата сүтүөн, киһи бэйэтэ да соруйан, элбэҕи иһэрдэн итирдиигэ киирэн биэрбэккэ үөрэниэн сөп этэ. Былыргы кэмнэргэ олохтоох булчуттары кэлии дьон арыгыны итинник иһэрдэн итирдэ охсон баран, бары түүлээхтэрин албыннаан ылар ньымаларыгар билигин да эдэрдэр киирэн биэрэ тураллара ордук хомолтолоох.

4. Биһиги куораппытыгар, улуустарбыт кииннэригэр уонна улахан бөһүөлэктэргэ даҕаны, дьон кыратык олоро түһэн аһыы эбэтэр кыратык арыгы да иһэ түһэр дьиэлэрэ суохтар. Үгүс көрсүһэ түспүт дьон барылара онно-манна таһырдьа, үлэлиир сирдэригэр, ол-буордар кэннилэригэр, дьон олорор дьиэлэрин киирэр сирдэригэр уонна массыыналар истэригэр арыгы иһэллэр. Туох да сокууската суох, табаахтыы-табаахтыы пиибэни, үрдүк кыраадыстаах арыгыны элбэҕи уонна түргэнник иһэллэр. Маннык ыарахан усулуобуйаҕа эмискэ аһаммыт күүстээх ас хаһан даҕаны киһилии иҥмэт, хата төттөрү баран итирии, мөҕүллүү, содуом барыта арыгыны итинник иһииттэн элбэхтик саҕаланар.

Киһи барыта биирдэ арыгы иһэригэр биирдии бытыылка арыгыны ылан соҕотохто иһэн кэбиспэт. Ол иһин сорох киһи биир эмэ үрүүмкэ арыгыны иһиэн баҕардаҕына, бытыылканы атыылаһарыгар атын дьону эмиэ көҕүлээтэҕинэ эрэ та¬быллар эбэтэр кими эмэ ыҥыран арыгылата илдьэригэр тиийэр. Норуот ол иһин “үс буолан кыттыһан иһиэххэ”, диэн этиини биир бытыылканы ылан иһээри үөскэппит эбит. Ити аата маҕаһыынтан атыылаһыллар биир бытыылка арыгы элбэх дьон арыгылыырын саҕалыыр. Арыгыны аҥардас бытыылкаларынан эрэ атыылааһын үгүс киһи арыгыны иһэллэригэр тириэрдэр. Маннык элбэх киһи кыттыһан арыгылыырын суох оҥорор туһугар арыгыны үрүүмкэнэн кутан биэрэн атыылыыр сирдэри элбэхтик тэрийии олус туһалааҕа быһаарыллар.

Элбэх аһыыр уонна арыгы иһэр дьиэлэри тэрийии ордук улаатан иһэр эдэр дьоҥҥо улаханнык көмөлөһүө. Ол курдук ары¬гыны иһэ үөрэммэтэхтэриттэн, мээрэйдэрин билбэккэлэр сыыһа тут¬таннар, ол аата бытыылкаттан аһара элбэҕи иһэн кэбиһэннэр, ордук үгүстүк араас быстах суолга түбэһэллэр, охтон хаалан тымныыга тоҥон өлөллөр. Кинилэр киһилии үчүгэй усулуобу¬йаҕа олорон эрэ, улахан дьон курдук, бэрээдэктээхтик аһыырга, иһэргэ сотору кэминэн үөрэниэхтэрэ этэ. Ордук доҕотторун кытта кэпсэтэ-кэпсэтэ, кыратык аһыы-аһыы сөбүн көрөн арыгыны кыра үрүүмкэттэн иһэргэ үөрэнэллэрэ улахан туһалаах.

Биһиэхэ статистика кэпсииринэн “бытовой” диэн ааттыыр, дьиэҕэ-уокка арыгылааһыннар олус элбээн тураллар. Атын арыгы иһэр сир суоҕуттан дьон бары дьиэлэригэр мунньуста түһэн, иккиэ эбэтэр үһүө иһэллэр. Маннык арыгылааһын бу дьиэ кэргэни хаһаайкатыттан саҕалаан кыра оҕолоругар диэри сордуур, обургу оҕолору аҕаларын курдук, арыгылыыр үгэскэ үөрэтэр. Итинтэн салгыы бу дьиэ кэргэн барылара арыгылааһыннарыгар кытта тириэрдэрэ элбээн иһэр.

Тоҕо, маннык арыгы иһиэн баҕарбыт биир киһи аналлаах, чугас турар аһыыр уонна арыгы иһэр дьиэҕэ киирэн сөп буолуор диэри бэйэтэ испэтий? Тоҕо, бу киһи атын арыгы испэт дьону: кэргэттэрин уонна кыра оҕолору эрэйдиэхтээҕий, арыгы иһиитигэр үөрэтиэхтээҕий, угуйуохтааҕый? Ханна баарый, биһиги арбаммыт кыра оҕолору уонна дьахталлары көмүскүүр абыраллаах политикабыт? 

Бука бары оҕолорбутугар: “Үчүгэй дьон буолуҥ, арыгыны иһимэҥ”,- диибит уонна дьиэбитигэр арыгылаан, үөрэн-көтөн, ыллаан-туойан кинилэри арыгылыыр үгэскэ үөрэтэ сыл¬дьабыт уонна куһаҕаны оҥоробут дии санаабаппыт. Суос-соҕотох бу боппуруостары быһаараары эрэ туспа турар аһыыр уонна арыгы иһэр дьиэлэри элбэҕи тэрийтэлиэххэ сөп этэ.

Арыгы иһиитигэр үөрэ-көтө, тото аһааһын хайдах курдук дьон өйүгэр-санаатыгар сабыдыаллыырын үчүгэйдик тэриллэн ыытыллар сыбаайбалар уонна үбүлүөйдэр хайдах барыылара туоһулууллар. Ыллыы-туойа, минньигэс аһылыгы тото-хана аһыы-аһыы кыралаан арыгы иһэ олордоҕуна киһи хаһан да өйүн сүтэрэр гына итирэн хаалбат. Алҕас итирдэҕинэ даҕаны хаһан баҕарар тот киһи, тот киһи курдук өйө-санаата сайаҕас, майгына сымнаҕас, дьэллэм, үтүө тылы истимтиэ буолар.

Баҕалаах дьоҥҥо сөптөөх чэпчэтиилэри оҥорон, арыгыны атыылыырга көҥүлү биэрэн аһыыр уонна арыгы иһэр дьиэлэри дьон мустар сирдэригэр барыларыгар астаран үлэлэтии эдэр дьон уулуссаҕа уонна общественнай миэстэлэргэ пиибэ, арыгы иһэллэрин тохтотуо этэ. Арыгы иһиитин дьыалатыгар культуралара лаппа үрдээбит арҕааҥҥы омуктар уоппуттарыттан ылыннахха, маннык, арыгы иһэр дьиэлэр хас хардыылаа¬тах аайы турар элбэхтэр уонна олору биирдии дьиэ кэргэн көрөн-истэн үлэлэтэрэ ордук табыгастаах быһыылаах. Маннык дьиэлэргэ бэрээдэги көрөргө уонна аһары иһээччилэри хонтуруоллуурга да судургу буолуо этэ.

Аһыыр уонна арыгы иһэр дьиэлэри араас хайысхалаахтык үлэлиир гына эмиэ тэрийиэххэ сөп. Ол курдук ыалдьыттары сынньата таарыйа бильярд, хаарты, саахымат уонна дуобат оонньотор гына эмиэ дьаһаныахха. Дьон сынньанар, аһыыр кэмнэрин бу курдук тэрийии бириэмэни ордук туһалаахтык атааралларыгар олук буолуон сөп. Биир идэлээх, интэриэстээх дьон муһуннахтарына уопсай тылы булуналлара, санааларын атастаһаллара элбээһинэ олох хаамыытын инники диэки сыҕарыталларын түргэтэтиэн сөп.

Итини тэҥэ маннык дьиэлэргэ сахалыы астары дэлэччи баар оҥоруу аһааһын хаачыстыбата тупсарыгар тириэрдиэҕэ. Атын сайдыылаах дойдуларга дьону, ыалдьыттары көрөн-истэн аһатыы бэйэтэ туспа дохуоту күүскэ киллэрэр салаа буолар. Биһиэхэ даҕаны арыгыга сыһыан үчүгэй өттүгэр уларыйдаҕына дьон эмиэ кинилэртэн итэҕэһэ суохтук тэриниэ, дьону кыайа-хото аһатыа этилэр.

Дьэ бу буолуо этэ, дьиҥнээхтик дьон туһугар кыһамньы диэн, кинилэр мэлдьи киһилии, үчүгэй усулуобуйаҕа олорон аһыылларын хааччыйыы. Ити гынан баран маннык тэрээһин үчүгэйдик үлэлиирин туһугар, аһыыр дьиэлэр ахсааннара элбэҕэ уонна хас сир аайы тутуллаллара наада. Тоҕо диэтэххэ, дьону кыһанан аһатарга, аһы боруобалаан көрүү ньымата хаһан баҕарар сыысхала суох дьайар. Ол талан ылыы ньымата ас хаачыстыбатыгар уонна аһатыыны тэрийиигэ даҕаны, олус туһалааҕа биллэр. Ким үчүгэй тэрээһиннээх, минньигэс аһылыктаах ол сайдан иһиэ этэ.

Арыгы иһиитин дьыалатыгар бу курдук уустуктар баалларын атын сайдыылаах дойдулар хайдах быһаардылар? Арыгы иһиитин дьыалатын биһигиннээҕэр элбэх уоппуттаах, тыһыынчанан сыллар усталара арыгы оҥоруутунан дьарыктаммыт норуоттар маны быһаарбыттара өр буолла. Кини¬лэр куруук арыгыны иһэллэр эрээри, арыгыһыттара аҕыйах эбиттэр. Кинилэргэ хас хардыы аайы, олоро түһэн, кы¬ратык аһыы-аһыы арыгы иһэр дьиэлэр элбэхтэр. Ким арыгы иһиэн баҕарбыт оннук дьиэлэргэ киирэн, сөбүн көрөн иһэ түһэн тахсыан сөп. Биһиги эмиэ кинилэр уһун үйэлэр тухары үөрэтэн мунньуммут уопуттарыттан сөптөөҕүн көрөн туһаннахпытына эрэ арыгы дьайыытын кыайыахпытын сөп.

Арыгыны иһэр дьиэлэри элбэҕи тэрийии кэнниттэн, дьон быраап-тарын күөмчүлээбэккэ эрэ, былаас күүһүн туһанан уулуссаҕа, общес¬твеннай миэстэлэргэ арыгыны, пиибэни иһэ сылдьааччылары бэрээдэккэ ыҥырыахха дьэ сөп буолар. Арыгыны аналлаах дьиэҕэ эрэ иһэр кыаҕы дьоҥҥо биэрии, кинилэр сөбүлээн көрөн иһэ үөрэнэллэригэр биллэрдик көмөлөһүө этэ.

Маннык дьиэлэри тэрийии биир биллэр туһатынан, ити дьиэлэр соччо үчүгэйэ суох сурахтара уонна киһилии киһи батыспат холобурдара киэҥник тарҕаннахтарына биирдэ биллэн барыаҕа. Куһаҕан сурахтаах ити дьиэлэри элбэх арыгы испэт дьон тумна сырыттахтарына, оҕолоро ити дьиэлэри эмиэ тумна сылдьарга үөрэниэхтэрэ. Ити быһыы салҕанан бардаҕына, кэлэр көлүөнэ эдэрдэр арыгыттан тэйэн барыыларыгар олук ууруллуон сөп. Ол аата, арыгыны аһара испэт дьон сыыйа элбээн, дьэ дьиҥнээхтик, өйдөрө-санаалара сайдан, арыгыттан арахсан, тэйэн иһиэхтэрэ этэ.

Уулуссаҕа уонна общественнай миэстэлэргэ эдэр дьон арыгы иһэллэрэ кыра, саҥа улаатан эрэр оҕолорго олус куһаҕан холобурунан буолар. Оҕолор бэйэлэрин бараллаалара улахан, бастаан иһээччилэ¬рин холобурдарын көрөннөр, улааттылар даҕаны үтүктүбүтүнэн бараллара отой саарбаҕа суох. Кыра оҕолор улаата түһэн, бэйэлэрин толкуйдуур, ырытар өйдөрө-санаалара сайдан, бөҕөргүөр диэри арыгыһыттары соччо көрбөтөхтөрүнэ даҕаны бэйэлэригэр үчүгэй.

Туспа турар арыгы иһэр дьиэлэри элбэхтик тэрийэн, арыгы иһиитин арыгы испэт дьонтон туспа араарыыны оҥордоххо саҥа улаатан иһэр оҕолорго уулуссаҕа уонна общественнай миэстэлэргэ арыгы иһэн куһаҕан холобуру көрдөрүү тохтуур. Кыра эрдэхтэриттэн арыгыны иһэр үгэскэ үөрэммэтэх кэлэр көлүөнэ эдэр ыччаттар арыгы иһиититтэн сыыйа тэйэн барыахтара. Итини тэҥэ манна ордук улахан туһаны, ити арыгы иһэр дьиэлэр соччо үчүгэйэ суох сурахтара оҥоруоҕа. Ол курдук куһаҕан сурахтар уонна холобурдар бэрээдэктээх дьону ордук түргэнник ол сирдэртэн тэйитиэ этилэр. Төрөппүттэрин уонна арыгы испэт дьон көмөлөрүнэн улаатан иһэр оҕолор итинник, соччо үчүгэйэ суох миэстэлэртэн тэйиччи туттуна сылдьарга кыра эрдэхтэриттэн үөрэнэн хаалыахтара.

Биһиэхэ арыгы иһээччилэр саһан олорон иһэр сирдэринэн баар-суох олорор дьиэлэрэ буолар. Дьиэтигэр арыгылыыр аҕа уол оҕото, аҕатын үтүктэн, кини курдук эмиэ арыгыны иһэргэ үөрэнэн, оннук үгэстэнэн хаалыан сөп. Ити курдук арыгыны иһии көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн салгыы баран иһэрэ олохсуйан хаалбыт үгэскэ кубулуйан сылдьар. Арыгыны улахан дьон туспа турар дьиэлэргэ истэхтэринэ ити үгэс салгыы баран, эдэр көлүөнэлэргэ бэриллэр сибээһин быһыа этэ, сыыйа-баайа арыгыһыттар аҕыйаан барыыларыгар олук ууруллуута саҕалыан сөп.

Бу курдук туспа турар аналлаах арыгы, пиибэ иһэр дьиэлэри тэрийэн арыгы иһээччилэри, атын арыгы испэт дьонтон тэйитэн, сыыйа-баайа, ыган-хаайан тиэтэппэккэ эрэ кэлэн иһэр көлүөнэлэр арыгыттан арахсан баралларын ситиһиэхпит. Арыгыны иһиини утары охсуһууга итинтэн атын киһилии быһыылаах суол суох. Арыгыны тэйитэргэ эйэлээх ньыманы эрэ туттан, арыгыһыттар аҕыйаан баралларыгар олук ууруохха сөп.

5. Киһи өйө-санаата олус түргэнник сайдар. Ол иһин кыра оҕо улаатыар диэри, дьон-норуот үйэлэр тухары сайдан, үөрэтэн билбиттэрин барытын кэриэтэ баһылыыр уонна бэйэтин олоҕор туһаммытынан барар.

Хоту дойду олохтоохторо үрдүк кыраадыстаах арыгыны урукку кэмҥэ элбэхтик иһэ үөрэммэтэхтэриттэн арыгы ыарыытыгар түргэнник ыллараллар диэн сорох үөрэхтээхтэр этэллэр. Бу этиини үчүгэйдик толкуйдаан, ырытан көрдөххө: хоту дойду дьонун өйдөрүн-санааларын намтатар, бу дьон өйдөрүн сайдыыта соҕурууҥҥу дьон өйдөрүгэр биир өрүтүнэн тиийбэт эбит диэн батталлаах өйдөбүлтэн тахсар этии диэххэ сөп. Маннык быһыы дьон санааларын ордук түһэрэр, омугу омугунан атаҕастыыр уонна мөлтөтөр, арыгыны аһары иһимиэххэ диэн үөрэтэр оннугар хата төттөрү, түргэнник арыгыга ылларыыга үтүрүйэр быһыы буолар.

Куруук аһара түһүүлээх обществоҕа олорорбутуттан үчүгэйи оҥорор аатыран хата төттөрүтүн оҥоробут, ол курдук: “Арыгыны иһимэҥ”,- диэн виноградниктары да кэрдэбит, онтон өссө аһара баран, арыгыны букатын бобон, суох оҥорон, аны наркоманнары уонна токсикоманнары дэлэччи үөскэтэбит. Кэнники бириэмэҕэ бэчээт үлэтэ сэргэхсийэн, баар чахчылары кырдьыгынан суруйалларыттан арыгыны кытта сатаан табан охсуспатах улахан салайааччылары даҕаны син биллибит. Дьон бары элбэхтик арыгылааһыннара социальнай, экономическай төрүттээх уонна государство, республика салалтата төһө дьоҥҥо-сэр¬гэҕэ чугас турарын уонна ылынар ыйаахтара төһө дьоҥҥо сыаналанарын, толоруллалларын көрдөрөр бэлиэ буолар.

Ааспыт “социализм” кэмигэр дьону барыларын тэҥнээн уонна комму¬низмтан атын идеологиялар бары сыыһалар диэн өйдөбүлүнэн туһанан Сир үрдүгэр буола турар быһыыны-майгыны атыннык сыаналыыр дьону туоратыы уонна эккирэтии түмүгэр, бэйэлэрин элбэх саҥа толкуйдарын олоххо киллэрээри үгүс салайааччылар тоҥкуруун сыһыаннарын кыайбакка, үгүстэр олоххо сыаллара суоҕуттан арыгыга ылларыылара үксээбитэ. Дьон-норуот баҕарар баҕаларын, үлэлээбит үлэлэрин түмүгүн, дохуоттарын, бэйэлэрэ бас билэн дьаһайалларын коммунистар былдьаан ыланнар, үлэһиттэр олохторо тупсарыгар бэйэлэрэ букатын кыһамматтара үөскээбитэ. Көннөрү үлэһиттэр уһун кэм устата үрдүкү салайааччылар тугу этэллэрин кэтэһэ, үтүктэ уонна олору то¬лоро үөрэнэн хааланнар, партия саҥа идеялара аҕыйаабыттарыгар өйдөрө-санаалара иллэҥсийэн, кураанахсыйан хаалбыта. Онуоха эбии оччотооҕу сокуоннар киһиэхэ бэйэтигэр туһалааҕы тугу эмэ оҥосторун төгүрүччү өттүттэн боболлоруттан сорохтор араас тууйуллубут санаала¬рын аһарына сатааннар элбэхтик арыгы иһэллэр этэ.

Дьон өйдөрүгэр-санааларыгар тулалыыр эйгэлэрэ уонна үлэлэрэ¬хамнастара ордук күүскэ сабыдыаллыыллар. Үгүс элбэх арыгыһыт биир сиргэ баара, кинилэр олохторун таһыма аллараа түспүтүн, үлэлэрэ-хамнастара сатарыйбытын уонна ону бэйэлэрин күүстэринэн көннөрөр кыахтара суоҕун илэ көрдөрөр бэлиэ буолар.

Дьон арыгыны аһара испэттэрэ араас үөһээҥҥи салайааччылар ыйаахтарынан буолбакка, дьон өйдөрө-санаалара, арыгыга сыһыаннара уларыйдаҕына, бэйэлэрин олохторугар, үлэлэригэр-хамнастарыгар, оҕолоругар эрэллэрэ үөскээтэҕинэ бэйэтэ да кэлиэн сөп. Дьон бары арыгыһыт буолар аналлара суох. Арыгыны тула айдаан намыраатаҕына, ол аата арыгы маҕаһыыҥҥа биирдэ баар буолан ыла-ыла сүппэтэҕинэ, кэлэр көлүөнэ эдэр дьон өйдөрө-санаалара арыгыттан тэйэн барыаҕа. Билигин даҕаны биһиги ортобутугар арыгыны сөбүгэр иһэр, арыгыһыт буолан барбат дьон ордук элбэхтэр. Бу арыгыһыт буолбат дьон өйдөрүн-санааларын уонна үлэлэрин-хамнастарын кытта билсиһэ түһүөхпүтүн сөп:

а. Сөбүлүүр үлэтигэр үчүгэйдик, таһаарыылаахтык үлэлии сылдьар, бэйэтигэр сөп буолар хамнастаах уонна олоҕун тупсарарга эбии атын дьарыктардаах киһи арыгыга ылларбат.

б. Олоххо ситиһэ сатыыр элбэх баҕа санаалардаах уонна ол санаа¬ларын ситиһэригэр бары күүһүн-кыаҕын уонна өйүн-санаатын ууран туран үлэлии-хамсыы сылдьар үлэһит киһи арыгыһыт буолбат.

в. Бэйэтин чугас, сөбүлүүр, ытыктыыр дьоно, оҕолоро киһилии олоруохтарын ис сүрэҕиттэн дьиҥнээхтик баҕарар уонна оҕолоро улаатан үтүө дьон буола сайдалларын хааччыйыан толкуйдуур киһи хаһан даҕаны арыгыга ылларыа суоҕа. Бэйэтэ арыгылаан, чэпчээн, дэбдэйэн сылдьарынааҕар чугас дьоно, оҕолоро үчүгэйдик олороллорун ситиһэр, олохторо тупсарыгар кыһанар киһи хаһан да арыгылыы сылдьыбат.

г. Үлэлээн-хамсаан бэйэтигэр сөптөөх дуоһунаска ыттыбыт киһи көрүүлээх аһы элбэхтик аһыы-аһыы арыгыны син иһэр даҕаны арыгыһыт буолан барбат.

Онон, арыгыны аһара испэт буолуу саамай кылаабынай усулуобуйаларынан; бу киһи тус бэйэтин өйө-санаата кытаанаҕа, тулуурдааҕа, үлэлиир үлэтэ, олорор олоҕо бэйэтин көрдөбүлүгэр сөп түбэһиитэ уонна олоҕор туруоруммут сыалын-соругун ситиһэргэ дьулуура буолар. Итини тэҥэ бу усулуобуйалар туолууларыгар кинини тулалыыр дьон олохторо уонна үлэлэрэ-хамнастара эмиэ быһаарар оруолу ылаллар.

Дойдубут айылҕатын усулуобуйата ыараханыттан аҥардастыы тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанан олорор дьон нэһиилэ бэйэлэрин эрэ көрүнэллэр. Аҥардас ынах, сылгы уонна таба көрүүтүнэн дьарыктанан олорор омук сайдыыта, иннин диэки барыыта бытааныттан, атын, түргэнник сайдан иһэр промышленноһынан дьарыктанар омуктартан хаалан, кинилэри аһа¬тааччыга эрэ кубулуйар. Ол иһин омук атыттартан хаалан хаалбакка сайдан, иннин диэки үүнэн иһэрин туһугар экономикаҕа сайдыыны, барыһы биэрэр тутаах хайысхалары хайаан даҕаны баһылыахтаах. Ити иһин республика иһигэр промышленнай тэрилтэлэргэ тахсар үлэ миэстэлэрин үллэриини республика салалтата илиитигэр ылан олохтоох тыа сирин дьонун аан бастаан үлэнэн хааччыйыыны, үлэ биржатын көмөтүнэн ситиһиэн сөп этэ.

Аан дойду үрдүнэн биир бастакынан промышленноһы сайыннаран, тимири уһаарары уонна уһанары баһылаабыт, бүтүн Сибиир илин өттүн сайыннарбыт улуу саха омук уустарын удьуордара буоларбытын санаан туран, бары эдэр ыччаттарбыт республикабыт сайдан эрэр промышленноһыгар күүскэ кыттыһаргытыгар ыҥырабыт. Элбэх билиигитин-көрүүгүтүн уонна эрчимҥитин-кыаххытын саҥа идэлэри баһылыырга ууран, кыайа-хото үлэлээн-хамсаан инники олоххутун оҥостуҥ, оччоҕуна олоххутугар тупсарыыны киллэриэххит, кыайыыга-хотууга эрэлгит, дьулуургут эбиллиэ, отой да арыгыга ылларыаххыт суоҕа.

6. Хас биирдии киһи этигэр-хааныгар уонна өйүгэр-санаатыгар арыгы тус-туһунаннык дьайар, ол дьайыыта төһө элбэҕи уонна төһө чаастатык иһэриттэн ордук улахан тутулуктаах. Арыгы дьайыытын, киһи өйүгэр-санаатыгар уонна этигэр-хааныгар төһө дириҥник иҥэн эрэриттэн, майгыта-сигилитэ төһө уларыйыытыттан көрөн түөрт аллараа диэки түһэн иһэр үктэллэргэ араарыахха сөп:

а. Арыгыны иһэ үөрэнэ илик, биирдэ эмэтэ иһэр киһи. Бу киһи ханнык балаһыанньаҕа төһөнү иһиэххэ сөбүн билбэт, сорох түбэлтэҕэ араас хампаанньаҕа кыттыһан аһара элбэҕи иһэн кэбиһиэн эмиэ сөп. Итирдэҕинэ сүгүн буолбат, барар-кэлэр, хотуолуур, онтон өйдөннөҕүнэ, аһара улаханнык ыалдьар уонна өр кэмҥэ арыгы иһэрин быраҕар.

б. Арыгыны түбэһэ түстэр эрэ иһэр киһи. Иһэ үөрэнэн төһө арыгыны иһэрин билэриттэн ортотук холуочуйуор эрэ диэри иһэр. Аһы ас курдук нэмин билэн аһыыр, сарсыарда абырахтанан салгыы иһэн бара турбат.

в. Арыгыны куруук кэриэтэ иһэ сылдьар киһи. Кини үчүгэйдик аһыы-аһыы элбэҕи иһэр, этэ-хаана арыгыга үөрэммит, сөп буола-буола арыгы иһиэн баҕаран кэлэр, үгүстүк аһара иһэн кэбиһэн итирэр. Итирдэҕинэ үксүгэр содуомнаабат, охтон хаалан утуйар, онтон өйдөнө быһыытыйдаҕына абырахтанан баран салгыы иһэн бара туруон сөп.

г. Арыгыны испэтэҕинэ сатаан сылдьыбат, арыгыта суох туга эрэ табыллыбат буолбут киһи. Манныкка тиийэ испит киһи куруук арыгы булан истэҕинэ эрэ санаата табыллар, кыратык да эбиннэҕинэ холуочуйар, илиитэ салҕалас уонна куруук итирик курдук туруктаах сылдьар киһи.

Биһиги арыгыны иһэр дьону маннык түөрт аллараа диэки түһэн иһэр үктэллэргэ туруортааһыммыт, арыгыны төһө элбэхтик иһэҕин даҕаны оччонон аллараа, арыгыһыт буолуу диэки түһэн иһиини көрдөрөр уонна бэйэ туругуттан көрөн сотору-сотору бэрэбиэркэлэнэ сылдьарга аналлаах. Ол курдук икки хас ый арыгы испэккэ сырыттахха киһи этэ-сиинэ бэйэтэ ыраастанарыттан биирдии үктэли өрө тахсан биэрэн иһиэххэ сөп, онтон абырахтана-абырахтана иһэн бара турдахха, бүтэһик үктэлгэ түһүү олох чугаһаан эрэр буолуон сөп, оччоҕуна бэйэ бары кыаҕын түмүнэн арыгыны иһэртэн туттунарга кыһаныы ордук буолуо этэ.

Бүтэһик төрдүс үктэлгэ тиийэ испит дьон бэйэлэрин кыахтарын билиммэттэриттэн туспа көмө хайаан даҕаны наада. Бу дьоҥҥо маҥнайгы көмөнөн өйдөрүн-санааларын бөҕөргөтүү, тулуурдаах, өһөс буолууга үөрэтии, эрчийии, олоххо сыалларын сүтэрбиттэрин булалларыгар көмөлөһүү, эмтэтии туһалыа этэ.
 
Онон, арыгыһыт буолбат туһугар киһи өйө-санаата тулуурдаах, дьулуурдаах, ол аата өһөс майгылаах уонна олоҕор туох эмэ ситиһэргэ аналлаах сыаллардааҕа эрэйиллэр. Остуолга турар үрүүмкэлээх арыгыны күөйэ тутан ылан, айахха тириэрдэн иһэн кэбиһиини киһи өйө-санаата баһылаан салайарыттан, испэккэ төттөрү ууран кэбиһэр кыаҕа хаһан да хаалан хаалбат. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕиттэн өйүн-санаатын, тулуурун, өсөһүн күүһүрдэри, дьарыктыыры төрөппүттэр эрэ оҥорор кыахтаахтарын таба өйдөөн олоххо туһаныахтара этэ.

АРЫГЫ - АЙЫЛҔА ТАЛАН ЫЛААЧЧЫТА

Арыгы хайа айыллыаҕыттан, икки тыһыынча сыллардаахтан ыла дьон санааларын көтөҕөр, үөрдэр-көтүтэр, сылайбыттарын таһаарар ас буолан өйдөрүгэр-санааларыгар, эттэригэр-сииннэригэр олус дириҥник иҥмит.
  
Дьон тоҕо арыгыны иһэллэрин быһаарарга сахалар сайдан иһэр кут-сүр үөрэхтэрэ ордук көмөлөһүөн сөп. Ол курдук киһи арыгы иһиитин саҕалыыра, кыра эрдэҕиттэн ханнык баҕа санаа үөскээн олохсуйарыттан, иҥэриттэн улахан тутулуктаах. Баҕа санаатын туолуутугар арыгы дьайыыта сөп түбэстэҕинэ элбэхтик арыгылаан түргэнник арыгыга ылларыан сөп. Ол аата барыга-бары киһиргэтэ үөрэтиллибит оҕо улаатан баран арыгы истэҕинэ киһиргиирэ эбиллэриттэн элбэхтик арыгылыан, арыгыга ылларыан сөп. 

Оҕо төрүөҕүттэн ыла арыгыһыт буолбат, кыра эрдэҕинэ ким да арыгынан аһаппат. Кыра эрдэҕинэ арыгы иһэр үгэс үөскээбэтэҕинэ арыгыга букатын кыһаммакка, итэҕэстийбэккэ эрэ сылдьыан, улаатыан сөп. Эдэр уолаттар аан маҥнай арыгы иһэллэригэр киһиргээһин, уратыны, саҥаны айыыны оҥоруу, бэйэни улахан киһи курдук көрдөрүү, атын, улахан дьону үтүктүү, кинилэр курдук буола сатааһын баҕа санаата баһылыыра олук буолар. Эдэрдэр атын, тулалыыр дьону үтүктэр, кинилэр курдук буола охсор, саҥаны айыыны оҥорор санааларыгар киирэн биэрэн арыгы иһиитин саҕалыылларын бары билэбит. Бу быһаарыы “айыы үөрэҕэ” оҕону иитиигэ олус улахан сыыһатын дакаастыыр.

Киһилии майгыга-сигилигэ иитиллибит, үлэҕэ-хамнаска үөрэтиллибит, тулуурдаах, дьулуурдаах, олоҕор элбэх оҥорор, ситиһэ сатыыр сыаллаах-соруктаах эдэр киһини төрөппүттэрэ кыра эрдэҕиттэн иитэн, үөрэтэн улаатыннараллар. Кинилэр оҕолоро кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр арыгыга сыһыанын үөскэтэн, олохсутан кэбиһэллэрин билиэ этилэр. Ол иһин оҕо өйө-санаата сайдыытын, куттара үөскээһиннэрин, арыгы киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыытын туһунан хас биирдии төрөппүт дириҥник билэрэ, олоҕор туһанара уонна оҕолорун үөрэтэрэ эрэйиллэр.

Элбэхтэ арыгы иһэн киһи этэ-сиинэ онно үөрэнэн хааллаҕына, арыгы иһиитэ этин-сиинин көрдөбүлэ буола уларыйара баҕа санаатын уларытан арыгыны иһии диэки салаллыан сөп. Бу кэм уһаан-тэнийэн бардаҕына киһи бэйэтин туттунар кыаҕа өссө кыччыыр, быстах баҕа санаата, эт-сиин арыгы иһэргэ көрдөбүлэ толкуйдуур өйүн-санаатын, салгын кутун баһыйдаҕына, арыгыһыт буолуу диэн ааттанар кэм кэлиэн сөп. Ол аата, бэйэлэрин быстах баҕа санааларын, эттэрин-сииннэрин көрдөбүлүн, өйдөрүн-санааларын көмөтүнэн, салгын куттарынан кыайан салайыммат, арыгы иһэр баҕаларын тулуйан тохтотуммат дьон арыгыны элбэхтик иһэннэр арыгыһыт диэн ааттаналлар.

Онон, эдэр дьон арыгыны иһэллэрэ өйдөрө-санаалара кыра эрдэхтэриттэн ханнык көрдөбүлгэ сөп түбэһиннэриллэн иитиллибититтэн, үөрэтиллибититтэн тутулуга ордук улахан. Ол курдук бэйэтэ оҥоро-тута үөрэммит, эппиэтинэскэ иитиллибит оҕо бэйэбэр эрэ үчүгэй буоллун диэн арыгылыы сылдьыбат. 
 
Төһө даҕаны хомойбуппут иһин, айылҕа тутаах сокуоннарын дьон¬-аймах кыайан уларытар күүстэрэ суох быһыылаах. Айылҕа бары тыынар¬-тыыннаах кыылларыгар, көтөрдөрүгэр күүстээхтэн-күүстээх баһылаан үөскүүрү-сайдыыны тэнитэн иһэр диэн сокуон баар. Бу сокуон араас кыыллар айылҕа ыарахан усулуобуйатыгар уһун үйэлэргэ мөлтөөбөккө сайдан уонна күүһүрэн иһэллэрин хааччыйар. Онтон дьон-аймах эмп-том күүһүн күүскэ сайыннаран уонна сэбиэскэй былаас дьон барыта тэҥнэр диэн сыыһа өйдөбүлүнэн туһанан күүстээҕи, доруобайы, өйдөөҕү таба талан ылар кыахтарын сүтэрэн сылдьаллар.
 
Кырдьыгы кистээбэккэ эттэххэ, арыгы ол күүстээҕи талан ылыы сокуонугар сөп түбэһэриттэн, аан маҥнай санаалара түспүт, үлэни-хамнаһы кыайбат уонна майгылара-сигили¬лэрэ мөлтөх, олоххо көрсөр ыарахаттары тулуйарга үөрэтиллибэтэх дьон арыгыга ыллараллар. Ол аата, кыра эрдэҕит¬тэн атаахтык иитиллибит, бэйэмсэх, киһиргэс майгылаах киһи атыттартан урутаан арыгыһыт буолар. Бэйэмсэх, мин туспар, бэйэбэр эрэ үчүгэй буоллун диэн санаата баһыйар киһи элбэхтик арыгылыыр, бэйэтигэр эрэ үчүгэй буоларын, санаата көнөрүн арыгы иһэн ситиһэ сатыыр. Кини чугас дьонун, кэргэттэрин бэйэтинээҕэр аанньа ахтыбатыттан, кини¬лэргэ куруук итирэн көрдөрүөн сөп. “Атаах оҕо арыгыһыт буолар” диэн этии бу быһаарыыттан үөскээбит.

Күүстээх санаалаах, кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах, дьулуурдаах гына үөрэтиллибит, өһөс майгылаах, бэйэтин, чугас дьонун олохторун тупсарарга араас сыаллардаах уонна соруктардаах, ол сыалларын толорорго бары кыаҕын ууран дьулуһар, үлэлиир-хамсыыр киһи хаһан даҕаны арыгыга кыаттаран, элбэхтик арыгылаан арыгыһыт буолбат.
 
Онон, арыгы киһи өйүгэр-санаатыгар дьайар күүс буолан, дьоҥҥо күүстээҕи, кыахтааҕы талан ылыыга улахан оруолу ылар. Ол курдук арыгыһыт буолбатах киһи өйө-санаата туруктааҕыттан кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ-үөрэтиигэ ыллыктаах суолу тутуһара дьоҥҥо барыларыгар биллэриттэн эдэрдэр саҥа ыалы тэрийэллэригэр арыгыһыта суох аймахтары кытта холбоһоллор.

Билигин дьоҥҥо өссө күүстээх талан ылааччы - наркотик киэҥник тарҕанан соҕурууттан кэлэн иһэр. Ити наркотик күүскэ тарҕанар биир биричиинэ¬тинэн арыгы сыанатын аһара үрдэтии уонна арыгыны бобуу буоларын кэнники бириэмэҕэ, арыгыны улаханнык бобо сылдьыы кэнниттэн эрэ биллибит. Сити кэмтэн ылата биһиэхэ наркоманнар уонна токсикоманнар үөскээннэр эбиллэн бардылар.
Ити курдук бары быһаарыыларбытын түмнэхпитинэ арыгыны кытта охсуһуу диэн, улахан алдьатыылаах сэриитэ суох, дьон-норуот бэйэлэрэ олох иһин охсуһан, өйдөрүн-санааларын туруктаах оҥорон, тулуурдарын улаатыннаран, бөҕөргөтөн ин¬ники диэки сайдан иһиилэрин лаппа сымнаабыт көрүҥэ буолар.
 
Дьон арыгыны аһара испэккэ, аһы ас курдук киһилии аһааһыннара,  бу омук уһун үйэлээх омук буолар кэскиллээҕин уонна олох сайдан иһэр таһымыттан хаалсан хаалбакка инники диэки барсан иһэрин бэлиэтэ буолар. Ол аата, арыгыны аһара испэт буолуу киһи өйө-санаата сайдан өссө үрдүк таһымҥа тахсыбытын бэлиэтэ буоларын билиниэхпит этэ. Киһи өйө-санаата, салгын кута сайдан истэҕинэ этин-сиинин көрдөбүлүн, арыгы иһиэн баҕатын кыана туттара, тулуура күүһүрүөхтээҕэ быһаарыллар.
 
АРЫГЫНЫ БОБУУ АРЫГЫҺЫТТАРЫ ЭЛБЭТЭР

Дьон-аймах уһун үйэлэр тухары арыгыны кытта охсуһан тахсалларын бэчээттэн ааҕан билэбит. Үгүс сайдыылаах омуктар арыгыны бэйэлэрэ сатаан оҥороллоро быданнаабытыттан, кэмнээн иһэргэ үөрэммиттэрэ ырааппыт, онтон сорохторго, хоту диэки олохтоохторго биирдэ эмэтэ тиэллэн кэлэр арыгы саҥа тэнийэн, тарҕанан эрэрэ уустуктары үөскэтэр. Ол курдук арыгы өр кэмҥэ суох буолан баран биирдэ баар, элбээн хаалара дьон үгүстүк иһэллэрин көҕүлүүрүттэн арыгыны кытта охсуһуу уустугурар.
Билиҥҥи кэмҥэ хотугу сиргэ олорор дьон арыгыга ылларан хаалыылара олус үксээтэ. Дьон-норуот үтүө санаалаах өттүлэрэ арыгыны хайдах кыайар туһунан толкуйдаабыттара ыраатта. Биһиги санаабытыгар арыгыны кытта охсуһуу дьыалатыгар элбэх уопуттаах, арыгынан былыр-былыргыттан дьарыктанар, оҥостор омуктар үөрэхтэрин быһаччы ылыныы ордук туһалыа этэ. Ол аата, төһөнөн арыгы арааһа элбиир даҕаны, арыгыны сөбүн көрөн, кэмнээн иһэр, аһара испэт дьон эмиэ элбээн иһэллэрин холобурун туһаныа этибит. Арай арыгыны аһара испэккэ үөрэнии олус бытааннык, хас да киһи үйэтин устата барарыттан биир киһи үйэтигэр кыаллыбат курдук көстүөн сөбүн таба сыаналыахха. 

Биһиги, Россия дьоно дойдубут айылҕата кытаанаҕыттан олохпутугар сайдыыны ситиһиигэ куруук хаалан иһэрбититтэн мэлдьи тиэтэйэ, бастаан иһээччилэри эккирэтэ, ситэ, үтүктэ сатыыбыт. Ол иһин олус түргэнник, кыра эрдэхпитинэ дьоммут кэпсиир аптаах, сымыйа остуоруйаларыгар кэпсэнэр курдук, олохпутун соһуччу тупсара охсоору, барыны-бары соҕотохто, аптаабыт курдук, оҥоро, уларыта сатыыр санаалаахпыт. Kуруук аптаах остуоруйалары истэ үөрэммит оҕолор улааппыттара олоҕу, ол остуоруйаларга курдук түргэнник, “Этэн баран эҕирийиэх иннинэ” уларыта, тупсара охсуохтарын чахчы баҕараллар. Арыгыны аһара барбакка культурнайдык, бэрээдэктээхтик иһэ үөрэнии Россия дьонун санааларыгар бытаана бэрдиттэн сөп түбэспэт курдук. Ол иһин дьону олус түргэнник, субу киэһэттэн ыла арыгыны испэт оҥоро охсоору, салайар былаас өттүттэн арыгыны бобо, суох оҥоро сатыыллара төттөрү өттүгэр эргийэн тахсар.

Билигин Россия дьонун үгүс өттүлэрэ дьахталлар. Дьахталлартан дьиэ-уот көрүүтэ, ыал олоҕо быһаччы тутулуктаах. Оҕо көрө таарыйа дьиэни-уоту көрөллөр, ас астыыллар. Эр киһи көрүүтэ-истиитэ эмиэ кинилэргэ сүктэриллэр.

Үлэлээн кэлэн баран оһоҕун аттыгар ас астыы турар дьахтар туох баҕа санаалардааҕыттан олох тутаах боппуруостара эмиэ тутулуктанар курдуктар. Ол курдук элбэх ахсааннаах дьахталлар санаалара быһаарыыны ылынар куоластааһыҥҥа дьайыылара улаатта. Эрэ эбэтэр улахан оҕолоро үлэлэриттэн эбэтэр хантан эмэ итирэн кэлиилэрэ ийэ өйүн-санаатын аймыылларыттан хайдах быыһана охсуохха сөбүй?

Эр киһи дьахтарга туох сабыдыаллааҕын киһи барыта билэр суола. Ас буһаран баран дьахтар тугу кэтэһэ саныырый? Дьонун тото-хана аһатыа, сынньатыа этэ, эрэ бу киэһэ итирбэккэ кэллэҕинэ дьахтар бары баҕа санаалара туолар кыахтаналлар. Эр киһи бу киэһэ итирбэккэ кэлэрин туһугар арыгы суох буола охсоро ордук табыллар курдук. Арыгыһыт буолбут эр дьонноох дьахталлар бары арыгыны бобо охсуу, суох оҥоруу иһин туруналлара итинтэн тутулуктаах.

Арыгыны бобуу, суох оҥоро сатааһын быстах, бу киэһээҥҥи эрэ санаа. Бу санаа субу киэһэ үчүгэй буоларын саныыр дьахталларга бастакы миэстэни ыларыттан бобо охсон кэбиһээччилэр элбэхтэр. Маннык быстах өй-санаа государство политикатыгар киириитэ былааһы дьахталлар, кырдьык да, кухааркалар ылбыттарын көстүүтэ буолар. Ханнык да омук олох сайдыытын кэрдиис кэмнэрин ааһа көтөн, “үөһээнэн” барбыта суох диирбитигэр чахчы тиийэн эрэбит. Урут “социализм” кэмин саҕана кыра сайдыылаах Россия омуктара түргэнник сайда, үөрэнэ охсон, капитализмы аһара көтөн, быһалыы баран социализмҥа тиийдибит диэн этэ сылдьыбыттара улахан сыыһата биллэн таҕыста.

Ол аата билигин кэлэн билбиппит, капитализмы кыайан аһара көппөтөх эбиппит. Арай саҥа капитализмҥа киирэ сатыырбытын дьэ биллибит. Сайдыылаах социализм кэмин олорон ааспыппыт диэбиппит, ханнык эрэ байыаннай коммунизмҥа олус уһуннук олорбуппут. Итинник ыарахан олоххо олоро сылдьыбыппыт сүрүн туоһутунан уонна барыта бобууга-хаайыыга үөрэнэн хаалбыппыт бэлиэтинэн демократия олоҕо кыратык кэлбитигэр, дьэ көҥүл босхо барбыт курдук сананарбытыттан, арыгы иһэрбит уонна араас буруйу-сэмэни оҥорорбут элбээн таҕыста.

Арыгыны иһии үөрэҕин кыайан баһылаабакка эрэ сайдыыны ситиһиэхпит диэн этии букатын оруна суох. Эмиэ олох хаамыытын көтөн, үөһээнэн барыахпыт диэн ыҥырыыга тэҥнэһэр. Ол курдук сайдыылаах киһи арыгыны аһара испэт кыахтаах буоллаҕына, биһиги аһара иһэн итирэ-кутура сылдьарбыт кырдьык да өйбүт-санаабыт ыраах хаалан иһэрин көрдөрөрө чахчы.

Биһиги аҕыйах ахсааннаах омукпут. Арыгыһыт буолар дьылҕалаах оҕолору иитэн улаатыннардахпытына, сотору эстэр суолга кырдьык киирэбит. Оҕону кыра эрдэҕинэ кытаанахтык, чиҥник, тулуурдаах, өһөс буолууга кыайан ииппэтэхпитинэ, үөрэппэтэхпитинэ аан маҥнай биир эмэ оҕолоох аймахтар эстэн, суох буолан барыахтара, онтон салгыы омукпут эстэр, симэлийэр турукка киириэн сөп.  
Арыгыһыт кэргэттэрдээх дьон ордук туруулаһан туран арыгыны бопторо, суох оҥотторо сатыыллара эмиэ өйдөнөр курдук. Кинилэр бу күннээҕи быстах санааларыгар арыгы суох буоллаҕына, кэргэннэрэ арыгылыа суоҕун курдук санааҕа оҕустараллар. Ол иһин түргэнник, бу киэһэттэн саҕалаан арыгыны испэттэрин туһугар арыгыны суох оҥотторо сатыыллар. Ити быһыы субу кэмигэр төһө да үчүгэй курдугун, биир эмэ киһи арыгылыырын суох оҥорорун иһин дьоҥҥо барыларыгар сөп түбэспэт, ордук эдэрдэргэ төттөрү дьайыыны оҥорорун таба өйдүөхпүт этэ.

Арыгыһыт кэргэннээх дьахтар арыгыны сөбүлээн көрөн, кыратык иһиэххэ диэн этиини өйдүүрэ эмиэ уустук. Кини кэргэнэ бу бүгүн киэһэ итирбэккэ кэллэр, бары баҕата туолбут курдук буоларыттан арыгыны букатын бобо охсуу диэки санаата салаллар. Кини санаатыгар арыгы суох буоллаҕына кэргэнэ да итирбэт, оҕото да арыгыга кыһаммат кэмэ, үтүө кэмэ бу киэһээттэн ыла кэлэ охсуо этэ.

Маннык бобо охсон кэбиһии киһи олоҕо биир дьиэнэн бүтэрэ эбитэ буоллар баҕар үчүгэй түмүктэрдэниэн сөп этэ. Ону баара улаатан иһэр оҕо баҕа санаата ханна бобуулаах баарын булуу диэки уруттаан салаллара ордук улахан уустуктары үөскэтэрин эмиэ аахсыахха. Арыгыны бобуу, суох оҥоруу улаатан эрэр оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар халыйыыны, арыгыны көрдөөһүнү, булууну, иһиини үөскэтэр. Арыгыны бобуохха диир дьахтар улаатан эрэр оҕолорбор арыгыны бобуу ордук улахан охсууну оҥорор дии санаабат. Кини арыгыны бобуу оҕолорун өйдөрүн-санааларын ордук улаханнык буорту оҥорорун биллэҕинэ, наркотигы туһаныы диэки салайарын итэҕэйдэҕинэ эрэ, арыгыны бобор кырдьык куһаҕан эбит диэн өйгө-санааҕа дьэ киириэн сөп. 

Биһиги бу үлэбитинэн арыгыны бобуу улаатан эрэр оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар оҥорор охсуута биир эмэ улахан киһи арыгы испитинээҕэр ордук улахан куһаҕаны оҥорор диэн быһаарабыт. Билигин арыгыны кытта охсуһуу хайдах баран иһэриттэн быһаардахпытына, саха дьонун өйдөрө-санаалара өссө да ситэ сайда илигэ быһаарыллар. Ити сайда илигин үгүстэр арыгыны бобуу диэки санаалара халыйара чуолкайдык быһаарар.

Арыгыны оҥоруу олохторун сыала, ас-таҥас булунар үлэлэрэ-хамнастара буолбут, былыр-былыргыттан арыгы оҥоруутунан дьарыктанар омуктар арыгыны сөбүн көрөн иһэргэ олус өр кэмҥэ сыыйа үөрэммиттэр. Атын ханнык да ньыма, бобуу даҕаны, арыгыны сөбүн көрөн иһэргэ үөрэппэт. Дьон-аймах элбэхтик истэхтэринэ, эттэрэ-хааннара арыгыга үөрэннэхтэринэ, онтон өйдөрө-санаалара, тулуурдара, өһөстөрө улааттаҕына эрэ арыгыны аһара испэт кыахтаналлар.

Бу этиигэ тирэҕирэн арыгыны сөбүн көрөн иһэргэ оҕолору улаатан истэхтэринэ үөрэтиэххэ диэн биһиги этэбит.

Тоталитарнай салайыылаах дойдуга олорорбутуттан арыгыны элбэхтик иһэри утары охсуһар аатыран, олус түргэнник, аптаабыт курдук, арыгыһыттары суох оҥоро охсоору, арыгыны букатын бобор санааларын салайааччылар кыайан бырахпаттар. Кинилэр быһаччы, көнө санааларыгар арыгыны суох гыннахха арыгыһыттар эмиэ сүтүөхтэрэ диэн быстах өйдөбүл билигин даҕаны күүскэ иҥэн сыл¬дьар. Итинник быһаччы өйдөбүлү салайар былаас бобууну-хаайыыны элбэхтик туттар эрдэҕиттэн үгүс дьоҥҥо иҥэрэн кэбиспит. Ити гынан баран арыгыһыт буолуу киһиттэн бэйэтиттэн уонна кинини кыра эрдэҕинэ хайдах үөрэппиттэриттэн ордук улахан тутулуктаах дии са¬нааччылар билигин эмиэ элбээн эрэллэр. Б.Н.Ельцин ”Исповедь на заданную тему” диэн үлэтигэр арыгыны бобуу кэнниттэн үөскээн тахсыбыт содуллар дьоҥҥо ордук ыардык дьайбыттарын бэлиэтиир уонна арыгыны бобуу-хаайыы туох да туһаны аҕалбатаҕын билинэр.

Оҕо улаатан өйө-санаата сайдан иһиитэ төрөппүттэрэ хайдах үөрэтэллэриттэн улахан тутулуктаах диэни киһи барыта билэр. Саха дьоно оҕону иитиигэ төрөппүттэр ордук улахан сабыдыаллаахтарын Октябрьскай революция иннинэ ордук күүскэ туһаналлара, бэйэлэрин төрүттэрин ыраахха диэри билэллэрэ уонна оҕолорун үөрэтэллэригэр кинилэр үтүө холобурдарынан туһаналлара.
 
Оҕо улаатан истэҕинэ өйө-санаата төрөппүттэрин үтүктэрин уонна өссө сайдарын норуот өһүн хоһооно: “Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа”,- диэн этэрэ ордук тоһоҕолоон бэлиэтиир. Бу өс хоһооно, биһиги иннибитигэр олорон ааспыт үгүс көлүөнэ дьон баһылаабыт үөрэхтэрэ, аҕыйах тылынан бэриллэн, кэнэҕэски көлүөнэлэртэн көлүөнэлэргэ үөрэх буолан бэриллэн иһиэхтээҕин көрдөрөр. Оҕону үөрэтиигэ төрөппүттэр ураты улахан сабыдыаллара баарын киһи улаатан истэҕинэ сыыйа билэн иһэр. Кыра оҕо өйүгэр төрөппүттэрин этиилэрэ барыта баар кырдьык курдук ылыллар, хайдах баарынан көнөтүк өйдөнүллэр уонна кэнники атын өйдөбүл киирэн уларытыар диэри төрүт уларыйбакка өйдөнө, дьайа сылдьаллар. 

Уустук, улахан өйдөбүллэр оҕо өйүгэр дириҥник хатаналларыгар хайаан даҕаны хатылааһыннаах, тэптэрэн, чинэтэн биэриллэллэрэ эрэйиллэр. Маны туоһулуурунан, туох эмэ туһунан ийэ уонна аҕа иккиэн биир өйдөбүллээх, көрдөбүллээх буоллахтарына уонна оҕолорун иккиэн биирдик этэн үөрэттэхтэринэ эбэтэр эбэ эппитин ийэтэ чиҥэтэн биэрдэҕинэ, бу өйдөбүл оҕо санаатыгар халбаҥнаабат кытаанах өйдөбүлүнэн ааҕыллар уонна соннук толоруллар. Ол аата, оҕо ханнык баҕарар үөрэҕи ылынарыгар аҕата туох эмэ диэн этэн үөрэппитин ийэтэ бу сөп диэн эбэтэр ийэтэ эппитин аҕата бигэргэтэрэ хайаан да ирдэнэр.

Ийэ уонна аҕа оҕону үөрэтэр көрдөбүллэрэ иккиэн тус-туспа, биирдэрэ боппутун атына көҥүллээн истэҕинэ оҕолоро хайалара да эппиттэрин истибэккэ уонна толорбокко үөрэнэр. Оҕо өйүн-санаатын бу сайдыытын уратытын сахалар билэллэрин “Тэҥнээҕин булунуу”, “Тулаайах оҕо” диэн өйдөбүллэр бааллара бигэргэтэр.

Кыра эрдэҕинэ олус атаахтатан, аһара мааныланан иитиллибит оҕо өйө-санаата барыта бэлэмҥэ үөрэнии диэки салаллыылаах буолар. Бу курдук иитиилээх оҕо олоҕор ыарахаттары көрүстэҕинэ бэйэтигэр чэп¬чэки өттүнээҕи суолун батыһарыгар тиийэр. Ол иһин арыгыга ылларыылара, олохторугар табыллыбаттара, араас очурдарга оҕустарыылара элбээн тахсар. Эдэр киһи итинник, чэпчэки суолу тутуһуутун суруйааччылар бэйэлэрин айымньыларыгар элбэхтик бэлиэтииллэр. (2,83).

Төрөппүттэр дьиэлэригэр арыгыга хайдах сыһыаннаһаллар даҕаны оҕолоро эмиэ кинилэри көрөн, үтүктэн үүт-үкчү оннук сыһыаннаһарга улаатан иһэн үөрэнэ сылдьар. Арыгыны кэмнээн, сөбүлээн көрөн бырааһынньыктарга эрэ иһэр дьон оҕолоро арыгыны эмиэ оннук иһэргэ кыра эрдэхтэриттэн үөрэнэн хаалаллар. Kэлин бу үөрэх оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар үгэс буолан умнуллубаттык ууруллар. Онон, оҕо улаатан, сайдан иһиитигэр арыгы хайдах өйдөбүллээх кини өйүгэр аан маҥнай киирэн хатанарыттан уонна киниэхэ улаатан истэҕинэ улахан дьон ханнык холобуру биэрэллэриттэн арыгыга сыһыана үөскүүр. Бу сыһыан өр кэмҥэ уларыйбатаҕына сыыйа олохсуйан, үгэскэ кубулуйан хаалар. Кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ үөрэппиттэрин курдук арыгыга сыһыаннаһыы, атын туораттан баттааһын, ыгыы тахсыбата эбитэ буоллар оҕо улааппытын да кэннэ салгыы баран иһиэн сөп этэ.

Ону баара туораттан соһуччу уларыйыы киириитэ, ол аата үөһээттэн быһа дьаһайан арыгыны бобуу эмискэ кэлэн, арыгы суолтатын тосту уларытар. Бу бобуу салайар үлэһиттэртэн быһа тахсар уонна атын, үлэһит дьону барыларын аанньа ахтыбат быһыыга олоҕуран оҥоруллар. Ити аанньа ахтыбат, бэйэлэригэр тэҥнээбэт быһыыларын “Эһиги доруобуйаҕытыгар үчүгэйи оҥоробут”,- диэн, туһалааҕы оҥорор сыалынан сабыналларыттан дьон билигин да арааран билэ иликтэр. Маннык бобуу кэнниттэн арыгы туһунан өйдөбүл дьон өйдөрүгэр-санааларыгар тосту уларыйыылары киллэртиир. Ол уларыйыылары маннык араартаан наардыахха сөп:

1. Арыгыны бобуу дьон барыларын өйдөрүн-санааларын арыгыга умсары анньар.

2. Дьон  сиэрдэрин-майгыларын алдьатар.

3. Улахан арыгыһыттары элбэтэр.

Бу ааттаммыт уларыйыылар туохтан уонна хайдах үөскээн тахсалларын төһө кыайарбытынан дириҥник хасыһан быһаара сатыахпыт:

1. Арыгы арааһа дьон олохторугар адьас ыксары киирбитэ киһиэхэ барыларыгар биллэр. Кырдьыгы кистээбэккэ эттэххэ, арыгыны кыра кыралаан да буоллар киһи үксэ иһэр. Үөрүү-көтүү үксүүрүгэр арыгы ордук көмөлөһөр буолан, дьон сынньалаҥнара, араас көрсүһүүлэрэ, бырааһынньыктара, арыгыта суох букатын табыллыбат буолан тураллар. Арыгы дьон өйдөрүгэр-санааларыгар бочуокка, убаастабылга туттуллар “мааны” ас буолбута эмиэ ыраатта, ону тэҥэ бочуоттаах ыал¬дьыттары күндүлүүргэ уонна ытыктыыр дьонугар кэһии быһыытынан туттарга эмиэ аналланар. Уопсайынан ылан эттэххэ, аныгы дьон олохторугар биир наадалаах, бочуоттанар аска киирсэр. Ол иһин дьон өйүгэр-санаатыгар арыгы биирдэ баар эбэтэр биирдэ суох буолан хаалыыта олус күүскэ дьайар биричиинэ буолар.

Маннык олус суолталаах аһы бобуу, суох оҥоруу дьон үксүлэрэ, аны ити аһы көрдүүллэрин, булалларын-талалларын үөскэтэр, саамай күннээҕи туһалаах солуннарынан, бу арыгыны хантан эрэ, чэпчэкитик булуу буолар. Элбэҕи, арыгы араас көрүҥүн онтон-мантан булбут киһи, ура¬ты киһи, ыарахан мэһэйдэри туоратар кыахтаах “оһуобай киһи” буолар. Оннук суолталаах кыайыылары ситиспит киһи улаатан эрэр, бэйэлэрэ туох эмэ уратылааҕы, айыыны оҥоруохтарын саныыр эдэрдэр санааларыгар букатын “герой” аатырар. Бу киһи хайҕанар, “убаастабыллаах” киһиэхэ тэҥнэнэр. Итини тэҥэ “өҥнөөх” дьон хантан эрэ арыгы булбуттара, элбэҕи испиттэрэ, аһаабыттара кэпсээҥҥэ сылдьар солуҥҥа кубулуйар.

Бу курдук улахан дьон олус түбүгүрүүлэрэ оҕолору да быһа ааспат. Улахан дьон санааларын, кинилэр тугу көрдүүллэрин оҕоло-руттан кистиир кыахтара суох, ол иһин оҕолоро эмиэ улааттахтарына кыайыыларын-хотууларын, ситиһиилэрин бэлиэтинэн эмиэ бу арыгыны булуу уонна элбэхтик иһии буоларыгар тиийэр. Бу быһаарыы ордук дьэҥкэтик улаатан иһэр уол оҕолорго дьайара биллэр. Оскуолаҕа кыргыттары кытта бииргэ үөрэнэр уонна эт-хаан өттүнэн сайдыылара хойутаан иһэр уолаттар түргэнник улаата охсубуттарын биллэрээрилэр хайаан да табаахтыыллар уонна арыгы булан иһэллэр. Бу кэмҥэ арыгыны бобуу кэлэн хаалыыта кинилэр булуу-талыы өттүгэр төһө дьоҕурдаахтарын барытын арыгыны булууга уонна иһиигэ аныылларыгар күһэйэр. Арыгыны хантан эрэ булан-талан аҕалбыт уол оҕото хайҕанар, кэпсээҥҥэ киирэр, кэрэхсэнэр киһи буолар. Ити курдук кинилэр саҥаны айыыны оҥорон арыгы иһиитигэр үөрэнэн хаалыылара саҕаланар. Бу быһаарыы “айыы үчүгэй” диэн этэн оҕолору үөрэтии олус улахан сыыһатын арыйан таһаарар.
 
Арыгыны бобуу, суох оҥоруу үгүс дьон оҕолордуун, кыратык уонна элбэхтик иһэр дьоннуун бука барыларын өйдөрө-санаалара арыгыга умсары анньылларын итинник үөскэтэр.

2. Саха киһитэ арыгыны кыайан испэт, куруук аһара иһэн кэбиһэр, итирдэр эрэ киһиргиир уонна киэптиир диэн өйдөбүлү киин бэчээккэ тарҕаталлар. Ити гынан баран итирик киһи маннык быһыылара, өйүн-санаатын уларыйыылара арыгыны бобууттан үөскээн тахсаллара ордук элбэх. Ол курдук арыгыны уһуннук бобуу кэнниттэн ким эрэ арыгы буллаҕына түр¬гэнник уонна элбэҕи иһэ охсуохха диэн санааттан туох да сокууската суох үгүһү иһэргэ күһэллэр. Кытаанах арыгыны маннык эмискэ иһэн кэбиһии хайа да киһиэхэ үчүгэйи аҕалбатын бары билэбит. Итирии, айдаан барыта эмискэ, элбэҕи иһииттэн төрүттэнэн тахсара элбэх.

Итини тэҥэ улаатан эрэр оҕолор өйдөбүллэригэр арыгы суолтата тосту уларыйар, көннөрү бырааһынньыкка, санааны көтөҕөөрү үөрэ-көтө иһиллэр астан, букатын ураты, төттөрү суолталанар. Арыгыны бобуулаах бириэмэтигэр хайдах эрэ, хантан эрэ булан-талан испит киһи, атын дьон кыайбатахтарын кыайбыт, туох эрэ уратылаах, “оһуобай” кыайыыны ситиспит “герой” киһиэхэ тэҥнэнэр буолан тахсар. Оҕолор баар суох баҕа санаалара ити киһи курдук буола улаатыы диэки салалларыгар тиийэр. Аны туран маннык “герой”, арыгыны ити курдук эрэйдэнэн, кыайан-хотон, булан-талан иһиитин кэнниттэн хайдах да өҥнүбэтэҕинэ, киэптээбэтэҕинэ уонна содуомнаабатаҕына букатын да табыллыбат балаһыанньата үөскээн тахсар.

Ити курдук үгүс дьон майгылара-сигилилэрэ алдьаныыта, арыгыны киһилии испэт буолуулара барыта арыгыны бобууттан төрүөттэнэн тахсара быһаарыллар.

Кыра эрдэхтэриттэн аһара бобууга, көрүүгэ-истиигэ үөрэммит оҕолор улаатан да баран олохтоох өйдөрүн кыайан булбаттар, куруук көрө-истэ сырыттахха эрэ табыллаллар. Ол иһин аһара бобууга сылдьыбыт оҕолор бу бобууттан босхолонор курдук санаан уонна кыайыыны-хотууну мин да оҥоруохпун сөп эбит диэннэр арыгыны элбэхтик иһэннэр, аны арыгыга ыллараллара түргэтиир.
Аһара бобон үөрэтии оҕо өйүн-санаатын хааччахтыыр, бэйэтэ төбөтүнэн толкуйдуурун уонна сөптөөх быһаарыыны ылынарын кыайан сайыннарбат. Ити иһин, бу киһи улаатан да баран бэйэтэ тугу да кыайан быһаарбат, атын киһи этэрин ураты истэ, үтүктэ сылдьарга үөрэнэн хаалар. Маннык үөрэппит киһилэрэ улаатан баран төрөппүттэрин кытта сөпсөспөтө үгүс уонна дөбөҥнүк арыгыга ылларымтыа буолар.

3. Арыгы суох буолуута дьон үксэ атын арыгыны солбуйааччылары: бырааганы, сомогуону араас ас саппааһыттан барытыттан: хортуоппуйтан, бурдуктан, саахартан уонна да атыттартан оҥороллоругар тириэрдэр. Аныгы үөрэҕи-билиини, тиэхиникэни баһылаабыт дьону, аны арыгыны суох оҥорон кыайан хааччахтыыр кыах суох. Бу бэйэ оҥорор арыгылара соччо үчүгэй хаачыстыба¬лара суоҕуттан иһэр дьон доруобуйаларыгар улахан буортуну оҥороллор, ол аата, аны маннык арыгылары элбэхтик иһии түргэнник арыгыһыт буолууга тириэрдэрэ эмиэ билиннэ.

Арыгыны бобуу ордук эдэр дьон өйдөрүгэр-санааларыгар арыгы туһунан төттөрү өйдөбүлү үөскэтэр. Кинилэр эдэр эрчимнэрин, өйдөрүн-санааларын, кыахтарын аны арыгыны солбуйааччылары, наркотиктары булар туһугар уурдахтарына олору ситиһиэхтэрин сөп. Атын дьоҥҥо туһалаах үлэнэн-хамнаһынан дьарыктаналларын оннугар араас арыгыны солбуйааччылары оҥостоллор уонна туһаммытынан, эргиммитинэн барыахтарын сөп. Ити иһин бу ааспыт арыгыны утары охсуһуу, бобуу күүстээх хам¬паанньатын кэнниттэн бүтүн Россия үрдүнэн араас суол токсикоман¬нар уонна наркоманнар олус элбээбиттэрэ бэлиэтэнэр. Медицина нау¬ката бигэргэтэринэн бу дьаллыктар киһи доруобуйатыгар арыгытааҕар хас эмэ төгүлүнэн куһаҕаннык дьайаллар.

Психолог Рон Хаббард дьон өйдөрүн-санааларын өр кэмнэ үөрэтиитин түмүгэр оҥорбут быһаарыытынан элбэхтик өйдөрө көтүөр диэри арыгылыыр дьон сотору кэминэн өйдөрө-санаалара уларыйан барар. Элбэхтик итирэр киһи өйө-санаата уларыйан иһиитэ кини өйө суох буолан ылар кэмигэр атын тулалыыр дьон хайдах сыһыаннаһалларыттан уонна тугу саҥаралларыттан улахан тутулуктааҕын дакаастыыр. Ити сыһыаннаһыылартан уонна дьон саҥатыттан итирэн өйө көтөн сылдьар киһи салгыы олоҕор, тутта сылдьар быһыытыгар, туох быһаарыныыны салгыы ылынарыгар улахан уларыйыылар киирэллэрин бэлиэтиир.

Онон, куһаҕан хаачыстыбалаах арыгыны солбуйааччылары иһии эбэтэр үгүстүк итириэххэ диэри арыгылааһын дьон өйдөрө-санаалара уларыйан, мөлтөөн, түргэнник арыгыга ылларан баралларыгар тириэр¬дэр.

Ханнык баҕарар киһи бэйэтин олоҕор сыаллаах-соруктаах, бу олоҕун хайдах эмэ гынан тупсарар иһин кыһанар уонна төһө кыалларынан уһуннук, дьоллоохтук олоруон баҕарар. Олохтоох дьон үгүстэрэ арыгыга ылларыылара, кинилэр өйдөрө-санаалара мөлтөөбүтүн уонна үлэлэрэ-хамнастара сатарахсыйан сөптөөх дохуоту биэрбэтиттэн олорор олохторун тупсарар, көннөрөр кыахтара суох буолбутун көрдөрөр. Кинилэр бэйэлэрин олохторун сыалын, үчүгэйдик, дьоһуннаахтык олоҕу олорууларын ситиһэллэригэр бэйэлэрэ кыайан көннөрбөт мэһэйдэрэ баалларын туоһулуур бэлиэнэн элбэхтэр арыгылааһыннара буолар.

Мантан ыла арыгыны элбэхтик иһиини кытта охсуһууну, арыгыны бэйэтин кытта буолбакка, арыгыны элбэхтик иһии биричиинэлэрин суох оҥорорго анаан ыытар ордук этэ. Тоҕо, туохтан сылтаан дьон арыгыны элбэхтик иһэллэрин быһааран, олору суох оҥортооһун, дьэ бу буолуо этэ арыгыһыттары утары сөптөөхтүк охсуһуу диэн.

Аан маҥнайгынан арыгыны утары охсуһууга олус туһалаах ньыманан, арыгы тула тахсар бары айдааны намыратыы буолуо этэ. Ол аата, дьон арыгыны көрдүүллэрин, хантан эрэ булан улаханнык үөрэллэрин суох оҥорон, арыгы арааһа мэлдьи маҕаһыыннарга баарын хааччыйыы уонна сыаналара аһара үрдээбэтин ситиһии буолар. Арыгы иһиэн баҕарбыт биир эмэ киһи биир¬гэ олорор дьонун барыларын аймаабакка, кыра оҕолорун ымсыырдан, көөчүктээн, үтүгүннэрбэккэ эрэ туспа турар арыгы иһэр аналлаах дьиэҕэ сылдьар буоллаҕына, арыгы туһунан айдаан сыыйа намыраан иһиэ этэ.

Бу курдук, биирдиилээн да буоллар арыгыга ылларыы биричиинэлэрин булаттаан суох оҥорон истэхпитинэ сотору кэминэн, көлүөнэлэр солбуйсан истэхтэринэ, арыгыһыттар симэлийэн, аҕыйаан барыахтара. Оттон төһө элбэхтик арыгы туһунан кэпсээн, айдаан үөскүүр даҕаны дьон, ордук эдэр өттүлэрэ, соччонон арыгыга интэриэстэрэ улаатан уонна күүһүрэн барар. Ол иһин соччо наадата суох арыгы туһунан кэпсэтиилэртэн эдэр ыччаттарбытын араҥаччылыахха, арыгыны бобон кинилэр интэриэстэрин көбүтүмүөххэ. Итини тэҥэ дьон бэйэлэрэ үчүгэй хаачыстыбалаах арыгыны сөптөөхтүк, кэмнээн көрөн иһэргэ үөрэнэллэрин туһугар арыгы арааһа маҕаһыыннарга куруук баарын ситиһиэххэ. Билиҥҥиттэн бу курдук дьаһаныы кэлэн иһэр көлүөнэлэри арыгы дьайыытыттан араҥаччылааһын, кинилэр өйдөрүн-санааларын арыгыны булууга уонна иһиигэ үтүрүйбэккэ, атын туһалаах дьыалалары оҥорууга салайыы буолуо этэ.

ӨЙ КӨТҮҮТЭ

Сахалар олохторун үөрэҕэр “Өй көтүүтэ”, “Өй баайыллар” диэн этиилэр былыр-былыргыттан бааллар. (3,45). Бу этиилэр киһи биир саамай кэбирэх сирэ ханна баарын биллэрэн сэрэхтээх, өйү-санааны харыстыырга ыҥыраллар.
 
Өйү-санааны буккуйуу, өй көтүүтэ биһиэхэ арыгы иһиититтэн ордук тарҕанна. Төһө да хомолтолооҕун иһин эдэр киһи биирдэ эмэтэ ханнык эрэ хампаанньаҕа кыттыһан арыгыны элбэхтик иһэн итирэн хаалар түбэлтэтэ баар буолар. Биһиги олохпутугар арыгы иһиитэ куруук баарыттан итирбит киһи майгына уларыйыытын, өйө-санаата буккуллуутун киһи барыта билэра, олоҕор туһанара хайаан да наада.

Итирии диэн сахалар киһи тугу эрэ иһэн дуу, хайаан дуу өйө, салгын кута көтүүтүн ааттыыллар. Итирбит киһи тугу саҥарбытын, оҥорбутун өйдөөбөт турукка киирэн хаалыыта кинини салгын кутуттан атын өйө-санаата, ийэ кута быһаччы салайарын чуолкайдык быһаарар. Киһи өйө-санаата уларыйыыларын биһиги “Кут-сүр үөрэҕэ” диэн үлэбитигэр ырыппыппыт. (3,46). 

Кэлин кэмҥэ итирии, өй көтүүтэ үгүстүк арыгыттан үөскүүрүттэн, арыгыны аһара иһии быһаччы итирии диэн өйдөбүллэммит. Итирэр туһунан өйдөбүл сахаларга былыргыттан баар. Арыгы диэни сахалар былыр түүрдэр арахсан туспа барыахтарын инниттэн ыла билэллэрин тыллара маарынныыллара быһаарар.

Саха дьоно сылгыны иитэр кэмнэриттэн ыла кымыс диэн итирик-тээх утаҕы оҥостон иһэр эбиттэр. Итини тэҥэ ойууннар араас үүнээйилэртэн хомуйан өй-санаа уларыйар, буккуллар кэмигэр киллэрэр утахтары оҥорор эбиттэрин кэлин кэмҥэ арыйан эрэллэр.
Билигин дьон бары кэриэтэ арыгыттан итирэллэриттэн, биһиги итириини үөрэтиибит эмиэ арыгыны кытта сибээстээх. Арыгыны элбэхтик иһии киһи этигэр-сиинигэр уонна өйүгэр-санаатыгар тус-туспа дьайыылары оҥорор. Ити дьайыылартан биһиги үөрэтиибит киһи “Өйө көтөн”, буккуллан хааларын кытта сибээстэһэр.

Итирииттэн киһи өйө уларыйыыта маннык араастардаах:

1. Сорох киһи элбэх да арыгыны истэҕинэ итирэн өйө көтөн хаалбат. Төһө да суулла сылдьар, нэһиилэ саҥарар буолуор диэри истэҕинэ өйө-санаата көтөн хаалбат, мөлтөөтөр да син-биир толкуйдуур өйө арахсан барбат. Арыгы испит кэмигэр тугу оҥорбутун барытын кэриэтэ билэр-көрөр уонна тугу гыммытын, саҥарбытын сүнньүнэн  умнубакка өйдүү сылдьар кыахтаах.

Үөрэхтээхтэр арыгы испит киһи маннык быһыытын этэ-сиинэ арыгыга үөрэниитинэн быһаараллар. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ ити быһаарыыга толору сөбүлэһэр. Эт-сиин ханнык аһылык киирэригэр олус түргэнник үөрэнэр. Медицинэ науката билэринэн киһи этин-сиинин хас биирдии килиэткэлэрэ кэмэ кэллэҕинэ саҥаларынан солбуллан иһэллэр. Ол иһин куруук арыгынан аһыыр киһи этэ-сиинэ арыгыттан тутулуктанар, тулуйумтуота улаатар.

2. Дьон сорохторо элбэх арыгыны истэхтэринэ өйдөрө көтөн, буккуллан, итирэн хаалаллар. Өссө сорохтор өйдөрө көппүтүн букатын да билбэккэ ханна баҕарар сылдьаллар. Оннооҕор олус уһуннук суоппардаабыт киһи массыынанан сылдьа үөрэммит сирдэринэн ханна баҕарар тиийэн хаалыан сөп. Көннөрү холуочук дуу диэбиттэрэ киһилэрэ кэлин тугу да билбэт, өйдөөбөт эбитэ биллэн хаалар түбэлтэлэрэ бааллар.

Биһиги бу үлэбитин итирэн өйө көтөн хаалбыт киһи быһыытын ырытыыга аныахпыт. Өйө көтөн итирэн хаалбыт киһи ханнык өйүнэн-санаатынан салаллан сылдьара биһигини, дьону барытын интэриэһиргэтэр. Итирбит да киһи син-биир сылдьар ээ. Бу кэмҥэ сорохтор син бэрээдэктээхтик дьон тэҥинэн сылдьаллар, онтон атыттар, аһара бара сылдьаллара, сыыһа-халты тутталлара, дьону кытта тапсыбаттара, бу кэмҥэ дьэ эбиллэн киирэр.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарыытынан киһи үс куттара тус-туһунан өйдөртөн-санаалартан үөскүүллэр. Өйө көтөн хаалбыт ити-рик киһи ийэ кутун салайыытынан сылдьар. Ол аата, кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр үөрэммит, үгэс буолбут хамсаныыларын, быһыыларын оҥорор кэмэ кэлэр. Бэйэтэ, салгын кутун өйө-санаата арахсан, көтөн хаалбыт буолан, тугу да билбэт, өйдөөбөт. Итирбитэ ааһан өйдөннөҕүнэ ханна сырыттым, тугу гынным буолла диэн олус санааргыыр, мунчаарар, онон-манан быстах өйдөбүллэр баар курдуктарын өйдөөн ыла сатыыр да, ханан да сибээстэспэт, быстах-быстах быһыылар эрэ буолан хаалаллар. 

Итирбит киһи тутта сылдьар майгынын үөрэтии кини кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр хайдах көрүллэн, иитиллэн улааппытын быһаарар. Холуочуйдар эрэ киһиргиир, элбэхтик үлүннэрэн кэпсэнэр киһини кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ дэлби киһиргэтэн, атаахтатан үөрэппиттэрэ биллэн тахсар.
 
Киһи итирбит, өйө көппүт кэмигэр бэйэтэ өйдөөбөтүттэн, тугу баҕарар оҥорон кэбиһиэн сөптөөх киһиэхэ ку¬булуйар диэн сөпкө этэллэр. Kыра эрдэҕинэ атаахтык иитиллибит, үтүө үгэстэргэ, бэрээдэккэ үөрэтиллибэтэх, өйө-санаата туруга суох эдэр киһи биирдэ алҕас туттаран итирдэҕинэ олус куһаҕан, сиэри таһынан быһыылары оҥорон кэбиһиэн сөбө биллэр буолла. Эдэрдэр атаахтык иитиллэллэрэ үксээн арыгы иһэн баран бэрээдэги кэһээччилэр, аһара туттааччылар билигин элбээтилэр.

Итирии да араастаах. Сорохтор итирдэхтэринэ дьэ сымнаан, санаалара арыллан, майгылара көнөн, үөрэн-көтөн бараллар.

Итирдэллэр даҕаны куһаҕан, дьон сиэригэр сөп түбэспэт быһыылары оҥорбот дьон эмиэ бааллар уонна элбэхтэр. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарыытынан кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорууга иитиллибит, үтүө үгэстэргэ үөрэммит киһи эбэтэр кыра эрдэҕинэ чиҥник, чиэһинэйдик бэрээдэккэ үөрэтиллибит киһи итирдэҕинэ даҕаны аһара туттубат, сиэри таһынан хаһан да быһыыламмат.

Киһи итирэн өйө, салгын кута көттөҕүнэ ийэ кутун салайар кэмигэр киирэр. Бу кэмҥэ кини уруккута үгэс буолбут өйдөбүллэринэн салаллан сылдьарын “Кут-сүр үөрэҕэ” үлэбитигэр дириҥник ырыппыппыт. Бу үлэбитигэр өссө биир дакаастабылы эбии киллэрэн кыра уҥуохтаах киһи итирдэҕинэ өйө-санаата уларыйан ылыытын ырытыахпыт.

Кыра уҥуохтаах оҕо улахан уҥуохтаах оҕолортон арыычча атаҕастаммыт, баттанар, туоратыллар курдук санаата ийэ кутугар үгэс буолан олохсуйарыттан итирэн өйө, салгын кута көттөҕүнэ дьэ күүһүмсүйэр, киэптэһэр, үтүрүссэр, мин эмиэ хаалсыбаппын диэн бэрт былдьаһар санаата улаатар. Улахан уҥуохтаахтар үтүрүйэр быһыыларыгар утарылаһар, кыаттарбат өйө-санаата үөскээн олохсуйбута ийэ кутугар иҥмитэ итирдэҕинэ тахсан биллэн хаалар.

Кыра уҥуохтаах, бэйэтэ өйүнэн-санаатынан үгүс улахаттары баһыйар киһи итирдэҕинэ, бэрт былдьаһара, өссө күүһүнэн өртөйөрө киирэн охсуһуу, этиһии төрүөтэ буолар кыахтанар. Ол иһин кыра киһи итирдэҕинэ бэрт былдьаһыылаах, айдааннаах буолар. Бу итирбит кэмигэр киһини уруккуттан олохсуйбут ийэ кута салайара итинник эмиэ быһаарыллыан сөп.

Улахан уҥуохтаах киһи холку, киэҥ көҕүстэнэрэ элбэх. Ол киэҥ көҕүстээҕэ, санаата холкута арыгы иһэн итирдэҕинэ ордук биллэр. Улахан киһи итирдэҕинэ өссө холкутугар түһэр, айдаарбат, дьону кытта иирсибэт, этиспэт, охсуспат, бэрт былдьаһар, күүһүмсүйэр санаата аҕыйах буолар.

Арыгы киһи өйүгэр дьайыыта ити курдук икки өрүттээҕин сахалар  билэн араараллар. Итирбит киһини “Өйө көппүт” диэн уопсай быһаарыыны тэҥэ кыайан хамсаабат буола итирэр киһини арыгыта “Сүһүөҕэр киирэр” диэн этэллэр. Сүһүөҕэр киирэр гына итирэр киһи хаһан даҕаны өйө көтөн хаалбат, тугу гыммытын, ханна сылдьыбытын барытын билэ сылдьар. Арай элбэх арыгыны истэҕинэ хамсанара бытаарар, бокоорор, онтон салҕаатаҕына букатын да сытынан кэбиһиэн сөп.

Арыгы иһиитигэр эти-сиини эрчийэн биэрии, арыгыга үөрэтии олус туһалааҕын ити быһаарыы дакаастыыр. Арыгыны бэйэлэрэ оҥостоллоруттан кыра эрдэхтэриттэн сөбүлээн көрөн иһэ үөрэммит омуктар арыгыһыт буолан эрэйдэммэттэр. Кинилэр эттэрэ-сииннэрэ арыгыга үөрэнэн, элбэх арыгыны да истэхтэринэ өйдөрө олус түргэнник көтөрө кырдьык суох.

Арыгыны бэйэлэрэ оҥостубат кыра омук дьоно арыгыны сатаан иһэргэ түргэнник үөрэниэхтэрин сөп. Бу үөрэх ситиһиллиитэ маннык араастардаах буолуон сөп:

1.	Kыра омук дьоно эттэ¬рин-сииннэрин арыгыны тулуйар  омуктуун холбоон, кинилэртэн быһа арыгыга тулуурдаах буолууну ылыныахтарын сөп. Саха дьоно түөрт сүүсчэкэ сыллар усталарыгар нуучча уонна атын арҕаа омуктардыын бииргэ олороннор булкуспут хааннаахтар, бааһынайдар билигин элбэхтэр.
 
2.	Kиһи өйө-санаата тулуурдааҕыттан, дьулуурдааҕыттан  бэйэтэ билинэн арыгыны иһэ үөрэниитэ, ол аата өйүнэн-санаатынан салайтаран аһара испэтэ буолар. “Айаххар тугу угаргын дуу, кутаргын дуу бэйэҥ билэҕин”,- диэн этии киһи аһылыкка сыһыаннаах хас биирдии хамсаныытын өйүнэн-санаатынан салайарын быһаарар. Ол аата арыгы иһиитигэр өй-санаа туруга быһаарар күүһэ ордук улаханын билинэрбитигэр тиийэбит.

Өй-санаа тулуурдаах буолуутун ситиһэн, аһара элбэх арыгыны испэккэ, кэмигэр тохтуурга үөрэнии хас биирдии киһиттэн ирдэнэр олох кытаанах көрдөбүлэ буолар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах, дьулуурдаах, өһөс буолууга эрчийии, кини арыгы иһиэн баҕатын кыана туттунарын үөскэтэр. Тулуурдаах буо¬лууга үөрэммит оҕо арыгыга ылларбат, өйө-санаата күүстээҕиттэн, кытаанаҕыттан этин-сиинин баҕатын тулуйан арыгыны аһара испэт, өйүн-санаатын харыстыыр кыахтанар.

Арыгы киһиэхэ хайдах быһыылаахтык дьайарын элбэхтик боруобалаан эрэ көрөн билэргэ тиийиллэрэ улахан эрэйдээх. Үчүгэйдик тиийимтиэ гына суруллубут кинигэлэри аахпат эдэрдэр улаатан иһэннэр арыгыны биирдэ эмэтэ аһара иһэн кэбиһэр кыахтара улахан. Итирбит кэмнэригэр кыра эрдэхтэринэ туохха, ханнык өйгө-санааҕа үөрэтиллибиттэринэн, ийэ куттарын салайыытынан сылдьар кэмнэрэ тиийэн кэлэр. Бу кэмҥэ хайдах быһыыланан, бэрээдэктэнэн сылдьаллара, тугу оҥороллоро кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарыгар ханнык өй-санаа иҥэриллибититтэн, хайдах иитиллибиттэриттэн эрэ быһаччы тутулуктанар. 

Кыра эрдэхтэринэ атаахтаан, барыга бары көҥүллүк, талбытынан бара үөрэммит оҕо аһара баран, сыыһа-халты туттунан ыар быһыылары оҥорон кэбиһэр кыаҕа итирбит кэмигэр улаатан хаалар. Итирбит кэмнэригэр ханнык быһыыны оҥороллоро барыта хайдах хампаанньаҕа түбэһэллэриттэн, ханнык сабыдыал баарыттан эрэ тутулуктанар кэмэ кэлэр. Билигин эдэрдэр арыгы иһэн баран буруйу-сэмэни оҥоруулара элбээбитэ барыта кэриэтэ итинтэн, оҕону кыра эрдэҕинэ атаахтык иитииттэн тутулуктааҕын кут-сүр үөрэҕин туһаммаппытыттан аахайбакка сылдьабыт. Маанылана, хайҕана, киһиргэтиллэ үөрэммит оҕо тулуура аҕыйаҕыттан  арыгыһыт буолан хаалар кыаҕа улаатарын билиэхпит этэ.

Саха дьоно бөлүһүөк, инникини-кэнникини дириҥник анааран ыраахха диэри ырытар үгэстээхтэр. Кэлин кэмҥэ кырдьаҕастар  бөлөһүөктүүллэрин, үөрэҕэ суох оҕонньор этиитэ диэн кыра үөрэхтэммит, арҕааҥҥы омуктардыы аҕыйах тылы саҥарар, биир эмэ кинигэни үрдүнэн-аннынан аахпыт дьон аахайан истибэттэр. Иһиттэхтэринэ даҕаны ханнык даҕаны суолтаны биэрбэттэр. Сахалыы олох үөрэҕин арҕааттан кэлэр үөрэхтээһин, нууччалар үөрэхтэрэ баһыйарыттан хаалларан сылдьабыт. Ол курдук “Атаах оҕо – арыгыһыт буолар” диэн өс хоһоонун сэбиэскэй былаас оҕолору барыларын атаахтатар кэмигэр умнубуппутун оннугар түһэрэн оҕону иитиигэ быһаччы туһаныа этибит.

Биһиги санаабытыгар олох үөрэҕэ уонна үөрэхтээһин тус-туспалар. Балары булкуйумуохха сөп этэ. Балар тус-туспаларын быһаарарга кырдьаҕас дьон этиилэрин болҕойон иһиттэххэ олус сөптөөх этиилэри булан ылаттыах¬ха сөп. Баттахтара маҥхайыар диэри уһуннук олорон, үлэлээн-хамсаан элбэх сиэннэрин улаатыннаран, өссө хос сиэннэрин үөрэтэ сылдьар дьон, олох, өй-санаа туһунан билиилэрэ ордук элбэх буолара ханан даҕаны саарбахтаммат. Киһи бэйэтин олоҕуттан үөрэнэн үөрүйэх буолар, хамсаныылары оҥороруттан буор кута сайдан иһэр. 

Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтэ боруобалаан көрөн үөрэнэр үөрэҕэ олох үөрэҕэ диэн ааттанар. “Саха киһитэ тутан-хабан көрдөҕүнэ эрэ астынар”,- диэн этии баара олох үөрэҕин тутаах көрдөбүлэ буолар. Үгүс кырдьаҕастар бэйэлэрин олохторун уопутун киһилии кэпсээн, киэргэппэккэ, киһиргээбэккэ эрэ эдэр дьоҥҥо тириэрдэллэрэ буоллар ордук улахан туһаны оҥоруо этилэр.

Арыгы испит киһи өйө-санаата уларыйыытын олоххо уопутурбут дьон ордук билэллэрин эбэм Лөкүө үөрэҕэ дакаастыыр. Ол курдук урукку кэмҥэ, арыгы аҕыйаҕар дэриэбинэҕэ итирбит киһи ыаллары кэрийэн арыгы көрдөөн эбинэ сатыыр буолара. Хаһан да хатаммат тыа ыалыгар итирик, “бытыга умайбыт” киһи киирэн баран тахсыбата, олус өр ону-маны лабаҥхалыы, киэһээҥҥи аһылыгы кэтэһэ олороро баар буолааччы. Итирик киһини кытта кэпсэтиигэ хаһан баҕарар өйдөөн, өйөөн, кини этэригэр туга да буоллар сөбүлэһэри биллэрии, кэпсэтии эйэлээхтик барарыгар олук буолар уонна итирик киһи өйө-санаата кыра оҕотугар түһэрин, бэйэтин туһугар ордук кыһанарын дакаастыыр. Итини тэҥэ эбэбит хантан эрэ муннуктан кыра тобохтоох бытыылканы булан үрүүмкэҕэ кута охсон биэрдэҕинэ, ыалдьыкка, соҕотохто үтүө эбэ буола түһэрэ. Санаата көммүт киһи хаһан баҕарар үтүө быһыылары оҥороруттан, үөрэ-көтө дьиэтин диэки айанныыр кыахтанара.

Биһиги үлэһит дьоммутун ханнык эрэ, ыарахан илии үлэлэрин букатын даҕаны билбэт, саастарыгар үлэлээбэтэх тыл үөрэхтээхтэрин уонна артыыстар этиилэригэр үөрэтэ сатыырбыт төрдүттэн сыыһа. Эдэр дьон бэйэлэрин аттыларыгар сылдьар, биир олохтоох дьон билиилэрин ордук билиэхтэрин баҕараллар. Эдэрдэргэ кырдьаҕастар, үлэлээн-хамсаан көрдөрө сылдьар дьон олох туһунан үөрэхтэрэ ордук туһалаах буолар. “Үчүгэй кырдьаҕастар суох сирдэригэр эдэрдэр халы-мааргы буолаллар”,- диэн Kавказ омуктарыгар баар этии итини бигэргэтэр.

Kырдьаҕастар уһуну-киэҥи санаан, кэлэр көлүөнэлэрбит өйдөрө-санаалара, саҥарар тыллара ханнык суолунан сайдан барара билигин быһаарылларынан, сөптөөх суолу булалларыгар көмөлөһүөхтэрэ этэ. Урукку, сэбиэскэй былаас кэмигэр оҕону иитиини уонна үөрэтиини детсадтар, оскуолалар, ол аата государство ылара, билигин, ырыынак кэмигэр ыаллар, төрөппүттэр бэйэлэрэ эрэ барытын салайаллар. Бу кэмҥэ аймах-хаан, буор кут оруола улаатан, үрдээн биэрэр. Ыаллар, ол аата аймахтар кэлэр көлүөнэлэрин иитиигэ уонна үөрэтиигэ дьэ дьиҥнээхтик кут-сүр үөрэҕин туһанан кытаанахтык, чиҥник ылсыстаххытына аймахтара, оҕолоро, сиэннэрэ туруктаах өйдөөх-санаалаах, тулуурдаах буола улааттахтарына арыгыга кыаттаран, арыгыга ылларыахтара суоҕа, кэлэр көлүөнэлэрэ салгыы сайдан иһэр кыахтаныахтара.

ИТИРДИИ

Арыгы дьон олоҕор киирбитин кэннэ өй-санаа үөрэҕэ ордук сайдыбыта. Үгүстэр илэ өйдөрүнэн сырыттахтарына ханнык; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу санаалаахтара ханнык быһыылары оҥороллоруттан арыллан тахсара уһун кэми ылара. Онтон арыгыны элбэхтик испит, итирбит киһи олохсуйбут үчүгэй эбэтэр куһаҕан санаалардааҕа, ханнык үгэстэрдээҕэ түргэнник быһаарыллар кыахтаммыта.
 
Үгэс буолбут куһаҕан санаалаахтары арыгыны аһара иһэрдэн түргэнник арыйан билэллэриттэн дьон бары үчүгэй санаалардаах буола сатааһыннара үөскээбититтэн үчүгэй киһи таҥара Христос үөскээн Европа дьонугар киэҥник тарҕаммыта.

Арыгы өйгө-санааҕа дьайар уратытын дьон киһи өйүн-санаатын кистэлэҥин билэргэ былыргыттан туһаналлар. Киһи өйүн-санаатын уратылара арыгыны аһара истэҕинэ биллэн тахсалларын туһанан өй-санаа туругун итирбитин кэннэ быһаараллар этэ.

Арыгыны аһара иһэн кэбиһии киһи салгын кута көтөрүгэр, итирэригэр тириэрдэрэ ийэ кутугар ханнык өй-санаа иҥэн сылдьарын быһаарарга туһалыыр. Итирии диэн киһи өйө, салгын кута көппүтүн, ийэ кутун салайыытыгар киирбитин быһааран этиллэр. Итирии кэнниттэн киһи ийэ кутугар ханнык үгэстэр иҥэн сылдьаллара оҥорор быһыыларыттан, тугу саҥарарыттан быһаарыллар кыахтанар.
Итирии эмиэ араастаах. Арыгыны аһара иһии киһи оҥорор быһыыта буоларынан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки аҥы арахсар: 

1. Бэйэтин көҥүлүнэн арыгыны элбэхтик иһэн итирдэҕинэ итирбит диэн этэллэр. Бэйэтэ иһэн итирбитэ быһаарыллар.
 
2. Атыттар тугунан эмэ дьайан арыгыны элбэхтик иһэрдэн итиртэхтэринэ итирдии үөскээн тахсар. Атын дьон көмөлөрүнэн аһара иһэн кэбистэххэ итирдии буолар.

Дьон бары биир тэҥ үчүгэй, үчүгэйи эрэ баҕарар буолбатахтар, араас кистэлэҥ санаалара, сыаллара элбэх. Итирдиини туһанан бэйэлэригэр туһалаах араас сыалы ситиһэ сатыахтарын сөп:

А /. Киһи өйүн-санаатын уратыларын билии.

Б /. Баай-мал өттүнэн туһаны таһаарыныы.

В /. Киһи араас кистэлэҥнэрин билии.

Арыгы иһэргэ уопута суох эдэр киһи итирдиигэ бэйэтэ, арыгы киһиэхэ хайдах дьайарын билбэтиттэн киирэн биэрэрэ элбээн хаалыан сөп. Ыстакааннарга биир тэҥник кутан баран охсуһуннара-охсуһуннара иһэн иһэргэ күһэйии уопута суох, аҕыйаҕы иһэр эдэр киһини итирдиигэ аналланар. Тоҕо диэтэххэ арыгыны биирдэ эмэтэ иһэр эдэр, үөрүйэҕэ суох киһи кыра арыгыттан итирэрин уопуттаах дьон билэннэр итинник, бэйэлэрин кытта тэҥҥэ иһэрдэн, итирдэн ис санаатын билэллэр.

Арыгыны иһэ үөрүйэҕэ суох, биирдэ эмэтэ иһэр эдэр киһини итирдии араас көрүҥнээх буолуон сөп:

а. Киһиргэтэн баран элбэҕи кутан биэрэн иһэрдии.

б. Арыгыны иһэ үөрэммит киһи биир тэҥҥэ үрүүмкэҕэ кута-кута, охсуһуннара-охсуһуннара иһэрдиитэ.

в. “Ыстараап” диэн ааттаан элбэҕи түргэнник иһэрдии.

Арыгы иһиитигэр итинник уратылар баалларын уопуттаах дьон туһаналларын эдэрдэр билэн эрдэттэн сэрэнэ сылдьыа этилэр. Ол иһин оҕолору оскуоланы бүтэрэллэригэр арыгыны сатаан иһиигэ үөрэтии эрэйиллэр. Өйү-санааны үөрэтээччилэр киһини итирдэн көрөн өйүн-санаатын туругун быһаарыыны арыгы дэлэйбитин кэннэ киэҥник туһанар кыахтаммыттара.

Итирдии былыргыттан туттуллар. Былыргыны кэпсиир кэпсээннэрбитигэр кэлии нууччалар арыгы иһэрдэн итирдэн баран булчуттар түүлээхтэрин босхону эрэ үрдүнэн хомуйан ылаллара элбэхтик суруллубуттар.

Биир киһи өйө-санаата үчүгэйтэн куһаҕаҥҥа уларыйарын түргэнник быһаарыыга арыгы туһалаабыта чахчы. Ол курдук арыгы испэтэх кэмигэр үтүөкэн майгылаах үлэһит киһи итирдэҕинэ куһаҕаннык быһыыланара элбиирэ онно төрүөт буолбута сөп.
  
Итирбит киһи куһаҕаннык, киһиттэн таһынан быһыыланара киһи өйө-санаата тус-туспаларын быһаарыыга туһалаабыта чахчы. Өйдөөх эрдэҕинэ олус үчүгэй киһи итирдэҕинэ өйө көтөн, куһаҕан киһиэхэ кубулуйара тиийэн кэлэрэ биир киһи өйө-санаата икки аҥы арахсарын, үчүгэй уонна куһаҕан буолан ылар кэмнээхтэрин арааран билиигэ туһалаабыт.

Итирбит киһи салгын кута көтөн туттунар күүһэ мөлтөөн хааларыттан уонна ийэ кутунан салаллан сылдьарыттан кини оҥорор быһыыларыттан, саҥарар саҥатыттан ис санаатын, ийэ кутун өйүн-санаатын быһааран билэргэ туһалыыр.
 
Урукку кэмнэргэ арыгы дэлэй эрдэҕинэ арыгыны испэт дьон улаатан эрэр оҕолорун арыгы иһэрдэ, итирдэ сатааһын баар буолара. “Бэйэтэ арыгы испэппин” диир эрээри, уола арыгыны иһэ сылдьар диэн этээччилэр бааллара. Онон арыгынан мэҥиэлээһини, иһэрдэ сатааһыны эдэр киһи тулуйар кыахтаныа этэ.
 
Киһи тас көрүҥүттэн туох санаалааҕа, тугу саныы сылдьара биллибэт. Сахалар “Киһи эриэнэ иһигэр, ынах эриэнэ таһыгар” диэн этиилэрэ итини бигэргэтэр. Бу этии киһи ийэ кута хайдах иитиллибититтэн улахан тутулуктааҕыттан үөскээн тахсыбыт. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит ийэ кутун дьайыыта киһиэхэ бэйэтигэр биллибэт курдугун да иһин улааппытын да кэннэ син-биир дьайа сылдьар. Киһи тугу эмэ оҥороору гыннаҕына ийэ кута көҥүллээтэҕинэ эрэ сыыдамнык, иҥнигэһэ суохтук оҥорор. Урут оҥорон көрө илик быһыытын оҥороругар киһи улаханнык моһуогурарын, тутан көрө-көрө уурарын кэтээн көрүү бигэргэтэр.

Киһи тас көрүҥүттэн ханнык ис санаалардааҕа биллибэт. Кини ис, кистэлэҥ санаатын билиэхтэрин баҕалаахтар хаһан баҕарар бааллар. Үчүгэй эбэтэр куһаҕан санаалардаах киһини быһааран билиигэ итирдии туттуллар этэ. Ол курдук итирбит киһи ис, кистэлэҥ санаатын бэйэтэ да билбэтинэн кэпсээн, биллэрэн кэбиһиэн сөбүттэн урукку кэмнэргэ киһини билиэхтэрин баҕардахтарына итирдиини анаан-минээн туһаналлар эбит.

Олох сайдан, арыгы уонна наркотик дэлэйэн истэхтэринэ дьон тулуурдара, өһөстөрө элбээн, арыгыны аһара испэт, наркотигы аһара туттубат кэмнэрэ үөскээтэҕинэ эрэ араас абылаҥнара эбиллэн иһэр олоҕу салгыы олорор кыахтаналарын билиэ этилэр. Бу быһаарыы сахалар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооннорунан толору этиллэр. Кэлэр көлүөнэлэр тулуурдара, өһөстөрө эбиллэн биэрдэҕинэ эрэ сайдар, арыгылара, наркотиктара, араас абылаҥнара эбиллэн иһэр олоҕу киһи быһыылаахтык олорор кыахтаныахтарын сөп. Мөлтөхтөр, өйдөрө-санаалара туруга суохтар арыгыһыт, наркоман буолан олохтон эрдэлээн туораан иһиэхтэрэ. Ол аата дьон тулуурдаахтара, өһөстөрө, олох ыараханын, эрэйин тулуйааччылара эрэ ордон хаалан олоҕу салгыы олорор кыахтаныахтара.
 
“Туох барыта үһүстээх” диэн үөрэх хаһан үөскээбитэ биллибэт эрээри, дьон үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбиттэриттэн ыла, өй-санаа үс дойдуга арахсыыта үөскээбититтэн ыла сайдан барбыта быһаарыллар. Бу быһаарыы үөскээһинигэр арыгы испит киһи куһаҕаннык быһыыланара улахан оруолу ылбытыгар сөп. Дьон үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билиилэрэ, өй-санаа салгыы сайдыытын, тупсуутун, улахан, үчүгэй киһи таҥаралар үөскээһиннэрин саҕалаабыта.

Онон итирбит киһи ийэ кутун өйүнэн-санаатынан салаллан сылдьарынан бэйэтигэр туһалаах өттүн урутаан оҥоро сатыырыттан сыыһа-халты туттунара үксүүр. Итирэртэн, итирдэллэриттэн киһи бэйэтин өйүн-санаатын күүһүнэн сэрэннэҕинэ, харыстаннаҕына эрэ олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанарын билиэ этэ.

АБЫРАХ

“Һуу, айыы-айа. Бу ханна баарбыный? Баһым хампы бараары гынна”,- диэн бэҕэһээ улаханнык ары¬гы иһэн кэбиспит киһи, сарсыарда уһуктан баран айманар, санааргыыр, хайдах манныкка тиийэн хааллым диэн кэмсинэр, кэлэнэр. Тамаҕа куура хаппытыттан уу иһэн абыранаары, арай тураары гыммыта мэйиитэ эргийэриттэн, кыайан турбакка орон баһыттан тутуста, салҕалыы-салҕалыы туран хаама сатаата. Иҥнэри бара сылдьарыттан кыайан хаампакка онтон-мантан тутуста. Бэрт эрэйинэн, олоппоһу түҥнэри көтөн уу баар сиригэр, куукунаҕа тиийэн кыраантан куруускаҕа куттаары гыммыта, илиитэ истибэккэ, быһа салҕалаан иһитин да таба куппата.

Төбөтүнэн таҥнары түһэн кыраантан бэйэтиттэн ыймахтаата, “һуу”, -диэн өрүтэ уһуурбахтаан ылан баран, өссө омурдуталаата, арыычча уоскуйа быһыытыйда. Аны баһын дьэгдьитээри тымныы ууну оройугар куппута соччо туһалаабатыт¬тан туох эмэ тиийимтиэ соҕус баара буоллар диэн санааҕа ылларда.

Тымныы уу куттан, баһа арыычча дьэгдьйэн дьыбаан аттыгар хаалларбыт бытыылкатыгар биир үрүүмкэ курдук арыгы тобоҕо ордубутун өйдөөн кэллэ. Тиэтэйэ-саарайа харбыалаһан тиийэн бытыылканы булан ылан ыстакааҥҥа куттан иһээт, сотору хараҕа сырдаан, баһын ыарыыта ааһа быһыытыйан, аны букатын көнөтүк хаамар киһи буола оҕуста.

“Һуу, хата бэркэ даҕаны, бу арыгы тобоҕун, абырах сыыһын ордорон хаалларбыт эбиппин. Абырахтана охсоммун син бэттэх кэллим дии”,- диэн абыраммыт, дьэгдьийбит киһи үөрдэҕэ үһү.

Арыгыны аһара иһииттэн бас алдьаммытын, ыалдьыбытын түргэн үлүгэрдик суох оҥорон, эмтии охсору биллэрэр “абырах” диэн тыл сахаларга хантан кэлэн баар буолан хаалла. Эчи сөп түбэһэрэ да бэрт. Түргэн үлүгэр¬дик таҥас алдьаммытын хам анньан дуу, хам баайа охсон дуу абырахтаан кэбиспит курдук. Үрүүмкэ курдук арыгыны ылан иһэн кэбистэххэ, төбө ыарыыта мүлүрүйэ түһэр буоллаҕа үһү. Көр, төбө ыарыыта итинник түргэнник ааһарын олус былыргыттан үчүгэйдик билэннэр “абырах” диэн ааттаатахтара дии. Абырал буоларын өбүгэлэрбит чахчы билэллэр эбит.

Арыгы иһэн баран ыарыйдахха, өлөртөрдөххө кыра эмэ, биир да үрүүмкэ арыгыны хантан эмэ булан истэххэ, “абырахтана” охсон, салҕалаабыта ааһан, төбөтө дьэгдьийэн, киһи үчүгэй буолан хаалара биллэр суол. Олус ыарахан ыарыы кэнниттэн бу курдук, олус түргэнник үчүгэй буолан хаалыы, төбө ыарыыта ааһан хаалара үчүгэйэ, дөбөҥө, үөрүүтэ, тулуура аҕыйах, атаахтык иитиллибит киһини арыгыны элбэхтик иһиигэ үтүрүйэр күүһэ аһара улахан.
 
Сымнаҕас майгылаах, атаах, ыараханы, ыарыыны тулуйа үөрүйэҕэ, өсөһө суох эдэр киһи төбөтүн ыарыыта ааһара дөбөҥүттэн, үчүгэйиттэн, хас арыгыны аһара истэҕин аайы абырахтанан иһэриттэн, онно түргэнник үөрэнэн хааларыттан арыгыһыт буолара түргэтээн хаалар. Бу быһаарыыттан тирэх ылан “Атаах киһи арыгыһыт буолар” диэн этии үөскээбитэ чахчы.

Арыгыны бэйэтэ иһэн, итирэн боруобалаабатах киһи арыгы хайдах дьайарын ситэ билбэт, кини арыгыны иһимэҥ диэн үөрэтэрэ ханнык эрэ кинигэни аахпытыттан эбэтэр истибититтэн эрэ буолуон сөп. Маннык үөрэх атыттарга, боруобалаан көрүүтэ суоҕуттан тиийимтиэтэ кыра. Ол иһин бэйэтэ арыгыттан эрэйдэммит, куһаҕанын чахчы билбит уонна бэйэтин кыана туттунан арыгыны иһэрин бырахпыт киһи үөрэтэрэ олохтоох, дьоҥҥо тиийимтиэ.

Аан маҥнай итирэн өйдөммүт киһи олус санааргыыр, сыыһаны оҥорбутуттан, куһаҕаннык быһыыламмытыттан кэмсинэр. Бу кэмҥэ киниэхэ киһилии сыһыаннаһыы, өйдөөн көмөлөһүү итирии, сыыһа туттуу өссө хатыланара тохтууругар олук буолуон сөп.

Оскуоланы бүтэрэн саҥа үлэһит буола сылдьан табаарыһым төрөөбүт күнүгэр үөрүүбүттэн аһара иһэн кэбиһэн итирэн хаалбыт этим. Айдаан-куйдаан бөҕө үһү, дьиэбэр тутан аҕалбыттар. Сарсыарда ынырык төбө ыарыыта. Нэһиилэ туран салбыҥнааһын. Эбэм арыгы иһэн баран ыарыйдаххына “Абырахтаммат эрэ буол” диэн этэн, үөрэтэ-үөрэтэ балык буһара охсон итии миини тото иһэрдэн киһи-хара оҥорбутун букатын умнубаппын.
 
Алҕас иһэн кэбиһиллибит элбэх арыгы киһи этиттэн-сииниттэн ыраастанан сотору тахсан хаалар. Медицинэ үөрэҕэ этэринэн 6 эбэтэр 8 хонугунан киһи биирдэ испит арыгытыттан ыраастанар. Сити кэнниттэн арыгы иһэри бырахтаҕына киһи этигэр-сиинигэр улахан уларыйыы тахсыбакка ааһан хаалыан сөп. Ол аата биирдэ эмэтэ итириэр да диэри иһэн кэбиһэр киһи арыгыһыт буолбатах, ханнык эрэ атын биричиинэттэн аһара иһэн кэбиһиэн сөп.

Эдэр киһи сыыһа туттаран элбэх арыгыны иһэн кэбистэҕинэ нөҥүө күнүгэр төбөтө ыалдьан нэһиилэ сыыгынаан сылдьар. Бу аата кини этигэр-сиинигэр соһуччу элбэх арыгыны испитэ дьааты испит курдук дьайыытын түмүгэ буолар. Итирбитин этэҥҥэ аһаран, арыгыттан ыалдьыбыта аастаҕына эдэр киһи эмиэ үчүгэй буолан, доруобуйата тупсан санаата табыллан сылдьар. Ол аата, алҕас туттаран биирдэ элбэх арыгыны иһэн кэбиһии, киһиэхэ дьааты испит кэриэтэ дьайара уонна ааһан хаалара кырдьык.

Биһиги улаатан истэхпитинэ арыгы дэлэйэн испитэ. Эбэбит Лөкүө эмээхсин: “Арыгыны биирдэ эмэ аһара истэххитинэ даҕаны, хаһан да абырахтанымаҥ, оччоҕуна арыгыга ылларыаххыт суоҕа”,- диэн үөрэтиитэ олус табатын билигин кэлэн, сааһыран баран, дьэ биллибит. Ол иһин бу таба үөрэҕи тарҕата сатыыбыт. Бу эбэбит үөрэҕин олохпут устата кытаанахтык тутуһа сылдьыбыппыт арыгыга ылларыыттан чахчы харыстаата.
 
Эбэбит бу этиитэ саха кырдьаҕастара урут даҕаны арыгыһыт буолбат иһин охсуһалларын уонна арыгы дьайыытын дириҥник үөрэппиттэрин бэлиэтиир. Арыгы маҕаһыын аайы дэлэччи анньыллан турдаҕына, ким да арыгы көрдүү, ону булары “проблема” оҥосто сылдьыбат. Итини тэҥэ иҥэмтэлээх аһылыгы аһыы-аһыы арыгыны истэххэ киһи эмискэ итирэн хаалбат диэн эбэбит этэрэ арыгы дьайыытын кыччатыыга олус туһалаах.

Сэттэ, аҕыс уонус сыллардаахха арыгы өссө элбээбитэ. Биирдэ эмэ ханнык эрэ хампаанньаҕа кыттыһан эдэр киһи арыгыны аһара иһэн кэбиһэрэ баар буолар этэ. Нөҥүө күнүгэр өйдөнөн-төйдөнөн баран эбэм эппитин өйдөөн кэлэн туох баар тулуурбун барытын мунньунан тулуйан, хаһан да абырахтаммакка эрэ аһаан, миин иһэн арыгыны аһарынар этим.
 
Билигин сааһыран олорон санаан көрдөххө кырдьаҕас эбэбит арыгы туһунан билиитэ олус киэҥ, дириҥ эбит. “Арыгы испит, итирбит киһини мөхпөт, кыйахалаабат баҕайы” диэн куруук этэрэ.

Бу кэмҥэ өй-санаа үөрэҕин дириҥник хасыһаммын эбэм ити этиитэ олус табатын бигэргэтэр кыахтанным. Ол курдук киһи итирэн өйө, салгын кута көппүтүн кэннэ ийэ кута кинини быһаччы салайар. Бу кэмҥэ киһи бэйэтин иннин көрүнэр, этин-сиинин баҕатын урутаан толорор кэмэ кэлэр. Ол иһин куһаҕаннык, сөбүлээбэтин этиттэрдэҕинэ, өһүргэнэрэ түргэниттэн сыыһа-халты туттунара киирэн кэлиэн сөп. Манна кэлэн оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута хайдах иитиллибититтэн итирдэҕинэ оҥорор быһыылара быһаччы тутулуктаахтара дакаастанар. Өй-санаа туругун дириҥник үөрэппит кырдьаҕастар этиилэрэ олох салҕанан истэҕинэ ити курдук дакаастанан иһэллэр.

Онон арыгы диэн туһалаах аһы киһи быһыылаахтык, аһара барбакка эрэ аһыырга үөрэнии киһиттэн ирдэнэр олох биир тутаах көрдөбүлэ буолар. Киһи бары кыаҕын, тулуурун киллэрэн арыгыны кэмнээн иһэргэ эбэтэр төрүт испэккэ эрэ олоҕун олороро өйүттэн-санаатыттан ордук улахан тутулуктаах, ол иһин төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн өйүн-санаатын бөҕөргөтөн, өсөһүн, тулуурун урут бастаан сайыннараллара ирдэнэр.  
        
АРЫГЫ ЭДЭР КИҺИ ӨЙҮГЭР - САНААТЫГАР ДЬАЙЫЫТА 

Кэнники кэмҥэ учуонайдар киһи мэйиитин дириҥник үөрэтэннэр, өйө-санаата хайдах үлэлиирин кытта быһаарар кыахтаннылар. Атын сай¬дыылаах норуоттар өй-санаа, таҥара үөрэҕин дириҥник баһылааннар, бэйэлэрин олохторугар киэҥник туһаммыттара ыраатта. Онтон итинник үөрэхтэр баалларын Россия олохтоохторун үгүстэрэ “перестройка” кэнниттэн эрэ биллилэр.

Психолог Рон Хаббард үөрэтиитинэн киһи Айылҕаттан айыллыаҕыт¬тан икки тус-туһунан өйдөөх-санаалаах. Бу икки өй-санаа киһи олоҕун араас кэмнэригэр ханнык балаһыанньаҕа түбэспититтэн көрөн бэйэ-бэйэлэрин хардарыта солбуйсан биэрэллэр. Бу курдук икки тус-туһунан өй-санаа баара киһи олоҕун сиэригэр ордук сөп түбэһэр уонна ити өйдөр-санаалар бэйэ-бэйэлэриттэн маннык уратылардаахтар:

1. Толкуйдуур өй-санаа. Бу киһиэхэ олус наадалаах үөрэҕи-билиини ылынан, онон салайтарар өй-санаа буолар. Маннык өй-санаа киһи улаатан, үөрэнэн истэҕинэ бэйэтин кытта сайдан-үүнэн, тупсан, уларыйан биэрэн иһэр. Ол курдук төрөппүттэр, учууталлар ыйыылара уонна тулалыыр дьону кытта бииргэ сылдьыы үөрэхтэрэ киһиэхэ сыыйа-баайа иҥэннэр, үгэскэ кубулуйан олохсуйан иһэллэр. Оҕо ханнык балаһыанньаҕа хайдах туттарга-хаптарга, дьону кытта хайдах кэпсэтэргэ төрөппүттэрин уонна учууталларын көрөн, үтүктэн үөрэнэр. Ханнык баҕарар үөрэх киһи мэйиитигэр толкуйдуур өй-санаа саппааһыгар мунньуллан, киһи билиитэ-көрүүтэ сыыйа эбиллэн, дириҥээн иһэр. Үөрэҕи баһылаан сайдыыны ситиспит киһи салгыы бэйэтин олоҕор куруук кэриэтэ толкуйдуур өйүнэн-санаатынан салайтарар.
 
2. Быһаччы быһаарар өй-санаа. Бу өйү-санааны наукаҕа инстинкт диэн ааттыыллар. Ити аата, айылҕа киһини харыстаан, олоҕор буолан ылар сорох ыксаллаах түгэннэргэ быһаччы харыстанар хамсаныылары олус түргэнник оҥороругар кыаҕы биэрэр быһыыта буолар. Ол курдук соһуччу тарбаҕы итиигэ хаарыйдахха, соҕотохто сулбу тардан ылыы тугу да толкуйдуу сатыы турбакка эрэ оҥоруллар. Итинниккэ маарынныыр киһи олоҕор, тыыныгар суоһуур араас түгэннэртэн быыһанарыгар анаан киһиэхэ харыстанарыгар аналлаах өй-санаа айылҕаттан быһалыы бэриллэр эбит. (4,57-63).

Киһи мэйиитэ эмиэ айылҕаттан харыстанар оҥоһуулаах. Ол иһин олус элбэх арыгыны иһэн киһи хаанын састааба уларыйдаҕына эбэтэр улаханнык төбөтө доргуйдаҕына, мэйии бэйэтин харыстанан толкуйдуур өттө арахсан хаалар. Оннук кэм тиийэн кэллэҕинэ киһи быһаччы быһаарар өйүнэн салаллан сылдьарга күһэллэр. Маннык балаһыанньа сахалыы “Өйө көппүт” диэн этиинэн толору бэриллэр. Бу этии киһи толкуйдуур өйө арахсан хаалбытын бэлиэтиир этии буолар. Манныкка тиийбит дьон тугу гыммыттарын, кэпсэппиттэрин, ханна сылдьыбыттарын букатын өйдөөбөттөр. Ити кэмҥэ кинилэр быһаччы быһаарар өй-санаа урук¬ку уопуттарыттан мунньуллубут араас толкуйдаабакка эрэ быһаччы быһаарыылар уонна араас хамсаныылар саппаастарынан туһананнар салайтаран сылдьаллара быһаарыллар.

Онон,   оҕо   улаатан,   араас  балаһыанньаларга  түбэһэн хас мэйиитин доргутан, өйүн  сүтэрэн истэҕин аайытын кини быһаччы быһаарар  өйүн-санаатын саппааһа эмиэ эбиллэн  уонна  мунньуллан иһэр уратылаах.

Билигин биһиги, саха дьоно, арыгыһыт буолбат иһин охсуһууну ыытабыт. Итиэннэ бу охсуһуубутугар туттар баар-суох ньымабытынан “улахан убайбыт” үөрэппит, боростуойдук “бобон” кэбиһэр ньыматын киэҥник тутта сылдьыбыппыт. Итини тэҥэ саха киһитэ арыгыны сатаан испэт, итирдэр эрэ айдаарар уонна содуомнуур дииллэр. Онтон итинник быһыыны, билиҥҥи психология, өй-санаа үөрэҕинэн быһаардахпытына, биһиги бэйэбит арыгы испит киһи быһаччы быһаарар өйүгэр охсуһар-этиһэр өйү-санааны киллэрэн, олохсутан биэрэр эбиппит.

Аан маҥнай арыгы иһэн итирбит эдэр киһи быһаччы быһаарар өйүнэн салайтаран сылдьар кэмигэр охсуһар, этиһэр туһунан өйдөбүлэ суох буолар. Урут маннык балаһыанньаҕа түбэспэтэх буолан кини быһаччы быһаарар өйүн саппааһыгар итинник өйдөбүллэр суохтар, ол иһин кини тугу оҥороро атын тулалыыр дьон хайдах быһыыланалларыттан көрөн уларыйан биэрэр. Бу кэмҥэ этиһии-охсуһуу тахсан этэ ыарыйдаҕына, туох кыаҕа баарынан бэйэтин көмүскэммитинэн барар. Итинэн эдэр киһи аан маҥнай итирэн өйүн сүтэрбит кэмэ, инники олоҕор саамай быһаарыылаах түгэн буолара биллэн тахсар. Манна балаһыанньа икки аҥы өттүгэр улаханнык халбаҥныан сөп. Ол курдук, бу киһи итирбит кэмигэр, атын киһи киниэхэ хайдах сыһыаннаһара ордук арылхайдык арыллан биэрэр. Итирбит киһи үчүгэйдик, киһилии сыһыаннаһар киһитин этиитин хаһан баҕарар ылынымтыа уонна толорумтуо буолар уратылааҕын тэҥэ, сөбүлээбэт киһитигэр хайдах санаалааҕын сонно биллэриэн сөбүттэн араас иирсээннэр тахсаллар.

Эдэр киһи аан маҥнай арыгы иһэн, итирэн өйүн сүтэрдэҕинэ, дьиэтин иһигэр эбэтэр ханна эмэ кыыһырсыы-абарсыы, ыһыы-хаһыы, этиһии, онтон аны охсуһуу саҕаланнаҕына, бу балаһыанньа кини быһаччы быһаарар өйүгэр суруллан, умнуллубат гына өйдөнөн хаалан иһэр. Маннык быһыы кэнниттэн эдэр киһи өссө итирдэҕинэ, кини быһаччы быһаарар өйүгэр хайдах гынан ол буолбут балаһыанньаҕа бэйэтин көмүскэнэр туһунан эрдэттэн быһаарыммыт өйдөбүллээх сылдьар. Бу өйдөбүллэр киһи хас итирдэҕин аайытын эбиллэн, мунньуллан иһэллэрэ өйүн-санаатын сыыйа, этиһэр, охсуһар өттүгэр уларыталлар.

Ити курдук арыгыһыт киһи өйө-санаата икки аҥы арахсан барыыта саҕаланар. Кини өйдөөх-санаалаах сылдьар итирбэтэх кэмигэр майгылаах бастыҥа киһи, биирдэ эмэтэ итирэн хааллаҕына, урукку кэмҥэ быһаччы быһаарар өйүгэр олохсуйан хаалбыт куһаҕан, охсуһар, этиһэр өйдөбүллэринэн салайтаран, араас сыыһа-халты быһыылары оҥоруон сөп буолан тахсар.

Психолог Рон Хаббард үөрэтэринэн аны итирэн дуу, хайаан дуу өйүн сүтэрбит киһини аһара аһынан, айдааран айманыы кини быһаччы быһаарар өйүгэр киирэн, кини өйүгэр-санаатыгар туормас буолан хаа¬лар. Ол курдук итирбит киһини аһара аһыныы, кинини мөлтөххүн диэн этии киһиэхэ кырдьык мөлтөхпүн эбит диэн өйдөбүлү киллэрэн иҥэрэр. Итинник өйүн сүтэрбит киһиэхэ атын киһи саҥата икки өрүттээхтик дьайарынан сибээстээн, өйүн сүтэрбит киһи быһаччы быһаарар өйө-санаата син-биир үлэлии, истэ сылдьарынан, маннык балаһыанньаҕа түбэстэххэ тугу даҕаны саҥарбат ордук диэн психолог үөрэтэр. Ол иһин сыыһа туттаран, алҕаска өйүн сүтэрбит киһиэхэ бары өттүнэн харыстабыллаахтык сыһыан¬настахха, кини салгыы олоҕор уонна өйүгэр-санаатыгар атын, куһаҕан өттүгэр уларыйыылары киллэрбэккэ эрэ ааһан хаалыан сөп.

Араас хампаанньаларга сылдьаннар эдэр дьон сыыһа туттаннар арыгыны аһара иһэн кэбиһэр түбэлтэлэрэ баар буолар. Алҕас итирэн хаалбыт эдэр киһини тута сатаан күүһүлээһин хайаан даҕаны утарсыыы таһаарар. Төрөппүттэр айманан, мөҕүүлэрэ-этиилэрэ өйө көппүт киһини ордук кыйахалаан, майгынын алдьаталлар. Ол иһин, бу кэмҥэ улахан дьонтон уонна ордук төрөппүттэртэн, сыыһа туттуммут эдэр киһиэхэ ураты болҕомтолоохтук сыһыаннаһыы эрэйиллэр. Эһиги ки¬ниэхэ, итирбитин кэннэ хайдах сыһыаннаһаргытыттан тутулуктанан, кини салгыы олоҕор эрэйэ суох кыайан көннөрүллүбэт уларыйыылар киирэн хаалыахтарын сөбүн таба сыаналыахха наада.

Итирбит киһи өйө-санаата уларыйарын кырдьаҕас эбэбит Лөкүө билэр буолан: “Итирбит киһини кытта аахсыбат баҕайы, хата киһиргэтэн, дэбдэтэн биэрдэххэ ордук буолааччы”, - диэн үөрэтэрэ оруннаах эбит. Ол курдук киһи быһаччы быһаарар өйүнэн, ол аата ийэ кутунан салалла сылдьар кэмигэр бэйэтигэр, этигэр-сиинигэр үчүгэй кэлэрин иһин ордук кыһаллар. Бэйэтигэр үчүгэй кэлиитэ кинини уоскутар быһыыга киирсэр.

Айылҕаттан айыллыбытын быһыытынан киһи быһаччы быһаарар өйө-са¬наата киһини бэйэтин харыстыырга аналлаах. Өй-санаа үөрэҕин маннык быһаарыыта биһиги арыгы испит дьоммут оҥорор дьыалаларыгар хайа да өттүнэн сөп түбэспэт курдук. Араас ыарахан буруйдары дьон итирик кэмнэригэр оҥороллоро биллэр. Киһи итирэн “Өйө көтөн” сырыттаҕына быһаччы быһаарар өйө-санаата урукку мунньуллубут саппаастарынан туһанан салайтарарыттан, урут хаһан эрэ буолан ааспыт түгэннэргэ маарынныыр быһыылартан өйдөөн кэлэн, алҕаһаан, сыыһа туттан, атыннык оҥорон кэбиһиэн эмиэ сөп. Ол иһин элбэхтэ итирээччилэр, итирик сылдьан араас буруйу оҥортууллара үгүс буолар.

Рон Хаббард үөрэппит толкуйдуур өйө-санаата сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн салгын кут өйүгэр-санаатыгар, онтон быһаччы быһаарар өйө-санаата сахалар ийэ уонна буор кут диэн өй-санаа мунньустар куттарыгар сөп түбэһэр. Сахалар ийэ кут диэн өйдөбүллэрэ, өйдөрө-санаалара киһи бары оҥорор быһыыларын барыларын хонтуруоллуу сылдьарын уонна оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ үөскээн олохсуйарын биһиги “Кут-сүр үөрэҕэ” диэн үлэбитигэр быһаарбыппыт.

Онон, алҕас итирэн хаалбыт эдэр киһиэхэ ураты болҕомтолоохтук сыһыаннаһыы кини салгыы олоҕо киһилии суолунан барарыгар олус улахан оруоллаах. Киһи мэйиитин оҥоһуутун бу курдук уратыларын хас биир¬дии төрөппүт билэрэ уонна бэйэтин олоҕор, оҕолорун иитиигэ туһаныыта, эдэр үүнэн иһэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара ырааһырарыгар тиэрдиэн сөп.

АРЫГЫНЫ ИҺЭР ҮГЭҺИ СУОХ ОҤОРУОХХА

Саха сирин Москва княжествотыгар холбооһуҥҥа арыгы олус улахан оруолу ылбытын билигин ким да ахтыбат. Ол кэмҥэ саха дьоно кытаанах арыгыны, водканы, испиири букатын билбэттэрэ, кинилэри арыгынан төһө баҕарар албынныырга, көөчүктүүргэ олус улахан кыаҕы биэрбит диэн биһиги ааҕабыт. Kэлии дьону кытта маҥнайгы көрсүһүүлэр улаханнык арыгылааһыннарынан түмүктэммиттэрин кэннилэриттэн олохтоохтор, булчуттар кэлии нууччалары ордук сөбүлээбиттэригэр сөп. Күндүлүүр, маанылыыр ыалдьыттарга ытыктабыллаахтык сыһыаннаһа үөрэммит саха дьоно арыгыны иһии, итирии кэнниттэн туох баар бары сыаналаахтарын туран биэрбиттэрэ ити быһаарыыга ордук сөп түбэһэр.

Арыгыны оҥорон таһаарыыны аҥардастыы государство бас билиитэ арыгы атыыта аҕыйыырыгар, арыгыны испэт дьон элбээн барыыларыгар көмөлөспөт. Арыгы эргиэниттэн киирэр улахан барыстан тииһинэриттэн государство бэйэтэ арыгы иһэр дьон аҕыйаабаттарыгар уонна арыгы куруук баарыгар интэриэһэ улаатар. Салайааччылар араас көрсүһүүлэрэ, презентациялара барылара арыгы иһиитинэн доҕуһуолланаллар. Салайар былаас, государство дьонун итинник быһыылара биһигини үтүктэн, биһиги курдук, бары көрсүһүүлэргитигэр, үөрүүгүтүгэр арыгыта иһэр буолуҥ диэн илэ көрдөрөн дьону барыларын үөрэтэ сылдьаллар.

Биһиги, үлэһит дьон арыгыны аһара испэккэ үөрэнэ сатыыбыт. Бэйэбит быһаарынар өйбүт-санаабыт суоҕуттан, үөһээ диэки көрө, тойоттортон, Москваттан туох ыйыы кэлэрин кэтэһэ олорорго үөрэммиппит. Онту¬бут баара анараа дьоммут арыгыны иһээччилэр аҕыйыахтарын баҕарбаттар. Хата арыгыттан киирэр барыс элбиирин үөскэтэ сатыыллар, арыгыны кытта олохтоох дьон табан, сөптөөхтүк охсуһууну ыыталларын сөбүлээбэттэр, анаан-минээн боппута буола сатаан буккууру киллэрэллэр.
 
Кинилэр ыйыыларынан ыытыллар арыгыны бобон кэбиһэр быһыы, эдэрдэр бастаан иһэр, саҥаны элбэхтик оҥоро сатыыр өттүлэригэр арыгыны булууга-талыыга интэриэстэрин күөдьүтэн, күүркэтэн биэрэринэн, төттөрү хамсааһыны үөскэтэн, үүнэн иһэр эрчимнэрин, кыайар-хотор баҕа санааларын арыгыны булуу уонна элбэҕи иһии диэки салайар. Онтон салгыы бу быһыы эдэрдэр бастаан иһэр өттүлэрин аны бары үтүктэн, арыгыны була-тала, иһэ сылдьалларын көҕүлүүр, элбэтэр.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ оҕо ийэ кутугар ордук үөрбүт-көппүт майгы иҥэн, өйдөнөн хааларын бэлиэтиир. Ол иһин дьиэҕэ арыгы иһэн үөрүүнү-көтүүнү тэрийии кыра оҕону арыгылыыр үгэскэ үөрэтэрэ ордук күүстээх. Ол курдук араас үөрбүт-көппүт сирэйдэр, ырыа-тойук, хурустаал үрүүмкэлэр лыҥкынас тыастара, кураанах бытыылкалар муостаҕа төкүнүйүүлэрэ барылара кыра оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар хаһан да умнуллубат гына өйдөнөн хаалаллар. Бу оҕо атын доҕотторун кытта оонньууругар үрүүмкэлэри охсуһуннара оонньооһун, бытыылкалары төкүнүтүү сүрүн бэлиэ буолан иҥэн хаалар кыахтанар.
 
Дьахталлар үгүстэрэ арыгыны иһиини утараллар. Дьиэҕэ-уокка арыгыны испэт буолуу кыра оҕолорго арыгы иһиитэ үгэс буолан ийэ куттарыгар иҥэн, олохсуйан хаалыытын суох оҥоруо этэ. Кыра эрдэҕиттэн арыгы иһэр үгэскэ үөрэммэтэх оҕо, улаатан баран арыгы иһиитин бэйэтин толкуйдуур өйүнэн-санаатынан, салгын кутунан салайдаҕына аһара испэт, кэмнээн иһэр, бэйэтин арыгы иһэр баҕатын туттунан тулуйа үөрэнэригэр олук ууруллар. Ол аата оҕо улаатан тугу оҥорорун барытын бэйэтэ быһаарар кыахтаммытын кэнниттэн арыгы иһэригэр, сөбүн көрөн, мээрэйин билэн туттунарыгар кыра эрдэҕинэ үөскээбит үгэһэ олук буолар кыахтаах.

Дьон олорор дьиэлэриттэн туспа турар аналлаах аһыыр, арыгы иһэр дьиэлэри тэрийии эр дьон дьиэҕэ хааттаран олорон кыра оҕолоругар көрдөрө-көрдөрө арыгы иһэллэрин тохтотуон сөп. Биир интэриэстээх, сөбүлүүр дьарыктаах эр дьон бэйэ-бэйэлэрин кытта көрсүһэр, кэпсэтэр, санааларын атастаһар дьиэлэннэхтэринэ олох таһымыттан хаалан хаалбакка, тэҥҥэ барсан иһэллэригэр, аҥардастыы арыгы иһиитин диэки салаллыбаттарыгар көмөлөһүө этэ. Итини тэҥэ аныгы, кыра оҕолоох ийэлэр оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн арыгы иһэр үгэскэ үөрэппэт сыалтан, арыгылыыр киһини туспа турар арыгы иһэр дьиэҕэ баран арыгылыырын ситиһиэхтэрин сөп этэ.

Аһыыр, арыгы иһэр дьиэлэр аан маҥнай аһыллалларыгар, билсибэт дьон бииргэ түмсэн аһыылларыгар, арыгы иһиитигэр ситэ үөрэнэ илик биһиги дьоммут сүгүннээбэттэрэ биллэр. Дьону бэрээдэккэ үөрэтии төһө эмэ уһун кэми ылара буолуо. Ол курдук саҥа көлүөнэлэр улаатан, инникилэри солбуйан иһиилэриттэн өй-санаа уларыйыыта үөскүүрүн уонна олоххо киирэрэ ситиһиллэрин “Кут-сүр үөрэҕэ” быһаарарын тутуһан, бу дьыалаҕа аһара тиэтэйэн, ыгааһыны тохтотуо этибит. 

Билиҥҥи телефон, массыына үйэтигэр аһыыр дьиэ иһигэр бэрээдэги олохтуур аһара улахан уустугу оҥоруомуон сөп. Сотору кэминэн сылдьар дьон үксүлэрэ үчүгэй бэрээдэктээх, үчүгэй астаах дьиэлэр диэки барар буола үөрэниэхтэрэ этэ.

Арыгы иһэр дьиэлэргэ итириктэр айдааннара, охсуһуулара бу дьиэлэр куһаҕан сурахтара тарҕаныытын таһаарыаҕа. Бу дьиэлэр куһаҕан сурахтара төһө киэҥник тарҕаныыта арыгы куһаҕанын эмиэ дакаастыаҕа. Ол аата, арыгы туһунан куһаҕан сурахтар тарҕаныылара арыгыны испэт буолууга туһаны аҕалыахтаахтар. Арыгы иһэр дьиэлэргэ үөскээн тахсар куһаҕан сурахтар төрөппүттэр истиилэригэр тиийдэхтэринэ, кинилэр кыра оҕолорун арыгы иһэр куһаҕан диэн үөрэтэннэр, этэннэр, оҕолоро бу дьиэлэри тумна сылдьаллара үөскүө этэ. Оҕо хаһан баҕарар төрөппүтүн ылыннарыылаах этиитин сэҥээрэр, үгүстүк толорор. Ол аата, бу арыгы иһэр дьиэлэр куһаҕан сурахтара кыра оҕолору арыгы иһэр үгэскэ үөрэтиини тохтоторго улаханнык туһалыахтаах. 

Биһиги быһаарыыбытынан арыгы иһэр дьиэлэр дьон өйдөрүгэр-санааларыгар икки өрүттээхтик дьайаллар:

Бастакытынан, эр дьон мустаннар арыгы иһэллэр, кэпсэтэллэр, араас оонньуулары оонньууллар, сынньаналлар, араас санааларын атастаһаллар. Бу дьиэлэр кинилэргэ өйдөрүн-санааларын сынньаталларыгар олус туһалаахтар. Эдэр дьоҥҥо ордук улаханнык туһалыахтарын сөп. Элбэх арыгыны испэт киһи биир эмэ үрүүмкэни иһэригэр маннык дьиэлэр өссө улахан туһаны оҥоруохтара. Биир эмэ үрүүмкэни иһээри сыалай бытыылканы атыылаһан баран, бу киһи барытын иһэн итирэригэр эрэ тиийэр эбэтэр кыттыгастары булунан атыттары эмиэ арыгылатар. Дьоно, кыттыгастара кэлбэккэ хааланнар бэйэтэ эрэ биир бытыылканы барытын иһэ охсон итирэн хаалбыт киһини хата, анекдот оҥостон күлэ сылдьарбыт эмиэ баар.
 
Арай бу дьиэлэр арыгыны отой испэт дьон санааларыгар арыгыны иһэргэ агитациялыыр кииннэр курдук көстөннөр, маннык дьиэлэри тэрийиини олус күүскэ утарсаллар. Бу дьон арыгы эдэр дьоҥҥо дьайыытын ситэ өйдөөбөттөрүттэн, тиэтэйэн, бары Россия дьонун курдук быһалыы бара сатаан, дөбөҥсүтэн, арыгыны бобон кэбиһии иһин туруналлар.

Иккиһинэн, бу дьиэлэртэн тарҕанар куһаҕан сурахтар кыра оҕолору арыгыттан тэйитэллэр. Бу дьиэҕэ үөскүүр куһаҕан сурахтарынан төрөппүттэр кыра оҕолорун сэрэттэхтэринэ, куттаатахтарына, оҕолор бу дьиэлэри сөбүлээбэт, абааһы көрүүлэрин үөскэтиэхтэрин сөп. Кыра эрдэҕиттэн арыгыны сөбүлээбэккэ ийэ кута иитиллибит оҕо улааттаҕына даҕаны, өйө-санаата улаханнык уларыйбат. Итини тэҥэ эр киһи арыгытын ол дьиэҕэ эрэ истэҕинэ, кыра оҕо арыгы иһэн үөрэри-көтөрү көрбөтөҕүнэ, арыгы иһиитэ өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥэн хаалбат. Ол иһин кини улаатан баран, бэйэтин толкуйдуур өйө, салгын кута сайдыбытын, тулуура улааппытын кэннэ, арыгыны истэҕинэ даҕаны арыгыга баһыттаран, арыгыһыт буолан хаалымыан сөп.

Бу кэмҥэ биһиги арыгыны утары охсуһууга сөптөөх быһаарыныыны ылына иликпит. Арыгыны аһара испэт буолууга дьон өйүн-санаатын уһун кэмҥэ дьаныардаахтык үөрэтиини саҕалыахха, оҕолорго кыра эрдэхтэриттэн арыгыны иһии үгэс буолан иҥэрин суох оҥоруохха наада. Биһиги бу кэмҥэ диэри “улахан убайбыт” сүбэтинэн, ыйыытынан наар бобон уонна арыгыны суох оҥорон охсуһа сатыыбыт. Инньэ гынан хайа сахха арыгыһыт буо¬лан бүппүт дуу эбэтэр улаханнык ылларбыт дьону ордук харыһыйан көрөн-истэн, бүөбэйдээн тахсабыт. Ол аата арыгыга улаханнык ылларан соччо туһаны да аҕалбат дьону олус аһынабыт, өссө харыстыы, уһун кэмҥэ көрө-истэ, үйэлэрин уһата сатыыбыт.

Көмүскүү, харыстыы сатыыр арыгыһыт буолбут дьоммутун кыра уонна улаатан иһэр оҕолорбутунааҕар ордук саныыр курдукпут. Арыгыһыттарбытын үчүгэйдик көрөрбүтүн-истэрбитин, харыстыырбытын оҕолорбут көрөн-истэн улааталлар, оннук баҕа санааланан хаалыахтарын сөп. Оҕолорбут өйдөрүн-санааларын арыгыттан, арыгы иһэр үгэстэн аан бастакынан харыстыырбыт эбитэ буоллар, эдэр көлүөнэлэрбит арыгыттан ыраас, тэйиччи өйдөөх-санаалаах дьон буола улаатыа этилэр.

Арыгыһыт киһи бэйэтэ кыра оҕолорго холобур буолан көстө сылдьар. Кини итирэн баран үөрэрэ-көтөрө, мөҕөрө-этэрэ барыта кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар ордук хатанар. Арыгыһыт дьону аһара харыстааммыт оҕолорбутун арыгы иһэр “үчүгэй” диэн өйдөбүл киириитигэр үөрэтэбит. Бу арыгыны иһэр үгэс кыра оҕобутугар иҥэн хааллаҕына, кини улаатан баран эмиэ арыгыга кыаттаран, арыгыһыт буоларыгар олук ууран биэрэбит. 

Эдэр, үүнэн иһэр көлүөнэлэр арыгыга хайдах сыһыаннаах дьон буола улааталларын хааччыйыы төрөппүттэр ытык иэстэрэ буолуо этэ. Арыгыһыт оҕолордоох аймахтар эстэр, симэлийэр дьылҕаланалларын оҕо кыра эрдэҕиттэн билиэхтэрэ этэ. Ыаллар бэйэлэрин олохторун салҕааччыларын ханнык үгэстэргэ үөрэтэллэрэ бэйэлэрин тустаах дьыалалара эрээри, общество, аймахтар, омук хас биирдии киһитигэр эппиэтинэһи эмиэ сүгэллэр. 

Төрөппүттэр оҕолорун олох кыра эрдэхтэриттэн арыгы иһэр үгэскэ үөрэппэтэхтэринэ эрэ, киһи быһыылаах “туйах хатарааччыны” улаатыннаралларын билэллэрэ ордук этэ. Кыра эрдэҕиттэн арыгы иһэр үгэстэнэн, арыгылыырга аналламмыт “туйах хатарааччы” кимиэхэ наада буолуой? 

“Эстэн, бүтэн эрэр аймахтарга арыгыһыт дьон үөскүүллэр”,- диэн этии баара, төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын сайдыытыгар ылар оруоллара лаппа үрдүгүн өссө чуолкайдаан биэрэр. Ол курдук үгүс өттүгэр аһара көрүллэн-истиллэн атаахтык иитиллибит оҕо арыгыһыт буолан хаалара ордук хомолтолоох.

Билигин арыгы туһунан кэпсэтиигэ бу боппуруоһу чуолкайдык арааран быһаарыахха сөп буолла. Ол курдук аны государство арыгыһыттар аҕыйаан барыыларыгар кыһамматын быһаарбыппыт быһыытынан, оҕолорун туһугар төрөппүттэр ордук кыһаныахтара этэ. Төрөппүттэр оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар арыгыны испэт буолуу үгэстэрин иҥэрдэхтэринэ, арыгыга сыһыана соннук үөскээн олохсуйуо уонна үйэтин тухары араҥаччылыы сылдьыаҕа диэн этиибитин сыыйа-баайа ылыныахтара дии саныыбыт.

Биһиги олохпутун бу баарын курдук ыытан иһии, кэлэр көлүөнэ эдэр дьоммут өйдөрө-санаалара арыгы диэки охтуутун, салаллыытын кыайан көннөрбөт. Арыгы кыра оҕолорго хайдах дьайарын аахайбакка, өйдөрүгэр-санааларыгар, ийэ куттарыгар ханнык үгэс иҥэн, ууруллан хааларыгар төрүт кыһаммаппытын көрдөрөбүт. Мантан инньэ арыгыны утары охсуһууга хайысханы тосту уларытан оҕолор өйдөрүн-санааларын ордук харыстыырга, көмүскүүргэ туһаайар кыах баар буолла.

Оҕо өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн арыгыны аһара испэт буолуу үгэстэригэр иитилиннэҕинэ, улаатан баран арыгыны иһэртэн туттунарыгар күүстээх буолуоҕа. Ол курдук кини ийэ кутугар олохсуйан, иҥэн хаалбыт, арыгы куһаҕанын туһунан өйдөбүл, үгэс кинини тохтото, туормастыы, арыгыттан тэйитэ сылдьара арыгыга ылларбатыгар туһалыаҕа.

Онон, арыгыны утары охсуһууга аан маҥнай кыра оҕолору арыгы иһэр үгэскэ үөрэппэт буолууну тутуһарбыт ордук этэ. Төрөппүттэр элбэхтик дьиэҕитигэр арыгылаан кыра оҕолору арыгыны иһэр үгэскэ үөрэппэккэ кыһаныахтара этэ. Оччоҕуна эрэ кэлэр көлүөнэ эдэр дьоммут арыгыны абааһы көрөр, эккирэтэн испэт дьон буола улааталларын ситиһиэхпит.

Биһиги сахалар төрүөхпүтүттэн күүстээх санаалаах дьоммут. Ол күүспүтүн биһиэхэ тымныы дойдубут биэрэр. Хантан да халлаантан түһэр күүс курдук санаабаккытыгар көрдөһөбүт. Арай тымныы сиргэ олохтоох буоламмыт кыра эрдэхпититтэн улахан тымныыны тулуйар буола үөрэнииттэн, тулуурдаах буолуу, өһөс санаа сайдан, үөскээн тахсара өйү-санааны күүһүрдэр. Кыахтаах киһиэхэ өһөс санаата киирдэҕинэ бэйэтэ да арыгыны аһара испэти ситиһиэн сөптөөх. Хас биирдии киһи санаатын күүһүртэҕинэ, туруннаҕына, биир санааны ылыннаҕына арыгыттан тутулуктаах буолууну кыайар кыахтаах.

КӨӨЧҮКТЭЭҺИН

Сахаларга оҕону иитиигэ олус дириҥ суолталаах көөчүк диэн тыл баар. Бу тыл оҕону, киһини угуйар дьайыылаах. Өй-санаа ыйтан улахан тутулуктаах уонна ый туолбут кэмигэр олус күүһүрэр. Ону маннык былыргы үгэс баара бигэргэтэр.
 
Киһи сирэйигэр, илиитигэр үөн тахсара олус куһаҕан. Илиигэ таҕыстаҕына хайыта баран, хаанныран эрэйдиир. Бу үөнү туолбут ыйга көөчүктээн көрдөрөн баран “Көөчүк, көөчүк, эйиэхэ маннык суох” диэн эттэххэ, төһө эмэ кэминэн үөн суох буолан хаалыан сөп.

Улаатан эрэр оҕо дьоно дьиэлэригэр арыгыны таас үрүүмкэҕэ кутта-кутта, лыҥкыр гына охсуһуннаран тыаһата-тыаһата истэхтэринэ, үөрдэхтэринэ-көттөхтөрүнэ, ыллаатахтарына-туойдахтарына оҕо онно ымсыырар, арыгы исиһиэн баҕара саныыр, хаһан улаатарын кэтэһэрэ аһара күүһүрэр. Оҕо көөчүк дьайыытыттан ордук түргэнник куһаҕан, арыгыны иһэр үгэскэ үөрэнэ охсон хаалыан сөп. Көөчүк диэн киһиэхэ, оҕоҕо урут билбэтин, көрбөтөҕүн көрдөрөн ымсыырдыы, үтүгүннэрии майгына буоларыттан көҕүтэр дьайыыта ордук улахан.

Оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата, ийэ кута саҥаны билэриттэн, көрөрүттэн, олору иҥэринэн иһэриттэн сайдар, эбиллэн, мунньуллан иһэр. Оҕо аан маҥнай көрбүтүн, билбитин ураты кытаанахтык өйдөөн хаалар, умнубат. Хаҥас илиитинэн ньуосканы урутаан тута үөрэнэн хааллаҕына уҥа илиитинэн тутарыгар үөрэтии уустугурар, хойутаан хаалар, кыаллыбат да кыахтанар.

Оҕоҕо арыгынан көөчүктээн, арыгы иһэр баҕа санааны үөскэтэн кэбиһиини билигин биһиги төрөппүттэрбит бэйэлэрэ да билбэттэринэн куруук оҥороллор. Туспа турар аналлаах арыгы иһэр, аһыыр дьиэлэр суохтарыттан билигин дьон дьиэлэригэр эрэ арыгыны иһэргэ күһэллибиттэрэ кыра оҕолоро кинилэри көрөн, үтүктэн арыгы иһэр үгэһи үөскэтинэн кэбиһэллэригэр тириэрдэн, эдэр арыгыһыттар сылтан-сыл аайы элбээн иһэллэрин үөскэтэллэр.

Оҕо ымсыыран, арыгы иһэр баҕа санааны үөскэтинэн кэбиһэрин киниэхэ анаан кыратык бэрсэр буолуу суох оҥорор. Ол курдук арыгы амтана куһаҕаныттан оҕо амсайа да барбат, “Бу ас куһаҕан эбит” диэн өйө-санаата олохсуйан ымсыырар санаатын баһыйан үөскэппэт.
 
Былыргы сахалар оҕолоругар арыгы кутан бэрсэн, санаатын дуйдаан биэрэн, улааттаҕына арыгы иһэргэ үгэһэ суох буоларын үөскэтэллэр этэ. Билигин арыгыһыттары төрөппүттэрэ дьиэлэригэр иитэн, үөрэтэн улаатыннаран бараннар, хантан кэлэн эдэрдэр бары арыгыһыт буолан хаалаллар диэн билбэтэх курдук тутталлар.

Кыра оҕоҕо тугу эмэ көрбөтөҕүн, билбэтин, саҥаны көрдөрөн баран биэрбэт буолуу көөчүктээһин диэн ааттанар. “Оҕоҕо биэрбэт аата көөчүктээмэ” диэн кырдьаҕас Лөкүө эбэбит этэрэ. Тугу эмэ солуну, билбэтин, саҥаны көрдөрдөххө оҕо ону ылар, көрөр санаата аһара улаатар, былдьаһан, ытаан барыан сөп.

Көөчүктээһин оҕоҕо, улахан да дьоҥҥо тугу эмэ билбэттэрин, саҥаны көрдөрөн, ону булууга баҕа санааны үөскэтэн биэриигэ аналланар. Улахан да дьон көөчүктээһиҥҥэ киирэн биэрэллэр. Аныгы араас рекламалар бары көөчүктээһин лаппа тупсубут көрүҥнэрэ буолаллар. Дьон саҥаны, солуну көрөн-истэн, билэн баран олору булунууга туруналларын үөскэтэринэн реклама сайдыыны ситиһиигэ олус улахан туһалаах.

Уулуссаҕа, общественнай миэстэлэргэ арыгы, пиибэ иһиитэ билигин  бобуллан турар. Бу бобуу кыра оҕолор арыгы иһиитин көрөн үтүктэллэрин суох оҥорорунан туһата улахан. Арай элбэх аһыыр уонна арыгы иһэр туспа турар дьиэлэри тэрийэр эбитэ буоллар дьиэҕэ арыгылааһыннар тохтуулларыттан оҕолору арыгы иһэр үгэскэ үөрэтии уурайыа этэ. Арыгыны утары охсуһуу оҕолору арыгы иһэр үгэскэ үөрэппэттэн саҕаланнаҕына туһата улаатар.

Көөчүктээһин “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттээх дьайыылаах:

1. Үчүгэйи, олоххо туһалааҕы оҥорууну үтүктүү, батыһыы.

2. Олоххо туһата суоҕу, буортулааҕы, куһаҕаны үтүктүү, тарҕатыы.

”Көөчүк, көөчүк” диэн баран тугу эмэ билбэтин, көрбөтөҕүн, саҥаны көрдөрдөххө оҕо ымсыырар, оннук эмиэ киниэхэ баар буолуон баҕарар, ону булар-талар баҕа санааны үөскэтинэр. Бу көөчүк үчүгэйгэ, тупсууга ыҥырдаҕына, үчүгэй быһыы буолар, үчүгэйгэ тардыһыннарар, ону ситиһэр баҕа санааны үөскэтиэн сөп. Онтон оҕо көрөрүгэр арыгы иһиитэ, үөрүүтэ-көтүүтэ, курустаал таас үрүүмкэлэри охсуһуннарыы лыҥкынас тыаһа куһаҕаны, арыгы иһэр үгэһи көөчүктээн үөскэтии буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн арыгы иһэргэ баҕа санааланан хааллаҕына улаатан баран элбэхтик арыгы иһэн арыгыһыт буолан хаалыан сөбүн төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.
 
Оҕо өйө-санаата сайдарынан үчүгэйи уонна куһаҕаны кыра эрдэҕиттэн таба арааран туһанарга иитиллиэ, үөрэтиллиэ этэ. Төрөппүттэр сүрүн сыалларынан оҕо улаатан истэҕинэ төһө кыайалларынан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэригэр иитиэ, үөрэтиэ этилэр. Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билии, олоххо туһаныы киһи буолууну ситиһиигэ тириэрдэр. Киһи буолуу диэн оҕо улаатан иһэн хайаан да ситиһиэхтээх кирбиитэ, үрдэлэ ааттанар. Үчүгэйи, туһалааҕы оҥорууну, сайдыыны аҕалары үтүктэрбит элбээн биэрдэҕинэ эрэ сайдыыны ситиһэр кыахтанарбытын бары билэбит.

Урукку, өй-санаа үөрэҕэ буккулла илик кэмигэр, ол аата сэбиэскэй былаас иннигэр, сахалар оҕону кыра эрдэҕинэ туохтан да матарбакка, боппокко, хаайбакка иитэллэр, үөрэтэллэр этэ. Оҕону боптоххо, ол бобуулааҕы булууга баҕа санааланан хааллаҕына бэйэтигэр куһаҕан буолуон сөп. Бу быһыыны сахалар билэллэрэ, оҕоҕо кыра эрдэҕинэ арыгы истэхтэринэ матарбакка, кыра иһиккэ кутан суолтатыгар да буоллар бэрсэллэрэ, табааҕы эмиэ таттараллара.

Билигин төрөппүттэр оҕолоро кыра эрдэҕинэ арыгыны, табааҕы бобон иитэллэр. Бэйэлэрэ кыра оҕо баарыгар арыгы иһэллэр, курустаал үрүүмкэлэри охсуһуннаран лыҥкынаталлар, үөрэллэр-көтөллөр, ыллыыллар. Итилэргэ барыларыгар оҕо олус диэн ымсыырар, кыттыһа сатыыр, ону боболлор, үүрэллэр. Үчүгэйдэрэ киирдэҕинэ “улааттаххына иһээр” диэн этэн уоскуппут курдук сананаллар. Онтулара баара төттөрү буолан улаатан баран арыгыны иһэригэр үгэһи үөскэтиниэн сөп.

Кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар арыгы, табаах куһаҕанын билбэтиттэн, миигин туораталлар, бэрсибэттэр диэн куһаҕан санаа үөскээн, элбэхтэ арыгы истэхтэринэ уонна бэрсибэтэхтэринэ, үгэскэ кубулуйан олохсуйан хаалыан сөп. Оҕо улааттахпына бэйэм да булан иһиэм диэн баҕа санааны үөскэтинэн улааттаҕына кырдьык арыгыһыт буолара түргэтиэн сөп.

Оҕо бобууну сөбүлээбэт. Бары үөрэ-көтө иһэр арыгыларыгар ымсыыра саныыра кыччаабат. Ол санаата үгэс буолан хааллаҕына хаһан да умнуллумуон сөп. Кыра эрдэҕинэ үөскээн үгэс буолан хаалбыт баҕа санаатын оҕо улаатан баран толорор кыахтаннаҕына аһара иһэриттэн түргэнник арыгыга ылларар кыахтанар.

Бобуу оҕону арыгыһыт оҥоруон сөп. Сорох улахан дьон бырааһынньык аайы арыгы иһэллэр уонна улаатан эрэр оҕолоругар арыгыга үөрэммэтин диэн ааттаан арыгы бэрсибэттэр. Оҕо улахан дьон үөрэ-көтө иһэр астарыттан матан, улаатан баран иһиэм диэн баҕа санаалаах улааттаҕына, кырдьык улаатан баран арыгыны элбэхтик иһэн арыгыһыт буолуон сөп.

Кыратык амсатыыттан оҕо арыгыны куһаҕан амтаннаах диэн сөбүлээбэт майгына үөскүөн сөп. Арыгы амтана аһыытыттан оҕо сөбүлээбэт, абааһы көрөр аһа эбититтэн ымсыырар, элбэхтик иһэр туһунан санаата амсайдаҕына суох буолар, бэрээдэктээхтик иһэргэ үөрэнэр кыаҕа улаатар.

Төрөппүттэр бырааһынньыкка иһэр, үөрэр-көтөр аскытыттан оҕоҕутун матарымаҥ, була сатаан бобо-хаайа сатаамаҥ. Бэйэҕит холобургутун көрдөрөн арыгыны кэмнээн, биирдэ эмэтэ истэххитинэ оҕоҕут эһигини үтүктэн үөрэнэн аһара элбэҕи испэт буолуоҕа, бэрээдэктээхтик аһыырга үөрэниэ.
 
Арыгыны утары охсуһууну аан маҥнай кыра, улаатан иһэр оҕолорго арыгы иһэр үгэһи иҥэрбэт буолуу саҕалыыр. Төрөппүттэр оҕолоро улаатан баран арыгыһыт буолуон баҕарбатахтарына оҕо баарыгар дьиэлэригэр арыгы иһиитин, үөрүүтүн-көтүүтүн элбэхтик тэрийиэ суоҕа этилэр. Арыгыны аналлаах аһыыр уонна арыгы иһэр дьиэлэргэ эрэ истэхтэринэ кыра оҕолорго арыгы иһэр үгэһи иҥэрбэттэриттэн арыгыны иһиини утарыы күүһүрүө этэ.

Онон оҕо баарыгар дьиэҕэ арыгыны иһии оҕоҕо куһаҕан үгэһи, арыгы иһиитин үгэһин иҥэрэр. Бу быһаарыы арыгыны испэт эбэтэр биирдэ эмэ бырааһынньыктарга кыратык иһэр төрөппүттэр оҕолоро арыгыһыт буолуулара аҕыйаҕар олоҕурар.

АРЫГЫНЫ ИСПЭТ БУОЛУУГА ГОСУДАРСТВО КЫҺАММАТ
 
Москва княжествота сайдан, үүнэн иһиитэ кытаанах арыгы, испиир арыллыытын, туһаҕа киириитин кытта быһаччы сибээстээх. Москваҕа аан маҥнай үрүҥ арыгыны 1386 сыллаахха генуэлэр посольстволара Литваҕа ааһан иһэн Улуу ки¬нээс олбуоругар араас омук сирдэрин дьиктилэрин кытта, “Олох уута” диэн ааттаан эмп курдук көрдөрбүттэр.

Уон бэһис үйэ 20-с сылларыттан саҕалаан православнай таҥара дьиэтэ дьон бэйэлэрэ оҥостон, итирэр пиибэлэрин утары охсуһууну саҕалаабыт эбит. Киһи иһэригэр аналлаах водка арыгыны аан маҥнай Москва манастыырыгар уон бэһис үйэ 40-с сылларыгар оҥорбуттар. Ол курдук аан маҥнай водка арыгыны оҥорон атыылааһыны православнай таҥара дьиэтэ саҕалаабыт. Бу арыгыны дьон бэйэлэрэ оҥостон иһэр пиибэлэрин үтүрүйэн туоратаары киэҥник тарҕаппыттар. (5,7). Онон Россияҕа водка арыгыны оҥорон атыылааччынан уонна киэҥник тарҕатааччынан православнай таҥара дьиэтэ буолбут эбит.

1472-1478 сыллардаахха Улуу кинээс Иоанн III арыгыттан государ¬ствоҕа улахан барыс киирэрин өтө көрөн испиири оҥорууну уонна атыылааһыны государство бэйэтин бас билиитигэр ылбыт. Ити курдук нуучча сиригэр Улуу Москва княжествотыгар уон бэһис үйэ 70-с сыл¬ларыттан ыла арыгыны государство монополия оҥостон туһаныыта саҕаламмыт. Уон алтыс үйэ бүтүүтүгэр Европа бары государство-ларыгар арыгы иһиитэ киэҥник тарҕаммыт.

Москва государствота атын сирдэри бэйэтигэр холбоноругар арыгы олус улахан оруолу ылбытын билигин ахтыахтарын баҕарбаттар. Ол гы¬нан баран арыгы диэни билбэт кыра омук дьонун арыгынан мэҥиэлээһин, иһэрдии ханнык да сэриитээҕэр ордук ылыннарыылаах эбитэ дакаастанар. Арыгыны аан маҥнай итириэхтэригэр диэри испит кыра омук дьоно өссө иһээри, бары түүлээхтэрин, сыаналаахтарын ууран биэрэллэрин бары уруккуну суруйааччылар бэлиэтээн, ахтыыларыгар киллэрбиттэр.

Россия хоту сирдэрин уонна Сибиири нууччалар баһылыылларыгар олохтоох омуктары кэмэ суох арыгылаталларын чинчийээччилэр эмиэ бэлиэтииллэр. Араас атыыһыттар, эргиэмсиктэр арыгы иһэрдэн баран албынныыллар уонна иһэрдэн баран бэйэлэрин диэки тардаллар эбит. (6,19).

1871 сыллаахха Якутскай бюджетыгар балачча элбэх үп акцизнай сбор быһыытынан арыгы атыытыттан киирбит эбит. Хас сыл аайы арыгы атыы¬та элбээн испит. Холобур, аҥардас биир сылга 40 кыраадыс¬таах арыгы 68690, намыһах кыраадыстаах арыгы 7312, барыта 76002 биэдэрэ атыыламмыт.

Билигин Улуу Октябрьскай революция тоҕо, туохтан төрүттэнэн саҕаламмытын туһунан өйдөбүллэр сыыйа-баайа уларыйан барыах курдук¬тар. Ол курдук аһара баай дьону, ыраахтааҕыны арбааһын киэҥник тэ¬нийэн эрэр. Аһара баай дьон дьадаҥылары сиэрэ суох баттыыллара элбээн, эбиллэн иһиитэ революция саҕаланыытыгар уонна кыайыытыгар тириэрдибитин, дьа¬даҥылар былааһы бэйэлэрин илиилэригэр ылыылара хайдахтаах сиэрти-бэлэринэн ситиһиллибитин умнан кэбиһии соччо кыаллыбат быһыы буо¬луо. Оччотооҕу кэмҥэ тыа сирин олохтоох сахаларын үгүс өттүлэрэ олус дьадаҥытык олорбуттара. Кинилэр бэйэлэрин олохторун көннөрөр, хайдах эмэ тупсарар кыахтара суоҕа элбэхтик арыгыны иһэллэригэр уонна хаартылыылларыгар тириэрдэрэ.

Сахалар арыгыга наһаа ылларалларын туһунан бэлиэтээн суруйбуттара элбэх. Саха эрэ буолуо дуо, хоту олохтоох омуктар бары даҕаны арыгы¬га олус ылларан барбыттар. Саха маҥнайгы суруйааччылара арыгы иһиитин туһунан бэйэлэрин айымньыларыгар киллэрбиттэрэ. Ким ум¬нуой? Өксөкүлээх Өлөксөй “Итирик буржуй ырыата”, “Арыгы” диэн хоһоонорун, Алампа “Дьадаҥы Дьаакып” диэн пьесатыгар баар Ньукулай диэн оҕо киһи итирэн баран суланыытын. Дьон-аймах бастаан иһэр өй¬дөрүн-санааларын сурукка киллэрээччилэр, суруйааччылар, бу арыгы тыа дьонун олус буоратан эрэрин бэлиэтии көрөннөр бэйэлэрин айым-ньыларыгар арыгы буортутун арыйа, дьон билиилэригэр таһаара сатаа¬быттар.

Арыгы иһэн, итирэн ыарахан олохторун кылгас да кэмҥэ умнан ылар баҕаттан арыгы иһиэн баҕарар дьон элбээн испиттэр. 1893 сыллаахха Саха сирин уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ тайҕатыгар, туундаратыгар атыыһыттар тиэйэн илдьэн атыылыыр саамай дохуоттаах табаар¬дарынан арыгы буолбут.

Арыгыга ылларбыт дьон ыраахтааҕыларын суолун кыайан төлөөбөккө быстаралларын иһин, өссө 1892 сыллаахха улуустарга арыгы атыытын боборго диэн губернатор уурааҕа тахсыбыт даҕаны атыыһыттар арыгыны кистээн атыылыылларын тохтоппотохтор.

Дьон байан истэхтэринэ оҕолорун иитэллэрэ сымнаан, туох баар бары көрдөбүллэрэ намтаан, суох да буолан иһэр. Оҕо тугу көрдөөбүтэ барыта баар буолан иһэрин хааччыйыы баай киһи оҕотун иитиитигэр биллэр уратытыгар киирсэр. Кини оҕотун итинник хааччыйыыта атын дьонтон ордук курдук сананыытын үрдэппитэ оҕотугар дьайан, үгэс буолан бэриллэн иһэр. Итини тэҥэ Сир үрдүгэр туох кэрэ, сыаналаах баарын булан аҕалан оҕотун маанылыыр, атаахтатар идэтэ, оҕотун мин уратыбын, атыттартан ордукпун диэн санаатын улаатыннарар. “Баай дьон оҕолоро атаах буолар”,- диэн былыргы сахалар этэллэрэ орун¬нааҕа бу дьон салгыы олохторунан дакаастанар.

Арыгыны батыспыт оҕолоох баай дьон баайдара эстэн хаалар эбит. Тыһыынча сүөһүлээх Таатта аатырбыт баайа Охонооһой Бөтүрүөп өлөрүгэр соҕотох уолугар Ефимҥэ 300 сүөһүнү хаалларбыт. Арыгыһыт буолан хаалбыт уола Ефим 300 сүөһүнү 3 сылга тириэрдибэтэҕэ үһү. Хоту дойдуга куһаҕан дьаллык, арыгы иһиитэ ол кэмҥэ наһаа дэлэйбит.

Атыыһыттар табаардарын иэс биэрэн, олохтоохтору хабалаҕа ылал¬лара элбэх эбит. Арыгыта суох биир да атыы, кэпсэтии ыытыллыбат үгэһэ үөскээбит. Атыыһыт дьиэлээх хаһаайыны итирдэн баран, түүлээҕин босхону эрэ үрдүнэн атыылаһан, сирэйэ-хараҕа суох албынныыр эбит. (7,20-62).

Арыгы иһэр кабаактартан олохтоохтор ордук эрэйи көрсүбүттэр. Ол курдук арыгы иһиэхтэрин баҕарбыттар онно сыанаҕа туруох-тарын сөптөөх туохтарын барыларын таһар эбиттэр. Дьахталлар бэр¬гэһэлэрин, ытарҕаларын, биһилэхтэрин таһынан сиир арыыларын кытта уоран илдьэр эбиттэр. Сахалар ортолоругар халааһыннар уонна өлөрсүүлэр тарҕанан барбыттарыттан ыраахтааҕы правительствота уон тохсус үйэ 30-с сылларыгар кабаактары сабарга дьаһайбыт. Ити да кэнниттэн олохтоохтору арыгылатыы уонна халааһын курдук эргинии син-биир салҕанан бара турбут. (8,129).

Биир бытыылка арыгы сыаната Дьокуускай куоракка 1 солк. 20 хар¬чыга турар эбит буоллаҕына, Верхоянскайга - 5 солк, онтон Халымаҕа уонна Усть-Янскайга 15-20 солк. тиийэ ыарыыр. Икки хотугу уокурукка арыгы атыылааһына бобуллан айан трассатыгар полиция надзор туруоран харабыллатан, арыгыны атыылааччылары тута сатыыллар. Ол эрээри арыгыны атыыһыттар, казактар, почтальоннар уонна православнай таҥара дьиэтин үлэһиттэрэ, аҕабыыттар син биир таһалларын тохтоппотохтор. (9,4). Ити курдук сахалары, олохтоох дьону бары кэлии, салайар үлэһиттэр арыгы иһэллэригэр үтүрүйэллэрэ, арыгыны булан-талан аҕалан арыгыла¬таллара элбээбит.

Ыраахтааҕы былааһын салайар дьоно, ол иһигэр исправник тойон бэйэтинэн улуус мунньаҕар сахалары ыҥыран аҕалан арыгылатар эбит. Үчүгэйдик арыгылаабыт дьон исправникка “кэһии” биэрэн махтаныах¬таахтар. Туох эмэ дьыаланы оҥоттордоххо хайаан да тугу эмэ биэр¬дэххэ эрэ табыллар. Исправник санаата көннөҕүнэ арыгылаах бытыыл¬каны хардары биэрэр эбит. (10,84).

Воевода Ф.И.Жадовскай бэйэтэ байарыгар сахалар кэһии бэрсэр үгэстэрин сатаан туһаммыт. Силиэстийэлиир хамыыһыйа хайдах байбы¬тын быһаараары ыйыппытыгар: “Сахалар уонна кэлии атыыһыттар бы¬рааһынньыктарга, бэйэм, оҕолорум төрөөбүт күннэригэр бэйэлэрэ аҕалан биэрэллэр этэ”,- диэн эппиэттээбит. (11,69). Воевода бырааһынньыктары дэлэччи тэрийэн, олохтоохтору ыҥыран аһатан, атын дьон ордугургуур элбэх баайын мунньуммут.

Полковник Штевинг коменданныы олорон сахалар тойотторун ыҥыран аҕалан тото-хана аһатар уонна арыгылатар эбит. Хас биирдии ыҥырыылаах ыалдьыт дьиэлээх хаһаайыҥҥа кэһиитин уоннуу хара кииһи аҕалан бэйэтин аһыыр өлүүтүн эрдэттэн төлүүр эбит. (12,16). Ити курдук ыраахтааҕы былааһын салайар үлэһиттэрэ олохтоохтору арыгылатан элбэх баайы-малы мунньуммуттар.

Дьон үлэлэрэ, хамнастара суоҕуттан олохторо ыарааһына санаа¬ларын түһэрэр, тугу оҥороллорун ситэ сыаналаабаттарыгар тириэрдэр. Бэйэлэрин күүстэринэн олохторун хайдах да уларытар кыахтара суоҕуттан дьадаҥылар баҕар, сүүйүү таба түһүө диэн хаарты оон¬ньууллара, бэйэлэрин ыарахан олохторун умнан ылаары арыгылыыллара элбээбит. (13,251).

Арыгыны испэт буолууга салайар былаас өттүттэн көмө билигин да аҕыйах. Хата араас элбэх көрсүһүүлэр, презентациялар, үлэҕэ киллэриилэр бары арыгыта, аһа суох ыытыллыбаттар. Элбэх дьону мунньан арыгылатыы¬лары, ким бырааһынньыгар төһө элбэх киһини ыҥырарыгар күрэхтэһии¬лэри суох оҥордоххо арыгы иһиитэ лаппа аҕыйаан барыа этэ. Арыгы иһэр үгэстэри суох оҥоруу, арыгы иһэр дьону норуот сөбүлээбэтигэр тириэрдии, арыгы иһээччилэри аҕыйатыа этэ. (6,58).

Москва государствота уонна нуучча православнай таҥаратын дьиэтэ арыгыны иһиини көҕүлээччилэргэ уонна тарҕатааччыларга киирсэллэр. Саха дьоно уонна атын кыра омуктар бары арыгыны элбэхтик истэхтэринэ Москва государствотыгар элбэх барыс киириэҕэ диэн былыргы ыраах¬тааҕы былааһын саҕана толкуйдууллара. Олохтоох омуктар элбэх арыгыны истэхтэринэ тойон былааһыгар утарыласпаттар, бары¬тын сөбүлээн иһэллэр, итини тэҥэ арыгы кинилэртэн араас түүлээхтэрин, баайдарын-малларын итирдии көмөтүнэн албыннаан, босхо кэриэтэ хомуйан ыларга олус туһалаабыт.

Билигин да маннык балаһыанньа былыргытыттан улаханнык уларыйа илигин арыгыны иһээччилэр аҕыйаабаттара уонна салайар үрдүкү бы¬лаас улаханнык уларыйбакка Москваттан быһа дьаһайан олороро дакаастыыр. Арыгы билигин даҕаны былыргытын курдук кыра омуктары баһылыыр, дьаһайар сыалга туттулларын арыгыны государство аҥардастыы бас билэрэ быһаарар. Бу быһыы ордук арыгы сыанатын үрдэтиигэ, государствоҕа барыс киириитэ элбээһинигэр олук буолар.

Арыгыһыттар аҕыйаабаттарыгар салайааччылар быһа дьаһайан арыгыны бобон, суох оҥорон кэбиһэллэрэ ордук көмөлөһөр. Дьон арыгыны иһэллэрин бобууга быһаччы кыттыспыт Б.Н.Ельцин суруйуутуттан быһа тардан аҕаллахпытына, арыгыны бобуу содуллара дьону ханна тириэрдэллэрэ арылхайдык арыллар: “... совершенно ясно, что кавалерийским наскоком с пьянством, этим многовековым злом, не справиться. И действительно, скоро всюду начали пить все, что было жидким. Стали нюхать всякую гадость, резко возросло число самогонщиков, наркоманов. (14,101).

Арыгы иһиитигэр былыргыттан баар уустуктар билигин да аҕыйаабаттар. Алта сыл устата водка сыаната 89 солкуобайтан 190  диэри үрдээбит. Биир киһи баһыгар 6,6 литр алкоголу 2015 сыллаахха Россияҕа испиттэр.

Дьон чэпчэки сыаналаах “Боярышник” суурадаһынын иһэллэрэ биллэрдик элбээбит. Аналлаах автоматтар атыылыыр буолбуттар. Иркутскай куоракка 76 киһи “Боярышник” суурадаһынын иһэн сүһүрэн өллө. Этиловай испиир оннугар метиловай испиири куппуттар.
Онон, бары быһаарыыларбытын түмнэхпитинэ биһиги государствобыт арыгыһыттар аҕыйаан барыыларыгар көмөлөспөт. Төһө элбэх киһи арыгыны иһэр даҕаны элбэх барыс государствоҕа киирэрэ үчүгэйи оҥорор, барыһы улаатыннарар. Ол иһин төрөппүттэр, аймахтар, бэйэбит эрэ оҕолорбутун арыгыһыт буолбат гына үөрэттэхпитинэ олохпут салгыы сайдан, кэлэр көлүөнэлэрбит туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улааталларын ситиһиэхпитин сөп. Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн арыгы иһэр үгэстэргэ үөрэппэт буолуу эрэ, арыгыны испэт саҥа көлүөнэ дьон улаатан тахсалларын үөскэтиэ, арыгыны иһээччилэр аҕыйаан барыыларыгар көмөлөһүө этэ.

РОССИЯҔА АРЫГЫНЫ УТАРЫ ОХСУҺУУ

Россия сайдан иһиитигэр арыгыны утары охсуһуу дьон өйө-санаата сайдан, үөрэҕи-билиини баһылаан иһэрин тэҥэ, эмиэ сайдан, күүһүрэн испитэ. Арыгыны иһии сайдыыны, үөрэҕи-билиини баһылааһыны кытта тэҥҥэ кэлбитэ. Ол иһин Россияҕа арыгыны иһии саҕаланыыта сайдыыга, үүнүүгэ тардыһыы курдук өйдөбүллээҕэ уонна сыыйа-баайа эбиллэн испитэ.

Төһө эмэ ыраахтааҕы правительствота арыгыны утары охсуһууга туһааннаах дьаһаллары ылбатаҕын үрдүнэн дьон, үлэһиттэр үтүө баҕаларынан уонна сырдатааччылар ыстатыйаларынан өйөнөн арыгы иһиитэ аҕыйыыр кэмнэрдээҕэ. Ол курдук, өскөтүн 1863-1866 сылларга ыраас испиири нэһилиэнньэ дууһатын баһыгар сыл аайы ортотунан 4,55 литри испит, 10 сыл буолан баран -4,18, өссө 10 сыл буолан баран -3,32, 1893 сылга -2,46 литри испит. (15,25). Онон, төһө эмэ бобуу-хаайыы государство өттүттэн суоҕун үрдүнэн дьон өйүн-санаатын сайыннарыы, арыгы киһиэхэ оҥорор куһаҕан сабыдыалын билиилэрэ уонна олохторугар туһаныылара арыгы иһиитин лаппа аҕыйатар кыахтааҕа бу сылларга биллэн тахсыбыт.
 
19-с үйэ бүтүүтүгэр ыраахтааҕы правительствота арыгы-утах оҥоһуктарын оҥорон таһаарыыны уонна атыылааһыны бэйэтин илиитигэр ылан монополияны, аҥардастыы государство бас билиитин олохтообут. Правительство ити реформата арыгыны дууһа баһыгар иһиини тута элбэппит. 10-12 сыл устатыгар 1894 сылтан 1906 сылга диэри арыгыны иһии 2,98-тан 3,41 литргэ диэри, онтон 1913 сылга 4,7 литргэ диэри элбээбит.
 
1914 сыллаахха ыраахтааҕы правительствота арыгыны букатын бобор туһунан уурааҕы ылыммыт. Бу уураах олоххо киирбитин кэннэ арыгыны иһээччилэр чахчы аҕыйаабыттар. (15,30-39). Арыгыны государство бобуутун кэнниттэн үлэһиттэр өйдөрө-санаалара чөллөрүйэн Улуу Октябрьскай революция ситиһиилэнэр кыаҕа улааппыт. Петроградка арыгылаах бадыбааллары халааһыны сатабыллаахтык салайыыттан уонна салгыы ыытыыттан ыраахтааҕы былааһа сууллубута. Кэмэ кэлэ илигинэ хараҥа, үөрэҕэ суох дьону эмискэ сырдыкка, үчүгэйгэ, күүс өттүнэн таһаара сатаабыт ыраахтааҕы былааһа эстибитэ. Ол аата, өй-санаа төрүттэрин билбэт, таба сыаналаабат буолуу араас улахан хамсааһыннарга, өрө турууларга тириэрдэр кыахтаах эбитин ыраахтааҕы билбэтэ, өрө туруу кыайыытыгар тириэрдибитэ. Бу ыраахтааҕы сыыһатын 70 сыл буолан баран Сэбиэскэй былаас эмиэ хатылаабыта, арыгыны бобууну олохтообута, аны “перестройка” хамсааһыныгар сыыйа кубулуйан Сэбиэскэй Сойуус үрэллиитигэр тириэрдибитэ.
 
Россияҕа дууһа баһыгар итирдэр утахтары иһии 1906-1910 сылларга 3,41 литр этэ. 1915 сылтан 1924 сылга диэри арыгыны бобуу кэмигэр суох буола сыспыта. Арыгыттан сылтаан ыарыылар, араас оһоллор хас эмэ бүк аҕыйаабыттара. 

1925 сыллаахха кураанах сокуону көтүрбүт уонна арыгыны, итиэннэ атын да итирдэр утахтары атыылааһыҥҥа государственнай монополияны киллэрбит кэннэ, олору дууһа баһыгар иһии 0,88 литр буолбута. Сэбиэскэй былаас хайыы-үйэ 1926 сыллаахха РСФСР НКС “О ближайщих мероприятиях по борьбе с алкоголизмом” диэн уураах таһаарбыта. 1927 сыллаахха кулун тутарга “О мерах ограничения продажи спиртных напитков” диэн уурааҕы ылыммыта, онуоха арыгыны аҕыйах саастаах дьоҥҥо уонна итирик туруктаах сылдьааччыларга, ону тэҥэ буфеттарга итиэннэ культурнай-сырдатар тэрилтэлэргэ атыылыыры бобор туһунан этиллэрэ.
 
1932 сыллаахха, арыгы монополиятын киллэрбит кэннэ 7 сыл буолан баран, дойдуга итирдэр утахтары дууһа баһыгар иһии таһыма 1,04 литргэ тэҥнэһэрэ, 1950 сыллаахха, кураанах сокуону көтүрбүт кэннэ 25 сыл буолан баран, 1,85 литр кэриҥэ буолбута, биитэр 1913 сыллааҕар икки аҥар төгүл намыһах этэ. (15,42-49).

Арыгыны утары хайдах охсуһуохха сөбүн бары автордар билэр, таба суруйар курдуктар. Өй-санаа туруктаах, тулуурдаах, өһөс буолуута арыгыны аһара испэккэ олус туһалаах көрдөбүл буолара былыргыттан биллэр курдук эрээри, салайар былааспыт тосту уларыйыылары киллэрэриттэн буккуллан ылабыт.

Хас биирдии киһи бэйэтин олоҕун, хайдах олоруохтааҕын туһунан толкуйдаан көрүөхтээх дии саныыбыт. Хас биирдии киһи бэйэтин туһунан, бэйэтин чугас дьонун, оҕолорун, аймахтарын туһунан кыһаныах уонна бу дьулаан алдьархайга “испэппин” диэн кытаанахтык этиниэх тустаах.

Арыгылыыр, арыгыны элбэхтик иһэр төрөппүттэр оҕолорун оҕо уонна эдэр саастарын, билииттэн итиэннэ арыйыыттан үөрүүлэрин, толору үчүгэй олохтон дьоллоноллорун сарбыйаллар. Оҕолору арыгыны утары олох кыра саастарыттан иитиэххэ наада. (15,132).
Киһи арыгыга тардыстыытын биричиинэтэ арыгы киһини өрө көтөҕөр курдук дьайарыгар саһан сылдьар. Арыгыны испит киһи ордук хорсун буолбут курдук сананар, кини бары ыарахаттары уонна олох кыһалҕатын чэпчэкитик туоруох курдук саныыр. Итинник туругу мөлтөх уонна күүстээх санаата суох дьон ордук сөбүлүүллэр.
 
Соччо тэрээһинэ суох, аймалҕаны биитэр күүрүүнү кыайан тулуйбат дьон арыгыны иһэллэр дииллэр учуонайдар. Онуоха ким төһө намыһах таһымнааҕый да бэйэтин туругун итирдэр утахтары иһии көмөтүнэн чэпчэтэргэ ордук наадыйар. Ону-маны чэпчэкитик ылынар, хоргус, олоххо табыла суох, оҕо курдук, баар чахчыттан туоруур баҕалаах, олох кыһалҕаларыгар кыайан турууласпат, олору кыайан тулуйбат дьон арыгыны иһиэхтэрин сөп. (15,177).

Дьон олохторо көнөн, ылар хамнастара улаатан истэҕинэ оҕолорун маанылыыр, атаахтатар санаалара эмиэ улаатар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр киэҥник туттуллубут “Барыта оҕо туһугар” диэн ыҥырыы атаах, барыта бэлэмҥэ үөрэммит оҕону улаатыннарарын билигин да арааран билэ иликпит, өссө да туһана сылдьабыт. Оҕону иитиини маанылааһын, атаахтатыы өттүгэр халытыы өйдөрө-санаалара туруга, тулуура суох эдэрдэри улаатыннарыыга тириэрдэрин билигин да төрөппүттэр билэ иликтэрэ хомолтолоох.
 
Сэбиэскэй былаас кулуттуу өйдөөх-санаалаах, салайааччылар эппиттэрин “тук” курдук толорон иһэр дьону иитэн, үөрэтэн улаатыннарар этэ. Бу иитии барыта оҕо кыра эрдэҕинэ биир халыып детсадтарга, оскуолаларга аҥардас дьахталлар көрүүлэринэн-истиилэринэн ситиһиллэрэ. Ол иһин уолаттар өйдөрө-санаалара туруга суох, атаах, бэлэмҥэ үөрэммит дьон буола улааталлара уонна олоххо интэриэстэрин сүтэрэн арыгыга ыллараллара элбээбитин оччолорго таба сыаналаабат этилэр.

Оҕо өйө-санаата, ийэ кута кыра эрдэҕинэ үөскээн олохсуйарын өй-санаа үөрэҕин суох оҥорбут коммунистар табан сыаналаабаттара. Атаахтык иитиллибит оҕо тулуура, өсөһө тиийбэтиттэн арыгыга ылларара элбиирин аахсыбаттар этэ. Сэбиэскэй былаас кэмигэр арыгыны утары охсуһуу дьон олохторун, үлэлэрин барытын хабан киэҥник ыытылларын үрдүнэн арыгы иһээччилэр элбээн иһэллэрэ эдэрдэр атаахтык иитиллэллэриттэн тутулуктааҕа.
 
Арай сэбиэскэй психологтар улахан киһи өйүн-санаатын, арыгыга туохтан ылларарын табан сыаналыыр этилэр эрээри салайар былаас өттүттэн аҥардастыы бобууну-хаайыыны туһаналлара эдэрдэр өйдөрүгэр-санааларыгар төттөрү охсууну оҥорорун аахсыбаттара.
 
Алкоголизм ыарыытыгар ылларбыт дьоннору билгэлиир үс бэлиэлэр манныктар:

1.	 Арыгыга тардыстыы күүһүрүүтэ, куруутун кыра-кыра да буоллар иһиэҕи баҕарыы.

2.	 Арыгы иһиигэ бэйэ хонтуруола сүтүүтэ, бэйэни кыайан туттуммакка элбэх арыгыны иһэн итирэн хаалыыга тиийии элбээһинэ.

3.	 Итириктээһин кэнниттэн нөҥүө күнүгэр “абырахтаннахха” эрэ сатанар курдук буолуу.

Бу барыта киһи арыгы кулута буолбутун туоһулуур чинчилэринэн көстөллөр. (16,9). Бу биричиинэлэр барылара өйө-санаата туруга суох, өһөстөрө, тулуурдара тиийбэт дьон арыгыга ылларалларын быһаараллар. Оҕону өсөһөргө, тулуурга үөрэтии сэбиэскэй кэмҥэ суох буолбута, оннооҕор өһөс диэн тылы куһаҕан өйдөбүллээх диэн туттубат буола сылдьыбыттара, олус былыргы кэмнэртэн ыла баар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун букатын да иһиллибэт оҥоро, бу өс хоһооно кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ-үөрэтиигэ төрүт буоларын умуннара сатаабыттара.

Сэмэй киһи арыгыһыт буолбат, кини хас биирдии хаамыытын сыаналыыр. (16,47). Бу этии киһи өйүн-санаатын күүһүнэн бары оҥорор быһыытын кыайа-хото салайынар кыахтаннаҕына арыгыһыт буолбатын быһаарара олус сөп.

Аҕа дойду сэриитин уонна улахан курааннар кэннилэриттэн дьон олоҕо сыыйа көнөн, ылар дохуоттара улаатан барбыта. Хомойуох иһин олох тупсуутун бэлиэтинэн арыгы дэлэйэн испитэ уонна сайдыыттан хаалсыбакка улаатан барбыта.

Иллэҥ кэмнэрин хайдах туһалаахтык атааралларын билбэт, олоххо тугу эмэ ситиһиигэ, үлэлэригэр-хамнастарыгар, оҕолорун  иитиигэ кыһаммат дьон көрү-күүлэйи батыһаннар арыгыһыттарга кубулуйаллар. (17,26). Маннык өйдөөх-санаалаах дьон кыра эрдэхтэринэ хайдах иитиллибиттэрин, көрүллүбүттэрин сэбиэскэй кэм саҕана чинчийэн үөрэппэттэр этэ. 

1983 сыллаахха сылга биир киһиэхэ тиксэр алкоголь Россияҕа 20 лиитэрэҕэ тиийбитэ. Арыгы иһиитэ аһара баран дьон өйө-санаата, доруобуйата кэхтиитигэр тириэрдэр кэмэ кэлбитэ биллибитэ. 1985 сыллаахха ыам ыйыгар ССКП КК “О мерах по преодолению пьянства и алкоголизма” диэн постановленията тахсыбыта. (17,9).

Сэбиэскэй былаас кэмигэр арыгылааһыны утары бары бүттүүн охсуһа сатыыллара атын, сыыһа хайысханан барар этэ. Ол курдук арыгы атыылааһынын хааччахтааһын, күүһүлээн аҕыйатыы, талону олохтооһун, сыанатын аһара үрдэтии үспүкүлээннээһини уонна самогону оҥостууну үөскэппитэ, дьон дьиэлэригэр саһан сылдьан арыгылааһыннара дэлэйбитэ. Дьиэлэригэр арыгылааччылар кыра оҕолорун арыгы иһэр үгэскэ үөрэтэллэрин, үтүктэргэ холобур буолан көстөллөрүн, ол кэмҥэ аахсыбаттар этэ. Арыгы иһээччилэри күүһүлээн туран ЛТП-га ыытан хаайыы арыгыны испэт буолууга үөрэтэр күүһэ кырата.

Бу сэбиэскэй кэмнээҕи автордар кэнники кэмҥэ арыгылааһыны утары охсуһуу биллэр туһаны аҕалбатаҕын бэлиэтээбиттэрэ. Кинилэр санааларыгар арыгылааһыны утары охсуһууну тосту уларытыы эрэйиллэр уонна маннык хайысхаларынан бардаҕына туһаны аҕалара элбиэ этэ диэн этэллэр:

1.	 Дьон олохторун тупсарыы, культураларын үрдэтии.
 
2.	 Кытаанах, үрдүк кыраадыстаах арыгылары аҕыйатыы, мөлтөх, кыра кыраадыстаах арыгылары, пиибэни дэлэтии уонна арыгы иһэр сирдэри элбэҕи арыйыы.
 
3.	 Оҕолорго арыгыны утарар үөрэҕи киллэрии. (18,59).

Сэбиэскэй былаас сыыһа олоҕор үөрэммит кырдьаҕас көлүөнэ дьон билигин даҕаны арыгыны аҥардастыы бобон эрэ кыайыахха сөп диэн быһаччы санааларын өссө да уларыта иликтэр. Ол эрээри сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиилэригэр арыгыны кытта охсуһуу эмиэ сөп түбэһэрин билиниэхпит этэ. Ол иһин арыгыны кытта охсуһууга бобууну-хаайыыны кэмнээн туһанан туран, оҕолору кыра эрдэхтэриттэн арыгы куһаҕанын биллэрэн, үөрэтэн, өйдөрүн-санааларын туруктаах, тулуурдаах, ол аата өһөс, кытаанах майгылаах буола улааталларын ситиһии буолуо этэ.

Россияҕа арыгыны кытта охсуһуу билигин даҕаны баран иһэр. Сэбиэскэй кэмтэн уратыта диэн бобуу, хаайыы арыыйда аҕыйаан, арыгы ханна баҕарар көҥүл атыыланара элбээн турар. Арай туспа турар аналлаах арыгы иһэр дьиэлэри тэрийэн дьон дьиэҕэ-уокка арыгылааһыннарын, кыра оҕолорун арыгы иһэр куһаҕан үгэскэ үөрэтэллэрин суох оҥоруу өссө да кыалла илик.

Билигин Россияҕа арыгыны иһии сылга биир киһиэхэ 18 лиитэрэҕэ тиийэн турар. (19,6). Бу олус элбэх, киһи доруобуйата нэһиилэ тулуйар нуормата буолар. Арыгыһыт дьон оҕолоро өйдөрө-санаалара мөлтөх буола төрүүллэрэ дакаастаммыт чахчы. Ол иһин Россия дьоно эстэр, симэлийэр суолга бэйэлэрэ киирэн эрэллэрин билбэтэҕэ буола сылдьаллара хомолтолоох.

AРЫГЫНЫ ТЭЙИТИИ

Арыгыны тэйитии диэн олорор дьиэҕэ арыгыны испэт буолуу, кыра оҕолорго арыгы иһиитин үөрүүтүн көрдөрбөт, көөчүктээбэт, ол аата кыра эрдэхтэринэ арыгы иһэр үгэһи иҥэрбэт буолуу ааттанар. Бу быһаарыы арыгыны испэт эбэтэр биирдэ эмэтэ иһэр төрөппүттэр оҕолоро арыгыга ыллараллара лаппа аҕыйаҕар олоҕурар.

Арыгы иһэр туспа дьиэлэри тэрийии кыра оҕолор арыгы иһээччилэри кытта сылдьалларын, көрөллөрүн, үтүктэллэрин суох оҥорон оҕоҕо арыгы иһэргэ үгэс үөскүүрүн суох оҥоруо этэ.
 
Сахалар кытаанах арыгыны нууччалар кэлиэхтэриттэн ыла билэннэр иһэргэ үөрэнэн барбыттара биллэр. Нууччалары кытта хайдах эйэлээхтик билсиспиттэрин туһунан суруйбаттар эрээри, нуучча норуотун былыргыттан олохсуйбут үгэһинэн ыалдьыты арыгынан күндүлээһин буолар этэ. Кытаанах арыгыны үйэлэригэр испэтэх саха дьоно арыгынан дэлэччи хатаҕалааһыны хас эмэ үйэлэргэ син тулуйан, үөрэнэн бу кэмҥэ тиийэн кэллэхпит. Арыгы дьон өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥмититтэн соҕотохто ылан быраҕа охсон кэбиһии хайдах да кыаттарбат. Былаас күүһүн туһанан арыгыны суох оҥоруу эбэтэр бобуу эмиэ кыаттарбатын “перестройка” кэмин иннинээҕи букатыннаахтык бобуу холобура үгүстэри итэҕэппитэ. Үгүс дьон арыгыны букатын суох оҥорууну, элбэх киһи быраабын күөмчүлүүрүн быһыытынан, табыгаһа суоҕунан ааҕаллар.

Арыгыны утары охсуһууга государство былаас күүһүн туһанан аһара эмискэ, кытаанах быһаарыныылары ылыныыта үгүстэргэ табатык өйдөммөт быһыы буолар. Ол иһин арыгыны бэйэтин суох оҥорбокко, аһара хааччахтааһыны киллэрбэккэ эрэ, арыгы иһээччилэри бэйэлэрин арыгы испэт дьонтон тэйитии ньыматын туттуохха сөбүн санатабыт.
 
Арыгы иһээччилэри арыгы испэт дьонтон тэйитиигэ, араарыыга туспа турар аналлаах аһыыр уонна арыгы иһэр дьиэлэри тэрийтэлээн, арыгы иһиитин ол эрэ дьиэлэргэ көҥүллээһин туһалыыр кыахтаах. Арыгыны утары охсуһууну бу курдук тэрийии, арыгы иһиитин, арыгы испэт дьонтон, дьиэ хаһаайкаларыттан уонна кыра оҕолортон тэйитиэ этэ. Итини тэҥэ арыгы иһиитин аналлаах дьиэлэргэ эрэ көҥүллээһин, эдэрдэр онно-манна, уулуссаҕа уонна общественнай миэстэлэргэ арыгы уонна пиибэ иһэллэрин букатыннаахтык суох оҥоруон сөп.

Туспа турар аналлаах арыгы иһэр элбэх дьиэлэри тэрийии кэнниттэн, ити дьиэлэртэн атын сирдэргэ, общественнай миэстэлэргэ бэрээдэгэ суох арыгы иһээччилэри былаас күүһүн туһанан бэрээдэккэ ыҥырыахха дьэ сөп буолар. Итинник бобуу, хааччахтааһын баар буолуутун арыгы иһэр дьон бэйэлэрэ да өйдүөхтэрэ уонна тутуһа сатыахтара. Арыгы иһэр кэмҥэ элбэх астаах, бэрээдэктээх сиргэ олоро түһэн аһааһын итирбэккэ, аһара испэккэ улаханнык көмөлөһөрүн таһынан бэйэтэ үчүгэй майгыга ыҥырар холобурунан буоларын эмиэ туһаныахха сөп.

Уулуссаҕа уонна общественнай миэстэлэргэ эдэр дьон арыгы иһэллэрэ кыра, улаатан эрэр оҕолорго олус куһаҕан холобуру көрдөрөр. Оҕолор бэйэлэрин улааппыт, бастаан иһээччилэрин ити холобурдарын көрөннөр баҕа санааларын ону толоруу диэки салайдахтарына, улааттылар даҕаны үтүктүбүтүнэн бараллара ханнык да саарбаҕа суох буолар.
 
Кыра оҕолор улаата түһэн, бэйэлэрин толкуйдуур өйдөрө-санаалара сайдан, бөҕөргүөр, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаныахтарыгар диэри арыгыһыттары, арыгыны элбэҕи иһиини, итириини көрбөтөхтөрүнэ даҕаны бэйэлэ¬ригэр ордук буолуо этэ. Арыгы испит киһи үөрэрэ-көтөрө, ыллыыра-туойара кыра оҕо өйүгэр олох маннык, арыгы иһиилээх буоллаҕына ордук үчүгэй эбит диэн өйдөбүлү иҥэрэр, оннук үгэһи үөскэтэринэн куһаҕана улаатар, куруук дьайа сылдьар сабыдыалланар.
 
Ол иһин арыгы иһиитин испэт дьонтон туспа араарыыны оҥордоххо саҥа улаатан иһэр оҕолорго уулуссаҕа уонна общественнай миэстэлэргэ арыгы иһэн куһаҕан холобуру көрдөрүү суох буолуо этэ. Кэлэр көлүөнэ эдэр ыччаттар арыгы иһиититтэн сыыйа тэйэн барыахтара. Итини тэҥэ манна ордук улахан туһаны, ити арыгы иһэр дьиэлэр соччо үчүгэйэ суох сурахтара оҥоруоҕа. Ол курдук куһаҕан сурахтар уонна холобурдар дьону ордук түргэнник ол сирдэртэн тэйитиэ этилэр. Төрөппүттэрин уонна арыгы испэт дьон көмөлөрүнэн улаатан иһэр оҕолор итинник, соччо үчүгэйэ суох миэстэлэртэн тэйиччи туттуна сылдьарга үөрэнэн хаалыахтара.

Маннык туспа турар аналлаах аһыыр, арыгы, пиибэ иһэр дьиэлэри тэрийэн арыгы иһээччилэри, атын арыгы испэт дьонтон уонна саҥа улаатан эрэр оҕолортон тэйитэн, арааран биэрдэхпитинэ сыыйа-баайа кэлэн иһэр көлүөнэлэр арыгыттан арахсан, тэйэн баралларын ситиһиэхпитин сөп. Арыгыны иһэри бэрээдэктииргэ эйэлээх ньыманы, арыгыны тэйитиини эрэ туттан, арыгыһыттар аҕыйаан баралларыгар оҥкул ууруохха сөп.
 
Бу саҥа тэриллэр арыгы иһэр уонна аһыыр дьиэлэри былыргы куһаҕан сурахтаммыт кабаахтары кытта тэҥнээһин улахан сыыһа. Ол курдук ханнык да буолбутун иһин биир үйэттэн ордук кэм аастаҕа, дьон-сэргэ өйө-санаата төһө эмэ сайыннаҕа, үөрэҕи-билиини баһылаатыбыт диибит дии, сибээс эмиэ күүһүрдэ. Билигин атын үйэ, ол былыргы кэмҥэ саха дьоно арыгы иһиитигэр саҥа үөрэнэ сатаабыт буоллахтарына, билигин уларыйан арыгыны аһара испэккэ үөрэнэр кэммит кэлэн турарын таба өйдүө этибит.

Биһиэхэ арыгы иһээччилэр саһан олорон иһэр сирдэрэ олорор дьиэлэрэ буолар. Дьиэтигэр арыгылыыр аҕа уол оҕото, аҕатын үтүктэн, кини курдук эмиэ арыгыны иһэргэ үөрэнэн, оннук үгэстэнэн хаалыан сөбө ордук куһаҕан. Ити курдук арыгыны иһии үгэһэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн салгыы баран уонна эбиллэн иһэрэ олохсуйан хаалбытын туспа турар аналлаах арыгы иһэр дьиэлэри тэрийэн суох оҥоруо этибит. Бу дьиэлэри тэрийии арыгыны иһэр буолуу салгыы баран, эдэр көлүөнэлэргэ бэриллэр сибээһин быһан, арыгыһыттар аҕыйаан барыыларыгар дьэ тириэрдиэн сөп.

Куорат уулуссаларыгар, араас дьоннор сынньанар общественнай миэстэлэригэр арыгыны, пиибэни иһии олус тэнийбитин үтүө санаалаах дьон бэлиэтииллэрэ элбээтэ. Ордук бырааһынньыктар кэмнэригэр общественнай миэстэлэргэ, кыра оҕолор оонньуур, сынньанар сирдэригэр эдэр ыччаттар арыгыны, пиибэни элбэхтик иһэллэрин бэлиэтииллэр. Ити курдук арыгы иһэргэ улахан проблемалар баалларын дьон үксэ билэ сылдьаллар.

Уулуссаҕа, общественнай миэстэлэргэ арыгыны иһиини тохтотуохха. Бу этиигэ бары сөбүлэһэбит. Кыра оҕолор арыгы иһэр дьону көрөн үтүктэллэрэ куһаҕан үгэһи иҥэринэн хаалалларыгар тириэрдэрин тохтотуо этибит. Арыгы иһэр дьоҥҥо элбэх ахсааннаах аналлаах дьиэлэри оҥордоххо эрэ, бу үтүө баҕа санаабыт олоххо киирэрэ кыаллыан сөп.

Киһи барыта биирдэ арыгы иһэригэр биирдии бытыылка арыгыны ылан соҕотохто иһэн кэбиспэт. Сорох киһи биир эмэ үрүүмкэ арыгыны иһиэн баҕардаҕына, атын дьону эмиэ көҕүлүүрүгэр тиийэрэ ол куһаҕаны өссө улаатыннарар. Норуот ол иһин “үс буолан кыттыһан иһиэххэ”, диэн этиини үөскэппит эбит. Ити аата биир бытыылка арыгы элбэх дьон арыгылыырын саҕалыыр, онтон арыгыны аҥардас бытыылкаларынан эрэ атыылааһын үгүс элбэх киһи арыгыны иһэллэригэр тириэрдэр. Маннык элбэх дьон кыттыһан арыгылыырын суох оҥорор туһугар арыгыны үрүүмкэнэн атыылыыр сирдэри, ол аата арыгы иһэр дьиэлэри элбэхтик тэрийэн үлэлэттэххэ, бу дьыала көнөр суолга киириэ этэ.

Арыгы иһиэн баҕарбыт биир киһи аналлаах, чугас турар аһыыр уонна арыгы иһэр дьиэҕэ киирэн, атын дьону аймаабакка эрэ, сөп буолуор диэри бэйэтэ иһиэн сөп. Бу киһи ол аналлаах дьиэҕэ киирэн арыгы истэҕинэ атын арыгы испэт дьону: кэргэттэрин уонна кыра оҕолору эрэйдиирэ, арыгы иһэр куһаҕан үгэскэ оҕотун үөрэтэрэ букатын суох буолуо этэ.
 
Арыгыны кытта охсуһууга элбэх санаалар этиллэллэр. Ити санаалартан ордук баһыйар өттүн “былыргылыы”, коммунистардыы, күүс өттүнэн бобо охсон кэбиһэр санаа ылар. Көннөрү, көнөтүк толкуйдаатахха туох да олус үтүөкэн санаа курдук. Бобо охсон кэбиһии биһиги ортобутуттан арыгыны утары охсуһааччылар үгүс өттүлэрэ кырдьаҕастар уонна дьахталлар эбиттэрин бэлиэтиир. Ол эрээри ыл да, бобо охсон кэбиһии букатын табыллыбатын өйдүүр кэм син кэлэн эрэр. Сөп түбэспэт санаалаах дьону барыларын сүөһү курдук үүрэ-хаайа сылдьыы тохтуур кэмэ эмиэ кэллэҕэ. Арыгы суох буоллаҕына иһээччилэр, атын арыгыны солбуйааччылары буланнар уонна оҥостоннор син-биир испитинэн, итирбитинэн бараллара эмиэ даккаастанан турар чахчы буолар.

Итини тэҥэ биһиги кырдьаҕастарбыт уонна дьахталларбыт наркоманнар диэн дьон баалларын уонна сылтан сыл аайы элбээн иһэллэрин соччо билэ иликтэр быһыылаах. Бу арыгытааҕар ордук күүстээх эмп эдэрдэр өйдөрүн-санааларын кылгас кэмҥэ күүскэ буортулуур, буккуйар, көтүтэр кыахтаах. Арыгы суох буолуута эбэтэр сыаната үрдээһинэ эдэрдэри, аны ол, наркоманнар диэки үтүрүйэрэ эмиэ билиннэ, дакаастанна.

Арыгыны боппокко эрэ, өссө киэҥник атыылыы туран, дьон өйдөрүттэн-санааларыттан тэйитии эрэ туһалаах буолуо диэн биһиги этэбит. Ол аата кыра, саҥа улаатан эрэр оҕолору арыгыһыт буолуу үгэстэригэр үөрэтимиэххэ, арыгыһыттары кытта кыттыһынна-рымыахха, тус-туспа араартыахха, тус-туспа дьиэлэргэ  сылдьалларыгар үөрэтиэххэ. Арыгыны кыра оҕолортон тэйитэр туһугар, туспа турар аналлаах арыгы иһэр дьиэлэри элбэхтик тэрийэн, арыгы иһээччилэри онно олохтуохха.

Маннык тэриннэххэ арыгы иһээччилэр бэйэлэрэ, атын арыгы испэт дьонтон тэйиччи, туспа дьиэҕэ барыа, кыра оҕолорго көстөллөрө аҕыйыа этилэр. Арыгы испэт дьон биһиэхэ эмиэ элбэхтэр. Кинилэр итириктэри көрбөтөхтөрүнэ даҕаны, бэйэлэригэр ордук буолуоҕа. 

Арыгыны иһэр дьиэлэри элбэҕи тэрийии кэнниттэн, дьон бырааптарын күөмчүлээбэккэ эрэ, былаас күүһүн туһанан уулуссаҕа, общественнай миэстэлэргэ арыгыны, пиибэни иһэ сылдьааччылары бэрээдэккэ ыҥырыахха дьэ сөп буолар. Арыгыны аналлаах дьиэҕэ эрэ иһэр кыаҕы дьоҥҥо биэрии эдэрдэр сөбүлээн көрөн иһэ үөрэнэллэригэр көмөлөһөр кыаҕа улаханын туһаныа этибит. 

Олох, наука сайдан истэҕинэ арыгыһыт буолууну суох оҥоро сатааһын эмиэ сайдан иһэр. Швеция Лангепинга университетын үлэһитэ Маркус Хайлиг киһиэхэ баар ген-белок PRDM2 киһи бэйэтин туттунар, хонтуруолланар кыаҕын быһаарарын арыйбыт.
 
Бу ген аҕыйаатаҕына киһи туттунар күүһэ мөлтүүрүттэн арыгы иһэр баҕатын кыайан тохтотуммата үөскүүр эбит. Арыгыны элбэхтик иһииттэн ген хонтуруолу оҥорор күүһүн сүтэрэр эбит. Ген үлэтин бэрэбиэркэлээри арааран кэбистэхтэринэ крыысалар арыгыга ыллараллара биллэрдик түргэтиир эбит.

Аныгы наука арыйыытын дьоҥҥо туһаннахха арыгыһыттар арыгыны батыһа сылдьан иһэллэрэ тохтуон сөп. Арыгыны өйдөрө-санаалара туруга, тулуура суох дьон элбэхтик аһара иһэннэр арыгыга ылларбыттарын билбэккэ хаалаллар. Саха дьонун олохторун үөрэҕэ “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонунан этэн киһи туттунар күүстэнэрэ, тулуурданара, өсөһүн сайыннарара арыгыны кэмнээн иһэригэр олус улахан көмөлөөх. 

Ыал, кэргэн буолууга сахалар былыргыттан туһанар үгэстэрин олоххо киллэрии арыгыһыттары аҕыйатар кыахтаах. Былыргы курдук төрөппүттэр кыыстара ханнык өйдөөх-санаалаах киһиэхэ эргэ тахсаары сылдьарын эрдэттэн хонтуруоллууллара ирдэнэр.

Дьахталлар бэйэтэ арыгыһыт, арыгыһыт аймахтардаах киһиэхэ эргэ тахсалларын туттуналлара ордук этэ. Эдэр кыыс арыгыһыт киһиэхэ эргэ тахсыбатаҕына, арыгыһыт буолар дьылҕалаах оҕолору төрөтүө суоҕа этилэр. Бу быһаарыыны кытаанахтык тутуһуу арыгыһыттар эйэлээх ньыманан эстэн, симэлийэн хаалыыларыгар тириэрдэр кыахтаах.

Сэбиэскэй былаас дьахталлары үөрэхтиибит диэн ааттаан көҥүллэринэн ыытыыта, хас көрсүбүт эр киһилэрин аайы сытан биэрэн иһиилэригэр тириэрдибититтэн арыгыһыттар элбии тураллар. Кимтэн оҕоломмуттарын билбэт дьахталлар кытта бааллар. 
Сахалар былыргы олохторун үөрэҕэ дьон өйүн-санаатын харыстыырыттан олоххо киирэрэ уонна кытаанахтык тутуһуллара дьахталлартан ирдэнэр кэмэ кэллэ.

НАРКОТИК 

Билигин Аан дойду үрдүнэн наркотиктары билбэт, истибэтэх киһи суох буолуо. Кэлин кэмҥэ эдэрдэр элбэхтик наркотигы туһаналлар уонна онно ылларан хаалаллара үксээтэ диэн бары хаһыаттарга суруйаллар, телевизорга көрдөрөллөр.

Наркотиктары хантан даҕаны аҕалыллыбатах, айылҕаҕа бэйэтигэр үүнэр үгүс элбэх үүнээйилэртэн араас ньымаларынан оҥороллор. Көлөпүнэ, маак сиргэ-дойдуларга барыларыгар дэлэччи үүнэр, тарҕаммыт үүнээйилэр. Бу үүнээйилэртэн боростуой ньыманан мөлтөх наркотигы быһаччы ылаллар, онтон күүстээҕи улахан лабораторияларга оҥороллор.

Киһи сайдан истэҕинэ билиитэ-көрүүтэ элбээн уонна дириҥээн иһэр, өйө-санаата, саҥаны айыыны оҥороро эбиллэр. Ол түмүгэр киһи барахсан сиргэ үүнэр үүнээйилэртэн аан маҥнай табааҕы булан тардыбыт. Табаах буруотун дьайыыта өйүн-санаатын букку-йан, дуоһуйууну, астыныыны киллэрэрин туһаммыта. Үрүҥ астары аһытан, көөнньөрөн, арыгыны оҥорон испитэ, аны өйүн-санаатын өссө күүскэ буккуйар наркотигы оҥостон боруобалыы сылдьар. Айылҕа үүнээйилэриттэн ылыллар өйү-санааны буккуйар наркотиктарга эбии наука оҥорон туһаҕа таһаарыылара өссө эбиллэн иһэллэр.

Төһөнөн киһи өйө-санаата сайдан истэҕинэ өйүн-санаатын буккуйааччылар эмиэ күүһүрэн иһиилэриттэн оҕо кыра эрдэҕиттэн олус тулуурдаах, өһөс буола үөрэннэҕинэ эрэ олоҕун киһилии, киһи быһыылаахтык олорор кыахтанарын билэн олохпутугар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун туһаныахпыт этэ. Киһи киһи буолан тыыннаах сылдьарын туһугар өйө-санаата буккуллубат, өйө көппөт буоллаҕына эрэ табыллар.
 
Өй көтүүтэ киһи иирэригэр, өлөрүгэр, киһи буолан бүтэригэр тириэрдэр. Олоҕу киһилии быһыылаахтык олорууга өй-санаа туруктаах буолуута киһиттэн хайаан да көрдөнөр биир сүрүн көрдөбүлгэ киирсэр. Ол иһин тулуурдаах, өһөс буолууга үөрэнии эрэ өйү-санааны харыстааһын, бөҕөргөтүү буолар.

Киһи өйө-санаата олус түргэнник күүстээх наркотик дьайыытыгар ылларар. Аҕыйахта боруобалаан көрө сылдьыбыт эдэр киһи бэйэтэ наркотига суох табыллыбат наркомаҥҥа кубулуйа охсубутун билбэккэ да хаалыан сөп. Эдэр дьон ити курдук бииртэн биир ылларан иһэллэриттэн Аан дойду үрдүнэн наркоманнар аҕыйыахтарынааҕар өссө эбиллэллэр. Биир наркоман киһи төһө эмэ эдэр дьону наркотик сабыдыалыгар киллэриэн сөп диэн ааҕан таһаарбыттара ыраатта. Ол иһин билбэти, саҥаны айыыны боруобалыы сатааһынтан эдэрдэр көмүскэллээхтэрэ хайаан да ирдэнэр. Сахалар “Айыыны оҥорума” диэн эдэрдэри харыстыыр, үөрэтэр үөрэхтэрэ эрэ ону-маны боруобалыы оонньуу сылдьан наркотикка ылларан хаалыыттан харыстыыр кыахтааҕын төрөппүттэр итэҕэйиэ, туһаныа этилэр.
Билигин сахаларга тарҕана сатыыр “айыы үөрэҕэ” дьону айыыны оҥорууга ыҥырара, ону “үчүгэй” диэн хайгыыра эдэрдэри наркоман буолууга үтүрүйэр. Эдэрдэр саҥаны айыыны оҥоро сатыыр санаалара элбэҕиттэн араас наркотиктары боруобалаан көрө сылдьан наркоман буолан хаалаллара элбээтэ. “Айыы үчүгэй” диэн сымыйа үөрэҕи хаалларыахпыт, тарҕата сатааччылары булан эппиэккэ тардыахпыт этэ.

Бэйэлэрин быстах баҕа санааларын кыайа туттан салайбат, атаах, олоҕу оонньуур курдук саныыр, ол-бу саҥаны айыыны оҥоро сатыыр, ону-маны боруобалыы охсор санаалаах эдэрдэр урут-бастаан наркотик дьайыытыгар ылларыахтарын сөп. Киһи бэйэтин өйө-санаата төһө туруктааҕа, тулуурдааҕа, үлэлии-хамсыы үөрэммитэ, бэйэтин олоҕор ситиһэ сатыыр сыаллааҕа-соруктааҕа эрэ наркоман буолан хаалбатыгар көмөлөһөр кыахтаахтар. 

Аныгы сайдыылаах диэн ааттанар, айылҕаттан тэйэн иһэр дьон араас ыарыыларга ыллараллара элбээн иһэр. Айылҕаттан тэйии, тымныынан куруук эрчиллибэт буолуу киһи ыарыылартан көмүскэнэр кыаҕын кыччатан иһэрин иммунитет аҕыйаан иһэр диэн билинэллэр.

Россияҕа 2016 сыллаахха балаҕан ыйыгар 1 мөл. 88 тыһ. киһи вич инфекциянэн сутулла сылдьар диэн аахпыттар. Бу ыалдьыбыт дьоннортон 233 тыһ. киһи өлбүт. Бу ыарыыга сутуллааччылартан 50,9 бырыһыаннарын наркоманнар ылаллар эбит.

Эдэр, иллэҥ, элбэх харчылаах дьон наркотикка үгүстүк ыллараллар. Баай дьон оҕолоро барыга бары бэлэмҥэ үөрэнэллэрэ, иллэҥнэрэ, атаахтык иитиллэллэрэ, харчылара элбэҕэ наркотикка элбэхтик ылларалларыгар тириэрдэр. Наркоман буолуу ыарыыга ылларыыга тэҥнэһэр. Ыалдьыбыт киһи эмэ суох табыллыбатын курдук наркоман аны наркотига суох сатаммат турукка тиийэр, кыайан тулуйбат ыарыытыгар ылларар.

Дьон-аймах өйдөрүн-санааларын иирдэр эмп, наркотик тэнийэн, тарҕанан иһэр. Наркотик эргиэнигэр көҥүл, кыыллыы ырыынах баара уонна эмиэ арыгыны кытта охсуһа сатаабыт курдук былдьаан ылыы, суох оҥоро, бобо сатааһын, бу дьыала салгыы баран эдэр дьону сутуйа турарыгар тириэрдэр.

Наркотигынан эргинии олус улахан барыстаах. Эргиэмсиктэргэ тыһыынча төгүл элбэх барыһы биэрэр диэн аахпыттар. Бу курдук элбэх барыһы биэрэр ханнык да үлэ-хамнас салаата сир-дойду үрдүнэн суох. Наркотиктары кытта аҥардастыы бобуунан эрэ охсуһуу кыаллар кыаҕа суоҕун аһара элбэх барыһы биэрэрэ уонна эдэрдэр айыыны оҥорор санаалара элбэҕиттэн боруобалаан көрө сылдьан, ылларан иһэллэринэн быһаарыллар. Ырыынакка, атыыга киирэр наркотиктары тутан ылан, уматан, аҕыйатан кэбистэхтэринэ эргиэмсиктэр сыаналарын төһө баҕарар үрдэтэн элбэх барыһы син-биир ылалларын кыччаппаттар, тоҕо диэтэххэ, наркоман буолбут атыылаһааччылар түргэнник эмтэнэр кыахтара суоҕуттан туһаналлара аҕыйаабат, онтон ахсааннара эбиллэ турар.

Арай бу уустук дьыаланы быһаарарга экономикаҕа ырыынак ырычаахтарын таба туттан охсуһууну салгыы ыытыы эрэ ыараабыт балаһыанньаттан тахсыыга тириэрдиэ этэ. Ол аата, наркотиктары оҥоруу уонна атыылааһын сорох өттүн государство бэйэтигэр эмиэ ылынан, атыыга таһааран сыанатын биллэрдик намтатара, туһанааччылары бэрээдэктиирэ, ырыынакка суох буолан хаалбатын хааччыйара ирдэнэр.

Дьон үөрээри, санааларын көтөҕөөрү, уоскуйаары табааҕы тардаллар, арыгыны иһэллэр, наркотиктары туһаналлар. Эдэрдэр саҥаны айыыны оҥорор санаалара аһара барарыттан итилэри барыларын боруобалаан көрдөхтөрүнэ эрэ табыллар. Арыгыны бобуу кэмигэр араас элбэх токсикоманнар үөскээбиттэрэ. Оҕолор бензининэн тыынан өйдөрүн сүтэрэллэрэ. Араас саҥаны, куһаҕан  айыылары оҥорон саҥа, урут биллибэт дьайыылаах эттиктэри туһанан өйдөрүн-санааларын буккуйаллара эбиллэн иһэр.

Билигин 2018 сыллаахха эдэрдэр шарикка үрдэриллибит “закись азота” диэн гааһынан тыынаннар өй-санаа уларыйар кэмигэр киирэн сылдьары баһылаатылар. Бу гаас киһини элбэхтик үөрдэрин иһин “веселящий газ” диэн ааттаабыттар. Бу гаас дьайыытыттан киһи элбэхтик үөрэр, манньыйар санааҕа киирэн хаалара эдэрдэр элбэхтик туһаналларын үөскэттэ.

Барыс ылыахтарын баҕалаахтар бу бобуута суох гааһы шарикка үрдэрэн баран 100 солкуобайга эдэрдэр мустар сирдэригэр элбэхтик аатыылыыллар. Чаас аҥаарынан дьайыыта аастаҕына өссө кэлэн атыылаһан иһэллэр. Үтүө санаалаах дьон бу гааһы атыылыыры бопторор санаалара улаатан иһэр.

Онон, наркотик диэн дьон-аймах өйдөрүн-санааларын күүһүнэн араас баҕа санааларын тулуйарга, тохтоторго, албыҥҥа киирэн  биэрбэккэ хайаан да үөрэниэхтээх күүстээх эмтэрэ буолар. Олох сайдан иһиитэ илэ-бааччы көрдөрөрүнэн дьон-аймах наркотиктары сатаан туһана үөрэммэтэхтэринэ эстии-быстыы, өй-санаа көтүүтүн кэмигэр тиийиэхтэрин сөбүн биллэрэр.

Билигин аан дойду сайдыыны ситиспит государстволара наркотиктары утары киэҥник хабан охсуһа сатыыллар. Ол эрээри бу дойдулар кыайан быһаарбат ыарахан суолларыгар ыллара сылдьаллар. Государство бэйэтэ бас билэн, дьаһайан, сөптөөх сыанатын быһан наркоман буолбут дьону наркотиктарынан эмтээһин курдук хааччыйыыны быһаардаҕына эрэ, бу дьыала табыллыан сөп диэн этээччилэр элбээн иһэллэр. Ол курдук Европа сайдыылаах дойдуларыгар кыра күүстээх наркотиктары атыылааһыны тэрийэн хонтуруоллааһын оҥоруллан эрэр.

Биһиги эмиэ сайдыылаах дойдулар туһалаах уопуттарын олоххо туһаныахпытын сөп.

НАРКОТИК ТАРҔАНЫЫТЫН УТАРЫ ОХСУҺУУ

Ааспыт 2-с тыһыынча сыллар саҕаланыыларын диэки оҥоруллубут кытаанах арыгыны кытта охсуһуу билигин даҕаны өй-санаа сайдыытын, тулуурдаах буолуутун ситиһэ илик омуктарга салгыы бара турар. Арыгыны бэйэлэрэ сатаан оҥосторго үөрэммит омуктар хас да үйэлэр усталарыгар арыгыны иһэ үөрэнэннэр билигин арыгыһыт буолуу кэмин ааһа сайыннылар. Арыгы тарҕанан барбытыттан ыла төһө эмэ уһун кэм аастар даҕаны, сорох хаалан иһэр сайдыылаах, арыгыны бэйэлэрэ оҥостубат дойдулар дьон¬норо  кэмнээн иһэргэ саҥа үөрэнэ сатыы сылдьаллар.

Биһиэхэ сахаларга сайдыылаахтарынан өҥнөр нууччаларбыт арыгыны сатаан, кэмнээн иһэллэрин көрдөрөн үөрдэ иликтэр. Арай Кавказ омуктара арыгыга сыһыаннара уратытын куруук ахталлар, бэлиэтииллэр. Бу арыгыны бэйэлэрэ оҥостубуттара икки тыһыынча сылтан ордубут дойдуларга биллэр арыгыһыттар суохтар. 
 
Арыгыны, өйү-санааны иирдэр аһы бэйэ оҥосторо дьон өйдөрүгэр-санааларыгар улахан уратыны киллэрэр. Ол курдук олору сатаан оҥостуу, күһэйэн да туран элбэх арыгы куруук баарыгар үөрэниини үөскэтэрэ, олох кытаанах көрдөбүлүгэр кубулуйар. Ким кыаҕа тиийбэтэх, этэ-сиинэ арыгыны тулуйарга үөрэммэтэх, өйө-санаата мөлтөх, киһиргэс, тулуура суох киһи арыгыһыт буолан олохтон эрдэ туораан биэрэн иһэр балаһыанньата арыгы куруук баарыттан, дэлэйиититтэн үөскээн тахсар. Айылҕаҕа маннык балаһыанньа үөскээһинин биһиги “Айылҕа талан ылыыта” диэн ааттыыбыт. Туруктаах өйдөөх-санаалаах, тулуурдаах, өһөс, бөҕө эттээх-сииннээх дьону талан ылыыга арыгы бары өттүнэн сөп түбэһэриттэн чулуулары талыыга туһалыыр. Ол курдук тулуура суох, атаах майгылаах дьон урутаан арыгыга ыллараллара, олохтон эрдэлээн туорууллара дакаастаммыт чахчы буолар.

Быданнааҕыта оҥоруллубут арыгыны кытта сорох хаалан иһэр сайдыылаах дойдуларга охсуһуу билигин да бара турар. Онтон сайдыылаах дойдулар арыгыны бобон эбэтэр суох оҥорон охсуһалларын бырахпыттара ыраатта. Бу омуктар билигин кэлэн наркотиктары кытта охсуһууларын саҕалаатылар. Ол эрээри бэйэлэрэ былыр арыгыны аан маҥнай оҥорон дэлэччи атыылаабыттарын, эргиммиттэрин, дьону арыгыны кэмнээн иһэргэ күһэйэн үөрэппиттэрин туһунан умнан кэбиспиттэр. Билигин кэлэн бэйэлэрэ аны наркотиктары туһаналларын бобо-хаайа сатыы сылдьаллар.

Бу кэмҥэ наркотиктары кытта Россия республиката охсуһуута өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэт, аҥардастыы бобуу, хаайыы өттүгэр салаллан хааллылар. Рынокка атыылана киирэн иһэр наркотиктары тутан ылан суох оҥоруу наркотиктар сыаналарын аһара үрдэтэн иһэрэ наркоманнар аҕыйыылларыгар тириэрдибэт.

Эдэрдэр туох суоҕу, көстө-көстө көстүбэти була-тала, саҥаны айыыны оҥоро сатыыр санаалара элбэҕиттэн сүтэн хаалар наркотиги көрдөөһүҥҥэ, туһаныыга кыахтара баарынан турунаннар наркоман буолууга үтүрүллэллэр. Аны буллахтарына аһара туттунаннар өлүүгэ кытта тиийэллэр.

Наркотиктары чэпчэки сыаналаан республика атыыга таһааран  сыаната аһара үрдүүрүн суох оҥорон араас буруйу, халааһыннары оҥорууну биллэрдик аҕыйатыа этэ. Көҥүлэ суох атыылыы сатааччылартан тутан ылан республика чэпчэки сыанаҕа атыылыырын тэрийиэххэ сөп. Маннык тэринии рынокка наркотик куруук баарын ситиһиигэ туһалыа, ыалдьыбыт дьон өр кэмҥэ эмтэммэккэ эрэ көнөллөрө аһара уустугун таба өйдүүргэ тириэрдиэ.

Өй-санаа үөрэҕин баһылааһын өйгө-санааҕа дьайар абылаҥнары утары охсуһууга таба суолу тутуһууга көмөлөһөр. Олору кытта охсуһуу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини хайаан да тутуһан ыытыллара эрэ табыллар. Өйгө-санааҕа дьайыыга икки өрүтү тутуһуу “Чыпчархай уонна манньа” эбэтэр нууччалыы “Кымньыы уонна бирээнньик” диэн этиилэринэн толору бэриллэр. 
Бастакытынан, бу кэмҥэ наркотиктары утары охсуһуу аҥардастыы кымньыыны эрэ туһанан ыган-хаайан ыытыллара халыйыыны, дьон сөбүлээбэттэрин үөскэтэр. Ол курдук бобуу, хаайыы кымньыы дьайыытыгар киирсэр.

Иккиһинэн, бирээнньик диэн этии манньаны быһаарар. Республика чэпчэки сыанаҕа наркоманнарга наркотиктары атыылааһына манньа, көмө курдук дьайыыланыа этэ. Арай бу көмөнү учуокка турбут наркоманнарга түҥэтии эмтэнэллэригэр улахан көмөнү оҥоруо этэ. Бу быһаарыыны сорох сайдыылаах дойдуларга туһанан эрэллэр.

Биир үйэ устата арыгыны аҥардастыы бобуу содулугар үөскээбит революцияларга Россия үрдүкү салайааччылара өйдөрө-санаалара тиийбэтиттэн икки төгүл улаханнык түбэстилэр.
 
Бастакытынан, 1914 сыллаахха ыраахтааҕы арыгыны букатыннаахтык бобуутун сабыдыалынан Олунньутааҕы революция саҕаламмыта уонна кыайбыта.

Иккиһинэн, 1985 сыллаахха Горбачев М.С. ыйыытынан арыгыны кытаанахтык бобуу, карточканан түҥэтии ыытыллыбыта. ССРС үгүстэр сөбүлээбэт салайар былаастаах дойдуга кубулуйбута. 1991 сыллаахха перестройка хамсааһына кыайбыта, ССРС үрэллибитэ.
Аҥардастыы бобуунан эрэ арыгыны кытта охсуһа сатаабатахтара эбитэ буоллар баҕар ыраахтааҕы да оннугар олоруо, революциялар да буолуо суохтара, онтон ССРС үрэллиэ суоҕа этэ. Ол курдук дьон үксүлэрэ сөбүлээбэттэрэ таһынан баран маассабай хамсааһыҥҥа тиийиэ суоҕа этэ.

Арыгыны оҥорууну баһылаабыт уонна арыгы көмөтүнэн Аан дойдуга баһылыыр оруолу ылбыт Европа дойдулара кэлэр 3-с тыһыынча сылларга бастаан иһэр кыахтарын сүтэрэн эрэллэр. Ол курдук бу дойду дьоно наркотигы сатаан туһанарга үөрэнэллэрэ ураты уустуктары үөскэтэр. Салайааччы, баай дьон оҕолорун баайга-талымҥа, көҥүл-босхо барыыга, айыыны оҥорууга үөрэтэллэрэ өйдөрө-санаалара туруга, тулуура суох буолуутун үөскэтэриттэн боруобалыы оонньуу сылдьаннар үксүлэрэ наркотикка ыллараллар. Бэ¬йэлэрин быстах баҕа санааларын кыайан туттунан тохтотуммат, тулуура суох буола улааппыт эдэрдэр харчылара элбэҕиттэн, күүстээх наркотиктары өйдөрө көтүөр диэри элбэхтик туһанар кыахтаахтара уонна олор арыгытааҕар ураты күүстээх дьайыылаахтарыттан сөбүлээн көрөн туһана үөрэнэллэрин улаханнык уустугурдар.

Наркотиктары утары охсуһууга арыгыны аан маҥнай бэйэлэрэ оҥостубут дьон сатаан, кэмнээн иһэр буола үөрэммиттэрин умнан кэбиһэр табыллыбат. Ол охсуһууттан холобур ылыахха сөп этэ. Наркотик оҥоруллар үүнээйилэрэ дэлэччи үүнэр сирдэрин олохтоохторо атыыга-эргиэҥҥэ анаан оҥорон таһааралларыттан, олох кыра эрдэхтэриттэн ыла наркотиктары туһана сылдьарга тиийэллэр. Кинилэр эттэрэ-хааннара да үөрэнэн, өйдөрө-санаалара кыра эрдэхтэриттэн бөҕөргөөн, тулуурдара улаатан уонна ас-үөл таһаарынар үлэлэрэ-хамнастара буоларынан аһара туттан барбаттар. Бу быһаарыы сахалар “Кыһалҕа – кыһыл талах кымньыылаах” диэн этиилэрэ олус табатын билинэр. Бэйэлэригэр сөптөөҕүн көрөн туһанарга үөрэннэхтэринэ эрэ киһи-хара буолаллара олоҕу олороллоругар, аһара туттубаттарыгар күһэйэр.

Бу дойдулар дьонноро өйдөрүн-санааларын күүһүнэн баҕа санааларын кыана туттан элбэх наркотиктартан бэйэлэрин доруобуйаларын буорту оҥорботохторуна эрэ тыыннаах буолан сылдьаллара кыаллар. Бэйэлэрин баҕаларын кыаммакка наркотиктары хааланнахтарына бэрт сотору наркоман буоланнар олох суолуттан туораан биэрэн иһэллэр. Бу быһыы эмиэ, арыгы курдук “Айылҕа талан ылыыта” диэн ааттаныан сөп. Маннык ыарахан, кытаанах усулуобуйаҕа дьон бэртэрэ, тулуурдаахтара эрэ наркоман буолбакка ордон хаалан олоҕу салгыыр кыахтаналлар. Ол аата, дьоҥҥо тыыннаах буоларга дьулуһуу эрэ олоххо көрсөр ыарахаттары кыайалларыгар күүс биэрэрин хаһан да умнубатахпытына табыллар.

Наркотиктары дэлэччи оҥостон сатаан туһанарга үөрэнии Аан дойду государстволарын кыраныыссаларын хаттаан уларытыыга тириэрдиэн сөп. Ол курдук наркотиктары сатаан туһана үөрэммэт, аһара буойа-хаайа сатыыр, билиҥҥи сайдыылаахпыт дэнэр дойдулар дьонноро наркотиктар дьайыыларыттан улаханнык мөлтүөхтэрин сөп.

Афганистаҥҥа талибтар сүрүн дохуоттарын наркотиктары оҥорон атыылааһын ылар этэ. Героин, опий диэн наркотиктары ордук элбэҕи оҥороллоро. Барытын атын дойдуларга таһааран атыылыыллара.

2001 сыллаахха балаҕан ыйын 29 күнүгэр Россияҕа куттал суох буолуутун сэбиэтин мунньаҕар наркотиктар тарҕанан иһиилэрин туһунан кэпсэппиттэрэ. Кэнники кэмҥэ Россияҕа наркоманнар ахсааннара 10 төгүл элбээбит диэбиттэрэ. Президент Путин В.В. синтетическэй наркотиктар ордук кутталлаахтарын, киһи түргэнник тутулукка киирэн хааларын бэлиэтээн эппитэ. В.Рушайло Россияҕа кэлэр наркотиктар, ордук героин 80 бырыһыаннара Афганистантан кэлэрин кэпсээбитэ. Бу 21-с үйэҕэ аны нар¬котиктар тарҕаныыларын утары охсуһуу күүһүрэрин ыйбыттара.

Бары дойдулар наркотиктары атыылааһыны утары охсуһаллар. Элбэх наркотиктары тутан, былдьаан ылан уматан кэбиһэллэр. Атыыга барыахтаах наркотиктары аҕыйатан, суох оҥорон кэбиһэллэрин кыайыыны оҥорбут курдук ааҕыналлар. Ырыынакка киирэн атыыга барыахтаах чааһын тутан ылан суох оҥороллоруттан наркотиктар сыаналарын аһара үрдэтэллэрин салайааччылар аахсыбаттар.
Маннык быһыылаахтык охсуһуу саҕаламмыта төһө эмэ өр буолла эрээри туох да туһаны аҕалара биллибэт. Биһиги бу курдук охсуһуу тоҕо сыыһатын, арыгыны утары охсуһуу буолан ааспыт холобурдарынан быһаара сатыахпыт.

Эдэр, иллэҥ, элбэх харчылаах дьон боруобалаан көрө сылдьан наркотикка ылларбыттарын билбэккэ да хаалаллар. Доруобуйаҕа дьайар күүһэ улахана бэрдиттэн уонна наркоман буолбут дьон өйдөрө-санаалара мөлтүүрүттэн кыайан быраҕа охсон кэ¬биспэттэр. Наркотик киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыта арыгы курдук буолан баран быдан күүстээх. Олус түргэнник өйү көтүтэр. Киһи бэйэтэ өйө көтөрүгэр үөрэнэ охсон хааларыттан сирдээҕи, көннөрү дьон олохторунан астымматын үөскэтэ охсор. Өй-санаа көҥүл көтө сылдьара, итинник өйдөбүлү иҥэрэн кэбиһэр. Итиннэ эбэн биэрдэххэ, аныгы баай дьон оҕолоро атаахтык иитиллэллэрэ элбээбититтэн кыра эмэ тулуурдаах буолуу диэн өйдөбүллэрэ суоҕа, ордук түргэнник наркотикка ылларалларыгар тириэрдэр. Кинилэргэ хаһан баҕарар наркотик наада буола турар. Ол иһин наркотик ырыынагар ахсаана аҕыйаатаҕына сыаната биллэрдик үрдээн барара быһаарыллар.

Ырыынакка героин сыаната үрдээн иһэриттэн наркоманнар эрэйдэрэ элбиир, көрдүү, була-тала сатыыллар, бэйэлэрэ оҥостоллор. Дьадаҥы өртүлэрэ харчылара тиийбэтиттэн  араас халааһыннары, саба түһүүлэри оҥороллоро эмиэ эбиллэр.

Аан дойдуга наркотик эргиирэ ити курдук хаһан да аҕыйаабакка эбиллэн эрэ иһэр чинчилээх. Төһө күүскэ охсуһан, наркотигы суох оҥорон истэхтэрин аайы, сыаната өссө ыараан элбэх барыһы биэрэр. Ол аайы үгүс барыһы ылаарылар дьарыктанар дьон элбээн биэрэн иһэллэр. Наркотигы кытта аҥардастыы бобон-хаайан, суох оҥорон охсуһуу сабыдыала төттөрү өттүгэр охсоруттан, эдэрдэри күүскэ угуйарыттан балаһыанньа ордук уустугуран иһэр.

Билигин үгүс омуктар наркотиктары бобон уонна суох оҥорон дьон туһаналларын тохтотуохтарын баҕараллар. Ол эрээри туох бобуулаах, хааччахтаах баарын эдэрдэр хайаан да боруобалаан көрөр, булар-талар идэлэринэн аан маҥнай эдэр дьон наркоман буолан хаалан эрэйдэнэллэр.

Наркотиктары суох оҥорон, бобон охсуһуу наркотиктар сыаналарын олус үрдэтэр. Ол курдук наркотик ырыынагар тиийбэтэ үөскээһинэ көрдүүр дьон элбээн хаалыыларын таһаарар. Төһө элбэхтэр наркотигы көрдүүллэр даҕаны сыаната соччонон үрдээн биэрэн иһэр. Ити иһин наркотигы үүннэрэн уонна оҥорон атыыга таһаарааччылар хаһан даҕаны ночоотурбаттар. Куруук барыстанан тахсаллар. Эргиэмсиктэр наркотик киһиэхэ дьайыытын сатаан туһаналлар. Ол курдук хаста да күүстээх наркотик дьайыытыгар түбэстэҕинэ киһи бэйэтэ наркоман буолан хаалыан сөп. Онон, наркоманнар аҕыйаабакка ахсааннара эбиллэн эрэ иһэр.

Ырыынакка наркотигы суох оҥорон эбэтэр аҕыйатан охсуһуу букатын сыыһа суолу тутуһуу, халыйыы буолар. Ол курдук наркотик сыаната үрдээһинэ кыахтаах баай дьон оҕолоро аан маҥнай наркоман буолалларын үөскэтэр. Кинилэр харчылара элбэҕиттэн төһө баҕарар сыаналаах наркотиктары булан туһанар кыахтаахтарыттан наркоманнар элбииллэр.

Сайдыылаах омуктарбыт элбэх харчылаах дьонун оҕолоро урут бастаан наркоман буолуулара, бу дойдулар салайааччылара наркотиктары кытта сатаан охсуһар кыахтарын суох оҥорон кэбиһэр. Салайааччылар быстах, наркотиктары олус түргэнник суох оҥоро охсор санааларыгар оҕустараннар, түргэнник оҕолорун эмтии, көннөрө сатааннар наркотиктары суох оҥоруу, бобуу өттүгэр салаллан хааллылар. Онтон бобуу уонна хаайыы эдэр дьону үөрэтиигэ төттөрү өттүгэр охсууланан тахсарын билигин да ситэ арааран өйдүү иликтэр.

Афганистаҥҥа 90 тыһ. гектар сиргэ мак ыһаллар эбит. Ордук элбэхтик Герат диэн провинцияҕа үүннэрэллэр. Героины оҥорор 400 цех, лабораториялар бааллар эбит. Оҥорон таһаарар героиннарын биир килограмын сыаната 25 эрэ доллар эбит. Афганистаҥҥа оҥорор наркотиктарын Таджикистанынан, Киргизиянан, Россиянан Европаҕа атыылыы таһаараллар диэн Россия радиота солуннары кэпсиир.

21-с үйэ саҕаланыытыгар Америка Холбоһуктаах Штаттарын салайыыларынан НАТО государстволара Афганистан сайдыыта суох государствотын утары сэриини саҕалаан кыайыыны ситистилэр. Бу сэриини наркотиктары утары саҕаламмыт бастакы улахан сэриинэн ааттыахха сөп. Сайдыылаах дойдуларга Афганистан маагы дэлэччи үүннэрэн героин диэн күүстээх наркотигы оҥорон атыыга таһаарара олус буортулаах этэ диэн быһаараллар.

Онон, саҥа 3-с тыһыынча сыллар наркотиктары утары сэриини бил¬лэриинэн саҕаланнылар диэхпитин сөп. Хайалара кыайарын быһаара сатааһын букатын да наадата суох. Ол курдук киһи-аймах олоҕор, аһылыгар сайдыыны киллэрэр, өйүн-санаатын буккуйар наркотигы кытта охсуһуу олус уустугар ханнык да саарбаҕалааһын суох. Дьон өйө-санаата ордук бөҕөргөөн, тулуурдаах, өһөс буолан наркотик дьайыытыгар кыаттарбат кэмэ кэлэригэр олус уһун бириэмэ наада.

БОРУОБАЛААН КӨРҮҮ

Сахалар “Киһи тутан-хабан көрдөҕүнэ эрэ астынар” диэн оҕону үөрэтии хайдах барыахтааҕын быһаарар этиилээхтэр. Бу этии үөрэх барыта боруобаланан, киһи этин-сиинин хамсаттаҕына, хос-хос хатыланнаҕына эрэ оҕо өйүгэр-санаатыгар үгэһи үөскэтэн дириҥник, умнуллубат гына иҥэрин быһаарар.

Оҕоҕо тугу эмэни билбэтин эттэххэ, хайаан да боруобалаан, тутан-хабан көрдөҕүнэ эрэ астынар, чахчы сөп эбит диэн итэҕэйэр, оччоҕуна билинэр, ылынар, толорорго үөрэнэр.

Холобурга, кыһын тымныыга кыра оҕолорго таһырдьа оонньуу тахсалларыгар: “Муус кыырпаҕын айаххытыгар угумаҥ, уоскутун хам ылыаҕа, хаан тахсыаҕа”,- диэн анаан-минээн сэрэтэн этэҕин. Арай таһырдьа тахсаат даҕаны, көрбөт кэмҥэр түбэһиннэрэн бары ити этиини боруобалаан көрөн, тоҥ мууска уостарын хам ыллаттарбыттарын, муус куһуоччуктарын уостарыгар ыйаабыттарын босхолуургар эрэ тиийэҕин. “Айыкка”, “абытай” буолбутун, уостан хаан тахсыбытын кэнниттэн тымныы муустан сэрэнэр үөрэх дьэ өйдөрүгэр түһэн умнуллубат гына хатанар. 

Оҕо бу оҥорор куһаҕан быһыыта аан маҥнай оҥорор саҥаны айыыта буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэр. Уоһа ыалдьыбытыттан кэһэйэн аны маннык куһаҕан айыыны оҥорбот кыахтанар.

Кыра оҕо алҕас хатыылаах кактус үүнээйини харбаан ыллаҕына “Айыкка”, “Айыы-айа” буолан кэһэйэн, аны ханнык да үүнээйиттэн эрдэттэн сэрэнэн тарбаҕын төбөтүнэн кэйиэлээн, бэрэбиэркэлээн көрбөккө эрэ тыытарга түргэнник үөрэнэр. Оҕо бу быһыытын сахалар былыр-былыргыттан үөрэтэн билэн итии тэриллэри тардыалаабатын туһугар тарбаҕын төбөтүн кыратык хаарыттаран үөрэтиини туһаналлар. 

Боруобалаан көрүүттэн кэһэйдэххэ, эккэ-сииҥҥэ ыарыы үөскээтэҕинэ үөрэнии ордук дириҥник, умнуллубат гына иҥэр. Бу үөрэх ордук кыра оҕо итиини тыыппатын туһугар тарбаҕын төбөтүн итиинэн хаарыттаран, кэһэтэн үөрэтии баарыттан биллэр. Оҕону сэрэнэргэ үөрэтэргэ олус туһалаах ньыматын сахалар былыр-былыргыттан билэн оҕолорун сыыһа туттубатыгар иитиигэ билигин да туһана сылдьаллар.

Арыгыны элбэхтик иһэр куһаҕанын туһунан бары; учууталлар, төрөппүттэр, билэр дьон эмиэ этэллэр. Оҕо улаатан иһэн ханнык эмэ хампаанньаҕа кыттыһан син-биир биирдэ аһара иһэн кэбиһэр кыахтаах. Хайаан да боруобалыыр, саҥаны айыыны оҥорор санаата киниэхэ батан сылдьыбакка тахсарыгар эрэ тиийэр, арай аһара иһэн ыарыйдаҕына, кэһэйдэҕинэ, дьэ чахчы арыгы куһаҕанын билэн, кэһэйэр, итэҕэйэр. Бу боруоба кэнниттэн арыгыттан кэһэйэн куһаҕанын итэҕэйдэҕинэ испэт киһиэхэ кубулуйуон сөп.
 
Манна табаах тардыытын эмиэ киллэриэххэ сөп. Ким төһө элбэх бөппүрүөскэни умуруорбакка эрэ тардарыгар күрэхтэһэн уҥан хаалбыт уол табаахтан кэлин да улаханнык сэрэнэр этэ.

Иллэҥ, элбэх харчылаах эдэрдэр наркотигы боруобалаан көрө сылдьан ылларбыттарын билбэккэ да хаалыахтарын сөп. Киһи доруобуйатыгар, өйүгэр-санаатыгар дьайара күүһэ бэрдиттэн наркотикка ылларбыт дьон ыарыһахтарга кубулуйаллар, уһуннук эмтэммэккэ эрэ кыайан быраҕа охсон кэбиспэттэр.
 
Билигин тэнийэн, тарҕанан эрэр наркотиктары биирдэ эмэ боруобалыы оонньуу сылдьан ыллара охсон хаалыахха сөбө эдэрдэр аһара боруобалыыр, саҥаны айыыны, билбэттэрин оҥоро охсор санааларын кыана тутталларыгар, тулуурдарын, өһөстөрүн өссө күүһүрдэн биэрэллэригэр күһэйэр. Ол иһин олох сайдан, тупсан истэҕинэ “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн сахалар үөрэхтэрин сайдыыны ситиһиэҕин, үлэни-хамнаһы кыайыаҕын баҕарар омук дьоно хайаан да тутуһуохтаахтарын биллэрэбит.

Онон билигин эдэрдэргэ “Айыыны оҥорума” диэн этии, үөрэтии ордук туһалаах уонна табатык өйдөнөрө эрэйиллэр. Ол курдук саҥаны, билбэти, урут биллибэти оҥоруу саҥаны айыы буоларын бары билэбит эрээри оҕолорбут өйдөрүн-санааларын кыайан харыстыырга өссө да үөрэнэ иликпит. Сэбиэскэй былаас “айыы үчүгэй” диэн албынныы сылдьыбытын билигин да хаалларбакка салҕаан иһээччилэр, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар, суруйааччылар бааллар. Оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан, үчүгэйи уонна куһаҕаны сатаан арааран билэн олоҕор туһанарга үөрэниэр, ол аата киһи буолууну ситиһиэр диэри “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи тутуһара хайаан да ирдэнэр. Бу үөрэх оҕону сыыһа-халты туттунарыттан, киһи быһыытын аһара барарыттан харыстыырынан туһата улаханын төрөппүттэр өйдүөхтэрэ этэ.

Оҕо өйө-санаата сайдыытын уратытынан туох баар билиитин барытын саҥаны арыйан оҥорор. Өйө-санаата саҥаны айыылартан, билиилэртэн хомуллан, мунньуллан ийэ кута үөскээн иһэр. Ол аата оҕо куруук саҥаны арыйар, айыыны оҥорон иһэр, улахан дьон бары билэр билиилэрэ киниэхэ аан маҥнай саҥаны айыы буолан ийэ кутун үөскэтэр. Туох баар билиитэ барыта киниэхэ саҥаны айыы буолан өйүгэр-санаатыгар оннук уларыйыылары киллэрэр. Саҥаны билэн иһэриттэн өйө-санаата сайдар, эбиллэр.

Хас биирдии саҥаны арыйыы барыта боруобаланан истэҕинэ эрэ табыллар, олоххо киирэр, өйгө-санааҕа дириҥник, хаһан да умнуллубат буола хатанар. Оҕону үөрэтээччилэр “Повторение – мать учения”, “Практическое занятие” диэн этиилэрэ барылара боруобалаан көрөн ылыммыт билиини чиҥэтиигэ аналлаахтар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбуттара. Ол быһыы содулунан билигин Россия дьонун өйдөрө-санаалара туруга суох буолууга киирэн сылдьар. Туруга суох өйдөөх-санаалаах дьоҥҥо наркотик дьайыыта ордук күүһүрэр. Ол аата наркотик дьайыытыттан Россия дьоно атын омуктардааҕар ордук күүскэ оҕустарар, эрэйгэ тэбиллэр кыахтаахтар. Бу быһаарыы табатын Россия дьоно арыгыны элбэхтик иһэллэрэ, үгүстүк арыгыга ыллараллара биллэрэр.

Наркотикка ылларан эрэр эдэр киһи дьону кытта тапсыбат, кыраттан сылтаан кыыһыран-тымтан иһэр, куруук туга эрэ табыллыбата, тиийбэтэ үөскээн сайдан иһэр. Наркотига суох буоллаҕына “ломка” диэн улахан ыарыыга ылларар. Бу ыарыыны тулуйдаҕына эрэ наркотигы быраҕар кыахтанар.

Өйгө-санааҕа дьайар эмп наркотик диэн ааттанар. Эмп кыра дозата киһиэхэ туһаны оҥорор, эмтииргэ туттуллар. Элбэх дозата өйү көтүтэрин иһин наркоманнар туһаналлар. Эдэрдэр аһара барар санаалара элбэҕиттэн аһара туттунаннар өлүүгэ кытта тиийэллэр.
Киһини наркотигы туһаныыга үтүрүйүү уголовнай ыстатыйаҕа сөп түбэһэр. Албыннаан, боруобалаан көрдөрөн наркотикка үөрэтэн кэбиһиини бэйэлэрэ наркоман буолбут дьон элбэхтик оҥороллор. Кинилэр эдэрдэри ордук саныыр санааларын иэстэһэн ситиһэ сатыылларыттан наркотигынан көөчүктээн, боруобалатан наркоман оҥорон кэбиһиэхтэрин сөп.

Эдэрдэри “айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн үөрэтии саҥаны, биллибэти оҥорор санааларын аһара күөртээн, наркотиктары боруобалаан көрөллөрүгэр тириэрдэр кыахтаах. Аҕыйахта боруобалаан көрө сылдьан наркотикка ылларан хаалар эдэрдэр элбэхтэр. Ол иһин эдэр наркоманнар куруук элбээн иһэллэр.

Сахалар “Айыыны оҥорума” диэн эдэрдэри үөрэтэллэрэ кинилэри сыыһа-халты тутталларыттан харыстыыр ураты аналлааҕын, билбэт суолларыгар киирэн биэрэллэрин суох оҥорорун төрөппүттэр билэн туһаныа этилэр.
 
Онон оҕо ханнык баҕарар билиитин барытын бэйэтэ боруобалаан, оҥорон көрөн, билэн иҥэриннэҕинэ эрэ табыллар. Кини бу быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын үксүгэр боруобалаан көрөн баран биирдэ билэрэ улахан уустуктары, эрэйи да үөскэтиэн сөп.

Уол оҕолор сүрүн уратыларынан барыны билбиттэрин боруобалыы охсорго урутаан дьулуһаллар. Ол иһин сыыһа-халты, аһара туттунууга киирэн биэриэхтэрин сөбө, кинилэри ордук көрөн-истэн харыстыырга, кэмэ кэлэн истэҕинэ үөрэтэн, такайан биэрэн иһиигэ аһара наадыйаллар.

Олоххо туттуллар барыны бары боруобалаан, оҥорон көрөн билии-көрүү дойдулар олохторугар кытта дьайар. Ыраахтааҕылаах Россия аһара баайдара, чиновниктар үлэһит дьону аанньа ахтыбаттара, элбэх барыһы ылаарылар хамнастарын ситэ төлөөбөттөрө, олус уһун кэмҥэ ыган үлэлэтэллэрэ. Аһара баайдар салайар дойдулара үлэһиттэр олохторун тупсарар иһин туох да туһалааҕы оҥорботоҕо, кыһамматаҕа, 8 чаастаах үлэ күнүн олохтооботоҕо, тыа сирин үлэһиттэригэр сири биэрбэтэҕэ, кэлин үлэһиттэри кытта кэпсэтиигэ биир тылы булбаттарыттан сааны-сэби туттан ытыалыырга, элбэх киһини бииргэ өлөртөөһүҥҥэ кытта тиийбитэ.
Маннык ыар ыгааһын түмүгүнэн Улуу Октябрьскай революция  саҕаламмыта уонна олус улахан кыайыыны ситиһэн үлэһиттэр бары баҕа санааларын толорбута. Сири - бааһынайдарга, собуоттары - оробуочайдарга биэрбит курдук буолбута. Yлэһит, хамначчыт дьон үлэлээн сөптөөх хамнаһы өлөрөн киһи быһыылаахтык олохторун оҥостон олорор кыахтаммыттара, аны бары барыта үчүгэйгэ кубулуйбута, Улуу сэриигэ улахан суолталаах кыайыы ситиһиллибитэ. Үчүгэй олох кэллэ диэн үөрүү-көтүү, най барыы сабыдыалыгар оҕустарыыларыттан олох таһыма сайдыбакка үлэ-хамнас хаалыыта саҕаламмыта.

74 сыл устата сэбиэскэй былааһы боруобалаан, кэһэйэн баран, билигин капитализмҥа төннүү кэмэ Россияҕа кэлэн турар. Бу боруобалааһын төһө да уһунун иһин үс көлүөнэ уларыйыытын кэнниттэн сэбиэскэй былаас сыыһаларын, дьэ арааран билэн, өйгө-санааҕа халыйыыны көннөрүү үлэтэ ыытылла сылдьар.

Атын сайдыылаах государстволар Улуу Октябрьскай революция кэнниттэн дьэ өй, үөрэх ыланнар, бары үлэһиттэригэр төһө эмэ чэпчэтиилэри оҥороннор, өрө туруулар салгыы сайдан иһиилэрин тохтоппуттара. Онтон ыраахтааҕы өрө туруу, бу үлэһиттэр саҥаны айыылара оннук кутталланыа диэн билбэтиттэн олорон биэрэн, былаҕайга былдьаммыта.

Билигин да саҥаны арыйыы, айыы дьайыыта уларыйбат. Туох саҥаны айыы барыта боруобаланан, туга-ханныга ситэ биллэ илигинэ сэрэхтээҕин, кутталлааҕын эрдэттэн билэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илик оҕолору, эдэрдэри харыстаан “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр сахалар таҥараларын үөрэҕин кытаанахтык тутуһуохпут этэ.

Ол аата саҥаны оҥоруу, айыы туох содуллааҕа, үчүгэйэ дуу, куһаҕана дуу боруобалаан, оҥорон көрдөххө эрэ, төһө эмэ кэминэн биллэр кыахтааҕа олоххо уустуктары үөскэтэр. Ол иһин саҥаны айартан, айыыны оҥоруох инниттэн сэрэнии хайаан да ирдэнэр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэрэ өй-санаа ити уратытыттан тутулуктаах уонна эдэрдэри, ордук уолаттары сыыһаны-халтыны, аһара барыыны оҥорон кэбиһэллэриттэн харыстыырга аналланар.

ТУТТУНАР КҮҮС

Киһи уһун үйэтин тухары киһи быһыылаахтык, олохсуйбут бэрээдэги, сокуоннары тутуһан сылдьарын, олоҕу олорорун туһугар өйүгэр-санаатыгар элбэхтик киирэн ааһар быстах санааларын туттунар, тохтотунар күүстэннэҕинэ эрэ, аһара, сыыһа-халты туттубат кыахтанарын сахалар таҥараларын үөрэҕэ быһааран итэҕэйэр дьоҥҥо тириэрдэ сатыыр.
 
Туттунар күүс оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута сайдар кэмигэр “Кэтэс”, “Тохтуу түс”, “Мэниктээмэ”, “Тулуй” диэн үөрэхтэртэн саҕаланан үөскээн олохсуйар уонна оҕоҕо өйө-санаата сайдыытыттан, билиитэ кэҥээһиниттэн күүһүрэн иһэр. Сахалар үөрэхтэрэ киһи туттунар күүһүн санаа күүһэ диэн быһаарар уонна өһөс диэн ааттыыр. Ол аата өһөс киһи диэн күүстээх санаалаах, тулуурдаах уонна ол санаатын толорор кыахтаах киһи ааттанар.

Оҕо улаатан иһэн туттунар күүстэнэн, тулуурданан, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанан олоҕун сүрүн сыалын, киһи буолуу үөрэҕин ситиһэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн этин-сиинин, өйүн-санаатын эрчийдэҕинэ, дьарыктаатаҕына эрэ тулуура, улаатан ити сыалын ситиһэр. Ол аата оҕону анаан-минээн дьарыктаатахха, ыарахаттары тулуйарга элбэхтик эрчийдэххэ эрэ тулуура, өсөһө сайдан олоҕун сыалын ситиһэр кыахтанар.

Аныгы сайдыбыт, сымнаабыт диэн ааттыыр олохпутугар олох бу тутаах көрдөбүлүн хаалларын сылдьабыт. Ол иһин эдэрдэрбит бары тулуура, тохтотунар күүһэ суох буола улааталларыттан араас буруйу-сэмэни оҥороллоро элбээбитин тэҥэ, сыыһа-халты туттунууларга киирэн биэрэллэрэ үксээтэ.

Этигэр-сиинигэр эмискэ ыарыы үөскээтэҕинэ быстан-ойдон, тымтан турбакка, ханнык эрэ сөптөөх быһаарыыны булунуу киһиттэн хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. “Аҥар иэдэскин оҕустахтарына, атыҥҥын тоһуйан биэр” диэн православнай таҥара үөрэҕин этиитэ аныгы, сайдыылаах дьоҥҥо таба өйдөммөтөҕүн да иһин, улахан тулуур баарын бэлиэтиир. Киһи киһини сирэйгэ охсуутун тулуйуу ураты тулуурданнахха эрэ кыаллар кыахтааҕын быһааран ити этии үөскэтэн таҥараны итэҕэйээччилэр туһаналлар.
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ эмиэ киһи киһини оҕустаҕына маҥнайгы охсууну хайаан да тулуйар туһалааҕын, ол кэнниттэн быһаарсыы дьэ саҕаланыахтааҕын биллэрэр.

Сиэрдээх быһаарсыы диэн икки өрүт сөбүлэһэр, ол аата ханнык эрэ өттүнэн иккиэннэригэр сөп түбэһэр көрдөбүлү туруоруу уонна ылыныы ааттанар. Икки өрүт көрдөбүллэрэ хаһан баҕарар икки аҥы барар хайысхалаахтарынан, бу икки өрүттэр сөбүлүүр быһаарыылара ханан эрэ ортотунан, икки ардыларынан түбэһэрэ табыллар. Ол аата бу икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэригэр хайаан да көмөлөсүһэн, туруорар көрдөбүллэрин аҕыйатан, кыччатан биэрдэхтэринэ эрэ сөбүлэһии табыллар, ситиһиллэр кыахтанар.
 
Туттунар күүс, тулуур баара киһи субу оҥороору бэлэмнэнэр быһыытын өссө төгүл ырытарыгар, бу быһыыттан туох содул үөскээн тахсарын олохтоохтук быһаарыыга тириэрдэринэн олус туһалаах уонна киһиэхэ хайаан да баара ирдэнэр. Туттунар күүһэ суох эбэтэр бу күүһэ олус кыччаатаҕына, киһи тиэтэйэриттэн, ыксыырыттан, киһиргиириттэн элбэх сыыһа-халты туттунуулары оҥорор кыаҕа улаатан хааларыттан, араас оһолго түбэһэрэ элбиирэ уопсай түмүккэ куһаҕаҥҥа тириэрдэр.

Оҕо атаах, бэйэмсэх, барыга бары бэлэмҥэ үөрэннэҕинэ өйө-санаата туттунар күүһэ суох буола улаатар. Туга эмэ суоҕун эбэтэр тиийбэтин төрөппүттэринэн субу көрдөөн, булларан иһэр майгына тулуура суох буолуутугар тириэрдэрэ быстах быһыыга киирэн биэриитин үөскэтиэн сөп.

Оҕо улаатан иһэн үчүгэй уонна куһаҕан быһыылары араартаан билэргэ үөрэнэрэ хайаан да ирдэнэр. Бу куһаҕан быһыы, маннык быһыыны оҥорбоппун диэн чуолкайдык биллэҕинэ эрэ оҕо оҥорор быһыытын хонтуруолланар кыаҕа үөскүүр. Куһаҕан быһыылары арааран билэргэ үөрэнии оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр ордук дириҥник уонна түргэнник иҥэрин төрөппүттэр билэллэрэ, туһаналлара ордук этэ. Ону тэҥэ оҕону кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥорбот, бэрээдэктээх, тулуурдаах буолууга үөрэтэр кыах ордук улахан.

Туттунар күүс киһи олоҕор суолтата олус улахан. Туттунар күүһэ аҕыйаҕыттан, суоҕуттан киһи ордук саныыра эбиллэр, кыыһырара, өһүөннүүрэ киһиттэн таһынан барар, тугу барытын оҥороругар аһара туттунар кыаҕа улаатан хаалар.

Өй-санаа ханнык эрэ кэмҥэ босхо баран хааллаҕына киһи буруйу, куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһиэн сөп диэн этиигэ бары сөбүлэһэбит. Эдэр киһи биирдэ эмэ арыгыны ааһа иһэн кэбиһэн өйө көтөн хааллаҕына туох эмэ куһаҕан быһыыны, ыар буруйу оҥоро охсон кэбиһэр түбэлтэтэ олус элбээтэ. Ол барыта арыгы дьайыытыттан туттунар күүс аҕыйааһына, суох буолуута кэлэрин таһынан, өссө киһибит кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэтиллибэтэҕин, ийэ кута иитиллибэтэҕин биллэрэр.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ этэринэн киһи өйө көппүт эбэтэр өйө баайыллыбыт кэмигэр ийэ кута, ол аата кыра эрдэҕинэ үөрэммит, иҥэриммит үгэстэрэ салайаллар. Кыра эрдэҕинэ атаахтык иитиллибит оҕо, бу кэмҥэ атаахтыан, көрүллүөн-истиллиэн, тугу эмэ минньигэһи сиэн баҕарар санаата эбиллэр. Ону тэҥэ кэлин үөскээбит, олохсуйбут ис санааларын эмиэ толорон кэбиһэр кыахтанар.

Кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорууга иитиллибит киһи итирдэҕинэ, өйө көттөҕүнэ даҕаны куһаҕан, сиэри таһынан барар быһыылары оҥорбот, үгэс буолан иҥэриллибит бэрээдэгин кэспэт, туттунан тохтуур кыаҕа улаханыттан сыыһа-халты быһыылары оҥороро аҕыйах буолар.
 
Айылҕа хааны сиир үөннэрэ сииллэрин тулуйа үөрэнии туттунар күүһү улаатыннарар. Ол курдук кыра оҥоойуттан уонна бырдахтартан саҕалаан улахан күлүмэҥҥэ уонна тигээйигэ тиийэ айылҕа үөннэрэ улаатан, бөдөҥөөн иһиилэрэ, ытыраллара ордук ыарыыланалларыгар тириэрдэр. Бу үөннэр ытыралларын, сииллэрин “мыр” да гыммакка тулуйуу улахан тулуурдаах киһи буолары быһаарара, ханнык да саарбаҕа суох. Хоту диэки бардахха бырдахтар элбээн иһиилэрэ хоту сир олохтоохторо тулуурдара, туттунар күүстэрэ улаханын биллэрэр.

Аһылыктан туттунуу оҕо улаатан, этэ-сиинэ ситэн, киһи буолууну баһылаабытын кэнниттэн кэлэр, дьон үгүстэрэ эрэйдэнэр үөрэхтэрэ буолар. Ол курдук сымнаҕас үлэлээх, аҕыйахтык хамсанар олохтоохтор кэлин, сааһыран истэхтэринэ, аһылык тупсубутун табан сыаналаабаттарыттан эттэрэ-сииннэрэ эбиллэрэ элбээтэ. Аһылыктан туттунуу күүһүрдэҕинэ, киһи аһара элбэҕи аһаабакка, бэйэтин, этин-сиинин аһыыр-сиир баҕатын туттунан уойан барыыттан көмүскэллээх буолар кыахтанар. Бу аһылыктан туттунар күүс киһини арыгыны элбэхтик иһэн арыгыга ылларыыттан эмиэ харыстыыр кыахтаах. Ол иһин, киһи бу туттунар күүһүн күүһүрдэн биэрэ сылдьара эрэйиллэр. 

Бу тутулугу былыр үйэҕэ быһаараннар бары улахан, христианскай, православнай, мусульманскай таҥара үөрэхтэрэ араас постары тутуһуннаран дьон аһара аһыылларын аҕыйата сатыыллар. Биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ араас постарынан дьону албыннаабакка эрэ, киһи санаатын күүһүрдэн, өсөһүн улаатыннаран аһара аһаабаты, арыгыны аһара испэти ситиһэргэ ыҥырар.
 
Сахалар аһылыктарын үөрэҕинэн кыһыҥҥы тымныы кэмҥэ тоҥон хаалбат туһугар эти, сыаны элбэхтик сиири, онтон сайыҥҥы куйаас кэмҥэ үрүҥ аһынан уонна балыгынан аһыыры ирдиир. Сайын эти олох аҕыйахтык сииллэр.

Арыгыны аһара истэххэ үөскүүр төбө ыарыытын абырахтанан кэбиһии суох оҥороро, дөбөҥө туттунар, ыарыыны тулуйар күүһэ суох киһини арыгыһыт буолууга тириэрдэрэ элбэх. Арыгы ыарыытын тулуйар, абырахтаммат киһи арыгыһыт буолбат. Итини тэҥэ наркотиктарга үөрэнииттэн үөскүүр “ломка” диэн күүстээх ыарыыны бэйэлэрэ тулуйан, хайдах эмэ аһарынар кыахтаахтар наркотиктан эмтэнэр, быраҕар кыахтара улаатарын таба туһаныахтара этэ.

Тулуурдаах киһи өйө-санаата бөҕө, ыһылла сылдьыбат. Өһөс диэн өй-санаа күүстээх, тулуура улаханын быһаарар тылбыт. Өһөс киһи тулуура улахан буолар. Сэбиэскэй былаас сымнаҕас олоҕор оҕолорбутун атаахтык, маанылаан үөрэтэммит эдэрдэрбит бары тулуура, өсөһө суох буола улааталларыттан бэрээдэги кэһэллэрэ, сыыһа-халты туттуналлара, арыгыга ыллараллара биллэрдик үксээтэ. Төрөппүттэр биир эмэ оҕолорун аһара бэлэмҥэ үөрэтэллэриттэн, атаахтаталларыттан, этин-сиинин эрчийбэттэриттэн үлэни-хамнаһы кыайбаттар эмиэ элбээтилэр.

Сахалар оҕону үөрэтэр үөрэхтэригэр “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно баар. Бу өс хоһооно оҕо төрөппүттэринээҕэр хайаан да ордук тулуурдаах, дьулуурдаах, өссө ыарахан үлэлэри кыайар, ол аата өһөс, күүстээх санааланнаҕына эрэ, аймахтар элбээннэр, үлэни-хамнаһы кыайаннар омук сайдан иһиини ситиһэр кыахтанарын биллэрэр. Ол иһин оҕону иитии төрдүттэн кытаатан биэрэрэ омук сайдыытыгар улахан туһаны аҕалар.

Биһиги сахалар бу өспүт хоһоонун бары төрөппүттэр ылынан оҕолорун үөрэтэргэ туруннахтарына сайдыы суолугар киирэр кыахтаныахпыт.

ТАБААҔЫ ТАРДЫЫНЫ УТАРЫ ОХСУҺУУ

Дьон табааҕы тардаллара олус ырааппыт буолуон сөп. Американы арыйыы кэнниттэн табааҕы 16-с үйэҕэ аҕалан тарҕаппыттар. Киһи өйүгэр-санаатыгар дьайар кыра күүстээх наркотик буоларынан олус киэҥник тарҕаммыт, элбэх дьон табаахха ылларбыттар. Үгүстэр санаалара түстэҕинэ, табыллыбатахтарына, тугу эмэ кыайбат кыахха киирдэхтэринэ табаах тардаллара киирэр. Табааҕы тардыы санааны аралдьытарын, уоскутарын туһаналлар.

Саҥа тарда сатыыр киһи табаах дьайыытын улаханын билэр, сөтөллөр, чачайар. Тарда үөрэммит, куруук тардар киһи табаах дьайыытын соччо билбэккэ эрэ сылдьар. Арай өр кэмҥэ табаахтаабакка сылдьан баран тартахха өйгө-санааҕа дьайыыта, мэйии кыралаан эргийэрэ биллэр.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдан, күүһүрэн истэҕинэ доруобуйаларын буортулуур араас абылаҥнартан бэйэлэрэ, өйдөрүн-санааларын күүһүнэн, тулуурдарын улаатыннаран туттуналлара эбиллэр. Россия саҥа сайдыы суолугар үктэнэ сатаан эрэр былыргы дойду.
Саҥардыы байыаннай коммунизм олоҕуттан босхоломмуппут. Биһиги өйбүт-санаабыт сайдыылаах дойдулартан ырааҕынан хаалан иһэр, тугу үчүгэй эбэтэр куһаҕан диирбит кыайан сөп түбэспэттэр. Ол да буоллар сайдыылаах, демократия үөрэҕэ олохсуйбута хас да үйэ буолбут Европа дойдуларыттан, АХШ-тан хаалан хаалымаары табааҕы тардыыны утары кинилэри үтүктэн охсуһа сатаан эрэбит. 
Бу охсуһууну ыытарбытыгар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн өй-санаа үөрэҕин быһаарар этиини умна охсон кэбистибит. Ол аата киһи оҥорор быһыытын тупсарарга чыпчархайы уонна манньаны тэҥҥэ туттуохтаахпытын умуннубут. Ол курдук аҥардастыы бобуу, хаайыы, табаах сыанатын үрдэтии чыпчархай дьайыытыгар сөп түбэһэллэринэн дьон өйүгэр-санаатыгар утарсар санааны киллэрэллэр, салайар былааһы сөбүлээбэттэрэ үөскүүр.

Утарсар санаа үөскүүрүн тэҥнээн биэрэр туһугар манньа эмиэ баарын ситиһиэхпит этэ. Табаах тардыыны утары охсуһууга манньа дьайыытын булан туһаныахха сөп. Үчүгэй фильтрдаах табаахтары оҥорон таһааран чэпчэки сыанаҕа атыылааһын манньа курдук дьайыыланар. Ол аата чэпчэки сыаналаах, аҕыйах буортулаах табаах атыыга куруук куруук баара дьон доруобуйаларын харыстыырга аналланар. 

Урукку кэмнэргэ табаах суох буола сылдьыбыт кэмнэрэ эмиэ бааллар этэ. Ол кэмҥэ дьон мохуорканы уонна бэйэлэрэ үүннэрэр сэбирдэх табаахтарын элбэхтик тарда сылдьыбыттар. Бэйэ үүннэрбит, оҥоруу табааҕа дьон доруобуйаларыгар ордук куһаҕаннык дьайара биллэр. Табааҕы утары охсуһуубут аҥардастыы бобууга кубулуйан дьон бэйэлэрэ үүннэрэр табаахтарын тарданнар доруобуйаларын буортулааһыҥҥа тиийэн хаалбаттарын туһугар чэпчэки сыаналаах, үчүгэй хаачыстыбалаах табаах атыыга куруук баарын ситиһиэхпит этэ.

Табаахсыттар эмиэ дьоннор. Кинилэр бырааптара эмиэ харыстаннаҕына эрэ табыллар. Үлэлиир сиргэ үчүгэй салгыны ыраастыырдаах, баһаартан көмүскэллээх аналлаах табаах тардар сирдэри тэрийии хайаан да ирдэнэр. 

Уулуссаҕа табаах тардыыны бобор буоллахха, аналлаах табаах тардар сирдэр, туспа турар дьиэлэр бааллара табаахсыттары улаханнык эрэйдиэ, салайар былааһы абааһы көрөр, куһаҕан санаалара аһара барыа суоҕа этэ.
 
Элбэх дьон олорор дьиэлэригэр бэрээдэктээхтик, салгына элбэх подьезка табаахтыыллара улахан буортуну оҥорбот. Манна төттөрүтүн, иккис өрүтүн булан эттэххэ табаахсыта суохтар табаах тардыбат дьонноох дьиэлэргэ мунньустуох этилэр.
 
Бука бары чөл, чэбдик олоҕу тутуһа сатыыбыт. Табаахсыттары дьиэлэрин иһигэр эрэ табаахтыырга күһэйии кыра оҕолору чөл, чэбдик олоххо иитиигэ сөп түбэспэт. Ол курдук оҕо төрөппүтүн көрөн үтүктэр күүһэ олус улахан. Табаахсыт төрөппүттэрдээх оҕо тугу эмэ; харандаас тооромоһун, кумааҕыны эрийэн баран табаахтаабыта буолан үтүктэ оонньуура элбэх. Табаахтыыры үтүктэ оонньууруттан соннук үгэс үөскээн, улааттаҕына табаахсыт буолан хаалыан сөп. Биһиги кэлэр көлүөнэлэрбит табаахтаабаттарын туһугар ордук кыһаннахпытына дьиэҕэ табаахтааһыны, кыра оҕолорго көрдөрүүнү, көөчүктээн үтүгүннэриини аан бастаан суох оҥоруо этибит.

Дьиэҕэ табаах тардыыта кыра оҕолору табаах тардар үгэскэ үөрэтэр күүһэ олус улахан. Оҕо табаахтыы, буруолата сылдьар төрөппүтүн хайаан да үтүктэр, оннук үгэстэр үөскүүллэр. Улааттаҕына табаахсыт буолар кыаҕа улаатан хаалар.
 
“Айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн оҕолору үөрэтии үчүгэйгэ үөрэтиигэ төттөрү дьайыытынан оҕолор улаатан иһэн табааҕы, арыгыны, наркотигы хайаан да боруобалыылларын, тардалларын үөскэтэн табаахсыттары,  арыгыһыттары, наркоманнары элбэтэрин төрөппүттэр билэн эрдэттэн, оҕолоро кыра эрдэҕиттэн сэрэниэ, сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэрин тутуһуо этилэр.

Табааҕы Россия дьоно 40 бырыһыаннара тардар диэн этэллэр. Табааҕы бобууга аһара эрдэлээн, сыыһа киирсэн эрэбит. Бачча элбэх киһини үүрэн, түрүйэн сүгүн үлэлэппэт, аанньа аһаппат буолуу куһаҕан сабыдыала сыыйа улаатыаҕа. Баҕа санаалара туолбатах дьон араас хамсааһыннарга кыттыһалларын элбэтиэн сөп.

Табааҕы тардыыны бобо, хаайа сатааһын диэн салайар былаас өттүттэн күүһүлээн оҥоруллубут, үгүстэр сөбүлээбэт быһыылара буолар. Аһара бобор-хаайар былааһы үгүстэр сөбүлээбэттэрэ үөскүүрүгэр тириэрдиэн сөп.
 
Россия дьоно сайдыы диэки тардыһалларыттан, олохторугар уларыйыыны киллэрэр санааларыттан элбэх эньиэргийэни мунньунан сылдьаллар. Л.Н.Гумилев суруйбут пассионарнай, ол аата сахалыы бас-баттах иитиилээх эдэрдэрэ “маргиналлар”, “макбеттар” билигин Россияҕа элбээтилэр. Араас хамсааһыннар үгүс дьону, эдэрдэри хабар кыахтаахтар.

Элбэх дьону бииргэ түмэн кыйахалааһын, санааларын алдьатыы табааҕы утары сатаан охсуспаттан үөскүүр. Аҥардастыы бобуу, хаайыы диэки халыйыы, табаах сыанатын аһара үрдэтии элбэхтэр санааларын куһаҕан, былааска утарылаһар өттүгэр уларытар.
Дьон бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын сайыннаран, доруобуйала-рын туһугар бэйэлэрэ кыһаналларын үөскэтии, оҕону “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтии табааҕы утары сөптөөх охсуһуу буолуо этэ. Итини тэҥэ өй-санаа үөрэҕин дьайыытын уһунун, хас да көлүөнэ дьоҥҥо тиийэрин таба сыаналаан уларыйыылары киллэриигэ тиэтэйиэ, ыксыа суоҕа этибит. Дьон өйүгэр-санаатыгар биллэр уларыйыылары киллэриигэ биир киһи үйэтэ кылгас буоларын билинэн уһун үйэлэргэ тиийэр быһаарыылары ылыныахпыт этэ.

Онон табааҕы тардыыны утары охсуһууга аҥардастыы бобуу-хаайыы өттүгэр охтубакка, манньа, көмө өттүн эмиэ туһаныахха, табаах эмиэ сымнаҕас да курдук буоллар олус элбэх дьону хабар өйү-санааны буккуйааччытын умнумуохха, астына табаахтаабатахтарына дьон куһаҕан санаалара элбиир. 

ААН ДОЙДУНУ ҮЛЛЭСТИИ
 
Биһиги остуоруйабыт науката норуоттар икки ардыларыгар буолар сэриилэр тоҕо, туохтан үөскүүллэрин ситэтэ суохтук сырдатар, буккуурдаахтык быһаарар. Былыргы кэмнэргэ буолан ааспыт сэриилэргэ аҥардастыы саба түһээччилэр эрэ буруйдаахтарын курдук көрдөрө сатааһын ыытыллар. Ол аата, ким сэриинэн саба түспүт, ол буруйдаах диэн быһаараллар.

Билигин олох сайдыбытын да кэннэ итинник быһаарыы олус сөп диэн ааҕаллар. Ол эрээри дьон өйө-санаата кыыл өйүттэн-санаатыттан сыыйа сайдан, тупсан испитин таба сыаналаан, арыыйда дириҥник толкуйдаан, ырытан көрдөххө уонна кыайбыт дьон өттүттэн ылан быһаардахха, былыргы кэмнэргэ сэриилээн кыайыы диэн саҥаны айыылары олоххо киллэрэн, киэҥ сирдэргэ тарҕатыы буолуон эмиэ сөп курдук. Оччотооҕу кэмнэргэ ким саҥаны арыйан олоххо урут киллэрбит аан маҥнай сэриитин сэ¬бин саҥалыы оҥостон аттыгар олорор омуктарга боруобалаан көрөн, кинилэр сирдэрин сэриилээн ылар, бэйэлэрин бас бэриннэрэр этэ. 

Былыргы кэмнэргэ ким күүстээх, кыахтаах барытын баһылыыр кэмигэр үөскээбит “Кыайбыттары сууттаабаттар” диэн этии баар. Бу этии кыайбыт дьону атын ким да кэлэн кыайан сууттаабатын быһаарар. Сахалар былыргы кэмнэргэ элбэх кыайыылары оҥорбуттарын биллэрэр “Кыайбыт тойон”, “Кыайбыт көҥүлэ” диэн этиилэр бааллар. “Кыайбыт көҥүлэ” буолар кэмэ олус уһун кэмҥэ, олоххо демократия сокуоннара киириэхтэригэр диэри Аан дойдуга барытыгар бүрүүкээн олорбута.
 
Олох сайдан иһиитэ элбэх саҥаны айыылартан уонна олору олоххо киллэрэн туһаныыттан үөскүүрүн бары билэбит. Элбэх араас  саҥаны айыылартан биир эмэ эрэ олоххо туһаны аҕалар. Биһиги бу үлэбитигэр экономикаҕа саҥаны айыылар былыргы кэмнэргэ элбэх сэриилэргэ тириэрдибиттэрин быһаара сатыахпыт.

Христос таҥара үөскүөҕүттэн Аан дойдуну үллэстии хас биирдии сүүс сыл аастаҕын аайы саҥалыы ыытыллан, омуктар кыраныыссалара тупсарыллан, уларыйан биэрэн иһэр. Сайдыыны ситиспит, ахсааннара эбиллэн күүһүрбүт омуктар бэйэлэрин күүстэригэр-кыахтарыгар сөптөөх сири-дойдуну баһылыахтарын баҕараллар. Олох сайдыытыгар улахан хамсааһыннары олус туһалаах саҥаны арыйыылар кэмиттэн кэмигэр оҥорон иһэллэр.

Саҥа үөскээбит омуктар бэйэлэрин туспа уратыларын билинэн күүһүрэн-уоҕуран тахсыылара олохторун ортоку кэмнэриттэн саҕаланар. Кинилэр бу кэмҥэ ахсааннара биллэрдик эбиллэн, атын мөлтөөбүт, ахсааннара аҕыйаабыт кырдьаҕас омуктарын үтүрүйтэлээн, үчүгэй сирдэрин баһылаан иһэллэр. Киэҥ сирдээх-уоттаах омуктар урукку, былыргы кэмнэргэ улаханнык күүһүрэ-кыаҕыра сылдьыбыт эбиттэрэ ити быһаарыынан чуолкайданар.

Югославия республикатын үрэллиитэ омуктар сайдыыны ситиһэннэр тус-туспа барар кыахтаммыттарыттан үөскээбитэ. Украинаҕа 2014 сыллаахха саҕаламмыт сэрии украинецтар бэйэлэрин республикалара күүһүрэрин иһин нууччалартан арахсар, туспа бара сатыыр сэриилэрэ буолар.
 
Ордук суолталаах, улахан саҥаны айыылар Аан дойду норуоттарыгар дьайыыларын ааҕан таһаардахпытына бу курдук хартыына арыллан тахсар.

Тимири уһаарары уонна уһанары баһылаабыт хуун омуктар Азияттан саҕалаан бүтүн Европаны барытын кэриэтэ хамсатан, омуктары барыла¬рын сыҕарытан, сирдэрин-дойдуларын уларытан, хаттаан оннуларын булунууларын үөскэппиттэрэ. Тимиртэн араас туттар тэриллэри оҥостуу салгыы сайдан иһиититтэн омуктар баһылыыр оруоллара эмиэ уларыйан биэрэн испитэ.

Христос таҥара үөскээбититтэн ыла бастакы тыһыынча сыл устата тимири сатаан уһааран, уһанары баһылаабыт омуктар Аан дойдуну үл¬лэстиини баһылаан-көһүлээн салайбыт эбиттэр. Тимири уһаарары уонна уһанары баһылаабыт омуктарга Христос таҥара, ол аата үчүгэй киһи буолууга ыҥырар баҕа санаа үөскээн сайдан барбыт. Бастакы тыһыынча сыллар саҕаланыыларыгар тимири уһаарары уонна уһанары баһылаабыт омуктар Аан дойдуну хаттаан үллэстибиттэр. Бу омуктар ити кыайыыларын кэнниттэн Христос таҥараларын атын омуктарга тарҕатыыны саҕалаабыттар.

Тимири хатарыыны баһылааһын сайдыыны өссө өрө таһаарбыта. Хатарыылаах тимири оҥорору баһылаабыт монголлар-татаардар бүтүн Азияны, Европа үгүс өттүн сэриилээн кыайан, өр кэмҥэ бас билэн олорбуттара.

Соторутааҕыта ааспыт 2 тыһыынча сыллары арыгы Аан дойду үрдүнэн тарҕаныытын сылларынан ааттыахха сөп. Бу сыллар усталарыгар арыгы Европаттан саҕалаан Аан дойдуга барытыгар тарҕанна. Дьон-аймах сайдыылаах өттүлэрэ бу уһун кэм устата арыгыны сатаан оҥосто уонна сөбүлээн көрөн иһэр буола үөрэннилэр. Арай сайдыыттан хаалан иһэр хоту, кырыы диэки олохтоох омуктар арыгыны сөбүлээн көрөн, кэмнээн иһэргэ саҥа үөрэнэ сатыыллар. Ол эрээри дьон-аймах сайдыыларын хамнааһына аҕыйах ахсааннаах хаалан иһэр омуктартан тутуллан тохтообот, салгыы барбытын курдук баран иһэр.

Аан дойдуну саҥалыы үллэстии арыгыны Европа дойдулара оҥорон туһаммыттарын кэннэ ордук тэнийбитэ. Үөрэх-билии уонна арыгы бииргэ тутуспутунан Европаттан тарҕаммыттара. Арыгыны бэйэлэрэ оҥостоннор тулуйан, кэмнээн иһэргэ үөрэммит Европа дойдулара сайдыыны-үүнүүнү баһылаабыттара, Азия, Африка, Хотугу уонна Латинскай Америка дойдуларын барыларын баһылаан кулут оҥостубуттара.

Москва княжествота үөскээһинэ уонна күүһүрүүтэ монголлар “Көмүс ордууларыттан” тутулуктаах. Монголлартан, татаардартан күүс ылан, ахсааннара эбиллэн уонна водка арыгы айыллыытын туһанан киэҥ сирдэри баһылаабыттара. Истиэп уонна Сибиир олохтоохторун бас бэриннэриигэ водка ылбыт оруола олус үрдүгүн билигин ким да ахтыбат эрээри, кэлии дьон олохтоохтору барыларын итирдэн кэбиһэллэрэ уонна түүлээхтэрин хомуйан ылаллара элбэх кэпсээннэргэ ахтыллаллар.

Дьон олоҕу олоруу диэки тардыһыылара хаһан баҕарар олус күүстээх. Арыгыны сатаан оҥостуу элбэх арыгы баарын үөскэтэр. Арыгы элбээтэҕинэ дьон бэртэрэ арыгыны аһара испэт иһин туруулаһаллар, тулуурдара уонна дьулуурдара күүһүрэр. Хас эмэ сүүһүнэн сыллар ааспыттарын кэннэ, билигин Европа сайдыылаах омуктарыгар арыгыны аһара иһэн кэбиһии, арыгыга ылларыы диэн проблема суоҕун кэриэтэ буолан турар.

Латинскай Америкаттан уонна Соҕуруу Азияттан саҕаланан эрэр наркотиктары туһаныы Аан дойду үрдүнэн тарҕанан иһэрэ сайдыылаах дойдулары санаарҕатар. Наркотиктаах үүнээйилэри үүннэрэр уонна оҥорор дойдулар олохтоохторо наркотиктары сатаан туһаныыга кыра эрдэхтэриттэн үөрэннэхтэринэ эрэ олохторун киһилии олороллоро кыаллар. Кинилэргэ ити көрдөбүл, олохторун кытаанах ирдэбилэ буолан, тыыннарын харыстаналларын үөскэтэр. Наркотиктар дэлэйдэриттэн, бэйэлэрэ оҥороллоруттан аһара туһанар туһунан быстах баҕа санааларын кыана туттуннахтарына эрэ наркоман буолан хаалбаттар. Бу дойдуларга дьон олохторо наркотиктары оҥорууттан уонна атыылааһынтан быһаччы тутулуктаах. Наркотиктары туһаныыга тулууру улаатыннаран, аһара туттуммакка үөрэниигэ кыра эрдэхтэриттэн эрчиллэллэр, ураты тулуурдаах буола улааталлар.

Олох сайдан иһиитин биир көрдөбүлүнэн наркотиктары сатаан туһанарга үөрэнии дьон-аймах олоҕун суолун биир ситиһиэхтээх кирбиитэ буолар. Бу кирбиини аһара түспүт омуктар салгыы сайдар кыахтаныахтара, атыттары баһылыахтара. Онтон наркотиктары сатаан, кыайан туһаммат дьон бары онно ыллараннар, өйдөрө көтөн кылгас үйэлэниэхтэрэ, быстах суолларга түбэһэллэрэ элбээн олох суолуттан туораан биэрэллэригэр тиийиэхтэрэ.

Билигин наркотиктары сатаан туһана үөрэммит омуктар Аан дойдуну баһылыыр кэмнэрэ кэлэн иһэр. Кыайан наркотиктары туһанарга үөрэммэтэх омуктар, эдэрдэрэ наркоман буоланнар эстэр, симэлийэр, атын кыахтаах омуктарга баһыттаран, үтүрүттэрэн туораан биэриигэ тиийиэхтэрин сөп.
 
Араас секталар киһи өйө көттөҕүнэ ордук үчүгэй, Үөһээ дойдуга тиийэр, өллөҕүнэ хат-хат төрөөн иһэр диэн үөрэхтэрэ наркоман буолууга, өлүүгэ-сүтүүгэ, өй-санаа көтүүтүгэр ыҥыраллар. Дьон-аймах өйдөрө-санаалара ордук күүһүрдэҕинэ, бэйэлэрин быстах баҕа санааларын баһыйа тутан салайдахтарына эрэ, наркотик алыбыгар киирэн биэрбэт кыахтананнар олоҕу салгыы сайыннарыахтара.

Бу кэлбит 3-с тыһыынча сыллар Аан дойдуга наркотиктар тарҕанар, олору кытта охсуһуу дириҥиир сылларынан буолаллара ханнык да саарбаҕа суох. Бу охсуһууга дьон кыаттарбаттарын туһугар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһуохтара уонна сахалар таҥараларын үөрэҕин билинэн оҕолору иитиигэ туһаннахтарына табыллар. Аҥардастыы бобуу, хаайыы, былдьааһын, суох оҥоруу кымньыы дьайыыта буоларынан, манньа дьайыытын булан эмиэ олоххо киллэрии ирдэнэр.

Билигин сайдыылаахпыт дэнэр омуктар саҥа, 3-с тыһыынча сылларга баһылыыр, салайар кыахтарын сүтэрэр туруктаахтар. Баай-талым олоххо үөрэнэн хааланнар Айылҕаҕа көрсүһэр ыарахаттарын кыайан тулуйбат, атаах эдэр көлүөнэлэри иитэн улаатыннараллара элбээтэ. Аһара көрүүгэ-истиигэ, эмтэниигэ үөрэнэн хааланнар оҕолорун доруобуйалара мөлтөөн, сүрэх уонна хаан ыарыылара олус дэлэйдилэр. Дьон-аймах сайдыытын таба сыаналааччылар киһи айылҕаҕа төнүннэҕинэ эрэ салгыы доруобуйата тупсуо диэн этэллэр уонна айылҕаҕа үүнэр астары эрэ аһаатаҕына, киһи этэ-сиинэ уларыйбакка, уруккутунан сылдьара хааччыллыа диэн үөрэҕи сыыйа киллэрэн эрэллэр.

Сайдыылаах омуктар наркотиктары кытта сатаан, табан охсуһар кыахтара суох курдук. Кинилэр салайар, баай дьоннорун оҕолоро аан маҥнай наркоман буолан хаалалларыттан сыыһа, бобор-хаайар суолу тутуһаллар. Бу оҕолор наркотикка ылларыылара элбэҕэ баай дьон оҕолорун иитэллэригэр, үөрэтэллэригэр туспа уратылаахта¬рынан быһаарыллар. Кинилэр оҕолорун аһара маанылаан, атаахтатан, киһиргэтэн үөрэтэллэр. Барылара бары баарыттан, дэлэйиттэн бэйэлэрин быстах баҕа санааларын кыайан туттумматтарыттан эдэрдэр наркоман буолан хаалаллар.

Наркотик өйгө-санааҕа дьайыыта олус күүстээҕиттэн элбэхтик боруобалаан, ылларан кэбиспэт туһугар киһи ураты тулуурдаах буолара эрэйиллэр. Бэйэтин быстах баҕа санааларын кыра эрдэҕиттэн тулуйарга үөрэммит эрэ киһи ураты тулуурдааҕыттан арыгыһыт, наркоман буолумуон сөп. Ол курдук кыра эрдэҕинэ араас минньигэс астары сиирин кыайан туттунара, арыгыны аһара испэт буолар кыаҕын улаатыннарар. Этэ-сиинэ арыгы иһэр баҕа санаатын өйө-санаата кыайар, уодьуганныыр, баһыйа тутан, салайдаҕына арыгыны аһа¬ра испэт кыахтанар.

Арыгыны бэрээдэктээхтик, сөбүлээн көрөн иһэргэ үөрэммит киһи бэйэтин быстах баҕа санааларын кыана туттар киһи буолар. Ман-нык бөҕө санаалаах киһи салгыы баран наркотикка ылларымыан сөп. Киниэхэ бэйэтин быстах, этин-сиинин баҕа санаатын баһыйа тутар күүс үөскээн, өй-санаа алыбыгар киирэн биэрбэт кыаҕа улаатар.

Наркотиктары туһаныы дэлэйэн иһэриттэн билигин сайдыылаахпыт дэнэр омуктарга ыарахан балаһыанньалар ыган иһэллэр. Кэлэр көлүөнэлэри саҥа олох ыарахаттарын тулуйарга үөрэтии эрэйиллэр кэмэ кэллэ. Хас биирдии кыра оҕо айылҕа бары ыарахаттарын тулуйар, бэйэтин быстах баҕа санааларын кыана туттар буола үөрэн¬нэҕинэ эрэ, салгыы олоҕу олорорго кыахтанар.

Онон, 3-с тыһыынча сыллар дьон-аймахха наркотигы утары охсуһуу сылларынан ааҕыллаллар. Дьон барыта истэн билэр “Бэстилиэнэй тыһыынча” сыллара саҕаланнылар диэн ааҕыахпытын толору сөп буолар. Бу тыһыынча сыллар усталарыгар дьон эттэрин-сииннэрин уонна өйдөрүн-санааларын икки ардыларыгар охсуһуу өссө сытыырхайыан сөп. Өй-санаа наркотиктар дьайыыларыгар киирдэҕинэ, Үөһээ дойдуга көҥүл көтө сылдьар үчүгэй эбит диэн сыыһа өйгө-санааҕа оҕустардаҕына, өлүү суолун тутуһуон, этин-сиинин быраҕан, көҥүлүнэн көтөн хаалыан сөп. Ол курдук күүстээх сэрии сэптэрэ бэйэлэрин кыайан туттуммат наркотикка ылларбыт дьон илиилэригэр киирэриттэн сайдыылаах дойдулар сэрэнэ, харыстана сатаабыттара өр буолла.

3-с тыһыынча сылларга дьон-аймах салгыы сайдыыларыгар наркотиктары көҥүл туһанарга үөрэммит өттүлэрэ Аан дойдуну баһылаан барыылара саарбаҕа суох суол буолар. Киһи этин-сиинин толору үөрэтэн, буор кутун кыахтаах-күүстээх гына эрчийэн, ийэ кутун кыра эрдэҕиттэн иитиэхтээн, салгын кутун сайыннаран сайдыы өссө үрдүк таһымнарын ситиһэрэ көрдөнөр үйэтэ кэлэн иһэр. Мөлтөх доруобуйалаахтар, эттэрин-сииннэрин кыайан эрчийбэтэхтэр, тулуура, дьулуура, өсөһө суохтар бэйэлэрэ олохтон туораан биэрэн иһэллэригэр тиийиэхтэрэ. Ол курдук наркотиктары сатаан, сөбүлээн көрөн туттубат дьон, өйдөрө-санаалара туруга суоҕуттан олох суолуттан эрдэ туораан биэриэхтэрин сөп.

Дьон-аймах бу арыгынан, наркотигынан мэҥиэлээн, ымсыырдан үөрэтиини кыайан тулуйбатахтарына, ол дьайыытыгар ыллараннар өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга сылдьара элбээн хаалыан сөп. Сиргэ олус элбэх ядернай сэрии сэбэ мунньуллубутун кэнниттэн дьон өйө-санаата туруга суоҕа ядернай сэрии төлө тардыллыытыгар тириэрдэр куттала ордук улаатар. Онтон ядернай сэрии кэнниттэн дьон-аймах айылҕа дьиҥнээх бэйэтин усулуобуйатыгар төннүүлэрэ кэлиэн сөбө быһаарыллыбыта ыраатта. Олох маннык төттөрү эргийиитэ дьон-аймах олохторун олус былыргы үйэттэн хаттаан саҕалыылларыгар тириэрдиэн сөп.

БЭСТИЛИЭНЭЙ ТЫҺЫЫНЧА

Олус былыргы кэмнэргэ, дьон-аймах суругу-бичиги айан ааспыт олохторун суруйан хаалларарга үөрэнэ иликтэринэ, бары олохто-рун үөрэхтэрин, туох баар билиилэрин-көрүүлэрин уус-уран айымньы¬ларга, өс хоһоонноругар кубулутаннар кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрүгэр хатаан, сүрэхтэригэр иҥэрэн хаалларан иһэллэр этэ. Ол курдук саха дьонун олоҥхолоро, остуоруйа кэпсээннэрэ олус былыргы ааспыт олохторун кэпсииллэрэ науканан билиниллэн эрэр.

Былыргы дьыллар мындааларыгар сиргэ кэлэн ааспыт олус ынырык, уорааннаах кэмнэр дьон-аймах өйдөрүгэр-санааларыгар ордук дириҥник иҥэн, өйдөрүгэр - санааларыгар хатанан хаалбыттара билигин да биллэллэр. Биир оннук өйдөбүлүнэн, төһө да олус быдан дьыллардааҕытын иһин, “Бэстилиэнэй тыһыынча” диэн баар буола сылдьыбыта дьоҥҥо биллэр. Бу өйдөбүлү көннөрү тылынан эрэ этэн кэбиспэккэ, өссө дьон олохторун былыргы суруйууларыгар “Библияҕа” кытта киллэрбиттэр.

Бэстилиэнэй тыһыынча диэн өйдөбүл дьоҥҥо хантан кэлэн баарын билигин кыайан быһаара иликтэр. Ол эрээри бу өйдөбүл хаһан эрэ, олус былыргы кэмнэргэ сиргэ туох эрэ олус уорааннаах, алдьархайдаах кэмнэр кэлэ сылдьыбыттарын бэлиэтиирэ чуолкай.
Билигин кэлэн дьон бары, бу “Бэстилиэнэй тыһыынча” диэн олус ыар кэмнэр соһуччу, соҕотохто кэлиэхтэрин сөп курдук саныыллар, туох эрэ олус улахан алдьархай хантан эрэ атын сиртэн, таһыттан кэлиэхтээҕин курдук өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэринэн сылдьаллар.

Биһиги дьон өйө-санаата сайдыытын, мунньуллуутун, куттара үөскээһинин уратыларын үөрэтэммит, бу уустук өйдөбүлү быһаарыыга кыттыһар кыахтанныбыт.

Үһүс тыһыынча сыллар – бэстилиэнэй тыһыынча сыллара. Бэстилиэнэй тыһыынча эмискэ кэлбэт, тыһыынча сыллар усталара сиргэ сыыйа кэлэн иһэр ыар кэмнэр ааттаналлар. Дьон сирдээҕи олохторугар сайдыыны, үүнүүнү ситиһиилэрин түмүгэ, бүтүүтэ буолара быһаарыллар. Бу сыллар наркотиктары утары сэриилэринэн саҕаланнылар уонна кыаттарыынан, үгүс дьон өйө-санаата Үөһээ дойдуга көтүүтүнэн түмүктэниэхтэрин сөбө бэстилиэнэй тыһыынча диэн өйдөбүлү үөскэппит. 

Өй-санаа Үөһээ дойду диэки таттарыылааҕа, көҥүл көтө-дайа сылдьар баҕа санаалааҕа, ол диэки дьулуһара дьоҥҥо былыргыттан биллэр. Бу баҕа санаа наркотиктары туһаныыттан өссө улаатара, күүһүрэрэ дьону кыаттарыыга, өйдөрө көтүүтүгэр, өлүүгэ тириэрдэр кыахтаах. Өй-санаа аһара сайдыыта этиттэн-сииниттэн тутулугуттан босхолонууга дьулуһарын үөскэтэрэ наркотик дьайыытыттан аһара күүһүрүөн, бэйэлэрэ тулуура суох буола иитиллибит дьон кыайан туттунумуохтарын, киһилии быһыыны быраҕыахтарын сөп.

Эт-сиин сайдыыта бытаан. Оҕо этэ-сиинэ сүүрбэччэ сыл улаатар, ситэр. Эт-сиин тугу барытын уһун сылларга үөрүйэххэ кубулутан эрэ иҥэринэн иһэр кыахтааҕа, сайдыыны, билиини-көрүүнү ситиһиигэ аһара түргэнник сайдар өйтөн-санааттан улаханнык хааларын үөскэтэр. Манна наркотик дьайыыта эбилиннэҕинэ өй-санаа көҥүлүнэн барар кыаҕа аһара улаатар кэмэ кэлиэн сөп.

Дьон өйө-санаата сайдыыта бүттэ. Киһи өйүгэр-санаатыгар төһө элбэх информацияны, билиини киллэрэр кыаҕыттан өйө-санаата сайдар. Бу кэм, дьон элбэх кинигэни ааҕар, билиини мунньунар, өйдөрүн-санааларын сайыннарар кэмнэрэ сүүрбэһис үйэҕэ кэлэн ааспытын билиниэхпит этэ. Аныгы дьон компьютер бэлэм билиитигэр сигэнэннэр өйдөрүн-санааларын сайыннараллара суох буолла. Өй-санаа бэлэм билиини ылан элбэхтик туһанарыттан сайдара, бэйэтэ толкуйдуура, ырытара кыччаан иһэр.

Аны мантан инньэ дьон өйө-санаата төннүү, кэхтии суолугар киирэн эрэр. Өй-санаа уустук үлэлэрин барытын компьютер салайар кэмэ кэлэн турар. Ол курдук дьон өйө-санаата сайдыытын, үлэтин быһаарар саахымат оонньуутугар компьютер баһылыыра ааспыт үйэҕэ биллибитэ. Саахымат оонньуутун чемпионнара компьютеры кыайар кыахтара суох, киһи өйө-санаата кыаттарда, сайдыытын муҥура кэлэн, төннүү суолугар эргилиннэ.

Дьон өйдөрүн-санааларын, куттарын, омуктар хайдах сайдан иһиилэрин, ахсааннара эбиллэрин кэтээн, үөрэтэн көрөн баран, бу “Бэстилиэнэй тыһыынча” туһунан бэйэбит санаабытын биһиги этэр кыахтанныбыт. Ол санаабытыгар бу этии “бэстилиэнэй” диэн тыла дьон-аймах олоҕор кырдьык тиһэх, бүтүү кэмэ кэлэрин бэлиэтиирэ оруннаах курдук. Бу тылы дьон бары эмиэ итинник өйдөбүллээх ылыналлар. Арай хантан уонна туохтан саҕаланан бу бэстилиэнэй быһыы тиийэн кэлэрэ дуу эбэтэр туохтан эрэ үөскүүрэ дуу ситэ биллэ, быһаарылла илик.

Бу “Бэстилиэнэй тыһыынча” диэн этииттэн “тыһыынча” диэн тылы туспа арааран ылан, бу тыл ахсааны, халандаар сылларын, тыһыынча сыллары көрдөрөр дии саныыбыт. Икки тыһыынча сыллар усталарыгар дьон сайдыыны, тупсууну ситиһэн бараннар, бу кэмтэн ыла тыһыынча сыллар усталарыгар мөлтөөн, ахсаан барыылара бэстилиэнэй тыһыынча диэн ааттанар. Биһиги бу курдук санааларга киирэрбитигэр кэнники 2 тыһыынча сыллар усталарыгар дьон олохторугар уонна өйдөрүгэр-санааларыгар киирбит ураты уларыйыылары холбуу туппуппут төрүөт буолла.
 
Дьон өйдөрүгэр-санааларыгар Христос таҥара үөскээһинин кэмэ, тимир сэби-сэбиргэли оҥостон олохторугар туһаммыт кэмнэригэр сөп түбэһэр. Тимири уһаарыы уонна уһаныы дьон-аймах олохторугар биир бэлиэ, чопчулаах кэм буолар. Бу бэлиэ кэм кэлиитэ Аан дойду омуктарын барыларын сайдыыларын олус улаханнык түргэтэппитэ, олохторугар инники диэки күүстээх хамсааһыннарын таһаарбыта. Омуктар бэйэлэрэ уһааран, оҥостор тимир сэрии сэптэрин көмөлөрүнэн бары олохторун, үлэлэрин саҥалыы оҥостубуттара, үгүстэр саҥа сирдэргэ үтүрүллэн, көһөргө күһэллибиттэрэ эмиэ биллэр.

Тимири уһаарыыны уонна уһаныыны баһылаан сэрии сэбин саҥалыы оҥостубут хуун омуктар, сахалар аймахтара, Азияттан саҕалаан Европа омуктарын барыларын хамсатан, саҥа сирдэргэ көһөргө, олору баһылыырга күһэйбиттэрэ. Билигин ааттара эрэ ордон хаалбыт хуун омуктар өй-санаа үөрэҕин, таҥараны, баһылаабыт омуктарыгар иҥэрэн кэбиспиттэрин уонна ону Христос диэн аатынан элбэх омуктар ылыммыттарын наука саҥалыы дакаастаан дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдэрэ эрэйиллэр кэмэ кэллэ. Хуун омуктар Аан дойдуну барытын хамсатар улуу арыйыыны, тимир сэрии сэбин оҥостон, киэҥ сирдэри баһылаан бараннар Сир үрдүгэр ханнык да суолу-ииһи хаалларбаккалар сүтэн, симэлийэн хаалбыттара хайдах да табыллыбат, туох эрэ итэҕэстээх курдук. Кинилэр сайдыыны ситиһэн элбэх кыайыылары ситиспит өбүгэлэрин итэҕэллэрэ, сахалыы “Кэриэстэс” эбэтэр “Кыайыы туһугар өлбүт дьоннорбут кэриэс этиилэрин толоруоҕуҥ!”- диэн ыҥырыыга кубулуйбута кэлин таҥара, итэҕэл аатыгар, “Христос” диэҥҥэ уларыйбыта сөп.

Биһиги бу быһаарыыга кэлэрбитигэр христианскай таҥара үөрэҕин төрүт тыллара сахалыы хос өйдөбүллээхтэригэр, саха тылынан табатык быһаарыылаахтарыгар олоҕурар уонна арыыйда кэҥэтэн ырытыыбытын “Таҥаралар үөскээһиннэрэ” диэн саҥа үлэбититтэн булуохха сөп. 

Тимир сэрии сэбин оҥостон Аан дойдуну барытын кэриэтэ сэриилээн бас бэриннэрэ сылдьыбыт хуун омуктар арҕаа олохтоох омуктарга булкуһан, симэлийэн, ааттара сүтэн хаалбытын да иһин, арай итэҕэллэрэ ордон, дьон өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн хаалбытыгар сөп. Бу кэмҥэ хуун омуктар Европаны сэриилээн ылан төһө эмэ уһун кэмҥэ баһылаан, салайан олорбуттара остуоруйа наукатыгар эмиэ биллэр.

Бу бэлиэ, тимири уһааран, уһанан туһаҕа таһаарар кэмтэн саҕалаан дьон-аймах олохторун сайдыыта биллэрдик түргэтээбитэ. Омуктар экономикалара олус түргэнник сайдан барбыта. Европаҕа тимири уһаарыы уонна уһаныы түмүллүбүт сирдэринэн саҥа үөскээбит государстволар буолбуттара.

Дьон-аймах олохторун устатын тухары өйдөрүн-санааларын сайыннаран, экономикаларын күүһүрдэн сайдыыны ситиһэн, олорор олохторун тупсарар иһин кыһаналлар. Бу сайдыыны ситиһиилэригэр күрэхтэһии, илин былдьаһыы ураты оруолу ылан инники диэки хамсааһыны түргэтэтэр сүрүн күүһүнэн буолар. Европаҕа саҥа үөскээбит государстволар бэйэ-бэйэлэрин кытта күөнтэһэннэр, сэриилэһэннэр, Сир үрдүгэр олох сайдыытын саҥа сүрүн үктэлгэ өрө таһаарар дойдуларга кубулуйбуттара.

Дьон олоҕор үөскээбит бу бэлиэ кэми Христос таҥара төрөөбүт күнүнэн ааҕан кэбиһии, саҥа итэҕэл, тимири уһаарааччылар уонна уһанааччы¬лар итэҕэллэрэ, үчүгэй киһи таҥара үөскээһинэ диэн ураты арааран бэлиэтээн кэбиһиэххэ кырдьык сөп буолар. Ол аата дьон өйдөрө-санаалара өссө сайдан, тупсан үчүгэй быһыылары оҥорор үчүгэй киһи буолар баҕа санааны үөскэтинэллэрэ ситиһиллибитэ.

Христос таҥара төрөөбүт күнэ диэн саҥа халандаары төрүттээһин киһи-аймах олоҕор олус туһалаах, чопчу бэлиэ кэм буоларын бэлиэтиир. Ол курдук бу кэмтэн ыла чуолкайдык ааҕыллан дьон-аймах олохторугар ордук суостаах кэм “Бэстилиэнэй тыһыынча” кэлиитэ быһаарыллар кыахтанар.

Бу кэмтэн ыла саҕалаан дьон сайдан барыылара биир олук устун түбэһэн, ханна да халбаҥнаабакка иннин диэки баран иһэргэ күһэллэр. Тимири уһаарыы кыаллыбытын кэнниттэн салгыы промышленность, оҥорон таһаарыы сайдар. 2 тыһыынча сыллар усталарыгар дьон үлэни-хамнаһы тупсаран, өйдөрө-санаалара сайдыытын ситиһиилэрэ олус элбэх ядернай сэрии сэбин оҥостон мунньунууларынан түмүктэнэрэ олус былыргыттан биллэр эбит диирбитигэр тиийэбит. Омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта сэриинэн күөнтэһэн сайдыы суолун ситиһиигэ, илин былдьаһан баран иһэллэр. Ким күүстээх сэрии сэбин уруттаан оҥостубут атын омуктары баһылаан, салайан, бас бэриннэрэ сатааһына, сайдыы суолугар иннин диэки барарыгар олук ууран биэрэн иһэриттэн сайдыы биир суолунан баран иһэрэ ситиһиллэр.

Тимири уһаарыы уонна уһаныы технологиятын баһылааһын салгыы сайдан ядернай сэрии сэбин дэлэччи оҥосторго тириэрдибитин ким да саарбахтаабат. Сайдыыны ситиспит омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта күөнтэһэннэр, күрэхтэһэннэр олус элбэх күүстээх, ядернай сэрии сэбин мунньунан кэбиһиилэрэ эмиэ итинэн, сайдыыны ситиһэ сатааһынынан уонна омуктар бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар сыһыаннарыгар тэҥнэһии балаһыанньатын олохтуу сатааһыннарынан толору быһаарыллар.

Дьон-аймах тимири уһаарыыны уонна уһаныыны тэҥэ, арыгыны арыйан, оҥорон туһаммыттара 2-с тыһыынча сылын түмүктээтэ. Бу кэм, 2-с тыһыынча сыллар усталарыгар дьон сайдыыны ситиспит өттүлэрэ арыгыны кытта охсуһан кыайдылар диэтэххэ сыыһа буолбат. Сайдыылаах дойдулар дьонноро арыгыны кэмнээн, сөбүн көрөн иһэргэ балачча үөрэннилэр. Билигин кинилэргэ дьон арыгыга ылла-рыылара диэн куттал арыыйда халбарыйбыт курдук.

Арыгы киһи этигэр-сиинигэр уонна өйүгэр-санаатыгар холбуу бииргэ дьайарыттан дьон тулуурга, дьулуурга үөрэммит өттүлэрэ быстах, арыгы иһэр санааларын кыана туттан арыгыга ылларбаттар. Үгүс сайдыылаах омуктар олохторун үөрэттэххэ, кыра эрдэхтэриттэн арыгыны сөбүлээн көрөн иһэ үөрэммит дьон, арыгыһыт буолуулара букатын да суоҕун кэриэтэ эбитин итэҕэйиэххэ сөп. Бу этиини быһаарар холобурунан биһиэхэ, Россияҕа Kавказ омуктарын олохторо буолуон сөп. Kинилэргэ арыгыһыттар ахсааннара отой аҕыйах. Ол иһин дьон-аймах 2-с тыһыынча сыллар бүтүүлэригэр өйдөрө-санаалара сайдан уонна тулуурдара улаатан арыгыны кыайыыларынан түмүктэннэ диэн быһаарыыбытын бары ылыныахтара дии саныыбыт.

Аан дойду олоҕор 3-с тыһыынча сыллар наркотигы утары ньиргиэрдээх охсуһуунан саҕаланнылар. Афганистаҥҥа наркотигы оҥорон көҥүл атыылыы олорбут талибаннары сайдыылаах дойдулар көмөлөөн сэриилээн кыайан бэрээдэги олохтуу сатыыллар.

Наркотик киһи өйүгэр-санаатыгар арыгытааҕар ордук күүскэ, аһара уодаһыннаахтык дьайарыттан киһи куттара тус-туспа барыыларын, өйө көтүүтүн түргэтэтэр. Наркотик дьайыытыттан киһи салгын кута, үөрэх-билии көмөтүнэн билбитэ-көрбүтэ көтөн, туспа баран хаалар уонна сахалыы өйө көппүт диэн этиллэр. Kиһи куттарын бэйэ-бэйэлэрин кытта тутулук¬тара суох буолар, куттар тус-туспа бараллар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кута туруктаах өйгө-санааҕа иитиллэн, бэйэтэ олус тулуурдамматаҕына, наркотик дьайыытыгар олус түргэнник ылларыан сөп. Kэлин улаатан иһэн киһи бэйэтин салгын кута олус күүскэ сайдан ийэ кутугар туруктаах өйү-санааны үөскэттэҕинэ эрэ наркотик дьайыытыгар утарсар кыахтанан наркоман буолумуон сөп. Ол аата дьон өйдөрө-санаалара олус күүстээх, тулуурдаах, дьулуурдаах, өһөс буоллахтарына эрэ, өйү-санааны наркотигынан буккуйууттан  босхолонор кыахтаныахтарын сөп.

Наркотик дьайыытыгар киирбит киһи өйө-санаата буккуллан, быстахтык быһаарынан тугу баҕарар, куһаҕаны да, үчүгэйи да оҥорон кэбиһиэн сөбө билигин да биллэр. Арҕаа, сайдыылаах дойдулар дьонноро байыаннайдар наркотигы туһаналларыттан эрдэттэн сэрэммиттэрэ ыраатта. Олус элбэх сэрии сэбэ, ядернай, термоядернай буомбалар оҥоруллан бараннар, ким эрэ кэлэн тоҕо ыытарга аналлаах кунуопканы баттыырын кэтэһэн тураллар. Ядернай сэрии сэбин баһылаабыт омуктартан хайа эмэ омук бэйэтин олус күүскэ көмүскэнэр өйгө, атыттартан ордукпун, туораталлар диэн санааҕа оҕустардаҕына уонна “После нас хоть потоп” эбэтэр сахалыы “Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна төрөөн өлбөтөҕөй” диэн өлөрү эбэтэр тиллэри быһаарыыга тиийдэхтэринэ, ордук улахан куттал сиргэ, дойдуга суоһуура быһаарыллар. Маннык кэм үөскээтэҕинэ хайа эрэ наркоман, өйө-санаата Үөһээ дойдуга көтө сылдьар кэмигэр тиэрэ-маары, мэндээриччи көрө сылдьан, алдьатыылаах кунуопкатааҕар буолуох тугу баҕарар баттыалыан сөп кыахтанара кутталы ордук улаатыннарар.

Сайдыылаах омук дьоно итинник дьонтон уонна улахан буомбалартан олус куттаналлар, саллаллар. Бу дойдуларга олус элбэх эдэр наркоманнар бааллара, армияҕа, ядернай буомбалары көрүүгэ-истиигэ, сулууспаҕа ылыллыахтарын сөбө, ити куттал баарын бигэргэтэр уонна өссө улаатыннарар. Итини тэҥэ армия оруола мөлтөөн, киһилии өйдөөх-санаалаах эдэрдэр армияҕа сулууспалыахтарын баҕарбатахтарына, ити быһыы ордук күүһүрэр суолга киириэн сөп.

Дьон бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын туругун, ис тутулугун ситэ билбэттэриттэн Аан дойдуга суоһуур кутталлар атын, тас эйгэттэн, Космостан тиийэн кэлиэхтэрэ диэн санааҕа ылларан сылдьаллар. Кырдьык даҕаны Космос куйаарыттан Сиргэ эмиэ кутталлар суоһуур курдуктар. Ол курдук араас улахан космос куйаарыгар көҥүл көтө сылдьар эттиктэр кэлэн түһүүлэрин эрдэттэн билгэлээн билии ситэ кыаттарбата сөп курдук. Ол эрээри кэлин кэмҥэ космос үөрэҕэ күүскэ сайдыытынан ыраахтан кэлэн түһэр эттиктэри ханан көтөн кэлиилэрин таба быһаарар кыах баар буолла. Арай олортон хайдах көмүскэнии эрэ кыайан биллэ илик.
 
Араас элбэх өй-санаа, секталар үөрэхтэрэ дьон өйдөрүн-санааларын таба быһаарбаттарыттан, буккуйууларыттан дьон бэйэлэрин олус үрдүктүк сананыылара күүһүрдэ. Ол курдук таҥара киһини үчүгэй эрэ өрүттээх гына айбыта уонна дьон өллөхтөрүнэ даҕаны төһө баҕарар хаттаан төрөөн үөскүүллэр диэн үөрэтии дьону өлүүгэ бэлэмнэнэллэригэр, өлүүттэн куттамматтарыгар тириэрдэр. Бу сырыыга өллөххө даҕаны, хаттаан төрүөҕүм диэн санаа баһыйа сайыннаҕына, дьон өлүүнү-алдьархайы бэйэлэрэ бэйэлэригэр аҕалынар кыахтаналлар. Дьон бары сахалар “Олох биирдэ бэриллэр” диэн этиилэрин таба өйдөөн тутуһаллара эрэ дьон киһи быһыылаахтык олохторун олороллорун хааччыйар кыахтаах.

Кэлин кэмҥэ, үөрэх-билии эбиллэн, дьон өйдөрө-санаалара сайдан улахан сэрии саҕаланар куттала арыыйда мөлтөөбүт курдук буолла. Дьон илэ өйдөрүнэн, салгын куттарынан салалла сылдьан улахан сэриини хайдах даҕаны саҕалыыр, өлүүнү-сүтүүнү бэйэлэригэр эмиэ аҕалынар кыахтара суох курдук. Үөрэх-билии сайдан, дьон бэйэ-бэйэлэрин син өйдөһөллөрө уонна атомнай сэрии бэйэлэрин эмиэ хаарыйар кыахтааҕа, кыра да кээмэйдээх атомнай сэрии саҕаланарын өр кэмҥэ тохтотон сылдьар.

Түүллэри үөрэтэн Үөһээ дойду үөрэҕин баһылааһын дьон олохторо урут, олус былыргы кэмнэргэ сайдан испит суолунан баран иһэр диэн быһаарыы оруннаах эбит дииргэ кыах биэрэр. Ол курдук бу, тимир сэрии сэбин оҥостуу кэмин Христос таҥара төрөөбүт күнүнэн ааҕан саҥа халандаары саҥалыы олохтооһун, ураты бэлиэ кэми чопчулаан бэлиэтээһин буолар. Бу кэмтэн саҕалаан дьон элбэх ядернай сэрии сэбин бэлэмнэнэр кыахтаналлара чопчу биллэр суолга киирэр.

Бу бэлиэ кэми бэлиэтээһини Үөһээ дойду үөрэҕиттэн түүл көмөтүнэн ылан былыргы дьон олохтообуттарыгар сөп. Манна биһиги Үөһээ дойду түүл дойдута диэн быһаарыыбыт сөп түбэһэр. Ол курдук Христос төрөөбүт күнүн тимир сэрии сэбэ оҥоруллубут кэмигэр сөп түбэһиннэрии түүл ыйан биэриитинэн оҥоруллубутугар биһиги саарбахтаабаппыт. Ол курдук элбэх научнай да, дьоҥҥо туһалаах да арыйыылары дьон түүллэригэр көрөн оҥорбуттара элбэхтик сурукка киирэннэр син биллэллэр.

Онон, биһиги быһаарыыбытынан дьон-аймах олоҕор үөскээбит маннык балаһыанньалар Сир үрдүгэр алдьархайдаах эстиини-быстыыны аҕалар “Бэстилиэнэй тыһыынча” кэлиитигэр олук буолуохтарын сөп:

1. Аан дойду үрдүнэн аһара элбэх ядернай, термоядернай сэрии сэптэрэ мунньуллуулара. 

2. Омуктар тус-туспа, эйэлэспэт улахан бөлөхтөргө арахсыылара.

3. Сайдыылаах экономикалаах дойдуларга оҕону иитии, үөрэтии олус сымнааһына, оҕолор атаахтык иитиллиилэрэ өйдөрө-санаалара, ийэ куттара туруга суоҕун үөскэтэн наркотик дьайыытыгар түргэнник ылларыыларын элбэтэр.

4. Наркотиктары олус элбэхтик туһаныыттан дьон өйдөрө-санаалара уларыйыыта, өй көппүт кэмигэр дьон элбэхтик сылдьаллара тэнийиитэ.

5.  Космос куйаарыттан көтөн кэлэн   олус   улахан   кометалар түһүүлэрэ.

6. Айылҕа киртийиититтэн уонна уу элбээһиниттэн улахан уларыйыылар үөскээннэр дьон олохторо айгырааһына.

Биһиги санаабытыгар бу алта сүрүн биричиинэлэртэн “Бэстилиэнэй тыһыынча” кэлэригэр ордук улахан сабыдыалы түөрт бастакы биричиинэлэр көмөлөөн оҥоруохтарын сөптөөх. Онтон бэһис уонна алтыс биричиинэлэр хаһан баҕарар төрүөт буолан “Бэстилиэнэй тыһыынча” дьэ кэллэ диэн алҕас өйдөбүлү киллэрэн, мөлтөөбүт, буккуллубут өйдөөх-санаалаах дьон сыыһа-халты хамсаныыларын, улахан сэриини тоҕо тардан кэбиһэллэрин үөскэтиэхтэрин сөп. Ити быһаарыыларбытын маннык кэҥэтэн, арыйан биэриэхпитин сөп:

1. Билигин элбэх сайдыылаах дойдулар олус күүстээх ядернай, термоядернай сэрии сэптэрин оҥостон бас билэллэр. Урукку кэмҥэ социализм уонна капитализм утарыта турар эрдэхтэринэ бэйэ-бэйэлэрин сабырыйаары олус элбэҕи оҥостубуттара. Итини тэҥэ бу күүстээх сэрии сэптэрин тириэрдээччилэри сайыннараллар. Саҥа сайдан, экономикалара күүһүрэн иһэр дойдулар бэйэбитин көмүскэнэрбитигэр туһалаах диэн атомнай бомбалары эмиэ оҥосто сатыыллар. Улахан күүстээх сэрии сэбэ Сир үрдүгэр мунньулла турарын киһилии санаалаах дьон аҕыйатарга ыҥыра сатаабыттара ыраатта.
 
2. Дьон өйө-санаата икки аҥы арахсыыта аныгы үйэҕэ демократия уонна тоталитаризм диэн араарыллан ааттанар. Аһара күүскэ утарыта турбаталлар даҕаны хайдыһыыны үөскэтэллэр. Бу күүстээх сэрии сэптэрин бас билээччилэр, көрөөччүлэр-истээччилэр омуктарынан, итэҕэллэринэн арахсыылара күүһүрдэҕинэ, аһара бардаҕына, наркотик дьайыытыгар киирэн өйдөрө-санаалара буккуллан хааллахтарына, улахан сэриини тоҕо тардан “Бэстилиэнэй тыһыынчаны” аҕалар кыахтаныахтарын сөп.

3. Атаах оҕо өйө-санаата түктэритин саха дьоно бары билэллэр этэ. Кэлин сэбиэскэй былаас эстиитин саҕана оҕону иитии-үөрэтии таһыма уларыйан, “Барыта оҕо туһугар” диэн ыҥырыы тэнийэн, оҕолор бары аһара мааныланан, атаахтык иитиллибиттэрэ. Атаах оҕо ураты майгынынан ханнык баҕарар балаһыанньаҕа аһара бара, аһара тутта сылдьар уонна “Мин эрэ”, “Миэхэ эрэ” диэн өйдөбүлэ уруттаан иһэрэ улаатар. Ол иһин атаах оҕо туох эмэ уратылааҕы, бобуулааҕы булууга, олору туһаныыга, буолары-буолбаты, ол-буну, саҥаны айыыны оҥоро сатыырга өйө-санаата салаллан, тобуллан, аһара кыахтааҕын көрдөрө сатыыра элбиир. Сайдыылаах дойдуларга бобууга сылдьар наркотигы баай дьон атаах оҕолоро эбэтэр быстар дьадаҥылар хото тутталларын элбэх суруйуулартан билэбит.

Мөлтөх иитиилээх, атаах оҕо өйө-санаата туруга суоҕуттан, урут билбэтин, оҥорботун, айыыны оҥороору боруобалыырыттан аан маҥнай наркоман буолууга ылларар. Дьулуура, тулуура суоҕуттан наркотик сабыдыалыгар олус түргэнник киирэн хаалар кыахтанар. Бу быһаарыы табатын сайдыылаах дойдулар баай дьоннорун оҕолоро урут наркоман буолуулара чуолкайдык бигэргэтэр.

4. Наркотиктаах үүнээйилэр үүнэр сирдэрин олохтоохторо, олорунан дьарыктанааччылар кыра эрдэхтэриттэн эттэрэ-сииннэрэ үөрэнэн наркотик дьайыытыгар тулуурдара улаатар. Бу быһаарыы арыгыны оҥостор омуктар арыгыһыт буолуула¬ра отой аҕыйаҕар олоҕурар. Ол курдук бары омуктартан арыгыны дэлэччи оҥостор омуктар аан бастакынан арыгыны сөбүлээн көрөн иһэри баһылааннар арыгыга ылларыылара аҕыйыырын бу кэмҥэ ситистилэр.

Билигин сайдыылаах диир дойдуларбыт наркотиктар тэнийэн тарҕаныыларын утары табан охсуспаттар. Аһара бобуу, хаайыы өттүгэр салаллан хаалыыларыттан эдэр дьоҥҥо өссө тарҕанан барыытыгар көмөлөһөллөрүн кыайан билиммэккэ сылдьаллар. Саҥа үйэ саҕаланыытын аайы үөскүүр Аан дойдуну саҥалыы үллэстиигэ дьон наркотиктары төһө тулуйаллара ордук улахан оруолу ылара саарбаҕа суох суол буолла.

Наркотиктаах үүнээйилэр үүнэр сирдэрин олохтоохторо сайдыылаах дойдулар  курдук  күүстээх сэриилэрин сэптэрэ суох. Ол эрээри дьонноро олус тулуурдаах, кыайыыга  дьулуурдаах  буолуулара уонна ахсаан өттүнэн лаппа эбиллэн иһиилэрэ кинилэри кыайыыга-хотууга, сирдэрин кэҥэтиниигэ ыҥырар. Аны саҥа сайдан иһэр дойдулар бэйэлэрин кыахтарын көрдөрөр улахан сэрии сэптэрин оҥостоллорун сайдыыны урут ситиспит дойдулар боболлоро, ол бобууну туоратар иһин охсуһалларыгар күһэйэр.

Аан дойдуну үллэстиигэ күүстээх сэриилэрин сэбэ суох омуктар хайдах кыайыыны ситиһиэхтэрин сөбүй диэн ыйытыкка таба эппиэти булуу билигин улахан суолталанан турар. Кинилэр утарылаһааччыларын наркотик күүһүнэн, көмөтүнэн мөлтөтөн кэбистэхтэринэ, улахан эрэйэ суох кыайыыны ситиһиэхтэрин сөп эбэтэр балаһыанньа тэҥнэһиинэн түмүктэниитин ситиһэллэригэр толору кыахтаналлар. Итини тэҥэ ахсааннара биллэрдик эбиллэн иһэр омуктар ахсааннара аҕыйаан, кыайан эбиллибэт омуктары үтүрүйэн, симэлитэн барыылара салҕанан баран иһэр.

Ол курдук саҥа, үчүгэй киһи, Христос таҥара үөскээһинин кэнниттэн 3-с тыһыынча сыллар усталарыгар дьон-аймах өйдөрө көтүүтүн, ол аата наркотигы туһаныыны кытта охсуһууга кыаттарыахтарын сөбө, бу “Бэстилиэнэй тыһыынча” диэн өйдөбүлү үөскэппит. Дьон-аймах түргэнник сайдан-үүнэн, науканы, тиэхиникэни аһара сайыннаран баран өйү-санааны буккуйар наркотиктары оҥорууга уонна туһаныыга тиийбиттэрин кэнниттэн “Бэстилиэнэй тыһыынча” сыллара дьэ саҕаланнылар диэхпитин сөп буолар.
 
Онон бэстилиэнэй тыһыынча сыллара бу саҥа үйэттэн, 3-с тыһыынча сыллартан саҕаланан бардылар.

Дьон салгын куттарынан салалла сылдьан, илэ өйдөрүнэн, улахан, ядернай сэриини тоҕо тардан “Бэстилиэнэй тыһыынча” туолуутун аҕалаллара соччо биллибэт суол буолар. Ол курдук Аан дойду иккис сэриитэ бүтүүтүгэр Гитлер олус элбэх дьону сүһүрдэр дьааты мунньунан баран кыайан сэриигэ туттубатаҕа. Японецтар элбэх сыстыганнаах ыарыы бактерияларын үөскэтэн, бэлэмнэнэн бараннар эмиэ кыайан тарҕата ыспатахтара. Бу дойдулар салайааччылара төһө да сэриигэ хоттороннор эстэр-быстар суолга тиийбиттэрин да иһин, Аан дойдуну, Сири-уоту букатыннаахтык алдьатар дьааттары, бактериялары туттубатахтара.

Оччотооҕу кэмҥэ улааппыт дьон кыра эрдэхтэринэ өйдөрө-санаалара туруктаах буолууга үөрэтиллибит эбитэ, бу быһыыны быһаарыыга сөп түбэһэр. Саҥа үйэ дьоно өйдөрүн наркотикка сүүйтэрдэхтэринэ, уһуну-киэҥи быһаара сатыы турбат, быстах санааҕа бас бэринэллэрэ үөскүүр уонна улаатар. Ханнык эмэ кыра, олус улахан суолтата да суох суолга, аһара баран улахан сэриигэ да тиийэн хаалар кыахтаныахтарын сөп.

5. Дьон-аймах бэйэлэрэ улахан сэриини тоҕо тарданнар “Бэстилиэнэй тыһыынча” туолуутун кыайан таһаарбатахтарына Космос куйаара көмөлөһөн биэрэр кыахтаах. Ол курдук Космос куйаарыттан кэлэн Сиргэ түһэр ньыгыл эттиктэр олус улахан алдьатыыны оҥороннор улахан, күүстээх ядернай сэрии сэптэрэ аҥардас кунуопканы эрэ баттыыры кэтэһэн бэлэм туралларын күөдьүтэн элбэх дэлби тэбиилэри үөскэтэн кэбиһиэхтэрин сөп. 

6. Дьон-аймах үгүс сыллаах үлэлэринэн-хамнастарынан, элбэхтик уоту, уматыыны туһаналларыттан уонна араас биллибэт гаастары оҥороллоруттан Сир атмосферата сылыйан иһэр. Ону тэҥэ сири бүрүйэн сылдьар озоновай бүрүөһүн алдьаныытыттан, онон-манан тэстиититтэн Сир эмиэ сылыйара күүһүрэр. Ол иһин хотугу уонна соҕуруу полюстарга мунньуллубут муустар ууллууларыттан айылҕаҕа уу эбиллэн билигин намыһах хонуу сирдэри ылан эрэр. (20,43). Бу хамсааһыннар тэнийэн иһиилэрэ дьон өйдөрүгэр-санааларыгар эстии-быстыы “Бэстилиэнэй тыһыынча” дьэ кэлбитин курдук өйдөбүлү үөскэтиэхтэрин, ол иһин тулуура суох дьону сыыһа-халты туттунууга үтүрүйүөхтэрин сөп.

Ити курдук бары быһаарыыларбытын чөмөхтөөтөхпүтүнэ Сир үрдүгэр дьон-аймах эстиилэрэ, “Бэстилиэнэй тыһыынча” оҕону иитии-үөрэтии олус сымнаан, сахалар өс хоһоонноругар: “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэҥҥэ сөп түбэспэтиттэн, оҕолор мааны, атаах, тулуура суох буола улаатыыларыттан кэлиэн сөп. Оҕолор бары аһара атаах буола улаатаннар, өйдөрө-санаалара сымнаҕас, туруга суоҕуттан наркотик дьайыытыгар олус күүскэ ылларыылара үөскээн тэнийэн тахсар кыахтаах. Оҕолор өйдөрө-санаалара туруга суоҕа улаатыытын элбэх дьону ытыалаан кэбиһээччилэр бу кэмҥэ элбээн иһэллэрэ биллэрэр.

Онон, бэстилиэнэй тыһыынча кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруга суоҕуттан уонна онно наркотик дьайыыта эбиллиититтэн тиийэн кэлиэн сөп. Дьон-аймах 3-с тыһыынча сылларга өйдөрүн-санааларын буккуйар, сүүйэр, көтүтэр наркотигы кытта охсуһууга кыаттарыахтарын сөбө улаатар, өй аҥардаахтар ядернай сэриини төлө тардар кутталлара сыыйа-баайа улаатан иһэр.

Олох сайдан, экономика күүһүрэн киһи саҥаны айар күүһэ улаатан истэҕин аайытын куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыаҕа эмиэ оччонон улаатан биэрэн иһэр. Ханнык эрэ куһаҕан санаалаах дьон бөлөхтөрө бэйэлэрин хаһан да туолбат ыра санааларын толоттороорулар улахан күүстээх сэрии сэптэрин былдьаан ылан туһаныахтарын сөп. Саҥаны айыы аһара барбыта, биир киһи сүгэ сылдьар атомнай буомбата айыллыбыта, кутталы өссө улаатыннарар. Манна эмиэ оҕо эрдэхтэриттэн аһара бара сылдьар майгылаах, атаахтык иитиллибит дьону кытта киһи быһыылаахтык быһаарсыы олус уустуга уонна эмиэ наркотик дьайан өйү-санааны уларытыыта улахан оруолу ылыан сөп.
  
Экономика күүһүрэн, сайдан иһиитэ сиргэ-дойдуга улахан алдьархай кэлэн хаалыан сөп курдук балаһыанньатын үөскэтэн иһэр. Экономика сайдыыта үөскэппит кутталлаах балаһыанньатын дьон өйдөрө-санаалара туруга суоҕа ордук күүһүрдэр. Ол курдук билиҥҥи кэмҥэ мунньуллубут олус күүстээх ядернай, термоядернай сэрии сэптэрэ биир эмэ киһи төлө тутарга хамаанда эрэ биэрэрин кэтэһэн тураллара итини бигэргэтэр.

Сайдан, үүнэн иһэр омуктар ахсаан өттүнэн эбиллэн иһиилэрэ кинилэри кыайыы, ситиһии диэки кынаттыыр. Итини тэҥэ былыргы сахалар: “Элбэх уол оҕолор төрөөтөхтөрүнэ, сэрии буолар” диэн этиилэрэ оруннааҕа быһаарыллар. Омукка элбэх уол оҕолор бааллара атын омуктары сабырыйарга, бэйэ омугар дьахталларын холбооттоон, симэлитэн суох оҥорорго кыах биэрэрэ омуктар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын уустугурдар.

Саха дьонун өйдөбүллэригэр “Конец света” диэн этиигэ маарынныыр “Күн туллуута”, “Күн өлүүтэ”, “Күһэҥэ быстыыта” диэн этиилэр бааллар. Сахаларга “Бэстилиэнэй тыһыынча” кэлиитэ Күн өлүүтүн кытта быһаччы сибээстээх, “Kүн хараарар” диэн этэллэр. Итини тэҥэ былыргы үһүйээн кэпсээннэргэ элбэхтик ахтыллар “Эрэйдээх-буруйдаах эр соҕотох” хантан да халлаантан түспэтэх, биһиги бэйэбит биир өбүгэбит буолара эмиэ биллэр. Kини олох дьалхааннаах, ыарахан кэмнэригэр суос-соҕотох ордон хаалан баран олус тулуурдаах, дьулуурдаах, өһөс буолан үгүс эрэйдэри, моһоллору этэҥҥэ туораан, элбэх кыһалҕаны көрсөн баран, ыал-уруу тэринэн үгүс аймахтанан, улуу улуустары үөскэтэн, саха омук саҥалыы сайдан, үүнэн тахсыытын саҕалыырын эмиэ өйдөөн кэлэрбитигэр тиийэбит.
  
Сахалар олохторун үөрэҕэр “Өлөн иһэн өйдөммүт”, “Буолар буолан бүппүтүн кэннэ” диэн өй-санаа дьоҥҥо оҥоро охсон кэбиһэр быһыыларыттан хойутаан киирэрин биллэрэр олус дириҥ суолталаах этиилэр бааллар. Бу этиилэр дьон төһө даҕаны үөрэҕи баһылааталлар, үчүгэй уонна куһаҕан быһыылары тус-туспа араарыыга хаһан да биир тылы булумматтарын, ханнык эмэ олус куһаҕан быһыы субу буолаары да турдаҕына дьиксинэн тохтооботторун эмиэ бэлиэтииллэр.
  
Онон, туох да уларыйыы буолбутун иннигэр, дьон-аймах букатын быстан симэлийэн хаалар кутталлара суох. Төһө элбэх тулуурдаах, кыайыы иһин дьүккүөрдээх, өһөс дьон бааллара арыгы, наркотик дьайыытыгар баһыттарбаккалар, өйдөрүн-санааларын буккуйбаккалар олох иннин диэки, сайдыы диэки хамсаан биэрэн иһиитин ситиһэр кыахтаахтар. Саха дьонугар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн биллэр өс хоһоонугар сөп түбэһэр кытаанах, өһөс майгылаах, тулуурдаах, дьулуурдаах эдэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы эрэйиллэр кэмэ тиийэн кэлэн турар.  
   
ХОС БЫҺААРЫЫЛАР.
 
1. Лазарев С.Н. Книга вторая. Чистая карма. – С.-Петербург: “Академия Парапсихологии”, 1995. – 352 с.

2. “Үргэл” эдэр суруйааччылар айымньыларын хомуурунньуга.  Кэп¬сээннэр, хоһооннор. Дьокуускай: Бичик, 2001.- 320 с.

3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

4. Рон Хаббард. Дианетика. Современная наука душевного здоровья: Учебник по дианетике. / Пер. с англ. под общей ред. М.И.Никитина.- Москва: Воскресенье, Нью Эра Пабликейшнс Груп (совместное издание). 1993.- 576 с.

5. Газета “Якутск вечерний”. 12.01.2001.

6. М.Н.Борисов. Малочисленные этносы Севера: вчера, сегодня, завтра. (социологические очерки): В 2-х частях / РГАТА.- Рыбинск, 1995.- 155 с.

7. Ф.Ф.Захаров. Ааспыт үйэни анаардахха. Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1994.- 72 с.

8. В.Ф.Трощанский. Наброски о якутах Якутского округа. Под ред. и с прим. Э.К.Пекарского. г. Казань. Типография Императорского Университета, 1911.- 144 с.

9. Газета “Якутск вечерний”. 4.8.2000.

10.  И.А.Худяков.    Краткое    описание   Верхоянского округа. Ленинград: Изд-во “Наука”, 1969.- 440 с.

11.	В.Ф.Иванов.  Русские письменные источники по истории Якутии 18 - начала 19 в. - Новосибирск: Наука.Сиб.отд-ние. 1991.-   213 с.

12. Газета “Якутск вечерний”. 11. 8.2000.

13. П.С.Троев. Влияние ссыльных народников на культурную жизнь Якутии. (60-90-е годы 19-го века). Якутск: ГУП “Полиграфист”, 1998.- 358 с.

14.  Б.Н.Ельцин. Исповедь на заданную тему. Якутск: Кн. изд-во,  1990.- 208 с.
 
15. Углов Ф.Г. Өйү-төйү албыннатан үлүгэргэ түбэһии / Ф.П.Ефимов тылб.- Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1986. – 208 с.

16.  Турнин Х.Х. Арыгы содула. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1985. – 48 с.

17.  Сергучев И.Е. Всем миром против пьянства. – Якутск: Кн. изд-во, 1987. – 48 с. 

18. Пахомов А.К., Пахомова М.А. Тяжелые последствия и противостояние. – Якутск: Нац. кн. изд-во “Бичик”, 1993. – 64 с.

19. “Кыым” хаһыат. Атырдьах ыйын 20 күнэ 2009 с.

20. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. – 78 с.    

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан  тыл

Аһыйбыт үрүҥ ас

Арыгыны аһара испэт буолууга үөрэнии

Арыгы – Айылҕа талан ылааччыта

Арыгыны бобуу арыгыһыттары элбэтэр

Өй көтүүтэ

Итирдии

Абырах

Арыгы эдэр киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыта

Арыгыны иһэр үгэһи суох оҥоруохха

Көөчүктээһин

Арыгыны испэт буолууга государство кыһаммат

Россияҕа арыгыны утары охсуһуу

Арыгыны тэйитии

Наркотик

Наркотик тарҕаныытын утары охсуһуу

Боруобалаан көрүү

Туттунар күүс

Табааҕы тардыыны утары охсуһуу

Аан дойдуну үллэстии

Бэстилиэнэй тыһыынча

Хос быһаарыылар

Иһинээҕитэ

[[Категория: Ааптардар-К]]</text>
      <sha1>5qhrgqsye8qozg28iqbal6v2ih9j5em</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Кыыл Уола</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1748</id>
    <revision>
      <id>7001</id>
      <timestamp>2018-09-17T22:29:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Бары ааптардар|Бүөтүр Тобуруокап]] Категория:Саха ааптард…' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7001</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="213" sha1="2z0g6ub293rr7oq5rnv6figf9cg9lc7" xml:space="preserve">[[Категория:Бары ааптардар|Бүөтүр Тобуруокап]]
[[Категория:Саха ааптардара|Бүөтүр Тобуруокап]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]</text>
      <sha1>2z0g6ub293rr7oq5rnv6figf9cg9lc7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Бэйээттэр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1749</id>
    <redirect title="Категория:Бэйиэттэр" />
    <revision>
      <id>7003</id>
      <timestamp>2018-09-17T22:30:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>HalanTul [[Категория:Бэйээттэр]] сирэй аатын маннык [[Категория:Бэйиэттэр]] уларыппыт</comment>
      <origin>7003</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="58" sha1="6zun0xqcw9ga53uhpti6p8dj9eda26j" xml:space="preserve">#утаарыы [[:Категория:Бэйиэттэр]]</text>
      <sha1>6zun0xqcw9ga53uhpti6p8dj9eda26j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Соломуон Муударай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1750</id>
    <revision>
      <id>7060</id>
      <parentid>7059</parentid>
      <timestamp>2018-09-30T06:18:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Арчы Уола</username>
        <id>829</id>
      </contributor>
      <origin>7060</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43373" sha1="tkfbs1wzjb4w3jlel2kb1esp1a2mzn4" xml:space="preserve">{{poem-on|Соломуон Муударай}}

   Оо, сааскы күн барахсан өрө күлүмүрдээн үчүгэй даа буоллаҕа! Ама ким көхсө сылыйан хаана тиллибэт, сүрэҕэ тэппэт буолуой? Хаар ууллан, сир харааран, уу үрдэ күлүмүрдүү дьиримнээн, от-мас тиллэн, көтөр элбээн, кус-хаас көтөн, кэҕэ куҥкунаан, чыычаах ырыата үксээн, – оо, ахтар айылгы илэ-бодо тиллэн кэлэргэ дылы... Саха саныар, урааҥхай көрүөр – дьэ дьикти кэм: от-мас үөрэн тэлибириир, тыалы кытта сипсиһэр, күнү кытта уураһар. Күөл уута, үтүөмсүк кыыс оҕо курдук, от-мас күлүгүттэн күн диэки уоран көрбөхтүүр, хараҕа уоттанан күлүмүрдүү түһэр уонна, киэмсийбит, кыбыстыбыт курдук, толоннуран хараарыс гына түһэр, дьэ, ол кэнниттэн эмиэ дьиримнээн, күлүмнээн барар.
   Киэҥ халлаан килбиэннээх иэниттэн “чуру-чуру чууп” диэбитинэн быльльырыыт барахсан таҥнары сурулаан түһэн, күөл кытыытыгар түөһэ кылбаҥнаан, кутуруга түөрэҥнээн, чүөчэллэн туран эрэ ол-бу диэки кыҥнаҥнаан хап-харанан тэһитэ көрбөхтүүр... Күн уотуттан көхсүн хаана сылыйан, сүрэҕэ ууллан, утуктаан тумса бадарааҥҥа тиийбит тыһыта күөл уҥуор олорорун көрөн, быльльырыыт барахсан үөрбүт курдук өрө күөгэҥнээтэ, сып-сытыытык үһүрбэхтээн ылла. Тыһыта уһуктан кыната кылбаҥнаата, мооньньо кынтаҥнаата, кэтэспит курдук кирийэн олордо. Оччону көрөн баран олоруох баар буолуо дуо? Иһиттэн имэҥирэн ыллаата: хаана оргуйара, сүрэҕэ тэбэрэ ырыатыгар биллэр быһыылаах, ыллаан дьырылыы-дьырылыы, икки кынатын илбирэтэ-илибирэтэ тыһытын диэки дөкдөҥөлөөн барда, ыйытар быһыылаахтык икки кынатын биллэ-биллибэттик ибигирэттэ, тумса уунна, мооньньо кирийдэ, хараҕа сабылынна... Оо, хаан убайыыта, сүрэх тэбиитэ тулуппата быһыылаах: кыната ибигирээбитинэн, ырыата дырылаабытынан тапталлааҕын үрдүгэр тарыбынаабытынан барда...
   Көлүйэ уута күлүмнээбитэ, дьиримнии-дьиримнии үөрэн мичээрбитэ. Икки иирэ талах төбөлөрө күнүүлээбит курдук суугунаһа турбуттара.

   Эһэм Уйбаан Унаарап оҕоньньор туутун, тиргэтин кэрийэ сылдьан: “Хайа, доҕоор, сынньаныахпыт дуу?” – диэн тымтайын сиргэ уурбута, күн уотугар көхсүнэн олорбута. Саха көхсүн сылытан дьарҕатын угуттуур идэлээх. Ол олорон сорох утуктуур, сорох дьэ сэһэнэ сайдар идэлээх. Мин эһэм оҕоньньор, ол быльльырыыттар таптаспыттарын көрөн баран: “Һэ-һэ-һэ... Дьэ дырылаан туһугар Соломуон дии”, – диэн күлэн кэбистэ. Мин туран: “Тыый, ол ханнык Соломуонуй?” – диэ. – “Ол дуо? Ол Соломуон Муударай диэн буолар... Былыр Дьарасалыын куоракка үс тыһынча ойохтоох, аартаах өйдөөх Соломуон Муударай диэн ыраахтааҕы олорбута үһү”.
   – Ооксии! Ойоҕо тугун элбэҕэй? Хаһыгар тиийиниэх бэйэкэтэй?!
   – Һэ-һэ-һэ... Кэпсээн эрэ буоллаҕа эбээт доҕоор... Дьэ арай биирдэ Соломуон Муударай үс тыһынча ойохторуттан саамай үчүгэйдэрин талларан-талларан, үс сүүсчэкэ кыталык курдук кынтальдьыспыттары, куба курдук долгуспуттары муньньан үҥкүү бөҕөнү үҥкүүлэтэн, ырыа бөҕөнү ыллатан, төһө да кырыйдар хаана оонньообут, сүрэҕэ тэппит. Ол олордоҕуна, биир чугастааҕы доҕорун ойоҕо – бу күн сиригэр көстүбэтэх үчүгэй дьүһүннээх дьахтар – дьиэтиттэн тахсан, ол ооньньууну-күлүүнү көрөн, үөрэн сирэйэ-хараҕа күлүмнээбит, күлэн күлбүт саҥата хайа да чыычаах ырыатынааҕар ордук ураты үчүгэйдик иһиллибит, кыталык туойбута, кырыымпа эппитэ диэн баара дуо? Олус дьикти куолас иһиллибит...
   Соломуон Муударай ону истэн сүрэҕэр ыттарбыт, дьахтар дьүһүнүн көрөн баран, соһуйан, дьиктиргээн таалан олорбут. “Үс тыһынча ойох тухары биир маннык баҕалаах эбитин! Оо, дьол диэн ханнаный? Кинитэ суох – дьол баар буолуо дуо?.. Оо, айан үөскэппит үрдүк таҥарам! Тоҕо уоттаах хааннаан, тэбэр сүрэхтээн айбытыҥ буолуой!.. Толору дьоллоон айбыт буоллаххына, мин хааным уотун, сүрэҕим сүлүстээх төлөнүн, мин имэҥнэх баҕа санаабын – ити барахсаҥҥа этигэр-хааныгар иҥэр!.. Уу оҕуһун муоһун чочулаан кылбаппыт, чочуонай көмүс атаҕын биирдэ куустарбыан! Либаан хайатын икки дьоллоох үтүө очуостарын курдук икки кэрэ чөмчүүрэ эмиийдэрин харбаатарбыан! Түүҥҥү халлаан түгэҕэ биллибэт хараҥа төлөнүн курдук хараҕын көрөммүн, сүөдүйбүт сүрэҕим төлөнүн уҕарыттарбыан! Отон уутунан соппут курдук уурбут-туппут уоһун оҕотун уураатарбыан! Эйэҕэс салгын дьэргэлгэнэ көппүтүн курдук субуруйан долгун суһуоҕун оҕотун тараатарбыан! Кыыспыт сардаҥа убайбыт килбиэннээх иэдэһин имэрийдэрбиэн! Оо, айбыт таҥарам, аһын, абыраа! Айбыт аньыылаах уолгун көр-иһит! Сүрэҕим убайда, сүһүҕүм хамнаата, күн сырдыга көстүбэт буолла, күндү сир ахтар айылгыта барыҥныыра буолбаат?!! Кинитэ суох дьолум тугуй?” – диэн имэҥнээх таптал тойугун туойан, уоттаах таптал ырыатын ыллаан, түөһүн тылыгар дылы түспүт хаар маҕан баттаҕа маҥхаҥнаан, үүт-үкчү ити быльльырыыт курдук ибигирии, ытаан-соҥоон, ыллаан-туойан дырылыы олорбута үһү... – диэн эһэм оҕонньор күлэн кэбистэ. – Ыраахтааҕы, оччо буолан баран ылбат буолуо дуо, ылбыт.
   – Тыый! Ол хайдах ыларый? Оттон эрэ ханна бааттай?
   – Эрэ дуо? Эр баар да буоллар, ыллаҕа дии... Ол дьахтарга өйүн сүүттэрэн бэт хараҥа аньыыны оҥостубут. Дьахтар эрин соруйан сэриигэ ыытан өлөттөрөн баран, дьахтары ылбыт. Дьэ ол ылан баран дыбарыаһын иһигэр кыһыл көмүс туруонугар олорон, күндү таас киэргэллээх, күлүмнүү-убайа олорор кыһыл көмүс хоруонатын кэтэн, кыыспыт былыт курдук маантыйатын иилинэн, дьахтарын таҥара курдук таҥыннаран, ас бастыҥын, арыгы күндүтүн таттаран аһыы-сии олордоҕуна, Симиэрт ааньньал кэлбит.
   – Эһэ! Сөбө көстөө ини, – диэн үөрэн сэтэрии түстүм.
   – Ээ, бэйэ, доҕор, тиэтэйимэ! Ол Соломуон Муударай эн биһикки буолбатах эбээт... Хата өлбөтөх, өлүөхтээҕэр, дьэ, эбии аатыран тахсыбыт... Симиэрт ааньньал туруо дуо: “Дьэ, Соломуон Муударай, чааһыҥ туолла! Аҕа таҥараҥ бэт хараҥа аньыыны оҥордо диэн бэккэ хоргутан олорор, сууттаары дуусаҕын ыллара ыытта... Дьэ, бэт түргэнник кэриэскин тэрий, судаарыстыбаҥ олоҕун олохтоо, дьонноргун кытта бырастыылас!” – диэтэ.
   – “Оо, дьэ, сөпкө эттэҕиҥ: айбыт аҕа таҥарам хайдах хоргуппат буолуой?! Хата, баччааҥҥа дылы тулуйбутугар баһыыба! Дьэ, Симиэрт ааньньал, хайдах тэриллиитэ суох өлүөмүй? Туох иһин Соломуон Муударай дуо диэн аатыппыттарай? Көннөрү киһи курдук өлөрүм сытаммат, санаам буолбат: бу киэһэ дьоммор кэриэспин этэн судаарыстыбам олоҕун булларыам, дьэ уонна сассын сассыардаттан аньыылаах-харалаах этим бэстилиэнэй тыһынча туолуор диэри сытар хоруобун оҥотторуом этэ... Сассын киэһэ кэлээр, аньыыбын-харабын санаан, аньыыбын этэн, буруйбун чэпчэтиниэм этэ... Аньыыбын-харабын эппэтэхпинэ – ханнык сирэйбинэн айбыт аҕа таҥарам сирэйин көрүөмүй?” – диэтэ. Ону Симиэрт ааньньал сөбүлээн, баран хаалбыт.
   Соломуон Муударай дыбарыаһын түгэҕэр дириҥ омуһах хастарбыт, гыраньыыт тааһынан муосталаппыт, мыраамар тааһынан эккиннэппит, саппыыр икки, ыйаахан икки таастарынан үрдүн киэргэттэрбит, тиистээх тимир кирилиэс оҥотторбут. Дьэ, онтон иһэ үрүҥ көмүс, таһа кыһыл көмүс хоруоп оҥотторбут, курустаал таас хаппахтаппыт, кыһыл көмүс баччанан бүрүттэрбит... Хоруобун түөт өттүгэр түөт лампааданы убаттарбыт, лааданы буруолаппыт.

   Уһун түүнү, уһун күнү мэлдьи соҕотох көрүмүөхтэ көрбүт көмүс чыычааҕын кытта көр бөҕөнү көрүлээбит, таптал бөҕөнү таптаспыт. Аньыы этиэ дуу? Кэриэһин этиэ дуу? Хата, ол диэки санаабат даҕаны. Көр бөҕөнү көрүлүү олордоҕуна, кэлиэх буолан баран кэлбэт буолуо дуо, Симиэрт ааньньал хотуурун туора сүкпүтүнэн кэллэ... Соломуон Муударай: “Оо, доҕоор, көрүмүөхчэ көрбүт доҕорум, күндү чыычааҕым, бырастыы! Чааһым туолла быһыылаах... Ол дойдуга көссүөхпүтүгэр диэри бырастыы!” – диэн ойоҕун кытта уончата уураста. Омуһаҕын аанын астаран баран: “Чэ-эрэ, Симиэрт ааньньал, киирэн, мин киһи уһун уубун утуйар ороммун көр! Мин киһи уһун үйэбин олорор дьиэбин көр. Хайтах курдугуй?” – диэтэ. Симиэрт ааньньал өҥөйөн көрөн баран: “Ооксиэ, тугун бэрдэй! Киирэн көрүөх эрэ!” – диэтэ. Онуоха Соломуон Муударай: “Эйигин хайтах да бу аньылаах буорга хаамтаран киллэрэр сытаммат, кир сыстыаҕа, чэпчиэххинэн чэпчээ эрэ, сүгэн киириэхпин”, – диэтэ.
   Ааньньал үөрэ санаата: “Өйдөөх киһи диэн атын даа буолар эбит: хаһан даа ким даа кини курдук, ааньньал атаҕа аньыылаах буорга киртийиэ ээ диэннэр, сүкпэт этилэр”, – диэн чэпчиэҕинэн чэпчээн сүктэрэн киирдэ. Соломуон Муударай сүгэн, кирилиэс устун түһэн иһэн халтарыйбыта буолан иттэнэ баран түстэ. Ааньньал өлөр саҥатын саҥарда, хараара уҥан барда.
   Соломуон Муударай: “Оо, бу үлүгэри! Ылыҥ эрэ, хоруоппун аһа охсуҥ – ааньньалы сытыаран уоскута түһүөҕү”, – диэтэ. Иньньэ диэн баран ааньньалы туруох бокуой биэрбэтэ, көтөҕөн ильдьэн хоруобар уктаа даа хаппаҕын хап гына саба баттаан хатаан кэбистэ... Дьэ, ол кэнниттэн туох да кыһалҕата суох, көр бөҕөнү көрүлээн олордо.
   Аҕа таҥара туран: “Бу Симиэрт ааньньалбыт туох үөдэн түгэҕэр түстэ? Дьоҕойон Соломуон Муударай ойоҕор иирэн – үлэлиир үлэтин, толорор эбээһинэһин умунна дуу? Хайа оттон, киһи дьахтарга иирбитин да иһин эбээһинэһи умнубат куолута этэ”, – диэн саҥа аллайда. Көмүллүбүт ааньньал көстүө дуо, – көстүбэтэ. Үс сылы мэльдьи кэтэһэн көрдө – кэлбэтэ. Соломуон хоруоба хаппытын ыһыктыбат хоруоп буолла.
   Аҕа таҥара туран: “Дьэ, бу хайаан даҕаны Соломуон Муударай дьыалата буолуо, Симиэрт ааньньал киниттэн атын киһиэхэ сылдьыбатах... Ааньньалбын босхолоотун, ол оннугар үс киһи үйэтин эбии биэрэбин”, – диэн ильдьит ыыппыт. Үс сылы мэлдьи хоруопка сыппыт ааньньал ааньньа буолуо дуо, Соломуон Муударай кыламана эрэ хамныыр эрэйдээҕи оротон таһааран босхолоон биэрдэ. Дьэ, онтон ыла Соломуон Муударай аата аллараанан-үөһээнэн эбии аатырда, сураҕа-садьыга дьэ өссө ордук улаатта.
   Ону истэ-истэ Сатана оҕоньньор: “Дьэ, буолар да эбит!!! Икки атахтааҕы, иннинэн сирэйдээҕи бу курдук үөһээнэн-аллараанан аатырыа дии санаабат этим... Соломуон Муударайы кытта, арай, көрүстэххэ сөп буолсу”, – диэн дьонун кытта киҥир-хаҥыр кэпсэппит.

   Соломуон Муударай биир киэһэ таҥараһыта киирэн аҕатын – Дабыыт саар ырыаларын – саалтыыры ааҕа олорбут. Ол олорон эрэ: “Бу мин суруйбут ырыаларым “Ырыа ырыалара”, бука, имэҥ ырыалара дэнэннэр мин аньыыбын-харабын улаатыннараллара буолуо ээ!” – диэн санааҕа ылларан олордоҕуна, куйахата күүрбүт, этэ саласпыт... Онтон хараҥа муннук иһигэр күөх от өрө ыһыллыбыт, буруо оргуйбут, ол кэнниттэн уот тыаһа күлүпүс гыммыт да, Сатана обургу, аллараа дойду аҕата, илэ бэйэтинэн барыс гына түстэ. Кыыспыт былыт курдук кытара убайбыт сараһын таҥаһа маантыйалаах, сотуун өлүүтэ күлүктээх, убайа олорор мэнэгэй тириитэ муостаах бэргэһэлээх Сатана обургу чиккэс гына түстэ уонна дыбарыас үрдэ үллэҥэлии түһүөр дылы күлэн сатарытта... Төлөн курдук дьүһүннээх, хотой тумсун курдук муруннаах, уһуктаах бытыктаах, түгэҕэ биллибэт иҥсэлээх харахтаах адьарай аартааҕа, илиэһэй баһылыга көстө түһээт:
   – “Көһүппэтэх ыальдьыккыттан дорообото тут! Эҕэрдэтэ ыл! “Ырыа ырыата” барахсан аллараа дойдуга, мин саарыстыбабар үчүгэй ахсааҥҥа киирэн турар. Үөһээ даа дойдуга ааньньал эрэ барыта уоран ааҕа-ааҕа сүрэхтэрэ тэбэн, хааннара убайан үөһэ тыыналлар үһү диэн сурах-садьык тарҕаммыта бэт өр буолла”, – диэн уоһун саба туттан, киэр хайыһан баран, күлэн күчүгүрэттэ... Соломуон Муударай: “Аллараа дойду аҕата, илиэһэй баһылыга, үрдүк Лүссипиэр, аартаах Сатана, эҕэрдэтэ ыл, дорообото тут! Эн бэйэкэлээх мээнэ сыльдьыаҥ дуо, туох наадалаах буолаҥҥын мин эрэйдээххэ, өлөр күлүккэ – сир чиэрбэтигэр илэ бэйэҕинэн көһүннүҥ?” – диэтэ.
   – “Мин дуо? Икки атахтаахтан, иннинэн сирэйдээхтэн, холобурун эттэххэ, көтөр күдэн тыыннаахтан, сытыйан тохтор эттээхтэн, уоттаах өй төлөнө убайбыт уоһах мэйиилээхтэн эн ураты уһун сураҕырдыҥ, олус албан ааттанныҥ, ол иһин билсэ кэлэн турабын... Үтүө дьыалаҕынан, өйүҥ күүһүнэн үөһээ тахсыаххын эмиэ сөптөөх, аатыҥ улаханынан, аньыыҥ-хараҥ элбэҕинэн аллараа түһүөххэр эмиэ сөптөөххүн... Онон эн былдьаһыыта суох буолуоҥ суоҕа. Ол иһин эрдэтинэн бэйэм сирэй быһаарса кэлэн турабын,” – диэн Лүссипиэр обургу кэлбит соругун кэпсээтэҕэ.
   Онуоха Соломуон Муударай: “Ооксии! Ол, бу мин эрэйдээҕи – сир сидьиҥ чиэрбэтин эмиэ туох иннигэр быльдьастаххытый?!! Дьоҕойон этэр энигин... Дьэ, ол манна диэн эттэххэ, тугу быһаарса кэллиҥ?” – диэтэҕэ.
   – “Өйгүнэн эн миигин кыайдаххына – мин эн дуусаҕын быльдьаһыам суоҕа, сымала уотугар ыһааттарыам суоҕа, оттон мин эйигин кыайдахпына, эн дуусаҕын мин бас билиэм, сымала да уотугар убатарым көҥүлүм буолуо, тойон да оҥорорум көҥүлүм буолуо”, – диэн Сатана обургу тыл эттэҕэ.
   – “Ооксии! Ол икки атахтаах эрэйдээх эһиги билэргитин билиэ дуо? Өлбөт күүстээх кыайаргыт чахчы буоллаҕа дии... Ону билэ-билэ, эн бэйэкэлээх илэ бэйэҕинэн кэлэҥҥин эппитиҥ быһыытынан, эн тылгын быһа гыммакка, ытыктаан ылынаа энибин... Үс хонон баран кэлээр... Мин тугу эппиппин барытын толоруох буоллаххына, мин кыайтардахпына дуусабын биэрэрбин кэрэйбэппин”, – диэн Соломуон Муударай сөбүлэннэ.

   Соломуон Муударай бу үс хонугу мэлдьи туох да кыһалҕата суох киһи курдук олордо. Үс тыһынча дьахталларын ортотугар оонньуу бөҕөнү тэрийдэ, ас бөҕөнү аһаата. Мааны ойоҕун кытта көр бөҕөнү көрүлээтэ.
   Арай, бу дойду дьоллоох олоҕуттан ильдьэ барарым диэн туох баар буолуон сөбүй диэххэ айылаах санаан, таһа кыһыл көмүс, иһэ үрүҥ көмүс холтуун оҥоттордо, күндү тааһынан ойуулатта, үс гыммыттан иккитигэр дылы мэлиир табаах куттарда.
   Үһүс киэһээтигэр Сатана бу барыс гына түстэ: “Икки атахтаах үрдүк баһылыга, Соломуон Муударай, дорообото тут, эҕэрдэтэ ыл! Дьэ, бу кэл диэбиккэр, кэллим”, – диэтэҕэ.
   – “Адьарай аҕата, илиэһэй баһылыга, үрдүк Лүссипиэр, дорообото тут, эҕэрдэтэ ыл! Ол мин кэл диэтэҕим ахсын кэлиэҥ дуо?! Үрүҥ айыыны кытта аат быльдьаһан кэллиҥ ини”, – диэн Соломуон Муударай хоруй биэрдэ. Ону истэн баран үрдүк Лүссипиэр обургу айаҕын саба туттан күлэн лүһүгүрэттэ, дьэ уонна:
   – “Дьэ, тугу гынабыт? Эн бастыыгын дуу? Мин бастыыбын дуу?” – диэтэҕэ.
   – “Эн халыҥ хамаандаҥ, эн улуу норуотуҥ төһө элбэх буолуой? Икки атахтаах ааҕан ситиэ дуо?” – диэн Соломуон саар ыйытта.
   – “Оо, бука, элбэх буолуохтара ээ... Быһа холуйдахха, халлаан сулуһунааҕар элбэхтэр, муора кумаҕынааҕар үгүстэр... Бэйэм да төһөтүн билбэппин”, – диэн буолла.
   – “Былыргы бөлүһүөктэр ааньньал, өлбөт үрүҥ тыыннар ахсааннарын киһи ааҕан ситиэн сытаммат диэн кэпсииллэрэ үһү... Ол гынан баран, бу көстөр-көстүбэт бүтүн аан дойду үрүҥ айыылара, сырдык тыыннара бука барылара биир сүүтүккэ батыахтара диэн этэллэрэ үһү эбээт... Ол төһөтө кырдьык буолла?! Холобурун эттэххэ, эйиэхэ биир саамай кыраҕыт, Сатана Кырбаһа диэн баар сурахтааҕа, ол киһигит төһө улаатыах этэй? Эн бүтүн норуотуҥ бу мин холтууммар батыахтара этэ дуо?” – диэн Соломуон саар ыйыттаҕа.
   Онуоха: “Ол мин кыракыйым улааттаҕына – бу көрөргөр халлааҥҥа тиийбит курдук буолан көстүөҕэ... Кини эн көрөргөр быыстала суох субуйдар бараммакка ууна-уһуу туруоҕа... Ол тэҥинэн мин дьонум аччыыллара да ааньньаллартан итэҕэһэ суох буолуоҕа. Холобурун эттэххэ, эн холтууҥҥун бука барыбыт түгэҕин да сабыахпыт суоҕа”, – диэн буолла.
   Соломуон туран: “Дьэ, бэт даа буолар эбит... Тыын да буоллар, кини хайтах сири ылбат буолуой? Дьэ, арай көрдөхпүнэ – итэҕэйиэм, ол иннинэ итэҕэйбэппин”, – диэн буолла.
   Сатана: “Һэ, итэҕэйбэккин дуу?.. Итэҕэттэриэхпит ээ”, – диэтэ. Дьэ иньньэ диэн баран, биир Сатана Кырбаһа диэн абааһыга: “Уһаан, улаатан көрдөр!” – диэтэ. Онуоха ол Сатана Кырбаһа диэн абааһы көстө түһээт, төбөтүн оройуттан күлүмнээн-тахсан, кыймаҥныы-кыймаҥныы уһаан барда. Дыбарыас үрдэ суоҕун курдук халлаан көһүннэ. Онуоха уһун түүнү мэлдьи Сатана Кырбаһа бэйэтэ улам-улам уостан, уот буолан, быыстала суох уһуу турда, сап саҕа буолла, онтон биллэ-биллибэт уот буолан, киһи сиппэт гына уһаата.
   Соломуон туран: “Һоокси, дьэ, нохойум уһуур да буолар эбит... Дьэ, аны аччаан көрдөрүҥ эрэ”, – диэтэ. Иньньэ диэн баран холтуунун аһан биэрдэ. Онуоха киһи хараҕар көстөр-көстүбэт кыым буоланнар, бүтүн абааһы аймаҕа үс түүннээх күнү мэлдьи быыстала суох быһа саккыраан түстүлэр. Үс хонон баран Сатана саҥата: “Чэ, билигин мин эрэ хааллым. Уот сымала иччитэ – Уот Күкүрүйдээн эмээхсин, ол эрэ хаалла, кини солото суох, уот сымалаттан арахсыан сытаммат. Мин эмиэ түстүм, көр!” – диэтэ да кыым буолан холтуун түгэҕэр кылапыс гынан хаалла. Соломуон Муударай туран өҥөйөн көрбүтэ буолла: “Тыый! Тугун бэрдэй?! Туох даа суоҕун курдук дии... Дьэ, бэт даа буолар эбит”, – диэн иһэн холтуунун хаппаҕын кириэстии оҕуста, сабан кэбистэ уонна аҕатын саалтыырыттан: “Таҥара тилиннин, өстөөх сүттүн”, – диэн алгыс суруллубут илииһин быһа тардан ылан холтуунун суулаата. Онон абааһылар Сатаналыын бука барылара хааттаран хааллылар.
   Соломуон Муударай туран тоҕус уон тоҕус бууттаах тимир буочукаҕа толору симилиэс куттарда уонна оттотугар тобулу үүттэтэн, холтууну онно уктаран баран үрдүнэн толору, бүөлүү симилиэс куттарда. Дьэ уонна бу буочуканы муора түгэҕэр түһэттэрэн кэбистэ.
   Биир сылы мэлдьи Уот Күкүрүйдээн эмээхсин, сымала уотун убата-убата, дьонун кэтэһэн көрдө да, туох да биллибэтэ. Эмээхсин, киэҥ көхсө кыараан, айманан барда.
   Үөһээ дойдуга биир туспа айдаан буолла: ааньньаллар, таҥаралар эмиэ айманан бардылар. Хас өлбүт дууһата көрүллэрэ, көрүллүбэт буолла: Сатана Кырбаһа суоҕуна ким да аньыыта-харата, үтүөтэ-өҥөтө ыйаммат эбит. Үрдүк ыырай ааньньыта төгүрүк сылы мэлдьи олоро сытаата да, биир саҥа дууһаны көрбөтө, аанын күлүүһүн биирдэ аспата. Дьэ, улаханнык айманна, аҕа таҥараҕа дакылаат оҥордо: “Абааһы аймах сүттэ, имири быстыбыт быһыылаах, аан дойду олоҕун тутааҕа долгуйара буолла... Аат сабыллан, ыырай сабылынна, аньыы-хара, үтүө-өҥө араарыллыбат буолла. Аҕа баһылык, түргэнник туох эмэ дьаһалла оҥор, – дьыалабыт хаахтыйаары гынна: абааһы суох буолла да, биһиги баар буолбут суолтабыт эмиэ сүтэригэр тиийиэ”, – диэн тоҕус уон тоҕус бохулуону лобурҕатан кэбистэ. Аҕа таҥара маннык алдьархайы көрө-билэ илик этэ, бэккэ санаарҕаата, кэтэҕин тарбанна... Кини да буоллар үөтэлээҕи быһаарбата: “Чэ, бэйэ, кыратык кэтэһэ түһүөххэ”, – диэтэ.
   Орто дойдуга биир туспа аймааһын буолла: өлбүт дьон дууһалара үөһээ көппөккө, аллараа түспэккэ, дьукку бука барылара үллэҥнэс үөр буоллулар, илэ барыҥнастылар, тыыннаах дьону бэккэ моһуоктаатылар. Дьэ, хайаатар даҕаны абааһылары буллахха эрэ сөп буолар буолла. Симиэрт ааньньал туран: “Бу хайаатар даҕаны Соломуон Муударай дьиибэтэ-баабата буолуо, кини бэл миигин – Симиэрт ааньньалы албыннаан моһуоктаабыта”, – диэтэ.
   – “Ээ-ээ! Дьэ, бука буолуо даҕаны”, – дэһэн ааньньал-таҥаралар үөрэн аймана түстүлэр... Сытыы-хотуу киһини Хабырылла ааньньалы Уот Күкүрүйдээн эмээхсиҥҥэ ону-маны ыйыталаһа-биллэрэ ыыттылар.
   Эмээхсин улуу дьаалы буруолаах уот оттотугар күлүгэ эрэ көстөр. Хабырылла ааньньал: “Дьэ, эмээхсиэн, альдьаххай ааҥнаата, хайа эн бэйэккэлээх тугу-эмэни билэриҥ буолаарай? Симиэрт ааньньал бу, бука, Соломуон Муударай баракааһа буолуо ээ диир”, – диэтэҕэ.
   – “Һуу! Кырдьык даҕаны... Биһиги баһылыкпыт, үрдүк Лүссипиэр, аартаах Сатана Соломуон Муударайы кытта мөккүһэ барар үһү диэбиттэрэ ээ!” – диэн үөһүн таттаран кылана түстэ.
   Оччону истэн баран Хабырылла ааньньал туруо баара дуо? Абааһыны-таҥараны, аан дойдуну кини эрэ быыһаабыт аатыраары, бэт тиэтэлинэн Соломуон Муударайга көтөн күлүпүччүйдэҕэ. Кэлбитэ – Соломуон Муударай икки дьахтар мөккүөрүн быһаара олорор эбит, икки дьахтар иккиэн: “Бу өлбүт оҕо кини оҕото, бу тыыннаах мин оҕом”, – дэһэн балысса тураллар. Баттахтара арбайан хаалбыт, таҥастарын, илиилэрин, сирэйдэрин охсуһан тырыта тыытыһан кээспиттэр. Соломуон Муударай туран балааһын ыҥыран ылан: “Ити икки дьахтар иккиэн туоһулара суохтар, онон маҥнай бу тыыннаах оҕону сүгэнэн хайа охсоҥҥун иккиэннэригэр биэр, дьэ уонна өлбүт оҕону хайытан биэр”, – диэтэ. Онуоха биир дьахтар: “Дьэ, оҕобун ити сүптүрүөхэҕэ көрөн туран тыыннаахтыы биэриэм кэриэтин бэйэм кытта өлүөм, икки илиим быстыа... Туһаннын, үөрдүн, киниэхэ тыыннаахтыы биэриэм кэриэтин, оҕом өллүн”, – диэтэ.
   Балаас сүгэтин ылан, оҕону харбыырын аҕай кытта иккис дьахтар часкыйбытынан оҕоҕо саба түстэ: “Оҕоккобуун... оҕоккобуун! Оҕобун өлөрүмэҥ, кини ыллын!” – диэн уҥан түстэ.
   Соломуон туран: “Ийэ сүрэҕэ таптыыр оҕотун өлөттөрүө дуо? Тыыннаах оҕону өлөттөрбөтөх ийэҕэ биэриҥ, өлөттөрөргө баҕарбыт ийэни таһааран баһын быһыҥ”, – диэтэ. Дьэ, онно баар тойот-хотут бука барылара ойон тура-тура: “Уруй, Соломуон Муударай! Эн үйэҥ үс төгүл уһаатын! Эн аатыҥ үрдээтин!” – диэн уруйдаан-айхаллаан бардылар.
   Хабырылла ааньньал илэ бэйэтинэн күлүбүс гына түстэ: “Уруй, Соломуон Муударай! Аҕа таҥара – “абааһылары босхолоотун, үйэтин үс төгүл уһатабын”, – диэтэ. “Аньыы-хара, үтүө-өҥө көрүллэрэ тардылынна, аат сабылынна, ыырай аана аһыллыбата, орто дойду үөрүнэн туолла”, – диэн эттэ.
   – “Оо, үрдүк таҥарам тыла – сокуон! Улуу Лүссипиэр бэйэтэ буруйдаах, мин дуусабын ылаары сүгүн олоппотоҕо, ол иһин бука барыларын албыннаан муора түгэҕэр тимирдэн кээспитим”, – диэтэ Соломуон Муударай. Хабырылла ааньньал сырыы-тутуу муҥутаан туруо баара дуо? – “Муора түгэҕиттэн буочука таҕыс!” – диирин кытта, муора уута буочуканы биэрэккэ бөс гына өрө бырахта. – “Буочука, ортоҕунан быһа, төбөҕүнэн хайа ыстан!” – диэбитигэр – буочука өс киирбэх ортотунан быһа барда, төбөтүнэн хайа ыстанна. Буочука иһиттэн кумааҕы суулаах кыһыл көмүс холтуун тааска тас гына түспүтүгэр – суута төлө ыстанна: дьэ, доҕоор, үс түүннээх күнү мэльдьи абааһы бөҕө аллараа дойду диэки быһа суугунаата. Онно көрбүттэрэ – холтууну тэһэ салаан тахсан бараннар, бии малыыппалаах кумааҕыттан иҥнэн хаалбыттар эбит.
   – Дьэ, онтон ыла Сатана даа буоллар икки атахтаахха илэ бэйэтинэн сүөдэҥнээбэт буолбут... Киһи эрэ буоллар дьулайбыт, – диэн мин эһэм оҕоньньор холтуунун тоҥсуйа-тоҥсуйа күлэн кыҥсыатаата. Уонна бүтүүтүгэр: – Ол иһин Соломуон Муударай уһун үйэлэнэн – үс сүүс сылы мэльдьи олорбута үһү, – диэтэ.
   – Һээй!.. Син уһуннук олорбут эбит... Ол эрээри, абааһылары киһи эрэ да барыта албынныыр буолбат дуо? Олоҥхоҕо албыннаппатах абааһы диэн биир да суох... Оннооҕор Ырыа Ыйбаан ыллаһан илбис кыыһын кыайбыт дииллэр дии, – диэн мин эмиэ хоруйдастым. Эһэм оҕонньор:
   – Һэ-һэ... кыайбыт диэн буолар... Ырыа Ыйбаан уһун күнү мэлдьи быһа ыллаабыт да, абааһытын кыыһа үүт-үкчү үтүктэн иһэр үһү... Ырыа Ыйбаан ыксаан, була сатаан: “куоньньай-хоольльук”, – диэбит. Онуоха илбис кыыһа: “Күтүрү... туох-туох диэтэ”, – диэбит. Ырыа Ыйбаан: “Ураа, мин кыайдым”, – диэбит. Абааһылар “куоньньай-хоольльук” диэни бэккэ аньыыргыыллар үһү, онон кыайан эппэттэр үһү.
   – Ээ, суох... Абааһы акаарыта чахчы... Оннооҕор ытык хараҕын кыайан аахпаттар үһү дии, – диэ мин.
  – Һэ-һэ... сүрдээх киһигин, доҕор, абааһыны төрүт туохха да уурбаккын ээ уонна ыттан куттанаҕын, – диэн эһэм элэк гынна.
   – Ээ, онтон куттаныбына, ыт ытырара чахчы буоллаҕа дии, – диэтим.
   – Ол ытык дьыалатын кэпсиим даҕаны. Биир сүрдээх үчүгэй эдэр дьахтар сайын соҕотоҕун олорбут, эрэ оттуу барбыт. Ол кэмҥэ абааһы кэлбитэ эрэ, айыы кэлбитэ эрэ – ким даа билбэт. Ол дьахтарга биир абааһы көтөн түспүт: “Чэ, мин ойох ыла кэллим”, – диэбит. Онуоха дьахтар: “Туох акаары кэллэ! Ытык хараҕын кыайан ааҕыа суоҕа уонна өссө миигин ойох ыла кэлэр”, – диэбит. Абааһы өһүргэммит: – “Дьэ, хата, ааҕар барахсан энибин”, – диэбит.
   – “Чэ, мэ, аах!” – дии-дии дьахтар ытыгы ытыйан тирилэппит. – “Хайа, аахтыҥ дуо?” – диэбит дьахтар.
   – “Бэйэ-бэйэ... бэйэ-бэйэ”, – дии-дии абааһы ааҕа сатаабыт.
   – “Уу, сордоох, киэр бар! Хайтах миэхэ сытаан эр буолуоххунуй”, – диэн дьахтар абааһыны ытыгынан сирэйгэ кириэтээбит.
   – “Ыл эрэ, бэт дьахтар, эн аах!” – диэн баран абааһы ытыгы быльдьаан ылан ытыйан тирилэппит. Дьахтар туран: “Биир – икки – үс – түөт – биэс – алта”, – диэн ааҕан биэрбит... Күн аайы туттар ытыгын хараҕын билбэт буолуо дуо, таба эппит. Абааһы туран саатан ол дьахтарга кэлбэт буолбут, – диэн эһэм оҕоньньор күлэн кэбистэ.
   Мин туран:
   – Һэ, сүрдээх дьахтар эбит, доҕор! Бэйэтэ Соломуон Муударай, – диэтим.
   – Дьэ, доҕоор, дьахтарынан ооньньоомо: эн ойох ыллаххына, дьахтары билиэҥ! Кини эйигин күҥҥэ сүүстэ албынныа... Соломуон Муударай сымыйа, дьахтар баар хиитэрэй дууса! – диэн баран эһэм холтуунун сиэбигэр уктан, тымтайын ылан турбутунан барбыта.

{{poem-off|1935 с.}}
* [[Былатыан Ойуунускай]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория:Былатыан Ойуунускай]]
[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:1935 сыллаахха суруллубут]]</text>
      <sha1>tkfbs1wzjb4w3jlel2kb1esp1a2mzn4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>АЛЕКСААНДЫР МАКЕДУОНУСКАЙ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1751</id>
    <revision>
      <id>7104</id>
      <parentid>7062</parentid>
      <timestamp>2019-04-21T04:06:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.245.130.219</ip>
      </contributor>
      <origin>7104</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33730" sha1="jdj56ulzj5vdapus2icm3cq2yfpx8s8" xml:space="preserve">{{poem-on|АЛЕКСААНДЫР МАКЕДУОНУСКАЙ}}

   Былыргы дьылларга, ааспыт күннэргэ, кыһына – кырыата суох, сандалас сайын дойдуга, үрдүк хайа анныгар, итии байҕал эҥэригэр, аан саарга аатырбыт, үтүө сурахтаммыт, үрдүк ааттаммыт Алексаандыр Македуонускай диэн – дьүһүннээх үчүгэйэ, өйдөөх бэрдэ, уот аргыстаах, кыргыс дьайдаах, хаан олбохтоох ыраахтааҕы баара эбитэ үһү.
   Алексаандыр Македуонускай аҕатын кыһыл көмүс туруонугар олорон баран, тойотун-хотутун мунньан сүбэлэһиэн иннинэ сэриигэ таҥнар таҥаһын таҥынна. Кыһыл көмүс куйаҕын кэттэ, убайа олорор күндү таас сулустаах, холорук ытыйбытын курдук кутурук киэргэллээх, уот-садаҕа моҕой ойуулаах кыһыл көмүс бэргэһэтин кэттэ, чомпо сүллүгэһин тоҥолоҕор иилиннэ, саабылаан батаһын таҥнары тайахтанна. Кыыспыт былыт курдук кытара убайа олорор былааҕын үрдүгэр туруоттарда. Кыа хаан олбохтонор кыргыс дьүһүнүн ылынна, бэргэһэтин сулуһа убайда, хараҕа уоттанна, туруоннуун-бэйэлиин хааннаах төлөнүнэн өрө күлүмнээтэ.
   Дьэ, ол кэнниттэн тойотун-хотутун ыҥыттаран, улуу малааһыны тэрийдэ, ас үтүөтүн аһатта, арыгы бастыҥын иһэттэ. Үөрэн-көтөн бардылар. Икки атахтаах улуу бөлүһүөгэ Аристуотел оҕонньор – арай кини эрэ үөрбүтэ-көппүтэ көстүбэт, арай кини эрэ туох да саҥата-иҥэтэ суох умса көрөн олордо.
   – Оо, улуу бөлүһүөк, ытыктабыллаах учууталым, тоҕо үөрбэккит-көппөккүн, тоҕо биир наадалаах, өлбөт тылы эппэккин? Сассын эн дойдулуоҥ, сассын мин өрөгөй тардыһа, аат-сурах быльдьаһа барыам... Эн үрдүк, күүстээх өйгүнэн үйэттэн үйэҕэ икки атахтаахха аатыҥ ааттаныа, эн улуу үөрэҕиҥ икки атахтаах ыллыгын арыйан, кинилэргэ кэнэҕэски кэскиллэрин күнэ-ыйа буолан өрө күндээрийиэҕэ... Өскөтүн мин аатым ааттанар эбит буоллаҕына – өйбүттэн аатырыа суоҕа, кыа хаан олбохтоох кыргыс илбиһэ буолан аатырыаҕа, – диэн Алексаандыр Македуонускай тыл эппит үһү.
   – Ол иһин биир тылы эппэккэ олоробун... Эн суолуҥ – хаан, мин суолум – өй үрдүк билиитэ, үөрэх үрдүк кыайыыта. Икки атахтааҕы уһун уҥуоҕун урусхаллаан, кыа хаанын тоҕон, алаһа дьиэтин альдьатан, төрөтөр оҕолорун түҥнэрэн – өлбөт ааттан, үрдүк сурахтан диэхпин тылым барбат, санаам буолбат. Хас өлбөт өйдөөҕү өлөрүөҥ буолуой? Хас өлбөт өйдөөх, улуу бөлүһүөк төрүүр төлкөтүн түҥнэриэҥ буолуой? Ол барыта икки атахтаах үрдүүр, үүнэр кэскилин сарбыйан кэҕиннэриэ... Суох, суох, мин үөрүөхпүн сытаммат. Эн суолуҥ туспа, бырастыы! Мин бардым, – диэн туран үстэ сүгүрүйэн баран Аристуотел тахсан барбыта үһү...
   – Күн судаар, улуу баһылык, эн үрдүк ааккар, үтүө сураххар, уруй-туску тутабын! Өстөөхтөргүн өлөрөн өрөгөйүҥ үрдээтин! Саастаахтаргын сарбыйан саргыҥ улааттын! Бу аан дойдуга улуу баһылыктарга – үрдүк ааттан, үтүө сурахтан, атын суол дьол суох! Кыайыы-хотуу үрдүк үөрүүтүттэн атын үөрүү суох! Хааннаах болоту дьэбин сиэбэт, кыайыылаах баһылыгы өстөөх утары көрбөт... Хотун ойох таптала – өрөгөй-саргы өлөр өлүүтэ, үрдүк аат тостор тостуута... Сассыҥҥы күн саабылаан батаһыҥ кыа хаанынан утахтанан, өргөстөөх үҥүүҥ субай хаанынан улайданан – аан саарга аатырыаҥ, үйэттэн үйэҕэ үрдүк ааттаныаҥ, өлбөт сурахтаныаҥ! – диэн сэрии тойоно, күн судаарын уруйдаан үстэ сүгүрүйэн баран, кыһыл көмүс бакаалын өрө ууммута үһү. Онуоха туох баар бары тойото-хотуна ойон туран сүгүрүйэ-сүгүрүйэ: “Уруй-айхал! Уруй-айхал! Үрдүк баһылыкпыт, Алексаандыр Македуонускай, өрөгөйө үрдээтин, албан аата аан саарга аатырдын!” – диэн кыһыл көмүс бакаалларын көтөҕөн уруйдаабыттара эбитэ үһү.
   Бүтүн Миидийэ бүтүннүү кутаа уотунан убайбыта, күн сырдыга көстүбэт хара буруо оргуйбута. Дьон хааныттан харааччы иирбит саллааттар оҕо буоллун, оҕоньньор буоллун, ким түбэспити үҥүүгэ үөлэннэр кутаа уот ортотугар илгэннэр уот өрө күлүмнээн, өһөҕө оргуйан, дьон этэ баһыгырыы убайан, иҥиирдэрэ тардан түрдэҥнэһэ түстэхтэринэ – Алексаандыр Македуонускай саллааттара айахтарын ата-ата лаһыгыраччы күссэллэрэ.
   Тыыннаах ордубут эр дьон хандалы кэтэн кулут буолбуттара. Дьахтар өттө, кыыс өттө – кыайбыттар дьоллоро, тэллэнэр тэллэхтэрэ, саатыыр сааталлара буолбуттара... Өлбүт хаана тохтубута, тыыннаах хараҕын уута тохтон, атаҕа адаҕа кэтэн, суон буулаҕа мооньньугар бакаайы кэтэрдиллэн, ынчыга иһиллибитэ, кырыыстаах олоххо умса быраҕыллыбыта.
   Биир үтүө дыбарыас убайан уота өрө күндээрбитэ, өһөхтөөх хара күдэн буруота халлааҥҥа өрө оргуйан тахсыбыта. Үс саллаат дыбарыас ааныгар биир хаар маҕан баттахтаах ытык мааны оҕоньньору үс өттүттэн үҥүүнэн дьөлүтэ түһэннэр өрө үөлэн таһаараннар, төттөрү-таары эйэҥнэтэн хаанын саккыраттылар. Оҕоньньор барахсан уоллаах кыыһа хаһыыстаспытынан сыссан кэлэннэр, үс саллааты атахтарын кууһан туран: “Уой, күн-ый буолуҥ! Аһыныҥ! Аҕабыт үтүө аатын альдьатымаҥ, ытык этин киртитимэҥ, тэпсимэҥ!.. Көмүс уҥуоҕун көтөҕөн, алтан уҥуоҕун араҥастаан – кириэһин килбэтиэхпит, чардаатын сандаардыахпыт этэ... Аһыныҥ, абырааҥ, аҕалыҥ!” – диэн аймана түспүттэрэ эбитэ үһү... Онуоха үс саллаат оҕоньньору сирэйинэн умса быраҕан бараннар иһэх гынан тэпсибиттэр. Онтон уолу ылан тыыннаахтыы уокка умса бырахпыттар... Кыыһы таҥаһын хайыта тыытан, сыгыньньахтаан баран быльдьаһан барбыттар. – “Миэнэ!” – “Миэнэ!” – “Суох, суох, эһиэнэ буолбатах – миэнэ!” – дэһэн охсуһан тунайдаспыттар. Икки саллаат биир саллааты икки өттүттэн өрө үөлэннэр уокка умса бырахпыттар. Онтон бэйэ-бэйэлэрин үөлсүбүтүнэн барбыттар. Өлбүт саллаат үҥүүтүн сулбу тардан ылан, кыыс биир саллааты көхсүн хараҕынан дьөлө түһэн баран: “Аҕаа! Убаай! Хаан – хааҥҥа! Ситистим!.. Бу дыбарыас мин дьоллоох көмүс ньээкэ уйам этэ... Билигин аҕалаах-ийэм, соҕотох убайым алтан араҥастара буолла”, – диэн часкыйа түстэ уонна үҥүүтүн төлө охсон ылан, өрө туппутунан кэннинэн хаамта, улам-улам уокка чугаһаан барда. Ордон хаалбыт үһүс саллаат кыыһы батыһан, тутан ылаары кээгэйдээн испитэ.
   – Тохтоо! Сүгүн бэриниэм суоҕа! Мин эрим – кутаа уот!.. Аламай күнүм, бырастыы! Аан дойдум, бырастыы!.. Эһиги кыыскыт этинэн-хаанынан өстөөх саатаан, эһиги күлүккүт үрдүгэр үҥкүүлээбэтин! – диэн хаһыытыы түһээт, үҥүүтүнэн өстөөх саллаатын уолугун үүтүнэн тобулу бырахпыт. Саллаат өрө харбаспытынан, кэннинэн титирэстээн олоро түспүт... Кыыс икки илиитин өрө уунан: “Уруй! Хаан – хааҥҥа!” – диэн өрө көтүөх курдук туттан турдаҕына, дыбарыас үрдэ сууллан, өһөх хара буруо өрө ыһылынна, кытыастар төлөн төлүтэ ыстанна. Үрдүк ааттарын, үтүө сурахтарын альдьатыахтарын кэрэйбиттэр, дойдуларын-дьоннорун өстөөх атаҕа үмтү тэпсэн иһэх оҥосторун көрүөхтэрин баҕарбатахтар, ол курдук охсуһан бу күн сириттэн туораабыттара эбитэ үһү... Ол курдук өлөртөн куттаммат өрүөллэр, охсуспут улуу туйгуттар, хотой хоодуот сэрииһиттэр хайҕалга тураннар, өлбөт-сүппэт үрдүк ааттара туругурбуттара эбитэ үһү...
   Күн киириитэ, былыт кытыаста кыыһан эрдэҕинэ, убайбыт-уоттаммыт дьиэлэр чохторо кытаран, күллэрэ туртайан, күдэн буруо үөһэнэн устан эрдэҕинэ, үрдүк томтор үрдүгэр, тоҕус ат сухсураҕалаһа көлүллүбүт кыһыл көмүс кэлиэсиниссэҕэ олорон Алексаандыр Македуонускай холорук курдук өрө көтүтэн кэллэ. Күдэн буруо ортотугар, киэһээҥи сардаҥа төлөнүгэр Алексаандыр Македуонускай кыһыл көмүс куйаҕа хаанынан убайан, хараҕа уоттанан, сулуһа күндээрэн, саабылаан батаһын таҥнары тайахтанан, аллара диэки таҥнары көрөн олорбута... Томтор анныгар Миидийэ ыраахтааҕыта, тыллаах урана, өйдөөх үтүөтэ Солуон оҕоньньор кыаттаран, аата альдьанан, сураҕа сууллан, хандалы кэтэн, сааттаах хара остоолбоҕо көхсүттэн дьөлө хараҕаланан олороро. Кыаттарбыт ааньньа буолуо дуо? Толбонноох ньуура хаанынан устан, ытыктабыллаах хоруоната туура охсуллан, хаар маҥан баттаҕын уот салаан, тыал охсон, умса көрөн олорор эбит...
   Кыайбыт дьүһүнэ атын буоллаҕа дии... Куорат бөҕөлөрү үмтү тэпсэн, уоттаан, кириэппэс бөҕөлөрү сири кытта тэҥилээн, дьон бөҕөнү, сэрии бөҕөнү урусхаллаан, хаан бөҕөнү тоҕон, үрдүк ааттанан, үтүө сурахтанан, өрөгөйө үрдээн, хараҕа уоттанан, үс өргөстөөҕүнэн өрүтэ көрбөхтөөн, халыҥ хамаандатын, бүтүн аармыйатын Алексаандыр Македуонускай: “Өрөгөй үрдээтэ! Аат-саргы улаатта! Кыайбыт дьолго – уруй! Бука барыгытыгар – махтал!” – диэн тыл эпиитэ үһү. Онуоха халыҥ хамаандата, ааттаах аармыйата, үс төгүл халлаан сатарыаҕынан, сир ньиргийиэҕинэн, күдэн буруо доргуйуоҕунан, күл ыһыллыаҕынан: “Алексаандырга, улуу баһылыкка, кыайбыкка – Уруй!!! Уруй!!! Уруй-айхал!!!” – диэн уруйдуу түспүттэрэ үһү.
   – Кыайбыт – дьоло, кыаттарбыт – соро! – диэн Алексаандыр Македуонускай сэриитин тойоно Солуон ыраахтааҕы араас күндү, убайа-күлүмнүү олорор таастардаах кыһыл көмүс хоруонатын аҕалан Алексаандыр Македуонускай атаҕын анныгар, кыһыл көмүс икки, күндү таас икки киэргэллээх, уу оҕуһун муоһунан оҥоһуллубут туруонугар уурда, Солуон оҕоньньор тайаҕын, саабылаан батаһын аҕалан, хоруона икки өттүгэр уурда. Ол гынан баран: “Дьоллоох Миидийэ улуу баһылыга, күн суудара – Алексаандыр Македуонускай туругурдун! Уруй!” – диэн хааннаах үҥүүтүн өрүтэ аспытыгар халыҥ хамаанда, ааттаах аармыйа үс төгүл: “Уруй!!! Уруй!!! Уруй-айхал!!! Алексаандыр Македуонускай туругурдун!!!” – диэн уруйдаабыттара эбитэ үһү... Онуоха бии өлбүт дьон хааныгар дабдаҥнаспыт суордар-тураахтар өрө көтөн тахсаннар – хааҕырҕаһа-хааҕырҕаһа, төттөрү-таары көтөн суксуспуттара үһү. Алексаандыр Македуонускай иһиттэн имэҥирбит курдук ойон туран, Солуон оҕоньньор атаҕын иннигэр хааннаах болотун сиргэ тобулу быраҕан баран: “Таай!” – диэн үөгүлээбит саҥата өрө сатарыы түспүтэ үһү... Онуоха Солуон оҕоньньор этэ тардан, дьик гына түспүт. Дьон саҥата ах барбыт. Солуон оҕоньньор хараҕа уоттанан, хандалытын тыаһа халырҕаан, көхсүн этитэн баран: “Ити дуо?.. Ити күүстээх – дьоло, өйдөөх – соро!” – диэбит.
   Алексаандыр Македуонускай хаана кубарыс гына түспүт, учуутала Аристуотел тылын өйдүү биэрбит. “Мин өйбүнэн аатырыам суоҕа, хааннаах болоппунан аатырыам, онон сөпкө да таайда”, – диэн ах баран олордо... Сөҕө санаата: “Кини өйдөөх, кыаттарбытын иһин, өйүн күүһүнэн, син биир аата ааттаныа... Онон, өлөрдөхпүнэ, хата, мин аатым алдьаныаҕа, килбиэннээх сураҕым киртийиэҕэ”, – диэн баран: – “Эн кырдьыгы эттиҥ! Кырдьык туругурдун!” – диэн Солуон оҕоньньору уруйдаан баран, сааттаах хара остоолботтон сүөрдэрэн, хандалытын уһултаран, бэйэтин таһыгар олорпута эбитэ үһү.
   Кыайбыттар үөрэн-көтөн, аһаан-сиэн барбыттар. Түүн үөһэ кутаа бөҕө оттуллубут, тыһынчанан ахсааннаах элбэх сымалалаах дьүөкэт бөҕө умайбыт. Дьон күлүгэ барыҥнас, сарбаҥнас буолбут. Алексаандыр Македуонускай холуочуйан барбыт, өйдөөҕө эбитэ буоллар, баҕар, ыйыппат да дьыалата эбитэ буолуо, Солуон оҕоньньортон: “Кырдьыгы этэргиттэн куттаммаккын дуу?” – диэн ыйыппыт.
   – Оо, кырдьыгы этэр кутталлаах дьыала, кырдьыктан сорох – баһа быстар, сорох – аата үрдүүр, – диэн Солуон оҕоньньор хоруйдуу олорбута эбитэ үһү.
   – Оннугу билэр буоллаххына, кэпсиэ эрэ, өйдүү-саныы сылдьыам, – диэн Алексаандыр Македуонускай көрдөспүтэ эбитэ үһү.

   Хаанынан устубут, күлүнэн бурҕайбыт, буруонан оргуйбут Миидийэ саарыстыбатын урукку улуу баһылыга, Солуон оҕоньньор, кырдьык туһунан биир кэпсээни кэпсээн биэрбитэ үһү...
   Былыргы ааспыт күннэргэ-дьылларга Персия биир улуу баһылыга үрдүк сололоох тойотторун-хотуттарын муньньан, бөлүһүөктэрин ыҥыран, кудай айыы ытык бахсыларын түмэн олорон, хоруонатын кэтэн, маантыйатын бүрүнэн, саабылаан батаһын туруонугар өйөннөрөн, үрдүк солотун туппут тайаҕын улан тайанан олорон: “Кырдьыгынан сыльдьыах буолаҥҥыт хааннаах андаҕары андаҕайбыккыт, мэктиэ тылгытын биэрбиккит... Дьэ, кырдьыгы этитэр күнүм кэллэ... Кырдьыгы эппит – аата үрдүөҕэ, наҕыраада ылыаҕа, сымыйаны эппит – хааннаах былаахы үрдүгэр балаас илиититтэн баһа быстыаҕа... Мин аналым-чааһым тугуй? Дьоллоох буолсубун дуу? Сордоох буолсубун дуу? Мин кэлэр кэскилим тугуй?” – диэн хараҕа уоттанан, хаана альдьанан, ыйыта олорбута үһү.
   Онуоха бар дьоно соһуйан-куттанан ах барбыттар. Ким даҕаны биир тылы этиэх көстүбэтэ... Им-ньим буолла. Ыраахтааҕылара ордук абаран-алдьанан барда, хаана ооньньоото, хараҕа уоттанан, улам-улам ыараан, уһун саабылаан батаһын илиитинэн туппахтаан барда. Дьонун диэки дьэбидийэ-дьэбидийэ тобулу көрөн олордо. Ол олордохторуна – “Мин” диэн бэрт дириҥ, бэрт ыар саҥа, түөт түптүр үтүгэн түгэҕиттэн өрө ньиргийэн иһиллибит курдук, бар-дьон уллуҥахтарын аннынан өрө ниргийэн иһилиннэ... Соһуйбут курдук өрө көрө түспүттэрэ: санныгар дылы саба түспүт хаар маҕан баттахтаах, уоттаах харахтаах, түөһүн тылыгар дылы сэбирийэ үүнэн түспүт бытыктаах, бэрт сүдьү дьүһүннээх оҕоньньор киһи – аҥар илиитин өрө ууммутунан, аҥар илиитинэн тайаҕын туппутунан, күн судаарыгар, улуу баһылыгар тыл этээри утары тахсан иһэр эбит... Дыбарыас иһинээҕи тойот-хотут арыыйда чэпчээн, көхсүлэрин этитэн, ах баран иһиллээн олордулар. Күн судаардара соһуйбут курдук ойон турда уонна кудай айыы ытык бахсыларыгар: “Эт!” – диэн баран аҥар илиитинэн саабылаан батаһыгар тайанна, аҥар илиитинэн өттүк баттанан кэбистэ, оҕоньньор диэки тонолуппакка таҥнары көрөн турда...
   – Эн, үрдүк айыыттан куттаммакка, аналгын-чааскын ыйыттыҥ... Иһит! Бу күн сиригэр эн курдук хараҥа аналлаах суох, эн курдук кэннигэр хаалбат кэччэгэй кэскиллээх суох... Эн туох баар оҕоҥ-урууҥ, эн бары баар халыҥ аймаҕыҥ бука барылара быстаннар, эн үүт-үкчү улуу тыаны уот сиэбититтэн соҕотох биир хоруолаах тимир төҥүргэс ордон чоройон турарын курдук ордон хаалаҥҥын, икки хараҕыҥ хааннаах уутугар суунаҥҥын, бүдүк буолан олордоххуна, ыал ыраахтааҕыҥ кэлэн, аан дойдугун альдьатан, улуу норуоккун урусхал оҥорон, мооньньоох баскыттан быалаан, ыт курдук атын кутуругар состоруоҕа, – диэн киһи куттаныахтык, этэ салаһыахтык, куйахата күүрүөхтүк эппитэ үһү.
   – Оо, хара сордоох, мин дьолбун-соргубун умса кырааҥҥын – мин өстөөхтөрүм өрөгөйдөрүн көтөҕөн, хара суор курдук хааҕыргыы турар абаҕын көрөллөөр-көрбөттөөр?!! Истэллэр-истибэттээр?!! Миигин умсарбыт, өстөөхпүн үөрпүт халыҥ аньыыгар, хара буруйгар мооньньоох баһыҥ хааннаах былаахы үрдүгэр быһыннын, – диэн күн судаардара, улуу баһылыктара абаран хаһыытыы түспүт.
   Оҕоньньору баһын быһаннар, куоньньайын үүтүттэн үөрбэҕэ ыйааннар, өстөөххө атыыламмыт буруйдаах төбөтүн курдук, хааннаах былаахы үрдүгэр, сааттаах хара остоолбоҕо аньньан туруорбуттар.
   Ыраахтааҕылара, дьэ, эбии өйө-санаата альдьанан, өссө ордук этэ-хаана ооньньоон барбыт. Тойотторо-хотуттара кутталлара улаатан: “Киммит-хайабыт эрэ анала-чааһа туолан баһа быстар, хаана тохтор буолла? Оо, арах-арах, сассыҥҥы күн сырдыгын көрөбүт эрэ, көрбөппүт эрэ!” – дэһэн, бэрт улаххан санааҕа-онооҕо ылларбыттар эбит.
   Үс ыйы мэлдьи күн судаардара мунчааран эрэй бөҕөнү эрэйдэнэн баран, үрдүк сололоохторун, үтүө ааттаахтарын, тойотторун-хотуттарын, улуу бөлүһүөктэрин, ахтар айыы ытык бахсыларын – бука барыларын ыҥыттаран ылан: “Мин кэлэр кэскилбин ким кэпсиэх баарый?” – диэн ыйыта олорбута үһү. Иньньэ диэн ыйытарын аҕай кытта, дыбарыас аана аһылла түстэ, сототугар дылы үүнэн түспүт бытыктаах, куругар дылы сабырыйан түспүт хаар маҕан баттахтаах, хааннааҕынан хаһылыччы көрбүт уоттаах харахтаах оҕоньньор киһи киирэн хатан дьыбарга мутук тоһуттубутун курдук чуор куолаһа иһилиннэ. Дьон-сэргэ куйахата күүрдэ, этэ саласта: “Оо, арах-арах, эмиэ бас быстара, хаан тохторо кэллэҕэ!” – диэн куттанар кыайан саҥата суох олордулар.
   – Күн судаарбыт, улуу баһылыкпыт, эн кэлэр кэскилгин билиэххин баҕараҥҥын, бэрт эрэйи эрэйдэммит, ыар санааҕа түспүт сураххын истэммин, үрдүктэн ыйыллан, үөһэттэн ананан кэллим... Иһит! Бил! Бу күн сиригэр эн курдук уһун саастаах, дьоллоох үйэлээх киһи эн халыҥ аймаххыттан, кэтит-киэҥ уруугуттан суох буолсу. Хайалара даҕаны төһө даҕаны эн үрдүк туруоҥҥар тахсан, эн ыар хоруонаҕын кэтэн, улуу баһылык буолуохтарын баҕарбыттарын иһин, эн сааскын сааһыа суохтар, эн уһун үйэҕин тосту олоруо суохтар. Эн хайа да оҕолоруҥ, эн эрдэ өлөҥҥүн ыраахтааҕы буола охсуохтарын баҕарбыттарын иһин, төһө да хара санааларын ииппиттэрин иһин, кинилэр хара санаалара туолуо суох. Эн билиҥҥи баар элбэх ыал ыраахтааҕыларыҥ, элбэх өстөөхтөрүҥ эн өлөргүн кэтэспиттэрин иһин, эн кинилэр тыыннаахтарына өлөн үөрдүө суоххун... Уһун үйэлэнэҥҥин, элбэх саарыстыбалары илиигэр холбооҥҥун, аан саарга аатыран олорууһуккун! Эн кэлэр кэскилиҥ үрдүк ыйыытынан, үөһээ аналынан оннук эбит. Үөр! Көт! Күн судаар, эйиэхэ – уруй! – диэн үстэ сүгүрүйэн тоҥхох гыммыта үһү.
   Манна баар тойот-хотут көҕүстэрэ кэҥээн, сүрэхтэрэ үөрэн, харахтара сырдаан ойон тураннар, күн судаардарыгар, улуу баһылыктарыгар: “Уруй!!! Уруй!!! Уруй!!!” – диэн айхаллыы-айхаллыы сүгүрүйбүтүнэн барбыттар. Онуоха улуу баһылыктара үөрэн күлүм аллайан, хара санаата халбарыйан, хараҕа-сирэйэ сырдаан, туруонуттан туран, үрдүктэр анаабыт аналларын эппит улуу кырдьаҕаска: “Аналбын эппит үтүө тылгар махтал!” – диэн сүгүрүйэн баран бэлэх бөҕөнү бэлэхтээн, бастыҥ олоххо олордон, мааны бөҕөнү маанылаан ыыппыта үһү, – диэн Солуон оҕоньньор кэпсээбит эбит... Ону истэн баран Алексаандыр Македуонускай: “Ооскиэ! Маҥнайгы эрэйдээх кырдьыгы толоостук, сүрэххэ киирбэттик этэн, баһа быстыбыт, иккис буоллаҕына, кырдьыгы сатаан этэн, аата-суола үрдээбит, баайа-талата улааппыт... Санаан көрдөххө, иккиэн биири эппиттэр эбит ээ!” – диэн сөҕө санаабыта үһү.
   – Бу ыраахтааҕы үөрүүтүн туохха холуохха сөбүй? – диэн Алексаандыр Македуонускай ыйыппытыгар, Солуон оҕоньньор: “Улуу кумахха таммах уу таммалаабытын курдук диэххэ сөптөөх”, – диэбит. Ону истэн баран Алексаандыр Македуонускай: “Ооксиэ! Дириҥ тылы эттэ эбээт... Мин даҕаны билиҥҥи үөрүүм – улуу кумахха таммах ууну таммалаппыттан атына суох. Сассын биир улуу сэрииһит үөскээн мин кыайбыт кыайыыбыттан тугу да ордорбокко хоруо курдук үмтү тэпсиэҕэ, мин улуу судаарыстыбабыттан тугу да ордорбокко үмтү сыньньан, бэйэтэ билэринэн саҥа, атын саарыстыбаны оҥоруоҕа... Мин дьоум – хааннаах болот дьоло, ол оннук дьол суолтата тугуй? Туһата тугуй?” – диэн иһигэр санаан баран, таһыгар таһаарбата... Улам-улам үөрбүт үөрүүтэ, кыайбыт кыайыыта суолталарын сүтэрэн, кини хараҕар күдэн буолан көттүлэр, туман курдук уостан, сүтэн бардылар... Алексаандыр Македуонускай абатыйан, хааннаах болотугар таҥнары тайахтанан олорон: “Мин кырдьыгы билбитим – миэнэ кырыыһым буолла. Бу аан дойду саарыстыбаларын уоттааммын, урусхаллааммын, бар дьон хааннарын тоҕоммун, дьоллоох уйаларын умсараммын, мин аан дойду үрдүк арҕаһыгар тахсаммын, хааннаах болоппун таҥнары аньньаммын, кэннибэр хааннаах, кырыыстаах бэлиэ хаалларыам. Мин дьолум – ол!” – диэн, үйэттэн үйэҕэ аахсылла, иэстэнэ турар кырыыска этиллибит курдук санаан, сүрэҕэр оспот баастаммыта үһү... Ол бааһын тулуйбакка, эдэр сааһыгар өлбүтэ үһү диэн былыр былыргыттан бар дьон кэпсэтэллэрэ эбитэ үһү.
 
{{poem-off|1935 с.}}
* [[Былатыан Ойуунускай]]
*''[[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэйгэ]] төнүн''

[[Категория: Былатыан Ойуунускай]]
[[Категория: Кэпсээн]]
[[Категория: 1935 сыллаахха суруллубут]]</text>
      <sha1>jdj56ulzj5vdapus2icm3cq2yfpx8s8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Vogone/minerva.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1752</id>
    <revision>
      <id>7063</id>
      <timestamp>2018-10-08T18:04:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by Vogone]])</comment>
      <origin>7063</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="113" sha1="e7qk639lldxvphqcoowl3nfc7i3anx7" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Vogone/minerva.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>e7qk639lldxvphqcoowl3nfc7i3anx7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Интернационал</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1754</id>
    <revision>
      <id>7405</id>
      <parentid>7403</parentid>
      <timestamp>2021-09-24T10:44:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>We moved to 8.12</username>
        <id>1690</id>
      </contributor>
      <origin>7405</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3899" sha1="ggc9exbv5cpxucp1jd2sls4my5s1sz5" xml:space="preserve">{{poem-on|Интернационал}}
&lt;poem&gt;
Туруй, бары дойду кырыыстаах
Аччык кулуг дьон аймаҕа!
Өйдөөх санаабыт са галанна,
Өлөр өскө тэрилиннэ.
Аан дойду албыннаах олоҕун
Алдьатар алгыстаах үлэ
Саҥа саргытын салайаммыт
Бары барбах бастаан туруо.
  Дьиҥ бубаар кыргыһыыбыт
  Бүгэр дохсун бэрдэ,
  Интернационаллыын
  Бар дьон сайдан туруо.
Таҥараттан, саартан, талбатган
Көҥүл сордоох дьоҥҥо кэлбэт,
Көҥүл дьоллоох сырдык соргутун
Бэйэбит эрэ булуохпуг.
Батталлаах олоҕу барыырга,
Бар дьон дьолун тутарга,
Кытаатан кыһаҕа кьтардан
Итии тимири балталааҥ.
  Дьиҥ бубаар кыргыһыыбыт
  Бүгэр дохсун бэрдэ,
  Интернационаллыын
  Бар дьон сайдан туруо.
Аан дойду бары баар сирдэрин
Алгыстаах үлэ сэриитэ
Соҕотоҕун эрэ бас билэр
Соргулаах улуу сокуоннаах.
Хаһан баайдаах палач дьоллорун
Сүллэр этиҥ эттэҕинэ,
Син биир биһи корор күммүт
Биһиэхэ костон күндээриэ.
  Дьиҥ бубаар кыргыһыыбыт
  Бүгэр дохсун бэрдэ,
  Интернационаллыын
  Бар дьон сайдан туруо.
&lt;/poem&gt;
&lt;poem&gt;
Turuy, barı doydu kırııstaah
Aççık kulug con aymağa!
Öydööh sanaabıt sa galanna,
Ölör öskö terilinne.
Aan doydu albınnaah oloğun
Alcatar algıstaah üle
Saña sargıtın salayammıt
Barı barbah bastaan turuo.
  Ciñ bubaar kırgıhııbıt
  Büger dohsun berde,
  İnternatsionallıın
  Bar con saydan turuo.
Tañarattan, saartan, talbatgan
Köñül sordooh coñño kelbet,
Köñül collooh sırdık sorgutun
Beyebit ere buluohpug.
Battallaah oloğu barıırga,
Bar con colun tutarga,
Kıtaatan kıhağa ktardan
İtii timiri baltalaañ.
  Ciñ bubaar kırgıhııbıt
  Büger dohsun berde,
  İnternatsionallıın
  Bar con saydan turuo.
Aan doydu barı baar sirderin
Algıstaah üle seriite
Soğotoğun ere bas biler
Sorgulaah uluu sokuonnaah.
Hahan baaydaah palaç collorun
Süller etiñ etteğine,
Sin biir bihi koror kümmüt
Bihiehe koston kündeerie.
  Ciñ bubaar kırgıhııbıt
  Büger dohsun berde,
  İnternatsionallıın
  Bar con saydan turuo.
&lt;/poem&gt;
&lt;poem&gt;
turuj, barɯ dɔjdu kɯrɯɯsta:q
accɯk kulug зɔn ajmaʃa!
ꭢjdꭢꭢq sana:bɯt sa galanna,
ꭢlꭢr ꭢskꭢ terilinne. 

a:n dɔjdu albɯnna:q ɔlɔʃun
alзatar algɯsta:q yle
saŋa sargɯtɯn salajammɯt
barɯ barbaq basta:n turꭣ. 

  зiŋ buba:r kɯrgɯhɯ:bɯt
  byger dɔqsun berde,
  internatsiɔnallɯ:n
  bar зɔn sajdan turꭣ. 

taŋarattan, sa:rtan, talbatgan
kꭢŋyl sɔrdɔ:q зɔŋŋɔ kelbet,
kꭢŋyl зɔllɔ:q sɯrdɯk sɔrgutun
bejebit ere bulꭣqpug. 

battalla:q ɔlɔʃu barɯ:rga,
bar зɔn зɔlun tutarga
kɯta:tan kɯhaʃa k’tardan
iti: timiri baltala:ŋ. 

  зiŋ buba:r kɯrgɯhɯ:bɯt
  byger dɔqsun berde,
  internatsiɔnallɯ:n
  bar зɔn sajdan turꭣ. 

a:n dɔjdu barɯ ba:r sirderin
algɯsta:q yle seri:te
sɔʃɔtɔʃun ere bas biler
sɔrgula:q ulu: sɔkꭣnna:q. 

qahan ba:jda:q palac зɔllɔrun
syller etiŋ etteʃine,
sin bi:r bihi kɔrɔr kym:yt
bihꭡqe kɔstɔn kynde:rꭡ. 

  зiŋ buba:r kɯrgɯhɯ:bɯt
  byger dɔqsun berde,
  internatsiɔnallɯ:n
  bar зɔn sajdan turꭣ.
&lt;/poem&gt;
{{poem-off|1921}}
[[Category:Ойуунускай]]
[[Category:Хоһоон]]
[[Категория:1921 сыллаахха суруллубут]]</text>
      <sha1>ggc9exbv5cpxucp1jd2sls4my5s1sz5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таптыыбын оһуордаах ыйдаҥа... (Арбита)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1755</id>
    <revision>
      <id>7077</id>
      <parentid>7076</parentid>
      <timestamp>2019-01-13T04:04:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7077</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1537" sha1="harfpzsm2lvfv5dd24wc27glpcqviwk" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[Долгуннар (Мэхэиил биһи барбыппыт...) (Арбита)|Долгуннар (Мэхэиил биһи барбыппыт...) ]]
 | next       = →[[Сулустан сулуска тардыллыбыт (Арбита)| Сулустан сулуска тардыллыбыт]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|Таптыыбын оһуордаах ыйдаҥа...}}
&lt;poem&gt;
Таптыыбын оһуордаах ыйдаҥа
Тыла суох имэҥнээх ырыатын
Сулустан сулуска кыйданар
Сүрэҕим дьиктилээх ыратын.

Таптыыбын тумарык туманы
Тылбынан курдаттыы сүүрэрбин
Чынайар чыпчаалга тураммын
Чэпчэки кынаппын тиирэрбин.

Оһуордаах ыйдаҥа сырдыгар
Сир-халлаан сибээһин көрөбүн,
Сирдээҕи тапталбыт кырдьыга
Күндэлэс күлүктэн көбөрүн.

Оһуордаах ыйдаҥа сырдыгар
Соһуччу көстүбүт кистэлэҥ
Дарбааннаах сырыыны сылдьыыга
Чахчылаах эрэлгэ суол тэлэр.


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|Иван Арбита}}

[[Категория:Иван Арбита]]
[[Категория:Арбита хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>harfpzsm2lvfv5dd24wc27glpcqviwk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Guy Macon</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1756</id>
    <revision>
      <id>7082</id>
      <timestamp>2019-02-21T09:04:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Guy Macon</username>
        <id>958</id>
      </contributor>
      <comment>Creating page -- page copied from meta doesn't have the site-specific &quot;you are viewing a mirror site&quot; message that I want.</comment>
      <origin>7082</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2930" sha1="4ft76s81r4tjb62q8tkkhdlwekwdp2w" xml:space="preserve">== Guy Macon ==
&lt;div style=&quot;width:100%; height:1em; clear:both;&quot;&gt;
&lt;/div&gt;
[[File:500 x 500 SMPTE Color Bars.png|thumb|center|250px|alt=Guy Macon created this 724 byte SMPTE Color Bar image and released it to the public domain under a Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication.|&lt;span style=&quot;font-size: xx-small; float:right;&quot;&gt;[https://creativecommons.org/publicdomain/zero/1.0/deed.en CC0] Guy Macon&lt;/span&gt;]]
&lt;div style=&quot;width:100%; height:1em; clear:both;&quot;&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;div class=&quot;center&quot; style=&quot;width:auto; margin-left:auto; margin-right:auto;&quot;&gt;
 &lt;code&gt;
  &lt;span style=&quot;font-size: large;&quot;&gt;'''Guy Macon's Webpage:'''&lt;/span&gt;
  &lt;span style=&quot;font-size: large;&quot;&gt;'''&amp;nbsp;'''&lt;/span&gt;
  &lt;span style=&quot;font-size: large;&quot;&gt;'''http://www.GuyMacon.com/index.html'''&lt;/span&gt;
 &lt;/code&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;width:100%; height:1em; clear:both;&quot;&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;div class=&quot;center&quot; style=&quot;width:auto; margin-left:auto; margin-right:auto;&quot;&gt;
 &lt;code&gt;
  &lt;span style=&quot;font-size: large;&quot;&gt;'''Guy Macon's Wikipedia Page:'''&lt;/span&gt;
  &lt;span style=&quot;font-size: large;&quot;&gt;'''&amp;nbsp;'''&lt;/span&gt;
  &lt;span style=&quot;font-size: large;&quot;&gt;'''https://en.wikipedia.org/wiki/User:Guy_Macon'''&lt;/span&gt;
 &lt;/code&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;div class=&quot;center&quot; style=&quot;width:auto; margin-left:auto; margin-right:auto;&quot;&gt;
 &lt;code&gt;
  &lt;span style=&quot;font-size: large;&quot;&gt;'''Guy Macon's Wikipedia Talk Page::'''&lt;/span&gt;
  &lt;span style=&quot;font-size: large;&quot;&gt;'''&amp;nbsp;'''&lt;/span&gt;
  &lt;span style=&quot;font-size: large;&quot;&gt;'''https://en.wikipedia.org/wiki/User:Guy_Macon'''&lt;/span&gt;
 &lt;/code&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;width:100%; height:1em; clear:both;&quot;&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;span style=&quot;font-size: small;&quot;&gt;If you find this page on any site other than sah.wikisource.org you are viewing a mirror site. Be aware that the page may be outdated, and that I have no affiliation with or control of mirror websites. The original page is located at [ https://sah.wikisource.org/w/index.php?title=Кыттааччы:Guy_Macon ].&lt;/span&gt;

&lt;!-- Unless otherwise specified, everything I (Guy Macon) write on Wikipedia or anywhere else on the Internet is released under the Creative Commons CC0 &quot;No Rights Reserved&quot; license. See http://creativecommons.org/publicdomain/zero/1.0/ and https://en.wikipedia.org/wiki/Creative_Commons_license#Zero for details. To the extent possible under law, I waive all copyright and related or neighboring rights to my work. You are free to use them for any purpose. I do NOT require you to give me credit. I would prefer that if somebody asks where you got it, you tell them, but that is up to you. You are even free to pretend you wrote it, just as everyone else is free to mock you when they find out what you did. --&gt;

&lt;!-- Committed identity: c0c5e71bca550e99a8ae6641e66c428e232051bade39cd47355634ff159c9475fffa1d12eee339aa401bfe5b31ff7fc352c2b9c6f002bfe82d03a6b3f9e40047 is a SHA-512 commitment to this user's real-life identity. See https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Wikipedia_Signpost/2007-05-14/Committed_identity --&gt;</text>
      <sha1>4ft76s81r4tjb62q8tkkhdlwekwdp2w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Mentifisto</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1757</id>
    <redirect title="Кыттааччы:Lofty abyss" />
    <revision>
      <id>7085</id>
      <timestamp>2019-03-02T22:12:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stanglavine</username>
        <id>1402</id>
      </contributor>
      <comment>Stanglavine [[Кыттааччы:Mentifisto]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Lofty abyss]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Mentifisto|Mentifisto]]» в «[[Special:CentralAuth/Lofty abyss|Lofty abyss]]»</comment>
      <origin>7085</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50" sha1="9clxym52yap0z3udmhb1cm0j36wqp1w" xml:space="preserve">#утаарыы [[Кыттааччы:Lofty abyss]]</text>
      <sha1>9clxym52yap0z3udmhb1cm0j36wqp1w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Еђипте иерүглифе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1759</id>
    <revision>
      <id>7091</id>
      <parentid>7090</parentid>
      <timestamp>2019-04-10T12:00:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>141.255.15.5</ip>
      </contributor>
      <origin>7091</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="117" sha1="ln1lj4rbputvdjm4zg2obxv0f27svdx" xml:space="preserve">Визуал

&lt;code&gt;Бикитећт&lt;/code&gt;&lt;hiero&gt;
V1
I1
SA
U1
A1
L1
&lt;/hiero&gt;&lt;hiero&gt;
B1
I1
K1
I1
N1
E1
SA
T1
&lt;/hiero&gt;</text>
      <sha1>ln1lj4rbputvdjm4zg2obxv0f27svdx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сэргиэҥ дуо? (Оһуохай Уола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1760</id>
    <revision>
      <id>7094</id>
      <parentid>7093</parentid>
      <timestamp>2019-04-10T23:30:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7094</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1464" sha1="jmbl55c5e5pftepbp29wk3yfd9llrqp" xml:space="preserve">{{header
 | title      = [[Main_Page:Sakha|Сүрүн сирэй]]
 | section    = (Хоһооннор)
 | previous   = ←[[|]]
 | next       = →[[|]]
 | notes      = 
}}

{{poem-on|СЭРГИЭҤ ДУО?}}
&lt;poem&gt;

Иирбэ-таарба санааларбын,
Иһил-таһыл сырыыларбын, 
Иппэй-туппай тылларынан, 
Ииччэх-бааччах нарылааммын,
Иэрэҥ-саараҥ хоһуйаммын,
Иэтэн-туотан бардахпына
Истэ-сэргиэҥ этэ дуо? 

Уран-нарын сэгэртэйбин
Уһун-долгун суһуохтаргын, 
Уҥа-хаҥас илгистэргин,
Уора-көстө кэрэхсээммин
Уҥа-таала биһириирбин
Утум-ситим кэккэлэтэн
Уус-ураннык этитиэхпин
Умсугуйан истиэҥ дуо?        

Өбүгэбит өһүк тылын
Өлбөөдүйэр сөҥ күнүгэр,
Өрөөн-аараан хаалбаккабын,
Өргөйөммүн, абараммын
Өргөс-кылаан сытыылааммын 
Өрө охсон арчылааммын
Өрүһүйсүөх аман өспүн 
Өйдөөн-дьүүллээн истиэҥ дуо?


&lt;/poem&gt;
{{poem-off|Оһуохай Уола}}

[[Категория:Оһуохай Уола]]
[[Категория:Оһуохай Уолун хоһоонноро]]
[[Категория:Саха хоһооно]]</text>
      <sha1>jmbl55c5e5pftepbp29wk3yfd9llrqp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Gallaantuan</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1763</id>
    <revision>
      <id>7110</id>
      <timestamp>2019-06-20T00:41:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gallaantuan</username>
        <id>1391</id>
      </contributor>
      <comment>'Утуе кунунэн, урун тунах ыьыахтарынан🤗😊' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7110</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="77" sha1="1n53kvx18jawzyvtnxd5d8jwzshgzq1" xml:space="preserve">Утуе кунунэн, урун тунах ыьыахтарынан🤗😊</text>
      <sha1>1n53kvx18jawzyvtnxd5d8jwzshgzq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Waldir</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1764</id>
    <redirect title="Кыттааччы:Waldyrious" />
    <revision>
      <id>7112</id>
      <timestamp>2019-07-01T10:43:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1997kB</username>
        <id>1359</id>
      </contributor>
      <comment>1997kB [[Кыттааччы:Waldir]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Waldyrious]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Waldir|Waldir]]» в «[[Special:CentralAuth/Waldyrious|Waldyrious]]»</comment>
      <origin>7112</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49" sha1="82jkmvfh4r122xos0pcu3z6q6k467ml" xml:space="preserve">#утаарыы [[Кыттааччы:Waldyrious]]</text>
      <sha1>82jkmvfh4r122xos0pcu3z6q6k467ml</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Ameisenigel</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1765</id>
    <revision>
      <id>7514</id>
      <parentid>7133</parentid>
      <timestamp>2023-01-08T04:05:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by Ameisenigel]])</comment>
      <origin>7514</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102" sha1="2229pjupj4oxyrzx6wq7rucquxcn3pt" xml:space="preserve">[[File:Redirect arrow without text.svg|46px|link=]][[m:User talk:Ameisenigel|m:User talk:Ameisenigel]]</text>
      <sha1>2229pjupj4oxyrzx6wq7rucquxcn3pt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Орто дойду олоҕо (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1766</id>
    <revision>
      <id>7121</id>
      <parentid>7119</parentid>
      <timestamp>2019-09-21T23:51:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>7121</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="520845" sha1="hbqecewp4bsx5wf2l3cepo5ier9gydf" xml:space="preserve">
И. И. Каженкин - Уйбаан Хааһах

ОРТО ДОЙДУ ОЛОҔО

Дьокуускай 2019

“Yөһээттэн үргүөр үргүйбэтин, Алларааттан аргыар аргыйбатын! Орто дойду олоҕо туруктаах буоллун!”

Сахалар былыргы өй-санаа үөрэхтэрин өйүгэр-санаатыгар иҥэринэн улааппыт уонна сиэннэригэр хайдах баарынан тириэрдибит саха сэмэй дьахтарыгар, эбэбэр Барашкова Гликерия Иннокентьевна сырдык кэриэһигэр аныыбын. 
        
Былыргы сахалар киһи өйүн-санаатын ордук дириҥник баһылаабыттарын сири-дойдуну үс аҥы; Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдуларга араараллара быһаарар.

Автор бу үлэтигэр киһи олоҕу олороро олус уустугуран иһэрин, наука уонна тиэхиникэ күүскэ сайдыылара дьон олохторун тупсаран, сымнатан иһиитэ өйдөрө-санаалара туруга суохха тиийэрин арыйар.

Итини тэҥэ автор элбэх быһаарыылар түмүктэринэн дьон өйдөрө-санаалара Айылҕаны, Сири-дойдуну кытта өссө биир сүрүн тутулуктара баарын арыйан быһаарар.

По учениям народа саха души мертвых людей никуда не исчезают, а присутствуют где-то рядом с нами, живыми. И они имеют некоторое влияние на сознание живых людей.  

ААН ТЫЛ

Сахалар итэҕэл, таҥара туһунан өйдөбүллэрэ олус былыргыттан, нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн ыла үөскээбиттэр. Бу өйдөбүллэр үөскээһиннэригэр ойууннар үөрэтэн олоххо туһана сылдьар кут-сүр үөрэхтэрэ төрүт буолбут. Улахан күүстээх, кыахтаах куттаах киһи кута хаһан баҕарар билэр дьонугар көмөлөһөр кыахтааҕа бары таҥаралар үөскүүл¬лэригэр тириэрдибит. 

Сахалар итэҕэллэрэ Айылҕа күүстэригэр, киһи кутугар итэҕэ¬йии буолар уонна былыр-былыргыттан таҥара диэн ааттанарын киһи барыта билэр. Арай бу таҥарабыт үөрэҕин нууччалар “бог” диэн ааттыыр православнай таҥараларын үөрэхтэригэр буккуйан, арааран ылбакка сылдьабыт. Бу олус былыргыттан баар таҥара итэҕэлин арҕааҥҥы омуктар үөрэхтээхтэрэ “тенгрианство” диэн аатынан билигин билинэллэр. “Тенгри” диэн түүрдэр тыллара сахалар таҥара диэннэриттэн үөскээбитин дорҕооннорунан сөп түбэһэрэ уонна өй-санаа үөрэҕэ буолара быһаарар. Итини тэҥэ түүрдэр бэйэлэрэ сахалартан үөскээбиттэрин өй-санаа уонна тыл үөрэҕэ дакаастыыр.

Kүн, Сир, планеталар уонна Kосмос куйаара барылара олус күүстээх тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан сылдьаллар. Дьон науканы уонна тиэхиникэни сайыннарыылара бу уһун үйэлэргэ, быдан дьылларга үөскээбит тэҥнэһиини хамсаппатыгар, алдьаппатыгар киһилии өйдөөх-санаалаах өттүлэрэ баҕараллар.
 
Олус былыргы, олоҥхо кэмигэр сахалар халлааны, сири-дойдуну барыларын икки дойдуга; ол уонна бу дойду диэннэргэ араараллар этэ. Кэлин нууччалар кэлбиттэрин кэннэ, өй-санаа өссө сайдыытын, тупсуутун билинэн үс дойдуга араарбыттара: 

—	Үөһээ дойду. Манна айыылар уонна абааһылар олороллор. Yөһээ дойду хаттыгастарыгар, халлааннарыгар үтүө, үчүгэй, үрүҥ санаалар мунньусталларын тэҥэ, хара, куһаҕан санаалар эмиэ бааллар.

—	 Орто дойду. Былыргы сахалар бэйэлэрэ олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллар. Kинилэр бэйэлэрин айыы да, абааһы да буолбатахтарын билинэннэр олорор, үөскүүр уонна сайдар сирдэрин Орто дойду диэбиттэр. Бу Орто дойду Үөһээ уонна Аллараа дойдулар икки ардыларыгар тэнийэн сытар. Манна үтүө, үрүҥ санаалары тэҥэ араас куһаҕан, хара санаалар холбуу сылдьаллар.

—	 Аллараа дойду. Бу дойдуга араас абааһылар олороллор. Бары куһаҕан, хара санаалары, ыарыылары мунньар дойдулара Аллараа дойду диэн ааттанар.

Биһиги бу үлэбитигэр сири-дойдуну бу курдук үс аҥы араарыы  киһи өйүн-санаатын кытта тутулуктааҕын арыйабыт. Ол аата киһи туох оҥорор быһыылара барылара үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр икки ардыларынан, ортотунан түбэһэн бардахтарына эрэ табылларын, оччоҕо эрэ дьон Сир үрдүгэр үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньатын хамсаппаттарын быһаарабыт. Сахалар бу тэҥнэһии баарын былыр-былыргыттан билэн дьон бэйэлэрэ олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттаабыттар уонна бу эрэ дойдуга киһи тыыннаах, эттээх-сииннээх уонна киһи буолууну ситиһэн олоҕун олорор кыахтааҕын билинэллэр.

Дьон өйдөрүгэр-санааларыгар үөскүүр үчүгэй уонна куһаҕан быһыылары арааран быһаараарылар былыргы сахалар Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулары айбыттар. Билигин даҕаны бу үөрэх эрэ киһи өйүн-санаатын табатык быһаарарын саха дьонугар тириэрдэбит. Ол аата, сахалар оҕолорун үөрэтэр этиилэрэ: “Аһара барыма”, “Айыыны оҥорума”,- диэннэр хайа да өттүгэр, үөһээ да, аллараа да диэки халыйбакка ортотунан, киһи быһыылаахтык, киһи быһыытын аһара барбакка эрэ бары дьыалалары оҥорор буол диэн үөрэтэр өйдөбүллээхтэрэ арыллар.

Саха дьоно салгыы сайдан үөрэҕи-билиини баһылаан иһэр кыахтара улаатта. Сахалыы кут-сүр үөрэҕэ сайдан, дьон билинэн эрэллэр. Kэлэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии туруктанан, сахалыы кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ыллаҕына эрэ, кинилэр киһилии быһыыланан, тулуурдара улаатан омугу салгыы сайыннарар кыахтаналларын бары үлэлэрбитигэр быһаарабыт.

Биһиги “Кут-сүр үөрэҕэ” диэн үлэбитигэр киһи этэ¬-сиинэ уонна куттара, өйө-санаата тус-туспа көрүҥнэрин уонна олох хан¬нык кэмнэригэр киһини хайа кута салайарын быһаарбыппыт. Бу үлэбитигэр куттар сырыыларын салгыы арыйабыт.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарыытынан оҕо өйө-санаата, ийэ кута саҥа улаатан иһиэҕиттэн, киһини таба көрөр кэмиттэн ыла сайдан барар. Өй-санаа ити курдук эрдэттэн сайдыыта оҕону кыра эрдэҕинэ иитии-үөрэтии бу кэмҥэ ийэ кута сайдарынан олус улахан суолта¬лааҕын быһаарар. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун өйүн-санаатын иитии, бу киһи салгыы олоҕун хайысхатын, өйүн-санаатын туругун быһаарарын кут-сүр үөрэҕэ бигэргэтэр.

Билигин сахалар сайдан иһэр дьулуурдаах өйдөрө-санаалара былыргы таҥараларын итэҕэлин оннугар түһэрэргэ ыҥырар. Итэҕэл баара кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрө-санаалара туруктаах, былыргы кэмнэртэн ыла оннун булбут төрүт өйдөбүллэрдээх уонна үгэстэрдээх буола улаатыыларыгар тириэрдиэҕэ. Төрөппүттэр кэлэр көлүөнэлэрин иитиигэ-үөрэтиигэ үчүгэйгэ, үчүгэй киһи буолууга ыҥырар таҥара итэҕэлин туһата улаханын би¬линэн эрэллэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр сахалар олохторун үөрэҕин иҥэринэн илдьэ сылдьыбыт өй-санаа тутулуктарын билэр ойууннарын суох оҥоруу кут-сүр үөрэҕин сайдыытын тохтотон кэбиспитэ. Би¬лигин дьон-аймах олохторун сайдыылара уустук балаһыанньаҕа киирэн истэҕинэ хас биирдии киһи өйө-санаата туруктаныытын ситиһии олус туһалааҕа билиннэ. Ол курдук билигин Аан дойду сайдыылаах омуктара ядернай уонна термоядернай сэрии сэптэрин аһара элбэҕи оҥостон кэ¬биһэннэр Сирбит саара дэлби тэбээри турар улахан буорахтаах буочукаҕа кубулуйбутугар, дьон-аймах дьэ санааҕа ыллардылар. Ол аата, бу мунньуллубут олус күүстээх сэрии сэбин сөптөөхтүк көрөн-харайан, сыыһа туттан төлө туппат туһугар улахан туруктаах өйдөөх-санаалаах дьон наадалара биллэн таҕыста.

3-с тыһыынча сылларга дьон-аймах өйдөрө-санаалара сайдан өссө үрдүк таһымҥа тахсыа диэн сайдыылаах омуктар ааҕаллар. Ол да буоллар сайдыылаах диир омуктарбыт дьон өйдөрүн-санааларын иирдэр наркотиктары кытта охсуһуулара сытыырхайан иһэр. Бу Аан дойдуну барытын хабар киэҥ охсуһууга ким-кими кыайарыттан дьон-аймах салгыы олохторо быһаччы тутулуктанар. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарарынан бу өй-санаа охсуһуута кэнээн-тэнийэн барыыта дьон олохторугар улахан уустуктары үөскэтиэҕэ. Ол курдук сахалыы кут-сүр үөрэҕин тутуһан иитиллибит кэлэр көлүөнэлэр эрэ өйдөрө-санаалара туруктааҕын, тулуура улаатарын ситиһиэхтэрин, олоҕу салгыы сайыннарыахтарын сөп.

Эрэллээх, эһиги бары баҕа санааларгытын толорор кыахтаах, тулуурдаах, дьулуурдаах, сахалыы эттэххэ өһөс майгылаах, туруктаах өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарар-гытыгар ис сүрэхпититтэн баҕарабыт. 

СЫРДЫК уонна ХАРАҤА

Айылҕаҕа сырдык уонна хараҥа алтыһыылара киһи өйүн-санаатын икки өрүтүн төрүттээбиттэрэ билигин саарбахтаммат буолла. Былыргы кэмнэргэ ыас хараҥа, ынырык, туох да баара көстүбэт, араас элбэх кутталлардаах түүн кэнниттэн халлаан сырдаан Kүн тахсыыта дьон өйүгэр-санаатыгар оҥорор уратыларын, үөрүүнү-көтүүнү аҕаларын билигин ситэн санаабаккын. Оччолорго ыар, хараҥа түүнү этэҥҥэ туорааһын, сырдык буолуута олох салҕанан барар кыахтаммытын биллэрэрэ, үөрүүнү-көтүүнү аҕалара, ол иһин дьоҥҥо Күн таҥара үөскээбит.

Сырдык, ыраас буолуута киһиэхэ билигин даҕаны үчүгэйи аҕалар. Айылҕаттан айыллыбытын быһыытынан киһи куруук сырдыгы, үрүҥү үчүгэй дииргэ аналлаах, хаһан даҕаны хараҥаны, хараны үчүгэй диир кыаҕа суох. Бу быһаарыы төрүтэ киһи хараҕын оҥоһуутугар олоҕурар уонна хаһан да уларыйбат. Ол курдук киһи хараҕын оҥоһуута сырдык кэмҥэ хараҥатааҕар лаппа үчүгэйдик ырааҕы көрөрүнэн уратыланар. Киһиэхэ хаһан баҕарар куһаҕаннык, болоорхойдук көстөр туох барыта мөлтөх, куһаҕан диэн сыанабылы ылар, сэрэниини үөскэтэр. Ол иһин киһи үчүгэй диэн сыанабыла барыта көрүҥүттэн, хайдах көс¬төрүттэн, сырдыгыттан быһаччы тутулуктанар.

Киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарара туох баар барыта хайдах көстөрүттэн тутулуктанар. Киһи  сырдыгы, ырааһы, сөбүлүү, таптыы көрөрүн, үчүгэйдик көстөрү барытын үчүгэй диэн билинэр, оннук сыанабылы биэрэр, онтон хараны, хараҥаны, куһаҕаннык көстөрү куһаҕан диэн сыаналыыра хаһан да уларыйбат. 

Айылҕа киһини сырдыкка үчүгэйдик көрөр гына айбытын быһыытынан олоҕун үгүс өттүн сырдык кэмҥэ атаарар аналлаах. Онон, сырдык, үчүгэй диэки тардыһыы киһиэхэ Айылҕаттан бэриллэн сылдьар биир туһалаах өрүтэ буолар. Сырдык, үчүгэй буолуу күн тахсыытыттан, күн уотуттан быһаччы тутулуктааҕынан сахаларга Күн таҥараҕа кубулуйбут. Ол курдук Айылҕа киһи өйүн-санаатын төрүттээн тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн быһаарарын кытта ыйан, олохсутан биэрбит.

Сырдык уонна хараҥа киһиэхэ дьайыылара ордук түүлгэ араарыллан, чуолкайданан көстөллөр. Түүлгэ сырдык, ыраас көстүү үчүгэйи түстүүр. Сырдык халлааны, күнү көрүү кэнниттэн киһи баҕа санаалара чахчы туолаллар. Сырдык дьоҥҥо көстүүтэ үрүҥ дьүһүнү биэрэр. Түүлгэ үрүҥ дьүһүннээх барыта кэриэтэ үчүгэйи көрдөрөр. Арай олус кыр¬дьаҕас уонна ыарыһах дьон үрүҥ таҥастаах көстүүлэрэ өлүүнү, куһаҕаны биллэрэллэр. Кыыллар үрүҥ дьүһүннэнэн көһүннэхтэринэ майгылара үчүгэйин, туһалааҕы оҥороллорун түстүүр. Онон, түүл өйө-санаата киһиэхэ сырдык, үрүҥ дьүһүн чахчы үчүгэйин  дьоҥҥо тириэрдэр, биллэрэр.

Хараҥа кэм дьайыыта түүлгэ эмиэ биллэр. Ыарахан, эрэйдээх, тиийиммэт-түгэммэт олох хараҥа кэмҥэ ааһарын курдук түүлгэ эмиэ ха¬раҥаҕа муна-тэнэ сылдьарга тиийиллэр. Түүлгэ сырдык кэнниттэн ха¬раҥарыыта үчүгэй кэм куһаҕанынан солбулларын көрдөрөр. Ол иһин түүлгэ хараҥаттан сырдыкка тахсыы киһи баҕата туоларыгар ордук сөп түбэһэр көстүү буолар.

Аныгы наука быһаарыытынан сарсыардааҥҥы уонна киэһээҥҥи сырыылаах дьон бааллар. Бу быһаарыы киһи этэ-сиинэ күн ханнык кэмигэр ордук таһаарыылаахтык үлэлииллэрин чуолкайдаан биэрэр курдук эрээри, аныгы дьон олохторун уратыта, электрическэй уот баара бу өйдөбүлү үөскэппит. Ол курдук түүн, хараҥаҕа үчүгэйдик көрөр дьон бааллара наукаҕа өссө да биллэ иликтэр.

Дьон эньиэргийэлэрэ күн сарсыарда өттүгэр, эбиэккэ диэри элбэх буолар. Өйдөрө-санаалара уонна эрчимнэрэ сарсыарда эр¬дэттэн, күн тахсыытыттан элбэхтик киирэн үлэлэрэ-хамнастара бу кэмҥэ лаппа таһаарыыланар.
Сорох дьон күүстэрэ-уохтара эбиэттэн киэһэ киирэр дииллэр. Ити эрээри бу этии, аныгы электричество уота баарыгар дьон олохторун режимэ уларыйбытыттан, эргийбититтэн ордук тутулуктаах. Ол курдук түүн хойут утуйа үөрэммит киһи сарсыарда хойутаан күүһэ-уоҕа, үлэһитэ киирэрэ атын эбии быһаарыыга наадыйбат.

Киһи этин-сиинин оҥоһуута, күүскэ үлэлиирэ-хамсыыра күнүскү кэмҥэ сөп түбэһэринэн, күнүскү, сырдык кэмҥэ ордук табыллан, санаата көнөн сылдьар. Халлаан хараҥаран барыытыттан туох барыта болоорон, аанньа көстүбэтэ киһиэхэ мөл¬төөһүнү, ыыра кыарааһынын аҕалар. Хараҥа кэмҥэ тугу эмэни ситэ арааран көрбөккө киһи дэҥнэ¬ниитэ, туохха эмэ кэтиллиитэ элбээһиннэрэ ити быһаарыыны дакаастыыллар.

Түүн хараҥардаҕына киһи этэ-сиинэ эмиэ мөлтөөн сынньанарга наадыйан барар. Түүҥҥү кэмҥэ киһи этигэр-сиинигэр барар уларыйыылар бары бытаараллар, сүрэҕин үлэтэ бытааран киһи утуйуон, сынньаныан баҕарара улаатар. Киһи утуйбакка, сынньаммакка сырыттаҕына аҕыйах суукканан өйө-санаата буккуллан барарыгар тириэрдэр, ол иһин олоҕун үс гыммыттан биирин утуйарыгар уонна сынньанарыгар хайаан да анаатаҕына эрэ олоҕо табыллар.

Былыргы кэмнэргэ киһи бэйэтэ тугу билбэтин, кыайан быһаарбатын барытын хараҥа кэмҥэ абааһылар оҥороллор диэн саныы үөрэммит. Киһи туох билбэтин, бары биллибэт күүстэри барыларын хараҥаҕа, бэйэтэ кыайан көрбөт кэмигэр сылдьаллар диэн балыйарыттан, ити өй-санаа үөскээбит. Үгүс куһаҕан быһыылар ха¬раҥа кэмҥэ оҥоруллаллара итинник олохсуйан хаалбыт өйдөбүлү үөскэппиттэр.

Айылҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыны халбаҥнаабакка эрэ тутуһарыттан Сиргэ хараҥа кэмҥэ сылдьарга аналлаах тыынар-тыыннаахтар эмиэ элбэхтэр. Күнүс кэнниттэн түүн харааран кэллэҕинэ даҕаны Сиргэ олох син-биир тохтообот, салгыы сайдан баран иһэр, арай сырдыкка сылдьааччылары хараҥаҕа сылдьааччылар, онно үчүгэйдик көрөөччүлэр солбуйаллар.

Онон, киһи Айылҕаттан аналын быһыытынан күнүскү кэмҥэ сылдьар, үлэлиир-хамсыыр оҥоһуулаах, сырдык кэмҥэ элбэх үчүгэйи айар-тутар аналлаах. Киһи Айылҕаттан бу кур¬дук оҥоһууланыыта сырдык кэми ордук сөбүлүүрүгэр, бу кэмҥэ үлэтэ-хамнаһа олус табылларыгар тириэрдэр. Сырдыктан киһиэхэ үчүгэй кэмэ кэлэр. Ол иһин киһи өйүгэр-санаатыгар үчүгэй өйдөбүлүн сүрүн төрүтэ сырдык кэлиититтэн үөскээн олохсуйбут. Ол курдук күнтэн кэлэр сырдык эньиэргийэтэ киһиэхэ күүс-күдэх, үчүгэй кэлиитин өйүн-санаатын иҥэрэр, олоҕун оҥосторугар кыах биэрэр, инники диэки сирдиир.
Күнтэн кэлэр сырдык эньиэргийэтиттэн Сиргэ тыынар-тыыннаах күөх Айылҕа барыта үүнэр, сайдар, үүнээйилэртэн эньиэргийэ, күүс-күдэх ылынаннар тыынар-тыыннаахтар үөскүүллэр, улааталлар. Ити курдук Айылҕа барыта Күнтэн быһаччы тутулуктаах. Саха дьоно халлаантан, Күнтэн сырдык, үчүгэй кэлэрин бэлиэтээн үтүө санааларын күҥҥэ тэҥнээн, Күнү таҥара оҥостубуттара итинник дакаастанар.

Онон сырдык, үрүҥ дьүһүн дьоҥҥо үчүгэйи, үтүө санааны үөскэтэр, онтон хараҥа, хара киһини хам баттыыр, ыырын кыаратар, санаатын самнарарынан куһаҕан өйдөбүллээх. 
                  
ҮӨҺЭЭ уонна АЛЛАРАА

Дьон олохторун биир кэмигэр үлэлээн-хамсаан, оҥорон-тутан си-тиспит таһымнара олох таһыма диэн ааттанар. Бу олох таһыма диэн дьон быһаарыылара бэйэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар турар сирдэрин кытта сөп түбэһэр. Бу таһым диэн өйдөбүлгэ дьон бэйэлэрин олохторугар ситиспит ситиһиилэрэ, үлэлэрэ-хамнастара, өйдөрүн-санааларын сайдыыта, саҥарар тыллара барыта холбуу киирсэ сылдьаллар. Дьон бэйэлэрин бу күннээҕи санааларыгар ситиспит таһымнара турар сирдэрин кытта сөп түбэһэриттэн урукку кэмҥэ ситиспит таһымнарыттан үөһээ тахсыы курдук өйдөнөр.

Атын омук тылын билии олох таһымын сайыннарар, өрө таһаарар, сайдыылаах омук билиитинэн өйү-санааны толорор, өй-санаа сайдарыгар кыах биэрэр. Ол аата аҥардастыы биир омук тылын, билиитин эрэ билии сайдыы таһымыттан хаалларар быһыы буолар. Бу быһаарыыны бэйэбитигэр тэҥнии тутан көрдөхпүтүнэ нууччалары, урукку кэмҥэ сайдыылаах омуктар тылларын үөрэтэн, билэн сайдыыны ситиспит таһыммыт икки тылланыы буолан сылдьар. Ол аата нуучча тылын хаалларан аҥардастыы сахалыы эрэ үөрэтии сайдыыттан хаалыыга тириэрдиэн сөп.

Бу олох таһыма сайдыы-үөрэх эбиллэн, билии-көрүү кэҥээн истэҕинэ - үрдээн, өрө тахсан биэрэр. Маны экономикаҕа сыһыаннаан быһаардахха ордук өйдөнүмтүө. Экономика төһө элбэх көрдөрүүлэрэ үрдүктэр да, соччонон бу таһым үрдүгү көрдөрөр. Ол иһин бу таһым государстволар икки ардыларыгар сыһыаннаһыыга биллэр суолтаны ылар. Сай¬дыыта суох государстволар олохторун таһыма биллэрдик аллараа хаал¬быта, тэҥнээн көрөн хомуруйарга сөптөөх төрүөт буолар.

Бу таһым эбэтэр көрдөрүү сайдыы мөлтөөтөҕүнэ, экономика төрүт¬тэрэ саҥаны оҥорон олоххо киллэрэн испэтэхтэринэ - намтаан, аллараа түһэн биэрэр. Хаалан иһэр государстволар экономикаларын ханнык көрүҥүн өрө тардан таһаардахтарына хаалыыттан тахсалларын ааҕан-суоттаан быһаарар кыахтаахтар. Билигин олус наадалаах буол¬бут бу таһымы эбэтэр көрдөрүүнү былыргы сахалар билэн туһаналлара бэйэтэ биир уратылаах, былыргыттан экономикаҕа олус суолталаах тимири уһаарыынан уонна уһаныынан дьарыктананнар үөһээ тахсыы уонна аллараа түһүү диэн өйдөбүллэри элбэхтик туһанар эбиттэр.

Сайдыыны ситиһии бу таһыма атын омуктар ситиһиилэригэр тэҥнээн көрдөххө ордук чуолкайданар. Ол курдук экономика ситиһиилэрин тэҥнээн көрүү омуктар сайдыылара төһө тус-туспа  арахсалларын быһаарар. Маннык тэҥнээн көрүү кэнниттэн быһааран сайдыылаах омук диэн батыһарга, үтүктэргэ эбэ¬тэр хаалыылаах эбит диэн хомуруйарга кыах баар буолар.

Экономикаҕа үрдүк сайдыыны ситиспит омуктар сайдыылаах омуктар диэн ааҕыллаллар. Кинилэр оҥорбут тиэхиникэлэрэ, технологиялара сайдыылара хаалбыт омуктарга олус сыаналаах табаарга кубулуйаллар. Хаалан иһэр экономикалаах омуктар кинилэри үтүктэргэ, батыһарга эрэ тиийэллэр. Экономикаҕа ситэн куотуу, аһара барыы диэн уһун кэмнээх олус күүстээх үлэттэн-хамнастан үөскээн тахсар өйдөбүллэр. Ол курдук экономиканы хантан да булан ылбаккын, ким да босхо биэрбэт, арай элбэхтик саҥаны арыйыылары олоххо киллэртээн, күүскэ, таһаарыылаахтык үлэлээн-хамсаан, саҥа технологи¬ялары баһылаан истэххэ биирдэ сайдыы иннин диэки хамсыыр кыахтаах. Олох таһыма диэн этии экономика сайдыытын быһаччы көрдөрөр быһаарыы буолар.

Үөһээ тахсыы, өрө дабайыы дьоҥҥо барыларыгар ситиһиини, кыайыыны бэлиэтиир көстүү буолар. Онтон аллараа диэки түһүү - мөлтөөһүнү, үлэ-хамнас атахтаныытын, бытаарыытын бэлиэтиир.

Дьон былыр-былыргыттан аллараа диэки түһүү, мөлтөөһүн буолан эрэрин көрдөрөр диэн ааҕаллар. Киһи түүлүгэр эмискэ аллараа диэки түһүүтэ олоҕо уруккуттан куһаҕан буолан, мөлтөөн барыытын биллэрэрин билэл¬лэр. Сыыйа эбэтэр халтарыйан да аллараа диэки түһүү туох да үчүгэйэ суох, олоҕун таах атаарар, атын дьон сабыдыалларыгар киирбит киһи түүлүгэр көстөр бэлиэлэр буолаллар.

Саха дьоно түүл үөрэҕин тутуһалларыттан аллараа, сир аннын диэки түһэри букатын сөбүлээбэт¬тэр. Ол аллараа дойдуга абааһылар, араас ыарыылар, өлүү-сүтүү төрүттэрэ бары олороллор диэн урукку кэмҥэ ааҕаллара. Сахаларга аллараа диэки түһүү өссө эбиискэ куһаҕан сир диэки барыы диэн өйдөбүллээх. Аллараа диэки түһүүттэн, үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта намтааһыныттан, олох көрдөрүүлэрэ мөлтөөһүнүттэн киһилии дьон бары сэрэнэ, туттуна сылдьаллар.

Үөһээ диэки тахсыы олоххо ситиһии, туох эмэ туһалаах уларытыыны киллэрии бэлиэтэ. Маны киһи түүлэ эмиэ сити баарын курдук көрдөрөр. Хайдах быһыылаахтык үөһээ диэки ыттан тахсан иһэрэ туох ситиһиини оҥорорун, төһө улахан туһалааҕын билгэлиир. Арай аһара үөһээ уонна олус чэпчэкитик көтө сылдьыы көннөрү ыра санаа эрэ буолар. Ол курдук киһи тугу санаабытын олоххо киллэрэрэ олус улахан уустуктарданан хаалара элбэх. Ол иһин киһи санаата ханнык эрэ быһыыга кубулуйан тахсара олох таһымыттан улахан тутулуктаах.

Манна саха¬лар ыра санаа диэн этиилэрин чуолкайдаан биэриэххэ сөп. Түһээн олус баай-тот Үөһээ дойдуга көтө сылдьыы киһи хаһан да туолбат ыра санаата эрэ буолар. Уһун кэмҥэ олус баҕара санааһын үгэстэри үөскэттэҕинэ киһи түүлүгэр илэ курдук көстүөн эмиэ сөп. Түүлгэ эмиэ олохтоох сиртэн-уоттан соччо ырааппакка, олус түргэнник үөһээ көппөккө, аллараа түспэккэ сылдьыы этэҥҥэ олорууну, олох биир тэҥник баран иһиитин, өй-санаа туруктааҕын быһаарар.

Сахалар үөһээ диэки тахсан иһиини ордук чаҕылхайдык ойуулуул¬лар. Ол курдук үөрэҕи-билиини, өй-санаа сайдыытын ситиһии, өрө, халлаан диэки хаттыгастарга, үрдэллэргэ тахсан иһии курдук кэпсэнэр. Өй-санаа үрдүкү чыпчаалын ситиһии, Yрүҥ айыы буолуу киһи өллөҕүнэ, өйө-санаата этиттэн-сииниттэн букатын арахсан Үөһээ дойдуга таҕыс¬тахха эрэ ситиһиллэр ыра санаа кыраайа буолар. Өй көтөн Үөһээ дойдуга тахсыыта, айыы буолуу киһи өллөҕүнэ эрэ кэлэрин саха киһитэ барыта билэр.

Үөһээ, аллараа диэн быһаарыылар кыайыыны уонна кыаттарыыны эмиэ бэлиэтииллэр. Саха дьоно былыргыттан тустуунан дьарыктаналлар. Тустуу хапсаҕай диэн ааттаммыта бэйэтигэр олус сөп түбэһэр, хапсаҕайы ситиһиини аан бастаан биллэрэр. Бу тустуу, дьоҥҥо үөскээбит тустуулартан аан маҥнайгы көрүҥэ буоларынан киэн туттуохха эрэ сөп. Ол курдук тустуу быраабылалара, туох таҥастаах тустуллара барылара холбоон бу олус былыргы, аан маҥнайгы тустуу буоларын кэрэһилээн көрдөрөллөр.

Хапсаҕайга тустуу быраабылалара уонна араас ньымалара киһи саҥа сайдан иһиэҕиттэн, икки атаҕар турбут кэмиттэн ыла үөскээбиттэ¬ригэр сөп. Утарылаһар киһини кууспакка сылдьан эрэ соҕотохто албастаан, хатыйан эбэтэр илиититтэн, атаҕыттан ылан охторуу олус уустук. Тустарга ыстаантан ураты атын таҥас, кур эҥин суоҕа, былыргы таҥаһа суох, киһи бэйэтинэн сылдьар кэмиттэн ыла хапсаҕайдаһан тустуу саҕаламмытын биллэрэр көстүүгэ киирсэр.
Тустууга үөһээ буолуу үчүгэйэ уонна аллараа түһүү куһаҕана эмиэ туспа араарыллар кээмэйдээх. Кыайбыт киһи куруук үрдүкү тахсыыта үөһээ буолуу үчүгэйин көрдөрөр, охтон кыаттаран, аллараа түһүү хомолтото аллараа түһэр куһаҕанын биллэрэр.

Онон, үөһээ тахсыы, үөһээ буолуу диэн үчүгэйи көрдөрөр бэлиэ былыр-былыргыттан дьон өйдөрүгэр-санааларыгар олохсуйбут. Онтон аллараа диэки түһүү, аллараа буолуу куһаҕан кэм кэлбитин көрдөрөр өй¬дөбүлгэ кубулуйбута олус быданнаабыта сөп. Бу үөһээ уонна аллараа хамсааһыннартан тутулуктанан киһи өйө-санаата сайдан испитэ уонна Үөһээ, Аллараа дойдулары үөскэппитэ.

ӨЙ - САНАА АРАХСЫЫТА

Самаан сайын сарсыардата кэлиитигэр халлаан сырдаан, көтөрдөр, кыыллар уһуктаннар тыа, хонуу барыта чыычаахтар ырыаларынан туолар. Халлаан сырдаан барыыта саҥа күн үүммүтүн бэлиэтиир. Киһиэхэ үчүгэй кэмэ кэлиитэ, үчүгэй диэн өйдөбүлэ сырдыктан быһаччы тутулуктааҕыттан саҥа күн үүнүүтүн, сырдык буолуутун үөрэ-көтө көрсөр. Киһи аан маҥнай ыраастык, сырдыктык, үчүгэйдик көстөрү санаатыгар үчүгэй диэн быһаарара ити уратыттан олук ылан сайдыбыт.

Сырдык буолла - үчүгэй кэм кэллэ. Куһаҕан хара халбарыйда, кыат¬тарда, үчүгэйбит эмиэ эргийдэ диэн үөрүү буолар. Күн тахсан сири-дойдуну сандаарыччы сырдатыыта үчүгэйгэ эрэли, үчүгэйи оҥорууга кыаҕы-күүһү эбэн биэрэр, хара, куһаҕан, ыарахан, хараҥа аны эргиллибэттии барбытыгар эрэли үөскэтэр. Ол эрээри хараҥа букатыннаахтык барда, симэлийдэ диэхпитин сотору эмиэ киэһэ кэлэрэ санаарҕатар, олоххо туох барыта эргийэн биэрэрин өйдөтөр. Сырдык – үчүгэй уонна хараҥа – куһаҕан солбуйсан биэрэллэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн айылҕа икки өрүттээх тутулугун үөскэтэр. Ол иһин өйө-санаата сайдыбыт, үлэ-хамнас киһитэ сырдык кэмҥэ туттуммахтаан, оҥоро-тута охсуон, хараҥа кэми эрэллээхтик сынньанан аһарыан баҕата элбиир.

Kиһи сырдыгы үчүгэй, үтүө диэн ылынарыгар күнтэн кэлэр эньиэргийэ улахан оруолу ылар. Ол курдук тыыннаах, күөх Айылҕа барыта Kүнтэн быһаччы эньиэргийэ ылан сайдар, бары тыынар-тыыннаахтар ол кэлэр эньиэргийэттэн быһаччы тутулуктаахтар.

Үчүгэй диэн тугуй? Дьон бары сырдыгы, үрүҥү үчүгэй диэн быһаараллар. Үчүгэй сырдыктан саҕаланар. Мантан салгыы үчүгэй диэн тугун быһаарыы хас биирдии киһи олоҕун уонна өйүн-санаатын уратыларыттан тутулуктанан дьон-аймах олох¬торугар ураты улахан миэстэни ылар. Хас биирдии киһи олоҕо барыта сырдыгы, үрүҥү үчүгэй, онтон хараҥаны, хараны куһаҕан диэн өйдөбүлтэн салгыы сайдан тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин этиилэриттэн, көрдөрөн биэриилэриттэн үөрэнэн, үгэс оҥостунан, сайдан иһэрэ быһаарыллар.

Хас биирдии киһи барыта бэйэтэ санаан, быһааран оҥорор үчүгэй диэн өйдөбүллэрэ кыра эрдэҕинэ үгэс буолан үөскүүллэр. Бу үчүгэй диэн өйдөбүл аан маҥнай киһи олорор олоҕун таһымыттан тутулуктааҕын үөрэхтээхтэр быһаарбыттар. “Бытие - определяет сознание” диэн сайдыылаах дойдулар кынаттаах этиилэрэ киһи өйүн-санаатын быһаарыыга олус табатын олохпут оҥкула уларыйыытыттан ыла биһиги эмиэ билэммит олохпутугар туһаныахпыт этэ.

Куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи эрэ оҥорорго туспа аналланан төрөөбүт дьон суохтар. Киһи өйө-санаата биир мэйииттэн үөскээн, сайдан тахсан баран икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан быһыыларга арахсар. Оҕолор бары кыра эрдэхтэринэ олус үчүгэйдэр. Хас биирдии ийэлэргэ оҕолоро атын оҕолортон уһулуччу үчүгэйэ хаһан да саарбахтаммат суол буолар. Ийэлэр бары “Мин оҕом ураты үчүгэй” диэн истэригэр бэйэмсэх санаалаахтар уонна “Оҕом саары чаккылаах” диэн уратытык тутан атаахтатан кэбиһэллэр. Кинилэр ити ис санааларын бэйэлэригэр кыана туттан оҕолорун өйдөрүгэр-са¬нааларыгар иҥэрэн кэбиспэттэрэ эбитэ буоллар оҕолорун салгыы олох¬торо быдан көнөтүк баран иһиэ этэ. Оҕо өйүгэр-санаатыгар бэйэмсэх, мин эрэ атыттартан ордукпун диэн санаа иҥиититтэн салгыы олоҕо туспа уратыланар, эбиискэ туту¬луктанар. Ити курдук барыта “үчүгэй” диэн өй-санаа иҥмитин кэнниттэн ыар буруйу оҥорон кэбиспит оҕо ийэтигэр “Ама мин оҕом маннык ыар буруйу оҥордоҕо”,- диэн өйдөбүл хайдах да кыайан киирбэккэ эрэйдиир. Мин оҕом оҥорботоҕо буолуо диэн санаатын муҥур уһукка диэри кыайан бырахпакка ийэ элбэх эрэйи көрсөр.

Коммунизм үөрэҕэ уһун кэмҥэ сабардаан, хас киһи, оҕо барыта “үчүгэй” эрэ буолар диэн сыыһа өйдөбүлү дьоҥҥо иҥэрэн кэбиспиттэрэ. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута хайдах иитиллэриттэн өйө-санаата туспа уратылардаахтык сайдар.

Бэйэтэ “үчүгэй” диэн ааттаммыт оҕону хайдах да куһаҕан быһыылары оҥоруо диэн төрөппүттэрэ санааларыгар да оҕустаран көрбөттөр. Ол иһин оҕолорун куһаҕан быһыылары оҥорботугар үөрэппэт, куһаҕан быһыылар баалларын туһунан букатын кэпсээбэт, биллэрбэт да буолан хаалбыттар. Сайдыылаах социализм эстэн эрэр кэмигэр үөскээбит кэнники көлүөнэ эдэр дьон майгылара мөлтөх, атаахтык улаатыылара ити сыыһа үөрэх быһаччы сабыдыала буолар.

Ийэ оҕото үчүгэйэ бэрдиттэн, ама куһаҕан быһыылары оҥоруо дуо диэн санаатыттан дьон ханнык куһаҕан быһыылары оҥороллорун туһунан оҕотугар кэпсээбэт, билиһиннэрбэт. Кини быстах санаатыгар оҕото куруук кыра, куһаҕан быһыылары билбэтэҕинэ оҥоруо суоҕун курдук. Ол иһин ханнык да куһаҕан быһыылар баалларын оҕотугар кэпсээбэт, олору оҥорботугар оҕотун үөрэппэт. Оҕону маннык үөрэтии кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр эрэ табыллар.
 
Оҕо улаатан истэҕинэ ийэ оҕотугар куһаҕан быһыылары арааран билэргэ уонна олору оҥорботугар үөрэппэтэҕинэ оҕото “Yчүгэйи куһаҕаны кыайан араарбат” киһиэхэ кубулуйар уонна ол куһаҕан быһыылары билбэтиттэн, аны олору бэйэтэ, саҥаны айыыны оҥоро сатыыр санаатыгар оҕустаран оҥорон кэбиһэр кыахтанар. Оҕолор ханнык быһыылар куһаҕан диэн арахсалларын арааран билбэттэриттэн, улаатан истэхтэринэ төрөппүттэрэ үөрэппэттэриттэн куһаҕан быһыылары аны бэйэлэрэ оҥороллоро элбээтэ.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата олохсуйуутугар тугу эмэни оҥор¬доҕуна “Бу үчүгэй” диэн төрөппүттэрэ этэр уонна хайдах оҥордоххо үчүгэй буоларын быһааран, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэн иһэллэрэ үчүгэй үгэс үөскээн, иҥэн олохсуйарыгар туһалыыр. Ханнык баҕарар дьыаланы “Маннык оҥор”, оччоҕуна тупсар, үчүгэй буолар диэн көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэ¬риилэрэ оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥэригэр туһалыыр. Оҕоҕо үчүгэй диэн тугун уонна тугу оҥордоххо үчүгэй оҥорулларын төрөп¬пүтэ бэйэтэ хайдах оҥорон көрдөрөрө, үтүгүннэрэн үөрэтэрэ улахан оруолу ылар. 
Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүтэ тугу оҥорорун кэтээн көрө сылдьар, тугу оҥорор да ону үтүктэ сатыыр, оннук үгэстэри иҥэринэр. Төрөппүт этиитэ уонна бэйэтэ оҥорон, көрдөрөн биэриитэ сөп түбэстэхтэринэ, биир суолталаннахтарына эрэ оҕо¬то кини үөрэҕин халбаҥнаабакка эрэ ылынар. Ол аата биирдэ бобон, онтон көҥүллүү охсон оҕону тулуурга үөрэтии, үгэс оҥорон иҥэрии кыаллыбат.

Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр бэйэтэ көрөн-истэн, төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэр үөрэҕин быһалыы быһааран төрөппүттэр өйдөрө-санаалара оҕолоругар эрдэттэн бэриллэн иһэр диэн санааһын сыыһа. Ол курдук оҕо төрүүрүгэр өйө-санаата буор кут таһымынан эрэ сылдьарын уонна буор кута төрөппүттэриттэн бэриллэрин кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Онтон салгыы ийэтин көмөтүнэн ийэ кутун ииттинэр, улаатан иһэн үөрэҕи баһылаан салгын кутун үөрэҕинэн сайыннарар.
 
Киһи барыта үчүгэйгэ дьулуһар. Ситиһэ сатыыр сыаллара чугас, киһи кыаҕын иһинэн баарыттан, ситиһиини оҥорон истэҕинэ дьулуура өссө эбил¬лэр. Элбэх дьон өйдөрүгэр-санааларыгар үчүгэйи ситиһии өйүн-санаатын киллэрэн биэрии баһылаан иһээччилэртэн ирдэнэр сүрүн көрдөбүл буо¬лар. Бу үчүгэй өйдөбүлэ үгэс буолан дьон элбэх араҥаларын хаптаҕына, сахалыы таҥара итэҕэлэ тарҕанан барыытын хааччыйыахтаах. Төһө элбэх киһи итэҕэйэр даҕаны соччонон итэҕэл күүһэ улаатан биэрэр.

Санаатыгар оҥорон көрөр эбэтэр кими эмэ үтүктэн үчүгэйи ситиһиигэ хас киһи барыта кыһанар. Ол иһин киһи бэйэтин олоҕор тугу ситистэҕинэ үчүгэй кэлэрин билиэ, үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санааларданыа этэ. Үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаата олохсуйан олоҕун сыалыгар, таҥаратыгар кубулуйдаҕына, ол сыалын ситиһэригэр дьу¬луура эбиллэр. Ким ол сыалын хайдах гынан ситиһэрэ бэйэтин дьыа¬лата. Ол эрээри кини ити сыалын хайдах ситиһэригэр үөрэтэн, көмөлөһөн биэрии эрэйиллэр. Сыалын билэр киһи ону ситиһэригэр толору кыахтанан тахсара сэрэйиллэр.

Хас киһи барыта бэйэтин олоҕун таһымыттан көрөн ханнык сыаллары ситиһэрэ улахан уратылардаах. Быстар дьадаҥы киһи үчүгэйэ тото аһаатаҕына уонна ханна эрэ сытар сирин булуннаҕына тиийэн кэлэр. Дьадаҥы соҕус киһи көрдөбүлэ итинтэн арыыччанан элбээн, улаатан биэрэн иһэр. Бэйэтин кыанар орто баай киһи өссө үрдүк, элбэх көрдөбүл¬лэрдээх. Орто баай киһиэхэ бары барыта наада. Элбэҕи ситиһиэн, булуон-талыан баҕата муҥура суох барарын баайа ситэ тиийбэтэ эрэ мэһэйдиир. Аһара баай дьон баҕалара ханан да муҥурдаммат, бииртэн биир санаала-ра төһө тиийэринэн ыраах баран иһиэхтэрин сөп.

Билигин Аан дойдуга үөскээбит демократия үөрэҕин көрдөбүллэрэ дьон ити араастарын баҕа санааларын толоро сатааһыннарын хааччахтаабатыттан барыларыгар кэриэтэ баҕа санааларыгар сөп түбэһэллэр. Ол иһин үөрэх-билии тарҕанан истэҕин аайы дьон-норуот демократия үөрэҕин диэки тардыһыылара биллэрдик эбиллэр.

“Yчүгэй уонна куһаҕан аргыстаһан сылдьаллар”, “Үчүгэй куһаҕана суох буолбат” уонна “Куһаҕан эмиэ үчүгэйдээх” диэн этиилэр үчүгэй уонна куһаҕан чахчы биир¬гэ сылдьалларын, кэмэ кэллэҕинэ эргийэн, атастаһан биэрэллэрин туоһулууллар. Ити этиилэр үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар киһи оҥорор дьыалаларыттан хаһан да арахсыспаттарын, үөс¬кээн тахсар төрүттэрэ биирдэрин, киһи биир мэйиитэ, өйө-санаата буоларын бигэр¬гэтэллэр. 

Сахалар бу быһаарыыны былыр-былыргыттан билэн олохторугар туһаналларын айыы диэн тылбыт икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ; киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыаҕа хаһан баҕарар баарын биллэрэрэ буолар. Итини тэҥэ ынырык уонна алдьархай диэн икки өрүттээх тылларбыт үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмэ кэлэн эрэрин биллэрэр уратылаахтар.

Киһи хаһан баҕарар үчүгэйи оҥоробун диэн аһара туттан кэбистэҕинэ, хайа эрэ өттүнэн куһаҕан буолан тахсар уонна аһара барыы диэн сахалыы ааттанар. Онтон ханнык баҕарар киһи оҥорор быһыыта аналлаах кээмэйи аһара бардаҕына куһаҕан быһыыга кубулуйар уратылаах.

Үчүгэйи оҥоруу куһаҕаҥҥа тириэрдэр биир холобурун арыгы иһии¬титтэн булуохха сөп. Сылдьыбатаҕа өр буолбут ыалдьыты арыгынан үөрэ-көтө күндүлээһин саҕаланан баран, бары бүттүүн итирии¬лэринэн, содуомнарынан түмүктэнэн хаалыыта, үчүгэй куһаҕаҥҥа кубулуйуутун биллэр холобура буолуон сөп. Манна ары-гылааһын саҕаланан куһаҕан быһыы үөскүүрүгэр үчүгэй ыалдьыт кэлиитэ төрүөт буолан тахсар. Бу холобур салгыытынан арыгы испэт киһиэхэ үчүгэй бырааһынньыгынан сылтанан арыгыны сыҥалааһын, иһэрдэ сатааһын үчүгэйи куһаҕаҥҥа кубулутуу холобурунан буолуон сөп.

Саха дьоно былыр-былыргыттан үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүл¬лэр бэйэ-бэйэлэриттэн олус чугас сылдьалларын, сорох кэмҥэ бэйэ-¬бэйэлэрин солбуйсан биэрэллэрин билэллэр. Ол аата үчүгэй аһара бардаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйарын билэллэр, оҕолорун үөрэтэллэригэр ити билиилэрин өс хоһооно оҥорон туһаналлар.

“Ытыыр уонна күлэр аҕас балыстыылар”, “Аһары күлэн алларастаа¬ма, аны ытыырыҥ кэлиэҕэ”, “Сырдык уонна хараҥа сиэттиспитинэн сыл¬дьаллар” диэн өс хоһоонноро аһара барыы кэнниттэн эбэтэр үчүгэй буолуу кэмэ аастаҕына куһаҕан эргийэн тиийэн кэлэрин биллэрэллэр.

Хара куһаҕан, дьон-аймах өйдөрүгэр-санааларыгар хара дьүһүн куһаҕан өйдөбүллээх. Ол курдук түүн хараҥардаҕына туох да көстүбэтиттэн киһи санаата хам баттанар, кыаҕа кыччыыр. Түүн хараҥа, куһаҕан, кутталлаах. Түүн хараҥатын, кутталлааҕын Айылҕаҕа бэйэти¬гэр сылдьар киһи ордук арааран өйдүүр. Хара тыа быыһыгар ыас хараҥаҕа түүн дьайыыта киһиэхэ ордук биллэр, бу кэмҥэ Айылҕа киһиэхэ дьайыыта олус күүһүрэр.

Үгүс дьон олоҕун сиэригэр сөп түбэспэт быһыылары куһаҕан быһыылар диэн ааттыыллар. Үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр хас киһи аайы тус-туспаларын тэҥэ, хас биирдии омуктарга эмиэ тус-туспа өйдөбүллээхтэр. Үөрэх-билии тарҕаныыта дьон өйдөрө-санаалара, тугу үчүгэй эбэтэр куһаҕан дииллэрэ холбоһон барыытыгар тириэрдэр. Европаттан тарҕаммыт үөрэх-билии, онно оҥоруллубут арыгыны кытта тэҥҥэ тарҕанан барбыта. Арыгыны былыргы кэмҥэ оҥорон туһанарга үөрэммит омуктарга арыгы чахчы мааныга, үчүгэйгэ туттуллар аска кубулуйбута ыраатта. Онтон хаалыылаах, бэйэлэрэ арыгыны кыайан оҥостубат, табан туһаммат, өйдөрө-санаалара саҥа сайдан эрэр омуктарга арыгы өссө да куһаҕан өйдөбүлүн кыайан быраҕа, куһаҕан суолтата өссө да уларыйа илик.

Киһини санаата салайар. Киһи тугу оҥоруохтааҕын аан маҥнай са¬наатыгар оҥорон көрөр. Аан маҥнай саныыр, онтон оҥорор, бу санаата быһыыга уларыйар. Куһаҕан санаалары эмиэ элбэхтик санаатаҕына, үгэс оҥоһуннаҕына куһаҕан быһыылары оҥоруон сөп. Куһаҕан санаа, хара санаа олохсуйан, иҥэн хаалыыта киһини куһаҕан быһыылары элбэхтик оҥороругар тириэрдэриттэн үтүө санаалаах дьон сэрэниэ этилэр диэн бары таҥара үөрэхтэрэ этэллэр.

Киһи өйүттэн куһаҕан санааларын ылан бырахтаҕына, өйүн-санаатын олортон ыраастаннаҕына эрэ үчүгэй са¬наалары саныыр кыахтанар. “Ыар санааҕа баттатыы” диэн кыайан ыраастаммат, букатын умнуллубат гына иҥмит, үгэс буолбут куһаҕан санаалар элбээтэхтэринэ этэллэр. Киһи үчүгэй санаалары санаатаҕына эрэ куһаҕан санааларыттан ыраастанан үчүгэйи оҥорор кыахтанар. Ол иһин киһи үчүгэй дьыалалары оҥорорун туһугар аан маҥнай санаата тупсуохтааҕа быһаарыллар. Киһиэхэ үчүгэй санаалары өйүгэр-санаатыгар иҥэрэн, киллэрэн биэрии бары үөрэтээччилэртэн ирдэниллэр сүрүн көрдөбүлгэ кубулуйдаҕына эрэ киһи киһилии майгыга иитиллиэн сөп.

Манна ордук суолталааҕынан оҕону, киһини үөрэтээччи, төрөппүт майгына хайдаҕа улахан оруолу ылара быһаарыллар, үөрэтээччилэр бэйэлэрэ тугу үчүгэй, тугу куһаҕан дииллэригэр батыһааччыларын үтүгүннэрэн үөрэтэ сылдьалларын билиэ этилэр. Итини тэҥэ көрсүө, сэмэй майгылаах киһи оҕону иитэр, үөрэтэр күүһэ улаатар.

Киһи олоҕор биллэр дьонун холобурдара быһаччы дьайаллар. Эһэтэ, эбэтэ, аҕата, ийэтэ оҕоҕо холобур буолан, бэйэлэринэн көрдөрөн биэрэн, батыһыннаран истэхтэринэ оҕолоро кинилэри үтүктэн, көрөн үөрэнэн иһэр. Төрөппүттэрин холобурдара оҕо ийэ кутугар уурулланнар олох туһунан өйдөбүлүн үөскэтэллэр. Ол аата бу дьон оҕолорун олох туһунан өй¬дөбүлэ холобур оҥостор дьонун олохторун курдук сайдан барара быһаарыллар.

Былыргы сахалар үчүгэй ааттаах-суоллаах аймахтарын, төрүттэрин кутун-сүрүн түүктүйэҕэ хаайаннар, илдьэ сылдьан таҥара оҥостор эбиттэр. Ол аата, кинилэр аатырбыт төрүттэрин олоҕун, үлэтин-хамнаһын холобур оҥос¬тор, кэлэр көлүөнэлэригэр кэпсээн гынар, үөрэх ылынар быһыылара буолар. Аҕа баһын тосту олорбут, буор кута муҥутуурдук сайдыбыт, бэйэтин олоҕор биллэр үтүө дьыала¬лары оҥортообут, элбэх кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннар¬таабыт киһи бэйэтин кута-сүрэ күүстэнэр, кыахтанар. Кини бэ¬йэтин кэлэр көлүөнэлэрин араҥаччылыы, көрө-истэ сылдьарын былыргы сахалар билэннэр кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтиигэ үрүҥ айыы оҥорон туһаналлар.

Эдэр киһини олоххо баар холобурунан көрдөрөн, үтүгүннэрэн үөрэтии ордук тиийимтиэ, өйдөнүмтүө. Бу үөрэҕи быһаччы быһаардахха, оҕоҕо мин курдук буол, миигин үтүгүн диэн батыһыннаран үөрэтии ааттанар. Арай холо¬бур оҥостор киһи олус улахан үтүөлээҕэ, аата-суола улахана ордук тиийимтиэтэ эмиэ аахсыллар. Бары киһи таҥара үөрэхтэрэ үчүгэй киһини үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэргэ аналлаахтар.

Төрөппүт бэйэтэ да оҕотугар улахан аптарытыатын, ытыктабылын түһэн биэбэтэҕинэ, оҕото бэйэтэ да батыһа сылдьар, үтүктэр, кини курдук буолуон баҕарарыттан таҥаратыгар кубулутар. Ийэ, аҕа таҥаралар үөскээбит төрүттэрэ ити баҕа санаа үөскээһиниттэн тутулуктаахтар. Төрөппүтэ үтүө дьыалаларга үөрэттэҕинэ оҕото кинини батыһар, үтүктэр, кини этиитин таҥаратын этиитигэр кубулутан толорор. Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн иҥмит баҕара саныыр санаата кинини сирдиир, ыҥы¬рар күүскэ, үгэскэ кубулуйар. Оҕо улаатан иһэн ити сыалын ситиһэн төрөппүтүн курдук өйдөөх-¬санаалаах буола улаатар кыахтанар.

Онон сахалар “Олоҕу олоруу уустук” диэн этиилэрэ үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар аргыстаһан, бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан биэрэн иһэллэринэн быһаарыллар. Оҕо өйө-санаата сайыннаҕына үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэн, куһаҕаны оҥорбокко үчүгэйи элбэхтик оҥордоҕуна эрэ, олох тупсан, иннин диэки сайдар кыахтанар. Сахалыы таҥара итэҕэлэ оҕо өйө-санаата сайдыытыгар үчүгэйи куһаҕантан арааран олоҕор таба туһана үөрэнэригэр ордук улахан туһаны оҥорор кыахтаах.
     
КӨСТҮБЭТ ЭЙГЭ

Биһиги сахалар өй-санаа үөрэхпитин бэйэлэрин кэмнэригэр өйү-санааны баһылаабыт ойууннарбыт олус былыргы кэмнэртэн ыла сайыннаран кэлбиттэрин сэбиэскэй былаас хам баттаан, умуннаран кэбиһэ сыспытын билигин көннөрөн, салгыы сайыннаран эрэбит.
 
Сахалыы өй-санаа үөрэҕин билбэт, нууччалары быһаччы үтүктэр дьон “чараас эйгэ” диэн этиини элбэхтик тутталлар. Чараас эйгэ диэн этии арҕааҥҥы омуктары быһалыы үтүктэ сатааһын, “Тонкий мир” диэн этиини туруору тылбаастааһынтан үөскээбит уонна сахалыы өй-санаа үөрэҕэр өйдөбүлэ, суолтата сөп түбэспэт.

Сахалар былыр-былыргыттан көннөрү киһи хараҕар көстүбэт атын эйгэ баарын билэннэр, үөрэтэннэр, туспа араараннар “Көстүбэт эйгэ” диэн ааттаабыттарын мантан инньэ туһаныахпыт этэ. Көстүбэт эйгэ диэн ааттааһын бу эйгэни толору быһаарыыга сөп түбэһэр. Көстүбэт эйгэҕэ көннөрү киһи хараҕар көстүбэт эрээри, атын дьайыыларынан; сибиэнинэн, түүлүнэн биллэр бары көстүүлэр; иччилэр, абааһылар киирсэллэр.

Көстүбэт эйгэ биһиги тулабытыгар баар, көннөрү киһи хараҕар биллибэт. Көстүбэт эйгэни кытта быһаччы сибээстээхтэринэн көрбүөччүлэри, аһаҕас эттээхтэри ааҕабыт. Кинилэр хаһан баҕарар көстүбэт эйгэни кытта сибээстэһэн ылыахтарын сөп. Көннөрү киһи көстүбэт эйгэни кытта түүлүнэн сибээстэһэр.  Бу тутугугу сахалар былыргы кэмнэртэн арааран билэн “Көхсүттэн көнтөстөөх” диэн этэллэр уонна Үөһээ дойдуттан тутулукпут диэн быһаараллар.
  
Көстүбэт эйгэ киһиэхэ дьайыыта субу диэн биллибэтэҕин да иһин туруга суох өйдөөх-санаалаах киһи оҥорор быһыытын сыыйа-баайа уларытыан сөбүн тэҥэ, биир эмэ түбэлтэҕэ араас көстүүлэринэн мэһэйдээн сыыһа-халты туттунууга тириэрдэр кыахтаах. Ол курдук киһи кыра оҕо эрдэҕинэ иитиллибит ийэ кута үйэтин тухары бэйэтин салайыыга, оҥорор быһыыларыгар кыттыһа сылдьар. Бу ийэ кут көстүбэттэри кытта быһаччы сибээстээҕэ түүлгэ тус-туспа бэлиэлэринэн көстөрүнэн быһаарыллар. Итини тэҥэ түүл ийэ кут өйдөбүллэринэн таба тойонноноро киһи көстүбэт эйгэни кытта ийэ кутунан тутулуктааҕын биллэрэр.

Онон көстүбэттэри үөрэтии олус былыргы кэмнэртэн ыла саҕаланан баран өй-санаа сайдыытын кытта тэҥҥэ сайдан, эбиллэн, уларыйан иһэр. Дьон көстүбэттэртэн өйдөрө-санаалара туспатын, уратытын арааран билэннэр, олору бэйэлэриттэн атын сиргэ арааран туспа дойдуга олохтуу сатыыр этилэр. Бу улахан дьайыылаах уратылары өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан иһэр дьон бары билэн олохторугар таба туһаналлара ирдэнэр.

Олус былыргы кэмнэргэ бары көстүбэттэр сылдьар сирдэрэ дьон сылдьар сирдэриттэн туспа араарыллара, атыннык, ол дойду эбэтэр анараа дойду диэн ааттанара. Оччотооҕу, олус былыргы кэмнэргэ, олоҥхо кэмин саҕана дьон өйө-санаата ситэ сайда илигинэ олорор сирдэрин, сири-дойдуну икки аҥы эрэ араараллара:

1. Бу дойду диэн дьон бэйэлэрэ сылдьар, олорор сирдэрин ааттыыллара. Бу кэмҥэ дьон бэйэлэрэ икки аҥы эрэ арахсаллара, үчүгэй бэйэ дьоно, айыы дьоно диэн ааттаналлара, онтон атыттары барыларын абааһыларынан ааттаан сэриилэһэллэрэ, өлөрсөллөрө. 

2. Ол эбэтэр анараа дойду диэн бары көстүбэттэр сылдьар сирдэрин этэллэрэ. Анараа дойду дьоно диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара, араас сибиэннэр, иччилэр, абааһылар ааттаналлара.

Олус былыргы, олоҥхо кэмин саҕана дьон бэйэлэрин айыы аймахтарынан ааттанар эрдэхтэринэ, көстүбэт эйгэни барытын уонна атын бэйэлэрин курдуктары абааһыларынан ааттыыллара. Дьон бэйэ-бэйэлэрин кытта үөхсэн хардары-таары абааһынан ааттастахтарына, үөҕүстэхтэринэ билигин да өлөрсүүгэ тиийэллэрэ сэриилэр тохтообокко буола туралларынан быһаарыллар.
  
Дьон олорор сирдэрин маннык икки аҥы араарыы киһи өйө-санаата ситэ сайдан үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһана иликтэринэ үөскээбит, олоххо уһуннук туттулла сылдьыбыт өйдөбүл буолан сахабыт тылыгар билигин да иҥэн сылдьар. Ол аата өй-санаа тупсан, үчүгэйи оҥорор дьон өссө баар буола иликтэринэ сири-дойдуну маннык икки аҥы эрэ араарар эбиттэр. Бу кэмҥэ дьон бэйэлэрэ эмиэ икки аҥы арахсыылара айыы диэн бэйэ дьоно уонна абааһы диэн атын, туспа куһаҕан дьон ааттаналлар эбит. Ол абааһыларынан ааттаммыт куһаҕан дьону кытта куруук охсуһаллара, сэриилэһэллэрэ, тутан ылан сииллэрэ.

Таҥара, өй-санаа үөрэҕэ дьон өйө-санаата сайдан иһэрин биллэрэр ураты бэлиэлэрдээх. Ол курдук былыргы христианнар, сири-дойдуну икки аҥы; бу дойду уонна ол, анараа дойду диэн арааралларыттан таҥараҕа үҥэллэригэр икки дойду бииргэ холбоһууларын, сибээстэрин биллэрэн икки тарбахтарын бэйэ-бэйэлэригэр холбуу тутан кэриэс охсуналлара.
 
Дьон өйө-санаата өссө сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны икки аҥы арааран билэ иликтэринэ өй-санаа киһи уонна кыыл, сүөһү өйө-санаата диэн икки аҥы арахсаллара. Өй-санаа бу курдук икки аҥы арахсыыта икки тарбаҕы холбуу тутан үҥүүгэ эмиэ сабыдыаллыыра.

Кэлин дьон ахсааннара элбээн, өй-санаа салгыы сайдан, тупсан киһини санаата салайара арыллан үчүгэй уонна куһаҕан санаалары саныыр, оннук быһыылары оҥорор бэйэ дьоно бааллара биллибитигэр айыы дьонун үчүгэй уонна куһаҕан санаалаахтар  диэннэргэ икки аҥы араарыы саҕаламмыт.

Дьон олус былыргы кэмнэргэ киһи уонна сүөһү диэн икки аҥы эрэ арахсар эбиттэр, онтон киһи өйө-санаата салгыы сайдыыта, үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруу элбээһинэ, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥоруу диэн тус-туспа санаалартан тутулуктаах быһыылара быһаарыллан биир киһи өйүн-санаатын икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан диэн араарыы үөскээбитэ.
 
Киһи оҥорор быһыылара икки аҥы арахсыылара үһүс, тэҥнэһиини үөскэтэр, сөп түбэһэр хайысха баарын арыйбыта. Ол курдук өй-санаа салгыы сайдыыта, киһи оҥорор быһыылара өссө үчүгэй киһи оҥорор быһыыларынан эбиллиитэ үһүс хайысха үөскүүрүгэр тириэрдибитэ.
 
Үчүгэйи уонна куһаҕаны дьон арааран билбиттэрин кэннэ “Туох барыта үһүстээх” диэн этии уонна үчүгэй киһи, Христос таҥара үөскээбит. Ол курдук үчүгэй уонна куһаҕан дьайыылара тус-туспа хайысхалардаахтарын иһин, олор икки ардыларыгар үһүс, сөп түбэһии, тэҥнэһии хайысхата хайаан да баара быһаарыллар. Дьон олохторугар тэҥнэһиини куруук оҥоро сылдьыахтаахтарын биллэрэн “Туох барыта үһүстээх”, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыылар үөскээбиттэр уонна олоххо киирбиттэр.

Ити курдук өй-санаа салгыы сайдыыта, тупсуута өйү-санааны үс аҥы араарыыны таһааран үс дойду үөскээһинигэр тириэрдибитэ уонна сахалыы үөрэҕинэн манныктарга арахсаллар:

1. Үөһээ дойду. Бу дойдуга айыылар олороллор. Айыылар үрүҥ, үчүгэй уонна хара, куһаҕан диэн икки аҥы арахсаллар. Итини тэҥэ элбэх үчүгэй санаалар, үгэстэр мунньусталларын тэҥэ, аҕыйах ахсааннаах куһаҕан санаалаах үгэстэр Үөһээ дойдуга эмиэ бааллар.

2. Орто дойду. Дьон бэйэлэрэ олорор, сылдьар сирдэрэ. Үчүгэй уонна куһаҕан санаалаах, быһыылаах дьон бииргэ сылдьаллар, олохторун оҥостоллор.

3. Аллараа дойду. Бу дойдуга бары куһаҕаннар, хара санаалар, абааһылар, ыарыылар мунньусталлар.

Өй-санаа өссө сайдыбытын, тупсубутун, үчүгэйи оҥорооччулар баалларын биллэрэн православнай таҥара үөрэҕэр үс дойдуну бииргэ холбоон, үс тарбахтарын холбуу тутан үҥээччилэр саҥалыы үөскээн сайдан, тэнийэн, атыттары баһыйан туоратан испиттэрэ.

1656 сыллаахха православнай таҥара дьиэтин Собора Никон үлэтин ылыммыта уонна икки тарбахтарын холбуу тутан үҥээччилэри кырыыска ыыппыта. (1,426). Бу кэмтэн ыла саҥа сайдан, үүнэн тахсыбыт, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэргэ үөрэммит христианнар үс тарбахтарын холбуу тутан кириэстэнэллэрэ хайаан да ирдэнэр көрдөбүлгэ кубулуйбута. Бу икки тус-туспа өйү-санааны тутуһар үөрэхтэр уһун кэмҥэ охсуһууларын түмүгэр сайдан иһээччилэр, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарааччылар, үс тарбахтарын холбуу тутан үҥээччилэр баһыйаннар, хаалбыт өйү-санааны тутуһааччылары, икки тарбахтарын холбуу тутан үҥээччилэри туораппыттара, киэр үүрбүттэрэ, кыйдаабыттара.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэр Аан дойду үс дойдуга; Үөһээ, Орто, Аллараа дойдуларга арахсыбыта быданнаабыт уонна бу дойдуларга барыларыгар үчүгэй уонна куһаҕан айыылар, дьоннор, абааһылар бааллар. Онтон нууччалар православнай таҥараларын үөрэҕэр Үөһээ дойдубутун Ырай диэн ааттаабыттар уонна аҥардастыы үчүгэйдэр эрэ мустар дойдуларыгар кубулуппуттар. Онтон Аллараа дойдуга аҥардастыы куһаҕаннары эрэ мунньар сир оҥорбуттар.
 
Онон өй-санаа сайдыыта киһи оҥорор быһыыларын тупсаран үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну тус-туспа арааран быһаарыыны үөскэппитэ, олоххо киллэрбитэ. Үчүгэйи элбэхтик оҥорор дьон үөскээбиттэрэ, сиргэ үчүгэй быһыылар элбээбиттэрэ, олох тупсубута. Улахан таҥара үөрэхтэрэ барылара бэйэлэрин “үчүгэйбит” дэнэр дьон салайыыларыгар киирбиттэрэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан этэннэр, өйү-санааны икки аҥы араарбыттара. Арай сахалар таҥаралара аһара тоталитарнай, диктаторскай тутулукка киирбэтэҕинэн киһи оҥорор быһыылара биир, айыы диэн тылынан этиллэр уонна икки өрүттэнэн үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу ылан быһаарар.
 
Билигин сахалыы өй-санаа үөрэҕэ өссө сайдан истэҕинэ айылҕаҕа уонна киһи оҥорор бары быһыыларыгар тэҥнэһиини тутуһуохтааҕын олоххо киллэрии ирдэнэр. Олоххо тэҥнэһиини тутуспатахха, хайа эрэ, аҥар өттүн диэки улаханнык халыйыы дьон-аймах эстиилэригэр тириэрдэрэ ханнык да саарбахтааһына суох буолла.

ҮӨҺЭЭ ДОЙДУ

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн сири-дойдуну үс дойдуларга араараллар. Бу араарыы киһи өйө-санаата сайдан “Yчүгэйи уонна куһаҕаны” арааран билэр кэмнэриттэн ыла үөскээбит. Бу үс дойдулар Үөһээ дойду, Орто дойду уонна Аллараа дойду диэн тус-туспа араарыллан ааттаналлар. Сахалар бэ¬йэлэрэ айыы аймахтарынан ааттаналлар уонна олорор сирдэригэр Орто дойду диэн ааты иҥэрбиттэр. Орто дойду аатын курдук бу дойдулар икки ардыларыгар, ортолоругар тайаан сытар уонна Сир бэйэтинэн буолар.

Сахалар бэйэлэрин айыы аймахтарынан ааттаналлара кинилэр ханнык эрэ аймахтара өлөн, айыы буолан өйө-санаата Үөһээ дойдуга сылдьалларын билэллэринэн быһаарыллар. Айыы буолуу диэн киһи этэ-сиинэ өллөҕүнэ өйө-санаата, куттара үөр буолан ыһыллаллар, онтон атын ханнык да өйгө-санааҕа маарыннаабаттар, уратылар туспа айыы буолан Үөһээ дойдуга ыһылыннахтарына биирдэ кэлэр өй-санаа өйдөбүлэ ааттанар. Ол иһин тыыннаах, Орто дойдуга олорор киһи айыы буола сатыыра кэрэгэй өйдөбүл буолар.

Үөһээ дойдуга араас айыылар уонна абааһылар, онтон аллараа дойдуга абааһылар эрэ олороллор диэн былыргы өйдөбүлтэн сахалар бэйэлэрин, айыыларга да, абааһыларга да кыттыһыннарбаттар, киһи буолалларын билинэннэр, айыы аймахтарынан ааттаналлар уонна олорор сирдэрин туспа арааран Орто дойду диэн ааты иҥэрбиттэр.
 
Сири-дойдуну бу курдук үс аҥы араарыы киһи өйүттэн-санаатыттан, оҥорор быһыытыттан тутулуктаах. Ол курдук былыргы кэмнэргэ киһи бэйэтэ, кини үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорор майгылара, өйдөрө-санаалара тус-туспалар диэн сыыһа быһааралларыттан итинник Сири-дойдуну үс аҥы араарбыттар. Бу курдук Сири-дойдуну киһи майгыларын уратыларыттан көрөн үс аҥы араарыыттан сахаларга Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулар диэн бааллар. Арай кэлин Үөһээ дойду диэн өйдөбүл үөһээ диэки баар халлааны кытта биир өйдөбүллэнэн хаалан таба өйдүүргэ уустуктары үөскэтэр.

Былыргы кэмнэргэ ойууннар көрүүлэнэллэригэр, кыыралларыгар Үөһээ дойдуга тиийэ сылдьаннар бу дойдуну сиһилии үөрэппит¬тэр. Үөһээ дойду түөрт халлааннаах уонна тоҕус хаттыгастаах диэн быһааран этэллэр. (2,13). Үөһээ дойду халлааннара халлаан түөрт өрүтүн көрдөрөллөр, онтон хаттыгастара өрө тахсан иһэр таһымнары санаталлар. Өй-санаа үрдүк таһымнаах сайдыытын ситиспит айыылар, ол аата өлбүт дьон эттэриттэн-сииннэриттэн арахсыбыт өйдөрө-санаалара, куттара, ол таһымнарга сөп түбэһэр үрдүккэ баар хаттыгас¬тарга олороллор дииллэр. Айыылар төһө үрдүк хаттыгаска тиийэн олороллор даҕаны соччонон кыахтаахтар, өйдөөхтөр-санаалаахтар диэн өйдөбүл үөскээбит.

Сахалар ойууннара уус-уран тылы кыайа туттан баһылааннар  Үөһээ дойду халлааннарын хаттыгастарын олус ымпыктаан-чымпык¬таан бэйэлэрэ субу көрөн туралларын курдук ойуулаан хоһуйаллар. Олоҥхолорго ойууланар халлааннар уус-уран хоһуйуулара ордук баһыйаннар кэлин ыра санаалар халлааннарыгар, дойдуларыгар кубулуйбуттар.

Ойуун кыыран көрүүлэнэригэр араас аартыктарынан айаннаан Үөһээ дойдуга тахсан киирэр. (3,47). Ол дойдуга тиийэн хайа эмэ былыр¬гы өлбүт киһи кутун, ол аата айыыны көрсөн манньалаан инники туох күүтэрин ыйыталаһар. Көрдөһүүтэ, манньалааһына табылыннаҕына барыны-бары билэр куттар инники олоххо туох кэтэһэрин ойууҥҥа этэн биэрэл¬лэрин кини дьоҥҥо тириэрдэр.

Бу үс дойдулар тустарынан урукку кэмнэргэ суруллубут суруйууларга саха дьонун өй-санаа үөрэхтэрин сүрүн өйдөбүллэрэ иҥэн сылдьалларын биһиги холобурга аҕалтыыбыт:

- Былыр абааһы диэн илэ сылдьар буолара үһү. Абааһыны кытта айыы дьонун бөҕөстөрө куруутун охсуһаллар, тусталлар, күрэхтэһэллэр эбит. Айыы сириттэн үөһэ абааһылар киирэн дьахтар сүгүннэрэн таһаараллар эбэтэр абааһы уола киирэн айыы дьахтарын тутуһан олортон айыы-абааһы аҥардаах бухатыыр-бөҕө дьон төрүөн отто дойду бөҕөтүгэр үөһэ абааһы бөҕөһүгэр кыаттарбакка, бэйэлэрин тыыннаахтыы көмүнэллэр үһү.

Үөһээ, аллараа, отто дойдулар диэн үс сир-дойду баарын курдук былыргы саха сэһэнэ кэпсиир. Үөһээ дойдуга айыы, абааһы сирэ-олохторо бааллар, аллараа дойдуга – абааһы сирэ. Саха сэһэнинэн, отто дойду улуу баайдара үөһээ абааһы дьонун кытта уруурҕаһаллара баар. Билиҥҥи саха төрүттэрэ үөһээ 7-8-9 хартыгастаах халлааҥҥа эбиттэр. Кэнники онтон арахсан, тэйэн үөһээ (соҕуруу), аллараа (хоту) абааһылар икки ардыларыгар (орто дойдуга) түбэһэн олорон хаалбыттар. (4,209,313).

- Үөһээ дойдуга үчүгэй айыылары кытта куһаҕан абааһылар эмиэ оло¬роллор эбит. Үөһээ дойду абааһылара ордук күүстээх, күдэхтээх, уордаах эбиттэр. Үөһээттэн түһэр абааһылартан ордук биллэллэрэ “Кугас” уонна “Хара маҥаас” сылгылаахтар буолаллар.  (5,112-116).

Сир-дойду үс өттүлэригэр, барыларыгар үчүгэй уонна куһаҕан айыылар, абааһылар уонна дьон бааллара сахалар былыр-былыргыт¬тан киһи өйө-санаата икки аҥы арахсарын билэллэрин дакаастыыр. Дьон олоҕор үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар хаһан баҕарар сэргэстэһэн, бииргэ сылдьаллар. Киһи оҥорор быһыылара сыыһа-халты эбэтэр табыллыбаккалар үчүгэйтэн куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалаллара, үчүгэйи оҥоробут дии санаабыппыт куһаҕан буолан тахсара олус элбэхтэр. Өй-санаа бу икки өрүттэриттэн хайалара баһыйар даҕаны дьон олохторо ол диэки салаллан, халыйан барар.
Онон, Үөһээ дойдуга эмиэ Орто дойдуга курдук үчүгэй да, куһаҕан да айыылар баалларын сахалар итэҕэллэрэ билинэр. Бу быһаарыы дьон майгылара былыргыттан баччаҕа диэри кыратык да ула¬рыйан, тупсан көрө иликтэрин, үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсаллара хаһан да хаалбатын, уларыйбатын били¬гин да дакаастыыр.

Сахалар билэллэринэн киһи өллөҕүнэ өйө-санаата, куттара ыһылланнар, үөр, айыы буолан Yөһээ дойдуга көтөллөр. Киһи бэйэтин түүлүгэр өлбүт дьон куттарын көрөрө, кэпсэтэрэ, бу куттар көҥүл сылдьаллара туспа дойду - түүл дойдута, Үөһээ дойду буоларын бигэргэтэр. Киһи түүллэригэр көрөр өлбүт дьоно тыыннаах курдук сылдьал¬лар. Арай түүлгэ бириэмэ диэн өйдөбүл суох. Ол иһин түүлү көрөр кэмҥэ киһи өйө-санаата “уларыйбыт кэмҥэ” киирэрин А.Горбовский “Пророки и прозорливцы в Отечестве своем” диэн үлэтигэр быһаарар. (6,319).

Былыр-былыргыттан өлбүт дьон куттара айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьаллар диэн өй¬дөбүл саха дьонугар иҥэн сылдьар. Аакка-суолга киирбит айыылартан ордук биллэллэринэн бэйэтигэр тиийинэн өлбүт дьахтар Болугур Айыыта уонна киһи өлөрбүт киһитэ Бахсы Айыыта буолаллар.

 Киһи түһээтэҕинэ өлбүт дьону бу тыыннаах сылдьалларын курдук көрөрө өлбүт дьон өйдөрүн-санааларын кытта сибээс баарын быһаарар. Түүлгэ киһи хайа эрэ кута көстөр. Үөһээ дойду өйө-санаата Орто дойду өйүттэн¬-санаатыттан эмиэ уратылаах. Киһи түүлүгэр көрбүтүн үксүгэр кыайан быһаара охсубат. Бу көстүүлэр барылара кэриэтэ ханнык да тылынан буолбакка, бу көстөр бэлиэҕэ иҥмит олох¬суйбут өйдөбүлүнэн, үгэстэринэн быһаарыллаллар.

Ол аата, Үөһээ дойду диэн өйдөбүлү түүллэри үөрэтэн, ырытан ба¬ран быһаардахпытына, дьон өйдөрө сайдыаҕыттан ыла мунньустубут бары өй¬дөрө-санаалара, куттара сылдьар сирдэрэ буолар. Киһи утуйдар эрэ Yөһээ дойду өйүн-санаатын кытта сибээстэһэн, билсэн ылара түүлү көрүүнэн быһаарыллар. Бу Yөһээ дойду өйө-санаата Сири-дойдуну барытын саба бүрүйэн сылдьар.

Сахалар былыргы кэпсээннэриттэн Үөһээ дойду диэн түүл дойдута буоларын быһаарыахха сөп. Ол курдук дьон ойуун буолаары эттэнии¬лэрин түүллэригэр көрөллөр. Урут өлбүт ойууттар куттара, үөрдэрэ мунньустаннар кинини эттииллэр уонна урукку оннугар хомуйан кэбиһэллэр. (7,45).

Ойуун буолааччылар эттэнэ сытар кэмнэригэр өйө суох сыталлар уонна утуйан турбут курдук эттэнэн бүтэн тураллар. Ойууннар эттэ¬нэр кэмнэригэр бары сытар эбиттэр. Сорохтор туспа отуу оҥотторон онно туос тэлгээн баран сыталлар диэн эмиэ кэпсииллэр.

Киһи олоҕор араас соһуччу быһылааннарга түбэһиэн, күүстээхтик ыалдьан ылыан сөп. Бу түбэлтэлэртэн барыларыттан быыһаныам диэн ким да эрдэттэн быһа этинэр кыаҕа суох. “Инникини тымтыктанан көрбүт суох” диэн этии итини бигэргэтэр. Киһи соһуччу уҥан, өйө көтөн хааллаҕына өйө-санаата Yөһээ дойдуга, түүл дойдутугар тиийэн араас түүлү көрөрүн билэр дьон кэпсииллэр. (8,166). Киһи өйө-санаата бу кэмҥэ киир¬дэҕинэ уруккуну тэҥэ, кэлэн иһэр кэми эмиэ билиэн-көрүөн сөп. Уҥмут киһи өйө-санаата атын кээмэйдээх сиргэ сылдьарын ойууннар бэйэлэрин эттэниилэрин көрүүлэрэ эмиэ бигэргэтэр.

Билиҥҥи үөрэх, наука быһааран эрэринэн аҥардас өй-санаа мунньустар дойдута баар. Бу өй-санаа мунньустуутун К.Юнг “коллективное бес¬сознательное” диэн ааттыыр. (8,84).

Ойууннар кыыран, кутуран Үөһээ дойду аартыктарын арыйталаан тахсыылара, өйдөрө-санаалара уларыйбыт кэмигэр киириилэринэн быһаарыллар. Кинилэр араас сыттары сытырҕалааннар уонна эрчимнээхтик биир тэҥник хамсананнар өй-санаа уларыйар кэмигэр киирэллэр. Бу өй-санаа уларыйар кэмигэр киирдэхтэринэ араас үөрдэри, өлбүт дьон куттарын, айыылары көрсөннөр олору кытта түүл бэлиэлэринэн кэпсэтэннэр инникини билэр эбиттэр.
Сибиир ойууннара түүлү үөрэтиинэн дириҥник дьарыктаммыттар. Кинилэр түһээннэр инникини таба билгэлииллэр эбит. Дьоҥҥо олус туһалаах саҥаны арыйыылары оҥороллоругар түһээн көрбүттэрэ улаханнык көмөлөспүт түбэлтэлэрэ бааллар. (6,324).

Онон, Үөһээ дойду диэн түүл дойдута, өй-санаа мунньустар сирэ буолар эбит диэн быһаарыыны оҥорор кыахтанныбыт. Бу дойду - өй-санаа уларыйбыт дойдута. Манна барыга-бары былыргыттан үгэс буолбут өйдөбүллэринэн туһаналлар. Үөһээ дойду аҥардастыы өй-санаа, куттар мунньустар сирдэрэ буоларын сахалар ойууннара быдан былыргы кэмнэртэн ыла билэн, бу өйү-санааны табан, инникини билгэлииргэ анаан туһаналлар эбит. Бу дойду дьон-аймаҕы, Сири-дойдуну тулалаан саба бүрүйэ сылдьар. Киһи туох эмэ буолан, түһээн, өйө баайыллан, өйө көтөн ылар кэмнэригэр өйө-санаата уларыйан Үөһээ дойдуга баран кэлэрэ эбэтэр Үөһээ дойду өйүн-санаатын кытта быһаччы холбонон ылара быһаарыллар.

Түүллэри үөрэтээччилэр былыргы дьон өйдөрө-санаалара аныгы киһиэхэ түүлүгэр кэлэн киирэрин билинэллэр. Бу көстүүлэр саха дьоно өй-санаа Үөһээ дойдуттан Орто дойду дьонугар киирбитэ диэн олоҥхо¬лоругар этиилэрин бигэргэтэрэ сөптөөх.

Киһи хараҕар көстүбэт санаа ситимнэринэн Сир дойду бүрүллэ сылдьар. Хас биирдии киһи өйө-санаата бу ситимнэри кытта сибээстээх. Ол сибээс биллэр уратытынан киһи өйө-санаата бу сибээс иһигэр сылдьара буолар. Дьон-аймах барыларын куттара Сири дойдуну саба бүрүйэн сылдьаллар. Ол бүрүөһүн сахалыы Үөһээ дойду диэн аат¬танар. Бу быһаарыы саха дьоно “Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн этиилэригэр толору сөп түбэһэр. Дьон-аймах үгүс өттүлэрин санаала¬ра хайа диэки салаллар даҕаны сирдээҕи олох ол диэки барара итинэн быһаарыллар.

Үөһээ дойду өйүттэн-санаатыттан Орто дойду дьонун санаалара тутулуктааҕын сахалар “Айыы этиитэ” диэн итэҕэллэрэ туоһулуур. Бу олус былыргы итэҕэл өйдөбүлүнэн кырдьаҕас, өлөн эрэр киһи үйэтигэр туох куһаҕан быһыылары оҥорбутун этэн, өйүн-санаатын ыраастаныыта буолар. Kини өйө-санаата, кута куһаҕан санааларыттан ыраастанан баран анараа, Үөһээ дойдуга таҕыстаҕына, Үөһээ дойду өйө-санаата ырааһырар, куһаҕан санаалар онно тиийбэккэ хаалаллар. Оччоҕуна Үөһээ дойду өйө-санаата ырааһыран, Орто дойду дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар үчүгэй эрэ өттүнэн дьайдаҕына сиргэ олох тупсан барар кыахтанар.

Ити курдук ааспыт көлүөнэ дьон, өбүгэлэр өйдөрө-санаалара кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар дьайа сылдьалларын саха дьоно былыргыттан билэллэрэ уонна олохторугар туһаналлара быһаарыллар.

Онон аныгы наука саҥа быһаара сатыыр “коллективное бессознательное” диэн өй-санаа мунньустуутун ааттыыллара сахалар былыр үйэҕэ быһааран туһанар Үөһээ дойдуларын өйө-санаата буолара быһаарыллар. 

ОРТО ДОЙДУ

Орто дойду туһунан өйдөбүлү биһиги олоҥхолортон уонна былыргы кэпсээннэртэн аан бастаан билэбит. Киһи өйө-санаата сайдан үчүгэйи уонна куһаҕаны аан бастаан араарарга үөрэниитэ былыргы олоҥхолор кэмнэрин кэннилэриттэн кэлбитигэр сөп. Ол курдук олоҥхоҕо кэпсэнэринэн дьон бэйэлэрин икки аҥы; айыыларга уонна абааһыларга эрэ араараллара биллэр.
 
Дьон өйө-санаата сайдыыта олус уһун кэми ыларын Орто дойду хаһан үөскээбитэ быһаарар. Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор майгына арыллыбытын, айыы дьоно үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсыбыттарын кэннэ Орто дойду олоҕун биирдэ булуммут. Бу кэмтэн саҕалаан айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллэммит.

Олоҥхолорго кэпсэнэринэн Орто дойду дьонун олохтоорулар үөһээ үрдүк айыылартан анаан-минээн айыллан, ананан түһэриллэр эбиттэр. Өссө со¬рохтор Үөһээ дойдуга иҥэн-батан сылдьыбаккалар эбэтэр сатаан сылдьыбат сибикилэ¬рэ биллэннэр үүрүллэн түһэллэр эбит. Кинилэри кытта айыы ааттаах¬тара кытары ананаллар. Сылгылаах, ынахтаах, көтөрдөөх-сүүрэрдээх айыы аймахтара, баайдара-дуоллара орто дойду олоҕун олохтообуттар диэн сахалар билинэллэр. (9,63).

Саха олоҥхолоругар улуу уустар араҥаччылара - Кытай Бахсы обраһа ойууланар. Бу эмиэ ураты айылгылаах, атын майгылаах сүдү, модун киһи. Кини - үс дойдуну араартыы сылдьыбат майгылаах сомоҕо та¬лаан. Айыы да, абааһы да бухатыырдарын сэптэрин-сэбиргэллэрин, ку¬йахтарын-көмүскэллэрин тэҥҥэ оҥортуур. Ол курдук, Ойуунускай хомуйан сурукка киллэрбит олоҥхотугар уустар тустарынан маннык этиллибит:

“... Кытай Бахсылааны оҕонньору
Кыырыктаах үс уус төрдө буол диэннэр,
Оһоллоох орто туруу дьаҕыл дойду
Охсуоланар оройун улаҕатыгар
Олохтообуттара эбитэ үһү...”  (9,68).

Сахалар Орто дойду диэн дьон-аймах, бэйэлэрэ олорор сирдэрин ааттыыллар. Бу дойду Үөһээ уонна Аллараа дойдулар икки ардыларыгар нэлэһийэн сытар, сөп түбэһиини, тэҥнэһиини олохтуурга аналлаах. Айылҕата, сирэ-дойдута дьон олохсуйалларыгар, үөскүүллэригэр табыгас¬таах гына айыллыбыт. Орто дойду олоҕо уустук уонна эрэйдээх. Олох олорууну сахалар “Алааһы туорааһын буолбатах”, “Олох ыарахан” диэн быһааран этэллэрэ барыта өй-санаа туруктанарыгар уонна тулуура улаатарыгар ыҥыраллар.

Киһи Айылҕаттан анала - тыыннаах сылдьыы, олох олоруу буолар. Са¬ха дьоно Сир үрдүгэр олох киһиэхэ биирдэ эрэ бэриллэрин билэллэр. Кинилэр санааларыгар, быһаарыыларыгар Орто дойдуттан ордук дойду ханна да суох. Бары ырыаларыгар, тойуктарыгар сирдэрин-дойдуларын хайгыыллар, таптыылларын, харыстыылларын биллэрэллэр. Олоҥхолорго Орто дойду дьон-аймах, айыы аймахтара олорор, үөскүүр сирдэрэ диэн этиллэр уонна ордук уустаан-ураннаан, ойууланан кэпсэнэр. 

Киһи айыы буолууга дьулуһуо суохтаах. Киһини айыы буолууга ыҥырыы диэн олус улахан сыыһа. Ол барыта эттээх-сииннээх эрэ дьон Орто дойдуга олороллорунан быһаарыллар. Сахалар бэйэлэрэ айыылар буолбатахтарын билинэллэр, кинилэр бэйэлэрин айыылар аймахтарынан ааттаналлар, киһи быһыылаахтарын, “инчэҕэй эттээхтэрин”, ол аата эттээх-сииннээх, тыыннаах сылдьан олоҕу олороллорун, хайа эрэ аймахтара өлөн айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьалларын билинэн анаан-минээн этинэллэр.

“Инчэҕэй эттээх” диэн былыргы сахалар Орто дойду киһитин этэллэр. Ол курдук киһи этин-сиинин 70-тан тахса бырыһыана уу эбитин наука кэлин быһаарбыта. Олох ханнык эмэ түгэнигэр киһи ханна сылдьарын билбэккэ буккуллан ылар кэм¬нэрэ тиийэн кэлиэхтэрин сөп. Маннык кэм тирээн кэллэҕинэ киһи кыайан быһаарбакка “Илэ дуу, түүл дуу?” диэн санаталаан ылыан сөп. Бу иннэ-кэннэ биллибэт кэмҥэ “Бэйэҕин көм эккиттэн кымаахтаан көрөр буол” диэн кырдьаҕастар үөрэтэллэр уонна “Этиҥ ыарыйдаҕына, илэ сылдьарыҥ биллэр”, онтон эт-сиин баара биллибэтэҕинэ түүл дойдутугар, Үөһээ дойдуга сылдьаҕын диэн быһаараллар. Киһи Орто дойдуга сылдьара эттээҕиттэн-сииннээҕиттэн, тыыннаах сылдьарыттан, ыарыыны билэриттэн уратыланан бил¬лэр. Атын дойдуга, Үөһээ дойдуга эбэтэр түүл дойдутугар сырыттахха эт-сиин суоҕуттан ханан да ыалдьыбат, баара да, бу диэн биллибэт.

Атын дойдуга сылдьыыны киһи түһээтэҕинэ билэр. Бу кэмҥэ киһи атын кээмэйдээх сиргэ сылдьар. Соҕотохто ханна эрэ көтөн тиийэн кэлэр, тугу эрэ көрөр, этэ-сиинэ олох суох, өйдөбүллэрэ эмиэ туспалар. Кэнники кэмҥэ быһаарыллан эрэринэн түүл диэн аҥардастыы өй-санаа көстүүтэ буолар. Бу көстүүлэргэ дьон өйүгэр-санаатыгар былыргыттан мунньуллубут, олохсуйбут өйдөбүллэр, үгэстэр, куттар киирсэллэр.

Өлбүт дьон айыыта-харата суох салгын куттара Үөһээ дойдуга, ырайга тахсаллар, онтон ыар айыылаах-харалаах куттар Аллараа дой¬дуга түһэллэр диэн былыргы өйдөбүллэр бааллар. Үөһээ дойдуга бука¬тын барбыт дьонтон төттөрү кэлбит киһи баара ханна да биллибэт. Биирдиилээн ойууннар ыалдьыбыт киһи кутун көрдүү бара сырыттахта¬рына даҕаны соччо бачча үчүгэй дойду диэн кэпсээбэттэр. Хата ар¬гыара, тумана, тымныыта олус буолан тоҥон, кырыаран киирэллэрэ биллэр. (3,47).

Саха дьоно киһи хаһан да туолбат араас баҕа санааларын туспа арааран “Ыра санаалар” диэн ааттыыллар. Хаһан да туолбат ыра санаалар туспа дойдуга мунньусталлар. Сахалар бу ыра санаалара мунньустар дойдуларын христианскай итэҕэлгэ Ырай диэн ааттаабыттар. Бу дойду барыта дьон хаһан да туолбат баҕа санаалара мунньус¬тубут ураты дойдута буолар. Киһи сирдээҕи олоҕор бэйэтин баҕара саныыр санааларын кыайан толорботоҕуна, баҕар өлбүтүм кэннэ туолуоҕа диэн санааҕа ылларыан сөп. Христианскай таҥара итэҕэллэрэ киһи ити, хаһан да туолбат баҕа санааларын өлбүтүн кэннэ туолаллар диэн былыргы кэмҥэ өйдөрө-санаалара ситэ сайда илик дьону талбыттарынан албынныыллара, билигин да албынныы сылдьаллар. 

Kиһи түһээтэҕинэ, өллөҕүнэ эбэтэр өйө көттөҕүнэ салгын кута босхолонон, этиттэн-сиинииттэн арахсан Үөһээ дойдуга барарын сахалар былыргыттан билэллэр, өйө көппүт диэн этэллэр.

Кэнники кэмҥэ сирбит, Орто дойдубут олоҕо ыараан, куһаҕан буолан иһиэх чинчилээх. Айылҕабыт киртийиитэ, мутукчалаах мастар аҕыйааһыннара Сиргэ биллэр хамсааһыннары үөскэтэн эрэллэр. Бу хамсааһыннар дьон өйдөрүгэр-санааларыгар эмиэ уларыйыылары киллэрэллэр. Ол түмүгэр араас бөлөһүөктэр, халлаан үөрэхтээхтэрэ киһи өллөҕүнэ хаттаан төрөөн иһэр диэн дьону быһаччы албыннааһыҥҥа кытта тиийдилэр.
 
Биир эмэ түбэлтэҕэ олус күүстээх ойуун ийэ кута саҥа төрөөбүт оҕо өйүгэр-санаатыгар киирэн олохсуйуон да сөбүн дьоҥҥо барыларыгар тарҕата сатааһын сыыһа. Үгүс киһи өйүн-санаатын сайдыыта ойуун таһымыгар кыайан тиийбэккэ хаалар.
 
Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ киһи кута этин-сиинин уларытарын билинэр. Маннык түбэлтэҕэ кут бэйэтин өйүн-санаатын, билиитин толору илдьэ сылдьыан сөп. Улуу ойууннар бэйэлэрин куттарын биэрэн эдэр ойууну уһу¬йалларын туһунан кэпсээннэр бааллар. Чахчы кыахтаах, күүстээх улуу ойууннар эрэ куттара кыра оҕоҕо олохсуйан хаттаан төрүүллэрин са¬халар билэллэр. Ол эрээри улуу ойууннар олус аҕыйахтар, биири эмэ билэбит. Саха сирин үрдүнэн биир эмэ улуу ойууннар үөскүүллэрэ дьон бары өйдөрүн-санааларын уһуйан үөрэтии кыаллара олус ырааҕын биллэрэр. 

Киһи анала диэн Сиргэ төрөөн-үөскээн киһи буолуу үөрэҕин баһылаан, өйө-санаата өссө сайдан, этин-сиинин эрчийэн ордук тулуура, дьулуура эбиллиитин ситиһиитэ, олоҕун уһатыыта, киһи быһыылаахтык олоҕун олоруута ааттанар. Өй-санаа тупсубут үрдүк таһымын ситиһии сирдээҕи, инчэҕэй эттээх-сииннээх дьоҥҥо кыаллар кыахтанан, оннук кэм хаһан эмэ кэлиэн эмиэ сөп. Ол аата дьон олохторо төһөнөн уһаан иһиитэ кинилэр өйдөрө-санаалара сайдан, тулуурдара улаатан өссө үрдүк таһымы, ойуун таһымын ситиһэн иһэллэрин быһаарар көстүү буолара чуолкайданар.
Өй-санаа Үөһээ дойдуга көтүүтүгэр бэлэмнэнии дьон-аймах сир-дээҕи олохторугар улахан куттал илэ суоһуурун бэлиэтиир көстүү буолар. Үгүс элбэх киһи бу Сиргэ олох куһаҕан буолла, атын сиргэ, Үөһээ дойдубутугар барыаҕыҥ, онно үчүгэй олох күүтэр диэн сыыһа санааҕа киир¬дэхтэринэ, ол баҕа санаалара мунньустан күүһүрдэҕинэ, аны бэйэлэрин кыахтарынан толорон кэбиһиэхтэрин да сөп. Оччоҕуна Сиргэ алдьархайдар дьэ буолуохтара.

Дьон ортотугар билигин даҕаны итинник быһыыга ыҥырар секталар бааллар. Бу дьон өллөхпүтүнэ үчүгэй олоххо тиийэбит диэн санааҕа оҕустараннар бары бииргэ таҥараларын дьиэлэригэр мунньустан баран¬нар бэйэлэрин өлөрүнэллэр. Маннык түбэлтэлэр ааспыт үйэ бүтүүтүгэр сир аайы кэриэтэ буо¬луталаан тураллар.

Биһиги бары Сиргэ орто үөрэҕи барабыт. Орто дойду үөрэнэр эрэ сирбит. Олорор, айар, уһуннук үлэлиир дойдубут буолбатах. Дьиҥнээх анаммыт дьиэбит - Ырай, онно Айыы үөрэҕэр үөрэниэхпит, онно дьиҥнээхтик олоруохпут. Киһи аймах бүтүннүү Айыы таһымын ситтэҕинэ атын эйгэҕэ, атын планетаҕа көһөрүөхтэрэ. (10,72). Бу курдук өлүү суолугар саха дьонун Сырдык ыҥыра сатыыр.

Дьону Үөһээ дойду, өлүү-сүтүү, айыы буолуу диэки ыҥырыылар элбээһиннэрэ мээнэҕэ буолбатах. “Тыала суохха мас хамсаабат” диэн сахалар этэллэр. Бу ыҥырыылар дьон өйүн-санаатын атын дойдуга көһөргө үөрэтиигэ, дьиҥнээх олоххо, Орто дойдуга өлүү-сүтүү кэлэн иһэригэр бэлэмнииргэ аналлаахтар. Дьон олохторугар ыар, ынырык кэмнэр кэлэн, чугаһаан иһэллэрин бэлиэтээн биллэрэр курдуктар.

Аҥардас өй-санаа бэйэтэ тугу да оҥорор күүһэ суох. Аҥардастыы көтө сылдьар уонна көрөр эрэ кыахтаах. Ол да буоллар өй-санаа ыҥырар, угуйар уратылааҕа дьону батыһыннарар күүстээх. Ханнык баҕарар күүс өйү-санааны баһыйар. Киһи өлөн, өйө-санаата, салгын кута көҥүл, туспа бардаҕына атын күүстэр баһылааһыннарыгар киирэн симэлийэрэ кырдьык буолуон сөп. Ол курдук түүлгэ маарынныыр майгылаах дьон эньиэргийэлэрэ тэҥ буоларынан биир киһи курдук көстүөхтэрин сөп.
 
Техногеннай сайдыылаах цивилизациялар өйү-санааны тутан ылан ханна эрэ ыраах космоска илдьэн улахан компьютердарыгар угаллар диэн этээччилэр эмиэ бааллар. Ол эрээри тыыннаах киһи өйө-санаата кыаҕа кыра буолан компьютер өйүгэр кэлин хоттороро билиннэ. Ол курдук Аан дойду саахы¬макка чемпионунан сотору компьютер буолара чуолкайдык быһаарылынна. Үлэни-хамнаһы салайыыга киһи өйө компьютерга баһыттарбыта эмиэ ыраатта. Онон, атын сайдыылаах цивилизациялар киһи өйүн хомуйан ылаллар диэн этии букатын оруна суоҕа чахчы дакаастанна диэн этиэххэ сөп.

Үөрэхтээхтэр быһаарыыларынан киһи өлөрүн кытта ыйааһына 2 эбэ¬тэр 5 кыраамы чэпчиир эбит. Өлө сыһан баран тиллибит дьон кэпсээн¬нэринэн бэйэлэрин эттэрэ-сииннэрэ быраҕыллан аллараа сытарын хантан эрэ үөһээттэн, туспа туох эрэ сытарын курдук көрөллөр үһү. Ити быһаа¬рыылары уонна сахалар кут-сүр туһунан этэллэрин холбоотоххо киһи өйө-санаата, сал¬гын кута кырдьык этиттэн-сииниттэн арахсан барара сөп.

Улахан күүстээх пророктар, ойууннар салгын куттара өлбүттэрин кэннэ элбэхтик ханна да көстүбэттэр, биллибэттэр. Сахалар өйдөбүл¬лэринэн Үөһээ дойду үрдүк халлааннарыгар куттара тахсар. Ыраас, үтүө санаалаах кут ыйааһына чэпчээн  ордук үөһээ тахсара оруннаах курдук. Арай улуу ойууннар уҥуохтарыгар иҥэн хаалан хаалбыт буор кутта¬ра бэйэтин эрэ харыстанар өйө-санаата ордон хаалан онно сылдьара, баара дьоҥҥо кырдьык биллэр.

Өй-санаа Орто дойдуга Үөһээ дойдуттан киирбитэ диэн сахалар этиилэрин киһи түүллэрэ дакаастыыллар. Үгүс киэҥник биллэр дьон, Д.И.Менделеев таблицатын, А.Эйнштейн теориятын арыйыыларын түүллэригэр түһээн билбиттэр, көрбүттэр. Дьон өйдөрүгэр-санааларыгар түүллэр көстүүлэрэ улаханнык сабыдыаллыыллар. Түүл өйө-санаата киһи ийэ кутугар киирэн ханнык быһаарыыны ылынарыгар сабыдыаллыырын биһиги бары үлэлэрбитигэр быһаара сатыыбыт.  Үөһээ дойду өйө-санаата дьоҥҥо өй уган биэрэн, дьон олохторун ол диэки салайан биэрэллэрэ чахчы буолуон сөп. Үөһээ дойдуга өлбүт дьон өйдөрө-санаалара айыы буолан сылдьаннар тыыннаах дьону онно “үчүгэй” диэн ыҥыра, угуйа сатыахтарын сөп. Тыыннаах киһи маннык угаайыга, албыҥҥа киирэн биэрбэтэҕинэ эрэ олоҕун уһуннук, киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

Сахалар куһаҕаннык өлбүттэр, бэйэлэригэр тиийиммиттэр куттара үөр буо¬лаллар диэн этэллэр. Үөр буолбут кут ханна да ыраах барбат, урут олорбут сирин чугаһынан сылдьар уонна аймахтарыгар ордук биллэр дииллэр. Ол аата, куһаҕан санаа киирбит кута ыраах ханна да барбакка чугас сылдьар. Сир кыр-сынан сылдьара быһаарыллар. Былыргылар этэллэринэн куһаҕан санаа муһуннаҕына кут ыараан үөһээ көппөт. Биһиги быһаарыыбытынан санаа бэйэ-бэйэтин кытта тардыһар күүстээх. Кыайан туолбакка хаалбыт куһаҕан санаа ол тардыһар күүһэ дьайыытыттан ыраах барбат. Үөрдэр сыһыаннаах дьоҥҥо элбэхтик көстөллөрө итинник  быһаарыллара сөптөөх.

Куһаҕан санааларыттан ыраастаммакка эрэ өлбүт, барбыт дьон кут¬тара үөр буолан олорбут сирдэрин аттыгар, чугас сылдьаллара ити быһаарыыга сөп түбэһэр. Куһаҕан санаа киһи кутугар мунньустан, куту ыаратан, ыраах барбат үөр оҥорон кэбиһэрин сахалар былыргыттан билэллэр. Олус элбэх куһаҕан санаалар дьоҥҥо мунньустуулара уонна ыраастамматтара куттар санаалара ыараан үөрдэр олус элбээн иһиилэригэр тириэр¬диэн сөп. Итини тэҥэ элбэх дьон быстах суолларга, сэриилэргэ өлүүлэрэ үөрдэр эмиэ элбээн иһиилэрин үөскэтэр. Куһаҕан санаалаах үөрдэр элбээн, мунньуллууларыттан Yөһээ дойду өйө-санаата мөлтөөн Орто дойду дьонугар куһаҕанынан дьайыыта эбиллэн биэриэн сөп.

Куһаҕан санаа дьоҥҥо ордук чугас сылдьарын сахалар итинник быһаараллар. Тоҕо диэтэххэ киһи куһаҕаны оҥорор майгына үчүгэйи оҥорорунааҕар уруттаан дьайар. Yчүгэйи оҥоруу уустук, эрэйдээх, үчүгэйи оҥорорго элбэхтик үөрэниэххэ, быһаарыахха, үлэлиэххэ-хамсыахха наада. Онтон куһаҕаны оҥоруу боростуой, судургу, элбэх өйү-санааны эрэйбэт, ол иһин оҕо улаатан, өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ куһаҕаны уруттаан оҥороро элбэҕиттэн сахалар “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи тутуһан харыстаналлар. Холобурга, бэргэһэни тиэрэ кэтэн кэбиһиини ылыаҕыҥ. Олус түргэнник уонна ханнык да санаата-оноото суох оҥоро охсуохха сөптөөх саҥаны айыы, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу буолар. Ол эрээри бэргэһэҕэ киһи өйө-санаата иҥэринэн киһи оҥорор быһыыларын барыларын тиэрэ оҥордоххо, киһи быһыыта суох киһи буолан хаалыы эдэр киһиэхэ куһаҕаны аҕалыан сөп. Сахалар киһи буолуу үөрэхтэригэр аан маҥнай куһаҕан быһыылары билэн, арааран, олору оҥорбот буоларга үөрэниэххэ наада диэн этиллэр.

Үөһээ уонна Аллараа дойдулар икки ардыларыгар тэнийэн сытар Орто дойду киһи оҥорор быһыыларын быһаарыыга эмиэ сөп түбэһэр. Ол курдук киһи оҥорор быһыылара сиэр, киһи быһыытын кыйыатын хаһан да аһара барбакка эбэтэр тиийбэккэ хаалбакка, икки ардыларынан түбэһэллэрэ ордук. Ол иһин киһи өйө-санаата сылдьар, үлэтэ-хамнаһа табыллар, сыыһа-халты туттуммат сирэ Орто дойду диэн ааттанан сылдьар уонна киһи оҥорор быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыылар икки ардыларынан, ол аата ортотунан көрөн оҥорулуннахтарына ордук табылларын, олоххо оҥорор туһалара элбиирин быһаарар.

Онон Орто дойду диэн киһи-аймах бары, үчүгэйдиин, куһаҕанныын үөскүүр, олорор, үлэлиир-хамсыыр суос-соҕотох сирдэрэ буолар. Атын хайа да дойдуга; Үөһээ да, Аллараа да киһи тыыннаах буолан, ол аата эттээх-сииннээх олоҕу олорбот.

АЛЛАРАА ДОЙДУ

Саха дьонун былыргы итэҕэллэринэн Аллараа дойдуга абааһылар олороллор. Бу дойдуга улахан айыылаах-харалаах элбэх куһаҕан быһыылары оҥорон өлбүт дьон куттара түһэннэр элбэх эрэйи көрсөллөр диэн православнай таҥара үөрэҕэ этэр эрээри, аныгы үөрэҕи, билиини баһылаабыт, наука этэрин ордук итэҕэйэр, атеизмҥа үөрэммит Россия дьоно ону итэҕэйбэттэр. 

Аллараа дойду туһунан урукку суруйуулартан кылгас быһа тардыылары аҕаллахпытына манныктар бааллар:
 
- Үөһээ, аллараа, отто дойдулар диэн үс сир-дойду баарын курдук былыргы саха сэһэнэ кэпсиир. Үөһээ дойдуга айыы, абааһы сирэ-олох¬торо бааллар, аллараа дойдуга – абааһы сирэ.  (4,209).

- Аллараа дойдуга араас элбэх ыарыылар төрүттэрэ абааһылар оло¬роллор. Аллараа дойду бары абааһыларын баһылыга - Арсан Дуолай диэн буолар. Кини киһи аймахха куһаҕаны эрэ оҥорор.

- Үтүө уустар төрүттэрин Кыдай Бахсыны биир кэмҥэ эмиэ Аллараа дойдуга олохтуу сылдьыбыттара биллэр. Аллараа да дойдуга олордор Кыдай Бахсы уус үс дойдуга барыларыгар уһанарын, сэриилэрин сэбин оҥорон биэрэрин кубулуппат.

(11,176). Уустар аллараа да олордоллор дьоҥҥо олус туһалааҕынан дьарыктаналларыттан бары үчүгэйдэр, туһалаахтар ахсааннарыгар киирсэллэр.

Аллараа дойду атын ыйдааҕа, туспа күннээҕэ, атын айылгылааҕа элбэхтик хоһуллар. Ол дойду туһунан кэпсээн бардахтарына, олоҥхоһуттар “кэлтэгэй ыйдаах, кэлтэгэй күннээх”, “ооҕуй оҕус бадараанныыр бадарааннаах”, идэмэрдээх, иэдээннээх дойдуну ойуулаан, дьүһүннээн бараллар. “Кэри-куру күннээх, кэмсиин-кумсуун сыттаах үтүгэн түгэҕэр” түстэххэ, тимир оттоох, тимир мастаах абааһы сирэ араастаан этиллэр. (9,61).

Үтүгэн диэн былыргы сахалар аллараа дойдуну, абааһылар дойдула¬рын ааттыыллар эбит. (12,218). Ол эрээри маннык ааттаах дойду дьиҥнээхтик баарын историктар былыргы Кытай сирдэриттэн булан тураллар.  (11,34). Олорор сирдэрин туора дьон баһылааннар көһүү, улахан эрэйдэр кэннилэриттэн саха киһитэ кыайан олорботугар тиийбит сирэ-дойдута итинник, абааһы дойдутунан ааттанара эмиэ сөп курдук. Ол курдук соҕуруу истиэптэртэн сахалар сорох улуустара үтүрүллэн бу хоту, төрүт сирдэригэр кэлбиттэрэ билигин быһаарыллан турар чахчы буолар.

Саха дьонун итэҕэллэригэр үөскээбит Аллараа дойду ханна баара билигин да чуолкайдана илик. Аныгы наука Үөһээ дойдуну “коллективное бессознательное” диэн билинэн эрэр, онтон Аллараа дойду туһунан туох да биллибэт, арай үөрэх-билии, наука этиилэрэ сыыйа-баайа таҥара үөрэҕэр киирэн иһэллэриттэн христианскай таҥара үөрэҕин сирдьитэ папа Римскэй Аллараа дойду суох диэн эппитэ иһилиннэ.
 
Сэһэн Боло суруйарынан айыы дьоно үөһээ дойдуга үөскээн бараннар кэнники онтон арахсан, тэйэн үөһээ (соҕуруу), аллараа (хоту) абааһылар икки ардыларыгар (орто дойду¬га) түбэһэн олорон хаалбыттар. Кини быһаарарынан аллараа дойду хо¬ту диэки баар буолуон эмиэ сөп. Ойууннар сорох ыарыылар төрүттэрэ хотуттан тутулуктаахтар диэн этэ сылдьыбыттара эмиэ биллэр.

Олохторун, үлэлэрин таһымынан баһыттарбыт кыра уустар, омуктар, тимир уустарын төрүттэрин абааһы көрөр сирдэригэр Аллараа дойду¬ларыгар олохтоон кэбиһэллэрэ эмиэ өйдөнүөн сөп. Онно тимир уһаарааччылар сири хаһан урууданы хостууллара төрүөт буолара олус табыллар. Итини тэҥэ тимири уһаарар оһохторо уотунан уһуурарыттан күһүҥҥү хараҥа түүннэргэ кырдьык даҕаны уотунан уһуурар абааһылар курдук көстөллөрө чахчы. Ол иһин сир аннынааҕы абааһылары бары уотунан тыыннараллар.

Уус-уран тыл маастардара ойууннар хоту сиргэ көһөн кэлэн баран Аллараа дойдуларыгар тимир ууһун олохтууллара табыллыбат кэмэ кэлбит. Бу уларыйыы тахсыытыгар тимир уустара хоту сиргэ көһөн кэлэн, элбэх тимирдээх сиргэ түбэһэннэр сири хаспакка эрэ урууданы өрүстэр, үрэхтэр туруору хайаларын тэллэхтэриттэн хомуйан уһаараллара биллэр төрүөт буолбутугар сөп. Ол кэмтэн ыла абааһылар дойду¬ларын хоту диэки көһөрөн барбыт курдуктар.

Дьон-аймах олорор сирин, Орто дойдуну араас киртэн-хахтан, куһаҕан майгыттан, элбэх ыарыылартан ыраастаарылар ойууннар Аллараа дойдуну өйдөрүттэн айан кэбиспиттэр. Дьон-аймах бары  ыарыылара, куһаҕан санаалара уонна быһыылара барылара бу дойдуга мунньустан сылдьалларын курдук өйдөбүлү дьоҥҥо иҥэрбиттэр. Кэлин, 2,5 тыһыынча сыллар диэки саҥа үөскээбит тимири уһаарааччылары, тимир уустарын аан маҥнай сөбүлээбэккэлэр бу сирдэригэр, аллараа дойдуга олордо сатаа-быттар да ситэн кыайбатахтар. Тимир ууһун үчүгэй, туһалаах сабыдыала күүстээҕэ баһыйан хайа баҕарар дойдуга сыаналанар киһи буолара хаһан да уларыйбатах.

Дьон өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ үчүгэй уонна куһаҕан дьон, үчүгэйи, туһалааҕы уонна куһаҕаны, туһата суоҕу оҥорооччулар диэн арахсыыларыгар куһаҕаны туспа араараары өйтөн булан оҥорон кэбиспит дойдулара Аллараа дойду буолар.
 
Саха омуга үөскээһинигэр тимир ууһа ылбыт оруола олус үрдүгүн ситэ үөрэтэ иликпит. “Сах” таҥаралаах тимир уустара саха омугу үөскэппиттэр. Сахалар итэҕэллэрин төрүттэрэ ойууннар уонна тимир ууһа бэйэ-бэйэлэрин кыайан сиэспэт биир төрүттээхтэрэ сахалар төрүттэрэ тимир ууһа буоларын бигэргэтэллэрин билигин, нууччалар лаппа баһыйан тимир уһаарааччылар, уһанааччылар суохтарыттан билиммэккэ сылдьабыт.

Онон, Аллараа дойду диэн өйтөн булуллубут дойду. Үөрэх-билии сайдан медицинэ науката үгүс ыарыылар үөскүүр төрүөттэрин быһаарар кыахтаныыта бу дойду ыраастанан, туга да суох буола иччитэхсийэн иһэригэр тириэрдэр. Арай киһи-аймах билигин да кыайан ыраастана илик куһаҕан санаалара эрэ бааллара, бу Аллараа дойду туһунан өй¬дөбүл өссө да сүтэрэ ырааҕын быһаарар. Ол курдук билигин үгүс таҥаралары итэҕэйээччилэр санааларыгар дьон куһаҕан санаалара онно син-биир мунньусталлар. Аныгы үөрэҕинэн Аллараа дойдуга киһи, дьон куһаҕан санаалара эрэ ордон сылдьаллар.

Аллараа дойду нууччалар кэлиэхтэрин иннинээҕи өссө былыргы аата Анараа дойду диэн этэ уонна ол дойду диэн өйдөбүлгэ сөп түбэһэрэ. Бу өйдөбүлгэ Үөһээ дойду эмиэ холбуу киирсэр этэ. Анараа дойду диэн бу дойду, дьон сылдьар дойдулара буолбатах, атын, туспа дойду диэн суолталаах, оннук өйдөбүллээх, көстүбэттэр бары сылдьар сирдэрин быһаарара. Өй-санаа өйдөбүлүгэр дьон сылдьыбат, көстүбэттэр дойдулара Анараа дойду диэн ааттанара ордук сөп түбэһэр, табыллар.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан киһи салгын кута ханнык санаалары түммүтүттэн тутулуга суох Үөһээ дойдуга эмиэ тахсар. Он¬но тиийэн куһаҕан санаалар бэйэлэрин биир санаалаахтарын булсан мунньустахтарына Үөһээ дойду үтүө санаата уларыйан барара саарбаҕа суох буолар. Ол иһин дьон бары тыыннаах эрдэхтэринэ, бу Орто дойдуга олорор кэмнэ¬ригэр өйдөрүн-санааларын тупсардахтарына, куһаҕан санааларыттан барыларыттан ыраастаннахтарына эрэ Үөһээ дойду өйө-санаата тупсара бэлиэтэнэр.

Онон киһи өйүн-санаатын сайыннарар уонна тупсарар сир - Орто дойду эрэ буо¬лар. Бу дойдуттан үөскээн, үүнэн өрө, Үөһээ дойдуга тахсыбыт са¬наалар айыы буолан киһи-аймаҕы салайаллар. Сир үрдүгэр, Орто дойдуга үтүө, үрүҥ санаа баһы¬лаатаҕына уонна бу санаалар Үөһээ дойдуга тахсан муһуннахтарына, түүл буолан киирэн Орто дойду дьонун санааларыгар хардары көмө оҥороннор санаалара тупсарыгар тириэрдэллэрэ быһаарыллар.
 
АБААҺЫЛАР

Сахалар туох куһаҕаны, сөбүлээбэтэхтэрин барытын: “Абааһы көрөбүн”,- диэн этэллэр. Туох куһаҕан барыта, ону тэҥэ бэйэлэрин өйдөбүллэригэр сөп түбэспэттэр барылара “абааһылар” диэн ааттаналлар. Былыргы итэҕэлинэн киһиэхэ, сүөһүгэ куһаҕаны оҥорор, өлүүнү аҕалар, киһи хараҕар көстүбэт куһаҕан тыын абааһы буолар. (12,14).

Абааһылар үс дойдуга үһүөннэригэр бааллар. Арай Орто дойдуттан абааһылары аҕыйатаарылар туспа дойдуга - Аллараа дойдуга атаара, онно мунньа сатыыллар.

Үөһээ дойду абааһылара ордук күүстээх, күдэхтээх, уордаах буолаллар. Үөһээттэн түһэр абааһылартан ордук биллэллэрин “Кугас” уон¬на “Хара маҥаас” сылгылаахтары ааттыыллар. (5,116). Былыргы истиэп аттаах сэрииһиттэрин тус-туспа бөлөхтөргө араартыылларыгар аттарын дьүһүнүттэн көрөн талан холботолууллара. Кугас уонна хара маҥаас дьүһүннээх аттардаах бөлөхтөртөн сахалар ордук улахан эрэйи көрсүбүттэрэ сөп.

Олус былыргы олоҥхо кэмин саҕана дьон бэйэлэрин икки аҥы; айыылар уонна абааһылар диэн ааттаан арахсар эрдэхтэринэ, абааһылары кытта куруук сэриилэһэллэрэ, өлөрсөллөрө, баайдарын былдьаһаллара. Өстөөхтөрүн барыларын абааһыларынан ааттыыллара, хаһан да эйэлэспэттэрэ.

Киһи өйө-санаата сайдыыта, үчүгэйи оҥорор быһыыта элбээһинэ айыы дьоно бэйэлэрэ икки аҥы арахсыыларыгар; үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорор дьон үөскээһиннэригэр тириэрдибитэ, бу кэмҥэ абааһылар аҕыйаабыттара.
Аллараа дойду куруук бадык-бүдүк хараҥа. Онно адьарай биистэрэ-абааһылар олороллор. Кинилэр киһи аймаҕы өһүүллэр, араас дьаҥы-дьаһаҕы, ыарыыны-өлүүнү ыыталлар диэн этэллэр. Аллараа дойду бары абааһыларын баһылыга - Арсан Дуолай диэн буолар. Кини киһи аймахха куһаҕаны эрэ оҥорор.

Былыргылар араас элбэх ыарыылар төрүттэрин барыларын “абааһылар” диэн ааттыыллар. Хас биирдии ыарыы абааһылара анал ааттаахтар. Саха абааһылары киһини сиир ыарыыларыгар маарыннатан ааттаталаабыт. Холобурга, аҕыйах ыарыы абааһыларын ааттарын аҕын¬нахпытына ханнык ыарыыга сыһыаннаахтара ааттарыттан биллэ түһэллэр:

- Бэки Уораан - тымныыттан тобук, тоҥолох, сис дьарҕатын, бохооруу ыарыытын абааһыта.

- Хохсоот абааһыта - үргүөртэн тыҥа, сөтөл ыарыытын аҕалар абааһы.

- Суптуруку удьуордара - тымныыттан, куһаҕан астан куртах, оһоҕос ыарыытын абааһылара.

- Чээкэй өлүү – киһи көрөрүн-истэрин суох оҥорор харах, кулгаах ыарыытын абааһыта.

Аллараа дойдуга киһи кутун сиир, өйүн-санаатын, сиэрин-майгытын айгыратан өлөргө-сүтэргэ тириэрдэр абааһы уолаттара, кыргыттара эмиэ олороллор:

- Обот Төрдө - ымсыырар, уордаах санааны, дьаллыгы киһиэхэ иҥэрэр. Харса Төрдө - харса суох  өһүөннээх,  иҥсэлээх  санааны,  имэҥи күөртүүр, охсуһууга эчэтэр, өлөрөр санааны киллэрэр.

- Дьаллык Төрдө - кыдьыгы биэрэр, арыгы, табах дьаллыгар ылларар санаалары иҥэрэр. Обут Томтой - омуннанан тиэрэ санааланыыга, сыыһыыга тириэрдэр, тэмтэритэр.

Былыргы хараҥа үйэлэргэ дьоҥҥо бары куһаҕаны, ол иһигэр куһаҕан майгыны абааһылар биэрэллэр дии саныылларыттан куһаҕан абааһылары итинник ааттаабыттар. Абааһылар дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын быһаарарга, туспа араарарга аналлаахтарын иһин туспа сиргэ, Аллараа дойдуга олохсуйдахтарына эрэ табыллар эбиттэр. Ол курдук былыргы дьон киһи өйүн-санаатын олус боростуойдук быһааран, үчүгэй уонна куһаҕан санаа¬лара тус-туспа сылдьалларын курдук саныы үөрэммиттэр. Ол аата, киһиэхэ хантан эрэ куһаҕан санаа киирдэҕинэ эрэ куһаҕан быһыылары оҥорор диэн олус көнөтүк, боростуойдук өйдүүллэриттэн Аллараа дойдуну – куһаҕан барыта мунньустар дойдутун айан олоххо киллэрбиттэр.

Былыргы кэмҥэ сахалар бары ыарыылары үөрэх-билии суоҕуттан туохтан үөскүүллэрин, хайдах тарҕаналларын билбэттэриттэн дьоҥҥо эмиэ абааһылар ыыталлар дии саныыллара. Оччолорго дьону эмтээһининэн аҥардас¬тыы дьарыктанар ойууннар бары кыайбат ыарыыларын күүстээх абааһы¬ларга балыйаллара абааһылар аҕыйаабаттарыгар тириэрдэрэ. Үөрэх-билии суоҕуттан дьон абааһыны итэҕэйэллэрэ ордук күүһүрэр этэ. Туох билбэттэрин барытын абааһыга күтүрээннэр абааһылара ордук элбээн хаалбыттар.

Сэһэн Боло суруйбутунан саха дьоно абааһылар диэн иччилэри, үөрдэри эмиэ ааттыыллар. Былыр абааһы диэн илэ сылдьар буолара үһү. Абааһыны кытта айыы дьонун бөҕөстөрө куруутун охсуһаллар, тусталлар, күрэхтэһэллэр эбит. (4,209).

Курууппа ойуун кэпсээбитинэн үөр буолбуттар эрэ абааһыга кубулуйаллар. Абааһы киһи этин-сиинин моруулуур, кутун-сүрүн эмиэ муокас¬тыыр. Киһи абааһыттан өлөр. (2,42).

Үөрэх-билии аҕыйах кэмигэр Айылҕа биллибэт, хараҥа күүстэрэ ор¬дук элбэх эбиттэр. Билигин үөрэх-билии сайдан ситэ үөрэтиллэ илик иччилэртэн уонна үөрдэртэн ураты абааһылар бары сүппүттэр. Киһи майгынын уратылара барылара хайдах иитиллибититтэн уонна үөрэтил¬либититтэн ордук тутулуктаахтара быһаарыллан абааһылар улаханнык аҕыйаатылар. Медицина науката үгүс ыарыылары кыайан эмтиирэ, бу ыарыылар төрүттэрин булуута, ыарыы абааһылара олох да эстиилэригэр, симэлийиилэригэр тириэртэ.

Саха дьоно былыр-былыргыттан Айылҕаҕа ханнык эрэ биллибэт күүс¬тэр, олору тэҥэ киһиэхэ маарынныыр дьон көстүүлэрэ баалларын бэлиэтии көрөллөрө биллэр. Былыргы кэмҥэ итинник көстүүлэр хантан үөскүүллэрин кыайан арааран билбэт эрдэхтэринэ барыларын холбуу абааһылар диэн ааттаабыттар.

Былыргы дьон туох билбэттэрин, өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэс¬пэт куһаҕаннарын барыларын абааһылар оҥороллор дии саныыллар этэ. Ол эрээри иччилэри абааһылары кытта соччо буккуйбаттар. Иччи олох¬тоох миэстэлээх, куруук биир сиргэ сылдьар, онтон абааһы ханна тохтуур сирэ баара биллибэт.

Абааһыны биирдэ эмэ да буоллар дьон көрөллөр-билэллэр. Кинилэр абааһылар тустарынан кэпсээннэрэ сурукка киирбит өттүлэриттэн хо¬муйан, балар сүрүн уратыларын, ханнык сиргэ-дойдуга дьон көрсө түһэллэрин быһаарыахпыт. Итини тэҥэ абааһыны көрсө түһүүгэ киһи бэ¬йэтин ис туруга сүрүн оруолу ыларын быһаарарга кыһаныахпыт. Ол иһин хас даҕаны сурукка киирбит түбэлтэлэри аҕалтаатахпытына, манныктар бааллар:

1. Мин ол тыаны ортотунан ааһан, алаас сыырын үрдүгэр киирбитим. Арай төбөбүн өндөс гынан көрбүтүм, миэхэ уун-утары саһаантан ордук холобурдаах үрдүк, кэтит дарайбыт сарыннаах, хоруоп курдук холбой¬бут көҕүстээх төбөтө суох абааһы сыыры тахсан, мин баран иһэр су¬олбунан субу чугаспар тахсан иһэр эбит.

Көрбүтүм соһуччута бэрдиттэн бастаан хорус гына түстүм быһыылааҕа. Тохтуу биэрбитим, иннибэр олус ынырык, дьулаан киһи иһэрэ. Атаҕа атырдьах курдук, аччаччы тэбиммит, илиитэ санныгар ыйанан иһэр. Таҥаһын-сабын бу диэн өйдөөбөппүн. Биир кэм хап-хара көстөрө. Киһи аҕынньыта төллүөх, куп-куһаҕан сыттааҕа.

Ходьох гына тура түспүтүм курдук эмискэ, тугу эрэ ынырыктаахтык хаһыытаабытынан, сыыры өрө сүүрэн, эмээхсиним барбыт сирин диэки барбытым. Ити икки ардыгар өйбүн сүтэрэн ылбыт быһыылааҕым, эмээхсиним эрэйдээҕи ытыы-ытыы ыга кууһан турар эбиппин.

2. Бастаан соччо уолуйбатаҕым. Утары хааман испитим. Онтон туос курдук кубаҕай сирэйдэрин көрө түһээт, эмискэ олус улаханнык кут¬таммытым. Этим бүтүннүүтэ титирэстииргэ дылы буола түстэ, уҥуохта¬рым салҕалаан хааллылар, хааным чынчыктарбар тиийэ ты-быс-тымныытык өрө сүүрэн дьырылаан таҕыста. Куйахам күүрдэ, сиһим кэдэрэҥнээтэ. Төннүөхпүн сатаммат. Абааһылар куоттаххына, бэйэҕин эккирэтэллэр диэн этэллэрин өйдүүбүн. Дьиэм олус чугас этэ. Куот¬тахпына, дьиэбэр киириэхтэрэ, дьонум көрөн куттаныахтара диэн са¬наалаахпын.

Абааһыларбар уун-утары бардым. Дьулайбытым сүр. Ону хайыам баа¬рай? Тыыннаахтыы сииллэр үһүө. Оннооҕор сэрии уотугар киирэн тах¬саллар. Утары бардахпына, абааһы бэйэтэ сүтэн хаалыахтаах эбэтэр атын сиринэн туораан биэриэхтээх диэн этиини олус кытаанахтык өйдүүбүн.

Киһи куттаннаҕына, атаҕа кыайан хаампакка, кыаһыланан хаалар курдук буолар эбит. Инним хоту аны сүүрбэччэ хаамыыны барарым буоллар. Суол арахсыытыгар мин урут тиийдим.

3. ...Эргэ өтөххө хонордуу оҥостубуттар. Аттарын сэргэҕэ баайан, ыҥыырдарын устан дьиэҕэ киирэн, балаҕан көмүлүөк оһохтооҕун оттон тигинэтэн кэбиспиттэр.

Эргэ остуол сыыһа баарыгар өйүөлэрин таһааран, оргуйбут чэйдэ¬рин туруоран аһыырдыы тэринэн олорбуттар. Арай Ньукулай көрдөҕүнэ, остуолларын биир уһугар олус куһаҕан, дьүдьэх баҕайы дьүһүннээх киһи олорсубут. Ньукулай: “Бу киһи хантан кэлэн хаалла? Таһыттан туора киһи киирбитин көрбөтөҕүм ээ”, - дии санаан баран доҕорун көрбүтэ: киһитэ туос курдук кубарыйан хаалбыт, саҥатыттан матан баран, нэһиилэ арыылаах килиэбин айаҕар илдьэ олорор эбит.

Сотору, хабыс-хараҥаҕа өтөхтөн тахсар суолунан айаннаан испит¬тэр. Куттаммыттара бэрт буолан, бэрт өргө диэри туохтан эрэ дьик¬синэ, саҥата-иҥэтэ суох, бэл кэннилэрин даҕаны хайыһан көрбөккө айаннаабыттар.

4. Дьиэҕэ киирэригэр атын атаҕын баайан баран, аһата ыыппыт. Чэйэ оргуйбутун кэннэ, көмүлүөк оһоҕун сылааһыгар сыраллан, аһыы оло¬рон, хотоҥҥо туох эрэ тыаһа торулуурун истибит.

Аһаан бүтэн, уотун эбии оттон күлүбүрэппит. Ол кэннэ кирээккэҕэ куурда уурбут таҥастарын эргитэ турдаҕына, хотон иһигэр эмиэ тыас тыаһаабыт. Тугу эрэ саайан чыбырҕаппыт. Ити түүн Испирдиэн аанньа утуйбакка хоройбутунан хоммут. Арай утуйан барбытыгар абааһыта атаҕыттан тардан уһугуннарбыт.

Атын тутан аҕалан  сэргэҕэ   баайбыт,   ыҥыырдаан   барардыы тэриммит,   таһаҕаһын   хомунан   атыгар  ыҥырдыбыт. Дьиэ иһэ чуумпу, туох да баара  биллибэт.  Сүгэтинэн, били сыппыт оронун адарайын түөрбүт. Орон  ан¬ныгар  өлбүт  киһи  уҥуоҕун  дьардьамата бу атыгыраан сытар эбит.

Өлөрөн баран көммөккөлөр эрэ, орон анныгар быраҕан кэбиспит киһилэрэ эбит. Уҥуоҕа тутуллубатах киһи дэриэтинньик эбэтэр илэ сүүрэ сылдьар абааһы буолуохтаах.

5. Кэлин ыалга тиийэн бэҕэһээ киэһэ туохха түбэһэ сылдьыбытын туһунан кэпсээбит. Онуоха, дьиэлээх оҕонньор: “Оо, ол дэриэтинньик дьахтар. Биһи киниэхэ куттанан чугаһаабат ыалбыт. Бэйэтэ даҕаны суолтан туора олорор”, - диэн бэрт кылгастык кэпсээбиттэр. “Ол дьахтар хайдах, туохтан дэриэтинньик буолбутай?”- диэн Өксөкүлээх ыйыталаспыт. “Соторутааҕыта соҕус ити балаҕаҥҥа булчут саха киһитэ олорбут. Кинилэр оҕоломмотохтор. Бултаан, сүөһү ииттэн, син бэркэ олорбуттар. Арай биир күһүн эр киһи тайҕаҕа бултуу тахсан баран эргиллибэтэх. Эһэ былдьаабыта дуу, атын туох быһылааҥҥа түбэспитэ биллибэт. Дьахтар бэрт өр күүтэ сатаан баран, оһох кэннигэр быала¬нан кэбиспит. Ону ким даҕаны билбэтэх. Саас сытыйан, этэ ууллан, сиргэ тохтон түспүтүн кэннэ билбиттэр. Онтон ыла хараллыбакка ту-ран хаалбыт, ким да куттанан чугаһаабатах”,- диэн кэпсээбиттэр. (13,6-18).

Н.Слепцов биолокация көмөтүнэн куһаҕан сирдэр баалларын булан ыраастыыр уонна кыайан бүөлүүр кыахтааҕын дьоҥҥо билиһиннэрбит. Кини Дьокуускай куоракка Маяковскай уулуссатыгар баар библиотека үлэһиттэрэ элбэхтик ыалдьар буолбуттарын уонна икки үлэһиттэрэ эдэр саастарыгар өлбүттэрин, библиотека остуорастара түүн араас тыаһы-ууһу истэллэрин куһаҕан сир баарынан быһаарар.

Суорҕаннары ылан быраҕар, оҕолор утуйа сытар оронноругар кэлэн олоро түһэр абааһылар биһиги куораппытыгар бааллар эбит. Маннык уустук кэмнэр ыаллар ийэлэрэ бэйэтигэр тиийинэн өлбүтүн кэннэ биллэн тахсыбыттар.

Н.Слепцов бу көстүүлэри быһаарарга элбэх гипотезалар баалларын ыйар уонна бэйэтин көрүүлэрин маннык быһаарар:
- По поводу привидений, призраков, полтергейстов, звуков, конеч-но, нет однозначного научного объяснения. Есть много предположений, гипотез. Есть, например, гипотеза о полевой форме жизни. Это на уровне микрочастиц и микрополей накопленный энергоинформационный сгусток или поле, которое может принимать всякую форму и видоизменяться, запрограммироваться на всякое воздействие на окружающую среду, людей и животных. С одной стороны, человек является биологическим объектом, т.е. живет биологической формой жизни. С другой стороны, душа человека есть полевая форма жизни.

Когда человек умирает, то умирает как биологический объект, а полевая форма жизни отделяется, переходит в различные уровни - в рай или в ад, в зависимости от того, какую жизнь он прожил. Если человек покончил жизнь самоубийством, то его полевая форма жизни блуждает между “нижним” и “средним” мирами, по тем местам, где он жил, много времени проводил, умирал.

Таким образом, становится неприкаянной душой - нечистой силой. Такие силы в определенных условиях могут стать зримыми, проявлять элементы разума, издавать различные звуки, даже в физическом плане могут передвигать предметы, вкючать электроприборы, открывать кра¬ны в ванной. (14,36).

Былыргы сахалар итэҕэллэрин туһанан айылҕа араас көстүүлэрин быһаарыы атыттартан быдан оруннаах. Сахалар итэҕэллэринэн киһи өллөҕүнэ үс куттара тус-туспа бараллар, үөр буолан ыһыллаллар. Үөр диэн туох эрэ элбэх холбуу бииргэ сылдьара ааттанар. Куттар тус-туспа баран, элбэх буола ыһыллан хаалалларын иһин былыргы ойууннар үөр буолаллар диэн этэллэр. Бу куттар ханнык сир¬гэ түбэһэн сылдьаллара Айылҕаҕа араас көстүүлэри үөскэтэллэр. Са¬халар итэҕэллэринэн киһи куһаҕан, иэстэһэр санаалаах эбэтэр ханнык эрэ баҕа санаата туолбатах киһи кута тардыһар күүһүттэн кыайан ыраах барбакка үөр, иччи, абааһы буолан олорбут сиригэр хаалан хаалар, онтон үтүө санаалаах кут кырдьык үөһээ диэки тахсан, ыраатан дьоҥҥо-сэргэҕэ биллибэт буолар.

Ыарахан, кэлэр көлүөнэлэригэр хом санаалаах киһи ийэ кута эмиэ ханна да барбакка иччи буолан олорбут, урукку сылдьыбыт сирдэринэн сылдьар. Абааһылар тустарынан кэпсээннэри ырыттахха, төрүт сирин булан, көмүллэн, хараллыбатах киһи буор кута киһи уҥуоҕун аттыгар сылдьарын үгүс дьон көрөннөр абааһы диэн ааттыыллар эбит. Киһи кы¬рамтатын булан, харайан, көмөн кэбистэхтэринэ абааһы дьэ суох буо¬лан, сүтэн хаалара ити быһаарыыны бигэргэтэр.

Онон, саха дьонун абааһы туһунан кэпсээннэригэр итэҕэл, кут-сүр үөрэҕин өйдөбүл¬лэрэ иҥэн сылдьаллар. Киһи өлбүтүн кэннэ куттара туспа да бардаллар даҕаны киһи бэйэтин мөссүөнүн эмиэ илдьэ сылдьар эбиттэр. Ол курдук өлөн баран көмүллүбэккэ хаалбыт дьон үксүгэр илэ бэйэлэринэн сылдьар курдук көстөллөр. Сахалар итэҕэллэринэн киһиэхэ бэйэтигэр маарынныыр көстүү - иччи киһи уҥуоҕун аттыгар, олорбут сирдэринэн сылдьар.

Абааһылар туһунан суруйан баран врач-психиатр И.А.Иванов быһаарыыларын киллэрбэккэ хаалыы суруйуу итэҕэстийэригэр тириэрдэр. Англия психологтара өссө 1949 сыллаахха быһаарбыттарынан киһи-аймах уопсай ахсааныттан 10 бырыһыаннарын кэриҥэ олохторун устатын тухары, кырата биирдэ, сороҕор хаста даҕаны, галлюцинациялары, ол аата, ханнык эрэ көстүүлэри көрбүттэр эбит. (15,73). Дьон доруобуйалара мөлтөөн-ахсаан иһиитэ абааһылары, араас көстүүлэри көрөөччүлэр элбээн иһиилэригэр тириэрдэр, араас невротическэй туруктар ыарыыга кубулуйан олохсуйан хаалаллар. Маннык быһыы дьон сирдээҕи олохторугар ханнык эрэ кэрдиини эмиэ аһара барбаттарын эрэйэр. Ол аата сахалыы алгыс: “Yөһээттэн үргүөр үргүйбэтин, алларааттан аргыар аргыйбатын!”- диэн этиилэрэ кырдьык Орто дойду олоҕо туруктанарыгар ананарын быһаарар.

АБААҺЫНЫ КӨРҮҮ

Сахалар “Аһаҕас эттээх” киһи араас элбэх абааһылары, былыр үйэҕэ өлбүт дьону көрөр дииллэр. “Аһаҕас эттээх” киһи абааһылары, былыр үйэҕэ өлбүт дьону күн сырдыгар кытта көрөрүнэн уратыланар эбэтэр элбэх киһиттэн кини эрэ итилэри булан көрөрө билиҥҥи да кэмҥэ бэлиэтэнэр.

“Бүтэй эттээх” киһи үйэтин тухары ханнык да абааһы, сибиэн диэни билбэккэ, түүлү элбэхтэ көрбөккө эрэ уһун олоҕун холкутук олорор. Дьон-аймах лаппа эл¬бэх өттүлэрин бүтэй эттээх дьонунан ааҕыахха сөп. Үөрэхтээхтэр ааҕан таһаарыыларынан дьон-аймах уонча бырыһыаннара үйэлэригэр биирдэ эмэ галлюцинациялары, араас көстүүлэри көрөллөр. Ити быһаарыыга сөбүлэстэхпитинэ, араас көстүүлэр “Аһаҕас эттээх” киһиэхэ бэйэтигэр эрэ анаан-минээн кэлэллэрэ быһаарыллар. Ол курдук элбэх киһи бииргэ сырыттахтарына биир эмэ киһи, “Аһаҕас эттээх” киһилэрэ, абааһылары булан көрөрө бэлиэтэнэр.

Абааһылар тустарынан кэпсээннэртэн быһаардахха абааһылары көрүү эмиэ түүл эйгэтигэр киирэн ылыы курдук көстөр. Ол курдук киһи олус соһуччу, сороҕор хараҕын кырыытынан абааһылары көрөрө кэпсэнэр. Киһи түһээтэҕинэ эмиэ атын эйгэҕэ киирэн тахсарынан абааһылары элбэхтик көрөллөр. Манна бары барыта сирдээҕи кээмэйгэ сөп түбэспэт. Туга да биллибэт хара бэкир дьону киһи түүлүгэр элбэхтэ көрөр.

Түүллэри үөрэтии түмүгүнэн биһиги киһи куттара тус-туспа сылдьалларын быһаарбыппыт кэнниттэн иччилэр хайа эрэ киһи буор эбэтэр ийэ кута буолалларын итэҕэйиэххэ сөп.

Абааһыны дьон үгүстүк киэһэ борук-сорукка утуйаары сытан эбэтэр уһуктан иһэн көрөллөр. Бу кэмҥэ киһи саҥардыы утуйан эрдэҕинэ бэйэтэ утуйбутун дуу, уһуктаҕаһын дуу ситэ араарбат кэмигэр түбэһиннэрэн араас көстүүлэ¬ри көрөр. Абааһыны көрөр киһи бу кэмҥэ түһээбитин эбэтэр илэ көрбүтүн өйдөөбөккө хаалара сөп.

Биһиги быһаарыыбытынан быстах кэмҥэ киһи утуйа охсон баран түһээн көрбүтүн илэ курдук санаатыгар оҕустарыан сөп. Сорох түүл көстүүтэ илэни кытта ситимнэспит курдук эмиэ көстөр түбэлтэлэрэ биллэллэр. Маннык кэм тирээн кэллэҕинэ сахалар: “Көм эккиттэн кымаахтаан көрөр буол”,- диэн сүбэлииллэр. Ол аата киһи этэ ыарыыны биллэҕинэ эрэ илэ көрөрө чахчыта быһаарыллар.

Абааһылар биллибит түбэлтэлэриттэн араас тыастары истиини элбэх киһи бииргэ истэллэр. Биир дьиэҕэ хоно сыттахтарына истиэнэни ох¬суолуур тыас чугаһаан, улаатан иһэр үһү. Дьиэ иччитэ сүгүн хоннорумаары гынна диэннэр түүннэри хомунан атын сиргэ көспүттэр. (16,7).

Балааккаҕа утуйа сытар отчуттар арай аттаах дьон тула сүүрдэ сылдьар тыастарыттан соһуйан уһуктубуттар. Күнүс бу дьон эргэ киһи уҥуохтарын көрө сылдьаннар кынчаал булан ылбыттар. Аттаах дьон бу кынчаалы көрдүү кэллэхтэрэ диэннэр таһырдьа быраҕан биэр¬биттэригэр туйахтар тыастара дьэ сүппүт.

Айылҕаҕа, эргэ дьиэлэргэ, дьон мустан ааһар сирдэригэр киһи истэн соһуйар араас тыастара хаһан баҕарар бааллар. Киһи соһуйан хаалан ханнык тыаһын кыайан араарбатаҕына үгүстэрин абааһыга да балыйыан сөп.

Курууппа ойуун үөрдэри абааһылар диир. (2,48). Быстах өлүүгэ түбэһэн өлбүт дьон куттара үөр буолаллар диэн өйдөбүл эмиэ баар. Онон, абааһылар диэн үөрдэри эмиэ ааттыыллар.

Дьон сөбүлээбэтэхтэрин, билбэттэрин, урут көрбөтөхтөрүн соһуччу көрдөхтөрүнэ хаһан баҕарар абааһыга балыйаллара билигин да хаала илик.
              
Киһини тиһэх суолугар атаарарга сиэри-туому кытаанахтык тутуһуу ирдэнэр. Олус былыргы өтөхтөргө биллэр араас көстүүлэр, абааһылар барылара кэриэтэ кыайан сиэр-туом быһыытынан көмүллүбэтэх, хараллыбатах дьон өлүктэриттэн үөскээбиттэрэ билэр дьон кэпсээннэринэн быһаарыллар.
 
Өлбүт киһи малын-салын, оронун туспа киһи туһанара куһаҕан, сэрэхтээх. Балары туһанар киһиэхэ киһи кута түүлүгэр киирэн көстүөн, куһаҕаннык утуйуон, баттатыан сөп.
 
Бэйэлэригэр тиийиммит дьон өйдөрө-санаалара, куттара үөр буолаллар диэни сахалар былыргыттан билэллэр. (17,17-41). Өлүөн иннинэ айыытын-харатын этэн ыраастамматах киһи өйө-санаата, кута үөр буолара кини туолбатах санаата тардыһыытыттан кыайан ыраах, дьабыныгар барбакка аймах дьонун аттыларыгар сылдьарынан уонна тугунан эмэ биллэринэн үөр буолар.

Онон, былыргы кэмнэргэ олорон ааспыт дьон, араас иччилэр, куттар быыстарыгар киһи олоҕун олорор. Ол иһин сыыһа-халты туттубат туһугар ордук сэрэхтэнэрэ, харыстыыра, былыргы олох үөрэҕин билэрэ, үгэстэри олоҕор тутуһара ирдэнэр. 

АЙЫЫ БУОЛУУ

Саха тыла олус былыргы кэмҥэ үөскээбититтэн үгүс тыллар дорҕоонноруттан тутулуктарын билигин да сүтэрбэккэ сылдьаллар. Саха тыла дорҕоонноруттан тутулуктарын биһиги “Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара” диэн үлэбититтэн булуохха сөп.

Айыы диэн өй-санаа үөскээһинин уонна киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйуутун, уларыйыылар киириилэрин быһаарар соҕотох тылбыт. Бу тылбытын сэбиэскэй былаас кэмиттэн ыла тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, нууччатымсыйбыт учуонайдар буккуйууларыттан, уларыта, икки аҥы араара сатыылларыттан бары үлэһиттэр көмүскүүр кэммит тиийэн кэлбитин билиэхпит этэ.

Саха тылыгар өйү-санааны быһаарар “ай” диэн тыл баар. Өйгүттэн саҥаны булан, оҥорон таһаар; кими, тугу эмэ баар гын, олохтоо диэн киэҥ өйдөбүллээх. (12,15). Бу тыл киһи саҥаны айа сатыыр өйүттэн-санаатыттан “айыы”, саҥаны арыйыы оҥоруллан, чочуллан, үөскээн тахсарын чуолкайдык быһаарар. Ол аата ай диэн биһиги тугу эмэ айа, арыйа сатыырбытын баспыт иһигэр саныыбыт, онтон тугу санаабыппытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына уонна киһи билбэт, оҥорбот быһыыта буоллаҕына айыы буолан тахсар, “ыы” диэн ытааһыны биллэрэр дорҕооннонор. Бу саҥаны айыыбыт аан маҥнай үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана араарыллан быһаарыллыбат уратылаах. “Ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэринэн куһаҕана элбэҕэ быһаарыллар.
 
Сахалар былыр-былыргыттан киһи өйө-санаата икки өрүттээҕин арааран билэн олохторугар туһана сылдьаллар. Ол билиилэрэ барыта “айыы” диэн икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээх тылбытыгар иҥэн, түмүллэн сылдьар. Ол барыта киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэриттэн быһаччы тутулуктаах. Итэҕэлгэ олоҕурбут бобууну, үгэһи кэһии, дьон сиэригэр баппат быһыылары оҥоруу эмиэ айыыны оҥоруунан ааҕыллар. (12,16). Ол аата киһи куһаҕаны, дьон оҥорбот быһыыларын оҥордоҕуна эмиэ айыы буолан тахсарын билиэ, онтон сэрэниэ, “айыы үчүгэй” диэн арбаабакка эрэ сылдьара эрэйиллэр.

Дьон бэйэлэрин биир мэйиилэринэн өйдөөн-санаан туран оҥо-рор быһыылара икки аҥы арахсалларын “айыы” диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ, быһаарыылааҕа толору дакаастыыр. Киһи мэйиитэ үчүгэй да дьыалалары эбэтэр куһаҕаны да толкуйдаан, оҥорон таһаарар кыахтааҕын айыы диэн тылбыт соҕотох буоллаҕына эрэ табатык быһаарар. Киһи мэйии¬тин итинник оҥоһуулааҕын сахалар былыр-былыргыттан билэннэр “айыы” диэн өйү-санааны быһаарар тылбыт соҕотох уонна икки өрүттээх өйдөбүлүн иҥэринэн сылдьар. Үчүгэйи оҥордоххо үчүгэй, үрүҥ айыы, онтон куһаҕаны оҥоруу куһаҕан, хара айыы диэн араарыллан ааттанал¬лар. Элбэх өйдөөх киһи оҥорор куһаҕан быһыылара ордук ыар, улахан содуллаахтар. Улахан уоппуттаах буруйу оҥорооччуну, уоруйаҕы, халабырдьыты булан тутуу, хаайыы улахан уустуктары үөскэтэрин, эрэйдээҕин полиция үлэһиттэрэ үчүгэйдик билэллэр.

Айыы диэн тыл биллэр уратытынан аан маҥнай оҥоруллубут айыы, саҥаны айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллибэт, арай барыта үчүгэй буолуон баҕарабыт эрэ. Ол эрээри төһө эрэ кэминэн бу айыыбыт хайдаҕа олох уопутунан дьэ быһаарыллан тахсар уратылаах. Улуу Өктөөп өрө туруута кыайан салайар былааһы дьадаҥылар уонна үлэһиттэр ылбыттара куһаҕана 74 сылынан биирдэ биллэн тахсыбытыттан, үлэ-хамнас сатарыйбытыттан бу былаас бэйэтэ эстибитэ. Ол аата төһө эмэ уһун кэмҥэ саҥаны айыыбыт үчүгэй дии сылдьыбыттара кэлин куһаҕана биллэн тахсан салайар былаас уларыйбыта атыттарга үөрэх буолар.

Киһи оҥорор бары быһыыларын; үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын бэйэтэ мэйиитинэн толкуйдаан айан таһаарарын сахалар былыр-былыргыттан билэннэр “айыы” диэн ааттаабыттар, үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруу барылара айыыны оҥоруунан ааттаналлар. Ол аата биир мэйииттэн үөскээн, айыллан тахсаннар хайалара да айыы буолан баран салгыы үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн икки аҥы арахсаллар. Биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрэ, суруйааччыларбыт, учуонайдар аһара нууччалары үтүктэллэриттэн уонна өй-санаа бу арахсыытын билбэттэриттэн билигин буккуллан, итэҕэллэниэхтэрин баҕарар саха дьонун барыларын албынныы, сымыйалыы, “айыы үчүгэй” диэн этэ, үөрэтэ сылдьаллар. Итини тэҥэ бэйэлэрин аһара “үчүгэйбит” диэн сыыһаларын саптынаарылар “аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан туһаннара сатыыллар.

Дьон өйдөрө-санаалара тугу үчүгэй уонна тугу куһаҕан диэн тус-туспа араартааһыннара сөп түбэспэттэр, тус-туспалар. Үгүс дьон үлэлээн-хамсаан, тоҥон-хатан үчүгэйи, баайы-малы оҥороллор, онтон сорохтор ол баайтан-малтан босхо, талбыттарынан ылан туһаныахтарын баҕараллар. Бу дьон тугу үчүгэй, тугу куһаҕан быһыы диэн этэллэрэ букатын да утарыта турар өйдөбүллээхтэр. Ханнык баҕарар оҥорор быһыыларын дьон бары бэйэлэрин өйдөрүнэн-санааларынан төһө эмэ өр кэмҥэ санаан, толкуйдаан, бэйэлэригэр барыстааҕын билэн баран оҥороллоруттан өй-санаа икки аҥы; үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн арахсыыта үөскээн тахсар.

Оҕоҕо кыра эрдэҕинэ ханнык өй-санаа; үчүгэй үгэс дуу, куһаҕан үгэс дуу иҥэриллибититтэн өйө-санаата туспа уратылардааҕын саха дьоно былыргыттан бэлиэтиил¬лэр. Аһара көрүллэн, мааныланан иитиллибит киһини “Атаахтык иитиллибит киһи” диэн туспа арааран ааттыыллар. Оҕону атаахтык иитии үлэһит дьон өйдөрүгэр-санааларыгар, олохторун сиэригэр, тугунан дьарыктаналларыгар, үлэлэригэр-хамнастарыгар сөп түбэспэккэ атын өйү-санааны бэлиэтиирин иһин итинник этэллэр. 

Сахалар оҕолорун үөрэтэллэригэр ытык сирдэргэ мэниктээбэт, ай¬даарбат куолу уонна киһи уҥуоҕар ону-маны тыытар улахан айыы диэн этэллэр. (18,13). Былыргыттан үөскээбит үгэстэри, сиэри кэһиини саха дьоно ордук сөбүлээбэттэр. Өлбүт киһи кута иҥмит малын-салын ыстахха, алдьаттахха кута айманыан, хамсыан, ол иһин дьоҥҥо биллэ сылдьыан сөп дии саныыллар. Ол аата, айыыны оҥоруу диэн куһаҕаны оҥорууну этэллэр. Сахалар ойууннара киһи өйүн-санаатын олус дириҥник үөрэтэннэр куһаҕаны оҥорууну дьон билбэттэрин, туттубаттарын оҥоруу буоларын быһааран эмиэ айыы диэн ааттаабыттар.

Айылҕаҕа аһара улахан алдьатыылары оҥоруу, сири-уоту, мастары алдьатыы, айыыны оҥоруунан ааҕыллар. (19,172). Сахалар Айылҕа бары тыыннаах мастара куттаах буолалларын билэллэр. Улахан, көс¬түүлээх мастарга араас куттар, иччилэр олохсуйалларын иһин олору тыыппаттар. Алдьатар, буорту¬луур дьон бэйэлэрэ эмиэ куттаахтарын уонна ол куттара үөрүйэх буолан оҕолоругар бэриллэрин билэллэрэ буоллар Айылҕаҕа сыһыаннара үчүгэй өттүгэр уларыйыан сөп этэ.

Дьон иннигэр хараҥа буруйу, халыҥ айыыны оҥостуу биир тэҥ өйдөбүллээхтэр. (20,307). Киһи оҥорор куһаҕан быһыылара, буруйдара барылара хара айыы буолаллар. (21,86). Сахалар былыр-былыргыттан дьон олоҕор, сиэригэр, майгыныгар сөп түбэспэт куһаҕан быһыылары айыы¬ны оҥоруунан ааҕаллар. Үгүс дьон оҥорбот, билбэт быһыыларын оҥоруу айыыны оҥоруу буолар. Айыыны оҥоруу олохсуйбут сиэри кэһэр, таһынан барар быһыы буолар, ол иһин сахалар сөбүлээбэттэр.

Киһи дьон билбэтин, оҥорботун саҥаны айыыны оҥордоҕуна аан маҥнай үчүгэйэ, куһаҕана төһө эмэ өр кэмҥэ биллибэт, кыайан араарыллыбат уратылаах. Көннөрү айыы диэн ааттанан өр кэмҥэ, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллыар диэри сылдьар кыахтанар. Саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу дьоҥҥо үчүгэйи оҥорууга туһуламмыта чахчы билиннэҕинэ, өр кэмҥэ дакаастаннаҕына эрэ, үчүгэй, үрүҥ айыыга биирдэ кубулуйар, онтон туга эмэтэ табыллыбатаҕана, сатамматаҕына, буортуланан таҕыстаҕына хара айыыга кубулуйуон сөп. Ол иһин айыыны оҥоруох инниттэн олус улаханнык сэрэниигэ сахалар таҥараларын үөрэҕэ ыҥырар, ордук элбэхтик сыыһа-халты туттунуохтарын сөптөөх эдэрдэри харыстыырыттан “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр.

Саха дьоно ханнык баҕарар саҥаны айыыны, дьоҥҥо урут биллибэ¬ти оҥорууну айыыны оҥоруунан ааҕаллар. Ол курдук былыр-былыргыттан киһи бэйэтин өйүнэн туох саҥаны арыйбытын барытын дьону утары, кинилэри баһылыырга анаан туттар этэ. Билигин даҕаны араас наукалар саҥаны арыйыылара бары быһаччы киһини бэйэтин буолбатаҕына, Айылҕаны утары хайысхалаахтар. Дьон бары саҥаны арыйыыларын үгүс өттүн сэрии сэбин оҥостуутугар, дьону хайдах элбэхтик өлөртүүргэ аныыллар. Ол иһин саха дьоно былыргыттан ханнык баҕарар саҥаны айыыларга аан маҥнайгыттан сэрэхтээхтик сыһыаннаһаллар, “Айыы буолуо” диэн этэннэр сэрэнэллэр. Онтон кэлин ити саҥаны айыы дьоҥҥо үчүгэйэ чахчы биллэр буола дакаастаннаҕына, дьон чахчы итэҕэйдэхтэринэ эрэ үчүгэйи оҥоруу, үрүҥ айыы диэн ааттанар, элбэхтик туттуллар кыахтанар.

Саҥаны айыыны ханнык да кыыллар уонна көтөрдөр оҥорботтор, киһи эрэ оҥорор. Киһи өйдөөх-санаалаах, салгын кута сайдарыттан бэйэтэ толкуйдаан таһаа¬ран саҥаны арыйыыны булан, айыыны оҥорор. Сахалар киһи бу саҥаны арыйыытын хайдах көрүҥнээхтик туһанарыттан, дьоҥҥо үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу оҥороруттан көрөн икки аҥы, ханна да халбаҥнаабат чуолкайдык тус-туспа арааран ааттыыллар:

- Үчүгэйи айыы - үрүҥ айыы буолар.

- Куһаҕаны айыы - хара айыы диэн ааттанар.

Киһи тугу оҥорорун толкуйдаан оҥороруттан, туох оҥорбута ба-рыта атын дьоҥҥо хайдах өйдөнөрүттэн көрөн, куһаҕан эбэтэр үчүгэй диэннэргэ арахсаллар. Куһаҕан эбэтэр үчүгэй диэн үгүс дьон өйдөрүгэр-санааларыгар уһун кэм устата олохсуйан хаалбыт, былыргыттан үгэскэ кубулуйбут өйдөбүллэри ааттыыбыт.

Былыргы эбэтэр олус да былыргыта суох кэмнэргэ ханнык баҕарар саҥаны арыйыылары дьон үйэлэригэр биирдэ эмэтэ оҥороллоро биллэр. Сахалар былыр айыы диэн тылы үөскэтэллэрин саҕана саҥаны арыйыы диэн биирдэ эмэтэ оҥоруллар быһыы буолуон сөп. Саҥаны арыйыылар ити билигин эрэ элбээн тураллар, киһи - аймах өйдөрө-санаалара сайдан истэхтэрин аайы саҥаны арыйаллара кырдьык эбиллэн иһэр. Ол да буоллар үгүс саҥаны айыылар дьон олоҕор туһаны да аҕаллахтарына айылҕаҕа буортуну оҥороллоро быдан элбэх.

Дьон бары бэйэлэрэ тутан-хабан туох саҥаны арыйбыттарын барытын бэйэлэрин туһаларыгар туһана сатыыллар. Былыргы кэмҥэ экономикаҕа саҥаны арыйдахтарына, онтуларын сайыннаран сэрии сэбин оҥостон атын омуктары, кинилэр сирдэрин сэриилээн ыларга туһаналлар этэ. Туох саҥаны оҥорбуттарын барытын аан бастаан дьону утарарга анаан туһаналлар. Оннооҕор академик А.Д. Сахаров саҥаны арыйыытын водороднай буомбаны оҥорууга туһаммыта. Маҥнайгы гааһынан үлэлиир тимири быһары айбыт киһи харчылаах сиэй¬пэни дьөлө быспыт. Уорууну, куһаҕаны оҥорбут. Киһи итинник быһыы¬тын, бэйэлэрин үйэлэригэр элбэх саҥаны айыылары оҥорон туһананнар сахалар билэллэр эбит. Ол иһин былыргы сахалар ханнык баҕарар саҥаны арыйыыттан сэрэнэн “Айыыны оҥоруу” диэн ааттыыллар. Ханнык баҕарар “Айыыны оҥоруу” дьоҥҥо куһаҕаны оҥорор, кинилэр олохторугар уларыйыылары киллэрэр, үгэстэрин уларытарга тириэрдэр, олохторун оҥкулун уларытар. Ол иһин ханнык баҕарар саҥаны айыы дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэрэ сөп. Ордук саҥа улаатан, тугу барытын билиэн-көрүөн баҕара саныыр эдэр киһи үгүс дьон билбэтин, саҥаны, айыыны оҥорор кыахтаах, онтуларыттан үгүстэрэ куһаҕаҥҥа кубулуйуохтарын сөп. Төрөппүттэр оҕолорун “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтиилэрэ ити быһаарыыларга олоҕурар уонна оҕо билбэтигэр тэптэрэн дьон билбэтин, туттубатын, куһаҕаны оҥороруттан харыстыыр аналлаах.

Онон, киһи билбэтин, урут туттуллубатаҕы, дьон оҥорбот быһыыларын оҥоруу айыыны оҥоруу буолар. Айыыны оҥоруу сиэри кэһэр, таһынан барар. Ол иһин айыы сиэри кэспэтин туһугар айыы-сиэр диэн холбуу этии туттуллар, айыы сиэри кэспэтэ ирдэнэр.

Айыы диэн тыл мээлэ туттуллубат сэрэхтээх, икки өрүттээх өйдөбүллээх тыл. Бу икки өрүтүттэн куһаҕан өттө уруттаан дьайарыттан эрдэттэн сэрэнии эрэ быыһыыр кыахтаах. Айыы буолуо диэн сибигинэйэн этиллэр. Бэйэлэрин олохторун соһуччу уларытыахтарын баҕарбат үчүгэй дьон санааларыгар хаһан да сөп түбэспэт, ыарахан, мээнэ туттуллубат тыл. Бу тылы улаханнык саҥарар, элбэхтик туттар дьон куһаҕан дьайыытыгар хайаан да түбэһиэхтэрэ.
Ити курдук киһи өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуктаах айыы диэн тылбыт икки, утарыта өйдөбүллээх. Бу тыл киһи оҥорор быһыыларын барыларын өйүнэн-санаатынан толкуйдаан, быһааран таһаарбытын биллэрэр. Киһи биллэр үчүгэйи оҥордоҕуна - үрүҥ айыы, онтон оҥорбута куһаҕана билиннэҕинэ - хара айыы буолар. Былыр-былыргыттан өй-санаа хайдах туруктааҕын быһаарар тылбытын уларыта сатааччылартан харыстыыр кэммит кэллэ.
 
Хайа да киһи бэйэтэ таҥара биэрбит үчүгэй кэһиитэ, бадаарага буолбатах. Кинини олус өр кэмҥэ үчүгэй быһыылары оҥорорго кыра эрдэҕиттэн ииттэххэ уонна үөрэттэххэ эрэ киһилии киһи өйө-санаата иҥэн, үчүгэй киһи буола улаатар. Ол аата, киһи дьоҥҥо куһаҕаны, хара айыыны оҥорбокко кыра эрдэҕиттэн үөрэннэҕинэ, үгэс оҥоһуннаҕына эрэ, үчүгэйи, үрүҥ айыыны оҥороро быһаарыллар.

Kиһи тыыннааҕын тухары өйө-санаата хамсыы, уларыйа, эбиллэ турар. Өй-санаа  киһи тыыннааҕар биир сиргэ турбат. Куруук хамсыыр. Сайдар. Үүнэр. Улаатар. Хаһан баҕарар саҥаны арыйыыны — айыыны оҥорор кыаҕа хаалан хаалбат. 
Сахаларга айыы буолуу диэн умнуллубат өйдөбүл баар. Бу өйдөбүл үөскүүрүгэр өй-санаа уларыйар уратыларын билиилэрэ олук буолбут. Арай бу быһыы киһи өлбүтүн, өйө-санаата Үөһээ дойдуга көппүтүн кэннэ биирдэ кэлэр. Өлүү-сүтүү кэнниттэн өй-санаа эттэн-сиинтэн арахсан эбиллибэт, уларыйбат турукка киирэр. Киһиттэн, мэйииттэн ылар эньиэргийэтэ быстарыттан аны уларыйара тохтуур. Мастыйар. Kиһи өлөн, куттара ыһыллан, үөр, айыы буолан Үөһээ дойдуга бараллар. Үгэс буолбут өйдөр-санаалар, ол иһигэр саҥаны арыйыылар — айыылар бэйэлэрэ туспа куттарга арахсаннар Үөһээ дойдуга сылдьар кыахтаналлара айыы буолуу өйдөбүлүн үөскэппит. Билиҥҥи эньиэргийэ мунньуллуутун сокуонугар өй-санаа, кут бу курдук уларыйан тус-туспа айыы буолан сылдьыыта сөп түбэһэр. Ол курдук түүлбүтүгэр өлбүт дьон айыы буолбут өйдөрүн-санааларын кытта көрсөбүт.

Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн урукку олорон ааспыт көлүөнэлэр билиилэрин, үөрэхтэрин билэн олоххо тутуһуу аата буолар. Үрүҥ диэн быһаарар тылбыт ааспыт көлүөнэлэр үөрэтэн билбит билиилэриттэн билиҥҥи, уруккуттан улаханнык сайдыбыт, уларыйбыт олоххо туһалааҕын, сөп түбэһэрин, ол аата үрүҥүн, үчүгэйин талан ылан туһаныыны быһаарар. 
Ураты, атын дьоҥҥо маарыннаабат дьон өллөхтөрүнэ өйдөрө-санаалара айыы буоларын туһунан сахалар былыр-былыргыттан билэллэр. Хас биирдии киһи өйө-санаата туспа уратыларынан бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспаттар, ол иһин хас киһи өйө-санаата туспа айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьаллар. Сэһэн Боло былыргы суруйуулары хомуйуутуттан ыллахпытына өлбүт киһи өйө-санаата айыы, үөр буолар. (4,307).

Хас биирдии киһи өйө-санаата атын ханнык да киһи киэнигэр маарыннаабатынан, уратытынан өллөҕүнэ өйө-санаата туспа арахсан барарынан туспа айыы буолар. Манна бу киһи өлөрүгэр оҥорбут быһыыта эмиэ дьайа сылдьар. Ол курдук олус куһаҕан быһыыны оҥорон бэйэтигэр тиийиммит киһи өйө-санаата олус ураты, ким да оҥорбот быһыытын,  айыыны оҥорбута дьайан, бу киһи өйө-санаата хара айыы буолар.

Киһи түүлүгэр былыргыта өлбүт дьону көрөрө, кэпсэтэрэ түүл дойдутугар өлбүт дьон өйдөрө-санаалара эмиэ сылдьалларын быһаарар. Үөһээ дойдуну түүл дойдута диэн ааттыахха сөп, аҥардастыы өйдөр-санаалар эрэ сылдьаллар. Киһи этэ-сиинэ өлбүтүн кэннэ өйө-санаата туспа арахсан Үөһээ дойдуга айыы буолан уларыйан сылдьарын түүлбүтүгэр көрөбүт.
 
Былыр-былыргыттан киһи өллөҕүнэ өйө-санаата туспа арахсан барарын сахалар ойууннара билэр этилэр. Сэттэ уонтан тахса сыллар усталарыгар сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥоро сатаабыта. Ол да буоллар өй-санаа үөрэҕин оннооҕор наука билигин итэҕэйэн үөрэтэн эрэр. Билигин өй-санаа үөрэҕэ сайдан, сыыйа-баайа оннугар түһэн барар кыахтанна.
 
Сахалар айыы диэн өлбүт киһи өйүн-санаатын, кутун эмиэ ааттыыллар. Улахан айыылар Бахсы Айыыта, Бологур Айыыта дьоҥҥо барыларыгар биллэллэр. Онон айыылар диэн бары урут тыыннаах сылдьыбыт дьон айыылаах-харалаах куттара дьабыҥҥа кыайан көппөккө, ыраах барбакка үөр, айыы буолан Орто дойдуга сылдьаллара ааттанар. 

Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата этиттэн-сииниттэн арахсан, туспа баран Yөһээ дойдуга көтөр. Хас биирдии киһи өйө-санаата тус-туспа, атын кимиэнигэр да маарыннаабат, ол иһин туспа айыы буолан Yөһээ дойдуга сылдьар кыахтаах. Үөһээ дойдуга сылдьар, өлбүт дьон өйдөрүттэн-санааларыттан үчүгэйи, туһалааҕы оҥорор билиилэрин ылыныы Үрүҥ айыыттан кэлэр билиилэр диэн ааттаналлар уонна өс хоһооннорунан этиллэ сылдьаллар.

Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга айыы буолан сылдьалларын сахалар бэйэлэрин айыы аймахтарынан ааттаналлара биллэрэр. Кинилэр бэйэлэрэ айыы буолбатахтарын билинэн айыы аймахтарынан ааттаналлара хайа эрэ аймахтара өлөн, өйө-санаата айыы буолан сылдьалларын биллэрэр. 

Онон айыы диэн тылбыт үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну арааран быһаарарын тэҥэ, өлбүт киһи өйө-санаата туспа сылдьарын эмиэ биллэрэр аналлаах. Бу өйү-санааны быһаарар соҕотох тылбытын харыстыахпыт, уларыта сатыахпыт суоҕа этэ.

БОЛУГУР АЙЫЫТА

Саха дьонун олохторун үөрэҕэр айыы буолуу диэн өйдөбүл былыр-былыргыттан баар. Бу өйдөбүлү табатык быһааран олоххо туһаныы саха дьонун өйдөрүн-санааларын туруктаах оҥорор, былыргы өбүгэлэр билиилэрин иҥэрэр. Хас биирдии киһи өйө-санаата хаһан да бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспаттар, тус-туспалар, ол иһин киһи өллөҕүнэ куттара этиттэн-сииниттэн туспа бардахтарына айыы буолан сылдьаллар. Төһө күүстээх айыы буолара ханнык өй-санаа мунньустубутуттан уонна туох ураты быһыыны, айыыны оҥорбутуттан быһаччы тутулуктанар.

Болугур Айыыта диэн төрөппүттэрэ күүстэринэн сөбүлээбэт киһитигэр кэргэн биэрбиттэрин утаран, таптаабакка, олохтон бэйэтигэр тиийинэн туораабыт эдэр, кыраһыабай дьахтар өйүн-санаатын, кутун ааттыыллар. Былыргы кэмҥэ бу айыы хараҥа, үөрэҕэ суох төрөппүттэри аҥардастыы куттаан “Кыыскытын сөбүлээбэт киһитигэр эргэ биэрдэххитинэ аны Болугур Айыытын курдук буолан хаалыа” диэн киһи быһыытын аһара барбаттарыгар тириэрдэрэ, аҥардастыы баайы-малы эккирэтэн кыыстарын күүстэринэн хам баттаан баай киһиэхэ эргэ биэрэллэрин тохтоторо.

Эдэр, кыраһыабай кыыс оҕото Болугур Айыыта ааттаныан иннинэ Сыҥалаабыт Лыгый диэн көннөрү киһи курдук ааттааҕа. Сыҥалаабыт Лыгый туһунан биһиги билиибит барыта кэриэтэ 1935 сыллаахха Сэһэн Боло Чурапчы улууһугар Мугудай нэһилиэгэр олохтоох 70 саастаах Прокопий Моисеевич Оконешников тылыттан суруйуутугар олоҕураллар.

Болугур Айыыта Сыыдам Сыҥалаабыт диэн хотун (Омуоруйа Тумарча кыыһа). (4,203 ).

Сыыдам Сыҥалаабыт диэн былыргы баай бүөдээл кыыһа. Кини 1760-1780 сс. үөскээн эргэ тахсан баран ыйаанан өлбүт, тыыннааҕыттан ыла дьиибэлээх, кубулҕаттаах, абааһы-айыы аҥаардаах дьахтар (иирээн). Эргэ тахсан баран үс сылы быһа эрин кытта таптаспакка сылдьан өлөн куоппут. Кэнники кинини үөр оҥорон айыы дьахтара диэн айыы-хотун аҕаспыт диэн ытыктыыр буолтар. Кини аатын мээнэ ааттаабаттара. Ойуун, удаҕан үөргэ киллэрэн алгыыр-ааттыыр. Кини бэйэтин дьонун, аймахтарын харысыһар ааттаах. Кини илэ-бодо, чуорааннаах, аарыктаах, симэхтээх аттаах тыаһаан кэлэн ааһара үһү. (4,307).

Олус былыргы кэмнэргэ сахалар боростуой буойуннары уматар, баайдары көмөр, онтон биллиилээх ойуун өллөҕүнэ араҥаска уурар, араҥастыыр эбиттэр. Кэлин нууччалар кэлэннэр сахалар ити үгэстэрин уларытан барбыттар. Ойууннары уон ахсыс үйэҕэ араҥастыылларын тохтотон көмөн барбыттар. Холобур, ити кэм саҕана олорбут аатырбыт-сураҕырбыт Болугур Айыыта, кини таайа Кыпчытыын Уус ойуун ийэ буордарыгар угуллубуттар. (22,37).

Уон ахсыс үйэҕэ Боотурускай улууһугар Болугур нэһилиэгэр үс ойохтоох уон оҕолоох Омуоруйа диэн сүдү баай киһи олорбута үһү. Кини Айылҕа хотуна диэн ойоҕуттан соҕотох кыыс оҕо төрөөбүтүн Сыҥалаабыт Лыгый диэн ааттаабыттар.
Бу кыыс таайа Кыпчытыын Уус уонна убайа Кыраһын Суоллар иккиэн дьонтон уһулуччу дьон, суон сураҕырбыт улуу ойууттар этилэр. Сыҥалаабыт Лыгый кыра эрдэҕиттэн олус дьиибэтик, арыт ойуумсуйар да курдук, быһыыланара үһү. Чугас эргиннээҕи ыалларын саастыы кыргыттарын мунньан Болугур сирин алаастарын барытын кэрийэ сылдьан оонньуур, ыллыыр-туойар, уот оттон, ас астаан, чэчир анньан сир-дойду иччитин алгыыр, аһатар эбит.

Соҕотох кыыстарын төрөппүттэрэ олус маанылыыллар. Олус мааны-чэбэр, тыллаах сытыыта, дьүһүннээх үтүөтэ, уҥуохтаах көнөтө кыыс, айылҕата хайдах айбытынан, кыра да кыһалҕа диэҥҥэ кыһарыттарбакка көҥүл босхо, көччүйэн улааппыт. Кыыстарын санаатын көнньүөрдээри, төрөппүттэрэ көмүс манньыат чылыгырастардаах удаҕан таҥаһын тиктэрэн биэрбиттэр. Бу кэмҥэ киниэхэ Сыыдам Сыҥалаабыт диэн ааты иҥэрэллэр.

Уон алта сааһыгар ийэтэ, аҕата кыыс сөбүлээбэтин үрдүнэн күүстэринэн саба баттаан, “оҕобут үтүө ыалга баран киһитийдин” диэн ааттаан Аччаҕар Хатылы нэһилиэгин кинээһэ Баҕарыынньа Баай уолугар Куһаҕаллай Киргиэлэйгэ, аатыттан сылыктаатахха, туох эрэ дьиэктээх киһиэхэ, ойох кэпсэтэллэр. Улахан баайдар илии тутустахтарына, ону мүччүрүппэттэр. Онон сотору кини дьоно сүҥкэн урууну тэрийэллэр.

Ыал буолан үс сыл олорбутун устата Сыыдам Сыҥалаабыт эригэр да, аҕа кынныгар да үтүө дьүһүнүн көрдөрбөккө, араас кыыл, үҥүү-батас, от-мас буолан хаалара. Маннык олоҕу тулуйбакка иккитэ быаламмытын өрүһүйбүттэр, онтон үһүс моҥнуутугар быатын быһаннар, тыына быстыбыт.

Көмүү сиэрэ-туома барыта тутуһуллубут курдук да, бары бэйэлэригэр тиийиммиттэр кэриэтэ, бокуонньук үөр буолан илэ барбыта үһү. Чугас эргинээҕи нэһилиэктэр ытыктаан да, куттанан да Болугур Айыыта (Хотуна), Аҕаспыт, Эдьиийбит диэн ааттыыр буолбуттар. Аарыктаах-чуорааннаах атынан көтүтэн ааһарын көрсүбүт баһаам.

1939 сыллаахха Сэһэн Боло уонна И.Д.Новгородов Болугур Айыытын иинин хаһан араас киэргэллэрин, симэхтэрин, таҥастарын музейга туттарбыттар. (22,48).

Болугур Айыыта саха дьахталларын тапталларын таҥаратыгар кубулуйбутун В.Н.Гаврильева бэлиэтээн кэпсээн суруйбута. Болугур Айыыта, Кыыс Таҥара, оо, ким билбэт буолуой кини аатын! Күөх сайын, чэчир, ыһыах, таптал таҥарата буолар – Болугур Айыыта!(23,9).

Билигин сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕин туһанан тоҕо, туохтан сылтанан бу Болугур Айыыта үөскээбитин уонна Саха сиригэр барытыгар тарҕаммытын быһаарар кыах баар буолла. Таптал баайынан-малынан кыайан кэмнэммэтин, баайга-малга кыайан атастаһыллыбатын, бу айыы өйө-санаата дьоҥҥо өйдөтөр. Кэргэн буолан ыалы үөскэтэр уустугун, икки өрүттээҕин, тапталтан эмиэ улахан тутулуктааҕын, аҥардастыы баайынан-малынан кыайан тэриллибэтин быһаарар. 
Бу айыы үөскээһинэ уонна киэҥник тарҕаныыта дьахтар уонна эр киһи сыһыаннарыгар бэйэ-бэйэни сөбүлэһии, таптаһыы ыал буолан олоҕу олорууга баайдааҕар улахан оруолу ыларын биллэрэр.

Төрөппүттэр оҕолорун, кыыстарын санаатын күүһүлээбэккэ, ыкпакка эрэ эргэ биэрэллэрин, бу айыы өйө-санаата сэрэтэр, араҥаччылыыр. Эһиги кыыскытын күүһүлээн, бэйэтин баҕатын утаран сөбүлээбэт киһитигэр эргэ биэрдэххитинэ, аны бу Болугур Айыытын курдук буолан хаалыан сөп диэн куттаан үөрэтэр.

Болугур Айыытын өйө-санаата сахаларга таптал баарын уонна олус күүстээҕин билигин да биллэрэр. Таптал киһини олоххо сирдиир сүрүн күүс буоларын, таптала суох киһи олоҕо табыллыбатын, өлөн да хаалыан сөбүн биллэрэр.
Бу айыы баайы-малы эккирэтэн бас-баттах барар төрөппүттэри аны кыыспыт Болугур Айыытын курдук буолан хаалыа диэн сэрэтэрэ билигин, ырыынак олоҕо эргийбитинэн, баай-мал бастакы оруолга тахсыбытынан ордук улахан суолталаах.

Ыал буолуу, кэргэн тахсыы эдэр киһиэхэ олус элбэх эбии көрдөбүллэри, үлэни-хамнаһы үөскэтэр, киһи киһиэхэ сыһыаныгар улахан тулууру ирдиир. Сыҥалаабыт Лыгыйы дьоно олус атаахтык, маанытык иитэннэр атын дьону кытта кыайан бииргэ олорбот, тапсыбат өй-санаа кыра эрдэҕиттэн иҥэн хаалбыт. Олус көҥүл, босхо көччүйэн улааппыт оҕо ыал, уруу тэрийэн, ким эмэ, оҕо да туһугар үлэлиир кыаҕа аҕыйаҕын, бу Болугур Айыытын олоҕо табыллыбатаҕа эмиэ биллэрэр.

Олус баай ыаллар мааны кыыстара олоҕор табыллыбакка, сөбүлээбэт киһитигэр кэргэн биэриилэриттэн моҥнон өлүүтэ саха сирин барытын үрдүнэн киэҥ кэпсээҥҥэ киирэн, дьон бары билэн, маннык быһыыттан сэрэнэллэригэр тириэрдэр. Сөбүлээбэт киһитигэр эргэ биэрииттэн кыыс оҕо моҥнон өлүүтүн курдук куһаҕан быһыы үөскүүрүттэн төрөппүттэри сэрэтээри Сыыдам Сыҥалаабыт олоҕо, өйө-санаата Болугур Айыытыгар кубулуйан сылдьар.

Быданнааҕыта өлбүт дьон өйдөрө-санаалара, куттара баар дьон түүллэригэр киирэн биллэллэр. Киһи бэйэтэ да билбэтинэн түүлгэ көстүбүтү толорон кэбиһэр кыаҕа хаһан да хаалбат. Ол иһин түүл Yөһээ дойдуну кытта тутулук диэн ааттанар. Бу өй-санаа түүллэринэн тутулуктарын сахалар билинэн киһи “Yөһээттэн көнтөстөөх сылдьар» диэн этэллэр.

Ойуун, удаҕан тойугар илэ киллэрбит курдук кырдьаҕас аатын ааттаан “Сыҥалаабыт Лыгый” диэн туойаллар. Айыы оҥостоллор, алгыыллар, көрдөһөллөр. Кинини илэ көрсүбүт бэрт элбэх. Биир  киһиэхэ биирдэ: “Уҥуохпун уот сиэбит, эргийдиннэр”,- диэн аймахтарыгар Байбалларга илдьиттии сылдьыбыта эмиэ баар. Ону эргийбэтэхтэр. (24,125).

Уһун кэмҥэ коммунизм итэҕэлэ атын өй-санаа үөрэхтэрин хам баттаан айыыны, таҥараны букатын итэҕэйбэт, аанньа ахтыбат кэмнэр кэлэн аастылар. Билигин наука эмиэ сайдан өй-санаа туспа тутулуктара букатын атын кээмэйинэн кээмэйдэнэллэрин син билинэн эрэллэр. 

БОЛУГУР АЙЫЫТЫН ХАРЫСТЫАХХА

Саха дьоно былыр-былыргыттан бэйэлэрэ айыы буолбатахтарын билинэн айыы аймахтарынан ааттаналлар. Бу ааттаныы дакаастабылынан билигин баар, сааһырбыт дьон хайа эрэ өлбүт аймахтарын, эһэлэрин, эбэлэрин өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга баран айыы буолан сылдьаллара, түүллэригэр көстөллөрө буолар. Ол аата Үөһээ дойдуга сылдьар айыылар аймахтара билигин сиргэ, Орто дойдуга олороллоро бигэргэтиллэр.
 
Айыылар киһи түүлүгэр киирэн сорох ыксаллаах түгэннэр кэлэн иһэллэрин биллэрэллэрин тэҥэ, сороҕор түүлгэ киирэн эмтии, көмөлөһө сатыыллара чахчы. Айыылары харыстааһын диэн киһи уҥуоҕун тыыппат, алдьаппат, бэйэтин улаханнык ааттаан ыҥырбат, киһи уҥуоҕар мунньустан, айдааран, аһаан-сиэн куттарын үргүппэт буолуу ааттанар.

Улахан баай ыаллар кыыстара, бэйэтигэр тиийинэн өлбүт Сыҥалаабыт Лыгый диэн эдэр дьахтар кэлин олус улахан үөр, айыы буолбута биллэр. Дьон өй-санаа үөрэҕин билэр, олохторугар туһанар эрдэхтэриттэн, былыргыттан Болугур Айыыта диэн ааттыыллара биһиэхэ тиийэн кэлбит.

Киһи бэйэтигэр тиийиниитэ олус улахан, сиэри таһынан барар ыар, хара айыыны оҥостуута буолар. Бэйэҕэ тиийиниини сахалар киһи хаһан да оҥорбот, сиэри таһынан барар ыар быһыынан, хара айыыны оҥоруунан ааҕаллар.
 
Киһи тыыннаах, эттээх-сииннээх Орто дойдуга киһи буолан олоҕун биирдэ эрэ олорор диэн сахалар үөрэхтэрэ этэрин таба өйдөөн олохпутун харыстыахпыт, киһи оҥорор быһыытын аһара барыахпыт суоҕа этэ. Айыы буолуу диэн киһи өллөҕүнэ биирдэ кэлэр өй-санаа тосту уларыйыыта, этиттэн-сииниттэн арахсыыта, тус-туспа үгэстэринэн ыһыллыыта буолар уонна киһи буолан бүтүүнү, Орто дойдуну хаалларыыны биллэрэр.

Бэйэҕэ тиийинии диэн кыаттарыы, тулуура суох буолуу, киһи оҥорор быһыытын, сиэри аһара барыы, олох ыараханын тулуйбакка олохтон бэйэ баҕатынан туорааһын, бэринии, ыар, хара айыыны оҥоруу буолар. Баай ыал мааны, атаах, аһара көҥүлүнэн сылдьан улааппыт кыыстара ыал буолан олоҕу олорууну тулуйбакка бэйэтигэр тиийиммитэ, кэлин улахан үөр, айыы буолбутун Болугур Айыыта диэн ааттаабыттара биһиэхэ тиийэ кэлбит.

Сымыйаны үөрэтэр “айыы үөрэҕэ” Болугур Айыыта оҥорбут ыар быһыытын быһаарыыга кэлэн син иҥиннэ. Ол курдук айыы диэн тылы үчүгэй эрэ оҥоро сатааччылар кыайан быһаарбат кыахха киирдилэр. Тоҕо диэтэххэ Сыҥалаабыт Лыгый киһи оҥорбот ыар, олус куһаҕан быһыытын, бэйэҕэ тиийиниини, хара айыыны оҥорон өйө-санаата үөр буолбута, Болугур Айыыта диэн  аатырбыта хаһан да уларыйбат.

Болугур Айыыта олус ыар, куһаҕан быһыыны оҥорон айыы буолбутун уларытыы, тупсарыы кыаллыа суоҕа. Куһаҕаны оҥоруу эмиэ айыы диэн ааттанара, киһи оҥорбот быһыыта буолара хаһан да уларыйбат. Киһи өйүттэн-санаатыттан оҥоруллан тахсар ураты быһыы буолара хаалан хаалбат. Тоҕо диэтэххэ киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыаҕын бу айыы диэн тылбыт икки өрүттээх өйдөбүлүн илдьэ сырыттаҕына эрэ табатык быһаарар кыахтанар. Биһиги сахалар айыы диэн тылбыт икки утарыта өйдөбүлү, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу иҥэринэн сылдьарынан, өй-санаа ити уратытын билэрбитинэн, олоххо быһаччы туһана сылдьарбытынан киэн туттуохпут, атын омуктартан өйбүт-санаабыт улахан уратытын билиниибит буолуо этэ.
 
Киһи хаһан баҕарар үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһиэн сөп. Болугур Айыыта куһаҕан, ыар, хара быһыыны оҥорума диэн үөрэтэрэ хаһан да уларыйбат.

Айыы диэн тылбытын уларыта сатааччылар аһара баран Болугур Айыытын үрдүгэр түһэн хайдах ааттанарын кытта уларытан эрэллэр. Кинилэр Болугур Айыыта диэн ааттанарын аны уларытан Болугур “аньыыта” диэн суруйа сатыыр буоллулар.

Тумарча – Егоров В.Н. “Өбүгэ тыына”, “Одьулууннар” диэн 2010 сыллаахха бэчээккэ тахсыбыт кинигэтигэр 182 страницаҕа “Сыыдам Сыҥалаабыт үөр буолбут, абааһы, аньыы, букатын илэ сылдьар үһү” диэн этитэн суруйда.
 
Өй-санаа үөрэҕин билбэт аата нууччалары үтүктэрбит олус сиэри таһынан баран эрэр. Ол эрээри баччааҥҥа диэри Болугур Айыытыгар саба түһэ иликтэр этэ. Тумарча суруйуутун кэнниттэн үтүктэн барааччылар эмиэ бааллара билиннэ. Айыы диэн тылбыт өйү-санааны быһаарар уратыларын билбэт эрээри сиэри-туому үөрэппитэ буолан халыйыыны үөскэтээччилэри тохтотор кэм кэллэ.
  
Федоров Афанасий Семенович “Өбүгэ сиэрэ-туома” диэн 2011 сыллаахха тахсыбыт улахан үлэтигэр 17 страницаҕа айыыларбытын ааҕарыгар Болугур “аньыыта”, Алтан “аньыыта”, Бахсы “аньыыта” диэн уруккута айыы диэн ааттаналларын уларытан суруйар. 

Айыылары уларытан “аньыы” диэн суруйууну айыыларбыт, былыргы өбүгэлэрбит чахчы сөбүлүөхтэрэ суоҕа. Ол курдук “аньыы” диэн тыл өйгө-санааҕа ханнык да сыһыана суох, сахалар тыллара буолбатах, урукку кэмнэргэ бу тыл букатын суох этэ. Православнай таҥара үөрэҕин сахалыы тылбаастаарылар нуучча аҕабыттара булан кэбиспит тылларын сымыйаны үөрэтэр “айыы үөрэҕэ” билигин сахаларга киллэрэ сатыыр.

Бука бары сахабыт тылын харыстыыр санаалаахпыт. Ол эрээри хантан эрэ сахаларга суох тылы булан өй-санаа үөрэҕэр киллэрэ сатааһын тылбытын харыстаабат, алдьатыы, үрэйии буолар.

Бары суруйа сатыыр омуннарыгар, куһаҕаны үтүктэр санааларын күүһүттэн айыыларбытын барыларын “аньыы” диэн ааттыылларыгар тиийэн эрэллэр. Бу үтүктээччилэр аҥардастыы үчүгэй айыы диэн олоххо суоҕун билиэ этилэр. Ол курдук үчүгэй дии саныыр Байанай айыыбыт тугу да бэрсибэккэ үгүс булчуттар кэргэннэрэ бары хоргуйан өлөллөрө эмиэ баар буолар этэ. Оччоҕо бары билэр Байанай айыыбытын эмиэ “аньыы” диэҥҥэ уларытабыт дуо?

Болугур Айыытын үрдүгэр түһүмүөххэ, “аньыы” диэҥҥэ уларытымыахха. Бэйэтинэн айыы диэнинэн сылдьыа этэ. Ол курдук бэйэҕэ тиийинии диэн киһи хаһан да оҥорбот, сиэри таһынан барар куһаҕан быһыыта, саҥаны айыыта буолара хаһан да уларыйбат. Ханнык баҕарар айыыны оҥоруу сиэри кэһии, киһи быһыытын таһынан барыы буолар.

Сымыйаны үөрэтэр “айыы үөрэҕин” тохтотор кэм кэллэ. Айыы үчүгэй, олоххо туһалааҕа билиннэҕинэ эрэ Үрүҥ айыы диэн туспа араарыллан ааттанар. Улахан таҥарабыт Үрүҥ Аар тойон диэн ааттанара былыргы салайааччы оҥорбут бары быһыыларыттан үрүҥүн, үчүгэйин эрэ талан ылан кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ туһанарбытыгар аналлаах. Үчүгэй быһыылары эрэ талан үтүктэрбит туһугар таҥарабыт аатын иннигэр үрүҥ диэн быһааран биэрэр тыллаах туттуллар.
 
Онон суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар сахалыы өй-санаа үөрэҕин билбэттэр. Арай урукку, эстибит сэбиэскэй былааска мааныламмыт тобохтор билигин ордон сылдьаллар. Кинилэр эстибит сэбиэскэй былаас революцияны оҥорон олоҕу тосту уларытарбыт “үчүгэй” диэн сыыһа өйдөбүллэрин хааллара иликтэриттэн айыыны оҥорууну барыларын “үчүгэй” диэн этэллэрин билигин да уларыта иликтэр. Бары өбүгэлэрбит Үөһээ дойдуга айыы буолан сылдьалларын уларытыы кыаллыа суоҕа, айыыларбытын “аньыы” диэҥҥэ уларыта сатаабат ордук буолуо этэ. 

ИЧЧИЛЭР

Сахалар былыр-былыргыттан олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллар. Орто дойдуга күнүс сырдаан, онтон түүн хараҥа сабардаан сырдык уонна хараҥа бэйэ-бэйэлэрин хардары-таары солбуйсан биэрэн иһэллэр. Бу дойдуга айыы аймахтара олороллор уонна олус үгүс эҥин элбэх иччилэр бааллар. Саха дьоно айыы аймахтарынан ааттаныылара хайа эрэ, ыраах, чугас аймахтара өлөн, өйө-санаата айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьарын билинэллэрин, кинилэри ытыктыылларын, үөрэхтэрин-билиилэрин, олохторун уопутун тутуһалларын биллэрэр.
 
Айылҕа бары ото-маһа, үөннэрэ-көйүүрдэрэ, көтөрдөрө, кыыллара уонна дьоно-сэргэтэ барылара биир көстүбэт ситиминэн холбуу баа¬йылла сылдьалларын киһи-аймах ситэ үөрэтэ илик. Арай былыргы сахалар “Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн этиилэрэ бу туга-ханныга биллэ илик боппуруоска таба быһаарыыны биэрэр. Аан дойду санаа ситиминэн быыһа суох бүрүллэн турарын биһиги бу үлэбитигэр быһаара сатыахпыт.

Саха итэҕэлинэн туохха барытыгар иччи баар. Быһаарыылаах кылгас тылдьыкка иччини маннык диэн быһаараллар: Киһиэхэ үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруон сөптөөх тыын. Уот иччитэ. Уу иччитэ, Тыа иччи¬тэ. Аал уот оттон иччилэри аһаталлара. (12,82). Kиһи хараҕа эмиэ иччилээх: “Иччитэ суоҕунан көрүү” диэн этии өйө суох киһи мээнэнэн, мэндээриччи көрөрүн бэлиэтиир. Бу этии иччитэ суох, өй суоҕун  чуолкайдаан биэрэр уонна иччи диэн ханнык эрэ өй-санаа сылдьарын бигэргэтэр. Сахалар өй-санаа мунньустуутун кут диэн ааттыыллар. Оччоҕо иччи диэн ханнык эрэ кут, үс куттан биирдэстэрэ сылдьара быһаарыллар.

Психолог Карл Юнг быһаарбыт “Коллективное бессознательное” диэн өйдөбүлүгэр былыргы олорон ааспыт дьон өйдөрө-санаалара мунньуллан сылдьаллар. (8,84). Бу өй-санаа мустубут сирэ сахалар ойууннарын Үөһээ дойдуларыгар сөп түбэһэрэ оруннаах. Ойуун кыыран өйө көппүт кэмигэр киирдэҕинэ өйө-санаата Үөһээ дойдуга тахсар. Ойуун Үөһээ дойдуга таҕыстаҕына эбэтэр тиийдэҕинэ онно баар айыылартан ыйыталаһан инники туох кэтэһэрин билэр. Ол дойдуга былыргы дьон куттара баалларыттан ойуун туох быһыы буолуон сөбүн ыйыталаһар. Ойуун араас манньалары биэрэн куттар санааларын көннөрдөҕүнэ, инники туох буолаары турарын этэн биэрэллэрин истэн дьоҥҥо тириэрдэр.

Былыргы сахалар итэҕэллэринэн туох баар барыта; от, мас, сир-дойду, тыынар-тыыннаахтар бары иччилээхтэр. Саха дьоно иччилэр баалларын билигин да итэҕэйэллэр уонна ыксаатахтарына олортон күүс-көмө, тирэх көрдүүллэр, санааларын бөҕөргөтөллөр. Кинилэр санааларыгар Аан дойду иччитэ Аан Алахчын хотун туох баар тыынар-тыыннааҕы барыларын көрөр-истэр уонна харыстыыр, кэмэ кэллэҕинэ көмүскүүр кыахтаах.

Иччилэр тустарынан өйдөбүллэр сахалар кут-сүр үөрэхтэрин кытта сибээстээхтэр. Ол курдук кут-сүр үөрэҕин быһаарыытынан бары тыынар-тыыннаахтар буор уонна ийэ куттаахтар. Онтон дьоҥҥо эбии өссө 5 эбэтэр 6 саастарыттан салгын кут үөскээн сайдар. Кыыллар бэйэлэрин олохторун устатыгар ийэ кут¬тара сайдан иһэр. Бу кыыллар өллөхтөрүнэ ийэ куттара арахсан тыын-наах эрдэҕинэ сылдьыбыт сирдэринэн сылдьыан сөп. Кыыллар куттарын уонна дьон киэннэрин эмиэ илэ көрсүтэлиир дьон бааллар. Былыргы дьон уонна кыыллар куттара иччилэр диэн өйдөбүлү үөскэтэллэр. Онон, иччи диэн хаһан эрэ өлбүт киһи дуу, кыыл дуу буор эбэтэр ийэ кута буолар. Бу кут туох эмэ малга, эҥиҥҥэ иҥэн хаалыан эмиэ сөп.

Урут олоро сылдьыбыт киһи кута уһуннук олорбут дьиэтигэр-уотугар иҥэн хаалан бу дьиэ иччитэ буолар. Дэҥҥэ, оһолго түбэһэн хайаҕа, тыаҕа өлбүт киһи кута хайа иччитигэр, тыа иччитигэр кубулуйар. Быстах өлүүгэ түбэһэн өлбүт дьон куттара Үөһээ дойдуга кыайан тахсыбаккалар, оннуларын булбакка эрэйи көрөллөр. Быстах өлүүгэ түбэһэн өлбүт дьон кыахтаах, күүстээх куттара, атын дьоҥҥо билиннэхтэринэ эрэ иччи диэн ааттаналлар. Сэһэн Боло суруйбутунан аатырбыт-суолурбут иччилэри кэлин айыы диэн ааттаабыттар. Иччилэри айыы диэн ааттыылларын Курууппа ойуун эмиэ бэлиэтиир. Ол аата өлбүт дьон куттара айыы диэн ааттанара бигэргэтиллэр.

Сахалар итэҕэллэрэ иччилэри итэҕэйииттэн үөскээн-сайдан тахсар. Ханнык баҕарар иччи диэн бу урут тыыннаах сылдьыбыт харамай кута сылдьар дии саныыллар. Киһи салгын кута көтөн, этиттэн-сииниттэн арахсан “Өйө көтөн” хааларын сахалар былыргыттан билэллэр. Өй көтүүтэ киһи салгын кутун кытта сибээстээҕин эмиэ быһаарбыттар.

Былыргы ойууннар киһи өйө көтөн, этиттэн-сииниттэн араҕыстаҕына атын сиргэ, өлбүт дьон куттара сылдьар сирдэригэр тиийэн хааларын билбиттэр. Ити сири кинилэр былыргы кэмҥэ Ол эбэтэр Анараа дойду, онтон кэлин Үөһээ дойду диэн ааттаабыттар.

Сахалар билигин даҕаны Сир дойду иччилэригэр итэҕэйэллэр, иччилэри харыстыыллар, үргүппэттэр, аймаабаттар. Кини¬лэр санааларыгар иччилэри тыыппатахха дьону эмиэ тыыппаттар, биирдэ эмэ баалларын  биллэриэхтэрин сөп. Элбэх киһи быыһыгар “аһаҕас эттээх” дьон бааллара иччилэр чугас, тулабытыгар сылдьалларын туоһулууллар. Бу дьон ханнык баҕарар кэмҥэ бэйэлэрин санааларын түмнэхтэринэ иччилэри кытта илэ көрсөн сибээстэһиэхтэрин сөп.

Улахан кыахтаах, күүстээх иччилэр сөбүлээтэхтэринэ киһиэхэ көмөлөһөллөр. Көрөр сүөһүлэрэ ыалдьан барбыттарыгар Сир-дойду отун-¬маһын иччитин уонна Аал уот иччитин Бырдьа Бытыгы ааттаан-суоллаан туран аһатан көрдөспүттэригэр сүөһүлэрэ ыалдьаллара тохтообут, этэҥҥэ дьылы туораабыттар. (25,85). Иччилэргэ анаан бэлэх-туһах биэрии, уоту аһатыы кинилэр харысхалларыгар киирии бэлиэтэ. Сир дойду иччитэ дьахтар, Ахтар Айыы Алам Дахсым хотун. Кини олорор сирэ биллибэт эрээри, сир үрдүгэр, сир кырсыгар олорор буолар. (2,15).

Уу иччитэ уу саамай дириҥэр олорор. Кини таҥастааҕа-саптааҕа биллибэт. Илим, муҥха, ардьа, туу симэхтээх. Барыта уу булдун сэбэ симэхтээх. Бэйэтэ сүдү улахан дьахтар буолар. Куруутун хотунунан аатырар. “Эбэ хотун” диэн буолан иһэр. Кини оҕустаах. Оҕуһа ула¬хан, мыылай маҥан. Ууга уһуктааҕы түһэрбэттэр уонна туох сэптэрин барытын күөл диэки айахтаабаттар. Айахтаатахха ороһуйа көрөр. Быһаҕы эҥини ууга түһэрдэххинэ, уһугунан хайа миэстэтигэр түһэр да, онон эн ыалдьыах тустааххын. Уу иччитин ахтарга чугас турар тииккэ бэлэх ыйанар уонна тиит анныгар уот оттон ас биэрэллэр.(2,27).

Иччилэр биирдэ эмэ туох баҕарар көрүҥүн ылынаннар киһиэхэ көстүөхтэрин сөп:

- Биир киэһэ эбэм уҥуоргу өттүгэр тыылана сылдьан хомус быыһыгар күөлүм иччитэ хара ыт буолан тахсан олорорун көрбүтүм.

Күөл иччитэ сүдү оҕус буолан, муоһунан күөл мууһун хайа солуур дииллэрэ былыргы дьон, ол этэллэрэ кырдьык эбит буоллаҕа. Эмээхси¬ним өлөр кыһыныгар эбэм мууһа туоратынан күөрэлэммит этэ. Нэһилиэктэн киһи өллөөрү гыннаҕына, ол курдук гынар. (26,17).

Саха дьоно былыр-былыргыттан дьиэ туттан олорор сирдэрин олус кыһанан талаллар этэ. Дьиэ туттар сири талыыга туттуллар араас билгэлээһиннэрэ, алгыстара-туомнара туспа үөрэх этилэр. Дьиэ турар сирин иҥнэритэ илин эбэтэр соҕуруу диэки хайысхалааҕын ордороллор. Балаҕан дьиэ тутталларыгар арҕаалыы-соҕуруу баҕанатын төрдүгэр сылгы сиэлин уураллар. Сиэл уурдахха бу баҕана төрдүгэр дьиэ иччитэ олохсуйар дии саныыллар. (27,22).

Оттуу киириэхтэрин иннинээҕи күн уот оттон, ас биэрэн сирдэрин-дойдуларын аһаталлар. (27,55). Сир-дойду иччитин аһаттахха ханнык баҕарар үлэ-хамнас табылларыгар олук ууруллар. Бэйэ кэлбитин биллэрбэккэ, уот оттон иччилэри ахтан аһаппатахха, бэрт боростуой да дьыала табыллыбакка үлэ-хамнас атахтанар түбэлтэлэрэ биллэллэр. Ол курдук алааска от оҕустара кэлээт, тиэтэйбит санаатыгар, биирдэ эмэтэ эргийэ түһэн баран эбиэттиэххэ диэбит киһи улахан төҥүргэһи көрбөккө тракторын хотуурун тосту тартаран кэбиспитэ эмиэ биллэр.

Киһи ханна да сырыттаҕына иччилэр көрө-истэ сылдьаллар, сөбүлээтэхтэринэ кыахтара баарынан көмөлөһөллөрө эмиэ сэрэйиллэр. Ол курдук уһуннук айаннаан иһэн массыынатын уруулун тутан олорон утуйан хаалбыт киһи хата, суол муостатын кытыытыгар туруоруллубут остоолбону тосту көтүтэн, ол тостор тыаһыттан уһукта биэрэн, өрүһүнэн, уруулун эрийэ тута охсон, массыынатын суолга киллэрэн көҥүскэ түһэриттэн быыһаммыта эмиэ баар.

Киһи иччилэргэ сыһыанын В.Тарабукин “Элэмэс кулунчук” диэн кэпсээнэ быһаарар. Биллибэт кулунчукка үтүө сыһыанын көрдөрөн, аһатан-сиэтэн сынньаппытыгар махтанан иччилэр көмөлөрүнэн Ньукулай сылгыларын туруктара көнөн, бэйэтин үлэтэ-хамнаһа тупсубута бу кэпсээҥҥэ суруллар. (28,7).

 Дьиэ иччитэ сөбүлээбэтэх киһитин сүгүн хоннорботун, оннооҕор таһырдьа ылан быраҕарын туһунан кэпсээннэр эмиэ элбэхтэр. (29,7).

Иччилэр тустарынан бары быһаарыыларбытын түмнэхпитинэ, иччи диэн киһи дуу, кыыл дуу буор эбэтэр ийэ кута эбит. Бу кут киһи дуу, кыыл дуу өлбүтүн кэннэ этиттэн-сииниттэн арахсан туспа баран хааллаҕына иччи диэн буолар. Иччи урут олорбут, сылдьыбыт сириттэн ханна да ыраах баран хаалбат, чугаһынан көрө-истэ сылдьар. Буор кут иччитэ киһи уҥуоҕун аттыгар сылдьара бэлиэтэнэр. Иччи Айылҕаҕа үөскүүр араас эттиктэргэ иҥэн сылдьара эмиэ элбэх. Сахалар туох барыта иччилээх диэн этэллэрэ итинник дакаастанар.

Куһаҕан санаалар, үгэстэр мунньуллубуттара киһиэхэ хаһан баҕарар көстүөхтэрин сөп. Араас абааһылары дьон утуйан эрэр эбэтэр улаханнык сылайбыт, быстыбыт кэмнэригэр соһуччу көрөллөр.

Туох эмэ олус куһаҕан быһыы буолаары гыннаҕына төбөтүгэр саба түһэр хара таҥастаах, тайахтаах киһи көстөр. Атын омуктар хотуурдаах киһини көрөллөрө кэлин, мас тутаахтаах туора хотуур оҥоруллубутун кэннэ үөскээбит көстүү буолар. Төбөтүгэр саба түһэр хара таҥастаах, тайахтаах киһини көрдөхтөрүнэ: “Илэ сиэри кэлбит”,- диэн дьон чаҕыйаллара, саллаллара.
 
Киһиэхэ биирдэ эмэ илэ көстөр иччилэр, абааһылар үчүгэй санаалаахтара биллибэт, үксүгэр туох эмэ куһаҕан биллээри гыннаҕына көстөллөрө элбиир. Ол иһин итилэри үргүппэт, тыыппат, кыйахаабат ордук диэни сахалар былыргыттан билэллэр, баар сирдэриттэн сэрэнэллэр, тумналлар, тыыппаттар, улаханнык саҥаран ыҥырбаттар, үргүппэттэр.
 
Киһи утуйдаҕына өйө-санаата уларыйар, ийэ уонна салгын куттара көтөллөр. Олор ханна сылдьалларын киһи түһээн тугу көрбүтэ эрэ быһаарар кыахтаах. Киһи утуйар сирэ ыраас, атын куһаҕан санаалар мунньуллубатах сирдэрэ буоллаҕына үчүгэйдик утуйан, сынньанан туруохха сөп.

Ханна эрэ атын сиргэ утуйан туран баран тугу түһээбити ырытан, толкуйдаан көрүү туһата улахан. Хоноһо хайдах утуйбутун билии, өссө табылыннаҕына тугу түһээбитин ыйытыы дьиэҕэ ханнык санаалар мунньуллубуттарын билэргэ туһалыыр. Ол курдук киэҥ дьиэ араас хосторугар тус-туспа куһаҕан санаалар мунньуллуохтарын уонна олор дьайыылара уратыланыахтарын сөп.
 
Этэҥҥэ сылдьар киһи куһаҕан көстүүлэри көрбөккө, билбэккэ сылдьыан сөп. Куһаҕан көстүүлэр туох эрэ куһаҕан биллээри гыннаҕына киһини сэрэтэр быһыынан көстүөхтэрин сөп. “Илэ барбыт” куһаҕан көстүүлэр туох эрэ куһаҕан кэлэрин биллэрэллэр.

Онон, саха дьонун итэҕэллэрэ иччилэргэ итэҕэйии, олору харыстааһын буолар. Бу итэҕэл кут-сүр үөрэҕиттэн тутулуктаах. Кыахтаах, дьоҥҥо көмөлөһөр, үчүгэйи оҥорор иччилэри таҥара, айыы оҥостон үҥүү саха дьонугар тарҕаммыт.

Айылҕа бары көрүҥнэригэр баар иччилэри итэҕэйии, Айылҕаҕа харысхаллаахтык, сиэрдээхтик сыһыаннаһары үөскэтэр. Айылҕа уларый¬бакка, алдьаммакка-кээһэммэккэ уруккутун курдук турдаҕына дьон-сэргэ олоҕо туруктанар диэн этиини сахалар былыргыттан билэннэр олохторугар билигин даҕаны туһана сылдьаллар.

ИЧЧИЛЭРГЭ ҮҤҮҮ

Сахалар былыр-былыргыттан киһини “Айылҕа оҕото” диэн ааттыыллар. Кинилэр ити этиилэрэ киһи айылҕаттан олус улахан тутулуктааҕын, айылҕаттан кыратын, оҕото эрэ буоларын бигэргэтэр, айылҕаны баһылыы сатаабатыгар ыҥырар. Итини тэҥэ айылҕа хайдах туруктааҕа киһи олоҕор быһаччы дьайарын ити этии эмиэ биллэрэр.

Киһи бэйэтин аһара күүстээх курдук сананыытын үөскэппит коммунистар-матери¬алистар билигин бэйэлэрэ мөлтөөн-ахсаан иһэллэр. Кинилэр элбэх ахсааннаах үлэһит дьон тулуурдаах, дьулуурдаах үлэлэригэр, үтүөнү баҕарар санааларыгар өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин билинэн холбообуттара эбитэ буоллар итэҕэллэрэ күүһүрүө, айылҕаттан тутулуктаныа этэ, үлэни-хамнаһы кыайа-хото тутууларыттан эстиигэ тиийиэ суоҕа этилэр. Билигин мөлтөөн-ахсаан, эстэн бараннар айылҕаны кыайбаттарын, онтон улахан тутулуктаахтарын син билинэн эрэллэр.

Коммунистар салайан олорбут кэмнэригэр хайа баҕарар кытаанах санаалаах коммунистан: “Иччи баарын итэҕэйэҕин дуо?”- диэн ыйыттахха ханнык да эппиэти кыайан биэрбэт этэ. Бэйэлэрэ эмиэ түүлү көрөллөрүттэн түүл айылҕаттан тутулуктааҕын билэллэрэ, онно-манна, тыаҕа-хонууга сылдьаннар иччилэр тустарынан эмиэ истэллэрэ, түбэһэ түһэн көрөөччүлэр да бааллара. Арай материалистар үөрэхтэрэ түүллэри, иччилэри итэҕэйимэҥ диэн олус кытаанахтык этэриттэн тугу көрбүттэрин-истибиттэрин кыайан быһаарбаккалар улаханнык эрэйдэнэллэр этэ.

Киһи бэйэтэ мөлтөөтөҕүнэ, дьадайдаҕына, ыарыйдаҕына, тугу эмэни кыайбатаҕына, ким кыахтаахтан көмө көрдүүр санаата киирэр. айылҕа кыаҕын-күүһүн итэҕэйдэҕинэ сүгүрүйэр, мөлтөҕүн билинэн айылҕаттан, айыылартан, иччилэртэн көмө көрдөһөргө тиийэр. 

Бу көмө көрдөөһүнэ - үҥүү диэн ааттанар. Үҥүү көнөтүк өйдөбүлүнэн, айылҕа бары өттүнэн баһылыырын билинэн, күүһүн-кыаҕын сыаналаан, көрө-истэ сылдьарын учуоттаан харысхалыгар, көмүскэлигэр киирии, айылҕа көмөтө суох киһи Сир үрдүгэр олох олороро табыллыбатын билинии буолар. Саха дьоно Айылҕа олус былыргы кэмҥэ үөскээбитин, ханнык да таҥара айылҕаны, киһини айбатаҕын билинэллэр, күүһүгэр итэҕэйэллэр, бэйэлэрин “Айылҕа оҕотунан” ааттаналлар. Айылҕа күүһэ, өйө-санаата дьоҥҥо түүл буолан өйдөрүгэр-санааларыгар киирэн дьайа сылдьарын биһиги бу үлэбитинэн эмиэ да¬каастыыбыт.

Өлбүт киһи өйө-санаата туспа баран Үөһээ дойдуга айыы буолан сылдьар. Өлбүт төрөппүттэри, аймахтары айыылар диэн ааттаан ытыктааһыны, кэриэс этиилэрин толорууну сахалар куруук тутуһаллар. Түүлгэ өлбүт төрөппүттэр киирэн көстөн көрө-истэ, оннооҕор эмтии сатыыллара биллэр.

Сиргэ дьайар иччилэртэн саамай күүстээх иччи - Күн иччитэ буолар. Сахалар Күн иччитин Аламай Маҥан Күн Таҥарам диэн ааттыыллар. Сир үрдүгэр туох баара барыта Kүнтэн тутулуктаах, кини кыаҕын иһинэн буолар. Күн иччититтэн киһи салгын кута тутулуктаах. Күн иччитэ быһаччы киһи салгын кутугар дьайар. Күнтэн кэлэр сырдык уонна араас эньиэргийэлэр бары киһи бу өйүгэр-санаатыгар быһаччы дьайаллар. Ол курдук Күнтэн кэлэр сырдыктан киһи үчүгэйи-үрүҥү уонна куһаҕаны-хараны араарар өйдөбүлэ үөскээн олохсуйар. Ол иһин үтүө санаа Kүнтэн, халлаантан кэлэр диэн өйдөбүлтэн саха дьонугар Kүн таҥараҕа кубулуйбут.

Киһиэхэ бэйэтигэр ийэ кутугар быһаччы дьайар иччинэн Сир-дойду иччитэ Аан Алахчын хотун буолар. Киһи ийэ кутун өйө-санаата бу иччиттэн быһаччы тутулуктаах. Тыынар салгына, иһэр уута, аһыыр аһылыга уонна тулалыыр көстүүтэ барыта кини өйүн-санаатын оҥкулун оҥороллор, ийэ кутун төрүттүүллэр.

Киһи этэ-сиинэ, доруобуйата, буор кута Ахтар Айыыһыттан тутуллар. Ахтар Айыыһыт киһини хаһан баҕарар көрө-истэ сылдьар. Сөбүлүүр киһитин ол-бу быстах түбэлтэлэргэ түбэһээри гыннаҕына быыһаан ылыан сөп. Өбүгэлэр, төрөппүттэр – айыыһыттар буор куттара киһиэхэ бэриллэн сылдьаллар уонна хаан аймах дьоҥҥо барыларыгар холбуу дьайаллар. Бу хаан аймах дьон буор куттара барыларыгар биирдэр, хас биирдии аймах киһиэхэ бэриллэн сылдьаллар. Киһи буор кута этин-сиинин кытта куруук бииргэ сылдьарыттан Ахтар Айыыһыт итилэргэ холбуу дьайар.

Киһи иччилэртэн, айыылартан, куттартан көмө, тирэх, өйөбүл көрдүүр. Ол көрдөһүү - үҥүү диэн ааттанар. Ханнык баҕарар куттартан, айыылартан аатын-суолун толору ааттаан, бэйэни билиһиннэрэн баран тугу көрдөһөрү этиллэр. Төһө элбэх айыылары ааттаан, суоллаан көрдөһүллэр даҕаны, көрдөһүү туоларыгар эрэл элбиир. Kүүстээх, кыахтаах ойуун киһи кута аймах дьонугар көмөлөспүт түбэлтэлэрэ дьоҥҥо биллэллэр. Үҥүү маннык көрүҥнээх буолуон сөп:
- Сир-дойдум иччитэ Аан Алахчын Хотунум ыалларбын, аймахтарбын, доҕотторбун көмүскэс уонна харыстаа. Дьоллоох доруобай буоллуннар, кыайыыга-хотууга дьулуурдара элбээтин, майгылара, санаалара тубустун.

- Ахтар Айыыһытым араҥаччылаа эбэтэр көмүскээ уонна харыстаа.

Онон,  иччилэртэн  көрдөһүү эбэтэр үҥүү диэн бэйэ өйүн санаатын иччи, айыы күүстээх санаатынан толоруу, кинилэртэн күүс-күдэх ылыныы, өйү-санааны бөҕөргөтүү буолар.

Таҥараттан көрдөһүү иччилэртэн үҥэн көрдөһүүттэн букатын атын. Таҥара диэн киһи бэйэтин үтүө, үчүгэй санааларын түмсүүлэрэ, баҕа санаата, үгэстэрэ буолар. Ол иһин киһи бэйэтин өйүн-санаатын куһаҕан санааларыттан ыраастааһынынан уонна үтүө, үчүгэй санааларынан толоруутунан ситиһил¬лэр. Ол аата, маннык көрүҥнээх буолуохтарын сөп:

- Аламай Маҥан эбэтэр Үрүҥ Күн Таҥарам сахам дьонугар үтүө санааларгын тириэрт. Саргылаах, үтүө санаалардаах, дьоллоох-соргулаах, иллээх-эйэлээх, баай-талым олохтоох буолууну ситистиннэр.

Таҥараттан көрдөһүү диэн бэйэ куһаҕан, мөлтөх санааларыттан ыраастаныы, олортон өйү-санааны быыһааһын, сыыһалары көннөрүү, ол кэнниттэн үчүгэй, сырдык, күүстээх санааларынан толорон биэрии, үчүгэй санаалары куруук санааһын, олору харыстааһын, иҥэринии, үчүгэй үгэстэри үөскэтинии буолар.

Үөһээ дойду өйө-санаата хантан эрэ ылан дуу, булан биэрэн дуу хаһан да көмөлөспөт. Таҥараттан көрдөһөргө “кулу”, “биэр” диэн тыллар туттуллумуохтарын сөп. Таҥара, иччилэр киһи бэйэтин өйүн-санаатын бөҕөргөтөн, санаатын күүһүрдэн, дьулуурун эбэн биэрэллэр. Таҥараттан, иччилэртэн күүс, көмө ылар туһугар бэйэ куһаҕан, быстах санааларын ыраастанан, олортон быыһанан, үтүө, үчүгэй санааларынан толорон биэрэрэ ордук туһалаах. Ол иһин киһи санаата ыраастанарын, күүһүрэрин, кыаҕырарын атын дьоҥҥо, бэйэ дьонугар үчүгэйи баҕаран эрэ ситиһиллэр.
 
Таҥараны кытта сыһыаны толору быһаарарынан “На бога надейся, а сам не площай” диэн нууччалыы этии буолар. Бу этии сүрүн өйдөбүлүнэн баҕа санааҕын таҥара өйүнэн-санаатынан күүһүрдэн баран, ону толорорго бэйэҥ кыһаныахтааххын.

Үөһээ дойду көмөтө баара киһи түүллэригэр көстөн биллэр. Ол курдук киһи түүлүгэр көстүбүт куһаҕан киһини эбэтэр кыылы кыайыыта киниэхэ кыайыы, ситиһии кэлиитин түстүүр. Сорох түүлгэ киһи үөһээ ыттар, эрэйдэнэн син ситиһэр. Түүлгэ маннык кыайыылар киһи бэйэтин санаатын күүһүрдэн, кыайыыны ситиһэригэр тириэрдэллэр.

Айылҕа күүстэригэр итэҕэйэр буолуу, сири-дойдуну ытыктааһын өйдөбүлүн иҥэрэр. Айылҕа киртийиитэ дьон олоҕор биллэр уларыйыылары киллэрэн иһэриттэн дьон өйдөрө-санаалара туруга суох буолан иһэр. Манна биллэр уларыйыылар үчүгэй өттүгэр тахсыбатахтарына дьон тыыннаах сылдьалларын туһугар улахан эрэйдэри көрсөр кэмнэрэ кэлэн хаалыан сөп. Ол иһин кэлэр көлүөнэ дьон сахалар үөрэхтэрин, “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун тутуһан ордук дьулуурдарын, тулуурдарын эбэллэрэ эрэйиллэр кэмэ кэлэн турар.

Онон таҥара туһата диэн киһи өйүн-санаатын күүһүрдүү, үтүөҕэ, үчүгэйгэ баҕарар санааларынан толорон биэрии, соннук үгэстэри үөскэтии буолар.

СИБИЭН

Биһиги дойдубутугар кэлин кэмҥэ үөрэҕи-билиини ылынан иһиини, үөрэхтээһини, олох үөрэҕин кытта буккуйуу баар буолла. Атын омук тылын, үөрэҕин баһылаабыт киһини үөрэхтээх, барыны бары билэр киһи курдук санааһын уонна дьоҥҥо оннук итэҕэтии олохсуйда. Бу үөрэхтээһин охсуутугар ылларан сахалар бэйэлэрин олохторун үөрэҕин умнан, хаалларан сылдьаллар. Эдэр көлүөнэлэри олох үөрэҕэр үөрэтии кэлин кэмҥэ букатын мөлтөөтө. Ол түмүгэр билигин эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суох буола улааталларыттан олоххо оннуларын кыайан булумматтар, быстах суолга түбэһэллэрэ элбээтэ.

Үөрэҕи-билиини, үөрэхтээһини, олох үөрэҕин кытта холбуу буккуйбуппут бэлиэтинэн былыр-былыргыттан биллэр өс хоһоонун: “Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэн” диэни, олус быһаччы өйдүүр уонна аҥардас¬тыы үөрэхтээһиҥҥэ эрэ сыһыаннаах курдук саныыбыт. Ол эрээри бу өс хоһооно аан бастаан олох үөрэҕэр сыһыаннааҕа, киһи сааһыран, кырдьан истэҕинэ өйө-санаата эмиэ уларыйан, эбиллэн иһэринэн табатык быһаарыллар. Сааһыран истэххэ өй-санаа уонна эт-сиин уларыйыыларын этинэн-хаанынан билбит бэйэтэ кырдьаҕас киһиттэн эрэ билиэххэ, үөрэниэххэ сөбүн, бу өс хоһооно ыйар. Эт-сиин сааһыран, кырдьан, мөлтөөн истэҕинэ өй-санаа эбиллэн, күүһүрэн биэриитэ сөп түбэспэт, утарыта турсуулары үөскэтэн киһи олоҕор эбии уустуктары, олох ыараханын киллэрэр.
  
Биһиги сорох үөрэхтээхтэрбит атын омуктар; индиецтэр, кытайдар, нууччалар, дьоп¬пуоннар уонна да атыттар сахалардааҕар ордук билиилээхтэр, кинилэри батыһыаҕыҥ, үтүктүөҕүҥ диэн сыыһа ыҥыраллар. Бу ыҥырыыларынан кинилэр бэйэлэрэ сахалыы тылы, өй-санаа үөрэҕин букатын билбэттэрин, сахалар олохторун үөрэҕэр сыһыаннара кыратын көрдөрөллөр.

Тылы үөскэтэр дорҕооннор суолталарын ситэ үөрэтэн туһана иликпит. Тыл үөрэҕин быһаарыытынан дьон аан маҥнай туттар буолбут тыллара биирдии дорҕоонноох тыллар эбиттэр. “Ы” дорҕоон уһаатаҕына “ыы” диэҥҥэ уларыйдаҕына ытааһын, онтон “р” дорҕоон хатыланнаҕына – “рр” диэҥҥэ тиийдэҕинэ ырдьыгынааһын үөскээн тахсаллара хаһан да уларыйбат.
 
Саха тыла олус былыргы тыл буолан бу дорҕооннор суолталара үөскэтэр тылларын өйдөбүлүгэр сөп түбэһэллэр. Ол аата бу тыл дорҕооннорун суолталара, дьайыылара тылга, өйгө-санааҕа бэриллэллэрэ билигин да уларыйбакка эрэ сылдьаллар. Аҥардастыы “а” дорҕоону саҥарар киһи, биир эрэ дорҕоону элбэхтик туттарыттан, айаҕын атан баран турарыттан аҥала соҕус буолар дииллэр. Киһи тугу эмэ эт¬тэҕинэ аанньа истибэккэ “аа” диэн ыйыталаһан иһэр киһини кырдьык да итинник саныахха сөп курдук.

Кытайдар ци диэн эньиэргийэ баарын үөрэтэн, баһылаан сылдьаллар диэн билэр-көрөр, ону-маны аахпыт дьоммут этэллэр, бэйэлэрэ сахалыы сибиэн, сибики, сибигинэйии диэн тыллар баалларын букатын да билбэттэрин биллэрэллэр.
Сахалар “си” диэн эньиэргийэ баарын билэллэрин булан сурукка киллэрбит киһинэн Тумус Мэхээлэ буолар. Кини “Удьуор үөрэҕэ” диэн үлэтигэр бу эньиэргийэ саха тылыгар хайдах киирэ сылдьарын быһаарара оруннаах.

Си биллиитэ – сибиэн, сибики диэн буолар.

“Си буолуохтааҕар этэбин”,- диэн этиини сахалар элбэхтик тутталлар. Бу этии туох эрэ олус кыра таах хаалан хаалыаҕынааҕар этэбин диэн өйдөбүллээх, олус кыра хамнааһын баарын биллэрэр. Си кыра хамнааһыны үөскэтэрэ быһаарыллар.

Си диэн төһө эмэ улахан күүс буоллаҕына сибики олох кыра, нэһиилэ, сыһыаннаах эрэ киһи билэр күүһэ. “Тугу эмэ сибикилээн биллиҥ дуо?” “Туох эмэ сибики биллэр дуо?”- диэн ыйыталаһаллар. Туох эмэ сибики биллиитэ диэн өйдөбүлгэ киһи түүлү көрүүтэ, этэ-сиинэ биттэниитэ киирсэр. Киһи олоҕор туох эмэ уларыйыылар тахсаары гыннахтарына киһи түүлү көрөр. Түүл киһини сэрэтэр, бу буолаары турар быһыыларга эрдэттэн бэлэмниир аналлааҕын олоххо туһана сылдьыахха сөп этэ.

Сибики биллиитэ араас биттэниилэринэн эмиэ биллэр. Ыарахан ыалдьыт иһэрин кыра оҕо эрдэттэн билэр. Атаҕыргыырыттан кыҥкыйдыыр, ытыы, хаппырыыстыы сылдьыан сөп. Кыра, хаампат оҕо кэннинэн харахтаннар эрэ ыалдьыт кэлэн иһэрэ биллэр.

Киһи этигэр-сиинигэр сибики биллиитэ имэ кэйиитинэн, сорох быччыҥнара тардыалааһыннарынан эмиэ биллэр. Быччыҥнар киһиттэн бэйэтиттэн тутулуга суох тардыалааһыннарын сахалар үөрэтэннэр биттэнии диэн ааттыыллар. Ол аата биттэнии диэн буор кут таһымыгар дьайар быһыы буолара быһаарыллар. Тастан киирэр санаа дьайыыттан киһи быччыҥнара бэйэлэрэ хамнааһыннара биттэниини үөскэтэр.

Сибигинэйии диэн олус кыратык саҥарыы. Си биэрэбин диэн өйдөбүлтэн үөскээбит. Киһи уоһа хамнааһынынан көрөн тугу саҥарбытын билии сибигинэйиини билии биир көрүҥэ буолар.

Ити курдук сахалар си диэн ханнык эрэ айылҕа күүһэ баарын бэйэлэрэ да былыргыттан билэллэр. Си эньиэргийэ киһиэхэ баарын биллэрэр тылынан “сигили” диэн буолар. Бу тыл киһи ис майгытын, үчүгэй эбэтэр куһаҕан өйүн-санаатын быһаарар. Сигили киһиэхэ бэйэтигэр, этигэр-сиинигэр ордук сыһыаннаах уонна кыраны, уларыйа охсубаты көрдөрөр.

Онон си эньиэргийэ киһиэхэ буор кут таһымыгар дьайар кыаҕа арыллар. Эти-сиини утумнаахтык дьарыктаан буор куту төһө эрчийиллэр даҕаны си эньиэргийэ күүһүрэн, кыаҕыран иһэр.

Ити курдук саха дьоно кытайдар билэр “ци” диэн эньиэргийэлэрин кинилэртэн итэҕэһэ суохтук билэллэр. Олох кыра сибиэннэри, сибикилэри, түүллэри бэйэлэрэ даҕаны сиһилии билэн олохторугар туһаналлар. Арай бэйэлэрин өбүгэлэрин билиилэрин сыаналаан үөрэтэллэрэ уонна олохторугар туһаналлара эрэ эрэйиллэр.

ҮӨР

Киһи өйө-санаата хайдах тус-туспа арахсалларын былыргы сахалар билэл¬лэрин билигин сөҕө уонна киэн тутта саныыбыт. Саха ойууннара киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэтэн итилэри былыр үйэҕэ быһаарбыттар. Сахалар үөрэхтэринэн киһи бэйэтэ: этэ-сиинэ уонна үс; буор, ийэ уонна салгын куттара бары бииргэ сүр диэн ис күүһүнэн холбуу тутуллан сырыттахтарына эрэ киһи эттээх-сииннээх, тыынар тыыннаах сылдьар, онно эбии өйдөнөн-санааланан киһи буолар кыахтанар.

Эстибит, быстыбыт, санаата букатыннаахтык түспүт киһини сахалар “Сүрэ тостубут” диэн этэллэр. Сүр тостуута санаа түһүүтүн, өй көтүүтүн, киһи буолан бүтүүнү, сүөһү өйүгэр-санаатыгар төннүүнү бэлиэтиир. Ол аата сүр диэн киһи өйүн-санаатын, куттарын холбуу тута сылдьар, өбүгэлэриттэн, айылҕаттан бэриллибит ис күүһэ буолар. Бу күүс киһи туттунар күүһүн, тулуурун, ычатын быһаарар.

Киһи салгын кута арахсан бардаҕына - иирэр, өйө көтөр, буккуллан ылар киһи буолар. Салгын кут арахсан барыыта “Өйө көппүт” диэн этиинэн бэлиэтэнэр. Арыгыны элбэхтик иһии өй көтүүтүгэр тириэрдэринэн итирэн өйө көппүт киһи куһаҕаннык быһыыланарын, сүөһү курдук буоларын дьон үөрэтэн билбиттэр. Салгын кут быстах кэмҥэ көтөн эбэтэр арахсан ылыыта “Өйө баайыллан ылар” диэн этиинэн эмиэ толору бэриллэр.

Киһи өллөҕүнэ куттара арахсан бараллар. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн киһи салгын кута үрэллэн ыһыллар, онтон ийэ кута Үөһээ дойдуга тахсан ханнык эрэ айыы буолар. Үчүгэйи оҥордоҕуна үрүҥ айыы буолан кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туттуллар кыахтанар, онтон куһаҕаны оҥордоҕуна хара айыы буоларынан умнуллууга, хаалыыга аналланар.

Туох эмэ олус кыралар, бытархайдар биирдиилээн сылдьаллара кыаллыбатыттан үөр буолан, холбоһон сылдьаллар. “Бөрө үөрэ”, “Сылгы үөрэ” диэн элбэх бөрөлөр, сылгылар холбоһон бииргэ бөлөхтөһөн сылдьалларын ааттыыбыт. 
Yөрэ диэн араас астартан холбуу булкуллан оҥоруллубут аһылык сахаларга эмиэ баар. Сайыҥҥы кэмҥэ араас оттортон оҥоруллубут үөрэлэри элбэхтик аһыыллар эбит.

Үөрэх диэн үөр уонна ээх диэн тыллар холбоһууларыттан үөскээбит. Ол аата элбэхтэр этиилэрин ылын, иҥэрин, сөбүлэс, “ээх” диэ диэн буолара, өй-санаа сайдыытын элбэхтэр баһылыылларын биллэрэр. Бэйэлэрэ кыра-кыра, тус-туспа эрээри бииргэ холбоһон сылдьар өй-санаа холбоһуктара эмиэ үөр диэн ааттаналлара үөр буолуу диэн баарыттан биллэр.

Былыргылар этэллэринэн куһаҕаннык өлбүт киһи кута Үөһээ дойдуга кыайан тахсыбатаҕына үөр буолар. Быстах өлүүгэ түбэһэн, эдэр сааһыгар өлбүт киһи ийэ кута ситэ сайдыбатаҕына, кыайан Үөһээ дойдуга тиийбэккэ хаалар. Ол иһин кини кута бэйдиэ сылдьар үөргэ кубулуйар. Урут тыыннаах эрдэҕинэ сылдьыбыт сирдэринэн көҥүл сылдьарыгар тиийэр. Хас киһи барыта үөрү көрүөн сөп. Ордук аһаҕас эттээх дьон араас үөрдэри, абааһылары элбэхтик көрөллөрө биллэр.
Өлөрүллүбүт дьон куттара эмиэ ханна да ырааппакка эрэ чугас сылдьаллар, сыһыаннаах дьоҥҥо биллиэхтэрин сөп. Үөрү саха дьоно былыргыттан билэллэр. Урукку итэҕэлинэн, бэйэтигэр тиийинэн эбэтэр оһолго өлбүт киһи кута абааһы буолан тыыннаах курдук сылдьара үөр диэн ааттанар. (12,217).

Салгын кут үөр буолар диэн быһаарар Курууппа ойуун. (2,34). Биһиги бу этиигэ сөбүлэспэппит. Салгын кут диэн өссө үгэскэ ситэ кубулуйа илик өй-санаа, билии ааттанар. Киһи өллөҕүнэ салгын кут үс хонугунан ыһыллар, симэлийэр. Ол курдук өй-санаа үөрэх буолан умнуллубат үгэстэри үөскэттэҕинэ ийэ кут таһымыгар тиийдэҕинэ биирдэ умнуллубат турукка тиийэр. Түүл үгүс көстүүлэрэ үгэс буолбут, ол аата ийэ кут таһымыгар тиийбит өйдөбүллэринэн табатык тойонноноллор.
 
Моҥнон өлбүт, анньынан, оһоллонон, иирэн өлбүт,  абааһы  буолан өлбүт киһи дууһатын туох да туппат эбит. Онон Орто Дойдуга хаалан үөр буолар эбит. Онон маннык өлбүт киһи аатын ааттаабаттар эбит, абааһы буолла диэн куттанан. Үөрдэр абааһы буолаллар. Кырдьаҕас оҕонньор, оҕо үөр буолбат. Киһи бэйэтин аймахтарыгар үөр буолар. Атын ыалга баран үөр буолбат. Үөртэн туттаран ойуун буолаллар. (2,48).

Үөр - былыргы саха итэҕэлинэн киһи кута абааһы буолта. Бэт былыргы кэмҥэ Омоҕой баай мааны кыыһа моҥнон, ыйанан өлөн Аан Чээкэй диэн харах абааһыта буолбут. Ол тэҥэ Чуонах ууһа хотун - брааскай омук Иирэр Саар кыргыттара: Тайахтаах Натааһа, Баттахтаах Маарыйа, Өксөкүлээх өрө харах Өрүүнэ той диэннэр. Болугур, Аллан, Игидэй, Бахсы айыылара кэнники үөскээбиттэрэ бааллар. Кинилэр бары баай олоҕор үөскээбит, баай удьуордара, ону кэнники айыы диэн аат биэрбиттэр. Ол үөрдэр айыылаах-буруйдаах куттара үөһэ көппөккө отто дойдуга уста сылдьаллар. Кырыыска этиллэн, кырамаҥҥа анньыллан үөр буолаллар. Үөрдэр куттара дьабыҥҥа кыайан көппөккө айыы-үөр буолаллар эбит. (4,313).

Онон, өлбүт киһи кыайан Үөһээ дойдуга барбакка хаалбыт ийэ кута ыһыллан, бытарыйан үөр буолара быһаарыллар. Эдэр саастарыгар оһоллорго, быстах өлүүлэргэ түбэһэн өлбүт дьон ийэ куттара үөр буолан олорбут сирдэрин чугаһынан сылдьаллар диэн этэллэр. Ол аата, киһи өлөрүгэр быстахтык быһыыланан куһаҕан санааларын илдьэ бардаҕына эбэтэр бэйэтэ даҕаны куһаҕан санаалардаах өллөҕүнэ кута үөр диэн буолар. Куһаҕан, иэстэһэр санаа мунньустуутуттан, тардыһыытыттан үөр ыараан, үөһээ диэки кыайан тахсыбакка, аллараа дьон олорор сирдэринэн сылдьарга күһэллэриттэн дьоҥҥо көстөр, биллэр.

Манна биһиги быһаарыыбытын эбэн биэрдэхпитинэ куһаҕан санааларынан туолбут кут, ол аата үөр, бу санаалар бэйэ-бэйэлэрин кытта тардыстыыларыттан кыайан үрэллэн, ыһыллан хаалбакка, ыраах барбакка чугас сылдьалларыттан дьоҥҥо көстүөхтэрин, биллиэхтэрин сөп.

Киһи бэйэтин өлөрүнүүтэ диэн олус куһаҕан, ыар быһыы, хара айыыны оҥостунуу буолар. Маннык ыар быһыыны киһи куһаҕан санаалара мун¬ньустан элбээтэхтэринэ, олоххо дьулуурун, үчүгэй санааларын баһый¬дахтарына оҥоруон сөп. Ол аата бу киһи кута куһаҕан санаалара элбиириттэн үөргэ кубулуйара чахчы.

Үөрдэр бэйэлэрэ ханна да барбаттар, чугас, урут олорбут сирдэрин аттыгар сылдьаллар. Аһаҕас эттээх дьон үөрдэри элбэхтик көрөллөрө бэлиэтэнэр. Yөр ордук элбэхтик бэйэтин аймахтарыгар көстөн биллэр. Өлөөрү сытар киһи аймахтарыгар хом санаалара элбээтэҕинэ үөр буолан кинилэргэ көстөр дииллэр.

Yөрү дьон билигин да көрөллөрө биллэр. Улааппыт кыргыттара көрбөккө быраҕан барбыт эмээхсиннэрэ өлбүтүн кэннэ дьиэтин атыылаан кэбиспиттэр. Кэлин бу дьиэҕэ олорор дьон эмээхсини көрөллөрүн таһынан куукунаҕа араас тыаһы-ууһу истэллэр эбит. Ууга түһэн соһуччу өлбүт киһи дьиэтигэр звоноктаан, ааны астаран киирэн кэлэн кириэһилэҕэ олорунан кэбиһэрин дьиэлээхтэр бары көрөллөрө эмиэ биллэр.

Онон, үөр диэн этиттэн-сииниттэн арахсыбыт өй-санаа биир уларыйан сылдьар көрүҥэ буолар. Былыргы хомуһуннаах ойууннар үөрү тутан ылан онно-манна хаайан эбэтэр ыраах үтүрүйэн, суох, биллибэт оҥороллоро кэпсээннэргэ ахтыллаллар.

БЭРИЭЧЧИК

Киһи Айылҕаттан айыллан төрүөҕүттэн ыла төлкөтө суруллан, дьылҕата ыйыллан, бу Сир үрдүгэр бэйэтэ олорон ааһар кэмигэр тугу оҥо¬руохтааҕа эрдэттэн быһаарыллан сылдьар диэн сахалар итэҕэйэллэр. Ол иһин киһи олоҕор дьылҕата, төлкөтө аан бастаан дьайарын курдук саныыллар.

Биһиги санаабытыгар бу быһаарыы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн сахалар этиилэригэр эмиэ сөп түбэһэр. Ол курдук айылҕа киһиэхэ биэрбит этин-сиинин бэйэтэ көрөн-истэн харыстыыр буоллаҕына, киһи өйө-санаата сайыннаҕына бэйэтэ эмиэ билэн-көрөн, үөрэх-билии көмөтүнэн этин-сиинин харыстаныан, үйэтин уһатыан эбэтэр сыыһа-халты туттунан кылгатан кэбиһиэн сөп.

Бөҕө быалаах киһи диэн быстах быһылааннарга киирэн биэрбэт бөҕө оҥоһуулаах киһини ааттыыллар. Бөҕө быалаах дьон сорохторо өссө бэриэччиттэнэллэр. Киһи ханна да сырыттаҕына куруук иннигэр сылдьар бэриэччиттэннэҕинэ, айылҕа бэйэтэ көрөр-истэр харыстыыр күүһэ улаатар, быстах өлүүгэ киирэн биэрбэтигэр аналлаах оҥоһууланарын хааччыйар.

Бэриэччиттээх киһи хантан эрэ айаннаан ыалга кэлиэн чочумча соҕус иннинэ аан маҥнай киһи кэлбит тыаһа урут иһиллэн, кэлэн иһэрин биллэрэр түбэлтэлэрин кэпсииллэр. Ол курдук таһырдьа киһи атаҕын тэбэнэр тыаһа иһиллибитигэр тахсан көрдөхтөрүнэ киһилэрэ өссө кэлэ илик буолар эбит. Онтон сотору соҕус буолан баран үүт-үкчү соннук тыаһаан-ууһаан бэйэтэ дьэ тиийэн кэлэрин хайы-үйэҕэ бэлэмнэнэн көрсөллөр эбит.

Иннигэр сылдьар бэриэччиттээх киһи араас быстах быһылааннартан, оннооҕор улахан сэрии  да  кэмигэр, бэриэччитин көмөтүнэн   быыһанарын   туһунан   кэпсээни   В.В.Габышева суруйбута биллэр. (30,157).

Киһи бэйэтэ бэриэччигэ баарын билбэккэ эрэ сылдьара үчүгэй. Куруук ин¬нигэр баар буола сылдьыахтаах бэриэччитин бэйэтэ көрсө түспүтүн кэнниттэн бу киһи олоҕор сотору кэминэн тосту уларыйыылар тахсаллара бэлиэтэнэр. (31,15).

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан киһи этин-сиинин үгүс¬түк үлэлээн, хамсанан эрчийиититтэн, үгэс буолбут хамсаныылар үөскээһиннэриттэн үөрүйэх буолуу үөскээн киһиэхэ буор кута сайдар. Буор кут эмиэ өйгө-санааҕа киирсэр эрээри аҥардас хамсаныылартан, ыарыылартан үөскүүрүттэн быһаарар, толкуйдуур өйө-санаата сайдыбат, арай эти-сиини араастаан хамсатарга аналланар.

Этэ-сиинэ олус сайдыбыт, эрчиллиилээх, күүстээх-уохтаах киһи буор кута ордук уруттаан сайдар. Бэриэччит киһи буор кута буоларын быһаарыыга маннык бэлиэлэри аахсыахха сөп:

1. Бэриэччит киһи бэйэтин курдук көрүҥнээх  уонна хамсанара  эмиэ маарынныыр.

2. Киһи курдук үүт-үкчү хамсанар, араас маарынныыр тыастары таһаарар.

3. Ханнык да өй-санаа бэриэччиккэ баара биллибэт.

Дьон   өйдөрүгэр-санааларыгар   кутталлаах   сирдэр,  биллибэт, кыайан   быһаарыллыбат   быһыылар   уонна   күүстэр   баалларын  туһунан үгүс өйдөбүллэр олохсуйан хаалбыттар.  Киһи бэйэтин олоҕор суоһуур  араас кутталлартан, ыарахан, соһуччу быһыылартан   этин-сиинин   харыстанарыгар   бэриэччит   аналланар.

Бэриэччит диэн күүстээх эттээх-сииннээх киһи сайдыбыт буор кута ааттанар, бу кута иннигэр сылдьан киһи түбэһиэхтээх быһыыларыгар урут түбэһэн быстах суолга киирэн биэрэриттэн харыстыыр аналлаах. Ол аата буор кут олус күүскэ сайдан киһи бэйэтин этин-сиинин иннигэр сылдьан арыаллыыра  бэриэччиттээх буолуу диэн ааттанар. 
Эти-сиини олус күүскэ сайыннарыы, эрчийии хамсаныыттан үөскүүр өй-санаа, буор кут эбиллиитигэр тириэрдэр.

Күүстээх эт-сиин бэйэтэ даҕаны киһи көмүскэнэр күүһүн улаатыннарар. Бары биллэр бэриэччиттээх дьон бэйэлэрэ күүстээх-уохтаах эттээх-сииннээх дьон буолаллар. Ол иһин бэриэччиттээх буолуу диэн Айылҕа күүстээх-уохтаах, сайдыылаах эттээх-сииннээх дьону ордук харыстыырын, көрөрүн-истэрин бэлиэтинэн ааҕыллар.

Эдэр, кыанар эрдэхтэн эти-сиини эрчийии, үлэнэн-хамнаһынан утумнаахтык дьарыктааһын, ол аата барыга бары үөрүйэх оҥоруу буор куту күүскэ сайыннаран айылҕа харыстабылыгар киллэрэрэ киһи олоҕун сыала буолан сирдиир, ыҥырар күүскэ кубулуйарын сахалар былыргыттан билэн олохторугар туһана сылдьаллар.

Онон эти-сиини эрчийии, спордунан, үлэнэн-хамнаһынан утумнаахтык дьарыктааһын туһалаах үөрүйэхтэри үөскэтэн, буор куту сайыннаран бэриэччиттээх буолууга тириэрдиэн сөп.

ОЙУУН

Былыргы кэмҥэ сахаларга ойууннар улахан аптарытыаттаах, салайааччы дьонунан биллэллэр. Нууччалар маҥнай кэлээт суруйбут дьаһаах хомуйар суруктарыгар сахаларга элбэх ойууннар кинээс буола сылдьыбыттара элбэхтик бэлиэтэммит. (32,10). Оччотооҕу кэмҥэ өйдөрө-санаалара сайдыбыт, аймахтарын, дьоннорун тустарыгар ордук кыһанар, кыахтаах дьон уустары баһылаан салайаллара ханан да саарбахтаммат. Ойуун баһылыктаах уустар ордук дьаныһан нууччаларга, кэлии дьоҥҥо утарыласпыттарыгар сөп. 1680 сыллаахха Дьэллик салайааччылаах сахалар өрө туруулара хам баттаммытын кэнниттэн дьаһааҕы төлөөбүт дьон ааттарыгар ойуун диэн эбиилэрэ суох буола сүппүттэр.
 
Омук атын омукка саа-сэп күүһүнэн баһыттардар даҕаны итэҕэллэрэ син-биир күүскэ уонна уһуннук утарсаллар. Ойууннары былаастан туоратталлар даҕаны хас эмэ үйэ устата бэйэлэрэ симэлийэн, сүтэн хаалбатахтар, оннооҕор сэбиэскэй былаас кэмигэр бааллара биллэр. Билигин ойууннар үөрэхтэрэ саҥалыы тэнийэн, үөрэтиллэн, сайдан эрэр.
Бу кэмҥэ ойууннарга “айыы ойуунабын” диэн уратытык ааттаныыны үөскэтэ сатыыллар. Бу ааттаныы сэбиэскэй кэм өй-санаа төрүттэрин, тутулуктарын буккуйбута ситэ ааһа илигинэн уонна саха тыла өйү-санааны кытта дорҕооннорунан тутулуктарын билбэттэн үөскээн таҕыста. Сэһэн Боло суруйарынан айыы диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара үөр буолан, илэ баран сылдьаллара ааттанар. Холобур, Болугур Айыыта, Бахсы Айыыта уонна да элбэхтэр. Ол аата өлбүт дьон өйдөрө-санаалара этиттэн-сииниттэн арахсан, туспа баран айыы буолан сылдьаллар. Тыыннаах киһи өйө-санаата уларыйа сылдьарынан кыайан айыы буолбат, киһи быһыытын тутуһа сырыттаҕына эрэ Орто дойдуга олоҕо табыллар.
В.А.Кондаков “Айыы ойууннара” нууччалар кэлэн боппуттарын кэннэ суох буолбуттарын бэлиэтиир. (33,7). Кини В.Ф.Трощанскай “Эволюция черной веры у якутов” диэн үлэтигэр “Айыы ойууннара” суох буолбуттарын кэннэ ордон хаалбыт хара, куһаҕаны айар төрүттээх ойууннар ордон хаалбыттарын булан суруйбутун бэлиэтиир.

Биһиги В.А.Кондаков ити этиитигэр сөбүлэстэхпитинэ сахалар кэлин ордон хаалбыт чахчы кыахтаах, хомуһуннаах ойууннарын нууччалар, кэлии дьон кыайбаккалар, хара, куһаҕан ойууннар диэн ааттаабыттарыгар сөп. Кырдьык даҕаны саҥа, христианскай итэҕэли киллэрээччилэр, былыргы итэҕэллэрин көмүскүү, харыстыы сылдьар ойууннары,  бары кыахтарынан, күүстэринэн утарсар дьону хайаан даҕаны куһаҕан, хара диэн этиэхтэрин, сөбүлээбэттэрин биллэриэхтэрин сөп. Кэлин ол этиилэрэ ойууннарга барыларыгар иҥэн хаалбыта биһиэхэ тиийэн кэлбитигэр сөп.

Норуоттар сэриилэһэн кыаттарбыттарын да иһин итэҕэллэрин умуннаран, суох оҥорон туоратыы олус ыарахан суол. Саха сиригэр христианскай итэҕэли киллэрии сахалар былыргы таҥараларын итэҕэллэрин, ойууннарын туораттахха, кинилэр үөрэхтэрин куһаҕан, хара диэтэххэ эрэ кыаллыахтааҕа эмиэ биллэр. Оннук туоратыыга сахалар итэҕэллэрин куһаҕан, хара диэн ааттааһын ордук табыллар. Дьон саҥа итэҕэли, христианствоны үчүгэй диэн ааттаатахха, ол аата үрүҥ диэтэххэ, үчүгэйин биллэрдэххэ эрэ ылыналларын оччотооҕуга киэҥник туһаммыттар эбит. Православнай итэҕэли ылыммыт дьоҥҥо араас чэпчэтиилэри, бэлэхтэри эбии биэрэллэрэ эмиэ биллэр.

Ол дьалхааннаах кэмнэргэ итэҕэллэр үтүрүйсэр, кыайбыт аҥардастыы туоратар, ойууннар таҥастарын, дүҥүрдэрин былдьаан ылан уматар, бэйэлэрин өлөртүүр кэмнэригэр сахалар бары ойууннарын, итэҕэллэрин барыларын холбуу хара диэн түһэрэн, намтатан ааттаабыттарыгар сөп. Бу кэмҥэ саха итэҕэлэ букатыннаахтык туоратыллан ойууннар өлөннөр өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга эрэ ордон, айыы буолан хаалбыттарын бэлиэтээн айыы ойууна диэн этии үөскээбит.

Билигин саҥа үйэҕэ үөскээбит ойууннар хара уонна үрүҥ диэннэргэ арахсыылара былыргы хаалынньаҥ өйдөбүлгэ кубулуйан умнуллуон да сөп буолла. Ол эрээри билигин ойууннар хара уонна үрүҥ диэҥҥэ арахсалларыгар аны майгыларын уратылара кыратык да буоллар эмиэ дьайара билиннэ. Атын дьон куттарыгар-сүрдэригэр дьайар күүстээхтэриттэн ойууннар бэйэлэрин майгыларын уратыларын, үчүгэй эбэтэр куһаҕан дьайыылаахтарын үгүс дьон арааран билэллэр уонна бэлиэтии көрө сылдьаллар. Куһаҕан майгылаахтара, дьоҥҥо үчүгэйи баҕарбаттара биллэн хааллаҕына хара ойуун диэн ааттыахтарын сөп.

Сахалар айыы ойуунуттан атын ойууннары хаһан да барыларын хараларынан ааттаабаттар, барыларын ойууннар диэн биир чуолкай аатынан ааттыыллар. Ити ойууннар истэриттэн сиэмэх ойууннар диэн туспа биир бөлөҕү араараллар. (33,12). Дьиҥнээх ойуун хайдах майгылаах буола иитиллэн тахсара Ытык мас хайа өттүгэр куттара-сүрдэрэ иитиллибититтэн тутулуктаах диэн В.А.Кондаков быһаарар.

Ойууннар эмиэ киһи оҥорор дьыалалара барылара үчүгэй, үрүҥ эбэтэр куһаҕан, хара диэннэргэ арахсалларын курдук хара уонна үрүҥ диэннэргэ арахсаллара бэйэлэрэ хайдах майгылаахтарыттан тутулуктааҕа ити курдук быһаарыллар. Ол аата кинилэр майгыларын, үчүгэйи дуу эбэтэр куһаҕаны дуу оҥороллорун атын дьон билэннэр итинник араарыыны оҥорор кыахтаахтар.

Дьоҥҥо бары үтүөнү, үчүгэйи баҕарар уонна оҥорор, ыарахан олохторун чэпчэтэргэ кыһанар ойууннары үрүҥ ойууннар диэн этэллэр. Дьон-аймах үчүгэйгэ, үтүөҕэ тардыһар өттүлэрин баҕа санаалара ити этиигэ сөп түбэһэллэр. Ол эрээри киһи бэйэтин олоҕор куруук үрүҥ, үтүө дьыалалары эрэ оҥорботун бары билэбит, үчүгэй диэн ааттаммыт дьон куһаҕаны эмиэ оҥорон кэбиһэллэр. Үгүс дьоҥҥо элбэх үтүөнү оҥорорго анаан талыллар салайааччылар бэйэлэрин тустарыгар харбас буолан хаалалларын Аан дойду солуннарыттан истэн, хата билэ сылдьабыт.

Айылҕа биэрбит талааннарын бэйэлэрин тустарыгар ордук туһанар, атын дьону ордук санааһын иҥмит, ол-бу куһаҕаны түстүүр ойууннар хара ойууннар диэн ааттаныахтарын сөп. Хара, куһаҕан санаалаах ойууннар алҕаабаттарыгар, алгыс эппэттэригэр сөп. Кинилэр үгүс дьоҥҥо үчүгэйи баҕарбаттарыттан дьоҥҥо алгыс этэр кыахтара чахчы суох буолуон сөп.

Ойууннар син-биир бары дьон курдук майгыларын уратыларынан икки аҥы арахсаллар. “Сүөһү эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр” диэн сахалар этиилэрэ ойууннарга эмиэ сөп түбэстэҕинэ, кинилэр үчүгэй дуу эбэтэр куһаҕан дуу майгылаахтара тастарыгар биллибэтэ сөп. Ол курдук хара санааларыттан ыраастаммыт ойуун үрүҥ ойуун буолан хаалыан эмиэ сөп.

Күүстээх куттаах-сүрдээх ойууннар бары эмтиир, отоһуттуур, билгэлиир уонна алгыыр кыахтаахтар, арай алгыс оҥорорго атын дьоҥҥо үчүгэйи баҕарар санаалара эрэ элбэҕэ ирдэнэр.

Былыр биһиги өбүгэлэрбит тимири уһаарааччылар, уһанааччылар уонна сүөһү көрөөччү, булчут диэн дьоҥҥо арахсар эрдэхтэринэ бэйэ-бэйэлэрин ойууннарын тус-туспа араартаан, хара уонна үрүҥ диэн ааттаспыттарыгар эмиэ сөп. Ол курдук буору хаһар тимир уһаарааччылар ойууннарын сүөһү көрөөччү, үрүҥ аһы оҥорооччу уонна булчут дьон, абааһы, сир анныгар дойдулаах уот кымньыылаах ойуун диэн ааттыы сылдьыбыттар эбит. Былыргы сахалар үгүс ойууннарын итинник этэллэр.

Кэнники кэмҥэ саха сиригэр сүөһү көрөөччүлэр элбээннэр, онтон тимири уһаарааччылары нууччалар баһыйаннар, букатын да суох гына эһэннэр уонна итэҕэлбит саҥа оннун булан эрэринэн ойуун үксэ үрүҥ ойуун буола сатыылларыгар бары кыах баар буолбутугар сөп.

Ойууннар хара уонна үрүҥ диэн ааттанан арахсыыларыгар былыргы сахалар төрүттэрэ хас да тус-туһунан үлэлээх-хамнастаах дьонтон холбоһон үөскээбиттэрэ улахан оруолу ылбыт. Ол курдук сахалар биир сүрүн баһылааччы, бастаан иһээччи төрүттэринэн тимир уустара биллэллэр. Бу дьон ойууннара тимири уһаарааччылар, тимир уустара. Кинилэр дьаамалары хаһаннар тимирдээх тааһы көрдүүллэр уонна олору уулларан тимири уһаараллар. Тимир ууһа ойуун күөтүн сирдиргэччи үрдэрэн, кыымынан ыһыахтанар оһоҕун аттыгар түүҥҥү хараҥаҕа эккирии турара атын ынах, сылгы сүөһүлээх эбэтэр булчут дьон көрүүлэригэр бэйэтэ ынырык хартыына буолуон сөп. Бу тимир ууһа уонна сүөһүлээх дьон ойууннарын холбоһууларыттан билиҥҥи ойууннар үөскээн тэнийбиттэрэ сөп. Ол курдук бары ойууннар таҥастарыгар элбэх тимир тэриллэрдээхтэр.

Бу кэмҥэ тус-туспа итэҕэллэр холбоһууларыгар бэйэ-бэйэлэрин, эн куһаҕаҥҥын, хараҕын, мин үчүгэйбин, үрүҥмүн дэспиттэригэр сөп. Оччотооҕу, былыргы кэмҥэ ынах, сылгы сүөһүлээх ойууннар кыаттарбыттарыттан кыйаханан, тимир ууһа ойууну хара куһаҕан, буору хаһар ойуунунан ааттаабыт кэмнэрэ баара. Өссө былыргы кэмҥэ тимир уустарын букатын да Аллараа дойдуга олохтуу сылдьыбыттара ити этиини эмиэ бигэргэтэр. Кэлин тимир уустара быста аҕыйааннар хара ааттаах, уот кымньыылаах ойууннар суохтар диэхпитин сөп.

Бу быһаарыы кэлин нууччалар кэлэн бэйэлэрин христианскай итэҕэллэрин киллэрэ охсоорулар сахалар итэҕэллэрин илдьэ сылдьааччы ойууннарын тус-туспа араартаары сорохторун хараларынан, куһаҕаннарынан ааттаабыттарыгар эмиэ сөп түбэһэр. Өйдөрүнэн-санааларынан, киһи быһыыларынан, куттарын күүһүнэн кыайбаккалар, итинник түһэрэр ааты иҥэрбиттэригэр сөп. Ким ахсаанынан элбэх, баһылаабыт, кыайбыт үрүҥ, үчүгэй ааттанара былыргыттан дьон олоҕор эмиэ биллэр суол буолар.

Онон, билигин төһө эмэ сайдыылаах кэмҥэ кэлбиппит кэннэ, ойууннары хара, үрүҥ диэн араартааһыны суох оҥоруохха сөп буолла. Үөрэх-билии сайдан ким хайдах ойуунун, төһө кыахтаах эмчитин үлэтэ-хамнаһа, ситиһиитэ, дьон-сэргэ билиниитэ бэйэтэ көрдөрөн-биллэрэн иһиэ этэ. Бу быһаарыы Константин Чирков, Гурий Турантаев эмчиттэр Саха сиригэр барытыгар биллэр үлэлэринэн дакаастанар.

Күүстээх куттаах-сүрдээх, дьоҥҥо тиийимтиэ тыллаах-өстөөх, үтүө баҕа санаалардаах киһи алгыс этиитэ ордук ылыннарыылааҕа, дьоҥҥо тиийимтиэтэ ханан да саарбахтаммат. Ол иһин омук сайдан, үүнэн иһиитигэр кинилэр ордук улахан сабыдыалы ылынан, күүскэ үлэлээн-хамсаан биэрэллэрэ эрэйиллэр.

Сахалар ойууннара тоҥус ойууна ордук күүстээх диэн билинэллэр эбит. Бу билинии өй-санаа мунньуллуутун биллэрэриттэн сөптөөх эбит диэн быһаарыллар. Ол курдук омук төһө уһун үйэлээх даҕаны өйө-санаата мунньуллуута соччонон элбэх. Кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан өй-санаа мунньуллан ийэ кукка кубулуйар. Өй-санаа мунньуллуутуттан ийэ кут күүһүрэр. Кытаанах, халбаҥнаабат үгэстэр үөскүүллэр уонна үксүүллэр. Ол иһин уһун үйэлээх омуктар өйдөрө-санаалара күүстээх.

Ойууннары омуктар шаман диэн аатынан билинэн сылдьаллар. Сахалыы самаан сайын диэн сайын үтүөтэ кэмэ ааттанарыттан быһа тардан ылан шаман диэн тылы туттунууга киллэрэн кэбистилэр.

Санаа күүһүн туһаныы ойууннааһын диэн ааттанар. Санаата күүстээх, атын дьоҥҥо дьайыыта тиийэр кыахтаах киһи ойуун буолар кыахтаах. Хас киһи барыта утумнаахтык дьарыктаннаҕына ойуун таһымын ситиһиэн сөп. Киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата эбиллэн, мунньуллан уонна тулуура эбиллэн иһэриттэн санаатын күүһэ элбиир, улаатар, күүһүрэр. Күүһүрбүт, түмүллүбүт санаалары салайарга кыах кырдьаҕас киһиэхэ үөскүүр.

Күүстээх санаалаах киһи сааһырдаҕына, дьарыктаннаҕына ойуун буолуон сөп. Бу киһи санаатын күүһүнэн атын киһиэхэ дьайыан, саныыр санаатын уларытыан, бэйэтин санааларын соҥнуон сөп.

Сааһыран иһэр эт-сиин айылҕа уларыйыыларын билэр кыаҕа улаатан иһэр. Киһи ол уларыйыылары билгэлээн билэн айылҕа уларыйыыларын билэр кыаҕа улаатар. Ол курдук сүһүөх дьаралыйыыта ардах, хаар кэлэрин сыыспакка билгэлиир.

Киһи барыта сааһыран, олох уопутун мунньунан, санаата күүһүрэн истэҕинэ уонна эбии дьарыктаннаҕына ойуун таһымыгар тахсан иһиэн сөп. Ол курдук дьон кырдьан истэхтэринэ түүллэрэ ордук чуолкайданар уонна элбэхтик уопутуран таба тойоннуур кыахтаналлар, инникини билэн-көрөн ойуун таһымыгар тахсаллар.

Өй-санаа сайдан иһэр таһыма итинник баран иһэр. Кыахтаахтар, күүстээх санаалаахтар ойуун буолан, эдэрдэри иитиигэ-үөрэтиигэ кыттыһар кыахтаналлар. Сахалар кырдьаҕаһы ордук ытыктыыллара сааһыран истэххэ өй-санаа сайдан, күүһүрэн иһэрин билэллэриттэн тутулуктаах.

Онон кырдьаҕастар өйдөрө-санаалара күүһүрбүтүнэн туһанан сахалыы таҥара үөрэҕинэн дьарыктанан эдэрдэри иитиигэ, үөрэтиигэ ылсыһаллара эрэйиллэр.

УДАҔАН

Дьон сааһыран олоххо үөрүйэхтэрэ эбиллэн истэҕинэ өй-санаа күүһүрүүтүн, кыаҕырыытын ситиһэллэр. Өй-санаа сайдыытын, күүһүрүүтүн баһылаабыт дьон удаҕан эбэтэр ойуун таһымыгар тиийэ сайдаллар. Айылҕаттан аһара талааннаахтар эдэр эрдэхтэриттэн өй-санаа сайдыытын ситиһиэхтэрин сөп.
 
Удаҕан диэн сахалар ойуун дьахтары ааттыыллар. Дьахтар ойуун, удаҕан эр киһи ойууннааҕар кыаҕа улаханын, санаата күүстээҕин  былыргылар бэлиэтииллэр. Кыыс оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэтин батыһа сылдьан үчүгэй үгэстэргэ иитиллэриттэн, көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтиллэриттэн ийэ кута ордук сайдан дьахталлар олох үгэстэрин тутуһууга эр дьону улаханнык баһыйаллар.
 
Олус былыргы кэмнэргэ дьиэни көрүүгэ уоту сатаан туһаныы улахан оруолу ылара. Ас буһарыыта, олорор сири сылытыы барыта аһаҕас уотунан оҥоруллар кэмнэрэ бааллара. Ол курдук аан маҥнай уоту туһаҕа туттууну, дьиэни сылытыыны, уоту аһатыыны дьахталлар баһылаабыттар.

Туойтан иһит оҥорууну уонна уокка уматан кытаатыннарыыны аан бастаан дьахталлар туһанан олоххо киллэрбиттэр. Уоту сатаан туһаныыны баһылааннар удаҕан аатын ылбыттар. Оччотооҕу кэмҥэ туой умайан кытаатыытын үөһээттэн эрэ айдарыылаахтар оҥороллорун курдук санааларыттан итинник ааты иҥэрбиттэр.

Сахаларга удаҕан үчүгэй, үтүө эрэ өйдөбүллээх. Хара удаҕан диэн баар буола сылдьыбыта биллибэт. Ол барыта дьахтар ойууннар аҥардастыы туой иһити оҥоруунан уонна эмтээһининэн эрэ дьарыктаммыттарын туоһулуур. Эмтиир, кыһанар, үтүөрдэр киһи үчүгэй, үтүө диэн ааты ылар.

Нууччалар кэлэн бэйэлэрин православнай таҥараларын үөрэҕин, “богтарын” киллэрэ сатыылларыгар улаханнык утарыласпыт эр дьон ойууннары хара, куһаҕан диэн ааттыыры ситиспиттэрин кэнниттэн саҥа таҥара дьиэлэрэ элбэхтик тутуллубуттар. Дьон “үрүҥ” диэн ааттаммыт “бог үөрэҕин” өрө тутуулара саҕаламмыт.

Атын омуктар удаҕаннара кэлии нууччаларга улахан утарсыылары оҥорбуттарын “ведьма” диэн үөхсэн ааттанар аптаах, эмчит дьахталлар бааллара биллэрэр. Кэлин бу аат нуучча тылыгар көһөн “ведьма” диэн  куһаҕан санаалаах дьахтарга кубулуйбут. 

Нууччалар кэлии “богтарын” үөрэҕин утарар, тыаҕа олорор дьахтары “ведьма” диэн ааттаан тутан ылан уокка уматаллара. Ол иһин аптаах диэн ааттаммыт ойуун дьахталлар дьонтон саһан халыҥ тыаҕа олорорго күһэллибиттэр.

Тыа быыһыгар кыра дьиэҕэ соҕотоҕун олорор кырдьаҕас эмээхсини “баба-яга” диэн ааттаан оҕолору халыҥ тыаҕа баран хааларыттан куттаан тохтоторго туһаммыттар. Бу эмээхсин отунан эмтээн дьоҥҥо туһалыыра кэпсээннэргэ киирбиттэр. 
Сахаларга киэҥник биллэр удаҕанынан Анна Павлова диэн Кэбээйигэ олохтоох улахан уҥуохтаах, маҕан, кыраһыабай дьахтар буолар. Маанытык таҥнар дьахтар кэлии нууччалары кытта биир тылы булунан араас көрсүһүүлэргэ сылдьара биллэр. Анна Павлова нуучча тойотторун эмтээн-томтоон удаҕаннар хара диэн куһаҕаннык ааттаналларыттан, туоратыллалларыттан быыһаабыт.
 
Эмчитинэн кырдьык аатырбыт. Сыгынньах Ньукулай диэн ойууҥҥа эргэ тахсыбыт, үстэ араас көтөрдөрү, сордоҥу төрөппүт. Бу көтөрдөрө, сордоҥо эмтииригэр, сүппүт киһини буларыгар көмөлөһөр эбиттэр.

Кэлии нууччаларга улаханнык утарыласпыт, православнай “бог” үөрэҕэ олоххо киирэрин сөбүлээбэтэх саха ойууннарын нууччалар хара ойууннар диэн туоратан, тэйитэн ааттаабыттар. Итэҕэллэр харсыһыыларыттан, хайалара кыайарын былдьаһыыларыттан үөскээн тахсыбыт хара ойуун диэн сирэр, туоратар аат биһиэхэ тиийэ кэлбит.

Хара ойууннар диэн туоратан ааттааһын дьиҥнээх суолтатын билбэттэриттэн тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар кинилэри куһаҕан ойууннарга киллэрэллэр. Ону баара саамай кыахтаахтар, нууччалар “бог” үөрэхтэригэр улаханнык утарыласпыттар, сахалыы өй-санаа үөрэҕин билээччилэр бу туоратыыга түбэспиттэр.

Онон саха дьахталлара кэлии нууччалары аһара туораппатахтарын бэлиэтинэн удаҕаннары хара диэн намтатан ааттаабатахтара буолар.

ОҺОЛ

Быстах өлүүгэ, оһолго түбэһииттэн үлэлии-хамсыы сылдьар киһи куруук сэрэнэн, харыстана сылдьара табыллар. Айылҕаҕа сылдьар кэмҥэ киһи бэйэтин бэйэтэ эрэ харыстанарыгар тиийэр. Барыттан бары олус сэрэнэ сылдьыы үлэһит киһиэхэ соччо кыаттарбатар даҕаны куттал суоһуур өрүттэрин арааран билии уонна олортон сэрэнии хайаан да эрэйиллэр. Манна улахан туһаны “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн үөрэх оҥорор кыахтаах. Араас элбэх улахан тиэхиникэ, саа-сэп дэлэйиититтэн арай сэрэниигэ үөрэнии эрэ киһини харыстыыр кыахтааҕа хас биирдии киһи хайаан да билиэхтээх, олох тутаах көрдөбүлүгэр кубулуйда.

Оһол-төрүөт төрдүн “Оноҕочоон Чоохоон” эбэтэр “Оһол уола” диэн сахалар ааттыыллар. Уһун күн устата киһини 44 оһол кэтэһэр диэн этэллэр. Бу оһоллору барыларын этэҥҥэ туораатаҕына эрэ киһи утуйаары оронугар тиийэн сытар кыахтанар. Ол эрээри утуйа да сытан араас оһолго түбэһэр дьон эмиэ бааллар. Ол курдук оронтон да охтоллор, аны тураары онно-манна да кэтиллэллэр. Онон, оһол киһини хаһан баҕарар кэтии сылдьар, туохха эмэ сыыһа-халты туттарын куруук кэтэһэр.
 
Ханнык баҕарар үлэ көрүҥэр оһол тахсыбатыттан сэрэтэр аналлаах үөрэхтэри үлэһиттэр бары биллэхтэринэ уонна халбаҥнаабакка тутустахтарына эрэ табыллар. Улахан тиэхиникэлэри сөптөөхтүк, нэмин билэн туһаныы, сэрэнии оһол тахсыытыттан быыһыыр, харыстыыр аналлаахтар. Үлэһит дьон бэйэлэрин билиилэринэн-көрүүлэринэн, олоххо уопуттарынан туһанан эрэ араас элбэх оһоллортон көмүскэнэр, харыстанар кыахтаахтар. Арай улахан дуоһунастаах, баай дьону кинилэртэн улахан туһаны таһаарынар дьон куруук маныы, харыстыы сатыыллар.

Киһи тыыннаах буолан сылдьарыгар айылҕа эмиэ көмөлөһөр курдук. Ол аата олоҕор көрсөр сорох быстах, соһуччу быһыылартан көмүскэнэр кыахтанар эбэтэр “Ким эрэ” көмүскэһэрэ, харыстыыра кэлин биллэр. Алҕас сыыһа туттууттан, оһолтон киһи үөрүйэҕэ, уоппута, билиитэ-көрүүтэ эбиллэн истэҕинэ көмүскэнэр күүһэ эбиллэн иһэр. Ол аата, үөрүйэх, билии-көрүү, уопут эбиллиитэ оһолтон көмүскэнэргэ быһаччы туһалыыр үөрэхтэр эбиттэр. Охтон түһүү үөрэҕин баһылаабыт тустуук халтарыйан охтон илиитин тоһутара быдан аҕыйах буолар. Үөрэх, эрчилии эбиллэн истэҕинэ киһи бэйэтин быыһанар күүһэ эбиллэрин ити холобур дакаастыыр. Быстах түбэлтэлэргэ түбэһиигэ киһи бэйэтэ үөрэммит уоппута ордук туһалыыр. Урут бу курдук быһыыга түбэһэ сыспыт уонна быыһаммыт буоллаҕына, билигин онтун тупсаран, саҥалыы оҥорон биэрэр кыахтанар. Ол аата оһолго түбэспэккэ үөрэнии сүрүн хайысхатынан киһи бэйэтэ сыыһа-халты туттубата буолар.
 
Сахалар туох барыта бэйэ-бэйэлэриттэн холбуу тутулла сылдьар “быалаахтар” дииллэр. Бу “быа”, тутулук хантан кэлэрий? Айылҕаҕа туох барыта икки өттүттэн тутулуктанан тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан сылдьаллар. Хайа да өттүгэр аһара барыы, хамсааһын үөскээн турар тэҥнэһиини хамсатара туруга суох буолууну үөскэтэр. Олоххо туруктанан, тэҥнэһиини хамсаппатахха “бөҕө быа” үөскүүр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн киһи олоҕо, бэйэтин харыстаныыта эмиэ икки өттүттэн тутулуктаахтар:

1. Киһи этэ-сиинэ айылҕа эттиктэриттэн үөскүүрүн быһыытынан эт-сиин айылҕаттан ордук тутулуктаах.

2. Киһи өйө-санаата сайдан үөрэх-билии көмөтүнэн этин-сиинин харыстыыра, көмүскэнэ үөрэниитэ киирсэр.

Киһи кыаҕа-күүһэ, үөрүйэҕэ эбиллэн истэҕинэ, сыыһа-халты туттунара аҕыйыырыттан олоҕун быата бөҕөргөөн биэрэр. Кыра эрдэҕиттэн олоххо тардыһар күүһэ эрчиллэн истэҕин аайытын эбиллэн биэрэн иһэр. Билэрэ-көрөрө элбээтэҕинэ, этин-сиинин эрчийдэҕинэ олоххо көрсөр ыарахаттары туорууругар санаата эмиэ күүһүрэр. Киһи санаата күүһүрдэҕинэ уохтанар, суоһурар, барыны кыайара, хоторо эбиллэр.

“Олох быата” диэн сахалар өйдөбүллэрэ чахчы буоллаҕына, киһи ол быата быһыннаҕына араас оһолго, быстах өлүүгэ түбэһэр. Оһол диэн киһи, сүөһү алҕаска эбэтэр туох эмэ дэҥҥэ түбэһэн эчэйиитэ, тугун эмэ өлөрүүтэ, өлүүтэ ааттанар. Былыргы кэмҥэ оһол кэлэрэ соһуччута бэрдиттэн, оһолу абааһы оҥорор диэн өйдүүллэрэ. Ким эрэ оһолтон, дьаҥтан өллөҕүнэ, тута абааһыга күтүрүүллэрэ. (12,132).
 
Оһол кэлиитэ киһи олоҕуттан, айылҕаттан тутулуктааҕын бэлиэтиир түгэнинэн киһи бэйэтэ эбэтэр олох чугас киһитэ оһолго түбэһиэн иннинэ түүлүгэр бу кэлиэхтээх оһол туһунан көрөрө буолар. Түүлү үөрэтээччилэр бу курдук көстүүлэр киһи бэйэтэ бу быһыыны уларытар кыахтаннаҕына эрэ көстүөхтэрин сөп диэн быһаараллар. Ол аата, киһи түүлүгэр көрбүт быһыытын таба тойонноон, ону бэйэтин кыаҕынан уларытыан сөп.

Холобурга, дьахтар түһээн массыына абаарыйатыгар түбэһэрин көрбүт. Ол иһин даачаттан айанныылларыгар оҕотунаан массыынаҕа олорсубатахтар, тимир суолунан барбыттар. Эр киһи массыынанан айаннаан иһэн абаарыйаҕа дьиҥнээхтик түбэспит.

Оһолго түбэһиэн төһө эмэ иннинэ киһи түһээн куһаҕан түүлү көрөн бэйэтэ эчэйиэн эбэтэр сууллуон сөп. Оһолго дэҥнэнээри гыммыт киһи түүлүгэр үксүн сууллар, туохтан эмэ дөлбү түһэр эбэтэр туох эмэ баттыан сөп. Бэйэ өлбүтүн эбэтэр чугас киһитэ өлбүтүн, туохха эмэ түбэспитин түһээн көрүү кэнниттэн хайаан да кэлиэхтээх быһыыны уларытарга тугу эмэ оҥоруохха сөп диэн этэллэр. Түүлгэ көстүбүт ити көстүүлэр илэ буолан хаалаллара элбэх дьоҥҥо биллэр.

Түүлгэ куһаҕан быһыылары, абаарыйаны, эчэйиини көрбүт киһи сэрэҕэ улаатыа этэ. Бэйэтэ оннук балаһыанньаҕа түбэспэтэҕинэ даҕаны баҕар билэр киһитэ түбэһээри гыммыта көстүөн эмиэ сөп.

Оһол эрдэттэн бэлэмнэммит суол устун кэлэн иһэр курдук саҕаланар. Ол иһин сахалар “Оһол быалаах” дииллэр. Оһол тахсыытыгар тириэрдэр быһыылар бары бэйэ-бэйэлэриттэн олуc күүстээх тутулуктаахтар. Бу быһыылар бары өттүлэринэн, ордук бириэмэлэрэ эмиэ олус сөпкө түбэстэхтэринэ эрэ оһол табыллар. Ол аата, оһол диэн олус уустук, хас да сүһүөхтээх быһыы буолар. Оһол туолуутугар тириэрдэр элбэх тус-туспа быһыылар бэйэ-бэйэлэригэр бириэмэлэринэн чопчу сөп түбэстэхтэринэ эрэ оһол табыллар.

Маны быһаарарга биир оһол түбэлтэтин ыламмыт ырытан көрүөхпүт. Бултуу баран истэхтэринэ үрдүлэринэн суор көтөн ааһан ис¬тэҕинэ биир эдэр булчут саанан ытан хабылыннарар. Саа тыаһыттан соһуйан оҕус туора ойбутугар ойоҕолуу миинэн испит оҕонньор охтон түһэн хомурҕанын уҥуоҕун тоһутан кэбиһэр.

Бу оһол тахсыытыгар тириэрдибит быһыылары барыларын кэлэн ааспыт бэрээдэктэринэн көрөн дьаарыстаатахпытына:

1. Сааны сэрэхтээхтик туттарга үөрэммэтэх эдэр киһи дьону кытта бултуу барсан испит.

2. Хара суор чугаһынан көтөн кэлбит.

3. Оҕонньор оҕуһу ойоҕолуу миинэн испит.

4. Уол саанан суору ыппыт.

5. Саа тыаһыттан соһуйан оҕус туора, тиэрэ өттүгэр ойбут.

6. Оҕонньор сууллан түһэн илиитинэн сыыһа тайаммыт.

Хомурҕан уҥуоҕа тостон хаалыытыгар тириэрдибит оһолу үөскэппит быһыылары аахтахха итинник элбэхтэр. Бу быһыылартан биирэ эмэ табыллан, сөп түбэһэн биэрбэтэҕэ эбитэ буоллар бу оһол тахсара кыаллыа суоҕа этэ. Ол иһин бу оһол тахсыытыгар бастакы төрүөт буолбут, син баччааҥҥа диэри тутуһуллан испит тэҥнэһиини аҥар өттүгэр хамнаппыт быһыыны буллахпытына оһол төрүөтэ көстөр кыахтанар.

Бу быһыылартан саамай сүрүннэрэ, оһолго быһаччы сыһыаннаах, саа тыаһа оһол төрүөтэ буолар диэн быһаарыыны ылы¬ныахпытын сөп. Ол эрээри эдэр киһи сааланыан иннинэ сааны сэрэхтээхтик илдьэ сылдьыыга үөрэммитэ эбитэ буоллар итинник ытыы оҥоруллуо суоҕа этэ. Дьону кытта бииргэ баран иһэн саанан ытыалыыр диэн букатын сатамматын эдэр киһи билэрэ эбитэ буоллар оһол төрүөтэ үөскүө суоҕа этэ.

Бу оһол төрүөтүн булууга маҥнайгы быһыынан суор көтөн кэлиитин ааҕыахха сөп диэччилэр эмиэ бааллар. Ол эрээри айылҕа араас кыылларын, көтөрдөрүн бэрээдэктээх сааһыттар хаһан да ытыалыы сылдьыбаттар. Бу быһаарыы суор көтөн кэлиитин сүрүн төрүөттэн  уһулан кэбиһэргэ кыах биэрэр.

Сымнаҕас майгылаах оҕус саа тыаһыттан улаханнык соһуйуо суоҕа этэ. Оҕус соһуйан тиэрэ өттүгэр ойбокко аҥар өттүн диэки хам¬наабыта эбитэ буоллар, оҕонньор атаҕар тура түһүөн эмиэ сөп этэ. Охторугар илиитинэн таба тайаммыта буоллар, хомурҕан уҥуоҕа баҕар тостон хаалыа суох этэ. Ити аата, оһолго оҕонньор сэрэҕэ суох оҕуһу туора миинэн олорбута эмиэ төрүөт буолар.

Онон, бу оһол тахсыытыгар сүрүн буруйдааҕынан саанан ыппыт киһини ааҕыахха сөп. Кини саанан сэрэхтээхтик туттуу үөрэҕин баһылаабатаҕыттан оһол төрүөтэ буолбут.

Биир кэпсээҥҥэ куһаҕан киһи дьахтары өлөрөөрү эккирэтэн кэлбит. Ааһан иһэр поезка утары анньан кэбиһээри бэлэмнэнэн кэнниттэн кэ¬лэн испит. Бу кэмҥэ биир ааһан иһэр киһи ханнык поезд кэлбитин ыйытан, бу киһини тохтотон мэһэйдээн кэбиспит. Поезд ааһа охсон хаалбыт. Бу түбэлтэҕэ атын, сыһыана суох киһи кэлэн ыйыталаһан, мэһэйдээн кэбиһэн оһол, өлүү кыайан буолбатах.

Оһол эбэтэр өлүү бэрт кыраттан сылтанан кыайан буолбакка хаал¬лаҕына, сахалар “Олоҕун быата” бөҕөтүттэн этэҥҥэ орто диэн этэл¬лэр. Бу этиигэ сөп түбэһэр бөҕө оҥоһуулаах киһи диэн эмиэ баар. “Сылдьа түһэр оҥоһуулаах киһи буоламмын быыһанан турабын”,- диэн оһолго түбэһэ сылдьыбыт уонна ону этэҥҥэ ааспыт дьон этэллэр.

Сахалар оһол хаһан баҕарар кэлиэн сөбүн бигэргэтэн: “Киһи сырыттаҕына, сылдьар”,- диэн этэллэр. Бу этии киһи биирдэ сыыһа туттунара олоҕор улахан суолтаны ыларын, киһи айылҕаттан ордук улахан тутулуктааҕын бигэргэтэр. Итини тэҥэ оһолго түбэспэт туһугар ханнык быһыылартан оһол үөскүүрүн киһи барыта билэрэ, олортон сэрэнэрэ харыстаныы туһатын улаатыннарар.

Онон оһолго түбэһии киһиттэн бэйэтиттэн тутулуга ордук улахан. Ол курдук сэрэхтэнии, эрчиллии, харыстанар ньымалары билии, “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этиини тутуһуу оһолу аҕыйатар кыахтаахтар.

ОЛОХ БЫАТА

Сахалар олохторун үөрэҕэ олус киэҥ уонна дириҥ. Киһи туһунан үөрэхтэрэ оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан киһи буолууну баһылаан, киһи быһыылаахтык, сиэри-туому тутуһан олоҕун олорорун тэҥэ, өйүн-санаатын уларыйыыларын кытта быһаарар. Ол курдук оҕо улаатан, өйө-санаата ситэн киһи буолууну баһылааһына, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэниитэ сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕин сүрүн уратыта буолар уонна оҕо олоҕу олорууга үөрэммитин, бэлэмнээҕин биллэрэр.

Дьон бары биирдэ бэриллэр олоҕу уһуннук, дьоллоохтук олоруохтарын баҕараллар. Олоҕу олоруу уһуна тулууртан, өһөстөн, киһи быһыылаахтык, сиэри тутуһан олорууттан ордук улахан тутулуктаах. Итини тэҥэ сахалар “Олох ыарахан”, “Олох иһин охсуһуу” диэн этиилэрин тутуһуу киһи сааһыран истэҕинэ олох ыарахаттарын тулуйар күүһүн улаатыннаран, уһун үйэни ситиһэригэр көмөлөһөр. Бары уһун олоҕу ситиспит кырдьаҕастарбытын ахтарбытыгар олоҕун киһи быһыылаахтык, көрсүөтүк, сэмэйдик олорбутун, буруйу-сэмэни оҥорботоҕун, сыыһа-халты туттубатаҕын ахтабыт.
Сахалар “Олох быата” диэн үөрэхтэрэ этэринэн киһи өлөрө кэлбитин ханнык эрэ бэлиэлэринэн бэйэтэ билэр эбит. Ол курдук өлөрө чугаһаабыт киһи былыргы, бииргэ үөскээбиттэрин кэрийэн кэпсэтэрэ эбэтэр өлөрө чугаһаабыт аҕа уолугар кэриэһин курдук баҕа санаатын этэрэ, уратытык, олус истиҥник быраһаайдаһан  баран барара былыргыттан биллэр.
 
2010 сыллаахха кулун тутар ый саҥатыгар биллэр артыыс Юрий Степанов соһуччу массыына абаарыйатыгар түбэһэн өлбүтэ. Кини премьератыгар хаһан да оонньооботох үчүгэйдик, таһаарыылаахтык оонньоон баран, дьиэтигэр тиэтэйэн ааһан иһэр массыынаны тохтотон, олорсон барбыт. Уулусса быһа охсуһуутугар күөх уот умайарын кэтэһэн тохтоон турдахтарына кэннилэригэр массыына кэлэн түспүт. Суоппар уруулун хаҥас диэки эргийээри эрдэттэн эрийэн бэлэмнээбититтэн, массыыналара иннин диэки хамныырыгар утары иһэр массыынаҕа киирэн биэрбит. Утары иһэр массыына ойоҕоско, Степанов олорор өттүгэр түспүт. Артыыс тута өлбүт.

Хас да хонон баран бииргэ үлэлиир, биир гримеркаҕа таҥнар киһитэ Тахир Рахимов артыыс малын хомуйа сылдьан суруктаах кумааҕыны булан ылбыт. Бу кумааҕыга Юрий Степанов өлүөн эрэ иннинэ сэттэ айыыны оҥорбутун туһунан билинэн суруйан уурбут, эрдэттэн айыытын этэн бэлэмнэммит эбит.
 
Киһи олоҕо бүтэр кэмигэр кэлбитин дьиэ кыыллара; ыттар уонна куоскалар ордук билэр эбиттэр. Биир кыыс мааны, көтөҕө сылдьарга үөрэппит куоската биир киэһэ тутаары, имэрийээри гыннаҕына куота, өссө ырдыгыныы, илиитин тырыта тыыта сылдьарыттан олус соһуйбут. Куоската аны чугаһаппатах. Нөҥүө күнүгэр бу кыыс массыына абаарыйатыгар түбэһэн өлбүт. Онно илиитэ хайыта тыытыллыбытыттан көрөн бэҕэһээ куоската куота сылдьыбыта, туттарбатаҕа арыллыбыт.

Сахалар киһи олоҕо бэйэтин өйүттэн-санаатыттан, доруобуйатыт¬тан, күүһүттэн-кыаҕыттан улахан тутулуктааҕын таһынан тулалыыр айылҕаттан эмиэ кыра да буоллар тутулуктаах дии саныыллар. Бу быһаарыы сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиилэригэр эмиэ сөп түбэһэр уонна олох сүрүн тутулуктарын арыйар.

Киһи олоҕо айылҕаттан тутулуктааҕын билинии үөскээһинигэр сүрүн төрүөтүнэн олоххо кэлэн ааһар ханнык эмэ соһуччу быһыы буолуон иннинэ аан бастаан киһи түүлүгэр киирэн көстөрө буолар. Киһиттэн бэйэтиттэн туох да тутулуга суох түүлгэ көстүбүт быһыылар сороҕор туолан хаалаллар.

Талааннаах сэрэбиэйдьиттэр араас ньымалары туһананнар киһи ааспыт олоҕун тэҥэ, кэлэн иһэр кэмҥэ хайдах олоруохтааҕын кытта билэллэр. Киһи олоҕо эрдэттэн суруллубут суол устун баран иһэринэн инники туох буоларын сэрэбиэйдээн таайыы табыллар курдук.

Көрбүөччү идэлээх өтө көрөөччүлэр киһи олоҕо ханнык суолунан сайдан баран иһэрин уонна ханна тиийэн бүтүөхтээҕин көрөллөрө киирдэҕинэ таба таайаллар.

Билигин дьон науканы уонна араас тиэхиникэни күүскэ сайыннарбыттарын түмүгэр айылҕаттан тутулуктаахтарын туһунан умнан кэбистилэр. Өссө ааһа баран айылҕаны бэйэтин баһылыахтарын баҕалаахтар эмиэ бааллар. Науканы төһө да сайыннарбыт иһин киһи олоҕо айылҕаттан, өйүттэн-санаатыттан, түүлүттэн, сэрэбиэйтэн туох тутулуктааҕын билигин да кыайан быһаара иликтэр.

Киһи олоҕо икки өрүттээх тутулуктааҕа дьону-аймаҕы бы-лыргыттан ыҥырар, угуйар. Сааһыран истэххэ элбэх биллибэт кистэлэҥнээх буолан олох ордук интэриэһинэйэ эбиллэн иһэр. Киһи олоҕо бэйэтиттэн ураты айылҕаттан эмиэ быһаччы тутулуктааҕа дьон-аймах олохторо былыргыттан оҥкуллубут суол устун баран иһэрин курдук өйдөбүлү үөскэтэр.

Хас биирдии киһи бэйэтин олоҕор аналлаах сыаллаах-соруктаах диэн сахалар этэллэр. Ити этиилэрин барыларын холбоон киһи “Олоҕун быата” диэн ааттыыллар. Олох быата үөһээттэн Дьылҕа Хаантан тутулуктаах дии саныыллар. Ити санааларын “Мин дьылҕам буоллаҕа” диэн этиилэрэ бигэргэтэр. Киһи олоҕун быата быһыннаҕына “Арбаҕастаах да абыраабат” балаһыанньатыгар түбэһэр. Сахалар киһи “олоҕун быата” диэн этиилэрэ, немец профессора Минковскай “киһи олоҕо эрдэттэн тардыллыбыт линия устун баран иһэр” диэн этиитигэр эмиэ сөп түбэһэр эбит. (34,48). Ити “олох быата” быһыннаҕына этэҥҥэ да сылдьар киһи уһаабат диэн этэллэр.

Киһи олоҕо бүтэр кэмэ, өлөрө ханнык эрэ биллэр бэлиэлэрдээҕин, ону киһи бэйэтэ эбэтэр туора киһи билэллэрин сахалар билэллэр. Уһуннук сэриигэ сылдьыбыт киһи бу буолуохтаах кыргыһыыттан тыыннаах ордубат саллаат сирэйигэр “Өлүү күлүгэ” түһэрин хас да күн инниттэн көрөн билэрин бэлиэтиир. Киһи сирэйэ хараара өһөн хаалан көстөрүттэн өлөрө чугаһаабыт киһини өлүөн төһө эмэ инниттэн аһаҕас эттээх дьон эмиэ билэллэр.

“Киһи күннээх, балык ыамнаах” диэн өс хоһооно сахалар киһи айылҕаттан тутулуга олус улаханын билэллэрин бэлиэтиир. Ол курдук бу этии киһи эмиэ сайдан, күүһүрэн ылар кэмэ бириэмэтигэр кэлэн баран, ааһан, суох буолан хааларын биллэрэр. Бу кэм кэлэн ааһыытын ити өс хоһооно биллэрэр.

Киһи айылҕаттан айыллан  төрүөҕүттэн  ыла төлкөтө суруллан, дьылҕата ыйыллан, бу Сир үрдүгэр бэйэтэ олорон ааһар кэмигэр тугу оҥоруохтааҕа, уларытыахтааҕа  эрдэттэн   быһаарыллан   сылдьарын  сахалар  итэҕэйэллэр.
Бөҕө быалаах киһи диэн быстах быһылааннарга киирэн биэрбэт бөҕө оҥоһуулаах киһини ааттыыллар. Бөҕө быалаах дьон сорохторо өссө бэриэччиттээхтэр. Киһи иннигэр сылдьар бэриэччиттэннэҕинэ  айылҕа бэйэтэ көрөр-истэр харыстыыр, быстах өлүүгэ киирэн биэрбэтигэр аналлаах оҥоһуулааҕын бэлиэтиир.

Хантан эмэ бэриэччиттээх киһи ыалга кэлиэн чочумча соҕус иннинэ аан маҥнай кэлбит тыаһа иһиллэн, кэлэн иһэрин биллэрэр түбэлтэлэрин кэпсииллэр. Ол курдук таһырдьа киһи атаҕын тэбэнэр тыаһа иһиллибитигэр тахсан көрдөхтөрүнэ, киһилэрэ өссө кэлэ илик буолар эбит. Онтон сотору буолан баран үүт-үкчү соннук тыаһаан-ууһаан бэйэтэ дьэ тиийэн кэлэрин көрсөллөрүн кэпсииллэр.

Аан дойдуга биллэр дьонтон У.Черчилл немецтэр Лондоны күүскэ буомбалыыр кэмнэригэр буомба дьэ таба түһээри гыммытын эрдэттэн сэрэйэн, саһар сиргэ повардарын кытта баран биэрбитин билэр дьон ахталлар. А.Гитлер буомба ууруллан, тоҕо тэбээри турар самолетугар субу кэлэн баран, тоҕо эрэ киирбэккэ ааһа баран хаалбыта, онтон иккис холонууларыгар буомбалаах суумка ууруллан турар сириттэн субу тоҕо тэбиэн эрэ иннинэ халбарыйан түннүк аттыгар тиийэн биэрбитэ эмиэ биллэр.

Бэлиэтэммит дьон бириэмэлэрэ кэлэ илигинэ быстах суолга киирэн биэрбэттэриттэн айылҕа бэйэтэ көрөн-истэн харыстыыра итинник эмиэ быһаарыллыан сөп. Ити майгы сахалар “Туох барыта быалаах курдук” диэн ааттыылларыгар сөп түбэһэр. Айылҕаҕа бары-барыта бэйэ-бэйэлэриттэн олус күүстээх тутулуктаах сылдьаллар. Биир тутулук арахсан хаалыыта атыттара эмиэ хамсыылларыгар, уларыйалларыгар тириэрдэр. Ол барыта Сир дойду үрдүгэр туох баар барыта, ыйааһын хараҕын курдук, тэҥнэһии балаһыанньатыгар ыйана сылдьалларыттан тутулуктанар.

Үгүстэр өлөр кэмнэрэ кэлбитин түһээн көрөн билэллэр. Ол курдук түүлгэ куруук өлбүт дьону кытта сылдьыы өлүү кэмэ чугаһаабытын биллэрэр. Итини тэҥэ киһи өлбүт киһини кытта билбэт сиригэр барыстаҕына өлүү чугаһаабыт буолуон сөп.

Олох быатын быстыыта киһи түүлүгэр киирэн көстүүтүн биллэр дьон олохторуттан сурукка киирбит холобурдар дакаастыыллар. Ол курдук Юлий Цезары өлөрүөхтэрин иннинэ кэргэнэ Кальпурния түһээн өлбүт кэргэнин кууһан олорорун көрөн, ытаан уһуктубут. Онтон Цезарь кэргэнэ санаарҕаабытыттан сенат мунньаҕын ыытымаары гынан баран син-биир ыыппыт эрээри, өлөрүөхсүт Брут илиититтэн охтубут.
 
Өлүөн иннинэ Абраам Линкольн эмиэ түүлү көрбүтэ биллэр. Кини бу түүлү түһээн көрөн баран, муодарҕаан кэргэнигэр кэпсээбит. Ол түүлүгэр арай элбэх похорона дьоно баран иһэллэр үһү. Онуоха кини: “Кими көмөллөрүй?”- диэн ыйыппыт, онно: “Абраам Линкольны көмөллөр”,- диэн эппиттэр. (6,322).

Араас элбэх сэрэбиэйдьиттэр киһи бэйэтин олоҕор тугу оҥорбутун уонна өссө тугу оҥоруохтааҕын билэллэрэ киһи айылҕаттан тутулуга өссө күүстээҕин бэлиэтиир. Билэр-көрөр сэрэбиэйдьиттэр киһи олоҕун быата хаһан быстарын эмиэ билэллэр.

А.С.Пушкиҥҥа сэрэбиэйдьит эппитэ билигин дьоҥҥо барыларыгар биллэр: “Эн баҕар уһуннук олоруоххун сөп. Ол эрээри 37-с сааскар маҕан киһиттэн, маҕан аттан эбэтэр маҕан төбөттөн сэрэнээр”,- диэн эппит эбит. Бу этии туоларыттан А.С.Пушкин кыаҕа баарынан харыстана сатаан баран хайдах да кыайан куоппатах.

Мадам Ленорман С.Муравьев-Апостолга сэрэбиэйдээн таайыыта бэрт кылгас буолан баран олус чуолкай эбит: “Эйигин ыйаан кэбиһиэхтэрэ”,- диэбит үһү. Ити кэнниттэн уон түөрт сыл ааспытын кэннэ декабристар табыллыбатах өрө турууларын хам баттаан баран 4 салайааччыларын тутан ылан ыраахтааҕы ыйыылларыгар сорудахтаабыт. (6,304).

Өтө көрөөччүлэр киһи олоҕун быата хаһан быстарын эндэппэккэ эрэ билэллэр. Болгария биллиилээх өтө көрөөччүтэ Ванга Ю.Гагарин алдьархайга түбэһиэн хас да нэдиэлэ иннинэ эппитэ биллэр: “Юрий алдьархайга түбэһэр буолбута хомолтолоох”. Ол эрээри билэр дьон Москваҕа телефоннаан биллэрээри гыммыттарыгар кинилэри тохтоппут уонна: “Билигин тугу да уларытар кыах суох”,- диэн эппит эбит. Икки нэдиэлэнэн Ю.Гагарин самолета үлтү түспүтүн, онтон кини өлбүтүн туһунан хаһыакка бэчээттээбиттэр. (6,334).

Былыргы Шумерга туох барыта, государстволар, куораттар ол иһигэр киһи эмиэ биллибэт күүстэртэн тутулуктаахтарын итэҕэйэллэр эбит. Сахалар айылҕа биллибэт күүстэригэр, иччилэргэ уонна түүлгэ билигин да итэҕэйэллэр. 
Айылҕа түүлү дьону сэрэтээри уонна үөрэтээри айбыт. Ол иһин буолуохтаах быһыыны киһи бэйэтэ уларытар кыахтаннаҕына ону биллэрэр түүл көстөр. Август диэн Рим императорын доҕорун түүлүгэр сэрии кэмигэр балаакка иһигэр өстөөхтөр илиилэриттэн император өлөрө көстүбүт. Цезарь кэргэнэ сэрэппитин үрдүнэн Сенакка баран өлбүтүн санаан Август төһө да ыалдьа сырыттар балааккаттан тахсан атын сиргэ барбыт. Сэрии саҕаламмытын кэнниттэн өстөөхтөр император балааккатын сэриилээн ылбыттар. Түүл сэрэтиитин толорбут киһи тыыннаах ордон хаалбыт.  (35,дек.14 ).

Буолуохтаах быһыы түүлгэ төһө эмэ көстүбүтүн үрдүнэн сатаан таба туһамматах дьон элбэхтэр. Иччилээх, сэрэхтээх түүлү түһээбит киһи бэйэтин олоҕун эбэтэр чугас билэр дьонун тустарынан санаатыгар оҕустаран, инники олоҕун туһунан толкуйдуу түһэн ааһарын айылҕата, дьылҕата ирдиир.

Онон, киһи олоҕо эмиэ сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиилэригэр сөп түбэһэр уонна маннык икки тутулуктардааҕа быһаарыллар:

1.	Киһи олоҕо айылҕа уларыйыыларыттан тутулуга.
 
2.	Киһи бэйэтэ тугу быһаарынан олоҕун оҥосторуттан, үлэтиттэн уларыйыан сөп.
 
Киһи өйө-санаата күүскэ сайдарынан, саҥаттан саҥаны айан, айыыны оҥорон олоххо киллэрэн иһэринэн аҥардастыы айылҕа биэрбитинэн олоҕун олорорун астыммат. Киһи саҥаттан саҥаны айан, үчүгэйтэн үчүгэйи оҥорон бэйэтигэр үчүгэйи ситиһиитэ олорор айылҕатын уларытарыгар тириэрдэр. Айылҕа уларыйыыта ханнык эрэ биллэр кээмэйдэри аһара барар кыахтааҕа билигин дьоҥҥо санаарҕабылы үөскэтэр. Киһи бэйэтэ соҕотоҕун эрэ ордон хаалан үчүгэй буолан, тупсан сылдьара кыаллыбат, айылҕа буорту буоллаҕына олус ыарахан кэмнэр кэлиэхтэрин сөп. Онно дьон ордук улаханнык эрэйдэниэхтэрин сөп. 

Онон дьон өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан үөрэҕи-билиини баһылааһыннара, араас улахан тиэхиникэлэри, саҥаны айыылары оҥоруулара айылҕа төрүт тутулуктарын хамсаталларыттан, уларыталларыттан олохторун сүнньэ уларыйарыгар тириэрдиэн сөп. 

ЫКСАЛЛААХ КЭМ

Киһи олоҕор биирдэ эмэтэ олус ыксаллаах, чыпчылҕан түгэнэ таба быһаарыыны ылынар уонна ураты түргэнник хамсанан ол быһаарыыны олоххо киллэрэр кэм тиийэн кэлэн ааһар. Соһуччу, олус ыксаллаах кэмҥэ түбэһэн ылыы ураты эппиэтинэһи үөскэтэр. Бу кэмҥэ киһи хайдах туттубутуттан, хамсаммытыттан, тугу оҥорбутуттан салгыы олоҕо барыта тутулуктанар. 

Сааскы бадарааннаах суолга халдьаайыга тахсан иһэн биир колея устун түргэнник утары иһэр массыынаны көрсө түһэн баран, суоппар массыынатын уруулун олус сымсатык эрийэ тута охсон, утары иһэр массыынаттан бэйэтин массыыната туоруу охсон биэрэрин ситиһэн абаарыйаны, харсыһыыны мүлчү түспүтэ салгыы суоппардыырыгар бөҕө тирэх буолбута.
Ыксаллаах кэмҥэ түргэнник хамсаныыны киһи этин-сиинин эрчийэн, буор кутун утумнаахтык дьарыктаан эрэ ситиһиэн сөп. Дьарыктаах, эрчиллиилээх киһи санаата өссө күүһүрэн, ордук түргэнник хамсанары ситиһэр кыахтанар.

Киһи ыксаллаах кэмҥэ түбэстэҕинэ олус, ураты түргэнник хамсаннаҕына табыллар. Бу балаһыанньаҕа өйдөрүн сүтэрбэтэх, быыһанар санааларын ханан даҕаны мөлтөппөтөх дьон санааларыгар бириэмэ уһаан биэрэн быыһанар кыахха киирэн хаалаллара биллэр.

Үөрэхтээхтэр маннык кэм тиийэн кэлиитин “Бириэмэ тохтоон ылар кэмэ” диэн ааттыыллар. Ыксаллаах балаһыанньаҕа түбэһэ сылдьыбыт дьон кэпсээннэринэн бу кэм биллэр уратылаах. Ол уратытынан быыһанаары гыммыт киһи санаатыгар бириэмэ уһаан хаалбыт курдук буолар, онтон кыайан быыһаммат киһиэхэ бириэмэтэ төттөрү, кыайан тиийбэккэ кылгаан хаалар. (36,6).
 
Ыксаан, ыгылыйан барыны барытын төттөрү-таары, сыыһа-халты оҥоруу уоппута, эрчиллиитэ суох киһиттэн тахсара ордук элбэх. Ыксаллаах түбэлтэҕэ элбэхтэ эрчиллибит киһи түргэнник уонна табатык хамсанар кыахтанар. Кини чыпчылҕан да түгэнин таах хаалларбакка бэйэтин быыһанарын туһугар олус наадалаах хамсаныылары оҥорор кыахтаах. Ол иһин киниэхэ быһаарыылаах сөкүүндэлэр уһаан биэрэллэр. Онтон ыксаабыт, мэй-тэй барбыт, буккуллубут киһи барытын төттөрү-таары, сыыһа-халты оҥороруттан төһө эмэ элбэх да бириэмэ тиийбэккэ хаалан быыһанар суолу кыайан булбат эбэтэр быыһанар сиригэр кыайан тиийбэккэ хаалыан сөп.

Сэриигэ сылдьар киһи алҕас миинэни үктээбитин элбэрээгин тыаһыттан истэн күүһүн муҥунан соҕотохто туора ойон биэрбитигэр, хата атаҕа эрэ оскуолкаларга табыллыбыт. Кини миинэ эстэригэр элбэрээгин тыаһын истээт соҕотохто күүһэ баарынан туора ыстаммыт. Хапсаҕайдык хамсанан, кыахтаахтык туора ойон биэрэн тыыннаах ордорун ситиспит. Ити кыайыыны ситиһэригэр кини эрдэттэн миинэ туһунан үөрэппитэ, хайдах хамсанарга бэлэмнэммитэ уонна эрчиллибитэ олук буолан туһалаабыттар.

Ыксаллаах балаһыанньаҕа түбэһэ сылдьыбыт дьон билинэллэринэн бэлэмнэнии, эрчиллии олус улахан оруолу ылар. Чыпчылыйыах да түгэнэ сыыһа-халты туттубакка, хайдах быыһанар туһунан эрдэттэн быһаарыммытын курдук оҥорбут киһи быыһанар кыаҕа элбээн биэрэр.
 
Тимирэн эрэр хараабылтан тымныы ууга түһэригэр эрдэттэн бэлэмнэнэн эбиискэ аһаабыт, халыҥнык таҥныбыт, тимирбэт гына оҥостубут киһи төһө эмэ өр кэмҥэ уста сылдьан тоҥон хаалбакка тыыннаах ордубута биллэр. Ыксаан, тиэтэйбит санааларыгар хараабылтан куота охсоору төбөлөрүнэн тымныы ууга ыстанан сытыйан хаалбыт дьон сотору тоҥоннор тимирэн хаалбыттар.

Муораҕа хараабыл тимирэн эрдэҕинэ эрдэттэн санаалара түһэн, ханна да баралларын-кэлэллэрин билбэт буола соһуйбут, куттаммыт дьон кыайан быыһанар кыахтара лаппа кыччыыр. Ханнык баҕарар балаһыанньаҕа киһи бэйэтин хайдах быыһанарын туһунан өйдөбүллээх, билиилээх уонна олус түргэнник хамсанарга сөптөөхтүк эрчилиннэҕинэ ыарахан да балаһыанньаттан быыһаныан сөп. Олус түргэн уонна чуолкай хамсаныылары оҥоруу кыра да кыаҕы таба туһанарынан ситиһии кэлэрин хааччыйар. Ол аата, элбэх эрчиллиилээх, туруктаах өйдөөх-санаалаах, этин-сиинин үөрүйэх оҥорбут, буор кута сайдыбыт киһи ханнык да ыксаллаах түгэннэргэ санаата буккуллан хаалбакка, кыра да бириэмэни таах ыыппакка сөптөөхтүк, табатык хамсанар кыахтанарыттан быыһанар суолу булунар кыаҕа улаатар.

Ити курдук эрчиллии, эти-сиини дьарыктааһын, үөрүйэх оҥоруу киһи олоҕор куруук кэлэн ааһар оһоллортон, сыыһа-халты туттунуулартан быыһанар кыаҕы биэрэр. Урут буолан ааспыт маарынныыр быһыыларга дьон тугу оҥороннор туһаммыттарын үөрэтии, билии-көрүү, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥоруу, киһи быһыылаах буолуу сыыһа-халты туттунары аҕыйатар. Ол иһин дьон олохторун уопутун үөрэтии, олору бэйэ олоҕор сатаан туһаныы олоҕу уһатыыга көмөтө улахан.

Ыксаллаах кэмҥэ айылҕа киһи харыстанар күүһүн эбэн биэрэр. Ол курдук аһара ыксаабыт киһи толкуйдуур өйө, салгын кута көтөн хаалыыта кинини салайыыны ийэ кута ылынан быһалыы салайарыгар тириэрдэр. Бу ыксаллаах кэмҥэ улахан тииккэ ыттыбыттарын, киэҥ көҥүһү үрдүнэн ойбуттарын билбэккэ хаалбыт дьон бааллар. Ол аата, айылҕа киһиэхэ ыксаллаах кэмҥэ буккуллар, быһаарыыны ылыммакка хаалан хаалыан сөптөөх толкуйдуур өйүн, салгын кутун арааран, түргэнник быһаарыыны ылынар кыахтаах ийэ кутун өйүн-санаатын холбоон күүһүгэр күүс эбэр, аһара түргэнник хамсанарын ситиһэр быһыыта эбит.

Онон олоххо биирдэ эмэтэ да буоллар кэлэн ааһар ыксаллаах, ыгыллыылаах кэмҥэ сыыһа-халты туттубатахха киһи быһыылаахтык олоҕу уһуннук олоруу табыллар.
      
КЭРИЭС ЭТИИ

Дьон олоҕо былыр-былыргыттан олохсуйбут үгэстэри тутуһан, инники олорон ааспыт көлүөнэлэр үөрэхтэрин туһанан салгыы сайдан истэҕинэ эрэ туруктанар диэн этэллэр. Онтон олохсуйбут үгэстэр диэн өй-санаа түмсүүлэриттэн, хос-хос хатыланыыларыттан уһун үйэлэргэ үөскээн олохсуйаллар.

Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥоро сатаабыта, ол иһин дьон былыргыттан олохсуйбут үгэстэрин хаалбыттарынан ааҕан тутуспат кэмнэрэ кэлэн ааспыта. Ол да буоллар саха дьоно былыргы үгэстэрин үксүн умнубатахтара.

Саха дьонугар олус былыргыттан олохсуйбут, бары билигин даҕаны кытаанахтык тутуһа сылдьар үгэстэрэ баар. Кырдьаҕас киһи өлөөрү сытан, кэннигэр хаалар кэнчээри ыччаттарыгар анаан-минээн бүтэһик баҕа санаатын этэн хаалларыыта - кэриэс этиитэ диэн үгэс билигин даҕаны туттуллар.

Бу үгэс хаһан үөскээбитэ биллибэт. Олус былыргы үгэс буолан өлөн эрэр киһи кэриэс этиитин хаалар дьоно, оҕолоро, сиэннэрэ, аймахтара хайаан да толоруохтаахтарын туһунан өйдөтөрө эрэ умнуллубакка хаалан сылдьар. Арай сахалыы саҥарар, сахалыы таҥара итэҕэллээх хууннар Европаны кыайан-хотон сэриилээн баран кыахтаах салайааччылара Аттила өлбүтүн кэнниттэн ыһыллан хотторууларыгар, бу кэриэс этиитэ диэн үгэһи, “Кэриэстэс” диэн этэн элбэхтик туһаммыттарыттан Христос таҥара үөскээн тарҕанан сылдьарын билигин да билинэ иликтэр.

Биһиги бу үлэбитигэр кырдьаҕас, өбүгэ киһи кэриэс этиитин толоруу киһи олоҕор туох суолталааҕын кут-сүр уонна түүл үөрэхтэрин көмөлөрүнэн быһаара сатыахпыт.

Сахалар былыргы ойууннара киһи өйүн-санаатын олус дьаныһан туран үөрэппиттэр. Кинилэр кут-сүр туһунан үөрэхтэрин курдук үөрэх Аан дойду үрдүнэн суох. Бу үөрэх оҕо өйө-санаата хайдах сайдан үүнэн иһэрин, кыра эрдэҕиттэн үгэстэрэ үөскээн мунньуллалларын уонна улаатан иһэн киһи буолууну ситистэҕинэ киһи быһыылаахтык олоҕун олорорун олус чуолкайдык быһаарар.

Кут-сүр үөрэҕин баһылаабыт ойууннарга киһи өйө-санаата өлбүтүн кэннэ ханна сылдьарын быһаарыы улахан уустуга суох. Киһи түһээн былыр үйэҕэ өлөн хаалбыт дьону хаһан баҕарар көрсөр. Өлбүт киһи өйө-санаата айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьара кырдьык. Арай бу өлбүт киһи хайдах көрүҥнээх түүлгэ көстөрө кини аймахтара, оҕолоро-уруулара төһө үчүгэйдик сылдьалларыттан тутулуктанар. Ол курдук түүлгэ көстүбүт өлбүт киһи көрүҥэ тупсан көһүннэҕинэ, олох төһө да ыараханын иннигэр оҕолоро, сиэннэрэ кыайа-хото үлэлии-хамсыы сылдьыахтара, доруобуйалара, майгылара үчүгэй буолуо диэн түүл үөрэҕэ быһаарар.

Kиһи хаһан баҕарар түүлү көрөр. Сорох түүллэр олус уратытык киһи өйүгэр-санаатыгар дириҥник хатанан хаалаллар. Киһи бэйэтэ өлбүт төрөппүтүн түһээн көрдөҕүнэ, кини хайдах көрүҥнээх көстөрө олус улахан оруолу ылар. Төрөппүт киһи көрүҥэ уруккутуттан мөлтөөн көһүннэҕинэ, ханнык эрэ дьыалаҕа табыллыбат буолуу тахсыан эбэтэр эн оҥорор дьыалаларгын кини сөбүлээбэтин бэлиэтэ буолуон эмиэ сөп. Түүл ити көстүүлэрэ киһи ханна да сырыттаҕына, төрөппүттэрин айыы буолбут куттара куруук көрө-истэ сылдьалларын толору дакаастыыллар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ киһи сирэйин олус сирийэн көрөр. Үөрбүт сирэйи көрдөҕүнэ - үөрэр, онтон сирэйгин куһаҕаннык тутуннуҥ даҕаны оҕо мөлтүүр, санаата түһэр, букатын ытаан тоҕо барыан сөп буолар. Ити курдук киһи сирэйин көрүҥэ оҕоҕо олус күүскэ дьайар. Бу кэмҥэ кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар сылдьарыттан, төрөппүтүн сирэйин көстүүтэ кини салгыы хайдах быһыыланарын быһаарар. Түүл киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирдэҕинэ көстөрүттэн түүлгэ сирэй хайдах көрүҥнээҕэ киһиэхэ олус улахан дьайыылаах.

Киһи олоҕо төрөппүттэрин кытта биир ситиминэн баайылла сылдьалларын ити курдук быһааран бараммыт салгыы кэриэс этиини быһаарарбыт ордук оруннаах буолуоҕа. Ол курдук төрөппүт киһи бэйэтин кэннигэр хаалар ыччаттарыгар анаан кэриэс этиитэ хайаан да ылыныллыахтааҕын уонна толоруллуохтааҕын түүл ити көстүүлэрэ дакаастыыллар. Ол курдук киһи хаһан баҕарар түүлү көрөрүн быһыытынан бэйэтин төрөппүтүн эмиэ түһээн көрүөн сөп. Кэриэс этиитэ туолбатаҕына төрөппүтүн куһаҕан, санаата түспүт көрүҥэ сотору-сотору түүлүгэр көстүөн сөп. Төрөппүтэ куһаҕан көрүҥнээх түүлүгэр көһүннэҕинэ, санаата түһэн, дьыалалара табыллыбатахтарына, бу киһи толорботох кэриэс этиитин син-биир өйдөөн кэлэригэр тиийэр.

Кэриэс этии диэн төрөппүт киһи бэйэтин кэннигэр хаалар ыччаттарыгар анаан этэр баҕа санаата буолар. Бу кини баҕа санаата туолуутуттан хаалар ыччаттар хайдах олохтоох дьон буолан тахсаллара эмиэ тутулуктанар. Ол аата, өлөөрү сытар киһи баҕа санаата туолан санаата көммүтүттэн оҕолоро, ыччаттара хайдах сылдьаллара быһаччы тутулуктанара быһаарыллар.

Сахаларга кэриэс этиини хайаан да толоруллуохтаах диэн өйдөбүл былыргыттан олохсуйбут. Өлбүт киһи бүтэһик баҕа санаатын “Кэриэс этиитин” сахалар хайдах толороллоро эмиэ итэҕэл буолан сылдьар. Бу туһунан Эрилик Эристиин “Кэриэс туолуута” диэн сэһэнигэр толору арыйар. Итини тэҥэ былыргы кэпсээннэргэ эдэр киһи кырдьаҕас “Кэриэс этиитин” хайдах толорбутун туһунан эмиэ элбэхтик ахтыллаллар.

Онон, оҕо хайдах киһи буола улаатара, өйө-санаата тугу үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн быһаарара барыта төрөппүттэриттэн эрэ тутулуктаах. Кинилэр ханнык үөрэҕи биэрэн, үгэстэри иҥэрэн, хайа омук тылынан саҥардан, иитэн-үөрэтэн улаатыннараллар даҕаны соннук киһи, омук буола улаатар. Төрөппүтэ өлөрүгэр эппит баҕа санаатын, үчүгэй дуу, куһаҕан дуу да буоллар толорботоҕуна төрөппүтүн кута-сүрэ хаһан баҕарар эккирэтэ сылдьар. Ол иһин кини түүлүгэр сотору-сотору көстөн, биллэн ааһыан сөп. Бу курдук киһи олоҕор, өйүгэр-санаатыгар үөскүүр олус уустук быһыыны сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ эрэ таба быһаарар уонна төрөппүтүн баҕа санаатын, кэриэс этиитин толорботох киһи өйө-санаата туруга суоҕуттан араас быстах быһыыларга түбэһиэн сөп диэн эмиэ сэрэтэр.

Төрөппүтүн баҕа санаатын оҕо толоруута кини төрөппүттэрин иннилэригэр иэһэ буолар. Киһи өлөрүгэр илдьэ барбыт санаата кыайан уларыйбат уратылаах. Эмиэ айыы буолан хаалар. Төрөппүт бу иэһэ, санаата туолбатаҕына хаһан баҕарар толотторуон баҕата хаалан хаалбакка түүлүгэр киирэн биллиэн сөп. Оҕото тыыннааҕар толорботох иэһин өлбүтүм да кэннэ толороор диэн баҕа санаатын биллэриэн уонна ол баҕа санаата туоларын кэтэһэ сылдьыан сөп.
Оҕолоро төрөппүттэрин баҕа санааларын толорботохторуна, кини кута ол дойдутугар хом санаалаах, санаатыгар тардыһыылаах сылдьарыгар тириэрдэр. Кини кутун баҕа санаата туолбакка кыайан ыраах барбакка чугас сылдьан оҕолоругар сотору-сотору көһүннэҕинэ  бу дьон олохторун кырдьык аймыан да сөп.

Киһи олоҕо туруктаныыта ордук өйүттэн-санаатыттан тутулуктаах. Онтон өй-санаа диэн киһи куттара ааттаналлар. Куттар санаа күүһүнэн киһиэхэ дьайаллар, онтон санаа туохтан да иҥнибэт. Киһи ханна да сырыттаҕына куттар дьайыыларыттан кыайан куоппат. Ол курдук куттар хаһан баҕарар киһи түүлүгэр киирэллэрин тохтотор күүс баара биллибэт. Итини тэҥэ куттар сир үрдүгэр атын көрүҥнээхтик эмиэ сылдьаллар. Киһи салгын уонна ийэ куттара өлбүтүн кэннэ арахсаллар, тус-туспа бараллар. Салгын кут үрэллэр, ыһыллар. Ийэ кут ыраас, үчүгэй санааланнаҕына, үөһээ диэки, Үөһээ дойдуга тахсар, ыраах барар, онтон куһаҕан, хара санаалар киирдэхтэринэ үөр буолан чугас, аттыларыгар сылдьар. Ийэ кут куһаҕан санааланнаҕына урут олорбут, сылдьыбыт сирдэрин чугаһынан сылдьар иччигэ кубулуйар диэн сахалар былыргы итэҕэллэрэ быһаарара оруннаах буолуон сөп.

Ити курдук киһи өйө-санаата, куттара Айылҕаны уонна бэйэтин өбүгэлэрин куттарын кытта сибээстэһэ, хам баайылла сылдьаллар. Бу тутулук тыыннаах дьону ханна да халбаҥнаппат кытаанаҕа сотору кэминэн быһаарыллан иһэр чинчилээх. Үөһээ дойдуга үчүгэй, араас, үтүө өйдөр-санаалар мунньустахтарына уонна Орто дойду дьонун санааларыгар үчүгэй дьайыыны түүл нөҥүө оҥордохторуна Орто дойду олоҕо тупсар кыахтанара кырдьык.

Онон киһи Үөһээ дойдуну кытта өйүн-санаатын кытаанах тутулугунан түүллэринэн тутулуга буолар. Бу тутулугу былыргылар билэн “Көхсүттэн көнтөстөөх” диэн этэллэр. Ол аата үөһээттэн халбаҥнаабат тутулуктаах диэн өйдөнөр.

ҮӨҺЭЭ ДОЙДУ ҮӨРЭҔЭ

Айылҕаҕа киһи соҕотох тыынар-тыыннаах буолбатах. Дьону тэҥэ араас көтөрдөр, кыыллар, элбэх кыра тыынар-тыыннаахтар эмиэ бааллар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун быһаарар этиигэ сөп түбэһэн тыынар-тыыннаахтар икки өрүттээхтэр:

1. Эттэрэ-сииннэрэ.

2. Өйдөрө-санаалара. Киһи өйө-санаата үс кукка арахсар:

- буор кут.

- ийэ кут.

- салгын кут.

Айылҕаҕа өссө Үөһээ дойду өйө-санаата диэн баар. Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара айыы буолан Үөһээ дойду өйүн-санаатын үөскэтэллэр. Сахалар ойууннара онно тиийэн инники туох буолуохтааҕын айыылартан ыйытан билэллэрин туһунан элбэх кэпсээннэр бааллар.

Саха дьоно билинэллэринэн айылҕаҕа үөскүүр “Туох барыта иччилээх”. Айылҕаҕа үүнэр оттор, мастар буор эрэ куттаахтар, онтон киһиттэн ураты үөскүүр тыынар-тыыннаахтар буор уонна ийэ куттаахтар. Киһи бу балартан ураты үрдүктүк турарын буор, ийэ куттарын тэҥэ, салгын кута сайдан өйө-санаата түргэнник эбиллэн, сайдыыны ситиһэрэ биллэрэр.

Киһи эбэтэр тыынар-тыыннаах өллөҕүнэ этэ-сиинэ туһатыттан тахсар, быраҕыллар, онтон өйө-санаата ыһыллар, үрэллэр. Ураты өйө-санаата айыы буолан Үөһээ дойдуга тахсар.
 
Киһини көмүүгэ былыргыттан тутуһуллар үгэстэр бааллар. Киһи үгэстэргэ кубулуйбут өйө-санаата табыллан көмүллүбэтэҕинэ иччи буолан туспа барар, онтон атыттара үөр буолан ыһыллыахтарын сөп.
 
Үөһээ дойду биһиги тулабытыгар, үөһээ диэки өттүбүтүгэо баар. Үчүгэй санаа, ыраас санаа киһи өллөҕүнэ Үөһээ дойдуга барар, түүлгэ киирэн биллибэт дьылҕаланар, букатын да суох буола симэлийэр.
 
Аллараа дойду чугас баар. Куһаҕан санаа ханна да ыраах барбат, чугас, олохсуйбут сирдэринэн сылдьар, үөр, айыы буолар дьылҕаланар. Бу чугас сылдьар өй-санаа элбэхтик дьоҥҥо биллэ, түүллэригэр киирэн эбэтэр сорохторго илэ да көстүөхтэрин сөп.

Сахалар былыр-былыргыттан олоҥхолоругар өйдөөх дьон Үөһээ дойдуттан Орто дойдуга түспүттэрэ диэн этэллэр. Бу этиини көнөтүнэн, дьон бэйэлэрэ онтон түспүттэрэ диэн быһаччы өйдөөбөккө, ылыммакка Сиргэ олорор дьоҥҥо Үөһээ дойдуттан былыргылар өйдөрө-билиилэрэ түүлгэ киирэн биэрэр диэн өйдөөтөххө таба буолар.
 
Бу былыргылар этиилэрин таба быһаарыы аныгы, үөрэҕи-билиини баһылаабыт өйдөөх-санаалаах дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолла. Биһиги өйдөөх-санаалаах, үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон Үөһээ дойдуну кытта сибээспит, тутулукпут ханна, ханан баарын дьэ буламмыт олохпутугар таба туһанар кэммит тиийэн кэллэ.

Билигин Үөһээ дойду диэн түүл дойдута буоларын быһаарбыппыт кэнниттэн киһи Үөһээ дойдуну кытта тутулугун булуу уустуга суох буолар. Киһи түүллэринэн Үөһээ дойдуну кытта быһаччы тутулуктанара түүллэри үөрэтиинэн быһаарыллар, ол аата Үөһээ дойду өйө-санаата киһиэхэ түүл буолан киирэн өйүгэр-санаатыгар дьайа, салайа сылдьар.

Түүлү киһи барыта кэриэтэ көрөр. Ол эрээри үгүстэр көрдөхтөрүнэ даҕаны умнан кэбиһэллэр. Түүлү көрөр киһи бэйэтин олоҕор эбэтэр билэр дьонун олохторугар туох эмэ уларыйыылары киллэрэр кыахтаннаҕына эрэ түүлү көрөр уонна умнубакка өйдөөн хаалар. Түүл үксэ киһиэхэ кыайан өйдөммөт, Үөһээ дойду өйө-санаата киһи аайы мээлэ киирбэт. Түүл көстүүлэрин таба быһаарыы дьоҥҥо олус улахан туһаны аҕалар кэмэ кэлэн иһэр. Бары кыаҕын, күүһүн ууран түүллэринэн дьарыктанар киһи түүллэри таба быһааран дьон олоҕун тупсарыыга улахан туһаны аҕалыан сөп.

Түүлү ситэ үөрэтэ иликпит. Үгүс дьон түүлү көрөн баран умнан кэбиһэр курдук саныыллар. Ол эрээри түүлү көрүү киһи өйө-санаата уларыйан ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирдэҕинэ эрэ көстөрүн биһи¬ги инники үлэлэрбитинэн дакаастаатыбыт. Түүл өйө-санаата биһиги ийэ куппутугар быһаччы дьайыыта ордук улахан буолуон сөп. Салгын кутунан, илэ өйүнэн салаллан сылдьар кэмигэр түүл дьайыыта киһиэхэ бэйэтигэр биллибэт, өйүгэр ханан даҕаны өйдөммөккө хаалар курдук. Ол эрээри киһи биирдэ эмэтэ ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн ыллаҕына ити дьайыы тута биллэр. Киһи итирэн, өйө көппүт кэмигэр оҥоро охсон кэбиһэр куһаҕан быһыылара төһө эмэ эрдэттэн, хаһан эмэ санаатын уурбут, элбэхтэ санаабыт быһыылара буолан тахсаллара элбэх. Оҕону кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ аһара ыган-хаайан, бобон ииттэхтэринэ кини улаатан баран итирдэҕинэ төрөппүттэрин кытта тапсыбата үөскүүрүттэн сэрэниэ этилэр.
 
Өбүгэлэр, төрөппүттэр өйдөрө-санаалара, куттара Үөһээ дойдуга мунньустан сылдьаннар, оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар түүл буолан, ийэ кутугар киирэн дьайа сылдьаллар. Сахалар былыр-былыргыттан киһи өйө-санаата Үөһээ дойдуттан итинник тутулуктааҕын арааран билэннэр “Көхсүттэн көнтөстөөх” диэн этэллэр. 
Түүлү көрөн баран умнан кэбиһэбит диэччилэр элбэхтэр. Ол  барыта түүл өйө-санаата киһи ийэ кутугар быһаччы киирэриттэн салгын кутун өйүгэр биллибэккэ хааларыттан буолар. Түүл өйө-санаата киһи ийэ кутугар киирдэҕинэ кини оҥорор дьайыыларыгар уларыйыылары киллэриэн сөбө быһаарыллар.
 
Оҕону кыра эрдэҕиттэн чиҥник үөрэтэн, ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн толору иитэн, олору иҥэрэн туруктаах өйдөөх-санаалаах, киһилии быһыылаах оҥоруу сирдээҕи дьонтон, төрөппүттэртэн эрэйиллэр биир тутаах көрдөбүл буолар. Оҕо аан маҥнай иҥэриммит өйдөбүллэрэ, тугу саҥа билбитэ барыта быһалыы үгэс буолан ийэ кутугар иҥэн иһэллэр, ол иһин чиҥ, халбаҥнаабат уонна мээнэ уларыйбат өйдөбүллэргэ кубулуйаллар. Бу кэмҥэ киһилии, үчүгэй майгыга үөрэммит оҕо улаатан, улахан киһи буолан, бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэрин иитэн-үөрэтэн баран өллөҕүнэ, үтүө санаалаах өйө-санаата, салгын  кута  Үөһээ  дойдуга   таҕыстаҕына,   Үөһээ дойду  өйө-санаата эмиэ тупсан иһэр кыахтанар.

Онон, дьон-аймах өйө-санаата тупсарын, туруктанарын туһугар үлэлээһин диэн оҕолору кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарын киһилии, үчүгэй быһыылары оҥорууга иитии, онтон улаатан истэҕинэ куһаҕан быһыылары арааран билэн оҥорбот, үчүгэйи оҥоруу өйүгэр-санаатыгар үөрэтии буолар. Дьон-аймах сайдар-үүнэр, тулуурдара улаатар өйдөрө-санаалара ити үөрэххэ, оҕо ийэ кутун иитиигэ иҥэн сылдьар. Киһиэхэ бу кут олус улахан суолталааҕын уонна кыра эрдэҕинэ ийэтэ эрэ иитэн биэрэрин былыргы сахалар билэн ийэ кут диэн олус табатык ааттаабыттар.
 
Киһиэхэ подсознание диэн баарын наука дакаастаабыта ыраатта. Бу подсознание өйө-санаата сахалыы ийэ кут өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр. Ол курдук ийэ кут өйө-санаата киһи салгын кутун өйүгэр-са¬наатыгар эмиэ подсознание курдук, ханан да баара биллибэккэ сылдьан дьайар. Бу дьайыы кырдьык баарын киһи итирэн, өйө көтөн сырыттаҕына оҥорор быһыылара дакаастыыллар. Kут-сүр үөрэҕэ киһи итирэн “Өйө көтөн” сырыттаҕына ийэ кутун өйүнэн-санаатынан, ол аата үөрэммит үгэстэринэн быһаччы салаллан сылдьарын эмиэ быһаарбыта. Ол курдук ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорууга чиҥник иитиллибэтэх, атаахтыы сылдьыбыт оҕо улаатан, биирдэ эмэ итирдэҕинэ элбэх сыыһа-халты туттунуулары оҥороро, быстах суолга киирэн биэрэрэ элбиирэ быһаарыллар.

Сир-дойду, Айылҕа уонна дьон-аймах өссө улахан, ханна да халбаҥнаппат кытаанах тутулуктаахтарын биһиги бу үлэбитинэн булан арыйдыбыт. Бу арыйыыбыт сүрүн төрүтүнэн Үөһээ дойду өйө-санаата дьоҥҥо түүл буолан киирэн кинилэр өйдөрүн-санааларын салайан биэрэрин быһаарара буолар. Буор куттара барылара бииринэн бу өй-санаа ордук күүскэ эт-хаан аймахтарынан киирэн дьайар. Ол курдук киһи түүллэригэр бэйэтин аймах-билэ дьонун элбэхтик көрөр. Кинилэр өйдөрө-санаалара, куттара оҕолоругар быһаччы бэриллэр ситимнэрэ итиннэ саһан сылдьар.

Өлөн эрэр дьон бары куһаҕан быһыылары оҥорбуттарын, айыыларын-хараларын этэн куттарын ыраастанан баран өлүүлэрэ Үөһээ дойду өйө-санаата ыраас, үтүө, үрүҥ буоларыгар тириэрдэр. Ол аата куһаҕан санаалар ыраастананнар Үөһээ дойду ыраас өйө-санаата кэлэр көлүөнэлэргэ үтүөнэн, үчүгэйинэн дьайдаҕына, дьон өйдөрө-санаалара туруктаах, олохторо биир тэҥник эйэлээхтик баран иһэригэр тиийиэ этэ. Бу быһаарыыны бары таҥара үөрэхтэрэ тутуһан, айыы этиитэ диэн үгэһи толоро үөрэннэхтэринэ Үөһээ дойду өйө-санаата ырааһырарын ситиһиэхтэрэ этэ.

Айыы этиитэ сахаларга былыр-былыргыттан баар. Ордук кырдьаҕас дьон өлөр кэмнэрэ кэллэҕинэ тыыннаах сылдьан оҥорбут араас айыыларын-хараларын этэн, куттарын-сүрдэрин ыраастанан уонна чэпчэтинэн, ол аата ханнык да куһаҕан, хом санаата суох “Анараа дойдуларыгар”, Үөһээ дойдуга өйдөрүн-санааларын атаараллара ирдэнэр. Ону тэҥэ, итинник айыыны этинэн Үөһээ дойдуга барыы, ол дойдуга ыраас, кир¬тийбэтэх кут тиийэригэр аналланар. Бу быһаарыы сахалар таҥараларын үөрэҕин биир тутаах көрдөбүлэ буолар. Сахалыы таҥара үөрэҕин тарҕатааччылар бу туһалаах үгэһи толоро үөрэниэхтэрэ этэ.

Өйү-санааны ыраастаныы диэн куһаҕан санаалартан босхолонуу, олору умнуу, суох оҥоруу ааттанар. Киһи куһаҕан санааларын өйүттэн-санаатыттан ылан быраҕыыта, босхолонуута кутун ыраастыыр. Кут куһаҕан санаалартан ыраастаннаҕына чэпчиир диэн былыргылар этэллэр. Биһиги быһаарыыбытынан куһаҕан, иэстэһэр санаалар тардыгар күүстэрэ улаханыттан ыраах барбаттар.
 
Кукка ыраас, үчүгэйи баҕарар санаалар эрэ хааллахтарына кут чэпчиир. Чэпчэки кут Үөһээ дойду халлааннарыгар үрдүк хаттыгаска олоҕурар кыахтанар. Маннык ыраас санаалаах куттар үрүҥ айыы буолан Үөһээ дойдуга мунньустахтарына Yөһээ дойду өйө-санаата ырааһырар. Бу куттар киһи түүлүгэр киирэн көһүннэхтэринэ, киһиэхэ үтүөнү, үчүгэйи баҕараллара элбиир, үчүгэйинэн дьайаллар, дьон санаалара тупсар кыахтанар.

Бүтэһик айыы этиитэ “Өлөн эрэр киһи кырдьыгы эрэ этэр” диэн өйдөбүлгэ олоҕурар. Айыыны этии сахалар былыргы итэҕэллэринэн “Өлөөрү гыммыт киһи кэриэс этиитин” хайаан даҕаны толоруллуохтааҕын быһыытынан, быһа бырастыы буолар уратылаах. Өлөн эрэр киһи айыытын этиитэ быһа бырастыы буолар, ол иһин эмиэ кута ыраастанарыгар тириэрдэр.

Өлөөрү сытар киһи бэстилиэнэй баҕа санаатын, кэриэс этиитин бэйэтин оҕолоро, ыччаттара толоруулара кини өйүн-санаатын, кутун баҕата туоларыгар тириэрдэриттэн санаата уоскуйар, ырааһырар. Баҕа санаата туоллаҕына кини кута уоскуйан, көрүҥэ тупсан оҕолорун түүллэригэр үчүгэй көрүҥнээх көһүннэҕинэ кинилэр үтүө баҕа санааларын туолуута кэлиэн сөп.

Онон, Үөһээ дойду өйө-санаата сирдээҕи дьоҥҥо түүл буолан ийэ куттарыгар быһаччы киирэн дьайар. Киһи салгын кутунан салаллан сылдьар кэмигэр бу Үөһээ дойду өйө-санаата дьайарын билбэккэ эрэ сылдьар. Ол иһин бэйэтин сиртэн, айылҕаттан тутулуга суох курдук сананара онтон үөскүүр. Билигин кут-сүр үөрэх саҥалыы сайдыыта киһи айылҕаттан өссө күүстээх тутулуга ханна баарын быһаарыыта, дьон айылҕаны ордук харыстыылларыгар, өйдөрүн-санааларын куһаҕан санааларыттан ыраастана сылдьалларыгар тириэрдиэ этэ.

Үөһээ дойду өйө-санаата айылҕаны харыстыырга аналлаах. Сир айылҕата киртийэн, буортуланан истэҕин аайы, куһаҕан көрүҥнээх түүллэр көстөннөр дьон өйүн-санаатын куһаҕан өттүгэр уларытан кэбиһиэхтэрин сөп. Айылҕа киртийиитэ дьон өйдөрүгэр ордук улахан охсууну оҥорор, куһаҕан буолбут, хараарбыт сиртэн куотан, тэйэн биэрии өйүн-санаатын тарҕатар. Дьоҥҥо ханна эрэ куотуу, барыы өйдөбүлэ киириитэ, ол иһигэр Үөһээ дойдуга тахса, бара сатааһын үөскээтэҕинэ дьон олохторугар уонна айылҕаҕа ордук кутталлаахтык дьайыахтарын сөп.

Билигин бары быһаарыыларбытын барыларын мустахпытына сахалар Үөһээ дойду диэн ааттыыр, туспа, сиргэ олорон ааспыт дьон айыы буолбут өйдөрө-санаалара мунньустар уонна ууруллан сылдьар миэстэлэрэ, сирдэрэ баар. Бу өйдөр-санаалар, куттар сир үрдүттэн үөһээҥҥэ, олоҥхоҕо кэпсэнэринэн түөрт халлааҥҥа, тоҕус хаттыгаска диэри тарҕанан сыл¬дьаллар уонна дьон салгын куттарынан салаллан сылдьар кэмнэригэр кинилэргэ биллибэттэр. Ол аата, Үөһээ дойду диэн сирдээҕи дьон өйдөрө-санаалара, үөрэхтэрэ-билиилэрэ, куттара мунньустубут улахан саппаастара буолар уонна киһи ийэ кутугар быһаччы дьайыыны оҥорор кыахтаах.

Бу саппаастан ылан өйү-санааны туһаныы холобурдарын түүлү көрөн саҥаны арыйбыт дьон холобурдарыттан элбэҕи билиэхпитин сөп. Кинилэр саҥаны арыйыыларын түүллэригэр көрбүттэрэ уонна билбиттэрэ сурукка киирэн киэҥник биллэллэр.

Сиргэ маннык аналлаах өй-санаа саппааһа үөскүүрэ, күнүс кэнниттэн түүн кэлэрин санатыан сөп. Ол курдук дьон-аймах сайдыыларын аныгыскы эргийиитигэр уруккуттан ууруллубут, куттар буола кубулуйбут, бэлэм өйүнэн-санаанан туһанан салайтаралларыгар, сайдыыны эмиэ түргэнник ситиһэллэригэр Yөһээ дойду үөрэҕин билэн туһаныахтарын толору кыахтаналлар.
 
Онон сахалар Сиргэ, Орто дойдуга өй-санаа, айыы дьоно Үөһээ дойдуттан түспүттэрэ диэн этиилэрэ өй-санаа атын сиртэн, Yөһээ дойдуттан түүл буолан дьоҥҥо чахчы киирбитин эмиэ бигэргэтэллэр. 

КИҺИ УҤУОҔА

Киһи уҥуоҕун эргиирэ диэн уҥуоҕун тутуута ааттанар. Киһи уҥуоҕун араас кыыллар уонна сүөһүлэр тэпсэллэриттэн, буорун ыһалларыттан харыстыыр, көмүскүүр аналлаах оҥоруута барыта манна киирсэллэр.

Сахалар өйдөбүллэринэн өлбүт киһи уҥуоҕун эргиирин үс сыл иһинэн оҥоруллуохтаах. Ити кэм иһинэн кыайан оҥорбокко хааллаххына, оҥорботун  ордук дииллэр.
 
Бачча уһун кэм, үс сыл устата ытыктыыр, убаастыыр киһи хайдах баҕарар хамсанан бэйэтин кыаҕар сөп түбэһэр эргиири оҥоруон сөп. Олус уһуннук умнан баран өйдөөн, санаан кэлии төттөрү буолан хомолтону үөскэтиэн сөп. “Эрэннэрбити үс сыл кэтэһэллэр” диэн этии итини эмиэ бигэргэтэр курдук куруук туттуллар. Кырдьаҕастар ити кэмтэн уһаан баран эргиири оҥордоххо атын киһиэхэ аналлаах эргиир буолан тахсар диэн эмиэ этэллэр.

Биир киһи уҥуоҕа биир эргиирдээх, ол эргиирэ үс сыл иһинэн оҥоруллан бүтүөхтээх диэн кырдьаҕастар өйдөбүллэрэ өбүгэлэр үөрэхтэриттэн тирэх ылар. Сир үрдүгэр олус уһуннук олорбут омуктар олохторун үөрэхтэрэ өс хоһоонноро эбэтэр сомоҕо домох этиигэ кубулуйаннар эдэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэллэр. Билигин үөрэх-билии сайдан былыргылар быһаччы, кылгатыллыбыт этиилэригэр быһаарыылар наадалаах курдуктар. Ол курдук “Эрэннэрбити тоҕо үс сыл күүтүллэрий?” диэн ыйытыыга ханнык да чуолкайдыыр эппиэти ким да биэрэ илик. Арай сахалар өлбүт киһи эргиирин үс сыл иһинэн оҥорбокко хааллахха кэлин, хойутаан оҥорбот ордук диэн этэллэрэ быһаарыы буолуон сөп. Бу этиини өссө чуолкайдык үс сыл кэнниттэн эргиири оҥордоххо атын киһи эргиирэ буолар диэн быһаараллар, ол аата хайа эрэ атын киһи өлүүтүгэр тириэрдиэн сөп. Биһиги даҕаны итини быһалыы ылынарбытыгар эрэ тиийэбит эрээри биир сыһыаннаах холобуру аҕалыахпытын сөп.
 
Сахалар киһи уҥуоҕун үс сыл кэнниттэн саҥалыы оҥорору сөбүлээбэттэр. Хайа эрэ аймаххыттан киһи өлүүтэ тахсыа диэн сэрэнэллэр. Бу этиини билбэт, тутуспат кыргыттар ийэлэрин уҥуоҕун сыл аайы саҥалыы кырааскалаабыттарыгар аймахтарыттан дьон өлүтэлээбиттэр.

Былыргы сахалар өйдөбүллэринэн өлбүт киһи уҥуоҕун тутуу үс сыл иһинэн оҥоруллан бүтүөхтээх. Өлбүт киһи кута нөҥүө сылы¬гар өлбүт күнүгэр чугаһаан кэлэн уҥуоҕун оҥоруутун көрөн-истэн барар үһү. Онтон кэлин сылларыгар кини кута эмиэ ити кэмҥэ, өлбүт күнүгэр кэлэн чугаһаан, чуҥнаан ааһар дииллэр. Ити кэмҥэ кини кута чугаһаан кэлбитэ чугас дьонун түүллэригэр сороҕор киирэн биллэн ааһар. Үһүс сылын кэнниттэн киһи кута ыраатан, тэйэн, чиҥэ суох буоллаҕына ыһыллан уҥуоҕар биллэ сылдьара олох аҕыйыыр диэн ааҕаллар. Бу быһаарыы киһи эргиирин үс сыл иһинэн оҥорор ордук диэн этиини эбии чуолкайдаан биэрэр.

Киһи кута-сүрэ өлбүт күнүгэр уҥуоҕар, олорбут, сылдьыбыт сирдэригэр чугаһыырын билэннэр сахалар былыргыттан өлбүт киһилэрин бэйэлэрин дьиэлэригэр олорон эрэ өлбүт күнүгэр ас астаан, ахтан ааһаллар. Итини тэҥэ сахаларга “Өлбүтү кытта өлүмүөххэ” диэн этии тыыннаах уонна өлбүт дьон икки ардыларыгар туспа, ураты сыһыан баарын быһаарар этии баар. Ити этии өлбүт уонна тыыннаах сылдьар дьон олохторо кыайан бииргэ барбаттарын быһаарар, ол аата кинилэр салгыы олохторо тус-туһунан суолунан сайдан бараллар, өлбүт киһи өйө-санаата айыы буолан Үөһээ дойдуга барар, онтон тыыннаах, инчэҕэй эттээх-сииннээх киһи Орто дойдутугар бэйэтинэн, киһи буолан олорон хаалар. Тыыннаах, эттээх-сииннээх эрэ киһи Орто дойдуга олорор, онтон Үөһээ дойдуга сылдьар айыы, кут этэ-сиинэ суох сылдьаллар.
 
Өлбүт киһиттэн өйө-санаата, куттара көтөн баралларын саха дьоно былыргыттан билэллэр. Киһи өлбүтүн кэннэ аҥардас этэ-сиинэ ордон хаалбыта Айылҕаҕа төннөн иһэрэ эрэйиллэр. Олох былыргы кэмҥэ сахаларга өлбүт киһини уматан кэбиһэр үгэс баара эт-сиин уларыйан Айылҕаҕа төннүүтүн ситиһиини кытта быһаччы сибээстээх.

Үчүгэйдик саныыр киһилэрин уҥуоҕун, өйдөбүнньүк пааматынньыгын туруоран, эргиирин бөҕө-таҕа гына оҥорон кэбиһэргэ үс сыл диэн син сөптөөх бириэмэ буолуон сөп. Бачча уһун бириэмэ устата киһи бэйэтин кыаҕар сөптөөх, уһун үйэлээх  уҥуоҕун эргиирин  оҥорон кэбиһиэххэ сөп курдук. Ити кэмтэн уһатан баран эбии-сабыы оҥордоххо киһигит бэйэтэ хомойуо, хоргутуо. Аһара эрэнэн кэтэспит киһи төһө эмэ кэм устата кэтэһэн көрөн баран, хоргутан, хомойон үчүгэйи баҕарар санаата сойон, кэхтэн хаалар кэмэ тиийэн кэлэрин умнумуохха. Үчүгэй санаа уларыйан куһаҕан санааҕа кубулуйан хаалыыта кэлэр көлүөнэлэргэ сабыдыаллыан сөп. Былыргылар үчүгэй санаа куһаҕаҥҥа уларыйар кэмэ хаһан кэлэрин билэллэрин бэлиэтинэн “Эрэннэрбити үс сыл кэтэһэллэр” диэн этиилэрэ буолуон сөп. Тугу эмэ эрэннэрбити үс сылтан ордук көһүттэрэр куһаҕанынан эргийэн хааларыттан сэрэниэхпит этэ.

Былыргы дьон хас эмэ үйэлэр анараа өттүгэр оҥортообут ампаардаах киһилэрин уҥуохтара билигин да тураллар. Арай баҕаналара эрэ эмэх буолан охтоннор, эргиирдэрэ алдьаналлар.

Улаханнык ытыктыыр киһилэрин уҥуоҕун билигин даҕаны уһун үйэлэргэ туох да буолбакка турар гына оҥороллор. Уһун үйэлээх матырыйааллартан таастан, бетонтан оҥоруллубут киһи уҥуохтара тыһыынчанан сылга туруохтарын сөп.

Саха дьоно былыр-былыргыттан ытыктыыр киһилэрин көмүс уҥуоҕун мэҥэ тааһын үс сылы аһарбакка эрэ, уһун үйэлээх матырыйааллартан бөҕө-таҕа, хамсаабат гына оҥорон, кэлэр көлүөнэлэрэ көрө сылдьалларыгар анаан туруоран кэбиһэллэр.

“Киһи уҥуоҕа иччилээх” диэн этэллэр. Көмүллүбүт киһи буор кута уҥуоҕар хаалар буолуон сөп. Улахан кыахтаах, күүстээх ойууннар, удаҕаттар буор куттара бэйэлэрин уҥуохтарын харыстыылларын саха дьоно билэллэр. (37,147). Итини тэҥэ олох араас уустуктарыгар түбэһэн онно-манна өлөн хаалан кыайан көмүллүбэккэ, хараллыбакка хаалбыт өлүктэр иччилэнэллэрин сахалар билэллэр.

Киһи уҥуоҕун ытыктаабат буолуу, үрэйии, алдьатыы кини аймахтарын, баар дьонун эмиэ ытыктаабаты көрдөрөр олус куһаҕан быһыы, хара айыы буолар.

“Kырдьаҕас киһини ытыктаабатахха, бэйэҥ кырыйдаххына оҕоҥ эйигин ытыктыа суоҕа” дииллэр сахалар. Бу этии эмиэ оҕону үөрэтиигэ төрөппүт өйө-санаата, туттар быһыыта ылар оруола, оҕо төрөппүтүн көрөн үтүктэн үөрэнэрэ олус улаханын быһаарар.

Ити курдук саха дьонун хас биирдии этиилэрэ олус уһун олохторун уопутуттан үөскээбиттэр уонна дириҥ суолталаах өй-санаа быһаарыыларыгар сөп түбэһэр өйдөбүллээхтэр. Былыргылар туһалаах этиилэрин тутуһарбыт, толорорбут үрүҥ айыылартан ылынар билиилэрбитин туһанарбытын биллэрэллэр. Ол аата былыргылар араас элбэх билиилэриттэн үчүгэйин, үрүҥүн, билиҥҥи олоххо туһалааҕын талан ылан олоххо туһаныыны Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттыыбыт. 

ТАҤАРА ААТА УЛАРЫЙАН ИҺЭР

Дьон-аймах уһун кэмнээх олохторун устата таҥараларын аата төһөтө уларыйбытын кыайан ааҕар кыах суох. Арай олус уһун үйэлээх омуктар, сахалар олоҥхолоругар кэпсэнэр кэмнэртэн ыла саҕалаан ааҕан көрдөххө элбэх таҥара аата ахтыллар. Элбэх таҥаралаах буолуу саха омуга олус уһун үйэлээҕин, киһи өйө-санаата сайдан, тупсан иһэрин барытын билэрин, олохтон хаалбакка сайдыыны ситиһэрин уонна уһун үйэлэр тухары аата уларыйа, атын омукка кубулуйа илигин быһаарар сүрүн тутулук буолар.

Олус былыргы дьон бастакы таҥараларынан араас улахан кыыллар, көтөрдөр эбиттэр. Дьон аҥардастыы бултаан иитиллэр эрдэхтэринэ, өйдөрө-санаалара саҥа сайдан истэхтэринэ кыайа-хото бултуур улахан кыыллар уонна көтөрдөр кинилэр ситиһэ сатыыр баҕа санааларыгар кубулуйалларыттан таҥараҕа тэҥнэһэр, онтон бэйэлэрэ олор курдук, кыайа-хото бултуурга кыһанар, баҕа санааланар эбиттэр. Ол баҕа санаалара таҥараларыгар кубулуйбуттар.

Таҥаралар ааттара уларыйан иһиитэ киһи өйө-санаата хайдах сайдан, уларыйан испитин уонна олоҕор тыын суолтаны туох баҕа санаата ылар эбитин быһаарар. Олус былыргы кэмнэргэ кыыл эбэтэр улахан көтөр таҥара буолар эбит.

Хотой, суор, куба уонна бөрө таҥаралаах улахан уустар сахаларга холбоспуттара биллэллэр. Оччотооҕу кэмнэргэ дьон бултаан эрэ айахтарын ииттинэр эрдэхтэринэ, бу улахан булчут кыыллар уонна көтөрдөр туһалаах хаачыстыбаларын бэйэлэригэр иҥэринээри, итилэр курдук кыайа-хото бултаары баҕа санаа - таҥара оҥостоллор эбит.
Дьон өйө-санаата сайдан истэҕинэ үрүҥ дьүһүнү, сырдыгы ордук сөбүлээн, үчүгэйи куһаҕантан араарар кэмнэрин бэлиэтинэн сырдыгынан сыдьаайар Күн таҥара үөскээбит. Сахаларга ула-ханнык ытыктанар “Күн таҥарам” диэн этиини билигин да тутта, туох үчүгэйдэрин барытын күҥҥэ тэҥнии сылдьаллар.

Олус былыргы кэмҥэ булдунун эрэ иитиллэр дьон баай хара тыа булдуттан бэриһиннэрэн аһаары, таҥнаары Байанай диэн ааттаах булчуттар таҥараларын үөскэппиттэр.

Бултааһын кэнниттэн сахалар таҥаралара таба буола сылдьыбыт. “Таҥара табата” диэн ааттааҕа иҥэн хаалбыта билигин да ахтыллар. Таба таҥара буолуутугар “тап” диэн таба оҥорууну биллэрэр тылбыт улахан суолтаны ылбыта буолуо дии саныыбыт. Ол курдук таба кырдьыгы уонна сымыйаны араарарга элбэхтик туттулла сылдьыбытын “Таба этии”, “Таба быһаарыы” диэн этиилэр туоһулууллар. Ол былыргы кэмнэргэ табаны дьиэтитэн, үөрэтэн миинэр миҥэ оҥостон, астара-таҥастара, олохторо барыта табаттан тутулуктанар кэмэ этэ. Ол кэмҥэ таба кинилэр ситиһэ сатыыр баар-суох баҕа санааларыгар кубулуйан таҥаралара буолбут.

Үлэ-хамнас сайдан истэҕинэ киэҥ-куоҥ хоту сиргэ олорор омуктар бары дьарыктанар үлэлэриттэн тутулуктанар тус-туһунан таҥаралардаах эбиттэр. Ол курдук сылгы көлөлөөхтөр - Дьөһөгөй, ынах сүөһүнү көрөөччүлэр – Ынахсыт, булчуттар - Байанай, уустар, тимир уустара – Сах, Улуутуйар Улуу тойон таҥараларын илдьэ сылдьыбыттар. Итини тэҥэ “Син” диэн таҥара эмиэ баар буола сылдьыбыт бэлиэлэрэ тылбытыгар киирэн сылдьаллар. Ол курдук синим-биир, син даҕаны, синигэр түспүт диэн этиилэр Син таҥараҕа тэҥнээҕин биллэрэллэр.

Бу ааттанар таҥаралартан хайалара даҕаны олус улаатан, күүһүрэн атыттарын суох оҥортуурга дьулуспатахтар, тоталитаризм суолун тутуспатахтар, аҥардастыы баһылаан сабардаабатахтар. Ол иһин бу таҥаралартан хайалара да сүппэккэ, симэлийэн умнуллубакка бары баччаҕа диэри тиийэн кэлбиттэр. Сахалар билигин элбэх таҥараларын умна иликтэрэ үлэлэринэн-хамнастарынан улаханнык арахсалларын, бэйэлэрэ демократия үөрэҕин, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһалларын биллэрэр.

Элбэх сылгылаах киһи баҕа санаатынан сылгыта өссө элбээн иһиитэ буолар. Ол иһин сылгытын элбэтэн биэрэр, көрөргө-истэргэ көмөлөһөр Дьөһөгөй таҥараланар. Булчут киһи элбэҕи бултуон баҕарар, киниэхэ булт таҥарата Байанай баар буолан көмөлөһөр. Ынах сүөһүлээхтэр Ынахсыт таҥараны умнуохтара суоҕа этэ.

Олоҥхолорго кэпсэнэр кэмнэргэ сахалар таҥаралара айыы диэн ааттана сылдьыбыт буолуон сөп курдук. “Айыым-таҥарам”,- диэн этии баара айыы, өлбүт киһи күүстээх кута хаһан эрэ таҥара буола сылдьыбытын бигэргэтэр. Биһиги быһаарыыбытынан бу этии өй-санаа икки өттүттэн тутулуктааҕын биллэрэр. Ол курдук айыы диэн былыргылар билиилэрэ буоллаҕына, кинилэртэн ылынар туһалаах билиилэрбит Үрүҥ айыы диэн ааттаналлар, онтон кыра оҕону төрөппүт бэйэтин үтүгүннэрэн, батыһыннаран иитиитэ, үөрэтиитэ таҥара үөрэҕэр киирсэр. Ити барыта өй-санаа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өттүттэн тутулуктааҕынан быһаарыллар.

Үрүҥ Аар тойон, Үрүҥ айыы тойон, Улуутуйар Улуу тойон диэннэр оччотооҕу таҥаралар олорор Үөһээ дойдуларыгар саамай үрдүкү хаттыгастарга олороллор. Кинилэр анныларынан Одун хаан, Чыҥыс хаан таҥаралар, былыргы улахан, биллэр салайааччылар таҥара буолбуттара миэстэлэрин булуммуттар.

Сахаларга “Сах” диэн таҥара ордук күүстээх, кыахтаах эбит. Бу таҥара үөскээһинигэр былыргы сака омуктар ордук сайдыылаах уустара тимири уһаарыыны уонна уһаныыны баһылаан бараннар, уоту ордук туһаналлара, сөбүлүүллэрэ олук буолбут. Саҥа уустук идэни баһылааһынтан кинилэр олохторо барыта уоттан быһаччы тутулуктанара үөскээбит, кыымынан ыһыахтанар кыһа уота “Сах” таҥараларыгар кубулуйбут.

Кыыдааннаах кыһыннаах дойдубутугар тимир маллар дьоҥҥо ордук улахан туһаны аҕалаллара быһаччы көмөлөһөн Саха сиригэр олохтоох дьон таҥараларын барыларын “Сах” таҥара баһыйбыт. Олохтоохтор бары саха буолбуттар, итэҕэллэрин, тылларын ылыммыттар.
 
Өй-санаа уларыйыыта таҥараны ханна олохтууртан быһаарыллар кыахтаах. Атын кыра таҥаралары баһыйан, үтүрүйэн барбытын иһин ”Сах” таҥара халлааҥҥа олорор таҥараларга кыайан холбоммотох. Олохтоох дьон саҥа үөскээбит “Сах” таҥараны аан маҥнай сөбүлээбэтэхтэрин бэлиэтинэн сири хаһалларын туора көрөн былыргы кэмнэргэ өссө сир анныгар дойдулуу сылдьыбыттар, уотунан тыынар абааһылар дойдуларыгар бииргэ олордубуттар. Ол эрээри тимир уустара туһалара, үчүгэйдэрэ баһыйан, ойууннары барыларын кытта тэҥ кэккэҕэ турары ситиспиттэр. Онтон кэлин, тимир уустарын үчүгэйдэрэ лаппа биллибиттэрин кэнниттэн уларытан сир үрдүгэр син таһаарбыттар эбит.

Г.В.Ксенофонтов нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ сахалар ойуун уонна айыы итэҕэллээхтэр диир эбит. Элбэх чинчийээччилэр итини эмиэ билиммиттэр. (39,128). Ксенофонтов хара ойууннар итэҕэллэрэ тимир уустарын төрүттэрин Кудай Бахсыны уонна Улуу тойону кытта сибээстээхтэр диэбитин Т.В.Жеребина эмиэ өйөөбүт.  (39,130).

Омуктар сака эрдэхтэринэ көлүнэр көлөлөрө, астара, таҥастара табаттан тутуллар буолан таба таҥаралаах эбиттэр. Бэйэлэрин үйэлэригэр улуу саҥаны арыйыыны оҥороннор, таастан тимири уһааран таһаарар кэмнэриттэн ыла сака омук дьонун сорохторо таба көлөлөрүн бырахпыттар. Үлэлиир, тутаах дьарыктара уларыйан, тимири уһаарыыга кубулуйан, таҥаралара эмиэ уларыйбыт. Омуктарын аатын саҥа “Сах” таҥараларын аатынан саха диэн ааттыыр буолбуттар.
Омуктар олохторун сыала уларыйдаҕына баҕа санаалара эмиэ уларыйар. Баҕа санааларын кытта таҥаралара эмиэ уларыйан саҥа ааттанар. Онон бу быһаарыыларбытын түмнэхпитинэ үгэс буолбут үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаа - таҥара буолара чуолкайданар. Баҕа санааны үгэс оҥостуу таҥараны үөскэтэр. Киһини үчүгэйгэ, киһи буолуу диэки ыҥырар баҕа санаа баар буолуута киһи, киһилии киһи буола улаатарыгар тириэрдэр. Дьон киһи буолуу диэки тардыһар үчүгэй санааларын элбэтээри кэлин христианскай таҥара мөссүөнэ үчүгэй киһи курдук көрүҥнээх буолбут уонна Христос диэн ааттаммыт. Ол иһин таҥара уруһуйдара бары үчүгэй киһини көрдөрөллөр.

Дьон бэйэлэрин олохторугар, тугу үчүгэй диэн өйдүүллэригэр сөп түбэспэт таҥараны букатын ылымматтар. Баҕа санааларыгар сөп түбэспэт өрүттэрдээҕиттэн христианскай православнай итэҕэли сахалар ылымматтар. Бу итэҕэли сахалар хас да сүүс сыл устата ылыммат биричиинэлэрин маннык түөрт көрүҥҥэ араарыахха сөп:

1. Сахалар бэйэлэрэ туспа омуктарын билинэллэр, өйдөрө-санаалара уратытын, айыылаахтарын, таҥаралаахтарын билинэн тылларын, үгэстэрин, сиэрдэрин, туомнарын сүтэриэхтэрин баҕарбаттар.

2. Сахалар бэйэлэрин сирдэригэр бэйэлэрэ хаһаайынныахтарын  баҕаралларын хаһан да хаалларбаттар.

3. Айылҕаларын, тыаларын, хонууларын уонна ууларын харыстыыр санаалара күүстээх. Сахалар үчүгэй диэн өйдөбүллэрэ айылҕа үчүгэйиттэн, күөх сирэмтэн, сырдыктан быһаччы тутулуктанар.

4. Православнай таҥара дьиэтэ аһылыктан туттунар, эт, балык аһылыктары сиэбэт постарын саха дьоно букатын сөбүлээбэттэр.

Олох сайдыыта иннин диэки баран истэҕинэ баҕа санаа эмиэ уларыйан биэрэн истэҕинэ эрэ табыллар кэмэ кэлэр. Былыргы таҥаралар үөрэхтэрэ дьон - аймах өйдөрө-санаалара сайдыытын хааччахтыыллара, сайдыыттан хаалан иһэллэрэ история үөрэҕиттэн биллэр. Таҥара үөрэхтэрэ Сир төгүрүк эбитин эбэтэр Сир Күнү тула эргийэрин билиниилэрэ олус уһун кэмҥэ элбэх сиэртибэлэр кэннилэриттэн биирдэ эрэ ситиһиллибитэ.

Ханнык баҕарар таҥара туһунан толору өйдөбүлү “Надейся на бога, но сам не площай” диэн этии биэрэр. Бу этии таҥара диэн эрэл, баҕа санаа эрэ буоларын чуолкайдыыр, өссө дириҥэтэр. Эйиэхэ эрэл, баҕа санаа үөскээтэҕинэ уонна бэйэҥ олус кыһаннаххына, мүччү туппатаххына ол баҕа санааҕын бэйэҥ толордоххуна ханнык эрэ ситиһиини оҥоруоххун сөп диэн өйдөтөр тутаах этии буолар.

Манна этии саҕаланыытыгар аан маҥнай киһи тугу баҕарар оҥоруон иннинэ эрэл уонна баҕа санаа хайаан да баар буолуохтааҕын быһаарыыта ураты суолталаах. Ыҥырар, угуйар тугу эмэ оҥорорго күһэйэр баҕа санаа киһиэхэ баар буоллаҕына эрэ биирдэ таҥара көмөлөһөрүн туһунан этиллэр.

Бу этии итинтэн салгыыта баҕа санаа туолуута барыта киһиттэн бэйэтиттэн эрэ тутулуктааҕын быһаарар. Ол курдук “..., но сам не площай” диэн этии бүтүүтэ, баҕа санаа туолуута барыта киһи бэйэтин кыаҕын иһигэр баарын, киниттэн быһаччы тутулуктааҕын өйдөтөр.

Киһиэхэ үөскээбит баҕа санаата уларыйан, күүһүрэн быһаарыныыга, ылыныыга тиийдэҕинэ, ол аата биир санааҕа кубулуйдаҕына толоруллар кыаҕа улаатар. Бу быһаарыы сахалыы “Биир санааланыы”, “Биир санааны ылыныы” диэн этиилэринэн бэриллэр. Ону тэҥэ ханнык баҕарар баҕа санааны илэтигэр толорууга, дьыалатыгар таһаарыыга киһиттэн өссө элбэх билии уонна сыыһа туттубат буолуу эрэйиллэр көрдөбүл буолар.
 
Бу этиигэ киһи бэйэтин кыаҕа өссө күүһүрүөхтээҕэ чопчу ыйыллар, ол иһин бэйэҥ мөлтөөн биэрбэтиҥ туһунан быһаарыы этии кэннигэр, түмүктүүр өттүгэр турара ылар. Ол аата, ханнык баҕарар үлэни, кыайыыны ситиһэргэ түмүгэ ордук улахан быһаарыыны биэрэрин көрдөрөр.

Сахалар “Биир санааны ылыныы” диэн этиилэрэ киһи баҕа санаатын толорууга бары кыаҕын-күүһүн уурбутун биллэрэллэр. Ол эрээри ылыныы диэн тыл “ыы” диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ биир санааны ылыныы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэрин, үчүгэйгэ тириэрдэрэ аҕыйаҕын, куһаҕаны оҥорууга эмиэ тириэрдиэн сөбүн быһаарар.
 
Олох сайдан истэҕинэ дьон баҕа санаалара эмиэ уларыйан биэрэллэр. Кинилэр баҕа санаалара олохторун сыалыттан, үлэлиир үлэлэриттэн тутулуктаналлар. Дьон олохторун сыала, үлэлиир үлэлэрэ уларыйыылара баҕа санаалара уларыйалларыгар тириэрдэр. Ол аата, баҕа санаалара, таҥаралара эмиэ уларыйан биэрэр кэмэ тиийэн кэлэр.

Билигин Сир дойду киртийэн, айылҕа туруга уларыйан аны дьон-аймах айылҕаны харыстыырга туруналлара кэлбитин өйдөтөр. Дьоҥҥо айылҕаны харыстыыр өй-санаа улаатыыта сахалар таҥаралара саҥалыы үөскээһинигэр, тарҕанарыгар тириэрдиэн сөп. Ол саҥа “Харыстас” таҥара айылҕаны ордук харыстыыр аналлаах. Билигин элбэх дьон айылҕаны харыстааһыҥҥа биир санааланан, түмсэн эрэллэр. Государстволар аайы айылҕаны харыстыыр тэрилтэлэр тэриллэн үлэлии сылдьаллар.

Аан дойдуга биллэр таҥаралартан арай сахалар таҥаралара эрэ сири-дойдуну, айылҕаны харыстыырга ордук сөп түбэһэр. Ол иһин сотору, дьон бары айылҕаны харыстыырга туруннахтарына, сахалар “Харыстас” таҥараларын ылыннахтарына санаалара биир буолан күүһүрдэхтэринэ, сахалар таҥаралара сайдар, күүһүрэр кыахтаныа.

Онон, сахалар уһун үйэлэрин тухары өйдөрүн-санааларын сайыннаран испиттэринэн баҕа санаалара, таҥаралара, үлэлэрэ-хамнастара уларыйан истэҕин аайы элбэхтик уларыйбыт, бэйэлэрэ олус уһун үйэлээхтэриттэн элбэх таҥаралаах эбиттэр. Саамай былыргы итэҕэл төрүтүнэн өй-санаа түүл буолан Yөһээ дойдуттан, халлаантан түспүтүн сахалар таҥаралара билинэр. Ол аата итэҕэл бэйэтэ икки өрүттээҕин; бастакынан, оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын сайыннарыыны, киһи буолуу суолунан салайыыны таҥара үөрэҕэ оҥорор, онтон иккиһинэн, былыргылар билиилэрин, олохторун уопутун иҥэринэрин, тутуһарын Үрүҥ айыылартан ылынар билиилэрэ, үгэстэрэ үөскэтэллэр.
 
Өйү-санааны сайыннарарга аналлаах сахалар итэҕэллэрэ сахалыы тылынан таҥара диэн ааттанара ордук оруннаах, олохтоох. Бу таҥара диэн тыл быдан былыргы кэмнэргэ Сибиир омуктарын итэҕэллэрин төрүттэрин “тенгрианствоны” үөскэппитэ сөбүн учуонайдар билинэллэрэ эрэ хаалан сылдьар.

ТАҤАРА ҮӨРЭҔЭ – САХАЛАР ҮӨРЭХТЭРЭ

Сахалар таҥара туһунан олус былыргы кэмнэртэн ыла билиилээхтэр. Сахалар таҥараҕа сүгүрүйэллэрин сурукка Я.Линденау 1742 сыллаахха киллэрбит. Таҥара туһунан былыргы этиигэ “Былыттаах таҥараҕа быктарбакка, халлааннаах таҥараҕа харахтаппакка” диэн этии киирсэр. Бу этии тугу эрэ кистээн, атын дьоҥҥо биллэрбэккэ оҥорууну биллэрэрин тэҥэ, оҕону иитии хайдах барыахтааҕын быһаарар. Ол курдук былыр сахалар оҕолорун “Хара харахтаахха көрдөрбөккө” эрэ иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ.

Олус былыргы кэмнэргэ Сибииргэ “тенгрианство” диэн өй-санаа үөрэҕэ баар эбитин туһунан элбэхтик суруйаллар. “Тенгрианство” диэн тыл сахалыы таҥара диэн тылтан үөскээбитин дорҕооннорун сөп түбэһиилэрэ бигэргэтэрин тэҥэ, сахалар киһи буолуу үөрэхтэрэ оҕо улахан киһини үтүктэн үөрэнэриттэн тутулуктааҕа таҥара үөрэҕин төрүтэ буолбут. Таҥара диэн сахалыы тылы тупсара сатаан, нууччалыыга кубулутан “тенгрианство” диэн ааттаабыттар.

Сахалар өй-санаа үөрэхтэрин чинчийии былыргы сахалар билиилэрэ, этиилэрэ, өс хоһоонноро таҥара үөрэҕин төрүттээбиттэрин бигэргэтэллэр. Ол курдук киһи диэн киһини бэлиэтиир тыл өй-санаа сайдыытын, тупсуутун бэлиэтиирин уонна иккис өрүтэ сүөһү диэн, өй-санаа ситэ тиийбэтин биллэрэрин олус былыргы кэмнэргэ арыйан тылларыгар киллэрэннэр туһаммыттар. Бу тылларбыт киһи өйө-санаата аҕыйах өйдөөх сүөһү таһымыттан өссө сайдан, тупсан киһи буолууну ситиспитин биллэрэллэр.

Киһи өйүн-санаатын төрүттэрин үөрэтии, быһаарыы таҥара үөрэҕин үөскэтэр. Сахаларга киһи буолуу диэн этии оҕо улаатан өйө-санаата ситэн тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэниитэ, киһи курдук быһыыланыыта ааттанар. Бу үөрэх сахалар таҥараларын үөрэҕин төрүтэ буоларын киһи уонна сүөһү диэн өй-санаа сайдыытын быһаарар тыллар бааллара бигэргэтэр.

Биһиги өй-санаа, таҥара үөрэхпит кэлин түөрт үйэ устата нууччалар кэлии үөрэхтэрин кытта буккуллан хаалбыт курдугун да иһин биһиги үөрэхпит олус былыргыта, нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн баара, тылбытыгар иҥэн сылдьара биллэр. Ол курдук сахалыы киһи уонна сүөһү диэн тылларбыт нууччалар кэлиэхтэрин былан инниттэн бааллара саарбахтаммат. Бары өй-санаа үөрэхтэрин холбуу ылан таҥара диэн сахалыы ааттаабыттара биһиги үөрэхпит бастаан иһэрин биллэрэр.
 
Нууччалар православнай таҥараларын бэйэлэрэ “бог” диэн ааттыыллар, “бог” үөрэҕэ диэн атын омуктарга тарҕаталлар. Таҥара үөрэҕин сахалар нууччалартан ылыммыттара эбитэ буоллар өй-санаа үөрэҕин “бог үөрэҕэ” диэн ааттыахтара этэ. Ону баара сахалар бэйэлэрин таҥараларын үөрэхтэрэ баһыйан таҥара диэн нууччалар үөрэхтэрин кытта холбуу ааттаабыттар. Ол барыта хайа баҕарар итэҕэл оҕону иитии, үөрэтии хайысхатын тутуһар өрүттэрэ бары омуктарга биир хайысхалаахтарыттан, өйдөбүллээхтэриттэн биирдик таҥара диэн ааттаммыттар.

Өй-санаа үөрэҕэ таҥара диэн ааттаммытын табатык өйдөөһүн ирдэнэр. Ол курдук нууччалар аан бастаан кэлиилэригэр өй-санаа үөрэхтэрин сахаларга тарҕаталларыгар “бог” диэн ааттаан диэн этэ, үөрэтэ сатаабыттара биллэр. Ол курдук саха киһитэ Буох Диэхсин диэн ааттаах киһи баара сурукка киирбит. Кини элбэхтэ “буох диэҥ” диэн дьонугар этэ сатаабытын иһин бэйэтигэр хос аат оҥорон иҥэрэн биэрбиттэрэ сурукка киирбитин билэбит.

Онон таҥара үөрэҕэ диэн биһиги сахалар бэйэбит төрүт үөрэхпит. Оҕо өйүн-санаатын үгэстэри үөскэтэн сайыннарар, киһи быһыылаах буолууга иитэр үөрэхпит таҥара үөрэҕэ диэн ааттанар.

Таҥ, таҥар, таҥара диэн тыллар бэйэбит төрүт тылларбыт. Өй-санаа үөрэҕэр биһиги үгэстэр тус-туспа сылдьалларын булан киллэрдибит. Ол иһин өй-санаа мунньуллар, таҥыллар, эбиллэр диэн этиллэрэ таҥара үөрэҕин үөскэппит уонна өй-санаа мунньулларыгар, таҥылларыгар сөп түбэһэр. 

Таҥара үөрэҕин сүрүн тутаах салаатынан киһи буолуу үөрэҕэ ааттанар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн иитиллэн, улахан киһини үтүктэн үөрэнэн, үчүгэй үгэстэри үөскэтинэн өйө-санаата сайыннаҕына, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарарга үөрэннэҕинэ, ол аата киһи буолууну ситистэҕинэ, сыыһа-халты туттубакка киһи быһыылаахтык олоҕун олороро табылларын таҥара үөрэҕэ биллэрэр.
 
Киһи буолуу үөрэҕэ сахалар бэйэбит төрүт үөрэхпит. Бу үөрэх уратыта киһи уонна сүөһү диэн тылларга иҥэн сылдьара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиинэн быһаарыллар. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕиттэн иитиллэн, үөрэнэн киһи буолууну баһылыыра кыаллар. Ол аата өйө-санаата кыра эрдэҕинэ сүөһү таһымыттан киһи буолууга тиийэ сайдар, тупсар.

Киһи буолууну кыайан ситиспэтэх киһи курдуктар сүөһү диэн ааттаналлар. Өйдөрө-санаалара киһи өйүгэр-санаатыгар ханан эрэ тиийбэттэрин, сыыһа-халты туттуналлара элбэҕин биллэрэллэр. Ол курдук итирэн хаалбыт киһи сүөһү курдук буоларын, быстахтык быһыыланарын, өйө-санаата киһи таһымыгар тиийбэт буолан ыларын бары билэбит.

Киһи буолуу үөрэҕэ хаһан үөскээбитин билэргэ киһи уонна сүөһү  диэн майгы уратыларын быһаарар тыллар хаһан үөскээбиттэрин биллэхпитинэ таба быһаарарбыт кыаллар. Киһи уонна сүөһү диэн тылларбыт хаһан үөскээбиттэрэ биллибэт былыргылар. Сомоготто өссө былыргы диэн этэр. Нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн баар тылларын билигин бары билинэбит. Оҕо өйө-санаата сайдан киһилии быһыылары оҥорорго үөрэннэҕинэ эрэ киһи буолууну ситиһэрин сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕэ тутуһар.
 
Санаа олус кыра. Сотору умнуллан хаалыан сөп. Онтон киһи элбэхтэ биири санаатаҕына ол санаата күүһүрэн, кэлин үгэскэ кубулуйдаҕына, умнуллубат буола чиҥиир, дириҥиир, бэйэтин салайар кыахтанар. Ол аата киһи санаабыт санаатын илэтигэр оҥорон кэбиһиэн сөп кэмэ тиийэн кэлэр.

Таҥара үөрэҕэ дьоҥҥо олус туһалаах, үчүгэй үгэстэри үөскэтэн, өйү-санааны дьаарыстаан, үчүгэй санаалары элбэтэн биэриигэ туһалаах. Ол курдук куһаҕан санаалары умнууну, ыраастаныыны уонна өйө-санаата үчүгэй санааларынан туоларын ситиһиини хас биирдии киһи туһана сылдьыа этэ. Үчүгэй үгэстэрдээх киһи үчүгэй быһыылары оҥороро элбиирин таҥара үөрэҕэ ситиһэр.

Таҥара диэн үгэс буолбут үтүө, үчүгэй санаалар ааттаналлар. Ол курдук үтүөҕэ ыҥырар баҕа санаабытын үгэс оҥостуннахпытына таҥаралаах дьон буолабыт. Хас биирдии төрөппүт оҕото бэрээдэктээх, үчүгэй киһи буола улаатыан баҕара саныырыттан үгүгэй үгэстэри иҥэрэ сатыыра таҥара үөрэҕэр киирсэр.

Онон таҥара үөрэҕэ диэн биһиги сахалар бэйэбит өй-санаа үөрэхпит буолар уонна төрөппүттэр бэйэлэрэ да билбэттэринэн, тугу барытын мин оҥорорум курдук оҥор диэн бэйэлэрин үтүгүннэрэн, батыһыннаран оҕолорун иитиигэ, үлэҕэ-хамнаска үөрэтиигэ туһана сылдьаллар.

ЫНАХСЫТ

Уһун үйэлэр тухары араас омуктар сахаларга холбоһон сахалыы саҥарарга, сахалыы үгэстэри тутуһарга үөрэммиттэр. Ол иһин сахалар таҥаралара араастар уонна элбэхтэр.
 
Саха дьоно кэлин икки тыһыынча сыллар усталарыгар биир киһи салайар былааһын, диктатураны үөскэтэн тоталитарнай государствоны тэриммэтэхтэрин биир туоһутунан бэйэлэригэр холбоспут бары омуктар араас таҥараларын суох оҥорон симэлиппэтэхтэрэ, биир таҥараны күүһүлээн үөскэппэтэхтэрэ буолар.
 
Большевиктар “коммунизм” таҥаратын оҥоро сатааннар бары атын таҥаралары суох оҥоро, бобо-хаайа сатаабыттара да бэйэлэрэ хата уһаабатылар. Дьоҥҥо-норуокка барыларыгар биир таҥара баар буолара кыаллыбата өссө былыргыттан биллэрэ, барыларын өйө-санаата, баҕалара биир буолара олус өр кэмҥэ кыаллымыан сөп.

Сылгы көрөөччү сахалар таҥаралара Дьөһөгөй диэн ааттаах. Былыр-былыргыттан сорох сахалар төрүт дьарыктара сылгы көрүүтэ эбитин бэлиэтиир. 

Булчуттар таҥаралара – Байанай диэн.
 
Ынах сүөһү таҥарата – Ынахсыт диэн баар этэ. Бу таҥара билигин мөлтөөһүнэ, атынынан, Иэйиэхсит диэнинэн уларыйан барыыта хоро омуктар уларыйан сахаларга кубулуйбуттарыттан сибээстээх.

Билигин саха дьонун үксүлэрэ ынах сүөһү көрүүтүнэн дьарыктаналлар эрээри Ынахсыт таҥараны аанньа ахтыбаттар, кэлин кэмҥэ букатын да умуннулар. Бу таҥара аатын кинигэлэргэ да киллэрбэт буоллулар. 

Бу таҥара аатын уларытыы туохтан сэдиптэнэн үөскүүрүн биһиги быһаара сатыыбыт. Уһун үйэлэргэ таҥара уларыйыыта омук бэйэтэ уларыйыытыгар тириэрдэр.

Биһиги кыра эрдэхпитинэ сайылыктарга араас сиэдэрэй быһыы ойуулардаах кыра күрүөлээх ортотугар синньигэс туруору ураҕастаах тутуулар баар этилэр. Бу ойууннар ынахсыт тартарбыт бэлиэлэрэ диэн этэллэрэ. Былыргы кэпсээннэргэ ынахсыт тартарыытын туһунан аҕыйах бэлиэтээһиннэр хаалбыттар. Ынах сүөһү көрүүтүн-истиитин, эмтээһинин аныгы ветеринарнай үлэһиттэргэ эрэ сыҥалаан кэбиһииттэн Ынахсыт таҥара симэлийэн суох буолан иһэр. Ынахсыт таҥара мөлтөөбүтүн бэлиэтинэн аныгы дьон ынах сүөһүнү аанньа ахтан көрбөттөрө буолар.
 
Былыргы кэпсээннэргэ ахтылларынан Хоро оҕонньор оҕус миинэ сылдьар, көлөтө - оҕус. Ынахсыт таҥара хоро омуктар таҥаралара этэ. Кинилэр сүрүн дьарыктара ынах сүөһү көрүүтэ буолара.

Сайдыылаах тимир уустара сахалар соҕурууттан хоту сирдэригэр көһөн кэлэннэр хоролору кытта бииргэ олорон, үлэ бары көрүҥнэригэр баһыйан, туоратан, симэлитэн, тыал буолбуттарга кубулутан кэбиспиттэр. Хороҕор муостаах ынах сүөһүлэр сахатыйбыт хоролор көрүүлэригэр-истиилэригэр хаалбыттар. Нууччалар кэлиилэригэр биир да хоробун диэн ааттанар киһи суох буолбутун да иһин сахатыйбыт хоролор ынахсыт итэҕэллэрин сэбиэскэй былаас буолуор диэри илдьэ сылдьыбыттар. Сахаларга ынах сүөһү таҥаратын Иһигэй Иэйэхсити сэбиэскэй былаас эстибитин кэнниттэн киллэрэ сатааһыны тыл үөрэхтээхтэрэ оҥоро сатыыллар.
 
Сахалар хоролор ынахсыт таҥараларын бэйэлэрэ Иэйэхсит таҥаралаах буолан ылымматахтар. Ынахсыт таҥара хоро омуктар өйдөрүн-санааларын кытта симэлийбит. Бу кэмҥэ букатыннаахтык сүтэн эрэр, аата эрэ ордон сылдьар. Ол аата нууччалар кэлиилэригэр биир да хоробун диэн ааттанар, суруттарар киһи суох буолбутун кэнниттэн сэбиэскэй былаас кыайыаҕар диэри хоролор ынахсыт таҥаралара баара биллэ сылдьыбыт.

Сахалар төрүт өйбүт-санаабыт дириҥ силистээх. Былыргы өбүгэлэрбитин умнан, быраҕан кэбиһэр санаабыт суох. Биһиги бэйэбит сахабытынан хаалан, таҥараларбытын харыстаан, киһи, үчүгэй киһи буолуу өйүн-санаатын тутуһан оҕолорбутун, кэлэр көлүөнэлэрбитин иитэн-үөрэтэн улаатыннаран иһиэ этибит. Билигин саха дьонугар сайдыыны ситиһэргэ кыах баар буолла. Ол курдук нуучча тылын, үөрэҕин күүһүлээн да кэриэтэ үөрэтэннэр, икки омук тылын баһылааммыт өйбүт-санаабыт сайдыыта биллэрдик түргэтээтэ, биир эрэ тылы билэр нууччалары баһыйарбыт билиннэ.

Оҕо “мөҕүллэн-мөҕүллэн” киһи буолар диэн этэллэр. Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар айыыны оҥорбото табыллыбат, кини өйө-санаата, ийэ кута саҥаны билэн иһэриттэн хомуллар, таҥыллар. Кини хас күн аайы туох саҥаны билбитэ, сатыыра барыта айыы буолар, өйүнэр-санаатыгар соннук ууруллан иһэр. Өй-санаа сайдан иһиитигэр элбэх билии-көрүү эрэйиллэр. Эрчимнээх, билиэн-көрүөн баҕалаах оҕо өйө-санаата тугу эмэ саҥаны айыыны, барыны бары оҥорор баҕата ураты күүстээх. Оҕону кыра эрдэҕиттэн киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын арааран билэн, олору оҥорботугар үөрэтии хайаан да туттуллуо этэ. Оҕо куһаҕан быһыылары биллэҕинэ эрэ олору оҥорбот кыахтанарын сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар. Кини өйүн-санаатын киһи оҥорор быһыыларын оҥорорго салайан биэрии, соннук үгэстэри иҥэрии улахан, иитэр-үөрэтэр дьон сыаллара буолуо этэ.
 
Оҕо кыра эрдэҕинэ ханнык баҕа санаалар үөскээн, үгэс буолан иҥэн иһиилэриттэн кини таҥарата үөскээн олохсуйар. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ үтүө баҕа санаалары иҥэрэн, таҥаратын олохсутан биэрии бары төрөппүттэртэн, иитээччилэртэн ирдэнэр. Ол аата уол аҕатын курдук буолар баҕа санааланнаҕына, ол санаатын улаатан баран ситиһиэн сөп.

Саха дьоно хаһан даҕаны диктатура, тоталитарнай салайыы систиэмэтин баһылаан салайбыт дойдуларыгар киллэрбэтэхтэрин бэлиэтинэн элбэх таҥараттан ханнык да таҥараны туоратан, суох оҥорботохторо, симэлиппэтэхтэрэ буолар. Омук бэйэтэ суох буолан, симэлийдэр, тылын-өһүн сүтэрдэр даҕаны, атын омук буола уларыйбыт дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар таҥаралара өр кэмҥэ хаалан хааларын Ынахсыт таҥара баар эбитэ биллэрэр.
 
Сахаларга былыр-былыргыттан сүүрүк оҕустаах Хоро оҕонньор туһунан үһүйээн кэпсээннэр бааллар. Билигин Хоро оҕонньор саха омук биир төрүтэ буолара саарбахтаммат. Ол да буоллар саха дьоно хаһан даҕаны ынах сүөһүнү көрөн, сөбүлээн олоҥхолоругар киллэрэн сүөһү көрөөччүнү арбаабыттара букатын суох. Сүөһү көрүүтэ, сылгы манааһына ханнык эрэ хамначчыт, ылгын уол үлэтинэн ааҕыллар этэ. Олоҥхолорго баһыйар оруолу ылааччы, салайааччы тимир ууһа туойуллар, хайҕанар. Кини оҥорбут сэриитин сэбинэн сэбилэнэн бухатыыра атын бухатыыры кыайара кэпсэнэр. Олоҥхо диэн саха тимир ууһа тимир оҥорууларын арбыыр-хайгыыр, дьоҥҥо билиһиннэрэр ырыата-тойуга буолара итинник быһаарыллар.

Сахалар уһун үйэлэр тухары хоролордуун холбоһон хаалбыттар. Ынах сүөһүлэрин кыттыһан көрүөхтэриттэн-истиэхтэриттэн ыла биир омукка кубулуйбуттар. Бу икки омук холбоһуутугар сахалар тыллара, өйдөрө-санаалара, тимири уһаараллара, уһаналлара, үлэлэрэ-хамнастара баһыйан хоролор бары сахалыы саҥарарга үөрэммиттэр, үгэстэрин ылыммыттар.

Саха тыла баһыйар оруолу ылыытыгар саха тимир уустара ордук улахан оруолу ылбыттарын таба сыаналаан, олоххо ордук туһалаах, элбэх барыһы киллэрэр үлэ омук сайдыытыгар ылар оруолун, билигин биһиги дойдубутугар үөскээн эрэр балаһыанньаҕа туһаныа этибит. Ол аата урукку даҕаны кэмнэргэ, билигин да аҥардастыы сүөһүнү көрүүнэн омукпутун сайыннарыы кыаттарымыан да сөп. Олоххо сайдыыны, барыһы биэрэр үлэ-хамнас салааларынан, былыргы тимир уустарын курдук, промышленноһынан, эргиэнинэн дьарыктанааччылар элбээтэхтэринэ сайдан иһэр олох хаамыытыттан хаалан хаалыахпыт суоҕа этэ.

ЫРАЙ

Саха сиригэр нууччалар кэлээт даҕаны христианскай, православнай итэҕэллэрин тарҕаппытынан барбыттара. Христианскай православнай таҥара үөрэҕин билбиппит 400-чэ сыллар буолан эрэллэр. Нууччалар православнай өй-санаа үөрэҕин “буох” үөрэҕэ диэн ааттыылларын таба өйдөөн сахалыы таҥара үөрэҕиттэн туспа араарыа этибит. Ол курдук нууччалар үөрэхтэрэ сурукка киирэн саалтыырга, библияҕэ суруллан сылдьаллар, онтон сахалар таҥараларын үөрэҕин саҥа суруйан эрэбит. 

Сахалар былыр-былыргыттан өй-санаа үөрэҕин таҥара үөрэҕэ диэн ааттыылларыттан “буох” үөрэҕин таҥара үөрэҕэ диэн ааттаан иҥэрэн кэбиспиттэр. Ол да буоллар “буох” үөрэҕин таҥара үөрэҕин кытта буккуйуу табыллыбат, үгүс өрүттэрэ сөп түбэспэттэр. “Буох” үөрэҕин нууччалар арҕааттан илдьэ кэлбиттэриттэн былыргы таҥара, тенгрианство үөрэҕиттэн улаханнык уларыйбыт. Ол курдук былыргы таҥараһыттар икки тарбахтарын холбуу тутан үҥэр эбит буоллахтарына, аныгы сайдыбыт “буох” үөрэҕэр үс тарбахтарын холбуу тутан үҥэллэр.

Таҥара үөрэҕэ диэн сахалар былыр-былыргыттан бэйэбит үөрэхпит. Таҥ, таҥар диэн тылларбыт өй-санаа тус-туспа үгэстэртэн хомулларын быһааралларынан бу үөрэхпит таҥара диэн ааттаммыт.

“Буох” уонна таҥара үөрэхтэрэ оҕо төрүөҕүттэн ыла иитэн, үөрэтэн, сайыннаран үчүгэй киһини иитэн улаатыннарарга биир өрүттэрэ сөп түбэһэллэр, онтон үрүҥ айыылартан кэлэр, ылынар билиилэрэ тус-туһунаннар, нуучча уонна саха диэн тус-туспа омуктары айыылар үөскэтэллэр.
   
Билигин сахалар таҥараларын үөрэҕин чинчийэн үөрэтии кэнниттэн атын таҥаралар үөрэхтэрин кытта тэҥнээн көрүү кыаллар буолла. Ол курдук сахалар таҥараларын үөрэҕин сүрүн салаата киһи буолуу үөрэҕэ улахан киһи уонна үчүгэй киһи буолуу үөрэхтэрин быдан иннинэ үөскээбитэ быһаарылынна.

Киһи кыаҕа кыра. Араас элбэх баҕа санааларын барыларын толорор кыаҕа суох. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн киһи баҕа санаалара икки аҥы арахсаллар:

1. Баҕа санаа. Баҕа санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан, күүһүнэн олоҕун устата кыайан толорор баҕа санааларын этэллэр.

2. Ыра санаа. Киһи кыайан толорбот, олоххо кыайан киллэрбэт араас элбэх баҕа санаалара ыра санаа диэн ааттаналлар.

Ыра санаалар олус элбэхтик хос-хос хатыланнахтарына киһи бу баҕа санааларын кырдьык баалларын курдук санаатыгар оҕустарыан сөп. Итини тэҥэ бу араас үчүгэй баҕа санааларын элбэхтэ хос-хос саныырыттан ол санаалара үгэс буолан хараҕар субу баар курдук көстүөхтэрин сөп.
 
Сахалар киһи санаатын уратыларын дириҥник үөрэппиттэр. Баҕа санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан толорор санаалара, онтон ыра санаа диэн киһи хаһан да туолбат араас санааларын ааттыыллар. Ыра санаа мунньустар сирэ, дойдута Ырай диэн ааттанан Христос таҥара үөрэҕэр киирэн сылдьар.
 
Сахалар ыра санаа диэн этиилэриттэн Христос таҥара үөрэҕэр Ырай дойдута үөскээбит. Бу дойдуга киһи өллөҕүнэ куттара тиийэллэр, баҕа санаалара дьэ туолаллар диэн христианскай таҥара итэҕэлэ итэҕэйэр дьону барыларын албынныыр.

Дьадаҥы, бэйэлэрэ кыаммат, кыахтара суох дьон ордук элбэх ыра санааларга оҕустараллар. Бу быһаарыыны сахалар “Дьадаҥы киһи остуоруйаһыт” диэн өс хоһоонноро чуолкайдыыр. Аһыыр аһылыктара тиийбэт дьадаҥылар бэйэтэ буһарар көһүйэни айан аччыктыыр санааларын уоскуталларын аптаах остуоруйа диэн ааттыыбыт.

Санаа үгэскэ кубулуйбутун бэлиэтин түүлү үөрэтииттэн булан ылабыт. Ол курдук киһи түүлүгэр үгэс буолбут санааларын, атын үгэстэри субу баар курдук көрөр кыахтаах. Куруук саныыр ыра санааларын киһи түүлүгэр курдук көрүөн сөп.
 
Билигин өлбүт киһи өйө-санаата хайдах үрэллэн ыһыллара биллэр буолла. Өлбүт киһи сүрэ күүһүн сүтэрэриттэн куттара үрэллэн, үөр буолан ыһыллаллар. Үгэс буолбут ураты өй-санаа айыы буолан Үөһээ дойдуга тахсан туспа сылдьар кыахтанар. Өлбүт киһи куттара маннык үрэллэн ыһыллаллар:

1. Салгын кута үс хонугунан ыһыллар. Үс хонук иһинэн киһи тилиннэҕинэ өйө-санаата оннугар түһүөн сөп. Өлбүт киһини үс хоннорон, баҕар тиллиэ диэн кэтэһэ түһэн баран көмөллөр.
 
2. Ийэ кута тоҕус хонугунан үрэллэр. Экстраценстар хаартыскаҕа көрөн киһи өлбүтүн тоҕус хонуга туолбутун кэнниттэн биирдэ арааран билэллэрэ кыаллар.

3. Буор кута түөрт уон хонугунан ыһыллар, бытанар. Өлбүттээхтэр 40 хонук устата бултуу сылдьыбаттарын бу кэм устата кини кута дойдутун кэрийэ сылдьарынан быһаарыллар.

Өлөн эрэр киһи куттара үрэллэн ыһылла иликтэринэ тыыннаах эрдэҕинээҕи баҕа санаатын илэ курдук көрүөн сөп. Өлө сыһан баран үс хонук иһинэн үтүөрбүттэр баҕа санааларын курдук дойдуну көрбүттэрин кэпсээбиттэрин элбэҕи суруйаллар.

Ыра санаа үгэс буолбута киһи хараҕар илэ көстөрө православнай таҥара үөрэҕэр Ырай диэн ааттанан киирэ сылдьар. Бу быһаарыы Христос таҥара үөрэҕэ сахалар үөрэхтэриттэн үөскээн сайдыбытын чуолкайдык дакаастыыр. Бу Ырайга, баҕа санаатын дойдутугар киһи өллөҕүнэ өйө-санаата тиийэр диэн православнай таҥара үөрэҕэ дьадаҥы дьону билигин да албынныыр.

Ыраахтааҕы баарын саҕана православнай таҥара үлэһиттэрэ аһара байбыттарга киирсэннэр итэҕэйээччилэри; дьадаҥылары, үлэһиттэри быһаччы албыннаары Ырай дойдутун айбыттар. Дьадаҥы киһи кыайан туолбат баҕа санаалара аһара элбэҕиттэн ыра санаалара үгүстэр. Ол иһин “Баҕа санааҕыт өлбүккүт кэннэ туолуоҕа” диэн этэр “буох” үөрэҕин албыныгар киирэн биэрэллэр. Киһи этэ-сиинэ өлөрүн кытта өйө-санаата түргэнник, үс хонук устата суох буола, уларыйа охсубат уратытын туһанан итинник албынныыллар. Бу албыҥҥа православнай “буох” үөрэҕин итэҕэйээччилэр билигин да киирэн биэрэ сылдьаллар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэр Ырай диэн дьадаҥы дьону албынныыр сымыйа дойду суох. Ол курдук куруук ыра санаатыгар ыллара сылдьар киһи ол санаата үгэс буолан хааллаҕына онтун илэ курдук көрүөн сөп диэн сахалыы өй-санаа үөрэҕэ быһаарар.

Онон Ырай диэн сымыйа, өйтөн булуллубут, дьадаҥы, өлөн эрэр дьону албынныырга аналланар дойду ааттанар.  

ИТЭҔЭЛ ҮӨСКЭЭҺИНЭ

Өй-санаа тус-туспа өрүттэртэн; үгэстэртэн, үөрүйэхтэртэн, куттартан хомуллан, таҥыллан, мунньуллан үөскүүрүн быһаарар таҥара диэн тылбытынан этиллэр итэҕэл биһиги, сахалар төрүт бэйэбит итэҕэлбит буолар. Ол курдук таҥ, таҥар, таҥара диэн тыллар сахалыы өйдөбүллэрэ өй-санаа үөскээһинигэр, мунньулларыгар, тус-туспа үгэс буолан таҥылларыгар сөп түбэһэллэр.

Сахалар таҥара диэн былыр-былыргыттан бэйэлэрин итэҕэллэрин ааттыыллар. Таҥараҕа итэҕэл олус былыргы кэмнэргэ саҥа эра арыллыан быдан инниттэн Алтайга үөскээн тэнийбитин туһунан Евразия омуктарын, түүрдэри үөрэтээччи Мурад Аджи улахан үлэтигэр суруйар. (40,258).

Омуктар күүһүрбүт, сайдыыны баһылаабыт кэмнэригэр атыттары сэриилээн кыайдахтарына бэ¬йэлэрин таҥараларын, итэҕэллэрин атын омуктарга тарҕаталлар, кинилэр урукку итэҕэллэрин умуннараллар. Урук¬ку колониялары сэриилээн ылыы саҕана сайдыыны ситиспит, кыайбыт омуктар таҥараларын кыайтарбыт омуктарга күүстэринэн эмиэ соҥнууллара.
Элбэх киһи баҕа санааларын биир сыалга түмнэхтэринэ санаалара күүһүрэрин былыргыттан билэллэр. Бары баҕа санааларын итэҕэйэллэрэ эбиллэр, санаалара өссө күүһүрэр. Элбэх киһи санааларын күүһүн түмүллүүтүн табан туһаныы итэҕэйэр дьон элбээн иһиилэригэр тириэрдэр.

Билигин хас биирдии таҥара туһунан үөрэхтэр бэйэлэрэ таҥараларын туһунан өйдөбүллэри оҥостон туһаналлар. Саха тылын кылгас быһаарыылаах тылдьытыгар таҥараны арҕааҥҥы үөрэхтээхтэри үтүктэн бу курдук быһаараллар. Таҥара диэн итэҕэл үөрэҕинэн бүтүн Аан дойдуну айбыт уонна дьаһайар, киһи курдук мөссүөннээх үрдүкү айыы. Таҥара хаптаһыҥҥа, холустаҕа ойууламмыт, металга быһыллан оҥоһуллубут мэтириэтэ. (12,179).

Бу таҥараны быһаарыылартан бастакыта, атын улахан православнай, мусульманскай итэҕэллэри быһаччы үтүктүү, батыһа сатааһын буолар. Ол курдук сахалар “Киһи Айылҕа оҕото” диэн этиини тутуһаннар ханнык да таҥара сири-дойдуну, айылҕаны айбатаҕын, айыы диэн киһи ураты, саҥаны айар өйө-санаата эрэ буоларын итэҕэйэллэр. Онтон иккиһэ, сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ би-лэр иччи, түүктүйэ, эмэгэт диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр.  Былыр-былыргыттан үрүҥ, үтүө санаалаах киһи кута иҥэриллибит бэлиэ маллара аймах-билэ дьонугар көмөлөөхтөрүн сахалар билэллэр уонна олохторугар туһаналлар этэ. Ол иһин кини оҥорбут үрүҥ, үтүө дьыалаларыгар, үгэстэригэр эдэрдэри, кэлэр көлүөнэлэрин уура сылдьан үөрэтээрилэр эмэгэт, түүктүйэ оҥорон туһаналлара.

Былыр-былыргыттан сахалар итэҕэллэрэ киһи кутун итэҕэйиигэ олоҕурар. Айылҕаҕа куттар араас көрүҥү ылынан сылдьаллара биллэллэр; кут бэйэтэ сылдьар, кут туох эмэ малга иҥэр, куту ханнык эмэ бүтэй иһиккэ хаайан илдьэ сылдьаллар. Бу көрүҥнэри маннык араартыахха сөп:

1. Иччилэр. Киһи эбэтэр кыыл кута туохха эмэ иҥэн эбэтэр олох-суйан сылдьыыта. Дьиэ иччитэ, мас иччитэ, хайа иччитэ эҥин диэн арахсаллар.

2. Үөрдэр. Киһи кута бэйэтэ бэйдиэ, урут олорбут сирдэринэн сылдьарын ааттыыллар.

3. Туос түүктүйэлэр эбэтэр туой көһүйэлэр. Үтүө киһи кутун ити иһиттэргэ хаайан илдьэ сылдьыы ааттанар.

4.  Эмэгэттэр. Кут ханнык эмэ матырыйаалга иҥэриллэн уһун кэмҥэ сылдьарын итинник ааттыыллар. Бу көрүҥҥэ маска уруһуйдаммыт таҥара мөссүөнэ уонна араас илдьэ сылдьыллар ымыы  бэлиэлэр эмиэ киирсэллэр.

Бу сахалар итэҕэйэр таҥаралара киһи кута туох көрүҥү ылыммыттарынан эрэ уратыланаллар. Бары таҥаралар дьайар күүстэрэ кыахтаах киһи кута буолар. Кут ханнык иһиккэ хаайыллыбытыттан эбэтэр иҥмититтэн туга да уларыйан хаалбат. Хаптаһыҥҥа уруһуйдаммыт мэтириэттэр, маһынан оҥоруллубут эмэгэттэр эмиэ куту уларыппаттар. Арай бу кут бэйэтэ төһө күүстээҕэ, кыахтааҕа эрэ быһаарар оруолу ылар.

Атын омуктар таҥараларын күлүктэригэр иҥэриллибит үтүө дьонно¬рун куттара бэйэлэрин курдук санаалаах, саҥалаах дьоҥҥо көмөлөһөллөр, атын өйдөөх-санаалаах, туспа тыллаах дьону туораталлар. Сахалар атын омуктары баттаан, симэлитэн, сирдэрин-дойдуларын былдьыыр өйдөрө-санаалара былыр-былыргыттан суох. Ол бэлиэтинэн саха дьонугар таҥаралара элбэҕэ буолар.
 
Сахаларга холбоспут, саха буолбут булчуттар Байанай, сылгы көрөөччүлэр Дьөһөгөй, ынах сүөһү көрөөччүлэр Ынахсыт, Иэйиэхсит таҥараларын илдьэ сылдьаллар. Нууччалар атын омуктары баһылыырга ыҥырар православнай таҥараларын өйдөрө-санаалара саха дьонун таҥараларын суох оҥоро, туората сатыыра үөрэхтээх, сайдыылаах дьон өйдөрүгэр-санааларыгар хайа да өттүнэн сөп түбэспэттэр.

Таҥаралар хантан кэлэн баалларын быһаарыы билигин да дьоҥҥо кыалла илик боппуруос буолар. Ол барыта таҥара диэн өй-санаа үөрэҕэ, итэҕэл буолара уонна быһаарыыта икки өрүттээҕиттэн, икки аҥы тутулуктааҕыттан үөскээн тахсар. Өй-санаа, итэҕэл үөрэҕин сахалар “Айыылаах-таҥаралаах” диэн холбуу этэн ааттыыллар. Бу холбуу этиилэрэ итэҕэл икки өрүттээҕин чуолкайдык быһаарар. Ол өрүттэрэ манныктар:

1. Таҥара итэҕэлэ. Таҥара итэҕэлэ диэн дьон бэйэлэрин өйдөрө-санаалара, ситиһэ сатыыр баҕа санааларын итэҕэйиилэрэ, ону үгэс оҥостуулара ааттанар. Оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын үчүгэй киһини үтүгүннэрэн кини оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтэринэн таҥара үөрэҕэ аан бастаан өйү-санааны салайар, киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга иитэр, үөрэтэр.

2. Үрүҥ айыы итэҕэлэ.  Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн урукку, иннинээҕи олорбут элбэх көлүөнэ дьон үтүө, үрүҥ, үчүгэй өйдөрүн-санааларын, үөрэхтэрин, тылларын, үгэстэрин итэҕэйии, тутуһуу, олору толоруу, харыстааһын өйө-санаата буолар. Аныгы тупсубут өйдөөх-санаалаах көлүөнэлэргэ сөп түбэһэр өрүттэрин, ол аата үрүҥүн эрэ талан ылан туһаныы табыллар, онтон былыргы, өйдөрө-санаалара өссө да сайда илик дьон оҥорбут хара айыылара, куһаҕан быһыылара умнуллар, хаалларыллар аналлаахтар.
 
Итэҕэл үөрэҕин бастакы чааһа дьон өйө-санаата сайдан истэҕин аайытын ситиһэ сатыыр баҕа санаалара, саҥаны айыыны оҥороллоро аһара элбээн иһиитин үөскэтэриттэн итэҕэл иккис чааһа, Үрүҥ айыылартан тутулуктаах өттө харыстыыр, ончу уларыппат аналлаах. Үрүҥ айыылартан тутулук диэн омуктар тылларын, олохторун үөрэҕин, былыргы үгэстэрин, үөрүйэхтэрин ордук күүскэ харыстааһын, тутуһуу, уруккутуттан уларыппат буолуу ааттанар.
 
Итэҕэл бу икки өрүттэриттэн хайалара да аһара барбакка хайаан да тэҥнэһии балаһыанньатын тутуһа сылдьаллара өй-санаа сайдыыта туруктанарын, дириҥ силистэнэрин, олохтон тутулуктанарын хааччыйар. Ол курдук өй-санаа, салгын кут үөрэҕи ситиһэн, саҥаттан саҥаны арыйан аһара түргэнник сайдыыта олохтон, айылҕаттан тутулуктаах эт-сиин кыайан сиппэккэ хаалан хаалыытын үөскэтиэн сөп. Эт-сиин быраҕыллар туруктанар. Итэҕэл Үрүҥ айыылартан тутулуктаах өттө оннук балаһыанньаны үөскэппэт, былыргы кэмҥэ үөскээбит үгэстэри уларыппакка харыстыыр аналлаах.

Омуктар ханнык таҥаралара дьоҥҥо ордук туһалааҕа билигин да биллэ илик. Хас биирдиилэрэ бэйэлэрин таҥараларын хайгыыллар. Олохторугар ыарахан кэмнэр кэллэхтэринэ таҥараларыттан көмө көрдөөн үҥэллэр, бэйэлэригэр эрэ элбэх үчүгэйи оҥороругар ыҥыраллар, көрдөһөллөр.

Кут-сүр үөрэҕэ сайдыыта таҥара диэн тугун, туохтан үөскүүрүн быһаарыыга улахан оруолу ылар. Ол курдук сахалар ойууннара киһи кута, санаата туспа күүстээҕин, атыттар өйдөрүгэр-санааларыгар дьайар кыахтааҕын былыргыттан билэн туһаналлара. Киһи баҕа санаата күүһүрдэҕинэ үгэс буолан бэйэтин салайара таҥара үөскээһинигэр тириэрдибит.
  
Таҥара диэн сахалар өйдөрүгэр олус дириҥник иҥмит өйдөбүл буолар, таҥара туһунан элбэх өс хоһооннорун үөскэппиттэрин билигин да туһана сылдьабыт. Саха дьонун өйдөбүллэригэр таҥара уонна итэҕэл биир өйдөбүл курдуктар. Ол эрээри таҥара диэн киһи бэйэтин үтүө, үчүгэй баҕа санаатын үгэс оҥостуммута, онтон итэҕэл диэн быдан киэҥ, дириҥ үөрэх буолар, тугу барытын итэҕэл оҥостуохха сөп. Бу үөрэххэ хас да сүрүн өйдөбүллэр холбуу киирсэ сылдьаллар:

1. Кут-сүр үөрэх өйдөбүллэрэ бары таҥаралар үөрэхтэрин төрүттэринэн буолаллар. Ол аата, кыахтаах киһи күүстээх кута-сүрэ аймах дьонугар көмөлөһөр кыахтааҕа таҥара үөскүүрүгэр төрүтүнэн буолбут. Киһи кута Айылҕа араас матырыйаалларыгар иҥэн уһун кэмҥэ сылдьар кыахтааҕын туһаныы таҥараны үөскэтэр. Арҕааҥҥы омуктар таҥаралар мөссүөннэрин ханнык эрэ кут иҥэр матырыйаалыгар уруһуйдаан баран, онно кут иҥэрэн таҥара оҥостоллор. Кэлин бу таҥаралара кинилэр үчүгэйгэ баҕарар, кини курдук буола сатыыр санааларын киһитигэр кубулуйан хаалбыттар. Бу кут иҥмит мөссүөнүттэн көрдөһөн, көмө көрдүүргэ туһаналлар. Илиҥҥи омуктар киһи курдук улахан эмэгэккэ кут иҥэрэн бэйэлэрин үчүгэй баҕа санааларын киһитэ оҥороннор, ол киһи курдук буола сатыыр баҕа санааны үөскэтинэллэр.
Былыргы сахалар кыахтаах ойуун киһи кутун туос эбэтэр туой түүктүйэҕэ хаайан эбэтэр эмэгэккэ иҥэрэн илдьэ сылдьар эбиттэр. Ыарахан кэмнэр кэллэхтэринэ олортон көмө, күүс, тирэх көрдүүллэр, олоҕу кини олорбутун курдук олорорго үөрэнэллэр. Улахан ойууннар уҥуохтарыттан күүс-көмө көрдүүллэрэ эмиэ баарын араас суруйуулар бигэргэтэллэр.

Онон, бары таҥара үөрэхтэрин төрүттэринэн сахалар билэр уонна олохторугар туһана сылдьар кут-сүр үөрэхтэрэ буолар. Саха дьоно кут-сүр үөрэх төрүттэрин былыр-былыргыттан бэйэлэрин олохторугар, оҕолорун иитэллэригэр туһаналлар. Үөрдэри, иччилэри бу куттар араас көрүҥнэри ылынан сылдьаллар диэн былыргыттан итэҕэйэллэр, харыстыыллар, аймаабаттар.

2. Норуот өр кэмҥэ мунньуммут олоҕун үөрэхтэрэ таҥара үөрэхтэ¬ригэр кубулуйан сылдьаллар. Дьиэ кэргэн олоҕун төрүттэрэ, оҕону иитии-үөрэтии үгэстэрэ, киһи киһиэхэ сыһыанын уратылара барылара таҥара үөрэхтэригэр кубулуйбуттар. Олох үөрэхтэригэр сыһыаннаах сиэри-туому толоруулары таҥара үлэһиттэрэ баһылаан салайаллара ордук оруннаах уонна туһалаах. Сир үрдүгэр уһуннук олорбут омуктар бэйэлэрин олохторугар мунньуммут уоппуттара, туһалаах үгэстэрэ элбэҕэ эмиэ биллэр.

Сахаларга олохторун сиэрдэрэ-туомнара, үгэстэрэ олус элбэхтэр. Арай олохторун үөрэхтэрин умнан, хаалларан кэбиспэккэ, салгыы сайыннаран эдэр көлүөнэлэрин иитиигэ-үөрэтиигэ туһана сылдьаллара эрэ эрэйиллэр. Кут-сүр, сэт, киһи буолуу, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу үөрэхтэрэ бары холбоһон саха дьонун олохторун үөрэхтэрэ диэн ааттаналлар. Онтон бу үөрэхтэр бары холбоһоннор сахалар таҥараларын үөрэҕэ, итэҕэллэрэ буолаллар.

3. Салайар былаас таҥара дьиэтин кытта бииргэ кыттыһан үлэлээһиннэрэ таҥара дьиэтин уонна былааһы күүһүрдэр. Хардары-таары бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн-толорсон, көмөлөһөн биэрэннэр государстволарын күүһүрдэллэр. Дьон бары биир итэҕэлгэ түмсүүлэрэ санааларын түмэр, күүһүрдэр. Омук дьоно биир итэҕэлгэ түмсэр санаалара олох ыараатаҕына ордук эбиллэр. Олох ыарахаттарын туоруурга итэҕэл оруола  үрдээн биэрэр. Онон, салайар былаас уонна итэҕэл бииргэ түмсэн үлэлээһиннэрэ государствоны тоталитарнай, диктаторскай салайыныыга тириэрдэр, таҥара дьиэтин сайыннарар, ол иһин государство күүһүрэр.

Католическай, православнай уонна мусульманскай таҥаралар олус улахан диктатураны үөскэтэннэр биирдии киһи баһылааһыныгар киирэннэр тус-туспа таҥаралары үөскэппиттэр. Онтон буддистар уонна джайнистар өй-санаа уратыларын, икки өрүттээҕин билэн туһаналларыттан биир таҥараны үөскэппэтэхтэр. Сахалар өй-санаа үөрэҕин билэллэриттэн биир таҥараны эмиэ үөскэтэ сатаабаттар.

Саха дьоно уһун кэмнэр усталарыгар ыраахтааҕылаах Россия православнай таҥаратын дьиэтин батталыгар, туоратыытыгар уонна албыныгар олороннор ити, таҥара дьиэтин букатын итэҕэйбэт, ылыммат буолан хаалбыттар. Олохтоох дьон санааларыгар таҥара дьиэтиттэн билигин даҕаны “инородец” диэн туоратар тылынан илгийэр, таҥара дьиэтин үлэһитэ “владыка” диэн ааттанара былыргы импиэрийэҕэ төннүүгэ ыҥырарын дьонтон кыайан кистээбэт.

Онон, саха дьоно кут-сүр үөрэҕин билэллэр, бу уһун үйэлэр тухары мунньуммут олохторун үөрэҕэ буолар. Саха дьонугар таҥаралара билигин баар. Киһи таҥара диэн ааттаах. Оҕолору киһи буолууга иитэр, үөрэтэр аналлаах. Арай салайар былаастара суох буолан таҥаралара күүһүрэр кыаҕа аҕыйах. Ханнык баҕарар өй-санаа бэйэтэ мөлтөҕүн курдук сахалар таҥаралара билигин эмиэ мөлтөх.

Сахалар уһун үйэлэрдээх үөрэтиилэрин түмүгүнэн хаан аймах киһи кута-сүрэ аймахтарыгар эрэ көмөлөһөрө биллэр. Былыргы кэпсээннэргэ кэпсэнэринэн улуу, кыахтаах ойуун улахан холоруктары түһэртээн бэйэтин аймаҕын быыһаабыт түбэлтэлэрэ биллэллэр. Атаҕастаммыт киһи улаханнык иэйэн-туойан көрдөстөҕүнэ ойуун кута көмөлөһөр эбит. (7,152).

Дьон олохторугар былыргыттан олохсуйбут үгэстэри тутуһуу, өлбүт дьон уҥуохтарын ытыктааһын өйдөбүллэрэ кытаанахтык ту-туһуллаллара ирдэнэр. Үйэлэргэ олохсуйбут сиэри-туому тутуспаты, кэһиини сөбүлээбэккэ улахан ойууннар сүүнэ холоруктары, этиҥнэри түһэрэннэр, өбүгэлэр үгэстэрин кэспэккэ үөрэтэллэрин суруйааччылар бэлиэтииллэр. (37,147). Ойуун уҥуоҕун ытыктаабакка куһаҕаннык тыллаһар дьону өйдөтөөрү күүстээх холоругу түһэрбитин туһунан кэпсээни Сэһэн Боло эмиэ үлэтигэр киллэрбит. (4,216).

Норуоттары баһылыыр тоталитарнай режимнэр хайа эрэ бэйэлэрин киһилэрин кутун олус улаатыннараннар, үрдэтэннэр улахан, дьон бары итэҕэйэр таҥараларыгар кубулуталлар. Атын норуоттары баһылыыр баҕаларын толорууга бу таҥараларын уонна экономикалара сайдыылааҕын туһаналлар.

Билигин баар улахан таҥаралар бары күүстээх тоталитарнай салайыылар баһылыыр кэмнэригэр үөскээбиттэрэ. Дьон өйө-санаата биир сыалга түмүллүүтүн күүһүттэн таҥаралар күүһүрэн иһэллэр. Сэриитимсийбит былыргы государстволар атын сирдэри сэриилээн ылалларыгар таҥара күүһүн олус туһаммыттара биллэр. Американы арыйан бас бэриннэрии кэмигэр католическэй таҥара дьиэтэ улахан оруолу ылбыта. (41,246). 

Россия Азияны сэриилээн ылыытыгар православнай таҥара дьиэтэ кыаҕа баарынан кыттыспыта. Аан маҥнайгы воеводалар Саха сиригэр кэлээт да сахалартан бэйэлэрин итэҕэллэрин ылынааччылары таҥараҕа сүрэхтээн барбыттара. (42,22).

Сахалартан саҥа итэҕэли ылынар дьоҥҥо чэпчэтиилэри оҥороллоро, үс сыл устата араас хомуурдартан уонна нолуоктартан босхолуур туһунан укаас таһааран бэйэлэрин таҥараларын үөрэҕин тарҕатыыга туһаммыттара. (42,72).

Туроктар Европа государстволарын сэриилээн ылан бараннар олохтоохтору күүстэринэн эбэтэр тугунан эмэнэн мэҥиэлээн мусуль¬манскай итэҕэли ылыннараллара. (43,280).

Коммунизм идеятын Арҕаа Европаҕа тарҕатыы фашистскай Германияны кыайыы кэнниттэн кыаллы¬быта. ССРС Европа дойдуларын босхолооһунун кэнниттэн государстволарга салайар былааһы коммунистическай партиялар ылбыттара. (44,97).

Тоталитарнай тииптээх салайыныылаах государстволар бэйэлэрин итэҕэллэригэр кыайбыт норуоттарын күүстэринэн киллэрэллэрэ, араас репрессиялары туһананнар бэйэлэрин таҥараларын итэҕэйээччилэр элбээн иһиилэрин ситиһэллэрэ.
Бу быһаарыы табатын “коммунизм” таҥаратын үрэллиититтэн булан ылыахха сөп. 19-с үйэҕэ үөскээбит үлэһит дьон баҕа санаалара, таҥаралара Аан дойдуну баһылыы сатаан баран кыайбакка 20-с үйэ бүтүүтүгэр үрэллэн, мөлтөөһүн кэмигэр киирдэ. Бу итэҕэл бэйэтин кэмигэр улахан кыахтаах тоталитарнай государстволары үөскэтэлээбитэ. Бу государстволарга итэҕэллэрэ уонна салайар былаастара бииргэ кыттыһан үлэлииллэрэ.

Коммунистар итэҕэллэрэ кут-сүр үөрэҕин билиммэт, атеизмы тутуһар этэ. Ол иһин итэҕэллэрэ ситэтэ, Айылҕаттан тутулуга суох буолан үгүс дьоҥҥо таба өйдөммөтө. Итэҕэллэрэ дьон олоҕун сиэригэр, өйдөрүн-санааларын уратытыгар сөп түбэспэтиттэн бу государстволар тутуллара эйэлээхтик уларыйан үгүс өттүлэрэ билигин итэҕэли күүһүлээн туораппат демократия тутулун диэки салалыннылар.

Салайар былаас уонна таҥара дьиэтэ бииргэ үлэлээһиннэрэ күүстээх тоталитарнай, диктаторскай былаас үөскүүрүгэр тириэрдэр. Бары улахан таҥара үөрэхтэрэ баһылыыр былааска бас бэринэн, бэйэ кыратын, кыамматын билинэн көрдөһө, ааттаһа сылдьарга ыҥыраллар. Тоталитарнай, диктаторскай салайыныылаах государстволар норуоттар бииргэ олорууларыгар улахан кутталлары үөскэтэллэрин дьон-аймах ааспыт олохторун остуоруйата дакаастыыр. Ол курдук Улуу Октябрьскай революция хамсааһына былыргы олох үгэстэрин, таҥараларын үөрэхтэрин барыларын ыспыта, үрэйбитэ уонна саҥа итэҕэли үөскэтэ сатаабыта үгүс дьон, государстволар олохторун аймаабыта.

Бары таҥара үөрэхтэрэ кут-сүр үөрэҕэр олоҕураллар. Күүстээх, кыахтаах куттаах-сүрдээх киһи аймах-билэ дьонугар көмөлөһөр кыахтааҕа  элбэх дьон итэҕэйэллэрин үөскэтэр. Дьон бары баҕара саныыр санааларын тутуһар таҥара үөрэҕэ сайдар кыахтанар.

Киһи бэйэтэ билбэт туспа таҥарата киниэхэ ханнык да дьайыыны оҥорбот. Таҥара өй-санаа үөрэҕэ буолан бэйэтэ мөлтөх, күүһэ суох. Ханнык баҕарар тоталитарнай былаас сөбүлээбэт итэҕэллээх дьонун хайдах баҕарар күүһүлээн туоратар кыахтаах. Былыргы кэмҥэ араас магтары, колдуннары тааһынан да тамнаан өлөртүүллэрэ, уокка да уматалаабыттара биллэр. Николай Бердяев “Дух и сила” диэн үлэтигэр дьиикэй күүс өйтөн-санааттан быдан күүстээҕин итэҕэтиилээхтик быһаарар. (38,11).

Уруһуйдаммыт таҥара күлүктэрин күүстэрэ олус кыра буолаллар быһыылаах. Коммунистар салайар кэмнэригэр нууччалар сүүһүнэн православнай таҥараларын күлүктэрин суулларан, тэпсэн кэбиспиттэрэ, таҥара дьиэлэрин ыспыттара. Таҥараҕа бэйэтигэр ханнык да күүс суоҕа кырдьык.
 
Таҥара итэҕэлин күүһэ диэн киһи бэйэтин итэҕэлин, өйүн-санаатын күүһэ буолар. Киһи бэйэтэ төһө тулуурдаах, дьулуурдаах даҕаны ханнык баҕарар кыайыыны ситиһиэн сөп. Киниэхэ өйө-санаата сайдан иһиитигэр аан маҥнай төрөппүттэрэ бэйэлэрин үтүгүннэрэн үөрэтиилэрэ, үчүгэй үгэстэри иҥэриилэрэ, дьонун-сэргэтин, аймахтарын көмөлөрө, сүбэлэрэ, үөрэҕи-билиини баһылааһына уонна киһилии киһи буоларга ыҥырар баҕа санаата тирэх буолар.
Үчүгэй киһи курдук таҥара киһиэхэ кини курдук үчүгэй киһи буолар баҕа санааны иҥэрэринэн, үчүгэй киһи буолуу өйө-санаата киһиэхэ үөскүүрүгэр көмөлөһөрүнэн туһата улахан. Ол курдук оҕоҕо, киһиэхэ батыһар, үтүктэр киһилээҕиттэн өйө-санаата үгэстэргэ үөрэнэриттэн туруктаахтык сайдар. Дьону барыларын батыһыннарар, үтүгүннэрэр оруолу киһи курдук көрүҥнээх таҥара оҥорор диэннэр таҥараны аһара улаатыннаран кэбиспиттэр.

Онон, билигин сайдыылаах демократия олоҕор оҕо үчүгэй киһини үтүктэн үчүгэй киһи буола улаатыытыгар туһалыырынан үчүгэй киһи таҥара баара хайаан да эрэйиллэр. Демократия сокуоннарын тутуһар сахалар таҥараларын үөрэҕэ аныгы сайдыылаах олоххо ордук улахан туһалаах буолара сыыйа дакаастанан иһэр.

Хос быһаарыылар.

1. Иллюстрированный энциклопедический словарь Ф.Брокгауза и И.Ефрона. – М.: Эксмо; Форум, 2007. – 960 с.

2.  Н.Н.Яковлев.  Курууппа ойуун көрүүлэрэ. Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1993.- 56 с.

3. Ойуун. Ойууннар норуот номоҕор. Дьокуускай: РНА СО ССНК ТЛИНЧИ, 1992.- 64 с.

4. Сэһэн Боло. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата,1994.- 352 с.

5. Предания, легенды и мифы саха (якутов). Новосибирск: “Наука” Сибирская издательская фирма РАН, 1995.- 400с.

6. Детектив и политика. - Вып.3.- Москва: Изд-во “Новости” (АПН), 1990.- 352 с.

7. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. (Публикации 1928-1929 гг.) Якутск: Творческо-производстенная фирма “Север-Юг”,  1992.- 318 с.

8.  Г.В.Врублевская.  5 уроков по толкованию снов. Санкт-Петербург: “СМИО Пресс”, 1998.- 320 с.

9. Уткин К.Д. Сах саҕаттан. Ытык санаа ыйар ыллыгынан.- Дьокуускай: Бичик, 2000.- 288 с.

10. Сырдык. Таптал биоэнергията. - Дьокуускай: Бичик, 2001. - 96 с.

11. Васильев Ф.Ф. Военное дело якутов.- Якутск: Нац. кн. изд-во “Бичик”, 1995.- 224 с.

12. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта.- Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

13. И.М.Сосин. Абааһы туһунан кэпсээннэр. Дьокуускай: “Ситим” КИФ, 1993.- 48 с.

14. Газета “Якутск вечерний”. 5.4.2002 г. N 13.

15. “Чолбон” сурунаал. 2 / 2000.

16. “Эдэр саас” хаһыат. 03.10.2001.

17. Арай биирдэ. Кэпсээннэр. – Дьокуускай: Кэскил, 2007. – 48 с.

18. “Чолбон” сурунаал. N 5, 1992.

19.  И.К.Данилов.  Саха сирин туһунан номох: Кэпсээннэр. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1986.- 232 с.

20. Николай Якутскай. Алмаас уонна таптал. Сэһэннэр.  Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1983.- 344 с.

21. Дмитрий Таас. Сэһэннэр. Хос таһаарыы. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1990.- 336 с.

22. П.В.Винокуров. История кэрэһиттэрэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004.- 80 с.

23. Гаврильева В.Н. Болугур Айыыта: Сэһэннэр.- Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1991.- 192 с.

24. Якутские мифы - Саха өс-номохторо / Сост. Н.А.Алексеев.- Новосибирск: Наука, 2004.- 451 с.

25. И.С.Прудецкай. Сиринэн, тыанан сиэттиһэн... Дьокуускай: “Бичик” нац. кн. кыһата, 1994.- 96 с.

26. Сүүрбэһис үйэ кэпсээнньиттэрэ: Саха прозаиктарын айымньыларын антологията. Дьокуускай:“Бичик”,2000.- 352 с.

27. В.Ф.Трощанскай. Наброски о якутах Якутского округа. Под ред. и прим-ми Э.К.Пекарского. Казань: Типография Императорского Университета, 1911.- 144 с.

28. “Эдэр саас” хаһыат. 19.7.2000.

29. “Эдэр саас” хаһыат. 7.3.2001.

30. Под полярной звездой. Сборник произведений русских, якутских, эвенкийских, эвенских и юкагирских писателей Якутии 20 века. Якутск: Бичик, 2000.- 256 с.

31. “Кыым” хаһыат. Сэтинньи 15 күнэ, 2001 сыл.

32. “Туймаада саҥата” хаһыат. N 49. 15.12.2000.

33. Кондаков В.А. Ойууннааһын эйгэтин кистэлэҥнэрэ. Ойуун эмтиир ньымалара.- Дьокуускай: Бичик, 1998.- 144 с.
34. “Илин” сурунаал. 1998, 1 N-рэ.

35. Календарь 2000. г. Кострома, ООО, ”Тетра К”, 1999.

36. Журнал “Техника молодежи”, N 11, 1987 г.
 
37. С.К.Захаров - Сиэллээх. Эн сүүс сааскар диэри олоруоҥ! Ахтыы сэһэннэр, кэпсээннэр.- Дьокуускай: Бичик, 2000.- 192 с.

38. “Илин” сурунаал. N 1. 2001.

39. А.Н.Дьячкова. Г.В.Ксенофонтов: ученый и обшественно-политический деятель. Якутск: Изд-во Якутского университета, 2000.- 203 с.

40. Мурад Аджи. Тюрки и мир. Сокровенная история.- Москва: ООО “Издательство АСТ”, 2004. – 649 с.

41. Е.В.Агибалова, Г.М.Донской. История средних веков. Учебник. Москва: “Просвещение”, 1996.- 319 с.

42. Якутия. Хроника. Факты.  События.  1632-1917  гг.  /  Сост. А.А.Калашников. Якутск: Бичик, 2000.- 480 с.

43. История средних веков (в двух томах), т.  2.  Учевник.  Под ред. С.Д.Сказкина и др. Изд. 2-е, перераб. Москва: “Высшая школа”, 1977.- 336 с.

44. История СССР. (1938-1978 гг.) Учебник для 10 класса. Под ред. чл.-кор. АН СССР М.П.Кима. Москва: “Просвещение”,1980. - 256 с. 

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл	

Сырдык уонна хараҥа	

Үөһээ уонна аллараа

Өй-санаа арахсыыта	

Көстүбэт эйгэ

Үөһээ дойду
                                       
Орто дойду	

Аллараа дойду	

Абааһылар

Абааһыны көрүү

Айыы буолуу	

Болугур Айыыта

Болугур Айыытын харыстыахха

Иччилэр

Иччилэргэ үҥүү

Сибиэн	

Үөр

Бэриэччик	

Ойуун

Удаҕан

Оһол

Олох быата

Ыксаллаах кэм	

Кэриэс этии	

Үөһээ дойду үөрэҕэ

Киһи уҥуоҕа	

Таҥара аата уларыйан иһэр

Таҥара үөрэҕэ – сахалар үөрэхтэрэ	

Ынахсыт

Ырай

Итэҕэл үөскээһинэ

Хос быһаарыылар

Иһинээҕитэ

[[Категориялар: Ааптардар-К. Итэҕэл]]</text>
      <sha1>hbqecewp4bsx5wf2l3cepo5ier9gydf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Орто дойду олоҕо</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1767</id>
    <redirect title="Орто дойду олоҕо (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)" />
    <revision>
      <id>7120</id>
      <timestamp>2019-09-21T22:40:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <comment>Xaahax [[Орто дойду олоҕо]] сирэй аатын маннык [[Орто дойду олоҕо (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)]] уларыппыт: Эбии</comment>
      <origin>7120</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102" sha1="0pfltyn0fqia9llsy2t4uylhoh50i0a" xml:space="preserve">#утаарыы [[Орто дойду олоҕо (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)]]</text>
      <sha1>0pfltyn0fqia9llsy2t4uylhoh50i0a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Ainz Ooal Gown/minerva.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1768</id>
    <revision>
      <id>7241</id>
      <parentid>7129</parentid>
      <timestamp>2020-07-11T04:22:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1997kB</username>
        <id>1359</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>1997kB [[Кыттааччы:Masumrezarock100/minerva.js]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Ainz Ooal Gown/minerva.js]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Masumrezarock100|Masumrezarock100]]» в «[[Special:CentralAuth/Ainz Ooal Gown|Ainz Ooal Gown]]»</comment>
      <origin>7129</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="148" sha1="to91va09kln5vco63egs1h2acqeuc5v" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikipedia.org/w/index.php?title=User:Masumrezarock100/global-minerva.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript'); // mobileGlobalJS</text>
      <sha1>to91va09kln5vco63egs1h2acqeuc5v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Chongkian</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1769</id>
    <revision>
      <id>7130</id>
      <timestamp>2019-10-15T04:48:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Chongkian</username>
        <id>1519</id>
      </contributor>
      <comment>'Hi everyone!' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7130</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12" sha1="0nzb19mczsfpeutkq7g2yvjk4b3b65u" xml:space="preserve">Hi everyone!</text>
      <sha1>0nzb19mczsfpeutkq7g2yvjk4b3b65u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Killarnee</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1770</id>
    <redirect title="meta:User talk:Killarnee" />
    <revision>
      <id>7132</id>
      <timestamp>2019-11-23T23:33:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Killarnee</username>
        <id>1532</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы: [[meta:User talk:Killarnee]]</comment>
      <origin>7132</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="129" sha1="0j3i74n50fw0tbj8k6cj093zp81sx4w" xml:space="preserve">#REDIRECT [[meta:User talk:Killarnee]]
'''You can also write me here, but then it will probably take some time until I answer.'''</text>
      <sha1>0j3i74n50fw0tbj8k6cj093zp81sx4w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Sewepb</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1771</id>
    <redirect title="Кыттааччы ырытыыта:Ameisenigel" />
    <revision>
      <id>7134</id>
      <timestamp>2019-12-17T07:41:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Itti</username>
        <id>1540</id>
      </contributor>
      <comment>Itti [[Кыттааччы ырытыыта:Sewepb]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы ырытыыта:Ameisenigel]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Sewepb|Sewepb]]» в «[[Special:CentralAuth/Ameisenigel|Ameisenigel]]»</comment>
      <origin>7134</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67" sha1="i288abk0edmq7st8nhqsl5k2i5uda5n" xml:space="preserve">#утаарыы [[Кыттааччы ырытыыта:Ameisenigel]]</text>
      <sha1>i288abk0edmq7st8nhqsl5k2i5uda5n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:WhitePhosphorus/minerva.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1772</id>
    <revision>
      <id>7135</id>
      <timestamp>2020-01-05T16:18:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by WhitePhosphorus]])</comment>
      <origin>7135</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="128" sha1="jxr0i4uppk1hrtb9t3ml1teg34o7lzp" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:WhitePhosphorus/global-mobile.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>jxr0i4uppk1hrtb9t3ml1teg34o7lzp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Талба-талба Татыйыына</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1773</id>
    <revision>
      <id>7140</id>
      <parentid>7139</parentid>
      <timestamp>2020-01-25T01:17:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7140</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1521" sha1="rtov46ex02tfdwf3vwski3ig7x24oco" xml:space="preserve">{{poem-on|Талба-талба Татыйыына}}
&lt;poem&gt;


Талба-талба Татыйыына
Тарбыйахтаабыт тарбыйаҕа
Таарбаҕаҥҥа холоонноох
Таарбаҕаҥҥа холоонноох.

Талба-талба Татыйыына
Борооннообут борооно
Буобураҕа булааннаах
Буобураҕа булааннаах.

Талба-талба Татыйыына
Ынахтаабыт ынаҕа
Ыаҕаһынан үүттэрдээх 
Ыаҕаһынан үүттэрдээх.

Талба-талба Татыйыына
Биэлиир биэтэ даҕаны
Биэдэрэнэн кымыстаах
Биэдэрэнэн кымыстаах.

Талба-талба Татыйыына
Астыыр аһа даҕаны
Амтаннардаах буолааччы 
Амтаннардаах буолааччы.

Талба-талба Татыйыына
Таҥастаабыт таҥаһа
Талыы мааны көстүүлээх 
Талыы мааны көстүүлээх.

Талба-талба Татыйыына
Минньигэсчэй мичээрэ
Сүрэҕи-быары минньитэр 
Сүрэҕи-быары минньитэр.

Талба-талба Татыйыына
Дьүрүһүйэр хомуһа
Дьикти кэрэ алыптаах 
Дьикти кэрэ алыптаах.

&lt;/poem&gt;
{{poem-off|Норуот тыла, матыыба.
}}

[[Категория:Норуот ырыата]]
[[Категория:Ырыа]]</text>
      <sha1>rtov46ex02tfdwf3vwski3ig7x24oco</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырытыы:Төрөөбүт дойду туhунан</title>
    <ns>1</ns>
    <id>1774</id>
    <revision>
      <id>7141</id>
      <timestamp>2020-02-05T10:55:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.245.132.251</ip>
      </contributor>
      <comment>'отох онургэстээх, сурт кэриэстээх' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7141</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="62" sha1="al5s98wuy92jj51fe38qf70yw4qnnqq" xml:space="preserve">отох онургэстээх, сурт кэриэстээх</text>
      <sha1>al5s98wuy92jj51fe38qf70yw4qnnqq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Маҥнайгы тапталбар (Кындыл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1775</id>
    <revision>
      <id>7143</id>
      <parentid>7142</parentid>
      <timestamp>2020-02-11T06:46:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>185.59.137.60</ip>
      </contributor>
      <origin>7143</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="482" sha1="azklcid7dxfmyhpjl8l3ma1fje056ff" xml:space="preserve">:Күннэригим сиригэр,
:Көмүһүкчэй биэбэйим,
:Көрсүспүппүт олус да
:Күндүкэтин эбитин!

:Уйан поэт олоҕо - 
:Улуу таптал дэһэллэр,
:Таптал намчы муос оҕо
:Табыгаһын кэпсииллэр.

:Таптал бэргэн оҕунан
:Таптыҥ эбээт сүрэхпин,
:Сырдык иэйии уотунан
:Сылаанньытыый эн миигин!</text>
      <sha1>azklcid7dxfmyhpjl8l3ma1fje056ff</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Сайа - Наталья Михалёва</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1776</id>
    <revision>
      <id>7147</id>
      <timestamp>2020-03-20T02:47:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'== Эҕэрдэ! == Манна киирбиккинэн! --~~~~' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7147</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="206" sha1="5tm3gv3e44zdssmaet9mwg4v0cpyx3b" xml:space="preserve">== Эҕэрдэ! ==
Манна киирбиккинэн! --[[Кыттааччы:HalanTul|HalanTul]] ([[Кыттааччы ырытыыта:HalanTul|ырытыы]]) 11:47, 20 Кулун тутар 2020 (+09)</text>
      <sha1>5tm3gv3e44zdssmaet9mwg4v0cpyx3b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Наталья Михалёва-Сайа тылбаастара</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1777</id>
    <revision>
      <id>7221</id>
      <parentid>7155</parentid>
      <timestamp>2020-04-01T13:18:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Наталья Михалёва-Сайа</username>
        <id>1565</id>
      </contributor>
      <origin>7221</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9145" sha1="okv5cssyg2acmbqh3aj5a7o68np3v0s" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
Стихи Александра ПУШКИНА 
в переводе Натальи МИХАЛЁВОЙ-САЙА

К***
Я помню чудное мгновенье:
Передо мной явилась ты,
Как мимолетное виденье,
Как гений чистой красоты.
В томленьях грусти безнадежной,
В тревогах шумной суеты,
Звучал мне долго голос нежный
И снились милые черты.
Шли годы. Бурь порыв мятежный
Рассеял прежние мечты,
И я забыл твой голос нежный,
Твои небесные черты.
В глуши, во мраке заточенья
Тянулись тихо дни мои
Без божества, без вдохновенья,
Без слез, без жизни, без любви.
Душе настало пробужденье:
И вот опять явилась ты,
Как мимолетное виденье,
Как гений чистой красоты.
И сердце бьется в упоенье,
И для него воскресли вновь
И божество, и вдохновенье,
И жизнь, и слезы, и любовь.

К***
Өйдүүбүн ол күлүм түгэни:
Аан бастаан эйигин көрбүппүн,
Бу ууллан сүтүөхтүү уйаҕас
Кэрэттэн кэрэни билбиппин.

Санньылҕан аргыстаах айаммар,
Сүпсүлгэн түбүктээх күннэрбэр
Сирдээҕи сулуһум буолаҥҥын
Иннибэр эн мэлдьи сырдыырыҥ.

Дьыл-хонук ааспыта. Ыраны
Ыһыахтыыр ытылҕан турбута.
Ол иһин эн намчы дьүһүнүҥ
Ыраатан, умнуллан барбыта.

Түҥ тыаҕа, уһукка хаайтаран
Олоҕум тохтообут курдуга,
Үҥэрбэр, иэйэрбэр, таптыырбар
Айыы да, аанньал да суох этэ.

Мин кутум эмискэ тилиннэ:
Иккистээн бу маннык долгуйда –
Бу ууллан сүтүөхтүү уйаҕас
Кэрэттэн кэрэни көрүстэ.

Сүрэхпэр сааскылыы умсулҕан,
Төнүннэ олоххо ахтылҕан,
Үҥүөхпэр күн Айыы көһүннэ,
Тапталтан хараҕым ууланна.

ПАМЯТНИК
Я памятник себе  воздвиг нерукотворный,
К нему не зарастёт народная тропа,
Вознёсся выше он главою непокорной
Александрийского столпа. 

Нет, весь я не умру — душа в заветной лире
Мой прах переживёт и тлeнья убежит —
И славен буду я, доколь в подлунном мире
Жив будет хоть один пиит.

Слух обо мне пройдёт по всей Руси великой,
И назовёт меня всяк сущий в ней язык,
И гордый внук славян, и финн, и ныне дикий
Тунгус, и друг степей калмык.

И долго буду тем любезен я народу,
Что чувства добрые я лирой пробуждал,
Что в мой жестокий век восславил я свободу
И милость к падшим призывал.

Веленью бoжию, о муза, будь послушна,
Обиды не страшась, не требуя венца;
Хвалу и клевету приeмли равнодушно
И не оспаривай глупца.

МЭҤЭ ТААС
Мэҥэ тыл күүһүнэн мэҥэ таас туруордум,
Бар дьонум сүрэҕэр өлбөппүн түстэнним.
Көҥүлбүн тургуппут мин моонньоох баспынан
Күн судаар мэҥэтин куоһара үрдээтим.

Сиик буолан хайдах да мин бүттүүн сүппэппин
Ордуоҕа илбиһим суох буолтум да иһин -
Мин албан ааппынан иччилиэм күн сирин   
Саатар биир ырыаһыт хаалыаҕар диэритин.

Улуу Русь үрдүнэн сураҕым тарҕаныа,
Хас да сүүс тылынан мин аатым ахтыллыа,
Славян сиэниттэн саҕалаан көс тоҥус,
Финн, калмык тылыгар кытары дуорайыа.

Бар дьонум өссө өр махталлаах буолуоҕа
Үтүөҕэ үөрэппит мин айар соргубар,
Көҥүлү уруйдаан бу дьулаан үйэҕэ
Самныбыт санаатын көтөхпүт дьоҕурбар.

Дьылҕа хаан ыйааҕын, оо, иэйиим, истиэххэ,
Өһүөнтэн куоппакка, айхалы күүппэккэ,
Хайҕалы, хобу да санааҕа туппакка,
Ааргыны кытары мөккүһэ барбакка.

УЗНИК 
Сижу за решеткой в темнице сырой. 
Вскормленный в неволе орел молодой, 
Мой грустный товарищ, махая крылом, 
Кровавую пищу клюет под окном, 

Клюет, и бросает, и смотрит в окно, 
Как будто со мною задумал одно. 
Зовет меня взглядом и криком своим 
И вымолвить хочет: &quot;Давай улетим! 

Мы вольные птицы; пора, брат, пора! 
Туда, где за тучей белеет гора, 
Туда, где синеют морские края, 
Туда, где гуляем лишь ветер... да я!...&quot;

ХААЙЫЫЛААХ 
Хараҥа хаайыыга тууйуллан олорон
Көрөбүн, мин курдук көҥүлүн былдьатан
Эдэркээн хотойук кынатын даллатан
Түннүгүм анныгар хааннаах өл хабарын.

Тоҥсуйар, быраҕар, түннүкпүн одуулуур,
Миигинниин биир куомун буолбуттуу көрбөхтүүр.
Хараҕын уотунан ыҥырар, хаһыытыыр,
Этиэҕин баҕарар: “Чэ эрэ, көтүөх!” – диир.

Эн биһи көҥүлбүт: кэм кэллэ, көтөргө!
Ол онно, халлааҥҥа тунаарар хайаҕа,
Ол онно,  ыраахтан көҕөрөр байҕалга,
Ол онно хаалабыт тыал уонна... мин эрэ!..&quot;


ОСЕНЬ
Унылая пора! Очей очарованье!
Приятна мне твоя прощальная краса —
Люблю я пышное природы увяданье,
В багрец и в золото одетые леса,
В их сенях ветра шум и свежее дыханье,
И мглой волнистою покрыты небеса,
И редкий солнца луч, и первые морозы,
И отдаленные седой зимы угрозы.

КҮҺҮН
Унньу-санньы кэм да кэм! Хайгыыр харах халана!
Мин таптыыбын айылҕам тупсар тиһэх күүрээнин -
Кэрэ-мааны киэргэлин кэтэн туран кэхтэрин,
Кыһыл, көмүс өҥнөргө таҥыннарар ойуурун,
Кэриитигэр тыал тыаһын уонна чэбдик салгынын,
Халлааныгар бороҥуй долгуннурар сабыытын, 
Күн сэдэхтик тыгарын уонна хаһыҥ түһэрин,
Уонна хайы-сах биллэр суостаах кыһын сааныытын.

***
Я вас любил: любовь еще, быть может,
В душе моей угасла не совсем;
Но пусть она вас больше не тревожит;
Я не хочу печалить вас ничем.
Я вас любил безмолвно, безнадежно,
То робостью, то ревностью томим;
Я вас любил так искренно, так нежно,
Как дай вам бог любимой быть другим.

Мин эйигин таптыырым: баҕар, таптал уота 
Куппар-сүрбэр тыыннаах буолуо өссө да,
Ол эрээри биллибэтин эйиэхэ кини баара-суоҕа,
Баҕарбаппын аны мунчаарыаххын туохтан да.
Мин эйигин таптыырым этиммэккэ, эрэммэккэ,
Симиттии уонна күнүү иэйиитинэн туоххаһыйа,
Мин эйигин таптыырым ис сүрэхтэн оннук күүскэ,
Эн таҥара көмөтүнэн, таптат оннук, атыҥҥа.

&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>okv5cssyg2acmbqh3aj5a7o68np3v0s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Наталья Михалёва-Сайа</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1778</id>
    <revision>
      <id>7150</id>
      <timestamp>2020-03-21T12:49:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Наталья Михалёва-Сайа</username>
        <id>1565</id>
      </contributor>
      <comment>'Наталья Михалёва-Сайа Поэт, прозаик, журналист Член Союза писателей Ре...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7150</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="687" sha1="plcuxg4gm49cvr6v0w71rb2dhn89x59" xml:space="preserve">Наталья Михалёва-Сайа
Поэт, прозаик, журналист
Член Союза писателей Республики Саха с 1994 г.
Член Международного Сообщества Писательских Союзов
Член Союза журналистов России
Заслуженный работник культуры Республики Саха
Почетный гражданин Сунтарского улуса РС
Почетный гражданин Тюбяйского наслега РС
редактор и ведущий Национальной Вещательной Компании &quot;Саха&quot;, г. Якутск</text>
      <sha1>plcuxg4gm49cvr6v0w71rb2dhn89x59</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Викитека: Песочница</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1779</id>
    <revision>
      <id>7151</id>
      <timestamp>2020-03-21T12:54:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Наталья Михалёва-Сайа</username>
        <id>1565</id>
      </contributor>
      <comment>'Участник: (Сайа)/Песочница' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7151</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47" sha1="3318kuid6k9rfgwu9lejkyvp8p5ocgc" xml:space="preserve">Участник: (Сайа)/Песочница</text>
      <sha1>3318kuid6k9rfgwu9lejkyvp8p5ocgc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сайа песочница</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1780</id>
    <revision>
      <id>7154</id>
      <parentid>7153</parentid>
      <timestamp>2020-03-21T13:01:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Наталья Михалёва-Сайа</username>
        <id>1565</id>
      </contributor>
      <origin>7154</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9183" sha1="h9gxqdve91ytegijos7tmhe9sq12fyl" xml:space="preserve">Участник: (Сайа)/Песочница
'''Стихи Александра ПУШКИНА 
в переводе Натальи МИХАЛЁВОЙ-САЙА'''
&lt;poem&gt;
К***
Я помню чудное мгновенье:
Передо мной явилась ты,
Как мимолетное виденье,
Как гений чистой красоты.
В томленьях грусти безнадежной,
В тревогах шумной суеты,
Звучал мне долго голос нежный
И снились милые черты.
Шли годы. Бурь порыв мятежный
Рассеял прежние мечты,
И я забыл твой голос нежный,
Твои небесные черты.
В глуши, во мраке заточенья
Тянулись тихо дни мои
Без божества, без вдохновенья,
Без слез, без жизни, без любви.
Душе настало пробужденье:
И вот опять явилась ты,
Как мимолетное виденье,
Как гений чистой красоты.
И сердце бьется в упоенье,
И для него воскресли вновь
И божество, и вдохновенье,
И жизнь, и слезы, и любовь.

К***
Өйдүүбүн ол күлүм түгэни:
Аан бастаан эйигин көрбүппүн,
Бу ууллан сүтүөхтүү уйаҕас
Кэрэттэн кэрэни билбиппин.

Санньылҕан аргыстаах айаммар,
Сүпсүлгэн түбүктээх күннэрбэр
Сирдээҕи сулуһум буолаҥҥын
Иннибэр эн мэлдьи сырдыырыҥ.

Дьыл-хонук ааспыта. Ыраны
Ыһыахтыыр ытылҕан турбута.
Ол иһин эн намчы дьүһүнүҥ
Ыраатан, умнуллан барбыта.

Түҥ тыаҕа, уһукка хаайтаран
Олоҕум тохтообут курдуга,
Үҥэрбэр, иэйэрбэр, таптыырбар
Айыы да, аанньал да суох этэ.

Мин кутум эмискэ тилиннэ:
Иккистээн бу маннык долгуйда –
Бу ууллан сүтүөхтүү уйаҕас
Кэрэттэн кэрэни көрүстэ.

Сүрэхпэр сааскылыы умсулҕан,
Төнүннэ олоххо ахтылҕан,
Үҥүөхпэр күн Айыы көһүннэ,
Тапталтан хараҕым ууланна.

ПАМЯТНИК
Я памятник себе  воздвиг нерукотворный,
К нему не зарастёт народная тропа,
Вознёсся выше он главою непокорной
Александрийского столпа
Нет, весь я не умру — душа в заветной лире
Мой прах переживёт и тлeнья убежит —
И славен буду я, доколь в подлунном мире
Жив будет хоть один пиит.
Слух обо мне пройдёт по всей Руси великой,
И назовёт меня всяк сущий в ней язык,
И гордый внук славян, и финн, и ныне дикий
Тунгус, и друг степей калмык.
И долго буду тем любезен я народу,
Что чувства добрые я лирой пробуждал,
Что в мой жестокий век восславил я свободу
И милость к падшим призывал.
Веленью бoжию, о муза, будь послушна,
Обиды не страшась, не требуя венца;
Хвалу и клевету приeмли равнодушно
И не оспаривай глупца.

МЭҤЭ ТААС
Мэҥэ тыл күүһүнэн мэҥэ таас туруордум,
Бар дьонум сүрэҕэр өлбөппүн түстэнним.
Көҥүлбүн тургуппут мин моонньоох баспынан
Күн судаар мэҥэтин куоһара үрдээтим.

Сиик буолан хайдах да мин бүттүүн сүппэппин
Ордуоҕа илбиһим суох буолтум да иһин -
Мин албан ааппынан иччилиэм күн сирин   
Саатар биир ырыаһыт хаалыаҕар диэритин.

Улуу Русь үрдүнэн сураҕым тарҕаныа,
Хас да сүүс тылынан мин аатым ахтыллыа,
Славян сиэниттэн саҕалаан көс тоҥус,
Финн, калмык тылыгар кытары дуорайыа.

Бар дьонум өссө өр махталлаах буолуоҕа
Үтүөҕэ үөрэппит мин айар соргубар,
Көҥүлү уруйдаан бу дьулаан үйэҕэ
Самныбыт санаатын көтөхпүт дьоҕурбар.

Дьылҕа хаан ыйааҕын, оо, иэйиим, истиэххэ,
Өһүөнтэн куоппакка, айхалы күүппэккэ,
Хайҕалы, хобу да санааҕа туппакка,
Ааргыны кытары мөккүһэ барбакка.

УЗНИК 
Сижу за решеткой в темнице сырой. 
Вскормленный в неволе орел молодой, 
Мой грустный товарищ, махая крылом, 
Кровавую пищу клюет под окном, 

Клюет, и бросает, и смотрит в окно, 
Как будто со мною задумал одно. 
Зовет меня взглядом и криком своим 
И вымолвить хочет: &quot;Давай улетим! 

Мы вольные птицы; пора, брат, пора! 
Туда, где за тучей белеет гора, 
Туда, где синеют морские края, 
Туда, где гуляем лишь ветер... да я!...&quot;

ХААЙЫЫЛААХ 
Хараҥа хаайыыга тууйуллан олорон
Көрөбүн, мин курдук көҥүлүн былдьатан
Эдэркээн хотойук кынатын даллатан
Түннүгүм анныгар хааннаах өл хабарын.

Тоҥсуйар, быраҕар, түннүкпүн одуулуур,
Миигинниин биир куомун буолбуттуу көрбөхтүүр.
Хараҕын уотунан ыҥырар, хаһыытыыр,
Этиэҕин баҕарар: “Чэ эрэ, көтүөх!” – диир.

Эн биһи көҥүлбүт: кэм кэллэ, көтөргө!
Ол онно, халлааҥҥа тунаарар хайаҕа,
Ол онно,  ыраахтан көҕөрөр байҕалга,
Ол онно хаалабыт тыал уонна... мин эрэ!..&quot;


ОСЕНЬ
Унылая пора! Очей очарованье!
Приятна мне твоя прощальная краса —
Люблю я пышное природы увяданье,
В багрец и в золото одетые леса,
В их сенях ветра шум и свежее дыханье,
И мглой волнистою покрыты небеса,
И редкий солнца луч, и первые морозы,
И отдаленные седой зимы угрозы.

КҮҺҮН
Унньу-санньы кэм да кэм! Хайгыыр харах халана!
Мин таптыыбын айылҕам тупсар тиһэх күүрээнин -
Кэрэ-мааны киэргэлин кэтэн туран кэхтэрин,
Кыһыл, көмүс өҥнөргө таҥыннарар ойуурун,
Кэриитигэр тыал тыаһын уонна чэбдик салгынын,
Халлааныгар бороҥуй долгуннурар сабыытын, 
Күн сэдэхтик тыгарын уонна хаһыҥ түһэрин,
Уонна хайы-сах биллэр суостаах кыһын сааныытын.

***
Я вас любил: любовь еще, быть может,
В душе моей угасла не совсем;
Но пусть она вас больше не тревожит;
Я не хочу печалить вас ничем.
Я вас любил безмолвно, безнадежно,
То робостью, то ревностью томим;
Я вас любил так искренно, так нежно,
Как дай вам бог любимой быть другим.

Мин эйигин таптыырым: баҕар, таптал уота 
Куппар-сүрбэр тыыннаах буолуо өссө да,
Ол эрээри биллибэтин эйиэхэ кини баара-суоҕа,
Баҕарбаппын аны мунчаарыаххын туохтан да.
Мин эйигин таптыырым этиммэккэ, эрэммэккэ,
Симиттии уонна күнүү иэйиитинэн туоххаһыйа,
Мин эйигин таптыырым ис сүрэхтэн оннук күүскэ,
Эн таҥара көмөтүнэн, таптат оннук, атыҥҥа.</text>
      <sha1>h9gxqdve91ytegijos7tmhe9sq12fyl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өйдүүбүн ол күлүм түгэни (А.С.Пушкин, Сайа тылбааһа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1781</id>
    <revision>
      <id>7156</id>
      <timestamp>2020-03-22T02:34:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>' &lt;poem&gt; К*** Я помню чудное мгновенье: Передо мной явилась ты, Как мимолетно...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7156</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2392" sha1="bzyrhxxykbywttks1juubz6wty356nd" xml:space="preserve">
&lt;poem&gt;
К***
Я помню чудное мгновенье:
Передо мной явилась ты,
Как мимолетное виденье,
Как гений чистой красоты.
В томленьях грусти безнадежной,
В тревогах шумной суеты,
Звучал мне долго голос нежный
И снились милые черты.
Шли годы. Бурь порыв мятежный
Рассеял прежние мечты,
И я забыл твой голос нежный,
Твои небесные черты.
В глуши, во мраке заточенья
Тянулись тихо дни мои
Без божества, без вдохновенья,
Без слез, без жизни, без любви.
Душе настало пробужденье:
И вот опять явилась ты,
Как мимолетное виденье,
Как гений чистой красоты.
И сердце бьется в упоенье,
И для него воскресли вновь
И божество, и вдохновенье,
И жизнь, и слезы, и любовь.

К***
Өйдүүбүн ол күлүм түгэни:
Аан бастаан эйигин көрбүппүн,
Бу ууллан сүтүөхтүү уйаҕас
Кэрэттэн кэрэни билбиппин.

Санньылҕан аргыстаах айаммар,
Сүпсүлгэн түбүктээх күннэрбэр
Сирдээҕи сулуһум буолаҥҥын
Иннибэр эн мэлдьи сырдыырыҥ.

Дьыл-хонук ааспыта. Ыраны
Ыһыахтыыр ытылҕан турбута.
Ол иһин эн намчы дьүһүнүҥ
Ыраатан, умнуллан барбыта.

Түҥ тыаҕа, уһукка хаайтаран
Олоҕум тохтообут курдуга,
Үҥэрбэр, иэйэрбэр, таптыырбар
Айыы да, аанньал да суох этэ.

Мин кутум эмискэ тилиннэ:
Иккистээн бу маннык долгуйда –
Бу ууллан сүтүөхтүү уйаҕас
Кэрэттэн кэрэни көрүстэ.

Сүрэхпэр сааскылыы умсулҕан,
Төнүннэ олоххо ахтылҕан,
Үҥүөхпэр күн Айыы көһүннэ,
Тапталтан хараҕым ууланна.

&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>bzyrhxxykbywttks1juubz6wty356nd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мэҥэ таас (А.С. Пушкин, Сайа тылбааһа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1782</id>
    <revision>
      <id>7157</id>
      <timestamp>2020-03-22T02:53:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Наталья Михалёва-Сайа</username>
        <id>1565</id>
      </contributor>
      <comment>'&lt;poem&gt; ПАМЯТНИК Я памятник себе  воздвиг нерукотворный, К нему не зарастё...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7157</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2732" sha1="072xd0yo7s526cbm7ap8t9m6qk0qco6" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
ПАМЯТНИК
Я памятник себе  воздвиг нерукотворный,
К нему не зарастёт народная тропа,
Вознёсся выше он главою непокорной
Александрийского столпа
Нет, весь я не умру — душа в заветной лире
Мой прах переживёт и тлeнья убежит —
И славен буду я, доколь в подлунном мире
Жив будет хоть один пиит.
Слух обо мне пройдёт по всей Руси великой,
И назовёт меня всяк сущий в ней язык,
И гордый внук славян, и финн, и ныне дикий
Тунгус, и друг степей калмык.
И долго буду тем любезен я народу,
Что чувства добрые я лирой пробуждал,
Что в мой жестокий век восславил я свободу
И милость к падшим призывал.
Веленью бoжию, о муза, будь послушна,
Обиды не страшась, не требуя венца;
Хвалу и клевету приeмли равнодушно
И не оспаривай глупца.

МЭҤЭ ТААС
Мэҥэ тыл күүһүнэн мэҥэ таас туруордум,
Бар дьонум сүрэҕэр өлбөппүн түстэнним.
Көҥүлбүн тургуппут мин моонньоох баспынан
Күн судаар мэҥэтин куоһара үрдээтим.

Сиик буолан хайдах да мин бүттүүн сүппэппин
Ордуоҕа илбиһим суох буолтум да иһин -
Мин албан ааппынан иччилиэм күн сирин   
Саатар биир ырыаһыт хаалыаҕар диэритин.

Улуу Русь үрдүнэн сураҕым тарҕаныа,
Хас да сүүс тылынан мин аатым ахтыллыа,
Славян сиэниттэн саҕалаан көс тоҥус,
Финн, калмык тылыгар кытары дуорайыа.

Бар дьонум өссө өр махталлаах буолуоҕа
Үтүөҕэ үөрэппит мин айар соргубар,
Көҥүлү уруйдаан бу дьулаан үйэҕэ
Самныбыт санаатын көтөхпүт дьоҕурбар.

Дьылҕа хаан ыйааҕын, оо, иэйиим, истиэххэ,
Өһүөнтэн куоппакка, айхалы күүппэккэ,
Хайҕалы, хобу да санааҕа туппакка,
Ааргыны кытары мөккүһэ барбакка.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>072xd0yo7s526cbm7ap8t9m6qk0qco6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>А.С. Пушкин хоһоонноро Сайа тылбааһыгар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1783</id>
    <revision>
      <id>7159</id>
      <parentid>7158</parentid>
      <timestamp>2020-03-22T03:02:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Наталья Михалёва-Сайа</username>
        <id>1565</id>
      </contributor>
      <origin>7159</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9033" sha1="0chsqpz01qdc0sscaj7wcgl97ifwvuz" xml:space="preserve">


&lt;poem&gt;
К***
Я помню чудное мгновенье:
Передо мной явилась ты,
Как мимолетное виденье,
Как гений чистой красоты.
В томленьях грусти безнадежной,
В тревогах шумной суеты,
Звучал мне долго голос нежный
И снились милые черты.
Шли годы. Бурь порыв мятежный
Рассеял прежние мечты,
И я забыл твой голос нежный,
Твои небесные черты.
В глуши, во мраке заточенья
Тянулись тихо дни мои
Без божества, без вдохновенья,
Без слез, без жизни, без любви.
Душе настало пробужденье:
И вот опять явилась ты,
Как мимолетное виденье,
Как гений чистой красоты.
И сердце бьется в упоенье,
И для него воскресли вновь
И божество, и вдохновенье,
И жизнь, и слезы, и любовь.

К***
Өйдүүбүн ол күлүм түгэни:
Аан бастаан эйигин көрбүппүн,
Бу ууллан сүтүөхтүү уйаҕас
Кэрэттэн кэрэни билбиппин.

Санньылҕан аргыстаах айаммар,
Сүпсүлгэн түбүктээх күннэрбэр
Сирдээҕи сулуһум буолаҥҥын
Иннибэр эн мэлдьи сырдыырыҥ.

Дьыл-хонук ааспыта. Ыраны
Ыһыахтыыр ытылҕан турбута.
Ол иһин эн намчы дьүһүнүҥ
Ыраатан, умнуллан барбыта.

Түҥ тыаҕа, уһукка хаайтаран
Олоҕум тохтообут курдуга,
Үҥэрбэр, иэйэрбэр, таптыырбар
Айыы да, аанньал да суох этэ.

Мин кутум эмискэ тилиннэ:
Иккистээн бу маннык долгуйда –
Бу ууллан сүтүөхтүү уйаҕас
Кэрэттэн кэрэни көрүстэ.

Сүрэхпэр сааскылыы умсулҕан,
Төнүннэ олоххо ахтылҕан,
Үҥүөхпэр күн Айыы көһүннэ,
Тапталтан хараҕым ууланна.

ПАМЯТНИК
Я памятник себе  воздвиг нерукотворный,
К нему не зарастёт народная тропа,
Вознёсся выше он главою непокорной
Александрийского столпа
Нет, весь я не умру — душа в заветной лире
Мой прах переживёт и тлeнья убежит —
И славен буду я, доколь в подлунном мире
Жив будет хоть один пиит.
Слух обо мне пройдёт по всей Руси великой,
И назовёт меня всяк сущий в ней язык,
И гордый внук славян, и финн, и ныне дикий
Тунгус, и друг степей калмык.
И долго буду тем любезен я народу,
Что чувства добрые я лирой пробуждал,
Что в мой жестокий век восславил я свободу
И милость к падшим призывал.
Веленью бoжию, о муза, будь послушна,
Обиды не страшась, не требуя венца;
Хвалу и клевету приeмли равнодушно
И не оспаривай глупца.

МЭҤЭ ТААС
Мэҥэ тыл күүһүнэн мэҥэ таас туруордум,
Бар дьонум сүрэҕэр өлбөппүн түстэнним.
Көҥүлбүн тургуппут мин моонньоох баспынан
Күн судаар мэҥэтин куоһара үрдээтим.

Сиик буолан хайдах да мин бүттүүн сүппэппин
Ордуоҕа илбиһим суох буолтум да иһин -
Мин албан ааппынан иччилиэм күн сирин   
Саатар биир ырыаһыт хаалыаҕар диэритин.

Улуу Русь үрдүнэн сураҕым тарҕаныа,
Хас да сүүс тылынан мин аатым ахтыллыа,
Славян сиэниттэн саҕалаан көс тоҥус,
Финн, калмык тылыгар кытары дуорайыа.

Бар дьонум өссө өр махталлаах буолуоҕа
Үтүөҕэ үөрэппит мин айар соргубар,
Көҥүлү уруйдаан бу дьулаан үйэҕэ
Самныбыт санаатын көтөхпүт дьоҕурбар.

Дьылҕа хаан ыйааҕын, оо, иэйиим, истиэххэ,
Өһүөнтэн куоппакка, айхалы күүппэккэ,
Хайҕалы, хобу да санааҕа туппакка,
Ааргыны кытары мөккүһэ барбакка.

УЗНИК 
Сижу за решеткой в темнице сырой. 
Вскормленный в неволе орел молодой, 
Мой грустный товарищ, махая крылом, 
Кровавую пищу клюет под окном, 

Клюет, и бросает, и смотрит в окно, 
Как будто со мною задумал одно. 
Зовет меня взглядом и криком своим 
И вымолвить хочет: &quot;Давай улетим! 

Мы вольные птицы; пора, брат, пора! 
Туда, где за тучей белеет гора, 
Туда, где синеют морские края, 
Туда, где гуляем лишь ветер... да я!...&quot;

ХААЙЫЫЛААХ 
Хараҥа хаайыыга тууйуллан олорон
Көрөбүн, мин курдук көҥүлүн былдьатан
Эдэркээн хотойук кынатын даллатан
Түннүгүм анныгар хааннаах өл хабарын.

Тоҥсуйар, быраҕар, түннүкпүн одуулуур,
Миигинниин биир куомун буолбуттуу көрбөхтүүр.
Хараҕын уотунан ыҥырар, хаһыытыыр,
Этиэҕин баҕарар: “Чэ эрэ, көтүөх!” – диир.

Эн биһи көҥүлбүт: кэм кэллэ, көтөргө!
Ол онно, халлааҥҥа тунаарар хайаҕа,
Ол онно,  ыраахтан көҕөрөр байҕалга,
Ол онно хаалабыт тыал уонна... мин эрэ!..&quot;

ОСЕНЬ
Унылая пора! Очей очарованье!
Приятна мне твоя прощальная краса —
Люблю я пышное природы увяданье,
В багрец и в золото одетые леса,
В их сенях ветра шум и свежее дыханье,
И мглой волнистою покрыты небеса,
И редкий солнца луч, и первые морозы,
И отдаленные седой зимы угрозы.
КҮҺҮН
Унньу-санньы кэм да кэм! Хайгыыр харах халана!
Мин таптыыбын айылҕам тупсар тиһэх күүрээнин -
Кэрэ-мааны киэргэлин кэтэн туран кэхтэрин,
Кыһыл, көмүс өҥнөргө таҥыннарар ойуурун,
Кэриитигэр тыал тыаһын уонна чэбдик салгынын,
Халлааныгар бороҥуй долгуннурар сабыытын, 
Күн сэдэхтик тыгарын уонна хаһыҥ түһэрин,
Уонна хайы-сах биллэр суостаах кыһын сааныытын.

***
Я вас любил: любовь еще, быть может,
В душе моей угасла не совсем;
Но пусть она вас больше не тревожит;
Я не хочу печалить вас ничем.
Я вас любил безмолвно, безнадежно,
То робостью, то ревностью томим;
Я вас любил так искренно, так нежно,
Как дай вам бог любимой быть другим.

***
Мин эйигин таптыырым: баҕар, таптал уота 
Куппар-сүрбэр тыыннаах буолуо өссө да,
Ол эрээри биллибэтин эйиэхэ кини баара-суоҕа,
Баҕарбаппын аны мунчаарыаххын туохтан да.
Мин эйигин таптыырым этиммэккэ, эрэммэккэ,
Симиттии уонна күнүү иэйиитинэн туоххаһыйа,
Мин эйигин таптыырым ис сүрэхтэн оннук күүскэ,
Эн таҥара көмөтүнэн, таптат оннук, атыҥҥа.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>0chsqpz01qdc0sscaj7wcgl97ifwvuz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>М.Ю. Лермонтов &quot;...Выхожу я на дорогу&quot; хоһооно саха поэттарын тылбааһыгар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1785</id>
    <revision>
      <id>7222</id>
      <parentid>7220</parentid>
      <timestamp>2020-04-02T03:05:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slavny1950</username>
        <id>1573</id>
      </contributor>
      <comment>Ис хоһооно эбилиннэ</comment>
      <origin>7222</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33412" sha1="a980adtg4oem8ntovn55nzaxzd9ca79" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
'''М.Ю. Лермонтов хоһооно саха поэттарын тылбааһыгар'''
Выхожу один я на дорогу;
Сквозь туман кремнистый путь блестит;
Ночь тиха. Пустыня внемлет богу,
И звезда с звездою говорит.
В небесах торжественно и чудно!
Спит земля в сияньи голубом…
Что же мне так больно и так трудно?
Жду ль чего? жалею ли о чём?
Уж не жду от жизни ничего я,
И не жаль мне прошлого ничуть;
Я ищу свободы и покоя!
Я б хотел забыться и заснуть!
Но не тем холодным сном могилы…
Я б желал навеки так заснуть,
Чтоб в груди дремали жизни силы,
Чтоб дыша вздымалась тихо грудь;
Чтоб всю ночь, весь день мой слух лелея,
Про любовь мне сладкий голос пел,
Надо мной чтоб вечно зеленея
Тёмный дуб склонялся и шумел.

'''Иван АРБИТА тылбааһа:'''
Соҕотоҕун тахсабын суол устун;
Субуллар адаардаах уһун суол;
Ньим түүн. Сулус кэпсэтэр сулустуун,
Айыы тылын сэргиир куйаар дуол.

Дьиктитик да дьиппиэрбит киэҥ халлаан!
Сир утуйбут көҕөрө кыыһан...
Тоҕо мин өстүм санааҕа хааллан?
Тугу күүтэн? Туохпун аһыйан?

Суох, олохтон күүтэрим суох аны,
Аһыйа барбаппын ааспыппын;
Көрдүүбүн көҥүлү, сынньалаҥы!
Уоскуйа таалыахпын баҕардым!

Суох эрэ буоллун иин тымныы тыына...
Уһун уубун утуйан хаалыым,
Түөспэр олох уота нуктуур гына
Аргыый сыккырыы сыттын хааным;

Түүнүн-күнүһүн тыыммын манньытан,
Кэрэ куолас тапталы туойдун,
Үрдүбэр күөх төбөтүн санньытан
Үйэлээх дууп суугунуу турдун.
''(&quot;Арассыыйа уран тылын сүмэтэ&quot; кинигэттэн ылылынна Бичик, 2015 с.)''

'''Наталья ХАРЛАМПЬЕВА тылбааһа:'''
Соҕотоҕун суолга мин тахсабын,
Тумаҥҥа таастаах суол кылбачыйар,
Түүн чуумпу, куйаар Таҥараны истэр,
Сулус сулустуун кэпсэтэр.

Үрдүк мэҥэ халлаан дьикти!
Сир нуктуур күөххэ куустаран...
Оттон мин тоҕо муҥатыйа сордонобун,
Тугу күүтэбин, туохтан кэмсинэбин?

Мин олохтон аны тугу да эрэйбэппин,
Ааспыты да аймана аһыйбаппын,
Мин көҥүлү, бокуойу ирдиибин,
Утуйан баран уһуктубаппар баҕарабын.

Ол эрэн, мин баҕарбаппын утуйуохпун
Иин тымныы уутугар үйэлэргэ,
Түөспэр олох баар буолуон баҕарабын,
Баҕарабын тыыным түөспүн өндөтүөн.

Түүнү быһа, күнү быһа таптал туһунан
Баҕарабын минньигэстик ыллыахтарын,
Хараҥа дууп мас үрдүбэр төҥкөйөн
Мэлдьи сирэм күөҕүнэн суугунуоҕун.
''(&quot;Арассыыйа уран тылын сүмэтэ&quot; кинигэттэн ылылынна. Бичик, 2015 с.)''

'''САЙА тылбааһа:'''
Соҕотох мин суолга тахсабын.
Очурдаах айаны тумаҥҥа таайабын.
Уу чуумпу. Сир ийэ Айбыкка бэринэр,
Сулуһум сулустуун сипсиһэр.

Халлааҥҥа дьоро түүн суһумнуур.
Ый тунал сырдыгар сир нуктуур.
Мин тоҕо бу курдук дьиктитик ыалдьабын?
Туох буолуон күүтэбин? Аһыйа ахтабын? 

Суох, дьиҥэ, тугу да күүппэппин,
Ааспыты аһыйа барбаппын;
Көҥүлү эрэ мин күүстээхтик көрдүүбүн!
Түүл буолан түүн үөһүн умнуохпун түстүүбүн!

Ол эрэн тоҥ ииҥҥэ мууһуруу буолбатын...
Баҕарыам үйэлээх да уубар сытаммын 
Сүрэхпэр дьулуурум өспөккө тиллиэҕин,
Тыынарым мин түөспэр аргыыйдык биллиэҕин,

Түүннэри, күннэри кулгаахпын минньитэ
Ким эрэ миэхэҕэ тапталы ыллыаҕын,
Хаһыҥҥа бэриммэт күөх маһым үрдүбэр
Чыпчаалын хоҥкута суугунуу туруоҕун.
''(&quot;Тыыннаах тылбаас&quot; кинигэттэн ылылынна, Көмүөл, 2018 с.)''
&lt;/poem&gt;

&lt;poem&gt;
'''Оһуохай Уолун тылбааһа''':    

&lt;nowiki&gt;&lt;poem&gt;    &lt;/nowiki&gt;

Тахсабын соҕотох айаҥҥа турунан.
Тумаҥҥа суол көстөр тыргылла кылбайан,
Чуумпу түүн. Алааһым Айыылыын сипсиһэр,
Чуор сулус сулустуун сэлэһэ кэпсэтэр... 

Халлааным үөрбүтүөн,  дьэргэлгэн   дьүһүйэ...
Суһумҥа бигэнэн утуйар сир ийэ...
Хом санаа бу тоҕо, ньүөлүттэ дууһабын?
Суоҕу мин күүтэммин, кэмсинэ саныыбын???

Олохтон тугу да эрэйэ күүппэппин,
Ааспыты аһыйан аймана иэйбэппин,
Көрдүүбүн көҥүлү, уоскулаҥ иэйиини!
Олоччу умнаммын утуйуох түгэни! 

Ол эрэн өлүөхпүн баҕарбат курдукпун...
Быраман дьылларга утуйуох эбиппин,
Түөспүнэн олоххо баҕабын имэҥнии,
Тыыннаҕым аайытын төлүтэ түллэҥнии:

Түүннэри-күннэри кулгаахпын сымната
Тапталы хоһуйуон күөрэгэй ырыата,
Үрдүбэр аар хатыҥ оргууйдук суугунаан
Үйэлээх ууларбын  бигиэҕин, харыстаан.

'''Сырдаана тылбааһа:'''

&lt;nowiki&gt;&lt;poem&gt;&lt;/nowiki&gt;

Соҕотох тахсаммын турабын таас суолга;
Тумарык быыһынан аартыгым  кылбайар;
Уу-чуумпу. Айбыты иһиллиир бу дуолга
Мичиҥнии сипсиһэр эбиттэр сулустар.

Үрдүбэр халлааҥҥа дьиктитэ ураты!
Суһумҥа бигэнэн сир ийэ тунаарар...
Тоҕо мин барыттан санньыйа ыараатым?
Туох күүтэр? Эбэтэр ааспыт кэм мунчаардар?

Дьэ кэлэн олохтон үтүөнү күүппэппин,
Ааспыты суохтааммын турбаппын аһыйа;
Көҥүлү, нууралы баҕарар эбиппин!
Түлүк уу туруга ымсыырдар баһыйа!

Тымныы иин хаппахчы уоскулаҥ буолбатын...
Буор кутум букатын бу сиртэн сүппэтин,
Уһуктар кыаҕа суох утуйа сыттарбын,
Бар дьоммор айымньым дьайара бүппэтин.

Түүннэри-күннэри тапталы айхаллаан,
Ким эмит аттыбар ырыата ыллаатын,
Ардахтан-силлиэттэн күөҕүнэн хаххалаан,
Үрдүбэр чээл маһым аргыыйдык тыаһаатын.

  *Дьуур тылбааһа*:

Соҕотох таҕыстым айаммар;

Лэҥсиэлээх ыллыгым кылбайар

Түүн чуумпу.Куйаарым иһийэр,

Сулуһум сулустуун сипсиһэр.

Халлааным дьиримнээн кэрэтиэн!

Сир ийэ утуйбут суһумҥа...

Тоҕо бу мунчаарыы кууһарый!

Тугу күүтэбин? Хараастабын?

Тугу да олохтон күүппэппин,

Ааспыты аһынан ылбаппын;

Көрдүүбүн көҥүлү,чуумпуну!

Баҕардым умнан-утуйуохпун!

Ол эрэн өлбүттүү буолбатах...

Үйэни уҥуордаан даҕаны

Мин түөспэр олоҕум ис кыаҕа,

Өрүүтүн баҕара сытыаҕа;

Уһун түүн,күнүһүн истиэҕин,

Тапталбыт туһунан тойугу,

Үрдүбэр өрүүтүн күп-күөх

Баараҕай дуб маһым төҥкөйүөн.

*Даайа тылбааһа*

Туман быыһынан тунаарар ыллыкка,
Соҕотох тахсабын иһийбит түүҥҥэ;
Куйаар чуумпу айыылардыын сипсиһэ,
Сулус имнэнэр сулуска тардыһа.

Көҥүл, дэлэгэй кыырайар үрдүккэ!
Көҕөрөр суһумҥа нуктуур сир ийэ...
Тоҕо, туохтан туоххаһыйа мунчаардым?
Тугу кэтэһэн бачча моруу буоллум?

Аймана аһыйбаппын ааспыт кэми,
Аны күүппэппин олохтон кэрэни,
Көрдөһөбүн дууһабар уоскулаҥы!
Туохха да кыһаммат улук туругу!

Утуйуом уһуннук...ииҥҥэ буолбакка...
Истиҥ баҕабын ис куппар кистэнэ,
Сүрэҕим тэбиитэ аргыый битийэ,
Сүрээннээх салгынтан түөһүм көппөйө.

Аттыбар мэлдьитин аанньал куолаһа
Абылыы туойдун тапталтан көнньүөрэ,
Үрдүбэр күөх дууп баараҕай лабаата
Өксүөнтэн хаххалыы үүннүн чэлгийэ.

*Тарабукина Катя тылбааһа*

Айаммар соҕотохпун

Аартыкпар суос соҕотох тахсабын;
Ый туман быыһынан ыйар суолбун;
Түүн чуумпу. Куйаар Таҥараны эрэ истэр,
Сулус ол сулустуун эрэ  сэһэргэһэр.

Үөһээ күөх халлаан дьикти кэрэтиэн!
Ол күөх чуумпуга  сир утуйбут бигэнэн...
Тоҕо миэхэ бары барыта ыарыылааҕый?
Тугу мин күүтэбин? Туохтан  кэмсинэбин?

Ончу тугу да саҥаны олохтон күүппэппин,
Ааспыты да аһыйан ытамньыйбаппын.
Мин көҥүлү, уоскуйууну көрдүүбүн эрэ!
Мин барыны бары умнан утуйуом этэ!

Ол эрэн мин өлөрүм өссө да эрдэ...
Арай утуйбут киһи дии өр кэмҥэ,
Итии хааным тохтообокко эргийэ,
Түөспэр сүрэҕим аргыый наллаан тэбэ;

Уонна түүммүн,күнүспүн да киэргэтэн,
Тапталы эрэ кэрэ куолас туойуохтун,
Үрдүбэр мэлдьи чээлэй күөх дуубум,
Лабаатынан далбаатана туруохтун.


&lt;poem&gt;
*'''Григорьева М.З. тылбааҺа'''

«Суолга тахсабын соготох»
 (көҥүл тылбаас)

Соҕотохпун, тахсабын  суолга;
Уеһэттэн сырдык  килбэйэр;  
Чуумпуга суугунас куйаарга
Сулустуун сулус кэпсэтэр.

Алыптаах өрөгөй халлаанна
Сир суһум биһиккэ утуйар…
Бу тоҕо  ыар-нуһэр курдугуй?
Тугу бу кэмсинэ куутэбин?

Эрэйбэппин олохтон - тугу,
Ааспыты сайыһыам дуо аны ;
Көрдуубун мин көҥул чуумпуну!
Утуйдарбыан, тардан эрэли!

Уһук ууга тимирбэт чэбдик,
Дирин, бүтэй уунан утуйуом.
Олох тыына эппэҥнии нуктуо,
Ис кутум сынньана налыйыа.

Түүн-күнүс нуураата биэбэйдии,
Таптал ырыата бигээтэр дуу.
Кырдьаҕас дуб маһым аттыбар
Куеҕунэн суугунаан тыалырдар.

               М.З.Григорьева
               Якутск
               25.03.2020 сыл
&lt;/poem&gt;

&lt;poem&gt;
Соҕотох туруннум мин суолга тахсаммын;
Тумаҥҥа сууланан таас суолум кылбайар;
Чуумпу түүн . Кумах куйаар таҥараҕа үҥэр,
Онтон сулус сулустуун кэпсэтэр.
Халлааным дьиктитик уоскуйбут!
Ийэ сир халлаанныын утуйбут...
Туох миигин долгутар санньыардык?
Тугу күүтэбин?Туохтан дьиксинним?
Тугу да күүппэппин ээ,бу олохтон,
Кэннибэр хаалбыттан кэмсиммэппин;
Көрдүүбүн олохтон көҥүлү,чуумпуну!
Барытын умнаммын ,утуйуом этэ мин!
Суох хоруопка буолбатах ,оо кэбис...
Утуйуом этэ мин турбаттыы,
Мин түөспэр олох күүһэ сынньана түһүөхтүн,
Мин түөһүм тыынарын биллэрэн түллүөхтүн;
Түүннэри,күннэри кулгаахпын сымната,
Тапталы сипсийэр куолаһы истиэхпин,
Мин үрдүбэр мэлдьи чэчирии көҕөрдүн
Хараҥа дууп нөрүйдүн суугунуу барыйа.

Көҥүл тылбааска холонно Арыллаана , 2020 Дьокуускай
&lt;/poem&gt;

&lt;poem&gt;
Михаил ЛЕРМОНТОВ 1841 г.

КӨҤҮЛ Тылбаас

Соҕотох тахсабын киэҥ суолга;
Тумарык быыһынан таас ыллык кылайар
Чуумпу түүн. Киэҥ куйаар  иһийбит
Сулустар күлүмнүү оонньууллар.

Халлааҥҥа киһи сөҕүөх  кэрэтэ!
Сир-ийэ чаҕылыйа көҕөрбүт...
Туохтан маннык тууйулуннум мин?
Тугу күүтэбин? Туохтан кэмсинним?

Олохтон күүппэппин тугу да,
Ааспыттан суҥхарбат эбиппин;
Көрдүүбүн көҥүлү, эйэни!
Утуйбут киһи, кытаанахтык!

Утуйуом  этэ,уһун уубун үйэлэргэ,
Орто дойду буорун түөспэр сылытан,
Оргууй сылаас тыалынан тыына
Тымныы иин аргыарын саба баттаан.

Оо, оччоҕо түүннэри күнүстэри истиэм
Айылҕам барахсан дьиэрэтэр тойугун
Мэлдьи күөх бэс маһым үрдүбэр
Сиккиэр тыалы кытта  сипсиһиэ.

Мойуу Кыыһа
25.03.2020
&lt;/poem&gt;

&lt;poem&gt;
Соҕотох тахсабын айанныыр аартыкка,
Туманы быыһынан сур суолум кылбайар,
Бу чуумпу түгэҥҥэ куйаар иһийэр,
Сулус сулустуун сипсиһэн аалсыһар.

Халлааным өрөгөй тыына дьиктитиэн!
Сир ньуура көҕөрөр күөххэ сууламмыт,
Оттон миэхэ тоҕо бу ыараханый?
Тугу күүтэбин,аһыйан ылабын?

Олохпуттан тугу да күүппэппин,
Ааспыты да сайыһа хаалбаппын,
Көҥүлгэ,сынньалаҥҥа тардыстым,
Нуктуохпун,утуйуохпун баҕардым.

Ол эрэн букатын,өлбүттүү буолбатах...
Утуйуом этэ нухарыйыы быһыынан,
Мин түөспэр олох кыаҕа тиҥийдин,
Эдэрдии эппэҥнии мөҕүстүн.

Түүнү быһа кулгаахпар иһиллэ
Минньигэс куолас тапталы туойдун,
Мин үрдүбэр күөҕүнэн сөхтөрө
Баараҕай дууп мас суугунуу турдун.

Валентина Яковлева-Чэлгийээнэ
&lt;/poem&gt;
&lt;poem&gt;
*Марта-Мария тылбааһа:*
✨✨✨✨✨✨✨
Соҕотох тахсабын суол тоҕойугар:
Туман быыһа айан суола туртайар,
Сулус сулустуун сэһэргэһэр түүнүгэр
Таҥаралыын куйаар бэккэ сипсиһэр.

Халлаан дьиибэ туругунан куоһанар,
Кини көҕөрүмтүйэр иэнигэр сир утуйар...
Онтон санаам туох айылаах муунтуйар,
Тугу күүттэрэн ол ааспыты аһыйар?

Күүппэппин ээ, мин олохтон тугу да,
Ааспыт олохпун кыратык да аһыйбаппын:
Миэхэ билигин көҥүл уоскулаҥ наада!
Утуйуом этэ, тугу барытын умнаммын.

Ол гынан баран, ииҥҥэ сытар буолбакка...
Үйэм тухары утуйуом тыыннаах турукка,
Түөһүм иһигэр олох күүһэ иһийдин,
Оргууй аҕай үөһэ тыынан билиннин.

Түүн, күнүс мин иэйэр куппун сымнаттын,
Таптал туһунан нарын куолас ылластын,
Онтон үрдүбэр мэлдьи күөххэ сууланан,
Төҥкөйдүн дуу, дууп лабаата, суугунаан.
&lt;/poem&gt;

&lt;poem&gt;
*Мыычаар тылбааһа:*
Соҕотох мин суолга тахсабын...

Соҕотох мин суолга тахсабын;
Туманнаах, суол тааһа дьиримниир;
Чуумпу түүн. Киэҥ куйаар Айбыттыын алтыһар,
Ол сулус сулустуун сэлэһэн,

Халлааҥҥа өрөгөй үрдээтэ,
Күөх сирэм биһигэр сир ийэ утуйда.
Бу туохтан ис кутум ыалдьарый ?
Кэмсинэ, мин тугу күүтэбин ?

Олохтон мин аны тугу да күүппэппин,
Ааспыты сайыһа барбаппын;
Чуумпуну, көҥүлү көрдүүбүн!
Баҕардым утуйан хаалыахпын!

Ол эрэн өлбүттүү буолбатах...
Уһуннук утуйбут киһилии,
Мин түөспэр күүс-күдэх кыламныан,
Тыынартан мин түөһүм эппэҥниэн;

Түүн, күнүс кулгаахпын минньитэ
Ким эрэ тапталы туойуоҕун,
Үрдүбэр модун дууб нөрүйэн
Күөх нуоҕай сэбирдэх суугунуон.
03. 20
&lt;/poem&gt;

&lt;poem&gt;
*Хоһуунай тылбааһа:*
Тумарык нөҥүө тыйыс аартык килбэйэр,
Тахсабын, мин соҕотох айан суолугар:
Чуумпу, курус түүн.Таҥараҕа биһиктэммит,
Арай, сулус сулустуун чуумпутук сипсиспит.

Үрдүк халлаан  үтүөтэ үгүһүн, дьиктитин!
Дьэргэлгэн суһумугар суулана, сир ийэ утуйар...
Онтон миэхэ ыарахан, тоҕо ыалдьабын?
Тугу эрэ кэлтэй күүтэбин? туохтан эрэ хараастабын?

Күүппэппин мин бу олохтон тугу даҕаны,
Аһыйан ылбаппын ол ааспыт кэмнэри;
Мин көрдүүбүн ээ уоскулаҥы, көҥүлү!
Баҕарабын, барыны умнуохпун, утуйуохпун!

Мин баҕарабын үйэ - саас утуйуохпун,
Ол эрээри ииҥҥэ, тыйыс уубар буолбатах...
Өрө тыына, түөспэр толору тыыныахпын,
Ис куппар, олоҕум күүһэ тэҥҥэ нухарыйыан;

Улук күн, уһун түүн, мин иэйиибин имэрийэ,
Имэҥ куолас миэхэ таптал ырыатын ыллыаҕын,
Мин үрдүбэр өрүү күөххэ бигэнэ
Аарыма харыйа хоҥкуйа, суугунуу туруоҕун.
&lt;/poem&gt;

&lt;poem&gt;
*Евдокия Попова-Айыына тылбааһа:*
Соҕотох туруннум мин суолга,
Хойдубут туманым үөһүттэн
Уһун суол лиэнтэлии субуллар.
Уу - чуумпу сатыылыыр түүннэрэ..
Куйаарга абылаҥ
иһийэр,
Сулуһум - сулустуун сипсиһэр.

Киҥкиниир киэҥ
халлаан   кэрэтиэн!
Көҕөрөр суһумҥа
сигэнэ
Ийэ сир утуйар
иһийэ.
Тоҕо сүрэҕим
ыалдьарый,тургута?
Тугу олохтон
күүтэбин муунтуйа?

Олохтон тугу да
күүппэппин,
Ааспыты аһыйа барбаппын.
Арай көрдүүбүн
көҥүлү,уоскулаҥы!
Барыны  тумнан,
утуйуом этэ умнан!

Ол эрэн,өлбүттүү
ииҥҥэ буолбакка
Көннөрү уһуннуук - уһуннук...
Түөспэр олоҕу
билэ эппэҥнии,
Түөспүнэн тыына
түллэҥнии.

Түүннэри - күннэри атаахтата,
кулгаахпын манньыта,
Таптал туһунан
талбаарда,минньигэс ырыа
дьиэрэйдин,
Үрдүбэр өрүүтүн
күөх дууп мас, 
Лабаатын суугунуу хоҥкуттун.
2020 с.
&lt;/poem&gt;

&lt;poem&gt;
*Дьулу Уус тылбааһа*
Соҕотох тахсаммын айаҥҥа турунабын.
Туманы курдат чокуур таастаах суол кылбачыйар,
Түүн нуурал. Кумах куйаар сэргиир таҥаратын,
Ону тэҥэ сулус сулуска тугу эрэ сэһэргиир.

Үөһээ халлаан сүр бодо уонна бэртээхэй!
Далайын күөҕэр сир утуйбут бигэнэн...
Тоҕо кутум ыалдьан, ыар баттаатаҕай?
Тугу эрэ кэтэһэн ду? тугу эрэ аһыйан?

Олохтон дьиҥэ тугу да кэтэспэппин,
Уонна ааспыт туохтан да кэмсиммэккэ,
Бэйэбэр көҥүл уонна уоскулаҥ көрдүүбүн!
Мин арай, барыны умнан туран, утуйуом этэ!

Ол эрэн араҥас тиһэх уутунан буолбакка...
Утуйуом да этэ мин, үйэлэри туххары,
Сүрэхпэр олох күүһэ нуктуо эрэн утуйбакка,
Барбах тыынан түөһү эрэ хамсатардыы.

Ол онно түүнү-күнү быһа бүөбэйдии,
Кылыһах күөмэй тапталбын туойдун,
Арай үйэлэргэ от күөҕүнэн суугунуу,
Хараҥа дууп мас үрдүбэр нөрүйдүн.

*Куочун. Сатай тылбааһа:*
Тахсабын мин суолга соҕотох
Дьапталҕа айан суола иннибэр тэлгэнэр
Чуҥкунуур чуумпу , түүн. Кураайы,  тулам иһийэр
Сулустар сулустуун сипсиһэллэр

Халлаан дьикти туруктаммыт
Сир утуйбут күөххэ сууланан
Тоҕо миэхэҕэ ыараханый,  ыарыылааҕый
Тугу күүтэбиний,  туохтан кэмсинэбин

Тугу да күүппэт курдукпун олохпор мин
Кэмсиммэппин ааспыт олохпуттан
Мин талаһабын көҥүлгэ уонна уоскулаҥҥа
Баҕарабын барыны умнуохпун,  утуйуохпун

Баҕарбаппын тоҥ сир анна,  иин иһигэр иһийэ
Тугу да билбэккэ сытыахпын
Баҕарыам этэ уһун уубун утуйуохпун
Түөспэр олох кыыма иһийиэн , биллэ биллибэккэ тэбиэлии

Уһун күн уонна түүн устата мин кулгаахпар
Нарын куолас таптал туһунан ыллыан
Мин үрдүбэр куруук көҕөрө аарыма дууп 
Төбөтүн хоҥкута лабаата суугунуон
     25 .  03 . . 20  . с
&lt;/poem&gt;

&lt;poem&gt;
*Тупсууна Нам.тылбааһа:*
Соҕотох таҕыстым мин суолга;
Тумарык быыһынан суолум суһумнуур;
Чуумпу түүн. Хараҥарыы көҥүл күөнэ,
Арай сулус сулустуун кэпсэтэр.

Үөһэ Айыыларга үтүө, олус кэрэ!
Ийэ сир иһийэр күөх халлаан суһумугар...
Тоҕо ыарыылааҕый, олус ыараханый?
Тугу күүтэбиний? Туохтан кэмсинэбиний?

Олохтон тугу да күүтэ сатаабаппын,
Ааспыт кэмнэрбин мин олох аһыйбаппын;
Мин көрдүүбүн көҥүлү, холкутуйууну!
Мин баҕарабын умнулла, утуйууну!

Ол эрэн иин тымныы тыыныныы буолбатах...
Баҕарабын сылаас тыын утута кууһуоҕун,
Олох күүһүн түөскэ ыксары тутуоҕун,
Толору тыынынан оргууй суулуоҕун;

Түүннэри, күнүстэри миигин угуттуу,
Таптал туһунан намыын куолас ыллыаҕын,
#утаарыы [[
Мин үрдүбэр өрүү күөҕүнэн чэлгийэ
Хараҥа дууп мас хоҥкуйа суугунуоҕун.
&lt;/poem&gt;

&lt;poem&gt;
                               Вячеслав Хон тылбааһа
Соҕотох тахсабын мин суолга …

&lt;nowiki&gt;&lt;poem&gt;&lt;/nowiki&gt;

Соҕотох тахсабын  мин суолга…

Үөһэттэн алгыстаах киэҥ дуолга.

Чуумпу түүн. Тумаҥҥа килбэйэр таас эрэ,

Сулустар сипсиһэр кэмнэрэ.

Халлааҥҥа дьол таалбыт кэрэтэ!

Сир нуктуур көҕөрөр тунаарга…

Туох ыарык санаабын кээрэтэр?

Күүтүү дуу, аһыы дуу үксээтэ?

Олохтон мин тугу күүтүөмүй,

Ааспыты аһыйан өллөмүй;

Суохтуубун көҥүлү, бокуойу!

Кууһууй эн, уоскутар утуйуу!

Сир аннын тымныыта буолбатах...

Үйэҕэ сыттарбын ол уубар,

Сылааспын мин түөспэр бигээммин,

Тыыннаахпын, тыынарбын билэммин;

Күннэри-түүннэри истэммин

Тапталы уруйдуур куолаһы,

Үрдүбэр кэхтибэт дууп маһым

Хаһан да уурайбат сипсиэрин.

&lt;&lt;nowiki&gt;&lt;poem&gt;&gt;&lt;/nowiki&gt;

&lt;poem&gt;
*Суһум тылбааһа:*
Иннибэр айаным суола тыргыллар
Соҕотох тахсабын мин суолбар.
Чуумпу түүн.
Иһийбит барыта.
Сулус сулустуун кэпсэтэр.

Халлааҥҥа дьикти да кэрэ!
Сир ийэ утуйар күөҕүнэн суһумнуу...
Бу туохтан долгуйар ис кутум?
Бу туохтан кэмсинним,
Олохтон мин тугу күүтэбин?

Олохтон тугу да күүппэппин,
Ааспыты аһыйбат эбиппин,
Көҥүлү,уоскулаҥ санааны!
Барытын умнуохпун уонна
Утуйуохпун баҕардым.

Иинтэн аргыйар уһуун да  уунан утуйуу буолбатах...
Тыынарбар мин түөһүм
Эппэҥнии хамсыаҕын,
Түөспэр баар күүһүм
Эрчими эбиэҕин.

Санаабын манньыта
Түүннээх күнүһүн
Таптал туһунан минньитэ
Өрүү күөх маһым суугунуу кэпсиэҕин.
&lt;/poem&gt;
Турабын мин суолга соҕотох:
Тумарык быыһынан ыйдаҥа тыгар:
Уу-чуумпу. Куйаар айбыкка бэринэр,
Сулус сулустуун алтыһар.
Халлааҥҥа барыта дьикти, чиҥ!
Сир ийэ ньимийэ иһийбит...
Тоҕо мин дууһам айманар?
Туохтан туоххаһыйан ылар?
Аны олохтон тугу  да күүппэппин.
Ааспыты да аһыйа кэмсиммэппин:
Мин көҥүлү, уоскуланы таламмын
Уһуннук утуйуохпун баҕарабын!
Ол эрээри тыбыс тымныы
Түлүк ууга баҕарбаппын...
Тыыннаахпын биллэрэн
Түөспэр олох тыына илгийдин.
Түүннэри -күннэри тапталы уруйдаан
Аттыбар кэрэ куолас ыллаатын,
Үрдүбэр ерүүтүн үрдүккэ талаһа
Баараҕай мас көҕөрө чэлгийдин!

Маргарита Габышева

&lt;poem&gt;
Сэгэлдьийэ Чээлэй тылбааһа:

Тахсабын айан аартыгар соҕотох;
Тумаҥҥа килбэчийэр таас суолум;
Чуҥкуйбут ый Күн айыылыын алтыста;
Сулус сулуска мичийэ хардарда.

Куйаар кэрэ, дьикти, чаҕыл күүрээнэ!
Сир ийэ күөх нууралга сууламмыт...
Сүрэх тоҕо ыар баттыкка бэриннэ?
Ахтылҕан кыната тоҕо хам кууста?

Кэмсиммэппин ааспыт олох күннэрин,
Кэтэспэппин олох ураты кэмин.
Тардыстым көҥүл уоскулаҥ туонатыгар
Тугу барытын умнан иһийиэхпин!

Үйэлэргэ утуйуохпун баҕардым,
Өлүнньүк уҥуоҕар сүгүрүйүмэҥ...
Мин түөһүм күүскэ өрүтэ түллэҥнээн
Олох күүһүгэр бигэнэн сыламныа;

Кырдьаҕас чиргэл дууп мас миигин таптыы
Хоҥкуйуо сэргэхтик, сэмээр сэһэргиэ,
Күн-дьыл эргииригэр миигин бүөбэйдээн
Минньигэс дорҕоон ырыанан күндүлүө

&lt;/poem&gt;

&lt;poem&gt;
                    
Тахсабын соҕотох мин суолга
Тумарык быыһынан таастаах суол килбэйэр.
Чуумпу түүн.Кумахтаах куйаара
Таҥара айбытын бүтүннүү ылынар,
Сулустуун сулуспут  кэпсэтэр.

Халлааммыт үрдүктэн дьиктитик киэмсийэр! 
Күөх нуурал анныгар сир ийэ утуйар...
Бу тугу аһыйан, долгуйа күүтэн дуу,
Бу тоҕо миэхэҕэ барыта уустугуй?

Олохтон тугу да эрэйэр санаам суох,
Ааспыты даҕаны аһыйан туһа суох;
Арай,мин көҥүлү көрдүүбүн !
Утуйуох этим мин,тугу да умнаммын !

Ол эрэн өлбүттүү тымныы иин билбэккэ...
Үйэ саас сыттарбын утуйбут кэриэтэ,
Түөспэр мин бу олох күүстэрин уоскута,
Тыыныаҕым чуумпутук биир тэҥник,нуурайа;

Түүннэри-күннэри истиэҕи баҕара,
Тапталы туойары, манньытар куолаһы,
Баҕарыам, үрдүбэр өрүүтүн көҕөрөн,
Модун дууп хоҥкуйа суугунуу туруоҕун.

Айылҕаана
Чурапчы
&lt;\poem&gt;</text>
      <sha1>a980adtg4oem8ntovn55nzaxzd9ca79</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сергей Есенин хоһоонноро Сайа тылбааһыгар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1786</id>
    <revision>
      <id>7216</id>
      <parentid>7215</parentid>
      <timestamp>2020-03-28T16:09:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Наталья Михалёва-Сайа</username>
        <id>1565</id>
      </contributor>
      <origin>7216</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5439" sha1="31953nffcw5ufbvb7hcno1opca6jwoo" xml:space="preserve">&lt;poem&gt;
'''Сергей ЕСЕНИН''' 
Не жалею, не зову, не плачу,
Все пройдет, как с белых яблонь дым.
Увяданья золотом охваченный,
Я не буду больше молодым.
Ты теперь не так уж будешь биться,
Сердце, тронутое холодком,
И страна березового ситца
Не заманит шляться босиком.
Дух бродяжий! Ты все реже, реже
Расшевеливаешь пламень уст.
О моя утраченная свежесть,
Буйство глаз и половодье чувств.
Я теперь скупее стал в желаньях,
Жизнь моя! иль ты приснилась мне?
Словно я весенней гулкой ранью
Проскакал на розовом коне.
Все мы, все мы в этом мире тленны,
Тихо льется с кленов листьев медь...
Будь же ты вовек благословенно,
Что пришло процвесть и умереть.

          '''***'''
Аһыйан, ыҥыран, айманан
Бу ааһар күөх сааһы туппаппын,
Хаһыҥҥа ылларбыт сэбирдэхтии
Аны мин эдэркээн буолбаппын.

Билигин кыраттан долгуйан
Сүрэҕим, нүөлүйэ түспэккин,
Хатыҥнаах хампа күөх дойдукам,
Санаабын кучуйан илпэккин.

Уоскуйбат мин кутум иччитэ!
Тойугум дуолуттан эн куоттуҥ...
Ханнаҕын, ол санаам күүрээнэ,
Ол иэйиим халаана, ханнаҕын?

Ырам да билигин ырааппат.
Олоҕум? Түһээтим дуу, тугуй?
Тэтэркэй сарсыарда эрдэлээн
Мин дьолтон күрэммит курдукпун.

Бары да, бары да барыахпыт,
Көмүс дуй тохторун сырсаммыт...
Ол иһин мэлдьитин алҕаннын
Бу тыллаат, кэхтэри күүтэрбит.

'''КЛЁН ТЫ МОЙ ОПАВШИЙ''' 
Клен ты мой опавший, клен заледенелый,
Что стоишь, нагнувшись, под метелью белой?
Или что увидел? Или что услышал?
Словно за деревню погулять ты вышел
И, как пьяный сторож, выйдя на дорогу,
Утонул в сугробе, приморозил ногу.
Ах, и сам я нынче чтой-то стал нестойкий,
Не дойду до дома с дружеской попойки.
Там вон встретил вербу, там сосну приметил,
Распевал им песни под метель о лете.
Сам себе казался я таким же кленом,
Только не опавшим, а вовсю зеленым.
И, утратив скромность, одуревши в доску,
Как жену чужую, обнимал березку.
            
          '''***'''
Сулумах күлүөнүм, чоҥкуйа мууһуран
Соҕотох турдаххыан, тибиини утаран...

Түҥнэри төлкөлөөх билгэни сэрэйдиэҥ?
Дьиэҕиттэн ол иһин тахсаҥҥын түбэстиэҥ?

Туораттан көрөннөр итирик харабыл
Атаҕын үлүппүт дииллэрэ эрэбил.

Бэйэм да эн киэпкин кэтиэхчэ курдукпун,
Бу киэһэ мин дьиэбин булуом дуо, билбэппин.

Мин суолбар көрсүбүт хас маһы аахтара
Сайыны ыллаатым, силлиэлиин куотуһа.

Эн курдук тулуурдаах чиҥ мастыы сананным,
Ол эрэн өссө да чээл күөхтүү өргөйдүм.

Сиэр-майгы диэн тугун олох да умуннум,
Көрсүүм диэн хатыҥы алҕаска мин куустум.

'''БЕРЁЗА'''
Белая берёза
Под моим окном
Принакрылась снегом,
Точно серебром.

На пушистых ветках
Снежною каймой
Распустились кисти
Белой бахромой.

И стоит береза
В сонной тишине,
И горят снежинки
В золотом огне.

А заря, лениво
Обходя кругом,
Обсыпает ветки
Новым серебром.

'''КЫЫС ХАТЫҤ'''
Кылбаа маҥан кыыс хатыҥ
Турар түннүк анныгар,
Үрүҥ көмүс хаар хаһыҥ
Күлүмүрдүүр санныгар.

Хаардаах намчы лабаалар
Нуоҕайдара буоланнар
Намылыһан түспүттэр
Маҥан хаар бытырыыстар.

Оннук турар кыыс хатыҥ
Уу чуумпуга нуурайан,
Кыһыл көмүс уот кыымын
Кыырпах хаарга оонньотон.

Онтон күн аат харата
Хатыҥ тула эргийэр,
Хаардаах намчы лабааҕа
Хаттаан көмүһү ыһар.
2017 сыл.
&lt;/poem&gt;</text>
      <sha1>31953nffcw5ufbvb7hcno1opca6jwoo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сайа. Хоһоон уонна хомуһун. (&quot;Тыыннаах тылбаас&quot; кинигэҕэ киирии тыл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1787</id>
    <revision>
      <id>7218</id>
      <parentid>7217</parentid>
      <timestamp>2020-03-28T16:21:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Наталья Михалёва-Сайа</username>
        <id>1565</id>
      </contributor>
      <origin>7218</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34122" sha1="s62u9rmtgrkowjgxzjtzt7u7khstvcf" xml:space="preserve">'''ХОҺООН УОННА ХОМУҺУН
(&quot;ТЫЫННААХ ТЫЛБААС&quot; кинигэҕэ киирии тыл)'''

              Ардыгар саныыбын ээ: бу мин тоҕо хоһоон суруйабыный? Онно сиэттиһиннэрэ өссө биир санаа ситэн кэлэр: тоҕо киһи хоһоону ааҕарый? Дьиҥэ, хоһоону суруйбакка да, аахпакка да эмиэ олоруохха сөп буоллаҕа, оннук олороллор даҕаны...
Айар киһи айаары кэлбитин туһунан бастаан өйдөөбөккө эрээри айар. Онтон сир бары дьолуттан ордук долгутуулааҕа, ордук иэйиилээҕэ, ордук ымсыылааҕа - табыллыбыт айымньы буоларын өйдүүр. Ол эрээри орто дойду олоҕун бары оҕуруктаах суолларыттан биири эрэ - арыт сибэккинэн симэнэр, арыт оронон тахсыбат оборчоҕор кубулуйар айар соргу эндирдээх айанын &quot;бу мин аналым&quot; диэн талан ылар, дьылҕа-төлкө оҥостор бэрт аҕыйах буолар эбит. Үгүспүтүн аһыыр-таҥнар кыһалҕа, ийэ-аҕа буолбут иэс, сороҕу соло-дуоһунас сырсыыта айар үлэ хорук суолуттан туоратар, үрдүттэн көрдөххө тобус толору курдук эрээри, арыйдахха - улам кураанахсыйар олоҕунан олордор. Чиэс-бочуот үрдүгэр, албан аат далбарыгар сылдьан аттаммыттар биир-икки чараас кинигэлээх, соччото суох олохтоох Варвара Потапова, Альберт Бүлүүйүскэй, Сабарай Илгэ курдук дьон айар дьылҕаларыгар, сылтан сыл сырдаан иһэр ааттарыгар баҕар, ымсыыра саныахтара... Кинилэри мин алгыстаах аналларын олох быстах уйгутугар атастаспатах, айар дьоҕурдарын таҥнарбатах толору олохтоох, күүстээх санаалаах айааччылар эбит дии саныыбын.
Тоҕо мин хоһоон суруйабыный? 
             ...Эдьийдэрим-убайдарым оскуолаҕа үөрэнэ бардылар. Дьонум үлэлэригэр. Миигин кытта күөх тастаах, онно улахан күн төгүрүгэ уонна чыычаахтар көтөн иһэллэрэ ойуулаах &quot;Чыычаахтар күнү көрсөллөр&quot; диэн кинигэ баар. Мин кинини кытта соҕотоҕун хаалаары дьиэттэн хаһан бары баралларын кэтэһэн да биэрэбин ээ! Билэбин: билигин ол кинигэбин арыйа баттыам уонна туох эрэ дьикти тэтимҥэ олорсуом... Ол тэтим дьиэм аанын арыйбакка арыйан, атахтарбын хаамтарбакка хаамтаран, киммин-туохпун олоччу да умуннаран, кэрэ кэпсээннэрин кэритэ үрдүк долгунугар олордон илдьэ бара туруо... 
Ити Бүөтүр Тобуруокап кинигэтин ис хоһоонун оччолорго ырыҥалаан өйдүүр кыаҕым суох, өссө сорох тылларын букатын да билбэт буолуом эрээри, кинигэҕэ суруллубуту барытын: саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри өйбүттэн ааҕан, дьону соһуталыыр этим, оннук киһи оскуола маҥнайгы кылааһыгар киирбитим. Ити кинигэ иннинэ эмиэ түбэспиппин барытын ааҕан иһэрим да, ол курдук ылларбыппын өйдөөбөппүн. Билигин санаатахпына, Тобуруокап хоһоонунан суруйбут буолан миигин умсугуппут, поэзиялыын аан бастаан көрүһүннэрбит, аптаах тэтим диэн баарын биллэрбит, айааччы-суруйааччы буолар айылҕабын арыйбыт эбит.
             Оҕо сылдьан Сергей Есенини мэтириэтиттэн көрөн, төһө да ардыгар хамса уобуулаах уонна бинсээк таҥастаах буоллар, остуоруйа Иван Царевиһын курдук өйдүүрүм. Ол курдук кини Кэрэни, Кэрэ Уоланы кытта дьүөрэлэһэн мин өйбөр киирбит.  Онтон оскуолаҕа үөрэнэр кэммэр кини &quot;Береза&quot; диэн хоһоонунан сүрэхпэр туналҕан сырдыгы тыктаран, эмискэ киирэн кэллэҕэ дии. Онтон &quot;...не жалею, не зову, не плачу...&quot; Ким да буол, биирдэ аахтыҥ да үйэ-саас умнуллубаттыы санааҕар суруллар, эмиэ да хараастыы, эмиэ да уоскуйуу араҕас сэбирдэҕинэн ардыыр, иэйии-куойуу ураты туругар киллэрэр хоһоон... 
             1995 сыллаахха күһүн Москуба Переделкинотыгар суруйааччылар айар дьиэлэригэр Венера Петровалыын сынньаммыппыт. Ол күһүн көмүһүгэр-алтаныгар сууламмыт Москуба Сергей Есенин төрөөбүтэ 100 сылын бэлиэтиирэ. Есенин, Москуба уонна күһүн хайдах эрэ бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэр, киэргэтиһэр курдуктара. Төрөөбүт күнүгэр Тверской бульварга пааматынньык аһыллыытын тыһыынчанан дьон быыһыгар үтүрүһүү-анньыалаһыы күүһүнэн да буоллар, чугастан тиийэн көрбүппүт, суруйааччы Сойууһун ыҥырыы билиэтинэн Колоннай саалаҕа буолбут үбүлүөйдээх тэрээһиҥҥэ сылдьыбыппыт. Ол тухары Москуба баараҕай күлүөн уонна тирэх мастара кини романстарын ыллаһа, эмискэ көмүс ыһыаҕынан ытылла, бөдөҥ таммахтарынан саккыраан ыла Есенин поэзиятыгар сүгүрүйээччилэри кытта тэҥҥэ тыынар, долгуйар курдуктара.  Көтөр аалга олорон дойдубар төттөрү айаннаан иһэммин өйдөөбүтүм, төбөм иһэ биир кэм &quot;не жалею, не зову...&quot; эбит. Санаан ылбытым: сахалыы итинник киһиттэн арахпат абылаҥнаах хоһоон баар дуо - диэн.  
             Ол кэнниттэн Москубаҕа кэлэр сырыым 1999 сыллаахха тосхойбута. Эмиэ көмүскэ-алтаҥҥа сууламмыт Москуба бу сырыыга улуу Пушкин төрөөбүтэ 200 сылын бэлиэтиирэ. &quot;Очей очарованье&quot; үгэнэ. Мин кинини кытта билсиһиим &quot;Балыксыт уонна балыкчаан туһунан остуоруйа&quot; диэнтэн саҕаланна быһыылааҕа. Остуоруйаны сахалыы аахпытым, билигин санаатахха, наһаа үчүгэй тылбаас эбит. Оччолорго кинигэни суруйар суруйааччы, бэйиэт диэн дьон баалларын билбэт буоллаҕым, ол эрээри ити остуоруйабын Пушкин диэн киһи суруйбут диэн тоҕо эрэ чопчу өйдүүрүм.
             Ол үбүлүөйдээх сыл Сэмэн Руфов көҕүлээһининэн Пушкин лирикатын чыпчаал айымньытын: Анна Керҥҥа анаммыт хоһоону сахалыы тылбаастааһыҥҥа күрэх биллэриллибитэ. Мин испэр түмүк тахсарын олус долгуйа уонна ис испиттэн кычыгылана кэтэспитим: дьэ, хайдах эрэ тылбаастыыллар! Ол саҕана бэйэбэр холонон да көрөр санаа киирбэтэҕэ - улуута бэрт ээ, Пушкин! Онтон күрэх түмүгүнэн тахсыбыт кинигэни алҕаска түбэһэн ааҕан баран, мэктиэтигэр олорбот да, утуйбат да буолбутум: Пушкин хоһоонун алыба сүтэн хаалбыт этэ... Балачча тылбаасчыт, ол иһигэр саха тыллаах таптыыр-ытыктыыр суруйааччылара, бэйиэттэрэ кыттыбыттар этэ. Ол эрээри... &quot;Сахам тыла нуучча абылыыр-долгутар хоһоонун иэйиитин кыайан тиэрдибэт эбит&quot;, - диэн хом санаалаах хонуктарым буолбуттара. 
Онтон ким эрэ соруйар дуу, дьарыйар дуу саҥата иһиллэргэ дылы гыммыта (киһи бэйэтин ис санаата дорҕоонноохтук саҥаран кэлээччи дии): &quot;Дьэ, оччоҕо бэйэҥ тоҕо тылбаастаан көрбөккүн? Дьон үлэтиттэн астыммакка муҥнанаҕын? Бэйэҥ эмиэ бэйиэккин буолбатах дуо?!&quot; Кырдьык даҕаны! Тоҕо бэйэм ылсан көрбөппүнүй? Итинник,сыыр хааһыгар турдаххына кэннигиттэн үтэр курдук санаа миигин тылбаас диэн уустук эрээри умсулҕаннаах дьарыкка умса анньан, аҕалбыта. 
             &quot;Как гений чистой красоты...&quot; - бу строка тылбааһыгар элбэх бөрүө тостубута биллэр. Кэрэ генийэ, Кэрэ куо, о.д.а. Гений - дьиҥэ нууччаҕа эмиэ киирии тыл эрээри, дорҕооннорунан, сүһүөҕүн эридьиэһинэн атыҥыраппатах, онон нуучча бэйэтин тылын курдук бэрт кэбэҕэстик туттуллар буолбут. Оттон саха тылыгар кинини бэйэтинэн тутта сатаатахха, тылбыт ылыммат; туора тыас дуу, эбэтэр олох атын боруода ат саха сылгытын үөрүгэр киирбитин курдук туспатык-туоратык көстөн, хоһоон курдук уйан айымньыны олох алдьатан, ыһан кэбиһэр эбит. Саха бэйэтэ эппитин курдук бу строканы оччоҕо хайдах тылбаастыахха? Гений диэн - улууттан улууну этэр буоллахтара дии. Арай кэрэ генийин &quot;кэрэттэн кэрэ&quot; диэтэххэ? Ити курдук мучумаан кэнниттэн строка бэрт судургутук иһиллэр &quot;кэрэттэн кэрэни билбиппин&quot; диэн көрүҥнэммитэ. Бу строканы таһаарыым - тылбааска мин бастакы кыайыым дии саныыбын. Пушкин хоһоонун долгунун хабан ылбыт курдук буолбутум, салгыы тылтан тыл бэйэтэ сиэттиһэн тахсан испитэ. 
             Арай бу &quot;сахалыы Кернмын&quot; ахта сылдьар буолан хааллым. Быыс буллум да тэтэрээппин арыйан хос-хос ааҕабын уонна бэйэм да билбэппинэн ымайан олорор буолабын. Өйдөнөн кэлэн, күннээҕи түбүккэ умсабын, ол эрээри тэтэрээппэр миэхэ туох эрэ сырдыык-сырдык, &quot;кэрэттэн кэрэ&quot; кистэнэн сытарын билэрбиттэн дьоллонобун. 
              Итинтэн тэптэрэн били миигин ураннык аалар &quot;Не жалею...&quot; диэн Есениным хоһоонугар киирсэн көрүөхпүн баҕардым. Манна эмиэ бастакы күпүлүөккэ &quot;как с белых яблонь дым&quot; диэн этии эрэйдээбитэ. Яблоняны саха тыла эмиэ ылыммат, сатаммат диэн тыбыыран таһаара турар. Яблоня сибэккилээн тыллар кэмэ - саас, от-мас саҥа көҕөрүүтүн кэмэ. Онтон таһаараммын, &quot;все пройдет как с белых яблонь дым&quot; диэни: &quot;бу ааһар күөх сааһы туппаппын&quot; диэн тылбаастаабытым. Ол кэнниттэн &quot;проскакал на розовом коне&quot; диэн уустук түгэн баарын - ол тэтэркэй аты тэтэркэй сарсыардаҕа кубулутан быһаарбытым. Бу хоһоону урут ким эмэ сахатыппытын булбатаҕым, Есенини сөбүлээн тылбаастыыр Афанасий Илларионов да хомуурунньугар суох этэ. Баар да буоллаҕына, көрбөтөх, онтон мэһэйдэппэтэх эмиэ үчүгэй.
              Билигин көрдөхпүнэ, бу икки бастакы тылбаастарбар улуу бэйиэттэр рифмаларын эҥин тутуһа сатаабакка, тыынын, сүргэтин биэриигэ охтубут, кыһаллыбыт эбиппин: кырдьык, көҥүл тылбаас. Күн сирин көрбүттэрэ уон аҕыс сыл буолбут эбит, ол тухары биир да тылы ааптар быһыытынан ити икки тылбааска көннөрбөтүм, илиим барбат.
              2000 с. мин &quot;Бүгүн түүн&quot; диэн иккис кинигэбин: хоһооннор уонна кэпсээннэр хомуурунньуктарын бэлэмнии сылдьан &quot;тылбаастарбын киллэрэбин дуу, суох дуу?&quot; диэн уустук толкуйга түспүтүм. Наһаа улахан дьон аатын, айымньыларын кинигэбэр киллэрэн кэбиһэрим төһө табыгастааҕа буолла диэн улаханнык симиттибитим. Ол эрээри айымньы хайаан да күн сирин көрөөрү айыллар. Ити &quot;для себя&quot;, &quot;в стол&quot; айабыт дииллэрин мин соччо ылыммаппын. Наһаа күүһэ суох айымньылар эрэ &quot;в стол&quot; сөбүлэһэн сыталлар ини. Айымньы бэйэтэ ис иһиттэн эрчимнээх буолар, кинини хаайан-тууйан сытыарар буоллаххына атынынан дьайан, түүлгэр-биккэр кытта киирэн, син-биир тахса сатыыр. Онон ол үйэлэр алтыһыыларыгар тахсар кинигэбэр &quot;Холонуу&quot; диэн килбик төбөлөөн (кырдьык да, холонуулар эрэ буоллахтара), Пушкинтан, Есенинтан, Блоктан, Гумилевтан, Ахматоваттан биирдии тылбаастары киллэрбитим.
&quot;Бүгүн түүн&quot; кинигэм тута атыыланан бүппүтэ. Сотору буолаат, Алексей Егоровтаах Пушкиным тылбааһын романс гынан ыллаабыттара иһилиннэ, онтон Күннэй-Уля Сергучева Есениммин музыкаҕа ууран, &quot;Дьолуо&quot; бөлөххө ыллаппыт диэн буолла. Алексей Егоров миигин көрсөн баран: &quot;Үҥэрбэр, иэйэрбэр, таптыырбар/ Айыы да, аанньал да суох этэ...&quot; - диэтэ. Миигин көрөөт саҥа аллайбытыттан таайдахха, ити кини ордук сөбүлээбит строкалара быһыылаах (Без божества, без вдохновенья,/ Без слез, без жизни, без любви...). 
              Онон, мин тылбаастарбын музыканнар аан бастаан сэргээбиттэрэ. Онтон суруйааччылар өттүлэриттэн куһаҕан да, үчүгэй да диэн этиини истибэтэҕим, истэ иликпин. Бу кэнники ватсап диэн үөдүйүөҕүттэн, тылбаастарым иккистээн тыын ылбыт курдук, дьон-сэргэ билиитигэр киэҥник тарҕаннылар, үгүс дьон сахалыыта оригиналыттан итэҕэһэ суох диэн, өйдөрүттэн ааҕарга үөрэтэр айымньылара буоллулар.
              Суруйааччылар эйгэлэригэр саҥа үйэҕэ үктэнэн баран тылбааска көҕүйүү, сэбиэскэй кэмнээҕи тылбаастары сөргүтүү саҕаланна. 2012 с.&quot;Уйаҕас дууһаны уйгуурдан&quot; уонна 2015 с. &quot;Родники поэзии России/ Арассыыйа уран тылын сүмэтэ&quot;  нууччалыыттан сахалыы тылбаастар хомуурунньуктара таҕыстылар. Иккис кинигэҕэ Пушкиным тылбааһа сурук бэлиэтэ суох уонна Есениным биир күпүлүөтэ көтүтүллэн киирбит этилэр. Хомуйан оҥорооччулар олус көтүмэхтик сыһыаннаспыттар диэн хомойдум.
              Ити кинигэлэри таһынан биирдиилээн дьон ким хайдах кыахтааҕынан тылбаас кинигэлэрин таһаартаатылар. Олортон ордук тас көстүүтүнэн уонна &quot;саха тылын байытта&quot; диэн күүстээхтик хайҕаммытынан, Омар Хайям рубаиларын Сэмэн Тумат тылбаастаабыт кинигэтэ болҕомтону тардар. Мин Хайям уонна Шекспир суруйууларын эмиэ ол 2000 сыл эргин дьарык гына сылдьыбыттаахпын. Ол холонууларбын хос-хос ааҕан тоҕо эрэ дуоһуйбат-астыммат этим, кинилэр тахсарга, көстөргө да бэйэлэрэ тиэтэйбэт курдуктар этэ. Онон, улуу дьон өркөн өйдөөх этиилэрин ис хоһоонун кыайан арыйбатахпын билинэн, тылбаастарбын &quot;тоҥорон&quot; кэбиспитим.  
              Төһөтүн да иһин, киһи-киһи атын-атыннык да өйдүүр буолар эбит, биир айымньыны! Тумат тылбаастара тахсыбытын кэннэ, ол &quot;тоҥорбут&quot; Хайяммын ыламмын, норуодунай суруйааччы тылбааһын кытта дьээбэҕэ тэҥнээн көрдүм.
&lt;poem&gt;
Сегодня оргия, - с моей женой,
Благородной дочкой Мудрости пустой
Я развожусь! Друзья, и я в восторге,
И я женюсь на дочке лоз простой... (Омар Хайям)

Бүгүн иирсээн, ый-хай – ойоҕум сордооҕу булла,
Баҕарбыт оҕоҕо, онто көҥдөй эрэллии тоҕунна,
Арахсабын! Доҕотторуом, өрөгөйүм дьэ кэллэ,
Аҕалыам саҥа ойоҕу дьадаҥы дьонтон... (Тумат)

Бүгүн миэхэ дьалыҥ күнэ. Ойохпунуун -
Кылаан Толкуй кындыа тоҥуй кыыһыныын
Арахсабын! Атастарыам, уонна мин өрөгөйдүүм,
Талах сэмэй кыысчаанын сүгүннэрэн аҕалыым... (Сайа)
&lt;/poem&gt;
              Мин бу рубаига өй-санаа, уустук толкуй үлэтиттэн сылайбыт, эбэтэр онтон туох да үтүөнү көрбөтөх Омар Хайям ол дьарыгыттан арахсан, таптыыр утаҕын - талахха үүнэр виноград (дочка лозы простой) сүмэтин аҕалан, үөрэ-көтө сынньанар баҕаламмытын ханарытан эппит диэн өйдөөбүтүм ээ... 
Рубаи нууччалыы тылбааһыгар үксүгэр aaba, эбэтэр aaaa рифмалар туттуллубуттар. Персиялыы тылыгар хайдаҕа эбитэ буолла? Саха тылын уратыта буолара дуу, миэхэ рубаи үксүн aabb, aaaa, өссө abaa рифмаланан тахсар эбит.
              Тылбаастарбын туспа кинигэнэн таһаарарга санааны аан бастаан Госдуума дьокутаата Федот Тумусов эппитэ. Үбүлүүргэ бэлэм этэ да, бэйэм кыанан хомуллубатаҕым. Онтон хас да сыл буолан баран дьэ хомунаммын, хонон баран дорообо диэбиккэ дылы, хайдах киниэхэ көтөҕүллэн тиийиэхпиний? Ол туһунан биир дойдулаахпар Матвей Евсеевкэ этээппин кытта, &quot;таһаарыахха&quot; диэн биир тылынан булгуччу этэн кэбиспитэ. Матвей Николаевич улахан промышленность салайааччыта эрээри, саха норуотун духуобунай олоҕугар холобур туттуохха сөптөөх сүдү суолталаах түгэннэри ис санаатыттан, биир махтал тылы эрэйбэккэ, быһаарыылаах кэмнэригэр онон өҥ туттубакка, аҥардастыы оҥорон кэллэ. Ол курдук тус бэйэтин хамнаһыттан улуу Өксөкүлээх айымньыларын толору хомуурунньугун, улуу Алампаҕа пааматынньыгы, М.Н. Тимофеев-Терешкин айымньыларын хомуурунньугун, онтон да атын, киһи ааҕан сиппэт элбэх кинигэлэрин үбүлээн таһаарбыта. Билигин Сунтаарга өрөспүүбүлүкэ салалтата улахан быыбар иннинэ эрэннэрэн баран, кэнники тоҕо эрэ умнубут тутуутун - култуура уонна духуобунас уораҕайын эмиэ тус бэйэтин үбүнэн саҕалаата. Кини ийэтэ Токуева Зинаида Александровна биһиги Түбэйбитигэр кийиит буолан кэлэригэр хас да кууллаах эбитэ үһү. &quot;Баай кийиит кэлбит&quot; диэн олохтоохтор бэккэ сэҥээрэн манаспыттара, арай ол кууллара тобус толору кинигэ буолан хаалбытыттан сөхпүттэрин мэлдьи кэпсиир буолар этилэр. 
Онон &quot;Тыыннаах тылбаас&quot; диэн, суруйааччы аатырыахпыттан бастакы халыҥ тастаах, өссө өҥнөөх оҥоһуулаах кинигэлэнэр буоллум. Улахан бэйиэт Борис Павлов салайааччылаах &quot;Көмүөл&quot; диэн күүстээх ааттаах издательство көрөн-истэн таһаарда.
              &quot;Тыыннаах тылбааска&quot; үөһэ этиллибиттэртэн ураты Уильям Шекспир, Михаил Лермонтов, нуучча поэзиятын Үрүҥ көмүс үйэтин бигэргэппит Александр Блок, Николай Гумилев, Анна Ахматова, Марина Цветаева, Осип Мандельштам, кыргыс уонна башкир бэйиэттэригэр тылбаастарым киирдилэр. Кыргыстары уонна башкирдары сорудах курдук тылбаастаабыппыт, онон бэйэм талан ылбыт хоһооннорум буолбатахтар. Арай Бактыгуль Чотурова хоһооннорун кинигэтиттэн талбытым, төһө да нууччалыы тылбаас нөҥүө буоллар, кинини мин өйдөөтүм уонна хайҕаатым диэхтээхпин.
Блок &quot;Незнакомкатыгар&quot; санаммытым диэн: &quot;и вижу берег очарованный и очарованную даль&quot; диэн улуу строкалары тылбаастаан көрөөрү. Ол &quot;Бүгүн түүн&quot; кинигэбэр быһа тардыы эбит буоллаҕына, &quot;Тыыннаах тылбааска&quot; балачча уһун хоһоон бүтүннүү тылбаастаммыта киирдэ. Ресторан, пьяницы, &quot;истина  в вине&quot; бэйэтэ даҕаны сахалыы саҥардыахха диэтэххэ, эрэдээктээх тыллар, этиилэр, өйдөбүллэр. Урут ким эмит тылбаастаабытын булан аахпатым. Мин Блок бу хоһоонугар туттубут кириэстии abab рифматын тутустум, онон олус көҥүл тылбаас буолбатах.
               Лермонтов &quot;Парус&quot;, Есенин &quot;Береза&quot; оскуола бырагырааматыгар киирбит хоһоонноругар холонон көрдүм уонна киэп, тыл-өс да өттүнэн уустук айымньыга үлэлиирдээҕэр, истэ түһүөххэ судургу, көннөрү тылларынан суруллубут хоһоону тылбаастыыр сүүс төгүл ыараханын итэҕэйдим. Сахалыы маҥан хатыҥ да, маҥан хатыҥчаан да Есенин &quot;белая береза&quot; диэнин сатаан толору эппэт ээ. Сахалыыга атын хатыҥ көстөр. Арай &quot;кыыс хатыҥ&quot; диэтэхпинэ Есенин ол түннүк анныгар турар кылбаа маҥан хатыҥын кытта сөпсөһөр...  
               Тылбаас диэн киһи бэйэтин төрөөбүт тылын күүһүгэр эрэниитэ, кини кыаҕын толору арыйарга сыралаһыыта буолар. Хайдах эрэ икки тэҥнээх тустуугу түһүлгэҕэ киллэрэн, эрбии биитин курдук киирсиһиннэрэн дуоһуйууну ыларга тэҥнээх. Ол эрэн эн бэйэҥ киһиҥ хайаан да ситиһиилээх мантан тахсыахтааҕар кыһаллаҕын, ол табылыннаҕына, сыралаах киирсии кэнниттэн кыайыы өрөгөйүн билбит спортсмен илиитин өрө көтөҕөрүгэр тэҥнээх муҥутуур үөрүүнэн туолаҕын. 
               Тылбаасчыт тылбаастыыр киһитин айымньытын, олоҕун эрэ буолбакка, ол кэмнээҕи быһыыны-майгыны эмиэ сүрүннээн билэрэ ирдэнэр. Кини эрэ буолбатах - ааҕааччы эмиэ. Холобур, Анна Ахматова &quot;Летний сад&quot; хоһоонугар онно турар скульптуралар кинини эдэрин өйдүүллэрин этэр, онтон &quot;а я их - под невскою помню водой&quot; диир. Ити строканы тылбаастыырга, Ахматова Нева хаатыттан тахсыбыт сылыгар хотугу куоратыгар баарын, онно статуялар уу анныгар буолбуттарын көрбүтүн таайыахха сөп. Нева ити кэмҥэ улаханнык халаанныы сылдьыбытын билбэт киһи, бэйиэт ити этиитин өйдүө да суоҕун сөп. Оттон Гумилев Киев куораты тоҕо &quot;логово змиева&quot; диирэ буолуой? Түҥ былыр, Днепр кытылыгар олорбут славяннар үөҥҥэ үҥэллэрэ биллэр. Гумилев Ахматованы кэргэн ылан баран &quot;колдуньяҕа&quot; холоон, христианскай итэҕэлгэ утары туруорар. Ол курдук ураты дьон холбоспуттар. Дьиҥэ, таҥаралара биир - хоһоон, поэзия буоллаҕа эбээт. Билигин ити кэмнээҕи бэйиэттэр олохторун, сиэрдэрин-майгыларын үгүс холобурдары туоһу оҥостон, сиилиир-сэмэлиир түгэннэрэ баар: куһаҕан ийэ-аҕа этилэр, содур майгылаах этэ, иирсэллэр-үөхсэллэр этэ... диэн. Мин бу дьоммун көмүскүөхпүн баҕарабын: ол оннугар кинилэр хайдахтаах айымньылары хаалларбыттарый! Олорбут кэмнэрэ ынырыгын ахтыбакка туран!
               Мин кинилэр олохторунан кыралаан олоробун: Марина Цветаевалыын түүҥҥү Москубаҕа тахсабын, Гумилев Чад диэн күөл таһыгар дьаарбайар мааны жираф туһунан кэпсиирин истибэтэҕэ буолан олорон истэбин, Осип Мандельштамныын бүтүн ый аһыахтаах бурдугум харчытынан биир пирожнайы ылан сиэн кэбиһэн баран ытаһа олоробун...
&lt;poem&gt;
Кэлиҥ, күндү күлүктэр,
Кэлиҥ, бүччүм киэһэбэр,
Уйан ыһыах ыһыахпыт,
Уран тылга үҥүөхпүт...
&lt;/poem&gt;

                Мин тоҕо хоһоон суруйабыный?
Киһи хоһоон аайы саҥаны айбат, урут суоҕу эппэт эбээт! Тоҕо мөлүйүөн хоһоонтон биир-икки эрэ хоһоон бар дьон сүрэҕигэр тиийэрий, кини билиниитин ыларый? Ама Пушкинтан ураты таптыы сылдьыбыт дьахтарын өр буолан баран көрсөн, иккистээн иэйиигэ ылларбытын туһунан хоһоону суруйбуттар суохтар дуо? Тоҕо &quot;я помню чудное мгновенье...&quot; эрэ икки атахтаах сүрэҕин чопчута буолла? &quot;О тебе, о тебе, о тебе...&quot; диэн Гумилев биири лэбэйбит хоһооно туохха үөрэтэрий дуу, туох уратылааҕый дуу? Ол эрэн тоҕо кини киһи хаана тохтоон ылыан курдук кэрэний, күөх сулус буолан күннээх халлааҥҥа күлүмүрдээн кэлэрий?..Тоҕо диэтэххэ, дьиҥнээх хоһоон - хомуһуннаах хоһоон буолар... Алхимик тугу-тугу эрэ буккуйан, түмүгэр кыһыл көмүһү оҥорон таһаарарын курдук, бэйиэт судургу тыллары булкуйан, кинилэр күүстэрин, эрчимнэрин, кэрэлэрин, кистэлэҥнэрин сатаан алтыһыннаран, улууну, умнуллубаты, хомуһуннааҕы оҥоро сатыыр. Ол дьиҥ олоххо тугу да туһалаабат дьарык умсулҕана күүстээх.
Ол иһин мин хоһоон суруйабын.
Онтон Эн тоҕо хоһоону ааҕаҕын?
САЙА, 2018 с., Дьокуускай.</text>
      <sha1>s62u9rmtgrkowjgxzjtzt7u7khstvcf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баян</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1788</id>
    <revision>
      <id>7223</id>
      <timestamp>2020-04-07T02:30:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Арчы Уола</username>
        <id>829</id>
      </contributor>
      <comment>'=Баян (Исай Никифоров)=   Биһиги чааспытыгар Ника диэн старшина баар, ки...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7223</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9430" sha1="609e315h8ylva66f8fwt0u84rlml7no" xml:space="preserve">=Баян (Исай Никифоров)=


Биһиги чааспытыгар Ника диэн старшина баар, кини үгүс көрдөөх-нардаах, сылайар-элэйэр диэни билбэт, үтүө музыкаһыт. Ника хайыы-үйэ быраҕыахха сөп буола эргэрбит баяннаах. Онтукатын өрүү ыһыктыбат, окуопаттан окуопаҕа көстөхпүт аайы таскайдыыр, араабы гынар. Көхсүгэр өйүөлээх ботуоҥкатын кытта баянын сүгэр, иннигэр автоматын туора иилинэр. Биһиги биирдэ хаһыа да буолан:

— Маннык сэрииһит диэн баар үһү дуо? Абааһы сэбин араабы гыныма, бырах, киэр гын! — диэтибит.

— Эр киһи биэрбитэ буоллар, бырахпытым ырааппыт буолуох этэ. Таптыыр кыыһым бэлэхтээбитэ... Сэрии бүттэҕинэ дьиэбэр баяммын сүкпүтүнэн тиийиэм дии саныыбын... Оо, онно, дьиэбэр!.. Мин дьиэм түннүгүн анныгар улахан тэтиҥ үүнэн турар, билигин кини сэбирдэхтэммитэ буолуо. Мин ол тэтиҥ төрдүгэр ыскаамыйа оҥорбутум. Онно олорон баяммын тыаһатыам, дэриэбинэ кыргыттара дьэдьэн курдук тэтэрэн, отон курдук кытаран...Эчи, кэрэтиэн! Бары түмсэ түһүөхтэрэ, дьэ хайдах курдук көр-нар буолуой?! Мин итинник олоҕу таптыыбын. – Старшина хап-хара харахтара уоттааҕынан чоҕулуҥнуу олордо.

Ника тылынан өрүү сытыы, барыттан бары дэбигис-бааччы куотунумтуо уонна киһи күлэн быарын тыыттарар көрдөөх тылларын булан этээччи, ол иһин биһиги бары да кинини бэркэ сөбүлүүбүт.

Күн киирэн, борук-сорук буолла. Түөрт разведкаһыт саллаат итиэннэ рота командира биһиги олорор блиндажпытыгар утуу-субуу кутулла түстүлэр. Командир разведкаһыттарга, картаны көрдөрө-көрдөрө, бойобуой соругу туруорар.

— &quot;Тыл&quot; наада. Өстөөх туох былааннааҕын, төһө күүстээҕин билиэххэ наада. Кытаанах итиэннэ эппиэттээх сорудах. Ол гынан баран, хайаан да өйдөөҥ, бу сорудах туоллаҕына сатанар, – командир өттүгэр эйэҥэлии сылдьар &quot;ТТ&quot; бэстилиэтин кобуратын көннөрүнэр.

Разведчиктар бары да сирэйдэрэ-харахтара турбут, сорудах эппиэттээҕин билбит көрүҥнээхтэр. Кинилэртэн ким да саҥарбат, блиндаж оронугар (орон да буолуо дуо, сиргэ өрөһөлөммүт соломо үрдүгэр ууруллубут хаптаһын) олорон, биир саппыйаны кэритэн табах ууруннулар.

Ника старшина хапсаҕайданан тура эккирээтэ, баянын эмиэ эһэ охсон ылла:

— Бэйи, разведчик эрэттэри музыканан атаарыым. Чэ эрэ, дьол-соргу туһугар ыллаа-туой!

Разведчиктар эмискэ сэргии түстүлэр:

— Чэ эрэ, &quot;Катюшаны&quot;, — дэстилэр. Оннооҕор бу сырыыга, урут Ника баян сүгэрин хаста эмэ сэмэлээбит, рота командира сөбүлэстэ.

Старшина дьоһуннанна, атаҕын хатыйа уурунна, баһын кыҥнатта, пилоткатын өрө анньыммахтаата. Уоһун ибигирэтэ-ибигирэтэ, тардан киирэн барда. Кини синньигэс, имигэс, үөрүйэх тарбахтара тимэхтэн тимэххэ үктэнэн үҥкүүлээтилэр. 

Истиэххэ, кырдьык да, кэрэ. Саллааттар музыка тыаһын истибэтэхтэрэ ыраатта.

Старшина эмискэ тохтоото. Бары им-дьим бардыбыт, сирэй-сирэйбитин көрүстүбүт. Онтон, немецтэр окуопаларын диэкиттэн:

— Рус, гут, гут! Младешь! — диир хаһыылар иһилиннилэр.

Ити икки ардыгар кэтит сарыннаах, украиналыы тартаран саҥарар кылгас, суон саллаат тастан киирдэ уонна фрицтэр баян тыаһын иһиллииллэрин, окуопаттан биир блиндажка мустан эрэллэрин туһунан кэпсээтэ.

Рота командира старшинаҕа:

— Фрицтэр өссө муһуннунар, иһиттинэр, улахан тыастаахтык үчүгэй ырыаларда оонньоо. Оттон эһиги, — разведчиктарга эргилиннэ, — тиэтэйиҥ, ити чуумпуруу бириэмэтин туһаныҥ баҕар, табыллыа, — диэтэ. Түөрт саллаат намыһах ааҥҥа төҥкөйөн, көхсүлэрэ бөкүнүҥнээн тахса турдулар.

Ника баяна өссө эбии ирэн-хорон оонньуур, немецтэр баллыгыраһаллара, күлсэллэрэ иһиллэр. Аҕыйах мүнүүтэҕэ тыас-уус намтаабыкка, ойута, тэһитэ ытылла турбут күөх ойуур сынньаммыкка дылы буолла. Старшина баянын тыаһа намыраабат. Кини чаас аҥара бадахтаахха тохтообото, уол ийэ-хара көлөһүнэ сарт түстэ, атаҕын хаста эмэ уларытта, билэр ырыалара да баранан бардылар быһыылаах. Немецтэр окуопаларын диэкиттэн:

— Рус, албыннаатыҥ!.. — диир хаһыы иһиллээтин кытта, ракета сырдык уоттара халлааны хайыта суруйан тахсыталаатылар, онтон улахыын-улахан дуҕалары оҥортоон сиргэ түһүтэлээтилэр, трассирующай буулдьалар уоттара субулунна, пулеметтар, автоматтар, минометтар үлэлээтилэр: сир-халлаан ньиргийэ, от-мас бачыгырыы түстэ.

Биһиги, билигин аҕай ыыппыт разведчиктарбытын өстөөх көрөн ытыалаан эрдэҕэ диэн бэйэбит икки ардыбытыгар кэпсэтээт, окуопаларга ойон киирдибит, аналлаах миэстэлэрбитигэр баар буола түстүбүт.
Өр буолбата, разведчиктар, бруствер буорун көҥүтэ үктүү-үктүү, окуопаҕа түһүтэлээтилэр. Старший сержант Никулин рота командирыгар:

— Табаарыс командир, эн бирикээһиҥ толорулунна!..

— Маладьыастар! — хас да саҥа төлө барда.

Разведчиктарбыт биир немец саллаатын уонна станковай пулемету соһумардык саба түһэн илдьэ аҕалбыттар. Никулин ити туһунан манныгы кэпсээтэ:

— Фрицтэр баян тыаһын иһиллии биир сиргэ мустубуттар. Пулеметнай расчекка соҕотох саллааты часовой хаалларбыттар. Биһиги киниэхэ тыаһа-ууһа суох үөмэн тиийдибит, &quot;чыып-чаап&quot; диир бокуой биэрбэккэ, бэттэх диэки дьөгдьөрүттүбүт.

Биһиги утарыбытыгар сыппыт өстөөх ротата, киһитин уордарбыт абаккатыгар буолуо, бу түүнү быһа хонууну ытан, халлааны таһыйан таҕыста.

Дьэ, ситинтэн ыла ким да Ника баяныгар хараҕын аалларбат буолбута.


*[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]]
*[[Никифоров Исай Прокопьевич]]


[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Никифоров Исай Прокопьевич]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]</text>
      <sha1>609e315h8ylva66f8fwt0u84rlml7no</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Экзамен иннигэр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1789</id>
    <revision>
      <id>7224</id>
      <timestamp>2020-04-07T02:35:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Арчы Уола</username>
        <id>829</id>
      </contributor>
      <comment>'=ЭКЗАМЕН ИННИГЭР (сэһэнтэн быһа тардыылар)=  Яков сынньалаҥ пааркатын ү...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7224</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52096" sha1="32roe1or92m31o5lhgdsul16pm5e7n2" xml:space="preserve">=ЭКЗАМЕН ИННИГЭР (сэһэнтэн быһа тардыылар)=

Яков сынньалаҥ пааркатын үрдүк кирилиэһин өрө тахсан иһэн, сүһүөҕэ кыратык мөҕөн ыларын билбитэ. Төһө да наҕыл, чуумпу киэһэ сатыылаабытын иһин, кини кулгааҕар куугунас, метеорологтар этэллэринии, сиккиэр тыаллаах этэ. Касса иннигэр уонча киһи кэтэһэ туралларын көрөн, кини, поэт муҥутаан, «саахарга сыстыбыт сахсырҕаларга» тэҥнии санаата. Кини ол «сахсырҕалар» аайы кыһаллыбакка ааһа баттаан, паарка аанын анньан көрбүтэ, аан бэриммэтэ. «Туй-сиэ, эрдэ кэлэн хаалбыт эбиппин!» — дии санаата кини.

Паарка аһылла илик эбит. Киһи төттөрү эргиллэн, биир сиргэ кыайан тохтообокко, тула халаара сырытта. Биир да билсэрэ түбэспэтэ. Тулуйуо, тэһийиэ суох курдук буолан барда. Онтон мустубут дьонтон ойдом, паарка аанын быыһынан антах, иһирдьэни одуулуу турар кыыһы көрдө. Маҕан холуста ырбаахы сайбаҕар киэҥ бүлгүнүгэр олорбут бөдөҥ, бүп-бүлтэркэй дьэрэкээн ойуулар биһиги киһибит хараҕар быраҕылла түстүлэр. Оттон кылабачыгас буп-будьурхай баттах ахса суох элбэх аптаах, нарын утахтара араастаан сарбынньахтанан кэлэн, ол чөҥөрүспүт ойуулар аттыларыгар кэккэлэһэн, туох эрэ кэрэни, сонуну санаталлара. Онуоха эбии ол баттах, ойуу-оһуор сиэхтээх ырбаахы иччитэ бэйэтэ дьүһүннүүн, уҥуохтуун-иҥиэхтиин нуоҕайан-нусхайан тураахтыыра — ити барыта маннык бэйэкээннээх чуумпу, сөрүүн киэһэҕэ эмискэ тосхойор дьол сүрэ бэйэтэ-бэйэтинэн субу кэтэһэ-кэмчиэркии, ыҥыра-тарда турарга дылы этэ. «Тыый, хайдах маннык бэйэлээҕи аныаха диэри көрбөккө сылдьыбыппыный?!» — диэн сөҕө санаата киһи.

Биһиги киһибит атын бириэмэтигэр, өйдөөҕөр-төйдөөҕөр, кыыһы хайдах көрүө эбитин мин билбэтим, оттон ити этиллэр кэмҥэ кини өйүгэр кыыс итиччэ киэркэйэн, тупсан көстүбүтэ үһү... «Хайдах, тоҕо эмискэтэй?.. Көрдө көрөөт дуо?» — дии саныы-саныы, киһи кыыһы супту одууласпахтаата. Эмискэ күөдьүйэр таптал биитэр онуоха маарынныыр туох эрэ туһунан кини ааҕара да, соччо итэҕэйбэт этэ. Дьэ ол бэйэтэ бу кэлэн хаптаран эрэр. Киһи онтон куота, аралдьыйа таарыйа, онон-манан тумна хаампыта, төгүрүйбүтэ буола сатаата да — суох, туһа тахсыбата. Кини өйүн-санаатын, дууһатын туох эрэ биллибэт күүс туһааннаах биир сиргэ булгу ытыйан аҕала турар. «Кыыс буолбатах, буруу!» — дии санаата Яков уонна эрдэ-сылла ол бурууга бэйэтэ киирэн биэрэргэ сананна. Кини чугаһаан, кыыс одуулаһа турар сирин диэки кыҥастаһа сатаата да, им-ньим барыһан турар бэстэр төрдүлэриттэн атыны арааран көрбөтө.

—	Барышня, эн паарка айылҕатын олус да таптыыр быһыылааххын?

Кыыс саҥа хоту аат аҕай харата эргиллэн, киһини букатын улахаҥҥа уурбатахтык көрөн аһарда уонна туох да саҥата суох төттөрү хайыһан кэбистэ.

—	Сэрэйбит сэрэх!.. Сааһым тухары сирдэрбит муҥнаахпын. Хата, эн сөбүлээн кэпсэппитиҥ буоллар, мин оччоҕо соһуйуо этим! — диэн биһиги киһибит курутуйар дуу, оонньуур дуу былаастаан аргыый ботугураата. Кыыс, итини истэн, биллэр-биллибэтинэн мүчүк гынан аһарбытын көрөн, киһи эр ылла.

—	Барышня, эн тоҕо соҕотоххунуй?

—	Хайдах?.. Мин дьүөгэлэрбин күүтэбин, — диэтэ кыыс балачча сымнаабыт куолаһынан.

—	Кэлиэхтэрэ суоҕа! — сүр эрчимнээхтик быһа баттаан хардарда эдэр киһи.

Бэккиһээбит харахтар ити тылтан чаҕылыс гына түстүлэр.

—	Эн ону хайдах биллиҥ?.. Чэ, ол эрээри баҕар буолуон да сөп, — диэтэ кыыс истиҥник.

—	Мин эмиэ... табаарыстарбын күүтэ сатаатым.

—	Кэлиэхтэрэ, эрдэ буолбат дуо?

—	Суох, кэлбэттэр! — киһи баһын быһа илгиһиннэ.

Инньэ диэн баран, кини доҕотторо кырдьык кэлбэттэрин көрдөрөөрү, икки илиитин нэлэс гыннаран, кураанах салгыны баспахтаан ылла. Кыыс онуоха тугу да утарбата, эргийэн, иэдэс да биэрбэтэ.

—	Быһата, мин алҕаһаабатах буоллахпына, эн биһикки бу киэһэ иккиэйэх буоллубут быһыылаах. Оттон дьон мустар сиригэр чороҥ соҕотох сылдьар соччо бэһиэлэйин мин истэ да, көрө да илик этим. Баҕар, эн истибиттээх буолуоҥ?..

Кыыс итиннэ эмиэ саҥата суох мичик гынан ылла. Яков санныттан хайдах эрэ сүгэһэрэ түһэргэ дылы буолла... Бу да буолбатар, муҥ саатар, кыайыы аҥаара, чиэппэрэ, уон гыммыттан биирэ буолуон сөп.

Ити кэнниттэн Яков аны соҕотоҕун сылдьар куһаҕанын өйдөтөн киирэн барда. Бэйэтэ да кини тыла тахсар киэһэтэ буолан биэрдэ. Кини да буолбатах, атын ким эрэ уус тыллаах устар ууну сомоҕолоон эрэрин курдук, бэйэтин тылын бэйэтэ иһиллии, бэккиһии турда...

Кыыс, хаста да күүскэ дьигис гынан, күлэн ылбахтаата. Кинилэр балачча кэпсэттилэр. Кэпсэтэн да диэн, үксүн биһиги киһибит араатардаан таҕыста. Истээччитэ төһө да маҥнай диэки тоҥкуруун курдук буолтун иһин, кэннэкинэн аламаҕай, киһи сүбэтин-аматын ылынымтыа, тылыгар кииримтиэ буолан истэ...

—	Эн дьүөгэлэриҥ кэлбэтилэр, мин табаарыстарым биллибэтилэр. Онно биһиги туох буруйдаах буолуохпутун сөбүй? — диэн биһиги киһибит ыйытта. Кини ыйыппыта муодатыттан кыыс мунчаарбыттык мүчүйэ түһэн баран, саҥата суох турда.

—	Миэхэ маннык сүбэ баар. Бачча ыраах сиргэ тахсыбычча бу киэһэни иккиэн күүспүтүн холбоон бииргэ атаарыах. Эн санааҕар?

Кыыс итиниэхэ хап-сабар эппиэттээбэтэ, саарбаҕалаан умса тутунна.

—	Эйигин билбэппин ээ, — диэтэ кини турбахтаан баран.

—	Ол улахан буолбатах. Өстүбэһэ, эйиэнэ аатыҥ ким этэй?

—	Таня...

—	Оттон миэнэ Яков... Яша... Бүттэҕэ ити дии. Биһиэхэ сахаларга киһи кэпсэтэн, сылгы кистэһэн билсэр диэн өс хоһооно баар, — диэн Яков маҥнайгы билсиһиини түмүктээтэ.

Биһиги дьоммут ити курдук билистилэр.

Ити икки ардыгар дьон элбээбит эбит. Паарка ойоҕос аана тэлэллэ биэрдэ. Ол хороон устун аргыый кутуллан киирэн бардылар мустубут дьон. Болтуо уонна бинсээк, ырбаахы уонна былаачыйа ахса суох эҥин эгэлгэ өҥнөрүн ахтыбатахха, үрдүк каблуктаах моднай туфлятыттан бастыы салтаҕар саппыкытыгар, бэл диэтэр, хам-түм көстүтэлиир саары этэрбэһигэр, тэллэҕэр сэлээппэлэриттэн эргэ киэпкэтигэр тиийэ сүүс араас күндү-көйгө, үтүө-мааны таҥастаахтар — быһата ким хайдах сатыырынан уонна төһө кыайарынан киэркэйэ сатаабыта бука барыта бииргэ былаахсан, эриэн ситии курдук хатыллан, синньээн-соноон, үҥкүрүйэн-күөлэһийэн, долгуйа устан киирэн барда.

Сибилигин аҕай ньимийэн утуктуу турбут паарка иһэ, онно кэккэлии аспыт халыҥтыа мастарыныын бары тиллэннэр, сүүс аҥыы тус-туспа бытарыспыт, быдаммыт куоластар барылара бииргэ бөлүөхсэннэр, биири чуолаан, биир куолас буолан сипсиһэн-сибигинэһэн, сөтөллөн барбыт курдуктара... Ол долгун быыһыгар кыбыттан биһиги дьоммут, тоҕонох тоҕонохторуттан сиэттиһэн, төбөлөрүн холбуу тутан, бэрт өр уонна бэрт эйэлээхтик кэпсэтэ сылдьыбыттара. Ол иһэн киһи саҥа билсиилээҕин күндүлүөх санаата киирдэ.

Ресторан күөх үүнээйи быыһыттан бу үүнэн тахсан кэллэ. Яков сүрэҕэ хайдах эрэ мөҕөн ылла. Кинилэр, көҕүспүт курдук, үрдүк кирилиэс устун өрө хааман тахсыбыттара, ресторан иһэ номнуо туолан, кымыс курдук кыынньа олорор эбит. Яков, төбөтө эргийэ сылдьар киһи, санаатыгар дьон бары итирик дуу, обургу холуочук дуу курдуктар, онуоха эбии ханна эрэ саамай ыраах муннукка, ким эрэ титирэстээбит куолаһынан кимиэхэ эрэ бэркэ бэрдимсийэр кэһиэхтээх куолаһа быһыта-орута охсуллан кэлэн, уопсай дорҕооҥҥо сүтэр. «Мин дуо? — диир ол кэһиэхтээх куолас. — Мин оннооҕор буолуох киниттэн бэйэтиттэн куттамматаҕым... Көр, ол баар истиэххин тиэтэйдэххинэ... Вообще оннук... Эн ону истэн кэбис... өйдөөтүҥ дуо... көр, оннук уонна вообще...».

Биһиги киһибит сакааһы биэрэн дьэ холкутуйда. Онуоха эбии мэйиитин эргиппит холорук арыый намыраан, тохтоон барда, дьэ арыый болҕойон, аргыһын кытта киһилии кэпсэтэр кыахтанна. Таня остолобуойга повардыыр эбит. Саҥардыы бу куоракка кэлбит. Дьону-сэргэни кытта ситэ-хото билсэ илик үһү. Ити тыллар Яков өйүгэр бэрт чуолкайдык түстүлэр. Кини, төрүт да кэргэнэ суох, сулумах киһи буолан, общественнай аһылык дьыалатын улаханнык ытыктыыр этэ, оттон бу бары барыта татымсыйбыт сэрии саҕанааҕы кэмҥэ, кини ол ытыктабыла итии тапталга тиийэ үүммүтэ. Дьэ онуоха баара повар бэйэтинэн киниэхэ кэлэн биэрдэҕэ.

— Кэлэ сылдьаар, мин бэйэм эйиэхэ астыам, — диир Таня сэмэй куолаһынан. Ити тыл биһиги киһибит сүрэҕин букатын уулларан кэбистэ. Кини хараҕар сап-саһархай бэрэскилэр, ип-итии котлеттар субу буруолаабытынан кэлэр курдуктар. Быһата, дьэ бу повар баар буолар эбит аан дойдуга саамай кэрэ, букатын поэтичнай идэ. Көр, ону баара биир да поэт биир да повар дьахтары ыллыы-хоһуйа илик эбит. Бу — баттал!

Яков мэнээк барбыт өйө ханан эрэ эргийэн кэлэн, иччитин төбөтүн хат сырдата түһэн ааһыытыгар, кини халтаҥ таҥастаах аргыһа киэһээҥҥи дьыбарга титирии олорорун көрөн, улаханнык долгуйда. Яков аһыныык муҥутаан ону тулуйара кэлиэ дуо? 

Туох да бокуойа суох бинсээгин уста биэрээт, дьахтар санныгар иилэ бырахта: «Кэт, итин!»

Таня саҥата суох бинсээги ылан көхсүгэр быраҕынна уонна иттэрдии, дьыбартан көмүскэнэрдии, кумуччу туттан олорбохтоото. Яков өйүн туомата хат хараҥа былытынан бүрүллэн, төбөтүн түөһүгэр түһэрэн испитэ.

— Күүт, мин сибилигин... наадабар, — дииргэ дылыта кини доҕоро уонна олорор сириттэн тура эккирээбитэ. Яков төбөтүн начааска өрө көтөҕөн, өр кэппит, бөҕөтүк доҕордоспут сиэрэй бинсээгэ дьахтар санныгар олорсон, тыа боруҥуй күлүгэр киирсэн, элэҥнээн хаалбытын көрдө. Кини ону батыһа көрбөхтөөн баран, баһын хат төҥкөтөн, тиит төрдүгэр муннун тыаһа буккураабытынан барда.

Яков төһө өр буолтун билбэт. Биирдэ уһуктан кэлбитэ, Танята кини аттыгар суох эбит. Кини кэлбэтэх. Кэлиэх буолан күүттэрбитин Яков чахчы өйдүүр. Өссө «сибилигин» диэбиттээх. Онтуката ханна баарый? Яков өссө өйдөөбүтэ, били суос-соҕотох сиэрэй бинсээгэ муҥнаах дьахтар санныгар олорсон тыа быыһынан элэҥнээн хаалбыта. Дьэ, ону баҕас Яков олус үчүгэйдик өйдүүр. Онтуката ханнаный? Мэлигир. Уорбалыыр санаа кини өйүгэр эмискэ көтөн түһэн, кинини олорор сириттэн биирдэ туруору тардан кэбистэ. Саатта барахсан, кэһэйдэххинэ итинник буолбат буол!..

—	Ама оннук үһүө?! — диэн өссө да туохха эрэ эрэнэрдии, Яков санныгар бинсээги иилиммит дьахтар икки өттүктэринэн оонньоон тыа диэки киирэн элэҥнээн хаалбыт сирин одууласпахтаата. «Дьахтарыҥ атаҕын суола тоҥмута, атаас, тоҥмута!» — диэх курдук тииттэр суоруһаллар.

Яков барытын өйдөөтө. Төбөтө соһумардык дьэҥкэрэ охсон хаалла. Кини эмискэ тапталтан оннооҕор эмискэ уһуктууга киириитэ ордук күчүмэҕэй эбит этэ. Ол омунугар кини маҥнай диэки тугу гыныан, саныан булбакка, тула холоруктуу сырытта. Онтон олорбут сирин диэки мээнэ төҥкөс гыммыта, кини бэрт өр соһуспут, хаһан да киниттэн хаалсыбатах уонна хаһан да хатанары билбэтэх бартыбыалын сыыһа (маны кини дьиэтигэр таарыйан хаалларар түгэн булбатаҕа!) тиит төрдүгэр таппайан сытар эбит. Яков ол таппайбыты түбэһиэх харбаан ылан, арыйа баттаабыта, иһигэр бэрт элбэх эҥин эгэлгэ маллар баар буолбут этилэр. Кини ону ситэ өйдөөбөккө, булкуйбахтаан көрбүтэ, паспора, тииһэ алдьаммыт эргэ тараах элээскэтэ, уһуга тостубут харандаас уга...

«Оттон харчым?» — дии санаат, киһи өрө харбана түспүтэ, ол бүгүҥҥү күн кини санаатын маа бэйэлээх модьурҕаппыт, хармааныгар батыа суох айылаах хачыгырыы мөхсүбүт харчыта бүүс-бүтүннүү малыйбыт этэ.

—	Уордарбыппын, оок-сиэ, дьэ акаары да эбиппин! — диэн саҥа аллайда Яков. Кыраны да уордарар улахан кыһыылаах. Оттон Яков тириитин кытта сүллэрбит кэриэтэ буолла. Көнө уонна уолҕамчы киһиэхэ бу олус ыар этэ. Киһи ыгылынна, тыына-быара кылгаата. Ол омунугар түбэһиэх, тугу эрэ улаханнык баллыгыраан, саҥаран ылаттаата. Онтон сүүрдэ, хаһан да арахпатах эргэ таппаҕар бартыбыалын кыбыммытынан. Ким эмэ ол киэһэ запонката суох буолан, икки харыта ньыппарыллыбыт, соҕотох сорочкалаах киһи тыа быыһынан элэҥнээн сылдьарын көрбүт буоллаҕына, ол биһиги киһибит Яков буолуохтаах...

Итинтэн салгыы Яков милицияларга тиийэн, халаппытын туһунан этээри, дьахтарга халаппыт диэн дьон күлүүтүгэр түбэһэрэ кэпсэнэр. Онтон тиһэх кууруска үөрэнэр студеннарга бэриллибит иккилии киһи олорор хоһугар тиийэр, онно табаарыһа Павел баар эбит.

Павел, биитэр студеннар ааттыылларыныы, Пал Палыч, киһи үтүөтэ, уҥуоҕунан эрэ намыһах, хата, ол оннугар сарыннаах, түөһэ нап-нанаҕар уонна сэбэрэтэ үчүгэй — сүүһэ маччаҕар, төбөтө улахан, лэппэгэр, сирэйинэн — дьэс алтан. Оннук киһи сорунан, дьиппиэриэҕинэн дьиппиэрэн уруок ааҕа олордоҕуна (кини оннук ааҕааччы даҕаны!) — билии, үөрэх дириҥ далайын биирдэ эҕирийэн ылыах курдук дьүһүннэнэр. Дьүһүн дьүһүнүнэн, оттон үөрэх киниэхэ соччо бэринэ охсубута көстүбэт. Ити өттүнэн Яков киниэхэ ымсыырыахтааҕар, хата, бэйэм баһыйдарбын диир киһи бу сорсуйан кэлэн сыттаҕа...

Пал Палыч үөрэҕэр ортонон айанныыр. Ол кини үөрэххэ дьоҕура суоҕуттан буолбатах. Кини булгуччу үөрэхтээһин аан маҥнай тэнийиитин саҕана учуутал тиийбэт буолан, алтыс-сэттис кылааһы нэһииччэ бүтэрбит «суһал оҥоһуулаах» учууталларга үөрэнэн абыраммыт уонна алдьаммыт көлүөнэттэн биирдэстэрэ. Билигин кини үрдүк үөрэххэ киирэн ол хаалбытын, көтүтүллүбүтүн ситэринэ сатыырыгар күүһүн-күдэҕин өһүллэ, былыргы ааттаах хааттыһыттары кэпсиир курдук, сорох түгэннэргэ түүннэри утуйбакка, икки хараҕа хаттаччы хатан хаалыан тухары ааҕар. Билигин госэкзамен, онуоха бэлэмнэнэн уһун түүнү быһа олорон баран, ити утуйа сытар киһи буолуохтаах. Чэ, бэйи утуйа түстүн...

Яков сааһынан кинитээҕэр өссө аҕа буолуохтаах. Кини бэйэтин тылынан «очурга оҕустарбыт, тэхтиргэ тэптэрбит» урааҥхай. Тылын тамаҕыттан өйдөөтөххө, тыһыынча тоҕус сүүс отут аҕыс сыллаах дьыбар тыына кинини балачча хаарыйа түһэн ааспыт, «доҕуурга ылларбыт туллук чыычаах курдук» (эмиэ ити бэйэтин тыла) өр толугуруу мөхсөн, эрэйи эҥээринэн, муҥү муннунан тыыран көҥүлү көрбүт. Кини онно элбэҕи сүтэрэн, бу олоҕун хат саҕалаан эрэр дьүһүнэ эбит...

Дьэ икки итинник саастарынан хойутаабыт соҕус дьон институту бүтэрэн эрдэхтэрэ, оччолорго, сэрии саҕанааҕы бириэмэҕэ, биир тэҥ эдэр саастаах ыччат ортотугар сааһыран эрэр дьон киирэн кыбытта сылдьаллара соччо толоос, соһумар курдук көстүбэт этэ.

Яков доҕорун уутун харыстаан балачча сөҥөн, хам-бааччы сыппахтаан иһэн, өйө-санаата хат тырыта тыытыллан, бэҕэһээҥҥи хартыыналар хат көбүтэлээн кэллилэр. Ону саба баттыы сатыыр күүс Яковка тиийбэтэ. Күлүк иһигэр элэҥнээн киирэн иһэр сырдыктыҥы бинсээк сүрэх бааһын эбии бэргэттэ, онуоха били Иирик Күлүүкэбис: «Ити сутуруккунан бинсээккин көмүскэниэх этиҥ буоллаҕа дии», — диир тумсун тууһа, күлэн алларастыы турар айаҕын абата санааны эбии алдьатта. Яков кыайан тулуйбата, хата, мөхсөн, уһууран, оронугар эргийбэхтээн киирэн барда. Ол мөхсө, охсуолана сытан, баһыгар турар туумба үрдүттэн уу испит куруускатын уонна ханнык эрэ кини-элэри, биир кураанах бытыылканы алҕас тоҕу сотон түһэртээтэ. Бэйэтэ соһуйан хаалла. Ян Амос Коменскай туһунан тугу эрэ түһээн, доцент Федот Степановичка бэрт эрэйинэн эппиэттэһэ сытар Пал Палыч уһукта биэрэн, хата, улаханнык үөрдэ. Кини олус тириппит, уҥуох уҥуоҕа халыр-босхо барбыт. Яков кинини эрдэ уһугуннарбытыгар сорох кыыһырыа эбит, оттон Пал Палыч, хата, эрэйиттэн быыһанан үөрэ санаата.

—	Дьэ, бу Ян Амос Коменскай миигин экзамеҥҥа хайаан да эрийэригэр тиийдэ быһыылаах, түүлбүттэн-биппиттэн арахсыбат буолла, — диэн баран Пал Палыч, куолутунан олус диэн итиитик мичээрдээн, түспүт инники биир тииһин онно сүр көрүдьүөстүк оҥойон көһүннэ.

Яков, уруккута буоллар, туох эмэ көрүдьүөһү тоһуйа хоруйдаан, иккиэн күө-дьаа буолан уһуктан туруо этилэр, ону баара кини бу сырыыга көҕү көтөхсүбэккэ, арбы-сарбы сытта. Пал Палыч киһитэ туохтан эрэ санаарҕаабытын сонно тута сэрэйдэ.

—	Дьэ, мин иэдэйэн кэлэ сытабын, — диэн Яков сонунун саҕалаабытынан барда.

Яковы халаабыт дьахтар остолобуойга үлэлиибин диэбитин өйдөөн, кэрийэн булан ыйыталаспыта, Михеева Татьянаны милициялар эмиэ көрдүүллэр, элбэх киһиэхэ куһаҕаны оҥорбут уоруйах эбит. Биир күн эмискэччи көрсө түһэр.

Кини өссө эргийбэхтии түһэн баран, маҕаһыынтан тахсан, библиотека диэки эргиллиэх буолта, соһуйан, хайдах эрэ соҕотохто чугурус гына түстэ. Алҕаһаатым дуу диэбиттии, хараҕын сотто-сотто одууласта. Кини. Гастроном иннинээҕи тротуар кытыытыгар Таня, хантан күөрэйбитэ биллибэккэ, субу аһаҕастык уонна бэрт холкутук нөрүччү соҕус туттан, биир хара бэкир киһини кытта сүр холкутук аргыый ботур-ботур кэпсэтэ турар. Кини, бэл, таҥастыын уларыйбатах. Били үнүргү үрүҥ куоптата, бүлгүнүгэр олорбут тэтэркэй ойуулара күн уотугар эбии тупсан, киһи хараҕын хаадьылаан, атын үлүгэрдик дьэрэлиһэн көстөллөр.

Ону көрөөт, били, экзамен да, тылбаас да Яков өйүттэн соҕотохто көтөн хааллылар. Яков, тыын ыла таарыйа тохтоон турбахтаата, онтон көстүүмүн тупсарынна, букатын атын үлүгэрдик чинэччи туттан кэбистэ. Бэйи, үнүргү Яков буолбатах. Бу сырыыга баҕас атыннык көстөр ини. Инньэ дии санаан баран, дьахтары аттынан соҕус кэлэн ааста, арыый ааһа баттаан, кэннинэн эргилиннэ. Ол курдук көстө-көстүбэттик аттынан хаста да ааһыталаата, били булчут киһи талах быыһыгар кирийэ сытар куобаҕы туран куоппатын диэн эргийэ хааман ыларыныы, биһиги киһибит төгүрүйэ хаампахтаата (Яков оҕо эрдэҕинэ куһаҕана суох булчут этэ). Ол да буоллар, хата, «куобаҕа» соччо кирийбитэ биллибэтэ, ону ааһан кини, Яковы эр киһи курдук санаан, иҥин да таттаран көрбөт быһыылаах. Яков онтон абалана санаата. Өссө чугаһаан, хабырыйа соҕус кэлэн ааста. Бу сырыыга баҕас биллэ ини. Билиэхтээх. Ама, бачча күн сырдыгар бүтүн киһини көрбөтөҕөй? Көр, ити баҕас чахчы көрдө. Ол үрдүнэн кинини букатын таһаҕаска холоммот быһыылаах. Куолутунан, туохха да кыһаллыбатах курдук туттан, уҥуоҕунан балачча үрдүк, сарыннаах соҕус, күүһүн-уоҕун үгэнигэр сылдьар күтүр нөрүллэн турар. Яков дьүһүнүн сирийэ көрбүтэ, — били кини төбөтө холоруктуу сылдьан умсугуйбут Танятыттан ыраах атын эбит. Ордук харахтара тымныытын, хаана-сиинэ тыйыһын кини таба көрбөтөх. Иэдэстэрин этэ хайдах эрэ ииммит, кубарыйбыт соҕус буолан көстөр.
Таня, Яковы өр кэтэһиннэрэн баран, кэмниэ-кэнэҕэс кэпсэтэн бүттэ. Ону көрөөт, Яков, кырыллыбытынан хаарты курдук, сабыс-саҥа көстүүмнээх киһи дьахтар иннигэр соҕотохто баар буола түстэ.

— Ах, Яша! — диэн баран, Таня уоһун кырыытынан мичик гынна, тоҥ, тымныы харахтара күн уотугар чаҕылыһан, хайдах эрэ ирэн ыллылар.

—	Хайа, эн үнүрүүн хайдах сүтэн хааллыҥ? — диэн Яков бүтэҥи соҕустук ыйытта.

—	Ой, да! — дьахтар салгыны күүскэ эҕирийэн ылла. — Эйигиттэн тэйэрбин кытта, миэхэ хулиганнар саба түспүттэрэ. Эйигин ыҥыра сатаабытым, истибэтэҕиҥ дуо?

—	Суох.

—	Санныбар иилинэн иһэр бинсээкпин сулбу тардан ылаат, сырсан хаалбыттара, ону эккирэтиһэ сылдьыбытым. Онтон эргийэн эйигин көрдүү сатаан баран булбатаҕым.

Яков итиннэ тугу да сатаан утарбата. Кини төрүт да оннук. Сонно утарсар тылы өйүттэн хаба тардан булбат үгэстээх. Хойут, кэмниэ-кэнэҕэс, барыта ааспытын кэннэ, өй киирэн, инньэ диэминэбин диэн абаланан хаалааччы. Бу сырыыга кини утарсыан да баҕарбата. Дьахтар буоллаҕына, барытын быһаарбыт киһи курдук туттан, аат аҕай харата төбөтүн төҥкөх гынан быраһаайдаста, өссө кыратык мичийэн ааста. Бүттэҕэ ол. Өр көрдөөһүн, сүтүк, кыһыы-аба барыта ол биир мичээринэн боруостанна.

Дьахтар икки өттүктэринэн оонньоон, аа-дьуо хааман, гастрономҥа киирэ турда. Яков туран хаалла. Кини хайыыр? Оттон тыллаан биэрэн туттардахха? Дьэ оччоҕо көрүллүө этэ кини хайдах хааман-сиимэн тэйиэккэлэнэрин!.. Ол эрээри кэбис, тыллыыр Яков дьыалата буолбатах. Итинник суолунан бардаҕына, дьахтар син биир уһун оту оттуура биллибэт. Ол кэриэтин сылдьан эрдин. Көҥүл диэн күндүтүн Яков бэйэтэ билбит киһи, кини ол иһин атын киһи көҥүлүн былдьыан баҕарбат.
Яков уруккуттан билэр киһитин, Ганяны, көрсөр, ол киһи кэпсээнинэн, хотуттан сылдьар Дормидонт диэн табаарыһын кытта моһуокка ылларбыттар.

—	Чэ, бэйи, мин кэпсиим, — диэтэ Ганя. — Дьэ биһиги бэҕэһээ киэһэ пааркаҕа күүлэйдии, таарыччы оһуохайдыы тахсыбыппыт. Ол тахсан рестораҥҥа киирдибит. Ити киһи докумуонун арааһын, ыарыһах кэргэнигэр эмп оҥорторон илдьиэх буолбут рецептэрин, харчытын уктан барбыт. Мин этэ сатаабытым — хааллараар диэн, ону истибэтэх. Дьэ биһиги онно уочараттаһан, биир муннук остуолу ылан, аһыах-сиэх курдук олорунан кэбистэхпит дии. Төрүт да манна, куорат ааттаах сиргэ кэлбит дьон, кыратык амсайан тахсыбыппыт. Онно тиийэн эбиннибит. Чэ, ортолуу холуочуйан олордохпутуна, арай хантан кэлбиттэрэ биллибэт, икки мааны бэйэлээх кыргыттар икки үрүүмкэни, биир бытыылка арыгыны туппутунан субу сайбаҥнаһан тиийэн кэллилэр. Олус диэн эйэҕэстик дорооболостулар. Икки өттүбүтүгэр — муҥар икки олох мас иллэҥ турбуттара — кэлэн олорон кэбистилэр. Дьэ үчүгэй. Хантан сылдьар эдэр дьоҥҥутуй диэн буолла. Биһиги кистээбэтибит. Онтон сылтаан аны билсэн, кэпсэтэн, оонньоон-күлэн киирэн барыы буолла. Арыгыбыт бүтэн хаалла. Кыргыттарбыт хотон испэттэр, үксүн биһигини күндүлүүллэр. Биһиги күндүлээн көрдөхпүтүнэ, баһыыбалыыллар уонна быыкаатык уостарын эрэ таҕайан ылаллар.

—	Баһыыбалыыллар уонна испэттэр? — ыйытта Яков хайдах эрэ ытырыктаппыттык.

—	Ээ, баһыыбалыыллар. Мин тугу кистиэмий, хотторон бардым. Киһим да миигиттэн оппото быһыылаах. Мин киһибэр «туран барыах, сөп буоллубут» диэн көрдүм. Кыргыттарбыт бырачыастаан айдаарса түстүлэр. Дормидонт үрүҥ куоптатын бүлгүнүгэр бүлтэркэй ойуулаах кыыска букатын сыста олорон кэбистэ.

Итини истэн, Яков хайдах эрэ этэ дьигис гынан ылла уонна тугу да саҥарбакка иһиллээн олордо.

—	Дьэ, мин ол да буоллар Дормидоммар барыах дии сатаа, киһим туох иһин истибэт. Кыргыттарбыт буоллаҕына ыыппаттар. Ити киһи бэйэтэ да өсөһө киирдэҕинэ, — оннук үгэстээх. Эн кинини таһыйбытыҥ да иһин эргитиэҥ суоҕа. Мин оһуохайы ахтыбытым туох да сүрдээх. Онуоха эбии иһиллээн көөртүм, субу ханна эрэ чугас тыа иһэ сатарыы олорор. Мин эмиэ өсөһөн турдум. Бардым да сабаас, ол кэриэтэ кыргыттар хааллыннар диэн буолла. Ити киһи баара оччо айылаахтартан арахсара кэлиэ дуо, букатын инчэҕэй лабахай курдук, сыста сытар. «Чэ, эн баран оһуохайдас, мин тиийиэм, тиийбэтэхпинэ манна кэлээр», — диэн баран, били үрүҥ куопталаах кыыһыгар эбии ыксаласта. Эн кинини билигин тимир кытаҕаһынан даҕаны тардан, кыыстан араарыа суох курдуккун. Мин бараары турдум.

—	Биһиги кинини сиэхпит суоҕа, бар! — дэһэн кыргыттар киһилэрин тулалаан, саһыгыраччы күлсэ хааллылар.

Мин баран хааллым. Тиийбитим, доҕоор, дьэ оһуохай бөҕө ааттааҕа сайда турар эбит, икки-үс эргиир буолан, омунугар сирдиин ньиргийэ олорор.

Ганя оһуохайга балачча өр сылдьан баран кэлбитэ — киһитэ суох, били кыргыттардыын барсыбыт. Ол курдук сылдьан, Дормидонт таҥаһын, харчытын халаппыт. Яков көмөлөһөргө сананар.

Яков паспорын хостонон баран, өрө харбыалана түстэ. Срогун милицияҕа уһаттарыахтааҕын умна сылдьар эбит, үс хонук ааспыт. Дьэ аны ол айдаана буолла. Доҕордуулар аһаан, бөҕөргөтүнэ түһэн баран, милициялыырга сүбэлэстилэр.

Кинилэр эбиэт ааспытын кэннэ кэлэн, Бористарыгар сылдьан, тугу да ситиспэтэхтэрин кэпсээтилэр. Онтон тахсан паспорт остуолугар, уһун синньигэс мас дьиэ нөҥүө муннугар баар хоско, дежурка аттынан ааһыахтаах этилэр. Ону ааһан иһэн, Яков дежурка аһаҕас аанын өҥөс гынабын диэн, эмискэ тохтуу түстэ. Дьонугар имнэннэ.

—	Тугуй? — диэтэ Ганя.

Яков саҥарбата. Сирэйэ-хараҕа турбута сүрдээх. Дьонугар тугу эрэ хам имнэнэн кэбистэ. Көрбүттэрэ — кинилэр иннилэригэр, дежурка иһигэр, ханнык эрэ эргэ велосипед ыҥыырыгар аҥаар тоҕоноҕунан өйөммүт, эргэрбит соҕус сырдыктыҥы өҥнөөх бинсээктээх, украиналыы ойуулаах косоворотка ырбаахылаах, уҥа иэдэһигэр уһун синньигэс чэрдээх, тор курдук бытыктаах хара бэкир киһи арбы-сарбы буолан тургр эбит. Дежурнайы кытта куруубай соҕустук кэпсэтэриттэн иһиттэххэ, кини бу велосипедка балыллыбыт, ол эрээри кинини онон уорбалыыр, тутар-хабар биричиинэ суох быһыылаах. Хара бэкир киһи үлэтигэр хойутаан эрэрин, дежурнай онно эппиэттиэхтээҕин, уулуссанан ааһан иһэр чиэһинэй киһини мээнэ тутар сатамматын туһунан тугу эрэ киҥир-хаҥыр тыллаһар. Анарааҥҥыта: «Тохтуу түс, сибилигин ыытыахпыт», — диир.

Яков көрдөҕүнэ, били гастроном иннигэр Таняны кытта кэпсэтэ турар киһи. Чахчы кини. Дьэ өйдөөтө. Онтон өссө ордук кини бинсээктэн соһуйда. Киниэнэ!.. Алҕаһыыр дуу?! Киниэнэ буоллаҕына бэлиэлээх: уҥа ис сиэбэр күөх чэрэниилэ тохтубут, хаҥас тас хармаана хара сабынан абырахтаммыт буолуохтаах. Ону кини өссө уоттаах бөппүрүөскэни алҕас уктан сиэппитэ. Ону баҕас кини сыттары-сымардары, күөдьүйэн тахсыбыт буруолары өйдүүр. Ол эрээри алҕас буолаарай: киһини алҕас туттарар эмиэ сатаммат ээ. Инньэ дии санаан баран, доҕотторун диэки хайыспыта, Дормидонт дьүһүнэ эмиэ уларыйан хаалбыт. Кини билбэт киһитин коверкот бүрүүкэтин супту одуулаан турар эбит.

—	Чэ-чэ, барыаҕыҥ, манна туох тахсыаҕын турдубут, — диэн тугу да сэрэйбэккэ турбут Ганялара тиэтэттэ. Кини иһигэр бэйэтэ эмиэ туспа кыһалҕалаах турбута. Доҕотторо хамсаабаттар, онтон тугу эрэ ыйытыһардыы бэйэ-бэйэлэрин көрсүмэхтииллэр. Онтон көрдөххө, кинилэр иккиэн биир боппуруоһунан эрэйдэннилэр быһыылаах. Ол да буоллар киһилэрин саҥата суох батыһан, тахсар ааҥҥа кэлэн тохтоон, аргыый ботур-ботур кэпсэттилэр.

—	Ити мин сүппүт бинсээкпин кэтэн турар киһи быһыылаах, — диэн маҥнай Яков сибис гынна.

—	Оттон бүрүүкэтэ миэнэ быһыылаах, адьас үкчү миэнэ эрэ буоллар билиэм, бэлиэлээх, ис биэтэһэ, ис биэтэһэ... — диэн иһэн, ол ис биэтэһэ туохтааҕын эппэккэ, Дормидонт тохтоон хаалла.

—	Кырдьык даҕаны! — диэн Ганя саҥа аллайда. — Оччоҕо хайыыбыт, сибилигин тахсан бараары турар киһи буолбат дуо?

—	Куотара буолуо аны! — букатын уҥуохтара халыр-босхо баран титирэс буолбут Яков ыксаата.

—	Тыллыахха, Бориска киириэххэ, эн таҕыстаҕына, манна тохтотоор, — диэн бухатыырдарын, Ганяларын, ааҥҥа туруоран кэбистилэр. Ганя, айылҕаттан олус сымнаҕас, үтүө майгыннаах барахсан, ороспуойу хайдах тохтоторун сатаан өйдүөбэккэ, дьулайбыттык көрөн, ааҥҥа кискэйэн туран хаалла.

—	Өр буолумаҥ! — диэн доҕотторун тиэтэттэ. Яковтаах Дормидонт сержаннарыгар, тылларын былас түһэрэн, аҕылаан-мэҥилээн киирэн, туох буолтун тиэтэлинэн кэпсээтилэр, кэпсээтилэр да буолан, бэйэ-бэйэлэрин аанньа саҥарпакка, тыын быһаҕаһынан тылластылар, сүтүктүүр таҥастарын оннук бэлиэлээҕин, маннык бэлиэлээҕин, хара сап абырахтааҕын, үрүҥ сабынан сабы тардыылааҕын, быһыта-орута да буоллар кута-симэ сатаатылар. Хаҥас хармааны бөппүрүөскэ уота эчэппитэ кытта умнуллубата.

Киһилэрэ эмиэ уларыйа түстэ. «Көрдөрүҥ, ханна баарый?» — диэт, ойон турда. «Оо, аны сыыһа буолан алдьархай тахсыа!» — диир санаа Яков өйүгэр охсуллан ааста.

—	Дежуркаҕа, сибилигин бараары турар.

—	Чэ, көрдөрө охсуҥ!..

Кинилэр үһүөн батыаккалаһан тахсыбыттара, киһилэрэ, кырдьык, дежуркаттан номнуо босхолонон, тахсар ааҥҥа, велосипедын соспутунан кэлэн, Ганяттан иҥнэн турар эбит. Ганя, букатын ыксаабыт дьүһүннээх, тохтото сатыыр курдук, тоҕо тохтоторун аанньа быһаарбат быһыылаах, төрүт кыһыл киһи, сирэйэ эмиэ дьэс алтан буолан хаалаахтаабыт.

Сержант сүүрэн тиийэн, хара бэкир киһини соҕотохто эргилиннэрэ тарта.

—	Давай, миигин батыс! — диэтэ бөҕө, чиҥ куолаһынан.

Анараа киһи тугу эрэ бырачыастаһан көрдө, ол икки ардыгар хантан кэлбиттэрэ биллибэккэ, икки-үс милиционер соҕотохто баар буола оҕустулар да, хара бэкир киһини мөрөйдөөн ылан, сержант хоһугар тарахаччытан киллэрдилэр.

—	Олор! —диэтэ сержант хара бэкир киһиэхэ. Киһи олордо.

—	Бу эн бинсээгиҥ дуо? — ыйытта сержант Яковтан.

—	Миэнэ! — оннук бэлиэлээх, маннык бэлиэлээх диэн буолла.

—	Бу эн бүрүүкэҥ?

—	Миэнэ! — диэтэ Дормидонт.

—	Ыл, уһулталаа, түргэн, түргэн! — диэн сержант көбүөлүүр куолаһынан хара бэкир киһиэхэ бирикээстээтэ.

Бэрт сотору, этиэх түргэнэ, аны халабырдьыт бэйэтэ баккылаах ырбаахынан туран хаалла.

Яков уонна Пал Палыч бу сарсыарда эрдэ уһугуннулар. Бүгүн кинилэр түөрт сыллааҕы үөрэхтэрин түмүктүүр мүччүргэннээх күннэрэ. Ордук Яковка эппиэттээх күн түбэстэ. Кини, дьиҥэр, икки хос экзамены туттарар сүгэһэри сүктэ. Биириттэн кини мүччү түстэ. Төһө да сыыһа-халты тутуннар, кэнники күннэригэр кини элбэҕи толкуйдаан, кэмсинии-кэмиринии эрэйин туораан, сыыһатын көннөрсө сатаата. Кини олоҕун биир суол кэрдииһигэр түмүк оҥоһунна, кириэс туруорда. Аны билигин бэйэтэ дьону сэрэтэр, үөрэтэр киһи буолла. Биир тыл, биир санаа!.. Аны билигин кини кыһыл сукуна сабыылаах остуол кэтэҕэр кэчигирэспит государственнай комиссия иннигэр тахсан туран, иккис экзаменын туттарара тирээтэ. Билии билиинэн. Онно ыраас суобаһынан тахсан, инники кэрэ кэскил, олох туһугар, уопсастыбаҕа, бар дьоҥҥо туһалыыр иһин экзамен туттарыахтаах. Бу төһөлөөх үрдүк чиэһий?! Кини, ону ситэ сыаналаабакка, ити бутуллан ылла. Аата, абата, маны кини эрдэттэн өйдөөбүт баҕас буоллаҕын! Кини оччоҕо төһө эрэ ис дууһатыттан чэпчээн, өрө көтөҕүллэн, дэгдэйэн бүгүн сарсыарда уон чааска кинини түөрт сыл ииппит, бүөбэйдээбит, оҕолообут институтун аанын арыйар этэ.

Доҕордуулар аһаан-сиэн, конспектарын-кумааҕыларын кыбынан, хосторуттан аа-дьуо тахсан бардылар. Куйаас түһэн сырылаан эрэр. Сып-сырдык, ып-ыраас күн. Ол кинилэр инники кэскиллэрин сырдатар курдуга. Кинилэр иннилэринэн, кэннилэринэн, эмиэ кинилэр курдук, кумааҕы тутуурдаах, кыбыныылаах эдэр дьон кус оҕотунуу субуһаллар. Кинилэр бука бары биир санааны сананан истэхтэрэ — үөрэхтэрин түмүктээн, олох биир кирилиэһин өрө ыттарга.


*[[Сүрүн сирэй|Сүрүн сирэйгэ]]
*[[Николай Максимович Заболоцкай-Чысхаан]]


[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Николай Максимович Заболоцкай-Чысхаан]]
[[Категория:XX үйэ ааптардара]]</text>
      <sha1>32roe1or92m31o5lhgdsul16pm5e7n2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Leitoxx</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1790</id>
    <redirect title="Кыттааччы:Mazbel" />
    <revision>
      <id>7227</id>
      <timestamp>2020-04-17T05:21:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Céréales Killer</username>
        <id>1023</id>
      </contributor>
      <comment>Céréales Killer [[Кыттааччы:Leitoxx]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Mazbel]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Leitoxx|Leitoxx]]» в «[[Special:CentralAuth/Mazbel|Mazbel]]»</comment>
      <origin>7227</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45" sha1="iuz742t5zvs0ne1o3g4txyzti04ic5p" xml:space="preserve">#утаарыы [[Кыттааччы:Mazbel]]</text>
      <sha1>iuz742t5zvs0ne1o3g4txyzti04ic5p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:DeltaQuad</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1791</id>
    <redirect title="Кыттааччы:AmandaNP" />
    <revision>
      <id>7237</id>
      <timestamp>2020-06-26T10:24:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sakretsu</username>
        <id>1609</id>
      </contributor>
      <comment>Sakretsu [[Кыттааччы:DeltaQuad]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:AmandaNP]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/DeltaQuad|DeltaQuad]]» в «[[Special:CentralAuth/AmandaNP|AmandaNP]]»</comment>
      <origin>7237</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47" sha1="fo3oxfrchvexgecjp86ui2498n0t5hu" xml:space="preserve">#утаарыы [[Кыттааччы:AmandaNP]]</text>
      <sha1>fo3oxfrchvexgecjp86ui2498n0t5hu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:DeltaQuad</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1792</id>
    <redirect title="Кыттааччы ырытыыта:AmandaNP" />
    <revision>
      <id>7238</id>
      <timestamp>2020-06-26T10:24:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sakretsu</username>
        <id>1609</id>
      </contributor>
      <comment>Sakretsu [[Кыттааччы ырытыыта:DeltaQuad]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы ырытыыта:AmandaNP]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/DeltaQuad|DeltaQuad]]» в «[[Special:CentralAuth/AmandaNP|AmandaNP]]»</comment>
      <origin>7238</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64" sha1="rjcpzo9m6jlbrj50slk12hyd7aqtauh" xml:space="preserve">#утаарыы [[Кыттааччы ырытыыта:AmandaNP]]</text>
      <sha1>rjcpzo9m6jlbrj50slk12hyd7aqtauh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Masumrezarock100/minerva.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1793</id>
    <redirect title="Кыттааччы:Ainz Ooal Gown/minerva.js" />
    <revision>
      <id>7242</id>
      <timestamp>2020-07-11T04:22:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1997kB</username>
        <id>1359</id>
      </contributor>
      <comment>1997kB [[Кыттааччы:Masumrezarock100/minerva.js]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Ainz Ooal Gown/minerva.js]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Masumrezarock100|Masumrezarock100]]» в «[[Special:CentralAuth/Ainz Ooal Gown|Ainz Ooal Gown]]»</comment>
      <origin>7242</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="196" sha1="m5mefso3zjwswi3y1azz890fx5crswd" xml:space="preserve">/* #REDIRECT */mw.loader.load(&quot;//sah.wikisource.org/w/index.php?title=%D0%9A%D1%8B%D1%82%D1%82%D0%B0%D0%B0%D1%87%D1%87%D1%8B:Ainz_Ooal_Gown/minerva.js\u0026action=raw\u0026ctype=text/javascript&quot;);</text>
      <sha1>m5mefso3zjwswi3y1azz890fx5crswd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1794</id>
    <revision>
      <id>7267</id>
      <parentid>7264</parentid>
      <timestamp>2020-10-03T07:02:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>7267</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="366086" sha1="ly6chqq16vm12k3m0pwuhkkj07pmmtv" xml:space="preserve">КУТ - СҮР   ҮӨРЭҔЭ
Өй-санаа уратылара
Дьокуускай
2020
 
Каженкин, Иван Иванович-Хааһах Уйбаан
К 13    Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай, 2020. –  84 с.
Агентство CIP НБР Саха

АННОТАЦИЯ

Сахалар былыргы ойууннара өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин дириҥник үөрэтэн сайыннарбыттарын бу кэмҥэ саҥа билинэн, туһанан эрэбит. 
Сахалар киһи үс куттаах диэн этиилэрэ киһи өйүн-санаатын уратыларын, сайдан иһиитин табатык быһаарар.

Якутские ойууны в древние времена глубоко изучили развития сознания человека. 
Каженкин Иван Иванович – Хааһах Уйбаан.
                                                 
ААН ТЫЛ

Сахалар киһи үс куттаах диэн этиилэрэ киһи өйө-санаата сайдыытын, этин-сиинин хамсатарын уратыларын быһаарар. Оҕо улаатан истэҕинэ өйө-санаата сайдан, мунньуллан иһэр уратылаах.  Киһи хамсаныылары оҥорор өйө-санаата үс аҥы арахсаннар үс куту үөскэтэллэр:
1. Буор кут. Оҕо хамсаныылары элбэхтик оҥорон үөрүйэххэ кубулутарыттан сайдан, хомуллан, мунньуллан иһэр кута.
2. Ийэ кут. Оҕо саҥаны, уратыны билэн иһэриттэн үөскээн иһэр үгэстэрэ мунньуллан иһэр кута.
3. Салгын кут. Оҕо улаатан иһэн үөрэҕи, билиини иҥэринэр кута.
Өй-санаа маннык тус-туспа куттарга мунньуллан иһиилэриттэн киһи хамсаныылары оҥорор өйө-санаата сайдар. Хамсаныылары оҥоруу уустук уонна үс сүһүөхтэнэн оҥорулларыттан өссө уустугурар.
Сахалар өй-санаа сайдан куттарга хомуллуутун, мунньуллуутун маннык быһаараллар:
1. Бары үүнээйилэргэ, мастарга, отторго барыларыгар буор куттара кыралаан да буоллар сайдар. Үүнээйилэр бытааннык да буоллар хамсыыллар. 
2. Бары тыынар-тыыннаахтарга ийэ кут сайдар. Кыыллары үөрэтиигэ элбэхтик хос-хос хатылаан оҥотторон үөрэҕи үгэс оҥорон иҥэрии туттуллар.
3. Өй-санаа, салгын кут сайдыытын кыыллар, көтөрдөр ситиһэр кыахтара суох. Итилэргэ салгын кут сайдыбат. Мөлүйүөнүнэн сыллар усталарыгар кыыллар уонна көтөрдөр туохтара да уларыйбакка сылдьаллара ону дакаастыыр. Ол курдук киһитийэн иһээччилэр ханна да бааллара биллэ иликтэр.
Салгын кут сайдыыта өй-санаа дьоҥҥо олус уһун үйэлэргэ мунньуллан күүһүрүүтүттэн үөскээбит. Бу этии өй-санаа мунньуллан, эбиллэн истэҕинэ күүһүрэн биэрэринэн табатык быһаарыллар.  
Буор кут оҕоҕо аҕатыттан ордук бэриллэр буоллаҕына, ийэ уонна салгын куттар оҕоҕо ийэтэ иитэриттэн, үөрэтэриттэн улахан тутулуктаахтар. Аныгы наука быһаарбытынан Х хромосоманы оҕо ийэтиттэн ылынар эбит. Өй-санаа геннэрэ Х хромосомаҕа сылдьаллар диэн үөрэхтээхтэр быһаарбыттар.
Бу үлэни автор инники тахсыбыт “Кут-сүр үөрэҕэ” диэн үлэлэригэр эбэн биэрэн “Өй-санаа уларыйыыта” диэн үһүс кинигэтин оҥордо. Инники тахсыбыт үлэлэрин Сахалыы википедия иһигэр баар Викитека диэн библиотекаттан булан туһанарга ыҥырар. 
Автор бу үлэтин бэчээттээн таһаарыыга кыахтара баарынан көмөлөспүт билэр дьонугар истиҥ махталын тириэрдэр. 

СЫРДЫК уонна ХАРАҤА ДЬАЙЫЫЛАРА 

Сырдык уонна хараҥа, күнүс уонна түүн хардары-таары дьайыылара дьон өйүн-санаатын сайдыытын, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааралларын төрүттээбит. Онтон сайын уонна кыһын солбуйсан биэриилэрэ эт-сиин сайдыытын, тупсуутун үөскэппиттэр.
Киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыыта аан бастаан туох баар барыта хайдах көстөрүттэн тутулуктанан үөскээбит. Киһи  сырдыгы, ырааһы, сөбүлүү, таптыы көрөр, үчүгэйдик көстөрү барытын үчүгэй диэн билинэр, оннук сыанабылы биэрэр, онтон хараны, хараҥаны, куһаҕаннык көстөрү куһаҕан диэн сыаналыыра хаһан да уларыйбат, өйгө-санааҕа дириҥник иҥэн сылдьар өйдөбүл буолар. 
Киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарара сырдык күн уонна хараҕа түүн дьайыытынан үөскээбит. Сырдык үчүгэйи аҕаларын иһин үрүҥ диэн тупсаран ааттаммыт, онтон хараҥа куһаҕаны, эрэйи элбэтэрин иһин хара диэҥҥэ кубулуйбут. 
Айылҕа ити дьайыыларын түмүктэринэн сырдык, үрүҥ үчүгэйи бэлиэтиир, онтон хара куһаҕаны биллэрэр өйдөбүллэммиттэр.
Айылҕа киһини сырдыкка үчүгэйдик көрөр гына айбытын быһыытынан олоҕун үгүс өттүн сырдык кэмҥэ атаарар аналлаах. Онон, сырдык, үчүгэй диэки тардыһыы киһиэхэ Айылҕаттан бэриллэн сылдьар биир туһалаах өрүтэ буолар. Сырдык, үчүгэй буолуу күн тахсыытыттан, күн уотуттан быһаччы тутулуктааҕынан уонна киһи үчүгэйи оҥорор баҕа санаата улаханыттан сахаларга Күн таҥараҕа кубулуйбут. Ол курдук Айылҕа киһи өйүн-санаатын төрүттээн тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн быһаарарын кытта ыйан, олохсутан биэрбит.
Дьон эньиэргийэлэрэ күн сарсыарда өттүгэр, эбиэккэ диэри элбэх буолар. Өйдөрө-санаалара уонна эрчимнэрэ сарсыарда эр¬дэттэн, күн тахсыытыттан элбэхтик киирэн үлэлэрэ-хамнастара бу кэмҥэ лаппа таһаарыыланар. Бу быһаарыыны сааһырбыт дьон сарсыарда эрдэлээн туран иһэллэрэ дакаастыыр.
Киһи этин-сиинин оҥоһуута, күүскэ үлэлиирэ-хамсыыра күнүскү кэмҥэ сөп түбэһэринэн, күнүскү, сырдык кэмҥэ ордук табыллан, санаата көнөн сылдьар, таһаарыылаахтык үлэлиир кыахтанар.
Халлаан хараҥаран барыытыттан туох барыта болоорон, аанньа көстүбэтэ киһиэхэ мөл¬төөһүнү, ыыра кыарааһынын аҕалар. Хараҥа кэмҥэ тугу эмэни ситэ арааран көрбөккө киһи дэҥнэ¬ниитэ, туохха эмэ кэтиллиитэ элбээһиннэрэ ити быһаарыыны бигэргэтэллэр.
Түүн хараҥардаҕына киһи этэ-сиинэ эмиэ мөлтөөн сынньаныан баҕата улаатар. Түүҥҥү кэмҥэ киһи этигэр-сиинигэр барар уларыйыы¬лар бары бытаараллар, сүрэҕин үлэтэ бытааран киһи утуйуон, сынньа¬ныан баҕарара киирэр. Киһи утуйбакка, сынньаммакка сырыттаҕына аҕыйах суук¬канан өйө-санаата буккуллан барарыгар тириэрдэр, ол иһин олоҕун үс гыммыттан биирин утуйарыгар уонна сынньанарыгар хайаан да анаатаҕына эрэ олоҕо табыллар.
Сырдык уонна хараҥа алтыһыыта, хардары-таары солбуйсан, уларыйан биэриилэрэ киһи өйүн-санаатын уратыларын үөскэтэллэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун дьон сырдык уонна хараҥа уларыйан биэриилэриттэн билэн, арааран олохторугар туһана үөрэммиттэр.
Айылҕаҕа туох барыта икки өттүттэн тутулуктаахтар, ол иһин икки өрүттээхтэр. Икки уратыта өрүт баарыттан айылҕаҕа хардары-таары солбуйсан биэрии кэмэ кэллэҕинэ үөскээн иһэр. Ол курдук биир өрүт сайдыыта мөлтөөн ханнык эрэ кээмэйи аһара бардаҕына, эргийэн, утары өттүн кытта солбуйсан биэрэрэ кэлбитин биллэрэр.
Дьон өйдөрө-санаалара сайдарынан икки өрүт солбуйсан биэрэр кэмнэрэ кэлэн эрэрин үөрэтэн билэн, эрдэттэн харыстанар быһыылары оҥороллоро, бары быһаарыыларын бу өрүттэр икки ардыларынан, ортотунан көрөн ылыналлара ирдэнэр.
Сахалар “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн этиилэрэ икки өрүт хардары-таары солбуйсаллара тиийэн кэлэрин биллэрэр. Омук уларыйар кэмэ кэлэн иһиитин олус уһун үйэлээх сахалар тыл уларыйыытыттан билгэлээн билэллэр. 
Омук сайдыытыттан үөскээбит үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмэ кэлиитин сахалар билэн тылларыгар киллэрбиттэр. Үчүгэй аһара баран үчүгэйтэн үчүгэй кэлбитин кэнниттэн кэрэ диэн көстүү уратытын биллэрэр тыл кэлэрэ уларыйыы кэлэн иһэрин биллэрэр. 
Кэрэ кэлбитин, кэрэттэн кэрэҕэ кубулуйбутун кэнниттэн кэрээн диэн тылбыт тиийэн кэлэрэ кэрэ кэрээнтэн тахсыыны үөскэтэрин ыйан биэрэр. Кэрэ буолбут киһи оҥорор кэрээнтэн тахсыы диэн быһыыта киһи хаһан да оҥорбот ыар, куһаҕан быһыыта буолар. 
Кэрэ диэн тыл кэрэтэ диэн этилиннэҕинэ ханнык эрэ кыйыа, кыайан туораммат мэһэй баарын биллэрэр. Күөл кыйыата диэн хаһан эрэ элбэх уу кэлэн күөл таһыма үрдээбитин бэлиэтэ буолар. 
Кэрэ буолуу кэлиитин кэнниттэн үчүгэй бүтэн, куһаҕаҥҥа эргийэн биэрэр кэмэ кэлэр. Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр. Ол аата аны куһаҕаны билэн, ону тупсардахха эрэ олох салҕанара ситиһиллэрэ быһаарыллар. 
Үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйдаҕына дьон бу куһаҕаны арааран билбиттэриттэн өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан бу куһаҕаны үчүгэй оҥоро сатыыллара эбиллэн, улаатан үлэни-хамнаһы сайыннараннар сайдыыны ситиһэр, уларыйбыт кэмнэрэ тиийэн кэлэр.
Бары баҕа санаабытыгар сайын, үчүгэй уһуурун кэтэһэбит, сайын кылгаһыттан хомойобут. Кыһын тиийэн кэлиитэ куһаҕан, ыарахан кэлбитин биллэрэр. Урукку кэмнэргэ кыһыны туорааһын “Дьылы туорааһын” диэн ыараханы кыайыы курдук ааттанара.
“Сайыҥҥы күн кылгас” диэн сахалар этэллэр. Сайын ордук түргэнник ааһар. Ол иһин кыһыны этэҥҥэ туоруурга сайын күүскэ үлэлээн-хамсаан биэрии эрэйиллэрин сахалар билэллэр.
Онон кэмэ кэллэҕинэ үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйан, солбуйсан биэрэрэ сайын кэнниттэн кыһын кэлэрин курдук уталыппакка эрэ кэлэн киһи өйүн-санаатын күүһүрдэллэр, этин-сиинин бөҕөргөтөллөр.

ӨЙ-САНАА УРАТЫЛАРА

Олус былыргы кэмнэргэ сахалар ойууннара түүллэри үөрэтэннэр өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин сайыннарбыттара сотору кэминэн дакаастанар кыахтанан иһэр. Ол курдук киһи түүлүгэр былыр үйэлэргэ өлөн хаалбыт дьону көрсөрө, кэпсэтэрэ өлбүт дьон өйдөрө-санаалара ханна да сүтэн хаалбакка чугас сылдьалларын, кэлэр көлүөнэлэрин көрөллөрүн-истэллэрин биллэрэр уонна үгэскэ кубулуйбут өйдөр-санаалар тус-туспа сылдьалларын, олус уһун үйэлээхтэрин, сүтэн, симэлийэн хаалбаттарын быһаарар.
Өй-санаа бу уратытын сахалар арааран билэн “Өлбүт киһи өйө-санаата айыы буолан сылдьаллар” диэн этэллэр. Айыылар диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара ааттаналлар.
Өлбүт киһи өйө-санаата тыыннаах дьоҥҥо дьайыыта өй-санаа үөрэҕэ бастаан, инники иһэрин уонна оҕо өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн туруктаах буола сайыннаҕына, ийэ кута үчүгэй үгэстэргэ, киһилии быһыылары оҥорууга иитилиннэҕинэ эрэ, олоҕун киһи быһыылаахтык, уһуннук олорор кыахтанарын быһаарар.
Сахалыы өй-санаа үөрэҕэ түүлү үөрэтииттэн үөскээн, сайдан иһэр үөрэх буолар. Ол курдук өй-санаа дириҥ тутулуктара, уратылара киһиэхэ түүлүгэр киирэн араас бэлиэлэринэн көстөллөрүттэн олору арааран билии, үөрэтии кыаллар кыахтанар. (1,16). Түүллэри үөрэтии киһи аҥардастыы көрөр уонна бэйэтэ кыттыһар, этэ-сиинэ баара биллэр түүллэрэ тус-туспатык тойонноноллорун арыйыыта, бу түүллэр тутулуктара киһи куттарынан арахсалларын быһаарар. Ол аата түүл көстүүлэрэ киһи куттарыгар тус-туспаларын, өйдөрө-санаалара атын-атын тутулуктаахтарын быһаарар.
Сахалар киһи өйүн-санаатын олус дириҥник үөрэтэн баһылаабыт-тарын былыргы кэмнэргэ үөрэтэн билбит, билигин туһана сылдьар кут-сүр үөрэхтэрэ,  өй-санаа ордук сайдан истэҕинэ, туһата өссө улаатан биэрэрин быһаарар. Ол курдук түүлү таба тойонноон инники туох быһыы буоларын быһааран билиэххэ сөбө хаһан баҕарар туһалаах.
Үгэстэр киһи олоҕор ылар оруоллара олус үрдүгүн, оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй үгэстэргэ үөрэннэҕинэ, ол үгэстэри иҥэриннэҕинэ, ийэ кута иитилиннэҕинэ эрэ үчүгэй майгылаах, киһи быһыылаах буола улаатарын сахалар таҥараларын үөрэҕэ дьоҥҥо тириэрдэр. Ол аата оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит үгэстэрэ, ийэ кута үйэтин тухары салайа сылдьалларын быһаарар. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр төрөппүттэрэ үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрэргэ кыһаналлара эрэйиллэр.
Өй-санаа төрүттэрин үөрэтии оҕо кыра эрдэҕинэ олохсуйбут үгэстэрэ  бэйэтин салайалларын быһаарар. Элбэхтик биир санааны санааһын, бу санаа, үгэс буолан уурулларын уонна сол курдук толоруллар кыахтанарын үөскэтэрэ киһи саныыр санааларын эмиэ киһилии санааларга киллэрэн биэрэрэ эрэ туһалыырын биллэрэллэр. Ол аата үчүгэй, үтүө санаалардаах киһи үчүгэй быһыылары, онтон куһаҕан санаалара элбээтэҕинэ, мунньулуннаҕына куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин биллэххэ, киһи санаалара эмиэ икки өрүттээхтэрин туһана сырыттахха табыллар.
Саныыр санаалара куһаҕан үгэскэ кубулуйан хаалбытын, куһаҕан быһыы оҥоруллубутун кэнниттэн, бу оҥоруллубут быһыыны уларыта, көннөрө сатааһын ордук уустугурар, элбэх эбии үлэни эрэйэр. Ол курдук өйү-санааны ыраастаан, бу олохсуйбут куһаҕан үгэһи суох оҥордоххо, атынынан, үчүгэй санааларынан үөскээбит үгэстэргэ солбуйдахха эрэ куһаҕан санаалартан үөскээбит үгэстэр үчүгэйгэ уларыйар кыахтаахтар. 
Киһи ханнык өйдөөх-санаалаах эбитин оҥорбут быһыытыттан көрөн, арааран билии кыаллара, көннөрөн үөрэтии хойутаан кэлэрин быһаарар. Ол иһин оҕону үчүгэй быһыылары оҥорорго кыра эрдэҕинэ, өйө-санаата саҥа сайдан иһиитигэр, ийэ кута иитиллэр кэмигэр, өссө кыратык эрдэлээн иитии, үөрэтии ордук туһалааҕа быһаарыллар. Сахалар өй-санаа бу уратытын билэн оҕо кыра эрдэҕинэ үөскүүр, бэйэтин салайар кутун, ийэ кут диэн ийэтин аатынан, кини ылар оруола улаханын быһааран ааттаабыттар.
Куһаҕан быһыыны оҥоро үөрэнэн хаалбыт оҕону көннөрүү ол үөскээбит куһаҕан үгэһин көннөрдөххө, тупсардахха, суох оҥордоххо эрэ кыаллар кыахтаах. Билигин “Трудные подростки”, маргиналлар диэн ааттаах эдэрдэрбит элбээн хаалыылара кыра эрдэхтэриттэн олус атаахтык иитэн бэйэмсэх санааны, куһаҕан үгэстэри иҥэрэн кэбиспиттэринэн быһаарыллар.
Киһи субу оҥоруохтаах быһыытын аан маҥнай санаатыгар хос-хос оҥорон көрөн, дириҥник сыаналаан баран оҥордоҕуна туһалаах, үчүгэй быһыы буолан тахсыан сөп. Киһи баһын иһигэр, ол аата санаатыгар оҥорон, айан көрүүтэ ай диэн тылынан бэриллэр, онтон ол санаатын илэтигэр оҥорон таһаардаҕына, “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн айыы диэн туспа тылынан бэриллэр. “Ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн куһаҕан өрүтэ элбээбитин биллэрэр.
Бу саҥаны айыыбыт хайдах көрүҥнэнэн тахсыыта оҥоруутуттан ордук улахан тутулуктанан хайдах айыы; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буолара оҥорулуннаҕына биирдэ быһаарыллар кыахтаах. Олус өр кэмнэр усталарыгар айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллибэккэ эрэ сылдьара таба быһаарарга уустуктары үөскэтэр. Бу кэмҥэ көннөрү айыы диэн ааттаатахха табыллар.
Улуу Өктөөп өрө туруута үлэһиттэр, дьадаҥылар саҥаны айыылара 74 сыллар кэннилэриттэн куһаҕана, олоххо сайдыыны аҕалбата биллэн хаалан сэбиэскэй былаас эстибитэ. Аныгы үөрэхтээх, билиилээх дьон, бу былаас эстиитэ туохтан сылтанан үөскээбитин таба сыаналыыр кыахтаахтар.
Субу оҥоруллубут саҥаны айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана оҥорору кытта кыайан арааран биллибэтэ уустуктары үөскэтэрин таба сыаналааһын эрэйиллэр. Үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана араарыллан биллиэр диэри саҥаны айыы, айыы диэн ааттанар уонна хайа баҕарар өттүгэр уларыйан хаалыан сөбүттэн улахан сэрэниини эрэйэр. 
Оҥоруллубут саҥаны  айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана билиннэҕинэ  үрүҥ эбэтэр хара диэн эбии быһаарыылаах этиллэн, оннук туттулуннаҕына эрэ өйгө-санааҕа сөп түбэһэр, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллар кыахтанарын таба өйдөөһүн, оннук туһаныы ирдэнэр. Айыы диэн тылга быһаарыыны биэрэр; үрүҥ эбэтэр хара диэн тыллар эбиллэн биэриилэрэ киһи өйө-санаата сайдан, тупсан иһиититтэн, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны арааран, олоҕор туһанарыттан тутулуктанан кэлин, 2 тыһыынча сыллартан, Христос таҥара үөскүөҕүттэн  ыла олоххо киирбит өйдөбүл буолар. 
Олус былыргы, олоҥхо кэмигэр дьон бэйэлэрин, олорор сирдэрин икки эрэ дойдуларга араараллара, бэйэлэрэ айыы уонна абааһы диэн икки аҥы арахсаллара. Бу кэмҥэ абааһы диэн куһаҕаннык ааттаһан, үөхсэн арахсыы аһара күүстээх утарыта турууну, охсуһууну, сэриини үөскэтэрэ. Бу икки өрүттэр эйэлэспэт буола утарыта тураллара, көрсүстэхтэринэ өлөрсөллөрө, өссө сиэһэллэрэ. 
Кэлин өй-санаа сайдан, тупсан, айыы дьоно элбээн бэйэ, айыы дьоно эмиэ икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсыылара баара быһаарыллыбыта, үһүс өрүт үөскээн олоххо киирбитин бэлиэтинэн үчүгэй киһи таҥара, Христос таҥара икки тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр үөскээн норуоттарга киэҥник тарҕаммыта. 
Киһи ыксаан, тиэтэйэн, ситэ толкуйдаабакка, ырыппакка оҥорбут быһыылара табыллыбаттара, сыыһа-халты буолан тахсыылара элбэҕиттэн куһаҕан быһыыга кубулуйан хаалыылара субу оҥоруохтаах быһыытын өйүгэр-санаатыгар элбэх төгүл хос-хос хатылаан хайаан да ырытара ордугун сахалар үөрэхтэрэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэр. 
“Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс” диэн этии тугу эмэ оҥоруох иннинэ өйгө-санааҕа элбэхтик ырытар, оҥорон көрөр туһалааҕын, ол эрэ кэнниттэн оҥоруллар быһыы табылларын биллэрэр. Бу быһаарыыны тутуһуу, айыыны оҥоруу суолтатын, куһаҕаҥҥа кубулуйара элбэҕин билии, сайдыбыт өйдөөх-санаалаах дьонтон хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Киһи өй-санаа үөрэҕин билэрэ уонна олоҕор туһана сылдьара хаһан баҕарар туһалааҕын билигин да ситэ өйдүү, олохпутугар туһана иликпит. Ол иһин оҕолорбут өйдөрө-санаалара туруктаах, тулуурдаах буола улааталларыгар соччо кыһаммаппыт, аҥардастыы аһатар, харыстыыр, көрөр-истэр уонна айыыны “үчүгэй” диэн этэн, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥотторо сатыыр өйгө-санааҕа иитэн эстибит сэбиэскэй былаас сыыһа сабыдыалыттан билигин да кыайан  тахсыбакка сылдьабыт.
Өй-санаа үөрэхтэрин аанньа ахтыбакка сэбиэскэй былаас уһун кэмҥэ ииппитэ, үөрэппитэ билигин да дьайа сылдьарыттан, киһи санаата элбэхтэ хатыланнаҕына, ол аата биири хос-хос санаатахха үгэскэ кубулуйан хааларын, онтон киһини бэйэтин салайарын таба өйдөөн олохпутугар туһаныахпыт этэ. 
Түүлбүтүгэр бары үчүгэйи, дьолу, баайы-малы биэрэр түүллэри көрүөхпүтүн баҕара саныыбыт да, куһаҕан санаабыт элбэҕиттэн үксүгэр кыаллыбат. Түүллэригэр араас куһаҕаннары, ынырыгы дьон элбэхтик көрөллөр да улахан суолта биэрбэттэр, түүлгэ араас барыта буоларын курдук саныыллар. Билигин даҕаны киһи түүлүгэр үгүстүк бэйэтин үгэс буолбут санааларын көрөр диэни соччо итэҕэйэн туһана иликтэр. Ол курдук түһээн араас куһаҕаннары, олоххо сөп түбэспэттэри көрүү куһаҕан санаа элбээбитин биллэрэр.
Түүлгэ киһи бэйэтин санаата атын биллибэт, бэйэтигэр тугунан эмэ маарынныыр киһиэхэ бэриллэн көс¬төрүттэн киһи аттыгар сылдьар бэйэтигэр маарынныыр киһини элбэхтик көрөр. Биллибэт куһаҕан киһини көрдөххө, ол бэйэбит куһаҕан санаабыт туспа арахсан көстөрүн көрөбүт уонна ол киһилиин үгүстүк сөбүлэһимиэхпитин, тапсымыахпытын сөп. Ол курдук түүлгэ көрөр билбэт дьоммут тас көрүҥнэрэ, бэйэбит ис санаабыт хайдаҕын арааран көрдөрөллөр.
Куһаҕан дьону, абааһылары, араас кыыллары кытта охсуһуу,  өлөртөөһүн, киһи бэйэ¬тин куһаҕан санаалара мунньуллубуттарын кытта быһаарсарын, олортон ыраастана сатыырын биллэрэллэр. Түүлгэ итинник куһаҕаннары кыайыы киһи санаата ырааһыран, бөҕөргөөн, бэйэтэ кыайыыны оҥороругар көмөлөһөллөр. Онтон ити кутталлартан куотуу, быһаарыыны өссө даҕаны кыайан ылына илиги көрдөрөллөр. Түүлгэ туста сылдьар дьону көрдөххө, өйгүт-санааҕыт сөп түбэспэт, толкуйдаргыт тус-туспа ки¬һитиниин сотору кэминэн көрсүһүөххэ сөбүн биллэрэр.
Эн тускунан куһаҕаннык санаатахтарына, эттэхтэринэ түһээн тааһынан, мууһунан эбэтэр онон-манан бэйэҕин быраҕаттыыр киһини көрүөххүн сөп. Онтон бэйэҥ куһаҕаны санаатаххына, атыттары кытта тапсыбатаххына, атын дьону тугунан эмэ быраҕаттыаххын сөп.
Ити курдук куһаҕан санаалардаах, ол санаалара мунньуллубут киһи куһаҕан түүллэри үгүстүк көрөр. Испитигэр иҥэн сылдьар, үгэс буолбут куһаҕан санааларбыт түүлбүтүгэр киирэн илэ курдук көстөллөр. Ол курдук киһи түһээн араас ынырыктары, ыар көстүүлэри хос-хос хатылаан көрүүтэ куһаҕан санаалара мунньустубуттарын биллэрэрин таба өйдөөн, мунньуллан, эбиллэн эрэр куһаҕан санааларбытын ыраастаан, умнан, хаалларан истэхпитинэ эрэ, куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэр кыахпыт аҕыйыан, суох буолуон сөбүн туһана сылдьыахпыт этэ. 
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи куһаҕан санааларын ыраастана, умнан, суох оҥороро сылдьарын ирдиирэ, өй-санаа тупсуутугар тириэрдэр соҕотох суол буолар. Киһи ханнык быһыылары оҥоруон сөбүн сыаналыырыттан бэйэтэ санааларын салайан, сорохторун күүһүрдэн, атыттарын умнан, симэлитэн, суох оҥорор кыахтаах. Куһаҕан санаалары умнуу, суох оҥоруу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр тутаах көрдөбүл буоларын сэбиэскэй былаас кэмигэр хаалларан сылдьыбыппытыттан кэнники кэмҥэ куһаҕан быһыылары, буруйдары оҥоруу биллэрдик элбээбитэ бэлиэтэнэр.
Куһаҕан санаалар мунньустан, күүһүрэн куһаҕан үгэскэ кубулуйдахтарына киһи бэйэтэ, аны ол санааларын толорон кэбиһэр кыахтанарын табан өйдүөххэ, олоххо куһаҕан санаалартан ыраастаныыны туһана үөрэниэххэ. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ куһаҕан санаалары санаамыахха диэн үөрэтэр.
Арыгы бэйэтэ киһиэхэ оҥорор куһаҕана эмискэ дьайбат, арай аһара иһэн кэбиһэн өй көтөн хаалыытыгар тириэрдэрэ, куһаҕан санаалара мунньустубут киһи, ол куһаҕан санааларын бэйэтэ толорон кэбиһиититтэн араас буруйу-сэмэни оҥорооччулар, сыыһа-халты туттааччылар билигин элбээтилэр.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр киһи санааларыгар суолта биэрбэккэ, өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин суох оҥорууттан дьон куһаҕан санааларыттан ыраастамматтарыттан, ол санаалара мунньулланнар үгэс буоланнар, куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээтэ. 
Билигин Россия дьонугар куһаҕан санаалара мунньуллан сылдьар кэмнэрэ кэлэн турар. Киһи арыгы иһэн итирэн хаалан баран куһаҕан быһыылары оҥороро куһаҕан санаалара элбээбитин, мунньуллубутун, үгэскэ кубулуйбутун биллэрэрин таба өйдөөн дьон санаалара тупсарын туһугар аналлаах ыраастыыр үлэлэри ыытар туһалаах буолуо этэ. Ол курдук киһи куһаҕан санааларын умнан, суох оҥорон ыраастанарын тэҥэ, элбэхтик үчүгэй санаалары санаатаҕына, ол үчүгэй санаалара куһаҕан санааларын солбуйалларыттан санаата тупсар, үчүгэйгэ уларыйар кыахтанарын сахалыы таҥара үөрэҕэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэр.
Куһаҕан санаалары умнан, хаалларан өй-санаа ыраастаныытын, тупсуутун үөскэтэр сахалар таҥараларын үөрэҕэ өй-санаа сайдыытын таба суолунан салайан иһэрин итэҕэйэн, олоххо туһаныы бары дьонтон барыларыттан ирдэнэр олох тутаах көрдөбүлэ буолар.
Онон киһи олоҕо үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар икки ардыларынан, ортотунан баран истэҕинэ табыллара элбиирин быһааран сахалар Орто дойдуну олохтообуттар.

КӨРСҮӨ, СЭМЭЙ БУОЛУУ

Сахалар көрсүө, сэмэй буолууну ордук сыаналыыллар. “Көрсүө киһи өйө байҕал дириҥин, халлаан үрдүгүн курдук” диэн өс хоһооно көрсүө, сэмэй киһи өйө-санаата сайдыытын таһымын биллэрэр. (2,79).
“Саҥата суох киһи көрсүө аатырар” диэн өс хоһооно элбэхтик саҥарар киһи сыыһа-халты саҥаран кэбиһэрэ элбэҕиттэн сахалар сыаналаабаттар. Элбэхтик саҥарыы элбэх сыыһаны үөскэтэрин “Элбэх тылтан элбэх сыыһа тахсар” диэн өс хоһооно чуолкайдыыр. 
“Баардаах баарын биллэрбэт” диэн өс хоһооно көрсүө, сэмэй киһи майгынын, урутаан түһэн испэтин биллэрэр. Бэйэтин кыаҕын билинэр, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанар киһи сыыһа-халты туттунара аҕыйыырыттан көрсүө, сэмэй буолуу диэн үөрэх сайдан олоххо киирбит.
Саха киһитэ бэйэтин өйүн-санаатын ордук сыаналыыр. Ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэлэрэ арааран туһаналларын ордороллор, атын киһи тугу да этэн биэриитигэр киирэн биэрбэттэр. Айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕин үлэһиттэр үчүгэйдик билэннэр олохторугар икки өрүттээҕинэн туһаналлар. 
Көрсүө, сэмэй киһи атын киһи этиитигэр мээнэ киирэн биэрбэт, сыыһа-халты туттубат, быстах быһыыны оҥорбот. Бастаан иһээччи киһи оҥорбут быһыыта үчүгэйэ чахчы билиннэҕинэ эрэ көрсүө, сэмэй дьон үтүктэллэр. Бу быһаарыыны “Вперед батьки не лезь в пекло” диэн өс хоһооно чуолкайдыыр. 
“Үрүҥү, хараны араарыы” диэн сахалар төрүт үөрэхтэрэ. Оҕону улаатан истэҕинэ үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэн олоҕор таба туһанарыгар иитии, үөрэтии итинник ааттанар. Сахалар бары бу үөрэҕи туһана сылдьаллар.
Көрсүө диэн киһи быһыытын тутуһар, киһилии быһыылаах, майгылаах киһи ааттанар. Үөрэҕи, билиини көрөн ылынара элбэҕиттэн сыыһа-халты туттунууга киирэн биэрбэт уратылаах киһи буолар.
Сэмэй диэн сыыһа-халты туттубат, сиэри аһара барбат киһи буолар. Сэмэйдик, ол аата сэрэхтээхтик туттуу ааттанар.
Саха дьоно үлэһиттэр, уустар. Омук уопсай ахсааныттан аҥарыттан лаппа ордуктарын үлэһиттэр ылаллар. Ол иһин омук сайдыытыгар үлэһиттэр ылар оруоллара үрдүгүн аахсан кинилэр олохторун үөрэхтэрэ бастаан иһэрэ ситиһиллэрэ ирдэнэр.
Таҥара үөрэҕэ диэн үлэһиттэр үөскэппит көрсүө, сэмэй киһи буолуу үөрэхтэрэ ааттанар. Бу үөрэҕи билигин улахан таҥара үөрэхтэрэ бас билэр салайааччыларын көмөлөрүнэн уларытаннар бэйэлэригэр, ол аата салайааччыларга туһалаах оҥостунан сылдьаллар.
Үлэһит киһи олоҕор сыыһа-халты туттунан кэбиһии диэн куһаҕаны оҥорууга, элбэтиигэ бастакы оруолу ыларыттан сэрэхтээх буолуу үөрэҕин үлэһиттэр үөскэтэн сайыннарбыттар.
Кумааҕыны эрэ бэрийэр суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар киһи сыыһа-халты туттунар быһыыта элбэҕин билбэттэриттэн уонна бэйэлэрин “үчүгэй” курдук сананыылара улааппытыттан итэҕэл үөрэҕэр ханнык да сыһыаннара суохтар. 
Бу дьон элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айаннар саха үлэһит дьонун өйдөрүн-санааларын сымыйаларынан, албыннарынан буккуйа сылдьаллар. Ол курдук оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэр диэн этиилэрэ таһы-быһа сымыйалааһын, дьон оҕолорун иитиилэригэр албыннааһыны киллэрэр, ол иһин бу кэмҥэ оҕо иитиитэ мөлтөөтө, атаахтатыы өттүгэр халыйда, эдэрдэр куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээтэ. 
Тыл үөрэхтээхтэрэ айыыны оҥорууну өрө тутан көрсүө, сэмэй киһини сирэллэр, туората сатыыллар. Өй-санаа сайдыыта икки өрүттээҕин билбэттэриттэн уонна кумааҕыны эрэ туталларыттан аҥардастыы айыыны оҥоруу үчүгэйи эрэ оҥорорун курдук сыыһа санааҕа киирэн сылдьалларынан дьону барыларын буккуйаллар, киһи куһаҕаны оҥороро эмиэ айыы буоларын билбэттэр.
Айыы диэн киһи оҥорор быһыыта атыттарга маарыннаабата, уратыта билиннэҕинэ биирдэ итинник ааттанар. Киһи саныыр санаатын илэтигэр оҥорон таһааран атын дьоҥҥо биллэрдэҕинэ, көрдөрдөҕүнэ, атыттар билбэт буолан оҥорботторуттан саҥаны айыы диэн ааттанар. Ол аата ким да оҥорон көрө илик, ураты быһыыта буоллаҕына биирдэ айыы буолар. 
Кумааҕыга ону-маны, буолары-буолбаты суруйуу, ол-буну этии айыыны оҥоруу буолбатах. Айыыны оҥорууга бэлэмнэнии эрэ буолар, айар, айымньы диэн тылларынан этиллэрэ табыллар. Ол курдук бу суруллубут кумааҕыны хайа тардан, быраҕан кэбиһиэххэ хаһан баҕарар сөп, туох да куһаҕан үөскээбэккэ хаалар. 
Оҥоруллубут быһыы, айыы буоллаҕына үгэскэ кубулуйан умнулубат турукка тиийэр. Киһи оҥорбут ураты быһыыта, айыыта киһи өллөҕүнэ айыы буолууга уларыйара итинник быһаарыллар. 
Көрсүө, сэмэй дьон эрэ омугу сайыннараллар. Кинилэр оҕолорун киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга иитэннэр, үөрэтэннэр, үлэһит дьону улаатыннараннар омук ахсаанын элбэтэллэр. 
Көрсүө сэмэй дьон үлэни кыайа-хото үлэлииллэринэн үлэни-хамнаһы сайыннараннар бииргэ олорор атын омуктарын баһылаан барыыны үөскэтэннэр, омук сайдарын үөскэтэллэр. Үлэ эрэ омугу сайыннарар,  кыайыылаах үлэ сайдыыны, тупсууну аҕалар.
Көрсүө, сэмэй киһи элбэхтик, ырытан, толкуйдаан баран сэмэйдик оҥорбут айыыта ордук табыллан тахсара, туһаны аҕалара биллэр.
Саха дьоно уустар. Тугу барытын оҥорууга дьулуурдара, талааннара элбэх. Үлэ эрэ омугу сайыннарарын, уһун үйэлиирин сахалар билэннэр тылларыгар киллэрбиттэр. “Хоро салаҥ”, “хоро таһар” диэн сирэн ааттаабыттарын кэнниттэн хоролор симэлийэн, сахаларга холбоспуттар.
“Элбэх оҕолоох буолуу - дьол” диэн этиини тыа үлэһит дьоно тутуһаллар, элбэх оҕолоохтор. Омук көрсүө, сэмэй, үлэһит дьонунан ахсаана эбиллиитин тыа дьоно оҥороллор. 
Онон көрсүө, сэмэй дьон омугу сайыннаралларын билэн, оҕолору көрсүө, сэмэй буолууга кыра эрдэхтэриттэн иитиини, үөрэтиини олоххо киллэрии эрэйиллэр.

КИҺИ ДИЭН, КИҺИ БУОЛЛАҔА

Сахалар былыргы кэмнэртэн айылҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн тутулугу тутуһан сайдарын билэннэр тылларыгар киллэрбиттэр. Икки өрүттээх өйдөбүллээх тыллар сахаларга туттулла сылдьаллар. Улахан тыынар-тыыннаахтар икки өрүккэ арахсаллара саха тылыгар киирэн иҥмит:
1. Сүөһү. 
2. Киһи.
Элбэх сүөһүлэртэн уһун үйэлэргэ сайдан, тупсан, киһитийэн уонна киһи буолан, киһилии быһыыланан киһи туспа арахсан, бэйэтин киһи диэн ааттаммыт, кыыллартан улахан уратытын билиммит. Бу икки өрүтү төһө кыайарбытынан ырытыахпыт:
1. Сахалыы сүөһү диэн тыл баар. Бу тыл тыынар-тыыннаах улахан кыыллары барыларын холбуу ылан, өйдөрүн-санааларын кэмнээн көрдөрөр тыл буолар уонна өйө-санаата киһи буолууга улаханнык тиийбэтин биллэрэр. “Ынах сүөһү”, “сылгы сүөһү” диибит. Арай бу тылынан табаны, ыты кыайан этиллибэт. Аҥардастыы  сылгыны уонна ынаҕы быһаарар тыл курдук өйдөнөр. 
Былыр-былыргыттан ынаҕы уонна сылгыны көрөр-истэр дьон сүөһү диэн тылы тутталлар. Бу тыл ынаҕы уонна сылгыны иитэр кэм саҕана дьон өйө-санаата сайдыыта киһи буолууну ситиспитин, сүөһүттэн туспа уратыламмытын быһаарар. Итини тэҥэ сүөһү диэн тыл ынахха, сылгыга иҥэриллиитэ киһиттэн атын, киһи курдук көрүҥнээхтэр, ол кэмҥэ эстэн симэлийбиттэрин биллэрэр.
Бу тыл сүрүн уратытынан киһи өйө-санаата тугунан эмэ киһи быһыытыгар тиийбэтэҕинэ “сүөһү” буолан ыларын бэлиэтиирэ буолар. Биирдэ эмэтэ да буоллар сүөһү буолууга киһи үксэ эмиэ киирсэн ылар кэмнэрдээх. Арай бу кэмнэр быстах бириэмэҕэ киирэн ылалларыттан киһини бэйэтин уларыппаттара быһаарыллар. 
Киһи сорох кэмҥэ, биирдэ эмэтэ өйө-санаата хайа эрэ өттүнэн киһилии быһыыга тиийбэтэҕинэ, куһаҕан майгыланнаҕына, киһиттэн таһынан быһыыланнаҕына, сыыһа-халты тутуннаҕына сүөһү буолан, ынахха эбэтэр сылгыга тэҥнэнэн ылыан сөп.
Сүрэҕэ суох, үгүстүк сытар киһини “Сүөһү курдук сытыма”,- диэн этэн үлэҕэ-хамнаска үөрэтэ, туруоран үлэлэтэ сатыыллар, тугу эмэ туһалааҕы оҥороругар баҕа санааларын тириэрдэллэр. Yлэни-хамнаһы киһи эрэ оҥорор кыахтааҕынан үлэни үлэлээһин киһи буолууну быһаарарын чопчулаан бэлиэтииллэр.
Атын дьон санааларын, этиилэрин аахсыбакка бардамнаан, тоҕо көтөн, тоҕо тэпсэн баран иһэр киһини сүөһүгэ холууллар, сүөһү курдук быһыыланар диэн этэллэр, “Кыбыылаах окко киирии” диэн өс хоһоонун оҥорон туһаналлар.
Арыгыны элбэҕи иһэн итирэн хаалбыт киһини “Сүөһү курдук” диэн этэллэр, өйө-санаата киһиэхэ тиийбэтин биллэрэллэр.
Нууччаларга “скот” диэн бары улахан кыыллары бэлиэтиир тыл эмиэ баар. Куһаҕан, өйө-санаата тиийиммэт, куһаҕаннык быһыыланар киһини “скот” диэн эмиэ этэн ылаллар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэринэн киһи аҥар өрүтэ, өйө-санаата тиийбэтэҕинэ сүөһү диэн буолан ыларын нууччалар эмиэ билэллэр. 
2. Дьон эттэрэ-сииннэрэ олус өр кэмҥэ сайдан, тупсан киһи курдук көрүҥнэниини, киһитийиини уонна өйө-санаата сайдан киһи буолууну, киһилии быһыыланыыны ситиспиттэрэ. 
Өй-санаа күүһэ, ол аата киһи буолуу үөрэҕэ киһини хаһан баҕарар тута сырыттаҕына эрэ киһи буолан, киһилии быһыыланыы кыаллар. Киһилии быһыылаах киһи диэн тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор киһи ааттанар. Олус улаханнык сыыһа-халты туттунан киһи оҥорбот быһыыларын оҥорон кэбистэҕинэ киһи буолан бүтүү кэлиэн сөп. Ол курдук кыыллар быһыыларын быһыыланар киһи “киһи буолбатах” эбэтэр сүөһү диэн быһаарыыга сөп түбэһэн хаалар.
Өйө-санаата ситэ тиийбэккэ киһи буолууну кыайан ситиспэтэх киһи аата сүөһү диэн буоларын таба өйдөөһүн эрэйиллэр. Киһи буолуу уонна сүөһү икки ардыларынааҕы кыйыа бэрт кыра, кыратык да сыыһа-халты туттунуу, киһи быһыытын аһара барыы, сиэри тутуспат буолуу киһини сүөһүгэ кубулута охсон кэбиһиэхтэрин сөп.
Киһи хаһан баҕарар сыыһа-халты туттунуон сөп. Айыыны оҥоро сатааһын сыыһа-халты туттунууну аһара элбэтэр. Бу сыыһа-халты туттунуулартан аналлаах көмүскэл эрэ баара киһи киһи быһыытын аһара туттубат кыахтанарын үөскэтэр. Сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрэ киһини, ордук эдэрдэри сыыһа-халты туттуналларыттан харыстыыр, көмүскүүр аналлаах.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн үөскээбит ийэ кута, ол аата үөрэммит үгэстэрэ сыыһа-халты туттунарыттан тохтотор, быыһыыр кыахтаахтар. Көрсүө, сэмэй буолуу үөрэҕэ киһини сыыһа-халты туттунууттан харыстыыр аналлааҕын билэн оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй киһи буолууга сахалар иитэллэр, үөрэтэллэр.
Ханнык эрэ кыра да быһыыны сыыһа-халты туттан кэбистэҕинэ киһи эчэйиэн эбэтэр оҥорор быһыытын куһаҕан быһыыга кубулутуон сөп. Аһара туттан олус улахан куһаҕан быһыыны оҥорон кэбистэҕинэ киһи буолан бүтүү, хаайыыга түбэһии тиийэн кэлиэн сөбүттэн киһи сэрэнэ, харыстана сырыттаҕына эрэ табыллар.
Киһи сыыһа-халты туттунарыттан ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорууга иитилиннэҕинэ көмүскэллээх буолар. Кыра эрдэҕинэ үөскээбит ийэ кутун үчүгэй үгэстэрэ кинини сыыһа-халты, аһара туттунартан харыстыыр аналлаахтарын “айыы үөрэҕин” албыныгар балыттаран оҕону иитиигэ туһаммакка сылдьабыт.
“Киһи диэн киһи буоллаҕа” диэн сахалар этэллэр. “Киһини аһара кыйахалаабат баҕайы” диэни билэн олохторугар туһаналлар. Аһара кыйахаммыт, кыыһырбыт киһи салгын кута көтөн хааллаҕына, ийэ кутун салайыытыгар киирдэҕинэ, хайдах быһыыланара, туттара-хаптара биллибэт, сүөһү курдук да буолан ылыан сөбүттэн сэрэнии ирдэнэр. Өйө көппүт киһи оҥорор быһыыта барыта ийэтэ, аҕата кыра эрдэҕинэ ийэ кутун хайдах ииппиттэриттэн эрэ тутулуктанар.
Оҕо ийэ кутун иитии диэн кыра эрдэҕинэ үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрии ааттанар. Бу кыра эрдэҕинэ иҥмит үгэстэрэ ийэ кут диэн ааттаналлар уонна оҕо улаатан да баран оҥорор быһыыларын хонтуруоллуу сылдьаллар.
“Кыыһырбат киһи кыыһырбыта киһиттэн таһынан барар” диэн этии киһи туттунар күүһүн, кыаҕын сүтэрдэҕинэ тугу барытын оҥоруон сөбүн быһаарар. Ол иһин киһи аһара кыыһырартан, кыйаханартан өйүн-санаатын күүһүнэн туттуна сырыттаҕына эрэ табыллар.
Киһиэхэ барыларыгар тулуурдаах буолуу, бэйэ быһыытын кэтээн көрөр туттунар күүс диэн баар. Киһи оҥоруон баҕарбат быһыытын оҥорбот, туттунан тохтуур кыахтанара эрэйиллэр. Киһи туттунар күүһэ ийэ кутугар үөскүүр уонна туспа араарыллан сүргэ киирсэр. 
Киһиэхэ араас баҕа санаата аһара элбэх, ону-маны барытын оҥорон иһиэн баҕарар. Оҥоруон баҕарар быһыытын оҥотторбот, тохтотор күүс киһи ийэ кутугар иҥэн сылдьар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэн аһара барбат, аһара туттубат буола үөрэннэҕинэ бэйэтин туттунар күүһэ үөскүүр. Бу күүс ийэ кут салайар күүһэ буолар. Бэйэбит билбэппитинэн оҥорор быһыыларбытын ийэ куппут салайан, үгэскэ кубулуйбатах быһыыларбытын тохтотор.
Оҕо кыра эрдэҕинэ тохтотунар майгыга үөрэтэр судургу, аһара бардаҕына табыталыттан тутан да тохтотуохха сөп. Урукку кэмҥэ сахалар чыпчархайы туһаналлара. Онтон улааппытын кэннэ тохтото сатыыр уустук, тардыалаан көрүү кыаттарбат кэмэ кэлиэн сөп. Сөбүлээбэккэ кыыһыран, тымтан турдаҕына көҥүлэ. Кыра эрдэхтэринэ тохтотор майгыга үөрэммэтэх эдэр дьон элбэхтик аһара туттунууну оҥороллор. Киһи быһыытыттан аһара туттунуу куһаҕан быһыыны элбэтэр. Оҕо маннык аһара барар майгынын сахалар атаах оҕо майгына диэн ааттыыллар. 
Эт-сиин сүрэҕэлдьиир, сытыан, сынньаныан, утуйуон баҕарар санаата элбэх. Киһиэхэ бу баҕа санааны баһыйар күүстэннэҕинэ эрэ үлэни-хамнаһы кыайар кыахтанар. Бу туох күүһүй? Оҕо кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ буолан туһалаабытыттан үөскээбит үчүгэй үгэстэрэ кинини салайаннар үлэлиир, оҥорор, тутар кыахтанар. 
Оҕо өйө-санаата сайдыыта аан маҥнай киһи буолууну ситиһиигэ туһуланыа этэ. Ол аата оҕо улаатан этэ-сиинэ ситэригэр өйө-санаата хаалсыбакка тэҥҥэ сайдан туох оҥорорун барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэниитэ киһи буолууну ситиһиитэ диэн ааттанар. Манна тутта-хапта, таҥна-симэнэ сылдьыыны тэҥэ, саҥарар саҥабыт, үлэбит-хамнаспыт уонна өйбүт-санаабыт барыта киирсэллэр. 
“Киһи диэн киһи буоллаҕа” диир сахалар үөрэхтэрэ. Бу этии киһини аһара өрө ыыппакка, киһиргэппэккэ, аһара “үчүгэйгин” диэн хайҕаабакка, өйө-санаата киһи буолуу кыйыатын иһигэр сылдьарын ситиһии хайаан да ирдэнэрин быһаарар. Ол кыйыабыт аата сиэр эбэтэр киһи быһыыта диэн ааттанар. 
Сиэр уонна киһи быһыыта диэн бааллара киһи оҥорор быһыылара атын кыыллар, көтөрдөр оҥорор быһыыларыттан атыннарын, туспа уратылаахтарын биллэрэр.
“Киһини аһара кыйахалаама”, “Киһиэхэ киһилии сыһыаннас” диэн билэр дьон этиилэрэ киһи буолуу ханнык эрэ кыйыаны ааһа бардахха суох буоларын, кыыллыы быһыы тиийэн кэлэрин биллэрэр. Киһи сыыһа-халты туттунара ыраахтан кэлбэтин саха дьонун өй-санаа үөрэхтэрэ ити курдук чуолкайдык быһаарар.
“Хаһан даҕаны сыыһа туттуом суоҕа” диэн этиини хайа да киһи оҥорбото ордук. Хайа баҕарар киһи туттунар күүһэ хам тутан киһи быһыытын аһара барбакка эрэ сылдьар, олоҕун олорор. Ол туттунар күүс мөлтөөтөҕүнэ, суох буолан ыллаҕына сыыһа-халты туттунуулары хайа баҕарар киһи оҥорон кэбиһэр кыахтаах.
Киһиэхэ барыларыгар туттунар күүс хайаан да баара ирдэнэр. Бу санаа күүһэ киһини тута сылдьар. Санаата мөлтөөбүт киһи быстах быһыыга киирэн биэрэрэ элбэх. Туттунар күүс үөскээһинэ киһи өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуктаах. Субу  оҥороору турар быһыыта кини санаатыгар куһаҕан быһыы буоларын чуолкайдык биллэҕинэ, ону оҥорбот кыахтанар. Бу быһыы хайдаҕын тугун билэр буолуу куһаҕан быһыыны оҥорууну тохтотор.
Оҕо кыра эрдэҕинэ үгүстүк мааныланан, атаахтык иитилиннэҕинэ  туттунар күүһэ аҕыйаҕыттан сыыһа-халты туттунара элбээн хаалар. Сыыһа-халты туттунуу, аһара барыы эдэрдэргэ ордук кутталлаах быһыыларга киирсэллэр.
“От сумы и от тюрьмы не зарекайся” диэн этии киһи хаһан баҕарар сыыһа-халты туттунуон сөбүн быһаарар. Ол курдук киһи хаһан баҕарар дьадайыан сөбүн курдук сыыһа-халты туттунан хаайыыга эмиэ киирэн хаалыан сөп.
Киһи буолуу сиэр көрдөбүлүн аһара бардахха сүтэр, суох буолар. Киһи быһыытын аһара барбыт быһыы кыыл, сүөһү быһыытыгар кубулуйар. Ол курдук туттуммакка киһини охсон кэбистэххэ соҕотохто киһи быһыыта суох киһи буола түһүөххэ сөп. Киһи быһыытын сүтэрбэт туһугар киһиттэн олус улахан тулуур хаһан баҕарар ирдэнэр.
Сахалар таҥараларын үөрэҕинэн сиэр диэн өй-санаа хааччаҕа, кыйыата. Киһилии быһыылаах киһи хаһан да, үйэтин тухары сиэри кэһиэ, аһара барыа суохтаах. Айыыны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу сиэри кэһии буоларын биллэхпитинэ табыллар. Сиэри кэһэргэ ыҥыран айыыны “үчүгэй” диэн этэр тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут “айыыларын үөрэҕин” улахан албына итинник арыллар. 
Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буола үөрэнии киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга, сиэри тутуһууга тириэрдэр. Көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтэр сахалыы таҥара үөрэҕэ сиэри хайаан да тутуһары эрэйэр.
Билигин үгүс эдэрдэрбит хаайыыга киирэн тахсаллар диэн бары айманабыт. Бу оҥорор куһаҕан быһыылара барылара кэриэтэ эдэрдэрбит куһаҕаннарыттан, өйдөрө-санаалара ситэ тиийбэтиттэн буолбакка, кыра эрдэхтэринэ атаахтык иитиллэллэриттэн сыыһа-халты туттунуулары эбэтэр үчүгэйи, саҥаны айыыны оҥоро охсоору тиэтэйэн аһара хамсаныылары, сыыһа туттунуулары оҥороллоруттан үөскээн тахсалларын билиэ этибит.
Сахалар үөрэхтэринэн оҕону кыра эрдэҕинэ, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр киһи быһыытыгар хайаан да үөрэттэххэ эрэ табыллар. Оҕо бэрээдэктээх буолууга кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр ордук түргэнник уонна тиийимтиэтик үөрэнэрин сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин буккуйбутуттан ыла таба туһаммакка сылдьабыт.
Онон өй-санаа үөрэҕэ көнүүтэ, оҕону киһи буолууга, киһи быһыытыгар үөрэтии сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһан ыытыллара ирдэнэр көрдөбүлгэ кубулуйда. 

ТУЛУУР, ӨҺӨС

Оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата сайдыыта төрөппүттэрэ хайдах көрөллөрүттэн-истэллэриттэн, баҕа санааларын толороллоруттан, ханнык үгэстэргэ иитэллэриттэн тутулуктанан икки өрүттэнэн, тус-туспа хайысхаланан тахсара сахабыт тылынан этиллэ сылдьар:
1. Атаах оҕо. 
2. Көйгө оҕо.
Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитииттэн олоҕо олус улаханнык тутулуктанар. Төрөппүттэр оҕону туох баарынан көрөн-истэн, иитэн, үөрэтэн, хааччыйан улаатыннара сатыыллар. Оҕо төрөппүттэрин өйдөрүттэн-санааларыттан, баайдарыттан тирэх ылан өйө-санаата сайдар. Ол иһин оҕону иитии икки өрүттэнэн тахсар.
Оҕону иитии бу икки аҥы уратыларын төһө кыайарбытынан  дириҥник ырытан көрүөхпүт:
1. Атаах буола иитиллибит оҕо тулуура аҕыйаҕа бэлиэтэнэр. Туга эмэ тиийбэтэ, сатаммата даҕаны төрөппүттэриттэн көрдөөн иһэрэ элбээн араас көмөлөрүгэр кыра эрдэҕиттэн үөрэнэн хаалар.
Оҕо кыра, саҥа улаатан эрдэҕинэ үчүгэйэ ордук элбэх. Онно эбии төрөппүттэр оҕолоругар “үчүгэй” буола сатааннар араас аһынан хатаҕалыыллара, маанылыыллара аһара бардаҕына атаахтатыыга тириэрдэр. Атаах диэн оҕо өйө-санаата бэйэмсэх, бэйэтин көрүнүү диэки халыйан хаалан тулуура суоҕа улахана этиллэр.
Атаах оҕо төрөппүтүн этэрин истибэтэ улаатан истэҕинэ эбиллэн иһэр. Итини тэҥэ ыарыһах, тиийиммэт оҕолор аһара көрүллэн хаалалларыттан атаахтык улааталлар.
Сэбиэскэй былаас оҕолору атаахтатан, “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн ыҥырыыны аһара туһанан, халытан бэлэмҥэ үөрэтэн кэбиһэн, билигин үлэни кыайа-хото үлэлиир дьон отой аҕыйахтар. Үөрэх “үчүгэй” диэн хас да уонунан сыллар усталарыгар этэн, арбаан үлэни куһаҕан диэн өйдөбүллээн кэбистилэр. Ким да үлэлиэн баҕарбата чахчы үөскээтэ.
Атаах оҕо үлэлии үөрэммэтиттэн, бэйэтин аһара үрдүктүк сананарыттан сыыһа-халты туттунара элбээн хаалар.  
2. Көйгө оҕо кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үлэлии үөрэнэриттэн барыга-бары тулуурданар, сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр, тугу барытын бэйэтэ быһаарынан оҥорор, кыайар кыаҕа улаатар. Үлэлии үөрэнии “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһа сылдьарга, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарга үөрэтэрэ өйө-санаата сайдыытын төрүттүүр.
Айылҕа киһини эрчийэрэ ордук тиийимтиэ. Күһүн халлаан тымныйан барыытыттан саҕаланан Улуу тойон таҥара үөрэҕэ дьону тулуурдаах, өһөс буолууга эрчийиитин саҕалыыр. 
Бытарҕан тымныылаах дойдубутугар Улуу тойон таҥара тулуурдаах буолууга кытаанах үөрэҕэ эрэ үлэни-хамнаһы сайыннарар кыаҕы биэрэр. Ордук тулуурдаах, өһөс майгылаах, кэннинэн кэхтибэт саха дьоно, бу хоту дойдуну баһылаан сайыннарбыттар.
Сэбиэскэй былаас умуннарбыт Улуу тойон таҥаратын үөрэҕин олоххо киллэрдэхпитинэ эрэ, аныгы ырыынак ыарахан кэмигэр тулуурбут улаатан сайдыыны ситиһэр кыахтаныахпытын сөп. (3,10).
“Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно Улуу тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр уонна тулууру, дьулууру улаатыннаран саха омугу сайыннарбыт үтүөлээҕинэн салгыы туһаныы эрэйиллэр.   
Киһи айылҕатынан олохсуйбут бэрээдэги тутуһа сылдьыан баҕарбат, талбытынан, көҥүлүнэн сылдьар санаата элбэх. Эт-сиин баҕа санаата аһааһын, сынньаныы, баҕа санааны ханнарыы диэки хайысхалаах. Ол иһин өй-санаа тулуура улаатан, туттунар күүһүн улаатыннарара хайаан да ирдэнэр. Сиэр, киһи быһыытын көрдөбүллэрин тулуурун улаатыннаран тутуһа сылдьара эрэйиллэр. Итини тэҥэ бу көрдөбүллэри тутуспат буолуу таҥара накааһын үөскэтэрэ ыган, хаайан тутуһарга күһэйэр. 
Сахаларга Улуу тойон таҥара тулуурдаах буолууга, ыарахан үлэни үлэлииргэ, олохсуйбут бэрээдэги тутуһарга ыҥырара, үөрэтэрэ сорохторго, аһара барыан санаалаахтарга сөп түбэспэккэ хаалар. Ол иһин бу бэрээдэккэ үөрэтэр таҥараны сорохтор сөбүлээбэттэр, былыргы кэмнэргэ оннооҕор абааһыларга тэҥнээн, Аллараа дойдуга олохтуу сылдьыбыт кэмнэрэ бааллара.
Бу сахалар таҥараларын үөрэҕин ордук баһылыыр омугунан ааҕыллар нууччалар сөбүлээбэттэр. Кинилэргэ бас бэриммит, эппит хоту сылдьар кулут өйдөөх-санаалаах дьон ордук туһалаахтар. Онтон Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ тулуурдаах, өһөс, бэйэтин билинэр дьону иитэргэ, улаатыннарарга аналлаах.
Сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үчүгэй” диэн этэннэр, айыыны оҥорууну өрө тутаннар бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй дьон туоратылла сылдьыбыттара. Билигин олох оннун булан, үлэни кыайааччылар, күүскэ үлэлээччилэр көрсүө, сэмэй дьон сыаналанар кэмнэрэ кэллэ.
Тулуур киһиэхэ хаһан баҕарар туһалыыр. Утуйан хаалары тулуйуу тулуур улааттаҕына эрэ кыаллар. Тулуурдара тиийбэт, айаннаан иһэн утуйан хаалар суоппардар кюветка түһэллэрэ эбэтэр утары иһэр массыынаҕа киирэн биэрэллэрэ биллэр. Эдэрдэр тулуурдара аҕыйаан иһэриттэн маннык абаарыйалар билигин элбээн иһэллэр.
Атаах буола улааппыт оҕолор улаатан суоппардаатахтарына өр утуйбатылар даҕаны ууларын кыаммаккалар утуйан хаалан улахан абаарыйаҕа түбэһэллэр.
Сахалар оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһанар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонноро ураты тулуурдаах дьону иитэн улаатыннарарга аналлаах. Тулуур туохха барытыгар туһалыыр. Айылҕа тымныыта уонна итиитэ хардары-таары дьайаннар киһини тулуурга, өсөһө сылдьарга ыган, хаайан үөрэтэллэр. Тымныыны уонна итиини тулуйуу тус-туспалар, утарыта дьайыылаахтар. Айылҕа хааны сиир үөннэрэ кыра ыарыыны тулуйарга эмиэ үөрэтэллэр.
Төрөппүттэр бу өс хоһоонун куруук туһана сылдьыахтара этэ. Саха омугу сайыннарбыт баар-суох өйбүт-санаабыт түмүллүүтэ, бу өс хоһоонугар иҥэн сылдьар. 
Тулуурдаах эрэ киһи олоҕор туох эмэ ситиһиини оҥорор кыахтанар. Саҥаны айыыны туох эмэ ураты, саҥа санаа киирэн кэллэҕинэ киһи оҥорор кыахтанар, онтон бу саҥаны айыыны олоххо киллэриигэ, туһалааҕын атыттарга биллэриигэ өсөһүү, тулуур улахана хаһан баҕарар эрэйиллэрин тэҥэ, баай, харчы көмөтө ирдэнэр.
Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн киһи үс куттарын сүрэ хам тутан сылдьарыттан ыһыллан хаалбакка киһи буолууну ситиһэр кыахтанар. Сүр диэн тулуур баарын, туттунар күүһэ төһө кыахтааҕын биллэрэн кут-сүр үөрэҕэр киирэн, киһи буолууну ситиһэргэ тириэрдэр  сүрүн бэлиэ буолар.
Кыһын тымныы кэмҥэ төрөөбүт оҕолор элбэх сүрдээхтэр. Тымныы киһиэхэ сүрүн элбэтэр. Саха сирэ уһун, улахан тымныылааҕынан олохтоохтор сүрдэрэ, тулуурдара айылҕаттан элбиир.
Тулуур баара эккэ-сииҥҥэ уонна өйгө санааҕа иккиэннэригэр туһалаах. Эт-сиин тулуура улааттаҕына араас ыарыылары тулуйарын тэҥэ, ыарахан үлэни-хамнаһы кыайар кыахтанар. Өй-санаа тулуура улааттаҕына өй көтөрө, буккуллара, баайыллара тохтууруттан киһи сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр.
Онон тулуур баара киһиттэн барыларыттан хайаан да ирдэнэр олох тутаах көрдөбүлэ буолар.

САҤАНЫ АЙЫЫ

Оҕо өйө-санаата саҥаны айыылартан хомуллан үөскээн, үгэстэри үөскэтэн ийэ кутугар мунньуллан иһэр. Ол курдук оҕо саҥа улаатан иһэн тугу көрбүтэ, билбитэ барыта кини өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы курдук дьайыыны оҥорон умнуллубат буолан, мунньуллан ийэ кутун үөскэтэн иһэр. 
Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, саҥаны билбититтэн үгэс үөскүүрүттэн ийэ кута сайдар, эбиллэр. Бу үөскээбит үгэстэр оҕо улааппытын да кэннэ кинини салайа сылдьаллар. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон үчүгэй үгэстэнэрин төрөппүттэрэ ситистэхтэринэ, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатара кыаллар.
Куһаҕан быһыы хаһан баҕарар баар. Киһи хаһан баҕарар куһаҕан айыыны оҥорон кэбиһиэн сөп. Үчүгэй буолуо диэн быстах санааттан оҥорон кэбиспит быһыы табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕаны элбэтэрэ ордук үгүс. Манныкка эдэрдэр элбэхтик түбэһэн эрэйгэ тэбиллэллэр. Ол курдук арыгыны төһөнү иһэрин билбэт эдэр оҕо биирдэ айыыны оҥорор санаата киирбититтэн элбэҕи иһэн кэбиһэн итирэн хаалан эрэйгэ тэбиллэрэ баар суол. Ол иһин саҥаны айыыны оҥорууга улахан сэрэхтээх буолууну тэҥэ, элбэх билии-көрүү, экономика таһыма сайдыыта баара туһалыыр.
Ай диэн тыл киһи санаатын, салгын кута сайдыытын быһаарар. Санааҕа ону-маны, буолары-буолбаты санааһын ай диэн тылынан этиллэр. Санаа киһи баһын иһигэр сылдьарынан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан араарыллыбакка сылдьыан сөп. Куһаҕан да санаалардаах киһи олорун кимиэхэ да биллэрбэккэ эрэ этэҥҥэ сылдьар кыахтаах.
Саныыр санаатын киһи илэтигэр оҥорон таһаардаҕына киһи быһыытыгар дьэ кубулуйар, уларыйар. Бу оҥоруллубут быһыы урут дьон билбэт, оҥорбот быһыылара буоллаҕына, айыы, саҥаны айыы диэн ааттанар. Ай диэн санааны эрэ быһаарар тылга “ыы” диэн ытааһыны биллэрэр сыһыарыы эбиллэн куһаҕана элбээбитэ былыргыттан биллэриллэр. (4,20). 
Айыы диэн киһи оҥорор быһыытын аһара, сиэри таһынан бардахха үөскээн тахсар ураты быһыы буолар. Ол барыта айыы диэн киһи билэ илик, ол иһин оҥорбот быһыыта буоларын, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллэ илигин быһааран куһаҕана элбиэн сөбүттэн сэрэтиллэр. 
Киһи үчүгэй санааларданнаҕына, үчүгэй быһыылары оҥорор, онтон куһаҕан санаата киирдэҕинэ, куһаҕан быһыыны оҥоруон сөбө хаһан да уларыйбат. Ол иһин айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах. Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи үчүгэй санааларданарын ирдиир, оҕоҕо үчүгэй санаалары үгэс оҥосторугар иитэр, үөрэтэр, ол иһин киһи үчүгэй быһыылары оҥорорун элбэтэр.
Кумааҕыга ону-маны, буолары-буолбаты була сатаан суруйуу айыыны оҥоруу буолбатах. Айыыны оҥорууга бэлэмнэнии эрэ буолар, сахалыы айар, айымньы диэн тылларынан этиллэрэ ордук табыллар. 
“Киһини кырбыам, уоттуом” - диэн сааннахха куһаҕан быһыыны оҥорууга бэлэмнэнии үөскүүр эрээри, өссө даҕаны куһаҕан быһыыга, айыыга кубулуйа илигиттэн сууттуур өссө кыаллыбат. Ол иһигэр араас саҥа, тыл эмиэ бэлэмнэниигэ эрэ киирсэр. Ону-маны, ол-буну, “айыыны оҥор” диэн этээччи киксэрэн биэрээччигэ киирсэр. 
Сааныы куһаҕан быһыыны оҥорууга бэлэмнэнии буолар. Онтон куһаҕан быһыыны оҥордоххо, дьон урут оҥорон көрө илик быһыылара буоллаҕына, саҥаны оҥоруу, айыы буолан тахсар. Киһи санаата  оҥорор быһыытыгар кубулуйан куһаҕаны, ночооту үөскэттэҕинэ суукка биэриэххэ сөп буолар.
Олоххо ким эрэ кими эрэ баһыйа, сабырыйа сатыыра хаһан баҕарар баар. Кырата ким да билэр дьонуттан аһара хаалан хаалыан баҕарбат. Атын киһиэхэ туох эмэ баарын эмиэ булуна сатааһын дьоҥҥо барыларыгар баар, сайдыыга тириэрдэр баҕа санаа буоларын иһин туһана сылдьаллар.
Атыттартан “үчүгэй” буола сатааһын араас саҥаны айыылары оҥоро сатааһыннар элбииллэрин үөскэтэр. Бука бары саҥаны, урут суоҕу, атыттар билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатыыр санаабыт, “үчүгэй” буола, атыттары баһыйа сатыырбыт сайдыы кэлэн истэҕинэ эмиэ улаатан биэрэн иһэр.
Лаппааки угун токурутан, эбии ырычаахтаан биэрэн, тупсаран оҥорон туһанааччылар бааллар. Бу саҥаны айыыны С.Малоземов хамаандата боруобалаан, төһө туһалааҕын бэрэбиэркэлээн баран, туһалыырынааҕар буору хаһары уустугурдарын быһаарда. (5).
Саҥаны айан, олоххо киллэрэн, ол аата айыыны оҥорон сайдыыны ситиһэрбитин бары билэбит, саҥаны айыыны оҥоро сатыыбыт. Бу үтүө диир санаабыт аһара бардаҕына, бары буолар-буолбат, ол-бу саҥаны айыылары оҥоро сатаатахтарына, олоро бары кэриэтэ табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны элбэтэллэр. Ону тэҥэ бары ыксыылларыгар, тиэтэйэллэригэр оҕустаран сыыһа-халты туттуналлара үксээн табыллыаҕы да куһаҕаҥҥа кубулуталлар.
Киһиэхэ салгын кута сайдарынан ону-маны, саҥаны, атыттар билбэттэрин, оҥорботторун, айыыны оҥорон иһэр санаата элбэх. Бука бары туох эрэ уратыны, атыттарга суоҕу булан оҥоро сатааһыннара айыыны оҥоруу буолан иһэрэ, олору оҥороллорун элбэтэр.
Дьон өйө-санаата аҥар өттүгэр, айыыны оҥоруу диэки халыйан хааллаҕына туох эмэ саҥаны, атыттар оҥорботторун оҥорон иһии, барыга-бары солумсаҕырыы санаата бары хабыллар ыарыыларыгар кубулуйар. Россия дьоно сайдыыны, тупсууну түргэнник ситиһэ сатыыр санааларыттан, билигин итинник ыарыыга ылларан сылдьаллар эрээри, онтон үлэ оҥорон таһаарыыта эбиллибэт.
Була сатаан айыыны оҥоруу уонна ону олоххо киллэрии төрүттэрэ тус-туспалар. Ол курдук дьадаҥы да киһи саҥаны айыыны оҥорбутун иһин, туһаны, барыһы аҕалар айыы туһаҕа тахсарыгар, төһө туһалааҕа быһаарыллар, онтон олоххо киирэригэр элбэх харчы, баай ирдэнэр. Саппаас баайа суох киһи саҥаны айыыны оҥорбутун олоххо киллэрэрэ кыаллыбата элбиир.  
Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар саҥаны айыы ыарыытыгар эмиэ хаптарбыттарын бэлиэтинэн элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айан саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллара буолар уонна саҥа тыллары булбута, оҥорбута буолан, саҥа үгэстэри үөскэтэ сатааннар сайдыы киирэрин атахтыыллара, бытаардаллара эбилиннэ. Саха дьоно онно кыттыһан бары буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатыылларыттан тутаах, сүрүн үлэбитин, сүөһү көрүүтүн быраҕан эрэллэр.
Сахалар айыыны оҥоро сатааһын ыарыыта үөскээн дьон олоҕун алдьаппатын туһугар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн, аналлаах үөрэҕи олохтоон солумсаҕырыыттан көмүскэнэ, харыстана сатыыллар. Бу ыарыы ордук улаатан иһэр оҕолору хабарыттан харыстаан кыра эрдэхтэриттэн “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн хайаан да үөрэтэллэр, оҕо өйө-санаата сайдыытын киһи буолуу суолунан салайаллар.
“Айыылаах айыыта таайар” диэн өс хоһооно киһи оҥорбут айыыта хаһан да сүтэн, суола-ииһэ суох хаалан хаалбатын биллэрэр. Бу өс хоһооно оҥоруллубут айыы ханан эрэ дьайан куһаҕан өрүтэ биллэрин бэлиэтиир. (2,56).
Онон биир эмэ киһи оҥорбут айыыта табыллан, сатанан туһалаахха кубулуйар, онтон элбэхтэр оҥоро сатыыр айыылара бары кэриэтэ табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны элбэтэллэриттэн сахалар харыстанан “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн улаатан иһэр оҕолорун үөрэтэллэр. 

АЙЫЫ САНАА ДИЭН СЫЫҺА ЭТИИ

Хас биирдии сахабыт тылыгар өй-санаа өйдөбүллэрэ иҥэн сылдьалларыттан тыл суолтата үөскүүр. Тыл үөрэхтээхтэрэ диэн ааттанар дьон тыл суолтатын билбэттэриттэн тылбытын харыстаабат буоллулар. Тылы суолтатынан туһамматтара элбээн иһэр. Ол курдук “айыы санаа” диэн сыыһа этиини оҥорон туһана сатыыллар.  
Айыы диэн тылбыт киһи биирдэ эмэтэ оҥорор ураты быһыытын, саҥаны айыытын, бу быһыы киһи быһыытын, сиэри таһынан баран ыларын биллэрэр. Ол иһин айыы диэн тылбыт куһаҕан өрүтэ элбэх буолан тахсарынан, улахан сэрэхтээх, элбэхтик туттуллубат, дьыбардаахха саҥарыллыбат тыл буолар. (4,20).
Санаа киһи баһын иһигэр сылдьарынан, ол аата оҥорор быһыыга өссө кубулуйа илигиттэн кыайан айыы буолбат. Айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыытын быһаарар. Тыл үөрэхтээхтэрэ булан туһана сатыыр “айыы санаа” диэн өйдөбүллэрэ сахалыы өй-санаа үөрэҕэр, киһи оҥорор быһыытыгар сөп түбэспэт. 
Айыы диэн тыл биирдэ эмэ табыллар суолтатын да туһаннахха “айыы санаа” диэн этии син-биир өйгө-санааҕа сөп түбэспэт. Ол курдук бу тыллар сылдьар сирдэрэ тус-туспалар, санаа ол дойдуга сылдьар, онтон оҥорор быһыы бу дойдуну, илэ оҥорууну биллэрэр. Ол иһин кыайан бииргэ холбоспоттор, өйдөбүллэрэ, сылдьар сирдэрэ сөп түбэспэттэр. 
Санаа диэн киһи баһын иһигэр сылдьар, ол иһин куһаҕана кыра, биллибэккэ да сылдьыан сөп. Биирдэ эмэтэ киирэн кэлэр ураты, атыттарга маарыннаабат, сиэри кэһэр, таһынан барар санаа син-биир санаа диэн ааттанар. Арай ураты санаа диэн атыттартан туспатын арааран бэлиэтиэххэ сөп. Санаабыт санааны илэтигэр оҥорон таһаардахха эрэ киһи быһыытыгар кубулуйар, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллар кыахтанар. 
“Айыы санаа” диэн этэн тыл үөрэхтээхтэрэ туһана сатыыллара өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэт этии буолар, киһи өйүн-санаатын букатын билбэттэрин биллэрэр. Киһи араас санаалара киһи быһыытын аһара баралларыттан, хаһан да туолбат ыра санааҕа кубулуйаллара элбэх. Ол курдук киһи бэйэтин кыаҕынан, сатабылынан санаабыт санаатын оҥорон таһааран олоххо киллэрэрэ, туох эмэ туһалаахха кубулутара олох сайдыытыттан улахан тутулуктаах. Ол иһин былыргыттан остуоруйаҕа кэпсэнэр ыра санааларыгар баар көҥүлүнэн көтөр көбүөрү дьон оҥороллоро өссө биллибэт. 
Тыл үөрэхтээхтэрэ элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айаннар уонна айыы диэн тыл ураты өйдөбүллэрин билбэттэригэр тэптэрэннэр “айыы санаа”, “айыы киһитэ” диэн сыыһа, өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэспэт этиилэри туһана сатыыллар. Ол курдук киһиэхэ араас санаалар куруук баалларыттан, биирдэ эмэтэ кылам гынан киирэн кэлэр саҥаны айыыны оҥоро сатыыр санаа, быстах санаа диэн ааттанар уонна үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буолан тахсара биллибэт уратылааҕыттан сэрэнэри син-биир ирдиир.
Айыы диэн тыл саҥаны айа сатыыр санаа киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйбутун биллэрэр. Ол иһин “ыы” диэн ытааһын бүтүүлээх, бу оҥоруллубут быһыы куһаҕан өрүтэ элбээн тахсарын быһаарар. Онтон санаа өссө оҥорулла илик буоллаҕына санаа диэн ааттанар. Бу икки тыллар кыайан бииргэ холбоспот өйдөбүллээхтэр. 
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн, бу санаа үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорууга тириэрдэр буолуон сөп. Ол иһин санаа аҥардастыы үчүгэй буолар диэн этии сыыһа, киһи оҥорор быһыылара үгүстүк куһаҕан быһыыга кубулуйалларыттан айыы диэн тыл куһаҕана элбиирэ быһаарыллар.
Айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу киһи олоҕор биирдэ эмэтэ эрэ кыаллар, туһаны оҥорор быһыы буолар. Олоххо туһалаах саҥаны айыыны оҥорбут аҕыйах дьон биир эмэ патент, сертификат ылаллар, учуонай буолаллар. Атыттар бары оҥоро сатыыр саҥаны айыылара табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕан быһыылары элбэтэллэр. (6,23).
Дьон айыыны оҥорор санааларын күөртээһин сыыһа-халты туттуналларын элбэтэн куһаҕаны үксэтиигэ тириэрдэр. Айыы диэн тыл элбэх дьоҥҥо анаан этиллэр алгыска туттуллубатаҕына табыллар.
Суруйааччы эбэтэр кумааҕы үлэһитэ тугу эмэ булан суруйбута саҥаны айыы буолбатах, онно бэлэмнэнии эрэ буолар, айар, айымньы диэн тылларынан этиллэрэ эрэ табыллар. Арай ким эмэ бу суруллубут курдук быһыыны үтүктэн куһаҕаҥҥа тириэрдэр саҥаны айыыны оҥордоҕуна суруйааччы бэйэтэ кигэн биэрээччигэ кубулуйан бииргэ сууттаныан сөп. (7,132).
Оҕо өйө-санаата саҥаны билиилэриттэн мунньуллар, сайдар. Саҥаны айыыны оҥоруон баҕалаахтар элбэхтэр. Айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу биирдэ эмэтэ эрэ табыллан туһалаах буолар, онтон атыттара бары сыыһа-халты буолан тахсалларыттан куһаҕан быһыылары элбэтэллэр.
Бука бары дьон оҥорор куһаҕан быһыылара аҕыйыахтарын баҕарабыт. Бу баҕа санаабыт туоларын туһугар оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ илигинэ сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн бобуутун туһаннахпытына эрэ табыллар. (7,28).
Төрөппүттэр элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” албыннарыгар киирэн биэрбэккитигэр ыҥырабыт. Бу сыыһа “үөрэх” оҕону иитиигэ ордук улахан куһаҕаны оҥорор. Сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны  диэн үөрэхтэрин туһаныы эрэ оҕону сыыһа-халты туттунарыттан харыстааһын буолар. Ол курдук оҕо улаатан иһэн ону-маны, буолары-буолбаты, айыыны оҥоро үөрэммитэ үгэс буолан иҥнэҕинэ куһаҕан майгыланан хааларын тэҥэ, сыыһа-халты туттунуулары оҥоруон сөбүттэн сэрэтэбит.
Киһиэхэ ханнык санаа киирэрэ кыайан бобуллар кыаҕа суох. Ону-маны айа сатыыр санаа диэн биирдэ эмэтэ киирэн кэлэр, табыллара табыллыбата биллибэт саҥа санаа ааттанар. Киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан арааран, улаханнык этэн айдаарбакка эрэ, бу санааларын хааччахтыы сылдьара эрэйиллэр.
Айыы диэн киһи оҥорор быһыылара ааттаналлар. Санааны этэргэ айыы диэн тылы туттуллубат, айар диэн тыл туттуллар. Үчүгэй дии санаан айыыны оҥоруу биирдэ эмэ табылларын таһынан сыыһа-халты буолара элбэҕинэн куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх. 
Алгыска киһи буол, үчүгэй майгылаах буол, үөрэ-көтө сырыт, киһилии быһыылан, сыыһа-халты туттума диэн алҕааһын табыллар. Ол курдук киһини сыыһа-халты туттунума диэн харыстаан алҕааһын ордук табыллар. Үрүҥ Күн саҕаламмытыгар, тахсыбытыгар үөрүөххэ, үчүгэйи, үрүҥү элбэтиэххэ диэн баҕа санааны тириэрдиэххэ.
Онон “айыы санаа” диэн тыл үөрэхтээхтэрэ булан туһаннара сатыыр тыллара сымыйа өйдөбүлү үөскэтэр, киһини албынныыр тыллар. Ол иһин туттубаккытыгар сүбэлиибит.

АЙЫЫ СУОЛА

Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар өй-санаа тутулуктарын букатын билбэттэригэр тэптэрэн “айыы суола” диэн этиини алгыстарыгар кытта туһана сатыыллара улахан сыыһа. Биһиги өй-санаа үөрэҕэр тирэҕирэн онно сөптөөх эппиэти биэрэбит. 
Киһи өйө-санаата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өттүттэн тутулуктаах:
1. Тыыннаах киһи өйө-санаата.
2. Өлбүт дьоннор өйдөрө-санаалара.
Сахалар олус былыргы кэмнэргэ өй-санаа бу икки аҥы арахсыытын арааран билэн, тус-туспа дойдуларга олохтообуттар. Ол дойдулары бу уонна ол эбэтэр анараа дойдулар диэн арааран ааттаабыттар. 
Бу дойдуга тыыннаах киһи эттээх-сииннээх уонна уларыйа, эбиллэ сылдьар өйдөөх-санаалаах, араас саҥаны айыылары оҥорор кыахтаах олоҕун олорор, онтон ол эбэтэр анараа дойдуларга өлбүт дьон өйдөрө-санаалара уларыйбат турукка киирэн сылдьаллар, эт-сиин хаалар, көмүллэр, өй-санаа эньиэргийэ ылара суох буолар. 
Өй-санаа бу икки өрүтэ туох уратылаахтарын төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:
1. Тыыннаах киһи диэн Орто дойдуга олорор салгыны тыынар, инчэҕэй эттээх-сииннээх уонна өйдөөх-санаалаах; араас майгылаах, үс куттаах киһи ааттанар. Тыыннаах буолуу диэн эт-сиин тутаах уратыта, онтон майгы араастара уонна үс кута өй-санаа уратылара буолаллар. (8,76).
Эт-сиин тыыннаах эрэ киһиэхэ баар айылҕаттан тутулуктаах сүрүн чааһа буолар. “Илэ дуу, түүл дуу диэн буккуллан ыллахха көм эккиттэн кымаахтаан көрөр буол” диэн сахалар үөрэхтэрэ этэр. “Этин ыалдьар буоллаҕына, бу дойдуга сылдьар буолуоҥ” диэн этии быһаарыы эттээх-сииннээх киһи, бу дойдуга эрэ сылдьарын биллэрэр.
Тыыннаах киһи эттээх-сииннээх, ол эттэн-сиинтэн эньиэргийэ ыларыттан өйө-санаата сайдар, саҥа үөрэхтэри, билиилэри иҥэринэн эбиллэр, үөрүйэхтэри үөскэтинэн этин-сиинин уларытар кыахтанар.
2. Былыр үйэҕэ өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга айыы буолан сылдьалларын айыылар диэн ааттарыттан арааран саха киһитэ барыта билэр. Кинилэр тыыннаах эрдэхтэринэ оҥорбут дьыалалара, олохторун үөрэхтэрэ өлбүттэрин кэннэ, айыылар эбэтэр айыы суола  диэн ааттаналлар. 
Үөһээ дойдуга үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорбут дьон өйдөрө-санаалара бары уларыйбат турукка киирэн, айыы буолан сылдьалларыттан араас үчүгэй, үрүҥ да, куһаҕан, хара да айыылар бааллар. Ол иһин айыылар билиилэриттэн үчүгэйин, үрүҥүн, аныгы сайдыылаах улаханнык уларыйбыт, тупсубут олоххо сөп түбэһэрин, табылларын эрэ талан ылан, үрүҥ айыы диэн ааттаан туһаныллара хайаан да ирдэнэр. Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ити талан ылыы улахан оруолун быһааран итэҕэл аҥар өрүтүн ааттаабыттар. 
Билигин сайдыылаах олоххо аҥардастыы айыы суолун тутуһуу өссө сайдан иһэр олохтон хаалан хаалыыны үөскэтиэн сөп. Бары саҥа кэлэн иһэр билиилэри хос сахалыы тылбаастаан, саҥа тыллары үөскэтэн туһана сатааһын, саҥа үгэстэри үөскэтэргэ тириэрдэринэн сайдыыттан хаалыыга тириэрдэр. Ол иһин сайдыыны түргэнник ситиһиэн баҕарар омук айыы суолун аһара тутуспата, кэһэрэ, саҥалыы оҥороро ирдэнэр.
Саха дьоно кэс тыл диэн этиилэрэ урукку, олохтон хаалбыт үгэстэри кэс, атыннык, саҥалыы оҥор диэн өйдөбүллээх. (9,110).
Айыы суола – өлүү суола. Бу этии дакаастабыллара манныктар:
1. Дьон бары саҥаны айыыны аһара элбэҕи оҥоро сатаатахтарына сыыһа-халты буолара үксүүрүттэн алдьатыыны элбэтэллэр.
2. Наар саҥаны айыылары өрө тутуу, эккирэтэн оҥоро сатааһын дьон көтүмэхтэрин, солумсахтарын улаатыннарарыттан сүрүн, тутаах үлэлэрэ хаалан хаалыыларыгар тириэрдэр. 
3. Өлбүт дьону үтүктүү үчүгэйгэ тириэрдибэт. Бэйэлэригэр тиийиммит дьон аймахтара эмиэ бэйэлэригэр тиийинэр кутталлара улаатан хааларыттан умнулларга аналланаллар.
4. Айыылар диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга сылдьаллара ааттанар. Бахсы айыыта, Болугур айыыта былыргы кэмнэргэ олорон ааспыт, өлбүт дьон өйдөрө-санаалара буолаллар. Айыылары аһара элбэхтэ ахтыы үчүгэйгэ тириэрдибэт, туруга суох өйдөөх-санаалаах дьону, аны онно ыҥыран ылыахтарын эмиэ сөп.
Тыыннаах, эттээх-сииннээх буолан Орто дойдуга олорор дьону айыы киһитэ буолууга, айыы суолугар, өлүүгэ-сүтүүгэ сахалар ыҥырбаттар. Айыы диэн улаханнык саҥарыллыбат, куһаҕан өрүтэ элбээн хаалар, сэрэхтээх тыл, ону таба туһаныы эрэйиллэр. 
Төһө да биир эмэ туһаны аҕалар айыыны “үчүгэй” диэн санаабыппыт иһин, дьон бары саҥаны айыыны элбэҕи оҥорууга туруннахтарына куһаҕаны эмиэ элбэтэн кэбиһэллэрин билиэ этибит.
Айыы куһаҕана билигин илэ дакаастанан эрэр. Дьон бэйэлэрэ саҥаны айыыны оҥорон улахан атомнай буомбалары оҥорбуттарыттан билигин бэйэлэрэ куттананнар ханна баран саһыах сирдэрин булбакка эрэйдэнэн эрэллэр. 
Онон айыы суола – өлүү суола. Өлбүт киһи өйө-санаата атыттартан уратытынан, маарыннаабатынан туспа айыы буолар. Айыы буолуу диэн киһи өллөҕүнэ, өйө-санаата туспа баран Үөһээ дойдуга таҕыстаҕына биирдэ кэлэр.

САХАЛАРГА “АНЬЫЫ” ДИЭН ТЫЛ СУОХ

Бука бары сахабыт тылын харыстыахха диэн санаабыт күүһүрэн иһэр. Арай хайдах харыстыыры билбэппит, сатаан туһаммаппыт, бу харыстыы сатыыр үлэбитин халыйыыга киллэрэн, буортуну оҥорорго тириэрдэрэ эдэрдэр тылы үөрэтэллэрин харгыстыыр.
Саха тылын харыстааһын диэн былыр-былыргыттан баар, туттулла сылдьар тыллары була сатаан уларыппат, саҥа тыллары оҥоро сатаабат буолуу, саҥа, атын омуктан киирэр тыллары дорҕооннорунан сөп түбэһиннэрэн сыыйа сахатытыы ааттанар.
Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит сахабыт тылыгар өйү-санааны быһаарар саҥа, урукку кэмҥэ суох, “аньыы” диэн тылы нууччалары үтүктээччилэр “грех” диэн тылы тылбаастаарылар булан сахабыт тылын тылбыт үөрэхтээхтэринэн буккуйтаран, алдьатан эрэллэр. Кэлин оҥоро сылдьар саҥа тылдьыттарыгар “аньыы” диэн тылы киллэрэ сатыыллар.
Үөрэх-билии, сурук-бичик сайдыбыттарынан омук тыла барыта араас тылдьыттарга мунньуллан ууруллубуттара өр буолла. Сахабыт тыла мунньуллар бары тылдьыттарыгар сэбиэскэй былаас кэмигэр тыл үөрэхтээхтэрэ уонна суруйааччылар булан билигин да туһаҕа киллэрэ сатыыр “аньыы” диэн тылларын көрдөөн көрөбүт да булбаппыт. Ханнык да билигин туһанылла сылдьар тылдьыттар-бытыгар “аньыы” диэн тыл суох.
1968 сыллаахха тахсыбыт “Русско-якутский словарь” сахалыы “айыы” диэн тыл нууччалыы “грех” диэн куһаҕан тылга сөп түбэһэр диэн быһааран суруйбута. (10,118).
1994 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыт “Саха тылын  быһаарыылаах кылгас тылдьыта” “айыы” диэн тыл икки утарыта турар, үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээҕин таба арыйан быһаарар. Бу тылдьыкка “аньыы” диэн тыл суох. (11,16).
2004 сыллаахха таһаарыллыбыт “Саха тылыгар көмө тылдьыкка” “айыы” диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ ордук чуолкайдык быһаарыллар. Бу тылдьыкка “аньыы” диэн тыл эмиэ суох. (12,9).
Соторутааҕыта 2008 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыт “Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар” айыы диэн тылбыт икки утарыта; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүлүн холбуу иҥэринэн сылдьара суруллубут. Манна “аньыы” диэн тыл эмиэ суох. (13,32).
Сахалар таҥараларын үөрэҕэр “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн былыр-былыргыттан иҥэн сылдьар этиилэр бааллар. Бу этиилэр сүрүн өйдөбүллэрин сахалар таҥараны итэҕэйэр кэмнэригэр суруллубут “Словарь якутского языка” диэн саха тылын сүмэтин, өйүн-санаатын барытын түммүт улахан, үс туомнаах Э.К.Пекарскай үлэтиттэн ыллахпытына ордук табатык өйдөнөллөр. Оччотооҕу кэмҥэ айыы диэн тыл өйдөбүлэ маннык эбит:
1.	всякий противный принятым правилам, обрядам, обычаям, законам и религии поступок, вина, проступок, преступление, прегрешение, согрешение, грех; соблазнь, искушение; (буруй-хара); (айыыта суох)- без вины; (айыы-хара)- темные дела;
2.	дурные последствия, наказание, страдание;
3.	айыыбын – (о, грешно! о, грех мой). (14,57).
Бу тылдьыт суруллар кэмигэр сахалар тылларын атын омук тылыгар буккуйбакка бэйэтинэн туттар кэмнэригэр айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ лаппа элбэх эбит. Ол кэмҥэ сахаларга “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этиилэр оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ быһаччы туттуллар эрдэхтэринэ сокуону, бэрээдэги кэһэр, сиэргэ баппат, куһаҕаннык быһыыланар эдэрдэр ончу кэриэтэ суох эбиттэр.
Арай бу тылдьыкка айыы диэн тыл биир өйдөбүлэ, үчүгэйи оҥорууга эмиэ туһалыыра суруллубакка хаалбыт. Ол барыта оччотооҕу сахалары баттыыр, аанньа ахтыбат кэмҥэ туһалаах, үчүгэй айыылары нууччалар эрэ оҥороллорун курдук санааһынтан үөскээбит. Ол иһин үчүгэй өрүтүн киллэрбэтэхтэр.
Тылбыт үөрэхтээхтэрэ саҥа оҥоро сылдьар улахан тылдьытта-рыгар “аньыы” диэн сахалары албынныыр, сымыйа тылы киллэрдилэр. Бу тылы аан бастаан православнай таҥара дьиэтин үлэһиттэрэ нууччалар таҥараларын үөрэҕин “грех” диэн тылын сахалыы тылбаастаарылар туттубуттара. Сэбиэскэй былаас кэмигэр 1956 сыллаахха П.А.Ойуунускай үлэлэрин хаттаан бэчээттээн таһааралларыгар тыл үөрэхтээхтэрэ бу тылы сурукка киллэрбиттэрэ. Элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айааччылар өйү-санааны арааран этиигэ бэйэлэрин сыыһаларын, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугун билбэттэрин саптынаарылар, бу “аньыы” диэн тылы булан тутта сатыыллар.
Ай диэн өй-санаа баспыт иһигэр, мэйиибитигэр үөскүүрүн быһаарар тылбыт. Бу тылбыт соҕотох эрэ, мэйиибит биирин курдук биир. Бу тыл баспыт иһигэр саныыр санаабытын быһаарар буолан куһаҕан өрүтэ араарыллан биллэрэ уустук. Ол эрээри хайа баҕарар киһи араас санаалары саныыра баа буолан бобуллар, биллэр кыаҕа билигин даҕаны суох. Ол иһин сахалар “Киһи эриэнэ иһигэр, ынах эриэнэ таһыгар” диэн киһи ханнык санаалардааҕа биллибэтин быһааран этэллэр. Куһаҕан да санаалардаах киһи олорун биллэрбэккэ эрэ сылдьар кыахтааҕын билинэрбитигэр тиийэбит.
Баспыт иһигэр, мэйиибитигэр санаабыт санааларбытыттан талан ылан, бу туһалаах дии санаабыппытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, бу оҥорбуппут ким да оҥорон көрө илик, билбэт быһыыта буоллаҕына, айыы буолан тахсар, сиэри кэһэр, таһынан барар. Бу оҥорон таһаарбыт быһыыбыт, айыыбыт дьоҥҥо туһалаах, үчүгэйи оҥордоҕуна, үрүҥ айыы, онтон туһата суох, куһаҕаны оҥоруу буолан хааллаҕына, куһаҕан, хара айыы буола уларыйар, киһи оҥорор быһыыта буолан икки өрүттэнэр.
Айыы диэн тыл бэйэтэ куһаҕана элбэх тыл. Киһи айыыны оҥоро охсоору сыыһа-халты туттунарын үксэтэринэн куһаҕана элбээн тахсар. Бу тыл киһи куһаҕаны, буруйу оҥорор майгынын, кыаҕын эмиэ холбуу ылан улаатыннарара куһаҕана элбииригэр тириэрдэр: 
1. Бу айыы диэн тыл куһаҕан дьайыытыттан оҕолор, эдэрдэр ордук эрэйдэнэллэр. Кинилэр үгүстүк саҥаны айыыны оҥоро охсоору сыыһа-халты туттуналлара элбээн хааларыттан, куһаҕаны оҥороллоро элбииригэр тириэрдэр. Биһиэхэ маннык кэм кэлэн эрэр. Эдэр уолаттарбыт отучча бырыһыаннара хаайыыга киирэн тахсалларын тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар билбэтэҕэ буола сылдьаллар.
2. Эдэр оҕолор бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбээһинэ “айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн этииттэн, үөрэтииттэн быһаччы тутулуктаах. Үөрэхпит министерствота өй-санаа бу халыйыытын таба өйдөөн ыаллар баар-суох оҕолорун куһаҕан майгыга үөрэтиэхтэрэ суоҕа этэ. 
Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга үөр, айыы буолан сылдьаннар, туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэри ыҥырар, угуйар кыахтаахтар. Айыы буола сатаан эдэрдэр онно киирэн биэрэр, бэйэлэригэр тиийинэр, наркотиктарга ылларар кыахтара улаатан хааларын үөрэҕи баһылаабыт дьон билэн, аҕыйата сатыахтара этэ.
3. Бэрээдэктээх дьон бары сокуоннары, сиэри, киһи быһыытын тутуһаллар, онтон балары кэһэр, толорбот киһи киһи оҥорбот, билбэт быһыытын оҥорор, ол аата уратыны, урут суоҕу, саҥаны айыыны оҥорор, сиэри кэһэр. 
Сиэри кэһии сахалар өй-санаа үөрэхтэригэр сөп түбэспэт. Сиэри, сокуоннары тутуспат, дьон оҥороруттан уратытык оҥорор майгылаах киһи кырата куһаҕан быһыылаах киһи буолар, онтон улааттаҕына ыар, хара айыылары оҥоруон сөп.
4. Эдэрдэр саҥаны айыыны оҥоро сатыыр санаалара элбиириттэн табаах тардаллар, арыгы иһэллэр. Билигин ордук араас наркотиктары боруобалыы оонньуу сылдьаннар ылларан иһэллэриттэн эдэр наркоманнар элбии тураллар. 
Өй-санаа үөрэҕин бассабыыктар, коммунистар суох оҥоруулара киһи өйө-санаата сайдыытын сыыһа сыаналааһыҥҥа тириэрдэн кэбистэ. Ол курдук оҕо тугу барытын үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорорго, үчүгэй майгыга, көрсүө, сэмэй буолууга аан бастаан үөрэниэхтээҕин, ол аата аан маҥнай үчүгэй майгылаах, үчүгэй киһи буола улаатыахтааҕын умнан, хаалларын кэбиһэбит. Киһи буолууну ситиспит эдэр киһи өйө-санаата өссө сайдан саҥаны айыылары оҥордоҕуна, элбэх киһи быһыылаах саҥаны айыылар үөскээннэр үгүс туһаны аҕалыахтарын сөп.
Омук сайдыыны ситиһиитэ элбэх саҥаны айыылары олоххо туһаннаҕына эрэ кыаллыан сөбүн бары билэбит. Сайдыыны ситиһээри элбэх саҥаны айыылары оҥоро сатыыбыт. Сэбиэскэй былаас үөскээһинэ омук олоҕор олус улахан саҥаны айыыны оҥоруу буоллаҕына, 74 сыл кэнниттэн ону төттөрү, урукку оннугар түһэрэ сатыы сылдьарбытын таба өйдүөххэ, олус элбэх саҥаны айыылартан туһалааҕа, үчүгэйэ биир эмэ буоларын билиэххэ. 
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии өйгө-санааҕа быһаччы сыһыаннаах. Ол иһин сир-дойду үрдүгэр аҥардастыы үчүгэй диэн букатын суох. Үчүгэй аһара үчүгэйгэ кубулуйан, алдьархай эбэтэр ынырык үчүгэй диэҥҥэ уларыйдаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйара, эргийэн биэрэрэ тиийэн кэлиэн сөп. Элбэх буолар-буолбат саҥаны айыылар сыыһа-халты буолан тахсаллара элбээһиниттэн куһаҕан быһыыга кубулуйаллара үксүүр. Ол иһин айыыны оҥоруу кэмнээҕэ-кэрдиилээҕэ, туспа араарыылааҕа үрүҥ айыы диэн этиинэн бигэргэнэр. Дьоҥҥо туһалаах саҥаны айыы үрүҥ айыы диэн ааттанар. Онтон куһаҕаны айыы, хара айыы диэн туспа араарылларын хайаан да туһаннахпытына өй-санаа сайдыыта оннугар түһэн, үчүгэйи оҥоруу элбээһинэ дьэ үөскүүр кыахтанар.
Сахалар нууччалар буолбатахпыт. Биһиги сахалыы өйбүт-санаабыт “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун билинииттэн, олоххо ону тутуһууттан үөскээбит. Ол иһин айыы диэн тылбыт бэйэтэ икки өрүтү, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну иккиэннэрин холбуу иҥэринэн сылдьар тыл буолар.
Билигин биһиги итэҕэлбитин сыыһа үөрэтээччилэр, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна нуучча тылын учууталлара киһи куһаҕаны оҥорор быһыытын үчүгэйи оҥороруттан туспа арааран, “грех” диэн тылы үтүктэн, “аньыы” диэн тылынан ааттаары оҥостоллор, онно-манна суруйа, хайыы сатыыллар. Бу бэйэлэрин олус “үчүгэйбит” дии сананар, биһиги эрэ таба суолу тутуһабыт дэнээччи коммунистар суруйааччылара булан киллэрэ сатаабыттара. Бу тылы аан маҥнай П.А.Ойуунускай үлэлэрин репрессия кэнниттэн бэчээттээн таһаарыыларыгар туттубуттара, ону билигин биһиэхэ аҕалан, аны ордук нууччатымсыйбыттарын көрдөрөөрү соҥнуу сатыыллар.
Нууччалар өйдөрө-санаалара икки аҥы арахсыбыт дьон. Кинилэр үчүгэйи – “хорошо”, онтон куһаҕаны – “грех” диэн тус-туспа тылларынан ааттыыллара олохсуйбута ырааппыт. Өй-санаа икки аҥы арахсыыта үчүгэйгэ тириэрдибэт. Омук арахсар, саҥалыы үөскүүр кэмигэр аһара күүстээх хайдыһыыны үөскэтэн, эстэригэр тиийиэхтэрин сөп. Биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрэ уонна учууталлар сахалыы өй-санаа уратыларын билбэттэриттэн быһалыы нууччалары үтүктэн “грех” диэн тыл оннугар ити “аньыы” диэн тылы булан туһана сатыыллара сахалыы өйгө-санааҕа букатын сөп түбэспэт. 
Сахалар олус былыргы үөрэхтэрин, билиилэрин, бу кэмҥэ диэри уларыппакка, бэйэтинэн илдьэ сылдьар бэлиэлэринэн айыы диэн тылбыт биирэ буолар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн бу тыл үчүгэйи уонна куһаҕаны киһи айан оҥорорун холбуу ылан быһаарар. Киһи баһа, мэйиитэ биириттэн тугу өйдөөн-санаан оҥороро биир мэйииттэн айыллан тахсарын чопчу бэлиэтээн айыы диэн тылбыт соҕотох эрэ буолара табыллар. Ол аата ханнык баҕарар киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыахтааҕын, бу айыы диэн тылбыт быһаарара өй-санаа уратыларыгар сөп түбэһэр уонна хайа да өттүгэр аһара барыыны суох оҥорор кыахтааҕын таба өйдөөн туһаныы эрэйиллэр.
Сахаларга “аньыы” диэн тыл былыр да суох этэ, билигин да суох буолара өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэһэр. “Ань” диэн тыл төрүтүттэн өйү-санааны быһаарар, биллэрэр тыл сахаларга хаһан да үөскээбэт.
Айыы диэн тылы сатаан саҥарбатаҕа буолан, ньаамырҕаан куһаҕан өрүтүн туспа арааран “аньыы” диэҥҥэ уларыта сатааһын сахалыы өй-санаа тутулуктарын букатын билбэттэн үөскүүр уонна төрүт тыллары уларыта сатааһын буолар. Бу тылы тутта сатыыр дьон сахалыы өй-санаа тутулуктарын үрэйэ, алдьата сатыыллар. Ол иһин “аньыы” диэн тылы төрүт туттумаҥ диэн сүбэлиибит. 
Айыы диэн тылбыт бэйэтэ куһаҕаны уонна үчүгэйи оҥорууну бэлиэтиирин холбуу иҥэринэ сылдьар тыл буолар. “Аньыы” диэн тылы хос туһаннахха даҕаны айыы диэн тыл иҥэринэ сылдьар куһаҕана ханна да барбат, симэлийбэт. Ол иһин бу тылы туһанарга үчүгэйин үрүҥ айыы, онтон куһаҕана билиннэҕинэ хара айыы диэн быһаарыылаах туһанар сахалыы өйгө-санааҕа, туох барыта икки өрүттээҕин таба туһаныыга сөп түбэһэр.
Өй-санаа икки аҥы арахсыытын үөскэтии олус улахан сыыһа, халыйыы буолар. Олох ханнык эмэ ыарахан, уустук кэмигэр өй-санаа икки аҥы арахсыыта ордук күүһүрэн, букатын эйэлэспэккэ тириэрдэн омук икки аҥы арахсыытын, үрэллиитин үөскэтиэн сөп. Ол иһин өй-санаа арахсыытын үөскэтиини, “аньыы” диэн тылы тутта сатааһыны, бу кэмтэн ыла тохтотуохха.
Онон айыы диэн тылбытын тыл үөрэхтээхтэрэ була-сатаан уларыта сатыылларыттан харыстааһын, уларыппакка икки өрүттээх өйдөбүлүн илдьэ сылдьарын ситиһии саха тылын, өйүн-санаатын харыстааһын, саха омугу уһун үйэлээһин буолар.

СОҺУЧЧУ КӨСТҮҮЛЭР

Оҕо, киһи өйө-санаата, ийэ кута саҥаны айыылартан, олору умнубакка өйдөөн, үгэс оҥорон иҥэринэн иһиититтэн сайдан иһэр диэн кут-сүр үөрэҕэр быһаарбыппыт. Оҕо туох саҥаны, уратыны, урут билбэтин, оҥорботун оҥорбута барыта ордук күүстээхтик, хаһан да умнуллубат гына иҥэн, өйдөнөн хаалан иһэр. Ол аата саҥаны билии, айыыны оҥоруу барыта үгэскэ кубулуйан быһалыы ийэ кукка ууруллан иһэр уратылаах. Оҕо, киһи итинник уратыны, саҥаны айыыны оҥорбутун хаһан да умнубат, өйдүү сылдьар.
Бу быһаарыыны аныгы наука эмиэ бигэргэтэр. Ол курдук киһи саҥаны билиитэ мэйиигэ саҥа нейроннар холбоһууларын үөскэтэрин быһаарбыттара. Итини тэҥэ оҕо 3 саастааҕар мунньуллубут өйө-санаата, тугу билбитэ мэйиитигэр туспа ууруллан сылдьарын арааран билбиттэр. Ол иһин сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ табата аныгы науканан дакаастана сылдьар чахчы буолар.
Оҕо, киһи өйө-санаата сайдыыта, ийэ кута иитиллэрэ барыта саҥаны билииттэн, олору оҥорууттан үөскүүр, ол иһин өйдөнөн хаалара ураты күүстээх, хаһан да умнуллубат. 
Сорох кэмҥэ киһи өйүгэр-санаатыгар ийэ кута, ол аата умнуллубат өйдөбүллэр биирдэ көрөрү, истэри уонна оҥорору кытта үөскээннэр үгэстэргэ кубулуйаллар. 
Бу өйдөбүллэри манныктарга араарыахха сөп:
1. Ынырык, ыар, соһутар көстүүлэр. 
2. Хаһан да оҥорботоҕу, айыыны оҥоруу.
Киһиэхэ хаһан да умнуллубат өйдөбүллэр түргэнник үөскэһиннэрин арыыйда киэҥник ырытан көрүөхпүт: 
1. Олус соһуччу хаһан да көрбөтөҕү көрүү, истии киһи өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник хатанар, хаһан да умнуллубат өйдөбүлү үөскэтэр. Ынырык, киһи өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалар көстүүлэри көрүүнү сахалар “Киһи түүлүгэр киирэр ыар көстүү” диэн ааттыыллар. Түүл үөрэҕин быһаарыытынан киһи түүлүгэр көрөр бэлиэлэрэ үгэскэ, ийэ кутугар кубулуйдахтарына эрэ чуолкайдык көстөллөр. 
Куһаҕан, ыар быһыыны көрүү киһиэхэ хаһан да умнуллубат гына өйдөнөн хаалыан сөп. Маннык быһыыны көрүүнү кырдьаҕастар соһуччу “Түүлгэр киирэн хаалыа” диэн сэрэтэллэрэ. Куһаҕан, ыар быһыы биирдэ көрөрү кытта өйгө-санааҕа киирэн иҥэн киһи түүлүгэр көстөр уратылаах.
Итини тэҥэ киһи олус улаханнык соһуйбута, муодарҕаабыта, куттаммыта түргэнник, биирдэ көстөөт даҕаны түүлүгэр киирэн иҥэр. Өй-санаа бу курдук түргэнник уларыйар кэмнэрдээҕэ олоххо улахан уустуктары үөскэтиэн сөп.
Куһаҕан, ынырык көстүүттэн киһи олус соһуйдаҕына, уйулҕата хамсаатаҕына өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник, умнуллубат буола хатанан хаалар. Ол курдук хаһан да умнуллубат түүллэр бааллар.
2. Хаһан да оҥорботоҕу, билбэти, саҥаны айыыны оҥоруу киһи өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник хатанар, хаһан да умнуллубат.
Оҕо аан маҥнай тугу эмэ билбитэ кини өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы буолан ордук күүскэ иҥэн ууруллар. Тоҕо диэтэххэ өйгө-санааҕа урут суох, саҥаны билии, саҥаны айыы ураты өй-санаа буолан туспа ууруллар, мэйии ситимнэригэр саҥа сибээстэри үөскэтэр, дириҥник хараллар, ол иһин өйдөнөн хаалар.
Аан маҥнай испиискэни умаппыт оҕо өйүгэр-санаатыгар бу уматыыта олус дириҥник иҥэр. Онно эбии тарбаҕын уокка салаттаҕына сааһын тухары умнубат гына өйдөөн хаалар, испиискэттэн сэрэнэрэ үөскээн олохсуйар.
Тугу барытын аан маҥнай оҥоруу киһи өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник өйдөнөр. Бу быһыыны сааһырбыт киһи ордук чуолкайдык билэр. Ол курдук киһи урукку олоҕуттан ону-маны өйдүү сатаатаҕына туох эмэ уһулуччулаах, биирдэ эмэтэ буолан ааспыт түбэлтэлэр, саҥаны арыйыылар, айыылар өйдөнөн хаалбыттарын ахта саныыр, умнуллубатахтарын бэлиэтиир.
Сорох ыар быһыылар киһи олоҕор биирдэ эмэтэ да буоллахтарына, хаһан да умнуллубат гына иҥэн, өйдөнөн хаалыахтарын сөп. Бу быһаарыыны элбэх киһини өлөрөр маньяктар бааллара быһаарар. Ол курдук киһини өлөрүу диэн олус ыарахан, ыар саҥаны айыы буоларынан, өйгө-санааҕа умнуллубат, дириҥ бэлиэлэри хааллара-рынан, киһини өлөрөн баран түбэспэтэх, тутуллубатах өлөрүөхсүт, бу ыар быһыытын өссө хатылаан оҥороро, өй-санаа хатыланар уратытынан быһаарыллар.
Ким тугу эмэ, хаһан эрэ эппитин умнубат дьон эмиэ бааллар. Бу этии суолтата уонна хайдах этиллибитэ умнуллубатыгар ордук улахан оруоллаах. “Үөҕүү умнуллубат” диэн этэллэр. Ол аата, бу этии дорҕооннорун дьайыылара киһи өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник хатаналларыттан умнуллубата улаатар. 
Киһи өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥмит, умнуллубат буолбут өйдөбүллэр түүлгэ киирэн көстөллөрүн бары билэбит. Ол аата өй-санаа үгэс буолан иҥмитин бэлиэтинэн, түүлгэ көстүүлэри ааҕыахха сөп. Тапталлаах киһи мөссүөнэ түүлгэ киирэн көстүүтэ таптал үөскээн, олохсуйан эрэрин биллэрэр. 
Улаханнык соһуйуу, олус куттаныы киһи өйүгэр-санаатыгар хаһан да умнуллубат гына хатанан хаалыахтарын, түүлгэ киирэн көстүөхтэрин сөп. Өй-санаа үөрэҕин быһаарыытынан киһи түүлүгэр уһун кэмҥэ үгэс буолбут өйдөбүллэрин, бэлиэлэри көрөр. 
Киһи өйө-санаата аныгы компьютер курдук үлэлиир. Ол аата эрдэттэн ууруллубут программалары, кыра эрдэҕинэ үгэс буолбут ийэ кутун өйүн-санаатын толоро сылдьар. Ол программа сахалыы аата үгэс диэн. Хас биирдии быһыыны хос-хос хатылаан оҥордоххо үгэс үөскүүр. Киһи төһө элбэх үчүгэй үгэстэрдээх даҕаны үчүгэй быһыылаах киһи буолан үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир.
Оҕо кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр үгэстэргэ ордук түргэнник уонна умнубат гына үөрэнэр. Өй-санаа дьайыытын уратытынан киһи саҥа билэр быһыылара, саҥаны айыылара олус күүскэ өйдөнөн хаалар уратылаахтар.
Оҕо аан маҥнай билбитэ-көрбүтэ, ол аата айыыны оҥорбута ордук күүскэ, умнуллубат гына өйдөнөр кыахтаахтар. Оҕо өйө оннук уратылаах. Олус улаханнык соһуйуу ордук күүскэ өйдөнөр. Бу өйдөр-санаалар мунньуллан оҕо ийэ кутун үөскэтэллэр. 
Эккэ-сииҥҥэ ыарыы үөскээһинэ хаһан да умнуллубат өйдөбүлү иҥэрэр. Сахалар эмискэ ыарыы буолуутун “Айыы-айа” диэн этэллэр, урут билбэт, саҥа быһыыта, айыы буоларын анаан биллэрэллэр. Киһиэхэ хамсаныылартан, ыарыылартан үөскүүр өйө-санаата буор кутун үөскэтэр. Буор кут эккэ-сииҥҥэ бэйэтигэр иҥэн сылдьар, ол иһин хаһан да умнуллубат. Киһи оҥоро үөрэммит хамсаныытын хаһан баҕарар оҥорор кыаҕа хаалан хаалбат.
Сахалар киһини оҕону соһутары, куттууру, оннооҕор кыра оҕо баарыгар улаханнык саҥарары сөбүлээбэттэр, “Кута көтүө” диэн сэрэтэллэр. Ол барыта оҕоҕо соһуччу куһаҕан үгэс; соһумтаҕай, куттаҕас буолуу үөскээн хаалбатын иһин оҥоруллар туһалаах, харыстыыр быһыы буолар. Былыргы сахалар оҕону иитиигэ “Хара харахтаахха көрдөрбөккө” кыһаналлара ити уратынан уонна бу кэмҥэ ийэ кута үөскээн эрэринэн быһаарыллар.
Онон саҥаны билэн, сайдан иһэр оҕо өйө-санаата, ийэ кута иитиллэрэ ураты харыстанан, сөптөөхтүк, үчүгэй быһыылары иҥэриигэ анаан нэмин билэн оҥоруллара ирдэнэр. 

КӨӨЧҮК

Сахаларга олус дириҥ суолталаах, өйгө-санааҕа сыһыаннаах дьайыылаах көөчүк диэн тыл баар. Бу тыл дьайыыта туолбут ыйтан тутулуктаах уонна ый туолбут кэмигэр олус күүһүрэр. Ону маннык былыргы үгэс баара бигэргэтэр. 
Киһи сирэйигэр, илиитигэр үөн тахсара олус куһаҕан. Илиигэ таҕыстаҕына хайыта баран ыалдьан, хаанныран эрэйдиир. Бу үөнү туолбут ыйга көөчүктээн көрдөрөн баран “Көөчүк, көөчүк, эйиэхэ маннык суох” диэн эттэххэ, төһө эмэ кэминэн үөн суох буолан хаалар.
Киһи баҕа санаата этигэр-сиинигэр дьайар күүһүн бу көөчүк баара биллэрэр. Ол курдук туһата суоҕа биллибит, элбэхтик мэһэйдиир үөн суох буолан, симэлийэн хаалыыта эт-сиин көннөрүнэр, ыраастанар үлэтин түмүгэ буолан үөн сүтэр.
Көөчүк диэн киһини, оҕону ымсыырдыы, туох эрэ уратыны, урут көрбөтөҕүн көрдөрөн үтүгүннэрии майгына, саҥа, урут суох баҕа санаалары үөскэтэн биэрии ааттанар.
Улаатан эрэр оҕо дьоно арыгыны үрүүмкэҕэ кутта-кутта охсуһуннаран, лыҥкыначчы тыаһата-тыаһата истэхтэринэ, үөрдэхтэ-ринэ-көттөхтөрүнэ оҕо онно ымсыырар, арыгы исиһиэн баҕара саныыр, хаһан улаатарын, арыгы исиһэрин кэтэһэрэ аһара күүһүрэр. Оҕо көөчүк дьайыытыттан арыгы иһэр баҕа санаата улаатан ордук түргэнник куһаҕан, арыгыны иһэр үгэскэ үөрэнэ охсон хаалыан сөбүттэн төрөппүттэр сэрэниэ этилэр. 
“Көөчүк, көөчүк” диэн баран тугу эмэ билбэтин, көрбөтөҕүн, саҥаны көрдөрдөххө оҕо ымсыырар, оннук эмиэ киниэхэ баар буолуон баҕарар, ону булар-талар баҕа санааны үөскэтинэ охсор. Бу көөчүк үчүгэйгэ, тупсууга ыҥырдаҕына, үчүгэй быһыы буолар, үчүгэйгэ тардыһыннарар, ону ситиһэр баҕа санааны үөскэтиэн сөп. Онтон оҕо көрөрүгэр арыгы иһиитэ, үөрүүтэ-көтүүтэ, хурустаал таас үрүүмкэлэри охсуһуннарыы лыҥкынас тыаһа куһаҕаны, арыгы иһэр үгэһи көөчүктээн үөскэтии буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн арыгы иһэргэ баҕа санааланан хааллаҕына улаатан баран элбэхтик арыгы иһэн арыгыһыт буолан хаалыан сөбүн төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. 
Оҕоҕо арыгынан көөчүктээн, арыгы иһэр баҕа санааны үөскэтэн кэбиһиини билигин биһиги төрөппүттэрбит дьиэлэрин иһигэр арыгы иһэргэ күһэллибиттэриттэн куруук оҥороллор. Туспа турар арыгы иһэр, аһыыр дьиэлэр суохтарыттан, кинилэр дьиэлэригэр эрэ арыгыны иһэргэ күһэллибиттэрэ кыра оҕолоро көрөн, үтүктэн арыгы иһэр үгэһи үөскэтинэн кэбиһэллэригэр тириэрдэриттэн, эдэр арыгыһыттар элбээн иһэллэрэ аҕыйаабат.
Оҕо ымсыыран, арыгы иһэр баҕа санааны үөскэтинэн кэбиһэрин киниэхэ анаан кыратык бэрсэн биэрии суох оҥорор. Ол курдук арыгы амтана куһаҕаныттан оҕо амсайа да барбат, “Бу ас куһаҕан эбит” диэн өйө-санаата олохсуйан, ымсыырар санаатын баһыйан суох оҥорор. Былыргы сахалар оҕолоругар арыгы кутан бэрсэн, санаатын дуйдаан биэрэн, улааттаҕына арыгы иһэргэ баҕарар куһаҕан үгэһэ суох буоларын үөскэтэллэр этэ. Билигин эдэр арыгыһыттары төрөппүттэрэ дьиэлэригэр иитэн, көөчүктээн, арыгы иһэр үгэскэ үөрэтэн улаатыннаран баран, хантан кэлэн эдэрдэр бары арыгыһыт буолан хаалаллар диэн мунаахсыйаллар, атыттары буруйдуу сатыыллар.
Аан бастаан саҥаны билии, соһуйа көрүү киһиэхэ ийэ кутун соҕотохто үөскэтэр, үгэс буолан ууруллар. Киһи бу соһуйбутун, кэрэхсии көрбүтүн, долгуйбутун хаһан да умнубаттык өйдөөн хаалар. Ол иһин кыра оҕоҕо аан маҥнайгы билиилэрэ үчүгэйгэ сыһыаннаах, үчүгэйи оҥорууга аналланалларын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ ирдиир уонна оҕо ийэ кутун иитии диэн ааттыыр.
Кыра оҕоҕо тугу эмэ көрбөтөҕүн, билбэтин, саҥаны көрдөрөн баран биэрбэт буолуу көөчүктээһин диэн ааттанар. “Оҕоҕо биэрбэт аата көөчүктээмэ” диэн кырдьаҕас Лөкүө эбэбит этэрэ. Тугу эмэ солуну, билбэтин, саҥаны көрдөрдөххө оҕо ону ылар, көрөр санаата аһара улаатар, былдьаһан, ытаан барыан сөп.
Көөчүктээһин диэн оҕоҕо тугу эмэ билбэтин, саҥаны көрдөрөн, ону булууга баҕа санааны үөскэтии ааттанар. Аныгы рекламалар көөчүктээһин араас көрүҥнэрэ буоланнар киэҥник тарҕаннылар. Дьон саҥаны, солуну көрөн-истэн баран, олору булунууга туруналларын үөскэтэринэн реклама сайдыы кэлэригэр туһата олус улахан.
Көөчүктээһин “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттээх дьайыылаах:
1. Үчүгэйи, саҥаны, олоххо туһалааҕы оҥорууну үтүктүүгэ, батыһыыга тириэртэҕинэ үчүгэй диэн ааттанар.
2. Олоххо туһата суоҕу, буортулааҕы, куһаҕаны үтүктүүгэ, тарҕатыыга туһуланнаҕына туоратыллар.
Киһи өйө-санаата сайдарынан үчүгэйи уонна куһаҕаны оҕо кыра эрдэҕиттэн таба арааран туһанарга иитиллэрэ, үөрэтиллэрэ ирдэнэр. Бу ирдэбил сахалыы “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн ааттанар уонна “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн сахалыы таҥара үөрэҕэр киирсэр. Ол курдук тоҕус эрэ ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо улаатан иһэн арааран билэн оҥорбот кыаҕа улаатар. 
Куһаҕаны билэн оҥорбот оҕо үчүгэйи оҥороро элбиир. Үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанарга үөрэннэҕинэ эрэ, оҕо киһи буолууну ситиһэр кыахтанар.
Аныгы реклама диэн көөчүктээһин сайдыбыта, тупсубута, элбэх дьоҥҥо дьайыыта тиийиитэ буолар. Дьон аан бастаан соһуйа, долгуйа көрбүттэрэ, истибиттэрэ өйдөрүгэр-санааларыгар кытаанахтык иҥэн хааларынан реклама, атыыга-эргиэҥҥэ туһата олус улаатар.
Онон көөчүктээһин диэн икки өрүттээҕин билэн олоххо сайдыыны, тупсууну киллэриини түргэтэтэр өттүн салгыы сайыннарыы эрэйиллэр.

ОТОХ КИҺИ

Киһи бэйэтэ; этэ-сиинэ уонна өйө-санаата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэриттэн оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдыыта этин-сиинин улаатыытыттан хаалан хаалбакка сайдан, билиитэ кэҥээн иһэрэ эрэйиллэр.
Оҕо өйө-санаата ситэ сайдыбатаҕына, эбиллэн испэккэ сайдыыттан улаханнык хаалан хааллаҕына даҕаны этэ-сиинэ кэмигэр улаатан улахан киһи курдук көрүҥнээх буолан тахсарын сахалар быһааран “Киһи курдук көрүҥнээх” эбэтэр олус куһаҕан майгыланнаҕына “Киһи буолбатах” диэн этэллэр.
Эт-сиин улаатан киһи курдук көрүҥнэниитин киһитийии, онтон өй-санаа сайдан, тупсан иһиитэ киһи буолуу диэн ааттаналлар. Киһи буолуу диэн киһилии быһыыланыыга, майгыланыыга тириэрдэр өй-санаа тутаах өйдөбүлэ буолар.
Төрөппүттэр оҕо өйө-санаата сайдыытын этэ-сиинэ улаатыытыттан хаалларан кэбиспэттэрин ситиһэргэ аналланар “Отох киһи” диэн этии баар. Сахалар өй-санаа сайдыытын ити уратыларын билэллэриттэн оҕолорун кыра эрдэҕиттэн өйүн-санаатын сайыннарыыны, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго этэн, үөрэтэн, модьуйан ситиһэллэр. Киһи оҥороруттан атыннык оҥоруу, айыыны оҥоруу сыыһа-халты буолан хаалара элбэҕиттэн оҕолорун харыстаан “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэллэр.
“Отох киһи” диэн оҕо өйө-санаата сайдыыта, билиитэ-көрүүтэ этин-сиинин улаатыытыттан кыра соҕустук хаалан хаалбыта билиннэҕинэ этэллэр. Бу хаалан хаалыы көнөр кыахтааҕын “Отох киһи отутугар өйдөнүөҕэ” диэн этиини туһанан төрөппүттэргэ биллэрэллэр. Бу этии кыра эрдэҕиттэн өйүн-санаатын сайдыыта, үгэстэрин үөскээһинэ хойутаан хаалбытын, улаатан баран бэйэтэ үөрэнэн, үлэлээн ситиһиннэрэр кыахтааҕын биллэрэр.
Оҕо улаатан этэ-сиинэ ситиитигэр улахан киһи оҥорор бары быһыыларын таба оҥорорун ситиһиитэ киһи буолуу диэн ааттанар. Улаатан иһэр оҕо өйүн-санаатын быһаарыыга сахалар “Отох киһи” диэн этиини элбэхтик туһаналлар. Тугунан эмэ буомуран эбэтэр олоҕун усулуобуйата куһаҕаныттан аанньа улааппатах, өйө-санаата ситэ сайдыбатах киһи отох киһи диэн ааттаныан сөп. 
Сахалар өй-санаа туһунан билиилэрэ олус дириҥин “Отох киһи отутугар диэри үөрэнэр” диэн этии биллэрэр. Биһиги бу этии суолтатын арыйыыга үгэстэргэ үөрэниини кут-сүр үөрэҕэ уонча сылы ылар диэн этиитин туһанныбыт. Ол курдук кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллибэтэх оҕо улаатан өйө-санаата, салгын кута сайдан бэйэтин сүүрбэччэ сааһыгар салайар кыахтаннаҕына кыра эрдэҕинэ үөрэммэтэх үгэстэригэр эбии үөрэнэригэр өссө уонча сыла сүттэҕинэ сааһа отут сыл буолан тахсара кырдьык.
Оҕо кыра, ийэ кута иитиллэр кэмигэр ийэ кута олус түргэнник сайдарыттан үгэстэрэ түргэнник үөскээн өйүгэр-санаатыгар олохсуйаллар. Оҕо саҥаны билбитэ, көрбүтэ, соһуйбута барыта өйүгэр-санаатыгар соҕотохто иҥэн ийэ кутун үөскэтэн иһэллэр. Саҥаны билииттэн ийэ кута түргэнник сайдар.
Сахалар оҕону иитэр үөрэхтэрэ оҕо аан маҥнай, кыра эрдэҕиттэн бэрээдэккэ, көрсүө, сэмэй буолууга үөрэнэрин ирдиир. Ол иһин ийэ кута иитиллибит оҕо диэн оскуолаҕа киирэр сааһыгар киһилии майгылаах, бэрээдэк, киһи киһиэхэ сыһыанын арааран билэр, үлэ-хамнас туһунан олохсуйбут үгэстэрдээх буолар. 
Билигин оҕону кыра эрдэҕинэ ииппэккэ, үөрэппэккэ эрэ ол-бу туһата суох кылапачыгас оонньуурдарынан, компьютерынан, планшетынан оонньото сылдьыы, үөрэҕинэн эрэ дьарыктаннарыы олоҕуран, үлэҕэ-хамнаска, киһи киһиэхэ сыһыаныгар, киһилии майгыга үөрэтии букатын да хаалан сылдьар. 
Үлэҕэ-хамнаска, тугу эмэ оҥорорго бу курдук хойутаан отутугар диэри үөрэнии “Отох киһини” үөскэтэрин умнан сылдьабыт. Үөрэхтээх буолууну аһара ыытан үлэни-хамнаһы, бэрээдэктээх буолууну хаалларан кэбистибит.
Билигин оҕону төһө кыратыттан ыла үөрэтиллэр даҕаны үөрэҕи ситиһэр кыаҕа улаатан биэрэр диэн этии дакаастана сылдьар. Кэлин аҕыйах саастаах оҕолор үөрэҕи-билиини түргэнник ситиһэллэрэ чахчы быһаарылынна диэххэ сөп. Арай оҕо кыра эрдэҕинэ бэрээдэккэ, көрсүө, сэмэй буолууга ииттэххэ, үлэҕэ үөрэттэххэ улааппытын кэннэ туһаны аҕалара улаатарын сахалар үөрэхтэрэ төрөппүттэргэ тириэрдэрин туһаныа этибит. Бэрээдэккэ, үлэҕэ-хамнаска оҕону кыра эрдэҕиттэн иитэр, үөрэтэр оннугар аҥардастыы үөрэҕи эрэ өрө тутуу өй-санаа халыйыытын, отох киһи буолуутун үөскэтэр. 
Сахалар “Кут-сүр үөрэхтэрэ” оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитилиннэҕинэ, бэрээдэктээх буолууга үөрэннэҕинэ үйэтин тухары бэрээдэктээх киһи буолар диэн үөрэтэрин туһаныахпыт этэ.
Оҕо улаатан, олох үөрэҕэр үөрэнэн киһи буолууну ситиһэрэ уһун кэми ылар. Сахалар бу кэм сороҕор олус хойутаан кэлэрин биллэрэн “Отох киһи отутугар диэри үөрэнэр” диэн этэллэр.
“Кут-сүр үөрэҕэ” диэн үлэбитигэр оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата олус күүскэ уонна түргэнник сайдарын, барыны-бары билэрэ-көрөрө күнтэн-күн эбиллэн иһэрин быһаарбыппыт. Онтон кыра эрдэхтэринэ туһалаах быһыыга үөрэммэккэ куруук туһата суох оонньууну оонньоон улааппыт оҕолор улаатан өйдөрө-санаалара киирдэҕинэ эбиискэ үөрэнэн биэрдэхтэринэ эрэ тугу эмэни сатыыр, туһалааҕы оҥорор дьон буолан тахсаллар.
Кыра эрдэҕинэ үлэлии-хамсыы, оҥоро-тута үөрэммэккэ хаалбыт эдэр киһи тугу эмэни сатыыр, кыайан оҥорор буолар кэмэ отут сааһыгар биирдэ кэлэрин былыргылар үөрэтэн билбиттэр эбит. Ол курдук оҕо ийэ кута сайдар кэмигэр үчүгэй, туһалаах үгэстэргэ үөрэммэккэ хааллаҕына, бэйэтин өйө-санаата сиппитин кэннэ үгэһи үөскэтинэрэ өссө уонча сылы ылар. Өй-санаа сайдыыта хойутуур.
Оҕо кыра эрдэҕинэ тугу эмэ аҕыйахта хатылаабыта үгэс буолан өйдөнөн хаалан иһэр уратылаах. Кыра эрдэххэ үөскээбит үгэстэр киһи ийэ кутун үөскэтэллэр уонна үйэтин тухары умнуллан хаалбаттар, киһини бэйэтин салайыыга кыттыһаллар диэн биһиги дакаастыыбыт.
Киһи буолуу үөрэҕэ диэн киһи оҥорор быһыылара барылара икки өрүттээҕин; үчүгэйдээҕин уонна куһаҕаннааҕын арааран билэн, быһааран, хайа да өттүн диэки аһара барбакка ортотунан көрөн оҥорорго үөрэнии аата буолар. Ол аата куһаҕан диэн куһаҕана биллэр буоллаҕына, аһара үчүгэй буолуу кэрэ диэҥҥэ тиийдэҕинэ куһаҕаҥҥа кубулуйбута арыллан, биллэн тахсар. Ол курдук кэрэ киһи үлэлээбэт, кэрэтин эрэ көрдөрө сатыырыттан үлэ-хамнас хаалыыта саҕаланар, кэрэ буолуу куһаҕана быһаарыллар. Тыабыт сирин үлэтин-хамнаһын кэрэ буола сатыыр дьахталлар бырахпыттара ыраатта.
Таҥара үөрэҕэ диэн үчүгэй санаалары үгэс оҥостуу, өйү-санааны салайан киһи буолуу суолунан сирдиир үөрэх буолар. Ол аата оҕо кыра эрдэҕинэ тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэннэҕинэ, соннук үгэстэр үөскээннэр, киһи быһыылаах, үчүгэй майгылаах киһиэхэ кубулуйар. 
Киһи дьон оҥороруттан атыннык, тиэрэтик оҥордоҕуна киһи билбэтин оҥоруу, саҥаны айыы буолар. Бу саҥаны айыыбыт хайдах буолан тахсара оҥорору кытта кыайан биллибэт, баҕар олус куһаҕан айыы буолан хаалыан эмиэ сөп. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр. Айыы куһаҕан буоларын бу тыл бэйэтэ дорҕооннорун охсууларынан эмиэ биллэрэр. Айыы диэн тыл бэйэтэ куһаҕан бүтүүлээх, “ыы” диэн ытааһын сыһыарыытынан түмүктэнэр. Бу тыл дорҕооннорун охсуулара ытааһыҥҥа тириэрдиэн сөп. Ол иһин сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн оҕолорун үөрэтэллэр. (7,24).
Инники олорон ааспыт көлүөнэлэр үөрэтэн билбит, баһылаабыт билиилэрин быһалыы иҥэринии үрүҥ айыылартан билиини ылыныы диэн ааттанар уонна үрүҥ айыы итэҕэлин үөскэтэр. Үрүҥ айыы итэҕэлин оҕо киһи буолууну баһылаан баран үөрэтэн ылынара ордук. Ол курдук былыргылар өйдөрө-санаалара өссө тупса иликтэринэ элбэх куһаҕан быһыылары оҥороллор этэ. Ол иһин былыргылар олохторун үөрэҕиттэн үчүгэйин уонна куһаҕанын тус-туспа арааран үчүгэйин, үрүҥүн, туһалааҕын эрэ ылан аныгы олоххо туһаныахха сөбүн табатык өйдүөхпүт этэ. Ол иһин былыргылар билиилэрин итэҕэйии үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанар. 
Оҕо улаатан киһи буолууну, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорору баһылыы илигинэ саҥаны оҥороро, айара дьоҥҥо туһаны аҕалара олус аҕыйах. Оҕо оҥорорго туох судургутун, түргэнник оҥорулларын, бэйэтигэр үчүгэйин булан оҥоро сатыыра сыыһа-халты буолара элбэҕиттэн ордук кутталы үөскэтиэн, куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Уол пугач бэстилиэти оҥостон, саҥаны айан сыал ыппытыгар туруупкатын хайа тэбэн сирэйин буорахха салаппытыгар ким эппиэттиирий? “Айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэччилэр аан бастаан эппиэккэ тардыллыахтарын сөп.
Yгэстэргэ үөрэтиллибэтэх, ийэ кута иитиллибэтэх, ол аата чиҥ билиитэ-көрүүтэ суох оҕо быстах быһыылаах киһи буола улаатар. Бу киһи тугу эмэ санаатар эрэ оҥоро охсоро быстах быһыыны элбэхтик оҥороругар, сыыһаны-халтыны элбэтэригэр тириэрдэр. Санаатыгар туох көтөн түспүтүн оҥоро охсор киһини “Санаабычча быһыылаах киһи” диэн этэллэр, бу киһиттэн сэрэнэ сатыыллар.
Кыра эрдэҕиттэн үлэлии-хамсыы, оҥоро тута үөрэммэтэх эдэр киһи тугу эмэ оҥороору сананнаҕына ордук эрэйдэнэр, билбэтэ, сатаабата улаханнык охсоруттан оҥорон таһаарыыта биллэрдик аҕыйыыр. Тугу эмэ маһынан уһанаары оҥоһуннаҕына мээрэйдиириттэн ордубат. 
Онон отох киһи буолбат туһугар оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй, туһалаах үгэстэргэ үөрэнэрэ, киһи буолууну кэмигэр, хойутаабакка эрэ ситиһэрэ эрэйиллэрин төрөппүттэр билиэ этилэр.

АТААХ ДЬАХТАР

Сахалыы өй-санаа үөрэҕэ олус былыргы, олоҥхо кэмин быдан иннинэ үөскээбитэ киһи уонна сүөһү диэн тыллар үөскээн туттулла сылдьалларыттан биллэр. Бу өй-санаа үөскээһинигэр уонна дьоҥҥо тарҕаныытыгар олох туһунан былыргыны кэпсиир кэпсээннэр, үһүйээннэр, олоҥхолор улахан оруолу ылаллар. 
Былыргы олохпут кэпсээнигэр Омоҕой Баай мааны, атаах кыыһа Ньыкаа Харахсын Эллэй Боотур сирбититтэн, кэргэн ылбатаҕыттан санаата түһэн, ыйанан өлөн хаалар диэн этиллэр. Былыргы кэпсээҥҥэ, бу соһуччу уларыйыы туохтан сылтанан үөскээбитэ төһө да этилиннэр, киһи бэйэтин баҕатынан олохтон туорааһына диэн сахалыы өйгө-санааҕа сөп түбэспэт, ыар быһыы буолар. Эдэр киһи бу өлүүтэ, олохтон барыыта туох биричиинэттэн буолбутун өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин туһанаммыт быһаарар кыахтанныбыт.
Олус уһуннук олорбут Омоҕой Баайдаах икки кыыстаахтар, бу кыргыттар иккиэн иитиилэрэ тус-туһунаннар; биирдэрэ атаах, мааны, көрүҥүнэн үчүгэй, иккиһэ көйгө, мара соҕус дьүһүннээх, үлэлии-хамсыы үөрэммит, кыайа-хото үлэлиир уонна доруобуйата үчүгэйин, бөҕөтүн былыргы ньыманы туһанан Эллэй быһаарар. 
Оҕо иитиитигэр маанылааһын, киэргэтии, киһиргэтии, бэлэмҥэ үөрэтии аһара бардаҕына оҕо атаах буола улаатарын сахалар билэллэр, оҕолорун аһара атаахтаппакка кыһана сатыыллар. Атаах оҕо үлэлээбэт, үлэ диэни билбэт, төрөппүттэрин бэлэмнэригэр олорор ураты өйдөөх-санаалаах оҕо буола улаатар. Онтон көйгө оҕо диэн мааныламмат, киэргэтиллибэт, киһиргэтиллибэт, арай кыаҕа баарынан куруук үлэлии сылдьар оҕо ааттанар. 
Бу кылгас кэпсээҥҥэ дьахтар олоххо анала, аналын толорууга кыаҕа толору быһаарыллан ыйыллар. Эллэй Боотур биллэр бэлиэлэри туһанан доруобуйата бөҕө, көйгө кыыһы, Аан Чаҥыйаны талан, кэргэн ылан элбэх уолаттары төрөтөн, улаатыннаран сахалары сайыннарар, ахсааннарын элбэтэр. Билигин Омоҕой Баай кыыһыттан төрөөбүттэрин умнан Эллэйтэн эрэ төрүттээхпит диэн этинээччилэр элбээтилэр. Дьахтар көйгө буолуута, доруобуйата бөҕөтө, үлэни-хамнаһы кыайара олоххо аналын толоруутугар, оҕо төрөтөн улаатыннарыытыгар туһата улаханын, бу кэпсээммит биллэрэрин кэргэн ылааччылар бары таба өйдөөн туһана сылдьыахтара этэ. 
Атаах буола иитиллибит дьахтар омук сайдыытыгар, аймахтар элбээһиннэригэр туох да туһаны аҕалбатын бары билэр былыргы кэпсээммит биллэрэрин таба өйдөөн олохпутугар туһанарбыт эрэйиллэр. Ол курдук бу кэпсээҥҥэ атаах кыыс бэйэтигэр тиийинэн өлөрө, олохтон туоруура, олох ыараханын тулуйбата, атаах буола иитиллибит дьахталлар кэлэр көлүөнэлэри хаалларбаттарын, аһара киэргэнэн, кэрэ буола сатаан, омук сайдыытыгар үлэлэринэн-хамнастарынан туох да туһаны оҥорботторун биллэрэр аналлаах.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьахталлары өрө тутуу, арбааһын аһара барбытынан, билигин дьахталлар үөрэҕи-билиини кыайа-хото баһылааннар салайар үлэҕэ өрө тахсан иһэллэр. Салайааччы буолуу, байыы-тайыы, биллии-көстүү өйү-санааны уларытара былыргыттан биллэрэ дьахталларга ордук улаханнык дьайар уратылаах: 
1. Байбыт, хотун буолбут дьахталлар төрүүллэрэ аҕыйаан омук ахсаана эбиллибэт, аҕыйаан барыыта кэлэр.
2. Эр дьону баһылыыр, салайар санаалара элбээһиниттэн биир тылы булуналлара, тапсаллара суох буолар. Кэргэнниилэр арахсыы-лара элбээһинэ, ыал буолан олох олоруу уустугуруута баһылыыр оруолу былдьаһыыттан улаатан хаалар.
3. Дьахталлар баһылааһыннарынан оҕо иитиитэ сыыһа хайысхаланар, атаахтатыы, көрөн-истэн харыстааһын өттүгэр уларыйара буруйу-сэмэни, сыыһаны-халтыны оҥорооччулары элбэтэрин тэҥэ, үлэни-хамнаһы кыайааччылары аҕыйатар.
Дьахтар бэйэтин улаханнык сананара улаатыыта, атыттартан үрдүктүк тутта сатыыра оҕотун өйүн-санаатын куһаҕан өттүгэр күүскэ уларытар. Бэйэтин билиммит дьахтар оҕотун иитиитэ “Мин оҕом саары чаккылаах” диэн этиини тутуһан атаахтатыы, бэйэмсэх, улаатымсык оҥоруу өттүгэр салаллар. Бэйэтин үрдүктүк сананар дьахтар оҕотун тупсара, атыттартан үрдүктүк тута сатыыр санаата аһара барарыттан оҕото бэйэмсэх, атыттары букатын аахсыбат өйдөөх-санаалаах буола улаатар кыахтанар.
Буруйу, куһаҕаны оҥорбут оҕону көмүскэһии, атын оҕолору “куһаҕаннар” диэн этии бэйэтин улаханнык сананар дьахтарга ордук элбээн хаалара оҕото аһара бара, аһара туттуна сылдьар өйдөнөрүн-санааланарын үөскэтэн улаатыннарар. Ол курдук оҕо тугу да оҥордохпуна көмүскүөхтэрэ диэн санаатыттан куһаҕаны оҥороро, сыыһа-халты туттунара элбиэн сөп.
Аҥардас дьахталлар биир эмэ оҕолорунан омугу сайыннарыахтара диэн санаа сымыйа, албыҥҥа киирэн биэрии буолар. Ол курдук биир оҕо атаах буола улаатара былыргыттан биллэриттэн, аҥардас дьахтар бэйэтин биир эмэ оҕотун атаахтатарыттан, киһилии майгыга, үлэҕэ кыайан иитэр кыаҕа суоҕуттан, кэлэр көлүөнэлэрин сайдыыта атахтанар кыахтанар. 
Аҥардастыы үлэни өрө тутан бэйэлэрин ааттарын-суолларын үрдэтинэр, баайдарын-малларын элбэтинэр дьахталлар олохторун сыалын уларытаннар, оҕо төрөтөллөрө аҕыйыыр. Үлэҕэ-хамнаска баттаппыт дьахталлар биир эмэ оҕолоно сатыыллар. Арай бу соҕотох оҕо байбыт, кыахтаах төрөппүттэр иитэллэриттэн атаах буола улаатара ханнык да саарбаҕа суох буолар.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр оҕону иитиини государство бэйэтин илиитигэр ылыытыттан, өй-санаа, таҥара, кут-сүр үөрэҕин суох оҥорбуттарыттан, оҕолор бары дьааһылаларга, детсадтарга сылдьалларыттан, оҕо бэйэтэ иитиллэрин, сылдьан эрэ улаатарын курдук өйдөбүл дьоҥҥо үөскээн олохсуйан хаалбыт. Бу сэбиэскэй үөрэх сабыдыалынан элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айааччылар, оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэрин курдук билигин да этэ сылдьаллар, саха дьонун барыларын албынныыллар. 
Өйдөөх-санаалаах, элбэх үөрэҕи-билиини баһылаабыт да дьахталлар уол оҕолору кыайан киһилии быһыыга ииппэттэрин билиниэхтэрэ этэ. Эр киһи суоҕун оҕо араас баҕатын толоруунан ситиһэ сатааннар атаахтатан, маанылаан кэбиһэллэр, бэйэмсэҕин улаатыннараллар. Элбэх буруйу-сэмэни оҥорооччулар аҥардас дьахталлар ииппит атаах оҕолоруттан тахсалларын полиция үлэһиттэрэ үчүгэйдик билэллэр.
Хас биирдии дьахтарга оҕото үчүгэй, олус үчүгэй буоларын дьон бары билэллэр. “Мин үчүгэйбиттэн, оҕом өссө үчүгэй” диэн санаа бэйэтин үчүгэйдик, үрдүктүк сананар дьахталларга аһара барар кыахтанара оҕотун өйүн-санаатын, бэйэмсэҕин улаатыннаран буорту оҥорор. Бу дьонтон үрдүктүк сананар санаа дьахтартан оҕоҕо бэриллэригэр өссө улаатан, аһара барар кыахтанар. 
Дьон баайдарыттан-малларыттан тутулуктаах тус-туспа араҥаҕа арахсыылара өйдөрүгэр-санааларыгар уратылары киллэрэрэ элбэх. Аһара баай дьон дьадаҥылары, үлэһиттэри дьонунан да аахпаттара былыргыттан биллэр. “Баай дьадаҥыны уруурҕаабат” диэн өс хоһооно ити өйү-санааны биллэрэр.
Баай баар буолуута үлэһит дьонтон үрдүктүк сананыыны үөскэтэн сайыннарара оҕолорун иитиитигэр аһара атаахтатан кэбиһэллэригэр тириэрдэн буортуну, куһаҕаны оҥорор. “Бил баһыттан сытыйар” диэн өс хоһооно ити атаахтатыы оҕо өйүгэр-санаатыгар оҥорор куһаҕанын быһаччы арыйан, байбыт аймахтар үйэлэрэ аҕыйах көлүөнэнэн түмүктэнэрин биллэрэр.
Атаах дьахталлар киһиргэтиини, хайҕааһыны ордук сөбүлүүллэрэ оҕолорун киһиргэтэн иитэллэрин, үөрэтэллэрин үөскэтэрэ майгылара туруга суоҕун үөскэтэн сыыһа-халты туттуналларын элбэтэр.
Былыргы кэпсээммит атаах дьахтары олохтон туоратан, атаахтааһын туһата суоҕун бигэргэтэн биһиэхэ тириэрдэрин таба өйдөөн оҕо иитиитигэр туһаныа этибит. Атаах дьахтар биир эмэ оҕотун атаахтатан кэбиһэн дьон олоҕор уустуктары үөскэтэрэ элбэҕиттэн сахалар урукку кэмнэргэ сэрэнэллэр, дьахталлары аһара ыыппакка харыстана сатыыллар этэ. 
Аҥардас дьахталлар оҕолонон хаалаллара былыргы да кэмнэргэ баарынан аналлаах “Тулаайах оҕо”, “Аҥардас дьахтар оҕото” диэн үөрэҕи оҥорон тулаайах оҕолору иитиигэ-үөрэтиигэ анаан-минээн туһаналлара, ханнык эрэ эр дьон аймахтарыгар сыһыаран иитэн, үөрэтэн улаатыннараллара. 
Онон атаах дьахтар омук сайдыытыгар туох да туһаны аҕалбатын саха эр дьоно билэннэр кэргэн ылбаттар уонна кэлэр көлүөнэлэрин атаахтаппакка иитэ-үөрэтэ сатыыллар. 

САХАЛАР АХСААННАРА ЭБИЛЛЭР

Саха омуга ахсаан өттүнэн эбиллэн иһиитэ кэнники, сүүрбэһис үйэҕэ олох бытааран хаалла. Бу дьон тоҕо маннык эбиллэн испэттэрин биричиинэлэрин араас учуонайдар тус-туспатык быһаараллар. Ол быһаарыылартан сүрүннэрэ манныктар:
1. Нууччалар сэриилээн кыайан аҕыйатыылара уонна араас урут биллибэт сыстыганнаах ыарыылар тарҕаныылара. (15,25).
2. Саха сиригэр буолан ааспыт гражданскай сэриигэ, ол кэнниттэн  күүһүлээн ыытыллыбыт холбоһуктааһыҥҥа, репрессийэлэргэ уонна Аҕа дойдуну көмүскүүр улуу сэриигэ саха эр дьонун чулуулара баран өлүүлэрэ, олохтоох нэһилиэнньэ сэрии кэмигэр хоргуйан уонна ыарыыга ылларан өлөн аҕыйааһыннара. Советскай былаас кэмигэр саха дьонун ити сүтүктэрэ барылара холбоон 1 мөл. киһи буолбута  диэн сабаҕалыыллар. (16,94).
3. Кэнники кэмҥэ дьон олохторун таһыма үрдээн, үөрэхтэрэ-билиилэрэ кэҥээн, аҕыйахтык оҕолононуулара. (17,106).
Бу биричиинэлэр саха дьонун олохторугар дьайыыларын билиҥҥи кэмҥэ учуонайдар дириҥэтэн үөрэтэ сылдьаллар. Ол эрээри кэнники кэмҥэ баларга эбии саҥа биричиинэлэр көстүбүттэрин биһиги үөрэхтээхтэрбит бэйэлэрэ билэр эрээрилэр, арыйа сатаабаттар. Ол биричиинэлэр манныктар:
4. Аҥардастыы  үөрэҕи эккирэтии. Бу биричиинэ сүрүн төрүтэ эдэр кыыс сааһа ситэн, тапталын көрсөн, оҕолонор-урууланар кэмигэр үөрэҕи эккирэтэн, дьиэ-уот тэ¬ринэрэ уонна оҕолорун улаатыннарара хойутаан хааларыгар олоҕурар.
Кэнники “сайдыылаах социализм” кэмигэр маннык биричиинэни “Бары бүттүүн үрдүк үөрэхтээһин” диэн онно суох ыҥырыы олус тэниппитэ. Эдэрдэр бары, үөрэххэ кыанар да, кыаммат да өттүлэрэ, ыал-уруу буолалларын таһы-быһа быраҕан, араас туһалаах да, туһата суох да үөрэҕи ылаары улахан куораттары булбуттара. 
Тыа сирин эдэр ыччаттара бэйэлэрин үөскээбит айылҕаларыттан эмискэ тэйэн, улахан куораты булуулара, кинилэр ыал-уруу буолар дьоҕурдарын улаханнык намтатара кэнники билиннэ. Билигин кэлэн статистика дааннайдарын ааҕан көрдөххө, сааһыран эрэр эргэ тахсыбатах дьахталлар уонна кэргэн ылбатах уолаттар ахсааннара сир аайы аһара элбэх. Манна ордук биллэр уратынан кыргыттар ахсааннара куоракка элбээтэ, онтон уолаттар, ханна да барбакка тыа сиригэр үлэлии олорон хаалбыттар. Бу быһаарыы чуолкайын үрдүк үөрэхтээх дьахталлар эр дьоннооҕор лаппа элбэхтэрэ ордук ылыннарыылаахтык дакаастыыр.
Маннык аҥардастыы үөрэҕи эккирэтии түмүгэр эдэр дьон бэйэ-бэйэлэрин кыайан билсиспэккэлэр уонна аанньа өйдөспөттөрүттэн  кыайан холбоһон ыал буолбакка хаалаллар. Кинилэр холбоһон ыалы тэрийиилэригэр ордук улахан мэһэйинэн, бу дьон умсугуйан туран тапталга ылларар саастара үөрэҕи эккирэтэр кэмнэригэр ааһан хаалан, талымастара, сириксэннэрэ киирэрэ буолар. 
Биирдиилээн ааҕан көрүү түмүгүнэн аҥардастыы дьахталлары үөрэхтээһин саха дьонугар туһаны аҕаларынааҕар буортулаах буолан тахсара билиннэ. Ол курдук үөрэхтээһин түмүгүнэн саха эр дьонун уонна дьахталларын икки ардыларыгар кэргэн, ыал буолууга өйдөспөттөрө ордук улаханнык мэһэйдиир. Аны¬гылыы майгылаах, хас да үрдүк үөрэҕи бүтэрбит дьахталлар хара үлэһит эр дьоҥҥо эргэ тахсан ыалы тэрийиилэрэ лаппа аҕыйаата. Үөрэҕи ылбыт дьахталлартан аҕыйах эрэ өттүлэрэ, хойутаан да буоллар ыал буоланнар, биирдии-иккилии оҕолонон олороллор.
Онтон тыаҕа олохтоох эдэр уолаттар арыычча кыргыттара үөрэхтэнэннэр куораты булан хааланнар, иллэҥсийэн, кимиэхэ да наадата суох курдук сананыыларыттан, арыгыга аралдьыйаллара үксээбитэ. Уолаттартан үгүс өттүлэрэ аһара бараннар арыгыга ыллардылар, онтон сорохторо, аны табан сылдьыбаккалар, сыыһа-халты туттаннар хаайыы олоҕун билэн, өссө улахан туоратыыга түбэһэллэр. 
Итинник чопчулаан быһаарыы кэнниттэн, бу төрдүс биричиинэ саха дьонун аҕыйатыыга туох оруолу ыларын чуолкайдыахпыт. Ол аата, аһара үөрэҕи эккирэтии, эдэр дьон саастарын ситэн, маҥнайгы тапталы билэн ыал-уруу буолан, оҕо-уруу тэнитэр кэмнэрин аһаран кэбиһэр. Ол кур¬дук кыыс оҕо оскуола кэнниттэн саамай дьиэ-уот тэринэр уонна оҕо төрөтөр кэмигэр үөрэххэ киирээри улахан куоракка баран хаалар. Эдэр кыыс манна хайдах сылдьарыттан салгыы олоҕо, ыал буолара дуу, буолбата дуу, доруобай оҕолоноро дуу, суоҕа дуу улаханнык тутулукта¬нар. Кинилэр араас суол сыыһа-халты туттууларга киирэн биэрэллэрэ бэрт элбэхтик суруллар. Маннык, ыал-уруу буоларга айылҕа анаабыт кэмин атын сыалга туттуу кинилэргэ бэйэлэригэр ордук эрэйдээхтик ааһар, аборт оҥорооччулар үлэлэрэ эбиллэн иһэр. Ити курдук, үөрэх аралдьытан, эдэр дьон ыал-уруу тэринэр кэмнэрэ ааһан хаалыыта, үгүстэрин салгыы олохторугар оҥорор охсуулара олус ыар буолар. Ыччаттар үгүстэрэ ити охсуулартан тэмтэрийэн салгыы ыал-уруу тэринэллэрэ букатын даҕаны хаалан хааларыгар тиийэр.
Тапталга ылларыы кэмэ, киһи олоҕун эмиэ биир кэрдиис кэмэ, бириэмэтигэр кэлэр уонна аастаҕына ааһан, мөлтөөн барар. Ити иһин сааһырбыт дьон ыал буолуулара лаппа уустуктук быһаарылларын бары билэллэр. Ол иһин эдэр дьону ыал оҥортооһуну, Айылҕа биэрбит кэмин аһарбакка эрэ, былыргы курдук, төрөппүттэр ытык эбээһинэстэрэ буоларын үөскэтии саха дьоно элбииллэригэр улаханнык туһалыа этэ.
Эдэрдэр ыал буолууларыгар төрөппүттэр күүскэ ылсыһалларын ситиһэргэ кинилэргэ бэйэлэригэр бары өттүлэринэн маарынныыр “Туйах хатарааччылара” хайа эмэ сиэннэриттэн баар буоларын билэллэрэ туһалыа этэ. Ол иһин төрөппүттэр бэйэлэрин олохторун салҕааччылары, кэлэр көлүөнэлэрин кэмнэрин аһарбакка эрэ күн сиригэр баар буолан иһиилэрин ситиһэ сатыыллара ордук этэ.
Kэлин “сайдыылаах социализм” саҕана үтүө, үчүгэй киһи буолуу өйдөбүлэ үөрэхтэниини кытта арахсыспат сибээстэммитэ. Төрөппүттэр оҕолоругар үтүөнү баҕарар санааларыгар барыларын үрдүк үөрэхтээх оҥоро сатааһыннара партия “Бары бүттүүн үрдүк үөрэххэ” диэн ыҥырыытынан доҕуһуолламмыта. Ол эрээри биһиги сайдыыта суох дойдубутугар бары үрдүк үөрэхтэммит дьон сөптөөх үлэни булан үлэлиир кыахтара суоҕун ырыынак сыһыаннаһыылара быһаардылар.  Бюджет үлэһиттэрин хамнастара аҕыйаҕа үгүс үөрэхтээхтэр атыы-эргиэн үлэлэригэр көһүүлэрин таһаарда. 
5. Өй-санаа туруга суох буолуута. Билигин эдэрдэр оҥорор буруйдара-сэмэлэрэ аһара элбээтэ диэни бары билэбит. Оҕону кыра эрдэҕиттэн атаахтатан, маанылаан иитии, үөрэтии сэбиэскэй кэмнээҕи курдук салҕанан баран иһэриттэн, ити куһаҕан быһыылар аҕыйаабаттар. Оҕолор ийэ куттарын кыра эрдэхтэринэ үчүгэй быһыылары оҥорууга ииппэттэн улаатан баран арыгы истэхтэринэ сыыһа-халты, аһара туттунар майгылара киирэриттэн эдэр олохторун бэйэлэрэ кылгаталларэ элбээн иһэр. 
Манна “айыы үөрэҕин” куһаҕан сабыдыалын эбии ааҕыахпыт этэ. Оҕолор айыыны оҥоро охсоору тиэтэйэллэриттэн, ыксыылларыттан сыыһа-халты туттуналлара элбээн уонна “айыы үчүгэй” диэн ыҥырыы тардарыттан Үөһээ дойдуга тиийэ охсоору, айыы буолаары эдэр олохторун кылгаталлар, бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбээтэ. Эдэр кыргыттар айыыны оҥорор санаалара элбээһиниттэн кыыстарын харыстаабаттарыттан кэлэр көлүөнэлэр буор куттара буккулла турар. 
Итини тэҥэ эдэрдэр атаахтык иитиллэллэриттэн бэйэ-бэйэлэригэр кырыктара, өһүөннэрэ улаатта. Ол курдук элбэх буолан көмөлөөн кыаттарбыт киһини үлтү тэпсэн өлөрөллөрө элбээн иһэр.
Ыаллар мааны, атаах оҕолоро онно-манна быстах суолга түбэһиилэрэ, сыыһа-халты туттунуулара кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара иитиллиититтэн, майгылара уратытыттан тутулуга улахана, олоҕу киһи быһыылаахтык олороллорун мэһэйдиир.
Аныгы ырыынак кэмэ кэлэн көмөлөһөн, оҕону иитии, үөрэтии кытааттаҕына уонна дьоҥҥо “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн өй-санаа тарҕаннаҕына сахалар ахсааннара эбиллиэн сөп. Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар тириэрдэрриттэн эрэйиллэр, туттуллар кэмэ кэлбитин биллэрэр.
Онон сахалар аһара үөрэхтээһинтэн уонна өй-санаа туруга суох буолуутуттан ахсааннара аҕыйахтык эбиллэр. 

БААЙ уонна ДЬАДАҤЫ

Дьон үлэҕэ хайдах сыһыаннаһалларыттан тутулуктанан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн, баайдарга уонна дьадаҥыларга олус былыргы кэмнэргэ арахсыбыттар:
1. Баайдар. Үлэни тэрийээччилэр, дьону үлэлэтээччилэр, баайы-малы салайааччылар байыыны ситиһэллэр. (18,61).
2. Баайдар уонна дьадаҥылар, икки өрүттэр икки ардыларыгар үгүс ахсааннаах үлэһиттэр бааллар. Үчүгэй үлэһиттэртэн баайдар үөскээн тахсалларын тэҥэ, куһаҕан үлэһиттэр, сүрэҕэ суохтар дьадаҥылары элбэтэллэр.
3. Дьадаҥылар. Үлэни кыайа-хото үлэлээбэттэр, сүрэҕэ суохтар, өйдөрө-санаалара татымыттан дьадаҥы буолаллар.
“Ыт хасааһа суох” диэн этиини дьадаҥылар үөскэппиттэр. Тугу булбуттарын барытын иһэн-аһаан суох оҥороллоруттан туох да баайы-малы кыайан мунньумматтар.
Дьадаҥы өй-санаа арыгыһыт буолууну үөскэтэр кыаҕа аһара улахан. Туох булбуту барытын иһэн, аһаан кэбиһии диэн дьадаҥы киһи өйө-санаата. Ол иһин арыгыны элбэхтик иһэн кэбиһэриттэн, тобоҕун да ордорон хаалларбатыттан арыгыһыт буолара түргэтиир. 
Дьадаҥылар өрө туран баайдартан былааһы былдьаан ылыыларын холобурун Улуу Өктөөп өрө туруута кыайыытыттан булан ыларбыт табыллар. Ыраахтааҕы былааһа аһара баайдар диэки халыйбытыттан үлэһиттэри аһара баттаан барыларын дьадаҥыларга кубулуппута. Ону иэстэһэн үлэһиттэр былааһы ылан бараннар баайдары, православнай таҥара дьиэтин үлтү сыспыттара, ыраахтааҕыны бэйэтин үлэһит дьону ытыалаппытын курдук ытан кэбиспиттэрэ.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии баайдар уонна үлэһиттэр, дьадаҥылар икки ардыларыгар тутуһулла сырыттаҕына эрэ табыллар. Ол курдук баайа бараммыт киһи кыайа-хото үлэлээбэтэҕинэ дьадаҥылары элбэтэрэ икки өрүт солбуйсан биэрэллэрин биллэрэр.
Дьадаҥылар, үлэһиттэр былааһы ылыылара омукка улахан уларыйыылары үөскэппитэ. Сэбиэскэй былаас Россия дьонун олоҕор үлэһиттэргэ көмөлөһөн уонна ыгыы, хаайыы көмөтүнэн туһанан улахан хамсааһыны оҥорбута.
Былааһы дьадаҥылар, үлэһиттэр ыллахтарына тоталитаризм диэки халыйан хаалар кыахтара улаатар. Ол курдук олоҕу тупсарыыны түргэнник, биир салайааччы киһи үйэтигэр оҥоро охсор санааҕа оҕустараннар, биир киһи салайар тоталитарнай былааһын аһара күүһүрдэн кэбиһэллэр.
Олоххо уларыйыы хаһан баҕарар киирэн иһэр. Салайар былаас өр кэмҥэ уларыйбатаҕына баайдар аһара байыылара улаатар, былаастарын күүһүрдэллэр. Үлэһиттэр бары дьадайаллар, ол иһин өрө туруу үөскүүр кэмэ тиийэн кэлэр. Үлэһиттэр, дьадаҥылар былааһы өрө туран, күүстэринэн уларыттахтарына аһара баайдары кэһэтэллэр, баайдарын былдьыыллар, бэйэлэрин туораталлар.
Салайар былаас эйэлээхтик кэмигэр уларыйан иһиитигэр баайдар оруоллара ордук үрдүгүн билиниэхтэрэ этэ. Ол курдук былаас тосту уларыйыыта кинилэри быһа ааспат, хайаан да хаарыйар. Баайдар салайар былааһы уларытан иһии суолтатын таба сыаналыахтара, былаас кэмигэр уларыйарын ситиһиэхтэрэ этэ. 
“Бил баһыттан сытыйар” диэн өс хоһооно былааска өр кэмҥэ олорбут салайааччылар түбэһэр ыарыыларын биллэрэр. Сытыйыы ыар ыарыы. Салайар былаас сытыйдаҕына тойоттору барыларын уларыттахха эрэ эмтэнэр кыахтанар.
300 сыл былааска олорбут ыраахтааҕы үлэһиттэр, дьадаҥылар тустарынан букатын да умнубутун, саллааттарынан ытыалатарын, казактарынан таһыйтарарын иэстэһэн бэйэтин ыппыттара. Олох бу үөрэҕин аныгы салайааччылар умнуохтара суоҕа этэ.
Информация сайдыытын үйэтэ кэлбитинэн аныгы салайааччылар хайдах байбыттарын дьон бары истэ-билэ сылдьаллар. Баайдар аһара байыыларыттан үгүстэр дьадайыылара элбээн иһэрэ иэстэһии кэмэ кэлэрин түргэтэтэр. 
Баай салайааччы уонна үлэһит, дьадаҥы икки ардыларыгар ылар хамнас араастаһыыта баар буолуута уонна тутуһуллара арахсыы, охсуһууга тиийбэтин үөскэтэр. Сайдыылаах дойдуларга бу арахсыы 8 төгүлтэн ордубат диэн суруйаллар. Сиртэн хостонор баай эрэ атыылаан үп киллэринэр Россияҕа бу араастаһыы 20-ҕэ тиийэн сылдьар диэн этэллэр.
Сахалыы таҥара үөрэҕин билэр уонна олохторугар туһанар дьадаҥылар, үлэһиттэр баай дьону ордук санаабаттар, үйэлэрэ кылгаһын кут-сүр үөрэҕин туһанан билэллэр, кинилэри үтүктэллэригэр бэйэлэригэр чахчы туһалааҕын, үчүгэйин, үрүҥүн эрэ талан ылыналлар. Ол курдук баай дьон оҕолорун иитэр, үөрэтэр уратыларынан атаахтатыы, маанылааһын туттулларынан туруга, тулуура суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэри улаатыннараллар. Бу эдэрдэр аһара барар өйдөрө-санаалара улаатарыттан сыыһа-халты туттуналлара элбэҕиттэн, олохтон эрдэ туораан биэрэллэрин үлэһиттэр билэллэр. 
Кыра эрдэхтэн үлэлии үөрэнии, ол аата сахалар үөрэхтэринэн көйгө буолуу оҕо өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар, тулуура, өсөһө улаатарыгар тириэрдэрэ улаатан баран сайдыыны, тупсууну ситиһэр кыаҕын улаатыннарар. 
Көрсүө, сэмэй үлэһиттэр үлэни-хамнаһы кыайалларыттан династиялара үйэттэн-үйэҕэ сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэллэрэ хаһан да быстыбат, кэлэр көлүөнэлэрэ салгыы сайдан иһэллэр. 
Сахалыы таҥара үөрэҕэ үлэһиттэр үөрэхтэрэ. Оҕо көрсүө, сэмэй буолуутун ситиһии сайдыыны ситиһэр, сыыһа-халты туттубат кыаҕын улаатыннарар. Көрсүө, сэмэй киһи олоҕун устата оҥорор быһыылара сыыйа-баайа олоххо тупсууну ситиһии диэки хайысхалаахтар. 
Онон дьоҥҥо баай уонна дьадаҥы диэн арахсыы былыргы кэмнэртэн ыла баар уонна бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара кэмиттэн-кэмигэр уларыйан биэрэр кэмнэрдээх.

ДЬАДАҤЫ ДИЭН БУОР КУТ ЫАРЫЫТА

Дьадаҥы диэн урукку ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ куһаҕан өйдөбүллээх тыл этэ, мөлтөх, кыаммат, өйө-санаата тиийбэт, аанньа ахтыллыбат дьону бэлиэтиирэ. Үлэни-хамнаһы кыайбаттар, сүрэҕэ суохтар, ыарыһахтар, бодоҥнор оччотооҕу, ырыынак олоҕун кэмигэр бары дьадаҥы буолар эбиттэр.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр баайа-мала суохтар баһылаан салайбыттарыттан дьадаҥы диэн тыл “үчүгэй” диэн сыыһа өйдөбүллэнэ сылдьыбыта. Бары салайааччылар, улаханныын кыралыын уонна суруйааччылар дьадаҥы өбүгэлэринэн киэн тутталлара, онон өҥнөллөрө, улахан уратыларын, “үчүгэйдэрин”  курдук этинэллэрэ, дьадаҥы буолууга ыҥыраллара. 
Өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин сайыннарыы бу тыл дириҥ, буор куттан тутулуктаах, өйгө-санааҕа дьайыылаах суолтатын булууга туһалаата. Үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээбэт, сатаан-табан хамсаммат, сүрэҕэ суох киһи дьадаҥы буолара билигин биллэн таҕыста. Ол курдук государство өттүттэн сиэрэ суох элбэх көмө баарын үрдүнэн үлэни-хамнаһы кыайан үлэлээбэттэн, ас-таҥас тиийбэтиттэн сэбиэскэй былаас эстибитин табатык өйдөөһүн эрэйиллэр. (19,50).
Дьон бары кэриэтэ үөрэҕи-билиини баһылыыр кыахтаахтарын иһин, үгүстэрэ күүстээх үлэни-хамнаһы кыайбаттар, доруобуйалара да мөлтөх. Үлэни-хамнаһы кыайбат, кыайа-хото хамсаммат, сүрэҕэ суох киһи дьадаҥы буолара билигин ырыынак кэмигэр билиннэ. 
Дьадаҥы буолуохпутун бары баҕарбаппыт эрээри, үлэни-хамнаһы баһылыы сатаабаппыт. Бу баар биһиги сыыһабыт. Буор кут киһи хамсанарыттан сайдан үөрүйэххэ кубулуйдаҕына эрэ, киһи сатаан, табан хамсана, сатаан үлэлии үөрэнэр. Былыргы кэпсээннэргэ ахтылларынан уус буолууга киһи олус өр кэмҥэ үөрэнэрин таһынан өбүгэлэрэ эмиэ уустан төрүттээхтэрэ ирдэнэр көрдөбүлүнэн ааҕыллара. Ол аата өбүгэлэртэн бэриллэр буор кут көмөлөстөҕүнэ эрэ улахан уус буолууну ситиһии кыаллара быһаарыллар.
Үлэҕэ-хамнаска оҕолорун үөрэппэт, үөрэҕи эрэ эккирэтиннэрэ сатыыр төрөппүттэр оҕолоро дьадаҥы буолар дьылҕаланаллар. Кыра эрдэхтэн үлэлии үөрэнии эрэ дьадаҥыттан үлэһиккэ, онтон баайга киһини кубулутар кыахтааҕын, билигин да арааран билбэккэ, туһаммакка сылдьабыт. Ол курдук үрдүк да хамнас сорохтору баайга кыайан кубулуппат, төрүттэрин дьадаҥылара тардарынан ыһан, тоҕон, аһаан-сиэн, матайдаан туох эмэ баарын суох оҥорон иһэллэр.
Билигин баай уонна дьадаҥы диэн арахсыы баарыттан, бу дьон өйдөрүн-санааларын уратыларын арааран билии уонна олоххо быһаччы туһаныы ирдэнэр. Ол курдук улахан баай дьон үчүгэй диэн санаалара дьадаҥылар үчүгэй санааларыттан букатын уратыланал-ларыттан, баайдар элбэх этиилэриттэн үлэһиттэр, дьадаҥылар бэйэлэригэр туһалааҕын эрэ булан ылыныа этилэр. Бу быһаарыы билигин улаханнык байбыт депутаттары, салайааччылары талыыга киэҥник туһаныллыа этэ.   
Баай уонна дьадаҥы дьон икки ардыларыгар үлэһиттэр сылдьаллар. Арай үлэһит, үлэни-хамнаһы кыайыы эрэ дьадаҥы буолартан быыһыыр кыахтааҕын туһаныы эрэйиллэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн истэр сымыйа, албын, аптаах остуоруйаларын дьайыыларыттан дьадаҥыттан соҕотохто байа-тайа охсорго баҕа санаа үөскүүр, бэлэми, ким эрэ аҕалан биэрэрин кэтэһэ сылдьарга үөрэнэр. “Умнаһыт бурдугун тыал көтүтэр” диэн сахалар дьадаҥы киһи өйүн-санаатын, оҥорор быһыытын дириҥник быһааран эппиттэрин таба өйдөөн тутуспаттан уонна баар баайы-малы харыстаабаттан, ыскайдаан суох оҥоруу элбээтэ. 
Буор кут диэн эти-сиини хамсатарга аналлаах, хас биирдии быччыҥҥа иҥэн сылдьар өй-санаа мунньуллуута ааттанар. Буор кут мөлтөөтөҕүнэ киһи боростуой да хамсаныылары кыайан оҥорбот турукка киириэн сөп. Эт-сиин үгүс ыарыылара быччыҥнар кыайан хамсаабаттарыттан тутулуктаахтар. Бу өй-санаа, буор кут ыарыыларын сахалар кыахтаах ойууннара эмтиир этилэр.
Үлэлиэн, хамсыан баҕарбат, сүрэҕэлдьиир, сытарын, сынньанарын, уһуннук утуйарын сөбүлүүр киһи олоҕор дьадаҥы буолара былыргыттан биллэр. Кини хамсаныылары оҥорорго аналлаах буор кута ситэ сайдыбатаҕыттан хамсаныылары оҥорор кыаҕа аҕыйыырыттан үлэни-хамнаһы кыайбат кыахтанар.
Дьадаҥы диэн өй-санаа, буор кут ыарыыта, хамсаныыларга дьоҕурун сүтэриитэ ааттанар. Бу ыарыы ситэ сайдыбатах буор куту кытта көҥүлүнэн барбыт дьахталлар көмөлөрүнэн тарҕанан баран, тэнийэн кэлэр көлүөнэлэргэ барыларыгар бэриллэн иһэр, хас да көлүөнэлэр усталара күүстээх үлэттэн-хамнастан эрэ нэһиилэ көннөҕүнэ эрэ тупсуон сөп. Бу быһаарыы сахалар “Төрүт уус” диэн этиилэрэ хас да көлүөнэ уустары быһаарарынан бигэргэтиллэр.
Сэбиэскэй былаас дьадаҥылары өрө тутан, арбаан, хайҕаан, киэҥник тарҕатан, билигин Россия дьоно бары, бу дьадаҥы диэн өй-санаа, буор кут ыарыытынан ыалдьалларыттан, хамсаныахтарын, үлэлиэхтэрин баҕарбаттарыттан Россияҕа үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта букатын таҥнары түстэ. Бу, дьадаҥы буолуу ыарыыта  Россия дьонугар тарҕаммыта маннык уларыйыылартан биллэр:
1. Ханнык да үлэни үлэлээһин кыаттарбат буолуута.
2. Баар баайы-малы ыһыы-тоҕуу дэлэйиитэ.
Аҥардастыы үөрэҕи эрэ эккирэтии, ону “үчүгэй” диэн өрө тутуу, хас да көлүөнэлэр усталара үөрэхтээх дьон буола сатааһын, буор куту дьадаҥы буолуу ыарыытыгар тириэрдэн кэбистэ. Ол курдук үлэттэн кэлээт дьыбааҥҥа сытар киһи оҕото сытара өссө эбиллэринэн хамсаныылары оҥорорго аналлаах буор кута мөлтөөн, ыарыы буолан барар. Буор куттара мөлтөөбүт аймахтар кэлэр көлүөнэлэрэ дьадаҥы буолар дьылҕаланаллар. Ол курдук куорат мааны үөрэхтээхтэрин оҕолоро илии үлэтигэр чахчы мөлтөхтөр.
Дьадаҥыттан дьадаҥылар төрүүллэр. Былыргы ыал буолуу үгэстэрин туһаммакка хаалларан кэбиһииттэн Россия дьоно барылара дьадаҥылар буор куттарынан сутуллан хааллылар.
“Баай дьадаҥыны уруурҕаабат” диэн өс хоһоонун хас биирдии үлэһит, кэлэр көлүөнэлэрэ сайдыахтарын баҕарар киһи билэн олоҕор туһаныа этэ. Бу өс хоһооно сайдыылаах, үлэһит буор кут дьадаҥыны кытта холбостоҕуна күүһүн сүтэрэрин, хааларын биллэрэр. 
Баар баайы-малы ыскайдаан бүтэрии дьадаҥы буолуу сүрүн бэлиэтэ буолар. “Умнаһыт бурдугун тыал көтүппүт” диэн этии умнаһыкка төһөнү да биэрдэххэ син-биир суох оҥоруо, күдэҥҥэ кубулутан тыалга көтүтүө диэн өйдөтөрүн таба өйдүөхпүт этэ. Ол аата  умнаһыты аан маҥнай үлэлэтэн, харыстыырга үөрэтэн баран ону-маны биэриэххэ сөп буолар.
“Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр” диэн этии буор кут сайдыытыттан быһаччы тутулуктаах. Ол курдук олох ыараатаҕына киһи элбэхтик хамсанара, үлэлиирэ эбиллэринэн буор кутун эрчийэрэ улаатарыттан сайдыыны ситиһэрэ эбиллэр. 
“Сүрэҕэ суох буолума, дьадаҥы буолуоҥ” диэн этии оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ быһаччы сыһыаннаах. Оҕо кыра эрдэҕиттэн элбэхтик хамсанан, туһа киһитэ буолан үлэлии үөрэннэҕинэ, буор кутун эрчийдэҕинэ, дьарыктаатаҕына үчүгэй үөрүйэхтэри үөскэтинэн буор кута сайдар кыахтанар.
Үлэни үлэлээһин хамсаныылара барылара нэмин билэн, сэрэхтээхтик оҥоруллалларынан күрэхтэһии хамсаныыларыттан быдан атыннар. Ол иһин аҥардастыы күрэхтэһиилэр, спорт буор куту эрчийиилэрэ кэлтэйдии баран хаалыахтарын сөп. Ол курдук күүһүн элбэхтик дьарыктаабыт спортсмен тарбаҕын төбөтүнэн тутан тугу эмэ оҥороро улахан эрэйи үөскэтиэн, букатын да кыаллымыан сөп.
Онон үлэ, үлэлии үөрэнии эрэ киһи буор кутун нэмин билэн дьарыктаан, үөрүйэх оҥорон киһини киһи буолууга тириэрдэр кыахтааҕа быһаарыллар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ-хамнаска сыһыаран үөрэтии эрэ дьадаҥы буолууттан харыстыыр кыахтааҕын төрөппүттэр билэн, оҕо кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үлэлиир үгэстэри ийэ кутугар иҥэринэрин ситиһиэ этилэр.

ИДЭ ТҮҺҮҮТЭ

Эт-сиин өбүгэлэртэн, төрөппүттэртэн бэриллэн, ууһаан, тэнийэн иһэр айылҕаттан быһаччы тутулуктаах киһи сүрүн чааһа буолар. Ол иһин эт-сиин айыылартан, өбүгэлэртэн тутулуга олус улахан.
Эккэ-сииҥҥэ иҥэн сылдьар буор кут, араас үөрүйэхтэр; үчүгэйдэриттэн, куһаҕаннарыттан тутулуга суох, бары кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэр. Киһи уһун үйэтин тухары үөрүйэхтэри үөскэтинэн, иҥэринэн, буор кутун сайыннаран кэлэр көлүөнэлэрин, оҕолорун, сиэннэрин өйдөрө-санаалара кини сайдыыны ситиспит таһымыттан намтаабатын, саҥаны ситиһэрэ түргэтиирин үөскэтэр аналлаахтар. Элбэхтик үлэлээбит, үгүс үөрүйэхтэрдээх киһи оҕото, ол үөрүйэхтэри, буор куту иҥэринэн төрүүрүттэн үлэни-хамнаһы сатыыр, баһылыыр кыаҕа биллэрдик улаатар. 
Ийэ, салгын куттар оҕо өйө-санаата сайдыытын кытта тэҥҥэ сайдан, иҥэн иһэллэр. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕинэ үгэстэри үөскэтинэрэ олус түргэн, биирдэ эмэтэ соһуйа көрбүтэ, истибитэ, оҥорбута үгэс буолан хаалыан сөп, ону тэҥэ тугу эмэ оҥорбутун хатылаатар эрэ соннук үгэһи иҥэринэн, саҥа үгэстэнэр кыахтаах. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии, үчүгэй үгэстэри үөскэтэн, иҥэрэн биэрии биир тэҥник, уһаты-туора халбаҥнаабакка эрэ салгыы баран иһэрин сахалар үөрэхтэрэ ирдиир. 
Оҕо улаатан истэҕинэ ону-маны оҥороруттан, туттарыттан көрөн ханнык идэҕэ сыһыаннаах буолуон сөбүн быһаараллар. Араас хамсаныылары табатык, сыыдамнык оҥоруу буор кут сайдыытыттан тутулуктаах. Буор кут дьайыыта оҕо улаатан, үлэҕэ сыһыаннаах хамсаныылары оҥорор буолан истэҕинэ сыыйа биллэн иһэр. Бу кэми туспа арааран идэ түһүүтэ диэн ааттаабыттар.
“Уус оҕото – уус буолар” диэн сахалар этиилэрэ оҕо улаатан истэҕинэ биллэн иһэр. Ону-маны оҥорорго дьулуура, сыһыамаҕа сыыйа биллэн барар. Туттунуута-хаптыныыта төрөппүтүн курдук буоллаҕына, чахчы маарынныыр диэн быһаараллар. “Аҕатын курдук сыыдам туттунуулаах” диэтэхтэринэ аҕатыгар маарынныыр, киниттэн бэриллибит буор куттаах, сыыдам, таба хамсаныылаах үтүө, үлэһит киһи буолара быһаарыллар кыахтанар. 
Оҕо, киһи хамсаныылары хайдах оҥороруттан буор кута төһө сайдыылааҕын быһаараллар:
- Сыыдам эрээри табатык хамсаныылары улахан сайдыылаах буор куттаах оҕо оҥорор кыахтаах. Хамсаныы олус табылларын имигэс диэн этии чуолкайдык быһаарар.
- Нэс, бытаан хамсаныылаах киһи элбэҕи тутан-хабан оҥороро аҕыйах буоларын бары билэбит. 
- Нүксүгүр киһи оҕото улаатан баран нүксүччү түһүөн сөп.
- Тиэрэ үктээн хаамар киһини киһи барыта бэлиэтии көрөр. Оҕото аҕатын курдук буор куттаннаҕына тиэрэ үктээн хаамыан сөп.
Хамсаныылары таба оҥорууну хас биирдии быччыҥҥа иҥэн сылдьар буор кут салайар. Буор кут дьайыыта биллиитин идэ түһүүтэ диэн ааттыыллар. Эти-сиини, быччыҥнары таба хамсатыы сыыйа-баайа үөрүйэхтэргэ кубулуйуутуттан буор кута үөскүүр. Киһи өр кэмҥэ үөрүйэхтэргэ үөрэнэн буор куту үөскэтиммитэ кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэр.
Урукку кэмҥэ сахалар өй-санаа, буор кут киһи сааһырдаҕына эбиллэн иһэрин үөрэтэн билэн, эр киһи хас да кэргэни ыларын көҥүллүүллэр этэ. Сааһырбыт эр киһи сайдыылаах буор кутун кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэрин ити курдук туһаналлар этэ. 
Саха дьонун эдэрдэргэ баҕа санааларынан “Идэлээх буол” диэн буолар. Бу быһаарыы учуутал оҕото учуутал, быраас оҕото быраас, уус оҕото уус буолара элбэҕин быһаарар.
Уус киһи оҕото улаатан уһаннаҕына, аҕатын утумнаабыта биллэн барар. Лып-лап курдук табан хамсанарыттан, уһанарыттан, тугу оҥорбутуттан үөрэриттэн аҕатын утумнаабыта биллэр. Ол аата оҕоҕо ону-маны кыайарын, оҥотторон көрүү эрэ утумнаабытын быһаарар. Сахалар бары кэриэтэ тимир, мас ууһа төрүттээхтэр. Оҥоруу, тутуу үлэлэригэр ордук сыһыамахтара буор кут дьайыытынан быһаарыллар.
Оҕолор төрүттэрин дьарыктарынан дьарыктамматахтарына, үлэлэринэн үлэлээбэтэхтэринэ буор кут дьайыыта биллибэккэ эрэ сылдьыан, төрүт да хаалан хаалыан сөп. Кырдьан иһэн талааннарын дьэ арыйбыт дьон бааллар.
Буор кут лаппа сайдыбыта талааны үөскэтэр. Талаан эти-сиини кытта бииргэ сылдьар. Талаан арыллар. Талаан өйтөн-санааттан тутулуктааҕын баар да, суох да буолан хаалыан сөбө быһаарар. “Талааннаах тарбахтаах” диэн туохха эмэ эмискэ түбэһэ түһэр, туһаны таһаарынар киһини эмиэ этэллэр.
Буор кут сайдыылааҕа дьоҕурдаах диэн тылынан бэриллэр. Дьоҕур хаһан да эмискэ кэлбэт. Дьоҕуру киһи уһуннук үлэлээн-хамсаан үөскэтинэр, сайыннарар кыахтаах. Дьоҕур диэн эт-сиин туһалаах хамсаныылары оҥорор кыаҕа ааттанар, ол иһин төрөппүттэриттэн буор кутун кытта быһаччы бэриллэр кыахтаах.
Айылҕаттан өйдөөх, сайдыылаах буор куттаах оҕо иитиигэ, үөрэтиигэ наадыйара аҕыйах. Этэн, көрдөрөн биэрииттэн эбэтэр бэйэтэ да булан туһалаах, үчүгэй быһыылары оҥоруон сөп.
Дьоҕуру сайыннарбакка таах хаалларан кэбиһии кэлин кэмҥэ элбээтэ. Аҥардастыы үөрэҕи эрэ баһылаары былыргы өбүгэлэрбит үөрүйэхтэрин быраҕан кэбиһии тэнийдэ. Төрүттэриттэн уус, тимир ууһа идэлэрин быраҕан, уларытан кэбиспит эдэрдэр элбэхтэр. Кинилэр саҥа баһылыыр идэлэригэр табылын булбакка эрэйдэнэллэрэ, быраҕан да кэбиһэллэрэ эмиэ элбээтэ. Идэтин таба талбатаҕыттан санаата туолбакка арыгыга ылларааччылар бааллар.
Үлэлии үөрэммит, баһылаабыт үлэттэн туоратыы омугу эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдэр кыахтаах. Атын омуктар баһылаабыт үлэлэригэр саҥалыы сыһыара сатааһын хаалыылаах үлэһит буолууга тириэрдэр. Оҥорор, тутар уус идэбитин букатын да бырахтараары оҥостоллор. Тимири уһаарар идэбитин тохтоппуттара ыпаатта. Сэбиэскэй былаас саҕаттан олоххо туһата аҕыйах ханнык эрэ гуманитарнай идэлэргэ саха дьонун көһөрө сатааһыны оҥоро сатаабыттара, билигин да салҕанан иһэр.
Дьоҕурдаах буолуу утары, иккис өрүтэ салаҥ диэн ааттанар.  Салаҥ диэн сатаан туттубат, оҥорбот, табан хамсаммат, буор кута кыайан сайдыбатах киһини ааттыыллар.
“Салаҥтан хара тыа маһа ытыыр” диэн этии кыайан уһаммат киһи элбэх маһы туһата суох хаалларан, буорту оҥорорун биллэрэр.
“Хоро салаҥ” диэн олус улахан салаҥ. Сайдыыттан, олох хаамыытыттан хаалан хаалбыт аһара былыргыларын тутуһан олорбут хоро омуктары сэнээн, туоратан этии буолар. Бу этии хоролор симэлийиилэригэр, сахаларга кубулуйууларыгар тириэрдибитэ.
Сааһыран истэххэ өй-санаа уларыйара ирдэнэр. Эт-сиин эдэр эрдэҕинээҕиттэн уларыйан, мөлтөөн барыытын таба сыаналааһын эрэйиллэр. Ол курдук дьахтар төрүүр сааһа аастаҕына, эмээхсиҥҥэ уларыйдаҕына үлэ-хамнас атын өрүттэринэн эр дьонтон итэҕэһэ суохтук, ситиһиилээхтик дьарыктанар кыахтанар. Онтон дьахтар эрдэҕинэ оҕону төрөтүүнэн, иитиинэн, үөрэтиинэн дьарыктанара ордук туһалаах диэн сахалыы өй-санаа үөрэҕэ этэр. Кыыс оҕолор бары ийэлээхтэриттэн үчүгэй үгэстэргэ кыра эрдэҕиттэн утумнаахтык үөрэтиллэр дьахталлар оҕону үчүгэй үгэстэргэ иитэр, үөрэтэр кыахтара эр дьоннооҕор улаханын сахалар туһаналлар.
Дьахталлар былыргы сахалар ыал буолуу үөрэхтэрин тутустахтарына ыраас кыыстарынан эргэ таҕыстахтарына эрэ, эр киһини утумнуур, киниттэн бэриллэр буор куттаах оҕону төрөтөллөрө кыалларын билиэ этилэр. Ол аата кыыс оҕо кэргэн тахсыар диэри атын эр киһилиин сылдьыспатаҕын сайдыылаах буор куттаах аймахтар ирдиэхтэрэ этэ. 
Онон саҥа төрүүр оҕолор сайдыылаах буор куттаахтарын ситиһии төрөппүттэр ытык иэстэрэ буолуо этэ. 

ЫЧА

Киһи олоххо ылар миэстэтин быһаарыыга сахалар ыча диэн быһаарыыны тутталлар. “Ычата кыра” диэн эттэхтэринэ, бу киһи өйө-санаата бу таһымыттан кыайан өрө, тупсуу диэки сайдар кыаҕа суоҕун, кыранан дуоһуйарын быһаараллар.
Өй-санаа сайдыыны, үүнүүнү ситиһэр кыаҕа ыча диэн ааттанар. Ол аата киһи тугу эмэ оҥорор төрүт кыаҕа, күүһэ ыча диэн буолар.
Ычата кыра диэн кыаҕа-күүһэ, тулуура тиийбэккэ туох эмэ суолталааҕы, улахан туһалааҕы оҥорууга мүччү, сыыһа-халты туттунан, буортулаан, туһата суохха кубулутар киһи аата. Кыра ычалаах диэн улахан булка, тайахха хаама сылдьан чугас олорон биэрбит бочугураһы ыта охсон кэбиһэн, ойуур кэннигэр тохтообут тайахтары үргүтэр киһини ааттыыбыт. Улахан булка, тайахтыы сылдьан, бу киэһэ сиирин эрэ туһунан быстах санааҕа баһыттаран бочугураһы ытар киһи кыра ычалаах диэн ааттанара сөп. Саа тыаһа ойуурга бэрт ыраахха диэри дуораһыйарынан улахан булт барыта халбарыйан, баран биэрэригэр тириэрдиэн сөбүн аһыан баҕарбыт киһи умна охсон кэбиһэрэ ычатыттан тутулуктаах.
Киһи тулуурдаах, төһө эрэйиллэринэн кэтэһэр кыахтанара ордук. Туох туһалаах дьыала барыта аптаах остуоруйаҕа кэпсэнэр курдук, түргэнник оҥоруллан испэт, оҕо баҕа санаатын курдук аҕыйах хонукка улаата, этэ-сиинэ ситэ охсубат, ол иһин киһи тулуйар, кэтэһэр күүстэннэҕинэ, олоҕор ситиһиилэри оҥорор кыахтанарын ыча быһаарар оруола улахан. 
Туох эмэ улахан дьыалаҕа кыттыһа сылдьан ыксыыр, тиэтэйэр киһини “Ыт ыксаан-ыксаан икки хараҕа суох оҕону төрөтөр” диэн этэн тулуурун, кэтэһэр күүһүн улаатыннара сатыыллар. Ол курдук хараҕа суох ыт туохха да туһата суоҕун курдук, тиэтэйэн, ыксаан сылдьан оҥоруллубут дьыала табыллыбакка, сатаммакка уонна сыыһа-халты буолан эрэйдиирэ элбиир.
Ыча диэн киһи өйүн-санаатын туругун, тулуурун, төһөнү иҥэринэр дьоҕурун биллэрэр уонна быһаарар аналлаах мээрэй буолар. 
Ычата кыра киһи ымсыырар, тиэтэйэр санаата улаханыттан, “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн этиини тутуспатыттан элбэх сыыһа-халты туттунуулары оҥорор кыахтаах. Ол курдук төһө эмэ ырыынак сыһыаннаһыылара үөскээн туох барыта атыыланар буолан эрэр кэмэ кэлэн истэҕинэ, сир сыаната үрдүүрэ дьэ чугаһаан эрдэҕинэ, харчыга улаханнык наадыйбат да эрээри, даачаларын атыылыыр дьон бааллар этэ. Билигин кэлэн куорат иһигэр учаастак сирэ балтараа мөлүйүөҥҥэ тиийбитин кэннэ кэмсиммит иһин хайыаҥ баарай. Барбыт аны төннүбэт буоллаҕа.
Кыра ычалаах киһи атыы-эргиэн дьыалатыгар халты оҕустарара ордук дөбөҥ буолуон сөп. Ол курдук ханнык баҕарар табаар бэйэтин туһааннаах кэмигэр эрэ атыыга барарын дьарыктанар киһи таба сыаналаан, кэтэһэн туһаҕа таһааран барыстаныа этэ.
Эти-сиини кыра ыарыылары тулуйарга үөрэтии, эрчийии киһи тулуура улаатан, өйө-санаата өссө үрдүк таһымы ситиһэригэр, ычата кэҥииригэр кыах биэрэр. Биирдэ тото аһаат даҕаны, барыта үчүгэй диэтэххэ, кыра ычалаах киһи буолан хаалыахха сөп.
Эдэр киһи ычата кыратыттан, билбэтигэр тэптэрэн биирдэ эмэтэ сыыһа туттан, элбэҕи иһэн, итирэн хаалара баар суол. Арыгыны элбэхтик иһэн куруук итирэр киһи ычата кырата, тулуура суоҕа биллэн хаалыан сөп. Кыра ычалаах киһи кыра арыгыттан итирэр, өйө көтөр. 
Кыра ычалаах киһи көрдөбүлэ кыра, бэйэтигэр эрэ сөп буолар. Итини тэҥэ бэйэтин кыаҕынан толоруллубат баҕа санаата аһара элбэх уонна биири эмэ оҥороругар тулуура тиийбэтиттэн сыыһа туттунан буортулуур киһи кыра ычалаах диэн ааттаныан сөп.
Байыыны кыра ычалаах киһи ситиһэр кыаҕа кыра диэххэ сөп. Ол курдук кэтэһэр, күүтэр санаата тиийбэккэ хааларынан ситиһиини, байыыны оҥороро аҕыйыан сөп. Өр кэмҥэ күүскэ үлэлээтэххэ, бардахха-кэллэххэ, хамсаатахха байыы ситиһиллэрин кыра ычалаах, тугу булбутун ыскайдаан иһэр киһи кыайбата кырдьык.
“Ычата тардар” диэн этии ыча өбүгэлэртэн бэриллэн иһэрин биллэрэр уонна киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан, биир киһи үйэтигэр уларыйар кыаҕа кыратын быһаарар.
Ыча туһунан суруйааччылар маннык суруйаллар. “Ычата кырата бэрт, ханна ыраатыаҕай?” – диэн сэнэбиллээх этиини биирдэ эмит истибитиҥ буолуо. Ол аата ыыра кыараҕас, балаҕаныттан ырааппатах, түҥкэтэх киһи диэн. Ыча – киһи олоҕун устата иҥэриммит итэҕэлин, көһүтүүтүн, билиитин, санаатын, сыһыанын, адьынатын, үөрүйэҕин, толкуйдуур халыыбын бүттүүнүн хабар өйдөбүл. (20,31).
Биһиги быһаарыыбытынан киһи төрүттэриттэн, өбүгэлэриттэн бэриллэн иһэр буор кутун уратыта ыча диэн ааттанар. Киһи үөрэҕи ылыныытыттан саҥа үгэстэри, үөрүйэхтэри үөскэтинэриттэн ычата кэҥээн иһэр. Ыча кэҥээһинэ кэлэр көлүөнэлэр үөрэҕи, сайдыыны ситиһиилэрэ элбээһиниттэн үөскээбитэ биллэр. 
Ыча кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр. Ол курдук “Хос эһэтэ хамначчыт этэ” диэтэхтэринэ, ханнык эрэ хамначчыт өйө киирэн кэлэриттэн саҥаны ылынарын хааччахтыан сөп. Төрүттэрэ дьадаҥы дьон салайар үлэҕэ таҕыстахтарына элбэх харчыны таба салайан туһаналлара уустуга, кыаллыбата ычалара кыратыттан, төрүттэрэ дьадаҥыларыттан быһаччы тутулуктаах. Ол иһин Россияҕа коррупцияҕа ылларыы аһара элбэх.
Кыра ычалаах киһи салайааччы буоллаҕына эбэтэр байан хааллаҕына бэйэтин улаханнык, үрдүктүк сананара аһара түргэнник улаатан хааларыттан атыттары аннынан саныыра улаатыан сөп. 
Үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоххо туһаныыга ыча көмөтө улахан. Ол курдук тиэтэйбит, ыксаабыт санааҕа куһаҕаны “үчүгэй” диэн кэбиһии ыча кыратын биллэрэр. 
Субу күннээҕинэн эрэ олоруу ыча кыратыттан улахан тутулуктаах. Дьон үксүлэрэ күннээҕи үлэҕэ-хамнаска үтүрүттэрэн, ырааҕы, кэлэри, олохторугар буолар уларыйыылары санааларыгар да оҕустаран көрбөттөр, кэлэр көлүөнэлэрин аһатар уонна таҥыннарар туһугар үлэлии сатыыллар, онтон өйдөрө-санаалара сайдарыгар, тулуурдара улаатарыгар кыһамматтар.
Аптаах остуоруйалар оҕоҕо баҕа санаа үөскүүрүгэр көмөлөрө улахан. Арай аһара барбакка, оҕо, киһи ситиһэр кыаҕын иһинэн кэпсииллэрэ баҕа санаа туолуутугар тириэрдэн киһи дьолу билэрин үөскэтэрин умнубатахха табыллар. Баҕа санаа үгэс буолан үөрүйэххэ кубулуйдаҕына ычаны кэҥэтэр, киһи саҥаны оҥорор майгынын улаатыннарарын туһаныы эрэйиллэр.
Онон ыча диэн өй-санаа туругун, билиини-көрүүнү иҥэринэр кыаҕын быһаарыыга туттуллар аналлаах мээрэй буолар. Ыча кыра уонна киэҥ диэн мээрэйдэр икки ардыларынан уларыйарынан киһи өйүн-санаатын туругун толору быһаарар аналлаах.

САНААНЫ КӨТӨҔҮҮ

Сахаларга санаа туһунан билиилэрэ олус киэҥ уонна дириҥ, “Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн этии ону быһаарар. Дьон санаата хайа диэки салаллар даҕаны, олохторо ол диэки халыйан барарын бу этии биллэрэр. Россия атыттары кытта бэрт былдьаһан сэриитин сэбинэн киэптиирэ, саҥа сэрии сэбин оҥосторо элбээһинэ дьон санаатын сэрии диэки халытан кэбиһэр кэмэ кэлэн иһэр.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһиэхэ үчүгэй санаалары киллэрэн, иҥэрэн биэрэринэн, олору ситиһэригэр анаан сыалы үөскэтэринэн туһата олус улахан. Үтүө, үчүгэй баҕа санаалардаах киһи үчүгэй быһыылары оҥорор кыаҕа улаатарын таҥара үөрэҕэ үөскэтэр.  
Санааны олус кыра курдук сыыһа саныыбыт. Ол барыта биир эмэ санаа сыыһа кылам гынан баран сүтэн, симэлийэн хааларыттан тутулуктаах. Хатылаан хос-хос санаатахха санаа күүһэ өссө эбиллэр, умнуллубат буолууга кубулуйан иһэр.
Санаа элбэхтэ хос-хос хатыланнаҕына улаханнык күүһүрэр, умнуллубат турукка тиийэн үгэскэ кубулуйар. Биир санааны ылыныы диэн санааны өссө күүһүрдүү, оҥорор быһыыга кубулута сатааһын ааттанар. Санаа элбэхтэ хатыланнаҕына үгэскэ кубулуйан киһини бэйэтин салайар кыахтанар, санаабыт санаатын толоруон сөп.
Санаа бу уларыйар уратытын билэн сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этэллэр. Киһи баҕа санаатын толороору олоххо ситиһиилэри оҥороро итини быһаарар.
“Киһиэхэ кыра да наада” диэн этии санаа күүһүн биллэрэр. Санаа олус кыра, биллибэт курдук да буоллар, киһи санаата көтөҕүлүннэҕинэ кыайбатын да кыайыан сөбүн биллэрэр.
Санаа көтөҕүллүүтэ киһиэхэ күүһүгэр күүс эбэр. Бу эбиллэр күүс таҥара үөрэҕэ оҥорор туһатын быһаарар. Күүһүгэр күүс киирбит киһитэ кыайбатын да кыайыан сөбө соргу көтөҕүллүүтүн үөскэтэр. 
Соргу диэн киһи олоҕор көрсөр эрэйи, сору кыайыытыттан санаата көтөҕүллүүтэ, күүһүрүүтэ, оҥорор кыаҕа эбиллиитэ ааттанар. 
Сахалар киһи санаатын көтөҕүү оҥорор дьайыытын былыр-былыргыттан билэллэрин өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт ойууннар дьону эмтээһининэн, санааларын көтөҕүүнэн дьарыктаналлара биллэрэр. Аҕыйах да буоллар эмтээһинтэн үтүөрэн хаалбыт дьон бааллара атыттар итэҕэйэллэрин үөскэтэр.
Былыргы кэмнэргэ дьону эмтээһининэн отоһуттар уонна ойууннар эрэ дьарыктаналлара. Отоһуттар биллэр көмөнү бэйэлэрэ оҥорор эмтэрин көмөлөрүнэн чахчы ситиһэллэр, онтон ойууннар өйү-санааны күүһүрдэн, киһи этэ-сиинэ бэйэтэ бөҕөргүүрүн, тупсуутун үөскэтэн туһалаах көмөнү оҥороллор. 
Туох да атын булкааһа, туустара суох ыраас ууну иһэрдэн эмис дьон ыйааһыннарын түһэрэн боруобалаан көрбүт Сергей Малоземов санаа күүһүн итэҕэйэргэ кыах биэрэр. 10 киһи боруобаҕа кыттыспытыттан 9 киһи ыйааһынын түһэрбит, онтон биир итэҕэйбэт киһи ыйааһына түспэтэх. (21). Арай бу боруобалаан көрүүгэ олус ыраас уу киһиэхэ тириэрдэр күүһэ аахсыллыбакка хаалбыт. Сахалар муус уутун иһэллэрэ бу быһаарыыга сөп түбэһэр.
Санааны көтөҕөргө анаан арыгы иһиитэ элбээһинэ түргэнник арыгыга ылларыыга тириэрдэр кыахтаах. Ол курдук киһи санаата түһэрэ, хамсыыра элбэҕиттэн, арыгы иһиитэ эмиэ элбээһинэ арыгыга ылларыыны түргэтэтиэн сөп. 
Дьон олохторун тупсарар санаалара эбиллэрин туһугар үлэлиир үлэлэрэ туох эмэ биллэр барыһы биэрэрэ, олорор дьиэлэрин тупсарыылара, оҕолорун иитэллэригэр, үөрэтэллэригэр кыахтара тиийэрэ улахан оруолу ылар. Киһи тугу эмэни ситистэҕинэ, оҥордоҕуна санаата көтөҕүллэр, өссө оҥорор санаата улаатар. Тугу да ситиспэт, оҥорбот киһи санаата түһэриттэн салгыы тугу да оҥорбот буолан хаалыан сөп.
Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ аан маҥнай кыра, кыайар үлэтиттэн саҕалаан үөрэтии туһалыыр. Тугу эмэ суолталааҕы оҥордоҕуна, аҕалан биэрдэҕинэ хайҕанара, манньа ылара үлэлии үөрэнэригэр олук, тирэх буолар. Оҥорбутуттан санаата көнөрүттэн, өссө оҥорор кыаҕа улаатан биэрэр. Үлэҕэ үөрэтэргэ “Оҕону кыраҕын, сатаабаккын” диир сыыһа, ол оннугар “Кыратык кыаттарбатах” диэтэххэ өссө оҥорор, үөрэнэр санаата ханнан хаалбат.
Ханнык эмэ оонньууга оҕону үөрэтэргэ маҥнай кыаттарбыта буолан санаатын көтөхтөххө үөрэнэр, кыайыыны ситиһэр санаата улаатар. Кыайыыны ситиһии үөрэнэр кыаҕын улаатыннарар.
Киһи оҥорор быһыытын санаата көннөҕүнэ, көтөҕүлүннэҕинэ өссө хатылаан оҥорон үгэскэ кубулутан туһанар кыахтанар. Ол иһин санаа көтөҕүллүүтэ киһиэхэ олус туһалаах. Санаата түһэ сылдьар киһи тугу да оҥорумуон, туохха да үөрэнимиэн сөп.
Үтүө, үчүгэй тыллардаах алгыһы истии, бу тылларга иҥэн сылдьар өйү-санааны иҥэринии хас биирдии киһиэхэ туһалаах. Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһиэхэ үчүгэй санаалары иҥэрэн биэриини, баҕа санаалары үөскэтиини алгыһы туһанан оҥорор.
Онон сахалар таҥараларын үөрэҕэ этэринэн киһини санаата салайарын куруук туһана сылдьыы эрэйиллэр. 

БИЛИИ-КӨРҮҮ

Билии-көрүү кэҥээн иһэр. Олоххо туох саҥа баарын барытын киһи билэрэ уустугурда, кыаллыбата элбээтэ. Үрдүттэн, саба быраҕан элбэҕи билэ сатааһын көтүмэх буолуу, солумсаҕырыы улаатарын үөскэтэриттэн сэрэнии, харыстаныы ирдэнэр кэмэ кэллэ. Тугу барытын билэр курдук кэпсэниини сахалар сөбүлээбэттэр, “Уу-хаар тыллаах” диэн итэҕэйбэттэр, туораталлар.
Үөрэх, билии эбиллэн иһиититтэн өй-санаа сайдан, тупсан иһэр. Тугу, хайдах оҥорору оҕо билбэтэ өйө-санаата ситэ сайда илигин, билиитэ кэҥии илигин биллэрэр. Бу хаалан хаалыыны сахалыы таҥара үөрэҕэ улахан, барыны-бары сатыыр киһини үтүгүннэрэн үөрэтэн ситиһиннэрэрэ ордук табыллар уонна ситиһии кэлэрин түргэтэтэр. “Киһи киһиттэн үөрэнэр” диэн этии итинник дакаастанар.
Уһун үйэлэргэ киһи оҥорор быһыылара тупсан, сайдан бу таһымын ситиспиттэр. Бу таһым киһи быһыыта диэн сахалыы ааттанар уонна сиэри үөскэтэр. Ол аата киһи оҥорор быһыылара барылара былыр-былыргыттан үчүгэйдэрэ туспа араарыллан, киһи быһыыта диэн аналлаах үөрэх үөскээбит уонна сиэр диэн кэһиллибэт, аһара барбат кыйыаламмыт.
Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥордоххо сыыһа-халты буолан тахсара олох аҕыйыыр. Бу үөрэҕи тутуһар киһини сахалар киһи быһыылаах диэн ааттыыллар уонна олохторугар туһанан оҕолорун киһи быһыылаах буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр.
Өй-санаа үөрэҕэ библияҕэ суруллубута элбэх. Онно “Прости им, ибо не ведают, что творят” диэн суруллар. Библия бу этиитэ оҕолору үөрэтиигэ ордук улахан суолталаах. Ол курдук оҕо өйө-санаата ситэ сайда, билиитэ кэҥии илигинэн тугу оҥорорун кыайан таба сыаналаабакка, туох содул үөскүүрүн быһаарбакка эрэ оҥорон кэбиһэрэ элбэҕиттэн сыыһаны-халтыны үгүһү оҥоруон сөбүттэн сэрэтэ сатыыр этии буолар.
Сыыһа туттубут оҕону мөҕө түһэн, аны маннык оҥорума диэн этэн баран тохтуурга тиийиллэр, тоҕо диэтэххэ бу быһыыта үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буоларын билбэтиттэн оҥорон кэбиспит буолуон сөп. Ол иһин өссө эбии үөрэтэн, такайан биэрии эрэйиллэр. Оҕо туохха барытыгар киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэннэҕинэ сыыһа-халты туттунара аҕыйыырын сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар.
Оҕо тугу эмэ сыыһа тутуннаҕына, алҕаһы оҥорбутун бэйэтэ да билэр, санааргыыр. Онно эбии аһара мөҕөн кэбистэххэ ону-маны, туһалааҕы да оҥорор санаата аҕыйыан сөп.
Билбэт оҕону, киһини мөҕөртөн да туһа тахсыбат. Туохтан мөҕүллүбүтүн да билбэккэ хаалан, атаҕастыыллар, туораталлар диэн санаата улаатыан, хомойуон сөп. Оҕону аан маҥнай үчүгэй быһыылары оҥорорго иитиллэр, үөрэтиллэр, онтон сыыһа оҥордоҕуна көннөрүллэр, маннык оҥоруллар диэн эбии үөрэтиллэр.
Киһи оҥорор быһыыта тупсарыгар, үөрэх бастаан иһиэхтээх диэни дьон бары билэллэр, үөрэнэ, билиилэрин кэҥэтэ сатыыллар. Дьон сыыһа-халты туттунууларын үөрэтэн, олору оҥорбокко кыһаналлар.
Аныгы кэмнэргэ туттулла сатыыр, сокуону билбэт буолуу эппиэтинэстэн туораппат диэн этии төрдүттэн сыыһа, дьону балыйыы буолар. Бу этии өй-санаа көрдөбүлүнэн табыллыбат. Аан маҥнай библия этиитигэр сөп түбэспэт. Ону тэҥэ киһи өйө-санаата сайдыытыгар үөрэх бастаан иһиэхтээҕин буккуйар.
Бары сокуоннары барыларын дьон билиилэригэр таһаарбыты тэҥэ, хас биирдии киһиэхэ эбии быһааран, өйдөтөн биэрии оҥорулуннаҕына эрэ табыллар. Сокуон дьайыыта үгэскэ кубулуйдаҕына эрэ дьон бэйэлэрин кыахтарынан толоруохтарын сөп. 
Куһаҕан буолан тахсыа диэн билбэтиттэн оҥорон кэбиспит киһини эбии үөрэтэн, такайан биэрии эрэ, бу быһыыны көннөрөр, тупсарар кыахтааҕын туһаныы ирдэнэр. Билии элбээтэҕинэ эрэ сыыһа-халты туттунуу аҕыйыыр кыахтанар.
Аныгы массыыналар аһара күүһүрэннэр, түргэтээннэр суоппар сэрэҕэ, быраабылалары тутуһара өссө улаатарын ирдииллэр. Суол абаарыйаларыгар олус элбэх эдэрдэр өлөллөрө, инбэлиит буолан хаалаллара дьону санаарҕатара улаатта. 
Суол быраабылаларын кэһээччилэр элбэхтэр, кинилэри эбии үөрэтэн, такайан биэрии аан маҥнай ирдэнэрин тутуһуохпут этэ. Быраабыланы кэһэн иккистээн түбэспит суоппары бэйэлэрин харчыларыгар хайаан да эбиискэ үөрэтиини киллэрэн биэрии эрэйиллэр. Бу үөрэҕи үгэс буолан умнуллубат турукка тиийиэр диэри үөрэтии туһатын улаатыннарар.
Биир быраабыланы үһүстээн кэһии куһаҕан үгэһи үөскэтиэн сөбүттэн массыына ыытар праваны былдьыырга да сөп буолар. 
Дьон өйө-санаата ситэ сайда, билиилэрэ кэҥии илигиттэн туттуллар сокуоннары билбэттэр. Биирдэ иһиттэхтэринэ даҕаны аахайбакка хааллараллар. Ону тэҥэ араас элбэх олоххо туһата суох сокуоннары дьон арааран билэллэриттэн соруйан толорботтор. Ол иһин хайаан да бу сокуоннары барытын үөрэтии, дьоҥҥо тириэрдии эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Тэлэбиисэр араас элбэх программаларыгар аналлаах сокуоннары билиһиннэрэр, дьоҥҥо тириэрдэр, үөрэтэр передачалар куруук баар буолуо этилэр.
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕэ оҕо улаатан иһэн киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын аан бастаан арааран билэ үөрэннэҕинэ, олору оҥорбот кыаҕа улаатарын табан туһанар. Лаппа аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары билэн, олору оҥорботоҕуна үчүгэй быһыылары элбэҕи оҥоруон сөп.
Оҕо, киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын аҕыйатарга аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары билии туһата улахан. Оҕону үөрэтии түргэнник уонна тэтимнээхтик барар кыахтанар. Ол курдук оҕо, киһи туохтан эмэ кэһэйдэҕинэ, ыарыыланнаҕына үөрэҕи ылынар кыаҕа аһара улаатарын, куһаҕаны урутаан билии үөскэтэр. 
Өй-санаа бу тиийимтиэтин улаатыннарар уратытын сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи туһанан иҥэрэр. 
Онон үөрэҕи, билиини сайыннарыы уонна дьоҥҥо тириэрдии бу кэмҥэ ордук туһалаах. Арай олоххо туһалаах, туттуллар, сайдыыны аҕалар сокуоннары айан олоххо киллэрии эрэйиллэр.

ҮЛЛЭСТИИ

Дьон олоҕор тугу эмэ үллэстии диэн куруук туттуллар быһыы буолар. Государство оҥорон таһаарар баайын тэҥнээн үллэстиини туһанан уһуннук олорбут сэбиэскэй былаас кэмигэр ону-маны, табаары, аһы үллэстии элбэх буолара.
Сиртэн хостонор баайы, гааһы, ньиэби билигин дэлэччи атыылыыр Россияҕа салайааччылар, баайдар үллэстиини бэйэлэрэ баһылааннар аһара байаллара элбээтэ.
Сахаларга булду үллэстии диэн быһыы элбэхтик туттуллар. Бары кыттыһан бииргэ бултаан баран тэҥ гына үллэстэн кэбиһии былыргы кэмнэргэ үөскээн баран, билигин да куруук туттуллар. Урукку кэмҥэ аймахтыылар бэйэ-бэйэлэриттэн ордук кытаанахтык тутуллар эрдэхтэринэ тэҥнээн үллэстиини куруук туһаналлара. Хайа эрэ ыал быйыл идэһэтэ суох хааллахтарына, ыалларын идэһэлэриттэн тииһинэр, амсайар кыахтаналларын үллэстии үөскэтэрэ. Идэһэтэ суох ыалга хатаҕалаан бэрсэллэрэ. 
Үллэстии киһи быһыытыгар киирсэр ураты өйдөбүллээх. Ол курдук кыыллар үллэстибэттэр, бэйэлэрин иннилэрин эрэ көрүнэллэр, ким кыахтаах барытын хабан ылыан сөп. Киһи өйө, аһынар, харыстыыр, көмүскэһэр санаата үөскээн сайдыбытынан үллэстиини таба сыаналаан туһанар кыахтаммыт.
Оҕону кыра эрдэҕиттэн тугу эмэ үллэстэргэ иитии, үөрэтии хайаан да ирдэнэр. Туппутун ыһыктыбат киһи хайҕаммат, дьону кытта бииргэ олорууга ыарахаттар үөскүөхтэрин сөп. 
Үллэстэр үгэскэ иитиллибэтэх, үөрэтиллибэтэх оҕо аһара бэйэмсэх, аһыныгаһа суох майгыланан хаалыан сөп. Ол иһин сахалар кыра оҕоҕо тугу эмэни биэрэн баран бытарытан, үллэстэргэ кыра эрдэҕиттэн үөрэтэллэр. Тугу эмэ биэрдэҕинэ “Оҕом бэристэ” диэн үөрэллэр, хайгыыллар, онно эбэн “Бачча улахан буол” диэн улаханы көрдөрөн, улаатан иһэргэ баҕа санааны үөскэтэн биэрэллэрэ ордук улахан туһаны оҥорор.
Оҕоҕо улаатан иһэргэ баҕа санаата саамай туһалаах, киһи буолууну ситиһэригэр тириэрдэр баҕа санаа буолар. Бу баҕа санаа “Улахан киһи буол” диэҥҥэ тиийдэҕинэ оҕо улаатарга, киһи буоларга, киһилии быһыыланарга баҕа санаалаах, ол аата киһи таҥаралаах, ону ситиһэргэ сыаллаах буола улаатар кыахтанар. Баҕа санаата сыалы, киһи буолууну үөскэтэрин бэйэтэ ситиһэрэ эрэ хаалар.
Эрдэттэн оҥоруллубут биэс, уон сыллаах былааннар быһыыларынан сайдар сэбиэскэй государство төһө барыһы киллэрбиттэрин уонна ороскуоттаабыттарын ааҕаллара, суоттууллара уонна тэҥнээн кэриэтэ бары үллэстэллэрэ. Туох ордубутун барытын промышленность сайдыыны ситиһэригэр аныыллара, ол иһин ССРС сэрии кэмигэр олус күүскэ сайдыбыта.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьон бары бииргэ үлэлээн муспуттарын холбоон баран бары тэҥҥэ кэриэтэ, төһө үлэни-хамнаһы оҥорбуттарыттан көрөн үллэстэллэрэ, хамнас аахсаллара, пиэнсийэ ылаллара. Салайааччылар хаһан баҕарар бэйэлэригэр элбэҕи ылыахтарын сөбүттэн, ылар хамнастара аналлаах аһара барбат хааччахтааҕа, ол оннугар араас элбэх босхо көмөлөрүнэн туһаналлара. Кириэмил кырдьаҕастара коммунизм олоҕор олороллор диэн этэллэрэ чахчы этэ. Барыта кэриэтэ бэлэмҥэ олорбуттара. 
Бу былаас үлэһиттэр былаастара буоларын бэлиэтинэн ханнык баҕарар үлэ кыра да соҕус буоллар сөптөөх хамнастаах, пиэнсийэ кээмэйэ орто хамнастан кыранан кыра этэ. Ол оннугар бары дьону барыларын ыган-хаайан үлэлэтэллэрэ уонна кыра да соҕус буоллар сөптөөх хамнаһынан хааччыйаллара.
Бэлэм, кыра да буоллар куруук кэлэр хамнаска дьон үөрэнэн хааланнар уонна мөлтөхтүк үлэлиир элбэх ахсааннаахтары үтүктэннэр үлэ оҥорон таһаарыыта сыыйа намтаан испитэ. Бэйэ оҥорон таһаарар оҥоһуктара быста аҕыйаабыттара, саҥа массыыналары, табаардары араас фондаларынан эрэ түҥэтэргэ тиийбиттэрэ. Маҕаһыыннарга ханнык да сыаналаах, туһалаах табаар атыыламмат буолбута, аналлаах толуоҥҥа эрэ тиксэр кэмэ тиийэн кэлбитэ. Кэлин сэбиэскэй былаас эстиитигэр туох да ас маҕаһыыҥҥа суох буола симэлийбитэ. 
Ньиэп, гаас атыытыттан киирэр харчыны үллэстиинэн салайтаран олорор государство үрэллибитэ, ыһыллыбыта. Ньиэп сыаната түспүтүгэр үллэстэр харчы аҕыйаан бары тус-туспа барыылара саҕаламмыта, государство тутула, былаас уларыйбыта, сыыйа ырыынак сокуоннара киирэн барбыттара.
Дьон бары тэҥ буолбатахтар. Дьону тэҥнии сатаабыт сэбиэскэй былаас эстибитэ ону дакаастыыр. Уопсай баайга элбэхтик үлэлээн биэрэр оннугар аҕыйахтык үлэлиир санаа дьон өйүн-санаатын сабардаабыта, үлэ оҥорон таһаарыыта быста аҕыйаабыта.
Үлэ оҥорон таһаарыыта мөлтөөһүнүгэр үлэлиэхтэрин баҕарбаттары күүһүлээн үлэлэтэ сатааһын улахан оруолу ылбыта. Үүрүллэ сылдьан үлэлээччилэр хаһан да таһаарыылаахтык үлэлээбэттэр, аатыгар эрэ саллаҥныыллар. Ол иһин үлэ оҥорон таһаарыыта быста намтаабыта.
Үллэстии бэлэми кэтэһэ сылдьары сайыннарар, улаатыннарар. Кыратык да үлэлээтэххэ сөптөөх хамнас үллэстииттэн тиийэн кэлэрэ үлэ оҥорон таһаарыытын намтатан иһэр.
Үллэстииттэн тииһинии төһө да үчүгэйин иһин, дьону бэлэмҥэ үөрэтэрэ куһаҕан. Бэлэмҥэ үөрэнии үгэс буолан хааллаҕына киһи ону кэтэһэриттэн туһалааҕы оҥороро биллэрдик аҕыйыыр.
Онон дьоҥҥо үллэстиини кээмэйин билэн туһаныы ирдэнэр.

ТҮҮЙЭР

Сахалар “Киһи - айылҕа оҕото” диэн киһи айылҕаттан тутулугун быһаарар этиини үөскэтэн халбаҥнаабакка эрэ тутуһаллар, киһи айылҕа иһигэр сылдьарын арааран билэллэриттэн айылҕаны атыттартан ордук кыһанан харыстыыллар. 
Уһун үйэлэр тухары сахалар айылҕаны кытта атааннаспакка, биир тылы булунан олохторун олороллор. Киһи айылҕаттан элбэх тутулуктардааҕын билэннэр харыстыыр, уларыппат санаалара атыттардааҕар улахан уонна ханнык да таҥара айылҕаны айбыта диэн этиини букатын билиммэттэр. 
Сэбиэскэй былаас өй-санаа, таҥара үөрэҕин суох оҥорон, ойууннары туоратан сахалар былыргы билиилэрин төһөтүн суох оҥорбутун кыайан ааҕан ситиллибэт. Киһи айылҕаттан тутулуга улаханын былыргы ойууннар билэр, таба туһанар этилэр. 
Киһи айылҕаны кытта биллэр тутулуктара манныктар:
1. Айылҕа салгынынан тыыныы.
2. Айылҕаттан ылан ууну иһии.
3. Айылҕаҕа үүнэр астарынан аһааһын.
4. Хааны сиир үөннэр бары тыынар-тыыннаахтары холбуу сибээстииллэр. Ханнык эрэ тыынар-тыыннаахтар ыалдьаннар хааннара буорту буоллаҕына, ол ыарыы бары тыынар-тыыннаахтарга тарҕанар кыахтанар.
5. Санаа ситимнэринэн тутулуктаныы. Манна араас иччилэр, үөрдэр көстүүлэрэ киирсэллэр. Түүлү көрүү бу сибээс, тутулук баарын биллэрэр. Үөһээ дойду өйө-санаата Аан дойдуну бүрүйэн турарыттан сахалар “Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн этиилэрэ табата билигин дакаастанан эрэр.
Бу биэс тутулуктарынан бары тыынар-тыыннаахтар айылҕаны кытта холбуу тутуллан сылдьаллар. Айылҕа киртийиитэ барыларыгар дьайыыта тиийэр, куотан да, саһан да быыһанар кыахтара суох, арай айылҕа айбытын тутуһан уларыйан биэрэр кыахтаахтар.
Саха тылыгар былыргы билиилэр иҥэн сылдьаллар. Онно түүйэр диэн тыл киирсэр. Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин төһө да суох оҥоро сатаатар айылҕа киһиэхэ дьайыыта хаһан эмэ биллэн тахсарыттан, бу билии сүппэккэ хаалбыт.
Киһи айылҕа иһигэр сылдьар, олоҕун олорор. Айылҕа киһиэхэ сыһыана биллэрдик уларыйыыта эбэтэр киһи олоҕор хамсааһын киирэн эрэрэ түүйэр диэн тылынан бэриллэр. 
Булчут киһиэхэ булт кэтэһэн турар курдук элбэхтик түбэһиитэ эбэтэр тыҥырахтаах көтөр буулааһына түүйэр диэн ааттанар. Манныкка түбэспит киһи сэрэхэдийиэ этэ. Соһуччу өлгөмнүк бултуйуу киһи бэстилиэнэй булда буолан хаалара элбэхтик бэлиэтэнэр.
Кырдьаҕас киһи бултаан бүтэригэр куска сытар кыра күөлүгэр аҕыс анды түһэн биэрэн бултаппыттара биллэр.
Айылҕаҕа сабыдыаллаах киһи, улуу ойуун өллөҕүнэ тыал, силлиэ соһуччу түһэрин дьон билэллэр. 
Дьиэ таһыгар кэлэн кэҕэ этэрин саха дьоно сөбүлээбэттэр. Уһуннук, тохтообокко, кэлэ-кэлэ эттэҕинэ “Тугу эрэ түүйэн эрэр” диэн санааҕа ыллараллар, тугу эмэ тыаһатан киэр үүрэллэр. 
Киһи айылҕаны кытта үгүс элбэх тутулуктардааҕын сахалар билэн олохторугар туһаналлар, кэлэр көлүөнэлэрин айылҕаны кытта сэрэхтээхтик сыһыаннаһарга үөрэтэллэр.
“Үһүүрдэххэ тыал түһэр”,- дииллэр сахалар. Сайын куйаас күҥҥэ окко тиритэ-хорута үлэлии сылдьан кырдьаҕастар истибэттэригэр сэрэнэн үһүүрдэххэ даҕаны кыра да буоллар тыал түһээччи, сөрүүн илгийэн үөрдээччи. 
“Салгыны мээнэ хамсатыма” диир сахалар үөрэхтэрэ. Эриэн талаҕынан салгыны кускуйдахха ардах, күүстээх тыал түһүөн сөп.
Үһүүрүү хайа баҕарар омуктарга куһаҕан дьайыылааҕын билэллэр. Нууччаларга “Үһүүрдэххэ харчыҥ суох буолуо” диэн быһаччы быһаарар, айылҕаттан тэйитэр этии баар.
Айылҕа туга эмэтэ, биллибэтэ, көстүбэтэ арахсыбакка биллэ сылдьыытын буулаабыт диэн этэллэр. Ордук ханнык эрэ абааһылар буулаабыттара ахтыллаллар. Туох барыта буулуон сөп, кыыллар, көтөрдөр эмиэ онно киирсэллэр.  
Сахалар “Киһи айылҕа оҕото” диэн этэллэр. Бу этии айылҕаны ханнык да таҥара айбатаҕын чуолкайдык дакаастаан дьоҥҥо тириэрдэр. Сири-дойдуну, дьону, айылҕаны таҥара айбыта диэн этии сымыйа, таҥараны аһара улаатыннаран диктатураны үөскэтэ сатааһыны сахалар билиммэттэр. 
Айылҕа бэйэтэ киһини харыстыыр, ыарахан кэмнэригэр көмөлөһөр, күүс эбэн биэрэр. Оҕолору ордук харыстыыр. Айылҕа көмөлөһөн мумматах оҕолор кэпсээннэриттэн билиэххэ сөп.
Отоннуу сылдьан дьонун сүтэрэн баран көрдүү баран истэҕинэ киис кыыл сахалыы саҥаран тохтоппут уонна утуппут. Онтон аҕатын сирдээн аҕалан булларбытын Харысхал Татаринов. “Дьикти көрсүһүү” диэн кэпсээнигэр суруйар. (22,36).
Үлэлээн, кэлэн-баран сылайбыт оҕоҕо эбэтэ түүлүгэр киирэн көрө-харайа, аһаабыт остуолун хомуйа сылдьара көстүбүтэ “Эбэбин көрбүтүм” диэн кэпсээҥҥэ суруллар. Ийэ түүлгэ киирэн көстүүтэ доруобуйаны көрүнэ сылдьар кэм кэлбитин биллэрэр.
Саха дьоно айылҕаны ханнык да таҥара айбатаҕын билэн өс хоһооно оҥорон туһана сылдьаллар. “Сири ким да төрөппөтөҕө, сир бүттүүммүт сирэ” диэн өс хоһооно сири ким да айбатаҕын чуолкайдаан биэрэр. (23,80).
Онон киһи айылҕа иһигэр чахчы сылдьарын, олоҕун олорорун түүйэр диэн тыл биллэрэр.

ТЫЫННААХ БУОЛУУ уонна ӨЛҮҮ УРАТЫЛАРА

Элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” куһаҕан сабыдыалынан билигин тыыннаах уонна өлбүт киһи өйдөрүн-санааларын уратыларын буккуйа сатааһын баран эрэр. Сахалар кут-сүр уонна түүлү тойоннуур үөрэхтэрэ өлбүт киһи кутун санаата үчүгэйтэн куһаҕаҥҥа уларыйбыта түүлгэ көстүүтэ биллэрдик уларыйарыттан тутулуктааҕын быһаарыыта бу боппуруоһу чуолкайдыыр кыахтанна.
Өлбүт киһи түүлгэ ыксаабыт эбэтэр куһаҕан көрүҥнээх көһүннэҕинэ ханнык эрэ соһуччу быһыы мэһэйи үөскэтиэн эбэтэр баҕа санаа туолуута харгыстаныан сөп. 
Өй-санаа үөрэҕэ тыыннаах уонна өлбүт киһи өйө-санаата туох уратылаахтарын табатык быһааран туһаннаҕына эрэ табыллар. 
Орто дойдуга, сиргэ олорор уонна салгынынан тыынар киһи тыыннаах диэн ааттанар. Тыыныы диэн эт-сиин тыыннаах буоларын туһугар оҥорор тутаах үлэтэ буолар. 
Тыын диэн салгыны тыынан тыыннаах буолууну биллэрэр тыл суолтата улахан. Киһи тыынар салгына сиргэ эрэ баар. Тыыныы киһи айылҕаны кытта биир сүрүн тутулуга буолар. Айылҕа салгынын тыымматаҕына киһи 7 мүнүүтэнэн өлөр диэн быһаараллар. 
Салгыны кытта киһи кислороду тыынан иһигэр киллэрэр. Киһи этэ-сиинэ кислорода суох тыыннаах сылдьыбат. Кислорода элбэх салгыны сахалар “Ыраас салгын” диэн ааттыыллар. Салгын кислорода тыҥаҕа киирэн хааны толорон биэриигэ туттуллар. Хаан кислороду эт-сиин бары килиэткэлэригэр тириэрдэр. 
Айылҕаҕа тыынар-тыыннаахтар диэн ураты көрүҥ ааттанар. Бары салгыны тыыналлар. Киһи эмиэ салгыны тыынарынан бары тыынар-тыыннаахтарга холбуу киирсэр. Тыыннаах диэн эт-сиин тыыннааҕын, салгыны тыынарын биллэрэр сүрүн бэлиэтэ буолар.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугун быһаарар этиигэ киһи эмиэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр: 
1. Эт-сиин. Эт-сиин киһи сүрүн, тутаах чааһа. Тыыныы, тыыннаах буолуу эт-сиин сүрүн тутулуга, уратыта буолар.
2. Өй-санаа. Өй-санаа үс; буор, ийэ, салгын куттарга уонна сүр диэҥҥэ арахсар. Киһи этэ-сиинэ өллөҕүнэ өйө-санаата ыһыллан, туспа барар, ураты, айыыны үөскэтэр өттүлэрэ айыы буолан Үөһээ дойдуга уһуннук сылдьыахтарын сөп.
Тыыннаах киһи диэн эттээх-сииннээх уонна үс куттара сүрүн күүһүнэн хам тутуллан бииргэ сырыттахтарына эрэ киһи диэн ааттанар. Ол аата бу икки өрүттэр; эт-сиин уонна өй-санаа холбоһон, бииргэ тутуллан сырыттахтарына эрэ киһи буолан сылдьыы кыаллар. Өйө-санаата суох эбэтэр киһи таһымыгар улаханнык тиийбэтэ билиннэҕинэ эт-сиин сүөһү диэн ааттанар. 
Тулуур төһө улахан да өй-санаа эттэн-сиинтэн тутулуга улаатар. Өй-санаа көтөн, буккуллан, баайыллан хаалыыта эттэн-сиинтэн арахса сылдьыбытын биллэрэр. Тулуура улахан, өһөс киһи өйө хаһан да көтө охсон, буккуллан, баайыллан хаалбат. Бу быһаарыыны арыгыны элбэхтик иһэн итирии уонна түөһэйии диэн өй-санаа уларыйыылара бааллара бигэргэтэр.
Бары тыынар-тыыннаахтар; кыыллар, көтөрдөр өйдөрө-санаалара икки кукка; буор уонна ийэ кукка арахсаллар. Итилэргэ салгын кут диэн кыайан сайдыбат. Киһи атын тыынар-тыыннаахтартан биллэр уонна улахан уратытынан салгын кута сайдан, өйө-санаата түргэнник эбиллэрэ, саҥаны айан айыыны оҥороро буолар. 
Салгын кут сайдыыта киһи буолууну ситиһиигэ тириэрдэн оҥорор быһыы, майгы тупсуутугар тириэрдэн, билигин үчүгэй киһи буолуу таһыма ситиһиллэн эрэр.
Киһи өйө-санаата сайдан тугу оҥороро, оҥорор быһыыларыттан быһаччы тутулуктааҕынан үс куттара баһылаан иһэллэр. Ол иһин сахалар киһи өйө-санаата үс кукка арахсаллар диэн этэллэр. Бу үс кут арахсыытын өйгө-санааҕа дьайыыны оҥорор үөрэх, үгэс уонна үөрүйэх диэн тыллар бааллара өссө чуолкайдаан, чиҥэтэн биллэрэр.
Киһи өлүүтэ этэ-сиинэ өлүүтүнэн, тыынара тохтооһунунан быһаарыллар. “Тыын быстыыта”, “Тыын тахсыыта” киһи өлүүтүгэр тириэрдэр. Ол аата өлүү диэн эт-сиин туруга тосту уларыйыытын, олох олорон бүтүүтүн быһаарар өйдөбүл буолар.
Эт-сиин өлүүтэ өйгө-санааҕа ураты дьайыылаах. Үс куттара эттэн-сиинтэн эньиэргийэ ылаллара тохтууруттан, туспа бараллар, аны уларыйбат турукка киирэллэр. Өй-санаа бу уларыйыытын сахалар айыы буолуу диэн аттыыллар.
Айыы буолуу киһи оҥорбут быһыыларын уратыларын тутуһан, икки өрүттэнэр, икки аҥы арахсар:
1. Үчүгэйи оҥоруу – үрүҥ айыы диэн ааттанар уонна кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ, үөрэтэргэ туттуллар кыахтанар.
2. Куһаҕаны оҥоруу – хара айыы диэн ааттанар уонна умнуллууга, хаалыыга аналланар.
Дьоҥҥо туһалаах, барыһы киллэрэр саҥаны айыыны оҥоруу үрүҥ айыы диэн ааттанар, хайҕанар. Үрүҥ айыыны оҥоруу олус үлэлээх, уһун кэмҥэ оҥоруллар, элбэх билиини эрэйэр уустук үлэ буолар. Үрүҥ айыы төһө туһата улаатар да соччонон уһуннук оҥоруллар. Дьоҥҥо туһалаах үрүҥ айыыны оҥоруу биир эмэ киһиэхэ кыаллар.
Дьон бары кэриэтэ үрүҥ айыыны оҥоро сатыыллар эрээри, олоро табыллыбакка, сатаммакка хааланнар куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр. Ону тэҥэ дьон бэйэлэрэ сыыһа-халты туттунаннар, тиэтэйэннэр, ыксааннар табыллыаҕы да куһаҕаҥҥа кубулутар уратылаахтар. Ол иһин киһи оҥорор куһаҕан быһыылара аҕыйыыллара уустук, айыыны оҥоруу элбээтэҕинэ эбиллэн иһэр уратылаахтар. Ол барыта куһаҕаны оҥоруу чэпчэкититтэн, судургутуттан ордук улахан тутулуктаах.
Киһи өллөҕүнэ үгэскэ, үөрүйэххэ кубулуйбут өйдөрө-санаалара айыы буолан ордон хаалаллар. Киһи үйэтигэр элбэх үчүгэйи оҥордоҕуна, ол оҥорбуттарын үрүҥ айыы оҥороннор кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ, үөрэтэргэ туһаналлар.
Киһи тыыннааҕар элбэх туһалаах, үчүгэй айыылары оҥорон, ол айыылара үрүҥ айыы ааттанан кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ, үөрэтэргэ туттуллуохтарын баҕараллар. 
Киһи соруйан эбэтэр, сыыһа туттунан оҥорбут куһаҕан быһыыларын хара айыы диэн ааттаан умналлар, хааллараллар. Ол иһин киһи өллөҕүнэ туох үчүгэйи оҥорбутун эрэ ахтан, эдэрдэргэ тириэрдэн үрүҥ айыы оҥороллор. “Киһи үчүгэйэ өллөҕүнэ эрэ тахсар” диэн этии киһи үчүгэйи эрэ оҥорбутун ахтары, умнубаты, үрүҥ айыы оҥорору быһаарар. 
Киһи үс кутуттан ураты майгы диэн сүртэн тутулуктаах өссө киэҥ өйдөөх-санаалаах. Майгы диэн өй-санаа киһи тугу оҥороругар быһаччы кыттыспатыттан куттартан биллэр уратыланар, оҥорор быһыыларга быһаччы дьайыыта суохтар. Үөрүйэххэ кубулуйа илик майгы уратылара киһи өллөҕүнэ ыһыллан, симэлийэн, солбуллан суох буолан иһэллэр.
Православнай таҥара дьиэтэ сахалар кут-сүр үөрэхтэрин быһаарыыларын, үс куту үс төгүллээн атаарыыны билигин да тутуһа, толоро сылдьар. Бу быһаарыы чуолкай дакаастабылынан өлбүт киһи ахтыыта үс төгүллээн, хатылаан оҥоруллара буолар.
Өлбүт киһини үс төгүллээн ахтыы, атаарыы бу кэмнэргэ оҥоруллар:
1. Үһүс хонугар көмөллөр уонна салгын кутун атаараллар.
2. Тохсус хонугар ийэ кутун ахтыы, атаарыы оҥоруллар.
3. Түөрт уонус хонугар буор кутун ахтыллар, атаарыллар.
Бу ахтыылар, атаарыылар уочаратынан кэлэн ааһалларын дириҥэтэн ырытыыбытын атын ыстатыйаларга салгыы аҕалыахпыт.
Нууччалар православнай таҥаралара билигин биир “душа” диэн өй-санаа баарын эрэ билинэр эрээри, былыргы кэмнэргэ сахалар таҥара үөрэхтэрин билэллэрин уонна ону олоххо билигин да тутуһа сылдьалларын өлбүт киһини үс төгүллээн, куттарынан тус-туспа арааран атаараллара биллэрэр. Итини тэҥэ, кинилэр киһи куттарын үс төгүллээн атаарыыны тутуһаллара сахалыы өй-санаа, кут-сүр үөрэҕэ табатын дакаастабыла буолар.
Киһи өйүн-санаатын, куттарын маннык тус-туспа арааран атаарыы сахалар кут-сүр үөрэхтэрин халбаҥнаабакка тутуһуу, куттар үөскүүр уратыларын билэн атаартааһын буолар. Арҕааҥҥы дойдулартан эргийэн кэлбит Христос итэҕэлин ылыммыт православнай таҥара үөрэҕэр киһи өйүн-санаатын үс кукка араарыы суох буолбут эрээри, өлбүт киһини үс төгүллээн атаарыы туома ордон хаалбыт.
Өлбүт киһи туох эмэ куһаҕаны оҥорбуттаах буоллаҕына, ону умнан, хаалларан кэбиһэллэр, букатын ахтыбаттарыттан бу куһаҕан быһыы умнуллар. Бу анаан-минээн оҥоруллар быһыы киһи оҥорбут куһаҕан быһыыларын умуннаран аҕыйатарга, хаалларарга аналланар уонна “Куһаҕаны ахтыбаттар” диэн этиинэн билигин тутуһулла сылдьар. Куһаҕан быһыылары умнан хааллардахха үчүгэй быһыылар элбиир кыахтара улаатарын туһаныллар.
“Киһи өллөҕүнэ үтүөтэ биллэр” диэн өс хоһооно киһи өлбүтүн кэннэ үйэтин тухары туох үчүгэйи оҥорбутун бэлиэтээн ахталларын биллэрэр. Киһи оҥорбут үчүгэй быһыыларын ахтыы, бу быһыылары үрүҥ айыы оҥорууга, умнубакка кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныыга аналланар.
Онон хас биирдии сааһырбыт киһи эт-сиин уонна өй-санаа бу курдук уларыйыыларын билэн, тутуһа сылдьара эрэйиллэр.

ҮҺҮС ХОНУГАР АТААРЫЫ

Сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн бары тыынар-тыыннаахтартан киһиэхэ эрэ салгын кута сайдар. Салгын кут үөрэҕи түргэнник ылынарынан киһи өйө-санаата түргэнник сайдар, билиини ылынар, саҥаны айыылары оҥорор кыахтанар. 
Ай диэн тыл салгын кут саҥаны айыыны оҥорор үлэтин быһаарар. Санаа элбэх үлэтэ, ырытара, сыымайдыыра айар, арыйар, айымньы диэн тылларынан этиллэр. Бары тыынар-тыыннаахтартан киһиэхэ эрэ салгын кута сайдарыттан саҥаны, урут суоҕу, биллибэти, саҥаны айыыны оҥорон олоҕун тупсаран, үлэни сайыннаран иһэр. Ол иһин аан маҥнай саныыбыт, санаабытыгар ырытан көрөбүт, тылбытынан этэн, кумааҕыга суруйан өссө тупсарабыт, онтон илэтигэр оҥорон таһаардахпытына үчүгэй, киһилии быһыы буолар кыахтанар.
Ай диэн өй-санаа үлэтин быһаарар тылга “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн айыы диэн киһи оҥорор быһыытын биллэрэр тыл үөскүүр. Киһи оҥорор быһыыта үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларынан, бу айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх.
Үөрэх, билии диэн тыллар өй-санаа, салгын кут сайдыыны ситиһиитин биллэрэллэр. Үөрэҕи хос-хос хатылаатахха билии үөскүүр, умнуллара биллэрдик аҕыйыыр, туһаны аҕалар кэмэ кэлэр. Кинигэттэн ааҕан үөрэҕи ылыныы билиини иҥэринии буолар.
Киһи кыаҕа араас. Санаата эмиэ элбэх өрүттээх. Олоро кыайан  толороруттан көрөн икки аҥы арахсаллар:
1. Баҕа санаа.
2. Ыра санаа.
Баҕа санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан, күүһүнэн кыайан толорор, оҥорон таһаарар санаалара ааттаналлар. Бу санаалар быстах уонна киһилии санаалар диэн икки аҥы арахсаллар.
Ыра санаа диэн сахалар киһи хаһан да толорбот, санаатын аралдьытынар эрэ араас санааларын ааттыыллар. Араас буолар-буолбат ыра санааларга ыллара сылдьар киһи туһалааҕы, олоххо туттуллары оҥорор кыаҕа аҕыйыыр. Ол иһин аһара элбэх ыра санааларга ыллара сылдьыы киһи быһыыта буолбатах.
“Дьадаҥы киһи остуоруйаһыт” диэн өс хоһооно кыаҕа аҕыйаҕыттан, олоҕор тугу эмэ туһалааҕы ситиһэрэ кыаллыбат киһи ыра санаатыгар ону-маны оҥорон көрө сатыыра элбэҕин биллэрэр. Дьадаҥы киһи бэйэтин албыннанар, сымыйа, оҥорон көрөр ыра санаалара аһара элбиир уратыларын өс хоһооно арыйан биһиэхэ тириэрдэр. 
Христианскай таҥара дьиэтэ элбэх дьадаҥы дьону албыннаары Ырай диэн ыра санаа дойдутун анаан-минээн олохтообут. Дьадаҥы дьон, ол дойдуга өллөхтөрүнэ тиийэн, баҕа санааларын дьэ толорон көҥүллүк олороллор диэн быһаччы албынныыллар. Сахалар ыра санаа диэн үөрэхтэриттэн ылан Ырай диэни үөскэтэн дьадаҥылары, үлэһиттэри албыҥҥа киллэрэллэр. 
Салгын кут ыра санааларын көстүүлэрэ элбэхтэ хатыланан үгэскэ кубулуйдахтарына киһиэхэ Ырай диэн ааттанар албын дойдуну бу баар курдук көрдөрөллөр. Ыараханнык ыалдьан өлө сыһан баран үс хонук иһинэн өйдөнөн кэлбит дьон бэйэлэрин баҕа санааларын чахчы баарын курдук көрбүттэрин кэпсииллэрэ ону дакаастыыр. 
Салгын кут түүллэрэ киһиэхэ хантан эрэ туораттан көрүү курдук көстөллөр. Ханна эрэ соһуччу тиийэн хаалбыт курдук сананар, ону-маны көрөр, бэйэтэ туга да баара биллибэт. Маннык түүллэр хас киһи араас, ураты баҕа санааларыттан тутулуктара улаханыттан таба тойонноноллоро үксүгэр кыаллыбат.
Киһи санаатыгар оҥорон көрбүтүн, айбытын илэтигэр оҥорон таһаардаҕына, ханнык эрэ быһыыга кубулуттаҕына, ким да оҥорон көрө илик быһыыта буоллаҕына биирдэ айыы буолан тахсар. Ай диэн тылбытыгар “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ, бу тыл быһыыга кубулуйарыттан куһаҕан өрүтэ элбиирин биллэрэр.
Олоххо, дьоҥҥо туһалаах айыыны оҥоруу биир эмэ табыллар. Киһи олоххо туһаны аҕалар, үлэни сайыннарар биир эмэ саҥаны айыыны оҥорон олоҕу иннин, сайдыы диэки хамсатар, сыҕарытар.
Олоҕун устата киһи элбэх араас айыылары оҥоруон сөп. Олортон үгүстэрэ кыайан табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаҥҥа кубулуйаллар, куһаҕаны элбэтэллэр. Ону тэҥэ, киһи ыксыырыыттан, тиэтэйэриттэн бэйэтэ сыыһа-халты туттунан, үчүгэй да буолуон сөптөөҕү куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһиэн сөп. Ол иһин киһи оҥорор элбэх саҥаны айыыларыттан биир эмэ туһаны оҥорон, олоххо туттуллар кыахтанар. Ол иһин айыы диэн тыл куһаҕана элбэҕин “ыы” диэн ытааһын сыһыарыылааҕа биллэрэ сылдьар. Саха тылын үөскэппит ойууннар, үрүҥ айыылар бу тыл суолтатын быһаарыыга сыыспатахтара итинник дакаастанар.
Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ, олоҕор таба туһана үөрэнэ илигинэн саҥаны айыыны оҥороро ордук элбэхтик сыыһа-халты буолан тахсаллар. Сахалар ол иһин оҕону онно-манна түбэһиэ, сыыһа-халты туттунуо диэн харыстааннар, сэрэтэннэр “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэллэр.
Киһи уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, ол аата айыыны оҥороругар олус улаханнык сэрэниэхтээҕин, элбэҕи билиэхтээҕин сахалар ирдииллэр. Бу ирдэбиллэрин “Кэс тыл” диэн айыыны оҥорууга аналлаах үөрэхтэригэр киллэрбиттэр. (9,110).
Салгын кут өйө-санаата диэн өссө үгэскэ кубулуйа илик үөрэхтэр, билиилэр ааттаналлар. Ол иһин өлбүт киһи салгын кута бастакынан, үс хонугунан ыһыллар, үрэллэр.
Өлбүт киһи өйө-санаата куттара ыһылланнар, айыы буолан Үөһээ дойдуга баралларын сахалар билэллэр. Үөһээ дойду өйө-санаата ыраас, куһаҕан санаалар онно тиийбэттэрин туһугар, өлөөччү киһи өйө-санаата куһаҕан санааларыттан ыраастанара эрэйиллэр. Ол иһин сахалар таҥаралара “Айыы этиитэ” диэн үгэһи толорор.
Өлөөрү сытар киһи оҥорбут хара айыыларын этэн, куһаҕан санааларыттан ыраастанан баран өйө-санаата анараа дойдуга барарын өй-санаа, таҥара үөрэҕэ ирдиир. Ол курдук киһи куһаҕан санаалардаах өлөн хааллаҕына, өйө-санаата куһаҕан санааларын тардыһыыларынан кыайан ыһыллан хаалбакка, үөр буолан аймахтарын эрэйдиэн сөп.
Өлбүт киһини үс хоннорон баран көмүү олус былыргы кэмнэртэн олохсуйбут. Үс хонукка өлбүт курдук буолан баран өйдөнөн кэлбит дьон бааллар. Ол иһин үс хонук кэтэһиннэрии диэн ааттанар уонна куруук туттулла сылдьар. Үс хонук иһинэн өйдөнөн кэлбит дьон өйдөрө-санаалара ханан да уларыйан хаалбакка үтүөрэллэрэ, олоххо төннөллөрө биллэр.
“Өлбүт киһи аһыыта үс хонуктаах” диэн өс хоһооно өлбүт киһини үс хонук устата ахталлара, аһыйаллара элбэҕин биллэрэр. Үс хонугунан киһини көмөн кэбистэхтэринэ, тэйсии улаатан ахтыы, аһыйыы аҕыйыырын өс хоһооно бэлиэтиир. (2,176).
Эт-сиин үс хонуктан уһаатаҕына сытыйар, сыт тахсан барар. Ол иһин үс хонуктан уһаппакка эрэ көмөллөр. Ону тэҥэ үс хонукка киһи салгын кута көтөр, өйө-санаата ыһыллар. Үс хонук иһинэн өлбөккө өйдөнөн кэлбит дьон бааллара, онтон атыттар толору өйдөммөттөрө, өй-санаа, салгын кут үс хонук кэнниттэн ыһыллалларын биллэрэр.
Өлбүт киһини көмүүгэ, атаарыыга бары аймахтара, билэр дьоно, бииргэ үөрэммиттэрэ, үлэлээбиттэрэ сылдьаллар.
Онон үс хонук кэнниттэн өлбүт киһи көмүллэр уонна салгын кута үрэллэн ыһылларыттан атаарыы, ахтыы оҥоруллар.

ТОХСУС ХОНУГАР АТААРЫЫ

Ийэ кут диэн киһи өйүн-санаатын төрүт кута. Бу өй-санаа оҕо кыра эрдэҕиттэн үгэстэртэн хомуллан үөскүүрүттэн төрүт кут диэн ааттанар. Оҕо аан маҥнай билбит үгэстэринэн ийэтин көмөтүнэн иитиллэриттэн ийэ кут диэн ааттаммыт уонна оҕо өйө-санаата сайдарыгар ийэ ылар улахан оруолун биллэрэр. Ол иһин ийэ кут иитиллэр диэн бэлэм билиилэринэн толорулларын этэллэр.
Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, ийэ кута тугу саҥаны билбититтэн, көрөн соһуйбутуттан үөскээн үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар мунньуллан иһэр. Ийэ кут маннык үөскээһинин сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ эрэ табатык быһаарар.
Сахалар оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэрин билэллэриттэн “Хара харахтаахха көрдөрбөккө” улаатыннараллар этэ. Ол аата оҕо иитиитин бэйэлэрэ эрэ оҥороллор, үчүгэй диир быһыыларын элбэхтик оҥотторон үчүгэй үгэстэнэрин ситиһэллэр. Үчүгэй үгэстэрдээх киһи үчүгэй быһыылары элбэҕи оҥорор кыахтанарын туһаналлар.
Киһи үйэтин тухары билбит үөрэҕэ, билиитэ өссө дириҥээтэҕинэ, хатыланнаҕына үгэскэ кубулуйан иһэр. Дириҥ билии диэн үгэскэ кубулуйбут билиилэр ааттаналлар. Үгэстэр өссө үөрэх, билии хос-хос хатыланыытыттан эмиэ үөскээн эбии мунньуллаллар. Ол иһин киһи сааһыран истэҕинэ үгэстэрэ эбиллэн иһэллэр. 
Үгэскэ кубулуйбут билии умнуллубат буолар. Кырдьыбыт киһи оҕо, эдэр эрдэҕинээҕитин букатын умнубакка өйдүү сылдьара, ол билиилэрэ үгэскэ кубулуйбуттарын биллэрэр. 
Санаа үгэскэ кубулуйдаҕына, уларыйдаҕына эрэ киһини табатык хамсатар кыахтанар. Быччыҥнары үгэс буолбут өй-санаа хамсатар кыахтанан үөрүйэх буолбут хамсаныылары үөскэтэр. 
Тоҕус хонугунан киһи ийэ кута, өйө-санаата, үгэстэрэ үрэллэн, ыһыллаллар.  Биир эмэ, үөрүйэххэ кубулуйбут ордон хаалыан сөп. Өй-санаа бу үрэллиитин кэмэ баара экстрасенстар сүппүт киһини хаартысканан көрөн билиилэринэн чуолкайданар. Хаартысканан көрөн киһи өлбүтүн дуу, тыыннааҕын дуу быһаарыы тоҕус хоммутун кэннэ биирдэ биллэр, хаартыска көрүҥэр уларыйыы тахсар диэн этэллэр.
Сиэркилэҕэ аһара элбэхтик көрүннэххэ киһи көрүҥэ онно иҥэн, олорон хаалар диэн өйдөбүл баар. Эт-сиин өлбүтүн кут билбэтиттэн, мээнэ көрдүү сылдьан сиэркилэҕэ иҥэн хаалбыт көрүҥүн көрөн онно хаалан хаалыан, үөр буолуон, бу ыалы аймыан сөп.
Киһи өлбүтүн кэннэ 9 хонуга туолуор, ол аата ийэ кута үрэллиэр, барыар диэри сиэркилэни хара таҥаһынан сабыы үгэһэ ити быһаарыыга олохсуйар.
Өлбүт киһи ийэ кута этиттэн-сииниттэн арахсан туспа, Үөһээ дойдуга барарын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарара аныгы науканан дакаастанан эрэр чахчы буолар. “Коллективное бессозна-тельное” диэн З.Фрейд арыйбыт дьон өйө-санаата мунньуллар сирэ баарын бары билинэн эрэллэр.
Сахалар Үөһээ дойду диэн ааттыыр өлбүт дьон өйдөрө-санаалара айыы буолан мунньуллар сирэ баарын былыргыттан, олоҥхо кэмиттэн ыла билэллэр. Былыргы кэмнэргэ ол эбэтэр анараа дойду диэн ааттыыллара. Ойууннар кыыран өй-санаа уларыйбыт туругар киирэн, Үөһээ дойдуга тахсан, онно олорор барыны-бары билэр араас айыылартан манньа биэрэн, ыйыталаһан туох баҕарбыттарын барытын билэллэр эбит.
Түүлгэ киһи үгэс буолбут өйдөрүн-санааларын илэ курдук көрөр. Бу уратыны өссө чуолкайдаан биэрдэххэ түүлгэ үгэстэр, ол аата бу көстөр бэлиэҕэ иҥмит өйдөбүллэр көстөллөр. Ол иһин түүллэр бэлиэлэринэн, онно иҥмит өйдөбүллэринэн тойонноноллоро син элбэхтик табыллар. (1,19).
Туох эмэ бэлиэ түгэн, аһара куттаныы, уолуйуу биирдэ көстөөт да үгэһи үөскэтэллэрэ, түүлгэ киирэн көстөллөрө биллэр. “Түүлгэ киирэн хаалыа” диэн төрөппүттэр кыра оҕолорго куһаҕан көстүүлэри көрдөрбөккө кыһаналлар. 
Үгэстэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар эмиэ сөп түбэһэн икки аҥы арахсаллар:
1. Үтүө, үчүгэй, олоххо туһаны аҕалар үгэстэр.
2. Киһини куһаҕаҥҥа тириэрдиэхтэрин сөптөөх үгэстэр. 
Баҕа санаа диэн киһи олоҕун сирдьитэ. Киһиэхэ үчүгэй баҕа санаалар бааллара хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Үчүгэй баҕа санаалары үгэс оҥостуу таҥараны үөскэтэр. Олохсуйбут үгэстэртэн таҥаралар үөскүүллэр. Үчүгэй үгэстэрдээх киһи таҥаралаах киһи, олоҕор ситиһэ сатыыр сыаллардаах буоларыттан киһи быһыытын, сиэри тутуһар кыаҕа улаатар. 
Үгэс буолбут өйдөр-санаалар киһи ийэ кутун үөскэтэллэр. Өлүү диэн киһи этэ-сиинэ өлөр, хаалар, көмүллэр. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата, ийэ кута, үгэстэрэ ыһыллан Үөһээ дойдуга тахсан айыы буолан сылдьаллар. Манна ханнык айыы; үрүҥ, үчүгэй дуу эбэтэр хара, куһаҕан айыы буолаллара киһи үйэтин устата оҥорбут быһыылара хайдахтарыттан эрэ тутулуктанар.
Айыылар диэн өлбүт, биһиги иннибитинэ олорон ааспыт дьон өйдөрө-санаалара, оҥорбут ураты быһыылара, айыылара үгэс буолан сылдьаллара ааттанар. Айыылар икки аҥы арахсалларыттан билигин тыыннаах, баар дьоҥҥо туһалыылларынан үрүҥ айыылар ааттаналлар, онтон хара, куһаҕан айыылар умнуллар аналлаахтар. 
Дьон бары өллөхтөрүнэ үрүҥ айыы буолан кэлэр көлүөнэлэригэр туһалыахтарын баҕараллар. Ол барыта олохторун устата оҥорбут быһыыларыттан тутулуктанарын билиэхтэрэ этэ. Киһи үйэтин тухары элбэх үчүгэйи оҥорбутун ахтаннар, кэпсээннэр, оҥорбут быһыыларын кэлэр көлүөнэлэргэ анаан үрүҥ айыы оҥороллор. 
Киһи үтүө, үчүгэй үгэстэрин үрүҥ айыы диэн ааттаан кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ, үөрэтэргэ анаан туһаныы сир үрдүгэр үчүгэй быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр. Өлбүт киһи өйүн-санаатын үрүҥ айыы оҥоруу нууччалар “святой” диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр.
Өлбүт киһи куһаҕан үгэстэрин умналлар, ахтыбаттар, ол иһин хаалан хаалар. “Айыы этиитэ” диэн үгэс киһи куһаҕан санааларын кимиэхэ эмэ этэн Орто дойдуга хаалларарын үөскэтэр, ол иһин  Үөһээ дойду өйө-санаата ыраас, куһаҕан үгэстэрэ суох буолалларыгар аналланар. Үөһээ дойду өйө-санаата, өлбүт дьон көстүүлэрэ, дьоҥҥо түүллэригэр киирэн ийэ куттарын салайыан сөбүттэн үчүгэй үгэстэр онно мунньуллаллара туһатын улаатыннарар.
Өлбүт киһини атаарыы тохсус хонугар аймахтара уонна үчүгэйдик билэр табаарыстара сылдьаннар оҥорбут үчүгэй быһыыларын ахтан ааһаллар, үрүҥ айыы оҥороллор. 
Онон киһи өлбүтүн тохсус хонугар атаарыы диэн туспа барар, ыһыллар, Үөһээ дойдуга тахсар ийэ кутун атаарыы ааттанар.

ТҮӨРТ УОНУС ХОНУГАР АТААРЫЫ

Буор кут диэн киһи хас биирдии быччыҥнарыгар иҥэн сылдьар өй-санаа ааттанар. Киһи бу өйө-санаата аҥардас хамсаныылартан эрэ үөскүүр буолбатах. Өй-санаа, үгэс элбэхтэ хатыланан, эти-сиини үөрүйэххэ кубулуттаҕына буор кукка эмиэ уларыйар. 
Араас тыастар дьайыылара киһиэхэ олус былыргыттан иҥэн сылдьаллар. Ол курдук тааһы кыһыйар, кычыгырыыр тыаһы элбэх киһи тулуйан истибэт, куйахата кычыгыланар. Бу олус былыргы, таастан туттар сэби аалан оҥорор кэмтэн ыла үөскээбит үгэс үөрүйэххэ уларыйан, билигин да дьоҥҥо буор кут буолан иҥэн сылдьара тулуйан истибэти үөскэтэр.
Буор кут киһи этин-сиинин уларытарыттан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин сахалар билэллэр. Генофондаларыгар, ол аата эттэрин-сииннэрин тутулугар элбэх мутациялаах омуктар – олус былыргы омуктара быһаарыллан тахсар.
Сахалар айылҕаттан тутулуктара улаханын билинэллэр, “Киһи – Айылҕа оҕото” диэн этэллэр. Бу этии айылҕа киһини бэйэтин айбытын билинэр этии буолар уонна таҥараны аһара улаатыннаран айылҕаны, киһини айбыта диэн этии таһы-быһа сымыйатын дакаастыыр. Тыл үөрэхтээхтэрэ биир таҥараны үөскэтэ сатыыллара сахалары быһаччы албыннааһын буолар.
Саха итэҕэлигэр түөрт уон ахсаан суолтата улахан. Түөрт уон ахсаан сахаларга былыргыттан, нууччалар кэлиэхтэрин инниттэн туттулларын бултаммыт түүлээҕи 40-нуу гына холбуу баайан улахан баайыы оҥороллоруттан биллэр. “Сорок сороков соболей” диэн дьаһаах хомуйар сурукка элбэхтик суруллубут. 
Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн 40 хонугунан өлбүт киһи буор кута үрэллэн ыһыллар. Бу кэм устата өлбүт киһи буор кута кини урут сылдьыбыт сирдэринэн көҥүл сылдьар, билэр дьонун батыһар эбит. Ол иһин бу 40 хонук устата өлбүт киһи чугас аймахтара олус сэрэхтээхтик сылдьаллара эрэйиллэр. Манна ордук элбэх киһилээх үөрүүнү-көтүүнү оҥорботу тэҥэ, булка, айылҕаҕа сылдьыы хаарчахтарын сахалар билэн тутуһаллар. 
Л.П.Лиханов кэргэнэ сүрэҕэ ыалдьан соһуччу өлбүтэ. Кырдьаҕас киһини сиэр быһыытынан көммүттэрэ. Сотору кэминэн Л.П.Лиханов сэттэ уон сааһын туолар үөрүүлээх үбүлүөйэ тиийэн кэлбитэ. Киниэхэ Саха сирин үтүөлээх тутааччытын үрдүк аатын иҥэрбиттэрэ. Аймахтара мустан кэргэнин өлбүтэ түөрт уон хонуга ааһа илигинэ дьону ыҥыран бырааһынньык, бэлиэтээһин оҥорбуттара.
Сылтан эрэ ордук этэҥҥэ сылдьан баран Л.П.Лиханов сүрэҕэ ыалдьара биллибитэ, эмтэнэ сатаабыта, онтон ытын күүлэйдэтэ сылдьан охтон хаалан өлбүтэ. 
Биир аймахтар ийэлэрэ өлбүтүн 40 хонуга туола илигинэ куоракка оҥоробут диэн ааттаан эрдэттэн былааннаабыт сыбаайбаларын кэмин уларыппакка оҥорбуттар. Сыбаайба этэҥҥэ ааспыт.
Ийэлэрэ өлбүтүн 40 хонуга биир түүнүнэн туола илигинэ саалана, кустуу барбыт уолаттара, аймахтара аймалҕаҥҥа түбэспиттэр. Биир киһилэрэ сааҕа дэҥнэнэн, атаҕын хорук тымыра быстан суорума суолламмыт. Итириктэригэр уонна соһуйбуттарыгар тэптэрэн кыайан бэрэбээскилии, хаанын тохтото охсубатахтар. Киһилэрэ хаана баран өлбүт. Уолуйан хаалбакка өрүһүйэ, бэрэбээскилии сатаабыттара буоллар өрүһүйүөхтэрин сөп эбит.
Сахалар олохторун үөрэҕэр өлбүттээхтэр; чугас аймахтара эбэтэр, буорун үлэтигэр үлэлээбиттэр “кирдээхтэр” диэн ааттаналлар. Бу дьон 40 хонук устата эбэтэр саҥа ый тахсыар диэри бултууллара, балыктыыллара көҥүллэммэт, бобуллар. Булт ханнан, бултаппат буолан хаалар диэн ааттыыллар.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр сахалар олохторун үөрэҕин итэҕэйбэт дьон элбээбиттэриттэн тыа, күөллэрин бултара ханнан, бултаппат буолан хаалара элбээтэ. Бу кэм иһигэр өлбүт киһи буор кута аймахтарын батыһан тиийэн булду куттаан, үргүтэн кэбиһэрин иһин ити бобууну олохтообуттар.
Түөрт уон хонугунан киһи буор кута үрэллэн ыһыллар. Үөрүйэхтэрэ үрэллэн ыһыллаллар, айыыны үөскэтэр ураты үөрүйэхтэр эрэ ордон хаалан Үөһээ дойдуга сылдьалларын айыы буолуу диэн ааттыылар.
Өй-санаа бу ыһыллан бүтэр кэмин бэлиэтээн киһи өлбүтэ түөрт уон хонугар атаарыы аһылык тэрийэллэр. Үчүгэйи оҥорбутун чопчу бэлиэтээн, ахтан үрүҥ айыы оҥороллор, кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ, үөрэтэргэ аныыллар. 
Өлбүт киһи түөрт уон хонуктаах атаарыытыгар чугас аймахтара сылдьаллар. Бу кэм устата киһи үөрүйэх буолбут өйө-санаата буор кута үрэллэн ыһыллар. Буор кут үгүс өттө киһи уҥуоҕар хаалар.
Аймахтыылар бэйэ-бэйэлэриттэн чугас, кэккэлэһэ да, көмүл-лүөхтэрин баҕараллар, ону көмөөччүлэр кыахтара баарынан толоро сатыыллар. Бу быһаарыы аймахтыылар буор куттарын тардыһыы-тынан быһаарыллара оруннаах. 
Саҥа сири арыйан киһини көмнөххө атын киһи өлүүтэ тахсыа диэн сэрэнэллэр. Ону тэҥэ, киһи өлбүтүн кэнниттэн үс сыл иһинэн аймаҕа киһи өллөҕүнэ “Батыста”, эбэтэр “Илдьэ барда” диэн этэллэр. Бу быһаарыы киһи өлбүтүн кэнниттэн араас сиэрэ-туома үс сылынан оҥоруллан, толоруллан бүтэллэрин биллэрэр. 
Киһи өлбүтэ биир сылын туолуутугар ахтыы оҥороллор, уҥуоҕар сылдьаллар, пааматынньыгын, уҥуоҕун оҥоруутун кэпсэтэллэр. Өлбүт киһи уҥуоҕун бары оҥоруутун; пааматынньыгын, күрүөтүн үс сыл иһинэн уһун үйэлээхтик турар гына оҥорон бүтэрэллэр.
Сахалар киһини атаарыы үһүс сылын бэстилиэнэй атаарыы диэн ааттыыллар. Аймахтар мустаннар уҥуоҕун оҥоруутун көрөллөр, үчүгэй быһыылары оҥорбутун ахтан ааһаллар. Бу кэнниттэн улахан наадата суох уҥуоҕар тахса сылдьыбаттар, буор кутун үргүппэттэр, аймаабаттар, өлбүт киһи айыы буолбут өйүн-санаатын кытта түүллэринэн хаһан баҕарар сибээстэһэ сылдьалларын билэллэр.
Онон өлбүт киһи буор кутун атаарыы түөрт уон хонуктаах атаарыыта диэн ааттанар.

САХАЛАР АЙЫЫ АЙМАХТАРА

Сахалар былыргы кэпсээннэригэр уонна олоҥхолоругар айыы аймахтарынан ааттаналларын элбэхтик истэбит. 
Аймах диэн тылы сахалыы кылгас тылдьыкка: “Биллэр биир төрүттээх дьон, оннук дьон уруулуу сыһыаннара”,- диэн  быһаараллар. Айыы аймахтарабыт диэн этинии сахалар былыргы төрүттэрин үөрэхтэрин, үлэлэрин-хамнастарын, дьон-норуот туһугар тугу оҥорбуттарын умнубаттарын, кинилэр оҥорбут дьыалаларын салҕааччыларын билинэллэрин илэ бааччы биллэрэр. 
Тыыннаах киһи айыы буолбат. Айыы аймаҕа эрэ буолар. Айыы аймахтарынан ааттанар саха дьоно бэйэлэрэ айыы буолбатахтарын билинэллэр. Ол иһин бэйэлэрин айыы аймахтарынан ааттаналлар. Ол аата былыргы төрүттэрэ, сорохтор эһэлэрэ, эбэлэрэ эбэтэр төрөппүттэрэ өлөн өйдөрө-санаалара үрүҥ айыы буолан Yөһээ дойдуга сылдьаллар, онтон тыыннаахтар былыргы төрүттэрин, төрөппүттэрин үөрэхтэрин, өйдөрүн-санааларын салҕаан илдьэн иһэллэрин билинэллэр.
Айыы хаан аймахтара, айыы аймахтара диэн этиниилэр саха дьону¬гар элбэхтик иһиллэллэр. Бу этиниилэр саха дьоно өбүгэлэрин саҥаны арыйар, тупсарар, сайыннарар дьыалаларын салҕаан иһээччилэрин биллэрэр. Саха дьоно айыы аймахтара диэн ааттаныылара аан маҥнай тимири уһаарыыны уонна уһаныыны баһылааннар элбэх саҥаны арыйыылары, айыыны оҥорбуттарыттан төрүөттээх буолуон сөп. Ол курдук бу саҥаны айыылар дьон олохторугар улахан хамсааһыннары таһаарбыттарын, тимир сэрии сэбин туһанан хууннар Европаны барытын кэриэтэ сэриилээн баһылаабыттарын остуоруйа чахчылара бигэргэтэллэр. 
Айыы аймахтара диэн ааттаныы бэйэ айыы буолбатаҕын бигэргэтэр. Бу этии хайа баҕарар киһи ханнык эрэ аймаҕа, төрөппүтэ, эһэтэ, эбэтэ өлөннөр өйдөрө-санаалара айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьалларын биллэрэр. Итини тэҥэ, киһи бэйэтэ, хаһан эрэ  өллөҕүнэ эмиэ айыы буолуохтааҕын эрдэттэн сэрэтэр, өйүн-санаатын бэлэмниир. Киһи хаһан даҕаны өлөрүттэн кыайан куоппат. “Киһи биирдэ өлөр” диэн этэллэр. Ол иһин хаһан эрэ син-биир өйө-санаата айыы буолара хаалан хаалбат. Ол иһин айыы аймаҕабын диэн этинии олоххо киирэр уларыйыылары биллэрэр.
Тыыннаах, бэйэтэ Орто дойдуга олорор киһини “айыы буол” диэн этии, онно ыҥыра сатааһын олус улахан сыыһа. Тыл үөрэхтээхтэрэ сахалыы өй-санаа үөрэҕин букатын билбэттэрин биллэрэр. “Өйүҥ көтөн Үөһээ дойдуга таҕыстын, бэйэҥ өл” диэн кыраабыкка тэҥнэһэр олус куһаҕан быһыы буолар. Саха тыла олус былыргы тутулуктарын сүтэрбэккэ эрэ сылдьар соҕотох тыл буолар. Ол иһин саха тылын уларыта сатаабакка бэйэтинэн туттар ордук буолара быһаарыллар.
Төрөппүт өйө-санаата, кута өлбүтүн да кэннэ оҕолорун көрө-истэ, харыстыы сылдьарын кут-сүр уонна түүл үөрэхтэрэ дакаастыыллар. Төрөппүт түүлгэ көстөр көрүҥэ ханнык быһыы-майгы оҕотун иннигэр кэтэһэрин биллэрэр. Күүстээх куттаах-сүрдээх аймах киһи кута үрүҥ айыы буолан бары аймахтарын көрө-истэ сылдьарын сахалар  билэннэр туһаналлар, көмө көрдөөн санааларын бөҕөргөтөллөр.
Айыылар Yөһээ дойдуга олороллор. Yөһээ дойду диэн тугун биһиги “Түүл - Үөһээ дойду өйө-санаата” диэн үлэбититтэн булуохха сөп. (24,29). Бу боппуруоска ханнык да мөккүөр тахсыбат. Былыр үйэтинээҕитэ өлөн да хаалбыт дьону киһи түүлүгэр хаһан баҕарар, өссө тупсаран эттэххэ, халлаан уларыйаары гыннар эрэ көрөр. Өлбүт дьон куттара, ол аата айыылар Yөһээ дойдуга сылдьалларын сахалар былыр-былыргыттан билэллэр. 
Орто дойдуга киһи, дьон олороллор, онтон айыылар олох туспа Yөһээ дойдуга сылдьаллар. Тыыннаах киһи айыы буолара ол иһин хайдах да табыллыбат. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата Yөһээ дойдуга көттөҕүнэ туспа баран, бэйэтин уратытынан араарыллан айыы буолар. Бу айыы буолбут өй-санаа, куттар Орто дойду дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар түүллэригэр киирэн көстөн араас көрүҥнээхтик дьайыахтарын сөп.
Сахалар бэйэлэрин айыы аймахтарынан ааҕыналлар. Бары олоҥхолоругар, былыргы кэпсээннэригэр үөһээ айыылартан төрүттээхтэрин, тутулуктаахтарын куруук ахталлар. Сахалар айыылар аймахтара буолалларынан олус киэн тутталлар. Ол аата саха дьоно өлбүт дьоннорун кэриэстэрин, баҕа санааларын толороллорунан киэн тутталлар, кинилэри ытыктыылларын биллэрэллэр, үөрэхтэрин, үгэстэрин, тылларын салҕаан илдьэ иһэллэр.
Былыргы кэпсээннэргэ айыылар Орто дойду дьонугар өй-санаа уган көмөлөспүттэрин туһунан элбэхтик ахтыллар. Биллэр көмөнү ылбыт дьон бары түүллэригэр Аан дойду иччитин кырдьаҕас эмээхсини эбэтэр оҕонньору, Байанайы көрсөн сүбэ-ама ылбыттарын уонна ол сүбэлэрэ көмөлөспүттэрин, олохторугар туһалаабыттарын кэпсииллэр. Киһи түүлүгэр төрөппүтүн көрдөҕүнэ, кини көстөр көрүҥүттэн ханнык быһыылар буолаары туралларын эндэппэккэ эрэ билэр.
Киһи өйө-санаата Yөһээ дойду өйүн-санаатын кытта куруук сибээстэһэ, тутулла сылдьар. Саха дьоно ити тутулугу былыргыттан билэннэр айыылартан тутулуктаахпыт дииллэр. Өлбүт аҕаҥ түүлгэр киирэн кыыһырар, сөбүлээбэт буоллаҕына, ханнык эрэ санааҕын уурбут дьыалаҥ табыллыа суоҕа, үлэҕэр мэһэйдэр үөскүөхтэрэ диэн түүл үөрэҕэ этэр. Онтон өлбүт ийэҥ көрө-харайа сылдьара доруобуйаны көрүнэ сылдьарга ыҥырар. Айыылары кытта сибээс диэн түүлүнэн сибээстэһиини, тутулугу этиллэр.
“Үөһээттэн көнтөстөөхпүт” диэн этинии киһи Үөһээ дойду өйүттэн-санаатыттан олус улахан тутулуктааҕын биллэрэр. Көнтөс диэн аты тутан, хам баайан сылдьарга аналлаах бөҕө быа ааттанар. Ол иһин сахалар үөһээттэн тутулуктара кытаанаҕын билинэллэр.
Кэлин кэмҥэ Россия дьонун өйдөрө-са¬наалара мөлтөөһүнэ оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр ийэ кутун өйүн-санаатын ииппэт, үөрэппэт буолууттан тутулуктаах. Оонньото эрэ сырытыннараннар ийэ кутун ииппэккэ аһаран кэбиһэллэр. Былыр-гылар этэллэринэн омук эстээри гыннаҕына, мөлтөөтөҕүнэ эбэтэр уларыйан саҥалыы үөскүүр кэмэ кэллэҕинэ, оҕолорун атаахтык иитэн итинник ыарахан балаһыанньаҕа киирэрин “Эстэн эрэр ыал сүөһүтэ харсыһыылаах” диэн өс хоһооно оҥорон сэрэтэллэр.
Саха ойууннара киһи түһээн инникини өтө көрөн билэрин былыргыт¬тан билэллэрэ уонна олору таба тойонноон сөптөөхтүк туһаналла¬ра. Ойуунтан ханнык баҕарар киһи кэлэн: “Миэхэ инникибин төлкөлөөн кулу”,- диэн көрдөстөҕүнэ утуйан туран баран тугу түһээбитин тойон¬ноон, киниэхэ бэйэтигэр кэпсээн биэрэр эбит. Маннык түһээн билбитин ойуун түстэтэр киһиэхэ кэпсээтэҕинэ атын дьоҥҥо биллэримээр диэн сэрэтэрэ үһү.
Yөһээттэн, айыылартан көмөнү ылыыга сурукка киирбит, ол аата чуолкай буолбут быһыылары холобур быһыытынан аҕалыахпыт.
Өй үлэтинэн үлэлии сылдьар дьон кыайан арыйбакка өр муҥнана сылдьар үлэлэригэр түһээн бэлэм эппиэти ылбыттара биллэр. Маннык бэлэм эппиэти ылан Д.Менделеев оҥоро сылдьар периодическай табли¬цатын бүппүт көрүҥүн көрөн үтүгүннэрэн оҥорбут. Археолог Генрих Шлиман улахан арыйыыны оҥоруон иннинэ хас да төгүллээн хатыланар түүллэри көрбүт уонна ол түүллэрин көстүүлэрин саҥаны арыйыытыгар туһаммыт. Эмиэ итинник арыйыыны Г.Гилпрехт түһээн көрөн оҥорбута чуолкайдык суруллубут. Кини түһээн көрөн былыргы суруктаах туой таблица сороҕун булбут уонна өссө түүлүгэр көстүбүт жрец киһи киниэхэ, бу таблица суругун ааҕан биэрбит. (25,32).
Түүлгэ сүдү көрүҥнээх маҕан баттахтаах оҕонньор саҥа атаҕар турбут оҕону саҥарарга үөрэтэр. Оҕото уоһун төгүрүччү тута-тута: “Yү”,- диэн саҥара сатыыр. Оҕонньор: “Оҕону саҥа саҥаран эрдэҕинэ сахалыы үөрэтиллэр”,- диэн этэр. Ийэлэр хайдах саҥарда үөрэтэллэр да оҕо оннук саҥарар. Саха тыла дьахталлартан тутулуга улахан.
Ити курдук өйүн-санаатын, билиитин барытын түмэн дьоннорго туһалаах үлэни оҥорор киһиэхэ түүл илэ аҕалан көрдөрөн көмөлөспүт уонна сорох алдьархайга түбэһээри гыммыт киһини сэрэппит түбэлтэлэрэ элбэхтэр. 
Олус былыргы кэмнэргэ өлбүт үөрэхтээх дьон өйдөрө-санаалара, салгын куттара Үөһээ дойдуга эрэ ордон хаалан уһуннук сылдьыахтарын сөп. Үөһээ дойду өйө-санаата ордубут дьон өйдөрүгэр түүл буолан киирэн, кинилэри сайдыы, үөрэҕи-билиини баһылааһын диэки сир¬диэҕин, олохторун оҥостоллоругар, саҥаны арыйалларыгар өй уган биэрэн көмөлөһүөҕүн сөп.
Билигин түүлү үөрэтээччилэр билинэллэринэн элбэх саҥаны арыйыы¬ларга түүллэр көрдөрөн биэрэн туһалаабыттар. Түүллэригэр көрөн ба¬ран саҥаны арыйыыларыгар туһаммыт дьон сурукка киллэрэннэр, ити көстүүлэр дьиҥнээхтик дакаастаммыттарынан ааҕыллыахтарын сөп курдуктар. Ити барыта түүл илэ көрдөрөн биэриитэ диэн ааттанар уонна сахалыы Үөһээ дойду өйө-санаата киириитэ диэн ааттаныан сөп.
Онон тыыннаах киһи айыы буолбат, өллөҕүнэ өйө-санаата Үөһээ дойдуга көттөҕүнэ биирдэ айыы буолар. Тыл үөрэхтээхтэрэ тыыннаах киһини айыы буолууга ыҥыра сатыыллара олус улахан сыыһа.

ОЛОХ УУСТУГА

Аан дойдуга туох барыта кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, саҥанан солбуллан иһэллэрин туох да кыайан тохтоппот. Сайын кэнниттэн кыһын син-биир кэлэр. Итии уонна тымныы хардары-таары дьайан эти-сиини дьарыктыыр, эрчийэр аналлаахтар.
Сахаларга “Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар” диэн өс хоһооно баар. Бу өс хоһооно эт-сиин мөлтүүрүн, сылайарын, кэмигэр сынньанара, онтон солбуллара тиийэн кэлэрин биллэрэр. 
Биир киһи олоҕун уһуна биир үйэнэн ааҕыллар. Биир үйэ диэн сүүс сыл ааттанар. Киһи олоҕо биир үйэнэн бүтэр, онтон кэлэр көлүөнэлэрэ хаалан сир үрдүгэр олох салҕанара ситиһиллэн иһэр. 
Аҥардас дьон холбоһон, ыалы үөскэтэн оҕолору төрөтөн иитэн, үөрэтэн улаатыннараллар. Ахсааннара элбээн истэҕинэ аҕа, ийэ уустарыгар арахсаннар үгүс аймахтары үөскэтэллэр. 
Элбэх араас аймахтар холбоһууларыттан биир омук үөскүүр. Олох сайдан истэҕинэ омук дьоно атын омуктардыын эйэлээхтик бииргэ олорор кэмнэрэ кэлиэн сөп. Бииргэ олорор омуктар хардары-таары ыал буолууларыттан бааһынайдара үксээн көрүҥнүүн маарыннаан, икки омук тылын, өйүн-санаатын үөрэтэн билэн, баһылаан саҥарар тыллара холбоһон, буккуллан иһэллэр.
Кырдьаҕас омуктар икки ардыларыгар саҥа омук үөскээн, сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэриттэн икки аҥы ыгыталаан бардаҕына хамсааһыннар үөскүүллэр. Бу хамсааһын эмиэ айылҕа кэмэ кэллэҕинэ уларыйарын курдук омуктарга уларыйыыны киллэрэр.
Сахалар омук үйэтин уһунун быһаарар этиилэринэн “Омук 9 үйэнэн уларыйар” диэн баара биллэр. Бу быһаарыыны тутуһан биһиги сайдыыны үс түһүмэххэ араарыахпыт:
1. Омук саҥалыы үөскээһинэ. Атын омуктуун бииргэ олоруу, холбоһуу кэмэ. 300 сыл курдук кэми ылар.
2. Сайдыы, күүһүрүү кэмэ. 300 сыллар усталарыгар омук бэйэтин билинэр, кыайыылары ситиһэр, атыттартан уратытын билинэр. 
3. Омук мөлтөөһүнүн кэмэ. Атыттарга баһыттаран барыы, үрэллии кэмэ. 300 сыл устата сыыйа кэлэн иһиэн сөп. 
Омук үйэтин уһунун киэҥник биллэр омук үйэтигэр тэҥнээн, холобурдаан көрүү чуолкай дакаастабыл буолар. 
1237 сыллаахтан монголларга кыаттаран саҥалыы үөскээһиннэрэ саҕаламмыт нууччалар 1537 сыллаахтан сайдан, күүһүрэн, бэйэлэрин билинэн, кыайыылары ситиһэн бараннар, 1900 сыллаахтан мөлтөөн, араас уларыйыыларга түбэһэн 22-с үйэҕэ уларыйар, симэлийэр кэмнэригэр киирэн олороллор. Бу кэмҥэ өй-санаа буккуллуута бара турар, араас уларыйыылар киирэн иһэллэр. Бу быһаарыы табатын кэнники үйэлэргэ нуучча омук олоҕор, үлэтигэр маннык уларыйыылар киирбиттэрэ дакаастыыр:
1. Омук дьонун ахсааннара аҕыйаан барыыта.
2. Үлэ оҥорон таһаарыыта мөлтөөһүнэ.
3. Омук дьонугар биир тылы булуу кыаллыбат кэмэ кэлиитэ, тус-туспа барыы өйө-санаата сайдыыта.
Бу уларыйыылары дириҥник ырыттахпытына:
1. Кырдьыбыт омук ахсаана эбиллибэт буолар. Эт-сиин мөлтөөн иһиитэ кырдьыбыт омук дьонун оҕолоро үгүстүк кыыс оҕолор буолалларын үөскэтэн дьахталлара элбээн хаалыыларыгар тириэрдэр. Онно эбии дьахталларын атын тула олорор омуктар кэргэн ылаллара элбээһиниттэн омук дьоно өссө аҕыйыыллар.
Омук мөлтүүр, ахсаана аҕыйыыр, ол иһин эстэр, симэлийэр куттала улааттаҕына бэйэтин көмүскэнэ сатаан “Улуу омук” буоларга дьулуһар санаата улаатар. Бу дьулуһуу аан маҥнай атыттартан тугунан эмэ “үчүгэй” буола сатааһынтан саҕаланар. “Үчүгэй” буолуу өйө-санаата аһара барыыта атыттар куһаҕаннарын үөскэттэҕинэ, утарыта туруу улаатан барар. Манна өйдөһүү кыайан тахсыбатаҕына улахан сэрии күөдьүйэн тахсара кэлиэн сөп.
Нууччалар ахсааннара хас сыл аайы аҕыйаан иһэрэ биллибитэ ыраатта. Кэккэлэһэ олорор кыра омуктар дьоннорун эбинэннэр аҕыйаабыттарын өссө толорунар курдуктара, билигин олохтоохтор сайдыылара түргэтээн кыаллыбат кэмэ кэллэ.
Омук бэйэтин улуутук, атыттартан үрдүктүк сананыыта улаатыыта атын омуктардыын холбоһон, хааннарын тупсарыыларын суох оҥорон эттэрин-сииннэрин мөлтөтөрүттэн ахсааннара аҕыйыыр.
2. Омук дьонун эттэрэ-сииннэрэ, буор куттара мөлтөөһүнэ, ыалдьаллара элбээһинэ үлэлэрэ-хамнастара быста мөлтөөһүнүгэр тириэрдэр, кыайа-хото үлэлиир-хамсыыр дьон аҕыйыыллар. 
Буор кут диэн диэн эт-сиин хамсаныылары оҥорор кыаҕа, күүһэ ааттанар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьахталлар көҥүллэринэн эргэ барыылара олохсуйан дьон буор куттара дьадаҥылар буор куттарынан буккуллан үлэни-хамнаһы кыайбат буолуу сайдыбыта.
Нуучча омук спортсменнара тустуу курдук күүстээх спорт көрүҥэр мөлтөөһүннэрэ буор кут буккуллуутуттан быһаччы тутулуктаах. Тиийбэт буолбут күүһү-уоҕу допины туһанан үрдэтэ сатааһыннара тутуллан 2020 сыллаах олимпиадаҕа былаахтаах киирэллэрин тохтоппуттара, ити мөлтөөһүнтэн тутулуктаах.
3. Биир тылы булуммат буолуу үөскээһинин саба тута сатааһын биир киһи салайар былааһа сайдыытын үөскэтэр. Россия билигин конституцияны уларытан диктатураҕа киирэн эрэр, арай салайар былааһы ким ылара биллибэт. 
Быстах дьыалалары тэрийэн дьон санаатын бэйэ диэки тарда сатааһын оҥорулла турар. Кырыымы Украинаттан былдьаан ылыы быстах үөрүүтэ ааспыта ыраатта. Сиирийэттэн кыайыыны-хотууну  аҕалыахпыт диэн санаа улахан сыыһалардааҕа билиннэ.
Өй-санаа биллибэт курдук тутулуктардаах. Үс сүүстэн тахса сыллар усталарыгар Россияны салайбыт Романовтар династиялара арыгыны бобууттан эстиитэ түргэтээбитэ, онтон сэбиэскэй былаас эмиэ ону бобууттан эстибитэ, билигин даҕаны арыгыны бобуу оҥорулла турар. 
“Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ этэр. Дьон санаата хайа диэки салаллар даҕаны дойду олоҕо ол диэки халыйан барар.
Айылҕаҕа туох барыта ханнык эрэ кээмэйин аһара бардаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйан хааларын сахалар билэн “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этэллэр. Аһара үөрүү, алларастааһын сотору кэминэн ытааһыҥҥа кубулуйан хаалара элбэх. Ол иһин “Аһара үөрүмэ, аны ытыырыҥ кэлээрэй” диэн сэрэтэр этии үөскээбитэ икки өрүттээх буолуу хаһан баҕарар туттулла сылдьарын биллэрэр. 
Олоххо уустугу, кэмэ кэллэҕинэ саҥа омук үөскээн, ахсааннара эбиллэн иһэрэ үөскэтэр. Омуктар уһун кэмҥэ, үйэлэргэ эйэлээхтик бииргэ олордохторуна, икки ардыларыгар бааһынайдар үөскээн, ахсааннара биллэрдик элбээн, кырдьаҕас омуктары икки аҥы үтүрүйтэлээн, сирдэриттэн үүрэн, сыҕарытан бараллар. Саҥа омук үөскээн кырдьаҕастары үтүрүйэн барарын сахаларга сиртэн тутулуктанан үөскээбит үөхсэр тыллар бааллара биллэрэр:
- Сиргидэх диэн атын омук киһитигэр эргэ тахсыбыт дьахтары үөҕэр тыл. Бу тыл олорор сири былдьаһыыттан атааннаһыы, үтүрүссүү тахсарыттан үөскээбит.
- Сирэҕэс диэн дьахтары үөхсэр тыл. Бу тыл хайаҕас диэн тылы кытта бииргэ туттулуннаҕына табатык өйдөнөрө үөскүүр. 
Сирэр диэн тыл сир ирэр диэн тыллартан үөскээбит. Хоту сиргэ олохтоох дьоҥҥо ирбэт тоҥноох сирдэрэ ириитэ, бадараан, бырыы буолан сиҥнэн түһүүтэ саамай куһаҕаны, улахан эрэйи, көһүүнү үөскэтэриттэн сирэр диэн тыл быһаччы тутулуктаах.
Саха омуга олус уһун үйэлээх. Омук үйэтин устата үөскээбит сайдыы уонна мөлтөөһүн кэмнэрин биллэрэр өс хоһоонноро элбэхтэр.
“Уол оҕо биир күн ат уорҕатыгар, онтон атын күн ат өрөҕөтүгэр буолан ылар” диэн өс хоһооно куһаҕан кэмнэр аастахтарына, үчүгэй кэмнэр тиийэн кэлэллэрин биллэрэр. 
“Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат, арыы үрдүгэр уу дагдайбат” диэн өс хоһооно олоххо кырдьык хаһан баҕарар кыайарын, кэмэ кэллэҕинэ балар солбуйсан биэрэллэрин чуолкай холобуру ылан дакаастыыр. (1,61).
“Олох олоруу ыраас хонууну туорааһын буолбатах” диэн өс хоһооно олох ыараханын, элбэх очурдааҕын-чочурдааҕын биллэрэн киһи тулуурун, өсөһүн улаатыннарар аналлаах. (2,149).
Олох сайдыыта, экономика күүһүрүүтэ дьон өйдөрүн-санааларын, тулуурдарын сымнатан, оҕону атаахтатан, маанылаан иитиигэ тириэрдэринэн өй-санаа төннүүтүн үөскэтэрэ, атын үлэни-хамнаһы кыайар, оҕолорун атаахтаппат омуктарга баһыттаран, үтүрүттэрэн барыыларыгар тириэрдэр.
Соҕуруу, сылаас дойдулар дьонноро өйдөрө-санаалара мөлтүүрэ, тулуурдара аҕыйыыра хоту сир ыарахан олохтоох дьонунааҕар эрдэлээн кэлэр. Аҕыйах көлүөнэлэринэн мөлтөөн-ахсаан барыылара саҕаланан эстиигэ, симэлийиигэ тиийэллэр.
Хотуттан, Саха сириттэн эрэ кэлбит дьон сайдыыны илдьэ кэлэр кыахтаналлар. Дьулуурдаах, тулуурдаах хоту дойду дьоно соҕуруу дойдулары сайыннараллара итинэн саҕаланар уонна Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ баарынан бигэргэтиллэр.
Омуктар икки ардыларыгар хамсааһын үөскээн иһэр. Олох уустуга диэн кэмэ кэллэҕинэ кырдьаҕас омуктар икки ардыларыгар саҥа омук үөскээн тахсан, ахсааннара эбиллэн, сир былдьаһан араас хамсааһыннары үөскэтэн иһэрэ ааттанар. 
Онон омук сайдыытыгар тулуурдаах, өһөс, үлэни-хамнаһы кыайар көрсүө, сэмэй дьон ордук улахан туһаны оҥороллор. Көрсүө, сэмэй, бары үлэни кыайар дьон саҥа омук үөскээһинигэр бастаан иһэр оруолу ылар кыахтаналлар.

ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА

1. Каженкин И.И. Түүлү тойоннооһун. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 112 с.

2. Саха өһүн хоһоонноро=Якутские пословицы и поговорки. – Якутск: Бичик, 2017. – 256 с.

3. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.

4. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2013. – 108 с.

5. “НТВ” передачата “Чудо техники”. 22.07.2018.

6. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.

7. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.
  
8. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

9. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2016. – 148 с.

10. Русско-якутский словарь под редакцией П.С.Афанасьева и Л.Н.Харитонова. Москва: Изд-во “Советская энциклопедия”, 1968.-  720 с.

11. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

12. И.К.Попов. Саха тылыгар көмө тылдьыт. Дьокуускай: Бичик, 2004. -  128 с.

13. Афанасьев, Петр Саввич. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 стр.

14. Э.К.Пекарский. Словарь якутского языка. Т. 1. Выпуски 1-4. Академия Наук СССР, 1958. - 642 с.

15.  Якутия. Хроника. Факты. События. 1612 - 1917 гг. Сост. А.А. Калашников. Якутск: Бичик, 2000.- 480 с.

16. Винокурова У.А. Сказ о народе саха. Якутск: Нац.кн.изд-во “Бичик”, 1994.- 144 с.

17. Попов Б.Н. Изменение семьи народов Якутии. Якутск: Министер¬ство образования Республики Саха (Якутия), 1994.- 140 с.
 
18. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.

19. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.
 
20. Умсуура. Соргу: дьолу, тапталы, ама буолууну, баайы-дуолу тардар дьикти ньымалар. – Дьокуускай: ОАО “Медиа-холдинг “Якутия”, 2013. – 148 с.

21. НТВ. Передача “Чудо техники”. 17.01.2016.
  
22. “Чолбон” сурунаал. 3 / 2018.

23.  Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.

24. Каженкин И.И. Түүл – Үөһээ дойду өйө-санаата. – Дьокуускай: Бичик, 2014. – 160 с.

25. Каженкин И.И. Сахаларга түүлү тойоннооһун. – Дьокуускай: Бичик, 2000. – 80 с. 

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Сырдык уонна хараҥа дьайыылара

Өй-санаа уратылара

Көрсүө, сэмэй буолуу

Киһи диэн, киһи буоллаҕа

Тулуур, өһөс

Саҥаны айыы

Айыы санаа уратыта

Айыы суола

Сахаларга “аньыы” диэн тыл суох

Соһуччу көстүүлэр

Көөчүк

Отох киһи

Атаах дьахтар

Сахалар ахсааннара эбиллэр

Баай уонна дьадаҥы

Дьадаҥы диэн буор кут ыарыыта

Идэ түһүүтэ

Ыча

Санааны көтөҕүү

Билии-көрүү

Үллэстии

Түүйэр

Тыыннаах буолуу уонна өлүү уратылара

Үһүс хонугар атаарыы

Тохсус хонугар атаарыы 

Түөрт уонус хонугар атаарыы

Сахалар айыы аймахтара

Олох уустуга

Туһаныллыбыт литература

Иһинээҕитэ

[[Категория: Ааптардар-К. Итэҕэл]]</text>
      <sha1>ly6chqq16vm12k3m0pwuhkkj07pmmtv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Ангелина Афанасьевна Кузьмина</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1795</id>
    <revision>
      <id>7269</id>
      <timestamp>2020-10-17T04:06:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ангелина Афанасьевна Кузьмина</username>
        <id>1641</id>
      </contributor>
      <comment>'мин суруналыыс уонна тылы чинчийээччи буолабын' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7269</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="87" sha1="gai44jscet56twxx4qd2jjj01azih46" xml:space="preserve">мин суруналыыс уонна тылы чинчийээччи буолабын</text>
      <sha1>gai44jscet56twxx4qd2jjj01azih46</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Билиҥҥи литература (Кузьмина Ангелина Афанасьевна)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1796</id>
    <revision>
      <id>7312</id>
      <parentid>7308</parentid>
      <timestamp>2021-01-08T10:49:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7312</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13535" sha1="dpdebykfog5hffd8imh5e3qzi9oxy05" xml:space="preserve">Билиҥҥи литература туһунан
	

Кэм-кэрдии ааһан истэҕин аайы, устуоруйаны анаарыы уларыйан иһэр. Бүгүн биһиги бэрэпиэссэр, филология билимин дуоктара Н.Н.Тобуруокабы литература билиҥҥитин туһунан кэпсэттибит.      
    
– Николай Николаевич, билигин суруйааччылары өйөөһүн, айымньыларын таһаарыы туһунан тугу этиэҥ этэй?

– «Ассоциация» диэн тэрилиннэ. Итинтэн сылтаан Сойуустар бииргэ эҥин үлэлиэхтэрин сөп этэ. Путин суруйааччылар бэйэлэрэ үлэлээн ииттиниэхтээхтэр диэн судаарыстыба өттүттэн өйүүрү кыккыраччы аккаастаата. Аан дойду уопутун киллэрдэ быһыылаах. Ол гынан, дьэ, ол төһө охсуулаах буолуоҕун кэм көрдөрүө. Литератуураҕа дьон өйүн-санаатын иитиигэ элбэх кылааты киллэрбит бөдөҥ суруйааччылары өйүөхтэрин сөп этэ. Ырыынак улаханнык оҕуста. Урут Пушкины, Лермонтовы, Горькайы мөлүйүөнүнэн таһаара олорбут буоллахтарына, билигин олох аҕыйах тыһыынча тахсар буолла. Ол оннугар ким төһө элбэх көрсүүлээҕин, өлөрсүү туһунан үпкэ-харчыга интэриэстээх суруйуулар атыыга барар буоланнар сыта байдылар.

– Эдэр суруйааччылар үлэлэрин хайдах сыаналыыгын?

- Дьэ, букатын саҥа киирбит суруйаачччылары ситиһэн кыайан аахпаппын. Оччотооҕуттан Сыроватскай, ити эһиги суруйбут Хара Лааҥкы диэн бэйиэттэри үчүгэйдэр диэн ааттыахха сөп. Онтон атыттар хоһоон рифматын, тутулун, ритмикэтин кыайбат буоллулар. Ити холобур, Тулааһынапка, Эллэйгэ баар курдук хоһооннор аны суохтар. Онно болҕомтолорун да уурбат буоллулар. Тиэмэни, уобараһы хайдах баҕар суруйуохха сөп. Оттон хоһоон диэн туспа пуормалаах, тутуллаах буолуохтаах. Суруйар, кинигэ таһаарар дьон элбэҕэ бэрт, ким харчылаах – ол кинигэлээх. Онтукалара букатын буор мөлтөхтөр. Ону барытын  батыһа сылдьан ааҕар, ырытар кыайтарбат.

–  Саха суруйааччыларыттан кими тумус туттаҕын?

– Тумус туттар суруйааччым Иван Гоголев буолар. Кини хоһоон тутулун сайыннарбыт суруйааччы. Киһи быһыытынан бэйиэт хараахтырдаах – сонно тута кыыһырар, сонно тута үөрэр киһи этэ. Аһаҕастык, хайдах баарынан. Олорон эрэн үлэлиир гына айар дьиэлээх этэ. Бэйэтэ ойуунумсуйар курдук улахан баҕайы эһэ баппаҕайын хатаран баран ыйаан турара. Сөп буола-буола араас силистэн-мутуктан ону-маны сөбүлээн чочуйар идэлээҕэ. Остуолугар мастан кыһан эриэн үөнү оҥорбут этэ. 
Биирдэ Покровскайга ойуурга тахсан сынньанан хаампыппытыгар «бэрт үчүгэй мутук сытарын ылбакка хааллым, чэ, бэйи, кэлин өйдөөн кэлэн ылар инибин» диэбитин өйдүүбүн. Айылҕаҕа туох эрэ көстүү баарын кыраҕытык көрөр эбит этэ. Ойуун итэҕэлин сүрдээҕин ылынара уонна бэйэтигэр баар курдук сананара. Дьиҥэр, оччотооҕуга «Хара кыталыгар» Кыһалҕа дьону сымыйанан албыннаан ойуунумсуйабын диэн билинэр уонна ойуунуттан аккаастанар курдук суруйдаҕа дии. Тыла-өһө күүстээх, сахалыы иччилээхтик суруйар киһи этэ. Бүлүүгэ сырыттаҕына, биир оҕонньор: «Бачча эдэр буолан бараҥҥын хайдах итинник сэттээх-сэлээннээх тылларынан суруйаҕын», – диэн ыйыппыт этэ. Чахчы кырдьаҕас ойуун тылын курдук сиэдэрэйдээн суруйууну олус табара. Кини курдук суруйар дьон билигин суох буоллулар…


- Бүөтүр Тобуруокап айымньыларын ырытыы хайдаҕый?


- Бүөтүр туһунан балайда ырыттылар. Наталья Бурцева диэн Уус Алдан гимназиятын учуутала өрдөөҕүтэ кинигэ таһаарбыта. Чинчийээччи Валентина Сивцева эмиэ кыттыһан, айар үлэтигэр хас да хомуурунньук таҕыста. Кини кыра кыыһын Саргылаана кэргэнэ Дмитрий Федосеевич Наумов улаханнык үлэлиир. «Тобуруокап көмүс күһүнэ» диэн Үөһээ Бүлүү Намыгар бэйээттэр түмсүүлэрин ыытар. Ол онно сыл аайы  дьон кэлиитэ элбээн иһэр, интэриэс үөскүүр. Кинини ырытыыга айымньыларын үс туома таҕыста. Сотору 4-с туомугар ыстатыйаларын хомуурунньуга тахсыахтаах. Ити өттүнэн киһиргээбэккэ эттэххэ, ырыаларын кырдьык, элбэҕи билэллэр. «Алаас ырыата» айымньыта сыанаҕа элбэхтик турда. Билиҥҥи суруйууларга сатира, фельетон эҥин суох буолла. 

- Суруйааччы архыыбын, айар ньыматын билиҥҥи кэмҥэ чинчийии таһымын туһунан санааҥ?


- Хас биирдии киһи бэйэтэ олоҕун туһунан арамаан суруйар кыахтаах. Онтон дьэ идэтийбит суруйааччы букатын бэйэтэ сылдьыбатах, билбэтэх, эйгэтин уустаан-ураннаан бу көрөн турар курдук суруйуута кыайтарбат. Оннооҕор Амма Аччыгыйыгар аҕыйах этэ. «Алдьархай» диэнэ туспа, уоннааҕытыгар кини бэйэтэ сылдьыбытын, көрбүтүн-билбитин суруйар буоллаҕа. Идэтийбит суруйуу диэн туспа таһым. Оннук суруйар дьон бэрт аҕыйахтар. 
	Саамай элбэхтик чинчийбит суруйааччым Эрилик Эристиин буолар. Ымпыгар-чымпыгар тиийэ кыайан үөрэтиллибэккэ турар суруйааччы хара баһаам. Чаҕылҕан туһунан суруйдум. Тулааһынап, Абаҕыыныскай туһунан букатын үүчүгэйдик сурулла илик. Оннук сиһилии үөрэтэр таһымҥа тахсыбатыбыт. Билигин өссө уустугурдаҕа буолуо. Суруйааччы үлэтин үөрэтэргэ кып-кыра даҕаны  суруктар улахан суолталаахтар. Оннук хаалларбыт суруйааччылар билигин букатын аҕыйаатылар.  Ол кинилэр нэһилиэстибэлэрин көрүү-харайыы мөлтөөтө. Уурастыырап, Амма Аччыгыйын, Болот Боотур да архыыбын ханна, хайдах харайбыттара биллибэт. 

- Устуоруйаны хаттаан көрүүнү кытта суруйааччы дьылҕатын, литератураны үөрэтии эмиэ уларыйар буолуохтаах.


- Баал Хабырыыс кэргэнэ Ольга Скупченко диэн этэ. Москубаҕа сылдьан, туох баар кумааҕыларын аҕалан биэрбитим. Тиийбит саха барыта киниэхэ сылдьар эбит. «Көннөрү киһи кэпсээнэ» диэн поэматыгар саха тылын учуутала эрэпириэссийэлэниитин туһунан суруйар. Чурапчылар көһөрүүлэрин ахтар. Чаҕылҕан, Тулааһынап эҥин буолан хас да буолан кыттыһан, АССР суруйааччыларын национальнай боппуруоска хамыыһыйатыгар Баһаарын «Три якутских реалиста» үлэтин утаран суруйан тураллар. Ол суруйбуттара үйэлээх саастарын тухары ыар баттал буолбута. Чаҕылҕан туһунан кинигэбэр таһаарбытым. Ылынааччы ылыныа. Өксөкүлээҕи өрө көтөҕөр наадатыгар бассабыыктары эрдэттэн утарбыт киһи курдук суруйаллар. Ол онтуката букатын онно суох. 1919 с. Сэбиэскэй былаас олоҕуруор диэри халчаак былааһын саҕана хамыһардыы сылдьыбыт киһи. Ону барытын кинилэр мэлдьэһэр аатыгар сылдьаллар. Тугу  да үлэлээбэтэҕэ, хааһына суотугар фольклору хомуйа сылдьыбыта диэн суруйаллара. Ону ким сөбүлүөй, историческай чахчы баар буоллаҕа. Бэл, 1918 с. бассабыыктар тутан олорон хаайбыттарын кытта мэлдьэһэллэр. Олохтоохтор көмөлөрүнэн хаайыттан күрээбит. Ол үрдүнэн сымыйанан мэлдьэһэн срууйбуттара. Ол суруйбуттарын  чөлүгэр түһэрдэҕим, оннугар оҥордоҕум дии. Өстөөх былааска хамыһаардаабытын иһин дьонҥо туох да куһаҕаны оҥорботох, аһынан-таҥаһынан хааччыйарга үлэлээбит киһи. Онон икки суол араас сыыһалаах көрүү баар этэ. Оччотооҕуга маннааҕы земство тойоно Күлүмнүүрүҥ бассабыыктары букатын бандьыыттарынан ааҕар тэрилтэ этэ. Г.В.Ксенофонтов эмиэ оннук көрүүлээҕэ. Арассыыйаны алдьатан сиэн эрэллэр, эһээри гынан эрэллэр диэн. Ол иһин кинилэр эрэпириэссийэлэммиттэрэ. Кинилэр санааларын хайдах утары барыаҕай. Кэлин 1924 с. дьэ, «Хаар муус дойду аармыйата» диэнигэр суруйар. Билинэллэрэ, ытыктыыллара бэрт буоллаҕа. Ойуунускайы үҥэр таҥарата буоллаҕа. Онон аан бастаан бассабыыктар кэлиилэрин утарбыт киһи. Өрө көтөҕө сатаан сымыйалыырга күһэллэр этилэр диибин даҕаны, оннук эбитэ дуу эбэтэр историческай чахчыны билиммэттэрэ бэрт эбитэ дуу. Ол эмиэ уустук боппуруос. 
Хайа да бэйэлээх киһи тымтыктанан көрбөт дьыалата. Дьиҥинэн, сиэр-майгы, омук үтүө үгэстэрин уустаан-ураннаан көрдөрөр уус тылынан итэҕэтиилээхтик суруйдахтарына, дьон ааҕыа этэ. Тумус туттар санаа, өйдөбүл суох. Уопсастыба туһугар үлэ аптарытыата түстэ.
                                    

[[категория:Тобуруокап Николай Николаевич]]	
[[категория:Саха литэрэтиирэтэ]]
[[категория:Кузьмина Ангелина Афанасьевна]]</text>
      <sha1>dpdebykfog5hffd8imh5e3qzi9oxy05</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Erokhin</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1797</id>
    <revision>
      <id>7276</id>
      <timestamp>2020-11-04T11:52:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Erokhin</username>
        <id>1645</id>
      </contributor>
      <comment>'{{#babel:|ru-n|en-3|la-2}}' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7276</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26" sha1="03sxbnz80jmfj5fffd33rkbkdffbbhv" xml:space="preserve">{{#babel:|ru-n|en-3|la-2}}</text>
      <sha1>03sxbnz80jmfj5fffd33rkbkdffbbhv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырытыы:Үлэ, үөрэх туһунан өс хоһооннор</title>
    <ns>1</ns>
    <id>1798</id>
    <revision>
      <id>7278</id>
      <timestamp>2020-11-16T15:41:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.245.135.207</ip>
      </contributor>
      <comment>'Арыы үрдүгэр уу дагдайбат, кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат.' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7278</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="107" sha1="shpa6u9n06bqsj6b54zcbi8sfcpegcd" xml:space="preserve">Арыы үрдүгэр уу дагдайбат, кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат.</text>
      <sha1>shpa6u9n06bqsj6b54zcbi8sfcpegcd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ырытыы:Өс хоһоонноро</title>
    <ns>1</ns>
    <id>1800</id>
    <revision>
      <id>7282</id>
      <parentid>7281</parentid>
      <timestamp>2020-11-16T16:01:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.245.135.207</ip>
      </contributor>
      <origin>7282</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51" sha1="a0x229hjeqgalbqli0r9fin08e23un0" xml:space="preserve">Килэгир харах, көҥдөй көҕүс.</text>
      <sha1>a0x229hjeqgalbqli0r9fin08e23un0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ойуку (Харитонов Павел Николаевич)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1801</id>
    <revision>
      <id>7314</id>
      <parentid>7313</parentid>
      <timestamp>2021-01-08T10:53:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7314</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="568" sha1="k32ekrl38at7mrjd3q7yhtkeggzapdm" xml:space="preserve">'''Ойуку (Харитонов Павел Николаевич)''' - саха норуодунай суруйааччыта.

* [[Суруйааччыга кэм тыына (Ойуку Ангелина Кузьминаҕа биэрбит интервьюта)]]

[[Категория:Саха норуодунай суруйааччылара]]
[[Категория:Суруйааччылар]]
[[Категория:Ааптардар-О]]
[[Категория:Бары ааптардар|Ойуку]]
[[Категория:Саха ааптардара|Ойуку]]</text>
      <sha1>k32ekrl38at7mrjd3q7yhtkeggzapdm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Pratyya Ghosh/WSign.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1802</id>
    <revision>
      <id>7290</id>
      <timestamp>2021-01-05T04:53:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by Pratyya Ghosh]])</comment>
      <origin>7290</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="187" sha1="dfkuzrfxb3fokiyj65jf5r4fqfl3qbp" xml:space="preserve">&lt;span style=&quot;font-family:Cambria&quot;&gt;'''[[User:Pratyya Ghosh|&lt;span style=&quot;color:#082567&quot;&gt;PratyyaG&lt;/span&gt;]]  ·  [[User talk:Pratyya Ghosh|&lt;span style=&quot;color:#224C98&quot;&gt;Talk&lt;/span&gt;]]''' &lt;/span&gt;</text>
      <sha1>dfkuzrfxb3fokiyj65jf5r4fqfl3qbp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Харитонов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1803</id>
    <redirect title="Ойуку (Харитонов Павел Николаевич)" />
    <revision>
      <id>7292</id>
      <timestamp>2021-01-08T10:10:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>HalanTul [[Харитонов]] сирэй аатын маннык [[Ойуку (Харитонов Павел Николаевич)]] уларыппыт</comment>
      <origin>7292</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83" sha1="f9xzzyjmgoq1ylaykvsw5vlj30xjgfw" xml:space="preserve">#утаарыы [[Ойуку (Харитонов Павел Николаевич)]]</text>
      <sha1>f9xzzyjmgoq1ylaykvsw5vlj30xjgfw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Суруйааччыга кэм тыына (Ойуку Ангелина Кузьминаҕа биэрбит интервьюта)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1804</id>
    <revision>
      <id>7322</id>
      <parentid>7305</parentid>
      <timestamp>2021-01-08T13:05:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна</username>
        <id>1656</id>
      </contributor>
      <origin>7322</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56998" sha1="ocv3m3xr7rcftcfwoofqu2qia17pm3z" xml:space="preserve">“Тыл айар муҥа, хомуһуннаах илбиһэ иҥмит киһитэ баар улахан дьарыкка ылларбыт, муҥҥа киирбит киһи... ол да эрээри тыл маастарын үөрэр үөрүүтэ муҥунааҕар элбэх, кинитээҕэр минньигэс”
Былатыан Ойуунускай


Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун суруйааччыта, бэйиэтэ, литература кириитигэ, П.А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Павел Николаевич Харитонов-Ойуку Өлүөнэ орто умнаһыгар тарҕаммыт нуучча бааһынайдарын, дьаамсыктар Саха сиригэр кэлэн олохсуйууларын, саха интэлигиэнсийэтин В.В. Никифоров-Күлүмнүүр, Г.В. Ксенофонтов олохторун, суруйааччы А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй атыыһыт-мэссэнээт С.П. Барашковы кытта доҕордоһуутун, Ксенофонтовтар дьиэ кэргэннэрин, сыылынайдар уустук дьылҕаларын туһунан биир ураты күүстээх “Хоболоох суол” историческай арамаанынан дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник биллэр. Арамааҥҥа хаарыан дьоммут норуот инникитин туһугар олохторун толук ууран туран, тыйыс диктатура утары туруортааһынын хаҕыс тыыныгар киирэн биэрбиттэрэ сонун хараҕынан арыллар, олоххо буолбут кырдьыктаахтык ойууланар. Онон кэнэҕискитин даҕаны саха көҥүл олоххо дьаныһыытын чаҕылхай туоһута буола туруоҕа. 

Дора Васильева бу арамааны анааран кинигэ суруйан иһэн, олохтон эмискэ барда. Онно маннык суруйан саҕалаан испит эбит: “Элбэх архыыбы, дьон ахтыыларын, олоҕу мындырдаан көрө сылдьан, ааспыт историческай кэми анааран “Хоболоох суол” диэн арамааны суруйарга Павел Харитонов бэрт улахан соругу туруоруммута. Норуот олоҕун уонна устуоруйатын, ааспыты, кырдьыгы төһө кыалларынан сурукка тиспитэ. Онто түөрт кинигэттэн таҥыллыбыт улахан историческай арамаан буолан кэлин барыбытыгар кэрэхсэннэҕэ...”.
Павел Николаевич Харитонов-Ойукуну көрсөн, ирэ-хоро сэһэргэстибит:

- Эн саха чулуу учуонайын Г.В. Ксенофонтов дьылҕатын сыныйан үөрэппит суруйааччы быһыытынан туох санаалааххын?

- Гаврил Васильевич Ксенофонтовы ханнык баҕарар уһулуччулаах дьону үөрэтэр курдук муҥурун булбаккын. Бүгүн арыйан аахтаххына саҥаны аахпыт курдук буолаҕын, сарсыныгар өссө эбии, күнтэн күн аайы арыллан иһэр.  Өссө сүрүн үлэлэриттэн ураты атын үлэлэрэ билигин да баттана сыталлар. Ол хаһан тахсара биллибэт. Дойду үрдүнэн араас экэнэмиичэскэй өттүнэн кириисис буолан, харчы суох диэн буолар. Урут эмиэ кыаллыбат этэ. Ити биһиги олохпутугар олус эрэйдиир. Дьиҥинэн, кини аата тиллээтин кытта саба түһэн үлэлээбиппит буоллар, төһөлөөх учуонайдаммыт, суруйааччыламмыт буолуо этибитиий?! Билигин сорох үлэлэрин кыайан аахпат буоллулар. Айаҥҥа сылдьан харандааһынан туох түбэһиэх хаһыат, кумааҕы кырамтата да буоллун бэлиэтэнэн, суруйан иһэр эбит. Сорох тыллары киһи аахпат гына бэйэтин күлүүс тылларынан суруйталыыр эбит. Ону эмиэ үөрэтиллиэхтээх. Оччотооҕуга бобуу диэн сүрдээх кытаанах буоллаҕа дии. Учуонайдар бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар эмиэ саҥа арыйыыларын наһаа нэлэччи ууран биэрбэттэр эбит быһыылаах. Ити холобур «Эллэй суруктаах этэ, ол суругун кэлэн иһэн Өлүөнэ турууктарын утары ууга ыыппыт, түһэрбит” диэн буолар. Ону санаан көрдөххө, “суруктар ити турууктарга бааллар” диэн этэн кэбиспит курдук. Кэлин элбэх суруктар көһүннүлэр. Оччотооҕуга кини өссө Сэбиэскэй былаас арыый сымнаһыар, тулуйумтуо эрдэҕинэ санаатын-оноотун суруйан, үлэлээн хаалбыт. Олох кытааппыттарын кэннэ бэйэтин санаатын таайтаран тиэрдэ сатаабыт курдук көрөбүн. Холобур, нуучча улуу бэйиэтин Пушкин “Алтан аттаах” диэн поэматын ырытар ээ. Ити үлүгэрдээх “Урааҥхай сахалар” иккис томугар үлэлээри баттата сылдьан, 1937 с. Москуба анныгар Дмитров куоракка тиийиэн аҕай иннинэ Иркутскай суруйааччыларыгар «Өрөбөлүүссүйэ алтан ата» диэн эмиэ ааттаан ааҕан биэрэр. “Пушкин ханнык баҕарар айымньытын ааҕарга бэйиэт көннөрү суруйбутун курдук ааҕымыахха наада, бэйэтэ күлүүс тыллардаах” диэн этэр. Символларынан суруйууну баһылаабытын, онон сирэйинэн эппэтэҕин, тыл араас дэгэтин биллэххэ, кистэлэҥин чопчу арыйарын чаҕылхайдык быһаарар. Сыыһа ырыталларын, бэл, Белинскэй кытта манна алҕаһаабыт диэн таайтарыылаахтык бэлиэтиир. Өскөтүн ол кэрчиги (Пушкин айымньыларын алдьархайдык цензуралыыр, быһан ылар этилэр) ылбатахтара буоллар, “Белинскэй итинник суруйуо суоҕа этэ” диир. Кырдьык, ол кэрчиктэри кэлиҥҥи таһаарыыларыга киллэрэн биэртэр эбит. Онон оччотооҕуга уһулуччулаах литературоведтар, кириитиктэр баалларын үлтү охсон кэбиһэр. Онно кини историк, бэлиитик, экэнэмиис, этнолог, юрист да курдук көрөр. Кини поэмата – баһа атах буолар, атаҕа бас буолар диэн түмүккэ кэлэр, тэҥнэбил бөҕөтүн аҕалар. Марксизм бу суолунан бардаҕына хобдох дьылҕаланар диэн Сэбиэскэй былааһы хаарыйар. Ол чахчы оннук да буолбута. 

- Дьылҕата хайдах эргиллиэҕин сэрэйэн билэ сырыттаҕа...

- Дьиҥнээх науканы тутуһар киһи эбит. Диалектическай хамсааһыны, философияны, этнос сайдыытын, кэхтиитин, түмүгүн барытын, бэйэтин эрэ кэминэн кээмэйдээбэккэ, инникитин хайдах сайдыахтааҕын көрөн олорор буоллаҕа дии.  Онтон хайдах да, туох да манньаҕа туоруур кыаҕа суоҕа. Сахалар түҥ былыргы устуоруйулаах эбиппит диэн санаатын ыһыктыбатаҕа. Ону ханнык эрэ инородец сахалар нуучча норуотунааҕар дириҥ устуоруйалаах буолуохтарын билиммэккэлэр, биир үксүн, сөбүлээбэккэлэр омугумсуйууга буруйдаабыттара. Улуу ученай онуоха сахалар историяларын, культураларын, итэҕэллэрин, тылларын бары өттүттэн ылан, тэҥнээн көрөн дакаастыыра бэрт буолан бэйэтигэр эрэнэрэ. Кини хара өлүөр диэри наука кырдьыгын тутуһан, итэҕэйэн туран, харыс даҕаны халбаҥнаабакка, үлүһүйэн туран үлэлээбитэ. Ону хомуньуусум идеологията аахсыбат буоллаҕа. Аҕата Василий Никифорович “Сталин былааһа уһуннук барыа суоҕа, кини өллөҕүнэ уолаттарым ааттара тиллиэҕэ” диир эбит. Онон Гаврил Васильевич бэйэтин олоҕо хайдах түмүктэнэрин сэрэйбит, норуот өстөөҕө оҥоруохтара диэн билбит буолуохтаах. Ону баара атын өттүттэн илиититтэн-атаҕыттан баалла сылдьара... Сэбиэскэй былаас бастакы хардыыларыттан, улуус кулубата аҕалаах дьиэ кэргэн уолаттарын реакционнай көрүүлэрдээх, буржуазнай идеологтарынан буруйдааһыны саҕалаабыттара. 1927 с. бииргэ төрөөбүт инитэ П.В.Ксенофонтов саха сирин конфедералистарын хамсааһыннарын саҕалаан, хомуньуустар былаастарын утаран бастаанньа оҥорбута.  Репрессия хааннаах илиитэ хаһан эрэ харбыахтааҕын экчи билэ сылдьар, эбиитигэр юрист үөрэхтээх Гаврил Силипиэнтэп, бэйэтин харыстаммакка  харса суох үлэлээбит эбит. 

Биһиги тылбыт барбытынан үөрэнэн хаалан, “Сэбиэскэй былааһы утарааччы” диибит. Дьиҥинэн, Байбал Силиппиэнтэп былааһы аҥардастыы илиитигэр харбаабыт хомуньуус баартыйа салалтатын утары барар. Ньүдьү-балай былаас соҕотохтуу айбардаан олорорун. Бэйэтин бырагырааматыгар – “биһиги Сэбиэскэй былааһы утарбаппыт, ол гынан баран хомуньуус баартыйа былааһы былдьаан ылла, атын ким да санаатын истиэн баҕарбат. Дьиҥинэн, бу былааска элбэх баартыйа үлэлиэхтээх” диэн этэр ээ. Ону барытын туора соппуттарын, сыыһа суолунан барбыттарын дьүүллүүр. Онуоха “бандьыыт” аатырар. 60 сыл ааспытын кэннэ Байбал Силиппиэнтэп эппитэ олоххо киирбитэ.

Хабырыыс Силиппиэнтэп Ойуунускайдыын сыһыана олус үчүгэй этэ. Оттон хомуньуус Ойуунускай, Байбал Силиппиэнтэп хамсааһынын кэнниттэн, сыһыана тосту-туора утары буолуохтаах этэ буоллаҕа. Ону кини инньэ гыммат. Истипиэндийэ да биэрэр, кинигэлэрэ да тахсалларыгар көмөлөһөр. Платон Алексеевич олоҥхоҕо, ученай Силиппиэнтэп курдук,  күүскэ ылсан үлэлээбитэ, хайа баҕарар норуот үүнэн – сайдан тахсарыгар бастакы үктэлэ олоҥхо буоларын этэрэ.  Ксенофонтовка эмиэ “саха норуотун туох баар мындыра, култуурата олоҥхоҕо түмүллэр” диирэ. Саха норуотун икки улуу киһитин өйдөрө – санаалара, күннээҕи кыһалҕалара, кэлэр кэскиллэрин кэпсээнэ итинник дьүөрэ этэ.. 
- Сахалар төрдүлэрин туһунан санааҥ?

- Сахалар төрдүлэрин, хантан кэлбиттэрин эппит кэнсиэпсийэтэ уларыйбакка сылдьар. Байкал кырыытыттан сахалар, Маньчжурия диэкиттэн тоҥустар кэлбиттэрин ыйар. Бу сыҕарыйыы хаһан саҕаламмытын кытта этэр. «Великое переселение народов» диэн биһиги эрабыт I үйэтигэр буолбута дии. Ол кэмҥэ бастаан табалаах тоҥустар кэлэллэр, кинилэр сахалыы тыллаахтар диэн этэр. Ол аата уруулуу тыллаахтарыгар түмүк оҥорор. Пазырык Кургаҥҥа хаһыы бөҕөнү хаһаллар буолбат дуо. Онно үксэ көмүс оҥоһуулаах табалар көстөллөр, таба таҥаралаахтар. Иккис балаһанан хоролор кэлэллэр. Бэйэлэрэ туспа “хоролуу” тыллаахтар буолан баран, эмиэ саха тылын билэллэр. Ол кэлэллэригэр ынах сүөһүнү аҕалаллар. Ити икки уустар Бүлүүгэ түспүттэрин суруйар. Ону хаһан түспүттэрин өйдүөххэ наада. Табалаахтар I-VI үйэҕэ уһун кэмҥэ, VII-IX үйэҕэ диэри сүөһүлээхтэр, XI-XII үйэҕэ диэри  дьиҥ сахалар – хаҥаластар кэлэллэр. Бэйэлэрэ тыллаахтар, судаарыстыбаннастаахтар ол кэлэн өрүс аттыгар Сыр Дарья, Ангара эҥин диэки олорбут буолан, кэлин хочолоох сири сөбүлээн Эркээнинэн, Туймааданан, Эҥсиэлинэн тарҕаммыттар. Уратылара диэн аттаахтар. Ат үрдүгэр олорон атыттары дьаһайа сылдьар – дарханнар. Биһиги историктарбыт археологтар этиилэринэн барбыттара. Онон археология матырыйаала хайдах көстүбүтүнэн, нуучча кэлиэн эрэ иннинэ XIV-XV үйэлэргэ сахалар кэлбиттэрэ диэҥҥэ тиийэ суруйаллар. Билигин утаран-утаран баран Кенофонтов эппитигэр тиийэн кэллилэр. X-XI үйэҕэ олорбут, туттубут малларын буллулар. Ол эрээри араас чинчийии баар, билигин да чуолкай түмүк тахса илик. 
- Дьаамсыктарга “История труда и быта приленских ямщиков” диэн музей тэрийбитиҥ. «Хоболоох суолу» суруйаргар хайдах киирэн үлэлээбиккиний?

- Үчүгэй баҕайытык ыйыттыҥ. Мин маҥнай литератураҕа бэйиэт быһыытынан кииртим ээ. 50 сааспар уларыта тутуу баттаспыта. Хайдах эрэ хомуньуустар идеологиялара, баһылыыр-көһүлүүр оруоллара эҥин мөлтөөбүтэ көстөр этэ. Онон, арааһа, үтүө кэмнэр кэлэн эрэллэр диэн сэрэйэрим. Суруйуохтаах айымнньым персонажтарын, сүрүн геройдарын эрдэттэн ааҕаммын, сорохторун музейга сылдьааччыларга кэпсии сылдьар буоллаҕым дии. Хабырыылы, Байбалы, ити дьиэ кэргэн барҕарыытын уонна эстиитин, норуот өстөөхтөрө буолбут саха чулуу интеллигеннэрэ, үөрэхтээхтэрэ, бэл, оннооҕор сэбиэскэй былаас иһин охсуспут, гражданскай сэрии геройдара, көннөрү үлэһит дьоннор тоҕо норуот өстөөхтөрө ааттаммыттара, ытыллыбыттара, сыылкаламмыттара,  репрессияламмыттара миигин эрдэттэн долгутара. Мин оскуолаҕа кинилэр “норуот өстөөхтөрө”, “троцкистар кутуруксуттара” ааттанар кэмнэригэр үөрэммитим. Ол кэмҥэ кинилэр үтүө ааттара ааттаммат, айымньылара тарҕатыллыбат, туруоруллубат кэмнэригэр үөрэммитим. Кинилэр тустарынан кэлин реабилитацияламмыттарын эрэ кэнниттэн, сорохторун ааттарын 90-с сыллартан саҕалаан ааҕан барбытым.Устуоруйа дьиҥ ис хоһооно уонна нөоруот олоҕо, ааспыт уонна билиҥҥи кэм, иннибитигэр туох кэтэһэн турарын өйдүү сатыырым. Мин поэт эрэ быһыытынан биллэрим. Баҕа санаам поэмаҕа да баппат кэми көрдөрүөхтээҕэ. Онон арамаан буолуохтакаҕа. Бэйэм проза көрүҥэр биир да үлэм суоҕа. Арамаан хайдах майгылаахтык суруллуохтааҕын сабаҕалаан даҕаны, үөрэтэн, ааҕан даҕаны билэрим. Арамааҥҥа суруллар үйэлэр алтыһыылара, төһө даҕаны мин кэмим буолбатаҕын иһин, геройдарым олохторунан олорбут, хоболоох суол устун кинилэрдиин айаннаабыт, ыччаттарыныын бииргэ үөрэммит, доҕордоспут, сорохторунуун аймахтаспыт курдукпун. Мин эрэ буолуо дуо, сахалар бука бары. Бу суол барыбыт хорук тымыра буоллаҕа дии. Суруйааччы төрдүттэн билбэт тиэмэтин суруйарын саарбахтыыбын. Норуот бастыҥтан бастыҥ уолаттара бэйэлэрин кэмнэрин куоһарбыт ааттара ааттанар кэмэ кэлбитэ. Кырдьык уонна көҥүл туһугар охтубуттары аны үөхтэрэр, үрдүлэриттэн тэбистэрэ сылдьар кэм ааспыта. Ити барыта  “Хоболоох суол” арамааммын суруйууга тиэрдибитэ. Норуот өйө-санаата хайдах сайдарый, ханнык кэмнэргэ уларыйарый, улугурарый, онно сыһыаным хайдаҕый диэнинэн салайтарбытым. Өйдөөбүтүм – аан бастаан, норуот өйүн-санаатын төрдүттэн уларытыы, бэйэ-бэйэни утарыта туруортааһын, ол кэнниттэн таптаабыттарын хоту салайыы, норуот баҕарар баҕатын аҥардастыы эрэннэрии айдаана буолар эбит. 

Бастаан Лена орто умнаһын дьаамсыктарын историяларын, үлэлэрин уонна олохторун көрдөрөр музей тэрээһиниттэн саҕалаабытым. Сахалары кытта хайдах олорбуттарын, сыһыаннарын, бастаан кэлэллэригэр хайдаҕын арыйыыттан. Дьаамсыктар бэйэлэрэ даҕаны киһи аһыныах курдук олохтоох дьон этилэр. Дьадаҥылара, бүтэҥилэрэ бэрдэ, “биһигиттэн биир да үөрэхтээх тоҕо тахсыбатый” диэн сахаларга ымсыырар, муҥатыйар буолаллара. Өрөбөлүүссүйэ буолуон иннинэ сахалартан улахан тутулуктаахтар эбит. Сир көрдөөн ылаллар, сахалар аһыныгас буоланнар бастаан көҥүл өттүнэн биэртэлээбиттэр. Оттон дьаамсыгыҥ оҕото-уруута элбээн иһэрэ... Ол да буоллар, хайдах эрэ үллэстэн эйэ дэмнээхтик олороллоро. Дьаам дьоно “Соҕотохтуу быстан олордохпутуна өлүүһүбүт, сахалар үтүө дьоннор эбит” диэннэр саха уолаттарыгар кыргыттарын кэргэн биэрэллэрэ, сахалары кэргэн ылаллара. Ол иһин бары сахалыы тылланаллар. Биир дьаам ыала тоҕус оҕолооҕуттан аҕыс кыыһын сахаларга кэргэн биэртэлээбит. Көннөрү сахаларга буолбакка, үөрэхтээх өттүлэригэр биэрэр эбит. 

Онтон дьэ Сэбиэскэй былаас буолар. Дьаамсыктарга туох баар сир үчүгэйин, баай, атыыһыт сахалар сирдэрин былдьаан, түҥэтэн биэрэллэр, эбии көлүүр аттарынан, тэриллэринэн туохха наадыйалларынан хааччыйаллар. Онон кылаассабай сыһыан эмиэ көстөн ааһар. Биир өттүттэн үөрэллэр, «быыһыы кэллилэр” диэн саныыллар. Хомуньуус эҥин буоланнар утарыта турсуу барар. Сорохторо үрүҥнэргэ кыттыһаллар. Олор олох аҕыйахтара. Итинник. Сэбиэскэй былаас барыларын тэҥнээн кэбиһэр. Сэттэ уон сыл буолан баран, аны уларыта тутуу буолар. Дьаамнарга болҕомто эмиэ улаатар. Ону ааҕааччы өйдүүрэ дуу...   

Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэни баайдыын, дьадаҥылыын, үөрэхтээхтиин үөрэҕэ суохтуун, омугуттан тутулуга суох бары уруйдаан көрсүбүттэрэ. Ыраахтааҕылаах нуучча батталыттан букатыннаахтык босхолонуу суола арылынна диэннэр. Күлүмнүүр, Широких, Ксенофонтов, Новгородов эҥин да буоллун, бука бары үөрэхтээх дьон уруйдаан-айхалаан көрсөллөр. Тэҥ буолар кэммит кэллэ, буржуазнай-демократическай өрөбөлүүссүйэ буолла, мантан инньэ, биһиэхэ, бэйэлэрин оҕолорун курдук сыһыаннаһыахтара, үөрэх тэнийиэ эҥин диэх курдук саныыллар. Оттон Г.В. Ксенофонтов учредительнай мунньах дьокутаата, Сибиир уобаластааҕы бырабыыталыстыбатын чилиэнэ буолбута. Онно сылдьан саҥа былааһы уруйдаабыт-айхаллаабыт дьоннор бэйэлэрэ эмиэ урукку ыраахтааҕы норуотугар сыһыаныттан бэйэлэрэ эмиэ уларыйбатахтарын өйдүүр уонна саҥа былааска үлэлииртэн аккаастанабын диэн, сиэмистибэ бэрэссэдээтэлигэр Күлүмнүүргэ эппитин итэҕэйбэт. Олоҕун тиһэх сылларыгар саҥа былаас туохха тиэрдибитин өйдүүр. Онон “Хоболоох суол”диэн түөрт кинигэлээх	айымньыбын бу күүстээх охсуһуу да кэннэ, син биир туох да уларыйбатах диэн санаалаах түмүктээбитим. 
Суруйааччы кырдьыгы суруйа сатыахтаах. Онуоха бэйэтэ таласпат, турууласпат  буоллаҕына, “тоҕо үлэлиигин” диэн ыйытыы туруон сөп. Ким төһө кыайарынан ол туһун ситиһэ сатыахтаах, оттон ол соругун кыайбыта- кыайбатаҕа – бэйэтэ туспа суол. 

- Кэлин “Олох модьоҕото” диэн сэһэн суруйбутуҥ.

- Онно оҕо сааспын, оскуолатааҕы кэмнэрбин, онуһу бүтэрэн баран холкуоска хайдах үлэлээбиппитин суруйбутум. Бу кинигэм автобиографичнай. Үс кэрчик сэһэнтэн аттарыллан суруллубута. Бастакы сэһэн оҕо саас кэмэ, иккис сэһэн оскуола бастакы кылааһыттан тохсуска диэри, үһүс сэһэн – онус кылаас тула. Бу кэм - оскуола оҕотун өйүн-санаатын үөскээһинэ, төрүттэниитэ көстөр. Кинигэм киирии тылыгар суруйбутум курдук, “мин оскуолаҕа үөрэммит сылларбар хайҕана сылдьыбыппын буолбакка, мөҕүллүбүппүн-этиллибиппин, буруйдаммыппын, тугу кыайбатахпын эрэ суруйуом” диэн санааны тутуспутум. Ону ааҕан сорохтор бу мөлтөх да баҕайы киһи эбит диэхтэрэ эбитэ буолуо. Оскуолаҕа биир мөкү суол баар – үчүгэйдик үөрэнэр оҕону кэлтэгэйдии наар төбөтүттэн имэрийэ сылдьыы. Ортотук үөрэнэр оҕону умнуу, оттон соһуллуулаах үөрэнээччигэ хаҕыс сыһыан, кэнэйдээһин, устунан, олох даҕаны, киһи быһыытынан эһии ... Биһиги кэммитигэр иккис-үһүс сылын халларыы, оскуолаттан устуу диэн баар этэ. Түөрдүнэн-биэһинэн үөрэнэр оҕолор таах көҥүл босхо сылдьаллар. Оттон мин ортонон үөрэнэбин гынан баран, уопсастыбаннай үлэм элбэҕэ бэрдэ: истиэнэ хаһыатын таһаарааччы, литературнай куруһуок уонна эдэр туристар альбомнарын киэргэтии, уус уран самодеятельноска кытыннарыы, онно барытыгар кытыннараллар, биллэ-көстө сатаабатым үрдүнэн соруйаллар. Онон санаам оонньооһунун барытын суруйтум. Оҕо эрдэхпиттэн тугу дьиктиргии көрбүппүн наһаа болҕойор үгэстээҕим. Ону доҕотторум “эн дьикти баҕайы этиҥ. Биһиги мээнэ сылдьар кэммитигэр, туой оту-маһы одуулаһан тахсарыҥ” диэн этэллэр. Таптыырым оннук буоллаҕа. Мас хайдах лабаалааҕын, тоҕо, хайа диэки токуруйбутун, үчүгэй сибэкки көстүүтүн, суолу хаар хайдах ойуулаан типпитин одуулаһар этим.  Бука, айылҕаттан буолуо. Барыбытыгар да оннук дьоҕур баар эбит. Улахан убайым, онтон ортом, кыра иним эмиэ суруйан иһэн бырахпыттар. Абаҕабыт уола Чукураһа Ньукулай диэн математика учуутала киһи баар этэ. Кини айымньыларын мунньан «Күөмчүлэммит көлүөнэ ырыаһыта» ааттаан хоһооннорун хомуйан кинигэ таһаартым. Оччотооҕуга эрдэ төрөөбүт талааннаах дьоннор бары арыгыһыт буолан хаалаллара. Онтон олус хомойобун.

- Оҕолорго айымньыларыҥ туһунан...

-  Суруйааччы оҕолорго киирдэҕинэ оҕо курдук буолар түгэннэрдээх. Кырачааннар саҥараллара, ону-маны тэҥнииллэрэ бу үчүгэйиэн. Үстээх-түөртээх оҕо сыаптаах тыраахтары кытары көлүөһэлээх тыраактар баран иһэллэрин көрөн «Ити оҕото ийэтин батыһан иһэр» диэбитэ ураты дьиктитик иһиллэр буолбат дуо?. Ити курдук. Оҕолорго “Бэлэх”, “Хачыал”, “Бурҕаллай” хоһоонунан кинигэлэри суруйбутум. Халлаантан харбаан тугу да суруйбаппын. Оҕо бэйэтэ туох диэбитин, тугу саҥарбытын, сиргэ, халлааҥҥа хайдах көстүү буолан ааспытын өйдөөн хаалар үгэстээҕим. Ол барыта тугу билбиккэр, хомойбуккар, үөрбүккэр сыһыаннаах буоллаҕа. Оҕо суруйааччыта бэйэтэ эмиэ оҕо курдук буолуохтаах. Мин мэлдьи дьиктиттэн соһуйабын ээ. Бу эттэхтэрэ үчүгэйин эбэтэр сүөргүтүн диэх курдук. Ол аайы санааҥ араастаан оонньуу сылдьар...
- Суруйааччы ньыматыгар тугу этиэххин сөбүй?

- Ардыгар суруйааччы диэн кимин бэйэм да билбэт курдукпун дии. Тоҕо суруйабыный диэн арыт санаан ылааччыбын. Дьон сынньаналлар, күүлэйдииллэр, харчы өлөрөллөр... Мин буоллаҕына, сиэбим кураанах сылдьаммын суруйабын. Бу акаары акаары быһыы буолбатах дуо? Аны туран суруйбатахпына, эмиэ адьаһын сатаммат курдук. Быһыыта, балта уонна кыстык, сымыйа уонна кырдьык, сырдык уонна хараҥа икки ардыгар сылдьардыы сананарыҥ баар буолааччы. Суруйааччы онтон быыһанар, кыайыылаах тахсар мөккүөрүгэр сылдьар киһи быһыылаах. Хас суруйааччы баар да, оччо ньыма баар. Хайа баҕар суруйааччыны чинчийээччилэр даҕаны, ааҕааччылар даҕаны ол ньыматынан ааҕа билэллэр.
Аан маҥнай хоһоон суруйуум маннык этэ. Алтыс кылааска үөрэнэ сырыттахпына Саҥа дьыл бырааһынньыгар харыйа киэргэтиитэ буолара. Оччотооҕуга барытын бэйэбит илиибитинэн оҥорон киэргэтэрбит. Онно пионер баһаатайбыт биһиэхэ, – Сорохтор уруһуйдуоххутун, Саҥа дьыл туһунан хоһоон да суруйуоххутун сөп, – диэбитэ. Итинник эппитэ миэхэ минньигэс баҕайытык киирбитэ.  “Хоһоон да суруйуохха сөп эбит ээ” диэн санаа үүйэ-хаайа туппута. Дьиэбэр баран суруйдум. Хоһоонум кэпсээн курдук тахсыбытын бэйэм да өйдөөтүм, кимиэхэ да көрдөрбөтүм. Онтон ыла кистээн суруйа сылдьар буолбутум. Сэттис кылааска үөрэнэ сырыттахпына Мотрена Васильевна Зырянова диэн саҥа үөрэҕин бүтэрбит саха тылын учуутала хас да куруһуогу тэрийдэ: туристическай, литературнай уонна чуучала оҥорооччулар гиэннэрин. Аны туран гимнастическай уонна тустуу секцияларыгар суруттардым. Оҕо-оҕо курдук буоллаҕым. Сотору биир-биир быраҕыталаатым. Туристическайым уонна литературнайым эрэ хаалла. Оройуон уонна республика эдэр туристарын күрэхтэһиилэригэр кыайаммыт ахсыс кылааска үөрэнэ сылдьаммын: Дьокуускай – Улан-Удэ – Байкал, тохсус кылааска Дьокуускай – Москва – Ульяновскай маршруттарынан күрэххэ сылдьыбытым. Ханна сылдьыбыппытын, тугу билбиппитин-көрбүппүтүн барытын дневникпэр суруйан иһэрим. Аҕам итинтэн наһаа үөрэр этэ. Бэйэтэ урут истибит норуот ырыаларын, сүтэн-оһон хаалыахтара диэн, ыллаан биэрэн суруттарар этэ. Аны санаатахха, сүрдээх хамсааһын эбит ээ, атын сирдэри көрөн, киһи өйө-саната кэҥээн, туһалаабыта элбэх буолуо. Ити куруһуоктартан саҕалаан хоһооҥҥо ылсыбытым. “Мин эһиэхэ тугу үөрэтиэхпиний, суруккут бэлиэтин эрэ көннөрөр этим” диэн күлэр этэ учууталым.  Аармыйаҕа да, холкуоска да үлэлии сылдьан мэлдьи  суруйарым. Олус бытааннык, бэйэм испиттэн буһан, үксүн үөрэнэн тахсыбыппын. Бастакы “Хаар кыыс” диэн кинигэбэр Улахан Ааҥҥа үчүгэй баҕайы мыраан баарын бииргэ үөрэнэр доҕорум кэпсээбитэ. Ону: 

&lt;poem&gt;
Былыр манна таҥара уола
Түһэн кылыйбыт сурахтаах.
Онтон ыла кини суола
Үйэлэргэ хаалбыттаах.
Ол уолу түһэрбит мыраан
Билигин даҕаны сыгынньах
Кыыс түөһүн кэрэтинии
Утары көрөн турар.
Мыраан сырдыы чуҥкуйар,
Таҥара уолун кэтэһэн.
Өрүс уҥуортан ыҥырар, 
Ой дуораанын түһэрэн.&lt;/poem&gt;

Уруһуйдуур эҥин буоламмын итинник уобарастар бэйэлэрэ көстөн, киирэн кэлэллэр.

- “Маны ким ааҕыай” диэх курдук саныыгын дуу?

- Мин эрдэтээҕи көлүөнэ киһитэ буоламмын, уһулуччу талааннаах, ураты төлкөлөөх элбэх поэттары билэбин. Ол суруйааччылар айбыттарын кэнниттэн атыттарга туох да хаалбатаҕын кэриэтэ. Гражданскай даҕаны, лирическай даҕаны, романтическай даҕаны хоһооннору оннук ыпсаҕайдык, ылбаҕайдык ыпсаран, уобарастаан суруйаллара. Ол кинилэр оччотооҕу кэм туоһулара буоланнар, бэйэлэригэр даҕаны, сарсыҥҥы күннэригэр даҕаны бэриниилээхтэрэ, итэҕэллээхтэрэ, кинилэри итинник үрдүк тыыннаах, өлбөт, сүтэн хаалбат айымнньылары суруйалларыгар күүс, тирэх биэрэрэ. Оччотооҕу ааҕааччылар ол иһин Эллэй, Уурастыырап, Леонид Попов, Семен Данилов, Моисей Ефимов, Баал Хабырыыс, Тобуруокап, Иван Гоголев хоһооннорун таптаан ааҕаллара даҕаны, ыллыыллара даҕаны.

Суруйа олорон аһыыргын кытары умнан кэбиһэҕин. Дьиэтээҕи дьоҥҥор төрүт да болҕомто уурбакка хаалаҕын. Ону кытта эйэлэһэргэр эрэ тиийэҕин. Суруйааччыга мэлдьи бириэмэтэ хаппат. Мин таах күнү бараан сылдьарым диэн суох, суруйбатахпына уһанабын. Айымньым тахсыбытын кэннэ маны суруйбакка хаалбыппын эҥин диэн санаабаппын. Анаан, бүттүүн бэринэн туран суруйдаҕыҥ дии.. 
- Өссө да тугу эрэ суруйа иликпин диэн санаа киирээччи дуо?

- Оннук санаа киирэр.  Арай сааһырбыта ырааппыт суруйааччы ону өрүскэлэһэн туран кэпсиирэ ааҕааччытын итэҕэтиэ суоҕа. Суруйааччы даҕаны ааҕааччытын эдэрчи сааһыгар сылдьан эрэннэриэн сөп. Мин «Хоболоох суол» улахан арамааны бачча кыра, күүһэ-уоҕа суох киһи, ардыгар, “чахчы мин суруйтум дуо” диэн санаа киирээччи ээ. Итиччэни барытынө суруйарга олоруоххун наада дии, ол 15-20 сылым хайдах ааспытын билбэтэхпин. Бука эдэрим буолуо.
Мин дьолум диэн музей үлэһитэбин. Сүрдээх улахан архыып, ити дьон дьылҕаларын, устуоруйаларын үөрэтэргэ туох наадалааҕым барыта баара. Аны туран, уларыта тутуу буолан, харса суох үлэлиир, айар тыын киирбитэ.. Оччотооҕута арыллыбыт архыып саҥа матырыйаалларынан тахсыталыыр кинигэлэр, хаһыаттар, сурунааллар , ыстатыйалар, ахтыылар илиим иһинэн ааһаллара.. 45 сааспар арамааным бастакы икки кинигэтин харатын бүтэрбитим. Онно эрэй бөҕөнү көрбүтүм: устуоруйа чахчыларын чопчулуурга, былыргы тыллар быһаарыллыыларын, таҥара күннэрин, сахалар итэҕэллэрин суолталарын буларга элбэх сырам барбыта.. Ол тухары ойдом сылдьан суруйабын, үөрэнэбин. Ол туһунан чугас доҕотторум да билбэтэхтэрэ. Онтон үөрэбин. Эрдэ кэпсээн, сүөккээн кэбиспитим буоллар, кыайан суруйуом суоҕа этэ. Билигин даҕаны норуот кэпсээнигэр, үһүйээннэригэр  тэҥнээн, олоҕуран, буолан ааспыт историческай суолталаах ахтыыны суруйуох баар этэ. Ол гынан баран, Айааччы Айыы Таҥара төһөнү биэрбитинэн буоллаҕа... 

- Историческай арамааны суруйаргар оччотооҕуну билэр дьону көрсөн кэпсэппит буолуохтааххын?

- Оннук суол баар буоллаҕа дии.  Холобур, мин ити Ксенофонтовтары суруйарбар ханна даҕаны урут кэпсэммэтэҕи суруйбутум. Кини биир дойдулааҕыттан уруккута холкуос бэрэссэдээтэлэ Кузьмин Николай Даниловичтан, 84 саастаах оҕонньортон, кэпсэттэрбитим. Кэпсээнньит баҕайы киһиэхэ түбэспитим. Барытын саас сааһынан үчүгэй баҕайытык кэпсээбитэ. Онно мин өйдөөбүтүм – бииргэ төрөөбүттэр бары тус-туһунан  майгылаахтар эбит. Хабырыыс оҕо эрдэҕиттэн учуонай буолуоҕа тардан, фольклорга сыстан, ырыаны-тойугу суруйан барбыт. Байбал ыччаты түмэр, тэрийэр дьоҕурдаах эбит. Оччоттон бэлиитик. Мөккүһэн баран иннин туох да иһин биэрбэт эбит. Константин учуутал, сытыары-сымнаҕас, учуутал-учуутал курдук оскуола туттарыан, үөрэх сайдыан баҕарар эбит. Уйбаан, Аркадий уонна Ылдьаа өссө кыралар.  Кыргыттар эмиэ оннук тус-туспа майгылаахтар: улахан кыыс – кытаанах, орто кыыс – сымнаҕас, кыралара – хабытайдаммыт тыллаах. Дьиэлэрин-уоттарын оҕонньор буолбакка ийэлэрэ дьаһайар этэ диирэ. Аҕалара кинээс, кулуба да буолан баран холку, наҕыл баҕайы киһи эбит. Сөбүлээбэтэҕинэ эҥин наай гыннар “ээ, лешайдары баран” диэн тыллааҕа үһү. Ийэлэрэ Кэтириинэ туох баар атыыны-эргиэни, түһээни, ындыы көтөҕөөччүлэри, таһаҕас таһааччылары, дьиэ үлэһиттэрин кытары бэйэтэ кэпсэтэр. Кини тылын бары биир тыла суох ылыналлар эбит. Ол аата дьаһаллаах буоллаҕа. Екатерина Максимовна удьуор уус кулубалар,  кинээстэр сиэннэрэ. Оттон аҕаларын Василий Никифорович төрүттэрэ бука бары суор-тураах курдук хос ааттаах дьадаҥы дьон эбиттэр. Арыый өндөйбүттэрэ эһэлэрэ, онтон аҕалара кыаҕыран туран кэлбиттэр. Үйэтэ да сөп түбэстэҕэ – Саха сиригэр хапыталыысым киириитэ, Өлүөхүмэ, Витим, Бодойбо үрэхтэринэн көмүс арыллыыта. Сахалар онно тиийэннэр эргинэн байаллар. 

90 саастаах ытык кырдьаҕас Гордеев Николай Данилович диэн оҕонньор эмиэ дьаамсыктар туһунан элбэҕи кэпсээбитэ. Кини бэйэтэ дьаамҥа үөскээтэҕэ дии. Мин бэйэм да дьаам оҕолорун кытта үөрэннэҕим. Тыллара, итэҕэллэрэ кытары булкуллубут буолан баран, киһи аһыныан аһынар дьонноро. Гончаров «төрөөбүттэринэн нууччалар, омуктарынан сахалар” диэн дэлэҕэ этиэ дуо. Ол курдук. 
- Бааһынайдыы саҥарар эйгэлээх сиргэ-уокка үөскээбит киһи диэтэххэ,  суруйааччы буолан тахсыбытыҥ элбэҕи этэр. 
- Уларыта тутуу буолбутун уонна саха салаатыгар киирбиппин кэннэ санаам тосту уларыйбыта. Киһини “сээн” дииллэрэ үчүгэйгэ тардар. Аан бастаан Намнааҕы педучидища художественнай салаатын бүтэрэн баран аармыйаҕа баран,  холкуоска үлэлээн, онтон хачыгаардыы сылдьан, үөрэҕи умна быһыытыйан баран, университекка маҥнай кыайан киирбэккэ Намҥа барбытым. Оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэрбэр олоҥхо, тойук кэллэҕинэ араадьыйаны сабар кэмнэрдээҕим. Аҕам хараҕа суох оҕонньор туох да сүрдээҕин сэргиир, күнэй-ыйа араадьыйа сонунуттан тахсар буолара. Онтон мин, хата, университекка саха тылыгар үөрэнэн өрүһүммүппүн. 

Ороһуунускайдаах, Варвара Потапова үөрэххэ киирэр кэмнэригэр туттарса сылдьыбытым. Мин суругунан “4” сыанаҕа суруйан баран, этии ырытыытын олох билбэт эбиппин. Толоруу, сиһилии, быһаарыы диэни арааран билбэт этим, аны “саҥа чааһынан ырыт” диэтилэр. Туохтуурбут эчи элбэҕин... «Чэ, ылбатахтара да сөп” диэн сананным, хомойботум. Билиҥҥим эбитэ буоллар - “Холкуоска үлэлээбитим, үөрэххэ киирэр дуогабардаах этибит” диэн туруорсар эҥин суох. Биһиги үлэлии тахсарбытыгар оннук дуогабар баара. Экзамеммытын тутааччы Николай Тобуруокап  Обкомҥа үлэлиирэ. Эксээмэҥҥэ кэлэн тимири ыйыстан баран олороро. Кытаанах баҕайы киһи этэ, быһыыта. Иккис тутааччы Г.Г. Окороков кини туох диирин кэтэһэр быһылааҕа... 

Намҥа таҕыстым. “Даадар уоттара” диэн литературнай түмсүү баара. Онно Клавдия Петровна Яковлева үөрэппитэ. Николай Курилов, Петр Тимофеев ол түмсүүгэ сылдьыбыттара. Үөрэхпин бүтэрэн Покровскайга учууталлаатым. Оҕолорум черченияҕа оройуоннааҕы күрэхтэһиитигэр иккис миэстэ буоллулар. Үчүгэй көрдөрүү диэн буолла. Икки сыл буолан баран оскуолаттан атахпынан куоттум – уруһуй, үлэ учууталлара оскуолаҕа хамначчыт буолаллар эбит. «Итини гын, маны оҥор” диэн, директорыттан учууталларыгар тиийэ бары миигин соруйаллар. Хас бырааһынньык аайы былакаат суруйуута, өрөмүөн, кылаастар ааттарын, үөрэнээччилэр режимнэрин, бэрээдэктэрин суруйуу, киэргэтии, учууталлар ыытар аһаҕас уруоктарыгар көмө матырыйааллары, таблицалары бэлэмнээһин көрдөһүү, дьаһал быһыытынан мин үрдүбүнэн ааһара.. Саҥата суох оҥоро сылдьабын. Онтон биирдэ дириэктэрбэр “үөрэххэ туттарса бараары гынабын” диэтим. Ону дуостал сөбүлэспэтэ. Хата, ол кус кэмигэр буолан, кустуу баран хаалла. Кини оннугар биир нуучча эмээхсинэ Кривых олордо. Эмээхсинтэн ыспыраапка ыллым (характеристика). Киирэн туттарыстым. Бэлэмнэнним уонна үчүгэйдик туттаран, киирэн хааллым. 
“Сэргэлээх уоттара” миэхэ элбэҕи биэрбитэ. Е.Шестаков-Эрчимэн уһуйбута. Аны туран киритиическай ыстатыйалары эмиэ суруйар буоллум. Литературнай бырассыаһы биллим. Бэйэбэр сорук туруоруннум: атыттар литературнай институукка үөрэнэллэр. Мин эмиэ онно үөрэнэ сылдьар курдук туох баар литература боппуруостарыгар, бастакы кинигэлэри ырытыыга, наука үлэһиттэрэ литератураны чинчийиилэригэр, тыйаатырга, суруйааччылар литературнай чэппиэрдэригэр барытыгар сылдьабын. Ордук чөрбөйөн истэр уруоктарым литвведение, кириитикэ, саха литературатын устуоруйата, айымньылары үөрэтии. Үөрэхпин үчүгэйдик бµтэрдим. Саха тылын учуутала буолбут киһи быһыытынан, саҥа тахсыбыт айымньыларга сыанабыл суруйар буоллум. 

- Кириитикэни хайдах ылынар этигиний? 

- Мин айымньыларбын хайҕаан дуу, сирэн дуу суруйуу аҕыйах. Арай, ити “Хоболооххо”, “Олох модьоҕотугар” баар. Бастаан “Хоболоох суолу” бүтэрэрбэр мин үрдүбэр түһэллэрэ буолуо дии саныыр этим. Ксенофонтовтааҕы, Күлүмнүүрү, Сөрүөкүйэби да, хомуньуус салайааччыларын кытары тэҥнии тутан суруйбутум. Ааҕааччы бэйэтэ талыахтаах. Эрдэттэн өтө көрөммүн Сталин этиилэрин киллэрэн биэрбитим элбэҕи быһаарбыт буолуохтаах. Автономия эҥин диэн дьиҥ иһигэр – оонньуу эбит. Декларацияларыгар буоллаҕына – көҥүл өттүнэн киириэххин, сөбүлээбэтэххинэ тахсыаххын сөп диэн. Ону “ өрө турдугут” диэннэр төбөлөрүн быһыталыыллар – оонньууга киирэн биэрии. 1920 сыллаахха хомунньуустар Уһук Илиҥҥи региоҥҥа өрөспүүбүлүкэ тэрийбиттэрэ: олох көҥүл бэйэлэрэ харчылаахтар, аармыйалаахтар, кыраныыссалаахтар, салайааччылаахтар этэ. Москубалар кинилэри “бэйэлэрэ сирдэрин көмүскээтиннэр”, бэйэлэрин утарсааччыларын, интэллигиэннэрин, дьоппуоннары бэйэлэрэ кыайдыннар дии. Ол кыайбыттарын кэнниттэн былаастарын былдьаан сэбиэскэй оҥортоон баран, син биир хомунньуустар былаастарыгар холбоон кэбиһэллэр. 

Оттон хоһооннорбун Боескоров сыаналаан суруйбута баар. Хаһыакка таһаарбакка, суругар, Николай Габышев хайҕаабыта, “ айылҕа бэйиэт талаанын биэрэ сатаабыт киһитэ эбиккин” диэбиттээҕэ. Миигин эккирэтэ сылдьан кириитикэлээбиттэрэ буоллар бука суруйуом суоҕа этэ. Ыарыылаахтык ылынар буолуохтаахпын, быһыыта. Ол иһин хоһоон суруйдум да буруолаппытынан аҕалбаппын. Хайдах эрэ ону убахтаан, “ити сыыһа, бу сыыһа” дииллэрин, бэйэбэр, кир сыстарын курдук саныыбын.  Ол иһин “бу барыаҕа, сөп” диэтэхпинэ эрэ биэрэбин. “Сэргэлээххэ” Эрчимэн миигин кириитикэлиир этэ. Ону өйбүнэн өйдүүр этим. Кини оскуолата – Күннүк Уурастыырап, Эллэй саҕанааҕы ааспыт оскуола этэ. Мин ол саҕана  көҥүллүк уобарастаан суруйар этим: “Эн баттаҕыҥ хара баарыс, харахтарыҥ – дириҥ байҕал, илиилэриҥ көмүс эрдии...” эҥин диэн курдук. Ону Эрчимэн “хайдах киһи илиитэ эрдии буолуоҕай” диэн тутуһар буоллаҕа дии. Онон киһи өйдүүрүн курдук суруйар буолбутум. Эдэр суруйааччылар дьэ бу маны таба тайаныахтарын наада. 

  
Ангелина КУЗЬМИНА         

== Сигэлэр ==

[http://sakhaetigentyla.ru/%d1%81%d1%83%d1%80%d1%83%d0%b9%d0%b0%d0%b0%d1%87%d1%87%d1%8b%d0%b3%d0%b0-%d0%ba%d1%8d%d0%bc-%d1%82%d1%8b%d1%8b%d0%bd%d0%b0/ &quot;Саха этигэн тыла&quot; ситим-сир. Суруйааччыга кэм тыына. ]


[[Категория:Ойуку]]
[[Категория:Кузьмина Ангелина Афанасьевна]]
[[Категория:Интервью]]</text>
      <sha1>ocv3m3xr7rcftcfwoofqu2qia17pm3z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Интервью</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1805</id>
    <revision>
      <id>7306</id>
      <timestamp>2021-01-08T10:41:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Публицистика]]' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7306</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47" sha1="fgfwwkqu1u75whz9dmcykh68x57nbo2" xml:space="preserve">[[Категория:Публицистика]]</text>
      <sha1>fgfwwkqu1u75whz9dmcykh68x57nbo2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кузьмина Ангелина Афанасьевна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1806</id>
    <revision>
      <id>7325</id>
      <parentid>7318</parentid>
      <timestamp>2021-01-13T06:09:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>80.83.234.38</ip>
      </contributor>
      <origin>7325</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4204" sha1="67d2tdlfvjbpdc2y8qpyxcn10tpd5wi" xml:space="preserve">'''Кузьмина Ангелина Афанасьевна''' - саха суруналыыһа, тыл билимин хандьыдаата, саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин уонна ыччат бэлиитикэтин туйгуна. Кини  “Үгүлээт фольклора”, “Саллаат сэһэнэ”, &quot;Мас тоҕо үүнэрий?&quot;, &quot;Олох ыллыктара&quot; (2020 с.) кинигэлэр ааптардара. “Үгүлээт фольклора” кинигэҕэ Бүлүү улууһун Үгүлээт нэһилиэгин кырдьаҕастарыттан норуот тылынан уус-уран айымньыларын хомуйбута уонна эргэрбит, түөлбэ уонна харыс тыллары чинчийбитэ, кылгас тылдьыт оҥорбута. Оттон “Саллаат сэһэнэ” кинигэтигэр байыаннай-бэлитиичэскэй оскуоланы бүтэрбит кадровай офицер, Аҕа дойду Улуу сэриитин  кыттыылааҕа Георгий Дмитриевич  Борисов сэрии туһунан суруйан хаалларбыт рукопиһын булан, сааһылаан, сиик буолан сүппүт суругун-бичигин бу кэнниттэн бу кэлбит буолуон сөп диэн быһааран уонна олоҕун, бойобуой доҕотторун, бииргэ үлэлээбит дьонун, аймахтарын булан ахтыылары хомуйан, хаартыскаҕа кимнээх түспүт буолуохтарын сөбүн чуолкайдаан, чинчийэр үлэни ыыппыта. Бу кинигэҕэ Г.Д. Борисов сэриигэ буолбут быһыыны-майгыны туох да киэргэтиитэ суох хайдах баарынан суруйбута уонна тыла-өһө ууһа-урана умсугутар. Кэлин өссө да суруйбута буоллар, үчүгэй суруйааччы буолуоҕа хаалбыт диэн сыаналыахха сөп. Кинигэ саха норуота сэриигэ кыттыытын, хорсун-хоодуот быһыытын-майгытын толору көрдөрөр.
Оҕолорго аналлаах «Мас тоҕо үүнэрий?» кинигэтигэр оҕо саас мүччүргэннээх түгэннэрин туһунан көрдөөх кэпсээннэр үтүө быһыыга, саха үгэһигэр, тулалыыр эйгэни харыстыырга үөрэтэллэр, билии аптаах-алыптаах дойдутугар сирдииллэр. &quot;Олох ыллыктара&quot; кинигэтигэр олох-дьаһах, дьон уустук дьылҕатын туһунан араас кэмнэри көрдөрөр уус-уран айымньылар эдэр ыалы уонна ыччаты төрөөбүт дойдуну таптыырга иитэр, саха билиитин-көрүүтүн иҥэрэр, төрүт дьарыгар уһуйар тосхоллоохтор.  
Төрөөбүт дойдутун устуоруйатын, тылын-өһүн, баай фольклорун, умнуллан эрэр үгэһин, сиэрин-туомун норуокка тириэрдэр “Саха этигэн тыла” аан ситими http://sakhaetigentyla.ru/ уонна “Саха суола” ютуб-ханаалы https://www.youtube.com/channel/UC4aWS9CkkemJoS_gci2fFxA, сөпкө саҥарарга, суруйарга үөрэтэр &quot;Саха этигэн тыла&quot; https://www.youtube.com/channel/UCBxbBrz--hAvlAHbYcxmcsQ салайан үлэлэтэр.

* [[Суруйааччыга кэм тыына (Ойуку Ангелина Кузьминаҕа биэрбит интервьюта)]]
* [[Билиҥҥи литература (Кузьмина Ангелина Афанасьевна)]]
* 

[[Категория:Суруналыыстар]]
[[Категория:Кузьмина Ангелина Афанасьевна]]</text>
      <sha1>67d2tdlfvjbpdc2y8qpyxcn10tpd5wi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Билиҥҥи литература (Кузьмина Ангелина Афанасьевна))</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1807</id>
    <redirect title="Билиҥҥи литература (Кузьмина Ангелина Афанасьевна)" />
    <revision>
      <id>7309</id>
      <timestamp>2021-01-08T10:46:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>HalanTul [[Билиҥҥи литература (Кузьмина Ангелина Афанасьевна))]] сирэй аатын маннык [[Билиҥҥи литература (Кузьмина Ангелина Афанасьевна)]] уларыппыт</comment>
      <origin>7309</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="114" sha1="9nyw4ebythe70eqzkwlqfroazucseuu" xml:space="preserve">#утаарыы [[Билиҥҥи литература (Кузьмина Ангелина Афанасьевна)]]</text>
      <sha1>9nyw4ebythe70eqzkwlqfroazucseuu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Кузьмина Ангелина Афанасьевна</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1808</id>
    <revision>
      <id>7315</id>
      <timestamp>2021-01-08T10:55:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>'[[Категория:Ааптардар-К]] Категория:Бары ааптардар|Кузьмина Ангелина...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7315</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="262" sha1="4hq0889kb10exh7bvcvzz6n5mu4z0x5" xml:space="preserve">[[Категория:Ааптардар-К]]
[[Категория:Бары ааптардар|Кузьмина Ангелина Афанасьевна]]
[[Категория:Саха ааптардара|Кузьмина Ангелина Афанасьевна]]</text>
      <sha1>4hq0889kb10exh7bvcvzz6n5mu4z0x5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ефремов Прокопий Елисеевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1809</id>
    <revision>
      <id>7324</id>
      <parentid>7323</parentid>
      <timestamp>2021-01-08T13:30:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна</username>
        <id>1656</id>
      </contributor>
      <origin>7324</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7821" sha1="n4z06bm40i271wrfk74z0fscgssrh7i" xml:space="preserve">Фольклорист П.Е. Ефремов туһунан (Ангелина Кузьмина ыстатыйата)


Прокопий Елисеевич Ефремов улахан өҥөтүнэн урут анаан дириҥник үөрэтиллэ илик долган фольклорун уонна хотугу сахалар олоҥхолорун үөрэтиитэ, хомуйуута буолар. Монографияҕа П.Е. Ефремов долган омук өйүн-санаатын, норуот быһыытынан уратытын көрдөрөр тылынан уус-уран айымньыларын уонна төрөөбүт тылларын баайын былыргыттан илдьэ сылдьар информатордар олоҥхолуур ньымаларын, бу омук олоҥхотун сюжетнай-композиционнай тутулун, сүрүн дьоруойдар уобарастарын чинчийбит.

Прокопий Елисеевич 1964 уонна 1968 сылларга эспэдииссийэлэргэ сылдьан 78 саастаах И.А. Еремин-Сүтүктэн «Көмөрдөөх Үөстээх Оттооной-богатырь» олоҥхо бастакы чааһын, Ф.С. Сахатинтан “Тимир ньииптэ букатыыры” (Богатырь Железный Лежень), 80 саастаах Н.Д. Большаков-Бытыкыайтан “Три сестры” уонна Н.А. Христофоров-Моочуортан “Тойон Джолдо” диэннэри суруйбут. 

Сүрүн ис хоһооннорун маннык бэлиэтиир: «Герой себе жену ищет далеко от родины в чужих краях. Поэтому героическая женитьба – основное содержание многих олонхо. В них главная цель героя – продолжение рода» [Ефремов, “Долганское олонхо”, 1984, с. 40].

Олоҥхоһукка сыһыаннаах итэҕэллэри суруйар. Хотугу сахалар уонна долганнар тыл күүһүгэр олус итэҕэйэр буоланнар, олоҥхоһут этэр тыла тиллэр алыптааҕынан, улахан ыарыы, дьаҥ кэмигэр олоҥхолотон ыарыы абааһыларын үүрдэрэр, аллараа дойдуга салайтарар эбиттэр. Ырыаһыт да, олоҥхоһут да дьоло суох буоларын хотугу уонна киин олохтоох сахаларга баар итэҕэллэри кытта тэҥниир. Оттон А.А. Попов 30-сс сылларга диэри баар буола сылдьыбыт бобуулар туһунан манныгы суруйар: “Весной, во время прилета гусей и уток долганы не раасказывали былин и сказок. Образы повествований, становясь зримыми, якобы распугивали птиц, и они пролетели стороной” [Попов, “Пережитки древних дорелигиозных воззрений долганов на природу”, 1958, с. 88]. Прокопий Елисеевич дьиикэй табалары бултуур кэмҥэ эмиэ олоҥхолообот эбиттэрин суруйар. Аны туран олоҥхоһут бухатыыр аллараа дойдуга эбэтэр абааһыны кытта охсуһар кэмигэр тохтуо суохтаах эбит. Күннээҕи үлэ, түбүк-садьык бүппүтүн эрэ кэннэ киэһэ саҕалаан баран сарсыардааҥҥа диэри толороллор эбит.    
Бу үгэстэр да кэлин умнуллубуттарын, олоҥхолор да уларыйбыттарын бэлиэтээбит. Ол кудук аан бастаан 1902 с. “Эрэйдээх буруйдаах Эр Соҕотох” олоҥхоттон быһа тардыыны Туруханскай кыраайга П.Е. Островских Андрей Михайлович  Поповтан суруйбут эбит буоллаҕына, долганнарга сурук-бичик олох хойут 80-с сылларга эрэ төрүттэммитин быһыытынан, сүнньүнэн норуот уус-уран айымньылара сүтэн эрэллэрин туһунан суруйбут. Холобур, 1931-32 сс. А.А. Попов хомуйбут олоҥхолорун кытта тэҥнээн көрбүтэ кини хомуйбут олоҥхолоругар киириилэрэ, ойуулааһыҥҥа ымпыктааһын-чымпыктааһын суох буолбут. Дьоруойдар монологтарын И.А. Еремин уонна Ф.С. Сахатин эрэ толорор буолбуттар. 

Долганнар олоҥхолоро дириҥ силистээҕин-мутуктааҕын олохторугар-дьаһахтарыгар буолбут чахчылары туоһулуур научнай түмүктээһиннэринэн көрдөрөр: “... в олонхо отчетливо видны черты развитого родового строя и времени его разложения, начало образования раннего классового общества. А это думается, служит еще одним подтверждением мысли, что у долган имеет общий корень с олонхо стоящих на более высоком ступени общественного развития якутов, связь с которым во многом проливает свет на происхождение этой немногочисленной северной народности. Известно, что сильные остатки первобытно-общинных порядков у долган сохранились вплоть до 30-х годов” [Попов, 1958, с. 41]. 

Прокопий Елисеевич норуот фольклорун үөрэтии сайдыытыгар эрэ буолбакка, долган литературатын төрүттэниитигэр эмиэ быһаччы кыттыылаах. Оччотооҕуга долганнарга саҥа сурук-бичик, үөрэхтээһин тарҕанан эрэр кэмигэр саҥа тахсан эрэр эдэр суруйааччы Огдо Аксенова бастакы суруйааччы буоларыгар улаханнык көмөлөспүт. 

Онон Прокопий Елисеевич Ефремов олоҕо, чинчийэр үлэтэ үөрэтиллэн, архыыпка сытар үлэлэрэ күн сирин көрөн, дьон-сэргэ билиитигэр өссө  тахсан иһэллэрэ буоллар!

== Сигэлэр ==

[http://sakhaetigentyla.ru/%d1%84%d0%be%d0%bb%d1%8c%d0%ba%d0%bb%d0%be%d1%80%d0%b8%d1%81%d1%82-%d0%bf-%d0%b5-%d0%b5%d1%84%d1%80%d0%b5%d0%bc%d0%be%d0%b2-%d1%82%d1%83%d2%bb%d1%83%d0%bd%d0%b0%d0%bd/ &quot;Саха этигэн тыла&quot; аан ситим. Фольклорист П.Е. Ефремов туһунан.]


[[Категория: Ефремов Прокопий Елисеевич]]
[[Категоория: Кузьмина Ангелина Афанасьевна]]
[[Категория: саха фольклора]]
[[Категория: ыстатыйа]]</text>
      <sha1>n4z06bm40i271wrfk74z0fscgssrh7i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ефремов прокопий елисеевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1810</id>
    <redirect title="Ефремов Прокопий Елисеевич" />
    <revision>
      <id>7321</id>
      <timestamp>2021-01-08T12:56:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна</username>
        <id>1656</id>
      </contributor>
      <comment>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна [[Ефремов прокопий елисеевич]] сирэй аатын маннык [[Ефремов Прокопий Елисеевич]] уларыппыт</comment>
      <origin>7321</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="70" sha1="30bhfrw61c5xrm238nklwsatl6m081x" xml:space="preserve">#утаарыы [[Ефремов Прокопий Елисеевич]]</text>
      <sha1>30bhfrw61c5xrm238nklwsatl6m081x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иирсээн үөрэҕэр иллэһиннэрээччи нууччалыы-сахалыы тылдьыта (Долгуяна Иванова, 2020)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1811</id>
    <revision>
      <id>7336</id>
      <parentid>7335</parentid>
      <timestamp>2021-01-29T08:31:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Долгуяна Иванова</username>
        <id>1672</id>
      </contributor>
      <origin>7336</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8023" sha1="kjxaer9rg0q0ixmkhwdqcwjr7ych3qi" xml:space="preserve">Тылдьыт

[[Категория:Тылдьыттар]]

'''Алфавитный указатель / Алпаабытынан ыйынньык''' 

* Альтернативный вопрос – барыйааннаах ыйытыы

* Анализ конфликта – иирсээни ырытыы

* Баланс сил -   күүс тэҥнэһиитэ

* Блокирующий вопрос – хааччахтыыр ыйытыы

* Борьба - хабырыйсыы

* Вертикальный конфликт – туруору иирсээн

* Виртуальный конфликт – куйаар эйгэтигэр иирсээн

* Вражда - өстөһүү

* Горизонтальный конфликт – сытыары иирсээн

* Границы конфликта – иирсээн иитэ

* Джентельментское соглашение – джентельменнии сөбүлэһии

* Диагностика конфликта – иирсээни чинчилээһин

* Дезинформация - токурутуулаах иhитиннэрии

* Жертва конфликта - иирсээнтэн эмсэҕэлээччи

* Завершение конфликта - иирсээн түмүктэниитэ

* Завершение медиации - иллэһиннэрии түмүктэниитэ

* Закрытый вопрос – сабыылаах ыйытыы

* Замораживание конфликта - иирсээни тохтотон эрии

* Избегание (уход) – тумна сылдьыы (дьалты туттуу)

* Извлекающий вопрос – көҕүтэр ыйытыы

* Интегрированная медиация – киирэ сылдьар иллэһиннэрии 
 
* Интерес – кэрэхсэбил 

* Инцидент - түбэлтэ

* Источники конфликта – иирсээн төрдө

* Картографирование конфликта - иирсээни ойуулааһын

* «Кокус» - «кокус»

* Коммунальный конфликт - олох-дьаhах иирсээнэ

* Коммуникация – сыаллаах кэпсэтии

* Компромисс - төннүһүүлээх сөбүлэһии

* Консенсус – кэрэхсэбилгэ олоҕурар сөбүлэһии

* Конфликт – иирсээн 

* Конфликтное поведение – баппат майгы

* Конфликтная ситуация - иирсээннээх быһыы-майгы

* Конфликтогены - иирсээн сылтаҕа

* Конфликтолог – иирсээнньит
 
* Конфликтология – иирсээн үөрэҕэ

* Лидер – тумус киһи 

* Ложный конфликт – сымыйа иирсээн

* Манипуляция - өйү сүүйүү

* Медиабельность спора - мөккүөргэ иллэhиннэрии туhаныллыан сөбө

* Медиативная оговорка – иллэhиннэрии быhаарыыта 

* Медиативное соглашение - иллэhиннэрии сөбүлэhиитэ

* Медиатор – иллэhиннэрээччи 

* Медиация – иллэhиннэрии 

* Межличностный (межгрупповой) конфликт - дьон (бөлөх) икки ардыларынааҕы иирсээн

* Межролевой конфликт - оруоллар икки ардыларынааҕы иирсээн

* Направляющий вопрос - туһаайар ыйытыы

* Насилие - күһэйии 

* Негативные (деструктивные) функции конфликта - иирсээн алдьатыылаах дьайыыта

* Нетерпимость - тулуйумтуота суох буолуу

* Обида -   өһүргэнии

* Общение – бодоруhуу

* Объект конфликта - иирсээн барымтата

* Организатор конфликта – иирсээни тэрийээччи

* Открытый вопрос – аhаҕас ыйытыы

* Переговоры - кэпсэтиhии

* Подстрекатель - киксэрээччи

* Позиция – тирэх санаа

* Позитивные (конструктивные) функции конфликта - иирсээн биһирэмнээх дьайыыта

* Пособник - куомуннаах

* Посредничество - тупсуhуннарыы

* Предмет конфликта – иирсээн барамайа

* Предупреждение конфликта - иирсээни сэрэтии

* Примирение - эйэлэhии

* Принципы медиации - иллэhии сүрүн тосхоллоро

* Принцип добровольности - баҕа өттүнэн кыттыы тосхоло

* Принцип конфиденциальности – сабыылаах кэпсэтии тосхоло

* Принцип независимости и беспристрастности медиатора - иллэhиннэрээчи тутулуга суоҕун уонна кырдьыгы тутуһарын тосхоло

* Принцип равноправия и сотрудничества сторон - өрүттэр бииргэ үлэлэhэллэрин уонна тэҥ бырааптаахтарын тосхоло

* Проблема - кыһалҕа 

* Прогнозирование конфликта - иирсээни билгэлээһин

* Процедура медиации – иллэhиннэрии бэрээдэгэ

* Профилактика конфликта – иирсээни сэрэтэр үлэ

* Разрешение конфликта - иирсээн быhаарыллыыта

* Резюме – кылгас түмүк

* «Салями» - «Салями» 

* Самоопределение – бэйэни бэйэ быһаарыныы

* Слухи – сурах-садьык

* Соглашение о применении процедуры медиации - иллэhиннэрии иннинээҕи сөбүлэһии

* Соглашение о проведении процедуры медиации – иллэhиннэриини ыытыы туһунан сөбүлэһии

* Соперничество - илин былдьаhыы

* Сотрудничество - бииргэ үлэлэhии

* Спор - мөккүөр

* Стратегия поведения в конфликте – иирсээн кэмигэр быhыыланыы стратегията

* Стресс - ыгылык

* Толерантность - тулуйумтуо быhыы

* Торг позиционный – тирэх санааны түһэрсии

* Управление конфликтом – иирсээни салайыы

* Урегулирование конфликта -иирсээни сүрүннээhин

* Уступка (приспособление) - төннүү (атыҥҥа сөп түбэhии)

* Участники конфликта – иирсээн кыттааччылара 

* Функциональность конфликта - иирсээн дьайыыта  

* Холодный конфликт - «тоҥуй» иирсээн

* Ценности – сыаннас 

* Частная медиация - тутулуга суох иллэhиннэрии

* Челночная медиация – ойдом иллэhиннэрии  

* Шантаж - кыһарыйыы

* Эскалация конфликта – иирсээн күүркэйиитэ

* Этнический конфликт – омугунан иирсээн 

* Юридическая конфликтология – юридическай конфликтология 

* Якутский язык – саха тыла</text>
      <sha1>kjxaer9rg0q0ixmkhwdqcwjr7ych3qi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Христофор Горохов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1812</id>
    <revision>
      <id>7338</id>
      <timestamp>2021-02-05T02:54:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>''''Христофор Горохов'''  Кыламаҥҥар күн үҥкүүлүүр Кыраһыабай да кыыскын,...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7338</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="220" sha1="34qlk87e9dqv5zq8t07750mvcmbmzjg" xml:space="preserve">'''Христофор Горохов'''

Кыламаҥҥар күн үҥкүүлүүр
Кыраһыабай да кыыскын,
Ханнык уолан дьолун түстүүр
Аналыгар сылдьаҕын...</text>
      <sha1>34qlk87e9dqv5zq8t07750mvcmbmzjg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaWiki:WS Export.json</title>
    <ns>8</ns>
    <id>1815</id>
    <revision>
      <id>7351</id>
      <timestamp>2021-03-26T02:16:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MusikAnimal (WMF)</username>
        <id>1696</id>
      </contributor>
      <comment>per [[phab:T274561]]</comment>
      <origin>7351</origin>
      <model>json</model>
      <format>application/json</format>
      <text bytes="34" sha1="po5fzaesdb3u51l6hp09q1uu5ppayo5" xml:space="preserve">{
    &quot;defaultFont&quot;: &quot;FreeSerif&quot;
}</text>
      <sha1>po5fzaesdb3u51l6hp09q1uu5ppayo5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Никифоров Исай Прокопьевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1816</id>
    <revision>
      <id>7355</id>
      <timestamp>2021-04-14T02:21:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.129.61.6</ip>
      </contributor>
      <comment>'1915 сыллаахха Хаҥалас улууһун 5-с Малдьаҕар нэһилиэгэр төрөөбүтэ.  Сэри...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7355</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="291" sha1="9vgeyrz4kr342wrsuexvicxtih094tq" xml:space="preserve">1915 сыллаахха Хаҥалас улууһун 5-с Малдьаҕар нэһилиэгэр төрөөбүтэ.

Сэриигэ 1943 сыллаахха ыҥырыллан барбыт.

1939 сыллаахтан ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ.</text>
      <sha1>9vgeyrz4kr342wrsuexvicxtih094tq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:InternetArchiveBot</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1817</id>
    <redirect title="meta:User talk:InternetArchiveBot" />
    <revision>
      <id>7387</id>
      <parentid>7358</parentid>
      <timestamp>2021-06-16T02:42:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Harej</username>
        <id>1700</id>
      </contributor>
      <comment>Утаарыы мантан [[en:User talk:InternetArchiveBot]] манна [[meta:User talk:InternetArchiveBot]] уларыйда</comment>
      <origin>7387</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" sha1="ihe6s1lbzqd8gasxnoewu85gshqim7x" xml:space="preserve">#REDIRECT[[meta:User talk:InternetArchiveBot]]</text>
      <sha1>ihe6s1lbzqd8gasxnoewu85gshqim7x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:ZI Jony/minerva.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1818</id>
    <revision>
      <id>7359</id>
      <timestamp>2021-05-01T17:21:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by ZI Jony]])</comment>
      <origin>7359</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="120" sha1="1ud4suvkeq8qtlm36a2g10cfg17vxfa" xml:space="preserve">mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:ZI_Jony/mobile-global.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');</text>
      <sha1>1ud4suvkeq8qtlm36a2g10cfg17vxfa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пухов Иннокентий Васильевич - бөдөҥ чинчийээччи</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1819</id>
    <revision>
      <id>7363</id>
      <parentid>7362</parentid>
      <timestamp>2021-05-12T11:30:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна</username>
        <id>1656</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна [[Пухов]] сирэй аатын маннык [[Пухов Иннокентий Васильевич - бөдөҥ чинчийээччи]] уларыппыт</comment>
      <origin>7362</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22564" sha1="8g27qk4b2nqx9m6ffehxybx7ncq5f0i" xml:space="preserve">И.В. Пухов. Пухов – саха олоҥхотун, фольклорун үөрэппит, хомуйбут биллиилээх учуонай буолар. Түүр-монгуол эпостарын уопсай өрүттэрин, уратыларын, киэҥник – култуураларыгар биир сүрүннэрин үөрэппитэ билимҥэ дьоһун миэстэни ылар. Гражданскай уонна Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа. 1923 с. Пепеляев генерал баһылыктаах халчаак этэрээтин утары сэбилэниилээх этэрээккэ киирсибитэ. Наукаҕа өссө устудьуоннуу сылдьан киирбитэ. Оччотооҕуга кини Иркутскайдааҕы судаарыстыбаннай университет педагогическай факультетыгар нуучча тылын уонна литературатын факультетыгар үөрэнэ сылдьара. Нуучча географическай уопсастыбатын Илин-Сибиирдээҕи отделын саха сиэксийэтин үлэтигэр кыттара. Тириини таҥастааһын тиэрминнэрин тылбаастарын бэчээттээбитэ. Ону Э.К. Пекарскай үс туомнаах академическай тылдьытыгар ол үлэтин бэлиэтээбитэ (т.3, «Источники и пособия для Словаря якутского языка», с.V). 1979 с. автобиографиятыгар «Э.К.Пекарскай тылдьытыгар ахтыллыбыт дьонтон тыыннаах мин эрэ ордон сылдьабын» диэн  суруйбута. Наукаҕа сэрии кэннэ эрэ дьиҥнээхтик киирбитэ.  СССР НА Саха сиринээҕи филиалын тыл, литература уонна история Институтун младшай научнай сотруднигынан, онтон 1954 с. А.М. Горькай аатынан аан дойдутааҕы литература институтугар маҥнай младшай, кэлин старшай научнай сотруднигынан үлэлээбитэ. Саха олоҥхотун уонна Алтай-саян норуоттарын: алтайдар, шордар, хакаастар, тыбаалар, бүрээттэр уонна хотугу омуктар, Орто Азия (кыргыс, казах, туркмен) героическай эпостарын тэҥнээн үөрэппитэ. Ити ордук олоҕун кэнники сылларыгар этэ. Ол туһунан бэйэтэ маннык суруйбута: «Эпос тюрко-монгольских народов и народов Севера меня интересует в плане этногенеза древних якутов, типологии и эпического стиля».  1962 с. «Якутский героический эпос олонхо» диэн монографията тахсыбыта, тас дойду билимигэр тиийэ улахан сэҥээриини ылбыта.
1957 с. саха литературатын боппуруостарыгар кыттыбыта. Ол күүстээх үлэтин түмүгэр 1967 с.  КПСС Саха сиринээҕи обкомун бюротун  «Об исправлении некоторых ошибок по вопросам якутской литературы» дьаһала тахсыбыта уонна «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» олоҥхону сыыһа быһаарыы көннөрүллүбүтэ. 

Сэбиэскэй былаас сылларыгар Саха сиригэр репрессия үс балаһа долгуна кэлэн ааспыта: 1928-32, 1938-1942 уонна 1948-52 сс. Дойду үрдүнэн  баайдыы-национализмы саралааһын хааннаах хара балыырыгар хаарыан чулуу дьоммут суорума суолламмыттара. Үҥсүһүү, холуннарсыы, бөлөһөхтөһүү, уган биэрсии бэйэбит испититтэн тахсыбыта. «Үүрүүттэн үүрүүгэ өлөр-өлбөт икки ардыгар сылдьыбыт кыра саха норуотун улуу талааннаахтара, күүстээх тыллаахтара, айар илбистээхтэрэ – норуот олоҥхоһуттара хараҥа ыар олоххо сырдык ыйдаҥаны уматан норуоттарын өрүкүппүт, санньыйбыт санааларын саталаабыт улуу олоҥхолорун килбиэннээх ньуурун туох санааттан кирээстээх атаххытынан тэбистигит?! Эһиги кимнээхтэргитий?!…», – диэн абаран-сатаран суруйбута П.А.Ойуунускай. Балыырдаах сыллар хараҥа күлүктэрэ билигин да ситэри сырдатыллыбакка халыҥ хаарынан бүрүллэн тураллар.  

 Оччотооҕу бэлиитикэ сабыдыалынан саха олоҥхотугар ньүдьү-балай сыһыан биллэрин курдук, 1934 с. диэри П.А.Ойуунускай биһиги кэммитигэр аар-саарга аатырбыт «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотун элбэхтик кириэтээбиттэрэ. Ону сэбиэскэй сойуус суруйааччыларын сойууһун бастакы састааба көнө сүрүннээбитэ.  Ол кириэтээһиҥҥэ көхтөөхтүк кыттыбыт дьон сотору бэйэлэрэ олоҥхону суруйар дьон буолбуттара эрээри, 1938 с. Ойуунускайы сымыйанан буруйдаан хаайбыттарын кэннэ эмиэ өрө турбуттара. 1952 с. партия обкомун биллэр буортулаах уурааҕын кэнниттэн быһыы-майгы өссө сытыырхайбыта. 1953 с. И.В.Пухов «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» диэн Д.М.Говоров олоҥхотун туһунан үлэтин (салайааччыта Г.У.Эргис) дьүүллээһин буолбут. Интэриэһинэйэ диэн баар: обком ити уурааҕын түөрүйэтин биэрбит тыл, литэрэтиирэ уонна устуоруйа үнүстүтүүтэ националистическай сүүрээн баар диэн этиини утарбыт, ылымматах. Ити кэмҥэ Захар Васильевич Гоголев дириэктэрдээн олорбута. Бу олоҥхону дьүүллэһиигэ националистическэй ис хоһоонноох үлэ диэн утарсыы баара. Онтон уоскуйбакка аны Теплоухов «Кулун куллустуурун» утаран, үҥсүү бөҕөнү түһэрэллэр. Ону эмиэ учуонай сэбиэккэ көрөн баран аккаастыыллар. Ол архыыпка баар. Итинник уустук балаһыанньаҕа киирэн баран, Иннокентий Васильевич сүрдээх хорсун быһыыны оҥорбута – олоҥхону чинчийэрин уураппатаҕа. 1956 с. учуонай истиэпэни көмүскээбитэ.  Ити улахан үлэтэ бэчээттэнэр. Ол эрээри оччотооҕуга кинини буруйдааччылар уоскуйбатахтара. Архыыптан көрдөххө, олоҥхону утарсыбыт наар Эллэй диибит да, бу сырыыга ол Эллэйбит бэйэтэ бу олоҥхону төттөрү эрэдээксийэлээччи, көмөлөһөөччү буолан быыгабардаммыт. Баартыйа уобаластааҕы кэмитиэтин бюрота боппуруоһу көрөллөрүн ситиһэннэр, туттуллара бобуллубут, бу дьаһал туһунан аан дойдутааҕы литэрэтиирэ үнүстүтүүтүгэр тиэрдиллибит. Онон били уонча сыллааҕыта иитиллибит айа дьэ эстибит. Кэлин ол туһунан Пухов И.В. маннык суруйбута В объяснительной записке о задержке работы “Героический эпос алтае-саянских народов и якутское олонхо” написал следующее: “… со времени постановления бюро Якутского обкома КПСС (начало 1961 г.) об изъятии олонхо  “Неспотыкающийся Мюлдью Сильный” (на которое опиралсь моя прежняя работа “Якутский героический эпос олонхо”) я чувствовал себя политически обреченным человеком. Я еще задолго до этого слышал, что первый секретарь якутского обкома КПСС тов. С.З. Борисов готовится изъять олонхо “Мюлдью Сильный” в ответ на мои выступления против несправедливых обвинений в буржуазном национализме и реакционности творчества первых трех зачинателей якутской литературы (А.Е. Кулаковского, А.И. Софронова и Н.Д. Неустроева), выдвинутых в постановлении бюро Якутского обкома от 6 февраля 1952 г. Это серьезно парализовало мои усилия для продолжения работы над новой темой. Я знал, что сейчас арестов нет, но бюро Якутского обкома КПСС изъяло названное олонхо, как “националистическое”, явно нацеливаясь на мою работу. Об этом говорит тот факт, что официальный протест против издания моей книги был направлен обкомом не сразу после внесения постановления, а лишь в августе 1961 г., т.е. дождавшись отправки моей рукописи в типографию. Кроме того, протест (вернее, серия телеграмм и писем) был направлен не в Институт мировой литературы, где я работаю, и написал свой труд, а прямо в издательство Академии наук СССР. Я расценивал это как попытку изъять мою работу не просто, а “со скандалом” с Институтом мировой литературы, как “покровителем” националистического труда и националистического научного деятеля. Постановление свое об олонхо бюро Якутского обкома отменило лишь 16 февраля 1962 г. (тогда же исправило и свое постановление о трех писателях). … Причем на этот раз бюро Якутского обкома известило об этом не только изадательство Академии наук, но и руководство Института мировой литературы  (что надо расценивать как шаг примирения с ИМЛИ)” [Пухов, 1962,  ЛМИ КП 5843].           

Онон И.В.Пухов туруулаһан «Бүдүрүйбэт  Мүлдьү Бөҕө» охтубатаҕа, өлбөтөҕө. Кэлин аан дойдутааҕы литэрэтиирэ үнүстүтүүтэ «Кулун Куллустуур» олоҥхону академическэй таһаарыы быһыытынан бэчээттээн, олоҥхо аата чөлүгэр түһэригэр сүрдээх улахан өҥөлөөх. 

Өр кэм устата П.А. Ойуунускай айар үлэтин чинчийиигэ уонна сырдатыыга үлэлээбитэ. «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотун тылбаастааһыҥҥа, бэчээккэ тахсарыгар күүскэ көмөлөспүтэ, киирии тылын, кэмэнтээрийдэри суруйбута.  Кини саха учуонайдарын каадырдарын бэлэмнээн таһаарыыга көмөлөспүтэ биллэр. 

П.А. Ойуунускай аатынан литературнай түмэл пуондатыгар И.В. Пухов  суруктара, рукопистара уонна тус бибилэтиэкэтиттэн барыта 2552 кинигэтэ баар. Онно тува, эрмээн, нуучча, халха-монгуол, осетиннар, былыргы индия, казах, Кавказ норуоттарын о.д.а. эпостара, фольклорга уонна этнографияҕа үлэлэр бааллар. Түмэл отделын сэбиэдиссэйэ, тыл билимин кандидата Раиса Терентьевна Аммосова Р.П.Алексеев “Алаатыыр Ала Туйгун” диэн олоҥхотун уонна И.В.Пухов туһунан билиһиннэрэр кинигэ оҥорон таһаарбыта . Бу кинигэтигэр кини «учуонай биир сөхпүтэ уонна ыарырҕатара баар эбит: бу сүдү олоҥхо үгэс буолбут каноннартан, формалартан уларыйыылардааҕа… Онон, «Алаатыыр Ала Туйгун» биһиги кэммитигэр тиийэ кэлбит эрэ олоҥхо буолбатах, сэбиэскэй киһи бэйэтэ өйдүүрүнэн, ылынарынан сөптөөх уларытыылары киллэрбитин бэлиэтиир. Маныаха учуонай «бу былыргы олоҥхо онтон эмсэҕэлээбит дуо?» диэн ыйытыы туруорар. Биир өттүнэн ол баар – хомолтолоох диир. Ону тэҥэ бу «көннөрүү» урукку олоҥхоһуттар хайдахтаах сүдүлэрин, кыахтаахтарын туоһулуур”, – диэн бэлиэтээбитэ (Аммосова Р.Т. Р,П, Алексеев «Үс үйэлээх Алаатыыр Ала Туйгун» олоҥхото уонна И.В. Пухов: П.А Ойуунускай аатынан Саха государственнай литературнай музейа, 2015 с.). 

Архыыпка сытар матырыйааллары маннык бөлөхтүөххэ сөп: 

1). Олоҥхону чинчийиигэ научнай ыстатыйаларын, дакылааттарын рукопистара. Холобур, “Стиль героико-архаического эпоса” (ЛМО КП 5716/2 Инв. №87/2), 1975 с. түүр кэмпириэнсийэтин тэрийээччилэригэр дакылаата “Из поэтики якутских олонхо (Монологи)”, “Алтайские сказки” (Новосибирск, 1937 с., ЛМО Инв. №651), «Коровница – рабыня старуха Симэхсин» (ЛМО КП 5707/4 Инв. №69/4, акт №15), «Рабыня-коровница старуха Симэхсин» (ЛМО КП 5707/3 Инв. №69/3, акт №15), «Рабы» (КП – 5707/2, инв. 69/2), «Родоначальники в олонхо» (КП 5707/1, инв. №69/1), 

2). Олоҥхолор: Г.С. Кычкин “Дьура Суорун” олоҥхото (ГЛМО КП 5715 Инв. №107); 1948 с. “Уһук Түрбүү бухатыыр” элбэх буолан куолаан толоруллубут олоҥхо (ЯГМО КП 5714 Инв №102); Данилов Иван Иванович (Убуруччулаах)-II Өлтөк Арыылаах Укарыка (1891-1968) «Хаан Дьааһын» олоҥхото. Бу олоҥхо суруллубут тэтэрээтигэр 1967 с. Г. Докторов маннык бэлиэтээбит: «Олоҥхону суруйууну Аҕа дойду Улуу сэриитин бүтүүтэ И.В. Пухов сүбэтинэн хат саҕалаабыт. Олоҥхо 2 охсуһуута суруллар. О±онньор өлөрүгэр И.В. Пуховка ыытарга кэриэһин эппит». Манна 1933 строка киирбит (ЛМО КП 5745 Инв №530, акт №64). Салгыыта 1801 строка иккис тэтэрээккэ баар. Бу олоҥхону Курбуһах нэһилиэгин олохтоо±о Аммоссов Спиридон Иннокентьевич 1968 с. тиэрдибит (ЛМО КП 5746 Инв №531, акт №64).  

Николай Саввич Скрыбыкин «Көстөн баран сүтэн хаалар Кулун хара аттаах Эрэйдээх Буруйдаах Эр соҕотох” олоҥхотун Федоров Семен Петрович суруйбут. Суруллубут сирэ – Амма улууһун Соморсун нэһилиэгин “Октябрь” холкуос. 1940 с. киирбит, 616 сирэйгэ – Ардьымаан Дьардьымааны кытта охсуһар кэмигэр кэлэн суруйуу быстыбыт диэн бэлиэтэммит (ЛМО КП 5742, инв. №745, акт №94).  

Уус Алдан улууһун II Өлтөх нэһилиэгин Д.М. Говоров  «Эрбэхтэй-Бэргэн» олоҥхотун 1930 с. Е.В. Данилов сурукка түһэрбит. Ону тэҥэ В.Г. Филиппов «Дэбиэ дэлэй бухатыыр» (ЛМО КП 5739 Инв №83, акт 17) олоҥхото баар о.д.а. 

3). Атын түүрдүү омуктар эпостара: А.Калкин “Кара Таадьы кыыс” (1944, ЛМО 651, акт №79, акт №79/50); “Алтын-Бизе” остуоруйаны С.С. Суразаков Е.К. Таштамы-шевейтэн истэн суруйуута, 1962 с. (ЛМО Инв №652, акт 7950); “Алтын Тууди” алтай героическай эпоһа, А.Смердов тылбааһа, А.Коптелов эрэдээксийэлээһинэ (1959, ЛМО Инв. №653, акт №79). 

И. В. Пухов олоҥхо саха омук устуоруйатын кытта дириҥ ситимнээҕин бэлиэтээбитэ: «…восходят еще к тем временам, когда предки якутов жили на своей прежней родине и тесно общались с древними предками тюрко-монгольских народов Алтая и Саян» [Пухов И.В. Героический эпос алтае-саянских народов и якутское олонхо. – Якутск: Изд-во СО РАН. Якут. фил., 2004. – 326 с.1, с. 366].  В этой связи заслуживает особого внимания  «ётюгэн (ётюгэт) тёрдё», как «место, где обитают подземные чудовища (синоним ада), куда они уводят своих пленников из человеческого племени и мучают их. Между тем, otukan (или utukan) у древних тюрков – название горной страны в нынешней Северной Монголии. Ясно, что понятия “алып” и “ётюгэн” вошли в олонхо как отзвуки былых схваток с древними тюрко-монгольскими народностями» [онно, с. 367].  

Өлөр сылыгар 1979 с. автобиографиятыгар: «В настоящее время по плану Института мировой литературы работаю над монографией «Стиль героико-архаического эпоса» (по материалам эпоса эвенков, долганских олонхо, хосунного эпоса северных якутов, якутских олонхо, бурятских улигеров и эпоса алтайцев, шорцев, хакасов и тувинцев). Пока написан раздел «Эвенкийский эпос и его стиль» , – диэн суруйбута. Онон И.В. Пухов сахаттан уһулуччу билиилээх, таһымнаах учуонайын үлэтэ өссө да чинчийиллибэккэ сытар чөҥөрө чүөмпэ буолар… 

Ангелина КУЗЬМИНА, тыл билимин хандьыдаата. 
http://sakhaetigentyla.ru/%d0%b8-%d0%b2-%d0%bf%d1%83%d1%85%d0%be%d0%b2-%d0%be%d0%bb%d0%be%d2%a5%d1%85%d0%be%d0%bd%d1%83-%d1%85%d0%be%d0%bc%d1%83%d0%b9%d0%b0%d0%b0%d1%87%d1%87%d1%8b-%d0%b1%d1%8b%d2%bb%d1%8b%d1%8b%d1%82%d1%8b/


== Сигэлэр ==


[[Категория: Пухов Иннокентий Васильевич]]
[[Категоория: Кузьмина Ангелина Афанасьевна]]
[[Категория: саха фольклора]]
[[Категория: ыстатыйа]]</text>
      <sha1>8g27qk4b2nqx9m6ffehxybx7ncq5f0i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пухов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1820</id>
    <redirect title="Пухов Иннокентий Васильевич - бөдөҥ чинчийээччи" />
    <revision>
      <id>7364</id>
      <timestamp>2021-05-12T11:30:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна</username>
        <id>1656</id>
      </contributor>
      <comment>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна [[Пухов]] сирэй аатын маннык [[Пухов Иннокентий Васильевич - бөдөҥ чинчийээччи]] уларыппыт</comment>
      <origin>7364</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="108" sha1="hmdzdk24zqu07x550x7a7jz1pjt25a8" xml:space="preserve">#утаарыы [[Пухов Иннокентий Васильевич - бөдөҥ чинчийээччи]]</text>
      <sha1>hmdzdk24zqu07x550x7a7jz1pjt25a8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Николай Курилов оҕо сааһыттан</title>
    <ns>4</ns>
    <id>1821</id>
    <revision>
      <id>7366</id>
      <parentid>7365</parentid>
      <timestamp>2021-05-12T11:54:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна</username>
        <id>1656</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна [[Кыттааччы:Ангелина Афанасьевна Афанасьевна]] сирэй аатын маннык [[Бикитиэкэ:Николай Курилов оҕо сааһыттан]] уларыппыт</comment>
      <origin>7365</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4310" sha1="pbua2sim4fgye2jwp9cv8li312nrepi" xml:space="preserve">Николай Курилов оҕо сааһыттан


Суруйааччы, худуоһунньук, уопсастыбаннай диэйэтэл, ини-бии Куриловтартан кыралара Николай Николаевич Куриловы кытта кэпсэтииттэн:


– Николай Николаевич, ханнык эмэ номоҕу кэпсиэҥ буолаарай?


– Киһилээх Таас диэн баар дии, ити дьиҥэр, үһүйээн быһыытынан, дьүкээгирдэр өстөөхтөн күрээн иһэн быыһанаары, ойууннара таас гынан кэбиһэр. Ону өстөөх ойууна эмиэ күүстээх буолан кинилэри төттөрү хаһан да төннүбэттии таас оҥортообут. Ити гынан баран ол  ойуун абын-хомуһунун ситэ бүтэрбэккэ бэйэтэ эмиэ таас буолбут. Киһилээх Таас дьүкээгирдии «Хай дьилбэ» диэн. Дьүкээгирдэр төрүттэрэ Урал диэкиттэн. Былыргыта олус элбэх эбиттэр, тарҕанан хаалбыттар. Нууччалар кэлэллэрин саҕана 12 биис баар этэ: омоки, чуванцы эҥин диэн. Тэйдэр-тэйсэн, билигин көрүстэхпитинэ, бэйэбит тылбытынан кыайан кэпсэппэппит. Сахалыы эбэтэр нууччалыы эрэ кэпсэтэр кыахтаахпыт. Тылбыт суолтата эмиэ уларыйан хаалбыт. Холобур, Нелемнайга бастаан сылдьарым саҕана Николай Михайлович диэн оҕонньорго чэйдии тиийбитим. Оҕонньору кытта кэпсэтэн баран мин биһиги тылбытынан: «Дай, лөҥдэли (чэ, аһыахха), – диэтим. Оҕонньорум күлэн тоҕо барда. –  Ону хайа, тугу күллүҥ», – диибин сахалыы. Онуоха кырдьаҕаһым: «Чэ, охтон түһүөххэ», – диэтиҥ диир. Онон бары тус-туспа тыллаахпыт. Биһиги тылларбыт сахаларга, кэрээктэргэ, эбээннэргэ, чукчаларга бааллар. 


– Саамай сонньуйбут түбэлтэҥ тугуй? 


– Кыра эрдэхпинэ сыарҕа үрдүгэр туран эрэн, туундара тулатын одуулуур эбиппин. Дьон, ыалдьыт кэлэрин бастакынан көрөн этээри. Ол иһин «Ребенок,  который стоял на санях» диэн кэпсээн суруйа сылдьабын. Ыалдьыт биһиэхэ саамай күндү киһи буолара. Кини бастатан туран, сонуну аҕалар. Иккиһинэн, бу манна биһиги эмиэ баарбыт, соҕотох буолбатах эбиппит диэн  үөрэриҥ. Аны ыалдьыт хаһан баҕарар кэһиилээх кэлээччи. Дьэ, ким да кэлбэтэҕинэ, улаханнык сонньуйарым!  

– Убайыҥ Гаврил Курилов аҕабыт ойуун этэ диэбитэ дии. Ол туһунан кэпсии түһүөҥ буолаарай.


– Аҕабыт ойуннууруттан аккаастанан таҥаһын, дүҥүрүн кистээбитэ үһү. Ийэбит биһиэхэ олох бобон кэбиспитэ. Онон кэпсээбэппин. Биһиги кыайан ойуун буолбаппыт. Ол иһин суруйааччылар буолан тахсыбыппыт. Ойуун чаана ханан эрэ тахсыахтаах. Биир күн суруйбатым, уруһуйдаабатым да күнүм ыарахан баҕайытык ааһааччы. Олох кэрэтин, үчүгэйин сурукка тистэххэ, киистэҕэ түһэрэн уруһуйдаатахха сатанар...      

Ангелина Кузьмина.</text>
      <sha1>pbua2sim4fgye2jwp9cv8li312nrepi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Николай Курилов оҕо сааһыттан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1822</id>
    <redirect title="Бикитиэкэ:Николай Курилов оҕо сааһыттан" />
    <revision>
      <id>7368</id>
      <parentid>7367</parentid>
      <timestamp>2021-05-12T11:54:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна</username>
        <id>1656</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна [[Кыттааччы:Ангелина Афанасьевна Афанасьевна]] сирэй аатын маннык [[Николай Курилов оҕо сааһыттан]] уларыппыт</comment>
      <origin>7367</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="94" sha1="bx7qq68qujgqa3wg4tfhxj51m95xuvc" xml:space="preserve">#утаарыы [[Бикитиэкэ:Николай Курилов оҕо сааһыттан]]</text>
      <sha1>bx7qq68qujgqa3wg4tfhxj51m95xuvc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Ангелина Афанасьевна Афанасьевна</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1823</id>
    <redirect title="Бикитиэкэ:Николай Курилов оҕо сааһыттан" />
    <revision>
      <id>7404</id>
      <parentid>7369</parentid>
      <timestamp>2021-09-20T14:29:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Neriah</username>
        <id>1731</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: исправление двойного перенаправления на [[Бикитиэкэ:Николай Курилов оҕо сааһыттан]]</comment>
      <origin>7404</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="94" sha1="bx7qq68qujgqa3wg4tfhxj51m95xuvc" xml:space="preserve">#утаарыы [[Бикитиэкэ:Николай Курилов оҕо сааһыттан]]</text>
      <sha1>bx7qq68qujgqa3wg4tfhxj51m95xuvc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Николай Курилов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1824</id>
    <revision>
      <id>7373</id>
      <parentid>7371</parentid>
      <timestamp>2021-05-12T12:03:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна</username>
        <id>1656</id>
      </contributor>
      <origin>7373</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4633" sha1="jcee5he0h8qiz76ly44p6g2dvn6xp35" xml:space="preserve">Суруйааччы, худуоһунньук, уопсастыбаннай диэйэтэл, ини-бии Куриловтартан кыралара Николай Николаевич Куриловы кытта кэпсэтииттэн:


– Николай Николаевич, ханнык эмэ номоҕу кэпсиэҥ буолаарай?


– Киһилээх Таас диэн баар дии, ити дьиҥэр, үһүйээн быһыытынан, дьүкээгирдэр өстөөхтөн күрээн иһэн быыһанаары, ойууннара таас гынан кэбиһэр. Ону өстөөх ойууна эмиэ күүстээх буолан кинилэри төттөрү хаһан да төннүбэттии таас оҥортообут. Ити гынан баран ол  ойуун абын-хомуһунун ситэ бүтэрбэккэ бэйэтэ эмиэ таас буолбут. Киһилээх Таас дьүкээгирдии «Хай дьилбэ» диэн. Дьүкээгирдэр төрүттэрэ Урал диэкиттэн. Былыргыта олус элбэх эбиттэр, тарҕанан хаалбыттар. Нууччалар кэлэллэрин саҕана 12 биис баар этэ: омоки, чуванцы эҥин диэн. Тэйдэр-тэйсэн, билигин көрүстэхпитинэ, бэйэбит тылбытынан кыайан кэпсэппэппит. Сахалыы эбэтэр нууччалыы эрэ кэпсэтэр кыахтаахпыт. Тылбыт суолтата эмиэ уларыйан хаалбыт. Холобур, Нелемнайга бастаан сылдьарым саҕана Николай Михайлович диэн оҕонньорго чэйдии тиийбитим. Оҕонньору кытта кэпсэтэн баран мин биһиги тылбытынан: «Дай, лөҥдэли (чэ, аһыахха), – диэтим. Оҕонньорум күлэн тоҕо барда. –  Ону хайа, тугу күллүҥ», – диибин сахалыы. Онуоха кырдьаҕаһым: «Чэ, охтон түһүөххэ», – диэтиҥ диир. Онон бары тус-туспа тыллаахпыт. Биһиги тылларбыт сахаларга, кэрээктэргэ, эбээннэргэ, чукчаларга бааллар. 


– Саамай сонньуйбут түбэлтэҥ тугуй? 


– Кыра эрдэхпинэ сыарҕа үрдүгэр туран эрэн, туундара тулатын одуулуур эбиппин. Дьон, ыалдьыт кэлэрин бастакынан көрөн этээри. Ол иһин «Ребенок,  который стоял на санях» диэн кэпсээн суруйа сылдьабын. Ыалдьыт биһиэхэ саамай күндү киһи буолара. Кини бастатан туран, сонуну аҕалар. Иккиһинэн, бу манна биһиги эмиэ баарбыт, соҕотох буолбатах эбиппит диэн  үөрэриҥ. Аны ыалдьыт хаһан баҕарар кэһиилээх кэлээччи. Дьэ, ким да кэлбэтэҕинэ, улаханнык сонньуйарым!  


– Убайыҥ Гаврил Курилов аҕабыт ойуун этэ диэбитэ дии. Ол туһунан кэпсии түһүөҥ буолаарай.
– Аҕабыт ойуннууруттан аккаастанан таҥаһын, дүҥүрүн кистээбитэ үһү. Ийэбит биһиэхэ олох бобон кэбиспитэ. Онон кэпсээбэппин. Биһиги кыайан ойуун буолбаппыт. Ол иһин суруйааччылар буолан тахсыбыппыт. Ойуун чаана ханан эрэ тахсыахтаах. Биир күн суруйбатым, уруһуйдаабатым да күнүм ыарахан баҕайытык ааһааччы. Олох кэрэтин, үчүгэйин сурукка тистэххэ, киистэҕэ түһэрэн уруһуйдаатахха сатанар...      

Ангелина Кузьмина.


== Сигэлэр ==

&quot;Хай дьилбэ&quot; http://sakhaetigentyla.ru/%d1%85%d0%b0%d0%b9-%d0%b4%d1%8c%d0%b8%d0%bb%d0%b1%d1%8d/
[[Категория: Курилов Николай Николаевич]]
[[Категоория: Кузьмина Ангелина Афанасьевна]]
[[Категория: саха литературата]]
[[Категория: ыстатыйа]]</text>
      <sha1>jcee5he0h8qiz76ly44p6g2dvn6xp35</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Николай курилов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1825</id>
    <redirect title="Николай Курилов" />
    <revision>
      <id>7372</id>
      <timestamp>2021-05-12T12:01:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна</username>
        <id>1656</id>
      </contributor>
      <comment>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна [[Николай курилов]] сирэй аатын маннык [[Николай Курилов]] уларыппыт</comment>
      <origin>7372</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49" sha1="9cxas4jzsbly0bo1yv03lan4ih39klv" xml:space="preserve">#утаарыы [[Николай Курилов]]</text>
      <sha1>9cxas4jzsbly0bo1yv03lan4ih39klv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дмитрий Апросимов туһунан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1826</id>
    <revision>
      <id>7377</id>
      <parentid>7375</parentid>
      <timestamp>2021-05-12T12:18:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна</username>
        <id>1656</id>
      </contributor>
      <origin>7377</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12025" sha1="19onrwsamvaca96hye7ety0610ge95k" xml:space="preserve">Эбэҥки талааннаах бэйиэтин, уруһуйдьутун, фольклориһын Дмитрий Апросимовы бэйэтин кэмигэр эбэҥки норуотун суруйааччытын быһыытынан билинии суоҕа. «Куралай кустук», «Күндэли Куо» курдук номохторун Сэмэн Данилов, Күннүк Уурастыырап айылла илик чаҕылхай айымньылар диэн үрдүктүк сыаналаабыттара. Ол эрээри оччотооҕу дьон-сэргэ ортотугар сахалыы суруйар эрээри тоҕо эбэҥки суруйааччыта аатырарый диэн тыл-өс эмиэ баара. Онуоха этэрдиин, хаамардыын-сиимэрдиин, майгылыын-сгилилиин дьиҥнээх эбэҥки суруйааччыта диэн Сэмэн Руфов этэн турар. Кырдьыгынан эттэххэ, оччотооҕуга кини хомоҕой хоһооннорун, сэргэх сэһэннэрин, кэрэхсэбиллээх кэпсээннэрин дириҥ суолтатын өйдүүр аймах-билэ, олорор бөһүөлэгин, оройуонун дьонуттан суохтарын кэриэтэ этэ (суруйааччы доҕотторуттан ураты). Былааһы туойбатаҕа, санаа түһүүлээх айымньылар киниэхэ элбэхтэрэ, онон бэчээккэ тахсара да аҕыйаҕа, кэмчитэ. Онтон санаата оонньуура, айымньыта аҕыйаҕыттан кыбыстара, бэйэтэ этэринэн, хоһоон суруйарын быраҕа, умна сатыыра.
 Ол эрээри окко түhүөҕүттэн очурдаах, этэрбэс кэтиэҕиттэн эрэйдээх, сон кэтиэҕиттэн сордоох олоҕу билбит, бэрт кылгас кэмҥэ олорон ааспыт чаҕылхай суруйаачы «миигин өйдүөхтэрэ...» диэбит ыра санаата туолла. Эбэҥки бэйиэтин аатыгар, кини айылҕаттан айдарыылаах, үөһээлэртэн үүдэһиннээх, иэйэхситтэн этитиилээх сүдү талааныгар сүгүрүйээччилэр, өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһа, истиҥ, эйэҕэс быһыыга-майгыга ахтан-санаан бэлиэтииллэр. Кэккэ-кэрдиис кэмнэргэ көмүс кинигэлэрэ күнү көрөн Бэйиэт аата тилиннэ! 
Кини улахан уола мас ууһа, СӨ доруобуйаларынан хааччахтаах оҕолору чөлүгэр түһэрэр, идэ биэрэр техникум-интэринээт уһуйааччыта А.Д.Апросимов ыалдьыттыыр. Александр саха суруйааччыларын сойууһун В.Протодьяконов-Кулантай 100 сылыгар саха поэзиятыгар уонна аҕатын аатын үйэтитиигэ кылаатын иһин бэлиэнэн наҕараадаламмыта. Аҕатын туйаҕын хатаран, баар баардааҕа өтөн суруйуо диэн Андрей Кривошапкин кини туһунан суруйааччылар сойуустарын сийиэһигэр этэн турардаах...


Аҕам олоҕо


– Аҕам бэйиэт быhыытынан художественнай учуулуссаҕа үөрэнэ сылдьан биллэн барбыта, кылгас кэмҥэ литературнай куруhуок салайааччытынан үлэлээбитэ. Аан бастаан хоhоон суруйарга уhуйбут киhитэ Семен Данилов эбит (кини кэриэһигэр Учууталбар» диэн анабыл хоhоонун суруйбута). Айар кута арылыннаҕына, тэһии Музата ыалдьыттаатаҕына, суруйар-хоһуйар хомуһуна, ойуулуур уһанар баҕата тэһэ кэйдэҕинэ, имэҥнээх иэйиитэ имнэннэҕинэ, аҕабыт тугу барытын умнан, быраҕан уруучукалаах тэтэрээтин үрдүгэр түһэрэ. От охсо сылдьан хотуурун быраҕан баран отуутугар сүүрэрэ, дурдаҕа кус кэтэһэ олорон, дурдатын үрдүн үрэйэн, ойон туран дьэрэкээн, кустук, куоһааны түүлэрин анньыммыт сааскы кэрэ кустарын ойуулаабытынан барара, сирдээҕи, күннээҕи айыылаах олох отой да умнуллара, остуоруйа аптаах дойдутугар, олоҥхо абылаҥнаах эйгэтигэр күүлэйдиирэ, поэзия түгэҕэ суох муоратыгар аламай күнүн, үрүҥ көмүс ыйын умсаахтата оонньоторо... Ити туругар аҕабар тугу да эппит, соруйбут күттүөннээх хардата, туох да туһааннаах түмүгэ суох хаалара. Күн күбэй ийэбит Екатерина Филипповна Софронова ону бэркэ билэрэ. “Киирэрэ киирбит” диэн тугу да соруйбакка, саҥата-иҥэтэ суох дьиэ бары ис-тас үлэтин бэйэтэ оҥороро. Ийэм барахсан төһө да ыарыһах (бэтэринээрдэр профессиональнай ыарыылара, сэллик, сүрэх ыарыыларынан ыалдьара), хачаайы буоллар, кырыымчык олоххо олордор, биһигини биэс оҕону сөптөөхтүк, чиэһинэйдик дьон тэҥинэн иитэн-такайан, аһатан-таҥыннаран, үөрэх-билии аартыгар киллэрэн, атахпытыгар чиҥник туруорбута, олох суолугар эрэллээхтик үктэннэрбитэ. Аҕабынаан иккиэн хардары-таары, сороҕор биир кэмҥэ сотору-сотору балыыһаҕа киирэн эмтэнэллэрэ. үксүн биһигини көрүүтэ-истиитэ суох хаалларымаары, ситэри эмтэммэккэ тахсаллара, үлэ, күннээҕи хаһан да бүппэт түбүк үөһүгэр төбөлөрүн оройунан умса түһэллэрэ. Аҕам да мин да кусчуппутунан, балыксыппытынан кырдьыгынан эттэххэ, мөлтөһүөр соҕус этибит. Ол гынан баран хараннан харарҕаабатахпыт, балыгынан туттайбатахпыт. Сөп буола-буола кус-балык дэлэйдик кэлэ турара. Ийэм күлэрэ, олорон эрэн кустаатым, балыктаатым, диэн. Сылгыларын, сүөһүлэрин, ыттарын, кууруссаларын эмтэппит нэһилиэк махталлаах дьоно үтүөнү үтүөнэн төлүүллэрэ, ыалдьытымсах, үлэһит кыыстарын сүрдээҕин сыаналыыллара. Ийэлээх аҕам сүүрбэ биэс сыл эҥкилэ суох өйөһөн-убаһан олорон ааспыттара. Ол былаһын тухары ийэм барахсан аҕабын дьиэ хаһан да бүтэн-оһон биэрбэт түбүгүттэн босхолуу сатыыра.


«Ырыабыт хаалыаҕа ыраахха ыҥыра!..»


– Бииргэ төрөөбүттэр алта этибит, билигин үспүт. Мин кэннибиттэн төрөөбүт уол эрбэх үрдүгэр сэттэтэ эргийэр бэрт кытыгырас этэ. Аҕам дьэ, мин туйахпын хатарар оҕо үөскээбит диэн үөрбүтэ аҕай. Алдан Эбэҕэ оҥочоҕо хатааһылыы сылдьан, ууга түһэн хаалбытын бурулҕан бурулутан илдьэ барбыта. Эргийэн кэлэ турар ону мин биэстээх оҕо хабарҕабар диэри ууну кэһэн туран ыла сатаабытым. Ийэлээх аҕам сүрэхтэрэ хамсаан, доруобуйалара онтон айгыраан барбыта. Наһаа куһаҕан усулуобуйаҕа олорбуппут, наар ыалы кытта дьуккаах, дьиэбит дэлби тэллэйдээн эҥиннээн… Онтон икки игирэлэр соһумардык күн сириттэн күрэммиттэрэ. Кыра быраатым Андрей хоһооннор хомуурунньуктарын таһааттарда, уруһуйдьут. Филипп миэбэл оҥоруунан дьарыктанар, түмэл эспэнээттэрин эрэстэбирээссийэлиир. Ийэбит холкуоска бэтэринээр буолан сайылыкка барытыгар сылдьан кэлиэр диэри, дьиэҕэ мин тойон буолан хааларым. күнү күннүктээн бэйэбит саастыылаахтарбытын кытары, оонньоон-мэниктээн, моҕотойдоон, лыахтаан бириэмэ биллибэккэ ааһара, оҕо саас эмньик кулун күннэрэ элэҥнэччи элэгэлдьийэрэ. Иһирдьээҥҥини таһырдьа, таһырдьааҥҥыны иһирдьэ таһааран омоллоон олоҕо, дьэргэстэй ыһыаҕа дьэ, онно буолара. Онуоха ийэлээх аҕабыт улаханнык этэн мөхпүттэрэ суоҕа.
Киһи олоҕор араас эрэйи, эриири-мускууру көрсөр эбит. Үөһээ Амматтан Өнньүөскэ диэри доҕотторбунуун сөтүөлээн, сир Ийэ кэрэлэрин астына-дуоһуйа кэрэхсээн, балыктыы-балыктыы тыынан устан ый аҥаарын быһа айаннаан кэлбиппит. Ол кэлбитим дьиэм умайан хаалбыт. Онно-манна дьиэ куортамнаһан, ыалга дьукаах олорон кирэдьиит бөҕө ылан, кэргэмминээн андаатар, киис, кубааҥка бэргэһэлэр араастарын тигэн аһаан-сиэн, ииттинэн олорбут кэмнэрбит бааллара. Ол эрээри хас биирдии күн күндү. Аҕам олорбут олоҕо уос номоҕо буолан, кэнэҕэски кэнчээри ыччаттарыгар суолдьут сулус, үтүө холобур буолан үтүмэн үйэлэри уҥуордуо диэн бигэ эрэллээхпин!

Ангелина КУЗЬМИНА.
== Сигэлэр ==

http://sakhaetigentyla.ru/%d0%b4%d0%bc%d0%b8%d1%82%d1%80%d0%b8%d0%b9-%d0%b0%d0%bf%d1%80%d0%be%d1%81%d0%b8%d0%bc%d0%be%d0%b2-%d1%82%d1%83%d2%bb%d1%83%d0%bd%d0%b0%d0%bd/

[[Категория: Апросимов Дмитрий Нестерович]]
[[Категоория: Кузьмина Ангелина Афанасьевна]]
[[Категория: саха фольклора]]
[[Категория: ыстатыйа]]</text>
      <sha1>19onrwsamvaca96hye7ety0610ge95k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Апросимов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1827</id>
    <redirect title="Дмитрий Апросимов туһунан" />
    <revision>
      <id>7376</id>
      <timestamp>2021-05-12T12:15:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна</username>
        <id>1656</id>
      </contributor>
      <comment>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна [[Апросимов]] сирэй аатын маннык [[Дмитрий Апросимов туһунан]] уларыппыт</comment>
      <origin>7376</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68" sha1="kjdy0lzivlow89vvobhe4xk6nu60p2w" xml:space="preserve">#утаарыы [[Дмитрий Апросимов туһунан]]</text>
      <sha1>kjdy0lzivlow89vvobhe4xk6nu60p2w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саввин Степан Афанасьевич-Күн Дьирибинэ олоҕун уонна айар үлэтин туһунан сэдэх суруйуу</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1828</id>
    <revision>
      <id>7383</id>
      <parentid>7382</parentid>
      <timestamp>2021-05-12T12:30:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна</username>
        <id>1656</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сигэлэр */</comment>
      <origin>7383</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18558" sha1="btauxhhp99gp5ej3ndoutz9b6s03zib" xml:space="preserve">Степан Афанасьевич Саввин-Күн Дьирибинэ саха литературатыгар сатирик бэйиэт, хомоҕой тыллаах үгэһит быһыытынан киирбитэ. Кини норуот поэзиятын хоһуйар ньымаларын ойуулуур кырааскаларын тус бэйэтин айар үлэтигэр дьүөрэлээн, хаайыы эрэйин, сорун-муүун көрбүт, сэрии суоһун-суодалын этинэн-хаанынан билбит ыарахан дьылҕалаах киһи диэтэххэ көр-күлүү, үгэ курдук уустук жанры төрүттээбитэ, сахалыы сатирическай поэзияны сайыннарбыта дьикти. Критик К.Л. Зелинскэй бу курдук эппит: “Своей меткостью и остротой они сразу привлекли внимание читателей. Автор изобличал врагов Советской власти, бичевал во имя утверждения нового, уродливые пережитки предрассудки и пороки старого общества”. Үгэлэрэ биир тыынынан ааҕыллар сытыы, уус-уран күлүүс тыллаахтар, иитэр-үөрэтэр ураты тыыннарын сүтэрбэттэр. 
Онон сүнньүнэн маннык бэлиэтээһиннэри оҥоруохха сөп: омсолоох быһыыны-майгыны саралааччы тыл маастара; айар үлэтэ кини бэйэтин олоҕун кэрдиис кэмнэригэр сөп түбэһэр. П.А. Ойуунускай эппитинии, “Куһаҕаны куттуурга кутаа уот тыллаах” биир маҥнайгынан саха дьадаҥы киһитин сырдык инникитин иһин хорсуннук турууласпыт тыл маастара. Кини кыргыттара быраас Марияны (аҕата таптаан ыҥырарынан “Довоенная”) уонна бибилэтиэкэр идэлээх Людмиланы (“Послевоенная”) кытта ирэ-хоро сэһэргэстибит.   

Сэрии охсуута

- Аҕабыт гражданскай сэриигэ сылдьан Алдантан cатыы Чурапчыга кэлбитигэр ийэтэ маҥнай билбэтэх. Оччо буолуор диэри дьүдэйбит. Ырбаахыта этигэр сыстан хаалбытын көлбүһүөҕүнэн аалан нэһиилэ сууннарбыттара эбитэ үһү. Сэриини кэпсээбэт туһунан мэктиэ сурук биэрбит быһылаах эбит диэн кэлин сэрэйэ саныыбыт. 
Эрэпириэссийэ кытаанах ытарчатыттан босхолонон, хаайыыттан тахсан баран биирдэ 1939 с. Лаанаҕа оҕо көстүүмүн атыылаһа сылдьан ийэбитин Мария Митрофановна Бурцеваны «Детскэй мир» маҕаһыыҥҥа көрсө түспүт. Ону көрөн ийэбит «эн оҕолордооххун дуо» диэн ыйыппытыгар аҕабыт «суох, балыспар Саргылаанаҕа» диэн симиктик хоруйдаабыт. Саргылаана ону наар кэпсиирэ. Кини Ойуунускай куопуйата этэ, онон аҕабыт олус сөбүлүүрэ. 
 Аҕа дойдуну көмүскүүр улуу сэрииттэн кэлэн баран хаһан да сааны ылбатаҕа, бэл, булка сылдьыбатаҕа. Бу алдьархайдаах кэм оннук күүскэ охсубут этэ. Кини үлэлээбит издательствотыгар “Алта ыйтан ордукка передовой позицияҕа сырыттым. Онно ураты Сталин куоратын көмүскүүр саҕана түгэн суоҕа... Сэрии туһунан бэйэҕит да бэркэ билэргит буолуо. Бэрт кытаанах суоһар сэрии. Быһатын эттэххэ, олоҥхо бухатыырдара охсуһалларын курдук сир-халлаан киэбэ барыта хамсыырга дылы...” диэн 1942 с. суруйбута. Сэрии кэмигэр ийэбит бибилэтиэкэҕэ үлэлээбитэ. Бириистэҥҥэ дьахталлар чох сүөккүүллэрин, илистиилээх ыарахан үлэ эбитин хойукка диэри санаан кэпсиирэ.
Аҕабыт эдэркээн кырасыабай баҕайы ньиэмэс уола утары сүүрэн истэҕинэ, тааҥканан тэбистэрбиттэрин көрөн, олус дьулайбытын санаан хараастар этэ. Сэрии буоллаҕа... Мин этэрбэспин илдьэ сылдьан  сөп-сөп сыттаан, сыллаан ылара үһү. Ол киниэхэ күүһү-уоҕу биэрбитэ, ымыы курдук харыстаабыт буолуохтаах. 
1945 с. сэрии бүтэн Харьковтааҕы училищеҕа ыытаары гыммыттарын “дойдубар барабын” диэн буолумматах. Аҕам сэрииттэн кэлбит түгэнэ диэни бэрт кылгастык лоскуй-лоскуй эрэ өйдүүбүн. Кэлээт да, үлэлээбит издательствотыгар тиийбит (биһиги ол тиэргэнигэр Октябрьскай уул., 4 нүөмэригэр олорорбут). Ийэм ону истэн сүүрэн аҕай тиийбитигэр ким эрэ “тоҕо уураспаккыт” диэн ыйыппытыгар, хап-сабар кытаанахтык «онтон» диэбит. Оччотооҕуга мин 4 саастааҕым. Түннүкпүт аһаҕас турарынан аҕам кэлэн иһэрин аан маҥнай көрбүтүм. Кыараҕас дьиэбит иһигэр орон, остуол, биир устуул уонна дьааһыктар эрэ бааллара. 
Кэпсээнтэн кэпсээн.  Аҕабыт ааттаах ууһут эбитэ үһү. Сайсары күөлү холкутук харбаан туоруур кыахтааҕа. Кини ууга түспүт хас да киһини быыһаан турардаах. Холобур, худуоһунньук Петр Романовы уонна сэриигэ сылдьан, Дону туоруур кэмнэригэр нуучча саллаатын быыһаабыт. Ол киһи кэлин наар киниэхэ суруйара. 
Атаҕынан лаппа кыанар киһи, бэртээхэй кылыыһыт этэ. Биир нуучча саллаата атаакаҕа сүүрэн истэхтэринэ гражданскай сэриини ааспыт сааһыран эрэр киһи атаҕар кыахтааҕын көрөн: “Якут, ты хорошо бегаешь” диэбитэ үһү. 
Балыһа Акулина Николаевна кэпсээбитинэн, биир ыһыахха кылыйсан кимиэхэ да иннин биэрбэтэх. Оҕонньоттор ону көрөн, “бу оҕону харыстыахха наада эбит” диэн, кэлин ханна да оннук кытыннарбатахтар. Кырдьыга да, ол иһин аҕата аах 16 оҕону төрөппүттэриттэн үс эрэ оҕо орпутун Бииктэри уонна Маарыйаны абааһыттан күрэтэннэр таайдарын аахха ииттэрэ биэрбиттэр. 

Оччотооҕу олохтон

- Аҕам наар суруйан тахсара. Бу кэмҥэ элбэх айымньыны тылбаастаабыта (Горькайы, Твардовскайы о.д.а.). Эрдэ баҕайы туран суруксуттаабытынан барара. Ийэбитин кытта элбэхтик кэпсэтэрэ. Тугу суруйбутун эҥин хаһан да кэпсээбэт идэлээҕэ. Мин кини туһунан өйдөөн хаалбытым диэн, олус саҥата суох, туох эрэ санньыар санаа күлүгэ түспүт курдук сөҥүөрэн сылдьара дьикти кистэлэҥ буолан көстөрө. 
Люся төрөөбүтүгэр сыарҕаҕа уу кыһыл оҕону көтөхпүт ийэм уонна аҕам кэлбиттэрин өйдүүбүн. Аҕам сэриигэ баран миигин көрсүбэтэх буолан, баарыгар күн сирин көрбүт кыысчааныттан үөрбүт, астыммыт сирэйэ субу көстөн кэлэргэ дылы. Биһиги бэйэбит олбуордаах этибит. Дьиэҕэ балыспыныын наар иккиэн эрэ хааларбыт. Аҕабыт синиэлин үрдүгэр олорон оонньуурбут. £ссө ботуоҥка суумкалааҕа. Ону Тася (Ойуунускай кыыһа Сардаананы биһиги бары итинник ыҥырарбыт) оскуолаҕа үөрэнэригэр илдьэ сылдьара. Ол кэмҥэ кини биһиэхэ олорбута.
Балтым «аһыахпын баҕарабын» диирин, мэниктээн, оройбунан көрөн, аһатар-аһаппат быһыылааҕым. Онон олох дьүдэйэн, аһааҕыран аҕабыт уоппуска эҥин ылан көрбүтүн туһунан ийэбит кэпсиир буолара. Аһылыкпыт диэн наар хортуоппуй этэ. Кып-кыра бытархай хортуоппуйу ыраастыыр үлэлээх буоларбыт. Оннук бытархай буолан сүрэхпэр астаран, “дьэ улааттахпына бу аһы сиэм суоҕа” диирим. 
Мин сэллигинэн ыалдьан өр кэм балыыһаҕа, санаторийга сыппытым. Арааһы айан кэпсиир идэлээҕим. Ону биирдэ аҕам “албыннаан кэпсээмэ” диэбитин кэннэ сабыллан хаалбыппын. Баҕар тугу эмэ суруйуох, айыах киһи бүттэҕим ол... 
	
Доҕотторо

- Ыалларбыт Мординовтар, Кулачиковтар, Сивцевтар, Новиковтар о.д.а. этилэр. Икки этээстээх мас дьиэҕэ олорорбут. Элбэх ыал ыаллыы олорто да, ол саҕанааҕы дьон хаһан да улаханнык саҥарсыбат үгэстээхтэрэ. Биһиэхэ бары сылдьар этилэр. Биирдэ Сергей Зверев кэлэн хоммутун өйдүүбүн. Аҕабытын кытта кэпсэтэн-кэпсэтэн баран биһиги хоспутугар кэлэн сыппыта. Утуйа сытан түүнү быһа ыллаабыта.  Онтон сарсыарда аҕабыт туран үлэтигэр барбыта. Киэһэ кэлэн эмиэ истибитэ. Онтон түүн эмиэ ыллаабыта. Баал Хабырыыс, Исай Никифоров, Иван Гоголев-Кындыл Уйбаан, Серафим Кулачиков-Эллэй куруук сылдьаллара. Хаһан да ыалдьыта суох буолбат этибит. Иван Гоголев сырдык, эйэҕэс киһи этэ. Уола ууга түһэн өлбүтүн кэннэ олох атын буолан хаалбыта. Мин кинилэргэ олоро сылдьыбытым. 
Аҕам кэпсээннэриттэн географ Сенькин ойууннуур дьоҕурдааҕын кэпсиирин өйдүүбүн. Остуолу хаамтаран, эһэ, сибиинньэ киллэрэрин сөҕөрө. Валерий Чиряев тыыннааҕар наар сылдьара, аҕабытын кытта бииргэ утуйаллара. Ол сытан Евгений Онегин хоһооннорун истэрин олус сөбүлүүрэ. Доҕоро аҕабыт бохоруонатыгар түүнү быһа хоһооннорун нойосуус аахпыта. 
Аҕабыт өлбүтүн кэннэ Серафим Романович кэриэстээн, биэс сыл устата наар сылдьыбыта, онтон бэйэтэ өлөр сылыгар, 1976 сыллаахха, тоҕо эрэ олох кэлбэтэҕэ. Хайдах эрэ онно көрсүөхпүт диэбит курдук. Биһиги ону ийэбитин кытта саамай элбэхтик сылдьар ыалдьыппыт буолан күүтэр этибит. 
1953 с. доҕотторо Илья Алесеевич Будищев, Герасим Тимофеевич Дягилев хаайыыттан илбирийбит сиэрэй халтаҥ уһун сонноох, санныгар мөһөөччүк сүгэһэрдээх дьон кэлбиттэрэ. Дьоно Герасимы олус күүтэллэрэ, ону биһиги санаабытыгар олус мааны киһи кэлэрэ буолуо диэн харахпытыгар оҥорон көрөрбүт. Онтубут хаайыылааҕы күүтэллэр эбит. 

Акулина Николаевна туһунан...

- Аҕабыт төрдө-ууһа удьуор утум өйдөөх, дьоҕурдаах дьон эбиттэр. Убайбыт этнограф-учуонай А.А. Саввин да, В.Н. Протодьяконов-Кулантай да, эдьийбит Акулина Николаевна Ойуунускайа, атын да аймахтарбыт бары улуу дьон. Эһэбит Афанасий Андреевич Саввин-Чочооло Уола ураты дьарыктаах киһи этэ. Оҕуруот олордооччу, миэлиҥсэни таҥмыт уус, олоҥхоһут, бэйэтэ оҥорбут үстүрүмүөннэринэн халлаан туругун кэтээн көрөөччү эбитэ үһү. Чурапчыга көскө кэлбит политсыылынайдары сылларын ыйан, хайдах олорбуттарын сэттэ кэрдиис кэмҥэ арааран оҥорбута чинчийээччилэргэ улахан көмөлөөх буолла. 
Акулина Николаевнаны кытта “Дьулуруйар Ньургун Боотуру” бэчээттээбиттэригэр Суорун Омоллооҥҥо, онтон Мординовтарга сылдьыбыппыт. Онно тоҕо эрэ Люсяны илдьэ сылдьыбыта. Бииргэ төрөөбүттэринээҕэр аҕабытыгар ордук майгынныыр Акулина дии саныыбыт. Кинини аҕабыт дьоно 6 саастааҕар ииттэ ылбыттар. Оттон инитин атын аймахтарга биэрбиттэр эбит. 
Аҕабыт өлөрүгэр хаанынан сөтөллөбүн диэбитэ. Онно суһаллык быраастарга сырытыннарбыппыт.  Эпэрээссийэттэн аккаастаммыта. Өлүөн иннинэ мин уоппуска ылан көрбүтүм, Люся уолланан балыыһаҕа сытара. Онно ити кэмҥэ бастакы сиэнэ төрөөбүтэ. Эдьийбит Акулина Николаевна хас күн аайы сылдьара. Николай Тыаһыт баар буолара. Николай Николаевич биһиги аҕабытыныын доҕордоһууларын туһунан маннык ахтан суруйбута баар: “... биэс уон сыл тухары хайдах эрэ сэргэстэһэ испит курдукпут, арыт уончалыы сылынан көрсүспэтэрбит даҕаны – ахтыһа сылдьарбыт. ... Туох да диэҥ, биэс уон сыл усталаах-туоратыгар санаабытын тапсыбатахпыт диэн суоҕа. Иккиэн даҕаны нууччалаатахха “гонордаах” дьоммут – олох эрийбит дьонобут”. 
Онон биһиги аҕабыт дьылҕата  олус уустук. Төһө да хаайыыга олорбут, икки  сэриигэ сылдьыбыт да буоллар, киһилии үтүө, сэмэй майгытын сүтэрбэтэх этэ. Олоҕу олус күүскэ таптыыра. Ону эбиитин ис хаан дьонноруттан бэриллибит сүдү кыах баара көмөлөспүтэ. 
Быстыан иннинэ Акулина Николаевна, Тыаһыт уонна эдьиийбит Лаана кэлбиттэрэ. Туох диэн кэпсэппиттэрин билбэппит. Иһитиннэрбэт этилэр.
Аҕабыт саҥата суоҕа биһиэхэ эмиэ бэриллибит быһыылаах. Хаһан да, кимиэхэ да, тугу да кэпсээбэт идэлээхпит. Бу аан бастаан маннык айахпыт аһыллаан кэпсэттибит...

Ангелина КУЗЬМИНА, тыл билимин хандьыдаата.

== Сигэлэр ==


[[Категория:Саввин Степан Афанасьевич]]
[[Категоория: Кузьмина Ангелина Афанасьевна]]
[[Категория: саха фольклора]]
[[Категория: ыстатыйа]]

http://sakhaetigentyla.ru/%d0%be%d0%bb%d0%be%d1%85-%d1%8d%d1%80%d0%b8%d0%b9%d0%b1%d0%b8%d1%82-%d0%b4%d1%8c%d0%be%d0%bd%d0%be/</text>
      <sha1>btauxhhp99gp5ej3ndoutz9b6s03zib</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саввин степан афанасьевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1829</id>
    <redirect title="Саввин Степан Афанасьевич-Күн Дьирибинэ олоҕун уонна айар үлэтин туһунан сэдэх суруйуу" />
    <revision>
      <id>7381</id>
      <timestamp>2021-05-12T12:25:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна</username>
        <id>1656</id>
      </contributor>
      <comment>Ангелина Афанасьевна Афанасьевна [[Саввин степан афанасьевич]] сирэй аатын маннык [[Саввин Степан Афанасьевич-Күн Дьирибинэ олоҕун уонна айар үлэтин туһунан сэдэх суруйуу]] уларыппыт</comment>
      <origin>7381</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="181" sha1="kwpocj5htzhfor2vyc0ddt0pc9llteh" xml:space="preserve">#утаарыы [[Саввин Степан Афанасьевич-Күн Дьирибинэ олоҕун уонна айар үлэтин туһунан сэдэх суруйуу]]</text>
      <sha1>kwpocj5htzhfor2vyc0ddt0pc9llteh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Yahya</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1830</id>
    <revision>
      <id>7393</id>
      <timestamp>2021-09-05T19:01:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>global user pages ([[m:Synchbot|requested by Yahya]])</comment>
      <origin>7393</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="273" sha1="c4ypm7wbt5rvjqqxzie5ujk3hmhcrrp" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;font-size:130%;font-family:Roboto,Arial; border-top:5px solid lightblue; border-bottom:5px solid lightblue; padding:5px;margin-top:20px;&quot;&gt;Hello! Please message me on [[m:User talk:Yahya|meta.wikimedia.org]] instead. I may not notice messages on this page.&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>c4ypm7wbt5rvjqqxzie5ujk3hmhcrrp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оҕо өйө-санаата сайдыыта (Каженкин И.И.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1831</id>
    <revision>
      <id>7401</id>
      <parentid>7400</parentid>
      <timestamp>2021-09-15T23:57:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>7401</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="592213" sha1="drnxfdepg5u5qkfm272qcnqt9vhipcd" xml:space="preserve">И.И. Каженкин - Уйбаан Хааһах

ОҔО ӨЙӨ - САНААТА САЙДЫЫТА

Дьокуускай  2021

АННОТАЦИЯ

Оҕо өйө-санаата сайдыыта улахан киһи өйүттэн-санаатыттан улахан уратылаах; аан маҥнай буор кута эрчиллэр, ийэ кута иитиллэр, онтон салгын кута үөрэнэр. Кыра эрдэҕинэ бэйэтин салайар ийэ кута, үгэстэрэ саҥа үөскүүллэринэн улахан киһиттэн уратыланар. Сыыһа-халты, атаахтык иитэн кэбистэххэ “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри” диэн этиигэ сөп түбэһэн хааллаҕына, улааппытын кэннэ төрөппүттэрэ эрэйдэниэхтэрин сөп. Оҕо өйө-санаата сайдыытын уратыларын хас биирдии төрөппүт билэн оҕотун иитиитигэр туһаныа этэ.
Бары төрөппүттэргэ ананар.

Развитие сознания ребенка резко отличается от сознания взрослого человека.
Для широкого круга читателей.

ААН ТЫЛ

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ оҕону ийэ уонна аҕа бэйэлэрин үтүгүннэрэн, батыһыннаран иитэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарга үөрэтэн, киһи буолууну ситиһиннэрэллэр. Бу үөрэх билигин таҥара үөрэҕэр кубулуйан сылдьар. Ол аата таҥара үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдыытын салайар. 
Оҕо төһө эдэриттэн киһи буолууну ситиһэр даҕаны олоҕор оҥорор ситиһиилэрэ элбээн тахсаллар. Киһи буолууну ситиспит оҕо киһилии майгыланан, сыыһа-халты туттубакка олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.
 
Оҕо өйө-санаата сайдыыта улахан киһи өйүттэн-санаатыттан улахан уратылаах; кыра эрдэҕинэ аан маҥнай буор кута хамсаныыларынан эрчиллэр, ийэ кута үгэстэринэн иитиллэр, үгэстэри үөскэтинэр, онтон улаатан истэҕинэ салгын кута сайдан, үөрэҕи ылынан үөрэтиллэр. Кыра эрдэҕинэ бэйэтин салайар ийэ кута, үгэстэрэ саҥа үөскүүллэринэн улахан киһиттэн тосту уратыланар. Оҕо иитиитэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ, айылҕа тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэрин хайаан да туһаныы эрэйиллэр:

1. Аан маҥнай үчүгэй, туһалаах быһыылары оҥотторо үөрэтэн, оннук үгэстэри иҥэрэн ийэ кутун үчүгэй быһыылары оҥорорго ииттэххэ, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар.

2. Куһаҕан быһыылары оҥорорун тохтоппокко, олору элбэхтик оҥорон куһаҕан үгэстэнэн хааллаҕына, куһаҕан быһыылаах киһиэхэ кубулуйарыттан сэрэннэххэ табыллар. Сыыһа-халты, атаахтык иитэн кэбистэххэ “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри” диэн этиигэ сөп түбэһэн хааллаҕына, улааппытын кэннэ төрөппүттэрэ эрэйдэниэхтэрин сөп. Оҕо өйө-санаата сайдыытын уратыларын хас биирдии төрөппүт билэн оҕотун иитиитигэр туһаннаҕына, киһи быһыылаах кэлэр көлүөнэлэнэн аймахтара сайдан иһэрин ситиһэр кыахтанар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ сыыһа-халты иитэн кэбиһии сахалыы атаахтатыы диэн ааттанар уонна оҕо улааппытын кэннэ өйө-санаата түктэри барыытыгар тириэрдэриттэн төрөппүттэр эрдэттэн сэрэнэллэрэ, харыстаналлара эрэйиллэр. “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри” диэн былыргылар этиилэрэ туохтан тутулуктанан үөскээбитин биһиги бу үлэбитигэр ырыттыбыт.

Оҕо иитиитэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһа сылдьыыны эрэйэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥорорун төрөппүтэ, иитээччитэ тохтоппотоҕуна, ол быһыыларын элбэхтик оҥорон, олоро үгэскэ кубулуйан иҥэн хааллахтарына, куһаҕан майгылаах, куһаҕан быһыылары оҥорор кыахтаах буола улаатарыттан төрөппүттэр сэрэниэ этилэр. Куһаҕан быһыылары оҥоруу оҕо өйүгэр-санаатыгар улахан угуйар дьайыылааҕынан, бу быһыылары оҥорботугар үөрэтии, төрөппүт оҕотун үчүгэй киһи оҥорор баҕатыттан, кыаҕыттан тутулуктанар.

Оҕо ийэ кутун иитии икки өрүттээх. Кыра оҕо үчүгэй быһыылары оҥордоҕуна уонна олорун элбэхтэ хатылаатаҕына, үчүгэй үгэстэр үөскээннэр иҥэннэр ийэ кута иитиллэр, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар, онтон куһаҕан үгэстэри бэйэтэ оҥорон иҥэриннэҕинэ куһаҕан быһыылаах, майгылаах буолан хаалан төрөппүттэрин хомотуон сөп. Оҕону иитии икки өрүттэнэн тахсара ити быһаарыыга олоҕурар.

Омук сайдан, күүһүрэн, үлэни-хамнаһы кыайара оҕону кыра эрдэҕинэ иитииттэн, улаатан истэҕинэ үлэҕэ-хамнаска үөрэтииттэн быһаччы тутулуктаах. Сайдыыны ситиһии аҥардастыы үөрэхтээһинтэн эрэ кэлэрин курдук сэбиэскэй былаас саҕанааҕы сыыһа үөрэтии, аныгы ырыынак кэмигэр тохтоотоҕуна, үлэни-хамнаһы кыайааччы эдэрдэри элбэтии эрэйиллэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр оҕону иитиини сыыһа хайысханан ыыппыттарын билигин “айыы үөрэҕэ” салҕаан иһэрэ хомолтолоох. “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн ыҥырыыны тутуһуу, барыта бэлэмҥэ үөрэтии, маанылааһын, киһиргэтии, “айыы үчүгэй” диэн үөрэтии оҕону атаахтык иитиигэ тириэрдэрин, өйүн-санаатын аһара ыытарын, дьон билбэттэрин, айыыны оҥоро сатаан сыыһа-халты туттунарын, быстах быһыыга түбэһэрин элбэтэрин төрөппүттэр биллэхтэринэ табыллар.

Билигин ырыынак олоҕор төрөппүттэр оҕолоругар көрдөбүллэрэ улаатан, чиҥээн биэрэр. Ол курдук ханнык эрэ баайы-малы үйэлэрин тухары үлэлээн мунньуммут төрөппүттэр оҕолоро, бу баайдарын-малларын ыспатыгар-тохпотугар, үлэлээн-хамсаан кыаҕа баарынан элбэтэригэр кыһаналлара лаппа улаатта. Үлэһит дьон оҕолоро бэлэмҥэ, мааныга үөрэнэн, атаахтык иитиллэрэ аҕыйаан иһэр.  Кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара тупсан көрсүө, сэмэй майгыланар кыахтара, үлэлээн омуктарын сайыннараллара сыыйа эбиллэр.

Ыалларга баайдара-маллара эбиллэн иһиититтэн төрөппүттэр оҕолоро өйө-санаата туруктаах, көрсүө, сэмэй, үлэни-хамнаһы кыайар буола улаатыахтарын баҕарар санаалара биллэрдик улаатта. Оҕо өйө-санаата туруктаах буола улаатыытын ситиһии кыра эрдэҕинэ атаахтаппакка эрэ, үчүгэй быһыылары оҥорууга ийэ кутун ииттэххэ, үөрэттэххэ, туһа киһитэ оҥорон үлэҕэ-хамнаска сыһыардахха ситиһиллэр кыахтааҕын төрөппүттэр билэн туһаныа этилэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥоруу түмүгүнэн билигин төрөппүттэр таҥара үөрэҕин туһатын туһунан соччо билбэттэр, билэ сатаабаттар. Таҥара үөрэҕэ диэн оҕо улаатан, сайдан иһэр өйүн-санаатын олоххо таба суолунан салайан биэрэр үөрэх буолар. Сэбиэскэй былаас оҕону иитиини атаахтатыыга тириэрдэн кэбиһэн, үлэ-хамнас кыаттарбата үөскээн, бу былаас бэйэтэ эстибитин таба өйдөөтөххө табыллар. 

Өй-санаа үөрэхтэрин тус-туспа араарыыга нууччалар таҥаралара “бог” диэн ааттанарын арааран билии эрэйиллэр. Онтон таҥара диэн сахалар бэйэбит таҥарабыт, оҕолору үөрэтэр өй-санаа үөрэхпит буолар. Бу үөрэх олус былыргы кэмнэртэн, нууччалар православнай таҥаралара өссө үөскүөн быдан инниттэн “тенгрианство” диэн аатынан Сибииргэ киэҥник тарҕаммыта биллэр.

Сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһуу эрэ оҕону кыра эрдэҕинэ таба иитэн киһи быһыылаах буолууга тириэрдэрин төрөппүттэр билэн туһаныа этилэр. Ол аата сахалыы таҥара үөрэҕин туһаммакка эрэ кэлэр көлүөнэлэри киһи буолууга иитии кыаллыбат, халыйыыга, атаахтатыыга тиийэн хаалыан сөп.
Биһиги оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ сахалар туттар ньымалара, кут-сүр үөрэхтэрэ арҕааҥҥы, эстэн эрэр омуктар үөрэхтэринээҕэр ордугун, туһата улаханын дакаастыыбыт. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн сахалыы өс хоһоонун тутуһан иитиллибит, үөрэтиллибит туруктаах өйдөөх-санаалаах, үлэни-хамнаһы кыайар кэлэр көлүөнэлэр эрэ омугу сайдыыга тириэрдэллэрин билэн туһаныахпыт этэ. 

Уйбаан Хааһах бары үлэлэрин интиэрниэттэн, Сахалыы Википиэдьийэ иһигэр баар Викитека диэн библиотекаттан булан туһаныахха сөп.
Бары биир санаалаахтарыгар, бу үлэтин бэчээттээн таһаарыыга кыахтара баарынан көмөлөспүт төрөппүттэргэ; ийэлэргэ, аҕаларга, эһэлэргэ, эбэлэргэ автор ис сүрэҕиттэн махтанар уонна омук сайдыыта оҕону кыра эрдэҕинэ хайдах иитэртэн, үөрэтэртэн улахан тутулуктааҕын биллэрэр.
 
Бары баҕа санааларгытын толорор кыахтаах, туруктаах өйдөөх-санаалаах, сыыһа-халты туттубат, үлэни-хамнаһы кыайар, байыыны ситиһэр кыахтаах кэлэр көлүөнэлэрдэнэргитигэр автор баҕарар.
    
ИЙЭ ОҔОТО

Саастарын сиппит эр киһи уонна эдэр кыыс холбоһоннор кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр үтүө, кэскиллээх санааларыттан ыал буолаллар, туспа хаһаайыстыба тэринэллэр. Ол аата бэйэлэрэ улаатан, өйдөрө-санаалара сайдан киһи буолууну ситиспиттэрин бэлиэтинэн аны саҥа ыалы тэрийэр, баһылыыр, салайар кэмнэрэ тиийэн кэлэр. 

Оҕоҕо бу бэлиэ, ураты кэм улахан киһи буолуу, киһи буолууну ситиһии диэн сахалыы ааттанар уонна оҕо улаатан иһэн хайаан да ситиһиэхтээх бэлиэ үктэлинэн ааҕыллар. Ол курдук хас биирдии оҕо ситиһэ сатыыр олоҕун сыалынан киһи буолуу, ыалы тэрийии уонна сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһуу буолар.
Бу быһаарыыны сахалар өссө чопчулаан “Аҥардас киһи” диэн этиини оҥорбуттар. Ол курдук ыал буолбатах, соҕотоҕун сылдьар киһи киһи аҥара эрэ буолара анаан-минээн бэлиэтэнэр, ыйыллар. Ол аата аҥардас киһи өйө-санаата аҥар өттүгэр улахан халыйыылааҕа бэлиэтэнэр. Бу халыйыы ордук улаханнык оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ куһаҕан өттүгэр дьайыыта улаханын сахалар бэлиэтээн “Тулаайах оҕо”, “Аҥардас дьахтар оҕото” диэн этиилэри оҥорон туһаналлар.

Ыал омук олоҕор тутаах, ураты суолтаны ылар. Оҕону төрөтөн, иитэн, улаатыннарарга, туруктаах өйдөнөрүн-санааланарын ситиһэргэ ыал эрэ, дьахтардаах эр киһи холбоһуулара туһалыыр.
 
Туруктаах өйдөнүү-санааланыы диэн олоххо “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини халбаҥнаабакка эрэ тутуһуу, олох аҥар, чэпчэки өттүн диэки халыйыыны суох оҥоруу буолар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн олоххо таба туһаныы туох барыта икки өрүттээҕин билииттэн тирэх ылан сайдар. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары билэрин ирдиирэ, үөрэх тиийимтиэ уонна буккууру таһаарбатын быһаарар.
 
Дьахтар уонна эр киһи, дьон икки өрүттэрэ, оҕоҕо бэйэлэрин үчүгэй өрүттэрин өйүн-санаатын икки өттүттэн иҥэрэннэр, оҕо икки өрүтү билэн таба туһанарга, үрүҥү, хараны арааран оҥорор быһыытын тупсарарга иитиллэр, үөрэнэр кыахтанар.
 
Хас биирдии ыал олоҕуттан, хаста оҕолоноллоруттан, оҕолорун  хайдах иитэн улаатыннаралларыттан омук олоҕо, сайдыыта быһаччы тутулуктанар. Ол аата ыал олоҕо туруктааҕыттан омук сайдыыта быһаччы тутуллар. Сэбиэскэй былаас үөрэҕи аһара өрө туппутуттан, кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ атаахтатыы, чэпчэки үлэни көрдөөһүн өттүгэр салаллан хаалбытыттан, үлэни-хамнаһы кыайбат буолуу үөскээн тэнийбититтэн иэстэбил үөскээн, бу былаас бэйэтэ эстибитэ.

Оҕо өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар, ол аата олох икки өрүттээҕин таба өйдөөн улаатарыгар ыал олоҕо туруктаах, икки; ийэ уонна аҕа, төрөппүттэрэ бааллара хайаан да ирдэнэр. Ыалга оҕо кэтэһиилээх оҕо буолара төрөппүттэр оҕоҕо сыһыаннарын аһара тупсарарын таһынан, атаахтатыыга тириэрдэн кэбиһиэн сөп. 

Оҕо төрүөн инниттэн ийэтин иһигэр улаатан иһэн, ийэтэ төһө сөбүлүүрүн, таптыырын билэн улаатар кыахтаах. Киһи ытыһыттан эньиэргийэ тахсар. Ийэ улаатан иһэр иһин имэрийэн, таптаан, улаатан иһэр оҕотугар бэйэтин санаатын тириэрдэр кыаҕа улахан. Ийэтэ сып-сылаас илиитинэн иһин имэриннэҕинэ, таптайдаҕына оҕото билэн, сөбүлээн улаатар. 

Оҕону имэрийии, таарыйан да ылыы, кууһуу, көтөҕүү барыта сөбүлүүрү, таптыыры, итэҕэйэри көрдөрөр бэлиэ буолар. Тапталынан доҕуһуолланан төрөөбүт, улааппыт оҕо майгына сымнаҕас, бэйэтэ аһыныгас буолар кыаҕа улаатар.

Оҕо иитиитигэр ийэ ылар оруола олус үрдүгүн сахалар кут-сүр үөрэхтэригэр этиллэр ийэ кут диэн өй-санаа туспа мунньустуутун ааттаабыттара толору арыйар. Ийэ кут диэн киһини үйэтин тухары салайар кута, уларыйбат өйө-санаата буолар. Бу ийэ кут оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ үөскээбит үгэстэриттэн, саҥаны, урут билбэтин билиититтэн хомуллан өйүгэр-санаатыгар иҥэр, олохсуйар. Ийэ кут үөскээһинин туһунан биһиги суруйуубутун “Кут-сүр үөрэҕэ” диэн үлэбититтэн булуохха сөп. (1,83).

Ийэ кут омуктар “подсознание” диэн ааттыыр өйдөрүгэр-санааларыгар биир эмэ өрүтүнэн маарынныыр эрээри, үөскээһинэ, оҥорор дьайыыта кут-сүр үөрэҕэр эрэ табатык быһаарыллар.

Олус былыргы кэмнэртэн сахалар киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэтэннэр, ийэ оҕо олоҕор, өйө-санаата сайдыытыгар ылар олус үрдүк оруолун таба быһаараннар киһи төрүт, кыра эрдэҕиттэн үөскүүр уонна бэйэтигэр биллибэтинэн үйэтин устата салайар кутун, өйүн-санаатын ийэ кут диэн ааттаабыттар.
Оҕо ийэ кутун ийэтэ эрэ олохтуур, үөскэтэр. Ол аата оҕо ийэтэ көрөр-истэр кэмигэр, киһини таба көрөр кэмиттэн ыла ийэ кута сайдан, өйө-санаата эбиллэн барар. Үөрэри көрдөрөн биэрдэххэ оҕо үөрэргэ түргэнник үөрэнэр. Элбэхтик үөрэр оҕо майгына сымнаҕас, эйэҕэс буола улаатар кыахтанар.

Ийэ кут иитиллэр кэмигэр үгэстэр түргэнник үөскээн олохсуйаллар, оҕо тугу саҥаны, уратыны көрбүтүн, билбитин сонно үгэс оҥостуон сөп уонна бу үгэстэрэ үйэтин тухары дьайа, салайа сылдьаллар. Бу үгэстэр дьайыылара сахалыы үчүгэй, киһилии эбэтэр куһаҕан, атаах иитиилээх диэн этиилэринэн бэриллэр.
 
Оҕо барыта ийэлээх. Кыыс оҕо ийэтин үтүктэн, соннук үгэстэри үөскэтинэн, иҥэринэн кини курдук өйдөнөн-санааланан улаатар кыаҕа улахан. Аҥардас дьахталлар даҕаны кыыс оҕону иитэр, улаатыннарар, сатыыр үлэлэригэр үөрэтэр кыахтаахтар эрээри, эр дьону кытта быстахтык сыһыаннаһалларыттан, ыал олоҕун уустук үөрэҕин кыайан сыһыарбаттарыттан, олоҕор эмиэ аҥардас буолар дьахтары улаатыннарыахтарын сөп. Ол курдук аҥардас дьахтар эр дьоҥҥо сыһыана кэргэнниилэр сыһыаннарыттан уратылааҕыттан, быстаҕыттан оҕото кыра эрдэҕиттэн ыал, кэргэнниилэр олохторун, эр киһи майгынын уратыларын билбэт буола улаатар кыахтанар. Оҕотун дьолун, инники олоҕун, ыал буоларын туһунан саныыр дьахтар аҥардас сылдьан оҕолоноруттан туттунуо этэ.

Сахалар киһи төрүт өйүн-санаатын ийэ кут диэн ааттаабыттара халлаантан ылыы буолбатах. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэтин көмөтүнэн үөскүүр үгэстэрэ, ийэ кута үйэтин тухары бэйэтин салайыыга, бэйэтигэр биллибэтинэн кыттыһар төрүт өйө-санаата буолар. Ол курдук “Куһаҕан иитиилээх”, “Киһилии быһыыта суох” диэн эттэхтэринэ, ийэ кута куһаҕан үгэстэргэ иитиллэн, кыайан көммөт өйдөнөн-санааланан хааларын быһаарар. “Итэҕэстээҕи иинин буора эрэ көннөрөр” диэн этии киһи үйэтин тухары уларыйбат ийэ кутун иитиитигэр быһаччы сыһыаннаах.

РАМН профессора С.Иллариошкин үөрэтэн, чинчийэн оҕо 3 сааһыгар диэри тугу өйдөөбүтэ барыта мэйиитигэр иҥэн сылдьар сирин булбут. Ол аата аныгы наука сахалар былыргы билиилэрин дакаастаан биэрэр кыахтаммыт.

Дьахтар оҕотунан сыаналанар. Оҕото хайдах киһи буола улаатарыгар дьахтар, ийэ ылар оруола олус үрдүк. Ийэ оҕотугар кыра эрдэҕинэ иитэн биэрбит үгэстэрэ ийэ кутун үөскэтэллэр уонна бу кута үйэтин тухары салайа сылдьар. Оҕо саҥа саҥаран эрдэҕиттэн ханнык тылынан саҥарда үөрэтэр даҕаны хайа омук буола улаатара быһаарыллар. Ол иһин оҕо ийэтин ийэ диэн, онтон аҕатын аҕа диэн ааттыыра, аан маҥнай ийэтиттэн тутулуктаах. Саха буолуу саха дьахталларыттан быһаччы тутулугунан оҕото саҥа саҥаран эрдэҕинэ сахалыы тыллары саҥарда үөрэтэллэрэ буолар.

Ийэ оҕотугар үтүктэр, батыһар, эппит тылын толорор, кини курдук буолар баҕа санаатын киһитигэр кубулуйдаҕына таҥараҕа, ийэ таҥараҕа кубулуйар кыахтанар. Бу быһаарыы ийэ, аҕа таҥаралар үөскээбит төрүттэрин арыйар. Бары ийэлэр мөлтөхтөрүн көрдөрөн сымыйалаан, албыннаан кэбиспэтэхтэринэ, оҕолорун баҕа санаатын киһитигэр ийэ таҥараҕа кубулуйуохтарын сөп. Оҕолоро кини этэрин истэр, баҕа санаатын толорор кыахтаналлар.

Дьахтар уонна эр киһи дьон икки өрүттэрин үөскэтэллэриттэн бэйэ-бэйэлэриттэн арахсыспат тутулуктаахтар. Бу тутулугу оҕо үөскэтэр. Оҕо улаатан иһэн бу икки өрүттэр тус-туспа көрдөбүллэрин билэ үөрэнэрэ үчүгэйи уонна куһаҕаны саҥа улаатан иһэн арааран билэригэр улахан көмөнү оҥорор.

Ыал олоҕо туруктаныытыттан, ийэтэ уонна аҕата оҕону иитиигэ быһаччы кыттыһалларыттан, оҕо өйө-санаата сайдыыта, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһа үөрэнэрэ тутулуктанар.
 
Оҕо барыта аҕалаах буолуо этэ диэн баҕа санаалаахпыт. Эр киһи өйө-санаата уратылардааҕынан, дьон иккис өрүттэрин үөскэтэринэн оҕо улаатан истэҕинэ аҕата баара өйө-санаата туруктанарыгар, тулуура улаатарыгар, үлэни-хамнаһы баһылыырыгар улахан көмөнү оҥорон туһалыыр.

Онон оҕо иитиитигэр ийэ ылар оруола олус улахан, өйүн-санаатын ийэтэ иитэн биэрэр ийэ кута үйэтин тухары салайар.

ТЫМНЫЫНАН ОҔОНУ ЭРЧИЙИИ

Оҕо этэ-сиинэ өйүттэн-санаатыттан урутаан сайдар. Биир сааһыгар киһи курдук туран хаама сылдьар буолары ситиһэр. Ол аата киһи курдук көрүҥнээх буолууну, киһитийиини этэ-сиинэ урутаан ситиһэр, онтон өйө-санаата сайдан, киһилии быһыыланан, киһи буолууну ситиһэрэ сааһын туоллаҕына эрэ кыаллар.

Төрөппүт барыта оҕото доруобай буоларыгар баҕарар. Оҕо этин-сиинин олох кыра эрдэҕиттэн тымныынан дьарыктаан, тымныыга үөрүйэх оҥоруу төрөппүттэртэн ирдэнэр. Тымныы дьайыыта оҕо иммунитета сайдарын үөскэтэрин туһаныы олох көрдөбүлэ буолар.

Оҕо өйө-санаата сайдан иһиитэ доруобуйатыттан, этин-сиинин туругуттан олус улахан тутулуктаах. Ыарыһах оҕолонуохтарын ханнык да төрөппүттэр баҕарбаттар. Бу үтүө баҕа санаа туолуутугар кыыс оҕо эргэ тахсыан инниттэн бэйэтин көрүнэрин, бэрээдэги тутуһарын, кыыһын харыстыырын сахалар таҥараларын үөрэҕэ ирдиир. 

Доруобай оҕо төрүүрүгэр дьахтар ылар оруола аһара үрдүк. Былыргы сахалар кыыс эргэ тахсарыгар ыраас кыыһынан буоларын ирдииллэрэ олох уопутуттан ылыммыт олус туһалаах үгэстэрэ буолар уонна ыарыһах, кыайан хамсаммат оҕолор төрүүллэрин аҕыйатарга аналланарын билигин бары умнан сылдьаллар. 
Олох көнөн, тупсан, ас-таҥас элбээн истэҕинэ биир эмэ оҕону иитии атаахтатыыга тиийэн хаалара улахан уустуктары үөскэтэр. Бары эдэр ийэлэр, аҕалар улаатан иһэннэр кыра оҕону көрүүгэ үөрэммэтэхтэрэ таайан, халлаан тымныйдар эрэ аһара халыҥнык таҥыннара сатыыллар.

Оҕолор күөмэйдэрэ, тымныйан ыалдьаллара билигин аһара элбээтэ. Куорат оҕолоро тыа сирин оҕолорунааҕар ордук элбэхтик тымныйан ыалдьалларын бары билэллэр.

Биһиги улахан тымныылаах дойдубутугар таҥнар таҥас оруола олус улахан. Саамай үрдүктүк түүлээх таҥастар сыаналаналлар. Оҕону аһара халыҥнык таҥыннаран кэбиһиигэ араас таҥас дэлэйбитэ улахан оруолу ылар буолла.
 
Оҕо кыра эрдэҕинэ сүрэҕэ улахан киһитээҕэр түргэнник тэбэр. Ол иһин оҕо тоҥумтуота суоҕун төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Кыра буолан хамсанара элбэҕэ, онно эмиэ эбиллэринэн таҥнар таҥаһа улахан киһитээҕэр чараас соҕус буолуо этэ. Төрөппүттэр оҕолорун бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьалларыгар бэйэлэрэ таҥныбыттарынааҕар арыыйда чараастык таҥыннарыа этилэр.
  
Кыһыҥҥы кэм кэлэн истэҕинэ төрөппүт бэйэтэ бэргэһэтэ суох сылдьан кыра оҕотун түүлээх таҥаһынан бойбоччу таҥыннаран баран сиэтэ сылдьан тэҥҥэ хаамтардаҕына, оҕо сылайан, буһан тиритэрэ улаатан хаалар.

Үлэлээн, хамсанан киһи сүрэҕэ күүскэ үлэлээн этин-сиинин температурата үрдүүрүттэн айылҕаттан харыстанар ньыматынан көлөһүн тахсара буолар. Ол аата киһи этин-сиинин сойутаары этэ, тириитэ арыллан көлөһүн тахсар.
 
Тириппит киһи көлөһүнэ тахсара этэ аһылларыттан диэн сахалар этэллэр. Этэ арыллыбыт киһи тымныйан ыалдьан хаалара элбиир. Ол курдук тиритэн көлөһүн тахсарын итииргииртэн диэн санаатыттан сойоору, сыгынньахтанан эҥин, аны тымныйан хаалыан сөп.

Тиритии диэн киһиттэн көлөһүн тахсыыта ааттанар. Сахалар билиилэринэн тиритии икки араастаах:

1. Куйааска үлэлээн эбэтэр итииргээн тириттэххэ киһиттэн итии көлөһүн тахсар.
 
2. Тымныы кэмҥэ аһара таҥныбыттан эбэтэр ыарыыттан тириттэххэ киһиттэн тымныы, хара көлөһүн тахсар. Илиинэн тутан көрөн көлөһүн тымныытын билиэххэ сөп. Маннык көлөһүн тахсара киһи этэ-сиинэ кыайан салайымматын, температуратын сатаан тэҥнээбэтин биллэрэр.

Итиигэ тиритэн утаттахха сылаас ууну иһии табыллар. Куйааска тымныы ууну иһэри, утатыы уонна тиритии ордук эбиллэриттэн, сахалар сөбүлээбэттэр.
Оҕо тиритэрэ туга эрэ улаханнык табыллыбатын, туох эрэ тиийбэтин эбэтэр таҥнар таҥаһа сөп түбэспэтэҕин биллэрэр. Ыалдьаары гыммыт оҕо тиритэрэ элбиир.
 
Эдэр уопута суох оҕо, киһи тымныы кэмҥэ тириттэҕинэ бустум дии санаан таҥаһын чарааһатара, тымныы ууну иһэр санаата киирэрэ улахан сыыһа. Тириппит оҕону, киһини таҥаһын уларытыах иннинэ көхсүн, түөһүн тымныы уунан сотон көлөһүнүн ыраастаан баран сотторунан ыксары соҕус сотон биэрдэххэ тириппитэ түргэнник ааһар.

Тириппит оҕо таҥаһын уларытыллар. Инчэҕэй таҥаһынан сырыттаҕына өссө тиритэриттэн аны тымныйыан, ыалдьыан сөп. Тымныы көлөһүнэ тахсыбыт оҕоҕо кэтэрдэр таҥаһы арыычча халыҥатан биэрдэххэ тиритии тохтуон сөп.
 
Тымныыга үөрүйэх буолуу диэн кыратык тоҥноххо, тириттэххэ эт-сиин бэйэтэ регулировкаланан биэриитэ сайыннаҕына үөскүүр. Тымныы, онтон итии уунан хардары-таары куттуу эт-сиин итии, тымныы уларыйарыттан харыстанар күүһүн улаатыннарар.

Тымныы уунан куттуу, соттуу эти-сиини соһуччу тымнытарыттан температуратын тэҥнээн биэрэрин ситиһэрин үөскэтэр. Сарсыарда уонна киэһэ тымныы уунан кутта сырыттахха киһи тымныыны тулуйара биллэрдик улаатар.

Бары төрөппүттэр оҕолоро доруобайдык сылдьалларыгар, ыалдьыбаттарыгар баҕараллар. Бу үтүө, үчүгэй баҕа санаа туоларыгар бэйэ кыһанара, эбиискэ үлэлээн биэрэрэ эрэйиллэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ тымныы уунан кутан эрчийиини туһаныахтара уонна тымныыга сырытыннарыыны ийэлэр куруук оҥоруохтара этэ.

Оҕо таһырдьа, ыраас, тымныы салгыҥҥа күн аайы сылдьа түһэрин ситиһии доруобуйата тупсарыгар улахан көмөнү оҥорор. Иммунитеты тымныы дьайыыта эрэ үөскэтэр, күүһүрдэр. Куруук сылаас дьиэҕэ сылдьыы, айылҕабыт тымныытыттан саһа сатааһын, оҕо доруобуйатын улаханнык мөлтөтөр. Бэлэм хааччыллыылаах сылаас дьиэлэргэ олоро үөрэнэммит оҕолор доруобуйалара мөлтөөн иһэр.

Толору хааччыллыылаах дьиэҕэ олорор дьону тымныы уунан куттан эрчиллии эрэ тымныйан ыалдьартан быыһыыр кыахтаах. Доруобуйаларын туһугар кыһанар дьон тымныы уу куруук баарын туһанан эрчиллэ сылдьыахтара этэ.

Былыргы, хаалыылаах диэн ааттыыр кэммитигэр таҥас-сап быдан аҕыйах эрдэҕинэ сахалар ахсааннара биллэрдик эбиллэр этэ. Ол барыта оҕо кыра эрдэҕиттэн тымныы дьиэҕэ сылдьан эрчиллэриттэн доруобуйата бөҕөргүүрүттэн эрэ тутулуктааҕа.

Онон тымныынан оҕо этин-сиинин эрчийиини олох кыра эрдэҕиттэн кыра кыралаан саҕалаан оҥорон иһии доруобуйата бөҕөргүүрүн, тупсарын үөскэтэр. 

ОҔО ӨЙҮН – САНААТЫН УРАТЫЛАРА

Биһиги дьоммут, төрөппүттэрбит, учууталларбыт оҕо өйө-санаата хайдах сайдарын, улахан киһи өйүттэн-санаатыттан туох уратылаахтарын ситэ билбэттэриттэн, кут-сүр үөрэҕин туһаммат-тарыттан оҕону иитиини, үөрэтиини атаахтатыы, маанылааһын диэки халытан кэбиһэллэриттэн эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суоҕа улаатта, олоххо сыыһа-халты, аһара туттан кэбиһэллэрэ элбээтэ. Итини тэҥэ оҕолор атаахтык, бары барыта бэлэмигэр үөрэнэн хаалыыларыттан тулуурдара сайдыбакка үлэни-хамнаһы кыайбаттар, олоххо бары чэпчэкитин көрдүү сатыылларыттан быстах быһыыга түбэһэллэрэ эмиэ элбээтэ. 

Дьоҥҥо өй-санаа, ордук кут-сүр үөрэҕэ олус улахан туһалааҕын билиниэ этибит. Биһиги улахан киһи уонна оҕо өйө-санаата уратыларын ырытыыбыт сахалар кут-сүр үөрэхтэригэр, киһиэхэ үс куттаах диэн этиилэригэр тирэҕирэр.
 
Бу уратылары быһаарарга анаан аан бастаан улахан киһи өйүн-санаатын, куттарын уратыларын билэрбит туһалыыр:

1. Салгын кут. Үөрэҕи-билиини ылынан иһэр, өйө-санаата сайдар, эбиллэр, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыра эрдэҕиттэн арааран билэриттэн олоҕор таба туһанар. Ону-маны көрөн-истэн, кинигэни ааҕан, бэйэтэ үөрэтэн билэн билиитэ эбиллэн, кэҥээн иһэр. Ылыммыт билиилэрэ кэлин үгэскэ кубулуйар кыахтаахтар. Улахан киһи куруук кэриэтэ салгын кутунан салаллан олоҕун олорор. Сорохтор биирдэ эмэтэ итирдэхтэринэ, өйдөрө көттөҕүнэ ийэ куттарын салайар кэмигэр киирэн ылаллар. Үөрэх-билии көмөтүнэн, сокуоннарынан туһанан олоҕу олоруу салгын кутунан салаллан олоҕу олоруу буолар.

2. Ийэ кут. Кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ иитэн биэрбит уонна бэйэтэ үөрэммит олохсуйбут үгэстэрдээх, ол үгэстэрин хаһан баҕарар тутуһар. Сиэри-туому толорор. Тугу оҥорорун урукку үгэстэригэр тэҥнээн көрөн сыаналыыр кыахтааҕыттан, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэриттэн сыыһаны-халтыны оҥороро аҕыйах, сорохтор олох да оҥорботтор диэххэ сөп. Саҥа үгэстэри үөскэтинэр кыахтаах эрээри, ол олус уһун кэми ылар. Ол курдук кини саҥаны айыыны билбитэ, соһуйбута үгэскэ кубулуйарын тэҥэ, бэйэтэ ылынан, элбэхтик дьарыктанан, хос-хос хатылаан саҥа үгэстэри иҥэринэр кыахтанар.

3. Буор кута. Кыра эрдэҕиттэн элбэхтик хамсанан, үлэлээн этэ-сиинэ үөрүйэхтэргэ үөрэммит, үлэни-хамнаһы сатыыр, табан хамсанар. Улахан киһи буор кута саҥа, туһалаах диэбит үөрүйэхтэрин үөскэтинэриттэн сайдан, эбиллэн иһэр.
 
Онон улахан киһи өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн олохсуйбут ийэ кутунан, үгэстэринэн уонна салгын кутунан ылынар билиилэринэн салалларыттан уонна куһаҕан быһыылары арааран билэриттэн, олору оҥорбот кыаҕа улахан.
 
Оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын уратыларын билии хас биирдии төрөппүттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар. Оҕону кыра эрдэҕинэ иитэр-үөрэтэр судургу, көрдөрөн, үтүгүннэрэн, маннык оҥор диэн хос-хос оҥотторон биэрдэххэ оҕо, ол оҥорбутуттан, соннук үгэс үөскээн ийэ кутугар умнуллубат гына ууруллан, иҥэн иһэр. Саҥа саҥаран эрдэҕинэ маннык саҥар диэн үтүгүннэрэн, үөрэтэн биэрэр кыах хайа баҕарар ийэҕэ баар. Бу быһаарыыга олоҕуран биһиги саха тыла баар буолара, сайдара ийэлэртэн, дьахталлартан эрэ улахан тутулуктаах диэн быһаарыы оҥорбуппут. Оҕону сахалыы саҥарарга кыра эрдэҕиттэн, саҥа саҥаран истэҕинэ үөрэтэн иһиллэр.

Оҕо өйө-санаата сайдан иһиитэ улахан киһи өйүттэн-санаатыттан уратыларын билии иитии, үөрэтии таба суолунан салалларын хааччыйыа этэ. Ол уратылар манныктар:

1. Буор кут. Сатаан хамсанарга саҥалыы үөрэнэр, улаатан иһэн хаама үөрэнэ сатыыр, онтон хаамар. Ньуосканы таба тутарга син үөрэнэр, сыыһа-халты хамсанара элбэх. Хамсаныылартан оҕо буор кута сайдан, үөрүйэхтэрэ элбээн иһэр. Кыра эрдэҕиттэн сатаан хамсана үөрэммэтэҕинэ, улаатан баран көлөөх хамсаныылардаах киһи буола улаатыан, буор кута ситэ сайдымыан сөп. Туһа киһитэ буола үөрэнэриттэн үлэлиир үгэстэр, үөрүйэхтэр үөскээннэр үлэ араас хамсаныыларын үөрүйэххэ кубулутара, иҥэринэрэ түргэтиир.

2. Ийэ кут. Оҕо киһини таба көрөр кэмиттэн саҕалаан ийэ кута сайдан барар. Үгэстэргэ саҥа үөрэнэр. Тугу соһуйа көрбүтэ, билбитэ, ымсыырбыта саҥаны айыы буолан, үгэһи соҕотохто үөскэтэн ийэ кутугар ууруллан иһэр. Тугу оҥорорун хос-хос элбэхтик хатылаан үгэстэри, үөрүйэхтэри эмиэ үөскэтинэр, иҥэринэр. Үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥордоҕуна, ийэ кута элбэх үчүгэй үгэстэринэн иитиллэн үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатыан сөп.
 
Төрөппүтэ боппотоҕуна, тохтоппотоҕуна куһаҕан да быһыылары элбэхтик оҥоруон, ол иһин куһаҕан үгэстэнэн хаалан куһаҕан майгыланыан, быһыыланыан сөп. “Мөҕүллүбэт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн өс хоһооно итини бигэргэтэр. Оҕо сыыһаны, куһаҕаны оҥороро тохтотуллубатаҕына, өссө хатылаан онтун оҥороруттан куһаҕан үгэскэ кубулуйан хаалыан сөп. Оҕо туох саҥаны, уратыны билбитэ саҥаны айыы буолан уонна тугу оҥорбута барыта ийэ кутугар ууруллан, иҥэн, быһалыы үгэскэ кубулуйан иһэриттэн ийэ кута, өйө-санаата түргэнник эбиллэр.
 
3. Салгын кут. Оҕо салгын кута хойутаан сайдар. 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри оҕо тугу оҥорорун өйдөөбөт, өйүгэр туппат, умнан иһэр, тугу билбитэ барыта үгэстэри үөскэтэриттэн, бу кэмҥэ ийэ кута сайдар. 6 сааһын кэнниттэн үөрэҕи-билиини түргэнник ылынан, салгын кута күүскэ сайдан барар, тугу оҥорбутун умнубат, сарсын тугу оҥоруохтааҕын билэр кэмэ кэлэр. Оҕо өйө-санаата сайдан, умнубата үөскээбит кэмиттэн, бу уларыйыы, салгын кут сайдыыта саҕалам-мытынан ааҕыллар.

Оҕо өйүн-санаатын уратыта диэн тугу саҥа билбитин барытын; үчүгэйи да, куһаҕаны да иҥэринэн, үгэс оҥостунан иһэрэ буолар. Элбэхтик куһаҕаны оҥордоҕуна куһаҕан үгэстэнэн, куһаҕан майгыланан хаалыан сөп. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥорорун тохтотуу, олору оҥотторбокко, атыҥҥа, үчүгэйгэ аралдьытыы эрэ куһаҕан үгэстэргэ үөрэнэрин суох оҥорор. Онтон улаатан истэҕинэ үрүҥү уонна хараны, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араартаан билэрэ куһаҕан үгэстэнэн хааларыттан быыһыыр абырала буолар.

Ийэ кут киһи төрүт өйө-санаата буолар, оҕо кыра эрдэҕиттэн, ийэтин таба көрөр кэмиттэн ыла сайдан барар. Бу кут киһи илэ өйүнэн сырыттаҕына биллибэтин да иһин, киһи ханнык баҕарар быһаарыыны ылынарыгар быһаччы кыттыһан дьайа сылдьар. Ол курдук киһи ханнык баҕарар дьыаланы, быһыыны оҥороругар урут өйүгэр-санаатыгар баар, олохсуйбут билиитигэр, үгэстэригэр, ийэ кутугар тэҥнээн, сыаналаан көрөн баран биирдэ оҥорор.
 
Тугу эмэ оҥорорго маннык уларыйыылар тахсалларыттан ийэ кут киһини салайарын билиэххэ сөп. Киһи субу оҥороору турар быһыыта ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар сөп түбэстэҕинэ ханнык да тохтоло, бытаарыыта, эбии толкуйдааһына суох оҥорбутунан барар кыахтаах. Онтон сөп түбэспэтэҕинэ тохтуу түһэн, тээтэҥнээн, бара-бара төннөн баран оҥоруон эбэтэр бу быһыыттан букатын да аккаастаныан сөп.

Оҕо ийэ кута олохсуйа, үгэстэрэ үөскүү иликтэринэ ханнык баҕарар быһыыны, үчүгэйи да, куһаҕаны да ханнык да санаарҕабыла, кэмсиниитэ суох оҥорон кэбиһиэн сөп. Куһаҕан быһыыны оҥорон баран кэмсиммэт, санаарҕаан да көрбөт эдэрдэр ийэ куттара киһилии быһыыга кыра эрдэхтэринэ иитиллибэтэхтэрин биллэрэр. Ийэ куттара куһаҕан быһыылары оҥорбокко иитиитэ суох эдэрдэр тугу да, олус ыар быһыылары да оҥордохторуна кыратык да санаарҕаан, кэмсинэн да көрбөттөр, хата туох эрэ уратыны, саҥаны айыыны оҥорбут курдук сананыахтарын сөп.

Дьон оҥорор олус элбэх быһыыларыттан үчүгэй быһыылар элбэх өттүн ылаллар, онтон куһаҕаннар отой аҕыйахтар. Оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары аан маҥнай оҕо арааран билэргэ, олору оҥорбокко үөрэннэҕинэ, элбэх үчүгэй быһыылары оҥорор киһи буола улаатарын төрөппүттэр арааран билэллэрэ үчүгэй, бэйэлэригэр туһалаах буолуо этэ. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону иитэр үөрэҕэр “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этии туттуллар.

Онон оҕо ийэ кутун иитии диэн өйүн-санаатын төрүттээн биэрии ааттанар уонна кыра эрдэҕинэ ийэтэ иитэн, иҥэрэн биэрэрин иһин итинник ааттаммыт. 

ОҔО УЛАХАН КИҺИТТЭН УРАТЫТА

Сахалар бары тыынар-тыыннаахтары; дьон, кыыллар, көтөрдөр оҕолорун барыларын оҕо диэн холбуу ааттыыллар. Ол барыта оҕолор өйдөрө-санаалара ситэ сайда, билиини-көрүүнү иҥэринэ, улахан киһи, кыыл, көтөр өйүн-санаатын ситэ иликтэриттэн, биирдик оҕо диэн ааттаналлар. Тоҕо диэтэххэ оҕо улахан киһиэхэ кубулуйуута, этэ-сиинэ улаатыыта, өйө-санаата ситиитэ сүүрбэччэ сыллары ылар. Улахан кыыллар оҕолорун улаатыыта хас да сылы ылар, онтон үгүс көтөрдөр оҕолоро биир сылынан ситэллэр. Бу сүүрбэччэ сыл устата оҕо этэ-сиинэ улаатарын тэҥэ, иитиллэн, үөрэнэн өйө-санаата, куттара сайдан, үгэстэргэ үөрэнэн, киһи буолууну баһылаан киһилии быһыыланыыны ситиһэр. Ол аата улаатан иһэн тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһанарга үөрэнэрэ ирдэнэр.

Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата тус-туспаларын быһаарарга биир бэлиэ түгэни туһанабыт. Оҕо этэ-сиинэ улаатан улахан киһиэхэ кубулуйара өйө-санаата сайдыытыттан тутулуга суох, өйө-санаата суох киһи курдук көрүҥнээхтэр эмиэ бааллар.
 
Киһи бэйэтэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Этэ-сиинэ. Тутаах чааһа.

2. Өйө-санаата. Үс куттара уонна сүрэ.

Бу икки өрүттэр тус-туспаларын быһаарыыга маннык холобуру ылабыт. Эттэрэ-сииннэрэ улааппыт эрээри өйдөрө-санаалара тиийбэт дьон эмиэ бааллар. Бу быһаарыы өй-санаа эттэн-сиинтэн тутулуга суоҕун, туспатын, баар эбэтэр суох да буолуон сөбүн, сайдыыта уратытын биллэрэр. Оҕо этэ-сиинэ улаатара аһатартан эрэ тутулуктаах, кэмэ кэллэҕинэ улаатар, ситэр, онтон өй-санаа, куттар сайдыылара элбэх туспа уратылардаахтар. Ол иһин оҕо өйө-санаата ииттэххэ, үөрэттэххэ эрэ сайдар уонна уһун кэми ылар.

Оҕо өйө-санаата сайдыыта 5 эбэтэр 6 сааһын, ийэ кута иитиллэр кэмин аастаҕына, салгын кута сайдарыгар тиийдэҕинэ эрэ атын кыыллар, көтөрдөр оҕолоруттан уратыламмыта быһаарыллар. Киһи оҕото өйө-санаата салгыы сайдан киһи буолууну ситиһэр кыахтанар.

Киһи оҥорор бары быһыылара киһилии уонна сүөһүлүү эбэтэр кыыллыы диэҥҥэ арахсаллар. Сүөһү диэн киһиэхэ тиийбэт өйдөөх улахан кыыллары ааттыыбыт. Былыргы кэмнэргэ киһи курдук буолан баран өйдөрө-санаалара тиийбэт кыыллар элбэх эбиттэрин бу тылбыт биллэрэр. Ол аата тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буолуу сиэри тутуһуу, киһилии быһыыланыы, киһи буолуу диэн ааттанар уонна өй-санаа кыыллартан, көтөрдөртөн уратытын, сайдыбытын, тупсубутун быһаарар. Оҕо улаатан иһэн сиэри тутустаҕына, киһи буолууну баһылаатаҕына, ситистэҕинэ эрэ киһилии быһыыланар, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор, киһи буолар кыахтанарын төрөппүттэр билиэ этилэр.

Хас биирдии оҕо дьон уһун үйэлэр тухары ситиспит өйдөрүн-санааларын улаатан иһэн ситистэҕинэ эрэ киһи буолуута кыаллар. Ол курдук туран хаамар буолаат, улаата охсон улахан киһи тугу оҥорорун үтүктэн үгэстэри үөскэтинэн улахан киһи буолууну ситиспитинэн барар. Онтон салгыы үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн олоҕор таба туһанар, үчүгэй киһи буола улаатар баҕа санааланар.

Хас биирдии төрөппүт оҕотун өйө-санаата сайдыытыгар ылар оруола олус үрдүк. Ол курдук киһи төрүт кута ийэ кут диэн ааттанара ийэ, төрөппүттэр оҕо өйүн-санаатын үөскэтэллэрин, төрүттүүллэрин уонна онно ийэ ылар оруола олус үрдүгүн биллэрэр. Оҕо өйө-санаата сайдыытын ийэ, төрөппүт эрэ төрүттүүрүн, ийэ кутун иитэрин билэн дьахталлар оҕолорун туһугар ордук кыһаныа, сахалар кут-сүр үөрэхтэрин туһаныахтара этэ.

Кыһыл оҕо төрүүрүгэр өйө-санаата бэрт аҕыйах, бары билиитин барытын бэйэтэ иитиллэн, үөрэнэн, үгэс оҥостунан иҥэринэн иһэр. Ханнык билиилэри төрөппүттэрэ иитэн, иҥэрэн, үгэс оҥорон ийэ кутун иитэллэр даҕаны соннук майгылаах, быһыылаах киһи буола улаатарын билиэ этилэр. 

Саҥа улаатан иһэр оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэтиттэн хайаларын сөбүлээбитин, кылапаччыйара элбэҕин, тыаһа улаханын булан оҥорон иһэр кыахтанар. Төрөппүт оруола диэн оҕо саҥа улаатан эрдэҕинэ ийэ кутун иитэн, үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон үчүгэй үгэстэри иҥэринэрин үөскэтии буолар. Бу быһаарыы оҕо кыра эрдэҕиттэн төһө кыаҕа тиийэринэн үчүгэйи уонна куһаҕаны туспа арааран билэ үөрэнэрин уонна үчүгэйи элбэхтик оҥорорун, онтон куһаҕаны оҥорботун эрэйэр.

Оҕо сыыһар бырааптаах, барыны бары хос-хос хатылаан оҥорорго үөрэнэрэ уһун кэми ылар. Урут оҥорон көрө илик быһыытын оҥоруута оҕо өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы, айыыны оҥоруу буолан ордук кытаанахтык, умнуллубат буола иҥэр, үгэскэ сонно кубулуйан ийэ кутун быһалыы үөскэтэр.
 
Куһаҕан быһыыны оҥоруу оҕоҕо ордук улахан интэриэһи үөскэтиэн сөп. Ол курдук буору бурҕатыыны, ууну, кумаҕы ыһыыны оҕо эрэ барыта сөбүлүүр. Арай бу быһыылар куһаҕаннарын иһин төрөппүт тохтотон, атыҥҥа аралдьыттаҕына табыллар. Оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигинэ оҥорор куһаҕан быһыыларын сонно тохтоттоххо, үгэскэ кубулуйара тохтоон умнуллан хаалар. Онтон бу куһаҕан быһыыны оҥорорун тохтоппотоххо, өссө оҥоро турдаҕына, бу быһыыта үгэскэ кубулуйуон сөп. Куһаҕан үгэскэ. Куһаҕан үгэстээх киһи буола улаатыан сөбүттэн төрөппүттэр сэрэниэхтэрэ, оҕо куһаҕан быһыыны оҥорорун тохтотон иһиэхтэрэ этэ.

Тугу оҥорорун билбэт оҕону сыыһаны оҥордоҕуна даҕаны бырастыы гынан иһэргэ тиийиллэр. Оҕо сыыһаны, куһаҕаны оҥордоҕуна хайаан ол тохтотуллан, эбиискэ үөрэтэн-такайан биэрии оҥоруллан, сыыһатын көннөрөн, үчүгэй уонна куһаҕан диэнэ чуолкайданнаҕына эрэ табыллар. 
Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билэргэ иитии киһилии быһыыланыыга тириэрдэр үөрэх буолар. Сахалар бу үөрэҕи “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн ааттааннар таҥара үөрэҕэ киллэрэллэр.
 
Оҕо куһаҕаны оҥордоҕуна “Аны маннык куһаҕан быһыыны оҥорума”, - диэн этии куһаҕаны оҥорууну тохтотор. Оҕоҕо үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон, үчүгэй үгэстэри иҥэринэн, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатарын төрөппүттэр ситиһиэхтэрэ этэ.

Оҕо аһылыгын муостаҕа тохтоҕуна ханнык баҕарар ийэ “Куһаҕаны оҥорума, тоҕума” диэн тохтотор, бу быһыы куһаҕанын биллэрэр. Ол аата оҕо куһаҕан быһыыны оҥорбот буола үөрэнэригэр, бу быһыы куһаҕанын биллэрэн үөрэтии туһата улахан. Оҕо бу быһыы куһаҕанын биллэҕинэ, аны оҥорбот буолар кыахтанар. Ол курдук бары куһаҕан быһыылары биллэҕинэ, олору оҥорбот кыаҕа улаатан иһэр.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэтэрэ аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары билии дөбөҥнүк кыалларын төрөппүттэргэ тириэрдэр. Ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билии түргэтиир кыахтанар.

Оҕо улаатан, өйө киирэн истэҕинэ билбэтинэн, сатаабатынан туһанан тугу да оҥорбокко сылдьар санааланара, бэйэтигэр үчүгэйи оҥосто сатыыра баар суол. Сүрэҕэлдьиир оҕо “Бордуону остуолга аҕалан уур” диэн эбэтэ эттэҕинэ, “Сатаабаппын” диэн баран оонньуу бара сатыыра киириэн сөп. Маннык быһыы кэнниттэн эбиискэ үөрэтэн, бордуону хайдах остуолга аҕалан уурары көрдөрөн биэрии эрэ туһалыыр кэмэ кэлэр.

Оҕо сатаабат, билбэт диэн аныгы, иллэҥсийэн хаалбыт төрөппүттэр туората сатыыллара билигин олус элбээтэ. Тугу эмэ туһалаары, оҥорсоору чугаһаатаҕына, “Эмиэ мэһэйдээн эрэр” диэн баран кураанах хоско хаайан кэбиһии элбээтэ.
 
Оҕо туохха барытыгар өр кэмҥэ үлэлэһэн, эрэйдэнэн үөрэнэрин, этин-сиинин хамсатан буор кутун үөскэтинэрин аахсыбат буолуу олоҕурда. Бу быһаарыы оҕо улаатан баран тугу да кыайан оҥорботун, оҥоро да сатаабатын табатык быһаарар. Ол курдук кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ буолан үлэлииргэ үөрэммэтэҕинэ, үлэлиир үгэс үөскээбэккэ хаалан хааллаҕына, оҕо улаатан баран этин-сиинин кыайан хамсаппакка сүрэҕэлдьиирэ элбэх, үлэлээбэккэ, тугу да туһалааҕы оҥорбокко сылдьарын сөбүлүүрэ улаатар.

Улаатан иһэр оҕо билбэтигэр тэптэрэн тугу барытын; үчүгэйи, куһаҕаны араарбакка, аҥар кырыытыттан оҥорон иһэр кыахтанар. Оҕону “Бэйэтэ талбытын оҥорор” диэн эттэхтэринэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбата быһаарыллар.

Улахан киһи куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна, соруйан, билэ-билэ оҥорбута быһаарыллан тахсар. Сокуону кэһэн суукка түбэһиэн сөп. Онтон оҕо улахан киһиттэн уратытынан куһаҕан быһыыны оҥороро билбэтиттэн, сокуоннары өссө үөрэтэ, бу оҥорор быһыыта хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу кыайан арааран билэ илигиттэн элбэхтик буолар. Ол иһин сахаларга оҕо иитиитэ, үөрэтиитэ диэн аналлаах үөрэх баар. Бу үөрэх оҕоҕо аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны аан бастаан биллэрэр, олору оҥорботугар үөрэтэр, өйүн-санаатын сайыннарар, билиитин кэҥэтэр.

“Оҕо курдук” диэн этии билбэтиттэн тугу да туһалааҕы оҥорбот киһини быһаарар. Ол курдук билбэт, урут оҥорон көрө илик киһи тугу да кыайа-хото оҥорбот, оҥороору гыннаҕына тээтэҥниир, тутан көрө-көрө быраҕар. Дьиэ муостатын ыпсаран көрө илик эдэр киһи ханан сыыптыырын быһаарарыгар бүтүн чаас тиийимиэн сөп. Толкуйа кыаттарбатаҕына оҥорон таһаарыы улаханнык бытаарар.

Оҕо улахан киһи буолбатах, улаатыар диэри оҕотунан сылдьар. Кыһыл оҕоттон кыра оҕо буолар, онтон улахан оҕоҕо кубулуйар, ол кэнниттэн биирдэ улахан киһи буолуу кэлэр. Үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илигиттэн элбэхтик сыыһа-халты туттунуон, буруйу-сэмэни оҥорон кэбиһиэн сөп. Ол иһин оҕо сыыһа-халты тутуннаҕына төрөппүттэр эппиэккэ тардыллаллара сөп.
 
Оҕо киһи билбэтин, оҥорботун, ол аата айыыны оҥоро сатыыр санаата аһара улахан. Ону-маны оҥоро сатаан сыыһа туттара элбэҕиттэн харыстаан сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэллэр. Туохха барытыгар оҕону иитэн, батыһыннара сылдьан үтүгүннэрэн үөрэтэн биэрии туһалааҕын сахалар билэллэр. Ол иһин оҕону иитэргэ, үөрэтэргэ такайыы, “Элбэхтэ этии”, үчүгэй үгэстэргэ үтүгүннэнэн үөрэтии улахан туһалааҕын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.

Онон оҕо сыыһар, сыыһаны оҥорор бырааптаах, иитиллэн, үөрэнэн киһи буолууну баһылыар диэри элбэхтик сыыһыан сөп. 

ҮГЭСТЭРГЭ ҮӨРЭТИИ

Саха дьонун олохторун үөрэҕэр оҕону иитии, үөрэтии диэн этиилэр бааллар. Оҕо өйө-санаата, ийэ кута кыра эрдэҕинэ аан маҥнай бэлэм үгэстэринэн иитиллэр, онтон улаатан истэҕинэ, 6 сааһыттан салгын кута үөрэҕи, билиини иҥэринэн сайдар. Биһиги үгэстэргэ иитиини, үөрэтиини саҕалааһыммыт бу быһаарыыга олоҕурар. 

Оҕо кыра эрдэҕинэ, киһини таба көрөр кэмиттэн ыла ийэ кута иитиллэр. Ийэ куту иитии диэн аан бастаан бэлэм билиилэри, үгэстэри иитэн, иҥэрэн биэриллиэхтээх. Төрөппүт тугу барытын бэйэтэ хайдах оҥорорун көрдөрөн биэрэн, үтүгэннэрэн үөрэтиитэ, “Маннык оҥор” диэн этиитэ бэлэм билиилэри иитэн, иҥэрэн биэрии диэн ааттанар уонна оҕоҕо үгэстэри, ийэ кутун үөскэтэр.

Оҕо аан маҥнайгы саҥаны билиилэрин үгэс оҥостон иҥэринэн иһэрэ түргэн. Биирдэ көрбүтүн умнубакка өйдөөн хаалара, кэлин онтун хатылыыра олус элбэх. Бу быһаарыы оҕоҕо үгэстэр аан маҥнайгы саҥаны билиилэриттэн түргэнник үөскүүллэрин биллэрэр. Үөрэргэ үөрэтэргэ аан маҥнай үөрбүт сирэйи көрдөрөн, үөрүү хайдаҕын биллэрэн биэрдэххэ, үтүктэн үөрэргэ үөрэнэр.

Сахаларга соһуччу көрө түһээт үгэскэ үөрэниини быһаарар көөчүк диэн тыл баар. Оҕо ымсыырар, ыла сатыыр баҕа санаатыттан үгэс түргэнник үөскээн хааларын бу тыл биллэрэр. “Оҕоҕо биэрбэт эрээри көөчүктээмэ” диэн сахалар оҕону үөрэтэр этиилээхтэр. Көөчүктээн баран биэрбэтэххэ оҕо айманан, ытаан барыан сөп. Бу этии көөчүктэн оҕоҕо баҕа санаа үөскээн олохсуйан хааларын биллэрэр.

Дьиэлэригэр арыгы иһэр уонна олоруттан оҕолоругар бэрсибэт төрөппүттэр арыгынан көөчүктээн оҕолорун арыгыһыт буолууга үтүрүйэллэрин, оннук үгэһи үөскэтэн кэбиһэллэрин билиэхтэрэ этэ. Оҕоҕо арыгы иһэр куһаҕан үгэһи үөскэппэт туһугар төрөппүттэр дьиэлэригэр арыгылыа суоҕа этилэр.

Оҕо аан маҥнай тугу көрбүтэ, билбитэ, соһуйбута үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэн ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Бу быһаарыы дакаастабылынан көөчүк баара уонна сахалар “Оҕону соһутума” диэн үөрэхтэрэ буолар. Соһумтаҕай буолан хаалбыт оҕо үйэтин тухары соһуйа сылдьара хаалан хаалбат.
 
“Маннык тут”, “маннык оҥор” диэн көрдөрөн биэрэн үөрэтиилэри  оҕо үтүктэн, бэйэтэ быччыҥнарын хамсатан оҥороруттан үгэс буолан иҥэн иһэллэрэ түргэн. Үтүгүннэрэн үөрэтиини бары төрөппүттэр, иитээччилэр туһаналлар. 

Бары туһалаах, үчүгэйгэ тириэрдэр билиилэри оҕо итэҕэйэр киһититтэн аан маҥнай билэн, ылынан иһэрэ үчүгэй быһыыланарын үөскэтэр. Оннук үгэстэр оҕо ийэ кутугар ууруллан иһэллэриттэн үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар. Киһи оҥорор бары быһыыларын оҕо сатаан, табатык оҥоро үөрэннэҕинэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаннаҕына киһи буолууну ситиһэр, киһилии быһыыланар кыахтанар.

Үгэстэргэ үөрэтии ийэ куту үөскэтэринэн оҕону иитиигэ олус улахан оруолу ылар. Үчүгэй үгэстэрдээх киһи үчүгэй быһыылаах диэн ааттанар. Үгэстэргэ үөрэтии “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Үчүгэй үгэстэргэ үтүгүннэрэн үөрэтии.

2. Куһаҕан үгэстэргэ үөрэнэн хаалыы.

Үгэстэр бу икки, утарыта өрүттэрин кыахпыт баарынан дириҥник ырытан көрдөхпүтүнэ:

1. Аан дойду үрдүнэн тарҕаммыт киһи таҥаралар үчүгэй киһи буолууга ыҥыраллар. Үчүгэй үгэстэрдээх киһи, ол аата үчүгэй киһи таҥараланыы, ону үтүктэн үөрэнии үчүгэй киһи буолууну үөскэтэр. Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй үгэстэри иҥэрдэххэ, улаатан иһэн үчүгэй киһи буолууну ситиһэрэ түргэтиир. 
Бэйэтэ көрсүө, сэмэй майгылаах, үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит киһи оҕотун батыһыннара сылдьан, бэйэтин үтүгүннэрэн үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэр кыаҕа улаатар. Оҕо улахан киһини үтүктэр майгынынан кини курдук буола улаатар кыахтанар.

2. Оҕо куһаҕан үгэстэнэн хааларыттан араҥаччылааһын төрөппүт ытык эбээһинэһэ буолар. Ол курдук куһаҕан быһыыны оҥорор оҕо куһаҕан үгэстэнэн хааларыттан сэрэнии, харыстаныы ирдэнэр. Ол иһин кыра оҕо оҥорор куһаҕан быһыыта сонно тохтотуллара, хаалларыллара, атыҥҥа, үчүгэйи оҥорууга салаллара, аралдьы-тыллара эрэ табыллар.
 
“Мөҕүллүбэт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн этиини дириҥник ырытыахпыт, туһатын быһаарыахпыт этэ. Оҕо өйө-санаата саҥаны билиилэриттэн сайдан иһэр. Оҕо саҥаны, биллибэти, дьон оҥорботторун оҥорор санаата аһара элбэх. Чааскыны муостаҕа быраҕан алдьанарын көрөн үөрүөн, өссө быраҕыан сөп. Маннык быһыылар тохтотулуннахтарына, маннык оҥорума диэн эттэххэ эрэ табыллар, оҕо куһаҕан үгэстэнэн хаалара тохтотуллар.

Куһаҕан быһыылары оҥоруу оҕоҕо ордук улахан интэриэһи үөскэтэринэн төрөппүт оҕо оҥорор быһыыларын көрөрө, кэтиирэ ирдэнэр көрдөбүл буолар. Оҕо куһаҕан быһыылары элбэхтэ хатылаан оҥороро куһаҕан үгэстэнэн хааларыгар тириэрдиэн сөп. Ол курдук буору ыһан бурҕата оонньооһуну оҕо ордук таттаран оҥорорунан кытаанах соҕус тохтотуу эрэ туһалыыр кэмэ кэлэр. Бу быһаарыыны тутуһан сахалар “Мөҕүллүбэт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн оҕону үөрэтиигэ туттуллар этиини оҥорбуттар.

Оҕо улаатан иһэн ситиһэ сатыыр баҕа санаата төрөппүтүн курдук буолууга туһуланнаҕына ситиһэр кыаҕа түргэтиир. Бары таҥара үөрэхтэрэ үчүгэй киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга ыҥыраллар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн, таба арааран олоҕор туһана үөрэннэҕинэ оҕо киһи буолууну ситиһэр. 

Сахалар үгэстэринэн оҕо кыра, ийэ кута иитиллэр эрдэҕинэ “Хара харахтаахха көрдөрбөккө” эрэ улаатыннарыллар. Ол барыта оҕо кыра эрдэҕинэ үгэстэргэ түргэнник үөрэнэриттэн, куһаҕаны оҥорон куһаҕан үгэстэнэн хааларыттан харыстаан оҥоруллар быһыы буолар. Элбэх оҕолоох ыаллар оҕолоро киһилии майгылара элбэҕин дьиэлэригэр олорор дьахталлар үөскэтэллэр. 

Оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ, үөрэтиигэ хайҕаан, манньалаан биэрии, хос-хос хатылаан оҥотторуу улахан туһалааҕын бары билэллэр, туһаналлар. Ол курдук тугу барытын хос-хос хатылаан оҥоруу үгэстэри үөскэтэр. Кыра оҕо оҥорбут ураты быһыыта, үгэстэри быһалыы үөскэтэринэн ийэ кута сайдара түргэтиир.
  
Оҕону кыра эрдэҕинэ иитии ийэ кута үөскүүрүнэн уонна улааппытын да кэннэ салайа сылдьарынан суолтата олус улахан. Аныгы сокуон быһыытынан дьахталлар оҕо көрүүтүгэр үс сааһыгар диэри олорон эрэ көрүүлэрэ арыыйда итэҕэс. Ол курдук оҕо ийэ кута 5 сааһыгар диэри үөскүүрүнэн ийэ оҕону көрөр кэмэ уһатыллыа этэ.

Онон төрөппүттэр оҕо ийэ кутун иитиигэ ордук улахан оруолу биэрэллэрэ, кут-сүр үөрэҕин туһаналлара эрэйиллэр.  

ОҔО БАҔА САНААТА

Оҕо кыра эрдэҕинэ биир эрэ баҕа санаалаах. Ол санаата улаатыы диэн буолар. Улаатаары ытаан да туран көрдөөн аһыыр, ийэтин эмэр. Аһыырга баҕа санаа оҕоҕо улаатарга баҕа санаатыттан үөскүүр. Аһа суох эбэтэр, топпокко хааллаҕына ытаан биллэрэр, аччыктаатаҕына кыайан утуйбакка эрэйдиир. Итини тэҥэ туга эмэ табыллыбатар, сөп түбэспэтэр эрэ ытаан бэбээрэн биллэрэн иһэр.

Кыра оҕо ытаатаҕына туга эрэ табыллыбата эбэтэр аччыга быһаарыллар, төрөппүттэр көтөҕөн дуу, аралдьытан дуу уоскуталлара эрэйиллэр. Сөбүлүүр киһитэ ыксары көтөхтөҕүнэ, сымнаҕастык кэпсэттэҕинэ, аһаатаҕына уоскуйуу сотору кэлэр.  Ийэ уонна аҕа кыра оҕо хайдах ытыырыттан, туттунарыттан көрөн туох итэҕэһин, тиийбэтин таба сыаналыырга, сэрэйэн көрөн быһаарарга түргэнник үөрэнэр кыахтаахтар.

Этэ-сиинэ улаатарыттан атын баҕа санаа оҕо кыра эрдэҕинэ суох да буолар. Быстах наадатын толунара мунньулларыттан эрэ тутулуктаах. Кыра эрдэҕинэ оҕону көрүү-истии улаатарыгар көмөнөн эрэ ааҕыллар. Оҕо этэ-сиинэ улаатар баҕа санаатын толоттороору ас көрдөөн ытыыр, аһыыр уонна утуйар.

Киһи утуйбатаҕына уһуннук кыайан сылдьыбат. Биир эмэ ыарыһах киһи утуйбакка эбэтэр, олох кыратык утуйа сылдьыан сөп. “Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар” диэн сахалар этэллэрэ оруннаах. Ортотунан ыллахха утуйуу киһи олоҕун үс гыммыт биирин курдугу ылар. Эт-сиин сынньанарыгар, өй-санаа дьаарыстанарыгар аналлаах айылҕа биэрбит ураты кэмэ утуйуу диэн ааттанар.
 
Оҕо кыра эрдэҕинэ өссө элбэхтик утуйар. Аһаата, тотто даҕаны утуйан буккураан иһэр. Утуйа сытан улаатар. Биһиги үчүгэйдик, мөхсүбэккэ эрэ утуйарга оҕону кыһыл оҕо эрдэҕиттэн үөрэтии туһалаах диэн этэбит.

Урукку кэмҥэ оҕону бэйэтэ олорор буолуор диэри хам суулаан илдьэ сылдьаллара, соннук утуталлара. Хам сууланан утуйар оҕо утуйа сытан мөхсүбэт буоларга кыра эрдэҕиттэн үөрэнэрин ити курдук ситиһэллэрэ. Ол аата хам суулууртан оҕо кыра эрдэҕинэ утуйа сытан мөхсүбэтигэр үгэс үөскээн олохсуйара.
 
Оҕо кыһыл оҕо эрдэҕиттэн илиитин, атаҕын хамсатарыттан буор кута үөскээн, сайдан, араас хамсаныылары оҥорорго үөрэнэн иһэр. Кыһыл оҕо утуйар кэмигэр хамсаабакка, мөхсүбэккэ үөрэннэҕинэ улааппытын кэннэ бэйэтигэр үчүгэйи, туһаны аҕаларын төрөппүттэр билэн былыргылар үөрэхтэрин туһаныа этилэр. 
 
Аныгы кэмҥэ араас элбэх оҕо таҥастара баалларыттан дьон оҕолорун олох кыра эрдэхтэриттэн таҥыннара, памперс кэтэрдэ үөрэтэннэр таҥастаах утуйарга үөрэнэн хаалаллар. Утуйа сытан элбэхтик мөхсөллөр, суорҕанынан кыайан саптыбаттар, тэбиэлээн кэбиһэллэр, чараас таҥастаахтарыттан түүн дьагдьайаллар. Утуйа сытан дьагдьайбыт, тымныйбыт оҕо ыалдьан хаалыан сөп.

Оҕо, киһи утуйа сытан сүрэҕин тэбиитэ бытааран, этин кыраадыһа намтыыр. Киһи утуйа сытан эбии тугунан эмэ сабыннаҕына эрэ табыллар, үчүгэйдик, дьагдьайбакка, мөхсүбэккэ эрэ утуйар. Ол иһин суорҕанынан саптан баран утуйарга оҕо кыра эрдэҕиттэн үөрэтиллиэ этэ. Утуйа сытан мөхсөрүттэн оҕо үчүгэйдик утуйбат, сотору-сотору уһуктар, сытар миэстэтин уларыта сатыыр. Түүн дьагдьайарыттан мөхсүбэккэ эрэ утуйара кыаллыбат.

“Оҕо курдук утуйабын” диэн этээччи улахан дьон да бааллар. Түүнү быһа биирдэ эмэ эргийэн, букатын мөхсүбэккэ эрэ утуйар киһи итинник этиниэн сөп. Үчүгэйдик утуйуу киһиэхэ улахан туһалаах. Киһи үйэтин үс гыммыт биирин утуйан атаарар. Мөхсүбэккэ эрэ утуйар киһи үчүгэйдик сынньанар, күүс-уох мунньунар.

Оҕо улаатан иһэн утуйа сытан аһара мөхсүбэтин туһугар лаппа олорор буолуор диэри хам суулаан утута үөрэтэр туһалааҕа итинник дакаастанар. Кыһыл оҕо эрдэттэн аһара хамсана үөрэнэрэ утуйа сытан мөхсөрүн элбэтэриттэн элбэх эбии үлэни, эрэйи үөскэтэр.
 
Киһиэхэ хамсаныылартан үөскүүр буор кута уһун кэмҥэ үөскүүр. Оҕо улаатан иһэн олус уһун кэмҥэ утуйа сытан мөхсүбэккэ үөрэнэр. Суорҕанынан бэйэтэ саптынан утуйарга үөрэниэр диэри төрөппүт сабан, көннөрөн биэрэ сылдьара эрэйиллэр. Улааппыт оҕо уон сааһын ааһан баран суорҕанынан саптан утуйарга үөрэнэр.

Онон оҕо түүн мөхсүбэккэ эрэ утуйарга үөрэнэригэр кыһыл оҕо эрдэҕинэ хам суулаан утутуу туһалыыр. Хам сууланан утуйар оҕо утуйа сытан мөхсүбэт үгэскэ үөрэнэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн күннээҕи режими тутуһа үөрэннэҕинэ төрөппүттэр абыраналлар. Элбэхтик утуйар оҕо күнү, түүнү арааран билбэтиттэн күнүс утуйа, түүн туран дьэгдьийэ үөрэнэн, үгэс буолан хааллаҕына дьоно эрэйдэнэллэр. 

Оҕо төрүүрүгэр этин-сиинин сорох чаастарын үлэлэтэр, хамсатар буор куттаах эрэ буолар. Өйө-санаата; буор уонна ийэ  куттара оҕо төрөөбүтүн кэнниттэн түргэнник сайдан иһэллэр. Төрөппүттэриттэн бэриллибит буор кутун көмөтүнэн туһанан кыбыытын кыанарга түргэнник үөрэнэр. 
Хайдах хамсанарга саҥа үөрэнэн, оҥорор хамсаныылара үөрүйэххэ кубулуйаллар. Аан маҥнайгы өйдөөн-санаан хамсаныыта оонньууру таарыйыы, хамсатыы буолар, онтон кэлин таба тутан ылара сайдар. Төрөөбүт кэмиттэн, төрөппүттэриттэн ылыммыт буор кутун өйүн-санаатын таһымыттан оҕо өйө-санаата сайдан, ийэ кута үөскүүр, онтон 5 эбэтэр 6 сааһыттан салгын кута түргэнник сайдан барар.

Оҕо төрөөтөр эрэ ханнык баҕарар олоххо улаатыан сөп. Ол аата оҕо улаатарыттан ураты эбиискэ көрүүгэ-истиигэ, эбии, минньигэс аһылыкка кыһаммакка, суохтаабакка эрэ улаатар кыахтаах.
 
Оҕо аан бастакы, биир баҕа санаатынан улаатыы буолар. Улаатарын туһугар олоҕор үөскүүр атын итэҕэстэри барыларын тулуйар күүһэ аһара улахан. Индияҕэ бөрө булан ииппит оҕото ханнык да атын, эбиискэ көрдөбүлэ суох бөрө оҕолорун кытта сылдьарын нэһиилэ туппуттара биллэр.

Оҕоҕо улаатарыгар эрэ сөп түбэһэр туһалаах аһылык баарыттан олоҕор баҕа санаата туолан иһэр. Доруобай оҕо сөбүгэр тымныылаах да сиргэ таҥас диэни көрдөөбөккө эрэ улаатыан сөп. Таҥас таҥныы диэн киһи буолуу биир тутаах көрдөбүлэ, оҕо улаатан атыттары үтүктэр кэмэ кэлбитин кэннэ сайдар өйө-санаата буолар. Улахан кыыл өйүттэн-санаатыттан арахсан дьон киһилии быһыыланар кэмнэрэ кэлбитин кэннэ таҥаһы оҥостон таҥныбыттар. 

Оҕо улаатар баҕа санаата бары атын баҕа санааларын баһыйарын таба туһанан оҕону улаатыннарыыны төрөппүттэр улахан эрэйэ суох кыайыа этилэр. Оҕоҕо улаатан иһэригэр сөп түбэһэр баҕа санаалары иҥэрэн биэрии төрөппүттэртэн быһаччы тутулуктаах. Баар олоҕуттан атын эбии көрдөбүллэри, оҕо улаатан иһэн билэн иһиитэ өйө-санаата сайдыытыгар туһаны оҥорор, билиитэ кэҥииригэр туһалыыр.
 
Улаата охсор баҕа санаатыгар оҕоҕо улахан оҕо буолуу өйө-санаата киирдэҕинэ ордук табыллар. Ол курдук улаатар, улахаҥҥын диэн этитэр, оннук сыанабылы ылар туһугар, оҕо төһө эмэ ыарахан үлэни да толорор, кыайар кыахтаах. Толору уулаах ыарахан ыаҕаһы улахан эрэ дэттэрээри, оҕо кыаҕа баарынан сосуһуон сөп.
 
Оҕо бырааттарын, балыстарын көрөрө-истэрэ бэйэтин улахан оҕоҕо кубулутуута уустуга суох, түргэнник ситиһиллэр кыахтаах. Арай кыра оҕо эрэ баара ону быһаарар. Улахан оҕо бырааттарын, балыстарын көрөн-истэн улахан оҕоҕо бэйэтэ кубулуйар. Элбэх оҕолоох ыаллар оҕону иитиигэ барыстара итиннэ саһан сылдьар. Улахан оҕо буолуу оҕоҕо араас үлэни сатыыры, кыраларга көмөлөһөрү, көрөрү элбэтэрин тэҥэ, эппиэтинэстээҕин сайыннарар, улаатыннарар. Ыал улахан оҕолоруттан үчүгэй салайааччылар, үлэни тэрийээччилэр улаатан тахсыахтарын сөп.

Оҕо үлэлииргэ үөрэнэрэ көмөлөһүүттэн, тугу эмэ таскайдыырыттан саҕаланара оруннаах. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕинэ тугу да сатаабат, оҥоро үөрүйэҕэ суох, барыга-бары саҥалыы үөрэннэҕинэ, онтун үгэс, үөрүйэх оҥоһуннаҕына эрэ табыллар. Хас биирдии быччыҥнара хамсыырга үөрүйэхтэннэхтэринэ, буор кута үөскээтэҕинэ эрэ табан, имигэстик хамсанарга үөрэнэрин төрөппүттэр билиэ этилэр. Кыра эрдэҕинэ хамсана, үлэлии үөрэммэтэҕинэ улаатан баран үөрэнэрэ эрэйдээх, олус уһун кэми ылыан сөп.

Оҕо көмөлөһөрүн сөбүлүүр. Көмөлөһүү үтүктүүттэн тирэх ылан үөскүүр. Үлэҕэ үөрэтии “Оҕом улаатан, көмөтө эбиллэн иһэр” диэн этиинэн доҕуһуолланнаҕына ситиһиилээх буолар кыаҕа улаатар. Төрөппүтэ тугу эмэ оҥороругар аттыгар илдьэ сылдьан көмөлөһүннэрэ үөрэтиэ этэ. Көмөлөһө үөрэнии туһа киһитэ буолууга тириэрдэр. 
 
“Оо, улаата охсубут киһи” диэн бары оҕолор баҕа санаалара. Улаата охсоору бары ыксыыллар. Оҕо төһө улаатарын хас күн аайы сүрэҕэлдьээбэккэ эрэ кээмэйдэнэ сылдьыан сөп. Улаатан эрэр уолаттар улахан дьону үтүктэр санааларыттан табаах тардаллар, арыгы иһэн боруобалыыллар. Боруобалыы оонньуу сылдьан араас дьаллыктарга ылларан кэбиһэллэрэ элбэх. Бу кэмҥэ тарҕанан эрэр наркотик улахан кутталы үөскэтэр буолла.

Манна кэлэн “айыы үөрэҕин” албына, куһаҕана арыллан тахсар. Ол курдук оҕо саҥаны, билбэтин оҥоро сатыыр санаата элбэҕиттэн араас абылаҥнарга киирэн биэрэр кыаҕа улаатан хаалар. Оҕолорун харыстыыр санаалара улахан төрөппүттэр “айыы үөрэҕин” бу сыыһатын билэн букатын тохтотуохтара этэ.
Оҕо тугу эмэ бэристэҕинэ сахалар “Оҕом бачча буол” диэн төһөнү улаатарын үөһээ диэки көрдөрөн биэрэн махтанар идэлээхтэр. Бу баҕа санааны тириэрдии, оҕо улаатар баҕа санаата өссө улаатарыгар, күүһүрэригэр тириэрдэринэн улахан туһалаах.

Араас аптаах остуоруйалар оҕоҕо улаатар баҕа санааны иҥэрдэхтэринэ туһалаахтар, онтон баайы-малы аптаабыт курдук булунууга ыҥырар омуннаах остуоруйалар оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥэн хааллахтарына халыйыыны, бэлэмҥэ үөрэниини үөскэтэллэр. Оҕо халлаантан түһэн кэлэр элбэх баайы-малы кэтэһэ үөрэнэн хаалыыта үөскээтэҕинэ, үлэлээн-хамсаан туһалыырынааҕар бэлэми кэтэһэ сылдьар киһиэхэ кубулуйуон сөп.

Оҕо улаатарын олус диэн кэтэһэр. Киниэхэ биир да күн олус уһун кэмҥэ киирсэр, онтон сыл ааһыыта, сайын эргийэн кэлиитэ кыайан кэмнэммэт уһуҥҥа киирсэр мээрэйдэр буолаллар.

Бары төрөппүттэр оҕолоро хаһан улаатарын олус кэтэһэллэр. Олус былыргы, икки аҥар тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр сахалар олоро сылдьыбыт дойдуларыгар баар буолбут Будда таҥара төрөппүттэр оҕолоругар “Улахан киһи буол” диэн баҕа санааларын тириэрдэллэриттэн уонна оҕо улахан киһи буола сатыыр баҕа санаалара холбоһон күүһүрүүлэриттэн үөскээбит. Кэлин бу таҥара күлүгэ улахан таас киһиэхэ кубулуйбут.
 
Дьон бары араас баҕа санаалаахтар. Элбэх дьоҥҥо биир баҕа санаа баарыттан, биир улахан таҥара үөскээн тахсыан сөп. Христос таҥара диэн үчүгэй киһи таҥара, дьон үчүгэй киһи буолар, үчүгэйи оҥорор, үчүгэйдик быһыыланар баҕа санааларыттан үөскээбит уонна киэҥник тарҕаммыт.
 
Төрөппүтэ биэрбит уонна хайҕаабыт аһын оҕото сөбүлээн сиир, аһыыр. Тымныы дойдулаах дьоҥҥо оҕо улаатарыгар аан бастаан аһынан уонна таҥаһынан хааччыйыы ааҕыллар. Ханнык баҕарар таҥаһы кэтэрдэн баран, үчүгэй диэн хайҕаан биэрдэххэ оҕо үөрүүнү кытта кэтэ сылдьар кыахтаах. Урукку кэмҥэ биир таҥаһы улаатан иһэннэр үс оҕо кэтэр диэн өйдөбүл, мээрэй туттуллара. 

 “Биир оҕо атаах буолар” диэн этиини бары билэбит.  Бу этии оҕо куруук кыра курдук сананарыттан уонна төрөппүттэриттэн кыратын билинэринэн, барыта бэлэмҥэ үөрэнэринэн өйө-санаата сайдыытыгар атаахтааһыҥҥа тиийэн хааларын быһаарар. Ол аата оҕону төрөппүттэр сыыһа иитэн, бэлэмҥэ үөрэтэн атаахтатан кэбиһэллэр.

Оҕо улаатан өйө-санаата тупсан иһэрин билэ сылдьара ордук. Ол курдук атаахтык иитиллии диэн оҕо куруук кыра курдук сананыытын, бэлэми кэтэһиитин үөскэтэринэн өйө-санаата сайдыытын туормас-тыыр быһыы буолар. Эрэйдээх, ыарахан үлэни элбэхтик үлэлээбит оҕолор өйдөрө-санаалара уруттаан, эрдэлээн сайдан улахан дьон курдук буола охсоллорун, үлэни-хамнаһы баһылыылларын, ситиһии-лэри оҥороллорун бары билэбит.
 
Оҕону атаахтаппат буолуу диэн аһара баран көрдүүрүн, төрөппүттэринэн ол-бу баҕа санаатын толотторо сатыырын суох оҥоруу ааттанар. Ол аата оҕо ону-маны баҕаран, көрдөөн иһэрин толоро охсубат буолуу, бу баҕа санаатын бэйэтэ оҥорон ситиһэригэр үөрэтии, күһэйии, ол аата баҕа санааны оҕоҕо үөскэтии уонна ону бэйэтэ оҥоро-тута үөрэнэригэр көмөлөһүү эрэйиллэр. “Кэтэс”, “тиэтэйимэ”, “улааттаххына” диэн этиилэр оҕо кэтэһэриттэн, өйүгэр-санаатыгар оҥорон көрөрүттэн үөскээбит баҕа санаата түргэнник үгэс буоларыгар көмөлөһөллөр.

Оҕо баҕа санаата бэйэтэ улаатарын, билиитэ кэҥиирин курдук түргэнник улаатан уонна кэҥээн иһэр. Ордук баҕа санаатын атыттар, төрөппүттэрэ толорон биэрэн истэхтэринэ, араас баҕа санаалара букатын таһынан барыахтарын сөп. 

Баҕа санааны бэйэ кыаҕар, күүһүгэр тэҥнээн биэрии киһи буолуу сүрүн үөрэҕэ буоларын оҕоҕо тириэрдии эрэйиллэр. Баҕа санаа уонна киһи олорун толорор кыаҕа суоҕа араас элбэх аптаах остуоруйалар, ыра санаалар үөскүүллэригэр тириэрдибит.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн баҕа санаа эмиэ икки аҥы арахсар:

1. Олоххо туһалаах, барыһы биэрэр баҕа санаа үчүгэй диэн аатырар уонна толоруллар кыахтанар. 

2. Туһаны аҕалбат, кыайан туолбат баҕа санаа ыра санаа диэн ааттанар, хаалар, умнулларга аналланар.

Үчүгэй уонна куһаҕан баҕа санаалар арахсыылара оҕо уонна улахан киһи икки ардыгар улахан уратылардаах. Ол курдук оҕо бары баҕа санаатын төрөппүтэ тук курдук толорон истэҕинэ, оҕотугар оннук, толотторон иһэр үгэс үөскээн олохсуйан хааллаҕына, оҕото бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыт киһи буола улаатыан сөп. Бэлэмҥэ үөрэнии диэн куһаҕан, атаах оҕо майгынын төрөппүт оҕотугар бэйэтэ билбэтинэн, үчүгэйи оҥоро сатыы сылдьан, иҥэрэн кэбиһэрэ сахалыы кут-сүр үөрэҕин туһамматыттан үөскүөн сөп.

Баҕа санаата туолбут оҕо элбэхтик үөрэр. Оҕотун үөрдэ сатыыр төрөппүт, бу албыҥҥа киирэн биэрэрэ элбэх. Бэйэтэ иллэҥ төрөппүт оҕотун бары баҕа санаатын тук курдук толорон үөрдүбүт курдук сананыыта бэйэтин албыннаныыта буолар, оҕотугар куһаҕан, бэлэмҥэ үөрэнэр үгэһи иҥэрэрин билэн туттунуо этэ.
 
Оҕо туолбатах баҕа санаатын бэйэтигэр уһуннук иитиэхтээн күүһүрдүөн сөп. Ол курдук туохха эмэ наадыйбыта туола охсубакка санаатыгар иитиэхтэннэҕинэ, улахан баҕа санааҕа кубулуйбутун кэлин, улаатан да баран бэйэтэ толоруон сөп. Төрөппүт оҕотугар бэйэтин курдук буолууга, үөрэххэ, үлэҕэ-хамнаска ситиһиигэ баҕа санааны иҥэрдэҕинэ, сыалын ситиһэр кыахтанар. Кыра эрдэхтэринэ дьадаҥытык, тиийбэт-түгэммэт быһыыга иитиллибит оҕолор ситиһиигэ баҕа санаалара күүстээҕиттэн, улааттахтарына, олохторугар ордук улахан кыайыылары оҥороллорун бары билэбит. Бу билиибитин олоххо, оҕону иитиигэ туһаныа этибит.

Оҕону иитиигэ, үлэҕэ-хамнаска үөрэтиигэ сахалар үөрэхтэрэ көйгө оҕо диэн ааттанарын билиэхпит этэ. Көйгө оҕо диэн үлэҕэ кыра эрдэҕиттэн үөрэммит оҕо ааттанар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан элбэхтик үлэлии үөрэннэҕинэ, соннук үгэстэннэҕинэ улаатан баран олоххо оҥорор ситиһиилэрэ элбиир кыахтаналлар.
 
Кыра эрдэҕинэ аһара атаахтык иитиллэн бэлэмҥэ үөрэммит оҕо улаатан баран үлэҕэ-хамнаска оҥорор ситиһиилэрэ сөбүгэр эрэ буолан хаалалларын, төрөппүттэрэ ситиспиттэрин кыайбаттарын билиэхпит этэ. “Атаах оҕо арыгыһыт буолар” диэн этии оҕону иитиигэ халыйыы үөскээбитигэр быһаччы сыһыаннаах.

Оҕо улаата охсор баҕа санаатын күүһүттэн араас аптаах остуоруйалары олус диэн сөбүлүүр. Улаата охсон барыны-бары кыайа-хото охсор баҕа санаатыгар аптаах, тугу барытын түргэтэтэ, тиэтэтэ, баар оҥоро сатыыр остуоруйалар сөп түбэһэллэр. Бу аптаах остуоруйалар албыннарын кэпсээн төрөппүт оҕотугар олоххо таба суолу булунарыгар көмөлөһөн биэрэр кыахтаах. Ол “Оҕом улаатан иһэр” диэн этэн улаатарга баҕа санааны үөскэтии уонна тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук, оҥорорго үөрэтии буолар.

Тугу эмэ үллэстэ, илдьэн биэрэ үөрэтии оҕоҕо өйө-санаата сайдыытыгар туһата улахан. Ол курдук үллэстэ үөрэтии, аһара бэйэмсэҕин суох оҥорор, онтон тугу эмэ илдьэн биэрии үлэҕэ-хамнаска, туһа киһитэ буолууга үөрэтэр.
 
Оҕо кыра эрдэҕиттэн сөбүлүү көрөр көрүҥэ өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалыыта сөбүлүүр көрүҥү үөскэтэр. Оҕо аан маҥнай ийэтин көрөн сөбүлүүр. Бу кыра эрдэҕинэ үөскээбит сөбүлүүр көрүҥэ таптыыр киһитин буларыгар сирдьит, ыйан, көрдөрөн биэрээччи, көрүҥү быһаарааччы буолар. Ол курдук уолаттар ийэлэригэр маарынныыр көрүҥнээх дьахтары ордук элбэхтик сөбүлүүллэрэ итини бигэргэтэр. Аҕаларын мааны кыргыттара аҕаларын курдук көрүҥнээх, майгылаах киһини көрдүү сатыыллар.

Онон оҕоҕо кыра эрдэҕинэ үтүө, үчүгэй киһи буолуу баҕа санаатын иҥэрии хас биирдии төрөппүттэн ирдэнэр сахалыы таҥара үөрэҕин көрдөбүлэ буоларын билэн эрдэттэн, оҕо кыра эрдэҕиттэн, үгэстэрэ, ийэ кута үөскүүр кэмиттэн кыһаныахтара этэ.

БАҔА САНААНЫ ТОЛОРУУ УРАТЫЛАРА

Киһи өйө-санаата сайдарынан араас баҕа санаата хаһан баҕарар элбээн иһэр. Өй-санаа эбиллэн иһиитэ баҕа санаа эбиллэригэр тириэрдэр. Былыргы кэмнэргэ киһи баҕа санаата аһылыгы булунартан уонна ханна эмэ утуйан ылартан ордубат этэ, билигин тутуу, туһалааҕы оҥоруу, үөрэнии, өйү-санааны сайыннарыы, таҥныы баҕа санаалара эбиллэн биэрдилэр. Ону тэҥэ баҕа санаа киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктанан элбэх эбэтэр аҕыйах соҕус буолуон сөп. 
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун быһаарар этии баҕа санаа туолуутун быһаарыыга эмиэ сөп түбэһэр. Ол иһин киһи баҕа санаата хайдах туоларыттан көрөн икки аҥы арахсар:

1. Киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан толорор баҕа санаата. Киһи баҕа санаатын ситиһээри, ону толороору олоҕу олорор. Баҕа санаа киһи олоххо инники диэки сирдээн иһэр сулуһунан, ситиһэ сатыыр сыалынан ааҕылларынан хас биирдии киһиэхэ киһилии баҕа санаа баара ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Оҕо төрөппүтүн курдук буолар баҕа санаата киһилии баҕа санаа диэн ааттанар. Киһи киһилии баҕа санаатын толорууга дьулуһарыттан олоххо туох эмэ туһалааҕы оҥостунар, олоҕун төрөппүтүн курдук олорор, киһи быһыытын тутуһар кыахтанар.
 
Киһилии баҕа санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан толорор, киһи быһыытыгар сөп түбэһэр баҕа санаата ааттанар. Ол курдук үөрэҕи ситиһиэм диэн баҕа санаатын оҕо барыта улаатан иһэн ситиһиэн сөп.

Киһиэхэ ханнык; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу баҕа санаалар бааллара кыайан биллэр кыаҕа билигин суох. Былыргылар ону билэн “Ынах эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр” диэн өс хоһооно оҥорбуттарын туһана сылдьабыт. Ол иһин киһи ханнык баҕа санаалааҕын оҥорор быһыылара хайдахтарыттан; үчүгэйдэриттэн дуу, куһаҕаннарыттан дуу сыаналаан быһаарыы кыаллар. Киһи таҥара үөрэхтэрэ киһиэхэ киһилии баҕа санаа баарын ситиһиигэ, киһи буолууга, үчүгэй киһи тугу оҥорорун үтүктэн үгэс оҥостууга ыҥыраллар.
 
2. Киһи санаатыгар эрэ саныыр, илэтигэр кыаҕа тиийбэтиттэн кыайан толорбот баҕа санаалара киһиэхэ элбэхтэр уонна ыра санаалар диэн ааттаналлар. Киһи санаалара туохтан да иҥнибэттэр, туохха да хааттарбаттар. Киһи тугу барытын саныан, санаатыгар оҥорон көрүөн, барыны-бары кыайыан, хотуон, манныга эбитэ буоллар үчүгэй буолуо диэн оҥоро саныан сөп. Бу санаалара кини кыаҕын таһынан бардахтарына кыайан олоххо киирбэккэ, ыра санаа буолан таах хаалан хаалыахтарын сөп.

Киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан толорбот баҕа санаалара сахалыы ыра санаалар диэн ааттаналлар уонна киһи санаатынан бэйэтин албыннанарыгар тириэрдэллэр. Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ этэринэн элбэхтик ыра санааларга оҕустарыы олоххо туһата суох, арай биир эмэ ыра санаа олоххо сөп түбэстэҕинэ туолуон сөп.

Ыра санаа христианскай православнай таҥара үөрэҕэр Ырай диэн ааттанан сылдьар. Бу Ырайга, баҕа санаатын дойдутугар киһи өллөҕүнэ өйө-санаата тиийэр диэн православнай таҥара үөрэҕэ дьону билигин да албынныыра уларыйа илик.

Баҕа санаа туолуута “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Атын киһи баҕа санааны толорон биэриитэ. 

2. Баҕа санаатын оҕо, киһи бэйэтэ толоруута.

Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар баҕа санаатын ким толороро ордук улахан оруолу ылар. Бэйэтин баҕа санаатын бэйэтэ толоро үөрэннэҕинэ олоҕор ситиһиилэри оҥорор кыаҕа улаатар. Онтон кини баҕа санааларын төрөппүттэрэ толорон биэрэ үөрэтэн кэбистэхтэринэ үйэтин тухары улаатан иһэр баҕа санааларын төрөппүттэринэн толотторо сатыырыттан бэйэтэ оҥорор кыаҕа кыччыан сөп.

Баҕа санаа туолуутун уратыларын быһаараары бу икки өрүттэри тус-туспа ыламмыт ырытыахпыт:

1. Оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ көрөн-истэн кыра баҕа санааларын кыахтара баарынан толоро сатыыллар. Оҕолоро үөрэн-көтөн сылдьарын, атын оҕолортон тугунан да хаалсыбатын туһугар баҕа санаатын барытын толороллор, маанытык таҥыннара, минньигэстик аһата сатыыллар, араас оонньуурунан хааччыйаллар.

Оҕо баҕа санаатын атын дьон, төрөппүттэрэ толорон биэрэн дьоллонорун үөскэтэллэрэ оҕо кыра эрдэҕинэ хайаан да оҥоруллар быһыылар. Төрөппүттэр оҕолорун баҕа санаатын толоро сатаан, аһатан-сиэтэн, таҥыннаран, оонньотон кыһаналлар. Бу кэм сахаларга дьоллоох оҕо саас кэмэ диэн ааттанарынан биллэр.
 
Оҕо улаатан өйө-санаата сайдар кэмигэр киирдэҕинэ, ол аата 7 сааһыттан иитии-үөрэтии хайысхата тосту уларыйан биэрэр кэмнээҕин туһаныы эрэйиллэр. Бу кэмтэн оҕоҕо сүрэ үөскүүр. Бэйэтин баҕа санаатын бэйэтэ толорууга үөрэнэр кэмэ кэлэр. Төрөппүттэр оҕо улаатан, өйө-санаата эбиллэн истэҕинэ бэйэтин баҕатын кыаҕа баарынан бэйэтэ толорорун ситиһиннэриигэ ылсыһыа этилэр. “Бэлэмҥэ үөрэммит” диэн бары баҕа санааларын төрөппүттэригэр толотторо үөрэммит, атаахтык иитиллибит оҕо ааттанар.

“Барыта оҕо туһугар” диэн ыҥырыы көнө өйдөбүлүнэн төрөппүттэр туох баар кыахтарынан барытынан оҕолорун хааччыйа сатыылларын үөскэтэрэ уонна аһара ыытан кэбиһэрэ буолар. Бу сэбиэскэй кэмнээҕи ыҥырыы истэргэ төһө да “үчүгэйин” иһин оҕону атаахтык иитиигэ, бэлэмҥэ үөрэтиигэ тириэрдэрин билиэ этибит. Билигин ырыынак кэмигэр бу ыҥырыы туттуллуо суоҕа этэ.

Бу ыҥырыы оҕо кыра эрдэҕинэ туттуллан баран улаатан истэҕинэ уларыйан, бары баҕа санааларын барыларын бэйэтэ толоро үөрэннэҕинэ, киһи буолууну ситиһиэ, туох эмэ туһалааҕы оҥорор кыахтаныа этэ.
 
Сахалар үөрэхтэринэн оҕо хайа да төрөппүтүттэн өрө тутуллубакка, аһара көрүллүбэккэ, мааныламмакка, кинилэри үтүктэн иитилиннэҕинэ киһи буолууну ситиһэр кыаҕа улаатара үөскүүрүн туһаныа этилэр.

2. Оҕо улаатан иһэн бэйэтин баҕа санаатын бэйэтэ толорорго үөрэниитэ төрөппүттэр улахан кыайыылара, ситиһиилэрэ буолуо этэ. Баҕа санааны бэйэ кыаҕынан толоруу эрэйэ, үлэтэ элбэҕин иһин дьолу аҕалара улахан. Киһи бэйэтэ оҥорбутунан астынара, дуоһуйара быдан элбэх. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ону-маны барытын, кыайарыттан саҕалаан бэйэтэ оҥоро, тута үөрэнэрин ситиспит төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын таба суолунан сайыннараллар.

Оҕо маҥнайгы биллэр туһаны оҥоруута оонньуурун бэйэтэ тутан-хабан аралдьыйарын тэҥэ, үүт иһэригэр бытыылкатын бэйэтэ тута үөрэниитэ буолар. Бытыылкатыттан бэйэтэ тутан үүтүн иһэргэ үөрэннэҕинэ, төрөппүттэригэр оҥорор туһата улаатан барар.
 
Аан маҥнайгы хамсаныылары оҥорууну оҕо төрөппүтүн көмөтүнэн, этэн, көрдөрөн биэриитинэн ылынар. Ньуосканы хайа илиитинэн тута үөрэнэрэ төрөппүттэн эрэ тутулуктаах. Уҥа илиитинэн аан маҥнай тута үөрэннэҕинэ соннук хамсанара салҕанан барар. Ньуосканы таба тутан бэйэтэ аһыырга үөрэниитэ уонна чааскыттан үүтүн иһэрэ улахан кыайыытыгар тэҥнэһэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ бэйэтэ оҥоро сатыыра элбэх. “Бэйэм” диэн баран ньуосканан хааһытын булкуйа сатаатаҕына эбэтэр бачыыҥкатын кэтэ сатаан букунайдаҕына кэтэһэ түһэри төрөппүт тулуйуо этэ. Манна ордук таһырдьа оонньуу тахсарга таҥнарга үөрэнии туһата улахан, кыайан таҥныбатахха таһырдьа сылдьыы кылгыыра үөрэниини түргэтэтэр. Оҕо бэйэтэ оҥоро сатыыр баҕа санаатын төрөппүт хаҥыннаран, тохтотон кэбиспэккэ өссө сайыннаран иһэрэ бэйэтэ оҥоро үөрэнэрин түргэтэтэр.
 
Оҕону кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолууга иитии, үлэҕэ үөрэтии оннук үгэстэр үөскүүллэриттэн үлэҕэ-хамнаска сыстарыгар кыах биэрэр. Үлэҕэ үөрэтии оҕо оҥорор, тутар кыаҕын улаатыннаран бэйэтин баҕатын бэйэтэ толорорун үөскэтэр. Төһө кыратыттан оҥоро, тута үөрэнэр даҕаны туһаны оҥороро улаатан иһэр.
 
Онон оҕо баҕа санаатын толоруу икки өрүттэрэ улаатан истэҕинэ солбуйсан биэрэллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ бары баҕа санааларын төрөппүттэрэ толороллор, онтон улаатан иһэн бэйэтин баҕа санаатын бэйэтэ толоро үөрэнэрэ ирдэнэр көрдөбүл буолар. Оҕо бу улаатан иһэн өйө-санаата уларыйыыта киһи буолууну ситиһэрин тутаах көрдөбүлүнэн ааҕыллар. 

КИҺИ БУОЛУУГА ИИТИИ, ҮӨРЭТИИ

Оҕо кыратын, кыамматын эрэ иһин оҕо диэн ааттанар буолбатах. Бу аат иҥэригэр өйө-санаата өссө сайда, киһи буолууну баһылыы илигэ олук буолбут. Оҕо этэ-сиинэ улаатарын тэҥэ, өйө-санаата тэҥҥэ сайдан киһи буолууну ситиһэ сатыыр аналлаах. Эт-сиин ситиитэ уонна өй-санаа сайдыыта тэҥник, хайалара да хаалсыбакка тэҥҥэ сайдан баран истэхтэринэ, киһи буолууну кэмигэр, этэ-сиинэ ситиитигэр ситиһэрэ кыаллар. Киһи буолуу туһунан биһиги “Киһи буолуу” диэн үлэбититтэн булан эбии туһаныахха сөп. (2,56).

Сахалыы таҥара үөрэҕин сүрүн салаатынан киһи буолуу үөрэҕэ буолар. Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбутуттан, оҕону кыра эрдэҕиттэн улахан киһини үтүгүннэрэн үөрэтии, киһи буолуу үөрэҕэ билигин хаалан сылдьар. Оҕону төрүөҕүттэн аһара “үчүгэй” курдук сыыһа санааларыттан төрүүрүн кытта киһи буолар диэн алҕас этиини тутуһаннар уонна оҕолору атаахтатаннар, аныгы көлүөнэлэр чэпчэкиттэн чэпчэки үлэни көрдүү сатыыллара үөскээтэ.
Өйө-санаата сайдыбатаҕына даҕаны оҕо этэ-сиинэ улаатан “Киһи  курдук көрүҥнээх” буолууну ситиһэр кыахтаах. “Киһи буолбатах” диэн этии киһи курдук көрүҥнэнэн баран өйө-санаата, оҥорор быһыылара киһи быһыытыгар тиийбэтэхтэринэ туттуллар.

Киһи буолууну оҕо өйө-санаата сайдан, бэйэтэ улаатан тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорору сатаатаҕына, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаннаҕына ситиһэр. Ол аата киһи буолууну ситиспит оҕо тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор, сыыһа-халты, аһара туттубат, сиэри тутуһар, көрсүө, сэмэй майгылаах, үлэни-хамнаһы кыайар киһи буолар.

Киһи буолууну ситиһии сүрүн бэлиэтинэн оҕо улаатан ыал буолуута ааттанар. Бу кэмтэн ыла оҕо өйө-санаата тосту уларыйан, бэйэтэ кэлэр көлүөнэлэри төрөтөр, иитэр, үөрэтэр кыахтанар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ улахан киһи этэр үөрэҕин ордук ылынымтыа, толорумтуо. Оҕону бэрээдэккэ үөрэтии кыра эрдэҕинэ ыытыллара тиийимтиэтин улаатыннарар. Бу кэмҥэ оҕо ийэ кута түргэнник үөскүүрүнэн саҥаны билиитэ уонна аҕыйахтык хос-хос хатылаан оҥоруута ууруллан, өйдөнөн иһэрэ элбэх. Оҕо кыра эрдэҕинэ элбэх үчүгэй үгэстэри иҥэриннэҕинэ, үчүгэй иитиилээх оҕо буола улаатар кыахтанарын төрөппүттэр туһаныахтара этэ.

Оҕону иитии сүрүн сыалынан киһи буолууга иитии, үөрэтии буолар. Улаатан этэ-сиинэ ситэн истэҕинэ тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэниитэ киһи буолууну ситиһиигэ тириэрдэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ, үөрэтиигэ хайҕаан, манньалаан биэрии, хос-хос хатылаан оҥотторуу улахан туһалааҕын бары билэллэр. Ол курдук тугу барытын хос-хос хатылаан оҥоруу үгэстэри үөскэтэринэн кыра оҕо оҥорбут быһыытын умнубата үөскээн ийэ кута сайдар. 
 
Оҕо улаатан иһэн төрөппүтүн курдук буолар баҕа санааны “мин курдук оҥор” диэн этиинэн иҥэринэр. Бу баҕа санаатын сайыннаран тугу барытын оҥороругар төрөппүт бэйэтин үтүгүннэрэн үөрэтэн, үгэс оҥорон иҥэрэн биэриитэ киһи буолууну ситиһэригэр тириэрдэр. Ол аата киһи буолууга үөрэнии диэн тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор үгэстэри иҥэринии буолар. Бу үөскээбит үчүгэй үгэстэр оҕо ийэ кутун үөскэтэллэр уонна улаатан баран сыыһа-халты туттунарыттан харысхал, көмүскэл буолар аналлаахтар.

Оҕо икки атаҕар туран хаамара киһи буолуу үөрэҕин саҕаланыыта буолар. Оҕо хаамарыттан олус астынар, үөрэр. Киһи буолууну баһылаан иһэрин чахчы билинэр. Ньуосканы уҥа илиинэн тутуу, куруускаттан ууну, үүтү иһэргэ үөрэнии, таҥаһы таҥныы барыта киһи буолуу үөрэҕэр киирсэллэр. Итинтэн салгыы бэрээдэктээх, сыыһа-халты туттубат буолуу үөрэхтэрэ кэлэллэр. Тугу барытын киһи, улахан киһи оҥорорун курдук оҥоруу оҕо сыыһа-халты, аһара туттунарыттан харыстыыр аналлаахтар. Сыыһа-халты туттубат, тугу оҥороругар сэрэхтээх киһи сэмэй диэн ааттанар.
   
Улаатан иһэр оҕо өйө-санаата саҥаны билэриттэн сайдан, эбиллэн иһэр. Оҕо тугу саҥаны билбитэ барыта кини өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы буолан ууруллан, ийэ кутун үөскэтэн иһэллэр. Оҕо туох саҥаны билбитин умнубат гына өйдөөн хаалан иһэр. Саҥаны айыыны билииттэн оҕо ийэ кута үөскээн, мунньуллар.

Саҥаны айыы үчүгэй уонна куһаҕан буолан хаалалларын төрөппүттэр билэн оҕону иитиигэ хайаан да тус-туспа арааран туһаныа, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи туһаныа этилэр. Саҥаны айыыны билии оҕо ийэ кутун быһалыы үөскэтэринэн куһаҕан саҥаны айыыны оҕо оҥоро үөрэннэҕинэ, бу быһыыта ийэ кутугар иҥэн куһаҕан быһыылаах оҕо буола улаатан хаалыан сөбүттэн төрөппүттэр эрдэттэн сэрэниэ этилэр.

Сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһуу, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи оҕо улаатыар, үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэн олоҕор туһаныар диэри тутуһа сылдьара эрэйиллэр. Бу үөрэх оҕо өйө-санаата аһара баран куһаҕан санааларынан, куһаҕаны оҥоро сатааһынынан туолан хааларыттан быыһыыр, оҕону харыстыыр аналлаах.
 
Оҕону киһи буолууга иитии улахан киһини үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтиинэн ситиһиллэр. “Мин курдук оҥор”, “Бу курдук тут” диэн этиилэр улахан киһи оҕотун үтүктэргэ ыҥырар тыллара. Оҕо тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук сатаан оҥороро, оннук үгэстэри иҥэриниитэ киһи буолууну ситиһиигэ тириэрдэр.

Киһи буолуу үөрэҕин сүрүн көрдөбүлүнэн оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран таба туһанарга үөрэниитэ буолар. Бу үөрэх  сахалыы “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн ааттанар. Оҕо бэйэтэ билэн үчүгэйи оҥороро, онтон куһаҕаны оҥорбото, хаалларара, тохтуура киһи буолууну ситиспитин биллэрэр.
“Кыра оҕо курдук буолума” диэн этии кыра оҕо өйө-санаата улахан оҕоҕо, улахан киһиэхэ ситэ тиийбэтин, аҕыйаҕын, татымын биллэрэр. Маннык хомуруйуу кэнниттэн өй-санаа тупсуута, улахан киһи оҥорорун курдук оҥоро сатааһын, үөрэнии салҕаннаҕына табыллар.

Киһи буолууга оҕону иитии, үөрэтии көрсүө, сэмэй дьону иитэн, улаатыннарар кыахтааҕын сахалар туһаналлар. Бары төрөппүттэр оҕолоро уһуннук, дьоллоохтук олоруохтарын баҕараллар, ону ситиһэр туһугар бары кыахтарын уураллар. Көрсүө, сэмэй буолуу олоҕу уһуннук олорууга тириэрдэрин төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Киһи уһун олоҕун устата сыыһа-халты туттубакка олоҕун олоруута киһи быһыылаахтык олоҕун олордо диэн ааттанар.

Бэйэлэрэ үлэһит, кыайалларынан үлэлии-хамсыы сылдьар төрөппүттэр оҕолоро, кинилэри үтүктэн үлэһит киһи буола улаатар кыахтанар. Үлэлии сылдьар төрөппүтүн көрөн, үтүктэн оҕо үлэлии үөрэнэр уонна кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ буолан үлэлиир үгэстэри иҥэринэрэ үлэҕэ-хамнаска сыстарыгар көмөлөһөр кыахтаахтар. Дьыбааҥҥа элбэхтик сытар, телевизэри уһуннук көрөр киһи оҕотун элбэхтик сытарга эрэ үөрэтэрин билиэ этибит.

Киһи буолуу үөрэҕин баһылааһын үтүктэр, батыһар киһи баарыттан кыаллар кыаҕа улаатар. Оҕолор бары кэриэтэ ийэлээхтэр, онтон аҕата суох оҕолор билигин элбээбиттэрэ, үтүктэн үөрэнии үгүстэргэ кыаллыбатыгар тириэрдэр. Уол оҕо аҕата суох улааттаҕына, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран олоххо туһанарыгар халыйыы үөскүүр, тугу барытын оҥороругар аҥардастыы дьахталлар эрэ быһаарыыларын истэн улаатара, эр дьону кытта сыһыанын мөлтөтүөн сөп.
Аҕата суох оҕолор былыргы да кэмнэргэ бааллара. Аҕата суох оҕону былыргы сахалар чугас аймахтара көрөн-истэн эр киһини суохтаппакка эрэ иитэллэрэ, улаатыннараллара, киһилии быһыыга, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэллэрэ, хас да көлүөнэлэр усталарыгар сайдар буор куттарын харыстыыллара.
 
Кут-сүр үөрэҕэ киһи буор, ийэ уонна салгын куттарын сайдыыларын быһаарбыта оҕону иитиигэ үчүгэй өттүгэр уларыйыылары киллэрэр. Сайдыылаах буор куттаах төрүт уус аймахтар бэйэлэрин кэлэр көлүөнэлэрин харыстыыр санаалара улааттаҕына, көрүүтэ-истиитэ суох хаалар оҕолор аҕыйаан барыахтара. Итини тэҥэ буор кут бары хаан аймахтарга биир буолара, барыларыгар дьайыыта тиийэрэ аймахтары харыстааһыҥҥа олук буолуо этэ. Ол аата биир хаан аймахтартан хайалара эрэ туга эмэ табыллыбатаҕына, санааҕа түстэҕинэ, барыларын хаарыйар кыахтааҕын билиниэхпит этэ.
 
Онон оҕону иитии, үөрэтии өйө-санаата сайдыытыгар, киһи буолууну ситиһэригэр тириэртэҕинэ, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.    

КӨРСҮӨ, СЭМЭЙ БУОЛУУ

Дьон бары оҕолоро олоҕун сыалын; улаатан, ыал буолан, оҕо төрөтөн, дьиэ туттан, мас олордон ситиһэрин, олоҕу уһуннук олорорун баҕараллар уонна бу киэҥ баҕа санаалара ситиһиллэрин туһугар оҕо өйө-санаата көрсүө, сэмэй буоллаҕына, киһи быһыытын тутустаҕына эрэ табылларын умнан кэбистилэр. 
Сэбиэскэй былаас эстиитин саҕана араас үллэстиилэргэ урутаан түспүт киһи барыһырар кэмигэр уһуннук олороммут уонна ырыынакка киириигэ араас салайааччылар, урутаан түспүттэр онно-манна тииһиммиттэрэ элбэҕиттэн, онно ымсыыран төрөппүттэр оҕобут көрсүө, сэмэй буоллаҕына, урутаан түспэккэ барыттан бары матан, үтүрүллэн хаалыа диэн сыыһа санааҕа киирэн сылдьаллар. 

Аныгы ырыынак олоҕо оннун булуннаҕына ону-маны үллэстии, босхо ылыы диэн тохтоотоҕуна, киһи бэйэтэ оҥорбута, туппута ордук сыаналанар кэмэ кэллэҕинэ, көрсүө, сэмэй буолуу оруола биллэрдик үрдүөҕэ. Ол курдук көрсүө, сэмэй киһи ыал олоҕун тулуйарынан, үлэни-хамнаһы кыайарынан, сыыһа-халты туттубатынан оҥорбута, туппута ордук табылларынан, атыттартан лаппа сыаналанарын  үлэһиттэр билэллэр.

Айыыны оҥорор киһи сиэри тутуспат, аһара барар, элбэхтик сыыһа-халты туттунар киһи буоларын арааран билии эрэйиллэр. Оҕо улаатан иһэн дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро охсоору, урутаан түһээри өссө элбэх сыыһа-халты туттунууну оҥорор кыахтанар. Ол иһин “Айыы үөрэҕэ” оҕону үөрэтиигэ сөп түбэспэтэ быһаарыллан тахсар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ көрсүө, сэмэй буолууну бары дьоҥҥо тарҕатар уонна ирдиир. (3,94). Көрсүө диэн мэнигэ-тэнигэ суох, боччумнаах, бэрээдэктээх, атын дьону кытта тапсар оҕону, дьону этэбит. Онтон сэмэй диэн сыыһа-халты туттубат, аһара барбат, үлэни-хамнаһы кыайар, сэрэхтээх киһи ааттанар. Сиэри тутуһууга, киһи быһыытыгар аһара барыы, айыыны оҥоруу диэн табыллыбат, куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх быһыы буолар. Ол иһин сэмэй киһи диэн сиэри тутуһар, сиэри таһынан барбат киһи буоларын билиэ этибит.

Сэмэй киһи сэрэҕэ улахан, үлэни-хамнаһы табылын булан, нэмин билэн үлэлиир, ол иһин үлэтэ таһаарыылаах буолар. “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этии халлаантан ылыы буолбатах, саха дьоно уһун үйэлэр тухары үөрэтэн, олохторунан боруобалаан билбит билиилэрэ буолар. Бу билии олоххо олус туһалааҕын билэн, итинник этиини оҥорбуттар. Сэрэҕэ суох киһи араас быстах быһыыларга түбэһэрэ, үлэни сатаабата элбэх буоларын бары билэбит.

Төрөппүттэр баар-суох эрэллэрэ, олохторун салгыахтаах киһилэрэ оҕолоро буоларын билэллэр. Бары көрөллөр-истэллэр, харыстыыр санаалара, биир эмэ оҕо баарыттан улаатан хаалар.
 
Көрөн-истэн харыстааһын диэн эти-сиини эрэ харыстааһын ааттанар. Онтон оҕо өйүн-санаатын сайыннаран, үөрэтэн харыстааһын диэн көрсүө, сэмэй буолууга иитии, сыыһа-халты, аһара туттубатыгар үөрэтии буоларын төрөппүттэр билиэ этилэр.
 
Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитии, үөрэтии, аһара барар өйүн-санаатын хааччахтааһын, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорун ситиһии уһун үйэни ситиһэр кыаҕын улаатыннарарын туһаныа этибит.

Сыыһа-халты туттунууга, быстах быһыыга түбэһии диэн киһи өйө-санаата ситэ иитиллибэтэҕин, үөрэтиллибэтэҕин бэлиэтэ буолар. Оҕо улаатан иһэн элбэхтик айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥороору сыыһа-халты туттунара аһара элбиэн сөп. Бу кэмҥэ оҕо өйө-санаата сайдарыгар үчүгэй быһыылары оҥороругар үтүрүйэр аналлаах хааччаҕы “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэр оҥороллор. Сахалар бу үөрэхтэрин оҕо тутустаҕына эрэ киһи буолууну ситиһэрэ, киһилии быһыыланара кыаллар. Ол курдук киһи буолууну ситиспит оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэриттэн, куһаҕан быһыылары туттунан оҥорбот кыахтанарыттан, үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир. Ол аата “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ үчүгэй быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр туһалаах быһыы буолар.

Оҕо көрсүө, сэмэй буоллаҕына, үлэҕэ-хамнаска үөрэннэҕинэ эрэ олоххо тугу эмэ туһалааҕы оҥорор, баары алдьаппат, ыскайдаабат, сыыһа-халты туттубат кыахтанарын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.

Көрсүө, сэмэй киһи диэн кимий? Көрсүө, сэмэй киһи майгынын быһаарыы билигин ордук наада буолла. Ол курдук бэйэлэрэ мөлтөх төрөппүттэр оҕом үллэстииттэн матан, туран хаалыа диэн санаалара элбэҕиттэн оҕолорун урутаан түһэргэ, “айыы үчүгэй” диэн айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥотторо сатыыллар. Бу санаа төһө да туораттан “үчүгэй” курдук иһиллибитин иһин, саҥа сайдан эрэр оҕо өйүн-санаатын киһиргэтиигэ, тиэтэтиигэ, ыксатыыга тириэрдэринэн сыыһа-халты туттунарын, быстах быһыыга түбэһэрин элбэтиэн сөп. Оҕолорун харыстыыр, уһун үйэлэниэн баҕарар төрөппүттэр “айыы үчүгэй” диэн айыыны оҥорууга үтүрүйэр сыыһа үөрэхтэн оҕолорун араҥаччылыа, харыстыа этилэр.
 
Ырыынак олоҕо туспа өйү-санааны дьоҥҥо киллэрэр. Биһиги сэбиэскэй былаас кэмигэр, ол былаас өйүгэр-санаатыгар үөрэнэн хаалбыппыт тардарынан, бу уларыйыыны ситэ арыйан үөрэтэ, туһана иликпит. Билигин олохпутугар баай, салайааччы уонна дьадаҥы, үлэһит диэн дьон тус-туспа бөлөхтөрө бааллара биллибиттэрин уонна кинилэр өйдөрө-санаалара улахан уратыларын арааран билиэ, оҕону иитиигэ арааран туһаныа этибит.
 
Сахалар үөрэхтэринэн баай буолуу уһун үйэтэ суох, оҕону иитиигэ халыйыыны, атаахтатыыны үөскэтэринэн баай аймахтар кэлэр көлүөнэлэрин сайдар суолларын сарбыйаллар. Баай дьон үс көлүөнэнэн өйдөрө-санаалара буорту буолан эстиигэ, симэлийиигэ бараллара дакаастаммыт чахчытын билэн, эмискэ байартан үлэһиттэр туттунуо этилэр.
 
Хас биирдии киһи олоххо бэйэтин миэстэтин булунан, ханнык өй-санаа иҥэн сылдьарын билинэрэ ордук этэ. “Олохтон өй-санаа тутулуктаах” диэн этии хаһан да уларыйбат. Баай уонна дьадаҥы, үлэһит дьон оҕолорун иитэр ньымалара тус-туһунаннар, өссө утарыта турар өйдөбүллээхтэрин төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.

Баай киһи оҕотун иитэр өйө-санаата үлэһит дьонтон ураты. Аһара барыыга, айыыны оҥорууга, атаах буолууга иитэр кыаҕа баайа-мала элбэҕиттэн тутулуктанан улаатан иһэр. Барыта-бары дэлэйинэн, харчыта элбэҕинэн туһанан оҕотун туохха да хааччахтаабакка иитэринэн, атаахтатарынан көҥүлүнэн барбыт, бэлэмҥэ үөрэммит, үлэлиэн-хамсыан баҕарбат киһини улаатыннарар кыахтанар.

Аһара барар, араас айыыны оҥорор оҕо биир эмэ туһалааҕы, үчүгэйи оҥоруон, онтон атыттара бары куһаҕан, туһата суох буолан тахсыахтарын, куһаҕаны элбэтиэхтэрин сөп. Кыра эрдэхтэриттэн үлэлии-хамсыы үөрэммэтэх, үчүгэй үгэстэри иҥэриммэтэх, бэлэмҥэ үөрэммит эдэрдэр туохтара эмэтэ табыллыбатар эрэ бичтии, умналыы сылдьалларын ордороллор.

Үлэһит киһи барыта-бары тиийбэтиттэн тугу барытын кэмнээн туһанарга, ыскайдаабакка, харыстыырга иитэр, элбэхтик үлэлииргэ үөрэтэр. Үлэһит дьон оҕолоро көйгө буола иитиллэллэрэ элбэх. Оҕо барыга-бары баҕара саныыра кыайан туолбатыттан олоххо ситиһэр сыаллаах, үчүгэйгэ, тупсууга ыҥырар баҕа санаалаах буола улаатар кыахтанара, улаатан баран ситиһиини оҥороругар тириэрдэр.

Олоххо дьадаҥы, үлэһит дьон оҕолоро оҥорор ситиһиилэрэ баай дьоҥҥо тэҥнээтэххэ быдан үрдүк. Ол иһин кэлэр көлүөнэлэрэ сайдан, элбээн иһэллэр. Үлэһит дьон оҕолоро элбэх ситиһиилэри оҥорор кыахтара олоҕу олорон, сааһыран истэхтэринэ эбиллэн иһэр уратылаах. Ол барыта кыра эрдэхтэринэ үөскээбит баҕа санааларын улаатан баран толороллоруттан буолар. Бииртэн биир сөп түбэһэр дьарыгы булан дьарыктанан, үлэлээн, оҥорон, тутан иһэр кыахтаахтара олохторун устата сайдыыны, тупсууну ситиһэллэригэр тириэрдэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тугу барытын аһынарга, харыстыырга, көмүскүүргэ иитилиннэҕинэ, ийэ кута оннук өйгө-санааҕа иитиллэн үйэтин тухары дьайа сылдьар. Ыскайдаабат, алдьаппат, харыстыыр, аһыныгас киһи буола улаатар кыахтанар.

Оҕо улаатыар, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран олоҕор таба туһанар киһи буолуор, үчүгэй үгэстэрэ олохсуйуохтарыгар диэри айыыны оҥорбото ордук, оҥордоҕуна даҕаны сыыһа-халты буолара элбэҕинэн куһаҕан быһыылары элбэтиэн сөп. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыыны оҥорума” диэн этиитэ ити быһаарыыга олоҕурар уонна оҕо киһи буолууну ситиһиэр диэри туттуллар аналлаах. Ол аата киһи буолууну ситиспит оҕо айыыны оҥордоҕуна, ол айыыта киһи быһыытын, сиэри аһара барбата элбиирин, туһата лаппа улаатарын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. 
  
Онон оҕону көрсүө, сэмэй буолууга иитии, үөрэтии олоҕун сыалын ситиһэригэр, үйэтин уһатарыгар, үлэни-хамнаһы кыайарыгар тириэрдэр соҕотох суол буолар. Киһи буолууну ситиһиини, киһи быһыылаахтык олоҕу олорууну, үлэни-хамнаһы кыайыыны көрсүө, сэмэй майгылаах киһи ситиһэр кыаҕа улаатар.  

КӨМӨЛӨҺҮҮ

Оҕо кыра эрдэҕинэ көмөлөһүү, тугу оҥорорун көрдөрөн биэрии, бэйэни үтүгүннэрэн иһии ону-маны оҥоро үөрэнэригэр туһата олус улахан. Кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрэ үтүгүннэрэн үөрэргэ үөрэппэтэх оҕолорун майгына аһара кытаанах буолан хаалыан сөп.

Бэйэни үтүгүннэрэн үөрэтии “Бу курдук тут”, “Маннык оҥор” диэн көрдөрөн биэрии барыны бары түргэнник баһылыырыгар көмө буолар. Ол иһин оҕо икки төрөппүттэрэ иккиэн иитиигэ кыттыһаллара, үөрэтэллэрэ оҕолоро “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини билэрин, кыра эрдэҕиттэн тутуһа үөрэнэрин, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарын үөскэтэр.
 
Оҕо кыра эрдэҕиттэн улахан дьону үтүктэрин, ону-маны аҕалан биэрэн көмөлөһөрүн, таскайдыырын сөбүлүүр. Туһа киһитэ буолуу көмөлөһүүттэн саҕаланар уонна үлэҕэ үөрэнии тутаах көрүҥэ буолар. Ылан биэрии, тутан биэрии, аҕалыы, илдьии оҕо аан бастаан кыайар үлэлэригэр киирсэллэр. Соруйбуту толоро үөрэнииттэн саҕалаан тугу эмэ оҥорорго, улахан киһи этэрин истэргэ, толорорго үөрэнэр. Оҕону элбэхтик соруйдахха үлэлии үөрэнэрэ түргэтиир.

Оҕо атаҕар туран хаама үөрэнээт ону-маны таскайдыырын, соһорун сөбүлүүр. Бу кэми аһарбакка эрэ кини баҕа санаатын сайыннаран туһа киһитэ буолууга үөрэтии төрөппүттэртэн ирдэнэр. Бу кэмҥэ кыайа-хото көмөлөһүннэрдэххэ, туһа киһитэ буолууга ииттэххэ, үөрэттэххэ соннук үгэстэр үөскээннэр, иҥэннэр үлэһит киһи буола улаатар кыахтанар. Ол аата оҕо ийэ кутугар, бу үлэлии үөрэнэр үгэстэр иҥмиттэрэ улааппытын кэннэ, үлэни-хамнаһы кыайарыгар олук буолар кыахтаналлар.
 
Бу кэми аһаран кэбиһэн, оҕо улаатан хааллаҕына үлэлииргэ үгэһи бэйэтэ үлэлээн-хамсаан үөскэтинэрэ олус уһун кэми ылыан сөп. Кыра эрдэҕинэ үөскээбит үлэлииргэ туһалыыр үгэстэрэ суох киһи үлэни-хамнаһы ыарырҕатар, үлэлээтэҕинэ даҕаны хайдах эрэ табыллыбат, эрэйдэнэр курдук санаалаах буола улаатар.

Оҕону көмөлөһүннэрэ үөрэтии сахалыы туһа киһитэ буолуу диэн ааттанар. Ол аата оҕо туох эмэ туһалааҕы оҥорон, көмөлөһүүтэ туһа киһитэ буолуутун үөскэтэрин иитиигэ, үөрэтиигэ сахалар былыр-былыргыттан туһанар эбиттэр.

Оҕоҕо тугу эмэ соруйуу этиллибитин курдук толоруллара табыллар. Соруйуу оҕо кыаҕын таба быһаардаҕына кыайан толоруллар кыахтанар. Соруйууну сымнаҕастык иһилиннин диэн көрдөһүү бэрээдэгинэн этиллэрэ толорор киһиэхэ үчүгэйдик иһиллибитин да иһин, хайаан да толорулларын ылан бырахпат, суох оҥорбот. Оҕо төрөппүтэ этэрин истэн, толорорго үөрэнэрэ “Этэр тылы истэр” диэн этиинэн бигэргэтиллэр. Улахан киһи этэрин истэн соннук толоруу туохха барытыгар үөрэниини улаханнык чэпчэтэр, түргэтэтэр. Бары учууталлар, туохха эмэ үөрэтээччилэр этэллэрин оҕо истэрин, толорорун сөбүлүүллэр.
Оҕо иллэҥсийэн хааллаҕына, бэйэтэ булан-талан оҥорууга киирсэн хаалара туһалаах дьыаланы оҥорорун аҕыйатар. Бу быһаарыы сүрүн төрүтүнэн оҕо кыра да буоллар бэйэтигэр туһалааҕы, сөбүлээбитин оҥоро сатыыра элбэх. Оҕо бэйэтэ булан оҥорорун үксүлэрэ үчүгэй диэҥҥэ киирсибэттэр. Оонньуурдары ыһыы үчүгэй курдугун иһин, ол кэнниттэн хомуйуу оҕоҕо ыарахан. Тугунан эмэ ыктахха оонньуурдар хомуллар кыахтаналлар. Соруйуу төһө элбэх буолар даҕаны үлэҕэ үөрэнии дириҥиир, үлэни-хамнаһы баһылааһын кэҥээн иһэр, түргэтээн биэрэр кыахтанар.
 
Атын киһиэхэ көмөнү оҥоруу икки араастаах:

1. Сүбэнэн, этэн биэриинэн көмөлөһүү.

2. Тугунан эмэнэн, баайынан-малынан көмө оҥоруу.

Көмө бу икки араастарыттан хайалара ордук туһалааҕа, тиийимтиэтэ быһаарарга улахан уустуктары үөскэтэр. Куруук көмөҕө үөрэнэн хааллахха, ону кэтэһэ сылдьыы үөскүүрэ куһаҕаҥҥа тириэрдэр, бэйэ толкуйдуур, оҥорор күүһүн аҕыйатар. Көмө улаатан иһиитэ кэлин тиһэҕэр, аҥардастыы көмөҕө өйөнөн хаалыыны үөскэтиэн сөбүттэн төрөппүттэр сэрэниэхтэрэ этэ. 
 
“Аһыыра суох буолбут киһиэхэ күөгүтэ биэр” диэн этии баара көмө ити араастара киһиэхэ оҥорор туһалара хайалара элбэҕин быһаарар кыаҕы биэрэр. Ол аата аһыыра суох киһиэхэ аһылык биэрэн истэххэ, бэлэм аһылыкка үөрэнэн хаалыыта үөскүүрэ көмөлөһөр киһи үлэтин өссө элбэтэн биэрэр кыахтаах. Онтон күөгүнү биэрэн баран хайдах туһанарга үөрэттэххэ, өйүн-санаатын сайыннардахха, бэйэтэ балыктаан аһылыгын булунар кыахтаныан сөп.
 
Көмөнү сирэр киһи баара биллибэт. Бары хантан эрэ бадаарак, кэһии ылыахтарын баҕара саныыллара хаалан хаалбат. Буолар-буолбат, туһата суох бадаарактарынан дьон ыскааптара сыыйа туолан иһэрэ кырдьык. Көмөҕө аһара өйөнүү, онтон-мантан көрдүү сатааһын киһи быһыыта буолбатах.
 
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини көмө оҥорооччу киһи билэн, хайа да өттүгэр аһара барбакка туһаныа этэ. Туһалаах сүбэ кимиэхэ баҕарар наада. Ол эрээри аһара сүбэ көрдүү сылдьыы бэйэ өйүн-санаатын мөлтөтөрүн биллэххэ табыллар.

Ханнык баҕарар үлэҕэ үөрэнии эмиэ көмөлөһүүттэн саҕаланара үөрэх чиҥник иҥэрин, туһата элбиирин үөскэтэрин тэҥэ, сыыһа-халты буоларын суох оҥорор, үөрэниини түргэтэтэр. Киһи оҥорор быһыыта  сыыһаҕа-халтыга кубулуйан хааларыттан аналлаах харыстабыла диэн тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥоруу буолар. Үлэҕэ улахан уопуттаах сахалар оҕолору “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрэ сиэри таһынан барыма, киһи быһыытын тутус, сыыһа-халты туттума диэн өйдөбүллээҕин билиэ этибит. Үлэҕэ уопутурбут үлэһиттэр эдэрдэргэ көмөлөрө, көрдөрөн биэрэн үтүгүннэрэллэрэ олус улахан туһалаах, билиини ылыыны түргэтэтэр.

Оҕону туохха барытыгар көмөлөһүннэрэ үөрэтии үлэни-хамнаһы баһылыырыгар кыах биэрэрин билэн, төрөппүттэр  эрэйдэнэн да буоллар бэйэлэрэ үлэлээн көрдөрөн кыһаналларын биллэриэ этилэр. Ол курдук оҕо аан маҥнай сатаабатыттан, этин-сиинин хамсата үөрэтэ, буор кута сайда илигиттэн, табан туттубатыттан элбэҕи тоҕон-хорон кэбиһэрин тулуйуу оҕону үөрэтиигэ хайаан да тулуйуллуохтаах ыараханы үөскэтэр көрдөбүл буолар.

Оҕо сыыһар бырааптаах, ол иһин оҕо диэн ааттанар. Тугу барытын оҥоро үөрэнии ыарахан, эрэйдээх. Сыыһа туттубут оҕону аһара мөҕөн-этэн кэбиһии куһаҕан, хаҥыннаран, санаатын түһэрэн, тугу да оҥорботугар тириэрдэн кэбиһиэн сөп. Ол иһин сыыһа туттубут оҕону, бу үлэтин хатылаан оҥоро үөрэнэрин туһугар, нэмин билэн сэрэтии, сыыһатын этэн биэрэн көннөрөрүгэр көмөлөһүү эрэйиллэр. Оҕо уонна төрөппүт эйэлээх, бэйэ-бэйэлэригэр эрэнсэр, сымнаҕас сыһыаннара үлэҕэ-хамнаска үөрэниигэ улахан туһалаах.

Онон оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ төрөппүт бэйэтэ кыра эрдэҕинэ хайдах быһыылана сылдьыбытын санаан, оҕо сыыһаны оҥорбутун өйдөтөн, көннөрөн, маннык оҥоруллар диэн көрдөрөн биэрэн истэҕинэ үөрэтии табыллар.

ӨЙ – САНАА УРАТЫТА

Бары төрөппүттэр оҕолоро киһи быһыылаах, үчүгэй майгылаах киһи буола улаатыан баҕараллар. Ол иһин оҕо уонна улахан киһи өйүн-санаатын уратыларын төрөппүттэр хайаан да билэллэрэ, сахалыы таҥара үөрэҕин оҕону иитиигэ туһаналлара ордук буолуо этэ.
 
Өй-санаа уратылара киһи үс кутуттан ураты сүр, майгы уонна сигили диэҥҥэ эмиэ арахсаллар. Сүр уонна майгы диэн киһи бэйэтин, салгын кутун өйүнэн-санаатынан уларытар кыахтаах өйүн-санаатын түмсүүлэрэ, үгэстэрэ, онтон сигили диэн ыл да уларыйа охсубат, эттэн-сиинтэн тутулуга улахан өй-санаа мунньустуута буолар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыга сөп түбэһэн майгы икки өрүккэ арахсар:

1. Үчүгэй майгы.

2. Куһаҕан майгы.

Майгы бу уратыларын арыыйда дириҥэтэн ырытыахпыт:

1. Үчүгэй майгы диэн олус киэҥ өйдөбүл. Үөрэҕи-билиини ылынан салгын кут сайдыытыттан тупсан, уларыйан биэрэр кыахтаах. Киһи киһиэхэ сыһыаныгар эйэҕэс, сайаҕас, кэпсэтинньэҥ, үөрүнньэҥ диэн майгы уратылара бааллар. Майгы уратыларыгар оҕо төрөппүттэрин көрөн, үтүктэн үөрэнэн, кинилэр курдук буолар кыаҕа олус улахан. Арай төрөппүт “Мин курдук оҥор”, “Үөрүөххэ” диэн этэн бэйэтин үтүгүннэрэн үөрэтэрэ эрэ туһалыыр. Cоҥуорбут, санаарҕыыр, куруук кыыһырбыт курдук сылдьар төрөппүттэр оҕолоро үөрэр диэни билбэккэ эрэ улаатыахтарын сөп.

2. Куһаҕан майгы диэн ыгым, кыыһырымтаҕай, тулуура суох, ыксаллаах, киһиргэс, бэйэмсэх, улахамсык буолуу ааттаналлар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр куһаҕан майгыламматын туһугар олору билбэтэ, онтон үчүгэйдэри талан оҥоро үөрэнэрэ, аан бастаан үчүгэйдэри үгэс оҥостон иҥэринэригэр туһалыыр.

Дьоҥҥо баҕа санаалара маарынныыр. Бары үчүгэй быһыылары эрэ оҥорор үчүгэй киһи буолуохтарын, онтон оҕолоро өссө үчүгэйи ситиһиэхтэрин баҕараллар. Үчүгэй үгэстэри кыра эрдэҕиттэн ийэ кутугар иҥэриммит оҕо үчүгэй, киһилии майгылаах буола улаатар кыахтанарын төрөппүттэр билэн туһаныахтара этэ.
Киһи тоҕо үчүгэйи оҥороруй? Тугу үчүгэй диэн ааттыырый?
 
Киһи тугу үчүгэй диэн быһаарара олорор олоҕуттан олус улахан тутулуктаах уонна бэйэтигэр туһалаах, барыстаах барыта үчүгэйинэн ааҕыллар. Билигин биһиэхэ баай уонна дьадаҥы диэн дьон арахсыылара үөскээбиттэрин кэнниттэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы баайтан уонна дьадаҥыттан улахан тутулуктааҕын билиниэ этибит. Ол курдук баай киһи Канарскай арыыларга баран сынньан-наҕына уонна Испанияҕа коттедж ылыннаҕына санаата туолан үчүгэй диэн сананар, онтон дьадаҥы киһи пиэнсийэтин ыллаҕына үөрүүтэ улаатыан сөп. Баай-мал элбэҕиттэн өй-санаа арахсыытын дьайыыта улаханын билинэн оҕолорго хайдах баарынан тириэрдии эрэйиллэр.

Баай дьон оҕону иитэр үөрэхтэрэ, үлэһит, дьадаҥы дьон оҕолорун иитэр үөрэхтэриттэн улахан уратылааҕын таба быһааран туһаныы төрөппүттэртэн ирдэнэр. Үлэһит, дьадаҥы киһи оҕотун баайдардыы иитэн, үлэҕэ-хамнаска үөрэппэккэ атаахтатан кэбистэҕинэ, улаатан иһэн сыыһа-халты туттубатаҕына, аһара элбэх баҕа санааламмыта кыайан туолбакка олоҕор табыллымыан сөп.
 
Оҕо улаатыар, киһи буолууну ситиһиэр диэри буор, ийэ, салгын куттара сайдан, иҥэн олохсуйаллар, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн олоҕор таба туһанар кыахтанар. Буор кут сайдыыта үөрүйэхтэри, ийэ кут сайдыыта үгэстэри үөскэтэр, онтон салгын кут үөрэҕи билииттэн сайдар. 
Улахан киһи иитиллибит, сайдыбыт ийэ куттаах. Бу киһи ханнык баҕарар быһыыны оҥороругар ийэ кутугар, ис санаатыгар тэҥнээн көрөр, сыаналыыр кыахтаах. Ол иһин сыыһаны-халтыны, куһаҕан быһыыны оҥорбот кыаҕа улаатар.

Улахан киһи куһаҕан диэн тугун арааран билэриттэн олору оҥорбот, биири эмэ оҥордоҕуна даҕаны өйдөөн-санаан туран соруйан оҥоруон сөп. Киниэхэ кыра эрдэҕиттэн олохсуйбут үчүгэй үгэстэрэ куһаҕан быһыыны оҥорботугар көмөлөһө, тохтото сылдьаллар. Ол иһин улахан киһи оҥорор быһыыларыгар үчүгэй быһыылара элбэхтэр.

Оҕо өйө-санаата саҥа сайдан иһэринэн үчүгэй уонна куһаҕан диэн туох уратылаахтарын ситэн араарбатыттан, субу оҥорор быһыытын таба сыаналаабатыттан, туох содул үөскээн тахсарын билбэтиттэн ханнык баҕарар быһыыны, ол аата үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны, бэйэтигэр хайалара барыстааҕын элбэхтик оҥорор кыахтаах.
 
Үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар биллэр уратыларынан үчүгэй быһыыны оҥоруу эрэйдээх, элбэх үлэлээх, онтон куһаҕан быһыыны оҥоруу быдан дөбөҥ, эрэйэ, үлэтэ аҕыйах. Бу уратылар дьайыыларыттан үчүгэйи уонна куһаҕаны, оҕо арааран билэ илигинэ боростуойун, судургутун иһин куһаҕан быһыылары оҥоруу диэки халыйан, куһаҕан үгэстэнэн хаалара элбиэн сөп. 

Сахалар киһи таҥараларын үөрэҕэ “Оҕо көҥүлүнэн барарын” бобор, хаайар. Ол хааччахтар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн ааттаналлар. “Айыы диэмэ” диэн этии куһаҕан дьайыылаах, билбэт тылларгын мээнэ саҥарыма диэн өй-санаа хааччаҕа буолар. Бу хааччах киһи саҥарар тылларыттан куһаҕан үгэс эмиэ үөскээн сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэн сөбүттэн оҕону харыстыыр аналлаах.

“Айыыны оҥорума” диэн этии киһи билбэт, оҥорбот быһыыларын оҥорума диэн үөрэтэр. Айыыны оҥоруу диэн киһи билбэт, ол иһин оҥорбот быһыыта буолар. Бу быһыыттан туох содул үөскээн тахсара биллибэтэ ордук кутталлаах. Ол курдук оҕо бензини уматан көрөн билэ илигинэ, бу убаҕас испиискэ уотун тириэрдэ да иликкэ умайан, дэлби тэбэн тахсарын билбэтиттэн уокка сиэтэр, уоту ыытар кыахтаах. Ол иһин оҕо испиискэни уматыан инниттэн сэрэннэҕинэ, туох хайдах умайарын биллэҕинэ эрэ табылларын төрөппүттэр билэн оҕолорун эрдэттэн сэрэхтээх буолууга “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтиэ этилэр.
 
Эрдэлээн үөрэтии, оҕо айыыны уоран, кистээн оҥорон “Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһарын” суох оҥоруо этэ. Ол курдук бу этии, оҕо тугу оҥороруттан туох содул үөскээн тахсарын билбэтиттэн бэйэтэ ону-маны булан оҥоро сатыыра куһаҕан буолан тахсарын биллэрэр. Итини тэҥэ, ол куһаҕаммыт аһара баран улахан алдьархайы, сыарҕа тутаах быатын быһыы курдук ыар содулу үөскэтэриттэн “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх харыстыыр аналлаах.

Оҕо улаатан иһэн ханнык; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу майгыланан хаалара иитээччиттэн, төрөппүттэн олус улахан тутулуктаах. Кыра эрдэҕиттэн үчүгэй майгыга үөрэтии барыта кинилэртэн тутулуктанар. Ол иһин “Биир оҕо атаах буолар”, “Элбэх оҕолоох буолуу – дьол” диэн этиилэри сахалар олус былыргы кэмнэргэ үөскэппиттэрин билигин да туһана сылдьабыт.

Онон оҕону кыра эрдэҕинэ иитии, үөрэтии ийэ кутун үөскэтэринэн олус сэрэхтээхтик, үчүгэй быһыылары оҥорууга, олору үгэс оҥостунууга аналланан барарын сахалар таҥараларын үөрэҕэ төрөппүттэргэ тириэрдэр.

ЭЛБЭХ ОҔОЛООХ ЫАЛЛАР

Олус уһун үйэлээх омуктар олохторун үөрэхтэрэ олус дириҥ, олох уопутуттан тирэх ылан сайдыбыт. Сахалар “Элбэх оҕолоох буолуу – дьол” диэн этиини олохторугар туһаналлар. Биһиги өй-санаа үөрэҕин туһанаммыт элбэх оҕолоох буолуу дьоҥҥо туох үчүгэйи, туһалааҕы аҕаларын ааҕыталаан биэриэхпит:
1. Дьахтар төһө элбэхтэ төрүүр да этин-сиинин баҕа санаата туолара элбиир. Үһүс оҕоттон саҕалаан доруобай оҕолор төрүүллэр.

2. Оҕолор иитиилэрэ табыллар, өйдөрө-санаалара киһилии суолунан сайдыыта ситиһиллэр.

3. Биир оҕо таҥныбыт таҥаһын үс оҕо таҥнан улаатар.

4. Аймахтар сайдан, ахсааннара элбээн иһэриттэн омук ахсаана эбиллэн сайдыыны ситиһэр кыахтанар.

5. Оҕолор бары туһа киһитэ буолан үлэни-хамнаһы кыайарга кыра эрдэхтэриттэн үөрэнэннэр омугу үлэнэн сайыннараллар.

Эр киһи үлэни-хамнаһы кыайар кэмигэр государство көмөтүн туһанан дьахтарын, оҕолорун хааччыйар кыахтаах. Итини тэҥэ аныгы үйэҕэ государство оҕону иитиигэ көмөтө улаатан иһэр. Хоргуйуу, аччыктааһын, бу кэмҥэ төһө да элбэх оҕолоох ыалга суоһаабат.

Кырыымчыктык олорор ыаллар оҕолорун өйдөрө-санаалара эрдэ ситэн, сайдан дьонноругар кыра эрдэхтэриттэн көмө, туһа киһитэ буола улааталлар. Аҕыс сылынан улахан оҕо төрөппүттэригэр биллэр көмө буолар кыахтанар. Элбэх оҕолоох ыалга оҕолор дьонноругар көмөлөһөр санаалара кыра эрдэхтэриттэн улаатар, кинилэр этэн биэриилэринэн кыра бырааттарын, балыстарын көрө-истэ үөрэнэллэр. Кыра оҕону көрүү-истии үөрэҕэ төрөппүттэр көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэриилэриттэн улахан оҕолоругар быһаччы, үгэскэ кубулуйан бэриллэн иһэрэ үөскүүр. Ол аата улахан киһи хайдах оҕо көрөрүн улахан оҕо көрөн, үтүктэн үөрэниитэ киниэхэ үгэһи үөскэтэн, ийэ кутугар иҥэн хааларыттан, улаатан баран бэйэтэ оҕолонноҕуна үчүгэйдик көрөр-истэр кыахтанар.
Элбэх оҕолоох ыаллар барыстара оҕолоро улаатан истэҕинэ эбиллэн иһэр. Улахан оҕолоро эрдэттэн үлэлээн-хамсаан, кыраларын көрсөн барыһы киллэрэр кыахтанар. Кыралар кинини, улахан оҕону батыһан бары үлэһит буола улааталлар.

Үлэҕэ үөрэнии элбэх үлэттэн ситиһиллэр. Оҕо үлэлии үөрэммитэ кини улахан баайа буолар. Үлэһит төрөппүттэр оҕолорун үлэҕэ үөрэттэхтэринэ тугунан да кэмнэммэт элбэх баайы биэрэллэр. Үлэҕэ үөрэммит киһи хаһан баҕарар үлэлээн, оҥорон таһаарбытынан туһанан талбытынан олорор кыахтанар.
Оҕолорун киһилии быһыыга, үлэҕэ-хамнаска үөрэппит төрөппүттэр сааһырдахтарына “сылааска сытар”, сынньанар кыахтаналлар, оҕолор кыайа-хото үлэлээннэр баайдарын-малларын өссө үксэтэллэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн оҕо төрөппүтүгэр сыһыана кыра эрдэҕиттэн икки өрүттэнэн сайдар:

1. Оҕо кыра эрдэҕинэ бары баҕатын барытын толорон биэрэн иһэр, маанылыыр, атаахтатар, оонньотор төрөппүтүн ордук сөбүлүүр. Ол эрээри улаатан, өйө-санаата эбиллэн истэҕинэ атаахтатар киһитин бэйэтин туһатыгар туһанара элбээһиниттэн этэр тылын истибэтэ, толорбото үөскээн сайдара “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри” диэн этиини үөскэппит.

2. Араас бобуулары киллэрэр, үлэҕэ, бэрээдэккэ үөрэтэр, кытаанах көрдөбүллээх төрөппүтүн оҕо кыра эрдэҕинэ сөбүлээбэт. Ол эрээри этэр тылын истэр, соннук толорор буола улаатар. Тугу барытын улахан киһи курдук оҥорор буолууга, үлэҕэ-хамнаска үөрэниигэ улахан киһи этэрин истии, соннук толоруу эрэ туһалыыр. Кэлин улааттаҕына, үлэни-хамнаһы кыайдаҕына, сыыһа-халты туттубатаҕына кыра эрдэҕинэ бэрээдэккэ, үлэлиир үгэстэргэ үөрэппит төрөппүтүгэр махтала ордук улаатыан сөп.

Төрөппүт оҕотугар сыһыанын бу икки быһаарыылар икки ардыларынан сайыннардаҕына эрэ табыллар. Хайатын эрэ баһыйа туһаныы оҕо өйө-санаата халыйыытыгар тириэрдэр.

Оҕоҕо аҥардастыы үчүгэйи эрэ оҥоро, үчүгэй буола сатааһын оҕо улаатан истэҕинэ уларыйан биэрэн иһиэ этэ. Оҕо бэйэтигэр эрэ буолбакка атыттарга, төрөппүттэригэр эмиэ үчүгэйи, туһалааҕы оҥорорго үөрэниэ этэ. Кыра бырааттарыгар, балыстарыгар үчүгэйи, туһалааҕы оҥоро үөрэнэрэ улахан оҕоҕо ордук табыллар. Ол иһин элбэх оҕолор өйдөрө-санаалара киһилии суолунан сайдарын ситиһэр кыахтара олус улаатар. 
 
Саха дьонун олохторун үөрэҕэ “Оҕону атаахтатыма” диэн үөрэтэр. Оҕо улаатан иһэн көйгө соҕус буола улааттаҕына үлэҕэ-хамнаска үөрэниитэ түргэтээн элбэх туһаны оҥосторо кыаллар.

Элбэх оҕолоох ыаллар улахан барыстарынан улахан оҕолоро улаатан иһэн кыра бырааттарын, балыстарын көрсөрө, кинилэр иитиилэригэр төрөппүттэрин ыйан, көрдөрөн биэриилэринэн быһаччы кыттыһара буолар. Оҕону иитии, көрүү-истии үйэлээх үгэстэрэ төрөппүттэриттэн улахан оҕолоругар үтүктэн үөрэтиллэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрэ ситиһиллэр.

Кыра оҕолор убайдара, эдьиийдэрэ этэрин халбаҥнаабакка эрэ толорорго үөрэнэллэрэ, кинини үтүктэллэрэ киһилии быһыылаах буола улааталларыгар тириэрдэр. Элбэх оҕолоох ыаллар оҕолорун көрүү-истии үлэтэ элбэҕиттэн улахан оҕолор туһа киһитэ буола охсон үлэлии үөрэнэллэрэ ордук түргэтиир. Кыра эрдэхтэриттэн үлэһит буола улааталлар.

Оҕону ийэ көрөрүттэн-истэриттэн атаахтатар кыаҕа улахан, онтон улахан убай, эдьиий, аҕа киһи мээнэ атаахтаппат, үтүгүннэрэн бэйэтин курдук үөрэтэр күүһэ улаатар. Элбэх оҕолоох ыаллар кыра оҕолоруттан уратылара атаахтаабакка киһилии быһыылаах буола иитиллэр кыахтара улахан.

“Кыра оҕо атаах буолар” диэн этии элбэх оҕолоох ыаллар кыра оҕолоругар эрэ сыһыаннаах. Бары күүстэрин кыра оҕону көрүүгэ-истиигэ салайан кэбистэхтэринэ уонна “Кыра оҕоҕо биэриҥ” диэн атаахтатар этиини тутустахтарына, кыра оҕо бэлэмҥэ үөрэнэн хаалара, атаах буолара кырдьык кэлиэн сөп. Бу халыйыыны төрөппүттэр оҕолорун барыларын тэҥник тутан көннөрүөхтэрин сөп.

Онон оҕону киһилии быһыылаах буолууга, үлэлии үөрэниигэ иитиигэ, үөрэтиигэ элбэх оҕолоох ыал улахан барыстаахтар.

ОҔО ТАҤАРАТА - ТӨРӨППҮТЭ

Кыһыл оҕо баҕата бэрт аҕыйах. Аччыктаатаҕына этин-сиинин аһыырга баҕатын ытаан биллэрэрин ийэтэ аһатан биэрэн тотордоҕуна уонна таҥаһа кураанах буоллаҕына баҕата ханан, туолан иһэр. Аһаатар, тоттор, таҥаһа уларыйдар эрэ утуйан буккураабытынан барар, утуйа сытан улаатар.

Оҕо баҕа санаата хараҕа тугу эмэ таба көрөр буоларын кытта сайдан, кэҥээн барар кыахтанар. Илиитинэн сарбаҥнаан тарбахтарын хамсата үөрэтэн ийэтин ачыкытын ылаары тарбачыстаҕына, баттаҕын тардыалаатаҕына өйө-санаата сайдан баҕа санаата улааппытын уонна онтун ситиһэ сатыырын биллэрэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин көрөн үтүктэриттэн кинилэр курдук буолар баҕа санаата үөскээн олохсуйар. Ийэтэ кинини көрөн үөрдэҕинэ, үөрэн көрдөрөр, илиитин хамнатан тугу сөбүлээбитин тутан ылаары кыһанар. Көнөтүк олорорго үөрэнээт даҕаны, түөрт атах буолан барбытынан барар, улахан дьон курдук икки атаҕар тураары, онтон-мантан илиитинэн тардыһан тура сатыыр. Атаҕар тураат даҕаны, аны көнөтүк туттан хаамаары чохчоохойдоон атаҕын эрчийиитин саҕалыыр.

Оҕо үтүктэр күүһэ олус улахан. Төрөппүттэрин көрөн үтүктэр күүһэ атаҕар туруоран хаамтарар. Оҕо киһи буолууну баһылааһынын саҕаланыыта атаҕар көнөтүк туруутуттан, хаамарыттан ыла саҕаланар. Сиһэ көнүүтүүттэн “Көнө сүрүннээх” киһи буолар кыахтанар, сүрэ үөскүүр.

Онон, киһи буолууну аан маҥнай оҕо этэ-сиинэ ситиһэр. Өйө-санаата сайдыбатаҕына даҕаны “Улахан киһи курдук көрүҥнээх” буола улаатар кыахтанар. Онтон өйө-санаата ситиитэ, киһи буолууну баһылааһына диэн ааттанар, уһун кэми ылар уонна сааһын ситиитигэр, 18 эбэтэр 20 сааһыгар биирдэ кыаллыан сөп.
 
“Отох киһи отутугар ситэр” диэн этии, оҕо этэ-сиинэ буолбакка өйө-санаата хойутаан ситиитин биллэрэр. Кыра эрдэҕинэ ийэ кута ситэ иитиллибэтэх оҕо улаатан, бэйэтин өйө-санаата ситэн, дьэ үөрэнэн, үгэстэри үөскэтинэн киһи буолууну ситиһиитэ отутугар тиийэ уһаан хааларын бу этии биллэрэр.
 
Оҕоҕо баҕа санаата олох кыра эрдэҕиттэн үөскүүрүн биир бэлиэтинэн төрөппүттэрин курдук үлэһит дьон улаатан тахсаллара элбэҕэ ааҕыллар. Ол курдук быраас оҕото быраас, учуутал оҕото учууталлыыр кыахтара олус улахан.

Оҕоҕо кыра эрдэҕинэ туга эмэтэ тиийбэтиттэн, суоҕуттан ону булууга-талыыга дьулуһар баҕа санаата ордук күүһүрэр. Улааттаҕына, ол баҕа санаатын толорууга олус күүскэ дьулуһан кырдьык даҕаны толоруон, ситиһиэн сөп.

Дьадаҥы киһи оҕотун баар-суох биир баҕа санаатынан хайдах эрэ дьадаҥыттан босхолонуу, байары ситиһии буолар. Кини кыра эрдэҕиттэн кыаҕа баарынан үлэлии үөрэниини баһылаатаҕына, олоҕун устата бары кыаҕын-күүһүн түмүнэн, баайы-малы мунньунан ити баҕа санаатын ситиһэр кыаҕа атыттартан, баай төрөппүттэрдээх бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыт оҕолордооҕор лаппа улаатарын төрөп-пүттэр билиэхтэрэ этэ.
 
Үлэлии үөрэнии диэн бэйэтэ сыаната биллибэт улахан баай буолар. Оҕо үлэлии үөрэннэҕинэ олоҕун ханнык баҕарар кэмигэр тугу барытын үлэлээн тупсарар кыаҕа улаатар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ дьадаҥыбын диэн кыбыстыбакка үлэҕэ-хамнаска эриллэн, бары үлэни үлэлии үөрэннэҕинэ, улаатан баран бэйэтэ ситиһиилэри оҥорор кыахтанарын оҕону иитиигэ туһаныахпыт этэ. Үлэһит киһи баайа диэн үлэни сатыыра, кыайара буоларын таба сыаналыахха. Остуоруйаларга кыра эрдэҕинэ көйгө, элбэхтик үлэлээбит оҕо үлэҕэ-хамнаска үөрэнэн улаатан баран ситиһиилэри оҥороро, олоҕо тупсара уус-ураннык кэпсэнэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит баҕа санаатын ситиһиигэ туох баар күүһүн, үлэлии үөрэммитин, билиитин, саҥаны айыытын барытын туһаннаҕына, олоҕо тупсуутун бэйэтэ ситиһиэн сөп. Сигарета атыылааһыныттан саҕалаан миллионер буолбут дьон бааллар.

Күүстээх баҕа санаалаах киһиэхэ тулуура, дьулуура, өсөһө элбиир, киһи кыайбатын кыайар, ситиһиитин ситиһэр кыахтаныан сөп. Бу быһаарыы үлэһит дьон оҕолоро олохторугар оҥорор ситиһиилэрэ сааһыран истэхтэринэ үрдээн иһэринэн дакаастанар.
 
Атаах оҕо сааһыран истэҕинэ оҥорор ситиһиилэрэ намтаан иһэллэр, арыгыга, наркотикка ылларара элбээн биэрэр. Ол барыта баҕа санаата бэлэмҥэ үөрэнии диэки халыйбытыттан тутулуктанар.

Төрөппүт бэйэтин көрүҥэ, майгына, тугу оҥороро, үлэтэ-хамнаһа оҕо баҕа санаата үөскээһинигэр тирэх, үктэл буолар. Оҕо улаатан иһэн төрөппүтүгэр көмөлөһө, үлэлии үөрэниитэ баҕа санаатын үөскэтэр, олохсутар уонна ону ситиһэригэр кыах биэрэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн түргэнник улаата охсон улахан киһи буола охсорго баҕа санаалаах. Улахан дьон курдук араас хааччахтарга хааттарбакка сылдьыы, киһи кыайбатаҕын кыайыы хас биирдии оҕоҕо баар буолар олус туһалаах баҕа санааларынан ааҕыллаллар. Арай оҕо бары баҕа санаалара киһи быһыытын аһара барбаттарын сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн бобуута хааччахтыыр, сыыһаны-халтыны оҥорорун аҕыйата сатыыр.

Оҕо баҕа санаалара дьиҥнээх олоххо ситиһиллэр кыахтаах уонна сиэри кэспэт, киһи быһыытын таһынан барбатахтарына, киһилии баҕа санааларга киирсэллэр. Онтон киһи кыаҕа тиийэн ситиспэт араас элбэх баҕа санаалара, араас аптаах дьон эрэ кыайар быһыылара, көлдьүн баҕа санаалар барылара ыра санаалар диэн ааттаналлар уонна оҕо санаатын аралдьытан, ыскайдаан буортуну оҥороллор, бэлэми кэтэһэ сылдьарыгар тириэрдэллэр. 

Киһиэхэ үчүгэй киһи буолар баҕа санааны сахалыы таҥара үөрэҕэ иҥэрэр. Киһи быһыылаах буолууга кыра эрдэҕиттэн үөрэнэн хаалбыт оҕо, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорунан, куһаҕан быһыылары оҥороро аҕыйыыр. Онтон киһилии быһыыланыыга, киһи быһыытыгар үөрэтиллибэтэх, атаахтыы, маанылана сылдьыбыт, “куһаҕан иитиилээх” оҕо ону-маны, саҥаны айыылары оҥоро сатыыра элбэҕиттэн, сыыһа-халты туттунарыттан, куһаҕан быһыылары оҥороро элбээн хаалыан сөп.

Төрөппүттэр оҕо өйө-санаата сайдыытын бу уратытын билэн оҕону иитиигэ таба туһаныахтара этэ. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн хааччаҕа оҕо оҥорор быһыыларыттан туох содул үөскүүрүн ситэ билбэтиттэн сыыһа-халты туттунарын аҕыйатан куһаҕан быһыылары элбэтэрин суох оҥорор аналлаах.
 
Улаатан иһэр оҕо баҕа санаата бэйэтэ улаатарын курдук улаатан, элбээн иһэр. Ол элбэх баҕа санаатыттан хайаларын эрэ ордук чорботон, куруук ону санаатаҕына, ол санаатын олохсуйбут үгэс оҥостунан таҥараҕа кубулутуон, ситиһэ сатыан сөп.

Оҕо барыта улаата охсон, улахан киһи буола сатыыр баҕа санаата салгыы сайдыытыттан үчүгэй киһи буолуу баҕа санаата хас биирдии киһиэхэ үөскүүр. Ол иһин үчүгэй киһи буолуу баҕа санаата дьоҥҥо барыларыгар баарынан улахан киһи таҥаралар үөскээбиттэр. Арай хас биирдии омуктар тус-туспа санааларыттан, бэйэлэрин уратыларыттан тутулуктанан улахан таҥаралар атын атын киһи аатынан ааттаммыттар.

Бары улахан киэҥник тарҕаммыт таҥаралар үчүгэй киһи буолууга ыҥыраллар, үтүктэр, батыһар киһилэрин үчүгэй мөссүөнүн оҥорон, ону таҥара оҥостон үтүктэллэр.

Үчүгэй быһыылары оҥорорго ыҥырар баҕа санаа хас биирдии киһиэхэ баара үчүгэй быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр кыахтаах. Киһи буолар үтүө баҕа санааны үгэс оҥостон өйгө-санааҕа иҥэринии киһи таҥара үөскээһинигэр тириэрдэр.
 
Оҕо төрөппүтүн курдук буолар баҕа санаата, кыра эрдэҕиттэн туохха барытыгар кинини үтүктэрэ, батыһара, кини курдук буола сатыыра, холобур оҥосторо төрөппүтүн сыыйа таҥаратыгар кубулутар. Оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан төрөппүтүн таһымын ааһыар диэри төрөппүт бэйэтэ сыыһа-халты туттунан түһэн биэрбэтэҕинэ оҕотун үтүө, үтүктэр санаата хаһан да уларыйбат. Оҕото кыра эрдэҕинэ төрөппүт оҕотугар үтүктэр, батыһар, баҕа санаатын киһитэ буолан таҥаратыгар кубулуйар.

Оҕо батыһар, үтүктэр киһитэ – төрөппүтэ. Төрөппүтүн көрөн, үтүктэн улаатар, өйө-санаата сайдар. Батыһар, үтүктэр киһитэ оҕо ийэ, аҕа таҥаратыгар кубулуйуохтарын сөп.
 
Уол оҕо аҕалаах. Уол оҕо бэйэтин уратытын билинэр кэмиттэн ыла аҕата быһаччы үтүктэр, батыһар киһитигэр кубулуйара өйө-санаата сайдыытын туруктаах оҥорор. Кыра эрдэхтэринэ уол оҕо аҕа, кыыс оҕо ийэ таҥаралаахтар, төрөппүттэрин туохха барытыгар үтүктэн таҥараҕа кубулуталлар.

Төрөппүтүн курдук буолар, үтүктэр баҕа санаата оҕону атаҕар туруоран хаамтарар. Оҕо атаҕар туран хаамыытыттан киһи буолуута саҕаланар. Бу кэмтэн ыла оҕо киһи буолуу, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэниитэ саҕаланар уонна салгыы сайдан киһи буолууну ситиһиигэ тириэрдэрэ эрэйиллэр.

Оҕо аан маҥнайгы саҥарар тылларын куруук көрөр, истэр, бүөбэйдиир киһитин, ийэтин үтүктэн ийэ диэн саҥарарга, аҕатын аҕа диэн ааттыырга үөрэнэр. Ийэ уонна аҕа диэн тыллар оҕо өйүгэр-санаатыгар, төрөппүтүн ытыктыырыгар улахан дьайыылаахтар.

Ханнык тыллары хайдах саҥарары, кими хайдах диэн ааттыыры оҕо ийэтэ быһааран, оҕотун бу курдук ааттаа диэн үөрэтэр. Ол аата бу ийэ, бу аҕа диэн биллэҕинэ итинник ааттыырга үөрэнэр. Саха дьахталлара оҕолорун кыра эрдэхтэринэ сахалыы саҥара үөрэтэр кыахтара улахан. Омук тыла дьахталлартан ордук улахан тутулуктааҕа итинник дакаастанар.

Чааскыттан үүтү, кэфири иһэргэ үөрэнии төһө да уустугун, эрэйдээҕин иһин оҕо икки, үс сааһыгар үөрэнэ охсор. Төрөппүтүн, улахан дьону үтүктэ, кинилэр курдук иһэргэ, аһыырга баҕа санаата чааскыттан иһэргэ, ньуосканан таба туттарга үөрэтэр.
 
Кыра эрдэҕиттэн оҕо үлэлии үөрүйэх буола үөрэнэригэр ийэтэ, аҕата, төрөппүттэрэ үлэһит, үлэни-хамнаһы кыайар, үлэлииллэрин сөбүлүүр, куруук үлэлии сылдьаллара олук, тирэх буолар. Оҕо күн аайы илиилэрин араарбакка үлэлиир төрөппүттэрин үтүктэр күүһэ, көмөлөһөр санаата, кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан, үлэлии үөрэнэргэ үгэстэри үөскэтинэрэ, үлэһит киһи буола улаатарыгар сүрүн төрүт буолар.
 
Кыра эрдэҕинэ үлэлии үөрэммэтэх оҕо улаатан бэйэтин өйө-санаата киирэн, салгын кута сайдан үлэлии үөрэнэрэ олус уустук, эрэйдээх, уһун кэми ылар. Туга эмэ табыллыбатар эрэ, бу киһи ити дьарыгын быраҕан кэбиһэр кыахтаах. Бу кэмҥэ оҕо бэйэтин туһугар кыһанара улаатан төрөппүттэрин бэлэмин ордук сөбүлээн, бэлэмҥэ үөрэнэн хаалыан сөп. Кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үлэлии үөрэннэҕинэ, соннук үгэстэр үөскээһиннэриттэн үлэлиир-хамсыыр, оҥорор, тутар кыаҕа улаатарын төрөппүттэр туһаныа этилэр.

Оҕо улаатан истэҕинэ үтүө, үчүгэй баҕа санаалары үгэс оҥосторугар үөрэтиини, иитэн, иҥэрэн биэриини, ол аата үчүгэй киһи таҥаралаах буолууну, төрөппүттэр бары санааларын ууран ситистэх-тэринэ оҕолоро киһилии майгыннанан, быһыыланан, үтүө үлэһит киһи буола улаатар кыахтанар.
Баҕа санаа киһини хамсатар, үлэлэтэр, тугу эмэ оҥотторор кыахтаах. Киһи баҕа санаатын ситиһээри араас саҥаны айыылары оҥорор, олоҕор уларытыылары, тупсарыылары киллэрэн иһэр. Баҕа санаа мунньустубута, үгэс буолбута, таҥыллыбыта өйгө-санааҕа таҥараны үөскэтэр.

Үчүгэй быһыылары оҥорорго ыҥырар баҕа санааны үчүгэй киһи буолууга ыҥырар таҥара үөрэҕэ үөскэтэр. Ол иһин хас биирдии киһиэхэ киһи таҥара баара үчүгэй быһыылар элбииллэригэр тириэрдэрин бары таҥара үөрэхтэрэ туһана сылдьаллар.

Баҕа санааны үгэс оҥостон өйгө-санааҕа иҥэринии – таҥараны үөскэтэр. Оҕо төрөппүтүн курдук буолар баҕа санаата, кыра эрдэҕиттэн туохха барытыгар кинини үтүктэрэ, батыһара, кини курдук буола сатыыра, холобур оҥосторо сыыйа таҥаратыгар кубулутар. Оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан төрөппүтүн таһымын ааһыар диэри, төрөппүт бэйэтэ сыыһа-халты туттунан түһэн биэрбэтэҕинэ оҕотун үтүө, үтүктэр санаата хаһан да уларыйбат.
 
Онон оҕо баҕа санаатын киһитэ таҥаратын үөскэтэр. Оҕо батыһар, үтүктэр киһитэ – төрөппүтэ, ийэтэ эбэтэр аҕата таҥаратыгар кубулуйар. Төрөппүтүн көрөн, үтүктэн улаатар, өйө-санаата сайдар, төрөппүтүн курдук буолар кыахтанар. 

КИҺИ ТАҤАРА

Киһи өйө-санаата былыргы кыыл, көтөр өйүттэн-санаатыттан, туттар быһыытыттан сайдан, тупсан киһи буолуу, онтон улахан киһи буолуу, ол кэнниттэн өссө сайдан үчүгэй киһи буолуу таһымыгар диэри тиийбитин, билигин дьоҥҥо үчүгэй киһи таҥаралар туһанылла сылдьаллара биллэрэр.

Будда, Христос, Магомет диэн ааттаах үчүгэй киһи таҥаралаах омуктар язычниктары, ол аата кыыл-сүөл таҥаралаах дьону аанньа ахтыбаттара халлаантан ылыы буолбатах. Кыыл-сүөл таҥаралар-даныы өйү-санааны үөскэтэр баҕа санаа аҕыйаҕын, өй-санаа сайдыыта кыыл таһымыгар сылдьарын илэ биллэрэр көстүү буолар. 

Аныгы үөрэхтээх, сайдыылаах киһиэхэ “Суор курдук буолан собулҕаны тоҥсуйа сылдьар баҕа санаалан” диэн көнөтүк эттэххэ улаханнык хомойуон,  өһүргэниэн да сөп.
 
Олус былыргы кэмнэртэн баар таҥаралар өй-санаа сайдыытын таһыма үрдээн истэҕин аайы уларыйан, тупсан биэрэн иһэллэр. Олус былыргы кэмнэргэ Суор, Хотой, Бөрө, Күн, Таба таҥаралар бааллара биллэллэр. Билигин сайдыылаах демократия олоҕор тиийбит, үчүгэй киһи таҥаралаах дьоҥҥо саҥа, айылҕаны харыстыырга аналлаах Күн таҥара саҥалыы үөскүүр кэмэ кэллэ. 

Оҕо баҕа санаата үчүгэй киһи буолуу диэки тардыстаҕына, таластаҕына тугу барытын оҥороругар үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорууну ситистэҕинэ киһи быһыылаах буолууну ситиһэр.
 
Оҕо кыра эрдэҕиттэн аттыгар баар, көрөр, батыһар, үтүктэр киһититтэн холобур ылынан үөрэнэр, кини курдук буолар баҕа санааны үөскэтинэр. Төрөппүттэр, иитээччилэр оҕо батыһар, үтүктэр дьонугар кубулуйаллар, ол аата оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй киһини үтүктэн үөрэнэрин, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор, киһи быһыылаах буола улаатарын сахалыы таҥара үөрэҕэ төрөппүттэрин үтүгүннэрэн үөрэтэн ситиһэр. Ол аата маҥнайгы киһи таҥараларынан төрөппүттэр; ийэ уонна аҕа буолар эбиттэр.

Хас биирдии төрөппүт оҕото улаата охсон көмөлөһөрүгэр, улахан киһи буоларыгар, тугу барытын улахан киһи курдук таба оҥороругар, киһилии быһыыланарыгар олуһун баҕарар.

Оҕо барыта түргэнник улаата охсон улахан киһи оҥорор бары быһыыларын, үлэлэрин-хамнастарын оҥорорго кыттыһыан олуһун баҕарар, кэтэһэр. Оҕо улаата охсор баҕа санаатын күүһүттэн оннооҕор хас утуйан турдаҕын аайы төһөнү улааппытын мээрэйдэнэ сылдьара эмиэ биллэр.

“Улахан киһи буол” диэн төрөппүттэр баҕа санаалара уонна оҕо бэйэтэ улаата охсор баҕа санаалара холбоһоннор дьайыылара күүһүрэриттэн улахан киһи буолуу өйө-санаата, таҥарата үөскээн сайдыбыт. Ол аата элбэх киһи баҕа санааларын түмсүүтэ улахан киһи таҥараны үөскэппит.

Дьон өйдөрө-санаалара өссө сайдыытыттан, үөрэҕи-билиини баһылаан иһиилэриттэн киһи оҥорор быһыыларын барыларын икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан диэн араарыыларыттан, оҕолоро үчүгэй санаалара элбээн үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥоро улааталларын ситиһэр сыалтан үчүгэй киһини таҥара оҥостубуттар. Ол аата киһи оҥорор бары быһыыларын үчүгэй киһи оҥорорун курдук үчүгэйдик, табатык оҥорорго дьулуһар баҕа санаа үөскээһинэ үчүгэй киһи таҥара үөскээһинигэр тириэрдибит.

Оҕо улаатан истэҕинэ киһи оҥорор бары быһыыларын барыларын үчүгэйдик, тупсаҕайдык, ис киирбэхтик оҥорорго дьулуһуутуттан уонна төрөппүттэр оҕолоро куһаҕан быһыылары оҥорбокко, үчүгэй эрэ быһыылары оҥорор киһи буоларыгар баҕа санаалара холбоһуу-ларыттан үчүгэй киһи буолуу өйө-санаата үөскээн сайдыбыт. Үчүгэй быһыылары оҥорор олус үчүгэй киһи Христос таҥара ити курдук үтүөҕэ, үчүгэйгэ баҕарар өй-санаа дьоҥҥо мунньустуутуттан, элбээһиниттэн, хас биирдии киһиэхэ баарыттан үөскээбит.

Сахалар олохторун үөрэҕэ этэринэн оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр төрөппүттэрэ иҥэрэн биэрбит баҕа санааларын олоҕун устата ситиһэ сатыыр. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр иитии-үөрэтии олус улахан суолталаах уонна оҕо инники олоҕор хайа омук тылынан саҥарарын, үчүгэй дуу, куһаҕан дуу быһыыланарын, дьоҥҥо хайдах сыһыаннаһарын төрүттүүр.

Онон оҕо кыра эрдэҕиттэн ханнык омук тылынан саҥарарын, хайдах өйдөөх-санаалаах, майгылаах буола улаатарын ийэтэ эбэтэр көрүүгэ-истиигэ быһаччы көмөлөһөр эбэтэ эрэ оҥорор кыахтаахтар. Ол курдук кинилэр оҕо саҥа саҥаран эрдэҕинэ ханнык тылынан саҥарарга үөрэтэр кыахтара улахан. Кинилэртэн, дьахталлартан омук тыла, сиэрэ-туома уонна өйө-санаата быһаччы тутулуктаахтар.
 
Биһиги таҥарабыт үөрэҕэ олус дириҥ силистээх, төрүттээх, өй-санаа үөскээһинин уонна сайдыытын быһаарыыта олус таба, кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан сайдар уонна улахан, үчүгэй киһи буолууга тириэрдэрэ, киһи быһыылаахтык олоҕу олорорго ыҥырара билигин ордук туһалыыр кэмэ кэллэ.

Биһиги киһи диэн тылбыт таҥарабыт аата буолар. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит. Сахалар кыыллартан, көтөрдөртөн, сүөһүлэртэн туспа араарыммыт, өйдөрө-санаалара өссө сайдан уратыларын, киһи буолууну билиммит тыллара буолар. Ол аата биһиги сахалар таҥарабыт аата – Киһи таҥара диэн буолбута олус быданнаабыт. 

Манна киһи диэн тылы быһаарыы улахан оруолу ылар. Оҕобутугар “Киһи буол”, “Улахан киһи буол”, “Хаһан бу улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буолаҕын” диэн этиилэрбит оҕону киһи буолууга, киһилии быһыыланарга иитэллэр уонна үөрэтэллэр. Бу этиилэр оҕоҕо киһи буолар санааны иҥэрэллэр.
Өй-санаа аһара барар уратылаах. Сиэр диэн өй-санаа хааччаҕа киһи буолуу үөрэҕэ өссө сайда илигинэ үөскээбит. Саха дьоно сиэри кэспэккэ, аһара барбакка, көрсүөтүк, сэмэйдик, үлэлээн-хамсаан, оҥорон-тутан, элбэх оҕолонон-урууланан киһи быһыылаахтык биирдэ бэриллэр олохторун олоруохтарын баҕараллар. Ол аата киһи буолуу, киһилии быһыыланыы оҕо ситиһэ сатыыр баҕа санаата, биһиги олохпут сыала буолар.

Таҥара үөрэҕэ кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан саҕаланан киһи өйүн-санаатын сайдыытын табатык быһаарар. Билигин сайдыылаах олоххо төрдүттэн демократичнай тутулуктаах, “Туох барыта икки өрүттээх” тутулуктааҕын халбаҥнаабакка тутуһар, тугу барытын оҥороругар икки өрүтү иккиэннэрин тэҥник сыаналыыр, оҕо өйө-санаата сайдыытын табатык быһаарар биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ туһалыыр кэмэ кэллэ. Ол аата билигин демократия суолун тутуһар сайдыылаах дойдуларга биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ ордук улахан туһаны аҕалар кыахтаах.

Былыргы хараҥа кэмҥэ таҥара үөрэҕэр күүстэринэн эбэтэр араас манньаны мэҥиэлээн киллэрэ сатыыр эбиттэр, онтон билигин дьон өйө-санаата сайдан, үөрэх, билии эбиллибит кэмигэр төрөппүттэр оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр үтүөнү баҕарар, киһи быһыылаах буола улааталларыгар баҕа санаалара эрэ таҥара үөрэҕэ тарҕаныытыгар уонна кытаанахтык тутуһулларыгар тириэрдэр кыахтаах. Төрөппүттэр оҕолорун туһугар, кинилэр өйдөрө-санаалара туруктаах, киһи быһыылаах буоларын иһин биһиги, сахалар таҥарабыт үөрэҕин бэйэлэрэ тутуһан уонна оҕолорун тутуһарга үөрэттэхтэринэ эрэ, бу аймахтар салгыы сайдар кыахтаналларын билиэхтэрэ этэ.

Хас биирдии ыаллар, аймахтар сайдан, элбээн иһиилэриттэн омук сайдан, ахсаана эбиллэн иһэр кыахтанарын таба өйдүөхпүт этэ. Оҕо өйө-санаата туруктаныытын биһиги, сахалар таҥарабыт үөрэҕэ төрүттүүрүн таба өйдөөн туһаннахпытына эрэ омукпут салгыы сайдар кыаҕын улаатыннарыахпыт.


Онон сахалар киһи таҥараларын үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдыытын табатык быһааран төрөппүттэргэ улахан көмөнү оҥорор.

ОҔО САҤАРАР

Кыра оҕо элбэхтик ытыыр. Туга эмэ табыллыбатар эрэ ытаан биллэрэн иһэр. Ордук күүскэ аһылыга тиийбэтэҕинэ, кэмигэр кэлбэтэҕинэ ытыыра эбиллэн биэрэр.

Оҕолор ытыыллара тус-туспа. Сорохтор элбэхтик уонна күүскэ ытыыллар, кыратык уонна аҕыйахтык ытааччылар эмиэ бааллар.

“Элбэхтик ытаатаҕына ырыаһыт буолуо” диэн этии баарын билигин туттубаппыт. Ытааһын оҕо күөмэйин эрчийэрэ чахчы. “Оҕо ытаан-ытаан киһи буолар” диэн этии эмиэ баар. Оҕо ытыырын быһаарыы эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэстэҕинэ, хайа да өттүгэр аһара барбатаҕына эрэ табыллар. Ол курдук бопторуор диэри ытааһына туох да үчүгэйи аҕалбат.

“Саҥара үөрэнэ илик оҕоҕо балык тылын сиэтимэ” диэн этии сахаларга баар. Бу этии суолтатын кут-сүр үөрэҕин туһанан быһаарар кыах баар буолла. Ол курдук саҥарбат балык тылыгар иҥэн сылдьар буор кута оҕо саҥа сайдан эрэр күөмэйин буор кутун буккуйуон, ол иһин хойутаан саҥарарга үөрэниэн сөп. Сахаларга оҕо, дьахтар сүөһү ханнык чаастарын сиэбэтигэр аналлаах бобуулар бааллар. 

Оҕо кыратыттан туох тыас тахсарын саҥарар. Өр кэмҥэ сатаан саҥарарга үөрэнэр, араастаан тыаһатан, элбэхтик саҥаран күөмэйин эрчийэр. Оҕо саҥата минньигэс, араас саҥалары барытын таһаарыан сөп. Оҕо араастаан бирилиирин, саҥарарын кыратык да хааччахтыыр сыыһа. Төрөппүттэрэ тугу саҥаралларын аан бастаан үтүктэрин туһанан сахалыы саҥарда үөрэтии кыаллар.

“Оҕо саҥатын үтүктүбэт баҕайы” диэн эбэбит этэрэ. Оҕо саҥата ханнан хаалар диирэ. Оҕо саҥатын улахан киһи үтүктэриттэн саҥата куһаҕаннык иһиллэриттэн хомойон уонна сөбүлээбэтилэр диэн саҥарарын тохтотон кэбиһиэн сөп. Оҕо бэйэтэ араас саҥалары саҥаран аан бастаан күөмэйин эрчийэрэ быстан хаалан кыайан саҥарбакка, хойутаан тылланыан сөп.

Араас тыллары саҥарарыттан оҕо өйө-санаата түргэнник сайдар, билиитэ кэҥиир. “Бу тугуй?” диэн ыйыталаһан, туоһулаһан бардаҕына тугу барытын билиэн баҕата сайдар. Ыйытыыга төрөппүт ханнык да буоллар уоскутар эппиэти биэрэн истэҕинэ табыллар.

Аан маҥнайгы саҥарар тылларын оҕо өйдөөн хаалан иһэр, хос-хос этэн хатылыыр кыахтанар. Оҕо сахалыы саҥарарын ийэлэр, эбэлэр төрүттүүллэр. Омук тыла баар буолара, уларыйбата дьахталлартан ордук улахан тутулуктаах. Ол иһин ийэлэр оҕо саҥа саҥаран эрдэҕинэ бэйэлэрин ийэ диэн, онтон оҕо аҕатын аҕа, эбэтин эбэ, эһэтин эһэ диэн ааттатан саҥарда үөрэтэллэрэ эрэйиллэр.

Ийэни ийэ диир, аҕатын аҕа диир, эбэни эбэ диэн, эһэни эһэ диэн ааттыыр оҕо саха буола улаатар кыаҕа онтон саҕаланар. Сахалыы саҥарыыны быһаарар төрүт тылларбыт ийэ, аҕа, эбэ уонна эһэ диэннэрин төрөппүттэр билиэ, оҕолорун иитиигэ, саҥара үөрэтиигэ хайаан да туһаныа  этилэр. 
Арай массыынанан айаннаан иһэн кыыспыт “Бискатя, бискатя” диэн саҥалаах буолла. Тугу этэр буоллаҕай диэн өр мунаарыы кэнниттэн сберкасса буолара сылдьыбыппытыгар биирдэ билиннэ. 

“Телевизоры холбоо” диэтэххэ бастакы ханаал кунуопкатын ыйан баран “Манна Горбачок олорор” диэн этиитэ ордук үчүгэйдик иһиллэрэ. Ол перестройка кэмин саҕана телевизор бастакы ханаалыгар М.Горбачев тыл этэ олороро элбэх этэ. 

Кыра кыыс киэһэ аҕата кэлбитигэр “Биллээт, биллээт” диэн саҥалаах көрсүбүт. Таһырдьа сылдьан истибитэ дуу, хайаабыта дуу олус сөбүлээн саҥара сылдьыбытын “Куһаҕан тылы саҥарыма” диэн тохтоторго эрэ тиийбиттэр. Сахалар “Айыы диэмэ” диэн таҥараларын үөрэҕэ оҕону куһаҕан өйдөбүллээх тыллары саҥарбатыгар үөрэтэр, ол аата бу тыл суолтатын иҥэринэн куһаҕан үгэс оҥостон кэбиспэтин үөскэтэр, оҕону улаатан баран сыыһа туттарыттан харыстыыр аналлаах үөрэх буолар.

Төрөппүт тугу саҥарарын оҕото быһаччы үтүктэр. Кыра уол кинилэргэ эрэ кыһаммакка оонньуу сырыттаҕына эбэтэ уонна ыаллара эмээхсин дьукаахтарын туһунан кэпсэппиттэр, харыс санаатыттан чиэппэр чэйин мээрэйдиирин туһунан эппиттэр. Киэһэ дьукаахтара тиийэн кэлбитигэр кыра уол “Чиэппэр чэй” кэллэ диэн айхаллыы көрсүбүтүн сөбүлээбэтэҕин биллэрэн: “Чэй аҕалбатым”, - диэн эппит.
 
Билигин биһиэхэ аҕыйах ахсааннаах омуктарга киирсэр сахаларга сахабыт тылын харыстааһын, оҕолору үөрэтии бастакы күөҥҥэ таҕыста. Ол курдук саҥарар саҥаларын уларыппыт омуктар атын тылга көһөннөр төрүт өйдөрө-санаалара сүтэрин, олохторун үгэстэрэ уларыйарын, омуктара симэлийэрин, суох буолан хааларын остуоруйа үөрэҕин үөрэтэрбититтэн бары билэбит. 

Айылҕаҕа талан ылыы кытаанах сокуона омуктарга эмиэ дьайыыта тиийэр. Сахалар үөрэхтэринэн 9 үйэнэн омук уларыйар. Ол курдук сайдыы, тупсуу омуктарга эмиэ киирэн иһэринэн, элбэх сайдыыны ситиспит омук саҥарар тылын уларытан, өссө сайдыылаах омук тылыгар көһөн хаалара остуоруйаҕа биллэр. 
Уһун үйэлээх сахалар тимири уһаарыыны уонна уһаныыны соҕуруу сылдьан баһылаан, хоту сиргэ аҕаланнар сайдыыны, тупсууну аҕалар омукка киирсэннэр, 2,5 тыһыынча сыллар усталарыгар хоту дойдуларын баһылаан олороллор. Өссө сайдыылаах нууччалар кэлиилэригэр түргэнник кыттыһа охсон сирдэрин өссө кэҥэтиммиттэр.
 
Сахалар уһун үйэлэрин кэмигэр сүппүт, симэлийбит омуктары “Тыал буолбуттар” диэн ааттыыллар. Ол курдук олох ханнык эрэ кэрискэ кэмигэр аатыра сылдьыбыт омуктар симэлийэн, атын омукка уларыйан, ааттара эрэ ордон хаалбыттара элбэхтэр.
 
Билигин Россияны күүһүрдүү олохтоох кыра омуктары суох оҥоро, симэлитэ сатааһынынан барбыта ыраатта. Сэбиэскэй былааска сэбиэскэй дьону оҥороору, аҥардастыы нуучча тыла баһылааһына сайдыбыта, билигин да салҕанан баран иһэр. Аныгы салайааччылар саха тылын оскуолаҕа үөрэтиини аҕыйата сатыыллар.
Тэлэбиисэргэ, компьютерга уонна үөрэххэ нуучча тыла эрэ туттулларыттан оҕону дьиэтигэр эрэ төрөппүттэрэ  сахалыы саҥардар, үөрэтэр кыахтаахтар. Оҕо ханнык тыл саҥарарга судургутун, дорҕоонноро аҕыйаҕын урутаан саҥара үөрэнэрин туһанан аҕыйах дорҕооннордоох саха тылын эрдэ билэрэ кыаллыан сөп. 
Саха тыла дорҕоонноруттан тутулуга кытаанаҕынан киһи баарын тухары эстэр, симэлийэр кыаҕа суох. Ол курдук киһи өйдөөн-санаан оҥорор быһыыларын быһаарар биирдии сүһүөхтээх, саҥарарга судургу тыллар саха тылыгар элбэхтэр.

Биһиэхэ үөскээбит маннык ыарахан балаһыанньаҕа оҕону кыра эрдэҕинэ дьиэтигэр үөрэтэн сахалыы саҥарарын ситиһиэххэ сөп. Оҕо оскуолаҕа киириэр диэри көннөрү кэпсэтэр тылы барытын баһылыыр, табан туһанар кыахтаах. Дьиэлэригэр сахалыы саҥарар, кэпсэтэр төрөппүттэр оҕолорун сахалыы саҥарда үөрэтэр кыахтара улахан, бэйэлэрин үтүгүннэрэн, хос хатылатан истэхтэринэ кыаллыан сөп. Дьахталлар аһара нууччатымсыйан, дьиэлэригэр нууччалыы эрэ саҥаран барбатахтарына, саха тыла сүтүө, симэлийиэ суоҕа.

Онон төрөппүттэр оҕону кыра эрдэҕиттэн сахалыы саҥарарга үөрэттэхтэринэ, кини оҕолорун эмиэ сахалыы саҥарарга үөрэтэр кыахтаннаҕына, сахалар эбиллэн иһиэхтэрэ.       

ОҔОНУ ИИТИИ

Оҕо киһини, ийэтин иккис ыйыгар таба көрөн билэр буолар. Кыра эрдэҕинэ тарбахтара кыайан хамсаабаттар, илиитин, атаҕын мээнэ хамсатар. Үһүс ыйа туола илигинэ ыйанан турар оонньууру таба охсон хамсатар буолар. Бу кэмтэн саҕалаан оҕо этин-сиинин сатаан хамсата үөрэтэр, буор кута сыыйа сайдар, сатаан, табан хамсанарга, тутан ыларга үөрэнэр. Оҕо сатаан хамсанарга саҥа үөрэнэрин биллэрэр бэлиэнэн сорох оҕолор илиилэрин таах хамсаталларыгар тыҥырахтарынан хайыта тардынан кэбиһэллэрэ буолар. Бу быһыы сатаан хамсаммат буолууну бэлиэтиир. Онтон сэрэнэн илиилэригэр таҥастан тигиллибит муҥур үтүлүгү кэтэрдэн кэбиһэллэр.

Оҕо аан маҥнайгы өйдөөн-санаан хамсаныыта хам, бобуччу  тутуу, тутуһуу буолар. Үһүс ыйыгар тутуһа, тарбахтарын хамсата үөрэнэр. Тугу эмэ булан хам тута үөрэннэр эрэ тардыалаабытынан барар. Манна ийэ баттаҕа, кулгааҕа түбэһиэхтэрин сөп. Ытарҕаны таба көрөн тутан ыллаҕына ыарыылаахтык тардан кэбиһиэн сөп. Ол иһин ийэлэр сэрэнэннэр ытарҕаларын устан кэбиһэллэр. Бу быһаарыы оҕо сатаан хамсанарга дьоҕура, буор кута кыра эрдэҕиттэн сыыйа үөскээн олохсуйарын, сайдан иһэрин биллэрэр.

Оҕоҕо өйө-санаата киириитэ киһини таба көрөр кэмиттэн сайдан барар. Ийэтэ оҕотун көрөн үөрдэҕинэ үтүктэн үөрбүтүнэн барар. Үөрэргэ үөрэммит оҕо майгына сымнаҕас, үөрэҕи ылымтыа буолар. Оҕо саҥаны билэн, олору оҥоро сатаан иһиититтэн өйө-санаата күнтэн күн түргэнник сайдан иһэр.
Оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтии бу кэмҥэ буор уонна ийэ кута саҥа сайдалларынан улахан киһини үөрэтэртэн туспа уратылардаах. Бу уратылары сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ эрэ таба быһааран төрөппүттэргэ тириэрдэрин туһаныы эрэйиллэр.

Киһи буолууга үөрэнии саҕаланыытынан оҕо атаҕар туран хаамыыта уонна кыбыытын кыанарга үөрэниитэ буолар. Аныгы үйэҕэ памперс диэн оҕоҕо кэтэрдэн кэбиһэр, ууну оборор таҥас баар буолуута ийэлэри элбэх түбүктэн быыһаата. Арай бу таҥас оҕо кыра кыратык ииктии сылдьарын үөскэтэн кыбыытын бэйэтэ кыана үөрэнэригэр кыайан көмөлөспөт.
 
Оҕону кыбыытын кыанарыгар утуйа сытан ииктээбэт диэн этиини тутуһан утуйан турарын кытта бэйэтин ииктэтэ үөрэтии туһалыыр. Төһө да эрэйдээҕин иһин күнүс сылдьарыгар памперсы кэтэрдимиэххэ, кэмиттэн кэмигэр горшокка олордо үөрэтиэххэ. Биир сааһын лаппа ааһан баран иккитигэр диэри кыбыытын кыанарга үөрэнэр кыахтаах.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үтүктэн үөрэниитэ баһылаан иһэр. Тугу үтүктүбүтэ түргэнник үгэс буолан ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар ууруллан иһэр уратылаах уонна киһи улааппытын да кэннэ, бу кута дьайа, оҥорор быһыыларын хонтуруоллуу сылдьар. Ол иһин төрөппүттэр оҕолоро тугу оонньууругар, саҥарарыгар, ханнык үгэстэри иҥэринэригэр тиийэ хонтуруоллуу, көрө-истэ сылдьыахтара этэ.

Куһаҕан тыл куһаҕаннык дьайар. Өйү-санааны уларытар. Куруук “рр” диэн саҥарар киһи кыыһырымтаҕай соҕус буолара ханан даҕаны саарбахтаммат. “Ыы” диэн саҥаран оонньуур оҕо сотору ытыыра киириэн сөбүн кырдьаҕастар билэллэрэ, эрдэттэн тохтотоллор этэ. “Ыы” дорҕоонунан бүтэр икки сүһүөхтээх тыллар бары кэриэтэ куһаҕаны түстүүллэриттэн сэрэниэ этибит. Өй-санаа үөрэҕин билэр кырдьаҕастар куһаҕан тыллары саҥардыбаттар этэ, “Айыы буолуо” диэн тохтотоллоро. Куһаҕан тыл суолтата оҕо өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥэн хаалаҕына, ол куһаҕан быһыыны бэйэтэ оҥоруон сөбө эрдэттэн сэрэниини хайаан да ирдиир.

Былыргы сахалар оҕо кыра эрдэҕинэ уһун тыллаах быһа этиэ диэн туспа харахтаахха көрдөрбөккө иитэллэрэ, улаатыннараллара, чахчы бэйэлэрин курдук өйдөөх-санаалаах киһи буоларын бэйэлэрэ иитэн, үөрэтэн хааччыйаллара.
 
Билигин ырыынах кэмэ кэлэн төрөппүттэр кыра да буоллар уһун үйэлэрин тухары төһө эмэ баайы-малы мунньунар кыахтаннылар. Кинилэр оҕолоро улаатан бэйэлэрин курдук байыыны-тайыыны ситиһэн иһиэхтэрин ордук баҕарар санаалара улаатта. Ол иһин оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ кыра эрдэҕиттэн сахалар кут-сүр үөрэхтэрин тутустахтарына табылларын билиэхтэрэ этэ.

Улаатан иһэн кыра оҕону көрүүгэ-истиигэ төрөппүттэрин, эбэтин көрүүлэринэн-истиилэринэн, салайыыларынан, ыйан биэриилэринэн үөрэммэтэх эдэр киһи бэйэтэ оҕолонон, кинини көрөөрү гыннаҕына аҥардастыы атаахтатыы, бэлэмҥэ үөрэтии диэки салаллан хаалар кыахтанар. “Биир оҕо атаах буолар” диэн этии итини бигэргэтэр. Оҕону атаахтык иитэн кэбиһии өйө-санаата сайдыытын, үгэстэрэ, куттара үөскээһинин кэмин билбэттэн, сахалар кут-сүр үөрэхтэрин тутуспаттан үөскүүр.

“Оҕом улааттаҕына өйө киириэ” диэн этии аҥардастыы оҕо салгын кута үөрэҕи ылынан сайдыытын, өйө, билиитэ эбиллиитин эрэ быһаарар. Онтон сахалар үөрэхтэрэ киһи үс аҥы өйдөөх-санаалаах, үс куттаах диэн этэр; буор, ийэ уонна салгын куттар диэн ааттаналлар. Бу куттар киһиэхэ дьайыылара тус-туспаларын арааран билэн, оҕоҕо үөскүүр, сайдар кэмнэрин куоттаран кэбиспэккэ иитиэххэ, үөрэтиэххэ наадатын билии, кут-сүр үөрэҕин туһаныы эрэйиллэр.

Кырдьар саастарыгар оҕолоро көрбөккө-истибэккэ бырахпыт кырдьаҕастара оҕолорун кыра эрдэхтэринэ атаахтатан, киһилии быһыыга ииппэтэхтэрин дьэ билэн улахан хомолтоҕо түһэллэр.
 
Киһи “Ким эрэ этэрэ” диэни соччо ылынан истибэт, бэйэтэ хайдах сатыырынан, кыайарынан оҕолорун иитэрин-үөрэтэрин хаһан да бырахпат. Биир оҕолоох дьон оҕолорун атаахтата сатыылларын хаһан да быраҕар кыахтара суох курдук, арай үөрэҕи-билиини, кут-сүр үөрэҕин туһанан аҕыйатыахтарын сөп. Эдэрдэр олоххо уопуттаах кырдьаҕастарын кытта кыттыһан оҕону көрөллөрө улахан туһалаах.

Оҕо туохха эмэ наадыйдаҕына, көрдөөтөҕүнэ тук курдук ыла охсон биэрбэккэ, кэтэһиннэрэн, аан бастаан баҕа санаатын үөскэтэн баран биэрдэххэ уонна “Улааттаххына бэйэҥ ылыаҥ, ситиһиэҥ” диэн этэн үөрэттэххэ, оҕоҕо улаата охсор баҕа санаата күүһүрэрин тэҥэ, кэтэһэр, күүтэр, тулуурдаах буолар санаата сайдар.

Төрөппүт оҕотун баҕа санаатын үөскэтэн, күүһүрдэн биэрэр кыахтаах. “Мин ситиспэтэхпин оҕом ситиһиэҕэ” диэн баҕа санааны төрөппүт оҕотугар тириэртэҕинэ оҕото элбэҕи ситиһэр кыахтанар.

Аһара иллэҥсийбит төрөппүттэр оҕо ийэ кута иитиллэр, бэрээдэккэ үөрэнэр кэмигэр, 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри үөрэппэккэ, аҥардастыы атаахтата, көрө-истэ, олоххо туһата суох оонньуурдарынан оонньото, бэлэмҥэ үөрэтэ сылдьаллар. Эдэрдэр бэрээдэги кэһиилэрэ кыра эрдэҕинэ ийэ куттара хайдах иитиллибититтэн улахан тутулуктааҕын билиниэ этибит. Эдэр саастарыгар быстах быһыыга түбэһэн хаалар оҕолоох төрөппүттэри төһө да аһына санаабыппыт иһин, оҕотун иитэригэр атаахтатыы, аһара барыы өттүгэр айыыны “үчүгэй” диэн этэн халыйыыны үөскэппититтэн таҥара накааһа тиийэн кэлбитин билинэргэ тиийиллэр.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга ииттэххэ, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэттэххэ ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатаан сыыһа-халты туттунан быстах быһыыга киирэн биэрбэт кыахтанарын төрөппүттэр туһаныахтара этэ.

Аһара көрүү-истии, барыттан бары харыстыы сатааһын оҕону төттөрүгэ үөрэтэр. Төрөппүттэр оҕолорун төһө көрөллөр-истэллэр даҕаны, оҕо ити көрүүгэ-истиигэ үөрэнэн, үгэс оҥостон иһэринэн, бэйэтэ, этэ-сиинэ улаатан иһэрин курдук көрүүтэ-истиитэ эмиэ улаатан иһэригэр тиийэр.

Оҕо барыта ийэлээҕиттэн кыыс оҕолору иитии, улаатыннарыы ханнык да уустугу үөскэппэт. Арай соҕотох дьахтар оҕотун ыал буолуу үөрэҕэр кыайан ииппэтиттэн, эр дьону кытта хайдах тапсары, бииргэ олорору билбэтиттэн, оҕото эмиэ аҥардас дьахтарга кубулуйар кыаҕын улаатыннаран кэбиһэр.

Оҕону ыал эрэ, ол аата дьахтардаах эр киһи иккиэн көмөлөөн эрэ ииттэхтэринэ киһилии киһи буола улаатар кыаҕа баар буолар. Дьон икки өрүттэрин билии үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн олоххо туһаныыга туһата олус улахан. Ол курдук олоххо дьахтар аҥардастыы харыстааһын, көрүү-истии диэки хайысханы тутуһар, онтон эр киһи харыстанарга оҕо бэйэтэ үөрэнэрин ситиһиигэ дьулуһарынан уратылаахтар. Ол аата аҥардас дьахтар ииппит, улаатыннарбыт оҕото үлэҕэ-хамнаска мөлтөһүөр буолар, онтон эр киһи ииппит, улаатыннарбыт оҕото үлэни-хамнаһы кыайыан сөбө быһаарыллар. 
Иитии диэн оҕо ийэ кутун бэлэм үгэстэринэн толорон биэрии ааттанар. Улахан киһи бэлэм билиилэрин оҕотугар иитэн, көһөрөн биэриитэ иитии диэн ааттанар. Ол курдук ньуосканы маннык тут, уруучуканы, харандааһы бу курдук тутуллар диэн көрдөрөн үөрэтии соннук эрэ туттахха үчүгэйин, туһалааҕын быһаара, оҕоҕо тириэрдэ сатаабат, арай хайдах тутары эрэ көрдөрөн үөрэтэр. Бу үөрэх кыра оҕоҕо сөп буолар уонна иитии диэн өйү-санааны быһаччы биэриини биллэрэр. Оҕо киһини таба көрөр кэмиттэн саҕалаан 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри иитиллэр.
 
Оҕону иитии “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр икки өрүттэнэрин табан туһаныы эрэйиллэр:

1. Үчүгэй иитиилээх диэн ааттанар оҕо бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй, аһара мэниктээбэт, киһи быһыылаах, улахан киһини ытыктыыр, этэрин болҕойон истэр, эппитин курдук толорор, үлэни-хамнаһы кыаҕа баарынан сатыыр оҕо буолар.
 
Үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит оҕо үчүгэй иитиилээх диэн ааттанар. Оҕо үчүгэй иитиилэниитэ аҥардастыы төрөппүттэртэн, иитээччи-лэриттэн эрэ тутулуктаах. Ханнык өйү-санааны, үгэстэри төрөппүт оҕотугар кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар иҥэрэр даҕаны соннук иитиилээх буола улаатар.

2. Куһаҕан иитиилэнэн хаалан “макбетынан”, “маргиналларынан” ааттанар оҕолор билигин элбээн иһэллэрэ үтүө санаалаах дьону санаарҕатар буолла. Ийэ куттара үчүгэй үгэстэргэ иитиилэрэ суоҕуттан тугу да, улахан куһаҕаны да оҥордохторуна санаарҕаан, кэмсинэн көрбөт эдэрдэр элбээтилэр. Ол барыта оҕо кыра эрдэҕиттэн көҥүлүнэн ыытыллан, бу быһыы куһаҕан, манныгы оҥорума диэн үөрэҕи билбэтин биллэрэр.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону иитиигэ туһанар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн тутаах этиилэрдээх. Бу этиилэр оҕо өйүгэр-санаатыгар куһаҕан быһыылары оҥоруута ийэ кутугар өйдөнөн хаалан куһаҕан үгэстэниитин суох оҥорууга олоҕураллар. Айыыны оҥоруу киһи билбэт, оҥорбот быһыыта буолан, ситэ табыллыбакка үксүгэр куһаҕан быһыыга кубулуйарын сахалар былыр үйэҕэ быһааран оҕону иитиигэ туһанарга этэллэр.
 
Онон оҕону иитии диэн ийэ кутун иитии буолар. Ийэ кут оҕо кыра эрдэҕиттэн 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри үөскээн өйүгэр-санаатыгар ууруллар. Үчүгэй быһыылары оҥорууга ииттэххэ үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар. Бу кут оҕо улааппытын кэннэ оҥорор быһыытын барытын хонтуруоллуур аналлаах.  

УОЛ ОҔОНУ ИИТИИ

Өр кэмҥэ сэбиэскэй былаас сабардаан аҥардастыы материализм үөрэҕин, атеизмы тутуһан, атын өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбута. Ханнык да өй-санаа үөрэҕэ суох диэн этэн эдэрдэри иитэн, үөрэтэн улаатыннарыахпыт диэн сыыһа саныыллара уонна “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн ыҥырыынан салайтарбыттара оҕолору атаахтатан, үөрэҕи эрэ эккирэтэн, үлэни-хамнаһы кыайбаттарыгар тириэрдибитэ.
 
Билигин кэлэн өй-санаа үөрэҕэ суоҕун охсуута аан бастаан уолаттары хаарыйда. Элбэх эдэр уолаттар майгылара мөлтөөн, оҥорор быһыылара олус куһаҕан буолан иһэллэриттэн, бу дьыала дьаалатынан баран иһэрэ табыллыбат кэмэ кэллэ диэн санаа төрөппүттэргэ дьэ киирэн эрэр. Ол иһин бу дьыалаҕа мустан аһаҕастык кэпсэтии, уол оҕолору иитиигэ туһалаах Улуу тойон таҥара үөрэҕин олоххо киллэрии эрэйиллэр буолла.

Оҕону иитиигэ аан маҥнай өйбүт-санаабыт төрүттэрин оннуларын буллартыырбыт туһалыа этэ. Ол курдук 70-тан тахса сыллар усталарыгар сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥортуу сатаабыта да, хата бэйэтэ сууллубута, эстибитэ. Арай өйү-санааны оччотооҕу токурутууну сэбиэскэй былаас саҕана мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар, нуучча тылын учууталлара билигин даҕаны салҕаан ыытан иһэллэрэ хомолтону эрэ үөскэтэр. Кинилэр айбыт “айыыларын үөрэҕэ” оҕону иитиигэ сэбиэскэй былаас оҥорбут сыыһатын, халытыытын салҕаан иһэр.

Билигин байыы, баайы-малы мунньунуу, олох көнөн иһиитэ сыыйа-баайа сайдан иһэр чинчилээх. Байар-тайар баҕа санаа дьоҥҥо барыларыгар баарынан, бу баҕа санааны толорууну тутуһуу дьон ордук күүскэ, таһаарыылаахтык үлэлииллэрин көҕүлүүр кыахтаах. Ол аата дьон үчүгэйи оҥостоору, байаары, олохторун тупсараары эрэ үлэлииллэрэ кырдьыга быһаарыллар. Эр киһи үлэни-хамнаһы кыайыыга анала дьахталлардааҕар быдан үрдүк. Ол курдук эр киһи оҕо төрөтүүтүгэр, иитиитигэр кыттыгаһа кыратыттан элбэхтик үлэлиир анала өссө улаатан биэрэр.

Эмискэ байыы биир киһиэхэ үчүгэйи, байар баҕатын толорон баайдык-тоттук сылдьарыгар тириэрдэр, онтон оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр улахан куһаҕаны оҥорор. Ол курдук биһиэхэ эмиэ туох эмэ быстан түһүөҕэ, эмискэ байыахпыт диэн өйдөбүлгэ оҕолору киллэрэринэн бэлэми кэтэһэ сылдьар, үлэни-хамнаһы кыайбат эдэрдэр улаатыахтарын сөп. Аһара баран байыы иһин туруулаһыы өйү-санааны халытарынан өйгө-санааҕа охсуута улаатан хааларыттан эдэрдэр көмүскэллэнэн, көрсүө, сэмэй майгыланнахтарына эрэ туруктаах өйү-санааны ситиһэллэрэ кыаллар.
 
Дьон бары баҕа санааларынан оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин киһи быһыылаах буолууга иитии уонна үөрэтии буолар. Иитии уонна үөрэтии диэн тус-туспа көрүҥнэр уонна атын-атын кэмнэргэ туттуллалларын арааран билиэ этибит. Ол курдук оҕо кыра өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр, онтон улаатан истэҕинэ салгын кута үөрэҕи ылынан үөрэнэр уратыларын тутуһуу эрэйиллэр.

Үөрэтии диэни бары билэбит. Атын киһи үөрэҕи иҥэрэн биэриитэ үөрэтии диэн ааттанар. Араас элбэх үөрэхтээхтэр этиилэринэн, суруйууларынан туһанан хас биирдии төрөппүт оҕолорун үөрэтэр кыахтаахтар, онтон үөрэнии диэн оҕо бэйэтэ билэн-көрөн үөрэнэрэ, үөрэҕи иҥэринэрэ ааттанар.
 
Иитии диэн оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэ кутун бэлэм билиинэн иитэн биэрии буоларын туспа арааран туһаныы эрэйиллэр. Ийэ куту иитии диэн оҕолорбутун кыра эрдэхтэринэ үтүгүннэрэн, батыһыннаран өйдөрүгэр-санааларыгар үчүгэй үгэстэри үөскэтэн биэрии буоларын билэн туһаныахпыт этэ. 
Оҕо кыра эрдэҕинэ кини эраас элбэх быстах баҕа санааларын олус аахсар табыллыбат. Аан маҥнай наадалаах, бу кэмҥэ туһалаах диэни оҕо арааран билбэтиттэн маҥнайгы, үөрэниэр диэри оҥорор быһыыларын күһэйэн оҥотторуу иитии диэн ааттанар. Ол курдук оҕо хаһан утуйар кэм кэлэрин билбэтиттэн күнэ, түүнэ эргийэн хаалара үгүстүк бэлиэтэнэр. Түүн уһуктан аһаан баран көнньүөрэн, үөрэн-көтөн букатын утуйбакка эрэйдээн баран, күнүс утуйан хааларга түргэнник үөрэнэр. Манна төрөппүт бары кыаҕын ууран күнүс утуппакка соһон-сыһан режимин көннөрөн биэрдэҕинэ эрэ, оҕо көрүүтэ табыллар. Ол аата режими тутуһарга үөрэтии диэн эмиэ ыгааһын, ханнык эрэ хааччах буолар.

Кыыс уонна уол оҕолору детсадтан саҕалаан, оскуолаҕа бииргэ үөрэтии уол оҕолор хам баттана сылдьалларыгар, дьахтар курдук майгыланалларыгар тириэрдибитэ үлэни-хамнаһы кыайарбытын суох оҥордо. Ол курдук уол оҕото мэниктээн, хайаан, буруйу оҥорон куруук мөҕүллэрэ, муннукка турара элбэх. Итини тэҥэ бэрээдэктээх, буруйу, куһаҕаны оҥорбот кыыс оҕолор хайҕанан, холобурга киирсэллэрэ, буруйу оҥорор уол кинилэри батыһан үөрэнэрэ, дьахтар иитээччилэрин быһаччы үтүктэригэр тириэрдэр.

Оскуолаҕа учууталлар бары кэриэтэ дьахталлар. Бэрээдэктээх кыыс оҕолору холобур туттан уол оҕолору үөрэтэллэр. Уол оҕо манна эмиэ туох эмэ уратыны оҥорон туоратыыга, баттабылга түбэһэр, дьахталлары батыһа сылдьарга үөрэнэр.

Уол оҕо аан бастаан үлэҕэ-хамнаска үөрэнэрэ ирдэнэр. Уол оҕо анала – үлэ, булуу-талыы, улааттаҕына ыалы хааччыйарын кыра эрдэҕиттэн билэн көрсүө, сэмэй, туһа киһитэ буолууттан саҕалаан бары үлэни баһылыырга үөрэтиллиэ этэ.
 
Биһиги оҕо өйө-санаата сайдарыгар кыра эрдэҕинэ үөскээбит ийэ кута улахан оруоллааҕын ааҕан уол уонна кыыс оҕолору детсадтан саҕалаан оскуолаҕа эмиэ тус-туспа үөрэтэр ордук диэн этэбит. Ол курдук кыыс уонна уол олоххо ситиһэр сыаллара тус-туспаларыттан ити быһаарыыга эмиэ сөп түбэһэллэр. Кыыс оҕо аан маҥнай ийэ буолар аналлаах, эр киһиэхэ бэйэтин утумнуур оҕону төрөтүөхтээх, ол кэнниттэн үөрэҕи, үлэни-хамнаһы ылыннаҕына, барыта холбоон олоххо ситиһиитэ улаатарын билинии эрэйиллэр.

“Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн этии аан маҥнай уол оҕолору иитиигэ, үлэҕэ үөрэтиигэ аналланар. Өһөс диэн тулуур өссө кытааппыта, бөҕөргөөбүтэ ааттанар. Өсөһөбүн, ол аата тулуурбун көрдөрөбүн. Киһи төһө тулуурдаах даҕаны ыарахаттары, үлэни-хамнаһы кыайарын таһынан, сыыһа-халты туттубат кыаҕа улаатан биэрэр. Ол курдук уол улаатан истэҕинэ аҕатын үлэ бары көрүҥнэригэр, өйүнэн-санаатынан уонна оҥорон таһаарарынан баһыйар буола улааттаҕына эрэ олоххо сайдыыны, тупсууну аҕалар кыахтанарын төрөппүттэр билиэ этилэр.
 
Оҕо кэлэр көлүөнэ киһитэ. Кини ийэ кута хайдах иитиилээх даҕаны кэлэр көлүөнэлэр сайдыыны ситиһэр кыахтара быһаарыллар. Сэбиэскэй былаас оҕолору дьахталлар баһылааһыннарынан атаахтык иитии диэки салаллан хаалыытыттан, кэлэр көлүөнэлэр быста мөлтөөннөр үлэни-хамнаһы кыайбаттара олоҕурбутуттан, бу былаас бэйэтэ эстибитэ. Бу быһыы аһара баран билигин Россияҕа үлэ-хамнас кыаттарбат, аҥардастыы айылҕа баайын хостооһунун эрэ кыайабыт. Уол оҕолору бэйэтэ ыал аҕата буолбут эр дьон эрэ иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ ордук туһаны аҕалыа этэ диэн биһиги баҕа санаабытын тириэрдэбит. 
“Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа” диэн өс хоһооно уолу аҕа эрэ иитэн туйаҕын хатартарарын чуолкайдык быһаарар. Бары аҕалар уол оҕо иитиитигэр, үлэҕэ-хамнаска үөрэниитигэр ылсыһаргытыгар баҕарабыт. Уол оҕо аймаҕы, ааты-суолу салҕыырын билэн кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй, тулуурдаах буолууга иитэн уһун үйэни ситистэҕинэ аймахтар сайдан иһэллэрин төрүттүүр.

Онон аймахтар, омук сайдыыларыгар уол оҕолор ордук улахан туһалаахтарыттан былыргыттан уол оҕолору үрдүктүк сыаналааһын омуктарга олохсуйбут.

ТОХТУУ ТҮҺҮҮ

Өй-санаа киһиэхэ сыыйа мунньуллан иһэринэн оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ үөрэннэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥороро аҕыйыыр, ол иһин элбэх үчүгэй быһыылары оҥорор кыахтанар. Киһи кыаҕа тиийэринэн тугу барытын оҥорор кыахтаах, ол иһигэр куһаҕаны эмиэ оҥорон кэбиһиэн сөбө хаһан да хаалан хаалбат. Куһаҕан быһыылары оҥороруттан киһини кыра эрдэҕинэ үөскээбит үгэстэрэ, ийэ кута уонна билиитэ, ол аата бу куһаҕан быһыы диэн билэрэ, ону тутуһара, ол иһин олору оҥорбото эрэ харыстыырын билиэ этибит.
 
Киһи буолуу, киһилии быһыыланыы диэн тугу барытын оҥоруох иннинэ ырытан, сыаналаан, бу быһыыттан туох содул үөскүүрүн быһаара сатааһын ааттанар. Ол аата киһи бары оҥорор быһыыларын ырытан, туох содул үөскүүрүн быһааран баран оҥордоҕуна эрэ, бу быһыыта киһилии быһыы буолар, сиэри таһынан барбат кыахтанар. Бу быһаарыы хас биирдии киһи олоҕор хайаан да тутуһуохтаах тутаах быраабылатын, сиэри тутуһарын ирдиир.
 
Оҕону тохтуу түһэн толкуйдаан ыларга кыра эрдэҕиттэн “Кэтэс”, “Тулуй”, “Тохтуу түс”, “Мэниктээмэ” диэн этэн үөрэтиллэр. Кыратык да тохтоон ылыы санаа уларыйарыгар, атынынан солбулларыгар тириэрдэр кыаҕа аһара улахан. Ол курдук санаа аһара түргэниттэн чыпчылыйыах да иннинэ, киһи элбэҕи санаан ылыан, урукку санаатын сыыһа эбит диэтэҕинэ уларытан кэбиһиэн сөп.

Мэниктиир оҕону уоскута түһэргэ аналлаах “Олоро түс”, “Уоскуй” диэн этиилэри туһана сылдьыа этибит. Олоро түһэн уоскуйа түһүү өй-санаа аһара барарын тохтотор аналлаах. Аһара мэниктээбит оҕону муннукка туруоран уоскута түһүү туһата итиннэ саһан сылдьар.

Тохтуу түһэн, уоскуйан ылыы болҕомтону хатыырга улаханнык туһалыыр. Тугу барытын болҕомтолоохтук истии, өйдүү сатааһын эрэ өйгө-санааҕа хатанарыгар кыах биэрэр. Киһи этэрин “Тыал тыаһын курдук” истэр оҕо үөрэҕи ылынар кыаҕа биллэрдик кыччыыр.

Ханнык баҕарар уустук быһаарыыны ылынан туох эмэ хамсааһыны оҥороругар киһини өйө-санаата салайар. Ол аата ханнык санаалар киирбиттэрин киһи оҥорон кэбиһиэн сөп. Ол иһин санаалары ырытыы; үчүгэйин, туһалааҕын дуу эбэтэр, туһата суоҕун, куһаҕанын, буортулааҕын дуу аан маҥнай быһаарыы улаатан эрэр оҕоттон, киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Өй-санаа уларыйар, атын санаа киирэр кэмигэр киһи субу оҥорор быһыытын тохтото түһэн, чочумча тохтоон ылар уратылаах. Тохтуу түһэн ылыы кэнниттэн санаата тосту уларыйан саҥалыы, атын быһаарыыны эмиэ ылыныан сөп.

“Присядем на дорогу” диэн туһалаах үгэһи билигин дьон элбэхтик тутталлар. Субу айанныах иннинэ олоро түһүү, уоскуйуу, өйү-санааны оннун булларыыга, барабын дуу, барбаппын дуу диэн өссө төгүл сыаналаан көрүүгэ, ылыммыт быһаарыныыны өссө чиҥэтэн биэриигэ аналланар. Ол курдук быстах санаатыттан бара охсуохха эрэ диэн сыаллаах баран эрэр киһи, олоро түһэн уоскуйдаҕына санаата уларыйан, өссө букатын да барымыан сөп.

Айанныы, бара охсоору тиэтэйэн, омуннуран, ойон тахсан сыыһа-халты туттунартан тохтоон, уоскуйан, олоро түһүү эмиэ быыһыыр, харыстыыр аналлаах. Онон тохтуу түһүү өйү-санааны уоскутан киһини харыстыыр аналын хаһан баҕарар туһана сылдьыахха.

Хас биирдии киһи быстах, ситэ толкуйдамматах быһыыны оҥорон кэбиһэриттэн харысхаллаах, көмүскэллээх буолуо этэ диэн баҕа санаалаахпыт. Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билии эрэ киһи куһаҕаны оҥороруттан харыстыыр абырала буолар. Оҕо улаатан иһэн үрүҥү уонна хараны, ол аата үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билэ үөрэнэрэ, олоҕор таба туһанара эрэйиллэр. Манна аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны, сахалыы таҥара үөрэҕинэн “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи тутустаҕына, куһаҕаны оҥорбот кыаҕа улаатарын төрөппүттэр туһаныа этилэр.

Өйү-санааны аһара ыыппакка, хам тутан, уоскутан биэриини киһи быһыылаах, сиэри тутуһар, көрсүө, сэмэй киһи оҥорор кыаҕа улахана быһаарыллар. Ол иһин тулуурдаах, өһөс буолуу өйү-санааны аһара ыыппатынан, хам тута сылдьарынан киһиэхэ олус туһалаах хаачыстыба буолара быһаарыллар.

Туох эмэ суолталаах хамсаныыны оҥорууга толкуйдаан, тура түһүү, саҥалыы сыаналааһын, киһи сыыһа-халты туттунарын аҕыйатар аналлаах. Оҕо кыра эрдэҕиттэн субу оҥорор быһыытын туһунан биллэҕинэ, ол туһунан үгэс үөскээтэҕинэ, оҥорор быһыытын ол үгэһигэр тэҥнээн, сыаналаан көрөр кыахтанар. Бу тэҥнээн, сыаналаан көрүү оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй быһыыларга иитилиннэҕинэ, үчүгэй быһыылары оҥоруу диэки хайысхаланар. Киһи субу оҥорор быһыытын ийэ кута сыаналаан көрөр кэмигэр кыратык тохтуу түһэн ылыан, санаата уларыйыан сөп.

Киһи санаата түргэнник уларыйар кыахтаах. “Санаабычча быһыылаах” диэн санаатыгар туох көтөн түһэр даҕаны ону оҥорон иһэр киһини этэллэр. Ол аата субу оҥорор быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын дириҥник ырытан, сыаналаабакка эрэ оҥоруу санаабычча быһыыланыы диэн ааттанар. Оҕолор үксүгэр санаабычча быһыыланан кэбиһэллэрин, сыыһа-халты туттуналлара элбэҕин бары билэбит. Санаабычча быһыыланыы сыыһа-халты буолара элбэҕиттэн, быстах, куһаҕан быһыыны үөскэтэриттэн сэрэниэ, оҕолорбутун харыстыа этибит.

Омуннуран, оҥоро охсоору ыксыыр киһини “Тохтуу түс”, “Уоскуй” диэн тохтото, ыксаабыт, ыгылыйбыт санаатын уоскута, намырата сатыыллар. Тохтуу түһэн саҥалыы сыаналаатахха, субу оҥоруохтаах быһыыбытын ыксаабакка эрэ оҥордоххо, туһата өссө улаатыан сөбүн туһаныахпыт этэ. Оҕону айыыны оҥорууга тиэтэтии, “айыы үчүгэй” диэн этэн ыксатыы сыыһа-халты туттунуутун элбэтэринэн букатын табыллыбат куһаҕан быһыы буолар. Саха сирин үөрэҕин министерствота бу быһаарыыны тутуһан тыл үөрэхтээхтэрэ оҥоро сылдьар улахан халыйыыларын көннөрөрө эрэйиллэр.

Ол аата тохтуу түһүү, олорон ылыы киһи санаатын өссө дьаарыстаан, оҥорор быһыытын хатылаан сыаналыырыгар аналланара быһаарыллар. Киһиэхэ, киһилии быһыыланарыгар олус туһалаах хаачыстыба, үгэс буолан билигин олоххо туттулла сылдьар.

Тохтуу түһүү туһалааҕын олоххо туһаныы холобурунан “Хонон туран баран” диэн этии баара буолар. Ол аата улахан суолталаах быһаарыыны утуйан туруу кэнниттэн ылынар табыгастаах эбит. Утуйа сытар киһи түһээн, өйө-санаата Үөһээ дойду өйүн-санаатын кытта билсистэҕинэ, бу санаатыгар туппут быһаарыытыгар сарсыарда эппиэт ылыан сөп. Итини тэҥэ “Сарсыарда өй сытыы буолар” диэн быһаарыыны тутустахпытына, бары суолталаах быһаарыныылар-бытын хонон туран баран, сарсыарда өссө толкуйдаан ылыннахпытына таба буолара элбиэн сөп.

Онон ханнык баҕарар быһаарыыны ылынарга тохтоон, толкуйдуу түһэн ылыы олус улахан туһалааҕын оҕо кыра эрдэҕиттэн билэ, олоҕор туһана үөрэниэ этэ.

КУҺАҔАНЫ ОҤОРУУ

Санаа олус түргэн. Киһи санаата түргэнник уларыйарын бары билэбит. Сахалар киһиэхэ түргэнник киирэн ааһар араас санаалары киһилии санаалартан туспа арааран быстах санаалар диэн ааттыыллар. Араас кылгас, биирдэ эмэтэ киирэн ааһар дуона суох санаалар быстах санааларга киирсэллэр уонна киһини сыыһа-халты тутуннарыахтарын сөбүттэн сэрэҕэ, тулуура улааттаҕына табыллар. Ол курдук араас элбэх санаалар киһи баһыгар киирэн тахсалларын туох да тохтоппотуттан сыыһа-халты туттунан кэбиһэртэн киһини ийэ кута үчүгэй үгэстэрин иитиллибитэ уонна тулуурдааҕа, өсөһө харыстыыллар.
 
Быстах диэн тыл быс диэн төрүттэн үөскээбит. Бысталаммыт, кылгас, быстыбыт диэн өйдөбүлү биэрэр тыл. Бука бары үчүгэйи оҥоруохпутун баҕарабыт эрээри, сыыһа-халты туттунарбыт, тиэтэйэр-бит, ыксыырбыт элбэҕиттэн оҥорор быһыыларбытын быстахха кубулутан, куһаҕан быһыылары элбэтэн кэбиһэбит.
Быстах санаа быстах быһыыны үөскэтэриттэн сэрэнэн, быстах санааҕа киирэн биэрбэккэ кыһаныахпыт, оҕолорбутун эмиэ онно үөрэтиэхпит этэ. Быстах быһыы куһаҕан буолан тахсара аһара элбэх. Киһи быстах санаа сабыдыалыгар киирэн биэрбэтигэр кыра, ону-маны саҥа оҥорор буолан эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй үгэстэргэ иитиллэрэ туһалыыр. Бу кэмҥэ оҕо ийэ кута үөскээн саҥа сайдарынан барыта талбытын оҥоро үөрэнэрэ, “Көҥүлүнэн барара” улахан сыыһа.
 
Оҕо тугу оҥороругар хааччах баарын кыра эрдэҕиттэн биллэҕинэ, олору тутуһа үөрэнэр, оннук үгэс үөскүүр. Хааччаҕы тутуһа үөрэнии диэн бэрээдэги тутуһууга, араас эбиискэ көрдөбүллэри толорууга тириэрдэрин төрөппүттэр билиэ этилэр.

Ситэ толкуйдамматах, ырытыллыбатах, туох содул үөскээн тахсара быһаарыллыбатах быһыытын сахалар быстах быһыылар диэн туспа арааран ааттыыллара, бу түргэнник оҥоруллар быһыылартан дьон сэрэниэхтээхтэрин биллэрэр. Кыратык кыыһыра түһээт онон-манан тамнааттанар киһиттэн дьон сэрэнэллэр.

Санаатыгар субу көтөн түспүт быһыытын оҥорон иһэр киһини “Санаабычча быһыылаах” диэн арааран этэллэр уонна бу киһи сыыһа-халты туттунара элбэҕиттэн сэрэнэри ирдииллэр. Ол аата санаабычча быһыылаах киһи сыыһа-халты туттунара элбэҕин билэн, эрдэттэн сэрэнэргэ этэллэр.

Киһи санаата олус түргэнник уларыйарын, атынынан солбулларын бары билэбит. Араас, үчүгэй да, куһаҕан да санаалар киирэн ааһыахтарын сөп. Ол курдук киһи бары баһын иһигэр киирэн кэлэр санааларын барыларын оҥорон иһэрэ хаһан да табыллыбат. Бу элбэх санааларыттан киһи талан ылан, өйүгэр-санаатыгар ордук сөп түбэһэрин, үчүгэйин, бэйэтигэр барыһы биэрэрин урутаан оҥорор.

Бытаан толкуйдаах, дьиппиэн киһи быстах быһыыга киирэн биэрэрэ аҕыйыыр. Ол курдук кини сыыйа-баайа ырытар, толкуйдуур кэмигэр, бу оҥороору оҥостор быһыыта сыыһатын, табатын быһаарар, тохтуур, туттунар кыаҕа улаатан биэрэр.

Киһи олох ханнык да кэмнэригэр быстах санааҕа киирэн биэрэн быстах быһыыны оҥорбото ордук. Ол иһин быстах, куһаҕан быһыылары арааран билии хас биирдии улаатан эрэр оҕоттон, киһиттэн хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Санаа уратылара манныктар:

1. Быстах санаа. Түргэнник киирэн ааһар санаалары быстах санаалар диэн ааттыыбыт.

2. Олохсуйбут, үгэс буолбут санаалар. Бу санаалары киһи умнубат, олоҕор куруук туһанар. Олоҕор туһанарын иһин, бу санаалар киһини салайаллар диэн этэллэр.

Оҕо куруук үчүгэйи оҥорор буолбатах. Оҕо диэн оҕо буоллаҕа дии. Өйө-санаата ситэ сайда илигэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан арааран билбэтэ ханнык баҕарар, үчүгэй да, куһаҕан да быһыылары оҥорор кыаҕы биэрэр. Балартан куһаҕан быһыылар оҥорорго судургуларынан, эрэйэ суохтарынан, ордук таттарыылаахтарынан оҕо аан бастаан олору элбэхтик оҥорон кэбиһиэн, куһаҕан үгэстэнэн хаалыан сөбүттэн сахалыы таҥара үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн харыстыыр. Өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ, олоҕор таба туһанар буола илигинэн оҕо диэн ааттанар уонна өйө-санаата хааччахтаннаҕына эрэ табылларын сахалар билэн “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэллэр.
 
Оҕо сыыһаны-халтыны оҥорор бырааптаах. Өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ илигинэ ханнык баҕарар быһыыны оҥорон кэбиһэр кыахтаах. Сааһын ситэ илик оҕо ол-бу буруйу эҥини оҥордоҕуна, иитээччилэр, төрөппүттэр буруйданаллара, эппиэккэ тардыллаллара өй-санаа үөрэҕэ быһаарыытынан сөптөөх. Ол курдук оҕо улаатан истэҕинэ куһаҕан быһыылары арааран билэн, олору оҥорбокко үөрэппэт төрөппүттэр буруйу оҥорбут оҕону кытта тэҥ буруйу сүгэллэрэ сөп.
 
Оҕо кумаҕынан оонньуу олорон быраҕаттыыр өйө-санаата киирэн кэллэҕинэ, ону-маны, дьону, оҕолору кумаҕы ытыһан ылан быраҕаттаан, ысыһа оонньоон барыан сөп. Кумаҕынан киһини ыһыы олус куһаҕан быһыы буоларын билэ илик оҕо сирэйгэ да ыһан кэбиһиэн сөп. Кумах харахха киирдэҕинэ үчүгэйи оҥорботун өссө да билэ илигэ итинник быһыыны оҥороругар тириэрдиэн сөп. Бу оҕо бэйэтэ булан саҥаны айыыта куһаҕан буолан тахсарынан тохтотулуннаҕына эрэ табыллар. “Үчүгэй оҕо дьону кумаҕынан ыспат”,- диэн этэн тохтотуллар.
 
Маннык куһаҕан саҥаны айыылары оҕо элбэҕи оҥорор кыахтаах. Ол курдук бэргэһэни тиэрэ кэтиини оҥорорго олус судургутуттан оҕо барыта, бэйэ-бэйэлэрин үтүктэллэриттэн оҥоруохтарын сөп. Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ бэргэһэни тиэрэ кэттэххэ оҕо ону-маны тиэрэни оҥороро элбээн хаалыан сөп диэн эрдэттэн бобо сатыыр. 

Сибэккини үргээн кэбиһии оҕо куһаҕан айыыны оҥорор кыаҕын быһаарар. Кыһыл сибэкки үүммүтүн быһыта тардан ылан атын иһиккэ үүннэрээри кэккэлэппит оҕону туох диэн мөҕүөххэ сөбүй? “Куһаҕаны, айыыны, сыыһаны оҥорбуккун, аны манныгы оҥорума”,- диэн этэн сыыһаны оҥорбутун биллэрэргэ эрэ тиийиллэр. Үүнээйини быһа тартахха үүнээйи өлөрүн туһунан хойутаан да буоллар кэпсииргэ, өйдөтө сатыырга эрэ тиийэҕин.

Оҕо урут оҥорон көрө илик быһыытын оҥоруута өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы, айыыны оҥоруу буолан ийэ кутугар быһалыы уурулларын, умнуллубатын билиэ этибит. Бу быһаарыы оҕо кыра, ийэ кута үөскүүр кэмигэр “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх хайаан да туттуллуохтааҕын биллэрэр. Ол курдук бары саҥаны айыылар аан маҥнай үчүгэйдэрэ уонна куһаҕаннара арыллан биллибэтиттэн оҕо оҥорор айыылара туһалыыллара отой аҕыйаҕыттан “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх таба буолара дакаастанар. Бу үөрэҕи оҕолоругар үчүгэйи саныыр төрөппүттэр бары туһаныа этилэр.

Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ “Куһаҕаны санаама” диэн үөрэтэр. Куһаҕан санааларын умнубакка, ыраастаммакка иҥэринэн илдьэ сылдьар, куруук онтун саныы сылдьар киһи, ол куһаҕан быһыыны бэйэтэ оҥорон кэбиһэн, куһаҕан киһи буолар кыаҕа улаатар.
 
Бэйэтэ үчүгэй, үлэһит киһи биирдэ эмэтэ арыгы иһэн итирдэҕинэ куһаҕан киһиэхэ кубулуйуон сөп. Итирик киһи охсуспатаҕына, куһаҕан быһыылары оҥорботоҕуна даҕаны, лэбээрэ, сыыһа-халты хамсанара, хотуолуура син-биир куһаҕан киһиэхэ кубулутар. Итирэн өйө-санаата буккуллубут кэмигэр уруккуттан саныы сылдьыбыт куһаҕан санаатын бэйэтэ толорон кэбиһэр кыаҕа улаатан хаалара, биһиэхэ итирэн баран буруйу-сэмэни оҥорооччулар элбэхтэринэн быһаарыллар. Итирэн баран куһаҕан быһыылары оҥоруу киһи өйө-санаата куһаҕан санааларынан туолан сылдьарын биллэрэр, куһаҕан санаалартан ыраастаммакка сылдьарын дакаастыыр.

Ким барыта куһаҕан киһиэхэ кубулуйан ылыан сөп. Оҕо көрдөөбүтүн толорботоххо, булан биэрбэтэххэ хайаан да куһаҕан киһи буола түһүөххэ сөп. Ол курдук оҕо бэйэтигэр үчүгэйи, туһалааҕы оҥорор киһини ордук сөбүлүүрэ, үчүгэй дии саныыра хаһан да уларыйбат. Ийэлэр, дьахталлар онно ордук сөп түбэһэллэринэн аҥардастыы оҕо сөбүлүүрүн оҥоро сатыылларыттан атаахтатан кэбиһэр кыахтара улаатан хаалар.

Куһаҕан санааларын умнубут, суох оҥорбут, хаалларбыт киһи өйө-санаата ырааһыран, саҥа үчүгэй санаалары иҥэринэн үчүгэй үгэстэннэҕинэ үчүгэйи оҥорор кыахтанар. Үчүгэй үгэстэрдээх киһи үчүгэй быһыылары оҥордоҕуна үчүгэй киһи буолар кыахтанарыттан үчүгэй киһи таҥара үөскээбит. Таҥара киһиэхэ үчүгэй баҕа санааны үөскэтэн иҥэрэр, онтон киһи ол баҕа санаатын толороору үчүгэйи оҥороро кыаллар.

Дьон бары үчүгэйи оҥорор, үчүгэй дьон аатырыахтарын олуһун баҕараллар. Бу баҕа санааларын ситиһээри улаатан эрэр оҕо куһаҕан быһыылары билбэтэҕинэ отой оҥоруо суоҕун курдук сыыһа санааҕа оҕустаран хаалаллар.
 
Куһаҕан быһыылары биллэрбэт буолуу оҕо кыра, ийэ кута саҥа үөскээн, үгэстэрэ олохсуйан истэхтэринэ эрэ сөп түбэһэр. Онтон оҕо улаатан истэҕинэ, ону-маны билэр, оҥорор кыаҕа улааттаҕына бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ үөрэнэрэ хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Оҕо улаатан иһэн дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын урутаан билэн, олору оҥорбокко, туттунарга үөрэн-нэҕинэ киһи буолууну ситиһэрэ кыаллар.
Дьон олоҕор үчүгэйи тэҥэ, куһаҕан өрүт диэн хаһан да суох буолар кыаҕа суох. Ол курдук киһи сөбүлээбэт, сирэр быһыылара куһаҕан быһыылар диэн ааттаналлара уонна иккис өрүтү үөскэтэллэрэ олоххо куруук баара хаһан да уларыйбат.
 
Куһаҕан уонна үчүгэй диэн арахсыы дьон олоҕор хаһан да сүппэттэр. Бу быһаарыыттан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии үөскээн олоххо киирбит. Үчүгэй элбииригэр бары баҕарабыт, куһаҕаны умнабыт, хаалларабыт. Ону тэҥэ куһаҕан өрүтү билэн, олору оҥорботоххо эбэтэр тупсаран, уларытан, үчүгэй оҥорон биэрдэххэ эрэ үчүгэй өрүт эбиллэр, элбиир кыахтанар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэтэрэ оҕо улаатан иһэн аан бастаан куһаҕан быһыылары үчүгэйдэртэн туспа арааран билэн олору оҥорботугар үөрэтэр аналлаах. Дьон бары уһун үйэлэр усталарыгар үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥороннор, үчүгэй быһыылар аһара, киһи ааҕан сиппэтинэн элбээбиттэр. Ол иһин оҕо улаатан иһэн тоҕус эрэ ахсааннаах куһаҕан быһыылары арааран билэ үөрэнэрэ быдан судургу, өйүгэр-санаатыгар тиийимтиэтин таһынан, толорор кыаҕа улаатар. 

Онон оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥорон үчүгэй үгэстэрдээх, үчүгэй быһыылаах киһи буола улааттаҕына куһаҕан быһыылары оҥороро аҕыйыырын төрөппүттэр билэн туһаныахтара этэ.

КӨТӨХХӨ ҮӨРЭТИИ

Кыра оҕо үгүстүк көтөхтөрөр. Ийэтэ көтөҕөн олорон эмнэрэр. Онно-манна илдьэ сылдьарга эмиэ көтөҕөргө тиийиллэр. Үчүгэйдик сыһыары тутан көтөхтөххө, кыратык хамнатан бигээтэххэ оҕо түргэнник утуйара эмиэ биллэр.
 
Оҕо көтөхтөрөрүн, ийэтигэр, аҕатыгар сыстан ыларын сөбүлүүр. Кыра, кыаммат эрдэҕинэ хайаан да көтөхтөрөр. Улаатан истэҕинэ төрөппүт хайдах эмэ гынан аҕыйахтык көтөхтөҕүнэ, оҕото бэйэтэ сытарга, сылдьарга үөрэнэрэ түргэтиир. 

“Оҕону көтөххө үөрэтимэ” диэн этиини уоппуттаах төрөппүттэр куруук этэллэр, эдэрдэри үөрэтэ, такайа сатыыллар. Ол курдук кинилэр оҕо ытаабатын эрэ диэн элбэхтик көтөҕө сылдьаннар көтөххө үөрэтэн кэбиһиэхтэрин сөбүттэн эрдэттэн сэрэтэллэр.

Ытаан, кыҥкыйдаан иһэр оҕону арай көтөҕүү эрэ уоскутарын бары билэбит. Көтөҕүү эмиэ кэмнээҕин-кэрдиилээҕин, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэрин эдэр төрөппүттэр билиэ этилэр. Хайдах эмэ гынан уоскуйбутун кэннэ бэйэтин сырытыннара үөрэ-тиэххэ. Көтөххө үөрэммэтэх оҕо элбэхтик көтөхтөрбөккө эрэ улаатар. Бу быһаарыы оҕону туохха барытыгар; үчүгэйгэ да, куһаҕаҥҥа да төрөппүттэр кыра эрдэҕиттэн үөрэтэн кэбиһэллэрин биллэрэр.
Оҕону көтөххө үөрэтэн кэбиһии куһаҕанын, эрэйдээҕин бары төрөппүттэр билэллэр, көтөххө үөрэппэт туһугар кыһаналлар. Төрөппүт бэйэтэ оҕотугар үчүгэй буола сатыыр быһыытыттан, элбэхтик көтөҕө сатыырыттан, бу быһыы улахан тутулуктааҕын билэн, бэйэтэ сытарын, сылдьарын ситиһэ сатыыллар.

“Көтөх” диэн баран илиитин даллатан турар оҕону киһи бэйэтэ да көтөҕүөн саныыр. Арай бу көтөҕүүбүт аһара баран элбээн, куруук көтөҕө сылдьыыга тиийэн хаалбата буоллар үчүгэй этэ. Көтөҕөн баран бигээтэххэ утуйа үөрэннэҕинэ, ороҥҥо сытыарарга хайаан да уһуктан кэлэн эрэйдиирэ элбиир. Көтөххө үөрэтэн кэбистэххэ лаппа улаатыар диэри тулуйарга тиийиллэрэ бэлэмҥэ үөрэниитин үөскэтиэн сөп.

Оҕо көтөххө үөрэммэтигэр, атаахтаабатыгар саамай сүрүн оруолу доруобуйата, этин-сиинин туруга ылар. Ыалдьар, ытыыр, аанньа утуйбат оҕону көтөхтөххө эрэ аралдьыйара кыаллар, ол иһин улаатан истэҕинэ атаах буола улаатар кыахтанар. Бу быһаарыы төрөппүттэр ыал буолуохтарын инниттэн төрөтөр оҕолорун доруобуйата бөҕө буоларын саҥа билсиһэн эрдэхтэриттэн төрүччү үөрэҕин тутуһан быһаарыа этилэр. Билигин ыарыһах оҕолор элбээбиттэрин кэнниттэн былыргылар ыал буолууга тутуһар туһалаах үгэстэрин олоххо киллэрии ирдэнэр.

Төрөппүттэр бары оҕолоро ыалдьыбатыгар баҕара саныыллар. Бу баҕа санаа ситиһиллэр кыаҕа ыал буолуох инниттэн төрүччүлэрин үөрэтииттэн, ол аата өбүгэлэр, төрөппүттэр доруобуйаларын, үлэни кыайалларын эрдэттэн билиини уонна ону тутуһууну ирдиирин олоххо киллэрии эрэйиллэр. 
Бэйэлэрэ өбүгэлэриттэн ыла үлэһит, үлэни-хамнаһы кыайар төрөппүттэр оҕолоро доруобай буола төрүүр кыаҕа улахан. Ыраах өбүгэлэригэр даҕаны араас ыарыылаахтары, бодоҥнору, дьадаҥы-лары кытта ыал буолууттан эдэрдэр туттунуо этилэр. Ыал буолуу аан бастаан кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэргэ аналлааҕынан былыргыттан биллэр туһалаах үгэстэри туһаннахха эрэ омук сайдара ситиһиллэр.

Доруобай, этэ-сиинэ бөҕө оҕо атаах буола улаатара аҕыйах. Бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр доруобай оҕону батыһыннара сылдьан үлэҕэ-хамнаска үөрэтэр кыахтара улаатар.

“Оҕону көтөххө үөрэтимэ” диэн этии аһара көрүүнү-истиини, бэлэмҥэ үөрэтиини суох оҥорон оҕо атаах буола иитиллэрин аҕыйатар аналлаах. Оҕото үчүгэйи, ситиһиини оҥоруоҕун баҕарар төрөппүт оҕотун атаахтатыа суоҕа этэ. Оҕо араас көрдөбүллэрин тук курдук толорон иһии бэлэмҥэ үөрэтэн кэбиһэрин билинэн, кыах баарынан бэйэтигэр оҥорторо сатааһыҥҥа кыһаныы ирдэнэр.
  
Оҕо доруобай буола төрүүрүгэр дьахталлар ылар оруоллара олус үрдүгүн билиниэ этилэр. Кинилэр эдэрдэригэр, ыраас кыыстарынан эргэ таҕыстахтарына оҕолоро быдан доруобай, эр киһилэриттэн бэриллибит буор куттаах буолуо этилэр. Уонунан сылларга бүппэт үөрэҕи эрэ эккирэтэ сылдьан быстах баҕа санааларын толороору, сыыһа-халты туттунан доруобуйаларын мөлтөтөллөр. Оҕону төрөтүүгэ анаан-минээн төрүччүлэрэ ыраахха диэри биллэр, үлэҕэ-хамнаска үөрүйэх, сайдыылаах буор куттаах эр дьону кыттыһыннардахтарына доруобай оҕолор элбиэхтэрэ этэ.

Дьахталлар көҥүллэринэн барыылара, талбыттарынан баҕаларын ханнара сылдьыылара араас, эмтэммэт ыарыылаах, куһаҕан, сайдыыта суох буор куттаах дьон оҕолоноллоро элбээһинигэр тириэрдэн кэбистэ. Ол курдук оҕо буор кута буккуллуута, кыайан хамсаммата, саҥарбата дьахталлар элбэх эр дьону кытта сылдьыспыттарыттан быһаччы тутулуктаах.

Бэйэлэрэ доруобай төрөппүттэр хантан ылан ыарыһах оҕону төрөтөллөр диэн ыйытыы Россия дьонун интэриэһиргэтэр буолла. Дьон буор кут, кут-сүр үөрэҕин туһунан билэ сатыыллара улаатта. Ыарыһах оҕолор олус элбээтилэр. Хрустальнай уол кыайан улааппатын, уҥуохтара тосто сылдьалларын суруйаллар. (4).
Эт-сиин диэн өбүгэлэри, төрөппүттэри утумнаан иһэр киһи тутаах чааһа буолар. Ыраах да өбүгэлэргэ баар эмтэммэт ыарыылар оҕоҕо бэриллэр кыахтаахтарын генофонду үөрэтии дакаастыыр. Урукку кэмнэргэ сахалар бэйэлэрин өбүгэлэрин төрүччүлэрин, үлэлэрин-хамнастарын, олохторун ыраахха, тохсус көлүөнэҕэ диэри билэллэриттэн, итинник ыарыылаах дьону кытта эдэрдэр холбоһон  ыал буолаллара суох буолар этэ.
 
Онон оҕону үчүгэй да, куһаҕан да майгыга төрөппүттэр иитэн, үөрэтэн кэбиһэллэрэ көтөххө үөрэтиинэн толору дакаастанар. 

АТААХ ОҔО

Төрөппүттэр кыра оҕолоругар үчүгэй буола сатыыллара, бары баҕатын тук курдук толороллоро улаатан истэҕинэ атаахтатыыга тириэрдэр. Ол курдук ону-маны, буолары-буолбаты, кылапачыгаһы, минньигэһи булан аҕала-аҕала оҕону хатаҕалааһын, маанылааһын, киһиргэтии атаахтатыыны үөскэтэр быһыыларга киирсэллэр.

Оҕону төрөппүт бэйэтиттэн кыратык да үрдүктүк туппата атаахтатыыны суох оҥорор кыахтаах. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕинэ араас аһылыгын уратылара барылара “Кыра оҕо киэнэ” диэн бэлиэтэннэҕинэ, улаатан иһэр оҕо улахан киһини үтүктэр күүһүттэн олортон аккаастанан иһэрэ үөскүүрүгэр тириэрдэр. Улахан оҕо диэн ааттаммыт оҕо улахан киһини үтүктэрэ, кини курдук буола сатыыра күүһүрэр, атаахтыыра аҕыйыыр.
 
Төрөппүт оҕону бэйэтиттэн уратытык тутара, аһара көрөрө-истэрэ, маанылааһына атаахтатыыны үөскэтэр. Бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр “Оҕом үөрэхтээх буолуо” диэн албын этиини итэҕэйбиттэриттэн уонна үөрэхтээх буолуу уратыта дьайыытыттан оҕо үлэни-хамнаһы сөбүлээбэтин үөскэтэн кэбистилэр. Маннык этэн үөрэтии оҕо улааппытын, өйө-санаата сайдыбытын, үлэни-хамнаһы баһылаабытын кэнниттэн кэллэҕинэ туһата улаатыа этэ.

Оҕону иитиигэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии эмиэ туттулуннаҕына эрэ табыллар. Ол курдук оҕону иитии уратылара, икки өрүттэрэ; атаах уонна көйгө диэн икки аҥы арахсаллар. Ол иһин оҕону иитии, бу икки өрүттэр икки ардыларынан баран, кыратык атаахтаан ылара уонна элбэхтик үлэлээн, көйгөтүк иитиллэрэ эрэйиллэр. 

Билигин биһиэхэ урукку сэбиэскэй былаас “Дьон бары тэҥнэр” диэн сымыйанан этиитэ хаалан хаалбытынан, баайдар уонна үлэһиттэр диэн арахсыы баарыттан, оҕо өйө-санаата сайдыытын бу уратыларын туһунан биллэхпитинэ уонна олохпутугар быһаччы туһаннахпытына эрэ, табыллар кэммит кэллэ.
 
Үлэһиттэр уонна баайдар оҕону иитэр үөрэхтэрэ тус-туспалар, өссө утарыта хайысхалаахтар. Баайдар барылара бары дэлэйиттэн, элбэҕиттэн оҕону иитиигэ атаахтатыы өттүгэр халыйаллар, барыта бэлэмҥэ үөрэтэллэр. Кинилэр оҕолоро атаах буола иитиллэрэ баайдара элбэҕиттэн тутулуктанар. Онтон үлэһиттэр оҕолоро кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэнэн, тымныыга тоҥон, итиигэ буһан көйгөтүк иитиллэриттэн тулуура, дьулуура улаатара олоҕор ситиһиилэри оҥороругар көмөлөһөр. Өй-санаа бу уратыларын биһиги “Көйгө” диэн үлэбититтэн булуохха сөп. (5,6). Оҕо улаатан олоҕор ситиһиилэри оҥороро эбиллэн иһэригэр көйгөтүк иитиллибитэ олус улахан туһаны оҥорорун араас остуоруйалар бигэргэтэллэр.

Оҕо өйө-санаата сайдан иһиитин өр сыллаах кэтээн көрүүлэр түмүктэринэн маннык быһаарыылары оҥоруохха сөп. Атаах, мааны оҕолор салгыы олохторугар улахан эрэйгэ түбэһитэлииллэрэ элбэх. Олору манныктарга араартыахха сөп:

1. Киһиргэстэриттэн быстах суолга киирэн биэриилэрэ элбээһинэ.
 
2. Тулуурдара суоҕуттан быһаҕынан, биилээҕинэн, саанан сыыһа туттуулары элбэхтик оҥороллор.

3. Өйдөрө-санаалара туруга суох, киһиргэстэр, киэптэнньэҥнэр, бардамнар, атын дьону кытта сыһыаннара уустук буолар.

4. Арыгыһыт, наркоман буолуулара элбэх.

5. Ханнык да үлэни кыайан үлэлээбэттэр.

Оҕону атаахтатан иитиини баайдар оҥорор кыахтара улахан. Барылара-бары баара, харчылара элбэҕэ оҕолорун туохха да хааччахтаабакка иитэллэрэ, улаатыннараллара атаахтыырын, көҥүлү-нэн барыытын үөскэтэр.
 
Сэбиэскэй былаас төһө да үлэһиттэр былаастара диэн ааттаннар, кэлин олохторо көнүүтүттэн, оҕону улаатыннарарга бары-барыта баарыттан оҕолору атаахтык иитиигэ салаллыбыттара. “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн ыҥырыы төрөппүт оҕотун бэйэтинээҕэр үрдүктүк тутарын үөскэтэринэн, оҕолору атаахтык иитиигэ ыҥырыыга кубулуйбута. Үлэһиттэр бары олохторо көммүт курдук сананыыла-рыттан оҕолорун сымнаҕас, бары барыта баар олоххо иитэннэр уонна үөрэхтээх эрэ оҥороору атаахтатан кэбиспиттэрэ. Бу оҕолор билигин улааппыттарын да иһин сымнаҕас олоххо үөрэнэн хааланнар, үлэни кыайа-хото үлэлээбэттэр.
 
Үс көлүөнэ дьон олохторун устата баһылаан, салайан олорбут сэбиэскэй былаас оҕону кыайан ииппэккэ, атаахтатыыга тириэрдэн эстибитэ. Эдэрдэр үлэни-хамнаһы сөбүлээбэттэриттэн, кыайа-хото үлэлээбэттэриттэн үлэ-хамнас сатарыйыыта үөскээбитэ.
  
Үлэһиттэр оҕолоро тугу барытын кэмнээн, сөбүн көрөн туттуна үөрэнэллэриттэн туохха барытыгар аһара бараллара аҕыйах, көрсүө, сэмэй буола иитиллэр кыахтара улаатар. Бу оҕолор кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ-хамнаска үөрэнэннэр эрдэлээн киһи буолууну ситиһэллэриттэн олохторун устата элбэх туһалаах дьыалалары оҥоруохтарын сөп.
 
Kыра эрдэхтэринэ кытаанахтых, чиҥник, үтүө үгэстэргэ, туһа киһитэ буолууга үөрэтиллибит оҕолор салгыы олохторо туруктанар, быстах суолга киирэн биэрэн алҕас туттунуулары оҥороллоро аҕыйыыр. Уһун үйэни ситиспит, элбэх оҕолордоох, сиэннэрдээх, хос сиэннэрдээх аарыма кырдьаҕастарбытын ахтарбытыгар киһи быһыылаахтык, көрсүө, сэмэй майгылаахтык уһуннук олордо диэн этэбит, хайгыырбытын биллэрэбит.
 
Көрсүө, сэмэй майгы уһун үйэни ситиһиигэ тириэрдэрин бары билэбит уонна оҕолорбутун иитэрбитигэр онтубутун умнан кэбиһэбит, туохтан эрэ, үллэстииттэн матан хаалыахтара диэн быстах санаабыт аһара барыытыттан “айыыны оҥор” диэн тыл үөрэхтээхтэрин сыыһа үөрэхтэрин диэки халыйан сылдьабыт.

Онон оҕону иитии уонна үөрэтии баайдар уонна үлэһиттэр икки ардыларыгар улахан уратылааҕын билинэн үлэһит төрөппүттэр бэйэлэрин олохторун холобурунан оҕолорун иитиэ, үөрэтиэ этилэр.

АТААХ КЫЫС

Олох сайдан, тупсан, бары-барыта дэлэйэн, дьон байан-тайан истэхтэринэ аҕыйахтык оҕолоноллорун тэҥэ, биир эмэ оҕолорун маанылыыллара уонна атаахтаталлара эбиллэн иһэр. Бу быһаарыы табатын сэбиэскэй былаас кэмигэр үлэһиттэр олохторо тупсан, оҕолорун барыларын атаахтатан ииппиттэрэ дакаастыыр.
 
Уол оҕолору атаахтатыы өйдөрүгэр-санааларыгар бэйэмсэх санааларын улаатыннаран үлэни-хамнаһы кыайбаттарын, сыыһа-халты туттуналларын элбэтэр, онтон кыыс оҕолору атаахтатыы омугу эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдэрин сахалар билэннэр былыргы кэпсээннэригэр киллэрбиттэр. 

Саха дьонун олохторун үөрэҕэр оҕону атаах гына иитимэ диэн аналлаах үөрэх баар. Бу үөрэх этэринэн кыыс оҕо аһара атаах буола улааттаҕына кэлэр көлүөнэлэри хаалларбакка, омук салгыы сайдар кыаҕын сарбыйарын, Омоҕой баай туһунан былыргы олохпут кэпсээнэ биһиэхэ тириэрдэрин таба өйдөөн туһаныахпыт этэ.

Былыргы олохпут кэпсээнигэр Омоҕой Баай икки кыыстааҕа уонна бу кыргыттара тус-туспа иитиилээхтэрэ, өй-санаа үөрэҕэ дьоҥҥо дьайыыта олус улаханын көрдөрөллөр. Сахалары сайыннарбыт, ахсааннарын элбэппит төрүппүт Эллэй Боотур өр кэмҥэ кэтээн көрөн талан ылан, үчүгэй доруобуйалаах көйгө кыыһы, Аан Чаҥыйаны кэргэн ылбыта. Көйгө кыыһы кэргэн ылбытыттан аймахтара, Омоҕой Баайдаах туоратаннар, биир эрэ ынаҕы энньэ диэн биэрэннэр, көһөрөн, атын сиргэ олохтооннор оҕолоро эһэлэрин, эбэлэрин билбэт, аахсыбат буола, аҥардастыы Эллэй Боотур оҕолорун курдук санана улааппыттар. Манна оҕонньордоох эмээхсин эрдэ өлүүлэрэ эмиэ улахан суолталаммыт курдук. Бу сыыһа өйү-санааны, сахалар аҥардастыы Эллэй Боотур эрэ өбүгэлээхтэрин туһунан этиилэри билигин даҕаны тарҕатааччылар бааллар.

Бииргэ олорор дьон аймахтаһыылара чугаһаатаҕына элбэх кыыс оҕолор төрүүллэр. Олус былыргы кэмнэртэн ыла бииргэ олорбут дьонноох ыаллар Омоҕой Баайдаах икки эрэ кыыс оҕолоохтор. Бу оҕолорын тас көрүҥнэрэ, эттэрин-сииннэрин туруга биллэр тус-туспалаахтарыттан уонна көрөн-истэн иитиилэрин уратыларыттан өйдөрө-санаалара атаах уонна көйгө диэн икки аҥы арахсыбыттара чуолкайдык этиллэр.
 
Омоҕойдоох икки кыыстарыттан талларбыттарыгар Эллэй Боотур сахалар туһанар билгэлэринэн туһанан талан ылан көйгө кыыһы Аан Чаҥыйаны кэргэн ылбыта. Аан Чаҥыйа доруобуйата үчүгэйиттэн, үлэни-хамнаһы кыайарыттан элбэх уол оҕолору төрөтөн улаатыннарбыттара, сахалары сайыннарбыттара.

Бу саҥа ыалы, Эллэй Боотур кэргэнин таба талан ылан тэрийиитэ сахалар олохторугар төһө улахан суолтаны ылбытын билигин ааҕан ситэр кыаллыбат. Ол курдук Эллэй Боотуртан төрүттээхпит диэн этинээччилэр билигин элбээннэр, оннооҕор, сахалар барыларын төрүттэрэ Эллэй Боотур буолар диэн этэ сатыыллар. Онон кыыс оҕо көйгө, үлэһит буола улаатара аймаҕы, онтон омугу барытын сайыннарар, элбээтиннэрэр кыаҕын улаатыннарара билигин ордук биллэр буолла.

Атаах оҕо, аан бастаан кыыс оҕо, кэлэр көлүөнэлэри хаалларбатын былыргы олохпут кэпсээнигэр Омоҕой Баай мааны, атаах кыыһа Ньыка Харахсын ыйанан өлөрө быһааран биһиэхэ тириэрдэр. Кыргыттары аһара атаахтатыы омукпутун эстиигэ тириэрдэрин былыргы кэпсээммититтэн бары билэр курдукпут эрээри, “Кут-сүр үөрэҕин” туһаммаппытыттан хаалларан сылдьабыт.

Атаах кыыс оҕо этэ-сиинэ, доруобуйата мөлтөҕүнэн кыайан тулуйан төрүөбэт, төрөөтөҕүнэ даҕаны мөлтөх, ыарыһах оҕону төрөтөн өссө элбэх эрэйи үөскэтиэн сөп. Ыарыһах оҕо аһара көрүллэн-истиллэн бэйэтэ атаахтык улаатар кыаҕа улаханын тэҥэ, кэлэр көлүөнэлэри төрүт да аҕалар кыаҕа суох буолуон сөп. 

Оҕону кыра эрдэҕиттэн атаахтаппакка, тараҥнаппакка иитэргэ оҕо доруобуйата бөҕөтө улахан оруолу ылар. Дьахталлар элбэхтэ төрөөтөхтөрүнэ доруобай эттээх-сииннээх оҕолору төрөтөр кыахтара улаатан иһэр. Кыра оҕону сатаан иитэр, үөрэтэр, киһи быһыылаах буола улаатыннарар туһугар, дьахтар бэйэтэ оҕону иитии туһунан билэр уонна онтун олоххо сатаан туһанара табыллар. Бэйэтэ атаахтыы үөрэммит дьахтар кыра оҕо бары баҕатын толороору маанылаан, атаахтатан, “Көҥүлүнэн ыытан”, бас-баттах иитиилээх, киһи быһыыта суох киһи оҥорор кыаҕа улаатан хаалар.
 
Оҕону кыра эрдэҕинэ иитии, үөрэтии ийэлэртэн, ол аата дьахталлартан быһаччы тутулуктаах. Кинилэр эрэ оҕону кыра, кыаммат эрдэҕинэ баһылаан көрөллөр-истэллэр, төрөөбүт тылларынан саҥарда үөрэтэллэр, ийэ кутун иитэн иҥэрэллэр. Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ оҕону кыра эрдэҕинэ, 5 сааһыгар диэри көрүү-истии ийэ кутун үөскэтэрин уонна бу кута кинини үйэтин тухары салайарын быһааран итэҕэйэр дьоҥҥо тириэрдэ сатыыр. Ол аата кыра эрдэҕинэ аһара атаахтаан ийэ кута бэлэмҥэ үөрэнэн хааллаҕына үлэлээн-хамсаан туһаны аҕалара аҕыйыыр кыахтанарын сахалар үөрэхтэрэ быһаарар. Билигин элбээбит эдэр умнаһыттарбыт, бичтэрбит оҕону атаахтатан, үлэҕэ-хамнаска үөрэппэтэхтэрин чуолкайдык бэлиэтээн, куораты биир гына хаамсан сүөдэҥнэһэллэр.

Кыыс оҕону атаахтатыы, аһара маанылааһын, көҥүлүнэн ыытыы биһиэхэ кэлин кэмҥэ аһара сайынна. Атаах соҕус да буола улааппыт уол оҕо бэйэтин оҕотун кыра эрдэҕинэ иитиигэ кыттыгаһа кыратынан кэлэр көлүөнэҕэ охсуута кыра. Онтон дьахтар бэйэтэ оҕотун тутан-хабан иитэринэн оҕоҕо дьайыыта олус улахан, кини үөрэҕэ оҕо ийэ кутун быһалыы үөскэтэринэн, оҕо салгыы киһи быһыылаахтык олоҕун олорорун ийэтин үөрэҕэ быһаарар.

Омук олоҕо, сайдыыта дьахталлартан тутулуктаах диэн этии олус таба. Ол курдук дьахтар оҕону кыра эрдэҕинэ көрөрүттэн-истэриттэн, ийэ кутун быһаччы иитэринэн өйө-санаата туруктаах буола улаатарын үөскэтэр кыахтаах. “Куһаҕаннык иитиллибит” эбэтэр, атаах диэн кыра эрдэҕинэ ийэ кута сыыһа үөрэххэ, бэлэмҥэ, мааныга, тулуура суохха  иитилиннэҕинэ этэллэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр олохпутугар үөскээбит уларыйыылары таба сыаналаан, аныгы ырыынак олоҕор көннөрөн туһаныахпыт этэ. Оҕолору атаахтатыы, маанылааһын “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн ыҥырыынан салаллыыта, “Айыы үчүгэй, айыыны оҥорон ис” диэн сыыһа үөрэтиини тутуһуу, аан бастаан уол оҕолорбут өйдөрүн-санааларын буортулаан, билигин 30 бырыһыаннара хаайыыга киирэллэригэр тириэртилэр. Билигин бу атаахтатыы төһө эмэ хойутаан кыыс оҕолорбутугар тиийэн табаахтыыллара, арыгылыыллара, күүлэйдииллэрэ эбиллэн иһэр. Оннооҕор бииргэ үөрэнэр оҕолорун кырбыырга, өлөрүүгэ кытта тиийэллэр. Оҕолору үөрэтиибит маннык туругунан салгыы баран иһиитэ, онуоха эбии “айыы үөрэҕин” улахан алҕастара, халыйыылара омукпут эстиитигэр тириэрдэр кыахтааҕыттан сэрэниэхпит, харыстаныахпыт, сахалыы таҥарабыт үөрэҕин тарҕатан туһаныахпыт этэ.

Онон, атаах кыыс оҕону кыайан төрөппөккө, ииппэккэ аан маҥнай аймахтары, онтон омугу эһэр аналланар. Ол иһин былыргы олохпут кэпсээнигэр Омоҕой Баай атаах кыыһа бэйэтигэр тиийинэн өлөр, кэлэр көлүөнэни үөскэтэн хаалларбат. Кэпсээн бу иитэр-үөрэтэр аналын таба өйдөөн олохпутугар туһаннахпытына, оҕолору атаахтаппакка эрэ ииттэхпитинэ, омукпутун күүһүрдэр, сайыннарар кыахтанарбытын таба өйдүөхпүт этэ.
 
Саха дьонун олохторун үөрэҕэр “Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр” диэн этии баарын оҕону иитиигэ туһаннахпытына табыллар. Олоххо бары барыта тиийбэтэ оҕону иитиини кытаатыннаран, оҕолор атаахтык иитиллэллэрэ тохтууруттан, үлэни-хамнаһы кыайар дьон элбээһиниттэн омук күүһүрэр.

ЭЙЭЛЭҺИИ

Оҕо кыра эрдэҕинэ салгын кута сайда, умнубата өссө олохсуйа,  ханнык да санааларын үгэс оҥосто илигинэ, тугу оҥорбутун өйдөөбөт, умнан кэбиһэн иһэр. Оҕо бу өйдөөбөт кэмин бары билэллэриттэн, “Кыра оҕо өйдөөбөт” диэн этиини үөскэппиттэр уонна “Хаппыыста быыһыттан булбуппут” диэн оҕону билигин даҕаны албынныы сылдьааччылар бааллар.
 
Сахалар оҕону иитэргэ аналлаах “Кут-сүр” үөрэхтэрэ оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэ кута үөскүүрүн уонна бу кута кинини үйэтин тухары салайарын быһаарар. Ол иһин кыра да оҕону албынныыры, балыйары сахалар төрүт сөбүлээбэттэр.

Кыра оҕолор бииргэ сырыттахтарына, оонньоотохторуна оонньуур былдьаһыытыттан эҥин, бэйэ-бэйэлэрин кытта тапсыбаттара элбэхтик тахсар. Оҕо хомолтотун умнан иһэрэ эйэлэһиини түргэтэтэринэн туһата улахан. Ол курдук былдьаммыт оонньуур төнүннэҕинэ эйэлэһии оннугар түһэр кыахтанар.

Оҕолор эйэлэһимтиэлэр. Кинилэр бэйэ-бэйэлэригэр туруорсар көрдөбүллэрэ кыратыттан, куһаҕан санааларын мунньубаттарыттан, хомолтолоро ааһарын кытта түргэнник эйэлэһэллэр. Арай аан маҥнай иитээччи эбэтэр төрөппүт эйэлэһэргэ үөрэтэн, илии тутуһуннаран көрдөрөн биэрэрэ ирдэнэр. Бу быһаарыы оҕо өйө-санаата кыра эрдэҕинэ олус аҕыйаҕын билинэр уонна туохха барытыгар оҕо иитилиннэҕинэ, үөрэннэҕинэ эрэ билиитэ эбиллэрин биллэрэр.

Оҕо ол-бу кыраттан кыыһыра, ону-маны быраҕаттана сылдьарга үөрэниитэ куһаҕан майгы үөскүүрүгэр тириэрдиэн сөп. Билигин кыыһыра түстэллэр эрэ туох илиилэригэр түбэспитин быраҕан иһэр дьон элбээтилэр. Кыра аайыттан кыыһыран, кыйаханан иһэр оҕо улааттаҕына, бу куһаҕан майгына эмиэ бэйэтин тэҥэ, улаатан иһэрин билиэ этибит. Ол аата кыыһырыма диэн үөрэтии оҕо кыратыттан саҕаланыахтаах, эйэлээх буолууну үөскэтээччи үөрэх буолар.

Эйэлээх буолуу олоххо тэҥнэһии балаһыанньатын тутустахха эрэ баар буолар. Хайа да өттүгэр аһара барыы эйэни хамсатар, суох да оҥорон кэбиһиэн сөп. Дьон бэйэ-бэйэлэрин кытта сыһыаннарыгар киһилии быһыыны, сиэри тутуһа сырыттахтарына эрэ, атыттары кытта эйэлээх буолуу ситиһиллэрин билиэ этилэр.
Kуһаҕан санааттан ыраастанан иһии киһи буолуу сүрүн үөрэҕэ буолар. Киһи уһун олоҕун устата этэҥҥэ ааспыт куһаҕан быһыыны умнан, хаалларан иһиитэ эйэлэһии төннөрүгэр, оннугар түһэригэр туһата олус улахан. Куһаҕан санаалар умнулуннахтарына, симэлийдэхтэринэ эрэ, өй-санаа ырааһырар, атын үчүгэй санаалар киирэр кыахтаналларын тэҥэ, эйэлэһии үөскүүр кыахтанар.

Kуһаҕан быһыылары умнан иһии үчүгэй киһи майгынын сүрүн уратыта буолар. Араас буолары-буолбаты, ону-маны, куһаҕаны умнубакка саныы сылдьыы киһиэхэ бэйэтигэр куһаҕаны оҥорорун төрөппүттэр билиэ этилэр. Ол курдук куһаҕан санаалары умнубакка куруук саныы сырыттахха, соннук үгэс киһиэхэ бэйэтигэр үөскээн хаалан, киһи бэйэтэ онтун, салгын кута көппүт кэмигэр толорон, куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһиэн сөп. Куһаҕан үгэстэнэн хаалбат туһугар куһаҕан санаалартан ыраастаныыны, умнууну дьон бары оҥоро сылдьыахтара этэ.
 
Сахаларга “Кыайбыт киһи киэҥ көҕүстэнэр” диэн дириҥ суолталаах этии туттуллар. Киэҥ көҕүстэнии холку, тугу барытын дириҥник сыаналаан, ыараҥнатан, тэҥнээн көрөр майгынтан үөскүүр уонна тулууртан, өһөстөн тирэх ылан салгыы сайдар. Киэҥ көҕүстээх, кыахтаах, кыаҕын билинэр киһи быстах быһыыга киирэн биэрбэт, куһаҕаны умнумтуо, эйэлэһимтиэ.
 
Барыга-бары аһара барбатахха, киһи быһыытын тутустахха эрэ эйэлэһии үөскээн киһиэхэ дьону кытта бииргэ олорор кыаҕы биэрэрин оҕо кыра эрдэҕиттэн билэрэ, тутуһа үөрэнэрэ ордук. Кыра иирсээн, оонньуур былдьаһыы кэнниттэн эйэлэһии хайаан да кэллэҕинэ, эйэ хаһан баҕарар кыайарын биллэрэрин тэҥэ, эйэлэһэргэ үгэс үөскүүрүгэр тириэрдэр. 

“Элбэх оҕолоох ыаллар оҕолоро эйэлээхтэр” диэн этиини бары билэбит. Кинилэр кыра эрдэхтэриттэн бэйэ-бэйэлэрин көрсүһэ, көмөлөһө үөрэнэллэрэ, кыралар улахаттар этэллэрин истэллэрэ, толороллоро эйэлэрэ туруктааҕар сүрүн төрүөт буолар.

Бас бэринэ үөрэнии хас биирдии оҕоҕо, киһиэхэ олус туһалаах үөрэх. Оҕо учууталын тылын истэн, этиллибитин курдук толордоҕуна эрэ, үөрэҕи ылынарын бары билэбит. Оҕо барыны бары билэн-көрөн баһылыар, өйө-санаата сайдыар диэри үөрэтээччилэр этиилэрин иһиттэҕинэ, толордоҕуна эрэ табылларын билинэммит оҕону иитиигэ “Улахан киһи этэрин иһит” диэн үөрэҕи кыра эрдэҕиттэн иҥэрэн биэриэ этибит.

Эйэлэһии аһара барбаттан улахан тутулуктаах. Хаһан да аһара туттубат көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх оҕо атыттары кытта эйэлээх буолар кыаҕа улаатарын төрөппүттэр туһаныахтара этэ. Бу быһаарыы көрсүө, сэмэй буолууга иитэр, үөрэтэр сахалар таҥараларын үөрэҕэ табатын, туһата улаханын биллэрэр.

Атын киһини кытта эйэлэһии бэйэ көрдөбүллэрин аһара ыыппакка, хааччахтаан, кыччатан биэрдэххэ эрэ кыаллар кыахтанар. Аһара бара турдахха эйэлэһии букатын да кыаллыбат турукка киириэн эбэтэр эйэлэһиигэ күһэйэн биэрии көмөтө улаатарын иитээччилэр, төрөппүттэр туһаныахтарын эмиэ сөп. Олоххо улахан уопуттаах дьон эйэлэһиигэ көмөлөрө кэмигэр кэлэрэ эйэлэһии туһатын улаатыннарар. Ол курдук сыыһа туттубут оҕоҕо хайдах көннөрүнэри, эйэлэһэри этэн биэрии уопуттаах дьонтон эрэйиллэр.

Дьон илии тутуһуулара эйэлэһиини чиҥэтэн биэрии бэлиэтэ. Туохха эмэ күрэхтэһээччилэр эйэлээхтэрин биллэрэр бэлиэлэрэ буолан илии тутуһуу куруук туттуллар. Ханнык эмэ күрэхтэһиигэ эбэтэр тустан кыаттаран баран илиилэрин биэрбэт тустууктары эбиискэ үөрэтэн, такайан биэрии туһалыа этэ.
Эйэлэспэт киһи куһаҕан санааларын мунньунан кэбиһэр. Онтон мунньуллубут куһаҕан санаалар киһини бэйэтин куһаҕан быһыыны оҥороругар тириэрдиэхтэрин сөбүн сахалар таҥараларын үөрэҕэ итэҕэйэр дьоҥҥо тириэрдэр. Куһаҕан санаалартан ыраастана, умна сылдьыы киһи быһыылаах дьон тутуһа сылдьар үөрэхтэрэ буолар.
  
Бары эйэлээхтик олоруохпутун баҕарабыт. Эйэ олус кэбирэх, кыраттан да сылтанан эйэ алдьаныан, дэҥнэниэн сөп. Эйэҕэ нэмин билэн, харыстабыллаахтык, сэрэхтээхтик сыһыаннастахха эрэ эйэ уһун үйэлэнэр кыахтанар. Сэбиэскэй былаас саҕана уруккуттан туттулла сылдьыбыт “эйэ-нэм” диэн эйэни харыстыырга, сэрэнэн тутарга аналлаах этиибитин оччотооҕу тылбыт үөрэхтээхтэрэ соруйан уларытаннар “эйэ-дэм” диэн эйэбитин алдьатар, дэмниир тылы булан холбоон туһаннара сатыыллар, ол иһин эйэбит кэлбэт.
 
Эйэҕэ харыстабыллаахтык, нэмин билэн сыһыаннаһыы эрэ туһалыыр. Ол иһин эйэ-нэм диэн этиибитин оннугар түһэрдэхпитинэ эрэ эйэлэһиибит кэлэрин, бөҕөргүүрүн биллэхпитинэ табыллар.
 
Онон оҕо эйэлэһии диэн олус туһалаах үөрэҕи биллэҕинэ, улааттаҕына айылҕаҕа тэҥнэһии балаһыанньата үөскээн турара эйэлэһииттэн тутулуктааҕын билинэн, ордук кыһанан харыстыа этэ. Көрсүө, сэмэй буолуу куруук эйэлэһии таһымыгар сылдьарынан, эйэлэһиини үөскэтэринэн дьон бииргэ олороллоругар олус туһалаах.

СААТАТЫЫ

Олус былыргы кэмнэргэ киһи өйө-санаата улахан кыыллар өйдөрүттэн-санааларыттан сайдан, тупсан билигин үчүгэй киһи буолуу таһымыгар тиийэн сылдьар. Хас биирдии улаатан иһэр оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтигэр үөскэтинэр баҕа санаатынан үчүгэй киһи буола сатаатаҕына, бу баҕа санаатын ситиһэн толороро кыаллар.

Таҥара үөрэҕин дьоҥҥо туһата диэн оҕоҕо, киһиэхэ үчүгэйи ситиһэр, үчүгэй киһи буолар баҕа санааны үөскэтэн иҥэрэн биэрии буолар. Бу үөрэх үчүгэй киһини үтүгүннэрэн үөрэтиинэн ситиһиллэрэ олохтон тутулугун үөскэтэр. Үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санааланыы, оннук үгэстэрдэнии хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Киһи буолуу биир сүрүн төрүтүнэн, кыыллар өйдөрүттэн-санааларыттан уратытынан саатар, кыбыстар майгы баара ааҕыллар. Оннооҕор куһаҕаны оҥордоҕуна ыт кыбыстар, кутуругун кыбыйар, буруйу, оҥоруллуо суохтааҕы оҥорбутун билинэр. Киһи саатар, кыбыстар майгына куһаҕан, сааттаах быһыылары оҥорботун үөскэтэринэн, киһи буолуу сүрүн көрдөбүлүнэн ааҕыллар.

Саатар, кыбыстар майгы диэн дьон кыыллартан тосту уратыланар баар суох туһалаах, киһилии быһыыланарга тириэрдэр хаачыстыбалара буолар. Саатыы, кыбыстыы киһилии майгы сүрүн уратыта буоларын арааран өйдүөхпүт уонна бу үчүгэйгэ ыҥырар майгыбытын харыстыырбыт эрэйиллэр.
 
Саататыы диэн кыра оҕону үөрэтэр аналлаах үөрэхпит куһаҕаны оҥорортон кыбыстарга, тардынарга үөрэтии буолар. Саатар, кыбыстар оҕо киһилии майгылаах буола улаатар кыахтанар. 

Сааппат, кыбыстыбат буолуу кыыллыы майгы биллэр уратыта буолар. Дьахталларбыт сыгынньахтанан иһэллэрэ саатар, кыбыстар майгылара аҕыйаан иһэрин, өйдөрө-санаалара эрэ буолбакка, оҥорор быһыылара эмиэ кыылларга майгыннаан иһэллэрин биллэрэр көстүүгэ киирсэр. Дьон ортотугар сыгынньахтаныы, таҥаһа суох сылдьа сатааһын элбээһинэ кыыллар майгылара дьоҥҥо кыралаан киирэн эрэллэрин биллэрэриттэн, аны сэрэнии ирдэнэр буолла.

Саат диэн киһилии киһи кыбыстар, туттунар, оҥорбот куһаҕан быһыыта ааттанар. Куһаҕан быһыылартан кыбыстыы саатыы диэн ааттанар. Саатыы, кыбыстыы оҕо туттунар, тохтотунар күүһүн сайыннарарын, бөҕөргөтөрүн төрөппүттэр табан туһанан оҕону кыбыытын кыанарга кыра эрдэҕинэ үөрэтэллэр. 

Саататыы диэн кыра оҕону куһаҕан быһыыттан аралдьытан, көрүү-истии ааттанар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн куһаҕан быһыылары оҥордоҕуна кыбыстарга, саатарга үөрэтии саататыы диэн ааттанарын билигин соччо туһаммакка сылдьарбытыттан эдэрдэрбит саатар, кыбыстар майгылара суох буола улааталлара элбээтэ.
 
Саат куттарыыта диэн эдэр кыыһы албыннаабыт, кыыһын ылбыт эр киһи төлүүр төлөбүрэ ааттанар. Сахалар былыр-былыргыттан эр киһи уонна дьахтар сыһыаннарын таба өйдөөн олохторугар туһанар эбиттэрин, бу саат куттарыыта диэн төлөбүр баара быһаарар. Ол курдук кыыс баайыттан-малыттан тутулуктанан, бу саат куттарыыта тус-туспа кээмэйдээх уонна улахан буолар эбит.

Киһи буолуу сүрүн үөрэҕинэн, хайаан да тутуһуллуохтаах майгынынан кыбыыны кыаныы буолар. Оҕо куһаҕаны оҥорбутуттан кыбыстар, саатар буоллаҕына, ол куһаҕаны оҥорбот буоларга үөрэнэрин туһанан кыбыыны кыанарга үөрэтэллэр.

Киһилии киһи саатар, кыбыстар майгылааҕыттан куһаҕан, сааттаах быһыылары оҥорбото кэлин тиһэҕэр ордук улахан туһаны оҥорор. Ол курдук уһун үйэни ситиһэр аарыма кырдьаҕастарбыт бары киһилии быһыылаахтык олороннор уһун үйэни ситиһэллэр.

Дьон саатар сирэйдэрэ суох буолан иһэллэрин сыгынньах-таналлара элбээн иһэрэ быһаарар. Ол курдук урукку кэмнэргэ дьахталлар таҥастарыттан илиилэрэ эрэ быгар эбиттэр, онтон билигин онон-манан сабыылаах сылдьаллара сиэри кэспэт курдук буолла эрээри, дьон өйө-санаата эмиэ эргийэрин, уруккуга төннүөн баҕарарын биллэрэриттэн өйдөөх-санаалаах дьон сэрэниэхтэрэ этэ.

Саатар, кыбыстар диэни билиммэти сайдыыны ситиһии курдук санааччылар билигин элбээн иһэллэр. Ол барыта өйбүт-санаабыт сайдыыта халыйан, эргийэн иһэрин биллэрэрин өссө да таба өйдүү иликпититтэн буолар.
 
Аныгы наука айыыта – памперс оҕону саатар, кыбыстар өйдөбүлүн суох оҥорор кыахтаах. Тэллэҕин, таҥаһын инчэппит оҕо инчэҕэй тымныынан хаарыйарыттан сөбүлээбэт, абааһы көрөр майгына үөскүүрэ суох буоларыттан саатар, кыбыстар майгына үөскээбэт. Таҥас инчэйбитэ куһаҕан диэн санааны үөскэтэриттэн үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарарга, куһаҕаны оҥорортон кыбыстар, саатар майгыланарга үөрэтэрэ хаалан хаалар.

Кыбыстыы, саатыы киһи буолууга тириэрдэр үтүө санаа буолар. Саатар, кыбыстар, куһаҕан быһыылары оҥорбот буолуу киһилии быһыыланыыга тириэрдэр. Ол курдук оҕо аан маҥнайгы саатар, кыбыстар быһыыта кыбыытын кыамматыттан үөскээн олохсуйарын памперс көмөтүнэн суох оҥорон эрэллэр.

Киһи сирэйин таба көрбөт буолуохха диэри кыбыстыы, саатыы олус улахан куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна саатар, кыбыстар майгыга кыра эрдэҕинэ үөрэммит киһиэхэ биллиэн сөп. Сирэй, кулҕаах кытарыыта куһаҕаны оҥорууттан кыбыстыыттан, саатыыттан эмиэ үөскүүр.

“Сирэйин тириитэ халыҥыы илик” эдэр киһи сирэйэ, кулгааҕа кытарыан, санаатын атыттарга биллэриэн сөп. Саатар, кыбыстар майгыны киһи хаһан баҕарар өйүн-санаатын күүһүнэн суох оҥорор кыахтааҕын бу этии биллэрэр.
 
“Сирэйин тириитэ халыҥаабыт” диэн этии киһи куһаҕан быһыыны оҥороро элбээбитин уонна олоруттан кыратык да санаарҕаан көрбөтүн биллэрэр. Киһи бу кыаҕа сирэйин тириитэ халыҥыырыттан тутулуктааҕын, ол аата элбэхтэ куһаҕаны оҥордоҕуна саатар, кыбыстар майгына суох буоларын, бу этии биллэрэр. Саныыр санаатын билиннэрбэт киһи сирэйэ кырдьык кытарбат буолуон сөп.

Киһи буолуу үөрэҕин сүрүн төрүтүнэн кыбыыны кыаныы буолар. Бу үөрэҕи оҕо саҥа улаатан иһэн ийэтин көмөтүнэн ситиһэр. Бу олох сүрүн үөрэҕин ситиһэргэ кыбыстыы, саатыы улаханнык туһалыыр. Ол курдук саатыы, кыбыстыы майгына баара киһилии быһыыланарга тириэрдэрин төрөппүттэр туһаныа этилэр.

Кыбыстыы, саатыы киһилии майгы сүрүн уратыта буолар, кыылларга сайдыбат. Арай ыкка кыра кыбыстыы, кутуругу кумуйуу, буруйданыы, куһаҕаны оҥорбуту билинии баара биллэр. Ыт кыбыстара үөрэтэргэ туһалыыр. Аныгы, дьиэҕэ сылдьар ыттар бары кэриэтэ тахсан киирии үөрэҕин баһылыыллар. Ыты күүлэйдэтии диэн аатынан ыт күүлэйдии таарыйа тахсан киирэрин ааттыыбыт.

“Па” сахаларга саамай куһаҕан дорҕоон. “Па”, “пахай” диэн куһаҕаны оҥоруу диэн тохтотуу, куһаҕаны оҥорума диэн үөрэтии саататыы, кыбыһыннарыы үөрэҕин төрүтэ буолар. Оҕо куһаҕаны оҥорбутуттан саатара, кыбыстара соннук куһаҕаны оҥоро турбатыгар көмө буолар. Дьахталлар оҕолорун аҕаларын “па-па” диэн куһаҕан дорҕоонноох тылынан ааттатаннар оҕо аҕатын аанньа ахтыбатыгар, этэр тылын истибэтигэр тириэрдэллэр.

Кыбыстыыттан киһи сирэйэ кытта кытарар. Киһи билэр куһаҕан быһыытын оҥордоҕуна ис санаата этигэр-сиинигэр дьайыытыттан хаанын баттааһына үрдээн сирэйэ кытарар. “Кулгааҕа кытта кытарар” диэн этии кыра аайы кыбыстан иһэр киһини биллэрэр. Дьон элбэхтик дьарыктананнар сирэйдэрин кытарарын биллэрбэт буоларга үөрэнэллэрин бары билэбит.

Аныгы тиэхиникэ үйэтигэр сымыйалыы олорор киһини билээрилэр этигэр-сиинигэр араас мээрэйдиир тэриллэри холбооннор, туох уларыйыылар тахсалларын мээрэйдээн билэр кыахтаннылар. Киһи этигэр-сиинигэр бэйэтэ билбэт да уларыйыылара; хаанын баттааһына, көлөһүнэ тахсыыта ыйытыкка таба эппиэттиириттэн тутулуктанан уларыйара, бу билэр-көрөр тиэхиникэ сайдыытыгар тириэртэ.

Эдэрдэри саатар, кыбыстар майгына суох буолууга үөрэтии билигин арҕааҥҥы дойдуларга тарҕанан сылдьар. Бу уларыйыыны оҕолорбут муҥкуктарын, килбиктэрин суох оҥорууга туһалыыр диэн сыыһа санааларыттан биһиги дьоммут эмиэ үтүктэ сатыыллар.
 
Олох сайдыыта диэн өйдөбүлү сыыһа саныырбытыттан оҕону иитиибит хайысхата сыыһа, аһара барыы, айыыны оҥоруу суолунан баран иһэр. Тугу да оҥордохторуна саатар, кыбыстар диэни билиммэт эдэрдэр элбээн иһэллэр.
 
“Айыы үчүгэй”, “айыыны оҥорон ис” диэн үөрэх саатыыны, кыбыстыыны суох оҥорон иһэр. Ол курдук эдэрдэр бары атыттар оҥорботторун, билбэттэрин, уратыны оҥоро охсоору, саҥаны айыыны оҥороору тиэтэйэллэр, ыксыыллар. Саамай түргэнник, эрэйэ суох оҥоруллар саҥаны айыыга сыгынньахтаныы тириэрдэринэн таҥаста-рын устан иһээччилэр элбээтилэр. Сааппат, кыбыстыбат эдэрдэр куруук тиэтэйэллэриттэн, ыксыылларыттан, элбэхтик сыыһа-халты тутталларыттан, аһара барыылары оҥороллоруттан куһаҕан быһыылары элбэтэллэр.

Онон саататыы диэн үөрэҕи оҕо улаатан иһэн хайаан да ситиһэрэ эрэйиллэр. Саатыы, кыбыстыы диэн киһи кыылтан, сүөһүттэн уратыта, киһилии майгыны ситиһэригэр  тириэрдэр туһалаах майгына буолар.

СААРАТЫЫ

“Оҕону саарат эрэ” диэн кыра оҕону көрөргө анаан улахан оҕоҕо элбэхтик этэллэр. Туох эрэ оонньуурдары биэрэн оонньото сатааһын сааратыы диэн ааттанар. Бу олус былыргы ааттаах үөрэх кыра оҕону көрөргө анаан элбэхтик туттуллар эрээри, туохтан, ханнык өйтөн-санааттан сайдан тахсыбытын билии уустуктары үөскэтэр.

Бу олус былыргы үөрэх. Сааратыы диэн былыргы саар, улахан диэн тылтан үөскээбит, ол аата оҕоҕо улаатарга баҕа санааны иҥэрии, улахан оҕо өйүн-санаатын иҥэрэн биэрэн иһии үөрэҕэ буолар. Оҕо бүгүн билбитинээҕэр сарсын атыны, саҥаны билэн иһэрин үөскэтии, өйө-санаата сайдан, тупсан, эбиллэн иһэрин ситиһии сааратыы диэн ааттанар. 

Оҕо өйө-санаата сайдан иһиитигэр бииртэн-биир уустугуран, тупсан иһэр оонньуурдарынан оонньуура өйө-санаата сайдан иһэрин түргэтэтэр кыаҕын сахалар билэннэр сааратыы диэн ааттаабыттар. Боростуой, тыаһыыр эрэ оонньууртан саҕалаан бэйэтэ сүүрэр массыынанан оонньуурга тиийдэҕинэ, өйө-санаата ол таһымҥа тиийэ сайдар. Улахан оҕо кыра оҕо тыаһыыр эрэ оонньуурдарынан сирэн оонньуу да сатаабат. Киниэхэ бэйэтин, улаатан иһэр көрдөбүлүгэр сөп түбэһэр оонньуурунан эрэ оонньуур.

“Кыра оҕо курдук буолума” диэн этии оҕо өйө-санаата тиийбит таһымыттан аллараа диэки түспэтин, төннүбэтин, намтаабатын ситиһэргэ аналлаах. Ол курдук улахан оҕо бэйэтэ оҥоруон сөптөөх быһыыларын кыайан оҥорбото кыра оҕо таһымыгар түһэриэн сөп.

Оҕо баар-суох биир баҕа санаатынан улаатан иһии буолар. “Тотто да тойон оҕото” диэн этии кыра оҕо баҕа санаата туолуутун биллэрэр. Оҕо улаатан иһэр баҕа санаатын сааратыы толорон биэрэн истэҕинэ табыллар. Саҥаны, солуну элбэҕи билии-көрүү өй-санаа сайдан иһиитигэр тириэрдэр. Тугу саҥаны аан маҥнай билбититтэн оҕо ийэ кута үөскээн, өйө-санаата сайдан иһэр. Оҕо улаатар баҕа санаатын толороору элбэх ыарахаттары, ол иһигэр бары-барыта тиийбэтин кытта холкутук тулуйуон сөп. 

“Оҕом улахан оҕо буол” диэн төрөппүт баҕа санаата оҕотугар тиийдэҕинэ оҕото кыайбатын да кыайар кыахтанар, өйө-санаата түргэнник сайдар, ситиһиилэри оҥоруон сөп.

Тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор, сатыыр буолуу оҕо улахан киһи өйүн-санаатын ситиһэн иһэрин биллэрэр. Оҕону иитии, үөрэтии сүрүн төрүтүнэн тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтии, оннук үгэстэри иҥэрии буолар уонна киһи буолуу үөрэҕэ диэн ааттанар. Бу үөрэҕи ситистэҕинэ оҕо улахан киһи тугу оҥорорун барытын оҥорор кыахтанар.
  
“Улахан киһи оҥорорун барытын сатыыр буолла” диэн улаатан иһэр оҕону хайҕааһын саамай улахан, киһи буолууну ситиһэн иһэрин бэлиэтиир үтүө хайҕааһын буолар. Оҕону сайдыы, элбэҕи-билии көрүү диэки салайыы таба суолунан баран иһэрин биллэрэр.

Оҕону куруук “кыра оҕо курдуккун”, “сатаабаккын” диэн хомуруйуу оҕо санаатын түһэриэн, билиигэ-көрүүгэ тардыһыытын намтатыан сөп. Ол иһин туттуллубата ордук. Маннык хомуруйуу төрөппүт оҕотун иитэрэ, үөрэтэрэ хаалан иһэрин бэйэтэ билинэрин биллэрэр. Итини тэҥэ оҕону куруук “эн кыраҕын” диэн этэн атаахтатыы сайдан, улаатан иһэр оҕо өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэт, сайдыытын атахтыан, кыра оҕотугар төттөрү түһэрэн кэбиһиэн сөп.
Сааратыы диэн үөрэҕи соччо-бачча өйдөөбөт эрээри, бары туһанабыт. “Оҕону саарат эрэ” диибит, оонньуурдары эрэ ылан биэрии курдук саныыбыт. Ону баара оҕо өйө-санаата сайдан истэҕинэ оонньуур оонньуурдара эмиэ уларыйан, тупсан, уустугуран иһиэхтээҕин туһунан аахайбаппыт. Оҕону сытар сирин да уларытан биэрии атыны көрөн-истэн аралдьыйарын улаатыннарар кыахтаах.

Оҕо оонньуура аһара элбиирэ куһаҕан. Хас биирдии оонньууру өр оонньоон, бу оонньуур ис дьиҥин иҥэринэн истэҕинэ өйө-санаата олохтоохтук сайдар. Бииртэн биир оонньууру быраҕаттаан иһиигэ тиийдэҕинэ, мээчик ордук туһалыыра кэлиэн сөп. Аһара элбэх оонньуур оҕо өйүн-санаатын сайыннарбат, хата төттөрүгэ үөрэтэр, көтүмэҕин, талымаһын, тугу да аанньа ахтыбатын улаатыннаран кэбиһиэн сөп.

Ханнык да үөрэх, билии оҕоҕо халлаантан түһэн кэлбэт, барытын бэйэтэ билэн-көрөн, истэн, оҥорон көрөн, боруобалаан үөрэнэр. Үчүгэй иитиилээх оҕо диэн кыра эрдэҕиттэн үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит, барыны-бары улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор-тутар,  киһи буолууну баһылаан иһэр оҕо буолар.
Ханнык да төрөппүт оҕотун куһаҕаннык быһыыланыыга үөрэппэт. Арай үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэппэккэ хаалларан, үөрэнэр кэмин аһаран кэбиһэллэриттэн, ийэ кута иитиллибэккэ хаалан хаалар буолла. Иитиллибэккэ хаалбыт ийэ кут араас быстах санааларынан туолуута куһаҕан майгыланыыга түргэнник тириэрдиэн, улаатан иһэн бэйэтэ булан куһаҕан быһыылары оҥорон, куһаҕан үгэстэнэн хаалыан сөбүттэн төрөппүттэр сэрэниэхтэрэ этэ.
Оҕо атаҕар туран хаамыаҕыттан ыла улахан киһи буолбут курдук сананара үөскүүр. Бу кэмтэн ыла тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэнэрэ, киһи буолууну ситиһэн иһэрэ эрэйиллэр. Киһи буолуу үөрэҕэр бэрээдэккэ, сыыһа-халты туттубакка үөрэнии аан бастакынан киирэн сылдьар.

Онон оҕону сааратыы диэн оҕоҕо улаатан иһиигэ санаатын көтөҕүү, өйүн-санаатын ол диэки салайыы, тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго иитии, үөрэтии буолар.

САЛЫННАРЫЫ

Сахалар оҕону үөрэтэр үөрэхтэригэр саллыы, салыннарыы диэн өйдөбүллэр бааллар уонна кыралаан туттулла сылдьаллар.
 
Саллыы диэн оҕо бэйэтэ, көрөн, истэн чаҕыйыыта, кыратын, кыаҕа суоҕун билиниитэ ааттанар. Туох эмэ куттал суоһаатаҕына оҕо куотан быыһанарын билэр, ханна эмэ, орон анныгар эҥин, саһыан сөп. Баһаарга түбэспит оҕо ханна эрэ орон анныгар саһан хаалбытын буруо быыһыттан булуу олус уустугурар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ улахан дьонтон саллар, чаҕыйар. Оннооҕор улахан саҥа оҕону куттуур, чаҕытар. Улахан саҥалаах киһи оҕо сөбүлээбэт киһитигэр кубулуйар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр бэрээдэккэ, үчүгэйи оҥорууга үөрэтии туһата, тиийимтиэтэ ордук улахан. Оҕону бэрээдэккэ үөрэтэргэ толлоро, чаҕыйара эмиэ туһалаах эрээри, аһара барбата, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэрэ, ол аата оҕо майгынын уратытыттан тутулуктааҕа эрэ халыйан хаалбатын үөскэтэн, үчүгэйгэ тириэрдэр.

Оҕолор бары тус-туһунан майгылаахтар. Сымнаҕас майгылаах оҕоҕо көмө, көмөлөһүү, илиититтэн сиэтии, туох эмэ туһалааҕы оҥордоҕуна кыратык эмэ киһиргэтии, хайҕааһын, манньалааһын, тэптэрэн биэрии туттуллара табыллар.
 
Аһара барар майгылаах оҕону тохтотуу, туормастааһын, төһө да куһаҕаннык иһиллибитин иһин, хааччахтааһын эрэ киһи буолууга үөрэнэригэр кыах биэрэрин билэн, оҕо кыра эрдэҕиттэн майгынын уратыларын араас суол гороскуоптары туһанан төрөппүттэр билэн таба туһаныа этилэр.
 
Биһиги “Пифагор гороскуоба” диэн төрөөбүт күн чыыһылаларын эбэн оҥоруллар, суоттанар гороскуоп киһи майгынын быһаарыыга ордук сөп түбэһэр диэн этэбит.

Төрөппүттэр утуйбат оҕону араас “бүүлэринэн”, тыа кыылларынан куттууллар, хараҥаттан туох эрэ кэлиэ диэн салыннараллар. Онон-манан сымыйанан оҕону куттуур кырдьык сыыһа, куттамсах майгыланан, хараҥаны сөбүлээбэтэ олохсуйан хаалыан сөп. Билигин хараҥа да кэмҥэ дьоҥҥо улахан куттал суоһаабата биллэр.

Араас абааһыларынан, хараҥанан оҕону куттааһын куһаҕана элбэх. Оҕо улааттаҕына даҕаны хараҥаттан, абааһыттан чаҕыйара хаалан хаалбат, салла, чаҕыйа сылдьара үөскүөн сөп.

Киһи хаһан баҕарар хааччах иһигэр сырыттаҕына табыллар. Бэрээдэк диэн дьон бары сөбүлэһэн ылыммыт, сокуоҥҥа киллэрбит хааччахтара буолар. Сымнаҕас майгылаах оҕону бэрээдэккэ үөрэтии бэйэ көрдөрөн биэриитинэн эрэйэ суох ситиһиллэр, онтон аһара барар майгылаах оҕону бэрээдэккэ үөрэтиигэ ханнык эрэ хааччахтааһыны, тохтотууну туһаннахха эрэ табыллар. Ити сыалга сахалар былыр-былыргыттан кыра чыпчархай сыыһын, быһах кыынын быатын эҥин туһаналлар эбит. Кэлин оҕо улаатан бардаҕына “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи кытаанахтык тутуһуннарары тэҥэ, аҕата курун да ылан салыннарарга туһаныан сөп.

Оҕо аҕатыттан саллара бэрээдэги тутуһа үөрэнэригэр улахан туһалаах. “Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн этии оҕо өйө-санаата сайдан, киһи буолууну баһылыар диэри хааччах, көрүү-истии иһигэр сылдьыахтааҕын биллэрэр. Оҕо бэйэтин туттуна сылдьарыгар, бэрээдэги тутуһарыгар “Аҕам мөҕүө” диэн саллар санаата улахан көмөлөөҕө биллэр.

Буруйу оҥорбут оҕоҕо аҕата хайдах туттунан олороро эмиэ суолталаах. “Суос бэринэн олорор” диэн этии аҕа кыыһырбытын биллэрэн олорорун оҕотугар тириэрдэр.
 
“Күөх оту тосту үктээбэт” уол да, кыыс да оҕолор бааллар, элбэхтэр. Кинилэр куруук бэрээдэктээх, мэниктээбэт, көрсүө, сэмэй буоланнар учууталлартан хайҕана сылдьыахтарын сөп. Ол эрээри сытыы, биир сиргэ таба олорбот, элбэх хамсаныылаах оҕолор эмиэ элбэхтэр. Уолаттар үксүлэрэ маннык майгылаахтар уонна дьахтар иитээччилэртэн, учууталлартан куруук кэриэтэ тохтотулла, мөҕүллэ сылдьалларыттан сайдыыны ситиһэллэрэ хааччахтанар, өйдөрө-санаалара хам баттанар.

Уол оҕоҕо аҕатын оруола үрдүгэ, киниттэн саллара бэрээдэги кэспэтигэр, буруйу оҥорботугар сүрүн тутулук буолар. “Аҕам мөҕүө” диэн санаа куһаҕан быһыылары оҥорортон туттунарга көмөлөһөрүн төрөппүттэр туһаныахтара этэ. Кэлин, оҕо улааппытын кэннэ, сыыһа-халты туттунарыттан улаханнык хомойботторун, таҥара накааһыгар түбэспэттэрин туһугар, оҕолоро бэрээдэги тутуһар, көрсүө, сэмэй буола улаатарын кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэн ситиһиэ этилэр.

Кыратыттан иитиллибит ыт иччитин хаһан да ытырбат, үрдүгэр түспэт. Бу этии оҕону иитиигэ эмиэ сыһыаннаах. Оҕо төрөппүтэ этэрин хаһан баҕарар истэрин, толорорун туһугар кыра эрдэҕинэ иһитиннэрэ, толорторо үөрэтии туһата улахан. Ол аата соннук үгэс үөскээн оҕо өйүгэр-санаатыгар олохсуйарын, иҥэрин туһаныллар.

Салыннарыы диэн салгыны охсон чыпчархайы тыаһатан, иһитиннэрэн биэрии, манан таһыйыам диэн куру көрдөрүү буолар. Оҕо кыра буолан бэйэтэ да салларын улаатыннаран биэриигэ салыннарыы туһалыыр. Буруйу оҥордоххо, бэрээдэги кэстэххэ туох эрэ куһаҕан эппиэтэ кэлэрин биллэрии салыннарыы диэн ааттанар.  
Салыннарыы бэрээдэккэ үөрэтиигэ көмөтө улахан. Куһаҕаны оҥорортон кэлэр эппиэтинэстэн, иэстэбилтэн оҕо саллара, чаҕыйара, “Аҕам мөҕүө”, “Ийэм сөбүлүө суоҕа” диэн санаата сыыһа-халты туттунарын тохтотунарыгар, туттунарыгар көмөлөһөрүн төрөппүттэр оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун иитэн туһаныа этилэр.
 
Оҕо кыра эрдэҕинэ улахан киһиттэн бэйэтэ да саллар, чаҕыйар. Кыра оҕо билбэт киһититтэн кырдьык саллар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ салыннарыы эмиэ сөп түбэстэҕинэ эрэ табыллар. Ол аата салыннарыы аһара барара оҕону иитиигэ халыйыыны үөскэтэриттэн сэрэннэххэ табыллар, оҕо муҥкук буолан хаалыан, ситиһиини оҥороро аҕыйыан сөп.
 
“Көҥүлүнэн барбыт оҕо” кырдьык даҕаны туохтан да, кимтэн да саллыбат, тугу да оҥороруттан туттуммат буолуон сөп. Киниэхэ ханнык да хааччах суоҕуттан араас куһаҕан да быһыылары оҥорор кыахтанан хаалыан сөбө төрөппүттэри санаарҕатыа этэ. Ол аата оҕо улаатан иһэн сыыһа-халты туттунан быстах быһыыга түбэстэҕинэ олус улахан ночооттоох төрөппүттэр хаалалларын билиниэхтэрэ этэ.

Кыра оҕону аһара салыннаран, чаҕытан кэбиһии куһаҕан, муҥкук, бэйэтин иннин кыайан көрүммэт, кими эрэ батыһа сылдьар киһи буола улаатыан сөп. Салыннарыы оҕо улаатан иһэригэр сөп түбэһэрэ табыллыа этэ. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕинэ кыра чыпчархай сыыһыттан саллар, онтон улаатан эрэр уол аҕатын куруттан эрэ чаҕыйыан сөп. Улахан да киһи куһаҕаны, буруйу-сэмэни оҥороруттан хаайыыга, буруйга түбэһиэм диэн салла сылдьара эмиэ туһаны оҥорор. Ол аата оҕо, киһи хаһан баҕарар туох эмэ салларданнаҕына олохторо ордук табылларын билиэхпит этэ.

Кыра оҕону салыннарыы куһаҕан курдук саныырбыт сыыһа. Оннооҕор улахан, төһө эмэ үөрэхтэри бүтэрбит дьон куһаҕан быһыыны оҥороллоруттан, хаайыыга түбэһэллэриттэн саллаллар. Ол аата салыннарыы киһи үйэтин тухары дьайа сылдьар быһыы буолара хаһан да хаалан хаалбат.

Салытыннарыы диэн кэһэтэн үөрэтии биир салаата буолар. Эмискэ, көһүппэтэх өттүттэн туохха эмэ соһуччуга түбэһиннэрии салытыннарыыны үөскэтэр. 
Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэрээдэги кэстэҕинэ ханнык эмэ кэһэтии, муннукка туруоруу эҥин курдук баара, бэрээдэги кэһэриттэн туттунарга үөрэтэр. Бэрээдэги тутуһуннарааччы төрөппүтүттэн оҕо саллара, чаҕыйара туох да куһаҕана суох. Аныгы сокуоннар дьайыылара, ыстараап, хаайыы эҥин син-биир салыннарыы дьайыылаахтар.

Киһи туохтан эмэттэн салларданнаҕына, чаҕыйарданнаҕына олоҕор табыллар, туттунар күүһэ үөскүүр. Салытыннарыы аһара барбатаҕына туһаны аҕалара элбэх. Улахан дьон бэрээдэги кэстэхтэринэ хаайыыга түбэһэллэрин билэллэр, онтон саллаллар, ол иһин бэрээдэги кэспэттэр, туттуналлар. Ол барыта хаайыы олоҕо куһаҕаныттан, ыараханыттан тутулуктаах. Ким да хаайыыга түбэһиэн баҕарбат, онтон саллар. Ол иһин аһара барар өйдөөх-санаалаах оҕо кыра эмэ салларданара ордук.

Төһө эмэ сайдыы кэллэ диибит даҕаны киһи өйө-санаата сайдыыта онтон кыайан уларыйбат. Олохпут сайдан, өйбүт-санаабыт тупсан истэҕинэ саллыы оннооҕор государстволар икки ардыларыгар дьайыыта тиийэр буолла. Улахан атомнай буомбалаах дойдуларга ким да саба түспэтэ саллыыттан тутулуктаах. Ол курдук улахан буомба эһиннэҕинэ радиацията киэҥ сири хабыан сөбүттэн көмүскэнэр кыах чахчы суоҕа саллыыны үөскэтэн улахан сэрии буолан хааларын тохтотор.

Онон салыннарыы диэн оҕону иитиигэ туттуллар былыргы ньыма билигин даҕаны суолтатын сүтэрэ илик, аныгы дьоҥҥо ордук туһалыан сөп. Бэрээдэги кэстэххэ ханнык эрэ эппиэтинэс, иэстэбил кэлэрэ саллыы туһата улаханын быһаарар.

АЙЫЫНЫ ОҤОРУУ КУҺАҔАНА ЭЛБЭХ

Перестройка кэнниттэн олох уларыйыытыгар суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна араас учуонайдар урутаан түһэн, мунньахтаан баран сахаларга итэҕэл оҥордубут диэн этиммиттэрэ. Бу оҥоруу, онтон-мантан була сатаан оҥоруллубут “айыы үөрэҕэ” диэн ааттанан сахалар былыргыттан билинэр таҥара итэҕэллэрин элбэхтик токурутарын, атын өйдөбүллэри киллэрэрин быһааран “Чолбон” сурунаалга суруйбуппут. (6,70).

Билигин төһө эмэ кэм ааспытын кэннэ бу “эрбэхтэн эмэн”, мунньахтаан оҥоруллубут итэҕэл сыыһалара, “айыы үчүгэй” диэн токурутуулара эдэрдэри куһаҕаны элбэхтик оҥоруу диэки үтүрүйэн сыыһа-халты туттунууларын элбэтэн эрэллэрин быһааран дьоҥҥо тириэрдии ирдэнэр кэмэ кэллэ.

Айыыны, киһи билбэтин оҥоруу куһаҕана элбэҕин үлэ дьоно, бэйэлэрэ тутан-хабан оҥорор дьон ордук билэллэр, олохторугар быһаччы дьайарынан сэрэнэ сатыыллара элбэх. Холобурга, суоппар хас биирдии суол быраабылатын кэһиитэ, суол бэлиэлэрин тутуспакка айаннааһына айыыны, дьон оҥорботторун оҥоруута буолан сыыһа-халты туттунууга, абаарыйаҕа тириэрдэрэ элбэх.
 
Айыыны оҥоро сатыыр суоппар өссө аһара түргэнник айанныан сөп. Ол иһин дьон олорсуохтарын да баҕарбаттар, суол быһылаан-нарыгар түбэһэллэриттэн чаҕыйаллар. Суоппар суол бары быраабы-лаларын халбаҥнаабакка тутуһан массыынатын ыытыахтаах, ол аата куруук киһи оҥорорун курдук оҥордоҕуна, киһи быһыытын тутуһан айаннаатаҕына эрэ табылларын билиэ этибит. Билигин биһиэхэ суол быһылааннарыгар түбэһэн олус элбэх эдэр киһи өлөр, эчэйэр. Араас абаарыйалары, сыыһа-халты туттунуулары суол быраабылаларын тутуспат, ол аата айыыны оҥоро сатыыр суоппардар оҥороллор.

Элбэх массыына ааһар суолун сатыы киһи аналлаах бэлиэлээх сиринэн туоруура бэйэтин доруобуйатыгар кутталы оҥорботун таһынан алҕаска түбэһэн хаалар суоппары эмиэ харыстыыр. Сатыы дьон бары дьон сылдьар сирдэринэн, ол аата киһи курдук сылдьаллара араас абаарыйалар аҕыйыылларыгар тириэрдэр. Төрөппүттэр оҕолорун суол быраабылатын тутуһарга үөрэтэллэрэ билигин ирдэнэр көрдөбүлгэ кубулуйда.

“Мин эрэ бэрпин”, “Атыттартан уратыбын” диэн санаалаах саҥаны айыыны оҥоро сатыыр эдэр киһи ааһан эрэр массыына иннинэн сүүрэн туоруу, бэйэтин уратытын көрдөрө сатыан сөп. Бу көрдөрө сатааһына суол быраабылатын кэһии, куһаҕан быһыы уонна киһи оҥорбот быһыытын оҥоруу, айыыны оҥоруу буоларын аһара барыыга иитииллибит киһи табан өйдөөбөтө сөп.

Сатыы киһи суол быраабылатын кэһэн уулууссаны хайа талбыт сиринэн туоруу сатыыра дьон оҥорбот быһыыларын оҥоро сатааһын, ол аата саҥаны айыыны оҥоруу буолар. Оҕолор ааһан иһэр массыынаҕа киирэн биэриилэрэ элбээһинэ айыыны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥоро сатааһыннара элбээһиниттэн быһаччы тутулуктаах. “Айыыны оҥор”, “айыы үчүгэй” диэн үөрэтии оҕо сыыһа-халты туттунарын үксэтэн быстах быһыыга киирэн биэрэрин элбэтэр.

Мас кэрдээччи хас биирдии тиитин үөрэтэн, хайа диэки иҥнэритин, мутуга элбэҕин, тыал хантан үрэрин, күүһүн быһааран баран, охторор сирин көрөн-истэн сыаналыыр уонна олуктуу эрбэтэн суулларар. Үлэһит киһи хас биирдии хамсаныыта барыта былыр-былыргыттан олоххо киирбит, дьон бары хайаан да оҥорор быһыыларыгар киирсэллэр. Балары тутуспакка, саҥаны айыыны оҥорон, тиит ханна сууллан түһэрин ситэ сыаналаабакка охторон, утары турар тииккэ түһэрдэххэ, мас тостон охторооччуну бэйэтин дэҥниэн сөп.

Үлэлии-хамсыы сылдьар киһи айыыны оҥороро табыллыбата элбэх. Киһи билбэтэ, оҥорбото диэн отой аҕыйаан турар. Ол иһин киһи оҥорбот быһыылара барылара кэриэтэ куһаҕан быһыыларга киирсэллэр. Бары үлэ биэрээччилэр үлэһити эрдэттэн сэрэтэн, киһиттэн атыннык оҥорон сыыһа-халты туттубатын үөскэтэллэрэ “техника безопасности” диэн ааттанар уонна хайаан да туттуллар.

“Айыыны оҥор”, “айыы үчүгэй” диэн үөрэх, айыыны өрө тутуу суол быраабылаларын тутуспат, хайдах эмэ аһара баран, түргэнник айаннаан дуу, хайаан дуу дьон оҥорботторун оҥоро сатааһыны үөскэтэр, элбэтэр. Ол иһин бу сыыһа үөрэх абаарыйалар элбээһиннэригэр быһаччы тириэрдэрин билэн тохтотуу эрэйиллэр.
 
Үчүгэйи да оҥороору сыыһа-халты туттунуу, бу дьыаланы куһаҕаҥҥа кубулутарын, куһаҕан содулланан тахсарын бэйэлэрэ оҥорбот, туппат, ол куһаҕантан эрэйдэммэт эрээри, “үчүгэйбит” дии сананар кумааҕы үлэһиттэрэ дьон арааран билбэттэр.
 
Холобурга, дьиэ тутуутугар үлэни аҕыйатар сыалтан үлэһиттэр сылдьар муосталарын кэмигэр үрдэтэн биэрбэтэххэ, дьон оҥорорун курдук оҥорботоххо, ол аата саҥаны айыыны оҥоро сатаатахха, үлэ бытаарарын таһынан үлэһит дөлбү түһүөн, истиэнэ маһын мүччү тутуон, дэҥнэниэн сөп.
 
Оҕо айыыны оҥорор уратытын, кыаҕын саҥа тоҥмут чараас мууска киириитэ чуолкайдаан быһаарар. Улахан киһини муус 7 см халыҥнаах буола тоҥноҕуна уйар диэни дьон бэйэлэрин уопуттарынан быһааран быраабыла оҥорон туһана сылдьаллар. Бу быраабыланы тутуһар киһи, дьон оҥорорун курдук оҥорор киһи буолар уонна муус алдьанарыттан ууга түһүмүөн сөп. Ол аата муус чараас эрдэҕинэ мууска киирэр киһи саҥаны айыыны, дьон оҥорботторун оҥорор, ол иһин мууһа тостон ууга түһүөн сөп.
 
Оҕону “айыыны оҥор” диэн этии өссө куһаҕаҥҥа тириэрдэр. Оҕо ыйааһына кыратынан туһанан муус өссө чараас эрдэҕинэ киирэн көҥүл оонньуур кыахтааҕа, ити быраабыланы тутуспатыгар тириэрдэринэн, оҕолор ордук элбэхтик ууга түһэллэрин үөскэтэр. Ол иһин оҕону итинник айыыны оҥорума диэн ордук кытаанахтык этии, кэтээн көрүү, үөрэтии ирдэнэр.

Оҕо киһи оҥорбот быһыыларын оҥороро ордук куһаҕан содуллаах. Ону-маны билиэн-көрүөн баҕата элбэх уол оҕо туох эмэ уратыны, саҥаны айыыны оҥороору дэлби тэбиилэринэн үлүһүйдэҕинэ сыыһа туттан олорор дьиэтин тоҕо тэптэриэн сөп. Хантан эрэ граната булан аҕалан дьиэлэригэр тоҕо тэптэрээччи оҕолор бааллар. Бу оҥорор быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын ситэ билбэтиттэн оҕо аналлаах көмүскэллээх буолуо этэ. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн сахалар этиилэрэ оҕону дьон билбэт, оҥорбот быһыыларын оҥороруттан тохтотор, ол иһин харыстыыр аналлаах этии буолар.

Оҕо бары оҥорор быһыыларын бэйэтэ оҥорон боруобалаан көрөн ылынар, өйүгэр хатыыр. Быччыҥнара хамсыылларыттан этигэр-сиинигэр буор кут үөскээн олохсуйан иһэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн хамсаныыларынан эрчиллэн буор кутун эрчийэр. Буор кут төрөппүттэн оҕотугар, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр соҕотох кут буолар.

Оҕо туох саҥаны билбитэ барыта айыы буолан ийэ кутун үөскэтэр, өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн эбиллэн иһэр. Урут билбэт быһыыны саҥаны, аан маҥнай оҥоруу айыы диэн ааттанар. Оҕо өйүгэр-санаатыгар айыы буолан умнуллубат гына өйдөнөн хаалар, ийэ кутун үөскэтэр. Аныгы наука быһаарыытынан саҥаны оҥоруу, билии киһи мэйиитигэр нейроннар саҥа сибээстэрин олохтуур, ол иһин ордук дириҥник өйдөнөр, умнуллубат, иҥэн хаалар. Наука бу быһаарыыта сахалар өй-санаа, кут-сүр үөрэхтэрэ оҕо өйө-санаата, ийэ кута сайдыытын, үгэстэр үөскээһиннэрин олус былыргы кэмнэртэн табатык быһаарарын бигэргэтэр.

Урут киһи оҥорбут быһыыта, бэйэтин кэмигэр ураты быһыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарылыннаҕына үчүгэй, үрүҥ айыы эбэтэр куһаҕан, хара айыы диэн араарыллан ааттанар, дьон олору билэллэриттэн үчүгэйин эрэ талан оҥоро сатыыллар, куһаҕанын оҥорботтор, хааллараллар, умналлар, ол иһин үчүгэй элбээн иһэр.
 
Онон сахалар таҥараларын үөрэҕин “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этиилэрин дьон бары тутуһаллара уонна оҕолорун үөрэтэллэрэ хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи биһиги соннук ааттаах үлэбититтэн булан туһаныахха сөп. (7,24-38).

Оҕо сыыһа-халты туттунара өйүн-санаатын туругуттан ордук улахан тутулуктаах. Өй-санаа үөрэҕин “айыы үчүгэй” диэн этэн оскуолаларга сыыһа үөрэтиини төрөппүттэр тохтотуохтара этэ. Ол курдук баар-суох оҕолорун сыыһа-халты туттунуутуттан, айыыны оҥоруутуттан төрөппүттэр эрэ аан бастаан эрэйгэ тэбиллиэхтэрин сөп. Бэйэлэрин “үчүгэйбит” диэн сананар учуонайдар, тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар онно эрэ кыһамматтар, оҕолор өйдөрүн-санааларын харыстаабаттар, сыыһа үөрэтэн, аһара барыыга халыта сылдьаллар.

Онон оҕо оҥоро сатыыр элбэх саҥаны айыылара үгүстүк куһаҕаны элбэтэриттэн сахалар оҕолору харыстаан “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэллэр.

ОҔО АЙЫЫНЫ ОҤОРОРО КУҺАҔАНЫ ЭЛБЭТЭР

Саха дьонун таҥараларын үөрэҕэ олус дириҥ билиилэри тутуһар. Оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн аналлаах хааччаҕы тутуһары ирдиир.
 
Сахалыы таҥара үөрэҕэр киһи билэр, оҥорор быһыылара барылара киһи быһыыта диэн ааттаналлар. Киһи быһыытын тутуһар киһи киһи быһыылаах диэн ааттанар. Сахалар бары киһи быһыылаах буолууга дьулуһууларын киһи таҥара үөрэҕэ иҥэрэр.

Киһи билбэт буолан оҥорбот быһыылара айыы, саҥаны айыы буолан тахсалларын саха киһитэ барыта билэр. Төһө да баҕарбатахпыт иһин айыы икки аҥы арахсар; табылыннаҕына үчүгэй буолар, онтон табыллыбатаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйар. Дьон бары уһун үйэлэр тухары үчүгэй быһыылары талан оҥоро сатыылларыттан үчүгэй быһыылар аһара үксээбиттэр, ол иһин киһи оҥорбот быһыылара бары кэриэтэ куһаҕаны элбэтэллэр.
 
Оҕо туох өйүгэр көтөн түспүтүн, бу быһыыттан туох содул үөскүүрүн арааран билбэккэ эрэ оҥорон кэбиһэр кыаҕа аһара улахан. Өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билэ илигинэн оҥоро сатыыр саҥаны айыылара олус элбэхтик куһаҕан буолан тахсаллар. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ анаан аналлаах хааччаҕы оҥорор, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэн сыыһа туттунарыттан харыстыыр. 
Аныгы бэчээт суруйууларыттан оҕо оҥорор айыылара хайдах айыылар буолан тахсалларын билэр кыахтанабыт:

- Подольскай куорат администрациятын пресс сулууспата биллэрэринэн 7№-дээх гимназияҕа биир үөрэнээччи оскуола иһигэр баллончиктан гаһы ыстаран кэбиспититтэн 14 оҕо эчэйбит, 6 оҕо быраастар көрүүлэригэр киирбиттэр.
 
- Москва уобалаһыгар Ногинскай оройуон Богородскай гимназиятыгар оҕолор охсуһалларыгар 14 саастаах оҕону быһаҕынан дэҥнээбиттэр.

- Красноярскай куоракка 14 саастаах үөрэнээччи бииргэ үөрэнэр оҕолоругар витамин диэн ааттаан ханнык эрэ таблеткалары сиэппититтэн сотору кэминэн 6 оҕо ыалдьыбыттар. Скорай көмөнү ыҥыран балыыһаҕа киллэрбиттэр.

- Дагестан республикатын Цумадинскай оройуонун Агвали дэриэбинэтин оскуолатыгар оҕо гранатаны эспит. Биир оҕо өлбүт 11 оҕо дэҥнэммит диэн республика МВД-та биллэрбитэ.

- Россия президенэ В.В.Путин бэлиэтээбитинэн саастарын ситэ илик наркоманнар ахсааннара 60 бырыһыанынан эбиллибит. Итини тэҥэ кини Россияҕа 600 тыһыынча наркоманнар баалларын статистика билинэрин, онтон атын дааннайдарынан кинилэр ахсааннара 2 мөлүйүөнтэн ордугун эттэ.
 
- Свердловскай уобалас Октябрьскай дэриэбинэтигэр олохтоох 12 саастаах үөрэнээччи утуйууттан уһуктубут ежигы тутан ылан таҥас суумкаҕа уган илдьэн испит. Бу иһэн этиһэ сылдьар, тапсыбат бииргэ үөрэнээччитин көрсөн ежиктаах суумкатынан охсон бааһырдыбыт. Бааһырбыт оҕо ийэтэ полицияҕа үҥсүбүт.

- Свердловскай уобаласка алта оҕо эми сиэн сүһүрбүттэрин түргэнник балыыһаҕа киллэрбиттэр. Тыаҕа күүлэйдии сылдьаннар көҥүлэ ааспыт сөтөл эмтэрин булан ылан сиэбиттэриттэн куһаҕан буолан барбыттар. Билигин быраастар көрүүлэригэр сылдьаллар.
 
- Свердловскай уобалас биир дэриэбинэтигэр улаатан эрэр үс уолаттар дьон көмүллэр сирдэригэр содуом оҥорон сүүстэн тахса могила пааматынньыктарын алдьаппыттар. Бу 2006 уонна 2004 сыллаахха төрөөбүт уолаттар толорута суох кэргэҥҥэ иитиллэр эбиттэр. Үһүөннэрин туппуттар уонна уголовнай дьыала тэрийбиттэр. Өлбүттэр аймахтара могилаҕа уурар кэмпиэттэрин ылан сиир санааламмыттара табыллыбатаҕар кыһыйаннар пааматынньыктары алдьаппыттар. Полицейскайдар оҕолорун киһилии быһыыга ииппэтэх уолаттар төрөппүттэрин эппиэккэ тардар санаалаахтар.

- Челябинскай уобалас Златоуст куоратыгар 12 уонна 13 саастаах уолаттар бииргэ сылдьар 9 саастаах кыыстарын биир быраҕыллыбыт дьиэҕэ сылдьаннар кырбаан баран күүһүлээбиттэр. 

Оҕо айыыны оҥороруттан олус улахан содуллаах куһаҕан быһыылар үөскээн тахсаллара элбээбитин солуннартан истэбит, көрөбүт. Саха сиригэр оҕолор оҥорор куһаҕан быһыыларыгар бэйэлэригэр тиийиниилэрэ элбээбитэ ордук улаханнык санаарҕатар. Маннык улахан куһаҕан быһыылар үөскүүллэригэр айыы диэн тылы “үчүгэй” диэн ааттаан сыыһа туһаныы сабыдыала улаханын сахалар таҥараларын үөрэҕэ арыйан дьоҥҥо тириэрдэр.
 
Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна сорох учуонайдар була сатаан оҥорбут “айыыларын үөрэҕэ” оҕону иитиигэ оҥорор куһаҕана арыллан дьон билиитигэр тахсан иһэр. Былыр-былыргыттан көрсүө, сэмэй майгылаах, сиэри тутуһар сахалар “айыы үөрэҕин” куһаҕан сабыдыалыгар түбэһэннэр, оҕолорун иитиигэ улахан халыйыыны үөскэтиигэ тиийэн эрэллэр.

Элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” сабыдыала оҕолорго тиийэн кинилэр оҥоро сатыыр саҥаны айыылара куһаҕан буолан тахсаллара элбээн иһэр. Оҕо оҥорор айыылара куһаҕан буолан тахсалларыттан аан бастаан төрөппүттэр эрэйдэнэллэр, улахан ночоокко түһэллэр. Бу оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар куһаҕан өттүгэр халыйыыны үөскэтэр “айыы үөрэҕин” төрөппүттэр тохтотоллоро ирдэнэр.

Онон саха сирин үөрэҕин министерствота айыы диэн тыл бары суолталарын табатык быһааран оҕо иитиитигэр “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн былыргы өйдөбүлүнэн туһаныыны киллэрэрэ эрэйиллэр.

ООННЬУУ

Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар ханнык оонньуурдарынан уонна туох оонньуулары оонньообута олус улахан оруолу ыларын аахайбакка сылдьабыт. Кыра оҕо тугу оонньууруттан үгэстэр үөскээн ийэ кутун үөскэтэллэрин, онтон ол үгэстэр оҕо улааппытын да кэннэ бэйэтин салайа сылдьалларын сахалар сайдан иһэр кут-сүр үөрэхтэрэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэр.

Оҕолорбут улаатан истэхтэринэ олохтон, тыа сирин үлэтиттэн-хамнаһыттан тэйэн иһиилэрэ кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарыгар олох, үлэ туһунан үгэстэр иҥэриллибэттэриттэн үөскүүрүн сахалар кут-сүр үөрэхтэрин сөргүтэммит саҥа биллибит.
 
“Оҕо оонньоон-оонньоон киһи буолар” диэн этиини олус көнөтүнэн ылынарга киирэн хаалбыппытыттан оҕолорбутун олоххо-дьаһахха быһаччы сыһыаннаах оонньуурдарынан оонньоппот эбиппит. Ханнык эрэ омуктар кылапачыгас оонньуурдарынан уонна саха сиригэр суох араас кыылларынан оонньотортон, оннук үгэстэр үөскүүллэриттэн тыа сириттэн эдэрдэр бараллара элбээтэ.
 
Оҕо оонньуура аналлаах сыалы-соругу ситиһиигэ туһуланыа этэ. Былыргы оҕолор мас ынаҕынан, оҕуһунан, атынан оонньууллара, бу оонньуулар ити кыыллары көрүүгэ-истиигэ кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэр, оннук үгэһи иҥэрэр аналлаах эбиттэрин умнан кэбиспип-пититтэн аныгы оҕолорбут тыа сиригэр үлэлииллэрин, олороллорун сөбүлээбэттэрэ үөскээн улаатарыттан тыа сириттэн бараллар.

Мас ынахтары кэккэлэччи туруортаан, ыам кэмэ кэллэҕинэ ыан, ньирэйдэрин эмнэрэргэ, тардарга оҕо оонньуу үөрэммитэ үгэс буолан ийэ кутугар уурулуннаҕына сүөһүнү сөбүлүүрэ кыра эрдэҕиттэн көрөр-истэр кыаҕа улаатар. Хонууттан хомуйан ыам кэмигэр сайылыкка аҕалыы бэйэтэ туспа үлэ көрүҥэ буолан ынаҕы хомуйарга, көрдүүргэ, буларга, ыам кэмин хойутаппакка үөрэтэр.

Ыаллаах буола оонньооһун, улахан дьон олохторун үтүктүү, кыра оҕону көрүүгэ-истиигэ үөрэнии, сааратыы олус улахан оруоллааҕын туһамматтан аныгы оҕолорбутугар ыал буолуу үгэһэ иҥэриллибэккэ хаалар. Ыал буолаат да эдэрдэр арахса охсоллор, оҕолорун кыайан ииппэттэр, көрбөттөр, сорохтор букатын да ыал буола сорумматтар. Ыал буола оонньооботторуттан соҕотох оҕолор улааттахтарына эмиэ соҕотох буолар дьылҕаланаллар.

Оҕо улаатан бэйэтэ туспа ыалы тэринэригэр кыра эрдэҕинэ ыаллаах буола оонньоон оннук үгэһи ийэ кутугар үөскэтинэрэ олус туһалаах. Манна араас таҥас сыыстарынан кыра оҕолору, кокууккалары оҥостон, олору көрө-истэ, саарата, утута оонньуура үгэһи үөскэтэн, кэлин ыал буолан олох олороругар көмөлөһөр.

Туох эмэ араас маһынан уһана, дьиэ тута оонньооһун оҕо улааттаҕына үлэһит, тутааччы, уус буоларыгар көмөлөһөр. Кыра эрдэҕинэ оонньооһунтан оннук үгэстэр үөскээннэр оҕо ийэ кута иитиллэригэр тириэрдэллэр. Сааланыы, булчут буола оонньооһун бултуур ньымаларга кыра эрдэхтэн үөрэниини саҕалыыр.
Оҕо аралдьыйдын, мэниктээбэтин, оонньоотун эрэ диэн ханнык эрэ биллибэт, туох да туһата суох кылапачыйар оонньуурдарынан, Саха сиригэр суох араас биллибэт кыылларынан, үлэҕэ-хамнаска туһата суох роботтарынан, массыыналарынан  оонньоторбут элбээһиниттэн оҕолорбут бэйэбит олохпутугар сыһыана суох дьон буола улааталлар, тыа сирин үлэтин-хамнаһын сөбүлээбэттэрэ үөскүүр. 

Куһаҕан үгэстэргэ үөрэнии эмиэ кыра эрдэхтэн саҕаланар. Төрөппүттэр кыра оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр дьиэ иһигэр арыгылыыр дьону үтүктэр күүһэ олус улаханын билиэ этилэр. Манна итирбит дьон ырыалара, үөрэллэрэ-көтөллөрө, араастаан хамсанан үҥкүүлүүллэрэ, кураанах бытыылкалар төкүнүйэллэрэ өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы буолан умнуллубат үгэскэ кубулуйан өйдөнөн хаалар кыахтаахтар.

Курустаал таас үрүүмкэлэр лыҥкынас тыастара, сампааныскай арыгы тоҕо тэбэн эстэрэ, кураанах бытыылка муостаҕа төкүнүйүүтэ бары холбоон оҕо өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы буолан хаһан да умнуллубат гына ийэ кутугар иҥэн хаалаллар. Оҕо ымсыырар санаатыттан, көөчүк дьайыытыттан, бу үөскээбит үгэһэ улаатан баран арыгылыырын, көрүлүүрүн сөбүлүүр киһиэхэ кубулутуон сөп.

Дьиэлэригэр табаах тардар төрөппүттэр оҕолоро табаахсыт буолан хаалар кыаҕа чахчы улаатар. Ол курдук оҕо улахан дьону үтүктэ оонньууругар хайаан да табаах тардыыны үтүктэн тугу эмэ ытыра, соппойо сылдьара элбиир.

Оҕо улаатан истэҕинэ өйө-санаата сайдан иһэринэн оонньуура эмиэ уларыйан биэрэн иһиэ этэ диэн этэбит эрээри, оҕо оонньуура элбэҕэ суох буолара ордук. Ол курдук хас биирдии оонньууру өр оонньоон, үгэс оҥостунан иҥэриниэр диэри төһө эмэ элбэх бириэмэ наада буолар. Манна оҕо өйө-санаата сайдыытыгар оонньуура уларыйан иһиитэ арыыйда эрдэлээн истэҕинэ, өйүн-санаатын күүскэ сайыннарар кыахтаах.

Оҕону кыра эрдэҕинэ иитии, үөрэтии бу кэмҥэ ийэ кута иитиллэринэн ордук улахан суолталааҕын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Былыргы кэмнэргэ сахалар өй-санаа үөрэҕин тутуһар эрдэхтэринэ оҕону кыратыгар хара харахтаахха көрдөрбөккө иитэллэрэ, ийэ кута иитиллэриттэн тутулуктаах. Оҕо өйө-санаата сайдыытын, ийэ кута үөскээһинин кэмин кут-сүр үөрэҕин туһанан таба быһааран, аһаран кэбиспэккэ иитиигэ, үөрэтиигэ төрөппүттэр туһаналлара ирдэнэр. 
Оҕону хайдах оонньотор туһунан төһө эмэ элбэх учуонайдар эмиэ дьарыктаналлар эрээри, оҕоҕо ийэ кута үөскээһинин билбэттэринэн оонньуур туһатын быһаара сатааһыннара барыта үрдүттэн, саба быраҕан оҥоруллар, кыра эрдэҕинэ бэрээдэккэ үөрэтиллэрэ ордук туһалааҕын туһунан биир да тылы эппэттэр.
 
Биһиги оҕону оонньотууга сыһыаннаах этиилэрбитин хаһыакка бэчээттэммит учуонайдар этиилэригэр тэҥнээн көрөр кыах баар буолла. Учуонайдар кыра киһи улаатар сааһыгар оруобуна сөп түбэһэр оонньуурдардаах буоллаҕына сайдыыта тэтимирэр, саастаахтарыттан хаалыыта суох буолар диэн түмүккэ кэлбиттэр:

- Кэм-кэрдии баран истэҕин аайы эдэр көлүөнэ сайдыыны ситиһэрэ түргэтиир. Билигин 9 ыйдаах оҕо хаамара, 1 ыйдаах оҕо төбөтүн өндөтөрө солун буолбатах.
 
- Алта ыйын туолуор диэри кырачаан судургу тыастаах-уустаах кыракый оонньуурдарынан да сааранар.

- Биир сааһын туолуута оҕо оонньуурун ахсаана хайаан да эбиллиэхтээх, арааһа элбэх буолуохтаах, оонньуурдарын өҥө сырдык, дьэрэкээн буолара ордук.

- Эти-сиини эрчийэргэ ыстаҥалатар тренажер, хачыал наада, 2-3 чаастан турар, хомуллар оонньуурдар оҕо өйүн сайыннараллар.

- Тулалыыр эйгэни үөрэтэргэ дьиҥнээх олоххо баар маллары хатылыыр тыастаах-уустаах, музыкалаах тэриллэр баар буолуохтаахтар.

- Саҥа хааман эрэр оҕоҕо муостанан хатайданар, сүүрэр оонньуур наада.

- Икки сааһын туолуута оҕо өйүн тутан барар, ол иһин араас карточкаларынан ыытыллар оонньууну тэрийэр табыгастаах. Киистэнэн уруһуйдуурга, бөдөҥ оҕуруону сапка тиһэргэ, пластилинынан сыбыырга үөрэтиэххэ сөп. Бу сааһыгар оҕо атын предметтэри бэйэ-бэйэлэрин кытта сибээстии тутуохтаах.

- Үс сааһыгар куукулаларын таҥаһа дьыл кэмиттэн көрөн уларыйыахтаах. Кыыллара оҕолонуохтаах. Оҕо дьиэ туттар кэмэ.

- 4-5 саастаах оҕоҕо хайаан да конструктор наада. Элбэхтик уруһуйдуур, кырыйар буолуохтаах. Маҥнайгы буукубаларын, сыыппараларын үөрэтэр кэмэ. (8,13).

Учуонайдар бу суруйууларыгар оҕо ыал буола оонньуура туох туһалааҕын ханан да ахтыбаттар, оонньуурдара олоҕун устата үлэлиир үлэтигэр сыһыаннаах буолара ордугар кыһамматтар, үлэҕэ-хамнаска, бэрээдэккэ үөрэтэр туһунан ханнык да этиилэрэ суох. Оҕолорбут улаатан баран ыал буолар санаалара аҕыйаҕа тугу оонньоон улааппыттарыттан ордук тутулуктааҕын билинэ иликтэр. Бу учуонайдар үөрэхтэрэ оҕолору ыал буолууттан, үлэттэн-хамнастан тэйиттэ диэтэхпитинэ сыыһа буолбат.

Оҕо аан маҥнай дьиэ иһинээҕи үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаах оонньуулары оонньуура өйө-санаата дьиэ иһиттэн сайдан барарыгар туһата улахан. Төрөппүттэрин үлэлэрин-хамнастарын оонньоон, үгэс оҥостон иҥэринэрэ кинилэр курдук буолан суолларын салгыырыгар туһалаах. Оҕо ийэтин үтүктэн учууталлыы оонньоотоҕуна учуутал буолар кыаҕа улаатар.

Оҕо оонньуурун, оҥорор дьарыгын көрөн-истэн, кэмиттэн кэмигэр уларытан биэрэн иһии үөрэтиини, дьарыктааһыны төрөппүт бэйэтэ салайарыгар тириэрдэр. Бу оҕону иитиини дьаалатынан ыыппат төрөппүттэр туһанар ньымалара буолар.

Киһи кыыл, көтөр буолбатах. Киһини кыылга тэҥниир араас мультфильмнар оҕону иитиигэ өйүгэр-санаатыгар улахан халыйыыны үөскэтэллэр. Оҕолор араас кыра да, улахан да кыыллары киһититэн, араастаан саҥардан, хайаан оонньууллара бэйэлэрин өйдөрө-санаалара мөлтөөн кыыллар таһымнарыгар түһэн эрэрин биллэрэр.
 
Нууччалар тыһы ыт “сука” диэн ааттанарын уларытан “девочка” диэн ааттыыллара мааны бэйэлээх кыыс оҕолоро тыһы ыт курдук майгыланан хааларыгар тириэрдиэн сөп. Оҕолор өйдөрүн-санааларын буортулаабат туһугар сахалар эмиэ бу сыыһаны, өйү-санааны халытыыны үтүктэ сатыылларын тохтотуохтара этэ.
Билигин даҕаны эти, булду сиэн кэбиһэрбитин оҕолорбутуттан кистээн, албынныы, ол кыыллары киһилии саҥарда, өйдүү-санаалыы сатыырбыт куһаҕан. Оҕолор улаатан баран сымыйыаччы эбиттэр диэн итэҕэйбэттэрэ киирэн хаалыан сөп. Киһи атын кыыллартан, көтөрдөртөн уратытын, өйө-санаата, салгын кута сайдарын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарарын туһанан оҕону кыылларга, көтөрдөргө аһара чугаһаппакка, киһи буолар уратыларын биллэрэн иитиэхпит, үөрэтиэхпит этэ.

Үлэни кыайа-хото үлэлээбэт омуктар атын үлэни кыайар омуктарга баһыттаран эстэр, симэлийэр дьылҕаланаллар. Сэбиэскэй былаас албыныгар киирэн үөрэҕи аһара эккирэтэн, оҕолору араас олоххо туһата суох оонньуурдарынан оонньотон улаатыннаран, саха дьоно үлэни кыайа-хото үлэлээбэттэригэр тириэртилэр. 
Аҕа оҕону кыра эрдэҕиттэн батыһыннара сылдьан бэйэтин үтүгүннэрэн спорт араас көрүҥнэринэн дьарыктаан, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэн, оннук үгэстэри иҥэрдэҕинэ эрэ оҕо үлэлиир кыахтанар. Аҕата суох оҕолор маннык үөрэҕи кыайан барбаттарыттан ийэ куттарыгар үлэлииргэ үгэстэрэ суоҕуттан бары үлэҕэ көлөөхтүк, үрдүттэн эрэ сыһыаннаһаллар.
 
Сахалар уол оҕолору үөрэтэр үөрэхтэригэр элбэхтик сүүрэр, сымсатык аһарар оонньуулар элбэхтэр. Ол иһигэр мохсуо бырахсыы диэн оонньуу биир сүрүнүнэн киирсэр. Бу оонньуу оҕо күүһүн эрчийэрин таһынан табан хамсанарын, таба быраҕарын сайыннарар.
 
Кыра төгүрүк мас лэкээлэри туруортаан баран тэйиччи сиртэн эпчиргэ маһынан таба быраҕан кыйыа, хааччах иһиттэн таһыгар таһаартыыр оонньуу аата мохсуо бырахсыы диэн ааттанар. Нууччалар “городки” диэн оонньуулара сахалар сайдыбыт, тупсубут мохсуо бырахсыылара буолар. 

Онон оҕо кыра эрдэҕинэ тугунан оонньуура үгэстэри үөскэтэн ийэ кутун төрүттүүр. Онтон ийэ кут диэн киһини бэйэтин салайыыга кыттыһар өй-санаа түмсүүтэ буолар. Ийэ кута хайдах иитиллибиттэн киһи үчүгэй дуу, куһаҕан дуу майгылааҕа быһаарыллар.

ОҔОНУ ХАРЫСТААҺЫН

Бука бары төрөппүттэр оҕолорун көрөр-истэр, харыстыыр санаалара элбэх, барыттан бары харыстыы, көмүскүү сатыыллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ көрөрө-истэрэ элбэҕин дьон бары билэллэр. (9,76).

Ийэлэр харыстыы сатааһыннара сынньатыыга, халыҥнык таҥыннарыыга, тымныыга сырытыннарбакка халыйан хаалыыта оҕо доруобуйата мөлтүүрүгэр тириэрдэрин билиэ этилэр. Оҕону сылайыа диэн харыстааһын “Оҕом сынньан, сыта түс” диэн этиилэринэн доҕуһуолланнаҕына оҕо үлэҕэ-хамнаска сүрэҕэ суох буолуута үөскүөн сөп. Туох да эбии үлэтэ суох куорат мааны ыалларын оҕолоро аһара харыстааһыҥҥа, көрүүгэ-истиигэ түбэһэн атаах буола улааталлара, үлэни үлэлээбэттэрэ элбээтэ. 

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн харыстааһын эмиэ икки өрүттэнэр. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕинэ харыстааһын биир өрүтүнэн көрөн-истэн төрөппүттэр харыстааһыннара, онтон аҥар өрүтэ, өйө-санаата сайдан иһэр оҕо үөрэнэн, билэн-көрөн бэйэтин бэйэтэ харыстаныыта буолар.
 
Төрөппүттэр аҥардастыы көрөр-истэр санаалара аһара баран оҕо улаатан истэҕинэ бэйэтэ үөрэнэн бэйэтин харыстанара элбээн биэриэхтээҕин умнан кэбиһэллэр. Биир эмэ оҕо баара, бу харыстыы сатыыр үтүө санаа аһара барарыгар тириэрдэрэ элбэх. Биир оҕо өйүн-санаатын уратытын сахалар былыр үйэҕэ быһааран “Биир оҕо атаах буолар” диэн этиини үөскэппиттэр.

Оҕо улаатан истэҕинэ көрүү-истии, харыстааһын төрөппүттэр өттүлэриттэн аҕыйаан биэрэн иһэрэ, онтон бэйэтэ бэйэтин харыстана үөрэниитэ элбээн иһэрэ табыллар. Бары араас быстах суоллартан, сыыһа-халты туттунуулартан харыстанар ньымалары оҕо бэйэтэ үөрэтэн баһылаатаҕына, биллэҕинэ эрэ олоҕу олорор кыахтанарын төрөппүттэр билиэ этилэр. Бу билиини оҕо төһө эрдэттэн баһылыыр даҕаны туһата улаатан биэрэр. Манна ордук улахан суолтаны тиритииттэн уонна тоҥон, тымныйан ыалдьыыттан харыстаныы ылар буолла. Оҕону аһара халыҥнык таҥыннарыы хайаан да тиритэригэр тириэрдэринэн, олору устан кэбиһэн эбэтэр тириппититтэн, инчэҕэй таҥаһа тымныынан хаарыйарыттан тымныйан ыалдьаллара элбээтэ.

Оҕону уоттан харыстааһын диэн билигин уустугуран турар. Ол курдук араас уматар тэриллэр аһара сайдыбыттара оҕо илиитигэр түбэстэллэр эрэ уматыллар кыахтаахтара харыстаныы күүрүрэн биэрэригэр тириэрдэр. Уоту уматар тэриллэр аан бастаан оҕо кыра эрдэҕинэ тиийбэт сиригэр, үөһээ ууруллар, онтон улаатан истэҕинэ бэйэтин боруобалатан үөрэттэххэ, сэрэттэххэ, бобууну-хаайыыны туһаннахха эрэ табыллар.
 
Билигин массыыналар элбээннэр оҕо таһырдьа сылдьар кэмиттэн ыла суол быраабылаларын билэрэ, тутуһара хайаан да ирдэнэр тутаах көрдөбүлгэ кубулуйда. Бу быраабылалары оҕо төһө кыратыттан ыла тутуһа үөрэнэр даҕаны, бу быһыыта үгэс буолан иҥэриттэн толорор, тутуһар кыаҕа улаатар.

Сахаларга “Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй” диэн өс хоһооно баар. Бу өс хоһооно оҕо, киһи бэйэтэ оҥорор быһыыларыгар сыыһа-халты туттунарыттан куһаҕаны оҥороро элбиирин быһаарарын таба өйдөөн оҕону иитиигэ туһаныллар.

Улаатан эрэр оҕону харыстааһын диэн үрүҥү уонна хараны, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарыгар үөрэтии буолар. Манна үчүгэй быһыылар олус элбэхтэриттэн, онтон куһаҕан быһыылар олох аҕыйахтарыттан оҕо куһаҕан быһыылары билэн, олору оҥорботугар үөрэтии эрэйиллэр.

 Оҕо ону-маны оҥороругар бэйэтэ сыыһа-халты туттунан кэбиһэриттэн харыстааһын эрэйиллэрин төрөппүттэр билиэ этилэр. “Айыы үчүгэй”, “айыыны оҥорон ис” диэн этэн тыл үөрэхтээхтэрэ оҕону сыыһа үөрэтиилэрэ оҕону харыстаабат, тиэтэтэн, ыксатан, алҕаска, сыыһа-халты туттунууга үтүрүйүйэриттэн төрөппүттэр сэрэниэ, бу сымыйа үөрэҕи тохтотторуо этилэр. Ол курдук саҥаны айыыны оҥоруу диэн киһи билбэтин, оҥорботун оҥорууга тириэрдэринэн, сыыһаны-халтыны үөскэтэрэ элбэҕинэн саҥа улаатан, ону-маны билэн эрэр оҕону үөрэтиигэ букатын сөп түбэспэт.

Оҕону харыстааһын диэн сыыһа-халты туттубатыгар үөрэтии буоларын “айыы үчүгэй” диэн этэр дьон билбэттэр. Оҕо сайдан иһэн өйө-санаата киһи билбэтин, оҥорботун оҥорон иһии диэки хайысхалааҕынан тугу барытын, дьон оҥорботторун ордук элбэҕи булан оҥорон иһиэн сөп. Ол иһин оҕону аан маҥнай тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго ийэ кутун иитиллэр, онтон салгыы салгын кутун үөрэтиллэр.
 
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо аан маҥнай тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥороругар иитэр, үөрэтэр, улаатан истэҕинэ киһи буолууну ситиһиннэрэр аналлаах. Киһи буолуу баҕа санаата үгэс буолан оҕоҕо иҥнэҕинэ киһилии майгылаах киһиэхэ кубулуйарын, сыыһа-халты туттунара аҕыйыырын билиэ этибит.
Аныгы наука киһи өйө-санаата олорор олоҕуттан тутулуктанан сайдарын билинэр. “Психологическая наука утверждает, что формирование поведения человека обусловливается не врожден-ными свойствами нервной системы, которые сами изменяются под влиянием жизненних воздействий, а реальными условиями его жизни и деятельности”. (9,17).
 
Киһи буолууну баһылаабыт, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбит эрэ оҕо, ол аата улааппыт оҕо оҥорор айыылара киһи быһыытын, сиэри аһара барбат кыахтаналларын төрөппүттэр билэн сахалыы таҥара үөрэҕин туһаныахтара этэ. Сыыһа-халты туттубат киһи сэрэхтээх киһи буолар. Сэрэхтээх киһи сэмэй диэн ааттанар. “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этии оҕолору, дьону харыстыыр санааттан үөскээбит этии буоларын таба өйдүө, туһаныа этибит.

Аһара түргэнник массыынанан айаннааһын абаарыйаҕа түбэһиини элбэтэрин бары билэбит. Аһара түргэнник айаннааһыҥҥа “айыыны оҥор”, ол аата “суол быраабылатын тутуһума” диэн үөрэх тириэрдэр. Бу сыыһа үөрэҕи киһи быһыылаах дьон тохтотуохтара этэ.  Сэрэхтээхтик, суол быраабылаларын тутуһан айаннаа диэн этиини киһи буолуу, киһилии быһыыланыы үөрэҕэ дьоҥҥо тарҕатар.

Айыыны оҥорор оҕо чараас, ситэ тоҥо илик мууска киирдэҕинэ, оҕолорун харыстыыр төрөппүттэр муус ситэ тоҥо илигинэ онно кииримэ, айыыны оҥорума диэн үөрэтэллэр.
 
Оҕону харыстааһын уратыларын төрөппүттэр билиэ этилэр. Биир эмэ оҕо сыыһа-халты туттунууттан быстах быһыыга түбэһиитэ ордук ыар, хомолтолоох. Ыаллар баар-суох оҕолорун сыыһа иитэн өйүн-санаатын халыйыыга тириэрдэр “айыы үөрэҕин” тарҕатар дьону билэн туоратыахтара этэ.

Оҕону кыра эрдэҕинэ көрөн-истэн харыстааһыны биһиги төрөппүттэрбит кыайа-хото оҥороллор, арай аһара баран хаалбаттара буоллар диэн баҕа санаалаахпыт. Онтон улаатан эрэр оҕону харыстааһын диэн бэйэтин бэйэтэ харыстанарыгар, хайдах харыс-танары биллэрии, көрдөрөн биэрии, үөрэтии буоларын таба өйдөөн оҕону үөрэтиигэ туһаныахпыт этэ.
 
Тымныйан ыалдьыыттан харыстаныы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Аҥардастыы халыҥнык таҥнан тымныыттан быыһаныахпыт диэн этии сымыйа, харыстаныы аҥар өрүтэ эрэ буолар. Тымныыттан харыстаныы иккис өрүтүнэн тымныыны тулуйа үөрэнии, элбэхтик таһырдьа, тымныыга сылдьыы, тымныы уунан куттуу буолар. Бу эрчиллиилэр туһаларын туһунан билии уонна олоххо туһаныы хайаан да эрэйиллэрин төрөппүттэр билиэ этилэр.

Онон оҕо кыра эрдэҕинэ көрөн-истэн харыстааһын инники иһэр, онтон улаатан, өйө-санаата сайдан истэҕинэ бэйэтин бэйэтэ харыстанара эбиллэн биэриэ этэ. Бу уларыйыы кэлэрин төрөппүттэр арааран билэн оҕолорун үөрэтиигэ туһаныа этилэр.  

ОҔО КӨҤҮЛҮНЭН БАРАРА КУҺАҔАН

Уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕэр “Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн биллэр этии баар. Бу этии дириҥ суолтатын быһаарыы уонна олоххо хайаан да тутуһуу эдэрдэр көрсүө, сэмэй, киһилии быһыылаах буола иитиллэн, улаатан, бэрээдэктэрэ тупсан, үлэни-хамнаһы кыайалларыттан омук сайдарыгар тириэр-дэллэрин табан өйдүөхпүт этэ.

 Бу этии оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн араарарга үөрэниититтэн тирэх ылан сайдар. Ол курдук “Көҥүлүнэн барыы” диэн оҕо хайа таптаабыт, сөбүлээбит быһыытын оҥоро турара, ол аата бэйэтэ тугу талбытын оҥоруута буолар. Улаатан иһэр оҕо сүрүн уратытынан аан бастаан бэйэтигэр туһалааҕы оҥоруу диэки халыйар. Ол бэйэтигэр туһалааҕа үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолара биллибэтэ уустуктары үөскэтэр.

Оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигинэ үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билбэтиттэн, куһаҕаны оҥоруу, алдьатыы ордук боростуойунан, таттарыылааҕынан, олору урутаан оҥороруттан  куһаҕан үгэстэнэн хааларыттан харыстаан, бу этиини оҥорбуттар. Итини тэҥэ оҕо киһи билбэт, оҥорбот быһыыларын оҥороро хайаан да хааччахтаныахтааҕын бу этии быһаарар.

Сахалар оҕону иитэргэ, үөрэтэргэ туттар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн таҥараларын үөрэҕэ оҕо көҥүлүнэн барарын суох оҥорор, өйө-санаата аһара барарын, сиэри кэһэрин хааччахтыыр аналлаах. Ол курдук айыыны оҥоруу диэн сиэри, олохсуйбут үгэстэри кэһиигэ, олору хаалларыыга тириэрдэринэн, киһи быһыытын тутуспаты үөскэтэрин арааран билии ирдэнэр.

Оҕо үчүгэй быһыылары куһаҕан быһыылартан туспа арааран билиитигэр аан бастаан аҕыйах ахсааннаах куһаҕан диэн тугун чуолкайдык арааран биллэҕинэ, үгэс үөскээтэҕинэ олору оҥорботугар үөрэтии түргэтиир. Тура сатыырыттан дөлбү түһэн ыарыыланнаҕына оҕо сэрэнэрэ эбиллэр, сатаан охторго, аан бастаан олоро түһэргэ түргэнник үөрэнэр, тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарыттаҕына итии тэриллэртэн ордук улахан сэрэхтээх буолар. 

Оҕо кыра, өйө-санаата ситэ сайда илигинэ үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбакка, бу кэмҥэ хайата ордук туһалааҕын, интэриэһи тардарын оҥорон иһэр кыахтаах. Төрөппүттэр көрө-истэ сылдьан оҕолоро куһаҕаны, киһи оҥорботун оҥорон истэҕинэ тохтотон, атыҥҥа, үчүгэйи оҥорууга аралдьытан иһиэхтэрэ этэ. Ол курдук оройугар буору куттар, киһи оҥорбот быһыытын, ол аата айыыны оҥорор уолу хайа баҕарар төрөппүт тохтотор, “Бу куһаҕан, маннык оҥорума”, - диэн буойар. Оҕото буору оройго куттар кырдьык куһаҕан эбит диэн билэр буолар, ол иһин аны оҥорбот кыахтанар.

Кыра хаптаһыны эндирдии уура-уура үктүөлээн буору бурҕатар оҕону буойан тохтоттоххо эрэ табыллар. Таҥаһын барытын буор оҥорорун тэҥэ, атын дьону эмиэ буорунан ыһыан сөп. Оҕо бу бэйэтэ булан айан таһаарбыта, айыыны оҥоруута куһаҕан айыы буолан хааларынан тохтотулуннаҕына эрэ сатанар. “Маннык оҥорор куһаҕан”,- диэн этэн, оҕо куһаҕаны оҥорорун тохтотуу куһаҕан үгэстэнэн хааларын суох оҥорорунан туһаны эрэ оҥорор. 

Куһаҕан диэн тугун оҕо билэрэ куһаҕаны оҥорорун суох оҥорор, аҕыйатар. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо билэн, оҥорботоҕуна, үчүгэйи оҥорор кыаҕа элбиирин быһаарар. Ол иһин оҕону үөрэтиигэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи сахалар туһаналлар. (2,56).

Көҥүлүнэн барыы диэн оҕо тугу санаабытын, өйүгэр туох көтөн түспүтүн, тугу баҕарбытын барытын оҥорон иһэрин аата. Төрөппүт оҕотун ситэ көрбөккө-истибэккэ куһаҕан быһыылары оҥорорун тохтоппотоҕуна, соннук оҥорон иһэрэ эбиллэн, үгэскэ кубулуйан хааллаҕына, куһаҕан, бас-баттах майгылаах киһи буола улаатар кыахтанар. Ол аата көҥүлүнэн барыы куһаҕан майгыланыыга тириэрдэрэ быһаарыллар.

Оҕо өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри, ийэ кута иитиллэр кэмигэр өйүгэр-санаатыгар үгэстэр үөскээн ууруллан иһэллэр. Бу үөскээбит үгэстэр киһини үйэтин тухары улаханнык уларыйбакка эрэ салайа сылдьаллар. Ол курдук кыра эрдэҕинэ көҥүлүнэн бара үөрэммитэ үгэс буолан иҥнэҕинэ куруук көҥүлүнэн барар майгыланан хаалара олоҕор уустуктары үөскэтэрэ элбииригэр, сыыһа-халты туттунарыгар тириэрдиэн сөп. Куһаҕан үгэс киһи сыыһа туттаран итирэн хаалан, өйө көтөн ийэ кутун салайыытыгар киирэн хааллаҕына дьайыыта биллэн тахсан куһаҕаны оҥорторон кэбиһиэн сөп.
 
Оҕону кыра эрдэҕиттэн киһиргэтэн, тугу талбытын, баҕарбытын, өйүгэр туох көтөн түспүтүн оҥорон иһэригэр ыҥырыы, ол аата “Айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн этии олус улахан сыыһа. “Көҥүлүнэн барыыга үөрэтии” атын дьону кытта бииргэ олорууну аахсыбат баай дьон оҕону иитэр үөрэхтэрэ сэбиэскэй былаас кэмигэр умнулла сылдьыбыта. Бу кэмҥэ дьон олохторо тупсубут курдук санааларыттан уонна “Барыта оҕолор тустарыгар”, “Оҕом үөрэхтээх буол” диэн ыҥырыыны тутуһаннар оҕолорун атаахтык ииппиттэриттэн үлэни-хамнаһы кыайар дьон аҕыйахтарын тэҥэ, бэлэми туһаныахтарын, үллэстиэхтэрин баҕалаахтар элбээн хааллылар.

Билигин биһиги олохпутугар ырыынак үйэтэ кэлэн дьон баайдарга уонна үлэһиттэргэ арахсыылара уруккуттан дириҥээтэ. Бу арахсыы оҕону иитиигэ дьайыыта олус улахан. Ол курдук үлэһит дьон оҕолорун тугу барытын харыстыырга, көрсүө, сэмэй, үлэһит буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр, онтон баайдар оҕолорун атаахтаталлара, көҥүллэринэн ыыталлара, бэлэмҥэ үөрэтэллэрэ элбэх.

“Баай дьон уһун үйэлэрэ суохтар” диир сахалар үөрэхтэрэ. Бу үөрэх этиитэ оҕону иитиигэ быһаччы сыһыаннааҕын “Кут-сүр үөрэҕэ” быһаарар. Ол курдук баай дьон оҕолорун иитиигэ кыра эрдэхтэринэ туохха да хааччахтаабакка, аһара маанылаан, атаахтатан, “көҥүлүнэн ыытан”, бары баҕарбыттарын оҥороллорун хааччыйаллара, улаатан баран өйдөрө-санаалара туруга суоҕуттан сыыһа-халты туттунууга түбэһэллэрин элбэтэрэ, олохторо кылгыырыгар тириэрдэр.

Дьонтон ураты буола сатааһын, дьон оҥорботторун оҥоруу, ол аата саҥаны айыыны оҥоруу, “Көҥүлүнэн барыыны” үөскэтэринэн хаһан да үчүгэйгэ тириэрдибэт. 
Аһара үчүгэйгэ кубулуйуу үчүгэй уонна куһаҕан эргийэн биэрэр кэмнэригэр аһара куһаҕаҥҥа уларыйан хаалара иэстэбилгэ тириэрдиэн сөп. Ол курдук аһара баайдар, ыраахтааҕы аһара үчүгэй, баай-мааны олохторо Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн тосту уларыйан, бэйэлэрэ улахан репрессийэҕэ түбэспиттэрэ. Бу кэмҥэ аһара барбатах, сөбүгэр, дьоҥҥо үтүө сыһыаннаах баайдар олохторо уларыйбакка хаалбытын умнубатахпытына табыллар.
 
Онон саха дьонун олохторун үөрэҕэ “Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн этиитэ олус киэҥ, өй-санаа сайдыытын табатык быһаарар уонна былыргыттан дириҥ силистээҕин билэн олохпутугар, оҕолору иитиигэ туһаныахпыт этэ. 

ТУЛААЙАХ ОҔО

Тулаайах оҕолор аһара элбээтилэр уонна кинилэр буруйу-сэмэни оҥороллоро элбэх диэни бары билэбит. Төһө да итини билбиппит иһин өй-санаа үөрэҕин тутуспаппытыттан аҥардас дьахталларга харчынан, онон-манан салайар былаас көмөлөһө сатыыр.
 
Оҕолору атаахтатан, аһара маанылаан иитии түмүгүнэн ханнык да ыараханы, үлэни тулуйбат, кыайбат буола улааталларыттан эдэр кэргэнниилэр арахсаллара эмиэ элбээтэ. Төрөппүттэрэ арахсыбыт оҕолор өйдөрө-санаалара туруга суох буола улааталларын бары билэллэр, суруйаллар. (10,28).

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии киһи өйө-санаата сайдыытыгар эмиэ быһаччы сыһыаннаах. Ол курдук эр киһи уонна дьахтар дьон икки өрүтүн үөскэтэллэр, икки аҥы өйдөөхтөр-санаалаахтар. Эттэрин-сииннэрин уратыларын курдук эр киһи уонна дьахтар өйдөрө-санаалара, олоххо сыһыаннара эмиэ биллэр уратылаахтар. Бу уратылара оҕону хайдах харыстыыртан биллэрин, икки аҥы арахсарын таба туһаныы эрэйиллэр.

Сахалар оҕо икки төрөппүтэ иитиитигэр тэҥҥэ кыттыһалларын туһалаах диэн ааҕаллара, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун билэллэриттэн, олохторугар туһаналларыттан тутулуктаах. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьахталлар баһылааһын-нарыттан оҕолору барыларын атаахтык иитиигэ халыйан хаалбытта-рыттан, үлэни-хамнаһы кыайар эдэрдэрбит суох буола эһиннилэр, үгүс эдэрдэр төрөппүттэриттэн бэлэми эрэ кэтэһэ сылдьаллара элбээтэ.

Оҕо өйө-санаата биир тэҥник, туруктаахтык сайдарыгар, ити этиини билэ, тутуһа үөрэниитигэр икки төрөппүтэ бааллара эрэ туһалыыр. Ол курдук ийэ оҕотун көрөр-истэр, харыстыыр санаата элбэҕиттэн “Оҕом сылайбыт, сынньаннын, сыттын” диэн элбэхтик этэриттэн оҕото кини ыарахан диир үлэлэрин үлэлээбэт, сүрэҕэ суох буола улаатар. Онтон аҕата “Оҕом тулуй, маны хайаан да оҥор” диэн үөрэҕэ тулуурдаах, үлэни-хамнаһы кыайар киһини улаатыннарар.
 
Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар киһи буолууну ситиһэригэр икки төрөппүт бааллара, иккиэн тэҥҥэ кыттыһаллара туруктаах өйдөөх-санаалаах киһини улаатыннарар. Ол курдук оҕо маанылыыр, атаахтатар киһиэхэ эмиэ наадыйарын ийэтэ толорор, онтон аҕата тулуурга, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэрэ улахан туһалаах. 
  
Быраҕыллыбыт дьахтар быраҕан барбыт эр киһини абааһы көрөрө элбэҕиттэн оҕотун эмиэ эр дьону абааһы көрөр гына иитэн кэбиһэрэ, улааттаҕына сыыһа-халты туттунуулары оҥорон кэбиһэр киһиэхэ кубулутара куһаҕаҥҥа эрэ тириэрдиэн сөп.

Сахалар соҕотох дьахтар оҕотун “Тулаайах оҕо”, “Аҥардас дьахтар оҕото” диэн туспа арааран ааттаан өйө-санаата икки төрөппүттээх оҕотооҕор уратылааҕын, туруга суоҕун биллэрэн этэллэр. Тулаайах оҕо өйө-санаата кэлтэйдии, дьахтар өйүнэн-санаатынан баран хаалара уол оҕо улаатан баран эр дьону кытта биир тылы буларын уустугурдар. Эр дьон ортолоругар кыайан тэҥнээхтик сылдьыбакка эрэйи көрөрө үөскүөн сөп.
 
Тулаайах оҕолор элбээн иһиилэрэ оҕо иитиитин мөлтөтөн, атаах, куһаҕаннык иитиллибит оҕолор элбииллэригэр тириэрдэр. Үгүс буруйу оҥорооччулар, сыыһа-халты туттунааччылар тулаайах оҕолортон тахсаллара, өйдөрө-санаалара туруга суох буола иитиллэллэриттэн тутулуктааҕын билбэтэҕэ буолуу үөскээтэ.

Аҥардас дьахтар оҕону иитэринээҕэр государство толору бэлэмигэр иитиллэр оҕолор өйдөрө-санаалара иитээччилэриттэн эрэ тутулуктанар. Аныгы үөрэх-билии сайдыбыт кэмигэр оҕону сөптөөхтүк иитиини эр киһи уонна дьахтар иитээччилэр көмөлөөн оҥорор кыахтара улахан. Аҥардас дьахталлар оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн аналлаах оҕо иитэр дьиэҕэ ииттэрэн ылаллара буоллар арыычча киһилии майгылаах кэлэр көлүөнэлэниэ этилэр.

Аҥардас дьахталлар уол оҕону кыайан киһи быһыылаахтык иитэр кыахтара кырдьык суоҕун билинэн, былыргылар курдук ханнык эрэ чугас аймахтарыгар сыстаннар, көмөлөһүннэрдэхтэринэ уол оҕо иитиитэ табыллыа этэ. Омук сайдарын туһугар үлэни-хамнаһы кыайар эр дьон ордук туһалаахтар. Ол иһин уол оҕолору иитии үлэлии сылдьар аҕалара баарыгар эрэ кыалларын билэн, оҕолору аҕаларыттан араарыа суоҕа этибит.

Бука бары тулаайах, быраҕыллыбыт оҕолор аҕыйыылларыгар  баҕарабыт. Бу үтүө баҕа санаабытын түмэн тулаайах оҕолору букатын аҕыйатар, суох оҥорор кыахтаахпытын билбэккэ, туһаммакка сылдьабыт. Сахалар бу омук сайдыытыгар туһалаах билиини урукку кэмҥэ сатаан, табан туһаналлар этэ.

Үлэни-хамнаһы кыайар, бэйэлэрэ кыахтаах, арыгыһыт буолбат эр дьон чахчы аҕыйахтар, сааһыран истэхтэринэ өссө аҕыйыыллар. Урукку кэмҥэ сахаларга эр дьон хас да кэргэннэнэллэрэ хааччахтаммат этэ. Барыта эр киһи кыаҕыттан, баайыттан эрэ тутулуктанара. Билигин ырыынак олоҕо эргийэн кэлбитинэн оччотооҕу кэмнэргэ олоххо туһалаах үгэспитин аныгы олохпутугар хаттаан киллэриэхпит этэ.
 
Сааһырбыт эр дьон сайдыылаах буор куттарын эдэр дьахтары кэргэн ылан кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэллэрин хааччахтыа суоҕа этибит. Бу улахан туһалаах үгэһи оннугар түһэрдэхпитинэ элбэх өйдөөх, сайдыылаах буор куттаах кэлэр көлүөнэлэрбит элбээннэр омукпут сайдыытын ситиһэллэрэ кыаллыаҕа.

Иккис кэргэнин ылар эр киһи бастакы кэргэнин, киниттэн оҕолорун бырахпат, көмөлөһөр, кэлэ-бара сылдьара тохтообот. Дьахтар төһө да хомойбутун иһин быраҕыллан хаалбат, эр киһини аһара абааһы көрбөт. Бу быһаарыы үгүс дьахталлар эрдэрэ күүлэйдээн баран төннөн кэллэҕинэ бырастыы гыналларыгар олоҕурар. Бу быһыы билигин дьон ортотугар баар көстүү буолар.
 
Оҕо тулаайах хааларын суох оҥоруу эр киһи хас да кэргэни ыларыттан кыаллар кыахтаах. Хас да кэргэннээх эр киһи хаһан баҕарар оҕолоругар көмөлөһөр, иитиһэр кыаҕа быстан хаалбат, оҕо хаһан баҕарар аҕалаах, аҕатын билэр, кини курдук үлэһит буола улаатар кыахтанар. Итини тэҥэ аҕатын сайдыылаах буор кута оҕотугар бэриллэрэ өйө-санаата түргэнник сайдарыгар, киһилии быһыыланарыгар, үлэни-хамнаһы кыайарыгар тириэрдэрэ ордук улахан суолталаах.

Онон оҕону иитиини тупсарыыга, тулаайах оҕолору суох оҥорууга анаан кыахтаах, баайдаах эр киһи хас да кэргэннэниитин сокуонунан көҥүллээһин омукка сайдыыны аҕалыа этэ.

ИЙЭ уонна АҔА

Хас биирдии дорҕоон киһи мэйиитигэр дьайан өйүгэр-санаатыгар хамсааһыны үөскэтэрэ, бу хамсааһыннарга сөп түбэһэр санаалар үөскүүллэригэр тириэрдэр. Олус былыргы кэмнэртэн саха тыла айылҕа дорҕооннорун дьайыыларын таба туһаныыттан үөскээбит. Дорҕооннор киһи мэйиитигэр дьайыылара уһун үйэлээх сахалар өйдөрүгэр-санааларыгар ордук күүскэ иҥэн сылдьаллар уонна саха тылын үөскэппиттэрэ биллэр.

Куһаҕан тыастар куһаҕан дорҕооннору, онтон куһаҕан дорҕооннор куһаҕан тыллары үөскэтэллэриттэн дьон өйдөрүгэр-санааларыгар куһаҕан дьайыыны оҥороллоро хаһан да уларыйбат.
 
“Кыы”  диэн кыычыгырыыр тыаһы киһи тулуйан истибэт куһаҕан тыаһа. Үгүстэр букатын тулуйбаттар. “К” уонна “ыы” дорҕооннор холбоһоннор киһи тулуйбат, кыайан өр истибэт тыаһын үөскэтэллэр.

“Ыы” диэн ытааһын дорҕоонун киһи эмиэ тулуйан истибэт, айманар, ыксыыр, көмөлөһө тиийэр санаата киирэр.

“Кыыс” диэн тылбыт дорҕоонноро бу тыл улахан сэрэхтээҕин, харыстанар аналлааҕын биллэрэр. Эр дьон, уолаттар кут-сүр уонна таҥара үөрэҕин баһылаатахтарына, киһи буор кута сайдыытын, кэлэр көлүөнэлэргэ хайдах бэриллэн иһэрин биллэхтэринэ кыргыттары, кэлэр көлүөнэлэри үөскэтээччилэри ордук кыһанан харыстыахтара.

“Кыр” диэн туох эрэ абырыхтаммат гына алдьанар тыаһа. Кыргыттар диэн тылбыт туох эрэ ураты алдьанар баарын улаханнык харыстыыры биллэрэр. 
“Кыр” уонна “ыы” диэн куһаҕан дорҕооннорго, ыһары, тарҕатары биллэрэр “с” дорҕоон эбиллиититтэн бары билэр уонна сэрэнэр кырыыс диэн олус куһаҕан суолталаах тылбыт үөскээбит.

“Ма” диэн айылҕаҕа ынах маҥырыыр дорҕооно. Баары биллэрэр, ас көрдүүр суолталаах дорҕоон. Оҕоҕо улаатымсыйыыны, бэлэмҥэ үөрэниини, ийэни аанньа ахтыбат, ас таһааччы, аһатааччы эрэ курдук санааһыны  үөскэтэр.

“Па”, “пахай”, “пыы” – бары куһаҕаны, сирбиппитин, сиргэммиппитин биллэрэр тылларбыт. “Па” диэн олус куһаҕан дорҕоонтон “палк” диэн инчэгэйгэ охтууну, сууллан түһүүнү биллэрэр тыл үөскээбит.
 
“Па” – дорҕоон сирэр, сиргэнэр дорҕоон. “Па” диэн буолла да куһаҕан, саха киһитэ сиргэнэр, кэлэйэр. Оҕолор улааттахтарына аҕаларын анньа ахтыбаттара, бу куһаҕан дорҕоонноох “па-па” диэн тылынан ааттыылларыттан быһаччы тутулуктаах. Оҕолор аҕаларын аанньа ахтыбаттарыттан эр дьоммут арыгылыыллар, мөлтөөн иһэллэр, кэргэннэрин быраҕан бараллар.

Сахалар сиримсэх, сиргэмсэх дьон. Сирдилэр даҕаны отой сиэбэттэр, быраҕаллар. Бу сириксэннэрэ, талымастара ордук аһыыр аһылыктарыттан биллэр. Сахалар былыр-былыргыттан аһыыр астарыгар ханнык да атын туспа, ураты булкааһы туттубаттар. Астара барыта айылҕаҕа үүнэр үүнээйилэртэн, үөскүүр кыыллартан уонна көтөрдөртөн өссө талымастаан хомуллар. Ол курдук саха киһитэ сиэбэт астарыгар бары үөннэр, тыҥырахтаах көтөрдөр уонна кыра кыыллар киирсэллэр.

“Ма”, “па” дорҕооннор куһаҕан дьайыылара нууччаларга урутаан тиийбитин билигин эр дьонноро олус мөлтөөбүттэриттэн, үгүстэрэ арыгыга ылларалларыттан, эдэр уолаттара элбэхтик быстах быһыыга түбэһэллэриттэн уонна ахсааннара биллэрдик аҕыйаан эрэриттэн бары билэ сылдьабыт. 
Саха дьонугар бу куһаҕан дорҕооннор дьайыылара эмиэ кэлэн иһэриттэн сэрэммэккэ, биһиги төрөппүттэрбит ол-буга солумсаҕыра сылдьаллара элбээтэ, оҕолорун өйдөрүн-санааларын туруктаах оҥорор туһунан санаабакка тыл үөрэхтээхтэрин, суруйааччылары, сэбиэскэй былаас тобохторун үтүктүбүттэрин курдук үтүктэ сылдьаллара ордук хомолтолоох.

Куһаҕан дорҕооннордоох тыллары оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туттубат буолуу өй-санаа туруктаныытыгар тириэрдэр кыаҕын туһаныы эрэйиллэр. Туруга суох өйдөөх-санаалаах оҕо быстах быһыыга түбэһэрэ элбэҕин истэ, билэ сылдьабыт.

Ийэ – оҕо ийэтэ, төрөппүтүн аата. Бу тыл дорҕоонноро “и”, “й” уонна “э” бары холбоһоннор оҕо өйүн-санаатын төрүттүүллэр, туругун олохсуталлар. Ийэ оҕото саҥа саҥаран эрдэҕинэ бэйэтин ийэ диэн ааттатара, онно үөрэтэрэ оҕото бэйэтин ордук ытыктыырыгар, сыаналыырыгар тириэрдэр кыахтаах.
Аҕа – оҕо аҕата, төрөппүтүн аата. Оҕо ийэтэ оҕотугар аҕаҕын аҕа диэн ыҥырар буол диэн кыра, саҥа саҥаран эрдэҕинэ үөрэтэр кыаҕа олус улахан. Бу тыл оҕоҕо саастаах, элбэҕи билэр-көрөр киһиэхэ ытыктабылы үөскэтэрин таба туһаныахпыт этэ.

Саха оҕото төрөппүттэрин итэҕэйэр уонна ытыктыыр буола үөрэнэ¬ригэр, кинилэри аан маҥнай саҥарыаҕыттан ыла ким диэн ааттаан ыҥырара улахан оруолу ылар. Сахалар ийэ уонна аҕа диэн тыллара бы¬лыргыттан билиҥҥэ диэри сахалары араҥаччылыы сылдьар Иэйиэхсит уонна Айыыһыт таҥаралартан тутулуктаах тыллар. Ол иһин оҕо ийэтин “ийэ”, онтон аҕатын “аҕа” диэн ааттаан ыҥырара төрөппүттэрин ордук дириҥник ытыктыырыгар, этэр тылларын истэригэр тириэрдэр.

Хас биирдии төрөппүт оҕото бары өттүнэн үчүгэй киһи буолуон баҕарар. Ол иһин кыаҕа баарынан оҕото туһалаах үөрэҕи ситиһэрин кыһана сатыыр. Ити эрээри оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үтүктэн, батыһан үөрэнэр кыаҕа улахан, төрөппүттэрин илэ көрөн, кэпсэтэр саҥаларын истэн үгэс оҥостунан эмиэ үөрэнэ сылдьарын умнан, хаалларан кэбиһэр сатаммат.

Арҕааҥҥы омуктар саҥарар саҥаларын нууччалар сайдыыны ситиһии курдук санааннар быһалыы үтүктүүлэрэ өйдөрүн-санааларын буорту оҥорон, эр дьонноро быста мөлтөөннөр билигин сыл аайы ахсааннара аҕыйаан иһэр. Омук саҥарар саҥатын быһаччы үтүктүүттэн киирбит дорҕооннор саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар эмиэ сөп түбэспэттэр, буортулууллар. ”Ма”, “па” диэн куһаҕан суолталаах дорҕооннор дьайыыларыттан оҕолор ийэлэрин, аҕаларын аанньа ахтыбат, тылларын истибэт буола улааталларыгар тиийэллэрэ, итэҕэйбэттэрэ буруйу, сыыһаны-халтыны оҥороллоро элбээһинин үөскэттэ.

Бары сахабыт омуга сайдан, өйө-санаата тупсан иһиэҕин олуһун баҕарабыт. Оҕону иитиигэ куһаҕан дорҕооннордоох тыллары туттубат буолуу, сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрин тутуһуу өйү-санааны тупсарарын олохпутугар туһаныахпыт этэ. 

Онон оҕо ийэтин, аҕатын ытыктыырыгар, этэр тылларын истэригэр, толороругар ким диэн ааттаан ыҥырара олус улахан оруолу ылар, өйө-санаата туруктаныытыгар тириэрдэр.

ТЫЛ ӨЙҮ-САНААНЫ ҮӨСКЭТЭР

Саха тыла иччилээх диибит. Тыл иччитэ дорҕооннорун дьайыыларыгар иҥэн сылдьар. Үчүгэй дорҕооннордоох тыллар үчүгэй үгэһи үөскэтэллэрин билэн туһаныахпыт этэ. Биһиги “Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара” диэн үлэбитигэр үчүгэй уонна куһаҕан дьайыылаах дорҕооннору ырыппыппыт. (11,5).

Оҕону аан маҥнайгы саҥарар тылларыттан ыла сахалыы эбэтэр нууччалыы саҥарда үөрэтии уратыларын, ханнык тыллар туох өйү-санааны иҥэрэллэрин бу үлэбитигэр ырытыахпыт. Аныгы сайдыылаах, нууччалыы билэр төрөппүттэр оҕолорун нууччалыы эрэ саҥардан үөрэтэ сатыыллара сыыһатын дакаастыахпыт.
Биһиги оҕо кыра эрдэҕиттэн сахалыы саҥарда үөрэтии туһалаах өрүттэрин булан төрөппүттэргэ тириэрдэ сатыыбыт. Бу сахалыы тыллар туһалаах өрүттэрэ сахалыы үчүгэй тыллар үчүгэй үгэстэри иҥэрэр кыахтарыгар саһан сылдьаллар.

Оҕо улаатан иһэн аан маҥнай биирдии дорҕоонноох тыллары саҥара үөрэнэр. Онтон салгыы судургутук саҥарыллар тыллартан саҕалаан хас да дорҕооннордоох тыллары сатаан саҥарар буолар.

Сахалыы мэ, ыл диэн тыллар биэр, аҕал диэн тыллардааҕар быдан судургулар, эрэйэ суох этиллэллэр. Судургу тыллары оҕо аан маҥнай саҥара үөрэнэр, ол иһин бу тыллар суолталара, дорҕооннорун дьайыылара оҕо өйүгэр-санаатыгар кыра эрдэҕиттэн үгэс буолан иҥэллэр. Ол курдук мэ, ыл диэн тыллары аан бастаан саҥара үөрэммит оҕо оннук үгэс үөскүүрүттэн элбэхтик бэйэтиттэн биэрэр, атыттарга көмөлөһөр өйгө-санааҕа иитиллэр. Саха оҕотун өйө-санаата сайдыытыгар бу тылларга иҥэн сылдьар өйдөбүллэр ылар суолталара олус үрдүктэр, атыттарга көмөлөһүү, ону-маны биэрии, туһалааҕы оҥоруу өйө-санаата урут бастаан иҥэриллэр.

Мэ диэн олус судургутук саҥарыллар тыл. Саха оҕото кыра эрдэҕиттэн аан маҥнай саҥарар тылыгар киирсэр. Бу тылтан оҕо өйө-санаата сайдар, бэйэтиттэн биэрэр, көмөлөһөр үгэстэрэ аан бастаан үөскүүллэр. Оҕо элбэхтик бэйэтиттэн биэрэр өйгө-санааҕа иитилиннэҕинэ атыттарга көмөлөһөн, төрөппүттэригэр элбэх туһалааҕы оҥоруон сөп. Саха дьоно бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөһөр санаалара элбэҕин бары билэбит, ол санаа, бу мэ диэн тылтан саҕаланан үөскүүрүн оҕо иитиитигэр туһаныахха.

Аҕал, биэр диэн тыллар этиллэллэрэ уустук, дорҕоонноро элбэх, оҕо улаатан, өйө киирэн истэҕинэ саҥаран баһылыыр тыллара уонна аһара элбэхтик туттуллубаттар. Бу тыллары оҕо хойутаан саҥарарыттан уонна элбэхтик туттубатыттан сахалыы саҥарар оҕо көрдөс, көрдөөн иһэр майгылаах буола иитиллибэт, бэлэмҥэ үөрэнэрэ аҕыйыыр кыахтанар.

Сорох төрөппүттэр оҕолорун нууччалыы эрэ саҥардан үөрэтэ сатыыллар уонна өйө-санаата аан маҥнай саҥарар тылларыттан үөскээн олохсуйарын ситэн өйдүү иликтэр.
 
“Дай” диэн нуучча тыла саҥара үөрэнэргэ олус судургу, дорҕоонноро олус сөп түбэһэллэр, оҕо аан маҥнай саҥара үөрэнэр тыла буолар. Нууччалыы саҥара үөрэнэр оҕо аан маҥнай “дай, да дай” диэҥҥэ үөрэнэр, ол иһин оннук көрдөөн иһэр үгэс үөскүүр, иҥэн хаалар, бэйэмсэх буолуутун үөскэтэр. Ол аата бары киниэхэ тугу барытын биэриэхтээхтэрин курдук өй-санаа киниэхэ кыра эрдэҕиттэн ыла иҥэриллэр, үгэскэ кубулутуллар. Оҕо бэлэмҥэ үөрэниитэ, ону-маны көрдөөн иһиитэ, бу “дай” диэн тылтан, соннук үгэс үөскүүрүттэн саҕаланан олохсуйарын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.

Мээ, маа диэн оҕо аан маҥнайгы саҥарар тыллара буолаллар. Ону туһанан нууччалыы үөрэтээччилэр “ма-ма” диэҥҥэ үөрэтэн баран оҕо бэйэтэ саҥарар диэн балысса сатыы сылдьаллар. Бу боростуойдук саҥарыллар тылы оннооҕор ынахтар “маа” диэн маҥырыылларын таба өйдөөн оҕоҕо иҥэрэн кэбиһиэ суоҕа этибит.
“Па” диэн куһаҕаны биллэрэр тылы оҕо саҥа саҥаран иһэн баһылыы охсор тыла буолар. Па диэн саҥарбытынан туһанан “па-па” диэҥҥэ үөрэтии олус судургутук ситиһиллэриттэн үөрэрбит улахан сыыһа. Бу “па” диэн куһаҕан дорҕооннордоох тылтан сэдиптээн оҕо улаатан иһэн аҕатын аанньа ахтыбата үөскүүрүн, этэр тылын истибэтин төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Аҕалар улаатан эрэр оҕолорун, кэргэннэрин быраҕаллара, арыгылыыллара бу “па-па” диэн куһаҕан дорҕооннордоох тылынан ыҥыралларыттан санаата түһэриттэн буолара элбэх. Ол курдук куһаҕан тыллар өйдөбүллэрэ биһиги буор куппутугар тиийэ иҥэн сылдьаннар дьайаллар.

Оҕо аан маҥнай саҥара үөрэнэр судургутук саҥарыллар тыллара бары үчүгэй тылларга киирсибэттэр, сорохторо куһаҕан өйдөбүллээхтэр. Ол иһин оҕо саҥа саҥаран эрдэҕинэ төрөппүттэр үчүгэй өйдөбүллээх тыллары саҥарарга оҕолорун анаан-минээн үөрэтиэ, саҥарар тылыттан өйө-санаата сайдарыгар кыһаныа этилэр.

Аҕа диэн тыл “ҕ” дорҕооно сахаларга эрэ баар дорҕоон. Бу тыл оҕо саҥарарыгар уустук, хойутаан саҥара үөрэнэр. Оҕо аҕыйахтык саҥарарыттан, бу тыл суолтата ордук дириҥээн биэрэр. Аҕыйахтык саҥарыллар уустук тылтан оҕо аҕатын ытыктыыра, этэр тылын истэрэ үөскээн олохсуйар.

Ийэ диэн сахалар төрүт тылбыт. Оҕо ийэтин ытыктыыра бу тылынан иҥэриллэр. Итини тэҥэ ийэ кут диэн оҕо кыра эрдэҕинэ ийэтин көмөтүнэн иитиллэн, үөрэнэн иҥэринэр өйө-санаата, үгэстэрэ мунньуллубута ааттанар. Бу өйө-санаата киһини улааппытын да кэннэ салайа сылдьарынан, оҕо кыра эрдэҕинэ иитэр-үөрэтэр киһи – ийэ оруола өссө улаатар.
 
Тыл дьайыыта оҕоҕо улаханын “Айыы диэмэ” диэн харыстыыр этии баара биллэрэр. Айыы диэн үчүгэй тыл буолбатах, бу тыл куһаҕана, сыыһа-халты туттунууну элбэтэриттэн, куһаҕаҥҥа тириэрдэриттэн биллэр. Куһаҕан тыллары оҕо элбэхтик саҥардаҕына, бу саҥарар тыла куһаҕан үгэһи үөскэтэринэн сыыһа-халты туттунар куһаҕан майгыланан хаалыан сөп.
 
Онон оҕо өйө-санаата олохсуйан, үгэс буолан иҥэригэр аан маҥнайгы саҥарар тыллара улахан суолтаны ылалларын билэн төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн сахалыы саҥарда үөрэтиэ этилэр. Кинилэр кэлэр көлүөнэлэрэ өйдөрө-санаалара туруктаах киһилии быһыылаах буола улааттахтарына бэйэлэрэ абыраналларын, баайдара эбиллэрин, олохторо тупсарын билиэ этилэр.

ДЬАДАҤЫ ДИЭН БУОР КУТ ЫАРЫЫТА

Дьадаҥы диэн былыр ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ куһаҕан өйдөбүллээх тыл этэ, мөлтөх, кыаммат, өйө-санаата тиийбэт, аанньа ахтыллыбат дьону бэлиэтиирэ. Үлэни-хамнаһы кыайбаттар, сүрэҕэ суохтар, ыарыһахтар, бодоҥнор оччотооҕу, ырыынак олоҕун кэмигэр бары дьадаҥы буолар эбиттэр.

Дьадаҥылар салайар былааһы күүстэринэн ылбыттарын сахалар бары кэриэтэ сөбүлээбэккэлэр кыахтара баарынан утарылаһан, сэриилэһэн кыаттарын баран билиммиттэрэ.
 
Сэбиэскэй былаас кэмигэр баайа-мала суохтар баһылаан салайан олорбуттарыттан дьадаҥы диэн тыл “үчүгэй” диэн өйдөбүллэнэ сылдьыбыта. Бары салайааччылар, улаханныын-кыралыын уонна  суруйааччылар дьадаҥы өбүгэлэринэн киэн тутталлара, онон өҥнөллөрө, улахан уратыларын курдук этинэллэрэ. 
Өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин сайыннарыы бу тыл дириҥ, буор куттан тутулуктаах өйгө-санааҕа дьайыылаах суолтатын булууга туһалаата. Үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээбэт, сатаан-табан хамсаммат, сүрэҕэ суох киһи дьадаҥы буолара билигин биллэн таҕыста. Ол курдук государство өттүттэн сиэрэ суох элбэх көмө баарын үрдүнэн үлэни-хамнаһы кыайан үлэлээбэттэн, ас-таҥас тиийбэтиттэн сэбиэскэй былаас эстибитин табатык өйдүө этибит.
Дьа диэн өй-санаа баарын биллэрэр тыл.

Даҥ диэн дьиэ үрдүгэр таах сытар буор ааттанар.

Дьа уонна даҥ диэн тыллар дьадаҥы диэн тылы үөскэппиттэр. Кут-сүр үөрэҕэ этэринэн бу тыл киһи буор кута төһө сайдыылааҕын, хамсаныылары хайдах оҥорор кыаҕын биллэрэр.

Дьон бары кэриэтэ үөрэҕи-билиини баһылыыр кыахтаахтарын иһин, үгүстэрэ күүстээх үлэни-хамнаһы кыайбаттар, доруобуйалара да мөлтөх. Үлэни-хамнаһы кыайбат, кыайа-хото хамсаммат, сүрэҕэ суох киһи дьадаҥы буолара билигин биллэр буолла.
 
Дьадаҥы буолуохпутун бары баҕарбаппыт эрээри, үлэни-хамнаһы баһылыы сатаабаппыт. Бу баар биһиги сыыһабыт. Буор кут киһи хамсанарыттан сайдан үөрүйэххэ кубулуйдаҕына эрэ киһи сатаан, табан хамсана үөрэнэр. Былыргы кэпсээннэргэ ахтылларынан уус буолууга киһи олус өр кэмҥэ үөрэнэрин таһынан өбүгэлэрэ эмиэ уус буолаллара ирдэнэр көрдөбүлүнэн ааҕыллара. Ол аата өбүгэлэртэн бэриллэр буор кут көмөлөстөҕүнэ эрэ, улахан уус буолууну ситиһии кыаллар эбит.

Үлэҕэ-хамнаска оҕолорун үөрэппэт, үөрэҕи эрэ эккирэтиннэрэ сатыыр төрөппүттэр оҕолоро дьадаҥы буолар дьылҕаланаллар. Кыра эрдэхтэн үлэлии үөрэнии эрэ дьадаҥыттан үлэһиккэ, онтон баайга киһини кубулутар кыахтааҕын билигин да арааран билбэккэ, туһаммакка сылдьабыт. Ол курдук үрдүк да хамнас сорохтору баайга кыайан кубулуппат, төрүттэрин дьадаҥылара тардарынан ыһан, тоҕон, аһаан-сиэн, матайдаан туох эмэ баарын суох оҥорон иһэллэр.

Билигин баай уонна дьадаҥы диэн арахсыы баарыттан бу дьон өйдөрүн-санааларын уратыларын арааран билии уонна олоххо быһаччы туһаныы ирдэнэр. Ол курдук улахан баай дьон үчүгэй диэн санаалара дьадаҥылар санааларыттан букатын уратыларыттан, баайдар элбэх этиилэриттэн үлэһиттэр, дьадаҥылар бэйэлэригэр туһалааҕын эрэ булан ылыныа этилэр. Бу быһаарыы билигин улаханнык байбыт депутаттары, салайааччылары талыыга киэҥник туһаныллыа этэ.
   
Баай уонна дьадаҥы дьон икки ардыларыгар үлэһиттэр сылдьаллар. Арай үлэһит, үлэни-хамнаһы кыайыы эрэ дьадаҥы буолартан быыһыыр кыахтааҕын умнубатахпытына табыллабыт. Кыра эрдэхпитинэ кэпсиир сымыйа, албын, аптаах остуоруйалар дьайыыларыттан дьадаҥыттан соҕотохто байа-тайа охсуохпутун баҕарабыт, бэлэми, ким эрэ аҕалан биэрэрин кэтэһэ сылдьабыт. “Умнаһыт бурдугун тыал көтүтэр” диэн сахалар дьадаҥы киһи өйүн-санаатын, оҥорор быһыытын дириҥник быһааран эппиттэрин таба өйдөөн тутуспаппытыттан уонна баар баайы-малы харыстаабап-пытыттан ыскайдаан суох оҥоробут.
 
Буор кут диэн эти-сиини хамсатыыга аналлаах, хас биирдии быччыҥҥа иҥэн сылдьар өй-санаа мунньуллуута ааттанар. Буор кут мөлтөөтөҕүнэ киһи боростуой да хамсаныылары кыайан оҥорбот турукка киирэр. Эт-сиин үгүс ыарыылара быччыҥнар кыайан хамсаабаттарыттан тутулуктаахтар. Бу өй-санаа, буор кут ыарыыларын сахалар ойууннара кыайа-хото эмтиир этилэр.

Үлэлиэн, хамсыан баҕарбат, сүрэҕэлдьиир, сытарын, сынньанарын, уһуннук утуйарын сөбүлүүр киһи олоҕор дьадаҥы буолара былыргыттан биллэр. Кини хамсаныылары оҥорорго аналлаах буор кута ситэ сайдыбатаҕыттан хамсаныылары оҥорор кыаҕа аҕыйыырыттан үлэни-хамнаһы кыайбат кыахтанар.

Дьадаҥы диэн өй-санаа, буор кут ыарыыта, хамсаныыларга дьоҕурун сүтэриитэ ааттанар. Бу ыарыы ситэ сайдыбытах буор куту кытта тарҕанан баран, тэнийэн кэлэр көлүөнэлэргэ барыларыгар бэриллэн иһэр. Бу ыарыы хас да көлүөнэлэр усталара күүстээх үлэттэн-хамнастан эрэ нэһиилэ көнүөн сөп. Бу быһаарыы сахалар “Төрүт уус” диэн уус буолуу улахан үлэлээҕин уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин биллэрэр этиилэринэн бигэргэтиллэр.

Сэбиэскэй былаас дьадаҥылары өрө тутан, арбаан, хайҕаан, киэҥник тарҕатан билигин Россия дьоно бары, бу дьадаҥы диэн өй-санаа, буор кут ыарыытынан ыалдьалларыттан, үлэлиэхтэрин баҕарбаттарыттан Россияҕа үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта букатын таҥнары түстэ. Бу ыарыыттан тутулуктаах уларыйыылар Россия дьонугар бааллара билиннэ:

1. Ханнык да үлэни үлэлээһин кыаттарбат буолуута.

2. Баар баайы-малы ыһыы-тоҕуу дэлэйиитэ.

Аҥардастыы үөрэҕи эрэ эккирэтии, ону үчүгэй диэн өрө тутуу хас да көлүөнэлэр усталара үөрэхтээх дьон буола сатааһын буор куту дьадаҥы буолуу ыарыытыгар тириэрдэр. Ол курдук үлэттэн кэлээт дьыбааҥҥа сытар киһи оҕото сытара өссө эбиллэринэн хамсаныылары оҥорорго аналлаах буор кута мөлтөөн, ыарыы буолан барар. Үөрэҕи эрэ аҥардастыы эккирэтэн буор куттара мөлтөөбүт аймахтар кэлэр көлүөнэлэрэ дьадаҥы буолар дьылҕаланаллар. Ол курдук куорат мааны үөрэхтээхтэрин оҕолоро илии үлэтигэр чахчы мөлтөхтөрө биллэр.

“Баай дьадаҥыны уруурҕаабат” диэн өс хоһоонун хас биирдии үлэһит, кэлэр көлүөнэлэрэ сайдыахтарын баҕарар киһи билэн олоҕор туһаныа этэ. Бу өс хоһооно сайдыылаах, үлэһит буор кут дьадаҥыны кытта холбостоҕуна күүһүн сүтэрэрин, хааларын биллэрэр.
 
Баар баайы-малы ыскайдаан бүтэрии дьадаҥы буолуу сүрүн бэлиэтэ буолар. “Умнаһыт бурдугун тыал көтүппүт” диэн этии умнаһыкка төһөнү да биэрдэххэ син-биир суох оҥоруо, күдэҥҥэ кубулутан тыалга көтүтүө диэн өйдөтөрүн таба өйдүөхпүт этэ. Ол аата  умнаһыты аан маҥнай үлэлэтэн, харыстыырга үөрэтэн баран ону-маны биэриэххэ сөп буолар.

“Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр” диэн этии буор кут сайдыытыттан быһаччы тутулуктаах. Ол курдук олох ыараатаҕына киһи элбэхтик хамсанара, үлэлиирэ эбиллэринэн буор кутун эрчийэрэ улаатарыттан сайдыыны ситиһэрэ эбиллэр.
 
“Сүрэҕэ суох буолума, дьадаҥы буолуоҥ” диэн этии оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ быһаччы сыһыаннаах. Оҕо кыра эрдэҕиттэн элбэхтик хамсанан, туһа киһитэ буолан үлэлии үөрэннэҕинэ, буор кутун эрчийдэҕинэ, дьарыктаатаҕына үчүгэй үөрүйэхтэри үөскэтинэн буор кута сайдар кыахтанар.

Үлэни үлэлээһин хамсаныылара барылара нэмин билэн, сэрэхтээхтик оҥоруллалларынан күрэхтэһии хамсаныыларыттан быдан атыннар. Ол иһин аҥардастыы күрэхтэһиилэр, спорт буор куту эрчийиилэрэ кэлтэйдии баран хаалыахтарын сөп. Ол курдук күүһүн элбэхтик дьарыктаабыт спортсмен тарбаҕын төбөтүнэн тутан тугу эмэ оҥороро улахан эрэйи үөскэтиэн, букатын да кыаллымыан сөп.

Онон үлэ, үлэлии үөрэнии эрэ киһи буор кутун нэмин билэн дьарыктаан, үөрүйэх оҥорон киһини киһи буолууга тириэрдэр кыахтааҕа быһаарыллар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ-хамнаска сыһыаран үөрэтии эрэ дьадаҥы буолууттан харыстыыр кыахтааҕын төрөппүттэр билэн оҕо кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үлэлиир үгэстэри иҥэринэрин ситиһиэ этилэр. 

ИДЭ ТҮҺҮҮТЭ

Эт-сиин өбүгэлэртэн, төрөппүттэртэн бэриллэн, ууһаан, тэнийэн иһэр айылҕаттан быһаччы тутулуктаах киһи сүрүн чааһа буолар. Ол иһин эт-сиин айыылартан, өбүгэлэртэн тутулуга олус улахан.

Эккэ-сииҥҥэ иҥэн сылдьар буор кут, араас үөрүйэхтэр; үчүгэйдэриттэн, куһаҕаннарыттан тутулуга суох бары кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэр. Киһи уһун үйэтин тухары үөрүйэхтэри үөскэтинэн, иҥэринэн, буор кутун сайыннаран кэлэр көлүөнэлэрин, оҕолорун, сиэннэрин өйдөрө-санаалара кини сайдыыны ситиспит таһымыттан намтаабатын, саҥаны ситиһэрэ түргэтиирин үөскэтэр.

Ийэ, салгын куттар оҕо өйө-санаата сайдыытын кытта тэҥҥэ сайдан, иҥэн иһэллэр. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕинэ үгэстэри үөскэтинэрэ олус түргэн, биирдэ эмэтэ соһуйа көрбүтэ, истибитэ, оҥорбута үгэс буолан хаалыан сөп, ону тэҥэ тугу эмэ оҥорбутун хатылаатар эрэ соннук үгэһи иҥэринэн, саҥа үгэстэнэр кыахтаах. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии, үчүгэй үгэстэри үөскэтэн, иҥэрэн биэрии биир тэҥник, уһаты-туора халбаҥнаабакка эрэ салгыы баран иһэрин сахалар үөрэхтэрэ ирдиир.
 
Оҕо улаатан истэҕинэ ону-маны оҥороруттан, туттарыттан көрөн ханнык идэҕэ сыһыаннаах буолуон сөбүн быһаараллар. Араас хамсаныылары табатык, сыыдамнык оҥоруу буор кут сайдыытыттан тутулуктаах. Идэлээх буолуу оҕо улаатан, үлэҕэ сыһыаннаах хамсаныылары оҥорор буолан истэҕинэ сыыйа биллэн иһэр.

“Уус оҕото – уус буолар” диэн сахалар этиилэрэ оҕо улаатан истэҕинэ биллэн иһэр. Ону-маны оҥорорго дьулуура, сыһыамаҕа, туттунуута-хаптыныыта төрөппүтүн курдук буоллаҕына, чахчы маарынныыр диэн быһаараллар. “Аҕатын курдук сыыдам туттунуулаах” диэтэхтэринэ аҕатыгар маарынныыр, киниттэн бэриллибит буор куттаах, сыыдам, таба хамсаныылаах үтүө, үлэһит киһи буолара быһаарыллар. Оҕо, киһи хайдах хамсанарыттан буор кута төһө сайдыылааҕа быһаарыллар:

- Сыыдам эрээри табатык хамсаныылары улахан сайдыылаах буор куттаах оҕо оҥорор кыахтаах. Хамсаныы олус табылларын имигэс диэн этии чуолкайдык быһаарар.

- Нэс, бытаан хамсаныылаах киһи элбэҕи тутан-хабан оҥороро аҕыйах буоларын бары билэбит. 

- Нүксүгүр киһи оҕото улаатан баран нүксүччү түһүөн сөп.

- Тиэрэ үктээн хаамар киһини киһи барыта бэлиэтии көрөр. Оҕото аҕатын курдук буор куттаннаҕына тиэрэ үктээн хаамыан сөп.

Хамсаныылары таба оҥорууну буор кут салайар. Буор кут дьайыыта биллиитин идэ түһүүтэ диэн ааттыыллар. Эти-сиини, быччыҥнары таба хамсатыы сыыйа-баайа үөрүйэх буолууттан үөскүүр. Киһи өр кэмҥэ үөрүйэхтэргэ үөрэнэн буор куту үөскэтиммитэ кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэр.
 
Саха дьонун эдэрдэргэ баҕа санааларынан “Идэлээх буол” диэн буолар. Бу быһаарыы учуутал оҕото учуутал, быраас оҕото быраас буолара элбэҕин быһаарар.

Уус киһи оҕото улаатан уһаннаҕына, аҕатын утумнаабыта биллэн барар. Лып-лап курдук табан хамсанарыттан, уһанарыттан, тугу оҥорбутуттан үөрэриттэн аҕатын утумнаабыта биллэр. Ол аата ону-маны кыайарын оҥотторон көрүү эрэ утумнаабыты быһаарар. Сахалар бары кэриэтэ тимир, мас ууһа төрүттээхтэриттэн оҥоруу, тутуу үлэлэригэр ордук сыһыамахтар.

Оҕолор төрүттэрин дьарыктарынан дьарыктамматахтарына, үлэлэринэн үлэлээбэтэхтэринэ буор кут дьайыыта биллибэккэ эрэ сылдьыан, төрүт да хаалан хаалыан сөп. Кырдьан иһэн талааннарын дьэ арыйбыт дьон бааллара ону биллэрэр.

Буор кут лаппа сайдыбыта талааны үөскэтэр. Талаан эти-сиини кытта бииргэ сылдьар. Талаан арыллар. Талаан баар буолан хаалыан сөп. “Талааннаах тарбахтаах” диэн туохха эмэ эмискэ түбэһэ түһэр, туһаны таһаарынар киһини эмиэ этэллэр.

Буор кут сайдыылаҕа дьоҕур диэн тылынан бэриллэр. Дьоҕур хаһан да эмискэ кэлбэт. Дьоҕуру киһи уһуннук үлэлээн-хамсаан үөскэтинэр, сайыннарар кыахтаах. Дьоҕур диэн эт-сиин туһалаах хамсаныылары оҥорор кыаҕа ааттанар, ол иһин төрөппүттэриттэн буор кутун кытта быһаччы бэриллэр кыахтаах.
Айылҕаттан өйдөөх, сайдыылаах буор куттаах оҕо иитиигэ, үөрэтиигэ наадыйара аҕыйах. Этэн, көрдөрөн биэрииттэн эбэтэр бэйэтэ да булан туһалаах, үчүгэй быһыылары оҥоруон сөп.

Дьоҕуру сайыннарбакка таах хаалларан кэбиһии кэлин кэмҥэ элбээтэ. Аҥардастыы үөрэҕи эрэ баһылаары былыргы өбүгэлэрбит үөрүйэхтэрин быраҕан кэбиһии тэнийдэ. Төрүттэриттэн уус, тимир ууһа идэлэрин быраҕан, уларытан кэбиспит дьон элбэхтэр. Кинилэр саҥа баһылыыр идэлэригэр табылын булбакка эрэйдэнэллэрэ, быраҕан да кэбиһэллэрэ эмиэ элбээтэ. Идэтин таба талбатаҕыттан санаата туолбакка арыгыга ылларааччылар бааллар.

Үлэлии үөрэммит, баһылаабыт үлэттэн туоратыы омугу эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдэр кыахтаах. Атын омуктар баһылаабыт үлэлэригэр саҥалыы сыһыара сатааһын хаалыылаах үлэһит буолууга тириэрдэр. Сахалары симэлитээри оҥорор, тутар уус идэлэрин букатын да бырахтараары оҥостоллор. Сэбиэскэй былаас саҕаттан олоххо туһата аҕыйах ханнык эрэ гуманитарнай идэлэргэ саха дьонун көһөрө сатааһыны оҥоро сатаабыттара билигин да салҕанан иһэр.

Дьоҕурдаах буолуу утары, иккис өрүтэ салаҥ диэн ааттанар. Салаҥ. Салаҥ диэн сатаан туттубат, оҥорбот, табан хамсаммат, буор кута кыайан сайдыбатах киһини ааттыыллар.

“Салаҥтан хара тыа маһа ытыыр” диэн этии кыайан уһаммат киһи элбэх маһы туһата суох хаалларан, буорту оҥорорун биллэрэр.

Хоро салаҥ диэн олус улахан салаҥы этэллэр. Сайдыыттан, олох хаамыытыттан хаалан хаалбыт аһара былыргыларын тутуһан олорбут хоро омуктары сэнээн, туоратан этии буолар. Бу этии хоролор симэлийиилэригэр, сахаларга кубулуйууларыгар тириэрдибитэ.

Сааһыран истэххэ өй-санаа уларыйара ирдэнэр. Эт-сиин эдэр эрдэҕинээҕиттэн уларыйан, мөлтөөн барыытын таба сыаналааһын эрэйиллэр. Ол курдук дьахтар төрүүр сааһа аастаҕына, эмээхсин буоллаҕына, үлэ-хамнас атын өрүттэринэн эр дьонтон итэҕэһэ суохтук, ситиһиилээхтик дьарыктанар кыахтанар. Онтон дьахтар эрдэҕинэ оҕону төрөтүүнэн, иитиинэн, үөрэтиинэн дьарыктанара ордук туһалаах диэн сахалыы өй-санаа үөрэҕэ этэр. Кыыс оҕолор бары ийэлээхтэриттэн үчүгэй үгэстэргэ кыра эрдэҕиттэн утумнаахтык үөрэтиллэр дьахталлар оҕону үчүгэй үгэстэргэ иитэр, үөрэтэр кыахтара эр дьоннооҕор улаханын таба туһаналлар.

Онон саҥа төрүүр оҕолор сайдыылаах буор куттаахтарын ситиһии төрөппүттэр ытык иэстэрэ буолара эрэйиллэр. Дьахталлар былыргы сахалар ыал буолуу үөрэхтэрин тутустахтарына кыыстарынан эргэ таҕыстахтарына эрэ эр киһини утумнуур, киниттэн бэриллэр буор куттаах оҕону төрөтөллөрө кыалларын билиэ этилэр. Ол аата кыыс оҕо кэргэн тахсыар диэри атын эр киһилиин сылдьыспатаҕын сайдыылаах буор куттаах аймахтар ирдиэхтэрэ этэ. 

КЫРА ОҔОНУ КӨРҮҮ – ИСТИИ СИТИМЭ БЫСТЫЫТА

Олус былыргы кэмнэртэн олох үөрэҕэ, уопута төрөппүтүттэн оҕолоругар бэриллэн, салҕанан баран иһэр этэ. Сахалар уус идэлэрин оҕолоругар кыра эрдэхтэриттэн батыһыннара сылдьан үлэҕэ үөрэтэн, такайан, уһуйан иҥэрэн биэрэн иһэллэриттэн билигин да уустар элбэхтэр. Бэйэлэрэ сахалыы саҥарар төрөппүттэр оҕолоро саҥа саҥаран эрдэҕиттэн сахалыы саҥарарга үөрэтэллэриттэн саха тылын билээччилэр ахсааннара эбиллэн иһэр.

Бу кэмҥэ диэри ыаллар элбэх оҕолоноллоруттан кыра оҕону көрүү-истии үөрэҕэ эбэлэртэн, ийэлэртэн улахан оҕолоругар быһаччы үтүктэн, батыһан үөрэниинэн бэриллэн иһэр этэ. Ол курдук ыал улахан оҕото ийэтин эбэтэр эбэтин быһаччы ыйыытынан, көрдөрөн биэриитинэн, кинилэри үтүктэн кыра балыстарын, бырааттарын бэйэтэ, саҥа улаатан иһэн, көрөргө-истэргэ үөрэнэрэ, сатаан сааратара, оннук үгэстэри бэйэтэ иҥэринэрэ. Бу үөрэҕэ улаатан бэйэтэ оҕолонноҕуна оҕотун көрөрүгэр-истэригэр олус туһалыыра.

Оҕону кыра эрдэҕинэ хайдах көрбүттэн-истибиттэн, ииппиттэн өйө-санаата, майгына олус улахан тутулуктаахтарын билигин кут-сүр үөрэҕэ тарҕанан саҥа билэн эрэбит. Ол курдук бу кэмҥэ оҕоҕо ийэ кута үөскээн олохсуйарын, үчүгэй үгэстэргэ үөрэнэн үчүгэй быһыылаах буола улаатарын кут-сүр үөрэҕэ быһаарарын туһаныа этибит.

Ыал биир оҕолоох буоллаҕына эбэтэр элбэх оҕоттон кыралара атаах соҕус буола иитиллэн хаалар уратылаах. Бу ураты өй-санаа аһара көрүүттэн-истииттэн, оҕо бары баҕатын төрөппүттэрэ эбэтэр улахан оҕолор толоро охсон иһиилэриттэн бэйэмсэҕэ үөскүүрэ эбиискэ дакаастабылга наадыйбат.
 
Сахалар үөрэхтэрэ оҕо атаах буола улааппатын туһугар “Оҕону бэйэҕин кытта тэҥнээн тут” диэн үөрэтэрин умнан сылдьабыт. Ол аата араас эбиискэ аһылык, минньигэс манньа, эҥин оҕоҕо кыратын эрэ быһыытынан бэриллэрин бэйэтигэр биллэриэххэ уонна хайаан да тутуһуохха, “Кыра оҕо эбиискэ аһылыга” диэн ааттаан биэрдэххэ улаатан иһэн оҕо бэйэтэ аккаастанар кыахтанар.
 
Оҕо кыра эрдэҕинэ араас минньигэстэри сиэбэккэ эрэ улаатыан сөп. Хата тииһэ ыалдьыа суоҕа, бөҕө буолуо этэ. Кыра оҕону хатаҕалаатаҕа аатыран, оҕоҕо үчүгэй буола сатаан, араас минньигэһи аҕалан туспа тутан сиэтэ сатааһын мааныламмыт, ураты, “Мин туспабын”, “Уратыбын” диэн санаалаах киһини улаатыннарарыттан билигин эдэрдэр атаах буола иитиллэннэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолуута элбээтэ.

Оҕону көрүү-истии үөрэҕэ ийэтиттэн оҕотугар быһаччы, үтүгүннэрэн үөрэтиинэн бэриллэн иһиитэ дьахталлар хаста да оҕолоннохторуна эрэ ситиһиллэр кыахтаах уонна омук биир тэҥник сайдан иһэрин хааччыйыа этэ. Ийэ улахан оҕото, уонун саҥа ааһан баран, кэлин төрөөбүт кыра балтыларын, бырааттарын ийэтин көмөтүнэн, көрдөрөн, ыйан биэриитинэн туһанан көрө-истэ, харайа үөрэнэрэ кыра оҕону көрөр үөрэх быһаччы ийэтиттэн оҕотугар үгэс буолан бэриллэн иһэрин хааччыйар.

Ол аата улааппыт, өйүн-санаатын ситэн эрэр оҕо ийэтин көмөтүнэн кыра оҕону көрө-истэ үөрэнэрэ оҕо көрүүтүн үөрэҕэ быһаччы, төрөппүттэн оҕотугар үтүгүннэрэн үөрэтиинэн бэриллэн иһэрин үөскэтэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэтин көмөтүнэн, ыйыытынан көрө-харайа үөрэммэтэх эдэр киһи бэйэтэ оҕолонноҕуна оҕону көрөр-истэр кыаҕа кыччыыр, оннооҕор туга эмэ табыллыбакка ытаабыт оҕону кыайан саараппакка, аралдьыппакка минньигэһинэн албынныы сатаан атаахтаталлар эбэтэр ыган-хаайан бараллара элбиир.

Биһиэхэ бу ийэтиттэн оҕотугар быһаччы бэриллэр тутаах ситиммит быстан эрэр. Билигин сайдыыны ситиспит, үөрэхтээх дьон ыал, кэргэннии буолаат сылы сыллата, улааттаҕына икки оҕону төрөтөн баран, онон бүтэллэр. Оҕолоро кыһыл, кыра оҕо диэни букатын көрбөккө эрэ улааталлар, биирдэ эмэ киинэҕэ эрэ көрөр кыахтаналлар. Тэҥҥэ кэриэтэ улаатан иһэр оҕолоро кыһыл, кыра оҕо диэни көрбөккө, билбэккэ эрэ улааталлара кыра оҕону көрүү-истии, үөрэтии үөрэҕэ букатын умнулларыгар тириэрдэр буолла.

Оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигинэн 4 эбэтэр 5 сааһыгар диэри олоҕун ситэ өйдөөбөт, өйүгэр-санаатыгар туппат. Ол иһин бэйэтэ оччо сааһыгар диэри хайдах улааппытын төрөппүттэрэ эбэтэр атын дьон кэпсээннэриттэн эрэ быстах-остох билэригэр тиийэрэ өй-санаа уратыларын, олох уустуктарын үөскэтэр.

Кыра оҕо диэни көрбөккө улааппыт оҕо бэйэтэ оҕолонноҕуна кыра оҕо туһунан туох да билиитэ-көрүүтэ суох буоларыгар тиийэр. Аҥардастыы ханнык эрэ арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр суруйууларын ааҕа сатаатаҕына даҕаны, бэйэтэ тутан-хабан боруобалаабатах, үтүктэн үөрэммэтэх суола буоларынан, кыайа-хото сатаабат, оҕотун иитиини дьаалатынан ыытар, куһаҕаны оҥордоҕуна тохтото, өйдөтө сатаабат, маннык оҥордоххо үчүгэй буолуо диэн хос-хос оҥотторон үөрэппэт, аҥардастыы аһатар-таҥыннарар, маанылыыр, киэргэтэр эрэ, иитии-үөрэтии туһугар кыһаллыбакка эрэ сылдьарыттан атаахтатан кэбиһэр. Ол иһин аныгы төрөппүттэр аҥардастыы кыра оҕо бары баҕа санаатын толоро сатааннар атаахтатан, аһара маанылаан кэбиһэллэрэ элбээн хаалар буолла. Итини тэҥэ оҕо кыра эрдэҕинэ аан бастаан бэрээдэккэ, үчүгэй үгэстэргэ киһилии быһыылары оҥорууга үөрэниэхтээҕин, олору үгэс, үөрүйэх оҥостуохтааҕын туһунан букатын да умнан, ийэ кутун ииппэккэ эрэ улаатыннаран кэбиһэр буоллулар.
 
Оҕо иитиитигэр эрбэхтэн эмэн оҥоруллубут “айыы үөрэҕэ” оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэр диэн сымыйанан этэрэ ордук улахан куһаҕаны оҥорор буолла. Бу сыыһа үөрэҕи төрөппүттэр туруорсан тохтоттохторуна эрэ табыллар.

Ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорууга кыра эрдэҕинэ иитиллибэтэх оҕо биирдэ эмэ итирэн эҥин, салгын кута көтөн, ийэ кутун баһылаан салайар кэмигэр киирдэҕинэ, атаахтыы үөрэммитэ тардан киһи быһыытыттан таһынан барар быһыылары оҥорон кэбиһиэн сөп.

Аныгы дьахталлар биирдэ эмэ оҕолоноллоро кыра оҕону көрүү-истии аҥардастыы атаахтатыы, харыстааһын, маанылааһын өттүгэр халыйан хаалыытын үөскэтэринэн туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэри улаатыннарарынан омук эстэн, симэлийэн барыытыгар тириэрдиэн сөп. Итини тэҥэ ыал биир эмэ оҕото бэйэтэ оҕолонноҕуна көрөр-истэр, иитэр-үөрэтэр кыаҕа кыратыттан оҕотун өссө атаахтатан, маанылаан кэбиһэригэр тириэрдэрэ омук эстиитэ, симэлийиитэ түргэтииригэр тириэрдэр.

Кыра оҕону көрүү-истии, барыга бары үөрэтии кыра да буоллар олус суолталаах билиилэри эрэйэр. Аһыырга ньуосканы тута үөрэтии хайа илиитин уруттаан хамсата үөрэтиититтэн ордук тутулуктаах. Ол аата оҕо уҥа илиитигэр ньуосканы туттара үөрэттэххэ, ол илиитинэн урутаан туттарга үөрэнэрэ, аан бастаан тугу билбитэ-көрбүтэ олус күүскэ өйдөнөн, иҥэн хаалар уратытын быһаарар. Бу быһаарыыны төрөппүттэр таба туһаныахтарын, оҕолорун үчүгэй быһыылары кыра эрдэҕиттэн оҥотторо үөрэтиэхтэрин сөп этэ.

Оҕо ийэ кутун иитии сахалар киһи таҥараларын үөрэҕин тутустахха, биллэххэ эрэ кыаллар кыахтаах. Бу биһиги сахалар ураты билиибит. Ол иһин атын омуктарга холоотоххо олус уһун үйэни ситиһэн олоробут. Бу билиини туһаныыттан туруктаах өйдөөх-санаалаах эдэр киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарар кыах улаатарын төрөппүттэр таба өйдүөхтэрэ, кэлэр көлүөнэлэрин туһугар кыһаныахтара этэ.
 
Оҕону иитии, көрүү-истии ситимэ быстан эрэрин эдэр дьахталлар бэйэлэрэ эрэ оннугар түһэрэр кыахтаахтар. Кинилэр өй-санаа оҕолорго, кэлэр көлүөнэлэргэ хайдах көрүҥнээхтик бэриллэрин билэн, олохторугар туһанан, улаатан эрэр оҕолоругар кыра оҕону төрөтөн, кинини көрдөрөн, туттаран-хаптаран үөрэтэллэрэ эрэйиллэр.

Омук тыла уонна өйө-санаата аан бастаан дьахталлартан тутуллар диэн этиини биһиги тутуһабыт. Ол аата оҕо аан бастакы саҥарар тылларын ийэтин эбэтэр эбэтин көмөтүнэн, кинилэри үтүктэн үөрэнэр. Ол иһин дьахталлар оҕолорун атын омук тылынан саҥарда үөрэппэтэхтэринэ эбэтэр бэйэлэрэ атын омук буола сатаабатахтарына саха тыла сүтүө суоҕа. Итини тэҥэ өй-санаа төрүттэрин, сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэхтэрин тутуһарыгар оҕо кыра эрдэҕинэ ийэтэ эбэтэр эбэтэ иитэр, үөрэтэр кыахтара улаханын туһаныахпыт этэ.

Онон оҕо ийэ кутун иитии, үөрэтии, саха тылын уонна сахалыы өйү-санааны харыстааһын дьахталларбыт барахсаттартан ордук улахан тутулуктааҕын билинэннэр, киһилии быһыылаах, үчүгэй майгылаах үлэһит оҕолору иитэн улаатыннарарга, тылбытын сайыннарарга, уһун үйэлииргэ уонна өйбүтүн-санаабытын харыстыырга бары кыахтарын ууруо этилэр.

“ТРУДНЫЕ ПОДРОСТКИ”

Үөрэҕи-билиини нууччалартан ылынарбытыттан олоххо туһалаах сорох өйдөбүллэри нууччалыы эттэххэ ордук табыллар, өйдөнөр. “Трудные подростки” диэн этиини сахалыыга тылбаастаатахха бу этии нууччалыы биэрэр өйдөбүлэ, киһилии быһыыга иитиллибэтэх эдэрдэр диэн буолара сахалыытыгар олус уһаан хааларыттан суолтата сымныыр. Онно эбии туруору тылбаастаан “Ыараханнык иитиллэр эдэрдэр” диэтэххэ өйдөбүлэ сөп түбэспитин иһин уһаан хаалар.

Улаатан иһэр оҕолор араас буруйу-сэмэни, куһаҕан быһыылары оҥороллоро билигин элбээн иһэриттэн дьон саллан эрэллэр. Бэһис кылааска үөрэнэр оҕолор бэйэлэрин саастыылаахтарын кырбаан баран халыылларын “Вести Якутии” хаһыат суруйар. (12,21).
 
Сахалар олус туһалаах кут-сүр үөрэхтэрин кыра оҕо иитиитигэр туһаммаппытыттан оҕолору “Трудные подростки” буолууга тириэрдии элбээтэ. Ол курдук кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр атаахтатан, бэлэмҥэ үөрэтэн куһаҕан үгэстэри иҥэрэн кэбиһэн баран улааппытын кэннэ көннөрө, тупсара сатааһын оҕо сөбүлээбэтин, утарсарын үөскэтиитэ, улахан, үөрэтэр дьон этиилэрин истибэтэ, “Трудные подростки” буолууга тириэрдэрин билиэ этибит. 
Кыра эрдэҕинэ мааныланар, атаахтыыр оҕоҕо маннык куһаҕан үгэстэр иҥэн хаалаллар:

1. Төрөппүттэр оҕо тугу баҕарбытын барытын була-тала охсон биэрэн иһэллэриттэн бэлэмҥэ үөрэнии үгэһэ үөскээн иҥэр.

2. Тулуйа, кэтэһэ үөрэммэтиттэн тулуура суох буолуута улаатар.

3. Тулуура суоҕуттан олоххо чэпчэки өттүн талаһарыттан кыайа-хото үлэлээбэккэ, араас уоруулары, халааһыннары оҥорууга тиийэн хаалыан сөп.
 
4. Араас, олоххо туһата суох оонньуурдарынан оонньууруттан үлэҕэ-хамнаска сыһыана суох буола улаатар.
 
Кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан кыра оҕо куһаҕан быһыыны биирдэ эмэ да оҥордор эрэ куһаҕан үгэстэнэн хаалыан сөп. Былыргы сахалар бу быһаарыыны тутуһан оҕолорун кыра эрдэҕинэ “хара харахтаахха көрдөрбөккө” иитэллэрэ, улаатыннараллара. Ол курдук куһаҕаны оҥоруу оҕону тардар, угуйар күүһэ аһара улахан. Туох эрэ уратыны, дьон билбэттэрин, саҥаны айыыны оҥоруу оҕо санаатыгар “үчүгэй” курдук буолан элбэхтик көстөр. Оҕо өйүн-санаатын харыстыыртан, сыыһа-халты туттубатын туһугар, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи сахалар таҥараларын үөрэҕэ тутуһарын төрөппүттэр билэн туһаныа этилэр.
 
Оҕо эрдэ үөскээбит куһаҕан да үгэстэрин харыстыыр санаата хаалан хаалбат. Арай бу үгэс саҥа үөскүүр үчүгэй үгэһинэн солбулуннаҕына эрэ умнуллан хаалар кыахтааҕа, үгэстэргэ аан маҥнай  үөрэниигэ олус сэрэхтээх буолары быһаарар. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ иитии ийэ кута үөскээн олохсуйарынан суолтата олус улахан. Куһаҕан иитиилээх оҕолонуохтарын ханнык да төрөппүт баҕарбатыттан кыра эрдэҕинэ оҕо ийэ кутун үчүгэй үгэстэргэ иитиини олоххо туһаныахтара этэ.

Куһаҕан быһыыны көрүүттэн, оҥорууттан түргэнник үөскээн хаалар куһаҕан үгэс олус өр кэмҥэ, саҥа үчүгэй үгэстэри үөскэтэн иҥэриннэххэ эрэ көнөр кыахтааҕын төрөппүттэр биллэхтэринэ оҕолоро кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр үчүгэй эрэ үгэстэри иҥэрэн биэрэ сатыа этилэр.

Кыра эрдэҕиттэн, тугу эмэни кыайарыттан төрөппүттэригэр туһа киһитэ буолан көмөлөһөр, үлэлиир үгэстэргэ үөрэммит оҕо улааттаҕына үлэни-хамнаһы кыайара-хоторо элбиирин төрөппүттэр биллэхтэринэ, итэҕэйдэхтэринэ оҕону иитэллэригэр туһаныахтара этэ.

Үлэҕэ-хамнаска, ыал буолууга, кыра оҕону көрүүгэ сыһыаннаах оонньуулары оҕо элбэхтик оонньоон соннук үгэстэри кыра эрдэҕинэ иҥэриннэҕинэ, бу оонньообут оонньууларын курдук үлэлэргэ сыһыамах, сыстаҕас буола улаатар.

Оҕо улааттаҕына үлэҕэ-хамнаска бэйэтэ үөрэниэ диэн этии сыыһа, үөрэнии хойутаан хааларыгар тириэрдэр. Оҕону үлэҕэ-хамнаска иитии, үөрэтии уратылара оҕо улааппытын, бэйэтэ ону-маны оҥорор кэмэ кэлбитин кэннэ биллэн тахсара, көннөрүү олус ыараабытын биллэрэр. Ол аата үлэлээбэт буолуу үгэһэ хайа-сах иҥэн хаалбытын кэннэ өйдөммүт да иһин, саҥалыы үлэлиир үгэстэргэ үөрэнии эрэйдэниигэ тэҥнэһэр, оҕо утарылаһар, сөбүлээбэт санаатын үөскэтиэн уонна көннөрөн үөрэнэрэ уһун кэми ылыан сөп.

Бу быһаарыы “Трудные подростки” диэн ааттанар оҕолор баар буолууларын, кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара сыыһа иитиллибитин арыйар. Сахалар маннык иитиилээх дьону куһаҕаннык, атаахтык иитиллибит диэн арааран ааттыыллар.

Буор кут киһиэхэ хамсаныыларга үөрүйэх буолуутуттан үөскүүр. Киһи быччыҥнарын санаатын күүһүнэн хамсатар, салайар буоллаҕына буор кут үөскээбитэ биллэр. Киһи үс кутуттан буор кут эрэ эккэ-сииҥҥэ иҥэр буолан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр аналлаах, атын өйдөр-санаалар, ийэ кут уонна салгын кут көтөн хаалаллар.

Хамсаныыларга үөрэнэн үөрүйэх буолуу кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитэ утумнааһын диэн ааттанар. Утумнааһын диэн өй-санаа, буор кут, онтон удьуордааһын диэн эт-сиин уратылара кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитэ буолар. 

Оҕоҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй киһи буолууга ыҥырар баҕа санааны үөскэппит, иҥэрбит, ийэ кутун үчүгэй быһыылары оҥорууга ииппит төрөппүттэр “Трудные подростки”, “Переходная возрасть” диэн кыайан киһилии быһыыга иитиллибэтэх оҕолор тустарынан этиилэри билбэккэ эрэ оҕолорун улаатыннарыахтарын сөп.
 
Онон оҕо киһи буолууну баһылаан бэйэтин өйүн-санаатын күүһүнэн, кыаҕынан олоҕун тупсарары ситистэҕинэ төрөппүттэр оҕолорун иитиигэ иэстэрин толорбутунан ааҕыныахтарын сөп.

ОҔОНУ КУҺАҔАҤҤА ҮӨРЭТИМЭ

Оҕону төрөтүү, иитии, үөрэтии ыалтан, төрөппүттэртэн быһаччы тутулуктааҕын бары билинэллэр. (13,126). Арай арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии диэн сахалар үөрэхтэрин билбэттэриттэн, бу кэми көтүтэн, хаалларан кэбиһэллэрэ туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэр элбииллэригэр тириэрдэр.

Оҕо аан маҥнайгы билбит билиилэриттэн-көрүүлэриттэн, оҥорбут быһыыларыттан үгэс үөскээн ийэ кута иитиллэн иһэр диэн кут-сүр үөрэҕэр быһаарбыппыт. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр үчүгэй эрэ быһыылары оҥорторон, үчүгэй үгэһи иҥэрэн кэбиһии туһалааҕын арыйбыппыт.

Оҕо улаатан да баран үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны арааран билэрэ уустук, уһун кэми ылыан сөп. Оҕону үөрэтии “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэринэн ийэ кутун иитии кэнниттэн уларыйан биэрэрэ ирдэнэр. Ол аата оҕо аны, улаатан истэҕинэ куһаҕан диэни бэйэтэ арааран билэ үөрэнэрэ ирдэнэр.
 
Аҕыйах ахсааннаах куһаҕаннары үчүгэйдэртэн туспа арааран биллэҕинэ олору оҥорбот, туттунар буолуута үөскээн олохсуйарыттан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарарга үөрэнэр.

Сахалар оҕону үөрэтэр үөрэхтэрэ олус киэҥ уонна дириҥ. Бу үөрэххэ “Оҕону кыра эрдэҕинэ куһаҕаҥҥа үөрэтимэ” диэн этии баар. Ол барыта сахалар оҕо өйө-санаата сайдыытын, үгэстэрэ үөскээһинин дириҥник билэллэрин уонна олохторугар туһаналларын биллэрэр. Ол курдук оҕо аан маҥнай билбитэ, оҥорбута саҥаны айыы буолан үгэскэ соҕотохто кубулуйан ийэ кутун быһалыы үөскэтэринэн, хаһан да умнуллубат буолан хаалыан сөп.
 
Бу сахалар кут-сүр үөрэхтэрин быһаарыыта табатын аныгы наука эмиэ билинэр. Ол курдук ханнык баҕарар саҥаны билии, айыыны оҥоруу киһи мэйиитигэр нейроннар саҥа холбоһуктары үөскэтэрин дакаастаабыттара.

Киһи бэйэтэ билбэтинэн, үчүгэйи оҥорор курдук санаатыттан оҕону куһаҕаҥҥа, буортулаахха үөрэтэн кэбиһиэн сөп. Кыра оҕону куһаҕаҥҥа үөрэтии араас элбэх көрүҥнэриттэн сүрүннэрэ манныктар:
 
1. Сайыһыннара үөрэтии.

2. Былдьаһыннара үөрэтии.

3. Хайыта тыыттарыы, баттаҕы тардыалатыы.

4. Охсуоланарга, тэбиэлэнэргэ үөрэтии.

5. Быраҕаттанарга, ыскайдыырга үөрэтии.

6. Киһи билбэтин, оҥорботун оҥорорго үөрэтии.

7. Киһиргэтии.

Оҕону куһаҕаҥҥа үөрэтии бу көрүҥнэрин биир-биир ыламмыт төһө кыайарбытынан ырытан көрүөхпүт:

1. Оҕо көрөөччү онно-манна барара-кэлэрэ, ону-маны оҥороро элбэх. Бараары гына-гына барбакка, кэлээри гына-гына кэлбэккэ оҕону сайыһыннара үөрэтии, “Оҕом сайыһар ээ” диэн бигэргэтии куһаҕаҥҥа үөрэтии буолар. Оҕо төрөппүттэрин сайыһан элбэхтик ытаан эрэйдэниэн, биир эмэ киһи көрүүтүгэр аһара үөрэнэн, сыбанан хаалыан сөп.

Ханна эмэ барар буоллахха, барарга оҕону сайыһыннарымыахха, судургу барыахха, барыыны оҕоҕо биллэрбэккэ да баран кэлиэххэ сөп. Кыра оҕо маҥнай суохтаан баран умнан кэбиһиэн, атыҥҥа аралдьыйан сүтүктээмиэн сөп.
 
2. Оҕо аан маҥнай куһаҕаны биллэҕинэ олору оҥорбот буоларга түргэнник үөрэнэрин сахалар билэн бобууну-хаайыыны туһаналлар этэ. “Оҕону былдьаһыннара үөрэтимэ” диэн этии оҕо кыратыттан бэйэтин киэнэ эбэтэр атыттар киэннэрэ буоларын билэ үөрэнэригэр туһата улахан. Ол курдук оҕоҕо тугу эмэни биэрдэххэ эбэтэр  биэрээри дугдуҥнаатахха “миэнэ” диэн саныы, ылына охсор. Биэрээри дугдуҥнаан баран биэрбэтэххэ былдьаһан да туруон сөп. “Оҕону былдьаһыннара үөрэтимэ” диэн этии оҕоҕо ону-маны; наадалааҕы, алдьаныан да сөптөөҕү, оонньууруттан атыны эбэтэр тугу эмэ биэрээри гына-гына биэрбэккэ былдьаһыннара үөрэтэри суох оҥорор. “Оҕоҕо биэрбэт эрээри көөчүктээмэ” диэн этии көөчүк дьайыытын быһаарарын тэҥэ, былдьаһыннара үөрэтэри тохтотор.

Оҕоҕо ону-маны, урут билбэтин, оонньооботун биэрдэххэ ону олус өр көрөр, чинчийэр, үөрэтэр, олус өр кэмҥэ илдьэ сылдьар. Онтон сотору кэминэн салҕан хааллаҕына, ханна эмэ быраҕыаҕа. Бу бэйэтэ быраҕыар тиийбэккэ былдьаан ылыы оҕону хомотор, ытааһын да баар буолуон сөп. Былдьаан ылыы былдьаһыыны үөскэтиэн сөп.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн туох бэйэтин киэнэ буоларын билэ үөрэнэрэ ордук. Киниэхэ тугу эмэни биэрдиҥ да кини киэнэ буоларын билэр, оннук ылынар. Ол иһин оҕоҕо тугу биэрэри эрдэттэн билиэххэ, былаанныахха, биэрэн баран былдьаһымыахха, быраҕыар диэри тулуйуохха, атыҥҥа аралдьытыахха.

3. Оҕо маҥнайгы сатаан оҥорор хамсаныыларынан хайыта тыытыы уонна бобуччу тутан баран тардыалааһын буолар. Оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигинэн, тугу оҥорорун суолтатын арааран билбэтинэн сыыһа-халты хамсаныан сөп. Манна сирэй-харах хайыта тыытыллыан, баттах тоҕута тардыаланыан сөп. Ийэтэ сөбүлээбэккэ кыыһырбыттыы көрдөҕүнэ бу быһыы тохтуон сөп. “Тардыалаама”, “хайыта тыытыма” диэн үөрэттэххэ син сотору кэминэн оҕо үөрэнэр. Оҕо куһаҕан да быһыыны оҥорон көрөн боруобалаан баран куһаҕанын дьэ биллэҕинэ оҥорбот буолар кыахтанар.

4. Оҕо өйө-санаата сайдан киһи буолууну, киһилии быһыыны баһылыырыгар сыыһа-халты, куһаҕаннык хамсаммата ирдэнэр. Киһини, атын оҕону охсуолаабатыгар, тэбиэлээбэтигэр кыра эрдэҕинэ үөрэтии туһата улахан. “Оҕобут охсуолуур ээ” диэн үөрэтии сыыһа үөрэтии буолар. Ийэ кутугар охсуолуур, тэбиэлиир үгэс үөскээн иҥэн хааллаҕына бэйэтин кыана туттубат буола улаатан хаалыан сөп. Ол аата тугу эмэ быһаарсыыга сутуруга эрдэлээн тиийэн хаалара улааппытын кэннэ уустуктары үөскэтиэн сөп.

Охсуолуур, тэбиэлиир хамсаныылары оҕо улаатан өйө-санаата сайдыбытын кэннэ оҥоро үөрэннэҕинэ бу уустук, киһи сыыһа туттан кэбиһэр кыахтаах хамсаныыларын өйүнэн-санаатынан салайара үөскээн сыыһа-халты туттунара аҕыйыырыгар тириэрдэр.

5. Ыһыллыбыт оонньууру хомуйарга, дьаарыстыырга үөрэммит оҕо тугу барытын ыскайдаабакка, хомуйарга үөрэнэн соннук үгэһи иҥэринэр. Киһи тугу даҕаны ыскайдаабата ордугун бары билэбит. Билигин ырыынак үйэтэ кэлэн дьон баайдара-маллара элбииригэр ордук кыһаналлар. Кыра да баайы-малы ыскайдаабатахха эрэ эбиллэр кыахтанарын туһаныахпыт этэ. 

6. Сахалар киһи оҥорор быһыыта уонна киһи оҥорбот быһыыта диэн баалларын билинэн киһи быһыыта диэн туспа үөрэҕи арыйбыттар. Ол аата киһи быһыылаах киһи диэн киһи оҥорор быһыыларын оҥорор киһи буолар. Оҕону киһи оҥорор быһыыларын оҥорууга үөрэтии киһилии быһыыланыыга үөрэтии буолар. Онтон киһи билбэт, оҥорбот быһыыларын, айыыны оҥорор киһи кыыллар быһыыларын быһыыланара элбээн хааларын иһин “Айыыны оҥорума” диэн этэн сахалар оҕону сыыһа-халты туттунарыттан харыстыыллар.

7. Оҕо кыра эрдэҕинэ туох эмэ туһалааҕы оҥордоҕуна хайҕанара, манньа ылара үчүгэйи оҥорорун элбэтэр, онтон улааппытын кэннэ аһара хайгыы, киһиргэтэ, манньалыы сылдьыы өйө-санаата туруга суох буолуутун, бэйэтин үрдүктүк сананыытын үөскэтиэн сөп.
 
Оҕо куһаҕан быһыылары оҥоруута соннук үгэһи үөскэттэҕинэ куһаҕан быһыылаах, майгылаах буолууга тириэрдэрин төрөппүттэр билиэ этилэр. Онтон майгы диэн олохсуйбут үгэс буоларынан оҕо улааппытын да кэннэ биллэ сылдьыан сөп. Куһаҕан майгы биллиитэ куһаҕаны оҥорууга тириэрдэр кыахтааҕын билэн төрөппүттэр сэрэниэхтэрэ этэ.

Онон оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ, үөрэтиигэ, оҕоҕо бу кэмҥэ ийэ кута үөскүүрүнэн төрөппүттэр куһаҕан быһыылары оҥорботугар кыһаныахтара этэ.

КЫРА ОҔОНУ ИИТИИ, ҮӨРЭТИИ ХАЛЫЙЫЫТА

Оҕо биир сааһын туолуор диэри ийэтин иммунитета харыстыыр уонна оҕону биир сааһын туола илигиттэн тымныынан эрчийдэххэ тымныыны тулуйара улаатар, бөҕөргүүр диэн медицинэ үлэһиттэрэ  этэллэр. Тымныынан эрчийии оҕо кыра эрдэҕиттэн этин-сиинин температуратын тэҥнээн биэриигэ үөрэтэринэн, иммунитетын сайыннарарынан тымныйан ыалдьан испэтин үөскэтэр.
 
Итии уонна тымныы киһиэхэ утарыта дьайыылаахтар. Киһи этигэр эмискэ итии дьайыытыттан тирии капиллярдара аһыллан хаалаллар, эт-сиин итиини көҕүрэтэр, таһаарар. Онтон тымныы дьайыытыттан тирии капиллярдара ыга сабыллан тымныыны иһирдьэ киллэрбэттэрэ дьоҥҥо барыларыгар биллэр эрээри, тымныынан дьарыктанааччылар билигин да аҕыйахтар.
 
Эти-сиини итиинэн уонна тымныынан хардары-таары эрчийии тирии түргэнник сабыллан, аһыллан биэриитин үөскэтэн эрчийэр күүһэ ордук улахан. Айылҕаҕа үлэлии-хамсыы сылдьар киһи эмискэ күүскэ хамсанан тиритэрэ, буһара хаһан баҕарар буолар суол. Ол кэмҥэ эрчиллиитэ суох киһи тиритэн баран кыайан куурбакка тоҥо охсон, тымныйан ыалдьан хаалара элбэх.

Итиини-тымныыны тулуйарга эрчиллибэт буолуу, наар сылааска, сымнаҕаска сылдьарга үөрэнии киһи доруобуйатын олус мөлтөтөр. Биирдэ эмэ эмискэ тымныйан эбэтэр итийэн, тиритэн хаалыы кэнниттэн киһи этэ-сиинэ сөптөөх температуратын кыайан тэҥнээбэккэ, регулировкалаабакка улаханнык ыалдьан хаалыан сөп. Биһиэхэ күөх сайын ортото тымныйан улаханнык ыалдьан хаалар эдэр эмньик дьон элбээтилэр.

Таһырдьа сибиэһэй салгыҥҥа сылдьарын оҕо барыта сөбүлүүр. Таһырдьа тахсан, төһө эмэ оонньоон баран дьиэҕэ кииримээри эрэй бөҕө буолара баар суол. “Таһырдьа” диэн саҥаны кыра оҕоттон элбэхтик истэбит. Онно олус үчүгэйин оҕо барыта билэр.
 
Сылаас дьиэттэн таһырдьа таҕыстахха салгын ырааһа биллэр, хаста да толору тыынан ыллахха харах сырдыырга дылы гынар. Сахалар салгын сиэниллэрин, күүс-күдэх биэрэрин эмиэ билэллэр, таһырдьа тахсан “Салгынна сиэ” диэн этэллэр, ыраас салгынынан тыынарга сүбэлииллэр. Дьиэ иһин салгылатан иһии кыра оҕо баарыгар ордук туһалаах.

Ыраас салгынынан тыыныы өй-санаа ол-бу, араас санаалартан ыраастаныытыгар туһалыыр, дьэгдьийиигэ тириэрдэр. Сахалар былыр-былыргыттан дьэгдьийиигэ ыраас салгын туһалааҕын билэллэр. “Дьэгдьийэ түс эрэ” диэн этии кэнниттэн таһырдьа тахсан ыраас салгыҥҥа хаамыталыы түһүү кэнниттэн киһи санаалара үчүгэй өттүгэр уларыйар кыахтара улаатар.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн таһырдьа, ыраас салгыҥҥа элбэхтик сырытыннарыы туһалыыр. Ыраас салгыҥҥа сылдьыы, дириҥник тыыныы элбэх кислород хааҥҥа киирэриттэн өй-санаа ырааһыран, дьэгдьийиигэ тириэрдэрин тэҥэ, доруобуйаҕа туһата улахан.

Таһырдьа тахсыы сахаларга тымныыга тахсыы диэн өйдөбүллээх туттуллара элбэх. Куруук сылаас дьиэ иһиттэн тахсыбат оҕо тымныйан ыалдьан иһэрэ эбиллиэн сөп. Ол курдук дьиэ иһин сылааһынааҕар биһиги таһырдьабыт тымныы буолара биллэринэн элбэхтэ таһырдьа тахса сырыттахпытына, тымныынан эрчиллии үөскүүрүн тыа сирин олохтоохторо туһана сылдьаллар.

Сэбиэскэй былаас босхо эмигэр-томугар үөрэнэн, сылаас дьиэҕэ олорорго өйөнөн хаалбыппыт дьайыыта хаалан биэрбэккэ, оҕону тымныынан эрчийэрбит эбиллэ илик.
 
Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга, сиэри тутуһар буолууга “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи тутуһан үөрэтэр. Бу үөрэх оҕо өйө-санаата сайдан, оҥорор быһыылара элбээн иһэллэригэр сөп түбэһэр. Айыыны оҥоруу диэн киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу, сиэри кэһии буоларыттан сыыһа-халты туттунууга оҕону күһэйиэн сөп. Ол аата “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх киһи оҥорбот, сиэри кэһэр быһыылары оҥорума, сыыһа-халты туттума диэн оҕону харыстыыр үөрэх буолан хайаан да туттулуннаҕына табыллар.

Аан дойду уһун үйэлээх омуктара еврейдэр олох туһунан бары билиилэрин сурукка киллэрэн Талмуд диэн үөрэҕи туһаналлар. Онно маннык суруллубут: “Если старцы скажут тебе “Разрушай”, а молодежь – “Созидай”, то разрушай, а не созидай, ибо разрушение старцев – созидание, а созидание молодежи – разрушение”. (13,99).
 
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону үөрэтиигэ туһанар “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕэ табатын бу этии дакаастыыр. Итини тэҥэ кырдьаҕас киһи эдэрдэргэ анаан этэр кэс тыла, кэһиини оҥорорго сөп буолбутун биллэриитэ буолар. Кырдьаҕас бэйэтин олоҕун уопутун биэриитин, этэр кэс тылын тутуһан сахалар олохторугар саҥаны киллэрэн иһэллэрэ табылларын элбэтэр.

Кыра оҕону үөрэтиигэ тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут “айыыларын үөрэҕэ” сөп түбэспэт. Араас абааһылары, иччилэри өрө тутуу кыра оҕону иитэргэ, үөрэтэргэ табыллыбат. Оҕо барыттан бары чаҕыйа, салла сылдьар буолара үөскүөн сөп. Оҕону кыра эрдэҕинэ араас абааһыларынан, иччилэринэн куттааһын куттана сылдьыыга  тириэрдэринэн ордук куһаҕан. Итилэр баалларын оҕо билбэккэ да эрэ улаатыа этэ. Иччилэр киһиэхэ куһаҕаны баҕарбаттар, бэйэлэрин тыыппатахха, үргүппэтэххэ, улаханнык ааттаан ыҥырбатахха дьоҥҥо биллибэттэр, мэһэйдэспэттэр, ол иһин оҕону итилэринэн куттуур табыллыбат, оҕо биллибэттэн чаҕыйара улахан буолуон сөп.

Оҕону хараҥанан, араас “бүүлэринэн” онно туох эрэ кутталлаах баар эҥин диэн куттаан үөрэтии өссө ордук куһаҕан. Улааттаҕына даҕаны хараҥаттан куттана, дьаахана сылдьар киһи буола улаатара киһи быһыытыгар сөп түбэспэт. 

“Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диир сахалар олохторун үөрэҕэ уонна олоххо уларыйыылар киирэн иһэллэрин билинэр. Айыылар билиилэрэ диэн урукку, биһиги иннибитинэ олорон ааспыт дьон үөрэхтэрэ уларыйбаттар, онтон туох барыта кэмэ кэллэҕинэ уларыйарын, саҥалыы тэриллиини, таҥыллыыны барарын бу кэмнээх-кэрдиилээх диэн этии быһаарар.
 
Уларыйан иһэр өйгө-санааҕа таҥара үөрэҕэ сөп түбэһэр, саҥа үгэстэри иҥэрэн биэрэн сайдыыны киллэрэн иһэргэ аналланар. Ордук үлэ-хамнас уларыйыытыгар, тупсуутугар атыннык салаллыытыгар таҥара үөрэҕэ туһалыыр. Ол курдук үлэ оҥорон таһаарар кыаҕа кыччаатаҕына атын үлэнэн уларытан, солбуйа охсон биэрии киһи кураанахха олорон биэриитин суох оҥорор.

Айыы өйүн-санаатын үөрэтии оҕо улаатан киһи буолууну ситиспитин кэнниттэн саҕаланнаҕына ордук туһалаах буолуо этэ. Сайдыыта суох былыргы олоххо кыайбыт-хоппут дьон кэпсээннэринэн халааһын, талааһын үчүгэй курдук көрдөрүллэрэ элбэх, барыһы, баайы өстөөхтөрү өлөрүү-өһөрүү дэлэччи биэрэрэ оҕону бэлэмҥэ үөрэтиэн сөп. Урукку, олоҥхо саҕанааҕы олох көрдөбүллэрэ билиҥҥи демократия, суут-сокуон ирдэбиллэригэр сөп түбэспэттэрэ элбэх. 
Тоҕо диэтэххэ, оҕо улаатан өйө-санаата сайдан үрүҥү-хараны, үчүгэйи-куһаҕаны арааран билэр буоллаҕына, урукку олорон ааспыт дьон, айыылар туох туһалааҕы, үчүгэйи оҥорбуттарын сиидэлээн, ырыҥалаан таба туһанар кыахтанарын сайдан, уларыйан иһэр олох көрдөбүлэ ирдиир. Ол иһин айыылартан ылар бэлэм билиилэрбит үрүҥ айыы диэн ааттаналлар, олор оҥорбут араас быһыыларыттан үчүгэйин, үрүҥүн эрэ талан ыларга аналланаллар.

Былыргы үйэлэргэ дьон олоххо сыһыаннара билигин демократия олоҕунааҕар уратыта элбэх этэ. Ол кэмҥэ өлөрсүү, киһини өлөрүү, мунньуммут баайдарын талааһын улахан уустуга суох, кыайыы курдук көстөр этэ. Дьон олохторун таһыма намыһаҕыттан киһи киһиэхэ сыһыана быдан кытаанаҕа, аһыныгаһа суоҕа, кыаттарбыттары кулут оҥостоллоро, ким кыайбыт-хоппут баһылыыра, салайара.
 
Кыайан саҥарбаттарыттан олох сайдыытыттан хаалан хаалбыт неандерталецтары уонна олорго маарыннааччылары кыайбыттар бултаан, сиэн-аһаан суох оҥортообуттарын дьон билигин да билиммэккэ, бэйэлэрин оччолортон ыла “үчүгэй”, киһилии быһыылаах курдук сананаллара хаала илик. Ону баара үчүгэй киһилии быһыыланыы олоххо киирбитэ 2 тыһыынча сыллартан эрэ ордон эрэр.
 
Киһи өйө-санаата кыылга кубулуйан, оннук быһыылары оҥорон кэбиһэрэ ыраахтан буолбатах. Араас элбэх сиэри таһынан барар быһыылары оҥорооччулар билигин да бааллар. Ыт аччыктаатаҕына, ас булунаары өссө өйдөөх бөрөҕө кубулуйара тиийэн кэлиэн сөп.

Былыргы олоҥхолор кэмнэригэр араас элбэх өлөрсүүлэр, халааһыннар элбэхтик буолаллара. Маннык куһаҕан холобурдары кыра оҕолор өйдөрө-санаалара ситэ сайда, киһи буолууну, саҥа үйэ сокуоннарын билэ, баһылыы иликтэринэ билбэттэрэ ордук. Үчүгэйдээх куһаҕантан хайаларын урут бастаан баһылыыллар, үгэс оҥостон иҥэринэллэр даҕаны олохторо, ол диэки салаллыылаах буолан хааларын төрөппүттэр умнубатахтарына табыллар.

Араас сымыйанан, оннук буолуо диэн була сатаан этээччилэр, суруйааччылар элбээтилэр. Өссө сорох сымыйа үөрэхтэр киһи өйө-санаата, салгын кута өлбөт дииллэр. Сирдээҕи үөрэҕи ситэ бүтэрбэтэх буоллаҕына, киһи хаттаан төрүүр үһү. Таҥара кини кутун ылан кыра оҕоҕо иҥэрэн кэбиһэр диэн эмиэ этэллэр. Оч¬чоҕуна бу кут эмиэ хаттаан киһи буолан сирдээҕи олоҕу баһылыырга үөрэнэр диэн сымыйалыыллар.

Учууталлар кармаларын учуоттаан 4, 5, 6 ыйдаах буос оҕону буланнар, дууһаны ийэ кут оҥорон сиргэ инкарнацияҕа ыыталлар. Биһиги бары итинник Орто дойдуга оҕо буолан төрүүбүт. Ийэ куппут үһүс ха¬рах нөгүө оҕону, саҥа киһини – салгын куту үөрэтэн барар. (14,84). Киһи хаттаан төрүүрүгэр өйө-санаата буккуллубатын диэн урукку олоҕун өйүн умуннаран кэбиһэллэр диэн Сырдык суруйар. Сырдык оҕо урукку олоҕун 3 – 4 сааһыгар диэри өйдүөн сөп, онтон умнар диэн быһаарар. Урукку олоҕу билии саҥа кыһалҕаны үөскэтэр, ол иһин биһигини харыстааннар памяппытын сотоллор. (14,20).

Өй-санаа төрүттэрин билбэт эрээри, билэр курдук туттунан элбэх дьону албынныы сатааччылар араас сымыйа этиилэригэр киирэн биэрбэтэххэ табыллар. Албыннаппыт дьон хомойбут куһаҕан санаалара бэйэтэ да син-биир кинилэри ситэн тиийэн өйдөтүөҕэ. Туох эмэ бэлэм билии халлаантан түһэн кэлиэҕэ диэн кэтэһимиэххэ, бэйэбит оҥоро, тута үөрэниэххэ. “На бога надейся, но сам не площай” диэн этии хаһан баҕарар табатын билэн туһаныахха.
 
Билигин Интернет ситиминэн оҕолор араас куһаҕан быһыылары оҥорон бараннар киэҥник тарҕатар, атыттары угуйа сатыыр кыахтаннылар. Аныгы олох араас абылаҥнарыгар киирэн биэрбэт кытаанах майгылаах дьону иитии, үөрэтии эрэйиллэр буолла. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии-үөрэтии олус туһалааҕын уонна сахалыы кут-сүр үөрэҕин туһанан сөптөөх хайысханы тутуһуохтааҕын бары төрөппүттэр итэҕэйэн эрэллэр.
 
Олох тупсан истэҕинэ бары барыта үчүгэй буолан иһэр диэн этии сымыйа, дьону албыннааһын буолар. Кытаанах майгылаах, өһөс санаалаах киһи бу албыҥҥа киирэн биэрбэт кыахтанар.

Онон оҕо төрөппүт олоҕун салҕааччы буоларын кыра эрдэҕиттэн билэн ийэ кутун үчүгэй быһыыларынан иитэн, туһалаах билиилэргэ, үлэҕэ-хамнаска хойутаппакка эрэ үөрэтэн биэрии эрэйиллэр.  

АЛБЫҤҤА КИИРИМИЭХХЭ

Кэлин кэмҥэ эдэрдэр буруйу оҥоруулара элбээтэ диэни бары билинэр буоллулар. Онно барытыгар төрөппүттэр кими барытын, атыттары, бэйэлэрин эрэ буолбакка, буруйдуу сатааһыннара олохсуйан сылдьар. Ол курдук төрөппүт оҕото буруйу-сэмэни оҥордоҕуна детсады, оскуоланы буруйдуура хаалан хаалбат.
Эдэрдэр буруйу-сэмэни оҥороллоро элбээһинэ төрөппүттэр оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун киһи быһыылаах буолууга ииппэттэриттэн ордук улахан тутулуктааҕын биһиги быһаарабыт. Ону тэҥэ улаатан истэҕинэ, аан бастаан аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары урутаан билэн, олору оҥорбот буоларыгар, туттунарыгар төрөппүттэрэ үөрэппэтэхтэриттэн, бу куһаҕан быһыылары үчүгэйдэртэн арааран билбэттэриттэн, аны олору оҥорон кэбиһэллэрэ аһара баран эрэр.
  
Оҕо өйө-санаата сайдан, үүнэн үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран, туһалааҕы оҥорор буола үөрэниэр, киһи буолууну баһылыар диэри тэптэрэн, киһиргэтэн биэрии ордук улахан куһаҕаны оҥорорун билиэ этибит. Ол курдук оҕо өйүн-санаатын икки өрүтэ; үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥоруута тэҥҥэ сайдан иһэринэн хайалара оҥорорго эрэйэ суоҕун булан, чэпчэкитин, бэйэтигэр туһалааҕын аан бастаан оҥорор кыахтанар. Манна куһаҕан быһыылар оҥорорго ордук дөбөҥнөрүнэн, судургуларынан, боростуойдарынан олору урутаан оҥоро үөрэнэн хаалыан сөп. Ол иһин улаатан иһэр оҕо куһаҕан быһыылары аан бастаан арааран билэрэ, олору оҥорбот буола үөрэнэрэ эрэйиллэр.

Перестройка уларыта тутуутун кэнниттэн эдэрдэр буруйу, куһаҕан быһыыны оҥоруулара элбээһинигэр “айыы үөрэҕэ” диэн сыыһа, сымыйа үөрэх улахан буруйдаах. Биһиги сахалыы өйү-санааны үөрэтиибит түмүгэ итинник быһаарыыны оҥорор кыаҕы биэрэр. 

Төрөппүттэр биир эмэ оҕолорун кыра эрдэҕиттэн киһилии быһыыга үөрэппэккэ, “айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн этэн үөрэттэхтэринэ, улааттаҕына ону-маны, буолары-буолбаты оҥоро, саҥаны айыыны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥоро сатаан сыыһа-халты, аһара туттунарыттан куһаҕан быһыыны элбэтиэн, өссө аһара бардаҕына бэйэтэ буруйга-сэмэҕэ тиксиэн сөп.

Салгын кут өйө-санаата аһара түргэнник сайдан иһиитин буор кут ситэн ылыммакка, эккэ-сииҥҥэ иҥэрбэккэ хаалан хаалар кыаҕа аныгы кэмҥэ улаатта. Ол аата өй-санаа, салгын кут аһара сайдыыта дьоҥҥо туһата аҕыйах, эт-сиин үөрүйэх буолуута өй-санаа сайдыытын кыайан сиппэтиттэн, хаалан хаалар кутталланар.
 
Оҕо өйө-санаата сайдан иһиитэ элбэх айыыны оҥорон иһэригэр, үөрэҕи-билиини иҥэринэригэр тириэрдэр. Оҕо өйүгэр-санаатыгар үөрэҕи ылыныыта эмиэ саҥаны билиитэ, арыйыыта, айыыны оҥоруута буолан ийэ кутун быһалыы үөскэтэр.

Өй-санаа мэйиигэ үөскүүр. Мэйии соҕотох эрэ. Киһи биир мэйиитинэн толкуйдаан, ырытан, быһааран туох эмэ дьыаланы, быһыыны оҥорор. Киһи бу оҥорбут быһыытын атын дьон туох дии саныылларыттан үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн сыаналанан икки аҥы арахсар. Ол аата оҕо бэйэтэ улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны аан маҥнай араарбат, хайата бэйэтигэр ордук туһалааҕын, оҥорорго чэпчэкитин урутаан оҥорорго үөрэнэн хаалыан сөп. Үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарыыга атын дьон этиилэрин, көрдөрөн биэриилэрин биллэҕинэ эрэ, таба арааран туһанарга үөрэнэрин төрөппүттэр билэн оҕолорун бэйэлэрин үтүгүннэрэн, батыһыннаран иитиэ, үөрэтиэ этилэр.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран үөрэтиини сахалар “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн этэллэр. Үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билбэт, олоҕор таба туһаммат киһини “Үрүҥү, хараны араарбат” диэн өйө-санаата ситэ тиийбэтин, сайдыбатаҕын биллэрэллэр. Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран таба туһаныы киһи буолууну баһылааһыҥҥа тириэрдэр уонна өйүн-санаатын сайыннаран атын дьон албыннарыгар, араас этиилэригэр киирэн биэрбэтин хааччыйар. Ол аата бэйэтэ билэр үчүгэйин тутуһан олоҕун олорор кыахтанар.

Дьон үгүстэрэ үчүгэй, туһалаах быһыы диэтэхтэринэ, бу быһыы үчүгэй диэн быһаарыллар, ылыныллар, үгүстэр үтүктэ сатыыллар. Үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥорору бары кэриэтэ сөбүлүүллэр эрээри, үгүс өттө бэйэлэригэр үчүгэйи оҥоруу буолан тахсарын арааран билиэ этибит. “Киһи ырбаахыта бэйэтиттэн чугас” диэн этии хаһан да уларыйбат.
 
Дьон киһи оҥорбут быһыытын сөбүлээбэтэхтэринэ, сөп диэбэтэхтэринэ, бу быһыы куһаҕан, сөбө суох быһыыга кубулуйар. Маннык куһаҕан быһыылары киһи оҥорорун дьон тохтото, хааччахтыы сатыыллар. Ол курдук арыгыны аһара иһэр куһаҕан, онтон кыратык, кээмэйин билэн истэххэ туһалааҕа биллэр.

Хайдах мин “үчүгэй киһи” туох эмэ куһаҕаннаах буолуохпунуй? – диэн бэрдимсийэр, улуутумсуйар санааттан өйү-санааны икки аҥы араарыыны бэйэлэрин “үчүгэй” эрэ курдук сананааччылар, үксүгэр салайааччылар оҥороллор. Улахан салайааччылар, мусульманскай, православнай таҥара үлэһиттэрэ былыргы кэмнэргэ мин эрэ үчүгэйбин, үчүгэйи эрэ оҥоробун диэн санааларыттан улахан таҥара үөрэхтэригэр өй-санаа эмиэ икки аҥы арахсан тус-туспа тылларынан ааттаныыларын үөскэппиттэр уонна олоххо киллэрбиттэр.
 
Холобурга, нууччалар үчүгэйи – “хорошо”, онтон куһаҕаны – “грех” диэн букатын туспа тылынан этэллэр. Биһиги нууччалары быһалыы үтүктэр үөрэхтээхтэрбит, итини эмиэ үтүктэн сахалыы айыы диэн тылбыт “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээҕин суох оҥоро сатыыллар, сахалыы өйү-санааны буккуйаллар, сахаларга букатын суох “аньыы” диэн тылы булан бэйэлэрин сыыһаларын саптынан, дьону албынныы сылдьаллар.
 
Сахалар нууччалар буолбатахпыт, өйбүт-санаабыт уратылара элбэхтэр, ол иһин уһун үйэлээхпитин бу дьоммут хата аахсыбаттар. Төрөппүттэр кинилэри үтүктүбэтэхтэринэ, оҕолорун көрсүө, сэмэй, киһи быһыылаах буолууга ииттэхтэринэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран биллэрдэхтэринэ бэйэлэрэ абыраналлар, оҕолор сыыһа-халты туттунууттан харысхаллаах буолаллара ситиһиллэр.

Былыргы хараҥа, үөрэх-билии суох кэмигэр өйү-санааны итинник буккуйуу кыаллар эбит, онтон билигин оннук буолуо суоҕа. Биир эмэ билбэт, көрбөт быһалыы итэҕэйэр киһини албынныахха сөп эрээри, элбэх дьону албынныыр сурук-бичик, интернет баарынан аны кыаллыбат. Дьон албынната сылдьыбыттарын хойутаан да буоллар син-биир билиэхтэрэ уонна оҕолорун иитиини халыппыттарын иһин  тыл үөрэхтээхтэриттэн иэстэбили үөскэтиэхтэрэ.

“Айыы үөрэҕин” айааччылар биһиги эрэ үчүгэйбит, үчүгэйи эрэ оҥорор дьоммут диэн санаалара сыыһа. Киһи өйүн-санаатын кэнники икки тыһыынча сыллардааҕы сайдыытын букатын да билбэттэриттэн итинник сыыһаны оҥостон сылдьаллар. Итини тэҥэ айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ быдан элбэҕиттэн туттуллара аҕыйах буолуо, улаханнык саҥарыллыа уонна алгыска туттуллуо суохтаах этэ.
 
Киһи өлүүтэ диэн олус улахан уларыйыы, киһи буолан бүтүү кэлэр. Онтон өй-санаа айыы буолуута киһи өллөҕүнэ биирдэ кэлэр уларыйыы буолар. Айыылар диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара туспа баран Үөһээ дойдуга сылдьаллара ааттанар. Ол курдук өй-санаа киһи өллөҕүнэ туспа барар, өлбүт этин-сиинин быраҕан анараа эбэтэр Үөһээ дойдуга баран бэйэтин уратытынан, атыттарга маарыннаа-батынан туспа айыы буолар дьылҕаланара хаһан да уларыйбат.

Ханнык баҕарар сыыһаны оҥоруу кэнниттэн хойутаан да буоллар эппиэтэ кэлиэхтээх. Билигин эдэрдэр куһаҕан быһыылары, буруйу элбэхтик оҥороллоро “айыы үөрэҕин” быһаччы, куһаҕан сабыдыала диэтэхпитинэ сыыһа буолбатах.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ ханнык эрэ, саха тылыгар букатын да суох тылы, “аньыы” диэни булан киһи куһаҕаны оҥорор быһыытын туспа арааран ааттыы сатыылларын билбэт эрээри үтүктээччилэр бааллар. Кинилэр быстах санааларыгар куһаҕаны туспа арааран ааттаатахха дьон ордук билиэхтэрэ диэн көнөтүк саныыллар. Киһиэхэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн сотуллубат дьаралык сыһыарар букатын сыыһа. Куһаҕаны оҥорор дьону туспа арааран хаайа сылдьар кыаллыбат, куһаҕаны оҥорбут да киһи сотору көнөн үчүгэйи оҥорон, үчүгэй киһи буолуон сөбүн, бу дьон аахсыбаттар.

Итэҕэли үөрэтэр ааттаах дьоммут өй-санаа сайдыытын билбэттэриттэн куһаҕаны оҥорор дьону араарар, ыйар, туоратар, туспа ааттаан бэлиэтиир санаалаахтар. “Ынах эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр” диэн сахалар этиилэрин тыл үөрэхтээхтэрэ билиэхтэрэ, тутуһуохтара этэ. Киһи хайдах киһи буоларын тас көрүҥүттэн көрөн билии кыаллыбат, арай киһини билиэххин баҕардаххына оҥорор быһыыларыттан эрэ булан, арааран билии кыаллыан сөп. Ол аата үчүгэйи, туһалааҕы оҥорор киһи үчүгэй киһи, онтон буортулааҕы, куһаҕаны оҥорор киһи куһаҕан киһи буолара быһаарыллар кыахтанар.

Айыы диэн тыл аҥардастыы үчүгэйи эрэ бэлиэтиир тыл буолбатах. Бу тыл икки өрүтүн, үчүгэйин уонна куһаҕанын холбуу иҥэринэн сылдьар тыл. Киһи үчүгэйи эрэ буолбакка, куһаҕаны эмиэ оҥорон кэбиһэр кыахтааҕын биллэрэр. Олортон куһаҕан өттө лаппа баһыйар. Киһи биир өйүнэн-санаатынан, мэйиитинэн үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорор кыахтааҕын, бу тыл быһаарара хаһан да уларыйыа суоҕа.
 
Тылбытыгар иҥэн сылдьар сахалыы өйү-санааны ситэ билбэт аата тыл үөрэхтээхтэрэ сымыйанан дьону үөрэтэ сатааһыннара улахан буортуну, кэлэн иһэр көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын туруга суох оҥорууга тириэрдэр, элбэх дьону, көрсүө, сэмэй, үлэһит сахалары барыларын албыннааһын буолар. Элбэх дьону албыннааһын хаһан да таах хаалбат, иэстэбилэ син-биир кэлиэҕэ.

Биһиги бу, сэбиэскэй былаас тобохторо дьон, оҥорор быһыылара куһаҕаҥҥа тириэрдэрин арыйан ыраас мууска таһаардыбыт.
 
Сахалар таҥара үөрэҕин тутуһаллар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын табатык быһаарар. Саха дьонун өйдөрө-санаалара туруктаах буоларын туһугар өй-санаа, таҥара үөрэҕэ ханнык да сыыһата, халыйыыта, онтон-мантан булуута, эбиитэ суох буолуохтаах, уһун үйэлэргэ сайдыыны түстүөхтээх.

Икки сирэйдээх буолуу биһиги суруйааччыларбытыгар, тыл үөрэхтээхтэрбитигэр, учуонайдарбытыгар сэбиэскэй былаас кэмиттэн баар буолбута уонна ол былаас тобохторо билигин да ону салҕаан иһэллэр. Биир сирэйдэринэн саха тылын харыстыахха, саханы элбэтиэххэ диэн айдаараллар, онтон дьыалатыгар тиийдэххэ бары нууччатымсыйан бүппүттэр, саха дьонун төрүт өйдөрүн-санааларын, оҕо иитиитигэр үөрэхтэрин буккуйууга тиийэн хааллылар.
 
2006 сыллаахха саха тылыгар анаммыт конференцияларын нууччалыы тылынан ыытаннар саха тылын нууччалыы саҥаран көмүскүү сатаабыта буоллулар.

Өйү-санааны быһаарар диэн ааттаан саха тылыгар букатын суох “аньыы” диэн тылы былыргы таҥара үөрэхтээхтэрэ нууччалыы мэлииппэлэри сахалыы тылбаастаарылар булан кэбиспит тылларын туһанан, киһи куһаҕаны оҥорор майгынын айыы диэн тылбытыттан туспа арааран ааттыырга оҥостоллор. Айыы диэн бэйэтэ киһи оҥорор быһыыларын барыларын холбуу ылан быһаарар икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытын икки аҥы араараары оҥостоллор. Саха дьонун барыларын албынныыр санаалаахтар.

Бука бары сахабыт тыла олус уһун үйэлээх эбитин билигин билэр буоллубут. Аналлаах үөрэхтээхтэр булан Азия үгүс олохтоохторо уонна Америка индеецтэрэ 15 тыһыынча сыл анараа өттүгэр саҥарар тыллара биир эбитин уонна саха тылыгар ордук маарынныырын булан дакаастаан эрэллэр.

Икки аҥар тыһыынча сыллар быдан иннилэринэ үөскээбит олоҥхолору үөрэтии сахалар өйдөрө-санаалара ол кэмҥэ сайдыбытын, тылбыт киэҥник туттулларын быһаараллар. Өй-санаа иҥмит айыы диэн тылбытын ордук кыһанан харыстыырга олоҥхону, былыргыны үөрэтээччилэр аан бастаан кыһаныахтара этэ.

Тоҕо баччаҕа, сүүрбэһис үйэҕэ диэри саха тылыгар маннык киэҥ өйдөбүллээх “аньыы” диэн тыл суоҕа эбитэй диэн биир эмэ суруйааччы, ойууммут диэн ааттанааччылар санаан да көрбөккө сылдьалларый? 2008 сыллаахха диэри элбэхтэ тахсыбыт араас тылдьыттарга бу “аньыы” диэн тоҕо суоҕуй диэн биир эмэ сахалыы билэр, үөрэхтээх киһи ыйытта дуо? Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэҕин умнубуттарыгар, билбэттэригэр тэптэрэн уонна үөрэхтээхтэрбит диэн ааттанар дьону быһалыы итэҕэйэллэриттэн үлэһиттэр бары балыттаран, албыннатан сылдьаллар.

Бу “аньыы” диэн тылы сэбиэскэй былаас кэмигэр коммунистар, биһиги эрэ оҥорор саҥаны айыыбыт барыта “үчүгэй” буолар диэннэр ону-маны саҥаны үтүктэ сатыыр суруйааччылар уонна аһара нууччатымсыйбыт тыл үөрэхтээхтэрин, учуонайдарын, учууталларын көмөлөрүнэн саха тылыгар киллэрэ сатаабыттара хас да уонунан сыл буолла. 1956 сыллаахха П.А.Ойуунускай үлэлэрин хаттаан бэчээттииргэ бу “аньыы” диэн тылы туттубуттара. Ол тухары маннык тыл сахаларга суох этэ диэн ким эмэ эттэ дуо? Баар, туттулла сылдьар тылдьыттары ыйан туран, бу дьоҥҥо көрдөрдө дуо?

Кэнники кэмҥэ бэчээт үлэтигэр чугас туралларынан туһанан бу дьоммут саха дьонун бука барыбытын балыйа, албынныы сылдьалларыттан кыратык да кыбыстыбаттар. Ол иһин биһиги, саха омук сайдыытыгар, үлэһиттэр, оҥорон, тутан таһаарааччылар кыһаннахпытына эрэ табыллар кэммит кэллэ. “Сытыйбыт интеллигенция” дьоно омук сайдыытыгар туһаны оҥороллорунааҕар буортуну оҥороллоро элбээн эрэр.

Оҕо аан маҥнай саҥарар ийэ, аҕа, эбэ, эһэ диэн тылларыттан саха буолуу саҕаланар. Сахалары көмүскээччилэрбит диэн ааттанааччы тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар бу тылларбытын көмүскээн тугу эмэ оҥордулар дуо? “Мык” да диэбэттэр.

Айыыны оҥоруу куһаҕанын уолаттар урут бастаан билэргэ тиийэллэр. Ону-маны, дьон оҥорботторун, айыыны оҥоро охсоору сыыһа-халты туттунан куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэн хаайыыга түбэһэллэрэ элбээбитигэр, бу дьон хата кыһамматтар.

Суруйааччыларбыт суруйар дьоннорун өйдөрүн-санааларын билбэттэрэ эбиллэн иһэр. Бу сылаас дьиэҕэ олорон эрэ суруйар дьон бэйэлэрин эҥэрдээхтэрин элбэхтик суруйалларыттан үлэһиттэртэн, оҥорор, тутар дьонтон тэйбиттэрэ букатын ыраатта.
 
Суруйааччылар, дьон өйүн-санаатын билэн, арыйан суруйар киһи айыы диэн тылбыт төрүт суолтатын, икки утарыта өйдөбүллээҕин; үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу иҥэринэн сылдьарын, киһи үчүгэйи оҥоробун диэн быстах санаатыттан куһаҕаны оҥорон кэбиһэр уратытын  билиэхтэрин сөп этэ.

Араас элбэх поэттарбыт, тылы дьүөрэлээн, дорҕооннорунан наардаан, сөп түбэһиннэрэн үтүө бэйэлээх хоһооннору айааччыларбыт эйэ-нэм диэн тылбыт оннугар тыл үөрэхтээхтэрэ туһаннара сатыыр эйэ-“дэм” диэн холбуу этиилэрэ куһаҕан суолталааҕын, дорҕоонноро бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэспэттэрин, утарыта охсуулаахтарын билбэттэриттэн киһи хомойор эрэ.

Тыл дорҕооннорунан дьайыыта тыл иччитэ диэн ааттанар уонна киһиэхэ быһалыы ийэ кутугар тиийэр. Аныгы, сэбиэскэй былаас өйдөрүн-санааларын буккуйбутун салгыы илдьэн иһэр дьоммут оннооҕор айыы диэн тыл “ыы” диэн куһаҕан, ытааһын дорҕооннооҕун билбэттэриттэн хомойуохха эрэ сөп. Куһаҕаны түстүүр тыллар дорҕооннорун дьайыылара киһи куттарыгар быһаччы тиийэн уларытыылары киллэрэрэ кырыыс тиийиитэ диэн ааттанар.

“Аньыы” диэн куһаҕаны этэр буоллаххына, тойон, салайааччы тугу эппитин толорор эрэ киһи буола түһэҕин. Ол аата бэйэҥ кыайан үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбакка, ким эрэ бу куһаҕан диэбитин хатылыырга, үтүктэргэ эрэ тиийэн хааларын саха дьоно сөбүлээбэттэр. “Аньыы” диэн тылы туһаныы диктатураны үөскэтэ сатааһын буолар. (17,37).
 
Сахалар уһун үйэлэрин тухары “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһаннар диктатураны үөскэппэтэхтэр, ол иһин элбэх таҥаралары билинэллэр.
Тойон, салайааччы, улахан баай киһи ыйбыт, эппит куһаҕана бэйэтэ үлэһит киһиэхэ куһаҕан диэн ааттанымыан сөп. Ол курдук сэбиэскэй былаас кэмигэр суораты уонна тары куһаҕан астар, дьадаҥылар эрэ аһыыр астара диэн сирэр дьон бааллара, ол эрээри бу астар киһи этигэр-сиинигэр ордук улахан туһалаахтарын оннооҕор аныгы наука дакаастаан билигин саҥалыы тарҕанан эрэллэр. (15,16).

Биһиги үчүгэйбит, тойотторбут, салайааччыларбыт диэн сананар дьон “үчүгэй” диэн бу баар, маны тутуһуҥ, куһаҕан диэн ол, ону быраҕыҥ, үтүктүмэҥ, ол аата бу айыы, онтон бу “аньыы” диэн этиилэрэ, көрдөрөн биэриилэрэ барылара аан маҥнай бэйэлэригэр үчүгэй буоларыгар, барыһыралларыгар туһуланар, онтон элбэхтэри албынныы сылдьалларыгар көмө буолар.
 
Үчүгэйи уонна куһаҕаны булан таба араарыыга киһи бэйэтин үлэтин-хамнаһын, олоҕун көрдөбүллэрэ аан маҥнайгынан тураллар. Ол иһин үлэһит киһи уонна улахан баай киһи үчүгэй уонна куһаҕан диэн тус-туспа араарыылара элбэх сөп түбэспэт, өссө утарыта турар өрүттэрдээхтэрин билиэ этибит. (16,57).

Сэбиэскэй былаас кэмигэр ыраахтааҕы саҕанааҕы баайдар үлэһиттэри элбэхтик үлэлэтэн баран хамнастарын ситэ төлөөбөккө, куруук иэскэ киллэрэллэрэ, үөрэҕи-билиини ситиһэллэрин хааччах-тыыллара диэн этэллэрэ. Ол барыта кырдьык этэ. Ыраахтааҕы былааһын саҕана үөрэҕэ-билиитэ суох дьоҥҥо, эһиэхэ бу да сөп буолуо, эһиги үчүгэйгит бу баар, өллөххүтүнэ ырайга тиийиэххит, онно дьэ үчүгэйдик олоруоххут диэн быһаччы албынныыллара ордук табыллар этэ.
Тыыннаах киһиэхэ этэ-сиинэ суох буолуута өлүүгэ тириэрдэр. Этэ-сиинэ өлбүт киһи өйө-санаата үөр, айыы буолан, үгэстэринэн үрэллэн тус-туспа ыһыллар, сахалар үөрэхтэринэн анараа эбэтэр Үөһээ дойдуга тиийэр. Ол өйдөртөн-санаалартан биирдиилээн үгэстэр ордон хаалбыттарын түүлбүтүгэр көрөбүт, туох өйү-санааны илдьэ сылдьалларын таба тойонноон туһанабыт.
 
Суруйааччыларбыт бары туох үчүгэйин, куһаҕанын араарбакка эрэ, саҥа эрэ буоллун диэн үтүктэн иһэллэринэн үчүгэйдэр. Уруккуттан саха тылыгар ханна да суох “аньыы” диэн тылы бары кэриэтэ үтүктэн суруйууларыгар ханан эрэ кыбытан аастахтарына эрэ табыллар курдук сыыһа саныыллар. Бу тыл дьайыыта сахаларга, үүнэн иһэр көлүөнэлэргэ, төһө куһаҕан охсуулаах буолуоҕун туһунан санааларыгар да оҕустарбаттар.
 
Туох эмэ туһунан суруйууттан бэйэлэригэр туох эмэ туһа тахсар буоллаҕына дьон интэриэстэрэ улаатар, сонно үтүктүбүтүнэн барыахтарын сөп. Онтон ночооту, аҕалыан сөптөөх суруйууну ааҕа да сатаабаттар, аахтахтарына даҕаны сонно умна сатыыллар.
 
Саха дьоно боччумнаахтар, ону-маны үтүктүүгэ сарыкынаһа көппөттөр, солумсахтара суохтар, туох эмэ үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын аан маҥнай бэйэлэрэ боруобалаан, тутан-хабан көрөн быһааран баран биирдэ ылыналлар. Чахчы сөбүлээтэхтэринэ, үчүгэй диэтэхтэринэ үтүктэ, батыһа сатыыллар. Бу эмиэ биһиги олоххо туһалаах, үйэлээх үгэспит буолар. 

Онон аһара нууччатымсыйбыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар була сатаан оҥорбут “айыыларын үөрэҕин” үлэһиттэр биллэн туораттахтарына оҕону иитии, үөрэтии көрсүө, сэмэй буолууга олоҕуруута үөскүө, сахалыы таҥарабыт үөрэҕэ тарҕаныа, бэрээдэги тутуһар, үлэни-хамнаһы кыайар эдэрдэр элбиэхтэрэ этэ.

ХОС  БЫҺААРЫЫЛАР

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

2. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”. 2005. – 80 с.

3. Каженкин И.И. Киһи таҥара. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. –    112 с.

4. НТВ. 17.08.2012. “Говорим и показываем”.

5. “Эдэр саас” хаһыат. 14.04.10

6. “Чолбон” сурунаал. 8 / 2006.

7. Каженкин И.И. Айыы диэмэ, айыыны оҥорума. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.
 
8. “Киин куорат” хаһыат. Ахсынньы 20 күнэ 2007 с.  “Оонньуур да араастаах” ыстатыйа.

9. Н.Д.Неустроев. Этнопедагогика народов Севера: Учебное пособие по спецкурсу для подготовки учителей школ коренных народов Севера. – Якутск: ИПКРО, 1999. – 140 с.

10. Баркан, А. О чем говорит детский рисунок. – М.: АСТ, Астрель, 2010. – 94 с.

11. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС (Я), 2013. – 108 с.

12. “Вести Якутии” хаһыат. 16 ноября 2012. №07.

13. Введение в этнопедагогику: учебно.-метод. пособие для студ.высш.учеб. заведений. – Якутск: Офсет, 2009. – 152 с.

14. Сырдык. Таптал биоэнергията. – Дьокуускай: Бичик, 2001.- 96 с.

15. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. – Дьокуускай: РИМЦ, 2007. – 84 с.

16. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.

17. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2020. – 116 с.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Ийэ оҕото

Тымныынан оҕону эрчийии

Оҕо өйүн-санаатын уратылара

Оҕо улахан киһиттэн уратыта

Үгэстэргэ үөрэтии

Оҕо баҕа санаата

Баҕа санааны толоруу уратылара

Киһи буолууга иитии, үөрэтии

Көрсүө, сэмэй буолуу

Көмөлөһүү

Өй-санаа уратыта

Элбэх оҕолоох ыаллар

Оҕо таҥарата – төрөппүтэ

Киһи таҥара

Оҕо саҥарар

Оҕону иитии

Уол оҕону иитии

Тохтуу түһүү

Куһаҕаны оҥоруу

Көтөххө үөрэтии

Атаах оҕо

Атаах кыыс

Эйэлэһии

Саататыы

Сааратыы

Салыннарыы

Айыыны оҥоруу куһаҕана элбэх

Оҕо айыыны оҥороро куһаҕаны элбэтэр

Оонньуу

Оҕону харыстааһын

Оҕо көҥүлүнэн барара куһаҕан

Тулаайах оҕо

Ийэ уонна аҕа

Тыл өйү-санааны үөскэтэр

Дьадаҥы диэн буор кут ыарыыта

Идэ түһүүтэ

Кыра оҕону көрүү-истии ситимэ быстыыта

“Трудные подростки”

Оҕону куһаҕаҥҥа үөрэтимэ

Кыра оҕону иитии, үөрэтии халыйыыта

Албыҥҥа кииримиэххэ

Хос быһаарыылар

Иһинээҕитэ</text>
      <sha1>drnxfdepg5u5qkfm272qcnqt9vhipcd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:Омсолоох дьайыы фильтра</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1832</id>
    <revision>
      <id>7411</id>
      <timestamp>2022-01-04T18:19:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>774</id>
      </contributor>
      <comment>/* How we will see unregistered users */ саҥа сиэксийэ</comment>
      <origin>7411</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2118" sha1="2ez3iw5ub1vv2j86du5wzsjxlhcnwpt" xml:space="preserve">== How we will see unregistered users ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=content/&gt;
Hi!

You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki.

When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed.

Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help.

If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]].

We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January.

Thank you. 
/[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]&lt;section end=content/&gt;
&lt;/div&gt;

03:19, 5 Тохсунньу 2022 (+09)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(6)&amp;oldid=22532666 --&gt;</text>
      <sha1>2ez3iw5ub1vv2j86du5wzsjxlhcnwpt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Vit Koz</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1833</id>
    <redirect title="Кыттааччы:Vanished user jfyedt7" />
    <revision>
      <id>7420</id>
      <timestamp>2022-01-21T19:58:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mykola7</username>
        <id>1766</id>
      </contributor>
      <comment>Mykola7 [[Кыттааччы:Vit Koz]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Vanished user jfyedt7]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Vit Koz|Vit Koz]]» в «[[Special:CentralAuth/Vanished user jfyedt7|Vanished user jfyedt7]]»</comment>
      <origin>7420</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" sha1="a0o9h1gvswm07kt0m78x0jca5t16rb6" xml:space="preserve">#утаарыы [[Кыттааччы:Vanished user jfyedt7]]</text>
      <sha1>a0o9h1gvswm07kt0m78x0jca5t16rb6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уоллаах киһи кэпсэтиитэ (Алампа)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1834</id>
    <revision>
      <id>7440</id>
      <timestamp>2022-02-03T04:19:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.245.167.104</ip>
      </contributor>
      <comment>'{{poem-on|Уоллаах киһи кэпсэтиитэ}}  Сураҕа иһиллибэтэх  Суомах соҕотох  Сул мэник уол,  Суон дугда оҥостубут  Суобас-билгэ тойонуттан  Суол-иис ыйдара,  Суобас-кэскил ыйыта,  Сулана-кэлэнэ,  Субу курдук  Суон ньаҕыдыйа турбута.    У о л:  Оччугу...' ыйааһыннаах саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7440</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11486" sha1="1e9uova13pvdso7w3iqj4dudrgt2o0n" xml:space="preserve">{{poem-on|Уоллаах киһи кэпсэтиитэ}}

Сураҕа иһиллибэтэх

Суомах соҕотох

Сул мэник уол,

Суон дугда оҥостубут

Суобас-билгэ тойонуттан

Суол-иис ыйдара,

Суобас-кэскил ыйыта,

Сулана-кэлэнэ,

Субу курдук

Суон ньаҕыдыйа турбута.


У о л:

Оччугуй эрдэхпинээҕи

Оҕотук санаам

Оройбуттан тахсымына,

Ону-маны одуулаан

Олох-чолох сылдьан

Оонньоон-күлэн хаалан,

Омнуо санааланан,

Оҕотук толкуйданан,

Олуурга ыллараары,

Ороскуокка киирээри гынным.

Ону

Оп-топтоох оҥоһуубун,

Ордук дьоһун олохпун

Ойбонноон-онолуйан кулу,

Кэскиллээн-кэпсиэн дьэгдьит,

Хайтах гыннахпына —

Халбаҥнаабат хатан хааннаныамый?

Кыһалҕа да кыһарыйдар

Кымаардаабат кытаанах,

Сор да туһаайдар

Солбонуйан туллаҥнаабат

Суон буулаҕа толкуйданыамый?


К и һ и:

Кэлэр кэскилиҥ туһа диэн

Тугу кичэнэн тэриммитиҥий?

Кэтэх санааҕын кистээбэккэ,

Кэс тылгын кэмчилээбэккэ,

Кэпсиэ эрэ, кэнэн уол!..


У о л:

Омуннаах эрэ сааһым уодьуганыгар

Өрөгөйдөөх үтүө үйэм үгэнин

Киһи кэскилин кичэйэргэ,

Туспа дьолу тупсарарга

Туура туттан кээстим,

Күлүмүрдэс күүстээх күммүн

Күрүө-дьэҥкэ дьон күүһүрэригэр

Күл-көмөр гыммытым.

Онтон ордубутун,

Олох обургу

Очурун-чочурун кытта

Охсуһар уолҕаччы санааланан.

Уу дириҥин булан

Умса оонньуурга уһуллаары

Уорбалана сылдьыбытым,

Көлөһүннээх олох күөмчүтүн

Көтүрүтэ көрөр күүстээх

Күкүр-хара кынаттанан

Күҥҥэ тахсан көрүлүүр

Көтүмэх көҕүстэнэ сылдьыбытым..

Сыыһа-халты быһыылары

Сынтарыта этэр

Сытыы биилээх тылланаары

Сыаналана сылдьыбытым,

Ордук-хоһу олохтору

Ойута-хайыта көрөр

Уот -сындыыс харахтанаары

Уорбалана-оҥосто сылдьыбытым.

Онтукайдарым барыта

Уу-хаар буолан уһунна,

Уот-кыым буолан умулунна,

Кэрэ санаам кэҕиннэ —

Кэлэр-барар суолбун булбатым,

Далай санаам татыарыйда —

Тахсар-киирэр сирбин таайбатым.

Ыар-дьиппэ санаам

Ынчыктыахпар дылы

Ыга баттаата,

Оҕо-дохсун санаам

Охтуохпар дылы оҕуста.

Этэр тылым иччилэммэтэ,

Саҥарар саҥам саргыламмата.

Алҕаска аралдьыйан

Аһыыр ас аччаата,

Сыыһаны сылдьан

Сынньалаҥ олох кыччаата,

Кыһалҕа-наада улаатта.


К и һ и:

Туруу дойду олоҕуттан

Тугу ордук таптыыгын?


У о л:

Күөҕэлдьийэ көтөр

Күлүмүрдэс күн сырдыгын,

Көбүөхтээн хамныыр,

Көҥүл-босхо устар

Убаҕас уу урсунун,

Сир үрдүгэр үөмэр

Силистээх маһыттан

Сэбирдэх сибэккитигэр дылы,

Көтөр кынаттаах

Күндү-көҥүл ырыатын,

Этиһиитэ суох

Эйэлээх олоҕу,

Атаҕастаһыыта суох

Айхаллаах айылгыны,

Аан-ийэ дайды

Алгыстаах аймаҕын.


К и һ и:

Аан дайды айыытыттан тугу

Олус абааһы көрөҕүн?


У о л:

Ийэ сиргэ кэлбит киһи

Илин былдьаһар идэтин,

Аат былдьасыһар алдьатыытын,

Хобу таптыыр куһаҕанын,

Өлөрсөр санаа өһөҕүн,

Балыыр баҕайы батталын,

Буруйа суох буруйданар муҥун,

Алҕас-сыыһа иннигэр

Аат алдьанар абатын...


К и һ и:

Туруу дойду дьолуттан

Туохха туһулаан баҕараҕын?


У о л:

Улуу дойду одурууннаах олоҕун,

Оонньуу-күлүү оҥорон,

Оҕо-билэ дьоннорго

Одуулата оонньуур буолуохпун.

Хараҥа сирдэри

Хайыта көрөр

Хатан харах уоттаныахпын,

Модун боҕуу моһоллору

Булгурута этэр

Сытыы болот тылланыахпын.

Хатан, дириҥ хааччахтары

Хайыта хааман тахсар

Хатан модьу хардыыланыахпын,

Уу дириҥиттэн уолуйбакка

Умсан күөрэйэ үөрэниэхпин,

Хара сапсыыр кынаттанан

Халлаан кырсынан көтөргө,

Өлбүтү өндөҥнөтөр сүлүһүннээх,

Алдьаммыты абырахтыыр алгыстаах,

Эрэйдээҕи эҕэрдэлэтэр имэҥнээх буолуохпун,

Сир симэҕин сэргэхситэр сэтэлээх,

Ойуур тыаны доргутар куоластаах,

Тоҥмуту итиэрэр тойуктаах,

Ыар-дьиппэ ырыалаах буолуохпун.

Ити гэннэ

Эрэйэ суох иитиллэргэ,

Кыһалҕата суох сылдьарга,

Эйэлээхтик олорорго,

Эн-мин дэһэргэ...


К и һ и:

Бас кыайан туппатынан

Баһаам элбэх баҕайытык

Баллыгыраатыҥ да,

Бастыҥ наадаҕын

Барахтыҥ дии,

Хайа — баайга?..


У о л:

Үбү сүрдээхтик сөбүлүүбүн,

Баайы салаҥнык таптыыбын,

Ол гынан баран

Күр үп

Күнүскү үлэттэн көстүбэт,

Бардам баай

Балыыра суох барҕарбат.

Сүрэх баҕарарыгар

Сүһүөх тиэппэт,

Көҕүс сөбүлүүрүн

Күүс кыайбат,

Аһыыртан аккаастаммаппын,

Албынныахпын баҕарбаппын,

Харчыга хараҥарабын,

Хантан ылары билбэппин...


К и һ и:

Үтүө билэ дьонноргор

Туох үчүгэй өҥөлөөххүнүй?

Тула доҕор дьонноргор

Туох тутулук туһалааххыный?


У о л:

Чопчу субу диэн

Туора тутан биэрэр

Туһам дьукку суох,

Үгүс дьоҥҥо өтүрү көстөр

Үтүөм диэн өрүү суох.

Ол гынан баран

Тойомсуйан дьулаппыппын.

Киэбирэн кэлэппиппин,

Өйдөөҕүмсүйэн өһүргэппиппин

Өйүм өрүү өйдөөбөт.

Арай,

Санаам харааһыннаҕына.

Өйүм түмүлүннэҕинэ,

Өр буола-буола,

Өһөхтөөх олоҕу

Өһүргэтэр үгэстээх этим.

Онтон ордугу оҥорбуппун

Олох уорбаламмаппын.


К и һ и:

Нохоо, туохтан ордук

Дьулайаҕын, куттанаҕын?


У о л:

Кыһыл тыл кыдьыгыттан,

Хохуун хоп кубулҕатыттан,

Аат былдьасыһар аймааһыныттан,

Илин эккирэтиһэр эрэйиттэн,

Таптыыр доҕортон арахсартан,—

Онтон ордук куттанарым суох.


К и һ и:

Орой мэник уол, —

Оттон өлөртөн?


У о л:

Өһө суох өлөртөн

Өрүү диэн куттаммаппын.


К и һ и:

Кэмэ суоҕу кэпсиэтиҥ,

Баһаам элбэххэ баҕардыҥ,

Ол гынан баран

Ордук солуну онолуйбатыҥ,

Алыс саҥаны саҥарбатыҥ.

Эн истибэт этиҥ дуо,

Татаар тыллаах

Таба эппэт дьааҥсыырдаах,

Уоттаах харахтаах

Утары көрбөт оҥоһуулаах,

Алдьаммыты абырахтыыр

Амырыыннаах алгыстаах

Атыыр ойуун буолаар диэн

Анаан айбатахтара дуо?

Ону бэйэҥ

Атыҥҥа аралдьыйан,

Аналлаах дьолгуттан арахсан,

Айманан эрэр буолбаккын дуо?

Толкуйдаан көр эрэ, нохоо!

Күҥҥэ төрүөбүт киһи

Көлөһүнэ суох көмүллүбэт,

Буорга түспүт киһи

Буомчата суох буолбат диэни.

Эн

Буоһата суохтан мунчаарар,

Кыраттан кыйаханар,

Аччыгыйтан айманар эбиккин.

Онон,

Үгүс үчүгэйгэ көҕүйбэккэ

Үлэлээтэххинэ үссэниэҥ,

Алыс аймааһыҥҥа аралдьыйбакка

Аһыыргын санаатажына абыраныаҥ,

Кэлтэччи киһиэхэ кэнтэйбэккэ

Кэскилгин тэриннэххинэ

Киһи-хара буолуоҥ.

Ити кэннэ

Аналлаах суолгуттан арахсыма,

Туһааннаах суолгуттан туораама.

Сөбүлүүргүн сүһүөҕэр туруорар

Сүдү сөҥ санаалан,

Баҕарар бадаххын барҕардар

Бардам байҕал майгылан,

Кыраттан кыйахаланыма,

Аччыгыйтан абарыма,

Умайа турар уоту

Уу ньуургунан утарылас,

Симилэхтээх сиһи

Сирэйгинэн силэй,

Оргуйа турар ууну

Ортотунан оломноо,

Санааҕын сайыннар,

Өйгүн үксэт.

Уолҕамчы санааҥ уурайдын.

Уоттаах чолбон доҕордостун,

Муҥур санааҥ булгуруйдун.

Буулаҕа майгы булустун,

Саппахтаах санааҥ сайҕаннын.

Салааһыннаах санааҥ сайыннын.

Уой, нохоо,

Уоскуй, уурай,

Одуулаан көр!..


{{poem-off|1923 сыл ыам ыйын 14 күнэ}}


[[Категория:Алампа хоһоонноро]]
[[Категория:1923 сыл айымньылара]]
[[Категория:Саха хоһооно]]
[[Категория:Алампа]]
[[Категория:1923]]</text>
      <sha1>1e9uova13pvdso7w3iqj4dudrgt2o0n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бикитиэкэ:Bot policy</title>
    <ns>4</ns>
    <id>1835</id>
    <redirect title="Бикитиэкэ:Кэпсэтэр сир" />
    <revision>
      <id>7474</id>
      <timestamp>2022-07-30T20:24:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MarcoAurelio</username>
        <id>680</id>
      </contributor>
      <comment>redirected to [[Бикитиэкэ:Кэпсэтэр сир|bot request page]] for [[m:bot policy|standard bot policy]]</comment>
      <origin>7474</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="lx1xg8anaytu575cujnrztvpj50sf9s" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Бикитиэкэ:Кэпсэтэр сир]]</text>
      <sha1>lx1xg8anaytu575cujnrztvpj50sf9s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:MdsShakil/header</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1836</id>
    <revision>
      <id>7476</id>
      <timestamp>2022-08-06T16:43:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>create header for talk page ([[m:Synchbot|requested by MdsShakil]])</comment>
      <origin>7476</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="952" sha1="6ns6eellkw7iqc4yteyjnszfjmo2yio" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;display: flex; flex-wrap: wrap; justify-content: center; align-items: center; margin: 16px 0; border: 1px solid #aaaaaa;&quot;&gt;
  &lt;div style=&quot;padding: 12px;&quot;&gt;[[File:Circle-icons-megaphone.svg|75px|link=[[m:User_talk:MdsShakil]]]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;flex: 1; padding: 12px; background-color: #dddddd; color: #555555;&quot;&gt;
    &lt;div style=&quot;font-weight: bold; font-size: 150%; color: red; font-family: 'Comic Sans MS'&quot;&gt;Welcome to my talk page!&lt;/div&gt;
    &lt;div style=&quot;max-width: 700px&quot;&gt;Hey! I am Shakil Hosen. I patrol many projects, and where I don't know the language I only act in cases of serious vandalism. If you think I have done anything wrong, feel free to [[m:User talk:MdsShakil|message me]] on Meta wiki. If you don't like that you can leave me messages here too, but since I do not watch all of my talk pages, your message might not get a timely response. Thanks! [[File:Face-smile.svg|18px|link=[[m:User:MdsShakil]]]]&lt;/div&gt;
  &lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>6ns6eellkw7iqc4yteyjnszfjmo2yio</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:MdsShakil</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1837</id>
    <revision>
      <id>7477</id>
      <timestamp>2022-08-06T18:12:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>add talk page header ([[m:Synchbot|requested by MdsShakil]])</comment>
      <origin>7477</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30" sha1="tbo8m2n1p4y1shpmyu07h1k0g9pq65d" xml:space="preserve">{{User talk:MdsShakil/header}}</text>
      <sha1>tbo8m2n1p4y1shpmyu07h1k0g9pq65d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ыал буолуу үгэстэрэ (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1838</id>
    <revision>
      <id>7502</id>
      <parentid>7501</parentid>
      <timestamp>2022-09-15T07:36:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>7502</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="470465" sha1="ognn9vjk652nizlz52u6208w2uw2dx9" xml:space="preserve">Хааһах Уйбаан

ЫАЛ 
БУОЛУУ   ҮГЭСТЭРЭ

Дьокуускай
2022

УДК  
ББК 

Хааһах Уйбаан
К 13    Ыал буолуу үгэстэрэ / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай, 2022. –  105 с.
Агентство CIP НБР Саха

АННОТАЦИЯ

Саха омук сайдар кэскилэ ыал олоҕуттан тутулуктанар. Ыал оҕону төрөтүүгэ, иитиигэ, улаатыннарыыга уонна үлэҕэ үөрэтиигэ анала аймахтары, омугу сайыннарыыга туһуланар. 
Омук сайдан иһиитин уонна дьонун ахсааннара эбиллэрин элбэх оҕолор төрөөн улааталлара үөскэтэр. Ону ситиһэр туһугар ыал буолуу үгэстэрин тутуһа сылдьыы ирдэнэр. 
Омук дьонун эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүн, буор куттара сайдыылааҕын, уонна үлэни кыайа-хото үлэлиир кыахтаналларын ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу хааччыйар. 


Народ саха с давних времен имеет свои учения для развития семьи и народа.

Каженкин Иван Иванович – Хааһах Уйбаан.

ААН ТЫЛ

Ыал оҕону төрөтүүгэ, иитиигэ, улаатыннарыыга уонна үлэҕэ үөрэтиигэ, өйүн-санаатын, куттарын сайыннарыыга, киһи буолууну ситиһиннэриигэ аналланарыттан омук сайдыыта ыал олоҕуттан быһаччы тутулуктанар.

Омук дьоно ахсааннара эбиллэн, сайдан иһиилэрин оҕолор төрөөн, улаатыылара, үлэни-хамнаһы кыайыылара үөскэтэр. Ол иһин өй-санаа, Кут-сүр, таҥара үөрэхтэрин баһылаан үрүҥү, үчүгэйи уонна хараны, куһаҕаны таба арааран олохторугар туһаналлара, кырдьаҕас көлүөнэлэри солбуйан, барыга-барытыгар баһыйан иһиилэриттэн омук сайдыыта үөскүүрэ ыал олоҕуттан тутулуктанар.
 
Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьахталлар көҥүллэринэн барыылара улаатан ыал буолуу үгэстэрин тутуһаллара биллэрдик аҕыйаата уонна эргэ барыахтарын иннинэ элбэхтик күүлэйдии сылдьалларыттан хайа эр киһиттэн оҕоломмуттарын билбэттэрэ элбээтэ, ону тэҥэ оҕо иитиитэ, үөрэтиитэ мөлтөөтө, ол иһин эдэрдэр куһаҕан быһыылары оҥороллоро биллэрдик үксээбитин уһуннук олорор салайааччылар кистии сатыыллар. 

Ыал буолуу былыргы үгэстэрин кытаанахтык тутустахха эрэ доруобай, сайдыылаах буор куттаах оҕо төрүүрүттэн үлэни кыайа-хото үлэлээн омугу сайыннарара кыалларын билигин ырыынак кэмигэр туһаннахха эрэ табыллар кэмэ кэллэ.

Оҕону иитии уонна үөрэтии кэлэр көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын үөскэтэринэн омук сайдыытын саҕалыыр аналлаах үөрэх, сахалар Кут-сүр, таҥара үөрэхтэрэ туттуллар кэмэ кэллэ. Бу оҕону иитэргэ аналлаах Кут-сүр үөрэҕэ сахаларга олус былыргы кэмнэргэ үөскээн сайдыбыт уонна билигин да туһанылла сылдьар.
Уһун үйэлээх, кырдьаҕас омуктарга ыалы тэрийии туһунан үөрэхтэр, үгэстэр былыргы кэмнэргэ үөскээбиттэр. Бу үгэстэри омук үйэтин уһатар санааланнаҕына дириҥник үөрэтэрэ уонна олоҕор туһанара аныгы үйэҕэ ирдэнэр көрдөбүл буолла.
 
Үгэстэр хантан да халлаантан түспэттэр. Дьон олоххо туһалаах быһыылары элбэхтик хатылаан оҥороллоруттан, ол быһыылара үгэстэргэ кубулуйан үйэлэргэ туһалыы, өйү-санааны салайа сылдьаллар. Оҕо өйө-санаата, ийэ кута кыра эрдэҕиттэн үчүгэй үгэстэринэн иитилиннэҕинэ үйэтин тухары умнуллубат туруктанарын тэҥэ, баҕа санаа буолан оҥорор быһыыларын салайар. 

Үгэстэр өйү-санааны салайаллар. Киһи санаатын элбэхтэ хос-хос хатылаан, күүһүрдэн үгэскэ кубулутар. Кэлин бу үөскээбит үгэс киһини бэйэтин салайар кыахтанар. Ол иһин сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этиини үөскэппиттэр.

Сэбиэскэй былаас өр кэмҥэ албыныгар киллэрэн олох үөрэҕэ диэн баарын букатын да умнан, аҥардастыы үөрэнии эрэ киһи өйүн-санаатын салайарын курдук сыыһа саныы сылдьабыт. Олох үөрэҕэ диэн ааттанар былыргы үйэлэргэ үөскээбит үгэстэр бары сахалыы таҥара үөрэҕэр холбуу киирсэн сылдьалларын саҥа үөрэтэн эрэбит.
Элбэх ыаллар омугу үөскэтэллэр. Кэлэр көлүөнэлэр төрүт уус ыалга төрөөн, иитиллэн, улаатан таҕыстахтарына өйдөрө-санаалара туруктаах, ийэ куттара иитиилээх уонна буор куттара сайдыылаах буолар, ол аата ыал олоҕуттан омук үйэтин уһуна тутулуктанар. 

Ыаллар үлэни-хамнаһы кыайар эр дьон баһылаан салайар кэмнэригэр үөскээбиттэр. Ыалы эр дьон салайаллар, оҕолору үлэҕэ, араас хамсаныылары сатаан, табан оҥорорго үөрэтэллэр. Ыал эр дьон удьуордарын, утумнарын, буор куттарын салҕаан, кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэн иһэр аналлааҕын аныгы кэмҥэ харыстааһын эрэйиллэр кэмэ тиийэн кэллэ. 
Киһи кэлэр көлүөнэлэригэр удьуорун, этин-сиинин уонна утумун, буор кутун биэрэн иһэр. Ол аата омугу этин-сиинин сайдыыта уонна киһи хамсаныылары оҥорорго аналлаах өйө-санаата, буор кута эрэ сайыннараллара быһаарыллар. 

Элбэх ыаллар мунньустан омугу үөскэтэллэр. Ол аата омук үйэтэ уһааһына ыаллартан, ыаллар олохторуттан уонна оҕолорун хайдах иитэллэриттэн, үлэҕэ үөрэтэллэриттэн быһаччы тутулуктанар.
 
Ыал буолуу былыргы үгэстэрэ омук үйэтэ уһууругар быһаччы тириэрдэллэрин билэн үрүҥ айыы итэҕэлин тарҕатааччылар ордук кыһанан харыстыахтара уонна бу кэмҥэ саҥалыы олоххо киирэригэр улаханнык кыһаныахтара этэ.

Биһиги ыал буолуу үгэстэрин тустарынан үлэбитин саха омук үйэтин уһатар санааттан суруйдубут. Атын бэчээккэ тахсыбыт үлэлэрбитин интернеттэн, Сахалыы Википедия иһигэр баар Викитека диэн библиотекаттан булан ылан туһаныахха сөп.

Автор бу үлэтин бэчээттээн таһаарыыга кыахтара баарынан көмөлөспүт аймахтарыгар, билэр дьонугар истиҥ махталын тириэрдэр.

САХАЛЫЫ ӨЙ – САНАА УРАТЫЛАРА

Омук уһун үйэни ситиһэр кыаҕа өй-санаа үөрэҕиттэн быһаччы тутулуктанар. Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ олус былыргы кэмнэргэ, дьон өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ үөскээбитэ өй, ай, ый, ийэ, уйа диэн аан бастаан үөскээбит уонна киһи өйүн-санаатын салайар тыллартан биллэр.

Туспа омук буолуу дьоҥҥо иҥэн сылдьар өй-санаа уратыларыттан тутулуктааҕа саҥарар тыллааҕар ордук улахан суолталаах. Ол курдук дорҕооннор дьайыыларыттан үөскүүр өй-санаа тыллары үөскэтэр уонна үгэскэ кубулуйан уһун үйэлэргэ уларыйбакка, сүтэн хаалбакка өйгө-санааҕа иҥэн сылдьар.
 
Хас биирдии дорҕооҥҥо бэйэтигэр сөптөөх өй-санаа иҥэн сылдьан киһиэхэ дьайар. Өй-санаа дорҕооннор дьайыыларыттан тутулуктанан тыллары үөскэтэр, онтон тыл үгэскэ кубулуйан киһи оҥорор быһыытын салайар, туох эмэ быһыыны оҥотторор. Бар, кэл, ыл, тут диэн киһини, ити быһыылары оҥор диэн соруйуу тыллара буолаллар. Киһи бу соруйууну толордоҕуна тыл дьайыыта тиийэр диэн быһаарыллар.

Куһаҕан дорҕооннор куһаҕаҥҥа тириэрдэр тыллары үөскэтэллэр. “Па” диэн саха киһитэ тугу сирбитин, сиргэнэрин, куһаҕаны ааттыыр. “Па-па” диэн хатыланнаҕына куһаҕана өссө улаатар.

Саха дьахталлара баар-суох оҕолорун аҕаларын “па-па” диэн куһаҕан суолталаах дорҕооннордоох тылынан ааттатаннар оҕолоро аҕаларын сөбүлээбэтин, сирэрин үөскэтэллэр. Саха эр дьонун мөлтөтүү бу дорҕооннортон саҕаланар уонна билигин да салҕана турара хомолтону үөскэтэр. “Субу кэмтэн ыла миигин куһаҕан тылынан ыҥырыма” диэн эттэххэ оҕо истэн, толоруон сөп.

Олус былыргы кэмнэртэн үөскээбит өй-санаа уратылара үгэстэри үөскэтэн тылга киирэн иҥэн иһэллэр. Сахабыт тылыгар атын омуктарга суох өй-санаа уратылара иҥэн сылдьалларын булан ылыталааһын үгэстэри быһаарыыга ордук улаханнык туһалыыр:

1. Саха киһитэ кэпсэтэр киһитин хаһан баҕарар сыаналыырыттан, тэҥник туттарыттан, бэйэтин киниттэн ордуктук, үрдүктүк санамматыттан, улаатымсыйбатыттан куруук “эн” диэн ааттаан ыҥырар. Бу эн диэн ыҥырыы олохсуйбута саха дьоно бары былыргыттан тэҥнэрин, ханнык да диктатураны олохтуу сылдьыбатахтарын биллэрэр. Бу быһаарыы сахаларга эр киһи уонна дьахтар тэҥнэрин биллэрэрэ ордук улахан суолталаах уонна аныгы үйэҕэ демократия үөрэҕэр сөп түбэһэринэн ордук табыллар. Ол аата сахалар өйдөрө-санаалара былыр-былыргыттан демократия үөрэҕин тутуһан үөскээбитин туһана сылдьаллар.

Нууччалар салайааччылары, тойоттору “вы” диэн тупсаран ааттаан ыҥыраллара былыргы кэмнэргэ тойоттор, сэриилээн кыайбыттар аһара баһылыылларын, улахамсыктарын, бэйэлэрин атыттартан үрдүктүк тутталларын, диктатураны үөскэппиттэрин быһаарар. Ол да буоллар сыыйа билсиһэн бардахтарына “ты” диэн ыҥырсыыны киллэрэллэрэ киһи киһиэхэ тэҥнэһиитэ хойутаабытын да иһин, син кэлэрин биллэрэр.
 
2. Сахалар киһини эрэ “кини” дииллэр, “кимий?” диэн ыҥыраллар, киһи буоларын билинэллэр. Киһи атын кыыллартан, көтөрдөртөн уратытын, ордугун, өйдөөҕүн, үһүс кута, салгын кута сайдарын билинэннэр итинник араарыыны үөскэппиттэр уонна олохторугар тутуһа сылдьаллар. Киһи үс кута үһүөн сайыннахтарына эрэ киһи буолууну ситиһэр. Ол курдук салгын кут сайдыыта эрэ киһи буолууну ситиһиигэ, киһилии быһыыланыыга тириэрдэр. Бары атын тыыннаах харамайдар, салгын куттара сайдыбаттар, ол иһин маллары кытта холбонон “ол”, “бу” диэн этиллэллэр, “тугуй?” диэн ыҥырыллаллар.

Кут-сүр үөрэҕин нууччалар билбэттэриттэн киһи үс куттаах диэн үөрэҕи тутуспаттар, салгын кут киһи өйө-санаата сайдыытын быһаарарын, кыыллартан улахан уратыны үөскэтэрин билбэттэр. Ол иһин бэйэлэрин кыыллары кытта тэҥнээн “кто”, “кому” диэн бииргэ ааттана, ыҥыра сылдьаллар.

3. Сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун тутуһаллар. Бу тутулук күнүс кэнниттэн түүн, сайын кэнниттэн кыһын кэлэриттэн быһаччы тутуллан үөскээбит. Ол иһин айылҕаҕа туох барыта икки өрүттээх тутулуктаахтара хаһан да уларыйбаттар. Биир өрүтү арааран тутустахха, олох ол диэки халыйан бардаҕына, кэмэ кэллэҕинэ хайаан да көнөр, иккис өрүт үөскээн тахсарыттан өрүттэр солбуйсан биэриилэрэ син-биир тиийэн кэлэр.

Өй-санаа сайдыыны ситистэҕинэ, олоххо үөскээн турар тэҥнэһии уратыларын араарар кыахтаннаҕына, икки өрүтү үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн икки аҥы арааран туһанар. Арай бу икки өрүттэн биир өрүтэ көстөр, биллэр буоллаҕына, атына биллибэт, көрдөөтөххө, таба көрдөххө эрэ биллэр уратылаах. Ол иһин “Мэтээл икки өрүттээх” диэн өс хоһооно үөскээбит. Бу өс хоһооно икки өрүттэн биир өрүтэ көстө сылдьар, онтон атына көстүбэт, кэтэххэ саһан сылдьарын быһаарар. Айылҕаҕа туох барыта икки өрүттээҕин курдук, икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэрин сахалар билэллэр уонна “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно оҥорон тутуһа сылдьаллар.

Сахалар бу, айылҕа кэмэ кэллэҕинэ уларыйарын, солбуйсан биэрэллэрин билиилэрэ айыы диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытыгар иҥэн сылдьарын тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар уонна суруйааччылар билбэттэр, уларыта, суох оҥоро сатыыллар. Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин арааран билэр үлэһиттэр тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар киирэн биэрбэттэрэ эрэйиллэр.

Православнай таҥара үөрэҕэ биир Христос таҥара баар диэн диктатураны үөскэтэн, атыттары барыларын хам баттаабыт, суох оҥорон симэлиппит. Ол да буоллар өй-санаа икки өрүтүн тутуһан сайдара хаһан да уларыйбат. Ол иһин өй-санаа аҥар өрүтүн диэки халыйыыта үөскээтэҕинэ төһө эрэ кэминэн хайаан да көнөр, икки өрүт солбуйсан биэриитэ үөскээн тахсар кэмэ тиийэн кэлэр.

4. Өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт сахалар Кут-сүр үөрэҕин оҥорон олохторугар туһаналлар. Киһи үс куттааҕын арааран билэллэр. Ол курдук үүнээйилэр биир, буор эрэ куттаахтар, тыынар-тыыннаахтар икки; буор уонна ийэ куттаахтар, онтон киһи үс; буор, ийэ уонна салгын куттардаах. Киһи салгын кута сайдарыттан өйө-санаата түргэнник билиини баһылыыр кыахтанар, ол иһин саҥаны айыыны оҥорон сайдыыны, олох тупсуутун ситиһэн иһэр. Өй-санаа сайдыытын бу уратыларын сахалар былыргы кэмнэргэ билэннэр, Кут-сүр үөрэҕин  үөскэтэн туһана сылдьаллар.

Православнай таҥара үөрэҕэ “душа” диэн баарын билинэр эрээри киһиэхэ уонна тыынар-тыыннаахтарга биирин курдук сыыһа өйдөбүлү үөскэтэн, бэйэлэрин кыылларга тэҥнээн “кто”, “кому” диэн холбуу ыҥырыыны туһаналлара, киһи өйө-санаата сайдыытын уратыларын билбэттэрин биллэрэр.

5. Сахалар олус былыргы кэмнэртэн өйдөрө-санаалара сайдан иһэрин үгэстэри үөскэтэн ситиспиттэр, өй-санаа, таҥара үөрэҕин оҥорон баһылаабыттар уонна өй-санаа сайдан иһэринэн элбэх таҥаралары үөскэппитин туһана сылдьаллар. Өй-санаа сайдан, тупсан иһэрин биллэрэн, саҥа таҥара үөскээн тахсан дьон өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥэн иһэриттэн, элбэх таҥаралар үөскээн солбуйсан биэрэн иһэллэрэ үгэс буолан өйдөнөн хаалан, билигин сахалар элбэх таҥаралары билэллэр.

Олус уһун үйэлээх сахалар киһи өйө-санаата өр кэмнээх уларыйыыларын, сайдыыны ситиһэн испиттэрин барыларын билэн, үгэс оҥостунан олохторугар туһаммыттарын биллэрэн, элбэх таҥаралар үөскээбиттэрин барыларын туһана сылдьаллар.

Билигин айылҕа уларыйан аны харыстааһыҥҥа, көмүскээһиҥҥэ наадыйбытын кэнниттэн сахалар саҥа таҥараны үөскэттилэр. Бу саҥа таҥара – “Харыстас” таҥара үөрэҕэ диэн ааттанар уонна аныгы дьон баҕа санааларыгар сөп түбэһэн киэҥник тарҕанар кэмэ кэллэ. Дьон олохторугар тугу барытын, айылҕаны эмиэ харыстыыр санаалара улаатыытыттан, бу таҥара сайдан, тарҕанан дьону түмэр кыахтанна.

6. Үтэһэ туолуута диэн үөрэх киһи кыра куһаҕаны оҥоро сылдьыыта сыыйа-баайа улаатан, мунньуллан кэлин тиһэҕэр аһара улахан куһаҕаны оҥорууга тириэрдэрин быһааран биэрэр аналлаах. Бу үөрэх киһи үчүгэйи оҥорорун таһынан куһаҕаны эмиэ оҥорорун уонна ол куһаҕана улаатан барбатын, куһаҕан үгэскэ кубулуйбатын ситиһиини үөскэтэр сыаллаах туттуллар.

7. Олус былыргы кэмнэртэн киһи өйө-санаата кыыллар өйдөрүттэн-санааларыттан туспа арахсан, бэйэтин киһи диэн ааттаммыт кэмиттэн киһилии өйө-санаата сайдан барбыт. 
Киһи уонна кыыл, сүөһү өйө-санаата олус чугас сылдьарынан, кыратык сыыһа-халты тутуннахха киһи быһыытын аһара барыы үөскээн кэлэринэн сахаларга “Киһи диэн киһи буоллаҕа” диэн киһини аһара арбаабат, киһиргэс буолууга тириэрдибэт аналлаах өс хоһооно туттулла сылдьар. 

Ханнык баҕарар киһини аһара киһиргэтэн, арбаан абааһыга кубулутуохха сөп. Киһиэхэ киһилии сыһыаннастахха эрэ киһи буолан сылдьара, олоҕун олороро кыалларын сахалар тутуһаллар, оҕолорун кыра эрдэҕиттэн иитэн, үөрэтэн киһи буолууну ситиһиннэрэллэр. 

8. Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанарын үөскэтэр “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн аналлаах үөрэҕи сахалар оҥорон туһаналлар. Бу үөрэх аан бастаан дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыыларын оҕо арааран биллэҕинэ уонна олору оҥорбокко үөрэннэҕинэ, үчүгэй быһыылары элбэҕи оҥорор кыахтанарын быһаарар. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэр оҕону “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн кыра эрдэҕиттэн үөрэтэннэр үчүгэйи оҥорорун элбэтэллэр. 

9. Ыалы тэрийиигэ сахалар “Хаан тупсарыыта” диэн аналлаах үөрэҕи туһанан атын аймахтары кытта оҕолорун холбуу сатыыллара. Ол иһин уол ыраах сирдэртэн ойох ыларын, онтон кыыс атын аймахтарга эргэ тахсарын ситиһэллэрэ. Бу үөрэх сахалар атын омуктары кытта холбоһон иһэллэрин үөскэтэринэн омук уһун үйэни ситиһэригэр тириэрдэрин туһана сылдьаллар.

10. Былыргы кэмҥэ төрөппүттэр уоллаах кыыс оҕолоро өссө кыра эрдэхтэринэ, улаатан саастарын ситтэхтэринэ холбоһуохтара диэн эрдэттэн кэпсэтэн, илии охсуһан кэбиһэллэрэ. Бу кэпсэтии быалаһыы диэн ааттанара, төлөрүйэ охсубат кытаанах буолара. 

11. Ыал олоҕо уустугун, таптал эмиэ уостан, уларыйан хааларын сахалар былыргыттан билэллэриттэн ыал олоҕун харыстыыр аналлаах баайы-малы эрдэттэн мунньан, ыалы тэрийиигэ туһаналлар. Ол баай-мал кыыс өттүттэн энньэ, онтон уол өттүттэн халыым диэн ааттаналлар уонна сыаналарынан тэҥнээх соҕус буолан баай-мал тэҥнэһиитин үөскэтэннэр кэргэнниилэр өйдөрүн-санааларын кытта тэҥнииргэ аналланан туттуллаллар.

Үлэ баайы-малы уонна киһилии быһыыны үөскэтэринэн энньэ уонна халыым ыал буолууга киһилии быһыыланыыны киллэрэн биэрэр уратыларын сахалар туһаналлар.

12. Тэҥнээҕи булунуу диэн үөрэх ыалы тэрийиигэ аналланар уонна ыраахха диэри, оҕолор улааттахтарына биирдэ туһалааҕа биллэр уратылаах. Тэҥ өйдөөх-санаалаах, баайдаах-маллаах төрөппүттэр ииппит, үөрэппит оҕолоро “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини, айылҕа төрүт тутулугун тутуһаннар киһилии быһыылаах буола улааталлара элбэҕин сахалар олохторугар тутуһаллар.

13. Төрүччү үөрэҕэ диэн аймахтыылары уонна буор куттарын үөрэтэр аналлаах үөрэҕи оҥорон сахалар саҥа ыалы тэрийиигэ сирдэтэллэр. Сахалар аймахтыы сыһыаннарын тохсус көлүөнэҕэ диэри тутуһаллар, билсиһэ сылдьаллар. Ол курдук аймахтаһыы сокуона диэни былыргы кэмнэргэ үөскэппиттэрин билигин да туһаналлар. (1,149).

Ыал буолууга төрүччү үөрэҕин туһаныы кэлэр көлүөнэлэр эттэрэ-сииннэрэ бөҕөргүүрүн, тупсарын үөскэтэрин таһынан, үлэни-хамнаһы кыайалларын уонна өйдөрүн-санааларын уратыларын быһаарарын сахалар туһана сылдьаллар.

Ким да мөлтөх доруобуйалаах, дьадаҥы, үлэни кыайбат, куһаҕан майгылаах, кыра ычалаах оҕолонуон, кэлэр көлүөнэлэниэн баҕарбат. Бу омук сайдыытын тутаах быраабылатын аныгы дьахталлар бары билэн кыыс эрдэхтэриттэн тутуһаллара эрэйиллэр. Ол иһин ыал буолааччылар төрүттэрин доруобуйаларын туругун, эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүн, үлэни төһө кыайалларын, майгыларын уратыларын саҥа билсиһэн эрдэхтэриттэн төрүччү үөрэҕин туһанан билэллэрэ ирдэнэр. 
 
14. Ыал буолааччылар эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүн, буор куттара төһө сайдыылааҕын Кут-сүр үөрэҕин туһанан быһаарыыны сахалар тутуһаллар. Бу үөрэх киһи төһө сайдыылаах буор куттааҕын төрөппүттэрин үлэлэрин үөрэтэн быһаарарынан ыал буолууга улахан суолталаах. Эдэрдэр улаатан иһэн төһө сайдыылаах буор куттаахтарын билэллэрэ, өссө сайыннара сылдьаллара эрэйиллэр.

Өй-санаа уратыларын дьайыыларын туһалара уһун кэмҥэ биллэн тахсаллар. Ол курдук кыра эрдэҕинэ үөрэ-көтө сылдьар үчүгэй баҕайы оҕону аһара атаахтатан кэбистэххэ, улааттаҕына “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри” диэн этиигэ сөп түбэһэн хааллаҕына, сыыһа иитии куһаҕана, бэйэмсэх буолан хаалбыта биллэн тахсан улаханнык хомотуон сөп. Бу өй-санаа уратыларын дьайыыларын сахалар тутуһа сылдьалларыттан олохторугар уһун үйэни ситиһэллэр.
 
Онон сахалыы өй-санаа үөрэҕэ атын омуктарга маарыннаабат уратыларын төрөппүттэр билэллэрэ, олохторугар туһаналлара кэлэр көлүөнэлэрэ уһун үйэни ситиһэллэрин үөскэтэр.

ОЛОХХО УЛАРЫЙЫЫЛАР КИИРИИЛЭРЭ

Уһун үйэлээх саха дьонун олохторугар кэмиттэн кэмигэр киирэр уларыйыылар умнуллубакка иҥэн сылдьаллара остуоруйаларга, олоҥхолорго улаханнык тупсарыллан кэпсэнэллэр. Олоҥхо кэмигэр буолар сэриилэр, охсуһуулар омуктар икки ардыларыгар саҥа, үһүс омук үөскээн тахсан атыттары, икки кырдьаҕастары олохтоох сирдэриттэн үтүрүйэриттэн, үүрэриттэн, туоратарыттан хамсааһыннар тахсалларыттан үөскүүллэрэ бэлиэтэнэр. Ол иһин үс саха үөскүүр кэмигэр элбэх сэриилэр үөдүйэллэрэ олоҥхолорго уустаан-ураннаан кэпсэнэллэриттэн кэлэр көлүөнэлэр улаханнык тупсарыллыбыты билэллэр. (2,173).

Дьон олоҕо тосту уларыйыыта онно сөптөөх хамсааһыннартан үөскээн тахсаллар. Бу хамсааһыннар үөскээһиннэрэ дьон олоҕун тус-туспа кэрдиис кэмнэргэ араараллар. Саха дьонун уһун үйэлээх олохторо уларыйан, улаханнык хамсаан ылбыт кэмнэрин булуталаан ылан, ол кэмнэр үөскэппит уларыйыыларын быһаара сатыахха сөп.
 
Ол ааспыт кэмнэри, бу курдук тус-туспа арааран ааттаатахха бэйэ-бэйэлэригэр булкуллан хаалбаттара ситиһиллэр:

- Былыргы дьыллар быдан мындааларыгар диэн ааттанан олоҥхо кэмигэр буолан ааспыт уларыйыылар олоҥхолорго бэйэлэригэр ахтыллаллар.

- Олус былыргы кэмнэр диэн олоҥхо кэмин кэнниттэн кэлэр олус уһун кэми, нууччалар өссө кэлэ илик кэмнэрин этэбит. Бу олус уһун кэм сурукка киирбэтэҕинэн былыргы үһүйээннэртэн, остуоруйалартан, кэпсээннэртэн уонна атын омуктар быстах-быстах суруйууларыттан онон-манан билэргэ тиийиллэр.

- Былыргы кэм диэн туспа арааран нууччалар кэлбиттэрин кэннинээҕи, ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэми ахтабыт. Бу кэм кыра-кыратык да буоллар сурукка киирбитинэн сахалар олохторугар киирбит уларыйыылар син биллэллэр. Ыал буолуу үгэстэрэ олус былыргы кэмтэн үөскээн баран, бу кэмҥэ биллэрдик уларыйбатахтара. Арай эр киһи биир ойохтоох буоларын православнай таҥара үөрэҕэ ыган киллэрбитэ. Ыраахтааҕы былааһа сахалар олохторугар улаханнык орооспотоҕуттан ыал буолуу үгэстэрэ уруккуларынан хаалбыттара. Арай салайар былаас уонна православнай таҥара үөрэҕэ, үөрэхтээһини сыыйа киллэрэн, саха дьонун өйдөрүн-санааларын кыралаан сайыннаран испиттэрэ. (3,25).

- Урукку кэм диэн сэбиэскэй былаас кэмин эттэхпитинэ, баай-мал барыта салайааччылар, биир партия бас билиилэригэр киирбитинэн, ыал буолуу үгэстэрэ олус улаханнык уларыйбыт кэмнэрэ этилэр. Дьахталлар былыргы кэмҥэ олус баттана сылдьыбыт аатыраннар саҥа былаас көмөтүнэн олохторугар элбэх чэпчэтиилэри оҥотторору ситиспиттэрэ. Бэйэлэрэ көҥүллэринэн, талан ылыыларынан ыал буолуулара, эргэ тахсыылара олоххо киирбититтэн эр дьон удьуордара, утумнара, буор куттара кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитэ быстан хаалбыта. (1,64).

- Билиҥҥи кэм диэн дьон олоҕо сэбиэскэй былаас эстибитин кэнниттэн тосту уларыйбытын, былыргы ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ төннөн эрэрин билинэммит, туспа арааран ааттыыбыт. Бу кэмҥэ ырыынак сыһыаннаһыылара олоххо киирэннэр дьон байыыны-тайыыны ситиһэ сатыыр баҕа санаалара туолан үлэ-хамнас көнөн, олох тупсан эрэр кэмэ буолар.
Омук олоҕор уларыйыылар киириилэрэ ыал олохсуйбут үгэстэрин уларытар, туох эрэ саҥаны, тупсууну киллэрэр. Бу киирэр уларыйыылар олоххо туһаны аҕаллахтарына омук олоҕо уһуур, ахсааннара эбиллэр кыахтанар, онтон туһата суох эбэтэр буортулаах буолан хааллахтарына, омук кэхтэр, мөлтүүр. Сэбиэскэй былаас оҥорбут уларытыылара дьон олоҕор туһата суохтарынан уонна улахан буортуну оҥорбуттарынан, билигин Россия дьонун ахсааннара аҕыйаан иһэрэ, үлэ-хамнас олус бытааннык көнөрө бэлиэтэнэр.

Олоҥхо кэмин саҕанааҕы сахалар олохторо олоҥхолорго, остуоруйаларга уонна былыргы кэпсээннэргэ кэпсэнэллэр. Оччотооҕу кэмнэрдээҕи суругу-бичиги сахалар сүтэрэн кэбиспиттэринэн, олус былыргы билиилэрин уус-уран айымньылартан, өс хоһоонноруттан уонна тылбытыттан эрэ билэргэ тиийэбит. Олоҥхолорго уонна остуоруйаларга кэпсэнэр кэмнэргэ тус-туспа ыаллар баар эбиттэрэ кэргэн кэпсэтэллэриттэн арыллар.
 
Ыаллар үлэни-хамнаһы кыайар эр дьон баһылаан салайар кэмнэриттэн үөскээбиттэр. Эр дьон үйэлэрин тухары үлэлээн, элбэхтик хамсанан буор куту үйэлэрин тухары үөскэтинэллэр. Ыалы кыайа-хото үлэлиир эр дьон салайаллара ордук табыллар. Ыал эр дьон удьуордарын, утумнарын, үлэттэн, хамсаныылартан үөскээбит буор куттарын салҕаан, кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэн иһэр аналлаах. Төрөппүттэриттэн ылыммыт сайдыылаах буор куттаах төрөөбүт оҕо үлэни сатыыра, дьоҕура элбэҕэ сайдыы түргэнник киирэрин үөскэтэр. Бу быһаарыы сокуоҥҥа киирэн туттулла сылдьарынан оҕо аҕатын араспаанньатын ылан улаатара буолар.

Аҕа оруолун туһунан Уткин К.Д. маннык суруйар:

- Аҕа ыал, дьиэ кэргэн олоҕор баһылык буолара мөккүһүллүбэт кырдьык. Былыр-былыргыттан олохсуйбут үгэс. Аҕа – баһылык буолар айылҕаттан анала. (4,117). Биһиги аҕа айылҕаттан ыалы баһылыыр аналын сайдыылаах буор кутун кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн иһэринэн быһаарабыт.

Элбэх ыаллар мунньустан омугу үөскэтэллэр. Ол аата омук үйэтэ уһааһына ыаллартан, ыаллар олохторуттан, оҕолорун хайдах иитэллэриттэн, үлэҕэ үөрэтэллэриттэн быһаччы тутулуктанар.
 
Иитии диэн оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитиини, онтон үөрэтии диэн салгын кута үөрэтиллэрин сахалар тус-туспа арааран этэллэр. Биһиги ыаллар тустарынан үлэбитин саха омук үйэтин кэлэр үйэлэргэ уһатар санааттан суруйдубут.

Суругу-бичиги баһылаабыт нууччалар кэлиилэриттэн ыла кэмнэри онон-манан да буоллар сурукка киллэрбиттэринэн туһанан сахалар олохторун, араас үгэстэрин билиэххэ сөп. В.Серошевскай “Якуты” диэн улахан үлэтиттэн сахалар былыргы кэмнээҕи олохторун туһунан толору кэриэтэ билиэххэ сөп.
 
Сэбиэскэй былаас кэмигэр сахалар олохторун үөрэҕин А.Е.Кулаковскай, П.А.Ойуунускай, Алампа элбэхтик суруйбуттара. Бу сахалар олохторугар улахан уларыйыылары киллэрбит кэм этэ. Ыалы тэрийии былыргы үгэстэрэ барылара төрдүттэн уларыйбыттара, үгүстэрэ быраҕыллыбыттара, хаалбыттара, дьахталлар көҥүллэринэн барыыларыттан ханна эрэ суолга көрсө түспүт, ханнык эрэ эр киһини көрө түһээт да сөбүлүү охсон, ыал буолар саҥа үгэстэрэ үөскээн олоххо киирбитэ.

Билигин Россияҕа ырыынак сыһыаннаһыыларын олоххо киллэрэ сатааһын, баайы-малы үллэстии бара турар. Салайар былаастар экономика барыһы биэрэр тэрилтэлэрин бас билиини үллэстэннэр аһара байан олороллоро үлэһиттэри туоратан батталы үөскэтэр. Үлэһиттэр хантан да көмө ылаллара аҕыйаан, уурайан бэйэлэрэ эрэ кыайалларынан үлэлии сатыыллара олохсуйда.

Экономика мөлтөөбүтүгэр эбии өй-санаа үөрэҕэ эмиэ мөлтөөн сылдьар. Эйэлээх олох уһаабытыттан эр дьон мөлтөөһүннэрэ өссө улаатта. Ол курдук ыаллар уол оҕолорун ордук атаахтык иитэллэриттэн, үлэҕэ үөрэнэллэрэ хаалан хаалбытыттан төрөппүттэр бэлэмнэригэр улааталлар, ол иһин бэлэмҥэ үөрэнэн хааланнар дьахталлар баһылааһыннарыгар түбэһэллэр.

Сэбиэскэй былаас ыал олоҕун улаханнык уларыппыта. Дьахталлары көҥүллэринэн ыытан, аны ыалы дьахтар бэйэтин мээрэйинэн талан ылан тэрийэр кэмэ кэлэн хаалбыта өйгө-санааҕа улахан халыйыыны үөскэттэ. Аҥардас дьахталлар элбээннэр оҕолор бас-баттах, атаахтык иитиллэллэрэ үксээн, араас хамсааһыннарга кыттыһаллара элбээтэ. Бу оҕону иитии, үөрэтии халыйыыта үйэлэргэ баһылаабыт нуучча омук эстиитигэр, симэлийиитигэр тириэрдэр кыахтанна.

Сахалар ыал олоҕун бу халыйыытыгар нууччалары үтүктэллэрэ элбэҕиттэн эмиэ киирэн биэрэн сылдьаллар. Биһиги бу халыйыыны көннөрөргө аналлаах бу үлэбитин суруйдубут.
Билигин Россияҕа үйэлэргэ баһылаан сылдьыбыт нуучча омук мөлтөөн, ахсааннара аҕыйаан иһэринэн саҥа омук үөскүүр кэмэ кэлэн турар. Россия арҕаа өттүгэр Украина республиката демократия үөрэҕин тутуһан сайдыыны ситиһии таһымыгар тахсан иһэрэ таһыттан баттааһыны оҥорор. Кавказ омуктарын эр дьоно күүстээхтэрэ, үлэни кыайаллара биллэн, атыттар үтүктэр санааларын улаатыннаран Россия иһигэр баттааһыны улаатыннарар.

Мусульманнар ыал буолууга сахалар былыргы үгэстэрин, кыыс ыраас кыыһынан эргэ барарын тутуһа сылдьалларыттан, эр дьон сайдыылаах буор куттара кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэриттэн, бу омуктар сайдыыны ситиһэллэрэ салҕанан иһэр.

Нууччалар уонна олохтоохтор үлэни кыайбаттарыттан Орто Азия омуктара, кытайдар үлэлии кэлэн элбээһиннэрэ нуучча дьахталлара кинилэргэ эргэ тахсыыларын үксэттэ. Саҥа үөскээбит бааһынайдар хайа омук диэн ааттанан улааталларыттан Россияҕа нуучча омук солбуллуута тутулуктанар.

Саха сиригэр нууччалар кэлиилэриттэн сыыйа үөскээн иһэр якут омук үчүгэй аата элбэҕиттэн, сахалартан ылыммыт сайдыылаах буор куттанан үлэни кыайалларыттан тутулуктанан ахсааннара үксүүр кэмэ кэлэн иһэр. Олохтоох нууччалар бэйэлэринэн якут буолары сөбүлүүллэрэ элбээтэ. Ол курдук якут олохтоох омукка киирсэринэн айылҕа уларыйыыларын тулуйа үөрэммитэ элбэҕиттэн этэ-сиинэ бөҕөргүүрэ онно туһалыыр.

Билигин Саха сиригэр икки омук сайдан иһиитэ биллибэтинэн баран иһэр. Сайдан иһэр саха омугу кытта нууччалар эбиллэн биэрэр якут омуктара күөнтэһии суолугар киирэн эрэллэр. Бу күөнтэһиигэ сахалыы таҥара уонна Кут-сүр үөрэҕин тутуһар сахалар ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрдэхтэринэ сайдыыны баһылыахтарын сөп.

Сэбиэскэй былаас көмөтүнэн оҕону иитии, үөрэтии атаахтатыы диэки улаханнык халыйан сылдьарыттан, хайы-сах улаатан хаалбыттары эбиискэ үөрэтэн, киһи быһыытыгар киллэрэ сатааһын олохсуйдаҕына уонна сахалыы таҥара үөрэҕэ тарҕаннаҕына дьон Кут-сүр үөрэҕин туһанан өйдөрө-санаалара тупсуута саҕаланнаҕына сайдыыны ситиһии кыаллар кыахтанар.
Онон сахаларга ыал олоҕо сэбиэскэй былаас кэмигэр былыргы кэмнэртэн улаханнык уларыйан, төрдө-ууһа биллибэт, сайдыыта суох дьадаҥы буор куттаах, үлэни-хамнаһы кыайбат, үлэлиэхтэрин баҕарбат оҕолору төрөтүүгэ тиийбитин уонна онно эбии кыра эрдэхтэринэ атаахтык иитии диэки халыйан сылдьарын билигин көннөрүү эрэйиллэр. 

КЭРГЭН уонна ЫАЛ УРАТЫЛАРА

Дьон эр киһиэхэ уонна дьахтарга арахсыыларын уратыларын туһунан үһүйээннэргэ ахтыллыбат. Арай Үөһээ дойдуттан түһэн үтүө дьахтарга эр дьон оҕо оҥороллорун туһунан кэпсэнэллэр. (5,14). Бу кэпсээннэри ырыта түстэххэ, дьахталлар олохтоох омук буолаллара биллэрин таһынан, эр дьоҥҥо кимнээхтэрэ да биллибэт кэлиилэр бааллара быһаарыллар.

Былыргы дьыллар быдан мындааларыттан дьон бииргэ, элбэх буолан кыттыһан олорорго үөрэммиттэр. Халлаан тымныы кэмигэр уот оттон олорор дьиэни ититии, аһы буһарыы олоххо киириитэ дьону бииргэ олорорго күһэйэн өйдөрө-санаалара сайдыытын, тупсуутун түргэтэппит. Ону тэҥэ улахан бултары кыттыһан бултааһын бииргэ үлэлээһини үөскэппит.
Уһун үйэлэргэ дьон бииргэ олоруулара олох, өй-санаа сайдан иһиититтэн эмиэ уларыйбыт. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун быһаарар этии эр дьон уонна дьахталлар бииргэ олорууларын икки өрүттэрин арааран быһаарыыга эмиэ туттуллар:

1. Кэргэн. Бу кэмҥэ дьахтар баһылаан салайара уонна элбэх эр киһилэнэрэ кэргэннии бииргэ олорууну үөскэппит.

2. Ыал. Үлэ сайдан иһиитэ эр киһи баһылаан салайарын олоххо киллэрэн удьуорун, утумун тарҕатарга анаан ыалы үөскэппит. Кыахтаах эр киһи элбэх дьахталланара кэргэн олоҕор төннүүгэ тириэрдэрин да иһин, эр киһи удьуорун, утумун салгыыра уларыйбат.

Бу дьон бииргэ олорууларын икки өрүттэрин төһө кыайарбытынан дириҥник ырытыахпыт. Бу икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэриэхтэрин сөп:

1. Кэргэн. Бу олоҥхо кэмин иннинэ туттулла сылдьыбыт былыргы олох үөскэппит тыла. Кэргэн диэн олус былыргы кэмнэргэ дьон элбэх буолан бииргэ олорорууларын туспа көрүҥүн, биир өрүтүн быһаарар тыл. Бу тыл ыал диэн өйдөбүл, саҥа тыл үөскүөн быдан иннинэ туттуллууга киирэн сылдьыбыт. 

Ол кэмҥэ дьон дьахталлар баһылаан салайыыларынан олорбуттар, наукаҕа матриархат диэн аатынан биллэр. Элбэх буолан бииргэ олороллоруттан, сылдьалларыттан, кэргэннэһэн хаалалларыттан, оҕолоро ким оҕото буолара биллибэтиттэн, дьахталлар оҕолору кыттыһан көрөллөр-истэллэр эбит. 

Олус былыргы кэмнэргэ кыахтаах эр дьон хас да ойохтонор кэмнэригэр ойоҕу кэргэн диэн ааттааһын олохсуйбута дьахталлар элбэхтэрэ көҥүллэрин эмиэ кэҥэтэрин биллэрэр. 
Кэргэн диэн тыл элбэх буолан бииргэ олорууну биллэрэр суолталааҕын иһин, билигин ыал диэн тыл оннугар туттулла сылдьарын тэҥэ, эр киһини, ойоҕу эмиэ биллэрэр суолталанан хаалбыт. Өй-санаа уларыйыыта туттуллар тыл өйдөбүлүн эмиэ уларытар. Бу кэмҥэ кэргэн диэн тыл төһө да ыаллар баалларын иһин туттулла сылдьара өй-санаа эргийэн биэрэрэ кэмиттэн кэмигэр кэлэн иһэриттэн эмиэ тутулуктанар. 

Ыаллар төһө да элбэхтэрин иһин, кэргэннии олорооччулар эмиэ баалларыттан билигин, бу тыллар иккиэн бииргэ кэриэтэ туттулла сылдьаллар. Эр киһи уонна дьахтар сыһыаннара уларыйыытын, омук сайдан иһэр кэмигэр кэргэн ыалга кубулуйуута кэлэн иһэрин, бу ыал диэн тыл туттулла сылдьара элбээһинэ биллэрэр уратылаах.

2. Ыал. Үлэ-хамнас сайдан барыытын үөскэппит эр дьон баһылыыр, салайар былааһы эмиэ ылбыттарын кэннэ, бу ыал диэн тыл олоххо киирбит. Эр киһи уонна дьахтар ыал буолан бииргэ олоруулара сайдан олоххо киириититтэн оҕолоро кими удьуордуура, утумнуура быһаарыллар кыахтаммыт. Ыал эр киһи удьуора уонна утума кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитин үөскэтэр аналлаах тэриллибит. 

Кыыс оҕо ыраас кыыһынан эргэ таҕыстаҕына ойох диэн ааттанар уонна эр киһи буор кутун утумнуур оҕону төрөтөр кыахтанар. Күүстээх, кыахтаах эр киһиттэн кини буор кутун утумнуур оҕону ыраас кыыс эрэ төрөтөр. Ол иһин ыал эр киһи утумун салгыыр аналланар.

Дьон олохторун бу икки өрүттэрэ; кэргэн уонна ыал, кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэриэхтэрин сөп. Омукка сайдыы хамсааһына киирдэҕинэ, саҥа омук үөскээһинэ тиийэн кэллэҕинэ ыал кэргэн диэҥҥэ уларыйан хаалыан сөп.
 
Кэргэн уонна ыал уратылара итинник арыллан тахсалларын тэҥэ, аныгы олоххо ыалтан кэргэҥҥэ көһүү сыыйа-баайа баран иһэр. Эр дьон элбэх ойохтоохторо ыалы буолбакка кэргэннии олорууну үөскэтэр. Дьахтар хас да эр киһилэннэҕинэ кэргэн олоҕор төннүү буолар. Дьон олохторун икки өрүттэрэ солбуйсан биэрэллэрин быһааран, бу икки тыл тэҥҥэ кэриэтэ туттулла сылдьаллар.

Туойунан араас иһиттэри оҥорон уокка буһаран туһаҕа таһаарар кэмнэригэр үлэни-хамнаһы, кэргэннэри дьахталлар баһылыыр эрдэхтэринэ, биир дьахтар элбэх эр киһилээх буолара. Бу кэмҥэ оҕолоро хайа эр киһиттэн төрөөбүтэ биллибэт эбит.

Үлэ-хамнас, бултааһын сайдыыта эр дьон буор куттара төһө сайдыылааҕыттан улахан тутулуктааҕа быһаарыллан олоҕу баһылаан салайыыларын киллэрбитэ. Дьахталлар оҕо төрөтүүтүнэн, иитиитинэн, аһы-үөлү бэлэмнээһининэн, таҥаһы-сабы тигиинэн кыайа-хото дьарыктаналлара быһаарыллан олохсуйан хаалбыт. Эр дьон баһылаан салайар кэмнэригэр кыахтаах, баай эр киһи хас да кэргэннээх буолара бобуллубат эбит.

Үлэ-хамнас сайдан иһиитин тэҥэ, Кут-сүр үөрэҕэ үөскээн кыахтаах эр киһи удьуора, утума, буор кутун сайдыыта аймахтар, омук сайдыытыгар ордук улахан суолталаахтарын арыйан таһаарбыт. Күүстээх, кыахтаах эр киһиттэн киниэхэ маарынныыр оҕолор төрүүллэрэ биллибитин кэнниттэн сайдыыны, тупсууну ситиһиэхтэрин баҕалаахтар үтүктэннэр олоххо киллэрбиттэр.

Эр дьон утумнарын харыстыыр былыргы үгэстэри үөскэтэн олохторугар туһанан аймахтар, омуктар сайдыыны ситиспиттэр. Бу үгэстэри кытаанахтык тутуһар мусульманнар билигин сайдан, ахсааннара элбээн, күүстээх, кыахтаах эр дьонноро үксээн иһэллэриттэн Россияҕа эрэ буолбакка, Аан дойдуга баһылыыр оруолга тахсан иһэллэрин 2021 сыллаахха Афганистаҥҥа талибтар арҕаа дойдулар сэриилэрин кыайыылара, үүрүүлэрэ биллэрэр.

Саха тылыгар киһи этиттэн-сииниттэн тутулуктаах уларыйыылары бэлиэтиир тыллар элбэхтэр. Кыыс оҕо эргэ таҕыстаҕына этигэр-сиинигэр уларыйыы киириитэ сахабыт тылыгар киирэн иҥмит:

1. Ойох. Ойох диэн ыраас кыыһынан эргэ тахсыбыт кыыс ааттанар.
 
2. Кэргэн. Иккистээн эбэтэр кыыһын сүтэрэн баран эргэ тахсыбыт дьахтар ааттанар. Иккис оҕото эр киһини утумнуур буолуон сөп.

3. Сэлээрчэх. Билигин маннык майгылаах дьахталлар элбээтилэр. Күүлэйдии сылдьалларыттан ыал буоларга аналлара суохтар.

Билигин сайдыылаах дойдуларга дьахталлар ханнык эр киһиттэн оҕоломмуттарын билбэттэрэ үөскээтэ. Бу быһыы сахаларга эмиэ тарҕанан эрэриттэн оҕолорун аҕаларын билбэт дьахталлар элбээтилэр. Былыргы кэргэн диэн улахан ыал өйдөбүлэ элбэх дьоҥҥо туттуллара аныгы кэмҥэ тиийэн кэлэн иһэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр аҕа оруолун мөлтөтүү кэргэн диэн өйдөбүл эргийэн кэлиитин үөскэттэ. Саҥа кэргэн тахсааччы дьахталлар кими, хас эр киһини кытта сылдьыспыттарын билбэттэриттэн, сайдыыта суох буор куттаах оҕолору төрөтөннөр күүстээх, кыахтаах эр дьон аҕыйаан иһэллэриттэн омук атыттарга баһыттарыыта үөскээн, уларыйара тиийэн кэлэр.

Эргэ тахсан да баран, кэлэ-бара араас эр дьону кытта сибээстэһэ сылдьалларыттан, кэргэн диэн быһаарыыга аныгы дьахталлар бары кэриэтэ сөп түбэһэн сылдьаллар. Ол иһин билигин ДНК диэн уустук аналиһы оҥороннор оҕо төрөппүттэрэ ким буоларын быһаара сатыырга кытта тиийбиттэрэ сайдыы курдук сыыһа сыаналанар. 

Сэбиэскэй былаас дьахталлары көҥүллэринэн эргэ тахсалларын олоххо киллэрэн, үчүгэйи, баҕа санаалара туолуутун үөскэппитэ. Билигин дьахтар бэйэтинэн мээрэйдэнэн кэргэн тахсыыта олоххо киирбитэ ыраатта. Ол аата эрдэттэн бэрэбиэркэлэһэн, боруобалаһан баран сөбүлэстэхтэринэ эбэтэр оҕо үөскээтэҕинэ кэргэн тахсыылара аныгы олоххо киирэн сылдьара кэргэннии олоххо төннүүгэ тириэрдэр.

Илиинэн үлэлээһин билигин аҕыйаан иһэриттэн үлэ сайдыыны быһаарара улаханнык уларыйда. Эр киһи хайдах үлэһитинэн сыаналаммат кэмэ кэлбитинэн төрүүр оҕолор үлэни өссө кыайбаттара, үлэлиэхтэрин баҕарбаттара улаатан иһэр.

Эр киһи үлэни кыайара, элбэхтик хамсанара, буор кута сайдыылааҕа дьахтар сөбүлүүрүгэр тириэрдэрэ билигин, үөрэх-билии аһара баһыйбытыттан хаалан сылдьар. Сайдыыны ситиспит диэн ааттанар арҕааҥҥы омуктар эр дьонноро мөлтөөһүннэриттэн билигин эстии, симэлийии, уларыйыы суолунан баран иһэллэрин үтүктэ сатааһын диэн олоххо халыйыыны үөскэтии буолар.

Сахалар өй-санаа үөрэҕин баһылаабыттара саха тылыгар иҥэн саха тыла иччилээх. Ол аата хас биирдии саха тылыгар өй-санаа, үгэс иҥэн сылдьар. Бу тылга иҥмит үгэс өйгө-санааҕа урутаан дьайыыта тиийэр. Дьахтар урут эргэ тахса сылдьыбыт буоллаҕына кэргэн диэн ааттанар. Ойоҕум диир оннугар кэргэним диэн ааттааһын билигин ордук элбэхтик туттулла сылдьара, өй-санаа дьайыыта тылы туттууга син-биир тиийэрин биллэрэр.

Дьон олоҕо кэмэ кэллэҕинэ эргийэн биэрэрин сахалар билэллэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун олохторугар туһана сылдьаллар. Айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыыта икки аҥы арахсарын, үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсарын, бу тыл икки; үчүгэй уонна куһаҕан өрүттээх өйдөбүллээҕэ быһаарар. Өй-санаа уратыта, икки өрүтэ иҥмит тылбытын тыл үөрэхтээхтэрэ уларыта сатыылларыттан үлэһиттэр харыстыыллара ирдэнэр кэмэ кэллэ.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥы буолуу үчүгэйинэн ааҕыллара, билигин ырыынак кэмигэр ол хаалан, аны баайдар үчүгэй буоллулар. Өй-санаа бу уларыйан, солбуйсан биэриитин араас суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуонайдар билбэккэ хаалбыттара улахан хомолтону үөскэтэр.

Олус былыргы кэмнэргэ дьон өйө-санаата сайдан, тупсан, үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта эбиллэн истэҕинэ, эр дьон баһылыыр, салайар кэмнэрэ кэлэн кэргэн диэн бииргэ олоруу атынынан, эр дьон утумнарын, буор куттарын сайыннарааччынан, кэлэр көлүөнэлэргэ тарҕатааччынан, ыал диэнинэн солбуллубут.
 
Бу кэмҥэ сахалар сайдыыны ситиһии, эр дьону күүһүрдүү кэмигэр киирэн олороллоруттан ыал олоҕун оннугар түһэрии эрэйиллэр. Ол курдук ыал олоҕуттан омук сайдан иһэрэ быһаччы тутулуктанар.

Онон сахалар былыргы кэмнэртэн “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун тутуһар аналлаах үөрэҕи халбаҥнаабакка тутуһалларыттан олохторугар улахан да уларыйыылар үөскээн киирэллэригэр куруук бэлэмнэр уонна бу уларыйыыларга таба быһаарыыны ылынар кыахтара улаатан биэрэр.

БЫЛЫРГЫ КЭМҤЭ ЫАЛЫ ТЭРИЙИИ

Былыргы ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ ыалы тэрийии үгэстэрин нуучча суруксуттарын үлэлэриттэн булан туһанар кыахтаахпыт. Сахалыы аанньа билбэт кэлии дьон суруйбуттара саба быраҕан, үрдүттэн быһаарыылара элбэхтэрин да иһин, “Суруллубут суоруллубат” диэн этиигэ сөп түбэһэннэр улахан туһалаахтар.

Бу омуктар суруйууларын таба өйдөөн туһанар туһугар сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ өс хоһооннорунан этиллэн сылдьалларын холбоон туһаннахха эрэ табыллар. Айыы диэн тылы “үчүгэй” эрэ оҥоро сатыыр тыл үөрэхтээхтэрэ “Айыылаах айыыта таайар” диэн этиини таба өйдөөтөхтөрүнэ халыйан сылдьар өйдөрө-санаалара көнүө этэ. Ол курдук киһи куһаҕан айыыны оҥорон кэбиспитэ хаһан баҕарар тарда сылдьарыттан, өссө куһаҕан айыыны оҥороругар тириэрдиэн сөбө, бу этии туһалаах суолтатын өссө улаатыннарар.

Сахалар өс хоһоонноро барылара кэриэтэ олус былыргы кэмнэргэ үөскээн олоххо киирбиттэр. Оччотооҕу кэмнэргэ сурук-бичик суоҕунан, туох билии барыта үгэскэ кубулуйдахтарына дьон ону толорор, олохторугар туһанар кыахтаналларын билэр эбиттэр. Дьон уһун үйэлэргэ билбит олоххо туһалаах билиилэрэ үгэстэргэ кубулуйан өс хоһооннорун үөскэппиттэрэ билигин да туттулла сылдьаллар.

“Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй” диэн өс хоһооно ыалы тэрийии саҥа саҕаланан, эдэрдэр билсиһиэхтэрин инниттэн, баҕа санаа саҥа үөскүөҕүттэн ыла туттуллан барар аналлаах. Ол курдук ыраах сирдэртэн ойох ылар, эргэ тахсар төһө да үлэтэ элбэҕин, эрэйдээҕин иһин, аймахтар сайдыыларыгар, хааннарын тупсарыыларыгар, төрүүр оҕолорун эттэрэ-сииннэрэ бөҕөргүүрүгэр улахан туһаны оҥорорун сахалар билэн куруук туһана сылдьаллар. (6,151).

“Сирэйигэр суорат кутан салыаҥ суоҕа” диэн өс хоһооно ойоҕу, эри талан ылыыга аҥардастыы сирэйин эрэ көрөн ылбаты биллэрэр суолталаах. Дьахтар эбэтэр эр киһи сирэйдэриттэн атын үчүгэйдэрэ, өйдөрө-санаалара, тулуурдара уонна үлэни кыайаллара ыал буолууга ордук улахан туһалаахтарын арыйар. Билигин бу өс хоһооно дьахталлар уонна эр дьон кырасыабай, кэрэ буола сатыыр санаалара улааппытыттан хаалан сылдьар. Былыргы өбүгэбит Эллэй Боотур Омоҕой Баай көйгө эрээри үлэһит, доруобуйата бөҕө кыыһын талан ылан сахалар ахсааннарын элбэппитин уонна өй-санаа, үлэ өттүнэн сайыннарбытын эдэрдэр умнубатахтарына табыллар. (7,73).

“Суор оҕото суор, тураах оҕото тураах” диэн өс хоһооно дьон бэйэ-бэйэлэриттэн улахан уратылаахтарын, маарыннаспаттара элбэҕин биллэрэн кэлэр көлүөнэлэри үөскэтиигэ туһанарга ыҥырар. Үлэһит киһи оҕото үлэһит буолара биллибитэ ырааппытын “Төрүт уус ыал ыччата” диэн этии баара биллэрэр.

Н.Якутскай ыал буолууну тэрийии туһунан маннык суруйар:

- Маайа, эн киһи сирбэт да дьонун сиритэлээн эрэҕин. Били “Сирэн-сирэн сиргидэххэ түбэһиэҥ” диэн өс хоһооно баарыгар дылы, киһи үөйбэтэх киһитин булан эргэ тахса сылдьаайаҕыный. Бу кэлэн олорор оҕо бэрт өйдөөх, үтүө төрүттээх киһи”. (8,19).

Ыал хаһан үөскээбитэ биллибэт былыргы. Ол эрээри үлэ-хамнас сайдан эр дьон баһылыыр кэмнэрэ кэлбитин кэннэ ыал үөскээбит. Ол курдук ыалы былыр-былыргыттан эр дьон баһылыыллар, салайаллар, кинилэр сайдыылаах буор куттарын тарҕатар аналлаахтар. Билигин даҕаны омук сайдыытын үлэ эрэ аҕаларынан, Аан дойду үрдүнэн эр дьон баһылыыллара уларыйар кыаҕа суоҕунан, ыал олоҕо үйэлэргэ уларыйбатаҕына эрэ табыллар.

Ыал эр дьон удьуордарын, утумнарын салгыырга аналлааҕыттан бу кэмҥэ ордук харыстанарыгар кыһаныы эрэйиллэр буолла. Ол курдук арҕааҥҥы омуктар бэйэлэрэ уларыйар кэмнэригэр киирбиттэриттэн ыал олоҕор араас уларытыылары, тупсарыылары диэн ааттаан киллэрэ сатыыллара элбээтэ. Сайдан иһэр саха омуга эстиигэ киирэн эрэр омуктары үтүктүбэтэҕинэ сатанар.

Омук сайдыытыгар, уһун үйэлэниитигэр кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэр удьуордааһын уонна утумнааһын улахан туһалаахтар. Удьуордааһын диэн эт-сиин уонна утумнааһын диэн буор кут бэриллиитэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салҕанан иһэллэрэ ирдэнэр. Эр дьон буор куту үйэлэрин тухары үлэлээн, хамсаан үөскэппиттэрэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн сайдыыны ситиһиини түргэтэтэр аналлааҕа хаһан да уларыйбат.

Үлэһит, үлэни-хамнаһы кыайар эр дьон удьуордарын, утумнарын кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн иһэллэрин хааччыйыы омук үйэтин уһатыыга ордук улахан туһалаах. Ол иһин күүстээх, кыахтаах эр дьонтон ыраас кыыс эрэ буор кутун ылынан утумнуур оҕону төрөтөр кыахтааҕын туһаныы ирдэнэр. Омугу кыайыылаах үлэ эрэ  сайыннарара эр дьон буор куттарын харыстыыры ирдиир.

Таҥара үөрэхтэрин үлэһиттэр, эр дьон үөскэппиттэр, билигин даҕаны бу үөрэҕи кинилэр баһылаан салайаллар. Сахалар ыал буолууну киһи үйэтигэр биирдэ буолар уонна уларыйбат диэн ааҕаллар. Ыал буолуу туһунан нууччалар “Крест нести” диэн ураты ыараханын быһаарар этиилэрэ ону ордук чуолкайдаан биэрэр.

Сахалар ыал буоллахтарына арахсыбаттар, ол оннугар эр киһи кыахтаах уонна баайдаах буоллаҕына иккис кэргэнин ылан кэбиһиэн сөп. Ол барыта оҕолор өйдөрүн-санааларын харыстыыртан уонна баайы-малы үллэстии үөскээбэтиттэн улахан туһалаах.

Көрсүө, сэмэй майгылаах киһи ыарахан үлэни, ыал буолууну тулуйар, кыайар кыаҕа улаатарыттан уонна сыыһа-халты туттунара аҕыйыырыттан сахалыы таҥара үөрэҕэ көрсүө, сэмэй буолууну оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ тутуһар.

Олус былыргы кэмҥэ саха дьоно үлэлэринэн-хамнастарынан тутулуктанан баайдарга уонна үлэһиттэргэ, дьадаҥыларга арахсан уһун үйэлэргэ олорбуттар. Үлэһит дьон бу икки өрүттэрин өйдөрө-санаалара улахан уратылаахтарын, утарыта хайысхалаахтарын арааран билэн өс хоһоонноругар киллэрбиттэр:

“Баай дьадаҥыны уруурҕаабат” диэн өс хоһооно былыргы кэмҥэ ыалы тэрийиигэ баайдар уонна дьадаҥылар тус-туспа үгэстэри тутуһалларын арыйар. Ол курдук баайдар уонна дьадаҥылар өйдөрүн-санааларын уратылара үгүс өттүнэн утарыта хайысхалаахтара ыал буолан бииргэ олорууларын оҕону иитиилэрэ атаахтатыы өттүгэр халыйарыттан туһата суох оҥорор. Бу быһаарыы дьоҥҥо биллэр дакаастабылынан оҕолорун иитэллэригэр, үөрэтэллэригэр баай уонна дьадаҥы төрөппүттэр тугу барытын тус-туспатык этэллэриттэн, оҕолоро хайаларын да үөрэҕин ситэн ылымматыттан, үчүгэй үгэстэри үөскэтиммэтиттэн быстах майгыланан хаалара элбиирэ буолар.

Былыргы кэмҥэ улахан баайдар чугас да аймахтарын кыра хамнастаах үлэһит, хамначчыт оҥостоллоро биллэр. Баайдарга үлэлээн, ону-маны сыаналааҕы оҥорон, барыһы биэрэр үлэһиттэр эрэ туһалаахтарыттан өйдөрө-санаалара уларыйан, элбэх барыһы ыла сатыыллара улааппыт. 

Ыал буолуу диэн эр киһи уонна дьахтар сөбүлэһэн холбоһоннор, биир санааланыыларыттан үөскүүр уонна икки өрүттээх тутулуктаах:

1. Оҕо төрөтүүлэрэ, кэлэр көлүөнэлэри үөскэтиилэрэ, онтон иитэн, үөрэтэн улаатыннарыылара буолар. 

2. Ыал баайы-малы мунньунааччы, элбэтээччи буоларын ахсааннара эбиллэн иһэриттэн өссө улаатара биллэрэр. Элбэх ахсааннаахтары аһынан, тугунан барытынан хааччыйыыга үгүс баай-мал наадатыттан ыаллар байар санаалара улаатарыттан оҕолорун үлэҕэ үөрэтэллэрэ эбиллэр.

Баайдар өйдөрө-санаалара уратытынан, баайдара элбэҕинэн оҕону көҥүлүнэн ыытан атаахтатан иитэр уратылаахтар. “Баай оҕото бардам, тот оҕото дохсун” диэн өйгө-санааҕа иитиллэр баайдар оҕолоро туохха барытыгар аһара барар санаалара улаатарыттан, быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбээн олохторун кылгатан кэбиһэллэрэ үксээн хаалар.

Дьадаҥы, үлэһит киһи оҕотун көрсүө, сэмэй буолууга, киһилии быһыыланыыга, тугу барытын харыстыырга, үлэни-хамнаһы сатыырга, кыайарга, кыамматтары аһынарга, көмөлөһөргө иитэр, үөрэтэр. Киһилии быһыылаах, үлэни сатыыр, кыайар оҕолор үлэһиттэртэн иитиллэн, үөрэтиллэн улаатан тахсалларыттан, омук сайдыытын үлэһиттэр баһылаан иһэллэр.
Өй-санаа бу сөп түбэспэт уратыларын дьайыыларыттан баайдар уонна үлэһиттэр, дьадаҥылар былыргы кэмнэргэ тус-туспа ыаллары тэрийэллэрэ. Биир эмэ ураты быһыы баар буола сылдьыбыта кэпсээҥҥэ киирбитэ биллэр. Ол курдук кыанар ыаллар Суоһалдьыйа Толбонноох диэн ааттаах, үчүгэй көрүҥнээх, мааны кыыстарын хойутатан кэбиһэн баран улахан баайдарга эргэ биэрэ сатаабыттара табыллыбатаҕын туһунан кэпсээҥҥэ киирбит.

Киһи буолуу диэн үлэһиттэр оҕолоро ситиһэ сатыыр баҕа санаалара дьоҥҥо барыларыгар сөп түбэһэн таҥара үөрэҕэр кубулуйбута Аан дойдуга тарҕаммыт. Киһи буолуу диэн сахалар оҕо өйүн-санаатын кыра эрдэҕиттэн сайыннарар үөрэхтэрэ. “Тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥор” диэн үөрэхтэн саҕаланан баран киһи быһыылаах буолууга тириэрдэриттэн оҕо өйө-санаата сайдыытыгар билигин даҕаны улахан туһаны оҥорор.

Былыргы кэмнэргэ кыыс оҕо анала диэн сааһа ситтэр эрэ сөптөөх эр киһини булан эргэ тахсыы уонна сайдыылаах буор куттаах эр киһини утумнуур оҕолору төрөтүү, иитии, үөрэтии, улаатыннарыы, киһи буолууну ситиһиннэрии буолара билигин, омук сайдыыны ситиһэр кэмигэр оннугар түстэҕинэ табыллар. 

Кыыс сааһа ситэригэр төрөппүттэрэ араас таҥаһын-сабын, иһитин-хомуоһун, баайын-малын, ол аата энньэтин бэлэмнииллэрэ. Сааһа ситтэр эрэ энньэтэ төһөтө быһаарыллан дьон билиитигэр тахсара, күтүөттэр, ойох ылыахтарын баҕалаахтар кэлэн ыйыталаспытынан барыылара саҕаланара.

Кыыс эргэ тахсарыгар саамай сыаналааҕа ыраас кыыһынан буолара кытаанахтык ирдэнэрэ. Ол курдук ыраас кыыс эрэ эр киһини утумнуур буор куттаах оҕону төрөтөрө улаханнык сыаналанара үлэни табан, сатаан үлэлээһин аймахтары, омугу сайыннарарынан быһаарыллар.

Ыалы тэрийээччинэн кыыс буолар. Ол барыта эргэ тахсар кыыс энньэтэ төһөтө эрдэттэн биллэриттэн уонна күтүөт уол кыыс энньэтигэр сөп түбэһэр халыымы төлүүрүттэн быһаарыллар. Ол аата ыалы кыыс тэрийэр, онно күтүөт кэлэн холбоһор, кыттыһар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэн саҥа ыалы тэрийии икки өрүттэнэрин сахалар тутуһаллар:
1.  Уоллаах кыыс бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһиилэрэ.

2. Ыалы тэрийиигэ төрөппүттэр баайы-малы үллэрэн, тэҥнээн биэриилэрэ кыыс өттө энньэ, онтон уол өлүүтэ халыым диэн ааттаналлар.
Уол кыыһы көрөн сөбүлээтэҕинэ суорумньу ыытан ыал буолуу кэпсэтиитин саҕалыыр. Кэпсэтии саҕаланыытыгар кыыс сөбүлүүрүн ыйыталлар. Кыыс сөбүлээбитин кэнниттэн энньэ уонна халыым туһунан сөбүлэһэллэр, уруу хаһан буоларын быһаарсаллар.

Дьахтар уонна эр киһи сөбүлэһиилэрэ күн-дьыл баран истэҕинэ мөлтөөн, уларыйан барара былыргы кэмнэргэ да баар этэ. Оҕолор төрөөһүннэрэ уонна баай-мал эбиллэн иһэрэ ыалы бөҕөргөтүүгэ  туһата улаатан иһэрэ. Ол курдук арахсан барааччыга оҕолор да, баай-мал да араарыллан бэриллибэтэ ыалы туруктаах оҥороро.
Былыргы кэмнэргэ сахалар кут-сүр үөрэҕин олохторугар халбаҥнаабакка эрэ тутуһаллара уонна эт-сиин сайдыытыгар ылар улахан оруолун билинэллэрэ. Эр киһи утумун, буор кутун ордук кыһанан харыстыыллара, ыраас кыыс оҕону ойох ыллаҕына кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин тутуһаллара.

Былыргы, ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ ыал буолуу үгэстэрин тутуһар эрдэхтэринэ сахалар ахсааннара биэс төгүл эбиллибитэ, күүскэ, таһаарыылаахтык үлэлиири кыайаллара, элбэх сүөһүнү иитэллэрэ уонна күүстээх, кыахтаах эр дьон элбэх этилэрэ.

Онон сахалар былыргы кэмҥэ ыалы тэрийэр үгэстэрэ эр дьону, омугу сайыннарар аналлаахтара.  Кинилэр сайдыылаах буор куттара кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэллэрэ эттэрэ-сииннэрэ тупсуутугар тириэрдэрин  туһана сылдьаллар эбит.

УРУККУ КЭМҤЭ ЫАЛЫ ТЭРИЙИИ

Олус былыргы кэмнэртэн киһи өйө-санаата кыыллар өйдөрүттэн-санааларыттан өссө сайдан, туспа арахсан, бэйэтин киһи диэн ааттаммыт кэмиттэн киһилии өйө-санаата үөскээн оҥорор быһыылара тупсан, киһилии быһыыларга кубулуйан барбыттар. Дьон өйүгэр-санаатыгар киирбит бу уларыйыы киһи буолар баҕа санааны киллэрэн Киһи таҥараны үөскэппитэ Аан дойдуга тарҕаммыт.

Киһи араас хамсаныылары оҥорор кыахтааҕыттан, күүһэ-уоҕа элбэҕиттэн сыыһа-халты туттунан куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ хаһан да суох буолбат. Онно эбии тиэтэйэриттэн, ыксыырыттан, киһиргиириттэн сыыһа-халты туттунара өссө эбиллэриттэн куһаҕаны оҥороро эмиэ үксүүр. Ол иһин өйү-санааны, оҥорор быһыыны быһаарар айыы диэн сахалыы тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх, киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин холбуу ылан быһаарар. Ол аата киһи оҥорбут быһыыта кыайан үчүгэй буолбатаҕына, куһаҕаҥҥа кубулуйуон сөбүн бу тыл биллэрэр.

Киһи өйүн-санаатын уонна оҥорор быһыыларын бу уларыйбат уратытын тыл үөрэхтээхтэрэ билэллэрэ уонна тутуһаллара ирдэнэр.

Киһи уонна кыыл, сүөһү өйө-санаата олус чугас сылдьарынан, кыратык сыыһа-халты туттуннахха киһи быһыытын аһара барыы үөскээн кэлэринэн сахаларга “Киһи диэн киһи буоллаҕа” диэн киһини аһара арбаабат, киһиргэс буолууга тириэрдибэт аналлаах өс хоһооно туттулла сылдьар. 

Ханнык баҕарар киһини аһара киһиргэтэн, арбаан абааһыга кубулутуохха сөп. Ол иһин сахалар киһи көрсүө, сэмэй буоллаҕына эрэ сыыһа-халты туттунара аҕыйыырын олохторугар туһаналлар, оҕолорун үөрэтэллэр. Киһиэхэ киһилии сыһыаннастахха эрэ киһи буолан сылдьара, олоҕун олороро кыалларыттан сахалар киһи буолуу уонна Киһи таҥара үөрэҕин үөскэтэн сайыннарбыттар. 

Ыраахтааҕы былааһа үлэһиттэри, дьадаҥылары уһуннук үлэлэтэн баран кыра хамнаһы төлөөн аһара баттыырыттан, киһинэн да аахпатыттан үлэһиттэр 1917 сыллааҕы өрө туруулара кыайыылары ситиспиттэрэ уонна иэстэбили үөскэппиттэрэ. Саата-сэбэ суох эйэлээхтик забастовкаларга кыттыспыт үлэһиттэри саллааттарынан элбэхтик ытыалаппыт ыраахтааҕыны тутан ылан, хаайа сылдьан баран бэйэтин ытан кэбиспиттэрэ. 

Тыһыынча сыллартан ордук кэмҥэ сайдыбыт православнай таҥара дьиэтэ аһара байан уонна диктатураны үөскэтэн аҥардастыы баайдар диэки буолан, халыйан хаалбытыттан үлэһиттэр, саллааттар өрө турууларыгар баайдар өттүлэрин тутуспута. Бу сыыһа суолу тутуһуу содулуттан саҥа үөскээбит дьадаҥылар сэбиэскэй былаастара бары таҥара дьиэлэрин үлтү сыстарбыта, үлэһиттэрин барыларын репрессийэлээбитэ.

Маҥнайгы пятилетка сылларыгар баайдар батталларыттан чахчы босхоломмут үлэһиттэр аһара күүскэ үлэлээннэр дойду сайдыыны ситиһэрин үөскэппиттэрэ. Промышленность сайдыытын урутаан тутуһуу түмүгэр ССРС Аан дойду иккис сэриитигэр кыайыыны ситиһэрэ кыаллыбыта.

Дьон бары тэҥнэр диэн сымыйа этиини тутуһан сэбиэскэй былаас үлэһиттэри, дьадаҥылары барыларын ыган туран үлэлэппитин таһынан, үөрэхтээһини саҕалаан баран эстиэҕэр диэри салгыы ыыппыта. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун тутуспакка аһара баран “Бука бары үрдүк үөрэххэ” диэн ыҥырыыны туһанан үөрэҕи аһара ыыппытын түмүгэр, үлэни мөлтөтөн, хаалыыга тириэрдибитэ. Бары үөрэҕи, чэпчэки үлэни эккирэппиттэриттэн үлэ кыаттарбата үөскээбитэ, ас-таҥас быста аҕыйаабыта.

Сэбиэскэй былаас саҥа олоҕу саҕалаабыта, дьон бары “тэҥнэр” диэн сымыйа этиини сайыннарбыта уонна олох урукку үгэстэрин суох оҥорон умуннарбыта. Саҥа үгэстэри оҥорон туһаҕа киллэрэ сатаабыттара эрээри, өй-санаа сайдыыта бытааныттан олор туһалыы охсубатахтара. “Моральный кодекс строителей коммунизма” диэн саҥа үөрэҕи оҥорон киллэрбиттэрэ эрээри, бириэмэлэрэ кылгаан биэрэн таах хаалбыта.

Сүрэҕэ суох, дьадаҥы дьону үлэлэтэ сатаан үчүгэй үлэһиттэри таҥнары тардыыны үөскэппиттэрэ. Ол курдук үлэлиэн баҕарбат киһи таах үлэлээбитэ буолан саллаҥныырыттан үлэ оҥорон таһаарыыта олус аллараа түспүтэ.

Бэрээдэги тутууга октябреноктартан, пионердартан саҕалаан бары комсомолецтар, партиялаахтар кыттыһалларын үөскэтэн элбэх ситиһиилэри оҥорбуттара. Дьон киһи буолуу үөрэҕин бары баһылаабыттарын таһынан өссө аһара барыыны оҥорон, оҕо төрөөтөр эрэ киһи буолар диэн сыыһа быһаарыыга тиийэн хааланнар, оҕолору иитиини атаахтатыы өттүгэр халыппыттара.

Дьахталлар көҥүл иһин охсуһууну аһара ыытаннар бэйэлэрэ көҥүллэринэн барыыларыгар туһаммыттара, онно эбии араас элбэх туһалаах чэпчэтиилэри оҥотторбуттарын таһынан, эр дьонтон төһө эмэ уһун үйэлээх эрээри, пиэнсийэҕэ эрдэлээн тахсары кытта ситиспиттэрэ. 

Дойдуга бас билиини барытын уопсайдаан, чааһынай бас билиини суох оҥорбуттарынан туһанан, эргэ тахсар кыыс энньэтин уонна уол кыттыһар халыымын, урукку ыарахан олох хаалынньаҥынан, батталлааҕынан ааттаан тохтоппуттара. Ыал буолааччылар бары быстар дьадаҥылар курдук, ханна эмэ көрсүһэ түстэхтэринэ, туга да суох холбоһон иһиилэрэ олоххо киирбитэ.
 
Ыал буолуу былыргы үгэстэрин уларытыы туох содуллаах буолан тахсарын суруйааччы Сиэн Чолбодук маннык арыйар:

- Сөҕөрө диэн – аны урукку курдук суорумньунан эҥин кэпсэтэр, кыыһы, уолу дьоно орооһон холботолууллара бобуллар курдук этэллэр. Онон аны сыһыыттан-хонууттан булсуһан тутуһан, ойохтуу-эрдии буолуохтаахтар. “Хайдах ол, сүөһү курдук”, - диэн Даайа ону ылыммат. “Соҕотох кыыспын ол сыһыыга-хонууга көрсө түспүт мээнэ киһиэхэ биэрбэппин, доҕор, туох аатай, хайа билбэт киһитигэр”. (9,28).
 
Эдэрдэргэ эттэрин-сииннэрин баҕа санаата элбэҕиттэн уонна туттунар күүстэрэ аҕыйаҕыттан ханна көрсүһэ түстэллэр, таптаабыт курдук санаатылар даҕаны ыал буола оонньуу охсуулара олоххо киирбитэ. Бу аҥардастыы эт-сиин баҕатынан, имэҥ салайыытынан ыал буолуу сайдыыта дьон үлэҕэ-хамнаска мөлтөх, ол оннугар элбэх уу-хаар саҥалаах, сайдыыта суох буор куттаах дьадаҥылар бастаан иһиилэрин үөскэппитэ. (1,56).

Дьон ыал буолууларын сэбиэккэ туоһулаан сурукка киллэрэллэрэ. Бары баайдара суоҕуттан ыал арахсыытыгар баай-мал үллэстиитэ диэн айдаан тахсыбата үчүгэйинэн ааҕыллара.
Былыргы кэмнэргэ кыыс оҕолору төрөппүттэрэ тэрийэн ыал оҥороллорун, кинилэр баҕа санааларын ситиһэ сатааһыннарын курдук сыаналаан баттабыл, атаҕастабыл курдук ааҕан туораппыттара. Сэбиэскэй былааска үөрэҕи аһара баран өрө тутууларыттан дьахталлар ыал олоҕунан, оҕону иитиинэн, үөрэтиинэн дьиэҕэ олорон эрэ дьарыктаналларын баттабылынан аахпыттара, бырахпыттара, бэйэлэрэ аралдьыйалларын ордорон кыра хамнастаах, бытархай үлэлэргэ үлэлии сылдьалларын сөбүлээбиттэрэ.
 
Сэбиэскэй былаас дьахталлары былыргы үйэҕэ аһара баттанан олорбуттара диэн туоһулааһыныттан саҥа былаас олортон босхолоон, көҥүллэринэн ыыппыттара, бэйэлэрэ талбыттарынан эр киһини талан ылан эргэ тахсаллара олоххо киирбитэ.
 
Үлэһиттэр, дьадаҥылар былааһы былдьаан ылбыттарын кэнниттэн ыал олоҕун туһунан ханнык да үөрэхтэрэ, билиилэрэ суоҕа. Былыргыны үрэйиэххэ, алдьатыахха диэн санаалара аһара барбыта, оннооҕор уопсай, кэргэннии олорууну киллэрэн боруобалыы сылдьыбыттара да, хата тохтоппуттара.
 
Эдэрдэр ханна эмэ көрсүһэ түстэхтэринэ, эттэрин-сииннэрин баҕа санаата элбэҕиттэн сөбүлэһэ оҕустахтарына, ыал буолан иһэллэрин олохтообуттара. Элбэх саҥалаах, ыһа-тоҕо уу-хаар кэпсээннээх, барыны-бары кыайар курдук туттунааччылар, араас сүрэҕэ суохтар, дьахтарга урутаан түһээччилэр бастакы оруолга тахсыбыттара. 

Дьадаҥылар бары салайар былааска тииһиммиттэриттэн, үөрэҕи элбэхтик ылбыттарыттан үлэни-хамнаһы кыайбат сайдыыта суох буор куттара дьоҥҥо барыларыгар киэҥник тарҕанар кыахтаммыта.

Көрсүө, сэмэй майгылаах, үлэни-хамнаһы кыайааччылар үрдүктүк сыаналанар кэмнэрэ кэлбитэ эрээри, ахсааннара аҕыйах этэ, элбэхтик саҥарааччыларга, мөлтөх үлэһиттэргэ улаханнык баһыттараннар, кинилэр быыстарыгар биллибэт буолан барбыттара. 

Төһө эрэ кэминэн үлэни мөлтөх үлэһиттэр баһылааннар былааннар туолбаттара үөскээбитэ. Ону тупсара сатааннар бары былааннары кыччатыы үлэтин салайааччылар куруук ыыталлара.

74 сыллар ааспыттарын кэннэ сыаналаатахха Россия дьоно барылара дьадаҥылар сайдыыта суох буор куттарынан сутуллан үлэни-хамнаһы кыайааччылар быста аҕыйаабыттара быһаарыллар. Үлэ-хамнас атын омуктартан хаалыыта саҕаланан сэбиэскэй былаас эстибитэ, дьону аҥардастыы үөрэхтии сатааһын мөлтөх өрүтэ арыллан биллибитэ. Олоххо үөскээбит бу халыйыыны тупсарар, көннөрөр сыалтан дойдуну салайар былаас уларыйан ырыынак сыһыаннаһыылара олоххо киирэр кэмнэрэ син кэлбитэ.

Үөрэҕи аһара өрө тутууттан, “үчүгэй” диэн ааттаан арбааһынтан үлэ куһаҕан өйдөбүллэммитэ, дьон күүскэ үлэлиир санаалара быста аҕыйаабыта. Ханнык эрэ кыаммат, итэҕэстээх дьон үлэһит буолалларын курдук этиилэр көр-күлүү курдук тарҕаммыттара.
 
Дьон бары оҕолорбутун үөрэттэрэбит диэн санааларыттан үөрэх баар сирдэригэр мунньусталлара үксээбитэ. Дьахталлар ордук кыһанан үрдүк үөрэҕи ситиһэр кыахтаммыттара, эр дьон үксүлэрэ дэриэбинэлэргэ үлэлии хаалбыттара.

Үрдүк үөрэхтээх дьахталлар үөрэҕэ суох эр киһиэхэ эргэ тахсаллара быста аҕыйаабыта, арыычча кыанар эр дьон нуучча дьахтарын кэргэн ылаллара олоххо киирбитэ, олохтоох омук дьахталлара аҥардас хаалыылара элбээбитэ. Сэбиэскэй былаас үтүөтүнэн омукка аҥардас дьахталлар, тулаайах оҕолор үксээбиттэрэ, дьон олохторо көммүтүттэн оҕолору иитии сымнаан, букатын да хаала сыһан, атаахтатыы диэки халыйбыта.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьоҥҥо үчүгэйдик иһиллэр ыҥырыылары элбэхтик туһаналлара. “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн үчүгэйдик иһиллэр, оҕо иитиитигэр быһаччы сыһыаннаах ыҥырыыны киэҥник туһананнар, оҕолору барыларын атаахтык, маанылаан иитиини тарҕаппыттара.

Атаахтык иитиллэр эдэрдэр өйдөрө-санаалара аһара барара элбээн араас быстах быһыыга түбэһэллэрэ үксүүрүттэн сыыһа-халты туттунуулары оҥоро охсоллоруттан олохторун кылгатан кэбиһэллэрэ элбээн иһэрин тэҥэ, тулуура суохтарыттан үгүстүк арыгыга ыллараллара уонна ханнык да үлэни кыайа-хото үлэлээбэттэрэ биллэн барбыта.
Өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин суох оҥоруу түмүгүнэн дьон аһара барар санаалара элбээбитэ. Араас сыыһа-халты туттунааччылар элбээбиттэрин тэҥэ, арыгыһыттар, наркоманнар үксээбиттэрэ. Бу өй-санаа үөрэҕэр оҥоруллубут халыйыылар түмүктэринэн Россия дьоно үлэни-хамнаһы кыайбаттара улаатан, майгылара куһаҕан өттүгэр уларыйбытын тэҥэ, ахсааннара аҕыйаан иһиитэ үөскээбитэ.

Сэбиэскэй былаас тобохторо; суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуонайдар “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэннэр, “айыы үөрэҕэ” диэн албын итэҕэли оҥороннор өй-санаа үөрэҕин билбэт буолбут, атеистыы санааланан хаалбыт дьону албыннарыгар киллэрэ сылдьаллар. “Айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этии оҕо өйүн-санаатын ордук күүскэ буккуйар, ону-маны, буолары-буолбаты оҥоро сатыырын үксэтэн, сыыһа-халты туттунарын элбэтэр.

Эдэрдэр айыыны оҥорор санаалара элбээбитэ ыал олоҕо туруктаах буолуутун суох оҥорбута. Ону тэҥэ тыл үөрэхтээхтэрэ солун диэн тылы “сонун” диэн сахаларга суох тылынан солбуйаннар солумсах буолуулара улаатан саҥаттан саҥаны боруобалыыр санаалара улаатан саҥа ыаллар арахсыылара үксээбитэ.
 
Билигин ырыынак кэмигэр төрөппүттэр оҕолорун өйө-санаата киһи буолуу, киһилии быһыыланыы диэки хайысхаланан сайдарын баҕардахтарына, бу сыыһа, албын үөрэҕи тохтотторуо этилэр.

Онон сэбиэскэй былаас ыал буолуу былыргы үгэстэрин суох оҥорон дьадаҥылар сайдыыта суох, үлэлиэхтэрин, хамсаныахтарын баҕарбат буор куттарын дьоҥҥо барыларыгар тарҕатан үлэһит дьону аҕыйаппыта уонна эр дьону быста мөлтөтөн үлэ-хамнас кыаллыбатын үөскэппититтэн бу былаас бэйэтэ эстибитэ.

БИЛИҤҤИ КЭМҤЭ ЫАЛЫ ТЭРИЙИИ

Дьон өйүгэр-санаатыгар биллэр уларыйыылар киириилэрэ саҥа көлүөнэлэр солбуйсан иһиилэрин кэнниттэн кэлэр. Ол курдук эдэрдэр олох саҥа үгэстэригэр үөрэннэхтэринэ олохторугар уларыйыылары киллэрэр кыахтаналлар.

Дьон өйүгэр-санаатыгар куһаҕан, бэлэмҥэ үөрэтэр дьайыылаах сэбиэскэй былаас үс көлүөнэ дьон уларыйбыттарын кэнниттэн сыыһата, өйгө-санааҕа халыйыыны үөскэппитэ, үлэни куһаҕан диэҥҥэ түһэрбитэ биллэн тахсан эйэлээхтик уларыйбыта.

Салайар былаас эйэлээхтик уларыйыыта араас репрессийэлэри үөскэппэтэҕинэн, урукку салайар былааһы арбаан мааныламмыт суруйааччылар, учуонайдар бэйэлэринэн үлэлии, оҕолору үөрэтэ сылдьалларыттан, өй-санаа улаханнык уларыйыыта билигин да биллэ илик. Ол курдук сэбиэскэй былаас аһара ыыппыт үөрэхтээһинэ аҕыйаан ырыынак көрдөбүллэригэр сөп түбэһэрэ, үөрэнии сыаната быһыллан харчыга үөрэтиигэ көһөрүллүөн сөп этэ эрээри, билигин да кыаллыбакка, олоххо киирбэккэ сылдьар.

Сэбиэскэй былаас “коммунизм” кэмигэр бары-барыта босхо буолуоҕа диэн албына дьон үлэлээбэттэрин, ким эрэ бэлэмин кэтэһэлэрин үөскэтэн сайыннарбыта. Дьон баҕарбыттарын барытын үөрэхтээх буолуу аҕаларын курдук сыыһа санааҕа оҕустараннар, солумсахтара улаатан араас үөрэхтэри ситиһэ сатаабыттара уонна баҕа санаалара хаһан туоларын кэтэһэ сылдьаллара өссө да хаала илик, хата салҕанан иһэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун умнан үөрэх “үчүгэй” диэн аһара арбааһын үлэни куһаҕаҥҥа түһэрбитэ, ким да үлэлиэн баҕарбата үөскээбитэ. Үөрэҕи кыайбатах куһаҕан оҕо үлэһит буолан кыра хамнаска үйэтин тухары эрэйдэнэрин курдук сыыһа өйдөбүл олоҕуран хаалбыта.

Сэбиэскэй былаас саҕана үөрэххэ үтүрүттэрэн куһаҕан диэн ааттаммыт үлэ, билигин даҕаны үчүгэй диэҥҥэ уларыйа илик. Ол барыта тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ ханнык да нуормата суох, уһуннук, элбэхтик үлэлээбиттэрин иһин хамнастара намыһаҕынан быһаарыллар. Төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үөрэх эрэ “үчүгэй” диэн этэн иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ, бары үөрэҕи эрэ эккирэтэ, ситиһэ сатыылларын хааллара, уларыта илик.

Ол да буоллар ырыынак көрдөбүллэрэ олоххо киириилэриттэн кыайыылаах үлэһиттэр сыыйа байан иһиилэрэ үөрэҕи эрэ “үчүгэй” диэн аһара арбааһын үөскээбитин тохтотон иһэр. Үлэһит дьоҥҥо баай-мал мунньуллуута үлэ хаачыстыбатын тупсарыыны, чэпчэтэн иһиини үөскэтэн үлэни үчүгэйгэ таһаарар.

Сэбиэскэй былаас дьон олоҕор оҥорбут олус улахан куһаҕанынан дьахталларга аһара баран көмөлөһөн эргэ барыыларын көҥүллэринэн ыыппыта буолар. Дьахтар талбытынан, сөбүлээбитинэн эргэ тахсара эр дьон утумнара, сайдыылаах буор куттара кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн салгыы сайдарын, тупсарын суох оҥорон кэбиспитэ. Бу былаас эстибитин да иһин, ити көҥүлүнэн барыы салҕанан иһэр.

Биһиги детсадка уонна оскуолаҕа кыыс оҕолору уолаттартан туспа уонна быдан кылгастык үөрэтиини олоххо киллэриини тутуһабыт. Ол аата кыыс оҕо этэ-сиинэ ситиитигэр ыраас кыыһынан эргэ тахсан кыахтаах, күүстээх эр дьон буор куттарын оҕо төрөтөн тарҕатарыгар ыҥырабыт. Билигин кыахтаах, күүстээх эр дьон элбээннэр эдэр ойохторун хааччыйарга толору кыахтаннылар.

Кыыс оҕо ыраас кыыһынан эргэ барарыгар ордук улахан буортуну элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” оҥорор буолла. Бу сымыйа үөрэх “айыы үчүгэй” диэн этэрэ эдэр кыргыттар бары бэйэ-бэйэлэрин үтүктэр күүстэриттэн уонна айыыны оҥорор санаалара улаатан кыыстарын харыстаабаттара эбиллэн иһэр. Уһуннук үөрэтэр оскуоланы эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэр буоллулар. Ол иһин бу сымыйа “айыы үөрэҕин” тохтотор кэм буолла.

Салайар былаас дьадаҥылары “үчүгэйдэр” диэн арбаабыта дьайыытыттан дьадаҥылар ыал буолуулара элбээн Россия дьоно барылара дьадаҥылар аанньа үлэлээбэт, сүрэҕэ суох буор куттарынан буккуллан хааланнар, үлэһиттэр чахчы аҕыйаатылар уонна хаһан элбииллэрэ өссө да ыраах, арай саҥа көлүөнэлэр улаатан солбуллан истэхтэринэ кыаллыан сөп.
Ханнык да үлэ көрүҥэ кыаттарбат кэмэ кэлбититтэн ССРС-ка ас, таҥас тиийбэтэ үөскээбититтэн, бу былаас бэйэтэ эстибитин умнуо суоҕа этибит. Бу дьадаҥылар аанньа үлэлээбэт буолууларын ыарыыта билигин да дьайа сылдьарыттан, дьон чэпчэки үлэни көрдүүллэрэ улаатан үлэ-хамнас кыайан сайда илик. Элбэх сирдээх Россияҕа тыа хаһаайыстыбатын үлэлэрэ балысханнык сайдыахтарын сөп этэ эрээри, ханнык да улахан хамсааһын баара биллибэт, арай кыратык тупсан эрэрэ биллэр.

2019 сыллаахха Россияҕа үлэтэ суохтар элбэхтэр диэн суруйаллар. Урукку специальностарынан туһанан бары чэпчэки, элбэх хамнастаах үлэни көрдүү сатыыллара, билигин кыаллыбат кэмэ кэлбититтэн, үлэлээбэккэ сылдьааччылар аҕыйаабаттар.
 
Үлэҕэ ыҥыра сатааччылар үлэтэ суохтардааҕар элбэх эбиттэр. Бу үлэлэри сатаан үлэлииргэ саҥалыы үөрэнии ирдэнэриттэн үлэҕэ кэлээччилэр аҕыйахтар эбит. Үлэҕэ ыҥырааччылар элбэхтэриттэн кэлии үлэһиттэр ахсааннара сыл аайы эбиллэн иһэр.

Сэбиэскэй былаас оҥорбут сыыһаларыттан тутулуктанан үөрэҕи ылыныы Россияҕа өссө да сайда илик. 1991 сыллаахха былаас уларыйан ырыынак сыһыаннаһыылара син киирбиттэрэ эрээри, ыал буолуу үгэстэрин 2020 сылга диэри таарыйа, кыратык да уларыта иликтэр. Ол барыта сэбиэскэй былаас араас үөрэхтээхтэрэ билигин да салайар үлэҕэ уларыйбакка олороллоруттан тутулуктанар.

Араас ыарыһах оҕолор төрүүллэрэ элбээбитин туһунан кыралаан кэпсэтиилэр тахсаллар эрээри, ватсааптан аһара бара иликтэр. Россияҕа баһылыыр нуучча омук ахсаана аҕыйаан иһэрин кистии сатааннар, бэчээт үлэтигэр хааччахтары киллэрэннэр, бу боппуруоһу таарыйбакка кыһана сатыыллар.

Нууччаларга холоотоххо олохтоох кыра омуктар ахсааннара биллэрдик эбиллэр. Манна ыал буолуу былыргы үгэстэрин тутуһар Кавказ омуктара, мусульманнар баһылаан иһэллэр. Ахсааннара биллэрдик эбиллэрин тэҥэ, ыал буолуу туһалаах былыргы үгэстэрин кытаанахтык тутуһа сылдьалларыттан эр дьоннорун күүстэрэ-уохтара эмиэ элбэх, ол иһин уолаттара араас күрэхтэһиилэргэ бастакы миэстэлэри ылаллар.

Ыал буолууну тэрийиини аҥардастыы күөдьүйэн кэлэ-кэлэ мөлтөөн хаалар имэҥҥэ эрэ олоҕурдан кэбиһии олус улахан сыыһаҕа киллэрэр. Имэҥ хаһан баҕарар күөдьүйэн кэлиэн сөбүттэн ыал буолууга талан ылыыны быстах кэмнээх оҥорор. Бу сыыһаны сэбиэскэй былаас дьахталлары көҥүллэринэн ыытан олоххо киллэрэн кэбиспитэ билигин да салҕанан иһэрэ хомолтону эрэ үөскэтэр.

Ыал буолуу диэн кыыс уонна уол икки ардыларыгар сөбүлэһии уонна сөбүлэһиини түһэрсии буолар. Ыал буолуу кэнниттэн үөскээбит имэҥ туһата улахан буолар. Ону тэҥэ имэҥэ да суох кэпсэтиинэн ыал буолааччылар кытта бааллар, элбэхтэр уонна бэрт эйэлээхтик, уһуннук олороллор, элбэх оҕолорун киһи быһыылаахтык иитэллэр, үлэҕэ үөрэтэллэр.
Билигин ырыынак, баай-мал ордук суолталаммыт кэмигэр ыал буолууга баай-мал эдэрдэри холбооттуур көмөтүн туһаныы эрэйиллэр буолла. Ыал баайыгар-малыгар кыыс энньэтэ уонна уол халыыма киирсэннэр ыал баайын төрүтүн үөскэтэллэр.

Аныгы, сайдыылаах диэн ааттыыр үйэбитигэр ыал олоҕун төрдүттэн уларытыылар тахсан эрэллэр эрээри, куһаҕан өттүгэр халыйыыны үөскэтэллэр. Арҕааҥҥы дойдулар атыттартан элбэх сайдыыны ситиспит аатыраарылар ыал олоҕун төрдүттэн алдьатан эрэллэр. Дьахтар дьахтары, эр киһи эр киһини кытта ыал буолалларын сокуон ылынан көҥүллээбиттэрин таһынан, өссө аһара баран, бу сымыйа ыаллар оҕо иитэллэрин эмиэ көҥүллээн эрэллэр.

Арҕааҥҥы омуктар уларыйар кэмнэригэр киирэн олороллоруттан итинник, дьон сайдыыларыгар сөп түбэспэт, төттөрү дьайыылаах сокуоннары ылынан иһэллэр. Саҥа омук үөскээһинэ дьахталлар баһылаан салайыыларынан барарынан итинник, быстах кэмнээх уларыйыылар киириэхтэрин сөп.

Биһиги, былыргы төрүттэрбитин билинэр сахалар ыал олоҕор итинник тосту уларыйыылар киирэллэрин сөбүлээбэппит. Маннык уларыйыылар аһара бараннар омугу уларытан кэбиһиэхтэрин сөп.

Ыал буолуу сүрүн сыалынан төрөппүттэр удьуордарын, утумнарын, буор куттарын салгыыр оҕолору төрөтүү уонна иитэн, үөрэтэн киһи буолууну ситиһиннэрдэххэ табылларын хаһан баҕарар тутуһа сырыттахха эрэ омук уһун үйэлэнэр кыахтанар.

Эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолара кыра эрдэхтэринэ атаахтык иитиллэллэриттэн улаатан иһэр. Эдэр, саҥа холбоспут ыаллар солумсахтара улаатан тапталлара солуйа, сойо охсоруттан арахсыылара эбиллэн иһэр. Бу арахсыылар элбээннэр сотору холбоһооччулар аҥардарыгар тиийэрэ саарбаҕа суох буолла.

Эр уонна ойох арахсыылара оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр улахан куһаҕан охсууну оҥорор. Оҕо өйө-санаата тосту уларыйарыттан куһаҕан өттүгэр халыйан хаалыан сөбө улаатар. Аҥардас дьахталлар уол оҕону кыайан ииппэттэрэ былыргыттан биллэриттэн “Тулаайах оҕо” диэн этии баар. Ийэ куттара үчүгэй үгэстэринэн иитиитэ суох, туруга суох өйдөөх-санаалаах, бас-баттах майгылаах эдэрдэр элбээннэр араас хамсааһыннар үөскүүллэригэр тириэрдэннэр омук эстиитин үөскэтиэхтэрин сөп.

Ыал буолуу сүрүн сыалынан төрөппүттэр бэйэлэрин эттэрин-сииннэрин удьуордуур уонна буор куттарын утумнуур оҕолору төрөтөллөрө буолар. Кыыс оҕо ыраас кыыһынан эргэ таҕыстаҕына ыал олоҕо туруктанар, инники сыалланар, күтүөтү таба талан ылыыттан төрөтөр оҕолоро сайдыылаах буор куттаах буолара уонна олоҕор ситиһиилэри оҥороро кыаллар кыахтанар.

Онон аныгы, ырыынак үйэтигэр аймахтары уонна омук сайдыытын, ахсаана эбиллиитин, үлэни кыайарын үөскэтэргэ аналлаах ыал буолуу былыргы үгэстэрин оннуларыгар түһэрии эрэйиллэр.

КЫЫС ОМУК АНАЛА

Саха төрүт тылларыгар барыларыгар өй-санаа, үгэстэр иҥэн сылдьаллар. Ол иһин саха тыла иччилээх диэн ааттанар. “Кыы” диэн кычыгырыыр тыаһы үгүс киһи тулуйан истибэт. “Кыы” диэн тыаска “с” диэн ыһар, тарҕатар дорҕоон эбиллиититтэн кыыс диэн тыл үөскээбит. Бу тыл “ыы” диэн ытааһын дорҕооннорун дьайыыларыттан уратылаах, сэрэхтээх тыл буолара кыыс этин-сиинин уратытынан быһаарыллар.

Кыыс диэн тылбыт өйдөбүлэ сыыйа намтаан кыра оҕолорго эрэ сыһыаннаах буолан иһэр. Чахчы ыраас кыыһы начаалынай кылаас оҕолоруттан эрэ булуохха сөп диэн этии олус  хомолтолоохтук иһиллэр. Айылҕа ыраас кыыһы анаан-минээн бэлиэтээн чараас бүрүөһүнү үөскэппит уонна эр киһи буор кутун харыстыыр аналлаабыта, билигин өй-санаа үөрэҕин тутуспат атеистар элбээннэр хаалан сылдьар.

Былыргы кэмнэргэ ыраас кыыс оҕо аатыгар “куо” диэн тыл эбиллэрэ. Ол аата бу кыыс ырааһа анаан-минээн бэлиэтэнэрэ. Эргэ тахсарыгар ураты кыһанан симииллэрэ, маанытык таҥыннараллара, эр киһини утумнуур оҕону төрөтөр кыаҕа улаханыттан эргэ барар кыаҕа биллэрдик үрдүүрэ. 

Кыыс диэн тыл элбэх ахсааҥҥа туттулларыгар кыргыттар диэҥҥэ уларыйара кыыс оҕо уратытын өссө чуолкайдаан, чиҥэтэн биэрэргэ аналлаах. “Кыр” диэн алдьаныы тыаһа, туох эрэ кыра, чараас алдьанарыгар итинник тыас тахсар. Бу тыас өссө абырахтаммат гына алдьаныыны биллэрэрэ тыл суолтатыгар ордук табыллар. 

Кут-сүр үөрэҕин саҥалыы үөрэтэн буор кут диэн киһи бары быччыҥнарыгар үөскүүр өйү-санааны быһаарар мунньуллуу буоларын уонна эр киһи сиэмэтин кытта буор кута дьахтарга бэриллэрин быһаарбыппыт кэнниттэн омук сайдыыны ситиһэригэр улахан туһалааҕа билиннэ. Ыраас кыыс эрэ эр киһини утумнуур оҕону төрөтөрө быһаарыллан кыргыттары саҥалыы сыаналааһын уонна улаатан истэхтэринэ харыстааһын олоххо киириэ этэ.

Өй-санаа туохтан да иҥнибэт, истиэнэ да кыайан хаайбат. Араас чараас эрэһиинэни туһанан эр киһи сиэмэтин тута сатааһын буор куту кыайан хаайбат. Син-биир дьахтар киэлитигэр киирэн иҥэн хаалара кэлэр оҕо кими утумнууруттан биллэр. Атын киһиттэн оҕолоох дьахтары кэргэн ылбыт киһи бастакы оҕото кинини маарынныыра аҕыйах буолар.
Ыал буолуу былыргы үгэстэрин тутуһан кыыс оҕо эргэ барыар диэри улаханнык харыстанара, төрөппүттэрэ көрө-истэ сылдьаллара эрэйиллэр. Сайдыылаах буор куттаах, ол аата дьоҕурдаах, сатабыллаах уонна талааннаах дьонноох аймахтар кийииттэрин ылалларыгар, эр киһилэрин утумнуур кэлэр көлүөнэлэниэхтэрин баҕарар санаалара туоларын туһугар, кыыһа алдьамматах буоларын кытаанахтык ирдииллэрэ.

Төрүт уус аймахтар хас да көлүөнэлэр усталарыгар күүскэ үлэлээн-хамсаан үөскэтинэн мунньуммут буор куттара кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэригэр баҕараллар. Бу баҕа санаа туоларын, кыыс ыраас буоллаҕына эрэ толорор кыахтанарын былыргы кэмнэртэн ыла сахалар билбиттэр. Ол иһин ыал буолуу үгэстэрин туһанан эр дьон үлэни кыайалларын, сатабылы, талааны үөскэтэр буор куттарын кэлэр көлүөнэлэргэ тарҕатан аймахтары, омугу сайыннараллар. 

Эргэ барар кэмигэр кыыс ыраас кыыһынан сылдьарын араас биллэр ньымалары туһанан бэрэбиэркэлии сатыыллара:

- Кыра эрдэҕиттэн кыыстарын көрөр-истэр төрөппүттэр биэрэр эрэллээх тыллара уонна киэргэтэн симииллэрэ, маанытык таҥыннараллара бастакы дакаастабылынан буолара.

- Уруу кэнниттэн эдэрдэр аан бастаан хоонньоһон турдахтарына орон таҥаһын көрүү эбиискэ туоһулааһыҥҥа киирсэрэ.

- Оҕо төрөөн, улаатан истэҕинэ кимиэхэ маарынныыра, ким курдук хамсанара толору ырытыллан быһаарыллара.

Кийиит саҥа аймахтарыгар уол оҕолору төрөттөҕүнэ уонна кинилэр улаатан истэхтэринэ ылар оруола улаханнык үрдээн биэрэр. Уол аҕатын араспаанньатын ылынара аймахтары элбэтэр аналлааҕын быһаарар. Ыаллар кийииттэрин сыаналыыллара, араас кэһиини, бэлэхтэри оҥороллоро элбиир. 

Оҕолор улаатан истэхтэринэ дьон ортотугар ылар оруоллара уларыйара сахабыт тылыгар иҥмит. Өссө ыал буола илик эдэрдэр уол уонна кыыс диэн ааттаналлар. Ойох ылыы, эргэ тахсыы кэнниттэн эдэрдэр ааттара уларыйар. Уол эр киһи буолар, ыалы барынан-бары хааччыйара саҕаланар, кыыс дьахтарга кубулуйан оҕо төрөтүүнэн, иитиитинэн дьарыктанар кэмэ кэлэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар уол уонна кыыс эмиэ сөп түбэһэллэр. Хайа аймахтары элбэтэллэриттэн уонна сайыннаралларыттан тутулуктанан икки өрүттэрэ арыллар:

1. Уол атын аймахтартан ойох ылан бэйэтин аймахтарын элбэтэр, үлэлээн киллэрэр барыһа бэйэтигэр эбиллэр.
 
2. Кыыс атын аймахтарга эргэ баран саҥа аймахтар ахсааннарын элбэтэр. Ол иһин “Кыыс омук анала” диэн этиини үөскэппиттэр.

“Кыыс омук анала” диэн этии олус былыргы, ыаллар саҥа үөскүүр кэмнэриттэн баар. Олус былыргы кэмнэргэ хас биирдии нэһилиэктэр, улуустар туспа хааннаах дьоҥҥо киирсэннэр, атын омуктар эбиттэр. Сахалар олоҥхо кэмин саҕаттан элбэх омуктары бэйэлэригэр холбообуттар. Ол курдук олоҥхоҕо кэпсэнэр кэмҥэ 35 биис уустара бааллара билигин да биллэр курдуктара нэһилиэктэр, аҕа уустарын ааттарыгар иҥэн сылдьаллар.

Теле диэн ааттаах Сибииргэ аатырбыт омуктар сыдьааннара төлөйдөр диэн дьон Төлөй нэһилиэгин үөскэппиттэр. Кытай сиригэр олорон тимир уустарынан аатырбыт бахсылар аймахтара билигин Бахсы нэһилиэгэр олороллор.

Урукку ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ сахалар сиртэн тутулуктара олус улахана. Бары ыаллар өлүү сирдэриттэн туһа таһаарынан айахтарын ииттэр кыахтаналлара.

От сир аайы сыл ахсын тус-туспатык үүнэр. Былыргы кэмҥэ нэһилиэктэр хас сыл аайы сирдэрэ төһө үүммүтүттэн көрөн саҥалыы үллэстэллэрэ. Бу кэмҥэ кыргыттар атын ыалга кэргэн бараллара айылҕаттан аналлара буоларын табан туһаналлара. Сири үллэстиигэ уустуктары, улахан буккуурдары киллэрэрин иһин кыргыттары, дьахталлары сири үллэстиигэ кыттыһыннарбаттар этэ.

Ыраахтааҕы былааһа эстэрин саҕана сири бас билиигэ эр дьоҥҥо уонна дьахталларга тэҥнэһии киирэн испитэ. Улахан баай төрөппүттэрдээх кыргыттарга энньэ сири биэрии үөскээн араас буккуурдары киллэрбитэ. Ханна эрэ атын нэһилиэккэ энньэ сирин быһан биэрии олохсуйбута сири үллэстиигэ уустуктары үөскэппитэ.  
Сири үллэстэр кэмтэн саҕалаан “Кыыс омук анала” диэн этии үөскээн тарҕаммыта сөп. Бу этии сахаларга былыргыттан баар. Кыыс атын ыалларга, омуктарга кэргэн баран кинилэр кэлэр көлүөнэлэрин үөскэтэрин, кинилэри элбэтэрин биллэрэр. 

Былыргы кэмнэргэ кыыһы эргэ биэрии омуктар икки ардыларыгар эйэни олохтуурун, саҥа аймахтары үөскэтэрин эмиэ туһаналлар эбит. 
Ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ сахалар кыыс оҕолору сири, атын баайы-малы үллэстиигэ кыттыһыннарбаттар эбит. Кыыс оҕо кыра эрдэҕиттэн атын аймахтарга кэргэн барарын билэрэ, улаатан иһэн кыыһын харыстанара аналлаах ирдэнэр көрдөбүлгэ киирсэрэ. Аймахтары утумнааһыны буор кут үөскэтэрин сахалар билэн эргэ тахсар кыыс ырааһынан сылдьарын төрөппүттэрэ ситиһэллэрэ.

Эргэ тахсыыга ыраас кыыс сыаната үрдүүрэ, ол иһин эргэ барар кыаҕа биллэрдик улаатара. Оччотооҕу кэмҥэ эр дьон удьуордарын, утумнарын, буор куттара салҕанан иһэрин баҕаралларын ыраас кыыһы ойох ыллахтарына ситиһэллэрин билэллэрэ.
 
Ол кэмҥэ күүстээхтэн күүстээх, кыахтаахтан кыахтаах төрүүр диэн быһаарыыны кытаанахтык тутуһаллара, эр киһи сайдыылаах буор кутун харыстыыллара, ыраас кыыһы ойох ылан кэлэр көлүөнэлэригэр үчүгэй хаачыстыбаларын, буор куттарын биэрэ сатыыллара.

Оҕо төрөөтөҕүнэ ким курдуга, кимиэхэ маарынныыра быһаарыллара, онтон улаатан истэҕинэ саҥата-иҥэтэ, хамсаныылары хайдах оҥороро кэтээн көрүүгэ түбэһэллэрэ, сыана быһаллара, билгэлии сатыыллара. Улаатан истэҕинэ үлэҕэ үөрэтиигэ хайдах хамсанара, туохха дьоҕурдааҕа, сатабыла, талаана быһаарыллан иһэриттэн буор кута хайдаҕа биллэн тахсара.

Эрдэттэн кыыһа алдьаммыт кийиит сыанабыла түһэрэ. Дьонугар төттөрү да ыытан кэбиһээччилэр көстөллөрө. Ол барыта төрүт уус аймахтар хас эмэ көлүөнэлэр усталарына сайдыбыт буор куттарын харыстыыллара үгэскэ кубулуйан сылдьарын толоруу буолара.

Кыыс эргэ барарыгар анал баайдаах энньэлээх буолара ирдэнэрэ. Сэбиэскэй былаас кэмигэр быстар дьадаҥылар былааһы ылан баһылааннар энньэтэ, халыыма суох ыал буолууну олоххо киллэрбиттэрэ. Дьадаҥылар төрөтөр оҕолорун син-биир хамначчыт буолуо диэн туһалаах хаачыстыбалаах, сайдыылаах буор куттаах төрүүрүгэр кыһамматтара, суолта биэрбэттэрэ.

Бэйэлэрин киһилии майгылаах, төрүт уус ыал курдук сананар ыаллар кыыс оҕолоро хайаан да энньэлээх, онно сөп түбэһэр халыымы уол дьоно төлөөтөхтөрүнэ эрэ ыал буолууга сөбүлэһэрэ. Дьадаҥылар дьадаҥылары, үлэһиттэр үлэһиттэри, баайдар баайдары кытта холбоһон ыалы үөскэтэллэрэ былыргыттан олохсуйбута.

“Баай дьадаҥыны уруурҕаабат” диэн өс хоһооно ити өй-санаа арахсыытыттан үөскээбит. Баай уонна дьадаҥы өйдөрө-санаалара сөп түбэспэттэр, утарыта хайысхалаахтар. Баай дьон дьадаҥылары туһанар, үлэлэтэн барыһы киллэринэр өйдөрө-санаалара улаханыттан дьадаҥы аймахтарын да бэйэлэригэр хаһан да тэҥнээбэттэр.

Билигин биһиэхэ ырыынак олоҕо киирэн дьон байа-тайа сатыыр санаалара улаатыытыттан уонна олохторугар ситиспит ситиһиилэрин, баайдарын-малларын ыһан-тоҕон кэбиспэт, туруктаах өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэниэхтэрин бары баҕараллара улаатта. Бу улахан баҕа санаа туоларын туһугар ойох ылааччылар эрдэттэн кыһанан, ыраас кыыһы булан ылан ыалы тэрийиэ этилэр. 

Айылҕа кыыс оҕоҕо аналлаах бүрүөһүнү айан бүөлээбитэ эр дьон сайдыыны ситиһэллэрин, буор куттара кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэрин үөскэтэр. Кыахтаах, күүстээх эр киһи удьуора, утума, ол аата буор кута салҕанарын, бу бүрүөһүн хааччыйар аналлаах.

Омугу үлэ эрэ сайыннарар. Эр дьон күүскэ, кыахтаахтык үлэлээн, сатабыллаахтык оҥорон, тутан баайы-малы элбэтэллэр. Аныгы сайдыылаах үйэҕэ харчыны эргитии барыстаах үлэтэ эбиллибититтэн мөлтөхтөр да элбэх барыһы ылыахтарын сөбө улаатта эрээри, сахалар ыча диэн өй-санаа туругун, майгы уратыларын быһаарар билиилэрэ уларыйа охсубат, байыыны ситиһии ураты уустуктарын, элбэх үлэни, тулууру эрэйэрин биллэрэр.

Омук сайдан иһэр кэмигэр эр дьон баһылаан салайаллар. Билигин саха омуга сайдыыны ситиһии таһымыгар тахсыбытынан, кинилэр Кут-сүр үөрэҕин тутуһан, үйэлэрин тухары сайдан иһэр буор куттарын кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэргэ улаханнык кыһаныа этилэр.

Кыыс оҕо аналынан эргэ тахсан кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии буоларын кытаанахтык тутуһуу сайдыыны ситиһэн иһэр омуктан ирдэнэр. Кыахтаах, күүстээх эр дьоно суох буолуу омугу атыттарга баһыттарыыга, эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдэрэ хаһан да уларыйбат. Күүстээх тустууктарбыт, кыахтаах үлэһиттэрбит аҕыйааннар сахалар симэлийэр кутталлара, бу кэмҥэ өссө улаатан иһэр. Ол иһин ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрии ирдэнэр көрдөбүл буолла.

Уол уонна кыыс олохторун сыаллара тус-туспалар. Уол кыайа-хото үлэлиир, булар-талар кыаҕа улахан уонна ыалы хааччыйыыга туһуланар буоллаҕына, кыыс сааһа ситтэр эрэ эргэ тахсан сайдыылаах буор куттаах кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр анала бастаан иһэр. Ол аата кыыс аан маҥнай этэ-сиинэ ситэрин кытта оҕолору төрөтөн, улаатыннаран баран, ол кэнниттэн араас үөрэҕинэн, үлэнэн дьарыктанара ыал олоҕо табылларын үөскэтэрин туһаныы эрэйиллэр. 

Олох биир сиргэ турбат, уларыйыы киирэн иһэр. Төрүүр кэмэ ааспыт дьахтар эр киһиттэн тугунан да итэҕэстийбэккэ ыарахан диэн ааттанар үлэлэри үлэлиир кыахтанар.
Билигин биһиэхэ, саҥа үөскээһин кэмин ааспыт, сайдан иһэр саха омукка элбэх үлэни-хамнаһы кыайар уолаттар, эр дьон ордук туһалаахтар. Ол иһин эр дьону бөҕөргөтүү, аҕа оруолун үрдэтии, ыал аҕаларыгар көмөлөһүү эрэйиллэр кэмэ кэллэ.

Ити үтүө сыалы ситиһэргэ туһуламмыт биһиги баҕа санаабыт уолаттары кыыс оҕолортон туспа арааран детсадтарга, оскуолаҕа иитиэ, үөрэтиэ этибит диэҥҥэ тирэҕирэр. Бу санаабытын “Эдэр саас” хаһыакка 1999 сыллаахха бэчээттэппиппит. (10).

Итини тэҥэ кыыс оҕолору уһуннук үөрэтэ сатаабакка сааһын ситтэр эрэ эргэ барарын ситиһии кыргыттар ыраас кыыстарынан эргэ тахсалларын оннугар түһэриэ этэ диэн баҕа санаалаахпыт. Ол барыта оҕо улаатан иһэн айыыны, дьон билбэттэрин, уратыны оҥорор санаата элбиириттэн уонна атыттары үтүктэриттэн кыыс оҕолору харыстаан, анаан-минээн оҥоруллуо этэ.
 
Былыргыттан дьадаҥы төрүттээх суруйааччылар, учуонайдар, тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэллэрэ оҕолор айыыны оҥорор санааларын аһара күөртүүрүттэн уһуннук үөрэнэр оскуоланы күүлэйдии үөрэммит эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэллэрин үөскэттэ. Төрөппүттэр бу элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” оскуолаҕа үөрэтиини тохтоттороллоро ирдэнэр кэмэ кэллэ. Ол курдук ыаллар баар-суох оҕолорун өйүн-санаатын сымыйа үөрэҕинэн буккуйан, араас айыыны оҥотторо сатаан, сыыһа-халты туттунарын үөскэтии тохтотуллара хайаан да ирдэнэр буолла.

Кыыс оҕо ханна эрэ сыыһа туттунан кыыһын былдьаттаҕына былыргы кэмҥэ сууттааһын, “Саат куттарыыта” диэн баар этэ. Бу төлөбүр кыыс оҕо баайыттан тутулуктанан элбэх буолара биллэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы  үөрэҕэ” диэн сымыйа үөрэҕи айаннар кыыс оҕо айыыны оҥорор санаатын аһара күөртүүллэриттэн саха омук сайдарын мэһэйдии сатыыллара быһаарыллар буолла.
 
Кыыс оҕоттон омук кыаҕа, күүһэ быһаччы тутуллар. Кыргыттары харыстааһын диэн үөрэх аан бастаан омугу, эр дьон утумнарын, буор куттарын харыстааһын буолар. Эр дьоно мөлтөөбүт омук өр барбат, атыттар ыгыыларыттан, үлэлиир үлэлэрин былдьааһыннарыттан симэлийэр, уларыйар дьылҕаланар.

Омук күүһэ мөлтөөһүнүн спордунан дьарыктаныыттан булан ылыахха сөп. Тустуу киһи күүһүн уонна хамсаныыларга дьоҕурун быһааран билиигэ туһата олус улахан. Россия улахан тустууктара барылара кэриэтэ Кавказ омуктарын уолаттара буоллулар. Улахан, күүстээх тустууктара суох буолбут нуучча омук билигин мөлтөөһүн, уларыйыы кэмигэр киирэн сылдьар. Сахалар бу халыйыыга эмиэ киирэн биэрэн сылдьалларыттан анаан-минээн ыал буолуу үгэстэрин киллэрэн харыстаныы ирдэнэр кэмэ тиийэн кэллэ.

Онон саха омук ыал буолууга туһанар былыргы үгэһинэн кыыс оҕо эргэ барыар диэри кыыһын, ырааһын харыстааһына буолар.

АҤАРДАС КИҺИ

Сахалар оҕо этэ-сиинэ улаатан, өйө-санаата сайдан киһи буолууну ситиһиитин биллэр бэлиэтинэн ыал буолуутун ааҕаллар. Ыал буолуу киһи этин-сиинин баҕатын ханнаран, өйө-санаата сайдыытын өссө үрдүк таһымҥа таһаарара, инники диэки сирдиирэ, олох тупсуутун ситиһэр баҕа санаалары үөскэтэрэ быһаарыллар.

Ыал буолуу киһи этигэр-сиинигэр уонна өйүгэр-санаатыгар киллэрэр уратыларын сахалар үөрэтэн билбиттэрэ ырааппыт. Киһи кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр санаата ыал буоларыгар күһэйэн олоҕун инники сыалын ситиһэригэр тириэрдэр. Ол иһин ыал буолбатах киһини туспа арааран, өйүгэр-санаатыгар итэҕэс, халыйыы баарын биллэрэн “Аҥардас киһи” диэн ааттаабыттар. Ол аата аҥардас киһи диэн өйө-санаата туруга суох, киһи аҥара эрэ буолара быһаарыллар.
 
Ыал буолуу эт-сиин баҕа санаатын толорон киһи өйө-санаата тупсарын, үчүгэй туһунан элбэхтик саныырын үөскэтэр. Элбэх үчүгэй санаалардаах киһи үчүгэй быһыылары оҥороро үксүүрүн сахалар өй-санаа, таҥараларын үөрэҕэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэр.

Кыыс оҕо сааһын ситтэр, 16 сааһын туоллар эрэ баҕа санаата эргэ тахсыы диэки уларыйар. Ону сахалар тутуһаннар бу кэмҥэ эргэ биэрэллэр. Ыраас кыыс оҕо эр киһи сайдыылаах этин-сиинин, буор кутун кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэр кыахтанарын билигин, саха омук сайдыыны ситиһэр кэмигэр хайаан да тутуһуу ирдэнэр. Бу умнуллан хаала сыспыт былыргылар билиилэрин олоххо хаттаан киллэриигэ үрүҥ айыы итэҕэлин тутуһааччылар күүскэ ылсыһар кыахтаахтар.

Эр киһи сааһыран истэҕинэ буор кута сайдан иһэриттан үлэни-хамнаһы баһылаан баран ойох ылара сайдыылаах буор куттаах оҕону төрөтөр кыаҕын улаатыннарар, онтон кыыс оҕо сааһын ситтэр эрэ  эргэ тахсан эр киһи буор кутун оҕотугар иҥэрэрэ эрэйиллэр. 
 
Ыал буолуу оҕо улаатан киһи буолууну ситиһэрин үөскэтэр. Сахалар бу бэлиэ кэм өйгө-санааҕа киллэрэр уратытын арааран билэн “Киһи буолуу” диэн оҕо өйүн-санаатын иитэр, үөрэтэр үөрэҕи олохтообуттар. Ыал буолуу кэнниттэн киһи этин-сиинин баҕа санаата туолуута үөскүүрүттэн өйүн-санаатын туруга бөҕөргүүр, олоҕор саҥа ситиһиилэри оҥорор, тупсарыылары киллэрэр кыаҕа улаатарын тэҥэ, киһи буолуу үөрэҕин ситиспитэ бэлиэтэнэр. Ол аата киһи буолууну ситиһии диэн киһи ыал буоллаҕына ситиһиллэр бэлиэ кэм буолар.

Олох үөрэҕин өбүгэлэрбит үөрэхтэриттэн ылынан иһэрбит ордук табыллар. Ол курдук сахаларга ыал буолуу уратыларын туһунан элбэх этиилэрдээхтэр:

- Кэргэнэ суох киһи “Аҥардас киһи” диэн ааттанар. Ол аата киһи аҥара эрэ диэн өйдөбүллээх. Этэ-сиинэ төһө да баарын иһин, өйө-санаата итэҕэстээх, аҥара эрэ буолар. Кэргэнэ суох киһиэхэ этин-сиинин баҕата туолбатыттан, хаатыйаланан сылдьарыттан өйүгэр-санаатыгар улахан итэҕэс үөскүүрүн сахалар былыр-былыргыттан билэн тылларыгар киллэрбиттэр. Уол уонна кыыс сөбүлэһэн ыалы үөскэттэхтэринэ эттэрин-сииннэрин баҕа санаата туоларыттан киһи буолууну ситиһэллэрэ кыаллар. Өссө атын туһалаах санаалары үөскэтинэннэр киһилии быһыылары оҥорор кыахтара улаатар.

- “Муҥур куруҥах киһи”, “Муҥур буруо, муус оһох” диэн этиилэринэн аҥардас киһи олоҕо улахан итэҕэстэрдээҕэ, элбэх баҕа санаата кыайан туолбата арыллар. Ол итэҕэстэр өйгө-санааҕа уһун кэмҥэ дьайыылара өй-санаа уларыйыытыгар, хайа эрэ диэки халыйыытыгар тириэрдиэн сөп. Бу этии аҥардас киһи үйэтэ бэйэтинэн бүтэн, быстан хааларын биллэрэрэ ордук хомолтолоох суолталаах.

- “Кытыйанан хамыйаҕынан кырбаһа олорор” диэн этии эргэ тахсыбатах кыыс, дьахтар өйө-санаата уларыйыытын, куһаҕан өттүгэр халыйыытын, этин-сиинин баҕата хамматыттан тулуура суох буолуута улаатан, сыыһа туттунара элбиирин быһааран биллэрэр.

- “Кэргэнэ суох дьахтар иччитэ суох сүөһү кэриэтэ” диэн этии аҥардас дьахтар баҕа санаата туолбатыттан эрэйдээх олоҕун, муна-тэнэ сылдьарын, атын эр дьону батыһа, көрүтэлии сатыырын кылгастык биллэрэр.

Омук олоҕор араас хамсааһыннар үөскээн тахсыылара өй-санаа туругуттан улахан тутулуктаах. Дьон ыал буолуулара аҕыйааһына, ыаллар арахсыылара элбээһинэ аҥардас сылдьааччылары үксэтэн туруга суох өйдөөхтөр-санаалаахтар элбииллэрин үөскэтэрэ омук эстиитигэр тириэрдиэхтэрин сөп. 

Кэргэнниилэр арахсыылара өйдөрүгэр-санааларыгар олус улахан охсууну оҥорор. Дьон сыһыаннарыгар “Атырдьах маһыныы арахсыы” диэн тиийэн кэллэҕинэ “Үөдэн да түһэҕэр түс” диэн этии үөскээн тахсарыгар тириэрдиэн сөп. Арахсыбыт ыаллар оҕолоро “Тулаайах оҕоҕо” кубулуйарыттан өйө-санаата улаханнык буорту буолан атаахтааһын диэки халыйан хаалыан сөп.

“Аҥардас киһи” бэйэмсэх санаата улаатар. Туох булбута барыта бэйэтигэр эрэ аналланарыттан, бэйэтин эрэ билиитинэн туһанарыттан үрдүктүк туттунара эбиллэн иһэр. Ол уларыйыыны бэлиэтээн “Сааһырбыт киһи ыал буолара уустук” диэн этэллэр. Ону тэҥэ аҥардас, эттэрин-сииннэрин баҕата туолбатах дьон элбээһиннэрэ араас хамсааһыннар үөскээһиннэригэр тириэрдиэн сөп. 

Ыал буолуу диэн атын киһини кытта сөбүлэһиини, холбоһууну, кини туһугар олоҕу олорууну, баҕа санаатын толорууга кыһаныыны үөскэтэриттэн киһи бэйэмсэх өйүн-санаатын улаханнык уларытарын, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһарын эрэйэр. Аныгы атаахтык иитиллэр эдэрдэр ыал буолаат арахсалларын төрүтэ итиннэ, бэйэмсэхтэрэ улааппытыгар саһан сылдьар. Атаах оҕо бэйэмсэҕэ улаханыттан, бэйэтиттэн атын кимиэхэ даҕаны үчүгэйи оҥорор санаата суоҕуттан уонна олору ыгааһын күүһүнэн оҥордоҕуна даҕаны халы-мааргытык тахсарыттан ыаллар арахсыылара элбиир.
 
Омук олоҕор туруга суох өйдөөхтөр-санаалаахтар элбээтэхтэринэ “Муостаах муостааҕы көрсүөҕэ” диэн этии олоххо киирэриттэн араас, буолар-буолбат, ол-бу, ураты баҕа санааларын толоро сатааччылар элбиэхтэрин уонна салайар былааһы сөбүлээбэттэрин биллэрэр хамсааһыннары үөскэтэллэрэ кэлиэн сөп. Дьон олоҕо туруктаах буолуутун үөскэтэр салайар былаас ыал буолуу туһатын билэн, кыыс оҕолор ыраас кыыстарынан эргэ баралларын, анаан-минээн тэрийэрэ эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Бу көрдөбүл туолуута улахан уустугу оҥорбот. Төрөппүт кыыс оҕотун кыра эрдэҕиттэн харыстаан, энньэтин бэлэмнээн, сааһа ситтэр эрэ сөптөөх эр киһини булан эргэ биэрэрэ эрэйиллэр. Омук сайдыыны ситиһэрин туһугар дьахталлар оҕо төрөтүүтүнэн уонна иитиитинэн дьарыктаналлара быдан улахан туһалаах.
 
Ыал буолуу киһи инники олоҕор ананар кэскиллээх санаалары киллэрэн, элбэтэн өссө ситиһиилэри оҥорорун үөскэтэр, оҕо улаатан иһэн өйө-санаата үрдээн иһэр таһымын, киһи быһыылаах буолууну ситиһэн иһэрин биллэрэр. Киһи ыал буоллаҕына тапталы билэн, аһынар, харыстыыр, көмөлөһөр санаата биллэрдик улаатан өйө-санаата тупсарын иһин киһиэхэ ыал буолуу кэлэр кэмин аһаран кэбиспэтэххэ туһата улаатар.

“Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн этии дьахтар оҕо төрөтөр кэмэ кылгаһын биллэрэр. Бу олоххо туһалаах этиини тутуһан дьахталлар эргэ тахсалларын хойутатыахтара суоҕа этэ. Ол курдук дьахтар хойутаан баран оҕолоноро ыарыһах оҕону төрөтөрүн элбэтэр. 

Онон ыал буолуу диэн киһи этэ-сиинэ ситэн, өйө-санаата сайдан, тупсан айылҕаттан аналын толорон, кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэргэ чахчы кыһаныыта ааттанар. 

ЫАЛЫ ТЭРИЙИИ

Саҥа ыалы тэрийиигэ былыргы кэмнэргэ төрөппүттэр ылар оруоллара олус улахан этэ. Кинилэр оҕолоро ыал буоларыгар эрдэттэн кыһананнар аймахтара, омук ахсаана элбиирин, эттэрэ-сииннэрэ тупсарын уонна буор куттара сайдарын ситиһэр этилэр.

Былыргы кэмнэргэ олоххо улаханнык уопутурбут төрөппүттэр кэскиллээх быһаарыылара ыалы тэрийиигэ хайаан да ирдэнэрэ, төрүччү үөрэҕин туһанан саҥа аймах буола сатааччылар төрүттэрин ыраахха диэри үөрэтэллэрэ, эттэрэ-сииннэрэ уонна буор куттара төһө сайдыылааҕын ырытан баран быһаарыыны ылыналлара.

Билигин төрөппүттэр ыалы тэрийиигэ быһаарар оруолу ылалларын сэбиэскэй былаас суох оҥорбутун оннугар, былыргытыгар төнүннэрии ирдэнэр кэмэ кэллэ. Ыал буолуу былыргы үгэстэрин туһаныы эрэ дьон эттэрин-сииннэрин уонна буор куттарын тупсарарын, аймахтары, омугу сайыннарарын билэн олоххо туһаныы ирдэнэр буолла.
 
Сайдыылаах буор кута суох, араас ыарыылардаах кэлэр көлүөнэлээх буолуохтарын ханнык да төрөппүт баҕарбат. Саастарын сиппит эдэрдэр эттэрин-сииннэрин быстах санаатыгар оҕустаран сыыһа-халты туттунууга киирэн биэрэллэрэ хаһан баҕарар баар. Эдэрдэр улаатан иһэн быстах быһыыга түбэһиэхтэрин сөбүттэн, олоххо уопутурбут төрөппүттэр оҕолорун харыстыыр кыахтарын туһанан көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэрэ аан бастаан эрэйиллэр.

Ыалы тэрийиигэ аймахтаһан хаалыыны үөскэппэт буолууну төрөппүттэр эрэ хааччыйар кыахтаахтар. Чугас аймахтар оҕолоро ыарыһах буолан хаалара элбэҕин былыргы кэмнэргэ үөрэтэн билэннэр аймахтаһыы сокуона диэни үөскэтэн ыал буолууну тэрийиигэ туһаналлар. Сахалар чугас, биир хаан аймахтарын тоҕус көлүөнэҕэ диэри билэллэрэ, билсиһэ сылдьаллара, бу сокуону тутуһууга көмө буолар аналлаах.

Төрөппүттэр төрүччү үөрэҕин тутуһалларыттан ыраах, чугас хаан аймахтарын арааран билэллэриттэн, оҕолоро атыны талан ыларыгар улахан көмөнү оҥороллоро эрэйиллэр. 
Ыал диэн кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэргэ аналлаах кыыс уонна эр киһи икки ардыларыгар сөбүлэһиини түһэрсии буолар. Сөбүлэһии диэн үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар икки ардыларыгар үөскүүр тэҥнэһиини үөскэтэр үһүс өрүт ааттанар. Ол аата ыал буолуу үчүгэй да, куһаҕан да буолбакка, тэҥнэһиини тутуһан сөп түбэһиини үөскэттэҕинэ табыллар, уһун үйэлэнэр кыахтанар.

Ыалы тэрийии диэн уустук, аймахтары, омугу сайыннарар аналлаах дьыаланы быһаарыыга сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи тутуһан икки өрүттээх быһыылары хайаан да оҥороллор:

1. Уол уонна кыыс бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһиилэрэ.

2. Кыыс энньэтэ уонна уол халыыма сөп түбэһиилэрэ, тэҥнэһиилэрэ эрэйиллэр.

Ыалы тэрийиигэ эрдэттэн бэлэмнэнэр бу элбэх үлэлэри төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Кыыс оҕо улаатан иһэн эргэ барарын билэрэ төрөппүттэрэ энньэтин бэлэмнииллэриттэн биллэн өйүгэр-санаатыгар эрдэттэн олохсуйар. Чугас олохтоох уоллаах кыыс араас урууларга, ыһыахтарга, муҥхаларга сылдьан билсиһэллэрэ, сөбүлүү көрсөллөрө биллэр. Онно эбэн төрөппүттэр оҕолоро ыал буолар сааһын ситтэҕинэ бары билэр аҥардарын көрсүһүннэрэ, билсиһиннэрэ сатыыллар.

Уолаттар өттүлэриттэн ыраах сирдэргэ анаан-минээн тиийэн көрүү, билсиһии оҥоруллара улахан туһалаах. Ол курдук эргэ тахсар кыыс баара уонна энньэтэ төһө буолара эрдэттэн быһаарыллан дьон билиитигэр тахсарыттан эр дьон төһө халыымы уйунар кыахтарын суоттанан суорумньулары ыытан кыыстаах ыалга тиийэн билсиһиилэри саҕалыыллара.
Билигин дьахталлар элбэхтик туттар биирдэ көрөөт сөбүлээбитим диэн этиилэрин, оччолорго куруук кэриэтэ туһаналлара. Хантан эрэ кэлбит, күтүөттүөн баҕарбыт уолу көрдөрөөт даҕаны, сөбүлүүрүн дуу, суоҕун дуу кыыстан ыйыппытынан бараллара биллэр. Бу ыйыталаһыыга төрөппүттэр күтүөтү кытта кэпсэтэн, билсиһэн сөбүлээбиттэрэ эрдэттэн билиннэҕинэ, ыалы тэрийиини кыыс баҕа санаата быһаарар кэмэ кэлэрэ.

Кыыс оҕо күтүөтү сөбүлүүрүн биллэрдэҕинэ ыалы тэрийии үлэтэ салҕанан барара, энньэ уонна халыым төһөтө быһаарыллара, уруу хаһан буоларын кэпсэтэллэрэ.

Кыыс сөбүлээбэтэҕинэ кэпсэтии тохтууругар тиийэрэ. Арай күтүөтү төрөппүттэр сөбүлээтэхтэринэ тылларын ылыннара сатыыллара үөскээн тахсыан сөп.
 
2. Билигин ырыынак олоҕун кэмигэр харчы сыаната улаатан, туох барыта харчынан кэмнэнэр кыахтанна. Кыыс оҕо ыалы тэрийиигэ кылаата, энньэтин бэлэмнээһинэ улаатан истэҕинэ саҕаланар. Кыыстаах төрөппүттэр ыал маҥнайгы баайын-малын, энньэтин эрдэттэн бэлэмнииллэр, бу үлэ барыта аныгы үйэҕэ харчынан сыаналаннаҕына табыллар. 
Кыыс оҕо эргэ тахсар аналлаах. Кыыс оҕолоох ыаллар кыыстара сааһа туоллар эрэ эргэ барыахтааҕын билэллэриттэн энньэтин, араас таҥаһын, малын-салын эрдэттэн бэлэмнии сылдьаллара. Ыаллар төһө баайдаахтарыттан тутулуктанан кыыс энньэтэ араас буолара.
 
Энньэ диэн ыаллар кыыстара эргэ тахсарыгар, саҥа ыалы тэрийэригэр анаан араас баайы-малы, иһитин-хомуоһун тэрийэн, өлүүлээн биэриилэрэ ааттанарыттан саҥа ыалы тэрийиигэ кыыс энньэтин кээмэйэ улахан суолтаны ылар. Ыал төһө баайдааҕыттан тутулуктанан араас кээмэйдээх буолуон сөп.

Ыалы тэрийиигэ уол кыттыһааччы буолар, бэлэм энньэлээх кыыска кэлэн халыымын холбуур. Ол иһин бэйэтин өлүүтүн, халыымын эбии киллэрэн ыал баайын-малын элбэтэрэ уонна баайга-малга кыттыһан өйдөрө-санаалара тэҥнэһиитин олохтуура ирдэнэр көрдөбүл буолар.
 
Уол ойох ыларыгар кыыс энньэтин саҕа кээмэйдээх халыым диэн ааттанар төлөбүрү төлүүр кыахтаннаҕына табыллар. Халыым диэн уол ситэн, үлэлээн-хамсаан, туһалааҕы оҥорон ыалы тэрийиигэ киллэрэр бэйэтин кылаата буолар. Саҥа ыалы тэрийиигэ көрдөнөр энньэ уонна халыым ыал төрүт баайа-мала буолан саҥа ыаллар олохторун тэринэллэригэр улаханнык туһалыыр аналлаахтар. (11,33).

Киһиэхэ айылҕа биэрбит аналынан ыал буолан оҕо төрөтүү буолар. Сахалар үөрэхтэринэн, бу аналын толорор туһугар оҕо киһи буолууну ситистэҕинэ, этэ-сиинэ ситтэҕинэ уонна өйө-санаата сайыннаҕына, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанан оҥорор быһыылара киһи быһыытыгар сөп түбэстэхтэринэ табыллар.
 
Киһи буолууну ситиһии диэн ыал буолуу кэнниттэн кэлэр өй-санаа уларыйыыта буолар. Ыал буола илик киһи аҥардас киһи диэн ааттанар уонна өйө-санаата арыыйда ситэ, оҕотун өйө-санаата өссө да хаала илигэ быһаарыллар. Киһи бу ыал буолар аналын толорорун туһугар сахалар былыр-былыргыттан кыһаналларын кэлэр көлүөнэлэр диэн холбуу этии баара биллэрэр.

Былыргы сахалар үөрэхтэринэн ыал, кэргэн буолууга баай-мал ылар оруола хайаан да аахсыллара табыллар. Ол курдук кыыс энньэтэ уонна уол биэрэр халыыма тэҥ сыһа сыаналаныылара кытаанахтык ирдэнэр көрдөбүл буолар. Уол кэргэн буолар кыыс энньэтигэр тэҥнээх халыымы төлөөбөтөҕүнэ ыал буолуу тохтотуллуон да сөп. Баай-мал тэҥ буолуута “Тэҥнээҕин булунуу” диэн этиинэн  бигэргэтиллэр уонна төрүүр оҕо өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар улахан туһалаах оруоллааҕа быһаарыллар.
 
Ыал буолуу үгэстэригэр “Тэҥнээҕи булунуу” диэн үөрэҕи сахалар туһаналлар. Дьон бэйэ-бэйэлэригэр тэҥэ суохтара баай-мал төһө элбэҕиттэн улахан тутулуктаах. Элбэх баайдаахтар өйдөрө-санаалара уларыйан, бэйэмсэхтэрэ, улахамсыктара улаатан үлэһиттэри, дьадаҥылары кытта бэйэлэрин тэҥнээбэттэр.

Тэҥнээҕи булунуу диэн үөрэх дьон бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын олохтуурунан уонна оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ киллэрэр уратыларынан сыаналанар. Ол курдук биир төрөппүтэ этэрин атына хатылаан чиҥэттэҕинэ, оҕо ону баар чахчынан ылынан толорор, өйүгэр-санаатыгар иҥэринэр кыахтанар.

Тус-туспа өйдөөх-санаалаах төрөппүттэр оҕолорун атын атыннык этэн иитэ, үөрэтэ сатыылларыттан хайалара да этэрин ылыммат буолар, иҥэринэр кыаҕа аҕыйыыр. Ол курдук биир төрөппүт кэмпиэти сиирин боппутун кэннэ, атына көҥүллээн кэбистэҕинэ, оҕо төрөппүттэрин тус-туспа араарара үөскээн, хайалара да этэрин истибэт кэмэ кэлиэн сөп.
Кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрө-санаалара туруктаах буола улааталларын туһугар төрөппүттэр эрдэттэн кыһанан бэйэлэригэр тэҥнээхтэрин булуна сатыылларын сахалар үөрэхтэрэ ирдиир.

Уол уонна кыыс диэн дьон икки өрүттэрэ, ыал буола иликтэринэ итинник ааттаналлар. Ыал буолуу эккэ-сииҥҥэ киллэрэр уратылара саха тылыгар иҥмиттэр. Уол дьахтары биллэҕинэ эр киһи буолар. Кыыс эр киһилиин сылдьыстаҕына дьахтар буола уларыйар. 
 
Бука бары омукпут өссө уһун үйэлээх буолуон, сайдыыны ситиһиэн баҕарабыт. Бу баҕа санаабыт туоларын туһугар ыал буолуу былыргы үгэстэрин аныгы сокуоҥҥа киллэрэн олоххо туһанарбыт эрэйиллэр.
 
Ыал аймахтар ахсааннарын элбэтэн омук сайдыытын үөскэтэр. Төрүт уус ыалга төрөөн, иитиллэн, үлэлии үөрэммит оҕо аан бастаан аймахтарын сайыннарар, элбэтэр, онтон үлэни кыайа-хото үлэлээн, бэйэтин кылаатын киллэрэн омук сайдыытыгар көмөлөһөр. Үлэни сатабыллаахтык үлэлээн атыттар үтүктэллэрин, батыһалларын үөскэттэҕинэ омук дьонун ахсааннара эбиллэригэр тириэрдэр.

Саха дьоно оҕолору кэлэр көлүөнэлэринэн ааттаан кыһанан көрөллөр-истэллэр, кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ үөрэтэллэр. Оҕо өйө-санаата сайдыытын, кэмэ кэллэҕинэ уларыйыытын Кут-сүр үөрэҕэ быһаарарын олоххо туһаналлар.

Онон өй-санаа туһалаах үөрэхтэрэ омугу уһун үйэлииллэр. Саха омуга уһун үйэни ситиһэн иһэрэ Кут-сүр уонна таҥара үөрэхтэрин тутуһа сылдьарынан быһаарыллар.

ЫАЛ БУОЛУУ ҮГЭСТЭРЭ

Оҕо улаатан киһи буолууну ситиһиитэ ойох ыллаҕына эбэтэр эргэ таҕыстаҕына, ол аата саҥа ыалы үөскэттэҕинэ туолар диэн ааҕыллар. Бу киһи өйө-санаата тосту уларыйар кэмэ ыал буолан урууну оҥоруунан бэлиэтэнэр. Хомойуох иһин киһи олоҕо бүтэр, муҥурданар кэмэ тиийэн кэлэринэн эдэрдэр саҥа ыалы үөскэтиилэрэ кэлэр көлүөнэлэри төрөтөн, киһи быһыылаахтык иитэн, үөрэтэн аймахтары, омук ахсаанын элбэтэн сайыннаран иһиигэ аналланар.

Ыал буолууну сахалар тэрийиилэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Эт-сиин баҕа санаатын дьайыыта киһиэхэ улахан. Оҕо улаатан сааһын ситиитигэр баҕа санаата өссө улаатар. Ыал буолуу уол уонна кыыс эттэрин-сииннэрин баҕа санаатын ханнарыыга, толорууга уонна кэлэр көлүөнэлэри үөскэтиигэ аналланарыттан олох тутаах сыалынан ааҕыллар.

2. Сахалар үөрэхтэрэ ыал буолууга энньэни уонна халыымы эбии киллэрэн биэрэн үлэттэн үөскүүр өй-санаа көрдөбүллэрин, киһилии быһыыны, өйү-санааны тутуһууну эбэн биэрэр.
Энньэ уонна халыым ыал баайа-мала эбиллиитин үөскэтэннэр, эбиискэ тутулук буолан, таптал, имэҥ умсулҕана аҕыйаатаҕына ыал арахсан, ыһыллан хааларын тохтоторго туһалыыллар.

Ыал буолуу сүрүн сыалынан оҕо төрөтүүтэ, кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии буолар. Төрүүр оҕо бары хаачыстыбатын, этин-сиинин, буор кутун тупсарыыга ыал буолуу былыргы үгэстэрэ икки өрүтү тутуһан туһаны оҥороллор:

1. Оҕо этин-сиинин тупсуутун, доруобуйата бөҕөргүүрүн ситиһиигэ төрүччү үөрэҕин туһанар.

2. Оҕо өйүн-санаатын; буор, ийэ, салгын куттарын уонна сүрүн сайыннарыыга, киһи буолууну ситиһэригэр туһалыыр.

Оҕо этэ-сиинэ тупсан төрүүрэ атын аймахтары, омуктары кытта холбоһууттан үөскүүрүн сахалар былыргыттан билэн “Хаан тупсарыыта” диэн аналлаах үөрэҕи олохтоон туһаналлар. 
Былыргы сахалар оҕо ыал буоларыгар улахан суолтаны биэрэн аналлаах үгэстэри үөскэппиттэр. Бу үгэстэр аан маҥнай ыал төрүүр оҕото төрөппүттэрин удьуордуулларын уонна утумнуулларын ситиһиигэ аналлаахтар. 

Удьуордааһын диэн кэлэр көлүөнэлэргэ төрөппүттэрин эттэрин-сииннэрин уратылара, онтон утумнааһын диэн хамсаныылары оҥорууга дьоҕурдара, буор куттара уонна өй-санаа атын үөрүйэхтэрэ бэриллэн иһиилэрэ ааттаналлар. Төрөппүттэртэн оҕолоругар эттэрэ-сииннэрэ, буор куттара  уонна үчүгэй үөрүйэхтэрэ бэриллэн иһэллэрин салгыырга ыал буолуу үгэстэрэ туһалыыллар.

Олус былыргы кэмнэртэн сахалар ыал буолууга тутуһар үгэстэрэ өс хоһоонноро буолан сылдьаллар:

- “Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй” диэн өс хоһооно киһи ыраах сиртэн ойох ыларын эбэтэр эргэ тахсарын ситиһиигэ аналланан ыаллар оҕолоро доруобай буоларын хааччыйар.
 
- Ыал буолууга аналлаах “Хаан тупсарыыта” диэн үгэһи туһаналлара атын омуктары кытта холбоһууларын сайыннаран иһэриттэн эт-сиин тупсарын уонна дьон үйэлэрэ уһуурун ситиһэр кыахтаналлар.

Хаан тупсарыыта эти-сиини тупсаран омук уһун үйэни ситиһэригэр туһалыыр. Тупсарыллыбыт хааннаах бааһынайдар эттэрэ-сииннэрэ, тас көрүҥнэрэ тупсан, уҥуохтара көнөн, улаатан иһэрин сааһырбыт дьон көрөн да билэллэр.

Ыал буолууга эт-сиин ылар оруола улаханынан бөҕө, доруобай эттээх-сииннээх дьон элбэх оҕону төрөтөр кыахтаахтарын туһаныы эрэйиллэр. Былыргы төрүппүт Эллэй Боотур бөҕө доруобуйалаах, көйгө, үлэһит кыыһы ойох ылан сахалары элбэппитин эр дьон бары туһана сылдьыахтара этэ. (5,30).

- “Тэҥнээҕи булунуу” диэн үөрэх тэҥнээхтэр төрөппүт оҕолоро өйө-санаата туруктаах буола улаатарын төрүттүүрүн сахалар тутуһаллар.

Удьуор диэн оҕо төрөппүттэрин, өбүгэлэрин этин-сиинин уратыларын иҥэринэн төрүүрэ ааттанар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн удьуордааһын эмиэ икки өрүттээх:

1. Төрөппүттэр үчүгэй, туһалаах хаачыстыбаларын удьуордааһын.

2. Олоххо буортуну оҥорор хаачыстыбалар, араас бодоҥнор, ыарыылар кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиилэрин тохтотууга ыал буолуу үгэстэрин уонна төрүччү үөрэҕин тутуһуу туһалыыр.
 
Күүс диэн эт-сиин уратытын, үлэни оҥорор кыаҕын быһаарыы ааттанар. Күүстээх эттээх-сииннээх киһи оҕото удьуордаатаҕына кини курдук көрүҥнээх, күүстээх буолара быһаарыллар. 

Утумнааһын диэн төрөппүтүттэн оҕотугар буор кута, хамсаныылары оҥорор кыаҕа уонна атын, үөрүйэх буолбут өйө-санаата бэриллиитэ ааттанар. Буор кут диэн киһи хамсаныылары оҥорор өйө-санаата, кыаҕа буоларынан уонна хас биирдии быччыҥҥа иҥэн сылдьарынан кэлэр көлүөнэлэр сайдан, тупсан иһиилэрин быһаарар. Хас биирдии быччыҥҥа иҥэн сылдьар өй-санаа, бу быччыҥы санаа хоту күүскэ хамсатара буор кутуттан, кыаҕыттан тутулуктанар.

Кыаҕа аҕыйах киһи хамсаныылары оҥороро бытаан, сыылба да буолуон уонна сатаан, табан хамсанымыан сөп. Ол иһин кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр буор кут олус күүскэ харыстаныахтааҕын быһааран ыал буолуу үгэстэрэ хааччыйаллар.

Буор кут “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ эмиэ сөп түбэһэр:

1. Сайдыылаах, уустук, күүстээх хамсаныылары оҥорор кыахтаах буор кут аймах, омук сайдан иһиитин үөскэтэр.

2. Дьадаҥы, хамсаныылары сатаан, табан оҥорбот, сүрэҕэ суох, элбэхтик кыайан хамсаммат буор кут эмиэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэриттэн омук мөлтүүр кэмэ тиийэн кэлиэн сөп.

Буор кут хас да көлүөнэлэр усталарыгар сайдар. Ол иһин утуму харыстааһын аймахтар сайдыыларыгар ордук улахан суолталаах. Күүс диэн эт-сиин күүһэ, онтон кыах диэн өй-санаа, буор кут уратыта, хамсаныыларга дьоҕура ааттанар. Ол аата буор кут хамсаныылары хайдах оҥороро кыаҕыттан улаханнык тутулуктанар.

Сайдыыта суох буор куттаах дьону туспа арааран ыалы тэрийиэх инниттэн туоратыыны сахалар “Тэҥнээҕи булунуу” диэн былыргы үгэстэрэ оҥорор. Ол курдук үлэһит дьон оҕолоро үлэһиттэри кытта ыал буоллахтарына, үлэһит, сайдыылаах буор куттара кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн өссө сайдар кыахтанарын ситиһэллэр.

Ыал буолууга туттуллар былыргыттан олохсуйбут үгэстэри кыах баарынан арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:

1. Ыал буолааччылар билсиһиилэрин саҕалыахтарын иннинэ төрүччүлэрин ыраахха диэри үөрэтэллэрэ уонна онон ыйдаран баҕа санааларын салайаллара ирдэнэр көрдөбүл буолар.

2. Кыыс оҕо атын эр киһини өссө билэ илигин төрөппүттэрэ туоһулууллар. Эр киһи утумун, сайдыылаах буор кута кэлэр көлүөнэтигэр бэриллэн иһэрин үөскэтээри бу үгэс туттуллар.

3. Уол уонна кыыс сөбүлэһиилэрэ.

4. Энньэни уонна халыымы быһаарсыы.

Ыал буолааччылар билсиһиилэригэр төрүччү үөрэҕэ хайаан да туттуллара кэлэр көлүөнэлэр сайдыыларын үөскэтэр аналлаах. “Бодоҥноохтон бодоҥ төрүүр” диэн этии араас ыарыылаахтар, дьадаҥылар оҕолоро соннук бодоҥноох буолууларын быһаарарынан төрүччү үөрэҕэ олору туоратарынан туһата улаатар.

Уол уонна кыыс сөбүлэһиилэрэ аан маҥнай эт-сиин баҕа санаатын көрдөбүллэриттэн тутулуктанар. Ол аата ыал буолууга айылҕаттан көрдөбүл бастаан иһэр. Онтон үлэ баайы-малы үөскэтэринэн, энньэ уонна халыым эбиискэ киириитэ ыал буолууга киһилии быһыыны, үлэни оҥорууну киллэрэн биэрэр аналлаахтар.

Ыал буолуу кыыс, дьахтар өйүн-санаатын улаханнык уларытара саха тылынан бэлиэтэнэн этиллэ сылдьар:

- Ойох. Ыраас кыыһынан эргэ тахсыбыт кыыс ойох диэн ааттанар. Ойох уонна атын дьахталлар уратыларын “Киһи ойоҕо, ойох буолбат” диэн өс хоһооно баара биллэрэр. (6,165). Итини тэҥэ, бу ойох диэн тыл “ой-ох” диэн саҥа аллайыыттан үөскээбитэ, бу тыл үөскээбит уратытын, бүрүөһүн алдьаныытын биллэрэрэ ордук суолталаах.

Күтүөт уол болдьообут кэмигэр кэлбэтэҕиттэн нэһилиэктэрин баайдара: “Кулубабыт кыыһа дэлэ киэбирбэтэҕэ. Орто дойдуга холооннооҕо суоҕун курдук туттара. Хата ханнык эрэ суол киһитэ хоонньоһон аастаҕа, саатта! Билигин хайа баҕарар уолга эргэ барыан баҕарбытын да иһин, киһи ойоҕо буола сылдьыбыт дьахтары ким ылыай!” – дэһэр буолбуттара. (8,55).

Ойох эрэ эр киһини утумнуур оҕону төрөтөрүн былыргылар билэннэр кыыс оҕону кыһанан харыстыыллара, эргэ тахсарыгар улахан суолтаны биэрэллэрэ, киэргэтэллэрэ, симииллэрэ, энньэтин толору хомуйаллара, сааһа ситтэр эрэ эргэ биэрэ охсоллоро. Ол барыта эт-сиин баҕата эмиэ элбэҕиттэн уонна “Дьахтар кулгааҕынан таптыыр” диэн өс хоһооно кыыс бэйэтэ быһаарыыны ылынарыгар араас албыҥҥа киирэн биэрэрэ элбэҕин биллэрэринэн, уһаппакка эрэ оннун буллара охсорго кыһаналлара.

Омук сайдан иһэр кыаҕын харыстааһын диэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр удьуорун, этин-сиинин уонна утумун, буор кутун харыстааһын ааттанар. Ити баҕа санаалары ойох эрэ толорор кыахтанарын сахалар билэллэр.

- Кэргэн. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит кэргэн диэн тыл билигин даҕаны сүппэккэ, туттулла сылдьара кыыстарын хайа эр киһиэхэ биэрбиттэрин билбэт дьахталлар элбэхтэриттэн тутулуктаах. Ол курдук кыыһа суох эргэ тахсыбыт дьахтар кэргэн диэн ааттанара уларыйан хаалбат. Кэргэн ыал олоҕун үгэстэрин тутустаҕына иккис оҕотуттан салгыы оҕолоро эр киһини утумнуохтарын сөп.

- Күүлэйдиир дьахтар. Бэйэтин быстах баҕа санааларын толоро сылдьар дьахтар ааттанар. Араас сэлээрчэхтэр, дьэгээрбэлэр, соруохалар ыал буолууга аналлара суохтар уонна сахаларга даҕаны элбээн ылар кэмнээхтэрин үгүс тыллар бааллара биллэрэр. Күүлэйдиир дьахталлар элбээтэхтэринэ омук уларыйара, атын саҥа үөскүүр омугунан солбуллара тиийэн кэлиэн сөп.

Ыал буолуу былыргы үгэстэрэ эр киһи удьуорун, утумун харыстыылларыттан омук үйэтэ уһуурун үөскэтэллэр. Эр киһи эдэр ойохтоох буоллаҕына, саастара үллэстэн тэҥнэһэн хаалалларын тэҥэ, оҕолоро эр киһиттэн ылыммыт сайдыылаах буор куттаах буолан төрүүрэ ситиһиллэр.

Айылҕа сүрүн тутулуга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өттүттэн тутулуктааҕа хаһан да уларыйбат. Ол курдук Сир Күҥҥэ чугаһаан хааллаҕына сир-дойду уотунан умайыан, онтон Сир Күнтэн ыраатан, тэйэн биэрдэҕинэ космос тымныыта баһылыан сөп. Ол иһин Сир Күнтэн биир тэҥ соҕус ырааҕынан, ити икки өрүттэр икки ардыларынан, тэҥнэһиини үөскэтэр миэстэтинэн көтө сырыттаҕына, итии уонна тымныы, сырдык уонна хараҥа алтыһара тыыннаах айылҕаны үөскэтэр, ол иһин Сиргэ олох баар буолар кэмигэр билигин олоробут.

Ыал буолуу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Ол курдук эр киһи уонна дьахтар дьон икки өрүттэрин үөскэтэллэр. Кинилэр биир тылы булан сөбүлэһэн, холбоһон олоҕу олорууларыттан ыал буолуу үөскүүр уонна бу ыаллар оҕолорун хайдах иитэллэриттэн аймахтар уонна омук сайдан иһиитэ тутулуктанар.

Омуктар сайдан иһиилэрэ биирдиилээн ыаллар олохторуттан быһаччы тутулуктаах. Ыал кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр уонна иитэр, үөрэтэр аналлааҕыттан омуктар сайдыыларын төрүттүүр. Кэлэр көлүөнэлэр киһи быһыылаах, көрсүө, сэмэй, үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир кыахтанан улааттахтарына омук ахсаана эбиллэр уонна үлэни кыайан сайдыыны ситиһэр кыахтанар. 

Сахалар оҕо өйө-санаата сайдыытын, улаатан киһи буолууну ситиһиитин биир тутаах бэлиэтинэн ыал буоларын ааҕаллар. Оҕо улаатан этэ-сиинэ уонна өйө-санаата ситтэҕинэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар кэмэ кэллэҕинэ, киһи буолуу өйүн-санаатын баһылаатаҕына, ситистэҕинэ бэйэтэ төрөппүттэриттэн туспа баран саҥа ыалы олохтуура табыллар.
 
Ыал буолуу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ эмиэ сөп түбэһэр. Ол курдук ыал буолуу бастакы өрүтүнэн таптал, бэйэ-бэйэни сөбүлэһии ааҕыллар, иккис өрүтүнэн баай-мал; энньэ уонна халыым көмө тирэҕи үөскэтэллэр. Аныгы, ырыынак, байыы-тайыы үйэтэ баайа суох киһи диэни суох оҥорор. Былыргы кэмҥэ сахалар энньэни уонна халыымы туһананнар, ыал буолааччылар баайдара-маллара тэҥнэһиитин үөскэтэннэр бөҕө туруктаах ыалы тэрийэллэр этэ.

Былыргы кэмнэргэ дьон табатык эбэтэр табата суох оҥорууну тус-туспа араарарга сөп уонна сыыһа диэн тыллары туһанарга киллэрбиттэр. Бу тыллар киһи оҥорор быһыыларын быһаарыыга эмиэ туһанылла сылдьыбыттар. Сөбүгэр диэн сөп түбэһиини биллэрэр тылбыт баара, сөп, кыайан үчүгэй буолбатын быһаарар.

Дьон өйө-санаата өссө сайдан истэҕинэ оҥорор быһыыларын уратыларынан арахсыылара үчүгэй уонна куһаҕан диэн тыллар үөскүүллэригэр тириэрдибит. Бу тыллар туттуллууга киирбиттэрин кэннэ сөп уонна сыыһа диэн тыллар суолталара арыычча кыччаан, кыра, быстах дьыалалары быһаарар кыахтанан сылдьаллар.

Сөп диэн тылтан салгыы сайдан сөбүлээһин диэн өйдөбүл үөскээбит. Ол аата сөбүлээһин диэн туох барыта сөп түбэстэҕинэ ааттанар. Сөбүлүүр киһи сыта, тас көрүҥэ, туга барыта баҕа санааҕа сөп түбэстэҕинэ сөбүлээһин үөскүүр. Ол курдук сөбүлүүр киһи саҥата, тугу саҥарара, оҥороро барыта сөп түбэстэҕинэ табыллар.

Киһи киһини сөбүлээһинэ салгыы сайдан иһэр көрүҥнэрдээх:

1.	Сөбүлүү көрүү төһө эмэ ыраахтан саҕаланыан сөп. Киһи киһини сөбүлүү көрүүтэ тас көрүҥү кытта быһаччы сибээстээх. Ол аата үчүгэй көрүҥ диэн олохсуйбут баҕа санааҕа сөп түбэһии эрэйиллэр.

2. Харах хараҕы көрөн сөбүлээһинэ, хардары сөбүлээһини үөскэтиэн сөп. Сөбүлүү көрсөр харахтар бэйэ-бэйэлэригэр тардыһыылара үөскүүр. 

3.	Сөбүлүү көрсүү кэнниттэн билсиһии, кэпсэтии, төрүччүнү үөрэтии, бииргэ сылдьыы саҕаланар кыахтанар. 

4.	Билсиһииттэн чугасаһыы саҕаланар. Эт-сиин сөбүлэһиитэ, бэйэ-бэйэҕэ тардыһыыта сөбүлүүр сыты таһаарар, сөбүлээһин үөскүүр. Сахалар ол иһин сөбүлүүллэрин сыллаан ылан биллэрэллэр.

Эдэрдэр бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһиилэрин кэнниттэн төрөппүттэр төрүччү үөрэҕинэн дьарыктаналлар, энньэ уонна халыым туһунан салгыы кэпсэтэллэр. Ыалы тэрийиигэ икки өрүтү; сөбүлээһиини уонна баай-мал тэҥнэһиитин холбоон туһаныы ыал бөҕө тирэхтээх буоларын, арахса охсуу уустугурарын үөскэтэрин билигин ырыынак, баай-мал баһылыыр кэмигэр туһаныы эрэйиллэр.

Оҕо улаатан сааһын ситтэҕинэ уол оҕо ойох ылар, онтон кыыс эргэ тахсар, өйдөрүгэр-санааларыгар улахан уларыйыылар киирэллэр. Сахалар бу бэлиэ кэм үөскүүрүн арааран билэннэр, киһи буолууну ситиһии диэн чопчу бэлиэтээн ааттаабыттар. Уол оҕо ойох ыллаҕына эр киһи аатырар. Кыыс эргэ таҕыстаҕына эр киһини биллэҕинэ, этигэр-сиинигэр биллэр уларыйыы киирбитин бэлиэтээн, аата дьахтар диэҥҥэ уларыйар.
 
Эргэ тахсыы диэн бары кыргыттар баҕа санаалара. Кинилэр бу баҕа санааларын улаатталлар, эттэрэ-сииннэрэ ситтэр эрэ толорор кыахтаналлар. Арай кимиэхэ эргэ тахсыахха диэн быһаарыыны ылыныы уустуктары үөскэтэрэ хаһан да аҕыйаабат. Ол курдук киһи этин-сиинин сайдыыны ситиһэр уратыларын сахалар билэллэриттэн ыал буолууга улахан оруолу уураллар. Былыргы ыраахтааҕы баарын саҕана кыыс оҕону улааттар, этэ-сиинэ ситтэр эрэ төрөппүттэрэ эрдэттэн кэпсэтэн, кыыстара сөбүлүүр күтүөтүн булан, талан эргэ биэрэн, оннун булларан кэбиһэллэрэ. 

Кыыс оҕо эргэ барбакка хойутаатаҕына этин-сиинин баҕатын тулуйбакка ханнык эрэ сайдыыта суох, дьадаҥы буор куттаах эр киһини кытта тутуһан кэбиһиэн сөбүн эмиэ аахсаннар сааһын ситтэр эрэ эргэ биэрэ сатыыллара.

“Тэҥнээҕи булунуу” диэн этии кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруктаныытыгар ананар. Ол курдук бэйэлэрин тэҥнээхтик сананар ийэ уонна аҕа оҕолоругар туруорар көрдөбүллэрэ тэҥнэһэринэн оҕо өйө-санаата туруктаах буола улаатарын үөскэтэллэр.

Кыргыттар бары баай киһиэхэ эргэ тахсыахтарын баҕалара баһаам. Кинилэр бэлэмҥэ, мааныга, бары-барыта баарыгар көҥүл күүлэйдии сылдьар, сынньана сытар санаалара элбэх. Кыра оҕону көрүү элбэх бириэмэни ылара онно эмиэ олук буолар. Ол иһин ырыынак кэмигэр баай киһи кыргыттары талан ылар кыахтанарын туһанар кэм кэллэ.

Баай киһи ойоҕо буолуу төһө да үчүгэйин, бэлэми туһаныы элбээбитин да иһин “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ эмиэ сөп түбэһэр уратылаах. Ол курдук баай киһи баҕа санаата элбэҕин курдук таптала эмиэ элбиэн сөп. Баай киһи көрсүүлэннэҕинэ эбэтэр иккис кэргэнин ылан кэбистэҕинэ эр киһини үллэстии ыган кэлиэн сөп.

Киһи барыта байыан-тайыан, олоҕо көнүөн баҕарар, ол иһин кыайарынан үлэлиир. Баай-мал мунньуллар, эбиллэр төрүтүнэн ыал ааҕыллар. Ыаллар төрөтөр оҕолоро элбээн истэхтэринэ баайдара-маллара элбииригэр улаатан иһэр оҕолорун үлэлээн көмөлөрө улаханнык туһалыыр. Кыра эрдэхтэриттэн үлэлии, туһа киһитэ буола үөрэммит оҕолор үлэни кыайар кыахтара улаатар.

Былыргы да кэмнэргэ ыаллар табыллан бииргэ олорбокколор арахсар түбэлтэлэрэ биирдэ-эмэтэ буолар эбит. Маннык түбэлтэҕэ арахсан барааччыга, эр киһи да, дьахтар да буоллун, баай-мал мунньуллубута арааран биэриллибэт эбит. Барбыт киһи барбытынан, туоҕа да суох барарга тиийэрэ ыал арахсыытын аҕыйатар кыаҕа улаханын, ол кэмнэргэ таба туһаналлар эбит.

Бу быһаарыыны билигин да олоххо туһаныахха сөп. Ол курдук ыал олоҕун бөҕөргөтүүнү ханнык баҕарар дойду оҥорор кыахтаах. Арахсыы билигин ордук элбээн турдаҕына, кэргэннэрин быраҕан баран атын сиргэ, атыттарга барар киһиэхэ ыал баайыттан-малыттан арааран биэрии тохтоотоҕуна, быраҕан барааччыга ханнык эмэ мэһэй үөскүүрэ, толкуйдуу, ыараҥната түһэригэр туһалыа этэ.

Аҥардастыы ийэлэри эрэ аһара баран өрө тутуу, арбааһын, кинилэр эрэ баалларын курдук этэ сылдьыы, аҥар өрүтү, аҕалары аанньа ахтыбакка, умнууга, намтатыыга тириэрдэр. Оҕону ахтыыга, хайҕааһыҥҥа аҥардас ийэ эрэ буолбакка аҕаны холбуу, ыал диэн этэн, бу ыаллар оҕолоро диэнинэн билиһиннэриэххэ сөп этэ.

Сылга хас даҕаны ийэлэр күннэрин тэрийэн ыытыы төһө да ийэлэри өрө туппутун иһин аҕалары атаҕастыыр, суохтарын курдук өйдөбүлү оҥороро оҕолорго куһаҕан сабыдыаллаах. Ийэлэри аһара өрө тутуу, арбааһын аҕалары намтатан, умуннаран кэбиһэрэ оҕону иитиигэ улахан халыйыыны оҥорорун иһин тохтотуохха сөп этэ.
 
Уол оҕону иитиигэ аҕа оруола үрдүгэ, бастаан иһэрэ ордук. Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата туруктаахтык, ол аата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан сайдарын туһугар төрөппүттэрэ; эр киһи уонна дьахтар иккиэн тэҥҥэ кыттыһаллара ирдэнэр.

Кыахтаах дойду ыал олоҕун харыстыыр аналлаах. Ыал олоҕо туруктанарыгар дойдутун көмөтө диэн аналлаах ыал олоҕун харыстыыр сокуоннары ылыныы уонна олору толоруу буолуо этэ.

Аныгы үйэҕэ арҕаа дойдуларга элбээн эрэр гомосексуалистар уонна лесбиянкалар ыал олоҕун тутулуктарын, оҕону иитии төрүттэрин, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа сокуонун тутуһууну суох оҥороллор, итини тэҥэ кэлэр көлүөнэлэри суох оҥорон дьону эстиигэ тириэрдэр улахан халыйыылары үөскэтэллэр.

Бу халыйбыт өйдөөх-санаалаах дьон омугу сайыннарыахтара диэн санааҕа киирии сымыйалааһын, албыҥҥа киллэрии буолар. Кинилэргэ ыал буолууну букатын көҥүллээмиэххэ, онтон оҕону иитиигэ отой да чугаһатымыахха сөп этэ. Бу бэйэлэрин эттэрин-сииннэрин баҕата ханарын эрэ ситиһэ сатыыр дьон оҕону иитиигэ аҥар өттүгэр барар аһара халыйыыны үөскэтэллэр. Кинилэр оҕону иитиилэрэ аҥар өттүгэр; эр киһи дуу, дьахтар дуу диэки халыйан хаалыыта туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэри үөскэтэрэ омук сайдыытыгар улахан буортуну оҥорор. 

Онон аныгы сайдыылаах диир үйэбитигэр ыал буолуу үгэстэрэ харыстабылга киирэр аналлаахтар. Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата сайдыыта уһун үйэлэргэ уларыйбаттарынан ыал буолуу үгэстэрэ былыргыларынан хаалыахтара этэ.

ЭННЬЭ уонна ХАЛЫЫМ

Оҕо улаатан киһи буолууну ситиспитин туоһутунан ыал буолуута ааҕыллар. Ыал буолуу киһи араас баҕа санаатын элбэх өттүнэн толорорунан икки өрүттэнэн тахсар:
1. Ыал буолуу эт-сиин баҕа санаатын толорор.

2. Кыыс энньэтэ уонна уол халыыма холбоһоннор ыалга баай-мал мунньуллан иһэрин үөскэтэннэр байыыны ситиһэр санааларын толороллоругар тирэх буолаллар. (11,33).
Ыал буолуу аан бастаан дьон эттэрин-сииннэрин көрдөбүлүн, баҕа санаатын толорор, онтон үлэ баайы-малы үөскэтэринэн, энньэ уонна халыым эбиискэ киириитэ ыал буолууга киһилии быһыыланыыны киллэрэн биэрэр аналлаахтар.

Энньэ уонна халыым ыал буолуу иккис өрүтүн, үлэни сайыннарыыны уонна киһилии быһыылаах буолууну үөскэтэллэриттэн сайдан иһэр омук дьоно хайаан да тутуһа сылдьаллара ирдэнэр.

Энньэ диэн сахаларга былыр-былыргыттан баар, туттулла сылдьар тыл. Халыым диэн тыл ыал буолуу үгэстэригэр тупсарыы киириитин биллэрэр аналлаах түүрдэр тыллара. Былыргы кэмнэргэ сахалар сулуу диэн олус киэҥ, элбэх өйдөбүллээх тылы туһаналлара билигин таба өйдөммөккө уустуктары үөскэтиэн сөп.

Ыал олоҕо туруктаныытыгар баай-мал ылар оруола үрдүгүн былыргы кэмҥэ туһаналлара. Билигин ырыынак кэмэ кэлбитинэн былыргылар бу тутаах билиилэрэ туһаныллар кэмэ кэллэ. Аныгы үйэҕэ торуоскалаах эрэ киһи мааны дьахтары көрөрө-истэрэ кыаллыбат кэмэ кэлэн турарыттан баай-мал оруола өссө үрдээтэ.

Дьон уһун сылларга бииргэ олорон муспут баайдарыттан-малларыттан тутулуктаныылара ыал олоҕо туруктаах буоларын улаатыннарар. Былыргы кэмҥэ кыра оҕолору быалаһар эрдэхтэринэ кэпсэтиини чиҥэтэн бэриллэр 5 таба ахсаана саастарын ситиэхтэригэр диэри лаппа элбээн хаалара кэпсэтии уларыйа охсубатын үөскэтэрэ.
 
Халыым диэн атыы курдук буолара диэн сэбиэскэй былаас албына этэ. Энньэни уонна халыымы туһанан саҥа ыаллар баайдарын-малларын тэҥнээһин, өйдөрө-санаалара тэҥнэһиитин аан бастаан үөскэтэрэ. Кыыстаах дьон кыыс энньэтин хомуйан, бэлэмнээн эрдэттэн сыанатын быһаараллара күтүөт кэлэн талан ыларыгар туһалыыра. Ыаллар кыыстара энньэтигэр төһө тэриирдээх буоларын сыаналаан ойох ылар уол сылгынан эбэтэр ынаҕынан халыымын төлүүрүн ирдииллэрэ. 

Энньэ – былыргы баай ыал кыыһыгар чаастаан баай биэриитэ ааттанар. Эргэ тахсар кыыс өлүүтүн-чааһын; сири, киһини, сүөһүнү, малы, ураһаны төрүөбүттэриттэн илдьэ барар. Ону энньэ-сэтии диэн ааттыыллара. (12,196).

Кыыс эргэ тахсарыгар ыраас кыыһынан буоларын былыргы сахалар кытаанахтык ирдииллэр этэ. С.И.Боло суруйарынан: “Дьахтар хоруоҥкалаах, тыаһыырдаах (кыабакалаах) боруок, холумтан охсунардаах сарыы, түнэ эбэтэр убаһа көхсө тураҕас сыайалаах буолара үһү. (12,87).

Сыппа сыалыйа иннинэн быалаах, онто иҥиир сабынан тигиллэр, эрин кытта хоонньоһоругар итинник таҥнар. Ону ийэтэ эрэ көрөр, сыппа тигиитэ көтүллүбүт буоллаҕына, кыыһа уурайан, дьахтар аатын ылара үһү. (13,57).

Кыыс ситтэр эрэ эргэ тахсар аналыттан кыыстаах төрөппүттэр энньэтин улаатан истэҕинэ бэлэмнии, мунньуна сылдьаллара. Ол иһин кыыс оҕо энньэтин кээмэйэ эрдэттэн биллэн дьон билиитигэр тахсара ситиһиллэр. Бу энньэ диэн кыыс дьоно төһө баайдарыттан тутулуктанан араас кээмэйдээх буолуон сөп. Энньэ кээмэйэ улахана кыыс тас көрүҥэр биллэр эбиискэ буолан эбиллэн эргэ тахсыыга улаханнык көмөлөһөр аналланар.

Сахаларга “Ыал ийэтинэн” диэн этии баар. Ыалы тэрийиигэ кыыс оҕо ылар оруола олус улахан. Уол киллэрэр халыыма кыыс энньэтигэр тэҥнээх буолара ыал буолааччылар баай-мал өттүнэн тэҥнэһиилэрин үөскэтэн өйдөрүн-санааларын кытта тэҥниир аналлаах. Төрөппүттэр бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнээхтик, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһыылара оҕолорун иитэллэригэр атаахтатыы өттүгэр халыйыыны үөскэтэн кэбиһэллэрин тохтотууга уонна оҕо “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини кыра эрдэҕиттэн тутуһа үөрэнэригэр аналланар.

Ыал буолуу диэн кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии саҕаланыыта ааттанар. Эрдэттэн баайдара-маллара бэлэмнэнэрин, хомулларын кыыс энньэтэ баара биллэрэр. Энньэ диэн кыыс ыалы тэрийиигэ киллэрэр кылаата, бэйэтин баайа-мала буолар. Ол иһин уол киллэрэр халыыма кыыс энньэтигэр тэҥнээх буолара ирдэнэр. Энньэ уонна халыым кээмэйдэрэ тэҥ буолуута төрөппүттэр өйдөрө-санаалара тэҥнэһиитин үөскэтэн оҕо иитиитэ туруктанарыгар, икки өрүттэнэригэр туһалыыр уратылаах.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьон бары кэриэтэ баайдара-маллара аҕыйах, дьадаҥы эрдэхтэринэ, үлэлиир, оҥорор кыахтарынан эрэ араараллара. Билигин ырыынак кэмигэр дьон сорохторо байан-тайан истэхтэринэ, баай-мал ылар оруола улаатан, үрдээн биэрэр. Ол иһин саҥа ыалы тэрийиигэ энньэ уонна халыым туттуллан, ылар оруоллара ордук улаатара ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Кыыс энньэтин кытта уол халыыма тэҥнэһиилэрэ ыал буолааччылар икки ардыларыгар баай уонна мал тэҥнэһиитин үөскэтэннэр “Тэҥнээҕи булунуу” диэн үөрэххэ сөп түбэһэллэр. Баай-мал тэҥ буолара өй-санаа тэҥнэһиитин үөскэтэн ыал олоҕо туруктанарын тэҥэ, оҕолору иитиигэ, үөрэтиигэ тэҥнээх дьайыыны оҥороллоругар тириэрдэр.
Тэҥнээх төрөппүттэр ииппит, улаатыннарбыт оҕолоро “Үрүҥү уонна хараны”, ол аата үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаныыта икки төрөппүттэрин көрдөбүллэригэр сөп түбэһэрэ үөскээн өйө-санаата туруктанар.

Онон энньэ уонна халыым бааллара ыалы тэрийэр эр киһи уонна дьахтар баайдарын уонна өйдөрүн-санааларын тэҥнээн биэрэн оҕолорун иитэллэригэр, үөрэтэллэригэр тэҥнэһиини үөскэтэр. 

ХААН ТУПСАРЫЫТА

Сахалар олус уһун үйэни ситиһэн иһэллэрин олоххо тупсууну аҕаларга аналлаах кынаттаах этиилэрэ бигэргэтэллэр. Ол курдук “Хаан тупсарыыта” диэн этии киһиэхэ, дьоҥҥо сайдан, эттэрэ-сииннэрэ тупсан иһиилэрин үөскэтэргэ аналлаах саамай тутаах этии буолар уонна атын омук киһитин кытта холбоһон ыал буолан оҕону төрөтүү улахан туһалааҕын биллэрэр.
 
Саха дьоно былыр-былыргыттан бу этиини туһанан төһө кыахтара баарынан ыраах сирдэртэн кэргэн ылан саҥа ыалы олохтууллара “Уу чугаһа, уруу ырааҕа ордук” диэн өс хоһоонугар сөп түбэһэрэ. Ол курдук кыахтаах баайдар атын, ыраах улуустартан ойох ылан ыал буолууну олохтууллара. Дьадаҥылар, кыахтара кыралар чугастааҕы ыалларын кытта ыал буолаллара, оҕолорун син-биир хамначчыттар буолуохтара диэн хааннарын тупсарыыга кыһамматтара.

“Хаан тупсарыыта” диэн быһаарыы ыаллар төрөтөр оҕолорун этин-сиинин бөҕөргөтүүгэ, тупсарыыга аналланарын сахалар билэн олохторугар туһана сылдьаллар, чугас аймахтарын тоҕус көлүөнэҕэ диэри бары билэллэр. Төрүүр оҕолор эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтө, ыарыыларга ылларбаттара аймахтар сайдан, элбээн иһэллэрин хааччыйарын билэн туһаналлара. Былыргы эмп-том суох кэмигэр киһи айылҕаттан бөҕө оҥоһуулааҕа эрэ олоҕун уһуннук олорорун ситиһиигэ тириэрдэрин сахалар билэн эдэрдэр ыал буолууларын анаан-минээн төрөппүттэрэ тэрийэллэрэ. Ол курдук эр дьон ойохторун ыраах сирдэртэн ылар былыргы үгэстээхтэрин В.Л. Серошевскай “Якуты” диэн үлэтигэр бэлиэтээбит. (14,73).

Ыалы  тэрийиигэ сахалар “Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй” диэн өс хоһоонун туһаналлара хаан тупсарыытыттан быһаччы тутулуктаах уонна саха омуга уһун үйэлэргэ сайдан, ахсааннара элбээн иһэллэрин хааччыйарыттан маннык уһун үйэни ситиһэн олоробут.
 
Атын омук киһитин кытта холбоһон оҕо төрөтүү “Хаан тупсарыыта” диэн ааттанар. Ол курдук атын омук киһитэ аймахтаһыыта олус ырааҕынан төрөтөр оҕолоро бөҕө доруобуйаланара эрдэттэн биллэн хааччыллар кыахтанар.

Эт-сиин салгыы олоҕу олорор, сайдар кыаҕа улаатарыгар “Хаан тупсарыыта” оҥорор туһалара манныктар: 
- доруобай оҕо төрөөн кыра ыарыыларга ылларбат буолар.

- оҕо күүстээх, кыахтаах эттээх-сииннээх буолан төрүүр.

- төрүүр оҕолор хас да көлүөнэлэр усталарыгар салгыы сайдыылара үөскээн олохсуйар.

“Хаан тупсарыыта” аймахтар, омуктар сайдар кыахтарын биллэрдик улаатыннарар, эти-сиини тупсарар. Атын омуктардыын элбэхтик холбоһон ыал буолбуттардаах омук сайдыыны ситиһэр, этин-сиинин тупсарар кыаҕа улаатан тахсар. Сахалар олоҥхо кэмин саҕаттан хаан тупсарыытын туһана сылдьалларын оччотооҕу кэмнэргэ 35 тус-туспа биистэртэн холбоһон үөскээбиттэрин билинэллэрэ быһаарар.

“Хаан тупсарыытын”, ол аата атын омуктуун холбоһон ыал буолуу, оҕолонуу кэнниттэн төрүт омук өйө-санаата баһыйдаҕына, саҥарар тылын оҕотугар үөрэттэҕинэ эрэ бэйэтин омуга сайдар, саҥа киһинэн эбиллэр кыахтанарын ситиһэрэ уустуктанан, эбиискэ үлэлэнэн тахсар. Ол иһин хаан тупсарыыта “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Хаан тупсарыыта омук дьонун этин-сиинин бөҕөргөтөр, элбэх оҕолоноллорун, оҕолорун доруобуйата бөҕөргүүрүн төрүттүүр. Бу быһаарыыны чуолкайдыырга нууччалар кэлбиттэрин кэннэ икки сүүс сыллар усталарыгар сахалар ахсааннара биэс төгүлтэн ордук эбиллибитин холобурунан ылыахпытын сөп.
 
19-с үйэ бүтүүтүгэр уонна 20-с үйэ саҕаланыытыгар саха дьонун биир саастарыгар тиийэ илик оҕолорун өлүүлэрэ Россия оҕолорунааҕар 2,2 төгүлүнэн аҕыйах эбит. Бу быһаарыы оҕолор эттэрэ-сииннэрэ хаан тупсарыытыттан бөҕөргөөбүтүн туоһулуур.

2. Атын омугу кытта холбоһуу ханнык эрэ кээмэйи аһара бардаҕына омук бэйэтэ атын омукка уларыйыытын үөскэтиэн сөбүттэн билигин үөрэх-билии сайдыбыт кэмигэр табан харыстаныы, омук төрүт тылларын уларыппат буолуу ирдэнэр.
 
Аныгы сайдан иһэр үйэҕэ аналлаах саха тылын харыстааһын туһунан “Чолбон” сурунаалга 2 / 2004 сыллаахха суруйбуппут. (15,61). Бу үлэбитигэр саха буолууга өй-санаа өйдөбүллэрэ иҥмит сахалыы төрүт тылларын билии уонна былыргыларыттан уларыппат буолуу суолтата улаханын арыйбыппыт.

Омук уларыйыыта кэлиитин саҥарар тыла атын омук тылыгар уларыйан барыыта саҕалыыр. Омук тылын саппааһыттан киирии тыллар төһө кээмэйин ыллахтарына уларыйыы тахсарын билэргэ В.В.Радлов хомуйбут дааннайдарын туһаныахха сөп. Ол курдук саха тылыгар түүр омук тыллара 32 бырыһыаныттан ордугун ылаллар, онтон монгол тыла 25 бырыһыаныгар тиийэр эбит. Сахабыт тылын үксэ уонна төрүт тылларбыт түүр омук тыла буоларынан бэйэбитин түүр омуктарынан ааҕынабыт.

Эт-сиин уонна өй-санаа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн киһи икки өрүтүн үөскэтэллэр. Бу икки өрүттэртэн хайалара да аһара барбакка, бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктаахтык сайыннахтарына эрэ киһи олоҕо табыллара, онтон омук уларыйан хаалбата ситиһиллэр. 

“Хаан тупсарыыта” эти-сиини тупсарыыга, бөҕөргөтүүгэ аналланар, онтон хаан тупсарыытыттан өй-санаа уонна саҥарар тыл улаханнык буккуллар, айгырыыр. Ол курдук бааһынайдар икки омук тылынан буккуйа саҥаралларыттан олоххо туһалаах үгэстэргэ үөрэниилэрэ хаалан хааларыттан, өйдөрө-санаалара туруга суоҕа улаатар, араас хамсааһыннары үөскэтиэхтэрин сөбүн тэҥэ, омук уларыйыытын  саҕалыахтарын сөп.

Омук төһө элбэх бааһынайдары бэйэтигэр холбуур да сайдыыны ситиһэр кыаҕа улаатан иһэр. Арай оҕо кыра, саҥа саҥаран эрдэҕинэ  сахалыы саҥарарга ийэтэ үөрэтэрэ уонна ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитэрэ ирдэнэр көрдөбүл буоларын тутуһа сылдьыы эрэйиллэр. Ол иһин саха омук сайдарын туһугар ийэ оруола аһара үрдүүр.

Омук дьонун ахсаанын ийэ оҕону төрөтөрө уонна иитэрэ-үөрэтэрэ элбэтэр. Ол иһин ийэ үөрэҕэ омук сайдарыгар олус улахан туһалааҕын билэн оҕо төрүт кутун ийэ кут диэн ааттаабыттар.

Сахалар билигин нууччалардыын холбоһон эт-сиин сайдыытын, тупсуутун ситиһэн иһэллэр, сирэйдэрэ маҥхайбытын тэҥэ, атахтара эмиэ көнөн иһэр, онтон нуучча тылын бары бүттүүн үөрэтэннэр өйдөрө-санаалара сайдыбытын тэҥэ, саха тылын, өйүн-санаатын хаалларан кэбиһиэх курдуктара улаатан хаалар:

- Сайдыыны үөрэх-билии аҕалар. Атын сайдыылаах омук тылын үөрэттэххэ, билиитин иҥэриннэххэ сайдыы-үүнүү кэлэринэн, аҕыйах ахсааннаах омук дьоно сайдыылаах омук тылынан саҥараллара аһара элбээтэҕинэ төрөөбүт тылларын уларытан кэбиһиэхтэрин сөп.

- Үлэ, хамнас өйү-санааны уларытар. Аҕыйах ахсааннаах омук дьоно атын үлэҕэ көстөхтөрүнэ уонна ону үлэлии үөрэннэхтэринэ өйдөрө-санаалара ол үлэ көрдөбүлүнэн, үлэни эрдэ баһылаабыт омук тылынан уларыйан хааларыгар тиийиэн сөп.

Сайдыыны ситиһэн иһэр омук саҥарар тыла уларыйар диэн этиини тутуһан оҕону кыра эрдэҕинэ ийэтэ эрэ төрөөбүт тылынан саҥарда үөрэтэринэн уонна ийэ кутун иитэринэн оҕо ийэтинэн хайа омугун быһаарар туһалаах буолара быһаарыллар. 

Уһун үйэлэргэ омугу бэйэтинэн хаалларан, тылын, өйүн-санаатын уларыппакка эрэ туһаннара сатааһын сайдыыны ситиһииттэн туоратыы, хаалларыы буолан тахсар. Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар саха тылын аһара көмүскээн, былыргы олоҥхо кэмин саҕанааҕы таһымынан хааллара сатааһыннара аһара барыы, халыйыы буолар уонна түргэнник сайдан иһэр олохтон хаалан хаалыыга тириэрдиэн сөп.

Сахалар бука бары сайдыыны ситиһиэхпитин баҕарабыт. Аҕыйах ахсааннаах омукка сайдыыны ситиһии омук дьылҕатыгар улахан уустуктары үөскэтэринэн сахалыы тылбытын, өйбүт-санаабыт уратыларын, Кут-сүр уонна таҥарабыт үөрэҕин өссө дириҥник үөрэтиэ, билиэ, олоххо киллэрэн оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһана сылдьыа этибит.

Билигин Аан дойду үрдүнэн айылҕаны харыстааһын өйө-санаата тарҕанан эрэр. Дьон бары сахалыы “Харыстас” таҥара үөрэҕин ылыннахтарына уонна Күн таҥара үөрэҕин тутустахтарына, саха тыла омуктарга сайдыыны аҕалара билиннэҕинэ, итэҕэйдэхтэринэ атын омуктар эмиэ саха тылын үөрэтиэхтэрэ, билиэхтэрэ.

Онон аймахтар, омук сайдыытыгар, ахсааннара эбиллиитигэр сахалар “Хаан тупсарыыта” диэн үөрэхтэрэ улаханнык туһалыыр.

ТЭҤНЭЭҔИ БУЛУНУУ

Сахалар уһун, киэҥ, дириҥ өйдөөхтөрө-санаалаахтара эдэрдэри холбоон ыал буолууну тэрийэр үйэлээх үгэстэриттэн биллэр. Ыал буолууга “Тэҥнээҕи булунуу” диэн аналлаах этии баара билигин, дьон баайдарга уонна дьадаҥыларга арахсыбыттарын кэннэ сөптөөх быһаарыыны, табан өйдөөһүнү уонна туһаныыны эрэйэр буолла.

Кэргэнниилэр бэйэ-бэйэлэригэр ытыктаһан сыһыаннаһыылара, убаастаһаллара этэр тылларыгар, туттар быһыыларыгар ханан эрэ биллэрин оҕолоро улаатан иһэн таба туһаныан сөп. Хайалара эрэ атынын аанньа ахтыбата, “Кини билбэт” диэн этиитэ оҕолорун өйүгэр-санаатыгар дьөлө хатанан, оҕото киниэхэ сыһыанын тосту уларытан кэбиһиэн сөп. 

Кэргэнниилэр тэҥнээх, ол аата тэҥ соҕус үөрэхтээхтэрэ, үлэһиттэрэ, баайдаахтара, бэйэ-бэйэлэрин ытыктаһыылара оҕолоро туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатарыгар олук, тирэх буолар. Сахалар олохторун үөрэхтэригэр кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара сайдыыта бастакы оруолу ыларыттан ыал буолууга “Тэҥнээҕи булунуу” диэн үөрэҕи туһана сылдьаллар.

Ийэ уонна аҕа биир тылы булунан оҕолорун киһи буолууга биирдик этэн ииттэхтэринэ, үөрэттэхтэринэ, оҕолоро “Туох барыта икки өрүттээх”; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах диэн этиилэри тутуһар, олоххо үөскээн турар тэҥнэһиини хамсаппат, көрсүө, сэмэй киһи буола улаатар кыахтанар.

“Тэҥнээҕин булунан” диэн этии ыал буолууга уонна оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ олус улахан суолталааҕын таба өйдөөн ырыынак олоҕун кэмигэр туһана сырыттахпытына табыллар. Кэргэнниилэр бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһэллэрэ, ытыктаһаллара, тэҥнээхтик туттуналлара саҥа улаатан, өйө-санаата сайдан бэйэлэрин солбуйуохтаах оҕолорун иитиигэ дьайыыта ураты күүстээх.
 
Ийэ уонна аҕа тэҥнээхтик туттуналлара, бэйэ-бэйэлэрин ытыктаһаллара оҕолоро “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини кыра эрдэҕиттэн билэ, тутуһа үөрэнэрин үөскэтэн, өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар тириэрдэр. Хайалара эрэ аһара баһыйара ыал олоҕор диктатураны киллэрэн оҕо иитиитин халытыан сөп.

Ийэ хаһан баҕарар сымнаҕас, оҕотун атаахтатара, таптыырын араастаан биллэрэрэ элбэх. Ону-маны минньигэһи сиэтэринэн, маанытык, халыҥнык таҥыннара сатыырынан, сынньатара, сытыарара элбэҕинэн аҕаны лаппа баһыйар. Ол иһин аҥардас ийэ уол оҕону аһара атаахтатан кэбиһэр кыаҕа улаатан хаалар.

Оҕону бэрээдэккэ, үлэҕэ-хамнаска үөрэтии диэн туһааннаах кэмигэр ыгыыны, көрдөбүлү кытаатыннаран биэрдэххэ эрэ ситиһиллэр кыахтаахтарын умнубатахха табыллар. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ оҕону бэрээдэккэ, үлэҕэ үөрэтиигэ туттулуннаҕына сыыһа-халты туттунуу аҕыйыыра ситиһиллэр.
 
“Мөҕүллүбэт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн этиини таба өйдөөн, оҕо сыыһа-халты тутуннаҕына көннөрөн, эбиискэ үөрэтэн биэриини туһаныы хайаан да эрэйиллэр.
Үлэ эрэйдээх, ыарахан, улахан тулуурдаах, өһөс буоллахха эрэ үлэ-хамнас кыаттарар. Аҕа чиҥ, кытаанах көрдөбүллээҕинэн, бэрээдэги тутуһуннарар, ыарахан үлэни үлэлэтэр кыахтааҕынан уонна бэйэтин батыһыннаран, үтүгүннэрэн биэрэринэн уол оҕону иитиигэ, үлэҕэ-хамнаска үөрэтиигэ туһата улахана биллэр. 

Ийэ уонна аҕа бэйэ-бэйэлэрин кытта тэҥнээхтик, убаастаһан сыһыаннаһыылара, хайалара эрэ эппитин атына чиҥэтэн, хатылаан биэрдэҕинэ, ханнык баҕарар быһаарыы оҕоҕо дириҥник иҥэр уонна соннук толоруллар кыахтанарын туһана сылдьыы ирдэнэр. Оҕо минньигэс кэмпиэти элбэҕи сиирин ийэтэ боппутун кэннэ аҕатыгар тиийэн: “Ылан кулу”,- диэн көрдөөтөҕүнэ, аҕата оҕотугар үчүгэйи оҥорор курдук санаатыттан ылан биэрдэҕинэ, оҕо ийэтэ эппитин аанньа ахтыбат, истибэт, толорбот буола улаатыан сөп.

Саха дьоно оҕолоро ыал буоларыгар олус улахан болҕомтолорун уураллара. Оҕолоро ыал буоларыгар бэйэтин тэҥнээҕин булунарыгар кыахтара баарынан көмөлөһөллөрө уонна сахалар былыргы үгэстэрин туһаналлара. Ыал буолуу сүрүн сыала, соруга манныктар: 
 
1.	Доруобай эттээх-сииннээх, буор кута сайдыбыт, үлэни кыайар кыахтаах, киэҥ ычалаах кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии.

2.	Кыыс энньэтиттэн уонна уол халыымыттан холбоон саҕаламмыт ыал баайа-мала салгыы эбиллэн иһэрин ситиһии.
 
Бу сыаллары төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэргэ сахалар “Төрүт-уус ыал оҕото” диэн быһаарыыны аан маҥнайгыттан, оҕолоро өссө билсиһиэхтэрин инниттэн ыла туһаналлар. Ыал буолууга аан маҥнай оҕолор төрөппүттэрэ, аймахтара бары өттүнэн ырытыыга; төрүччүлэрин үөрэтиигэ, ычаларын быһаарыыга, үлэлэрин, ситиһиилэрин ааҕыыга түбэһэллэрэ эрэйиллэр. Ол барыта үлэни кыайар кыахтаах, доруобай оҕолору төрөтүүгэ аналланалларын иһин төрөппүттэр бары туһаныахтара этэ.

Кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруктанарыгар икки төрөппүт этиилэрэ, үөрэтиилэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан, биирдэрэ эппитин атына хайаан да бигэргэттэҕинэ, чиҥэттэҕинэ эрэ, оҕо өйүгэр-санаатыгар дириҥник хатанан толоруллар кыахтанарын былыргы сахалар билэллэрин уонна олохторугар туһана сылдьалларын “Тэҥнээҕи булунуу” диэн этиилэрэ бигэргэтэр.

Төрөппүттэр бэйэ-бэйэлэрин өйдөһүүлэрэ, хардары-таары көмөлөһүүлэрэ оҕолорун иитэллэригэр биллэн тахсар. Хайа эрэ төрөппүт атынын аанньа ахтыбатын тугунан эмэ оҕотугар биллэрдэҕинэ, оҕото эмиэ кинини аанньа ахтыбат буола улаатар. Ол курдук ийэ оҕотугар: “Аҕаҥ билбэт, сатаабат”,- диэтэҕинэ, оҕото аҕатын тугу да сатаабат эбит диэн быһалыы өйдүөн, соннук ылынан кэбиспитэ олохсуйан хаалыан сөп. 

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа сүрүн тутулугун оҕо кыра эрдэҕиттэн билэ, олоҕор туһана үөрэнэрин икки төрөппүттэрэ икки өттүттэн тэҥҥэ дьайыыларыттан ситиһэр кыаҕа улаатар. Бу этии оҕо “Үрүҥү, хараны арааран” олоҕор таба туһана үөрэнэригэр улахан туһаны оҥорор. Ол курдук киһи бэйэтигэр туһалааҕы үчүгэй диирэ хаһан да уларыйбатыттан, элбэхтэр үчүгэй диэн быһаарбыттара эрэ таба буолан сыаналанар. 

2. Төрөппүттэр биир өйдөөх-санаалаах уонна тэҥ баайданыылара-малланыылара кинилэр дьиҥнээхтик тэҥнэһиилэрин, бэйэ-бэйэлэрин өйдөһүүлэрин, өйөһүүлэрин үөскэтэр. Тэҥ баайдаах, билиилээх дьон ыал буолан холбостохторуна оҕолорун иитиитигэр хайа да өттүгэр халыйыы үөскээбэт, оҕо иитиитэ киһилии быһыылаах буолууга, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһууга ананар.

Олоххо киһи билиитэ тус-туһунан буолара элбэх. Ол курдук, тыл үөрэҕин баһылаабыт киһи дьиҥнээх олоххо тиийдэҕинэ, истибитэ-билбитэ соччо туһата да суох буолуохтарын сөп. Оскуола үөрэҕин математикатын үгүс формулаларын элбэхтэр олохторугар букатын да туһаммакка эрэ олохторун олороллор. Үрдүк үөрэҕи да бүтэрбит киһи олоххо туһалаах билиилэри, үлэни-хамнаһы син-биир бэйэтэ тутан-хабан үөрэттэҕинэ эрэ табыллара быдан элбэх. 

Үлэ биир көрүҥэр баһыйыы, атыныгар баһыттарыы тэҥнэһиини эмиэ үөскэтэр. Манна ордук дьиэ ис үлэтигэр дьахтар баһыйа тутан салайдаҕына, тас үлэлэргэ, ону-маны булууга-талыыга киэҥ сирдэринэн сылдьар кыахтаах эр киһи баһылыыра ордук эбэтэр хардары-таары буолуон эмиэ сөп.

Ыал буолууга “Тэҥнээҕи булунуу” диэн этиини арыыйда дириҥник быһааран, ырыттахпытына маннык тус-туспа өйдөбүллэртэн хомуллара араарыллан тахсар:

1. Тас көрүҥ тэҥнэһиитэ.

2. Баай-мал тэҥнэһиитэ өй-санаа тэҥнэһиитин үөскэтэр. Биир олохтоох ыаллар оҕолоро ыал буолан холбоһуулара өйдөрө-санаалара тэҥнэһэрин үөскэтэриттэн туруктаах өйдөөх-санаалаах оҕолору иитэн, үөрэтэн улаатыннараллара табыллар.
 
Бу өйдөбүллэри арыыйда дириҥник ырытыахпыт:

1. Таптал, ыал буолуу сөбүлүү көрүүттэн саҕаланар. Ол иһин тас көрүҥ баһылаан иһэрин курдук сыыһа өйдөбүл билигин үөскээн сылдьара аһара баран кэрэ буола сатааһыҥҥа тиийэн эрэр.
 
Сэбиэскэй былаас кэмигэр сөбүлээһин тапталга кубулуйдаҕына ыал буоларга сөп буолар диэн сыыһа, дьону сүөһү таһымыгар түһэрэр итэҕэс быһаарыыны олоххо киллэрэн ханна эрэ көрсүһэ түспүт сирдэригэр ыал буола охсоллоро.

Былыргы кэмҥэ сөбүлээһин кэнниттэн эбии ыал буолуу үгэстэрэ туттулуннахтарына эрэ саҥа ыал үөскүүрэ. Хас киһиэхэ барыларыгар төрөппүтүн сөбүлүү көрүүтүттэн үөскээн тахсар үчүгэй диэн саныыр тас көстүүтэ иҥэн сылдьар. Ийэтин ордук сөбүлүүр уол оҕо, киниэхэ маарынныыр көрүҥнээх кыыһы булан кэргэн ылара элбэх. Төрөппүттэр тас көрүҥнэрэ оҕолоругар үчүгэй көрүҥ маннык буолар диэн санаатын кыра эрдэҕиттэн үөскэтэллэр, төрүттүүллэр. 

2. Былыргылар билиилэриттэн ыламмыт энньэ уонна халыым диэннэри аныгы, ырыынагы тутуһар олоххо ыал буолууга анаан туһаннахпытына табыллар. Ыал буолуу иккис өрүтүн, баай-мал тэҥнэһиитин кыыс энньэтэ уонна уол халыыма тэҥнэрэ олоххо илэ киллэрэллэр. Саҥа ыал буолааччылартан хайалара да аһара баран баайынан өттөйөн бэрдимсийэрин кыыс энньэтэ уонна уол халыыма тэҥнэрэ суох оҥорор, икки өттүттэн тэҥ баайы холбооннор, тэҥнээхтэр ыал буолаллара ситиһиллэр. 

Баай-мал өйү-санааны үөскэтэр. Биир тэҥ баайдаах ыаллар өйдөрө-санаалара биир тэҥ, маарынныыр буолара саарбаҕа суох. Кэргэнниилэр өйдөрө-санаалара тэҥ, олоҕу, үлэни-хамнаһы биирдик өйдөөн сыаналаатахтарына уонна ону оҕолоругар үөрэттэхтэринэ өйдөрө-санаалара туруктаахтык, кинилэри үтүктэн сайдарын ситиһэллэр. Ол курдук ийэтэ бу үлэ ыарахан, куһаҕан диэн эттэҕинэ, оҕото аҕатын үлэтин сирэр, сыаналаабат буола улаатыан сөп.

“Тэҥнээҕи булунуу” диэн ыал буолууга сүрүн көрдөбүл, сахалар олохторун үөрэҕэ буолар. Баай ыал уолларыгар кэргэн тахсыбыт дьадаҥы кыыс дьиэ үлэһитэ буолуон сөбө улаатарын курдук, дьадаҥы уол баай ыал кыыһын ыллаҕына, саҥа аймахтара анныларынан саныыллара хаалан хаалбат.
 
Бу өйгө-санааҕа үөскүүр уратылары сахалар былыргыттан арааран билэн “Тэҥнээҕи булунуу” диэн ыал буолууну тэрийэргэ аналлаах этиини үөскэппиттэрин эдэрдэр, саҥа ыалы тэрийээччилэр туһаннахтарына табыллар.

Онон кэргэнниилэр бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнээхтэрэ, ол аата тэҥ соҕус үөрэхтээхтэрэ, баайдаахтара, маарынныыр үлэлээхтэрэ, бэйэ-бэйэлэрин өйдөһүүлэрин, ытыктаһыыларын үөскэтэринэн оҕолоро, кэлэр көлүөнэлэрэ туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатарыгар олук, тирэх буолар. 

КЭЛЭР КӨЛҮӨНЭЛЭР

Саха дьоно оҕо төрүүрүгэр, кэлэр көлүөнэ киһитэ кэлэригэр былыргы кэмнэртэн улахан суолтаны биэрэллэрин, айыыһыт диэн ааттаах дьахтар төрүүрүгэр айыылартан анаммыт, көмөлөһөөччү баарын билинэллэрэ буолар. Бу быһаарыыны түүллэри үөрэтиинэн өссө чуолкайдаатахха айыыһыт диэн киһи ийэтэ, эбэтэ эбэтэр хос эбэтэ өлбүттэрин кэнниттэн айыы буолан Үөһээ дойдуттан көмөлөһө сатыыллара ааттанар.

Былыргы кэмҥэ дьахтар төрүүрэ уратыны, олус улахан саҥаны айыыны оҥоруунан ааҕыллара. Дьахтар төрүүрүгэр өлбүт хаан аймахтара дьахталлар айыы буолан кэлэн көмөлөһөллөрүн айыыһыт диэн ааттыыллар. Оҕо этэҥҥэ төрөөтөҕүнэ бу айыыһыттары дьахталлар мунньустан атаарыыны оҥороллоро.
 
Айыыһыт атаарыы – дьахтар олордоҕуна айыытын атаарыы, малааһын, алларастыы, саһаахтыы буолар. Иэйэхсит, айыыһыт диэн дьахтар таҥара, киһи, сүөһү үөскүүрүн таҥарата. (12,311).

Омук сайдыытыгар уонна сайдыы киириититтэн уларыйан хаалбакка бэйэтинэн сылдьарыгар кэлэр көлүөнэлэр ылар оруоллара олус улахан. Кинилэр өйдөрө-санаалара ханнык хайысханы тутуһан сайдарыттан омук салгыы олоҕо быһаччы тутулуктанар.
 
Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдыытыгар ханнык хайысханы тутуһара кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии хайдаҕыттан улахан тутулуктаах. Оҕо иитиитэ икки өрүттээҕэ икки хайысханы үөскэтэн аймахтар, омук сайдыытыгар оҥорор уратылара маннык арахсаллар:

1. Атаах оҕо. Атаах буола иитиллэн хаалбыт оҕо, төрөппүттэрин бэлэмнэригэр олоро үөрэнэн бэйэмсэҕэ улахан буолан хааларыттан аймахтар, омук сайдыыларыгар тугунан да көмөлөспөт, баар бэлэми эрэ туһанааччы буола улаатарын тэҥэ, тулуура, туттунар күүһэ суоҕуттан сыыһа-халты туттунууга киирэн биэрэрэ элбиир.

2. Көйгө оҕо. Үлэлии үөрэнии эрэйдээх. Бу эрэйдэри тулуйдахха, кыайдахха эрэ үлэлии үөрэнии кыаллар. Көйгө оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэлии-хамсыы үөрэммититтэн, тулуура, өһөс санаата улаханыттан элбэхтик, барыстаахтык үлэлээн, ыал олоҕун эрэйдэрин тулуйан аймахтары, омугу сайыннарар кыахтанар.

Сэбиэскэй былаас саҥа “коммунизм” таҥаратын үөскэтэн дьон өйүгэр-санаатыгар киллэрээри атын өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥоро, туората сатаабыта. Көйгө оҕо диэни “куһаҕан” диэн дьаралыктаан кэбиһэннэр оҕолор атаахтык иитиллэллэрэ элбээбитэ. Ону тэҥэ “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн сыыһа ыҥырыыны туһанан оҕолору бэлэмҥэ үөрэтии улааппыта. Бу халыйыылар дьайыыларыттан эдэрдэр үлэни кыайан үлэлээбэттэрэ үөскээбититтэн сэбиэскэй былаас бэйэтэ эстибитэ.

1991 сыллаахха “перестройка” хамсааһына кыайыыны ситиһэн, дьон өйүн-санаатын хаайа сылдьыы тохтообутун, уурайбытын кэнниттэн, аны “көҥүлүнэн барар” санаалара элбээбитэ, араас таҥара үөрэхтэрин тутуһуу аһара барбыта, саҥаны айыыны оҥоро, билэ-көрө сатааһын, солумсаҕырыы сайдан тахсыбыта. Бу аһара барар санаалар билигин 2020 сыллаахха да кыччыы, аҕыйыы иликтэр. 

Бу быһаарыы дакаастабылынан “айыы үөрэҕэ” диэн сымыйа үөрэх ырыынак да кэмигэр хаала, туоратылла илигэ буолар. Бу сымыйа үөрэх тохтотулла илигэ саха дьоно айыыны оҥорор, ол аата сиэри кэһэр, киһи быһыытын тутуспат санааларын тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар  улаатыннаралларын биллэрэр.

Билигин салайар былаастар ыгыыларын, хаайыыларын күүһүнэн, көмөтүнэн коронавирус хаайыытыгар олоро үөрэнэннэр, дьон аһара барарга, солумсаҕыра сылдьарга үөрэнэн хаалбыттарын аҕыйатар кыахтара улаатта.
 
“Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн өс хоһоонун төрөппүттэр туттубаттарыттан билигин киһи быһыытын аһара барааччылар, “айыы үчүгэй” диэн этээччилэр, албын, минньигэс саҥалара элбэҕиттэн көрсүө, сэмэй, үлэһит дьону лаппа баһыйалларыттан, көрсүө, сэмэй буолуу туттуллубакка, хаалан сылдьарыттан кыайыылаах үлэһиттэр элбии иликтэр.
 
“Аһара барыма, киһи быһыытын тутус” диэн сахалар Улуу Тойон таҥараларын үөрэҕэ этэр. Бу таҥара үөрэҕин тутуһар туһугар киһи бэйэтин баҕа санаатынан, тулуурунан, туттунар күүһүнэн аһара барар быстах, этин-сиинин санааларыттан аккаастаннаҕына, хааллардаҕына эрэ сиэри, киһи быһыытын аһара барбата табыллар. Киһи быһыытын, сиэри аһара барары Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ боборуттан, тохтоторуттан аһара бара сатааччылар, киһи быһыытын тутуспаттар элбээннэр, бу таҥара үөрэҕэ олоххо киирэ илик.

Сиэри, сахалыы таҥара үөрэҕин үөрэҕин тутуспатахха сыыһа-халты туттунуу үөскүүрүттэн иэстэбил, таҥара накааһа тиийэн кэлэрин үөрэхтэммит да дьон билэн, сэрэниэхтэрэ этэ. “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этиини киһи тутуспатаҕына сыыһа-халты туттунуу үөскүүрүттэн таҥара накааһа, иэстэбил тиийэн кэлэр.

Араас эмтэммэт ыарыылаах, кыайан, табан хамсаммат оҕолор төрөөһүннэрэ элбээһинэ кыргыттар эргэ барыахтарын иннинэ араас эр дьону кытта сылдьыһан буор куту буккуйалларыттан буолар. Ыарыһах оҕо төрөөһүнэ көҥүлүнэн барыы иэстэбилэ буолар.

Оҕо улаатан иһэн төрөппүттэрин көмөлөрүнэн, ыйан, этэн биэриилэринэн, үтүгүннэрэн үөрэтиилэринэн тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорору баһылааһына, ол аата киһи буолууну ситиһиитэ буолар. Онтон салгыы киһи быһыылаахтык олоҕун олоруута аһара барар өйүн-санаатын хааччахтыы сырыттаҕына эрэ кыаллар. Өй-санаа бу хааччаҕа сиэри үөскэтэрин сахалар бары тутуһаллар.

Сэбиэскэй былаас эстибитин кэнниттэн киһи быһыытын аһара барааччылар элбээбиттэриттэн сахалыы таҥара үөрэҕэ өссө да тарҕана илик. Оҕону иитии, үөрэтии атаахтатыы, киһиргэтии өттүгэр халыйан сылдьарыттан ханнык да үлэ-хамнас кыаллыбат кэмигэр киирэн хаалан баран, кыайан онтон тахсыбакка олоробут.
 
Киһиэхэ үтүө, үчүгэй, олоххо туһалаах баҕа санаалары иҥэрэн биэриини таҥара үөрэҕэ оҥорор. Ким даҕаны сыыһа-халты туттунуом суоҕа диэн быһа этинэрэ табыллыбат. Ол курдук киһи биирдэ эмэтэ сыыһа-халты туттунан кэбиһэрэ куһаҕан быһыыны оҥороругар тириэрдэн бары үчүгэйи оҥорбутун сотон кэбиһиэн сөп. “Ложка дегтя портит бочку меда” диэн өс хоһооно ити быһаарыыны бигэргэтэр.

Оҕону көрсүө, сэмэй буолууга иитии диэн сахалыы таҥара үөрэҕэ биэрэр көмөтө буолар. Көрсүө, сэмэй буолуу туһатын бу кэмнээҕи төрөппүттэр өй-санаа үөрэҕин билбэттэриттэн туһата суох курдук саныыллар. Оҕо туоратылла, баттана сылдьыа диэн урутаан түһэ сатыыр төрөппүттэр сыыһа санааҕа киирэн сылдьаллар. Кинилэр быстах санааларыгар оҕолоро харса-хабыра суох буоллахтарына, туохха барытыгар урутаан түһэн истэхтэринэ, ким да атаҕастаабата, онтуларын-мантыларын былдьаабата сөп курдук.
 
Ону баара оҕо харса-хабыра суоҕа, аһара барар санаата элбээһинэ бэйэтэ сыыһа-халты туттунарын элбэтэн, быстах быһыыга түбэһэрин үксэтэрэ ордук улахан куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Бу этиини “Не лезь вперед батьки в пекло” диэн өс хоһооно дакаастыыр. Ону тэҥэ ону-маны, саҥаны айыыны оҥорууга бастаан иһээччи эрэйгэ тэбиллэрэ, сыыһа-халты туттунууга түбэһэрэ былыргыттан биллэр.

Саха дьоно көрсүө, сэмэй буолуу аймахтар, омук ахсааннарын элбэтэрин, ханнык баҕарар үлэни кыайыыга, ситиһиигэ тириэрдэрин билэллэр. Көрсүө, сэмэй оҕо сыыһа-халты туттунара биир эмэ буолар, үлэни кыайарыгар тулуурдааҕа, өһөс санаалааҕа, үлэлии үөрэммитэ туһалыыр, ыал буоллаҕына олох ыарахаттарын тулуйар күүһэ улаханыттан арахсыыны үөскэтэрэ аҕыйыыр.
 
Онон кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара үлэни кыайыы-хотуу, көйгө буолуу диэки хайысханы туттустаҕына, омук сайдыыны ситиһэр кыаҕа улаатар.

ТӨРӨППYТ ОҔОТУГАР ЭРЭЛЭ

Сахаларга ыал буолуу үөрэҕэ олус былыргы кэмнэртэн сайдыбыта, үгэстэри үөскэппитэ, бу кэмҥэ диэри уларыйбакка эрэ, уруккутун курдук тиийэн кэлиэн сөбүн, сэбиэскэй былаас быһа түһэн симэлитэ сыспыта. Ыал буолууга төрөппүттэр баһылыыр оруолу ылалларын суох оҥорон, эдэрдэр бэйэлэрэ ханна эрэ көрсүһэ түһээт, быстахтык быһаарыналларын олоххо киллэрбиттэрэ, чугас аймахтыылар кэргэн буолууларыгар тириэрпитин тэҥэ, дьадаҥылар “үчүгэйдэр” диэн этиилэрэ, бу хаалынньаҥ, мөлтөх үлэһит дьон сыппах өйдөрө-санаалара аһара баран тарҕаныыларын үөскэппитэ, ол иһин үлэ-хамнас чахчы кыаллыбат кэмигэр тириэрпититтэн, бу былаас бэйэтэ эстибитэ эрээри, ол алҕас билигин да салҕанан иһэр.

Билигин ыал буолууну тэрийэр үөрэхпит оннун була, урукку олоҕор түһэ илик. Ол курдук урукку кэмҥэ ыал буолуу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки сүрүн тутулуктаах, кэргэн, ыал буолааччылар бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһиилэрэ уонна энньэ, халыым диэн баай-мал көрдөбүллэрэ эбиллэн биэрэллэрэ. Кыанар, үлэһит ыаллар халыымы кыайан төлөөбөт дьадаҥы киһиэхэ кыыстарын эргэ биэрбэттэрэ. Ол барыта дьадаҥыттан дьадаҥы төрүүрүттэн эрдэттэн харыстанар олус туһалаах ньыма буолан куруук туттуллара. Ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ сахалар ыал буолуу тутулуктарын толорор, үгэстэрин тутуһар этилэр. (16,33). 

Киһи олоҕор ситиһиэхтээх биир үрдүкү сыалынан оҕо төрөтөн, иитэн-үөрэтэн кэлэр көлүөнэлэри Орто дойдуга хаалларан иһиитэ буолар. Айылҕа биэрбитинэн, ол аата эт-сиин көрдөбүлүнэн, киһи бу сыалын толорор күүһэ улаханын иһин өй-санаа, олох сайдыытыттан, үөрэх-билии эбиллиититтэн тутулуктаах эбии көрдөбүллэр киирэн биэрэн иһэллэрэ олох уустуктарын үөскэтэллэр уонна сыалы толорууну уустугурдаллар.

Олох сайдан иһиититтэн ыаллар биир эмэ оҕолонорго тиийбиттэрэ төрөөһүн эрэйдэриттэн оҕолорун доруобуйата мөлтүүрүн тэҥэ, өйө-санаата сайдыытыгар төрөппүттэр көрөр-истэр, атаахтатар оруолларын аһара үрдэтэр буолла. Дьахтар эдэригэр уонна элбэхтэ оҕолонноҕуна доруобай оҕолору төрөтөр кыаҕа улаатарын ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрэн туһаныы олоххо киллэрэр.

Олоххо туох барыта аһара барыыта аҥар өттүгэр халыйыыны үөскэтэн уустуктары улаатыннарар. Төрөппүттэр оҕолорун туһугар аһара баран кыһаныылара аҥардастыы харыстааһын, көрүү-истии диэки халыйан хаалыыны үөскэтэн, оҕо өйө-санаата сайдыытын бэлэмҥэ үөрэнии, атаахтааһын өттүгэр халытар. Ол иһин оҕолоругар туруктаах өйү-санааны иҥэрэ сатыыр төрөппүттэр оҕону бэлэмҥэ үөрэтэн кэбиспэккэ, бэйэтэ оҥорор-тутар баҕа санааланан, олорун ситиһэ сатыыр кыаҕын улаатыннарарга кыһаналлара эрэйиллэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үлэлии үөрэнэрэ өйө-санаата сайдыытыгар быһаарыыны ылынар кыаҕын улаатыннаран баҕа санаатын бэйэтэ толорор кыахтанарын үөскэтэр.
Төрөппүт буолуу диэн киһи бэйэтэ өйдөөн-санаан туран ылынар олус улахан эппиэтинэһэ, киһи буолууну ситиһиитэ ыал буолуу кэнниттэн кэлэр. Оҕону төрөтөн, көрөн-истэн, иитэн улаатыннаран үөрэтии кэмэ сүүрбэччэ сылы ылар, онтон сиэннэр кэлэннэр олох салҕанан иһэрэ ситиһиллэр. Киһи олоҕун үгүс өттүн үлэтин-хамнаһын оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр анаатаҕына табыллар. Төһө эмэ өр кэмҥэ, сүүрбэччэ сыл устата иитиллэн, көрүллэн улааппыт оҕо өйө-санаата туруга суоҕуттан, биирдэ, арыгы иһэн дуу, наркотигы боруобалаан дуу сыыһа туттубутуттан, төрөппүт уһун кэмнээх, үйэтин үгүс өттүгэр үлэлээбит үлэтэ, инникигэ баҕа санаата барыта күдэҥҥэ көтүөн сөп. Оҕото биирдэ сыыһа туттубутуттан хаайыы киһитэ эбэтэр бэйэтэ кэлиэкэ буолан хааллаҕына, төрөппүт инникигэ эрэлэ мөлтүүр, сарбыллар.

Эдэр оҕолор сыыһа туттан быстах быһыыга түбэһэллэрэ кэлин кэмҥэ элбээбитин бары истэ-билэ сылдьабыт. Сахалар оҕону сыыһа-халты туттунарыттан харыстыырга аналлаах “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн Улуу Тойон таҥара үөрэҕин элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэр” балыттаран туһаммакка сылдьаллар. Оҕо сыыһа туттан быстах быһыыга түбэһиитэ ийэ кута, ол аата кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ, хайдах иитиллибититтэн олус улахан тутулуктааҕын биһиги быһааран, Кут-сүр үөрэҕэ оҥорон дьоҥҥо барыларыгар тириэрдэбит.

Кыра эрдэҕиттэн оҕону үлэҕэ-хамнаска үөрэтии туһалаах диэни хас биирдии төрөппүт билэр. Yлэлии үөрэнии диэн бэйэтэ хаһан да сүппэт, киһи сүрүн баайа буоларын, кэлин кэмҥэ умнан сылдьабыт. Биһиги “коммунизм” кэлэрин кэтэһэн улааппыт, тыаттан куоракка көһөн киирбит, барыта сэбиэскэй былаас бэлэмигэр үөрэммит дьон төрөппүттэрбититтэн кыра чымадаантан ураты тугу да ылбатахпыт. Ол эрээри оччотооҕу төрөппүттэр элбэхтик илиинэн үлэлииллэриттэн оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ-хамнаска үөрэтэннэр билигин, бу дьонтон пиэнсийэҕэ таҕысталлар даҕаны илиилэрин араарбакка, тугу кыайалларынан үлэлии-хамсыы сылдьааччылар элбэхтэр.

Кыра эрдэҕиттэн үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлии үөрэммит киһи хаһан баҕарар, иллэҥсийэ эрэ түстэр, тугу эмэ оҥоро-тута сылдьар өйө-санаата тугу эмэ оҥоруу, тупсарыы, тутуу туһугар үлэлиир хайысхаланар. Билигин кэлэн сааһырбыт дьон, хойутаан да буоллар, төрөппүттэрэ үлэни кыайа-хото үлэлииргэ кытаанах да соҕустук тутан, көйгө оҕо оҥорон үөрэппиттэригэр улаханнык махтана саныыллар.
 
Ол аата үлэһит киһи саамай улахан баайа – үлэлии-хамсыы, оҥоро-тута үөрэммитэ буолар. Yлэһит киһи оҕотун кыайа-хото тутан үлэҕэ-хамнаска үөрэттэҕинэ, оҕото улааттаҕына, бэйэтэ үлэлээн-хамсаан баайы-малы мунньунан барар кыаҕа улаатара кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буоларыттан үөскүүр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ ханнык да сыаллара, олоххо туһата суох оонньуурдарынан таах оонньуу үөрэннэхтэринэ үйэлэрин тухары ыллыыр, оонньуур дьон буола улааталлар, киэргэнэ-киэргэнэ кэрэ буола сатыыллара эбиллэр. Манна кэлэн “Кыһалҕа кыһайар” диэн этии киһи өйүгэр-санаатыгар ордук дьайыылааҕа, туһалааҕа, үөрэтэр күүһэ улахана быһаарыллар. Оҕо ханнык да кыһалҕата суох улаатыыта, барыта бэлэмҥэ үөрэниитэ улааттаҕына олоҕор, бэйэтиттэн ураты туохха да кыһаммат киһи буолан хааларын, үлэтэ-хамнаһа мөлтүүрүн төрөппүттэр умнубатахтарына табыллар.

Урут сэбиэскэй былаас эстэн эрэр кэмигэр оҕону иитиини уонна үөрэтиини дойду бэйэтин илиитигэр толору ылан барытын босхо, төрөппүттэргэ ханнык да кыһалҕата суох оҥороро. Бу бэлэмҥэ дьону үөрэтэн кэбиһии содулуттан билигин даҕаны үгүс төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын сайыннарыыга өссө да ылсыһа иликтэрэ хомолтолоох. Билигин ырыынак кэмэ кэлэн төрөппүт ылар оруола өссө үрдээн биэрэригэр тириэрдибитэ эрэ дьайан, төрөппүттэр оҕолорун туһугар бэйэлэрэ аан бастаан кыһаналларын, үчүгэй үгэстэргэ, киһи быһыылаах буолууга, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэллэрин син өйдөөн туһанан эрэллэр.
Кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэтиллибэтэх, ол аата ийэ кута чиҥ билиитэ-көрүүтэ суох оҕо быстах быһыылаах киһи буолара, кэлин улааттаҕына охсууланан тахсарын биһиги төрөппүттэрбит билбэккэ, аахайбакка эрэ сылдьаллар. 

Тугу эмэ санаатар, туох эмэ өйүгэр көтөн түстэр эрэ оҥоро охсор киһи быстах быһыыны элбэхтик оҥоруон, сыыһа-халты туттунуон сөбүн быһааран “Санаабычча быһыылаах киһи” диэн сахалар былыргыттан этэллэрин билигин умнан, хаалларан сылдьабыт. Маннык быһыылаах киһи саҥаны айыыны, уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатыыра элбэҕиттэн уонна олорун үксүлэрэ табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны, алдьатыыны оҥорууну үксэтэн кэбиһэр уратыланар. Ол иһин сахалар санаабычча быһыылаах киһини сөбүлээбэттэр.

Айылҕа айбытынан төрөппүттэр бука бары оҕолорун харыстыыр санаалаахтар. Бу санаа биир эмэ оҕолонууттан аһара күүһүрэрэ харыстааһын аҥар өттүгэр баран, халыйан хааларын үөскэтэр. Оҕону харыстааһын аҥар өттүгэр барыыта барыттан-бары харыстыы, көмүскэһэ, эбии таҥыннара, сытыара, сынньата сатыылларыгар, ол аата көрөн-истэн харыстыыллара улаатарыгар тириэрдэр. Бу санаа төһө да үчүгэйин, оҕону сынньаппытын иһин атаах буолууга, бэлэмҥэ үөрэниигэ тириэрдэрэ ордук куһаҕан содулланан тахсар. Дьон харыстыылларыгар, көрөллөрүгэр-истэллэригэр үөрэммит оҕо, онно үөрэнэн хаалан бэйэтэ харыстаммат, үлэлээбэт, быстах быһыылаах буолара былыргыттан биллэр.

Оҕону иитиигэ итинник халыйыы биһиги аныгы төрөппүттэрбит оҕолорун хайдах харыстыыры ситэ билбэттэриттэн үөскүүр. Оҕону харыстааһын бэйэтэ эмиэ икки өрүттээҕин табан туһаммакка, билбэккэ сылдьаллара хомолтолоох:

1. Оҕону харыстааһыны кыра, кыаммат эрдэҕинэ бары оҥороллор. Ол аата кыра эрдэҕинэ көрөн-истэн харыстааһын туттуллар.

2. Ийэ кута иитиллэр кэмиттэн өйүн-санаатын сайыннарыы, сыыһа туттубатыгар, көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтии, оҕо өйө-санаата аһара барарын көрөн хааччахтааһын, тугу барытын киһи, ол аата өйүн-санаатын сайыннаран бэйэ, улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтии ааттанар. 

Оҕону харыстааһын иккис өрүтүн тутуһуу киһи буолуу, киһилии быһыыланыы үөрэҕэ диэн сахалар бэйэбит таҥарабыт үөрэҕэ буолар. Оҕо өйө-санаата урутаан сайдан бэйэтин бэйэтэ харыстанар санаата үөскүүрүн ситиһии киһи буолуу диэн ааттанар. Ол аата сиэри, киһи быһыытын аһара барыма, айыыны оҥорума, сыыһа-халты туттан эдэр олоххун кылгатыма, урут оҥоруллубуту алдьатыма, харыстаа диэн өйү-санааны үөскэтэн биэрэн, оҕо бэйэтин бэйэтэ харыстаныытыгар тириэрдии буолар. 

Биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ ити быһаарыыны, ол аата харыстааһын иккис өрүтүн оҕо өйө-санаата киирэн иһэриттэн тутуһар уонна оҕону маннык харыстааһын кэлэр көлүөнэлэр салгыы сайдыыны ситиһии суолунан баралларын хааччыйарын быһаарар.

Киһи буолуу үөрэҕэ диэн туох барыта икки өрүттээҕин; үчүгэйдээҕин уонна куһаҕаннааҕын арааран билэн, бу өрүттэри биир-биир таба быһааран, хайа да өттүн диэки аһара барбакка, халыйан хаалбакка, икки ардыларынан, ол аата ортотунан көрөн оҥорорго үөрэнии үөрэҕэ буолар.

Таҥара үөрэҕэ диэн өйү-санааны салайан киһи буолуу суолунан сирдиир үөрэх ааттанар. Ол аата оҕо аан бастаан тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэрэ, оннук үгэстэри иҥэринэрэ ирдэнэр. Оҕо киһи оҥороруттан атыннык, тиэрэтик оҥордоҕуна киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу, саҥаны айыы буолан тахсар. Бу саҥаны айыыбыт бэйэтэ эмиэ икки өрүттэнэр, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана аан бастаан биллибэт, ол иһин хайдаҕа өссө кыайан быһаарыллыбат, итини тэҥэ, табыллыбакка хаалара үксүнэн айыыны оҥоруу куһаҕаны элбэтэн кэбиһэриттэн, аны харыстаныы ирдэнэр.

Айыыны оҥорбут кэнниттэн атыттар сыана биэриилэринэн туох быһыы оҥоруллан тахсыбыта көстөн, биллэн үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллан тахсар. Дьоҥҥо туһаны аҕаллаҕына – үчүгэй, үрүҥ айыы, онтон куһаҕан буолан таҕыстаҕына – хара айыы диэн ааттанар. Үрүҥ айыы оҕолору иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллар буоллаҕына, хара айыы хаалар, умнуллар аналланар. 
 
Оҕолору харыстыыр сыалтан сахалар таҥараларын үөрэҕэ  “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр. Айыы куһаҕана элбэҕин бу тыл бэйэтэ дорҕооннорун охсууларынан биллэрэрэ ордук суолталаах. Айыы диэн тыл бэйэтэ куһаҕан бүтүүлээх, “ыы” диэн ытааһын сыһыарыытынан түмүктэнэр. Бу тыл дорҕооннорун охсуулара ытааһыҥҥа тириэрдэр дьайыылаах. Ол иһин сахалар оҕолорун өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран олоххо туһанар буола илигинэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэллэрэ оҕо өйө-санаата туруктаахтык, сыыһа-халты туттунууну оҥорбокко эрэ киһи буолуу суолунан сайдарыгар туһалыыр. (17,24).

Оҕо улаатан киһи буолууну, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорору баһылыы илигинэ саҥаны айыыны оҥороро, айа сатыыра дьоҥҥо туһаны оҥороро отой аҕыйах. Хата ол оннугар сыыһа-халты буолан тахсара элбэҕинэн ордук кутталы үөскэтиэн, куһаҕаҥҥа үгүстүк тириэрдиэн сөбө быһаарыллар.

Биһиги таҥарабыт үөрэҕэ оҕону киһи быһыылаах, ол аата төрөппүтүн курдук буоларга үөрэтэр. Итини тэҥэ сахалар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун тутустахпытына оҕолорбут төрөппүттэрин өй-санаа, тулуур, дьулуур өттүнэн баһыйдахтарына, омукпут өссө сайдан, күүһүрэн иһэригэр тириэрдэр кыахтаналлар. Билигин бу өс хоһоонун туһаныы хайаан да ирдэнэр кэмэ кэллэ.

Бары өй-санаа өйдөбүллэрин курдук итэҕэл эмиэ икки өрүттээх уонна бу өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан, оҕо, киһи өйө-санаата сайдыытын салайан биэрэн иһэллэр:

1. Оҕо сайдан, үүнэн, улаатан, саҥаны билэн иҥэринэн иһэр өйүн-санаатын үөрэтии таҥара үөрэҕэ, итэҕэлэ диэн буолар,
 
2. Инники олорон ааспыт көлүөнэлэр айыы буолбут билиилэрин итэҕэйэн ылыныы үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанар. Былыргы өбүгэлэрбит билиилэрин, итэҕэллэрин, тылларын уларыппакка уһун үйэлэргэ туһана сырыттахпытына, омукпут үйэтэ уһаан иһэригэр, үрүҥ айыы итэҕэлин тутуһарбыт чахчы туһалыыр.

Олох ханнык баҕарар кэмнэригэр сыыһа-халты туттунуо, ааппытын-суолбутун түһэн биэриэ суоҕа диэн төрөппүт эрэлин оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун иитэн, үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн ситиһэр кыахтааҕын билинэн оҕотун иитиитигэр ылсыһыа этэ.

Онон төрөппүттэр оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр эрэллэрин өй-санаа, Кут-сүр, сахалыы таҥара үөрэхтэрин билэллэрэ уонна оҕолорун иитиитигэр, үөрэнэн киһи буолуу үөрэҕин баһылыырыгар, ситиһэригэр туһаналлара үөскэтэр. 

ЭТ-СИИН

Айылҕаҕа туох барыта икки өттүттэн тутулуктанан сайдаллар. Самаан сайын кэнниттэн кырыалаах кыһын тиийэн кэлэрэ хаһан да уларыйбатыттан икки өрүттээх буолуу куруук баар буола турар. Айылҕа бу икки өрүттээх, итиинэн уонна тымныынан дьайыылара эти-сиини ыарыылары тулуйарга эрчийэ, дьарыктыы сылдьаллар.

Киһи бэйэтэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэн эмиэ икки өрүттээх:

1. Этэ-сиинэ. Сүрүн чааһа.

2. Өйө-санаата. Өй-санаа үс кукка уонна сүргэ арахсар. (18,78).

Киһи бу икки тус-туспа өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын араарбакка, ханнык эрэ сөп түбэһэр тэҥнэһиини үөскэтэн тутуһа сырыттахтарына эрэ киһи буолан сылдьыы, олох олоруу табыллар. Ол курдук өй-санаа, салгын кут көтөн, этин-сиинин быраҕан, айыы буолан хааллаҕына, киһи өйө-санаата сайдыыны ситиһэр өрүтэ көҕүрээн,  кыыл таһымыгар түһэн хаалара, сахалыы “сүөһүтүгэр түспүт” диэн ааттанар. Арыгы иһиититтэн өй көтөрө араарыллан биллибитин кэнниттэн киһи бэйэтэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэрэ быһаарыллан олоххо киирбит.

“Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар” диэн өс хоһооно киһи этэ-сиинэ мөлтүүрүн, сылайарын, кэмэ кэллэҕинэ уларыйдаҕына табылларын биллэрэр. Ол курдук ыраахтааҕылар биир династиялара муҥутаан 300 сылга баһылаан олороллоро, онтон эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөһүнүттэн атынынан уларыйаллара биллэр. 

Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата сайдан, тупсан иһиилэрэ эмиэ икки өрүккэ арахсаллар:

1. Киһитийии. Эт-сиин киһи курдук көрүҥнээх буолууну ситиһиитэ.

2. Киһи буолуу. Өй-санаа сайдан, тупсан киһилии быһыыланыыны ситиһиитэ киһи буолуу диэн ааттанар. (19,56).

Былыргы үйэлэртэн эт-сиин сайдан, тупсан бу билиҥҥи тас көрүҥүн ситиһэн, ол аата киһитийэн сылдьар. Киһитийии диэн киһи курдук көрүҥнэниини биллэрэр туспа өйдөбүл баара олус былыргы кэмнэргэ аныгы киһиэхэ соччо маарыннаабат атын көрүҥнээхтэр баар буола сылдьыбыттарын уонна киһи олортон туспа арахсыбытын биллэрэр.

Хайа хаспахтарыттан көстөр араас былыргы уруһуйдарга кыыллар уонна киһи холбоспуттарыттан үөскээбит мутаннар бааллара чахчы буола сылдьыбыты көрдөрөллөр. Киһи этэ-сиинэ тупсан киһитийиини ситиһиитэ олус уһун кэмнэргэ буолбута сөп.

Эт-сиин кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиитэ удьуордааһын диэн ааттанар. Киһи тас көрүҥэ, этин-сиинин уратылара, үчүгэйэ уонна куһаҕана барылара кэлэр көлүөнэлэригэр удьуордааһынынан бэриллэн иһэллэр. Ол иһин ыал буолууга атын аҥары таба талан ылыы уонна сөбүлэһии аан бастаан туттуллара табыллар.

“Удьуордаан туран уустар” диэн эттэхтэринэ, бу аймах дьон бары төрүттэриттэн удьуордаан ылбыт уһанар дьоҕурдаахтарын, уустарын бэлиэтээн этэллэр. Уус буолуу диэн уһанар үөрүйэхтэри, буор куту иҥэринии, уһанарга туһалыыр уустук, нэмин билэр хамсаныылары табан оҥоруу ааттанар.

Ууска үөрэнии олус уһун кэми, кырата уонча сылы ыларын бэлиэтээн суруйаллар. Араас үлэҕэ үөрэнииттэн ууска үөрэнии уһун кэми ылара анаан-минээн бэлиэтэнэр. Ууска үөрэниигэ төрүттэртэн бэриллэр буор кут улаханнык туһалыырын сахалар билэллэр.

Эт-сиин эргэрэн барыытыгар араас бодоҥноро, эмтэммэт ыарыылара элбииллэр. Ону быһааран аныгы наукаҕа киһи геннэригэр араас мутациялар үөскүүллэр диэн этэллэр.
 
Ыал буолуу былыргы үгэстэрэ киһи этэ-сиинэ сайдарын, тупсарын, күүһүрэн иһэрин үөскэтэллэриттэн сайдан иһэр санаалаах омук олору тутуһа сылдьара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Сэбиэскэй былаас буолуор диэри сахалар бу үгэстэри халбаҥнаабакка эрэ тутуһа сылдьалларыттан ахсааннара эбиллэрэ уонна эр дьон күүһүрэн, кыаҕыран иһэллэрэ.
Киһи этин-сиинин тупсарарга аналлаах былыргы үгэстэр өс хоһоонноро буолан сылдьаллар.

“Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй” диэн өс хоһооно ыраах сирдэртэн ойох ыллахха эбэтэр эргэ таҕыстахха төрүүр оҕолор эттэрэ-сииннэрэ тупсан араас ыарыыларга ыллараллара аҕыйыырын быһаарар.

Киһи сайдан, тупсан иһиитэ киһитийиини ситиспитэ быданнаабыт. Ол курдук араас киһи курдук көрүҥнээхтэр баар буола сылдьыбыттара бары эстибиттэр, симэлийбиттэр. Ол барыта былыргы кэмнэргэ сайдыыны ситиспит киһи атыттары барыларын бултаан, идэһэ оҥостон бүтэрбититтэн тутулуктанар. Олоҥхо кэмигэр кыаттарбыт киһини сүрэҕин уонна быарын сонно тута сииллэрэ кэпсэнэр.

Киһи өйө-санаата сайдыыта, тупсуута сиэри тутуһууну ситиһииттэн саҕаланан киһи буолууну, киһилии быһыыланыыны үөскэппит. Киһи буолар баҕа санаа киһи таҥараны үөскэтэн киһилии өйү-санааны дьоҥҥо барыларыгар тарҕаппыт.

Сахалар “Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар” диэн этиилэрэ киһи көннөрү сылайарын таһынан этэ-сиинэ элэйэрин биллэрэр. Ол курдук омук үйэтэ уһааһына дьонун эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүттэн, ууһуур кыахтара мөлтөөбөтүттэн, аҕыйаабатыттан быһаччы тутулуктанар. 

Эт-сиин айылҕаҕа үөскүүр эттиктэртэн хомуллан үөскүүр уонна кэлэр көлүөнэлэргэ соннук бэриллэн иһэр. Эт-сиин кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиитэ удьуордааһын диэн ааттанар.

Элбэх аймахтар холбоһон омугу үөскэтэллэр. Аймахтыылара чугаһаан хаалбыт аймахтар кыыс оҕолоноллоро элбээн хааларын кырдьаҕастар бэлиэтииллэр. Эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөбүт аймахтарга уол оҕолор төрүүллэрэ быста аҕыйыыр. 

Уол оҕо төрүүрэ эр киһиттэн быһаччы тутулуктааҕын аныгы медицинэ науката бигэргэтэр. Күүстээх, кыахтаах эр киһи уол оҕолору төрөтөр кыаҕа улаатар. Эр дьоно мөлтөөбүт омук атыттар баһыйыыларыттан эстэр, симэлийэр турукка киирэр.

Омук мөлтөөбүтэ, сайдыбат кэмҥэ киирбитэ күүстээх, кыахтаах эр дьоно аҕыйахтарыттан биллэр. Бу быһаарыыны чуолкайдык  дакаастыыр спорт көрүҥүнэн билигин көҥүл тустуу буолар. Ол курдук бу тустууга киһи күүһэ уонна хамсаныылары түргэнник оҥорор кыаҕа, дьоҕура, буор кута бииргэ холбоон быһаарыллар кыахтаналлар. Күүстээх тустууктара суох буолбуттара ырааппыт нууччалар билигин мөлтөөбүт, уларыйан эрэр омукка киирсэллэр.
 
Биир эмэ оҕо баар буолуута атаахтатыыны элбэтэн кэбиһэрэ омук сайдыытыгар туһаны оҥорор эдэрдэр аҕыйыылларын үөскэтэр. Ону тэҥэ оҕолор атаахтык иитиллиилэрэ аһара барар санааларын улаатыннаран сыыһа-халты туттуналлара, эдэр олохторун кылгаталлара элбээн ахсааннара өссө аҕыйыырыгар тиийэллэр.

Эр дьон мөлтөөн аҕыйаатахтарына элбээн хаалбыт дьахталлар атын омук дьонугар эргэ тахсаллара үксээн, омук ахсаана өссө аҕыйаан атын омукка уларыйан барыыта кэлиэн сөп.
Ыал буолуу былыргы үгэстэрин кытаанахтык тутуһар мусульманнар Аан дойду үрдүнэн сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэллэрин тэҥэ, эр дьонун күүстэрэ-кыахтара мөлтөөн хаалбат. 
Православнай таҥара үөрэҕэ эр киһи биир кэргэннээх буолуохтаах диэн этиитин тутуһан уонна сайдыылаах диэн ааттанар, эстэн эрэр Европа дойдуларын үтүктэн нууччаларга биир, икки оҕолонуу олоххо киирбитэ омук ахсаана аҕыйыырын үөскэтэр.

Дьахтар эдэригэр, сааһын ситтэр эрэ төрөтөр оҕолоро доруобай буолаллара үксүүр. Бастакы оҕото төбөтүгэр трамбалаах буоларын наукаҕа быһаарбыттара, иккис оҕо эмиэ туга эрэ табыллыбат, онтон үһүс оҕо табыллан төрүүрэ биллибит. Биир эмэ оҕолоох буолуу омугу эстиигэ тириэрдэрэ итинник дакаастанар.

Онон эт-сиин туруга үчүгэйэ омук сайдарыгар, ахсаана эбиллэригэр тириэрдэрин билэн ыал буолуу былыргы үгэстэригэр аныгы сахалар төнүннэхтэринэ эрэ сайдыыны ситиһэр кыахтаналлар. 

БУОР КУТУ ХАРЫСТААҺЫН

Хамсаныылары оҥорууттан хас биирдии быччыҥҥа өй-санаа үөскээн, мунньуллан иһэр. Бу өй-санаа олус элбэхтик хатыланан үөрүйэхтэри үөскэттэҕинэ быччыҥы бэйэтин хамсатар кыахтанар. Буор кут өйгө-санааҕа киирсэр уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиитэ утумнааһын диэн ааттанар. 

Аныгы дьахталлар көҥүллэринэн барыыларыттан элбэх эр дьону кытта эдэр эрдэхтэриттэн сылдьыһалларыттан эр дьон буор куттара дьахтар киэлитигэр буккуллан хаалар буолла. Оҕону төрөппүт диэн ааттанар күүстээх, кыахтаах эр киһи оҕото кинини маарыннаабатын, утумнаабатын бэлиэтинэн кини курдук күүстээх, кыахтаах буолан төрөөбөтө биллэрэр. Урукку кэмҥэ күүстээхтэринэн ааҕылла сылдьыбыт биллэр дьон кэлэр көлүөнэлэрэ билигин кэлэн мөлтөөн хаалбыттара итини бигэргэтэр.

Тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үчүгэй” диэн эдэрдэри сыыһа үөрэтэллэриттэн кыыс оҕолор арыычча улаата түстэллэр эрэ айыыны оҥорор санаалара улаатарыттан, ханнык эрэ кыайар айыыларын оҥоро охсоору ыксыыллар. Ол иһин ханнык эрэ оҕоҕо, көрдөөбүт эр киһиэхэ кыыстарын биэрэ охсон кэбиһэллэриттэн, уһуннук үөрэтэр оскуоланы күүлэйдии үөрэммит эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэр буоллулар. Манна ордук улахан куһаҕаны сиппит кыыс уолаттары кытта бииргэ үөрэнэрэ оҥорор.

Кут-сүр үөрэҕин тутуспат, эмиэ айыыны оҥорууга үөрэтиллэр эдэр уолаттар кыргыттары харыстыыр санаалара суох буолан, туһана охсор эрэ санаалара улаатан сылдьар. Эдэр оҕо сайдыыта суох буор кута бу дьахтар төрөтөр оҕолоругар бэриллэр кыахтанан, эргэ таҕыстаҕына даҕаны, эрин утумнуур оҕону кыайан төрөппөт. (1,64).

Россияҕа көҥүл тустууну Кавказ омуктара лаппа баһылаабыттара ыраатта. Сибиир, Азия омуктарыттан биир, икки кыра ыйааһыннарга туста сатыыллар да өнүйбэттэр. Нууччалартан бырааттыы Белоглазовтар чемпионнуу сылдьыбыттарыттан ыла хас да уонунан сыллар усталарыгар чемпионнара суохтар. 

Тустуук этэ-сиинэ бөҕө, күүстээх буолара ирдэнэр, ону тэҥэ, сылбырҕата, сымсата, түргэнник уонна табатык хамсанара, ол аата кыаҕа, буор кута сайдыыта ордук улахан оруолу ылар. Күүһү уонна кыаҕы сатаан, табан хамсаныыны холбуу ылан быһаарарынан көҥүл тустуу киһи тутаах хаачыстыбаларын быһаарарга олус табыллар күрэхтэһии буолар. 
Сахаларга күүстээх тустууктар аҕыйааһыннара күүстээхтэр буор куттарын мөлтөхтөрүнэн буккуйан салгыы сайыннарбаттан улахан тутулуктаах. Буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ эти-сиини кытта бэриллэн иһэрин билбэттэриттэн кыыс оҕолор кыыстарын харыстаабакка атыттары, сайдыыта суох буор куттаахтары, араас дьадаҥылары кытта сылдьыһан буккуйан кэбиһэллэрэ элбээтэ. Өй-санаа туохха да хааттарбатыттан, туохтан да иҥнибэтиттэн чараас эрэһиинэни туһана сатааһын дьахталлары быһаччы албыннааһын буолар.
 
Сахалар үөрэхтэринэн киһи буор кутун сайдыыта маннык тупсан иһэр таһымнарга арахсар:

1. Муҥнаах.

2. Муҥкук.

3. Дьадаҥы.

4. Үлэһит.

5. Дьоҕурдаах.

6. Сатабыллаах.

7. Талааннаах.

Ыал буолууга үлэһит, дьоҕурдаах, сатабыллаах уонна талааннаах буор куттаах дьон сөп түбэһэллэр. Буор кут сайдыытын бу таһымнарын олоххо уопутурбут дьон арааран билэллэриттэн ыал буолууга төрөппүттэр ылар оруоллара ордук улаатар.

Хас биирдии быччыҥҥа хайдах хамсыырыттан тутулуктанан үөрүйэх буолуу, ол аата оннук хамсааһыннары оҥоруу өйө-санаата үөскээн иҥэн хаалар. Бу иҥмит, үөрүйэх буолбут өй-санаа эти-сиини уларыттаҕына буор кут үөскүүр. Бу үөскээбит буор кут эти-сиини кытта кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэриттэн утумнааһын үөскүүр. 
Буор кут өй-санаа буоларынан эти-сиини кытта холбуу бэриллэн иһэр. Эр киһи сиэмэтин кытта дьахтар киэлитигэр киирдэҕинэ онно иҥэн сылдьар. Бу сырыыга оҕо үөскээбэтэҕинэ даҕаны кэлэр сырыыга буор кут эрдэттэн оннун булуммутун өссө да туһанар, кэлэр оҕоҕо бэриллэр кыахтанар.
 
Өй-санаа туохтан иҥнибэт, тутуллубат. Чараас эрэһииҥкэнэн эр киһи сиэмэтин тутан ылыы кыаллар буоллаҕына, буор кут кыайан тутуллубат, син-биир киирсэн дьахтар киэлитигэр иҥэн хаалар.

Кыыс оҕо сайдыыта суох буор куттаах киһини кытта сылдьыстаҕына, хаһан эрэ төрүүр оҕото соннук сайдыыта суох буор куттаах буолан хаалар. Сайдыыта суох буор куттаах диэн муҥнаах, муҥкук, дьадаҥы буор куттаах киһи ааттанар. Хамсаныылары оҥороро бытааныттан, сыылбатыттан үлэни кыайа-хото үлэлээбэтин иһин ити, куһаҕан ааты булан иҥэрбиттэр.

Буор кут диэн киһи саамай сүрүн өйө-санаата. Бу өй-санаа эти-сиини үөрүйэх оҥороруттан уонна атын үөрүйэх буолбут өйдөртөн-санаалартан хомуллан үөскүүрүнэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр. Буор кут буккуллуута ыарыһах, кыайан хамсаммат, саҥарбат оҕолор төрүүллэригэр тириэрдэр.

Оҕо хайдах туттунарыттан, хамсанарыттан кимтэн буор кутун ылыммытын былыргылар быһаараллар эбит. “Аҕатын курдук сыыдам хамсаныылардаах” диэтэхтэринэ аҕатын утумнаабыта, буор кутун ылыммыта быһаарыллар. Ол аата аҕатын курдук үлэни кыайар кыахтааҕа биллэн тахсар. 
 
Буор кут буккуллуутуттан аймахтар, омук күүстээх, кыахтаах эр дьоно суох буолууларыгар тиийэн атыттарга баһыттаран, симэлийэн барыыта кэлиэн сөп. Ол курдук үлэни кыайан үлэлээбэттэр кыахтаахтык үлэлээччилэргэ баһыттаран, үлэлиир сирдэриттэн туораан биэрэн иһэллэрин биһиги да билэбит. Кэлии үлэһиттэр баһыйалларыттан олохтоохтору үлэ туһаны аҕалар миэстэлэриттэн үтүрүйэн иһэллэрэ элбээтэ.

Эр дьон буор куттара буккуллан хааларыттан дьахтар буор куттаах, ол аата үлэҕэ-хамнаска кыайыыта суох оҕолор төрүүллэрэ элбээн иһэр. Ыал буолуу үгэстэрэ буор куту харыстыыр аналлаахтарыттан кыыс оҕолору саастарын ситтэллэр эрэ, ыраас кыыстарынан эргэ биэриини тутуһуу ирдэнэр көрдөбүл буолла.
  
Онон омугу харыстааһын диэн эр дьон күүстэрин-кыахтарын буор куттарын харыстааһын буолар уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин ситистэххэ омук үйэтэ уһуур кыахтанар.

ҮГЭСТЭР

Санаа диэн олох кыра, дуона суох курдук саныыбыт. Ону-маны, буолары-буолбаты санаабыта буола, онон аралдьытына, албыннана, ыра санааҕа ыллара сатыы сылдьарбыт элбэх. Ол араас элбэх олоххо туһата суох, быстах санаалары умнуталаан, хаалларан истэххэ олоххо туһаны аҕалар санаалар элбиэхтэрин сөп.

Араас санаалары төһө да умуннарбыт биир эмэ туһалаах дии санаабыт санааны хос-хос хатылаан саныы сырыттахха хаһан эрэ умнуллубат турукка тиийэр, онтон баҕа санааҕа кубулуйар. Ол баҕа санаа биир санааҕа кубулуйдаҕына, үгэһи үөскэтэн киһини бэйэтин хамсатар, салайар кыахтанар, ону тэҥэ бэйэтэ ол санаатын толорон кэбиһэр кэмэ кэлэн хаалыан сөп.
 
Санаа бу уларыйан хаалыытын сахалар арааран билэннэр, таҥара үөрэҕэр киллэрэн үчүгэйи эрэ саныы сылдьарга, онтон куһаҕаны санаабат буолууга, умнарга уонна сиэри тутуһууга үөрэтэллэр. Ол курдук куһаҕаны элбэхтик саныы сырыттахха, ол санаа эмиэ үгэскэ кубулуйан хааллаҕына, киһи бэйэтэ ол куһаҕаны оҥорон кэбиһиэн сөбө үөскүөн, сыыһа туттунуон сөп.

Өй-санаа үгэскэ кубулуйбутун биллэр бэлиэтинэн умнуллубат буолуута уонна киһи ол үгэһи толорор кыахтаныыта ааҕыллар.
 
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун быһаарар этии үгэстэргэ эмиэ дьайыыта тиийэн үгэстэр икки өрүттэнэллэр:

1. Үчүгэй, туһалаах, киһилии үгэстэр.

2. Куһаҕан, буортулаах үгэстэр.

Оҕоҕо куһаҕан үгэс үөскээн хаалара түргэнинэн, туох эмэ куһаҕаны соһуччу көрдөҕүнэ эбэтэр биирдэ да оҥорон кэбистэҕинэ онто үгэскэ кубулуйа охсоруттан, кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии туспа уратыланан тахсарын сахалар билэн Кут-сүр үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар. Ол аата оҕо ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥотторуунан иитилиннэҕинэ үчүгэй быһыылаах оҕо буола улаатарын Кут-сүр үөрэҕэ дакаастаан төрөппүттэргэ тириэрдэр.

Оҕону кыра эрдэҕинэ Кут-сүр үөрэҕин туһанан ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитиллэр, онтон улаатан истэҕинэ “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэтиини туһанан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарыыны сахалыы таҥара үөрэҕэ оҥорор.
 
Оҕо улаатан иһэн туох эмэ уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, саҥаны айыыны оҥорор санаата аһара улаатарын таҥара үөрэҕэ хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэриини туһанар. Бу оҕону иитии, үөрэтии уратыларын “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн таҥара үөрэхтэрэ бааллара биллэрэр. Бу үөрэхтэр оҕо өйө-санаата сайдыыта уонна саҥаны айыыны оҥоруу оҕоҕо дьайар уратыларыттан тутулуктанан, сыыһа-халты туттубатын диэн харыстыыр аналлаахтарын билэн төрөппүттэр туһана сылдьаллара эрэйиллэр. 
Оҕо туох эмэ уратыны, айыыны, киһи оҥорботун, куһаҕаны оҥордоҕуна үгэс сонно үөскээн хааларыттан, куһаҕан майгыланан хаалара төрөппүттэр уһун кэмҥэ үчүгэйгэ үөрэтэ сатаабыттарын буортулаан кэбиһиэн сөп. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр куһаҕан быһыылары оҥотторбокко хааччахтаан, үчүгэйи эрэ оҥотторон, ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн иитиллэрин сахалар ситиһэллэр.

К.Д.Уткин билинэринэн үгэстэр икки өрүттээхтэр, үтүө уонна мөкү өйдөбүлү үөскэтэллэр. (20,41). Сахалар “Киһи киһи буоларыгар” сыччах үлэ эрэ халбаҥнаабат сүдү суолталааҕын быһааран үөрэтэллэр. Үлэ араас хамсаныылара эрэ киһи буор кутун сайыннаран сыыһа-халты туттунарын биллэрдик аҕыйатан, нэмин билэн туттунарга үөрэтэллэр.
Саха киһитэ олоҕун устатыгар суолдьут сулус оҥостон, өбүгэлэрин үгэстэринэн салаллан сылдьыбыта. Сурук-бичик суох кэмигэр үгэс суолтата улахан этэ. Дьону олохсуйбут үгэстэр салайаллара, ол иһин аналлаах сиэр уонна киһи быһыыта диэн өй-санаа хааччахтарын үөскэппиттэрэ билигин да тутуһулла сылдьаллар.

Өй-санаа үгэстэри үөскэтэр. Киһи үгэстэринэн салаллан олоҕун олороро хаһан да уларыйбат. Ханна эрэ саҥа сокуону ылына охсон кэбиһии тойон илии баттыырын кытта олоххо киирэ охсорун курдук тиэтэйэр санаа халыйыыга тириэрдэр. Саҥа сокуону дьон бары ылынан, олоххо туһалааҕын итэҕэйэн, элбэхтэ хатылаан үгэс оҥоруннахтарына эрэ толоруллар кыахтаналларын билии эрэйиллэр.
 
Дьон өйө-санаата уларыйыыта уһун кэми, кырата үс көлүөнэ дьон уларыйыыларын кэнниттэн ситиһиллэр кыахтаах. Сэбиэскэй былаас албына үс көлүөнэ дьон уларыйбыттарын кэнниттэн биирдэ биллэн тахсан, бу былаас эстибитин таба сыаналааһын эрэйиллэр. Аныгы демократия үөрэҕин олоххо киллэрэ сатааччылар олус тиэтэйэн ылынар сокуоннарын үгүстэр сөбүлээбэттэриттэн, 2021 сыллаах быыбартан Россияҕа урукку сэбиэскэй былаас кэмигэр төннүөхтэрин баҕалаахтар бааллара билиннэ.
 
Саҥа демократия үөрэҕин Россия дьоно үгэс оҥостон билигин да иҥэринэ иликтэрин 2020 сыллаахха конституцияны бары куоластаан диктатура өттүгэр уларыппыттара биллэрэр. Итини тэҥэ Европа олохтоохторо аһара баран ыал буолууга киллэрэр сыыһа уларытыыларын ылымматтара, ыал омук олоҕор ылар улахан оруолун билэллэриттэн тутулуктанар.
  
Ыал буолуу үгэстэрэ олус былыргы кэмнэргэ үөскээн олоххо киирбиттэр уонна аймахтар, омук уһун үйэлэргэ сайдан, өссө тупсан иһэллэрин үөскэтэллэр. Киһи тупсан иһиитин тас көрүҥэ уларыйыытыттан быһааран билэ сатааһын олохсуйан сылдьар. Араас подиумнар үчүгэй диэн ааттанар тас көрүҥү көрдөөн буларга аналлаахтар.
 
Сахалар үөрэхтэринэн киһи сайдан иһиитэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Киһитийии. Киһи курдук көрүҥнээх буолууну ситиһии.

2. Киһи буолуу. Киһилии өй-санаа сайдыыта уонна тупсан иһиитэ.

Киһи курдук көрүҥнээх буолууну дьон олус былыргы кэмнэргэ ситиспиттэр. Киһитийии аһара барыыта оҕону төрөөтөр эрэ киһи диэн ааттааһынтан үөскээн тахсар тиэтэйии буолар. Ол курдук өй-санаа сайдыыта бытаан, оҕо өр кэмҥэ иитиллэн, үөрэнэн киһи буолууну сааһын туолуутугар эрэ ситиһэр кыахтанар.

Оҕо өйө-санаата сайдан киһи буолууну ситистэҕинэ, үгэс оҥостуннаҕына үйэтин тухары киһи быһыылаахтык олоҕун олороро кыаллар кыахтанарын сахалар тутуһаллар. Киһи буолуу өйө-санаата, үгэһэ үөскээһинэ, сайдыыта уһун үйэлэргэ Киһи таҥараны үөскэтэн дьон ити баҕа санаалара үгэс буолуута ситиһиллибит.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыы киһи бары оҥорор дьыалаларыгар барыларыгар дьайыыта тиийэр. Ыал иһигэр икки өрүттээх буолуу эмиэ дьайар. Дьахтар эр киһиэхэ көмөлөһөөччү буоларын дьиэ иһигэр уҥа уонна хаҥас диэн арахсыы баара биллэрэр. Ол курдук былыргы кэмнэргэ дьахтар дьиэ хаҥас өттүгэр сылдьара көҥүллэнэрэ дьиэ иһинээҕи үлэлэринэн дьарыктанара ыал олоҕор ордук улахан туһаны оҥорорун биллэрэр.

Онон өй-санаа үгэскэ кубулуйан киһини, дьону салайара хаһан да уларыйбат. Киһи тугу элбэхтэ хатылаабытын, үчүгэйи оҥорбутун үгэс оҥостунан өссө хатылаан оҥороро, олоххо сайдыыны киллэрэр.

ТЫЛ ҮГЭҺИ ҮӨСКЭТЭР

Киһи бастакы саҥарар тыллара айылҕаҕа үөскүүр тыастары уонна араас кыыллар, көтөрдөр саҥаларын, дорҕооннорун үтүктүүттэн үөскээбиттэр. “Ма” диэн ынах маҥырыыр саҥатын дорҕооно элбэх норуоттарга иҥмитэ туттулла сылдьар.

“Хар” диэн дорҕоон куһаҕан, алдьанар тыаһы үтүктүүттэн үөскээбит уонна элбэх куһаҕан өйдөбүллээх тыллары үөскэтэр; хар, харыы, харсыы диэннэр быһаччы куһаҕаҥҥа тириэрдиэхтэрин сөп.

“Палк” диэн туох эрэ куһаҕан түһэр тыаһа. Ол иһин “па” дорҕоон куһаҕан дорҕоон. Дьахталлар оҕолорун аҕаларын “па-па” диэн куһаҕан дорҕооннордоох тылынан ааттыылларыттан уонна оҕолорунан итинник ыҥыттаралларыттан аҕалар майгылара алдьанар, оҕолоругар сыһыаннара мөлтүүр. Ону тэҥэ оҕолор бу куһаҕан дорҕоон дьайыытыттан аҕаларын аанньа ахтыбат буола улааталлар. (21,19).

Тыл дорҕооннортон хомуллан үөскүүр. Тылы үөскэтэр дорҕооннор киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор дьайыыларыттан үгэс үөскээн, бу тылга иҥэн хаалар. Дорҕооннортон үөскээбит үгэс тыл буола уларыйар. Үгэс диэн өй-санаа тылы үөскэтэр. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит саха тыла ол иһин иччилээх диэн ааттанар. 

Тыл үөскүүрэ, олоххо киирэрэ, ол аата элбэх киһи туһанара үөскүүрэ олус уһун кэми ылар. Ол курдук тыл дьон өйдөрүгэр-санааларыгар тиийэн, бу тыл өйдөбүлүгэр сөп түбэһэр үгэһи үөскэттэҕинэ эрэ бары билинэр, туһанар тыллара буола уларыйар.

Биир эмэ киһи саҥа үөскээбит тылы билинэн, үтүктэн үгэс оҥоруннаҕына даҕаны, атыттарга тиийэрэ биир соччо кэми ылыан сөп. Ыраахтааҕы кэмин саҕана киирбит нуучча тылларын үгүстэрэ билигин кэлэн сахатыйдылар. Сэбиэскэй кэмҥэ киирбит тыллар үгүстэрэ бэйэлэринэн сылдьаллар, ол иһин сахалар бу кэмнээҕи ситиспит сайдыылара нууччалардыын тэҥнэстилэр. Ону тэҥэ икки омук тылын үөрэтэн билэннэр, олохторугар холбуу туһаналларыттан өйдөрө-санаалара аһара сайдар кыаҕа улаатарын ситистилэр.
Билигин дьиҥнээх сайдыы омуктартан, английскай тылтан киирэр кэмэ кэллэ. Компьютери баһылааһын английскай тылы биллэххэ эрэ ситиһиллэрэ кыаллар. Саҥа киирэр сайдыыны ситиһэр сыалтан бу тыллары бэйэлэринэн, уларыта сатаабакка туһанан иһии эрэйиллэр. Сахалыыга көһөрөбүт диэн ааттаан саҥа тыллары үөскэтэ сатааһын түргэнник киирэр сайдыыттан хаалан хаалыыны үөскэтэр. Ол хаалан хаалыы саҥа тыл дьон өйүгэр-санаатыгар тиийиитэ уһун кэми ыларыттан тутулуктанар.

Тылтан үгэс үөскээһинэ диэн бу тыл дьайыытыттан киһи соннук быһыыны оҥордоҕуна уонна куруук оҥорор буоллаҕына эрэ үгэс үөскээбитэ биллэр. Оҥ диэн тылы киһи истээт даҕаны тугу эрэ оҥо хаспытынан бардаҕына, бу оҥ диэн тыл үгэс буолан дьайыыта тиийэн киһини хамсатара быһаарыллар.

Ый диэн тылы истээт да киһи тугу эрэ ыйары, көрдөрөрү өйдүүр. Ону тэҥэ халлаан ыйа эмиэ өйдөнөн кэлэр. Дьон өйө-санаата ый күн аайы уларыйарын кэтээн көрүүттэн сайдыбыт.
 
Быс диэн тыл тугу эрэ быһарга, бысталыырга дьаһайар. Быс диэн үгэстэн быһах диэн тыл үөскээбит. Быстах быһыылар диэн киһи ситэ быһаарбакка, туох содул үөскүүрүн билбэккэ эрэ оҥоро охсон кэбиспит быһыыта ааттанар. Була сатаан айыыны оҥоро охсон кэбиһии быстах быһыыны элбэтэн кэбиһэр.

Саҥа тыллары була сатаан оҥоруу, ол аата дорҕоонноро өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэспэтэхтэринэ, маат курдук куһаҕан дьайыыланаллар, сотору кэминэн симэлийэн, хаалан иһэллэр. Бу быһаарыыны саҥа тылы оҥоро сатааччы тыл үөрэхтээхтэрэ билэн туһаныахтара этэ.

“Ыы” диэн дорҕоону саҥара сылдьар оҕо ытанньах диэн ааттанар. “Ыы” диэн дорҕоон ытааһыны үөскэтэр. “Ы” дорҕоон сахаларга ыар, ыарахан дорҕоон. Бары эрэйдэр үөскүүр тыллара “ы” дорҕоонтон саҕаланаллар. Ыы, ыыс, ыар, ыарыы, ыарахан диэн тыллар бары куһаҕан өйдөбүллээхтэр.
 
Ыал буолуу диэн оонньуу, көр буолбатах, элбэх ыарахаттары кыайдахха, туораттахха, бэйэмсэх майгыны көннөрдөххө, тупсардахха, атын дьон баҕа санааларын толордоххо, үчүгэйи элбэхтик оҥордоххо эрэ ыал олоҕо табыллар кыахтанар.

“Рр” диэн ырдьыгынаан кыыллар көмүскэнэ, харыстана сатыыллар. “Рр” дорҕоону саҥатыгар элбэхтик туттар киһи кыыһырымтаҕай буолара быһаарыллар.

“Ү” диэн дорҕоон сахаларга үчүгэйи аҕалар дорҕоон, үчүгэй тыллар бары “ү” дорҕоонтон үөскүүллэр. Үүт, үтүө, үөрүү, үчүгэй диэн тыллар бары үчүгэйи биллэрэллэр.
 
Биһиги сайдыыны нууччалартан ылыммыппыт 400 сыл буолан эрэр. Кинилэртэн ылыммыт билиилэрбит, үгэстэрбит тылбытыгар киирэн иҥэн сылдьаллар. Ол иһин биһиги сайдыыны ситиһиибит нууччалары кытта тэҥҥэспитэ быһаарыллар. Билигин аны, түргэнник киирэр сайдыыттан хаалан хаалбат туһугар кыһанарбыт тэҥэ, атын омуктартан сайдыыны ылынарбыт эрэйиллэр.
 
Тыл үөрэхтээхтэрэ аһара сахатытыы диэки халыйаннар түргэнник киирэн иһэр сайдыыттан хаалан хаалыыны үөскэтэллэр. Аан дойду дьоно барылара билинэр республика диэн тылбытын өрөспүүбүлүкэ диэҥҥэ, тыл үөрэхтээхтэрэ уларыттараннар сайдыыттан улахан хаалыыны сурукка киллэрэн бэлиэтээтилэр.
Билигин патриот диэн тылы сахатыта сатаан буккуллан сылдьаллар. Ханнык эрэ “дойдунаат” эҥин диэн саҥа дорҕооннордоох тылы оҥороннор, ол тыл хаһан үгэс буолан дьон өйдөрүгэр-санааларыгар тиийэн олохсуйуор диэри кэлэр сайдыыттан хаалан хаалыыбытын үөскэтэн эрэллэр. 

Саха омуга сайдыан баҕарар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр аһара элбээн хаалбыт, ол-бу саҥа тылы булбута буола сатаан төрүт тылларбытын уларыта сатыыр тыл үөрэхтээхтэрин, суруйааччылары нэмин билэн хааччахтааһын уонна элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” тохтотуу ирдэнэр буолла.

Бары нууччалыы тыллары сахатыта сатаан, саҥа тыллары үөскэтэн, бу тыллара хас уонча сылынан дьон өйдөрүгэр-санааларыгар түһүөр, өйдөнөр буолуор диэри түргэнник киирэн иһэр сайдыыттан хаалыыны үөскэтэллэрин тыл үөрэхтээхтэрэ бэйэлэрэ да билбэттэрэ хомолтолоох. 

Түргэнник сайдан иһэр олоххо атыттартан хаалсыбакка сайдыыны ситиһэн иһэр омукка тыл үөрэхтээхтэрэ букатын туһата суохтар. Араас туһата суох тыллары булбута, айбыта буола сатаан дьон өйдөрүн-санааларын үлтү буккуйаллара элбээтэ. Итини тэҥэ, бу дьон омук былыргыттан баар, туттулла сылдьар төрүт тылларын уларыта сатаан ордук улахан буортуну оҥороллор.

Ийэ диэн төрүт тылбытын Дапсы “иньэ” диэн ньаамырҕаан саҥарыыга уларыта сатаабыта өр буолла. Биир эмэ киһи кими эрэ, бэйэтиттэн акаарыны албыннаары, тылыгар киллэрээри, үктэтээри араастаан ньаамырҕаан, сыыбырҕаан саҥарарын үтүктэ сатааһын диэки халыйан барыы табыллыбат. 

“Нь” дорҕоону тылга киллэрэн туһана сатааһын албыннааһыны үөскэтэр. “Аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан тыл үөрэхтээхтэрэ, куһаҕаҥҥыт бу баар диэн ыйа, көрдөрө сатыыллара быһаччы албыннааһын буолар, диктатураны үөскэтиигэ тириэрдиэн сөп.
 
Айыы диэн киһи оҥорор быһыытын уратыларын; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын быһаарар тыл киһи тугу оҥорбута барыта икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын биллэрэрэ ордук туһалаах. Ол иһин бу тыл былыргы кэмнэртэн икки өрүттээх өйдөбүллээҕин тыл үөрэхтээхтэрэ уларыта сатыыллара сахалыы өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэт. (22,32).

Ай диэн тыл киһиэхэ эрэ үөскээн, салгын кута сайдан туох эмэ уратыны, саҥаны айыыны оҥорон иһэрин биллэрэр. Омук экономиката мөлтөөн, саҥаны айан сайдыыны оҥорон иһэрэ суох буоллаҕына, хаалан хааллаҕына, туох эмэ суолтата суох, дьону аралдьытар сыаллаах саҥаны айбыта буола сатааһын сайдыыта саҕаланан дьону буккуйара эбиллэр. 
Сайдыыны ситиспитэ буола сатааһыҥҥа аан бастаан омук саҥарар тыла киирэн хааларыттан, онно араас уларытыылары, саҥа тыллары айан туһаннара сатааһын сайдар. Тылы уларытыы холобурунан нууччаларга маат арааһа кэпсэтиигэ туттуллара элбээн, аны сурукка киирэн эрэрэ буолар.

Тыл үөрэхтээхтэрэ саҥаны айбыта буолан сахаларга туһаннара сатыыр араас тыллара; номуука, бэссэстибэ, үнүстүтүүт, бакылтыат диэннэр мааттан туох да итэҕэһэ суох куһаҕан дьайыылаахтар, бу тыллар төрүттэрэ уларыйан дьон өйүгэр түспэттэрэ улаатарыттан сотору таах хаалыахтарын сөп. 

Саҥаны айбыта буола сатыыр дьон саҥарар тылларын араастаан уларытан саҥа тыллары оҥоро сатыылларыттан, тыллара сотору кэминэн уларыйан, саҥа омук тыла буолан тахсарыттан бэйэлэрэ уларыйан, атын омук буолан хаалыахтарын сөп.

Дьон саҥаны айыыны оҥорон иһэллэрэ элбээтэҕинэ саҥа тыллары була, туһана сатыыллара аһара барар кэмэ тиийэн кэлэр. Билигин биһиэхэ оннук кэми тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэннэр аҕалан кэбистилэр.
 
Ханнык да үлэ көрүҥэ кыаттарбатыттан дьон туох эрэ саҥаны айбыта буола сатыыллара улаатан саҥарар тылларын араастаан уларытан ньаамырҕаан саҥараллара эбилиннэ. Ийэ диэн төрүт тылбытын уларытан “иньэ” диэни тыл үөрэхтээхтэрэ киллэрэ сатаан сахалары үрэйэн, ыһан эрэллэр. Ол иһин үлэһиттэр ийэ, солун, остуоруйа уонна айыы диэн төрүт тылларбытын бу кэмтэн ыла тыл үөрэхтээхтэриттэн харыстыыр кэмнэрэ тиийэн кэллэ.

Өйгө-санааҕа сөп түбэспэт “аньыы” диэн тылы булан туһаннаран, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун сахалар тутуһа сылдьалларын суох оҥорон тыл үөрэхтээхтэрэ диктатураны үөскэтэ сатыыллар. Саха дьонугар куһаҕаҥҥыт, “аньыы” диэн бу баар диэн кумааҕыны эрэ бэрийэ сылдьаннар, аны үлэһиттэргэ ыйан биэрэр санаалара улаатта.
 
Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар аһара элбээн хааланнар уонна “айыы үчүгэй” диэн албын санааҕа оҕустараннар, онтон-мантан булан саҥаны айа сатыыллара элбээбитэ уонна саҥа киирэр тыллары барыларын уларыта сатыылларын тэҥэ, былыргыттан туттулла сылдьар сахабыт төрүт тылларын уларытан эрэллэрин тохтотуу эрэйиллэр буолла.

Онон икки омук тылын баһылаабыт саха омугун өйө-санаата сайдан иһэр. Ол иһин саҥа тылларынан байан иһэр саха тылын сайдыытын тохтото сатыыр тыл үөрэхтээхтэрэ букатын да туһата суохтарын тэҥэ, сахалары үрэйэ, ыһа сатыыллара быһаарыллар.

УДЬУОР УЛАРЫЙЫЫТА

Айылҕаҕа туох барыта уларыйыыта, атынынан солбуллуута кэмэ кэллэҕинэ кэлэн иһэр. Ол курдук сайын кэнниттэн кыһын кэлэрин туох да кыайан тохтоппот. Кэлэр кэмнэригэр син-биир тиийэн кэлэллэр.

Киһи үйэтэ бүтүүтэ, өлүүтэ эмиэ кэмэ кэллэҕинэ кэлэр. Төһө да хомойбуппут, аһыйбыппыт иһин өлбүт киһини сытытымаары үс хонугунан көмөн кэбиһэргэ тиийиллэр. Онтон өлбүт киһи өйө-санаата туспа баран айыы буолан Үөһээ дойдуга тахсар диэн Кут-сүр үөрэҕэр этиллэр. Онно, Үөһээ дойдуга былыргы үйэлэртэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара айыы буолан сылдьаллар. Бу айыылар тардар, угуйар күүстэриттэн “айыы үчүгэй” диир дьону эрдэлээн ыҥыран ылыахтарын сөп. Айыы диэн тылы элбэхтик туттубут, улаханнык саҥарбыт В.Кондаков уонна Тэрис саҥа сааһыран иһэн бэйэлэрэ айыы буолбуттара, ырыаһыт талааннаах Айыы Уола эдэригэр барбыта.
 
“Айыы үчүгэй” диэн этэр дьон сыыһа-халты туттуналлара элбээн эрдэлээн өлөллөрө, ону тэҥэ бэйэлэригэр тиийинэллэрэ үксээн иһэрэ Саха сиригэр бэйэлэригэр тиийинээччилэр элбэхтэринэн дакаастанар.

Олох салҕанан истэҕинэ дьон көлүөнэ аайы солбуллан, уларыйан иһэллэр. Ол иһин кинилэр ыал буолан бэйэлэрин солбуйар аналлаах оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин кэмин аһарбакка үөскэтэн истэхтэринэ эрэ аймахтар эбиллэн, омук сайдан иһэрэ ситиһиллэр.

“Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн сахалар этэллэр. Бу этии дьахтар диэн тыл туттуллар уратытынан эрэ табатык быһаарыллар. Ол курдук бу аат туһааннаах кэмигэр анаан бэриллэринэн, оҕо төрөтөр кэмигэр эрэ дьахтар диэн ааттааһын сөп түбэһэр.
 
“Дьа” уонна ахта диэн тыллартан үөскээбит дьахтар диэн тыл, бу кэмҥэ улахан өй-санаа ахтатыгар баарын биллэрэр. Аныгы психология науката, бу кэмҥэ дьахтар оҕо төрөтөр санаата атын санааларын барыларын баһыйарын билинэрэ, былыргы кэмнэргэ үөскээбит сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ чахчы табатын дакаастыыр.

Дьахтар 16 сааһыттан 36 сааһыгар диэри оҕо төрөтөр кыаҕа айылҕаттан бэриллибит. Бу кылгас кэми таах аһаран кэбиспэттэрин, кэлэр көлүөнэлэрин кэмин аһарбакка төрөтөллөрүн туһугар “Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн сэрэтэр этиини үөскэтэн туһаналлар.

Кыыс оҕо этэ-сиинэ ситиэҕиттэн оҕо төрөтөр аналлааҕын сахалар билэн кэмэ кэлэрин, сааһа ситэрин кытта эргэ биэрэн, оннун булларан иһэллэрэ. Ол барыта эр киһи үйэтин тухары сайдан иһэр буор кута кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин ситиһэргэ, ыаллар сайдыылаах буор куттаах оҕону төрөтөллөрүгэр аналланара.

Эр киһи буор кута үйэтин тухары араас үлэ туһалаах хамсаныыларын оҥороруттан, өйө-санаата сайдан үөрүйэхтэри үөскэтинэриттэн эбиллэн, мунньуллан иһэр. Ол иһин сааһын лаппа ситэн баран ыал буолан оҕолонноҕуна, оҕолоро өссө сайдыылаах буор куттаах буолан төрүүллэрэ ордук табыллар. 

Киһи үйэтэ 100 сылынан кэмнэнэр. Элбэх дьон холбоһон биир омугу үөскэтэллэр. Сахалар билиилэринэн омук үйэтин уһуна 900 сылга тиийэр диэн ааҕаллар. Былыргылар бу кэм кэлиитин омук саҥарар тыла уларыйарыттан арааран билэн бэлиэтээбиттэр.

Омук үйэтэ уһуура дьонун этэ-сиинэ төһө бөҕөтүттэн, күүстээҕиттэн быһаччы тутулуктанар. Омук дьоно мөлтөөһүннэрин араас күүһү быһаарар күрэхтэһиилэргэ кыаттарыыларыттан булан ылыахха сөп.
 
Билигин Россияҕа нуучча омуга мөлтөөһүн кэмигэр киирбитин ахсааннара аҕыйаан иһэриттэн уонна күүһү-кыаҕы быһаарар спорт көрүҥэр, көҥүл тустууга атыттарга баһыттараннар чемпионнара суоҕуттан быһаарар кыах баар буолла.

Ыалга эр дьон удьуордара салҕанан баран иһиитэ мугутаан 300 сылынан быстар, уларыйар. Аймахтар удьуордара уларыйан дьахтар аймахтарыттан салҕанан баран иһиигэ тиийэр кэмэ кэлэр. 1912 сыллаахха Россияны баһылаабыттара, салайбыттара 300 сыла туолбутун бэлиэтээбит Романовтар династиялара 1917 сыллаахха эстибитэ, уларыйбыта.
Былыргы кэмнэргэ сахалар аҕа уустарынан арахсан олорор эрдэхтэринэ аймахтарын үчүгэйдик билэллэрэ. Ыал буолууга тоҕус көлүөнэ иһигэр түбэһэр аймахтарын кытта холбоспотторо.

Нууччалар кэлэн сахалар аҕа уустарын үрэйээри саҥа фамилияны кириэстээбит аҕаларын киэнин ылыннарбыттара. (5,154). Итини тэҥэ оҕо аҕатын аатын фамилия оҥосторун киллэрэннэр хаан аймахтары барыларын булкуйдулар. Ыал буолууга аймахтары булкуйуу, чугаһатан кэбиһии араас ыарыһах оҕолор төрүүллэрин үксэтэриттэн нуучча омуга эстэрэ түргэтиир. Тэлэбиизэр бары ханаалларынан көстөр рекламаларга ыарыһах оҕолорго анаан көмө харчы көрдүүллэрэ элбээбитэ көрөөччүлэри хомоторун таһынан, ыарыһах оҕолор төрүүллэрэ аһара үксээбитин биллэрэр.

Билигин аймахтар уларыйаллара дьон фамилиялара уларыйарыгар тириэрдэриттэн син араарыллан биллэрин иһин, биир фамилиялаах эрээри, аймахтыы буолбатах дьон элбэхтэр, ол иһин хаан аймахтары булуу, билии уустугурар. Мөлтөөбүт аймахтар кыыс оҕолоноллоро элбээһиниттэн фамилиялара уларыйан хаалара эмиэ бэлиэтэнэр.
Сахалыы ааттары ылыныы, аҕа уустарын ааттарын төнүннэрии удьуордары харыстааһыны кытаатыннаран биэриэ этэ. 

Удьуордааһын диэн кэлэр көлүөнэлэргэ эт-сиин бэйэтэ уонна араас уратылара барыта бэриллэн иһиитэ ааттанар. Эт-сиин уратылара диэҥҥэ бары үчүгэйдэрин таһынан араас куһаҕаннара; эмтэммэт ыарыылара, бодоҥноро эмиэ киирсэллэр. Ыал буолуу үгэстэрин тутуспат буолуу сэбиэскэй былаас кэмигэр үөскээн тарҕаммыта, онтон аныгы дьахталлар араас эр дьону кытта сылдьыһан иһэллэриттэн кыайан эмтэммэт ыарыһах оҕолор төрүүллэрэ элбээн иһэр.

“Төрүт уус ыал” уонна “Удьуордаан туран уустар” диэн аймахтары эттэхтэринэ хас эмэ көлүөнэлэр усталарыгар бары уустарын, оҕолоро эмиэ уус буолан төрүөхтэрин сөбүн билинэллэр. Ол иһин ыаллар уустары кытта холбоһон ыалы тэрийэллэрин сөбүлүүллэр. Бу тэрийии аймахтар үлэлии үөрүйэх буор куттарын тарҕатарыттан салгыы сайдыыны ситиһэллэрин үөскэтэр.
 
Хаан аймахтар диэн хас да көлүөнэлэр усталарыгар биир эттээх-сииннээх, биир буор куттаах дьон ааттаналлар. Тоҕус көлүөнэлэр кэннилэриттэн аймахтаһыы ыраатан ыал буолуу көҥүллэнэр кэмэ тиийэн кэлэр. Хос хос эһэ кэнниттэн хаан аймахтаһыы өссө ыраатар, икки өттүттэн ааҕыы кэнниттэн тоҕус көлүөнэ ааһара ситиһиллэр.
 
Нууччалар икки өттүттэн ааҕан биир хос эһэлээх оҕолору ыал оҥорон холбуулларын сахалар ылымматтар, аймахтаһыыны чугаһатан кэбиһэр диэн ааҕаллар. 

Онон аймахтар эттэрэ-сииннэрэ уларыйара кэмэ кэллэҕинэ тиийэн кэлэринэн хаан тупсарыытын туһанан омук кыралаан уларыйыыта салҕанан баран истэҕинэ үйэтэ уһуура ситиһиллэр.

ДЬОН БӨЛӨХТӨРГӨ АРАХСАЛЛАР

Дьон хаһан баҕарар тус-туспалара, уратылара элбэх. Эттэрэ-сииннэрэ уратылаахтарын таһынан өйдөрүн-санааларын туспалара эбиллэриттэн хаһан да маарыннаспаттар. Өй-санаа уратылара өр кэмҥэ уларыйбаттарын, сүтэн, симэлийэн хаалбаттарын айыы буолуу диэн киһи өлбүтүн кэннэ ордон хаалар, туспа барар уонна уһун кэмҥэ сүтэн хаалбакка дьайыыта биллэр өйө-санаата Үөһээ дойдуга сылдьара биллэрэр.

Олус былыргы кэмнэргэ дьон икки ардыларыгар үлэни хайдах үлэлииртэн тутулуктаах уратылартан үөскүүр, өй-санаа сайдыытын быһаарар арахсыылар сахалары тус-туспа бөлөхтөргө араарбыттар. Бу арахсыылар бааллара тылбытыгар киирэн иҥэн сылдьалларыттан булан ыларбыт табыллар:

1. Баайдар.

2. Кыанар ыаллар.

3. Үлэһиттэр-дьадаҥылар.

4. Үлэһиттэр-хамначчыттар.

5. Кумалааннар.

6. Кулуттар.

Дьон бу тус-туспа ааттаммыт бөлөхтөрүгэр барыларыгар үлэни төһө кыайалларыттан тутулуктаах өй-санаа, буор кут уонна ыча иҥэн сылдьаллар. Бу өй-санаа, буор кут уонна ыча үлэттэн тутулуктаах уратылара үөскэппит бөлөхтөрө дьон үлэҕэ-хамнаска сыһыаннара тус-туспатын биллэрэллэр.

Дьон бу бөлөхтөргө арахсыылара үлэҕэ сыһыаннарыттан, ол аата хайдах үлэлииллэриттэн, тугу ситиһэллэриттэн, эттэрин-сииннэрин уратыларыттан уонна майгылара хайдаҕыттан тутулуктанан үөскээбиттэр. Бу бөлөхтөр, арахсыылар үөскээһиннэрэ киһиэхэ этин-сиинин, буор кутун, ычатын туругуттан уонна баҕа санаа үөскээһиниттэн улахан тутулуктаахтар:
 
1. Бэйэлэрэ үлэни-хамнаһы тэрийэр, салайар, оҥорор-тутар, сыыһа-халты туттубат, киэҥ ычалаах, үөрэҕи баһылаан бары бырааптарын билэр дьон байыыны ситиһэр кыахтаналлар.
Дьон ситиһэ сатыыр баҕа санаалара байыы, байыыны ситиһии, олохторун тупсаран иһии диэки хайысхалаахтар. Эттэрэ-сииннэрэ бөҕө, үтүө баҕа санаалардаах дьон арыыччалара кыайа-хото үлэлээн-хамсаан, булан-талан бэйэлэрин үйэлэригэр байыыны ситиһэллэр. Үлэни табан тэрийээччилэр, дьону талан үлэлэтээччилэр байыыны ситиһэр кыахтара улаатар.
 
2. Үлэни кыайа-хото үлэлээччилэр ычалара киэҥ буоллаҕына үлэттэн кэлэр баайы-малы мунньунан кыанар ыаллары үөскэтэллэр. Бу бэйэлэрин бэйэлэрэ салайынар үлэһиттэр саха дьонун үгүс өттүлэрин ылаллар.

Дьон бу бөлөхтөрүттэн аҥардарыттан ордугун үлэһиттэр ылаллар. Кинилэр үлэлээн-хамсаан элбэх туһалааҕы оҥороллоруттан уонна оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэриттэн, үөрэтэллэриттэн ахсааннара эбиллэн иһэриттэн омугу сайыннараллар. 

Үлэ-хамнас икки өрүтээҕин үлэһиттэр туһаналлар:

а.	Туох эмэ дьоҥҥо туһалааҕы, атыыга-эргиэҥҥэ барары оҥорон таһааран барыһы киллэрэн баайы хаҥатан иһэллэр.

б.	Атын дьон оҥорон таһааралларыгар көмөнү оҥороллор.

Туох эмэ дьоҥҥо туһалааҕы оҥорон, үлэлээн-хамсаан баайы-малы мунньунуу киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор уратылара үлэһиттэр өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн сылдьар. Үлэһиттэр баай-мал үгүс үлэттэн-хамнастан кэлэрин элбэхтик үлэлээн эрэйдэнэн билэллэр. Үлэлээн, тутан оҥорбутуттан киһи астынара, дуоһуйара кэлэрин туһанан үлэлэрин тупсарар, сайыннарар үлэни ыыталлар.

Үлэһиттэртэн сайдыылаах, ычалара кэҥээбит өттүлэрэ байыыны ситиһэннэр баайдар бөлөхтөрүгэр тахсаллар, онтон дьоҕурдаах, сатабыллаах эрээри, ычалара арыычча тиийбэт өттүлэрэ кыанар ыаллары үөскэтэллэр.

3. Араас үлэһиттэр элбэхтэр. Кыайалларынан үлэлии сатыыр үлэһиттэр дьадаҥылары элбэтэллэр. Дьадаҥы буор куттаах киһи төһө да үлэлии сатаабытын иһин оҥорбута ситэ табыллыбатыттан, сатамматыттан уонна ычата кыратыттан үлэтин оҥорон таһаарыыта өнүйбэт, туһалаах буолан тахсара аҕыйыыр. Дьон кыаммат, куһаҕаннык үлэлиир өттүлэрэ дьадаҥы үлэһиттэри элбэтэллэр.

4. Бэйэлэрэ бэйэлэрин кыайан салайыммат үлэһиттэр атын дьон баһылааһыннарыгар, салайыыларыгар киирэннэр дьадаҥылары, хамначчыттары элбэтэллэр. Атын дьон ыйан, көрдөрөн биэриилэринэн үлэлээччилэр, хамнас ылааччылар хамначчыттар диэн ааттаналлар. Сэбиэскэй былаас хамначчыттары суох оҥоробут диэн албыннаан, дьону барыларын КПСС хамначчыттара оҥостубута.

5. Үлэни кыайбатыттан атын дьон көрүүлэригэр-истиилэригэр киирбит киһи кумалааҥҥа кубулуйар. Билигин дойду биэрэр кыра пиэнсийэтигэр эрэ олорор дьон, былыргынан эттэххэ, кумалааннарга тэҥнэнэллэр. Ол курдук кыра пиэнсийэлэрэ астарыгар уонна эмтэригэр эрэ тиийэрэ кумалааннарын чахчы биллэрэр.

6. Билигин Россия дьонугар сайдыы төһө эмэ киирэн, кулуттар диэн бэйэлэрин-бэйэлэрэ бас билиммэт дьон былыргы кэмнэртэн баар эбиттэрэ, сэбиэскэй былаас кэмиттэн ыла суох буолбуттара.

Саха дьонугар былыргы кэмнэртэн ыла сайдыыттан тутулуктаах уларыйыы киирбитэ аһара баайдар, бу кэмҥэ баалларыттан биллэр. Бу киирбит уларыйыы дьоҥҥо туһаны оҥороро элбээтэҕинэ, үлэни сайыннардаҕына сайдыыны, тупсууну аҕалыан сөп, онтон үгүстэр дьадайыыларын үөскэттэҕинэ, үлэ миэстэтин аҕыйаттаҕына, олоххо уларыйыылар киириилэрэ саҕаланар. Сэбиэскэй былаас кэлбитин курдук элбээн иһэр дьадаҥылар былааһы ылыахтарын сөп.

Оҕо улаатан иһэн үлэҕэ үөрэнэригэр дьон бөлөхтөргө арахсыыларын тутустаҕына өйө-санаата туруктаахтык сайдар. Ол курдук үлэни баһылаан истэҕинэ билиитэ-көрүүтэ үлэһит таһымыттан сыыйа сайдан, сыыһа-халты туттунара суох буолан, сатабыла улаатан үрдүк таһымнаахтык үлэлиэн сөп.
 
Сахалар чэпчэкитик, халлаантан түспүт курдук кэлэр баайы сөбүлээбэттэр. Баай-мал чэпчэкитик көһүннэҕинэ, эрэйэ суох булулуннаҕына өйгө-санааҕа уратылары үөскэтэрин билэллэр:

- Чэпчэкитик, эрэйэ суох булуллубут баай-мал түргэнник ыскайданар, симэлийэр. “Умнаһыт бурдугун тыал көтүппүт” диэн өс хоһооно умнаһыт өйүн-санаатын арыйар. Умнаһыкка төһөнү да биэрдэххэ тыалга көтүтэн суох оҥоруо диэн быһааран биэрэр.

- Баай эмискэ элбээтэҕинэ суолтата суохха туһаныы элбээн хаалар. Баайы туһаныы “Харчы харчыны оҥорор” диэн этиигэ сөп түбэспэт буоллаҕына сотору симэлийэн бүтэригэр тириэрдэр.
 
Ыал буолууга дьон бөлөхтөргө арахсыыларын тутуһуу ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол курдук өй-санаа үгэскэ кубулуйан хаалбыта кыайан уларыйа охсубатыттан бөлөхтөн атын бөлөххө көһүү улахан уустуктары, өй-санаа тосту уларыйарын эрэйэр.

“Баай дьадаҥыны уруурҕаабат” диэн өс хоһооно баай уонна дьадаҥы өйдөрүн-санааларын уратыларын арыйар. Бу уратылар ыал буолууга ордук улахан буортулаахтар, ол курдук баайдар оҕолорун иитиитигэр куһаҕан өттүгэр, атаахтатыы диэки халыйыыны оҥороллоро баайдара төһө элбэҕиттэн тутулуктанан улаатан иһэр. Баайдар уонна дьадаҥылар ыал буолуулара биир эмэ буолара кэпсээннэргэ киирбитинэн биллэр. 

Сахалар ыал буолууга дьон бөлөхтөрүн өйдөрө-санаалара тус-туспаларын быһаарыыны тутуһа сылдьалларын “Тэҥнээҕи булунуу” диэн аналлаах үөрэхтэрэ баара биллэрэр. Тэҥ өйдөөх-санаалаах ыаллар оҕолоро өйө-санаата туруктаах буола улаатан үлэни-хамнаһы кыайарын, бэйэтэ ыал буолан аймахтары элбэтэрин сахалар олохторугар туһаналлар.
Сэбиэскэй былаас дьон бөлөхтөргө арахсыыларын суох оҥоро сатаабыта да үйэлэргэ үөскээбит үгэстэр кыайан уларыйа охсубаттара ырыынак кэмигэр быһаарыллан таҕыста. Ол курдук былыргы кэмҥэ баай төрүттээхтэр саҥа ырыынак кэмигэр хаалан хаалбаккалар үлэни-хамнаһы тэрийэллэрэ элбэҕэ билиннэ.

Билигин ырыынак олоҕун кэмигэр дьон өйө-санаата былыргы курдук бөлөхтөргө арахсыыта сыыйа биллэн иһэр. Киһи төрүттэриттэн ылыммыт өйүн-санаатын, буор кутун, ычатын олоҕун устата сыыйа уларытара, сайыннарара ордугун сахалар үөрэхтэрэ биллэрэр.

Онон дьон бөлөхтөргө арахсыылара олохсуйбут өйдөрүттэн-санааларыттан тутулуктааҕыттан ыал буолууга улахан оруоллааҕа быһаарыллар. 

ОҔО ӨЙӨ-САНААТА ҮӨСКЭЭҺИНЭ

Оҕо өйө-санаата үөскээһинэ төрөппүттэриттэн быһаччы тутулуктанан сайдар, ийэтин таба көрөр кэмиттэн ыла, өйө-санаата үөскээбитэ бэлиэтэнэн хараҕа иччилэнэр. Ийэтэ үөрэн көрдөрөн биэрдэҕинэ үтүктэн, хардары үөрэн көрдөрөргө түргэнник үөрэнэр.
 
Сахалар оҕо ийэ кутун иитиллэрэ ийэтин таба көрөр кэмиттэн сайдан барарын билэн кыра эрдэҕинэ кыһанан үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэриини тутуһаллар. Оҕо ийэ кута 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри күүскэ сайдар, тугу саҥаны билбитин сонно үгэс оҥостунан иҥэринэн иһэриттэн ийэ кута иитиллэр диэн этиллэр. 

Оҕо баҕа санаата үөскээһинигэр төрөппүттэр ылар оруоллара олус улахан. Кинилэр хайдах салайан, ханнык баҕа санаалары иҥэрэн биэрэллэр даҕаны оҕо өйө-санаата ол диэки салаллар. Кини төрөппүттэрин хаһан баҕарар үчүгэйдэр диэн санаата баһыйарыттан үтүктэр, батыһар күүһэ улаатар.

Оҕо үчүгэй дии саныыр төрөппүттэрин үтүктэр санаата улаатан, күүстэнэн ийэ, аҕа таҥараларыгар кубулутар. Итини тэҥэ бу баҕа санаа оҕо төрөппүттэрин курдук буоларын төрүттүүр, иҥэрэр.

Төрөппүт аһара көрөн-истэн, атаахтатан, маанылаан кэбистэҕинэ, оҕоҕо бэйэм үчүгэйбин диэн санаата улаатан хааллаҕына уонна үгэскэ кубулуйдаҕына атыттары, төрөппүттэрин аннынан саныыра үөскээн, атаах буолууга тиийэн хаалыан сөп.

Оҕону аһара өрө тутуу, маанылааһын, атаахтатыы өйүн-санаатын уларытан бэйэм үчүгэйбин диэн санаатын улаатыннаран кэбиһэриттэн төрөппүттэр сэрэнэн аһара атаахтатыа, бэйэлэриттэн үрдүктүк, үчүгэйдик тутуо, аһара маанылыа суоҕа этилэр. Ол аата төрөппүт оҕотун кытта эмиэ тэҥнэһэ сылдьара эрэйиллэр.

Төрөппүттэрэ киниэхэ хайдах сыһыаннаһалларыттан оҕо кинилэр тустарынан санаата үөскээн олохсуйар уонна кэлин үгэскэ кубулуйар. Оҕоҕо кытаанахтык, биир тэҥник, көрдөбүллээхтик сыһыаннаһар төрөппүтүн ордук ытыктыыр, этэр тылын истэргэ үөрэнэн Ийэ эбэтэр Аҕа таҥаратыгар, баҕа санаатын киһитигэр кубулутар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр оҕону атаахтатыы партия ыйыытынан, салайыытынан үөскээн олохсуйбута. “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн ыҥырыы төһө да истэргэ үчүгэйин иһин, оҕону төрөппүттэриттэн ордорон атаах буолууга тириэрдэриттэн уонна үөрэҕи аһара эккирэтииттэн үлэни кыайбат буолуу үөскээбитэ.

Оҕо төрөппүтүнээҕэр ордук сыаналанарын биллэҕинэ атаахтыыра уонна бэйэмсэх санаата улаатар. Ол иһин оҕону төрөппүт батыһыннара сылдьан бэйэтин үтүгүннэрэн үөрэтэрэ атаахтыырын суох оҥорор. “Мин оҥорорум курдук оҥор” диэн үөрэтии оҕо улахан киһи үөрэҕин түргэнник ылынарын, үгэс оҥосторун биллэрэр.

Оҕону улаатан истэҕинэ кыратык да албыннаабакка, сымыйалаабакка ииттэххэ, үөрэттэххэ албын, сымыйа диэни билбэккэ эрэ улаатар. Туох баарын барытын оҕоҕо кэпсээтэххэ, бэйэтин кыаҕынан син өйдүөҕэ уонна хаһан да албынныа, сымыйалыа суоҕа. Олоххо кырдьыгы уонна сымыйаны, үчүгэйи уонна куһаҕаны  тус-туспа араарыыны, таба туһаныыны оҕо улаатан иһэн ситиһэр үөрэҕэ буолар. Ол курдук аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын оҕо билэр, олору оҥорбот буолар кыаҕа улаатарын “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этэн сахалыы таҥара үөрэҕэ туһанар.

Оҕо улахан киһини, төрөппүтүн үтүктэрин ситиһии, кини киһи буолууну баһылыырын түргэтэтэр. Төрөппүттэр оҕолоругар Ийэ, Аҕа таҥараҕа кубулуйдахтарына, оҕо баҕа санаата кинилэр курдук буолууга салалларыттан киһи буолууну ситиһэрэ түргэтиир.

Оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр ыал ылар оруола олус улаханын “Төрүт уус ыал” диэн этии баара биллэрэр. Ол аата ыал эрэ оҕону киһилии быһыыланарга, үлэни таптыыр, кыайар буолууга иитэрэ, үөрэтэрэ быһаарыллар. Бу этии суолтата улаханыттан, оҕону хайдах иитэртэн, үөрэтэртэн тутулуктааҕыттан ыал аайы иҥэрбэттэр.

Туруктаах олохтоох, бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһэр ыаллар оҕолоро үлэҕэ-хамнаска үөрэнэн, киһи буолууну кэмигэр ситиһэн, ыалы үөскэтэрэ хойутаабакка эрэ кэлиэн сөп. Көрсүө, сэмэй, үлэни кыайар дьон ахсааннара эбиллэн иһэриттэн аймахтар уонна омук ахсаана үксээн иһэрэ ситиһиллэр.

Олох тупсан иһэриттэн эдэрдэр атаахтык иитиллэллэрэ элбээһинэ тутулуктааҕыттан өй-санаа туруга суох буолуута үөскээн, ыал олоҕун ыарахаттарын тулуйбаттар үксээн иһэллэр. 

Ыал олоҕо алдьаныыта, кэргэнниилэр арахсыылара оҕолорун өйүгэр-санаатыгар охсуута олус улахан. Аҥардас дьахтар уол оҕотун атаахтатан кэбиһэрэ элбэхтик бэлиэтэнэр. Эр киһи суоҕун араас манньанан толорон биэрэ сатыырыттан, аһара маанылаан, бэлэмҥэ үөрэтэн кэбиһэрэ хаһан да уларыйан хаалбат.
 
“Тулаайах оҕо”, “Аҥардас дьахтар оҕото” диэн этиилэр толорута суох ыалга иитиллэр оҕолор өйдөрө-санаалара аҕата суохтарыттан итэҕэстийэрин быһаараллар. Атын, аҕалаах оҕолор тулаайах оҕо аҕата суоҕуттан ханнык эрэ итэҕэстээх курдук сананарын туһананнар туоратыахтарын сөп.

Кэргэннэриттэн арахсар дьахталлар оҕолорун туһун, өйө-санаата буорту буоларын туһунан санаабаттар, бэйэлэрин эрэ тустарыгар кыһаналлара ордук улаатан хаалар. Ону тэҥэ аҥардас дьахтар оҕото ыал буолбакка хаалара элбэх. Ол барыта оҕо ийэтин үтүктэр күүһэ улаханынан быһаарыллар.
 
Сахалар ыал буолуу үгэстэригэр ыал олоҕо алдьамматын, үрэллибэтин туһугар энньэни уонна халыымы киллэрэн эрдэттэн баайы-малы мунньан арахсыбаттарыгар туһаны оҥороллор. Таптал төһө эрэ кэминэн мөлтөөн, ааһан хаалыан сөптөөх, онтон ыаллар энньэттэн уонна халыымтан саҕаланар баайдара-маллара эбиллэн иһэринэн арахсыыны тохтотор күүстэнэрин туһаналлар.

Ыалы тэрийээччи, энньэтин мунньааччы кыыс буолар. Энньэ хаһан баҕарар дьахтар баайа, ол иһин бэйэтэ илдьэ сылдьар өлүүтүнэн ааҕыллар. Эр киһи арахсан барар буоллаҕына халыым эмиэ ыалга хаалар. Ыалы энньэлээн уонна халыымнаан тэрийии аан бастаан кыыска туһалыыр, кини быраабын улаатыннарар.
 
“Ыал ийэтинэн” диэн этии дьахталлар ыал олоҕо сайдыытыгар улахан оруолларын бэлиэтиир. Дьиэ-уот көрүүтүгэр оҕону үгэстэргэ иитиигэ, үөрэтиигэ дьахталлар эр дьону чахчы баһыйаллар, кинилэртэн ыал олоҕо барыта тутулуктанар. Кыыс улаатан иһэн энньэтин мунньунара, ол аата ыал олоҕун туһунан эдэриттэн толкуйдуу сылдьара ыал буоларыгар көмөлөһөр.

Сахалар оҕо кыра эрдэҕинэ үгэстэринэн иитиллэр кутун ийэ кут диэн былыргыттан ааттаабыттара киһи өйө-санаата сайдыытын ол кэмнэргэ дириҥник үөрэппиттэрин биллэрэр. Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар ийэтин ылар оруола олус үрдүгүн, бу киһини салайыыга быһаччы кыттыһар кутун ийэ кут диэн ааттаабыттара быһаарар.

Оҕо ийэ кута сайдар кэмигэр, ол аата 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри төрөөбүт тылынан саҥарары, сахалыы үгэстэргэ үөрэниини ийэтин көмөтүнэн баһылыыр кыахтаах. Оҕону төрөөбүт тылынан саҥарда үөрэтиини ийэ, ыал эрэ оҥороро табыллар. Хас биирдии сахалыы дорҕоону, тылы бэйэни үтүгүннэрэн, хатылатан саҥарда үөрэтии ордук табыллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэммит үгэстэрин хаһан даҕаны умнубатыттан сахалыы саҥарарын умнубата үөскүүр.

Кырдьаҕас дьон оҕолоро өйдөөх, бэрээдэктээх буолаллар диэн этиини дьон бары билэллэр. Бу этии быһаарыыта оҕоҕо төрөппүттэриттэн бэриллэр буор кутуттан уонна кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитиигэ, үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэриигэ саһан сытар. Олоҕу билбит сааһырбыт киһи оҕону иитэр, үөрэтэр кыаҕа улахан, элбэх билиититтэн, үгэстэриттэн, бэйэтин холобурдарыттан оҕоҕо кэпсээн үөрэтэрэ тиийимтиэтин улаатыннарар.

Сааһырбыт киһи уһун үйэтин тухары “муоһа-туйаҕа туллан” көрсүө, сэмэй майгыннаммыта, сыыһаны-халтыны оҥорбот буолбута, оҕону иитиигэ быһаччы туһалыыр. Кини холобурун батыһан, үтүктэн оҕо көрсүө, сэмэй майгыланар кыахтанар. Оҕотун бэйэтин үтүө холобурунан үчүгэй быһыылары оҥорууга үтүгүннэрэн үөрэттэҕинэ үчүгэй, киһилии быһыылаах киһи  буола улаатарын ситиһэр.

Эһэлэр уонна эбэлэр оҕону иитэр, үөрэтэр кыахтара олус улахан. Маҕан баттахтаах киһини оҕо бэйэтэ да ытыктабыллаахтык көрөр, этэр тылын истимтиэ, итэҕэйимтиэ буолар. Үрүҥ, маҕан дьүһүн хайа да киһиэхэ дьайыыта ураты күүстээх, ылыннарар, үчүгэй диэн өйдөбүлэ бастаан иһэр. 

“Кырдьаҕас киһи сүбэтэ дьолго тириэрдэр” диэн этии элбэх уопуту, билиини мунньуммут киһи ол билиититтэн бэристэҕинэ улахан туһа тахсыан сөбүн биллэрэр.
“Кырдьаҕастан алгыһын ыл”, “Кырдьаҕас ыт сымыйанан үрбэт”диэн өс хоһоонноро олоххо уопутурбут киһи этиитин олоххор туһан диэн ыйан биэрэллэр.

“Кэскиллээх кэс тыл” диэн өс хоһоонун табатык өйдөөн олоххо туһаныахпыт этэ. Кэскил диэн кэс уонна киллэр диэн тыллартан үөскээн олоххо кэһиини, уларыйыыны киллэр диэн өйдөбүллээх. Онтон кэс тыл диэн кырдьаҕас киһи этэн биэриитэ, олоҕун уопутун туһанан кэһиини, уларытыыны, саҥаны айыыны оҥор диэн эдэр киһиэхэ өй уган биэриитэ ааттанар. Бу өс хоһооно саха дьоно саҥаны айыыны оҥорууга, олоххо уларыйыылары киллэриигэ туһанар ураты билиилэрэ, уһун үйэлээх өйдөрө-санаалара буолар.

Өй-санаа мунньуллар, элбиир, үгэстэри үөскэтэр. Киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата эбиллэн, туох эмэ быһаарыыны ылынара дириҥээн иһэрин туһанан өй-санаа, сахалыы таҥара үөрэҕинэн дьарыктанара уонна олоҕун баай уопутунан эдэрдэри үөрэтэрэ, такайара эрэйиллэр. Кырдьаҕастар үөрэхтэрэ, этиилэрэ мунньуллан сахалыы таҥара үөрэҕин үөскэтэллэр.

Төрөппүттэр оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин сайдалларын туһун санаан, бэйэлэрин үтүө, үчүгэй холобурдарын көрдөрөн, үтүгүннэнэн ииттэхтэринэ уонна үөрэттэхтэринэ оҕолоро кинилэр курдук буола улааталларын ситиһэр кыахтаналлар.

Онон оҕо өйө-санаата үөскээһинэ, сайдыыта, үлэҕэ үөрэниитэ ыал олоҕуттан быһаччы тутулуктанар.

ОҔОНУ ИИТИИ

Оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата, ийэ кута аан бастаан иитиллэр, онтон улаатан истэҕинэ салгын кута үөрэтиллэр. Кыра эрдэҕинэ тугу саҥа көрбүтүн-билбитин, оҥорбутун сонно үгэс оҥостунан өйүгэр-санаатыгар иҥэринэн иһэрэ иитиллэр диэн этиллэр уонна ийэ кутун үөскэтэн иһэр уратылаах.

Оҕо ийэтин таба көрөр кэмиттэн саҕалаан өйө-санаата, ийэ кута сайдан, эбиллэн барар, 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри күүскэ сайдар, бэлэм үгэстэринэн иитиллэн иһэр. Бу кэмҥэ тугу саҥаны билбитин, көрбүтүн сонно үгэс оҥостон иҥэринэн иһэрин иһин уонна бу өйө-санаата ийэтин көмөтүнэн үөскүүрүттэн ийэ кута диэн ааттаабыттар. 

Бэлэм, үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрии, улахан киһи маннык оҥор диэн көрдөрөн, үтүгүннэрэн оҥотторон биэриитэ иитии диэн ааттанар. Ол иһин ийэ кут үгэстэринэн иитиллэр. Бу кэмҥэ оҕо оҥорбут быһыыларын сонно үгэскэ кубулутан иҥэринэн, мунньунан иһэриттэн ийэ кут өйө-санаата үйэтин тухары дьайа сылдьар.

Ийэ кут иитиллэрин туһанан оҕону киһи буолууга иитии, үөрэтии кыра эрдэҕинэ оҥоруллара туһатын, тиийимтиэтин улаатыннарар. Бэйэни үтүгүннэрэн, хамсаныылары оҥотторуунан үөрэтии буор кутун урутаан сайыннарар, ол иһин оҕо биир сааһыгар диэри икки атаҕар туран хаамары ситиһэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ ыаллаах буола оонньоон ыал буолуу үгэһин кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар иҥэриннэҕинэ улаатан баран ыал буолар, элбэх оҕолонор баҕа санааны үөскэтинэр кыаҕа улаатар.

“Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн өс хоһооно оҕону кыра эрдэҕинэ иитии хайдах барыахтааҕын быһаарар. Кыра эрдэҕинэ көҥүлүнэн бара үөрэнэн хааллаҕына уонна ол көҥүлэ ийэ кутугар иҥнэҕинэ, улаатан баран бас-баттах быһыылаах киһи буолан хаалан төрөппүттэрин хомотуон сөп. Оҕону кыра эрдэҕинэ улахан киһи этэрин истэргэ, бэрээдэккэ, киһилии быһыыны тутуһарга иитэр, үөрэтэр төрөппүттэр оҕолоро улааттаҕына сыыһа-халты туттунуо диэн куттана сылдьаллара аҕыйыа этэ.

Оҕо улаатан иһэн төрөппүттэрин этиилэрин, үөрэхтэрин истэн, ылынан, олору толорон сыыһа өйүн-санаатын көннөрүөн, тупсарыан сөп. Киһиэхэ төрөппүтэ түүлүгэр куһаҕан көрүҥнээх көстүүтэ туга эрэ табыллыбатын, баҕа санаата туолбатын көрдөрөн, сыыһаны оҥороруттан харыстыырга аналланар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар сөп түбэһэн оҕону иитии икки өрүттэнэр. Ол курдук оҕо иитиитин уратыларыттан тутулуктанан өйө-санаата икки аҥы арахсар:

1. Үчүгэй, киһилии иитиилээх.

2. Куһаҕан иитиилээх.

Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии бу икки тус-туспа өрүттэрин сахалар арааран билэн олохторугар туһаммыттара букатын ырааппыт, ийэ уонна кут диэн тыллар саҥа үөскүүр кэмнэригэр буолбута сөп. Оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон, ийэ кутун иитэн үчүгэй үгэстэнэрин ситистэҕинэ төрөппүт үчүгэйгэ баҕарар санаата туолуон сөп.
 
Иитии диэн оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй, киһилии быһыылары көрөн-истэн оҥотторон, ийэ кутугар үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрии ааттанар. Оҕо тугу аан маҥнай оҥорбута, өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэн иһэрин сахалар быһааран ийэ кут иитиллэр диэн этэллэр.

Үчүгэй үгэстэрдээх оҕо үчүгэй быһыылары оҥороро элбиирин төрөппүттэр билэн туһаныа этилэр. Киһи үгэстэринэн салаллар. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит ийэ кута оҥорор быһыыларын салайыыга куруук туһалыы, быһаара сылдьара уларыйбат.
 
Ийэ кута үчүгэй быһыыларынан иитиллибэтэх оҕо куһаҕан иитиилээх буолан хаалыан сөп. Ол иһин төрөппүттэр оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥорботугар кыһаналлар.
Сахалар оҕо өйө-санаата сайдыытын, ийэ кута үөскээһинин кэмин арааран билэллэриттэн таҥара үөрэҕин туһатын улахан, өйдөрө-санаалара сиппит дьоҥҥо тарҕата сатаабаттар. Ол иһин араас таҥара дьиэлэрин тутан уонна олор салайыыларыгар киирэн диктатураны олохтооботохтор. Ол курдук киһи санаата ханна баҕарбыт сиригэр бэйэтэ тиийэн хааларынан, туох да кыайан туппатынан, дьиэлэригэр олорон эрэ араас элбэх санааларын салайар кыахтаахтарын билэллэр уонна олохторугар туһаналлар.

Былыргы кэмнэргэ сайдыбыт улахан таҥара дьиэлэрэ салайааччылар бас билиилэригэр киирэн хаалбыттарынан билигин буддизмтан уонна джайнизмтан уратылара бары диктатураларга кубулуйан сылдьаллар. Ол иһин бэйэлэрин тустарыгар кыһаналлара улаатан байыыны эккирэтэ сатыыллара улаатан хаалбыт.

Оҕо улаатан иһэн киһи буолууну ситистэҕинэ, оҥорор быһыылара бары киһи быһыылаах буолан тахсалларыттан, үрүҥү уонна хараны, ол аата үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаныыны ситиспитин кэнниттэн эбии үөрэтэн биэриини олох бэйэтэ оҥороруттан атын үөрэххэ кыһаммакка эрэ олоҕун олорор кыахтанар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ иитии ордук улахан суолталааҕын сахалар быһаараннар, бу кэмҥэ үөскээн мунньуллар өйүн-санаатын ийэ кут диэн атыттартан биллэр уратылааҕын иһин ааттаабыттар. Өй-санаа, куттар бары биллэр уратыларын арыйан Кут-сүр үөрэҕин үөскэтэн туһаналлар. 

Оҕону тулуурдаах буолууга иитиигэ “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун туһаннахха табыллар. Бу саханы саха оҥорбут өс хоһооно киһи тулуурун, туттунар күүһүн улаатыннаран сыыһа-халты туттунара, киһи быһыытын аһара барара аҕыйыырын үөскэтэрин тэҥэ, ыарахан диэн ааттанар үлэни кыайа-хото үлэлиир кыахтанарыгар, ситиһиилэри оҥороругар тириэрдэр.

Тулуура аҕыйах киһи өйө-санаата аһара барара улаатан хааларыттан сиэри, киһи быһыытын таһынан барар быһыылары оҥоруон сөп. Өйө-санаата туруга суоҕуттан киһи оҥорор быһыылара олус улахан тутулуктаахтарын маннык куһаҕан быһыылары оҥоруулар дакаастыыллар:

- Москваҕа биир киһи 2019 сыллаахха ыам ыйыгар автобуска салгына тиийбэт курдугуттан уордайан түннүгү огнетушителинэн үлтү сынньан алдьаппыт.
 
Аныгы психология наукатыгар мания диэн киһи куһаҕаны оҥорор майгынын ааттыыллар, онтон маньяк диэн ол оҥорбут куһаҕан быһыытын хатылаан оҥорор киһи ааттанар:
- Михаил Попков диэн милиционер 22 дьахтары өлөрөн тутуллан сууттаммыта, үйэтин тухары хаайыыга олорорго анаабыттара. Кэлин биллибитинэн өлөрбүт дьонун ахсаана 59 буолуон сөбө сабаҕаланна. М.Попков ангарскай маньяк диэн ааттанан Россияҕа бастакы миэстэни ылар буолбут.

- Новосибирскай маньяк диэн ааттанааччы Евгений Чуплинскай 19 проститутка дьахталлары өлөрбүт. 1998 сылтан 10 сыл устата дьахталлары өлөрүүнэн дьарыктаммыт. Таксист буолан олорсубут дьонун өлөртүүр эбит.

Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ куһаҕан иитиилээх оҕо куһаҕан быһыылары оҥорор кыаҕа улаатан хааларын быһаарар. Куһаҕан иитиилээх диэн кыра эрдэҕинэ атаахтык иитиллэн уонна куһаҕан быһыылары оҥороруттан куһаҕан үгэс үөскээн хаалыыта ааттанар. Куһаҕан үгэстээх киһи оҥорбут куһаҕан быһыытын хатылаан оҥорор кыаҕа аһара улаатарыттан маньяктар үөскүүллэр.
 
Киһи тулуура улааттаҕына эрэ киһилии быһыылары оҥорор кыахтанарын аныгы сайдыылаах, сымнаҕас олоххо өссө кытаанахтык тутуһа сылдьыы эрэйиллэр. Онтон тулуура суох буолуу куһаҕан быһыыны оҥорууга тириэрдиэн сөбө хаһан да суох буолбат. Ол курдук үчүгэйи уонна куһаҕаны киһи таба арааран туһаммакка куһаҕан баҕа санаатын үгэс оҥостунан кэбистэҕинэ, онтун толорон кэбиһиэн сөбө улаатан хаалар.

Онон оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн, быһыыларынан иитилиннэҕинэ олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанарын сахалар тутуһаллар.

ОҔОНУ ҮӨРЭТИИ

Оҕо 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри ийэ кута иитиллэр. Бу кэмтэн саҕалаан оҕо тугу оҥорорун умнубат буолуута улаатан өйө-санаата, салгын кута күүскэ сайдан барар. Сахалар оҕо өйүгэр-санаатыгар үөскүүр бу уларыйыыны арааран билэннэр салгын кут сайдар кэмэ саҕаланыытынан ааҕан бэлиэтээбиттэр.
Ийэ кут иитиллэр, ол аата бэлэм, туһалаах билиилэри ийэтэ иҥэрэн биэрэр, онтон салгын кут үөрэнэр, билиини иҥэринэр. Араас элбэх үөрэхтэн оҕо үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын бэйэтэ арааран билэргэ, олоҕор туһанарга үөрэнэр. Ол иһин үөрэнии эрэйдээх.

Үөрэҕи элбэхтик хатылаан үөрэнии билиини үөскэтэр. Салгын кут билиилэртэн үөскүүр. Улаатан эрэр оҕо салгын кута сайдан, умнубат буолара улаатан санаатын кыайан салайар кыахтаннаҕына, олоххо туһалаах үөрэҕи ылынар кыаҕа улаатар.

Билиилэр өссө чиҥээтэхтэринэ, элбэхтэ хатыланнахтарына хаһан эрэ үгэскэ кубулуйуохтарын сөп. Оччоҕуна ийэ кукка уларыйаллар, умнуллубат турукка тиийэннэр, киһи араас саҥа хамсаныылары оҥорор кыахтаныан сөп.

Оҕо өйө-санаата сайдыыта “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:
1. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үгэстэринэн иитиллэр.

2. 5 эбэтэр 6 сааһыттан салгын кута үөрэнэриттэн сайдар.

Икки өрүттэнии хардары-таары дьайыылары оҥороллоруттан хайаларын да хаалларан кэбиһии кыаллыбат. Аныгы үйэҕэ үөрэх оҥорор туһатын, өйү-санааны сайыннарарын төрөппүттэр билэннэр, оҕолорун үөрэтэ сатыыллара эбилиннэ. 

Үөрэтии төһө да эбиллибитин иһин оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн иитиллэрин хаалларан кэбиһии табыллыбат, өйө-санаата халыйыытын, араас туһата суох үгэстэринэн син-биир туоларын үөскэтэр. Биһиэхэ билигин үөрэх аһара эбиллиитин түмүгүнэн оҕо ийэ кутун иитиини хаалларан кэбиспиттэриттэн, оҕолор өйдөрө-санаалара атаахтатыынан иитиллэн туруга суох буолан хаалара өссө улаатан иһэр.

Оҕо үлэҕэ үөрэнэригэр кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үгэстэри үөскэтинэрэ туһалыыр. Онтон улаатан иһэн салгын кута сайдан истэҕинэ үлэҕэ үөрэнэр. Үлэҕэ үөрэнии хамсаныылары оҥорууттан тутулуктааҕынан киһи буор кута төһө сайдыылааҕыттан быһаччы тутуллар. Ол курдук сайдыылаах буор кут хамсаныылары оҥорууну табан салайарынан үлэҕэ үөрэнии түргэтиир кыахтанар.

Үөрэх уонна үлэ киһи өйө-санаата сайдыытын икки өрүттэрэ буоланнар икки аҥы хайысхалаахтар, икки өрүтү үөскэтэллэр:

1. Үлэ хамсаныылара киһи сэрэхтээхтик, нэмин билэн хамсанарын, буор кутун үөскэтэллэр уонна кэлэр көлүөнэлэргэ утумнааһын нөҥүө бэриллэн иһэллэр.

2. Үөрэх өйү аҥардастыы сайыннарарынан киһиэхэ бэйэтигэр эрэ туһалыыр, кэлэр көлүөнэтигэр бэриллибэккэ хаалан хаалар. Ол курдук салгын кут үөрүйэхтэри үөскэппэтэҕинэ киһи өллөҕүнэ үрэллэн, ыһыллан хааларыттан кэлэр көлүөнэлэргэ туһата аҕыйыыр.

Аһара баран үөрэҕи өрө тутуу, арбааһын үлэни хаалларыыны үөскэтэн сэбиэскэй былаас эстиитигэр тириэрдибитэ. Аныгы, ырыынак олоҕор үөрэҕи аһара өрө тутары тохтотуу эрэйиллэр. Ол курдук омугу үлэ эрэ сайыннарара, үйэтин уһатара Кут-сүр үөрэҕинэн чуолкайдык быһаарыллар кыахтанна.

Үөрэҕи ситиһии киһиэхэ бэйэтигэр эрэ табылыннаҕына туһалыыр, барыһы, элбэх хамнаһы ситиһиини, чэпчэки үлэни биэриэн сөп. Сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар ыгыы-хаайыы күүһүнэн аһара күүскэ үлэлээн элбэхтик эрэйдэммит дьадаҥы дьоҥҥо үөрэх чэпчэки үлэни, элбэх хамнаһы биэрэрэ ордук улахан суолталаммыта сөп.
 
Сэбиэскэй былаас эстиитин иннинэ “Бары үрдүк үөрэхтээх буолуҥ” диэн ыҥырыыны туһанан дьону албыннааһын өссө улааппыта. Оҕолору барыларын үрдүк үөрэхтиир туһугар партия кыһаммыта дьон өйүн-санаатын чэпчэки үлэни көрдөөһүн диэки салайбыта.

Үөрэх аһара барбытыттан оҕону иитии диэн өйдөбүл хаалан аҥардастыы үөрэҕи эрэ ситиһиннэрэ сатааһын улааппыта. Оҕолор кыра эрдэхтэринэ бэрээдэккэ үөрэнэллэрэ уонна туһа киһитэ буолан үлэлиир үгэстэри иҥэринэллэрэ букатын хаалбыта.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн ахсааны билэргэ, кинигэни ааҕарга, суруйарга үөрэтии олоххо киирбитэ. Бу үөрэхтэр төһө да улахан дьоҥҥо туһалаахтарын иһин кыра оҕоҕо туох да туһалара суох, эрдэлээн хаалар дьарыктарга киирсэллэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ бэрээдэккэ, киһи быһыытын тутуһа үөрэннэҕинэ, ол үөрэҕэ үгэс буолан ийэ кутугар иҥэриттэн улаатан да баран олору тутуһа сылдьара уурайбат. Улахан киһи этэрин истэр, толорор буолууга кыра эрдэҕинэ иитэр, үөрэтэр судургу, ол курдук үөрэҕи хос-хос хатылаан үгэс оҥорон иҥэрдэххэ умнуллубат буолара улаатар.
Оҕолор оҥорор быһыыларын уратыларынан икки аҥы арахсаллар:

1. Үчүгэй оҕо төрөппүтэ этэрин истэр, соннук толорор. Төрөппүтэ этэрин истэр, толорор оҕо кини курдук буолууну түргэнник ситиһэр кыаҕа улаатар.

2. Куһаҕан оҕо төрөппүтэ этэрин истибэт, толорбот буола улаатар. Ол иһин үөрэҕи да ылынара, үлэни да үлэлиирэ кыаллыбат киһиэхэ кубулуйар. Бэйэлэрэ үөрэҕэ суох төрөппүттэр оҕолорун үөрэхтээх киһи оҥороору атаахтанан кэбиһэллэрэ аһара баран сылдьарыттан үлэлиэхтэрин баҕалаахтар билигин аҕыйахтар.

Үлэһит дьон оҕолоро кыра эрдэҕиттэн кыра балтыларын, бырааттарын көрө-истэ, көмөлөһө үөрэниитэ үгэс буолан иҥэриттэн куруук итинник майгыланан хаалара биллэр. Үлэлии үөрэнэн, ону үгэс оҥостунан кэбиспиттэрэ тардарыттан үйэлэрин тухары кыайалларынан үлэлии сылдьаллар. 
  
“Бил баһыттан сытыйар” диэн өс хоһооно баай, биллиилээх буолуу сытыйыыга тириэрдэрин быһаарара ордук улахан суолталаах. Ол курдук баайдар оҕону иитэллэрэ атаахтатыы өттүгэр халыйарыттан кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрө-санаалара туруга суох буолара үөскээн, сыыһа-халты туттунууга киирэн биэрэллэрин элбэтэр.

Киһи сыыһа-халты туттунара элбээтэҕинэ тугу оҥорорун барытын куһаҕаҥҥа кубулутар кыахтаах. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарга үөрэнэрэ ирдэнэр. 

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Үрүҥү уонна хараны араарыы” диэн аналлаах үөрэҕи оҥорон оҕолору, эдэрдэри үөрэтэр. Бу үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоххо туһаныы үөрэҕин баһылааһынтан оҕо салгыы олоҕо барыта тутуллар, өйө-санаата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун тутуһан сайдара ситиһиллэр. Ол курдук кэмэ кэллэҕинэ үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэрэ кэлэриттэн өй-санаа эмиэ уларыйдаҕына табыллара уонна бу тосту уларыйыы улахан уустуктары үөскэтиэн сөбүттэн икки өрүттээх буолууну тутуһуу өйү-санааны харыстыыр аналлаах.

“Иккиттэн биирэ таба буолуо” диэн этии киһи оҥорор быһыытын быһаарыыга хаһан баҕарар туттуллар. Ол курдук киһи тугу эмэни оҥорбута барыта үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан икки аҥы арахсан тахсаллара хаһан да уларыйбат. 

“Үрүҥү, хараны кыайан араарбат” диэн этии үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоххо туһаныы эрэйдээҕин, үлэлээҕин, элбэх билиини-көрүүнү эрэйэрин биллэрэр. Оҕо аан бастаан куһаҕан диэни арааран биллэҕинэ уонна олору оҥорботоҕуна үчүгэйи оҥороро элбиирин үөскэтээри сахалар “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этиини туһанан оҕолорун үөрэтэллэр. Ол курдук тоҕус эрэ ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын арааран билии үчүгэйи уонна куһаҕаны олоххо таба арааран туһаныыны чэпчэтэр уонна оҕо киһи буолууну ситиһэригэр тириэрдэр.

Оҕо үөрэнэн тугу саҥа билбитин барытын боруобалаан көрөн итэҕэйдэҕинэ, ону иҥэринэр кыаҕа улаатар. Манна туох уратыны, урут билбэтин оҥороору, саҥаны айыыны булан боруобалаан көрөөрү араас куһаҕаҥҥа түбэһэрэ элбээн хаалар. Билигин оҕолорго ордук кутталлааҕынан наркотиктары боруобалааһын буолар. 

“Айыы үчүгэй” диэн тыл үөрэхтээхтэрэ уонна үөрэх министерствота оҕолору сыыһа хайысханы тутуһан үөрэтэллэриттэн, айыыны оҥоро сатаан наркотиктары боруобалаан көрө сылдьаннар наркоман буолан хаалааччылар элбээн иһэллэр.

Бу оҕолору үөрэтиигэ перестройка кэнниттэн киирэн хаалбыт улахан алҕас көннөҕүнэ эрэ эдэрдэр наркоман буолан эрэйдэнэллэрэ аҕыйыыр кыахтанар, ол иһин элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” тохтоттоххо эрэ табыллар кэмэ кэлбитин төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.

Онон оҕо улаатан истэҕинэ, салгын кута үөскүүр, сайдар кэмиттэн үөрэтиллэрэ саҕаланар. Ол аата туох эмэ саҥаны элбэхтэ хатылаан билиигэ кубулутан өйгө-санааҕа иҥэриниитэ үөрэнии диэн ааттанар.

ОҔОЛОРУМ ИИТИЭХТЭРЭ

Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн ииттэххэ киһи буолууну эрдэлээн ситиһэр кыахтанар. Кыра эрдэхтэриттэн киһи быһыылаах буолууга иитиллибит оҕолор, сиэннэр кырдьыбыт, кыаммат кэмнэригэр тиийбит төрөппүттэрин кыһанан көрөр-истэр кыахтара улаатарын сахалар олохторун үөрэҕэ туһанарга ыҥырар.

Билигин ырыынак, капитализм олоҕор сэбиэскэй былаас оҥорбут халыйыыларын, токурутууларын көннөрдөхпүтүнэ эрэ ыараабыт олоххо сайдыыны ситиһэр кыахтанабыт. Ол былаас дьахталларга көҥүлү биэрбит аатыран кыра хамнастаах үлэһиттэргэ кубулуппута, олохторун сүрүн сыалын, оҕо төрөтөллөрүн уонна иитэллэрин умналларыгар тириэрдэн кэбиспитэ, аны көннөҕүнэ эрэ табыллар.

Үлэһит дьахтар бэйэтин үйэтигэр үлэлээн дуомнаан син хамнаһы өлөрөр курдук сананар, кыра туһалааҕы оҥорор, онтон оҕото суох хаалыыта кэлэр көлүөнэҕэ үлэһит илии суох буолуутугар тириэрдэрин, аймахтар, омук эстиитэ саҕаланарын биллэхтэринэ табыллар. Билигин Россия республиката маннык ыарахан балаһыанньаҕа киирэн, олохтоох үлэһиттэр ахсааннара быста аҕыйаан, кэлии үлэһиттэр элбээн иһэр кэмнэрэ кэлэн хаалла.

Дьону барыларын бэлэмҥэ үөрэтэ сатаабыт сэбиэскэй былаас эстэн, ырыынак олоҕо кэлэн баайдар үчүгэйгэ, онтон дьадаҥылар куһаҕаннарга кубулуйбуттарын, үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэриилэрэ кэлэн ааспытын тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар ааттаахтар билбэккэ сылдьаллар. Кинилэр былыргы дьадаҥы төрүттэрин кистии сатыылларыттан үлэни сайыннарыы туһалааҕын туһунан билбэтэҕэ буолаллар.

Дьон өйүгэр-санаатыгар уһун кэмҥэ иҥмит үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр эргийэн биэрэр, солбуйсар кэмнэрэ бэйэтинэн кэлэн ааспытын Россия дьоно бары биллилэр. Ол иһин сахалар “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһоонноро толору дакаастанна.

Ырыынак кэмэ кэлэн дьон кыахтара баарынан баайы-малы мунньуна сатыыллара кинилэр олохторугар ситиһэ сатыыр баҕа санааларыгар сөп түбэһэринэн олох сайдыытын үөскэтэр. Үйэлэрин тухары үлэлээн мунньубут баайдарын-малларын оҕолоро, сиэннэрэ, кэлэр көлүөнэлэрэ сатаан, табан салайан, ыскайдаабакка туһаналларын, өссө элбэтиэхтэрин баҕара саныыллара биллэрдик улаатан оҕолорун өйдөрө-санаалара туруктанарын, тулуурга уонна үлэҕэ үөрэнэллэрин ситиһэ сатыыллар.

Дьоҥҥо баайы-малы салайыы үлэтэ эбиллибититтэн оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри иитии, үлэҕэ-хамнаска үөрэтии кытаатан, чиҥээн биэрэрэ эрэйиллэр. Дьон көрсүө, сэмэй, киһилии майгылаах, үлэни-хамнаһы кыайар кэлэр көлүөнэлэннэхтэринэ эрэ баайдара-маллара эбиллэн иһэрин ситиһэр кыахтаналларын билиэхтэрэ этэ.

Сахалар олохторун үөрэҕэр “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн кэлэр көлүөнэлэргэ туһаайыллыбыт этии баар. Былыргы кэмнэргэ ыал олоҕо тупсарыгар, сайдарыгар дойду салайааччыларын өттүттэн ханнык да биллэр көмө суох буолара. Олоххо тупсууну, сайдыыны ситиһии барыта ыал күүһүнэн, кыаҕынан уонна аймахтар көмөлөрүнэн оҥоруллар кэмнэрэ бааллара. Ырыынак кэмигэр бу балаһыанньа урукку оннугар түһэн, төттөрү эргийэн кэлбититтэн оҕо иитиитэ кытаатан, үлэҕэ үөрэтии эбиискэ киирэн биэрэрэ эрэйиллэр.

Былыргы кэмнэргэ ыаллар оҕолорун кыра эрдэҕиттэн батыһыннара сылдьан тугу үлэлииллэригэр барытыгар үтүгүннэрэн үөрэтэллэрэ, туһа киһитэ оҥостоллоро. “Оҕо атаҕа – ыт атаҕа” диэн этии оҕо төрөппүттэригэр көмөлөһөр кыаҕа улаханын биллэрэр. Төһө кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэнэр даҕаны дьонугар көмөтө улаатара, бэйэтин улахан киһилии сананара эрдэттэн үөскүүрэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран оҥорор быһыыларыгар туһанара үөскээн өйө-санаата түргэнник сайдыытыгар тирэх буолара.
  
Саха дьонун олохторун үөрэҕэр оҕо төрөппүтүн иитиэхтээх диэн этии былыргыттан баарын сэбиэскэй былаас кэмигэр букатын да умуннарбыттара. Кырдьаҕастар кыаммат кэмнэрэ кэллэҕинэ сэбиэскэй былаас көрүө диэн санааларын түһэрбэккэ сылдьалларын үөскэппиттэрэ. Оннук санаа үөскээн олоххо киирэригэр, ол кэмҥэ пиэнсийэ кээмэйэ сөбүгэр улахана кырдьык тириэрдэрэ.
 
Оҕо төрөппүтүн иитиэхтээх диэн өйдөбүл билигин умнуллан сылдьар. Атаахтаан бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыт биир эмэ оҕолор оннооҕор үлэлээбэккэ төрөппүттэрин бэлэмнэригэр, пиэнсийэлэригэр кыттыһан олороллоро өссө элбээн иһэрэ бэлиэтэнэр.

Оҕо улаатыытыгар төрөппүттэриттэн иэс ылан улаатар. Билигин ырыынак кэмигэр оҕо аһын, таҥаһын сыаната ыараабыта улахан уустуктары оҥордо. Дойду эмиэ көмөлөһөн оскуолаҕа босхо үөрэтиини киллэрбиттэринэн үгүстэр туһана сылдьаллар.
 
Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүтүн этэрин истэ, толоро үөрэннэҕинэ бу быһыыта үгэс буолан ийэ кутугар иҥэриттэн үйэтин тухары кинилэр этэллэрин истэрэ, толороро хаалан хаалбат. Кыра эрдэҕинэ төрөппүтүгэр көмөлөһө үөрэммитэ тардарыттан кыаммат кэмэ кэллэҕинэ көмөлөһөр кыаҕа улаатарын сахалар туһаналлар.
 
Сахалар үөрэхтэринэн оҕо үлэҕэ үөрэниитэ көмөлөһүүттэн, тугу эмэ кыайарын аҕалан биэрэриттэн саҕаланарын туһа киһитэ буолуу диэн ааттаабыттар. Туһа киһитэ буолан үлэҕэ үөрэммит оҕо соннук үгэстэнэн хааларынан улааттаҕына үлэни кыайар кыахтанарын тэҥэ, атыттарга көмөлөһөр санаата үөскээн, үгэс буолан олохсуйар.

Бу кэмҥэ атаахтык иитиллэр, үөрэтиллэр эдэрдэр кырдьыбыт, мөлтөөбүт төрөппүттэрин быраҕан кэбиһэллэрэ элбээтэ. Ол иһин оҕо төрөппүтүн көрүөхтээх диэн сокуону Госдумаҕа ылыннылар. Аныгы сокуоннар ыгар дьайыыларын, төрөппүтүн көрөрүн-истэрин ирдиирин оҕо кыра эрдэҕинэ үлэлии үөрэммит буоллаҕына, улахан эрэйэ суох, бэйэтин баҕатынан кэриэтэ толоруон сөп.
 
Кыра эрдэҕиттэн атаахтаан, төрөппүттэрэ тугу оҥорбуттара барыта мин туспар оҥоруллар диэн санааҕа иитиллибит, үөрэммит оҕо бэйэмсэх санаата улаатан хааларыттан мөлтөөбүт төрөппүтүгэр көмөлөһөр, көрөр-истэр санаата суох буола улаатыан сөп.
 
Тугунан эмэнэн, сокуонунан ыган, хаайан бу эбиискэ курдук сананыллар үлэни оҕо ыараханынан, ыгыынан ааҕан бэрт эрэйинэн, буоллар эрэ диэн оҥоруон сөп.
Оҕо төрөппүтэ кыаммат буоллаҕына көрөр-истэр эбээһинэһэ, иитиллибит иэһин төлүүрэ, улаатан бэйэтин кыанар кэмиттэн үөскүүр. Бу улахан иэһи оҕо кыра эрдэҕиттэн билэ сырыттаҕына улаатан баран толоруон сөп. Ол иһин кыра оҕо көрүүтүгэр, ийэ кута иитиллэр кэмигэр кырдьаҕастар; эбэлэр, эһэлэр кыахтара баарынан кыттыһаллара, көмөлөһөллөрө эрэйиллэр.

Былыргы кэмнэргэ, ыраахтааҕы баарын саҕана сахалар дьахталлар олоххо аналларын билэн таба суолу тутуһаллар этэ. Оччотооҕу кэмнэргэ кыыс оҕо сааһа ситтэр эрэ эргэ тахсан, ыал буолан оҕо төрөтүүтүнэн уонна иитиитинэн аан бастаан дьарыктанара. Ол кэмҥэ олох төһө да ыараханын иһин сахалар ахсааннара эбиллэн, үлэ-хамнас сыыйа сайдан испитэ.

“Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн этии дьахтар оҕо төрөтөр кэмэ кырдьык кылгаһын биллэрэр. Ол иһин кыыс сааһын ситээт оҕо төрөтүүтүнэн дьарыктанара олоххо аҕалар туһата элбэҕин ыал буолуу үгэстэрэ биллэрэллэр. Эр киһини төрөппүттэрин көмөлөрүнэн таба талан ылан сайдыылаах буор куттаах оҕолору төрөппүтүн, иитэн, үөрэтэн улаатыннарбытын кэнниттэн дьахтар бары үлэлэри үлэлээн, үөрэнэн, эр дьонтон хаалсыбакка эрэ олоруон сөп.

Оҕолоро ыал буолуутугар төрөппүттэр икки өттүттэн төрүччү үөрэҕин кытаанахтык тутуһан доруобуйаларын, майгыларын-сигилилэрин, үлэлэрин-хамнастарын дириҥник үөрэтэн баран быһаарыыны ылыналлара, эр киһи сайдыылаах буор куттааҕын, ычата киэҥин ырытан быһаараллара уонна кыыстарын ырааһынан, үчүгэйдик киэргэтэн, симээн эр киһиэхэ туттараллара. Саҥа ыаллар оҕолоро, кэлэр көлүөнэлэрэ доруобай, көрсүө, сэмэй, үлэни-хамнаһы кыайар уонна сайдыылаах буор куттара эр киһини утумнуур буола төрүүр кыахтаналлара. (23,16). 

Сааһа ситтэр эрэ кыыс оҕо эргэ барар аналлаах. Улаатан, этэ-сиинэ ситэн иһэр кыыс оҕоҕо этин-сиинин баҕата эмиэ улахан. Ол иһин сыыһа-халты туттубатын туһугар эргэ бара охсоро табыллар. Ол барыта ыраас кыыһынан эргэ тахсан эр киһини утумнуур, сайдыылаах буор куттаах оҕону төрөтөрүгэр туһалыыр. Ону тэҥэ эдэр дьахтар оҕолонноҕуна оҕото трамбата суох төрүүрэ кыаллар. Кыыс оҕо энньэтин төрөппүттэрэ улаатан сааһа ситиэр диэри бэлэмнээн кэбиһэллэрэ улааттар эрэ эргэ барарын кыратыттан билэ сылдьарыгар тириэрдэр.

Ойох диэн ыраас кыыһынан эргэ тахсыбыт дьахтар ааттанар. Ойох эрэ эр киһини утумнуур оҕону төрөтөр. Онтон кэргэн диэн ханнык буор куттаах оҕону төрөтөрө биллибэт. Ол барыта эрдэ ханнык эр дьону кытта сылдьыспытыттан тутулуктанар.

Уол оҕо ойох ылар. Үөрэнэн, үлэлээн халыымы төлүүр кыахтанан баран ойох ылара, бу кэмҥэ буор кута сайдарынан ордук туһалаах.

Буор кут диэн хамсаныылары үөскэтэр өй-санаа төрөппүтүттэн оҕотугар утумнаан бэриллэн иһэр. Киһи араас хамсаныылары оҥорор кыаҕын буор кута сайдыыта, үөрүйэхтэргэ үөрэниитэ быһаарар. Аҕата сымса, сыыдам хамсаныылардаах этэ диэтэхтэринэ, оҕото кинини утумнаатаҕына эмиэ сыыдам хамсаныыларданарын көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр буор кута быһаарар. Күүстээх киһи оҕото эмиэ күүстээҕиттэн буор кут бэриллэн иһэрэ илэ биллэрэ. 

Тустуук оҕото дьарыктаннаҕына төрөппүтүн баһыйа тустуохтааҕа дьахталлар көҥүллэринэн барбыттарыттан билигин букатын аахсыллыбат буола сылдьар. Арай З.Чукров уолаттара буор кут бэриллэн иһэрин дакаастыыллар. Атын биллэр тустууктарбытыттан кинилэри утумнуур, баһыйар тустууктар төрөөбүттэрэ биллибэт. Ол барыта аныгы дьахталлар эргэ тахса иликтэриттэн атын, тустууга суох, күүстэрэ мөлтөх эр дьону, өссө сайда илик буор куттаах эдэрдэри кытта сылдьыһаллара элбэҕиттэн төрүүр оҕолор буор куттара буккулларыттан тутулуктанар. (24,12).

Оҕо ийэ кутун иитиигэ сахалар билиилэрэ олус дириҥ уонна киэҥ, ол иһин аналлаах Кут-сүр үөрэҕин оҥорон туһаналлар. Кут-сүр үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдыытын табатык быһаарара аныгы науканан сыыйа дакаастанан иһэр. Ол курдук аналлаах үөрэхтээхтэр киһи мэйиитигэр үс саастааҕар тугу билбитэ баарын булбуттара.

Оҕо улаатан иһэн киһи буолууну баһылаатаҕына, тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук табатык оҥорууну ситистэҕинэ, соннук үгэстэр үөскээннэр үйэтин тухары олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанарын сахалар тутуһаллар.

Киһилии быһыылаах киһи сиэри-туому тутуһарынан аһыныгас, харыстыыр санаата элбэҕинэн кырдьаҕас төрөппүтүн көрөр-истэр кыаҕа улаатар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга, ийэни, аҕаны ытыктыырга, үлэни-хамнаһы кыайарга үөрэннэҕинэ төрөппүтүн көрөр-истэр кыаҕа улаатарын билэн оҕолорун кыра эрдэҕинэ иитиигэ, үлэҕэ үөрэтиигэ улаханнык ылсан кыһаныахтара этэ.
 
Урукку холобурдары туһаннахха түөрт оҕоломмут дьахтар 20 сылынан түөрт туруу үлэһит дьону улаатыннардаҕына, бу түөрт үлэһит киһи уонна улаатан иһэр элбэх сиэннэрэ эбэлэрин, эһэлэрин кырыйдахтарына көрөр-истэр кыахтара улаатар, ону тэҥэ бэйэлэрэ кыахтаахтык үлэлээн үлэни-хамнаһы өссө сайыннарар кыахтаналлар. Бу олох үөрэҕэ “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн этиинэн көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэрин билигин ырыынак ыгыылаах кэмэ кэлбитинэн хайаан да туһаныы эрэйиллэр буолла.

Ыал олоҕун сайдыыта саха дьоно урукку кэмнэртэн ыла туһаммыт суолларынан бардаҕына оҕо төрүүрэ элбээн уонна киһи буолууга иитиллэрэ тупсан аймахтар ахсааннара эбиллэн иһиитэ үөскүүр. Эдэр дьахталлар төрүүр кыахтара улаханыттан, үгүстүк төрүөхтэрин сөбүттэн сааһырдахпытына, кырыйдахпытына оҕолорбут иитиэхтэрэ диэн санаанан салайтардахтарына элбэх оҕону төрөтөр кыахтаналлар уонна оҕону көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ тупсан үлэһит, үлэни кыайар эдэрдэри элбэттэхтэринэ аймахтар, ону тэҥэ омук сайдар кыаҕа улаатар.

Кыргыттары эдэр эрдэхтэринэ үлэлэппэккэ, уһуннук үөрэппэккэ саастарын ситтэллэр эрэ эргэ биэрии, бу оҕолонуу дьыалатыгар тупсарыыны түргэнник киллэриэ этэ. Дьахтар элбэхтик оҕолонноҕуна эрэ, этин-сиинин бары баҕа санаалара туолаллар, оҕоломмут дьахтар тупсан иһэрин дьон таба көрөллөр. Ону тэҥэ оҕолоро улаатан кинини иитэр кыахтаннахтарына олоҕо көнөрүн, тупсарын биллэҕинэ, оҕо төрөтүүтүн кыайар кыахтанар. “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн этии элбэх оҕону төрөтүүнү таһынан кыра эрдэҕиттэн киһилии быһыыга, көрсүө, сэмэй буолууга, үлэҕэ-хамнаска үөрэтиигэ иитэр суолтата улаханын урукку кэмҥэ табан туһаналлара. (11,15).
 
Оҕолор элбээтэхтэринэ иитиилэрэ, үөрэтиилэрэ бэйэтэ табыллар, киһилии суолунан барар кыахтанар. Улахан оҕо улаата охсон төрөппүттэригэр көмөлөһөрө кыанар кэмиттэн ыла саҕаланар, үлэһит, салайааччы буола улаатар кыахтанар. Элбэх оҕолор түмсүүлээх, эйэлээх, аһыныгас, бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөһөр кыахтара улаатар, үлэни-хамнаһы кыра эрдэхтэриттэн баһылааннар өйдөрө-санаалара, буор куттара сайдар. Элбэх оҕолоох, сиэннээх төрөппүттэр кырдьар саастарыгар сынньалаҥнык, сылааска сытар кыахтаналлар. 
Кэлэр көлүөнэлэр төрөөн, улаатан иһиилэриттэн кырдьаҕастар солбуллан, дьон уларыйан иһэллэр. Олоххо улахан уопуттаммыт кырдьаҕастар “Кэс тылы” этэн эдэрдэр олоххо уларыйыыны, саҥаны айыыны киллэрэллэрин үөскэтэллэр. Көлүөнэлэр солбуйсууларыгар өй-санаа уларыйара түргэтиир, саҥа, тупсарыы киирэн иһэринэн эргэни уларытар кэмэ кэлэр.

“Киһи күннээх, балык ыамнаах” диэн өс хоһоонун эдэрдэр билэллэрэ, туох барыта бэйэтин кэмигэр сөп түбэһэрин олохторугар туһаналлара эрэйиллэр. Эдэр, кыанар эрдэххэ кыайа-хото үлэлээн баайы-малы мунньунары, оҕолору төрөтөн, киһи быһыылаахтык иитэн улаатыннарары хойутаппат туһугар, бу өс хоһоонун айбыттар. 
Оҕо төрөөн улаатыыта элбэх үлэттэн, булууттан-талыыттан кыаллар уонна уһун кэми ылар. Оҕо бэйэтэ үлэһит буолуор диэри төрөппүттэрин бэлэмнэригэр сылдьарыттан кинилэргэ элбэх иэскэ киирэрин иэстээх киһи кыра эрдэҕиттэн билэ сылдьара ордук. 

Былыргы кэмнэргэ оҕо улаатан иһэн кыайар үлэтин үлэлээбитинэн, дьонугар көмөлөспүтүнэн барара. Оҕоҕо улахан киһи өйө-санаата, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанара, саҥа улаатан истэҕинэ төрөппүттэригэр көмөлөһөрүттэн, үлэлиириттэн киирэн олохсуйара ордук табыллар. Үлэлии үөрэммит оҕо улахан киһи буолууну, ол аата тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорууну эрдэлээн ситиһэр кыахтанар.

Кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэммит оҕо саҥа улаатан иһэн төрөппүттэригэр көмө, туһа киһитэ буолан барар. Ыал улахан оҕото кыра бырааттарын, балыстарын көрүүгэ-истиигэ кыаҕа баарынан көмөлөһө сылдьара, кини аһыныгас буолан, кыаҕа суохтарга көмөлөһөр санаата улаатарын үөскэтэр. Кыралар улахан оҕону үтүктэн кини курдук майгыланан улааталлара, төрөппүттэрэ кыаммат кэмнэрэ кэлэригэр  көмөлөһөр кыахтарын улаатыннарар.

Аһынар санаа оҕоҕо кырдьаҕас, кыаммат төрөппүттэргэ көмөлөһөр санаа киирэриттэн үөскүүр, улааттаҕына бу санаата кинилэри көрөр-истэр кыаҕы биэрэр. Атаахтык иитиллэн төрөппүттэрин бэлэмнэригэр үөрэнэн хаалбыт оҕоҕо атыттары кыратык да аһынар санаата киирэн көрбөт, хата бэйэмсэх санаата улааппыта бэйэтин аһынар санаата улаатыытын үөскэтэрэ ыарахан диэн ааттанар үлэни үлэлээбэтигэр тириэрдэр. Төрөппүттэрин быраҕар, кырдьаҕастар дьиэлэригэр олохтуур эдэрдэргэ аһынар санаа диэн баара биллибэт.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн ыҥырыы төһө да үчүгэйдик иһиллибитин иһин, оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ сыыһаны, халыйыыны, бэлэмҥэ үөрэтиини киллэрбитэ. Бу ыҥырыыны киэҥник туһананнар оҕолор барылара атаахтык иитиллэр этилэр. Бу оҕолор улаатан баран үлэни кыайбаттарыттан, хамнас кыра диэн мыынаннар табыллан үлэлээбэттэриттэн, үлэ оҥорон таһаарыыта түспүтүттэн сэбиэскэй былаас бэйэтэ эстибитэ.

Онон “Элбэх оҕолоох буолуу дьол” диэн сахалар үөрэхтэрэ омук сайдыытыгар, ахсаана эбиллиитигэр, үлэни-хамнаһы кыайыытыгар ылар оруола ураты улаханын билиниэхпит этэ.

ОМУГУ ХАРЫСТААҺЫН

Бары омукпутун харыстыыр, уһун үйэлиир санаабыт билигин улаатан сылдьар. Нууччалардыын холбоһон саҥалыы үөскээбиппит 300 сылын ааһаммыт билигин сайдыыны ситиһии кэмигэр киирэн олорбуппут ыраатан эрэр. Ол аата саха омук сайдыыны ситиһэн иһии кэмигэр киирэн олорор.

Биһиги быһаарыыбытынан омук үйэтин уһуна 900 сылга тиийэр уонна маннык кэмнэргэ арахсар:

1. Омук саҥалыы үөскээһинин кэмэ, 300 сылы ылыан сөп.

2. Сайдыыны ситиһии кэмэ, 300 сыл курдук кэми ылар.

3. Омук мөлтөөһүнүн кэмэ, 300 сыл устата барыан сөп.

Уһун үйэлээх омуктар олохторугар тэҥнээн көрдөххө бу быһаарыы сөп түбэһэр өрүттэрэ элбэхтэр. Ол курдук 1227 сыллаахха монгол-татаар омуктарга кыаттаран саҥалыы үөскээбит нууччалар 2127 сыллаахха үйэлэрин моҥуур, уларыйар кэмнэрэ кэлэр.
 
Ыал буолуу үгэстэрин олоххо тутуһа сылдьыы аймахтары, омугу харыстааһын буолар. Ол курдук омук үйэтин уһуна дьонун эттэрин-сииннэрин туругуттан улахан тутулуктааҕынан ыал бөҕө эттээх-сииннээх, үлэни кыайар кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэн ахсааннарын элбэттэҕинэ омук сайдыыта ситиһиллэр.

Омук уһун үйэни ситиһэригэр анаан маннык харыстанар ньымалары туһана сырыттаҕына табыллар:

1. Омук туттулла сылдьар төрүт тылларын харыстааһын, букатын уларыппакка туһаныы ирдэнэр.

2. Сахалыы Кут-сүр, таҥара үөрэхтэрин туһаҕа киллэрии. Оҕо ийэ кутун иитии уонна үөрэтии үгэстэрин харыстааһын.

3. Ыал буолуу үйэлээх үгэстэрин олоххо киллэрии уонна туһаныы.
 
4. Үлэ-хамнас аныгы үйэҕэ сөп түбэһэр үгэстэрин үөскэтии.

5. Үрүҥ айыы итэҕэлин олоххо киллэрии. Былыргылар элбэх билиилэриттэн аныгы үйэҕэ сөп түбэһэр өттүлэрэ үрүҥ айыы диэн ааттаналларын талан ылан туһаныы салҕанан иһиитэ.

Саха тылын харыстааһыны тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар кыахтара баарынан оҥороллор. Билигин саха тылын харыстыырга дьахталлар ылсыһыахтара этэ, оҕолорун саҥа саҥаран эрдэхтэриттэн сахалыы саҥарарга үөрэтиини туһаныа этилэр. Ол курдук оҕо аан маҥнайгы саҥарар тылларын ийэтин үтүктэн саҥара үөрэнэрэ хаһан да уларыйбат уонна оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр үөрэммит үгэстэрэ хаһан да умнуллубаттар.
 
Кут-сүр үөрэҕэ сахаларга эрэ баар, уһун үйэлээх омукка олус былыргы кэмҥэ үөскээн баран, бу үйэҕэ диэри ордон кэлбит. Оҕо өйө-санаата сайдыытын, эбиллэн, мунньуллан иһиитин табатык быһаарара аныгы наука билиниитинэн бигэргэтиллэн иһэр. Кут-сүр үөрэҕин тутуһар сахалар өй-санаа аһара барарыттан сиэри тутуһан харыстанар кыахтара улаатар. (25,112).

Сахалыы таҥара үөрэҕин саамай улахан туһатынан киһи буолуу үөрэҕин былыргы кэмнэртэн арыйан туһанара буолар. Оҕо улаатан иһэн киһи буолууну ситиһиитэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаныыта олоҕун киһи быһыылаахтык олороругар тириэрдэр.

Ыал диэн омук төрүтэ. Ыалтан омук сайдан, үүнэн тахсар. Ыал оҕолору төрөтөн, киһи быһыылаахтык иитэн, үлэҕэ үөрэтэн омук ахсаанын элбэтэрин тэҥэ, өйүн-санаатын сайыннарар уонна баайын элбэтэргэ аналланар.

Ыал буолуу диэн киһи айылҕаттан анала. Ол иһин аан бастаан эт-сиин көрдөбүлэ буолар. Уол уонна кыыс көрсүһэн, билсиһэн холбостохторуна эт-сиин көрдөбүлүн толорууларын саҕалыыллар. Бу быһаарыы ыал буолуу бастакы өрүтэ диэн ааттанар.

Сахалар өй-санаа үөрэҕин былыргыттан баһылааннар ыал буолуу иккис өрүтүн булан олохторугар туһана сылдьаллар. Өй-санаа киһилии быһыылаах буолуута үлэттэн саҕаланарынан үлэттэн үөскүүр энньэни уонна халыымы эбии киллэрэн биэрэннэр ыал буолуу киһилии майгынын үөскэппиттэр.

Өй-санаа ыал буолууга тутуһар көрдөбүллэрэ манныктар:

- Омук этин-сиинин уонна буор кутун харыстааһын уһун үйэни ситиһэр кыаҕын үөскэтэрин ыал буолуу үгэстэрэ хааччыйаллар.

- Ыал олоҕун таһымын сөптөөх кээмэйинэн хааччыйыы, баайы-малы табан туһанан эбиллэн иһэрин ситиһиллэр.

- Элбэх оҕолору киһилии быһыыга иитиини, үлэҕэ үөрэтиини,  барынан-бары хааччыйыыны ыал оҥорор.
 
Эдэрдэр ыал буолууларыгар төрөппүттэрин көмөлөрүн туһанан тэрийэллэрин уонна кыыс оҕолор саастарын ситтэллэр эрэ эргэ барыыларын хойутаппаттарын туһунан Н.Никифоров “Манньыаттаах Баһылай” диэн ахтыы-сэһэнигэр суруйар. (26,79).

“Аҥардас киһи” диэн кэргэн ылбатах эр киһини эбэтэр эргэ тахсыбатах дьахтары ааттыыллара ордук эккэ-сииҥҥэ сыһыаннаах. Эт-сиин атын аҥарга баҕарар санаата эдэр эрдэҕинэ ордук күүстээх. Эр киһи туолан иһэр баҕа санаата көҕүрээн, оннугар түһэн истэҕинэ санаата туоларыттан олоҕо табыллар. 

Кыыс оҕо оҥотторон төрөөтөҕүнэ эрэ этин-сиинин улахан баҕа санаата туоларыгар тириэрдэр уонна доруобай оҕону төрөтөрө эдэр эрдэҕинэ ыал буолара ордугун дакаастыыр. Ыал буолуу үгэстэрин тутустаҕына төрөппүттэрин көмөлөрүнэн үлэһит, көрсүө, сэмэй эр киһини таба талан ылар кыаҕа улаатарын туһаныыга тириэрдэр.

Өй-санаа аһара сайдыыта омугу уһун үйэлээбэт. Ону-маны саҥаны билэ-көрө сатааһын солумсаҕырыыны үөскэтэриттэн бииртэн бииргэ, атынтан атыҥҥа көтүөккэлээһин дьон туһалааҕы, улахан суолталааҕы оҥороллорун суох оҥорор, быстах быһыылары оҥоро сатааһын элбээһинэ үөскээн кэлэр. 

Тыл үөрэхтээхтэрэ солун диэн солумсах буолууну үөскэтэр тылы “сонун” диэн сахаларга суох тылынан солбуйан эдэрдэр солумсах буолууларын улаатыннаран саха дьонугар куһаҕаны оҥороллор. Эдэр ыаллар арахсыылара элбээһинэ солумсахтара улааппытыттан ордук улахан тутулуктаах.

Өй-санаа солумсаҕырыыны үөскэттэҕинэ дьон ол-бу саҥаны айыылары оҥоро сатыыллара элбээн, сыыһа-халты туттунуулары үгүстүк оҥороллор. “Айыы үөрэҕэ” ол-бу айыыны оҥоруу “үчүгэй” диэн этэрэ эдэрдэр сыыһа-халты туттуналларын элбэтэр. Сыыһа-халты туттунуу куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэҕин үлэһит дьон бары билэллэр.

Үлэни кыайа-хото үлэлээбэт буолуу атыттарга, кыахтаахтык үлэлээччилэргэ баһыттаран, барыстаах үлэттэн үтүрүттэрэн иһиигэ тириэрдэр. “Хоро салаҥ” диэн хоро омуктары сирэн ааттаабыттарын кэнниттэн хоролор симэлийэн, саха буолан хаалбыттар. Үлэни табан, сатаан үлэлээбэт омук эстиигэ, симэлийиигэ тиийэрин ити холобуртан билии ордук табыллар.

Омук уһун үйэлээх буолуутун харыстыыр ньымалартан саамай туһалаахтарынан итэҕэл икки өрүттэрин баһылааһын уонна тэҥнээн туһаныы буолар. Ол курдук таҥара итэҕэлэ аһара бардаҕына омук уларыйара түргэтиир, онтон үрүҥ айыы итэҕэлэ баһыйдаҕына, сайдан иһэр олохтон хаалан хаалыы, туоратыллыы үөскүөн сөп. Ол иһин итэҕэл икки өрүттэрэ тэҥнэһиини тутуһа сылдьаллара эрэйиллэр.

Киһи баҕа санаата хаһан баҕарар көҥүлүнэн барыыны үөскэтэ сатыырынан хайаан да хааччахтаннаҕына эрэ табыллар. Бу хааччаҕы сахалар арааран билэн “Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн этиини оҕо иитиитигэр туһаналлар. Итини тэҥэ сиэр уонна киһи быһыыта диэн аналлаах хааччахтары оҥорон сахалар таҥараларын үөрэҕэ аһара барар өйү-санааны кытта, аһара барыыны оҥорууну эмиэ хааччахтаан киһиэхэ туһаны оҥорор.

Онон ыал буолуу былыргы үгэстэрин харыстааһын, оннугар киллэрии омугу харыстааһын буоларынан олоххо киирэрэ ирдэнэр көрдөбүл буолла.

ӨЙ-САНАА ХААЧЧАХТАРА

Өй-санаа аһара, таһынан барар санаата хаһан баҕарар элбэх. Араас үөрэхтэр үксээһиннэрэ ону өссө элбэтэн иһэр. Өй-санаа киһи оҥорор кыаҕын таһынан баран хааллаҕына ыра санааҕа кубулуйар уонна таах хаалар уратылаах. 

Ыра санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан толорбот таах хаалар, ол-бу араас бэйэтин аралдьытынар санаата ааттанар. Бу ыра санаалар киһи бэйэтин бэйэтэ албыннана сылдьарын үөскэтэннэр туһалааҕы оҥорорун аҕыйаталлар, суох да оҥоруохтарын сөп.

Аһара барбыт өй-санаа ыра санааҕа кубулуйан албыҥҥа киирэн биэриини үөскэтэр. Ол иһин өй-санаа аһара барбатын туһугар аналлаах хааччахтардаах буоллаҕына эрэ табылларын сахалыы таҥара үөрэҕэ быһааран сиэр уонна киһи быһыыта диэн хааччахтары оҥорон туһана сылдьарга ыҥырар.

Киһи өйө-санаата сайдыыта, тупсуута бэйэтин кыыллартан туспа араарынарын киһилии быһыылары оҥороро үөскэппит. Бу киһи бэйэтин өйүн-санаатын, тулуурун күүһүнэн уонна олох уопутун билэн туһана сылдьар хааччахтара киһи быһыылаах буолууну олоххо туһанарга тириэрдэллэр.
  
Киһи икки өрүттэрэ; этэ-сиинэ уонна өйө-санаата куруук  тэҥнэһиини тутуһа сылдьалларын, бу аналлаах сиэр диэн өй-санаа уонна киһи быһыыта диэн хааччахтары оҥорон сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи быһыылаахтык олоҕу олорууну ситиһэр.

Өй-санаа аналлаах хааччаҕы тутуспатаҕына, аһара бардаҕына кырата сыыһа-халты туттунууну үөскэтэрин таһынан этин-сиинин букатын да быраҕан, хаалларан кэбиһиэн сөп. Киһи өйө көтөн хаалара киирэн кэлэрэ, бу быһаарыы дакаастабылынан буолар. 

Өй-санаа аһара барарыттан, ол-бу, араас, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥорон иһэриттэн киһи быстах быһыыга, араас дэҥҥэ, оһолго түбэһиэн сөбө улаатан хаалар. 
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ ити уратыны үөрэтэн билэн аналлаах өй-санаа хааччахтарын оҥорон оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһанар. Ол хааччахтар манныктар:

1. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон үчүгэй үгэстэринэн иитэн биэрии.

2. Ийэ, аҕа таҥаралары үөскэтэн туһаныы. Оҕо кыра эрдэҕиттэн улахан киһи этэрин истэргэ, толорорго үөрэтии.

3. Тугу барытын киһи быһыылаахтык оҥорууну, сиэри, киһи быһыытын тутуһууну ирдээһин.

4. “Айыы диэмэ” диэн куһаҕан тыллары саҥара сылдьартан куһаҕан үгэс үөскээн хааларыттан оҕо өйүн-санаатын харыстааһыны оҥоруу.
 
5. “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу куһаҕан буолан тахсара элбиэн сөбүттэн эрдэттэн, бу быһыы өссө оҥоруллуон инниттэн хааччахтаннаҕына эрэ табылларын тутуһуу.

6. Сахалыы таҥара үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн аналлаах, биллэр куһаҕан быһыылары оҥорума диэн хааччахтары оҥорон куруук туһана сылдьары эрэйэрэ оҕо оҥорор куһаҕан быһыылара аҕыйыылларын үөскэтэр.

Өй-санаа аһара барарын тохтотор бу хааччахтары киһи тутуһа сырыттаҕына эрэ олоҕо табыллар уонна үлэни кыайан олоҕун киһи быһыытын тутуһан, уһуннук олороро кыаллар.
Туох барыта аһара бардаҕына халыйыыны үөскэтэрэ куһаҕаҥҥа тириэрдэриттэн, куһаҕаны элбэтэн кэбиһэр. Өй-санаа аһара барыыта таптал эмиэ аһара барарын үөскэтэр. 

Тапталы имэҥи кытта буккуйуу табыллыбат. Ол курдук таптал диэн өй-санаа үлэтин күүһүнэн туһанан атын аҥары таба талан ылыы ааттанар. Ол иһин таптал өйтөн-санааттан тутулуктаах.

Имэҥ диэн эт-сиин атын аҥарга баҕарара ааттанар. Имэҥ аһара бардаҕына эт-сиин баҕатын тутуһара элбээн хааларыттан ыал олоҕун алдьатара тиийэн кэлиэн сөп. Ол курдук киһи өйө-санаата эмиэ уларыйарынан имэҥ эмиэ уларыйара элбээн хаалыан сөбүн таба сыаналааһын эрэйиллэр.

Олох тупсан истэҕинэ солумсаҕырыы улаатарыттан таптал уларыйан хаалара түргэтээн биэрэрин эдэр ыаллар арахсыылара элбээһинэ биллэрэр. Билигин эдэрдэр энньэтэ уонна халыыма суох ыал буолалларыттан оҕо төрөөһүнэ уонна иитиитин эрэйэ тулуурдара аҕыйахтар арахсыыларын эмиэ элбэтэр.

Ырыынак кэмигэр ыал буолууга энньэ уонна халыым туттуллар кэмнэрэ кэллэҕинэ ыал баайа таптал мөлтөөһүнүн тутар, тэҥнээн биэрэр кыахтанар. Арай манна ыал олоҕун алдьатааччыны, солумсаҕы, саҥа тапталы була охсон эккирэтээччини таба быһаарыы туһалыыр кыахтаах.
 
Ыал олоҕо алдьаннаҕына, үрэлиннэҕинэ буруйдааҕы булуу уонна эппиэккэ тардыы хайаан да ирдэнэр. Үгүс дьон олохторун уопутун таба туһаныы, ыал олоҕун алдьатан атын сиргэ, атыҥҥа барааччы буруйдаах буолара ситиһиллиэ этэ.
 
Ыалга арахсыы кэмэ тирээн кэллэҕинэ, арахсан барааччы буруйдаах буоларын билинии, ыал мунньуммут баайа-мала арахсыыттан үрэллибэтин, ыһыллыбатын үөскэтии, кэргэнниилэр арахсыыларын аҕыйатарга туттуллан, ыал олоҕун бөҕөргөтүө этэ. Арахсан туспа барааччы туга да суох барара сокуонунан олохсуйдаҕына, арахсааччылар, быстах санааҕа киирэн биэрээччилэр лаппа аҕыйыыллара ситиһиллиэн сөп.

Омук сайдарын туһугар ыал олоҕун бөҕөргөтүү, харыстааһын эрэ туһалыыр. Саҥа ыал буолааччыларга аналлаах көмөнү оҥорон биэриэххэ сөп. Уон сыл иһинэн арахсан хаалааччылар ону төннөрөр буоллахтарына, улахан толкуйга түһүөхтэрин сөп. Бу биһиги баҕа санаабыт түргэнник арахса охсооччулары тохтоторго туһалыан сөп.

Сэбиэскэй былаас эстиитин кэнниттэн оччотооҕу кэмҥэ туттуллубут кытаанах хааччахтар, партия ыгыыта суох буоланнар, дьон көҥүллэринэн барбыт курдук сананыылара улааппыта. Онно эбии эдэрдэри иитии, үөрэтии босхо барбытыттан ханнык да хааччахтар суохтарын курдук сыыһа өйдөбүл үөскээбитэ.

Өй-санаа хааччаҕа хаһан баҕарар туттулла сырыттаҕына эрэ табыллар, оччоҕуна эрэ аһара барара аҕыйыыр. Билигин биһиэхэ атеизм үөрэппит, аһара барар өйдөөх-санаалаах дьон элбээннэр, итэҕэл аҥар өрүтэ буолар, өй-санаа хааччахтарын үөскэтэр уонна толотторор сахалар Улуу Тойон таҥара үөрэхтэрэ олоххо киирэ илик.

Урукку кэмнэргэ кыайбыт омуктар таҥараларын үөрэҕин кыаттарбыттарга күүстэринэн, ыган-хаайан киллэрэллэр этэ. Билигин син демократия баар буолан таҥара үөрэҕин ким да күүһүлээн киллэрбэт кэмэ кэлэн турар.
 
Омук сайдыыта оҕону хайдах иитэртэн, үлэҕэ үөрэтэртэн улахан тутулуктаах. Ол иһин оҕо иитиитигэр улахан туһаны оҥорор сахалар таҥараларын үөрэҕэ сайдар, тарҕанар кыаҕа улаатта.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ, киһи буолууну ситиһэригэр аналланар, элбэх үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаалары үөскэтэн, үгэс оҥорон биэрэн үчүгэй быһыылаах, майгылаах, үлэһит киһини иитэргэ, үөрэтэргэ туһалыыр. Оҕолоругар үчүгэйи баҕарар төрөппүттэр хайаан да туһаныахтара этэ.

Бары төрөппүттэр оҕолоругар үчүгэйи баҕараллар. Арай бу үчүгэйбит тугу оҥордоххо кэлэрин арааран билии эрэйиллэр:

1. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитиллэр, үчүгэй быһыылары оҥороругар, үчүгэй майгыга үөрэтиллэр.

2. Туһа киһитэ буолан үлэни үлэлииргэ, этин-сиинин сатаан хамсанарга үөрэтии эрэйиллэр.

3. Киһи буолуу үөрэҕин ситиһэрэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанара ирдэнэр.

4. Сиэри тутуһан, киһи быһыылаахтык олоҕун олордоҕуна олох сыалын толорон уһун үйэни ситиһэр кыахтанар.

Элбэх таҥара үөрэхтэриттэн оҕолорун өйө-санаата сайдыытыгар улахан туһалаах сахалыы таҥара үөрэҕин төрөппүттэр талан ылан туһаналлар. Кинилэр бу талан ылыыларыгар үчүгэй олохтоох, сайдан иһэр ыаллары үтүктэллэрэ, батыһаллара ордук табыллар. Көрсүө, сэмэй майгылаах, үлэһит дьон оҕолоро улаатан төрөппүттэрин курдук үлэһит буолаллара, аймахтара үксээн тэнийэн иһэллэрэ, баайдара эбиллэрэ үтүктэргэ үчүгэй, олоххо туһалаах холобур буолар.

Арыгыһыт ыаллар оҕолоро арыһыгыт буолан хаалаллара элбэҕэ, үлэни кыайбаттара салгыы сайдаллара кыаллыбатын үөскэтэрин бары ыаллара көрө-билэ сылдьаллар. Ону тэҥэ сыыһа-халты туттунан быстах быһыыга түбэһэн хаалаллара элбэҕиттэн олохторун кылгатан кэбиһэллэрэ эмиэ элбэҕин бары билэллэр, ол иһин арыгыһыттары үтүктүбэккэ оҕолорун үөрэтэллэр. Итирбит киһи былыргы олоҥхоҕо кэпсэнэр куһаҕан абааһы курдук буолара эдэрдэри арыгыттан тэйитэргэ туһалыыр күүстэнэр.

Атаах буолан хаалбыт оҕо төрөппүттэрэ элбэх эрэйи көрсөллөрүн атыттар бары көрө, билэ сылдьаллар, ол иһин оҕолоругар үчүгэйи баҕарар төрөппүттэр атаахтаппакка, кыра эрдэҕиттэн үлэнэн иитэргэ, тулуурун сайыннарарга кыһаналлар. 

Киһи үйэтэ кылгас, сотору кэминэн бэйэтэ мөлтүүрэ тиийэн кэлэр. Бу кэм кэлиитигэр үчүгэй, киһилии иитиилээх, үчүгэй майгылаах кэлэр көлүөнэлэр көмөлөрө эрэйиллэр кэмэ кэлэриттэн оҕотун өйө-санаата киһилии суолунан сайдарын, төрөппүт барыта сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһан ситиһиэ этэ.

Онон көрсүө, сэмэй майгылаах, ханнык баҕарар үлэни кыайар оҕо бары төрөппүттэр баҕа санааларын оҕото буолар уонна Кут-сүр,  сахалыы таҥара үөрэҕин туһанан ону ситиһиэххэ сөп.

ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.

2. Ойунский П.А. Көҥүл ырыата. – Якутск: Якуткнигоиздат, 1968. – 440 с.

3. Национальная культура коренных народов Республики Саха (Якутия). – Якутск: Нац. кн. изд-во “Бичик”, 1994. – 104 с.

4. Уткин К.Д. Сах саҕаттан. Ытык санаа ыйар ыллыгынан. – Дьокуускай: Бичик, 2000. – 288 с.

5. Ксенофонтов Г.В. Эллэйада. – М.: Издательство “Наука”, 1977. – 248 с.

6. Саха өһүн хоһоонноро=Якутские пословицы и поговорки. – Якутск: Бичик, 2017. – 256 с.

7. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.

8. Якутскай Н. Төлкө. – Якутск: Кн. изд-во, 1973. – 768 с.

9. Сиэн Чолбодук. Күнүскү күн аннын диэки. - Дьокуускай: Бичик, 2004. – 144 с.

10. “Саха сирэ”, “Эдэр саас” хаһыат. 06.01.99.

11. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.

12. Боло С.И. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. – Якутск: Нац.кн. изд-во “Бичик”, 1994. – 352 с.

13. Федоров Г.Е., Егоров Н.Ф. Сэргэ төрдүгэр сэһэн. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1991. – 160 с.

14. Серошевский В.Л. Якуты. Опыт этнографического исследования. – 2-е изд., - М., 1993. – 736 с.

15. “Чолбон” сурунаал. 2 / 2004.

16. Каженкин И.И. Үрүҥ Айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.

17. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. –  152 с.

18. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. –     128 с.

19. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с. 

20. Уткин К.Д. Хомуурунньук. 16 кинигэ. 2-һэ: Төрүт культура: утумнар, ситимнэр. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 272 с.

21. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2013. – 108 с.

22. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.

23. “Туймаада” хаһыат. №135. 17.01.2013.

24. “Туймаада уоттара” хаһыат. №94. 29.03.2012.

25. Каженкин И.И. “Харыстас” таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2015. – 128 с.

26. “Чолбон” сурунаал. 7 / 2018.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Сахалыы өй-санаа уратылара

Олоххо уларыйыылар киириилэрэ

Кэргэн уонна ыал уратылара

Былыргы кэмҥэ ыалы тэрийии

Урукку кэмҥэ ыалы тэрийии

Билиҥҥи кэмҥэ ыалы тэрийии

Кыыс омук анала

Аҥардас киһи

Ыалы тэрийии

Ыал буолуу үгэстэрэ

Энньэ уонна халыым

Хаан тупсарыыта

Тэҥнээҕи булунуу

Кэлэр көлүөнэлэр

Төрөппүт оҕотугар эрэлэ

Эт-сиин

Буор куту харыстааһын

Үгэстэр

Тыл үгэһи үөскэтэр

Удьуор уларыйыыта

Дьон бөлөхтөргө арахсаллар

Оҕо өйө-санаата үөскээһинэ

Оҕону иитии

Оҕону үөрэтии

Оҕолорум иитиэхтэрэ

Омугу харыстааһын

Өй-санаа хааччахтара

Туһаныллыбыт литература

Иһинээҕитэ

[[Категория: Ыал буолуу үгэстэрэ. (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)]]</text>
      <sha1>ognn9vjk652nizlz52u6208w2uw2dx9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:James500</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1839</id>
    <revision>
      <id>7512</id>
      <parentid>7511</parentid>
      <timestamp>2022-12-24T22:53:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>James500</username>
        <id>1859</id>
      </contributor>
      <comment>Add interwiki link</comment>
      <origin>7512</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51" sha1="imu5f5us2nij176ow18v104n35qdse2" xml:space="preserve">{{Babel|en}}
{{#babel:sah-0}}

[[en:User:James500]]</text>
      <sha1>imu5f5us2nij176ow18v104n35qdse2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:KernelFreeze</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1840</id>
    <redirect title="Кыттааччы:Renamed user 9thz5duyuxms" />
    <revision>
      <id>7523</id>
      <timestamp>2023-03-11T10:36:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taketa</username>
        <id>969</id>
      </contributor>
      <comment>Taketa [[Кыттааччы:KernelFreeze]] сирэй аатын маннык [[Кыттааччы:Renamed user 9thz5duyuxms]] уларыппыт: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/KernelFreeze|KernelFreeze]]» в «[[Special:CentralAuth/Renamed user 9thz5duyuxms|Renamed user 9thz5duyuxms]]»</comment>
      <origin>7523</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64" sha1="mqgu3rmms0aq50c8mf8md38apjomvki" xml:space="preserve">#утаарыы [[Кыттааччы:Renamed user 9thz5duyuxms]]</text>
      <sha1>mqgu3rmms0aq50c8mf8md38apjomvki</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сахаларга оҕону иитии, үөрэтии уратылара ( Каженкин И.И.)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1841</id>
    <revision>
      <id>7542</id>
      <parentid>7541</parentid>
      <timestamp>2023-05-17T02:30:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>7542</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="532031" sha1="hgrlwt3v4mnm9ztq27vod2msz1z5rcp" xml:space="preserve">	
И. И. Kаженкин - Уйбаан Хааһах 

САХАЛАРГА ОҔОНУ ИИТИИ, ҮӨРЭТИИ УРАТЫЛАРА

Дьокуускай 2023

“Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс”- cахаларга оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ туттуллар аналлаах өc хоһооно.

Хас биирдии төрөппүт оҕото бэйэтинээҕэр ордук олоххо олоруон баҕара саныыр. Арай бу үтүөкэн баҕа санаа хайдах ситиһиллэрин сахалар эрэ билэллэрин “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс”,- диэн өс хоһооно баара бигэргэтэр.

Арыгы уонна наркотик дэлэйэн иһиилэрэ кэлэр көлүөнэлэр ураты тулуурдаах уонна дьулуурдаах буола улаатыыларын эрэйэр, ол аата сахалыы өһөстөрө улааттаҕына эрэ, ити умсары түһэрэр абылаҥнары тулуйар кыахтаналлар.

              
ААН ТЫЛ

Былыргы сахалар ойууннара түүллэри үөрэтэн, Кут-сүр үөрэҕин айан, сайыннаран, киһи өйүн-санаатын олус дириҥник үөрэппиттэр. Ол үөрэхтэрин кэлин кэмҥэ сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥорбутуттан, билигин быстах-остох ордон хаалбыттарын биһиги сурукка киир¬бит кэпсээннэртэн эрэ билэбит. 

Сахалар Кут-сүр үөрэҕин билигин да туһана сылдьаллар, түүллэри итэҕэйэллэр. Мин өй-санаа уратыларын быһааран Кут-сүр үөрэҕин олоххо киллэрэри ситистим.

Кут-сүр үөрэҕэ киһи этэ¬-сиинэ уонна үс: буор, ийэ уонна салгын куттара тус-туспала¬рын бэлиэтииринэн атын омуктар таҥараларын үөрэхтэриттэн улаханнык уратыланар.

Хас биирдии киһи барыта тыынар-тыыннаах, эттээх-сииннээх, өйдөөх-санаалаах, олоҕун дьоһуннаахтык, уһуннук олоруон баҕарар. Саха дьонун баар-суох баҕа санааларынан “Биирдэ бэриллэр олоҕу киһилии олоруохха” диэн буолар.
 
“Олоҕу киһилии олоруохха” диэн этиини быһаарыыга биһиги бу үлэбитин барытын анаатыбыт. Итини тэҥэ, үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр оҕо иитиитигэр олус улахан оруолу ылалларын, өйө-санаата сайдыытын төрүттүүллэрин быһаара сатаатыбыт.

Оҕо – “аймах-хаан салгыы сайдар кэскилэ” диэни билигин бары билэбит. Ол эрээри, бу кыра киһини хайдах көрөн-истэн ииттэххэ, үөрэттэххэ хаһан киһилии өйдөнөн-санааланан аймаҕы-хааны салгыы үөскэтэр, үлэни-хамнаһы өрө тутан баайы-малы элбэтэр киһи буолан тахсарый? Билиҥҥи кэмҥэ олус уустугурбут, иннэ-кэннэ биллибэт буолбут курдук боппуруоска сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ эрэ олус таба эппиэти биэрэр. Ол курдук, оҕо ийэ кута үөскээн, сайдан барыытыгар төрөппүттэр, ордук ийэтэ ылар оруоллара ордук үрдүгүн, эппиэтинэстэрэ улаханын бу үөрэх быһаарар. 

Сахалар “Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа” диэн өс хоһооннорун саҥалыы ырытан көрдөхпүтүнэ уонна улахан суолтаны “хатарыы” диэн тылга уурдахпытына, уол оҕолорбут кырдьык буһан-хатан, элбэхтик эрчиллэн, үлэлээн-хамсаан улааттахтарына эрэ, киһилии киһи өйө-санаата кинилэргэ киирэр. Ону баара биһиги “социализм” сымнаҕас олоҕор өйөнөммүт уолаттарбытын маанылаан, атаах¬тык, сынньалаҥнык иитэр, үөрэтэр суолу тутуспуппут сыыһатын билигин ырыынак кэмигэр билинэн эрэбит.
Аһара тымныылаах, сыралҕан куйаастаах дойдубутугар үлэни-хамнаһы кыайа-хото тутан үлэлииргэ күүһү-кыаҕы таһынан, кытаанах, дьэ¬бир, өһөс майгы хайаан да ирдэнэрин сэбиэскэй былаас кэмигэр умуннаран кэбиһэ сыстылар.
 
“Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно оҕо төрөппүттэринээҕэр бары өттүнэн барытынан ордук, баһыйар буола улаатыахтааҕын, күүстээх санааланыахтааҕын бэлиэтиир. Кими эмэ баһыйарга, кыайарга өссө кытаанах, ыарахан эрчиллиини барыллыахтааҕын бары спортсменнар билэллэр. Сымнаҕастык иитилли¬бит, сылааска, бэлэмҥэ сыта үөрэммит, атаахтык улааппыт оҕоттон төрөппүтүнээҕэр мөлтөх киһи улаатан тахсара саарбаҕа суоҕун, ити өс хоһооно өйдөтөр.

Былыргы сахалар киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэппиттэрин бэлиэтинэн айыы диэн өйтөн-санааттан тутулуктаах тыл икки утарыта суолталаах өйдөбүллэрдээҕэ буолар. Кырдьаҕастар билигин даҕаны бу тылы үчүгэй да, куһаҕан да айыыны оҥорууну бэлиэтииргэ анаан тутталлар. Бу тыл ити өйдөбүллэрэ киһиэхэ ханнык өй-санаа иҥэриллибититтэн быһаччы туту¬луктаахтар уонна киһи өйүнэн-санаатынан толкуйдаан оҥорор быһыыла¬рын үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн арааран бэлиэтииргэ аналлаахтар.

“Түннүгүнэн чыычаах көтөн ааспытын курдук” олоҕум ааста дииллэр кырдьаҕастар. Кырдьа баран иһэн ааспыт олоҕу санаан кэллэххэ киһи ааспыт олоҕо “Мутугунан быраҕар муҥур үйэҕэ” тэҥнэнэрэ олус сөп курдук. Киһи олоҕун устата өйө-санаата уларыйыытын быһаара сатыырбытыгар былыргы сахалар үөскэтэн олохторугар туһаммыт этиилэрин, өс хоһооннорун туһанныбыт.

Kиһи үөрэҕи ылынарын аҥардастыы үөрэхтээһин эрэ курдук өйдүүрбүт оҕолорбутун иитиибит уонна үөрэтиибит мөлтөөһүнүгэр, оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитиигэ суолта биэрбэппититтэн өйдөрө-санаалара туруга суох буолуутугар тириэртибит.

Саха дьоно үөрэх үгэс буолуор диэри элбэхтэ хатылаатахха эрэ умнуллубатын уонна үгэстэр киһи этин-сиинин эрчийэннэр үөрүйэх буолан иҥэрин билэллэр. Үөрэҕи ылыныы бу курдук баран иһиэхтээҕин оҕону үөрэтиигэ хайаан да туһаныы эрэ туруктаах өйдөөх-санаалаах дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыны хааччыйар кыахтааҕын таба өйдөөн туһаныахпыт этэ.

Сахалар оҕону иитэр уонна үөрэтэр ньымалара эрэ аныгы үйэҕэ олох иһин дьулуурдаах, тулуурдаах, өһөс майгылаах дьону иитэн улаатыннарар кыахтаах. Ол курдук, сахалар “Олох ыарахан” диэн этиилэрэ күн-түүн табата быһаарыллан, сымнаҕас, мөлтөх өйдөөх-санаалаах дьон арыгыһыт эбэтэр наркоман буоланнар өйдөрө-санаалара көтүүтүгэр, ол аата эрдэлээн өлүүлэригэр тиийэллэрэ чугаһаан иһэр. Kэлэр көлүөнэлэр өбүгэлэрин бары өттүлэринэн баһыйар буола улааталларын ситиһэргэ сахалар өстөрүн хоһооно “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс”,- диэн эрэ туһалыыр кыахтааҕын аахайбакка, туһаммакка сылдьабыт.

Бу өс хоһоонун таба өйдөөн, кытаанахтык тутуһаммыт кэлэр көлүөнэлэрбит чахчы кыахтаах, дьулуурдаах уонна тулуурдаах буола улааталларын ситиһиэхпитин, омукпутун сайыннарыахпытын сөп.

Каженкин И.И - Хааһах Уйбаан атын үлэлэрин интернеттэн, Национальнай библиотека сайтыттан, Сахалыы Википедия иһигэр баар Викитека диэн библиотекаттан булан ылан туһаныахха сөп.

САХАЛАР ҮӨРЭХТЭРЭ

ССРС-ка экономика сайдыыта лаппа бытаарбытын, дьон олохторун таһыма олус аллараа түспүтүн түмүгэр, 1991 сыллаахха уларыта тутуу буо¬лан Россия атын республикалартан туспа арахсыбытыттан улахан дойду үрэллибитэ. Уларыта тутуу кэнниттэн Россияҕа салайар былаас улары¬йыыта, дьон социализм кэмигэр үйэлэрин тухары олорбут олохторун сиэрин уларытан, аны капиталистардыы олоҕу оҥостууну саҕалаабыттара.
 
Саҥа үөскээн эрэр ырыынак сыһыаннаһыыларын ыар баттааһына, “сынньалаҥнык”, салайааччылар эппиттэрин эрэ толоро сылдьыбыт социализм дьонугар соһуйууну, санаа түһүүтүн, бутуллууну таһаарбыта. Барыта ким эрэ бэлэмигэр уонна ыйан биэриитигэр үөрэнэн хаалбыт үлэһит дьон бэйэлэрэ булан-талан, баһылаан, үлэни-хамнаһы тэрийиигэ кыахтара кыра буолара биллэн таҕыста. Маннык саҥа олох, ырыынак көрдөбүллэригэр толору эппиэттиир иитиилээх уонна үөрэтиилээх таксистар курдук дьон биһиэхэ отой аҕыйахтара кэнникинэн билиннэ.
Саҥа олох, үлэҕэ капиталистардыы сыһыан, саҥалыы иитиилээх эдэр дьоҥҥо наадыйар. Социализм олоҕун кэмигэр биһиэхэ үөһээттэн соҥнооннор, соҕуруу, сылаас дойдулаах дьон сымнаҕас көрдөбүллээх үөрэхтэрин аҕалан сыҥалааннар, үөрэхтээһин төһө да киэҥник тарҕаммытын иһин хаачыстыбата мөлтөҕө арылынна. Дьоҥҥо барыларыгар биир тэҥ көрдөбүллээх мөлтөх үөрэҕи, үлэни киэҥник тарҕатыы түмүгэр “улугуруу” кэмэ тиийэн кэлбитэ.
 
Онон, “социализм” кэминээҕи иҥэриллибит үөрэх, кытаанах айылҕалаах хоту сир дьонун үөрэтиигэ сөп түбэспэтэ кырдьык буолла. Маннык дьоҕура суох үрдүттэн үөрэх, олохтоох омуктар оҕолоро үлэни-хамнаһы кыайар буола үөрэнэллэригэр, сайдан-үүнэн барыыларыгар көмөлөспөтө.

Биһиги хотугу дойдубут дьон-сэргэ олохсуйан олороругар олус кытаанах усулуобуйалаах. Манна дьаныардаахтык үлэлээн-хамсаан туох эмэ ситиһиини оҥорорго, сымнаҕас айылҕалаах соҕуруу дойдулардааҕар кырата икки, үс төгүл элбэх күүһү-кыаҕы ууруохха, үбүлээһини угуохха наада буолар. Ол иһин хоту сир усулуобуйатыгар сөптөөх идэни баһылаан таһаарыылаахтык үлэлииргэ, эдэр көлүөнэни иитэр, үөрэтэр ньымабыт былыргы ырыынак кэминээҕи сахалар оҕолорун үөрэтэр ньымаларын ылыннаҕына эрэ табыллар.
Октябрьскай революция иннинэ сахалар олохторугар көҥүл эргиэн кэмэ баара элбэх суолу-ииһи хаалларбыта. Сүүһүнэн сыллар усталары¬гар бэйэлэрин көрүнэн-дьаһанан, уһанан, эргинэн уонна өссө дьаһаах төлөөн олорорго үөрэммиттэрэ. Статистика бигэргэтиитинэн революция иннинэ саха дьонун үгүс өттүлэрэ бэйэлэрин кыанан олорор туспа хаһаайыстыбалардаах эбиттэр уонна ол кэмҥэ ахсааннара биллэрдик эбиллибит. Хоту сир ыарахан усулуобуйатыгар оҕолорун ханнык баҕарар үлэни-хамнаһы кыайа-хото тутарга, киэҥ билиилээх-¬көрүүлээх, сайдыылаах эдэрдэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга кыһаналлара.

Саха дьоно оччотооҕу кэмнэргэ оҕолорун үөрэтэр ньымаларын өс хоһооно оҥостон өйдөрүгэр-санааларыгар илдьэ сылдьаллар. Билигин олох уларыйбытынан сибээстээн, оҕолору үөрэтиигэ өбүгэлэрбит ол ньы¬маларын сөргүттэхпитинэ табыллар. Ырыынак кытаанах, ыарахан усулуобуйатыгар дьаныардаахтык үлэлиир-хамсыыр, барыга-бары дьоҕурдаах эдэр дьону үөрэтэн уонна иитэн улаатыннарарга өбүгэлэрбит үтүгүннэрэн уонна өсөһүннэрэн үөрэтэр ньымаларын туттуу эрэ көмөлөһүөн сөп.

Ити үөрэхтэри таһынан саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар Үрүҥ айыы өйдөбүлэ былыр-былыргыттан иҥэн сылдьар. Бу өйдөбүл аныгы араас таҥара үөрэхтэрэ айыллыахтарын быдан иннинэ чочуллан оҥорул¬лубут. Ол иһин Үрүҥ айыы өйдөбүлэ киһи өйүн-санаатын ордук дириҥник баһылаабытынан, атын омуктар өй-санаа туһунан үөрэхтэринээҕэр уратылардаах. Үрүҥ айыы өйдөбүлүн ити уратыларын аныгы чинчийээч¬чилэр бэйэлэрин арыйыыларынан бигэргэтэн эрэллэр. Ол курдук, Кут-сүр үөрэҕэ киһи бэйэтэ тулалыыр Айылҕаттан олус кытаанах, хан¬на да халбаҥнаабат тутулуктааҕын бигэргэтэрэ учуонайдарынан да-каастанан эрэр. Сотору кэминэн Аан дойду дьоно Айылҕаны кытта биир ситим буолалларын билиннэхтэринэ, сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин бэйэлэрэ ылынан барыахтара.
 
Саха тылыгар үөрэх диэн тыл былыр-былыргыттан баар. Ол эрээри сахалар үөрэхтэрэ ханна баарый диэтэххэ, бу диэн суруллубута соччо суох эрээри “Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэн” диэн өс хоһооно олох үөрэҕэр киһи үйэтин тухары үөрэнэ сылдьарын быһаарар.
 
Сахалар киһи үөрэҕи ылынар дьоҕура икки араастааҕын билэннэр: “Үөрэҕи ылынымтыа киһи атын дьон сыыһаларыттан, онтон ыараханнык үөрэнэр киһи бэйэтин сыыһаларыттан үөрэнэр” эбэтэр “Kулгааҕынан истэн үөрэммэт буоллаҕына илиититтэн тиийиэҕэ”,- диэн эмиэ этэллэр. Бу этиилэр үөрэнии икки  араастарын уонна олору киһи хайдах ылынарын быһаараллар:

1.	Хараҕынан көрөн, кулгааҕынан истэн үөрэнии.

2.	Үтүктэн, үлэлээн-хамсаан үөрэнии.
 
Бу быһаарыылары кыратык арыйан өссө чуолкайдаан биэриэхпит:

1. Kиһи ханнык баҕарар үөрэҕи хараҕынан көрөн уонна кулгааҕынан истэн ылынар. Түргэнник өйдөөн иһэр кыахтаах умнугана суох киһи үөрэҕи ити курдук ылынара кыаллар. Kэлин кэмҥэ биһиэхэ киһи үөрэҕи ылынар кыаҕа бу эрэ өттүнэн сайдарын курдук этэллэр. Өссө эбэн киһи үөрэҕи-билиини баһылыыр кыаҕа букатын муҥура суох диэн этэллэр эрээри, ол сымыйа. Киһи өйө-санаата компьютерга кыаттарара саахымат оонньуутуттан биллэр.

2.  Саха дьоно оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэн иһэрин туһунан билэллэр. Өссө киһини “Олох үөрэтэр” диэн этии баар. Бу этии киһи бэйэтэ олоҕу олорон, олохтон эрэйдэнэн, үлэлээн-хамсаан, үлэттэн үөрэнэн, олоҕу билэн-көрөн иһэрин быһаарар. Олохтон үөрэнэр туһугар ыараханы тулуйар, дьулуурдаах буолуу ордук эрэйиллэр. Маннык үөрэнии чиҥ, хаһан да умнуллубат гына иҥэр уратылаах.
 
Биһиги бэйэбит өйбүтүн-санаабытын билиммэккэ сылдьан эрэ атын дьону үөрэтэ сатыыбыт. Он¬тукабыт кинилэргэ кыайан тиийбэт, үтүгүннэрэн биэрэр кыаҕа суох буоллахха, ханнык да үөрэх ситэ өйдөммөт. Үтүгүннэрэн, батыһынна¬ран биэрэр күүһэ суох буолан кинигэ үөрэҕэ үгүс дьоҥҥо кыайан то¬лору өйдөммөккө хаалар. “Ханна эрэ аахпыппыт ээ”,- диэн этиини киһи элбэх боппуруоска истэригэр тиийэр. Манна саха дьонун “Тутан-хабан көрдөххө эрэ өйдөнөр”,- диэн этиилэрин эбэн биэрдэххэ үөрэнии дьэ толору буолар. Ол аата киһи бэйэтэ боруобалаан көрө илигинэ табан өйдүүрэ уустук. Оскуола программатыгар аналлаах лабораторнай занятиелар эмиэ ити этиигэ олоҕураллар, көрдөрөн биэрэллэриттэн ордук тиийимтиэлэр, өйдөнүмтүөлэр.

Киһи үйэтин тухары, өйө-санаата; буор, ийэ уонна салгын куттара сайдан иһэллэр. Би¬лиитэ-көрүүтэ кэҥээн, уоппута эбиллэр, сатаан табан хамсанара үөскүүр. Бу сайдан иһэр өй-санаа, этин-сиинин эрчийэн, өр сыллар усталарыгар бу билии¬тигэр-көрүүтүгэр үөрэтиитэ, үгэс, үөрүйэх оҥоруута эрэйиллэр. Ол аата, киһилии өйү-санааны салгын кут ылынан, үөрэтэн баран, аны бэйэтин этин-сиинин ол өйгө-санааҕа, билиигэ, хамсаныыга эрчийиитэ, киһилии өйгө-санааҕа үөрэнии, үөрүйэх буолуу, буор куту сайыннарыы диэн буолар.

Манна холобуру аҕаллахха, быраас киһи бэйэтэ тымныйан ыалдьа сылдьан атын дьону эмтии сатыыра тиийимтиэтэ суоҕа чахчы. Кини¬гэттэн билбит билиитин бэйэтин этин-сиинин дьарыктыырга, эмтииргэ ситэ туһамма¬таҕа таайыллар. Тымныы уунан атаҕы кутта сырыттахха киһи тымныыны тулуйара эбиллэр диэн бары этэллэр, суруйаллар, армияҕа сырыттахха ыган туран оҥотторо сатыыллара туһалаах этэ.
 
Эти-сиини эрчийии диэни хас биирдии бэйэтин доруобуйатын туһугар кыһанар киһи үөрэ-көтө оҥорор дьыа¬лата буолуон сөп курдук. Тымныйан ыалдьыы төһө да элбэҕин иһин куруук итинник дьарыктанар киһи бэрт аҕыйах.

Үөрэх киһи үйэтин тухары тохтообокко баран иһэр диэн сахалар этэллэр. “Кыр¬дьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэн”,- диэн бары билэр өс хоһооммут өйдөбүлэ киһи куруук үөрэнэ сылдьыахтааҕын быһаарар. Бу этии үөрэхтээһиҥҥэ буолбакка, киһи олох үөрэҕэр үөрэниитигэр быһаччы сыһыаннаһарын ситэ өйдөөбөккө сылдьа-быт. Үөрэхтээһин, атын омуктар билиилэрин-көрүүлэрин үөрэтии, эко¬номика саҥа төрүттэрин киллэрии олох үөрэҕиттэн букатын атынын биһиги бу үлэбитигэр дакаастыы сатыахпыт.

Олох үөрэҕэ диэн киһи киһилии майгыга, киһилии быһыыга үөрэнии¬тэ уонна бэйэтин этин-сиинин ол билиитигэр эрчийиитэ буолар. Киһи сылайар, этэ-сиинэ сынньалаҥ көрдүүр. Сыта түһэн, этин-сиинин босхо ыытан, сынньанан баран эмиэ күүс киирэн үлэлээн-хамсаан ба¬рыыта хайаан да ирдэнэр. Утуйбакка, сынньаммакка эрэ киһи этэ-сии¬нэ уһуннук тулуйан сылдьыбат.
 
Былыргы хараҥа кэмҥэ үлэ-хамнас кэминэн сырдык буолуута ааҕыллар этэ, онтон хараҥа буо¬луута дьиэҕэ-уокка сынньаныы кэмэ буолара. Сөптөөхтүк сынньанан, кэмигэр үлэ¬лээн, дьарыктанан туох эмэ туһалааҕы оҥоруу киһилии киһи олоҕун сиэрэ буолар.

Олох үөрэҕэ диэн баарын кэлин кэмҥэ үөрэхтээһиҥҥэ буккуйан букатын да умна сыстыбыт. Олох үөрэҕэ саха дьонун “Kиһи буолуу” диэн этиилэригэр, кыһалҕа кыһарыйарыгар, үлэ-хамнас уонна дьиэ-уот туһунан өйдөбүллэригэр иҥэн сылдьар.
 
Киһи буолуу сүрүн өйдөбүлэ эт-сиин уонна өй-санаа көрдөбүллэрин тэҥнээн биэриигэ олоҕурар. Киһи буолууга оҕо төрөппүттэрин үтүктэн, кинилэр тугу оҥороллорун, хайдах сылдьалларын көрөн, үтүктэн үөрэ¬нэр, ол иһин киһи буолуу үөрэҕэ диэн ааттанар, оҕо барыта ситиһиэхтээх үөрэҕэ буолар. 

Уол улаатан истэҕинэ “Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа” диэн өйдөбүлү быһалыы ылына сатыыбыт эрээри, көннөрү туйах буолбакка өссө эбии хатарылыннаҕына табылларын умнан сылдьабыт. Ол аата оҕо эбии хатарыллан, өссө күүһүрдэҕинэ аҕатын баһыйыахтааҕа, киниттэн хайаан да ордуохтааҕа быһаарыллар. Хатарыы диэн кыһа уотугар кытардан баран эмискэ ууга уган тимири ураты кытаатыннарыы ааттанарын тимир уустарбыт суох буоланнар умнан кэбистибит.

Сылайбыт, элэйбит кэмҥэ сытынан, эти-сиини көҥүл босхо ыытан кэбиһии киһи быһыытыгар сөп түбэспэт. Ол курдук, киһи буолуу сүрүн көрдөбүлүнэн тулуурдаах, дьулуурдаах буолуу ирдэнэр. Киһи хайаан даҕаны эт-сиин кыра мөлтөөһүнүн, сылайыытын, быстах ыарыыларын кыанар, тулуйар, кыра аайы сытынан кэбис¬пэт кыахтанара ордук. Кыаллар буоллаҕына эти-сиини эбиискэ эр¬чийэн биэрэри өйүнэн-санаатынан ситиһэрэ ирдэниллэр. Ол аата ханнык баҕарар дьыалалары оҥоруулар киһиттэн элбэх күүһү-кыаҕы эрэ¬йэллэр. 
Өһөс буолуу - тулуурдаах буоллахха эрэ ситиһиллэр. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно тулуурдаах буолууга быһаччы сыһыаннаах. Оҕо төрөппүтүнээҕэр бары хаачыстыбалара ордук, ол иһигэр тулуурдааҕа өссө баһыйарын, бу өс хоһооно быһаарар уонна саха дьонугар өйдөтө сатыыр.

Кырдьаҕас киһи бэйэтэ эдэр эрдэҕинэ олус элбэх ыараханнары көрүстэҕинэ уонна олорун кыайдаҕына, бэйэтин оҕото эмиэ соннук ыарахаттары кыайан туоруур кыахтанарын, ол аата бэйэтин олоҕор эмиэ соннук ыараханнары көрсөн туоруурун, кыайарын ситиһэ сатыыра ордук. Оҕону маннык үөрэтии сүрүн көрдөбүл буолара хайаан да ирдэниэ этэ. Ол курдук, наука уонна тиэхиникэ сайдан иһиилэрэ дьон олохторо чэпчээн, ас-үөл, таҥас-сап дэлэйиитин таһаараннар олох барыта чэпчээн иһэрин курдук сымыйа өйдөбүлү үөскэтэллэрэ, дьону албыҥҥа киллэрэр. Бу албын өйдөбүл үөскээһинэ олох чэпчээбитэ эккэ-сииҥҥэ быһаччы сыһыаннааҕа өйү-санааны албыннааһыныгар олоҕурар. Бу албын санааҕа дьон киирэн биэрбэтэхтэринэ эрэ салгыы сайдар кыахтаналларын үөрэх, билии сайдыбытынан туһанан билиэхтэрин сөп этэ.
 
Бу албыҥҥа киирэн биэрбэт туһугар сахалар “Олох ыарахан” диэн этиилэрэ өйгө-санааҕа быһаччы сыһыаннаһарын таба өйдөөн олохпутугар туһаныахпыт этэ. Ол аата өйү-санааны өссө бөҕөргөтүү, тулуурдаах, өһөс оҥоруу эрэ киһи этин-сиинин өссө күүскэ дьарыктаан мөлтүүрүттэн харыстыырыгар олоҕурар. 
 
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыга сөп түбэһэн дьон сайдыыны ситиһиилэрин түмүгэр өйү-санааны буккуйар алыптар эмиэ эбиллэн иһэллэр. Бу эбиллии биир көрүҥүнэн дьон арыгыны сатаан оҥостууларын ааҕыахха сөп. Онтон арыгыга ылларбат туһугар киһи өйө-санаата күүстээх, өссө тулуурдаах буолара ирдэнэр.
 
Наука сайдыытын түмүгэр аны күүстээх наркотик дэлэйэн иһэр. Дьон өссө күүстээх тулуурданыылара эрэйиллэр кэмэ кэллэ. Ол иһин сахалар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооннорун ыйыыта ордук таба буолан хайаан да тутуһуллара ирдэниллэр. Итини тэҥэ, өйү-санааны буккуйааччылар эмиэ күүһүрэн иһэллэриттэн, көөнньөрүллүбүт кымыстан сайдан арыгыга, испииргэ тиийбиттэрин, онтон наркотиктар хаппыт көлөпүнэттэн саҕалаан ЛСД диэн аһара күүстээх наркотигы айбыттарыттан сахалар “Олох ыарахан” диэн этиилэрэ олус таба буолан иһэрэ дакаастанар.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ киһиэхэ өй-санаа хайдах эбиллэн иһэ¬рин үөрэтэр. Урукку үлэлэрбитигэр быһаарбыппыт курдук киһи өйө-санаата икки аҥылар, тус-туспа тутулуктаахтар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун өйө-санаата иитиллэр, сай¬дар. Онтон улаатан истэҕинэ 5 эбэтэр 6 сааһыттан саҕаланан салгын кута  сайдан, бэйэтэ умнубат буолуута үөскээн олохсуйар.

Киһиэхэ өй-санаа хайдах үөскээн мунньуллан иһиитин былыргы са¬халар дириҥник үөрэтэн билэннэр тылларыгар киллэрэн тутта сылдьаллар. Саха ты¬лыгар өй-санаа сайдыытын таһымнара үс тус-туһунан тылларынан маннык бэриллэллэр:

1. ҮӨРЭХ. Салгын кут үөрэҕи ылыныыта.

2. ҮГЭС.  Үгэстэргэ үөрэнииттэн ийэ кут иитиллэр, сайдар.

3. ҮӨРҮЙЭХ.   Буор кут үөрэнэн, эрчиллэн үөрүйэх буолар.

Мантан салгыы үөрэнии бу көрүҥнэрин биир-биир төһө кыайарбыты¬нан дириҥник быһаарыахпыт:

1. Ханнык баҕарар билии-көрүү өйгө-санааҕа киириитэ үөрэх диэн тылынан бэриллэр. Үөрэх диэн тыл маннык тыллартан хомуллан үөскээбит:

- Үөр. Үөр диэн элбэхтэри биллэрэр.

- Ээх. “Ээх” диэн сөбүлэһии бэлиэтэ.
 
Ол аата үөрэх диэн элбэхтэр этиилэригэр сөбүлэс диэн сахалыы дириҥ өйдөбүллээх тыл эбит. Бу тыл өйдөбүлэ билигин демократия элбэхтэр этиилэрин тутуһар үөрэҕэ сайдан, тэнийэн иһиитигэр туһалыыра кэлэн иһэр.

Киһи үөрэҕи ылынара өйө-санаата, салгын кута сайдыытыттан ыла саҕаланар. Kинигэни ааҕан, истэн-билэн, көрөн үөрэнииттэн үөскээн эбиллэр. Үөрэх киһи этигэр-сиинигэр сыһыана суох, эти-сиини быһаччы салайбат. Киһи мэйиитин тас хаҕар, сарыытыгар олорор. Киһиэхэ салгын куту үөскэтэр. Олох араас уустук, ыксаллаах кэмнэригэр, доргуйууттан, хамсааһынтан, итирииттэн сороҕор көтөн, ба¬ран хаалыан сөп. Ол иһин аҥардастыы үөрэх киһи өйө-санаата кэлтэйдии, аҥар өттүн диэки халыйыытын үөскэтэр.

2. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри тугу саҥаны, уратыны билбитэ, оҥорбута сонно үгэс буолан ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Онтон киһи үөрэҕи хос-хос элбэхтэ хатылаан үөрэнэн үгэс үөскүүрүн ситиһэр. Олус өр кэмҥэ биир быһыыны хос-хос хатылаан, үөрэннэххэ үгэс буолан умнуллубат гына иҥэн ийэ кут өйүгэр-санаатыгар ууруллар. Улаатан баран үгэстэргэ үөрэнии олус уһун кэми ылар. Оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтин өйө киириэн иннинэ үгэстэргэ үөрэнэрэ олус түргэн, төрөппүттэрин үтүктэн тугу саҥаны билэн испитэ үгэстэри быһалыы үөскэтэрэ ийэ кутун сайыннарар.
 
Ийэ кут киһи мэ¬йиитигэр дириҥник олорор, өйтөн-санааттан хаһан да көппөт, умнул¬лан хаалбат. Түөһэйбит да кырдьаҕастар кыра эрдэхтэринээҕи өйдөбүллэрин умнубаттар. Киһи ханнык баҕарар дьыалаҕа үгэс буолбут өйүнэн-санаанан салайтардаҕына кыайыыны ситиһэригэр кыаҕа улаатар.
   
3. Өй-санаа уонна эт-сиин бииргэ үлэлээһиннэрин, эрчиллиилэрин, элбэхтик хамсаныыларын түмүгэр, үгэс эти-сиини хамсатарыттан үөрүйэх буолуу ситиһиллэр. Киһиэхэ олус туһалаах да, наа¬далаах да хаачыстыба. Үөрүйэх диэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтаммыт, ол аата эти-сиини үөрэппит үгэс аата. Олус уһуннук үөрэнэн, дьарыктанан, эти-сиини эрчийэн эрэ үөрүйэх буолуу ситиһиллэр.

Киһи  хараҕын  быһа  симэн  эбэтэр былаатынан саба баанан баран уустук хамсаныылары оҥорор буолары ситиһиитэ этин-сиинин эрчи¬йиини үрдүк таһымҥа тириэрдибитин, үөрүйэх буолбутун бэлиэтиир. Саллаат үгүстүк дьарыктанан көрбөккө эрэ автоматын хомуйа үөрэннэҕинэ үөрүйэх буолбута биллэр. Үгүстүк дьарыктаныы кэнниттэн эт-сиин эмиэ үөрэнэн үөрүйэх буолара ситиһиллэр. Манна спордунан дьарыктаныы, эти-сиини итиинэн-тымныынан эрчийии барыта киирсэллэр. Үөрүйэх буолуу буор куту үөскэтэр.

Киһи бэйэтэ үөрэммит үгэһин үөрүйэх оҥоһуннаҕына, ол аата, буор кукка кубулуттаҕына биир¬дэ, кэлэр көлүөнэлэригэр бу үөрэҕэ бэриллэр кыахтанар. Үөрүйэх буолбут буор кут киһи мэйиитин, этин-сиинин бэйэтигэр сөп түбэһэр гына уларытан кэбиспитэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтанарын төрөппүттэр билэн олохторугар туһаныа этилэр.

Киһилии быһыылаах, бары  баҕа  санааларгытын толорор кыахтаах, тулуурдаах уонна дьулуурдаах  кэлэр  көлүөнэлэри  иитэн  уонна үөрэтэн улаатыннараргытыгар сахалар үөрэхтэрэ ордук улахан туһаны аҕалыаҕа.

Онон, киһи үөрэҕи ылыныыта уларыйан иһэр кэмнэрдээх. Сахалар бу кэмнэри тус-туспа араараннар олус табатык ааттаабыттар. Киһи үөрэ¬нэн-үөрэнэн үгэстэри үөскэтинэр, онтон этин-сиинин эрчийэн үөрүйэх буолар. Холобур, куруук тымныыга сылдьар киһи тымныыны тулуйа үөрүйэх, онтон үлэлии үөрэннэххэ, элбэхтик хамсаннахха эрэ үлэҕэ үөрүйэх буолуу үөскүүр. Бу киһи өйүн-са¬наатын сайдыытыгар олус таба түбэһэр быһаарыылар. Саха дьоно кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ уонна үөрэтиигэ киһи өйүн-санаатын бу уратыларын табан туһаналлара эрэйиллэр.

КИҺИ ТУТУЛА

Айылҕа саамай өйдөөх, кыахтаах харамайынан киһи буолар. Мэйии¬тигэр өй-санаа түргэнник сайдар кыахтааҕыттан билигин Сири- дойдуну барытын баһылаан, аны Космос куйаарыгар тахсан эрэр. Дьон бары төһө да үөрэҕи-билиини сайыннардаллар даҕаны бэйэлэрин эттэрэ-сииннэрэ уонна өйдөрө-санаалара хайдах бииргэ кыттыһан үлэлииллэрин ситэ арааран би¬лэ иликтэрэ оҕону иитиигэ уустуктары, атаахтатыы өттүгэр халыйыыны үөскэтэр.

Сахалар былыр-былыргыттан киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туһунаннарын билэннэр, үөрэтэннэр Кут-сүр үөрэҕин оҥорон туһаналлар. Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туспалара киһи өйө-санаата сыыйа сайдан испитэ диэн наука этиитигэр кытта сөп түбэһэллэр. Ол курдук, олус былыргы кэмнэргэ киһи өйө-санаата ситэ сайда илигинэ улахан кыыл өйүн-санаатын саҕа таһымнааҕынан олус өр кэмҥэ олорбут. Киһи өйө-санаата кыыллар өйдөрүттэн сайдан тахсыбыта диэни наука эмиэ билинэр.

Биһиги инники үлэлэрбитигэр олоҕуран уонна сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин сүрүн өйдөбүллэригэр сөп түбэһиннэрэн киһини бэйэтин маннык тус-туспа көрүҥнэртэн хомуллан оҥоһуулаах диэн билинэбит:

1. Киһи этэ-сиинэ - баар-суох сүрүн көрүҥэ буолар. Эт-сиин ба-рыта Айылҕа эттиктэриттэн хомуллан үөскүүр уонна төрөппүттэриттэн быһаччы бэриллэн, удьуордаан иһэр чааһа буолар.

2.  Киһи өйө-санаата үс сүрүн таһымнарга арахсар:

1. Бастакы таһым. Сахалыы буор кут диэн ааттанар. Саамай кыра таһымнаах өй-санаа. Үүнээйилэртэн саҕалаан Айылҕа бары тыыннаахтарыгар бары¬ларыгар баар. Эти-сиини көрөргө-харайарга, харыстыырга, хамсатар¬га-имсэтэргэ аналлаах эккэ-сииҥҥэ бэйэтигэр үөскүүр өй-санаа буолар. Сайдыылаах буор кут утумнаан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр кыахтаах.

2. Иккис таһым - ийэ кут таһыма диэн ааттанар. Өй-санаа сайдыы¬тын иккис таһыма. Айылҕа тыынар-тыыннаахтарыгар барыларыгар сайдар. Өй-санаа кыра таһыма, эти-сиини көрөрүн-истэрин таһынан, эт-сиин бары баҕа санааларын толорорго аналлаах өй-санаа буолар.

Тыынар-тыыннаахтарга ийэ кут сайдарын сахалар эрэ арааран би¬лэллэр. Атын омуктар итэҕэллэрин үөрэхтэрэ ийэ кут өйүн-санаатын көтүтэн, быһалыы салгын куту эрэ, дууһа диэн аатынан билинэллэр. Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн ат, ыт, улахан кыыллар бары тыыннаах ийэ куттаахтар. Остуоруйаларга, олоҥхолорго аттар, көтөрдөр бары тыыннаах куттаах гына ойууланан көрдөрүллэллэр. Ийэ кут таһымар үөрэҕи үөрэтии олус уустук уонна уһун кэми ылар. Бары кыыллары, көтөрдөрү, оҕолору үөрэтиигэ хос-хос хатылаан, манньалаан, үөрэҕи үгэс оҥорон иҥэрии эрэ туттуллар. Ол иһин оҕо ийэ кутун эрчийиигэ үгэстэргэ үөрэтии, өр кэмҥэ хос-хос хатылаан, батыһыннаран үтүгүннэрии эрэ туттуллара туһалаах.

Ийэ куту оҕо, улахан да киһи аан маҥнай оҥорбут быһыылара быһалыы үөскэтэллэр. Бу быһаарыы аныгы наука киһи мэйиитин үөрэтиитинэн дакаастаналлар. Ол курдук, саҥаны билии киһи мэйиитигэр нейроннар саҥа холбоһуктарын үөскэтэрэ, бу саҥаны билии, саҥаны айыы хаһан да умнуллубат буола өйдөнөн, мэйиигэ суруллан иһэллэрин биллэрэр. Ол иһин сахалар үөрэхтэрэ ханнык да айыыны оҥорууга олус улахан сэрэхтээх буолууну эрэйэр уонна оҕолору кыра эрдэхтэринэ “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр. Оҕо куһаҕан айыыны оҥордоҕуна, ол быһыыта ийэ кутугар иҥэн куһаҕан быһыылаах киһи буола улаатыан сөп. Сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрин биһиги итинник ааттаах үлэбититтэн булуохха сөп. (1,21).

3. Үһүс таһым - салгын кут таһыма. Өй-санаа бу таһыма дьоҥҥо эрэ сайдар, үөскүүр кыахтаах. Үөрэҕи-билиини баһылааһын, көрөн-истэн, ааҕан үөрэнии барыта бу таһымҥа киирсэллэр. Арҕааҥҥы омуктар үөрэхтэрин тутуһааччылар өй-санаа бу таһымын сайыннарыыга кырдьык кыһанан үлэлииллэр.

Киһи үс куттара сүр диэн айылҕаттан, төрөппүттэртэн бэриллэр санаа күүһүнэн холбуу тутулла сылдьаллар диэн сахалар сайдан иһэр Кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар. Итини тэҥэ, киһи этэ-сиинэ куттарын кытта ыарыы диэн санаа ситимнэринэн холбоно сылдьаллар. Эт-сиин туга эмэтэ табыллыбата даҕаны сонно ыарыы үөскээн куттарга тарҕанан өйгө-санааҕа тиийэр. Киһи субу үөскээбит ыарыыны суох оҥоро, симэлитэ сатыырга кыһаммытынан барар.

Кэлин киһи өйүн-санаатын сайдыыта биллэрдик түргэтээн билиҥҥи таһымын, урукку сайдан иһиитин кэмигэр тэҥнээн көрдөххө, олус түргэнник ситистэ. Кэнники 2 тыһыынча сыл иһигэр дьон-аймах сай¬дыыларын таһыма букатын туруору өрө таҕыста. Өй-санаа, салгын кут сайдыыта хаһан да буолбатах үрдүк таһымҥа тахсан эрэр.

Өй-санаа олус күүскэ сайдыыта, бэйэтин билиниитин үөскэтэр. Былыргы са¬халар үөрэхтэринэн Үөһээ дойду диэн аҥардас өй-санаа мустубут уонна мунньуста турар сирэ баар. Бу сиргэ киирдэххэ эбэтэр сырыттахха букатын былыргы да дьон өйдөрүн-санааларын, куттарын тэҥэ, кэлэр кэмҥэ буолуохтаах быһыы¬лар тустарынан билиэххэ сөп диэн былыргы ойууннар үөрэхтэрэ эмиэ баар.

Киһи сирдээҕи олоҕо олус уустук. Этэ-сиинэ Айылҕа бэйэтин усу¬луобуйатыгар баар эттиктэртэн хомуллан үөскүүр уонна төрөппүттэ¬риттэн быһаччы бэриллэр буор кутунан тутулуктанар, онтон өйө-санаата; ийэ уонна салгын куттара улаатан истэҕинэ саҥалыы сайдан иһэллэр. Өй-санаа бу уратыта көлүөнэлэр өйдөспөттөрүн үөскэтэрэ олоххо сайдыы киириитин түргэтэтиэн сөп.

Олох кыра эрдэҕиттэн оҕо төрүт өйө-санаата, ийэ кута иитиллэн улаатар. Бу өй-санаа үгэстэртэн, биир быһыыны олус элбэхтэ хос-хос хатылааһыннартан үөскүүр ийэ кут төрүт өй-санаа буолар. Былыргыттан үгэс буолбут өйдөбүллэр мунньусталларыттан киһи, бу күннээҕи өйүгэр, салгын кутугар кыайан өйдөммөттөр. Ийэ кут өйө-санаата атын мээрэйдээх сиргэ сылдьар, түһээтэхпитинэ ийэ кут өйүгэр-санаатыгар киирэн ылабыт. Ол курдук, түүллэр үгэстэри быһаарыыларынан табатык тойонноноллоро элбэх.

Оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата тугу саҥа билбититтэн сонно үгэһи үөскэтэн ийэ кутугар уурунан иһэр. Тугу саҥа билбитэ соҕотохто үгэс буолан ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Ийэ кут умнуллубат уратылаах.

Салгын кут өйө-санаата диэн оҕо улаатан иһэн 5 эбэтэр 6 сааһыттан ыла билиитин-көрүүтүн, бэйэтэ өйүгэр-санаатыгар тутан, умнубат буолбут кэмиттэн ыла биһиги ааттыыбыт. Салгын кут билиитэ олус элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйдаҕына эмиэ ийэ кут өйүгэр-санаатыгар уларыйан ууруллар уонна киһи майгынын тупсарыан, уларытыан сөп.
Психолог Г.Миллер киһи өйө-санаата уонна этэ-сиинэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолууну тус-туспатык ылыналларын бэлиэтиир. Киһи эти¬гэр-сиинигэр үчүгэй буолуута өйүгэр-санаатыгар санаарҕабылы үгүс¬түк үөскэтэллэрин быһаарар. (2,205). Ол аата, киһи өйүгэр-санаа¬тыгар үчүгэй буолуута, этигэр-сиинигэр үчүгэйи оҥорбот эбит. Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туспаларын үчүгэйи уонна куһаҕаны хайдах арааралларыттан быһааран билиэххэ сөп. Холо¬бурга арыгыны ылыахпытына:

- Арыгы иһиитэ киһи өйүгэр-санаатыгар түргэнник дьайарыттан үөрүүнү, чаллайыыны, дэбдэйиини үөскэтэр. Өй-санаа арыгы иһиэҕин баҕарар. Эл¬бэхтик арыгылааһын, арыгыһыт буолуу кэнниттэн киһи этэ-сиинэ, доруобуйата мөлтөөн ыарыһах буолан хаалар. Ол аата, өйгө-санааҕа үчүгэй буолуута кэлин эт-сиин эрэйдэнэригэр тириэрдэр.

- Киһи минньигэс аһылыгы элбэҕи сиэн баҕарар. Иһэ тотуор диэри. Топпут киһи санаата көнөр дииллэр. Олус элбэҕи аһыыр буолуу кэнниттэн эт-сиин эбиллэн, уойан барар. Уойбут киһи көрүҥэ мөлтөөн, хамсанара аҕыйаан барыытыттан өй-санаа санааргыыр, хайдах эрэ аһыыр аһылыгы аҕыйатан, эти-сиини диетаҕа, кээмэйдээн аһааһыҥҥа киллэриэн баҕара саныыра улаатар. Бу утарыта турсууга хайа¬лара кыайара өссө биллибэт, киһи өйө-санаата, салгын кута бөҕө, өһөс буоллаҕына, тулуура уонна дьулуура күүһүрдэҕинэ эрэ этин-сиинин баҕатын кыайыан сөбө быһаарыллар.

Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата утарыта турар санаалаахтарын киһини үөрэтэр үөрэхтээхтэр эмиэ бигэргэтэн эрэллэр. Биллиилээх физиотерапевт Поль Брэгг киһи улахан тулуурданнаҕына эрэ этин-сиинин көрдөбүллэрин сатаан салайарга үөрэнэрин быһаарар. (3,53).

Онон, киһи бэйэтин уһун олоҕун устатын тухары ис санааларын кы¬тары охсуһан, туруулаһан тахсар. Этин-сиинин быстах баҕа санаала¬рын кыайан, сабырыйа тутан салайдаҕына эрэ, этэ-сиинэ доруобай, күүстээх буолан өй-санаа салгыы сайдыытын ситиһэр, үлэни-хамнаһы кыайар кыахтанар.

Сахалар кыылтан уратыларын, киһи буолан өй-санаа үрдүкү таһымын ситиһэр кыахтаахтарын бэйэлэрин тылларыгар кытта арааран этэллэр. Ол курдук, киһиэхэ сыһыаннаан тугу эмэни этэллэригэр: “Ким”, “Kини” дииллэр, “Кимий?” диэн ыҥыраллар, онтон кыылларга эбэтэр туохха эмэ атыҥҥа сыһыаннаатахтарына, туспа арааран: “Ол”, “Бу”, “Туох” диэн этэллэр, “Тугуй?” диэн ыҥыраллар. 

Тылбыт бу курдук уратыланыыта саха дьоно былыр-былыргыттан, саха тыла үөскүөн инниттэн киһи өйүн-санаатын сайдыыларын кэрдиистэрин, үс тус-туспа куттарын арааран билбиттэрин бэлиэтиир. Атын, саҥа үөскээбит омуктар тылларыгар маннык уратылар туттуллубаттар. Холобурга, нууччалар бары тыынар-тыыннаахтары; кыыллары, көтөрдөру барыларын “кто”, “кому” диэн киһи курдук ыҥыраллар, киһиэхэ өйдөрүн-санааларын тэҥнээн кэбиһэллэр. Бу холобур нууччалар өйдөрө-санаалара сахалартан улаханнык хаалан иһэрин биллэрэр.

Онон сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ киһи өйүн-санаатын олус табатык быһаарарын туһанаммыт сайдыыны ситиһэр кыахтанабыт.

ОҔО

Саха дьонун олохторун биир сүрүн сыалынан ыал буолан оҕо төрөтөн кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэн, иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы, бэйэни солбуйааччылары салгыы хаалларан иһии, киһи быһыытын тутуһан омук сайдыытын ситиһии буолар. Бу быһаарыы “Олох салҕанан иһэр” диэн этиинэн бэриллэр. Кэлэр көлүөнэлэр олоҕу салҕаан, салгыы илдьэн иһэллэрэ быһаарыллар.

Оҕо саҥа төрүөҕүттэн ыла улаатан киһи буолуор диэри олоҕор кэлэн иһэр уларыйыыларын саха дьоно олус таба бэлиэтээн тус-туспа кэрдиис кэмнэргэ араараллар:

1. Сахалар оҕо саҥа төрүүрүн кытта кыһыл оҕо диэн ааттыыллар. Бу ааты дьүһүнэ олус кыһыл буоларын бэлиэтии көрөн иҥэрбиттэр. Оҕо бу кэмҥэ олох кыамматын уонна көрүүтэ элбэҕин бэлиэтээн “Кыһыл оҕо көрүүтэ”- диэн арааран бэлиэтииллэр. Онон, оҕо кыра бэйэтэ кыам¬мат, төрөппүттэрин көрүүлэригэр-харайыыларыгар ордук наадыйар кэ¬мигэр “кыһыл оҕо” диэн ааттанар.

2. Олорор оҕо. Оҕо этэ-сиинэ урутаан сайдан 6 ыйынан бэйэтэ олорору ситиһэр кыахтанар.

3. Хаамар оҕо. Оҕо киһи буолууну ситиһэр бастакы таһымынан биир сааһын ааһан иһэн атаҕар туран хаамары баһылыыра буолар.

4. Кыра оҕо. Өй-санаа күүскэ сайдыыта бу кэмтэн саҕаланар. Оҕо улахан киһи тугу оҥорорун барытын үтүктэ сатааһына, үгэстэрэ үөскээн ийэ кута сайдар. Кыра оҕо диэн арааран ааттааһын оҕо бэйэтин толкуйдуур өйө, салгын кута сайда илигинэ, 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри ааттанар. Бу кэм сүрүн уратытынан оҕо тугу гыммытын, оҥорбутун үксүн умнан, бэйэтэ өйүгэр тутан өйдөөбөккө хаалар. Өйө-санаата ийэ кута хайдах хамсанарыттан, тугу оҥороруттан, быһыытыттан быһалыы үөскээн мунньуллан, үгэс буолан хаһан да умнуллубат буолар.
 
5. Обургу оҕо. Туһа киһитэ буолан көмөлөһөн, үлэлииргэ үгэстэри үөскэтинии кэмэ. Обургу оҕо буолуу өй-санаа эбиллэн, салгын кута үөскээн иһиитин бэлиэтиир. Оҕо сар¬сын тугу оҥоруохтааҕын умнубакка өйдүүр, бэйэтэ быһаарынан быстах дьыалаларын оҥорор буолуута өйө-санаата эбиллибитин биллэрэр. Бу кэмтэн ыла оҕо өйө-санаата үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билиигэ үөрэннэҕинэ улаатыар, улахан оҕо буолуор диэри баһылыан сөп.

6. Улахан оҕо. Алта сааһын кэнниттэн өйө-санаата, салгын кута күүскэ сайдан барар. Улахан киһи буолууну ситиһии саҕаланар кэмэ. Оҕо өйө-санаата олус түргэнник сайдар, салгын кута үөскүүр кэмэ улахан оҕо буолуунан ааҕыллар. Бу кэмҥэ төрөппүт оҕотун өйүгэр-санаатыгар улахан киһи буолууга дьулуһар өйү-санааны иҥэрдэҕинэ, эрэллээх кэлэр көлүөнэлээх киһи буолуо этэ. Ол иһин бу кэмҥэ оҕоҕо “Улахан киһи” буолуу өйдөбүлүн, төрөп¬пүтүн үтүгүннэрэн, тугу барытын кини курдук оҥорорго, ол аата кини курдук буолуу өйүн-санаатын иҥэрии ирдэнэр. Төрөппүтэ түһэн биэрбэтэҕинэ оҕото улаатан иһэн кинини баҕа санаатын киһитигэр, таҥаратыгар ку¬булутар кэмэ буолар. Бу кэмҥэ оҕо төрөппүтүн курдук буолуон баҕара саныыра ордук күүстээх кэмэ.

Киһи саҥа төрөөбүтүн кэнниттэн улаатан бэйэтин кыанар, өйө-санаата сайдан бэйэтэ көрүнэр буолуор, ол аата киһи буолууну ситиһиэр диэри оҕо диэн ааттанар. 
Оҕо буолуу эмиэ кэмэ кэлэн истэҕинэ уларыйан иһиитэ этэ-сиинэ, өйө-санаата сайдыытыттан тутулуктанар. Оҕо улаатан, уларыйан иһиитэ өйө-санаата эмиэ эбиллэн улахан дьон оҥорор бары дьыалаларын сатыыр, кыттыһан иһиитин бэлиэтиир.

Улахан киһи буолууну ситиһии кэнниттэн үчүгэй киһи буолуу ирдэнэр. Улахан оҕо туох баар оҥорор быһыытын барытын табатык, үчүгэйдик оҥорор, бэйэтэ үчүгэй майгылаах буола улааттаҕына үчүгэй киһи буолууну ситиһэр.

Сахалар оҕо диэн тылы кыыллар оҕолоругар анаан эмиэ тутталлар. Арай бу оҕолору эһэ оҕото, ыт оҕото, кус оҕото диэн хайа кыыл оҕо¬то буолалларын арааран этэллэр. Бары оҕолору биирдик ааттааһын өй-санаа өйдөбүллэригэр олоҕурар. Бары кыра оҕолор өйдөрө-санаалара тэҥ, аҕыйах буолуутун, барыларыгар салгын куттара сайда илигин, бары ийэ куттарын иитиигэ, үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтиигэ наадыйалларын саха тыла саҥа үөскээн эрдэҕиттэн билэн итинник тэҥнэбилинэн быһаарбыттар.

“Оҕону кытта аахсыма”,- диэн этии баара оҕо өйө-санаата ситэ илигин, улахан киһи өйүгэр-санаатыгар өссө тиийбэтин араа¬ран биллэрэр. Бу этии оҕо сыыһаны оҥорор бырааптааҕын, үөрэнэр кэмэ уһунун, сыыһан-сыыһан кэнники дьэ таба оҥорор буола үөрэнэ¬рин быһаарар. Сыыһаны оҥорбут оҕону олус наһаа ыкпакка, үөрэнэр кыаҕын намтаппакка бу этии эмиэ туһалыыр. Ол курдук, туран бара охсоору үүтүн тоҕо түспүт оҕону тиэтэйбэт, ыксаабат, сэрэнэн туттар буолууга эбии үөрэтэн биэрии табыллар. Сыыһа туттан баран бэйэтэ буруйун билиммит оҕону мөҕүмүөххэ, ыгымыахха сөп.

Оҕо олус уһуннук үөрэнэрин, хас биирдии үөрэҕэ үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥнэҕинэ эрэ туһаны аҕаларын кэлин кэмҥэ ситэ аахсыбат буолуу үөскээтэ. Оҕо ахсааны, ааҕары, суруйары бил¬лэр эрэ улахан үөрэхтээх курдук сананарын үөскэтии билбит билии¬лэрэ кэлтэй баран хаалыытын таһаарар. Киһи киһиэхэ сыһыанын, дьон майгыларын, олохторун үөрэтии букатын хаалан хаалла. Үлэҕэ-хамнаска үөрэтэн эти-сиини эрчийии аҕыйаан оҕолор эт-хаан өттүнэн отой да мөлтөөн иһэллэр, үлэни кыайбаттар.
“Оҕо курдук буолума”,- диэн оҕо сыыһаны оҥорор, үөрэнэр быраап¬тааҕын бэлиэтиир этиитин тэҥэ, оҕо улаатан улахан киһи буолуохтааҕын, оҕо буолан бүтүөхтээҕин быһаарар. Биһиги бу үлэбитигэр оҕо буолуу кэмэ чуолкай бүтүүтүн пааспары ылар кэминэн буолбакка, этэ¬-сиинэ ситиитинэн быһаарабыт. Ол аата, кыыс оҕо ийэ, уол оҕо аҕа буолар дьоҕурдара ситэригэр оҕо буолан бүтүөхтээхтэр. Бу кэм кэлиитин ийэ, аҕа билэ-көрө сылдьаннар, оҕоҕо улахан киһилии сыһыаны олохтоотохторуна оҕолорун кытта сыһыаннара быдан иллээх, бэйэ-бэйэлэрин ордук өйдөһүөхтэрэ этэ.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан оҕо ийэ кута, кыра, бэ¬йэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, төрөппүттэрин үтүктэн үөрэнэр кэмигэр үгэс буолан үөскүүр. Ол иһин оҕону кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, был¬дьаһыннара, сайыһыннара, охсорго, тэбэргэ үөрэтии – куһаҕаҥҥа үөрэтии буолар, куһаҕан үгэстэнэн хаалыан сөп. Бу кэмтэн ыла оҕо үчүгэйи оҥоруу – “чээ”, куһаҕаны оҥоруу –“па” буоларын билэн араарара үөскүүр. Кыра оҕо оҥорор куһаҕан быһыылара ийэ кутугар иҥэн, ууруллан хаалбыттара, кэлин улаатан ба¬ран ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына, куһаҕан, сыыһа быһыылары оҥороругар тириэрдиэхтэрин сөп диэн Кут-сүр үөрэҕэ сэрэтэр.

Сахалыы киһи диэн тыл олус улахан суолталаах тыл. Саха дьонун оҕо туһунан этиилэрэ кини уһуннук иитилиннэҕинэ уонна үөрэннэҕинэ эрэ өйө-санаата киһи буола сайдарын быһаараллар. Кини өссө дьиҥнээх киһи буолара, улахан киһилии өйдөнөрө-санааланара бу өйү-са¬нааны үөрэнэн ситистэҕинэ, бэйэтэ быһаарынан киһилии быһыылары оҥорор буоллаҕына эрэ кэлэр.

Улаатан өйө киирэн иһэр оҕону сахалар киһи быһыылаах, киһи буо¬лан иһэр диэн бэлиэтээн этэллэр. Ол иһин, оҕо улаатан, өйө-санаата барыта киһилии, киһи быһыытын тутустаҕына эрэ, дьэ киһи, улахан киһи буолар. Оҕо киһи буолууга үөрэниитэ олус уһун кэми ылара итинэн быһаарыллар. Улаатан, өйө-санаата эбиллэн, бэйэтин тутта-хапта сылдьара төрөппүттэрин курдук буолан, бэйэтэ быһаарынан улахан дьон дьыалаларын барытын оҥорор буолан барар. Быһалыы эттэххэ, улаатан, дьэ киһитийэн, киһи быһыылаах буолан, киһилии майгыннанан, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар буолан иһэр. Киһилии быһыыланар, үчүгэйи оҥорор, төрөппүттэригэр көмөлөһөрө, өйө-санаата эбиллэн иһэрин, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран туһанара үчүгэй киһи буолары ситиһэн эрэрин биллэрэр.
Улахан киһи курдук этэ-сиинэ ситтэҕинэ, өй-санаа киирдэҕинэ, улахан киһи майгына майгыннаннаҕына – киһилии киһи дьэ биирдэ буолар. Сахалар өйдөбүллэринэн киһилии киһи буолуу диэни оҕо олус өр кэмҥэ үөрэнэн, бэйэтэ улахан киһи буолар кэмигэр биирдэ ситиһэр. Киһи буолуу диэн оҕо улаатан иһэн хайаан да ситиһиэхтээх кирбиитэ. Бу кирбиини ситиһии оҕо өйүгэр-санаатыгар улаханнык биллэр кыайыыта буолар.

Оҕо улаатан киһи буолууну ситиспитин, баһылаабытын бэлиэтинэн ыал, кэргэн буолуута ааҕыллар. Бу кэмтэн ыла саҕалаан оҕо өйө-санаата тосту уларыйан бэйэтэ кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр улахан киһи буолууну ситиһэр.

“Отох киһи отутугар диэри өйдөммөт” - диэн этии сорох киһи оҕо-тун өйүттэн-санаатыттан олус хойутаан тахсарын, улахан киһи өйө-санаата, ол аата, туох эмэ быһаарыыны ылынара кыаллыбатын, ханнык да дьыаланы оҥордоҕуна киһи оҥорбутугар маарыннаабатын, үрүҥү, хараны кыайан таба араарбатын биллэрэр.

“Киһилии быһыыны сүтэрбэт”,- диэн этии баара киһи буолан бүтүү эмиэ кэлиэн сөбүн бигэргэтэр. Бу этии киһи үйэтин тухары киһилии быһыытын сүтэрбэккэ сырыттаҕына эрэ, киһи быһыылаах буоларын быһаарар. Олох ханнык баҕарар уустук, ыарахан да кэмнэригэр киһи быһыытын сүтэр¬бэт буолуу киһиттэн эрэйиллэр биир сүрүн көрдөбүл буолар. Бу сүрүн көрдөбүлү толорор туһугар киһиэхэ тулуурдаах, өһөс буолуу, хаһан даҕаны, хайа да өттүгэр, үчүгэй да, куһаҕан да диэки аһара барбата, сиэри тутуһара ирдэнэр. Ол иһин киһи өйө-санаата хамсаан, өйө баайыллан, өйө көтөн ылар кэмнэригэр туруктаах өйдөөх буоларын туһугар аан бас¬таан ийэ кутун иитэн-үөрэтэн, сайыннаран бэриллиэхтээх. Төрөппүттэр бу быһаарыыны тутуһаллара буоллар оҕолоро улаатан киһилии быһыылаахтык сылдьалларын туһугар санаалара бөҕөх буолуо этэ.

Онон, оҕо төрүөҕүттэн аналын быһыытынан олус уһун кэмҥэ, улахан киһи буолуор диэри үөрэнэн ситиһэр ситиһиитинэн, олоҕун сыалынан киһи буолуу, киһилии майгыланыы буолар. Киһи буолууну оҕо төрөппүт¬тэрин быһаччы үтүктэн, кинилэр курдук буолар баҕа санааланан, тугу оҥорорун барытын кинилэр курдук оҥорон ситиһэр. Итинтэн салгыы киһи уһун үйэтин тухары киһилии майгынын сүтэрбэккэ олоҕун олоруута кини кыайыыта, ситиһиитэ буолар. Киһи тыыннааҕын тухары киһилии быһыытын сүтэрбэккэ олоҕун олоруута - кини дьоло буолар уонна олоҕун сыалын ситиһиитинэн ааҕыллар.
 
Kырдьаҕас киһини анараа дойдуга атаарыыга: “Олоҕун киһи быһыылаахтык, дьоллоохтук, уһуннук олордо...”- диэн этэллэр. Ол аата киһи быһыытыттан таһынан баран, сиэри кэһэн куһаҕан быһыылары оҥорбокко олоҕун уһуннук олорбутун билинэллэр.

Төрөппүттэр санааларыгар бэйэлэрин кыра эрдэхтэринээҕи өйдөбүл¬лэрэ оскуолаҕа киириэхтэрин эрэ инниттэн саҕаланар. Ол иһин кини¬лэр бэйэлэрэ кыра оҕо буолан сылдьыбыт кэмнэрин билбэттэр, дьонно¬рун кэпсээннэриттэн эрэ истэллэр. Бу сыыһа санааларыттан оҕолорун кыра эрдэхтэринэ эмиэ албынныы сылдьыахха сөп курдук саныыллар. Ол иһин “Кыра оҕо өйдөөбөт”, - диэн этиинэн салайтарыахтарын баҕараллар.

Сайдан иһэр Кут-сүр үөрэҕэ оҕо кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэ кута үөскээн өйө-санаата олохсуйар  диэн  быһаарар. Бу кэмҥэ  чиҥник, чиэһинэйдик, албыннаабакка, бэ¬рээдэктээхтик иитиллибит  оҕолортон  өйдөрө-санаалара  туруктаах,  тулуурдаах дьон улаатан тахсаллар. Туруктаах өй-санаа диэн сахалар билэллэринэн хаһан  да халбаҥнаабат, сыыһа-халты туттубат, аһара барбат өй-санаа буолар.

Билигин биһиги төрөппүттэрбитигэр оҕо улаатан истэҕинэ өйө-са¬наата туруга суох буолан ылар кэмэ кэлэр диэн өйдөбүл иҥэн сыл¬дьар. Бу өйдөбүл нууччалартан киирбит буолан, наукаҕа чугаһатан “Переходная возрасть” диэн тупсаран ааттыыллар.

Кэнники кэмҥэ оҕо улаатан этэ-сиинэ ситэн барыытыгар өйө-санаа¬та уларыйар кэмин итинник туспа араарар буоллулар. Былыргы саха¬ларга оҕо улаатыытыттан өйө-санаата тосту уларыйар диэн үөрэх баа¬ра биллибэт. Ол барыта урукку кэмҥэ сахалар оҕолорун кыра эрдэхтэ¬риттэн киһилии, чиҥник үөрэтэннэр өйө-санаата этин-сиинин сайдыы¬тын эрдэлээн иһэрин ситиһэллэриттэн буолар этэ.

Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдыыта этин-сиинин ситии-титтэн эрдэлээн иһэр буоллаҕына, этин-сиинин уларыйыыларыгар өйө-санаата бэлэмнэнэриттэн, улаханнык оҕустарбакка эрэ аһарар. Бы¬лыргы сахалар оҕолоро өйдөрүн-санааларын сайдыылара эттэрин-сиин¬нэрин ситиитигэр сөп түбэһэллэриттэн кэргэн ылар кэмнэрин улаханнык аһарбакка эрэ, ыал буолууларын ситиһэллэр этэ. Бу быһыы ордук кыыс оҕолорго сыһыаннааҕын “Тыс үтүлүгүнэн бырахтахха уйар буоллаҕына, кыыс оҕо эргэ тахсар кыахтанар” диэн этии¬лэрэ бигэргэтэр. Ол аата, кыыс оҕо этэ-сиинэ ситиитин кытта эргэ тахсара хааччахтаммат, хайҕанар этэ.

Кыыс оҕону сааһын ситтэр эрэ эргэ биэрии кэргэнин, эр киһини утумнуур оҕону төрөтөрүгэр аналланар. Билигин аныгы наука телегония диэн ааттаан оҕо төрөппүтүн утумнуурун үөрэтэ сылдьар. Ону баара былыргы сахалар кырыллыбытынан кыыс эрэ эр киһини утумнуур оҕону төрөтөрүн былыр үйэҕэ быһааран ыал буолуу үйэлээх үгэһэ оҥорон туһаналлар. Ол аата бэйэлэрин билинэр эр дьон ыраас кыыс оҕону эрэ ойох ылаллар.

Оҕо этин-сиинин сайдыыта өйүн-санаатын, билиитин таһымын эрдэ¬лээн хааллаҕына итинник, “Переходная возрасть” диэн түргэнник ула¬рыйыы кэмин охсуутугар киирэр. Төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын сатаан ииппэккэ, атаахтатан, этэ-сиинэ улаатыытыттан хаалларан, хойутатан кэбиһэн баран, бу кэми буккуллан ылар кэмэ диэн тупсара сатаан ааттыыллар.
 
Оҕо улаатан бэйэтэ улахан киһи буолан барыытыгар этэ-сиинэ ула¬рыйан эмиэ ситэр, хотор. Улахан киһи буолбут эт-сиин көрдөбүллэрэ уларыйаннар кини оҥорор быһыыларын оҥорууга күһэйэллэр. Бу эккэ-сииҥҥэ хайаан да кэлэр уларыйыытыттан өй-санаа хаалан хаалыа суохтаах. Ол барыта төрөппүттэр оҕолорун хайдах иитэллэриттэн, кинилэр санааларыттан, тугу оҥороллоруттан олус тутулуктааҕын биһиги быһаара сатыахпыт.

Аныгы бэйэлэрин аһара билиммит төрөппүттэр ордук бэйэмсэх өйдөөхтөрүттэн-санаалаахтарыттан, оҕолорун кыра оҕо курдук саныыллара улаатар. Кинилэр санааларыгар оҕолоро куруук кыра, тугу да быһааран билбэт, куруук көрө-истэ сырыттахтарына сатанар курдук. Кыра оҕо бэҕэһээ туох буолбутун умнан кэбиһэринэн туһанан хаһан баҕарар албынныы сылдьыахха сөп курдук саныы үөрэммиттэрин оҕолоро улааппытын да кэнниттэн уларытыахтарын баҕарбаттар. Маннык быһыы оҕо өйүн-санаатын уратыларын ситэ билбэттэн үөскээн тахсар.

Сайдан иһэр Кут-сүр үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын икки аҥы арааран, бу өйдөр-санаалар тус-туспаларыттан киһиэхэ дьайыылара эмиэ икки аҥыларын билинэр. Кыра оҕону бэйэтэ өйдөөбөтүнэн туһанан куруук албынныы сырыттахха, “Төрөппүтүм албын” диэн өйдөбүлэ ийэ кутугар иҥэн хааларыттан, кэлин улаатан баран ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн хааллаҕына эбэтэр итирдэҕинэ таһыгар тахсан биллэр. Онтон киһи өйө көтөн, өйө баайыллан ылар кэмнэрэ биир эмэ түбэлтэҕэ син-биир тахсаллар. Бу кэмҥэ киһи ийэ кутун өйүнэн-санаатынан салаллар. Ол иһин төрөп¬пүтүн кытта тапсыбата арыллан тахсар. Ийэ кутун дьайыыты¬нан улаатан иһэн төрөппүттэрин кытта сөпсөспөтө ордук күүһүрэр.

Оҕо улаатан иһэн, бэйэтин өйө-санаата сайдан, төрөппүттэрин көрүүлэриттэн-истиилэриттэн босхолоно түһүөн баҕарар. Эмиэ бэйэтэ билэр сирдэригэр сылдьа да түһүөн, атын табаарыстарыттан хаалсан хаалымыан баҕара санаата элбэхтик киирэр. Этэ-сиинэ ситэн-хотон барыыта кинини бэйэтин улахан киһиэхэ кубулутан иһэриттэн өйө-санаата хаалсымыан баҕарар. Өйө-санаата этин-сиинин кытта хаалсыбакка уларыйан иһиитин төрөппүттэрин бобуулара, көрүүлэрэ-истиилэрэ уонна ситэ үөрэппэттэрэ хааччахтыыр. Эт-сиин ситэрин кытта тэҥҥэ оҕо улахан киһи оҥорор бары быһыыларыттан хаалсымыан баҕарар санаата күүһүрэр.

Бу кэм оҕо бэйэтин улахан киһинэн билинэр кэмэ буолуо этэ. Төрөппүттэр оҕолорун сөптөөхтүк ииттэхтэринэ уонна үөрэттэхтэринэ, бу кэм ханнык да улахан хамсааһына суох салгыы баран иһэр.

Төрөппүттэр оҕолоро улаатан истэҕинэ, өйө-санаата уларыйан барыытын аахсыбаттарыттан уонна кыра эрдэҕинэ элбэхтик сымыйалыы сылдьыбыттара арыллан хаалыытыттан улааппыт оҕолоро кинилэри итэҕэйбэтэ үөскүүр. 

Биһиэхэ оҕо кыра эрдэҕинэ үгүстүк албыннаан, сымыйалаан уонна манньалаан үөрэтии сайынна. Куруук аптаах, албын остуоруйалары, сымыйа кэпсээннэри оҕолоругар кэпсээннэр, оҕолоро аны ол кэпсээннэрин итэҕэйэр буола улааталлар. Кыра эрдэҕинэ куруук сымыйалыы, албынныы сылдьыбыттарын оҕолоро улаатан иһэн син-биир билэр. Ол иһин төрөппүттэрин итэҕэйбэтэ, эрэммэтэ үөскүүр, кэлин улаатан иһэн тапсыбата онтон саҕаланар.

Төрөппүттэр араас элбэх бобуулара, хаайа сатааһыннара барылара бэйэлэрин тустарыгар оҥорулларын оҕо улаатан, өйө-санаата эбиллэн истэҕинэ арааран билэр. Аһара бобуллар оҕо өйө-санаата сайдыыта бытаарар, билиэхтээҕэ хааччахтанар. Ол иһин бобуу оннугар үөрэтэн, такайан биэриини сахалар туһаналлар.

Оҕо төрөппүтүн итэҕэйэрин, эрэнэрин туһугар хаһан да, тугу да сымыйалаабат, албыннаабат, балыйбат ордук. Туох эмэ кыаттарбат да түбэлтэтигэр оҕоҕо быһааран биэрдэххэ бэйэтин кыаҕынан барытын өй¬дүүр, ылынар. Бэйэҕит сымыйалаан, албыннаан үөрэтэн кэбиспэтэххитинэ оҕоҕут эһигини хаһан даҕаны албынныа, түһэн биэриэ суоҕа.
Саха дьоно оҕо кыра эрдэҕинэ хайдах иитиллибититтэн тутулуктаах өйүн-санаатын уратыларын “Атаахтык иитиллибит” эбэтэр “Атаах” диэн арааран ааттыыллар.
 
Атаах оҕо сүрүн уратытынан ханнык да баҕатын, ол иһигэр быстах баҕа санаатын букатын кыайан туттуммат буола улаатар. Ханнык баҕарар баҕа санаатын төрөппүттэринэн толотторо үөрэммитэ, бэйэтэ сүрэҕэ суох буола улаатарын үөскэтэр. Бэйэтин баҕа санааларын атын дьонунан толотторорго үөрэммитэ, көрдөс майгыланарыгар тириэрдэр.
Атаах оҕо майгынын биир уратытынан атын дьону үтүктүүтэ ордук күүстээх. Бэйэтэ тугу эмэ толкуйдуура атаахтыырын күүһүттэн ситэ сайдыбакка хааларыттан уонна “Миэхэ эмиэ” баар буолуохтаах диэн бэйэмсэх өйдөбүлүттэн атын дьону олус үтүктэр. Тугу эмэ атыылаһар баҕа санаа киириитигэр “Ол дьоҥҥо баар, миэхэ тоҕо суох буолуохтааҕый?” диэн өйө-санаата баһыйан хайаан да үтүгүннэҕинэ эрэ табыллар. Ол түмүгэр бу, үтүктэр баҕатын толороору туох баар кыаҕын, албаһын барытын ууруон сөп.

Ийэ, аҕа баар-суох оҕолорун атаахтатан бары баҕатын толоро үөрэтэн кэбистэхтэринэ, киһилэрэ ханнык баҕарар баҕатын толотто¬роору дьулуһара өссө улаатан иһэр. Баҕатын толоттороору ытыы-ытыы кыыһырыы, онон-манан куттааһын атаахтык иитиллибит кыра оҕо үгүстүк туттар ньыматыгар кубулуйар. Оҕо улаатан истэҕинэ бу ньымаларын туттара эмиэ эбиллэн биэрэр.

Оҕоҕо баҕа санаа хайаан да баар буолуо этэ. Киһи буолуу сүрүн бэлиэтинэн оҕо бары баҕа санааларын олох дьиҥнээх баар көрдөбүллэригэр тэҥнээн биэрэ үөрэниитэ буолар. 
Арай кини баҕа санаатын туолуутугар атын дьон интэриэстэрин учуоттуурга  үөрэнэрэ ордук туһалаах. Бу көрдөбүл киһи буолууну ситиһиигэ, киһи быһыытын тутуһууга улахан суолталаах. Оҕо улаатан, улахан дьон коллективтарыгар киириитэ, өйө-санаата тосту уларыйыытын үөскэтэр. Бу кэнниттэн ойох ылыы эбэтэр эргэ тахсыы, оҕо өйө-санаата атын дьон интэриэстэрин аны бэйэтигэр ылыныытыгар тириэрдэр. Атаах оҕо өйө-санаата эппиэтинэс улаатыытын кыайан тулуйбатыттан аныгы кэргэнниилэр арахсыылара кэлин кэмҥэ олус элбээтэ.

Россия дьоно советскай былаас сабыдыалынан үрдэрэн билигин даҕаны оҕолорун иитиигэ оччотооҕу майгыны салгыы баран иһэллэр. “Барыта оҕолор тус¬тарыгар” диэн ыҥырыы атаах оҕолору иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга тириэрдэргэ аналлааҕын иһин, аныгы ырыынак үйэтигэр хаалара эрэйиллэр. 
Ырыынак кэмэ кэлбитэ отуттан тахса сыл буолла эрээри, оҕону иитии уонна үөрэтии ньымалара кыайан уларыйбакка сылдьаллар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн “Барыта эн тускар” диэн атаахтатан, бэйэмсэх оҥорон үөрэтии салҕанан бара турар.
 
Төрөппүттэр үтүө, мааны кэлэр көлүөнэлэрин иитэн-үөрэтэн улаатыннарар баҕаларыттан оҕолорун маанылаан, киэргэтэн, атаахтатан кэбиһэллэрэ урукку, сэбиэскэй кэмнээҕи үөрэхтээхтэр оҕолору үөрэтэллэриттэн салҕанан иһэр. Оччотооҕу оҕону иитии сабыдыалынан билигин эдэр ыччаттар бэрээдэктэрэ мөлтөөн, олоххо кыайан оннуларын булбаттар. Ол иһин билигин оҕону “Бэйэҥ баскын бэйэҥ харыстаа”, “Эн улахан киһи буоллуҥ”, - диэн этэн үөрэтии  тарҕаннаҕына эрэ атаах оҕолор аҕыйыахтара. Улааппыт оҕоҕо бары эппиэтинэһи барытын иитии-үөрэтии түмүгүнэн бэйэтигэр биэрии эрэ эдэр дьон олоххо өссө дьулуурдаах, тулуурдаах буола улааталларын ситиһиигэ, сайдыыны-үүнүүнү тарҕатыыга тириэрдиэн сөп.

Онон оҕо улаатан истэҕинэ эппиэтинэс улаатан биэрэн иһиитэ киһи буолууну баһылыырын биллэрдик түргэтэтэр.

ОҔОНУ ИИТИИ УРАТЫЛАРА

Оҕону иитии диэн кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии буоларын билигин сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин туһаммаппытыттан хаалларан сылдьабыт. Ырыынак кэмигэр төрөппүттэр бу үөрэҕи туһаныылара оҕону иитиигэ ордук табыллар.

Биhиги дойдубутугар оҕо үөскээн, төрөөн улаатарыгар уонна кинини өй-санаа өттүнэн иитиигэ аҕа оруола соччо наадата суох буоларын “сайдыылаах социализм” кэмигэр салайан олорбут былаас оҥорбу¬та. Ол кэмҥэ былаас үөhээттэн алларааҥҥа диэри аҥардастыы дьаhа¬йыы, дьарыйыы сокуонун кытаанахтык туhанан салайбыта. Онон, итин¬ник былаас салайар кэмигэр киhи эппитинэн сылдьар, тугу да утары эппэт, былааhы былдьаспат, мөлтөhүөрү үрдүнэн эрэ таhымнаах өй¬дөөх, татым санаалаах дьон ордук сыаналанар этилэрэ.

Итинник ураты көрдөбүллэрдээх сэбиэскэй былааска ордук сөп түбэhэллэринэн дьахталлар үгүстэрэ эбиттэр. Дьахталлар айылҕаттан сымнаҕастара, дьарыйар тылы истимтиэлэрэ, ыараханы ордук тулуйумтуолара уонна сөбүлээтэхтэринэ эр дьоннооҕор санаалара дөбөҥнүк уларыйбата дьаhайар былаас ураты көрдөбүллэригэр ордук сөп түбэспиттэрэ. Ол иһин кинилэргэ үчүгэйи оҥорон араас элбэх чэпчэтиилэри киллэрбиттэрэ, эрдэлээн пиэнсийэҕэ таһаараллара. Онтон, эр дьон дьаhайар тылы соччо истимтиэлэрэ суоҕа, саҥаны, биллибэти билиигэ-көрүүгэ дьулуурдара уонна ханнык баҕарар дьыалаҕа бэйэлэрэ туспа санаалаахтара кинилэри сыыйа-баайа туоратыыга тириэрдибитэ. Кэнники бириэмэҕэ итилэргэ эбии: “Эр дьон үгүстэрэ арыгыhыттар, кинилэртэн туох даҕаны кэскиллээх дьыала эрэ¬йиллибэт буолла”,- диэн улахан салайааччыларга тиийэ билинниилэрэ эр дьону өссө мөлтөттө. Ол эрээри эр дьон үксүлэрэ арыгыга ылла¬рыылара кинилэр бу “социализм” олоҕор интэриэстэрин сүтэриилэриттэн уонна үгүс баҕа санааларын кыайан толорботторуттан саҕаламмыта уонна эбиллэн испитэ диэтэхпитинэ ордук таба буолар.

Социализм баhылаабыт дойдуларыгар чааhынай бас билиини суох оҥорон уопсай бас билиигэ кубулутуу, эр дьонтон дьиэ кэргэн иhигэр салайар былааhы былдьаан ылыыга тириэрдибитэ. Ол курдук, урукку былааска чааhынай бас билии туругурарын, байыы-тайыы эбил¬лэн иhэрин туhугар, сайдыыны-үүнүүнү ситиhээри эр дьон чулуулара кыахтара баарынан үлэлииллэрэ. Чааhынай бас билии үлэтигэр дьах¬таллардааҕар ордук далааһыннаахтык, дьаһалталаахтык үлэлиил-лэриттэн, ол кэмҥэ эр дьон баhылыыр оруолу ылаллара. Онтон чааhынай бас билиини эhии эр дьонтон таhаарыылаахтык үлэлиир миэстэлэрин былдьаан кинилэри букатыннаахтык мөлтөппүтэ. Ол аата эр дьон үлэлиир миэстэлэрин былдьатаннар, дьиэ кэргэн иhигэр салайар былааcтан дьахталларга үтүрүттэрэн барбыттара.

Эр киһи оруолун мөлтөтүү аҥардас дьахталларга оҕо иитиитигэр аналлаах араас суол социальнай көмөлөрү оҥорууттан ордук күүhүрбүтэ. Ити дьахталларга оҥоруллар көмө эр дьону оҕо иитиитигэр көмөлөһөртөн букатыннаахтык босхолообута уонна моральнай өттүнэн ту¬гу даҕаны эппиэттээбэт оҥорбута. Быстахтык санаатахха, маннык материальнай көмө биирдиилээн сыыhа туттуммут дьахталларга бары өттүнэн туhалаах, ону тэҥэ, өссө арыгыhыт буолбут эр дьон батталларыттан босхолоноллоругар көмөлөhөр курдук аналлаах. Ол эрээри, төhө эмэ бириэмэ ааспытын кэнниттэн, маассабай бэчээттэн билбиппит, социальнай көмө кэргэнэ суох, аҥардас дьахталлар элбэхтик оҕолоноллоругар көмөлөспүт курдук. Ол курдук, кэнники кэмҥэ аҥардас дьахталлар оҕолоноллоро өссө элбээн иhэр.

Урукку “сайдыылаах социализм” кэмигэр аҥардас дьахталлар оҕолонон оҕолорун бэйэлэрэ кыайалларынан көрөн-истэн уонна дойду аhара улаханнык көмөлөhөрүттэн син улаатыннараллар этэ. Оччолорго оҕолору кыра эрдэхтэриттэн детсадтарга, оскуолаларга, онтон салгыы араас үөрэхтэргэ государство бэйэтин харчытыгар босхо үөрэттэрэрэ. Итилэри тэҥэ, аhыыр ас уонна таҥнар таҥас сыаналара чэпчэкилэриттэн оҕолору улаатыннарарга туох да атын мэhэй суоҕа. Онтон билигин ырыынак кэмэ кэлэн, туох көмө  барыта харчынан сыаналаммытыгар босхо көмө оҥоруллара аҕыйаан иhэр. Маннык уустук кэмҥэ аҥардас ийэлэргэ: “Оҕо иитиитигэр”, -диэн ааттаах көмөнү быстыбыт дьадаҥы диэн ааттыыр дойдубут билигин даҕаны оҥоро сатыыр.

Бу көмө оҥоруллуута аҥардас ийэлэргэ материальнай өттүнэн баhаамнык көмөлөhөрүн таhынан эдэр ийэлэри аны моральнай өттүнэн эмиэ буруйтан-сэмэттэн босхолоон, билиҥҥи кэмҥэ аҕата суох оҕолор аhара элбээhиннэрин көҕүлээтэ. Маннык быhыылар саха дьоно уhун үйэлэр тухары мунньуммут олохторун сиэригэр хайдах да сөп түбэспэттэр. Былыр-былыргыттан сахаларга аҥардас ийэлэр ииппит оҕолоро: “Тулаайах оҕо”, онтон аҕата ханна эрэ сылдьар буоллаҕына “Тыыннаах тулаайаҕа” диэн ааттанар уонна сиэр-майгы, бэрээдэк өттүнэн хайаан даҕаны эбиискэ көрүүгэ-истиигэ наадыйара анаан бэлиэтэнэр этэ.

Маны быhаардахпытына аҥардас ийэлэр улаатыннарбыт уол оҕолорун үксүлэрин өй-санаа өттүнэн иитиилэрэ аҥардас дьахтар эрэ өттүттэн буолан кэлтэйдии баран хаалара аhара хомолтолоох. Статистика даннайдара бигэргэ¬тэллэринэн буруйу оҥорооччулар үгүс өттүлэрэ аҥардас ийэлэр ииппит мааны оҕолоро буолаллар. Аҕата суох иитиллибит эбэтэр аhара арыгылаан оҕону үөрэтэр дьоҕурдарын сүтэрбит аҕалаах оҕолор улаатан истэхтэринэ төрөппүттэрин кыахтарын уонна бэйэлэрин көрдөбүл¬лэрин кыайан учуоттаабат, тэҥнээн биэрбэт буола үөрэнэллэр. Ол аата, бэйэлэрин оҕолорун улахан баҕа санааларын хайдах гынан толороллорун үгүс ийэлэр бэйэлэрэ билбэттэриттэн, оҕолорун тохтотунар буолууга кыайан үөрэппэккэ хаалар эбит¬тэр. Онуоха эбии аҥардас ийэлэр эрэ үөрэтэллэриттэн оҕолоро тугу эмэни саҥаны толкуйдаан эбэтэр оҥорон таhаарар өттүгэр өйдөрө-са-наалара сайдыбакка, аҥардас баарга эрэ, ийэлэрин бэлэмэр олорорго уонна баары көҥүл туhанарга үөрэнэн хаалаллар.
Дьиэ кэргэҥҥэ ким ордук салайар оруоллааҕа оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн биллэр. Манна ийэ хото тутан баhылаатаҕына, эр киһи кэр¬гэнин улахан оҕотугар кубулуйар, онтон оҕолоро аҕата суох оҕо курдук иитиилээх буола улаатыан сөп.

Биhиэхэ маннык өйдөөх-санаалаах үгүс эр дьон бааллара билигин ырыынакка киирэр кэмҥэ дьэ биллэн таҕыста. Ордук бу быhыы улаатан иhэр уолаттар армияҕа кыайан сулууспалаабаттарыттан уонна коллективка кыттыhан дьону кытта уопсай тылы табан бул¬баттарыттан чуолкайдык көстөр. Бу курдук иитиилээх үгүс эдэр уолаттар улаатан иhэннэр төрөппүттэрин кытта эбэтэр коллективы кытта атааннаhыылара улаатар, уопсай тылы булуулара улаханнык уус¬тугурар. Ол курдук, кыра эрдэхтэриттэн атаахтыы, куруук көрдүү уон¬на тугу көрдөөбүттэрин төрөппүттэринэн буллаттара үөрэммит оҕолор улаатан иhэн көрдөбүллэрэ өссө үрдээбитин, бу ыарахан ырыынак кэмигэр үгүс төрөппүт кыайан уйумматыттан маннык атааннаhыы өссө улаатта. Билигин улаатан иhэр оҕолор аанньа үлэлээбэттэрэ уонна өйдөрө-санаалара мөлтөөhүнэ, бэйэлэрин кыайан туттумматтара, үгүс¬түк арыгыга ылларыылара кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарын иитии үлэтэ мөлтөөһүнүнэн эбэтэр атын хайысхалаахтык, аҥардас дьахталлар эрэ өттүлэриттэн ыытыллыбытынан быhаарыахха сөп.

Төрөппүттэр уонна улаатан иhэр оҕолор биир тылы булбакка атаан¬наhыыларын түмүгэр уолҕамчы майгылаах эдэрдэр арыгыны элбэхтик иhэн эбэтэр наркотиктары туһанан быстах суолга сыыhа туттараннар хаайыыга түбэhэллэрэ үк¬сүүр, өссө өйдөрүн-санааларын уоскутар сылтаҕынан туhананнар арыгыны тохтообокко иhэннэр, аны арыгыга ылларыылара элбээтэ.

Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн кыайар үлэлэриттэн саҕалаан үлэлэтэ үөрэппэтэххэ улаатан баран үлэлии үөрэнэллэрэ ураты уустук уонна үксүгэр соччо кыаттарбат суол быhыылаах. Маны холобуру аҕалан быhаарыахпыт: Индияҕа кыра эрдэхтэринэ икки оҕону бөрө булан улаатын¬нарбыт түбэлтэтэ баар. Бу оҕолор кэнники дьон булбуттарын кэн¬ниттэн кыайан үчүгэйдик саҥара уонна көнөтүк туттан хаама да үөрэммэтэхтэр. 

Онон, бу быhаарыыларбытын түмүктээтэхпитинэ киhи сайдыыта биир эрэ үйэлээх эбит. Ол аата оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр хайдах үөрэтэн кэбиhиллэр даҕаны, улаатан баран оннук өйө-санаата улахан¬нык уларыйыа суохтааҕа быһаарыллар.

Оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ ийэ уонна аҕа оруоллара букатын тус-туhунаннар, онтон улаатан иhэр оҕо бэйэтин өйдөбүлүнэн ыллах¬пытына, өссө улаханнык утарыта турар курдуктар. Бу этиини: “Хайдах манныгый?”- диэн быhаарарга ийэ уонна аҕа оҕоҕо сыhыаннарын ырытан көрүөхпүт. Оҕо иитиитигэр ийэ ылар оруола маннык буолар:

- Олох кыра эрдэҕиттэн оҕону олус кыhанан-мүhэнэн көрүү-харайыы уонна араас суол битэмииннээх үчүгэй аhылыгы булан-талан тото-хана аhатыы-сиэтии, ону тэҥэ, куруук оҕо бэйэтин курдук улаатан иhэр үгүс-араас көрдөбүллэрин барытын толоро сатааhын бүтүннүүтэ ийэҕэ сүктэриллэр. Кэнники кэмҥэ кыра оҕолор доруобуйалара ордук мөлтөөн иhиилэриттэн кинилэри көрүү-истии, эмтээһин элбэх үлэни уонна би¬риэмэни эрэйэллэр, онуоха эбии өссө соҕотох оҕо ыалдьыыта, бу оҕону букатын –“Чороон” оҕоҕо кубулутар. Оҕотун туһугар аһара кыһанар ийэ эрэйдээх маннык оҕо, көрөр-истэр үлэhитигэр, хамнаһа суох хамначчытыгар хайаан да кубу¬луйан хааларыгар тиийэр.

Аны бу курдук оҕо туhугар куруук үлэлээhин оҕону бэйэтин, өйүн-санаатын төттөрүгэ үөрэтэр. Кини барыга-бары ийэтин бэлэмигэр сылдьарга уонна атаахтаан ону-маны көрдүүргэ түргэнник үөрэнэн хаалар. Ити курдук ийэ оҕону куруук бэлэми аhыырга-таҥнарга, мэлдьи бэлэмҥэ сыл¬дьарга, атын туга барыта наадыйыан иннинэ оҥоруллан бэлэм буолары¬гар кыра эрдэҕиттэн үөрэтэ сылдьар. Маны аныгылыы быhаардахха, аҥардас ийэ ииппит оҕото, эбиискэ үөрэммэтэҕинэ, иждивенческэй өйдөөх-санаалаах киhи буола улаатан тахсара сабаҕаланар.

Ити иhин улахан киhи кыра эрдэҕинээҕитин ахта саныырыгар куруук ийэтэ көрө-харайа, аhата-сиэтэ, кыhана-мүhэнэ, сылаас илиитинэн имэрийэ-томоруйа сылдьара ахтыллар. Улахан киhи ийэтигэр сыhыана киhи түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөр. Ол курдук, түүлгэр ийэҥ кэлэн көрдөҕүнэ-харайдаҕына, илэтигэр ыалдьан, мөлтөөн хаалыаххын сөп, ол иһин сэрэнии, харыстаныы ирдэнэр. Онон, түүл бу бэлиэтин тойоннооhуна быhаарарынан ийэ куруук көрөрө-истэрэ улааппыт, сааhын сиппит уонна доруобай, үлэлии-хамсыы сылдьар киhиэхэ ула¬хан наадата суох буолуон сөп.

Оҕо кыра эрдэҕинэ бары баҕатын толорор ийэтин аҕатынааҕар быдан ордорор, киниэхэ өрүүтүн атаахтыыр уонна аhыннарар. Онтон ийэтэ эмиэ оҕотун атаах¬татар, көрөр-истэр, тугу баҕарбытын барытын кыаҕа баарынан була сатыыр. Аны оҕото улаатан истэҕинэ ийэ аҥардастыы көмүскүү, харыһыйа сатыырга тиийэр. Барыттан-бары көмүскээһин, харыстааһын эмиэ кэмнээх-кэрдиистээх буоларын оҕотун аһара атаахтатар ийэ тутуһара уустук. Оҕону аһара көмүскүү үөрэ¬тэн кэбистэххэ, оҕо бэйэтэ тугу оҥорбутугар ийэтин эппиэттэтэр киһи буола иитиллэн тахсара улахан хомолтону үөскэтиэн сөп.

Ийэ санаатыгар оҕото куруук кыра, кыаммат, харах далыттан таhаарбакка көрө-истэ сырыттахха эрэ кыайан сылдьыах курдук, кэтэстэххэ хаhан даҕаны улааппат. Маны таhынан ийэ оҕотун наар кыра, таптал аатынан ааттаан ыҥырара, бу киhи өйө-санаата эмиэ улааппакка муомурарыгар тириэрдэр. Манна өссө аhара дьаhаллаах уонна ураты бэйэмсэх ийэлэр оҕолорун бэйэлэрин төбөлөрүнэн толкуйдуурга уонна туhалааҕы оҥорорго үөрэппэккэлэр, киһи эппитин эрэ, хамаанданы толорорго үөрэ¬тэн кэбиһэллэр. Кыра эрдэҕинэ хамаанданы тук курдук толоро үөрэм-мит оҕо улааттаҕына төрөппүттэрин кытта тапсыбат буолара үгүстүк бэлиэтэнэр.

Итинэн, ийэ оҕону куруук бэлэмҥэ сылдьарга, бэйэтэ: “Ыарахан үлэ”,- дии саныыр үлэлэрин үлэлээбэтигэр үөрэтэр уонна аһара атаахтатан кэбиhэн, ылыммыт сыалын ситиhэргэ дьулуура, дьаныара, тулуура суох, дьону эрэ батыһа сылдьар киhиэхэ кубулутан кэбиһэр кыаҕа улахан.

Аны оҕо иитиитигэр аҕа ылар оруолун ырытан көрүөхпүт:

- Оҕо кыра эрдэҕинэ аҕа ийэҕэ көмөлөhөөччү уонна оҕо көтөөҕөччү буолара кырдьык. Онтон оҕо улаатан истэҕинэ, кини көрдөбүлүн уонна ийэ ону толорор кыаҕын учуоттуурга үөрэтэр, быhааран биэрэр үhүс киhиэхэ кубулуйан иhэр. Ол аата, ийэ оҕотугар аhара улахан тапталын үллэстэн көҕүрэтээччи уонна оҕону аhара атаахтык көрүүнү-истиини аҕыйатан, тэҥнээн биэрээччинэн буолар. Ити быhаарыыга ордук сөп түбэhэр быһыынан элбэх оҕолоох ыаллар оҕолорун үлэҕэ-хамнаска үөрэтиилэрэ уонна өй-санаа өттүнэн иитиилэрэ үтүө холобурунан буолуон сөп. 

Элбэх оҕолоох ыаллар тутуһар үөрэхтэрэ биһиги олохпут сиэригэр ордук сөп түбэhэр. Үлэни-хамнаhы кыайар, киэҥ-холку майгы¬лаах дьон элбэх оҕолоох ыаллартан иитиллэн, үөрэнэн тахсаллара былыргыттан биллэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан өйө-санаата сайдыытыгар эр киhи, аҕа улахан көмөнү оҥорор. Аҥардас ийэ оҕото улаатан иhэн аҕата суоҕуттан, атын оҕолортон сүрдээх улахан итэҕэстээх курдук сана-нар кэмэ тиийэн кэлэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ бу итэҕэс кинилэр ийэти-нээн ахсааннара аҕыйаҕыттан саҕаланар уонна көмүскүүр-харыстыыр дурдата суоҕуттан, ордук улахан санаарҕабылга түһэрэр. Сорох ийэ бу итэҕэhи биллэримээри, ордук уол оҕотун ураты атаахтатан кэбиhэр. Улаатан истэҕинэ тулаайах оҕону иитии уонна үөрэтии улаханнык уустугуран иһэрэ итинэн эмиэ быһаарыллар.

Кыра эрдэҕиттэн уол оҕону аҕата батыhыннара сылдьан бэйэтэ тугу сатыырыгар үөрэттэҕинэ, урут бэйэтэ кыра сылдьан хайдах сылдьыбы¬тын курдук сырытыннардаҕына, бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах киhи гына оҥорор. “Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа”,- диэн сахалыы өс хоhооно уол оҕону аҕата эрэ үөрэтиэхтээҕин чуолкайдык быһааран биэрэр. Бу өс хоhоонун тутустахпытына аҕа уол оҕотун хайаан даҕаны иитэрэ, үөрэтэрэ ирдэнэр, онтон улаатан иhэр уол оҕотун баар-суох биир баҕа санаатынан, түргэнник улаата охсон аҕатыгар маарынныы сатааhын буолара кырдьык.

Аҕа оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ оҥорор саамай суолталаах дьыалатынан оҕо улаатан бириэмэтэ кэлэн истэҕинэ: “Эн улахан киhи буолан иhэҕин”,- диэн өйдөбүлү биэриитэ, иҥэриитэ буолар. Онтон, хас биирдии оҕо улаатан иhэн: “Хаhан улаата охсобун”,- диэн биир эрэ баҕа санаалаах, онтун кэтэһэ сылдьар. Кини ити баҕа санаатын туолуутугар аҕатын көрдөбүлэ: “Оҕом, улаатан иhэҕин”,- диэн олус сөп түбэhэр. Онуоха эбии аҕата: “Мин оҕом улаатан, улахан киhи билэрин барытын билэр, сатыырын барытын оҥорор буолла, аны мантан инньэ улахан дьон кур¬дук сыhыаннаhыаҕыҥ”,- диэн быhаардаҕына, киниттэн ордук үчүгэй аҕа суох буолан тахсар. Маннык оҕо уонна аҕа биир санаалаахтара оҕо улаатан иhэн аҕатын ордук сөбүлүүрүгэр, кини этэр ты¬лын сыаналыырыгар уонна үөрэҕин ылынарыгар тириэрдэр.

Былыр дьиэ кэргэҥҥэ аҕа баhылык оҕо иитиитигэр улахан болҕомто¬лоохтук сыhыаннаhара биллэр. Кини уолаттарын олох кыраларыттан тэ¬бис-тэҥҥэ батыhыннара сылдьан эр киhи үлэлиир үлэлэрин барытын са¬тыырга, бултуурга уонна балыктыырга элбэхтик үөрэтэр, такайар. Итини тэҥэ, уол оҕолору үөрэтиигэ кинилэр айылҕаттан уратыларын учуоттааһын ирдэнэр. Ол курдук, уолаттар кыргыттардааҕар саҥаны, биллибэти билэ-көрө охсон, түргэнник оҥорон туhаҕа таhаара охсорго ордуктар уонна бу хаачыстыбаларын эрдэттэн хааччахтаабакка өссө сайыннаран биэрэн иhэри эрэйэллэр.

Уол оҕолору иитиигэ улахан болҕомтону оҕолор кыра эрдэхтэриттэн ыла ыытыахха сөп. Кинилэри үөрэтиигэ уонна иитиигэ уол оҕо эт-хаан өттүнэн сайдыыта тэҥ саастаах кыыс оҕотооҕор биир-икки сылынан хо¬йутаан сайдарын хайаан даҕаны улаханнык учуоттааһын эрэйиллэр. Бу уол уонна кыыс оҕолор сайдыыларын биир тэҥэ суоҕун “советскай пе¬дагогика” учуоттаабатыттан билиҥҥи кэмҥэ уол оҕолор үөрэҕи ылыылара кыыс оҕолордооҕор ырааҕынан хаалан хаалла, итини тэҥэ, уол оҕолор сөбө суох баттабылтан майгылара мөлтөөн олох суолугар оннуларын кыайан булбакка өр кэмҥэ эрэйдэнэллэр.

Маннык балаhыанньаны тосту тупсарар туһугар уол уонна кыыс оҕолору бары детсадтартан саҕалаан туох баар үөрэх тэрилтэлэригэр тус-туhунан көрүүнү-истиини уонна атын, бэйэлэрин уратыларыгар сөп түбэһэр программанан, тус-туспа үөрэ¬тиини үөрэх тэрилтэлэригэр барыларыгар киллэрии эрэйиллэр.

Бу ураты быhаарыыны маннык чуолкайдыахха сөп. Аан маҥнай уол оҕобу¬тун уол уонна кыыс оҕолор бииргэ көрүллэр детсадтарыгар биэрэн көрүөххэ сөп. Манна бары дьыалаҕа барытыгар кыыс оҕолор баhылыыллар, дьахтар иитээччилэр куруук кинилэри холобур оҥостоллор, хайгыыллар уонна уолаттары: “Кыргыттар курдук бэрээдэктээх буолуҥ”, - диэн үөрэтэллэр, сыыһа-халты тутунналлар эрэ мөҕө охсоллор, муннукка туруораллар. Кырдьык Айылҕа биэрбитин курдук кыыс оҕолор уолаттардааҕар ордук бэрээдэк¬тээхтэр, улахан киhи тылын ураты истимтиэлэр уонна дьаhайары то¬лорумтуолар. Онтон уол оҕо үксүгэр тугу эмэ урут оҥоро охсон кэбиhэн эбэтэр туох эмэ бобуулааҕы тыытан кырата сэмэлэнээччигэ, онтон улахана мөҕүллээччигэ хайаан да кубулуйар. Маннык уол оҕо билиигэ-көрүүгэ тардыhыытын кыра эрдэҕинэ туормастаан, тохтотон туоратыллар, куһаҕан оҕоҕо кубулутуу кини өйө-санаата түргэнник сайдыытын бытаардар, кэҕиннэрэр.

Кыра эрдэхтэн кыыс оҕо уол оҕону баттааhына, бэйэтин батыhа сылдьарыгар үөрэтиитэ ити курдук саҕаланан барар. Итинтэн салгыы оскуолаҕа үөрэнэ сылдьар кэмин ылан көрдөхпүтүнэ, детсадтан саҕаламмыт үөрэх манна эмиэ салҕанан барар уонна ордук күүhүрэр. Манна эмиэ учууталларынан бары кэриэтэ дьахталлар үлэлииллэр, ол иhин холобур туттар дьоммут эмиэ кыргыттар буолаллар. Кинилэр үчүгэй үөрэнээччилэр, куруук бэрээдэктээхтэр, учуутал тылын ордук истимтиэлэр уонна толорумтуолар, куруук хайҕалга сылдьал¬лар. Бу кэмҥэ аны кыргыттарбыт тэҥ саастаах уолаттартан биир-икки сылынан эрдэлээн эт-хаан өттүнэн сайдыылара ситэн букатын дьахтал¬ларга кубулуйаллар.

Оскуолаҕа уолаттары баттааhын бу бириэмэҕэ ор-дук күүhүрэр. Ол курдук, уолаттар эмиэ түргэнник улахан киhи буола охсоору аны табаах тардан уонна улааппыттарын биллэрэ охсоору ары¬гы иhэн боруобалаан буруйга-сэмэҕэ тардыллаллара өссө эбиллэр, онтон сылтаан үөрэхтэрин букатын да быраҕаллар. Үгүс уолаттар орто оскуоланы нэhии¬лэ бүтэрэн бараннар салгыы үөрэнэ барбаккалар үйэлэрин тухары биир дэриэбинэ үлэhиттэрэ буолуулара итинник саҕаланар.

Биhиги детсадтарбытыгар уонна оскуолаларбытыгар үөскээбит маннык балаhыанньа уол оҕолору сөптөөхтөк иитэн уонна үөрэтэн улаатыннарар кыаҕы биэрбэт. Уолаттар биир сүрүн уратыларын, чахчы итэҕэйэр уонна ытыктыыр киһилэриттэн эрэ үөрэҕи сөптөөхтүк ылынал¬ларын биhиги “педагогикабыт” билигин даҕаны өйдүү илик. Уолаттары кыра эрдэхтэриттэн, кинилэр бэйэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар ула¬хан аптарытыата суох киhиэхэ бас бэриннэрэ үөрэтии, кинилэр бэйэ¬лэрин өйдөрүн-санааларын сайдыыта мөлтөөhүнүгэр, ордук олоххо көр¬сөр уустук түгэннэргэ кыайан сөптөөх быhаарыыны булбаттарыгар тириэрдэр.

Ити курдук “советскай педагогика” бүтүн Россия үрдүнэн эр дьону хам баттаан дьахталлары батыhа сылдьар дьоҥҥо кубулуппутун түмүгүн билигин, ырыынак кэмигэр дьэ үчүгэйдик биллибит. Билигин ити “үөрэх” түмүгүнэн элбэх эр дьон арыгыга ыллардылар, киhилии үлэ булан-талан үлэлииллэрин оннугар ийэлэрин эбэтэр аҕаларын кыра пиэнсийэлэригэр кыттыhалларын туhунан су¬руйуулары бэчээккэ куруук ааҕабыт.

Учуонай Л.Н.Гумилев “Хунны в Китае” диэн үлэтигэр суруйарынан былыр хуун омуктар сайдан-үөскээн бараннар, олохторо олус тупсан оҕолорун аhара көҥүллүк, атаахтык иитэннэр сотору кэминэн эстиигэ-быстыыга тиийбиттэр, ол иhин дьон-аймах историяларыгар кылгас кэмҥэ ааттара-суоллара ньиргийэ түhэн баран симэлийэн, сүтэн хаалбыттар. Онтон билиҥҥи кэмҥэ хууннар, аҥардас ааттара эрэ ордон хаалбыта ис¬тория кинигэтигэр умнуллубат гына сурулунна.

Билигин саха дьонугар эмиэ итинниккэ маарынныыр куттал суоhаан турар. Ол гынан баран саха дьоно оҕолорун иитиитигэр хууннартан улахан уратылаах эбиттэр. Ол уратылара: “Мин оҕом саары чаккылаах”,- диэн былыргы өс хоhоонун таба тутуhан оҕолорун аhара атаахтаппакка, атын дьонтон “Эн ордуккун”,- диэн киhиргэппэккэ, үлэҕэ-хамнаска кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэн улаатыннаралларыгар эбит. Оҕону иитии-үөрэтии үлэтэ хайдах баран иhэрэ бу омук төhө уhун үйэлээх, кыахтаах омук буоларын быhаарар, ол курдук былыргы үйэҕэ хууннар уонна сахалар биир кэмҥэ олорбут эбит буоллахтарына, билигин кэлэн сахалар бэйэбит эрэ, олох суолун араас ыарахан, дьалхааннаах кэмнэрин туораталаан, атын омуктарга булкуллан, симэлийэн сүтэн хаалбакка, олохпут салгыы сайдан, өссө уhуурун туhугар кыhанабыт.

Онон, биhиги саха дьоно бэйэбит омукпутун сайыннарыахпытын уонна күүhүрдүөхпүтүн баҕардахпытына эдэр ыччаттарбыт кэскиллээхтик сайдалларын туhугар оҕолорбутун былыргы өбүгэлэрбит үөрэп¬питтэрин курдук, үтүгүннэрэн уонна өсөһөннэрэн үөрэтиини тэнитиэхпитин наада. Маннык үөрэх саҕаланыытынан кыыс уонна уол оҕолору тус-туһунан арааран үөрэтиини салгыы сайыннарыахха. Итини тэҥэ, эр дьоммутун күүhүрдэр, кыаҕырдар сыалтан бары бас билии көрүҥүн чааhынай бас билиигэ киллэриэххэ. Манна ордук саха дьонугар баар суох баайдарын, сирдэрин чааhынай бас билиилэригэр тыа олохтоох үлэhит дьонугар түҥэтэр сөп этэ. Маннык кэскиллээх быhаарыныы саха дьонугар саҥалыы сайдыы суолун арыйыаҕа. 

ОҔО ӨЙҮН – САНААТЫН УРАТЫЛАРА

Биһиги дьоммут; төрөппүттэрбит, учууталларбыт оҕо өйө-санаата хайдах сайдарын, улахан киһи өйүттэн-санаатыттан туох уратылаахтарын ситэ билбэттэриттэн оҕону иитиини, үөрэтиини атаахтатыы, маанылааһын диэки халытан кэбиһэллэриттэн эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолла. Оҕолор атаахтык, бары барыта бэлэмигэр үөрэнэн хаалыыларыттан бэйэмсэхтэрэ улаатар уонна үлэни-хамнаһы кыайбаттар, олоххо бары чэпчэкитин, эрэйэ суоҕун көрдүү үөрэнэллэр. 

Биһиги өй-санаа бу уратыларын ырытыахпыт. Ол иһин аан бастаан улахан киһи өйүн-санаатын уратыларын ааҕыахпыт:

1. Салгын кута. Үөрэҕи-билиини ылынан иһэр, өйө-санаата, салгын кута сайдар. Кинигэни ааҕан, бэйэтэ үөрэтэн билэн билиитэ эбиллэн иһэр. Ылыммыт билиилэрэ кэлин үгэскэ кубулуйар кыахтаахтар. Улахан киһи куруук кэриэтэ салгын кутунан, ол аата киһилии быһыыны тутуһан олоҕун олорор. Олох биир эмэ уустук түгэнигэр киһи ийэ кута баһылаан салайар кэмигэр түбэһэрэ, киирэн хаалара сыыһа-халты туттунарын үөскэтиэн сөп. Үөрэх-билии көмөтүнэн, сокуоннары тутуһан, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу салгын кутунан салаллан олоҕу олоруу буолар.

2. Ийэ кута. Кыра эрдэҕинэ иитиллибит, үөрэммит, олохсуйбут үгэстэрдээх, ийэ куттаах, ол үгэстэрин хаһан баҕарар тутуһар. Сиэри-туому толорор. Тугу оҥорорун урукку үгэстэригэр тэҥнээн көрөн сыаналыыр кыахтааҕыттан сыыһаны-халтыны оҥороро аҕыйах, суох да диэххэ сөп. Саҥа үгэстэри үөскэтинэр кыахтаах эрээри, ол олус уһун кэми ылар. Ол курдук, кини бэйэтэ ылынан, элбэхтик дьарыктанан, хос-хос хатылаан эрэ саҥа үгэһи үөскэтинэн иҥэринэр кыахтанар.

3. Буор кута. Кыра эрдэҕиттэн үөрүйэхтэргэ үөрэммит, үлэни-хамнаһы сатыыр, табан хамсанар. Улахан киһи араас хамсаныылары оҥоро сылдьарыттан буор кута сайдан, тупсан туһалаах үөрүйэхтэрэ элбээн иһэллэр.
 
Онон улахан киһи өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн олохсуйбут үгэстэринэн уонна салгын кутунан ылынар билиилэринэн салаллар буолан куһаҕан быһыылары үчүгэйдэртэн кыратыттан арааран билэриттэн, олору оҥорбот кыаҕа улаханын тэҥэ, киһи быһыытын тутуһар кыаҕа улаатар. 

Оҕо өйүн-санаатын уратыларын билии уонна оҕо иитиитигэр туһаныы хас биирдии төрөппүттэн ирдэнэр көрдөбүл буолуо этэ. Оҕону кыра эрдэҕинэ иитэр-үөрэтэр судургу, көрдөрөн, үтүгүннэрэн, маннык оҥор диэн хос-хос оҥотторон биэрдэххэ, оҕоҕо соннук үгэс үөскээн ийэ кутугар умнуллубат гына ууруллан, иҥэн иһэр. Саҥа саҥаран эрдэҕинэ маннык саҥар диэн үтүгүннэрэн, үөрэтэн биэрэр кыах хайа баҕарар ийэҕэ баар. Бу быһаарыыга олоҕуран биһиги саха тыла баар буолара ийэлэртэн, дьахталлартан эрэ улахан тутулуктаах диэн быһаарыы оҥорбуппут.

Оҕо өйө-санаата улахан киһи өйүттэн-санаатыттан уратыларын билии иитии, үөрэтии таба суолунан салалларын хааччыйыа этэ. Ол уратылар манныктар:

1. Буор кута. Оҕо төрүүрүгэр төрөппүттэриттэн бэриллибит буор куттаах эрэ буолар. Араас хамсаныылары оҥоро сатыырыттан аан маҥнай буор кута сайдар. Саҥа хамсана, хаама үөрэнэ сатыыр. Ньуосканы таба тутарга син үөрэнэр, сыыһа-халты хамсанара элбэх. Хамсаныылартан оҕо буор кута сайдан, үөрүйэхтэрэ элбээн иһэллэр, атаҕар туран хаама үөрэнэриттэн киһитийиини, киһи курдук көрүҥнээх буолууну баһылыыр. Туһа киһитэ буола үөрэнэриттэн үлэлиир үгэстэр үөскээннэр үлэ араас уустук хамсаныыларын үөрүйэххэ кубулутара, иҥэринэрэ түргэтиир.

2. Ийэ кута. Киһини таба көрөр кэмиттэн саҕалаан ийэ кута сайдан барар. Тугу саҥаны билбититтэн үгэстэрэ үөскээн мунньуллан иһэллэр. Ийэ кут үгэстэргэ иитиллэр. Тугу оҥорорун хос-хос элбэхтик хатылаан үгэстэри, үөрүйэхтэри үөскэтинэр, иҥэринэр. Үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥордоҕуна, элбэх үчүгэй үгэстэнэн үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатыан сөп. Төрөппүтэ боппотоҕуна, тохтоппотоҕуна куһаҕан да быһыылары элбэхтик оҥоруон, куһаҕан майгыланыан сөп. Туох саҥаны билбитэ барыта саҥаны айыы буолан ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Ону тэҥэ, тугу оҥорбута барыта ийэ кутугар ууруллан, иҥэн, быһалыы үгэскэ кубулуйан иһэриттэн ийэ кута, өйө-санаата түргэнник эбиллэр.
 
3. Салгын кута. Салгын кута хойутаан сайдар. Салгын кут үөрэнэр. 4 эбэтэр 5 сааһыгар диэри оҕо тугу оҥорорун өйдөөбөт, өйүгэр туппат, умнан иһэр, тугу саҥаны билбитэ барыта үгэс буолан ийэ кутун үөскэтэр. 5 сааһын кэнниттэн үөрэҕи-билиини түргэнник ылынан, салгын кута сайдан барар, өйө-санаата, умнубата сайдарыттан бу уларыйыы кэлбитэ биллэр.

Оҕо өйүн-санаатын уратыта диэн тугу саҥа билбитин барытын; үчүгэйин да, куһаҕанын да иһин иҥэринэн, үгэс оҥостунан иһэрэ буолар. Элбэхтик куһаҕаны оҥордоҕуна куһаҕан үгэстээх, куһаҕан майгылаах буола улаатыан сөп. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥорорун тохтотуу, оҥотторбот буолуу эрэ куһаҕан үгэстэргэ үөрэнэрин суох оҥорор. Онтон улаатан истэҕинэ салгын кута сайдар кэмигэр үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араартаан бэйэтэ билэрэ эрэ куһаҕаны элбэхтик оҥорон куһаҕан үгэстэнэн хааларыттан быыһыыр абырала буолар.

Ийэ кут киһи төрүт өйө-санаата буолар. Бу кут киһи илэ өйүнэн сырыттаҕына биллибэт курдугун да иһин, киһи ханнык баҕарар быһаарыыны ылынарыгар быһаччы кыттыһан дьайа сылдьар. Ол курдук, киһи ханнык баҕарар дьыаланы, быһыыны оҥороругар урут өйүгэр-санаатыгар баар, олохсуйбут билиитигэр тэҥнээн, сыаналаан көрөн баран оҥорор. 

Ийэ кут киһини салайарын тугу эмэ оҥороору гыннахха маннык уларыйыылар үөскүүллэриттэн билиэххэ сөп. Киһи субу оҥороору турар быһыыта ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар сөп түбэстэҕинэ ханнык да тохтоло, бытаарыыта, эбии толкуйдааһына суох оҥорбутунан барар кыахтаах. Онтон сөп түбэспэтэҕинэ тохтуу түһэн, тээтэҥнээн, бара-бара төннөн баран оҥоруон эбэтэр бу быһыыттан букатын да аккаастаныан сөп.

Оҕо ийэ кута олохсуйа, үгэстэрэ үөскүү иликтэринэ эбэтэр ийэ кута иитиллибэккэ хааллаҕына ханнык баҕарар быһыыны, үчүгэйи да, куһаҕаны да туох да санаарҕабыла, кэмсиниитэ суох оҥорон кэбиһиэн сөп. Ийэ куттара куһаҕан быһыылары оҥорбот буолууга иитиитэ суох эдэрдэр тугу да, олус ыар быһыылары да оҥордохторуна кыратык да санаарҕаан, кэмсинэн да көрбөттөр, хата туох эрэ уратыны, “үчүгэйи” да оҥорбут курдук сыыһа сананыахтарын сөп.

Дьон оҥорор олус элбэх быһыыларыттан үчүгэй быһыылар элбэх өттүн ылаллар, онтон куһаҕаннар биллэр аҕыйахтар. Оҕону иитиигэ аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо аан маҥнай билэн, олору оҥорбот буола үөрэннэҕинэ элбэх үчүгэй быһыылары оҥорор киһи буола улаатарын төрөппүттэр арааран билэллэрэ бэйэлэригэр туһалыа этэ.

Онон оҕо өйүн-санаатын уратыларын билии иитэргэ, үөрэтэргэ оҥорор туһата улахан. Оҕо өйө-санаата саҥаны билэриттэн, сайдарынан аһара боппокко-хаайбакка эрэ, барыны-бары биллэрэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билэргэ үөрэтэн иһии төрөппүттэртэн эрэйиллэр. 

ҮҮННЭЭХ – ТЭҺИИННЭЭХ

Сахалар оҕону иитиигэ, ийэ кута сайдарыгар олус улахан оруолу ууралларын “Тарбахтаахха таарыттарбакка, хара харахтаахха көрдөрбөккө” оҕолорун кыра эрдэҕинэ бэйэлэрэ эрэ көрөн-истэн иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ, улаатыннараллара быһаарар. Оҕону бу курдук иитии  аан маҥнай бэрээдэги тутуһарга, төрөппүттэрин курдук киһи быһыылаах буолууга үөрэтиигэ олоҕурара уонна оҕо ийэ кутун үөскэтэринэн уратыланара.
 
Ат көлө саха дьоно сайдыыны ситиһэллэригэр, киэҥ-куоҥ сири-дойдуну баһылыылларыгар оҥорбут сүҥкэн туһатын соччо сыаналаабакка сылдьабыт, аанньа ахтыбаппыт. Саха дьоно былыр-былыргыттан ат көлөнү көрөн-истэн, иитэн олохторун сайыннарыыга, тупсарыыга киэҥник туһаналлара.
 
Айылҕаҕа көҥүлүнэн кыыл курдук сылдьар аты күүһүлээн, оҕуурдаан тутан ылан көнтөс, үүн кэтэрдэн баайдахха, элбэхтик көлүйэ, миинэ үөрэтэн айааһаатахха эрэ киһи көлүнэн, үлэлэтэн туох эмэ туһаны таһаарынар кыахтанар. Оҕо улаатан иһэн эмиэ итинник хабааннаах үөрэҕи бардаҕына эрэ табылларын билигин умнубут курдукпут. Ол курдук, тугу эмэ үлэлиир хаһан баҕарар ыарахан, киһи баҕатынан, көҥүлүнэн сылдьарын курдук буолбатах, эти-сиини хамсатыахха, элбэхтэ эрчийиэххэ наадата үлэ ыараханын үөскэтэр.

Сахалар ол иһин “Үүннээх-тэһииннээх” диэн оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллар холбуу этиини айаннар кэлэр көлүөнэлэрин көҥүлүнэн барбатыгар үөрэтиигэ туһаналлар этэ. Кэлин сэбиэскэй былаас оҕолору иитиини сымнатан, аһара ыытан атаахтатыыга кубулуппутуттан, бу этии куһаҕаннык иһиллэр, туттуллубат курдук буола сылдьар эрээри, аныгы олоххо туттуллара эрэйиллэр. 

Билигин эдэрдэр буруйу, куһаҕан быһыылары уонна элбэх сыыһа-халты туттунуулары оҥороллоро элбээбитин кэнниттэн, оҕону иитии сыыһа хайысханан баран иһэрэ билиннэ, дакаастанна.

“Айыыны оҥор” диэн эдэр оҕону үөрэтии сыыһатын сайдан иһэр “Кут-сүр үөрэҕэ” дакаастаан дьоҥҥо тириэрдэ сатыырын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” дьайыытыттан эдэрдэр сыыһа-халты туттуналлара элбээбитин тэҥэ, саҥаны айыыны оҥоробут диэн сыыһа санааларыттан куһаҕан быһыылары оҥороллоро, арыгыга, наркотикка ыллараллара үксээтэ.

Сылгыга үүн-тэһиин кэтэрдии диэн көҥүл, талбытынан аһыы-аһыы сылдьыбытын суох оҥорор, үлэлээн, ону-маны таһан туһаны оҥороругар күһэйии, сылдьар сирин хааччахтааһын буолар. 

Оҕо кыра эрдэҕиттэн эмиэ итинник үөрэҕи хайаан да барыахтааҕын биллэрэн “Үүннээх-тэһииннээх” диэн этиини былыргы сахалар үөскэппиттэр уонна оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ куруук туһаналлар эбит. Ол кэмҥэ саха дьоно үчүгэй уустарынан, үлэһиттэринэн аатыраллар этэ.

Сорох сымнаҕас майгылаах, улахан киһи этэрин болҕойон истэн толорор оҕоҕо, үксүгэр кыргыттарга, итинник кытаанах хааччахтар туттуллумуохтарын сөп.

Ураты эрчимнээх уол оҕолорго үүн-тэһиин, хааччах хайаан да наада. Кыра эрдэҕиттэн бэрээдэги тутуһарга үөрэммитэ үгэс буолан иҥнэҕинэ эрэ киһи бэрээдэктээх буола улаатар кыахтанар. Аҕа кытаанах көрдөбүлэ хайаан да туолуохтааҕа, бу этии туттулла сылдьарын быһаарар уонна оҕону бэрээдэккэ, киһи быһыытын тутуһарга үөрэтиигэ туһалыыр.
 
Аныгы бэрээдэги, сокуоннары, быраабылалары халбаҥнаабакка тутуһуу, олоххо туһаныы, ол аата хааччахха, күрүөҕэ киирии курдук буолар уонна “үүннээх-тэһииннээх” буоллахха эрэ ситиһиллэр. Ол аата сыыһа-халты туттунууттан үүн-тэһиин эрэ баара дьалбаа соҕус киһини быыһыыр кыахтаах.

Онон аныгы, демократия олоҕор дьон бэйэлэрин өйдөрүнэн-санааларынан салаллан бэрээдэги, сокуоннары уонна быраабылалары тутуһаллара сахалыы “үүннээх-тэһииннээх” диэн этиинэн толору өйдөнөр уонна ат көлөнү билэр кимҥэ барытыгар  тиийэр буола быһаарыллар.

Үүн-тэһиин аһара кытаатан хаайыыга, көҥүлү быһыыга тиийэн хаалара олус хомолтолоох. Киһи быһыытын аһара барыма диэн этии үүннээх-тэһииннээх буолууну, өй-санаа хааччаҕын быһаарар. Бэйэтэ туттунар күүһэ аҕыйах соҕус буоллаҕына, бу киһиэхэ үүнү-тэһиини туһаныы, көмөлөһөн биэрии эрэ туһаны аҕалар.
 
“Үүнэ-тэһиинэ суох барыы” сиэри, бэрээдэги, сокуоннары, быраабылалары кэһэн киһиттэн таһынан быһыылары оҥоруу ааттанар. Ол аата киһи оҥорор быһыыларыттан ураты, атын быһыылары, айыыны оҥоруу үүнэ-тэһиинэ суох буолууга, көҥүлүнэн барыыга тириэрдэр. Манна айыыны оҥоруу киһи билбэт, оҥорбот быһыытын оҥоруу буолан сиэри таһынан барарыттан үүнэ-тэһиинэ суох буолууну биллэрэрин таба сыаналааһын ирдэнэр.

Аҥардас дьахтар иитэр уол оҕото, эр киһи кытаанах көрдөбүлүн билбэтиттэн сыыһа-халты туттунан буруйу-сэмэни оҥороро элбэх буоллаҕына, аныгы кыргыттар ыар буруйу оҥороллоро элбээһинэ оҕолору иитии, үөрэтии хайысхата төрдүттэн сыыһа суолунан баран иһэрин дакаастыыр. Ол курдук, кыыс оҕолор бары ийэлээхтэриттэн кыра эрдэхтэринэ дьиэ кэргэҥҥэ иитии кэминэн баран иһэр буоллаҕына, оскуолаҕа кыыс оҕолору аһара барыыга, киһи оҥорбот быһыыларын оҥорууга “айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн этэн үөрэтии тириэрдэр. Үөрэх министерствота бу үөскээбит сыыһаны көннөрөрө ирдэнэр.

Билигин сэбиэскэй былаас оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ, үөрэтиигэ сыыһаларын, аһара сымнааһынын көннөрүү аныгы үөрэҕи-билиини баһылаабыт, сайдыыны ситиһиэхтэрин, омуктарын сайыннарыах-тарын, элбэтиэхтэрин баҕарар дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Онон оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ аһара сымнааһын, дьаалатынан ыытыы букатын табыллыбат быһыылар буолалларын былыргы сахалар “Үүннээх-тэһииннээх” диэн оҕону иитиигэ туһанар этиилэрэ быһаарар. Оҕо өйө-санаата сайдыыта былыргы кэмнэртэн уларыйа илигинэн, бу быһаарыыны билигин даҕаны төрөппүттэр туһаннахтарына оҕолоро киһи быһыылаах буола улаатыа этэ.

YӨРЭХ ИККИ ӨРYТЭ

Сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун быһаарар этиини олохторугар куруук туһаналлар. Бу айылҕа тутулугун быһаарар этиини биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрэ, сорох суруйааччыларбыт, учуонайдар билигин даҕаны арааран билэ иликтэриттэн хомолто эрэ үөскүүр.

Күн уонна Сир, Аан дойду, Сир үрдүгэр туох баар барыта икки өттүттэн хардарыта тутулуктаахтар, ол иһин иккилии өрүттэрэ үөскээн тахсар. Сир үрдүгэр туох барыта уларыйан, эргийэн, күн уонна түүн, сайын уонна кыһын куруук уларыйан, солбуйсан биэрэллэр. Бу икки өрүттэр уларыйан, солбуйсан биэриилэригэр улаханнык оҕустарбат, сыыһа туттубат туһугар хас биирдии киһи бэйэтэ, бу икки өрүттэри иккиэннэрин тус-туспа арааран билэн олоҕор туһанара ирдэнэр.
 
Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһиэхэ бу икки өрүттэри тус-туспа арааран билэргэ уонна олоххо таба туһанарга үөрэтэр. Аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын оҕо арааран билэр буоллаҕына, туттунан олору оҥорботуттан үчүгэй быһыылары оҥороро эбиллэр. Ол иһин таҥара үөрэҕэ хас биирдии киһиэхэ улахан туһаны оҥорор.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн үөрэҕи ылыныы үөрэх хайдах тиийэрин биллэрэр икки тус-туспа араарыллар өрүттэрдээх:

1. Үөрэтии. Оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэтиллэр. Ийэ кута иитиллэр кэмигэр үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторо үөрэттэххэ үчүгэй иитиилээх буола улаатар.

2. Үөрэнии. Улаатан истэҕинэ бэйэтэ билэн-көрөн үөрэнэриттэн салгын кута сайдан иһэр.

Үөрэтии диэн атын киһи дьайыытыттан үөрэҕи ылыныы ааттанар, онтон оҕо, киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан үөрэҕи ылыныыта үөрэнии диэн араарыллар.

Кыра оҕолору үөрэтии уонна улахан дьон үөрэнэллэрэ иккиэн тус-туспа хайысхалаахтар, тус-туспа төрүккэ олоҕуран киһи өйүгэр-санаатыгар ийэ уонна салгын куттарын үөскэтэллэр.

Саха тылыгар хас биирдии дорҕоон тус-туспа уратылаахтарын саҥа үөрэтэн, билэн эрэбит. Саха тылын олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит дорҕооннорунан тутулуктара билигин даҕаны уларыйбакка сылдьалларын биһиги дакаастыыбыт.

Үөр диэн элбэх ахсааннаах кыыллар, көтөрдөр бөлөхтөрүн ааттыыбыт. Итини тэҥэ, үөр диэн элбэх ахсааннаах бытархайдар ааттаналлар.

Үөр диэн өлбүт киһи кута. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата Үөһээ дойдуга туспа баран үөр, айыы буолан ыһыллар, бытарыйар. Өлбүт киһи өйө-санаата ыһыллан тарҕаныыта үөрү үөскэтэр. 
 
Үөрү үүрүү үөрүүнү аҕалар. Өлбүт киһи үөрэ буулаатаҕына олох алдьанар, табыллыбат кэмэ кэлэр. Олору үүрүү, кыйдааһын киһиэхэ үөрүүнү ааҕаларын бэлиэтээн үөрүү диэн тылы үөскэппиттэр.

Үөрэ диэн элбэх араас бытархай астары холбуу буккуйан оҥоруллубут ас ааттанар.
 
Үөрэх диэн тыл үөр уонна ээх диэн тыллартан үөскээбит. Ол аата элбэхтэри иһит, элбэхтэр этэллэригэр сөбүлэс диэн өйдөбүллээх. 

“Үөрэн” диэн оҕоҕо сымнаҕастык этиллэр. Бу тыл оҕо бэйэтин өйүнэн-санаатынан салайынан, кыайан-хотон үөрэнэрин, билиини элбэхтэ хатылаан, үгэс оҥостон иҥэринэрин биллэрэр.

Киһи бэйэтин кыаҕынан, өйүнэн-санаатынан, күүһүнэн үөрэҕи баһылааһына үөрэнии диэн ааттанар. Көрөн-истэн, ааҕан, билэн, суруйан бэйэ үөрэниитэ итинник ааттанар.

“Үөрэт” диэн хамаандалыыр, соруйар этии. “Т” дорҕоон толотторор, ыгыыны оҥорор суолталаах. Бу тыл ыгар, хайаан да толоруллуохтаах быһыыны биллэрэр. Үөр уонна эт диэн тыллар холбоһоннор элбэхтэ эт диэн өйдөбүлү биэрэллэр. 

Үөрэтии диэн ыган, хаайан үөрэҕи ылыннарыы аата. Итини тэҥэ, үөрэнээччи истибэтэҕинэ тутан-хабан биэриини кытта холбуу быһаарар. Ол курдук, кыратык накаастабылы туттуу, бэйэ кэһэйиитэ үөрэтии диэн эмиэ ааттанар. Сымнаҕас да буоллар үөрэнэргэ атын киһи көмөтө, ыйыыта, көрдөрөн, этэн биэриитэ үөрэтиини үөскэтэр.

Учуутал үөрэтэр диибит. Ол аата учуутал кытаанах көрдөбүллээх, эппитин толотторор кыахтаах буолара хайаан да ирдэнэр эбит.

Үөрэнии уонна үөрэтии диэн тыллар “н” уонна “т” дорҕооннорунан араастаһаллар. “Н” диэн сымнаҕастык кыһарыйар, ыгар, ыгыллар дорҕоон буоллаҕына, “т” дорҕоон кытаанах, күүскэ ыгар суолталаах дорҕоон буолар.

Онон киһи үөрэҕи ылыныыта туох барытын курдук эмиэ икки өрүттээх. Бастакытынан, киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан үөрэҕи-билиини баһылаан үөрэниитэ, өйүн-санаатын сайыннарыыта. Онтон иккиһинэн, оҕону, киһини күһэйэн, ыган, истибэтэҕинэ да үөрэтэн биэрии эмиэ үөрэххэ киирсэр уонна үөрэтии диэн ааттанар. 

Оҕо улаатан истэҕинэ үөрэнии бу икки өрүттэрэ хардары-таары атастаһан биэрэр кэмнээхтэр. Ол курдук, оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтин өйө-санаата өссө сайда илигинэ, саҥаны, солуну саҥа билэн истэҕинэ төрөппүттэрин көрүүлэринэн-истиилэринэн үөрэтиллэр, ийэ кута иитиллэр, онтон улаатан, бэйэтин өйө-санаата киирэн истэҕинэ бэйэтэ ылынан, үөрэнэн үөрэҕи баһылыыр кыахтанар. Оҕо улаатан истэҕинэ үөрэтии уларыйан үөрэнии диэҥҥэ кубулуйан барыахтааҕын төрөппүттэр туһаналлара эрэйиллэр.

“Отох киһи отутугар диэри үөрэнэр” диэн этии бу киһи кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ соччо кыһанан үөрэппэтэхтэрин биллэрэр. Ол иһин улааппытын, сааһын сиппитин да кэннэ атын киһи көрөр-истэр көмөтүгэр хайаан да наадыйар. Отутугар диэри оҕотунан сылдьар киһини хайаан да үөрэтэн биэрэ сырыттахха эрэ табыллар.

Биһиги таҥарабыт үөрэҕин бу быһаарыылара олоххо, өй-санаа сайдыытыгар улахан хамсааһыны таһаарар кэмнэрэ сотору кэлиэхтэрэ. Аныгы сайдыылаах олоххо дьон бары биһиги Күн таҥарабыт үөрэҕин тутустахтарына, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини биллэхтэринэ эрэ киһи быһыылаах, туруктаах өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэнэллэрин билиэхтэрэ.

Оҕо кыра эрдэҕинэ тугу оҥорбутун тута бааччы умнан иһэринэн тугу элбэхтик хос-хос хатылаан оҥорбутун эрэ өйдөөн хаалан иһэр кыахтаах. Бу элбэхтик хатылаан хос-хос оҥорбутуттан кини ийэ кута үөскээн олохсуйар. Бу кэмҥэ оҕоҕо үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон өйүгэр-санаатыгар үгэс оҥорон иҥэрэн биэрэн истэххэ үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар.

Оҕо саҥа улаатан истэҕинэ бэйэтэ санаатын салайар кыаҕа суоҕуттан үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥоро үөрэннэҕинэ үчүгэй үгэстэри үөскэтинэн, бу оҥорор үчүгэй быһыылара үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ууруллан, мунньуллан иһиилэриттэн оҕо үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар.

Кыра оҕону үөрэтиигэ төрөппүт сыала, соруга оҕотугар элбэх үчүгэй быһыылары оҥотторо үөрэтэн, бу быһыылара үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэрин ситиһиитэ буолар. Манна үчүгэй майгылаах буолуу, дьоҥҥо сыһыаннаһыы уратылара, үлэҕэ-хамнаска үөрэнии барыта киирсэллэр.

Оҕо улаатан, этэ-сиинэ ситэн, өйө-санаата сайдан истэҕинэ үөрэтии хайысхата уларыйан бэйэтэ санаатын салайыытыгар, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн, үчүгэйи оҥоруутугар көһөрүллэн биэриэхтээх. Бу кэм оҕо оскуолаҕа киириититтэн  ыла саҕаланар уонна киһи буолууну ситиһиитинэн түмүктэниэн сөп. Төрөппүт уонна оҕо икки ардыларыгар сыһыан тосту уларыйан улахан дьоннуу сыһыаҥҥа көһөн биэрэр кэмэ кэлэр.

Биһиги аныгы төрөппүттэрбит оҕолорун куруук кыра оҕо курдук саныылларыттан өйүн-санаатын ситэ сайыннарбакка, үөрэппэккэ, бу өй-санаа уларыйар кэмин табан сыаналаабаккалар, кэлин улахан эрэйи көрсөллөр. Оҕоҕо бу кэм сыыйа-баайа, этэ-сиинэ улаатан истэҕинэ кэлэн иһэрин, мунньан, ыган кэбиһэн, эмискэ уларыйыыга тириэрдэн баран өссө тупсаран “Переходный возраст” диэн ааттыыллар. Бу кэмҥэ оҕо өйө-санаата эмиэ уларыйан улахан дьоннуу сыһыаҥҥа көһө сатыырын ситэ сыаналаабаттарыттан итинник охсууга, эмискэ уларыйыыга тириэрдэн кэбиһэллэр.
 
Оҕо бэйэтин санаатынан салайына үөрэнэрэ, салгын кута сайдара саҥа улаатан истэҕинэ, иитээччитэ эппитин умнубакка толорор  кэмиттэн ыла саҕаланар. Бу кэм биллэр уратытынан оҕо бэҕэһээ тугу оҥорбутун билэр, умнубат, сарсын тугу оҥоруохтааҕын былаанныыр кыахтанарыттан саҕаланар.
Улахан киһи санаатын бэйэтэ салайар кыахтааҕынан үчүгэй санаалары элбэхтик санаатаҕына үчүгэй санаалара үгэскэ кубулуйаннар өйүгэр-санаатыгар, салгын кутугар уурулланнар үчүгэй санааланар, үчүгэй быһыылары оҥорор кыахтанар.
 
Онтон оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй уонна куһаҕан диэни кыайан арааран билбэтиттэн улахан киһи туох үчүгэй, туох куһаҕан буоларын быһааран, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэрэ хайаан да эрэйиллэр. Ол аата оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй быһыылары үтүгүннэрэн үөрэтии оҕо ийэ кутун иитии, үчүгэй үгэстэри иҥэрии диэн ааттанар.
Кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй үгэстэргэ иитиллибит оҕо улааттаҕына сыыһа туттунууларга киирэн биэрэрэ аҕыйах, киһи быһыытын аһара туттубат киһи буолар, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

Улахан киһи субу оҥоруохтаах быһыытын ийэ кутугар тэҥнээн көрөр кыахтааҕыттан куһаҕан быһыылары оҥорор кыаҕа кыра, суох да буолуон сөп. Кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэннэҕинэ ийэ кута кини оҥорор быһыытын барытын хонтуруоллуу, тэҥнээн көрө сылдьарынан сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр.

Киһи олоҕун устата салгын кутунан салаллан олоҕун олороро кыаллара уустук. Ол барыта өй-санаа олус түргэнник уларыйан ылар кэмнэрдээҕиттэн буолар. Олох биир эмэ түргэнник уларыйар кэмигэр киһи өйө баайыллан эбэтэр өйө көтөн ийэ кутун салайар кэмигэр киирэн ыллаҕына сыыһа туттан дуу, хайаан дуу олус куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһиэн сөп. 

Бу кэм киирэн ааһыытыгар киһи туох быһыыны оҥоро охсон кэбиһэрэ кини инники олоҕор олус улахан суолталанан тахсара олус элбээтэ. Ол курдук, биирдэ итирэн, өйө көтөн хаалбыт эдэр киһи билэр киһитин кытта тапсыбакка быһаҕынан анньа охсон кэбиспит түбэлтэлэрэ үксээбитэ хомолтолоох.

Өй көтүүтэ диэн киһи салгын кутун көтүүтэ. Киһи өйө көппүт кэмигэр ийэ кута быһаччы салайыытыгар киирэр. Ийэ кут өйүгэр-санаатыгар ханнык үгэстэр уурулла сылдьалларыттан киһи тутта сылдьар быһыыта быһаарыллар кэмэ кэлэр. Бу кэмҥэ кыра эрдэҕинэ атаахтык, ханнык да хааччаҕа суох көҥүллүк иитиллибит оҕо буруйу, киһи оҥорбот быһыытын оҥорон кэбиһэр кыаҕа улаатар.

Улахан киһи сыыһа туттан сокуону кэстэҕинэ хаайыыга түбэһэрин туһунан биһиги төрөппүттэрбит оҕолорун кыра эрдэхтэринэ үөрэппэттэрэ, кэлин оҕолоро улааппыттарын кэннэ сыыһа туттарыгар тириэрдэрэ ордук хомолтолоохтук түмүктэнэр.

Киһи быһыылаахтык олоҕу олорорго, киһи быһыытын аһара барбат буолууга үөрэппэтэххэ оҕону төрөтүү суолтатын сүтэрэр. Куһаҕаннык иитиллибит оҕоттон араас “Төннүбүт төрүөхтэр” үөскээн тахсалларын билбэтэҕэ буоларбыт сатаммат. Аҥардас дьахталлар биир эмэ оҕону төрөтөн баран киһилии быһыылаах буолууга кыайан, ситэн үөрэппэттэриттэн буруйу оҥорооччулар, сыыһа-халты туттааччылар элбииллэр. Оҕону иитиини-үөрэтиини аҥардас дьахталлар кыайбаттарын былыргы сахалар билэллэрин “Тулаайах оҕо”, “Аҥардас дьахтар оҕото” диэн өйдөбүллэр бааллара быһаарар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн туох барыта икки өрүттээҕин билэн, өйүгэр-санаатыгар иҥэринэн улаатарыгар икки төрөппүтэ бааллара олус туһалаах сабыдыалы оҥороллор. Ийэ уонна аҕа, эр киһи уонна дьахтар оҕолоругар сыһыаннара, араас көрдөбүллэрэ тус-туһунаннара оҕо туох барыта икки өрүттээҕин кыра эрдэҕиттэн билэрин, олоҕор туһана үөрэнэрин үөскэтэллэр.

Онон “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини билии уонна олоххо туһаныы хайа да өттүгэр аһара барбаты үөскэтэринэн киһи буолуу үөрэҕин сүрүн төрүтүнэн ааҕыллар. Икки төрөппүттээх оҕо туох барыта икки өрүттээҕин, икки өттүттэн тутулуктааҕын кыра эрдэҕиттэн билэн туһана сылдьар кыахтанар. 

ОҔОЛОРУ ҮӨРЭТИИ НЬЫМАЛАРА

Оҕолору хайдах үөрэтэр туһунан араас үөрэхтээхтэр суруйуу бөҕөтүн суруйаллар. Ол гынан баран бу араас элбэх үөрэх барыта онтон-мантан, ыраах, сылаас айылҕалаах сирдэртэн хомуллубут үөрэхтэр саха дьоно сайдан-үүнэн баралларыгар, бэйэлэрин төрөөбүт Сахаларын сиригэр ордук туһалаах дьон буола улааталларыгар, үлэни-хамнаһы кыайалларыгар соччо көмөлөспөттөр. 

Бу соҕурууттан кэлэр үөрэхтэр анаан-минээн саҥа үүнэн иһэр көлүөнэлэри саха дьонун итэҕэллэриттэн уонна олохторун сиэриттэн тэйитэргэ аналлаахтар. Онуоха эбии кэнники кэмҥэ нуучча омук мөлтөөһүнэ, ол аата атын омуктар ситиспит сайдыыларын таһы¬мыттан ыраах хаалыыта, ахсааннара аҕыйаан иһиитэ, кинилэр бэйэлэрин оҕолорун үөрэтэр ньымала¬ра өссө мөлтөҕүн чуолкайдык көрдөрдө. Ол иһин нууччалары үтүктэрбитин тохтотуо этибит.

Сибиир олохтоох омуктара, ол иһигэр сахалар эмиэ олус уһун үйэ¬лээхтэр. Кинилэр бэйэлэрэ маннык уһун кэм устата оҕолорун син үөрэтэн, киһи хара оҥортоон, баччаҕа кэлэн олоробут. Кэнники “сайдыылаах социализм” кэмигэр атын омуктар оҕолорун үөрэтэр үөрэхтэрин биһиэхэ үөһээттэн соҥнооннор, эдэр ыччаттарбыт өйдөрө-санаалара уонна үлэҕэ-хамнаска сыһыаннара лаппа мөлтөөтө.

Билигин биһиги сахалар салгыы сайдан иһэрбит туһугар оҕолорбу¬тун үөрэтии ньымаларын хаттаан бэйэбит оҥорон туһанарбыт ордук буолууһу. Ол иһин былыргы өбүгэлэрбит оҕолорун үөрэтэр ньымаларын сөхсүттэхпитинэ уонна Аан дойду үрдүнэн тарҕаммыт “Бытие - опре¬деляет сознание” диэн өйдөбүлү табатык туһаннахпытына эрэ табыл¬лыыһыбыт. Тоҕо диэтэххэ, биһиги, Россия дьонун олохторун таһыма, атын сайдыылаах омуктар олохторун таһымыттан ыраах хаалан хаалбы¬тынан, олохтоох дьоммут өйдөрө-санаалара эмиэ кэнники хаалан иһэ¬рин учуоттуур сөп этэ.

Мантан салгыы бүтүн Россия үрдүнэн кэнники кэмҥэ киэҥник тарҕаммыт оҕолору үөрэтиигэ туттуллар сүрүн ньыманы ыламмыт ырытан көрүөхпүт:
Бу ньыма - албыннаан, манньалаан, үрдүттэн хайҕаан уонна киһиргэ¬тэн үөрэтии ньымата буолар. Ити ньыма сүрүн төрүтүнэн оҕо үөрэҕи ылынан истэҕин аайытын туох эмэ манньанан эбэтэр хайҕабыл бэлиэтин туттарыынан чиҥэтэн биэрэн иһиллэр. Маннык үөрэҕи оҕо төһө да түргэнник ылыммытын иһин, кэнники, манньалаан чиҥэтэн биэриитэ си¬тэ табыллыбатаҕына, ылыммыт үөрэҕиттэн аккаастанан кэбиһэр түбэл¬тэлэрэ олус элбэхтэр. Итини тэҥэ, үөрэх уһаан, тэнийэн истэҕинэ манньанан чиҥэтиитэ эмиэ улаатан истэҕинэ эрэ табыллара кэлэр. 

Билиҥҥи кэмҥэ бу ньыманы биһиги бары төрөппүттэрбит уонна учууталларбыт, үөрэтэр оҕолорун сааһыттан тутулуга суох барыла-рыгар тутталлар. Оҕону үөрэтэргэ саамай гуманнай ньыма диэннэр бары биһирииллэр уонна дьиэ кыылларын үөрэтэргэ ордук табыгас-таах эбит диэн ааҕаллар. Маннык ньыманан үөрэммит оҕолору улаатан истэхтэринэ лаппа үчүгэй манньата суох хата тарбахтарын да хамсат¬тарар, үлэҕэ сыһыарар ураты уустугуран иһэр.

Билигин Россияҕа тарҕаммыт эдэр оҕолор бэйэлэригэр тиийиниилэрэ манньалаан үөрэтии оҕо иитиитигэр сөп түбэспэтин биир көстүүтүнэн буолар. Эдэр кыыс оҕо төрөппүтэ соппуоска, бачыыҥка ылан кэтэрдибэтэҕин иһин балконтан ыстанан кэбиһэрэ маннык үөрэтии эдэр киһи бэйэтин олоҕун букатын сыаналаабат буолан тахсарын бэлиэтиир. Ол курдук, маннык үөрэтии түмүгүнэн оҕо төрөппүттэрин туһугар дуу эбэтэр сыаналаах манньа иһин дуу тыыннаах буолар курдук сананарыгар тиийэрэ ордук хомолтолоох.

Оҕолору маннык ньыманан үөрэтэри кыра эрдэхтэринэ, бэйэлэрин өйдөрө ситэ киирэ илигинэ, эрэ оҥоруохха сөп. Ол аата, кыра оҕо ийэ кута сайдар кэмигэр үчүгэйи оҥорон элбэхтик хатылыырын наадатыгар кыра манньаны туттуохха сөп. Онтон салгыы оҕо улаатан өйө-санаата эбиллэн, салгын кута сайдан истэҕинэ үөрэтии ньыматын уларытан биэриини ситиһиэххэ. Оччоҕуна эрэ эдэр киһи аныгы олох уустугуран иһэр көрдөбүллэригэр сөп түбэһэр иитиилээх буолуон сөп.

Сахалар оҕолорун үөрэтиигэ былыргыттан үтүгүннэрэн уонна өсөһүннэрэн үөрэтии ньымаларын тутталлара. Бу кинилэр куруук туттар уонна ураты биһириир ньымалара. Ол курдук, оҕо кыра эрдэҕинэ бас¬таан батыһыннара сылдьан бэйэлэрэ тугу оҥороллорун үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэллэр. Оҕоҕо бэйэтин толкуйдуур өйө киирэ илигинэ, ол аата, биэс эбэтэр алта сааһыгар диэри үтүгүннэрэн үөрэтии олус дириҥник иҥэр. Бу кэмҥэ кини өйүгэр-санаатыгар ханнык киһиэхэ хайдах сыһыаннаһар туһунан өйдөбүл кытта үөскээн олохсуйар.

Оҕо букатын кыратыттан үтүктэн үөрэммитинэн барар. Ийэтэ үөрдэҕинэ үтүктэн үөрбүтүнэн барар, онтон тура үөрэнэр, саҥарар, бары¬тын үтүктэн иһэр. Саха дьоно итинник гынан бэйэлэрэ тугу сатыылла¬рын барытын, “мин курдук оҥор” диэн көрдөрөн биэрэннэр үтүгүннэрэн үөрэтэллэр. Оҕо батыһа сылдьан, илэ бэйэтинэн көрөн үөрэнэрэ ордук дөбөҥ уонна тиийимтиэ.  Kыра эрдэҕиттэн улахан дьону уонна төрөппүттэрин көрөн, тугу барытын кинилэр хайдах оҥороллор даҕаны сол курдук оҥорорго үөрэнэн иһэр, оннооҕор дьоно тугу саҥарал¬ларын уонна хайдах тутталларын кытары үүт-үкчү үтүктэр. Маннык үөрэтиигэ төрөппүт иитэр-үөрэтэр оруола ордук улаатан биэрэрэ табыллар. Ити иһин аан маҥнай төрөппүт киһилии киһини үөрэтэн таһаарыан баҕардаҕына, аан маҥнай бэйэтин көрүнэн, кыаҕа баарынан өрө тардынан оҕотугар дьиҥнээх холобур буоларга дьулуһара эрэйиллэр.

Оҕолоро улаатан истэҕинэ саха дьоно өсөһүннэрэн үөрэтии ньы¬матын тутталлара. Бу ньыма сүрүн өйдөбүлэ саха өһүн хоһоонугар бэ¬риллэн: “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс”,- диэн этиллэр. Ол эбэ¬тэр бу өс хоһооно саха оҕолоро төрөппүттэринээҕэр бары өттүлэринэн лаппа ордук дьон буолан тахсыахтаахтарын өйдөтөрүн тэҥэ, хайдах ситиһиллэрин кытта быһаарар. Бу этии үүнэн иһэр киһи майгынын, өйүн-санаатын күүһүн уонна тулуурун, дьулуурун быһаарар. Ханнык баҕарар киһи туруоруммут сыалын ситиһэрин туһугар хайаан даҕаны кыра да буоллар өһөс майгыланнаҕына табыллар.

Итини тэҥэ, маннык үөрэтии оҕолор өйдөрө-санаалара эрдэ ситэн улахан дьоннуу сананалларын, эттэрэ - сииннэрэ ситэрин кытта тэҥҥэ оҥорор. “Маны кэлэн кыайбатаххына улахан киһи буола илик буоллаҕыҥ дии”, - диэн этэн такайыы, өсөһүннэрэн үөрэтии сүрүн өйдөбүлэ буолар.
 
Эдэр киһи улаата охсон барыны-бары кыайа-хото ох¬суон баҕара саныыра муҥура суох буолар, ол иһин ханнык баҕарар үөрэҕи ылыныыта ураты түргэтиир. Итиннэ эбии маннык үөрэтии оҕо баар-суох биир баҕа санаатыгар эмиэ сөп түбэһэриттэн ордук түргэнник оҕоҕо тиийимтиэ. Ол курдук, оҕолор бары олус түргэнник улаата охсон төрөппүттэрин курдук буола охсуохтарын эрэ баҕараллар. Онон, маннык үөрэх сөптөөхтүк баран иһэрин туһугар, оҕолор ити баҕа санааларын мөлтөппөккө, өссө куруук сайыннаран, инники диэки тардыһыылаах гына оҥорон биэрэн иһии эрэ төрөппүттэртэн уонна учууталлартан ирдэнэр.

Оҕо улаатан истэҕинэ араас көрдөбүлэ эмиэ улаатан, уларыйан иһэр. Онно төрөппүт бэйэтэ хайдах улаатан испитин, өйө-санаата уларыйыытын холобурун таба туһанан уонна сөптөөх¬түк сыаналаан, оҕотугар тириэрдиитэ өсөһүннэрэн үөрэтии ньыматын тутаах көрдөбүлүнэн буолар. Оҕо бэйэтэ сайдан иһиитин куруук төрөппүтүгэр тэҥнээн көрөрө үөрэнии сөптөөхтүк баран иһэрин хааччыйар. Итинтэн салгыы үөрэнии тохтообокко баран иһэрин туһугар холобур ылынар үөрэтээччи билиитин таһыма уонна киһилии хаа¬чыстыбалара эмиэ үрдээн биэрэн иһэрин ситиһии ирдэнэр.

Ханнык баҕарар киһи бэйэтин баҕа санаатын ситиһэригэр хайаан даҕаны онуоха сөптөөх өһөс санаалаах буолуо этэ. Ол иһин маннык өһөс санааны, инники диэки тардыһыыланнаҕына, туспа арааран¬нар сахалыы тулуур уонна дьулуур диэн ааттыыллар. Онтон итинник, инники тардыһар, сайдыы диэки талаһар үөрэҕи тулуурдаах, дьулуурдаах буолууга үөрэнии дииллэр.
 
Өсөһүннэрэн үөрэтии оҕо бэйэтэ улаатан истэҕинэ, кини баҕа санаатыгар олус сөп түбэһэр. Ол курдук, бу үөрэх сүрүн төрүтэ оҕо улаатан истэҕин аайы ситиһэн иһэр кэрдиис кэмнэригэр олоҕурар уонна оҕо түргэнник улаата охсон, улахан киһи оҥорор дьыалаларыгар кыттыһан иһэринэн, оҕону иннин диэки сайдыыга сирдиир. Маннык кэр¬диис кэмнэр киһи олоҕор соччо элбэхтэрэ суохтар уонна өрө тахсыы, дьиҥнээхтик хайаны дабайыы курдук салгыы кэлэн үрдээн иһэллэр.

Киһи айылҕаттан аналын быһыытынан, тыыннаах буолуон уонна олох олоруон баҕарар. Сорох ыарахан балаһыанньаҕа түбэспит дьон олох олоруу, тыыннаах буолуу иһин охсуһууга ордук кыахтаахтарын көрдөрөннөр, араас ыараханнары туорааннар кыайыылары ситиспит түбэлтэ¬лэрэ элбэхтэр. Ити иһин киһи бэйэтэ олох иһин охсуһууга тулуурдаах, дьулуур¬даах буолуутун кыра эрдэҕиттэн дьарыктаан ситиһиэххэ сөп.

Оҕо олох кыра эрдэҕиттэн кини туох сыаллаах-соруктаах бу Күн сирин көрбүтүн билэр. Ол аата, төрөппүт оҕотун туһунан туох санаа¬лааҕын оҕото эрдэттэн сэрэйэн билэ сылдьар. Кини майгына ити са¬нааттан тутулуктанан салгыы сайдан барар. 

Манньалаан үөрэтии түмүгүнэн, оҕо өйүгэр-санаатыгар төрөппүттэрин эбэтэр манньа туһугар тыыннаах буо¬лар курдук өйдөбүл киирэн олохсуйан хаалар. Аһара көрүү-истии түмүгүнэн оҕоҕо төрөппүттэрэ куруук кинилэри көрө-истэ сылдьыахтаах¬тарын курдук өйдөбүл киирэн дириҥник иҥэр. Маннык дьоҥҥо төрөппүт эбэтэр ким эмэ көмөтө куруук наада буолар, бэйэлэрэ толкуйдаан, булан-талан оҥорор кыахтара сарбыллар.

Билигин бүтүн Россия үрдүнэн эдэр оҕолор кыайан олох олорбокко¬лор бэйэлэригэр тиийинэллэрэ олус үксээтэ. Итилэр тахсыталыыр би¬ричиинэлэрин сорох өттө төрөппүттэр өттүлэриттэн манньалааһын кыаттарбатыттан тутулуктанар эбиттэр.

Билиҥҥи биһиги ыарахан олохпутугар көрсөр араас уустук түгэн-нэргэ сөптөөх эппиэттэри уонна быһаарыныылары булуталыырга сытыы, чаҕылхай өйдөөх-санаалаах дьон ордук наадалар. Кинилэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга сөп түбэһэр үөрэтии ньымата туттуллара эрэйиллэр. Ол ньыманан сахалар былыргыттан туттар ньымалара, өсөһүннэ¬рэн үөрэтии ньымата буолар.

Саха дьоно улахан болҕомтолорун оҕолору батыһыннаран уонна үтүгүннэрэн үөрэтиигэ уураллар. Кинилэр ити үөрэтиилэрин “Сүрэҕэ суох киһи оҕото сүрэҕэ суох буолар” диэн этиилэрэ толорутук бигэр¬гэтэр. Ити холобурдаан этии, оҕону үөрэтии баар-суох сүрүн көрүҥэ буолар. Былыргы сахалар эдэр киһи үлэҕэ хайдах сыһыаннааҕын, төрөппүтэ бэйэтин үйэтигэр тугу ситиспитин туһунан ыйыта¬лаһан билэллэр. Төрөппүтэ үлэҕэ-хамнаска хайдах сыһыаннаһар даҕа¬ны, оҕото эмиэ оннукка үөрэммитэ, атын дакаастабыла да суох ылыныллар бэлиэ буолар.

А.Е.Мординов киһи киһиттэн үөрэнэрин туһунан: “Иитии диэн өйдөтүү эрэ буолбатах, ону ааһан үөрэнэн хаалыы, үөрүйэх, үгэс. Киһи киһиттэн иитиллэр уонна атын киһини иитэр”,- диэн эппитэ биллэр. Бу этии киһи киһини иитэн уонна үөрэтэн, олохторо салгыы баран иһэрин хааччыйалларын бэлиэтиир. Ханнык эрэ кэмҥэ оҕолору үөрэтии сымнаан-мөлтөөн биэрдэҕинэ, бу дьон олохторун сайдыыта эмиэ бытаа¬рар, ардыгар букатын да тохтуур.

Оҕону үөрэтэр туһугар эбэтэр тугу эмэни оҥоттороору гыннахха: “Сүүстэ этиэххэ” диэн сахалар этэллэр. Ити кинилэр уһун үйэ¬лэр тухары мунньуммут үөрэхтэрин түмүгэ. Ол курдук, оҕо үөрэҕи таба өйдөөн, сөпкө оҥорор буолуор диэри сүүстэ хос-хос быһааран биэ-риэххэ наада диэн өйдөтөр этии буолар. Итинник сүүстэ этэн үөрэтэр туһугар, элбэхтик саҥарыллыахтааҕа, кэпсэтиллиэхтээҕэ, хос-хос быһаарыллыахтааҕа кимҥэ барытыгар өйдөнөр курдук. 

Кыра эрдэҕиттэн төрөөбүт тылынан элбэхтик саҥара, кэпсэтэ үөрэммит оҕо мэйиитин сайдыыта түргэтээн үөрэҕи дөбөҥнүк ылынарга үөрэнэр. Ити¬ни тэҥэ, кини бэйэтэ элбэхтик саҥара үөрэниитэ мэйиитин эрчийэн сайдан иһиитэ түргэтиир. Ол иһин оҕону кыратыттан бэйэни үтүгүннэ¬рэн төрөөбүт тылынан элбэхтик саҥарда үөрэтии улахан туһалааҕа былыргыттан биллэр.

Кэнники кэмҥэ куорат оҕолорун иитиилэрэ мөлтөөһүнүн бу “Сүүстэ этэн” үөрэтии кыаттарбатынан быһаарыахха сөп. Ол курдук, бэйэлэрэ нууччалыы ситэ билбэт төрөппүттэр оҕолорун нууччалыы эрэ аҕыйах тылы саҥарда үөрэтэн кэбиһэн бараннар, кинилэри кытта аанньа кэпсэп¬пэттэр, өйүгэр түһэр гына үчүгэйдик быһааран биэрбэттэр. Ити иһин кинилэр оҕолоро дьиэ кэргэн олоҕун, ийэлээх аҕата бэйэ-бэйэлэригэр уонна атын дьоҥҥо сыһыаннарын букатын даҕаны билбэт буола улааталлар уонна аҕыйахтык саҥараллар. Ити курдук кинилэр дьон бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарыгар кэлтэй билиилээх буола улаатыылара кэлин эбиискэ үөрэххэ наадыйалларыгар  тириэрдэр.

Онон оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ туһалаах өйдөбүллэри хас биирдии төрөппүт билэрэ олус туһалаах буолуо этэ.

ҮТҮГҮННЭРЭН ҮӨРЭТИИ

Сахалар оҕо кыра эрдэҕинэ олус сөбүлээн үөрэтэр ньымаларынан үтүгүннэрэн үөрэтиилэрэ буолар. Бу ньыма улахан уратылааҕа билли¬бэт, боростуой, судургу, оҕо бэйэтэ үтүктэр дьоҕуругар олоҕурар. Арай үөрэтэр киһи оҕону батыһыннара сыл-дьара, бэйэтэ тугу оҥорорун үтүгүннэрэрэ уонна сорох уустук түгэннэргэ “мин курдук оҥор” диэн хайдах оҥорулларын көрдөрөн биэрэринэн эрэ уратыланар. Сахалар бу ньыманы туспа арааран билэр этиилэринэн “Сүрэҕэ суох киһи оҕото сүрэҕэ суох буолар” уонна “Үлэһит киһи оҕото үлэһит буолар” диэн үлэҕэ хайдах үөрэтэри быһаараллар. Итини тэҥэ, атын омуктар “Яблоко от яблони далеко не падает” диэн өстөрүн хоһооно бу үтүгүннэрэн үөрэтии, киһи сайдыытыгар олох кыра эрдэҕиттэн олус дириҥник дьайарын бэлиэтиир.

Оҕоҕо бэйэтин толкуйдуур өйө киирэ илигинэ иҥэриммит өйдөбүл¬лэрэ, ол аата кыра эрдэҕинэ үтүктэн үөрэммит үөрэҕэ ийэ кутугар иҥэриттэн ордук кытаанахтык өйдөнөллөр. Киһи өйүн-санаатын оҥку¬лун ити өйдөбүллэр оҥороллор. Кыра оҕо ону-маны оҥоро үөрэнэн туһа киһитэ буолуута, кини дьоҥҥо туһалаах дьарыктарынан бэйэтэ сөбүлээн дьарыктанар кыахтанарыгар тириэрдэр.

Үтүктэ үөрэнии, “мин курдук буол”, “мин оҥорорум курдук оҥор” диэн этиилэргэ олоҕурар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин көрөн кинилэр хайдах оҥороллор даҕаны соннук оҥорорго үтүктэн үөрэнэн иһэр. Оҕо улаатан иһэн арыычча улахан оҕолору ордук үтүктэр, онтон улаатан иһэн төрөппүттэрин көрөн, кинилэри үтүктэ үөрэнэр. Оҕо улахан киһини оннооҕор хайдах саҥарарын уонна туттунарын кытта үүт-үкчү үтүктэр түбэлтэлэрэ элбэхтэр. Ол курдук, кыра оҕо кырдьаҕас эбэтин үтүктэн: “Айыы-айа, аа...” -диэн баран иҥнэҥнээн кэбистэҕинэ, хайа да артыыстартан итэҕэһэ суох үүт-үкчүтүк тахсар.

Оҕо улаатан бэйэтин толкуйдуур өйө киириэр диэри куруук үтүктэн үөрэнэн иһэр. Кыра оҕолоох ыал бырааһынньыкка арыгы иһээри үрүүм¬кэлэри охсуһуннарбыттарын кэнниттэн, кыра оҕолор бэйэлэрэ муһуннахта¬рына үрүүмкэлэри охсуһуннара оонньууллара ордук тахсыылаах буолар. Итини тэҥэ, табаахсыт эбэлэрин үтүктэн, сотору-сотору табаах тар¬да, буруолата оонньууллара элбиир. Бу үөрэх ордук куһаҕан өрүтүнэн, аны табаах куһаҕан диэтэххинэ, үчүгэй, минньигэс баҕайытык табаах тардан унаарытар эбэни бэйэтин куһаҕан диэбиккэ тэҥнэнэн, букатын даҕаны улахан буккуллууну таһаарар. Ити иһин оҕоҕо улахан аптарытыаттаах төрөппүттэр ханнык баҕарар холобурдара киниэхэ бу¬катын кытаанахтык иҥэн иһэр чиҥ өйдөбүллэргэ кубулуйаллар.

Кэнники кэмҥэ сахаларга үтүктэн үөрэтии мөлтөөбүтүн биир бири¬чиинэтинэн уол оҕолор үөрэҕи ылыылара аҕыйаабытын ааҕыахха сөп. Ол курдук, дьахтар учууталлар бэйэлэрин холобурдарынан кыргыттары ор¬дук үөрэххэ ыҥыраллар, угуйаллар, эр дьон учууталлар аҕы¬йахтара уолаттары үөрэхтэн төттөрү анньар. Ханнык баҕарар уол оҕо баар суох баҕа санаатынан улахан киһи, ордук чугастыы аҕатын курдук буолуу буолар. Ол иһин эр киһи учуутал бэйэтин киһилии хаачыстыбаларын уолаттарга көрдөрөн, куруук мин курдук буолуҥ диэн ыҥыра-угуйа сылдьара, уолаттары үөрэтиигэ ураты туһа¬лааҕын хаалларан сылдьабыт.
 
Оҕону бэйэ хайдах улаатан иһэн иитиллибитин курдук иитии-үөрэ¬тии бэйэҥ хайдах киһигиний даҕаны, соннук киһини иитэн-үөрэтэн, өйүн-санаатын чочуйан оҥорон улаатыннарар. Ол барыта оҕо киһи майгынын уратыларын эмиэ үтүктэр кыаҕа улаханын быһаарар.

Билиҥҥи кырдьаҕас, сэрии, сут дьылларын саҕана улааппыт дьон, оччотооҕу ыарахан кэмнэри билбиттэриттэн ураты аһыныгас, сымнаҕас майгылаахтар. Кинилэр “социализм” сыыһа үөрэҕэр өйөнөн хааланнар, бэйэлэрин оҕолорун үөрэҕи ылыахтара диэн бэйэлэрэ үлэлээн-хамсаан иитиллибиттэринээҕэр быдан сымнаҕастык, атаахтык иитэн, үөрэтэн кэбиспиттэрэ, билигин кэлэн сиэннэрэ, сынньалаҥнык дьаарбайа кэриэтэ сылдьалларын ордук сөбүлүүл¬лэр, кыайа-хото, ыарахан үлэни үлэлиэхтэрин баҕарбаттар.

Оҕо ытыһын таһынар кэмиттэн туһалааҕы, наадалааҕы оҥорорго үөрэммитинэн барар. Хааман бараат, ону-маны аҕалан биэрэ үөрэнэн туһа киһитэ буолар. Биирдэ көрдөрөн биэрдэххэ, үтүктэн оҥорбутунан, сатаабатар даҕаны ылсыбытынан барар. Бэйэтэ кыайар өрүттэрин элбэх этиитэ суох оҥоро сылдьарга сотору үөрэнэр. Оҕо кыра эр¬дэҕинэ үтүктэн үөрэнэр күүһэ олус улахан. Атаҕар туран хаамара улахан киһини үтүктэн үөрэниитин бэлиэтэ. Тугу барытын үтүктэн иһэр. Оҕону үөрэтиигэ бу кэми аһарбакка эрэ таба туһаннахха, бэрээдэккэ үөрэтиини аан бастакынан саҕалаатахха киһи буолууну баһылыыра түргэтиир.

Эдэр киһи ханнык баҕарар үөрэҕи бэйэтин кэмэ кэлэн истэҕинэ ор¬дук ылынымтыа. Маннык кэмҥэ кини туһааннаах билиини билиэн-көрүөн баҕата күүһүрэн кэлэр. Ол иһин сайдыыны-үүнүүнү ситиһээри батыһар, үтүктэр дьоно эмиэ уларыйан биэрэн иһиэхтээхтэр. Үтүктэн үөрэниигэ үөрэтээччи киһи киһилии хаачыстыбалара ордук улахан оруолу ылаллар. Маннык киһилии майгыга-сиэргэ үөрэнии ураты уһун буолара бэ¬лиэтэнэр. Ол курдук, сахалар былыргы өстөрүн хоһооно: “Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэн” диэн этэрэ, киһиттэн киһи¬лии хаачыстыбаҕа үөрэнэргэ аналлаах. Киһи сааһыран, кырдьан истэҕин аайытын майгына-сигилитэ, этин-сиинин туруга эмиэ уларыйан иһэрин уонна оннук уларыйыыны бэйэтэ билэр киһиттэн, кырдьаҕас киһиттэн үтүктэн үөрэнэн иһиитэ ордук туһалааҕын, бу өс хоһооно бэлиэтиир.

Киһи олоҕун сорох өрүттэригэр үтүктүү үөрэҕэ кэмнээҕэ кэрдиис-тээҕэ биллэр. Ол курдук, үтүктэн үөрэнии бүтүүтүн бэ¬лиэтинэн үөрэнээччи үөрэтэр, батыһар киһитин кытта үөрэҕэ-билиитэ уонна өйө-санаата тэҥнэһиитэ буолар. Үөрэтээччиттэн салгыы туох даҕаны туһалаах үөрэх кэлэрэ бүттэҕинэ, кинини үтүктэн үөрэнии тохтууругар тиийэр. Онтон салгыы атын, киһиэхэ бэйэтигэр тугу эмэни туһалааҕы биэрэр дьону үтүктэн көрүөххэ, кинилэртэн үөрэҕи ылыахха сөп.

Төрөппүт эбэтэр учуутал бэйэтин холобурунан, үлэлээн көрдөрүүтүнэн оҕолору үөрэтэрэ ордук тиийимтиэтин уоппуттаах учуутал К.С.Чиряев бэйэтин ахтыыларыгар бэлиэтиир. Кини уолаттарын кытта тыаҕа мас эрбээбиттэрин уонна ол мастарын кыһын тиэйэн киллэрбит¬тэрэ элбэҕиттэн оҕолор үөрбүттэрин ахтар. Үлэни-хамнаһы таһаарыылаахтык, кыайа-хото үлэлээн көрдөрүү оҕолору үөрэтэр күүһэ ордук улахан буолар.

Дьон-норуот олоҕо үчүгэй уонна куһаҕан өрүттэрдээҕиттэн, ба-рыны барытын үтүктүү үчүгэй быһыыга тириэрдибэтэ биллэр. Ол иһин оҕо аан маҥнай үтүктэн үөрэниитигэр төрөппүттэр ылар оруоллара ордук үрдээн биэрэр. Манна хара маҥнайгыттан, оҕо кыра эрдэҕиттэн, төрөппүттэрэ: “Бу үчүгэй” – маннык оҥор эбэтэр “Бу куһаҕан” – маны оҥорума диэн этэн тус-туспа арааран үөрэтиилэрэ, оҕо¬лорун өйүн-санаатын, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарарын төрүттүүр. 

Төрөппүттэр бэйэ¬лэрин быһыылара-туттуулара оҕолоругар үтүктэн үөрэниитин күүһүнэн бэриллэн иһэллэрин билэн, кинилэр киһилии дьон буолан тахсал¬ларын туһугар, аан маҥнай бэйэлэрин көрүнэн, кыахтара баарынан тупсарыналларыгар баҕарабыт. Бэйэҕит хайдаххытый даҕаны, оҕо¬лоргут эһиги курдук өйдөөх-санаалаах дьон буолан тахсыахтара диэн былыргылар үөрэх¬тэрэ бэлиэтиирэ хаһан да уларыйбат, хаалан хаалбат. 

Оҕо ийэтэ уонна аҕата куруук баалларыттан кинилэри үтүктэн үөрэниитэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Икки төрөппүттэрэ; дьахтар уонна эр киһи тус-туспа көрдөбүллэрин оҕо биллэҕинэ, өйө-санаата туруктаахтык сайдыыта ситиһиллэр.

Онон үтүгүннэрэн үөрэтии сүрүн быһаарыытынан “Төрүт уус ыал оҕото” диэн быһаарыы буолар. Бу быһаарыы бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн батыһыннара сылдьан үлэҕэ-хамнаска үөрэтэллэригэр олоҕурар.

ӨСӨҺҮННЭРЭН ҮӨРЭТИИ НЬЫМАТА

Уһун кыһыныгар будулҕан тымныылаах, онтон кылгас сайыныгар сы¬ралҕан куйаастаах Сахабыт сиригэр киһи-аймахтан олус тулуурдаахтара уонна дьаныардаахтара эбэтэр өһөстөрө, сахалар эрэ буоланнар, сыл¬гы, ынах сүөһүлэри ииттэн, тимири уһааран, уһанан олохсуйбут эбиттэр. Былыргы кэмҥэ ки¬нилэр тимир уһаарыытын уонна уһаныытын курдук ыарахан, уустук үлэ¬ни баһылаан бэйэлэрин олохторугар туһаныылара, Айылҕа ман¬нык ыарахан усулуобуйалаах сиригэр олохсуйан олороллорун хаач-чыйбыт. Ити сүрүн үлэлэрин тэҥэ, кинилэр элбэх таба, ынах, сылгы сүөһүлэри көрөн-истэн, бэйэлэригэр ас-таҥас уонна көлүнэр көлө оҥостон туһаммыттар.

Оччотооҕу кэмтэн айылҕа маннык ыарахан усулуобуйатыгар сайдыы¬лаах олоҕу ситиһэргэ, омук бэйэтин үүнэн иһэр көлүөнэтин үөрэтэр ньымата атын сылаас сирдээх-дойдулаах омуктартан уратыланнаҕына, кытааттаҕына эрэ табыллар. 

Ханнык баҕарар омук бэйэтин кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтэргэ туттар сүрүн ньымалардаах. Бу ньымалар оҕолору үөрэтэргэ төһө олохтоохторо уонна омук олоҕун сыалыгар төһө сөп түбэһэллэрэ, бу омук бэйэтэ төһө уһун үйэлээҕинэн, Сир үрдүгэр төһө кэм устата олорбутунан уонна ханнык үлэ көрүҥнэрин баһылаабытынан быһаарыллар. Ол аата, омук бэйэтин оҕолорун, эдэр көлүөнэлэрин үөрэтэр ньымаларыттан уонна бу ньымаларын уратыларыт¬тан, кинилэр бу Сир үрдүгэр төһө уһун үйэлээх омук эбиттэрэ бил¬лэн тахсыахтаах. Бу быһаарыыга сөбүлэстэхпитинэ, сахалар Сибииргэ биир уһун үйэлээх омук буолаллара дакаастанан бүтэн турар. Ол иһин саха дьоно оҕолорун үөрэтэр ньымалара туруктааҕа, эрэллээҕэ эмиэ биллэр уонна быһаарыллар.

Оҕо кыра буолан, бэйэтин өйө ситэ киирэ илигинэ салҕан иһэрэ түргэниттэн атыҥҥа аралдьытан уонна манньалаан, аһатан үөрэтэллэр. Ман¬нык үөрэтии оҕо бэйэтин өйө ситэ сайда илик буолан, тугу оҥорорун кыайан хонтуруолламмат эрдэҕинэ эрэ туттуллара оруннаах. Ол кур¬дук, кыра оҕоҕо тугу эмэ үөрэппити чиҥэтэн биэрэргэ үчүгэй ман¬ньаттан ордук туох да суоҕа биллэр. Онтон улаатан, өйө киирэн ис¬тэҕинэ оҕону хайдах көрүҥнээхтик үөрэтэртэн кини салгыы олоҕо ба¬рыта тутулуктанар. Ол иһин, бу үөрэх ханнык көрүҥҥэ олоҕуран салгыы барыытыттан, оҕо бэйэтин олоҕор сыһыана үөскүүр уонна өйүгэр-¬санаатыгар ол сыһыан иҥэн киирэн олохсуйан хаалар.

Оҕо бэйэтин олоҕор сыһыанын икки көрүҥҥэ араарыахха сөп:

1. Атаах. Оҕо бэйэтин олоҕор барыта бэлэмҥэ үөрэниитэ уонна оннук олоҕо аны уларыйбатын иһин кыһаныыта. Ол аата, оҕо бэйэтин олоҕор атын киһи кыһанарыгар үөрэнэн хаалыыта уонна ким эрэ, төрөппүтүн туһугар олоҕу олорор курдук өйдөбүлэ оҕо өйүгэр¬-санаатыгар олохсуйуута.

2. Көйгө. Оҕо бэйэтин олоҕун тупсаран иһиигэ бэйэтэ ордук кыһанарга үөрэниитэ уонна ол иһин саҥа сыаллары ситиһэргэ дьулуһуута. Бу көрүҥ өсөһүннэрэн үөрэтии ньыматын үөскэтэр.

Төрөппүттэр оҕолорун маанылаан, атаахтатан, тугу көрдөөбүтүн барытын толорон иһэргэ үөрэттэхтэринэ оҕолоро бэйэтин олоҕор сыһыана бастакы көрүҥҥэ киирсэр буолан хаалар. Онтон оҕо бэйэтин олоҕо тупсарын иһин бэйэтэ ордук кыһанарын ситиһэргэ, ол аата, саамай дьулуурдаах киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга өсөһүннэ¬рэн үөрэтии ньымата туттуллара табыллар.

Ханнык баҕарар оҕо олус түргэнник улаата охсон улахан киһи буола охсуон аһара баҕарар кэмнэрдээх. Маннык кэми мүччү туппакка, кини улахан баҕатын таба туһанан, күүркэтэн биэрэн үөрэтии аата өсөһүннэрэн үөрэтии диэн ааттанар. Оҕолору маннык үөрэтиини саха¬лар былыргыттан тутталларын бэлиэтинэн: “Саха өһөс, оттон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно баара буолар. Бу өс хоһоонун быһаарыы¬тынан оҕолор төрөппүттэринээҕэр бары өттүлэринэн барытынан ордук дьон буолан тахсыахтаахтар, ол иһигэр тулуурдаахтарынан уонна дьулуурдаахтарынан эмиэ лаппа баһыйаллара ирдэнэр. Итини тэҥэ, ханнык баҕарар киһи бэйэтин олоҕор тугу эмэни ситиһиэн санаатаҕына, кыра эмэ өһөс, дьаныардаах майгыланара чуолкайданан тахсар.

“Бачча улаатан бараҥҥын маны кыайбаккын дуо”, эбэтэр “Улахан киһи маннык оҥорор” диэн этиилэр өсөһүннэрэн үөрэтии сүрүн төрүттэринэн ааҕыллаллар. “Оҕом улааппыт, барыны сатыыр буолбут” диэн этии оҕо улаатан улахан киһи оҥорор бары быһыыларын таба, киһи быһыылаахтык оҥорор кыахтаммытын биллэрэринэн оҕоҕо саамай үрдүкү сыанабылы биэрии буолар.

Өсөһүннэрэн үөрэтии оҕо улаатан иһэн ситиһэ сатыыр баҕа санаа¬ларыгар, улахан киһи буола сатыырыгар олус сөп түбэһэр. Ол курдук, бу үөрэх сүрүн төрүтэ оҕо улаатан истэҕин аайы кэрдиис кэмнэри ситиһэн иһиитигэр олоҕурар уонна оҕо түргэнник улаата охсон, улахан киһи оҥорор дьыалаларыгар кыттыһан иһэринэн, оҕону иннин диэки сайдыыга, үүнүүгэ сирдиир. Маннык улаатан иһэр эдэр киһи бэйэтин баҕа санаата уонна үөрэтии көрүҥэ сөп түбэһиилэрэ, бу ньыма аһара көдьүүстээҕин туоһулуур.

Оҕо улаатан иһэн сайдыыта эбилиннэҕинэ ситиһэн иһэр бэлиэ кэм¬нэрэ соччо элбэҕэ суохтар. Бу бэлиэ кэмнэри оҕо кыра эрдэҕиттэн бары күүһүн уонна кыаҕын ууран туран ситиһэ үөрэниитэ, кинини ту¬руоруммут сыалын ситиһиигэ дьулуурдаах, өһөс гына оҥорор. Ол иһин оҕоҕо, кыратык тугу эмэни ситиһэн иһэригэр аналлаах сыаллар, ин¬ники диэки, улаатан иһии, өрө тахсыы, сайдыы диэки, кыра эмэ да буоллар хамсааһыннар куруук бааллара туһалаах.

Манна холобурдары аҕалан көрүөхпүт: Арай саҥа хааман эрэр оҕо дьыбааҥҥа ыттан тахсаары тарбачыһар эрээри кыаҕа тиийбэтиттэн эрэйдэнэрин дьоно бары көрө олордуннар. Дьэ маннык кэмтэн саҕалаан оҕо бэйэтин олоҕор сыһыана үөскүүр уонна өйүгэр-санаатыгар олохсу¬йан хаалар. Ол курдук, сити кэмҥэ ким эмэ ыстанан кэлэн дьыбааҥҥа көтөҕөн таһаардаҕына, бу оҕо аныгыскы сырыытыгар эмиэ көмө көрдүү үөрэнэн хаалыаҕа, ол кур-дук хас дьыбааҥҥа тахсаары гыннаҕын аайы көмө көрдөөн хаһыытыаҕа, ытыаҕа, онтон көмөлөспөккө эрэ, хайдах салҕанан тахсары ыйан-көрдөрөн биэрдэххэ, син биир бэйэтэ тахсар буола үөрэниэҕэ уонна кыайбытыт¬тан, ситиһиини оҥорбутуттан үөрүөҕэ, киэн туттуоҕа.
 
Сорох төрөппүттэр бу кэмҥэ, аны бобоннор оҕо сайдыыга тардыһыытын туормастыыллар уонна бэйэтин кыаҕар эрэнэрин суох оҥороллор. Ол курдук, оҕо бэйэтэ кыайан-хотон дьыбааҥҥа ытыннаҕына бэйэтин саҕаланан иһэр олоҕор биллэр кыайыыны оҥорор уонна онтунан киэн туттара үөскүүр.
 
Оҕону кыра эрдэҕиттэн, детсадка сылдьар кэмиттэн саҕалаан бэйэтэ бэйэтин билинэн сылдьарын ситиһии, кини сотору кэминэн, көрдөнүллэр быраабыла быһыытынан, бэйэтэ сылдьа үөрэнэрин көҕүлүүр. Оҕоҕо итинник сыаллары туруортаан истэххэ, кини олору ситиһээри олус диэн кыһанар, араас суол быраабылаларын үчүгэйдик үөрэтэр уонна этиллибит бириэмэттэн хойутаабат буоларга бэйэтэ үөрэнэн иһэр. Маннык үөрэтиигэ кинит¬тэн: “Улахан киһи бэйэтин хонтуруоллана сылдьар”,- диэн этиини билэрэ эрэ көрдөнүллэр.

Элбэҕи билиигэ-көрүүгэ дьулуһуу уонна эт-хаан өттүнэн эрчиллии түргэнник улахан киһи буола сатааһыны кытта дьүөрэлэстэхтэринэ эдэр киһи ситиһиигэ дьулуура ордук күүһүрэр. Кини улахан киһи кур¬дук билиилээх буолаары уонна барыны-бары сатаары ордук кыһанан үөрэҕинэн дьарыктанар. Итиннэ эбии улахан дьон туһанар көҥүллэ¬ригэр кыттыһаары кинилэр курдук буола охсорго дьулуһар. Бу кэмҥэ үөрэтиини чиҥэтэн биэрэргэ: “Эн улахан киһи курдук буолан иһэҕин”,- диэн бигэргэтии үөрэнии сөптөөхтүк баран иһэрин хааччыйар.

Өсөһүннэрэн үөрэтии киһи бэйэтин Айылҕаттан айыллыбыт аналын толоруутугар ураты сөп түбэһэр. Ол курдук, маннык үөрэтии оҕо улаатан иһэр көрдөбүллэриттэн кыратык эрдэлээн истэҕинэ ордук ин¬нин диэки тардыһыннарар күүстэнэр, оннук баҕа санаалары үөскэтэр кыахтанар. Ити аата, улаатан иһэр уолаттар эбэтэр кыргыттар кыратык бэйэ-бэйэлэригэр тардыһыылара биллэн эр¬дэҕинэ, кэргэннии дьон олохторун туһунан үөрэҕи баһылаабытынан бараллара эрэйиллэр. Итини тэҥэ, бу кэмҥэ дьиэҕэ-уокка уонна хаһаайыс¬тыбаҕа сыһыаннаах үөрэҕи эдэрдэр ордук түргэнник баһылыыллар. Ман¬нык улаатан иһэр эт-хаан көрдөбүлүн кытта кэргэннии буоларга үөрэ¬нии эмиэ сөп түбэстэхтэринэ, билии ордук дириҥник иҥэрэ бэлиэ¬тэнэр.

Итинтэн салгыы эдэр киһи олоҕор кэргэн ылан дуу, эргэ тахсан дуу дьиэ-уот тэринии сыала кэлэр. Эдэр дьоҥҥо бу сыалларын ситиһэллэригэр кыахтара уонна баҕа санаалара быдан элбэх буолар. Кинилэргэ ити кэмҥэ бэйэлэригэр сөптөөх көмө уонна төрөппүттэрин өйөбүллэрэ эрэ наада. Кыра эрдэҕиттэн үлэни-хамнаһы кыайа, туруоруммут сыалын ситиһэргэ үөрэммит эдэр киһи кэргэннэнии элбэх ураты көрдөбүллэрин улаханнык ыарырҕаппакка эрэ ситиһэригэр толору кыахтаах буолар.

Айылҕа сокуонун быһыытынан киһи олоҕун бастакы кэрдиис кэмэ, оҕо сааһын кэмэ, ити курдук киһи буолууну ситиһэн ыал ийэтэ эбэтэр аҕата буолуунан түмүктэнэр. Эдэр киһини маннык бэйэтин айылҕаттан сайдыытыт¬тан хойутаппакка эрэ үөрэтии, үөрэх ордук үрдүк кирбиилэрин ситиһэригэр кыаҕы биэрэр уонна кини бэйэтин өйө-санаата олохтоох, туруктаах буолар. Ол курдук, кини эдэр эрдэҕиттэн, атын ким даҕаны көрөрүгэр-истэригэр наадыйбат, бэйэтин бэйэтэ сөптөөхтүк быһаарынан киһи быһыылаахтык сылдьар, олоҕун олорор, үөрэҕи-сайдыыны ситиһиигэ, үлэни-хамнаһы кыайыыга дьулуурдаах буола иитиллэн тахсарыгар олук ууруллар.

Онон олоххо иннин, сайдыы, тупсуу диэки тардыһыылаах баҕа санаалаах эдэрдэри иитиигэ, үөрэтиигэ сахалар өсөһүннэрэн үөрэтэр ньымалара ордук улахан туһалаах. 

УОЛ ОҔОЛОРУ ҮӨРЭТИИ.

Билигин биhиэхэ үлэбитигэр-хамнаспытыгар ырыынак ыарахан сыhыана ыган тиийэн кэлбитигэр эрчимнээхтик, кыайа-хото үлэлиир-хамсыыр эр дьоммут, аҕыйахтара биллэн таҕыста. Yгүс эр дьоммут элээмэлэрэ: “Yлэтэ суох буоллубут”,- дии-дии хата таах хаамса сылдьаллар уонна өссө ийэлэрин эбэтэр аҕаларын пиэнсийэлэрин туомугар кыттыhаннар айахтарын ииттинэллэр, онтон бэйэлэрэ тугу эмэни булбутта¬рын сыыhын бука барытын арыгылаан, хаартылаан эбэтэр ону-маны, улахан туһата суоҕу атыылаһан ыһан-тоҕон суох оҥорон кэбиhэллэрэ элбээтэ.

Маннык балаhыанньа бүтүн Россия үрдүнэн барытыгар тарҕаныытын, бу дьон өйдөрүгэр-санааларыгар “Дьадаҥылар, эриэн тараhалаахтар”, - психологиялара өтөн киирбитинэн быhаарыахха сөп. Бу дьадаҥы дьон психологияларын Улуу Октябрьскай революция кыайыытын кэн¬ниттэн В.И.Ленин салайар былааhын көмөтүнэн быстар дьадаҥылар уонна оро¬буочайдар, бары Россия дьонугар барыларыгар, кэнники 74 сыл устата киэҥник тарҕаппыттарын түмүгүн билигин билэн сылдьабыт.

Бу үөскээбит уустук балаhыанньаны төрдүттэн көннөрөр сыалтан эдэр көлүөнэни, ордук уол оҕолору үөрэтиигэ ураты болҕомтону уурдахха эрэ табыллар кыахтаах. Уолаттары үөрэтии кыргыттартан бу¬катын туспа көрүҥнээхтик ыытыллара уонна кинилэр айылҕаттан ура¬тыларын учуоттуура табыллар. Ити уратыларын уолаттар төрөппүттэрэ үчүгэйдик үөрэтэн уонна билэн, чахчы кыахтаах эр киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга оҕолоро кыра эрдэхтэриттэн кыһаналлара эрэ туһалыан сөп. Уолаттар кыргыттартан уратылара маннык бэлиэлэринэн биллэллэр:

1. Ону-маны, ордук саҥаны, биллибэти билэ-көрө, боруобалыы охсууга уолаттар ордук тиэтэйэллэр. Уол оҕо, бу биллэр уратыта кыра эрдэҕинэ араас оон¬ньуурдары, иhигэр туох баарын көрө охсоору, көтүрэн ыhа охсоруттан көстөр, онтон улаатан истэҕинэ туох саҥаны билбитин-көрбүтүн бэйэтэ оҥо¬рон көрөн боруобалаан иһэриттэн араарыллан биллэр.

2. Сүүрүү-көтүү, арааhынайдаан хамсаныы уол оҕо айылҕаттан ана¬ла. Доруобай уол оҕолор кыахтара баарынан хамсана, сүүрэ-көтө сылдьаллара бэйэлэригэр туhаны эрэ аҕалар. Араас үлэ уонна үөрэх, сүүрэр-көтөр оонньуулары кытта хардары-таары дьүөрэлэстэҕинэ эрэ уолат¬тарга интэриэhи үөскэтэр.

3. Уол оҕону үөрэтиигэ учуутал аптарытыата, киһилии майгына ураты суолтаны ылар. Уолаттар бэйэлэрин көрдөбүллэригэр уонна тэҥнээн көрүүлэригэр сөп түбэспэт дьон ханнык да үөрэхтэрин аанньа ахтан сүгүн ылымматтар. Бу уолаттар бэйэлэрин үөрэтэр учууталларыгар туруорар сүрүн көрдөбүллэрэ уонна кыыс оҕолортон биллэр уратылара буолар.

Төрөппүттэрэ эбэтэр учууталлара уолаттар көрдөбүллэригэр кыайан толору эппиэттээбэт, билиэхтэрин - көрүөхтэрин баҕаларын кыайан хааччыйбатахтарына, оҕолоро атын, туспа дьонтон бэйэлэрэ интэриэһиргээбит үөрэхтэрин түргэнник ылыналлар. Куорат сиргэ маннык үөрэҕи уулусса “аптарытыаттарыттан” уолаттар ылыналлара ураты түргэнэ биллэр.
Уолаттар ордук бэйэлэрэ туох эмэ өттүнэн баhыттарар, күүстээх-уох¬таах дьону холобур оҥостоллор уонна кинилэр курдук буолаары, кыра эрдэхтэриттэн үтүктэ сатыыллар.
Үөрэтэр учууталлара бэйэлэ¬рэ итинник, иитээччилэрин баһыйдахтарына, сабырыйдахтарына эрэ, уолаттар бэйэлэрэ улаханнык баҕаран туран, кинилэри үтүктэннэр, бары кыахтарын ууран кыhанан үөрэнэллэр. Маны дириҥэтэн быhаардахпытына, уол оҕолору дьиҥнээх аҕа баhылык буолбут эр дьон эрэ үөрэтэллэрэ туһалааҕын учуоттааһын ордук табыллар.

Элбэх бииргэ төрөөбүт уолаттартан убайдара баhылыыр-көhүлүүр, салайар өйгө - санааҕа олох кыра эрдэҕиттэн үөрэнэр. Киниэхэ кыра бырааттарын иhин эппиэтинэстээх буолуу, кинилэри көрүү-харайыы уонна көмүскээhин өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн үөскээн баран, улаатан истэҕинэ күүhүрэн иhэр. Уол оҕону үөрэтиигэ үтүгүн¬нэрэн, бэйэни батыhыннаран үөрэтии улахан оруолу ылар. Атын тылы¬нан үөрэх уонна кинигэни ааҕан үөрэнии дөбөҥнүк, ол аата уол оҕо боруобалаан көрө илигинэ өйүгэр соччо түспэт. Манна сахалар үөрэ¬тиигэ аналлаах: “Тутан-хабан көрдөххө эрэ өйдөнөр”,- диэн этиилэрэ ураты суолтаны ылыан сөп.
 
Уолаттары бэйэни үтүгүннэрэн үөрэтэргэ бары учууталларга эбии көрдөбүллэр ирдэнэллэр. Кини¬лэр аҥардас үөрэҕи билиилэринэн эрэ муҥурдаммакка, өссө тус бэйэ¬лэрин олохторугар оҥорбут ситиhиилэрэ эмиэ учуоттаналлара ордук. Бу аата, уолаттар учууталы бэйэтин көрөн, кинини батыhан үөрэнэл¬лэрин ситиhии буолар. Маннык үөрэтии атын туга да суох, соҕотох учуутал бэйэтин киhилии хаачыстыбаларын үөрэтэр оҕолоругар, холобур буолан иҥэрэ сылдьарыгар олоҕурар.

Олох сайдыытын таhыма билиҥҥи кэмҥэ ураты түргэтээн иhэр. Ол курдук, биhиги өбүгэлэрбит оҕуhу уонна аты көлүнэн үгүс үйэлэргэ олорбут эбит буоллахтарына, биhиги көлүөнэ дьон биир киhи үйэ¬тин аҥарыгар, велосипедтан саҕалаан оннооҕор ракетанан айанныырга тиийэ сайынныбыт. Өссө биhигиттэн кэлиҥҥи көлүөнэ дьоно кэлэр үйэҕэ туох техниканан айанныылларын билиҥҥи фантазияhыттар эрэ би¬лиэх курдуктар. Итинник олох түргэнник сайдыыта былыргы сахаларга киэҥник тарҕаммыт: “Кырдьаҕаhы хааhахха сүгэ сылдьан үөрэн”, - диэн өйдөбүлү, билиҥҥи олох көрдөбүлүгэр биир өттүнэн кыайан эппиэттээбэт буолбутун көрдөрөр. Бу быһаарыы кыайан сөп түбэспэт өрүтүнэн үлэ-хамнас буолар. Сахалар кырдьаҕас үлэһиттэрэ кэнники кэмҥэ аҥар¬дастыы тыа хаһаайыстыбатынан эрэ дьарыктаммыттара, атынан уонна оҕуһунан айанныы үөрэммиттэрэ республикаҕа сайдан иһэр промышленность үлэлэригэр эдэр дьон кыт¬тыһалларыгар көмөлөрө туһалаабат буоларыгар тириэрдэр.

Үүнэн-сайдан иhэр эдэр киhи оскуола үөрэҕин бүтэрэригэр холбуу дьиэ кэргэн олоҕун үөрэҕин эмиэ баhылыырын кыра эрдэҕиттэн үөрэтэн ситистэххэ, кини бу кэмтэн салгыы төрөппүттэрэ эбиискэ үөрэтэл¬лэригэр аны кыһаммат буолар. Маннык быһаарыы, билиҥҥи олох сай¬дыыта олус түргэтээн иһэрин, аныгы оҕо өйө-санаата төрөппүттэри¬нээҕэр өссө түргэнник сайыннаҕына эрэ, ону ситиһэр кыахтанарыгар олоҕурар.

Уол оҕону аҕата илдьэ сылдьан, батыһыннаран, үтүгүннэрэн үөрэттэҕинэ оҕото туруктаах өйдөөх-санаалаах, тулуурдаах буола улаатар кыахтанар, олох үөрэҕин быдан түргэнник, туһалаахтык, хаачыстыбалаахтык баһылыыр. Олоххо саамай суолталааҕынан тулуурдаах, өһөс буолууга үөрэнии буоларын “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонунан бэлиэтээбиттэр.

Тымныыга халыҥ таҥастаах оҕону таһырдьа илдьэ сылдьыы элбэх уопуту, бэйэ билиитэ-көрүүтэ элбэҕин эрэйэр. Манна кырдьаҕастар уопуттарын кытаанахтык тутуһуу оҕо доруобуйата мөлтөөбөтүн ситиһэр кыахтаах. “Тымныыга тиритэр куһаҕан” диэн этиини оҕону илдьэ сылдьар киһи хайаан да тутуһара ирдэнэр.

Оҕо сүрэҕэ түргэнник тэбэринэн улахан киһитээҕэр тоҥуйа суоҕун аныгы төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Ол иһин оҕо улахан киһитээҕэр арыыйда тоҥумтуота суох. Улахан тымныы түһэ илигинэ түүлээх таҥаһы үллэччи таҥыннаран, сирэйин-хараҕын халыҥ саал былаатынан тууйа баайан баран илиититтэн сиэтэн аны бэйэлэрин, улахан киһини кытта тэҥҥэ хаамтарар төрөппүттэр олус улахан алҕаһы оҥороллорун билбэттэр. Саамай хомолтолооҕо, бу кэмҥэ бэйэлэрэ чараас куурканан уонна баайыы бэргэһэнэн сылдьаллар эрээри, оҕолорун кыһыҥҥылыы үллэччи таҥыннаран баран түргэнник хаамтаран тиритиннэрэн кэбиһэллэр.

Тымныыга тириппит оҕо ханна эрэ тиийэн автобус кэтэһэн дуу, хайаан дуу тохтоотоҕуна, тура түстэҕинэ этэ-сиинэ арылларыттан сотору тоҥор, тымныйан ыалдьыбыта эрэ баар буолар. Тириппит оҕону этин-сиинин куурдан, таҥаһын уларыта охсон биэриини аныгы ийэлэр дьиэлэригэр да оҥоро охсубаттар.

Уһуннук таһырдьа сылдьыыга оҕо тоҥмута билиннэҕинэ элбэхтик хааман, сүүрэ түһэн биэрдэҕинэ ирэн, тоҥмута ааһар. Арай бу сүүрэр кэмигэр аһара баран тириппэтин аҕата, урут бэйэтэ тиритэн, тоҥмутун ириэриммит киһи билэн, көрө-истэ сырыттаҕына, кэмигэр тохтоттоҕуна табыллар.
 
Ханнык баҕарар үөрэх хатыланнаҕына эрэ табыллар, өйгө-санааҕа иҥэр. Оҕо ийэтэ дуу, эбэтэ дуу эппитин атын ким эрэ, аҕата дуу хатылаан, чинэтэн биэрдэҕинэ, бу этиилэрэ оҕо өйүгэр-санаатыгар дириҥник хатанан халбаҥнаабат чахчынан ылыныллар уонна соннук толоруллар кыахтанар.

Оҕо хаһан баҕарар төрөппүтүн кытта бииргэ сылдьар баҕалаах. Бу үчүгэй баҕа санаабыт аһара баран сайыһыыга кубулуйан хаалыыта куһаҕаҥҥа тириэрдэр. Куһаҕан оҕо сайыһар, ытыыр буоллаҕына үчүгэй оҕо сайыспат, ытаабат. “Оҕом үчүгэй оҕо буол, ытаама” диэн этэн үөрэтии оҕо ытыырын, сайыһарын аҕыйатар. Кыра оҕо мээнэ ытаабат, туга эрэ улаханнык табыллыбатаҕына ытыыр.

“Үчүгэй оҕо куһаҕаны оҥорбот” диэн этэн үөрэтии оҕо куһаҕаны аан бастаан арааран билэрин ирдиир. Ол аата “Бу куһаҕан” диэн чуолкайдык арааран биллэҕинэ, бу быһыыны оҕо оҥорбото үөскүүр. Куһаҕан быһыыны оҥорбот оҕо үчүгэй оҕо буоларын билэ үөрэнэр. 

Үчүгэй оҕо хайҕанар, кыратык да манньа ыллаҕына үчүгэй буолууга дьулуура, үчүгэй баҕа санаата үөскээн улаатар. Оҕо аҕатын кытта барсыан баҕардаҕына, аҕата үчүгэй оҕону, ытаабат, бэрээдэктээх оҕону бэйэтин кытта илдьэ бардаҕына, оҕо үчүгэй буолууга дьулуурун үөскэтэр.

Уол оҕолору үөрэтиигэ эр дьон бэйэлэрэ турунан туран ылсыспатахтарына, ханнык да улахан ситиһии тахсыа суох курдук. Ол курдук уолаттар кыра эрдэхтэриттэн аҕаларын үтүктэн, аҕаларыттан үөрэнэн, киниттэн холобур ылан улааталлара быстан хаалыа суоҕа этэ. Аҕалар кимиэхэ да сэлээннээбэк¬кэ уолаттарын кыра эрдэхтэриттэн батыһыннара сылдьан дьаныардаахтык бэйэлэрэ тугу са¬тыылларыгар барытыгар үтүгүннэрэн үөрэттэхтэринэ бэйэлэрин курдук өйү-санааны иҥэрэллэр. Оччоҕо эрэ дьиэ кэргэҥҥэ аҕа оруола лаппа улаатара ситиһиллэр. 

Онон аҕалар үлэлээн-хамнаан дьиҥнээх хаһаайын буоллахтарына, бэйэлэрэ даҕаны оҕолорун иитиитигэр баһылыыр, сүрүннүүр оруолу ылар кыахтанан иһиэхтэрэ.

ТУЛУУРДААХ БУОЛУУГА ҮӨРЭТИИ
 
Аһыныгас санаалаах “советскай педагогика” үөрэҕэ дьон барылара биир тэҥ өйдөөхтөр-санаалаахтар диэн этиигэ олоҕурар этэ. Бу этии истэргэ төһө да үчүгэйин иһин, Айылҕа айбыт тыыннаах дьонун өйдөрүн-санааларын сайдыытын, уларыйан иһэрин кыайан толору быһааран көрдөрбөтө кэнники кэмҥэ биллэн таҕыста. Дьон бары өттүлэринэн барытынан тус-туһунаннарын уонна кинилэр өйдөрүн-санааларын олорор олохторун ураты көрүҥнэрэ өр сылларга чочуйан үөскэтэрин, билигин бэчээт үлэтэ сэргэхсийэн, дьэ чуолкайдык биллибит.

Былыргы сахалар киһини “Айылҕа оҕото” диэн ааттыыллар, айылҕаттан кыратын, оҕото эрэ буоларын, ханнык да таҥара киһини айбатаҕын бигэргэтэн этэллэр. Маннык этии дьону, Айылҕа үгүс элбэх көрүҥнэрэ дэлэйдэрин курдук, эмиэ бары өттүлэринэн тус-туһунаннарын бигэргэтэр, ол иһигэр төһө тулуурдаахтарыттан уонна дьулуурдаахтарыттан бэйэлэрин олохто¬ругар ситиһэр ситиһиилэрэ эмиэ тус-туһунаннарын туоһулуур. Киһи бэйэтин олоҕор ситиһиэхтээх дьыалата кини төһө тулуурдааҕыттан уонна дьулуурдааҕыттан улахан тутулуктааҕа дьоҥҥо былыр¬гыттан биллэр. Онтон тулуур уонна дьулуур диэн киһи өһөс майгынын көрүҥнэрин бэлиэтиир тыллар. Ол иһин саха дьонун: “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонноро оҕону иитиигэ, кэлэр көлүөнэ саха дьоно хас көлүөнэ уларыйдаҕын аайы ыараан олоххо төһө бэлэмнээх улаатан тахсалла¬рын быһаарар сүрүн этиилэрэ буолар. 

Биһиги дойдубут Айылҕата хайа да киһиэхэ көҥүл босхо сылдьар кыаҕы хаһан даҕаны биэрбэт. Бириэмэттэн бириэмэтигэр хайаан даҕаны ханнык эмэ ыараханнары эбэтэр эрэйдэри аҕалан көрсүһүннэрэн иһэр. Ол курдук, кыһыҥҥы тымныыны тоҥон-хатан этэҥҥэ туораан, сайыҥҥы сылаас кэмҥэ тиийэн дьэ сытан сынньанаары тэриннэҕинэ, аны үгүс-элбэх хааны сиир үөннэрэ үрдүгэр саба түһэн сүгүн сытыарбаттар. Онтон, ити үөннэр этигэр оҥорор ыарыыларын уонна куйааһы саҥа тулуйарга үөрэнэн эрдэҕинэ, сайына бүтэ охсон эмиэ кыыдааннаах кыһына эргийэн кэлэн, аны тымныыны тулуйарга үөрэнии тирээн кэлэр. Ити курдук киhи итиигэ-тымныыга хардары-таары буһан-хатан тулуурдаах буола үөрэ¬ниитэ айылҕа уларыйарын курдук тохтообокко эрэ баран истэҕинэ сатанар. Айылҕа киһини кыра эрдэҕиттэн анаан-минээн тулуурга үөрэппити¬нэн уонна эрчийбитинэн барар. Тулуурдаах буолууну эрчийии биир көрүҥүнэн хааны сиир үөннэр саба түhүүлэрин холкутук тулуйарга үөрэ¬нии буолар. Маннык эрчийиигэ киhи санаата, ньиэрбэлэрин систиэмэлэрэ бөҕөр¬гүүллэр уонна кыра ыарыылары холкутук тулуйарга үөрэнэр.

Оҕо тулуурга үөрэнэригэр төрөппүтүтүн көрөн, батыһан үөрэнэрэ ордук тиийимтиэ. Бырдах сииригэр кыһаммат, тулуйар аҕа оҕотун тулуурга үөрэтэр күүһэ улаатар. “Оҕом тулуурдаах” диэн этэн үөрэтии оҕо тулуйар күүһүн улаатыннарар.

Киһи Айылҕаттан айыллыаҕыттан ылата куруук аччыктааһыны утары охсуһан тахсар. Ол иһин Айылҕа киһини аччыктааһыны тулуйарыгар аналлаах улахан саппаастаах гына оҥорбут. Киhи олоҕор, тулуура улаатарыгар ордук суол¬талаах үөрэҕинэн аччыктааhыны тулуйарга үөрэнии буолар. Оччоҕуна киhи бэйэтин, үчүгэй аhы талан ылан аhыы охсор баҕатын, кыайан туттунарга үөрэннэҕинэ, ол аата бэйэтэ тугу сиэн баҕарбытын харбаан ылан айаҕар симэн испэтэҕинэ, бэйэтин ис санаатын кыана туттар киһи буолар. Маннык, кыра эрдэҕиттэн бэйэтин минньигэһи аһыыр баҕатын кыана тутта үөрэммит оҕо, улааттаҕына ханнык баҕарар балаһыанньаҕа минньигэс аска санаатын баһыттарыа, үрүүмкэлээх арыгыны көрөөт да аһара испитинэн барыа суоҕа. 

Онон маннык тулуурдаах киhи арыгыhыт буолбат кыахтанар. Кырата бэйэтин баҕатын кыана туттан, сөбүлээн көрөн иһэр киһи буола улаатыаҕа. Ханнык баҕарар аһы сөбүлээн көрөн бэрээдэктээхтик аһыыр киһини сахалар: “Айаҕымсаҕа суох киһи”,- диэн ааттыыллар уонна бэйэлэрин оҕолорун: “Айаҕымсах буолума”,- диэн этэн тулуурга үөрэтэллэр.
Оҕону кыра эрдэҕиттэн тулуурга үөрэтиини, аан маҥнай минньигэс аһылыгы сиири тулуйарга үөрэтииттэн саҕалыахха сөп. Минньигэстэн минньигэс аһылыгы сөбүлээн көрөн сииргэ оҕону үөрэтии улахан тулууру уонна дьаныары эрэйэр үлэҕэ киирсэр. Онтон маннык “иҥсэтин” кыана үөрэммит оҕо, бэйэтин быстах баҕа санаала¬рыгар хаһан даҕаны баһыттарбат, чиҥ, кытаанах өйдөөх-санаалаах киһи буола үөрэниэн, улаатыан сөп.

Киһини тулуурга үөрэтэр айылҕа бэйэтин үөрэҕинэн, тымныыны уонна итиини тулуйарга эрчийии буолар. Сайыҥҥы кэмҥэ ку¬йааһы тулуйарга үөрэнэр соччо уустуга суох үөрэх буолан баран эмиэ биир уратылаах. Эмиэ тулууру эрэйэр. Ол курдук, куйаас¬ка дэлби итииргээтэххэ, эмискэ тымныы сиргэ киирбэккэ эрэ сыыйа сойуохха уонна олус утаттахха, утаҕы ханнарарга анаан тымныы ууну испэккэ, итии чэйи эрэ иһиэххэ, оччоҕуна киһи итиини тулуйара биллэрдик улаатар уонна куруук утата сылдьара аҕыйыыр.

Онтон, тымныыны тулуйарга үөрэнии өссө судургу, куруук тымныыга сылдьа сатыахха. Күһүҥҥүттэн, халлаан тымныйан барыытыт¬тан төһө кыалларынан, чараас соҕус таҥастаах тымныыга сылдьа сатааһын киһини сылдьан иһэн эрчиллэригэр тириэрдэр. Бу кэмҥэ, хал¬лаан тымныйан истэҕинэ, киһиттэн бэйэтиттэн, сөбүн көрөн, тириппэт гына, таҥнан биэрэн иһии эрэ эрэйиллэр. Киэһэ уонна сарсыарда аайы киһи бэйэтэ тымныы уунан куттан эрчиллэрэ тымныыны тулуйарыгар  көмөтө олус улахан.
 
Дьон олохторун тупсаран истэхтэрин аайы тула¬лыыр айылҕала-рыттан тэйиилэрэ ордук эбиллэн иһэр. Ол курдук, кини¬лэр кыһыҥҥы кэмҥэ куруук биир тэҥ сылаас дьиэҕэ олороллоруттан эти-сиини тымныы уунан кутан эрчийиини хайаан даҕаны оҥоруохтара этэ.

Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн киһи бэйэтин туттуммата, тохтотуммата кыра эрдэҕинэ атаах буола үөрэниититтэн үөскүүр. Кэлин сэбиэскэй былаас эстиитигэр оҕолору аһара көрөн-истэн улаатыннарыы уонна ырыынак кэмигэр бас-баттах үөрэтии түмүгүнэн аһара туттуна сылдьар, бэйэлэрин кыайан туттунан тохтотуммат дьон, ордук эдэрдэр үксээтилэр:

- Массыына абаарыйатыгар бэйэтин буруйунан түбэһэн баран кыайан быһаарсыбакка охсуһа, кырбыы сатааччылар элбээтилэр.

- Кыра аайыттан тыл-тылларыгар киирсибэккэлэр этиһэн, саансан, онтон салгыы охсуһан, куукуна быһаҕынан киирсэн барааччылар итирэ-кутура иликтэринэ да элбэхтэр.

Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ эрэ киһи маннык быһыытын табатык быһаарар. Оҕо кыра эрдэҕинэ бэйэтин баҕатын кыайан тохтотуна, тулуурга үөрэммэтэҕинэ улаатан баран туттуна үөрэнэрэ олус уустугун  ити холобурдар дакаастыыллар. 

Атаах буола улааппыт киһи бэйэтин баҕатын, быстах санаатын кыайан тохтотунар кыаҕа суоҕуттан итинник майгылаах дьон билигин элбээтилэр. Сыыһа-халты, аһара туттууттан эдэр уолаттар ордук эрэйгэ тэбиллэллэр, эдэр, саҥа саҕаланан эрэр олохторун буорту оҥороллор.

Куруук таһырдьа, ыраас салгыҥҥа сылдьыы, айылҕа хааны сиир үөннэригэр сиэтии, итиигэ буһа, тымныыга тоҥо үөрэнии киһи доруобуйатын бииргэм эрчийэ, дьарыктыы, тулуурга үөрэтэ сылдьал¬лар. Бу айылҕа бэйэтин үөрэхтэрин хайдах баалларынан ылынан, уларыйан биэрэр кэмнэригэр хаалан, саһан хаалбакка, киһи бэйэтин олоҕун устата тэҥҥэ барсан иһэрэ хайаан да көрдөнүллэр ирдэбиллэргэ киирсэллэр.

Онон “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно оҕо тулуурун улаатыннаран олоҕор ситиһиилэри оҥороругар олук буолар.  

ДЬУЛУУРДААХ БУОЛУУ

Хас киһиэхэ барыларыгар араас элбэх баҕа санаалар бааллар. Бу элбэх баҕа санаалартан кыайан туолуохтарын сөптөөхтөрү талан ылан сыал оҥостууну уонна толорууну дьулуурдаах эрэ киһи кыайан ситиһэр. Баҕа санааны, сыалы толорууга киһи бары кыаҕын ууран, өйүн-санаатын, күүһүн-күдэҕин мунньуутун ситиһии дьулуһуу, дьулуурдаах буолуу диэн ааттанар.

Дьулуурдаах буолуу баҕа санааны, сыалы ситиһиигэ, саҥаны айарга ыарахаттары тулуйарга, туоратарга киһиэхэ олус наадалаах майгы буолар. Олоххо туһалааҕы ситиһиигэ дьүккүөрдээхтик дьулуһуу, тардыһыы киһи биир тутаах хаачыстыбатынан ааҕыллар.

Кыһыҥҥы тымныыга самолетун мотора алдьаммытыгар түҥ ойуурга парашютунан түһэригэр икки атаҕын тоһуппут летчик хас эмэ хонуктар усталарыгар тоҥуу хаарынан сыыллан дьон баар сиригэр тиийэн тыыннаах буолуу, олох, кыайыы иһин охсуһууга олус дьулуурдааҕын көрдөрбүтэ. 

Спортсмен бары кыаҕын ууран кыайыыга дьулустаҕына, утарылаһааччыларын барыларын санаатыгар эрдэттэн баһыйдаҕына эрэ кыайыыны ситиһэр кыахтанар.
Бэйэҕэ сөптөөх сыалы туруорунуу уонна ону толоруу бэйэ кыаҕын, күүһүн-уоҕун уонна дьулуурун таба сыаналааһын киһи буолуу биир бэлиэтэ буолар. Тугу эмэ оҥорууга, ситиһиигэ, кыайыыга улахан дьулуурдаах эрэ киһи кыайан тиийэр. Кыайбат суолга таах-сибиэ ылсыһа сатааһын бэйэ күүһүн-кыаҕын таба сыаналаабаты биллэрэр.

Олоххо ураты дьулуурдаах буолуу холобурун Аҕа дойду сэриитин кэмигэр самолета умайбытыгар, парашютунан түһэн икки атаҕын тоһуппут летчик Алексей Маресьев кыһын 18 хонук устата тоҥуу хаарынан сыыллан партизаннары булбутун уонна эмтэнэн баран протезтаах атаҕын эрчийэн, летчик идэтигэр төннөн, өстөөхтөрун утары салгыы сэриилэспититтэн буларбыт оруннаах.
 
Дьулуурдаах буолуу диэн баҕа санааны ситиһиигэ бары кыаҕы-күүһү ууран, ситиһиилэри оҥорон иһии ааттанар. Ханнык баҕарар саҥаны айыыны олоххо киллэриигэ үөскүүр араас мэһэйдэри туоратыыга дьулуур эрэ туһалыыр.

П.А.Ойуунускай, И.Н.Барахов уонна М.К.Аммосов былыргы ыраахтааҕы кэмин саҕана үөрэхтэммит дьон. Чахчы талааннаах, билиигэ-көрүүгэ тардыһыылаах, сайдыыга дьулуһар киһи оччотооҕу да кэмҥэ үөрэҕи ылар кыахтааҕа. Саха республикатын тэрийиигэ дьулуурдаахтык үлэлииллэригэр үөрэҕи ылбыттара туһалаабыта.

“Бүргэһи мөһөөччүккэ хаайыы кыаллыбат” диэн этии табатын балыксыт уола М.В.Ломоносов ыраах Архангельскайтан кэлэн үөрэҕи ылыыта уонна улахан учуонай буолуута дакаастыыр. Бу быһыы кыахтаах киһи олоххо туһаны аҕалар баҕа санаатын хаһан баҕарар ситиһиэн сөбүн биллэрэр.

Оҕолор улаатан иһэн туох саҥаны билбиттэрин боруобалаан көрөр санааларыгар оҕустаран аан маҥнай табаах тардыытыгар ыллараллар. Улахан киһи курдук буолууну бэлиэтииринэн оҕолорго табаах тардыыта инники, улаатыы диэки тардыһыыны бэлиэтиир уратылааҕыттан табаах тардарга дьулуһаллар. Аныгы үөрэҕи-билиини баһылаабыт оҕолор, табаах доруобуйаҕа буортулааҕын билэллэр эрээри, син-биир тардаллар. Ол барыта кыра да буоллар табаах буруотун өйү-санааны уоскутар дьайыытыгар  эт-сиин үөрэнэн хаалыытыгар олоҕурар.

Табаах киһиэхэ дьайыыта улахана суох. Тулуурдаах, инники олоҕор доруобуйата тупсуоҕун баҕарар, онно дьулуһар киһи табааҕы төһө да уһуннук тартар даҕаны, быраҕа охсон кэбиһэр кыахтаах. Табааҕы быраҕыы инникигэ, эт-сиин тупсуутугар дьулуурдаах, тулуурдаах киһиэхэ ханнык да уустугу үөскэппэт, арай быраҕабын диэн кытаанахтык, халбаҥнаабат быһаарыыны эрэ ылынара сөп буолар.    Бэйэлэрин кыайан туттумматтар, тулуурдара, дьулуурдара тиийбэттэр араас эмп-том көмөтүнэн сыыйа-баайа быраҕыахтарын эмиэ сөп.

Табаах тардыыта киһиэхэ араас үгэстэри үөскэтэрэ быраҕары уустугурдар. Ол курдук, дьону кытта кэпсэтиигэ, солуннары истиигэ табаахтыы-табаахтыы кэпсэтии ордук интэриэһи үөскэтэрэ табаах оруолун үрдэтэр. Ол иһин табааҕы быраҕыыга өй-санаа инники диэки тардыһыылаах, эт-сиин тупсарын туһугар дьулуурдаах уонна тулуурдаах буолара туһалыыр.
Кыаттарбат, сатаммат дьыаланы саҥаттан саҕалаан хатылаан оҥоруу киһи дьулуурун биллэрдик улаатыннарар. Ыраахтан уу баһан иһэн халтарыйан тоҕо түһэн кэбиһэн баран хаттаан төннөн баһан кэлии туруоруммут сыалы ситиһиигэ, дьулуурга үөрэниигэ туһалаах холобур буолар.

Сахалар оҕону иитэр үөрэхтэрэ дьулуурдаах буолууну ситиһэригэр оҕо, улаатан иһэн улахан киһини үтүктэрин үөскэтэрэ ордук туһалаах. Оҕо улахан киһи буола охсор баҕа санаатыттан, кинини үтүктэриттэн дьулуурдаах буолара сайдар. 

Онон кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ-хамнаска үөрэнэн, тулуурдаах, дьулуурдаах буола үөрэммит оҕо сааһыран истэҕинэ ситиһэр ситиһиитэ улаатан, өйө-санаата ордук сайдан иһэр кыахтаах, элбэх кыайыылары оҥорор кыаҕа сааһыран истэҕинэ улаатан биэрэр.

БОРУОБАЛААН KӨРҮҮ

Кэлин кэмҥэ дьахталлар оҕолоноллоро аҕыйаан, биир эмэ оҕону күн сирин көрдөрөллөр. Оҕолорбут аҕыйаан истэхтэрин аайы, оҕону иитии уустук, эрэйдээх диирбит элбээн иһэр. Аһара көрөн-истэн, тугу да тыыттарбакка, туспа хоско хаайан, туһалаах үөрэхтэри кэмигэр оҥотторо үөрэппэккэ, аһаран кэбиһэрбититтэн  оҕолорбут “Отох киһи отутугар ситэр” диэн этиигэ сөп түбэһэн өйдөрө-санаалара ситэ сайдан киһи буолууну ситиһэллэрэ лаппа хойутуур буолла.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үтүктэр дьоҕура олус күүстээх. Барыны-бары билиэн-көрүөн баҕата аһара элбэх уонна улаата охсуон баҕарарыттан куруук тиэтэйэр, ону-маны оҥоро охсоору ыксыыр. Оҕону кыра эрдэҕинэ иитии, үөрэтии элбэх барыстааҕын, бу кэмҥэ иитиллэр ийэ кута үйэтин тухары салайарын сахалар арааран билэн олохторугар туһаналлар.

Кыра оҕону көрүүнү-истиини, үөрэтиини сымнаҕас майгылаах бэйэлэрэ көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи тутуһалларыттан, хайа да өттүн диэки аһара барбаккалар, ордук табатык, сымнаҕастык быһааран, элбэхтик кэпсээн, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэллэринэн эрэйэ суох ыыталлар.
 
Оҕону иитии икки  өрүттэрэ манныктар:

1. Оҕону аһара көҥүлүнэн ыытыы, бэлэмҥэ үөрэтии, атаахтатыы көҥүлүнэн барбыт киһини үөскэтэрэ бас-баттах иитиилээх оҥороруттан куһаҕаҥҥа тириэрдэр.

2. Аны аһара баран хааччахтааһын, көрүү-истии, кэтээһин-манааһын муҥкук, бэйэтэ тугу да кыайан быһаарыммат киһини улаатыннарара эмиэ куһаҕан.

Ити курдук оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ хайа да өттүгэр аһара барыы, халыйыы куһаҕаҥҥа тириэрдэр. Оҕону көрүү-истии, үөрэтии эмиэ кэмнээҕиттэн-кэрдиилээҕиттэн хайа да өттүгэр аһара барыы табыллыбат, аҥар өттүгэр халыйыыны үөскэтэр. Ол иһин хайа да диэки аһара барбакка ортотунан көрөн, бу икки быһаарыылар икки ардыларынан түбэһэр гына, хас биирдии оҕо майгыныттан тутулуктаахтык иитии уонна үөрэтии ирдэнэр.

Оҕо улаатан, өйө-санаата, билэрэ-көрөрө эбиллэн иһэр. Ону-маны саҥаны, урут оҥорботоҕун оҥороро элбиир. Билиэн-көрүөн баҕата күн-түүн аайы эбиллэр. Барыны-бары оҥорон, тутан иһиэҕин баҕарар санааланар. Бу кэмҥэ оҕо өйүн-санаатын олоххо уопутурбут төрөппүттэр, эбэлэр уонна эһэлэр табан салайан биэриилэрэ хас биирдии төрөппүт ытык иэһэ буолуо этэ.
 
Саҥа улаатан иһэр оҕо тугу барытын бэйэтэ тутан-хабан оҥорбута барыта киниэхэ саҥаны айыы, саҥаны билии, урут билбэтэҕин, оҥорботоҕун оҥоруу буолар, ол аата оҕо өйө-санаата, ийэ кута айыыны оҥоруулартан хомуллан үөскүүр. Оҕо туох саҥаны айыыны оҥорбутун умнубат буола өйдөөн, ийэ кутун үөскэтинэн иһэр.

Холобур, оҕо химия уруогар известка сылыйдаҕына эстэр диэни билэн баран боруобалаан көрдөҕүнэ эрэ табыллар. Учуутал аналлаах лабораторияҕа астыныахтарыгар диэри оҥорон көрдөрбөтөҕүнэ бэйэлэрэ испиэскэ таастарын хомуйан бытыылкаҕа хаалаан, сылаас уу кутан, ыга бүөлээн баран күн уотугар туруоран тоҕо тэбиини оҥорон көрүөхтэрин сөп.
 
Бензин күүскэ умайар диэни боруобалаан көрөөрү сэрэҕэ суох уматан баһаары ыыта сыһар оҕолор син-биир бааллар. Уоту сэрэхтээхтик туттарга үөрэнэр эрэйдээҕиттэн хас биирдии оҕо уоту төрөппүтүн көмөтүнэн, ыйан биэриитинэн туһанан умата үөрэнэрэ ирдэнэр. Испиискэни уматыыттан саҕалаан уоттан сэрэхтээх буолуу үөрэҕин билиэхтэрин сөп. Төрөппүттэр кыра оҕолоро испиискэни сатаан уматарга үөрэтэллэрин аҥардастыы бобо-хаайа сатыыллар, испиискэни кистии сылдьаллар. Ол иһин оҕо уоран ылан умата сатыыра улахан баһаарга тириэрдиэн сөп. Испиискэни уматыы “чыычый” буоларын оҕо билэрэ сэрэҕин улаатыннарар.

Улаатан эрэр оҕо оскуолаҕа паар ыгыллан тоҕо тэбиэн сөп диэн үөрэҕи истэн баран боруобалаары, шампанскай бытыылкатыгар уу кутан ыга бүөлээн, боробулуохатынан хам баайан баран умайа турар оһоххо быраҕан, тоҕо тэптэрэн оһоҕу хайа ыыппыта баар. Оҕо барыны-бары, туох саҥаны билбитин боруобалаан көрөн биллэҕинэ эрэ астынар, үөрэҕи иҥэринэр.
Оҕо итии тэриллэри тыыппатын туһугар сахалар кэһэтэн үөрэтэр ньымалаахтар. Итии чаанньыгы эбэтэр миискэни оҕо тыыппатын диэн тарбаҕын төбөтүн кыратык итиигэ хаарыйан, кэһэтэн үөрэттэххэ оҕо итиини  тыыппат, бэйэтэ сэрэнэр буола үөрэнэр кыахтанар. 

Хатыылаах кактус үүнээйини алҕас туппут оҕо кэһэйэн аны хаһан даҕаны сэрэммэккэ эрэ билбэтин тыыппат буолар. Ону-маны сэрэнэн аан маҥнай тарбаҕынан кэйиэлээн “Чыы” дуу суох дуу диэн билэн баран биирдэ тыытарга түргэнник үөрэнэр.
 
Оҕо аан маҥнай ылыммыт үөрэҕин дириҥник, ийэ кутугар иҥэрэр. Оҕону үөрэтиигэ үөрэх оҕо билиитинээҕэр эрдэлээн иһэр буолуохтаах. Ол иһин барыны-бары билбитин боруобалаан истэҕинэ эрэ сатанар. Бу быһаарыы “Тутан-хабан көрдөххө эрэ өйдөнөр” диэн этиигэ сөп түбэһэр.
 
Саха дьонун олохторун үөрэҕэр “Олох үөрэҕэ”, “Кыһалҕа кыһайар” диэн биллэр этиилэр бааллар. Боруобалаан көрүү олох үөрэҕэр киирсэр уонна сахалыы “Тутан-хабан үөрэнии” диэн этиллэр.

Олох үөрэҕэ кытаанах үөрэх. Бу үөрэххэ киһи бэйэтэ оҥорон көрөн боруобалаан, бэйэтин сыыһаларыттан үөрэҕи ылынара эрэйэ элбииригэр тириэрдэр. Бэйэ оҥорбут сыыһаларын таба сыаналаан, ханна сыыспыты булан көннөрөн үөрэнии аата олох үөрэҕэ, боруобалаан, тутан-хабан үөрэнии диэн ааттанар.

Кыһалҕа кыһайар диэн үөрэх олоххо туох эмэ тиийбэтэ киһиэхэ ону булар-талар баҕа санааны үөскэтэн, киһи кыаҕын-күүһүн ону булууга-талыыга туһаайыытын, түмүүтүн көҕүлүүр. Бу баҕа санааттан киһиэхэ оҥорор-тутар санаата күүһүрэр, кыаҕа эбиллэр. Бу үөрэх киһиэхэ тулуурдаах, дьулуурдаах, өһөс майгыланыыны үөскэтэринэн ордук туһалаах диэн этиллэр.

Үлэһит, дьадаҥы киһи олоххо оҥорор ситиһиилэрэ сааһыран истэҕинэ эбиллэн иһэллэрин, бу баҕа санаа үөскээһинэ быһаарар. Ол аата дьадаҥы оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит байыыны ситиһэргэ баҕа санаатын улаатан баран толорор кыаҕа улаатар.
 
“Олоххо эрэйи-буруйу көрсөн муоһа-туйаҕа тулуннаҕына өйө-санаата оннун булан көрсүөтүк-сэмэйдик, дьон курдук олоруо” диэн сахалар аһара бара сылдьар оҕоҕо баҕа санааларын этэллэр.

Улаатан, атыттар көрүүлэриттэн-истиилэриттэн тахсыбыт оҕону “Олох бэйэтэ үөрэтиэ” диэн этии баара улахан киһи этэрин истибэт буолуу боруобалаан көрөн үөрэниигэ тириэрдэрэ лаппа ыараханнык дьайарын, эрэйдээҕин биллэрэр.

Кыһалҕата суох олох киһини буорту оҥорор, мөлтөтөр. Оҕо барыта бары баарыгар, бэлэмигэр үөрэнэн, сымнаан, туохха да кыһаммат, ээл-дээл олоххо үөрэнэн хаалыыта олоҕор ханнык да дуоннаах сыалы ситиспэтигэр, таах сыта-тура, күүлэйдээн бириэмэни ыытарыгар тириэрдэр.

Тулуура суох киһи, тулуурга үөрэтиллибэтэх оҕо биир сыыһа туттууттан ыар буруйу оҥоро охсор кыахтанан хаалыан сөп. Ол курдук, арыгы иһэн баран кыратык кыыһыра түһээт билэр киһитин быһаҕынан анньан кэбиһэр эдэрдэр олус элбээтилэр.

Саха дьоно киһи өйүн-санаатын бу уратытын былыргыттан билэллэр, киһи өйө баайыллан ылар кэмэ диэн ааттыыллар. Киһи өйө баайыллан ыллаҕына, олус кылгас кэмҥэ өйө көтөн ылар, тугу оҥорорун өйдөөн-санаан кыайан быһаарбат, хонтуруоллаабат кэмэ киирэн ылар, олус түргэн хамсаныылары оҥоро охсубутун билбэккэ хаалар. Бу кэмҥэ кини тугу оҥорорун кыра эрдэҕинэ ийэ кута хайдах иитиллибитэ эрэ быһаарарын Кут-сүр үөрэҕэ арыйан сахалыы билэр дьоҥҥо тириэрдэр.
 
Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии, үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрии оҕо өйө-санаата туруктаах буоларын үөскэтэринэн олус туһалаах, сыыһа-халты туттунарыттан харыстааһын буолар.

Онон олоххо түргэнник быһаарыыны ылынар кэм тиийэн кэлиитигэр сыыһа-халты туттубат киһи киһилии киһи, өйө-санаата тулуурдаах, аһара барбат, аһара туттубат киһи буолар. 

СҮҮСТЭ ЭТИИ

Оҕо саҥа улаатан иһэн барыны-бары билиэн-көрүөн баҕата аһара таһымныыр. “Бу тугуй?” “Ол тугуй?” “Тоҕо?” диэн биири биэстэ ыйытан мээрилиирэ, билэ сатыыра элбиир. Бу кэмҥэ оҕо биири хос-хос ыйытан лэбэйдиирин хайдах эрэ тулуйан, барыны-бары кыаҕа тиийэринэн быһааран биэрэн истэххэ эрэ өйө-санаата күүскэ сайдар кыахтанарын төрөппүттэр бары билэллэр.

Куорат сахалара оҕолорун нууччалыы эрэ аҕыйах тылы саҥарарга үөрэтэн кэбиһэн бараннар, бэйэлэрэ нууччалыы ситэ-хото билбэттэриттэн, барыны-бары ситэрэн-хоторон, дириҥник быһааран биэрбэттэриттэн кыайан толору өйдөһөр гына оҕолорун кытта кэпсэппэттэр, ону-маны быһааран, илдьиритэн, онтон-мантан булан холобурдаан өйдөппөттөр. 
Маннык дьон оҕолоро бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэн баллыгыраһан, тэлэбиизэр, биидик үөрэҕин эрэ билэр, уруһуй киинэлэри эрэ көрөр дьон буола улааталлар, өйдөрө-санаалара, олоҕу билиилэрэ ситэ сайдыбат. Бу оҕолор төһө да биидик, тэлэбиизэр билиитин билбиттэрин иһин үлэҕэ-хамнаска, дьиэҕэ-уокка, киһи киһиэхэ сыһыаныгар, ыал олоҕор сыһыаннаах билиилэри букатын да билбэт буола улааталлар. Аныгы үөрэхтээхтэрбит бу дьону аһыныахтарын, эбии үөрэтиэхтэрин билбэккэ, “маргиналлар”, “макбеттар” диэн туоратар хос ааттары иҥэрдилэр.

Оҕону тылынан этэн үөрэтии уустук уонна уһун кэми ылар. Оҕо тугу эмэни билэн өйүгэр-санаатыгар иҥэринэн ийэ кутун үөскэтиниэр диэри биири олус элбэхтэ хос-хос хатылаан этии эрэйиллэр. Бу үөрэх сүрүн төрүтүн сахалар “Сүүстэ этии” диэн этэллэр. Биири биэстэ хос-хос хатылаан, быһааран үөрэтии билии ордук дириҥээн, үгэс буолан хаһан да умнуллубат буола өйдөнөрүгэр тириэрдэрин ситэ быһааран туһаммакка сылдьабыт.

Тылынан этэн үөрэтии мөлтөҕүн, соччо тиийимтиэтэ суоҕун “Истибиттээҕэр көрбүт ордук” диэн этии бигэргэтэр. Көрүү, билии ордук дириҥник иҥэригэр тириэрдэрин сахалар “Тутан-хабан көрүү” диэн этиилэрэ дакаастыыр. Учууталлар плакаттары оҥорон көрдөрөн үөрэтэллэрэ оҕолорго ордук тиийимтиэтин билэллэр.

Тыа сирин оҕолоро куоракка киирэн элбэх буруйу, куһаҕан быһыылары, халааһыннары, талааһыннары оҥороллор. Үгүстэр тутуллан хаайыыга бараллар.

Саха сирин сахалыы хаһыаттара дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын саха дьонугар кэпсээбэттэр, суруйбаттар, кистии сатыыллар. Ол иһин тыа сирин олохтоохторо дьон ханнык куһаҕан быһыылары оҥороллорун билбэттэриттэн оҕолорун маннык куһаҕан быһыылары оҥорумаҥ диэн үөрэтэллэрин быраҕан кэбистилэр. Тыаттан куоракка киирэн эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыылара эбиллэн иһэллэрэ оҕолор куһаҕан быһыыны оҥорбот буолууга үөрэхтэрэ суоҕун биллэрэр.

Эрчиллии эмиэ оннук. Сүүрэ үөрэнэргэ аан маҥнай олус ыарахан, киһи сылайар, эстэр. Тулуура, өсөһө тиийбэтэҕинэ хаста да сүүрэн көрө сатаан баран “Бу туох туһалаах дьарыгый?” диэн санааҕа кытта киириэн эмиэ сөп. Маны барытын тулуйан үс хас ый устата сарсыарда аайы сүүрдэххэ сүүрүү туһата дьэ биллэн барар, күүс-уох сыыйа-баайа эбиллэр, мантан салгыы дьарыктаннахха аны кыдьыгыран, киһи бэйэтэ сүүрүөн-көтүөн баҕарар кэмэ эмиэ кэлэр.

Оҕо туох эмэ туһалаах дьарыгынан дьарыктанарыгар аан маҥнай күһэйии, ыгыы хайаан да эрэйиллэр. Тоҕо диэтэххэ туох эмэ туһалааҕы оҥоруу киһиттэн өйө-санаата бөҕө, тулуурдаах буоларын, үлэни-хамнаһы, элбэх хамсаныыны эрэйэринэн аан маҥнай ыгааһыннаах буоллаҕына эрэ табыллар. Ол курдук, оҕо оонньоотоҕуна оонньууру хоһу биир гына ыһан баран хомуйарын сүрэҕэлдьиир, ыарырҕатар. Араас ньыманы; тылынан этиини, манньаны, ыгыыны, тиэтэтиини барытын туһанарга эрэ тиийиллэр.

Оҕону кыра эрдэҕинэ, бэйэтин билиэн-көрүөн баҕата мөлтүү илигинэ үлэҕэ-хамнаска үөрэтэр, оннук үгэстэри туһа киһитэ оҥорон иҥэрэн биэрэр ордук судургу. Үлэлии үөрэнии элбэх хамсаныыны оҥорууну эрэйэр. Билигин сааһырбыт дьон кыра эрдэхтэриттэн үлэлии үөрэммиттэрэ тардан пиэнсийэҕэ да таҕысталлар кыайалларынан үлэлии-хамсыы сылдьаллар. 
Оҕо кыра эрдэҕинэ билиини-көрүүнү түргэнник ылынарын билигин бары билэллэр. Кыра эрдэҕинэ үлэлии үөрэнэн үгэс оҥостубатах оҕо улаатан бэйэтин өйө киирдэҕинэ үлэлии үөрэнэ сатыыра олус уһун кэми ыларын ааһан, аны сөбүлээбэтэ үөскүөн эмиэ сөп.
 
Оҕону кытта элбэхтик кэпсэтиэххэ, быһаарыахха, саҥарда үөрэтиэххэ, ыйан, көрдөрөн биэриэххэ. Киһи бэйэтин төрөөбүт тылынан элбэхтик кэпсэтэр, быһаарсар кыаҕа ордук улахан, олоҕун уопутун, бэйэтэ тугу, хайдах билбитин-көрбүтун оҕотугар тиийэр гына кэпсииригэр төрөөбүт тылынан тиийимтиэ гына быһаарар кыахтанар. Туох эмэ үлэни оҥорорго көрдөрөн биэрии, эмиэ хос-хос быһаарыы, “Сүүстэ этии” улаханнык туһалыыр.
 
Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтэ тугу саныырын тылынан кэпсии үөрэннэҕинэ быһаарар өйө-санаата ордук күүскэ сайдар, ханнык баҕарар боппуруоска сөптөөх эппиэти булар кыахтанар.

Онон оҕону кытта өйдөһөр кэпсэтиини киһи төрөөбүт тылынан  ыытар кыаҕа улахан. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕиттэн, саҥа саҥарарыттан ыла саҕалаан төрөөбүт тылынан саҥарарга, кэпсэтэргэ үөрэтии туһата олус улахан.

Хайа баҕарар төрөппүт оҕотун атыттартан ордук өйдөөх-санаалаах диэн иһигэр кичим санаалаах. Оҕо өйү-санааны иҥэриниитэ төрөппүт хайдах иитэриттэн, үөрэтэриттэн быһаччы тутулуктааҕын таба өйдүөхтэрэ, туһаныахтара этэ. Кыра эрдэҕиттэн элбэхтик саҥара, кэпсэтэ үөрэммит оҕо өйө-санаата тобуллаҕас, билиитэ-көрүүтэ киэҥ буолар, сайдыыны, үөрэҕи эрдэлээн ситиһиэн сөп.
 
Төрөппүттэр оҕону кытта төрөөбүт тылларынан элбэхтэ кэпсэтэ сатыыллара, бэйэлэрин сахалыы ийэ, аҕа, эбэ, эһэ диэн ааттаталлара, тугу барытын оҥорон көрдөрөн биэрэ-биэрэ хос-хос быһаараллара, кэпсииллэрэ, бары билиилэриттэн иитэн биэрэллэрэ ирдэнэр. Кыра эрдэҕиттэн элбэхтик кэпсэтэ, кэпсии, эһиги курдук үлэлии-хамсыы үөрэннэҕинэ оҕоҕут улааттаҕына, этэ-сиинэ ситтэҕинэ, бэйэҕитин баһыйа өйдөөх-санаалаах буола улаатыан сөп. Ол аата оҕо сайдыытынан, үөрэҕинэн төрөппүттэрин баһыйар кыахтаах буолуута кыра эрдэҕиттэн үөскүүр уонна омук сайдан иһиитигэр сөп түбэһэр.

Сахалар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн этиилэрэ эмиэ кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара, тулуурдара, дьулуурдара төрөппүттэринээҕэр ордуохтааҕын, баһыйыахтааҕын быһаарар. Бу этиини хас биирдии саха киһитэ олоҕор туһанан, оҕолорун онно сөп түбэһиннэрэн ииттэҕинэ, үөрэттэҕинэ сахалар сайдан иһиини ситиһэллэр.

Сэбиэскэй былаас оҕону иитиигэ биир сыыһатынан бу “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун туоратан, дьон өйүттэн-санаатыттан умуннара сатаабыта буолар. Билигин хас киһи бэйэтин оҕотун бэйэтэ ордук көрөн-истэн иитэр-үөрэтэр кэмигэр, бу этии төрүт суолтатын таба өйдөөн олохпутугар туһанарбыт кэлэр көлүөнэлэрбит өйдөрө-санаалара бөҕөргүүрүгэр, үлэни-хамнаһы кыайалларыгар туһалыыр кыаҕа улахан.

Онон оҕону кытта элбэхтик кэпсэтии уонна саныыр санаатын тылынан этэригэр үөрэтии сайдыыны ситиһэригэр тириэрдэр.

УРУТААН ҮӨРЭТИИ

Биһиги былыргы дьон кыра оҕолорун көрүүгэ-истиигэ тоҕо олус сэрэхтээх¬тик сыһыаннаһалларын, “Тарбахтаахха таарыттарбакка, хара харахтаахха көрдөрбөккө” төрөппүттэр бэйэлэрэ эрэ иитэллэрин быһааран көрбөккө сылдьабыт. Kыра оҕону үөрэ¬тиигэ биир алҕас этиллибит тыл ураты улахан суолталанан тахсарын биир холобуру аҕалан дакаастыахпыт.

Суоппардыы сылдьан ыалга эбиэт буһарын кэтэһэ таарыйа саҥардыы тылланан эрэр кыра уолу кытта билсистим. Оонньоон муннун баттыы-баттыы “пиип-пиип” диэбиппэр олус сөбүлээн, кэлэ-кэлэ муннун тоһуйан биэрэр буолла.

Дьиэлээхтэр оҕолорун үөрэтэллэрэ олус хойутаан иһэр быһыылаах. “Бу кулгаах”,- диэн баран тардыалаабыппар кулҕааҕа баарын дьэ билэн, үөрэнэ оҕуста. Кулгааҕын тарда-тарда “Бу кулгаах” диир буолла. Урут үөрэммэтэх буолан, үтүктэн иһэрэ түргэниттэн мин дьиибэ¬лэниэх санаам киирдэ. Оонньуу курдук илиититтэн ылан тардыалаан баран “Бу атах” диэн ааттаан кэбистим. “Доо, атаххын аҕал эрэ”,- диэ¬тэхпинэ, үөрэ-үөрэ илиитин биэрэн иһэр буолла. Биһиги кэпсэтэр көрбүтүн дьиэлээхтэр көр-күлүү курдук истэ сырыттылар.

Ол эрээри чэйдээн бүтүүгэ оҕо ийэтэ “атах” диэни сөбүлээбэккэ, көннөрөн “илии, диэ”,- диэн хаста да этэн көрө сырытта. Онтуката баара хата оҕото илиитин былдьаан ылыахтарыттан харыстыыр курдук хам тутан баран: “Атах, атах”,- дии-дии куота сүүрэ сылдьар буолла. Оонньуу курдук санаан сыыһа этэн кэбиспиппиттэн мин ордук хомойдум эрээри, бардахпыт дии.

Оҕо ханнык баҕарар саҥаны билиитин бэйэтин итэҕэйэр дьонуттан уруттаан ылан иһэрэ ордугун бу холобур дакаастыыр. Аан маҥнай билбит билиитэ-көрүүтэ оҕо өйүгэр-санаатыгар айыыны, урут билбэтин, оҥорботун оҥоруу буолан олус күүскэ иҥэн, хатанан, ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Ол курдук, аан маҥнай хаҥас илиитинэн ньуосканы тута үөрэм¬мит оҕону уҥа илиитинэн туттарыгар көннөрөн үөрэтии лаппа уустугуран тахсар. Ону көннөрүүгэ олус уһуннук дьаныһан туран дьарыктаннахха, саҥа үгэс үөскээн, олохсуйан иҥнэҕинэ эрэ кыаллар. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтиигэ сэрэхтээх уонна эрдэлээн, билиэн-көрүөн баҕата саҥа киирэн истэҕинэ үөрэтэн биэрэн иһии туһалаах.

Эрдэлээн үөрэтии хойутаан хааллаҕына оҕо бэйэтэ ону-маны булан, саҥаны айан оҥорбута сыыһа, куһаҕан буолан хаалбытын  кэнниттэн көннөрөн үөрэтии уустуктары үөскэтэр. Ол курдук, оҕо аан маҥнай оҥорбута, туппута өйүгэр-санаатыгар олус күүскэ иҥэринэн, үгэһи быһаччы үөскэтэринэн, бу быһыытын уларытарыгар күһэйии эрэ, урукку өйдөбүллэрин умуннаҕына, уларыттаҕына, саҥа үгэһи иҥэриннэҕинэ эрэ ситиһиллэр.
 
Үөрэх бу уратытын сахалар “Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһар” диэн өс хоһоонноро биллэрэр. Оҕо бэйэтэ тугу эмэ саҥаны булан, айыыны оҥоро сатаабыта табыллыбакка хаалан улахан куһаҕаҥҥа кубулуйарын, бу өс хоһооно биллэрэр.

Куһаҕан быһыы үгэс буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалбытын кэннэ көннөрөн, үчүгэй быһыыга хатылаан үөрэтии күһэйиилэннэҕинэ, ыгыыланнаҕына эрэ ситиһиллэр кыахтанар. Ол курдук, куһаҕаны оҥоруу хайдах эрэ тохтотулуннаҕына үчүгэй быһыыны оҥорууга үөрэнии табыллар кыахтанар. Ол иһин кыра оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ чыпчархай дьайыыта хаһан да суох буолбат.

Үчүгэй быһыыны оҥорорун көҕүлээн, хайҕаан элбэхтэ оҥорорун хааччыйыы оннук үгэс үөскээһинигэр тириэрдэринэн оҕону иитиигэ элбэхтик туттуллара ордук. Кыра оҕону иитиигэ үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон, өйүгэр-санаатыгар иҥэрэн, үгэс оҥорон ийэ кутун иитэн биэрии, онтон куһаҕан быһыылар үгэс буолан иҥмэттэрин тохтотон ситиһии, үөрэх сөптөөх хайысханан, икки ардыларынан, ортотунан баран иһэрин хааччыйар.

Куһаҕан майгы үөскээһинэ биир эмэ куһаҕан быһыылары оҥорууттан саҕаланар. Төрөппүт өйүнэн-санаатынан, олоҕун уопутунан оҕото ханнык быһыылары оҥорорун арааран билэн, куһаҕан быһыыны оҥорума диэн тохтотор буоллаҕына эрэ табыллар. Бу быһаарыы “Мөҕүллүбэт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн этиинэн дакаастанар. Ол аата оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны хайдах арааран олоҕор туһана үөрэнэрэ төрөппүтүттэн, иитээччититтэн эрэ тутулуктанар.

Оҕо тугу талбытын, өйүгэр туох көтөн түспүтүн, үчүгэйин, куһаҕанын араарбакка эрэ оҥоруон баҕата хаһан баҕарар элбэх. Кини санаатыгар субу оҥорор саҥа быһыыта киниэхэ ордук үчүгэй, умсугутар, таттарыылаах, урут оҥорботох быһыыта буоллаҕына, өссө оҥороору тарбачыһыан сөп.

Оҕо оҥоро үөрэммит куһаҕан быһыытын өссө оҥоруон баҕарара баа буолбатах. Ону көннөрөн үчүгэй быһыыга кубулутуу уустук. Ол иһин оҕо субу оҥоро турар куһаҕан быһыыта тохтотуллара эрэ табыллар. Манна тылынан этии, атыҥҥа аралдьытан биэрии кыаттарбатаҕына табыталтан тардыы, сыҕарытыы, мөҕүү, дьаҕырыйыы эҥин туттуллар кыахтаахтар.
Куһаҕан быһыыны оҕо оҥорорун хааччахтааһын, тохтотуу хайаан да наада, куһаҕан үгэстэнэн хааларын суох оҥорор уонна сахалыы “Айыыны оҥорума” диэн киһи билбэт, оҥорбот быһыыларын оҥорума диэн үөрэтиинэн ситиһиллэр кыахтаах. Айыыны оҥорор, киһи быһыытын аһара барар дьон, атыттартан ордуктарын билинэннэр, бэйэмсэх, аһыныгаһа суох майгылаахтар. “Күн киһитэ көмүскэс, айыы киһитэ аһыныгас” диэн этиигэ көрсүө, сэмэй дьон үөрэхтэрэ, үлэлэрэ эрэ сөп түбэһэллэр.

Онон кыра оҕону иитии, үөрэтии төрөппүт эбэтэр иитээччи көрүүтүнэн-истиитинэн үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥоруу диэки хайысхалаахтык баран истэҕинэ, оҕоҕо үчүгэй быһыылары оҥорууга үгэс үөскээтэҕинэ, үчүгэй майгылаах киһи буола улаатар кыахтанар.

БОЛҔОМТО

Киһиэхэ өйө-санаата ыһыллыбакка, биир сыалга түмүллэрэ ситиһиини оҥороругар тириэрдэр. Болҕомто диэн атын суолтата суох санаалары хаалларан өйү-санааны биир сыалга түмүү ааттанар.

Болҕомтолоох буолуу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр өй-санаа көрдөбүлэ. Туһааннаах дьыалаҕа санаабытын хатаатахпытына, ол диэки салайдахпытына, болҕомтобутун уурабыт. Төһө өр кэмҥэ санаабытын уларыппаппыт, атыҥҥа аралдьыйан хаалбаппыт болҕомтобут төһө улаханын быһаарар.

“Олоро түс, мэниктээмэ”, “Киһи этэрин болҕойон иһит” диэн этиилэр болҕомтолоох буолууга үөрэтэллэр, оҕо өйө-санаата ыһылларын, атыҥҥа аралдьыйан хааларын тохтотоллор.
Болҕомтолоох оҕо үөрэҕи ылымтыа. Өйө-санаата атыҥҥа, туһата суохха аралдьыйарын тохтотор уонна биир сыалга түмэр кыахтааҕыттан үөрэҕи ылынара улаатар. Кыра эрдэҕинэ улахан киһи этэрин табан истибэт дьалбаа, мэник оҕо улаатан боччумуран, өйүн туһалааҕы оҥоруу диэки салайдаҕына, хайысхалаатаҕына эрэ үөрэҕи ылынан, ситиһиини оҥорор кыахтанар.

Учуутал, үөрэтэр киһи этэрин оҕо болҕойон истэри ситистэҕинэ үөрэнэр, билиини иҥэринэр кыаҕа улаатар. Кылааска бэрээдэги кыайан туппат эбэтэр оҕолору кэпсээнинэн сэҥээрдэн, болҕойон истэллэрин ситиспэт үчуутал чиҥ билиини биэрэр кыаҕа суох. “Чуумпуруҥ, истэргэ бэлэмнэниҥ” диэн этии оҕолор болҕомтолорун хатыыры үөскэтэр, ол аата өйү-санааны үөрэх-билии киирэригэр бэлэмнээһини оҥорор.

Учуутал кэпсиир кэмигэр атыны санаан, хараҕа мичиҥнии олорор кыыстан: “Туох туһунан кэпсээтим”,- диэн ыйыттаҕына: “Өйдөөн истибэккэ хааллым”,- диэн эппиэттиэн, атыны саныы олорбутун билиниэн сөп. Биһиги уол уонна кыыс оҕолору тус-туспа үөрэтии ордук диэн этиибит ити быһаарыыга олоҕурар.

Атын араас санаалары булан саныы сырыттахха саҥа санаалар киһи өйүгэр-санаатыгар киирэллэрэ кыаллыбат. Yчүгэй, минньигэс санаалартан аралдьыйан үлэ-хамнас, эрэйдэнии туһунан санаалары санаталааһын киһиэхэ олус эрэйдээхтик кыаллар. 

Ханнык баҕарар туһалаах дьыаланы оҥоруу ыарахан, эрэйдээх. Ону-маны ырыҥалаан дириҥник ырытан быһаарыы мэйииттэн элбэх эрэйи, үлэни эрэйэр. Мэйии үлэтэ буккуллан, ыһыллан хаалыыта дьыала эмиэ ыһылларыгар, хааларыгар тириэрдэр.

Киһи бары билэр-көрөр уорганнарынан тус-туспа информацияны биир кэмҥэ ылынар кыахтаах. Ол курдук, кулгааҕынан истэр кэмҥэ, хараҕынан көрүү уонна араас амтаннары билии биир кэмҥэ кыаллар кыахтаахтар. Онтон телевизоры көрө олорон кинигэ ааҕыы уонна кэпсэтии кэмэ кэллэҕинэ хайа эрэ улахан суолтата суох билии киһи өйүгэр түспэккэ хаалан хаалыан сөп. Хас да информация бииргэ холбоһон мэйиигэ киирэн өйдөнөн хаалыылара ыарахан, үксүгэр буккуллан, хааһыланан хаалаллар. Мэйиигэ киирэр үөрэхтэр, билиилэр бэйэ-бэйэлэригэр мэһэйдэспэттэрэ, үтүрүссүбэттэрэ иҥэр кыахтарын улаатыннарар. Элбэх хааһы курдук киирэр билиилэртэн өй-санаа талан ылан биир эмэ ордук суолталаахтара диэбитин урутаан иҥэринэн, өйдөөн хаалар, онтон атыттара мэһэйдэтэн өйдөммөккө хаалыахтарын сөп.

Киһи быстах санаатыгар олоҕуран аан бастаан оҥорор бары быһыылара бэйэтигэр, этигэр-сиинигэр эрэ туһалаах буолан тахсаллар. Өй-санаа тугу быһаарара эмиэ ити өйдөбүлгэ олоҕурар. Бары быһаарыылартан биир туһалаахтарын талан ылан киһи өйдөөн хаалар, онтон оҥорон таһаарыан сөп.

Киһи баһын иһэ, мэйиитэ араас санааларынан туолан сылдьар. Манна олоххо туһалаах санаа аҕыйаатаҕына мэйии син-биир кураанахсыйбат, соччо туһата суох эбэтэр буортулаах да санааларынан туолар кыахтаах. Чуумпуруу, болҕойуу диэн өй-санаа бэлэмнэнэн, дьиппинийэн эбэтэр ыраастанан саҥа билии киириитигэр босхолоон миэстэ биэрэр быһыыта буолар.

Ити курдук болҕомто өйгө-санааҕа быһаччы сыһыаннаах буоллаҕына боччум диэн эт-сиин туругун быһаарар. Боччум диэн тыл улаханы, астыгы, киһи санаата туоларын биллэрэрин тэҥэ, хамсаныылар сыыһа-халты буолан хаалбаттарын үөскэтэр. 

Боччумнаах диэн тыл бэйэтин билинэр, сыаналанар, тугу барытын олохтоохтук, оттомноохтук толкуйдаан баран быһаарынар, быстахтык быһыыламмат киһини быһаарар. Боччумнаах киһи эт-сиин уонна өй-санаа туругун табатык туһанар кыаҕа улахан.

Киһи айылҕаттан тутулугун быһыытынан сырдык кэмҥэ сылдьар аналлаах. Ол курдук, олус былыргы кэмнэргэ киһи хараҕын оҥоһуутунан хараҥардар эрэ аанньа көрбөт буолан хаалыыта ханна эрэ хахха сири булан саһарыгар тириэрдэр этэ.

Эккэ-сииҥҥэ хараҥа дьайыыта киһи утуйуон баҕатын үөскэтэр. Утуйуу хараҥа кэмҥэ ордук табыллар. Утуйдахха эт-сиин сынньанар, сылаатын таһаарар, онтон өй-санаа дьаарыстанар, оннун булунар.

Түүҥҥэ диэри олорон уруоктарыгар бэлэмнэнэр устудьуоннар атын устудьуоннардааҕар мөлтөх сыананы ылаллар. АХШ-ка ыытыллыбыт чинчийии түмүгэр, түүнүн үчүгэйдик сынньанар устудьуоннар экзамеҥҥа ылар сыаналара биллэр үрдүк буолан тахсыбыт.
 
Ыйытыкка Нью-Йорк штатын Сент-Лоренс Университетын 120 устудьуона кыттыыны ылбыт. Онуоха түүнүн кинигэ иннигэр олорон дьарыктаммат устудьуоннар орто академическай бааллара 3,1 тэҥнэспит. Оттон экзамен иннинэ утуйбакка бэлэмнэнэр устудьуоннар сыаналара ортотунан 2,9 буолбут. АХШ-ка анал сыана систиэмэтэ 0-тан 4-кэ диэри сыаналанар.

“Сыаналарын уратыта улахана суох, ол эрэн сарсыарда 4 чааска үчүгэйдик толкуйдуубун диир дьон улаханнык сыыстараллар”,- диэн психология профессора Памела Течер быһаарар. (4,2).

Эт-сиин уонна өй-санаа тус-туспа уратыларын билэн олоххо туһаныы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини үөскэппит. Киһи өйө-санаата сайдарынан бу икки өрүттэри тэҥнээн, хайалара да аһара барбаттарын ситистэҕинэ киһи быһыылаахтык олоҕун олороро кыаллар кыахтанар.
 
Онон айылҕа анаабыт кэмигэр эти-сиини сынньаппакка, өйү-санааны дьаарыстаппакка өр кэмҥэ сылдьыы киһи олоҕор буортуну эрэ оҥоруон сөп.

БОБУУ БУОРТУТА

Сахалар оҕону кыра эрдэҕинэ туохтан да матарбакка, боппокко, хаайбакка иитэллэр, туох бэйэлэрэ сатыылларыгар барытыгар кэмэ кэлэн истэҕинэ үөрэтэн иһэллэр этэ. Оҕо улахан киһи тугу оҥорорун барытын сатаан, табатык оҥорууну ситистэҕинэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран олоҕор туһана үөрэннэҕинэ, киһи буолууну баһылыыр. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕиттэн улахан киһи, төрөппүтэ туохха барытыгар бэйэтин үтүгүннэрэн, батыһыннаран бэйэтэ тугу, хайдах оҥороругар үөрэтэрин сахалар таҥараларын үөрэҕэ ирдиир. 
Оҕо киһи оҥорорун барытын сатаан, табан оҥорорго үөрэниитэ киһи быһыылаах буоларын үөскэтэр. Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолуу киһи быһыылаах буолууга тириэрдэр. Бу быһаарыы өссө сайдан билигин үчүгэй быһыылаах буолуу ирдэнэр.

Оҕону тугу эмэ оҥорорун, ылан көрөрүн боптоххо хомойор, ол бобуулааҕы булууга туһуламмыт баҕа санааланан хааллаҕына улааттаҕына бэйэтигэр куһаҕан буолуон сөп. Бэйэлэрэ арыгы иһэр төрөппүттэр оҕолорун арыгыны адьас иһимэ диэн бобо сатаатахтарына оҕолоро, бу бобууну утарсар санаата үөскээн үгэһи үөскэттэҕинэ, улааттаҕына арыгыһыт буолан хаалыан сөп.

Оҕо тугу эмэни ылан көрдөҕүнэ ол көрбүтүнэн сөп буолан төттөрү ууруон сөп. Онтон боптоххо ол бобуулааҕын киһи көрбөтүгэр, суоҕуна ылан көрө сатыыра сыыһа-халты туттунуутун үөскэтиэн сөп.

“Аһара боптоххо оҕо туппас буолар” диэн этиини таба өйдүө этибит. Оҕо билиэн-көрүөн баҕата аһара улахан, туох саҥаны, уратыны барытын кини эрэ ылыан баҕара саныыр. Аһара бобор буоллахха оҕо билиэн-көрүөн баҕатыттан ону-маны ыларын, оҥорорун кистээн, атын киһи көрбөтүгэр, боппотугар оҥоро үөрэнэн хаалыан сөбө куһаҕан майгыланарыгар тириэрдэн, “Сыылла сылдьан сыарга быатын быһар” диэн өс хоһоонугар сөп түбэһэрин биллэрэр.

Аһыыр, арыгы иһэр дьиэлэр суохтарыттан дьон арыгыны дьиэлэригэр иһэргэ күһэллэллэр. Улаатан иһэр оҕолор арыгы иһиитин, үөрүү-көтүү, ырыа-тойук тоҕо тардылларын көрө-истэ сылдьаллар, үтүктэн оннук оонньуохтарын сөп.

Арыгы иһиитигэр төрөппүттэр оҕолорун кырдьык чугаһаппаттар, үүрэллэр, “Улааттаххына иһээр” диэн этэллэр. Бу этиилэринэн оҕолоругар үгэс үөскэтэн кэбиһэллэрин билбэттэр. Оҕолоро хаһан улаатарын, хаһан арыгы иһэрин кэтэһэр баҕа санаалаах оҕо буолан хааларын умнан кэбиһэллэр.
 
Баҕа санаа киһиэхэ дьайыыта улахан. Арыгы иһэр баҕа санаалаах улааппыт оҕо арыгыны аһара иһэр киһиэхэ кубулуйуон сөп. Бу быһыыны сахалар урукку кэмҥэ билэллэрэ, оҕоҕо улаатан истэҕинэ арыгы истэхтэринэ матарбакка, кыра иһиккэ кутан суолтатыгар да буоллар бэрсэллэрэ. Табааҕы эмиэ боппоттор этэ.

Билигин төрөппүттэр оҕолоро кыра эрдэҕинэ арыгыны, табааҕы бэйэлэрэ иһэллэр, тардаллар эрээри, оҕону бобон иитэллэр. Кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар арыгы, табаах куһаҕанын билбэтиттэн, миигин туораталлар, бэрсибэттэр диэн куһаҕан санаа үөскээн, элбэхтэ арыгы истэхтэринэ уонна бэрсибэтэхтэринэ үгэс буолан олохсуйан хаалыан сөп. Оҕо улааттахпына бэйэм да булан иһиэм диэн баҕа санааны үөскэтинэн улааттаҕына кырдьык, арыгыһыт буолан хаалыан сөп.

Оҕо бобууну сөбүлээбэт. Бары үөрэ-көтө иһэр арыгыларыгар ымсыыра, баҕара саныыра кыччаабат. Ол санаата үгэс буолан хааллаҕына хаһан да умнуллумуон сөп. Кыра эрдэҕинэ үөскээн үгэс буолан хаалбыт баҕа санаатын оҕо улаатан баран толорор кыахтаннаҕына аһара иһэн кэбиһэрэ элбиириттэн түргэнник арыгыга ылларар кыахтанар.

Арыгыны бобуу оҕону арыгыһыт оҥоруон сөп. Сорох улахан дьон бырааһынньык аайы арыгы иһэллэр уонна улаатан эрэр оҕолоругар арыгыга үөрэммэтин диэн ааттаан арыгы бэрсибэттэр. Оҕо улахан дьон үөрэ-көтө иһэр астарыттан матан, улаатан баран иһиэм диэн баҕа санаалаах улааттаҕына, кырдьык улаатан баран арыгыны элбэхтик иһэн арыгыһыт буолуон сөп.

Кыратык амсатыыттан оҕо арыгыһыт буолан барбат. Амсайдаҕына арыгыны куһаҕан амтаннаах диэн кыра эрдэҕиттэн сөбүлээбэт майгына үөскүөн сөп. Арыгы амтана аһыытыттан оҕо сөбүлээбэт, абааһы көрөр аһа буолан хааларыттан арыгыны иһэр туһунан санаата амсайдаҕына суох буолар.

Табааҕы эмиэ аһыытын иһин кыра оҕо сөбүлээбэт, абааһы көрөр. Амсайдаҕына сөбүлээбэт майгына үөскээн олохсуйарыттан улааттаҕына табаахсыт буолумуон сөп.

Төрөппүттэр бырааһынньыкка иһэр, үөрэр-көтөр аскытыттан оҕоҕутун матарымаҥ, була сатаан бобо-хаайа сатаамаҥ. Бэйэҕит холобургутун көрдөрөн арыгыны кэмнээн, биирдэ эмэтэ, улахан бырааһынньыкка эҥин истэххитинэ, оҕоҕут эһигини үтүктэн бэрээдэктээхтик аһыырга кыра эрдэҕиттэн үөрэниэ, оннук үгэһи үөскэтиннэҕинэ үйэтин тухары арыгыны аһара иһиэ суоҕа.

Оҕо ону-маны оҥорорун бобон истэххэ тугу оҥорорун барытын атын дьонтон кистээн оҥорорго үөрэнэн хаалар кутталлаах. Оҕону үөрэтиигэ кэс диэн тыл суолтатын таба өйдөөн туһаныахха. Ол курдук, оҕо саҥаны, билбэтин оҥороругар улахан киһи бэйэтэ көрөн-истэн көҥүллээн, маннык оҥор диэн көрдөрөн биэриитэ хайаан да ирдэнэр. Ол иһин сахалар “Кэс тыл” диэн аналлаах саҥаны айыыны оҥорого туттуллар үөрэҕи олохтообуттар.

Оҕо хаһан баҕарар саҥаны айыыны оҥоро сатыыр. Ол оҥорор саҥаны айыыларыттан биир эмэ туһалаах буолан тахсар, онтон атыттара бары табыллыбаккалар, сыыһа-халты буолан тахсаннар куһаҕаны элбэтэллэр. Өй-санаа бу уратытын сахалар былыр үйэҕэ быһаараннар өс хоһооно оҥорбуттар. “Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһар” диэн өс хоһооно киһи кистээн оҥоро сатыыр саҥаны айыытыттан улахан куһаҕан быһыы үөскээн тахсарын быһаарар. 

Онон сахалар таҥараларын үөрэҕэ элбэх үлэһит дьоҥҥо ананар, ол иһин оҕону “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэр.
 
УМНУБАТ БУОЛУУ

Аныгы, сайдыыны түргэнник ылынан иһэр олоххо үөрэҕэ суох буолуу диэн хааллаҕына эрэ табыллар. Дьон кыахтара баарынан үөрэнэ, саҥаны билэ сатыыллара олох хаамыытыттан хаалан хаалбаттарын, тэҥҥэ  барсан иһэллэрин үөскэтэр. 

Үөрэҕи, билиини ылыныы, саҥаттан саҥаны билэн туһаҕа таһааран иһии киһиттэн умнугана суох буолууну ирдиир. Тугу билбитин-көрбүтүн, истибитин умнубат киһи үөрэҕи-билиини баһылыыр кыаҕа улахан. Ол иһин билигин, үөрэх-билии сайдыбыт кэмигэр умнугана суох буолуу ордук диэн этэллэр, онно үөрэтэллэр.

Умнугана суох киһи куруук хайҕанар, үөрэҕи-билиини ылынарга умнугана суох буолуу олус туһалааҕын иһин, ити өрө тутуу анаан-минээн оҥоруллар уонна аһара баран “Мин тугу да умнубаппын” диэн этиниигэ, барыны-бары умнубат буола сатааһыҥҥа тириэрдэрэ биир өттүнэн өйгө-санааҕа куһаҕан охсуулааҕын арааран билбэккэ сылдьарбытыттан өй-санаа халыйыытын үөскэтэн кэбиһэбит.

Умнубат буолуу диэн куруук биири, ону, үөрэҕи-билиини, ол быһыыны санаан кэлэ сылдьыы, өйгө-санааҕа хос-хос хатылааһын, чиҥэтэн биэрэн иһии ааттанар. Онтон куруук хатыланар быһыы киһи өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан уурулларыттан, иҥэн, ийэ куту үөскэтэриттэн чахчы умнуллубат дьылҕаланарын тэҥэ, киһини бэйэтин салайыыга кыттыһара улахан уустуктары үөскэтиэн сөп.
 
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии өй-санаа сайдыытын, икки өттүттэн тутулугун уонна киһи өйүн-санаатын уларыйыытын табатык быһааран чуолкайдыыр:
1. Үчүгэйи, туһалааҕы умнубат буолуу чахчы үчүгэй, туһаны аҕалар, өйү-санааны тупсарар, сайыннарар.

2. Куһаҕаны, туһата суоҕу, буортулааҕы умнан, хаалларан кэбиһии киһилии быһыы саамай тутаах көрдөбүлэ буолар уонна өйү-санааны ыраастааһын диэн ааттанан таҥара үөрэҕэр киирсэр.

Куһаҕан быһыылары умнубат буолуу, хос-хос санаан кэлэ-кэлэ өйгө-санааҕа хатылааһын киһиэхэ соннук, бу куһаҕан быһыы курдук үгэһи үөскэтэн кэбистэҕинэ куһаҕан майгылаах киһи буолан хаалыахха, сыыһа-халты туттуохха, куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһиэххэ сөп. Сотору-сотору кыыһыран, кыйаханан иһэр киһи кыыһырымтаҕай буолан хаалара ханнык да саарбаҕа суоҕун бары билэбит эрээри “Куһаҕаны умнуохха” диэн үөрэҕи хаалларыыттан туһаммакка сылдьабыт.

Олохпут төһө да тупсан истэр араас куһаҕаннар, куһаҕан быһыылар билигин да элбэхтэринэн уонна хас киһини барыларын таарыйалларынан, куһаҕаны барытын өйдүү, олору ахта саныы сылдьыы үчүгэйгэ тириэрдибэт. Өй-санаа мунньуллар, үгэскэ кубулуйар уратылааҕынан куруук куһаҕан быһыыны саныы, ахта сырыттахха, аны киһи бэйэтэ ол быһыыны оҥорон кэбиһэр кутталлааҕын таба өйдөөн сэрэнии, харыстаныы эрэйиллэр.

Киһи тугу да умнубат буолара ордук диэн көнөтүк саныырбыт сыыһата итиннэ, өй-санаа уратытыгар саһан сылдьар. Киһи өйө-санаата сайдарынан, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһанарынан куһаҕан быһыылары өйүттэн-санаатыттан ыраастаан, умнан иһэрэ киһилии быһыы сайдан, элбээн иһэригэр тириэрдэр соҕотох суол буолар.

Оҕо кыра, бэйэтин өйө-санаата ситэ сайда илигинэ, ол аата 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри субу оҥорор быһыыларын үксүлэрин умнан кэбиһэр, өйдөөбөккө хаалар. Аныгы үөрэҕи эрэ өрө туппут дьон оҕону бу кэмҥэ диэри үөрэтэр наадата суох, оонньото эрэ сылдьыахха сөп диэн сыыһа саныыллар. Сахалар үөрэхтэрин туһамматтан оҕо субу кэмҥэ бэрээдэккэ, киһи быһыылаах буолууга иитиллэр, үйэтин тухары салайар ийэ кута үөскүүр, үгэстэргэ үөрэнэр кэмэ буоларын аахайбакка хаалларан кэбиһэртэн бэрээдэги кэһэр эдэрдэр элбээн иһэллэр.
 
Оҕоҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторо үөрэтии кини ийэ кутун үөскэтэрин, үчүгэй быһыылаах киһи буоларыгар олук уурарын билиэхпит этэ. Оҕо төһө кыра эрдэҕиттэн үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ үөрэнэрэ олоҕор киһилии быһыылары оҥорорун элбэтэр, өйүн-санаатын таба, киһилии суолунан сайыннарарыгар көмөлөһөр кыахтаах. Ол курдук, быдан аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо арааран биллэҕинэ, олору оҥорбот кыаҕа улаатар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этиитэ аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо билэрэ, олору оҥорбото ордугун быһаарар.

Дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын киһи барыларын билэрэ  уонна олору умнара, санаабата өйүн-санаатын ыраастаан, үчүгэй, туһалаах санааларынан толорор кыаҕын үөскэтэр, улаатыннарар.
 
Хамсатын ытыра сылдьарын умнан кэбиһэн баран, онтун көрдүү сылдьар оҕонньору үгүстэр билэллэр. Киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата уларыйан иһэрин, умнугана элбээн иһэрин бэйэтэ арааран өйдүүр кыахтанар. Ол курдук, өйө-санаата, салгын кута иҥэринэр дьоҕура аҕыйаан иһэрин бэлиэтинэн субу соторутааҕы оҥорбут быһыыларын умнан иһэрэ эбиллэрэ буолар. 

Ийэ кут өйүгэр-санаатыгар кубулуйбут, үгэс буолбут өйдөбүллэр киһи сааһырдаҕына, кырыйдаҕына да умнуллубаттар. Өй-санаа бу курдук икки аҥы арахсыытын сааһырбыт, олоххо элбэх уопуттаммыт киһи эрэ арааран билэр. Ол курдук, кырдьаҕастар эдэр, оҕо эрдэҕинээҕилэрин хаһан баҕарар өйдүү сылдьаллара хаһан да хаалан хаалбат.

Ол аата ханнык баҕарар  быһыылары уһуннук умнубат туһугар, олору, үгэс оҥостон ийэ кукка эбэтэр эти-сиини таарыттаран буор кукка кубулуттаҕына, хаһан да умнуллубат өйдөбүллэри үөскэтэллэрин оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныахха сөп.

Киһи үчүгэйи умнара ордук түргэн. Ордук үчүгэйи оҥотторбуту умна охсон кэбиһии дьоҥҥо элбэх. Эрдэ кэргэннэммит билэр киһитигэр дьиэтин тутуутугар элбэхтик үлэлээбитин, үтүө быһыыны оҥорон иэс баайбытын санаан бэйэтин дьиэтин тутуутугар көмөлөһөрүгэр ыҥырбытыгар киһитэ, урукку үтүөнү оҥотторбутун олох умнан: “Солом суох”,- диэн кэлбэтэҕэ улахан хомотону үөскэппитэ.
 
Кыра да куһаҕаны умнубат дьон элбээтилэр. Ордук бэйэлэрэ оҥорбут куһаҕан быһыыларын умна охсон кэбиһэн баран атын дьон оҥорбут куһаҕан быһыыларын букатын умнубаттар, умна да сатаабаттар, сотору-сотору өйдөөн кэлэ тураллар. Үчүгэй быһыылары оҥорор туһугар үчүгэй санаалар элбииллэригэр куһаҕаны санаан иһии сөп түбэспэт. Ол иһин куһаҕаны ханнык да буолбутун иһин умна, хааллара сатааһын өйгө-санааҕа туһата улаханын тэҥэ, үчүгэй быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр.

Эти-сиини таарыйбыт, ыарытыннарбыт куһаҕан быһыы хаһан да умнуллубат, эккэ-сииҥҥэ үөскүүр буор кут ыарыыны хаһан да умнубат. Хаһан эрэ киһи тугун эмэтин дэҥнээбитэ биирдэ эмэ санаан кэллэҕинэ, онон ыалдьарга дылы буолара кытта хаалан хаалбат. Киһи санаатын күүһүнэн туһанан умна, санаабат буола сатыыр дьыалалара эмиэ бааллар.

Умнубат буолуу эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн, үчүгэй быһыылары умнубат буолуу, онтон куһаҕаннары кыах баарынан умна, хааллара сатааһын киһи буолуу, олоҕу киһи быһыылаахтык олоруу сүрүн төрүтэ буолар.

Онон түргэнник умнуллан хаалар өйдөбүллэр киһи салгын кутун үөскэтэллэр, онтон ийэ кут уонна буор кут өйө-санаата оҕо кыра эрдэҕиттэн үөскээн олохсуйаллар, иҥэллэр уонна хаһан да умнуллубат өйдөбүллэр буолаллар. 

ҮЛЭҺИТ ОҔО

Дьон бары оҕолоро ханнык баҕарар үлэни кыайа-хото үлэлиир буолуоҕун олуһун баҕараллар. Ол эрээри, бу баҕа санаа туоларын туһугар оҕо кыра эрдэҕинэ үлэҕэ үөрэтэр үгэстэри иҥэрэн биэрэллэрин умнан кэбиһэллэр. Итиннэ эбии дьон бары үөрэҕи өрө тута үөрэммиттэриттэн үөрэхтэн ордугу тугу да сатаабат, кыайан оҥорбот оҕолору иитэн улаатыннар буола сылдьаллар.

Төрөппүт бэйэтэ тугу эмэ оҥоро сырыттаҕына, оҕото эмиэ кинини үтүктэн тугу эмэ оҥоро, оонньуу сылдьарга үөрэнэрин, элбэхтэ хатылаан оннук үгэһи иҥэринэрин умнубатахха табыллар. Оҕо төрөппүтүн курдук үлэһит буолуута кыра эрдэҕинэ кинилэри үтүктэн иҥэриммит үгэһэ дьайыытыттан ситиһиллэр.

Оҕоҕо үлэ туох арааһын барытын аан маҥнай көрдөрөн, үтүгүннэрэн үөрэтэн биэрдэххэ эрэ оҕо тугу эмэни сатаан оҥорор буоларын билиэхпит этэ. Үөрэх, билии хантан да халлаантан түспэт, оҕо бэйэтэ көрөн, тугу эмэ оҥорорго улахан дьону үтүктэн үөрэннэҕинэ эрэ баар буолар. Үлэ хамсаныылара үөрүйэх буолан өйүгэр-санаатыгар иҥнэҕинэ эрэ уустук үлэни сатаан, табан хамсанан, киһи быһыылаахтык оҥорор кыахтанар.

“Үлэһит дьон оҕолоро – үлэһит буолар” диэн этии оҕону үлэҕэ иитиигэ бастаан иһиэ этэ. Төрөппүт бэйэтэ үлэлээтэҕинэ, оҕотугар үлэлээн көрдөрдөҕүнэ эрэ оҕото кинини көрөн, үтүктэн үлэһит буола улаатарын сахалар туһаналлар.

Аныгы сайдыылаах үйэҕэ үөрэх олох бары өрүттэригэр кэҥээтэ, тарҕанна. Ол иһин үлэ уонна үөрэх олох икки өрүтүн үөскэтэн таһааралларыттан, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэр:

1. Үлэ. Киһи бэйэтин кыаҕынан, күүһүнэн хамсаныылары оҥорон үлэлээһинэ дьоҥҥо илиинэн үлэ диэн ааттанар.

2. Үөрэх. Олорон эрэ өй-санаа күүһүнэн туһанан үлэни оҥоруу.

Бу икки өрүттэри тус-туспа ыламмыт ырытыахпыт:

1. Үлэ, хамсаныы эрэ киһини киһи оҥорор, эт-сиин хамсана сырыттаҕына эрэ олох табыллар. Үлэ – олох үөрэҕэ. Оҕо кыра эрдэҕиттэн туохха эмэ үөрэнэрин хамсаныыттан, хам тутууттан саҕалыыр. Биир сааһыгар хаама үөрэнэр, киһи курдук көрүҥнээх буолууну ситиһэр.

Оҕо бэйэтэ тугу сатаан оҥорор буолуута “Мин бэйэм” диэн этиититтэн саҕаланар. Бэйэтэ оҥоро сатыырын хайдах эрэ көҥүллээн, көмөлөһөн биэрии, кэтэһии тугу барытын оҥоро үөрэнэригэр кыах биэрэр. Аан бастаан төһө да элбэхтик сыыһа-халты тутуннар даҕаны хамсаныылара үөрүйэххэ кубулуйдахтарына сатаан хамсанарга, тугу эмэ оҥорорго үөрэнэр. 
Оҕоҕо бэйэтигэр ону-маны оҥотторбот буолуу, аһара бобуу, хааччахтааһын өйө-санаата сайдыытын, хамсаныыларга үөрэниитин ордук намтатар, бэлэмҥэ үөрэнэн хаалыытыгар тириэрдиэн сөп.

Бэйэтэ таҥна сатаан букунайар оҕону хайдах эрэ кэтэһэн, бэйэтэ таҥнарыгар үөрэтэ сатааһын сотору кэминэн кыайыынан түмүктэнэр. Оҕо бэйэтэ таҥнарын сатыыр буолар.
Оҕо туһа киһитэ буолан ону-маны таскайдыырыттан, барыга-бары көмөлөһөрүттэн үгэс үөскээн үлэлии үөрэнэр кыахтанар. Кыра эрдэхтэринэ аҥардастыы оонньуу сылдьыбыт оҕолор улаатан баран үлэлии үөрэнэллэригэр эрэйдэри көрсөллөр. Ол курдук, улаатан баран саҥа үгэскэ үөрэнии быдан уһун кэми ылар.

Үлэлии сылдьар дьон оҕолоро бэйэлэрэ быһаарынан сылдьарга үөрэнэллэрэ түргэн, ону-маны, туһалааҕы оҥороллоро элбиир, өйдөрө-санаалара эрдэлээн сайдар, улахан киһи буолууну эрэйэ суох ситиһэллэр. Үлэһит киһи, төрөппүт оҕотун батыһыннара сылдьан үлэ арааһыгар үлэлииргэ үөрэттэҕинэ эрэ оҕото үлэһит буола улаатар кыахтанарын билиэ этэ.

Дьахтар дьиэ иһин үлэлэрин толоро сылдьан улаатан эрэр оҕотун көрөрө ордук табыллар. Оҕо улаатан иһэн ийэтигэр көмөлөһө үөрэнэрэ саҕаланар кыахтанар. Ол курдук, оҕо үлэлии-хамсыы сылдьар төрөппүтүн көрөн, кинини үтүктэн дьиэ иһинээҕи үлэлэри үлэлии үөрэнэрэ ордук табыгастаах.

Үтүгүннэрэн, батыһыннаран эрэ үөрэтии оҕону үлэҕэ үөрэнэригэр кыах биэрэр. Оҕо урут оҥоро илик быһыытын аан бастаан кыайан оҥорбот. Кини өйүгэр-санаатыгар ону оҥорор туһунан ханнык да өйдөбүл суох буолар. Аан бастаан ону-маны оҥороругар кинини бэйэни үтүгүннэрэн, батыһыннаран биэрии хайаан да ирдэнэр.

Бэйэлэрэ илиилэринэн үлэлээбэт, аҥардастыы үөрэҕинэн эрэ дьарыктанар төрөппүттэр оҕолоро үлэни-хамнаһы баһылыыллара олус уустук, суох да буолан хаалыан сөп.

Араас үөрэхтээхтэр элбээһиннэриттэн кэлин кэмҥэ кумааҕыны суруйар, бэрийэр үлэһиттэр үксээннэр үлэҕэ сэрэхтээх буолуу көрдөбүллэрэ хаалбыт курдуктар. Ханнык баҕарар илиинэн үлэлэнэр үлэлэр бэйэлэригэр аналлаах сэрэхтээх буолууну ирдииллэр. Ол аата үлэһит дьон оҥорор быһыыларыгар сэрэхтэрэ улахан, сыыһа-халты туттубакка үөрэннэхтэринэ эрэ туох эмэ туһалааҕы оҥороллоро табыллар. Оҕолор улаатан иһэн сэрэхтэрэ улаатарыгар үлэ-хамнас эрэ үөрэтэр кыахтаах.

Үлэ үөскэтэр хамсаныылара уратылар, күүһү кэмнээн, аһара барбакка, нэмин билэн туттунарга үөрэтэр уратылаахтар. Үлэҕэ үөрэнии эрэйдээх, уһун кэми ылар, үлэ хамсаныылара үөрүйэххэ кубулуйдахтарына, буор куту үөскэттэхтэринэ эрэ тугу эмэ табан, үчүгэйдик оҥорор буолуу кыаллар кыахтанар.

2. Олох сайдан, тупсан иһиитэ үөрэх кэҥээн, тэнийэн иһиитин үлэттэн туспа арахсыытын үөскэттэ. Аҥардас үөрэҕинэн, кумааҕыга суруйуунан эрэ дьарыктанар дьон элбээтилэр. Онно эбии элбэх салайааччылар, ыйан биэрээччилэр баалларыттан үөрэх “үчүгэй” курдук ааҕыллар буола сылдьар.

Үөрэх салгын куту эрэ сайыннарарынан аһара үөрэхтэнии үлэни-хамнаһы кыайан үлэлээбэт эдэрдэри элбэтэн кэбиһэрин билиэхпит этэ. Дьон бары үөрэҕи эккирэтиилэрэ, үөрэхтээх эрэ буола сатааһыннара илиинэн үлэлиир, буор куттара сайдыылаах дьон аҕыйааһыннарыгар тириэрдибитэ, кэлии үлэһиттэр элбииллэрин үөскэттэ. Тыа сирин дьоно үөрэҕи эккирэтэ сатааннар тыа үлэтин быраҕан куоракка көһөллөрө элбээтэ.

Сэбиэскэй былаас сымнаҕас олоҕун куһаҕан сабыдыалынан дьон олоххо чэпчэки, сынньалаҥ диэки тардыһар баҕа санааҕа ылларан сылдьаллар. Үөрэҕи ыллахха чэпчэки үлэ көстүө диэн баҕа санаа дьоҥҥо барыларыгар кэриэтэ баар буолла.

Ырыынак олоҕор бэлэмҥэ олоруу, араас льготалар, чэпчэтиилэр суох буолан иһэллэр. Эмтэнии, үөрэнии харчыга оҥоруллар буолан дьон доруобуйаларын харыстыыр санаалара улаатта. Кыайа-хото үлэлиир дьон олохторо биллэрдик тубуста, баайдара-маллара эбиллэр суолга киирдэ.
 
Аҥардастыы үөрэҕинэн эрэ дьарыктаныы киһи олоҕор халыйыыны үөскэтэрин медицинэ үөрэхтээхтэрэ быһаараллар. Үгүстүк олорор, аҕыйахтык хамсыыр киһини оҕолоро үтүктэннэр өссө хамсаабаттара, сыталлара элбээн иһэрэ доруобуйалара мөлтүүрүгэр тириэрдэр. Кэлэр көлүөнэлэрэ сайдыыны ситиһиэн баҕарар төрөппүттэр оҕолорун үлэҕэ-хамнаска сыһыара, үөрэтэ сатыыллара элбээтэ.
  
Олох бу икки өрүттэрин хайаларын да аһара ыыппакка, халыппакка эрэ сайыннарары киһи быһыылаах дьон ирдииллэр. Илиинэн үлэтэ суох аныгы да кэмҥэ олох табыллыбат. 
Дьон оҥоро сылдьар бары быһыылара сахалар таҥараларын үөрэҕэр киһи быһыыта диэн ааттаналлар. Дьон оҥоро үөрэммит үчүгэйэ биллэр, куһаҕана хаалларыллыбыт быһыылара киһилии быһыыларга киирсэллэр. Киһилии быһыылары оҥорор киһи киһи быһыылаах диэн ааттанар.

Сахалар сиэр диэн өй-санаа аһара барбатын хааччаҕын үөскэтэн киһи быһыыта диэн оҥорор быһыыны хааччахтыыллар. Оҕо улаатан иһэн бары оҥорор быһыыларын киһи оҥорорун курдук табатык, сыысхала суох оҥоро үөрэннэҕинэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны табатык арааран, таба туһанан үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥордоҕуна киһи буолууну ситиһэр уонна салгыы киһи быһыылаахтык олоҕун олороро  кыаллар.

Онон киһилии быһыылаах киһи үлэни уонна үөрэҕи тэҥнээн туһанан олоҕун олорор, оҕолорун иитэр, үөрэтэр кыахтанар.

ДЬОЛЛООХ ОҔО СААС

Оҕо ийэ уонна аҕа тапталынан куустаран улаатан истэҕинэ оҕо сааһым дьоллоох кэмнэрэ диэн саныы сылдьара үөскүүр. Уол күрүө сүнньүөҕүнэн сүүрэн иһэр моҕотойу таба охсон түһэрдэҕинэ, бултуйдаҕына үөрүүтэ улаатан, дьолу билэр.

Үлэлээн-хамнаан сылайан кэлбитигэр ийэтэ ас бэлэмнээн тото-хана аһаатаҕына, сылаата таҕыстаҕына астынар, туһалааҕы оҥорбутуттан дьоллонор. Бастакы булдун бултаабыт уол үөрбүтэ, дьолломмута таһынан таһымныан сөп.

Куйааска элбэхтик үлэлээн тиритии, сылайыы кэнниттэн сөрүүн ууга түһэн сөтүөлээһин оҕо этин-сиинин сөрүүкүүр баҕатын толорон дьоллонуутун үөскэтэр. Тымныыга уһуннук сылдьан тоҥмут киһиэхэ сылаас дьиэҕэ киирэн иттиитэ санаата туолуутугар тириэрдэр.

Оҕо саас умнуллубат кэмнэрэ диэн үөрүүнү, дьоллонууну аҕалбыт кэмнэр киһи өйүгэр-санаатыгар букатын умнуллубат буола өйдөнөн хаалбыттара ааттанар. Оҕо улаатар кэмигэр дьоллоох түгэннэрэ элбэхтэриттэн оҕо сааһым дьоллоохтук ааспыта диэн этиэн сөп.

Киһи барыта дьоллонуон баҕарар. Үлэҕэ-хамнаска ситиһиилэри аҕалыыттан кэлэр баҕа санаа туолуута дьоллонууну аҕалбыта хаһан да умнуллубат. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан саас саһаан эрбээһинигэр былааны аһара толорбут биригээдэ оҕолоро кыайыы күнүн өрөбүлүгэр эрдэлээн барыыларын ситиспиттэрэ умнуллубат өйдөбүлгэ кубулуйан сылдьар. Араас экзаменнары туттарыылар, күрэхтэһиилэргэ кыттыылар, кыайыылары ситиһиилэр хаһан да умнуллубаттар уонна дьоллоох кэмнэри үөскэтэллэр. 

Дьол диэн киһи баҕа санаата туолуутуттан астыныыта, дуоһуйуута ааттанар. Дьайыыта уһуна ханнык баҕа санаа туолбутуттан быһаччы тутулуктаах. Ол курдук, быстах баҕа санаа туолуута быстах дьолу, онтон олус кэтэһиилээх баҕа санаа туолуута улахан дьолу үөскэтиэхтэрин сөп. Дьон тапталын, ытыктабылын ылыы дьол, дьоллоох түгэҥҥэ кубулуйар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн дьол эмиэ икки өрүттэнэр:

1. Атыттар оҥорон биэрэр үчүгэйдэриттэн баҕа санаа туолан дьоллонуу кэлиитэ. Сотору умнуллар уратылаах.

2. Киһи бэйэтэ оҥорон, тугу эмэ ситиһэн баҕа санаатын толоруута аҕалар дьоло уһун дьайыылаах уонна хаһан да умнуллубат.

Киһиэхэ атыттар үчүгэйи оҥоруулара хаһан баҕарар үчүгэй. Үчүгэйи оҥорторбутуттан киһи санаата көтөҕүллэрин тэҥэ, үчүгэй санаата элбиэн, үөрэн дьоллонуон сөп. Арай бу тиийэн кэлэр үчүгэйгэ, бэлэм кэлэн биэриитигэр үөрэнэн хаалыыта, өссө элбэх бэйэтэ кэлэн биэрэр үчүгэйи көрдүү сатыырыгар тириэрдэрэ аһара баран куһаҕан буолан тахсыан сөбө “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии хаһан баҕарар дьайарын биллэрэр.

Киһи хаһан даҕаны биир баҕа санаатынан сөп буолан тохтообот. Барыта баҕа санаа хайдах туоларыттан эрэ тутулуктаах. Түргэнник саныыры кытта эбэтэр “Этэн баран эҕирийиэх иннинэ” туолан иһэр баҕа санаата эмиэ итинник, түргэнник улаатар, уларыйар кыахтанар. Уһуннук эрэйдэнэн туолар баҕа санаа аҕыйах буолар уратылаах. Баҕа санаата туоллаҕына киһи баҕата өссө улаатар, эбиллэн биэриэн сөп. Ол иһин баҕа санаа диэн ааттанар.

Дьол төһө улахана баҕа санаата төһө улаханыттан, хайдах туолбутуттан тутулуктаах. Киһи дьолломмутун үөрүүнэн биллэрэр. Уһуннук ситиһиллэр баҕа санаа туолуута дьол улаатыытыгар тириэрдэр. Быстах дьол диэн туох эмэ быстах, кыра, суолтата суох дьыалаттан эбэтэр эт-сиин баҕа санаатын туолуута ааттанар.

Оҕо бары баҕа санаатын толорууга төрөппүттэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһуо этилэр. Улаатан иһэр оҕо бэйэтин баҕа санаатын бэйэтэ толорорун ситиһэ сатааһын уонна төрөппүт көмөтө холбостохторуна оҕо бары баҕа санаалара туолаллара кыаллыа этэ. Ол курдук, оҕо ону-маны көрдүүрэ элбээн, улаатан иһэринэн, ол көрдөөбүтүн төрөппүттэрэ толоро охсон биэриилэрэ баҕа санаата улаатан биэрэригэр тириэрдэр.
 
Оҕону иитии, үөрэтии сүрүн сыалынан улаатан иһэн бэйэтин баҕа санааларын бэйэтэ толоро сатыырын ситиһии буолар. Бу үөрэтии оҕо ньуосканы бэйэтэ тута уонна бачыыҥкатын кэтэ сатыырыттан саҕаланарын төрөппүт өйдөөн көмөлөһөн биэрэрэ эрэйиллэр. Ол курдук, оҕо тугу эмэ оҥороро элбэхтик сыыһа-халты буолан тахсарынан, эбии үлэни элбэтэринэн төрөппүттэн тулууру ирдиир.

Оҕо тугу эмэ оҥорон баран эбэтэр оҥороору бэлэмнэнэригэр улахан дьон хайдах сыһыаннаһалларын кыраҕытык кэтээн көрөр. Тугу салгыы оҥороро төрөппүтүн сыһыаныттан тутулуктанар.

Оҕо бэйэтэ оҥорбутуттан үөрэрин, астынарын, дьоллонорун төрөппүт үөскэттэҕинэ оҕото үлэни-хамнаһы сөбүлүүр буола улаатар кыахтанар. Төрөппүт оҕо тугу эмэ туһалааҕы оҥордоҕуна хайгыыра, махтанара, тугунан эмэ бэлиэтиирэ, кырата үөрэн көрдөрөрө хайаан да ирдэнэр. Бу бэлиэ кэми оҕо өйдөөн хаалан үчүгэйи, туһалааҕы оҥороро элбиир.
Оҕо тугу эмэ туһалааҕы оҥорбутун билиниититтэн, үөрбүтүттэн үөскээн кэлэр баҕа санаата туолуута, дьоллонуута ордук үрдүк сыанабыллаах, өр кэмҥэ умнуллан хаалбат.

Онон киһиэхэ үөрүүнү, дьоллонууну аҕалбыт түбэлтэлэр хаһан да умнуллубат буола өйдөнөн хаалаллар. Сахалар сайдан иһэр Кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн оҕо, киһи саҥаны билиитэ, үөрүүтэ, дьоллонуута үгэстэри, ийэ кутун быһалыы үөскэтэн хаһан да умнуллубат буола өйдөнөн хаалаллар.

ДЬОН БАРЫ СӨБҮЛҮҮР ОҔОЛОРО

Сэбиэскэй былаас эстэн эрэр кэмигэр оҕолору барыларын маанылааһын, атаахтатыы, саҥаны, айыыны оҥороллорун хайҕааһын тэнийбитэ. Ол түмүгэр билигин кэлэн эдэрдэр оҥорор буруйдара-сэмэлэрэ аһара элбээн иһэриттэн үгүстэр санааҕа ыллараллар, хаһыаттарга суруйа сатыыллар. Оҕону иитиигэ элбэх дьон биир санааланнахтарына, сахалыы өй-санаа үөрэҕин тутустахтарына уонна ол санааларын толорууга туруннахтарына, оҕону иитии сыыһаларын көннөрөр кыахтара улаатыа этэ.

Төрөппүттэр бука бары оҕолоро этэр тылларын истэр, толоругас, бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй, сыыһа-халты туттубакка улаатыахтарын, үөрэҕи, билиини ситиһиэхтэрин олуһун баҕараллар. Кинилэр бэйэлэрин олохторун уопутуттан туһанан көрсүө, сэмэй майгылаах киһи олоҕун киһи быһыылаахтык олорон уһун үйэни ситиһэр кыахтанарын билэннэр оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитиэ, үөрэтиэ этилэр.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн “Бэрээдэктээх буол”, “Үчүгэй оҕо бэрээдэги тутуһар” диэн этэн үөрэтэллэр уонна бэйэлэрэ бэрээдэктээх киһи диэн тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор киһи буоларын оҕолоругар тириэрдэллэр. Үөрэҕи ылынан тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор оҕо киһи буолууну ситиһэр уонна киһи быһыылаах, бэрээдэктээх буола улаатар кыахтанар. Кыра эрдэҕиттэн бэрээдэги тутуһарга үөрэммит оҕо ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорорго иитиллэриттэн хаһан да аһара туттубат, куһаҕан быһыылары оҥорбот киһилии киһи буола улаатар кыаҕа элбиир. Кини улаатан баран оҥорор быһыылара, саҥаны айыылара үчүгэй, сиэри кэспэт кыахтаналлар.

Бары баспытааталлар, учууталлар, преподавателлэр истигэн, толорумтуо, үчүгэй, сымнаҕас, көрсүө, сэмэй майгылаах оҕолору иитэ, үөрэтэ сылдьыахтарын олуһун баҕараллар. Элбэхтик хамсанар, мэник-тэник, саҥаны айыыны, урут оҥорботоҕун, дьон оҥорботторун элбэхтик оҥорон иһэр оҕону кинилэр бары сөбүлээбэттэр, мөҕөллөр, туораталлар уонна бу оҕолорго “Трудные подростки” диэн туспа, туоратар ааты иҥэрдилэр. Ол эрээри, маннык ураты майгылаах оҕолор кыра эрдэхтэриттэн киһилии быһыыга иитилиннэхтэринэ, үөрэннэхтэринэ элбэх туһалаах, ол аата үрүҥ, саҥаны айыылары оҥорор кыахтаахтарын билигин умнан сылдьаллар.

Үгүс оҕолорбут, ордук саҥаны, туһалааҕы оҥоруохтаах уолаттарбыт “Трудные подростки” диэн араарыыга түбэһэллэр, оскуоланы этэҥҥэ бүтэрэн, салгыы үөрэххэ киириилэрэ хааччахтанар. Оҕону кыра эрдэҕинэ киһилии быһыыланарга, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарга ииппэккэ, үөрэппэккэ, аҥардастыы оонньото, маанылыы, атаахтата сылдьан баран улааппытын, куһаҕан үгэстэрэ олохсуйбуттарын кэннэ үөрэтэ, такайа сатааһын оҕо утарсыытын, сөбүлээбэтин үөскэтэрин умнан кэбистибит. Онно эбии оҕону кыра эрдэҕинэ аһара атаахтатан, маанылаан өйүн-санаатын бэйэмсэх, бары мин эрэ туспар кыһаныахтаахтар диэн атаахтатан иитэрбититтэн уонна үөрэтэрбититтэн аһара барар майгылара улаатарыттан, үгүстүк сыыһа-халты туттуналлар.

Аһара барар майгылаах, тулуура суох оҕолор элбээбиттэрэ учууталларга илэ кутталы үөскэтэр буолла. Учуутал элбэх икки сыананы туруорарын иһин, оҕолор кырбаан баран тэтэрээттэрин тула уураннар уматан кэбиспиттэрэ, кырдьаҕас физкультура учууталын охторо сылдьан кырбааһыннара онно биллэр холобурунан буоллулар. Ханнык баҕарар үөрэҕи ылыныы оҕоттон тулууру, туруоруллубут көрдөбүлү хайаан да толорууну эрэйэрин төрөппүттэр умнубаттара, оҕону кыра эрдэҕинэ тулуурга, туттунар күүстэниигэ иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпыт.

Үөрэтэр, такайар киһи этэрин болҕомтолоохтук истэр уонна толорор оҕо үөрэҕи ылынар кыаҕа улаатар. Үөрэҕи, билиини ылыныыга тулууру, дьулууру бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй оҕолор көрдөрөллөр. Бары иитээччилэр, учууталлар көрсүө, сэмэй оҕолору иитэ, үөрэтэ сылдьыахтарын олуһун баҕараллар.

Бэрээдэги көрөөччүлэр, полиция үлэһиттэрэ эдэрдэр бары бэрээдэктээх, бары быраабылалары, сокуоннары халбаҥнаабакка эрэ тутуһар уонна арыгыны аһара испэт көрсүө, сэмэй майгыланан улааталларыгар эмиэ баҕараллар.

Эдэрдэр аһара барар майгылара улаатыыта оҥорор буруйдара-сэмэлэрэ улаатан, ыараан иһэригэр тириэрдэр. Эр дьон майгылара туруга суоҕуттан кыралар, кыамматтар ордук атаҕастаналлар. Аһара барар майгылаах, сыыһа-халты туттунар, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥорор киһиттэн дьон бары тэйэллэр, сэрэнэллэр.

Күөнтэһииттэн сылтаан өлөрсүү эмиэ элбэх. Сакаастаан өлөрүүгэ тугунан өлөрөрү ыйан биэриигэ кытта тиийдилэр. Ол курдук, биир киһи бейсбол биитэтинэн кырбаан өлөрөр наада диэн ураты сакааһы оҥорбута биллибитэ.

Бука бары салайааччылар, араас көрүҥнээх үлэни тэрийээччилэр үлэһиттэр бары үөрэхтээх, бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй, сыыһа-халты, аһара туттубаттарыгар, үлэлии үөрүйэхтэнэллэригэр баҕараллар. Үлэ кэмигэр сыыһа-халты туттунуу суох буоларын туһугар үлэһит киһи сэрэхтээх, үлэни оҥоруу быраабылаларын кытаанахтык тутуһара ирдэнэр. Ол иһин көрсүө, сэмэй, бэрээдэги тутуһар үлэһиттэрдээх буолуон хас биирдии салайааччы баҕарар.

Ити курдук төрөппүттэр уонна олоххо туһалаах үлэни-хамнаһы оҥорор дьон бары баҕа санааларын түмнэхпитинэ, оҕолор, эдэрдэр бары көрсүө, сэмэй буолан бэрээдэги тутуһуохтарын баҕараллар.

Оҕону көрсүө, сэмэй буолууга сахалар таҥараларын үөрэҕэ иитэр, үөрэтэр кыаҕа улахан. Ол курдук, оҕо уонна улахан киһи өйдөрө-санаалара уратыларын арааран билэн оҕону иитиигэ туһаныыны сахалар таҥараларын үөрэҕэ былыр-былыргыттан тутуһар. Киһи быһыылаах киһи буолуу диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ тутуһар биир тутаах үөрэҕинэн ааҕыллар.

Айыыны бары оҥоро сатыыллар, ол эрээри биир эмэ киһи оҥорбута табыллан туһалаах, үчүгэй айыыга, үрүҥ айыыга кубулуйар, онтон атыттар бары оҥоро сатааһыннара табыллыбаккалар, сатаммаккалар, сыыһа-халты буолан тахсаннар куһаҕан быһыылары элбэтэллэрин арааран билии эрэйиллэр.
 
Айыыны оҥорор киһи көрсүө, сэмэй буолбатах. Айыыны оҥоруу сиэри кэһэр, киһи быһыытын таһынан барар, дьон оҥорбот быһыылара буолан улахан сэрэхтээх быһыыга киирсэр. Ол иһин киһилии быһыылаах дьон оҥорбот быһыыларынан ааҕыллар.

Онон элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” албынын ылан бырахтахпытына, хааллардахпытына эрэ көрсүө, сэмэй буолууну олоххо киллэрэр кыахтанаммыт эдэрдэрбит буруйу-сэмэни оҥороллорун аҕыйатыа этибит.

ОҔО БУОЛАН БҮТҮҮ

Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата тус-туспаларын, икки өрүтүн үөскэтэллэрин оҕо улаатан истэҕинэ этигэр-сиинигэр уонна өйүгэр-санаатыгар киирэр уларыйыылартан билэбит. 
Оҕо буолан бүтүү киһиэхэ хайаан да кэлэр уларыйыы буолар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн  икки өрүттээх тутулуктаах:

1. Эт-сиин улаатыыта.

2. Өй-санаа эбиллиитэ, сайдыыта.
 
Бу тутулуктары төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Эт-сиин улахан киһи курдук көрүҥнэниини кэмэ кэллэҕинэ бэйэтэ ситиһэр, арай кэмигэр аһааһын эрэйиллэр уонна киһитийии, киһи курдук көрүҥнэнии диэн ааттанар. Оҕо улаатан хааман, сүүрэн бардар эрэ киһитийиини ситиһэр.

Оҕо буолан бүтүү, оонньуу сылдьыыны хаалларыы, үөрэҕинэн, үлэнэн дьарыктаныы кэмэ оҕоҕо баҕарбатаҕын да иһин тиийэн кэлэр. Эт-сиин иҥэмтэлээх аһылыгы аһаатаҕына кэмигэр улаатан оҕо улахан киһи курдук көрүҥнээх буолууну өйө-санаата букатын сайдыбатаҕына даҕаны ситиһэр. Киһи курдук көрүҥнээх эрэ дьон баалларын сахалар “Киһи буолбатах”, “Киһи курдук көрүҥнээх” диэн өйө-санаата сайдыан сөбүн биллэрэн сымнаҕастык этэллэр, кэтэһэр санааларын хаһан да хаалларбаттар.
 
Оҕо этэ-сиинэ улаатан улахан киһиэхэ маарыннаатаҕына оҕо буолан бүтэрэ кэлэрин улаатан иһэн билэ сылдьыа этэ. Үлэҕэ-хамнаска үөрэнии сыыһа-халты туттунуулары, аһара барыылары суох оҥорон оҕо буолан бүтүүнү түргэтэтэр. Эт-сиин хамсаныыларга эрчиллэрин тэҥэ, өйө-санаата, буор кута сайдыыта түргэтиир, саҥа хамсаныылары баһылыыр кыаҕа улаатар.

Этэ-сиинэ үлэлии-хамсыы үөрэммэтэҕинэ даҕаны оҕо син-биир улаатар эрээри араас хамсаныылары оҥорор кыаҕа кыра буолан сытарын, олорорун сөбүлүүрэ элбиир. “Үлэ-олох үөрэҕэ” диэн этии хаһан да уларыйбат, үлэ эрэ омугу сайыннарар.
 
2. Оҕо буолан бүтүү өйтөн-санааттан тутулуга улахан. Өй-санаа сайыннаҕына, тубустаҕына, улаатан иһэн улахан киһи өйүгэр-санаатыгар уларыйдаҕына, киһи буолууну ситистэҕинэ оҕо буолан бүтүү биирдэ кэлэр. Өй-санаа ситэ сайдыбакка, кыра эрдэҕинээҕиттэн уларыйбакка хааллаҕына “Отох киһи” буолуу тиийэн кэлиэн сөп.

Оҕо буолан бүтүү саамай улахан уратытынан ким эрэ, улахан киһи илииттэн сиэтэ сылдьыыта, барыны-бары ыйан-кэрдэн биэриитэ тохтуур, ону-маны барытын оонньуу курдук санааһына суох буолар. Итини тэҥэ, куруук хайгыы, киһиргэтэ, өрө тарда сатааһын тохтооһуна, “улахан киһи курдук үчүгэйдик оҥор” диэн модьуйуу киириитэ оҕо буолан бүтүүнү биллэрэр.

“Кыра оҕо курдук” диэн этии бэйэтэ кыайан туһалаах быһаарыыны ылыммат, ким эрэ этэн, көрдөрөн биэрэрин кэтэһэ сылдьар киһини биллэрэр. Оҕону иитии хаалбытын бэлиэтинэн ийэлэрин эппитинэн, батыһа сылдьар эдэрдэр элбээһиннэрэ буолар.

Төрөппүт оҕотугар “Улаатан иһэҕин”, “Кыра оҕо буолан бүт” диэн этиилэрэ оҕо улахан киһи буолууну ситиһэригэр олук, баҕа санаа буолан кыра эрдэҕиттэн үөскүүллэрин ситиспит төрөппүттэр оҕолоро улааттаҕына санаарҕаабакка эрэ сылдьар кыахтаналлар.

Улахан киһи оҕо буола сылдьыбытын, оонньообутун хаһан да умнубат, быстах-остох өйдөбүллэр өйүгэр-санаатыгар иҥэн сылдьаллар. Ол барыта оҕо өйүгэр-санаатыгар кыра эрдэҕинэ элбэх үгэстэр үөскээһиннэриттэн уонна умнуллубаттарыттан тутулуктаах.

Эстибит сэбиэскэй былаас кэмин саҕаттан оҕону атаахтатан, маанылаан иитии салҕанан баран иһэриттэн аныгы эдэрдэр иҥэмтэлээх аһы аһыылларыттан бары улааппыттарын да иһин өйдөрө-санаалара сайдан, киһи өйүн-санаатын кыайан сиппэттэр, оҕо буолан бүтэллэрэ тардыллар. 

Ийэ оҕотун куруук кыра курдук санааһына, кыра оҕо аатынан ыҥыра сылдьара оҕо улахан киһи курдук сананарын, өйө-санаата тупсарын суох оҥорор, атаахтыырга үөрэтэр. Атаах оҕоҕо улахан киһи бэйэтэ быһаарынан сылдьар өйө-санаата букатын да киирбэт.

Улааппыт оҕону ийэ аһара көрөрө-истэрэ, аһата-сиэтэ сатыыра төһө да киниэхэ үчүгэйи оҥорбутун, сынньаппытын иһин оҕо буола сылдьары уһатарын иһин туһата суох. Ол курдук, киһи түүлүгэр ийэтэ көстөн, көрө-истэ сырыттаҕына аны ыалдьан хаалыан сөп.

Төрөппүт оҕотун кэмэ кэллэҕинэ улаатыннаран, улахан киһи курдук өйдөнөн-санааланан киһи буолууну ситиһэригэр, саҥа ыалы тэрийэригэр тириэрдэр ураты сыаллаах. Бу сыалын ситиһэригэр өй-санаа уларыйан биэриитин тутуһара ирдэнэр:

1. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тугу барытын бэйэтэ сатаан табан оҥороругар иитии, үөрэтии.

2. Оҕо улаатан истэҕинэ үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэрин, олоҕор туһанарын ситиһии.

3. Улахан дьон араастаан дэгэттээн, үгэргээн саҥаралларын таба өйдөөһүнү үөскэтии. 

Үлэҕэ-хамнаска үөрэнии оҕо этин-сиинин табан хамсатарыгар тириэрдэрин тэҥэ, сыыһа-халты туттубат буолууга иитэр, үөрэтэр күүһэ улахан. Ол курдук, өтүйэнэн тарбаҕын охсуммут, ыарыыламмыт оҕо сыыһа-халты туттубат буолууга түргэнник үөрэнэр.

Оҕо хаһан баҕарар саҥаны айыыны оҥоро сатыыр. Ол оҥорор айыыларыттан биир эмэ туһалаах буолан тахсар, онтон атыттара бары табыллыбаккалар, сыыһа-халты буолан тахсаннар куһаҕаны элбэтэллэр. Өй-санаа бу уратытын сахалар былыр үйэҕэ быһаараннар өс хоһооно оҥорбуттар. “Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһар” диэн өс хоһооно оҕо кистээн оҥоро сатыыр саҥаны айыытыттан улахан куһаҕан быһыы үөскээн тахсарын быһаарар.
 
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ элбэх үлэһит дьоҥҥо ананар, ол иһин оҕону “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэн сыыһа-халты туттунууну аҕыйатар.
Оҕо буолан бүтүү ыал буолуунан түмүктэнэр. Ыал буолуу диэн киһи сааһа ситтэҕинэ хайаан да оҥоруохтаах, ситиһиэхтээх сыала-соруга буолар. Ыалы тэрийбит оҕо киһи буолууну ситиһэр, оҕо буолан бүтэр. Киһи айылҕаттан ыал буолууга аналлааҕын сахалар билэн “Аҥардас киһи” диэн этиини үөскэтэн туһаналлар.

Ыал буолуу кэнниттэн киһи өйө-санаата уларыйан, этин-сиинин көрдөбүллэрэ туоланнар өйө-санаата оннун булан киһи буолууну ситиһэр. Ол аата “Аҥардас киһи” диэн этин-сиинин баҕа санаата туолбакка эрэйдэнэр киһи ааттанар. “Кытыйанан, хамыйаҕынан кырбаһар” диэн этии эргэ тахсыбакка сылдьар дьахтар өйө-санаата хамсааһыныттан иһити, хомуоһу улаханнык тыаһатарын биллэрэр. 

Оҕо иитиитигэр, киһи буолууну ситиһиитигэр ыал ылар оруола олус үрдүк. Ол курдук ыал эрэ; дьахтар уонна эр киһи “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһуннара үөрэтэннэр, үрүҥү уонна хараны, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэргэ оҕону үөрэтэллэр.

Киһи олоҕо үс суол кэрдиис кэмнэртэн хомуллар:

1. Оҕо саас. Оҕо улаатан киһи буолууну ситиһэр кэмэ. Оҕо төһө эрдэттэн үөрэнэн, үлэлээн-хамсаан киһи буолууну баһылыыр, ситиһэр даҕаны олоххо ситиһиини оҥорор кыаҕа эрдэлиир, улаатар. Оҕо саас ыал буолуунан түмүктэнэн кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии саҕаланар.

2. Кыанар кэм. Кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии, үлэҕэ үөрэтии кэмэ. Үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир, оҥорор-тутар, баайы-малы мунньунар кэм буолар.

3. Кырдьыы, мөлтөөһүн кэмэ. Эт-сиин мөлтүүрүн тэҥэ, өй-санаа бытаарар, быһаарыыны ылынар кыаҕа кыччыыр. Киһи кыанар кэмигэр мунньубут баайынан-малынан табан туһаннаҕына, бу кэми ыарырҕаппакка эрэ аһарыан сөп. Сахалар бу кэми “Сылааска сытар кэм” диэн ааттыыллар.

Сааһырдахтарына элбэх оҕолорун бэлэмнэригэр сымнаҕастык сылдьар кырдьаҕастар бу кэмҥэ чахчы сынньаналлар. Ол иһин оҕону киһи быһыылаах буолууга иитии, эппиэтинэскэ үөрэтии үчүгэйин, туһалааҕын туһунан бу кэмҥэ кырдьаҕастар ордук билэллэр.

Онон оҕо улаатан иһэн бэлиэ кэмнэргэ оҥорор ситиһиилэрин билэ сылдьара олоҕун сыалын ситиһэригэр туһалыыр.

ҮГЭС УЛАРЫЙАР

Оҕо салгын кута сайдан, үөрэҕи-билиини ылынан истэҕинэ, бу билиитин саҥа үгэскэ кубулутар кыаҕа улаатар. Саҥа киирэр үгэстэр урукку үгэстэри баһыйан, үтүрүйэн, солбуйан, хаалларан иһэр кыахтаахтар.

Оҕоҕо саҥа үгэһи үөскэтиигэ, иҥэриигэ хайҕал, сөбүлээбити биллэрии улахан оруолу ылар. Ол курдук, хайҕал оҕоҕо дьоллонууну үөскэтэрэ үгэс түргэнник үөскүүрүгэр тириэрдэр. 

Сахалар оҕону иитиигэ хайҕалы аҕыйахтык, биирдэ эмэ туттарга сүбэлииллэр. Аһара хайҕаатахха оҕо иитиитэ хайҕанар өттүн диэки халыйан хаалыан сөп. Оҕону хайҕааһын “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэстэҕинэ табыллар:

1. Оҕону өйдөөх диэн хайҕаама. Аҥардастыы өйүн туһаннаҕына бэйэтигэр эрэ туһалааҕы оҥостор өйө-санаата сайдан хаалыан сөп.

2. Тугу эмэ үчүгэйи оҥордоҕуна хайҕыахха. Тугу эмэ туһалааҕы үлэлээн-хамсаан оҥорон хайҕаннаҕына, ол туһалааҕы элбэҕи оҥоруон, үгэс оҥостунуон сөп.

Биир эмэ санаа кыыма сотору умнуллан хааларыттан санаа кыра курдук саныыбыт. Ол эрээри санааны хос-хос хатылаан санаатахха умнуллубат буола уларыйар, күүһүрэр. Кэлин үгэскэ кубулуйар кыахтанар. Үгэстэртэн киһи уларыйбат өйө-санаата, ийэ кута хомуллан, таҥыллан үөскүүр. Үгэстэр оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун үөскэтэллэр, бэйэтин салайыыга кыттыһаллар.

Үгэс үөскээһинин уратылара манныктар:

1. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ тугу билбитэ барыта саҥаны айыыга киирсэринэн сонно үгэс буолан ийэ кутун быһалыы үөскэтэн иһэр. Ийэ кут аан бастаан саҥаны билиилэртэн үөскээн мунньуллан иһэр.

2. Хос-хос элбэхтик хатыланар санаалар, хамсаныылар кэлин үгэһи үөскэтэллэр. Биир быһыыны хос-хос хатылаан оҥоруу үгэһи үөскэтэн умнуллубат буолар. Киһи түүлүгэр ону-маны көрөрө, бу быһыылар үгэскэ кубулуйбуттарыттан тутулуктанар.

3. Олус соһуйуу, уйулҕа хамсыар диэри куттаныы, улаханнык долгуйуу, үөрүү, дьоллонуу киһиэхэ ийэ кутун соҕотохто үөскэтэн умнуллубаттар, киһи түүлүгэр сонно киирэн көстүөхтэрин сөп.

Түүлгэ көстөр үгэс буолбут бэлиэ хаһан да уларыйбат, арай атын бэлиэнэн солбуллуон сөп. Бу быһаарыы үгэс хайдах туттулларын уонна уларыйарын быһаарар. Ол курдук, олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит үгэстэр билигин да дьоҥҥо түүллэригэр көстөллөрүн түүл бэлиэлэрэ уларыйбаттара, арай атынынан солбуллан, эбиллэн иһэллэрэ биллэрэр.
 
Дьон үгэс буолбут санааларын түргэнник уларыта охсоллорун ситиһии уустуктардаах, кыаллымыан да сөп. Аһара ыган бардахха утарылаһар үгэс үөскүүрэ ордук улахан уустугу үөскэтиэн сөп. Үгэс уларыйара уустук, уһун кэми ылар. Атын, саҥа үгэс үөскээн солбуйдаҕына эрэ эргэрбит үгэс хаалар, атынынан солбуллар.
 
Кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр атаахтык иитиллибит оҕону ыган туран көннөрө сатааһын “Трудные подростки” диэҥҥэ кубулуйарын үөскэтэр. Сыыһа үгэстэммит оҕону сыыйа-баайа атын, туһалаах үгэһи иҥэрэн, үлэнэн, спордунан дьарыктаан эрэ көннөрүү эйэлээхтик кыаллар кыахтаах.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр үөскээбит үгэстэр билигин да уларыйа иликтэр. Ол үгэстэргэ киирсэллэр: 

- Оҕолору оскуолаҕа босхо үөрэтии.

- Дьону босхо эмтээһин.

- Оҕолору үөрэтиигэ “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн бэлэмҥэ үөрэтэр этиини туһаныы билигин да хаала илик.

Үгэһи модьуйан, ыган-хаайан уларыта сатааһын утарылаһар санааны таһаарарынан утарар үгэһи үөскэтэн кэбиһиэн сөп. Үлэһиттэр сөптөөх көрдөбүллэрин толорбокко хаайан, ытыалаан былааһын тута сатаабыт ыраахтааҕы утарылаһааччылар элбээһиннэриттэн, өрө турууларыттан эстибитэ үйэлээх үөрэх буолуо этэ. Утарылаһар үгэс үөскээһинэ үгэһи эйэлээхтик уларытар кыаҕы суох оҥорорунан олоххо кыайан туоратыллыбат ыарахаттары үөскэтиэн сөп. Ол аата ыраахтааҕы дьону ытыалатыыта бэйэтэ ытылларыгар тириэрдибитэ.
Олохтон хаалбыт үгэстэри саҥа олоххо сөп түбэһэр үгэстэр үөскээтэхтэринэ солбуйаллар. Ыксаабакка, ыкпакка урукку, хаалбыт үгэстэри саҥа үөскүүр туһалаах үгэстэринэн солбуйан биэрии эрэ урукку олохсуйбут үгэһи эйэлээхтик уларытыан сөп.

Эдэрдэр саҥа үгэһи ылынан иһэллэрэ түргэнинэн урукку үгэстэрин уларытар кыахтара улахан. Салайар былааска утарылаһар үгэстэри, хаалбыт олоҕу уларыта сатааһыны эдэрдэр тутуһар кыахтара улаханыттан саҥа, туһалаах үгэстэр киирэн иһэллэрэ эрэйиллэр.

Үгэс уларыйыыта саҥа үгэс үөскээтэҕинэ уонна олоххо киирдэҕинэ эрэ кыалларыттан дьон өйө-санаата бытааннык уларыйар. Бу быһаарыы олох уларыйыытынан дакаастанар. Ол курдук, ырыынак олоҕо кэлиитэ баай дьон үчүгэй диэн ааттаныыларын үөскэппитэ олоххо сыыйа, бытааннык киирэ сатыыр.

Сааһырбыт, кырдьыбыт дьон үгэстэрин уларыталлара ордук уустук. Сэбиэскэй былаас кэмигэр улааппыт дьон ол былааһы хайгыы саныыллара хаалан хаалбат. “Кытта кырдьыбытым” диэн этии киһи олохсуйбут үгэһэ букатын да уларыйбатын биллэрэр.

Айылҕа киһиэхэ дьайыыта күүстээх. Куруук таһырдьа, тымныыга сылдьан үлэлиир эр дьон санаалара кытаанах, өһөстөр, тугу ылыммыттарын, үгэс оҥостубуттарын уларыталлара кыаллыбат. Ол иһин саха эр дьоно бары бэйэлэрэ ураты өйдөөхтөр-санаалаахтар, тулуурдаахтар, өһөстөр санаабыт санааларын уларыппаттар.

Сахалар “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэхтэрэ оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэрин, олоҕор туһанарын үөскэтэр. Бу үөрэх сахалар бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын тутуһуулара күүстээҕин дакаастыыр. Ол курдук, ким эрэ эппитин үтүктэн, бу “аньыы”, куһаҕан диэн этэр буоллахха, атын киһи өйүгэр-санаатыгар, этэн биэриитигэр, албыныгар киирэн биэрбиккин биллэрэр. Сахаларга “аньыы” диэн тыл төрүт суоҕа итини дакаастыыр чахчынан буолар.

Уһуну-киэҥи саныыр, омук сайдыытын туһунан санааларыгар оҕустарар дьон аҕыйахтар, үгүстэр күннээҕи эрэ дьыалаларынан дьарыктанан үйэлэрэ баранар. Биир эмэ киһи олоххо туһаны аҕалар саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрэр. Атыттар бары аһара барар санаалара аҕыйаҕыттан, көрсүөлэриттэн, сэмэйдэриттэн олоххо туһалааҕа чахчы биллибит саҥаны айыылары бастаан иһээччилэри үтүктэн туһаналлар.
 
Сахалыы таҥара үөрэҕэ элбэх дьоҥҥо аналланар, ол иһин дьону көрсүө, сэмэй буолууга ыҥырар уонна оҕолору кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитэри, үөрэтэри ирдиир. Көрсүө, сэмэй киһи сыыһа-халты туттунара аҕыйаҕыттан уонна тулуура улаханыттан үлэни-хамнаһы сайыннарар кыахтанар.
Өйдөрө-санаалара сайдыбыт, олох уопутун иҥэриммит, элбэх оҕолору иитэн, улаатыннаран, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэн өй-санаа, үгэстэр үөскээһиннэрин баһылаабыт кырдьаҕастар сахалыы таҥара үөрэҕин эдэрдэргэ тириэрдэллэрэ, үгэс оҥорон иҥэрэллэрэ ирдэнэр.

Сахалыы өй-санаа үөрэҕин, үгэстэргэ үөрэтэрин умнубут, хаалларбыт аймахтар эстиигэ, ол аата атын күүстээх санаалаах, үлэни-хамнаһы кыайар, ахсааннара эбиллэн иһэр аймахтарга баһыттаран симэлийиигэ тиийэллэр.

Онон олоххо туһалаах, үлэҕэ-хамнаска сыһыаннаах үгэстэри эдэрдэргэ иҥэрэн биэриини олоххо уопутурбут кырдьаҕастар оҥороллоро тиийимтиэ, туһата улаатар.

КИҺИ БУОЛУУ

Сэбиэскэй былаас кэмигэр оҕону олус өрө тутан, төрүөҕүттэн ыла киһи буолбутун курдук саныы үөрэммиппит сыыһата, өй-санаа үөрэҕин баһылааһынтан дакаастанар кыахтанна. Оҕону кыра эрдэҕиттэн киһи буолууга иитии, үөрэтии өйө-санаата сайдыытыгар, үгэстэрэ үөскээһинигэр, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанарыгар хайаан да эрэйиллэр.

Билигин сахаларга өйү-санааны, итэҕэли үөрэтии тэнийэн баран иһэр. Итэҕэл үөрэҕэ киһи сирдээҕи олоҕор ханнык сыалы, соругу ту¬руорунарын, ситиһэрин чуолкайдык быһаарар кыахтаах. Итэҕэл үөрэҕин биир сүрүн салаатынан олох үөрэҕэ буолар. Ол иһин бары итэҕэллэр омуктар олохторун кытта биир сибээстээхтэр, сайдыы, үүнүү диэки ыҥырар таҥаралаах омуктар ахсааннара эбиллэн бэйэлэрэ сайдан иһэллэрэ ситиһиллэр. 

Киһи буолуу диэн олус киэҥ өйдөбүллээх сахалар төрүт үөрэхтэрэ буолар. Бу үөрэх туһунан биһиги “Киһи буолуу” диэн үлэбитигэр саҕалаабыппыт. (5,56). Бу үлэбитин урукку “Киһи буолуу” диэн үлэбитигэр эбэн биэрии курдук суруйдубут.

Оҕо улаатан өйө-санаата ситтэҕинэ улахан киһи буолуу үөрэҕин ситиһэр. Былыргы сахаларга “Киһи буолуу”, “Киһилии май¬гылаах”, “Киһи быһыылаах” диэн киһи өйүн-санаатын, майгынын быһаа¬рар этиилэр элбэхтэр. Бу быһаарыылар дьиҥнээх киһи уонна киһи кур-дук көрүҥнээх икки ардыларыгар өй-санаа олус улахан арахсыылара, туспалара баалларын бигэргэтэллэр.

Кэлин советскай былаас кэмигэр киһи өйүн-санаатын олоҕо суох аһара үрдэтэн, оҕо саҥа төрүөҕүттэн киһи курдук буолан, киһилии өйдөөх-санаалаах буолар диэн үөрэҕи иҥэрэ сатаабыттара. Кэлин “айыы үөрэҕин” айааччылар, бу алҕаһы эмиэ салҕаан иһэллэр. Бу сыыһа өй-санаа дьайыытынан билигин биһиги киһи сирдээҕи олоҕун сыалын быһаарыыбыт оннун кыайан булбакка, буккуллан сылдьар.

Киһи өйүн-санаатын маннык судургутук, оҕо төрөөтөр эрэ киһи буолар диэн быһаарыы олоххо үөскүүр ыараханнары, уустуктары кыайан табатык быһаарар кыаҕы суох оҥорор. Ол курдук, дьон олоҕор хас үйэлэр аайы омуктар үөскээн, сайдан иһиилэриттэн киирэн иһэр уларыйыылары, ыл да, быһаара охсуу кыаллыбат. Итини тэҥэ, хантан, хайа ийэттэн төрөөн-үөскээн куһаҕан быһыылары оҥорор дьон баар буолууларын көннөрү быһаарыы кыаллыбат. Оҕо өйө-санаата сайдан иһиитин билбэттэн ити өйдөбүл, оҕо төрүөҕүттэн киһи буолар диэн сыыһа быһаарыы үөскээбит.

Саха дьоно оҕону: “Оҕо”,- диэн киһиттэн туспа арааран ааттыыллар. Кэлин кэмҥэ сыыһа өйгө-санааҕа киирэммит оҕо туһунан өй-санаа уларыйан, оҕо төрөөтөр эрэ бэйэтэ киһи курдук өйдөөх-санаалаах, киһилии быһыыланарын курдук саныырга тиийдибит. Итини тэҥэ, элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэр” оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэр диэн таһы-быһа сымыйанан этиилэрэ төрөппүттэр оҕону иитиигэ сыһыаннарын куһаҕан өттүгэр уларытар. 

Оҕо кыра эрдэҕиттэн киһи буолар туһугар уһун кэмҥэ кыаҕа баарынан үөрэннэҕинэ, үлэни баһылаатаҕына эрэ табылла¬р. Аҥардастыы арҕаа омуктар быстах, киһи биир куттаах диэн билии-лэрин оҕолорбутугар иҥэрдэхпитинэ, өйдөрө-санаалара туруга суох буолара улаатан хаалар.
 
Оҕо олус уһун кэмҥэ атын үөрэҕи баһы¬лыырын таһынан, олох үөрэҕэр эмиэ иитиллэн, үөрэнэн киһи быһыылаах, киһилии өйдөөх-санаалаах буола улаатарын аахсыбаппыт. Итиннэ эбии киһи уһун үйэтин тухары үөрэннэҕинэ эрэ киһилии киэ¬бин, киһилии быһыытын сүтэрбэт кытаанах майгыланара кыал¬ларын букатын умуннубут. Олох бэйэтэ көрдөрөрүнэн киһи биир сыыһа туттуутуттан киһилии майгына суоҕа эбэтэр ситэ үөрэммэ¬тэҕэ биллэн хаалара, олус улахан сыыһа туттунуулары оҥоро охсон кэбиһэрэ кэлин кэмҥэ элбээн иһэрэ төрөппүттэри санааҕа түһэриэ этэ.

Ол курдук, биирдэ арыгы иһэн өйө көтөн хаалбыт эдэр киһи сиэргэ баппат быһыылары оҥоро охсон кэбиһэн хаайыы дойдуланара олус эл¬бээтэ. Маннык быстах сыыһа туттуулар оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр хайдах ииппиттэриттэн быһаччы тутулуктанарын сайдан иһэр Кут-сүр үөрэҕэ быһааран төрөппүттэргэ тириэрдэр кыахтанна.
Киһи сааһыран истэҕинэ киһи быһыытын сүтэрбэт туһугар эмиэ үөрэнэ сылдьыахтааҕын өйдөтөр этиини: “Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэн”,- диэн этии олох үөрэҕэр сыһыаннааҕын көнөтүнэн өй¬дөөн үөрэхтээһиҥҥэ сыбаан кэбистибит. Аҕыйах сыллаах үөрэҕи бүтэрдибит даҕаны, аны үөрэнэн бүппүт курдук сыыһа сананабыт. Бу өс хоһооно үөрэхтээһиҥҥэ буолбакка, киһи олох үөрэҕэр бэйэтэ үөрэнэрэ үйэтин тухары тохтоло суох баран иһэрин бэлиэтиирин ситэ өйдөөбөккө, таба туһаммакка сылдьабыт.

Сахалар өйдөбүллэринэн киһи сирдээҕи олоҕун соҕотох сүрүн сыа¬лынан киһи буолуу, киһи киэбин хаһан да сүтэрбэт тулуурданыы  эбитин би¬лигин да таба сыаналыы иликпит. Кэлин кэмҥэ аны аһара баран тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы киһитэ буо¬луу” өйдөбүлүн киллэрэ сатааһыннара былыргы сахалар өйү-санааны быһаарыыларыгар сөп түбэспэтин биһиги бу үлэбитигэр ырытыахпыт.

Өй-санаа оҕоҕо хантан кэлэн киирэрин билбэттэриттэн, оҕо бары өйүн-санаатын халлаантан, айыылартан ыларын курдук санааһыны дьоҥҥо үөскэтии тэнийэн эрэрэ букатын төрдүттэн сыыһа. Оҕо туох баар бары өйүн-санаатын кыра эрдэҕиттэн ийэтин көмөтүнэн иитиллэн уонна үөрэтиллэн, куттарын үөскэтинэн эрэ ситиһэрин били¬гин да таба өйдүү иликпититтэн итинник сыыһа өйгө-санааҕа кэлэбит.

Оҕобутугар өйү-санааны биһиги, төрөппүттэр үтүгүннэрэн үөрэтэн иҥэрэн иһэбит диэн өйдөбүлү кытаанахтык ылынан, кэлэр көлүөнэлэр¬битин иитиигэ туһаннахпытына, өйдөрө-санаалара бөҕө, туруктаах буолар. Айыы туһунан өйдөбүллэрбитин мантан инньэ табатык сыаналаан, оҕо саҥа төрөөтөҕүнэ киһи курдук көрүҥнээх эрэ диэн ылыннахпытына, оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ ордук кыһанар, кини өйө-санаата сайдан киһи буоларыгар үөрэтиигэ бары кыахпытын ууруохпут этэ.

Оҕону төрүөҕүттэн ыла утумнаахтык ийэ кутун иитэн, үөрэтэн киһи буоларын, киһилии өйү-санааны ситиһэрин хааччыйыы төрөппүттэр ытык иэстэрэ буолар. Былыргы сахалар киһи хайдаҕын билиэхтэрин баҕардах¬тарына төрөппүттэрин туһунан ыйыталаһалларын олус көнөтүк өйдүүбүт. Ол курдук, оҕобут уһун күнү быһа утуйа да сыттаҕына, син-биир үлэһит төрөппүтүн курдук буолуо диэн сымыйа өйдөбүл киирэн сылдьар. Быһаччы эттэххэ оҕо төрөөтөр эрэ, төрөппүтүн курдук өйдөөх-санаалаах диэн сыыһа өйдөбүлү элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” тарҕатар.
 
Биһиги бу сыыһа өйдөбүлү аны көннөрөн оҕо төрөппүтүн курдук иитилин¬нэҕинэ, олорор олоҕунан олордоҕуна, үлэлээбитин курдук үлэлээтэҕинэ эрэ өйө-санаата кини буола улаатар диэн өйдөбүлү киллэрэбит. Оҕону иитиигэ туттуллар өй-санаа үөрэҕэ, бу курдук көннөҕүнэ эрэ киһилии быһыылаах кэлэр көлүөнэ дьоно иитиллэн, улаатан тахсыахтарын сөп.

Биһиги бу быһаарыыбытын туоһулуур чахчынан урукку баай төрөп¬пүттэр оҕолоро өбүгэлэрэ ситиспитин кыайан ситиспэттэрэ, хата төттөрүтүн баайдарын дэлби матайдаан, арыгылаан, ыскайдаан кэбиһэллэрэ элбэҕэ буолар. Ол оннугар дьадаҥыттан баайыы диэки өрө тахсыыга оҕо¬лор ситиһэр кыахтара төрөппүттэринээҕэр таһыччынан үрдүк. Быстар дьадаҥы да дьон оҕолоро үөрэҕи-билиини, үлэни баһылааннар олохторугар элбэҕи ситиһэл¬лэрэ биллэр. Бу быһаарыы оҕо өйү-санааны бэйэтин кыаҕынан ситиһэ¬рин толору дакаастыыр көстүү буолар. Ол аата оҕо өйө-санаата дьадаҥыттан сайдан, үүнэн таҕыстаҕына олоҕун устата ордук элбэх ситиһиилэри оҥорор кыахтанар.

Оҕо, кэлэр көлүөнэ киһитэ, төрөппүттэрин бары дьыалаларын салгыыр кыахтанан, өйдөнөн-санааланан үөрэҕи ситиһэригэр төрөппүттэр кыра эрдэҕиттэн утумнаахтык дьарыктаныа этилэр. Иитэн-үөрэтэн күн аайы дьарыктанар оннугар оҕоҕо өй-санаа халлаантан түһэрин курдук “айыы үөрэҕэр” этэллэрэ отой сымыйа. Оҕону киһи буолууга хайдах үөрэтиэххэ диэҥҥэ кэлэн бук¬куллан, ол үөрэх хантан эрэ халлаантан, айыыттан, бэлэм бэриллэрин курдук санааҕа киллэрээри оҥостоллор. Итини тэҥэ, дьону кытта сатаан тапсан, биир тылы булунан сылдьарын туһугар оҕо киһилии быһыы¬лаах, хаһан да киһи киэбин, быһыытын сүтэрбэт тулуурдаах, сиэри тутуһар киһи буола улаатарын ситиһии төрөппүттэр сүрүн сыаллара буоларын умнумуохха.

Сахалар киһи майгынын быһаарар тыллара “Киһилии киһи”, “Киһи быһыылаах”, “Киһи быһыытын сүтэрбэт” диэннэр киһи хаһан даҕаны аһара барбакка, аһара түспэккэ, аһара хаалбакка олоҕун оҥосторугар үөрэтэллэр. Бу быһаарыылар бары киһи олоҕун суола ханан эрэ ортотунан, ханнык эрэ кыйыалар, ол аата үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан сиэри кэспэккэ, таһынан барбакка баран иһиэхтээҕин быһаараллар.
 
Билигин, сайдыылаах олох көрдөбүллэрэ, араас сокуоннар киһи быһыытын күрүөлэрин, хааччахтарын чопчутук быһааран биэрэл-лэр. Бу көрдөбүллэргэ аныгы суут-сокуон быһаарыылара барылара уонна сиэр-майгы көрдөбүллэрэ киирсэллэр. Киһи бэйэтин олоҕор бу хааччахтар, күрүөлэр икки арды¬ларынан, хаһан да таһынан, аһара барбакка, киһи буолуу өйүн-са¬наатын тутуһара көрдөнүллэр. Kиһи өйүн-санаатын маннык быһаарыы сахалар “Орто дойду” диэн өйдөбүллэринэн эмиэ чуолкайданар. Ол курдук, киһи олоҕо, киһи быһыыта хайа да өттүгэр аһара барыыта суох, үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыылар икки ардыларынан, ол аата ортотунан баран иһиэхтээҕэ быһаарыллар.

Киһи быһыытын сүтэрбэт киһи куһаҕан быһыылары оҥорбот буоларга кыаҕа элбиир. “От сумы и от тюрьмы не зарекайся”,- диэн өс хоһооно киһи хаһан баҕарар куһаҕан балаһыанньаҕа түбэһиэн уонна куһаҕан быһыылары оҥоруон сөбүн бэлиэтиир. Kиһи хаһан даҕаны аһара баран бэйэтин хайҕам¬макка сылдьарыгар, бу өс хоһооно ыҥырар уонна өйдөтөр. Байыы-тайыы кэмэ сотору ааһан дьадайыы тиийэн кэлэрин курдук киһи сыыһа туттуулары оҥорон хаайыыга түбэһиэн сөбө, биир сыыһа туттууттан эрэ тутулуктааҕын, бу өс хоһооно чуолкайдык быһаарар уонна дьоҥҥо өйдөтө сатыыр.

Сахалар атын киһини, бэйэҕин даҕаны хаһан да “Быһа этинимэ” дииллэр. Киһиргээһин, мин эрэ үчүгэйбин диэн этинии быһа этиниини үөскэтэр. Аҥардастыы үчүгэйи эрэ оҥоруоҕум диэн этинии киһи быһыытыгар сөп түбэспэт. Тоҕо диэтэххэ, субу баар үчүгэй сотору кэминэн куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалыан сөп. 

Киһи диэн киһи, тыыннаах киһи буоллаҕа дии. “Kиһини аһара кыйахалаама”,- диэн сахалар этэллэр, тулуура тиийбэккэ хаалан сыыһа туттунан кэбиһиэн сөбүттэн эрдэттэн сэрэтэллэр. Кыратык сыыһа-халты туттуулары, киһи быһыытын аһара барбатаҕына, киһи хаһан баҕарар оҥоруон сөп. 

“Тугу да оҥорбот киһи – сыыспат”,- диэн этии эмиэ баар. Кыра, быстах сыыһалары оҥорууну сахалар олохторун сокуона, сиэ¬ри таһынан барбатаҕына, хаһан баҕарар көҥүллүүр. 
Үөрэх-билии, салгын кут сайдыы¬та олус түргэтээбитин киһи буор кута үөрэнэн, үөрүйэх буолан, ситэн биэрэн испэт буолла. Киһиэхэ буор кута сайдыытыгар олус элбэх бириэмэ наада. Кырата киһи лаппа сааһырыар диэри үөрүйэхтэри үөскэтиннэҕинэ эрэ буор кут баара биирдэ биллэр. Түөрт көлүөнэ киһини ииттэххэ, үөрэттэххэ уонна үлэнэн дьарыктаатахха олохсуйбут буор кут үөскүүр. Маны быһаарар этиинэн сахалар “Төрүт уус ыал оҕото” диэн быһаарыылара буолар. Хас эмэ көлүөнэ үлэһит дьон оҕолорун “Үлэһит киһи оҕото” эбэтэр “Уус төрүттээх” диэн ааттыыллар.

Онон, сахаларга киһи буолуу, киһилии киһи өйдөбүллэрэ киһи сир¬дээҕи олоҕун барытын хабаллар уонна киһи олоҕун сыалын быһаарал¬лар. Ол аата оҕо өйө-санаата сайдыытын сыала – хаһан даҕаны аһара барбат киһилии майгылаах, киһилии быһыылаах – киһи буолуу диэн ааттанар уонна олоҕун устата киһи быһыытын сүтэрбэккэ сылдьара, олоҕун олороро эрэйиллэр.

Киһи олоҕо дьон-сэргэ ортотугар үөскээбит үчүгэй эбэтэр куһаҕан майгылар икки ардыларынан баран иһэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ханнык майгыны тутуһан өйө-санаата сайдан барыытын төрөппүттэрэ иҥэрэл¬лэр. Кинилэр оҕолоро ону-маны бэйэтэ оҥорон иһиэҕиттэн саҕалаан өйүн-санаатын оҥкулун, ийэ кутун олохсуталлар.

Сахалар оҕону үөрэтиигэ куруук туттар ньымаларынан үчүгэй дьон холобурдарын туһаныы буолар. Манна төрөппүттэр хардары - таары бэ¬йэ-бэйэлэрин холобурдарын туһаналлара ордук тиийимтиэ. Ол курдук ийэ холобур туттар, үтүктүөххэ диир киһитэ оҕолор аҕалара эбэтэр аҕа оҕолоругар ийэлэрин холобур оҥоһуннахтарына бу ыаллар оҕолорун иитэллэ¬ригэр, үөрэтэллэригэр уустук боппуруостар үөскээмиэхтэрин сөп. Ол курдук, оҕолор ийэлэрин уонна аҕаларын баҕа санааларын дьонугар – таҥараларыгар кубулуталлар.
“Оҕом үчүгэй киһи буол”,- диэн үөрэтии сүрүн төрүтүнэн үчүгэй киһи хайдаҕын билии, кини тугу оҥорорун, хайдах тут¬та-хапта сылдьарын үтүктүү буолар. Маннык үөрэтиигэ үчүгэй киһи холобура хайаан даҕаны наада. Төрөппүттэр хардары-таары бэйэлэрин үтүө холобурдарын оҕолоругар үтүгүннэрэн үөрэттэхтэринэ, ордук тиийим¬тиэ. Ол курдук, ийэ оҕотугар “Аҕаҥ үтүө киһи, кини курдук буол»,- диэн үөрэтиитин, оҕото бэйэтэ көрөн итэҕэйэ сырыттаҕына, бу үөрэх халбаҥнаабат чиҥ үөрэх буолар уонна оҕо үтүктэригэр туһалыыр.

Бэйэтэ билэр, көрө сылдьар киһитин үтүө холобура оҕоҕо ханнык да этиитээҕэр быдан дириҥник иҥэр. Бу быһаарыы оҕо төрөппүтүн кур¬дук өйдөөх-санаалаах буолар диэн этиини чиҥэтэн биэрэр. Оҕо өйө-санаата, ийэ уонна салгын куттара хантан да халлаантан түспэккэ, кыра эрдэҕиттэн төрөппүтүн көрөн үтүктэн, кини олоҕор үөрэнэн иһэригэр олоҕурар.

Оҕо улаатан истэҕинэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан дьон биллэр бэлиэлэрэ симэлийэн сүтэн иһэрин ситэн, арааран билэргэ үөрэниитэ уустук, үлэлээх. Са¬халар “Киһи эриэнэ иһигэр, сүөһү эриэнэ таһыгар” диэн этиилэрэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан дьону арааран билии улахан уустуктардааҕын быһаарар. Киһи майгынын өр кэмҥэ кэтээн көрөн, үөрэтэн эрэ билэллэр. “Киһини билиэххин баҕардахха кинилиин биир буут тууһу сиэх¬хэ наада” диэн этии киһини билэр туһугар кырдьык элбэх бириэмэ, икки сыл курдук кэм сөбүн быһаарар. Бу быһаарыыны кэргэннии буоларга туһаныы ордук улахан туһаны аҕалыа этэ.

Чугас аймах киһи үчүгэйгэ үөрэтэр холобура оҕону үөрэтиигэ туһата улахан. “Төрдө-ууһа суох” диэн былыргы сахалар этиилэрэ хаамаайы, дьадаҥы киһи оҕото, төрөппүтүн курдук өйө-санаата быстаҕар олоҕурар. Бу этии сахалар “Тулаайах оҕо” диэн этиилэригэр эмиэ сөп түбэһэр. Үтүө санаалаах төрүт-уус киһи бэйэтин олоххо оҥорор холобура, үтүө быһыылара эдэр көлүөнэлэри иитэргэ-үөрэтэргэ быһаччы дьайарын ити этии көрдөрөр.

Өй-санаа сайдан иһиитэ кэрискэ кэмнэрдээх. Оҕо өйө-санаата сайдан иһиититтэн майгына тупсан, быстах, этин-сиинин сүөһүлүү өйүн-санаатын кыана тутта, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны таба арааран туһанарга үөрэннэҕинэ киһи буолууну ситиһэр. Бу өй-санаа сайдыытын үрдүкү таһыма. Оҕо олус уһуннук үөрэнэн, үлэлээн-хамсаан, этин-сиинин эрчийэн ситиһэр сыала. Мантан салгыы саха дьонун олохторун сыалынан киһилии киһи буолуу уонна биирдэ бэриллэр олоҕу киһи быһыылаахтык олоруу буолар.

Киһи буолуу диэн өй-санаа киһилии киһи таһымын ситиититтэн үөскээн тахсар өйдөбүл. Билигин сахалар киһилии киһи өйүн-санаатын киэҥник, ди¬риҥник үөрэтиинэн дьарыктана сылдьаллар. Аныгы үөрэх, суут, сокуон этэринэн сылдьар буола үөрэнии, атын дьон бырааптарын ытыктааһын, сиэр-майгы көрдөбүллэрин толоруу билиҥҥи, өйө-санаата сайдыбыт киһи ытык иэһэ буолар.
 
Онон өбүгэ үгэстэрин үөрэтэн олоххо сүрүн көрдөбүл оҥостуу чахчы бэрээдэктээх, төрөппүттэрин олохторун, үлэлэрин-хамнастарын сал¬гыыр киһилии киһи иитиллэн тахсарын хааччыйыа этэ.

КИҺИ ОҤОРОР БЫҺЫЫЛАРА

Киһи тугу баҕарар санаталаан ылара кыайан бобуллубат, хаайыллыбат, онтон оҥорор быһыылара хайдахтарыттан ханнык киһи буолара быһаарыллан тахсар. Ол аата киһи оҥорор быһыыларын хайдахтарын атын дьон билэннэр, көрөннөр киһилии быһыылары оҥорор киһини киһи быһыылаах диэн быһаараллар.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэр оҕо, киһи оҥорор быһыыларын хонтуруоллаан, салайан биэрэн, киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэр кыаҕа улаханыттан бэйэтин киһи быһыылаахпын диэн ааттаныан сөп.

Киһи быһыыта диэн дьон бары оҥорор киһилии быһыылара ааттаналлар уонна киһи бэйэтин кыыллартан туспа араарынар былыргы кэмиттэн үөскээн киэҥник тарҕаммыт. Бу үөрэх киһи оҥорор быһыылара тупсан, сайдан киһилии быһыыга уларыйалларыгар тириэрдибит уонна дьоҥҥо киһилии быһыылары оҥорууга ыҥырар киһи таҥараны үөскэппит.
 
Киһи оҥорор быһыылара хаһан баҕарар икки өрүттэнэн тахсаллар уонна кыыллыы эбэтэр киһилии быһыылар диэн икки аҥы арахсаллар. Былыргы сахалар ону билэннэр: “Туох барыта икки өрүттээх”, “Kуһаҕан үчүгэйэ суох буолбат”, “Ытыыр уонна күлэр аҕас балыстыылар” диэн этиилэри үөскэппиттэр. Бу өйдөбүллэр киһи оҥорор быһыыларын атын дьон сыаналааһыннарыгар олоҕураллар. 

Үгүс киһи үчүгэй диир быһыытын оҥордоҕуна киһи элбэх хайҕалы, махталы ылыан сөп. Дьон бары тус-туһунан өйдөөхтөрүттэн-санаалаахтарыттан киһи, бу үчүгэй дии санаан оҥорбут быһыытын куһаҕан диэн сыаналааччылар эмиэ бааллар. Куһаҕан диэччилэр аҕыйаатахтарына, киһи үчүгэйи элбэхтик оҥорбут буолар. Ол аата, дьон олохторугар тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн быһаарыылара хайа өрүттэн хайалара баһыйарынан быһаарыллар уонна кэмэ кэллэҕинэ эргийэн биэрэр кыахтааҕын “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн этии биллэрэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии өй-санаа үөрэҕэр быһаччы сыһыаннаах уонна айылҕа уларыйан биэрэр тутулугуттан тутуллар, онтон нууччалар “Палка с двумя концами” эбэтэр “Мэтээл икки өрүттээх” диэн этэллэрэ улахан, киэҥ үөрэҕи бытархайга, күннээҕигэ кубулутан кэбиһии буолар.

Аан маҥнай киһи оҥорор быһыылара хайдахтарын атын дьон сыаналыыллар. Саха дьоно “Дьон тугу этиэхтэрэй?”- диэн аан маҥнай ыйытан, быһааран баран туох эмэ улаханы оҥороллор. Кинилэр бу оҥорор быһыыбыт атын дьон санааларыгар хайдах сыаналанарын аан маҥнай ыйыталаһан, быһаарсан билэргэ кыһаналлар.

Киһи бэйэтэ толкуйдаан, өйүгэр-санаатыгар ырытан баран ханнык баҕарар быһыыны, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыахтаах. Ол иһин киһи оҥорор бары быһыылара икки аҥы арахсаллар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэр. Үчүгэй быһыылары оҥорууну киһи бары¬та билэр, сөбүлүүр, онтон тоҕо дьон куһаҕан быһыылары оҥорол¬лор диэн ыйытыы үөскүүрэ эбии быһаарыыны эрэйэр. Ону быһаарарга киһи оҥорор куһаҕан быһыы¬ларын маннык көрүҥнэргэ араартыахха сөп:

1. Өр толкуйдаан, өйдөөн-санаан туран оҥоруу. Маннык көрүҥнээх куһаҕан быһыылары оҥорууга киһи салгын кута, араас билиитэ-көрүүтэ, үөрэтэн билбитэ барыта туттуллар.
Бу быһаарыыга оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтии эмиэ киирсэр. Ол кур¬дук оҕо иитиллиитэ атаах, бэйэтин уратытын, “оһуобайын” билинэр, түктэри буолан хааллаҕына, үгүс оҕолор үчүгэй дииллэрэ киниэхэ куһаҕан диэн өйдөнөр, бу оҕо өйө-са¬наата үгүстүк куһаҕаны оҥоруу диэки тардыһыыланан хаалыан сөп. “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри” диэн этии бу быһаарыыны дакаастыыр.

2. Быстах санаа киирэн кэлэн, соһуччу оҥоруллар быһыылар. Киһи бэйэтэ быһаара охсон биэрбэт куһаҕан быһыыларын оҥоруутун итинник ааттыахха сөп. Олох биир эмэ түбэлтэтигэр салгын кут көтөн хааллаҕына ийэ кут өйө-санаата киирэн кэлэн киһини соһуччу куһаҕан быһыылары оҥороругар күһэйиэн сөп эбит диэн биһиги урукку үлэлэр¬битигэр арыйбыппыт. Ону кыратык хатылаатахха тулуура тиийбэт киһи куһаҕан быһыылары оҥоруу диэки урутаан салаллар.

3. Куһаҕаны оҥорууга киһини куһаҕан санаалара үтүрүйэллэр диэн эмиэ этэллэр. Биһиги бу быһаарыыны тутуһабыт. Куһаҕан быһыы оҥоруллуутун бу курдук быһаарыы, куһаҕан санаа үгэскэ кубулуй-даҕына бэйэтэ туспа сылдьарын билинэр. Ол аата, бэйэтэ туруктаах, тулуурдаах өйө-санаата суох киһиэхэ хантан эрэ куһаҕан санаа кэлэн киирэн куһаҕан быһыыны оҥорторуон эмиэ сөп.

Киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын итинник араартаабыт кэннэ тоҕо куһаҕан быһыылары киһи оҥорорун быһаарарга ордук судургу буолар. Ол иһин аан маҥнай киһиэхэ куһаҕан санаа хантан кэлэн, хайдах кии¬рэрин билиэхпит этэ:

А.  Өр кэмҥэ толкуйдаан,  барытын быһааран үөрэтэн баран киһи    куһаҕан быһыылары оҥороро хас да суолларга арахсаллар:

а/. Иэстэһэн, урут оҥоруллубут куһаҕан быһыыны төннөрөн оҥоруу, “Иэһи төннөрүү” диэн ааттанар.

б/. Түргэнник баайы-малы булунуу, элбэх харчыланыы туһугар оҥоруллар куһаҕан быһыылар.

в/. Ордук санаан, өһүөннээн, куһаҕан буоллун диэн оҥоруу.

Манныкка маарынныыр куһаҕан санаалар биирдэ эмэтэ хас биирдии киһиэхэ киирэн ааһар кэмнээхтэр. Бу курдук санаалар киһиэхэ хантан да кэлбэккэ, бэйэтин мэ¬йиитигэр үөскээн, буһан-хатан тахсаллара ханнык да мөккүөрэ суох быһаарыллар. Олох араас түгэннэригэр үөскээн тахсар куһаҕан санааларга бас бэринэн, ол санаалары оҥорон, толорон кэбиспэт туһугар киһи ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорууга кыра эрдэҕинэ иитиллибит, тулуурдаах, өһөс, быстах санааҕа бас бэриммэт күүстээх санаалааҕа ирдэнэр.

Б. Киһи бэйэтин санаатыгар соһуччу оҥорон кэбиһэр куһаҕан быһыыларын манныктарга араарыахха сөп:

а. Атын киһи өй уган биэриитэ. Ол аата, сүбэлээн, этэн биэриитин ааҕыахха сөп. Бу быһыыны өй-санаа кэлэн киирэр диэн ааҕыахпытын эмиэ сөп. Бу киирбит өй киһинэн толорулларын туһугар киһи бэйэтин ийэ кутун өйүн-санаатын кытта сөп түбэстэҕинэ эрэ толоруллар кыах¬таах. Ол курдук, салгын кут киһи этин-сиинин быһаччы хамсатар күүһэ суох, ол иһин буолуохтаах хамсаныыны буор уонна ийэ куту кытта сөбүлэһиннэрдэххэ эрэ табыллар. Киһи бу куттарын икки ардыларыгар сөбүлэһии баарыттан хамсаныы чуолкай уонна туох эмэ ситиһиилээх буолар.

Тугу эрэ оҥороору сананан баран тохтоон хаалар майгыны быһаа¬рыыга сахаларга “Саарбахтыыр” диэн өйдөбүл баар. Ол аата ханнык эрэ быһыыны субу оҥорон иһэн киһи тохтоон хаалар майгына, сыыһа дуу, таба дуу диэн толкуйдаан ылар кэмэ итинник ааттанар. Бу кур¬дук эмискэ тохтоон хаалыы, атын хамсаныыга көһө охсуу майгына киһи куттара сөбүлэспэттэрин чуолкайдык бэлиэтиир. Киһи маннык быһыытын өссө “Тээтэҥниир” диэн ордук чуолкайдык быһаарыахха сөп. Бу тыл тугу эмэ оҥороору гына-гына төттөрү түһэри эбэтэр ба¬ра-бара кэлиини быһаарарынан киһи куттара сөбүлэспэттэрин, хамсаныы табыллыбатын ордук арыйар.

Киһи бу курдук буолан ылыыта ордук куһаҕан быһыыны оҥороору гыннаҕына биллэн тахсар. Аан маҥнай куһаҕан быһыыны, буруйу оҥорор киһи олус өр саарбахтыыр майгына дьоҥҥо былыргыттан биллэр. Ол курдук, аан маҥнай уорууга кыттыһа кэлбит эдэр киһи барытын быраҕан кэбиһиэн баҕара саныыра элбэх. Киһи ийэ кута бу оҥоруллар быһыыга сөбүлэспэтэҕинэ саарбахтыыр, онтон оҥорон кэбиспитин кэнниттэн киһиэхэ кэмсинэр санаата киирэр. Киһи сыыһаны оҥорбутун билинэр, сороҕор ол оҥорбут быһыытын көннөрүөн эмиэ баҕарыан сөп. Ол иһин кэнники оҥо¬рор быһыыта хайа кутун өйө-санаата баһыйарыттан, кыайарыттан эмиэ тутулуктанар.

Kиһи этин-сиинин хамсатарыгар салгын кута буор кутун нөҥүө эрэ дьайар кыахтаах. Бу быһаарыы киһи үөрэммэтэх, үгэс буола илик хамсаныыларын олус бытааннык, толкуйдуу-толкуйдуу оҥороругар олоҕурар. Ол аата киһи салгын кутун быһаарыыларын чочумча тол¬куйдуу түһэн баран биирдэ оҥорор, атын куттарын сөбүлэҥнэрин ылыыга төһө эмэ бириэмэ наада буолар.

Киһи ийэ кутугар ити оҥоруохтаах быһыы туһунан чиҥ өйдөбүл баар, уурулла сырыттаҕына, кэлин, салгын куттан киирбит өй¬дөбүл тэҥнээн көрүү көмөтүнэн бэрэбиэркэни барар. Манна саҥа киир¬бит өй эбэтэр быһыы ханнык эрэ туһалаах өттө лаппа баһыйара билин-нэҕинэ эрэ толоруллар кыахтанар.

б. Атын киһи өй уган биэриитигэр биһиги киһибитигэр ол быһыы туһунан ханнык да өйдөбүл суоҕа, саҥа киирбит өйдөбүл туохха да тэҥнээһинэ суох быһаччы ылыныллар уонна толоруллар эрэ кыахтанар. Кыра эрдэҕинэ үчүгэйи оҥорууга чиҥник үөрэтиллибэтэх оҕо куһаҕан быһыыга олус түргэнник ылларыыта итинтэн саҕаланар. Ол аата, оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар, ити куһаҕан быһыы туһунан олохсуйбут өйдөбүлэ суоҕуттан, куһаҕан быһыыны оҥорууга түргэнник киирэн биэрэр. Ман¬нык быһыыны “Билбэт буолан куһаҕан быһыыны оҥорор”,- диэн этэллэрэ чахчы буолар.

Киһиэхэ бэйэтигэр урут билбит эбэтэр ким эрэ үөрэппит өйдөбүлэ баарыттан киһи саҥа киирэр өйдөбүлү ол баар өйдөбүлгэ тэҥнээн көрөн сыаналыыр. Бэйэтигэр ийэ кутугар баар өйдөбүлгэ сөп түбэстэҕинэ, түргэнник ылыныллар, онтон сөп түбэспэтэҕинэ - ылыныллыбат, туоратыллар.

Киһи өйө-санаата сай¬дыытыгар үтүктэр дьоҕура олус сайдыбыта улахан көмөлөөх. Бэйэтэ атын дьон оҥорбуттарын ордук үтүктэн оҥорон үөрэнэр. Сайдыыны ситиһии үгүс өттүнэн үтүктүүнэн ситиһиллэр кыахтаах. Дьон ортоло¬ругар ханнык быһыылар улаханнык сыаналаналлар даҕаны үгүстэр он¬нук дьыалалары үтүктэн оҥороллор. Киһи үтүктэр дьоҕура олус улаханын сай¬дыылаах омуктар рекламаны олус киэҥник туһаналлара көрдөрөр. Киһи атын дьон оҥорор быһыыларын үтүктэн оҥороро сахалыы киһи буолуу диэн өйдөбүлгэ сөп түбэһэр. Оҕо атын, улахан киһи хайдах оҥорорун үтүктэн үөрэнэн киһи буолууну ситиһэр.

Биһиги киһи өйүн-санаатын быһаарыыбыт биир сүрүн төрүккэ олоҕурар. Ол төрүтү маннык быһаарыахха сөп. Киһи ийэ кутун өйүгэр¬-санаатыгар дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын туһунан олохсуйбут өйдөбүллэр баалларыттан, кэлин киһи ол өйдөбүллэринэн туһа¬нан тугу оҥоруохтааҕын барытын, онно тэҥнээн көрөн быһаарар.

Оҕо аан маҥнай ылыммыт, иҥэриммит өйдөбүллэрэ үгэс буоланнар кини ийэ кутугар ууруллан сылдьаллар. Kини кэлин тугу билбитин ба¬рытын ол, аан маҥнай билбитигэр тэҥнээн көрөн быһаарар. Манна үчүгэй быһыылары оҥорор туһунан өйдөбүллэр ууруллан сырыттахтарына, оҕо кэлин быһыыларын ол быһыыларга тэҥниириттэн үчүгэйи оҥороро элбиир.

Оҕону киһилии киһи буоларга үөрэтии сүрүн көрдөбүлүнэн кыра эрдэҕиттэн, оонньуу сылдьарын тэҥэ, үчүгэй майгыга, киһи буолууга, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорууга ийэ кутун иитии, үөрэтии бастаан иһиэхтээх.
 
Ийэ уонна аҕа үөрэхтэрэ оҕо өйүгэр-санаатыгар чиҥник ууруллан, элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйан кини ийэ кутун үөскэтэллэр. Ийэ кут өйө-санаата киһини ханнык баҕарар кэмҥэ сыыһа туттан, куһаҕан быһыыны оҥороруттан харыстыыр, көрөр-истэр өй¬-санаа, төрүт өй-санаа буоларын билэн, оҕону кыра эрдэҕиттэн иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныахпыт этэ.

Киһи өйө-санаата, куттара үйэтин тухары сайдаллар, саҥалыы үөрэнэн эбиллэн иһэллэр. Өйгө-санааҕа куруук хатыланар, хос-хос буолар быһыылар үгэскэ кубулуйаннар киһи ийэ кутун өйүгэр-санааты¬гар эбиискэ ууруллан, өй-санаа эмиэ сыыйа уларыйар. Кэлин үөскээ¬н иһэр саҥа үгэстэр киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор сабыдыаллара эмиэ үрдүк, эргэ үгэстэри солбуйан биэрэллэр.

“Киһи киһитинэн үчүгэй” диэн Уххан этиитигэр сөбүлэстэхпитинэ киһи киһи буолбута бэйэтэ үчүгэй. Хас биирдии киһи тус-туһунаннара элбэх. Өйө-санаата, тас көрүҥэ барылара тус-туспалар. Ол иһин хас биирдии киһи үчүгэй диэн өйдөбүлүн үгүс киһи үчүгэй диэнигэр сөп түбэһэргэ тириэртэҕинэ, оннукка үөрэннэҕинэ эрэ үгүс дьону кытта тапсан бииргэ олороро быһаарыллар.

Элбэх дьон үчүгэй өрүттэрин бииргэ түмэн, атыттары оннук быһыыны оҥороллоругар ыҥырыы үчүгэйи оҥоруу элбииригэр тириэрдэр. Омуктар бары үчүгэй киһи туһунан өйдөбүллэрин барыларын түмэн, таҥараларыгар кубулутан, ол киһи курдук буола сатааһыны баҕа санаа оҥостон ситиһэллэр. Таҥара туһунан өйдөбүллэр бары итинэн быһаарыллаллар. Ол иһин омуктар таҥараларын көрүҥэ үчүгэй киһиэхэ кубулуйбут.
 
Былыргы дьон өйдөбүллэригэр үчүгэйи оҥорор буолуу халлаантан түспүт курдук. Былыргы ыарахан кэмнэргэ халлаан сырдааһына үчүгэй кэми аҕалар этэ. Ол иһин өй-санаа саҥа сайдан истэҕинэ үчүгэйи - таҥара, халлаан диэн ааттаабыттар. Үчүгэйи оҥорууга ыҥы¬рыы, үчүгэй санааларданыы таҥаралаах диэн ааттаммыт.

Саха дьоно оҕолорун өһөс, кытаанах майгылаах гына иитэллэрэ-үөрэтэллэрэ. Бу үөрэх “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонунан бэриллэр. Кытаанах, чиҥ майгылаах киһи бэйэтэ эмиэ үчүгэйдээх. Олоххо ылыммыт сыалын толорууга ордук кыһамньылаах, дьүккүөрдээх буола иитиллэн, олох араас абылаҥнарыгар албыннатан киирэн биэрбэт майгыланар.
 
Билигин олох сайдан араас абылаҥнара, арыгылар, наркотиктар дэлэйбиттэрин кэнниттэн киһи ордук өһөс, олус тулуурдаах, дьүккүөрдээх буолан иһиэхтээҕэ аналлаах көрдөбүллэргэ кубулуйдулар. Ол курдук, арыгы, наркотик дьайыыларыгар киирэн биэрбэт буолууга тириэрдэр бу көрдөбүллэр дьоҥҥо ордук туһалаахтар. Олох сайдан истэҕинэ, араас абылаҥнара өссө элбээтэхтэринэ соҕотох, бу өс хоһооно эрэ саха дьонун, атын омуктары даҕаны быыһыыр, тулуурдарын улаатыннарар кыахтанар.

Өлбүт киһи оҥортообут куһаҕан быһыыларын дьон ахтыбаттар, бу быһыылары умна сатыыллар. Онтон, бу киһи тугу эмэни үчүгэйи, үгүс дьоҥҥо туһалааҕы оҥорбута ахтыллар уонна үрүҥ айыы диэн ааттанар. Киһи оҥорбут быһыыларыттан үчүгэй эрэ өттүн ылан ахтыы, кэлэр көлүөнэлэри үчүгэйгэ үөрэтиигэ туһалыыр.
 
Бэйэлэрин үйэлэригэр хара айыыны эбэтэр куһаҕан быһыылары оҥорбут дьон ааттара-суоллара сотору умнулларга тиийэригэр кинилэри ахтыбат, санаабат буолуу тириэрдэр. Тоҕо диэтэххэ, тугу да туһалааҕы оҥорботох киһини ахта-¬саныы сылдьарга аналлаах оҥорбута туга да суох, ол иһин бэйэтэ ахтыллыбат, онтон улахан куһаҕаны, хара айыыны оҥорбут дьону ахтары, саныыры анаан-минээн саха дьоно боболлар, ол аата, кэлэр көлүөнэ дьон аны куһаҕаны үтүктэн оҥорботуннар диэн умуннара сатыыллар. Саха дьонун олохторун сиэрэ куһаҕанынан аатырары, куһаҕаны ахтары сиэрэ суох, олоххо буортулаах быһыынан ааҕар.

Уруккуттан дьон оҥоро үөрэммит, билэр быһыыларын киһи барыта ханнык да ыйыыта, бобуута суох оҥоруон сөп. Бу быһыылар барылара сахалыы “Киһи быһыыта” диэн ааттаналлар уонна дьон бары оҥороллоругар аналлаахтар.

Киһи быһыытыгар сөп түбэспэт, урут оҥорулла илик саҥа быһыылары, саҥаны айыылары барыларын “айыыны оҥоруунан” ааттанар. Ол аата, киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан, мэйиитинэн саҥаны айыыны оҥорон “айыыны оҥорор”. Бу саҥаны айыы аан маҥнай дьоҥҥо-сэргэҕэ хайдах дьайара билли¬бэт. Ол иһин хайаан да сэрэниллэр. Оҕолору, эдэр дьону: “Биллибэ¬ти, саҥаны айыылары, айыыны оҥорумаҥ”,- диэн сэрэтэллэр. Саҥаны айыы үчүгэйэ, дьоҥҥо туһалааҕа дакаастаннаҕына биирдэ үрүҥ айыы, онтон куһаҕана билиннэҕинэ - хара айыы диэн ааттанар, умнуллар аналланар.

Онон айыыны оҥоруу сиэри кэһэр, олох урукку үгэстэрин уларытар, олоххо уларыйыылары киллэрэр. Эдэрдэри үөрэтиигэ сахалар “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрэ тиэтэйэн, ыксаан сыыһа-халты туттумматтарын үөскэтэр аналлаах.

КИҺИ САҤАНЫ АЙЫЫЛАРА

Киһи өй-санаата, салгын кута сайдарынан туох санаатыгар көтөн түспүтүн оҥорон иһиэн сөп. Ону тэҥэ, саҥаны айыыны, уратыны, урут оҥорботоҕун уонна атыттар билбэттэрин, оҥорботторун була сатаан хаһан баҕарар оҥорор кыахтаах.
 
Оҕо ийэ кута, өйө-санаата саҥаны айыылартан хомуллан сайдар, мунньуллар. “Ай” диэн салгын куппут сайдарын, саҥаны айарга үлэтин быһаарар тылбыт бары тыынар-тыыннаахтартан киһиэхэ эрэ сыһыаннаах. Ол курдук, сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ салгын кут киһиэхэ эрэ сайдарын, киһи эрэ саҥаны айарын быһаарар. 
Туох саҥаны айа сатыырбыт баспыт иһигэр сылдьарын ай диэн тылбыт биллэрэр. Тугу барытын, үчүгэйи да, куһаҕаны да айа сатыахпытын, санаабытыгар оҥорон көрө сылдьыахпытын сөп. Ай диэн тылбыт айар, айымньы диэн тыллары үөскэтэн санаа ырытар,  быһаарар үлэтин арыйар.

Баспыт иһигэр тугу айа сатаабыппытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына дьэ биирдэ айыы буолан тахсар. Саныыр санаабыт оҥорор быһыыга кубулуйар, атыттар билэр, көрөр кыахтаналлар. Киһи оҥорор быһыытын быһаарар “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта ай диэн тылга эбиллэн айыы диэн тылы үөскэтэр уонна куһаҕан өттө элбээбитин биллэрэр.
Киһи оҥорон кэбиһэр саҥаны айыыта хайдах буолан тахсара биллибэтиттэн уустуктары үөскэтэр. Куһаҕаны анаан-минээн айан оҥорооччулар аҕыйахтар эрээри, атыттар бары үчүгэй буолуо диэн оҥорбуттара табыллыбакка, сатаммакка уонна сыыһа-халты буолан тахсаллара элбэҕиттэн куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр. Ол курдук, саҥаны айыы хаһан да оҥорору кытта табылла охсон кэлбэт, элбэхтик сыыһа-халты буоларыттан хатылаан оҥоруу элбиир.

Киһи бэйэтэ саҥаны айыыны оҥорон эрэйдэммэтэҕинэ айыы диэн тылбыт куһаҕан өрүтэ элбэҕин арааран билэрэ уустук. Ол курдук, уһуннук киһи быһыылаахтык олоҕун олорор, бэйэтин үчүгэйдик сананара улааппыт киһи куруук үчүгэйи оҥорор курдук сананар кэмэ тиийэн кэлиэн сөп. Тугу саҥаны айарын, айыыны оҥорорун барытын үчүгэйи айыы курдук санааҕа киириэн сөп. Бу албын санаа. Сааһырбыт да дьон куһаҕан, хара айыыны оҥорон хаайыыга түбэһэллэрэ эмиэ биллэр.

Айыыны оҥоруу куһаҕанын улаатан эрэр оҕолор оҥорор быһыыларыттан булан ылыы ордук табыллар. Оҕо айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥорор санаата аһара элбэҕиттэн ону-маны, буолары-буолбаты элбэҕи оҥорор кыахтаах. Бу оҥоро сатыыр саҥаны айыылара үксүлэрэ табыллыбаккалар куһаҕан буолан тахсыахтарын, куһаҕан быһыыны элбэтиэхтэрин сөп. Үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруу уустугуттан, үлэтэ-хамнаһа аһара элбэҕиттэн кыайбакка, саллан оҕо өйө-санаата халыйан хаалан, куһаҕаны оҥоруу боростуойуттан, судургутуттан олору элбэҕи оҥорон кэбиһиэн сөп.

Боростуой айыыны оҥорууну оҕо бэргэһэни хайдах кэтэриттэн булан ылыахха сөп. Ол курдук, бэргэһэтин ханньары кэтэр, төттөрү эргитэн кэтиэн сөп. Бэйэтин кыра санаатыгар ханнык эрэ саҥаны айыыны оҥорбутуттан сөп буолан хаалыан сөп. 

Урукку хаатыҥка, саппыкы үйэтигэр олор осторун тиэрэн кэбиһии арыычча уолаттарга бастаан иһэр этэ. Уһун остоох уу саппыкытын оһун биир харыс үрдүктээх гына тиэрэн кэбиспит уол баара. 
 
Табааҕы тардыы, арыгыны иһии, наркотиктары боруобалааһын барылара оҕоҕо саҥаны айыыны оҥоруу буолан өйүгэр-санаатыгар хатаналлар. Оҕо биирдэ эмэтэ боруобалыы оонньуу, айыыны оҥоро сатыы сылдьан наркотикка ылларан хаалыан сөбө аһара улаатта. Билигин Россияҕа наркотиктар тарҕанан иһиилэрэ элбээһинэ ити быһаарыыттан тутулуктаах. (7,16).
“Айыы үчүгэй”, элбэхтик оҥорон ис диэн үөрэх оҕону наркотиктары боруобалыырга ыҥырар, угуйар. Оҕо саҥаны айа сатыыр санаата бэйэтэ да элбэҕин “айыы үчүгэй” диэн үөрэтии, этии өссө улаатыннарар. Күүстээх наркотигы биирдэ эмэ боруобалыы оонньуу сылдьан эдэрдэр наркоман буолан хаалалларын бу оҕолору үөрэтэр ааттаах дьон билбэттэрэ хомолтолоох. Маннык дьону оҕо иитиититтэн туоратыы ирдэнэр көрдөбүл буолла.
 
 Төрөппүттэр оҕолорун харыстаан, киһилии быһыылаах буола улаатыахтарын баҕардахтарына, улаатан үчүгэйи куһаҕаны арааран билэн олоҕор туһаныар диэри “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн сахалар үөрэхтэрин тутуһан иитиэ, үөрэтиэ этилэр. (1,24).

Онон оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин эрэ киэҥник туһаныы аныгы үйэҕэ омук сайдан иһэрин үөскэтэр кыахтаах.

ҮЧҮГЭЙИ уонна КУҺАҔАНЫ АРААРЫЫ

Сиргэ-дойдуга араас элбэх тыынар-тыыннаахтар үгүс араас быһыылары оҥороллор. Бу элбэх быһыылартан киһи өйө-санаата сайдарынан талан ылан сорохторун оҥорор, олоҕор туһанар, онтон атыттара киһи быһыытыгар сөп түбэспэт буоланнар киһи оҥорбот. Ол аата бары баар быһыылар киһи оҥорор уонна оҥорбот быһыылара диэннэргэ икки аҥы арахсаллар. Киһи оҥорбот быһыыларыгар кыыллар, көтөрдөр быһыылара киирсэллэр.

Аны киһи оҥорор быһыылара барылара эмиэ икки өрүттээхтэр, ол аата үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыы диэннэргэ арахсаллар. Киһи оҥорор быһыыларын маннык икки аҥы араарыы киһи өйө-санаата сайдан киһилии быһыылары оҥороро элбээбитин, киһи буолууну ситиспитин кэнниттэн салгыы сайдыыны ситиһиитэ, үчүгэй диэн ааттанар быһыылары оҥорору баһылааһына буолар.

Дьон бары үчүгэйи, бэйэлэригэр, дьоҥҥо туһалааҕы оҥорор санаалаахтар, үчүгэй быһыыны элбэҕи оҥоро сатыыллар. Ол эрээри бу быһыыны үчүгэй диэн арааран быһаарарга атына, утарыта, куһаҕан быһыы баарын хайаан да аан бастаан быһаардахха, биллэххэ эрэ табылларын табан өйдүү, туһана иликпит.

Үчүгэй быһыылар аһара элбэхтэр, өссө эбиллэн иһэллэр, онтон куһаҕан быһыылар аҕыйахтар. Дьон куһаҕан быһыылары оҥороллоро аҕыйаан иһэриттэн өссө аҕыйыыллар. Аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо аан маҥнай арааран биллэҕинэ, олору оҥорбот кыаҕа улаатарыттан үчүгэй быһыылары элбэҕи оҥоруон сөп.
 
Ол аата оҕо аан маҥнай куһаҕан диэн тугун арааран биллэҕинэ эрэ үчүгэй диэн тугун билэр уонна сыаналыыр, харыстыыр кыахтанар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны таба өйдөөн араарыы киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга тириэрдэр. Киһи өйө-санаата сайдыбытын бэлиэтинэн үчүгэйи уонна куһаҕаны сатаан арааран олоҕор туһанара буолар.
Арыгыны аһара иһэр куһаҕан, арыгыга ылларыахха сөп. Ол иһин арыгыны испэт үчүгэй. Арыгы куһаҕана элбэҕиттэн арыгыны испэт үчүгэйэ быһаарыллар кыахтанар. Ол эбэтэр арыгы биллэр куһаҕана суоҕа эбитэ буоллар бука бары арыгы үчүгэй дииллэрэ сөптөөх буолан тахсыа этэ.

Киһи көннөрү сырыттаҕына үчүгэй уонна куһаҕан диэн араарыыга кыһаммакка эрэ сылдьар. Баар баарынан, суох суоҕунан. Барыта үчүгэй курдук саныырыттан атыны санаабат. Арай умайан хара хоруо буолбут тыаны көрдөҕүнэ эрэ тыыннаах күөх тыа үчүгэй эбитин арааран өйдүүр, ордук кыһанан Айылҕаны харыстыырга дьулуһуута үөскээн сайдар.

Төһө да хомолтолооҕун иһин дьон куһаҕан быһыылары аҕыйах да буоллар оҥоро тураллар. Куһаҕан быһыы диэн суох буола симэлийэн хаалара билигин да лаппа ыраах. Ол курдук, “Үчүгэй буолуо” диэн быстах санааттан оҥоруллан хаалар быһыылар табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр. Дьон өйө-санаата өссө сайыннаҕына, демократия сокуоннара дьоҥҥо-норуокка үгэс буолан иҥнэхтэринэ эрэ куһаҕан быһыылар аҕыйыыр кыахтаахтар.
 
Бары барыта үчүгэйгэ кубулуйан хааллаҕына куһаҕан диэн суох буолан, симэлийэн, сүтэн хаалар курдук буолар. Олох ханньары баран аҥар өттүн диэки халыйыыта саҕаланарыттан бары үчүгэй диэн этэрбит барылара куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалыахтарын сөп. Олох охсуута оччоҕуна улаатан хаалар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр бары барыта үчүгэйгэ кубулуйбутун кэнниттэн үлэни-хамнаһы кыайбат буолуу үөскээн, бу былаас эстибитэ.

Өй-санаа хойутаан иһэр. Оҕо эрдэттэн билбэтэҕинэ куһаҕан диэн хайдаҕын кыайан араарымыан сөп. Ол иһин аан маҥнай туох уонна төһө улахан куһаҕан буоларын хайаан да боруобалаан көрөн биллэҕинэ эрэ табыллар, олоҕор ону туттубакка үөрэнэр.

Дьон сөбүлээбэт, сирэр, туһата суох быһыыларын куһаҕан быһыы диэн ааттыыллар. Маннык быһыылары оҥорбокко кыһаналлар, оҕолорун балары оҥорумаҥ диэн үөрэтэллэр.
Үчүгэй быһыыны оҥоро сатааһын табыллыбатаҕына, туга эмэ кыаллыбатаҕына куһаҕан буолан хааларын арааран билбэппит ордук хомолтолоох. Ол курдук, кыра оҕо ымсыырар, баҕарар көрдөбүлүн барытын төрөппүт тук курдук толорон биэрэн истэҕинэ оҕото куруук бары баҕатын соннук толотторо үөрэнэн хааллаҕына, кэлин улаатыытын саҕана араас баҕа санаалара кыайан толоруллубат буола улаатан хаалаллара ыараханнары үөскэтэр.

Куруук сылаастык таҥыннара сырыттахха оҕо биирдэ тымныйда даҕаны ыалдьан иһэргэ кубулуйар, тымныыны тулуйбат буолар. Ким да куһаҕаны соруйан оҥороро аҕыйах. Оҕону иитиигэ үчүгэйи оҥоро сатаан куһаҕаҥҥа тириэрдии ордук элбэх. Ол курдук, оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэйэ бэрдиттэн барыны бары такайан, маанылаан аһара атаахтатан кэбистэххэ куһаҕан иитиилээх буола улаатара, улааппытын кэннэ хомолтону үөскэтиэн сөп.

“Бу куһаҕан” диэн көрдөрөн, үөрэтэн биэрбэтэххэ оҕо куһаҕан диэни арааран билбэт киһи буола улаатар. Оҕону кыра эрдэҕинэ кыайа-хото ииппэтэх-үөрэппэтэх төрөппүттэр оҕолоро улаатан ону-маны, куһаҕаны оҥороллоруттан олус эрэйдэнэллэр. “Мөҕүллүбэт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн этии сахалар олус былыргы кэмнэртэн өй-санаа үөрэҕинэн дьарыктанан итини бигэргэтэллэрин биллэрэр.

Аан маҥнай туох куһаҕан баарын биллэххэ эрэ үчүгэй диэн баара биллэн тахсар. Тыа оҕолоро куоракка киирэн элбэх буруйу, куһаҕан быһыылары оҥороллор дииллэр. Сахалыы хаһыаттар дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын кэпсээбэттэр, суруйбаттар, кистии, саба сатыыллар. Тыа дьоно ханнык куһаҕан быһыылары дьон оҥороллорун билбэттэр, ол иһин оҕолорун, олору оҥорумаҥ диэн этэн үөрэппэттэр. Улааппыт оҕолоро куоракка киирэн элбэх буруйу оҥороллоруттан хомойон эрэ хаалаллар. 

“Үрүҥү үрүҥ, онтон хараны хара” диэн арааран быһаарарга аан маҥнай куһаҕаны билиэххэ наада. Элбэх үчүгэйтэн аҕыйах куһаҕаны араарыыга аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны биллэххэ үөрэх ситиһиилэнэрэ хааччыллар. Бу быһаарыыга олоҕуран сахалар “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн таҥараларын үөрэҕэ оҕолору иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллар.
Олус элбэх араас быһыылартан киһи сорохторун оҥорбот. Киһи оҥорбот быһыылара эмиэ икки аҥы арахсаллар:

1. Киһи бу быһыылар куһаҕаннарын, туһата суохтарын таһынан буортулаахтарын билэр буолан оҥорбот быһыылара.

2. Киһи билбэт буолан оҥорбот быһыылара.

Киһи оҥорор быһыыларын бу икки араастарын төһө кыайарбытынан тус-туспа арааран быһаарабыт:

1. Урукку олох уоппуттарын туһаныы, эрэйдэнии, оҥорон көрөн билии-көрүү кэнниттэн сайдан иһэр киһи өйө-санаата элбэх араас быһыылартан бу быһыылар куһаҕан эбиттэр диэн араарар, билэр кыахтанар. Куһаҕан быһыылары туспа арааран билэргэ элбэхтик үөрэниэххэ, боруобалыахха наадата итини эмиэ чиҥэтэн биэрэр.
 
Куһаҕан быһыылар киһи оҥорбот быһыыларыгар киирсэллэр. Ол аата бу быһыылар куһаҕаннара биллэн, дакаастанан турар быһыылар. Үөхсэр – куһаҕан, арыгыны элбэхтик иһэр куһаҕан. Бары билэр куһаҕан быһыыларбыт барылара манна киирсэллэр. Оҕо оҥорон көрөн бу быһыы чахчы куһаҕан эбит диэн итэҕэйдэҕинэ үөрэх дириҥник иҥмитэ быһаарыллар. 
Манна кэлэн үөрэнии икки араастааҕын санаатахпытына табыллар. “Үөрэҕи ылымтыа киһи дьон сыыһаларын көрөн-истэн үөрэнэр, онтон сорох киһи бэйэтин сыыһаларыттан эрэйдэнэн үөрэнэр” диэн этии үөрэх хайдах иҥэрин чуолкайдык быһаарар.

2. Киһи билбэтиттэн оҥорбот быһыылара саҥаны айыылар, айыыны оҥоруулар буолалларын бары билэбит. Киһиэхэ билии-көрүү эбилиннэҕинэ саҥаны айыылар үөскээн тахсаллара кырдьык эбиллэр. Ол эрээри, бу саҥаны айыылар бэйэлэрэ туох содул үөскээн тахсара хайдах быһаарылларыттан көрөн икки аҥы арахсаллар:

а). Үчүгэйи оҥорор саҥаны айыы, ол аата үрүҥ айыы буолар.

Сахаларга үчүгэйи оҥоруу үтүө, үрүҥ быһыы буолар, ол иһин бу айыыбыт үрүҥ диэн быһаарыыланнаҕына эрэ табыллар. Туһалаах саҥаны айыыны дьон бары оҥоруохтарын баҕараллар эрээри, онтубут ыл да табыллыбат, кыаллыбат, олус уһун кэмҥэ үлэлиэххэ, оҥоруохха, чочуйуохха, оннун булларыахха, туһаҕа таһаарыахха наадата үрүҥ айыы аҕыйыырыгар тириэрдэр. Туһалаах, үчүгэй саҥаны айыылар аҕыйахтар, биир эмэ табыллан туһаҕа тахсар.

б). Бу саҥаны айыыбыт куһаҕаны оҥорорго туттуллар саҥаны айыы буолан таҕыстаҕына эбэтэр куһаҕаҥҥа тириэртэҕинэ – хара айыы диэн ааттанар. Умнуллар, дьон олоҕор туттуллубат дьылҕаланар. Бу саҥаны айыыбыт куһаҕан быһыылары элбэтэргэ анаан туттулуннаҕына дьон олоҕор буортуну, алдьатыыны оҥороро биллэрдик улаатыан сөп.
 
Дьон бары кэриэтэ үчүгэйи оҥоро сатыыллар. Үчүгэйи оҥоро сатааһын табыллыбатаҕына, туга эрэ сатамматаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалара куһаҕан айыыны өссө элбэтэн кэбиһэр. 

Саҥаны айыы киһи билбэтиттэн оҥорбот быһыытыгар киирсэр. Сахалар эдэр оҕолор үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билиэхтэригэр, киһи буолууну ситиһиэхтэригэр диэри оҕолорун үөрэтэллэригэр “Айыыны оҥорума”, “Айыы диэмэ” диэн үөрэтэллэр. Бу үөрэтии оҕону өйө-санаата саҥа сайдан эрэр кэмигэр сыыһа-халты туттунарыттан харыстыыр аналлаах.

Оҕону үөрэтиигэ олус киэҥник туттуллар “Билбэккин оҥорума” диэн этии “Айыыны оҥорума” диэн өйдөбүллээҕин аахайбакка, туһаммакка сылдьарбыт эдэрдэр айыыны оҥорор санаалара элбэҕиттэн араас буруйу, куһаҕаны оҥороллоро билигин элбээһинигэр тириэртэ.
 
Киһи билбэтэ, оҥорбото саҥаны айыы буоларын бары билэбит. Билбэттэн, биллибэттэн сэрэниэххэ наада диэн бары этэллэр. “Билбэт буоллаххына тыытыма” диэн оҕолорун үөрэтэ сатыыллар. Оҕолор күүлэйдии сылдьан хонууттан хортуоппуй курдук үүнээйини булбуттар уонна үллэстэн сиэн кэбиспиттэр. Сотору утуу-субу бары суолга охтубуттар. Хата биир арыыччалара дэриэбинэҕэ нэһиилэ тиийэн дьоҥҥо этэн, кэлэн эмтии охсон өрүһүйбүттэр. Оҕолор айыыны оҥороннор, билбэт үүнээйилэрин сиэннэр былаҕайга былдьата сыспыттар.
Оҕону үөрэтэргэ билбэт буоллаҕына куһаҕаны оҥоруо суоҕа диэн былыргылыы санаа, күөйэ-хаайа сатааһын аныгы информация, билии-көрүү сайдыбыт кэмигэр кыайан тутуһуллубатын билиниэхпит этэ. Хантан баҕарар истэн, көрөн сайдан иһэр санаалаах оҕо барыны бары билиэн-көрүөн баҕатын ханнарар кыаҕа аһара улаатта. Ол иһин оҕону, бу куһаҕан диэн этэн куһаҕан быһыылары эрдэттэн биллэрэн, арааран үөрэтии эрэ билигин туһалыыр кыахтаах.

Эдэрдэри үөрэтиигэ киһи оҥорбот быһыылара, бу курдук икки аҥы арахсыыларын уонна үксүлэрэ куһаҕан быһыылар буолалларын билэн олоххо таба туһанарга үөрэтии эрэйиллэр.

Онон өй-санаа бу уратыларын, кэмэ кэллэҕинэ эргийэн биэрэрин оҕону үөрэтээччилэр табан туһаналлара ирдэнэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи биһиги, сахалар таҥарабыт үөрэҕэ тутуһара олоххо таба суолу булууну үөскэтэр.

ӨЙ – САНАА САЙДЫЫТЫН ТАҺЫМНАРА

Бары таҥара үөрэхтэрин төрүттэринэн сахалар билэр уонна билигин да туһана сылдьар Кут-сүр үөрэхтэрэ буолар. Ол курдук, күүстээх, сайдыылаах куттаах ойуун киһи бэйэтин аймахтарыгар көмөлөһөр, көрөр-харайар кистэлэҥ күүстээҕин сахалар билэллэр.

Саха дьоно Кут-сүр үөрэх төрүттэрин былыр¬-былыргыттан бэйэлэрин олохторугар туһаналлар. Үөрдэри, иччилэри билигин да итэҕэйэллэр, харыстыыллар, аймаабаттар, олор куттартан үөскүүллэрин билэллэр. Ол куттар барылара араас көрүҥнэри ылынан¬нар былыргы таҥара үөрэҕин төрүттэрэ буолбуттар.
 
Билигин сайдыылаах, үөрэх-билии тарҕаммыт кэмигэр оҕо ийэ кутун иитэн, ол аата кыра эрдэҕинэ, бэйэтин өйө-санаата киириэн иннинэ атаахтаппакка, үчүгэй быһыылары оҥорорго үөрэтэн олору үгэс оҥорон иҥэрэн биэрии, онтон улаатан истэҕинэ салгын кутун сайыннарыы диэн үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэргэ үөрэтии буоларын таба өйдөөн олоххо туһаныы эрэйиллэр.
 
Үөрэх, үгэс уонна үөрүйэх диэн олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит өйдөбүллэри табатык өйдөөн оҕоҕо кут үөскээһинэ ити курдук үс сүһүөхтэнэн салҕанан иһэрин олоххо туһаныы сайдан иһэр саха дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Норуот өр кэмҥэ мунньуммут олоҕун үөрэхтэрэ таҥара үөрэхтэ-ригэр кубулуйан сылдьаллар. Дьиэ кэргэн олоҕун төрүттэрэ, оҕону иитии-үөрэтии үгэстэрэ, киһи киһиэхэ сыһыанын уратылара барылара таҥара үөрэхтэригэр холбуу киирсэн сылдьаллар. Олох үөрэхтэригэр сыһыаннаах сиэри-туому толоруулары таҥара үлэһиттэрэ баһылаан дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдэллэрэ эрэйиллэр.

Сир үрдүгэр уһуннук олорбут омуктар бэйэлэрин уһун, ыарахан олохторугар мун¬ньуммут туһалаах уоппуттара, үгэстэрэ элбэҕэ ханан да саарбахтаммат. Сахалар олус уһун үйэлээх омук буоларбыт дакаастана сылдьар. Уһун үйэлээх үөрэхпит өс хоһооннорунан этиллэн кэлэр көлүөнэлэрбитигэр тиийэн иһэр.

Итэҕэл, таҥара үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, киһи олоҕун сыалыгар сөп түбэһиэхтээх. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи олоҕун устата өйүн-санаатын сайдыытын маннык кэрискэ кэмнэргэ, таһымнарга араарар:

1. Киһи буолуу. Бу кэмҥэ оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэн киһи буолуу таһымын ситиһэр. Олоҕор “Куһаҕаны, айыыны, дьон билбэтин, оҥорботторун, туттубаттарын оҥорума”,- диэн өй-санаа хааччаҕын тутуһан өйө-санаата сайдар, улахан киһи өйүн-санаатын ситиһэр. Бэйэтэ киһилии быһыылаах киһи киһитэ буола улаатар. 

2. Киһи быһыыта. Өйө-санаата сайдыбыт киһи олоҕун “Сиэр”, “Киһи быһыыта”,- диэн өй-санаа хааччахтарын тутуһан сиэрдээхтик, киһи быһыылаахтык олорор, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанар. Дьиэ туттан, оҕо төрөтөн, мас олордон олоҕун сыалын толорор. Сайдыыны ситиспит өйө-санаата этин-сиинин утумнаахтык эрчийэн, барыга бары үөрүйэх оҥорон үйэтин уһатыыны ситиһэр, киһи быһыылаахтык олоҕун олорор, оҕолорун, сиэннэрин киһи буолууга үөрэтэр. Киһи Орто дойдутааҕы олоҕо киһи быһыылаахтык олоҕун олоруутунан түмүктэнэр.

3. Yрүҥ айыы буолуу. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата этиттэн-сииниттэн арахсан, ыһыллан үөр, айыы буолан Yөһээ дойдуга тахсар. Yгүс дьоҥҥо туһалаах үлэни, үчүгэйи, саҥаны айыылары бэйэтин үйэтигэр оҥордоҕуна, кини үөрэҕин-билиитин кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туһанаары үрүҥ айыы оҥороллор, куруук ахта-саныы сылдьаллар, кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтэллэр.
 
Сорохтор оҥорбут олус куһаҕан быһыыларын, хара айыыларын умнуу, ахтыбакка хаалларан иһии Сир үрдүгэр куһаҕан быһыылар аҕыйыылларыгар тириэрдэринэн үтүө санаалаах дьонтон ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар.

Сахалар бастакы таҥаралара Үрүҥ Аар тойон диэн ааттанара олус былыргы кэмнэргэ олорон ааспыт дьон билиилэриттэн үрүҥүн, ол аата үтүөтүн, билиҥҥи дьоҥҥо туһалаах, сайдыбыт, тупсубут өйгө-санааҕа сөп түбэһэр өттүн эрэ талан ылан кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туһанар наадалааҕын быһаарар.

Yрүҥ айыылартан кэлэр билиилэргэ урукку олоххо буолан ааспыт быһыылар, оччотооҕу үөрэхтэр, үлэ-хамнас ситиһиилэрэ, тутуллубут тутуулар киирэллэр. Оччотооҕу кэмнэргэ оҥоруллубут саҥаны айыылар билиҥҥи кэмҥэ эргэрэннэр дьон бары билэр билиилэригэр кубулуйаннар сыаналара түһэн, суолталара намтаан иһэр. Ол курдук, олус былыргы охсуһуулаах-этиһиилээх, суут-сокуон диэн суох олоҥхо кэмигэр дьон олохторун таһыма, өйдөрө-санаалара эмиэ олорор олохторун курдук этэ. Билигин сайдыы, демократия, киһи киһиэхэ сыһыана ордук тупсан, кэҥээн иһэр кэмигэр оччотооҕу, былыргы кэмнээҕи билии-көрүү туһата лаппа кыччаата. Арай бу билиилэртэн ордук туһалаахтарынан тус-туспа омуктар олохторун үгэстэрин, тылларын үөрэтии уонна харыстааһын киирсэллэр.

Биһиги сахалар итэҕэлбит, таҥарабыт үөрэҕэ, бары тутуһуллар хааччахтара барылара былыр-былыргыттан бааллар уонна билигин да туһанылла сылдьаллар. Бу үөрэх киһи олоҕун бары кэмнэрин толору хабар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан өйө-санаата сайыннаҕына, күүһүрдэҕинэ этин-сиинин эрчийэн, үйэтин уһатыахтааҕын табатык быһаарар. Биһиги итэҕэлбит, таҥарабыт үөрэҕэ киһи өйүн-санаатын атын өй-санаа үөрэхтэринээҕэр ордук дириҥник, киэҥник быһаарар, сайдан, эбиллэн истэҕинэ уларыйан биэрэн иһэрин кытта аахсан толору арыйар. Биһиги итэҕэлбитин билиэххэ, үөрэтиэххэ уонна олоххо туһаныы ирдэнэр кэмэ кэллэ.

Эти-сиини утумнаахтык эрчийэн, үөрэҕи-билиини баһылаан олоҕу уһуннук, киһи быһыылаахтык, дьоҥҥо-норуокка туһалаахтык олороргутугар, кэлэр көлүөнэлэргитин киһи быһыылаах буолууга иитэргитигэр, үөрэтэргитигэр баҕарабыт.

Онон уһун үйэлэргэ салайааччылар бас билиилэригэр киирэн диктатураларга кубулуйан хаалбыт таҥара үөрэхтэринээҕэр сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи өйө-санаата сайдыытын табатык быһаарар.

ОЛОХ ҮӨРЭҔЭ

Оҕо өйө-санаата кыра эрдэҕинэ кураанаҕын биир бэлиэтинэн бэйэтэ билбэтэх, олорботох олоҕун букатын ылыммата, сөбүлээбэтэ буолар. Урукку ыарахан олох туһунан төрөппүттэрин кэпсээннэриттэн истэн төһө эмэ биллэр даҕаны, кини олоҕор сыһыана суох курдук саныыра, сыаналаабата хаһан да уларыйбат. Бэйэтэ өйдөөбөккө хаалбыт, этинэн-сиининэн эрэйдэнэн билбэтэх олоҕо олус кыра, быстах би¬лиилэри, көннөрү өйдөбүллэри эрэ хаалларарынан туох да туһаны, билиини аҕалбаттар.

Төрөппүттэр эдэр эрдэхтэринэ урукку олохторун тустарынан оҕолоругар кэпсээтэхтэринэ, оҕолоро аптаах остуо¬руйа курдук истэн эрэ кэбиһэллэр. Оҕолор төрөппүттэрин урукку ыарахан олохторун, астара-таҥастара тиийбэт кэмнэрэ баалларын бэйэлэрин эттэринэн-сииннэринэн билбэккэ хааллахтарына букатын да сыаналаабаттар, аанньа ахтыбаттар: “Ама, оннук ыарахаттар баар этилэрэ дуо?”- диэн, хата кэпсиир киһини итэҕэйбэт буола улааталлар.

Оҕо өйө-санаата сайдыытын, бэйэтин олоҕо сайдан иһиититтэн, ону-маны өйдүүр, умнубат кэмиттэн эрэ саҕалыыр. Бэйэтэ  бу кэмтэн ыла баарын курдук сананар. Оҕо кыра, бэйэтин өйө сайда илигинэн туһанан улахан дьон “Хаппыыстаттан булбуппут” эбэ¬тэр “Аист аҕалан биэрбитэ” диэн этэллэрин чахчы итэҕэйэр, кыра эрдэҕинэ оннук ылыныан сөп. 
Бэйэлэрэ билбэккэ хааланнар билигин сайдыылаах олоххо үөскээбит оҕолор былыр¬гы, эһэлэрин, эбэлэрин олохторун төрүт сыаналаабаттар, аанньа ах¬тыбаттар, дойдубут саҥа сайдан истэҕинэ олус элбэхтик үлэлии-хамсыы сылдьыбыттарын соччо итэҕэйбэттэр. Оннук олох баар этэ диэн кэпсээтэххэ истибит курдук тутталлар эрэ, былыргы кэмнэрдээҕи ыарахан олох туһунан кэпсээннэр кинилэри ханан да таарыйбаттар, ол иһин кыһамматтар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн олох сайдан иһиитин бары үктэллэрин билэн улаатара буоллар диэн биһиги баҕа санаалаахпыт. Эдэр дьон олох бары ыараханнарын, үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын билэн-көрөн улааттахтарына олох¬торун ордук сыаналыа, харыстыа этилэр. Эдэр көлүөнэлэри киһилии май¬гыга үөрэтэн улаатыннарыыга, бу этии олус сөптөөх уонна туһата улахан буолуон сөп.

Дьон-аймах олохторун сайдыыта кэлин 19-с, 20-с үйэлэргэ эрэ олус күүскэ сайынна. Бу кэмҥэ диэри сүүһүнэн тыһыынча сыллар ус¬таларыгар дьон-аймах сайдыылара олус бытааннык баран испит. Ол курдук олус уһун кэмнэр усталарыгар дьон оҕуһу көлүнэн уонна аты миинэн, онон айаннаан кэлбиттэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатыар диэри дьон-аймах уһун үйэлэрин ту¬хары ситиспит ситиһиилэрин барытын үөрэттэҕинэ, биллэҕинэ эрэ олоҕу кытта тэҥҥэ өйө-санаата сайдар. Бу кэм устата сорохтор өссө аһара бараннар улахан саҥаны айыылары оҥороллор, олоҕу иннин диэки сыҕарытар кыахтаналлар.
 
Оҕо өйө-санаата ханнык да бэлэм билии суоҕуттан, саҥалыы сайдан, үүнэн барар. Тугу саҥа үөрэтэн билбитэ-көрбүтэ өйүгэр-санаатыгар ууруллан, үгэстэри үөскэтэн мунньул¬лан иһэриттэн билиитэ-көрүүтэ сыыйа дириҥээн барар. Өй-санаа бу курдук сыыйа сайдыыта оҕо уустугуран иһэр үлэни-хамнаһы кыайары сылтан сыл ситиһэн иһэригэр олоҕурар.

Дьон сааһыран истэх¬тэринэ билиилэрэ-көрүүлэрэ биллэрдик эбиллэр. Бу быһаарыыны салгыы сайыннардахпытына, оҕо саҥа төрүөҕүттэн сыыйа улаатан, сыыллан, онтон туран хааман, уһун кэмҥэ үөрэнэн дьон-аймах хайдах сайдан кэлбиттэрин барытын баһылыырга үөрэнэр. Ол аата, киһи бэйэтин үйэтигэр өйө-санаата сайдан дьон-аймах уһун үйэлэр тухары мунньуммут үөрэхтэриттэн бэйэтигэр сыһыаннаах үгүс өттүлэрин баһылыыр.

Өйү-санааны маннык быһаарыы биир эмэ ойуун буолар кыахтаах, туспа кут¬таах-сүрдээх киһиэхэ сыһыана суох буолуо. Биир эмэ киһи ойуун буолар. Сахалар истэн билэр уһуйан үөрэтиилэрэ ойуун¬нары эрэ үөрэтиигэ сыһыаннаах. Бу үөрэх баар дьону барыларын ха¬бардыы киэҥник тарҕаныа диэн санаа олус эрдэ буолуон сөп.

Сэрии ыар кэмигэр түбэспит оҕолор тиийиммэт, дьадаҥы буолуу, ас-таҥас тиийбэтэ диэни бэйэлэрин эттэринэн-сииннэринэн билэннэр аһара аһыныгас, сымнаҕас майгылаах, үлэһит буола улааппыттар. Хаһан да этиһэр, охсуһар, кыыһырсар санаалара суох. Хата көмөлөһөр, көмүс¬кэһэр, харыстыыр өйдөбүллэрэ ордук сайдыбыт.

Кыра оҕо сылдьан ыарахан олоҕу билбит дьон итинник үтүө, үчүгэй майгылаах буола улааталлар. Бу кэмҥэ үөскээбит дьон биир майгыларын ура¬тытынан итирдэхтэринэ майгылара өссө көнөрө, ыллыыр, үөрэр санаалара киирэрэ буолар. Итирдэхтэринэ ыарахан эдэр саастарын кэмин кырдьык умнар курдуктар. Биһиги “Кут-сүр үөрэҕэ” үлэбитигэр киһи майгытын ити ураты¬ларын быһаара сатаабыппыт. (5,35). Ол быһаарыыларбытыгар билигин эбэн биэрдэхпитинэ, кыра эрдэхтэринэ ыарахан олохторо кинилэри итинник сымнаҕас, киһилии, үтүө майгылаабыт. Ол аата, кыра эрдэхтэри¬нэ ийэ куттарыгар киһилии, үтүө майгыны ыарахан олохторо иҥэрбититтэн олох ханнык баҕарар кэмигэр, итирдэхтэринэ даҕаны, үтүө, үчүгэй майгылара уларыйбат. Бу дьон бэйэлэрин олохторун уста¬та куһаҕан, быстах быһыылары оҥоруулара олус аҕыйаҕа биһиги ийэ куту быһаарыыбыт табатын туоһулууллар.

Онон, киһилии киһини иитиигэ уонна үөрэтиигэ кини кыра эр-дэҕинээҕи олоҕо ордук улахан оруолу ылар. Сахалар “Киһи илиитинэн тутан көрдөҕүнэ биирдэ астынар” диэн этиилэрэ оҕо кыр¬дьык бэйэтэ олорон, этинэн-сиининэн олох ыараханын билбэтэҕинэ, оннук олох баар буола сылдьыбытын хаһан да аахайбатын, кинини таарыйбатах буолан кыһамматын чуолкайдык быһаарар.
 
Киһи Айылҕаттан аналын быһыытынан тыыннаах буолан олоҕу олоруон баҕарар. Оҕо саҥа төрүөҕүттэн улааппытынан бараары ийэтин эмпитинэн барар. Туга эмэтэ тиийбэтэҕинэ, ытаан бэбээрэн биллэрэн иһэр. Оҕо “ыы” диэн ытыыр саҥата киһи кулгааҕа истэригэр саамай сөбүлээбэт дорҕооно буолар. Кыра, кыаммат оҕо ытыыр саҥата көмө наадатын биллэрэр. Кыра оҕо олоҕун ийэтин көмөтүнэн, көрүүтүнэн саҕалыыр.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдан истэҕин аайытын бэйэлэрин солбу¬йааччыларын анаан-минээн, ааҕан-суоттаан Күн сирин көрдөрөллөр. Ийэ оҕотугар сыһыана оҕото бэйэтин олоҕор хайдах сыһыаннаһарын төрүттүүр, улаатан истэҕинэ аһара көрүү-истии бэйэтэ мөл¬төх, бэлэмҥэ үөрэммит киһини үөскэтэр. Туһа киһитэ буолан барыны-бары бэйэтэ оҥоро үөрэммит оҕо олоххо дьулуурдаах, үүнүү-сайдыы диэки тардыһыылаах буола улаатар. Оҕо кыра эрдэҕинэ тугу үчүгэй, тугу куһаҕан дииргэ төрөппүттэрин этиилэринэн уонна кинилэри быһаччы үтүктэн сыыйа үөрэнэр.

Саха дьонун олоххо сыһыаннара “Биирдэ бэриллэр олоҕу киһилии олоруохха” диэн этиинэн быһаарыллар. Ол иһин биирдэ бэриллэр олоҕу киһилии олоруохтарын баҕараллар. Итини тэҥэ, бу этии киһи олоҕо, бу Сир үрдүгэр биир эрэ буоларын тоһоҕолоон бэлиэтиир. Дьон бэйэлэрин олохторо кылгаһын билэннэр, кэннилэ-риттэн оҕолоро хааланнар, оҥорон испит дьыалаларын салгыах-тарын баҕара саныыллар. Төрөппүттэр оҕолорун бэйэлэрэ хайдах улааппыттарын, үөрэммиттэрин курдук үөрэттэхтэринэ эрэ бэйэлэрин курдук өйдөөх-санаалаах дьон буола улааталларын ситиһэллэрин сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥорбутуттан ыла аахайбакка сылдьаллар.

Киһи Айылҕаттан тыыннаах буолан олоҕу олорорго анаан айыллыбыт. Олох олоруу төһөнөн ыарахан да, оҕо кыра эрдэҕиттэн ол ыараханнары тулуйарга эрчиллэр, үөрэнэр. Сахалыы үөрэҕинэн үлэҕэ үөрэммит көйгө оҕо улаатан баран оҥорор ситиһиилэрэ элбээн иһэллэр. Олоххо дьоҕура, дьулуура улаатан биэ¬рэр.
 
Оҕо үтүктэн үөрэнэр дьоҕура кыра эрдэҕиттэн сайдан барара олоҕу хайдах олорорго төрөппүттэрин көрөн үөрэнэригэр туһалыыр. Оҕо олоҕун ханнык суолунан салайара төрөппүттэрэ туохха үөрэтэллэрит¬тэн быһаччы тутулуктанар. Саха дьонун “Уол оҕо аҕатын туйаҕын ха¬тарыаҕа” диэн өс хоһоонноро уола элбэхтик үөрэннэҕинэ уонна өссө эбии хата¬рылыннаҕына, ол аата өссө кытааттаҕына эрэ аҕатын курдук эбэтэр баһыйар үчүгэй майгылаах киһи буола улаатарын би¬гэргэтэр.

Кытай улуу сирдьитэ Мао-Цзэ-дун этэн турар: “Народ - это чистый лист бумаги, на котором можно написать любой иероглиф”. Улуу сир¬дьит этиитэ дьоҥҥо иитии-үөрэтии көмөтүнэн ханнык баҕарар өйү-санааны иҥэриэххэ сөп диэн өйдөнөр. Ол аата, киһи өйө-санаата хан¬нык үөрэҕи ылынарыттан эрэ тутулуктанан сайдарын быһаарар.

Киһи кыра эрдэҕиттэн олох иһин охсуһууга бэлэмнэниэхтээҕин биһиги, “социализм” кэмин оҕолоро ырыынак ыарахан тыына ыган тиийэн кэлбитигэр эрэ биллибит. Оччотооҕу “социализм” кэмигэр киһи олоҕун салгыырыгар, тугу үлэлээн хамнас ыларыгар төрүт санаатын оҕустарбат гына үөрэппиттэрэ. Оҕо кыра эрдэҕиттэн дойдутун киһитинэн ааҕыллан, босхо детсадка сылдьан, оскуолаҕа үөрэнэн талбыт идэтин талан ыларыгар толору кыаҕы биэрэллэр этэ.

Оҕону бу курдук эрдэттэн бэлэмнэммит суол устун баран иһиигэ үөрэтии, бэйэтэ олох иһин туруулаһарын мөлтөтөн, ордук бэлэми кэтэһэ сылдьар майгынын сайыннаран кэбиһэр. “Социализм” бэ-лэмигэр улааппыт оҕолор ырыынак кэмэ тиийэн кэлбитигэр бэйэлэрэ оҥорон-тутан, булан-талан үлэни тэрийэр кыахтара кырата, мөлтөҕө биллэн таҕыста.

Барыта бэлэмҥэ үөрэнии, сылааска сытыы, аҕыйахтык хамсаныы киһи доруобуйатын мөлтөтөн, кэбирэтэн иһэр. Маннык сымнаҕас олох көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салҕанан баран иһиитэ, бу аймах дьон өйдөрүн-са¬нааларын уонна доруобуйаларын мөлтөөһүнүгэр тириэрдэн эстиилэри¬гэр, симэлийиилэригэр төрүөт буолар.

Элбэх аймах дьон холбоһоннор биир омугу үөскэтэллэр. Kинилэр бары итинник мөлтөөн, ахсаан барыылара омук эстиитигэр, симэлийиитигэр дьэ тириэрдиэн сөп. 
Киһи-аймах үөрэҕи-билиини си¬тиһэн истэҕин аайытын олоҕун, үлэтин-хамнаһын тупсаран иһэр. Ол курдук, ас-үөл саппааһа дэлэйэн иһиитэ аһары элбэҕи аһааһыны, ары¬гыны элбэхтик иһиини уонна наркотиктары туһаныыны көҕүлүүр. Бу быһыылар киһи доруобуйатын, өйүн-санаатын биллэрдик мөлтөтөллөрүн билэн, итилэри тохтотор туһугар дьон сайдыылаах өттүлэрэ үлэлииллэрэ эмиэ эбиллэн иһэр.

Айылҕа ыарахан, тымныы усулуобуйатыгар куруук сылдьа үөрэнии киһи доруобуйатын тупсарар уонна бөҕөргөтөр. “Олох ыараатаҕына омукка күүс киирэр” диэн саха кырдьаҕас дьонугар олохсуйбут өйдөбүл баар. Бу өйдөбүл биһиги “социализм” кэмэ ииппит дьонун бастарыгар кыайан баппат да буоллар, кырдьаҕас Лөкүө эбэбит итинник этэр этэ. Билигин ырыынак кэмэ кэлэн ыган, олох барыта ыараан бар¬бытыгар, сымнаҕастык иитиллибит, сылааска сыппыт, барыта бэлэмҥэ үөрэммит “социализм” дьоно улаханнык соһуйдулар, кыахтарын чуут былдьата сыстылар. Ити иһин былыргы кырдьаҕастар уһуну-киэҥи би¬лэллэрэ, этиилэрэ табата чахчы биллэн таҕыста.

Кырдьаҕас эбэбит Лөкүө эмээхсин өссө биир этиитэ Аан дойду бу кэмнээҕи олоҕор быһаччы сыһыаннаах. Кини: “Ыалларга элбэх уолаттар төрөөтөхтөрүнэ - сэрии буолар”,- диирэ. Бу этии оччотооҕу кэмнэргэ букатын да тиэрэ курдук иһиллибитин иһин, билигин Кавказ омуктары¬гар уол оҕолор ахсааннара быдан элбэхтэрэ бэлиэтэнэр. Омукка уол оҕолор элбэхтэрэ атын омуктар кыыс оҕолорун кэргэн ылан сүгүннэрэн аҕалыыны үөскэтэн, атын омугу эйэлээхтик баһылааһыҥҥа киллэрэрин биһиги да саҥа биллибит.

Кут-сүр үөрэҕэ оҕо төрүөҕүттэн өйө-санаата сайдан барыытын быһаарар. Оҕону иитиигэ Кут-сүр үөрэҕин таба туһаныы киһи өйө-санаа¬та бары өттүнэн биир тэҥ сайдыылаахтык улаатыытын хааччыйар. Кут-сүр үөрэҕин быһаарыытынан киһи олоҕо чуолкайдык тус-туспа араарыллар үс сүһүөхтээх. Ол сүһүөхтэрэ манныктар:

1. Оҕо саас. Эт-сиин улаатыыта. Үчүгэй киһини, төрөппүтү үтүктэн, тугу барытын кини хайдах оҥорорун курдук оҥоро үөрэнэн, өйү-санааны сайыннаран, үчүгэй үгэстэри үөскэтинэн киһи буолууну ситиһии, үөрэҕи-билиини баһылааһын, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаныы кэмэ.

2. Ыал буолуу. Аҕа, ийэ буолуу. Оҕо-уруу төрөтүү, улаатыннарыы, иитии, үөрэтии. Киһи быһыылаахтык, сиэри тутуһан олоҕу олоруу. Оҕолор, сиэннэр улааттахтарына тойон, хотун буолуу. Сиэннэри киһи буолууга иитии-үөрэтии кэмэ.
 
3. Үрүҥ айыы буолуу. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата туспа баран айыы буолар. Ханнык айыы буолууга тугу оҥорбутуттан тутулуктанар. Өр сыллаах үлэтинэн-хамнаһынан кэлэр көлүөнэлэргэ туох туһалааҕы, үчүгэйи оҥорбутун ахтан-санаан эдэрдэр олохторугар туһаныылара өй-санаа үрүҥ айыы буолуутун, уһун үйэлэргэ туттуллуутун үөскэтэр.

Киһи этэ-сиинэ сайдан, улаатан уонна кырдьан, мөлтөөн иһэрэ Айылҕа айбытын курдук баран иһэринэн, киһи олоҕун оҥостуута эмиэ хойутаабакка эрэ кэмигэр кэлэн иһиэхтээх. Эт-сиин улаатыытын кытта тэҥҥэ өй-санаа сайыннаҕына дьон кэмигэр ыал буоланнар оҕо-уруу төрөтөн иһэллэрэ Кут-сүр үөрэҕин көр-дөбүллэригэр сөп түбэһэр. Бу көрдөбүл тутуһуллуута аҕы¬йах ахсааннаах омуктарга ордук туһалаах.

Сахалар этэллэринэн, олох олоруу, алааһы туорааһын буолбатах. Этэҥҥэ олорор туһугар элбэхтик үлэлиэххэ, оҥоруохха, тутуохха наа¬датын киһи барыта билэр курдук эрээри бэйэҕэ тиийдэҕинэ сынньана сытар ордук курдук. Тугу эмэ оҥорорго ханнык эрэ хамсатар эбиискэ күүс наада. Үлэһит киһини өссө күүскэ үлэлииргэ ыҥырар күүһүнэн баай-мал эбиллиитэ уонна олох тупсан иһиитэ буолар. Бу күүс киһини инники диэки сирдиир баҕа санаата буоллаҕына, киһи үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир кыахтанар. Баҕа санаа үөскээһинин туһунан “Киһи буолуу” үлэбититтэн булуохха сөп. (6,10).

Сахалар уһун үйэлээх киһи олоҕун уһунун биир үйэ диэн арааран ааттыыллар. Ол аата биир үйэ уһуна 100 сылга тэҥнэһэр.

Биир киһи олоҕун уһунун курдук омук олоҕун уһуна эмиэ биллэр. Сахалар тоҕус үйэ буолан баран омук саҥалыы үөскүүр диэн этэллэр. Билигин даҕаны Сир үрдүгэр олорор омуктар олохторун уһунун тарбахха баттаан ааҕан көрдөххө, тоҕус үйэттэн биир эмэ ордор. Л.Н.Гумилев ааҕан таһаарбыт уһун үйэлээх омуктара, нууччалар уонна немецтэр, уһун олохторун ортотугар 200 эбэтэр 300 сыл устата атын омуктары кытта кыттыһан эбэтэр толору баһылааһыннарыгар киирэн олоро сылдьыбыт кэмнэрдээхтэр эбит. Ол курдук, нууччалар 13-15 үйэлэргэ монголларга-татаардарга бас бэринэн олорбуттара. Биһиги ааҕан таһаарыыбытынан былыргы кэмҥэ, ол аата олус элбэх өлөрсүүлээх кэмнэргэ 200, 300 сыл устата, 8 эбэтэр 12 көлүөнэ дьон уларыйыахтарыгар диэри, омук барыта кэриэтэ атын омук буола ула¬рыйан хааларыгар сөп.
 
Сахалар киһи олоҕун уһунун араарар кэрчик бэлиэлэринэн “Көлүөнэ” диэн тыл буолар. Олох салҕанан иһиитэ саҥа көлүөнэ үөскээн тахсан кырдьаҕастары солбуйан иһэригэр олоҕурар. Биир көлүөнэ солбуллар кэмин 25 сылынан ааҕаллар. Ол аата, киһи 25 сааһыгар диэри ийэ эбэтэр аҕа буолан баран, 50 сааһыгар эбэ дуу эһэ дуу буолуохтаах эбит. 50 сааһын иннинэ эбэ эбэтэр эһэ буолбут киһини эдэр эбэ эбэтэр эһэ диэн ааттыыллар.

Киһи этэ-сиинэ ситиитин сокуоннай сааһы ситии диэн ааттыыбыт. Бу саас билигин 18-ка тэҥнэнэр. Эдэр киһи бу сааһыгар, этэ-сиинэ ситэр кэмигэр өйө-санаата эмиэ сайдан ыал буолууну, дьиэ-уот тэриниитин ситиһэрэ эбитэ буоллар көлүөнэлэр солбуйсуулара төһө эмэ түргэтээн биэ¬риэн сөп этэ. Сахалар, аҕыйах ахсааннаах омукпутун  билиммиппит ыраатта. Ол да буоллар, бу үйэ устата биир көлүөнэ дьону эбэн биэриэн сөптөөх хайысханы туһана иликпит.

Хас көлүөнэ дьон уларыйан истэхтэрин аайы өй-санаа араастаһыыта эбиллэн иһэр. Эдэр көлүөнэлэр кырдьаҕастары ситэ өйдөөбөттөрө үөрэх-билии сайдан истэҕинэ өссө дириҥиир. Yөрэҕи-билиини баһылааһынтан өй-санаа сайдыыта олус түргэтээтэ. Кырдьаҕастар бэйэ¬лэрин олохторун үгэстэригэр оҕолорун кыра эрдэхтэринэ эрэ үөрэтэр кыахтаннылар. Ол үөрэтэр кэм сахалыы ийэ куту иитии кэмэ диэн ааттанар уонна оҕо олох кыра эрдэҕиттэн бэйэтэ өйдүүр, 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри кэми ылар. Бу кэм кырдьаҕас көлүөнэлэр бэйэлэрин олохторун үгэстэригэр, саҥарар тылларыгар эдэрдэри үөрэтэн, өйдөрүн-санааларын төрүттүүр кэмнэрэ буолар. Бу кэмҥэ төрөппүттэр оҕолорун ийэ кутун ииппэккэ, үөрэппэккэ аһаран, хаалларан кэбистэхтэринэ, икки ардыларыгар өй-санаа араастаһыыта олус улаатан хаалыан сөп.

Сир үрдүгэр туох баар барыта иккилии өрүттээхтэрин курдук олох олоруу эмиэ икки өрүттээх. Ол өрүттэртэн биир өттө дьон-аймах туһугар олоҕу олоруу диэн ааттанар. Бу дьон олохторугар үгүс туһа¬лаах дьыалалары элбэх дьоҥҥо, норуокка анаан оҥордохторуна ити кур¬дук этэллэр, киһи киһитэ диэн ааты иҥэрэллэр.

Олох олоруу иккис өрүтүнэн киһи бэйэтин туһугар олоҕун олоруута ааҕыллар. Киһи, бэйэтин олоҕор, атын ким да туһугар буолбакка ордук кыһанар диэччилэр эмиэ элбэхтэр. “Киһи бэйэтин ырбаахы¬та этиттэн чугас” диэн этии итини бигэргэтэр. Бу дьон олохторун устата ордук туһалааҕы бэйэлэригэр урутаан оҥостоллоро ити этииттэн быһаарыллар.
Бэйэм эрэ туспар диэн олохторун олорор дьон оҕолонохторуна, оҕолорун иитэллэрэ-үөрэтэллэрэ аһара уустугурар. Бэйэмсэх санаалара аһара баран хааллаҕына оҕолорун ураты бэйэмсэх эбэтэр аһара бэйэлэригэр бас бэриммит өйдөөх-санаалаах оҥорон кэбиһэннэр, кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрүн-санааларын туруга суох оҥороллор, атын дьоҥҥо сыһыаннарын уустугурдаллар.

Дьон туһугар олохторун олорооччулар атыттар тустарыгар урут бастаан кыһаналлара, кинилэргэ үтүөнү баҕараллара, көмөлөһөллөрө оҕолорун өйдөрүгэр-санааларыгар кыра эрдэхтэриттэн иҥэр. Бу төрөппүттэр оҕолоро киһи буолуу үөрэҕэр үөрэнэн киһи быһыылаах, аһыныгас санаалааах буола улааталларыгар олук уураллар.

Сир үрдүгэр дьон-аймах ахсааннара элбээн иһиитэ олох олоруу олус уустугуран иһэрин бигэргэтэр. “Бэйэм эрэ туспар” диэн этии хайа да өттүнэн дьону кытта сыһыаҥҥа кыайан сөп түбэспэт буолла. Хайа баҕарар киһи олоҕо атын тулалыыр дьон ортолоругар баран иһэрэ “Бары бииргэ” диэн өй-санаа хас киһиэхэ барыларыгар баарын ирдиир кэмэ кэллэ. Дьоҥҥо барыларыгар бу курдук санаа киириитэ эрэ Сир-дойду олоҕор эрэли, туругу киллэ¬риэн сөп. Ол курдук, саҥа, түргэн сырыылаах тиэхиникэлэр сайданнар Сир бэйэтэ кыччаан, чаас аҥара эрэ эргийэ көтүллэр кыра төгүрүккэ кубулуйда.
 
Онон дьон бары биир санааны булунан сири-дойдуну көмүскүүр, харыстыыр иһин туруннахтарына эрэ олох салгыы сайдар кыахтааҕа чахчы билиннэ.

ҮЛЭ УОННА ҮӨРЭХ УРАТЫЛАРА

Үлэ уонна үөрэх киһи оҥорор дьыалаларын икки өрүтүн үөскэтэллэр, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэннэр солбуйсан биэрэллэрэ тиийэн кэлэр:

1. Үлэ эти-сиини, буор куту эрчийэр, дьарыктыыр.

2. Үөрэх ийэ уонна салгын куттары, өйү-санааны сайыннарар.
 
Бу икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин туоратан кэбиспэккэ, араа-бараа сайдан иһиилэрэ олох сайдыытыгар тириэрдэр. Биһиги билиҥҥи олохпутугар сэбиэскэй былаас кэмиттэн ыла үөрэҕи аһара өрө тутаммыт халыйыыны үөскэтэн үлэ-хамнас кыаттарбат кэмигэр тиийэн кэлбиппит.

Ыраахтааҕы былааһын саҕана үөрэхтээх дьон аҕыйахтарыттан үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта быдан үрдүк эбит. Илиинэн үлэлэнэр үлэлэртэн от охсуутугар биир гааттан ордугу охсооччулар элбэхтэрэ бэлиэтэммит. Оччотооҕу кэмҥэ иитэр сүөһүлэрин ахсаана билигин, сайдыылаах диир үйэбитигэр тэҥнээн көрдөххө, ахсааннара элбэҕэ статистика дааннайдарынан бигэргэнэр. Ону тэҥэ, дулҕа сиэлин да хааларбакка оттууллара кэпсээннэртэн биллэр. Чааһынай бас билиигэ олоҕуран барыта илиинэн үлэлиир эрдэхтэринэ элбэх сүөһүнү иитэллэр эбит.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр урукку хаалыылаах олохтон тахсыыга үөрэҕи өрө тутуу үөскээбитэ уонна сыалын ситиспитэ. Дьон бары орто үөрэхтэммиттэрэ. Онтон салгыы дьону барыларын үрдүк үөрэхтээһин диэн сымыйа ыҥырыылары өрө тутууттан үгүстэр үрдүк үөрэхтэммиттэрэ. Үөрэхтээһин бу аһара барыытыттан илиинэн үлэ куһаҕанынан ааттаммыта, хаалыыга аналламмыта. Үөрэҕи ыарырҕатар оҕону “Сүөһү көрөөччү буолуоҥ” диэн төрөппүттэрэ куттууллара үлэттэн өссө тэйиппитэ. Билигин ханнык да үлэ кыаттарбатыттан кэлии үлэһиттэр элбээн иһэллэр.
 
Кытай биир салайааччыта билинэринэн Россия олохтоохторо бары кэриэтэ үрдүк үөрэхтэнэннэр үрүҥ үлэһит, салайааччы буолуохтарын баҕарар санаалара улааппыт. Кинилэр бу баҕа санаалара кытай элбэх үлэһиттэрэ Россияҕа киирэн үлэлээтэхтэринэ эрэ ситиһиллэр кыахтаныан сөбүн быһаарбыт.

Өй-санаа сайдыытын уратылара киһи оҥорор быһыыларыгар дьайыыларын ити быһаарыыттан арааран билиэххэ сөп. Оҕону кыра эрдэҕиттэн иитии уратыларыттан, “Үөрэхтээх эрэ буол” диэн этэн үөрэтииттэн, үлэ куһаҕан эбит диэн санаа үөскээн олохсуйара быһаарыллар. Эдэрдэр үлэни кыайан үлэлээбэттэрэ баҕа санаалара үөрэхтээһин диэки халыйыытыттан тутулуктаах.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит баҕа санаата үгэстэри үөскэттэҕинэ, ийэ кутугар кубулуйан, үйэтин тухары дьайа сылдьар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьону барыларын үөрэхтээх дьон оҥороору үөрэҕи эрэ өрө тутуу кэмигэр оҕону “Үөрэхтээх эрэ буол” диэн этэн үөрэтии сайдыбытыттан билигин кэлэн үөрэҕи баһылааһын элбээбитин да иһин атын, илиинэн үлэни-хамнаһы кыайааччылар букатын аҕыйаатылар. Олох сайдыыта икки өрүттээҕин, үлэ уонна үөрэх диэн икки аҥы арахсарын умнан аҥардастыы үөрэҕи эрэ өрө тутуу үлэни-хамнаһы кыайарбытын биллэрдик аҕыйатта.
 
Сэбиэскэй былаас сүрүн сыалынан дьону барыларын үөрэхтээһин этэ. Бу сыаллар ыраахтааҕы былааһын батталыттан тахса сатыыр дьон баҕарар санааларыгар толору сөп түбэһэринэн кыайа-хото толорбуттара. Кэлин, эстиэхтэрин иннинэ дьону барыларын үрдүк үөрэхтии сатаабыттара.

Саха сиригэр бары бүттүүн үөрэхтээһин киирбитэ үс көлүөнэ дьон олорон ааспыттарын кэнниттэн туох туһаны эбэтэр буортуну оҥорбутун тарбахха баттаан ааҕыы кыаллар буолла.
Үөрэхтээһин оҥорбут туһалара:

1. Саха дьоно орто үөрэҕи бары баһылаатылар, үгүстэр үрдүк үөрэхтэннилэр, үлэ саҥа көрүҥнэрин баһылааһын сайынна.

2. Атын омуктары кытта билсиһии кэҥээтэ.

Аҥардастыы үөрэх өттүн өрө тутуу, ол диэки охтон халыйыы өйү-санааны аһара сайыннаран эти-сиини эрчийбэти үөскэтэн үгүс дьон доруобуйаларын мөлтөтөр, үлэлиир кыахтарын өссө аҕыйатар.

Үөрэхтээх буолуу үйэни кылгатар кэмигэр кэлэн олоробут. Үөрэх биир эмэ киһиэхэ биллэр үчүгэйи оҥорор, онтон дьону барыларын үөрэхтээһин олоххо халыйыыны үөскэтэр. Үөрэхтэммит, салайааччы буолбут байбыт дьон оҕону иитэр үөрэхтэрэ атаахтатыы, маанылааһын өттүгэр халыйарыттан, кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрө-санаалара туруга суоҕуттан, бу аймахтар сайдан иһиилэрэ саҥа көлүөнэ уларыйыытын кэнниттэн атахтанар.
 
Киһи уһун үйэлэниитэ этиттэн-сииниттэн ордук улахан тутулуктаах. Эти-сиини өй-санаа буор кукка кубулуйдаҕына, үөрүйэхтэри үөскэттэҕинэ эрэ салайар кыахтанар. Өй-санаа киһини салайар кыаҕа кыратыттан, эти-сиини сайыннарыыга үөрэх туһата кыра. Ол курдук, хамсаныылары оҥоруу эти-сиини түргэнник сайыннарар.

Үөрэх диэн үөрэниинэн дьарыктаныы, эрчиллии аата. Үөрэх – диэн үгэстэри иитии, эти-сиини эрчийэн буор куту, үөрүйэхтэри үөскэтинии буолар. Үөрэх олус элбэхтэ хатыланан үгэстэри үөскэппэтэҕинэ таах хаалан, умнуллан иһэр. Бу олус уһун кэмнээх үөрэх уонна киһи үйэтин тухары барыан сөп. Ол иһин сахалар “Киһи үйэтин тухары үөрэнэр” диэн этэллэр. Буор кукка кубулуйбатах, үөрүйэхтэри үөскэппэтэх үөрэх хаһан эрэ умнуллар, олору кэмиттэн кэмигэр сөхсүтэн, оннугар түһэрэн биэрии эрэйиллэр.

Аҥардастыы үөрэхтээһини эрэ өрө тутуу Россия дьонугар оҥорбут буортулара манныктар:

1. Чэпчэки үлэни көрдөөһүн. 

2. Сүрэҕэ суох буолуу.

3. Доруобуйа мөлтөөһүнэ.

4. Дьахталлар төрөөбөт буолуулара.

Бу үөрэхтээһин оҥорбут буортуларын биирдиилээн ыламмыт төһө кыайарбытынан дириҥник ырытыахпыт:

1. Үрдүк үөрэҕи бүтэрбит киһи ол үөрэҕэр сөптөөх, чэпчэки, салайар үлэни көрдүү сатыыр. Элбэх киһи үрдүк үөрэхтэммитэ экономиката сайдыыта суох дойдуга туох да туһата суоҕуттан бэйэтин үөрэҕэр сөптөөх үлэни булбакка эрэйдэнэр.
 
Yрдүк үөрэхтээх буолуу төһө да киһиэхэ бэйэтигэр үчүгэйин иһин сайдыыта суох дойдуга дьон бары үрдүк үөрэхтэннэхтэринэ үлэтэ суох буолуу элбиир. Ол курдук, үрдүк үөрэхтээх киһиэхэ сөптөөх, сынньалаҥ, сылаас сиргэ салайар үлэни булан, элбэх хамнастаах үлэҕэ үлэлэтэр сайдыыта суох дойдуга кыаттарбат эбитин билигин кэлэн биллибит. 
Дойдуга туһалаах үрдүк үөрэхтээхтэр элбииллэрин үөрэнии сыанатын кыччатан биэрэн эрэйэ суох ситиһиэххэ сөп. Бары үрдүк үөрэхтэр бэйэлэригэр сөптөөх төлөбүрдэннэхтэринэ туһата суохха үөрэнээччилэр сыыйа аҕыйыахтара.

Үөрэх диэни биһиги суруйуу уонна ааҕыы эрэ курдук өйдөөһүммүт кэрэгэй. Үөрэх олоххо ордук сыһыаннаах. “Кырдьаҕаһы хааһакка сүгэ сылдьан үөрэн” диэн этии киһи сааһыран истэҕинэ, этэ-сиинэ мөлтөөн иһэригэр уопута элбэх кырдьаҕас киһиттэн үөрэнэрин биллэрэр.
 
2. Аһара тымныы, суола-ииһэ куһаҕан, киэҥ дойдубутугар сайдыы Европаҕа холоотоххо хойутаан киирэн иһэр, айаннаан кэлэрэ да ыраах. Сайдыыны түргэнник, этиэх түргэнэ ситиһэ сатааһын араас аптаах остуоруйалар үөскүүллэригэр, элбииллэригэр тириэрдибит. Баҕа санаа ыра санааҕа кубулуйан илэтигэр хаһан да туолбат кыахтанарын аптаах остуоруйалар элбэхтэрэ биллэрэр.

Оҕолору кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара үөскүүр кэмигэр аптаах остуоруйаларынан үөрэтии, олору кэпсээһин сыыһатын сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ дакаастыыр.
 
Кыра оҕолору үөрэтиигэ араас сымыйа, аптаах остуоруйалары төрөппүттэрэ, иитээччилэр кэпсииллэриттэн оҕолор халлаантан түһэр бэлэми хомуйаары, ону барытын ылар баҕа санаалаах буола улааталлар, бэйэлэрэ тугу эмэ туһалааҕы оҥорор санаалара суох буолар. Хантан эрэ булуу-талыы, ыһыы-тоҕуу нуучча эдэрдэрин баҕа санаалара буола олохсуйбут.

Бэлэмҥэ, бары-барыта баарыгар үөрэммит эдэрдэр хантан эрэ бэлэми эбии буллахтарына ыскайдаан, суох оҥорор кыахтара улахан. Ол курдук, араас аптаах остуоруйалар геройдара кыайан-хотон булан талан баран улахан аһааһыны, сиэһини тэрийэллэрэ, ырай олоҕун аҕалаллара онно олук буолара быһаарыллар.

Түргэнник ситиһиллэр кыайыылардаах аптаах остуоруйаларынан оҕолору үөрэтии ийэ кутун өйө-санаата олоҕун чахчыларын кытта уратыланарыгар тириэрдэр. Нуучча тоҕо түһэн үлэлииргэ үчүгэй. Түргэнник тугу эмэни ситиспэтэҕинэ санаата түһэр, үлэтин быраҕан кэбиһиэн сөп. Хата ол оннугар атын туох эмэ санаа киирдэҕинэ, ону эмиэ түргэнник ситиһэ охсоору ыксыыр, туох баарынан түһүнэр.

Саха киһитэ мындыр, тиэтэйбэт, ыксаабат, көрсүө, сэмэй, үчүгэйдик толкуйдаан, ырытан, туох содул үөскээн тахсарын быһааран баран биирдэ нэмин билэн оҥорор. Саха дьоно уһун үйэлэр тухары “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи тутуһалларыттан хаһан да аһара барбаттар, сиэри кэспэттэр, ол иһин сыыһаны-халтыны оҥороллоро аҕыйах, сыыһа туттубаттар.

Сахалар оҕолорун сымыйа, албын остуоруйаларынан ийэ куттарын толорон кэбиспэттэриттэн саха дьоно сайдыы эмискэ, аптаабыт курдук буолбакка, элбэхтик үлэлээтэххэ, эрэйдэннэххэ кэлэрин кыра эрдэхтэриттэн билэ үөрэнэллэр. Ол курдук, аан маҥнай оҕо төрөппүтүн курдук буола улаатарын киһи буолуу үөрэҕин ситиһиннэрэн, киһи буолар баҕа санааны олохсуталлар, өйүгэр-санаатыгар иҥэрэллэр. Бу баҕа санаа оҕо төрөппүтүн курдук үлэһит буоларын, барыны бары кыайарын-хоторун  үөскэтэр, олоххо сирдээн иһэр сүрүн күүс буолар.

“Олох ыарахан” диэн этии оҕо кыра эрдэҕиттэн ыараханнары тулуйууга тулуурдаах буола улаатарын хааччыйар аналлаах. Ыараханнары тулуйуу киһи тутаах, сүрүн хаачыстыбата. Ол иһин тулуурдаах буолуу сүр диэн сахалыы быһаарыыга киирсэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр ыган-хаайан туран нууччалыы үөрэҕи сахаларга киллэрбиттэрэ. Билигин сахалар оҕону иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ эмиэ нууччалар курдук, аптаах остуоруйаларынан албыннааһынынан баран иһэр. Үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир эдэрдэр букатын аҕыйахтар, бары ыллыы-туойа сылдьыахтарын, бэлэми туһаныахтарын эрэ баҕалаах улааталлар.

3. Үөрэхтээх, үрүҥ үлэһит киһи куруук сылаас дьиэҕэ үлэлиир, сылдьар. Куруук сылааска сылдьарыттан доруобуйата мөлтүүр, араас ыарыыларга ылларара элбиир. Диабет диэн тэнийбит ыарыы аанньа хамсамматтан ордук тутулуктаах. Үөрэхтэммит, салайар үлэҕэ үлэлиир дьон оҕолоро төрөппүттэрэ элбэхтик олорорун, сытарын үтүктэн үлэҕэ-хамнаска букатын да сыһыана суох буола улааталлар.

Үөрэх-билии сайдыбыта, араас суол компьютердар элбээбит-тэриттэн оҕо кыра эрдэҕиттэн олорунан дьарыктанан үгүстүк таһырдьа сылдьыбакка, сүүрбэккэ-көппөккө сылаас дьиэҕэ олороруттан доруобуйата мөлтүүр буолла.

4. Үөрэҕи эрэ сэбиэскэй былаас кэмигэр өрө тутаннар дьахталлар олохторун сыалын уларытан кэбистилэр. Ол курдук, кыргыттар эдэр эрдэхтэринэ кэргэн тахсан, ыалы тэрийэн, оҕо төрөтөн аймахтары, үлэһиттэри, омугу ахсаан өттүнэн элбэтэллэрин быраҕан аҥардастыы үөрэҕи эрэ эккирэтэ сатыыллара улаатан хаалла.
 
Үөрэҕи ылыыга дьахталлар сэбиэскэй былаас көмөтүнэн, истигэн, эппити толорон иһэллэриттэн эр дьону баһыйа үөрэхтэннилэр. Үөрэхтэммит дьахтар биир эмэ оҕону төрөтөр, онтон элбэхтэр солумсахтара, сириксэннэрэ улаатан кэргэн да кыайан тахсыбаттар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр үөрэҕи аҥардастыы өрө тутууттан, арбааһынтан, оҕону кыра эрдэҕиттэн “Үөрэх үчүгэй” диэн үөрэтииттэн үлэни үлэлээһин кыаттарбат кэмигэр кэлэн хаалбыппыт. Аҥардастыы үөрэҕи эрэ өрө туппакка үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир эдэрдэри сахалар үөрэхтэрин туһанан иитэн-үөрэтэн улаатыннарыа этибит.

Онон оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ бэйэбит сахалыы үөрэхпитин туһанар кэммит кэллэ. Эстэн-быстан, ахсааннара аҕыйаан иһэр, охсуһуунан, сэриилэһиинэн ииригирэн эрэр нуучча омугун үтүктэр, батыһар кэммит ааспыта ыраатта. Ол курдук, “Эстэн эрэр ыал сүөһүтэ харсыһыылаах буолар” диэн этии омуктарга эмиэ сыһыаннаһарын биллэхпитинэ табыллар. 

ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА

1. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.

2. Г.Миллер. Сонник: Толкования 10000 снов. Москва: ООО Фирма “Издательство АСТ”, 1999.- 400 с.

3. Поль С. Брэгг. Формула совершенства. Санкт-Петербург: ТОО “Лейла”, 1993.- 384 с.

4. “Киин куорат”, ахсынньы 20 күнэ 2007 с. с. 2. “Түүҥҥү ааҕыы туһата кыра”.

5. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

6. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.

7. “Туймаада” хаһыат. №259. 25.06.2015.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Сахалар үөрэхтэрэ

Kиһи тутула

Оҕо

Оҕону иитии уратылара

Оҕо өйүн-санаатын уратылара

Үүннээх-тэһииннээх

Үөрэх икки өрүтэ

Оҕолору үөрэтии ньымалара

Үтүгүннэрэн үөрэтии

Өсөһүннэрэн үөрэтии ньымата

Уол оҕолору үөрэтии

Тулуурдаах буолууга үөрэтии

Дьулуурдаах буолуу

Боруобалаан көрүү

Сүүстэ этии

Урутаан үөрэтии

Бобуу буортута

Умнубат буолуу

Үлэһит оҕо

Дьоллоох оҕо саас

Дьон бары сөбүлүүр оҕолоро

Оҕо буолан бүтүү

Үгэс уларыйар

Киһи буолуу

Киһи оҥорор быһыылара

Киһи саҥаны айыылара

Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы

Өй-санаа сайдыытын таһымнара

Олох үөрэҕэ

Үлэ уонна үөрэх уратылара

Туһаныллыбыт литература

Иһинээҕитэ</text>
      <sha1>hgrlwt3v4mnm9ztq27vod2msz1z5rcp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1842</id>
    <revision>
      <id>7549</id>
      <parentid>7548</parentid>
      <timestamp>2023-10-08T10:46:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>7549</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="414483" sha1="0rt17rfpifdu83bdn9oufwk07s6tkgf" xml:space="preserve">

Каженкин И.И.   СҮР. КУТ - СҮР ҮӨРЭҔЭ. Дьокуускай 2023

“Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун олоххо тутуһуу омук сайдыытын аҕалар.

АННОТАЦИЯ

Сахалар киһи өйүн-санаатын үс кукка уонна сүргэ араараллар. Үс куттар киһи араас хамсаныылары оҥорорун хааччыйаллар, онтон сүр тулууру үөскэтэн куттары уонна майгы уратыларын холбуу тута сылдьар өй-санаа күүһэ буолар.

Бары ааҕааччыларга ананар.

Куттар дают человеку делать движения, а сүр дает волю.

ААН ТЫЛ

Сүрү киһиэхэ төрөппүттэрэ уонна айылҕа биэрэллэр. Ол курдук, киһи тулуурун уонна майгынын уратыларын төрөппүттэриттэн ылара элбэхтик бэлиэтэнэр. Айылҕа сүрү биэрэрин кыһын тымныы кэмҥэ төрөөбүт оҕолор сүрдэрэ элбэх буолара биллэрэр. Сүр диэн өй-санаа күүһэ буолан эбиллэр, көҕүрүүр кэмнэрдээҕин сахалар үөрэтэн билэн тылларыгар киллэрэн туһана сылдьаллар.

Киһини бэйэтин айылҕа айбытын быһыытынан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун быһаарар этиигэ сөп түбэһэн киһи икки тус-туспа өрүттэргэ арахсар:

А. Этэ-сиинэ. Эт-сиин киһи тутаах чааһа.

Б. Өйө-санаата. Өй-санаа үс кукка уонна сүргэ арахсар.
 
Бу икки өрүттэри тус-туспа ыламмыт арыыйда дириҥэтэн быһаарыахпыт:

А. Эт-сиин киһи тутаах чааһа. Төрөппүттэриттэн быһаччы бэриллэн иһэрин удьуордааһын диэн ааттыыллар. Күүстээх киһи оҕото күүстээх, сүүрүк киһи оҕото сүүрүк буолара былыргыттан биллэр. Улахан уҥуохтаах киһи оҕото улахан, кыра уҥуохтаах оҕото кыра буолара уонна оҕо төрөппүттэригэр маарынныыра удьуордааһын кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин биллэрэр.

Эти-сиини кытта холбуу араас ыарыылара, бодоҥноро эмиэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэриттэн сахалар харыстанан аналлаах ыал буолуу үгэстэрин үөскэтэн олохторугар тутуһаллар.

Б. Өй-санаа хамсаныылары таба оҥорорго туһалыыр үс кукка арахсар уонна сүр диэн тулууртан үөскүүр күүһүнэн бары куттар холбуу тутуллан сылдьаллар:

1. Буор кут. Быччыҥ хайдах хамсаабытыттан үөскээн, олохсуйан үгэһи, онтон салгыы үөрүйэҕи үөскэтэн иһэр өй-санаа буолар. Быччыҥ хамсааһына элбэхтик хатыланнаҕына бэйэтэ санаа хоту хамсыыр кыахтанара үөрүйэҕи үөскэппитин биллэрэр. Ол аата үөрүйэх буолуу диэн быччыҥ бэйэтэ санаа хоту хамсыыры ситиһэрэ буолар.

Кыра оҕо улаатан иһэн кыбыытын кыанарга үөрэнэрэ үөрүйэх буолуута үөскээбитин биллэрэр. Бэйэтин санаатынан кыбыытын быччыҥнарын хамсатар кыахтанара үөрүйэх үөскээтэҕинэ ситиһиллэр.
  
Уус диэн олус элбэх туһалаах үөрүйэхтэргэ үөрэммит киһи ааттанар. Уус киһи оҕото улааттаҕына уус буолан тахсара төрөппүттэри үөрдэр. Буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр уонна утумнааһыны үөскэтэн кэлэр көлүөнэлэри сайдыыны түргэнник ситиһэллэригэр тириэрдэр.

2. Ийэ кут. Оҕо кыра эрдэҕиттэн саҥаны билиилэриттэн, үгэстэртэн хомуллан үөскээн иһэр кута. Ийэ кут бэлэм, биллэр үчүгэй үгэстэринэн иитилиннэҕинэ оҕо үчүгэй быһыыланар, майгыланар кыахтанар. Оҕо өйө-санаата аан бастаан ийэтин көмөтүнэн үөскүүрүн быһааран үгэстэртэн үөскүүр төрүт кутун ийэ кут диэн ааттаабыттар.

3. Салгын кут. Үөрэҕи, билиини иҥэринэн түргэнник сайдан иһэр кут салгын кут диэн ааттанар. Бу кут төбө араас доргуйууларыттан, арыгы, наркотик дьайыытыттан, түөһэйииттэн көтөн, баран хаалар уратылаах. Киһи бу көтөн хаалар кутунан салаллан, үөрэҕи, билиини баһылаан олоҕун олоруута киһи буолууну ситиһэн, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруутун үөскэтэн өй-санаа сайдыыта, тупсуута ситиһиллибит. Салгын кут диэн өй-санаа көтөн, суох буолан хааларыттан киһи саамай кэбирэх миэстэтэ буоларын быһаараннар аатыгар кытта иҥэрбиттэр. 

Сахалар киһи өйүн-санаатын үс кукка уонна сүргэ араараллар. Үс кут киһи өйө-санаата түргэнник сайдыытын уонна араас уустук хамсаныылары табатык, имигэстик оҥорорун хааччыйаллар, онтон сүр тулуурдаах буолууну үөскэтэн куттары уонна майгы уратыларын холбуу тута сылдьарыттан салгын кут көтөн хаалбакка киһи буолуу, киһилии быһыыланыы, туһалаах үлэни оҥоруу ситиһиллэр кыахтанар.

Сүр оҕо 6 эбэтэр 7 сааһыттан сайдан күүһүрэн иһэрэ биллэр. Сүр күүһүрэн иһэриттэн оҕо умнубат буолуута үөскээн салгын кута сайдан барар, ол иһин үөрэҕи, билиини түргэнник ылынара саҕаланар.

Сүр тоһуннаҕына, тулуур мөлтөөтөҕүнэ салгын кут көтөн хааларыттан киһи кыыл өйүн-санаатын таһымыгар түһэрэ уонна ийэ кутун салайыытыгар киирэн хаалара тиийэн кэлиэн сөп. Ол аата киһи саамай кэбирэх, уйан сирэ өйө-санаата көтөрө, салгын кута баран хаалара буоларын билэн харыстана сылдьара эрэйиллэр.
 
Үлэттэн, киһи бэйэтэ тугу оҥорбутуттан, туппутуттан кэлэр үөрүүнү, дьоллонууну билбэт эдэрдэр элбээһиннэрэ хамсаныылары үөскэтэр өй-санаа, буор кут итэҕэстийэрин таһаарарыттан араас өйү-санааны буккуйааччылары туһаналлара, арыгыны иһэллэрэ элбииригэр тириэрдэр. Өйү-санааны күүскэ буккуйааччы, көтүтээччи наркотик киэҥник тарҕанан иһэриттэн дьон киһи быһыытын тутуһаллара уустугурара кэлэн иһэр.

Киһи өйүн-санаатын түргэнник көтүтээччи – наркотик дьон-аймах саамай кутталлаах өстөөхтөрө буолара итинэн быһаарыллар. Атаахтык, мааныланан иитиллибит эдэрдэр тулуурдара, туттунар күүстэрэ суохтарыттан эбэтэр отой аҕыйаҕыттан наркотик дьайыытыгар түргэнник ылларан хаалыахтарын сөп. Ол иһин сэбиэскэй былаас атаахтык ииппит, бэлэмҥэ үөрэппит дьоно оҕолорун өссө атаахтатан кэбиһэллэриттэн, билигин Россияҕа наркотик тарҕаныыта кэҥээн, эбиллэн иһэрэ биллэр.

Улахан атомнай буомбалардаах Россия дьонун өйдөрө-санаалара туруга суох буолуута Аан дойдуга кутталы үөскэтэрэ улаатан иһэр. Итини тэҥэ, ахсааннара аҕыйаан эстэн эрэр нууччалар омуктарын күүһүрдэ сатааннар национализм дьайыытын кутаатыгар киирэн биэрэр кыахтара биллэрдик эбилиннэ. Өй-санаа бу уларыйыыта кэлэн иһэрин уһуннук, солбуллубакка олорор, уларыйбат салайааччылар туһана сатыыллара өссө улааппыта национализм аһара барыытыгар тириэрдиэн сөп.

Саҥа саҕаламмыт үһүс тыһыынча сылларын “Бэстилиэнэй тыһыынча” сыллара буолаллар диэн биһиги ааттаабыппыт. Киһи саамай кэбирэх сиринэн өйө көтүүтэ буоларынан дьон-аймах өйү-санааны көтүтэр наркотиктары утары охсуһууга кыаттарыахтарын сөбүн, бу былыргыттан биллэр этии баара туоһулуур.
 
Саха дьоно сайдыы суолугар үктэнэллэригэр сүр туһунан билии улаханнык туһалыыр. Сүр тулууру, туттунар күүһү үөскэтэн киһи буолууну ситиһэр кыаҕы биэрэр. Тулуурдаах, дьулуурдаах эрэ дьон сайдыыны ситиһэр кыахтаналларын таба өйдөөһүн эрэйиллэр. Киһи тулуурун улаатыннарарга аналлаах “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэринэн, сахалар саҥа үйэҕэ сайдыыны ситиһэллэригэр кыах биэрэр. Ол иһин, бу өс хоһоонун таба өйдөөн бары төрөппүттэр оҕолорун иитэллэригэр, үөрэтэллэригэр туһаналлара эрэйиллэр.

Каженкин И.И - Хааһах Уйбаан атын үлэлэрин интернеттэн, Национальнай библиотека сайтыттан, Сахалыы Википедияттан уонна ол иһигэр баар Викитека диэн библиотекаттан булан ылан туһаныы ордук табыллар.

Автор бу үлэтин бэчээттээн таһаарыыга кыахтара баарынан көмөлөспүт биир санаалаахтарыгар истиҥ махталын тириэрдэр.

СҮР ТУҺУНАН БЫЛЫРГЫЛАР БИЛИИЛЭРЭ

Нууччалар кэлиэхтэрин быдан иннинээҕи сахалар сүр туһунан билиилэрэ барылара саха тылыгар киирэн, иҥэн, үгэс буолан сылдьаллар. Бу тыллары барыларын саха дьоно туһанан өйдөрүн-санааларын сайыннараллар уонна тулуурдарын улаатыннараллар. Саха тылын билэр, олоҕор туһанар киһи сахалар өй-санаа туһунан үөрэхтэрэ, билиилэрэ олус киэҥин, дириҥин итэҕэйэр кыахтанар.

Сүр туһунан элбэх суруйуулары нууччалар үөрэхтээхтэрэ суруйбуттарыттан булан туһаныахха сөп. Ол курдук, сахалар атын омуктартан өйдөрө-санаалара биллэр уратылардаахтарын былыргы үөрэхтээхтэр элбэхтик бэлиэтээбиттэр. 

Саха тылын, олохторун үөрэҕин сурукка киллэрбит үтүөлээх киһинэн Э.К.Пекарскай буолар. Кини үс туомнаах “Словарь якутского языка” диэн үлэтигэр Улуутуйар Улуу Тойон таҥара туһунан бу курдук суруйан хаалларбыт:

- Улуутуйар Улуу Тойон Үөһээ дойдуга олохтоох, куһаҕан санаалаахтар баһылыктара. Улуутуйар Улуу Тойон этиҥи түһэрээччи, дьоҥҥо уоту, иккис куту, сүрү биэрбит, хара ойууннары үөскэппит таҥара, ол да буоллар кытаанахтык дьарыйааччы эбит. (1,ст.3007).

Айылҕаҕа “Туох барыта икки өрүттээх” тутулуктааҕыттан киһи оҥорбут быһыытыгар сөп түбэһэр ханнык эрэ дьайыы, эппиэт киһиэхэ тиийэн кэлэрэ икки өрүттэнэн тахсан иһэр. Үчүгэйи оҥорууга үчүгэйинэн дьайар, онтон куһаҕаны оҥоруу дьайыыта, эппиэтэ эмиэ куһаҕан буолар. Улуу Тойон таҥара куһаҕаны оҥорууга куһаҕанынан дьайарын, ол аата кэһэтэн үөрэтэн өй киллэрэн биэрэрин иһин дьарыйааччы диэн ааттаммыт.

Дьарыйыы диэн үөрэтэргэ аналлаах кэһэтэн биэрии ааттанар. Аныгы үйэҕэ буруйу оҥорбут киһи ыстараабы төлөөһүнэ, хаайыыга түбэһиитэ дьарыйыы биир сымнаабыт көрүҥнэрэ буолаллар.

Ханнык да бэрээдэги билиммэт, көҥүллэринэн бара, араас ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатааччылар Улуу Тойон таҥара “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрин билиммэккэ сылдьаллар. Ол эрээри быстах быһыыга, сыыһа-халты туттунууга түбэһэн улаханнык кэһэйэн бараннар, эрдэттэн сэрэммитим, таҥара үөрэҕин тутуспутум буоллар диэн хомойо саныыллара хойутаан киирэрэ элбэхтик бэлиэтэнэр.

“Олох үөрэҕэ” диэн сахалар киһи бэйэтэ билэн-көрөн үөрэнэрин этэллэр. Ол аата киһи тугу оҥороруттан, олор сыыһа-халты буолан тахсалларыттан кэһэйэн, онтон үөрэҕи ылынан иһиитэ олох үөрэҕэ диэн ааттанар. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ диэн олох үөрэҕиттэн, киһи оҥорор быһыыларыттан тирэх ылан сайдыбытыттан киһини кэһэтэн үөрэтэриттэн туһаны оҥороро элбиир.
 
Сахалар итэҕэллэрин уратыларын дириҥник үөрэппит В.Ф.Трощанскай “Эволюция черной веры (шаманства) у якутов” диэн үлэтигэр православнай таҥара үөрэҕин сабыдыалынан сахалар итэҕэллэрэ уларыйан иһиитин арыйар. Киһи өйө-санаата сайдыыта икки өрүттээҕиттэн сахаларга икки таҥара; Үрүҥ Айыы Тойон уонна Улуу Тойон баалларын быһаарбыт. (2,155).
 
Киһиэхэ уоту, сүрү, өйү уонна ойууннары биэрбит Улуу Тойон дьон куһаҕан санааларын этиҥи, чаҕылҕаны түһэрэн ыраастыырын тэҥэ, куһаҕаны оҥордоххо кэһэтэн биэрэрин былыргы үөрэхтээх эмиэ бэлиэтээбит. (2,68).
 
Киһи хаһан баҕарар куһаҕаны, сыыһаны оҥордоҕуна эппиэттиирин аныгы кэмҥэ ыстараап төлүүрэ уонна хаайан кэбиһиэхтэрин сөбө биллэрэр. Бу быһаарыы дьон өйө-санаата олус былыргы кэмнэртэн тупса, көнө илигин быһаарар. Ол былыргы кэмнэргэ Улуу Тойон таҥара дьон бэрээдэктэрин тутааччы эбитэ биллэн тахсар.

Билигин Улуу Тойон таҥара туһунан билиилэри былыргыны суруйааччылар үлэлэриттэн ылан билэр кыахтаахпыт. Сахалар олохторун, үлэлэрин-хамнастарын, итэҕэллэрин бэйэтин кэмигэр дириҥник үөрэппит В.Л.Серошевскай “Якуты” диэн улахан үлэтигэр Улуу Тойон таҥара туһунан маннык суруйар:

- Айыы Тойон олох бэйэтэ буоллаҕына, олох биир чааһа, бары тыынар-тыыннаахха сыһыаннаах өрүтэ Улуу Тойон баһылааһынынан туспа өйдөбүлгэ арахсар.
Улуу Тойон Айыы Тойоҥҥо утары турбат, өстөөҕө буолбатах, ол гынан баран утары барары сөбүлээбэт, кытаанах майгылаах, кыыһырымтаҕай, үһүс халлаан арҕаа өттүгэр олорор.
Кини ордук сир дьонугар чугас, дьон олохторун интэриэһиргиир, ол гынан баран олох үчүгэйэ барыта Айыы Тойоҥҥо сыһыаннаһар буоллаҕына, Улуу Тойоҥҥо олох эрэйэ, буруйа, ыарахана, кытаанаҕа сыһыаннаах. (3,631).

В.Л.Серошевскай Айыы тойон диэн Христос таҥараны сахатытан ааттыыр. Онтон Улуу Тойон таҥара сахаларга олус былыргы кэмнэртэн ыла баара биллэр. Бу таҥара дьоҥҥо уоту, сүрү уонна ойууннары биэрбитинэн саха омугу төрүттээбит таҥара буолара билиниллэр. Ол курдук, дьон уоту туһаныыны баһылааннар үлэни, тимири уһаарары, уһанары олоххо киллэрэннэр хоту дойдуну сайыннарбыттарын, бу таҥара биллэрэр.

Сүр диэн санаа күүһэ киһиэхэ тулууру, дьулууру, өһөс буолууну үөскэтэр, онтон ойуун диэн омук өйө-санаата түмсэ сылдьарын быһаарар өйдөбүллэр буолаллар. Ол иһин Улуу Тойон таҥараны сахалары үөскэппит таҥаранан билиниэххэ сөп.

Киһи өйүн-санаатын уратытынан уонна “Туох барыта икки өрүттэнэн” тахсарынан ханнык баҕарар быһыыны; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥордоҕуна, онно сөптөөх эппиэтэ тиийэн кэлэн иһэрин сахалар билэннэр туспа үөрэҕи, сэт үөрэҕин үөскэппиттэр. Үчүгэйи оҥордоххо, үчүгэйинэн эргийэр, онтон куһаҕаны оҥордоххо иэстэбил үөскээн кэһэйии кэлэрэ сэт үөрэҕиттэн биллэр. Манна ордук сыыһа-халты туттубут киһи кэһэйэрэ улахан суолталаах.

Киһи улахан куһаҕаны оҥордоҕуна улаханнык кэһэйэриттэн тутулуктанан үөрэтии дьайыыта күүһүрэрэ үөрэҕи, киһи быһыытын ылынарыгар туһалыыра биллэр. Кэһэйии киһи этин-сиинин таарыйдаҕына буор куту үөскэтэн умнуллубат буолара улаатар. 

Кыра чыпчархай оҕото улахан оҕуһу үүрэргэ туһалыырыттан кыыллар уонна киһи үөрэҕи ылыныыларын тус-туспа уратылара быһаарыллан тахсар. Ол курдук, буруйу оҥорбут оҕо чыпчархай ыарыытын биллэҕинэ, аны итинник буруйу оҥорбот кыахтанарын тэҥэ, этэ-сиинэ баарын, ыалдьарын билэн харыстанар санаата улаатар.

Куһаҕаны оҥоруу кэнниттэн иэстэбил тиийэн кэлэрин дьон билигин да туһана сылдьалларын араас ыстарааптар, хаайыылар бааллара биллэрэр. Ол аата дьон өйө-санаата тосту көнөрө өссө да ырааҕыттан Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ син-биир туттуллара хаалан хаалбат. Бу таҥара үөрэҕэ киһи тулуурун, дьулуурун, өсөһүн улаатыннарарга, ыарахан үлэни кыайарга аналлааҕыттан уонна сыыһа-халты туттунууну аҕыйатарыттан омук сайдыыны ситиһэр кэмигэр ордук улахан туһаны оҥорор.

Саха тыла олус былыргы кэмнэргэ, киһи өйө-санаата саҥа сайдан туох эмэ туһалааҕы оҥорор кэмиттэн ыла үөскээбит. Ол иһин киһи оҥорор туһалаах быһыыларын быһаарар тыллар биирдии эрэ сүһүөхтээхтэр уонна аҕыйах дорҕоонноохтор. Ый, ыл, ыс, мэ, оҥ, быс, тут диэн тыллар киһи өйдөөн-санаан туран оҥорор быһыыларын биллэрэллэр.

Сү диэн тыл олус былыргы кэмнэргэ кыыллары бэлиэтиир этэ диэн Сомоҕотто суруйар. Ол иһин сүр диэн тыл киһи айылҕаттан, төрөппүттэриттэн улахан тутулуктааҕын биллэрэр ураты суолталаах.
 
Кроме “кут”, человека и животных наделяли его зеркальной копией или его тенью, именуемой “сюр” от угро-самодийского “сю” – “зверь”. Понятием “сюр” древние подчеркивали, что и человек относится к царству животных и зверей. (4,99).

Сүр аһара бардаҕына киһи сыыһа-халты туттунара улаатарыттан куһаҕан быһыылары элбэтэн кэбиһэриттэн сахалар сэрэтэн “сүрдэннэ”, “сүрэ бэрт” диэн этиилэри үөскэтэн куһаҕан быһыылар улаатан иһэллэрин биллэрэллэр.

Саха дьоно “Олох ыарахан” диэн этэллэр. Кырыалаах уһун кыһыннаах, бытарыттар тымныылаах хотугу дойдубутугар тоҥон өлөн хаалбат туһугар уонна ыарахан үлэни кыайарыгар киһиэхэ тулуур, өһөс санаа, сүр баара хайаан да ирдэнэр. Сүр киһиэхэ тулууру үөскэтэринэн олох ыараханнарын тулуйарга, туоруурга улахан туһалааҕын төрөппүттэр билэн оҕолорун тулуурга үөрэтиэ, анаан-минээн дьарыктыа этилэр.

Сүр туһунан сахалар билиилэрэ саха тылыгар киирэн иҥэн сылдьаллар. Сүр киһиэхэ эбиискэ эньиэргийэ биэрэриттэн күүс эбиллэн кэлиитэ киһи оҥорор быһыылара хайдах уларыйан, ханнык көрүҥнэнэн иһэллэриттэн сүр туруга быһаарыллар:

1. Мөлтөх диэн сүрэ лаппа аҕыйах киһи ааттанар. Тугу эмэ оҥороругар атыттартан сүбэ, ыйыы көрдүүр киһи мөлтөх буолар.

2. Мунаах диэн тыл киһи өйө-санаата кыаҕа-күүһэ суоҕун, буккуллан иһэрэ элбэҕин, быһаарыыны кыайан ылымматын биллэрэр.
 
3. Көрсүө диэн тыл сүр киһиэхэ кэминэн баарын биллэрэр. Көр уонна сүө диэн тыллар холбоспуттарыттан көрсүө диэн тыл үөскээбит. Бу тыл көрөн, истэн үөрэҕи ылыныы улахан туһалааҕын биллэрэр. Көрсүө киһи оҥорор быһыылара табыллаллара, сатаналлара элбэҕиттэн дьоҥҥо туһаны оҥороннор сайдыыны аҕалаллар. Итини тэҥэ, оҕону иитиигэ аһара туттубат буолууга иитэринэн, үөрэтэринэн кэлэр көлүөнэлэрэ үлэ сайдыытын ситиһэр кыахтаналлар. 

4. Сүрдээх диэн эттэхтэринэ, сүр элбэҕэ уонна аһара барбыта бэлиэтэнэр, ол иһин сыыһа-халты туттунуу үөскүүрүгэр тириэрдиэн сөп. Сүрдээх киһи аһара туттунууну оҥорон кэбиһэр кыаҕа улаатарыттан дьон сэрэнэр киһилэригэр кубулуйар.

5. Сүрдэннэ диэн этии сүр өссө аһара барыыта кэлбитин биллэрэр. Киһи аһара туттунууну, куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ субу тиийэн кэлбитин биллэрэн сэрэтэргэ анаан этиллэр.

6. Сүрэ бэрт, сүрүкэтин баҕаһын диэн этиилэргэ киһи оҥорор быһыылара тиийэн хааллахтарына сүр олус улаханнык аһара барбыта бэлиэтэнэр. Киһи оҥорор быһыылара букатын аһара бараннар олус куһаҕан быһыыга кубулуйалларын, киһи быһыытын таһынан баралларын биллэрэр.

Сүр эбиллэн, күүһүрэн иһиитэ киһи сыыһа-халты туттунарын элбэтэриттэн куһаҕан өйдөбүлэ улаатан иһэрэ саха тылынан табатык быһаарыллан этиллэр. Бу этиилэр сахалар киһи өйө-санаата, сүрэ аһара бардаҕына тулуура улаатан иһэрин үөскэтэрин таһынан, оҥорор быһыытыгар эмиэ дьайарынан улахан аһара барыылары үөскэтэн куһаҕаны элбэтэрин биллэрэр. Ол иһин сахалар “Аһара барыма” диэн аналлаах үөрэҕи туһанан өйгө-санааҕа хааччаҕы, кыйыаны оҥороллор.

Билигин саха омук сайдыыны ситиһэр кэмигэр үлэни кыайар, тулуурдаах, көрсүө, сэмэй эдэрдэр ордук элбэх туһаны оҥороллорун итэҕэйэн, оҕо иитиитигэр Улуу Тойон таҥара үөрэҕин туһаныы эрэйиллэр. Көрсүө, сэмэй киһи саамай улахан туһатынан оҕону иитиигэ аһара барбакка, ыкпакка, хаайбакка эрэ бэйэтэ көрдөрөн биэрэн батыһыннаран, үтүгүннэрэн иитэрэ, үөрэтэрэ буолар. Бэйэлэрин үтүгүннэрэн, көрдөрөн биэрэн иһэллэриттэн оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ өйө-санаата сайдыытын ордук табатык салайаллар.
 
“Айыы үчүгэй” диэн этэччилэр сиэри-туому, киһи быһыытын тутуспаттар, аһара барар санаалара элбээн сылдьарыттан ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатыыллара табыллыбаттара элбэҕиттэн куһаҕаны үксэтэн кэбиһэллэр. Бу кэмҥэ эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыылара, табаахха, наркотикка ылларыылара элбээһинэ “айыы үөрэҕин” улахан куһаҕан сабыдыала буолар.

Үөрэх “үчүгэй” диэн сымыйанан этии өй-санаа чэпчэки өттүн диэки халыйыытын улаатыннаран кэбиһэриттэн уонна солумсаҕырыыны аһара ыытарыттан эдэрдэр үлэни үлэлээбэт буолуулара үөскээтэ. Үөрэхтэммит, кумааҕыны эрэ хасыһар киһи оҕотун үлэҕэ үөрэтэр кыаҕа суох буолар. 

Биир киһи үөрэҕи ылбыта бэйэтигэр эрэ үчүгэйи оҥорор, онтон оҕолоро элбэхтик олорор, сытар төрөппүттэрин үтүктэннэр сүрэҕэ суох буола улааталлар, ыарахан диэн ааттаммыт үлэни сирэллэриттэн, кыайа-хото үлэлээбэттэриттэн атыттартан хаалан хааланнар омугу барытын мөлтөтөллөр.

Сүр киһи тулуурун, дьулуурун улаатыннаран үлэҕэ ситиһиилэри оҥорорун үөскэтэрин таһынан, туттунар күүһүн сайыннаран сыыһа-халты туттунарын суох оҥорор, аҕыйатар кыахтаах. Ону тэҥэ, майгынын куһаҕан өрүттэрин хам тутан, кыччатан биэрэринэн киһилии быһыылаах буолууну олоххо киллэриигэ улаханнык туһалыыр. Арай туох барытын курдук аналлаах кээмэйин, көрсүө буолууну аһара барбатаҕына эрэ киһи олоҕо табылларын үөскэтэр.

Онон сахалар сүр диэн өй-санаа күүһүн олус былыргы кэмнэртэн, саха тыла саҥа үөскүөҕүттэн үөрэтэн, билэн Кут-сүр үөрэҕэр киллэрэн олохторугар туһана сылдьаллар.

СҮР

Сахалар түүл үөрэҕин туһанан арыйбыт уонна билигин туһана сылдьар өй-санаа туһунан үөрэхтэрэ Кут-сүр үөрэҕэ диэн ааттанар. Киһи өйө-санаата; үс куттара уонна сүрэ биир тутулуктаахтарын быһааран Кут-сүр үөрэҕэ диэн ааттаабыттар.

Сү диэн тыл олус былыргы кэмнэргэ сүөһү диэн улахан, тыыннаах харамайы биллэрэр өйдөбүллээх эбит. Бу тылтан үөскээбит сүр диэн тыл киһи айылҕаттан, төрөппүттэриттэн улахан тутулугун, этин-сиинин удьуордаан уонна өйүн-санаатын, буор кутун, майгынын үөрүйэххэ кубулуйбут өрүттэрин утумнаан иһэрин биллэрэр. 

Оҕо улаатан истэҕинэ куттара саҥа үөрэҕи ылынан, сайдан, тупсан иһэллэр, онтон сүр олус бытааннык сайдар, үөрүйэх буолууттан эрэ сыыйа уларыйар. Ол аата киһи былыргы кыыл майгыныттан ылынан кэлбит өйө-санаата сүр диэн ааттанар уонна киһи өйүн-санаатын туругун, тулуурун күүһүрдэр суолталаах.

Бу тылы Э.К.Пекарскай икки тус-туһунан суолталаах тыл диэн быһаарбыт:

1. Сүр – куттал, кутталлаах. Сорох холобурдара: Сүрүн! Это же ужас! Ужасно! Сүрэ бэрт – очень ужасен, страшен; сүр өстөөх – лютый, злой; сүр-кэп көрүҥнээх – страшный собою.

2. Киһи таһыгар көстөр күүһэ, күүрээнэ, бэйэ бодото (сүнньүнэн тардыы эрэ форматыгар туттуллар).

Г.Ф.Сивцев Кылгас тылдьытыгар: “Сүр – өй-санаа күүһэ, кыах”, - диэн кылгастык, судургутук быһаарбыт.

Сүрэ тостубут – күүһэ, күдэҕэ бүппүт дьүһүннэммит (киһини өлөрө чугаһаабыт диэн этии); санаата улаханнык түспүт, самныбыт дьүһүннэммит. Итини сүрэ көппүт диэн эмиэ этэллэр.

Сүрэ баттыыр – киһини быһаччы кыаҕынан буолбакка, туох эрэ атын өттүнэн (хол.,аатынан-суолунан, үлэҕэ, атыҥҥа үөрүйэҕэ улаханынан) баһыйара билиниллэр. (5,15).
Сүр диэн киһи өйүн-санаатын сүрүн тутулугун сахалар былыр үйэҕэ үөрэтэн билэллэрин былыргыны суруйааччы В.Ф.Трощанский маннык суруйан хаалларбыт:

- Улуутуйар Улуу Тойон дал людям, как я уже говорил, “источник огня”; он дал человеку, как мы увидим впоследствии, вторую душу сүр и черных шаманов. (6,66).

Бу быһаарыы сүрүн суолтатынан саха дьонун өйдөрө-санаалара, үлэлэрэ сайдыытыгар Улуу Тойон таҥара ылбыт улахан оруолун арыйара буолар. Ону тэҥэ, хас киһи барыта сүрдээҕинэн хас биирдии саха киһитэ Улуу Тойон таҥара үөрэҕин тутуһа сылдьарын биллэрэр. Саҥа үйэҕэ сайдыыны ситиһэн иһэр саха омуга саханы саха дэппит Улуу Тойон таҥара үөрэҕин саҥалыы ылынан туһаннаҕына, тулуурун, дьулуурун улаатыннардаҕына саҥа үйэҕэ сайдыыны ситиһэр кыаҕа улаатарын туһанар кэм тиийэн кэллэ.

Сахалар Кут-сүр үөрэхтэригэр киһи үс кута сүр диэн Айылҕа биэр¬бит күүһүнэн холбуу баайылла сылдьаллар диэн этиллэр. Бу сүр диэн күүс киһи өйө-санаата арахсан, куттара тус-туспа баран ыһыл¬лан хаалбакка, бииргэ холбуу тутуллан, чөллөөх буолууларын хааччыйара быһаарыллар. (7,48). Ол аата, киһиттэн сүр барыыта, сүрэ көтүүтэ, сүрэ тостуута киһини букатыннаахтык өлөрбөт, киниттэн куттара арахсан тус-туспа барыыларын биллэрии буолар. Сүр суох буолуута, киһи салгын кута, үөрэҕи-билиини түргэнник ылынар өйө-санаата туспа баран, айыы буолан Үөһээ дойдуга көтөн, көннөрү тыыннаах хара¬майга - сүөһүгэ кубулуйуутун көрдөрөр.

Бу быһаарыы киһи кыыллартан, көтөрдөртөн сүрүн уратытын, салгын кута, өйө-санаата сайдарын, киһи буолууну ситиһэрин, киһилии быһыыланарын чуолкайдаан биэрэр. Итини тэҥэ, киһи саамай кэбирэх сиринэн көтөн хаалар өйө-санаата, салгын кута буоларын биллэрэн харыстанарга ыҥырар.

Сүр киһиттэн көтөн барыытын холобурун сахалар “Түөһэйбит” диэн моорук буола кырдьыбыт киһини этиилэриттэн булан быһаарыахха сөп. Аһара кырдьыбыт киһини “Оҕотугар түспүт” диэн эмиэ этэллэр. Түөһэйбит киһи толкуйдуур өйө-санаата мөлтүүрүттэн, салгын кута көтөрүттэн кыра оҕо курдук буолан хаалар. Ити этии оруннааҕын кырдьаҕастарын көрбүт дьон би¬гэргэтэллэр. Ол аата, түөһэйбит киһиттэн сүрэ көтүүтэ, салгын кута баран хаалан кыра оҕотун, ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар төттөрү түһүүтүгэр ти¬риэрдэрэ өй-санаа уратыларын таба быһаарыыга туһалыыр.

Сүр диэн өй-санаа күүһэ киһи айылҕаттан тутулугун, өбүгэлэриттэн ылынар өйүн-санаатын биллэрэр. Аныгы наука билинэринэн сүр “характер” диэн ааттанара табыллыах курдук эрээри, суолтатын кыайан толору арыйбат, аҥардастыы майгынын эрэ билинэр, ол аата сүр тосту уларыйар кэмнэрин уонна тулууру, өһөс санааны үөскэтэн салгын куту көтүппэккэ хам тута сылдьарын, киһилии быһыыны олоххо киллэрэрин кыайан быһаарбат. 

Арҕааҥҥы дойдулар гороскуоптарыгар сүр элбэҕэ скорпионнарга, стрелецтэргэ, козерогтарга, водолейдарга түбэһэр. Кыһын төрөөбүт оҕолор сүрдэрэ элбэх буолар дииллэр сахалар. Айылҕаттан, өбүгэлэртэн бэриллэн иһэр сүр тыыннаах улахан харамайдар өйдөрө-санаалара киһиэхэ бэриллибитин биллэрэр уонна оҕо төрөөт даҕаны этэ-сиинэ билэр уратыларыттан тутулуга улаатар.
 
Киһиэхэ баар элбэх араас майгы уратылара сүргэ киирсэллэр. Ол курдук, бу уратылар аһара барыылара киһини үчүгэйгэ буолбакка, куһаҕаҥҥа тириэрдэллэрэ сүр быһаарыытыгар сөп түбэһэллэр. Аһара кыыһырыы элбээһинэ киһилии майгыга киирсибэт, кыыллар харыстанар, көмүскэнэр майгылара буоларынан аныгы үйэҕэ хааччахтана сылдьара эрэйиллэр.
Дьоҥҥо барыларыгар сүр баар. Ол иһин сахалыы өй-санаа үөрэҕэ “Кут-сүр үөрэҕэ” диэн ааттанар. Ханнык баҕарар өй-санаа курдук сүр аһара барбатаҕына эрэ киһи киһилии майгыннанар, оҥорор быһыылара табылланнар киһи буолууну ситиһэр кыахтанар.
 
Өй-санаа уларыйа, эбиллэ турарынан сүр эмиэ эбиллэр, көҕүрүүр, оннугар түһэр. Ол иһин киһиэхэ тулуур, туттунар күүс баара эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Сүр аһара барарын тохтотууга “Тохтуу түһүү”, “Уоскуйуу”, “Тыын тахсыыта” диэн этиилэр туттуллаллар. 

Сүр диэн киһи өйүн-санаатын, тулуурун, киһи буолуутун быһаарар санаа күүһэ ааттанар. Киһи өйө-санаата тулуура, туттунар күүһэ улааттаҕына эрэ, сиэри аһара барбакка киһи быһыытын тутуһарын, киһи быһыылаахтык олоҕун олорорун биллэрэр.

Сүрэ күүстээх киһи бэйэтин көҥүл көтө-дайа сылдьар, аһара бара сатыыр араас, быстах санааларын хам тутан, тулуурун күүһүнэн салайан киһи быһыытын тутуһа сылдьар кыахтанар. Тулуура, туттунар күүһэ улааттаҕына киһи олоҕор, үлэтигэр ситиһиилэри оҥорон тупсарыылары киллэрэрэ кыаллар.

Сүрэ мөлтөх киһи санаалара ыһылла, уларыйа сылдьалларыттан кыайан биир сыалга туһаайара уустугурар, олоҕун сыалын ситиһэригэр эрэйдэри көрсүөн, атыттар араас сабыдыалларыгар киирэн хаалыан сөп.

Киһи өйө-санаата сахалар үөрэхтэринэн Кут-сүр диэн холбуу этиинэн бэриллэр. Сүр диэн киһи үс; буор, ийэ уонна салгын куттарын холбуу тута сылдьар санаатын күүһэ ааттанар. Киһи куттара ыһыллан, тус-туспа баран хаалбатахтарына эрэ, сиэри кэспэккэ эрэ сылдьар, киһи быһыытын аһара барбакка, аһара туттубакка эрэ олоҕун олорор, оҥорор-тутар кыахтанар.
 
Сүр суох буолуута, сүр тостуута киһи буолан бүтүүгэ, салгын кут көтөрүгэр, өйө-санаата мөлтүүрүгэр, ыарыыларга ылларарыгар, кыыл өйүгэр-санаатыгар төннөн түһүүтүгэр тириэрдэр. Аһара кырдьыбыт киһи түөһэйэн хаалара салгын кута көтөрүнэн, айыы буоларынан быһаарыллар. Тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэннэр сахалары барыларын албынныы сылдьалларын өйө көтөн, айыы буолбут киһи түөһэйэн хаалара биллэрэр.

Сүр диэн өйү-санааны тулуурдаах оҥорон, эти-сиини эрчийэр, көрөр-истэр, үс кутун холбуу тута сылдьар санаа күүһэ буолар. Киһиэхэ бу күүс баара тас көрүҥүттэн, сирэйин-хараҕын олоруутуттан, хайдах хамсанарыттан көстөн биллэр. “Сүрдээх киһи” диэн сүрэ элбэх киһини этэллэр.

Сүр киһиэхэ барыларыгар баар, айылҕаттан, төрөппүттэриттэн бэриллэр тулууру үөскэтэр күүс буолар уонна элбэх эбэтэр аҕыйах буолар уратылааҕын сахалар үөрэтэн быһааран Кут-сүр үөрэҕин олоххо киллэрэн туһана сылдьаллар.
 
Көр уонна сүө диэн тыллартан холбонон көрсүө диэн тыл үөскээбит. Ол аата көрөн-истэн үөрэнэр сүөһү диэн көрсүө киһини олус былыргы кэмҥэ быһаараллар эбит. Көрсүө киһи диэн сүрэ аһара барбакка, кэминэн сылдьар, тулуура улаханыттан оҥорор быһыылара табыллар, сатанар киһи ааттанар.

Кыһыҥҥы тымныы кэмҥэ төрөөбүт оҕолор сүрдэрэ элбэх буолар. Бу быһаарыы сүрү тымныы дьарыктыыра, сайыннарара киһиэхэ ордук туһалааҕын биллэрэр. Өй-санаа күүһүнэн туһанан сүрү дьарыктыахха, эрчийиэххэ сөп. Бу эрчиллии, эбиллии сүрдээх, сүрдэннэ диэн тылларынан этиллэр. Тулуурдаах буолууга эрчиллии сүрү эрчийэр, дьарыктыыр, сүрдээх диэҥҥэ тириэрдиэн сөп. 

Сүрэ мөлтөх киһи өйүн-санаатын тутулуга мөлтөҕүттэн арыгыны элбэҕи иһэн кэбистэҕинэ өйө, салгын кута көтөн хаалара эрдэлээн кэлиэн сөп. Итирии диэн элбэх арыгыны иһииттэн сүр улаханнык мөлтүүрүттэн, киһи салгын кута көтөн хааларыттэн тугу оҥорбутун, саҥарбытын өйдөөбөтө ааттанар. Билигин араас наркотиктар дьайыыларыттан туруга суох өйдөөх-санаалаах элбэх эдэрдэр өйдөрө көппүт туругар киирэн сылдьаллара үксээн иһэр.

Сүрүн диэн туох эрэ тутаах чааһа, сүнньэ ааттанар. Киһи айылҕаттан тутулуга хайдаҕын сүр быһаарар. Сүр тоһуннаҕына киһи тулуура мөлтүүрүттэн кыаҕа кыччыыр, куттара көтөллөр, киһи буолан бүтүүтэ, кыылга, сүөһүгэ кубулуйара кэлиэн сөп.

Сүр бэйэтэ киһини киһилии быһыыланыыга тириэрдибэт, тулууру, дьулууру, өһөс буолууну, майгы уларыйыыларын аан бастаан быһаарар. Тулуурдаах, дьулуурдаах, өһөс буолуу киһи туттунар күүһүн улаатыннаран сүрү күүһүрдэр, туох эмэ туһалаах үлэни оҥорор, тутар, ситиһиигэ тириэрдэр кыаҕы биэрэр уонна майгыны көннөрөн, тупсаран дьону кытта киһилии сыһыаны олохтуур.

Сүрэх диэн тыл сүр уонна ээх диэн тыллартан үөскээбитэ, сүр баар диэн өйдөбүлү биэрэр. Сүрэх хаһан да тохтоон хаалбакка куруук үлэлии сылдьарыттан киһи тыыннаах буолара кыаллар. Сүр сүрэҕи салайара, хамсатара быһаарыллан сүрэх диэн ааттаммыт.
 
Сүр диэн санаа күүһэ сүрэҕи салайар, хамсатар. Сүрэх хааны хачайдыырынан киһи тыыннаах буоларын хааччыйар уонна киһиэхэ хамсаныылары оҥорор, үлэлиир кыаҕы биэрэр. Маны өссө чуолкайдаан биэрэринэн “Сүрэҕэ суох” диэн хамсаныылары, үлэни оҥорорун сөбүлээбэт, сүрэҕэлдьиир киһини этии баара буолар. Сүр суоҕуттан эбэтэр аҕыйаҕыттан киһи хамсаныылары оҥорор, үлэлиир кыаҕа кыччыырын, бу этии биллэрэрэ ордук улахан суолталаах.

Киһи хамсаныылары, үлэни оҥорор кыаҕын сүр быһаарар. Сүрдээх киһи ханнык баҕарар үлэни оҥорор кыаҕа элбэҕэ быһаарыллар. Бу быһаарыыны тутуһан “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныллар.

Сахалар сүр диэн күүһү киһи быһыыта диэн үөрэх үөскүү илигинэ быһааран туттубуттар. Ол иһин сүр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн көрсүө уонна аһара барбыта, сүрдээх диэн этэн икки аҥы араарыллаллар. Үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн өйдөбүллэр үөскүөхтэрин иннинэ сүр туттуллан, аһара барыы, аһара туттуу куһаҕаны үөскэтэрин арааран быһаарар суолталаммыт. 

Сүр диэн өй-санаа буоларынан суох буолан хаалара эбэтэр эбиллэрэ олус түргэн. Ол иһин сүр баар эбэтэр суох буолар, тостор, көтөр диэн быһаарыллар. Сүр диэн өй-санаа, күүс буоларынан сатаан, табан туһана сырыттахха эрэ табыллар. Сүр эбиллибитин бэлиэтэ сүрдээх диэн этиллэр. Сүрдээх киһи аһара туттунан кэбиһэрэ чугаһаан сылдьара быһаарыллар. 

Сүр эбиллиитэ сүрдээх диэни аһара бардаҕына сүрдэннэ диэҥҥэ тиийэн хаалыан сөп. Сүрдэнии киһи быһыыта буолбатах, аһара баран сыыһа-халты туттунууну үөскэтиэн сөбө улаатан хааларыттан куһаҕаҥҥа киирсэр.

Сахаларга Күн таҥара үөскээбитин, сырдык уонна хараҥа дьайыытын быһаарыы кэнниттэн “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарар үөрэх үөскээбит. Киһи оҥорор быһыыта бу этиигэ сөп түбэһэрин билинии, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны тус-туспа арааран туһаныы, бу кэмтэн ыла үөскээбит. Бу араарыылар үчүгэй киһи буолуу, үчүгэй киһи оҥорор быһыыта диэн үөрэхтэр дьон өйө-санаата өссө сайдыбытын, үчүгэй киһи таҥара, Христос таҥара үөскээбитин кэнниттэн олоххо киирбиттэр.

Киһи ханнык баҕарар быһыыны оҥороругар бу быһыытыттан туох содул үөскүүрүн эрдэттэн быһааран билэн баран эрэ оҥордоҕуна туһалаах, киһилии быһыы үөскүүр уонна ханнык да содул тахсыбат. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи оҥорор быһыытыгар олус сэрэхтээх буоларын үөскэтээри “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этиини туһана сылдьарга сүбэлиир. 
Онон киһи буолан олоҕу олоруу, киһилии быһыыланыы сүртэн, ол аата тулууртан уонна туттунар күүстэн улахан тутулуктаах. 

СҮР АЙЫЛҔАТТАН БЭРИЛЛИИТЭ

Сахалар “Киһи - Айылҕа оҕото” диэн этиини оҥорон киһи үөскээһинин таба быһааран олохторугар туһаналлар. Бу быһаарыы киһи айылҕаттан тутулугун, киһини ханнык да таҥара айбатаҕын, айылҕаҕа бэйэтэ үөскээбитин, сайдыбытын билинии буолар. 

Киһи өйө-санаата үөскээһинигэр тыыннаах эккэ-сииҥҥэ хайдах хамсыырыттан тутулуктанан өй-санаа, буор кут үөскээн иһэрэ ылбыт оруола олус улахан. Өй-санаа элбэхтэ хатыланан үгэһи үөскэтэн баран өссө сайдан эккэ-сииҥҥэ үөрүйэхтэри үөскэтэрэ, буор кукка уларыйара киһи өйүн-санаатын сайыннарбыт уонна хамсаныыларын табатык оҥорор кыаҕын үөскэппит.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн уларыйа сылдьыыны быһаарар этии айылҕаҕа үөскээбиттэргэ барыларыгар дьайыыта тиийэр. Ол иһин киһи эмиэ икки өрүттээх:

1. Этэ-сиинэ. Сүрүн чааһа.

2. Өйө-санаата. Үс куттара уонна сүрэ.

Айылҕа икки өрүттээҕэ, сылааһа уонна тымныыта хардары-таары дьайыыларыттан киһи этэ-сиинэ сайдан, бу көстөр көрүҥүн ситиспит, онтон күн сырдыга уонна хараҥа уларыйа сылдьар дьайыылара Күн таҥараны үөскэтэн өйүн-санаатын күүскэ сайыннаран, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанан киһи буолууну баһылаабыт.
 
Саха дьоно айылҕа хас биирдии киһини, ханнык эрэ тутаах дьыалаҕа анаан айарын, ураты талааны биэрэрин былыргыттан бэлиэтии көрөннөр бэйэлэрин олохторугар туһана сылдьаллар. Ол кур¬дук, кинилэр хас биирдии оҕо айылҕаттан аналлаах талаанын, дьоҕурун булан таба туһанарыгар улахан оруолу уураллар эбит. “Идэ түһүүтэ”, “Талааны арыйыы” диэн этиилэри оҕо иитиитигэр уонна үөрэтиитигэр туһана сылдьаллара ону биллэрэр.

Сүр диэн айылҕаттан, төрөппүттэртэн бэриллэн иһэр өй-санаа күүһэ буолар уонна өйгө-санааҕа күүс эбэн биэрэринэн киһи тугу эрэ кыайыыны, ситиһиини оҥороругар кыах биэрэр сүрүн уратылаах.

Оҕолор анаммыт талааннарын, дьоҕур¬дарын эрдэттэн арыйан, кинилэр сайдыыларын таба суолунан салайан биэриини сахалар былыр-былыргыттан билэн, оҕолорун кыра эрдэх¬тэриттэн үөрэтэ, кэтии, туохха талааннаахтарын, дьоҕурдаахтарын уонна кимиэхэ маа¬рынныыр туттунуулаахтарын быһаара сылдьаллара. Ол курдук, оҕо үлэ ханнык көрүҥэр ордук талааннааҕын, дьоҕурдааҕын билэргэ, сахалар кини кыра эр¬дэҕиттэн ханнык дьарыгынан бэйэтэ сөбүлээн дьарыктана сылдьарын кэтээн көрөллөр уонна санаабытын ситиһиигэ төһө дьулуурдааҕын, сүрэ төһө элбэҕин быһаараллар.

Сүр киһи майгынын салайар, күүһүрдэн, кытаатыннаран биэрэр кыахтаах. Ол иһин сүр кытаатан, күүһүрэн иһэрэ киһи оҥорор быһыытын уонна майгынын куһаҕан өттүгэр улаханнык уларытарыттан харыстана, бэйэни билинэ, туттуна сылдьарга үөрэнии улахан суолталаах. Сүр кытаатан, күүһүрэн иһэрэ, онтон аһара барара сахалар өй-санаа үөрэхтэринэн маннык араарыллан бэриллэр:

1. Мөлтөх.

2. Мунаах.

3. Көрсүө киһи. 

4. Сүрдээх. 

5. Сүрдэннэ. 

6. Сүрэ бэрт. Сүрүкэтин баҕаһын.

Мөлтөх диэн ааттаммыт киһи тугу да бэйэтэ быһаарынан оҥорор кыаҕа суоҕа, таах эрэйдэнэ сатыыра биллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ тулуура суоҕуттан сүрэ мөлтөх диэн ааттанара сөп.

Мунаах киһиэхэ сүрэ тиийбэт, дьорҕоото суоҕуттан буккуллара, быһаарыыны кыайан ылыммата элбээн туһалаах үлэни оҥороро улаханнык уустугурар. Тулуура, дьулуура тиийбэтиттэн кыайыан да сөптөөх дьыалатыгар ылсыбакка хаалан хаалыан сөп.

Көрсүө киһи сүрэ кэминэн, үөрэҕи, билиини көрөн-истэн баһылыыра элбэҕинэн киһи быһыытын аһара барбакка, тутуһа сылдьар, ол иһин олоҕо табыллар, сыыһа-халты туттунууга, быстах быһыыга киирэн биэрбэт кыахтанарын тэҥэ, туһалаах быһыылары, уустук, эрэйдээх үлэлэри оҥороро кыаллар. Сахалар көрсүө, сэмэй буолууну тутуһаллар, оҕолорун көрсүө буолууга иитэллэр. Көрсүө, сэмэй оҕо улаатан, сааһыран истэҕинэ олоххо оҥорор ситиһиилэрэ эбиллэн, тупсан иһэллэр.

Сүрдээх диэн сүр элбээбитин, аһара баран эрэрин биллэрэр суолталаах. Сүрдээх киһи тугу барытын оҥороро кыалларын да иһин, сыыһа-халты туттунара элбиириттэн сэрэхтээх буолара улаатара эрэйиллэр.

Сүр аһара барбытын сүрдэннэ, сүрэ бэрт диэн этиилэр биллэрэллэр. Сүр аһара бардаҕына хайа диэки халыйара биллибэт балаһыанньата үөскүүр. Үксүгэр сыыһа-халты туттунууну үөскэтэн куһаҕаны оҥорууга тириэрдиэн сөп. Ол иһин киһи тулуурун улаатыннаран сүрү аһара барарыттан хааччахтаатаҕына эрэ олоҕо табыллар. Киһи кыыһыра түстэр эрэ ону-маны быраҕаттанара, алдьатара, үөхсэрэ киирэрэ киһи быһыыта буолбатах, ол иһин киһи быһыытын таһынан бара сылдьар киһи буоларыттан атыттар сэрэннэхтэринэ табыллар.
Билигин үгүстэр киһи төрөөбүт күнүттэн тутулуктаах гороскуопта¬ры киһи майгыныгар ордук таба түбэһэр диэн ааттыыллар. Маннык го-роскуобу былыргы үөрэхтээх Пифагор оҥорбута сүр, майгы уларыйыытын ордук сөпкө көрдөрөр дии саныыбыт. 

Пифагор гороскуоба киһи сүрүн, майгынын, өйүн-санаатын, доруобу-йатын уонна ханнык үлэҕэ-хамнаска ордук талааннааҕын, дьоҕурдааҕын барытын быһаара сатыыр. Бу гороскуоп ыйыытынан бары дьоҥҥо хайа төрүөх¬тэриттэн аналлаах ньүөмэр иҥэриллэр. Бу ньүөмэр киһи төрөөбүт күнүттэн, ыйыттан уонна сылыттан тутулуктанар. Ити чыыһылалартан эбэн уонна көҕүрэтэн наадалаах сыыппаралары  булуллар. Онтон булбут сыыппаралары аналлаах таблицаҕа хомуйан суруйдахха, киһи төрөөбүт күнүттэн тутулуктаах гороскуоба, таҥхата быһаарыллан тахсар.

Гороскуобу, таҥханы быһаарарга биир холобуру ылан майгыны быһаарар өрүтүн суоттаан көрөрбүт туһалыыр. Арай киһи төрөөбүт күнэ 11. 07. 1953. буоллун.
Бу чыыһылалары бэйэ-бэйэлэригэр эбитэлиибит:

1+1+7=9. 1+9+5+3=18. 9+18=27. 27 - бастакы сыыппараны буллубут. Бастакы сыыппара чыыһылаларын бэйэ-бэйэлэригэр эбэбит:

2+7=9. 9 - бу иккис сыыппара. Мантан салгыы бастакы сыыппараттан төрөөбүт күн бастакы чыыһылатын иккигэ төгүллээн баран көҕүрэтэн кэбиһэбит:

27 - (1х2)=25.  25 - бу үһүс сыыппара. Билигин үһүс сыыппара чыыһылаларын бэйэ-бэйэлэригэр эбэбит:

2+5=7.   7 - бу төрдүс сыыппара буолар.

Таблица оҥорорго чыыһылаларбытын кэккэлэччи туруортуубут. Бастакы эрээккэ төрөөбүт күн чыыһылаларын ылабыт:

1, 1, 7, 1, 9, 5, 3 - онтон иккис эрээккэ суоттаан булбут сыыппараларбыт чыыһылаларын туруорабыт:

2, 7, 9, 2, 5, 7.

Таблица уруһууйдаан бараммыт онно ити чыыһылаларбытын бэйэ-бэйэлэригэр кэккэлэччи суруйталыыбыт:

1 1 1	     -       7 7 7

2 2	        5 5	       -

3	         -        9 9

Мантан салгыы таблица кистэлэҥнэрин арыйабыт.

БАСТАКЫ  КВАДРАТ. (сүрэ, майгына).

1 - ураты бэйэмсэх, бэйэтин эрэ билинэр.

11 - бэйэмсэх соҕустар.

111 - үчүгэй, сымнаҕас майгылаахтар, көрсүөлэр, сэмэйдэр, сүрдэрэ кэминэн буолар.

1111 - кытаанах, күүстээх санаалаахтар, сүрдэрэ элбэх.

11111 - тойомсук, кытаанах, дьиппиэн майгылаахтар, элбэх сүрдээхтэр.

111111 - (биирдэ эмэтэ көстөр) аһыныгаһа суох майгылаах, ол гынан баран чугас киһитигэр ураты үчүгэйдик сыһыаннаһыан сөп. Бу киһилиин тапсар ураты ыарахан, аһара элбэх сүрдээхтэр уонна аһара бара сылдьар майгылаахтар.

Пифагор гороскуобуттан биһиги сүрү, майгыны быһаарар чааһын, бу үлэҕэ сыһыаннаах эрэ өттүн ылан бэчээттиибит. Толору гороскуобу “Таҥха. Билгэ” диэн үлэбититтэн буолуохха сөп.

Элбэх сүрдээх оҕолору иитии, үөрэтии улахан уустуктардаах. Бу оҕолор улаатан иһэннэр төрөппүттэрин, иитээччилэрин баһыйаннар, сабырыйаннар бэйэлэригэр туһалаах баҕа санааларын толорууга, атаахтыыллара улаатыытыгар туһаныахтарын сөп. Ону-маны була сатаан көрдөөн, ыган, хаайан олору булларан бэйэлэрин тустарын урутаан тутуһаннар, бэйэмсэхтэрин аһара улаатыннаран кэбиһэннэр төрөппүттэрин бэлэмнэригэр олоро сатыахтарын сөп.

Кытаанах майгылаах, сүрдэрэ элбэх оҕолору кыра эрдэхтэриттэн, ийэ куттара иитиллэр кэмиттэн ыла олох атаахтаппакка, төрөппүт этэр тылын иһитиннэрэн, элбэх үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрдэххэ эрэ киһи быһыытын аһара барбат, киһилии быһыыны тутуһа сылдьар кыахтаныахтарын сөп.

Былыргы кэмнэргэ аһара барар майгылаах оҕолору иитэргэ, үөрэтэргэ сахалар чыпчархайы эбэтэр быһах кыынын быатын туһаналлар эбит. Эттээх сиргэ кыра ыарыыны оҥорон биэрии оҕо өйө-санаата аһара барарын түргэнник тохтоторун таһынан, этэ-сиинэ баарын уонна ыалдьарын биллэрэн биэрэн харыстанар санаатын улаатыннарара улахан туһаны оҥорор.

Оҕоҕо харыстанар санаата үөскээбитэ бэйэтэ билинэн оҥорор быһыыларыгар улаханнык сэрэнэригэр тириэрдэр, ол иһин улаатан баран сыыһа-халты туттунара биллэрдик аҕыйыыра ситиһиллэр. Бу өй-санаа уратытын быһаарыыга сахалар “Хаарыттаран үөрэтии” диэн ньымаларын ырытыы туһалыыр. Оҕо улаатан иһэн ону-маны, итии тэриллэри тыытан, тардыалаан кэбиспэтин туһугар тарбаҕын төбөтүн итии тэрилгэ кыратык хаарыттаран, кэһэтэн биэрэллэр. Оҕо ол кыратык кэһэйбититтэн атын тэриллэри мээнэ тыытара тохтоон, итиигэ буһан хаалыан сөбө аҕыйыыр кыахтанар.

Аһара барар майгылаах оҕо өйө-санаата сайдыыта үйэлэргэ уларыйбатыттан, чыпчархай дьайыыта кэһэтэн биэриигэ киирсэринэн, Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ буолар уонна аһара барар майгылаахтар билигин өссө элбээбиттэриттэн туттулла сылдьыа этэ.
 
“Олох үөрэҕэ” диэн киһи бэйэтэ оҥорор быһыыта сыыһа буолан хааларыттан кэһэйэн үөрэниитэ ааттанар. Аныгы үөрэхтээхтэр уонна төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарын үчүгэй үгэстэринэн ииппэккэ атаахтата, маанылыы сылдьан бараннар улааппыттарын кэннэ бэйэлэрэ үөрэниэхтэрэ диэн сыыһа санааҕа киирбиттэриттэн, эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыылара эбиллэн иһэллэр. Ол курдук, оҕо бэйэтин өйө киирэн истэҕинэ бэйэмсэх санаата улаатарыттан бэйэтигэр үчүгэйи оҥосто сатыыра эбиллэн биэрэриттэн, атаахтыыра өссө күүһүрэн биэрэр.

Оҕо иитиитигэр Кут-сүр үөрэҕин туһанан оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй быһыылары оҥотторон ииттэххэ, үөрэттэххэ олохсуйбут бэрээдэги кэспэт, киһи быһыытын тутуһар уонна тулуура улаатан сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр кыахтанар.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи өйө-санаата аһара барарын хааччахтаан сиэри уонна киһи быһыытын тутуһарга иитэр, үөрэтэр. Оҕолоругар үчүгэйи, сыыһа-халты туттубатыгар баҕарар төрөппүттэр сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһуохтара этэ.

Онон сахалар оҕо өйө-санаата аһара барарын кыра эрдэҕиттэн хааччахтаан сиэри тутуһуннаран, киһи буолууну ситиһиннэрэн, оҥорор быһыыларын киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэннэр киһи быһыылаах буола улаатарыгар тириэрдэр эбиттэр. 

СҮР УРАТЫЛАРА

Киһи айылҕаттан улахан тутулуктааҕын сүр диэн өй-санаа баара биллэрэр. Тугу эмэ билгэлииргэ, түүлгэ туох көстүбүтүн тойоннуурга “Туох сүрэй?” диэн ыйытыыны биэрэн, тойоннуу сатыыллара санаа ханнык эрэ дьайыыны оҥорорун биллэрэр.

Идэлээх дьон түүллэрэ үлэлэригэр-хамнастарыгар быһаччы сыһыаннаах буолар. “Мин былыр дьиэ туттарбар Хоолой диэн аатырбыт ууһу аҕалан дьиэбэр олордон үлэлэттим. Арай биир сарсыарда киһибит: “Дьиктитик түһээтим, - диэтэ. – Тойокуга икки күөл икки ардыгар хара суор халыытыыр хара сирэ баар. Онно дьиэлэр бачыгыраабыттар. Киһи саҥата, ынах маҕырааһына, ыт үрүүтэ, оҕо ытыыра элбээбит. Ити туох сүрэ буолла?” – диэтэ. (8,106). Ол сиргэ дэриэбинэ тутуллан, бу түүл табата хойутаан да буоллар биллибит.
Киһи айылҕаттан, төрүттэриттэн тутулуга сахалыы Кут-сүр үөрэҕэр табатык быһаарыллар. Ити тутулугу куттары холбуу тута сылдьар сүр диэн күүс үөскэтэринэн Кут-сүр үөрэҕэр холбуу киирсэн сылдьар. Кыһын, тымныы кэмҥэ төрөөбүттэр сүрдэрэ элбэҕиттэн майгылара кытаанах, тулуурдара улахан буолара үгүстүк бэлиэтэнэр.

Киһи айылҕаттан тутулуга уонна өйө-санаата сайдан тугу оҥороро “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэннэр икки аҥы, икки өрүккэ арахсаллар:

1. Сахаларга хас киһи барыта төрүөҕүттэн төлкөтө су¬руллан, дьылҕата быһаарыллан, бу Сиргэ-дойдуга олохсуйа кэлэр диэн былыргы өйдөбүл иҥэн сылдьар.
 
2. Kэлин кэмҥэ үөрэх-билии сайдыбытын билинэн киһи олоҕун өйүн-санаатын күүһүнэн бэйэтэ салайыан сөп диэн быһаарыы эмиэ баар буолла.
 
Бу быһаарыылар киһи дьылҕатын уонна майгынын быһаарыыга улахан суолтаны ылаллар. Ол курдук, араас гороскуоптар киһи айылҕаттан тутулугун быһаараллар, онтон бэйэтин оҥорор быһыыта олоҕун уларытар күүһэ өйө-санаата эбиллэн истэҕинэ улаатан биэрэрэ уустуктары, сөп түбэспэти, иккис өрүтү үөскэтэн иһэллэр.

Туохха барытыгар иккис өрүт үөскээн тахсара биллэриттэн хайатын да диэки аһара барыы табыллыбат, сатаммат, куһаҕаҥҥа тириэрдэр кэмэ син-биир тиийэн кэлэр. Ол иһин сөптөөх, таба быһаарыы, бу икки өрүттэр икки ардыларынан, ортолорунан түбэһэрэ ордугун сахалар үөрэтэн билбиттэрин хаһан баҕарар туһана сылдьыы ирдэнэр.
 
Хас биирдии киһи тас көрүҥнэрэ тус-туспаларын курдук, майгынна¬ра эмиэ хаһан да маарыннаспаттар. Киһи киһиэхэ сыһыанын тупсарарын туһугар чахчы билэр дьонун гороскуоптарын үөрэтэн билэрэ уонна тэҥнээн көрөрө ордук туһалыан сөп. Төрөппүттэр оҕолорун гороскуобун кыра эрдэҕиттэн билэн, кини айылҕаттан бэриллибит сүрүн, майгынын таба туһанан иитэллэрэ, үөрэтэллэ¬рэ улахан туһалааҕын билиэхтэрэ этэ. Ол курдук, аһара барар майгылаах, элбэх сүрдээх оҕону ийэ кута иитиллэр кэмин аһаран кэбиспэккэ эрэ бэрээдэккэ, үчүгэй үгэстэргэ, этэр тылы истэргэ иитии, үөрэтии өйүн-санаатын төрүтүн үөскэтэн салгыы олоҕор улахан туһаны оҥорорун туһаннахха табыллар.
Аан дойду дьоно бары араас суол гороскуоптары туһанан бэйэлэрин дьылҕаларын билэргэ дьулуһаллар. Дьон бары туттар гороскуоптарыт-тан киһи майгынын ордук табатык быһаарарынан былыргы үөрэхтээх Пифагор оҥорбут гороскуоба туттуллар. Бу гороскуоп киһи төрөөбүт күнүн сыыппараларын туһанан суоттанан тахсарыттан туһа¬нарга ордук табыгастаах уонна атыттардааҕар быдан чуолкай, сөп түбэһэрэ элбэх быһаарыыны биэрэр.

Пифагор гороскуобугар киһи майгынын тоҕус килиэткэттэн маҥнай-гыта баһаарар. Бу килиэткэҕэ биир сыыппаралар суруллаллар. Биир сыыппара төһө элбээн иһэрэ киһи майгына кытаатан, бөҕөргөөн, сүрэ эбиллэн иһэрин бэлиэтиирэ ордук суолталаах.

Биир сыыппара соҕотох эрэ буоллаҕына, бу киһи улахан бэйэмсэх киһи буолар. Ханнык да дьыаланы оҥордоҕуна бэйэтигэр барыстаах эрэ буолуон баҕарар санаата улаханыттан барыһа суох дьыалаҕа кыттыһыан олох да баҕарбат. Бу дьон бэйэмсэхтэрэ улахана оҕолорун иитэллэригэр улахан мэһэйи оҥорор. Оҕом мин эрэ этэрбин иһиттин, мин эрэ курдук буоллун, миигин эрэ батыһа сырыттын диэн өйдөбүлгэ ыллараннар, оҕолорун бэйэлэриттэн аһара тутулуктаах гына үөрэтэн кэбиһэллэр. Аһара маныыллар, бэйэ¬лэриттэн төрүт даҕаны араарыахтарын баҕарбаттар, атаахтатан кэбиһиэхтэрин сөп. Бу дьон төһө да бэйэлэрин көрүнэ, уратыларын билинэ сатаабыттарын иһин, атын итэҕэйбит киһилэрин са¬быдыалыгар олус кииримтиэлэр, аһара үтүктүмтүөлэр.

Гороскуобугар икки биир сыыппаралаах киһи майгына үчүгэйэ киир-дэҕинэ үс биирдээх киһи курдук буолан ылыталыыр эрээри, бэйэм киэ¬нэ диэн өйдөбүлэ арыыйда элбэх буолар. Бэйэтин киэнин атын кимиэхэ эмэ биэрэригэр олус ыарырҕатар, ол кэриэтин таах сытара кинини уоскутар.

Биир сыыппара үс буоллаҕына киһи майгына саамай үчүгэй, эйэҕэс, сымнаҕас буолар. Маннык майгылаах киһи көрсүө, сэмэй буоларыттан атын дьону кытта олус тапсар, элбэхтэргэ сөбүлэтэр, оҕону иитиигэ ордук тулуурдаах, холку, арай көрдөбүлэ сымнаҕаһыттан атаахтатан кэбиһиэн сөп. Бары хаачыстыбалара тэҥ соҕус¬тук сайдыбыт киһи буолан уонна аһара баран сыыһа-халты туттубатыттан олоҕор ситиһиилэри оҥороро элбиир. Арай майгына сымнаҕаһыттан кытаанах майгы¬лаахтарга, элбэх сүрдээхтэргэ баһыттарар, ол иһин дьону салайар үлэни ыарырҕатыан сөп.

Биир сыыппара үстэн элбээн истэҕинэ киһи майгына кытаатан, дьиппиэрэн иһэр, сүрэ эбиллэр. Олохторугар ситиһиилэри оҥорор кыахтара улаатар. Түөрт биир сыыппаралаах киһиттэн үчүгэй салайаач-чы, кытаанах үөрэтээччи тахсыан сөп. Бу дьон туруоруммут сыалларын ситиһиигэ уонна ылыммыттарын толорууга ордук дьулуурдаахтар, дьа-ныардаахтар. Бу курдук гороскуоптаах биллэр дьонунан И.В.Сталин, М.Е.Николаев буолаллар.

Биир сыыппара биэс буоллаҕына, киһи майгына аһара кытаатан, сүрэ өссө эбиллэн, мин эрэ эппитим диэн өттө баһыйар буолан барар. Ылыммыт дьыала¬ларын толорууга ордук дьулуурдаахтарын таһынан, бэйэлэрэ билбиттэриттэн атын тугу да аах¬сыбаттара быдан баһыйар. Бу дьон өйдөрө-санаалара турук¬таах, халбаҥнаабат кытаанах санаалаахтар, ылыммыт сыалларын толорууга дьулуурдаахтар. Маннык гороскуоптаах дьоҥҥо киэҥник биллэр улахан салайааччылар; П.А.Ойуунускай, М.К.Аммосов, И.Н.Барахов, Л.И.Брежнев, Б.Н.Ельцин уонна да атыттар киирэллэр.

Алта биир сыыппаралаах киһи майгына олус туруору, сүрэ элбэх, мин эрэ билэ¬бин диэнэ хаһан баҕарар аһара бара сылдьар. Тугу барытын оҥороругар бэйэ¬титтэн туох эмэ уларытыыны киллэрдэҕинэ эрэ табыллар. Ханнык эмэ дьыаланы оҥороору бэлэмнэннэҕинэ, онтун хайаан да оҥордоҕуна эрэ санаата табыллар. Билиэхтэрин-көрүөхтэрин, туох эмэ саҥаны оҥоруохтарын баҕараллара аһара элбэх. Атын дьонтон тугунан эмэ уратыланан, чор¬бойуохтарын баҕараллара улахан. Бэйэлэрин олохторугар сөптөөх ситиһиини оҥороллоругар толору кыахтаах дьон. Аһара баран атын бэйэлэриттэн тутулуктаах дьону баттаабатахтарына баһыыба. Бэйэлэригэр туһалаах диэтэхтэринэ дьон туһугар үлэлииллэрин сөбүлүүллэр. Оҕолорун иитиигэ көрдөбүллэрэ үрдүк буолан сайдыы диэки тардыһыылаах көлүөнэни үөрэтэн таһаараллар эрээри, хам баттаабатахтарына табыллар. Маннык гороскуоптаах биллэр дьонунан Л.Н.Гумилев, М.Горбачев буо¬лаллар.

Биир, икки эбэтэр үс биирдээх гороскуоптаах оҕолору үөрэтии ханнык да улахан айдаана суох баран иһиэн сөп. Бу оҕолорго сым¬наҕастык сыһыаннаһан, үчүгэйи оҥордохторуна хайҕаан, тирэх буолан көмөлөһөн биэрии наада буолуон сөп. Бэйэлэрин күүстэрин хойутаан билинэллэр. Хаһан да аһара бар¬баттар, көрсүөлэр, сэмэйдэр. Утары турар майгылара суох буолан, улахан, үөрэтэр киһи этиитин олус ылынымтыалар, истимтиэлэр. Маннык сымнаҕас майгылаах, көрсүө оҕолору кытаанах майгылаах төрөппүттэр аһара баран өйдөрүн-санааларын баттаабат¬тара эрэйиллэр.

Оҕо майгынын билии кинини үөрэтиигэ улаханнык туһалыыр. Гороскуопта¬рыгар элбэх биирдээх, кытаанах характердаах, ыарахан майгылаах оҕолору үөрэтии ураты уустук. Бэйэлэрэ аһара сымнаҕас майгылаах төрөппүттэр, кытаанах көрдөбүлү туруорбатахтарына, улаатан иһэр оҕолорун баһылааһыннарыгар киирэн хаалыахтарын сөп. Ол иһин кини¬лэргэ тастан көмө эрэйиллэр. Элбэх биирдээх дьон аһара барым¬тыалар, куруук инники баран иһиэхтэрин эрэ баҕараллар. Оҕо өйө-санаата ситэн киһи буолууну баһылыар диэри сөптөөх тохтотор майгы хайаан да ирдэнэр. Былыргы саха¬лар маннык ураты мэник кыра оҕолору тохтоторго чыпчархайы, бэргэһэ эбэ¬тэр кыын быатын тутталлара биллэр. Оҕо өйө-санаата сайдыыта үйэлэргэ уларыйбатыттан, биир суолунан баран иһэриттэн табан туһаннахха билигин даҕаны туһаны аҕалыахтарын сөп.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн буойуу-хаайыы баарын билэрэ хайаан да эрэйиллэр, кинини “Аһара барыма”, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн өйдөбүллэри билэригэр үөрэтии улаатан иһэн сыыһа-халты туттубатын үөскэтэн улаханнык туһалыыр. Сахалар “Мөҕүллүбэт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн этиилэрэ оҕо аһара барар өйүн-санаатын тохтотон, киһилии быһыыга киллэрэн биэриигэ мөҕүү аналланарын быһаарар.

Киһи уһун олоҕун устата хайаан даҕаны суруллубут дуу, суруллубатах дуу бэрээдэги, ол аата сахалар үөрэхтэринэн сиэри син-биир тутуһа сылдьарыгар тиийэр. Улаатан истэҕинэ аны сокуоннары халбаҥнаабакка толорорун аныгы демократия оҥкулун тутуһар дойду сокуоннара ирдииллэр. Бэрээдэктээх, сиэри тутуһар киһи¬ни иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга төрөппүттэр бары кыахтарын ууран дьарыктаннахтарына, сахалыы таҥара үөрэҕин билэн тутустахтарына кэлэр көлүөнэлэрин олохторо табылларын ситиһэр кыахтаналлар.

Өй-санаа аһара барарын тохтоторго, сыыһа-халты туттунууну суох оҥорорго сахалыы таҥара үөрэҕэ сиэри, киһи быһыытын тутуһуннара үөрэтэрэ туһалыыр. Төрөппүттэр оҕолорун иитиигэ, үөрэтиигэ сахалыы Кут-сүр, Киһи таҥара үөрэҕин тутуһаллара хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Омук сайдыытын оҕолор улаатан кыайа-хото үлэлээтэхтэринэ аҕалаллар. Ол иһин сахалар көрсүө, сэмэй буолууну тутуһаннар оҕолорун үлэҕэ, сыыһа-халты туттубат буолууга үөрэтэллэр. Көрсүө, сэмэй оҕо оҥорор ситиһиилэрэ сааһыран истэҕинэ эбиллэн иһэллэрэ ону дакаастыыр. Онтон атаах оҕо аанньа үлэлээбэт, сирэрэ-талара, сыыһа-халты туттунара элбэх, ону тэҥэ, олох ыараханын тулуйбат аатыран, кырата арыгыһыт буолан хаалан төрөппүттэрин эрэллэрин кыайан толорумуон сөп.

Онон оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ оҕо гороскуобун төрөппүттэр билэллэрэ уонна Кут-сүр, сахалыы таҥара үөрэҕин кытта холбоон туһаннахтарына атаахтатан кэбиһэллэрэ аҕыйыа этэ.

СҮР САЙДЫЫТА

Былыргы сахалар сүрү таҥара ийэ куту кытта бииргэ биэрэр дииллэр эбит. Былыргы кэмҥэ оҕо бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ көрөн-истэн, үтүктэн үөрэнэр үөрэҕин барытын, ийэ кута иитиллэрин, ол кэмҥэ өйө-санаата эмиэ сайдарын кыайан арааран билбэттэриттэн хантан эрэ халлаантан ылан таҥара биэрэрин кур¬дук сыыһа саныыллара олохсуйан сылдьыбыт. Бу сыыһа санааларын нуучча суруйааччылара үтүктэн суруйбуттарын, өй-санаа үөрэҕэр ханнык да билиилэрэ суох тыл үөрэхтээхтэрэ ылан, элбэх сыыһалардаах, сахалары албынныыр “айыы үөрэҕэр” туһана сатыыллар.

Үөрэх-билии төһө да сайыннар дьон үксэ билигин даҕаны итинник санааттан кы¬айан босхолоно иликтэр. Ол иһин киһи ийэ кутун уонна сүрүн Үөһээҥҥи Айыылар биэрэллэр диэн санааччылар бу кэмҥэ да бааллар. Өссө сорохторо, улахан таҥара үөрэхтэрин итэҕэйээччилэр били¬гин даҕаны “Таҥара халлааҥҥа баар”,- диэн албын санааттан босхолоноллоро өссө да ыраах. 

Оҕо өйө-санаата кыра эрдэҕинэ хайдах сайдан иһэрин, үгэстэри үөскэтинэн иҥэринэрин дьон ситэ билбэттэриттэн ити кур¬дук сыыһа өйдөбүллэргэ киирэн сылдьаллар. Онно эбии тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар өй-санаа үөрэҕин билбэт эрээри, итэҕэл үөрэҕэр кыттыһаннар элбэх сыыһалардаах, өйтөн булан, мунньахтаан оҥоруллубут “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны айаннар буккууру киллэрэн сылдьаллар. Кинилэр олус былыргы кэмнэргэ үөскээн сайдыбыт сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин үрэйэ, ыһа сатыылларын бэйэлэрэ да билэ иликтэр.

Сайдан иһэр Кут-сүр үөрэҕэ нууччалар кэлэн киллэрбит сыыһа быһаарыыларыгар уларытыыла¬ры киллэрэр. Ол курдук, бу уларытыылар оҕо төрүүрүгэр мэйиитигэр аҕыйах, тыыннаах буоларыгар, улаатарыгар туһалыыр уонна төрөппүттэриттэн бэриллэр буор кут өйө-санаата эрэ баар, онтон атын өйө-санаата кураанах буолар диэн билиигэ олоҕураллар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата сайдарыттан туох баар билиитин-көрүүтүн барытын бэйэтэ ситиһэрин быһаарабыт. Улаатан иһэн араас туһалаах хамсаныыларынан дьарыктанан буор кута сайдарын, кыбыытын кыанарын ситиһэр уонна ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн иитиллэн иһэр, онтон улаатан истэҕинэ, 5 эбэтэр 6 сааһыттан үөрэҕи, билиини баһылаан салгын кута сайдан үөрэҕи ылынарын Кут-сүр үөрэҕэ быһаарар.

Оҕо ийэ кута диэн өйө-санаата ийэтин көмөтүнэн олох кыра эрдэҕиттэн, хараҕынан ону-маны таба көрөн билэр кэмиттэн ыла сайдан барар үгэстэринэн иитиллэр өйө-санаата ааттанар. Онтон сүр диэн оҕо тулуурдаах, туттунар күүстээх буолуута, бэйэ¬тин баҕа санаатын ситиһэр күүһэ ыараханнары, ыарыылары тулуйар, бэйэтин санаатын туруулаһар кэмиттэн, 6 эбэтэр 7 сааһыттан ыла сайдан-үөскээн тахсан, күүһүрэн иһэр өйө-санаата буолар. Ол аата оҕо сүрэ сайдара 6 сааһын кэнниттэн салгын кута сайдан уларыйыылары киллэрэриттэн саҕаланар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн илиитинэн тутуһан тардыһа сатыыр. Оонньууру таба тутан ыллаҕына олус үөрэр. Тугу эмэни таба тутан ылар буолууга өр кэмҥэ үөрэнэр. Аан маҥнай таба туппакка, сыыһа-халты тута сылдьа-рыттан бэйэтэ да санааргыыр, кыйаханар. Эрчиллэн-эрчиллэн, хамса-тан-хамсатан илиитин тарбахтарын үөрүйэх оҥорон үчүгэйдик салайа, хамсата үөрэтэриттэн хам тутан ылар кыахтанар. Ол аата илиитин хамсатар быччыҥнарыгар буор кута үөскээн санаатынан салайан табатык хамсатара ситиһиллэр.

Оҕо өйө санаата сайдан иһиитэ сүрэ сайдан иһэрин, маннык таһымнары ситиһиитин үөскэтэр уонна ханнык баҕарар өй-санаа курдук аһара барбата ирдэнэр:

1. Мөлтөх. Тугу да бэйэтэ быһаарынан оҥорор кыаҕа суох оҕо өссө сайда илик өйүн-санаатын бу тыл быһаарар.

2. Мунаах. Сүрэ аҕыйаҕыттан эбэтэр күүһүрэ илигиттэн кыайан сөптөөх быһаарыыны ылынара кыаллыбат, ким эрэ ыйан, көрдөрөн биэрэрин кэтэһэрэ элбээн хааллаҕына мунаах буолар. Оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигинэ тугу эмэ оҥороругар төрөппүтэ этэрин кэтэһэ сылдьара элбээтэҕинэ мунааҕа улаатан хаалыан сөп.

3. Көрсүө. Көрсүө киһиэхэ сүрэ кэминэн баар. Тулуура, туттунар күүһэ улаханыттан өйө-санаата аһара барбатын ситиһэн сыыһа-халты туттунууну оҥорбот, ол иһин олоҕор ситиһиилэри оҥорор уонна үлэни кыайарыттан тупсарыылары киллэрэрэ элбиир. Сахалар көрсүө буолуу туһата элбэҕин быһааран билэн оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэллэр.

4. Сүрдээх. Сүрэ элбэҕиттэн өйө-санаата аһара барарыттан сыыһа-халты туттунууну оҥорон кэбиһиэн сөп. Оҥорор быһыыта иннэ-кэннэ биллибэтиттэн, үчүгэй да, куһаҕан да буолан хаалыахтарын сөбүттэн сүрдээх киһи сэрэнэ сылдьара, тулуурун өссө улаатыннарара олоҕор туһаны оҥорор.

5. Сүрдэннэ. Сүр сайдыыта аһара баран бу таһымҥа тиийдэҕинэ киһи оҥорор быһыыта аһара барыыта үөскээн тахсан үчүгэй буолбатаҕына, куһаҕаны оҥорууга тиийэн хаалыан сөп.
6. Сүрэ бэрт. Сүрүкэтин баҕаһын. Сүр аһара барыыта киһи быһыытын таһынан барыы олус улаатан куһаҕан быһыылары оҥорууга тириэрдэрэ тиийэн кэлбитин, бу этиилэр биллэрэллэр.

Сүр ханнык эрэ кээмэйи, көрсүө буолууну аһара бардаҕына киһини сыыһа-халты туттунууга тириэрдэриттэн анаан-минээн хааччахтана сырыттаҕына эрэ табыллар. Сүр хааччаҕын киһи тулуурдаах буолуута туттунар күүһүн сайыннаран үөскэтэр. Итини тэҥэ, сиэри тутуһа сылдьыы өй-санаа аһара барбат хааччаҕын үөскэтэрэ киһи буолууну ситиһиигэ туһалыыр.

Оҕо сайдан иһэр күүһэ олус улахан. Сатаан олорору баһылаат даҕаны, сотору сыыллан барбытынан барар. Бу кэмтэн ыла атахтарын ана¬ан-минээн эрчийэрин саҕалыыр. Хаамыан лаппа инниттэн сылайыар диэ¬ри чохчоохойдуу оонньуур. Атаҕа күүһүрэн иһэрин тэҥэ, санаата эмиэ күүһүрэр. Тутуһан турар сириттэн бэйэтэ, ким да көмөтө суох илии-тин ыытынан баран, тутуспакка эрэ тура сатыырга үөрэнэри баһылыыр, онтон бэйэтэ хаама үөрэнэр. Оҕо бу үөрэниитэ, бэйэтин этин-сиинин эрчийиитэ төрөппүттэрин көрөн үтүктэн ту¬ран хаама сылдьарга баҕа санаатын үөскэтиититтэн уонна ону ситиһэ сатааһыныттан оҥоруллар.

Оҕо биир сааһын ааһыыта атаҕар туран хаама сылдьар буолар, киһи курдук көрүҥэниини ситиһэр, аны салгыы өйө-санаата сайдан киһи буолууну ситиһэрэ саҕаланар. Хаа¬ман бардар эрэ сылдьар сирэ кэҥээн барыны-бары билиэн-көрүөн, ту¬тан ылыан баҕата эбиллэр. Бу кэмҥэ көмөлөһөн биэрэн истэххэ ону¬-маны билэрэ олус түргэнник кэҥиир, тулуурдаах буолара улаатар. Хааман иһэн охтубут оҕону турарыгар көмөлөһөн, ыарыытын имэрийэн биэрэн баран, буорайда диэн атаахтаппакка үөрэттэххэ, ыарыыны тулуйара күүһүрэн иһэр.

Атаҕар туран хаамара оҕоҕо олус улахан кыайыыга тэҥнэ¬нэр быһыыта буолар уонна бу кэмтэн сүрүн үөскээһинэ саҕаланар. Сахалар этэллэринэн “Сүнньэ көнөр”. Улахан дьоҥҥо, төрөппүттэригэр дьэ маарынныыр көрүҥнэнэр. Санаата күүһүрэр, ханна баҕарар хааман тиийэ сатыырга дьулуһар, сылдьар сирэ кэҥиир, ону-маны аҕалан биэрэн, таскайдаан көмөтө улаатан “Туһа киһитэ” буолан үлэлииргэ үгэстэри иҥэринэр кыахтанар. Бу үөскээбит үгэстэрэ баҕа санаа буолан ийэ кутугар иҥэннэр үлэни үлэлииргэ баҕа санаалаах киһи буола улаатар.

Сүр диэн кыра оҕо атаҕар туран хаамарыттан, сиһэ көнүүтүттэн үөскээн, күүһүрэн тахсан иһэр күүс. Оҕо төрөппүттэрин үтүк¬тэр санаата күүһүгэр күүс эбэр, бэйэтин билинэрэ үөскээн барар. Кини санаатын күүһэ көнөтүк туттан хаамар буо¬луутун үөскэтэн, сүнньэ көнүүтүгэр тириэрдэр.

Оҕо төрөппүттэрин көрөн үтүктэр күүһэ улаханыттан атаҕар туран хаама үөрэ¬нэр. Оҕолор бары кэриэтэ биир саастарын ааһыыларыгар хаама үөрэ¬нэллэр. Кыра эрдэхтэринэ, ийэ куттара салайар, үтүктэр күүстэрэ ордук улахан кэмигэр, атахтарыгар туран хаамары кыайаллар. Сатаан көнөтүк туттан хаамары ситиһиилэрэ сылдьар сирдэрин кэҥэтэн санааларын күүһүрдэр, сүрдэрин үөскэтэр, саҥаны билэ сатыыр кыахтарын улаатыннарар.
 
Киһи буолуу санаата оҕо өйүгэр-санаатыгар көнөтүк туттан хаамар кэмиттэн ыла киирэр. Көнөтүк туттунан хаамара оҕоҕо киһи курдук буолуу өйүн-санаатын үөскэтэр. Бу кэмтэн ыла оҕо тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэнэн киһи буолуу үөрэҕин баһылааһынын саҕалыыр.

Хаамар кэмнэрин аһаран, хойутаан хааллахтарына туран хаама үөрэнэллэрэ олус уустук буолар. Туралларыттан куттана сылдьар буолан хааллахта¬рына салгын куттара сайдан, бэйэлэрин толкуйдуур өйдөрө киириэр диэри кыайан хаампакка сылдьаллара биллэр. Бу быһаарыы оҕо салгын кутунан иҥэринэр үөрэҕэ олус бытааннык киирэн хамсаныылары оҥорору үөскэтэрин дакаастыыр.

Киһи салгын кута көттөҕүнэ, сүрэ эмиэ көтөр, улаханнык көҕүрүүр. Итирбит киһи бэйэ¬тин киһилии туттунар күүһэ, сүрэ суох буолан букатын сүөһүтүгэр түһэр, ол аата ийэ кутун салайыытыгар киирэриттэн сыыһа-халты туттунара элбиэн сөп. Бу быһаарыы сүр киһи куттарын холбуу тута сылдьар күүс буоларын бигэргэтэр.

Киһи кырдьан түөһэйдэҕинэ салгын кута көтөр, туспа баран айыы буолар, ол иһин субу оҥорбутун умнан кэбиһэрэ улаатар, онтон урукку үгэс буолбут өйдөбүллэрин киһи умнубат, куруук өйдүү сылдьар. Өй-санаа бу уратытын үөрэтэн, быһааран билии киһи куттарын тус-туспа араарыыга туһалыыр.
 
Тулуура улахан, туттунар күүстээх киһи куттарын холбуу тутан сылдьар кыаҕа, сүрэ улаханыттан салгын кутун көтүтэн кэбиспэт. Сүр – киһи куттарын холбуу тута сылдьар сүрүн күүс буолара итинник чуолкайдык дакаастанар.

Кыыл булан ылан үөрэппит оҕолоро кыайан киһилии хаама үөрэм-мэттэр, ииппит кыылларын үтүктэн үөрэммиттэрэ тардан ат буола сыл-дьаллар. Бу быһаарыы оҕо кыра эрдэҕинэ иҥэриммит үгэстэрэ улааппытын да кэннэ син-биир дьайа сылдьалларын биллэрэр.
 
Оҕо атаҕар туран хаамар буолуута сиһин тоноҕоһун көннөрөн сүрэ көнөрүгэр тириэрдэр. “Көнө сүрүннээх” диэн сахалар көнө майгылаах, көрсүө, сэмэй киһини этэллэр. “Кыыллыы кэмэлдьилээх” киһи көнө сүрүнэ суох, албын-көлдьүн буолара элбиирэ бэлиэтэнэр.

Сэттэ саас – оҕо өстөөх сааһа, онно тиийдэҕинэ уллуҥаҕа бардайар. Оҕо киһи бодотун сүрү кытта ылар. В.М.Ионов истибитинэн, сүрү үөһээҥҥи абааһылар баһылыктара Улуу Тойон оҕо сэттэтин туоллаҕына иҥэрэр. (8,34). Сэттэ сааһын кэнниттэн оҕо тулуура, дьулуура улаатан истэҕинэ сүрэ эбиллэн иһэрэ Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ саха киһитин салайарын биллэрэр.

“Киһи буолабын”,- диэн санаа киһиэхэ сүрүн күүһүрдэр. Ол аата, киһи тулуура, дьулуура, өһөс санаата элбээтэҕинэ эрэ киһи буолууну ситиһэрин биллэрэр. Киһи буолуу диэн олох ыараханнарын, эрэйдэрин тулуйдахха, үрүҥү уонна хараны, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран оҥорор быһыыларга туһаннахха эрэ ситиһиллэр оҕо өйө-санаата сайдыытын, тупсуутун биллэрэр көрдөбүл буолар уонна оҕоҕо киһи быһыылаахтык олоҕун олорор кыаҕы биэрэр.

Былыргы кэмнэргэ киһи буолуу үөрэҕэ сахалар таҥараларын үөрэҕин үөскэппит уонна Аан дойдуга киэҥник тарҕаммыт.

Оҕо төрөппүттэрин көрөн үтүктэр күүһэ ордук элбэх. Дьоно көнөтүк хаама сылдьалларын көрөн оҕо көнөтүк, киһилии хаама үөрэнэр. Олус хойутаан хаампакка хаалбыт оҕо төһө да бэйэтин өйө киирбитин иһин, аны куттанан хаампат түбэлтэлэрэ бааллар. Бу быһыы үөрэҕи ылыныы кэмэ ааһан хааллаҕына олус ыараханнык, эрэйдээхтик көнөрүн көрдөрөр холобур буолар.

Сүрү Айылҕа эмиэ биэрэр. Кыһын тымныы кэмҥэ төрөөбүт оҕолор сүрдэрэ элбэх буолар. Сүрэ элбэх киһи тулуура улахан. Биһиги биэрэр диэн тылы ханнык эрэ бэлэми таах ылар курдук өйдүү үөрэммиппит сыыһа өйдөбүлү үөскэтэр. Улахан тымныыны тулуйар буолууга утумнаахтык эрчиллии, дьарыктаныы ханнык эрэ олус ыараханы тулуйарга тэҥнэнэн сүрү сайыннарар. 

Сүрү оҕоҕо тымныы¬ны эбэтэр итиини, үөннэр сииллэрин тулуйар буолуута үөскэтэр. Тымныы аан бастаан дьайыытыттан кыһын төрөөбүт оҕолор сүрдэрэ элбэх буолар. Киһи буолары ситиһээри ыараханнары ту¬луйарыттан тулуурдаах буолуута, сүрэ үөскээһинэ саҕаланар. Тымныыны, ыараханнары тулуйуу сүр элбииригэр тириэрдэрэ онно олук буолар. 

Ол аата, сүр диэн ту¬гуй? Тулуур улахана сүр баарын биллэрэр. Тулуур сүрү сайыннарар, элбэтэр, күүһүрдэр. Онтон тулуур өһөс санааттан ордук күүһүрэр. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно тулуурдаах, өһөс майгылаах, үлэни кыайар дьону үөскэтэр. Бу өс хоһоонун оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр туһаныы эрэ аныгы,  эрэйдэрэ элбээн иһэр олоххо эрэйиллэр.

Айылҕа хааны сиир үөннэрэ киһини уонна кыыллары эрэйдииргэ эрэ анаан айыллыбыт буолбатахтар. Бу үөннэр киһи хаанын кыра  тымырдартан кыра-кыратык көҕүрэтэннэр айылҕаны кытта биир ситимнииллэр уонна этигэр-сиинигэр кыра ыарыылары үөскэтэннэр сүрүн, тулуурун, туттунар күүһүн сайыннарар аналлаахтар. Ыарыылары тулуйары элбэх сүрдээх киһи холкутук кыайар.

Аныгы медицинэ науката ыарыы тарҕанарын утарарга анаан  прививка диэн быһыыны туһанара айылҕа бырдахтара оҥорор кыра ыарыыларыгар сөп түбэһэр, маарынныыр. Ол аата бырдахтар көмөлөрүнэн айылҕаҕа тахсар уларыйыылар киһи этигэр-сиинигэр быһалыы тиийэн иһэллэрэ ситиһиллэр.

Тулууртан, дьулууртан сайдан иһэр күүс аата – сүр диэн буолар. Тымныыны, итиини, үөннэр сииллэрин тулуйартан үөскээн, сайдан улаатан тахсар күүс - сүр диэн сахалыы ааттанара итинник быһаарыллар. Оҕо улаатан иһэн үлэлии үөрэннэҕинэ сүрэ сайдан, эбиллэн иһэр. Сэттэ сааһын кэнниттэн оҕо сүрэ кытаатан, күүһүрэн иһэрин, бэйэтин билинэрэ үөскүүрүн арааран билэннэр, бу кэмҥэ кыра эрдэҕинээҕи таптал аатын хаалларан, уларытан улахан киһи аатын биэрэн иҥэрэллэр.

Оҕо улаатан истэҕинэ сүрэ аһара барбатын үөскэтэн оҕону көрсүө буолууга үөрэтиллэр, онтон сүрэ элбээтэҕинэ сүрдээх киһи диэн ааттанар. Ол аата сыыһа-халты туттунан кэбиһиэн сөптөөх киһиэхэ кубулуйан хаалара төрөппүттэри сэрэннэриэ этэ.
 
Былыргы кэмнэргэ сүр хантан үөскээн кэлэрин ситэ билбэттэриттэн сүрү киһиэхэ атыттар биэрэллэр диэн өйдүү үөрэммиттэр. Нуучча үөрэхтээхтэрэ ол сыыһаны суруйан хаалларбыттарын көннөрөн өйдөөһүн эрэйиллэр. Сайдан иһэр Кут-сүр үөрэҕэ сүрү оҕоҕо төрөпүттэрэ уонна айылҕа биэрэр, ону кыра эрдэҕиттэн бэйэтэ сайыннаран, дьарыктаан күүһүрдэн биэрэн иһэр диэн быһаарар.

Айылҕа тымныытын тулуйа сырыттахха киһи тымныыны тулуйара үөскээн сайдар. Туох эмэ ыараханы, эрэйдээҕи тулуйа, өсөһө сырыттахха тулуур, өһөс санаа күүһүрэриттэн киһиэхэ туттунар күүһэ үөскээн сайдар. Ол аата дьарыктана, эрчийэ сырыттахха киһи сүрэ сайдан, күүһүрэн иһэр.

Кут-сүр үөрэҕэ хантан да кэлбэт, киһи бэйэтин өйүн-санаа¬тын үөрэтии, билии буоларынан хаһан да уларыйбат. Оҕо өйө-санаата аан маҥнай бэлэм, биллэр үчүгэй үгэстэри иҥэриниититтэн ийэ кута иитиллэн сайдар, онтон умнубат буолуута үөскээтэҕинэ салгын кута үөрэҕи билэн, ылынан эбиллэн барар.
 
Киһи сааһыран истэҕинэ этин-сиинин туругун, өйүн-санаатын уларыйыыларын, араас түүллэрин үөрэтэн бэйэтэ баһылаан олоҕор туһанан иһэрэ Кут-сүр үөрэҕэ диэн ааттанар. Бу үөрэх сүрүн өйдөбүллэрин хас биирдии киһи билэ сылдьара, олох сайдыытын көрдөбүлэ буоллаҕына табыллар. Сайдыы¬лаах олоххо киһи бэйэтин ис санааларын билэрэ, олору баһылыыра уонна салайара киһи өйүн-санаатын таһымын өссө үрдүкү кэрдиискэ таһаарыан сөп.

Билигин Кут-сүр үөрэҕин сайыннарыы, онно түүллэри үөрэтэн туһаныы тарҕанан иһэр. Аныгы психология үөрэҕэ саҥа арыйа сатаан эрэр үөрэхтэрин бы¬лыргы сахалар үөрэтэн билэннэр билигин да бэйэлэрин олохторугар туһана сылдьаллар. Бу үөрэхтэриттэн саамай туһалаахтара оҕо ийэ кута 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри бэлэм үгэстэринэн иитиллэр диэн буолар. Үчүгэй иитиилээх диэн ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн иитиллибит оҕо ааттанар, онтон куһаҕан иитиилээх диэн куһаҕан быһыылары оҥоро үөрэммит буоллаҕына этиллэр.
Сахалар бу Кут-сүр үөрэхтэрэ бэйэлэрин былыргыттан билиилэрэ, национальнай культураларын баайа буолар уонна атын омуктарга мээлэ тарҕатыллыа, ыскайданыа суохтаах. Ол аата саха тылын үөрэтии, билии Кут-сүр үөрэҕин туһаныыны үөскэтэрэ сахалар ахсааннара эбиллэн иһэрин саҕалыан сөп.

Сахаларга эрэ баар Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонунан толору бэриллэр. Бу өс хоһооно киһи тулуурун, өсөһүн кыра эрдэҕиттэн сайыннаран олоҕор ситиһиилэри оҥорорун үөскэтэрин туһана сылдьыы омук сайдыыны ситиһэр кэмигэр ордук улаханнык туһалыыр. Билигин ырыынак кэмигэр киһи тулуурун, дьулуурун улаатыннарарга аналлаах Улуу Тойон таҥара үөрэҕин туһаныы ирдэнэр буолла. 

Сахабыт сиригэр элбэх араас омуктар олохсуйан эрэллэр. Ол иһин бу кэмҥэ саҥа омук үөскээһинэ салҕанан иһэр. Бу элбэх омуктартан баһылыыр оруолу ыларга Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ туһалыыр кэмэ кэллэ. Улахан тулуурдаахтар, дьулуурдаахтар, үлэни кыайааччылар баһылыыр кэмнэригэр, бу таҥарабыт үөрэҕэ эрэ көмөлөһөр кыахтаах.

Нууччалары кытта холбоһууттан сайдыы күүһүн ылыммыт саха омуга билигин өссө сайдан иһэр. Омук сайдыыны ситиһэригэр тулуура, өсөһө улахана ордук туһалааҕын билиннэххэ табыллар. Тулуурдара улахан, үлэни кыайар, көрсүө, сэмэй дьон эрэ омугу сайыннаралларын уһун үйэлээх сахалар билэллэр уонна олохторугар туһана сылдьалларын бэлиэтинэн оҕолорун көрсүө, сэмэй майгыга үөрэтэллэрэ буолар.

Онон, Кут-сүр үөрэҕин саҥалыы сайыннаран, сахалыы тылынан саҥардыы, кэлэр көлүөнэни үөрэтиигэ киэҥник туһаныыга киллэрии саха тыла сайдарыгар, саха дьонун өйдөрө-санаалара тупсарыгар, ахсааннара эбиллэригэр ор¬дук туһалаах буолуо этэ.

МӨЛТӨХ

Оҕо сэттэ сааһыгар диэри кэмҥэ төрөппүттэрин көрүүлэринэн-истиилэринэн сылдьар уонна тугу этэллэрин, ыйалларын толорорго үөрэнэр. Бу кэмҥэ диэри оҕо туһа киһитэ буолан чэпчэки, кыайар үлэлэрин оҥоро үөрэннэҕинэ араас хамсаныыларынан буор кута эрчиллэн уонна тулуура улаатан сүрэ эбиллэн иһэрэ ситиһиллэр.

Туһа киһитэ буолан үлэҕэ үөрэнэр кэмиттэн саҕалаан сүрэ үөскээн, бэйэтин билинэрэ сайдан барар. Хамсаныылары оҥорууттан өйгө-санааҕа уларыйыы киирэр бу кэмин сахалар арааран билэн оҕо улааппытын биллэрэллэр, улахан киһи аатын биэрэн иҥэрэллэр. Ол аата оҕо улахан киһи буолбутун бэйэтэ билиниитин үөскэтэллэр.
 
Сэттэ сааһын туолбут оҕоҕо улахан киһилии сыһыаны олохтооһун төрөппүттэртэн эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Бу кэмҥэ оҕо салгын кута сайдарынан үөрэҕи-билиини иҥэринэн иһэрэ түргэтиир, бэйэтэ быһаарынан оҥорор араас быһыылара эбиллэн иһэллэр. Ол иһин оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэн таба туһанара бу кэмтэн ыла ирдэнэр көрдөбүл буоларынан “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн сахалыы таҥара үөрэҕин көрдөбүлүн тутуһан дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билэрэ эрэйиллэр. (11,56).

Бу кэмтэн ыла оҕо дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыыларын арааран билэн, олору оҥорбот буолара үөскээтэҕинэ оҥорор быһыылара үчүгэй өттүгэр халыйаннар, олору оҥороро элбээн үчүгэй быһыылаах киһи буолара ситиһиллэр кыахтанар. Ол иһин дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын төрөппүттэрэ билэн оҕолоругар тириэрдэн иһэллэрэ эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Оҕо сэттэ сааһын туоллаҕына дьон оҥорор бары быһыыларын билэрэ туһалаан, куһаҕаны арааран билэн олору оҥорбот буолара үөскүүр. Онтон куһаҕаннар баалларын биллэрбэккэ кистии, саба, хаайа сатааһын, оҕо аны олору билбэтиттэн оҥорон кэбиһэригэр тириэрдиэн сөп.

Араас хамсаныыларынан эти-сиини эрчийии буор куту сайыннарар. Сайдыылаах буор кут оҕо табан, сатаан хамсанарын үөскэтэриттэн тугу барытын үөрэ-көтө оҥороругар туһалыыр.
Мөлтөөһүн диэн кыайан, табан хамсамматтан, күүһэ, кыаҕа тиийбэтиттэн эрэйдэнии, тугу эрэ кыайбат, сатаабат буолуу үөскээһинэ, сүр суоҕа эбэтэр аҕыйаҕа ааттанар. 
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар сөп түбэһэр мөлтөх диэн этиини тугу эмэ кыайбатарбыт, сатаабатарбыт эрэ куруук туттабыт. Бу этии эккэ-сииҥҥэ уонна өйгө-санааҕа иккиэннэригэр сыһыаннааҕын иһин куруук туһанабыт.
 
Мөлтөх диэн эт-сиин күүһэ суох буолуута, хамсаныы оҥоруута кыаллыбата ааттанар, ону тэҥэ, мөлтөх диэн өй-санаа кыаҕа суоҕуттан кыайбата эмиэ этиллэр.
Мөлтөх диэн оҥоруллуохтаах хамсаныыны кыайан оҥорбот киһи ааттанар. Атыттар бэлэмнэригэр үөрэнэн хаалан, үгэс оҥостунан кэбиһэн баран, ону кэтэһэ сылдьыы үөскээһинэ уонна ол бэлэмҥэ үөрэнии бэйэ өйүн-санаатын, тулуурун сайыннарыыны суох оҥоруута мөлтөөһүн диэн ааттанар.
 
Мөлтөх диэн сүр күүһэ олус кыратын биллэрэр тыл тугу да туһалааҕы оҥорор, ыараханы тулуйар кыах суоҕун, өй-санаа тиийбэтин, буор кут сайдыыта суоҕуттан оҥоро сатыыр хамсаныылар табыллыбаттарын биллэрэр.
 
Сүрэ өссө сайда илигинэ оҕо мөлтөх диэн ааттанан сүрэ, тулуура суоҕа бэлиэтэнэрин тэҥэ, күүһэ тиийбэтиттэн оҥорор быһыылара табыллыбакка, сатаммакка таах хаалаллара элбэҕэ быһаарыллар.
 
Оҕо тугу эмэ туһалааҕы оҥоруута баҕа санаата туолан дьолу билэрин үөскэтэрэ үгэһи түргэнник үөскэтинэригэр тириэрдэр. Ол иһин оҕо туһа киһитэ буолан туох эмэ үлэни оҥороро өйүн-санаатын сайыннарар күүһэ улаханыттан тулуура улаатара, сүрэ элбиирэ ситиһиллэр. Велосипеды сатаан тэбэргэ үөрэммит оҕо баҕа санаата өссө улаатан мотоциклы ыытарга дьулустаҕына, саҥа үөскээбит баҕа санаатын ситиһэр кыаҕа улаатар.
 
Улаатан иһэр оҕо оҥорор быһыыта эбиллэн, тупсан иһэр. Ону-маны булан оҥоро сатыыра төһө да элбээбитин иһин, чэпчэкитин, судургутун талан ыларыттан туһалаах буолан тахсара букатын аҕыйах. Элбэхтик ону-маны оҥорон буор кута сайдан уопуту мунньуннаҕына, оҥоро-тута үөрэннэҕинэ, ыарахан диэн саллыбата үөскээн сайыннаҕына эрэ, оҕо оҥорор быһыылара туһалаахха кубулуйар кыахтаналлар.

Улахан да киһи сүрэ аҕыйаҕа билиннэҕинэ мөлтөх диэн ааттаныан сөп. Бэйэтэ тугу да туһалааҕы кыайан оҥорбот, атын дьон бэлэмнэригэр сылдьар киһи мөлтөх диэн буолар. Мөлтөх киһини дьон аһыналларыттан көмөлөһө сатыыллар.

Сахалар “Ким да аһынарыгар кыһаммаппын” диэн этиилэрэ өйдөрө-санаалара сайдыылааҕыттан бэйэлэрэ тугу оҥороллорун быһаарынар кыахтаахтарын, атыттар көмөлөрүгэр, этэн, ыйан биэриилэригэр кыһамматтарын биллэрэр суолталаах. Итини тэҥэ, бу этии киһи кыаҕа-күүһэ эбиллэн, атыттартан тутулуга суох буолары ситиһэр кыаҕа улааттаҕына этиллэр кэмэ кэлэр.
 
Оҕо улаатан иһэн тулуура улаатан, сүрэ эбиллэн бэйэтин билинэрэ үөскээтэҕинэ тугу эмэ уратыны була сатаан, саҥаны айыыны оҥорор санаата элбээн иһэр. Өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран оҥорор быһыыларгар туһана илигинэ сыыһа-халты туттунара элбээн хааларыттан сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону харыстаан “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр. Ол аата киһи билбэтин, ол иһин оҥорботун оҥорума диэн үөрэх буолар уонна оҕону сыыһа туттунарыттан харыстыырга аналланар.
Туһалаах үлэлэри оҥорууга аналлаах уустук хамсаныылары оҥоруу диэни киһи күүһэ-кыаҕа эбилиннэҕинэ, сүрэ элбээтэҕинэ эрэ ситиһэр үлэтэ буолар. Сүгэнэн маһы кэрдии диэн үлэни кыайа-хото оҥорорго киһи күүскэ охсорун таһынан, хас биирдии охсуутун урукку охсубутугар таба түбэһиннэрэн охсон олугун ойуттаҕына эрэ мас кэрдиитэ табыллар. Үчүгэй мас кэрдээччи сүгэтин олуга халыҥ буолар.

Күүскэ охсууну оҥоруу диэн эт-сиин үлэтэ буолар, күүһү элбэхтик дьарыктаатахха киһи ситиһэр суола, онтон таба охсуу диэн өй-санаа, буор кут үлэтин быһаарар, элбэх быччыҥнар биир сыалга туһуланар уустук хамсаныылары хайдах оҥороллоруттан олус улаханнык тутулуктанан уһун кэмҥэ утумнаахтык дьарыктаннаҕына ситиһэр кыахтанар. Ол иһин сахалар бары үлэни кыайарга аналлаах сайдыылаах буор куттаах буолуохтарын баҕараллар.

Бу үтүө баҕа санааны ситиһэр туһугар саҥа ыал буолааччылар төрүччүлэрин үөрэтэн ханнык буор куттаахтарын быһаарыналлара уонна ыал буолуу үгэстэрин тутуһаллара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол курдук, буор кут сайдыыта хас да көлүөнэ дьон усталарыгар утумнаахтык дьарыктанан ситиһиллэринэн сайдыылаах буор куттааҕы таба талан ылыыны олоххо уопуттаах дьон, төрөппүттэр оҕолоругар көмөлөһөн оҥорор кыахтаахтар.

Сүр мөлтөҕүттэн ыараханы кыайар кыах суоҕун, туһалаах хамсаныылары оҥоруу кыаллыбатын билэ-билэ оҥоро сатааһын муҥнаныы диэн ааттанар. Буор кута сайдыыта суох, уустук хамсаныылары оҥорор кыаҕа аҕыйах киһи ону-маны оҥороругар элбэхтик муҥнана сылдьыан сөп.

Сүр, тулуур суох буолуута оҕону, киһини мөлтөх буолууга тириэрдэриттэн үөрэнии, утумнаахтык эрчиллии, дьарыктаныы эрэ быыһыыр кыахтаахтар. Араас уустук хамсаныылары элбэхтик хатылаан үөрүйэх оҥостон киһи буор кутун эрчийэ, дьарыктыы сылдьара сүрүн элбэтэр.

Оҕо сүрэ сайдан эбиллэн иһиитэ мөлтөх диэнтэн саҕаланан баран салгыы сайдан мунаах диэни ааһан көрсүө диэҥҥэ тиийэ сайыннаҕына киһи буолууну ситиһэн, элбэх туһалаах үлэлэри оҥорон олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар. 

Онон оҕо саҥа улаатан иһэн ону-маны, туһалааҕы оҥорууну кыайбатыттан, сүрэ сайда, күүһүрэ илигиттэн мөлтөх диэн ааттанар, онтон улахан киһи мөлтөххө кубулуйуута этэ-сиинэ күүһэ-кыаҕа тиийбэтиттэн буолуон сөп.

МУНААХ

Сүр баарын быһаарыы киһи оҥорор быһыыларыттан тутулуктанан саха тылыгар киирэн сылдьар. Ол курдук, сүр олус кыраттан сайдан, күүһүрэн аһара барыы таһымын ситиһиитигэр диэри быһаараннар сахалар тылларыгар киллэрэн олохторугар туһаналлар.

Киһи өйүн-санаатын туругун, тулуура сайдыытын быһаарыыга сахалар ханнык эрэ олоххо көрсүллэр ыараханнары, эрэйдэри кыайыыны бэлиэ кэминэн ааҕаннар туһана сылдьаллар. Ол иһин ханнык эрэ эрэйи-муҥу кыайыы биллэр бэлиэнэн ааҕыллан киһи өйө-санаата күүһүрэрин, тулуура улаатарын бэлиэтииргэ туттуллар.
 
Киһи ханнык эрэ эрэйи-муҥу кыайбыта, туораппыта өйүн-санаатын, тулуурун күүһүрдэн сүрэ эбиллэн иһэрин үөскэтэрэ салгыы олоҕор ситиһиилэри оҥороругар улаханнык туһалыыр. 
“Кыһалҕа кыһыл талах кымньыылаах” диэн өс хоһооно киһини олох кыһалҕата эрэ ыган, хаайан туох эмэ туһалааҕы, олоҕун тупсарары оҥоттороро хаһан да хаалан хаалбатын биллэрэр. Ханнык да кыһалҕа, эрэй суох буолара киһи өйө-санаата сымныырыгар, тулуура мөлтүүрүгэр, араас абылаҥнарга ылларара элбээн хааларыгар тириэрдэрэ этэ-сиинэ мөлтүүрүн үөскэтэрин, бу өс хоһооно эмиэ биллэрэр. Олох сайдан, тупсан иһиитэ араас абылаҥнарын элбэтэн иһэрэ киһи тулуурун, туттунар күүһүн, өһөс санаатын өссө улаатыннаран биэрэрин эрэйэр.

Сүр сайдыыта, эбиллиитэ үлэни оҥорууга быһаччы сабыдыаллыыр. Ол курдук, тулуур улаатыыта тугу эмэ туһалааҕы оҥоруу кыалларын үөскэтэр. Сайдыыта суох буор куттаах оҕо сүрэ аҕыйаҕыттан тугу оҥороругар барытыгар мөлтөх, мунаах буолар. Ол барыта сатаан тутта үөрүйэҕэ суоҕуттан аһара барыан сөп.
 
Оҕо кыра эрдэҕинэ, сүрэ өссө сайдан, күүһүрэ илигинэ бэйэтэ туох да туһалааҕы оҥороро кыаллыбатын, муна-тэнэ сылдьарын биллэрэн мунаах диэн ааттанар. Тугу эмэни оҥорорго таба быһаарыыны булбакка эрэйдэнии мунаах буолууну үөскэтэр. Итини тэҥэ, мунаах  буолуу өйө-санаата тиийбэтин, таба быһаарыыны булбакка буккулла сылдьара элбэҕин биллэрэр.

Оҕо оонньуур кэмигэр тугу эрэ оҥоро сатаан муҥнанар, маннык уурар, оннук ууран көрөр, сатамматаҕына ыһан кэбиһэр. Ити курдук элбэхтик оҥорон муҥнанан туох эмэ сөбүлүүрүн оҥорон таһаардаҕына өйө-санаата сайдар, тупсар, мунааҕа суох буолар.

Сахалар ыал буолуу үгэстэрэ эдэр төрөппүттэр төрөтөр оҕолоро сайдыылаах буор куттаах буолан төрүүллэрин хааччыйар аналлаахтар. Бу үгэстэри тутуһа сылдьыы эрэ оҕолор сайдыылаах буор куту эр киһиттэн ылынан төрүүллэрин уонна улаатан үлэни кыайа-хото үлэлээн омуктарын сайыннаралларын быһаарар. 

Оҕоҕо дьоҕур, сатабыл уонна талаан диэн сайдыыны ситиспит буор кут үөрүйэхтэрэ төрүөҕүттэн баар буоллахтарына оҥоро, тута үөрэниини түргэнник ситиһэр кыахтанар. Бу сайдыылаах буор кут үөрүйэхтэрэ оҕоҕо төрөппүттэрин буор куттарын кытта бэриллэн иһэллэрин сахалар билэн утумнааһын диэн ааттыыллар уонна оҕолоро ыал буолалларыгар биллэр үлэһит, сайдыылаах буор куттаах дьону кытта холбооттуу сатыыллар. Ол барыта оҕо сайдыылаах буор куту төрөппүттэриттэн ылынан төрүүрүгэр аналланан ыал буолуу туһалаах үгэстэригэр кубулуйан сылдьаллар.

Оҕоҕо тугу оҥорору барытын көрдөрөн биэрэн үтүгүннэрэн үөрэтии үөрэх түргэнник тиийэрин уонна табылларын үөскэтэрин сахалар туһанан киһи буолуу үөрэҕин олохтообуттар. Тугу барытын үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтии оҕо улахан киһи оҥорорун курдук оҥорууну ситиһэрин уонна оҥорор быһыыта сыыһа-халты буолан хааларын суох оҥорор. Тугу барытын таба оҥорор буолууга үөрэнии оҕо мунаах буолан хааларын суох оҥорор.

Аҥардас дьахтар уол оҕото туох эмэ туһалааҕы оҥороругар ыйан, этэн биэрэр аҕата суоҕуттан, тугу оҥорбута табыллыбата элбиириттэн кыайан быһаарыыны ылыммат мунаах буола улаатан хаалыан сөп.

Оҕо оҥорор быһыыта табыллыбатыттан, сатамматыттан тугу эмэ табан оҥоро үөрэниэр диэри мунаах буолар. Ол аата эмиэ сатаныа, табыллыа суоҕа диэн сэрэнэрэ улаатан, үгэс буолан иҥэн хааллаҕына туһалаах быһаарыыны ылынара кыаллымыан сөп. Тугу эмэни оҥороругар ыйыы, сүбэ көрдүү сатыы сылдьар киһини мунаах диэн ааттыыллар.

Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта мунаах диэн тылы маннык быһаарар. Барар хайысхатын, суолун сүтэримтиэ, мунумтуо. Чуолкайа суох, бутуурдаах, ситэ быһаарыллыбатах. (9,306). 

Мунаах киһиэхэ сүрэ арыыйда тиийбэт, дьорҕоото суоҕуттан, инники баран иһэрэ кыаллара уустугуттан атыттары батыһа, үтүктэ сатыыра элбээн хаалар. Ол иһин кыайыан да сөптөөх, лаппа билэр дьыалатыгар ылсыбакка хаалан үтүрүллүөн, туоратыллыан сөп.

Оҥоруу, тутуу диэн уһуннук үлэлэнэр уустук үлэлэр. Мунаах өйдөөх-санаалаах киһи бэйэтин атыттартан намтатына сананара элбэҕиттэн, уустук үлэни кыайыам суоҕа диэн санаатыттан ситэ оҥорбокко хаалларан кэбиһиэн сөп.

Оҕо өйө-санаата сайдан, сүрэ күүһүрэн истэҕинэ мунаах өйүн-санаатын кыайан, хаалларан бэйэтигэр эрэлэ улаатарын ситиһэрэ эрэйиллэр. Төрөппүт бэйэтин үтүгүннэрэн, тугу оҥорору көрдөрөн биэрэн батыһыннаран үөрэтэрэ, үлэҕэ үөрэтиигэ хайаан да туттуллар быһыы буолар. Үлэҕэ үөрэтии, тугу эмэ туһалааҕы оҥоруу оҕо мунаах санаатын кыайарыгар улахан көмөнү оҥорор.

“Оҕо курдук” диэн этии үөскээһинэ оҕо сүрэ сайда илигинэ мунаах буоларыттан тутулуктанар уонна оҥорор быһыылара хайдахтарын; табыллыбатахтарын, сатамматахтарын быһаарар суолталаах. Ханнык баҕарар оҥоруллар быһыы туһалаах диэҥҥэ уларыйыар диэри элбэхтик тупсарыыны, көннөрүүнү эрэйэрин биллэрэр.
 
“Муннугу кэйэ сылдьар” диэн этии мунаах, инники диэки баран испэт киһини быһаарар. Итини тэҥэ, суолталаах, уустук боппуруоска таба быһаарыыны булбат, мунаах буолуу, буккуллуу элбээһинэ, сыыһа-халты туттунуу үксээһинэ, бу этиини үөскэппит.

Оҕо оҥорор быһыыта хайдаҕыттан, киһи быһыытыгар тиийбэтиттэн көрөн мунааҕа быһаарыллар. Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата, сүрэ сайдан күүһүрэн истэҕинэ мунаах санаатын кыайар кыахтаах. Киһи быһыылаах буолууну оҕо оҥорор быһыыта барыта киһи быһыытыгар сөп түбэстэҕинэ ситиһэрэ тиийэн кэлэр.

Киһи олоххо көрсөр эрэйи, муҥу кыайара, туоратан иһэрэ эрэйиллэр. Барыны-бары кыайбат курдук этинии муҥатыйыы, мунаахсыйыы диэн ааттанар. “Эрэйдээхтэн эрэй арахпат, муҥнаахтан муҥ арахпат” диэн өс хоһооно эрэйи-муҥу кыайбатахха, тулууру улаатыннаран туораппатахха киһини үйэтин тухары эрэйдииллэрин, муҥнуулларын биллэрэр. (10,54).
“Эрэйдээх этигэн, муҥнаах булугас” диэн өс хоһооно эрэй уонна муҥ киһини хамсатар күүс буоланнар санаатын күүһүрдэн тугу эмэ ситиһэрин, кыайарын үөскэтэллэрин быһаарар.
Айылҕаттан киһи барыта тус-туспаларын, өйдөрө-санаалара уратыларын “Киһи киһиэхэ тэҥнэспэт, сүөһү сүөһүгэ тэҥнэспэт” диэн өс хоһооно биллэрэр. Ол иһин хас биирдии киһиэхэ өйүн-санаатын уратыларын билэн сыһыаннаһыы эрэйиллэрин сахалар туһаналлар.
 
Дьон айылҕаттан тус-туспаларын, өйдөрө-санаалара улахан уратылаахтарын сүр уларыйан иһэрэ быһаарар. Сүр мөлтөх, мунаах диэн таһымнартан сайдан, күүһүрэн иһэринэн аһара баран хаалыан сөбүттэн аны сэрэннэххэ табыллар. Саамай табыллыбыт өйдөөх-санаалаах, сүрдээх киһинэн көрсүө киһи буолар. Көрсүө киһи туохха да сыыһа-халты туттубатынан аатырар. Сүр сайдыытын бу уратытын сахалар быһаараннар көрсүө буолууну олохторугар туһаналлар уонна оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр.

Онон киһи өйүн-санаатын, сүрүн күүһүрдэр, кытаатыннарар кыаҕа бэйэтигэр баар, арай таба туһанара, дьарыктыыра, тулуурун, дьулуурун улаатыннарара ирдэнэр.

КӨРСҮӨ КИҺИ

Оҕо кыра эрдэҕинэ сүрэ өссө сайда илигиттэн мөлтөх диэн ааттанар. Төһө да элбэхтик хамсаммытын, муҥнаммытын иһин кыаҕа суоҕуттан туһалааҕы оҥорбото быһаарыллар. Улаатан истэҕинэ сүрэ сайдан мунаах диэҥҥэ уларыйар. Бэйэтэ быһаарынан тугу эмэ туһалааҕы оҥороругар улаханнык эрэйдэнэрин, бу тыл биллэрэр.

Сүр хас киһиэхэ барыларыгар баар эрээри, төһө таһымнааҕа, элбэҕэ, аҕыйаҕа барыта тус-туспалар, таба мээрэйдэнэллэрэ уустук. Сахалар бу уратылары билэн уонна тус-туспа арааран үөрэтэн, аналлаах ааттары биэрэн иҥэрбиттэр. Биһиги бу ыстатыйаҕа көрсүө киһи өйүн-санаатын туһунан ырытыахпыт.

Көрсүө диэн тыл киһиэхэ сүрэ кэминэн баарын, тиийбэт да буолбатын уонна аһара барбатын биллэрэр ураты суолталаах. Олус былыргы кэмнэргэ көрөн-истэн үөрэҕи ылынар сүөһү диэн быһаччы өйдөбүлтэн көрсүө диэн тыл үөскээбит. Киһи өйө-санаата сайдыбытынан көрөн-истэн үөрэҕи ылынар кыаҕа улаатыыта сүрү таба быһаарыыга туһалаабыт. Өссө былыргы кэмнэргэ сү диэн улахан кыыллары ааттыылларын Сомоҕотто булан суруйбута биллэр:

- Кроме “кут”, человека и животных наделяли его зеркальной копией или его тенью, именуемой “сюр” от угро-самодийского “сю” – “зверь”. Понятием “сюр” древние подчеркивали, что и человек относится к царству животных и зверей. (4,99).

Сүр көрсүө буолууну аһара бардаҕына киһи оҥорор быһыылара сүрдээх, сүрдэннэ, сүрэ бэрт диэн этиилэргэ тиийэн хаалыахтарын сөп. Бу быһыылар киһи оҥорор быһыыларын аһара таһынан баралларыттан, куһаҕаҥҥа, сыыһа-халты туттунууга тириэрдэллэрэ ордук элбээн хааларыттан, өй-санаа хааччахтана сырыттаҕына эрэ табыллар. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи аһара барар өйүн-санаатын хааччахтаан сиэри уонна киһи быһыытын тутуһа сылдьарын ирдиир.

Сүр аһара барбатаҕына эрэ киһи оҥорор быһыылара табыллаллар, сатаналлар, туһаны оҥорор кыахтаналлар. Ол иһин үлэһит сахалар көрсүө буолууну тутуһаллар, оҕолорун көрсүө буолууга үөрэтэллэр. 

Көрсүө киһи сыыһа-халты туттубатыттан, киһи быһыытын аһара барбатыттан ордук үрдүктүк сыаналанар. Үөрэҕи эрэйдэнэн, сыыһа-халты туттунан, кэһэйэн буолбакка көрөн, истэн ылынарынан, атыттар оҥорор сыыһаларын көрөн, билэн, тупсаран иһэринэн уратыланарын сахалар былыр үйэҕэ быһааран көр диэн тылтан салгыы сайыннаран көрсүө диэн ааты үөскэтэн иҥэрбиттэр.

Көрсүө киһи оҥорор быһыылара ордук табыллалларын, атын дьоҥҥо туһаны аҕалалларын өс хоһоонноро биллэрэллэр:

- “Көрсүө-сэмэй быһыы киһини киэргэтэр” диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыылара хайдахтарыттан көрөн сыаналанара табатын, сөп түбэһэрин биллэрэр.

- “Көрсүө киһи өйө байҕал дириҥин, халлаан үрдүгүн курдук” диэн өс хоһооно көрсүө киһи аһара барбат өйө-санаата олоххо туһалааҕы оҥорорго аналлааҕын, онтон оҥорор быһыыта ордук табылларын, сатанарын быһаарар.

- “Саҥата суох киһи көрсүө аатырар” диэн өс хоһооно көрсүө киһи элбэхтик саҥарбатын, таах хаалар тылга тииһэ сылдьыбатын биллэрэрэ ордук улахан суолталаах.
Көрсүө киһи сүрүн уратытынан саҥаны айыыны оҥоруута сыыһа-халты буолан тахсара аҕыйаҕыттан уонна табылларыттан, сатанарыттан туһаны оҥороро элбиирэ буолар. Арай көрсүө киһи олоҕун уларытар санаата аҕыйаҕыттан, солумсаҕа суоҕуттан араас туһаны аҕалбат саҥаны айыылары була сатаан оҥорботуттан, сайдыыны ситиһиигэ биирдэ эмэ кыратык хойутаан тиийиэн сөп. 

Көрсүө киһи саҥаны айыыны оҥороругар бэйэтин билиитин таһынан олоххо улахан уопуттаах кырдьаҕас киһи этэр “Кэс тылын” истэн таба туһанарыттан оҥорор айыыта ордук табыллан, сатанан тахсар кыахтанар уонна дьоҥҥо туһаны оҥороро улаатар. Саҥаны айыыны оҥорууга тиэтэйбэккэ, ыксаабакка ылсарынан, туох эмэ содул үөскүөн сөбүн эрдэттэн быһаарарынан уонна туоратарынан көрсүө киһи оҥорор саҥаны айыыта ордук табыллан туһаны аҕалара элбиир. 
 
Сүр диэн өй-санаа күүһэ буолан күүһүрэр, кыаҕырар өттүгэр уларыйыыта, аһара барыыта сүрдээх, сүрдэннэ, сүрэ бэрт диэн этиилэринэн бэлиэтэнэн саха тылыгар куһаҕана быһаарыллан киирэ сылдьар. Сүр аһара барыыта киһи майгынын куһаҕаҥҥа кубулутар уонна оҥорор быһыылара эмиэ аһара баралларын таһааран кэбиһэллэриттэн, куһаҕан өттүгэр уларыйыылары элбэхтик үөскэтэллэриттэн куһаҕаннара чуолкайдаммыт.
 
Сүрдээх киһи тугу эмэ, атыттар билбэттэрин оҥорууга тоҕута түһэн барарынан, араас элбэх саҥаны айыылары оҥоро сатыырыттан биир эмэ эрэ табыллан олус улахан туһаны оҥорон кэбиһэринэн көрсүө киһиттэн уратыланар. Ол оннугар атын оҥоро сатыыр саҥаны айыылара сыыһа-халты буолан тахсаллара элбэҕиттэн сүрдээх киһи оҥорор куһаҕана баһыйан, улаатан тахсарыттан дьон сүр аһара барарын сөбүлээбэттэрэ үөскээбит.

Өй-санаа сайдыытын билэр сахалар көрсүө буолууну тутуһаллар, оҕолорун көрсүө буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр. Көрсүө буолуу киһиэхэ аҕалар биллэр туһалара, барыстара манныктар:

1. Улахан, үөрэтэр киһи этэрин истэллэриттэн, толороллоруттан ханнык баҕарар үөрэҕи ылыыны, үлэни табатык оҥорууну түргэнник ситиһэр кыахтаналлар.

2. Тулуурдара, дьулуурдара элбэҕиттэн ханнык баҕарар үлэни табыллан үлэлииллэр уонна ыараханы да кыайаллар.

3. Киһи быһыытын аһара, таһынан барбаттарыттан сыыһа-халты туттубаттарыттан, быстах быһыыга киирэн биэрбэттэриттэн олохторун киһи быһыылаахтык, уһуннук олороллоро кыаллар.

4. Ыал олоҕун үгэстэрин тутуһалларыттан уонна оҕолорун көрсүө буолууга иитэннэр, үөрэтэннэр аймахтарын ахсааннара эбиллэн иһэрин ситиһэллэр.

Бу быһаарыылары түмнэхпитинэ омугу көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон кыайа-хото үлэлээн сайыннараллара, элбэх оҕолонон ахсааннарын элбэтэллэрэ чуолкайдык быһаарыллан тахсар.
Көрсүө киһи оҥорор быһыыларын уратылара саха тылыгар киирэн иҥэн сылдьаллар:

- Наллаан оҥоруу. Элбэхтик ырытан, эрдэттэн туох быһыы тахсарын быһааран баран ыксаабакка, тиэтэйбэккэ үлэни саҕалааһын ханнык эмэ туһалааҕы оҥорууга элбэхтик тириэрдэр. Тугу эмэ оҥоруу сыыһа-халты буолан хааларын суох оҥорууга наллаан оҥоруу аналланар.

- Нэми билэн туттунуу. Киһи күүһэ элбэх. Ол иһин тугу эмэ оҥороругар, үлэлииригэр күүһүн билэн, кэмнээн туһанара нэмин билии диэн ааттанар. Нэмин билии диэн үөрэх күүс оҥорорунааҕар алдьатан, кээрэтэн кэбиһэрэ элбээн хааларыттан киһи харыстана сылдьарыгар аналланар.

Сахалар киһи хайдаҕын быһаарыыга кини оҥорор быһыыларын бастаан ырытан, икки өрүккэ арааран туһаналлар:

1. Үчүгэй, киһилии быһыылаах.

2. Куһаҕан, киһилии быһыыта суох киһи.

Дьон бу курдук икки аҥы арахсыылара өйтөн-санааттан уонна оҥорор быһыылартан тутулуктанар. Киһилии быһыылары оҥорор киһи, киһи быһыылаах диэн ааттанар. Ол аата киһи оҥорор бары быһыыларын табатык оҥорор киһи буолар. Киһи буолуу диэн оҕо улаатан иһэн хайаан да ситиһиэхтээх таһымыгар киирсэр тутаах көрдөбүл ааттанар. (11,56).
Көрсүө буолуу диэн өйдөбүл киһи сүрэ сөптөөх таһымыгар сылдьарын биллэрэр. Ол аата киһи оҥорор быһыыларын уонна атыттары кытта сыһыанын тупсарарынан үлэһит дьоҥҥо улаханнык сыаналанар уонна омугу сайыннарарга аналлаах сүр таһымын анаан бэлиэтээһин буолар.

Онон саха дьоно оҕолорун көрсүө буолууга иитэннэр, үөрэтэннэр сүрүн таһымын олохтоон биэрэллэр уонна үлэни кыайарын үөскэтэннэр омуктарын сайыннараллар.

СҮРДЭЭХ КИҺИ

Сүр күүһүрдэҕинэ, кытааттаҕына сүрдээх диэҥҥэ тиийэр уонна киһи тас көрүҥүттэн, тутта сылдьар быһыытыыттан баара биллэ сылдьар кыахтанар. Сүрдээх киһи оҥорор быһыыта киһи быһыытын аһара барыан сөбө улаатан иһэрин бэлиэтээн итинник этэллэр. Туох эмэ ураты улаханы бэлиэтээн сүр улахан диэн этиэхтэрин сөп.

Сүр баара, сүрдээх буолуу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыга сөп түбэһэн икки аҥы хайысхаҕа арахсан; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорууну үөскэтэллэр уонна киһи быһыытын аһара барыыларга тириэрдиэхтэрин сөбө быһаарыллар:

1. Сүрдээх диэн эттэхтэринэ киһи ураты туттунар күүстээх, ыксаабат, ыгылыйбат, быстахтык быһыыламмат, аһара баран сиэри кэспэт, сыыһа-халты туттубат, кытаанах майгылаах киһи буолар.

Сүрдээх киһи арыгыны иһэрин тулуйар, тулуура, туттунар күүһэ элбэҕиттэн аһара элбэҕи иһэн кэбиспэт, өйүн сүтэрэ охсон сыыһа-халты быһыыламмат туһалаах уратылаах. Сүр куттары холбуу тута сылдьар күүс буоларыттан салгын куту көтүтэн кэбиспэт, ол иһин киһи өйө көтөн хаалбат.

Сүрдээх киһи диэн сахалар бэйэтин кыана туттар, кыраҕа уолуһуйбат, ымыттыбат кыахтаах киһини ааттыыллар. Сүр киһиэхэ кэминэн баар буоллаҕына, киһи бэйэтин олоҕор санаата бөҕө буолан, тугу эмэ сайдыыны, үөрэҕи, билиини ситиһэрэ бэлиэтэнэр. Ол иһин сүр киһи өйүн-санаатын холбуу тута сылдьар сүрүн күүс буо¬лара чуолкайдык биллэн тахсар.

Сүрдээх киһи санаата күүстээҕиттэн үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах быһыылары оҥорор кыаҕа эбиллэрэ уонна майгынын үчүгэй өрүттэрэ улаатаннар сөбүлүүр киһилэригэр киирсэр.

2. Сүрдээх киһи оҥорор быһыылара киһи быһыытыгар сөп түбэспэт буолуулара, аһара бараллара элбээн хааларыттан үчүгэйи оҥорорун тэҥэ, куһаҕаны эмиэ оҥороро үксээн хаалыан сөп. Ону быһааран “сүрдэннэ”, “оо, сүрүн баҕаһын” диэн этиини үөскэппиттэр. “Сүрдээх” диэн эттэхтэринэ ханнык эрэ киһи быһыытын таһынан барбыт быһыыны оҥорууну этиэхтэрин сөп.

Сүр диэн улаатыннарар, күүһүрдэр суолтаҕа эмиэ туттуллар. Улахана сүр диэн эттэхтэринэ улахантан өссө улахан буолара быһаарыллар. Сылайбыта сүр диэтэххэ олох быста, эстэ сылайыы этиллэр. (15,257).

Сүр диэн олус былыргы мээрэй буолан киһи буолуу үөрэҕэ сайдан, тарҕаныан иннинэ туттулла сылдьыбыт. Ол курдук, сүрдээх киһи, киһи быһыытын аһара барара үксээн тахсарыттан сүр эбиллэрэ куһаҕан өрүтүн үксэтэрэ быһаарыллыбыт.

Сүрдээх диэн киһи урут иһиллибэтэҕи, уратыны, саҥаны этиитэ буолара бэлиэтэниэн сөп:
 
- Дьээрэ, туоххунан дьоҥҥун аҕынныҥ, төбөҕүнэн дуу, искинэн дуу?

- Сүрэхпинэн.

- Көр эрэ, сүрдээх эппиэттээх киһи буолла, - дии-дии Прокопий күлэн маҥан тиистэрэ кэчигириир. (12,75).

Сахалар ойууннара киһи араас ыарыыларын, кини буор кутун уонна сүрүн көннөрөн, алдьаммыт буоллахтарына Үөһээҥҥи айыылартан көрдөһөн, көмөлөһүннэрэн эмтииллэрэ биллэр. 
Сахалар итэҕэллэринэн сүрү киһиэхэ Улуу¬туйар Улуу Тойон биэрэр. Киһи өллөҕүнэ, сүрүн Улуу Тойон төт¬төрү ылар диэн былыргылар этэллэр. Э.К.Пекарскай быһаарыытынан сүр диэн киһи олох¬хо, ситиһиигэ дьулуура, өйүн-санаатын күүһэ-уоҕа буолар. (13,стб.2402). Биһиги ити быһаарыылары сайыннаран биэрдэхпитинэ тулуурдаах буолуута улааппыт киһи сүрдээх киһи диэн ааттанар.

Тымныыны тулуйарга дьарыктаныы киһи сүрүн элбэтэр. Муустаах ууга сөтүөлүүр киһи сүрдээх киһи диэн ааттаныан сөп.

Сахалар былыргы кэпсээннэригэр “наахара хаана” диэн киһи бэриммэт, кэннинэн кэхтибэт, өһөс майгынын быһаарар этии элбэхтик туттуллар. Биһиги бу уратыны улахан сэрии кэмигэр Наахара нэһилиэгин дьоно ылбыт бойобуой наҕараадалара элбэхтэриттэн ааҕан таһааран быһаарар кыахтанныбыт.

Амма Наахара нэһилиэгиттэн Аҕа дойду улуу сэриитигэр сылдьыбыт дьон атын нэһилиэктэр дьонноругар холоотоххо, олус элбэх уордьаннары уонна мэтээллэри ылбыттар. Биир Наахара сэрииһитигэр тиксэр уордьан, мэтээл ахсаана атыттардааҕар элбэх.

Сэриигэ наҕараада, уордьан, мэтээл биэриилэрэ киһи бэйэтэ туох эрэ геройдуу, ураты хорсун, чугуйбат, чаҕыйбат, кэннинэн кэхтибэт майгыны, кыайыыны ситиһиигэ дьулуурун көрдөрдөҕүнэ эрэ кыаллар ураты быһыы буолар. Ол иһин Наахара дьонун ураты өйдөрүн-санааларын, кытаанах, кэннинэн кэхтибэт өһөс майгыларын билинии халлаантан ылыы буолбатаҕын, бу быһаарыы бигэргэтэр.

Сахаларга урукку кэмҥэ Дүпсүн улууһа диэн баара. Бу улууһу тэрийбит киһинэн тыл үөрэхтээхтэрэ “Сүүрдээх” Дүпсүн диэн ааттаах киһини ааҕа сылдьаллар. Биһиги бу биллэр киһи аатын кыратык ырытан көрүүбүт атын быһаарыыны биэрэр:

- Дүпсүн диэн киһи анал аата.

- Сүүр диэн ойбонтон мууһу баһан ыраастыыр тэрили саха киһитэ барыта билэр уонна ыалларга барыларыгар кэриэтэ баара биллэр. Ол иһин сүүр диэн ыал аайы баар тэрил буоларынан ураты, биллиилээх киһини арааран бэлиэтииргэ анаан туттуллар кыаҕа суох. Бу тылы булан тутта сатааһын биллиилээх киһини намтатар, аатын-суолун түһэрэр, ол иһин туттуллуо суохтаах.

Улууһу тэрийбит ураты биллиилээх киһи аата “Сүүрдээх” диэн буолбакка, Сүрдээх Дүпсүн диэн буолара ордук табыллар, бу тыл суолтатыгар, өйдөбүлүгэр олус сөп түбэһэр. Сүрдээх диэн ураты кыахтаах, дьулуурдаах, ылыммыт сыалын ситиһэр киһи ааттанарынан биллиилээх киһи аатыгар улаханнык табыллар. 

Тулуур, дьулуур, өһөс санаа киһи сүрүн сайыннараллар уонна туох эмэ туһалааҕы оҥорууга, ситиһиигэ тириэрдэр майгы көрүҥнэрэ буолаллар. Бу быһаарыы майгы уратылара сүртэн улаханнык тутулуктаналларын биллэрэр.
 
Сүр киһи майгынын күүһүрдэр, өссө кытаатыннаран биэрэр. Майгы кытаатыыта киһини сыыһа-халты тутуннарара элбэҕинэн сүр күүһүрэрэ куһаҕан суолталанан тахсара быһаарыллыбыт.

Сүрдээх киһи кыыһырбыта аһара баран хаалара элбиир. Кыыһырыы олус улаатан суостанан бардаҕына киһи быһыытынааҕар буолуох, кыыл да быһыытын аһара барыан сөп. Кыыл да оҥорбот ураты куһаҕан кыыллыы быһыытын оҥорор дьон син-биир баар буола тураллар. Билигин бу аһара барар быһыыны оҥорууга араас сылтаҕы булунан элбэх киһини өлөртөөһүннэри киллэриэххэ сөп.

Сүр улаханы бэлиэтээн этэргэ элбэхтик туттуллар. Сүр улахан диэтэхтэринэ аһара улахан буолара, онтон сүрдээх диэн эттэхтэринэ букатын улахана быһаарыллар. Ону Н.Түгүнүүрэн маннык суруйан биллэрэр: “Хоруо Баһылай дьэ чахчы көҥүллэнэн, дьиэтигэр кэлэн ойоҕун, оҕотун кытта олордо. Урукку куттал, айдаан күннэрин, сүрдээх ыарахан түүл курдук, санаан аһарар буолла... (14,25).

Онон сүр диэн өй-санаа күүһэ буоларынан аһара барбатаҕына эрэ киһини үчүгэйи, туһалааҕы оҥорууга тириэрдэр, онтон аһара бардаҕына куһаҕан быһыылары оҥотторуон сөп.

СҮРДЭННЭ

Сүр диэн өй-санаа буоларынан уларыйа, эбиллэ, көҕүрүү турар уратылааҕын сүрдэннэ диэн тыл быһаарар. Сүр эбиллэн кэлиитэ аһара баран хааллаҕына сүрдэннэ диэн этиллэр уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр буолар. Өй-санаа аһара барыыта буолан сүрдэннэ диэн этии биирдэ эмэ үчүгэйи оҥорууга тириэрдэрин тэҥэ, куһаҕаны оҥорууну элбэтэн кэбиһэрэ биллэр.
 
“Сүрдэннэ” диэн эттэхтэринэ киһи оҥорор быһыыта киһи быһыытын аһара барбыта, куһаҕан өттүгэр халыйан кыыл быһыытыгар түһэн ылбыта, онно тиийэн хаалара ыйыллар, анаан-минээн бэлиэтэнэр.
 
Сүр киһиэхэ эньиэргийэ, күүс-уох эбэн биэрэр. Сүр эмискэ эбиллэн кэлиитэ сүрдэниигэ тириэрдиэн сөп. Бу эньиэргийэ эмискэ эбиллэн биэриитин аныгы наукаҕа киһи хааныгар адреналин эбиллэр диэн ааттыыллар. Сахалар олус былыргы кэмнэргэ киһиэхэ күүһэ-уоҕа эмискэ эбиллэн биэриитин үөрэтэн билэн, сүрдэннэ диэн этэн тылларыгар киллэрбиттэр уонна сүрдэнии кылгас кэмҥэ киирэн кэлэрин быһаарбыттар.
 
Сүрдэнии диэн киһи араас эмискэ тиийэн кэлэр кутталлартан көмүскэнэригэр туһалыырын сахалар арааран билэн сурукка киллэрэн бэлиэтээбиттэр. Ол курдук, бөрөттөн куотан иһэр киһиэхэ күүһүгэр күүс эмискэ эбиллэн киириититтэн үрдүк тииккэ ытта охсон хаалара эбэтэр дириҥ көҥүһү үрдүнэн ойон кэбиһэрэ биллэр.

Сүр эмискэ эбиллэн кэлиитэ, сүрдэнии киһи үчүгэйи, туһалааҕы оҥорорун элбэппэт, түргэнник киирэн кэлэринэн сыыһа-халты туттунууну элбэтэн куһаҕаны үксэтэн кэбиһэр. Ол иһин сүрдэнии киирэн кэлиитин сахалар куһаҕанынан ааҕаллар, онтон сүр кэминэн баара ордугун, туһалааҕын быһаараннар көрсүө, сэмэй буолууну ордук сөбүлүүллэр уонна оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга иитэннэр, үөрэтэннэр сыыһа-халты туттунарын аҕыйаталлар.

Көрсүө, сэмэй да киһи биирдэ эмэтэ аһара кыыһырдаҕына сүрдэнэн туруон сөбүн сахалар быһааран, “Кыыһырбат киһи кыыһырбыта киһиттэн таһынан” диэн этиини оҥорон туһаналлар. Кыыһырыы аһара бардаҕына сүрдэнии киирэн кэлиэн сөбүттэн харыстана сылдьаллар. Ол иһин киһи куруук бэйэтин аһара барар санаатын, майгынын туттунара, киһи быһыытын тутуһара, тулуурун дьарыктыы сылдьара эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Тулуур туттунар күүһү үөскэтэрэ уонна улаатыннарара киһиэхэ улахан туһаны оҥорор. Киһи сыыһа-халты туттунууну оҥорон кэбиһэрэ хаһан да хаалан хаалбатын туттунар күүс баар буолан аҕыйатар аналлаах. Ол иһин туттунар күүс киһи быһыытын тутуһар киһиэхэ хайаан да баара эрэйиллэр.

Атаахтык иитиллэр эдэрдэр бэйэлэрин туттунар күүстэрэ суох буола улааталларыттан сүрдэнэн иһэллэрэ элбээтэ. Бу уларыйыы баара эдэрдэр элбэхтик аһара туттуналларыттан биллэр. Этистэллэр эрэ охсуһан бараллар, охсусталлар эрэ туттунан тохтооботтор, кыаттарбыты турбат буолуор диэри кырбыыллар, хам тэпсэллэр.
 
Өй-санаа маннык уларыйыыга, аһара бара сылдьыыга тиийэн хааларын сахалар былыргы кэмнэргэ арааран билэн “Эстэр ыал сүөһүтэ харсыһыылаах” диэн өс хоһооно оҥорбуттарын, бу ыараабыт кэмҥэ таба өйдөөн оҕо иитиитигэр туһаныы, өйү-санааны тупсарыы, тулуурдаах буолууга үөрэтии эрэйиллэр. Ол курдук, сэбиэскэй былаас эстэн эрэр кэмигэр оҕолору атаахтык иитиини олоххо киллэрэн кэбиспитин сабыдыалыттан, билигин эдэрдэр өйдөрө-санаалара аһара барыы өттүгэр халыйан сылдьар.
 
Онно эбии тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үөрэҕэ” диэн албын үөрэҕи айаннар эдэрдэр өйдөрө-санаалара саҥаны айыыны оҥоруу диэки халыйан сылдьарын үөскэттилэр, ол аата дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатааһын диэки аһара барыыны оҥороллоро элбээбититтэн сиэри, киһи быһыытын таһынан бара сылдьарга тиийэн хаалбыттарын тэҥэ, сыыһа-халты туттуналлара үксээтэ.
 
Оҕону иитиини, үөрэтиини аһара барыы өттүгэр халытар сымыйа, албын “айыы үөрэҕин” тохтоттоххо эрэ эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруктанан, көрсүө, сэмэй майгыланан, тулуурдара улаатан үлэни кыайаллара үөскээтэҕинэ саха омук сайдыыта ситиһиллэр кыахтанар.

Сүрдэнии эмискэ киирэн кэлэриттэн биирдэ эмэтэ эрэ үчүгэйгэ тириэрдэринэн куһаҕан өйдөбүлэ элбээн хаалар. Ол курдук, сүрдэнии соһуччу оҥоруллар иннэ-кэннэ биллибэт хамсаныылары үөскэтэринэн сыыһа-халты туттунууга тириэрдэрэ элбиириттэн, куһаҕаны оҥорууну үксэтэн кэбиһэр.
 
Сүрдэнэр, сүрдэммит диэн сүрэ аһара эбиллэн туохха эрэ аһара барара, сыыһа туттара чугаһаабытын биллэрэн этэллэр. “Бу киһи сүрдэммит даҕаны” диэтэхтэринэ киһи быһыытын, сиэри аһара барар кыахтаммыта быһаарыллан тахсар.

Сүр эмискэ эбиллиитэ киһиэхэ эбиискэ эньиэргийэ биэрэрин сүрдэнии соһуччу киирэн кэлэрэ биллэрэр. Бу эньиэргийэни тустууга күрэхтэһээччилэр табан туһаннахтарына ситиһиилэрэ биллэрдик эбиллиэн сөп. Биирдэ ыһыахха Мас Мэхээлэ диэн биллэр тустуук биир эдэр киһилиин тустан баран тэҥнэспитин кэнниттэн киһитэ “Кыайыахпын сөп” диэн сөбүлэспэтин этэн кэбиспитэ иһиллибит.

Тэҥнэһиигэ сөбүлэспэккэлэр кыратык быһаарса түһэн баран хатаан тустубуттар. Мас Мэхээлэ сонно уларыйан этэ-сиинэ мас курдук кытаатан, хамсаныыта эрчимирэн сотору кыайыыны ситиспит.

Онон сүрдэнии диэн эбиискэ эньиэргийэ киириитин киһи сатаан туһаннаҕына кыайбатын да кыайыан сөп.

СҮРЭ БЭРТ

Сүр эбиллиитэ улаханнык аһара бардаҕына киһи оҥорор быһыылара сүрэ бэрт, сүрүкэтин баҕаһын диэн этиилэргэ тиийэллэрин сахалар быһааран, үөрэтэн билэн тылларыгар киллэрбиттэр. Өй-санаа уларыйыыта тылга киирэн иҥиитэ, бу быһыы үгэс буолбутун биллэрэр. Бу олус куһаҕан быһыылар киһи да, кыыл да оҥорор быһыыларын таһынан барыахтарын сөбө эмиэ быһаарыллан киһи оҥорбот быһыыларыгар киллэриллибит.

Киһи оҥорор быһыылара ханнык эрэ мээрэйи таһынан баралларын кэрээнтэн тахсыы диэн этии баара быһаарар. Үчүгэйтэн үчүгэйи аһара баран кэрэ буолууга тиийбит киһи атыттары, куһаҕаннары абааһы көрөр санаата аһара баран хааларын, бу этии биллэрэр. Өй-санаа үчүгэй диэки аһара барыыта атыттары, куһаҕаннары суох оҥоруу, симэлитии диэки халыйан хааллаҕына “үчүгэйдэр”, кэрэ буолбуттар кэрээнтэн тахсыбыт быһыылары оҥоруохтарын сөп.

Немец фашистара кэрэ буолуулара аһара баран кэрээннэриттэн тахсаннар куһаҕан ааттаммыт дьону өлөртөөһүннэри элбэҕи оҥорбуттара. Бу дьону  өлөртөөһүннэри оҥороллоругар араас саҥаны айыылары; газовай камералары, хара фургон массыыналары элбэҕи туһаммыттара. Маннык кэрээнтэн тахсыбыт ыар быһыылары киһи оҥоруута “сүрүкэтин баҕаһын”, “сүрүн ньии” диэн быһаарыыларга сөп түбэһэн хаалаллар.

Өй-санаа үөрэҕин дириҥник билэр суруйааччы Н.Якутскай сүр уларыйыытын туһунан бу курдук суруйар:

- Ким эрэ кэлэн кинини, агдатыттан өрө тардан, олорто уонна төбөтүн баайыытын өһүллэ. Дьон саҥата сөҕөллөр: “Сүрүкэтин баҕаһын”, “Оо, алдьархайдаах суол!” Онтон баһын эмиэ уһун баҕайы өрбөҕүнэн кэлгийэн кэбиһэллэр, сыттыгар сытыараллар. (15,438).

Биирдэ эмэтэ киһи быһыытын таһынан барыы, сыыһа туттунуу куһаҕан быһыыны оҥорууга тириэртэҕинэ сүрүн баҕаһын диэн этиллэр. Сүр киһи оҥорор быһыытын куһаҕан өрүтүн эмиэ быһаарара, бу тыл киһи быһыыта диэн өйдөбүл үөскүөн иннинэ туттуллууга киирбитин чуолкайдаан биэрэр.

Киһи кыыллыы быһыылары оҥорон кэбиһиитэ быстах быһыылары оҥоруу диэн ааттаналлар. Быстах быһыылары оҥоро охсон кэбиһии сүртэн тутулуга улахан. Ол курдук, “Сүрүн баҕаһын”, “сүрдэннэ”, “сүрэ бэрт” диэн этиилэр быстах, куһаҕан быһыылары оҥорууну биллэрэр суолталаахтар.

Тулуура, туттунар күүһэ аҕыйах киһи быстах быһыылары оҥорон кэбиһэр кыаҕа улаатан хаалар. Ол иһин тулуура, туттунар күүһэ улахан көрсүө киһи оҥорор быһыылара киһи быһыытын аһара барбаттарын ситиһэр кыаҕа улаатар.

Сүрэ бэрт быһыы туһунан Сиэн Чолбодук маннык суруйар:

- Остуоһап ити санаалара киирэ туралларын сатаан кыйдаабакка эрэйдэннэ. Уорууну, ол кыраны да ыйыппакка эрэ ылыыны, сатаан санаабат, олус сиргэнэр, кэлэйэр да суола. Оттон Иван Карпович... Кэбис, сүрэ бэрт, ама, доҕор... (16,75).

Былыргы өй-санаа үөрэҕин билэр Н.Түгүнүүрэп сүр уларыйыытын туһунан маннык суруйан биһиэхэ тириэрдэр:

Мотуруона дьэ кырдьыктанна уонна Миитэрэй диэки дьиктиргээбит хараҕынан көрөн олорон:

- Доҕоор, сыыһа санааны саныыр эбиккин. Билигин кэлэн аан дойду харалтатыгар быраҕаары гынарыҥ тоҕо сүрэй! Эн итинник тыллаһыам диэбитиҥ дуо? Урут, мин уурайыах диирбэр, тоҕо уурайбатаххыный? Эчи, сүрүн ньии!.. диэт, сирэйин былаатынан саба туттан, ытаан сыҥсыйан барда. (14,95).

Суруйааччы В.Титов сүр туһунан бу курдук суруйар:

- Онно Роман тугу да эрэннэрбэтэх курдуга. Сол кэпсэтиини санаан сылдьара буолуо дуо? Арааһа. Дьахтара сүрдээх киһи. Кинини да сыппах быһаҕынан сулуйан эрдэҕэ дии. Абытай киһи быһыылаах. Оскуола мунньаҕар тыл этэн илгистэ турара сүрэ бэрдэ. Кэргэнин нөҥүө оройуону салайар диэбэттэр дуо? (17,65).
 
Киһи өйө-санаата улахан кыыл өйүттэн-санаатыттан сайдан киһи буолууну ситиспитин сүр диэн өйдөбүл баара быһаарар. Ол курдук, сүр уларыйыыта киһи оҥорор быһыылара кыыл оҥорор быһыыларыгар төннөн хаалыахтарын сөбүн биллэрэрэ ордук улахан суолталаах. Сахалар оннук өйдөөх-санаалаах киһи курдук көрүҥнээх баар буоларын быһааран “Киһи буолбатах” диэн этиини туһаналлар.

Киһи курдук көрүҥнээх эрээри, өйө-санаата уонна оҥорор быһыылара кыыл курдук буоллахтарына, ити этии туттуллар уонна итинник дьон баалларын биллэрэр.

Киһи куттара уонна сүрэ өйүн-санаатын икки өрүтүн үөскэтэллэриттэн бэйэ-бэйэлэрин аһара барбакка тэҥнэһиини, сөп түбэһиини олохтоон сырыттахтарына эрэ киһиэхэ туруктаах өй-санаа үөскүүр. Ол иһин сахалар Кут-сүр диэн холбуу этиини өйү-санааны быһаарыыга туһанан өй-санаа үөрэҕин ааттаабыттар.
 
Сүр киһи оҥорор быһыыларын үчүгэй уонна куһаҕан өрүттэрин холбуу ылан быһаарара дьон үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну тус-туспа арааран туһана иликтэринэ үөскээбитин дакаастабыла буолар.

Дьон өйө-санаата өссө сайдан киһи буолуу, киһилии быһыыланыы үөрэхтэрэ үөскээн тахсаннар уонна олоххо киирэннэр Киһи таҥара үөрэҕэ олоххо туттуллан Аан дойдуга барытыгар тарҕаммыт.
   
Онон сүр эмискэ эбиллэн кэлиитэ киһини сыыһа-халты туттунууга тириэрдэн кэбиһиэн сөбүттэн “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн сахалыы таҥара үөрэҕин этиитин тутуһа сылдьыы эрэйиллэр.

СҮРГЭ

Сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этэллэр. Бу этиини хантан да халлаантан ылбакка киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэтэн баран оҥорбуттар. Санаа түргэнник уларыйдаҕына киһи күүһэ-кыаҕа эбиллэн кэлэрин кытта үөрэппиттэр. Бу үөрэхтэрин дакаастанар чахчытынан сүргэ диэн тыл баара буолар. 

Сүргэ диэн сүр кылгас кэмҥэ түргэнник уларыйара, эбиллэн кэлиитэ, күүһүрүүтэ ааттанар. Сүргэ көтөҕүллүүтэ диэн санаа күүһүрүүтэ, эрдээх санаата эбиллиитэ биирдэ эмэтэ киирэн кэлэн киһи тугу эмэ туһалааҕы оҥороругар көмөлөһөрүн быһааран этиллэр. 

Сүр эмискэ элбээһинэ уонна сүргэ диэн тыллар биир суолтаҕа туттуллаллар эрээри, “сүргэтэ көтөҕүллүбүт” диэн этии киһи быс¬тах кэмҥэ да буоллар, кыайыыны, хотууну оҥорорго бэлэм буолбутун, күүһэ-кыаҕа элбээбитин, санаата көтөҕүллүбүтүн бэлиэтиир. Итинник сүргэ көтөҕүллүүтүн кэн¬ниттэн киһи бэйэтин олоҕор быстах кэмнээх да буоллар араас уларыйыылары, тупсарыылары, үчүгэйи кил¬лэриэн сөп. Ол аата сүргэ диэн киһи быстах кэмҥэ санаата көтөҕүллүүтүн, күүһэ-кыаҕа эбиллиитин бэлиэтиир тыл буолар.
Сүргэ көтөҕүллүүтэ диэн киһи субу кэмҥэ тугу эмэ уларытар, оҥорор кыаҕа, күүһэ элбээбитэ ааттанар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн киһи икки өрүттээх быһыылары оҥороругар тириэрдэрэ элбиирин быһаарар:

1. Сүргэтэ көтөҕүллүбүт кэмигэр киһи үчүгэй, олоххо туһалаах быһыылары оҥоруута.

2. Сүргэ көтөҕүллүүтэ аһара бардаҕына киһи сыыһа-халты туттунарын элбэтэн кэбиһэн куһаҕан быһыылары оҥоруулар  үксээһиннэрин үөскэтиэн сөп.

Киһи оҥорор быһыыта барыта икки өрүттэнэн тахсалларыттан  оҥорор быһыыларга олус улахан сэрэхтээх буолуу хаһан да суох буолбат, сүргэ көтөҕүллүүтэ оҥорор быһыы эмиэ түргэтииригэр тириэрдэриттэн сэрэнии өссө улаатан биэрэрэ эрэйиллэр. 

“Киһиэхэ кыра да наада” диэн сахалар киһи санаата көтөҕүллүүтүн быһааран этэллэр. Киһиэхэ санаата көтөҕүллүүтүн үөскэтээри араас хайҕааһыннары, манньалары, кэһиилэри туһаналлар. Хайҕааһын киһи санаатын күүһүрдэн сүргэни көтөҕөрүттэн кыайбатын да кыайыан сөп балаһыанньатын үөскэтэр. Ол иһин кыра да буоллар хайҕааһын, кэһии биэрии кимиэхэ барыларыгар туһаны оҥорорун туһана сылдьыы эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Өй-санаа уларыйар уратыларын билэр сахалар онно-манна, айаҥҥа сырыттахтарына кэһиилэрин соһо сылдьаллара биллэр. Ол барыта тулалыыр дьон санаалара хайдаҕыттан; үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу баҕаралларыттан киһи айана, сырыыта табыллара, табыллыбата улаханнык тутулуктанарын иһин, сыһыаннаахтар санааларын тупсаран биэрэргэ анаан туһаналлар. 
Санаа күүһүрүүтүн, кыаҕа эбиллиитин сүргэ көтөҕүллүүтэ диэн ааттыыбыт. Үөрүүттэн санаа көнүүтэ сүргэни эмиэ көтөҕөр. Киһи тугу эмэ оҥоруон баҕарар эрээри, санаатыгар кыайан быһаарбакка сылдьарын сүргэтэ көтөҕүллүбүт кэмигэр оҥорор кыаҕа улаатар.

Арыгы киһи өйүгэр-санаатыгар уонна этигэр-сиинигэр холбуу дьайар, киһиэхэ элбэх эньиэргийэни биэрэр уонна санаатын күүһүрдэн сүргэтин көтөҕөр. Олохторо ыараханыттан уонна ону бэйэлэрэ көннөрөр кыахтара суоҕуттан санааларын көтөҕө сатааччылар элбииллэр, ол иһин арыгы иһиитэ хаһан да суох буолар кыаҕа суох, арай дьон олохторо улаханнык тубустаҕына, көннөҕүнэ өйдөрө-санаалара өссө сайыннаҕына уонна тулуурдара, туттунар күүстэрэ улааттаҕына аҕыйыан эрэ сөп.
 
Дьон олохторун тупсарбакка эрэ сылдьан арыгыны бобо сатааһын санааларын көтөҕөллөрүн суох оҥороруттан үгүстэр сөбүлээбэттэрин үөскэтэр. Ону тэҥэ, ону-маны булан иһэ сатыылларыттан араас антисептиктэри иһэн кэбиһиэхтэрин сөп. 2020 сыллаахха Томтор диэн дэриэбинэҕэ элбэх, 8 киһи антисептиги иһэн өлүүлэрэ салайар былаастар ыытар үлэлэрэ, арыгы атыытын бобо-хаайа сатыыллара улахан сыыһатын биллэрэр.

Тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” диэн секталара айыыны оҥоруу “үчүгэй” диэн этэрин үтүктэн, айыыны, уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатааһынтан, бу элбэх дьон өлүүлэрэ таҕыста. “Айыы үөрэҕин” сыыһатыттан дьон айыыны оҥоро охсор санаалара улаатан ким да испэт, туох содул үөскүүрэ биллибэт антисептигин иһэн кэбиһэннэр алдьархайга түбэстилэр. 

Эдэрдэр өйдөрүн-санааларын айыыны, быстах быһыыны оҥоруу диэки халытар элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” тохтотор кэм буолла. Оҕолоругар үчүгэйи, сыыһа-халты туттубатыгар баҕарар төрөппүттэр бу сыыһа, албын үөрэҕи тохтотторуохтара этэ. 

Саха дьонун таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн эдэрдэри үөрэтэрэ киһи оҥорбот быһыытын оҥорума, сыыһа-халты буолан хаалыа диэн киһини харыстыы, көмүскүү сатыырын таба өйдүөххэ. “Айыы үөрэҕэ” диэн албын, сымыйа, була сатаан оҥоруллубут сектаттан сайдан иһэр сахалар босхолонор кэмнэрэ кэллэ.

Мөлтөх өйдөөх-санаалаах киһи санаата түспүтүн көтөҕөөрү арыгыны элбэхтик иһэн кэбиһиэн сөп. Санаата түстэҕин аайы көтөҕөөрү арыгыны иһэр киһи арыгыһыт буолууга түргэнник тиийэн хаалар. Ол курдук, киһиэхэ санаата түһүүтэ хаһан баҕарар тиийэн кэлиэн сөбүттэн арыгы иһэрэ элбээн хаалара арыгыһыт буоларын түргэтэтэн кэбиһэр. 
Арыгыны аһара испит кэмигэр киһи сүргэтэ аһара көтөҕүллэн өйдөөх кэмигэр туттунан оҥорбот быһыытын оҥорон кэбиһиэн сөп. Итини тэҥэ, арыгыны элбэҕи испит киһи сүргэтэ көтөҕүллэриттэн, кыаҕа-күүһэ аһара эбиллэриттэн сыыһа-халты туттунара киирэн кэлэрэ куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ үгүстүк бэлиэтэнэр.

Киһи табан салайдаҕына, сатаан туһаннаҕына санаата күүһүрүүтэ кэлэрин туһаны оҥоруу диэки салайыан сөп. Улахан тымныылаах хотугу дойдуга испиир уонна водка үрдүктүк сыаналаналлара сүргэ көтөҕүллүүтүттэн тутулуктаах. Бу этии табатын улахан тымныыга ханнык баҕарар үлэни үлэлээһини санаата күүһүрбүт, сүргэтэ көтөҕүллүбүт киһи холкутук кыайарыттан, түргэнник оҥороруттан булан быһаарыахха сөп.
  
Санаа көтөҕүллүүтэ үлэттэн, тугу эмэ оҥорууттан, тутууттан кэлэрэ киһиэхэ улахан туһалаах. Киһи сүрүн үлэтин таһынан араас туһалаах дьарыктардаах буолара ордук. Ол курдук, киһи бэйэтэ оҥорбутуттан, туппутуттан үөрэрэ, санаата көнөрө өссө элбэх ситиһиилэри оҥорорун үөскэтэр. Ону тэҥэ, атын дьарыктары кыайыылартан кэлэр санаа көнүүтэ киһи санаатын күүһүрдэрэ туһаны оҥорор.

Сахалыы быһаарыылаах кылгас тылдьыт сүргэ диэн тылы маннык быһаарар. Сүргэ диэн киһи санаатын эрэ, эрдийиитэ, эрдээх санаата. Сүргэтэ көтөҕүллүбүт. Сүргэтэ хамсаата (туох эмэ соһуччуттан куттанна, эр санаата түөрэҥнээтэ). (9,434).

Онон сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этиилэрэ олус таба уонна санаата көтөҕүллүбүт, күүһүрбүт киһи кыайбатын да кыайара тиийэн кэлиэн сөбө быһаарыллар.

СҮР ТОСТУУТА

Сүр диэн өй-санаа буоларынан түргэнник эбиллэн кэлиэн эбэтэр симэлийэн, суох буолан хаалыан сөп. Сүр суох буолара түргэнин быһааран “сүр тостор” диэн этэллэр. Сүр суох буолуута киһи салгын кута көтөрүгэр тириэрдэринэн киһи өйө-санаата кыыл өйүн-санаатын таһымыгар түһэр, ол аата ийэ кутун салайыытыгар киирэн хаалар.

Салгын кут үөрэҕи-билиини баһылыырга тириэрдэринэн, үөрэх-билии этиитинэн, ыйыытынан салайтаран киһи буолууну, киһилии быһыыны үөскэтэринэн киһи өйүн-санаатын туругун быһаарар сүрүн өй-санаа буолар. Бу быһаарыыны тутуһан сахалар киһини үс куттаах диэн этэллэр. Ол аата салгын кут киһи буолууну, киһилии быһыыланыыны быһаарар, үөрэҕи, билиини түргэнник ылынан сайдыыны ситиһиини үөскэтэр кут буолар.

Салгын кут көтөн, баран, суох буолан хаалара элбэхтик бэлиэтэнэр. Бу өй-санаа суох буолуута кэлэн ааспытын киһи өйдөөбөккө хааллым диэн быһаара сатыырыттан булан ылыахха сөп. Ол курдук, төбө доргуйуутуттан, арыгыны аһара иһэн итирииттэн, наркотиктары туһаныыттан өй көтөрө тиийэн кэлиэн сөп. Киһи салгын кута көттөҕүнэ кыыл өйүгэр-санаатыгар түһэр, ийэ кутун быһаччы салайыытыгар киирэр, киһилии быһыы диэн умнуллар, хаалар, кыра эрдэҕинэ иҥэриммит үгэстэринэн салаллара тиийэн кэлэр. Бу быһаарыы киһи саамай кэбирэх сирэ өйө-санаата буоларын ыйан биэрэр, өйүн-санаатын улаханнык харыстыыра туһалааҕын биллэрэр. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ дьону харыстаан “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этэн сэрэнэргэ үөрэтэр.

Киһини санаата салайарынан аһара баран эбэтэр көтөн хаалыан баҕарар салгын куту сүр диэн өй-санаа тулуура, өсөһө ханна да ыыппакка хам тутан сылдьарыттан киһи буолуу ситиһиллэр. Ол аата киһи буолан сылдьарбыт бэрт кэбирэх тутулуктааҕыттан, көтөн, баран хаалыан сөбүттэн тулууру, туттунар күүһү дьарыктыы сылдьыы эрэйиллэр. Сахалар ол иһин оҕону иитэргэ, үөрэтэргэ анаан “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун туһанан оҕо сүрүн, тулуурун, туттунар күүһүн аан бастаан күүһүрдэллэр.

Киһи куттара сайдыыны ситиһэллэрэ түргэн. Оҕо биир сааһыгар буор кута сайдан хаамары, киһи курдук көрүҥнэниини ситиһэр, онтон ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн 6 сааһыгар диэри иитиллэн, үөрэтиллэн киһи оҥорор быһыыларын оҥороро кыаллар. 6 сааһыттан сүрэ күүһүрэн, салгын кута сайдан киһи буолууну ситиһэн, үөрэҕи, билиини баһылаан киһилии быһыылары оҥорор кыахтанар.

Сайдан иһэр өй-санаа куттарга түргэнник үөскүүр буоллаҕына, сүр уларыйара олус бытаан. Ол оннугар сүр тостор диэн этэллэр, түргэнник, тостор курдук суох буолан хааларын биллэрэллэр. Сүрэ тоһуннаҕына киһи тулуура суох буоларыттан өйүн-санаатын тутулуга быста мөлтүүр, кыаҕа суох буолар, куттара тус-туспа ыһыллаллар. Киһи буолууну быһаарар салгын кута көтөрүттэн киһи кыыл өйүгэр-санаатыгар түһэрэ тиийэн кэлэр.

Оҕо атаҕар туран хааман сиһин көнөтүк туттары баһылааһына сүрүн үөскэтэр, сүнньэ көнөр, киһи курдук көрүҥнэнэри ситиһэриттэн санаата күүһүрэн салгыы киһи буолууну баһылыыр кыахтанар.
 
“Көнө сүрүннээх” диэн албыны, сымыйалыыры билбэт киһини этэллэр. Арай аһара көнө буолууну сахалар аанньа ахтыбаттар, киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын билбэт киһинэн ааҕаллар, албыҥҥа киирэн хаалыан сөбүттэн харыстыы сатыыллар.

Көнө буолуу ханнык эрэ кээмэйи, киһи быһыытын аһара барбатаҕына эрэ табыллар. “Мас көнө” буолууну сахалар сөбүлээбэттэр. Ол курдук, дьон инникини былдьаһаллара элбэҕиттэн көнө киһини албыннаан ас таһаарыныахтарын, тугу эмэ үлэлэтэн туһаныахтарын баҕалаахтар баар буолан иһэллэриттэн, аһара көнө буолуу табыллыбат кэмнэрдээх.  
“Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи баһылаабыт, бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарга үөрэммит киһи араас албыҥҥа киирэн биэрэрэ аҕыйыыр. Ол курдук, албыҥҥа киллэрэн туһана сатааччылар, эйиэхэ үчүгэйи оҥоробут диэн бэйэлэрин “үчүгэйдэрин” сыҥалыы сатыыр минньигэс этиилэригэр киирэн биэрбэтэххэ эрэ табыллар.

“Сначало было слово” диэн арҕааҥҥы таҥара үөрэхтэрэ албын, сымыйа этиилэригэр мас көнө, үлэһит дьон киирэн биэрэннэр салайааччылар тугу этэллэрин истэн, ону толорон бас бэринэн хаалан диктатуралары үөскэтэн сылдьаллар.

О.А.Парфенова “Конь и харизма Тыгына в преданиях якутов” диэн үлэтигэр сахалар “Сүр” диэн этиилэрин ырытар. Кини быһаарарынан. сүр диэн киһи сүнньүгэр, сүрүн үөһүгэр баар. Кини маннык этиитэ саха-лар “сүрэ тостубут” диэн этиилэригэр олус сөп түбэһэр. Ол курдук, “сүрэ тостубут” диэн санаата түспүт, тугу даҕаны көмөтө суох кыай¬бат буолбут, мөлтөөбүт киһини этэллэр. Өссө маны сахалар “сүнньэ тостубут” диэн этиилэрэ  бигэргэтэр. Бу этиигэ сүр эмиэ сүрүн курдук тосторо чуол¬кайдык бэлиэтэнэр. Киһиэхэ “сүрэ тостуута”, “сүрүн тостуутугар” тэҥнэнэр уонна киһи буолан бүппүтүн, сүөһүтүгэр түспүтүн көрдөрөр. (18,28).

К.Д.Уткин сүр тостуутун туһунан маннык суруйар:

- Төрүт дьоммут санаа түһүүтүттэн ордук сэрэнэллэрэ. Сүрэ тостубут омук киэбэр, киэлитигэр кытта биллэр. Көстөр дьүһүнүгэр, майгытыгар. Ыгыма, кыараҕаһа, быыппастыгаһа, түрдэстигэһэ, иннин-кэннин көрүнэ, билинэ сатаабата кэрэгэйин, кэлтэгэйин таайтара сылдьаллар. Ону болҕомтолоох, мындыр дьон омук сэбэрэтиттэн даҕаны сыымайдаан таайыахтарын сөп. (19,50).

Күүһү, кыаҕы быһаарар спорт көрүҥнэригэр бастакы миэстэни ылар эр дьон аҕыйааһыннара омук сайдыыны ситиһиигэ санаатын түһэрэн кэбиһиэн сөп. Эр дьон мөлтөөһүннэрэ омук өйө-санаата; күүһэ, кыаҕа эмиэ мөлтөөһүнүгэр тириэрдэриттэн ыал буолуу үгэстэрин туһанан харыстаныы эрэйиллэр.

Олус былыргы кэмнэргэ бастакы кыыл курдук киһи буор, ийэ куттардаах уонна сүрдээх эрэ буолар эбит. Эт-сиин хамсааһыннартан сайдарын, күүһүрэрин быһаарыы кэнниттэн, бу хамсааһыннары үөскэтэр буор кут диэн өй-санаа хас биирдии быччыҥҥа үөскээн сылдьарын арыйбыттар.
 
Сахалыы саҥарар тыл сайдан киһи өйө-санаата үөскүүрүгэр ийэтин ылар оруола чуолкайдаммытын кэннэ, ийэ кут баара арыллан быһаарыллыбыт. Өй-санаа сайдыытын билинэр, киһи буолууну үөскэтэр салгын кут хойутуу, саха тыла үөскээһинин кытта, тэҥҥэ кэриэтэ сайдан тахсыбыт.

Саха дьоно киһи үс куттарын туруктарыгар уонна суолталарыгар сөп түбэһэр ааттары биэрэн иҥэрбиттэр:

1. Үөрүйэх буолуохха диэри элбэхтик хамсаныы буор куту үөскэтэр. Буор кут эккэ-сииҥҥэ иҥэн сылдьар.

2. Үгэстэртэн хомуллан ийэ кут үөскүүр.

3. Үөрэх салгын куту сайыннарар. (20,19).

Киһи этэ-сиинэ кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллиитэ удьуордааһын диэн ааттанар. Оҕо төрөппүтүгэр тугунан эрэ маарынныыра этэ-сиинэ бэриллибитин, удьуордаабытын биллэрэр.
Өй-санаа кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитэ утумнаан иһии баарын биллэрэр. Үөрүйэх буолбут, эккэ-сииҥҥэ иҥмит, уларыппыт өй-санаа, буор кут эрэ утумнаан бэриллэрэ омук сайдыытыгар уустуктары үөскэтэр. Ол курдук, үөрэхтэн кэлэр билиилэр киһиэхэ үөрүйэхтэри кыайан үөскэппэтэхтэринэ кэлэр көлүөнэлэргэ утумнаан бэриллибэккэ таах хаалан, симэлийэн иһэллэр.
 
Омук үлэҕэ сайдыыны ситиһиилэрэ дьоҥҥо буор куту, үөрүйэхтэри үөскэтэллэриттэн уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэриттэн салгыы сайдалларыгар улахан туһаны оҥороллор. Бу киһиэхэ сайдыыны аҕалар аналлаах тутулугу сахалар билэн, эр киһи буор кутун кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэргэ анаан ыал буолуу үгэстэрин олохтоон туһаналлар. Ол курдук, эр киһи сайдыылаах буор кутун ыраас кыыс оҕоҕо эрэ иҥэрэн оҕолоругар тириэрдэр кыахтааҕын ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу үөскэтэр. (21,22).

Куттар салгын кут көмөтүнэн түргэнник сайдаллар, онтон сүр олус бытааннык сайдар. Кут сүртэн туох уратылааҕа киһи өйө-санаата сайдыбытын кэнниттэн быһаарыллыбыт буолан, саха тылыгар кут сүрү кытта холбуу бииргэ туттуллар, ол иһин өй-санаа үөрэҕэ Кут-сүр үөрэҕэ диэн ааттанар.

Сүр диэн өй-санаа буоларынан түргэнник түһэн, аҕыйаан хааларынан, тостор курдук суох буолар. Ол иһин киһи тулуурун, өсөһүн куруук дьарыктаан сүрүн күүһүрдэ сылдьара эрэйиллэр. 

Онон сахалыы Кут-сүр үөрэҕэ олус былыргы кэмнэртэн ыла үөскээн сайдыбыт уонна киһи өйө-санаата айылҕаттан тутулуктааҕын, улахан кыыл өйүттэн-санаатыттан сайдан, тупсан тахсыбытын арыйар.

СҮРҮН БАТТАТАР

Сүр туспа күүс буоларын “Сүрүн баттатар” диэн этии баара биллэрэр. Сүр диэн күүс хас киһи аайы тус-туһунан таһымнааҕын күүстээх эбэтэр аҕыйах диэн быһааран биэрии бэлиэтиир. Бу үгүстүк туттуллар этиигэ элбэх күүстээх сүрдээх киһи атын, мөлтөх киһини сабырыйа¬рын, кинини үгүс өрүтүнэн баһыйарын баттааһын  диэн тыл баарыттан билэбит.
 
Сүр туспа күүс буолан киһи тутта¬-хапта сылдьарыгар, майгыныгар-сигилитигэр араарыллан көстөрө хараҕыттан ордук биллэр. Хараҕа кытаанах, хамсаабат, сүүрэлээбэт, өр чыпчылыйбакка батары көрөр киһи сүрэ элбэх уонна күүстээх буолар.

Былыргы кэпсээннэргэ күүстээх ойуун баар дьону барыларын сүрдэрин баттыыра бэлиэтэнэр. Эдэр киһини кырдьаҕас киһи сүрэ баттыыра эмиэ биллэр. “Сүрүн баттатар” киһи диэн чаҕыйар, саллар уонна аны кыаҕа суоҕун билинэн кыайыыны ситиһии диэки дьулуура мөлтөөбүт киһини ааттыыллар.

Былыргы саха сүр туһунан өйдөбүлэ былыргы Китай Ци, Индия Йог, Прана үөрэхтэригэр маарынныыр. Азия дьонугар киһи тыыннаах буолар, сайдар күүһүн ситимин өйдөбүллэрэ барыларыгар биирдэр. Индияҕа киһи тыыннаах буолар күүһүн прана дииллэр. Киһиэхэ праналар 7 кииннэрэ бааллар дэнэр. Кинилэри сибээстиир, холбуур сүрүннүүр суолу¬нан киһи сиһин сүнньэ эбит. Онтон барар суоллар 7 праналар кииннэ¬рин холбууллар. Олору барыларын киһи мэйиитэ салайар. (22,51).

Н.З.Копырин “Үйэлэр кирбиилэригэр үөскүүр санаалар” диэн үлэти¬гэр чинчийээччи С.Н.Лазарев “Диагностика кармы” диэн үлэтин ыры¬тар. Бу улахан үлэтигэр С.Н.Лазарев киһи дууһатын туругун ырытан, хас биирдии тыынар-тыыннаахха биополе диэн баарын быһаарбыт. Ити биополе алдьаннаҕына эбэтэр аҕыйаатаҕына киһи араас ыарыылар¬га ылларара үксүүр эбит. Киһи доруобуйата, характера, өйө-санаата, дьылҕата барылара биир кэлим буолалларын уонна олор барылара кини “био-хонуутугар” дьиктитик сааһылана сылдьалларын үөрэтэн билбит. (23,6).
 
Биһиги ойууннар быһаарыыларын, киһиттэн суос диэн эньиэргийэ тахсарын уонна наука этиитин холбоотохпутуна сахалыы сүр диэн биополе буолара уонна киһи тулатыгар тарҕана сылдьара чуолкайданан тахсар.

Суруйааччылар сүр уратыларын бу курдук арааран суруйаллар. Биир күһүн Исийээнэп иннигэр:

- Бытатаайыга Махсык оҕонньор олоҥхотун истэн аастым. Улуу да олоҥхоһут сахаҕа баар буолар эбит. Кини олорор да сирэ киһи кутун-сүрүн баттыыр. Кэнэҕэһин-кэнэҕэс киһи-сүөһү тоҕуоруйар сирэ буолара дуу? – диэбитэ. (24,57).

Арҕааҥҥы сайдыылаах омуктар таҥараларын үөрэҕиттэн сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин уратыта диэн өй-санаа буор, ийэ, салгын куттарга арахсара уонна сүр диэн Айылҕат¬тан бэриллэр күүстэр киһиэхэ баалларын быһааран көрдөрөрүнэн улаханнык уратыланар. Кэнники араас үөрэхтээхтэр быһааран иһиилэринэн салгын кут диэн баара дакаастанан эрэр, онтон ийэ уонна буор куттары аныгы наукаҕа булан дакаастыыллара өссө да ыраах.
 
Сүр диэн күүс баарын сахалар бэйэлэрэ даҕаны былыргыттан билэн, тылларыгар киллэрэн олохторугар туһана сылдьаллар. Бу сүр диэн күүһү үөрэтэн, баһылаан уонна бэйэҕэ баарын сайыннаран туттуу саха дьонугар элбэх кыайыыны ситиһэллэригэр, олохторун уонна доруобуйаларын тупсаралларыгар улаханнык көмөлөһүөн сөп.

Доруобуйа диэн нуучча тыла сахалар эт-сиин уонна өй-санаа диэн тус-туспа уратылары этэллэрин холбуу бииргэ ыларынан саха тылыгар киирэн туттулла сылдьар.

Саха дьоно сүр диэн күүһү тус-туспа арааран үөрэппиттэр. “Сүрдээх киһи” диэн этии чахчы кыахтаах, күүстээх санаалаах, тулуурдаах киһини бэлиэтиир этии буолар. “Сүрэ тостубут, сүрэ көппүт” диэн киһилии олоххо тардыһар күүһэ суох буолбут, мөлтөөбүт, санаата түспүт киһини этэллэр.
 
Бу сүр диэн айылҕаттан уонна төрөппүттэртэн утумнааһын нөҥүө бэриллэн иһэр санаа күүһүн биһиги тулуурдаах буоларга аналлаах эрчиллииттэн сайдан, күүһүрэн иһэр диэн быһаарабыт. Элбэхтик тымныыга сылдьан тымныыны тулуйар буолуу, тымныы уунан кутта сылдьыы уонна үлэ араас ыараханнарын, эрэйдэрин тулуйуу сүрү күүһүрдэр. Кыахтаах, күүстээх, тулуурдаах, өһөс санаалаах киһи сүрэ элбэх буолар.

Сүр диэн санаа күүһэ. Бу күүс дьайыыта киһи тулатыгар тарҕанан атыттарга тиийиэн сөп. Күүстээх сүрдээх киһи атыттары хам баттаан кэбиһэрин быһааран “сүрүн баттатар” диэн этии үөскээбит.
 
Онон сүр дьайыыта атын дьоҥҥо тиийэн биллэрин “сүрүн баттатар” уонна суос диэн быһаарыылар бааллара биллэрэр.

СУОС

Айылҕа киһини куруук көрө-истэ сылдьар, кэмэ кэллэҕинэ күүһүгэр күүс эбэн биэрэн ыараханнары кыайарыгар, туорууругар көмөлөһөрө биллэр. Эбиискэ күүс, эньиэргийэ эбиллэн кэлиитэ киһи кыайбатын да кыайарыгар тириэрдэрин “Үөрүүтүттэн эдэригэр түспүт” диэн өс хоһооно биллэрэр.

Киһиэхэ айылҕата биэрэр эбиискэ эньиэргийэтин сахалар уор диэн ааттыыллар. Олус былыргы, дьон бииргэ олоруулара саҥа сайдан иһэр кэмнэриттэн уоруйахтар бааллар эбит. Ол кэмнэргэ тугун эмэ уордарбыт киһи кыыһырарын, абарарын көрөн үөрэтэннэр уор диэн эньиэргийэ киһиэхэ киирэр кэмэ баарын быһаарбыттар. Аныгы наукаҕа бу эбии киирэр эньиэргийэ эбиллиитин киһи хааныгар адреналин киирэриттэн диэн ааҕаллар.

Уор киирдэҕинэ киһи күүһэ, кыаҕа эбиллэрин билэн “уордайда” диэн этэн саха тылыгар былыргы үйэҕэ киллэрбиттэр. Уордайыыттан, ыгыллыыттан киһи өйө, салгын кута быстах кэмҥэ көтөн, суох буолан ыларын сахалар өйө баайыллар диэн этэллэр. Маннык кэм киһиэхэ барыларыгар киирэн кэлиэн сөбүттэн киһини тулуура, туттунар күүһэ, ол аата сүрэ баара эрэ быыһыыр абырала буолар. (25,55).

Кыыһыран иһэр киһиэхэ сахалар сэрэхтээхтик сыһыаннаһаллар. Уор кыыһырыыттан киирэн аһара баран хаалара элбэҕэ биллэр. Былыргы кэмнэргэ айылҕаҕа олох олоруу ыараханыттан киһини харыстаан, араас саба түһүүлэртэн көмүскэнэригэр анаан киһи эбиискэ күүстэнэр гына айыллыбыт. Айылҕа кыылларыттан эһэни туспа арааран уордаах диэн этэллэр.
 
Уордайыыттан киһи олус куһаҕан, киһиттэн таһынан быһыыны оҥорон кэбиһиэн сөбүттэн сэрэнэ, харыстана уонна тулуурун, туттунар күүһүн дьарыктаан эрчийэ сырыттаҕына табыллар.

Кыра эрдэхтэринэ атаахтыы сылдьыбыт эдэрдэр тулуурдара суоҕуттан кыратык да кыыһырдаллар эрэ аһара туттунан кэбиһэллэрэ билигин элбээтэ. Дьиэлэрин иһигэр кэргэнниилэр кыыһырсан баран куукуна быһаҕынан анньыһан кэбиһэллэрэ эмиэ биллэр. 

Тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” олус улахан куһаҕан дьайыытынан эдэрдэр айыыны, уратыны, ол аата киһи оҥорбот быһыытын оҥоро сатыыллара элбээн быһаҕынан киһини анньыыны оҥорон кэбиһэллэрэ үксээтэ. Бу ыар, киһи оҥорбот быһыытын оҥороругар “айыы үчүгэй” диэн албын этиини тутуһан айыыны, ол аата киһи билбэт буолан оҥорбот быһыытын оҥорор санаата элбээбитэ тириэрдэрин арааран билии эрэйиллэр.

Уордайбыт киһини уоскутарга анаан “Уоһахта салаа, уҥуохта көмүллээ” диэн этиини сахалар туһаналлар. Сыалаах, арыылаах, элбэх холестериннээх аһылык киһини түргэнник уоскутарын, майгынын сымнатарын былыр үйэҕэ быһааран туһана сылдьарга анаан тылларыгар киллэрбиттэр.

Уор диэн эньиэргийэ, санаа күүһэ дьайыытыттан суос үөскээн тахсар. Уордайыы киһиэхэ элбэх күүһү биэрэриттэн суос, суостаныы үөскээн киһи тула өттүгэр тарҕанар. Уордайбыт киһи кыайбатын да кыайан кэбиһэр кыахтанар.
 
Бу эбиискэ киирэр эньиэргийэ дьайыытыттан киһи хаанын баттааһына уонна кыраадыһа үрдүүрүн быһааран сахалар былыр үйэҕэ суос диэн ааттаабыттар. Киһиэхэ эбиискэ эньиэргийэ киириититтэн күүһэ, кыаҕа эбиллэриттэн санаата күүһүрэн этэ-сиинэ итийэр, суостанар. Аныгы наукаҕа киһи хааныгар адреналин киириитэ киһиэхэ эбиискэ эньиэргийэни биэрэр диэн быһаарбыттара.

Күүс, кыах эмискэ эбиллэн кэлиитин быһаарарга сахаларга суос диэн тыл туттуллар. Суос диэн эньиэргийэ буоларынан ыраахтан да дьайыыта тиийэрэ суостанна диэн тыл баарыттан биллэр. “Оһох суостанна” диэн эттэхтэринэ оһох итиитэ ыраахтан биллэрин анаан-минээн бэлиэтииллэр.
 
Сүрдээх киһи улаханнык кыыһырдаҕына, уордайдаҕына суостанар, ол ыраахтан биллэрин “Суос бэринэр” диэн этэллэр. Бу этии төһө даҕаны суос баарын биллэрбитин иһин, үгүстүк сүрэ аҕыйах киһи эбинэн, суостаммыт курдук туттунарын быһаарара ордук табыллар. Ол курдук, чахчы суостаммыт киһини атыттар хайдах туттунарыттан буолбакка, суоһун дьайыытыттан урутаан билэллэр.

Суос дьайыытын тириэрдии суоһаа диэн этиллэр. Уот суоһаан таҥаһы сиэн, уматыан сөп. Киһиэхэ суос эбиллиитэ суоһуруу диэн ааттанар уонна хараҕыттан, хайдах туттунарыттан биллиэн сөп.

Суос киһи дьүһүнүн уларытарын суостаах диэн этии биллэрэр. “Дьэбин уоһуйбут” диэн өс хоһооно суостан киһи сирэйин көрүҥэ улаханнык уларыйарын биллэрэр. (10,69).
Санаа уларыйара киһи сирэйигэр биллэн хаалара элбэх. “Сирэйин тириитэ халыҥаабыт” диэн этии киһи санаата сирэйигэр уларыйыыны киллэрэн атыттарга биллэн хаалара суох буолбутун биллэрэр. Сүрэ улахан киһи тулуура улаханыттан ис санаатын, үөрбүтүн, хомойбутун атыттарга биллэрбэт кыахтаныан сөп.

Суос эбиискэ киириититтэн киһи өйө-санаата, туттунар быһыыта олус улаханнык уларыйарын быһааран өс хоһоонноро оҥорбуттар:

- “Иһигэр былас муостаах киирбит” диэн өс хоһооно киһи иһигэр улахан күүс киирбититтэн тугу оҥорорун билбэт кэмэ кэлбитин уонна туттунар быһыыта тосту уларыйан куһаҕан быһыыны оҥорор кыаҕа улааппытын быһаарар.

- “Тимир тириитин кэппит” диэн өс хоһооно киһи кыыһырбытын омунуттан ким да этэрин истибэтэ, толорбото киирбитин, бэйэтэ тугу оҥорорун кыайан салайбатын биллэрэр.

- Кыыһырбыт киһиэхэ суос киирэн эбилиннэҕинэ кыыһырыы аһара баран хаалара киһини куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Бу уларыйыы баарын “Кыыһырбат киһи кыыһырбыта киһиттэн таһынан” диэн өс хоһооно этэн биэрэн сыыһа быһыыланан кэбиһэртэн сэрэтэр.

- “Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй” диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыылара табыллыбаккалар, сатаммаккалар алдьархайы элбэтэллэрин, туһалааҕы да илдьиритэллэрин быһаарар. Онно эбии кыыһырыы, суостаныы, сүрдэнии киһи оҥорор быһыылара киһи быһыытын букатын таһынан баралларын үөскэтиэн сөп. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тохтотунар, туттунар күүһүн тулуурун улаатыннаран күүһүрдүбэтэҕинэ, дьарыктаабатаҕына аһара туттунан кэбиһэрэ элбиирин, бу айылҕа биэрэр күүһэ улаатыннаран кэбиһэр. 
Суоһурҕанар диэн хайдах эрэ туттунан, эмискэ хамсанан, тугу эмэ тыаһатан эбэтэр улаханнык саҥаран кыыһырбыты атыттарга биллэрэ сатааһын ааттанар.

Суос киириитэ киһи майгынын тосту уларытыан сөп. Биир бииргэ күрэхтэһээччилэр өй-санаа үөрэҕинэн дьарыктанан күрэхтэһиигэ киириэхтэрин иннинэ бэлэмнэнэн уордарын, суостарын киллэринэн баран киирдэхтэринэ, төһө эмэ күүс, күдэх эбиллэн кыайыыны оҥороллоро кыаллыан сөбүн туһаныахтара этэ.

Сүр киһиэхэ тулууру, дьулууру, өсөһү биэрэринэн эмискэ эбиллэн кэлиитэ үчүгэйи оҥороро бэрт аҕыйах, сүрдэниигэ тириэрдэн кэбиһиэн сөбүттэн харыстаныы, оҥорор быһыыны тохтотунар күүстээх буолуу эрэйиллэр. Сүрдэнии киһини куһаҕан, киһиттэн таһынан быһыыны оҥорууга тириэрдиэн сөбүттэн киһи харыстанар кыахтаах, туттунар күүстээх буолара ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Онон уор диэн айылҕа киһиэхэ эбии биэрэр эньиэргийэтин өйө-санаата сайдыбыт киһи табан туһанара эрэйиллэр.

СОР

Киһи олоҕун үгүс өттүн үлэтэ ылар. Үлэлии үөрэнии эрэйдээх уонна уустук хамсаныылары оҥоро үөрэннэххэ эрэ табылларыттан уһун кэми ылар. Ол иһин үлэһит төрөппүттэр оҕолоро кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр, иитиллэр кэмигэр туһа киһитэ оҥорон үлэлиир үгэстэри иҥэрэн биэрэллэрэ эрэйиллэр. Бу үчүгэй үгэстэр дьайыыларыттан уонна баҕа санааны үөскэтэллэриттэн оҕо улаатан иһэн үлэлииргэ үөрэнэрэ эрэйэ суохтук ситиһиллэр.

Кыра оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр туһалаах үгэстэргэ ииппэтэххэ, үөрэппэтэххэ улаатан бэйэтин өйө-санаата киирдэҕинэ, бэйэтигэр туһалааҕы оҥорор санаата, бэйэмсэҕэ улаатан хааларыттан, бэлэмҥэ үөрэммитэ тардан сынньалаҥнык сылдьары ордороруттан, үлэлиири букатын да сөбүлээбэт буолуута үөскүөн сөп.

Кут-сүр үөрэҕин билиммэт арҕааҥҥы үөрэхтэр дьайыыларыттан оҕо ийэ кутун иитии диэн сахалар үөрэхтэрэ хаалан сылдьар. Ол иһин оҕолор туһа киһитэ буолан үлэҕэ үөрэнэллэрэ хаалбытыттан, Россияҕа үлэ сайдара төһө эмэ ырыынак баарын үрдүнэн кыаллара өссө да ыраах.

Оҕо улаатан иһэн ону-маны оҥоро, тута үөрэнэрэ аан маҥнай табыллыбатыттан, сатана охсубатыттан эрэйи үөскэтэр, ол иһин хос-хос оҥордоххо табылларыгар тириэрдэр. Оҕо элбэхтик хос-хос оҥордоҕуна, дьарыктаннаҕына, тулуура улааттаҕына эрэ туох эмэ туһалааҕы оҥорор кыахтанар.

“Үлэ эрэйдээх” диэн этии киһиэхэ дьайыыта үлэлии үөрэнэр кэмтэн ыла саҕаланар. Үлэҕэ уопуттаах төрөппүт көмөтүнэн, этэн, көрдөрөн биэриитинэн оҕо үлэҕэ түргэнник үөрэнэр кыахтанар. Аҕа диэн саха тыла төрөппүт эр киһини биллэрэрин тэҥэ, олоххо, үлэҕэ уопута элбэх диэн эбии өйдөбүллээх. Оҕо улаатан иһэн улахан уопуттааҕы үтүктэр, батыһар күүһэ улаханыттан аҕа диэн ааттанар киһи үлэҕэ үөрэтэр кыаҕа улаатар. Үөрэтэр киһи бэйэтэ көрдөрөн биэрэн үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэрэ үөрэнии табылларын, сатанарын уонна түргэтиирин үөскэтэн, үлэ эрэйдэниигэ, сордонууга кубулуйбатыгар тириэрдэр.

Үлэлии, оҥоро, тута үөрэммэтэх киһи тугу эмэ оҥоро сатыыра табыллыбакка хаалара элбэҕиттэн, хос-хос оҥоро сатааһына сорго, муҥҥа тириэрдэрэ элбэх. Сүгэнэн өссө сатаан тутта үөрүйэҕэ суох оҕо кэрдэр маһын кэрдиистээн кэбиһэрэ эрэйин, сорун улаатыннаран кэбиһэн, үлэлииргэ санаатын түһэриэн сөп.

Саха тыла өйтөн-санааттан тутулуга олус улахан. Өй-санаа сайдан, күүһүрэн иһиитигэр оҕо олоххо көрсүллэр ыараханнары, эрэйдэри кыайара, үлэлии үөрэнэрэ улахан туһалаах. Ол курдук, ыараханнары кыайыы киһи тулуурун, дьулуурун улаатыннардаҕына эрэ ситиһиллэр кыахтаахтара дьайан өйү-санааны күүһүрдэллэр, бөҕөргөтөллөр.
 
Киһиэхэ тулууру, туттунар күүһү, дьулууру өһөс санаата күүһүрдэр. Бу санаа күүстэрэ киһи сүрэ хайдаҕыттан улахан тутулуктаахтар уонна сыыһа-халты туттунарын суох оҥороннор туох эмэ туһалааҕы оҥороругар кыах биэрэллэр.
 
Сахабыт тылыгар өй-санаа өйдөбүллэрэ иҥэн сылдьаллар, ол иһин саха тыла иччилээх диэн этиллэр. Өй-санаа мунньуллуута уонна күүһүрүүтэ быһаарыллан саха тылыгар этиллэн сылдьарын сор диэн тылы ырытан буларбыт ордук итэҕэтиилээх.

Сор диэн олоххо көрсүллэр эрэй, муҥ ааттанар. “Сор оттооҕор элбэх, муҥ сыыстааҕар элбэх” диэн өс хоһооно киһи олоҕор көрсөр ыараханнара элбэҕин биллэрэллэр. (10,54). 
Киһи олоҕор көрсөр араас эрэйи, сору тулуйара уонна кыайар кыахтанара эрэйиллэр. Ыараханы, эрэйи, сору кыайбыт, туораппыт киһи күүстээх санааланар, өйө-санаата бөҕөргүүр, ол иһин барыны-бары кыайар кыаҕа улаатар.

“Сор диэмэ”, “эрэй диэмэ” диэн этиилэр элбэхтик сор, эрэй диэн ыараханы этэр тыллары туттуу, сору, эрэйи ыҥырыы, бу тыллар иччилэрэ бэйэҕэ иҥэн хаалалларын үөскэтэн сор, эрэй арахпакка, баайыллан хаалан уһуннук эрэйдиэхтэрин, сордуохтарын сөбүттэн эрдэттэн харыстаныы, көмүскэнии буоларын өй-санаа үөрэҕин билэр сахалар туһанан куһаҕаҥҥа тириэрдэр тыллары улаханнык саҥарбаттарын тэҥэ, аҕыйахтык, биирдэ эмэтэ тутта сатыыллар.
 
Сору билии, ону кыайан туоратыы төһө да эккэ-сииҥҥэ эрэйдээҕин иһин, киһи өйүн-санаатын бөҕөргөтөн, кыаҕын-күүһүн элбэтэринэн туһата улаатан тахсар. Сору билииттэн өй-санаа күүһүрэрин биллэрэр соргу диэн үчүгэй өйдөбүллээх тыл үөскээбит. (26,46).

Соргу диэн олоххо түбэһэр ыараханнары тулуйан кыайыы, онтон өй-санаа бөҕөргөөһүнэ, күүһүрүүтэ ааттанар. Эрэйи, муҥу, сору кыайыы соргу үрдээһинигэр тириэрдэр. “За одного битого двух небитых дают” диэн этии эрэйи, муҥу кыайбыт киһи санаата бөҕөтүнэн, кыаҕа эбиллибитинэн эрэйи, муҥу билэ илик икки киһиттэн лаппа ордугун, кыайыыга дьулуһара күүстээҕин, ситиһэр кыаҕа улаатарын биллэрэр.

“Кэнчээри кэскилэ – соргулаах” диэн этии кэлэр көлүөнэлэргэ эрэли биллэрэр. Санаа кыаҕа үрдээһинэ омук олоҕун инники сыаллыыр, дьолго-соргуга тардыһыылаах оҥорор.

Кэскил диэн кэһиини, ол аата уларытыыны киллэр диэн тыллартан үөскээбит. Ол аата эдэрдэр саҥаны айыыны оҥорон олоххо туһалаах уларыйыыны киллэрэллэрин кэскил диэн тыл биллэрэр.

Үлэ хаһан баҕарар ыарахана элбэх. Ол иһин “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки аҥы арахсар:

1. Ыарахан үлэ.

2. Чэпчэки үлэ. 

Киһи этэ-сиинэ ыарахан үлэни үлэлиирин сөбүлээбэт. Улахан тымныыга үлэлэнэр үлэлэр ыарахаҥҥа киирсэллэр. Арай өй-санаа этин-сиинин баҕатын баһыйан, салайыыны бэйэтигэр ыллаҕына эрэ киһи ыарахан диэн ааттанар үлэни үлэлиир кыахтанар. Эмиэ тулуур, дьулуур уонна өһөс санаа эрэ туһалыыр кэмнэрэ тиийэн кэлэллэр. Ол иһин киһи үлэлээн, хамсаан туох эмэ туһалааҕы оҥороругар сүр хамсатар күүскэ кубулуйан суолтата улаатан биэрэр. 

Чэпчэки үлэни көрдөөһүн диэн дьон баҕа санаалара буолар. Ол иһин чэпчэки үлэ былдьаһыктаах үлэҕэ киирсэриттэн көрдөөччүлэр элбииллэр. Омуктар экэномикаларын сайдыыта олох тупсан иһэрин үөскэтэн, араас тиэхиникэлэри элбэтэн үлэни чэпчэтэн иһэр.

Киһи бэйэтэ сөбүлээбэтин оҥорорун сордонуу, муҥнаныы курдук саныыра хаһан да уларыйан хаалбат. Өссө бу эрэйдэрин кыайан туораппатаҕына, суох оҥорботоҕуна сордоох эбэтэр муҥнаах диэн аһынар аат иҥэн хаалан өйө-санаата татымын, сайдыыта суоҕун биллэрэ сылдьыан сөп. Былыргы кэмнэргэ улахан баайдар аҥардастыы баһылыыр, салайар эрдэхтэринэ үгүс үлэһиттэр, дьадаҥылар ыарахан үлэҕэ баттатан олохторун сордоно, муҥнана олороллорун элбэхтик сурукка киллэрэн бэлиэтээбиттэр.

Киһиэхэ ыал буолуу төһө да баҕа санаатын толоруу буолбутун иһин олоҕор, үлэтигэр элбэх эбиискэ үлэни киллэрэн ыараханы үөскэтэр. Төрөппүттэригэр атаахтыы, маанылана, бэлэмнэригэр сынньалаҥнык сылдьыбыт эдэр киһиэхэ ыал олоҕуттан, оҕо төрөөһүнүттэн, көрүүтүттэн эбиискэ кэлэр үлэлэр өйүгэр-санаатыгар муҥнаныыны, сордонууну үөскэтэн кэбиһиэхтэрин сөп. Киһи тулуура, өһөс санаата улахан буоллаҕына эрэ, ол ыараханнары муҥунан-сорунан аахпакка, эрэйдэммэккэ, быстыбакка эрэ тулуйар, кыайар кыахтанар.
Олоҕу олорууга, онтон көстөн кэлэр араас ыараханнарын тулуйууга көрсүө киһи тулуура улаханыттан элбэхтик барыстанар. Онно эбии сыыһа-халты туттубатыттан, майгына сымнаҕаһыттан уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутаах тутулугун тутуһарыттан кэлэр көлүөнэлэрин иитиигэ, үөрэтиигэ ордук табыллар. Ол иһин сахалар көрсүө, сэмэй буолууну тутуһан оҕолорун иитэллэриттэн, үлэҕэ үөрэтэллэриттэн сайдыыны ситиһэн иһэллэр.

Онон киһиэхэ олоххо көстөн кэлэр сору, муҥу кыайыы өйүн-санаатын, сүрүн бөҕөргөтөн ситиһиини, кыайыыны оҥорорун үөскэтэр.

СҮР МАЙГЫНЫ САЛАЙАР

Сүр диэн санаа күүһэ. Киһи куттарын холбуу тута сылдьар күүс сүр диэн ааттанар. Тулуур, дьулуур, өһөс буолуу диэн санаа күүстэрэ сүрү үөскэтэллэр. Сүрдээх киһи тулуура, дьулуура, өсөһө улаатан биэрэриттэн оҥорор быһыытын хонтуруоллуур уонна табан салайар кыаҕа улаатарыттан киһи быһыытын тутуһар кыахтанар.

Киһи саамай кэбирэх сиринэн өйө-санаата буолар. Өй-санаа, салгын кут көтөн хаалыыта сүртэн быһаччы тутулуктаах. Бу тутулук баарын уонна төһө күүстээҕин киһи кырыйдаҕына өйө көтөн хаалан түөһэйэригэр тиийэн хаалара биллэрэр. 

Түөһэйбит киһини “Оҕотугар түспүт” диэн быһааран, өйүн-санаатын уларыйбыт таһымын ыйан, чуолкайдаан этэллэр, ол аата салгын кута көтөн, өйө-санаата айыы буолан туспа барбыт киһи буолар. Айыы буолуу диэн киһи өйө-санаата этиттэн-сииниттэн арахсан туспа барыыта ааттанар. Ол иһин түөһэйбит киһи өйө-санаата көтөн хаалан, туспа барарыттан айыы киһитэ буолан хаалар.

Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар саха дьонун айыы киһитэ буолууга араадьыйанан алгыс этэн ыҥыраллара олус улахан сыыһа, киһи өйө-санаата Үөһээ дойдуга көтөрүгэр, ол аата түөһэйэригэр ыҥыра сатыылларыттан уонна маат курдук куһаҕан дьайыылаах саҥа тыллары була сатаан оҥороллоруттан саха дьоно бэйэлэрин сөбүлээбэттэрин үөскэтиннилэр. Саха тыла үөрэтэргэ нуучча тылынааҕар уустугуран, ыараан хаалбытынан эдэрдэр үөрэтэллэрин быраҕан эрэллэр. (27,8).

Өй-санаа киһиттэн арахсан туспа барыыта айыы буолуу диэн ааттанар. Ол иһин өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга сылдьалларын айыылар диэн ааттыыллар. Айыылар тыыннаах киһини өлүүгэ ыҥырар, угуйар күүстээхтэриттэн сахалар харыстанан “Айыы диэмэ” диэн үөрэҕи туһаналлар.

Түөһэйбит киһи өйө-санаата кыра оҕо таһымыгар түһэрин, кыра оҕо курдук быһыыланарын кырдьаҕастарын көрбүт-истибит, эрэйдэммит дьон билэллэр. Лаппа сааһырбыт киһи биир баҕа санаатынан “Түөһэйбэтэрбин эрэ” диэн буолара былыргыттан биллэр.

Тулуурдаах майгылаах, өһөс киһи түөһэйбэккэ эрэ олоҕун киһи быһыылаахтык түмүктүөн сөп. Итини тэҥэ, кыра эрдэҕинэ атаахтык иитиллибит оҕо улааттаҕына арыгыны элбэҕи иһиититтэн түргэнник өйө көтөн хаалан атаахтыыр, киһиргиир санаата киирэн кэлэриттэн, сыыһа-халты туттунуон сөп. 

Түөһэйии диэн кырдьаҕас киһиттэн сүрэ мөлтөөтөҕүнэ салгын кута көтөн хаалара тиийэн кэлиитэ ааттанар. Оҕо атаахтык иитиллиитэ тулуура суох буоларын улаатыннаран түөһэйиитэ эрдэлээн кэлиитигэр тириэрдиэн сөп.

Өйү-санааны утумнаахтык дьарыктааһын тулууру улаатыннаран кырдьаҕас киһи түөһэйэрин тохтотуон сөп. Сааһырбыт дьон үйэлэрин тухары мунньуммут олохторун уопутун туһананнар сахалыы таҥара үөрэҕинэн дьарыктанар кыахтара улаатан биэрэр кэмэ кэлэр. Бу мунньуммут элбэх уопуттарын эдэрдэргэ биэрэллэрэ эрэйиллэр. 

Майгы диэн киһи түргэнник уларыйар, иҥэринэр өйө-санаата буолар. Арай майгы киһи оҥорор хамсаныыларыгар, быһыыларыгар куттарын нөҥүө дьайыыта тиийэринэн ийэ куттан улаханнык тутулуктанар. Оҕо ийэ кута кыра эрдэҕиттэн киһилии быһыыларга иитилиннэҕинэ, улаатан баран майгынын түргэнник уларыйыыларын салайар, туттунан тохтотунар кыаҕа улаатар. 

Майгы аһара түргэнник уларыйарыттан киһини сыыһа-халты тутуннарыан, оҥорор быһыытын быстах быһыыга тириэрдэн кэбиһиэн сөбө улаатан хаалар. Кыыһыра охсубут омуннарыгар ону-маны быраҕаттанар, остуолу охсор дьон бааллара биллэр. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун киһилии быһыыларынан иитии улахан суолталааҕын билэн төрөппүттэр туһаныа этилэр. 

Майгы сүртэн улахан тутулуктаах. Сүр майгы аһара барарын тохтоторуттан киһи сыыһа-халты туттунарын аҕыйатан киһи буолууну ситиһэригэр, киһилии майгыланарыгар тириэрдэр. Сүрэ мөлтөх киһи майгы араас уларыйыыларыгар киирэн биэрэрэ элбээн хаалыан сөп. Ол курдук, кыыһырара киирэн аһара баран иһэр киһи тулуурун, бэйэтин тохтотунар күүһүн улаатыннарара эрэйиллэр.

Киһи сайдан өйө-санаата тупсан иһэриттэн кыыл, сүөһү өйүттэн-санаатыттан уларыйыыта, тупсуута майгынын уларытар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэн майгы икки өрүттэнэр:

1. Киһилии майгы. Киһилии майгы диэн туохха барытыгар киһи быһыытын тутуһа сылдьыыттан үөскүүр, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорууну быһаарар суолталаах майгы буолар. 

2. Кыыллар майгылара. Улахан кыыллар, көтөрдөр бэйэлэригэр сыһыаннаах быһыылары оҥоруулара майгыларын уратыта буолар. Бөрө кыаммат, мөлтөөн хаалбыт тыынар-тыыннаахтары тутан сиир майгына, айылҕаны собулҕаттан ыраастыыра үйэлэргэ уларыйбат.

Айылҕаҕа туох барыта икки өрүттэнэн тахсаллара хаһан баҕарар баар буола турар уонна тохтообокко солбуйсан биэрэн иһэллэриттэн бииртэн-бииргэ уларыйан саҥалыы үөскээн иһэллэр. 

Киһилии майгы эмиэ икки аҥы өрүттэргэ арахсар:

1. Үчүгэй майгы.

2. Куһаҕан майгы.

Дьон бэйэлэригэр туһалаах, үчүгэйи оҥорор майгы уратыларын үчүгэйинэн ааттаан кэбиһэллэр, онтон тугу сөбүлээбэтэхтэрин, сирбиттэрин куһаҕанынан ааттаан туораталлар.
Майгы бу уратылара киһи өйө-санаата сайдан, тупсан, үчүгэй киһи таҥара, Христос үөскээбитин кэнниттэн биирдэ биллэн таҥара үөрэҕэр киирэн дьоҥҥо барыларыгар тарҕанан билигин үчүгэй майгы элбээн сылдьар.

Куһаҕан майгы аһара барарын дьон бэйэлэрэ хааччахтаан аҕыйата сатыылларыттан чахчы аҕыйаан иһэллэр. Ол да буоллар майгы икки өрүттээҕиттэн куһаҕан майгы суох буолан хаалбакка, аҕыйыыр эрэ кыахтааҕа уустуктары син-биир үөскэтэр.

Төһө да бары баҕарбыппыт иһин үчүгэй майгы аһара барара, бары барыта үчүгэй буолара олоххо кыаллыбат. Үчүгэй майгы аһара барара эмиэ табыллыбат, үчүгэйтэн-үчүгэй диэн кэлбитин кэнниттэн аналлаах, кэрэ буолуу кэлиэҕэ диэн үгүстэр кэтэһэллэр эрээри, кэрэтэ диэн хаһан да аһара барыллыбат хааччах баара биллэн кэлэр. Киһи бу хааччах баарын билэн аһара үчүгэй, кэрэ буолууга дьулуспакка, атыттары, куһаҕаннары эмиэ үчүгэй оҥорууга кыһанара элбээтэҕинэ үчүгэйи ситиһээччилэр үксээһиннэригэр тириэрдэр.
Үчүгэй майгы аһара барыыта киһини кэрэ диэҥҥэ тириэртэҕинэ, кэрэ буолбут киһи кэрээниттэн тахсарын сахалар билэн тылларыгар киллэрбиттэр. Кэрэ диэн кэнниттэн кэлэр кыйыа эмиэ баар, кэрэтэ диэн этиллэр. Кэрэ буолууга тиийбит омуктар кэрээннэриттэн тахсан эстэллэрин 20-с үйэҕэ немец омуктарын националистара оҥорбут аһара куһаҕан, ыар быһыыларыттан булан ылыы ордук табыллар.

Үчүгэй майгы улаханнык уларыйарын, аһара барарын сүр эмиэ тохтотор, хааччахтыыр аналлаах. Алларастаан күлэри, үөрэри, араастаан хамсаныылары элбэхтик оҥорортон сүрдээх киһи туттунар кыаҕа улаатар. Итини тэҥэ, аһара баран үөрэри-көтөрү, киһиргиири сүрдээх киһи оҥороро соччо биллибэт.

Куһаҕан майгы аһара барарын сүр эмиэ тохтотор. Сүрдээх киһи аһара баран кыыһырбат, кыыһырбытын букатын да биллэримиэн сөп. Бу уратыны оҕону иитииттэн булан ылыахха сөп. Оҕолор аҕалара саҥарбакка да эрэ куһаҕаннык көрөн кэбистэҕинэ бэрээдэктэрэ тупса түһэрин билинэллэр. Ол аата, бу оҕолор аҕалара сүрдээх киһи эбитэ быһаарыллан тахсар уонна сүрүн туһалаах дьайыытыттан оҕолоро куһаҕаны оҥороллоро тохтуур, бэрээдэккэ үөрэнэллэрэ табыллар.

Бу быһаарыы киһи барыта кыайан учуутал, салайааччы буолара кыаллыбатын биллэрэр. Ол курдук, сүр мөлтөх, мунаах буолара дьону үөрэтэр уонна үлэлииргэ соруйар кыаҕы аҕыйатан кэбиһэр. Мунаах киһи салайааччы буоллаҕына, үлэ хааларын бары билэллэр.

Куһаҕан майгы кыыллыы майгыга тиийэн хаалара олус түргэн. Ол курдук, элбэх киһини өлөртөөһүн кыыллыы майгы аһара барбыта буолар. Кыыллыйбыт бөрө үөр табалары барыларын тардара биллэр.

Киһи быһыытын тутуһан олоҕун олороругар киһиэхэ сүр олус улахан туһалаах. Сүрэ суох, сүрэ тостубут киһи салгын кута көтөн хааларыттан ийэ кутун салайыытыгар, кыыл өйүгэр-санаатыгар түһэр, кыыллар курдук быһыыланыан сөп. Ол аата киһи буолуу сүртэн быһаччы тутулуктааҕа быһаарыллар.

Киһиэхэ араас санаалара аһара элбэхтэр. Ол элбэх араас санаалара барылара үчүгэй диэҥҥэ киирсибэт уратылаахтар. Араас куһаҕан да санаалары киһи санаан кэбиһэрэ кыайан бобуллубат, хаайыллыбат, быһааран билэр да кыаллыбат. Элбэх куһаҕан да санаалардаах киһи атын дьону кытта үөрэ-көтө сылдьыан сөп.
 
Саха дьоно “Киһини санаата салайар” диэн этэллэр, санаа киһини салайарын билинэллэр. Аһара барар санаалар киһи сыыһа-халты туттунарын үксэтэн үчүгэйгэ тириэрдибэттэр. Ол иһин аһара барар санаалары хааччахтыырга, тохтоторго аналлаах сиэр диэн үгэһи олохтоон өйү-санааны аһара ыыппакка киһилии быһыылары оҥорууга киллэрэн биэрэри ситиһэллэр. 
 
Сүр үөскэтэр туттунар күүһэ киһини киһи оҥорор, аһара туттубатын үөскэтэн киһилии быһыылары оҥорор кыаҕы биэрэр. Киһи бэйэтин араас элбэх этин-сиинин быстах баҕаларын бэйэтэ тохтотунар күүһэ туттунар күүс диэн ааттанар уонна сүрү кытта тэҥҥэ сайдан иһэр. Сүрдээх киһи туттунар күүһэ улахан буолар.

Кыратык да аһара туттунан кэбиһии киһи быһыытын таһынан барарын билэ сылдьыы киһиттэн эрэйиллэр. Ол курдук, улаханнык саҥарыы син да буоллаҕына, хаһыытаан барыы сиэри таһынан барар, киһи быһыытын тутуспакка аһара барыы бэлиэтэ буола охсон хааччахтана сылдьара табыллар.
  
Сүрэ күүстээх киһи туттунар күүһэ улаханыттан майгынын араас көрүҥнэрин аһара ыыппат, туттуна сылдьар, киһи быһыытын тутуһар кыахтанар. Кыратык кыыһырдаҕына даҕаны атыттарга биллэрбэккэ хаалларыан, аһарынан кэбиһиэн сөп. “Кыыһырбытын биллэрбэт” диэн этии ону бигэргэтэр. 

Улаатан иһэр оҕолорго тугу барытын боруобалаан көрүү хаһан баҕарар бастаан иһэр. Тугу билбиттэрин барыларын боруобалаан көрдөхтөрүнэ эрэ өйдөрүгэр дьэ түһэн умнуллубат буолар. Уу оргуйдаҕына паар тахсан тугу эмэ тоҕо тэбиэн сөп диэн үөрэҕи уруокка билэн баран, боруобалаан көрөөрү сампаан бытыылкатын булан кыратык уу кутан баран бүөтүн бүөлээн, боробулуохатынан хам баайан баран оттулла турар оһоххо быраҕан баран кэтэһэ сылдьар оҕону мөҕөр төрүөт көстүбэт.

Арай бытыылка тоҕо тэбэн оһоҕу алдьаттаҕына оҕону хойутаан да буоллар мөҕөн көрөргө эрэ тиийиллэр. Бу быһаарыы киһиэхэ өйө-санаата киириитэ оҥорор быһыытыттан хойутаан, кэнниттэн кэлэн иһэрин биллэрэрэ ордук суолталаах.

Оҕо өйө-санаата айыыны оҥоруулартан уонна олору боруобалаан көрүүттэн сайдан, эбиллэн иһэр. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи туһанарын төрөппүттэр оҕолоругар куруук тириэрдэ сылдьыахтара этэ. 

Айыы диэн тыл элбэх өйдөбүллээх, олортон биирэ эрэ үчүгэйи оҥорууга аналланар, онтон атыттара бары киһини сыыһа-халты тутуннараннар куһаҕаны элбэтэллэр. Итини тэҥэ, айыы диэн куһаҕана элбэх тылы үгүстүк саҥара сырыттахха, киһи бэйэтэ ол куһаҕанын оҥорон кэбиһэригэр тиийэн хаалара ордук улаханнык хомотуон сөп. 
Айыыны оҥоруу эмиэ икки өрүккэ арахсар:

1. Үчүгэйи, туһалааҕы айыы.

2. Араас туһата суохтары, куһаҕаны айыы.

Үчүгэй, туһалаах саҥаны айыыны оҥоруу олус элбэх үлэлээх, үгүс бириэмэни ылар, улахан эрэйдээх үлэ буолар. Биир эмэ талааннаах үлэһит киһи дьоҥҥо туһаны аҕалар саҥаны айыыны оҥоруон сөп. Ол иһин оҕо улаатан иһэн оҥоро сатыыр саҥаны айыылара барылара кэриэтэ сыыһа-халты буолан тахсан куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэрин төрөппүттэр билэн, оҕолорун өйө-санаата аһара барарыттан, сыыһа-халты туттунарыттан харыстаан “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэри олохтообуттар.

Куһаҕан айыыны оҥоруу быдан судургу, боростуой, оҕо элбэҕи оҥорон кэбиһиэн сөп. Сайдан иһэр өйдөөх-санаалаах оҕо араас, буолар-буолбат айыыны була сатаан оҥороро олус элбээн хаалыан сөп. Табаах тардыыта, арыгы иһиитэ, наркотигы боруобалааһын улаатан эрэр оҕо өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы буоланнар угуйар, ыҥырар күүстэрэ олус улаханыттан “Айыыны оҥорума” диэн үөрэх эрэ харыстыыр аналлаах.

“Айыы үчүгэй” диэн тыл үөрэхтээхтэрэ сымыйанан этиилэрэ оҕо ити абылаҥнарга киирэн биэрэрин улаатыннаран кэбиһэрин, ону-маны, арааһы була сатаан оҥороро, сыыһа-халты туттунара элбээн иһэрин төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.

Арыгыны иһии диэн үөрэҕи билбэт эдэрдэр арыгы албыныгар киирэн биэрэллэрэ элбээн иһэр. Ол курдук, иһэн истэххэ арыгы амтана биллибэт буолан, тупсан иһэрэ оҕо элбэҕи иһэн кэбиһэрин үөскэтиэн сөп. Арыгыны аһара иһииттэн сүр мөлтүүр, ол иһин өй, салгын кут  көтөрө тиийэн кэлиэн сөп.

Сүр мөлтөөһүнэ салгын кут көтөн хаалара үөскүүрүгэр тириэрдэрэ киһи ийэ кутун салайыытыгар киирэн хааларыттан сыыһа-халты туттунарыгар тириэрдиэн сөп. Ол иһин оҕо ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитии диэн сахалар үөрэхтэрин туһата өссө улаатар.

Сүрдээх киһиэхэ күүһүгэр күүс эбиллэрэ, уор уонна суос киирэрэ ордук элбэх. Сүрдээх киһини быһаарыыга дьон биир бииргэ киирсиилэрин, быһаарсыыларын холобурдара ордук туһалыыллар. Кэлин тиһэҕэр араас ыараханнары тулуйан сүрэ элбэх киһи кыайыылаах тахсара, ити быһаарыы дакаастабылынан буолар. 

Киһи сирэйин, хараҕын көстүүтүттэн, хайдах хамсанарыттан, туттуна сылдьар быһыытыттан, майгыныттан көрөн сүрэ төһө элбэҕин быһаарыахха сөп. Кытаанах майгылаах, тулуурдаах, өһөс киһи сүрэ элбэҕэ тас көрүҥүттэн биллэр.
 
Онон сүр элбээн иһиитэ майгы кытаатарын үөскэтэриттэн аһара барбатаҕына эрэ киһи, киһи быһыытын тутуһа сылдьара кыаллар.

СҮРЭХТЭЭХ

Сүрэх диэн тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар баар тутаах уорган буолар. Киһи хаһан да тохтообокко, сынньанан да ылбакка хаанын хачайдыыр уорганын сүрэх диэн ааттыыллар. Бу тутаах уорган киһи тыыннаах буоларын хааччыйар үрдүк аналлаах.

Сүр уонна ээх диэн тыллартан сүрэх диэн тыл үөскээбит уонна сүр ханна баарын биллэрэр. Сүр сүрэхтэн, хайдах үлэлиириттэн улахан тутулуктааҕын быһааран сүрэх диэн ааттаабыттар. Сүрэҕэ үчүгэйдик үлэлиир киһиэхэ сүрэ баара, күүһэ, эньиэргийэтэ элбэҕэ биллэр.

Үлэни үлэлээһин киһи эньиэргийэтиттэн, санаатын күүһүттэн быһаччы тутулуктанар, ол аата сүрэх үлэтиттэн үлэни хайдах үлэлээһин быһаарыллар. Киһи үлэҕэ сыһыана, үлэлиир кыаҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэринэн сахалар икки аҥы өрүккэ араараллар:

1. Сүрэхтээх. Сүрэхтээх диэн тохтоон хаалбакка араас үлэлэри булан үлэлии сылдьар киһини ааттыыллар.

2. Сүрэҕэ суох. Сүрэҕэ суох диэн үлэлиэн, хамсаныылары оҥоруон баҕарбат, үлэттэн куотуна сатыы сылдьар киһи ааттанар.

Сүрэх курдук хаһан да тохтообокко, араас үлэлэри булан үлэлии, хамсыы сылдьар киһини сүрэхтээх диэн этэллэр. Киһи этэ-сиинэ куруук хамсана сырыттаҕына эрэ уһуннук, мөлтөөн хаалбакка уһун үйэни ситиһэр кыахтааҕын быһааран “Хамсаныы олох төрүтэ” диэн этиини үөскэппиттэр. Бу этиини сүрэхтээх киһи тутуһа сылдьарыттан уһун үйэни ситиһэр кыаҕа улаатар. Киһи сүһүөхтэрэ элбэхтик хамсыы сылдьыбатахтарына көһүйэн, мастыйан иһэллэриттэн араас ыарыылар булан барыахтарын сөп.

Сүрэхтээх диэн үлэһит киһини этэллэр, ол аата үлэлииргэ баҕа санаалааҕа, кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ буолан үөскэтиммит үгэстэрдээҕэ быһаарыллар. Бу быһаарыы дакаастабылынан бэйэлэрэ үлэлии сылдьар дьон оҕолоро үлэһит буола улаатара буолар. 

Сахалар тугу эмэ оҥоро, куруук хамсана, үлэлии, эрчиллэ сылдьар киһи уһун үйэни, байыыны ситиһэр кыахтанарын быһааран өс хоһооно оҥорон туһаналлар:
- “Сүрэхтээх киһи туохтан да маппат” диэн өс хоһооно үлэһит киһи тугу барытын бэйэтэ үлэлээн, оҥорон, тутан ситиһэрин биллэрэр.

- “Сүрэхтээх киһи сүгүн буолбат” диэн өс хоһооно үлэһит киһи тугу эмэ саҥаны, уратыны оҥороро элбэҕин биллэрэр.

Сүрэхтээх диэн куруук туох эмэ туһалааҕы оҥоро, хамсана сылдьар киһини этэллэр. “Олоро да түспэт” диэн этэн үлэлиирэ, оҥороро хаһан да тохтооботун, бииртэн-биир салҕанан баран иһэрин биллэрэллэр.

Сүрэхтээх дьону маннык быһаарыахха сөп. Аҕыс чаастаах үлэ кэмин толору үлэлээбиттэрин таһынан элбэх оҕолорун иитэллэр, көрөллөр-истэллэр, үөрэтэллэр уонна өссө ону-маны оҥороллор, уһаналлар, хартыыналары уруһуйдууллар, биир эмэ өрөбүллэригэр аны атын ыалларга үлэлээн көмөлөһөллөр.

Киһи киһитэ диэн сүрэхтээх, атын дьоҥҥо тугунан эмэ көмөлөһө сылдьар киһини ааттыыллар. Атын дьоҥҥо туһаны, көмөнү оҥоруу элбээһинэ киһи киһитэ буолууга тириэрдэр. 
Элбэх оҕолоох ыаллар улахан туһаларынан оҕолорун үлэҕэ кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэллэрэ буолар. Улахан оҕо саҥа улаатан иһэн кыра бырааттарын, балыстарын көрүүгэ-истиигэ көмөлөһөрө үлэлииргэ үөрэтэр. Ону тэҥэ, оҕо кыра эрдэҕиттэн улахан оҕону үтүктэн үлэлии үөрэнэрэ ордук табыллар. Үлэни сатабыллаахтык үлэлииргэ үөрэнии диэн бэйэтэ уһун кэмҥэ ситиһиллэр улахан баайынан ааҕыллар.

Оҕо төрөппүттэриттэн ылар баайыгар үлэҕэ үөрэниитэ улахан оруолу ылар. Үлэлииргэ үөрэнии диэн уһуннук дьарыктаннахха эрэ кыаллар, улаханнык сыаналанар баай буоларын “үөрэх үчүгэй” диэн сыыһа санааҕа киллэрбиттэриттэн хаалларан сылдьабыт. Араас үлэлэри үлэлииргэ үөрэммит оҕо улааттаҕына бэйэтэ үлэлээн, оҥорон, тутан сайдыыны ситиһэр, олоҕун тупсарынар кыахтанарын таһынан өйө-санаата тупсан, сыыһа-халты туттунара аҕыйыыра ордук улахан туһаны оҥорор. 

Сатаан, табан үлэлээһин диэни оҕо улаатан иһэн өр кэмҥэ үөрэнэн баһылыыр дьыалата буолар. Ол курдук, үлэ хамсаныылара барылара нэмин билэн оҥордоххо эрэ табыллалларынан, сатаналларынан үлэҕэ үөрэнии уһун кэмнээх дьарыктаныыттан буор кут үөскээтэҕинэ эрэ ситиһиллэр кыахтанар.

Сахалар олус былыргы кэмнэргэ үлэҕэ үөрэниини олус уһун кэмҥэ баһылаабыттарын таба таҥараны тэҥэ, сата таас диэн таҥараҕа тэҥнэммит өйдөбүллэр бааллара быһаарар. Сатабыл диэн үлэни сатаан, табан оҥорууттан, ол үлэ төһө табылларыттан тутуллар киһи дьоҕурун, буор кута сайдыытын таһымын быһаарыы буолар.
 
Сэбиэскэй былааска үөрэҕи эрэ өрө тутууттан сатабыллаах буолуу хаалан сылдьыбыта. Бу эстибит былаас үөрэҕэ өссө да тарҕана турарыттан кумааҕыны эрэ бэрийэр, ньамайдыыр тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна оччотооҕу учуонайдар норуоту салайарга улахан туһалаах курдук сыыһа санана сылдьаллар.

“Сүрэҕэ суох сүүс сүбэлээх” диэн өс хоһооно үлэлиэн баҕарбат киһи элбэх тыллааҕынан туһанан ханнык баҕарар үлэни кыаллыбат курдук этэн куһаҕаҥҥа кубулутарын биллэрэр. 
Омугу үлэ эрэ сайыннарар, буолан баран кыайыылаах үлэ буолара табыллар. Онтон үлэни кыайааччылар диэн бөҕө эттээх-сииннээх сыыһа-халты туттубат, онно-манна урутаан түһэн испэт көрсүө, сэмэй дьон буолалларын биллэххэ табыллар.

Билигин ырыынак кэмэ кэлэн дьон үлэни сатабыллаахтык үлэлээтэхтэринэ эрэ байыыны ситиһэр кыахтаахтарын билинэн сатабылы, буор куту дьарыктааһын тэнийэн эрэр. 
Сатабыл диэн хас да көлүөнэ дьон үйэлэрин устата сайдан иһэр, буор куту үөскэтэр хамсаныылары оҥорор үөрүйэхтэр ааттаналлар. Киһи кэлэр көлүөнэлэригэр удьуордаан, этин-сиинин уонна утумнаан, буор кутун биэрэн иһэр. Эт-сиин удьуордаан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр буоллаҕына, буор кут өй-санаа буолан утумнаан ыраас кыыс оҕоҕо эрэ бэриллэн тарҕанара табыллар. Бу сайдыылаах буор кут тарҕаныытын быһааран сахалар олус былыргы кэмнэртэн ыал буолуу үгэстэрин туһаналлар.

Бэйэтэ үлэһит киһи оҕотугар биэрэр баайа диэн үлэлииргэ үөрэтиитэ ааҕыллар. Үлэҕэ үөрэнии диэн олус эрэйдээх, уһун кэмҥэ ситиһиллэр туһалаах үөрэҕи тэҥэ, улахан сыаналаах баай буолар. Ол курдук, дьоҕурдаах, сатабыллаах үлэһит киһи бэйэтэ үлэлээн, оҥорон таһаарбытынан туһанан олоҕун олорор кыахтанар.

Үлэҕэ үөрэниигэ төрүттэртэн бэриллэн иһэр буор кут оруола олус улахан. Сайдыылаах буор куттаах эр киһи оҕотугар буор кута утумнаан бэриллибит буоллаҕына, оҕото кини курдук хамсаныылары оҥорор кыахтаах дьоҕурдаах, сатабыллаах, талааннаах буолара быһаарыллар.
 
Сэбиэскэй былаас дьахталлары көҥүллэринэн ыытан, ол аата бэйэлэрэ талан ылан эргэ тахсалларын көҥүллээн араас тылга тииһээччилэр, дьадаҥылар, ыарыылаахтар буор куттара Россия дьонугар барыларыгар тарҕанан хаалан сылдьар. Ол куһаҕан быһыы сэтэ туолан, бу былаас дьон үлэни кыайа-хото үлэлээбэттэриттэн  бэйэтэ эстибитэ.

Сахалар төрүттэрэ уустар. Үлэни оҥорууга былыргы уус төрүт буор кута баара ханан эрэ биллэн тахсар. “Уус оҕото – уус буолар” диэн этии олус таба. Биһиги улахан күүстээх тустууктарбыт оҕолоро тоҕо тустууну кыайбаттарын табатык быһаарыы эрэйиллэр буолла. Эдэр дьахталлар кэргэн тахсыахтарын иннинэ сайдыыта суох буор куттаах оҕолору, элбэх минньигэс саҥалаах, уу-хаар, албын тыллаах дьадаҥы эр киһини кытта сылдьыһан кэбиһэллэриттэн, төрүүр оҕолоро оннук дьон буолан тахсалларыттан, омук эр дьоно мөлтөөн иһэллэр.

Үлэһит киһи сайдыылаах буор кута оҕотугар бэриллэн үлэлииргэ баҕа санаалаах буоларын үөскэтэр. “Үлэһит киһи оҕото – үлэһит буолар” диэн этии үлэлии сылдьар төрөппүт оҕотугар үлэлииргэ баҕа санааны үөскэтэн биэрэрин быһаарар. 

Сүр киһини үлэлииргэ, тугу эмэ оҥорорго күһэйэр күүс буоларын сүрэх диэн хаһан да тохтообокко үлэлиир, хааны хачайдыыр тутаах уорган киһиэхэ баара биллэрэр. 

Онон сахалар омугу үлэ эрэ сайыннарарын былыргыттан, саха тыла саҥа үөскээн эрдэҕиттэн билэн үлэни кыайар, куруук үлэлии сылдьар киһини сүрэхтээх диэн ааттаабыттар.

СҮРЭҔЭ СУОХ

Сахалар үлэни ордук сыаналыыллар. Куруук үлэлии, туһалааҕы оҥоро сылдьар киһи уһун үйэни ситиһэрин уонна элбэх туһалааҕы оҥорорун билэллэр. Хаһан да тохтообокко үлэлиир, хааны хачайдыыр сүрэх үлэһит буолууну быһаарар суолтата ордук табыллар. Үлэ киһи буолууну бэлиэтиирин “Сүрэҕэ суох” диэн этии баара биллэрэр.

Баҕа санаа киһини салайарын сахалар билэллэр, “Киһини санаата салайар” диэн этэллэр. Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн “Үлэ үчүгэй” диэн эттэххэ, үлэлииргэ үөрэттэххэ уонна төрөппүттэр бэйэлэрэ үлэлээн көрдөрүүлэрэ, үтүгүннэриилэрэ, туһа киһитэ оҥорон үлэлиир үгэһи ийэ кутугар иҥэрэн биэриилэрэ эрэ баҕа санаата үөскээн үлэни сөбүлүүр киһиэхэ кубулуйарыгар тириэрдэр.
 
Үлэ уонна үөрэх “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэн киһи сайдыыны ситиһэрин икки өрүттэрин үөскэтэллэр:
1. Үлэ. Үлэни үлэлээһин элбэх хамсаныылары оҥорууга тириэрдэн киһи этин-сиинин эрчийэр, дьарыктыыр.

2. Үөрэх. Аҥардастыы өйү-санааны сайыннарарынан киһи этин-сиинин мөлтөтөн кэбиһэригэр тириэрдэр.

Киһи сайдыыны ситиһэрин бу икки өрүттэрэ кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэриэхтэрин сөп.

Төрөппүт эстэн-быстан, үлэни кыайбатыттан абаран “Үлэ куһаҕан, ыарахан” диэн эттэҕинэ оҕото эмиэ оннук санааланыыта үөскээн, олохсуйан хаалыан сөп. Бу ыаллар үлэни сөбүлээбэттэрэ оҕолоругар бэриллэн салҕанан барар кыахтанан хаалар. Үөрэхтэнэн туһаммыт эбэтэр үөрэҕэ суох төрөппүттэр “үөрэх үчүгэй” диэн этиилэрэ оҕоҕо үлэ “куһаҕан” диэн өйдөбүлү үөскэтэн сылдьарыттан эдэрдэр үлэни сөбүлээбэттэрэ үөскүүр.

“Сүрэҕэ суох” диэн үлэлиэҕин соччо баҕарбатыттан куһаҕаннык үлэлиир киһини этэллэр. Үлэлиэҕин баҕарбат киһини тугунан да мэҥиэлээн күүскэ үлэлэтии кыаллыбат буолуон сөп. Арай ырыынак кытаанах олоҕо, харчы эрэ наадата күһэйэн кыратык үлэлэтиэн сөбүттэн Аан дойду үрдүнэн ырыынак үйэтэ тарҕанан турар.

Сүрэҕэ суох киһи дьадаҥы буолар. Дьадаҥы диэн буор кут ыарыыта, хамсаныылары оҥорорун баҕарбата ааттанар. Кыратык, куһаҕаннык, аатыгар эрэ үлэлээһин дьадаҥы буолууга тириэрдэр.
 
Дьа уонна даҥ диэн тыллар холбоспуттарыттан үөскээбит дьадаҥы диэн тыл буор кута сайдыыта суоҕуттан үлэни кыайбат, үлэлиэн баҕарбат киһини биллэрэр. Буор кут бу олохсуйбут ыарыыта эмтэнэ, көнө охсубат, элбэхтик үлэлээһин олохсуйдаҕына кэлэр көлүөнэлэргэ эрэ тупсуон сөп.

Дьа диэн өй-санаа этиллэр, онтон даҥ диэн дьиэ үрдүн таах сытар буора, даҥа ааттанар. Ол аата дьадаҥы диэн тыл өйө-санаата мөлтөҕүттэн үлэлиэн баҕарбат, даҥ курдук, таах сытар санаалаах киһи диэн өйдөбүлү биэрэр тыл буолар.

Үлэлииргэ, хамсыырга баҕа санаа суох буолуута, быччыҥнар  хамсаныылары түргэнник, кыахтаахтык кыайан оҥорботторун үөскэтэн буор кут дьадаҥы буолуутугар тириэрдэр. Кыайан түргэн, тэтимнээх хамсаныылары оҥорбот, үлэни кыайан үлэлээбэт киһи дьадаҥы буолара быһаарыллар.

Сахалар үлэни ордук сыаналыыллар. Ону үлэ уратыларын туһунан өс хоһоонноро өссө чуолкайдык быһаараллар:

- “Сүрэҕэ суох сүүс сүбэлээх” диэн өс хоһооно үлэлиэҕин баҕарбат киһи араас суол элбэх кыаллыбат, үлэни мэһэйдиир биричиинэлэри булан, бу үлэни оҥоруу куһаҕанын, туһата суоҕун быһаара сатаан букатын да атахтыырын, өссө аһара бардаҕына хаалларан кэбиһиигэ тириэрдэрин биллэрэр. 

Сүрэҕэ суохтарга, үлэлиэхтэрин баҕарбаттарга тыллара ордук сайдарыттан, була сатаан араас тылга тииһэллэриттэн, элбэхтик саҥаралларыттан туһалаах да үлэни туһата суох курдук оҥороллорун, бу өс хоһооно быһааран биэрэр.

- “Үлэ үксэ, тыл аҕыйаҕа үчүгэй” диэн өс хоһооно элбэхтик саҥарар киһи аҕыйаҕы үлэлиирин өйдөтөрө ордук туһалаах. Бу өс хоһооно тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар омугу сайыннарыахтара диэн этии сымыйатын чахчы дакаастыыр.

- “Халлаантан ас түһүө диэн айаххын атыма” диэн өс хоһооно киһи хантан эрэ кэлиэ диэн бэлэми кэтэһэ сылдьара туһата суоҕун биллэрэн бэйэтэ тугу эмэ оҥороругар ыйан биэрэр.

- “Алдьатыы дөбөҥ, оҥоруу уустук” диэн өс хоһооно үлэ эмиэ икки араастааҕын арыйан туһалааҕы оҥоруу уустугун, элбэх үлэни эрэйэрин, онтон алдьатыы, буортуну оҥоруу дөбөҥүн биллэрэр.

- Күөх көппө, күөх сүрэх” диэн өс хоһооно үлэлиэн баҕарбат буолуу эттэн-сиинтэн уонна сүрэхтэн тутулуга улаханын быһаарар. Тыыннаах эт-сиин сытыйдаҕына, туһаттан таҕыстаҕына көҕөрөр. Ол иһин бу өс хоһоонугар күөх диэн тыл туһата суоҕу, сытыйбыты, хаалбыты  биллэрэр суолталаах.

- “Сүрэҕэ суох утуйумтуо” диэн өс хоһооно киһи олоҕо эмиэ икки өрүттээҕин, утуйуу уонна илэ сылдьыы диэн арахсалларын биллэрэн, сүрэҕэ суох буолуу утуйуу элбииригэр тириэрдэрин быһаарар.

Утуйуу диэн эт-сиин уонна өй-санаа сынньанан ылыылара ааттанар. Киһи күҥҥэ 8 чаас курдук утуйара этин-сиинин көрдөбүлүгэр сөп түбэһэр. Дьон сааһыран истэхтэринэ утуйа сыталлара аҕыйаан биэрэр. Ол барыта киһи “Кэннэ уһаан, иннэ кылгаан” иһэриттэн тутулуктанан тугу эмэ оҥорор, ситэрэр санаата улаатыыта утуйа сытарын аҕыйатарын биллэрэр. 

Утуйа сытыан эт-сиин олуһун баҕарар. Киһи өйө-санаата күүһүрэн, тулуура улаатан, бу этин-сиинин баҕатын кыайдаҕына, баһыйдаҕына эрэ оронтон туран тугу эмэ туһалааҕы оҥорор кыахтанар. Өссө сыта түһүөххэ диэн санаата баһыйдаҕына салгыы сытынан кэбиһиэн сөп. Үлэлииргэ, тугу эмэ оҥорорго, буларга-таларга баҕа санаа баара эрэ киһини оронтон оронон турарыгар тириэрдэр. Уутун кыаммат, элбэхтик утуйар киһи сүрэҕэ суоҕа быһаарыллан тахсар.

- “Сүрэҕэ суох үлэ чэпчэкитин, ас минньигэһин талар” диэн өс хоһооно үлэлиэн баҕарбат киһи атыттары тугунан эрэ, ордук тылынан буолуон сөп, баһыйар уратытын арыйар уонна өссө кэҥэтэн, чуолкайдаан биэрэр. Ол курдук, үлэни аҕыйаҕы үлэлээн баран элбэххэ тииһинэри сүрэҕэ суох киһи сатыырын, атыттары тугунан эрэ булан албынныырын биллэрэр.

- “Сатаабат сата баһын тардар, өйдөөбөт үөдэни хаһар” диэн өс хоһооно сүрэҕэ суох киһи кыайа-хото үлэлээбэтиттэн үлэни сатаабат эрээри, тылга тииһэрэ элбэҕин уонна тугу барытын халы-мааргытык оҥорорун табатык быһаарар. 

Сэбиэскэй былаас дьону барыларын ыган-хаайан үлэлэтэрэ. Үлэлиир дьону барыларын тэҥнээн үлэлэтэ сатаабытыттан уонна оҕолору иитиини атаахтатыыга тириэрдибититтэн, “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн ыҥырыыны туһанан олоххо киллэрбититтэн аныгы үлэһиттэр бары сүрэҕэ суох буолбуттарын быыбардаан талыллыбыт улуус салайааччыта кытта бэлиэтиир. (28,10).

Омугу үлэ эрэ сайыннарар. “Хоро салаҥ”, “хоро таһар” диэн сирэн ааттаммыт хоролор былыргы кэмҥэ симэлийэн, сахаларга холбоһон, “тыал буолбуттарга” киирсэллэр. Сүрэҕэ суох буолуу диэн уһун кэмҥэ кыайан көнө охсубат буор кут ыарыыта буолан үлэ кыаллыбатыгар, кыаттарбатыгар тириэрдэн атыттартан хаалан хаалыыны үөскэтэн, олоххо туһаны, барыһы биэрэр үлэлэртэн туоратыыны таһааран  омугу симэлийиигэ тириэрдиэн сөп.

Сүрэҕэ суох, үлэлиэн баҕарбат киһини үлэлэтэ сатааһын, аны утарылаһыыны үөскэтэн куһаҕаннык, аатыгар эрэ үлэлииригэр тириэрдиэн сөп. Чэпчэки үлэни көрдүү сатыыр киһи кыайа-хото үлэлиэн баҕарбата ити курдук быһаарыллан тахсар.
 
Сүрэҕэлдьиир диэн үлэлиэн баҕарбат эрээри, үлэлээбитэ буолар киһи ааттанар. Маннык үлэлиир киһи туох эмэ туһалааҕы, уһун үйэлээҕи оҥороро быста аҕыйах буолар. 
Сүрэҕэ суох буолуу диэн уһуннук эмтэнэр, кэлэр көлүөнэлэргэ эрэ көнөр кыахтаах өй-санаа, буор кут ыарыыта буолар уонна омугу эстиигэ, атыттарга баһыттаран симэлийиигэ тириэрдиэн сөп.

Онон оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн үлэлииргэ үгэстэри туһа киһитэ оҥорон иҥэрэн биэрэр уонна ыал буолуу үгэстэрин тутуһар сахалар сайдан иһиини ситиһэр кыахтаахтар.

САНАА уонна КИҺИ ОҤОРОР БЫҺЫЫТА

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн өй-санаа туһунан үөрэтэн билэн үгэс оҥостунан тылларыгар киллэрбиттэр. Саҥарар тылы дорҕооннор дьайыыларыгар уонна өй-санаа үөрэҕэр тирэҕирэн айбыттар, ол иһин өй-санаа үөрэҕэ тылга киирэн иҥэн сылдьар диэн этиллэр.

Киһи баһыгар өйү-санааны дорҕооннор дьайыылара үөскэтэр. Дорҕооннор киһи мэйиитигэр бэйэлэригэр сөп түбэһэр хамсааһыннары таһаараллар, хас биирдии тылга, бу тыл дорҕоонноругар сөп түбэһэр өй-санаа иҥэн сылдьар. Өй-санаа иҥэн сылдьарыттан саха тыла иччилээх диэн этиллэр, ол аата тыл дорҕооннорун дьайыыларынан истэр киһи ийэ кутугар быһаччы тиийэн дьайыыны оҥорор күүстээҕэ быһаарыллар.

Иччилээх тыл дорҕоонун дьайыыта истэр киһи өйүгэр-санаатыгар быһаччы тиийэн оҥорор быһыытын, майгынын уларытара биллэр. Элбэхтик “рр” дорҕоону саҥарар тылыгар туттар киһи кыыһырымтаҕай буолара быһаарылларын тэҥэ, “ыы” дорҕоону үтүктүү, саҥара сылдьыы ытааһыҥҥа быһаччы тириэрдиэн сөп.

Саҥа тыл үөскээн олоххо киирэрэ уһун кэми ылар. Ол курдук, тылы дьон бары туттар буоллахтарына, ол аата үгэскэ кубулуйан хааллаҕына биирдэ, тыл олоххо киирдэ диэн ааттанар. Бу үөскээбит үгэс уһун кэмҥэ уларыйан хаалбатын “дьа” диэн тыл биллэрэр. Олус былыргы кэмнэргэ санаа диэн тыл үөскүөн иннинэ сахалар “дьа” диэн тылы өйү-санааны быһаарыыга тутта сылдьыбыттар. 

Аан маҥнай өйү-санааны үөрэтиини саҕалыырга санаа кыайан тутуллубат, хааттарбат буолан үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын быһаарыы кыаллыбат эбит. Ол иһин өйү-санааны үөрэтии киһи оҥорор быһыыларыттан, дьайыыларыттан саҕаламмыт.

Джайнизм диэн Индийэҕэ үөскээбит итэҕэл “дьа” диэн сахалар санаа оҥорор дьайыытын быһаарар тылларыттан сайдан тахсыбыт. Санаа диэн тыл “дьа” диэн тыл кэнниттэн үөскээбитин дьайыы диэн санаа оҥорор үлэтин быһаарыыта баарыттан уонна икки сүһүөхтээҕитэн арааран билии кыаллар.
 
“Дьа” диэҥҥэ “й” диэн хамсааһыны үөскэтэр дорҕоон эбиллэриттэн дьай диэн санаа күүһэ үөскээн тахсар. Бу күүс баара санаа атын киһиэхэ тиийэн урукку санаатын уларытарыттан биллэр. Элбэхтик хос-хос санаатахха санаа күүһүрэр, онтон умнуллубат турукка тиийэн, биир санааҕа кубулуйуон сөп.

Дьай диэн тылга “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ дьайыы диэн тылы үөскэтэр. Ол аата дьай диэн санаабыт күүһэ хайа эрэ диэки хайысхаланан дьайыыта тиийэн баттааһыны оҥорорун, дьайарын биллэрэр буола уларыйар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар сөп түбэһэн дьайыы икки өрүттэнэр:

1. Санаа үчүгэйинэн дьайыыта.

2. Куһаҕанынан дьайар санаа.

Санаа тус-туспа хайысхалаах икки өрүттээҕинэн дьайыытын сахалар былыр үйэҕэ анааран билэннэр, бу икки өрүттэр икки ардыларынан түбэһэр, сөп түбэһиини үөскэтэр сиэр диэн өй-санаа хааччаҕын оҥорон туһаналлар. 

“Ай” диэн тылбыт санааны быһаарар. Киһиэхэ туох эрэ уратыны, саҥаны айыыны оҥоро сатааһын айылҕаттан бэриллэрин, бу ай диэн тыл биллэрэр. Салгын кут сайдыыта бу ай диэн тылтан тутулуктанар. Киһи тугу саҥаны көрбүтүттэн, билбититтэн өйө-санаата, салгын кута сайдан, эбиллэн иһэр. Баспыт иһигэр тугу саҥаны, уратыны саныы сылдьарбыт барыта бу тылынан этиллэр. 

Киһи араас санааларын дьаарыстаан, ырытан бэйэтигэр туох туһалааҕын талан ылан оҥорорго бэлэмниирэ айар диэн тылынан этиллэрэ табыллар. Бу санаа үлэтэ, айар диэн тыл ай уонна ар диэн тыллартан холбонон үөскээбит. Ай диэн өй-санаа баара этиллэр буоллаҕына, ар диэн үүрэр, чугаһаппат, киһи саҥаны, уратыны санаабытын кистии сатыыр санаата баарын биллэрэр тыл эбиллиититтэн айар диэн тылынан мэйии үлэтэ быһаарыллар.
 
Араас элбэх кистэлэҥ айа сатыыр санааларын киһи кимиэхэ да эппэт, кистии сылдьар. Ону биллэрэн ис санаа диэн аналлаах өйдөбүл баар. Бу этии киһи кимиэхэ да эппэт санаалара баалларын таһынан сорох санааларын бэйэтэ да кыайан салайбатын биллэрэр. Ол курдук, киһи ис санаалара салайар ис уорганнара хайдах үлэлииллэрин билбэт уонна салайа сатаабат.

Киһи өйө-санаата салгыы сайдыыта диэн бу ис уорганнарын үлэлэрин салайыыга үөрэниитэ, баһылааһына буолуон сөп. Биир эмэ кулгаахтарын хамсатар киһи билигин да баар. Былыргы күүстээх ойууннар киһи ис уорганнарын үлэлэрэ буккуллан хааллахтарына көннөрөн биэрэллэрэ биллэр.

Киһи бэйэтэ кыайан салайбат ис санаалара диэн төрөппүттэриттэн бэриллибит буор кутун санаалара буолаллар. Быччыҥнарга иҥэн сылдьар буор кут өйө-санаата үөрүйэхтэри үөскэтэн кэбиһэринэн, бу быччыҥнар кэмэ кэллэҕинэ бэйэлэрэ оҥоро үөрэммит, үөрүйэх буолбут хамсаныыларын оҥороллоруттан киһи ис уорганнара тохтоон хаалбакка эрэ үлэлииллэр.

Айар диэн санаа, мэйии үлэтэ. Араастаан ырытан, оҥорон көрөн киһи бу санаатыттан туох туһа тахсарын эрдэттэн билэ сатыырын үөскэтэр. Тутуу тутаары проект оҥоруута диэн санаабыт санааны кумааҕыга киллэрэн бэлиэтээһин, суруйуу буолар. Проект оҥоруутун сыала диэн саҥаны айа сатааһын бары сыыһаларын-халтыларын эрдэттэн көннөрөргө аналланар уонна оҥорор быһыыга уларыйа илигиттэн эмиэ айар диэн тылынан этиллэрэ таба буолар.

Суруйааччылар уонна да атын кумааҕыга суруйар үлэһиттэр ону-маны айа сатыыр санааларын суруйбуттара айыыны оҥоруу буолбаттар, айар эбэтэр айымньы диэн тылынан этиллэллэрэ таба буолар. Айымньы үчүгэй, атын дьоҥҥо туһалаах эбэтэр куһаҕан, буортулаах да буолан тахсыан сөп. Аҥардастыы үчүгэйи эрэ суруйабын диир суруйааччылар, өй-санаа икки өрүттээх тутулуктааҕын билбэттэр, ол иһин суруйууларын дьоҥҥо дьайыылара мөлтөх буолан тахсаллар. Ол курдук, киһи оҥорор быһыыта икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара хаһан да уларыйбатын суруйааччы диэн ааттанааччы билиэ этэ. Итини тэҥэ, киһи үчүгэй дии санаабытын оҥороору сыыһа-халты туттунан куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэрэ өссө элбэҕиттэн куһаҕан быһыылар элбииллэрин арааран билэн, ааҕааччыларга таба тириэрдии эрэйиллэр. (29,52).

Санаа диэн киһиэхэ көстүбэт, биллибэт, туохтан да иҥнибэт, хааттарбат, олус түргэн, ханна баҕарар санаатын да тиийэн иһэр, ол иһин көстүбэттэр дойдуларыгар, Анараа дойдуга сылдьар диэн сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ этэр.

Киһи санаата Анараа дойдуга сылдьарынан Бу дойдуга биллибэт, арай түүлгэ эрэ киһи өйө-санаата Ол дойдуга тиийэринэн кыратык билсиһэ, сэгэтэ түһэн ылыан сөп.
Киһи санаан баран ол санаатын илэ оҥорон таһаардаҕына, субу оҥорбут быһыыта Бу дойдуга тахсан, биллэр, көстөр кыахтанар. Санаа киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйарыгар Анараа дойдуттан Бу дойдуга кэлэрэ, дьоҥҥо биллэрэ уонна илэҕэ кубулуйара ситиһиллэр. Анараа дойдуттан кэлбити киһи хараҕынан таба көрдөҕүнэ илэ көрүү, онтон таба туттаҕына илэ тутан көрүү диэн ааттанар. 

Харах тугу көрөрө эмиэ уратылардаах. Киһи тугу көрөрө түһээн көрүү уонна илэ көрүү диэҥҥэ арахсаллар. Түһээтэҕинэ киһи санаатын үгэс буолбут өттүлэрин көрөр, онтон илэ көрүү диэн субу кэмҥэ туох баарын көрөрүн этэллэр.

Киһи санаата тугу эмэ оҥордоҕуна эрэ хайдаҕа; үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллэн тахсар уратылааҕын арааран билэн сахалар “Ынах эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр” диэн өс хоһооно оҥорбуттар. Бу өс хоһооно киһи тугу саныы сылдьара, туох санаалааҕа таһыттан биллибэтин быһаарар.

Санааны хааччахтааһыны уонна тупсарыыны сахалар таҥараларын үөрэҕэ эрэ оҥорор. Ол курдук, сиэр диэн өй-санаа хааччаҕа баара киһи санаата киһилии быһыылары аһара барбатын ситиһэргэ аналланар. Сиэри тутуһар киһи оҥорор быһыыта киһи быһыытын аһара барбат кыахтанарын арааран билэн сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕолору үөрэтиигэ туһанар.
Киһи саныыр санаатын оҥорор быһыытыгар өссө кубулута илигинэ хааччахтааһыны, киһи быһыытыгар киллэрэн биэриини сахалар таҥараларын үөрэҕэ эрэ сиэри тутуһуннаран оҥорор. Ол аата таҥара үөрэҕэ киһи оҥорор быһыыта тупсарыгар, табылларыгар, өссө бу быһыытын оҥоруон инниттэн кыһанар.

Үчүгэй үгэстэртэн хомуллан үөскүүр сиэр, киһи санаата аһара барарын хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэр. Сиэр диэн өй-санаа хааччаҕа киһи быһыыта үөскүөн инниттэн туттуллубутун сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этиилэрэ биллэрэр.

Санаа ай диэн тылынан этиллэр, онтон киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйдаҕына айыы диэн ааттанар, “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ, бу тыл куһаҕан өрүтэ элбээн тахсарын анаан-минээн бэлиэтээн көрдөрөр.

Айыы диэн атыттар билбэт, ол иһин оҥорбот быһыылара буолан саҥаны айыы диэн ааттанар уонна киһи оҥорор быһыыта буоларынан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр:

1. Үчүгэйи, туһалааҕы айыы, үрүҥ айыы диэн ааттанар уонна кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ, үөрэтэргэ анаан бары туһаналлар.

2. Куһаҕаны, буортулааҕы айыы, хара айыы диэн ааттанар уонна умнулларга, хааларга аналланар.

Киһи оҥорбут саҥаны айыыта аан маҥнай үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан быһаарыллан тахсыбата уустуктары үөскэтэр. Ол иһин төһө эрэ кэмҥэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллыар диэри айыы диэн тылынан этиллэ сылдьарыгар тиийэр. Ол кэнниттэн үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана арыллан быһаарыллан таҕыстаҕына үчүгэйэ – үрүҥ айыы, онтон куһаҕана – хара айыы диэн араарыллан ааттаналлар. Үчүгэйи дьон туһаммытынан бараллар, онтон куһаҕана хаалларыллар, умнуллар аналланар.

Бу айыы икки өрүттэриттэн олоххо туһалааҕы оҥоруу олус уустук, элбэх үлэни, билиини эрэйэр үлэ буолар, ол иһин үрүҥ айыылар аҕыйахтар, онтон оҥорорго түргэнинэн, судургутунан, боростуойунан куһаҕан, туһата суох айыыны дьон элбэҕи оҥорон кэбиһэллэр. Ол иһин айыы диэн тыл куһаҕан өйдөбүлэ элбэх тылга киирсэр. Улаханнык саҥарыллыбат, сэрэхтээх тыл, киһини куһаҕаны оҥорууга тириэрдэн кэбиһиэн сөбүттэн эдэрдэри харыстаан сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр.

Киһи субу оҥорор быһыыларын улахан сэрэхтээхтик, үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын эрдэттэн арааран билэн баран оҥороругар ыҥырарын айыы диэн тыл “ыы” диэн ытааһын бүтүүлээҕэ биллэрэр. Саҥаны айыы диэн дьон оҥорбот быһыыларын аан бастаан оҥоруу буоларынан табыллыбакка, сатаммакка хаалара элбэҕиттэн куһаҕан буолан тахсара аһара элбээн хаалар. Дорҕоон дьайыыта киһи ийэ, буор куттарыгар быһалыы дьайарыттан “ыы” диэн дорҕоон куһаҕанын хас саха киһитэ барыта билэр.
 
Өй-санаа үөрэҕин уратыларын киһи сааһыран истэҕинэ бэйэтэ оҥорон көрөн боруобалаан билэрэ ордук итэҕэтиилээх. Биир да үчүгэй эбэтэр куһаҕан айыыны оҥорон, эрэйдэнэн көрбөтөх кумааҕыны эрэ бэрийээччилэр, тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар итэҕэли үөрэтэллэрэ табыллыбат. Туох эрэ үчүгэйи оҥорбута буола сатыылларыттан араас туһата суоҕу, буортулааҕы да суруйан кэбиһэллэр, кыайар өттүлэрин курдук сыыһа санааларыттан төрүт тылларбытын уларыта сатыыллар, мээлэ ону-маны саҥараллара, тылга тииһэллэрэ элбэҕиттэн үчүгэй да буолуон сөбүн куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр. Ол курдук, ийэ диэн төрүт тылбытын “иньэ” диэҥҥэ уларытаннар уонна араас саҥа тыллары була сатаан оҥороллоруттан саха тылын үөрэтиини ыарахаҥҥа, эрэйгэ кубулутан, эдэрдэр төрөөбүт тылларын үөрэтэллэриттэн тэйэн, быраҕан эрэллэр. Кинилэр кыайа туталлара тыл буоларынан былыргыттан тутта сылдьар төрүт тылларбытын уларыта, маат курдук куһаҕан дьайыылаах саҥа тылы булбута буола сатыыллара аһара элбээн хаалбытыттан саха тыла ханнык эрэ саҥа тылга кубулуйан үөрэтэргэ ыараан хаалла. 

Тугу эмэ үчүгэй диэн быһаарыыны киллэрии өй-санаа ол үчүгэй диэн ааттаммыт диэки халыйыытын үөскэтэр. Дьон бары ол үчүгэйи билбэтэллэр даҕаны үтүктэ сатыыллара сайдар. Айыы “үчүгэй” диэн этэр, ону эккирэтэр киһи бэйэтэ айыы буолан хаалыан, ол аата эрдэлээн, кэмэ кэлэ илигинэ өлөн хаалыан сөп. Айыы диэн ааттаах икки биллэр киһи олохторун ситэ олорбокко өлбүттэрэ.

Өй-санаа үөрэҕин дириҥник билэр суруйааччы В.В.Яковлев “Тэҥҥэ кырдьыбыт тэҥкэ тиитим” диэн кэпсээнигэр айыы диэн тыл куһаҕанын таба арааран суруйбута:

- Эмээхсин, үөрүөн даҕаны, хомойуон даҕаны билбэккэ, харааччы мунан хаалла, бу орой мэник уолаттар үрдүк халлаантан ыйаахтаах улуу кыылы өлөрдүлэр, айыыны оҥордулар, таҥара кырыыһыгар түбэһэр уолаттар буоллулар диэн санаа баара... (30,49).

Көрсүө киһи оҥорор быһыыларын эрдэттэн ырытар, үчүгэйдэрин эрэ талан ылан оҥорор кыаҕа тиэтэйбэтиттэн, ыксаабатыттан улаатан хаалар. Ол курдук, көрсүө киһи туттунар, тохтотунар күүһэ улаханыттан оҥорор быһыытын таба талан ылар кыаҕа улаатара олоххо туһалыыр кэмнэрэ элбэхтэр.
 
Онон санаа Анараа дойдуттан айыллан, Бу дойдуга тахсыытыгар киһи оҥорор быһыыта буола уларыйар, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана араарыллан быһаарыллар кыахтанар.

ҮЛЭ ЫАРАХАН

Үлэ эрэ омугу сайыннарар. Кыайыылаах, ол аата атыттары баһыйар үлэ омук сайдан иһиитин үөскэтэр. Үлэ туох эмэ олоххо туһалааҕы оҥорон таһаарар кыахтаннаҕына, кыайыылаах үлэ диэн ааттанар уонна сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэр. 

Үлэни, туһалааҕы оҥорон таһаарыыны омук дьоно сатаатахтарына, кыайдахтарына, атыттар ол кыайыыны, ситиһиини, сатабылы үтүктэн, кинилэр курдук буоларга баҕа санааны үөскэтинэн иҥэриннэхтэринэ омук ахсаана эбиллэр кыахтанарыттан сайдыыны ситиһэрэ кэлэр.

Үлэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Былыргы сахалар үлэни икки арааска араараллара:

1. Сылаас дьиэҕэ үлэлэнэр үлэҕэ дьиэ, хотон иһинээҕи үлэлэр барылара киирсэллэрэ.
 
2. Таһырдьа тымныыга үлэлэнэр үлэлэр.
 
Бу үлэлэртэн таһырдьа, түптэлэс тымныыга үлэлэнэр үлэлэр ордук ыараханынан ааҕыллан улаханнык сыаналаналлар этэ. Тымныыны чараас, куһаҕан таҥастаах киһи тулуйара да ыараханыттан таһырдьа өр сылдьыы бэйэтэ да эрэйдэниигэ тириэрдэрэ.
 
Былыргы кэмнэргэ уһун, тымныы кыһыннаах дойдуга уокка оттор мас бэлэмнээһинэ сүрүн үлэ буолара. Күҥҥэ биир сыарҕа кураанах маһы сиэн кэбиһэр сирэй оһоҕу тохтоло суох отторго анаан маһы бэлэмнииргэ элбэх үлэ эрэйиллэрэ. Ол иһин ыаллар хас да буолан кыттыһан, дьукаахтаһан олорон тымныы кыһыны туорууллара.

Тэйиччи алаастан оҕуһунан сүөһү сиир отун тиэйиитэ күн аайы үлэлэнэр үлэҕэ киирсэрэ эрээри, улахан сатабылы, сыарҕаҕа элбэҕи тиэйиини ирдиир этэ. Биир эмэ күн өрөөрү саппааһыра сатыыллара.

Дьон сүрүн үлэлэриттэн иллэҥсийэ эрэ түстэллэр бултуу сырыттахтарына табыллара. Бултааһын ол кэмҥэ эбиискэ аһылыгы булунууга тириэрдэриттэн уонна тирии таҥас буоларыттан бары алаастарынан тус-туспа олорор эрдэхтэринэ чугас эргин сылдьан бултааһын эбиискэ дьарыкка киирсэн бары бултууллара. 

Сахалар “Үлэ ыарахан” диэн этэллэр. Үлэ бэйэтэ ыараханын таһынан үлэҕэ үөрэнии өссө ыарахан, уһун кэми ылар. Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр “Туһа киһитэ” буолан үлэлиир үгэстэри иҥэриннэҕинэ эрэ улаатан баран бэйэтин баҕатынан үлэлиир, үлэҕэ үөрэнэр кыахтанар. Өй-санаа сайдыыны ситиһэргэ аналлаах бу уратытын Кут-сүр үөрэҕин билэр сахалар оҕолорун иитэргэ, үөрэтэргэ туһаналлар.

Оҕо тулуура улааттаҕына эрэ үлэни кыайар, түмүгэр тириэрдэр кыахтанар. Ол курдук, саҕаламмыт үлэни тиһэҕэр тириэрдии, түмүктээһин диэн эбиискэ көрдөбүлү оҕо толоро үөрэннэҕинэ эрэ туох эмэ туһалааҕы оҥороро табыллар.

Атаахтыы үөрэммит оҕо үлэлии үөрэнэрэ эрэйдээх, кыаллымыан да сөп. Ол курдук, оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр, сайдар кэмигэр атаахтаан, бэлэмҥэ үөрэнэн хааллаҕына, ол олохсуйан хаалбыт куһаҕан үгэһин хаалларан, умуннаран, саҥа үлэлиир үгэһи үөскэтэн биэрдэххэ эрэ үлэлииргэ баҕа санааланара кыаллар. Туһата суох, буортулаах үгэһи умуннаран, хаалларан баран саҥа, туһалаах үгэһи иҥэрэн биэрдэххэ эрэ эргэ үгэс уларыйара, умнуллара ситиһиллэн  үчүгэй үгэс иҥэр уонна толоруллар кыахтанар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ бэрээдэги туттуһарга, үлэҕэ үөрэнэр, соннук үгэстэри үөскэтинэр аналлаах кэмнээх. Ол кэм оҕо атаҕар туран хаамары баһылаан ону-маны таскайдыыр, аҕалан биэрэр кэмигэр үөскээн кэлэр. Бу кэмҥэ оҕону сатаабаккын диэн туораппакка, атын хоско үүрбэккэ, батыһыннара сылдьан барыны-бары оҥотторо сатааһын соннук үгэстэри иҥэрэн биэрэрин туһаныы эрэйиллэр.

Саха дьоно бу кэми арааран билэн оҕо “Туһа киһитэ” буолар кэмэ диэн ааттыыллар. Оҕо тугу эмэ аҕалбытыттан бэйэтэ үөрэр, улахан киһи хайдах эппиэттиирин кэтэһэр. Үөрбүтү биллэрдэххэ, өссө хайҕаан биэрдэххэ төһөтө эмэ хатылаан оҥоруон, ол үчүгэй быһыытын үгэс оҥосторо өссө түргэтиэн сөп. (31,50).

Оҕону үөрэтии диэн тугу эмэ оҥотторо сатааһын, соруйан иһии буолар. Элбэхтик соруйар киһи оҕону үгүскэ үөрэтэрэ кыалларын тэҥэ, өссө түргэнник үөрэтиэн сөп. Бары төрөппүттэр оҕолоро кинилэр этэллэрин истэригэр, толороругар баҕараллар. Бу баҕа санаа туоларын туһугар оҕо кыра эрдэҕиттэн дьарыктаныахха, элбэхтик соруйуохха уонна олору толотторон истэххэ, соннук үгэстэр үөскүүллэриттэн үлэҕэ үөрэнэрэ кыаллар. 

Улахан, уопуттаах киһи эппитин, хайдах этиллибитин курдук толоро үөрэннэххэ эрэ үлэҕэ үөрэнии табыллар. Оҕо киһи эппитин истэн, ону толоро үөрэнэрин тэҥэ, табан, сатаан үлэлииргэ эмиэ үөрэнэр. Оҕо төрөппүтүн аҕа диэн ааттыыра үлэҕэ үөрэниини кытта улахан тутулуктаах. Ол курдук аҕа диэн тыл төрөппүтү тэҥэ, үлэҕэ улахан уопуттааҕы эмиэ биллэрэрэ оҕону үтүгүннэрэн, батыһыннаран  үөрэтэргэ улахан туһаны оҥорор.

Үлэ ыарахан. Бөҕө эттээх-сииннээх, ыарыыларга ылларбат, кыахтаах, күүстээх дьон үлэни кыайаллар, атыттар ымсыырыахтарын курдук үлэни үлэлээн барыһы киллэрэллэр. Сатабыллаах, талааннаах дьон оҥорбуттарын, туппуттарын көрөн астыныы атыттар батыһыыларын, үтүктүүлэрин үөскэтэрэ омук ахсаана эбиллиитигэр тириэрдэр. Ол аата үчүгэйдик, таһаарыылаахтык үлэлиир омук дьонун атыттар үтүктэллэриттэн, эдэрдэрин оннук үлэлиигэ үөрэтэллэриттэн ахсааннара эбиллэрин ситиһэр кыахтаналлар.

Үлэни тулуурдаах, көрсүө, сэмэй киһи эрэ кыайа-хото үлэлиир кыахтанарын билэн көрсүө, сэмэй буолуу үөрэҕин олоххо киллэрдэххэ, үлэ сайдыыта ситиһиллэрэ табыллар. Араас үөрэхтээхтэр, чэпчэки үлэни көрдөөччүлэр, солумсахтар, тылга тииһээччилэр, урутаан түһээччилэр үлэни кыайан таһаарыылаахтык үлэлээбэттэр. Кыратык “шоу” курдук үлэлээбитэ буолан баран быраҕан кэбиһиэхтэрин сөп. Сахалар өй-санаа ити уратытын билэн оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр.

Саха дьоно саамай сөбүлээбэт суоллара солумсаҕырыы уонна тылга тииһии буолар. Бииртэн биир саҥа үлэни саҕалаан баран быраҕаттаан, хаалларан иһииттэн уонна атыны саҕалыы сатааһынтан солумсаҕырыы аһара барыан сөп. Аһара элбэх солуну, саҥаны билэ-көрө сатааһын солумсаҕырыыны үөскэтэрин тыл үөрэхтээхтэрэ “сонун” диэн сахаларга суох тылы айаннар, анаан-минээн кистээн сылдьаллар, ол иһин билигин солумсах буолуу аһара баран хаалла, сэти үөскэттэ. Эдэрдэр барыга-бары солумсаҕыра, урутаан түһэ сатыыллара аһара элбээбитэ туһалаах үлэ хаалыытын, кыаттарбатын таһаарар. Тыа сирин ыарахан диэн ааттаах үлэтиттэн солумсахтар, сүрэҕэ суохтар, тылга тииһээччилэр аан бастаан бараллар. Ол иһин бу солун диэн тылы хайаан да оннугар түһэрии сайдан иһэр сахалартан ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Тылга тииһии диэн былыргыттан баар, биллэр тылы араастаан уларытан, ньаамырҕаан, сыыбырҕаан саҥарыы ааттанар. Ханнык баҕарар үчүгэй тылы араастаан саҥаран суолтатын уларытан, намтатан кэбиһиэххэ сөп. Тыл үөрэхтээхтэрэ ийэ диэн оҕо өйүн-санаатын төрүттүүр тылбытын ньаамырҕаан саҥаран, “иньэ” диэҥҥэ уларытан суолтатын намтата сатыыллар. Бу дьон сахаларга куһаҕаны оҥороллоро кэлин элбээн сэти үөскэтэн, эдэрдэр сахалыы үөрэтэллэрин быраҕан эрэллэр. Ол иһин элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны тохтотор кэм кэллэ.

“Үлэҕэ элбэх кэргэннээх үчүгэй, аска аҕыйах табыллар” диэн өс хоһооно үлэ уратытын, элбэх киһи үлэни кыайарын билииттэн үөскээбит. Үлэ диэн оҥорон таһаарыы, ол иһин үгүс киһи элбэҕи оҥороро үчүгэй, кыайыылаах, онтон аһааһын диэн үлэ оҥорон таһаарыытыттан туһаныы, көҕүрэтии буоларын, бу өс хоһооно биллэрэр.

Төһө да үчүгэйдик иһиллэрин, көстөрүн иһин омугу ырыа да, үҥкүү да, тыл үөрэхтээҕэ да сайыннарбаттар. Бу дьарыктар дьону сааратыы эрэ буолан тахсалларыттан уонна тылга тииһиигэ тириэрдэллэриттэн аһара бардахтарына омук эстиитэ, симэлийиитэ кэлиитин өссө түргэтэтэн кэбиһиэхтэрин сөп.
 
Туох эрэ дьоҥҥо туһалааҕы оҥорон таһаарар үлэ эрэ омукка сайдыыны аҕалар. Киһи тугу эмэ оҥорбутун атыттар үтүктэр, батыһар кыахтарын үөскэттэххэ эрэ омук сайдар, ахсаана эбиллэр. Ол курдук, ыаллар кыра оҕолорун үөрэтэллэригэр, бу оҥоруллубуту, туһалааҕы холобур туттар, өссө хайгыыр кыахтаннахтарына эрэ, оҕо ону үтүктэн үөрэнэриттэн омук сайдара ситиһиллэр.

Дьоҥҥо туһалааҕы оҥорор омугу холобур оҥостон үтүктэннэр атын ыаллар оҕолоро оннугу оҥоро үөрэннэхтэринэ, бу омук сайдар, ахсааннара эбиллэр кыахтанар. Омук сайдыыны ситиһэн иһэрин ахсааннара эбиллэриттэн булан быһаарыахха сөп.
  
Халлаан тымныйдар эрэ соҕуруу, сылаас дойдуларыгар баран хаалар үлэһиттэр омук сайдыытыгар холобур буолар кыахтара суох. Сахалар кыһыҥҥы тымныыга кыһаммакка үчүгэйдик үлэлииллэр диэн этиини киэҥник туһаныы атыттар үтүктэллэрин, батыһалларын үөскэтэриттэн омук сайдыыны ситиһэригэр кыах биэриэ этэ.

Билигин ырыынак кэмигэр ким кыахтаах, сатабыллаах үлэһитэ быһаарыллар кыахтанан сылдьар. Былыргыттан уус төрүттээх, сатабыллаах сахалар бу быһаарыылаах кэмнэргэ күүскэ үлэлээн-хамсаан биэрэн үтүө ааты-суолу ылынар кэмнэрэ кэллэ.

Аат-суол омук сайдыытыгар ылар оруола олус үрдүк. Үчүгэй ааттаах омук сайдыыны ситиһэр кыаҕа улаатар. “Албан аат, суон сурах түргэн кынаттаах”, “Ааты-суолу харыстаа” диэн өс хоһоонноро аат-суол омук сайдыытыгар ылар улахан оруолун быһаараллар.

Көрсүө, сэмэй, үлэһит сахалар кыайыылаах үлэһиттэрин биллэрдэхтэринэ ааттара-суоллара үрдээн атыттар үтүктэр, батыһар кыахтаннахтарына, ахсааннара бааһынайдарынан эбиллэн иһэрин ситиһиэхтэрин сөп.

Омук этин-сиинин бааһынайдар сайыннараллар. Ол иһин омук төһө элбэх бааһынайы бэйэтигэр холбуур уонна сахалыы саҥарарга үөрэтэр даҕаны, сайдар кыаҕа улаатан биэрэр. Саҥарар тылга эбии сайдыыны аҕалар тылы туһаныы сайдыыны ситиһии түргэтиирин үөскэтэр, онтон аһара сахатыйыыга төннө сатааһын, маат курдук тыллары оҥорон туһаныы сайдыыттан хаалан хаалыыга тириэрдэр. 

Сахаларга былыр-былыргыттан туттуллар “Хааны тупсарыы” диэн этиини таба өйдөөн, омук этэ-сиинэ бөҕөргүүрүн атын омуктары кытта холбоһон ситиһэн истэххэ эрэ сайдыы, эт-сиин тупсуута уонна омук ахсаана эбиллиитэ үөскүүрүн туһаныы эрэйиллэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар омук сайдыыта эмиэ сөп түбэһэр. Элбэх бааһынайдары холбооһунтан омук этэ-сиинэ тупсарын таһынан, өйө-санаата сатарыйарын уонна саҥарар тыла уларыйарын Кут-сүр уонна сахалыы таҥара үөрэҕин туһаныы оннугар түһэрэн биэрэрин туһана сылдьыы ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Онон омугу үлэ эрэ сайыннарарын билэн үлэни бастакы күөҥҥэ таһаарыы уонна эти-сиини тупсарыы эрэйиллэр кэмэ кэллэ.

ТУЛУУР, ДЬУЛУУР, ӨҺӨС САНАА

Сэбиэскэй былаас кэмигэр “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн сахалары сайыннарбыт өс хоһоонун, Улуу Тойон таҥара туһалаах, омугу сайыннарар үөрэҕин суох оҥоро сатаабыттара. Бу өс хоһооно өһөс, салайааччы этэрин истибэт, куһаҕан майгылаах, бэйэтэ билэринэн сылдьар киһини улаатыннарар диэн этэн туораппыттара. Биир партия салайар диктаторскай былааһыгар киһи бэйэтин баһын билиммэт, салайааччылар эппиттэрин, ыйбыттарын эрэ толорор аналлааҕыттан, бу өс хоһооно ол кэмҥэ кырдьык сөп түбэспэт этэ.

Саха дьонун олохторун, таҥараларын үөрэҕэ диктатураны үөскэтэн киһи өйүн-санаатын баттаабат, салайа сатаабат, киһи өйө-санаата сайдан бэйэтин бэйэтэ салайынарын үөскэтэр, айылҕа төрүт тутулугун “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһарга, үрүҥү, үчүгэйи уонна хараны, куһаҕаны киһи бэйэтэ таба арааран туһанарыгар үөрэтэр. Ол иһин оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран бэйэтэ таба туһанарын үөскэтэргэ “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи сахалыы таҥара үөрэҕэ туһанар.
Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһаныыга “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэх оҕо аан бастаан аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын арааран билэригэр уонна олору оҥорботугар үөрэтэрэ оҕо үчүгэйи оҥороро элбииригэр тириэрдэр. Ол курдук, тоҕус эрэ ахсааннаах улахан содулу үөскэтэр дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын оҕо биллэҕинэ, олору оҥорбот кыаҕа улаатарын сахалыы таҥара үөрэҕэ туһанар.

Оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһана үөрэниитэ киһи буолууну ситиһэрин үөскэтэр. Тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнии киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга тириэрдэринэн оҕо улаатан иһэн хайаан да баһылыахтаах үөрэҕэр киирсэр.
 
Саха дьоно киһи оҥорор куһаҕан быһыыларыттан сэт үөскээн тахсарын билэллэр. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ киһи оҥорор быһыыларыгар барытыгар толору эппиэттиирин эрэйэр. Ол курдук, айылҕа икки өттүттэн тутулуктанан сайдыбытынан, икки өрүтү тутуһарынан киһи оҥорор бары быһыыларыгар ханнык эрэ эппиэт, сэт, иэстэбил үөскээн тахсарын таҥара үөрэҕэ быһааран эрдэттэн харыстанарга, ол иһин куһаҕан быһыылары оҥорбокко ыҥырар.

Сахалары саха оҥорбут Улуу Тойон таҥара үөрэҕин сайдан иһэр саха дьоно туһана сылдьаллара эрэйиллэр. Бу таҥара үөрэҕин тутуһуу эрэ омук сайдыыны ситиһэригэр кыах биэрэр.

Былыргылар быһаарбыттарынан сыл үчүгэй уонна куһаҕан диэн ааттанар икки өрүккэ арахсара. Тымныы кыһыны туорааһын улахан эрэйдээҕинэн куһаҕан өрүккэ киирсэрэ уонна дьыл диэн ааттанара. Сайын сылааһа, үчүгэйэ бэрдиттэн сай диэн ааттыыллара уонна көҥүлүнэн, сай барыыга тириэрдэрин бэлиэтииллэрэ.

Урукку кэмнэргэ тымныы кыһыны туорааһын дьылы туорааһынынан ааҕыллан ураты суолталааҕа. Ыам ыйын 22 күнэ дьылы туорааһын, күөххэ үктэнии, сайыны көрсүү бэлиэтэнэр күнэ буолар.
 
Кыһыҥҥы бытарҕан тымныылар түһүүлэригэр эти-сиини уонна өйү-санааты бөҕөргөтөн, кытаатыннаран биэриини сахалар балаҕан ыйын 22 күнүгэр ыытыллар күһүҥҥү ыһыаҕынан бэлиэтииллэрэ. Бу ыһыах Улуу Тойон таҥараҕа аналланан тулуурга, дьулуурга уонна өһөс санааҕа үөрэтэргэ туһалыыра.

Саха сирин айылҕата сайыҥҥы кэмҥэ ураты итиитэ, куйааһа уонна кыһына олус тымныыта киһини уһун үйэтигэр хардары-таары эрчийэрэ саха дьонун олус тулуурдаах оҥорон эттэрин-сииннэрин бөҕөргөппүт. Ол курдук, тыа сирин үлэһиттэрэ куорат дьонунааҕар тымныйан ыарыыларга ыллараллара аҕыйаҕа, бу эрчиллии туһата улаханын дакаастабыла буолар.

Улахан куйааһы тулуйа үөрэнии эмиэ биллэр уратылаах. Куйаас кэмҥэ үлэлииргэ куруук куйааска, күн уотугар сылдьыы эрэйиллэр. Киһи тиритэрэ, көлөһүнэ тахсара эмиэ туһалаах, араас туһата суох кирдэр, туустар тахсаллар, ол иһин эт-сиин ыраастанар кэмэ сайын кэлэр. Сөрүүкүү түһүөххэ диэн ааттаан тымныы сиргэ сотору-сотору киирэ сылдьыы киһи куйааһы тулуйа үөрэнэрин суох оҥорор.
 
Куйааска киһи утатара эбиллэр. Тиритэриттэн испит уута көҕүрээн иһэриттэн утатара улаатар. Төһө куйаас даҕаны соччонон сылаас, итии ууну иһэн биэрдэххэ киһи утаҕа ханара кыаллар. 

Сахалар сайыҥҥы кэми эти-сиини ыраастыырга, бөҕөргөтөргө аныыллар. Ол иһин үрүҥ аһы, араас үүнээйилэри, балыгы сииллэрэ эбиллэр, эти биирдэ эмэтэ сииллэр уонна күүскэ үлэлээн тиритэн- хорутан кыһын устата мунньуллубут араас кирдэрин таһаараллар.

Киһи оҥорор быһыытыгар барытыгар онно сөптөөх эппиэт, иэстэбил үөскээн кэлэрин билэ сылдьара табыллар. Тириттим, итииргээтим диэн санааттан тымныы ууну иһии, сөтүөлээһин, айылҕа көрдөбүлүгэр утары барыы буолан, иэстэбилгэ түбэһиигэ тириэрдэр. Бу иэстэбил уталыппакка кэлэн иһэрин куйааска тымныы ууну иһэр киһи тиритэрэ өссө элбиирэ биллэрэр.

Айылҕа тымныытын тулуйан кыайарга иитэр, үөрэтэр таҥара үөрэҕинэн Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ буолар. Бытарҕан тымныылаах Саха сиригэр дьон тымныыны тулуйарга өһөс санаалара улаатарыттан, бу таҥара үөрэҕэ үөскээбит уонна дьон тулуурун, өһөс санаатын, дьулуурун улаатыннаран, бу тымныы дойдуну баһылыыр, үлэни сайыннарар кыаҕы биэрбит.

Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ диэн дьон олоҕуттан үөскээн тахсыбыт билиилэр буоланнар бэйэтэ үлэлии сылдьар киһиэхэ ордук түргэнник тиийимтиэлэр. Олох көнөн, тупсан иһиитэ кумааҕыны эрэ бэрийэр, сылаас дьиэҕэ олорор үлэһиттэри үөскэтэн, элбэтэн кэбиспититтэн киһи сыыһа-халты туттунарыттан тиийэн кэлэр иэстэбил туһунан умнан кэбиспитэ буола сылдьааччылар элбээн хааллылар. 

Атаахтык иитиллибит тулуура суох киһи тугу оҥороро барыта аһара барыыга тириэрдэн иһэр. Үөрдэҕинэ аһара үөрэр, кыыһырдаҕына букатын киһи быһыытын таһынан барыыга тиийэн хаалара элбиир. Ол барыта тулуура сайдыбатаҕыттан туттунар күүһэ үөскээбэтэҕиттэн өйө-санаата аһара барара улааппытыттан буолар.

“Акаары киһи бэйэтэ оҥорбут сыыһаларыттан кэһэйэн үөрэҕи ылынар, онтон өйдөөх киһи атыттар оҥорор сыыһаларыттан көрөн үөрэнэр” диэн этии дьон үөрэҕи ылынар дьоҕурдарын уратыларын, икки өрүттэрин биллэрэр. Үөрэҕи ылыныы бу икки өрүттэрэ билигин ордук чуолкайданан тахсан эрэллэр. Ол курдук, үөрэҕи “үчүгэй” диэн өрө тутууттан үлэҕэ сыыһа-халты туттунааччылар элбээн иһэллэрин тэҥэ, үлэ “куһаҕан” диэҥҥэ кубулуйан сылдьарыттан үлэлиэхтэрин баҕалаахтар улаханнык аҕыйаатылар.

Киһи бэйэтигэр үчүгэйи оҥостунар баҕа санаата хаһан баҕарар элбэх. “Бэйэ киэнэ бэйэҕэ үчүгэй” диэн этии ону биллэрэр. Бэйэҕэ үчүгэйи оҥостунуу баҕа санаата аһара бардаҕына киһини бэйэмсэх буолууга тириэрдэр. Олус былыргы кэмнэргэ курдук, киһи тыаҕа соҕотоҕун сылдьара суох буолбута ыраатта. Ол иһин киһи буолуу үөрэҕэ бэйэмсэх санаа аһара барарын хааччахтаан сиэри, киһи быһыытын тутуһары ирдиир.
 
Тулуур диэн ыараханы, сору, эрэйи, муҥу тулуйууттан үөскүүр өй-санаа күүһэ буолар. Салгыы сайыннаҕына, өссө күүһүрдэҕинэ өһөс диэҥҥэ тириэрдэр. Тулуур туттунар, тохтотунар күүһү үөскэтэн киһини сыыһа-халты туттунарыттан харыстыыр анала ордук туһалаах. 

Атаах оҕо тулуура аҕыйаҕыттан туттунар, бэйэтин тохтотунар күүһэ суоҕуттан киһи быһыытын аһара барар быһыылары оҥорон кэбиһэрэ элбиэн сөп. “Атаах оҕо арыгыһыт буолар” диэн этии ону биллэрэр. Оҕолоругар үчүгэйи баҕарар төрөппүттэр оҕолорун атаахтаппакка бэйэлэрин батыһыннара сылдьан, үтүгүннэрэн иитэргэ, үөрэтэргэ кыһаныахтара этэ.
“За одного битого двух небитых дают” диэн өс хоһооно кыаттарыы, кырбаныы кэнниттэн киһи тулуура, өсөһө өссө улаатарыттан санаатын күүһэ икки төгүл күүһүрэрин, кыаҕырарын биллэрэр. 

Соргу диэн киһи өйө-санаата тупсуутун, күүһүрүүтүн биллэрэр өйдөбүл баар. Өй-санаа үөскүүр тутулугун, үөрэҕин билбэт дьон, бу тылы сор диэнтэн үөскээбит, онон куһаҕан суолталаах диэн туората сатыыллара улахан сыыһа, бэйэлэрэ билбэттэрин тарҕата сылдьалларын биллэрэр. Ол курдук, бу тыл сору, эрэйи билииттэн, олору кыайыыттан киһи өйө-санаата күүһүрүүтүн, бөҕөргөөһүнүн биллэрэр өйдөбүллээҕинэн ордук улахан туһалаах суолталаах.

Дьулуур диэн саҥаны айыыны, ситиһиини, үлэни оҥорууга дьулуһууну үөскэтэр өй-санаа күүһэ ааттанар. Дьулуурдаах киһи туһалаах саҥаны айыыны оҥорон уонна олоххо киллэрэн уларыйыылары, тупсуулары ситиһэр кыахтанарынан, элбэх туһалаах үлэлэри оҥорон сайдыыны аҕалыан сөп.

Саҥаны айыыны олоххо киллэрии олус уустук, эрэйдээх, элбэх үлэни, бириэмэни эрэйэр үлэ. Бу үлэ кыратык да табыллыбатаҕына, сатамматаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйара элбэҕин тэҥэ, туһата суох таах хаалан хаалыан сөп. Киһи тулуура, дьулуура улааттаҕына, элбэхтик үлэлээтэҕинэ эрэ биир эмэ туһаны оҥорор саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрэр кыахтанар.

Өһөс санаа диэн күүстээх санаа, өссө күүстээх тулууру уонна дьулууру үөскэтэр. Булгуруйбат модун санаа, кыайыыга-хотууга дьулуур өһөс буоллахха эрэ кыаллар кыахтаахтар. Өһүө диэн сахалар дьиэ үрдүн тутан турар, даҥ ыараханыттан кэдэйбэт ураты маһы ааттыыллар. Эрдэттэн утары кэдэйиилээх маһы булан өһүө оҥордоххо ордук табылларын, дьиэ үрдүн көрүҥэ тупсарын билэннэр тутууга туһаналлар.

Онон тулуур, дьулуур уонна өһөс диэн сүрү үөскэтэр уонна өй-санаа күүһүн быһаарар өйдөбүллэр киһи олоххо туһалааҕы оҥорон сайдыыны ситиһэр кыаҕын биллэрэллэр.

ТУТТУНАР КҮҮС

Сахалар киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэтэннэр санаатын күүһэ, өсөһө киһи тулуурун, дьулуурун үөскэтэн, киһилии быһыыланыыга тириэрдибитин арыйбыттар. (25,53). Киһи өһөс санаата улаатан истэҕинэ тулуура, туттунар күүһэ эбиллэн биэрэр. Бу күүстэр киһиэхэ сүрү үөскэтэллэр, күүһүрдэллэр.

Туттунар күүс диэн киһи бэйэтин эрдэтээҕи санаатын уларытар кыаҕа ааттанар. Бу быһыы куһаҕан диэни оҕо эрдэттэн биллэҕинэ, ону оҥорор санаа киирдэҕинэ уларытан, бэйэтин туттунан куһаҕаны оҥорботун туттунар күүһэ үөскэтэр кыахтаах. Туттунан тохтооһун диэн киһи сыыһа-халты туттунан кэбиһэрин аҕыйатарга аналланар, ол аата түргэнник өйү-санааны уларытан, куһаҕаны оҥорор быһыыны киһи бэйэтэ билэн тохтотуунуута ааттанар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ “Тохтоо”, “Тулуй”, “Кэтэс” диэн үөрэхтэри билэн бэйэтин тохтотуна үөрэнэрэ, олоххо улахан туһалаах туттунар күүһүн үөскэтэн өйүгэр-санаатыгар иҥэрэр. Ол аата тугу эрэ оҥороору бэлэмнэммитин, санаатын уурбутун тохтотон, хаалларан атыҥҥа, өссө туһалаахха уларытар кыахтанара ааттанар.

Атаахтыы үөрэнэн хаалбыт оҕо туттунан тохтотунар күүһэ суоҕуттан улаханнык эрэйдэниэн сөп. Ол курдук, ханнык эрэ баҕа санаата туолбатаҕына, ону төрөппүттэринэн толоттороору ытаан, хайаан барара туттунар күүһэ суоҕун биллэрэр.

Сахаларга “Олох үөрэҕэ” диэн аналлаах үөрэх баар. Бу үөрэх сүрүн өйдөбүлүнэн кыра эрдэҕиттэн олоххо, үлэҕэ-хамнаска үөрэммэккэ атаахтыы сылдьыбыт оҕону олох үөрэтиэ диэн этэллэриттэн табатык өйдөнөр. Ол аата кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ олох үөрэҕэр үөрэппэтэх оҕолоро улаатан баран бэйэтэ олорор олоҕуттан уонна оҥорор быһыылара сыыһа-халты буолан тахсыыларыттан кэһэйэн үөрэниитэ “Олох үөрэҕэ” диэн ааттанар уонна “Олох үөрэҕэ ыарахан” диэн эбиискэ быһаарыылаах туттуллар.

Олох ханнык баҕарар кэмигэр оҕону тулуурдаах буолууга үөрэтии бастаан истэҕинэ табыллар. Экономика сайдыытыттан олох чэпчээн истэҕинэ араас абылаҥнара эмиэ эбиллэн иһэллэриттэн киһи тулуурга үөрэниитэ өссө кытаатан, ыараан биэриитэ ирдэнэрин сэбиэскэй былаас сыыһа үөрэҕин, билигин да тутуһа сылдьарбытыттан умна, хааллара иликпит. 
Олох үөрэҕин тутаах көрүҥүнэн туохха барытыгар тулуурдаах буолуу ааҕыллар. Тулуурдаах, туруктаах өйдөөх-санаалаах буолууга үөрэтиллибэтэх, кыра эрдэҕинэ ийэ куттара үчүгэй быһыыларынан иитиллибэтэх эдэрдэр сыыһа-халты туттунаннар, киһи быһыытын аһара, таһынан барыылары оҥороллоруттан ону-маны алдьаталлара, тоҕо түһэллэрэ, уоту ыыталлара, дэлби тэптэрэллэрэ элбиириттэн урут оҥоруллубуту сотору кэминэн суох оҥорор кыахтаналлар. Маннык кэм тиийэн кэлиитэ омукка улахан уларыйыылар киирэллэрин биллэрэр. Билигин Россияҕа үлэ-хамнас сайдыбата, кыаттарбата барыта оҕолору атаахтатан, киһи быһыытын аһара барар өйгө-санааҕа иитэллэриттэн тутулуктаах.

Тулуур улаатыытыттан, киһи баҕа санааларын толоро охсорун тулуйуутуттан тохтотунар, туттунар күүс үөскүүр. Мэниктиир оҕону тохтото түһүү, олордон ылыы тулуурун, туттунар күүһүн үөскэтэр. 

Киһи араас элбэх баҕа санаалааҕыттан хас баҕа санаатын толорон иһэрэ хайдах да табыллыбат, ол иһин өй-санаа хайаан да хааччахтана сырыттаҕына эрэ олоҕо табыллар. Ол курдук, эр киһи үчүгэй дьахтары көрсө түһээт сыстаҥнаабытынан барбат, хайдах эрэ бэйэтин баҕа санаатын кыаннаҕына, тохтотуннаҕына, ааһа бардаҕына эрэ сатанар. Бу тохтотунар быһыы киһи сиэри, киһи буолууну, киһилии быһыыланыыны тутуһарын, кыыллартан өйө-санаата уратылааҕын, туспа арахсыбытын, киһиэхэ туттунар күүһэ үөскээбитин уонна өйө-санаата сайдыбытын, тулуура улааппытын, оҥорор быһыыта тупсубутун бэлиэтэ буолар.

Тоҕо сорох киһи туттунар күүһэ суоҕуй, онтон атыттарга аҕыйаҕый? Бииргэ аһыы, үөрэ-көтө олорон, кыыһыра, ырдьыгыныы түһээт быһаҕы харбаан ылаат даҕаны билэр киһитин анньан кэбиһэргэ тиийэрий? Бу өйгө-санааҕа үөскээн кэлэр уустук боппуруостары быһаарыы аныгы ыччат өйө-санаата уларыйыытын хас да уонунан сылларга кэтээн көрүүнэн чуолкайдык быһаарыллар кыахтанна. 

Кыра оҕону атаахтатыы, киһиргэтии, барыта бэлэмҥэ үөрэтии туттунар, тохтотунар күүһэ суох киһи буола улаатарыгар тириэрдэрин төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Оҕо кыра эрдэҕинэ тохтотунар күүһүн үөскэтэр аһара барыма диэн үөрэх “Аһара ытаама, чэ, сөп буолуо, бүт”, “Тохтоо, олоро түс” диэн этиилэринэн саҕаланар уонна аан маҥнай аралдьытыынан ситиһиллэр, онтон улаатан истэҕинэ “Айыы диэмэ” диэн куһаҕан өйдөбүллээх тыллары саҥарыма уонна “Айыыны оҥорума” диэн киһи билбэт, оҥорбот быһыытын оҥорума диэн үөрэхтэринэн салҕанан киһи буолууну ситиһиитигэр тириэрдэр.
 
“Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэни билэн, таба сыаналаан, оҕо туохха барытыгар аһара барбат буолуутун ситиһии, төрөппүт сүрүн үөрэҕэ буоларын билигин “айыы үөрэҕин” албыныгар, айыыны оҥорууну “үчүгэй” диэн сымыйанан этиилэригэр төрөппүттэр киирэн биэрэн сылдьалларыттан эдэрдэр оҥорор куһаҕан, сиэри таһынан барар быһыылара эбиллэн иһэллэр. 

“Тохтуу түс, олор”, “Мэниктээмэ” диэн этиилэр уонна оҕо кыра эрдэҕиттэн олору хайаан да толотторуу оҕоҕо тохтотунар, тулуурдаах буолар күүһү үөскэтэллэр. Бэйэлэрин баҕа санааларын тохтотунар күүстэрэ суох оҕолор улааттахтарына быстах санааларыгар баһыттаран эбэтэр онно киирэн биэрэн араас сиэри, киһи быһыытын таһынан барар быһыылары, халабыры, күүһүлээһиннэри оҥорор кыахтанан хаалыахтарын сөп. 

Ханнык баҕарар балаһыанньаҕа киһи тохтотунар, толкуйдуу түһэр, санаатын уларытар кыахтаах буолара ирдэнэр. Ыксаабыт, ыгыллыбыт кэмҥэ киһи өйө-санаата кыарыыр, кылгыыр. Бу кэм тиийэн кэллэҕинэ сыыһа-халты туттунуу үксүүрэ ыксааһын, тиэтэйии куһаҕан майгы буоларын биллэрэр.

Тулуура суох киһи ыксаллаах, тиэтэллээх буолар уратылаах. Манна ордук урут түһэн оҥоро охсуу, айыыны, дьон билбэттэрин оҥоро сатааһын киирсэн хаалара оҕолорго сыыһа-халты туттунуу элбээһинин үөскэтэрин төрөппүттэр таба өйдүөхтэрэ, “айыы үөрэҕэ” диэн тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут сымыйа үөрэхтэрин албыныгар киирэн биэриэхтэрэ суоҕа этэ.
Олоххо киһи төһө кытаанах усулуобуйаҕа түбэһэр даҕаны этэ-сиинэ эрчиллэриттэн санаата бөҕөргөөн, доруобуйата өссө тупсан араас кыра ыарыылары тулуйар кыаҕа улаатар. Эккэ-сииҥҥэ кыра ыарыылары үөскэтэн, олору тулуйа үөрэнии тулуурдаах буолууну улаатыннарар. Айылҕа хааны сиир үөннэрэ үөскэтэр ыарыыларын тулуйууттан айылҕа киһини тулуурга үөрэтэрэ саҕаланар.

Илии хотуурун сытыылыы турар от охсооччуну соһуччу күлүмэн ытырбытыгар сапсына охсоору илиитин хотуурга быстан кэбиспитэ туттунар күүһэ тиийбэтин быһааран биэрэр. Ол курдук, туттунар күүс диэн киһи ханнык хамсаныыны, быһыыны оҥороро ордугун быһаарар сүрүн күүс буолар. Ол аата туттунар күүстээх киһи мээнэ, туһата суох, сыыһа хамсаныылары оҥорбот кыахтанара олоҕор ордук улахан туһаны оҥорор кэмэ кэлиэн сөп.

Кыра эрдэҕинэ куруук бэлэмҥэ, сылааска, үчүгэй, сымнаҕас усулуобуйаҕа улааппыт, элбэхтэ атаахтаан аһара көрүллүбүт-истиллибит оҕо улаатан олох ыараханын билэн истэҕинэ ыарырҕатара, санаата түһэрэ элбиир. Барыта бэлэмҥэ үөрэнии, олоххо көрсүллэр ыараханнарын тулуйууну суох оҥорорунан арыгыһыт буолууга тириэрдэрин сахалар билэн “Атаах оҕо арыгыһыт буолар” диэн этиини үөскэтэн туһана сылдьаллар.

Киһи хаһан баҕарар үөрэҕи ылымтыа. Сааһыран иһэр киһи үөрэҕи ылынара ыараан, уһаан иһэрин тэҥэ, умнугана эбиллэн иһэринэн иҥэринэрэ бытаарар. Онтон оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэх олус кытаанахтык иҥэринэн, түргэнник үгэстэри үөскэтэринэн уратыланар. Оҕо кыра эрдэҕинэ аан маҥнайгы билиилэриттэн саҕалаан бэрээдэккэ үөрэтии ордук тиийимтиэтин уонна туһалааҕын сахалар ийэ кут үөскээһинэ диэн үөрэхтэрэ биллэрэр. 

Дьону кытта сыһыаҥҥа тулуура, туттунар күүһэ аҕыйах киһи аһара туттунуулары оҥоруон сөп. Ол курдук, кыратык кыыһыра түһээт ол-бу диэн этэн, саҥаран, этиһиини саҕалаан баран онон-манан быраҕаттанан кэбиһэн охсуһууга тириэрдэн кэбиһээччилэр билигин элбээтилэр. Улахан киһи атын дьону кытта сыһыаныгар хаһан баҕарар туттунар күүстээх буоллаҕына эрэ тапсар, бииргэ үлэлиир, киһи быһыытын тутуһан олорор кыахтанар.

Киһи үйэтин тухары бэйэтин араас элбэх баҕа санааларын туттуна, хааччахтыы сырыттаҕына эрэ, киһи быһыытын аһара баран сыыһаны-халтыны оҥорон кэбиспэккэ олоҕун олорор кыахтанарын таба сыаналаан оҕону кыра эрдэҕиттэн, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла сиэри-туому, бэрээдэги, киһи быһыытын тутуһар үөрэҕи үгэс оҥорон иҥэрэн биэрии эрэйиллэр.

Аһылыктан туттунар буолуу диэн үөрэх оҕо улаатан, этэ-сиинэ ситэн, киһи буолууну баһылаабытын кэнниттэн кэлэр, дьон үгүстэрэ эрэйдэнэр үөрэхтэрэ буолар. Ол курдук, сымнаҕас, аҕыйахтык хамсанар олохтоохтор кэлин, сааһыран истэхтэринэ эттэрэ-сииннэрэ эбиллэрэ, уойан бараллара элбээтэ. Аһылыктан туттунуу күүһүрдэҕинэ, киһи аһара элбэҕи аһаабакка, бэйэтин баҕатын туттунан, уойан барыыттан көмүскэллээх буолар кыахтанар. Бу аһылыктан туттунар күүс киһини арыгыны элбэхтик иһэн арыгыһыт буоларыттан эмиэ харыстыыр кыахтаах. Ол иһин киһи, бу туттунар күүһүн күүһүрдэн биэрэ сылдьара эрэйиллэр. 

Арыгыны аһара истэххэ үөскүүр төбө ыарыытын үрүүмкэ арыгыны иһэн абырахтанан кэбиһии суох оҥороро дөбөҥө, үчүгэйэ туттунар, ыарыыны тулуйар күүһэ суох киһини арыгыһыт буолууга тириэрдэрэ элбэх. Итини тэҥэ, наркотиктарга үөрэнииттэн үөскүүр “ломка” диэн күүстээх ыарыыны бэйэлэрэ тулуйан, хайдах эмэ аһарынар кыахтаахтар наркотиктан эмтэнэр, быраҕар кыахтара улаатар.

Туттунар күүс улаатарын өсөһүннэрэ үөрэтии үөскэтэр. Ол аата “Мин маны кыайабын”, “Мин маны тулуйабын”, - диэн санааны бөҕөргөтүнүү, өсөһөн тулуйа сатааһын тулууру, туттунар күүһү улаатыннарар. Тулуурдаах буолуу улааттаҕына, күүһүрдэҕинэ киһи туттунар күүстэнэр. Манна кэлэн сахалар оҕону үөрэтэргэ аналлаах “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооннорун санатыахпыт этэ. Өһөс киһи тулуурдаах, ылыммыт сыалын ситиһиигэ дьулуура улаатар. Ол аата оҕону иитиигэ, бу өс хоһоонун бары, сайдыыны ситиһэ сатааччылар туһаналлара эрэйиллэр.

Үгэс буолуу куһаҕан өрүттэрэ; табаах тардыыта, арыгы иһиитэ, наркотиктары туһаныы, оонньууга, лудоманияҕа ылларыы барылара сахалар Кут-сүр үөрэхтэринэн толору быһаарыллаллар. Ол курдук, оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута тулуурга иитиллибэтэх, атаахтыы сылдьыбыт буоллаҕына, ханнык да баҕа санаатын кыайан кыана туттубат, оҥорор быһыытын кыайан тохтотуммат буола улаатара, итинник эрэйдэргэ тэбиллэригэр тириэрдиэн сөп.

Христианскай, православнай таҥара үөрэҕэ “Аҥар иэдэскин оҕустахтарына, атынын тоһуйан биэр” диэн көннөрү киһиэхэ таба өйдөммөт курдук этиитэ эмиэ ураты тулуурдаах, туттунар күүстээх киһини иитэн, үөрэтэн улаатыннараргэ аналлаах, атын киһи охсорун курдук куһаҕан дьайыылаах быһыыны холкутук тулуйар киһи улахан тулуурдаах буолара быһаарыллар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кута тулуурга иитилиннэҕинэ уһун үйэтин тухары сыыһа-халты туттубакка, киһи быһыылаахтык олоҕун олорор кыаҕа улаатар. Тулуурга үөрэнии киһиэхэ ыараханнык дьайарыттан Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр уонна киһиэхэ сүрү үөскэтэр, сайыннарар аналлаах. (32,92).

Сэбиэскэй былаас дьоҥҥо үчүгэйи оҥоробут диэн сымыйалаан, албыннаан бу, киһи барыта тулуйуохтаах ыарахан үөрэҕин суох оҥорбута билигин кэлэн дьайыыта тиийэн эдэрдэрбит тулуура, дьулуура суохтарыттан араас буруйу-сэмэни оҥороллоро элбээбитин таһынан, туһалаах үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлииллэрэ аҕыйаата.

Саха омуга саҥа үйэҕэ сайдыыны ситиһэр санаата эбиллэн иһэр. Омугу үлэ эрэ сайыннарарын таба сыаналааһын эрэйиллэр. Ол иһин үлэни кыайар кыахтаах көрсүө, сэмэй дьон элбээтэхтэринэ эрэ омук сайдыыны ситиһэрэ кыаллар.

Онон сүр диэн санаа күүһэ киһиэхэ тулууру, туттунар күүһү, өһөс санааны үөскэтэринэн, аһара баран хаалбатаҕына, киһиэхэ олус улахан туһаны оҥорор.

ҮӨРЭҔИ ЫЛЫНЫЫ ИККИ ӨРҮТЭ

Билии-көрүү, үөрэҕи ылынан иһии өй-санаа, салгын кут сайдыытын үөскэтэр. Үөрэҕи ылыныы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Үөрэтии. Үөрэтии диэн атын киһи көрдөрөн биэрэн “мин курдук оҥор” диэн этэн, үтүгэннэрэн үөрэтэрэ ааттанар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр бэлэм билиилэри, үгэстэри иҥэрэн, ол аата үчүгэй быһыылары бэйэтигэр оҥотторон биэрэн үөрэтиллэр. Оҕо бэйэтэ оҥорбут үчүгэй быһыыта үгэһи үөскэтэн иһэриттэн өйүгэр иҥэн хаалан иһэрэ түргэтиир. Үөрэтии ыарахан, кытаанах соҕус буоллаҕына түргэнник тиийимтиэ буолар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр хайаан да үөрэтиллэрэ туһалааҕыттан Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ киһи олоҕор бастаан иһэр оруоллаах. Ол курдук, оҕо ийэ кутугар үчүгэй быһыылары оҥотторон, үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрдэххэ сыыһа-халты туттубат, үчүгэй майгылаах киһи буола улаатар, туһа киһитэ буолан үлэлии үөрэнэрэ саҕаланар уонна олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ үөрэтииттэн тиийэрэ ордук сатанар. Ол курдук, үөрэтэр киһи этэрин хайаан да толоруу хаһан баҕарар ирдэнэрэ үөрэтии ситиһиилэнэрин, табылларын үөскэтэр. Этэр тылын оҕолорго иһитиннэрбэт, ылыннарбат учуутал тугу эмэ туһалааҕы үөрэтэрэ кыаллыбат буолуон сөп.

2. Үөрэнии. Киһи бэйэтэ билэн-көрөн, истэн үөрэҕи ылынара үөрэнии диэн буолар. Оҕо өйө-санаата сайдан истэҕинэ бэйэтэ үөрэнэр кыахтанан сөбүлүүр үөрэҕин талан ылан иҥэриниэн сөп. Киһи бэйэтэ хос-хос хатылаан оҥорон үөрэҕи умнуллубат буолууга тириэрдэрэ үөрэнии диэн ааттанар.
Бу ылыммыт үөрэҕин оҕо боруобалаан көрдөҕүнэ үгэс үөскүүрэ түргэтээн, билии чиҥээн умнуллубат буолара үөскүүр. Оҕо тугу саҥаны билбитин өссө дириҥэтэн өйдөөрү боруобалыы сатыыра хаһан баҕарар элбиир.

Сахаларга былыр-былыргыттан киһи таҥаралара иккиэлэр:

1. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ аан бастаан олоххо улахан уопуттаах киһи, төрөппүт бэйэтин үтүгүннэрэн, батыһыннаран, көмөлөһөн, ыйан, көрдөрөн биэриитинэн оҕону кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун иитэр, үөрэтэр аналлаах. Улахан киһи этэрин истэн, ону толорон иһии үөрэтии диэн ааттанар уонна куруук туттуллар.

2. Оҕо улаатан истэҕинэ Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ бэйэтин өйүн-санаатын сайыннаран, үчүгэй диэн быһаарбытын үтүктэн үөрэнэрин үөскэтэр. Ол иһин, бу таҥара аатыгар үчүгэй ханна баарын булларан биэрэргэ аналлаах үрүҥ диэн тыл туттуллар. Киһи бэйэтин баҕа санаатынан быһаарынан үчүгэйи булан, үтүктэн үөрэниитэ Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр.

Учуутал тас көрүҥэ, сүрэ баара оҕону үөрэтиигэ ордук улахан оруоллаахтар. Ону тэҥэ, кини олоҕор ситиспит ситиһиилэрэ уонна үөрүйэхтэрэ эмиэ улахан дьайыыны оҥороллор. Олоххо улаханнык уопутурбут, тугу эмэ оҥорон туһалааҕы ситиспит, элбэх билиини, үөрүйэхтэри мунньуммут киһи учууталлыыра, атыттары үөрэтэрэ үтүктэр, батыһар күүс үөскүүрүттэн ордук табыллар.

Сүр баара киһи хараҕын көрүүтүнэн бэриллэр. Сүүрэлии, хамсыы сылдьар харахтаах киһи сүрэ кыратын таһынан албынньыт, сымыйыаччы буолуон сөп. Симириктии, чыпчылыҥныы сылдьар киһи сүрэ аҕыйаҕа, тулуура кырата көстөн биллэр.

Сүрэ элбэх киһи хараҕа хамсаабат, кытаанах, өр чыпчылыйбакка батары көрүөн сөп. Биир кытаанах көрүү сүрэ мөлтөх киһини хам баттыан сөп. Сүрэ күүстээх, атыттары баһыйар киһи учуутал, үөрэтээччи буолара улахан туһалаах, үөрэх тиийимтиэтин, үчүгэйдик өйдөнөрүн үөскэтэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр төрөппүттэрэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэттэхтэринэ табыллар. Төрөппүттэр бу кэмҥэ оҕолоругар Улуу Тойон таҥара буолан бэрээдэккэ, киһилии быһыыланыыга, этэр тылларын истиигэ үөрэтиэ, оннук үгэстэри иҥэрэн иһиэ этилэр. Кинилэр тугу эппиттэрин, оҥотторбуттарын үтүктэн соннук оҥоро үөрэнэриттэн оҕоҕо үчүгэй үгэстэр үөскээннэр ийэ кута иитиллэн иһэрэ ситиһиллэр. 

Оҕо үөрэргэ үөрэнэриттэн үөрэх тиийэрэ араарыллан биллэр. Ийэтэ үөрэн, үөрбүтүн көрдөрөн биэрдэҕинэ эрэ оҕото үтүктэн үөрэн көрдөрөр. Оҕо бу үөрэммит үөрэҕэ иҥэн хааларыттан уонна үйэтин тухары дьайа сылдьарыттан үчүгэй, киһилии быһыылаах буола улаатары ситиһэр кыахтанар.

Бу ийэ кута иитиллэр кэмигэр үчүгэйи элбэхтик оҥорон үчүгэй үгэстэммит оҕо үчүгэй иитиилээх, майгылаах буола улаатарын төрөппүттэр билэн, бу кэми аһаран кэбиспэккэ, ийэ кутун бэрээдэккэ, этэр тылы истэргэ үөрэтэн иитиэ этилэр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ Кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан сайдан тахсыбытынан, оҕо ийэ кутун кыра эрдэҕиттэн үчүгэй үгэстэринэн иитэри тутуһар.

Оҕолор үөрэҕи ылыналлара тус-туспалар. Үгүстэр үөрэтэр киһи этэрин ылынан толорон иһэр буоллахтарына, атыттар мэниктэригэр баһыттаран истимиэхтэрин, толорумуохтарын сөп. 

Оҕо үөрэтэр киһи этэрин иһиттэҕинэ, соннук толордоҕуна эрэ үөрэҕи ылынар кыахтанарын төрөппүттэр билиэ этилэр. Ол иһин оҕо төрөппүтэ этэрин истэргэ үөрэнэрэ аан маҥнайгынан ирдэнэр. Этэр тылы истэр оҕо үөрэҕи ылынара түргэтиир.

Үөрэтии кытааттаҕына кэһэтэн үөрэтии диэҥҥэ кубулуйар. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ көннөрү этэн үөрэтэри истибэт киһини кэһэтэн үөрэтэри тутуһарыттан сэбиэскэй былаас кэмигэр сорохтор абааһыга тэҥнии, ол иһин туората сылдьыбыттара. Билигин даҕаны сэбиэскэй былаас тобохторо; тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар сымыйа “айыы үөрэҕин” айаннар, ол кэмнээҕи сыыһа үөрэтиини салҕаан иһэллэр.

Бу хаалынньаҥ дьон албыннарыттан босхолонуу эрэ сахалары сайдыы суолугар киллэрэрин таба өйдөөһүн ирдэнэр кэмэ кэллэ. Ол курдук, биир эмэ киһи оҥорор саҥаны айыыта табыллан туһалаахха кубулуйар, онтон дьон бары саҥаны айыыны оҥоро сатаатахтарына сыыһа-халты буолан тахсара элбиириттэн алдьатыыга тиийэн хаалаллар. Өй-санаа бу уларыйар уратытын итэҕэли үөрэтээччилэр биллэхтэринэ уонна кытаанахтык тутустахтарына табыллар.

Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕэ оҕо улаатан иһэн, араас айыыны оҥоро сатыыра элбиир кэмигэр, сыыһа-халты туттубатын үөскэтэн оҕону харыстыыр аналлааҕын туһаныы ирдэнэр. (33,24).

Үөрэтии уонна үөрэнии биир биллэр сөп түбэһэрдээхтэр. Ол киһи тугу урутаан билбитэ үгэскэ кубулуйан иһэр уратытыттан тутулуктаах. Оҕо кыра эрдэҕинэ тугу аан маҥнай билбитин, көрбүтүн сонно үгэс оҥостунан ийэ кутугар иҥэринэн кэбиһэрэ олус кытаанахтык өйдөөн хааларын үөскэтэр.
 
Аан бастаан куһаҕан быһыыны оҥорон куһаҕан үгэстэнэн хаалбыт оҕону көннөрөн үөрэтии олус уустугурар. Манна Улуу Тойон таҥара үөрэҕин туһата улаханнык көмөлөһөр. Ол курдук, урут үөскээн хаалбыт куһаҕан үгэһи, бу куһаҕан үгэс эбит диэн биллэрэн туоратыы, умнуннарыы хайаан да эрэйиллэр. Оҕо тугу урутаан билбитин, үгэс оҥостубутун хатылаан оҥоро сатыыра элбиир. Бу үөскээн хаалбыт куһаҕан үгэһи умуннара сатааһын улахан эрэйи үөскэтиэн сөп. 

Куһаҕан үгэһи умуннаран, суох оҥорон баран үчүгэй үгэһи саҥалыы иҥэрэн биэрдэххэ эрэ, урутаан үөскээбит үгэс уларыйар, атынынан солбуллар кыахтанар. Ол иһин сахалар урутаан, эрдэлээн үөрэтии диэни уонна “Айыы этиитэ” диэн үгэһи куруук туһаналлар. Аан бастаан үчүгэй быһыылары оҥотторон үөрэтии эрдэлээн үөрэтии диэн ааттанар уонна оҕо ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитэриттэн үчүгэй быһыылаах буоларыгар тириэрдэр үөрэх буолар.

“Айыы этиитэ” диэн оҕо, киһи куһаҕаны, дьон оҥорботторун оҥорбутун билиниитэ, бу быһыы куһаҕан эбит диэн итэҕэйиитэ, урукку, сыыһа өйүн-санаатын көннөрүүтэ ааттанар. Бу быһыы куһаҕанын, туһата суоҕун билинии, итэҕэйии киһи бу быһыыны умнарыгар, хаалларарыгар туһалыыр, ол иһин саҥа, үчүгэй үгэһи ылынарын, иҥэринэрин үөскэтэр.
Саха омуга сайдыан баҕарар. Нууччалардыын холбоһон хаанын тупсарыммыт саха омуга үйэтин бу тустаах кэмигэр сайдыыны ситиһэр кыаҕа улаатан сылдьар. Итини тэҥэ, омук ахсаана эбиллэн иһэрэ санаатын күүһүрдэр. 2010 сыллааҕы перепись түмүгүнэн республика иһигэр сахалар баһылыыр оруолу ылаллар.

Омугу үлэ эрэ сайыннарар. Олоххо сайдыыны, барыһы биэрэр үлэ көрүҥнэрин баһылааһыны сайдан иһэр омук ситиһэр кыаҕа улаханын туһаныы эрэйиллэр. Үлэҕэ сыыһа-халты туттунуу элбэҕиттэн үгүстэр кэһэйэн үөрэнэллэрэ үксүүрүттэн үлэҕэ үөрэнии уонна үлэни үлэлээһин Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэллэр.

Билигин арҕааҥҥы омуктар үөрэхтэрин тутуһар, үтүктэр учууталлар үөрэҕи ылыныы иккис өрүтүн, үөрэниини туһана сатыыллар. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэрин хаалларан, көтүтэн кэбиһэллэр уонна бу кэмҥэ олоххо туһата суох кылапаччыйар оонньуурдарынан оонньото, атаахтата сылдьалларыттан оҕолоро улаатан баран бэйэмсэх буолара аһара баран хааларыттан төрөппүттэрин хомоторо тиийэн кэлэр.

Бэйэмсэх диэн өй-санаа оҕо бэйэтигэр үчүгэйи оҥоро сатыыра улаатарын үөскэтэриттэн, атыттар кини туһугар үлэлииллэрин, кыһаналларын элбэтэ сатыырыгар тириэрдэр. Үлэлииргэ үөрэнии ыараханыттан, эрэйдээҕиттэн бэйэмсэх буолан хаалбыт оҕо үлэни абааһы көрөрө, сөбүлээбэтэ үөскүөн сөп.

“Олох үөрэҕэ” диэн сахалар этэллэрэ киһи оҥоро охсубут быһыылара табыллыбакка, сатаммакка хаалаллара элбэҕиттэн кэһэйэн үөрэнэрэ улаханнык туһалыырын биллэрэр. Киһи ханнык баҕарар быһыыны оҥордоҕуна, ол быһыытыгар эппиэт, иэстэбил кэлэрэ Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ буолар.

Сыыһа-халты туттубут киһи бэйэтэ кэһэйэрэ тиийэн кэлэрэ үөрэтии түргэнник өйгө-санааҕа тиийэрин үөскэтэр. Ол курдук, тарбаҕын өтүйэнэн охсуммут киһи ыарыытыттан кэһэйэрэ сэрэхтээх буоларын сонно улаатыннарар. Бары кыаҕын уурунан сыыһа охсубакка үөрэнэрэ биллэрдик түргэтиир. (32,77).

Онон киһи кэһэйэн үөрэнэрэ үлэттэн элбэхтик тахсарынан Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ үлэһиттэр таҥаралара буолар уонна сыыһа-халты туттубакка үөрэтэриттэн үлэни табан үлэлиири үөскэтэн омугу сайыннарар.

СЭБИЭСКЭЙ БЫЛААС СОДУЛЛАРА

1917 сыллаахха өрө турууну оҥорон салайар былааһы ылбыт дьадаҥы дьон үөрэҕи-билиини баһылааннар, үс көлүөнэ дьон уларыйбыттарын кэнниттэн өйдөрө-санаалара төһө эмэ сайдан, олохторо сыыһа хайысханан баран иһэрин билэннэр, көннөрөр суолга туруммуттара, биир партия салайарыттан аккаастаммыттара. Бу сэбиэскэй олоххо дьону бэлэмҥэ үөрэтии диэн сыыһа хайысха үөскээбитин оннооҕор партияны салайааччылар билэн, көннөрө сатааннар “перестройка” диэн хамсааһыны саҕалаабыттара.
 
Бу кэмҥэ туох эрэ дьоҥҥо биллэр, туһалаах диэн ааттанар дьыаланы саҕалаарылар арыгыны кытта харса суох, аҥардастыы бобууну туһанан охсуһа сатаабыттара. Күүстээх салайар былаас уонна биир партия көмөлөөннөр арыгыны утары охсуһуу бастакы омунугар ситиһиилээх курдук буолбута. Бобуу-хаайыы көмөтүнэн дьон арыгыны эккирэтэ сылдьан иһиилэрэ лаппа аҕыйаабыта.

Арыгы иһэ сылдьалларын дьон хаалларбыттарыттан өссө күүскэ өйдөнөннөр олоххо сыыһа, халыйыы салайар былааска баарын, босхо диэн туох да суоҕун, “коммунизм” кыайан кэлбэтин, үлэһит дьону албыннааһын эбитин булан ылар кыахтаммыттара. ССРС-ка 74 сыллар усталарыгар баһылаан салайан олорбут сэбиэскэй былаас албына арыллан уонна дьон сөбүлээбэттэрэ улааппытыттан 1991 сыллаахха эйэлээхтик эстибитэ.

Барыны-бары уопсайга түмүү бэйэтэ хаайыыны үөскэтэн кэбиһэриттэн, киһи бэйэтэ оҥорор, тутар кыаҕын кыччатарыттан, бу былааска саамай улаханнык үлэ оҥорон таһаарыыта мөлтөөбүтэ, дьон босхоҕо, бэлэмҥэ үөрэнэннэр үлэлииргэ баҕа санаалара аҕыйаабыта. ССРС үлэһитэ арҕаа дойдулар үлэһиттэринээҕэр хас да төгүл аҕыйаҕы оҥорон таһаарара биллэн тахсыбыта.

Үлэ оҥорон таһаарыытыгар маннык хаалыы дьону барыларын ыган туран үлэлэтэ сатааһынтан үөскээбитэ. Куһаҕаннык үлэлиир дьадаҥы дьону үлэлэтииттэн атыттар оннук үлэлииргэ көһөн хаалбыттара, үлэ оҥорон таһаарыытын быста намтаппыта.

Содул диэн үгүстүк куһаҕан өйдөбүлүнэн туттуллар тыл. Киһи оҥорбут быһыытыттан үөскээн тахсар куһаҕан уларыйыы содул диэн ааттанар. Сэбиэскэй былаас киһи үлэҕэ сыһыаныгар халыйыыны үөскэтэн оҥорбут содуллара манныктар:

1. Үөрэҕи “үчүгэй” диэн аһара арбааннар үлэни куһаҕаҥҥа түһэрэн кэбиспиттэриттэн дьон үлэлиэхтэрин баҕарбаттара, чэпчэки үлэни эккирэтэ сатыыллара үөскээн аһара барбыта.

2. Бары эҥин араас, олоххо туһата да суох үөрэхтэри эккирэтэ сатыылларыттан солумсахтара улаатан хаалан ыарахан диэн ааттанар тыа сирин үлэлэрин бырахпыттара.

3. Тулуурдаах, дьулуурдаах буолууну үөскэтэр уонна саханы сайыннарбыт “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун тыл үөрэхтээхтэрэ умуннараннар оҕону иитии атаахтатыы уонна киһиргэтии өттүгэр халыйыытыттан үлэни кыайа-хото үлэлээччилэр быста аҕыйаабыттара.

4. Дьону барыларын уопсайга диэн ааттаан үлэлэтэ сатааһынтан куһаҕаннык үлэлээччилэр, сыылба, дьадаҥы үлэһиттэр бастакы күөҥҥэ тахсыбыттара уонна бары кинилэри үтүктэннэр үлэ оҥорон таһаарыыта лаппа намтаабыта, куһаҕан үлэһиттэр тугу эмэ оҥорон таһаарыыларын кытта тэҥнэһэн хаалбыта.

5. Баайы барытын уопсайдааһын дьон бэйэлэрэ тугу оҥорон таһаарбыттарыттан быһаччы туһаналларын суох оҥорон үлэҕэ ээл-дээл сыһыаннаһыыларын сайыннарбыта уонна уопсайтан ылан туһана, тииһинэ сатааччылар элбээбиттэрэ.

6. Сиртэн хостонор баайы атыылааһынтан киирэр барыһы дьоҥҥо барыларыгар тэҥнээн кэриэтэ үллэрэ сатаабыттара уонна онтон хамнаһы биэриини туһананнар биирдиилээн үлэһиттэр үлэ оҥорон таһаарыыта үрдүүрүгэр кыһамматтарын үөскэппиттэрэ.

7. Дьахталлары көҥүллэринэн эргэ тахсалларын олоххо киллэрэн уонна дьадаҥылары “үчүгэйдэр” диэн арбаан элбэх дьадаҥылар ыал буолууларын үөскэтэн, бу дьон үлэни кыайан үлэлээбэт, дьадаҥы буор куттарын киэҥник тарҕатаннар Россия дьоно үлэни кыайа-хото үлэлээбэттэрин үөскэппиттэрэ билигин да салҕанан иһэр.

8. “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн этиини тутуһаннар оҕолору атаахтык иитиини тарҕаппыттарыттан бэйэмсэхтэрэ уонна тулуура суох буолуулара улааппыт эдэрдэр ханнык да үлэни үлэлииллэрэ кыаллыбат кэмигэр тириэрпиттэрэ.

9. Атаахтык иитиллэр эдэрдэр тулуурдара быстар аҕыйаҕыттан ыал буолуу уустуктарын, эбиискэ үлэлэрин, эрэйдэрин тулуйбаттарыттан ыаллар арахсыылара эбиллэн иһэр. Ыаллар арахсыыларыттан тулаайах оҕолор элбээннэр бас-баттах иитиилээхтэр үксээтилэр.

Бу үөскээбит содуллары омук олоҕуттан туоратыы эрэ сайдыыны ситиһэргэ кыах биэриэ этэ. Дьон бэйэлэрин тустарыгар үлэлиир, барыс киллэрэр санааларын улаатыннарыыга ырыынак сокуоннара ордук сөп түбэһэллэр. Ол иһин дьон олохторун тупсараары, байыыны ситиһээри бары кыахтарын ууран үлэлииллэрэ ырыынак кэмигэр туолар кыахтанар.
“Олох ыараатаҕына омук күүһүрэр” диэн өс хоһооно күүскэ үлэлээһин дьон өйүн-санаатын эмиэ күүһүрдэрин биллэрэр. Бу ыараабыт кэмҥэ дьон “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун оҕону иитиигэ, үлэҕэ үөрэтиигэ тутталлара олоххо киирэриттэн кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара кытаатар, бөҕөргүүр, тулуурдара улаатар.
 
Сэбиэскэй былаас көмөтүнэн маннык ыарахан, үлэ кыаттарбат кэмигэр киирэн хаалан баран, онтон тахсыыны, үлэ оҥорон таһаарыытын үрдэтиини сахалар Улуу Тойон таҥараларын үөрэҕин туһаннахтарына эрэ кыайар кыахтаахтар.
 
Улуу Тойон таҥара үөрэҕин олоххо киллэрии, дьон көрсүө, сэмэй буолан үлэни кыайалларын үөскэтии эрэ, бу ыар содуллары туоратарга көмөлөһөр кыахтаахтар. Көрсүө киһи ыараханнары тулуйарыттан уонна туттунар күүһэ улаханыттан сыыһа-халты туттунара аҕыйаҕыттан үлэни сайыннарар кыаҕа улаатар.

Бу содуллартан олус уһун дьайыылааҕынан омук буор кута дьадаҥылар буор куттарынан буккуллуута буолар. Олохтоохтор үлэни кыайбаттарыттан кэлии үлэһиттэр элбээн иһиилэрэ билигин баһылыыр оруоллаах нуучча омук уларыйарын үөскэтэрэ тиийэн кэлэн иһэр. Ол курдук, кэлии үлэһиттэр элбээн иһэллэрэ тохтообот.

Саха сиригэр салайар былаас уларыйбыта 30 сылтан тахсыбытын кэнниттэн омук олоҕор киирбит уларыйыылары сыаналаан көрөр кыах баар буолла. Омук итэҕэлин үөрэҕин тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар баһылаан салайаннар, бу содуллары өссө улаатыннаран иһэллэр. Элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны айаннар дьон солумсахтарын аһара ыытаннар үлэлииллэрин оннугар чэпчэки үлэни көрдүүллэрэ уонна олоххо соччо туһата суох үөрэхтэри эккирэтэ сатыыллара улааппытын тэҥэ, ырыа, тойук аһара барыыта тарҕанан эрэр. 

“Айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэллэриттэн эдэрдэр ол-бу араас, туһата суох кэриэтэ саҥаны айыылары оҥоро сатааннар сыыһа-халты туттунан бэйэлэрэ кэһэйэллэрин уонна куһаҕаны элбэтэллэрин үөскэттилэр. Эдэр наркоманнар эбиллэн иһэллэрэ “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этииттэн ордук улахан тутулуктааҕын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Бу сымыйа үөрэх дьайыытыттан туох эмэ саҥаны, урут биллибэти боруобалыы охсоорулар наркотик дьайыытыгар эдэрдэр киирэн биэрэллэрэ элбээн иһэр.

Урукку кэмҥэ өрө турууну оҥорор, былааһы уларытар кэмҥэ “гнилая интеллигенция” диэн ааттаммыт үөрэхтээхтэр билигин өссө элбээн хаалбыттарыттан, бэйэлэрэ омугу сайыннарар курдук санааларын үөскэтэн, кыайыылаах үлэ эрэ сайдыыны аҕаларын билбэтэҕэ буола сылдьаллар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр аһара элбээн хаалбыт олоххо туһата суох тыл үөрэхтээхтэрин билигин ырыынак кэмигэр улаханнык аҕыйаттахха эрэ табыллар кэмэ кэллэ. Ол курдук, ыраахтааҕы баарын саҕана, ырыынак кэмигэр тыл үөрэхтээхтэрэ суохтар этилэр эрээри, сахалар ахсааннара биэс төгүлтэн ордук эбиллибитэ, бары сахалыы саҥараллара.

Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ диэн үлэһиттэр үөрэхтэрэ. Үлэҕэ сыһыаны уонна сыыһа-халты туттубаты үөскэтэр үөрэх буолар. Киһи сыыһа-халты туттубатаҕына эрэ туох эмэ туһалааҕы оҥороро табылларын ситиһэригэр туһалыыр аналлаах үөрэх буолар.

Онон омук тулуурдаах, көрсүө, сэмэй үлэһит дьоно элбээтэхтэринэ, туһалаах, барыс киллэрэр үлэлэри сайыннардахтарына эрэ сайдыыны ситиһэр кыахтанарын таба сыаналааһын эрэйиллэр.

ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА.

1. Э.К.Пекарский. Словарь якутского языка. Т. III. Петроград: Типография императорской Академии наук. – 1917.

2. В.Ф.Трощанский. Эволюция черной веры (шаманства) у якутов. – Казань. Типо-липография Императорского Университета, 1903. –     185 с.

3. Серошевский В.Л. Якуты. Опыт этнографического исследования. – 2-е изд. – М.: 1993. – 736 с.

4. Сомоҕотто С. Происхождение народа саха. – Якутск: НИПК “Сахаполиграфиздат”, 1995. – 112 с.
 
5. “Киин куорат” хаһыат. 16.07.2004. 28(256)№.

6. Трощанский В.Ф. Эволюция черной веры (шаманства) у якутов. Изд. 2-е. – М.: Книжный дом “ЛИБРОКОМ”, 2012. – 224 с.

7. “Илин” сурунаал. 1998, N 1.
 
8. Бравина Р.И. Олох. Дьылҕа. Өлүү. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 208 с.

9. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.

10. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.
 
11. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.
 
12. Данилова А.Н. Иччилээх түүл. – Дьокуускай: Бичик, 2008. –    128 с.

13. Пекарский Э.К. Словарь якутского языка.- Москва: Т.3. 1959.

14. Түгүнүүрэп Н. Кэпсээннэр, сэһэн, пьеса, хоһооннор. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1985. – 152 с.

15. Якутскай Н. Төлкө. – Якутск: Кн. изд-во, 1973. – 768 с.

16. Сиэн Чолбодук. Күнүскү күн аннын диэки. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 144 с.

17. Титов В.Н. Этиллибэтэх кырдьык. Сэһэннэр. – Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1994. – 200 с.

18.  Илин  сурунаал. 1999. 1-2 N-рэ.

19. Уткин К.Д. Хомуурунньук. 16 кинигэ. 2-һэ: Төрүт культура: утумнар, ситимнэр. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 272 с.

20. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.

21. Каженкин И.И. Ыал буолуу үгэстэрэ. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.
 
22.  В.Р.Ларионов. Саха - Айыы киһитэ. – Дьокуускай: “Кудук” ХЭО АБДь, 1998.- 219 с.
                                                                   
23.   “Илин” сурунаал. N 1. 1999.

24. Филиппов Е.А. Былыргы дьыл быыһын сэгэтэн. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.

25. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. – Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. – 92 с.
 
26. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2013. – 108 с.

27. “Кыым” хаһыат. 30№, 2022 с. атырдьах ыйын 4 күнэ.

28. “Кыым” хаһыат. 8.10.2020.
 
29. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2016. – 148 с.

30. “Чолбон” сурунаал. 6 / 2018.

31. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. –  100 с.

32. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.

33. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  3

Сүр туһунан былыргылар билиилэрэ  . . . . . . .  5

Сүр  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  9

Сүр айылҕаттан бэриллиитэ  . . . . . . . . . . . . . . 14

Сүр уратылара  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  18

Сүр сайдыыта  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Мөлтөх  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Мунаах  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Көрсүө киһи  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Сүрдээх киһи  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Сүрдэннэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  38

Сүрэ бэрт  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Сүргэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41

Сүр тостуута  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44

Сүрүн баттатар  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47

Суос  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48

Сор . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Сүр майгыны салайар  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Сүрэхтээх  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

Сүрэҕэ суох  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  61

Санаа уонна киһи оҥорор быһыыта  . . . . . . . . . 64

Үлэ ыарахан  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

Тулуур, дьулуур, өһөс санаа  . . . . . . . . . . . . . . .72

Туттунар күүс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75

Үөрэҕи ылыныы икки өрүтэ  . . . . . . . . . . . . . . . .79

Сэбиэскэй былаас содуллара  . . . . . . . . . . . . . .83

Туһаныллыбыт литература  . . . . . . . . . . . . . . . .86

Иһинээҕитэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87

[[ Категориялар: Ааптардар - К: Итэҕэл ]]</text>
      <sha1>0rt17rfpifdu83bdn9oufwk07s6tkgf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Г</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1843</id>
    <revision>
      <id>7553</id>
      <timestamp>2023-10-29T08:38:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>5.137.114.106</ip>
      </contributor>
      <comment>&quot;Г - это буква кириллицы.&quot; саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7553</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42" sha1="gmx8naxqbaqqselbxc4us910ds994kj" xml:space="preserve">Г - это буква кириллицы.</text>
      <sha1>gmx8naxqbaqqselbxc4us910ds994kj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нэми билэн туттунуу (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1844</id>
    <revision>
      <id>7557</id>
      <parentid>7556</parentid>
      <timestamp>2023-11-24T23:46:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>7557</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="386476" sha1="nax5kp8f6mop9okpz2sadakaf877t7g" xml:space="preserve">Каженкин И.И.- Хааһах Уйбаан

НЭМИ БИЛЭН ТУТТУНУУ. КУТ-СҮР ҮӨРЭҔЭ. Дьокуускай. 2023.

АННОТАЦИЯ

Нэм диэн олус киэҥ өйдөбүллээх тыл киһи үлэни оҥорууга хайдах хамсанарын, туттунарын быһаарар тутаах суолталаах. Хас биирдии үлэ көрүҥэ бэйэтигэр сөптөөх нэми билэн тутуһары ирдиирин үлэһит сахалар былыргы үйэҕэ быһааран олохторугар уонна үлэни оҥороллоругар туһана сылдьаллар.

Бары үлэһиттэргэ ананар.

Народ саха с очень давних времен развил учения о труде.

© Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан.

ААН ТЫЛ

Нэми билэн туттунуу диэн этии араас уустук хамсаныылары табан, сатаан оҥорууга үөрэтэргэ аналлаах үөрэх буолар. Бу үлэһиттэр үөскэппит үөрэхтэрэ күүһү, сөптөөхтүк, ол аата нэмин билэн туһанан үлэни табатык, тупсаҕайдык, сатабыллаахтык уонна талааннаахтык оҥорууну үөскэтэр. 

Күүс хаһан баҕарар аһара бара сатыыра элбээн хаалар. Күүс аһара барыыта сыыһа-халты туттунууну үөскэтэн алдьатыыны оҥорууга тириэрдэрин киһи тугу эмэ оҥоро сатаатар эрэ билэр. Ол иһин нэми билэрэ, тутуһара эрэ, бу сыыһа туттунарын аҕыйатар уонна үлэни туһалаахха кубулутарга тириэрдэр.

Үлэни оҥоруу табылыннаҕына эрэ туһаны оҥорон, туһалаах үлэнэн ааҕыллар, онтон салгыы сатаннаҕына ханнык эрэ барыһы киллэрэн атыттар батыһар, үтүктэр үлэлэригэр кубулуйар. Ол иһин сатабыллаахтык оҥоруллар үлэ омук сайдыытын, ахсаана эбиллиитин үөскэтэргэ туһалыыр.

Халы-мааргытык оҥоруллубут, табыллыбатах, сыыһа-халты буолан хаалбыт үлэ куһаҕаны элбэтэр уонна киһи санаатын түһэрэр, кыаҕын кыччатар. “Хоро салаҥ”, “хоро таһар” диэн үлэни кыайбаттарын, сатаабаттарын иһин сирэн ааттаммыт хоролор үлэһит сахаларга холбоһон симэлийэн хаалбыттар.

Нэм диэн олус киэҥ өйдөбүллээх тыл киһи туохха барытыгар сөп түбэһиини буларын, үөскээн тахсар икки өрүттэр икки ардыларыгар тэҥнэһиини үөскэтэрин биллэрэр уонна ханнык баҕарар үлэни оҥорууга күүһү хайдах туһанары быһаарар суолтата олус улахан.

Саха дьоно уһун үйэлэр тухары араас үлэлэри үлэлээннэр нэми билэн туттунуу диэн үлэни оҥорууга хамсаныылары табан туһанарга аналлаах үөрэҕи айан оҕолорун үлэҕэ үөрэтэллэр. Нэми билэн туттунуу диэн үөрэх киһи сыыһа-халты туттунан кэбиһэрин аҕыйатан туһалааҕы, уһун үйэлээҕи оҥорорун элбэтэр аналлаах.

Хас биирдии үлэ көрүҥэ бэйэтигэр сөптөөх нэми тутуһары ирдиирин үлэни баһылаабыт сахалар быһаарбыттара ырааппыт. Бу нэми билэн туттунуу диэн сахалар сыыһа-халты туттубат буолууга үөрэтэр үөрэхтэрэ билигин тупсан, сайдан “Техника безопасности” диэн ааттанан бары үлэлэргэ барыларыгар суруллан туттулла сылдьар.
 
Саҥа үлэҕэ киирэр киһи, бу “Техника безопасности” диэн үөрэҕи билэн тутуһара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ону тэҥэ, саҥа үлэҕэ киирэр киһиттэн, бу үлэҕэ уопута төһө элбэҕин хайаан да ыйыталлар, үлэни хайдах үлэлиири билиһиннэрэллэр уонна эбии сэрэхтээх буолууга үөрэтэн биэрэллэр.

Ханнык баҕарар үлэни оҥоруу табыллыыта, тупсуута, сатаныыта киһи буор кута төһө сайдыылааҕыттан быһаччы тутулуктааҕын нэми билэн туһаныы үөрэҕэ арыйар. Ол курдук, хамсаныылары хайдах оҥорортон үлэ хаачыстыбата быһаччы тутулуктанан тахсарыттан үлэҕэ ылыыга киһи буор кута төһө сайдыылааҕа биллэрэ табыллар.

Үлэни оҥоруу диэн эрэйэ, хамсаныылары оҥорууга араас көрдөбүлэ элбэҕиттэн кумааҕыга ону-маны була сатаан суруйуу буолбатах. Ол иһин үлэ дьонун тыл үөрэхтээхтэрэ итэҕэлгэ, үлэни хайдах үлэлииргэ үөрэппитэ буолаллара таах сибиэ эрэйдэнии, дьону албыҥҥа киллэрэ сатааһын буолар. Үлэни хайдах оҥорууга уопуттаах үлэһиттэр эрэ үөрэтэллэрэ табыллар.

Күүс уонна кыах диэн тыллар киһи этин-сиинин күүһүн уонна хамсаныылары хайдах оҥорорун быһаараллар. Ханнык баҕарар быһыыны, үлэни оҥорууга ханнык эрэ күүс уонна кыах ирдэнэрин сахалар былыр үйэҕэ быһааран, олору табан туһанарга аналлаах нэми билэн туттунуу диэн үөрэҕи айан араас үлэлэргэ барыларыгар туһана сылдьаллар.

Саха омуга сайдыан баҕарар. Омук этин-сиинин бөҕөргөтөр уонна буор кутун эрчийэр, дьарыктыыр үлэ эрэ омугу сайыннарар. Ол иһин үлэни кыайыылаахтык үлэлиир, сыыһа-халты туттубат кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии уонна нэмин билэн туттунарга үөрэтии саха дьонуттан ирдэнэр көрдөбүл буолла.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар сайдыыта суох, үлэни сирэр буор куттарынан сутуллан хаалбыт дьону саҥалыы үөрэтэн үлэһиттэр сайдыылаах буор куттаахтарын билиниигэ тириэрдии диэн үлэни мин саҕалаан бу үлэни суруйдум.

Таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕэ ааттанар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ үлэһиттэр таҥаралара буолар, ол иһин нэми билэн туттунары, көрсүө, сэмэй буолары ирдиирэ үлэни кыайа-хото үлэлээһини ситиһииттэн быһаччы тутулуктанар.
 
Нэми билэн туттунуу киһи буор кута төһө сайдыылааҕыттан, хамсаныылары хайдах оҥороруттан быһаччы тутулуктааҕыттан Кут-сүр үөрэҕэр киирсэр.

И.И.Каженкин - Уйбаан Хааһах атын үлэлэрин интернеттэн, Национальнай библиотекаттан, библиотека сайтыттан, Сахалыы Википиэдьийэттэн уонна ол иһигэр баар Викитека диэн библиотекаттан булан ылан туһаныахха сөп. 

Айылҕаттан талааннаах, хааннааһын диэн былыргы сахалар эмтиир ньымаларын баһылаабыт эмчит Попов Григорий Гаврильевич элбэх дьоҥҥо туһалыыр “Сахалыы эмтээһин киинэ” диэн тэрилтэни арыйан ситиһиилээхтик салайан үлэлэтэр. 

Автор бу үлэтин бэчээттээн таһаарыыга спонсордаан көмөлөспүт сахалыы өй-санаа үөрэҕин дириҥник билэр Попов Григорий Гаврильевичка истиҥ махталын тириэрдэр.

ХАМСАНЫЫЛАР

Күүс диэн эт-сиин хамсаныылары оҥороруттан үөскүүр эньиэргийэ  ааттанар уонна сахалыы туруору күүс диэн арааран эмиэ этиллэр. Эт-сиин төһө элбэҕиттэн уонна киһи эрчийэ, дьарыктыы сылдьарыттан быһаччы тутулуктанан күүс уларыйан биэрэр. Ол курдук, элбэх ыйааһыннаах киһи, бу ыйааһынын соһо сылдьарыгар сөптөөх күүстээх буолара быһаарыллар.
Киһи туруору күүһүн араас суол күрэхтэһиилэринэн былыр-былыргыттан быһаараллар. Манна ордук тааһы, бэрэбинэни көтөҕүү тарҕаммыт көрүҥнэргэ киирсэллэр. Урукку кэмҥэ мас тардыһыытын туруору күүһү быһаарыыга туһаналлара, ол иһин хамсаабакка олорон эрэ тардыһаллара.
 
Билигин мас тардыһыыта биллэрдик уларыйда, хамсаныылары оҥорууну эбиискэ киллэрэн биэрииттэн улаханнык тэтимирдэ уонна уустугурда, ол иһин дьон сэргээн көрөр күрэхтэһиилэрин көрүҥэр кубулуйда. Хамсаныылары оҥорор өй-санаа эбиллэн биэриитэ диэн араас эмискэ туора-таары тардыылары оҥоруулары уонна туран эрэн тардыыны киллэрэн биэрии табылынна. Ол аата туруору күүскэ хамсаныылары оҥоруу киирэн эбиллэн биэриитэ күрэхтэһиини өссө уустугурдан, ыаратан биэрэрин табан туһаныы мас тардыһыытын дьон сөбүлээн, кэрэхсээн көрөллөрүн үөскэппитэ буолар. Билигин мас тардыһыыта сайдан, тарҕанан Аан дойду үрдүнэн тэнийэн иһэр чинчитэ улаатта.

Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит сахабыт тылыгар күүс араас дьайыылара хамсаныылары оҥорууттан тутулуктанан уларыйан биэрэн иһэллэрэ дорҕоонноругар сөп түбэһиннэрэн иҥмиттэр:
 
- Бытаан диэн нэһиилэ хамсаныы ааттанар. Былыргы кэмҥэ сахалар олус бытаан хамсааһыны, сыҕарыйыыны “быт хаамыыта”, “кутуйах хаамыыта” диэн быһааран этэллэрэ. Бу хамсаныылар уратыларын быһаарыыттан бытаан диэн кыра хамсаныыны биллэрэр тыл үөскээбит.

- Сыылба диэн бытаантан арыычча түргэн хамсаныы ааттанар. Хамсаныы оҥоруллар эрээри, киһи сыылларын курдук бытаанын биллэрэр суолталаах. Сыыллар диэн бытааннык, аһара сэрэхтээхтик сыҕарыйыыны быһаарар тыл буолар. 

- Наҕыл диэн сыылбатааҕар түргэн, ыксаабакка, тиэтэйбэккэ эрэ оҥоруллар хамсаныы ааттанар. Наҕыллык хамсаныы сыыһа-халты буолан хаалара олус аҕыйаҕыттан киһи быһыылаах дьон бары тутта сылдьар хамсаныылара буолар. Ол курдук, наҕыл хамсаныы кэмигэр киһи ону-маны ырытан толкуйдуура, саныыра элбэҕиттэн сыыһа-халты оҥорон кэбиһэрэ биллэрдик аҕыйыыр.

- Сэмэй хамсаныы диэн сэрэхтээх, сыыһа-халты буолбат хамсаныы ааттанар. Киһи оҥорор бары хамсаныыларын сэмэйдик оҥордоҕуна киһи быһыытын тутуһа сылдьара ситиһиллэр. Бары үлэһит дьон туһана сылдьар хамсаныылара буолар. 

- Сыыдам диэн тылбыт “сыы” диэн сыыгыныыр тыастан үөскээбит. Айылҕа төрүт тыастарыттан араас хамсаныылар ааттара эмиэ тутулуктанан айыллыбыттар. “Сыы” диэн сэрэхтээх, “ыы” диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэр, түргэн сырыыны, хамсаныылары быһаарар тылбыт. Сыыдам хамсаныылар сыыһа-халты буолан хаалаллара элбэҕин, куһаҕаны элбэтиэхтэрин сөбүттэн сэрэнии эмиэ улаатыахтааҕын “сыы” диэн дорҕоонтон сыыһа диэн куһаҕаны, алҕас хамсаныыны быһаарар, олус элбэхтик туттар, сэрэнэр тылбыт үөскүүрэ биллэрэр.

- Түргэн диэн тылбыт “түр” диэн соһуччу тыаһыыр тыаһы үтүктүүттэн үөскээбит. Хамсааһын хайдаҕын быһааран этэргэ анаан саамай дэлэччи туттар тылбыт буолар. Тиэтэйии, ыксааһын, ыгылыйыы түргэнник хамсаныылары үөскэтэллэринэн сыыһа-халты туттунууну элбэтиэхтэрин сөбүн сахалар былыр үйэҕэ быһаараннар киһи быһыытыгар сөп түбэспэттэр диэн этэллэр. Киһи быһыылаах буолууну аһара баран, сыыһа-халты туттубат көрсүө, сэмэй дьон үлэни оҥорууга ситиһэр кыахтара улаханын сахалар таҥараларын үөрэҕэ арыйан төрөппүттэргэ тириэрдэр.

- Хапсаҕай диэн илиитинэн аһара сымсатык, “хап” гына тутан ылар киһини этэллэр. Сахалар тустуулара бу тылынан ааттаммыта аатыгар аһара сөп түбэһэр. Ол курдук, “хап” диэн тутан ылыы буоллаҕына, “саҕай” диэн сыҕарыт, бырах диэн өйдөбүллээх. Олус таба ааттаммыт, дорҕооннорун өйдөбүллэрэ сөп түбэһэр тустуубут салгыы сайдан иһэр чинчилээх.

Туруору күүс уонна хамсаныылартан үөскүүр эбиискэ күүс хамсаныы төһө түргэтээн иһэриттэн тутулуктанан араарыллан биллэр. Күүс бу эбиллэн биэрэр уратытын сахалар быһааран тустуу аатыгар киллэрэн биэрбиттэр. Ол курдук, хапсаҕай тустуутугар элбэх туруору күүстээх киһи мөдөөт, бытаан буолан хаалара быһаарыллар.
 
Хамсаныылары оҥоруу эт-сиин туругуттан, төһө кыахтааҕыттан ордук улахан тутулуктаахтар. Эт-сиин туругун, хамсаныылары оҥорор кыаҕын холбуу быһаарар тыллар бааллар:

- Бокоойу. Хамсаныылары кыайан имигэстик, түргэнник оҥорбот киһи бокоойу диэн ааттанар. Олох бытаан эрээри, табыллыбат хамсаныылардаах киһини бокоорбут диэн этэллэр.
 
- Мөдөөт киһи диэн бытааннык хамсанар киһи ааттанар. Мөөдөй диэн эттэхтэринэ туох эрэ улахан уонна хамсаабакка турар сабаҕаланар. Улахан киһи мөдөөт буолар диэн этии сөптөөх.

- Имигэс диэн эт-сиин туруга, араас хамсаныыларга үөрүйэҕэ, уустук хамсаныылары сатыыра ааттанар. Имигэс эт-сиин түргэнник, сымсатык хамсанара имигэстик диэн этиллэр.

- Сымса диэн имигэстик эрээри, ону таһынан түргэнник хамсанар кыахтаах эт-сиин ааттанар. Сымса эт-сиин сымсатык, түргэнник хамсанар кыаҕа улаатар.

- Сылбырҕа диэн олус сымсатык, түргэнник уонна имигэстик хамсанар киһини этэллэр. Тустуугу сылбырҕа диэн эттэхтэринэ таба туттарбат сымса, аһара түргэн хамсаныылардаах киһи буолар.

Сахалыы өй-санаа үөрэҕэ эт-сиин өйтөн-санааттан уратыларын быһаарар, аҥардастыы эти-сиини ырытар тыллара элбэхтэр:

- Дьарамай диэн хатыҥыр уонна иинэҕэс эттээх-сииннээх киһини этэллэр. Дьардьама курдугун иһин итинник эппиттэр. Дьардьама диэн тыл дьа уонна ардьаах диэн тыллартан холбонон үөскээбит киһи уҥуоҕун көстүүтүн быһаарар тыл буолар. Дьа диэн олус былыргы кэмнэргэ өй-санаа ааттанар эбит. Киһи уҥуоҕар өй-санаа баарын биллэрэн итинник эппиттэр.

- Толору диэн этэ-сиинэ бэйэтин улаханыгар сөп түбэһэр буоллаҕына этиллэр.

- Халыҥ диэн бэйэтигэр сөп түбэһэр, элбэх эттээх-сииннээх киһи ааттанар. Эт-сиин киһиэхэ баара туһалааҕын биллэрэн туттуллар.

- Киппэ эттээх-сииннээх диэн эттэхтэринэ кутуллубут курдук модьу-таҕа, көрүҥнээх киһи буолар. Кип диэн чиҥ тыаһы быһаарар тылтан киппэ диэн тыл үөскээбит. Бу тыл эт-сиин туругун, хайдаҕын биллэрэр.

- Модьу диэн суон, уйуктаах, бөҕө-таҕа эбэтэр оннук киэптээх эти-сиини этэллэр. Сүгүүгэ-көтөҕүүгэ ордук кыайыылаах, элбэх ыараханы уйар, кыайар буоллаҕына модьу диэн ааттанар.

Хамсаныыны оҥоруу түргэтээн истэҕинэ күүһүрэн, сыыһа-халты буолан хаалара элбиириттэн сахалар харыстанан нэмин билэн туттунуу диэн үөрэҕи айбыттар.
 
Нэмий диэн хамсаныыны сыыйа күүһүрдэн, эбэн биэрэн иһии ааттанар. Сэрэхтээх, көрсүө, сэмэй дьон куруук туттар хамсаныылара. Күүһү сэрэхтээхтик туттарга, сыыйа, кэмнээн улаатыннаран, күүһүрдэн иһэргэ аналланарыттан үлэһит дьон бары туһана сылдьаллар. Ол курдук, күүһү-уоҕу туһаныыга сэрэхтээх, аһара туттубат эрэ киһи тугу эмэни алдьатан, буорту оҥорон кэбиспэккэ, туһалааҕы оҥорор кыахтанарын таба өйдөөһүн эрэйиллэр. 

“Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй” диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыыларыгар барыларыгар быһаччы сыһыаннааҕын таба өйдөөн хаһан баҕарар сэрэхтээхтик хамсанарга, аан маҥнай боруобалаан, холонон көрөн баран күүһү сыыйа эбэн, нэмийэн хамсаныыга оҕону кыра эрдэҕиттэн үөрэтиэхпит этэ. 

“Алдьатыы дөбөҥ, оҥоруу уустук” диэн өс хоһооно алдьатыы эрэйэ аҕыйаҕын, түргэнник оҥоруохха сөбүн, онтон туох эмэ туһалааҕы оҥоруу үлэлээҕин, эрэйдээҕин элбэх үлэттэн табылларын биллэрэр.

Былыргы кэмнэртэн туттуллар эйэни харыстыырга, сэрэхтээхтик сыһыаннаһарга аналлаах эйэ-нэм диэн этиибитин олоххо хаттаан киллэрдэхпитинэ эрэ эйэлээх буолуу олоҕурарын туһаныахпыт этэ. Сэбиэскэй былаас албыныгар түбэспит тыл үөрэхтээхтэрэ өй-санаа үөрэҕин билбэттэриттэн сахалары албыннаан эйэ-“дэм” диэн этиини тутуһуҥ диэн этиилэрэ киһини киһиргэтэн, дэбдэтэн биэрэриттэн сыыһа-халты туттунууну элбэтэн эйэбитин алдьата, дэмнии сылдьарыттан эйэлээх буолуубут кыайан кэлбэтиттэн, бу “үчүгэйи” оҥороллор дии саныыр дьоммут сахаларга улахан куһаҕаны оҥоро сылдьаллара быһаарыллар.

Нэмин билэн туттунуу диэн киһи быһыылаах көрсүө, сэмэй дьон бары туттунар быһыылара ааттанар. Күүс сыыһа тутуннахха буортуну, куһаҕаны оҥороро олус элбэх. Ол курдук, сыаналаах тиэхиникэ биир тутаах гайкатын аһара күүскэ эрийэн резьбатын быһа тартаран кэбистэххэ эрэй, үлэ элбии түһэрин тэҥэ, улахан ночоот тахсар кыахтаах. Итини тэҥэ, буору хаһаары күрдьэх угун тосту олуйан кэбистэххэ үлэлээн, көмөлөһөн абыраары эбии үлэни үксэтиэххэ сөп.
 
Сахабыт тылыгар иҥэн сылдьар өй-санаа тутулуктара айылҕаҕа үөскүүр тыастары кытта быһаччы ситимнээхтэр, онтон тутулуктанан үөскээбиттэр. Тыас, дорҕоон дьайыыта киһи ийэ кутугар быһаччы дьайарыттан, өйүн-санаатын уларытыан сөбүттэн, куһаҕан тыастар, дорҕооннор дьайыыларыттан сэрэнии улаатыа этэ. Ол курдук, олоҥхолорго абааһылар ырыалара барылара куһаҕан куолаһынан, куһаҕан дорҕооннору туһанан ылланаллар. Бу ырыалар атын киһиэхэ куйахата күүрэринэн, онон-манан этэ-сиинэ тымныйан, дьагдьайан ыларынан тиийэллэринэн улахан дьайыыны оҥороллор.

Сахабыт тылыгар киһи күүһэ-кыаҕа өйүттэн-санаатыттан, буор кутуттан тутулуктанан уларыйан, күүһүрэн биэрэр кыаҕа кытта быһаарыллыбыт, барыта тылбытыгар киирэн иҥэн сылдьаллар. Холобурга, сымса диэн эттэхпитинэ эт-сиин имигэһин тэҥэ, буор кута сайдыылааҕыттан, хамсаныылары оҥорор дьоҕура улаханыттан имигэстик хамсанара быһаарыллар.
Эти-сиини хамсатар өй-санаа буор кут диэн ааттанар, эккэ-сииҥҥэ бэйэтигэр үөскээн, иҥэн сылдьар, хас биирдии быччыҥнарга араас хамсаныылары оҥороруттан үөскүүр уонна мунньуллан иһэр. Ол барыта эт-сиин хайдах хамсаммытын, быччыҥнар төһө уһаабыттарын, кылгаабыттарын барытын өйдөөн хаалалларынан, онно өй-санаа үөскээн иһэринэн быһаарыллар. 

Эт-сиин хамсаныыларга үөрүйэҕэ, дьоҕура буор куттан ордук улахан тутулуктаах. Ол курдук, хамсаныыларга үөрэнии үөрүйэҕи, дьоҕуру үөскэтэрэ эккэ-сииҥҥэ иҥэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтанарын таба өйдөөн, сааһырбыт, буор куттара сайдыбыт эр дьон эдэр дьахтары ойох ылан оҕолоноллоро аймахтар сайдалларыгар улахан туһалаах. Оҕолор сайдыылаах буор куттаах буолан төрөөтөхтөрүнэ сайдыыны, үөрэҕи ситиһэр, үлэни кыайар кыахтара улаатан иһэрин туһаныы буолар.

Хамсаныылары оҥоруу киһи оҥорор уустук үлэтигэр киирсэр. Дьон бары имигэстик хамсанан, үчүгэйдик үҥкүүлүүр киһини үөрэ көрөллөр. Сатабыллаах, талааннаах буор куттаах үлэһит оҥорбут үлэтин үтүктэн, батыһан үлэлии үөрэнии ордук табыллар. 

Үлэни оҥорууга туттуллар араас хамсаныылар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки аҥы арахсаллар:

1. Табыллыбыт хамсаныылары оҥоруу.

2. Табыллыбатах, туһата суох, холус хамсаныылар.

3.  Туһалаах үлэни оҥорор нэми тутуһар хамсаныылар.

Үһүс өрүт ханнык баҕарар икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскээн тахсар уонна сөп түбэһиини, нэми билиини үөскэтэр уратылаах. Хамсаныылары табатык оҥоруу уустук үлэ. Киһи бары быччыҥнара бэйэ-бэйэлэригэр дьүөрэлээн, сөп түбэһэн хамсаатахтарына эрэ үлэни оҥоруу табыллан туһалаахха кубулуйар. 

Оҕону туһалаах хамсаныылары оҥорууга сатыыр киһи бэйэтин үтүгүннэрэн үөрэтэрэ ордук табыллар. Хамсаныыны аан маҥнай көрдөрөн биэрэн баран “Маннык оҥор” диэн үтүгүннэрии, элбэхтэ хос-хос хатылаан оҥотторуу туһалыыр.

Киһи оҥорор быһыылара барылара араас хамсаныылартан үөскээн тахсаллар. Хамсаныылар нэми тутустахтарына эрэ үлэни оҥорууга туттуллан туох эрэ туһалааҕы оҥорууга тириэрдиэхтэрин сөп. Ол курдук, күүс аһара барар уратылааҕыттан табыллыан да сөптөөх хамсаныыны куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Үлэһит киһи тугу барытын оҥороругар нэми биллэҕинэ уонна тутустаҕына эрэ оҥорор үлэтэ табыллар кыахтанар. 

Көрсүө, сэмэй киһи нэми тутуһарынан үлэни табыллан үлэлиир кыахтанарын сахалар билэн оҕолорун көрсүө, сэмэй буолууга кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэллэр уонна таҥара үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар.

Онон өйү-санааны уонна эти-сиини холбуу сайыннарар буор кут өбүгэлэртэн бэриллэн кэлэн иһэрин харыстаан, өссө тупсаран кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэн иһии аймахтары, омугу сайыннарарын иһин дьонтон ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар.

КҮҮС уонна ХАМСАНЫЫ

Киһи этэ-сиинэ ыйааһыннаах. Бу ыйааһыны сүгэ сылдьарыгар сөптөөх күүс этигэр-сиинигэр үөскүүр уонна ону-маны, араас үлэни оҥороругар ол күүһүн туһанар кыахтанар. Ол аата күүс диэн эккэ-сииҥҥэ дьарыктаныыттан, хамсаныылары оҥороруттан үөскүүр өй-санаа мунньустуута, эньиэргийэ ааттанар.

Үлэни оҥоруу хайдах оҥорортон тутулуктанан икки тус-туспа, утарыта көрүҥнэргэ, өрүттэргэ арахсар:

1. Туһалаах үлэ.

2. Табыллыбатах, туһата суох таах хаалар үлэ. 

Үлэни хамсаныылар оҥороллор. Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар үһүс өрүт, сөп түбэһии өрүтэ, нэми тутустахха эрэ үөскүүр.

Үлэ туһалаахха кубулуйдаҕына эрэ барыһы киллэрэн сайдыыны аҕалар кыахтанар. Оҥоруулара табыллыбатах, туһаны аҕалбат үлэлэр таах хаалан иһэллэр. Күүс уонна хамсаныылары оҥоруулар нэми тутустахтарына эрэ үлэни оҥоруу табыллар кыахтанар.

Сахалар киһи үлэни хайдах оҥороруттан көрөн күүһү тус-туспа араараллар уонна киһиэхэ күүһү тэҥэ, хамсаныылар хайдахтарыттан, төһө түргэннэриттэн тутулуктанан күүс улаханнык эбиллэрин үөрэтэн билэн тылларыгар киллэрбиттэр.

Киһи сүһүөхтэрэ араас элбэх хамсаныылары оҥорор кыаҕы биэрэллэр. Бу оҥоруллар хамсаныылар киһи баҕара санаабытын курдук чуолкайдык, табатык оҥоруллан тахсалларын туһугар элбэх быччыҥнара бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан табатык, сөп түбэһэрдик хамсаатахтарына эрэ сатанар.

Хамсаныылары сатаан, табан оҥорууга киһи олус өр кэмҥэ үөрэннэҕинэ, эрчилиннэҕинэ эрэ үчүгэйдик оҥорор кыахтанар. Ол курдук, киһи хас биирдии быччыҥнарыгар хамсаныылартан үөскээн үөрүйэх буолан иҥэн сылдьар буор кута быччыҥы санаа хоту хамсатара олус уустук үлэ буолар уонна онно үөрэнэрэ уһун кэми ыларыттан үлэни табатык оҥоруу ордук уустугурар.

Киһи өйө-санаата үөрүйэххэ кубулуйдаҕына этин-сиинин санаатын хоту хамсатар кыахтанар уонна буор кута үөскээбитэ быһаарыллар. Ол аата хамсаныылары табан, сатаан оҥоруу диэн киһи өйө-санаата сайдыытын үрдүкү таһыма буолар. 

Киһиэхэ этигэр-сиинигэр үөскүүр күүстэр дьайар кыахтарын, уратыларын сахалар былыр-былыргыттан арааран билэн тылларыгар киллэрбиттэрин билигин туһана сылдьабыт. 
Күүс диэн эт-сиин туруору күүһэ этиллэр, бу күүс уларыйыыта, эбиллиитэ эт-сиин туругуттан, төһө элбэҕиттэн быһаччы тутулуктанар:

- Сылаа. Мөлтөх хамсаныыны оҥорор кыра күүс. Аҕыйахтык хамсаныыга эрэ тиийиэн сөп. Сылай диэн кыра аһылыктаах, элбэҕи кыайан аһаабат, күүһэ-уоҕа мөлтөх киһини этэллэр. Сылайдахха, быһыннахха кыайан хамсаммат буолуу киһиэхэ тиийэн кэлэр.

- Сыра диэн киһи этин-сиинин ис күүһэ, быстар хамсаныыларын оҥоруута ааттанар. “Сыра-сылба быһынна” диэн этии киһи аһаабакка, сынньаммакка эрэ кыайан хамсаммат кэмэ кэлиитин биллэрэр. ”Сыралаах үлэ” диэн этии аһара үлэлээһинтэн, элбэхтик хамсаныылартан эт-сиин быстыытын, мөлтөөһүнүн, кыайан чөлүгэр түһэн биэрбэтин биллэрэр.

- Мөлтөх диэн бэйэтин нэһиилэ кыанар, күүһэ-кыаҕа аҕыйах, бытааннык, сэниэтэ суохтук хамсанар киһини этэллэр. Бу тыл эт-сиин күүһүн тэҥэ, өйү-санааны быһаарыыга эмиэ туттуллар.

- Кыанар диэн бэйэтигэр сөптөөх күүстээх киһи ааттанар. Дьон бары кыанан сылдьар буолуохтарын баҕараллар. Кыанар киһи тулуурдаах, бэйэтин туттунар, тохтотунар күүһэ элбэҕин тэҥэ, этин-сиинин кыайа-хото хамсатар кыахтааҕа быһаарыллар.

- Тэтиэнэх диэн син сөбүгэр күүстээх, бэйэтин кыанар, үлэни кыайа-хото оҥорор киһи ааттанар. Үлэни уһуннук уонна түргэн тэтимнээхтик үлэлиир кыахтаах киһини тэтиэнэх диэн этэллэр.

- Күүс диэн эт-сиин хамсаныыны оҥорор дьоҕура, күүһэ. “Күү” диэн элбэх уу үөһээттэн эньиэргийэлээхтик, күүстээхтик, күүгүнэччи түһэр тыаһа. Бу тыаска ыһар, тарҕатар “с” дорҕоон эбиллиититтэн күүс диэн тылбыт үөскээбит. Эт-сиин эрчиллэн эбиллэриттэн күүс улаатара биллэр. Күүстээх диэн эттэхтэринэ киһиэхэ күүс баара уонна элбэҕэ быһаарыллар. Элбэх күүс толору диэн ааттанар, ол иһин лаппа күүстээх киһини “чиэппэрдээх” диэн этэллэр.

- Модун диэн олус элбэх күүс. Бу күүс эккэ-сииҥҥэ сыһыаннааҕа модьу диэн эт-сиин көрүҥүн, күүстээҕин быһаарар тылтан үөскээбитэ буолар. Модьу диэн бөҕө-таҕа көрүҥү этэбит.
 
Хамсаныы төһө түргэнник оҥорулларыттан, ол аата буор куттан, өйтөн-санааттан тутулуктаах уларыйыылара, дьайыылара күүһүрүүтэ атын тылларынан этиллэн бэриллэллэр.

Хамсаныылары хайдах оҥорортон тутулуктанан күүс олус кыраттан саҕалаан улахаҥҥа диэри уларыйан, сыыйа-баайа эбиллэн иһэрин быһаарар тыллар элбэхтэр:

- Сылба. Улаханнык сылайбыт, илистибит киһи аҕыйаабыт, хамсаныылары кыайан оҥорбот буолбут күүһэ-сэниэтэ сылба диэн ааттанар. “Сылбата быстыбыт”, “Сылбаахы буолбут” диэн кыайан эрчимнээхтик хамсаабат буола сылайбыт, күүһэ-кыаҕа букатын быстыбыт, эстибит киһини этэллэр.

- Сэниэ диэн олус кыра да буоллар киһиэхэ хамсаныылары оҥорорго күүһэ баарын биллэрэр. Сэниэ аһылыктан киирэн эбиллэрэ ордук биллэр. “Сэниэлэнним” диэн аһылык кэнниттэн киирбит соччо элбэҕэ суох күүс ааттанар. Сэниэ кыра, киһиэхэ сөбүгэр, кыанан эрэ сылдьарыгар сөптөөх күүһү биэрэр. “Сэниэлээх” диэн эттэхтэринэ, син бэйэтин кыанар соҕус киһи буолара быһаарыллар. “Сэниэлээх соҕустук хамсанан биэр” диэн этэн бытааннык, мөлтөхтүк хамсаныыны тиэтэтэн, күүһүрдэн биэриэххэ сөп.

- Эрчим диэн сэниэттэн биллэр элбэх күүс. “Эрчимнээх” диэн эттэхтэринэ балачча элбэх, түргэнник хамсанар кыах баара ааттанар. Ол курдук, физика сокуонунан күүскэ түргэнэ эбилиннэҕинэ дьайар күүһэ соччонон улаатара быһаарыллар. Хамсаныылартан күүс уларыйара, соһуччу эбиллиэн кэлиэн сөбө сахабыт тылыгар олус былыргы кэмнэртэн, физика үөрэҕэ үөскүөн быдан инниттэн киирэн иҥмит. Эрчимнээхтик хамсаныы диэн күүстээхтик уонна түргэнник  хамсаныы ааттанар.

- Кыах диэн күүс элбэҕин уонна түргэнник хамсанары биллэрэр. Кыахтаах киһи диэн лаппа күүстээх киһи ааттанар Киһи тулуура, туттунар күүһэ кыах, кыахтаах диэн тылларынан эмиэ бэриллэр. Туттунар күүстээх, тулуурдаах, өһөс буолуу киһи олоҕун киһи быһыылаахтык, уһуннук олороругар тириэрдэр саамай тутаах күүһэ, хаачыстыбата буолар. Ол курдук, биир сыыһа туттуу, аһара барыы киһи олоҕун төрдүттэн уларытан кэбиһиэн сөбүн өйдөөх-санаалаах киһи билэрэ, олоҕор тутуһа сылдьара сөп. Кэлэр көлүөнэлэр туттунар күүстээх, тулуурдаах буола улааталларыгар тириэрдэргэ аналлаах “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун олоххо тутустахпытына эрэ салгыы сайдар кыах баар буолар. Бэйэтин этин-сиинин, ыйааһынын кыайа-хото, түргэнник хамсатар киһи кыахтаах, кыанар киһи диэн быһаарыллар. Кыаҕы таһынан диэн этии киһи аһара күүскэ хамсанан, этин-сиинин эчэтиэн сөбүн быһааран, аһара барыы кыаллыбатын биллэрэр.

- Дохсун диэн күүстээх, түргэн эрээри, хайдах буолан тахсара биллибэт хамсаныы ааттанар. Маннык хамсаныылары оҥоруу сыыһа-халты буолан хаалара элбиэн сөп. Спортсменнар кыайыыны ситиһээри дохсун хамсаныылары оҥоро сатыырга дьулуһаннар сэрэхтээх, нэми тутуһар үлэни оҥорууга соччо сыһыана суохтар.
 
- Күдэх диэн олус түргэнник оҥоруллар хамсаныыны быһаарарын тэҥэ, олус элбэх күүс соһуччу киириитин быһаарар. Күүс-күдэх диэн холбуу этиини элбэхтик туттабыт. Соһуччу кутталтан киирэр күүһү быһаарыыга күдэх диэн тыл сөп түбэһэр. Бу ыксаллаах кэмҥэ дьоҥҥо соһуччу күүстэнэн-күдэхтэнэн хаалыы элбэхтик бэлиэтэнэр. Ол курдук, киһи улахан кутталтан куотаары киэҥ, дириҥ көҥүһү үрдүнэн ойон кэбиспит эбэтэр адьырҕаттан быыһанаары үрдүк тииккэ ыттан тахсыбыт түбэлтэлэрэ биллэллэр.

Күүс бу курдук хамсаныылары оҥоруу түргэниттэн улаханнык эбиллэр уратытын үрдүкү кылаастаах тустууктар, спортсменнар табан туһаныахтара этэ. Сайдыылаах буор куттаах киһи хамсаныылары оҥороро табатын уонна түргэнин былыргылар үөрэтэн билэн тылларыгар киллэрбиттэр. 

Үйэтигэр хотторботох тустуук Мас Мэхээлэ утарсааччытын убаастаан тэҥнэһэ сатаабытын киһитэ өйдөөбөккө, кыайыыһыбын диэн санааҕа киирэн салгыы тустарга эппитигэр, хатылаан тустубуттарыгар  киһитэ соҕотохто уларыйан, этэ-сиинэ мастыйан, сылбырҕата эбиллэн кыайыыны ситиспитэ биллэр. Итини тэҥэ, турукка киирии диэн өй-санаа уратытын үгүс күрэстэһээччилэр күрэхтэһэ киирэллэригэр бэлэмнэниигэ туһаналлара табыллыа этэ.

Киһи туруору күүһэ уонна хамсаныылары оҥоруу түргэниттэн эбиллэр күүс бииргэ туттуллалларын биллэриигэ анаан саха тылыгар холбуу этиилэр бааллар:

- Сыра-сылба быһынна диэн эт-сиин сылайан, быстан ханнык да хамсаныыны оҥорбот буолара этиллэр.

- Күүс-сэниэ диэн күүскэ эбии хамсаныы түргэнэ эбиллэн биэрбитин биллэрии буолар. Сэниэлээх хамсаныы диэн хамсаныы түргэтээбититтэн өссө күүһүрбүтүн бэлиэтээһин ааттанар.
 
- Күүс-кыах диэн холбуу этиини туһанан күүһү тэҥэ, өссө кыах диэн хамсаныылары оҥоруу түргэнэ, сыыдама эбиллэрин быһаарыы туттулларын биллэрэллэр. Кыахтаах хамсаныы диэн хамсаныы өссө түргэтээбититтэн күүһүрэн биэрэрин биллэрэр.

- Күүс-күдэх диэн этэннэр күүс дьайыыта өссө түргэтээбитин, ол иһин күүһэ өссө эбиллибитин ыйан биэрэллэр. Күдэх диэн киһи оҥоруон сөптөөх саамай түргэн хамсаныыта этиллэр.

Хамсаныылары оҥоруу уустугун, элбэх быччыҥнар бэйэ-бэйэлэрин кытта дьүөрэлээн хамсаатахтарына эрэ табылларын үлэһит сахалар үөрэтэн быһааран нэми билии үөрэҕин арыйбыттар. Хамсаныыны оҥоруу төһө түргэниттэн уонна өссө түргэтээн иһэриттэн уларыйан биэриитин үөрэтэн билэн саха тылыгар киллэрбиттэрин билигин туһана сылдьабыт.

Онон күүс бэйэтэ эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Туруору күүс баара тас көрүҥтэн син биллэр, онтон хамсаныылары хайдах оҥорууттан эбиллэн биэрэр туспа күүс эмиэ баарын былыр үйэҕэ сахалар быһаараннар тылларыгар киллэрэн туһана сылдьаллар. 

ТУҺАЛААХ ХАМСАНЫЫЛАР

Киһи араас элбэх хамсаныылары оҥорор кыахтаах. Хамсаныылары оҥорууну киһи хас биирдии быччыҥар иҥэн сылдьар буор кута салайар. Хас биирдии быччыҥнар сөбүлэһэн хамсаныыларыттан туһалаах хамсаныы үөскээн тахсар. Сайдыылаах буор куттаах киһи түргэн, сыыдам эрээри, таба буолан сатанан тахсар хамсаныылары оҥороруттан атыттартан быдан уратыланар. 

Сахалар ол иһин киһи хамсаныылары оҥорор кыаҕын быһааран буор куту араас таһымнарга араараллар. Буор кут үөскээһинэ оҕо кыра эрдэҕиттэн муҥнаах диэнтэн саҕаланан баран талааннаах диэҥҥэ диэри сайдыыны ситиһэр. Талаан диэн киһи буор кутун, хамсаныылары оҥорор кыаҕа муҥутуурдук сайдыбытын биллэрэр.

Табатык оҥоруу диэн олус былыргы кэмнэргэ таба таҥара буолар кэмигэр сайдан тугу барытын табатык, ол аата сөп түбэһэр гына оҥорор дьон баар буолууларын үөскэппит. Оҕо тугу оҥорорун барытын табатык оҥорор буолууга олус өр кэмҥэ үөрэнэр. 

Хамсаныылары оҥоруу олус уустук. Киһи өйө-санаата буор кута үөрүйэхтэргэ үөрэнэн сайыннаҕына эрэ хамсаныы табыллара ситиһиллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ буор кута олус түргэнник сайдар. Илиитинэн ону-маны хам тутан ылары сатыырын тэҥэ, биир сааһыгар диэри быччыҥнарын табан хамсатан хаамарга үөрэнэрэ кыаллар. 

Хаамыы уонна сүүрүү диэн киһи оҥорор быһыыларыттан саамай уустуктара буолаллар. Киһи быччыҥнарын тэҥнээн хамсатан көнөтүк туттунары ситиһэрэ ордук үлэлээх. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр тугу барытын табатык оҥорор буолууга үөрэнэр кыаҕа улаханын сахалар туһанан хамсаныыларга, үлэлииргэ туһа киһитэ оҥорон үөрэтэллэр. 
Оҕо туһа киһитэ буолан үлэлииргэ үгэстэри иҥэриммитэ үлэлииргэ баҕа санаатын үөскэтэн элбэхтик хамсаныылары оҥоро үөрэнэн үлэһит буоларыгар тириэрдэр. Бары хамсаныылары оҥорууга бу кэмҥэ үөрэнэрэ ордук табыллар.

Көрсүө, сэмэй киһи оҥорор хамсаныылара наҕыллык оҥоруллар хамсаныылары үөскэтэллэр. Наҕыллык, ыксаабакка, тиэтэйбэккэ эрэ сэмэйдик оҥоруллар хамсаныылар таба буолан тахсаллара элбэҕиттэн үлэһит сахалар көрсүө, сэмэй буолууну туһалааҕынан ааҕаннар ордук сөбүлээннэр оҕолорун үөрэтэллэр.

“Илии анныттан илдьиркэй, атах анныттан алдьархай” диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыылара табыллыбакка хааллахтарына куһаҕаны, алдьатыыны үөскэтэн таһааралларын биллэрэр. Хамсаныы табылыннаҕына эрэ киһи туох эмэ туһалааҕы оҥороро кыаллар.

Хамсаныы сыыһа-халты буолан хаалыыта куһаҕаны үөскэтэрэ олус элбэх. Быһаҕынан сатаан туттуна үөрэнэ илик оҕо тарбаҕын быһыан сөп. Киһи кэһэйииттэн үөрэҕи ылынара төһө да түргэнин иһин, оҕо аан маҥнай үөрэнэригэр саллан хаалыытын үөскэтэриттэн үөрэнэрин бытаардыан сөп. Ол иһин уопуттаах улахан киһи быһааран, көрдөрөн биэрэрэ үлэҕэ үөрэниигэ ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Сахалар туһалаах хамсаныылары оҥоруу ыараханнарын ырытан үөрэтэннэр киһи буор кута сайдыытын таһымнарын арыйаннар Кут-сүр үөрэҕэр киллэрбиттэр.

Киһи буор кута төһө сайдыылааҕыттан хамсаныылары хайдах оҥороро быһаччы тутулуктанар. Хамсаныылар хайдахтарыттан үлэни оҥоруу тутулуктаах. Былыргы кэмнэртэн үлэһит сахалар бу тутулугу үөрэтэн билэн, буор кут сайдыытын таһымнарга арааран тылларыгар киллэнэн туһана сылдьаллар:

1. Муҥнаах. Оҕо кыра эрдэҕинэ буор кута сайда илигиттэн тугу эмэ оҥоро сатыыра табыллыбата элбэҕиттэн муҥнаах диэн буолар.

2. Муҥкук. Улаатан иһэр оҕо тугу эмэ оҥоро сатаабыта табыллан испэтиттэн санааргыыра, өссө хатылаан ылсыбакка быраҕан кэбиһэрэ муҥкук буолуутугар тириэрдэр.

3. Дьадаҥы буор куттаах киһи хамсаныылары оҥорорго сүрэҕэ суоҕуттан уонна табатык кыайан оҥорботуттан тугу оҥорбута барыта халы-мааргы буолан тахсаллар, ону тэҥэ, үлэни үлэлиири сөбүлээбэтиттэн чэпчэкини көрдүү сатыыра хаһан да хаалан хаалбат.

4. Үлэһит буор куттаах киһи куруук үлэлии, оҥоро сылдьар, тугу оҥорбута барыта табыллар, сөп түбэһэр буолан тахсарыттан элбэх туһалааҕы оҥорор кыахтанар.

5. Дьоҕурдаах буор куттаах киһи үлэһит киһи оҥорбутунааҕар тупсаҕай гына оҥорон таһаарар кыахтанар. Саҥаны, уратыны табан оҥорууга дьоҕурдаах киһи ордук табыллар.

6. Сатабыллаах буор куттаах киһи тугу оҥорбута барыта сатанар, атыттар сөбүлээн үтүктэр үлэлэрэ буолан тахсарыттан туох эмэ барыһы киллэриниэн сөп.

7. Талааннаах буор куттаах киһи тугу оҥорбута барыта үчүгэй буолар, атыттар хайгыыллар уонна үтүктэ, батыһа сатыыллар. Билигин талааннаахтар элбээннэр үчүгэйтэн үчүгэйи оҥоро сатааһын үксээн сылдьар.

Сахалар киһи буор кутун сайдыыларын бу таһымнарын тус-туспа арааран былыр үйэҕэ тылларыгар киллэрэн туһаналлара, ол кэмнэртэн үлэни хайдах үлэлээтэххэ ордук табылларын үчүгэйдик баһылаабыттарын биллэрэр.

Киһи күүстээх буолан араас туһалааҕы оҥорор. Үлэни оҥоруу күүһү тэҥэ, хамсаныылары тэҥнээн туһаннахха эрэ табыллар, сатанар кыахтанар. Күүс хамсаныылары кытта дьүөрэлэһэн, нэмин билэн үлэни оҥордоҕуна үлэ үчүгэйтэн үчүгэй буолан тахсара ситиһиллэр. 

Буор кут диэн өй-санаа кэлэр көлүөнэлэргэ утумнаан бэриллэн иһэриттэн аймахтар уонна омук сайдыыны ситиһэллэрин түргэтэтэр аналлаах. Эр киһи үйэтин тухары үлэлиириттэн буор кута сайдан иһэр. Бу сайдыыны ситиспит буор кутун кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэрин ыраас кыыс оҕону ойох ыллаҕына олоххо киллэрэр кыахтанар.
 
Эр киһи сайдыылаах буор кута кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэрин ыал буолуу үгэстэрэ оҥороллор. Бу үгэстэри тутуһуу эр киһи буор кута кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин олоххо киллэрэр. 

Кыыс оҕо эргэ тахсарыгар энньэтин бэлэмнэнэн баран эр дьон, күтүөттэр кэлэн ыйыталаһалларын кэтэһэр. Күтүөт кэллэҕинэ  төрөппүттэрин көмөлөрүн уонна төрүччү үөрэҕин туһанан сайдыылаах буор куттаах эр киһини талан ылара аймахтар, ону тэҥэ, омук сайдан иһэрин олоххо киллэрэргэ аналланар. Билигин сахалар сайдан иһэллэринэн бу олоххо туһалаах ыал буолуу үгэстэрин туһаныы ирдэнэр көрдөбүл буолла. (1,52).

Сайдыылаах буор куттаах оҕо эрэ аймахтары, омугу сайыннарар кыахтанар. Ол иһин кыыс оҕо ыалы тэрийэригэр күтүөттэри таба талан ылара таптал диэн туспа тылы үөскэппит. 
Айылҕаттан кыыс оҕо ыалы тэрийэн аймахтары, омугу сайыннарар уонна оҕо төрөтөн ахсааннарын элбэтэр аналлаах. Таптал диэн тылы таба тал диэн тыллартан үөскэппиттэр уонна сайдыылаах буор куттаах күтүөтү таба талан ыларга анаан туттуллар.

Аймахтары уонна омугу үлэ эрэ сайыннарар. Үлэни оҥоруу киһи хамсаныылары хайдах оҥороруттан быһаччы тутулуктанар. Араас уустук хамсаныылары табан, сатаан оҥорор киһи ханнык баҕарар үлэни кыайар кыаҕа улаатар.

Онон үлэһит сахалар киһи хамсаныылары оҥорорго аналлаах буор кута төһө сайдыылааҕын, үлэни хайдах оҥороруттан булан үөрэтэн былыр үйэҕэ быһааран туһана сылдьаллар.

ТАБЫЛЛЫБАТАХ ХАМСАНЫЫЛАР

Хол диэн киһи араас хамсаныылары оҥорор тутаах чааһа. Ханнык баҕарар хамсаныылары оҥоруу аан бастаан табыллара, табыллыбата биллибэт уратылааҕыттан улахан сэрэхтээх быһыы буолар. 

Холоон көрүү диэн хамсаныылары өссө оҥоруох инниттэн маннык буолан тахсыан сөп диэн эрдэттэн быһаара сатааһын ааттанар. Холоон көрүү кэнниттэн оҥорор быһыы үчүгэйэ дуу, куһаҕана дуу барыллаан быһаарыллыан сөп. Холоон көрүүнү үгүстүк хараҕынан тэҥнээн көрөн быһаарыллар.

Холонон көрүү диэн хамсаныылары хайдах оҥоруохха сөбүн боруобаланан, эрдэттэн хамсанан, үтүктэн көрүү ааттанар. Холонон көрүү кэнниттэн оҥоруллар быһыы хайдаҕа, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана чуолкай соҕустук быһаарыллар кыахтанар.
 
Сахалар саҥа, урут туттулла илик хамсаныылары оҥорууну эрдэттэн холонон көрөн боруобалаан баран оҥорууну тутуһаллар. Ол иһин хамсаныы сыыһа-халты буолан хааларын аҕыйаталлар.
 
Холонон көрбөккө эрэ оҥоруллар хамсаныылар хайдах оҥорортон тутулуктанан тус-туспа арахсаллар:

1. Холус хамсаныылар.

2. Холуон хамсаныылар.

3. Харса суох эбэтэр аһара барар хамсаныылар. 

Хамсаныылары хайдах оҥорортон үлэни оҥоруу олус улахан тутулуктаах, таба эбэтэр сыыһа буолан хаалыахтарын сөп. Сыыһа-халты буолан хаалар уонна үлэни куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэр хамсаныылартан холус хамсаныылар үөскээн тахсаллар.

Холус хамсаныылар диэн туохтара эрэ табыллыбатах, кыратык аһара барыылаах хамсаныылар ааттаналлар, сыыһаны, куһаҕаны оҥорууга тириэрдэн кэбиһиэхтэрин сөп.

Киһи атын киһиэхэ сыһыаныгар киһи быһыытын аһара барар хамсаныылары оҥорор киһини “муостаммыт” диэн этэллэр. “Муостаах муостааҕы көрсүөҕэ” диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыытыгар онно сөп түбэһэр утары өттүттэн хамсааһын баар буоларын, үөскээн тахсарын биллэрэр. Муостаныы диэн атын дьоҥҥо сыһыан аһара баран киэптээһиҥҥэ кубулуйбутун, киһи быһыытын таһынан барар хамсаныылары оҥорор кыахтаммытын, ол аата сүөһү өйүгэр-санаатыгар түһүүнү көрдөрөр бэлиэ буолар.

Ыксааһын уонна тиэтэйии киһи сыыһа-халты, мүлчү туттунарын элбэтэннэр нэми тутуспатын үөскэтэн оҥоро сылдьар үлэтин туһата суохха кубулутуохтарын сөп.

Үлэни оҥорууга киһиргэс буолуу, дэбдэйии куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх. Ол курдук маннааҕар үчүгэйдик оҥоробун диэн киһиргэнии кэнниттэн үлэ табыллыбакка хаалара элбиэн сөп.

Хамсаныылары оҥоруу диэн киһи элбэх быччыҥнарын дьүөрэлээн хамсатарыттан, ол аата буор кута төһө сайдыылааҕыттан тутулуктаах уустук быһыы буолан үлэни оҥорууга тутаах көрдөбүлүнэн ааҕыллар. 
  
Холус хамсаныылар диэн бэрт кыранан табыллыбатах, кыра сыыһалаах хамсаныылар ааттаналлар. Чэй испит чааскыны остуолга тыастаахтык ууруу, чааскылаах чэйи тоҕуу холус хамсаныылартан үөскээн тахсар кыра куһаҕаны оҥорууга тириэрдэр быстах быһыылар буолаллар.
 
Холус хамсаныылардаах киһи быһаҕы ыллаҕына тарбаҕын быһыан эбэтэр кытаанах мастаах харандааһы кыайан уһуктаабакка элбэхтик тоһута сылдьыан сөп.
 
Киһи сааһыран истэҕинэ араас хамсаныылары оҥоруута холус буолан иһэр. Бу уларыйыы ордук киһи хайдах хаамарыттан биллэр. Сааһырбыт киһи хайдах эрэ түөрэҥэлээн, тирэҕэ суохтук хаамара эбиллэн иһиэн сөп. Ол иһин имигэстик хаамары ситиһэргэ киһи куруук хаамыынан дьарыктана сылдьара эрэйиллэр. Холус хамсаныылар элбээһиннэрин харах көрүүтэ дьиримнээһинэ уонна илии салҕалааһына үксэтэн биэрэллэр. Ону тэҥэ, сүһүөхтэр аанньа хамсаабаттарыттан мастыйыылара эбиллэн эрэйдиэхтэрин сөп.

Холус хамсаныылар аһара барыылара холуон хамсаныылары оҥорууга тириэрдэллэр. Холуон диэн түргэнник оҥоруллар уонна табыллыбатах, оҥорор үлэни куһаҕаҥҥа кубулутар хамсаныы ааттанар. Биир холуон  хамсаныы оҥоруллар үлэни буортулуон сөп.

Киһи холуон хамсаныылары оҥорорун арыгыны элбэхтик иһии улаатыннарар. Ол иһин арыгыны элбэхтик иһииттэн киһи холуон хамсаныылары оҥороро элбиирин холуочук диэн тыл биллэрэр.

Холуочук диэн холуон хамсаныыларын оҥорор киһи ааттанар. Арыгыны иһииттэн сыыһа-халты туттубат туһугар киһи кыратык холуочуйуор диэри иһэн баран тохтуура табыллар. Тулуура улахан, туттунар күүстээх киһи, бу арыгыны иһии биллэр кээмэйин аһара барбат кыахтанара ордук туһалаах.

Холуон хамсаныылар аһара барыылара, киһи өйүнэн-санаатынан кыайан салаллыбат турукка тиийиилэрэ харса суох хамсаныыларга тириэрдиэхтэрин сөп.
  
Харса суох хамсаныылары оҥоруу өй-санаа салайара тохтууруттан, күүһү табан туһамматтан, аһара ыытан кэбиһэртэн үөскүүр. Харса суох хамсаныылар таба, туһалаах буолан тахсаллара отой аҕыйаҕыттан куһаҕан хамсаныыларга киирсэллэр.

Сорох майгы уратылара киһи оҥорор хамсаныыларын куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһиэхтэрин сөп:

- Тиэтэйии, ыксааһын. Киһи тиэтэйдэҕинэ, ыксаатаҕына сыыһа-халты туттунара элбээн хаалара куһаҕаҥҥа тириэрдэр.

- Киһиргээһин. Киһиргээбит, дэбдэйбит киһи бэйэтин кыаҕын сыыһа сыаналааһыныттан оҥорор быһыытын куһаҕаҥҥа кубулутуон сөп.

Үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны арааран билбэт буолуу куһаҕан быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр. Оҕо улаатан иһэн куһаҕан диэни билбэт буолуута улахан куһаҕаны оҥорууга тириэрдиэн сөп. Уолаттар охсуһан баран утарылаһааччыларын алдьаммыт олоппос атаҕынан баска биэртэлээн кэбиһэн өлөртөөбүттэрэ биллэр. Киһини баска маһынан охсуу диэн олус куһаҕан быһыы буоларын, киһи өлөн хаалыан сөбүн билбэттэриттэн, алҕаска киирэн биэрбиттэр.

Киинэлэргэ элбэх сымыйаны, албыны көрдөрөллөр. Эдэрдэр ону билбэттэриттэн киирэн биэрэллэрэ элбээн сылдьар. Киинэ “супер” геройа улахан да маһынан баска биэртэлээбиттэрин кэнниттэн, кыратык дөйө түһэн баран салгыы охсуһарын үтүктэ сатааһын аһара барыыны үөскэтии буолар. Уолаттар куһаҕаны үтүктэр сыыһатын билэллэрэ буоллар киирэн биэриэ суоҕа этилэр.
 
Киһи бэйэтэ куһаҕаны арааран билэр буоллаҕына, ол куһаҕаҥҥа киирэн биэрбэт кыахтанар. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону үөрэтэргэ аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын урутаан билэрин үөскэтэн “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этиини тутуһан үөрэтэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаныыны тургэнник үөскэтэр.
Сайдыылаах буор куттаах киһи оҥорор хамсаныылара имигэс, көрүөхтэн үчүгэй буолан тахсалларын дьон бары көрөн билэллэр уонна хамсаныылары оҥоруу өйтөн-санааттан, буор куттан быһаччы тутулуктаахтарын атеистар сымыйа үөрэхтэригэр баһыттараннар аахайбакка, хаалларан сылдьаллар.
 
Онон хамсаныылары хайдах оҥороруттон киһи оҥорор быһыыта, үлэтэ өйүттэн-санаатыттан, буор кутуттан быһаччы тутулуктаахтарын сахалар үөрэтэн билэн Кут-сүр үөрэҕэр киллэрбиттэр. 

НЭМ

Үлэни оҥорууга элбэх хамсаныылары, быһыылары табан, сатаан оҥордоххо эрэ үлэ табыллара, сатанара үөскээн тахсар. Туох эмэ быһыы, ханнык эрэ хамсаныы табыллыбакка, сатаммакка хааллаҕына үлэни оҥоруу кыаллыбакка таах хаалан хаалыан сөп.

Сахалар киһи оҥорор быһыылара хайдахтарын быһаарыыга нэм диэн тылы, өйдөбүлү былыр-былыргыттан туһаналлар. Киһи күүһүн уонна өйүн-санаатын холбуу туһанарын үлэ эрчийэн сайыннарбытын, бу нэм диэн өйдөбүл туттулла сылдьара быһаарар.
 
Нэми быһаарыыга үлэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки аҥы өрүккэ арахсарын туһаныы эрэйиллэр:

1. Илиинэн үлэ. Эти-сиини, элбэх быччыҥнары хамсатан, күүһү туһанан үлэлэнэр үлэ илии үлэтэ диэн ааттанар. Үлэ бу көрүҥэ нэми билииттэн, күүһү табан туһаныыттан олус улаханнык тутулуктанар. Киһи сыыһа-халты, аһара туттубатаҕына уонна күүһэ тиийбэт буолан хаалбатаҕына эбэтэр аһара барбатаҕына эрэ туох эмэ туһалаах үлэни оҥороро кыаллар.

Нэм диэн туохха барытыгар сөп түбэһэр кээмэйи булуу ааттанар. Туохха барытыгар икки өрүт үөскээн тахсан иһэрин таба туһаныыга, үһүс өрүтү үөскэтиигэ нэми билии туттуллар. Кыра да, улахан да үлэни оҥорууга сөп түбэһиини үөскэтэр үһүс өрүтү таба арааран билии нэми булан туһаннахха эрэ табыллар. 

Тугу барытын оҥорорго күүс туттуллар. Сорох үлэҕэ олус кыра, тарбахтар төбөлөрүн эрэ хамсатар күүс туһалыан сөп, онтон атыттарга элбэх күүс туттуллара ирдэнэр. Ол аата ханнык баҕарар үлэҕэ сөп түбэһэр күүс таба туттуллуута нэми билииттэн үөскүүр уонна үлэ табылларыгар тириэрдэр.

Нэми билии күүһү табан, сатаан туһаныыны үөскэтэн үлэни оҥорууга туһаны оҥорор. Киһи ыйааһыннаах буолан күүстээх. Этин-сиинин, ыйааһынын илдьэ сылдьарыттан этигэр-сиинигэр күүс, эньиэргийэ үөскүүр. Элбэх ыйааһыннаах, күүстээх киһи элбэх үлэни оҥоруон сөп. Күүс ханнык баҕарар дьайыыны, үлэни оҥорууга туттулларыттан нэми билии үлэһиттэн эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Ол иһин үлэ арааһыттан көрөн төһө кэмнээх күүһү туһанары нэми билии үөскэтэрин үлэһиттэр туһаналлар.

2. Өй үлэтэ. Өй үлэтигэр кумааҕыга суруйуу уонна компьютер мышкатын хамсатыы бастаан иһэллэринэн нэми тутуһуу, күүһү мээрэйдээһин онно киирсибэккэ, суолтата суох буолан хаалла. Ол иһин үөрэхтэммит өй-санаа үлэһиттэрэ нэм диэн баарын букатын умнубуттара ыраатан эрэр.

Кумааҕыга суруйууга урукку кэмҥэ бөрүөнү эбэтэр харандаас уһугун хам баттаан алдьатан кэбиһэн куһаҕаны оҥоруу баара мөҕүллүүгэ тириэрдэрэ. Билигин тугу да суруйдахха ханнык да уларыйыы тахсыбата кумааҕы үлэһиттэрин өйдөрүн-санааларын “үчүгэйдэрин” диэки өттүгэр халытан сылдьар. Ол аата тугу да биллэр куһаҕаны оҥорботторуттан бэйэлэрин “үчүгэйдик” сананаллара улаатан, тугу суруйбуттарын барытын “үчүгэй” диэн сыыһа сыаналыырга тиийэн хаалбыттар. “Кумааҕы тугу барытын уйуоҕа” диэн этии суруйааччылар үлэлэрэ туһалааҕын дуу, туһата суоҕун дуу быһаарарга туттуллара сөп буолар кэмэ тиийэн кэллэ.

Киһи оҥорор быһыылара элбэхтэр уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун быһаарар этиигэ сөп түбэһэн, хаһан баҕарар икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсан иһэллэриттэн, нэм эмиэ киэҥ өйдөбүллээх, киһи оҥорор бары быһыыларыгар хайа да өттүгэр аһара барбаты үөскэтэн сөбүлэһиини, тэҥнэһиини олохтуурга аналланар.

Киһи оҥорор быһыыта барыта оҥоруллубуттарын кэнниттэн икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара хаһан да уларыйбат. Ол иһин, бу икки өрүттэр солбуйсан биэрэр уратыларын таба быһааран айыы диэн киһи оҥорор быһыытын быһаарар тылы сахалар икки өрүттээх өйдөбүллээх тутталлар.

Киһи бэйэтэ оҥорбут быһыытын үчүгэй диэн быһаарара, атыттартан ордуктук сыаналыыра хаһан баҕарар элбээн тахсар. Ол иһин киһи бэйэтигэр үчүгэйи оҥорору үчүгэй диирэ уларыйбатыттан оҥорбут быһыытын бэйэтэ буолбакка, атыттар билэн, үөрэтэн эрэ баран сыаналаатахтарына таба буолар, сөптөөҕө быһаарыллар, кырдьыга чуолкайданар кыахтанар.
Киһи оҥорбут ураты быһыыта, атыттар өссө билбэт, ол иһин оҥорбот быһыылара, саҥаны айыы буолан тахсар уонна оҥоруллубутун кэнниттэн эрэ атыттар быһаарыыларынан, таба сыаналааһыннарынан, тэҥнээн көрүүлэринэн үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллара табыллар. Бу саҥаны айыы икки өрүттэнэн тахсыан сөбө хаһан баҕарар уустуктары үөскэтэр уонна кырдьыктаах быһаарыыны атыттар оҥороллоро табатын биллэрэр. Ол иһин оҥоруллубут саҥаны айыы хайдаҕа; үчүгэйэ дуу, куһаҕана дуу хойутаан, кэнники биллэн тахсарыттан айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ айыы итинник уларыйарын табатык быһаарар. 

Тыл үөрэхтээхтэрэ киһи оҥорор быһыыта икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын өссө билэ иликтэр, ону тэҥэ, “айыы үөрэҕэ” диэн албын, сымыйа сектаны оҥороннор итэҕэллээх буолуохтарын баҕарар сахалары барыларын албынныы сылдьаллар.

Сэбиэскэй былаас дьадаҥылар былаастара этэ, бу былаас итэҕэһэ, куһаҕана, сайдыыттан хаалан хаалыыны үөскэтэрэ уонна хаһан да кэлбэт, сымыйа “коммунизмынан”, бары-барыта босхо буолуо диэн албынныы сылдьыбыта 74 сыллар кэннилэриттэн биллэн тахсан эйэлээхтик уларыйбыта. 

Сахалыы айыы диэн тыл киһи оҥорор ураты, атыттар өссө билэ илик, ол иһин оҥорбот быһыыларын аан бастаан оҥорууну биллэрэр уонна икки өрүттээх өйдөбүллэнэн тахсар. Ол барыта бу айыы үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсара кэнники биллэриттэн эрдэттэн таба быһаарыы табыллыбат.
 
Оҥоруллубут быһыы үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсара, бу икки өрүттэр тус-туспа хайысхалаахтарынан уонна солбуйсан биэрэллэрэ кэлиэн сөбүнэн киһи оҥорор быһыытын тосту, үчүгэйтэн куһаҕаҥҥа уларытан кэбиһиэхтэрин сөп. Ол аата маҥнай үчүгэй курдук буолан баран кэнники куһаҕана биллэн тахсар саҥаны айыылар элбэхтэр. Арыгыны “үчүгэй” дии санаан элбэхтик иһэ сылдьыбыт киһи кэлин арыгыһыт буолан хаалара айыыны оҥоруу үчүгэйтэн куһаҕаҥҥа уларыйан хаалара тиийэн кэлэрин биллэрэр.

Нэми билэн туттунуу бу икки өрүттэр; үчүгэй уонна куһаҕан икки ардыларынан үһүс, сөп түбэһии өрүтэ баарын арыйыыттан үөскээбит уонна “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэтэн олоххо киллэрбит. Бу быһаарыыны тутустахпытына арыгыны иһии нэмэ аһара элбэҕи иһимэ диэн буолан тахсарын тутуһа сылдьыы эрэйиллэр.

Киһи оҥорор быһыыта күүһүн хайдах туһанарыттан тутулуктанан икки өрүттэнэн тахсар. Нэми билэн туттунуу бу икки өрүттэр икки ардыларыгар сөп түбэһии, тэҥнэһии өрүтүн үөскэтэр.

Өйө-санаата сайдыбыт киһи бу икки; үчүгэй уонна куһаҕан диэн ааттанар өрүттэр туохха тириэрдэллэрин арааран билэн оҥорор быһыыларын балар икки ардыларынан, ортолорунан түбэһиннэрэн оҥороруттан үһүс өрүтү үөскэтэн таһаарар:

1. Киһи оҥорор быһыытыгар барытыгар аһара барыыта, күүһүн аһара туттунууга тириэрдэн алдьатыыны, куһаҕаны үөскэтиэн сөп.

2. Киһи оҥорор быһыыта киһи быһыытыгар тиийбэт буолан хаалыыта күүс тиийбэтиттэн улаханнык тутулуктанар уонна эмиэ куһаҕаны үөскэтэр, бу быһыы табыллыбатыгар тириэрдэр.
3. Киһи нэми билэн, күүһүн кэмнээн туттунуута үгүс өрүтү үөскэтэр уонна оҥорор быһыыта табылларын үөскэтэр.
 
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун быһаарыы буолан эрдэлээн үөскээбит, ол иһин бу икки өрүттэр бэлиэтэнэр ньүөмэрдэрэ бэйэлэринэн сылдьаллара буккууру таһаарбакка табатык өйдөнөллөрүгэр туһалыыр. Онтон үһүс өрүт диэн саҥа үөскүүр сөп түбэһии, нэми билии өрүтэ, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар төһө эрэ кэминэн хойутаан, дьон өйдөрө-санаалара сайдыытыттан, тупсуутуттан үөскээн, сайдан, оннун булунан тахсыбыт. Ол иһин бэлиэтэнэр ньүөмэрэ үсүһүнэн сылдьара таба өйдүүргэ ордук улахан туһаны оҥорор.
 
Өй-санаа бу быһаарыыта сахалар үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран дьон таба өйдүүрүн үөскэтээри Үөһээ уонна Аллараа дойдулары айан баран ортолоругар, икки ардыларыгар Орто дойдуну үөскэтэн туһана сылдьалларыгар сөп түбэһэр.
 
Киһи оҥорор быһыыларыгар барыларыгар хамсаныылары оҥороругар күүс аһара барыыта уонна тиийбэккэ хаалыыта хаһан баҕарар баар буола тураллар. Ол иһин, бу быһыылар икки ардыларыгар, ортолоругар сөп түбэһиигэ тириэрдэр хамсаныы нэми билииттэн үөскээн тахсар. Ол аата нэм диэн киһи тугу оҥороругар барытыгар сөптөөх быһаарыыны ылынарыгар уонна хамсаныылары табатык оҥороругар күүһүн кэмнээн; аһара да барбакка, тиийбэт да буолбакка туһанарын быһаарар тутаах өйдөбүл буолар.
 
Киһи тугу оҥороругар барытыгар күүһүн туһанар, ол иһин нэми билэн туттунара ирдэнэр көрдөбүлгэ киирсэр. Нэми билэн туһаннаҕына эрэ оҥорор быһыыта табыллан туһалаахха кубулуйар.

Онон нэм диэн киһи ханнык баҕарар хамсаныылары оҥороругар хайа да өттүгэр аһара барбакка, кэмнээн, сөп түбэһэр хамсаныылары оҥороро ааттанар.

НЭМИ БИЛИИ

Киһи өйө-санаата сайдан ханнык баҕарар үлэни оҥороругар төһө күүһү туһанарын нэми билэн туһаныы үөскэтэр. Сахалар нэми билэллэриттэн оҥорор быһыылара, үлэлэрэ ордук табыллан атыттар үтүктэр сатабыллаах үлэлэригэр кубулуйар кыахтаналлар.

Үлэни олус былыргы кэмнэртэн баһылаабыт сахалар нэми билэн туттунуу үөрэҕин киһи быһыыта диэн таҥара үөрэҕэ үөскүөн быдан инниттэн туһана сылдьыбыттар. Ол барыта нэми тутуһуу киһи оҥорор быһыыларын быһаарыыга үлэни табатык үлэлии үөрэнэр кэмиттэн ыла сайдыбытынан дакаастанар. Ону тэҥэ, нэми тутуһуу икки өрүттэр икки ардыларыгар сөп түбэһиини, үһүс өрүтү үөскэтэринэн “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини салгыы үөскэтэн олоххо киллэрбит.

Дьон үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥороллоро быһаарыллыбытын кэнниттэн нэми тутуһуу туһата өссө чуолкайданан, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар сөп түбэһии, сөбүлэһии, ол аата тэҥнэһиини үөскэтэр үһүс өрүт баарын арыйан таһаарбыт.
 
Үчүгэй уонна куһаҕан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүтү үөскэтэн тус-туспа хайысханы тутуһаллар. Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар хайа да өттүн диэки аһара барбат нэми тутуһуу эбэтэр киһи быһыыта диэн өйдөбүл үөскээн тахсар уонна “Туох барыта үһүстээх” диэн этиигэ сөп түбэһиини олохтуур. Ол аата нэми тутуһуу эбэтэр киһи быһыыта диэн сыыһа-халты буолан тахсара суох буолбут быһыылар ааттаналлар.

Нэми тутуһар киһи хайа да өттүгэр аһара барыылары оҥорбокко киһи быһыытын тутуһа сылдьар киһи буолар.
 
Билигин киһи оҥорор быһыылара маннык тус-туспа арахсаллар:

1. Үчүгэй быһыылары оҥоруу.

2. Куһаҕаны оҥоруу.

3. Киһи быһыытын, нэми тутуһуу.

Киһи оҥорор быһыыларын бу уратыларын арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:

1. Дьон бары үчүгэй дии саныыр, бэйэлэригэр туһалаах быһыылары оҥоруохтарын баҕараллар уонна оҥоро сылдьаллар. Ол иһин үчүгэй эбиллэн иһэр уратылаах, үчүгэйтэн үчүгэй кэнниттэн кэрэ буолуу тиийэн кэлиэ диэн баҕа санааны тутуһуу өй-санаа кэмэ кэллэҕинэ эргийэн, солбуйсан биэрэрин үөскэтэрин сахалар билэн, кэрээнтэн тахсыы диэн үөрэҕи арыйан сэрэтэллэр. 

Туох барыта хайа эрэ өттүгэр аһара барыыга тиийэн хааллаҕына эргийэн биэрэрэ тиийэн кэлэр. Ол курдук, үчүгэй аһара бардаҕына улахан куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалар уратылааҕын биллэххэ табыллар. Дьон кэрэ буола сатыыллара үчүгэйтэн үчүгэйи аһара барыы буоларынан өй-санаа эргийэн биэриитин үөскэтэр.
 
Бары кэрэ буола сатаатахтарына үлэ хаалар кэмэ кэлэр, дьон кэрэлэрин атыттарга көрдөрө сылдьар кэмнэрэ кэлэриттэн үлэни быраҕаллар. Бу кэм кэллэҕинэ омук эстиитэ, уларыйыыта, атын үлэһит омугунан солбуллуута саҕаланан барар.

Туох барыта үчүгэйтэн үчүгэйи аһара барыыта кэрэ буолууга тиийдэҕинэ кэрэ буолбут дьон кэрээннэриттэн тахсыылара үөскээн атыттарга сыһыаннаах олус улахан куһаҕан быһыылары оҥороллоругар тириэрдиэн сөп. Ол курдук, олус “үчүгэйдэргэ” кубулуйбут немец фашистара атын омуктары суох оҥоро, симэлитэ сатаабыттара да, кыаттарбыттара.
Онон кэрэ буолуу диэн омук уларыйара тиийэн кэллэҕинэ үлэни сирэриттэн уонна атыттары туората сатыырыттан үөскээн тахсар, үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйарыгар тириэрдэр өйдөбүл буолар.

2. Дьон куһаҕаны оҥоруохтарын баҕарбаттар, ол иһин куһаҕан аҕыйыыр эрээри, суох буолбат, хаһан баҕарар баар буола турар. Ол курдук, дьон тугу сирбиттэрин, сөбүлээбэтэхтэрин куһаҕан диэн ааттыыллара суох буолан хаалбат, ону тэҥэ, биир сыыһа туттунуу, бу үчүгэй диэн ааттаммыты соҕотохто куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэриттэн куһаҕан эбиллэн иһэрэ тохтообот.
 
Нэми билэн туттунуу киһи күүһүн сатаан, кэмнээн туһанан куһаҕаны оҥорботун үөскэтэр аналлаах. Ол иһин тугу эмэ оҥороругар, үлэлииригэр күүһүн билэн, кэмнээн туһанара нэмин билии диэн ааттанар. Нэмин билии диэн үөрэх күүс оҥорорунааҕар алдьатан, кээрэтэн кэбиһэрэ элбээн хааларыттан киһи харыстана сылдьарын үөскэтэринэн улахан туһаны оҥорор.

Куһаҕан быһыылар элбээһиннэригэр киһи сыыһа-халты туттунара, күүһүн сатаан туһаммата тириэрдэрэ элбэх. Ол иһин сахалар нэми билэн туттунуу диэн үөрэҕи айаннар киһи күүһүн табан туһанан сыыһа-халты туттунарын аҕыйата сатыыллар.

3. Киһи быһыыта. Киһи оҥорор үчүгэй уонна куһаҕан быһыыларын икки ардыларыгар, ол аата ортолоругар киһи быһыыта үөскээн тахсар. Ол аата үчүгэй да, куһаҕан да буолбатах, нэми билииттэн табыллыбыт, сөп түбэһэр быһыылар киһи быһыытын үөскэтэллэрин билэн тутуһа сылдьыы эрэйиллэр.

Киһи быһыытын тутуһуу, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу уһун үйэни ситиһэр кыаҕы улаатыннарар. Киһи быһыытын тутуһар дьон уһун үйэни ситиһэннэр омугу уһун үйэлииллэр.
Ханнык баҕарар үлэни оҥорууга аналлаах нэмин билэн туттунуу туһалыыр. Нэми билии оҥоруллар уустук үлэ көрүҥүттэн тутулуктанан тус-туспа буолар. Холобур, тутуу үлэтиттэн саамай уустуктара мас кэрдиитэ буолар, бу үлэҕэ элбэх сыыһа туттунуулар үөскүүллэр. 

Элбэх үүнэн турар мастартан тутуу маһын талан ылыы улахан уопуту эрэйэр. Тутууга туттуллар мас көнөтө, суона, мутуга аҕыйаҕа, төрдүгэр эмэҕэ суоҕа барыта сыаналанар.
Маһы талан баран кэрдэн охторуллар. Урукку кэмҥэ сүгэнэн олуктуу охсон кэрдии буолара. Бу үлэҕэ сүгэнэн күүскэ уонна сүгэ суолугар сөп түбэһиннэрэн таба охсуу эрэйиллэр. Уопуттаах мас кэрдээччи сүгэтин олуга халыҥ буолар. Ол барыта хас оҕустаҕын аайы сүгэтин суолугар сөп түбэһиннэрэриттэн уонна күүскэ батары охсоруттан ситиһиллэр. Тиити сууллар диэки өттүттэн сирэйдии олуктанар, онтон кэтэҕин кэрдиллэр эбэтэр эрбэниллэр.
 
Мас охторуута улахан сэрэхтээх үлэ буолар. Утары турар маска түһэн хааллаҕына мутук тостон кэрдээччигэ кэлэн түһүөн сөбүн тэҥэ, мас төбөтө тостон төттөрү ыстанан кэлэн дэҥниэн сөп. Ону тэҥэ, маска ыйанан хаалбыт тиити хайдах эрэ охторуу хайаан да эрэйиллэр үлэ буолар. Тиит кэтэх өттүн кэрдиигэ уҥа эбэтэр хаҥас өттүн урутаан кэрдэн хайа диэки охторору салайыахха сөп.

Нэми тутуһуу киһи оҥорор быһыытыгар барытыгар быһаччы сыһыаннаах. Ол курдук, ханнык баҕарар быһыыны оҥоруу бэйэтигэр аналлаах нэми тутуһары эрэйэр. 
Нэми билии үлэҕэ эрэ буолбакка киһи оҥорор бары быһыытыгар барытыгар сыһыаннаах. Нэм дьону кытта сыһыаны быһаарар уратытын эйэ-нэм диэн этии баара биллэрэр. Эйэ нэми тутустаҕына эрэ эйэни харыстыыр, уһун үйэлиир кыахтанар.
 
Дьон элбэхтик кэпсэтэллэр, бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын быһаарсаллар, олохтууллар. Эйэ-нэмнээх кэпсэтии диэн этиинэн эйэни тутуһар буолуу чуолкайданар.

Киһи киһиэхэ сыһыана хайдаҕын сөбүлээһин уонна таптал баара быһаарар. Таптыыр киһиэхэ үчүгэйи оҥорор баҕа санаа үөскээн улаатан иһэриттэн таптал киһиэхэ үчүгэйи оҥорорго, үчүгэйгэ тардыһарга санаатын элбэтэрэ быһаарыллар.

Сөбүлээһин тапталга кубулуйуута дьон бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара уларыйан, өссө чугаһаабытын биллэрэр. Сөбүлээһин кэнниттэн талан ылыы үөскээн кэлэрин таптал диэн тыл быһаарар. Ол курдук таба тал диэн тыллартан таптал диэн тыл үөскээбит уонна ыал буолууга, киһи киһиэхэ сыһыаныгар эргэ тахсар кыыс сайдыылаах буор куттаах эр киһини таба талан ылыыта улахан суолталааҕын, туһалааҕын арыйар.

Таптал олус кэбирэх, нэмин билэн, сэрэхтээхтик сыһыаннастахха эрэ табыллан уһун үйэлэниэн сөп. Биир алҕаска этиллибит тыл тапталы сойутуон сөп.
 
“Уоттаах таптал” диэн күүстээх, күүдэпчилэнэр имэҥи, тапталы ааттыыллар. Умайыы уһуннук барбат, сотору бүтэрэ тиийэн кэлэр. Бары дьахталлар уоттаах тапталга баҕараллар эрээри, таптал диэн таба талан ылыы ааттанарын билиэ этилэр. Ол аата таптал таба талан ылыыттан тутулуга олус улахан.
 
Уоттаах таптал диэн имэҥ күөдьүйбүтэ ааттанар. Тапталы имэҥ күөдьүтэр. Таптал өйтөн-санааттан, сайдыыны ситиһииттэн улахан тутулуктаах буоллаҕына, имэҥ айылҕаттан тутулуктаах, эттэн-сиинтэн үөскээн тахсар.

Имэҥ диэн эт-сиин ураты, атын аҥарга баҕарар санаата ааттанар уонна уһуннук барбатын быһаарбыттара ырааппыт. Дьахтар оҕотун улаатыннарар кэмигэр имэҥэ мөлтүүр. Имэҥ мөлтөөтөҕүнэ  таптал уота сойон барар, арай сөбүлээһин уонна араас эппиэтинэстэр эрэ ордон хааланнар ыал олоҕо салҕаныан сөп.

Таптал мөлтөөн иһиитэ сойбут диэн этиинэн бэриллэрэ табыллар, бу тыл уоттаах таптал умуллубутун биллэрэрэ ордук суолталаах. Маны быһаарыыга өссө солуйбут диэн тыл туттуллар уонна атыҥҥа, солуҥҥа аралдьыйбыт диэн өйдөбүллээх.

Ыал олоҕор уоттаах таптал аҕыйахтык туһалыыр, араас эрэйдэр, үлэлэр элбээннэр имэҥи сойуталларыттан киһини тулуура, туттунар күүһэ элбэҕэ, үлэни кыайара эрэ быыһааннар киһи быһыылаахтык олоҕун олороро табыллар.

Эдэр эрдэхтэринэ эргэ барбакка күүлэйдии сылдьыбыт дьахталлар эр дьоҥҥо үчүгэйдик көстөр санаалара аһара улаатан хаалан араас подиумнарга тахсаллара уонна таҥастарын аҕыйатан иһэллэрэ нэми таһынан барарыттан өйдөрүн-санааларын, бэйэлэрин уратыларын билиниилэрин ыарыыга кубулутан кэбиһэллэр. Ону тэҥэ, дьахталлар көҥүллэринэн барыылара бэйэмсэхтэрин улаатыннаран оҕоломмот буолууларын элбэтэн омук ахсаана аҕыйыырын үөскэтэр.

Омук дьонун ахсааннара сайдыылаах буор куттаах оҕолорунан эбиллэн иһэрин туһугар ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу эрэйиллэр.  Ол аата кыыс айылҕаттан анала оҕо төрөтүүтэ буоларын тутуһан ыалы тэрийэн аймахтар ахсааннарын элбэтэн иһиэ этэ.
 
Күүһү аһара туттунан кэбиһии куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх. “Хаахыныыр мас охтубат” диэн өс хоһооно ыалдьан төһө да этэ-сиинэ мөлтөөтөр нэми билэрэ үөскээбититтэн аһара туттунан кэбиһэрэ суох буолбут киһи үйэтэ уһуурун биллэрэр.

Киһи бары оҥорор быһыыларыгар барытыгар нэми билэрэ, аһара да барбата, итэҕэс да туттубата киһи быһыытын тутуһарын үөскэтэр.

Онон киһи бары оҥорор быһыытыгар нэмин билэн сыһыаннаһара, туттунара олох ирдэнэр көрдөбүлэ буолар.

НЭМИЙ

Үлэни табан үлэлииргэ күүһү сатаан туһаныы улахан суолталаах. Кыратык да аһара туттунан кэбиһии үлэ табыллыбатын, сатамматын үөскэтэриттэн күүһү нэмин билэн туһаныы хас биирдии үлэһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар.
 
Хамсаныы төһө түргэтээн биэрэн иһэр даҕаны күүһэ эбиллэн кэлэр уратылааҕын сахалар быһааран нэми билэн туттунуу үөрэҕин арыйбыттар. Ол аата ханнык баҕарар хамсаныыны оҥоруу икки өрүттээх тутулуктааҕын билэн туттунуу табылларын үөскэтэр:

1. Күүс дьайыыта.

2. Хамсаныы түргэнин дьайыыта.

Бу икки күүстэр холбоһоннор, бииргэ дьайаннар киһи оҥорор туһалаах хамсаныыларын үөскэтэллэр. Түргэн хамсаныылар сыыһа-халты буолан хаалаллара элбэҕиттэн киһи үлэни нэмин билэн туттунан үлэлээтэҕинэ эрэ табылларын сахалар билэллэр, онтон бытаан уонна мөлтөх хамсаныылар аны үлэни кыайан оҥорботтор.

Үлэни оҥорууга эт-сиин күүһүн кэмнээн туһанары тэҥэ, хамсаныылары табан оҥорууга буор кута сайдыылааҕа үлэһиттэн хайаан да эрэйиллэр. Буор кут диэн өй-санаа хас биирдии быччыҥҥа араас хамсаныылары элбэхтик оҥоруута үөрүйэх буолууну үөскэтэн, мунньуллан иһэллэриттэн үөскүүр.
 
Хамсаныылары оҥорор хас биирдии быччыҥ элбэхтэ хамнанан үөрүйэхтэри үөскэтиннэҕинэ эрэ табатык, сыыдамнык хамсаныыны оҥоруу ситиһиллэр. Ол иһин буор кут сайдыыта хас да көлүөнэлэр усталарыгар таһымтан таһымҥа диэри сайдан барар. Буор кут сайдара бытаан, дьадаҥы буор куттаах киһи үйэтин тухары үлэлээн, элбэхтик хамсанан үлэһит буор куту үөскэтиниини ситиһиэн сөп.
  
Буор кут үөскээһинин бу уратыларын сахалар үөрэтэн билэн үлэһиттэри тус-туспа араарыылары туһаналлар. “Хос эһэтэ хамначчыт этэ” диэн эттэхтэринэ, бу киһи буор кутун сайдыыта өссө да намыһаҕа бигэргэтиллэр.

Үлэһит хамсаныылары табатык, сыыдамнык оҥороро буор кута төһө сайдыылааҕыттан тутулуктааҕа сахалар үөрэхтэринэн чуолкайдык быһаарыллан саха тылынан этиллэн сылдьаллар:
1. Муҥнаах. Кыра оҕо буор кута сайда илигиттэн муҥнаах диэн ааттанар. Араастаан хамсана сатыыр да туох да табыллыбатыттан муҥнаах буолар. Үлэни, хамсаныылары кыайан оҥорбот буолуу улахан да киһини муҥнаах оҥорор.

2. Муҥкук. Оҕо саҥа үлэлииргэ үөрэнэригэр тугу оҥорорун билбэтиттэн уонна хамсаныылары табан оҥорботуттан муҥкук буолар. Улахан уопуттаах киһи хайдах оҥорору көрдөрөн, үтүгүннэрэн үөрэтэн биэрдэҕинэ, ону үтүктэн тугу эмэ оҥорор кыахтанар.

3. Дьадаҥы. Хамсаныылары кыайан, табан оҥорбот сайдыыта суох буор куттаах, үлэлиэн баҕарбат, сүрэҕэ суох, тугу оҥорбута барыта табыллыбат, сатаммат киһи дьадаҥы диэн ааттанар.

4. Үлэһит. Нэми билии үөрэҕин үлэһиттэр оҥорбуттар. Ол курдук, көрсүө, сэмэй киһи сыыһа-халты, аһара туттубакка сыыйа нэмийэн күүһүн эбэн биэрэр үөрэҕэ нэми билиини үөскэппит. Үлэһит киһи тугу оҥорбута барыта табыллар, сөп түбэһэр буолар.

5. Дьоҕурдаах. Дьоҕурдаах киһи өссө кыһаннаҕына үчүгэйдик көстөрү, атыттар сөбүлүүллэрин оҥоруон сөп, тугу оҥорбута барыта табыллар, тупсаҕай көрүҥнээх буолар.
6. Сатабыллаах. Сатабыллаах киһи үчүгэйдик сыаналанар үлэни оҥорон ханнык эрэ барыһы киллэрэр кыахтанар. Тугу оҥорбута барыта табыллар, сатанар, кини оҥорбутун атыттар үтүктүөхтэрин, батыһыахтарын сөп.

7. Талааннаах. Талааннаах киһи оҥорбута барыта үчүгэйтэн ордук сыаналанар, бары көрөн үөрэллэр, санаалара көнөр. Кини оҥорбутун үтүктэ, барыһа сатаан сайдыыны ситиһэллэр, хамсаныылары оҥорор буор куттарын сайыннараллар.

Үлэһиттэри маннык тус-туспа араарыы үлэ хамсаныыларын уонна үлэни хайдах оҥороллоруттан быһаччы тутулуктанар. Ол иһин киһи буор кута төһө сайдыылааҕын быһаарыыга үлэни туһаныы табыллар. 

Эр киһи буор кута араас хамсаныылары оҥороруттан, үлэлиириттэн үйэтин тухары сайдан иһэр. Сааһырбыт эр киһи сайдыбыт буор кутун оҕотугар биэрэр кыаҕа эдэр, төрүүр кыахтаах дьахтары ойох ыллаҕына салҕанан иһэр кыахтанар. Былыргы сахалар буор кут бэриллэр уратытын арааран билэллэриттэн эр киһи эдэр дьахтары ойох ыларын туһаналлар этэ.

Ханнык баҕарар үлэҕэ сөп түбэһэр күүһү туһаныы ирдэнэр көрдөбүл буолар. Сүгэнэн мас кэрдэргэ аһара күүскэ охсуолуу сатаабакка, таба охсуу, сүгэ суолугар сөп түбэһиннэрии ордук хотоойулаахтык кэрдэргэ тириэрдэр. Күүскэ уонна табатык охсууну оҥоруу сүгэнэн мас кэрдиитигэр кыахтаахтык үлэлиири үөскэтэр хамсаныылар буолаллар.
Киһи күүстээх, ол иһин оҥорор быһыылара, үлэтэ барыта күүһүн хайдах туһанарыттан олус улахан тутулуктаахтарын сахалар былыргы кэмнэртэн быһааран үлэни үлэлээһин үөрэҕин арыйбыттар уонна нэмин билэн туттунуу диэн ааттаабыттар. 

Саха дьоно уһун үйэлэрин тухары элбэх үлэлэри үлэлээннэр, тутууну, уһаныыны баһылааннар күүһү тэҥэ, хамсаныылары оҥоруу  тутулуга баарын арыйаннар анаан-минээн үөрэппиттэр уонна нэми билэн туттунуу диэн үөрэҕи оҥорон туһаналлар. Ханнык баҕарар үлэҕэ онно сөптөөх күүһү туһаннахха эрэ үлэ табылларын, сатанарын бу үөрэх быһаарар.
Аһара туттунан кэбиһии диэн күүһү кыайан кэмнээн туһаммакка аһара ыытан үлэни буорту оҥорон кэбиһии ааттанар. Күрдьэх угун олуйа баттаан тоһутан кэбистэххэ үлэ атахтанара сонно биллэр. Ол иһин үлэни оҥорууга сөп түбэһэринэн күүһү кэмнээн туһаныы ханнык баҕарар үлэҕэ эрэйиллэр. Оннооҕор кумааҕы үлэтигэр харандаас уһугун тосту баттаан кэбиһии эмиэ баар буолааччы.

Аны күүс тиийбэккэ хааллаҕына үлэ эмиэ табыллыбат, букатын да кыаллыбакка хаалыан сөп. Тугу эмэ көтөҕүүгэ күүс тиийбэккэ хааллаҕына көтөҕүү кыаллыбата итини чуолкайдык быһаарар. Онтон кыраны көтөҕүүгэ аһара күүскэ хамсаныы эмиэ табыллыбат, көтөҕүү аһара барыыта үөскээн тахсыан сөп.

Нэми билэн туттунуу үөрэҕэ нэмий диэн тылтан үөскээн, сайдан тахсыбыт уонна нэмийиини үөскэтэр. Нэмий диэн күүһү сыыйа, үлэни оҥорууга сөп түбэһэринэн тэҥнээн, сыыйа эбэн биэрэн ис диэн өйдөбүллээх тылы нэми билии үөрэҕэ  үөскэппит.

Сахалар айылҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн тутулугу тутуһан сайдыбытын уонна бу икки өрүттэр тэҥнэһиилэринэн тутуллан туралларын билэннэр нэми билии үөрэҕин олохтоон туһаналлар.

Онон ханнык баҕарар үлэҕэ онно сөп түбэһэр күүһү туһаныыны нэмий диэн тыл үөскэтэр.

НЭМИ БИЛЭН ТУТТУНУУ

Оҕо улаатан иһэн барыны-бары билэ-көрө, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарга, хамсаныылары нэмин билэн оҥоро үөрэнэ илигиттэн сыыһаны-халтыны оҥорон кэбиһиэн сөп. Ол иһин оҕо куһаҕаны оҥорон кэбистэҕинэ төрөппүттэрэ ситэ үөрэтэ иликтэриттэн эппиэти сүгэллэрин сахалар тутуһаллар.
 
Улаатан да баран сыыһа-халты туттунара элбэх киһини “Оҕо курдук” диэн этэллэр. Оҕо киһи буолуор, тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэниэр, ол аата киһи буолууну ситиһиэр диэри үөрэннэҕинэ, элбэхтик боруобалаан көрдөҕүнэ, сыыстаҕына уонна олорун көннөрдөҕүнэ эрэ таба оҥоро үөрэнэрэ кыаллар. Оҕо өссө киһи буолууну ситиһэ, тугу барытын киһи быһыылаахтык оҥорор буола илигиттэн оҕо диэн ааттанар.

Эрдэлээн улахан киһи буолууну ситиһии диэн өйдөбүл баар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн элбэхтик араас үлэлэри үлэлии үөрэннэҕинэ, эрэйи-кыһалҕаны биллэҕинэ, тулуура улааттаҕына өйө-санаата эрдэлээн сайдан, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаннаҕына улахан киһи буолууну эрдэ, сааһын ситэ илигинэ баһылыыр кыахтанар. Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии кэмин оҕолоро, ыарахан эдэр саастара дьайан, кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ эриллэннэр, эрдэлээн улахан киһи буолууну ситиспиттэрэ уонна күүскэ үлэлээн-хамсаан сэрии содулун кылгас кэмҥэ суох оҥорбуттара. 

Саха дьонун олохторун үөрэҕэр “Нэми билэн туттунуу” диэн этии баар. Бу этии дириҥ суолтатын бэйэлэрэ оҥорор, тутар дьон ордук билэллэр, олохторугар туһаналлар. Ол курдук, биирдэ сыыһа туттунуу киһи өр кэмҥэ оҥорбутун, туһалаах саҥаны айыыны оҥоро сатаабытын барытын суох оҥорон кэбиһиэн сөбүттэн нэми билии, нэмин билэн туттунуу эрэ харыстыыр, көмүскүүр кыахтааҕын билии эрэйиллэр. Бу быһаарыыны нууччалыы “Ложка дегтя портит бочку меда” диэн өс хоһооно ордук чуолкайдыыр.
Киһи тугу барытын оҥороругар күүһүн хайдах туһанарыттан тутулуктанан оҥорор быһыылара уларыйан тахсаллар:

1. Аһара туттунан кэбиһии. Киһи тугу эмэ оҥороругар аһара туттунар уратыта ордук элбэх, өйө-санаата аһара барыыта, солумсаҕа улаатыыта сыыһа туттунарын үөскэтэр.
2. Тиийбэт гына туттунуу. Хамсаныылары хайдах табатык оҥорору баһылыы илигинэ киһи тиийбэт гына туттунара элбээн хаалар. Оҕо күүһэ тиийбэтиттэн үгүстүк кыайан оҥорбокко үлэни хаалларыан сөбүттэн муҥнаах диэн ааттанар.

3. Нэми билэн туттунуу. Үлэни оҥорууга аһара да барбат, тиийбэт да буолбат, сөптөөх күүһү туһаныы үлэ табылларын үөскэтэр уонна нэми билэн туттунуу диэн ааттанар.
Нэм диэн туохха барытыгар сөп түбэһэр кээмэйи булуу ааттанар. Туохха барытыгар, кыраны да, улаханы да оҥорууга сөп түбэһии баар буолара хайаан да ирдэнэр.
 
Нэм “Туох барыта үһүстээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн ортокуну, сөп түбэһиини булан ылыыга аналланар. Киһи оҥорор быһыыларын барыларын аһара туттубакка, үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан, ортотунан, нэмин билэн туттунара эрэйиллэр. Уустук тиэхиникэ кыра гаайкатын аһара күүскэ эрийэн резьбатын быһа тардан кэбиһии туһаны оҥорордооҕор улахан алдьатыы буолан тахсарын билиэ этибит. Ол аата нэми билэн туттубат киһи туһаны оҥорорунааҕар алдьатыыны элбэхтик оҥоруон сөп.

Нэми билэн туттунуу диэн аһара туттубат, сэрэхтээх буолуу ааттанар. Көрсүө, сэмэй киһи нэми билэн туттар кыаҕа улахан. Киһи күүһэ, ыйааһына элбэҕиттэн аһара хамсаннаҕына, тутуннаҕына тугу барытын алдьатыан, буорту оҥоруон сөп. Ол иһин тугу барытын оҥорорго, хамсанарга ханнык эрэ, онно сөп түбэһэр мээрэйи аһара барбат буолуу, өйдөөх-санаалаах дьонтон хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Бу көрдөбүлү толоруу нэми, сэрэхтээх буолууну үөскэтэр. Ол курдук, буспут дьэдьэни хомуйа сылдьан аһара ыга тутан кэбиһии илдьи тутууга тириэрдэринэн дьэдьэни хомуйууга күүһү нэмин билэн туһаныы эрэйиллэрин биллэрэр. Тарбахтары имигэстик уонна түргэнник хамсатан биир да буспут дьэдьэни хампы туппакка элбэҕи хомуйары сайдыылаах буор куттаах киһи оҥорор кыахтанар.

Тарбахтарын имигэстик хамсатан уустук үлэлэри оҥорор киһи сайдыылаах буор куттаах буолар. Илии үлэтин маастардара өйдөрө-санаалара биллэрдик сайдыбыт дьон буолалларын бары билэллэр.

Сахалар бары эйэлээх, түмсүүлээх буолуохпутун баҕарабыт. Нэми билии, тутуһуу эйэлээх буолуубутугар ордук улаханнык туһалыа этэ. Ол курдук, эйэ олус намчы, харысхаллаах, көмүскэллээх сыһыаны эрэйэрин таба өйдүөхпүт этэ. Ол иһин эйэ-нэм диэн этиибитин куруук туһаннахпытына, урукку оннугар түһэрдэхпитинэ табыллабыт.
 
Эйэ-“дэм” диэн тыл үөрэхтээхтэрин сыыһа этиилэрин аны туттубатахпытына эрэ, эйэлээх буолуубут кэлэр кыахтааҕын билиэхпит, онно кыһаныахпыт, бу  үөрэхтээх ааттаах дьон оҥоро сылдьар элбэх сыыһаларын, куһаҕаннарын сахалыы өй-санаа үөрэҕэр буккууру киллэриилэрин көннөрүөхпүт этэ.

Киһи оҥорор быһыыларыгар барыларыгар, тугу барытын оҥорууга, тутууга нэмин билэн туттунуу баар буоллаҕына эрэ табыллар. Ол курдук, үлэлии үөрэнэ илик эдэр киһи биирдэ буор хаһан абыраары күрдьэх угун тосту олуйан кэбиһэрэ, кини туһалааҕы оҥорорунааҕар алдьатыыны оҥоро охсорун быһааран биэрэр. Киһи нэмин билэн, харыстаан туттуннаҕына эрэ алдьатыыны оҥорбокко, туох эмэ туһалааҕы оҥорор кыахтанарын биллэххэ табыллар.

Киһи ханнык баҕарар оҥорор быһыыларыгар нэмин билэн туттунуута харыстааһыны оҥорорун биллэрэр. Эмискэ тураары остуолу тоҕо көтөр киһини бары сөбүлээбэппит, бэрээдэккэ үөрэммэтэх, холус хамсаныылаах киһи диэн ааттыыбыт, кыайан сэрэнэн хамсамматыттан сэрэнэ сырыттахпытына табыллар. 

Нэмий диэн сыыйа-баайа баттааһыны улаатыннар, күүһүрдэн биэр диэн өйдөбүллээх, киһи оҥорор быһыыларын сыыйа күүһүрдэригэр ыҥырар сүрүн тылбыт буолар. Бу тылы туһана сылдьыы туохха барытыгар аһара барыыны суох оҥорорго аналланар. Ол курдук, аһара барыы, сыыһа туттуу эмискэ хамсаныыттан тутулуга улахан буоллаҕына, нэмий диэн хамсаныыны сыыйа күүһүрдэри эрэйэр, ол иһин киһини сыыһа туттунууттан харыстыыр аналлаах.

Ыһыы-тоҕуу, алдьатыы, аһара туттунуу киһилии майгы буолбатаҕа быһаарыллыбыта олус ырааппыт буолуон сөп. Ыспат-тохпот, ыскайдаабат буолуу киһилии майгыга киирсэр уонна харыстааһын диэн ааттанар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн бу майгы аһара барбатаҕына, кэччэгэй, харам диэн куһаҕан майгыга кубулуйбатаҕына, олоххо туһаны аҕалара элбиир. Нэми билэн туттунар киһи ыспат-тохпот, алдьаппат кыаҕа улаатарыттан оҥорор, тутар күүһэ улаатар.

Айылҕаҕа сыһыаҥҥа ыксааһын, тиэтэйии кэлин улахан содуллаах буолуохтарын сөп. Бүлүү өрүскэ быһыты тутууга тиэтэйэн, саҥаны айыыны оҥоро охсоору ыксаан ууга тимириэхтээх маһын-отун ыраастаабакка эрэ, улахан быһыты тута охсон элбэх ууну мунньубуттара билигин сытыйан, фенол диэн дьааты тарҕатар, өрүс уутун уһун кэмҥэ буортулуур. Бу тиэтэйэн, ыксаан саҥаны айыыны оҥоро охсуу куһаҕан содула буоларын билиниэхпит этэ.

Өй-санаа сайдан иһиитэ биир тэҥник барбакка, хардары-таары, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыаҕа улаатан эбэтэр кыччаан биэрэр кэмнэрдээхтэр. Ол курдук, өй-санаа уларыйбакка эрэ өр кэмҥэ кыайан турбат, үчүгэйэ уонна куһаҕана хайалара эрэ баһыйара үөскүүрүттэн эргийэн, солбуйсан биэрэр кэмнэрэ тиийэн кэлэрин сахалар билэн “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно оҥорон туһана сылдьаллар. 

Өй-санаа үөрэҕинэн дьарыктанааччылар олоххо маннык кэм кэлэн иһиитин арааран билэн, өй-санаа үөрэхтэригэр уларыйыылары, эбиилэри, тупсарыылары кэмигэр киллэрэн биэрэллэрэ ирдэнэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥы буолуу “үчүгэйинэн” ааҕыллар этэ. Бары салайааччылар дьадаҥы төрүттэринэн арбаналлара. Билигин ырыынак олоҕор аны баайдар үчүгэйгэ кубулуйдулар. Өй-санаа бу тосту уларыйыытын, эргийэн биэриитин тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар билигин да билэ иликтэр.
 
Өйө-санаата туруга суох киһи оҥорор быһыыларыттан, сыыһа-халты туттунара элбэҕиттэн куһаҕаны оҥоруута элбээн тахсарын сахалар былыр-былыргыттан арааран билэн “Атах анныттан алдьархай, илии анныттан илдьиркэй” диэн өс хоһооно оҥорон туһана сылдьаллар. Бу аата сайдыыта суох буор куттаах киһи бэйэтэ илиитинэн тутан-хабан алдьархайы оҥороро элбиирин, алдьатара үксүүрүн дьоҥҥо быһааран биэрии буолар. Ол иһин сыыһа-халты, аһара туттубат буолууга үөрэнии, үөрүйэх оҥостон буор куту үөскэтинии, киһи буолууну ситиһии хас биирдии киһилии быһыылаах киһиттэн ирдэнэр көрдөбүлгэ киирсэр. Оҕо улаатан иһэн киһи буолууну ситиһэрин сахалар таҥараларын үөрэҕэ ирдиир.

Үлэлии-хамсыы сылдьар киһи сыыһа туттара улахан содуллаах буолан тахсыан сөп. Мас кэрдээччи сүгэнэн биирдэ сыыһа охсон атаҕын дэҥнээн кэбистэҕинэ өр кэмҥэ эрэйдэниэн, оҥорон испит үлэтэ тохтоон хаалыан сөп.
 
Сэбиэскэй былаас сыыһа өйүгэр-санаатыгар үөрэнэммит оҕо төрөөтөр эрэ “үчүгэй киһи” буолар диэн алҕас санааҕа иитиллибиппитин билигин даҕаны оччотооҕу учууталларбыт, учуонайдарбыт салҕаан иһэллэр. Арай куһаҕан, буруйу оҥорор дьон хантан кэлэн, кимтэн төрөөн баар буолалларын кыайан быһаарбакка эрэйдэнэллэр. 

Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн кыра эрдэҕинэ ийэ кута киһилии быһыыга иитиллибэтэх, атаахтыы сылдьыбыт оҕо улааттаҕына сыыһа-халты туттунара, киһи быһыытын аһара барара элбэх буолан хаалыан сөп. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитии ордук улахан суолталааҕын итэҕэйиэхпит, оҕону иитиигэ Кут-сүр үөрэҕин туһаныахпыт, көрсүө, сэмэй буолууга иитиэхпит, үөрэтиэхпит этэ. (2,36).

Буор кут диэн киһи араас хамсаныылары оҥорор өйө-санаата, бу хамсаныылары оҥорор кыаҕа ааттанар. Күүһү кэмнээн, нэмин билэн туһаныы хас киһиттэн барыларыттан ирдэнэр көрдөбүл буолар. Тугу эрэ баайаары синньигэс быаны быһа тардан кэбистэххэ, саҥаны булан хатылаан баайыы, аһара туттуу куһаҕанын биллэрэр.
Онон нэми билэн туттунуу диэн киһини харыстааһын, кини сыыһа-халты, аһара туттунарын суох оҥоруу уонна “Харыстас” таҥара үөрэҕэр киирсэр биир тутаах көрдөбүл буолар.

НЭМ ӨЙГӨ-САНААҔА ДЬАЙЫЫТА

Өй-санаа эккэ-сииҥҥэ үөскүүр уратыларын Кут-сүр үөрэҕэ эрэ таба быһаарар. Бу үөрэх сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этиилэриттэн саҕаланар уонна киһи өйө-санаата сайдыытын, санаа үгэскэ, онтон үөрүйэххэ кубулуйан буор куту үөскэтэрин арыйар.

Киһи өйө-санаата хаһан баҕарар аһара бара сатыыра элбээн хаалар. Ай диэн өйү-санааны, салгын кут үлэтин быһаарар тыл киһи саҥаны, уратыны айа сатыыра хаһан баҕарар баарын биллэрэр. Бу аһара барыы элбээтэҕинэ, улааттаҕына араас аптаах остуоруйалары уонна ыра санаалары киһиэхэ үөскэтэн туһаны оҥорор үлэттэн аралдьытан, сааратан кэбиһиэн сөп.
 
“Киһини санаата салайар” диэн сахалар этэллэр. Санаа аһара барыыта киһи оҥорор быһыылара эмиэ аһара баралларын үөскэтэн таһааран иһэр. Өй-санаа бу уратытын сахалар былыр үйэҕэ арааран билэннэр өй-санаа аһара барарын хааччахтыырга аналлаах сиэри үөскэтэн туһана сылдьаллар. Ол аата киһи санаата аһара барара тохтоотоҕуна эрэ тугу эмэ туһалааҕы оҥорор кыахтанарын быһааран сиэр диэн аналлаах хааччаҕы оҥорон туһаналлар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар санаа эмиэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэрэ быһаарыллар:

1. Үчүгэй, олоххо туһаны оҥорууга аналлаах санаалар.

2. Куһаҕан, туһата суох санаалар.

3. Сиэр. Өй-санаа үһүс өрүтэ сиэр диэн ааттанар. Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар үөскүүр үчүгэйи, туһалаах быһыылары оҥорууга тириэрдибит уонна куһаҕан буолбатах санаалары тутуһан оҥоруллар быһыылар сиэри тутуһууну үөскэтэллэр.

Дьон уһун үйэлэр тухары араас элбэх быһыылары оҥороннор киһи үчүгэй уонна куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэрин эбэтэр оҥорбут быһыыта үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын арыйан өй-санаа үөрэҕэр киллэрбиттэр. Ол аата киһи оҥорор быһыылара икки аҥы арахсан тахсаллара былыргы кэмнэргэ быһаарыллыбыт. Ону чуолкайдаан сахаларга айыы диэн киһи оҥорор ураты, урут билбэт быһыыларын оҥорууну биллэрэр тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах туттулла сылдьар. Ол барыта киһи оҥорбут быһыылара, саҥаны айыылара оҥоруллубуттарын кэнниттэн, атыттар быһаарыыларынан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана хойутаан арыллан тахсарыттан тутулуктанар.

Киһи бэйэтэ тугу оҥорбутун барытын кэриэтэ “үчүгэй” диэн сыаналыыра хаһан баҕарар бастаан иһэр. “Плохой да свой” диэн этии ону биллэрэр. Ол иһин киһи оҥорбут быһыыта хайдаҕын атыттар сыаналыыллара таба, олохтоох буолар.

Үчүгэй быһыылары оҥорууга тириэрдибит санаа сиэри үөскэтэр уонна ол санааны тутуһан оҥорор быһыылара үчүгэй быһыылары элбэтэллэр. Ол аата сиэри тутуһуу диэн киһи оҥорбут үчүгэй быһыытын батыһан, үтүктэн оннук быһыыны оҥоруу ааттанар уонна салҕанан киһи быһыытын үөскэтэн таһаарар. 

Киһи күүстээх, кыахтаах. Ол иһин киһиэхэ күүһү аһара туттунан кэбиһии диэн эрэй үөскээн кэлэрэ уустуктары үөскэтэр. Бу киһи бэйэтэ үөскэтэр эрэйин бэйэлэрэ үлэлиир, оҥорор, тутар дьон билэннэр, күүстэрин сэрэнэн, кэмнээн, нэмин билэн туттуна сатыылларыттан нэми билии үөрэҕэ сайдыбыт.
 
Нэм диэн аһара туттунууну, аһара барыыны тохтоторго аналлаах тыл. Киһи күүһэ-кыаҕа элбэҕиттэн аһара туттунан кэбиһэрэ элбээн хааларын нэмин билэн хамсаныы суох оҥорор. Сыаналаах тэрили сыыһа туттунан хампы түһэрэн кэбистэххэ, улахан ночоот тахсарыттан киһи күүһүн уонна хамсаныытын сэрэнэн, нэмин билэн туһанара эрэ туһаны оҥорууга тириэрдэрин биллэрэр.

Оҕо улаатан ыйааһына элбээн истэҕинэ күүһэ эбиллэн иһэр. Бу кэмтэн саҕалаан күүһү табан, нэмин билэн туһаныыга үөрэнэн истэҕинэ табыллар. Улаатан иһэр оҕо бэйэтин ыйааһынын таскайдааһыныттан күүһэ эбиллэн иһэрэ үөскүүр. Үгүс ыйааһыны көтөҕөлөөн, анньыалаан спортсменнар күүстэрин эбэллэрин тэҥэ, эттэрэ-сииннэрэ, быччыҥнара эбиллэрин ситиһэллэр.

Үлэни оҥорууга аналлаах күүһү сатаан, табан туһаныыны нэмин билии үөскэтэр. Ол аата, бу хамсаныыга төһө күүс сөп буоларын киһи эрдэттэн, кыра-кыратык боруобалаан көрөн билэн, күүһүн сыыйа эбэн биэрэн иһэрэ эрэйиллэр.
 
Үлэни оҥорорго күүһү сыыйа эбэн биэрэн иһии нэмий диэн тылынан этиллэр уонна нэмийэн биэриинэн ситиһиллэр.

Нэмийии диэн күүһү сыыйа эбэн биэрэн иһиини биллэрэр. Аһара барар элбэх күүһү сатаан туһамматахха куһаҕаны, алдьатыыны оҥоруон сөп. Күүс сыыйа эбиллэн иһиитэ үлэни туһалаах оҥорууга тириэрдэр. Ол иһин үлэни оҥоруу эмиэ икки өрүттэнэн тахсар:

1. Үчүгэйдик, тупсаҕайдык оҥоруллубут үлэ.

2. Куһаҕаннык оҥоруллубут, таах хаалар үлэ.

3. Нэмин билэн туттунуу үлэни туһалаахха кубулутар. Үчүгэйгэ тиийбэтэҕинэ даҕаны, куһаҕан буолбатах үлэ туһалааҕы үөскэтэр.

Табан, сатаан туттунарга үөрэнии диэн уһун кэмҥэ үөрүйэҕи үөскэтэн ситиһиллэр, буор куту үөскэтэр үөрэх буолар. Бары үлэҕэ барытыгар табан, нэмин билэн туттунуу эрэйиллэр.

Нэмин билэн туттунуу күүс аһара барыытын хааччахтаан сиэри тутуһууну үөскэтэр. Ол аата күүс аһара элбэх эбэтэр аҕыйах да буолбакка, бу үлэни оҥорууга сөптөөх буолара хайаан да эрэйиллэр.

Күүс элбэх буолан хаалыыта, аһара барыыта алдьатыыга тириэрдэр. От охсооччу хотуур угун тоһутан кэбиһэрэ күүһэ элбэҕин биллэрэрин таһынан сатаан, табан хамсамматын быһаарара ордук суолталаах.

Аҕыйах күүс баара үлэ кыаллыбатын үөскэтэр. Ыарахан сыарҕаны соһорго кыра ыйааһыннаах киһи улаханнык ночоотурар, элбэх күүһүн ороскуоттуурун таһынан кыайбакка хаалларыан сөп.

Күүһү нэмин билэн туттунуу диэн эмискэ хамсаныы буолбакка, күүһү сыыйа улаатыннаран таба, туһалаах хамсаныыны оҥорууга тириэрдии ааттанар. Эмискэ хамсаныы туһаны оҥорорунааҕар алдьатыыны, куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ уонна сыыһа-халты туттунууга тириэрдэрэ элбээн хааларыттан нэмин билии харыстыыр аналлаах.
 
Ыараханы эмискэ көтөҕө сатааһынтан сис быстыыта, өрөһө хайдыыта тиийэн кэлэн аһара хамсаныы чахчы куһаҕанын сонно биллэриэхтэрин сөп. Сахалар ону билэн “Ис хайдыыта” диэн киһини сэрэтэр этиини оҥорон туһаналлар. Аһара күүстээхтик эмискэ хамсаныыттан киһи этэ быстара эбэтэр иһигэр грыжа тахсан кэлэрэ элбэхтик бэлиэтэнэр. Ону тэҥэ, эмискэ, күүскэ хамсаныыттан туттар тэрил алдьаныыта таҕыстаҕына, үлэ атахтанара үөскээн ночооту аҕалыан сөп.

Нэмий диэн күүһү сыыйа-баайа, үлэни оҥорууга төһө көрдөнөрүнэн эбэн биэрэн ис диэн өйдөбүллээх тыл. Ханнык баҕарар үлэни оҥорорго онно сөптөөх күүһү туһаныыны нэмий диэн тыл быһаарар уонна күүһү сэрэхтээхтик туһанары үөскэтэр аналлаах.

Сиэри тутуһуу нэми билэн туһаныыны үөскэтэр. Сиэри тутуһар сахалар ыксаабаттар, тиэтэйбэттэр, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан, оҥорор быһыыларын, бу икки өрүттэр икки ардыларынан, ортолорунан түбэһэрин ситиһэллэр. Сиэри таһынан бара сатааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ “дэм” диэн киһиргэтэр, дэбдэтэр тылы туһананнар, саха дьонун эйэлэрин алдьата сылдьалларын тэҥэ, “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэннэр сиэри тутуспаты үөскэтэн саха дьонугар тарҕата сатыыллар. 

Саха дьоно уһун үйэлэргэ сиэри тутуһалларыттан, сайдыыны ситиһэн иһэллэр, бары үлэҕэ нэмин билэн сыһыаннаһалларыттан табылларын, сатанарын үөскэтэллэр. Үлэлии үөрэнии эрэйдээҕин, табан хамсаннахха кыалларын уонна уһун кэми ыларын “Сата таас” диэн таҥара оннугар туттулла сылдьыбыт өйдөбүл баар буола сылдьыбыта биллэрэр.
 
Уустук, эрэйдээх үлэни табан, атыттар үтүктэллэрин курдук үчүгэйдик оҥорууну сатабыллаах киһи ситиһэр.  Маннык уустук үлэни оҥорор үлэһит киһи буор кутун сайдыыта сатабыл таһымыгар диэри сайдыбытын биллэрэллэр. Уустук үлэни оҥоруу киһи буор кута үрдүк сайдыыны ситиспититтэн тутулуктанар.
 
Киһи күүһүн хаһан баҕарар кэмнээн, сөп буоларынан, нэмин билэн туттунара оҥорор быһыытыгар сиэри тутуһарыттан үөскээн тахсар. Ол аата сиэри тутуһуу нэми билэн туттунууну үөскэтэр.

Былыргы кэмнэртэн үлэлиири, тутары баһылаабыт сахалар үлэни үлэлииргэ ыксаабакка, тиэтэйбэккэ эрэ сөп түбэһэр хамсаныылары оҥорор туһалааҕын быһааран “Нэми билэн туттунуу” диэн үөрэҕи туһана сылдьаллар. Нэм диэн туохха барытыгар киһи аналлаах кээмэйин аһара барбакка туттунарын ирдиир мээрэй ааттанар. 

Эйэ олус кэбирэх, биирдэ куһаҕаннык көрүүттэн, биир куһаҕан тылтан алдьаныан, үрэллэн хаалыан сөп. Ол иһин эйэҕэ нэмин билэн, харыстабыллаахтык, сэрэхтээхтик сыһыаннаһыы хаһан баҕарар ирдэнэр көрдөбүл буоларын сахалар тутуһалларын эйэ-нэм диэн холбуу этиини туһана сылдьаллара биллэрэр.

Былыргыттан дьадаҥы төрүттээх тыл үөрэхтээхтэрэ үлэни оҥорууну уонна өй-санаа тутулуктарын билбэттэриттэн эйэ-“дэм” диэн этиини оҥорон туһаннара сатаан сахаларга эйэлээх буолуу үөскээһинин суох оҥоро сатыыллар. Бу быһыы уонна сиэри таһынан барыы өйгө-санааҕа дьайар суолталарын таба өйдөөн, бу куһаҕаны оҥоро сылдьар дьоҥҥо сыһыаны тосту уларытар кэм кэллэ.

Онон сиэри тутуһа сылдьыы нэми билэн туттунуу диэн үөрэҕи үөскэтэр уонна киһи өйө-санаата аһара барарын хааччахтаан оҥорор быһыыта табылларыгар, сатанарыгар тириэрдэр.

ЭЙЭ – НЭМ

Тыл киһиэхэ дьайар күүһэ бу тыл ис суолтатыгар уонна иһиллэр дорҕооннорун дьүөрэлэһиилэригэр саһан сылдьарын суруйааччылар таба туһанан истиэхтэн кэрэ айымньылары айаллар. Дьүөрэлэһэр тыллар суолталара кытта сөп түбэһэллэрин таһынан хайдах холбуу иһиллэллэ¬рэ улахан суолтаны ылаллар. 

Биһиги бу үлэбитин эйэни харыстыырга аналлаах эйэ-нэм дуу эбэтэр эйэ-“дэм” дуу диэн холбуу этиилэри быһаарыыга аныыбыт.

Бу холбуу этии эйэ диэн бастакы тыла ханнык да хос быһаарыыны үөскэппэт киэҥник биллэр, үчүгэй суолталаах тыл. Киһи киһиэхэ, омук омукка сыһыаннаһыыларыгар ордук киэҥник туһаныллар буолан, бу тылы таба туһаныыны дьон бары¬ билэллэр. 

Холбуу этии иккис тыла эбиллэн, бу бастакы тылы эбии быһааран, күүһүрдэн, тупсаран биэриэхтээх. Эйэ-дьол диэни эл-бэхтик туттабыт. Бу биир суолталаах тыллар буоланнар бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, толорсон биэрэллэрэ ураты үчүгэйдик иһиллэр, киһиэхэ дьайыылара күүһүрэр. Эйэ улаат¬таҕына дьолго тириэрдэрин бэлиэтиир этиигэ кубулуйан ордук тупсан, киэркэйэн биэрэр.

Саха дьонун кырдьаҕас өттүлэрэ эйэ-нэмнээх диэн этиини элбэх-тик тутталлар этэ уонна билигин да итинник этэллэр. Киһи киһиэхэ сыһыана хайдах сайдан барыытын быһаарарга аналлаах бу тыллары су¬руйааччылар эмиэ киэҥник тутталлара. (3,15).

Сахалар куруук туттар этиилэрэ нэмин билии диэн оҥорор быһыыны таба сыаналаан, сөптөөҕүн көрөн туттунууну биллэрэр. Нэмин билэн тутун диэн этии кыратык да аһара барбакка, алдьаппакка, сэрэхтээхтик туттуу аата. Тугу барытын оҥорорго сылыктаан, сыыһа туттубакка аналлаах сэрэтэр этии буолар. Бу тыл олоҕо “нэм” диэн. Ол аата нэм диэн сэрэхтээхтик, харыстаан тутун диэн өйдөбүллээх.

Нэмнэрин билсибит диэн бэйэ-бэйэлэрин үчүгэйдик, дириҥник билсибит дьон ааттаналлар. Нэмий диэн тыл тугу эмэ улам кыах ылан, улам иһигэр киирэн оҥор диэн өйдөбүллээх. (4,123).

Кут-сүр үөрэх кыһата “Туймаада саҥата” хаһыакка нэм диэн тыл киһи киһиэхэ сыһыанын үөскэтэргэ ураты улахан суолталааҕын быһаарар. Киһи киһиэхэ сыһыана нэмҥэ эрэ олоҕуран үөскүүрүн арыйар. (5,21).

Эйэ-нэмнээх диэн икки тылтан үөскээбит холбуу этии. Иккиэн биир суолталаах тыллар холбуу этилиннэхтэринэ иккис тыл суолтата эбил¬лэн биэрэр буолан, бу этии өссө күүһүрэр, суолтата улаатар.

Холбуу этиигэ киирсэр тыллар суолталара бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэспэт түбэлтэлэригэр бастакы тыл суолтата түһэр, намтыыр. Эйэ-“дэҥ” диэн хаһан да эппэппит. Сатаммат. Өйдөбүллэрэ сөп түбэспэттэр. Бэйэ-бэйэлэрин суолталарын утарса сылдьаллар. Эйэ холбуур оҥорор, онтон дэҥ – бааһырдар, алдьатар. Иһиллэр дорҕоонноро эмиэ кыайан дьүөрэлэспэттэр.

Билигин Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар тыл үөрэхтээхтэрэ, бу эйэ-нэм¬нээх диэн этиини уларытаннар эйэ-“дэмнээх” диэни туттуҥ диэн сэбиэскэй былаас саҕаттан ыла суруйаллар. Нэм диэн тылы “дэм” диэҥҥэ тэҥнээн кэбиспиттэрин билигин дьон бары тутта сатыы сылдьаллар, ол иһин үөскүү сатыыр эйэбитин алдьаталларын бэйэлэрэ да билбэттэр. Ону тэҥэ, нэм диэн тылы суох оҥороннор үлэни табан, нэмин билэн үлэлиири ситиһэри кыаллыбакка тириэрдэллэр.

Эйэҕэ сыһыаннаан холбуу тылы туттуу эйэбит хайдах сайдан иһэрин түстүөхтээх. Бу холбуу этии билигин тыл үөрэхтэхтэрэ эйэҕэ хайдах сыһыаннаһалларын көрдөрө сылдьар. Билигин саха дьонугар эйэтэ суох буолуу ордук дэлэйдэ, өссө тэнийээри гынна диэн этэллэр. Эйэ дьыалата мөл¬төөһүнүгэр тыл үөрэхтээхтэрэ эйэҕэ хайдах сыһыаннаһаллара, эйэбитин туох диэн ааттыыллара ордук улахан куһаҕан оруолу ылара быһаарыллар кыахтанна.

Эйэбитин кытта холбуу туттуҥ диэн тыл үөрэхтээхтэрэ этэр тыллара “дэм” диэн сыыһа-халты туттууну көрдөрөр тыл буолар. Бу тыл эйэни кытта букатын да холбуу туттул¬луо суоҕун сөп этэ. Эйэбитин ордук алдьаныы өттүгэр үтүрүйэр. Эйэҕэ сэрэхтээхтик, харысхаллаахтык нэмин билэн сыһыаннаһар ордук буолуохтааҕын суох оҥорор.

“Дэ” диэн киһиргэтэр дорҕоон, туохха барытыгар киһиргиири, дэбдэйэри үөскэтэр. Сахалар киһиргэс буолууну үлэни оҥорууга куһаҕанынан ааҕан туораталлар.

Дэм диэн тыл тылдьыкка киирбит суолталара манныктар:

Дэм - Туох эмэ табыла, туохха эмэ ордук табыллар кээмэйэ, ба-лаһыанньата (сүнньүнэн тардыы форматыгар туттуллар). Дэмэ билли¬бэт. Дэмин ылбаппын.  Быһаҕы   охсобун даҕаны хатарыытыгар дэмин ыл¬баппын. Кэмнээбэккэ эрэ быстаххына дэмин ылыаҥ суоҕа.

Дэм - Син оруннааҕы эбии күүркэтэн, эбэн кэпсээһин. Күүстээҕин да иһин сүүрбэ бууттаах оҕуһу көтөхпүтүм диирэ дэм ини.

Дэмнээ - Тугу эмэ эбии улаатыннаран биэр (хол., туох эмэ алдьанан эрэрин). Хайдаары сылдьыбытын дэмнээтим быһыылаах. Туох эмэ оруннааҕы эбии күүркэтэн, эбэн кэпсээ. Олус дэмнээн кэпсээтиҥ.

Дэм диэн тыл төһө эмэ элбэх суолтатын хомуйан баран сыаналаан көрдөххө, бу тыл туох эмэ табылын булбаты, алдьатары бэлиэтиирин үлэни оҥорууну билбэт тыл үөрэхтээхтэрэ таба сыаналаабакка сылдьаллар. Соччо үчүгэйэ суох суолталаах, киһиргэтэр, дэбдэтэр өйдөбүллээх тылы эйэни кытта холбуу сатыыллар. Эйэ диэн тылы кытта дорҕоонноро эмиэ дэҥ диэн тыл курдук сөпкө дьүөрэлэспэттэр, утарыта охсуулаахтарын биир да поэппын диэн ааттанар киһи этэн, быһааран көрө илик.

Үлэттэн тэйбит тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут тылдьыттарын сыыһа ыйыыта маннык: Эйэ-“дэмнээх” - эйэни кэспэт, иирээнэ суох. Эйэ-дэмнээх кэпсэтии. (4,59). Эйэбитин дэмнээн кэбиһэбит, ордук күүскэ харыстаан биэрэрбит оннугар, күүр¬кэтэн, дэбдэтэн өссө ыһабыт, үрэйэбит. Бу тылларбыт холбуу этилиннэхтэринэ эйэ¬битигэр туох да туһаны, үчүгэйи аҕалбаттар. Ол курдук, дэм күүркэтэр, алдьа¬тар суолтата эйэбитин мөлтөтө, сахсата сылдьар.

Бу курдук ырытан дэм уонна нэм диэн тылларбыт суолталарын булан тэҥнээн көрдөхпүтүнэ тылларбыт букатын даҕаны сөп түбэспэт өссө утарыта турар суолталаахтара быһаарыллан тахсар.

Эйэни харыстыырга, ордук сыаналыыр, сэрэхтээхтик сыһыаннаһар буоларга, бу нэм диэн тыл туттуллара ордук табыллар. Сахалыы санаан көрдөххө баар эйэбитин ордук көрөн истэн биэбэйдээн, бары өттүттэн сөбүлэһэн, нэмин билэн сыаналаан харыстыырга ордук ыҥырар суолталанар. Нэм эйэни харыстыыр, сөптөөҕү булар суолталаах буолан ордук көмүскүүр, күүһүрдэр уонна эйэҕэ сэрэхтээхтик харыстаан сыһыаннаһары эрэйэр, көрдүүр.

Нэм диэн тыл эйэни кытта бииргэ дьүөрэлэһэн туттуллара суолта¬тын өссө дириҥэтэр. Эйэ ордук харыстаныллыахтааҕын, эйэҕэ олус сэрэнэн, сыаналаан, нэмин билэн сыһыаннаһыы ордук туһалааҕын дьоҥҥо тириэрдэр.

Эйэ диэн тылы кытта нэм эрэ диэн тыл холбуу туттуллар аналлаах. Эйэни харыстыахха, нэмин билэн, аһара туттубакка, сымнаҕастык сыһыаннаһыыга ыҥырар буолан эйэни бөҕөргөтөр аналлаах. 

Саха дьоно эйэлээх олоххо дьулуһабыт. Эйэбитин ордук харыстыырга, көрөргө-истэргэ, күүһүрдэргэ кыһаныахпыт этэ. Ол иһин эйэбитигэр эбэн үтүө тылы нэм диэни эбиискэ туттарбыт ордук буолуо этэ. Киһи киһиэхэ, омук омукка сыһыана эйэ-нэмнээх буоллаҕына, ордук бөҕө, уһун үйэлээх, бэйэ-бэйэни ытыктаһыыга олоҕурар буолуоҕа, эйэбит ордук бөҕөргүөҕэ, күүһүрүөҕэ. 

Эйэ-“дэм” диэн этиини тылдьыкка киллэрэн туһаннара сатыыр тыл үөрэхтээхтэрин дьиҥнээх, ис санаалара, сахаларга туһаны, үчүгэйи оҥорботторо, бу дэм диэн тыл суолтатыттан арыллан тахсар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр сахалары симэлитэ сатааһыҥҥа күүскэ үлэлээн мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуонайдар эйэ-“дэм” диэн этиини саха тылыгар киллэрэн сахалар эйэлэрэ үөскүүрүн атахтыы, мэһэйдэһэ сылдьаллар. Кинилэр төрүттэрэ дьадаҥыларыттан, үлэни кыайан үлэлээбэттэриттэн нэм диэн тыл үлэни оҥорууга суолтатын билбэттэриттэн, бу тылы суох оҥоро, симэлитэ сатыыллар. (6,39).

Онон сахалар тыл үөрэхтээхтэрин албыннарын арыйан, ол албынтан босхолоннохторуна эрэ эйэлээх буолуулара үөскүүрүн ситиһэр кыахтаныахтара.

ЭЙЭ-НЭМНЭЭХ КЭПСЭТИИ

Нэми тутуһар сыһыан хас биирдии киһи икки ардыларыгар үөскээһинэ омукка эйэлээх буолууну үөскэтэр. Ол курдук, нэми тутуһуу диэн күүһү кэмнээн туһаныы киһи киһиэхэ сыһыаныгар эйэлээх буолууну үөскэтэриттэн омук олоҕо тутулуктанар. 

Нэмнэрин билсибит дьон диэн этиини элбэхтик истэбит. Ол аата туох үчүгэйдээхтэрин, куһаҕаннаахтарын уонна майгылара хайдаҕын барытын билсибиттэрэ ырааппыта эйэлээх сыһыаннарыгар ордук улахан суолталаахтарын дакаастабыла буолар.

Сахалар эйэ-нэмнээх кэпсэтии диэни баһылаабыттара, олохторугар туһана сылдьыбыттара ырааппыт. Маннык кэпсэтиини билигин дипломаттар бэйэ-бэйэлэрин сыаналыыр кэпсэтиилэриттэн булан ылыахха сөп. Дьон олоҕор икки аҥы арахсыы, икки өрүттэнии хаһан баҕарар баар буола турарынан, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар эйэ-нэмнээх кэпсэтиилэр сотору-сотору ыытылла тураллар. 

Дьон бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара уларыйан биэрэн иһэллэр. Кинилэр икки ардыларыгар икки, утарыта хайысхалаах өрүттэр куруук үөскээн тахсаллар. Олус уһун үйэлээх сахаларга, бу икки өрүттэр арахсыылара билигин уҥа уонна хаҥас өрүттэр диэн арахсыыга тиийэн турара олорор дьиэлэрин иһин уҥа уонна хаҥас диэн өссө былыргы кэмнэргэ арааран туһаналларыттан биллэр.
 
Икки өрүттэнии, икки аҥы арахсыылар дойдулар истэригэр эмиэ бааллар. Дьон тус-туспа партиялары үөскэтэллэриттэн арахсыылар тахсан сайдан иһэллэрэ салҕанан баран иһэр.
Бу икки утарыта өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөллөрө, биир санааланаллара төһө да уустугун иһин омуктарын сайыннарар иһин биир сыалланнахтарына уопсай тылы булунар кыахтаналлар. Дойдулар икки ардыларыгар маннык икки аҥы арахсыы үөскүүрүн билигин уһуннук олорор салайааччылар бэйэлэрин тустарыгар аан бастаан туһанаарылар улаатыннаран кэбиһэллэр:

1. Демократия тутулун тутуһааччылар салайааччылар төһө эрэ кэминэн уларыйан иһэллэрин бары бүттүүн быыбардары туһанан ситиһэллэр. Салайааччылар кэмиттэн-кэмигэр уларыйыылара, атыттарынан солбуллан биэрэн иһиилэрэ араас коррупциялар аҕыйыылларыгар тириэрдэн уонна салайыыга саҥалыы сүүрээни киллэрэн биэрэн иһэллэриттэн омук сайдыыны ситиһэрин түргэтэтэр туһалаах быһыы буолар. Билигин дьон өйө-санаата сайдан иһэринэн бу өрүтү элбэхтэр уонна сайдыыны ситиһээччилэр тутуһаллар.

2. Салайааччылар төһө баҕарбыттарынан уһуннук, талбыттарынан дьаһайа олорууларын тутуһа сатааччылар иккис өрүтү үөскэтэн таһаараллар. Дойдулары салайааччылар диктатуралары үөскэтэн аһара байыылара, талбыттарынан сылдьыылара уонна уһуннук, үйэлэрин тухары олоро, салайа сатыыллара аҥар өрүтү үөскэтэн  омук сайдыыны ситиһэригэр “застойу”, хаалыыны киллэрэн кэбиһэр.
 
Билигин бу икки өрүттэр информация сайдыытын туһанан нэмнэрин, ол аата күүстэрин, кыахтарын билсэннэр эйэлээхтик кэпсэтэ, бэйэ-бэйэлэрин “үчүгэйдэрин” тылларынан уонна оҥорор дьыалаларынан итэҕэтэ сатыыллар.
 
Нэмнэрин билсибит дьон үөрэ-көтө көрсөн кэпсэппиттэрин кэнниттэн биир тылы булуу кыаллыбата диэн этэллэрэ кэпсэтии өссө да табыллыбатаҕын, олоххо киирбэтэҕин биллэрэр.
Билигин үөрэх, билии сайдан информацияны булан ылыы түргэтээбитинэн дьон бары бэйэ-бэйэлэрин кытта билсэллэрэ элбээтэ. Нэми билсии диэн төһө күүс, кыах баарын чуолкайдык билиини тэҥэ, өй-санаа уратыларын быһааран туһаныы ааттанар. 

Дьон бэйэ-бэйэлэрин сыһыаннарыгар кэпсэтии бастакы оруолга тахсан иһэр. Туох эмэ туһунан кэпсэтии ханнык эрэ дуогабары үөскэтиигэ, сөбүлэһиигэ тириэртэҕинэ эйэ-нэмнээх кэпсэтии табылынна диэн ааттанар. Ол аата кэпсэтээччилэр бэйэлэрин тустаах көрдөбүллэрин кыччатан биэрэллэриттэн, ортолорунан түбэһэр биир тылы булунан нэми үөскэппиттэрин уонна тутуһалларын биллэрэр.
 
Кэпсэтээччилэр икки ардыларыгар сөбүлэһиини, биир тылы булунууну нэми тутустахтарына эрэ ситиһэр кыахтаналларын өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон бары билинэллэр.
Киһи киһиэхэ сыһыана нэмҥэ олоҕурдаҕына эрэ тэҥнээх, бэйэ-бэйэни өйөһөр сыһыаннаһыы үөскээн олохсуйар. Ол курдук, биир сыыһа этиллибит тыл дьон сыһыаннарын үчүгэйтэн куһаҕаҥҥа кубулута охсон кэбиһиэн сөп.

Сахалар ол иһин “Саҥарыаҥ иннинэ санааҥ көр” диэн өс хоһоонун үөскэтэн туһаналлар. Бу өс хоһооно киһи саҥарар тылыгар улахан суолтаны биэрэрэ ордугун биллэрэрин таһынан тыл киһи санаатыттан үөскээн тахсарын уонна быһаччы тутулуктааҕын биллэрэрэ ордук улахан суолталаах.

Кэпсэтии сиэри, нэми тутустаҕына, хайалара эрэ күүһүнэн киэптээн ханнык эрэ өттүгэр аһара барбатаҕына эйэ-нэмнээх кэпсэтии диэн ааттанар. Икки өрүттэр тус-туспа сыаллары ситиһэ сатыылларыттан хайаларын эрэ кыччатан, ортотун диэки булларан биэрдэхтэринэ эрэ кэпсэтии ситиһиилээх буолар кыахтанар.

Кэпсэтии төһө да эйэ-нэмнээҕин иһин икки өрүттэр ситиһэ сатыыр сыалларын кыайан тэҥнээбэттэриттэн, ортотун тутуспаттарыттан табыллыбакка хаалыан сөп. 

Сахалар элбэхтик сиэр-туом диэн холбуу этиини олохторугар туһаналлар, холбуу этиллэр тус-туспа тыллар өйдөбүллэрэ холбоһон суолталара өссө улаатарын үөскэтэллэр. Бу быһаарыы эйэ-нэм диэн холбуу этиини ырыттахха өссө чуолкайданан тахсар:

- Эйэ диэн биллэр тыл. Эйэлээх буолууттан олох тутуллар. Эйэни бары сөбүлүүллэр, тутуһа сылдьаллар, бэйэлэрин икки ардыларыгар эйэлээх сыһыаны олохтууллар. Эйэ харыстаннаҕына, эйэҕэ сэрэхтээхтик, харыстабыллаахтык сыһыаннастахха табылларын, биир куһаҕан тыл эйэни алдьатарын, үрэйэрин сахалар билэллэр.

- Нэм диэн нэмин билэн, сэрэхтээхтик туттууну үөскэтэр тыл. Күүһү аһара туттубакка, нэмин билэн, ол аата кээмэйдээн туттунарга ыҥырар. Киһи сыыһа-халты туттунан кэбиһэрэ күүһүн аһара туттарыттан үөскүүрэ олус элбэҕин нэми билии аҕыйатар.
 
Эйэ-нэм диэн холбуу этии эйэҕэ нэмин билэн, сэрэхтээхтик, харыстабыллаахтык сыһыаннаһар туһалааҕын биллэрэр. Биир кыра да сыыһа саҥарыыттан, туттунууттан эйэ алдьанан хааларын уонна өр кэмҥэ кыайан көммөтүн таба сыаналыыры үөскэтэр.

Саха дьонугар эйэлээх буолуу кэлбэтин, үөскээбэтин тыл үөрэхтээхтэрэ анаан-минээн оҥоро сылдьаллар. Кинилэр эйэ-нэм диэн холбуу этии оннугар эйэ-“дэм” диэн этиини туһаннара сатааннар саҥа үөскүү сатыыр сахалар эйэлэрин алдьатан иһэллэр.

“Дэ” диэн дорҕоон киһиргэтиини, дэбдэтиини саҕалыыр. Киһиргээбит киһи сыыһа-халты туттунара элбээн, бэйэтин үрдүктүк сананара  үрдээн хааларыттан атыттары кытта эйэлэһэрин, биир тылы булунарын аҕыйатар, кыччатар.
 
“Сымыйыаччы этэрин итэҕэйимэ” диэн этии сымыйалаан биирдэ түбэспит киһи атын этиилэрэ барылара эмиэ сымыйа буолуохтарын сөбүн биллэрэр. Тыл үөрэхтээхтэрин сымыйалара айыы диэн былыргыттан икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээх саха төрүт тылын икки аҥы араара сатыылларыттан чуолкайдык дакаастанар. Ол курдук, киһи оҥорор быһыылара оҥорбутун кэнниттэн икки аҥы арахсан, үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын быһаарар айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ элбэҕиттэн аҥардастыы “үчүгэй” эрэ буолан хаалара хайдах да табыллыбат. Ол иһин тыл үөрэхтээхтэрэ “аньыы” диэн тылы булан куһаҕаны туспа арааран этэ сатааһыннара сахалары албынныы сатааһын буолар.

Дьон бэйэ-бэйэлэрин кытта уһуннук билсистэхтэринэ, үлэлээтэхтэринэ майгыларын уратыларын билсэллэр. Нэмнэрин билсибиттэр диэн этии бэйэ-бэйэлэрин бары кыахтарын, күүстэрин, мөлтөх өрүттэрин билэллэрин холбуу ылан быһаарар.
  
Үлэттэн, сыыһа-халты туттунууттан үөскээн тахсар эрэйдэри кумааҕыны эрэ бэрийэр суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуонайдар билбэттэриттэн нэм диэн эйэни, үөскэтэр, харыстыыр аналлаах тылбытын, “дэм” диэн алдьатыыга, күүркэтиигэ тириэрдэр тылга уларыта сатыыллар.

Бу сахалар сайдалларыгар улаханнык туһалыыллар дии саныыр үөрэхтээхтэрбит өй-санаа үөрэҕин билбэттэриттэн эйэ-нэм диэн холбуу этии оннугар эйэ-“дэм” диэни киллэрэ, туһаннара сатыыллар. Дэм диэн күүркэтэр, алдьаныыга, табыллыбат буолууга тириэрдэр тылы, эйэ диэн сымнаҕас, харыстабыллаах сыһыаны эрэйэр тылга холбуу сыбааннар, эйэбитин алдьатыыга тириэрдэллэр уонна өссө абыраабыта буолан албынныы сылдьаллар.

Хаһан да эйэ-“дэм” диэбэт ордук. Дорҕоонноро сөп түбэспэттэрин тэҥэ, суолталара эмиэ утарылар. Дэм алдьатар, дэмниир, тиэтэтэр, күүркэтэр, киһиргэтэр суолталаах тыл. Бу тылы туһаныыттан биһиэхэ, сахаларга эйэбит өссө да кэлэ, үөскүү илик. Төһө эмэ элбэх поэттар, дорҕооннору дьаарыстаан хоһооннору айар дьон бааллар эрээри, бу тыллар дорҕооннорун дьайыылара сөп түбэспэттэрин, утарыта охсуулаахтарын өссө билэ иликтэр, тыл үөрэхтээхтэрин сымыйаларыгар киирэн биэрэн сылдьаллар.

Нэмнээх диэн нэмин билэн туһаныыны эрэйэр киһи оҥорор быһыыта ааттанар. Нэми тутуһуу киһи киһиэхэ харыстабыллаахтык сыһыаннаһарын үөскэтэринэн ордук улахан туһалаах. Ол иһин сахалар эйэ-нэмнээх диэн холбуу этиини тутталлар. Эйэ-нэмнээх кэпсэтии диэтэхпитинэ, икки кэпсэтэр өрүттэр икки ардыларыгар сыһыаннара нэми тутуһан, сымнаҕастык, эйэлэрин харыстаан баран иһэрин биллэрэр.
 
Онон сахаларга эйэлээх буолуулара үөскүүрүн өй-санаа үөрэҕин билбэт тыл үөрэхтээхтэрэ утарса, буортулуу сылдьалларын арааран билии эрэйиллэр.

УУСТУК ҮЛЭЛЭР НЭМНЭРЭ

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн араас үлэлэри табатык уонна сатабыллаахтык үлэлиири баһылааннар киһи оҥорор быһыыларыгар, үлэлэригэр төрүттэриттэн, төрөппүттэриттэн бэриллэн иһэр хамсаныылары оҥорорго аналлаах буор кутун сайдыыта улаханнык туһалыырын быһаарбыттар. 

Оҕо улаатан иһэн үлэ уустук хамсаныыларын табатык оҥоро үөрэнэригэр сайдыылаах буор куттааҕа биллэн, быһаарыллан тахсар. Ханнык баҕарар үлэни үлэлии үөрэнэригэр уонна түргэнник баһылыырыгар төрөппүттэриттэн бэриллэн иһэр буор кута улаханнык туһалыыр. Үлэни хайдах оҥорору биирдэ көрөөт даҕаны үтүктэн табатык оҥоро үөрэнэр оҕо сайдыылаах буор куттааҕа быһаарыллар.

Сахалар үлэни оҥорууга сайдыылаах буор куттаахтарын, олус уустук алмааһы кырыылыыр үлэни ситиһиилээхтик баһылыыр кыахтаахтарын перестройка уларыта тутуутун кэнниттэн аҕыйах сыл иһинэн дакаастаабыттара, оҥорор бриллианнара атын омуктартан тугунан да хаалсыбаттара түргэнник ситиһиллибитэ.
  
Талааннаах буор куттах киһи эрэ кыайар быраас, хирург үлэтин сахалар кыайа-хото баһылаан сылдьаллар. Бу уустук үлэ киһи хамсаныылары нэмин билэн оҥорор кыаҕын таба быһаарар.
 
Ханнык баҕарар үлэ киһи күүһүн таба туһаннаҕына эрэ кыаллар, табыллар. Үлэ нэмэ диэн бу үлэҕэ сөптөөх күүһү таба туһаныы ааттанар. Хас биирдии үлэ уратыларыттан тутулуктанан нэмэ уларыйан иһэр. Элбэх күүһү эрэйэр үлэ нэмин куруук тутуһа сырыттахха эрэ үлэни оҥоруу табыллар кыахтанар.
 
Үлэ нэмин быһаарыыны боростуой үлэлэртэн саҕалыыр ордук табыллар. Икки биэдэрэнэн ууну баһан илдьии нэми тутустахха эрэ кыалларын ууну тохпокко эрэ тириэрдии быһаарар. Биэдэрэлээх уулары тохпокко эрэ төһө кыалларынан түргэнник ыраахха илдьэри киһи лаппа эрчилиннэҕинэ эрэ кыайар уустук үлэтэ буолар. Ол курдук, уулаах биэдэрэни тутарга күүһү туһаныыны таһынан ууну дьалкыппакка эрэ түргэнник хаамарга үөрэнии ирдэнэр.

Бэлэсипиэт тэбиитэ бэйэтэ уустук үлэ. Уруулу хамсатан ыйааһыны тэҥнээн тутан охтубаты тэҥэ, өссө педалын хардары-таары үктүөлээн түргэнник барыыны ситиһии эрэйиллэр. Бу уустук үлэни эдэрдэр бары баһылаабыттарын да иһин, сорох сааһырбыттар кыайан тэбэ үөрэммэтэхтэрэ биллэр.

Бэлэсипиэт тутааҕар икки биэдэрэ ууну иилэн баран тэбэн илдьэри баһылааһын элбэхтик дьарыктаныы кэнниттэн эрэ табыллар. Ыраах күөлтэн ууну баһан аҕалыыга бэлэсипиэти туһаныы үлэни чэпчэтэр уонна түргэтэтэр этэ.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулуга киһи оҥорор бары быһыыларыгар үөскээн тахсан иһэр. Үлэни оҥорууга туттуллар күүс уонна хамсаныы икки өрүтү үөскэтэллэриттэн балар икки ардыларыгар үһүс өрүт, нэми билии үөскүүр. Бу нэми арааран билэн таба туһаннахха эрэ үлэни оҥоруу табыллар.

Үлэни оҥорууга икки өрүт үөскээн тахсара хаһан баҕарар баар буола турар. Ол курдук, киһи оҥорор быһыыта икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара хаһан да уларыйбат. 
 
Үлэни түргэнник оҥоро сатаатахха, элбэх күүһү туһаннахха, аны туга эрэ табыллыбата тахсан кэлэн моһуоктуур. Ол иһин үлэни оҥорууга тэҥнэһиини тутуһа сылдьыы нэми биллэххэ эрэ табыллар. Харандаас уһугун тоһутар киһи күүһэ элбэҕин да иһин, хамсаныылары табан оҥорботуттан кэмнээн туттубата, буор кута дьадаҥыта, сайдыыта суоҕа биллэн тахсар.

Нэми билэн туттунуу үөрэҕэ өссө сайдан аныгы кэмҥэ “Техника безопасности” эбэтэр сэрэхтээх буолуу үөрэҕэ диэн ааттанан бары уустук үлэлэргэ барыларыгар үлэһиттэр туһана сылдьаллар. 

Онон бары уустук үлэлэри үчүгэй хаачыстыбалаахтык оҥорууга нэми билэн туһаныы хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. 

Мас кэрдиитин нэмэ

Тыаҕа тутуу маһын кэрдии үлэтэ уустук уонна сыыһа тутуннахха киһини дэҥнэниигэ тириэрдиэн сөптөөх сэрэхтээх үлэ көрүҥэ буолар. Ол иһин уопуттаах, сэрэхтээх буолуу үөрэҕин тутуһар үлэһиттэр мас кэрдиитигэр үлэлииллэрэ табыллар.

Урукку кэмҥэ маһы сүгэнэн эрэ кэрдэллэрэ. Сүгэнэн мас кэрдиитигэр мас хайа диэки охтуон сөбүн быһаарыы улахан оруолу ылар. Манна тыал хантан үрэрин быһаардахха эрэ табыллар.  Мас иҥнэритин, хайа өттүгэр мутуга элбэҕин үөрэтэн баран тиити хайа диэки охтуон сөбүн быһааран баран кэрдиллэр. 

Тиит охтор диэки өттүн олуктаан кэрдии сирэйдээһин диэн ааттанар уонна хайа диэки охторуу хайысхатын быһаарар тутаах суолталаах. 

Сүгэнэн мас кэрдии нэмэ диэн күүскэ охсууну тэҥэ, хамсаныыны сатаан, табан оҥорон сүгэ суолугар сөп түбэһиннэрэн иһии буолар. Күүскэ уонна таба оҕустахха эрэ мас кэрдиитэ табыллар.

Кыайан мас кэрдибэт киһи сүгэтин олугун кэрдиистээн кэбиһэрэ маһы охторуу букатын да кыаллыбатыгар тириэрдэн кэбиһиэн сөп. Сыыһа охсуулартан сүгэ олуга кэҥээн хаалыыта үлэни сатаабат киһи эрэйин элбэтэрин тэҥэ, мас хайа диэки охтуутун салайары суох оҥорон атын сиргэ суулларыан сөп.
 
Мас сирэй өттүн кэрдэн баран кэтэҕин арыычча үрдүк соҕуһунан кэрдиллэр. Кэтэх өттүн кэрдиигэ уҥа эбэтэр хаҥас өттүн урутаан кэрдэн хайа диэки охторугар салайан биэриэххэ сөп. Мас охторугар аналлаах уһун маһынан анньан биэрэн көмөлөһүөххэ сөп.

Маһы сирэйдээһини уонна кэтэҕин кэрдиини табатык, сөп түбэһиннэрэн оҥордоххо эрэ мас ыйыллыбыт сирин диэки охторо ситиһиллэр. Маһы алҕаска утары турар тииккэ түһэрэн кэбистэххэ тостон, эҥиннээн дэҥнэнии тахсыан сөбүн тэҥэ, атын тииккэ ыйанан хааллаҕына эбиискэ үлэни таһаарыан сөп.

Мас кэрдиитин нэмэ диэн сүгэнэн күүскэ охсууну тэҥэ, таба охсууну туһаныы буолар. Сүгэтин суолугар таба охсон иһэр киһи маһы хотоойулаахтык кэрдэрэ биллэр. 

Уһаныы нэмэ

Саха дьоно бары уустар. Улуус диэн киэҥник биллэр тыл улуу уонна уус диэн тыллар холбоспуттарыттан үөскээбит. Ол аата уус киһи оҕолоро, аймахтара элбээннэр, тэнийэннэр улуу ууһу, улууһу үөскэтэллэр. Олус былыргы кэмнэртэн улуустар бааллара билигин даҕаны ааттарыттан биллэ сылдьаллар; Хаҥалас, Мэҥэ, Боотур Уус улуустара, Бахсы, Байаҕантай нэһилиэктэрэ бааллар.

“Удьуордаан туран уустар” диэн эттэхтэринэ, бу аймах дьон бары төрүттэриттэн ыла удьуордаан, утумнаан уһанар дьоҕурдаахтарын, уустарын бэлиэтээн этэллэр. Уус буолуу диэн уһанарга туһалыыр үөрүйэхтэри, буор куту иҥэринии, ол аата уһаныыны оҥорорго туттуллар уустук, нэмин билэр хамсаныылары табан оҥоруу ааттанар.

“Уус оҕото – уус буолар” диэн этии уус төрүтүн сайдыылаах буор кута оҕотугар бэриллэн иһэрин сахалар билэллэрин биллэрэр. Ол иһин саҥа ыалы тэрийиигэ сайдыылаах буор куттаах эр киһини талан ылыыны туһана сылдьаллар.

Сахаларга уус улахан ойууҥҥа тэҥнэнэр. Ол барыта өйдөрө-санаалара, тулуурдарын сайдыыта тэҥнэһэрин биллэрэр. Бу тэҥнэһии туттулла сылдьара уус уонна ойуун былыргы төрүттэрэ биир эбитин дакаастабыла буолар.

Ууска үөрэнии олус уһун кэми, кырата уонча сылы ыларын бэлиэтээн суруйаллар. Араас үлэҕэ үөрэнииттэн ууска үөрэнии уһун кэми ылара анаан-минээн бэлиэтэнэр. Ууска үөрэниигэ төрүттэртэн бэриллэн иһэр буор кут улаханнык туһалыырын “Уус оҕото – уус буолар” диэн этии биллэрэр.

Оҕо улаатан ону-маны оҥорор кэмэ кэллэҕинэ тугу булан оҥоро сатыырыттан уонна хамсаныылары хайдах оҥороруттан буор кута төһө сайдыылааҕа, кими утумнаабыта быһаарыллар кыахтанар. 

Хамсаныылары оҥорууга сатаан туттунуу, күүһү кэмнээн туһаныы нэми билииттэн үөскүүр уонна уус үлэтигэр бастаан иһэр хаачыстыба буолар. Тимиринэн уһанан баран хатарыытын оҥоруу олус уустук, нэми кытаанахтык тутуһары эрэйэр үлэ буолар. Хайа эрэ өттүгэр кыратык да аһара туттуу үлэ табыллыбатыгар тириэрдиэн сөп.

Бары уустар нэми тутуһан оҥорбут үлэлэрэ табыллан, сатанан тахсалларыттан атыттар үтүктэр, батыһар үлэлэригэр кубулуйар. 

От охсуутун нэмэ

Хотуурунан от охсуута улахан уустук уонна күүстээх үлэҕэ киирсэр. Үлэ улахан уустуга икки өрүт үөскээн тахсарыттан биллэр:

1. Хотууру талан ылыыга, сатаан таптайыыга уонна бэйэҕэ тэҥнээн угун оҥостууга от охсуутун табыллыыта саһан сылдьар.
 
2. Киһи этин-сиинин туруга, хамсаныылары табан, сатаан оҥорон оту охсуута иккис өрүтү үөскэтэр.

Бу икки өрүттэри тэҥнээн, нэмин билэн табан туһаннахха үчүгэй от охсооччу буолуохха сөп.
 
Сытыы хотууру оҥорууну тимир заводтара сатаан оҥорор буолбуттара ырааппыт. Былыргы кэмҥэ “Буускап” хотуура диэн аатырбыт хотууру оҥороллорун үтүктэн син маарынныыр хотуурдары оҥороллоро. Хотуур тимирэ аһара кытаанах буолбакка биир тэҥник тапталлара сытыы уонна уһуннук туттулларыгар тириэрдэр.
 
Таптайыы диэн хотуур биитин кырыылаах кыстыкка ууран баран өтүйэнэн охсуолаан чарааһатан биэрии ааттанар. Биир тэҥник тапталлыбыт хотуур биитэ тыҥырах көхсүнэн сыыйа тартахха долгуннурар уонна ханан да быстыбатах буоллаҕына табыллар.

Хотууру угар олордууну киһи күүһүттэн, кыаҕыттан көрөн быһаарыллар. Хотуур угар олордуута киһини умсары тардыбат буолара ордук. Хантаччы олордуллубут хотуур киэҥник ыларын охсооччу ыарырҕатыан сөп. Бэйэ күүһүгэр, кыаҕар тэҥнээн биэрэн умсары соҕус олортоххо хотуур чэпчэкитик хотор буолар.
  
Хотуур угун чэпчэки, тэтиҥ маһынан оҥороллор. Угун уһунун бэйэҕэ тэҥнээн биэриини дуускатын сыҕарытан биэрэн ситиһиллэр.

От охсооччу сатабыллаах уус буоллаҕына хотуурун үчүгэйдик таптайарыттан, угун оҥосторуттан үлэтин ыарырҕаппакка сайыны быһа даҕаны таһаарыылаахтых үлэлиири ситиһиэн сөп.

От охсуутун нэмэ диэҥҥэ хотууру оҥостууну сатыыры тэҥэ, хамсаныылары кыахтаахтык, табан оҥоруу киирсэр. Эрчимнээхтик, кыахтаахтык хамсанан хотууру сири кырсынан ыытан оту охсууну оҥоруу уустук хамсаныыга киирсэр. Ону тэҥэ, төттөрү далайыыга хотуур кэтэҕинэн охсуллубут от өйөнө охтубутун хаһыйан биэрдэххэ  от хотуурга ыйанара аҕыйыырыттан оту охсуу чэпчиир.

Охсуллубут хадьымал ырааһа охсооччу хайдаҕын быһаарар. Сирин кырсынан ыраас гына охсор киһи үчүгэй охсооччу диэн ааттанар. Уһун сайыны быһа от охсооччулар биригээдэлэригэр кыайа-хото үлэлээһини ситиһии киһи төһө кыахтааҕын уонна сайдыылаах буор куттааҕын быһаарар.

Чахчы кыахтаах, быстан хаалбат иҥиирдээх киһи хотуурун үчүгэйдик оҥостор буоллаҕына үчүгэй охсооччу буолар кыахтанар. Ол аата от охсуута диэн күүһүн уонна сайдыылаах буор кутун хамсаныылары оҥорор кыаҕын табан, нэмин билэн туһанар киһи кыайар үлэтэ буолар.

От кэбиһиитин нэмэ

Оту кэбиһии сыралаах, уһуннук үлэлэнэр от үлэтин түмүктүүр үлэнэн ааҕыллар. Үрдүк, үчүгэй көстүүлээх, толору түстээх кэбиһиллибит оту киһи барыта сөбүлүү көрөр. 
Охсуллубут от куурдаҕына мунньуллар, бугулланар. Үчүгэйдик сааһыланан оҥоруллубут бугул туран эрэ чиҥиир. Чиҥээбит бугул атырдьахха үчүгэйдик баһылларыттан оту кэбиһиини түргэтэтэр. Оту бугуллаан баран ый курдук туруоран чиҥэтэн баран кэбиһэллэрин аналлаах атырдьах ыйа баара биллэрэр.

Оту атырдьахха иилэн, иҥиннэрэн ылыы таба уонна имигэс хамсаныылары оҥордоххо эрэ табыллар. Тэпсэн чиҥэтэн, ханан эрэ эрийэ тутан биэрдэххэ элбэх от иилиллэн тахсыан сөп.

Элбэх оту атырдьахтаан ылан үөһээ көтөҕөн таһааран кэбиһиилээх от үрдүгэр таба ууруу үгүс күүһү эрэйэр үлэ буолар. От кэбиһиллэн бүтүөр диэри элбэх атырдьахтааһыны оҥоруу эрэйиллэр.

От кэбиһиитин нэмэ диэн күүһү туһанан элбэх оту атырдьахтаан ылан кэбиһиилээх окко таба, миэстэтигэр ууруу буолар. Ол курдук, оту атырдьахтаан ылан кэккэлэччи ууран уонна ортотугар атыны быраҕан баттатан иһииттэн кэбиһиилээх от үрдээн иһэрэ ситиһиллэр.
 
От кэбиһиитэ диэн тыа сирин үлэлэриттэн уустуктара, ыараханнара буолар. Тыа сиригэр сайыны быһа от кэбиһиитигэр үлэлээһин уустук, ыарахан үлэни баһылааһыны биллэрэр. 

Тутуу үлэтин нэмэ

Араас элбэх мас тутууну оҥорууну сахалар олус былыргы кэмнэргэ баһылаабыттарын балаҕан дьиэ тутуута көрдөрөн биэрэр. Икки, үс киһи үлэлиир кыаҕар сөп түбэһэринэн, биирдиилээн ыаллар кыахтарын иһигэр киирсэн балаҕан тутуута киэҥник тарҕаммыт.

Ыарахан бэрэбинэни көтөҕүү, ыраахха илдьии тутуу үлэтин ыараханын, элбэх күүс көрдөнөрүн биллэрэр. Көтөҕүү, сүгүү, таскайдааһын үлэлэрэ тутууга элбэхтэр. Киһи ыараханы көтөҕөрүгэр нэми биллэҕинэ эрэ салгыы үлэлиирэ табыллар. Эмискэ аһара күүскэ хамсанан кэбиһии сис быччыҥа быстыытыгар, өрөһө хайдыытыгар тириэрдиэхтэрин сөп. Араас уустук  хамсаныылары эмискэ оҥорууттан кырата эттэрэ быстааччылар элбэхтэр.

Нэм диэн туоххэ эмэ сыһыаннаах кээмэйи, мээрэйи билии ааттанар. Ол иһин киһи төһө ыараханы холкутук, эрэйдэммэккэ көтөҕөрүн билэ сылдьара нэми билэрин, тутуһа сылдьарын үөскэтэр. 
 
Урукку кэмҥэ маһынан тутууну оҥорорго сүгэнэн табатык, сатабыллаахтык туһаныы тутуу үлэһититтэн ирдэнэрэ. Сүгэнэн сэрэхтээхтик туттууну, маһы таҥастааһыны, суорууну тутуу үлэһитэ лаппа баһылаатаҕына табыллар. Киһи төрүттэриттэн бэриллибит сайдыылаах буор куттааҕа уустук хамсаныылардаах тутуу үлэтин сатабыллаахтык оҥороругар кыаҕы биэрэрэ тутууга үлэлээтэҕинэ биллэн тахсар.

Хос эһэм Тиэхээн Каженкин ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ дэриэбинэҕэ бэдэрээккэ элбэх тутууну туппута. Таҥара дьиэтин тутуспута, оскуола дьиэтин босхо тутан биэрбитэ. Ол үтүөлэрин иһин ыраахтааҕы үс мэтээлинэн наҕараадаламмыта.
 
Оскуола кэнниттэн тутууга үлэлиирбэр сүгэнэн хайдах туттарбын кэтээн көрөөччүлэр бааллара. Хос эһэм аатын ааттатар кыахтааҕым быһаарыллан “Сиэн уол” диэн ааты иҥэрбиттэрэ.

Күүһү уонна хамсаныыны табан туһаныыны тутуу үлэтигэр элбэхтик бэлиэтиэххэ сөп. Бэрэбинэни суорарга аһара күүскэ охсуолааһын кэнниттэн кылааккайдыы, тэҥнии сатааһын үлэтэ уһаан биэрэрэ суорууну бытаардан кэбиһиэн сөп.
  
Сайдыылаах буор куту харыстааһын, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин ситиһии оҥоруллар үлэ хаачыстыбатын үрдэтиигэ улаханнык туһалыырын тэҥэ, омук сайдыыны ситиһэрин үөскэтэр. 

Массыынанан айаннааһын нэмэ

Киһи күүһүн уонна кыаҕын табан сыаналааһына нэми билиигэ тириэрдэр. Ол курдук, киһиэхэ күүһэ уонна кыаҕа аһара эбиллэн кэлэр кыахтара суоҕуттан ханнык баҕарар киһи күүһүн туһанар үлэни оҥорууга нэми тутустаҕына эрэ табыллар.
 
Олох сайдан иһиитэ дьон бары массыынанан сылдьалларыгар тириэртэ. Элбэх массыыналар суолга абаарыйата суох уонна бэйэ-бэйэлэригэр мэһэйдэспэккэ эрэ сылдьалларын туһугар аналлаах суол быраабылаларын оҥорон туһаҕа киллэрэн сылдьаллар.
 
Суол быраабылалара сиэри тутуһууттан оҥоруллубуттар уонна нэми эмиэ тутуһарга тириэрдэллэр. Быраабыланы тутуспакка аһара барыы сиэри таһынан барарын тэҥэ, нэми эмиэ тутуспат.

Онно-манна тиийэ сатыырга, айаннааһыҥҥа туһаны оҥорорунан массыына киэҥник тарҕанан сылдьар. Ыраах сирдэргэ айаны түргэтэтэрэ бастакы оруолу ыларыттан улахан кыахтаах, күүстээх массыыналар элбээн иһэллэр.

Массыынанан айаннааһын аһара түргэтээбэккэ эбэтэр наһаа бытааран хаалбакка нэми тутустаҕына эрэ табыллар. Ол курдук, аһара түргэнник айаннааһын суол абаарыйата элбииригэр тириэрдэр, онтон наһаа бытаарыы атыттарга мэһэйдиири таһааран эмиэ абаарыйаны үөскэтиэн сөп. Ол иһин суолунан айаннааһын нэмэ диэн бу суолга сөптөөх түргэни таба туһаныы буолар.

Саҥа күүстээх массыыналар элбээн иһиилэрэ уонна эдэрдэр аһара барар санаалара улаатыыта, айыыны оҥоро сатыыллара элбээһинэ айаннааһын нэмин тутуһууну хаалларан суолунан айаннааһыны уустугурдар буолла. Суол быраабылаларын тутуспат буолуу, аһара түргэнник айаннааһын саҥаны айыыны, дьон билбэт, оҥорбот быһыыларын оҥоруу буолан тахсарын арааран билии эрэйиллэр. Ол иһин “айыы үчүгэй”, айыыны элбэхтик оҥоруҥ диэн этэр тыл үөрэхтээхтэрэ эдэрдэр араас абаарыйаҕа түбэһэллэрин элбэтэллэрин билиэхтэрэ этэ.
Үтүө санаалаах, эдэрдэри харыстыыр дьон тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар киирэн биэрбэккэ бары быраабылалары тутуһан сылдьаллара киһи быһыытын тутуһууну үөскэтэн абаарыйалар аҕыйыылларыгар тириэрдэр.
 
Массыынанан айаннааһыҥҥа нэми тутуспат буолуу абаарыйалар элбииллэрин үөскэтэр. Ол иһин айаннааһыҥҥа нэми тутуһуу диэн сөптөөх түргэни тутуһан, ол-бу саахалга түбэспэккэ туһааннаах сиргэ кэмигэр тиийии буолар.

АҺЫЛЫККА НЭМИ ТУТУҺУУ

Нэм диэн өй-санаа үөскэтэр ханнык эрэ кээмэйэ, киһи олоҕо, үлэтэ табылларын туһугар тутуһа сылдьар уонна аһара барбатаҕына туох эмэ туһалааҕы оҥороругар тириэрдэр кыйыата ааттанар. Аһааһын элбээн хаалан аһара бардаҕына киһи уойара тиийэн кэлэрэ аһылыктан туттунууга, ол аата нэми тутуһарыгар тириэрдэр.
 
Аһылыкка нэми тутуһууну киһи өйө-санаата сайдыыта, тулуура, туттунар күүһэ улаатара уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыны тутуһара үөскэтэр.
 
Аһылык киһиэхэ дьайыыта икки өрүттээх:

1. Аһылык элбээтэҕинэ киһи күүһэ эбиллэрин тэҥэ, уойан барар.

2. Аһылык аҕыйаатаҕына киһи бэйэтин этиттэн-сииниттэн көҕүрэтэн иһэрэ үөскээн ыйааһына чэпчиирин тэҥэ, күүһэ-сэниэтэ аҕыйаан барара саҕаланар.

Бу икки өрүттэртэн хайалара баҕарар аһара бардахтарына куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр. Аһара аһааһын уойууга тириэрдэрэ араас ыарыыларга ылларарын үөскэтэр, онтон аһара аҕыйахтык аһааһын киһи сэниэтэ суох буоларын үөскэтэн кыайарын да оҥорботугар тириэрдиэн сөп. 

Аһылыкка нэми тутуһуу диэн киһи өйүн-санаатын күүһүнэн, тулуурунан туһанан, бу икки өрүттэр икки ардыларынан түбэһэр быһаарыыны ылынан аһыыр аһылыгын кээмэйдиирэ, ол аата бэйэтэ ороскуоттууругар сөп түбэһиннэрэрэ ааттанар.

Аһара аһаан кэбиһии, уойуу диэн сааһырбыт дьон тулуурдара, өһөс санаалара тиийбэтиттэн эбиискэ, бэйэлэрэ булан ылар эрэйдэрэ ааттанар. Эдэр, кыанар, элбэхтик үлэлиир, хамсанар кэмнэрин курдук тото аһыы сылдьаннар уойан хаалбыттарын билбэккэ хаалаллар. Этэ-сиинэ доруобай киһи аһылыга ороскуоттуурунааҕар элбэх буоллаҕына уойан барар. Ол барыта айылҕа айбытынан эт-сиин аһылык элбээтэҕинэ ордугун сыаҕа кубулутан хаһаанан, мунньунан иһэринэн быһаарыллар.

Киһи элбэхтик олорон эрэ үлэлээтэҕинэ эбэтэр сааһырдаҕына хамсанара, барара-кэлэрэ аҕыйаан, бытааран эньиэргийэтин ороскуоттуура аҕыйыыр, ол иһин аһыыр аһылыга эмиэ кыччаан биэрэрин өйө-санаата оҥоруохтаах көрдөбүлэ буолар.

Элбэҕи аһаан кэбиспэт буолууну киһи тулуура улааттаҕына эрэ кыайар кыахтанар. Тулуура улахан киһи аһыыр санаатын хам тутан, аһара аһаабаты хаһан баҕарар ситиһиэн сөп. 
Улаатан иһэр оҕо элбэх аһылыгы ирдиир. Кини этэ-сиинэ улаатарыттан уонна өһөс санаата, тулуура өссө аҕыйаҕыттан аһылыктан туттунар кыаҕа кыччыыр. Ол иһин аһаабакка сылдьары оҕо ыарырҕатар, аһылыгы көтүттэҕинэ эрэйдэнэр.

Тулуура, туттунар күүһэ аҕыйах киһи аһыырга баҕатын, ол аата иҥсэтин, оботун кыайан туттуммакка элбэҕи аһыы сылдьыан сөп. Уойан барыы ханнык эрэ кээмэйи аһара баран хааллаҕына киһи туттунар күүһэ туһалаабат кэмэ кэлэн хаалыан сөп.
 
Аһылыктан туттуна үөрэнэргэ эбии көмө быһыытынан аһыыр аһыгыгы эрдэттэн кээмэйдээн бэлэмнээһин диэни киллэрэн биэриэххэ сөп. Ол аата хас аһылыкка анаан-минээн эрдэттэн бэлэмнэммит, калория төһөтө суоттаммыт аһылыгы аһааһын ордук табыллар.

Киһи бу кэлэр аһылыкка төһөнү аһыырын эрдэттэн кээмэйдээн бэлэмнээн кэбистэҕинэ аһара аһаан кэбиһэрэ суох буолар. Ол курдук, киһи куртаҕа аһылык киирэриттэн “тоттум” диэн бэлиэ биэрэрэ хойутаан кэлэриттэн киһи хаһан баҕарар аһара аһаан кэбиһиэн сөп. Ол иһин хайа аһылыкка төһөнү сиири эрдэттэн бэлэмнэнэр ордук туһалаах уонна киһи ону кыайар кыаҕа улаатар.

Киһи бэйэтин ыйааһына эбиллиитин билэ сылдьара эрэйиллэр. Ол курдук, күһүн, кыһын ыйааһын кыратык эбиллэрэ ханнык да кутталы үөскэппэт. Бу эбиллибит ыйааһын сайын аҕыйахтык аһыыр, эти сиэбэт кэмҥэ көҕүрээн, оннугар түстэҕинэ киһи сыл устата ыйааһынын биир тэҥник тута сылдьара кыаллар кыахтанар.

Сахалар куйаас сайыҥҥа аҕыйахтык аһыыллар, эти биирдэ эмэтэ сииллэр уонна элбэх ууну иһэ-иһэ, үрүҥ аһы аһыы сылдьан күүскэ үлэлээн элбэхтик тиритэллэриттэн эттэрэ-сииннэрэ араас кирдэртэн ыраастанан, кыһын устата эбиллибит ыйааһыннара урукку оннугар түһэн иһэрин ситиһэллэр.
 
Аһылыкка нэми тутуһууну, ол аата аһара аһаабаты дьоро уонна ньыха киэһэлэр бааллара үөскэтэр. Дьоро диэн эти, балыгы тото сиир, онтон ньыха диэн эти сиэбэт, араас хааһыны сиир киэһэлэр ааттаналлар. Бу икки өрүттэри нэми туһанан тэҥнээн биэрдэххэ киһиэхэ холестерин оннун булуута үөскүөн сөп. (7,29).

Олох тупсан араас иҥэмтэлээх аһылыктар элбээн иһиилэрэ оҕо улаатан иһэн аһара аһаан кэбиһэрэ үксүүрүгэр тириэрдэр буолла. Аныгы оҕолор уҥуохтара улаатан иһиитэ аһылык элбэҕиттэн уонна иҥэмтэтэ эбиллибититтэн тутулуктаах. Урукку кэмҥэ элбэх оҕолоох ыаллар оҕолорун саастарынан көрөн кэккэлэччи туруордахха кыралар улаатан иһэллэрэ көстөн биллэрэ итини дакаастыыр.

Аһара аһаабат буолууга аныгы оҕону үөрэтии хайаан да ирдэнэрэ табыллар. Ол курдук, улахан холодильник куруук толору астаах турара уонна оҕо дьиэтигэр соҕотоҕун хаалара үксээһинэ, туттунар кыаҕа улаата илигиттэн аһара аһаан кэбиһэрин үөскэтэрэ элбээһинэ уойбут оҕолору үксэттэ.

Аһааһын нэмин билии киһи өйө-санаата сайдыытыттан тутулуга улахан. Ол курдук, өй-санаа киһиэхэ тулууру, туттунар күүһү үөскэтэриттэн аһыырга нэми тутуһууну киһи сааһыран иһэн кыайар, тутуһар кыахтанар. Аһааһын кэнниттэн остуолтан турууга киһи өссө аччык соҕус буолара табыллар диэн этиини тулуура улахан киһи куруук тутуһа сылдьар кыаҕа улаатар.

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн Кут-сүр үөрэҕин олохтоон өйдөрө-санаалара сайдыытыгар туһана сылдьаллар. Өй-санаа үгэскэ, онтон үөрүйэххэ кубулуйдаҕына буор куту үөскэтэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр кыахтанар. Киһи этигэр-сиинигэр үөскээбит үчүгэй да, куһаҕан да үөрүйэхтэр буор куту кытта кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэрин утумнааһын диэн ааттыыллар уонна төрөппүттэр билэн оҕолорун иитэллэригэр, үөрэтэллэригэр туһаналлара эрэйиллэр.

Киһиэхэ төрүттэриттэн бэриллэр буор кута хас да көлүөнэлэр усталарыгар дьайа сылдьарын сахалар билэллэр. Ыраах да төрүттэрэ дьадаҥы буолан элбэхтик аччыктаабыттара, астара тиийбэккэ  эрэйдэммиттэрэ, муҥнаммыттара оҕолоругар бэриллэн иһэр буор куттарыгар ууруллан сылдьарыттан кэлэр көлүөнэлэрэ ас дэлэйбитинэн туһанан элбэхтик аһыыр-сиир баҕа санаалара улаатан аһара барыан сөп.
 
Билигин экономиката сайдыбыт, байбыт, астара дэлэйбит Америкаҕа уойбут дьон аһара элбээбиттэр. Былыргы кэмнэргэ кулут, чаҕар буолан элбэхтик аччыктыы сылдьыбыт негрдэр кэлэр көлүөнэлэрэ үчүгэй олоххо тиийэн ас дэлэйбитинэн туһанан аһара аһыыр буолбуттар. Америкаҕа негрдэр аһара уойаллара элбээбитэ ити быһаарыыга сөп түбэһэр.

Буор кут дьайыыта хас да киһи үйэтигэр тиийэр диэн сахалар үөрэхтэрэ итинэн дакаастанар уонна “Хос эһэтэ дьадаҥы этэ” диэн этиинэн өссө чуолкайданар. Ол аата киһиэхэ хос эһэтин өйө-санаата, буор кута син-биир баар буоларын биллэрэр.

Дьон өйө-санаата мөлтөх сирин, аһара аһаан кэбиһэрин улахан таҥаралар үөрэхтэрэ билэн араас аһылыктан туттунар постары оҥорон төһөнү аһыылларын бэйэлэрэ билбэт итэҕэйээччилэри күөйэ-хаайа, өйдөтө сатыыллар. Православнай таҥара үөрэҕэ кыһын саамай тымныы кэмҥэ дьоҥҥо эти сиэппэт буола сатыырын сахалар букатын ылымматтар, ол иһин бу таҥараны итэҕэйбэттэр.

Аныгы дьон тутуһа сатыыр араас элбэх диеталара таҥара үөрэҕин аһылыктан туттунар буолууга үөрэҕэр сөп түбэһэллэр уонна аһылык үөрэҕин тупсубута буолан солбуйар кыахтаахтар. Ол аата эдэрдэр диеталары тутуһа сылдьыылара аһара аһаабаттарын үөскэтэр.

Саха сиригэр аһылык саппааһа аҕыйаҕыттан, дьон дьылы туоруур аһылыктарын саппааһын нэһиилэ булан хаһааналларыттан былыргы кэмнэргэ аһылыктан туттунуу аналлаах үөрэҕэ сахаларга сайдыбатах эрээри, аһылык тиийбэтэ уонна айылҕа куйааһа дьайыыта сөптөөх билиилэри үөскэппитин туһана сылдьаллар.

Дьоро уонна ньыха киэһэлэр диэн аһылык араастарын быһаарыылар бааллара сахалар эти аһара элбэҕи сиэбэти куруук туһана сылдьалларын биллэрэллэр. Бу билии билигин туттуллар холестеринтан харыстаныы үөрэҕэр сөп түбэһэр.

Сахалар саас уонна сайын аҕыйахтык аһыыллар, бу кэмнэргэ эти биирдэ эмэтэ сииллэр. Сайыҥҥы кэмҥэ эти сиир туһата аҕыйаҕын быһааран билэн, бу кэмҥэ эти хара диэн түһэрэн, намтатан ааттааннар аҕыйахтык сиири үөскэтэллэр. 

Аныгы кэмҥэ киһиэхэ эттэн, сыаттан холестерин мунньуллуута диэн ыарыы баар буолла. Бары эти, сыаны сиэбэт буола сатыыллара элбээтэ. Ону тэҥэ, араас элбэх диеталары оҥорон тыл үөрэхтээхтэрин көмөлөрүнэн солумсах буолан хаалбыт дьону бииртэн-биир албыҥҥа киллэрэн иһэллэр.

“Сааскы киһи салбаммытынан, күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн” диэн өс хоһооно сахалар аһылыктарын үөрэҕин быһаарар. Ол курдук, бу өс хоһооно саас аһылык тиийбэтиттэн киһи аччыктыырын, салбана сатыырын биллэрэрин тэҥэ, күһүн ас-үөл элбээн, киһи тотон үөрэрэ кэлэрин биллэрэр суолталаах.

Сахалар күһүн уонна кыһын эти, сыаны элбэҕи сииллэр. Ол барыта улахан тымныыны тулуйарга аналлаах уһун үйэлэргэ үөскээбит үөрүйэхтэрэ буолар. Киһи тириитин аннынан сыаны үөскэтинэн тымныы дьайыытыттан харыстанара үөскүүр.

Улахан тымныыны тулуйар туһугар арыыны уонна сыаны сиэһин ордук туһалаах. Этимсэх диэн эти сиирэ үөрүйэх буолбут киһи ааттанар. Сахалар сайын устата эти биирдэ эмэтэ сииллэр. Ол иһин бу кэмҥэ эттэрэ-сииннэрэ кыһын устата мунньуллубут сыаттан, холестеринтэн ыраастанан кэбиһэрэ ситиһиллэр.

Саха дьоно уһун үйэлэрин тухары билэн-көрөн үөскэппит аһылык туһунан үөрэхтэрин билигин да туһана сылдьыахха сөп. Кыһыҥҥы тымныы кэмҥэ эти элбэҕи сиэн баран сайын устата үрүҥ аһылыгы элбэҕэ аһаатахха уонна эти сиэбэккэ сырыттахха аһылыкка нэми тутуһуу үөскээн киһи олоҕо табыллар.

Онон аныгы олоххо ас-үөл дэлэйбит кэмигэр аһара аһаабат буолуу, аһылык нэмин тутуһуу үөрэхтэммит киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буоларын сахалар тутуһа сылдьаллар.

КУТ-СҮР ҮӨРЭҔЭ

Киһи барыта кэриэтэ түүлү түһүүр. Сахалар өй-санаа үөрэҕин үөрэтиини түүлү үөрэтэн саҕалаабыттар уонна Кут-сүр үөрэҕин айан олоххо киллэрбиттэр. Түүл көстүүлэрэ уонна хайдах тойонноноллорун уратылара киһи куттара тус-туспаларын быһаарар.

Салгын кут түүлүгэр киһи ону-маны көрөр эрэ, соҕотохто ханна эрэ тиийэн дьону уонна да атыттары көрөр, сыаналыыр, сөбүлүүрүн дуу сөбүлээбэтин дуу биллэриэн сөп.
Ийэ кут түүлүгэр киһи бэйэтэ баарын, тугу эрэ көрөрүн билинэр, быһаарыыны ылынар, онно эбии тугу эмэ оҥоруон сөп.
 
Буор кут түүлүгэр киһи бэйэтэ баар, илиитэ, атаҕа быччыҥнара бааллара биллэр, сүүрэр, хаамар, ону-маны оҥорор.

Киһи көрөр эрэ, салгын кут түүллэрэ таба тойонноноллоро уустук. Хас киһи барыта өйдөрө-санаалара уратылара олус элбэхтэриттэн көрбүт түүллэрин маарыннаабат өрүттэрэ өссө элбииллэр. Киһи сааһыран истэҕинэ бу уратылары арааран билэн түүлүн бэйэтэ тойоннуура ордук табыллар.

Ийэ кут уонна буор кут түүллэригэр киһи бэйэтэ баар, тугу эмэ оҥорор буоллаҕына, түүл бэлиэлэрин туһанан таба соҕустук тойоннуон сөп. Түүл бэлиэлэрэ диэн үгэскэ кубулуйбут быһыылар уонна үгэс иҥмит араас тэриллэрэ ааттаналлар. Ол аата түүл үгэстэр өйдөбүллэринэн таба тойоннонор кыахтанар.

Хамсаныылары оҥоруу уустугун Кут-сүр үөрэҕин туһаннахха эрэ таба быһаарыы кыаллар. Уустук хамсаныылары сайдыылаах буор куттаах киһи оҥорор кыахтанар. Ол курдук, эт-сиин уонна өй-санаа тус-туспаларыттан туһалаах хамсаныылары оҥороллоро улахан үлэнэн, элбэх быччыҥнар дьүөрэлээн хамсыылларыттан ситиһиллэр.

Кут-сүр үөрэҕин быһаарыытынан киһи бэйэтин икки өрүттэрэ маннык арахсаллар:

I. Этэ-сиинэ. Сүрүн чааһа.

II. Өйө-санаата. Өй-санаа үс кукка уонна сүргэ арахсар.

Бу икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэрбэккэ, аһара барбакка, нэми үөскэтэн сырыттахтарына эрэ киһи олоҕо табыллар, уһун үйэни ситиһэр кыахтанар. Ол иһин бу икки өрүттэри төһө кыайарбытынан дириҥник ырытыахпыт:

I. Былыргы дьыллар мындааларын анараа өттүгэр киһи айылҕаҕа баар улахан кыыллартан талыллан, этэ-сиинэ тупсан киһи курдук көрүҥнээх буолууну тыһыынчанан сылларга ситиспит. Киһи этэ-сиинэ, тас көрүҥэ киһи курдук көрүҥнээх буолууну ситиһиитэ олус былыргы кэмнэргэ кыаллыбыт уонна сахалыы өй-санаа үөрэҕинэн киһитийии диэн ааттанар.
Икки тус-туспа уратылардаах эрээри, маарынныыр көрүҥнээх эр киһи уонна дьахтар холбоһон иһэллэриттэн икки ардыларыгар бааһынайдар, ол аата мутаннар үөскээннэр эбиллэннэр дьон киһитийиини ситиһэллэрэ түргэтээбит.

Киһи этэ-сиинэ айылҕаҕа баар эттиктэриттэн хомуллан үөскүүр уонна төрөппүттэриттэн кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэрэ удьуордааһын диэн ааттанар.

Эт-сиин бары үчүгэйдэрин тэҥэ, араас куһаҕаннара, ыарыылара эмиэ бэриллэн иһэллэрин тохтотоору дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытын кэнниттэн аналлаах ыал буолуу үгэстэрин олохтоон туһаналлар. Элбэх араас ыарыылардаах дьону ыал буолуу үгэстэрэ төрүччү үөрэҕин туһанан туоратан, салгыы сайдан тарҕанан иһэллэрин тохтотоллор. Ол курдук, эргэ барар, сааһын сиппит кыыс кэлэн ыйыталаһар күтүөттэртэн талан ыларыгар төрөппүттэрин көмөлөрүнэн мөлтөх төрүччүлээхтэр, элбэх уу-хаар тыллаахтар, үлэни кыайбаттар, сүрэҕэ суохтар бары эрдэттэн туоратыллан иһэллэрэ ситиһиллэр.

Ыал буолуу үгэстэрин сэбиэскэй былаас суох оҥорбутун урукку  оннугар көннөрүү билигин, ырыынак кэмигэр дьон кэлэр көлүөнэлэрин киһилии хаачыстыбаларын тупсарар санаалара улааппытын кэнниттэн кыаллар кыахтанна. Дьахталлары көҥүллэринэн эргэ тахсалларын олоххо киллэриини оҥорбут сэбиэскэй былаас үлэни кыайан үлэлээбэт дьадаҥылар элбииллэрин үөскэтэн уонна аһара ыытан бэйэтэ эстибитэ. Сайдыыны ситиһиэн баҕарар омук дьоно, бу быһаарыыны тутуһан ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэриэхтэрэ этэ.

II. Киһи өйүн-санаатын үөрэтиини сахалар түүллэрин үөрэтэннэр үрдүк таһымҥа таһаарбыттар, Кут-сүр үөрэҕин олохтоон туһана сылдьаллар, киһи үс куттаах уонна сүрдээх диэн быһаарыыны өй-санаа үөрэҕэр киллэрэн тутуһаллар.
 
Сахалар киһи өйүн-санаатын олус былыргы кэмнэртэн түүллэри үөрэтэн сайыннарбыттар. Кут-сүр үөрэхтэригэр киһи үс куттаах диэн этиллэрэ атын омуктар өй-санаа үөрэхтэриттэн биллэр уратыны үөскэтэр уонна киһи өйө-санаата сайдыытын уратыларын табатык быһаарарын туһана сылдьаллар: 

1. Буор кут. Киһи хамсаныылары элбэхтик оҥороруттан хас биирдии быччыҥар өй-санаа үөскүүр уонна хос-хос хатыланарыттан үгэһи үөскэтэр, онтон эти-сиини хамсата үөрэтэн үөрүйэххэ кубулутарыттан буор кута сайдар. Киһи хамсаныылары оҥорор кыаҕа буор кута хайдаҕыттан, төһө сайдыылааҕыттан тутулуктанар. Буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ утумнаан бэриллэн иһэриттэн аймахтар уонна омук түргэнник сайдан иһэллэрин үөскэтэр.

2. Ийэ кут. Ийэ кут диэн өй-санаа элбэхтэ хатыланан үгэһи үөскэтэриттэн сайдан, мунньуллан иһэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн, ийэтин таба көрөр кэмиттэн 5 сааһыгар диэри күүскэ сайдан ийэ кута үөскээн өйүн-санаатын төрүтүн олохтуур. 

3. Салгын кут. Киһи көрөн, истэн үөрэҕи билэн иһэриттэн салгын кут үөскээн сайдар. (8,19).

Итини тэҥэ, киһи тулуурдаах буолуутун үөскэтэр уонна бары куттарын холбуу тута сылдьар сүр диэн өй-санаа күүһэ баарын сахалар үөрэтэн билэн туһаналлар. Киһи үөрүйэх буолбут майгынын уратылара сүргэ киирсэллэр. (9,61).

Киһиэхэ өй-санаа үс куттарга арахсан сайдыытын билэн таба туһаныы эрэйиллэр. Ол курдук, сайдыылаах буор кут көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэрин аатырбыт снайпер И.Кульбертинов хаан аймаҕа С.Артахинова оҕунан ытыыга олимпиадаҕа кыттан боруонса мэтээли ылбыта дакаастабылынан буолар.

Кыыс оҕо эргэ тахсан оҕолору төрөтөр айылҕаттан аналлаах. Ол иһин ыалы кыыс оҕо тэрийэр. Сайдыылаах буор куттаах эр киһини, күтүөтү талан ылыыны эргэ тахсар кыыс оҥорор кыахтанарын ыал буолуу үгэһин тутуһуу үөскэтэр. Ол курдук, эргэ тахсар сааһын сиппит кыыс энньэтин бэлэмнээн баран, эр дьон, күтүөттэр кэлэн ыйыталаһалларын кэтэһэр. Бу кэмҥэ төрөппүттэрин көмөлөрүнэн төрүччү үөрэҕин туһанан кыыс оҕо сайдыылаах буор куттаах күтүөтү таба талан ылар кыахтанар.

Киһиэхэ буор кута киһилии хаачыстыбаларын үөскэтэр. Ол курдук, саха дьоно олус былыргы кэмнэртэн үлэни үлэлээннэр туһалаах үлэни оҥорон таһаарыы буор кут сайдыытыттан, ол аата хамсаныылары хайдах оҥороруттан быһаччы тутулуктаахтарын быһаарбыттар.

Буор кут кэлэр көлүөнэҕэ бэриллэн иһэрин билигин тустууктар дакаастыыллар. Тустууктар династиялара салгыы сайдан иһиитэ аатырбыт тустуук З.Чукров уолаттара улахан ситиһиилээхтик тустубуттарыттан биллэр.

Сайдыылаах буор куттаах оҕо төрүүрүн кыыс оҕо ыалы тэрийэригэр күтүөттэри талан ыларынан үөскэтэр. Омукка төһө элбэх сайдыылаах буор куттаах оҕолор төрүүллэр даҕаны араас үлэлэри барыларын  кыайаллара ситиһиллэр кыахтанар.

Сэбиэскэй былаас дьахталлары көҥүллэринэн эргэ тахсалларын олохтоон ыал буолуу үгэстэрин суох оҥорбуттарыттан элбэх уу-хаар саҥалаахтары, сүрэҕэ суох дьадаҥылары төрөтөллөрө элбээбитэ. Чэпчэки үлэни эккирэтэ сатааччылар элбээннэр, туһаны аҕалар үлэлэр хаалыылара үөскээбититтэн, бу былаас бэйэтэ эстибитэ.
 
Билигин ырыынак кэмигэр үүрүллэ сылдьар дьон буолбакка, бэйэлэрин бастарын билинэр, сайдыылаах буор куттаах дьон ордук табыллаллар. Кинилэр кыайа-хото үлэлээн баайы-малы мунньунан омугу сайыннаралларын туһаныахпыт этэ.
 
Омугу үлэ эрэ сайыннарар. Сайдыыны ситиһэн иһэр омукка сайдыылаах буор куттаах үлэһит дьон ордук улахан туһалаахтар. Ол иһин ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрэн туһаныы ирдэнэр.

Онон сахалыы Кут-сүр үөрэҕин баһылаан олоххо туһаныы омук сайдан иһиитигэр улахан туһаны оҥорор. 

БУОР КУТ ТАҺЫМНАРА

Омугу үлэ эрэ сайыннарар. Буолан баран кыайыылаах үлэ, атыттар батыһар, үтүктэр үлэлэрэ эрэ омук сайдыытын, ахсаана эбиллиитин аҕалар. Бу быһаарыы ырыынак кэмигэр өссө чуолкайданан билиннэ. Ол курдук, үлэни кыайбаттар туоратыллан, үлэлэрин миэстэтин кыахтаах үлэһиттэргэ былдьатан иһэллэриттэн олорор сирдэриттэн үтүрүллэн барыылара саҕаланыан сөп.

Үлэ элбэхтик хамсаныыны үөскэтэринэн киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын тэҥҥэ сайыннарар. Киһи сайдан иһэрин туһугар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугун тутустаҕына, бу икки өрүттэрин тэҥнээн сайыннардаҕына эрэ табыллар.
 
Киһи бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэрбэккэ эрэ сайдыыны ситиһэн истэхтэринэ эрэ тугу эмэ туһалааҕы оҥороро кыаллар. Ол курдук, өй-санаа саҥа үөрэҕи баһылаан иһэриттэн аһара баран сайдыыта этэ-сиинэ мөлтөөһүнүгэр тириэрдэрэ араас ыарыыларга ылларан олоҕо табыллыбатын үөскэтэрин тэҥэ, бэйэтэ сынньалаҥнык сылдьарын көрөн үтүктэн оҕолоро үлэни мөлтөххө кубулуталларыгар тириэрдэр.

Эт-сиин киһи сүрүн, тутаах чааһа. Өй-санаа үөрэҕи-билиини баһылаан уонна онон туһанан эти-сиини эрчийиитэ, утумнаахтык дьарыктааһына киһиттэн айылҕата ирдиир тутаах көрдөбүлэ буолар.
 
Үлэ эти-сиини аан бастаан хамсаныыларынан эрчийэр уонна быччыҥнарга күүһү сайыннарарын тэҥэ, өйү-санааны, буор куту үөскэтэн хамсаныылары оҥорууну тупсаран иһэр аналлаах. Ол иһин үлэ эрэ эти-сиини эрчийэринэн уонна буор куту үөскэтэринэн омугу сайдыыга тириэрдэрэ быһаарыллар. Ол курдук, үөрэх аҥардастыы өйү-санааны, салгын куту сайыннарарынан киһи этэ-сиинэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ мөлтөөн иһэригэр тириэрдэр. Ону тэҥэ, үгүстүк өй көтөн, суох буолан хаалара тиийэн кэлэрэ киһи өйүн-санаатын олус улаханнык харыстыырын эрэйэр.

Нэми билэн туттунуу диэн үлэни хайдах табатык үлэлиири быһаарар аналлаах үөрэххэ улахан сыһыаннааҕынан хамсаныылары оҥорорго быһаччы туһалыыр буор кут туһунан дириҥник ырытыы хайаан да эрэйиллэр.
 
Оҕо кыра эрдэҕиттэн сытан эрэ илиитин, атаҕын элбэхтик хамсатар. Этэ-сиинэ элбэхтик хамсаныылары оҥороруттан өйө-санаата сайдан уонна үөрүйэхтэр үөскээннэр илиитин, атаҕын санаатын хоту хамсатар кыахтанар. 

Тарбахтарын хамсата үөрэтэн оонньууру таба тутан ылара табылыннаҕына маҥнайгы улахан ситиһиитэ кэлэн тарбахтарын санаатын хоту хамсата үөрэтэрэ биллэр. Тугу эмэ таба көрөн тутан ылар кыахтаннар эрэ аны тардыалаабытынан барар, илиитин барытын хамсата үөрэтэр. Бу тардыалааһыҥҥа аан маҥнай ийэ баттаҕа, ачыкыта, ытарҕата элбэхтик түбэһэллэр.

Медицинэ науката оҕо сытан эрэ умсары эргийэрин бэлиэ кэминэн ааҕан хамсаныылары оҥорор дьоҕурун анаан билгэлииллэр.

Оҕо олорору баһылаан баран салгыы сыыллан барбытынан барар. Сылдьар сирэ кэҥиирин ситиһэр. Ат буолан дьиэни барытын кэрийэр кыахтанар. Бу кэмтэн элбэхтик чохчоохойдоон атаҕын быччыҥнарын эрчийэрин саҕалыыр. Дьонун көрөн үтүктэн атаҕар туран хаамар санаата үөскээн олохсуйан хаамары ситиһэр кыахтанар.

Биир саастарыгар оҕолор бары хаамары ситиһэллэр. Элбэхтик хаамар, барар-кэлэр баҕа санаалара үөскээбитин таба туһанан сахалар оҕону туһа киһитэ оҥорон, ону-маны таскайдатан, аҕалтаран-илтэрэн үлэлиир үгэстэри, бу кэмҥэ иҥэрэн биэрэллэр.

Бу кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ үөскээбит үгэстэрэ олус кытаанахтык иҥэллэр уонна ийэ кутун үөскэтэллэр. Бу туһалаах, үчүгэй үгэстэр дьайыыларыттан оҕо улаатан баран бэрээдэги тутуһар, үлэни сөбүлүүр, үлэһит киһи буола улаатара кыаллар.
 
Арҕааҥҥы омуктар үөрэхтэрэ киһи үс куттааҕын билбэттэриттэн оҕо ийэ кута иитиллэр, үлэҕэ, бэрээдэккэ үөрэнэр кэмин хаалларан, туох эрэ туһата суох оонньуурдарынан оонньото сылдьыылара олоҕуран хаалла. Төрөппүттэр сахалыы өй-санаа, Кут-сүр үөрэҕин билинэн оҕо бу өйө-санаата сайдар, ийэ кута иитиллэр, үчүгэй үгэстэрэ үөскүүр кэмин аһаран кэбиһиэхтэрэ суоҕа этэ. Туһа киһитэ буолан үлэлииргэ үөрэммит үгэһэ баҕа санаа буолан оҕону үлэни сөбүлүүрүн үөскэтэриттэн улааттаҕына үлэһит киһи буолар кыахтанара барыта ийэ кутун кыра эрдэҕинэ хайдах иитэртэн быһаччы тутуллар.

Быччыҥнары хамсатар өй-санаа буор кут диэн ааттанар. Эти-сиини элбэхтик хамсатан үөрүйэх буолуор диэри эрчийбит өй-санаа буор кукка уларыйар уонна киһи санаатын хоту быччыҥы хамсатар кыахтанар. Ол аата өй-санаа үөрүйэххэ кубулуйдаҕына быччыҥы санаа хоту хамсатара кыаллар кэмэ кэлэр.
 
Быччыҥ хайдах хамсыыра уустук үлэни оҥорууга олус улахан суолталаах. Биир эмэ быччыҥ буолбакка уустук хамсаныылары оҥорууга элбэх быччыҥнар тэҥнэнэн, нэмин билэн үлэлээтэхтэринэ, хамсаатахтарына эрэ хамсаныы табыллар. Бу быччыҥнар бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан хамсаатахтарына киһи хамсаныыта табыллар, сатанар, имигэс буолар кыахтанар. Ол иһин үлэһит сахалар киһи буор кутун сайдыытыгар улахан оруолу уураллара ыал буолуу үгэстэрэ баалларыттан биллэр.

Үлэһит эр киһи хамсаныылары элбэхтик оҥороруттан буор кута үлэтин тухары сайдан, тупсан иһэр. Эр киһи оҕону оҥорор кыаҕа үлэтин тухары баарыттан сайдыылаах буор кута утумнааһын нөҥүө оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэр. Ол иһин кыахтаах эр киһи хас да кэргэннээх буолара сайдыылаах буор куттаах оҕолор төрүүллэрин үөскэтэриттэн аймахтар уонна омук сайдалларыгар улахан туһаны оҥорор. 

Өй-санаа бу, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр, сайдыыны ситиһиини түргэтэтэр аналлаах уратытын сахалар быһааран олохторугар туһаналлар. “Сааһырбыт дьон оҕолоро өйдөөх буолар” диэн этии ити быһаарыыттан тирэх ылан үөскээбит.
  
Сахалар ыал буолуу үгэстэригэр эргэ барар кыыс оҕо күтүөтү талан ылыытыгар төһө үлэһит төрөппүттэрдээҕин ыйыталаһан, төрүччүтүн үөрэтэн буор кута төһө сайдыылааҕын быһаарыыны туһаналлар.
 
Үлэһит дьон дьадаҥылары кытта холбоһон ыал буолбаттар. Ол барыта төрөтөр оҕолоро сайдыылаах буор куттаах, үлэһит буоларын ситиһэргэ аналланар. Дьадаҥылары кытта ыал буолуу сайдыылаах буор куту буккуйан кэбиһэриттэн анаан-минээн харыстаналлар.

Киһи хамсаныылары хайдах оҥороруттан үлэни оҥорор кыаҕа биллэн тахсар. Сыыдам хамсаныылардаах киһи ханнык баҕарар үлэни кыайа-хото үлэлиир кыахтааҕа быһаарыллар.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар салайар былааһы ыланнар сайдыыта суох буор куттарын дьоҥҥо барыларыгар тарҕатан кэбиспиттэриттэн Россия дьоно бары үлэни кыайбат, үлэлиэхтэрин баҕарбат буоланнар, бу былаас бэйэтэ эстибитэ.

Билигин ырыынак кэмигэр саха дьонун олохторун сыалынан сайдыылаах буор куттаах, үлэни кыайар кыахтаах кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэн аан маҥнай аймахтары, онтон омугу сайыннарыы буолар. Бу үлэбитин буор кут үлэни оҥорууга быһаччы сыһыаннаах таһымнарын ырытыыга анаатыбыт.

Киһи буор кута сайдан иһэриттэн үлэни оҥоруута тупсан иһэрин сахалар үөрэтэн билэннэр тус-туспа таһымнарга араараллар:

1. Муҥнаах.

2. Муҥкук.

3. Дьадаҥы буор кут. 

4. Үлэһит буор кут.

5. Дьоҕурдаах буор кут.

6. Сатабыллаах буор кут.

7. Талааннаах буор кут.

Буор кут бу ситиһэн иһэр таһымнарын төһө кыайарбытынан мантан салгыы ырытыахпыт. Бу таһымнар биллэр уратыларынан үлэни хайдах; табан, сатаан оҥороллоро буолара быһаарыллар.

Ханнык баҕарар үлэни оҥоруу табыллыыта, тупсуута, сатаныыта киһи буор кута төһө сайдыылааҕыттан быһаччы тутулуктааҕын нэми билэн туһаныы үөрэҕэ арыйар. Ол курдук, киһи хамсаныылары хайдах оҥороруттан үлэтин хаачыстыбата быһаччы тутулуктанар.

Талааннаах дьон оҥорбут үлэлэрин бары сөбүлээн үтүктэ, батыһа сатыыллар, үчүгэй үҥкүүһүттэри, ырыаһыттары, уруһуйдьуттары батыһа сылдьан көрөллөр, истэллэр. Элбэх сатабыллаах, талааннаах үлэһиттэрдээх сахалар аныгы үйэҕэ сайдыыны ситиһиигэ атыттартан ордон тахсар кыахтаахтарын туһаналлара эрэйиллэр.

Онон буор кут диэн киһи хамсаныылары хайдах оҥорорун үөскэтэр кута буолар уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэриттэн улаханнык харыстанар аналлаах.

МУҤНААХ

Оҕо кыра эрдэҕинэ буор кута саҥа үөскүүрүттэн муҥнаах диэн ааттанар. Ол аата тугу да туһалааҕы оҥорор кыаҕа суоҕа быһаарыллар. Бу кэмҥэ оҕо араас хамсаныылары саҥа оҥоро үөрэнэн илиитин, атаҕын элбэхтик хамсатан үөрүйэхтэри үөскэтинэн туһалаах хамсаныылары оҥорор кыахтанан иһэр.

Оҕо оҥорор аан бастакы туһалаах хамсаныыта тугу эрэ тутан ылыы буолар. Тут диэн тыл оҕо өйдөөн-санаан туран аан маҥнайгы оҥорор быһыытын биллэрэр. Элбэхтик эрэйдэнэн тугу эмэ тутан ылара кыаллар. Ийэ баттаҕын хам тутан ылан тардыалаатаҕына бастакы туһалаах хамсаныыта саҕаламмытын бэлиэтэ буолар.
 
Оҕо араас хамсаныылары оҥорорго үөрэниитэ оонньооһун диэн ааттанар. Ол барыта оҕо оҥорбута барыта кэриэтэ табыллыбатыттан үгүстүк хос-хос оҥоро сатыырынан быһаарыллар. Тугу эрэ оҥоро сатаабыта табыллыбатаҕына ыһан кэбиһэн баран атыны оҥороро оонньооһуну үөскэтэр. Элбэхтэ оонньоон сыыйа-баайа тугу эмэ оҥоро үөрэнэрэ кыаллыан сөп.
Хамсаныылары табатык оҥоро үөрэнии уһун кэми ылар. Ийэ кута иитиллэр кэмигэр оҕо хамсаныылары табан оҥорорго олус түргэнник үөрэнэр. Оонньооһун диэн ону-маны оҥоро сатыыры тэҥэ, хамсаныылары табатык оҥорорго үөрэнии ааттанар. 

Оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр, ол аата 5 сааһыгар диэри хамсаныылары оҥоро үөрэнэрэ ордук табыллар. Ол курдук, оҕо биир сааһыгар диэри ураты уустук үлэни, атаҕар туран хаамары баһылыыр, онтон сүүрэн барыан сөп.

Хаамары баһылаабыт оҕо барар-кэлэр кыаҕа улаатан, сылдьар сирэ кэҥээн барар, ону тэҥэ, барар-кэлэр санаата элбиир. Бу баҕа санаа элбээбитин туһанан оҕону туһа киһитэ оҥорон, ону-маны таскайдатан үлэлииргэ үгэстэри иҥэрэн биэрии табыллар кэмэ кэлэр. Сахалар бу кэми аһаран кэбиспэккэ таба туһанан оҕону туһа киһитэ оҥорон үлэлиир үгэстэри иҥэрэн биэрэллэр.

Кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар үөскээбит үлэлииргэ үгэстэрэ оҕону улааппытын кэннэ үлэлииргэ баҕа санаалаах үлэһит киһи буоларын төрүттүүллэр. Ол курдук, кыра эрдэҕинэ үөскээбит ийэ кута киһини үйэтин тухары салайа сылдьар. 

Тугу оҥорбута барыта табыллыбат киһи муҥнаах диэн ааттанар. Маннык киһини өссө тупсаран “Оҕо курдук” диэн этэллэр. Ол аата тугу эрэ оҥоро сатыыра, муҥнанара таах хаалара элбэҕин биллэрэллэр. Муҥнаах киһи тугу оҥорорун билбэтиттэн атыттартан ыйыталаһара, ыйдарара элбэҕиттэн сабыдыалларыгар киирэн хаалыан сөп.
 
Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар сөп түбэһэн икки өрүтү үөскэтэллэр:

1. Эт-сиин кыайбата, куһаҕаннык хамсанара эрэйдэнии диэн ааттанар. Эрэй диэн эт-сиин ыарыыта буолар.

2. Өй-санаа ыарыыта, хамсаныылары кыайан, табан оҥорбото киһи муҥнанарын үөскэтэр. Муҥ диэн өй-санаа ыарыыта.

Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини куруук тутуһарын өс хоһоонноро арааран быһаараллар:

- “Эрэйдээхтэн эрэй арахпат, муҥнаахтан муҥ арахпат” диэн өс хоһооно араас эрэйдэр, муҥнар киһиттэн арахсыбакка өр кэмҥэ эрэйдээтэхтэринэ үгэскэ кубулуйан хаалалларын биллэрэр. Эрэй үгэскэ кубулуйбута эрэйдээх диэн киһини үөскэтэр, онтон муҥ үгэскэ кубулуйдаҕына муҥнаах диэн киһи аһынар киһитэ буолар.

Муҥ диэн өй-санаа буолан киһиэхэ эрэ дьайыыта тиийэрин “Муҥ маһы кэрийбэт, киһини кэрийэр” диэн өс хоһооно биллэрэр.

Үлэлии сылдьар киһиттэн күүстээхтик, эрчимнээхтик хамсанара эрэйиллэр кэмэ үгүстүк кэлэрэ ыараханы көтөҕөртөн биллэр. Муҥунан диэн киһи бары күүһүн-кыаҕын барытын түмэн күүстээх хамсаныыны оҥоруута ааттанар.
 
Муҥутуур хамсаныы диэн киһи кыаҕын таһынан бара сыһар хамсаныыны оҥорон кэбиһиэн сөбүн быһаарар.

Онон муҥнаах диэн хамсаныылары табатык оҥороро кыаллыбат, өссө сайда илик буор куттаах киһи ааттанар.

МУҤКУК

Оҕо улаатан иһэн тугу оҥорбутун табатык сыаналыы үөрэннэҕинэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорбутун билэрэ, араарара үөскүүр. Кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үчүгэй быһыыны оҥорбута хайҕаннаҕына, төрөппүттэрэ, үөрэтээччилэрэ сөбүлээбиттэрин биллэрдэхтэринэ өссө хатылаан оҥороруттан, бу быһыыта үгэскэ кубулуйара үөскүүр. Ону тэҥэ, бу кэмҥэ куһаҕаны оҥорума диэн төрөппүттэрин үөрэхтэрэ оҕо куһаҕаны оҥорорун суох оҥорор.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаныытыгар “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи туһанар. Ол аата тоҕус эрэ ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билэр уонна олору оҥорбот буоллаҕына, оҕо киһи буолууну ситиһэр кыахтанар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэт оҕо тугу оҥорорун таба быһааран билбэтиттэн муҥкук буолар.

Аан маҥнай ханнык быһыылар куһаҕаннарын оҕо арааран билбэтэҕинэ, тугу оҥорорун билбэтиттэн муҥкук буолан хаалыан сөп. Атын дьонтон ону маны ыйыталаспат, саҥаны, уратыны билэ-көрө сатаабат буолуу муҥкук буолууга тириэрдэн кэбиһэр. Муҥ уонна кут диэн тыллартан муҥкук диэн муҥнана сылдьар өй-санаа диэн өйдөбүллээх тыл үөскээн буор кут таһымын быһаарыыга туттуллар.

Оҕону үчүгэй үгэстэргэ үөрэтии диэн үчүгэй быһыылары кыра эрдэҕиттэн оҥотторо үөрэтии уонна олору хос-хос хатылаан үгэскэ кубулутуу ааттанар. Оҥорор быһыыны элбэхтик хатылаан оҥоруу үгэскэ кубулуйарыгар тириэрдэр уонна ийэ кутун үөскэтэр. Онтон ийэ кут диэн киһи оҥорор быһыытын барытын, хаһан баҕарар хонтуруоллуур төрүт өйө-санаата буолар.

Киһини үгэстэр хамсаталлар. Үгэс буолбут быһыылары киһи хаһан баҕарар оҥорор кыахтанар. Ол иһин оҕону туохха эмэ үөрэтиигэ ол быһыытын үгэс оҥосторугар тириэрдии туһалыыр.
 
Үлэлиир үгэстэргэ үөрэммэтэх киһи тугу оҥорорун билбэтиттэн, табыллыа суоҕа диэн буккуллар санаатыттан муҥкук буолар. Кэҥэтэн өйдүүрү кыайбат, тобулугаһа, сайаҕаһа суох өйдөөх киһи үлэлии үөрэнэрэ ыарахан, ону тэҥэ, тугу эмэ үлэлии үөрэммэтэҕиттэн оҥороро табыллыбакка эрэйдиирэ, муҥнуура элбээн хаалар.
 
Муҥкук диэн тыл Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар маннык быһаарыллар. Кыһалҕатын, кырдьыгын да чобуотук эппэт, дьорҕоото суох, килбик, муҥутах. (10,307).

Оҕо улаатан иһэн хамсаныылары кыайан оҥорботуттан, үлэни табатык оҥорууну кыайбатыттан санааргыы сылдьара муҥкук буоларыгар тириэрдэр. Аҕата суох улаатан иһэр оҕо үлэҕэ үөрэниитэ хаалан хааларыттан тугу эмэ оҥороруттан саллар санааланан хаалыан, ол санаатын олохсутан кэбиһиэн сөп.
 
Умсары көрө сылдьыы муҥкук буолууну биллэрэр. Сахалар көнөтүк, утары көрөрү сөбүлүүллэр. “Өрө көрүү” диэн үөһээнэн көрө сылдьар буолуу аһара барар быһыыны оҥорууга тириэрдэрин билэллэр.

Үлэлииргэ сүрэҕэ суох, ханнык да хамсаныылары оҥоруон баҕарбат киһи муҥкук буолар. Ол курдук, баҕа санаа киһини хамсаныылары оҥороругар тириэрдэриттэн, бу санаа суох буолуута хамсаныы табыллыбатын үөскэтэр. Маны кыайбаппын, ону сатаабаппын диэн санаа киһи кыайарын да кыайбатыгар кырдьык тириэрдэр.

Үөрэнии, билиини кэҥэтии, эти-сиини эрчийии, дьарыктаныы араас хамсаныылары, үлэлэри оҥорууну баһылааһын оҕо муҥкук, муҥутах санаатын суох оҥоруохтарын сөп. 
Хамсаныылары оҥорууга үөрэнии икки өрүттэрэ манныктар:

1. Эти-сиини эрчийии.

2. Өйү-санааны дьарыктааһын.

Бу үөрэнии икки өрүттэрин арыычча дириҥник ырытыахпыт:

1. Эт-сиин эрчилиннэҕинэ, хамсаныылары оҥорууга үөрэннэҕинэ эрэ хамсаныы табыллар кыахтанар. 

Эрчиллии диэн эти-сиини, сүһүөхтэри хамсаныылары табатык оҥорууга үөрэтии, бу быһыыны элбэхтик хос-хос хатылаан үгэстэри үөскэтинии ааттанар. Киһи этэ-сиинэ, хас биирдии сүһүөхтэрэ араас хамсаныылары имигэстик, табатык оҥороллоро эрчиллии, дьарык көмөтүнэн ситиһиллэр кыахтаналлар.

2. Өй-санаа, буор кут дьарыктаннаҕына, араас хамсаныылары элбэхтэ оҥорон үөрүйэххэ кубулуттаҕына эрэ имигэстик, сылбырҕатык оҥорор кыахтанар. Өй-санаа, буор кут сайдыытын бу уратытын тустууктар табатык туһаналлар, хас биирдии приему, быраҕыыны оҥороллоругар элбэхтик хос-хос хатылаан сылбырҕатык оҥорууга тириэрдэллэр.

Дьарык диэн киһи элбэхтик оҥоро үөрэммит, сөбүлүүр быһыыта ааттанар. Дьарык диэн тыл дьар уонна ык диэн тыллартан холбонон үөскээбит. Дьар диэн тымныы, ыарахан биллиитэ ааттанар, онтон ык диэн эрэйдэн, тулуйа үөрэн диэн өйдөбүллээх. Ол иһин бу тылбыт киһи сөбүлээбэт да суолун тулуйа үөрэннэҕинэ, элбэхтик дьарыктаннаҕына тупсан кэлиитэ үөскүүрүн биллэрэр.

Үлэни дьарыкка кубулутуу тупсан иһэрин үөскэтэр. Дьарыктаах буолуу киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар уонна киһи буолууну бэлиэтиир. Кыах тиийэринэн спорду дьарык оҥостуу киһи этин-сиинин эрчийэн уонна өйүн-санаатын дьарыктаан, тулуурун улаатыннаран улахан туһаны оҥорор. 

Дьарыктаныы диэн хамсаныылары оҥорууга өйү-санааны, буор куту үөрэтии, элбэхтик хос-хос хатылааһын, бу быһыыны үөрүйэххэ кубулутуу ааттанар. Дьа диэн олус былыргы кэмнэргэ өй-санаа ааттанар эбит. Бу тылтан бары өйү-санааны быһаарар тыллар үөскээн туттулла сылдьаллар.
  
Онон хамсаныылары кыайан табатык оҥорбот киһи буор кута сайдыыта суоҕуттан муҥкук буолар, оҥорор үлэтэ табыллара, сатанара аҕыйаан хаалар.

ДЬАДАҤЫ БУОР КУТТААХ КИҺИ

Сахалар өй-санаа үөрэҕин дириҥник баһылаан, ол аата былыргы кэмнэртэн үгэс оҥостон тылларыгар киллэрэн сылдьалларын дьадаҥы диэн тыл баара биллэрэр. Ыраахтааҕы былааһын кэмигэр ырыынак сокуоннара туттуллар эрдэхтэринэ дьадаҥы диэн ааттаммыт киһи куһаҕан үлэһит, үлэни үлэлиэн баҕарбат, баайа-мала аҕыйах уонна сатабыла суох хаһаайын буолара быһаарыллан биллэрэ.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар былааһы ыланнар бары салайааччылар дьадаҥы, умнаһыт төрүттэринэн киэн туттар кэмнэрэ кэлэн ааспыта. Бу кэмнээҕи үөрэхтээхтэр бары кэриэтэ дьадаҥы төрүттээхтэр. Үлэни кыайан үлэлээбэт быстар дьадаҥылар, бу былаас кэмигэр үөрэҕи элбэҕи баһылааннар уонна кумааҕы бэрийэр үлэҕэ көһөннөр буор куттара сайдыбакка хаалыыта үөскээн төрүүр оҕолор үлэҕэ сыһыаннара быста мөлтөөбүтүттэн былаас бэйэтэ эстибитэ.

Дьадаҥы диэн киһи буор кута сайдыыта суоҕун быһаарар тыл дьа уонна даҥ диэн тыллар холбоспуттарыттан үөскээбит. Үлэһит ыаллар Кут-сүр үөрэҕин тутуһалларыттан дьадаҥылары кытта ыал буолан оҕолорун холбооботтор этэ.

Дьа диэн олус былыргы кэмнэргэ өй-санаа ааттана сылдьыбыт. Ону дьай диэн өй-санаа дьайыытын биллэрэр тыл баара быһаарар. Билигин даҕаны бу тыл өй-санаа баарын биллэрэр суолтатын сүтэрбэккэ сылдьар.

Даҥ диэн дьиэ, араас тутуулар үрдүлэригэр кутуллар буор ааттанар. Бу кутуллар буор биллэр уратытынан таах сытара буолар. Дьадаҥы киһи хамсаныылары кыайан, табан оҥорботуттан, үлэлииргэ сүрэҕэ суоҕуттан элбэхтик сытарын сөбүлүүрүн, бу тыл бэйэтэ быһааран биэрэр.

Дьадаҥы киһи тугу оҥорбута барыта халы-мааргы көрүҥнээх, туоҕа эрэ табыллыбат буолар уратылаах. Дьадаҥы үлэһит туһунан “Күөх көппө” диэн кэпсээни Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон суруйбута, бу дьон  өйдөрүн-санааларын уратыларын, үлэҕэ хайдах сыһыаннаһалларын табатык быһаарбытын тэҥэ, үлэни хайдах үлэлииллэрин биллэрбитэ.

Эдэр эрдэҕинэ “Уулаах суоппар” диэн хос ааттаммыт киһи оҕолоро бары кыайа-хото үлэлээбэт буолуулара, арыгыга ылларыылара буор кут утумнаан бэриллэн иһэрин дакаастабыла буолар.

“Даҥ курдук буолуу” диэн үчүгэйи, куһаҕаны сэҥээрбэт, туохха да таарыйтарбат бүтэй дууһалаах буолуу ааттанар. Ону тэҥэ, даҥ курдук буолбут дьон сэмэни-суҥханы мээнэ тыас эрэ курдук истэн кэбиһэллэр диэччилэр диэн суруйааччы суруйбута биллэр.

Салаҥ диэн буор кута сайдыыта суоҕуттан тугу оҥорбута барыта табыллыбат, сатаммат киһи ааттанар. Хамсаныылары кыайан табан оҥорботуттан оҥоро сатаабыта табыллыбакка хааларын бэлиэтээн ити ааты иҥэрбиттэр. “Салаҥтан хара тыа маһа ытыыр” диэн өс хоһооно сатаан уһаммат, оҥорбот салаҥ киһи элбэх маһы туһата суох хаалларан буорту оҥорорун ыйан биэрэр.
 
Олус былыргы кэмнэргэ саха сиригэр хоролор диэн туспа омуктар олохторо элбэхтэрэ биллэр. Үлэни кыайбаттарын иһин “хоро салаҥ”, “хоро таһар” диэн сирэн, туоратан ааттаабыттарын кэнниттэн хоролор эстэн, симэлийэн сахаларга кубулуйан хаалбыттар. Бу быһаарыы үлэни кыайбат буолуу омугу эстиигэ тириэрдэрин биллэрэр. 

Үлэни үлэлииргэ биллэр уратылар баалларын киһи бэйэтэ билинэрэ атыттарга ордук өйдөнөр. Суруйааччы С.Руфов ол туһунан маннык суруйар:

- Олох ууһа суох этим, салаҥмын. Харандааһы да эрэйдэнэн уһуктуубун, тоһута-тоһута. Дьоммор сэлээннээммин дьиэ үлэтигэр кыһаллааччым суох, билигин да оннукпун. (11,275).

Найылыыр, сэлээнниир диэн киһи сөбүлээбэтин үрдүнэн тугу эмэни уустугу, эрэйи үөскэтэр үлэни ыган биэрии ааттанар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр күөх көппө курдук дьадаҥылар өрө тутуллан арбананнар уонна дьахталлар көҥүллэринэн эргэ тахсыыларын олохтооннор сайдыыта суох буор куттарын дьоҥҥо барыларыгар киэҥник тарҕаппыттара. Кыайыылаах үлэһиттэр сайдыылаах буор куттарын туһунан өбүгэлэр билиилэрэ таах хаалбыттара, умнуллубуттара. Ону тэҥэ, киһини үөрэх салайарын туһунан сымыйа үөрэхтэри оҥорон туһаммыттара.

Былыргыта дьадаҥы төрүттэрдээх киһини билигин харчыны хайдах туттарыттан арааран быһаарыахха сөп. Харчыны сатаан туһаныы баайы үөскэтэр уратылаах. Хамнаһыгар ылар харчытын ол-бу туһата суохха туттан, ыскайдаан барыыр уонна аһылыгы кэмнээн аһыыр диэни билиммэт, үлэни табан үлэлээбэт киһи дьадаҥы буор куттаах буолара биллэн тахсар.
Дьадаҥы өйдөөх-санаалаах дьон эрэйэ суох, үлэлээбэккэ, тугу да оҥорбокко эрэ түргэнник байа охсор санааларыттан элбэх араас харчыны эргитэр пирамидаларга киирэн биэрэллэрэ үгүстүк бэчээккэ суруллубуттара.
 
Дьадаҥы диэн тыл киһи өйө-санаата тиийбэтин уонна буор кута сайдыыта суоҕун биллэрэр. Ол курдук, бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан арааран билбэтиттэн атыттар, бу “үчүгэй” диэн ыйан, этэн биэрбиттэрин эккирэтэ сатыыр киһи өйө-санаата дьадаҥыта биллэн тахсар. Бэйэтэ быһаарынан туһалаах үлэни булан үлэлээбэккэ атыттарга кыра хамнаска киирэн үлэлээһин эмиэ дьадаҥы буолууга тириэрдэр. Ол аата дьадаҥы киһи үлэлээн оҥорон таһаарыытынан туһанан атыттар байыахтарын сөп.

Хамначчыт диэн бэйэтин өйө-санаата намыһах, үлэни кыайан тэрийбэт, салайбат, атыттар этэн, ыйан биэриилэрин толорор киһи буолар. Атын дьоҥҥо хамнаска үлэлээһин хамначчыт буолууну үөскэтэр. Атыттар элбэх хамнаһы хаһан да биэрбэттэриттэн хамнаска үлэлиир дьон үгүстэрэ дьадаҥы буолар аналлаахтар.

Дьадаҥы диэн ааттанар киһи буор кута ситэ сайдыыта суох буолар, ол аата хамсаныылары табан, сатаан оҥорботун тэҥэ, олору оҥороро сыылбата, олус бытаана уонна үлэлиэн баҕарбата быһаарыллар. Хамсаныылары оҥороро табыллыбатыттан санаата түһэн үлэни оҥорорун сөбүлээбэтэ үөскээн, олохсуйан хаалыан сөп. 

Дьадаҥылар сүрэҕэ суохтара эбилиннэҕинэ муҥкук буолан хаалан син кыайар үлэлэрин үлэлиири эбэтэр үөрэниини да кыайбаттара үөскүөн сөп. Сүрэҕэ суохтара улааттаҕына баҕа санаалара кытта аҕыйыырыттан тугу эмэни билэ-көрө сатыыллара суох буолан күннээҕинэн эрэ сылдьарга тиийиэхтэрин сөп.
 
Аныгы кэмҥэ дьадаҥы буор куттаах дьон үлэни үлэлээбэккэ бич буолан таах хаамса сылдьалларын сөбүлүөхтэрин сөп. Сэбиэскэй былаас кэмигэр элбэх дьадаҥылар үөрэхтэнэн хаалбыттара солумсах буолууларын аһара улаатыннаран туһалаах, өр кэмҥэ үлэлэнэр үлэлэри үлэлээбэттэрин чахчы үөскэтэн сылдьар.

Бэйэлэрэ дьадаҥы төрүттээх тыл үөрэхтээхтэрэ солун диэн солумсах буолууну үөскэтэр тылы анаан-минээн “сонун” диэн сахаларга суох тылга соруйан уларытаннар киһи аһара баран ол-бу солуну билэ, батыһа сатыыра солумсах буолуутун үөскэтэрин кистээн кэбиспиттэриттэн дьадаҥы дьон солумсахтара аһара улаатан таҕыста. Бииртэн-бииргэ, атынтан-атыҥҥа солумсаҕыра сылдьалларыттан тыа үлэтин ыарахан диэн ааттаан кэбиһэннэр быраҕан эрэллэр. Бу быһаарыыны салгыы сайыннардахпытына тыл үөрэхтээхтэрэ сахалар сайдыыны ситиһэллэригэр туһаны буолбакка, куһаҕаны оҥороллоро биллэн тахсар.

Уустук, элбэхтик быһаардахха кыаллыан сөптөөх дьыалаҕа быстах быһаарыыны ылынан кэбиһэри дьадаҥы буор куттаах киһи оҥоруон сөп. “Күннээҕинэн эрэ олорор” диэн этии дьадаҥы, уһуну-киэҥи быһаарбат өйдөөх-санаалаах киһини биллэрэр.

Билигин ырыынак кэмэ кэлэн төрөппүттэр байа-тайа сатыыр санаалара улаатан оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ үөрэтэн туһалаах хаачыстыбаларын, буор куттарын сайыннара сатыыр санаалара биллэрдик улаатта. Бу үтүө, омугу сайыннарар баҕа санаа туоларын туһугар Кут-сүр үөрэҕин олоххо киллэрэн оҕо ийэ кутун кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэринэн иитэн, туһа киһитэ оҥоруу туһалыырын билиэ этилэр.

Дьадаҥы буор куттаах киһи табан туттубатыттан уонна үлэлииргэ сүрэҕэ суоҕуттан үлэни кыайа-хото үлэлиирэ кыаллыбат. Ханна эрэ хамначчыттаан хамнас ыллаҕына даҕаны туһата суохха ыскайдаан суох оҥорон иһиэн сөп.

“Умнаһыт бурдугун тыал көтүппүт” диэн өс хоһооно дьадаҥы буолууга ыскайдааһын улахан дьайыылааҕын, бурдук курдук улахан суолталааҕы да суох оҥорон кэбиһэрин биллэрэр.
Туһалаах, барыһы биэрэр үлэни үлэлээһин кэнниттэн, бу үлэ тугу эрэ оҥорон таһаарбытын табан, сатаан туһаҕа таһаардахха уонна ыскайдаабатахха байыы эбиллэн иһэрэ үөскүүр кыахтанарын дьадаҥы буор куттаах киһи туһаммакка хаалларан кэбиһэр.
 
Быстар дьадаҥы төрүттээх суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна сэбиэскэй былаас учуонайдара сахалары сайыннарар кыахтара суоҕун билиннэхтэринэ табыллар кэмэ кэллэ. Бу омук сайдыытыгар туһата суох дьон элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны айан, эдэрдэр айыыны оҥорор санааларын аһара күөртээн, элбэхтик сыыһа-халты туттуналларын, бэйэлэригэр тиийинэллэрин үөскэтэллэрин тэҥэ, ыал олоҕун алдьаныыга тириэрдэллэрэ элбээтэ, ол иһин омук сайдыыны ситиһэрин суох оҥороллоро быһаарыллар.
Бу эстибит былаас үөрэхтээхтэрэ өссө да салайа олороллоруттан кыыс оҕолору оскуолаҕа уһуннук үөрэтэллэр уонна көҥүллэринэн ыытаннар кыыстарын харыстаабаттарыгар тириэртилэр. Онно эбии сымыйа “айыы үөрэҕэ” диэн секталара “айыы үчүгэй” сымыйанан этиини тарҕатан айыыны оҥорор санааларын аһара күөртээн биир сатыыр айыыларын оҥоро охсоллорун, эр дьон буор куттарын буккуйалларын үөскэттилэр.

“Аҕыйах тыл минньигэс, элбэх тыл сымсах” диэн өс хоһооно тыл аҕыйах буоллаҕына туһаны оҥорорун, онтон элбээтэҕинэ, тылга тииһиигэ тириэрдэн туһата суох буоларын тэҥэ, куһаҕаны оҥорорун биллэрэр. Бу өс хоһооно тылга тииһии, элбэхтик саҥарыы туһалааҕы оҥорууга тириэрдибэтин ыйан биэрэр.

Онон дьадаҥылар, сайдыыта суох буор куттаах дьон төһө да үлэлии сатаабыттарын иһин, ол үлэлэрэ оҥорон таһаарбытынан кыайан, табан туһамматтарыттан, омукка сайдыыны аҕалбаттарын сэбиэскэй былаас эстиитэ чуолкайдык дакаастыырын итэҕэйэн, бу сыыһаны көннөрүү эрэйиллэр.

ҮЛЭҺИТ БУОР КУТТААХ КИҺИ

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар сөп түбэһэн үлэ эмиэ икки аҥы арахсар:

1. Оҥорон таһаарар үлэ. Бу үлэни үлэлээһин барыһы киллэрэн сайдыыны, тупсууну аҕалыыга туһалыыр.

2. Көмө үлэлэр. Бу элбэх ахсааннаах үлэлэр барыһы киллэрэр үлэни оҥорор дьон олохторугар, үлэлэригэр көмөнү оҥороллор.

Үлэ бу биллэр уратылара ырыынак кэмигэр чуолкайдык арыллан тахсаллар. Ырыынак олоҕо кытаанах тутулуктардаах. Барыһы киллэрэр үлэ, ол киллэрбит барыһын суотугар сайдар кыахтанар, онтон барыһы киллэрбэт үлэ кыайан сайдыыны аҕалбатыттан хаалан иһэр аналланар уонна үлэ бастакы көрүҥүттэн тутулуктанар.
 
Үлэни хайдах үлэлииртэн хаачыстыбата, оҥорон таһаарыыта улахан тутулуктаах. Хаачыстыба диэн нуучча тыла үлэни хайдах оҥорууну быһаарыыга туттуллан; табыллар, тупсубут, сатанар диэн саха тылларын холбуу ылан быһаарарынан оннун булуммут. 

Үлэһиттэр үлэни оҥорорго баҕа санаалара төһө элбэҕиттэн көрөн икки аҥы арахсаллар:

1. Сүрэхтээх үлэһиттэр.

2. Сүрэҕэ суох үлэһит.

Киһиэхэ үлэлииргэ баҕа санааны өссө кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ оҥорон иҥэрэн биэрии туһалааҕын сахалар билэллэр уонна оҕо ийэ кутун иитиигэ, буор кутун үөскэтиигэ туһаналлар. (8,24).

Туһа киһитэ буолан кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэнэн үгэстэри иҥэриммит киһи үлэлииргэ баҕа санаалаах, сүрэхтээх үлэһит буолар кыахтанар. Үлэлииргэ баҕа санаалаах киһи ханнык баҕарар үлэни бэйэтэ булан үлэлиир, тугу эмэ туһалааҕы, үчүгэйи оҥорор кыаҕа улаатар. Куруук илиитин араарбакка бииртэн-биир үлэни булан үлэлии сылдьар киһи үлэһит диэн ааттанар. Ол аата үлэлии сылдьара үөрүйэх буолбута быһаарыллар.

Сүрэҕэ суох үлэһит ким эрэ соруйбутун нэһиилэ толоруон, атыттарга хамначчыт буолуон сөп. Үлэлииргэ баҕа санаата суоҕуттан бэйэтэ үлэни булан үлэлиирэ кыаллыбатын тэҥэ, бытаан, сыылба үлэһит буолар. “Саллаҥныыр эрэ” диэн нэһиилэ хамсанан үлэлээбитэ буолар киһини этэллэр. “Саллаҥ үлэ” диэн чаһыынан кэмнэнэр, тугу эмэ оҥорбута буолар үлэ ааттанар.

Үлэлииргэ баҕа санаата суох, үлэлиэн, хамсаныан баҕарбат киһи дьадаҥы буор куттаах киһи буолар. Үүрүллэ сылдьан тугу эмэ үлэлээбитэ буолара, аны табыллыбакка хаалара элбэҕиттэн туһаны оҥороро отой аҕыйах буолуон сөп. 

Оҥорбут үлэлэриттэн киирбит барыһы табан туһаналларыттан эбэтэр ыскайдаан, суох оҥорон кэбиһэллэриттэн көрөн үлэһиттэр эмиэ икки аҥы арахсаллар:

1. Кыанар үлэһиттэр.

2. Дьадаҥы үлэһиттэр.

Футболга элбэх кыайыылары ситиһэн киллэрбит барыһын таба туһанан Пеле диэн аатырбыт футболист баай киһи буолбута, онтон бииргэ сылдьан кыайыылары аҕалсыбыт табаарыһа Гарринча тугу булбутун барытын ыскайдаан, күүлэйдээн суох оҥорон кэбиһэриттэн дьадаҥытынан өлбүтэ биллэр.

Былыргы кэмнэргэ, ол аата ыраахтааҕы баарын саҕана саха дьонун үгүстэрэ бэйэлэрин кыанар хаһаайыстыбалардаах ыаллар эбиттэр. Бу үлэлэригэр оҕолорун кыраларыттан көмөлөһүннэрэн, үлэлииргэ үөрэтэн үгэстэри иҥэрэн биэрэн улаатыннаран көлүөнэттэн көлүөнэҕэ сайдан иһэллэрин ситиһэллэрэ. “Төрүт уус ыал” диэн этии үлэһит ыаллары арааран быһаарыыттан үөскээбит.

Билигин ырыынак кэмигэр сахаларга сайдыыны ситиһии суола диэн алаастарынан тарҕанан кыахтаах хаһаайыстыбалары тэринэн, ыалларынан тус-туспа олоруу буолар. Сири бас билии бэйэтэ улахан баай буоларын табан туһаныы эрэйиллэр кэмин ырыынак олоххо киирбитэ аҕалла. Ону тэҥэ, куруук үлэлии сылдьар төрөппүттэрин көрөн оҕо үтүктэн үөрэнэн үлэһит киһи буола улаатара аймахтар сайдан, элбээн иһэллэрин үөскэтэрин туһаныы эрэйиллэр.

Атын дьоҥҥо үлэлээһин хамнас төһө улаханыттан биллэр тутулуктаах. Ылар хамнас төһө улахана үлэни таһаарыылаахтык үлэлииртэн быһаччы тутулуктанар. Элбэх хамнастаах үлэһит кыанар ыалларга киирсиэн сөп.

Үлэһиттэр олохторо ылар хамнастарыттан быһаччы тутулуктанан хаалара хаһан баҕарар баар буола турар. Аҕыйах хамнастаах үлэһиттэр дьадаҥы үлэһиттэргэ киирсэллэр.
Үлэһит буолуу элбэхтик хамсаныылары оҥорорго тириэрдэрэ киһи этин-сиинин эрчийэн уонна өйүн-санаатын дьарыктаан иһэр. Өй-санаа дьарыктаныыта диэн киһиэхэ тулууру уонна буор куту үөскэтии буолар. Эр киһи үйэтин тухары үлэлээн, элбэх араас хамсаныылары оҥорон үөрүйэхтэрэ үөскээннэр буор кута кырдьыар диэри сайдан иһэр. Эр киһи сайдыылаах буор кутун ыраас кыыһы ойох ыллаҕына оҕолоругар биэрэр кыахтанарын туһаныы эрэйиллэр.

Үлэһиттэр оҥорбут үчүгэй быһыыларын үтүктүүттэн, холобур туттууттан киһи быһыыта диэн үөрэх үөскээбит. Ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥордоххо таба буолан тахсарын туһаныы сыыһа-халты оҥорууну суох оҥорор. Бу үөрэх сахалыы таҥара үөрэҕин төрүтэ буолан Аан дойдуга тарҕаммыт.

Сэбиэскэй былаас диэн ааттаах биир партия салайар диктатуратын кэмигэр бары-барыта босхо буолуо, “коммунизм” кэлиэ диэн быстах санаалаах атеист буолан хаалбыт дьадаҥы дьону албыннааннар, үөрэҕи эрэ эккирэтиини өрө тутаннар, үлэни быраҕалларыгар тириэрдибиттэрэ, үлэни үлэлииргэ сайдыылаах буор кут баара туһалыырын букатын да умуннарбыттара.

Билигин ырыынак кэмигэр элбэх таһаарыылаахтык үлэлиир дьон бааллара эрэйиллэр буолла. Кыахтаах үлэһиттэр тиийбэттэриттэн кэлиилэр элбээн иһиилэрэ үөскээбитэ сотору кэминэн салайар былааһы былдьаһар араас хамсааһыннарга тириэрдиэн сөп.

Үлэһит киһи оҥорон таһаарыыта табыллыыны, сөп түбэһиини, нэми тутуһууну үөскэтэр уонна төһө табыллан тахсарынан олоххо туһаны оҥорон сайдыыны аҕалар. 

Үлэһит эр киһи сайдыылаах буор кутун ыраас кыыһы ойох ыллаҕына эрэ кэлэр көлүөнэлэригэр салгыы биэрэр кыахтанара сайдыыны ситиһии бэриллэрэ түргэтиирин үөскэтэрин туһаныы эрэйиллэр. Ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу эр киһи сайдыылаах буор кута оҕолоругар бэриллэн иһэрин үөскэтэрин билигин ырыынак кэмигэр олоххо киллэрии ирдэнэр көрдөбүл буолла.

Омук сайдыыны ситиһэригэр ыал буолуу үгэстэрин тутуһан, кыыс оҕону сааһын ситтэр эрэ эргэ биэрэн сайдыылаах буор куттаах оҕолору төрөтүү бастакы оруолу ыларын ситистэххэ эрэ кэлэр көлүөнэлэр сайдыылара салҕанан иһэр кыахтанар. Дьахтар олоҕун сыалын ситиһиитэ оҕото оҥорор туһалаах үлэлэринэн сыаналанар.
Онон үлэ эрэ омугу сайыннарарын билиннэххэ табыллар, ол аата дьон эттэрин-сииннэрин тупсуутун уонна өйдөрүн-санааларын сайдыытын үлэ холбуу оҥороруттан омукка сайдыыны аҕалар.

ДЬОҔУРДААХ БУОР КУТТААХ КИҺИ

Киһи баҕата уонна ол баҕа санаатын илэтигэр оҥорон таһаарар кыаҕа тус-туспалар. Ол курдук, баҕа санаа куруук аһара бара сылдьарыттан арааска барытыгар “идеалы”, аһара барбыт “үчүгэйи” көрдүү сатааһын диэн куруук баар буола турар.

Баҕа санааны элбэхтик саныы сылдьартан идеал оҥостон кэбиһии дьоҥҥо барыларыгар баар суол. Ол курдук, баҕа санаа элбэхтик хос-хос хатыланнаҕына үгэскэ кубулуйан хаалан киһиэхэ идеалын, ыра санаатын үөскэтэр.

Идеал уонна ол баҕа санааны илэтигэр оҥорон таһаарыы улахан уратылаахтар. Баҕа санаа идеалы үөскэтэр буоллаҕына, ол баҕа санааны олоххо киллэриигэ оҥорон таһаарыы нэми тутустаҕына табыллар. Ханнык эрэ кырааскалаах картинка курдук тутууну оҥоро сатаабыт кэнниттэн кыра курдук эрээри, биллэр уратылар баар буолан хаалыахтарын сөп.

Тугу барытын оҥорон таһаарарга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһа сылдьыы эрэйиллэр: 

1. Баҕа санаа. 

2. Оҥорон таһаарыы.

Баҕа санаа хаһан баҕарар урутаан, инники баран иһэр, араас ыра санаалары үөскэтэн иһиэн сөп. Араас суоҕу да баар курдук санааҕа киирэн үгэс оҥостунан кэбиһии ыра санааны үөскэтэр. Ол аата баҕа санаа албыны, ол аата киһи илэтигэр бэйэтин кыаҕынан кыайан оҥорботун үөскэтэрэ элбэх буоларыттан киһи харыстана, аһара бара сылдьар баҕа санаатын хааччахтыыра эрэйиллэр.
 
Сахалар сиэр диэн үөрэҕи туһаналлара аһара барар санаалартан киһини харыстыыр аналлаах. Сиэр киһи оҥорор үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыыларын икки ардыларыгар үөскүүрүнэн киһи быһыытын тутуһууга тириэрдэр. Ону тэҥэ, өй-санаа аһара барара сыыһа-халты туттунууну үөскэтэрин нэми билии хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэр. Ол аата араас элбэх баҕа санаалары киһи күүһэ, кыаҕа тиийбэтиттэн кыайан оҥорбото олох сайдан иһэриттэн эмиэ тутулуктанар уонна киһи быһыытын тутуһууну үөскэтэр.

Көбүөр самолет диэн дьон олус былыргы кэмнэргэ үөскэтиммит баҕа санааларын оҥорон олоххо киллэрэллэрэ чугаһаан эрэр. Элбэх кыра көтөр тэриллэртэн көбүөр, тэллэх курдугу хомуйдахха киһи көтөрө кыаллара буолуо.
  
Тугу эмэ оҥорон таһаарыы куруук баҕа санааҕа тиийбэт буолан тахсар, биирдэ эмэ сөп түбэһэрэ кыаллыан сөп. Ол аата бу икки өрүттэр икки ардыларыгар, ханнык эрэ ортотунан барар сөп түбэһии нэми билии өрүтэ баар буолара табыллар.

Киһи баҕа санаата аһара барар көрдөбүллэрин уонна бэйэтэ оҥорон таһаарар күүһүн, кыаҕын уратыларын сахалар ааҕан билэннэр буор кут сайдан иһиитин хас да таһымнарга араарбыттарын билигин үөрэтэн туһанан эрэбит.
 
Дьа диэн тыл өй-санаа баарын биллэрэр. Дьоҕур диэн киһи хамсаныылары оҥороро үлэһит киһиттэн ордук табылларын уонна тупсубутун быһаарыы буолар. Араас уустук хамсаныылары табан оҥорор, тупсарыылары кэллэрэн биэрэр өйдөөх үлэһити дьоҕурдаах диэн ааттыыллар.
 
Дьон хас да көлүөнэлэр усталарыгар араас үлэлэри үлэлээннэр үөрүйэхтэри үөскэтинэннэр буор куттара үлэһиттэн салгыы сайдан дьоҕурдаах буолууну ситиһиигэ тиийэрин билэллэр. 

Дьоҕурдаах диэн үлэһит киһи оҥорбутуттан арыыйда ордугу, тупсубуту, үчүгэйи оҥорор киһи ааттанар. Тугу оҥорбута барыта табыллар, тупсаҕай буолан тахсар уратылааҕынан дьоҕурдаах киһи үлэһиттэн ордон, туспа арахсар.
 
Дайааркалар ынах ыыр олоппосторун, күрдьэхтэрин урукку кэмҥэ эр киһилэрэ оҥорор этэ. Онно ким уһаныыга төһө дьоҕурдааҕын оҥорбут тэриллэриттэн көрөн быһаарыы судургутук кыаллар этэ.
   
Киһи олоҕун сыала диэн тугу барытын өссө тупсаран оҥоро сатааһына буолар. Тугу барытын субу баарыттан тупсаран иһиини дьоҕурдаах буор куттаах дьон ситиһэллэр. Дьоҕурдаах киһи буор кута үлэһиттэн өссө сайдыылааҕын уонна оҥорор быһыылара, үлэлэрэ тупсаҕай буолан тахсалларын оҥорор үлэлэрэ биллэрэллэр. Тутуу үлэтин уустук чертежтарын харандааһынан уруһуйдааһын кэнниттэн киһи төһө дьоҕурдааҕа сонно быһаарыллан тахсара.
 
Урут оҥоруллубуту өссө тупсаран оҥоруу тупсаҕай буолан иһэрин үөскэтэр. Тугу барытын, тупсан көстөр гына оҥорор киһи өйө-санаата сайдыбытын туоһулаан дьоҕурдаах диэн ааттаабыттар.

Киһи оҥорор оҥорууларыгар өй-санаа иҥэн сылдьарын “дьа” диэн тыл биллэрэр. Тугу эмэ оҥоруу тас көрүҥэ табыллыбатаҕына, иҥнэри эҥин буолан таҕыстаҕына дьоодьоҕор диэн ааттанар. Ону таһынан өссө кытаанах буолбакка хамсыы, иҥнэҥнии сылдьардаах буоллаҕына дьаадьаҥныыр диэн буолар. 

Олох табыллыбатах, сатамматах оҥоруу эбэтэр киһи оҥорор быһыыта дьаабы диэн ааттанар. Бу быһаарыылар сахалар үлэни, тугу эмэ туһалааҕы оҥорууну саха тыла саҥа үөскээн эрдэҕинэ баһылаабыттарын уонна тылларыгар киллэрэн үгэс оҥостубуттарын  биллэрэр.

Онон үлэһит киһи буор кутун өссө сайыннаран дьоҕурдаах буолууну ситиһэрэ олоҕун сыала буолар.

САТАБЫЛЛААХ БУОР КУТТААХ КИҺИ

Киһи буор кута көлүөнэттэн көлүөнэҕэ үлэни үлэлиириттэн сайдан, хамсаныылары оҥорор кыаҕа тупсан иһэрин тэҥэ, оҥорор быһыыта өссө түргэтээн биэрэрэ ситиһиллэр. Сыыдам хамсаныылардаах диэн үлэни түргэнник оҥорор кыахтаах киһини этэллэр.

Хамсаныылары табатык оҥоруу диэн уустук үлэ, уһуннук эти-сиини эрчийдэххэ, дьаныардаахтык дьарыктаатахха эрэ үлэһит буолуу ситиһиллэр уонна салгыы сайдан иһэр кыахтанар.
 
Төрөппүттэриттэн бэриллибит үлэһит буор куттаах киһи өссө элбэхтик дьарыктанан тугу барытын тупсаҕайдык оҥорууну ситиһэн буор кутун дьоҕурдаах буолууга тириэрдиэн уонна салгыы сайыннаран сатабыллаахтык оҥорууну баһылыан сөп.

Сатабыллаах буор куттаах киһи уһуннук эрчиллэн, элбэхтик үлэлээн оҥорбут үлэтин дьон билиитигэр, атыыга таһааран туһаны, барыһы киллэриниэн сөп.
 
Буор кут сайдыыны ситиһэрэ, таһымтан саҥа таһымҥа сайдара элбэх эрэйтэн, үлэттэн, дьарыктаныыттан кыаллыан сөп. Дьоҕурдаах үлэһит киһи өссө элбэхтик үлэнэн дьарыктаннаҕына, үгүһү оҥордоҕуна, хамсаныыларын тупсардаҕына сатабыллаах буолууну ситиһэр кыахтанар.
 
Киһи тугу барытын табан, сатаан оҥорбутун атыттар үчүгэй диэн сыаналыыллара сатабыллаах буолууну үөскэтэр. Сатабыллаах киһи тугу оҥорбута барыта үчүгэйтэн ордук сыаналаныахтарын сөп уонна атыттар үтүктэллэрин, батыһалларын үөскэтэр.

Дьон үлэни табан, сатаан оҥорууга олус уһун кэмҥэ үөрэммиттэрин “Сата таас” диэн өйдөбүл баара биллэрэр. Ол курдук, хантан эрэ сата тааһын булуммут киһи тугу оҥорбута барыта табыллан, сатанан иһэрэ үөскүүрэ кэпсээннэргэ киирэн үлэни сатабыллаахтык оҥорооччулар аҕыйахтарын биллэрэр. Сата таас диэн өйдөбүл аат-суол тарҕаныыта киһи оҥорор туһалаах дьайыытын, үлэтин атын дьоҥҥо тириэрдэр аналлаах үөскээбит.
 
Сатабыл диэн киһи буор кутун сайдыыта дьоҕурдаахтан өссө сайдыбытын, бу киһи тугу оҥорбута барыта сатанан үчүгэй диэн сыанабылы ыларын уонна ол үчүгэй атыттар үтүктэр оҥорууларыгар кубулуйарын биллэрэр.
 
Дьон бары сатабыллаах оҥорууну үтүктэллэрэ үөскээтэҕинэ, саталанна диэн этэн киэҥник тарҕаммытын быһаараллар.
 
“Сата баһын тардыма” диэн этии туһата суоҕунан арбанан биллэ-көстө сатаама диэн биллэр суолталаах. Бу этии ону-маны, туһата да суоҕу булан киэҥник биллэ, аатыра сатааччылар син-биир баар буола туралларын биллэрэрэ ордук суолталаах.

Сахалар сатабыллаах тимир уустара буолалларын олус былыргы кэмнэргэ оҥоруллан туһаҕа киирбит саха быһаҕа билигин да баара, туттулла сылдьара биллэрэр. Маһы кыһарга анаан аҥар өттүттэн сытыыланара хаһан баҕарар туһалыыр. Тимир ууһа буолууга үөрэнии олус уһун кэми ыларын бары бэлиэтииллэр. Бэйэтэ дьоҕурдаах киһини талан ылан олус уһуннук үөрэтэн сатабыллаах уус оҥороллор.

Тимир ууһа тимири талан ылан кытардан баран сатаан балталаан, таптайан быһаҕы оҥорор, онтон өссө кытардан баран олус уустук хатарар үлэни сэрэхтээхтик, нэмин билэн оҥордоҕуна эрэ быһаҕа табыллыан, атыттар сөбүлүөхтэрин сөп.

Көмүһү уулларан кутан араас киэргэллэри, иһиттэри оҥоруу өссө уустук үлэ буолар. Киэргэли оҥоруу барыта табылыннаҕына эрэ сатанар. Аан бастаан тас көрүҥэ быһаарар оруолу ылар. Ол кэнниттэн ханнык матырыйаалынан оҥоруллубута быһаарыллар.

Үгүс үлэттэн уонна дьону сатабыллаахтык салайыыттан байыыны ситиһии кыаллар кыахтанар. Байыыны ситиһиини сатабыллаах киһи оҥорор кыаҕа атыттартан улаатар. “Сатабыллаах саһыл саҕалаах” диэн өс хоһооно сатабыллаах киһи атыттартан тугунан эмэ биллэринэн ордон тахсарын, туохха эмэ тииһинэрин, байыыны ситиһэрин быһаарар суолталаах. Ол курдук, сатабыллаах киһи оҥорбутун атыттар үтүктэр, батыһар кыахтара улаатар, атыыга таҕыстаҕына элбэхтэр атыылаһыахтарын, ол иһин ханнык эрэ барыһы киллэриниэн сөп. (12,57).

“Сатабыллаах ыпсыыта кыттыбаты ыпсарар, холбонуо суоҕу холбуур” диэн өс хоһооно хамсаныылары сатаан, нэмин билэн оҥорор, элбэх үлэни оҥоро үөрүйэх, сатабыллаах киһи кыаллыбаты да кыайан оҥорорун биллэрэр.
 
“Сатаабаты үөрэт, билбэти өйдөт” диэн өс хоһооно киһи үөрэнэн, дьарыктанан сатабыллаах буолууну ситиһэр кыахтааҕын быһаарар.

Үөрэҕи билии салгын куту сайыннарарынан, онтон улааттаҕына үгэстэри үөскэтэн ийэ кукка кубулуйуон сөбүнэн киһи хамсаныылартан үөскүүр буор кутугар дьайыыта аҕыйах. Дьадаҥы буор куттаах киһи үөрэхтэммитэ биирдэ эмэ буолар субуотунньукка тахсан хааман саллаҥныырынан уонна тугу эмэ оҥоро сатыыра барыта кумааҕыга суруйарынан бүтүөн сөп.
 
Үөрэх биир киһи үйэтигэр эрэ тиийэр. Үөрэхтэммит киһи бу үөрэҕэ биэрэр барыһынан бэйэтэ эрэ туһанар. Ол курдук, бу киһи оҕолоро төрөппүттэрэ олорорун, сытарын көрөннөр, үтүктэннэр ханнык да үлэҕэ сүрэҕэ суох буола улаатан хаалыахтарын сөп.

Үөрэхтээх киһи оҥорор үлэтэ буор кутун сайыннарбат, эрчийбэт. Ол иһин, бу киһи бэйэтин үйэтигэр араас ыарыыларга, ордук сүһүөх ыарыыларыгар ылларара элбээн хаалыан сөп.
Туох баар үлэни үчүгэйдик, дьон сөбүлүү көрөллөрүн курдук оҥорууну сатабыллаах киһи оҥорор. Ол иһин кини оҥорбутун атыттар үтүктэллэриттэн, батыһалларыттан омукка сайдыыны аҕалаллар.

Бары үлэһиттэр ситиһэ сатыыр, дьулуһар баҕа санааларынан тугу барытын сатабыллаахтык оҥоруу ааҕыллар. Сатабыллаах буолуу таһымын бары үлэһиттэр ситиһэн байыыны ситиһэр кыахтаахтар.

Онон сатабыл диэн буор кут сайдыытын, киһи тугу барытын табан, сатаан оҥорорун биллэрэр бэлиэ, мээрэй буолар. Дьон бары сатабыллаах буолууга дьулустахтарына омукка сайдыыны ситиһии кыаллар кыахтанар.

ТАЛААННААХ БУОР КУТТААХ КИҺИ

Киһи буор кутун сайдыыта хас да көлүөнэлэр олохторун усталарыгар салҕанан баран иһэр, эти-сиини дьарыктааһынтан, утумнаахтык эрчийииттэн уонна таһаарыылаахтык үлэлээһинтэн сайдан, тупсан биэрэр. Үгүстүк үлэлиир киһи буор кута сайдан, хамсаныылары оҥороро тупсан дьоҕурдаах буолууну, онтон сатабыллаахтык үлэлээһини ситиһиэн сөп.

Буор кут сайдыытын үрдүкү таһыма талаан диэн ааттанар. Чахчы талааннаах дьон аҕыйахтар. Дьон талааны айылҕа биэрэрин курдук саныыллара итэҕэс өйдөбүлү биэрэр. Ол курдук, сатабыллаах үлэһит киһи өссө элбэхтик эрчиллэн, дьарыктанан талааннаах буолууга диэри буор кутун сайыннарыан сөп.
 
Талаан киһиэхэ баара билиннэҕинэ талааннаах диэн ааттанар. Тугу барытын оҥорбутун атыттар сөбүлүү көрөр, үтүктэр буоллахтарына талааннаах киһи оҥорбута биллэн тахсар.
Үчүгэйтэн үчүгэй диэн сыанабылы талааннаах киһи оҥорбута ыларыттан кини оҥорбутун, туппутун атыттар үтүктэллэрэ үөскүүр. Элбэх талааннаах үлэһиттэрдээх омук сайдыыны баһылаан барар кыахтанара ити быһаарыыттан үөскээн тахсар.

Араас омуктар биир сиргэ мунньустан олордохторуна талааннаах үлэһиттэрдээх омук дьоно оҥорбут туһалаах үлэлэрин үтүктээччилэр элбииллэриттэн, бу дьон ахсааннара эбиллэн барара быһаарыллар. Элбэх талааннаах, сатабыллаах үлэһиттэрдээх омук сайдыыны баһылаан атыттартан инникилээн барара саҕаланар.

Бу быһаарыы үлэ эрэ омугу сайыннарарын, ахсааннарын элбэтэрин чуолкайдаан биэрэр. Ол курдук, омукка эбиллэн иһэр бааһынайдара хайа кырдьаҕас омук диэки буолан оҕолорун улаатыннараллара, ханнык тылы үөрэтэллэрэ үлэни кыайан, талааннаахтык үлэлииртэн быһаччы тутулуктанар.

Бары үлэҕэ барытыгар талааннаахтар бааллара быһаарыллар:

- Талааннаах сыбааркаһыт оҥорбут үлэтэ үрдүктүк сыаналанарын дьиэни ититиигэ тимир турбалар туттуллар эрдэхтэринэ бары билэллэрэ. Мөлтөх үлэһит оҥорбута онон-манан тэстэ сылдьарынан үлэни оҥоруу улахан уратылара биллэн тахсара.

- Талааннаах токарь станокка чочуйан оҥорбут болтата ханнык да саккааҕа суох буолан тахсарынан уратыланарын тэҥэ, элбэҕи оҥорон кэбиһиэн сөп.

- Былыргы кэмҥэ саха ыала элбэх араас мас иһиттэринэн туһаналлара. Талааннаах мас ууһа оҥорбут иһиттэрэ билигин даҕаны дьон үөрэ көрөллөрүн үөскэтэллэр.
 
- Талааннаах эмчит диэн буор кута үрдүк сайдыылааҕын тэҥэ, айылҕаттан бэриллибит эньиэргийэтэ элбэҕэ быһаарыллар.

- Дьахталлар элбэхтик иистэнэр эрдэхтэринэ талааннаахтар эмиэ элбэхтэр эбит. Сарсыарда кэтиллэн барар этэрбэстэри бу киэһэтигэр тигэн бүтэрээччилэр дьиэ аайы баар эбиттэр.

Талаан эмиэ икки өрүттээх буоларын өс хоһоонноро биллэрэллэр:

1. “Талааннаах тарбахтаах” диэн өс хоһооно туох эмэ тарбаҕынан оҥорор үлэни атыттардааҕар чахчы үчүгэйдик, бары сөбүлүүллэрин курдук оҥорор киһини быһаарар. Талаан тарбаҕы хамсатыылартан үөскүүрүн биллэрэрэ ордук суолталаах.

2. “Тарбаҕар талааннаах” диэн өс хоһооно тугу эмэ талан ылыыга биирдэ эмэ табыллыыны, түбэһэ түһүүнү биллэрэр суолтата ордук улахан. Ханнык эрэ лотереянан эбэтэр хаартыга улахан сүүйүүнү тарбаҕар талааннаах киһи оҥоруон сөп. Бу өс хоһооно талаан тарбахха түспүтүн, баар буолбутун биллэрэр уратылаах.

Билигин талааннаахтар диэн ырыаһыттары, үҥкүүһүттэри, уруһуйдьуттары этэллэрэ элбээн сылдьара үлэһиттэр үксүүллэрин үөскэппэт. Сынньалаҥнык сылдьар, чэпчэки үлэни үлэлиир үлэһиттэри арбыырга туһуланан хааларыттан оҥорон таһаарар үлэһиттэри аҕыйатыы, намтатыы буолан тахсан омук сайдыытыгар мэһэйи оҥорууга кубулуйар.

Оҥорон таһаарар, туох эрэ барыһы киллэрэр үлэһиттэри арбааһын, хайҕааһын, кинилэри бастакы миэстэҕэ тутуу туһаны оҥорор үлэ сайдарын үөскэтэр, ол аата омугу сайыннарарга туһалыыр.
 
Ырыынак кэмигэр туох барыта харчынан сыаналанар. Билигин үчүгэй үлэ диэн хамнаһа улахан үлэ ааттанар. Омук сайдыыны ситиһэрин туһугар уһун үйэлэргэ үлэлиир үлэтэ табатык, сөптөөхтүк сыаналанара, оҥорор табаара атыыга барара уонна ханнык эрэ барыһы киллэрэрэ эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Үлэ хас биирдии көрүҥэр дьиҥнээх талааннаахтары быһаарыы ыытыллан иһэрэ буоллар дьон үлэҕэ ылсыһаллара сайдыы диэки тардыһыылаах буолуо этэ. Буор куту дьарыктааһын, эрчийии сайдыыны ситиһиннэрэн талааҥҥа тириэрдэрин билэн эти-сиини утумнаахтык дьарыктыы, эрчийэ сылдьыыны дьон туһаныахтара этэ.

Эр киһи буор кута сайдыыны ситиһэрэ, үчүгэй үөрүйэхтэри иҥэринэрэ үйэтин тухары салҕанан баран иһэр. Бу үөскээбит үөрүйэхтэрин, сайдыылаах буор кутун кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн иһэр кыахтаах, эдэр дьахтарга оҕо оҥорор кыаҕа үйэтин тухары хаалан хаалбат. Бу быһаарыы омугу кыахтаахтык үлэлээн эр дьон сайыннараллар диэн этии дакаастабыла буолар.
 
Талааннаах дьон ахсааннара аҕыйах. Атын ортоку баайыылаах дьон салайааччы буолан хааллахтарына үлэ туһааннаах көрүҥэр баһыттараллара биллэн тахсарыттан чахчы талааннаахтары туоратан, хайа эрэ диэки үтүрүйэ, туората сатааһыннара үөскүөн сөп. 

Талааннаахтар икки ардыларыгар күөнтэһии үөскээн тахсарынан талааны сайыннаран, тупсаран иһии эрэйиллэр. Киһи ханнык эрэ көрүҥҥэ талаана баарын арыйан, эрдэттэн таба быһааран сайыннаран иһэрэ эрэйиллэр уонна барыһы киллэрэрин таба туһанан байыыны ситиһэр кыаҕа улаатар.

Билигин талааннаах үлэһиттэри быһаарыыга нууччалартан киирбит заслуженнай диэн быһаарыыны туһанабыт. Бу үрдүк ааты-суолу иҥэриини салайааччылар бас билиилэригэр ылан бэйэлэригэр уонна атын туһаны оҥорор эрэ дьоҥҥо иҥэрэллэрэ элбээн сылдьар.
 
Баһылаабыт үлэлэригэр атыттартан биллэрдик ордор, чахчы талааннаах үлэһиттэри ортоку баайыылаах салайааччылар туоратан бочуоттаах аакка тииһиннэрбэккэ, кытыыга хаалларан иһэллэрэ элбэх. Ол курдук, бэйэтэ туспа көрүүлэрдээх, үлэтигэр талааннаах киһи салайааччылары батыһа сылдьыбата онно олук буолар.
 
Сэбиэскэй былаас саҕана чахчы үлэһиттэргэ эрэ иҥэрэргэ анаммыт заслуженнай диэн үтүө ааты иҥэриигэ киһи оҥорбут үлэлэрэ атын дьоҥҥо туһалаах дьайыыларын таба ааҕыы туһалыа этэ.

Онон киһи сайдыыны ситиһэн иһэрэ диэн буор кутун утумнаахтык дьарыктаан, эрчийэн талааннаах буолууну ситиһэрэ буолар.

КИҺИ КИҺИЭХЭ СЫҺЫАНА

Олус былыргы кэмнэргэ тайҕа тыа быыһыгар биир эмэ киһи сылдьар эрдэҕинэ киһи киһиэхэ сыһыана диэн үөрэх суох этэ. Бу кэмҥэ киһи кырдьык көҥүлүнэн, тугу баҕарбытынан, талбытынан сылдьар курдук сананара сөп эбит.

Дьон ахсааннара эбиллэн уонна өйдөрө-санаалара сайдан киһи киһиэхэ сыһыанын үөрэтэн аналлаах нэм үөрэҕин туһанар буолбуттар. Ол аата нэм үөрэҕэ киһи киһиэхэ сыһыаныгар туохха барытыгар сөптөөх кээмэйи тутуһа сылдьарын быһаарар.

Сахалар киһи киһиэхэ сыһыаныгар нэми тутуһа сылдьалларын хаһыакка суруйаллара биллэрэр:

- Тоҕо диэтэххэ, араас биллибэт ньүдьү-балай ньаҕайдары таһыахтааҕар бэйэ нэмин билсибит дьонун таһар быдан ордук! (13,40).
 
Билигин дьон бары киһи быраабын туһанар буолбут кэмнэригэр эйэ-нэмнээх сыһыан диэн сахалар үөрэхтэрэ ис киирбэхтик иһиллэр уонна эйэлээх буолууну үөскэтэр аналлаах. Саха тыла саҥа үөскүүр олус былыргы кэмнэригэр эйэлээх сыһыаны, нэми олохтооһун туһунан билэн туһаналларын биллэрэр.

Киһи киһиэхэ сыһыана “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэххэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэн хааларыттан үһүс, нэми билии өрүтэ баар буолара элбэхтэргэ туһалыыр, сыһыаны тупсарарга аналланар:

1. Эйэлээх, сөбүлэһэр сыһыан.

2. Тымныы сыһыан, сөбүлэспэт буолуу.

3. Эйэ-нэмнээх сыһыан.

Эйэ-нэмнээх сыһыаны олохтуурга нэми билии туһата улаатар. Ол курдук, эйэлээх, сөбүлэһэр сыһыаны барыларын кытта тутуһуу кыаллара уустугунан уонна сөбүлэспэт, тымныы сыһыаннаах дьон баалларынан элбэхтэри кытта сыһыаҥҥа нэми тутуһа сылдьыы баар буолара табыллар.
 
Төһө да эйэлээх сыһыаны киэҥник олохтуу сатаабыт иһин сөбүлэспэт дьон син-биир баар буола тураллара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр сокуонугар сөп түбэһэр. Өй-санаа хайа да өттүгэр аһара барыыта киһи киһиэхэ сыһыаныгар үчүгэйи оҥорбот, арахсыыга, тэйсиигэ тириэрдиэн сөп. 

Араас буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥорон атыттартан ордор, аһара барар санаалардаах киһи бэйэтиттэн мөлтөхтөрү үрдүлэринэн бара сатыыра улаханыттан эйэлээх сыһыаны олохтуурга мэһэйдэри оҥороро элбээн хаалар. Ол курдук, айыыны оҥоруу сиэри уонна киһи быһыытын таһынан барарынан олоххо үөскээбит эйэлээх сыһыаны алдьатыыга тириэрдиэн, буортулуон сөп.

Саҥаны айыыны оҥорон арыгыны аһара иһэн кэбиспит киһи арааһы саҥарарыттан уонна сыыһа-халты туттунарыттан дьону кытта эйэлээх сыһыаннарын сонно буортулуон сөп.
Арыыйда тиийиммэт, мас көнө өйдөөх-санаалаах киһини атыттар туһана сатыыр санаалара элбээһинэ эйэлээх сыһыан үөскүүрүгэр тириэрдибэт. Тиийиммэт өйдөөхтөр-санаалаахтар элбээтэхтэринэ үтүктүү аһара барарыттан ханнык эрэ диктатура, биир киһи баһылыыр былааһа сайдан барар кыахтанар.

Атеистар диэн киһи оҥорор быһыыларыгар өйө-санаата бастаан, ыйан биэрэн иһэр диэн быһаарыыны билиммэт дьон ааттаналлар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр таҥара үөрэхтэрин туоратаннар Россия дьонун барыларын атеистарга кубулуппуттара. Өйдөрө-санаалара тиийбэт, бэйэлэрэ быһаарынар кыахтара аҕыйах атеистар салайар былааска “үчүгэй” буола сатааннар диктатураны үөскэппиттэрэ.

Бу дьон тобохторо ордон сылдьаллара ким эрэ эппитин толорорго үөрэнэн хаалбыттара тардарыттан, “айыы үчүгэй” диэн сымыйа үөрэх албыныгар киирэн биэрэн сылдьаллар. Ол иһин тыл үөрэхтээхтэрэ “аньыы” диэн сымыйа, сахаларга суох тылы булбуттарын үтүктэн бары оннук саҥара, суруйа сатыыллара элбээн сылдьар.

Дьадаҥы төрүттээх дьон ырыынак олоххо киирэр кэмигэр эмискэ байан хаалбыттара өссө байар санааларын улаатыннаран аһара баран иһэллэригэр тириэртэ. Сир баайын атыылааһынтан киирэр баайы салайааччылар бас билэннэр уонна бэйэлэрэ үллэстэннэр Россияҕа аһара баайдар элбээтилэр.

Дьон бэйэ-бэйэлэрин баһыйса сатыыр санаалара хаһан баҕарар баар буола турар. Ыраастык, чиэһинэйдик баһыйбат буоллахтарына араас албыны, була сатааһыны туһаныахтарын сөп. “Айыы үөрэҕэ” диэн албын үөрэх үчүгэй ханна баарын билэбит диэн быһааран куһаҕаны туспа арааран “аньыы” диэн сахаларга суох тылынан ааттыы сатыыллара албыннарын өссө улаатыннарар.

Сахалар киһи оҥорор быһыыларын быһаарар айыы диэн тыллара бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх. Ол курдук, киһи тугу оҥорбута барыта икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара хаһан да уларыйбат. 

Атеистар диэн өйдөрүгэр-санааларыгар үйэлээх үгэстэрэ суох дьон буолаллар. Өйдөрө-санаалара анньа сайдыбатыттан, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбаттарыттан, бу дьон атыттар албыннарыгар киирэн биэрэр кыахтара улаатан хаалар. Православнай таҥара дьиэтин суулларыы Россия дьоно бары атеист буолалларын үөскэппитэ уонна өй-санаа бу сатарыйыытын туһанан “коммунизм” кэлиэ диэн албыннааһыны ситиһиилээхтик туһаммыттара.

Билигин бу сэбиэскэй былаас тобохторо; тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар була сатаан оҥорбут элбэх сыыһалардаах	“айыы үөрэҕэ” диэн секталарын албыннарыгар саха дьоно киирэн биэрэн сылдьалларыттан босхолоноллоро эрэйиллэр. Ол курдук, бэйэлэрэ көннөрбөтөхтөрүнэ даҕаны өй-санаа үөрэҕин сыыһатыттан сэт үөскээн тахсан иэстэбили оҥорон, бу сыыһаны көннөрөрө тиийэн кэлиэн сөп.

Салайар былаас диктатураҕа, аҕыйахтар баһылааһыннарыгар көһүүтэ элбэх сымыйалааһыны үөскэтэр. Атын дьон интэриэстэрин тардаары буолар-буолбат сурахтары, солуннары туһанар кыах бэчээт сайдыбытынан олус улаатта.

Демократия тутулуктарын дойдуга киллэрэ сатааһыны сэбиэскэй былаас тобохторо утарсалларыттан салайар былаас эмиэ диктатура диэки халыйыыта үөскээтэ. 2020 сыллаахха буолбут быыбарга конституцияҕа уларытыылары киллэрии биир киһи былааһын улаатыннаран диктатураны үөскэтиигэ аналланна.

Үгүс үлэлэрин сахалар сайдалларын туһугар анаан саха тылынан суруйбут учуонай Б.Н.Попов киһи киһиэхэ сыһыанын дириҥник үөрэтэн үлэ суруйбута туһата элбэх. (14,43).
Сахалар киһи киһиэхэ сыһыаныгар тэҥнэһиини куруук олохтуу сылдьалларыттан кэпсэтиигэ эн диэн тылы тутталлар. Ол аата атын киһиттэн тугунан да ордубаттарын чуолкайдаан биэрэллэр.

Нууччалар атын киһини кытта билсэллэригэр “вы” диэн тылы туһаналлар. Бу тылы туһаныы киһи киһиэхэ тэҥэ суоҕун билинии буолар уонна улаатымсыйыыны үөскэтэр. Ол курдук, улаханы, үрдүгү уратытык этэн бэлиэтээһин анаан оҥоруллар.

Киһи бу атыттартан үрдүктүк сананыытын сэриилээн кыайыы, бас бэриннэрии үөскэппитин туһана сатааһын билигин, демократия олоҕор табыллыбат кэмэ кэлэн турар. “Вы” диэн тылы билигин туһана сатааһын диктатураны үөскэтиигэ тириэрдиэн сөп.

Онон киһи киһиэхэ сыһыана нэми тутуһа сылдьара аныгы демократия үөрэҕэр сөп түбэһэр.

АЙЫЫНЫ ОҤОРУУ УРАТЫТА

Ай диэн саха төрүт тыла. Бу тыл киһи санаата салгын кутун үөскэтэрин быһаарар ураты суолталаах. Ол курдук, атын кыылларга, көтөрдөргө салгын куттара кыайан сайдыбат. Ол иһин өйдөрө-санаалара сайдыыта, оҥорор быһыыларын уларыйыыта дьонтон улаханнык хаалан иһэрин биллэрэр.

Ай диэн тыл киһи санаатын быһаарар. (15,23). Ол иһин үчүгэйэ уонна куһаҕана кыайан араарыллыбат уратылаах. Киһи үчүгэйи да, куһаҕаны да саныыра хаһан баҕарар баар уонна кыайан бобуллубат. Ол курдук, санаа туохтан да иҥнибэт, туохха да хааттарбат.

Арай сахалар таҥараларын үөрэҕэ санаа хайдах үгэскэ уларыйарын билэн өй-санаа үөрэҕэр туһанарыттан “Куһаҕаны санаама” диэн үөрэтэр. Ол аата куһаҕан санааны элбэхтик санаан үгэскэ кубулутан кэбистэххэ, киһи бэйэтэ ол куһаҕан санаатын оҥорон кэбиһэрэ ордук улахан куһаҕаны үөскэтиэн сөбүттэн харыстаныы буолар. Ол аата сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи куһаҕаны оҥорон кэбиһэриттэн харыстыыр аналлааҕа быһаарыллар.

Саныыр санаа туохтан да иҥнибэт, тугунан да тутуллубат, туохтан да хааттарбат, ханна баҕарар саныыры кытта тиийэн хаалар уратылаах. Ол иһин санаа атын, туспа, Анараа дойдуга сылдьара биллэн тахсар.
 
Илэ диэн сахалар Орто дойдуга сылдьары уонна ону-маны көрөрү, билэри, оҥорору ааттыыллар. Киһи саныыр санаатын оҥорон туох эмэ быһыыга кубулуттаҕына, санаа илэҕэ кубулуйар, атыттар көрөр, билэр уонна сыаналыыр кыахтаналлар.
 
Оҥоруллубут быһыы хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу атыттар сыаналаан быһаараллара таба буолар. Ол курдук, киһи бэйэтэ оҥорбут быһыытын үчүгэй диэн сыаналыыра хаһан баҕарар элбээн хаалар уратылаах. Ол иһин, бу оҥоруллубут быһыы хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу атыттар, элбэхтэр сыаналыыллара таба буолан тахсарын сахалар туһаналлар. “Дьон тугу этиэхтэрэй?” диэн ыйытыыны эрдэттэн быһааран баран туох эмэ ураты быһыыны оҥороллоро ону биллэрэр.

Санааны элбэхтик ырытан, сыаналаан көрүү, тупсарыы, атыттарга тэҥнээн көрүү айар диэн тылынан этиллэр. Ол аата санаа өссө оҥорор быһыыга кубулуйа илигинэ элбэхтик, ырытыы, быһаарыы туһаны оҥорорун сахалар туһаналлар.
 
Ай уонна ар диэн тыллартан холбонон айар диэн тыл үөскээбит. Ар диэн ырдьыгыныыры, бэйэҕэ чугаһаппаты, тэйитэри биллэрэр тыл. Бу тыл киһи ураты, саҥаны айар санаатын атыттартан харыстыырын, кистиирин биллэрэрэ ордук суолталаах. Саха киһитэ ону оҥоруом, маны оҥоруом диэн эрдэттэн кэпсэнэ сылдьыбатын, бу айар диэн тыл суолтата үөскэтэр.

Суруйааччы ону-маны, буолары-буолбаты була сатаан кумааҕыга суруйбута саҥаны айыы буолбатах, ол аата оҥорор быһыыга өссө кубулуйа, уларыйа илигиттэн айар диэн тылынан этиллэр. Санааны кумааҕыга суруйуу буолан сыыһатын-халтытын көннөрүүгэ туһалыыр.
 
Саҥаны айыы диэн киһи оҥорор быһыыта олоххо туох эмэ уларытыыны киллэрдэҕинэ ааттанар. Ол аата кумааҕыга ону-маны суруйуу диэн саҥаны айыыга эрдэттэн бэлэмнэнии, санааны оҥорор быһыыга кубулутуох иннинэ өссө төгүл бэрэбиэркэлээһин, тупсарыы, сыыһатын-халтытын көннөрүү буолар уонна айар диэн тылынан этиллэрэ өй-санаа үөрэҕэр табыллар.
 
Сахаларга суруйааччы үлэтин биллэрэр айымньы диэн аналлаах тыл баар. Ай уонна ымньаа диэн тыллартан холбонон үөскээбит айымньы диэн тыл, бу суруйар үлэҕэ кыра, ымньанар эрэ курдук саҥаны айа сатааһын баарын биллэрэр.

Киһи ону-маны айар санаатын илэтигэр оҥорон таһаардаҕына, ким да билбэт, ол иһин оҥорбот быһыыта буолан хааллаҕына айыы диэн саҥаны айыыны биллэрэр тыл үөскүүр уонна туох эрэ уларыйыыны бэлиэтиир. Ай диэн тылга “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ айыы диэн тылы үөскэтэр уонна бу оҥоруллубут быһыы куһаҕан буолан тахсара элбэҕин быһаарар.
 
Саҥаны айыы үгэһи үөскэтэр, ол иһин умнуллубат өйдөбүлгэ кубулуйар. Киһи айыыны, уратыны оҥорбутун хаһан да умнубат. Ол иһин айыы диэн өй-санаа үрэллэн, ыһыллан хаалбакка өр кэмҥэ сылдьара айыы буолуу диэн өлбүттэр умнуллубат өйдөрүн-санааларын үөскэппит.

Айыы буолуу диэн өлбүттэр өйдөрө-санаалара өлөн хаалбыт этиттэн-сииниттэн арахсан, туспа баран Үөһээ дойдуга көтөн сылдьалларын сахалар билэллэр уонна үрүҥүн, ол аата үчүгэйин, туһалааҕын эрэ талан ылан кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ, үөрэтэргэ анаан туһаналлар. Ол аата айыыны үрүҥ айыы диэн ааттааһын, бу саҥаны айыыны кэлэр көлүөнэлэр туһаналларыгар сөп түбэһэр диэн  бэлиэ оҥорон биэрии буолар.

Айыы диэн киһи билбэт буолан оҥорбот ураты быһыыта ааттанар. Онтон киһи билэр, оҥорор быһыылара барылара киһи быһыыта диэн араарыллан ааттаналлар, ол аата бары киһи оҥорор быһыыларыгар кубулуйан сылдьаллар. Киһи быһыытын тутуһалларыттан саха дьоно киһи быһыылаахтык олохторун олороллор уонна оҕолорун киһи буолууга үөрэтэллэр.

Элбэх саҥаны айыыны оҥоро сатааһынтан үгүс куһаҕан быһыылар үөскээн тахсаллар. Ол курдук, айыыны оҥоруу аан бастаан оҥорору кытта табыллыбата, сатаммата элбээн тахсар, ону тэҥэ, киһи сыыһа-халты туттунарыттан үчүгэй да буолуон сөптөөҕү куһаҕаҥҥа кубулутар уратыта хаһан да аҕыйаабат. Табыллыбатах, сатамматах саҥаны айыылар куһаҕаны элбэтэн иһэллэр.

Айыыны оҥоруу диэн олохсуйбут үгэстэртэн туорааһын, бэрээдэги, быраабылалары тутуспатахха, аһара бардахха үөскээн тахсар ураты быһыы буолар. Ол иһин сиэри таһынан барар, нэми тутуспат буолууну үөскэтэр быһыы буоларыттан сахалар сөбүлээбэттэр. Суоппар суол быраабылатын тутуспакка айаннааһына айыыны оҥоруу буолар. Эдэрдэр була сатаан саҥаны айыыны оҥорон иһэллэрэ элбээһинэ массыына абаарыйаларын үксэтэр.

Элбэх саҥаны айыыны оҥорууттан уонна олору олоххо киллэрииттэн омукка сайдыы кэлэрин таба сыаналааһын эрэйиллэр. Бары ыксаабыт санаабытыгар элбэх саҥаны айыыны оҥоро охсон сайдыыны атыттартан урутаан ситиһиэхпитин баҕарабыт эрээри, биир эмэ саҥаны айыы табыллан, сатанан туһаны оҥорорун биллэххэ табыллар. Саҥаны айыыны оҥоро сатааһын баҕа санаата төһө да үчүгэйин иһин ситиһиллиитэ, ол аата оҥоруута уонна олоххо киллэриитэ улахан уустуктарданан тахсарын сахалар былыргы үйэҕэ быһааран “ыы” диэн ытааһын сыһыарыылаабыттар.

Биир эмэ киһи элбэхтик үлэлээн оҥорбут саҥаны айыыта табыллан, сатанан дьоҥҥо туһаны оҥорор. Дьоҥҥо туһалаах саҥаны айыыны оҥоруу олус уустук, элбэх үлэттэн, эрэйтэн ситиһиллэр дьыала буолар. Ол иһин учуонайдар, араас патены, сертификаттары ылбыттар отой аҕыйахтар. Биир эмэ талааннаах киһи оҥорбут саҥаны айыыта табыллан, сатанан дьоҥҥо туһалааҕы, үчүгэйи оҥорууга тириэрдэрин өйө-санаата сайдыбыт киһи билэрэ эрэйиллэр.
 
Сахалар саҥаны айыы бу уустук уратытын арыйан билэн “Кэс тыл” диэн этиини үөскэтэн саҥаны айыыны оҥорууга анаан туһаналлар. Ол аата, бу этии олоххо улахан уопуттаах киһи, эдэр киһиэхэ кэһиини, уларытыыны, саҥаны айыыны маннык оҥор, оччоҕуна табыллыа, сатаныа диэн этэн, ыйан биэрбитин тутуһан оҥордоххо, туһаны оҥороро кыалларын быһаарар. 

Талааннаах буолууну ситиспит дьон аҕыйахтар. Ол иһин дьону барыларын саҥаны айыыны оҥоро, айа сатааһыннарын “айыы үчүгэй” диэн этэн күөртүү сатааһын диэн өй-санаа сайдыытын билбэт буолууттан тахсар. Ол курдук, дьон бары оҥоро сатыыр үгүс саҥаны айыылара табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэриттэн киһи өйө-санаата сайдыытын билэр сахалар эрдэттэн харыстанан “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этиилэри туһанан оҕолорун үөрэтэллэр.

Куһаҕаны оҥорор дьон суох буола иликтэр. Сорохтар анаан-минээн куһаҕан буоллун диэн саҥаны айан оҥороллоро тохтообот. Олус улахан атомнай буомбалары оҥостон бараннар, бу буомбалар эһиннэхтэринэ, үөскээн тахсар содулларыттан ханна тиийэн саһан быыһаналларын туһунан билигин улахан салайааччылар толкуйдуу сатыы сылдьаллар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэр. (16,24-28). Оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигиттэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билбэтигэр тэптэрэн уонна саҥаны айыыны, уратыны оҥорор санаата элбээн куһаҕаны оҥорон кэбиһэриттэн таҥара үөрэҕэ оҕону харыстыыр, көмүскүүр аналлааҕа быһаарыллар.

Онон айыыны оҥоруу оҥоруллубутун кэнниттэн эрэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллан тахсарыттан сахалар айыы диэн тыллара икки өрүттээх өйдөбүллээх уонна ону, айыыны оҥорууга дьонтон улахан сэрэхтээх буолуу ирдэнэр көрдөбүл буоларын тутуһа сылдьаллар.

ҮЛЭ уонна ҮӨРЭХ УРАТЫЛАРА

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр уратытын быһаарар этииттэн киһи сайдыыны ситиһэрэ эмиэ тутулуктанар. Үлэ уонна үөрэх дьон сайдыыны ситиһиилэрин икки өрүттэрэ буоланнар киһи этигэр-сиинигэр уонна өйүгэр-санаатыгар икки өрүттээх дьайыылары оҥороллор:

1. Үлэ эти-сиини эрчийэр уонна буор куту сайыннарар.

2. Үөрэх өйү-санааны сайыннарар уонна эти-сиини мөлтөтөр.

Бу икки өрүттэри төһө кыайарбытынан дириҥник ырытыахпыт:

1. Киһи тутаах чааһа этэ-сиинэ буолар. Төрөппүттэриттэн этин-сиинин уратыларын ылынан иһэрин удьуордааһын диэн ааттыыллар. Оҕо төрөппүтүгэр тас көрүҥэ биллэрдик маарынныыра этин-сиинин удьуордаабытын биллэрэр.

Эт-сиин хамсаныылары оҥорорун хас биирдии быччыҥҥа үөскүүр буор кут диэн өйө-санаата салайар. Киһи буор кута төһө сайдыылаах даҕаны араас уустук хамсаныылары имигэстик уонна сыыдамнык оҥорор кыахтанар. Үлэ араас уустук хамсаныылара үөрүйэххэ кубулуйан киһиэхэ буор кутун үөскэтэллэр уонна куруук эрчийэ, дьарыктыы сылдьыыны эрэйэллэр. 
Үлэ киһиэхэ тулуурдаах буолуутун үөскэтэр уонна сүрүн сайыннарар. Үлэни тулуура, өһөс санаата элбэх киһи кыайан уһуннук үлэлиир кыахтанар. Ону тэҥэ, тулуур улаатыыта киһи туттунар күүһүн улаатыннаран сыыһа-халты туттунарын уонна быстах быһыыга киирэн биэрэрин аҕыйатар. Ол курдук, хамсаныылары табан, нэмин билэн оҥоро үөрэнии сыыһа-халты буоларын суох оҥорон туһалыыр.

2. Сэбиэскэй былаас атеист буолан хаалбыт дьадаҥылары албынныырыгар үөрэҕи табан туһаммыта. Урукку былаас кэмигэр үөрэҕи баайдар эрэ ылар кыахтаахтара, биир эмэ талааннаах оҕону дьадаҥылартан булан үөрэттэрэллэрэ. Саҥа былаас дьон үөрэнэргэ баҕа санааларын табан туһанан үөрэҕэ суохтары үөрэхтээһиҥҥэ сүүнэ үлэни ыыппыта, бары орто үөрэҕи баһылыылларын ситиспитэ.
  
Сайдыыны ситиһэ сатыыр дьону албынныырга үөрэҕи өрө тутуу табылларынан, бары ону “үчүгэй” диэн ааттаан эккирэтэннэр аһара ыытан кэбиспиттэрэ. Дьону барыларын үрдүк үөрэхтии сатааһын диэҥҥэ кытта тиийбиттэрэ улахан аһара барыы этэ. Маннык сыыһа, халыйыыга тириэрдэр ыҥырыыны туһанан дьону барыларын үрдүк үөрэхтии сатаабыттара таах хаалбыта. Ол курдук, дьадаҥы дойдуга элбэх үрдүк үөрэхтээх дьон сөптөөх үлэни булан үлэлииллэрэ кыаллыбата чахчы этэ.

Үөрэх төһө да биир үөрэхтэммит киһиэхэ үчүгэйи оҥорбутун, элбэх хамнастаабытын, сынньалаҥнык сырытыннарбытын иһин, элбэхтик олорон эрэ үлэлииргэ тириэрдэринэн киһи этигэр-сиинигэр куһаҕаны оҥорор. Ол курдук, эт-сиин элбэхтик кыайан хамсамматыттан мастыйан, араас ыарыылар булан барыылара саҕаланар.

Элбэхтик олорор төрөппүтүн оҕото көрөн, үтүктэн өссө элбэхтик олоро үөрэнэн хаалара этэ-сиинэ өссө мөлтүүрүгэр тириэрдэр. Аныгы оҕолор бары сытан эрэ телефонунан эрэ оонньууллар диэн айманыы үөскээһинин сүрүн төрүтэ, ити быһаарыыга саһан сытар.

Үөрэхтээх киһи элбэхтик олорон эрэ үлэлиирэ, дьыбааҥҥа сытан эрэ кинигэ, хаһыат ааҕара этин-сиинин уонна буор кутун мөлтөтөн иһэрин тэҥэ, хамсаныылары оҥороруттан сүрэҕэлдьиирин үөскэтэр. “Кыайарбын да кыайбат буоллум” диэн этинэн билигин сааһырбыт дьон чахчы мөлтөөбүттэрин билинэллэр.

Үөрэх диэн салгын кут сайдыыны ылыныыта, билиини иҥэриниитэ ааттанар. Билии олус элбэхтик хатыланан үгэһи, онтон эти-сиини эрчийэн үөрүйэхтэри үөскэппэтэҕинэ умнуллан, суох буолан хаалар. Ону тэҥэ, салгын кут көтөрө эмиэ тиийэн кэлиэн сөп. Салгын кут көттөҕүнэ киһи өйө көтөр, түөһэйэр, оҕотугар түһэр.

Өй-санаа аһара барара хаһан баҕарар элбэх, киһи кыайбатын да кыайыан баҕата киирэн иһэр. Ол да буоллар эт-сиин күүһэ-кыаҕа муҥура суох буолбатах, аһара барбат кыйыата син-биир баар. Ол иһин эт-сиин уонна өй-санаа икки ардыларыгар тэҥнэһиини үөскэтэр аналлаах нэми билэн туһаныы хайаан да ирдэнэр. Киһи өйө-санаата сайдарынан олоҕор нэми билэн тутустаҕына эрэ олоҕо табыллар кыахтанарын билэ сылдьыа этэ.

Бары саха омукпут сайдан иһэригэр баҕарабыт. Ол эрээри, эстибит сэбиэскэй былаас үөрэхтээхтэрэ ыыппыт сыыһа ыйыыларын өссө да тутуһан үөрэҕи аһара өрө тута сылдьалларыттан дьон эттэрин-сииннэрин мөлтөтүүнү уонна оҕону атаахтатан иитиини салгыы ыыта сатыыллар. 

“Балык уу дириҥэр талаһар” диэн өс хоһооно киһи үчүгэйгэ баҕарар, ону ситиһэ сатыыр санаатын быһаарар. Ол аата үчүгэй ханна баарын булан ылыы хас биирдии киһиттэн эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Хас биирдии киһи үчүгэйэ тус-туспа буолар уонна киһи олорор олоҕуттан улаханнык тутулуктанар.
 
“Бытье определяет сознание” диэн классиктар этиилэрэ киһи олоҕо өйүн-санаатын төрүттүүрүн быһаарар. Үлэһит сахалар олохторун үөрэҕин таҥара үөрэҕэ оҥорон туһана сылдьаллар. Ол барыта оҕону үөрэтии “Хаһан улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буолаҕын”, “Мин курдук оҥор” диэн этиилэринэн саҕаланар уонна киһи буолуу үөрэҕин үөскэппитэ таҥара үөрэҕин төрүтэ буолар. Итини тэҥэ, төрөппүт оҕотун үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэр диэн этиини үлэлии сылдьар дьон оҕолоро кыра эрдэхтэриттэн туһананнар үлэһит буола улааталлара кыаллар. (17,33).

Доруобуйа диэн нуучча тыла киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын холбуу ылан быһаарара үлэ уонна үөрэх, икки өрүттэр киһиэхэ дьайыыларын уратыларын таба булан ылыыны, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар тэҥнэһиини үөскэтиини суох оҥорор. Ол курдук, бу тыл үлэ уонна үөрэх, киһи сайдыыны ситиһиитин икки өрүттэрэ буоланнар киһиэхэ дьайыылара тус-туспаларын, утарыларын кистээн, суох оҥорон кэбиһэриттэн өй-санаа сайдыытыгар улахан куһаҕаны оҥорор.

Сахалар үөрэхтэринэн киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата икки тус-туспа өрүттэри үөскэтэллэр:

1. Эт-сиин. Киһи тутаах чааһа.

2. Өйө-санаата. Өй-санаа үс куттарга уонна сүргэ арахсар.

Бу икки өрүттэр сайдыыны ситиһэллэрин дьайыылара киһиэхэ тус-туспа, утарыта хайысханы үөскэтэллэр уонна бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэрбэтэхтэринэ эрэ киһи олоҕо табыллар.

Киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын икки ардыларыгар сөп түбэһиини булунуу нэми билии диэн ааттанар. Нэми билии диэн үөрэҕи үлэһит сахалар тутта сылдьар үөрэхтэрэ буолар.

Киһи сааһыран баран үйэтин уһатарыгар ону-маны ааҕан билэриттэн ордук туһаны үөрэх оҥорбот. Арай бу билбитин туһанан киһи этин-сиинин хаамыынан дьарыктаатаҕына, хамсаныылары оҥоро сырыттаҕына эрэ этэ-сиинэ эрчиллэн уонна буор кута дьарыктанан үйэтэ уһуурун ситиһэр кыахтанар.

Онон үлэлии сылдьыы, хамсаныылары табан, сатаан оҥоруу киһи үйэтэ уһууругар тириэрдэрин дьон бары билинэллэр.  

ҮЛЭНИ ОҤОРУУ УУСТУКТАРА

Киһи айылҕатын быһыытынан, салгын кута сайдарынан тугу эмэ уратыны, саҥаны айыыны оҥорор санаата киирэн иһэр. Бу араас баҕа санааларын үлэни оҥоруу диэки салайдаҕына элбэх туһалааҕы оҥорон сайдыыны ситиһиини аҕалыан сөп. Ону тэҥэ, бары кэриэтэ тугу эмэ туһалааҕы оҥостунан ханнык эрэ барыһы киллэриниэхтэрин баҕара саныыллара өйдөрө-санаалара сайдыытын кытта тэҥҥэ улаатан иһэллэр. 

Туһалаах үлэни оҥоруу сайдыыны, тупсууну аҕалар эрээри, хайдах оҥорон таһаарартан улаханнык тутулуктанарын сахалар былыр үйэҕэ быһааран нэми билии үөрэҕин олохтоон туһаналлар. Бу үөрэх киһи оҥорор үлэлэрэ сыыһа-халты буолан хаалалларын аҕыйатарга уонна туһаны оҥороллорун элбэтэргэ аналланар.

Үлэни оҥоруу уустук, эрдэттэн бэлэмнэммэтэххэ уонна урукку үлэлэр уопуттарын туһамматахха табыллыбакка хаалан туһата суох быраҕыллыахтарын сөп. Ону тэҥэ, үлэни оҥоруу табыллыбатаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйар уратылаах уонна элбэх бириэмэни таах, туһата суох сүтэриигэ тириэрдиэн сөп. 

Үлэни оҥоруу хас да бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанар уонна салгыы кэлэн иһэр таһымнары аастаҕына эрэ туһалаахха кубулуйан туох эмэ барыһы аҕалыан сөп:

1. Бэлэмнэнии. Үлэ төһө уустугуттан көрөн бэлэмнэнии уһаан, тардыллан биэриэн сөп. Киһи үлэни оҥорууга төһө уопуттааҕыттан тирэх ылан эрдэттэн ырытан, быһааран араас туһалаах бэлэмнэниини оҥордоҕуна табыллар.
 
Туохха барытыгар санаа бастаан иһэрэ үлэни оҥорууга ордук чуолкайданан биллэр. Киһи бу оҥоруохтаах үлэни кыайарын, бүтэрэрин, түмүгэр тириэрдэрин туһунан санаата баара улаханнык туһалыыр. Ол курдук, киһи санаатыгар бу үлэтин бүтүүтүн эрдэттэн былааннаан биллэҕинэ эрэ бүтэрэр, түмүгэр тириэрдэр кыахтанарын биллэххэ табыллар.

Сайдыыта суох; муҥнаах, муҥкук уонна дьадаҥы буор куттаах дьон туһалаах хамсаныылары оҥороллоро аҕыйаҕыттан уонна уопуттара суоҕуттан кыра да үлэни табан оҥороллоро кыаллыбатын эрдэттэн билэн уустук үлэлэргэ ылсыһа да сатаабаттара ордук. Сахалар ол иһин оҕону ситэ улаата, киһи буолууну ситиһэ илигинэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэллэр.

Үлэ саҕаланыан иннинэ араас туттар тэриллэри, матырыйааллары эрдэттэн суоттаан ааҕан бэлэмнэнии хайаан да эрэйиллэр. Ону тэҥэ, туттуллар тиэхиникэни бэлэмнээһин эмиэ киирсэр.

Уустук улахан үлэлэргэ аналлаах проект диэн былаан оҥоруллар. Бу проекка үлэ төһө сыаналааҕа, төһө матырыйаал ороскуоттанара уонна ханнык көрүҥүттэн саҕаланара, төһө уһуннук оҥоруллара барыта быһаарыллар. Бэлэм проегынан ыытыллар үлэ табыллан тахсара былааҥҥа эмиэ киирэр.

2. Үлэ саҕаланыыта. Үлэни саҕалыах инниттэн ханнык түмүктээх буоларын эрдэттэн былааннаан билии туһаны, сыалы ситиһэ сатааһыны үөскэтэр, туохтан, хантан саҕалыыры быһаарар уонна үлэ баран иһэрин хонтуруоллааһыны үөскэтэр.

Барытын эрдэттэн бэлэмнээн баран үлэни тиэтэйбэккэ, ыксаабакка эрэ былаан, проект быһыытынан саҕалыыллар. Үлэни саҕалааһыҥҥа үлэһиттэри талан туруоруу улахан суолталаах. Саҥа саҕалыыр үлэһит уопуттаах үлэһиттэн үөрэх ылынара үлэ хаачыстыбата тупсарын үөскэтэрин таһынан, “техника безопасности” диэн ааттанар сэрэхтээх буолуу үөрэҕин билэрэ эрэйиллэр.

3. Үлэни үлэлээһин. Уустук үлэ түргэнник бүтэ охсубат. Ол иһин үлэни биир тэҥник, күн аайы киһи күүһүн, кыаҕын таба сыаналаан оҥоро сылдьара табыллар. Киһи күүһэ, кыаҕа соччо элбэҕэ суох. Үчүгэйдик утуйуу, иҥэмтэлээх аһылыгы кэмигэр аһыы сылдьыы үлэни оҥорууга улахан суолталаахтар. Ону тэҥэ, чаас курдук үлэлээн баран 5 мүнүүтэ аралдьыйан, сынньанан ылыы хаһан баҕарар эрэйиллэр. “Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар” диэн өс хоһооно үлэһит киһи кэмигэр сөптөөхтүк сынньанарын ирдиир көрдөбүл буолар.

Үлэни оҥорууга тиэтэйии, ыксааһын уонна киһиргээһин диэн букатын суох буолаллара табыллар. Киһи бу майгынын уратылара аһара бардахтарына сыыһа-халты туттунарын элбэтэннэр үлэлиир киһиэхэ сөп түбэспэт уратылаахтар.

Уһун үйэлэргэ араас үлэлэри кыайа-хото үлэлээбит сахалар үлэни көрсүө, сэмэй майгылаах, улахан тулуурдаах киһи табан үлэлиирин быһаараннар оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэр уонна үөрэтэллэр.

Үлэҕэ тугу эмэ саҥаны айыыны оҥорон киллэрии тупсан уонна түргэтээн иһэригэр тириэрдэр туһалаах быһыы буолар. Тупсубут үлэ диэн уруккутуттан үчүгэй өттүгэр уларыйбыт үлэ ааттанар.

Туга эрэ табыллыбатах үлэ куһаҕаҥҥа кубулуйар эбэтэр таах хаалан ночоокко тириэрдиэн сөп. Ол иһин үлэ табыллара эрэйиллэр. Үлэ табылыннаҕына эрэ туох эмэ туһаны аҕалар кыахтанар.

Сатамматах үлэ диэн төһө да табыллыбытын иһин туһалаах барыһы биэрэрэ кыаллыбатах үлэ ааттанар. Сахалар ол иһин үлэни чахчы үчүгэйдик, барыһы биэрэр курдук оҥорууну сатабыллаах үлэ диэн ааттыыллар уонна ону бигэргэтэн “Сатабыллаах саһыл саҕалаах” диэн өс хоһоонун үөскэтэн туһана сылдьаллар.

4. Үлэни бүтэрии, түмүктээһин. Үлэ бүтүүтэ, түмүктэниитэ киһиэхэ кыайыыны оҥорууга тэҥнэнэр улахан суолталаах. Ханнык баҕарар үлэ бүтэн эрдэҕинэ тиэтэйии, ыксааһын үөскээн тахсара киһи тулуурун, туттунар күүһүн дьарыктана сылдьарын эрэйэр.
 
Үлэ түмүктэммитин кэнниттэн хайдах толоруллубутун сыаналаан быһаарыы табыллар:

- Куһаҕан, таах хаалар үлэ.
 
- Халы-мааргы үлэ.
 
- Сөп түбэһэр, сөбүгэр диэн сыаналанар үлэ.

- Табыллыбыт үлэ.
 
- Сатаммыт үлэ.

Оҥоруллубут үлэни сыаналааһын үлэ сайдан, тупсан иһэриттэн тутулуктанан киһини инники диэки сирдиир, тупсан иһиигэ ыҥырар суолталанар. Киһи үлэни үчүгэйдик, сатабыллаахтык оҥорорго баҕа санааланнаҕына ситиһэр кыаҕа улаатар.
 
Сорох үлэ чаһыынан кэмнэнэр буолар. Бу үлэ киһи чаас иһигэр төһө үлэни оҥорбутунан сыаналаннаҕына үлэни элбэҕи оҥоро сатааһыҥҥа тириэрдэрэ сайдан иһэригэр туһалыыр. 
Тыа сирин сүөһү көрүүтүн үлэлэрэ бары кэриэтэ чаһыынан үлэҕэ киирсэллэр. Бу биллэр кэм устата киһи элбэх туһалааҕы оҥордоҕуна үгүс барыһы киллэриниэн сөбө, үлэни түргэнник уонна тупсаҕайдык  оҥоруу элбээн иһэригэр тириэрдэр.

Айылҕаттан эр дьон элбэхтик үлэлиир, хамсыыр, буор куттарын сайыннарар аналлаахтар уонна бу сайдыыны ситиспит буор куттарын утумнаан, кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн истэхтэринэ аймахтар, омук сайдан иһэрин ситиһиини үөскэтэллэр.

Үлэ эрэ омугу сайыннарар. Ол курдук, биир сиргэ элбэх омуктар бииргэ олордохторуна кыайыылаах, сатабыллаах үлэһиттэр сотору баһыйан мөлтөхтөрү үлэ миэстэтиттэн туоратан, үтүрүйэн бараллар. Атыттар сатабыллаах үлэһиттэри үтүктэн, батыһан сайдыыны ситиһэллэриттэн бастаан иһээччилэр ахсааннара эбиллэн иһэр. Бу быһаарыы чуолкай дакаастабылынан “Хоро таһар”, Хоро салаҥ” диэн сирэн, туоратан ааттаммыт хоролор сахаларга холбоһон симэлийэн хаалбыттара буолар.

Онон үлэни үлэлээһин диэн киһи оҥорбут ситиһиитэ, сайдыыны аҕалыыта уонна олоҕун тупсаран иһиитэ буолар.

САХАЛАР БАҺЫЛААБЫТ ҮЛЭЛЭРЭ

Сахалар Россия төрүт омуктара буолалларын былыр-былыргыттан элбэх сири бас билэн баһылаабыттара, үгүс таҥаралары үөскэтэн туһаналлара уонна араас үлэлэри үлэлии үөрэммиттэрэ быһаарар. Бу уһун үйэлэргэ үлэлии үөрэнии биллэр дакаастабылларынан саха ыта, саха ынаҕа, саха сылгыта уонна саха быһаҕа, сүгэтэ бааллара буолар. Ону тэҥэ, өйдөрө-санаалара олус былыргы кэмнэртэн ыла сайдыбытын дьон саҥа бултуур эрдэхтэриттэн ыла үөскээбит таҥаралары билигин да туһана сылдьалларыттан биллэр.

Дьон өйүгэр-санаатыгар таҥара үөскүүр кэмэ олус уһун кэми, омук саҥа үөскүүр кэмин курдугу ылар. Ону быһаарарга Европаҕа Христос таҥара үөрэҕэ тарҕаныытын кэмин ыларбыт ордук табыллар. Бу кэмҥэ саҥа омуктар үөскүүллэрин кытта тэҥҥэ таҥара үөрэҕэ үөскээбитэ сурукка киирбитинэн биллэрэ онно олук буолар.

Киһи таҥара үөрэҕин Европаҕа хууннар саҥа эра арыллыан иннинэ Кытай хоту сирдэриттэн тириэрдибиттэр. Ол кэнниттэн 300 сыл ааспытын кэнниттэн Христос таҥараны билинэн, олоххо киллэрэн барбыттар. Ол аата омук саҥа таҥараны билинэрэ, туһанара үөскүүрэ 300 сыл курдук кэми ылар эбит. 

Олус былыргы кэмнэргэ омуктары биир династия дьоно солбуһа сылдьан салайаллара 300 сылга тиийэрэ эбэтэр кыратык ордоро  биллэр. Ол курдук, сайдан иһии кэмигэр киирбит Россияны Романовтар династиялара 300 сылтан ордук кэмҥэ салайбыта уонна эстибитэ. Бу салайар династия эстиитэ омук олоҕор биллэр уларыйыылар киирэн эрэллэрин биллэрбитэ.
  
Бу быһаарыылары холбоон туһанан омук үйэтин уһунун ааҕан таһаарыахха сөп. Сахалар билэллэринэн омук үйэтин уһуна 900 сылга тиийэр. Бу кэм үс тэҥ сыһа кэрчиктэргэ арахсар:

1. Омук саҥалыы үөскүүр кэмэ, 300 сыл курдук кэми ылар.

2. Омук сайдыыны ситиһэр кэмэ, 300 сыл устата барар.

3. Мөлтөөһүн кэмэ, 300 сыл курдугу ылыан сөп.

Бу ырытыыны уһун үйэлээх омук олоҕор тэҥнээн көрдөххө сөп түбэһэрэ элбэх. Нууччалар монгол-татаардар сэриилэригэр кыаттаран, эр дьоно баранан, атыттар баһылаан салайыыларыгар киирэннэр 1237 сыллаахтан саҥалыы үөскээн, сайдыыны ситиһэн баран билигин уларыйар, мөлтүүр кэмнэрэ чугаһаан сылдьар. 2137 сыллар диэки улахан омук уларыйыытыттан үөскүүр хамсааһыннар буолуулара салҕанан баран иһэллэр.

Үлэ көрүҥэ уларыйыыта омугу уларыйыыга тириэрдэр. Таба иитиитин үлэтэ мөлтөөн иһиитэ, бу үлэттэн тутулуктанар омуктары уларыйыыга, атын ааттаныыга тириэрдиэн сөп. 
Сахалар билинэр таҥараларын ааҕан омук үйэтин уһунун тэҥэ, ханнык үлэлэри баһылаабыттарын ааҕан таһаарыахха сөп: 

1. Бултааһын. Дьон бултуурга тыҥырахтаах көтөрдөрү үтүктэн үөрэммиттэрин Хотой таҥара баара биллэрэр. Хотой курдук кыахтаахтык булду тутан ылар баҕа санаа үөскээһинэ дьоҥҥо таҥараны үөскэппит уонна бултуурга үөрэппит. 

2. Ытынан бултааһын. Саха ыта – лайка. Бөрө оҕотун иитэн ыты үөскэппиттэр. Ыт таҥарата – бөрө. Саха сириттэн 18 тыһыынча сыллар анараа өттүлэринээҕи ыт өлүгэ көстүбүтэ ону туоһулуур.

3. Бултааһын салгыы сайдыыта. Булду бултааһын сайдан, тупсан иһиитэ булчуттар таҥаралара Байанай үөскээһинигэр тириэрдибитэ.

4. Күн таҥара. Дьон өйө-санаата сайдан, тупсан истэҕинэ үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билии үөскээбит. Үрүҥү, үчүгэйи уонна хараны, куһаҕаны тус-туспа араарыы айылҕаттан тутулуктааҕа быһаарыллан, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэх олоххо киирбититтэн ситиһиллибит.

5. Киһи таҥара. Өй-санаа сайдыытыттан киһи бэйэтин кыыллартан туспа араарыыта олоххо киирбит. Үрүҥ Аар тойон уонна Улуу Тойон таҥаралар үөскээһиннэрэ, “Туох барыта үһүстээх” диэн нэми билии үөрэҕэ олоххо киирэрин үөскэппит.

6. Табаны көрүү. Таба таҥара диэн баара биллэр. Киһи ону-маны табатык оҥорор буолбут кэмигэр таба таҥара үөскээбит.
 
7. Ынах сүөһүнү көрүү. Саха ынаҕа. Таҥарата – Ынахсыт.

8. Сылгыны көрүү. Саха сылгыта. Таҥарата – Дьөһөгөй.

9. Тимири уһаарыы уонна тимиринэн уһаныыны баһылааһын сайдыыта. Тимир уустарыгар “Сах” таҥара үөскээн омук аата саха диэҥҥэ уларыйбыт.

10. Будда таҥара. Тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буолуу сайдан улахан киһи буолуу баҕа санаата олоххо киириитэ Будда таҥараны үөскэтэн олоххо киллэрбит.

11. Христос таҥара. Тугу барытын үчүгэй киһи оҥорорун курдук үчүгэйдик оҥорууну олоххо киллэрииттэн Христос таҥара үөрэҕэ үөскээн киэҥник тарҕаммыт. Дьон үчүгэй киһи буолар баҕа санаалара олоххо киирэн иһиитэ салҕанан иһэр.

12. Аллах таҥара. Арыгы иһиитин утарыыттан уонна ыал буолуу былыргы үгэстэрин харыстааһыны тутуһаннар, бу таҥара үөрэҕэ Христос таҥараттан арахсыыта үөскээбитэ. Билигин мусульманнар эр дьоннорун күүстэрэ, кыахтара элбээн сайдыыны ситиһэн иһэллэр.

13. Православнай таҥара. Бу таҥара Христос таҥара үөрэҕин уонна былыргы христианство таҥараларын үөрэхтэрэ бииргэ холбоһуула-рыттан үөскээн тахсан туспа арахсыбыт таҥара үөрэҕэ буолар.
 
Араас үлэ көрүҥнэрин баһылааһын сахалар өйдөрө-санаалара былыргы булчуттартан сайдан, тупсан элбэх таҥаралары үөскэтэн, бу таһымы ситиспиттэрин биллэрэр.

Үлэни үлэлиири баһылааһын дьон эттэрин-сииннэрин уонна буор куттарын сайыннаран уһун үйэни ситиһэн иһэллэрин үөскэтэр. Атын омуктардыын холбоһон эттэрин-сииннэрин тупсаран иһэр сахалар сайдыылаах буор куттарынан туһанан салгыы сайдыыны ситиһэр кыахтара улаханын билинэн эрэллэр.

Киһиэхэ сайдыыны аҕалар үлэни уонна үөрэҕи нэмин билэн туһаннахха эрэ омук сайдыыны ситиһэрэ табыллар.

Онон элбэх үлэ араастарын баһылааһын үгүс таҥара үөрэхтэрин үөскэппитин сахалар туһана сылдьаллар.

ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА

1. Каженкин И.И. Ыал буолуу үгэстэрэ. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.

2. Каженкин И.И. “Харыстас” таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2015. – 128 с.

3. В.А.Протодьяконов. Киһини итэҕэйэр буоллахха: Сэһэннэр. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1982.- 296 с.

4. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев редакциятынан - Дьо¬куускай: “Бичик” нац.кинигэ, кыһата, 1994.- 264 с.

5. “Туймаада саҥата” хаһыат. 28.09.2001. N 37.

6. Каженкин И.И. Тыл санааны салайар. – Дьокуускай: Триада, 2003. – 76 с.

7. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. – Дьокуускай: РИМЦ, 2007. – 84 с.

8. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.

9. Каженкин И.И. Сүр. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 104 с.

10. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.

11. Руфов С.Т. Зыр-зыр. – Дьокуускай: Бичик, 2002. – 304 с.

12. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.

13. “Кыым” хаһыат. 37№. 23.09.2021.

14. Попов Б.Н. Киһи киһиэхэ сыһыана. – Дьокуускай: Бичик, 2009. – 96 с.

15. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.

16. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.

17. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Хамсаныылар

Күүс уонна хамсаныы

Туһалаах хамсаныылар

Табыллыбатах хамсаныылар

Нэм

Нэми билии

Нэмий

Нэми билэн туттунуу

Нэм өйгө-санааҕа дьайыыта

Эйэ-нэм

Эйэ-нэмнээх кэпсэтии

Уустук үлэлэр нэмнэрэ

Аһылыкка нэми тутуһуу

Кут-сүр үөрэҕэ

Буор кут таһымнара

Муҥнаах

Муҥкук

Дьадаҥы буор куттаах киһи

Үлэһит буор куттаах киһи

Дьоҕурдаах буор куттаах киһи

Сатабыллаах буор куттаах киһи

Талааннаах буор куттаах киһи

Киһи киһиэхэ сыһыана

Айыыны оҥоруу уратыта

Үлэ уонна үөрэх уратылара

Үлэни оҥоруу уустуктара

Сахалар баһылаабыт үлэлэрэ

Туһаныллыбыт литература

Иһинээҕитэ</text>
      <sha1>nax5kp8f6mop9okpz2sadakaf877t7g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы:Stefán Örvar Sigmundsson</title>
    <ns>2</ns>
    <id>1845</id>
    <revision>
      <id>7561</id>
      <timestamp>2024-01-01T05:33:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stefán Örvar Sigmundsson</username>
        <id>1222</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[wikipedia:en:User:Stefán Örvar Sigmundsson]]&quot; саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7561</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48" sha1="eeyit5qujkn63fz4jizeeddlhkf4v7q" xml:space="preserve">[[wikipedia:en:User:Stefán Örvar Sigmundsson]]</text>
      <sha1>eeyit5qujkn63fz4jizeeddlhkf4v7q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аҕа уустара. Аймахтар (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1846</id>
    <revision>
      <id>7569</id>
      <timestamp>2024-02-06T07:40:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;Каженкин И.И.- Хааһах Уйбаан  АҔА УУСТАРА. АЙМАХТАР  Дьокуускай 2024  АННОТАЦИЯ  Күүстээх, кыахтаах, сайдыылаах буор куттаах эр киһи ыал буолан элбэх оҕолонноҕуна аҕа ууһун үөскэтэр кыахтанар.  Аҕа уустара сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэригэр элбэх оҕ...&quot; саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7569</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="399021" sha1="9r4rlgg8uej1tsdnmff8mgwvozjt56k" xml:space="preserve">Каженкин И.И.- Хааһах Уйбаан

АҔА УУСТАРА. АЙМАХТАР

Дьокуускай 2024

АННОТАЦИЯ

Күүстээх, кыахтаах, сайдыылаах буор куттаах эр киһи ыал буолан элбэх оҕолонноҕуна аҕа ууһун үөскэтэр кыахтанар.

Аҕа уустара сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэригэр элбэх оҕолор төрөөн улааталлара уонна өйдөрө-санаалара сайдан киһи буолууну ситиһэн үлэни кыайа-хото үлэлииллэрэ тириэрдэр. Ону ситиһэр туһугар аймахтар ыал буолуу үгэстэрин кытаанахтык тутуһа сылдьаллара эрэйиллэр.
 
Омук дьонун эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүн, буор куттара сайдыылааҕын, ахсааннара эбиллэн иһэрин уонна үлэни кыайа-хото үлэлиир кыахтаналларын сайдан иһэр аймахтар үөскэтэллэр. 

© Каженкин И.И.- Хааһах Уйбаан. 2024.

ААН ТЫЛ

Сахалар өй-санаа туһунан үөрэҕи олус былыргы кэмнэртэн үөскэтэн сайыннарбыттар. Ай, өй, ый, ийэ, уйа диэн тыллар киһи өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ үөскээбиттэрин дорҕооннорун дьайыылара тыл суолтатыгар сөп түбэһэллэрэ биллэрэр. Бу тыллары билигин даҕаны туһана сылдьарбыт саха омуга олус уһун үйэлээҕин дакаастабыла буолар уонна былыргы төрүттэрин умнубатын, үөрэхтэрин салҕаан иһэрин биллэрэр.

Олус былыргы кэмнэртэн сахалар аҕа уустарынан тутуллан олохторун олорбуттара. Аҕа уустара элбээн, тэнийэн иһиилэрэ аймахтары элбэтэриттэн ахсааннара үксээн иһэрэ. Аймахтары сайдыыны, байыыны ситиспит аҕа ууһун баһылыга дьаһайара уонна тойон диэн ааттанара. 

Ыраахтааҕы былааһа сахалар былыргы аҕа уустарын суох оҥороору нууччалыы араспаанньалары ыган, хаайан, албыннаан киллэрбитин сэбиэскэй былаас салгыы ыытан сорохтор былыргы төрүттэрин умуннаран кэбиспиттэрэ. Былыргы төрүттээх улахан улуустар биллиилээх ааттарын уларытыыны, атынынан солбуйууну элбэхтик туһана сатаабыттара.

Аҕа уустара биир киһиттэн саҕаланан салгыы сайдан тахсаллар. Ол иһин аҕа ууһун төрүттээбит киһи сайдыылаах буор кутун ылынан кэлэр көлүөнэлэрэ үөскүүллэриттэн кини аатынан ааттаналлара олус былыргы кэмнэртэн ыла олохсуйбут.

Аҕа уустара сайдан, элбээн иһиилэрэ оҕону хайдах иитэн, үөрэтэн улаатыннаралларыттан быһаччы тутулуктанар. Ол иһин бу үлэбитигэр ити уустук үлэни кэҥэтэн, Кут-сүр үөрэҕин кытта холбоон арыйдыбыт. Оҕо төрөөтөр даҕаны киһи буолууну ситиһэрэ өссө да ырааҕын таба сыаналаан ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитэн биэриини аныгы ийэлэр оҥоро сылдьаллара эрэйиллэр.

Саха буолуу оҕо төрөппүттэрин ийэ, аҕа уонна эбэ, эһэ диэн ааттаан ыҥырарыттан саҕаланарын уонна бу тыллар оҕо өйүн-санаатын үөскэтэн төрүттүүллэрин быһааран дьоҥҥо тириэртибит.

Ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу аймахтар сайдан, ахсааннара эбиллэн иһиилэрин төрүттүүрүн тэҥэ, дьон сайдыылаах буор куттаах буолан төрүүллэриттэн уустук, ыарахан үлэни кыайалларын үөскэтэр. Билигин ханнык эр киһиттэн оҕоломмуттарын билбэт дьахталлар элбээһиннэрэ аан бастаан аҕа уустарын, аймахтары, онтон омугу эстиигэ тириэрдиэхтэрин сөп. 

Атын улахан омук баһылаан салайар кэмигэр кыра омук олоҕун былыргы үгэстэрин тутуһа, олоҕун остуоруйаларын билэ сырыттаҕына эрэ үйэтэ уһуур кыахтанарын билиэхпит этэ. Ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу аҕа уустара, аймахтар сайдан иһэллэрин үөскэтэр.
 
Баһылыыр, элбэх ахсааннаах омук бэйэтин үгэстэрин, үөрэхтэрин олоххо киллэрэ, тарҕата сатыырын, саҥаны айыыны ылыныы курдук санаан, олоххо киллэрэн иһии, аҕыйах ахсааннаах омук уларыйан, симэлийэн хааларыгар тириэрдиэн сөп.

Биһиги бу үлэбитин олоххо үөскээбит балаһыанньаны туһанан аҕа уустарын, аймахтары сайыннаран саха омук нууччалардыын холбоһон үйэтин уһатарын туһугар суруйдубут. 
Автор бу үлэтэ күүстээх, кыахтаах эр дьон аҕа уустарын саҥалыы тэрийэллэригэр көмө буоларга анаан сурулунна.

Атын бэчээккэ тахсыбыт үлэлэрбитин барытын Национальнай библиотекаттан, сайтыттан, Сахалыы Википедийэттэн уонна ол иһигэр баар Викитека диэн библиотекаттан булан ылан туһаныахха сөп.

Автор бу үлэтин бэчээттээн таһаарыыга кыахтара баарынан көмөлөспүт аймахтарыгар, билэр дьонугар истиҥ махталын тириэрдэр.

АЙМАХТАР ТУСТАРЫНАН БЫЛЫРГЫЛАР БИЛИИЛЭРЭ

Сахалар былыр-былыргыттан киһиэхэ аймахтара ылар оруолларын билэллэр уонна өйдөрө-санаалара сайдан, эттэрэ-сииннэрэ тупсан ахсааннара элбээн иһэллэригэр кыһаналлар. Аймахтар элбээн уонна үлэни кыайан иһиилэриттэн омук сайдара ситиһиллэр.

Ыал буолуу оҕо төрөтүүгэ аналланарыттан аҕа уустара уонна аймахтар элбээн иһиилэрин быһаччы үөскэтэр. Ол иһин ыал буолуу үгэстэрин сайдан иһэр аҕа уустара уонна аймахтар ордук харыстаан туһаннахтарына табыллар.

Ыал буолуу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини олоххо киллэрии буолар. Ол курдук, эр киһи уонна дьахтар дьон икки өрүттэрин үөскэтэллэриттэн эттэрэ-сииннэрэ уонна өйдөрө-санаалара туспалара элбэхтэр. Кинилэр биир тылы булан сөбүлэһэн, холбоһон олоҕу олорууларыттан ыал буолуу тэриллэр уонна оҕо төрөттөхтөрүнэ саҥа, үһүс киһи үөскээн тахсарыттан “Туох барыта үһүстээх” диэн этии олоххо киирэрэ ситиһиллэр.

Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдыытыгар иитии уонна үөрэтии улахан суолталаахтар. Оҕону иитии диэн кыра эрдэҕинэ ийэ кутун бэлэм үгэстэринэн иитэн, толорон биэрии, онтон үөрэтии диэн 6 сааһыттан өйүн-санаатын, салгын кутун үөрэҕинэн, билиинэн сайыннарыы ааттаналлар. Бу ыаллар оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн хайдах иитэллэриттэн, үөрэтэллэриттэн тутулуктанан аҕа уустара, аймахтар уонна омук сайдан иһиитэ ситиһиллэр.

Аҕа уустара, аймахтар сайдыыны ситиһиилэрэ оҕолорун хайдах иитэллэриттэн, үөрэтэллэриттэн тутулуктанар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Оҕону атаахтатан, бэлэмҥэ үөрэтэн кэбистэххэ аймахтар сайдыылара суох буолуон, бэйэлэрэ атын сайдан иһэр аҕа уустарыгар, аймахтарга уларыйан хаалыахтарын сөп.

2. Оҕо улаатан иһэн үлэлииргэ үөрэнэн уонна тулуурун улаатыннаран киһи буолууну ситистэҕинэ олоҕун киһи быһыылаахтык олорон аҕа уустарын, аймахтары сайыннарар кыахтанар.

Омуктар сайдан иһиилэрэ биирдиилээн ыаллар олохторуттан быһаччы тутулуктанар. Ыал кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр уонна иитэр, үөрэтэр аналлааҕыттан аҕа уустарын, аймахтар, омуктар сайдан иһиилэрин төрүттүүр. Кэлэр көлүөнэлэр киһи быһыылаах, көрсүө, сэмэй, үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир кыахтанан улааттахтарына омук ахсаана эбиллэрэ үөскүүр уонна үлэни кыайан сайдыыны ситиһэрэ табыллар. 

Омугу үлэ эрэ сайыннарар. Сахалар олоҥхо кэмин саҕаттан эр киһи үлэни кыайарыттан тутулуктанан аҕа уустара, аймахтар сайдыыны ситиһэллэригэр ылар оруолун быһаараннар ыал буолуу үгэстэрин үөскэтэн, олоххо киллэрэн туһана сылдьаллар. Ыал буолууга кыыс оҕо ылар оруолун учуонай Р.И.Бравина маннык арыйар:

- Идеал сексуального поведения как женщин, так и мужчин мы находим в якутском эпосе олонхо. Там мы видим, что женщине не разрешалось до брака иметь половые сношения с мужчиной, даже если он был женихом. Дочь нарушившую этот обычай, родители могли предать проклятию и с позором изгнать из дома. Мужчины пренебрегали женщиной, лишенной девственности. Она могла выйти замуж за того, с кем разделила ложе. (1,51).

Бу быһаарыыны таба тутуһан сахалар ыал буолуу үгэстэрин үөскэппиттэр уонна үгүс сайдан иһэр аҕа уустара уонна аймахтар билигин даҕаны олору тутуһа  сылдьаллар. Кыыс оҕо ыалы тэрийиигэ ылар оруола улаханын Кут-сүр үөрэҕэ быһаарарын аныгы үйэҕэ туһаннахха эрэ сайдыыны ситиһии кыаллар кыахтанар.

Ыал буолуу үгэстэрин, кыыс оҕо эргэ барарга бэлэмнэнэрин сахалар былыргы дьыллар мындааларыттан, ол аата олоҥхо кэмнэриттэн тутуһалларын П.А.Ойуунускай “Туналҕаннаах ньуурдаах Туйаарыма куо” олоҥхотугар арыйар. (2,170).

Дьахтар уонна эр киһи “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэрин быһаарар этиигэ сөп түбэһэн дьон икки өрүттэрин үөскэтэллэриттэн уонна кэмэ кэллэҕинэ сайдыыны хардары-таары  ситиһэн иһэллэриттэн, омук олоҕор сайдыы киирэр хамсааһыннарын үөскэтэн биэрэллэр.

Дьон үлэни сайыннарбыттарын кэнниттэн эр дьон баһылааннар омукка тупсууну, ситиһиини оҥорууну үөскэтэннэр салайар оруолу ылбыттар. Аҕа уустарын, аймахтары, дойдулары эр дьон, биир хааннаахтар көлүөнэттэн көлүөнэҕэ баһылаан салайыылара династия диэн ааттанар уонна кэмэ кэллэҕинэ, мөлтөөтөхтөрүнэ уларыйар. Биир хаан аймахтар сайдан, дойдуну салайыыны баһылаан иһиилэрэ 300 сыллар кэннилэриттэн эстэн, уларыйар кэмнэрэ кэлэрин династиялар атынынан солбуллуулара биллэрэр.
 
Россияны үйэлэр усталарыгар, сайдыыны ситиһэр кэмнэригэр Романовтар династиялара салайбыта. 1613 сыллаахтан саҕаланан баран 1913 сыллаахха 300 сыл салайбыттарын бэлиэтээн баран 1917 сыллаахха өрө туруулар кыайаннар суулларбыттара.

Биир династия төһө уһун кэмҥэ уларыйбакка салайарын быһаарыы омук үйэтэ уһунун чуолкайдыырга туһалыыр:

1. Омук саҥалыы үөскээһинэ 300 сыл курдук кэми ылар.

2. Омук сайдыыны ситиһиитэ, 300 сылы ылыан сөп.

3. Омук мөлтөөһүнүн кэмэ, 300 сыл устата салҕанан барыан сөп.

Бу уларыйыылар кэмнэрин холбоотохпутуна сайдыыны ситиспит омук үйэтин уһуна 900 сылга тиийиэн сөп. 1237 сыллаахха монгол-татаар омуктарга кыаттаран саҥалыы үөскээбит украинецтар төрүттэрэ рустар сорохторо билигин нууччалар диэн ааттана сылдьаллар уонна 2137 сылга үйэлэрин туолан уларыйар кэмнэрэ кэлэр. Бу уларыйыы кэлэригэр бэлэмнэнии билигин баран иһэр.

Омук саҥалыы үөскүүр уонна сайдыыны ситиһэр кэмнэригэр эр дьон баһылаан салайыылара ордук табыллар, онтон мөлтөөһүн кэмигэр киирдэхтэринэ дьахталлар салайыахтарын сөп. Ол курдук, кыыс оҕолор кыра эрдэхтэринэ олох туһалаах үгэстэригэр ийэлэриттэн үөрэнэллэриттэн, ол үгэстэри тутуһар, олоххо киллэрэр кыахтара улаатан биэрэрин оҕо иитиитигэр туһанар кыахтаналлар.

Билигин Россияҕа дьахталлар ыал буолууну баһылыыр, бэйэлэринэн мээрэйдэнэн эргэ тахсар кэмнэрин сэбиэскэй былаас үөскэтэн кэбиспитэ салҕанан иһэриттэн оскуолаҕа, атын үөрэхтэргэ уһуннук үөрэтэ сатаан кыргыттары буортулааһын баран иһэр. Сааһын сиппит кыыс этин-сиинин баҕата элбэҕиттэн уонна айыыны оҥорор санаатын элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” диэн секта “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэн улаатыннаран кэбиһэриттэн биир кыайар айыытын оҥорон, кыыһын харыстаабата үксээтэ.

Дьахталлар көҥүллэринэн эргэ тахсыылара олоххо киириитэ баһылыыр кэмнэрин үөскэтэн Россия дьоно онно киирэн олороллор, ону тэҥэ, баһылыыр нуучча омук мөлтөөһүн кэмигэр киирбититтэн улахан уларыйыылар киирэр кэмнэрэ кэлэн турара онно-манна сэриилэһэ сатааһын элбээбититтэн биллэр.

Үлэтэ, оҥорон таһаарара мөлтөөбүт, ахсааннара эбиллибэт турукка тиийбит омугу атыттар туоратан баралларыттан араас күүһүрдэ сатааһыннары туһаныы сэриилэһии саҕаланан барарын үөскэтэрэ былыр-былыргыттан уларыйа илик. Сэбиэскэй былаас саҕаттан Россия сэриитин сэбэ элбэҕэ атыттар куттанан бииргэ түмсэ, холбоһо сатыылларын үөскэтэр.
Дьахталлар баһылыыр кэмнэригэр оҕо хайа эр киһиттэн буор кутун ылыммыта биллибэтиттэн, омук дьоно мөлтөөн-ахсаан барыылара үөскүүрүттэн аҕа уустара уонна аймахтар эстэр, онтон омук уларыйар кэмнэрэ тиийэн кэлэр.

Аҕа уустара, аймахтар сайдан, ахсааннара эбиллэн иһиитигэр ыал буолуу үгэстэрэ улаханнык туһалыылларын ыраахтааҕы былааһын кэмигэр сахалар ахсааннара биэс төгүлтэн ордук эбиллибитэ биллэрэр. Бу былаас кэмигэр сахалар олус былыргы кэмнээҕи ыал буолуу үгэстэрин тутуһан олохторун олороллор этэ.

Олус былыргы кэмнэртэн сахалар аҕа, ийэ уустарынан арахсан аймахтары үөскэтэллэрэ. Аймахтар сайдан, тупсан иһиилэрин ситиһиигэ аҕа ууһа ордук улахан оруолу ыларынан, кыыс оҕо айылҕаттан аналын таба туһаналлара. Ол курдук, кыыс сааһын ситтэр эрэ оҕо төрөтөр аналлааҕын таба туһанан, атын аймахтарга эргэ биэрэн эр киһи сайдыылаах буор кутун оҕолоругар тарҕатан үлэни оҥорууну тупсаран уонна ахсааннарын элбэтэн иһэллэрэ.

Ыраахтааҕы былааһа сахалары мөлтөтөөрү, былыргы аҕа уустарын суох оҥороору, нууччалыы ааттаныыны киллэрбитин тэҥэ, оҕо аҕатын аатын араспаанньа оҥосторун ыган, хаайан олоххо киллэрбитэ. Ол иһин элбэх биир араспаанньалаах дьон үөскээннэр сахалар аҕаларын уустара букатын да симэлийэ сыспыттара.
 
Саха дьонун ааттарын нууччалыыга уларытыыны сэбиэскэй былаас салгыы ыыппыта. Бу былааһы дьадаҥылар, төрдө-ууһа суохтар салайаннар сахалар төрүт-уус аймахтарын кытта, үлэни кыайар, сайдыылаах буор куттарын суох оҥоро сатаабыттара. Уһуннук барбыт гражданскай сэриигэ суута-сокуона суох элбэхтэри кыргыбыттарын таһынан, араас репрессийэлэри ыыппыттара, үлэни кыайар сатабыллаах буор куттаах дьону кулаакка таһааран лааҕырдарга хаайбыттара, көскө ыытан симэлиппиттэрэ.

Төрүт аҕа уустарын суох оҥорон бараннар сир-дойду ааттарын нууччалыыга уларытыыны уонна улахан, уһун үйэлээх улуустар былыргы ааттарын  атынынан солбуйууну элбэхтик оҥорбуттара.

Россия дьонугар сэбиэскэй былаас оҥорбут куһаҕаннарын ырытан үөрэтии өссө да саҕалана илик. Ол барыта бу эстибит былаас тобохторо, араас үөрэхтээхтэрэ билигин даҕаны дойдуну салайа олороллоруттан тутулуктанар.

Сайдыыны ситиспит биир хаан аймахтар дойдуну баһылаан салайыыларын олус былыргы кэмнэргэ сахалар үөскэппиттэр. Ол иһин хаан диэн биир аймах дьону биллэрэр тыл атын, элбэх омуктар тылларыгар киирэн Аан дойду үрдүнэн киэҥник тарҕаммыт. Бу хаан диэн тыл улахан дойдуну салайааччыны быһаарар суолтатынан үгүс омуктар туһана сылдьыбыттар.
Ханство диэн ааттаммыт, сахалар дойдуну салайар үөрэхтэрин туһанар дойдулар Аан дойду үрдүнэн элбэхтэр. Монголлар эмиэ сахалар үөрэхтэрин тутуһаннар үөскэппит дойдулара бары улуустар уонна ханстволар диэн ааттаналлара.

Сахалар олохторугар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэн иһэр тутулугун быһаарар этиини тутуһаллара өй-санаа сайдыытыгар уонна уларыйыытыгар сөп түбэһэр. Дьон икки өрүттэрин эр киһи, аҕа уонна дьахтар, ийэ үөскэтэллэр. Ол иһин аҕа уустарын тэҥэ, ийэ уустара сахаларга эмиэ бааллар. 

Былыргы кэмнэргэ саха дьоно аймахтарын уон иккис көлүөнэҕэ диэри билэллэрэ кэпсээннэргэ киирбиттэр. Ол иһигэр тохсус көлүөнэҕэ диэри аймахтыы сыһыаны тутуһа сылдьаллара биллэр.

Хантан эрэ кэлии киһи майгына хайдаҕын, үлэни төһө кыайарын билээри үс сыл устата үлэлэтэн көрүүнү былыргы кэмҥэ туһаналлар эбит. Кэлии киһи Эллэй Боотур үс сыл устата элбэх туһалааҕы оҥорон уонна таһаарыылаахтык үлэлээн Омоҕой Баайга халыыма суох күтүөт буолар чиэскэ тиксибит.
 
Отца Эр-Соготоха звали Татаар-Тайма. Царем у них был Хаан-Боллох. Эр-соготох-Эллэй при нем был богатырем, вроде главного должностного лица. (3,16).

Аҕа уустара, аймахтар сайдыыларыгар, буор куттара тупсарыгар ыраас кыыс оҕо ылар оруолун сахалар олус былыргы кэмнэргэ быһааран олохторугар туһаналлара. Бу быһаарыыны туһанан ыраас кыыс оҕо эргэ барарыгар энньэтэ элбэх буоларын ситиһэллэр эбит. Бу уратыны, ыраас кыыс оҕо энньэтэ элбэх буоларын туһана сатааччы, элбэх баайы ылыахтарын баҕалаахтар былыргы да кэмнэргэ баар эбиттэр. Кут-сүр үөрэҕин билэн олоххо киллэрии кыыс оҕолоох ыаллар аҕа уустара, аймахтар уонна омук сайдыытыгар киллэрэр кылааттарын таба туһаныыны үөскэтэр.
 
Олус былыргы да кэмнэргэ ыал буолуу үгэстэрин тутуспат эдэрдэр баар буолаллара үһүйээн кэпсээннэргэ киирбиттэр. Суоһалдьыйа Толбонноох диэн кырасыабай кыыс эргэ барыытын туһунан кэпсээни Н.Якутскай суруйбута. Ыал буолуу үгэстэрин тутуспат буолуу содула улаатан тахсара, бу кэпсээҥҥэ ахтыллар. (4,24).

Сахалар эт-сиин атын аҥарга баҕарар санаатын имэҥ диэн ааттыыллар уонна быстах санааҕа киллэрэн туораталлар, аһара ыыппаттар, киһи быһыытын тутуһарын ситиһэллэр. Ол курдук, тулуурдаах киһи аһаабакка да сылдьары тулуйар кыахтааҕынан имэҥи эмиэ аһара ыыппат кыахтанарын туһана сылдьаллар.

Ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу омук ахсаана уонна сайдыылаах буор куттаах дьоно элбээн иһэллэрин үөскэтэн “Төрүт-уус ыал” диэн быһаарыыга тириэрдэр. Оҕолорун иитэн, үөрэтэн киһи буолууну ситиһиннэрэн олохторун киһи быһыылаахтык олороллоругар тириэрдибит ыалларга ити бочуоттаах ааты иҥэрэллэр.

Ыал олоҕо табылларыттан аймахтар ахсааннара үксээн иһэрэ тутулуктанар, онтон аймахтар ахсааннара үксээн иһиитэ омук ахсаана эбиллэригэр тириэрдэр.

Онон аймахтары, омугу элбэтэр туһугар ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу ирдэнэр көрдөбүл буоларын билэн туһана сырыттахха сайдыыны ситиһии салҕанан иһэр кыахтанар. 

УУС

Аҕа уустара, аймахтар биир киһиттэн үөскээн, саҕаланан салгыы сайдаллар. Ол иһин аймахтары төрүттээбит киһи аатынан аҕа ууһун ааттыыллара олус былыргы кэмнэртэн ыла биллэр. Ону тэҥэ, аймахтары тэнитэр, сайыннарар киһи сайдыылаах буор куттаах буоллаҕына эрэ табылларын Кут-сүр үөрэҕэ быһаарар.

Үлэни-хамнаһы кыайар сайдыылаах буор куттаах эр киһи оҕолоро кини курдук үлэлээн-хамсаан сайдыыны аҕалалларыттан аҕа ууһа элбээн, тэнийэн иһэрэ ситиһиллэр.

Билигин сахаларга Эллэй Боотуртан төрүттээхпит диэн ааттанар дьон элбээн сылдьаллар. Эллэй Боотур туох үлэҕэ барытыгар сатабыллааҕынан, элбэх саҥаны, туһалааҕы оҥорон олоххо киллэрбитинэн, ыһыаҕы ыыппытынан уонна тимир ууһунан аатырар. Омоҕой Баайга аан бастаан үлэҕэ киирэригэр тимири уһааран көрдөрбүтүн туһунан кэпсээҥҥэ киирбит. (3,21).

Саха сиригэр сайдыы, үлэҕэ тупсууну киллэрии, саҥа үлэлэри баһылааһын соҕуруу, сайдыыны ситиспит дойдулартан сыыйа кэлэн испитин соҕурууттан кэлбит диэн ааттанар Эллэй Боотур туһунан кэпсээннэр бигэргэтэллэр. 

Уус киһи аймахтар сайдыыларыгар ылар оруолун Эллэй Боотур туһунан кэпсээннэртэн ылан туһанар ордук табыллар. Кини элбэх уолаттара сахалар үгүс улуустарын үөскэппиттэрэ диэн этиилэр сурукка киирбиттэринэн биллэллэр:

- Хатан-Хангылла диэн Хаҥалас улуустарын төрүттэрэ буолбут.

- Намылҕа-Сүүрүк диэн Боотурускай улууһун төрүтэ.

- Маҕан-Хотоҕой диэн Мэҥэ улууһун төрүтэ буолбут.

- Молотой-Орхон диэн Дүпсүн уонна Бороҕон улуустарын төрүтэ.

Бу быһаарыы биир уус киһи аймахтара элбээн тарҕаннахтарына аҕа ууһун таһынан, бүтүн улууһу үөскэтэллэрин биллэрэр. (3,128).

Уус диэн сайдыылаах буор куттаах, араас уустук хамсаныылары  табан, сатаан оҥорор кыахтааҕыттан үлэни барытын кыайа-хото үлэлиир киһи ааттанар. Олус былыргы кэмнэргэ уус киһи араас сэрии сэптэрин тупсарар, саҥалыы оҥостунар кыаҕа улаханынан атыттары баһылыыр, салайар кыаҕа улаатан тахсара, ол иһин сахалары уустар салайаллар этэ.
 
“Сах” таҥаралаах тимир уустара саха омугу үөскэппиттэр. Тимиртэн араас сэрии сэптэрин оҥостор буолуу саха уус киһитэ киэҥ сирдэри баһылыырыгар тириэрдибит. “Уус төрүттээх” диэн этии саха эр киһитин үлэһитин, өйүн-санаатын толору быһаарарын таһынан, уус буолуу сайдыылаах буор куту үөскэтэринэн уонна кэлэр көлүөнэлэргэ салгыы бэриллэрин ситистэҕинэ үлэни оҥоруу тупсан иһэригэр тириэрдэрин биллэрэр.
 
Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ сайдан иһэр буор кут таһымнарын, ол аата киһи уус буолууну элбэхтик үлэлээн, хамсаныыларын тупсаран сыыйа ситиһэрин маннык быһаарар:
1. Муҥнаах. Оҕо кыра эрдэҕинэ мээнэ хамсанар, быччыҥнарын санаатын хоту хамсата үөрэтэн буор кутун үөскэтинэр.

2. Муҥкук. Хамсаныылары табан оҥоруу уустугуттан уонна үгүстүк кыаллыбатыттан, табыллыбатыттан оҕо тугу эмэ оҥоро сатыырга кыаҕа кыччааһына муҥкук буоларын үөскэтэр.
3. Дьадаҥы. Киһи хамсаныылары, үлэни оҥорууга баҕа санаата суох буолуута “Сүрэҕэ суох” диэн ааттанар уонна өйө-санаата дьадаҥы буоларыгар тириэрдэр.

4. Үлэһит. Үлэни куруук табатык, сөптөөхтүк оҥоро сылдьар киһи.

5. Дьоҕурдаах. Үлэҕэ тупсарыылары, саҥаны айыылары оҥорон сайдыыны киллэрэр киһи дьоҕурдаах диэн буолар.

6. Сатабыллаах. Үлэни табан, сатаан оҥорбутун туһанан барыһы киллэринэр кыахтаах киһи сатабыллаах диэн ааттанар.

7. Талааннаах. Тугу оҥорбутун барытын атыттар батыһар, үтүктэр киһилэрэ буолан сайдыыны аҕалар кыахтанар.

Тыыннаах эт-сиин хам туттаҕына, уһаатаҕына, кылгаатаҕына, ол хамсааһыҥҥа сөп түбэһэр өй-санаа үөскээн эккэ-сииҥҥэ иҥэн иһэр. Эт-сиин төһө дьарыктанар, эрчиллэр даҕаны оҥорор хамсаныылара табыллан, түргэтээн иһэллэрэ ситиһиллэр. Бу эккэ-сииҥҥэ үөскүүр өйү-санааны сахалар буор кут диэн ааттаан Кут-сүр үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар.

Буор кут диэн киһи араас хамсаныылары оҥороруттан хас биирдии быччыҥар үөскээн, үөрүйэх буолан иһэр өйө-санаата ааттанар. Буор кут үөрүйэх буолууга тиийэ сайдыбытын биллэрэр бэлиэтинэн киһи санаатынан, ол быччыҥын табан хамсатарга үөрэнэрэ буолар. Оҕо буор кута сайдыбытын биллэр бэлиэтинэн кыбыытын кыанарга үөрэммитэ уонна атаҕар туран хаамара ааҕыллар. Ол аата киһи этэ-сиинэ ханнык хамсааһыны, хайдах; түргэнник эбэтэр бытааннык оҥороро барыта буор кутуттан тутулуктанар.

Тустуу араас күрэхтэһиилэрэ киһи күүһүн уонна хамсаныылары түргэнник, сымсатык оҥорор кыаҕын холбуу ылан быһааралларынан күрэхтэһээччи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, буор кута сайдыыны төһө ситиспиттэрин биллэрэр уратылаах. Күүстээх тустууктара суох буолбут нууччалар эр дьонноро мөлтөөһүн кэмигэр киирэн сылдьаллара улахан чемпионнара суоҕуттан биллэр.

Ыал буолуу үгэстэрин кытаанахтык тутуһар мусульманнар билигин сайдыыны ситиһэн иһэллэр, ахсааннара биллэрдик эбиллэр уонна күүстээх тустууктара үгүстэр. Россия тустуутун билигин Кавказ уолаттара баһылаан сылдьаллар.

Киһи буор кута хайдаҕын быһаарыыга төрүттэрин, төрөппүттэрин ырытыы, төрүччү үөрэҕин туһаныы уонна олохторугар тугу ситиспиттэрин, оҥорбуттарын быһаарыы туһалыыр. Ол курдук, сайдыылаах буор куттаах киһи дьарыктаннаҕына, эрчилиннэҕинэ төрөппүттэрин баһыйа сайдара быһаарылларыттан ыал буолууга сайдыылаах буор куттаах эр киһини таба талан ылыыны сахалар анаан-минээн оҥороллор.

Ыалы кыыс оҕо тэрийэр. Ыал буолуу үгэстэригэр эргэ барарга бэлэмнэнэн энньэтин мунньан бэлэмнээбит кыыс эр дьон, күтүөттэр кэлэн көрөн ыйыттаралларын кэтэһэр. Бу эр дьонтон сайдыылаах буор куттаах киһини төрүппүттэрин көмөлөрүн туһанан талан ылар кыахтанара төрүүр оҕолорун буор куттара эр киһини утумнуурун ситиһиигэ тириэрдэр. Бу талан ылыы дьон олоҕор олус улахан суолталааҕын иһин таба талан ылыыны – таптал диэн ааттаабыттара билигин киэҥник туттулла сылдьар.

Буор кут төрөппүттэриттэн оҕолоругар бэриллэн иһэрэ утумнааһын диэн ааттанар. Эр киһи сиэмэтин кытта холбуу дьахтарга киирсэн иҥэн хаалар. Буор кут өй-санаа буоларынан туохтан да иҥнибэт, тугунан да тутуллубат. Чараас эрэһииҥкэнэн сиэмэни тутуохха сөп, онтон буор куту туох да кыайан туппат. Ол иһин эргэ барыахтарын иннинэ ханнык эрэ эр дьону кытта сылдьыспыт дьахтары сахалар ойох ылбаттар.

Олоҥхо кэмигэр, былыргы дьыллар быдан мындааларыгар “Сах” таҥаралаах тимир уустара саха омугу үөскэппиттэр. Ол былыргы кэмнэртэн сатабыллаах тимир уустара оҥорор тэриллэрэ дьоҥҥо оҥорор туһалара элбэҕэ саха омук аата-суола киэҥник тарҕанарыгар тириэрдэн сайдыыны ситиһэллэрин үөскэппит.
 
Мас ууһа диэн араас мастартан кыһан, чочуйан туһалаах тэриллэри оҥорор талааннаах киһи ааттанар. Былыргы кэмнэргэ араас иһиттэр бары кэриэтэ мастан кыһан оҥоруллар эрдэхтэринэ мас уустарын ааттара-суоллара киэҥник тарҕанара.
 
Араас суол мастан оҥоруллубут тэриллэр билигин да бааллара мас уустара улахан талааннаах эбиттэрин биллэрэр. Ол курдук, мас бэйэтэ уустук матырыйаал буоларынан, туттуллар маһы талан ылыы улахан эрэйдээҕэ быһаарыллар. Олус былыргы дьэрэкээн ойуулаах мас иһиттэр билигин да бүтүн сылдьаллара ону дакаастыыр.

Урукку кэмнэргэ бары тутуулар маһынан оҥоруллар этилэр. Сахалар балаҕан дьиэни хаһан туттунар буолбуттара өссө да биллэ илик. Бу тутуу билигин даҕаны суолтата кыччаабакка эрэ сылдьар. Ол курдук, биир кыанар киһи аһара уһаппакка эрэ туттунан кэбиһэр тутуута буолан туһата аҕыйаабат.
 
Саха уустара араас киэргэллэри алтантан, үрүҥ, кыһыл көмүстэртэн оҥорон эргэ барар кыргыттары, дьахталлары киэргэтэллэрэ олус былыргы кэмнэртэн сайдыбыт. Эргэ баралларыгар киэргэммит кыргыттар ыраас кыыс буолаллара ааттарыгар –куо диэн тылы эбэн биэриинэн бэлиэтэнэр. Бары киэргэллэригэр Күн таҥара төгүрүк бэлиэтин оҥорон туһаналлара, бу таҥара үөрэҕэ сахаларга киэҥник тарҕаммытын биллэрэр.
 
Уус киһиэхэ иистэнньэҥнэр эмиэ киирсэллэр. Үлэ бу көрүҥүн дьахталлар баһылаан иһэллэрэ сылаас дьиэҕэ оҥорулларыттан тутулуктаах. Олус былыргы кэмнэргэ таҥнар таҥас барыта илиинэн тигиллэр эрдэҕинэ иистэнии улахан суолтаны ылара, ол иһин бары дьахталлар үчүгэйдик баһылаатахтарына табыллара.
 
Туой буору мэһийэн араас иһиттэри оҥорууну сахалар олус былыргы кэмнэргэ баһылаабыттар уонна дьахталларга сыҥалаан кэбиһэннэр салгыы сайдаллара хааччахтанан хаалбыт. Бу иһиттэр ордубут тобохторун археологтар хаһан таһааран хаһан, кимнээх оҥорон туһаммыттарын быһаара сатыыллар.
 
Олоҥхо кэмин саҕана дьахталлар эр дьону кытта сэриилэргэ бииргэ сылдьаларын тимир килиэ куйахтара илин, кэлин кэбиһэр киэргэллэригэр кубулуйан сылдьаллара биллэрэллэр. Бу быһаарыы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһар сахалар дьахталлары хаһан да туораппатахтарын, олох ыараханнарыгар бииргэ сылдьалларын дакаастабыла буолар.
 
Олоҥхолорго ахтыллар дьахтар бухатыырдар эр дьонтон тугунан да хаалсыбакка сэриилэһэллэрэ, араас уустук, эрэйдээх сырыылары кыайаллара кэпсэнэллэр. 
“Төрүт-уус ыал” диэн этии сайдыылаах буор куттаах, уус эр киһи тэрийбит ыала элбэх оҕолорун киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга, үлэни кыайыыга иитэр, үөрэтэр күүстэнэрин биллэрэр. Төрүт-уус ыалтан аҕа ууһа саҕаланан барар кыахтанар.

Эр киһи сайдыылаах буор кута оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн истэҕинэ, бу аймахтар үлэни кыайар кыахтара салгыы сайдан, тупсан иһэрэ ситиһиллэр.
Улуус диэн тыл улуу уус диэн тыллартан холбонон үөскээбитин ити быһаарыы эмиэ дакаастыыр. Уус киһи аймахтара элбээн, тэнийэн, тарҕанан аҕа ууһун үөскэтэллэр, онтон салгыы сайдан, өссө элбээн улуу уус үөскээн тахсан киэҥ сирдэри баһылыыр кыахтанар.

Саха омуга маҥнайгы тимир уустарыттан үөскээбитин “Сах” таҥара баара биллэрэр. Сахалар төрүттэрэ тимири уһаарааччы, тимир ууһа эбитэ элбэх чахчыларынан дакаастанар. (5,22).

Аймахтар элбээн истэхтэринэ биир сиргэ мустаннар ыһыах тэрийэр кыахтаналлар. Ыһыахха аймахтар бары бииргэ мусталларыттан бэйэ-бэйэлэрин билсиһиилэрэ кэҥиир.
 
Сахалар ыам ыйын 22 күнүгэр сайыны көрсүүнү, күөххэ үктэниини бэлиэтииллэр. Бу күн сыл бүтүүтүн уонна дьылы туорааһыны биллэрэрэ ордук улахан суолталаах. Ол курдук, күөххэ үктэммит киһи дьылы туораабытынан ааҕыллар.

Сайыҥҥы күн саамай уһуур кэмигэр, бэс ыйын 22 күнүгэр - Күн таҥараҕа аналлаах уонна күһүҥҥү, тымныылар кэлэн истэхтэринэ, балаҕан ыйын 22 күнүгэр тулууру, өһөс санааны улаатыннарарга анаан - Улуу Тойон таҥараҕа аналлаах ыһыахтары тэрийэллэр.

Онон сахалар былыргы төрүттэрэ уус, үлэһит киһи буолара үһүйээн кэпсээннэртэн биллэрин тэҥэ, үлэни табан үлэлиир дьоҕурдаах, сатабыллаах уонна талааннаах буолуу диэн киһи олоҕор ситиһэ сатыыр тутаах сыала буолар.

АҔА

Аҕа диэн саха омук төрүт тыла. Сахалартан арахсан саҥалыы үөскээбит элбэх атын омуктар бары кэриэтэ билигин да туһана сылдьалларыттан киэҥник тарҕаммыт тылга киирсэр.
Оҕо аҕатын аҕа диэн ааттыырыттан, итинник ыҥырарыттан саха буолуу саҕаланар. Ону тэҥэ, аҕа диэн тыл оҕо үлэҕэ үөрэниитигэр улахан туһалаах дьайыытынан аҕа саастааҕы уонна элбэх уопуттааҕы, билиилээҕи биллэрэрэ, ыйан биэрэрэ буолар. Ол курдук, аҕа саастаах киһи туохха барытыгар уопута элбэҕинэн оҕоҕо ситиһэ сатыыр, үтүктэр баҕа санааны үөскэтэринэн оҕо бэйэтэ үөрэҕи, билиини ситиһэ сатыыр кыаҕа, бу тылтан үрдүүр.

Аҕаны аҕа диэн ааттааһын, ыҥырыы ытыктыыры биллэрэр, кини олоххо уопута, билиитэ элбэҕин билинии буоларынан оҕону үлэҕэ үөрэтэргэ ордук туһалаах дьайыылаах. Үлэ төһө да ыараханын иһин оҕо аҕатын үтүктэн, батыһан үөрэнэр, ол ыараханы кыайар күүһэ улаатар. Ону тэҥэ, үлэ ыараханыттан, оҥорорго эрэйдээҕиттэн уонна уһуннук оҥорулларыттан оҕо тулуура, туттунар күүһэ улаатарын аҕа үөрэҕэ хааччыйар.

Аҕа диэн ааттанар киһи бэйэтэ элбэх уопуттааҕын билинэрэ, итэҕэйэрэ барыга бары эппиэтинэһэ улаатарын үөскэтэрэ оҕону үлэҕэ үөрэтэр күүһэ биллэрдик эбиллэрин таһынан, ыалы тугунан барытынан хааччыйыыга, олоххо тирээн кэлэр ыараханнартан харыстааһыҥҥа ылар оруолун үрдэтэр.

Аҕа диэн тыл хас да сүрүн суолтатынан туттуллар:

1. Төрөппүт аҕа. Оҕону төрөппүт эр киһи аҕа диэн ааттанар.

2. Ииппит аҕа. Иитии, үөрэтии оҕо өйө-санаата сайдыытыгар тутаах оруолу ыларын, бу этии биллэрэр.

3. Киһиттэн бэйэтиттэн аҕа саастаах, олоххо элбэх уопуттаах, билиилээх киһи аҕа диэн ааттанар. Тыл бу суолтата оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ ордук улахан туһалаах оруолу ылар.
4. Аҕа ууһа. Биир төрүт киһи үөскэппит аҕатын ууһа.

5. Аҕа баһылык, аҕа тойон диэн аҕа ууһун үөскэппит тэрийээччи, салайааччы ааттанар.
 
Аҕа диэн тыл төрөппүт аҕа диэн суолтатынан үгүстүк туттуллар. Төрөппүт аҕа этин-сиинин тэҥэ, буор кута оҕотугар, сиэннэригэр бэриллэн иһэллэрэ хаан аймахтары үөскэтэр. Бу бэриллиилэр удьуордааһын уонна утумнааһын диэн икки өрүттэнэн ааттаналлар. Ол иһин аҕа этэ-сиинэ уонна өйө-санаата оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэриттэн бэйэтин үчүгэй өрүттэрин элбэтэ, куруук дьарыктыы сылдьара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ону тэҥэ, ыал буолууга эр киһини, күтүөтү аналлаах үгэстэри туһанан таба талан ылыы туттуллар.

Эр киһи буор кута дьахтар киэнинээҕэр сайдыылаах буолара үйэтин тухары элбэхтик үлэлиириттэн, хамсыырыттан тутулуктанар. Ол иһин оҕо буор кутун быһаарыыга эр киһи ылар оруола улаатан тахсар. 

Оҕону иитии уонна үөрэтии улахан суолталаахтар. Ийэтин таба көрөр буолуоҕуттан ыла оҕо ийэ кута сайдан, үгэстэрэ үөскээн бараллар. Бу кэмҥэ оҕоҕо ийэтэ үчүгэй үгэстэри иҥэрэн, иитэн биэрэр кыаҕа улаатар. Ол иһин, бу өй-санаа мунньуллар кэмэ оҕо ийэ кутун иитии диэн ааттанар.

Оҕо улаатан 5 эбэтэр 6 сааһыттан салгын кута сайдан барар. Салгын кут үөрэтиллэр, ол аата үөрэҕи ылынан билиигэ кубулутан умнубат буолан иһэриттэн салгын кута үөскүүр. Оҕо сарсын тугу оҥорорун умнубат буолуута үөскээтэҕинэ бэйэтин билинэр кэмэ саҕаланарыттан салгын кута сайдан барар.

Элбэх оҕолордоох, уолаттардаах аҕа үгүс сиэннэрин ииттэҕинэ, үөрэттэҕинэ уонна салайдаҕына аҕа ууһун тэрийэр кыахтанар. Аҕа ууһун аҕа баһылык, аҕа тойон салайар. Оҕолорун, сиэннэрин олоххо туһалаах үгэстэргэ иитэр, үөрэтэр кыаҕын туһанар кэмэ кэлэр.

Аҕа ууһун үөскэппит уонна табыллан салайар киһи оҕолоро, сиэннэрэ элбээтэхтэринэ тойон диэн ааттанары ситиһэр кыахтанар. Былыргы кэмнэргэ аҕа ууһун сэриитин аҕа тойон дьаһайара биллэр. Ону тэҥэ, кийиит кыыс аҕа ууһун баһылыгын тойонум диэн ааттыыра билигин да иҥэн сылдьар.

Оҕону иитии, үөрэтии “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэрин улаатан истэҕинэ уларыйан биэрэрэ биллэрэр:

1. Аҕа ууһун баһылыга оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин кытта иитиитигэр, үөрэтиитигэр кыттыһыыта биир киһи салайар былааһын үөскэтэр уонна тоталитарнай салайыыга сөп түбэһэр.
 
2. Оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан киһи буолууну ситиһэн саҥа ыалы тэрийиитэ уонна төрөппүттэриттэн туспа барыыта салайар былаас уларыйан демократия үөрэҕин тутуһууга тиийэрин биллэрэр.
 
Оҕону иитии, үөрэтии бу курдук уларыйан биэрэрин сахалар олохторугар тутуһа сылдьаллар. Ол курдук, оҕо ийэ кутун иитиини төрөппүт салайыытынан ыытан баран, улаатан истэҕинэ бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһанан киһи буолууну баһылыырын ситиһэллэр.

Аҕа ууһун сайдыытыгар үлэни сатабыллаахтык оҥорууга тириэрдэр буор кут сайдыылааҕа улахан туһалаах. Ол иһин ыал буолуу үгэстэрин тутуһууга аҕа ууһа ылар оруола улаатар. Аҕа баһылык кийиити эбэтэр күтүөтү таба талан ылыыга бэйэтин олоҕун улахан уопутун туһанарынан сөптөөх быһаарыыны ылынар кыахтанар.

Үлэни оҥорууга буор кут ылар оруола олус улахан. Быччыҥнары төһө элбэхтик хамсатыллар даҕаны, киһи буор кута сайдан, хамсаныылар тупсан уонна түргэтээн иһэллэрэ ситиһиллэр. Имигэс, сыыдам хамсаныылар диэн киһи буор кута талааннаах диэҥҥэ тиийбитин биллэрэр суолталаахтар.

Эр киһи буор кута үйэтин тухары сайдан, тупсан иһэр. Ыал буолууга сайдыылаах эр киһини таба талан ылыыны аналлаах үгэстэр хааччыйаллар. Сахалар ол үгэстэри тутуһа сылдьалларыттан эр дьон сайдан, буор куттара тупсан иһэрин ситиһэллэр.
 
Сэбиэскэй былаас ыал буолуу үгэстэрин суох оҥорбутун кэнниттэн күүстээх тустууктар билигин даҕаны сахалартан бааллара, аймахтар буор куттарын сайдыыта өссө да салҕанан баран иһэрин биллэрэр.

Ыал буолуу былыргы үгэһин, кыыс оҕо ыраас кыыһынан эргэ барарын кытаанахтык тутуһар мусульманнар эр дьонноро сайдан, тупсан иһэллэрэ Россия тустуутун баһылаан сылдьалларынан быһаарыллар. Тустуу диэн күрэхтэһии эр киһи күүһүн, кыаҕын быһаарыыга улахан суолтаны ылар. Күүстээх тустууктара суох буолбут нууччалар мөлтөөн, эстэн эрэр омукка киирсэллэр.

Омугу үлэ эрэ сайыннарар, буолан баран кыайыылаах, ол аата атыттар батыһар, үтүктэр үлэлэрэ буоллаҕына табыллар. Үлэһит, дьоҕурдаах, сатабыллаах уонна талааннаах буор куттаах үлэһиттэр кыайа-хото үлэлээннэр омук сайдыыны ситиһэрин үөскэтэллэр.

Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ аҕа оруола олус улахан. Бу суолтаҕа аҕа диэн тыл үһүс быһаарыыта ордук табыллар. Ол курдук, оҕо улахан, олоххо уонна үлэҕэ элбэх уопуттаах киһини үтүктэр, батыһар күүһэ аһара улаханыттан хаһан баҕарар аҕа киһини үтүктэрэ ордук күүстээх. Уол оҕолор бэйэлэрин лаппа баһыйар, элбэх уопуттаах киһини холобур оҥостон үтүктэллэрэ элбэҕин уонна туһалааҕын үлэҕэ үөрэтиигэ туһана сылдьыы эрэйиллэр.

Эр киһи элбэхтик үлэлиириттэн тулуура, туттунар күүһэ улаатар. Ол курдук, үлэ табыллыбата, сатаммата элбэҕиттэн, биир үлэни хос-хос хатылаан оҥоруу ирдэнэриттэн киһиттэн элбэх тулууру уонна туттунар күүһү эрэйэр. Үлэни үлэлээһин уонна түмүгэр тириэрдии киһи тулуурун уонна өһөс санаатын улаатыннаран иһэр.

Аҕа оҕону тулуурдаах буолууга иитэр, үөрэтэр аналлаах. Сахалар оҕо сэттэ сааһыттан тулуура улаатан, биллэн барарын бэлиэтииллэр уонна “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун тутуһан оҕону тулуурдаах буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр.
 
Олус былыргы кэмнэргэ, сэттэ сааһын кэнниттэн оҕоҕо улахан киһи аатын биэрэн иҥэрэллэрэ. Ол курдук, оҕону куруук кыра, таптал аатынан ааттыы сырыттахха улахан киһи өйө-санаата букатын да киирбэккэ, муомуран хаалыан сөп. Нууччаларга “Иванушка-дурачок” буолбута кыччатар аатын дьайыытыттан улахан тутулуктаах.

Күүстээх, кыахтаах эр киһини талан ылыыга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун туһанан икки сүрүн тутулуктар үөскүүллэр:

1. Эр киһи этин-сиинин туругун быһаарыы.

2. Өйө-санаата сайдыыта, үөрэҕи ылыныыта эмиэ быһаарыллар.

Бу икки өрүттэри тэҥнии тутан, икки ардыларынан соҕус түбэһэр быһаарыыны ылыныы дьонтон эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Ол иһин аймахтары, төрүттэри үөрэтии, төрүччү үөрэҕин туһаныы талан ылыыга таба быһаарыыны булар кыаҕы биэрэр.

Күүстээх, кыахтаах эт-сиин ууһуур кыаҕа элбэҕиттэн үгүстүк оҕолонуон сөп уонна сайдыылаах буор кута хаан аймахтарыгар тарҕанан үлэни кыайааччылар элбииллэрэ ситиһиллэр. 
Элбэх оҕолордоох аҕа өссө элбэх сиэннэннэҕинэ уонна аймахтара элбээтэхтэринэ бэйэтэ үөскэппит аҕатын ууһун баһылыга, тойоно буолар кыахтанар. “Тойону отунан-маһынан оҥорбоккун” диэн этиини таба туһанан аҕа ууһун үөскэтиини элбэх уол оҕолору төрөтөн уонна үлэҕэ үөрэтэн ситиһиэххэ сөбүн туһаныы эрэйиллэр.
 
Сэбиэскэй былаас дьадаҥылар былаастара этэ. Ол иһин урукку олох туһалаах да үгэстэрин суох оҥортообуттара. Аҕа диэн былыргы ааты “папа” диэн куһаҕан дьайыылаах дорҕоонноох тылынан солбуйа сатаабыттарын, ол былаас ордубут тобохторо билигин да салҕаан иһэллэриттэн уларытыы өссө да кыалла илик.
 
Өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин бырахпыттарыттан “па” диэн дорҕоон киһиэхэ куһаҕан дьайыытын аахсыбаттар. “Па” диэн сахалар саамай сирэр, сиргэнэр дорҕоонноро. Бу дорҕоон куһаҕан дьайыытыттан оҕо аҕатын аанньа ахтыбат, өссө сирэр буолара олохсуйан ыаллар олохторо табыллыбата элбээн иһэр.
 
Нуучча тылыгар “па” дорҕоонтон “пакость” диэн куһаҕан тыл үөскээн тахсар. Дорҕоон хос хатыланнаҕына дьайыыта өссө күүһүрэр. “Па-па” диэн куһаҕан дорҕоонноох тылы туттубат буолуу сайдан иһэр сахалартан ирдэнэр көрдөбүл буолар.

“Па-па” диэн ааттанар эр киһи санаата түһэр, туохха да кыһанара уурайар, үлэни кыайара мөлтүүр. Эр дьону маннык түһэрэн, намтатан ааттааһыны бэрт былдьаһар, сэбиэскэй былаас кэмигэр көҥүллэринэн барбыт дьахталлар оҕолорунан оҥотторо сылдьаллар. Бу куһаҕан быһыы тохтоотоҕуна эрэ саха омук сайдара ситиһиллэр кыахтанар.

Тыа ыалыгар уот барыыта улахан содулу үөскэтэр, ол иһин сэрэхтээх буолуу улаатара эрэйиллэр. Аҕа диэн ааттаах, улахан эппиэтинэстээх киһи баар буоллаҕына уоттан харыстаныы үлэлэрин толоро сылдьыыны олоххо киллэрии табыллыа этэ.
 
Аҕа аата-суола үрдээһинэ эр дьон санаалара күүһүрэрин тэҥэ, эппиэтинэстэрин улаатыннаран, аймахтар уонна омук сайдан иһиитин үөскэтэр кыахтаналлар. 
Онон аҕа, эр дьон омук сайдан иһиитин быһаарар оруоллара олус улаханын таба өйдөөһүн, аҕалары күүһүрдүү эрэйиллэр.

ИЙЭ

Саха тыла киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыта олус улахан. Ол курдук хас биирдии дорҕоон дьайыыта киһи мэйиитигэр онно сөп түбэһэр санааны үөскэтэр. Бу дьайыыны быһааран “Саха тыла иччилээх” диэн этэллэр.
 
Саха буолуу аҕа уонна ийэ диэн тыллартан саҕаланар. Ийэ оҕото саҥа саҥаран эрдэҕинэ: “Миигин ийэ диэн ааттаа”, – диэн этэр, үөрэтэр, сонно толотторор кыаҕа хаһан баҕарар баарыттан оҕо саха буола улаатарын ийэтэ быһаарар.
 
Улахан иччилээх тылынан ийэ диэн тыл буолар. Оҕо ийэтин ийэ диэн ааттыыр, ыҥырар буоллаҕына, ытыктыыра, этэр тылын истэрэ уонна толороро элбиириттэн үөрэҕин ылынара түргэтиир.

Хас биирдии дорҕоон киһи мэйиитигэр санааны үөскэтэр. Ол иһин саха тыла дорҕоонноруттан үөскээн тахсар санаалары иҥэринэн сылдьарын бэлиэтээн иччилээх диэн этэллэр. 
Ийэ диэн тыл “и”, “й” уонна “э” дорҕооннортон хомуллан үөскээбит:

- “И” дорҕоон өй-санаа баарын, уларыйарын биллэрэр.

- “Й” дорҕоон өй-санаа хамсыырын, дьайыыны оҥорорун быһаарар.

- “Э” дорҕоон эйэни, көмүскэли биллэрэр.

Бу дорҕооннор суолталарын ийэ диэн тыл холбуу иҥэринэн сылдьар. Оҕо өйүн-санаатын үөскэтэринэн, олохтуурунан Кут-сүр үөрэҕэр, бу ийэ диэн тыл киһи төрүт өйүн-санаатын быһаарар ийэ кутун аатыгар киирбит уонна бары тыынар-тыыннаахтарга баар.

Оҕо ийэ кута кыра эрдэҕинэ ийэтэ иҥэрэн, иитэн биэрбит үчүгэй үгэстэриттэн хомуллан үөскүүр. Бу кэмҥэ оҕо оҥорор быһыылара сонно үгэскэ кубулуйан өйүгэр-санаатыгар иҥэн иһэллэр. Тугу саҥаны билбитэ, оҥорбута барыта үгэс буолан сонно иҥэллэр. Ол аата оҕо ийэтиттэн ылынан өйө-санаата сайдар.

Бу ийэ кута иитиллэр кэмигэр элбэхтик үчүгэй быһыылары оҥорон үчүгэй үгэстэннэҕинэ үчүгэй иитиилээх буола улаатар. Оҕо ийэ кутун дьайыыта улааппытын да кэннэ оҥорор быһыытын көннөрө сылдьарыттан киһи быһыылаах буолууну ситиһэр кыаҕа улаатар.

Ийэтэ кыһанан, Кут-сүр үөрэҕин туһанан ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн ииппэтэҕинэ куһаҕаны оҥорон оннук үгэстэрдэнэн хаалыан сөп. Бу кукка мунньуллубут үгэстэр оҕо улааппытын да кэннэ оҥорор быһыытын салайа, көннөрө сылдьаллар. Ол иһин ийэ кут төрүт кут диэн ааттанар.

Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэригэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэрин быһаарар этиини куруук туһана сылдьаллар. Ол иһин дьон икки өрүккэ арахсаллара быһаарыллар:

1. Эр киһи. Оҕо төрөттөҕүнэ аҕа диэн ааттанар.

2. Дьахтар. Оҕо төрөппүт дьахтар ийэ буолар.

Дьон бу икки өрүттэрэ биир тылы булунан, ыал буолан холбоһон оҕону, ол аата үһүс киһини төрөттөхтөрүнэ олох сайдан иһэрэ саҕаланар уонна оҕону хайдах иитэллэриттэн, үөрэтэллэриттэн тутулуктаах ситиһиини, тупсууну оҥорон омук сайдарыгар кыттыһар кыахтаналлар.

Оҕону төрөппүт дьахтар ийэ диэн ааттанара оҕо өйө-санаата ийэ кутуттан улахан тутулуктаах буолан тахсарын биллэрэр. Ол аата ийэ оҕо өйүн-санаатын төрүттээччи, ийэ кутун иитээччи буолара Кут-сүр үөрэххэ этиллэн, бэлиэтэнэн сылдьар.

Сахалар Кут-сүр үөрэхтэринэн киһи өйө-санаата үс кукка арахсар. Ол куттартан төрүт куту ийэ кут диэн ааттыыллара, оҕо өйө-санаата уонна оҥорор быһыыта ийэ кутуттан улахан тутулуктааҕын быһаарар.

Оҕо баар эрэ буоллар улаатан олоххо сайдыыны аҕалыа диэн этии алҕас, тиэтэйии, сыыһа быһаарыыны тутуһуу буолар. Ол курдук, оҕоҕо төрөппүттэриттэн бэриллэн иһэр өйө-санаата, араас үөрүйэхтэрэ буор кут диэн ааттаналлар. Буор кут өйө-санаата уонна иитииттэн, үөрэтииттэн ылынар билиилэрэ киһи өйүн-санаатын аҥардаһан сайыннараллар диэн аналлаах үөрэхтээхтэр быһаараллар. 

Оҕо өйө-санаата үөскээһинэ уонна сайдыыта “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэн тахсар:

1. Атаах оҕо.

2. Көйгө оҕо.

Оҕо иитиитин бу икки өрүттэрин арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:

1. Оҕо кыра эрдэҕинэ аһара көрөн-истэн, маанылаан, бары баҕатын барытын төрөппүттэрэ тук курдук толорон истэхтэринэ бэйэмсэх, бэлэмҥэ үөрэнэр санаата улаатан хаалыыта атаахтык иитиллибит диэн ааттанар. Оҕо атаахтык иитиллэрэ тулуура, туттунар күүһэ суох буола улаатарыгар тириэрдэрэ үлэни кыайбатын таһынан, сыыһа-халты туттунарын элбэтэн кэбиһэр.

Атаахтык иитиллибит оҕо улаатан да баран төрөппүттэрин бэлэмнэригэр, баайдарыгар сылдьа үөрэнэн хаалан тугу эмэ туһалааҕы үлэлиирэ, оҥороро биллэрдик аҕыйыыр. Атаах кыыс оҕо аймахтар сайдыыларыгар тугу да туһалааҕы оҥорботун Омоҕой Баай атаах кыыһа ыйанан өлөрө кэпсээҥҥэ киирбитэ биллэрэр. (3,22).

Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн оҕону ийэ кута иитиллэр кэмигэр атаахтаппакка, үчүгэй быһыылары оҥотторон, үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрдэххэ, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанарын тэҥэ, элбэх үчүгэй быһыылары оҥоруон сөп. Оҕо ийэ кутугар иҥмит үчүгэй үгэстэрэ ситиһэ сатыыр баҕа санаатын үөскэтэннэр олоххо оҥорор быһыыларын салайаллар.

2. Үлэҕэ үөрэнии оҕо тулуура, туттунар күүһэ баар буоларын үөскэтэр. Тулуурдаах, туттунар күүстээх, үлэҕэ үөрэммит оҕо көйгө диэн ааттанар. Үлэҕэ үөрэнии диэн төрөппүттэр оҕолоругар иҥэрэн биэрэр тугунан да кыайан кэмнэммэт элбэх баайдара буолар. Кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэммит оҕо улааттаҕына бэйэтэ үлэлээн туһалааҕы ситиһэн баайы булунар кыаҕа биллэрдик улаатар.

Ийэ оҕотугар үлэни үлэлииригэр баҕа санаатын үөскэтэр. Оҕо атаҕар туран хаамар буолаат даҕаны сылдьар сирэ кэҥиириттэн ону-маны таскайдыыр санаата улаатар. Бу улааппыт баҕа санааны таба туһанан оҕону үлэҕэ үөрэтэр кыах ийэҕэ эрэ баар. Бу үөрэҕи сахалар “Туһа киһитэ буолуу” диэн ааттыыллар уонна оҕолорун кыра эрдэҕиттэн үөрэтэн туһана сылдьаллар.

Оҕо туһа киһитэ буолан ону-маны илдьэ, аҕалан биэрэ үөрэммитэ бэйэтигэр үлэлииргэ баҕа санааны үөскэтэн кэбиһэрэ ордук туһалаах. Ол курдук, кыра эрдэҕинэ үөскээбит бу баҕа санаата кини улааппытын кэннэ үлэҕэ үөрэнэригэр көмөлөһөн, сирдээн биэрэр кыахтанар.

Оҕо төрөппүттэрин эттэрин-сииннэрин удьуордаан уонна өйдөрүн-санааларын; куттарын, сүрдэрин уонна араас үөрүйэхтэрин утумнаан төрүүр. Ол иһин төрөппүттэр ити туһалаах хаачыстыбалара барылара оҕолоругар бэриллэрин билэн, эрдэттэн олору тупсара сылдьаллара уонна ыал буолууга эр киһини таба талан ылыыны туһаналлара эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Кут-сүр үөрэҕин билэр сахалар киһи буор кута, араас үөрүйэхтэрэ оҕолоругар бэриллэн иһэллэрин билэллэриттэн үчүгэй быһыылары оҥорон үчүгэй үөрүйэхтэри үөскэтинэллэр, онтон куһаҕан быһыылары оҥорботтор, ол аата куһаҕан үгэстэнэн, үөрүйэхтэнэн хаалбакка кыра эрдэхтэриттэн кыһаналлар.

Оҕо өйө-санаата сайдыыта икки өрүттээх тутулуктаах:

1. Оҕо төрөппүттэриттэн, төрүттэриттэн бэриллэн иһэр өйө-санаата буор кута уонна араас үөрүйэхтэрэ буолаллар.

2. Оҕо ийэ кутун иитиитэ, үөрэҕи ылыныыта.

Бу икки өрүттэр хардары-таары оҕо өйүн-санаатын 50-чаҕа тиийэр бырыһыанын ылыахтарын сөп диэн үөрэхтээхтэр ааҕаллар. Сахалар ол иһин оҕону төрөтүүгэ ыал буолуу үгэстэрин тутуһаллар. Оҕо төрөппүттэриттэн бэриллэн иһэр өйө-санаата; буор кута уонна араас үөрүйэхтэрэ киһи буолууну ситиһэригэр улахан суолталаахтарын билэн эргэ тахсар кыыс күтүөтү таба талан ылыыны туһана сырыттаҕына табыллар.

Оҕо ийэ кута ийэтин таба көрөр буолуоҕуттан 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри күүскэ сайдар, тугу саҥаны билбитин үгэс оҥостунан иһэрэ олус түргэн. Ол иһин оҕо ийэ кута иитиллэр, ол аата бэлэм, үчүгэйдэрэ быһаарыллыбыт билиилэринэн, үчүгэй үгэстэринэн толоруллан иһэллэрэ туһалаах диэн Кут-сүр үөрэҕэр этиллэр.

Иитии диэн төрөппүт эбэтэр иитээччи бэлэм билиини, үчүгэй быһыыны үтүгүннэрэн үөрэтэн, үгэс оҥорон иҥэрэн биэрэрэ ааттанар. 5 эбэтэр 6 сааһыттан оҕо умнубат буолара улаатан үөрэнэрэ саҕаланар. Ол аата бу кэмтэн оҕо салгын кута үөскээн сайдан барар.
 
Ийэ кут иитиллэр, онтон салгын кут үөрэнэр. Салгын кут сайдан иһиитэ оҕо умнубат буолуута үөскээбититтэн биллэр. Бу кэмтэн саҕалаан оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэ үөрэнэрэ эрэйиллэр. Ол курдук, маннык оҥордоххо табыллыбат, ол аата куһаҕан буолар. Куһаҕаны хатылаан оҥорбокко, атыннык оҥорон тупсардахха табыллан үчүгэй буолуон сөбүн туһаныллар.
 
Оҕо ийэ кутун иитиитэ бэйэтэ икки өрүттэнэн тахсарыттан, атаах уонна көйгө диэн арахсалларыттан төрөппүттэр олус кыһанан оҕо иитиитинэн дьарыктаналлара эрэйиллэр.
“Киһини санаата салайар” диэн сахалар этэллэр. Ол иһин оҕоҕо, киһиэхэ тугу эмэ ситиһэ сатыырга баҕа санаа баара аан бастаан эрэйиллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорон үчүгэй үгэстэргэ иитилиннэҕинэ, бу үгэстэрэ баҕа санаа буолан инники диэки сирдииллэр. Киһи ол баҕа санаатын ситиһээри кыайбатын да кыайан кэбиһиэн сөп.

Оҕо ону-маны көрө охсоору тиэтэйэр санаатыттан көрдүүрүн төрөппүт тук курдук толоро охсон биэрбэккэ, кэтэһиннэрэн, баҕа санаатын үөскэтэн биэрэрэ улахан туһаны оҥорор. Кыра эрдэхтэринэ баайдара аҕыйаҕыттан кырыымчыктык улааппыт оҕолор улаатан баран үлэни кыайаллара элбээн ситиһиилэри оҥороллоро ити, баҕа санаа үөскээһинин уонна туһалаах дьайыытын быһаарар. Ол аата кыра эрдэҕинэ дьадаҥы, онто-манта тиийбэт оҕо байарга, олоҕун тупсарарга улахан баҕа санааны үөскэтинэрэ улааппытын кэннэ ситиһиини оҥороругар туһалыыр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин суох оҥороннор дьон салайааччылар эппиттэрин эрэ толоро үөрэнэн хаалбыттара. Остуоруйаларга элбэхтик кэпсэнэр көйгө оҕо туһунан истиэхтэрин да баҕарбат буолуулара үөскээбитэ.

Үлэһиттэр пиэнсийэлэрэ, хамнастара сөп түбэһэринэн олохторо көммүт курдук санааларыттан оҕолорун атаахтанан иитэллэрэ элбээбитэ. Бу оҕону иитиигэ халыйыы үөскээһинигэр салайар партия “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн ыҥырыыта тириэрдибитэ.

Ийэни “мама” диэн ааттааһыны нууччалары үтүктээччилэр киллэрэ сатыыллар. “Маа” диэн дорҕоон ынах маҥырыыр, баарын биллэрэр дорҕооно буолар. Оҕо ийэтин “ма-ма” диэн ааттыыр буоллаҕына бэйэмсэх, мин эрэ баарбын диэн биллэрэр санаата улаатан хааларыттан атаахтыыра аһара барыан сөп.
 
Ийэ оҕотугар бэйэтин ийэ диэн ааттатар кыаҕа олус улахан. Аан маҥнайгы саҥарар тылларын оҕо ийэтин көмөтүнэн саҥара үөрэнэр. Ол иһин оҕо сахалыы саҥаны баһылаан улаатара ийэлэртэн, дьахталлартан быһаччы тутулуктаах. Оҕолор сахалыы саҥараллара аҕыйаан иһиитигэр дьахталлар быһаччы буруйдаахтар.

Оҕо ийэтэ этэрин истэрэ, толороро элбэх. “Субу кэмтэн миигин ийэ диэн ааттаа” диэн оҕотугар этэр кыаҕа хаһан баҕарар баар. “Мин эттим, эһиги иһиттигит” диэн этии тыл атын киһиэхэ түргэнник тиийэр дьайыытын биллэрэр. Ол аата этиллибити сонно толорор кыах дьоҥҥо хаһан баҕарар баар.

Онон оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ, өйүн-санаатын сайыннарыыга ийэ ылар оруола олус улаханын таба сыаналааһын уонна олоххо туһана сылдьыы эрэйиллэр.

ЭБЭ

Эбэ диэн улахан күөлү, өрүһү ытыктыылларын биллэрэн сахалар ааттыыллар. Киһи айылҕаттан саамай улахан тутулугунан иһэр уу уонна аһылык буолар. Күөлтэн, өрүстэн аһылык булуллар, иһэр уу ылыллар. Олус былыргы кэмнэргэ сүөһүлэрэ суох дьон улахан күөллэри булан балыктаан аһыыллара биллэр.

Сахаларга айылҕаттан улахан тутулук баара, бу эбэ диэн аакка иҥэн сылдьар. Бу аат эбэ аһатар уратыта элбэҕин быһаарар. Ону тэҥэ, эбэ улахан уопуттаах дьахтар буолан сиэнин көрүүгэ-истиигэ уонна ийэ кутун иитиигэ, үчүгэй үгэстэргэ үөрэтиигэ ылар оруола аһара үрдүгүн биллэрэр.

Эдэр төрөппүттэргэ оҕолоро аһара үчүгэйиттэн күннэригэр тэҥнэнэн хааларынан туох баҕарбытын барытын сонно тута толоро сатааһыҥҥа оҕустаран хаалыахтарын, ол иһин атаахтатан кэбиһиэхтэрин сөп. Бу кэмҥэ улахан уопуттаах эбэ оҕо көрүүтүгэр, өйө-санаата сайдыытыгар, ийэ кута иитиллэригэр улахан көмөнү оҥорор.

Кыһыл оҕо көрүүтүгэр-истиитигэр былыр-былыргыттан хам суулаан илдьэ сылдьыы уонна утутуу үгэһэ туттуллара аныгы кэмҥэ араас таҥастар элбээннэр хаалан сылдьара оҕо өйө-санаата, буор кута үөскээһинигэр сөп түбэспэт. Мин бу үгэс оҕо мөхсүбэккэ утуйарга үөрэнэригэр ураты туһалааҕын туһунан Кут-сүр үөрэҕин көмөтүнэн кылгас быһаарыылары биэрэр кыахтанным. 

Урукку кэмҥэ кыра оҕону алта ыйыгар диэри хам суулаан утуталлара. Эбэ хайдах суулууру көрдөрөн биэрэрэ онно көмөнү оҥороро. Кыра оҕо моонньо кэбирэх, төбөтүн кыайан уйумматыттан өйүү тута сырыттахха эрэ табыллар. Хам суулааһын көтөҕөргө, илдьэ сылдьарга улахан туһаны оҥорор.

Оҕо кыратыттан араас хамсаныылары оҥороруттан буор кута сайдан, уустук хамсаныылары оҥорор кыаҕа улаатан иһэрин тэҥэ, утуйа сытан мөхсүбэтэ ордук туһалаах. Ол иһин кыра эрдэҕинэ хам суулаан утутуу оҕо утуйа сытан мөхсүбэт буоларын үөскэтэн улахан туһаны оҥорорун маннык ааҕыахха сөп:

1. Утуйа сытан мөхсүбэт, эргичиҥнээбэт.

2. Улаатан иһэн суорҕанынан саптан холкутук утуйар.

3. Оронуттан сууллан түһэрэ суох буолар.

Оҕо утуйа сытан мөхсүбэт буоларыгар кыһыл оҕо эрдэҕинэ хам суулаан утутуу, илдьэ сылдьыы үгэс буолан иҥэн туһалыыр. Ол аата утуйа сытан мөхсүбэт буоларыгар кыра эрдэҕинэ хам суулаан утутуу үгэһи үөскэтэн үөрэтэн кэбиһэр.

Билигин кыра оҕо араас таҥастара элбээннэр хам суулаан илдьэ сылдьары, утутары букатын быраҕан сылдьаллар. Ол иһин оҕо улаатан иһэн элбэхтик мөхсөрүттэн суорҕанынан кыайан саптан утуйбакка эрэйдэнэрэ үөскээн хаалар.

Киһиэхэ утуйа сытан мөхсүбэт буолуута элбэхтик туһалыыр. Ол курдук киһи утуйдаҕына температурата намтыырынан тоҥон, тымныйан хаалыан сөп. Ол иһин утуйбут киһини тугунан эмэ сабан биэрэри куруук туһаналлар. Оҕо утуйа сытан суорҕанынан сабынара тымныйан хааларыттан харысхала буолар.

“Кыһыл оҕо курдук утуйар” диэн утуйа сытан букатын мөхсүбэт, үчүгэйдик утуйар киһини этэллэр. Оҕону кыһыл оҕо эрдэҕинэ хам суулаан утутуу утуйа сытан мөхсүбэт буоларыгар үөрэтэрэ ити этииттэн быһаарыллар.

Кыра оҕо аччыктаатар, туга эмэ табыллыбатар эрэ ытаан биллэрэн иһэр. Түргэнник аһатан биэрдэххэ уоскуйар. “Оҕо ытаан-ытаан улаатар” диэн өс хоһооно оҕо ытыырыгар кыра эмэ туһа баарын биллэрэр. Ол курдук, оҕо күөмэйэ ытаатаҕына дьарыктанар, эрчиллэр.

Оҕо улаатан истэҕинэ ону-маны көрдүүрэ эбиллэр. Төрөппүттэр ону тук курдук толоро охсон иһэр буоллахтарына, оҕо онно үөрэнэн көрдүүрэ өссө эбиллэн иһэрин таһынан, бэйэмсэх буолара улаатыан сөп. Ол иһин оҕо көрдөөбүтүн барытын толоро охсон биэрбэккэ, кэтэһиннэрэн, тугу баҕарбытын бэйэтэ булунар баҕа санаатын үөскэтэн баран биэрдэххэ, кэлин улаатан баран бэйэтин баҕа санааларын толорор кыахтаныан сөп.

Оҕо улаатан иһэн элбэхтик аһыырын сөбүлүүр. Ол курдук, улаатыы элбэх аһылыгы эрэйэриттэн үгүс минньигэс астары астыыр кыахтаах эбэ оҕоҕо олус туһалаах, үчүгэй киһиэхэ кубулуйар. 

Араас элбэх минньигэс уонна тотоойу астары астыырга үөрэммит эбэ оҕолор таптыыр, сөбүлүүр эбэлэрэ буолар. Ийэбит балтын элбэх оҕолоро Лөкүө эбэбитин “Алаадьы эбэ” диэн ааттыыллара. Сайылыкка көһөн тахсан бииргэ олоруу кэмигэр эбэ алаадьылаан сиэннэрин барыларын тото аһатара хос аат буолан иҥэн хаалбыта.

Элбэх сиэннэри аһатарга, тоторорго үгүс үлэ эрэйиллэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан кыайар үлэлэрин үлэлии үөрэнэрэ элбэх оҕолоох ыалга ирдэнэр көрдөбүл буолар. 

Үлэлии үөрэнии аан маҥнай соруйууну, ыйыыны толорууттан саҕаланар. Элбэх сиэннэрдээх эбэ оҕону табан соруйууну үгүстүк туһаннаҕына табыллар. “Ону аҕал”, “Маны уур”, “Бу курдук оҥор” диэн соруйуулары оҕо толоро үөрэнэрэ туһа киһитэ буолан үлэни табан үлэлииригэр көмөлөһөр. 

Эбэ диэн аҕа уонна ийэ ийэлэрэ ааттанар. Ол аата оҕо икки эбэлээх буолар. Оҕо аҕатын араспаанньатын ылынара улаатан истэҕинэ ийэтин аймахтарыттан арыыйда тэйиччи буолан хааларын үөскэтэр эрээри, ийэ бэйэтин аймахтарын кытта чугастыы сыһыанын тутуһа сырыттаҕына оҕо билэрэ үөскүүр.

Эбэ диэн аат олоххо улахан уопуттаах дьахтары биллэрэрэ оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр ордук табыллар. Олоххо элбэх уопуттаах буолуу хаһан баҕарар оҕо үтүктэн үөрэнэригэр туһалыы сылдьар. Ол курдук, оҕо маҕан баттахтаах киһи этэрин ордук болҕойон истэрэ уонна толороро биллэриттэн эбэ оҕону үөрэтэр күүһэ улаатар.

Оҕо иитиитэ, көрүүтэ-истиитэ диэн элбэх үлэттэн уонна билииттэн ситиһиллэр үлэ буолар. Эбэ кыра сиэнин көрүүтүгэр-истиитигэр уонна ийэ кута иитиллэригэр биллэр көмөнү оҥордоҕуна оҕо ийэ кутугар үгэс буолан хаалыан сөп. Бу үчүгэй үгэс дьайыытыттан эбэ кырдьыбытын кэннэ сиэнигэр бэйэтин көрдөрөр, көмөлөһүннэрэр кыаҕа улаатыан сөп. Ол курдук, оҕо ийэ кутугар иҥмит үгэстэрэ, өйдөбүллэрэ хаһан да умнуллубаттар.

Үчүгэй эбэ туһунан учуонай Б.Н.Попов маннык суруйар:

- “Эбэ диэн кэргэнниилэргэ саамай улахан өйөбүл, тирэх. Ырыаһыт, остуоруйаһыт, көрү-күлүүнү тэрийээччи кини, таҥаһы-сабы бэрээдэктээччи кини, аһы-үөлү бэлэмнээччи кини, сиэргэ-майгыга уһуйааччы кини”. (6,60).

Эдэрдэр кырдьыбыт, туһата суох курдук буолбут төрөппүттэрин быраҕан кэбиһэллэр диэн этиилэр элбэхтик иһиллэллэр. Бу түктэри быһыылар оҕо кыра эрдэҕинэ атаахтык иитиллэн, бэйэмсэх буолан хааларыттан билигин ордук элбээтилэр. Ону тэҥэ, бу быһыы үөскээһинигэр кыра оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр кырдьаҕас киһи кыттыспатаҕа биллэн тахсар.

Сахаларга “Иитиллэр иэстээх” диэн оҕону иитии, улаатыннарыы элбэх иэһи үөскэтэрин быһаарар этии баар. Оҕо улаатан бэйэтэ үлэһит буолуор диэри төрөппүттэригэр улахан иэскэ киирэрин, бу этии биллэрэрэ улахан суолталаах. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕиттэн, бу иэс хайдах үөскүүрүн билэ сылдьара эрэйиллэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр барыны бары босхо оҥоро сатааннар, бу иэһи суох курдук көрдөрө сылдьыбыттара.

Эбэ төрөппүт оҕотун көрөн-истэн улаатыннарбыт, киһи буолууну ситиһиннэрбит, үлэҕэ үөрэппит уопуттааҕыттан, сиэннэрин иитиигэ, үөрэтиигэ көмөлөһөр, ыйан биэрэр кыахтанар уонна бэйэтэ кырдьар, мөлтүүр сааһыгар сөптөөх көрүүнү, көмөнү ылыан сөп.

Онон эбэ диэн олоххо элбэх уопуту мунньуммутунан туһанан сиэнэ оҕо ийэ кутун иитиитигэр кыттыһара уонна олох туһалаах үгэстэригэр  иитэрэ, үөрэтэрэ эрэйиллэр.

ЭҺЭ

Сахалар айылҕаны кытта тутулуктарын сүтэрбэккэ эрэ сылдьар омуктарга киирсэллэр. Ол иһин айылҕаны кытта быһаччы тутулуктаах тыллары туһана сылдьаллар. Эһэ диэн тыл айылҕа эһэтин аан бастаан биллэрэринэн дьону айылҕаны кытта холбуу сибээстиир суолтата оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн иҥэриллэр.
 
Былыргы дьыллар быдан мындааларын иннинэ сорох дьон эһэттэн үөскээн тарҕаммыт буолуохтарын сөп. Ол курдук, эһэҕэ маарынныыр халыҥ эттээх-сииннээх, сыаны түргэнник мунньунар уонна лаппаҕар атахтаах, күүстээх дьон элбэхтэр. Ону тэҥэ, былыргы үһүйээннэргэ ахтыллар эһэ дьахтары тыыппатын туһунан кэпсээннэри билэбит. 

Саха тылыгар бары тыынар-тыыннаахтар оҕолоро биирдик оҕо диэн ааттаналлар. Онтон улаатан, өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан истэҕинэ иитии, үөрэтии көмөтүнэн ким, хайа оҕото буолара эбиискэ быһаарыллан этиллэрин тэҥэ, киһи оҕото киһи буолууну ситиһэн өйө-санаата сайдара, тупсара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол аата киһи оҕото, эһэ оҕото, бөрө оҕото диэн улааппыттарын, өйдөрө-санаалара сайдыбытын, бэйэлэрин уратыларын билиммиттэрин кэнниттэн тус-туспа арахсан араарыллан ааттаналлар. 

Эһэ диэн айылҕа улахан, уордаах кыыла ааттанар. Бу кыыл оҕотун кытаанахтык тутарын, үөрэтэрин туһунан булчуттар кэпсииллэр. Ол курдук, бултуу барарыгар оҕото батыспатын, эккирэппэтин диэн улахан маһынан баттатан кэбиһэр үһү. Ону тэҥэ, таһыйан сарылатарын истэллэр эбит.

Оҕо эһэтэ эһэ диэн ааттанара ити үөрэтии дьайыытын уратытыттан улахан тутулуктаах. Ол курдук, оҕону бэрээдэккэ, тулуурдаах буолууга, үлэҕэ үөрэтэр киһи этэрин истиигэ үөрэтии ханнык эрэ ыгааһыннаах, баттааһыннаах буоллаҕына эрэ табыллара эһэ диэн тылынан этилиннэҕинэ ордук улаханнык туһалыыр. Оҕо өйүгэр-санаатыгар бэрээдэги тутуһууга үөрэнии улахан эрэйдээх, ыараханнык ситиһиллэр уонна ханнык эрэ сорудаҕы этиллибит курдук толоруу элбэх тулуурдаах буоллахха эрэ кыаллара хаһан да уларыйбат.
 
Кыра эрдэҕинэ буруйу оҥорбут оҕону муннукка туруоруу, буруйу оҥорбутун билиннэрии билигин даҕаны туттулуннаҕына табыллар. “Көҥүлүнэн барбыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат” диэн өс хоһооно этэрэ сахалар үөрэхтэрэ оҕону хайдах иитэри, үөрэтэри дириҥник быһаарарын сайдан иһэр аймахтар туһаннахтарына табыллар.

Олоххо улахан уопуттаммыт, элбэх билиилээх кырдьаҕас киһи-эһэ, оҕону бэрээдэккэ, араас быраабылалары тутуһарга иитэр, үөрэтэр күүһэ улаханын туһанарга эһэ диэн аата ыҥырар суолталаах.
 
Оҕо улаатан иһэн бэрээдэккэ үөрэнэрэ, араас быраабылалары тутуһа сылдьара, киһи быһыытын таһынан барбата хайаан да эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Эһэ бэйэтин олоҕун элбэх уопутун туһанан туһалаах үгэстэргэ, бэрээдэккэ оҕону иитэр, үөрэтэр күүһэ улаатарын оҕо иитиитигэр туһаннахха табыллар.

Ыал биир эмэ оҕото кыра оҕону көрүүнү-истиини билбэккэ, көрбөккө эрэ улаатар. Оҕо баар эрэ буоллар үөрэҕи ылыныа диэн арҕааҥҥы омуктар сымыйа үөрэхтэрин итэҕэйии оҕо иитиитин улаханнык халытан сылдьар. Кинилэр өй-санаа үөрэхтэрэ киһи биир куттаах, “душалаах” диэн этиини тутуһарыттан оҕо ийэ кутун иитии диэн үөрэҕи букатын билбэттэриттэн көтүтэн, хаалларан кэбиһэллэриттэн кыра эрдэҕинэ оонньуунан эрэ дьарыктыы сатыыллар.

Бу сымыйа, киһи өйө-санаата сайдыытыгар сөп түбэспэт үөрэҕи үтүктэ, батыһа сатааһынтан оҕо ийэ кутун иитии диэн сахалар туһалаах үөрэхтэрэ хаалан сылдьарын туһаныы ирдэнэрин мин Кут-сүр үөрэҕин саҥалыы үөрэтэн олоххо киллэрдим. 

Сахалыы Кут-сүр үөрэҕин оҕону иитиигэ туһаныы оҕо атаахтык иитиллэрин суох оҥорор уонна үлэҕэ үөрэтиини бастакы миэстэҕэ таһааран үлэни кыайар дьону элбэтэн омугу сайыннарарга туһалыыр. Олоххо уопутурбут кырдьаҕастар, эһэлэр бу үөрэх туһатын билэн-көрөн эдэрдэргэ тириэрдэллэрэ эрэйиллэр.

Улаатан иһэннэр кыра оҕо диэни көрбөтөх эдэрдэр ыал буолан бэйэлэрэ оҕолонон бараннар оҕо бары баҕатын толоро сатааннар атаахтатан кэбиһэллэрэ элбиир. Ол иһин олоххо элбэх уопуттаах эбэ уонна эһэ оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ кыра эрдэхтэриттэн кыттыһан, көрдөрөн, көмөлөһөн биэрэллэрэ ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Оҕо кырдьаҕас киһиэхэ көмөлөһөр санаата элбиир. Саҥа атаҕар туран хаампыт, сылдьар сирэ кэҥээбит оҕо ону-маны сосуһарын, таскайдыырын сөбүлүүр. Бу кэми аһаран кэбиспэккэ ону-маны соруйан, оҥотторон эһэ оҕону “Туһа киһитэ” оҥорон үлэҕэ үөрэтэрэ ордук табыллар. Ону тэҥэ, оҕо уопуттаах, элбэҕи билэр киһини үтүктэр, батыһар кыаҕа улаатара онно туһалыыр. Оҕо эһэтин курдук буолар баҕа санаата үөскээтэҕинэ киһи буолууну ситиһэр, киһилии быһыыланар уонна майгыланар кыаҕа улаатар.

Эһэтэ үөрэтэр сиэнэ киһи буолууну эрдэлээн ситиһэр кыахтанар. Ол курдук, араас үөрэҕи, билиини улахан уопуттаах киһиттэн ылыныы үөрэх  ситиһиилээх буоларыгар тириэрдэрэ ону үөскэтэр. Оҕо улаатан киһи буолууну ситистэҕинэ салгыы олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыаҕа улаатар.

Улаатан иһэр оҕо тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буоллаҕына, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар кыахтаннаҕына киһи буолууну ситиһэр. Киһи буолууну ситиспит оҕо бэйэтэ саҥа ыалы тэрийэн оҕо төрөтөн иитэр, үөрэтэр кэмэ кэлэр. Дьон олоҕор бу бэлиэ кэм хойутаабакка; кыыс оҕоҕо этэ-сиинэ ситэрин кытта кэлэрэ эрэйиллэр, онтон уол ыал буолуон иннинэ элбэхтик үлэлээн буор кутун сайыннаран биэрэрэ эмиэ туһалаах.

Оҕону иитии уонна үөрэтии үөрэҕэ үйэлэргэ уларыйбат. Ол курдук, оҕо ийэ кута иитиллэрэ ийэтин таба көрөр кэмиттэн саҕаланар уонна 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри күүскэ сайдар. Бу кэми аһардан кэбиспэккэ үчүгэй быһыылары оҥотторон, үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэриини бары төрөппүттэр оҥоро сылдьыахтара этэ.

Киһи ийэ кута төрүт кут диэн ааттанар уонна киһи оҥорор быһыыларын барыларын салайыыга бэйэтэ да билбэтинэн кыттыһа сылдьар. Бу уратыны киһи саҥа оҥорор быһыытын урукку иҥэн сылдьар үгэһигэр тэҥнээн көрөрүттэн быһаарыллар. Ол иһин оҕо ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитии сахаларга бастаан иһэр.

Ийэ кута үчүгэй быһыыларынан иитиллэн, киһи буолууну ситиспит оҕо олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанарын сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэр.
Былыргы ыаллар эбэлэрин, эһэлэрин кытта бииргэ олорор этилэр. Маннык бииргэ олоруу төһө да эрэйдээҕин иһин, оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр улахан туһаны оҥорор. Ол курдук, олоххо элбэх уопуттаах кырдьаҕастар этэр тыллара, биэрэр сүбэлэрэ улаатан эрэр оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалар кыахтара улаатар.

Оҕону иитиигэ туһаныллар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно тулуурга, бэйэни туттунарга уонна күүстээх, өһөс санаалаах буолууга иитэр, үөрэтэр күүстээх. Оҕо төрөппүттэрин туохха барытыгар баһыйар буола улаатарын, бу өс хоһооно үөскэтэр.

Оҕо тулуурдаах, туттунар күүстээх буоларыгар маннык этэн үөрэтиилэр туһалыыллар:

- “Аһара барыма” диэн этэн оҕону үөрэтии туттунар күүстээх буоларын үөскэтэр. Ол курдук, ытааһын да, үөрүү да аһара барбатахтарына эрэ киһи быһыытыгар сөп түбэһэллэр. Туохха барытыгар киһи быһыытын аһара барыы табыллыбаты элбэтэр.

- “Тохтоо” диэн этии субу оҥоро турар быһыыны тохтотору, уларытары модьуйарынан оҕоҕо туһата суоҕу, сыыһаны оҥорууну тохтотунар, туттунар күүһү үөскэтэн тулууру улаатыннарар үөрэх буолар. Бу үөрэх үөрэтэр, такайар киһи этиитин истэргэ уонна толорорго үөрэтэрэ ордук улахан туһалаах.

- “Кэтэс” диэн этэн оҕону кэтэһэргэ, туох барыта кэмигэр кэлэрин күүтэргэ үөрэтии тулуурун улаатыннарар, өйүн-санаатын уларытан сааһылыырыгар көмөлөһөр үөрэх буолар. 
- “Тиэтэйимэ, ыксаама” диэн үөрэх оҕо сыыһа-халты туттунарыттан харыстыыр аналлаах. Оҕону үөрэтии саамай уустуга сыыһа-халты туттубатыгар үөрэтии буолар. Ол курдук, оҕо тугу эмэ оҥороругар куруук тиэтэйэр, ыксыыр санаата баар буоларыттан көмүскэллээх, харысхаллаах буолара табыллар.

- “Киһиргээмэ, дэбдэйимэ” диэн этии оҕо өйө-санаата аһара барарын тохтотууга аналланан улахан туһаны оҥорор.

- “Көрсүө, сэмэй буол” диэн үөрэтии оҕо туохха барытыгар урутаан түһэн иһэр майгынын аҕыйатар, хааччахтыыр. Ол иһин оҥорор быһыытын киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэр уонна сыыһа-халты туттунарын аҕыйатар аналлаах үөрэх буолар.

Олоххо элбэх уопуттаах киһи, эһэ оҕону сыыһа-халты туттубатыгар үөрэтэр күүһэ улахан. Оҕо улаатан иһэн сыыһа-халты туттубатаҕына эрэ олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанарын сахалар билэн оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ эһэ үөрэҕин туһана сылдьаллар.

Онон эһэ үөрэҕэ диэн оҕоҕо тулуурдаах буолууну, тохтотунар күүһү иҥэрэн биэрэргэ уонна бэрээдэги тутуһан үлэни табан үлэлииргэ үөрэтэр аналлаахтар.

ОҔО АЙМАХТАРЫ ЭЛБЭТЭР

Оҕо ийэлээх уонна аҕалаах буолан аймахтары икки төгүл курдук элбэтэн иһэр. Ол курдук, оҕо аҕатын уонна ийэтин аймахтара бары кини хаан аймахтарынан буоланнар ахсааннара эбиллэн иһэллэр. Онно эбии эбэтин уонна эһэтин аймахтара эбиллэннэр киэҥ аймахтар буолан тахсаллар.

Аҕыйах ахсааннаах омуктар бары кэриэтэ аймахтаһыылара чугаһаан биир аймах буолан иһэллэр. Бу уратыны туһанан элбэх ахсааннаах омук аҕыйах ахсааннаах кыра омугу кыараҕас сиргэ хаайан сотору симэлитэр кыахтанарын баһылыыр омуктар туһана сылдьаллар. Кыра омугу туспа олордуу, резервацияҕа хаайыы мөлтөөн-ахсаан барыытын үөскэтэн симэлийэрин түргэтэтэр.

Омук симэлийиитэ диэн аҕыйах ахсааннаахтар элбэхтэргэ булкуллан, омуктара уларыйан хаалыыта ааттанар. Сахалар “Тыал буолбуттар” диэн этиилэрэ симэлийэн хаалбыт омуктар былыргы кэмнэргэ элбэх эбиттэрин быһаарар.

Сэбиэскэй былаас биир, нууччалыы саҥарар омугу үөскэтэ сатаан кыра омуктары эһэр, симэлитэр суолу тутуспута. Ол иһин кыра омуктары былыргыттан үлэлиир үлэлэринэн арааран олохтоон атын сиргэ баралларын боболлоро, туспа үлэҕэ ылбаттара. 

Сахалар төрүт дьарыктарынан тыа сирин үлэлэрин ааҕаннар бары, ол үлэлэри үлэлииллэрин олоххо киллэрбиттэрэ. Тыа сирэ сайдарын туһугар диэн ааттаан элбэх көмөнү оҥороллоруттан үөрэн уонна салайар былаас кэтэх, кистэлэҥ санаатын билбэттэриттэн, бу былааһы “үчүгэй” курдук саныыллара үөскээбитэ. 

Омук олоҕор аймахтаһыыны үөскэтии кэлин тиһэҕэр эстиитигэр, симэлийиитигэр тиийэн хааларын, бэйэлэрин эрэ үөрэхтэрин туһаннаран кистии, саба сатыыллара.

Уһуннук биир сиргэ олорууларыттан тыа дьонун аймахтаһыылара чугаһаан барбыта. Аймахтары аан бастаан аҕаларынан ааҕан тутуһа сылдьалларыттан тыа сирин дэриэбинэлэрин олохтоохторо бары кэриэтэ, ийэлэринэн аймахтыылара өссө чугаһаабыта.
 
Ыаллар бары кэриэтэ уол оҕолонуохтарын баҕара саныыллар. Бу санаа төһө да үчүгэйин иһин кыыс оҕолору намтатар, туһалара аҕыйаҕын курдук сыыһа санааны үөскэтэрин ыал буолуу үгэстэрэ дакаастаан дьоҥҥо тириэрдэллэр. (7,52).

Кытай ыалларыгар биир оҕолонуу нуорматын киллэрбиттэригэр оҕолоро уол буолуон бары кэриэтэ баҕараллара биллэн тахсыбыт. Ол иһин уолаттар элбээн хаалыылара үөскээн сылдьар.

Уол оҕо бэйэтин аймахтарын элбэтэн аҕатын сайдыылаах буор кутун салгыы тарҕатар кыахтанар. Бу быһаарыы бастаан иһэринэн уол оҕолору ыаллар ордук сыаналыыллар.
Уол оҕо төрүүрэ эр киһиттэн улахан тутулуктааҕын аныгы наука геннэри үөрэтэн быһаарбыта. Күүстээх, кыахтаах эр киһи элбэх уолаттары төрөтүөн сөп. Былыргы кэмнэргэ аҕа уустарын баһылыктара оннук кыахтаах эр дьон эбиттэр. 

“Кыыс омук анала” диэн өс хоһооно олус былыргы да кэмҥэ үөскээтэр кыыс аналын билигин да табатык быһаарар. Ол курдук, кыыс атын аймахтарга эргэ баран кинилэри элбэтэрэ, сайдыылаах буор куттарын тарҕатара хаһан да уларыйбат.
 
Кыыс бу анала төрөппүттэригэр туһалыырын туһугар эргэ барарыгар энньэлээх буоларын ыал буолуу үгэстэрэ хааччыйаллар. Ол аата ыраас кыыс оҕо ыалы тэрийэн аймахтары сайыннарар, сайдыылаах буор куттарын кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэр кыаҕын туһаныы буолар.

Киһи атыттарга маарыннаабат, оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэр биллэр уратылара былыргы төрүттэриттэн улахан тутулуктаахтар. Ол уратылар манныктар:
1. Этин-сиинин уратылара.
 
2. Өйүн-санаатын уратылара. 

Бу уратылары арыыйда кэҥэтэн быһаарыахпыт:

1. Эт-сиин уратылара кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиилэрэ удьуордааһын диэн ааттанар. Киһи тас көрүҥэ, уҥуохтара, быччыҥнара уонна ис уорганнара барылара этин-сиинин уратыларыгар киирсэллэр. Күүстээх эр киһи оҕолоро күүстээх буолан төрүүллэрэ ону биллэрэр. Ону тэҥэ, этин-сиинин уларыппыт араас ыарыылара, бодоҥноро оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр эмиэ бэриллэн иһэллэр. Ол иһин ыал буолуу үгэстэрин туһанан мөлтөхтөрү эрдэттэн туоратыыны сахалар туһаналлар.

2. Өй-санаа уратылара кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрэ утумнааһын диэн буолар. Оҕолорго, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр өй-санаа уратылара икки аҥы арахсаллар:

а. Үс куттарыттан биир эрэ кута, буор кута оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэр.

б. Атын үөрүйэххэ кубулуйбут өйө-санаата, майгынын уратылара уонна сүрэ утумнаан салгыы бэриллэллэр.

Киһи бу уратыларын туһалаах, үчүгэй өрүттэрэ аймахтар сайдан иһиилэрин үөскэтэллэр, онтон куһаҕан, буортулаах өрүттэрэ сайдыыны төттөрү тардаллар. Ол иһин ыал буолааччылар саҥа билсиһэн эрэр кэмнэриттэн төрүччү үөрэҕин туһанан күтүөт киһи бары уратыларын үөрэттэхтэринэ табыллар. Бу үөрэтии көмөтүнэн эр киһини таба талан ылыы үгэс буолан туттулла сылдьарынан, таптал диэн аналлаах тылы үөскэтэн туһаналлар. Таптал диэн тыл ыал буолууга анаан эр киһини таба талан ылыыны биллэрэр суолталаах.

Удьуордааһын уонна утумнааһын уратылара кыыс оҕо эргэ барыан иннинэ туга да биллибэт эр киһини кытта сылдьыһарын тохтоторун ирдииллэр. Манна айылҕа бэйэтэ көмөлөһөн аналлаах чараас бүрүөһүнү кыыс оҕоҕо оҥорон биэрбитин ыал буолуохха диэри харыстааһын эрэйиллэр.

Төрөтөр оҕолоро сайдыылаах буор куттаах буолан төрүөхтэрин баҕарар уол аймахтара кийииттэрэ ыраас кыыс буоларын ирдиир кыахтаахтар. “Төрүт-уус ыаллар” бэйэлэрин сайдыылаах буор куттарын кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн иһэр баҕа санаалара Кут-сүр үөрэҕин биллэхтэринэ өссө улаатар.

Ыал буолууга кыыс оҕо бастаан иһэр оруоллаах. Ол курдук, ыраас кыыс оҕо эрэ эр киһи сайдыылаах буор кутун ылыммыт оҕону төрөтөрүнэн аймахтар, омук сайдарыгар ылар оруола аһара үрдүүр. Эргэ тахсар сааһын туолбут кыыс ыалы тэрийэргэ аналлаах баайын-малын, ол аата энньэтин мунньунан баран күтүөттүү кэлэр эр дьону талан ыларын саҕалыыр. Ол аата кыыс оҕо аан бастаан сайдыылаах буор куттаах оҕолору төрөтөн баран салгыы үөрэҕинэн, үлэнэн дьарыктанара айылҕатыгар сөп түбэһэр.

Ыал буолууга эр киһини таба талан ылыыга этин-сиинин уонна өйүн-санаатын уратыларын аан бастаан төрүччү үөрэҕин туһанан дириҥник үөрэтии эрэйиллэр. Эдэр кыыс оҕо олоҕун уопута суоҕунан, бу талан ылыыга кыыс төрөппүттэрэ бэйэлэрин олохторун уопутун туһанан көмөлөһөллөрө хайаан да эрэйиллэр. 

Кыыс оҕо эргэ тахсарыгар төрөппүттэрэ сөбүлүүллэрэ олох сайдыыны ситиһиитин ирдэбилэ буолар. Онтон кыыс көрөн күтүөтү сөбүлээтэҕинэ ыал буолуу тэриллиитэ саҕаланар.
Оҕо кэлэр көлүөнэ киһитэ. Саха дьоно “Оҕо – оонньуур буолбатах” диэн өс хоһоонун үөскэтэн туһанан, оҕоҕо сыһыаны кыра эрдэҕиттэн киһи буолууга үөрэтииттэн саҕалыыллар. 
Кыра оҕо умнан иһэрэ элбэҕиттэн албынныы сатааччылар олус улахан куһаҕаны оҥороллор. Кут-сүр үөрэҕэ этэринэн оҕо ийэтин таба көрөр буолуоҕуттан өйө-санаата сайдан, үгэстэрэ үөскээн бараллар. Ол аата тугу билбитэ барыта ийэ кутун үөскэтэн ууруллан, иҥэн иһэллэр. Бу быһаарыыны аныгы наука эмиэ дакаастаан эрэр. Ол курдук, оҕо мэйиитигэр үс сааһыгар тугу билбитэ туспа дьаарыстанан сылдьар сирин булбуттар.

Киһи тас көрүҥэ өйүн-санаатын кыайан быһаарбат, арай этин-сиинин уратыларын сорохторун эрэ быһаарара кыаллар. Сахалар “Сирэйигэр суорат кутан салыаҥ суоҕа” диэн өс хоһоонноро киһи тас көрүҥэ үчүгэйэ ыал буолууга ситэтэ суоҕун биллэрэр. Ол иһин ыал буолууну тэрийиигэ биллэр төрүппүт Эллэй Боотур ойоҕун, Омоҕой Баай көйгө кыыһын талан ылбыт ньыматын уол оҕолор туһана сылдьыахтара этэ. (3,51).

Киһи олоҕу олороругар, оҕолорун иитэригэр, үөрэтэригэр өйүн-санаатын туруга ордук улахан суолталаах. Ол иһин ыал буолааччы үчүгэй үгэстэрдээх, үөрүйэхтэрдээх буоларын ситиһэргэ эр киһини таба талан ылыы туһаныллара табыллар.

Онон оҕо аймахтары элбэтэн иһэриттэн омук дьоно бэйэ-бэйэлэригэр чугасаһалларын улаатыннарар уонна сыһыаннарын тупсарар, үчүгэй, биир санааланыы өттүгэр уларытар. 

АҔА УУҺА

Биир эр киһи – аҕа үөскэппит оҕолоро, сиэннэрэ бары холбоон аҕа ууһа диэн ааттаналлар. Аҕа ууһун биир биллэр уратытынан сайдыылаах буор куттаах эр киһи төрөтөр оҕолоро, сиэннэрэ бары киниттэн ылыммыт, утумнаабыт буор куттаах төрүүллэрэ буолар. Маннык буор куттаах оҕолор, сиэннэр хамсаныылары оҥорор кыахтара улаханыттан кыайа-хото үлэлээннэр аймахтар сайдан иһэллэрин салҕаан иһэр кыахтаналлар.

Аҕа ууһун сайдан иһиитэ үөскэтээччи, тэрийээччи эр киһиттэн улахан тутулуктаах. Ол курдук, эр киһи этэ-сиинэ удьуордаан кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэрин “Күүстээхтэн күүстээх төрүүр” диэн этии биллэрэр. Ол аата күүстээх киһи оҕолоруттан, сиэннэриттэн күүстээх киһи баар буолара кэтэһиллэр.

Киһи этэ-сиинэ удьуордаан кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэр, онтон өйө-санаата, буор кута утумнаан бэриллэн хамсаныылары оҥорор кыаҕын үөскэтэр. Киһи үс кутуттан бастакы кута, буор кута уонна араас үөрүйэхтэрэ эрэ утумнаан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэллэр. Ол аата хамсаныылары оҥорор кыаҕа уонна атын майгынын туһалаах үөрүйэхтэрэ оҕолоругар, сиэннэригэр бэриллэн сайдыыны ситиһэрин улаханнык түргэтэтэллэр.

Ыал буолуу үгэстэрин тутуһа сырыттахха төрүүр оҕолор төрөппүттэриттэн ылыммыт буор куттаах буолан төрүүллэриттэн олохторугар тупсууну, сайдыыны ситиһэр кыахтара улаатар.

“Төрдө, ууһа суох” диэн ханнык эрэ хамначчыты, хантан эрэ кэлбит дьадаҥы киһини этэллэр. Сайдыыта суох буор куттааҕыттан төрөтөр оҕолоро эмиэ хамначчыт эрэ буолуохтарын сөп. Ол аата сайдыыны, тупсууну ситиһэр кыахтара аҕыйах буоларын иһин, ыал буолуу үгэстэрэ маннык дьону эрдэттэн туораталлар.

Былыргы кэмнэргэ хантан эрэ кэлии киһини үчүгэйдик билээри үс сыл устата үлэлэтэллэр эбит. Бу кэмҥэ киһи хайдаҕа; араас үлэни  кыайара, өйө-санаата туруктааҕа быһаарыллан билиннэҕинэ, халыыма суох күтүөт оҥостоллоро биллэр. Кэлии киһиттэн үөскээбит аҕа уустара сир аайы бааллар.

Аҕа уустара хаан аймахтары үөскэтэллэр. Ол аата эттэрэ-сииннэрэ, хааннара биирин тэҥэ, буор куттара уонна араас үөрүйэхтэрэ барыларыгар биир буолар. Бу уратыны билигин медицинэ науката үөрэтэн билэн туһана сылдьар. Ол курдук, биир хаан аймахтарга хайа эрэ уорганнарын атастаһыннаран биэриини туһаналлар.

Аймахтар сайдыылара ыал буолуу үгэстэрин тутуһууттан улахан тутулуктаахтар. Олус былыргы кэмнэргэ ыал буолууга маннык үгэһи туһаналларын Г.В.Ксенофонтов сурукка киллэрбитэ:

- Тем временем он стал наблюдать за девицами, особенно обратил внимание на то, как они утрами мочились. Младшая, любимая дочь мочилась, будто дождем оросит, а моча дурной, старшей дочери оставляла большое количество белой пены. Эр-Эллэй думает про себя, что эти приметы весьма существенны и предуказывают в будущем многочисленное потомство. Однажды он сообщил старикам, что женится на Аан Чыҥый. (3,25).

Эллэй Боотуру улахан аҕа ууһун тэрийээччи диэн ааттыыр кыах баар. Ол курдук, билигин Эллэйтэн төрүттээхпит диэн ааттанааччы бүтүн улуустар баалларын тэҥэ, чуолкай аймахтыылара биллээччилэр элбээн сылдьаллар.

Олус былыргы кэмнэртэн сахалар аҕа уустарынан тутуллан олохторун олорбуттара. Олох бары уустуктарын эрэйдэрин, үлэни, саҥа ыаллары тэрийиини уонна буруйдаахтары сууттааһыны барытын аҕа ууһун баһылыга оҥороро. Ол иһин аҕа тойон диэн ааттанара уонна улахан салайар былаастаах этилэр. “Тойон талбыта” диэн этии ол кэмҥэ үөскээбит. 
Ф.Ф.Васильев аҕа ууһун туһунан маннык суруйар:

- Аҕа ууһа, состоящий каждый из нескольких ийэ ууһа, в свою очередь, сгруппировывались в крупные клановые образования “улуус” или в более архаичной форме “биис ууһа”. (8,44).

“Тойону отунан-маһынан оҥорбоккун” диэн өс хоһооно киһи аҕа ууһун баһылыга, тойоно буолууга диэри сайдара, аймахтары үөскэтэрэ, үлэни тэрийэрэ олус ыараханын, элбэх үлэлээҕин, сатабылы ирдиирин уонна айылҕа эмиэ биэрэрин, көмөлөһөрүн таба туһанары биллэрэр. Элбэх оҕолордоох, сиэннэрдээх киһи оҕолорун киһи быһыылаахтык ииттэҕинэ, үлэҕэ үөрэттэҕинэ аҕа ууһун тэрийэр уонна тойон буолар кыаҕа улаатар.

Элбэх оҕолордоох ыаллар улахан оҕолоруттан үчүгэй салайааччылар иитиллэн, үлэҕэ үөрэнэн тахсаннар аҕа ууһун баһылыахтарын, сайдыыны, саҥаны киллэрэн иһиэхтэрин сөп. Ол курдук, оҕо кыра эрдэҕиттэн бырааттарын, балыстарын көрө-истэ, дьаһайа үөрэммитэ быһаччы туһалыырыттан элбэх дьону табан салайар, үлэҕэ сирдиир кыахтанар.

Аҕа ууһа диэн биир хааннаах, ол аата эттээх-сииннээх уонна өйдөөх-санаалаах, буор куттаах аймахтар ааттаналлар. Ол иһин сайдыыны, тупсууну, биир санааланыыны ситиһиигэ дьулуһар кыахтара ордук улаатар.

Аҕа уустарын баһылыктара, тойонноро аймахтара элбээн, баайдара мунньуллан иһэрин ситиһэ сатаан бары кыахтарын уураллара уонна ыал буолуу үгэстэрин тутуһаллара кэлэр көлүөнэлэрэ олоххо сайдыыны ситиһэн, тупсууну киллэрэн иһэр кыахтарын улаатыннарар.

Аҕа ууһа олох былыргы туһалаах үгэстэрин туһана сылдьары үөскэтэр уонна олоххо киллэрэр. Үлэни кыайар буолуу киһи буор кутуттан быһаччы тутулуктааҕын быһааран олоххо туһаныыны аҕа ууһа салайара ордук табыллар. Ыал буолуу үгэстэрин олоххо тутуһуу аҕа ууһа сайдарын, кэлэр көлүөнэлэрэ тупсан иһэллэрин үөскэтэрин иһин, олус былыргы кэмнэртэн тутуһа, толоро сылдьаллара билигин даҕаны хаала илик.

Саха омук сайдарыгар, уһун үйэлээх буоларыгар сүүнэ оруолун таба сыаналаан ыраахтааҕы былааһа аҕа уустарын суох оҥоро сатаабыта. Ол иһин нууччалыы ааттаныыны киллэрбиттэрэ уонна оҕо аҕатын аатын араспаанньа оҥосторун өссө үөскэтэн аҕа уустарын барыларын буккуйан кэбиспиттэрэ.

Ыраахтааҕы былааһа уонна сэбиэскэй былаас суох оҥорбут аҕа уустарын олоххо хаттаан киллэрии, аныгы сахалартан ирдэнэр көрдөбүл буолла. Үлэһит, кыахтаах, сайдыылаах буор куттаах саха эр дьоно аҕа уустарын тэрийэр, сайыннарар кыахтара бэйэлэригэр баарын Кут-сүр үөрэҕин туһанан олоххо киллэриэхтэрэ этэ.
 
Билигин нууччалар кэлиилэриттэн саҥалыы үөскээбит саха омуга сайдыыны ситиһэн иһэр. Ол иһин омук сайдыыта аймахтар уонна ыаллар ахсааннара эбиллэриттэн улахан тутулуктааҕа биллэриттэн ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрэн туһаныы сайдан иһэр аҕа уустарыттан эрэйиллэр.

Ыалы аҕа салайар, эр киһи сайдыылаах буор кута кэлэр көлүөнэлэр үлэни кыайалларын үөскэтэрэ онно олук буолар. Элбэх оҕолордоох, сиэннэрдээх аҕалар; аҕа баһылык, тойон аҕа буолар кыахтара билигин, ырыынак кэмигэр баар буолла. Ыаллар чааһынай, бааһынай хаһаайыстыбалара сайдан иһиитэ онно тирэх буолар кыахтаах.
Чааһынай хаһаайыстыба саамай улахан туһатынан оҕону кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэтиини саҕалыыра буолар. Ол курдук, оҕо атаҕар туран хаамар буолаат даҕаны ону-маны таскайдаан туһа киһитэ буола улаатар кыахтанара үлэлииргэ баҕа санааны үөскэтэрэ улаатан баран үлэһит буоларыгар тириэрдэр. 
Ыаллар сайдан, ахсааннара эбиллэн үлэлэрэ тупсан иһиитэ аймахтар сайдыыларын үөскэтэр. Аймахтар сайдыыларын аҕа ууһа үөскэтэр кыаҕын туһаныы ирдэнэр буолла. Бэйэтэ кыайа-хото үлэлии сылдьар аҕа уолаттарын үлэҕэ үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэр кыаҕа улаатарын туһанара ордук табыллар.

Элбэх уолаттардаах аҕа ууһа сайдан тэнийэн, кэҥээн иһэрэ ситиһиллэр. Уолаттартан саастаахтара, улаханнара атыттарга убай диэн ааттанар. Аҕа ууһун аҕа саастаах эр дьоно бары кыраларга, балыстарга убай диэн буолаллар. Ону тэҥэ, аҕа саастаах дьахтар кыраларга аҕас эбэтэр эдьиий диэн ааттанар. Аҕа саастаах, олоххо элбэх уопуттаах киһини, бу курдук арааран ааттааһын эдэрдэр үтүктэр, батыһар кыахтарын улаатыннарар.

Улахан оҕо ыалга атыттар, кыралар батыһар, үтүктэр санааларын үөскэтэн олоххо киллэрэр. Оҕо улаатан иһэргэ баҕа санаата атын санааларын барыларын баһыйар. “Улахан оҕо” диэн хайҕаан ааттаммыт оҕо төрөппүттэригэр көмөлөһөрө, үлэҕэ үөрэнэрэ ордук улаатарын тэҥэ, улахан оҕону үтүктэн кыралар бары үлэлии үөрэнэллэрэ ситиһиллэр кыахтанар. Ол иһин оҕону “Улахан оҕо” диэн ааттааһын өйүгэр-санаатыгар оҥорор туһалаах дьайыытын сахалар оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр куруук туһана сылдьаллар.

Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан иһэргэ баҕа санаатын үөскэтэн биэриини сахалар туһаналлар. Оҕо тугу эмэ бэристэҕинэ “Улаатан, бачча буол” диэн үрдээн иһэр таһымы көрдөрөн улаатан иһэргэ баҕа санааны үөскэтэн биэрэллэр.
 
Улахан киһи буолар баҕа санаата үөскээтэҕинэ улахан диэн ааттаммыт оҕо бэйэтин өйө-санаата сайдыыта түргэтиирин тэҥэ, атыттарга, кыраларга көмөлөһөр, ыйан биэрэр, үөрэтэр кыаҕын биллэрдик улаатыннарар. 

Элбэх оҕолоох ыаллар улахан уолаттарыттан аҕа ууһун баһылыга улаатан, сайдан тахсыан сөп. Ол курдук, дьону табан салайыыга, кыраларга көмөлөһүүгэ, сирдээн биэриигэ кыра эрдэҕиттэн үөрэммит уопута улаханнык туһалыыр кыахтанар.

Билигин саха омуга сайдыыны ситиһэн иһэринэн аймахтары сайыннарар кыахтаах аҕа уустарын тэрийэн олоххо киллэрии ирдэнэр көрдөбүл буолла.

Онон аймахтар элбээн, баайдара мунньуллан иһэрин ситиһиигэ аҕа ууһун баһылыга, тойоно киллэрэр кылаата олус улаханын сайдан иһэр саха омуга туһанар кэмэ буолла.

АҔА УУҺА ҮӨСКЭЭҺИНЭ

Аҕа ууһун күүстээх, кыахтаах, сайдыылаах буор куттаах эр киһи үөскэтэн сайыннарар аналлаах. Кыахтаах эр киһи хас оҕону оҥорон төрөтөр кыаҕын ааҕан билии кыаллыбат. Дьоҥҥо биллэринэн элбэх курдук. Ону тэҥэ, эр киһи оҕо төрөтөр кыаҕа үйэтин тухары баарынан уонна сааһыран истэҕинэ өйө-санаата, буор кута өссө сайдан иһэриттэн төрөтөр оҕото өссө тупсан биэрэрэ биллэр.

“Сааһырбыт киһи оҕото өйдөөх буолар” диэн өс хоһооно киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата сайдан, тулуура күүһүрэн иһэрин биллэрэрэ уонна бу күүһүрбүт буор кутун кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн иһэрэ ордук улахан суолталаах. Бу өс хоһоонун саха күүстээх, кыахтаах эр дьоно туһанар кэмнэрэ тиийэн кэллэ. Ол курдук, дьахталлар ахсааннара элбээһинэ күүстээх, кыахтаах эр киһи хас да кэргэннээх буоларыгар сөбүлэһиини үөскэтэр кэмэ кэллэ.

Саха тылыгар аҕа ууһун үөскээһинэ уонна тэнийэн тарҕаныыта этиллэн сылдьар. Ол курдук, уус диэн тыл биир үлэни кыайар-хотор, сатабыллаахтык үлэлиир, элбэх туһалааҕы оҥорор сайдыылаах буор куттаах киһини быһаарар.
 
Биир сайдыылаах буор куттаах эр киһиттэн аҕа ууһа үөскээн тарҕанар. Аҕа ууһа диэн биир күүстээх, кыахтаах үлэһит эр киһиттэн үөскээн, тэнийэн тахсыбыт хаан аймахтар ааттаналлар. Аҕа ууһун дьоно биир буор куттаах буолан төрүүллэрэ өйдөрө-санаалара түмүллэн биир санааланыыны ситиһэр кыахтара улаатарын биллэрэр.

Улуус диэн тыл улуу уус диэн тыллартан холбонон үөскээбит. Ол курдук, аҕа ууһа сайдан, тэнийэн, киэҥник тарҕанан, элбэх сирдэри баһылаан улуу ууһу үөскэтэрин улуус диэн тыл быһааран биэрэр.

Улуус диэн тылы туттан, сурукка киллэрэн туһаммыт биллэр киһинэн аатырбыт Чыҥыс Хаан буолар. Кини баһылаабыт сирдэрин 4 уолугар түҥэтэн 4 улууһу үөскэппитэ сайдыыны ситиспиттэрэ.

Сахаларга элбэх биллэр төрүттээх былыргы улуустар бааллар. Биир хаан аймахтар ыал буолан холбоһуулара көҥүллэммэтинэн туспа хааннаах аймахтары, атын улуустары кытта ыалы тэрийэллэрэ. Баайдар бары кэриэтэ атын улуустартан ойох ылаллара эбэтэр кыыстарын эргэ биэрэллэрэ хаан аймахтара сайдан иһэллэрин ситиһиигэ сыалланара. 

Аҕа ууһун биир күүстээх, кыахтаах, сайдыылаах буор куттаах, үлэни кыайар, сатыыр киһи үөскэтэр. Аҕа ууһун үөскээһинин туһунан ахтыы кэпсээнтэн билии ордук тиийимтиэ: 
- Номох быһыытынан, биир олус кыра уҥуохтаах Чооруос диэн ааттаах киһи Тааттаҕа Танда диэкиттэн үлэлии кэлбитэ үһү. Былыр күүстээх-уохтаах дьон сири-сибиири кэрийэ сылдьан, дьоҥҥо от- оттоон, мас-мастаан, тирии имитэн, ону-маны уһанан биэрэллэр эбит. Биһиги төрүппүт Таатта сиригэр оннук кэлээхтээбит. Таатта ыала Чооруоһу майгытын иһин олус сөбүлээн, көнөтүн иһин дэлби биһирээн, оҕолорун курдук таптаан бэйэлэригэр күтүөт оҥостон илдьэ хаалаллар.
 
Дьэ ити Чооруостан Заболоцкайдар диэн аҕа ууһа тэнийэн барар. Мин эһэм аах бииргэ төрөөбүттэр үһүөлэр. Өрүүнэ диэн балта соҕотох кыыс оҕоломмут. Онтон бу кыыстан 12 оҕо кэлбит. Ол оҕолоро улаатан ууһаан, Таатта улууһунан тарҕанан барбыттар. Эһэм бииргэ төрөөбүттэрин сыдьааннарын кытары барыбытын Чооруостар диэн ааттыыллара. (9,69).
Сахалар киһи дьылҕатын туһунан билиилэрин Р.И.Бравина маннык суруйан бэлиэтээбит:

- Киһи дьылҕата кини оҕо буолан хайдах-туох оҥоһуллубутунан быһыллар. Киһи оҥоһуутун үөһээ айыылар кини удьуорун-хаанын, түөлбэтин сирин-уотун үөрэтэн-ырытан баран таҥаллар. Ойууннар-удаҕаттар оҕо төрүөн инниттэн оҥоһуутун эрдэттэн сылыктаан билэллэрэ үһү. (10,74).

Мин быһаарарбынан оҕо төрөппүттэриттэн этин-сиинин удьуордаан уонна өйүн-санаатын, буор кутун утумнаан төрүүр. Уол оҕо аҕа ууһун үөскэтэр, тэрийэр кыаҕын төрөппүттэриттэн бэриллэн иһэр буор кута салайан олоххо киллэрэр. Бу буор кут диэн өйдөбүлгэ киһи бары атын үөрүйэхтэрэ барылара холбуу киирсэ сылдьаллар.

Аҕа ууһун тэрийии диэн улахан салайааччы таһымыгар тиийэ сайдыы буолар. Ол иһин киһи ычатыттан ордук улахан тутулуктанан тахсар. Ыча диэн оҕоҕо төрөппүттэриттэн бэриллэн иһэр өй-санаа, майгы үчүгэй үөрүйэхтэрэ ааттаналлар. 

Аҕа ууһун тэрийэр кыахтаах эр киһи үлэни-хамнаһы табан, сатаан тэрийэрин тэҥэ, киэҥ ычалаах буолара ирдэнэр. Ол иһин сахалар киһи көрсүө, сэмэй майгылааҕын сөбүлүүллэр. Көрсүө, сэмэй майгылаах үлэһит киһи ыалы тэрийиигэ барыстарын кылгастык ырытыахпыт:

1. Көрсүө, сэмэй киһи тиэтэйбэт, ыксаабат, ол иһин оҥорор быһыылара барылара сыыһа-халты буолан хаалбакка табыллан, сатанан тахсалларын ситиһэр.

2. Тулуура улахан буолан ыал олоҕун ыараханнарын тулуйан уһун олоҕу ситиһэллэригэр тириэрдэрин тэҥэ, үлэни кыайарыттан ыалы барынан-бары хааччыйар кыахтанар.

3. Майгына сымнаҕаһыттан оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ таба суолу тутуһан бэйэтин үтүгүннэрэриттэн оҕолоро сайдыыны, тупсууну бэйэлэрэ ситиһэллэригэр тириэрдэр.

Аймахтары көрсүө, сэмэй буолуу сайыннарарын тэҥэ, ахсааннарын элбэтэр. Ол курдук, киһи бэйэтин үйэтигэр көрсүө, сэмэй майгылаах, үлэһит аймахтар сайдан, ахсааннара элбээн иһэрин билэр кыахтанар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр үөрэҕи эккирэппэккэ дэриэбинэҕэ хаалбыт үлэһиттэр ахсааннара биллэрдик элбээбиттэрэ бэлиэтэнэр.

Биир аҕа ууһун дьоно бары биир буор куттаах буолан төрүүллэр. Сайдыылаах буор куттаах аҕа ууһун баһылыга бары кэлэр көлүөнэлэригэр буор кутун биэрэн иһэриттэн үлэни тупсаран сайдыыны ситиһэр кыахтара улаатара салҕанан иһэр.

Аҕа ууһа үөскээн сайдан иһэрин холобурун суруйуулартан булуохха сөп. Ол курдук, С.А.Слепцов сир ылан, дьиэ-уот туттан, кэргэнин кытары саха ынаҕын иитэн хаһаайыстыбаны тэрийиитэ аҕа ууһун үөскэтии холобура буолар. (11,29).

Омугу үлэ эрэ сайыннарар. Ол курдук, киһи эти-сиинин эрчийэн, хамсаныылары оҥорорун тупсаран, сайыннаран иһэриттэн буор кута үөскүүрэ үлэни сатабыллаахтык оҥорууга тириэрдэр уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрэ оҕолор буор куттарын сайыннаран сайдыыны, тупсууну ситиһэллэрин түргэтэтэн, тулуурдарын улаатыннаран улахан туһаны оҥороро салҕанара ситиһиллэр.
 
Онон күүстээх, кыахтаах уонна сайдыылаах буор куттаах эр дьон аҕа уустарын үөскэтэн, тэнитэн, үлэни сайыннаран истэхтэринэ саха омук сайдар кыаҕа салҕанан иһэр кыахтанар.

“МИН ЭТТИМ, ЭҺИГИ ИҺИТТИГИТ”

Бары төрөппүттэр оҕолоро этэр тылларын истэр, толорор буола улаатыахтарын баҕараллар. Бу үтүө баҕа санаа туоларыгар сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ улаханнык туһалыыр. Ол курдук, оҕо ийэ кутун иитиитэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэр тутулугар сөп түбэһэн кини олоҕун хайдах олорорун төрүттүүр: 

1. Үчүгэй иитиилээх.

2. Куһаҕаннык иитиллибит.

Оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэтин таба көрөр буолуоҕуттан ыла саҕалаан 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри иитиини оҕо “Ийэ кутун иитии” диэн сахалар туспа арааран ааттыыллар уонна былыргы кэмнэргэ бу кэмҥэ оҕону иитиини, үөрэтиини “Хара харахтаахха көрдөрбөккө” эрэ оҥороллоро биллэр.
 
Оҕо ийэ кутун иитии икки өрүттэрин кылгастык ырытыахпыт:

1. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй быһыылары оҥоро үөрэннэҕинэ, ол быһыыта түргэнник үгэс буолан иҥэн иһэринэн, үчүгэй быһыылаах оҕо буола улаатар кыахтанар. Бу кэмҥэ оҕо ийэ кута иитиллэриттэн оҕону иитии улаханнык уратыланар. Тугу саҥаны, уратыны билбитэ, оҥорбута барыта сонно үгэс буолан ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Ол иһин аан бастаан үчүгэй быһыылары оҥотторо үөрэттэххэ үчүгэй иитиилээх буола улаатара ситиһиллэр.

Бу кэмҥэ оҕо төрөппүттэрин этэрин истэ, соннук толоро үөрэннэҕинэ истигэн, толоругас буола улаатара кыаллар. Оҕо улахан киһи этэрин истэрэ, толороро ийэ кута үчүгэй быһыыларынан иитиллэриттэн быһаччы тутулуктанар. Ол иһин аныгы төрөппүттэр арҕааҥҥы үөрэхтэр сыыһаларыттан, сымыйаларыттан босхолонон оҕо ийэ кутун иитиигэ ылсыһаллара эрэйиллэр.

2. Ийэ кута иитиллэр кэмигэр оҕо биир эмэ да куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна куһаҕан үгэстэнэн хаалыан сөп. Ол курдук, оҕо куһаҕан быһыыны оҥоруута угуйар, ыҥырар күүһэ улаханыттан өссө хатылаан оҥороору дьирээлэһиэн сөп. Ол иһин, бу кэмҥэ оҕо оҥорор быһыыларын көрө, кэтии сылдьаллар уонна куһаҕаны оҥордоҕуна сонно тохтотоллор. Ол барыта куһаҕаны элбэхтик оҥорон куһаҕан үгэстэнэн хаалбатын иһин оҥоруллар туһалаах быһыы буолар.

Киһини биир куттаах, “душалаах” диэн этэр арҕааҥҥы омуктар сыыһа үөрэхтэрин үтүктүүттэн оҕо өйө-санаата сайдыытын бу ураты кэмин хаалларан, ол-бу туһата суох оонньуурдарынан оонньото  сылдьыы олоҕурда уонна оҕобут улаатан баран этэр тылбытын истибэт диэн айманаллара элбээтэ. Кут-сүр үөрэҕин олоххо киллэрии, бу сыыһаны көннөрөр кыаҕы биэрэр.

Олоххо элбэх уопуту ситиспит аҕа оҕолоругар, уолаттарыгар этэр тыла “Мин эттим, эһиги иһиттигит” диэн эбиискэ көрдөбүллээх буолара табыллар. Ол аата аҕа тугу эппитин түргэнник, уһаппакка эрэ соннук толоруу ирдэнэрин биллэрэр.

Төрөппүт диэн олоххо элбэх уопуттаах буолууну ситиспит киһи ааттанар. Бу ситиспит элбэх уопутун оҕотугар тириэртэҕинэ оҕото сайдыыны ситиһэр кыаҕа биллэрдик улаатарын үөскэтэр.
 
Төрөппүтэ этэрин истэн, соннук толорор оҕо истигэн диэн ааттанар. Төрөппүт, улахан киһи этэрин истэн, соннук толорор буолуу оҥорор быһыы табылларыгар, сатанарыгар тириэрдэрин үлэҕэ үөрэтии оҕоҕо тириэрдэр кыаҕа улаатар.

Үлэҕэ үөрэнии биллэр уустуктаах. Ол уустуга улахан, үлэҕэ үөрэтэр киһи хайдах оҥорору кэпсээн, көрдөрөн биэрэрин үтүктэн, сол курдук оҥордоххо эрэ үлэ табылларын, сатанарын билии буолар. Үөрэтэр киһи эппититтэн атыннык, уларытан оҥоро сатааһын үлэ табыллыбатын үөскэтэрэ быдан элбэх. 

Үлэни этиллибититтэн, урут оҥорулларыттан уратытык, туспатык оҥоро сатааһын саҥаны айыы буолан тахсарын биллэххэ табыллар. Суоппар суол быраабылаларын тутуһан айаннааһына киһи оҥорорун курдук оҥоруу, киһилии быһыылаах буолуу диэн ааттанар. Онтон суол быраабылаларын тутуспакка айаннааһын уратыны, саҥаны айыыны оҥоруу буолар. Ол иһин сыыһа-халты туттунууга тириэрдэн, куһаҕан буолан тахсан абаарыйаны үөскэтиэн сөп.

Саҥаны айыыны оҥоруу диэн киһи өссө билбэт, ол иһин оҥорбот ураты, үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсара биллибэт быһыыны оҥоруу буолар. Киһи оҥороруттан атыннык, туспатык оҥоруу саҥаны айыы буолан тахсарынан айыы диэн тыл куһаҕана элбэх, куһаҕаҥҥа тириэрдэр тылга киирсэр. 

Оҕо улаатан иһэн араас уратыны, билбэтин оҥоро сатыыр санаата элбээн хааларыттан сыыһа-халты туттунара үксүүр. Ол иһин сахалар оҕолору “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэллэр.

Үлэҕэ үөрэтии “Мин эттим, эһиги иһиттигит” диэн этиинэн салайтардаҕына эрэ табыллар. Ол курдук, үлэни салайар киһи этэрин курдук оҥорботоххо үлэ табыллыбата, сатаммата үөскээн тахсан куһаҕаны элбэтиэн сөп. 

Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кута үчүгэй быһыыларга, төрөппүт этэрин истэргэ, толорорго иитилиннэҕинэ, үөрэннэҕинэ олору толорор кыаҕа улаатар уонна этэр тылы истэр “Истигэн” оҕоҕо кубулуйар.
 
Төрөппүт этэрин истибэт оҕо диэн атаахтык иитиллибит оҕо буолар. Атаахтык иитии оҕо бэйэмсэх санаатын улаатыннаран кэбиһэриттэн бэйэтэ билэринэн сылдьара, көҥүлүнэн барара элбээн хааларыттан куһаҕаны оҥороро үксүөн сөп.

Киһи сайдыыны ситиһэрин дьон саҥарар тылларын истэрэ уонна оҥорор быһыытын уларытара, тупсарара оҥорор. Сахалар ол иһин “Дьон этэрин истэ сырыт” диэн үөрэтэллэр уонна киһи өйө-санаата дьон саҥатын истэн уларыйар уратытын быһааран Кут-сүр үөрэҕэр киллэрэн түргэнник сайдар өйүн-санаатын салгын кут диэн ааттаабыттар.

Киһи өйө-санаата, салгын кута сайдар буолан үөрэтэр киһи этэр тылын истэн толорор кыахтанар. Бу кыаҕы туһаныы киһи өйө-санаата түргэнник сайдыыны ситиһэрин үөскэтэрэ ордук туһалаах.
 
Тыл дьайыыта киһиэхэ түргэнник тиийэн оҥорор быһыытын уларытар, тупсарар кыахтанар. Оҕо кыра, ийэ кута иитиллэр кэмигэр төрөппүттэрин толору баһылааһыннарынан, салайыыларынан улаатар. Онтон улаатан салгын кута сайдар кэмигэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн өй-санаа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһара эрэйиллэр кэмэ кэлэр. Ол аата оҕо сайдан иһэр өйө-санаата бу кэмтэн саҕалаан үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэн олоҕор туһана үөрэнэрэ табыллар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии сахалар өй-санаа үөрэхтэрин төрүт тутулуга буолар. 2020 сыллаахха Россия конституциятын уларытарга анаммыт референдумҥа сахалар үгүс өттүлэрэ утаран куоластаабыттара төрүт өйдөрө-санаалара демократия тутулуктарын тутуһалларын Аан дойдуга биллэрбитэ.

Билигин сахаларга сэбиэскэй былаас кэмиттэн үөрэхтээхтэр үөскэппит ийэни “мама”, онтон аҕаны “папа” диэн ааттааһын үгүстүк туттуллар. Өй-санаа үөрэҕэ ыйарынан куһаҕан дорҕооннордоох тылларынан иитэр, үөрэтэр дьону ааттаан ыҥырыы сирэр, сөбүлээбэт буолууну оҕолорго үөскэтэринэн табыллыбат быһыы буолар.

“Мин эттим, эһиги иһиттигит” диэн этии этэр тылы истэн соннук толорулларын эрэйэр уонна киһи биирдэ истээт да, ол курдук толорор кыахтааҕын биллэрэр. Субу кэмтэн ыла миигин аҕа диэн ааттаа, ийэҕин ийэ диэн ыҥыр диэн аҕа оҕотугар этэр кыаҕа хаһан баҕарар баар. Ону тэҥэ, оҕо аҕата этэрин тута толорор кыахтааҕын, бу этии биллэрэрэ ордук суолталаах.

Ийэтин ийэ, аҕатын аҕа, эбэтин эбэ уонна эһэтин эһэ диэн ааттаан ыҥырарга үөрэммит оҕо сахалыы өй-санаа үөрэҕин тутуһарын, саха буоларын биллэрэр.

Онон киһи кулгааҕынан истэн оҥорор быһыытын уларытара, тупсарара сайдыыны түргэнник ситиһэрин үөскэтэр өйүн-санаатын, салгын кутун биллэр уратыта буолар.

АҔА УУҺУН ААТА

Сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этиини олохторугар туһана сылдьаллар. Бу этии киһи санаата хайдаҕыттан оҥорор быһыылара быһаччы тутулуктаахтарын быһаарара улахан суолталаах. Ол иһин саха дьоно “Үчүгэй санаалардаах буол” диэн этиини таҥараларын үөрэҕэр киллэрэн оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһана сылдьаллар.

Оҕо үчүгэй быһыылары ийэ кута иитиллэр кэмигэр оҥорон үчүгэй үгэстэри иҥэринэр, онтон улахан киһи үчүгэй санаалардаах буолууну туһалаах алгыһы истэн элбэтэрин олохторугар туһаналлар.

Санаа туохтан да иҥнибэт, тугунан да тутуллубат уонна аһара түргэниттэн ханна баҕарар тиийэ охсоро биллэр. Аан дойду барыта санаа ситимнэринэн бүрүллэн сылдьар. Киһи атын дьон санааларын иһигэр сылдьар уонна олоҕун олорор. Ол иһин атын дьон тугу этэллэрин истэ, билэ сылдьара эрэйиллэрин сахалар үөрэхтэрэ быһааран “Дьоҥҥо үчүгэйи санаа” диэн ыҥырыыны туһанар. Атын дьоҥҥо үчүгэйи санааһын киһи санаатын тупсарарга улаханнык уонна түргэнник туһалыыр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэр тутулугар сөп түбэһэн санаа икки аҥы өрүттэргэ арахсар:

1. Үчүгэй санаа.

2. Куһаҕан санаа.

Санаа бу икки өрүттэрэ киһиэхэ хардары-таары дьайыыны оҥороллоруттан оҥорор быһыыны тосту уларытыахтарын сөп. Ол курдук үчүгэй санаалардаах киһи үчүгэй быһыылары оҥорор, онтон куһаҕан санаата киирэн хааллаҕына куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһиэн сөбө хаһан да уларыйбат.

Бу икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ хардары-таары солбуйсан биэрэллэрэ тиийэн кэлэрэ киһи субу кэмнээҕи үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэн олоҕор туһана сылдьарын ирдиир. Ол курдук, ким эрэ бу “үчүгэй” диэн эппитэ, бүгүн кэлэн куһаҕаҥҥа кубулуйан, солбуллан хаалбыт буолуон сөбө өй-санаа үөрэҕин улахан уустуктара салҕанан иһэллэрин биллэрэр.

Дьон бары оҕолоругар үчүгэй диир ааттарын биэрэ сатыыллар. Үчүгэй аат киһиэхэ үчүгэй санаалары үөскэтэрин тэҥэ, атыттар үчүгэй сыһыаннарын үөскэтэн санаата көтөҕүллэригэр тириэрдиэн сөбүн оҕоҕо ааты биэриигэ, иҥэриигэ туһана сылдьаллар.

Санаа киһиэхэ олус улахан дьайыыны оҥорорун сахалар билэн туһаналлар, үчүгэй санаалардаах буол диэн үөрэтэллэр. Санаа киһиэхэ дьайыытын кылгастык ырытыахпыт:
1. Үчүгэй санаа киһи үчүгэй быһыылары оҥороругар тириэрдэр. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ “Үчүгэй санаалардаах буол” диэн этэн үөрэтэр. Атын дьоҥҥо үчүгэйи баҕарыы киһи үчүгэй санаалара элбииллэрин үөскэтэрин туһаныы эрэйиллэр.

2. Санаа тугунан да тутуллубат, хаайыллыбат. Ол иһин киһи араас санаалары саныыра хайдах да бобуллубат. Арай сахалыы таҥара үөрэҕэ куһаҕан санаа киһи куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһэригэр тириэрдэр диэн быһаарыытын тутуһан куһаҕан санаалартан ыраастана сылдьыы эрэйиллэр.

Үчүгэй дорҕооннордоох аат киһиэхэ үчүгэй санаалары үөскэтэр. Ол иһин аат киһиэхэ атын дьон хайдах сыһыаннаһалларыгар тириэрдэрин билэн оҕоҕо аатын биэриини табан оҥоруу эрэйиллэр.

Куһаҕан дорҕооннордоох аат киһиэхэ куһаҕан санаалары үөскэтэн атын дьону тэйитэр, чугаһаппат уратылаах. Куһаҕан ааты умна, хааллара сатааһын сотору кэминэн, бу аат симэлийэрин үөскэтэр.
 
Былыргы кэмнэргэ аҕа ууһун аата-суола улаханнык сыаналанара. Учүгэй ааттаах аҕа ууһун кытта атыттар бииргэ үлэлии, холбоһо, ыал буола, аймахтаһа сатыыллара элбиирэ. 
Бу аат-суол икки сүрүн тутулуктаах:

1. Аҕа ууһун төрүт киһитин аата.

2. Аҕа ууһа үлэҕэ оҥорбут ситиһиилэрэ.

Бу икки сүрүн тутулуктары арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:

1. Аат киэҥник тарҕанар. Ол иһин үчүгэй аат улаханнык сыаналанар. Дьон бары үчүгэй ааты ситиһэ сатыыллар. Аҕа ууһун төрүт киһитин аата этиттэн-сииниттэн, элбэх оҕолооҕуттан, үлэни төһө кыайарыттан уонна киһилии майгыныттан, оҥорор быһыыларыттан тутулуктанан үөскүүр. 

Аныгы ырыынак үйэтигэр уонна саха дьоно сайдан иһии кэмигэр киирбиттэриттэн аймахтары сайыннарар сыалтан саҥалыы аҕа уустарын үөскэтэн, тэрийэр кэмнэрэ кэллэ.

2. Киһи үлэтинэн сыаналанан атын дьоҥҥо биллэр. Үчүгэй үлэһит киһини дьон бары билэллэр. Киһи үйэтигэр тугу оҥорбута, туппута “Олоҕун суолун” үөскэтэр уонна суола диэн ааттанан аатын кытта холбуу этиллэр. Үлэһит киһи оҕолоро үлэһит буола төрүүллэрин сахалар былыр-былыргыттан билэллэр, “Үлэһит киһи оҕото үлэһит буолуо” диэн этиини ыал буолууну тэрийиигэ туһаналлар.
 
Үчүгэй үлэһит аймахтары кытта атыттар кыттыһа сатыыллара элбэхтик үлэлииртэн үөскүүр буор кут оҕоҕо, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэринэн быһаарыллар.

Аҕа ууһун биллэр уратытынан хас да көлүөнэлэр усталарыгар үөскээн сайдар буор куттара буолар. Биир хаан аймахтарга аҕаларын буор куттара кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэриттэн бары биир санаа ситиминэн холбонон сылдьаллар. Ол иһин аймахтартан ким эмэ улаханнык санааргыыра, хомойбута барыларын хабар.

“Хос эһэтэ хамначчыт этэ” диэн этии, бу аймахтар буор куттара сүрэҕэ суоҕун, ол иһин үлэҕэ таба суолу тутуһан ситиһиилэри оҥороллоро аҕыйах буолуон сөбүн быһааран дьоҥҥо тириэрдии  буоларын туһана сылдьыы эрэйиллэр.

Былыргы кэмнэргэ сахалар аҕа уустарынан арахсан олорор эрдэхтэринэ аймахтарын тоҕус көлүөнэҕэ диэри үчүгэйдик билэллэрэ. Ыал буолууга тоҕус көлүөнэ иһигэр түбэһэр аймахтарын кытта холбоспотторо.

Нууччалар кэлэн сахалар аҕа уустарын үрэйээри саҥа фамилияны, кириэстээбит аҕаларын киэнин ылыннарбыттара. (3,154). Итини тэҥэ, оҕо аҕатын аатын фамилия оҥосторун киллэрэннэр хаан аймахтары барыларын булкуйдулар. Ыал буолууга аймахтары булкуйуу, чугаһатан кэбиһии араас ыарыһах оҕолор төрүүллэрин үксэтэриттэн нуучча омуга эстэрэ тиийэн кэллэ. Тэлэбиисэр бары ханаалларынан көстөр рекламаларга ыарыһах оҕолорго анаан көмө харчы көрдүүллэрэ элбээбитэ көрөөччүлэри хомоторун таһынан, ыарыһах оҕолор төрүүллэрэ аһара үксээбитин биллэрэр.

Билигин аймахтар уларыйаллара дьон араспаанньалара уларыйан хааларыгар тириэрдэриттэн син араарыллан биллэрин иһин, биир араспаанньалаах эрээри, аймахтыы буолбатах дьон элбэхтэр, ол иһин хаан аймахтары булуу, билии уустугуран тахсар. Мөлтөөбүт аймахтар кыыс оҕолоноллоро элбээһиниттэн араспаанньалара эйэлээхтик атыҥҥа уларыйан хаалара эмиэ бэлиэтэнэр.

Сэбиэскэй былаас диэн дьадаҥылар, туга да суох умнаһыттар былаастара этэ. Ол иһин ыал буолууга энньэтэ, халыыма суох, ханна көрсүбүт сирдэригэр дьон ыал буолууларын олоххо киллэрбитэ. Бу дьахталлар көҥүллэринэн барыыларын түмүгэр аҕа уустарын ааттара-суоллара букатын умнуллан, хаалан сылдьар. 

Дьадаҥы киһи тылга тииһэрэ элбэҕиттэн, сымыйаны, албыны кэпсиириттэн “үчүгэй” курдук көстөрү ситиһэн дьахталлар төбөлөрүн эргитэрэ кыаллар кэмэ кэлбитэ. Төрүүр оҕолор бары дьадаҥы дьон сайдыыта суох буор куттарынан сутуллубуттара. Ол түмүгэр дойду үрдүнэн үлэни үлэлээһин кыаттарбата үөскээн, ас-таҥас аҕыйаабытыттан, бу былаас бэйэтэ эстибитэ, атыҥҥа уларыйбыта.

Сахалыы ааттары ылыныы аҕа уустарын ааттарын аймахтарга төнүннэриини үөскэтэн удьуордары, утумнары харыстааһыны кытаатыннаран биэриэ этэ. Бу быһаарыы аймахтар сайдан ахсааннара эбиллэрин үөскэтэрин тэҥэ, аҕа ууһун сайдыылаах буор кутун тарҕатарга туһаны оҥоруо этэ.

Перестройка хамсааһынын кыайыытын кэнниттэн олохтоохтор ылар былаастара кэҥээн сэбиэскэй былаас уларыппыт улахан улуустарын ааттарын төннөрүү кыаллыбыта. Ол курдук, Ленинскэй оройуон диэн ааттаммыт Ньурба улууһа уонна Орджоникидзевскай диэн ааттаммыт Хаҥалас улууһа бэйэлэрин төрүт ааттарын төнүннэрбиттэрэ. Ону тэҥэ, улууһу оройуон диэн ааттыы сылдьыбыттара уларытыллан уруккутугар түспүтэ.

Сахалар аймахтарга сыһыаннаах үгэстэрин харыстыы, сүтэрбэккэ олороллор. Оҕоҕо ханнык ааты биэриини улаханнык ырытан, сүбэлэһэн баран оҥороллор. Олоҕун киһи быһыылаахтык, уһуннук олорбут киһи өйө-санаата күүһүрэрин тэҥэ, аата эмиэ күүһүрэн кэлэр көлүөнэлэригэр көмөлөһөр кыахтанар.

Аат дьайыыта киһиэхэ улахан. Ол курдук, аат дорҕоонноро хас ааттаан ыҥырдах аайы киһи мэйиитигэр киирэн, дьайан өйүгэр-санаатыгар бэйэлэригэр сөптөөх уларыйыылары оҥорон иҥэрэн кэбиһэллэр.

Кытаанах дорҕоонноох аат киһи майгынын кытаатыннаран кэбиһиэн сөп. Ол курдук, чыҥ диэн тыастан үөскээбит Чыҥыс диэн аат майгыны кытаатыннарар кыаҕа атын ааттартан барыларыттан улаханын Чыҥыс Хаан оҥорбут ураты кыайыылара биллэрэллэр.

Оҕону улааппытын да кэннэ куруук кыра, таптал аатынан ааттыы сырыттахха улахан киһи өйө-санаата кыайан киирбэккэ хаалыан сөп. Ванька диэн ааттаах улахан киһи кыра оҕо курдук быһыыланара, ити кыччатар аатыттан улаханнык тутулуктанар.
 
Былыргы сахалара оҕоҕо улахан киһи аатын 7 сааһыттан биэрэн иҥэрэллэрэ. Бу кэмҥэ оҕо тулуура, туттунар күүһэ, сүрэ үөскүүрүттэн үлэҕэ үөрэтиллэр кэмэ саҕаланар.
 
Онон аҕа ууһун аатын харыстааһын диэн сахалары харыстааһын, уһун үйэлээһин буолар.

ИЙЭ УУҺА

Айыы буолуу диэн өлбүт дьон ураты өйдөрө-санаалара уһун кэмҥэ сүппэккэ сылдьаллара ааттанар. Бу өй-санаа киһи оҥорбут ураты быһыытыттан, төһө улахан суолталаах саҥаны айыыны оҥорбутуттан тутулуктанан үгэһи үөскэтэн өр кэмҥэ умнуллубакка сылдьыан сөп.
 
Сахалар былыргы үһүйээн кэпсээннэригэр Айыы намыһын удаҕаннар элбэхтик ахтыллаллар. Айыыһыттар диэн өбүгэлэри үөскэтэн, оҕо төрөппүт дьахталлар өлбүттэрин кэннэ ааттаналлар. Былыргы, дьахтар айылҕатынан төрүүр кэмигэр, айыыһыттар төрүүр дьахтарга көмөлөһөллөр диэн ааҕаллара санааларын бөҕөргөтөн, күүһүрдэн аһара ыараханы кыайалларыгар тириэрдэрэ.

Сахалар олохторугар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһа сылдьалларын эр киһи уонна дьахтар олоххо ситиһэр сыаллара тус-туспаларын тутуһалларынан дакаастанар. Бу тутулукка сөп түбэһэн дьон олоххо сыаллара икки өрүккэ арахсаллар:

1. Эр киһи. Элбэхтик үлэлээн, оҥорон-тутан ыалы барынан-бары хааччыйар, омукка сайдыыны, тупсууну аҕалар аналлаах.

2. Дьахтар. Оҕо төрөтүүтэ, көрүүтэ-истиитэ уонна ийэ кута иитиллэн, өйө-санаата үөскээһинэ ийэтиттэн тутулуктанар. Омук ахсаана эбиллиитэ дьахтартан быһаччы тутулуктааҕын “Ыал ийэтинэн” диэн этии биллэрэр.

Дьон бу икки өрүттэрэ элбэх аймахтары үөскэтэр кыахтарын сахалар таба туһаналлар:

1. Эр киһи үөскэппит аймахтара аҕа ууһа диэн ааттаналлар.

2. Дьахтар үөскэтэр аймахтара ийэ ууһа буолан тахсаллар.

Сахаларга биллэр ийэ уустара бааллар. Элбэх уолаттардаах дьахтар ийэ ууһун тэрийэр кыахтанар. Дьаархан диэн тоҥус дьахтара элбэх уолаттары төрөппүтэ Бүлүү сахаларын үөскэппиттэрэ сурукка киирбиттэринэн биллэллэр. (3,219).

Дьон айылҕа биэрбит аналларын тутуһан олоҕу олорууларын, аҕа уонна ийэ уустарын үөскэтэллэрин сахалар туһана сылдьаллара, бу икки уустар билигин да баалларыттан биллэр. 
Сахалар төһө даҕаны дьахтары дьиэ хаҥас өттүгэр туппуттарын иһин өйүн-санаатын сайдыытын хаһан баҕарар сыаналыыллар. Бу уратыны суруйааччы Сиэн Чолбодук маннык быһаарар:

- Биһиги кыыспыт Далбар Даайа кыыһа буоллаҕа дии. Даайа майгыта маанытынан, мээнэ киһи тэҥнэспэт хоһуунунан “Далбар дуо?” дэппит дьахтар буоллаҕа дии. Ол Уоһук киһи билэр дьонун оҕото”, - дэһэннэр Татыйыктарын уоллааҕар ордороллор. (12,29).

Дьахтар уонна эр киһи эттэрин-сииннэрин уратылара өйдөрүгэр-санааларыгар дьайыытын сахалар таба сыаналаан туһаналлар. Ол курдук эр киһи дьахтарга биэрэр уратыта уонна дьахтар эр киһиттэн ылара өйдөрүгэр-санааларыгар тус-туспа уратыны киллэрэр. Ылыы, туһаныы дьайыытын уратыта дьахтар өйө-санаата түргэнник уларыйан иһэрин үөскэтэрэ өс хоһооннорун үөскэппит:

- “Дьахтар санаата аһынааҕар кылгас” диэн өс хоһооно ылар, эбинэр санаата хаһан баҕарар баһыйа сылдьарыттан ырааҕы ырытан быһаара сатааһын диэн дьахтарга чахчы кыаллыбатын биллэрэр.

- “Оһоҕун төрдүттэн оронугар кэлиэр диэри дьахтар санаата түөрт уонна уларыйар” диэн өс хоһооно эр киһиттэн тутулуга улаханыттан санаата түргэнник уларыйан хааларын биллэрэрэ ордук суолталаах. 

Айылҕаттан аналын быһыытынан дьахтар оҕо төрөтөр, көрөр-истэр уонна кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитэр, үөрэтэр аналлаах. Бу аналын кыыс оҕо сааһа ситтэр эрэ толорбутунан барар кыахтанарын сахалар ыал буолуу үгэстэрин үөскэтэн туһаналлар. Ону тэҥэ, аналлаах кыыс оҕону харыстааһын диэн үөрэҕи туһанан сааһын ситтэр эрэ эргэ биэрэллэр.

Ыраас кыыс оҕо диэн эр киһини билэ, өссө сылдьыһа илик кыыс ааттанар. Сахалар ону бэлиэтээн -куо диэн эбиискэни кыыс аатыгар эбэн биэрэр этилэр. Ыраас кыыс оҕо эргэ барар кыаҕа биллэрдик улаатарын сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ биллэрэр.

Эдэригэр эргэ тахсыбыт кыыс төрөтөр оҕолоро эттэрэ-сииннэрэ бөҕө уонна араас трамбалара суох буолуохтарын сөп. Ону тэҥэ, ыраас кыыс оҕо эр киһи сайдыылаах буор кутун ылыммыт оҕону төрөтөрүнэн аймахтары сайыннарар кыаҕа улаатар. Ол иһин сайдыыны ситиһиэхтэрин баҕарар аҕа, ийэ уустара кийииттэрэ ыраас кыыс буоларын ирдииллэр.

Ийэ оҕону кыра эрдэҕиттэн көрөрүттэн-истэриттэн ийэ кутун иитэр, үөрэтэр кыаҕа олус улахан. Ол курдук, оҕо аан бастаан тугу билбитэ, көрбүтэ ийэ кутун үөскэтэн иһэриттэн ийэ үчүгэй үгэстэри аан бастаан иҥэрэн, үөрэтэн биэрдэҕинэ оҕо ийэ кута үчүгэй иитиилээх буола улаатарын ситиһэр кыахтанар.

Оҕо иитиитэ, үөрэтиитэ, ол аата төрүт өйө-санаата сайдыыта ийэтиттэн быһаччы тутулуктанар. Ол иһин оҕо төрүт өйө-санаата ийэ кут диэн ааттанар. Ону тэҥэ, сахалыы саҥара үөрэнэрэ ийэтэ ханнык тылынан саҥаран, бэйэтин үтүгүннэрэн үөрэтэриттэн саҕаланар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн сахалыы дорҕооннору истэ, араара үөрэннэҕинэ сахалыы саҥара үөрэнэр кыаҕа улаатар. Ийэтэ тугу этэрин истэ, толоро үөрэнэрэ эмиэ кыра эрдэҕиттэн ийэ кута хайдах иитиллэриттэн тутулуктанар.

Дьахтар олоххо аналынан оҕо төрөтүүтэ, көрүүтэ-истиитэ уонна кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитиитэ, үөрэтиитэ буолар. Сахалар оҕо иитиитин, үөрэтиитин бу улахан уратытын быһааран олохторугар таба туһана сылдьалларын көрсүө, сэмэй дьон элбэхтэрэ биллэрэр.
 
Дьахтар олоҕор оҥорор ситиһиилэрэ оҕолорунан сыаналанар. Доруобай уол оҕолору элбэхтик төрөттөҕүнэ уонна бу оҕолоро улаатаннар элбэх сиэннэннэҕинэ ийэ ууһун үөскэтэр кыахтанар.

Ийэ уустарын туһунан Сэһэн Боло бу курдук суруйар:
 
- Саха нэһилиэктэригэр, аҕаларын уустарыгар хос ийэ уустара диэн, ийэ уруулара, таайдара, биллэхтиилэрэ диэн ийэттэн ситимнээх аймахтар бааллара. (13,140).
Дьахтар олоххо аналын туһунан К.Д.Уткин бу курдук суруйар:

- Ийэлэр аал уоту араҥаччылыыр үйэлээх үгэстэрин бигэтик тутуһаллар. Ол аата дьиэни-уоту тутуу, көрүү-истии, оҕолорун харайыы, ыччаты дьаһайыы, аһы-үөлү астааһын, таҥаһы-сабы бэрийии барыта – кинилэргэ тиксэр. Ол да иһин ийэ дьиэ кэргэҥҥэ таптал, ытыктабыл маанытынан, барҕатынан туһанар. (14,49).

Онон биллиилээх, олоҕор ситиһиилэри оҥорбут дьахтартан үөскээн тахсан тарҕаммыт аймахтар ийэ ууһун үөскэтэллэр.

ЫАЛ БУОЛУУ ҮГЭСТЭРЭ

Олоҥхо диэн сахалар тойуктара, олус былыргы кэмнээҕи олохторун кэпсээннэрэ буолаллар. Сахалар олоҥхо баар буолбут кэмин былыргы дьыллар мындааларыгар буолан ааспыттара диэн билинэн сурукка киллэрэн сылдьаллар.

Ыал буолуу үгэстэрин сахалар олоҥхо кэмиттэн ыла тутуһаллара олоҥхолорго бэйэлэригэр кэпсэнэллэр. Бу үгэстэри тутуһа сылдьыы аймахтар, омук сайдан, тупсан ахсааннара эбиллэн иһэллэрин үөскэтэрин тэҥэ, сайдыылаах буор куттаах буолан төрүүллэрин ситиһиигэ аналланар. (7,52).

Кыыс оҕо эргэ барарыгар ыраас кыыһынан сылдьарын бэлиэтээн аатыгар –куо диэн тылы эбэн биэриини туһаналлара олоҥхолорго элбэхтик ахтыллаллар. Атын сайдыылаах буор куттаах аймахтар бэйэлэрин буор куттарын кэлэр көлүөнэлэригэр тарҕатар туһугар ыраас кыыс оҕону кийиитинэн ылаллар.

Киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын, түүллэрин холбоон үөрэтэн сахалар Кут-сүр үөрэҕин олохтообуттар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэн иһэр тутулугар сөп түбэһэн киһи бэйэтэ эмиэ икки өрүттэнэр:

1. Этэ-сиинэ.

2. Өйө-санаата. Өй-санаа үс кукка уонна сүргэ арахсар.

Киһи икки өрүттээх буолара сайдыыны, тупсууну ситиһэн иһэригэр айылҕа биэрбит анала буолар. Ол аата кэмэ кэллэҕинэ, бу икки өрүттэр хардары-таары, солбуйса сылдьан баһылаан салайыылара сайдыыны киллэрэр хамсааһыннары үөскэтэллэриттэн киһи этэ-сиинэ тупсан иһэрин тэҥэ, өйө-санаата сайдыыны ситиһэн иһэр кыахтанар.
 
Ыал буолуу үгэстэрэ киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэллэрин үөскэтэр аналлаахтар. Эт-сиин удьуордаан, онтон өй-санаа утумнаан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэр. Эр киһи үйэтин тухары сайдан иһэр буор кутун оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн истэҕинэ аймахтар сайдан, тупсан иһиилэрэ түргэнник ситиһиллэрэ кыаллар.

Буор кут сайдыыта киһи араас уустук хамсаныылары оҥорор кыаҕын быһаарарынан үлэни оҥороро тупсарын ситиһиини үөскэтэр. Онтон үлэни оҥоруу сайдыыта аймахтар баайдарын-малларын элбэтэн, аһылыгы үксэтэн ахсааннара элбиирин үөскэтэр. Нууччалар кэлэннэр бурдугу үүннэриини сайыннаран сахалар ахсааннара биллэрдик эбиллэригэр тириэрдибиттэрэ.

Эр киһи атын туохха да мэһэйдэппэккэ үйэтин тухары үлэлээн, араас хамсаныылары элбэхтик оҥорон этигэр-сиинигэр үөскүүр буор кутун сайыннаран иһэр. Ону тэҥэ, эр киһи айылҕаттан оҕо оҥорор кыаҕа үйэтин тухары баар буоларынан сайдыылаах буор куттаах кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр кыаҕа хаһан баҕарар баар. Ол иһин аймахтар, кэлэр көлүөнэлэр буор куттарын сайыннарар туһугар сааһырбыт эр киһи эдэр дьахтары кэргэн ыларын сахалар туһананнар иккис, үһүс кэргэннэрин ылаллар этэ.  Сайдыылаах буор куттаах эр киһи аймахтар элбииллэригэр, тупсалларыгар ылар оруола ордук үрдүгүн туһана сылдьыы эрэйиллэр.
 
“Кырдьаҕас дьон оҕолоро өйдөөх буолар” диэн этиини сэбиэскэй былаас кэмигэр хаалларан кэбиһэннэр эр дьон сайдыбыт буор куттарын кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэллэрин суох оҥорбуттара. Бу былаас үөрэҕин тутуспут нууччалар билигин кэлэн эр дьоннорун мөлтүүллэрин үөскэттилэр. Күүстээх тустууктар нууччалартан суох буолбуттара букатын ырааппыта ону туоһулуур.

Дьахтар айылҕаттан оҕо төрөтөр уонна ийэ кутун иитэр, үөрэтэр аналлаах. Бу аналын кыыс оҕо сааһын ситтэр эрэ толорор кыахтанар. Сайдыылаах буор куттаах эр киһиэхэ ойох баран оҕо төрөттөҕүнэ эр киһи буор кута салгыы сайдарын ситиһиини оҥорор. 

Дьахтар оҕо төрөтөр сааһа сүүрбэттэн эрэ тахса сыллары ылар. Ол иһин эдэригэр, сааһа ситтэр эрэ аан бастаан эргэ тахсан оҕолоноро айылҕатыгар сөп түбэһэн ордук табыллар. Эдэр дьахтар чэпчэкитик оҕолонор, ону тэҥэ, оҕото доруобай буолан төрүүрэ элбиир. “Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн этиини сахалар оҥорон оҕолонор кэмэ кылгаһын биллэрэн, умнан кэбиспэтин туһугар өйдөтө сатыыллар.

Киһи өйө-санаата маннык ааттаах үс куттарга арахсар:

1. Буор кут. Эт-сиин хамсыырыттан үөскээн иһэр өй-санаа үөрүйэх буоллаҕына буор кукка кубулуйар.

2. Ийэ кут. Ийэ кут үгэстэртэн хомуллан, мунньуллан иһэр.

3. Салгын кут. Үөрэх салгын куту үөскэтэр. (15,19).

Оҕолорго, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр буор кут киһи сайдан, хамсаныылары оҥорор кыаҕа улаатан иһэрин үөскэтэр. Ол аата киһи өйө-санаата үөрэҕинэн ылынар билиитин үөрүйэххэ кубулутан кэлэр көлүөнэлэригэр салгыы биэриитэ аймахтар уонна омук сайдан иһэрэ түргэтиирин үөскэтэрин туһана сылдьыы эрэйиллэр.

Ыал буолуу үгэстэригэр сайдыылаах буор куттаах эр киһини таба талан ылыы улахан оруолу ылар. Киһи буор кута сайдыылааҕын быһаарарга төрүттэрин, төрөппүттэрин олохторун ырытыы, тугу үлэлээн ханнык ситиһиилэри оҥорбуттарын билии эрэ туһалыыр. Ол иһин ыалы тэрийиигэ, кыыс оҕо эргэ барарыгар күтүөтү таба талан ылыыга олоххо элбэх уопуттаах төрөппүттэр ылар улахан оруоллара быһаарыллар.

Сэбиэскэй былаас дьахталлары көҥүллэринэн ыытан кэбиспитэ бары уһун тыллаахтары, элбэх саҥалаах дьадаҥылары эккирэтэн эргэ тахсалларын үөскэтэн, төрүүр оҕолор сайдыыта суох буор куттаах буолуулара сайдан, үлэ кыаттарбата үөскээн, бу былаас бэйэтэ эстибитэ. Бу кэмҥэ сайдан иһэр сахалар, бу быһаарыыны таба сыаналаан ыал буолуу үгэстэрин кыыс оҕолоох дьон олоххо киллэрэллэрэ ирдэнэр.

Дьон байан истэхтэринэ оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин туһунан санаан ылаллара элбиир. Ол курдук, үйэлэрин тухары үлэлээн мунньубут баайдарын сатаан, табан салайыы оҕолоруттан ирдэнэрин син билэн эрэллэр. Ол аата аймахтар сайдан, тупсан иһэллэрин туһугар аан бастаан баайдар кыһаналлара, оҕолорун ийэ кутун үчүгэй быһыыларынан, үгэстэринэн иитэллэрэ эрэйиллэр.

Айылҕаттан киһи икки өрүттээх; эттээх-сииннээх уонна өйдөөх-санаалаах. Бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн улахан тутулуктанан сайдалларын билэн икки ардыларыгар тэҥнэһиини үөскэтэн биэрэ сырыттаҕына, олоҕо хайа эрэ өттүн диэки халыйбата ситиһиллэр. 

Аҥардастыы эт-сиин баара өй-санаа сайдыытын ситиспэт, төттөрү баран киһини кыыл таһымыгар түһэрэн кэбиһэр. Сахалар киһи этин-сиинин баҕатын быстах санаанан ааҕан тохтотоллор, куруук туттуна сылдьаллар. Ол курдук, киһи ханнык эмэ өйө-санаата аҕыйах, тиийбэт буолан хааллаҕына – тиийиммэт эбэтэр аһара бардаҕына киһи буолбатах диэн сахалар өй-санаа үөрэхтэринэн этиллэр.

Өй-санаа аһара баран сайдыыта киһи аны, этин-сиинин быраҕарын, хаалларарын үөскэтэн кэбиһэрэ өссө улахан куһаҕаҥҥа тириэрдэр. Арыгы иһээччи киһи итирээри эбии арыгы көрдөөн булан иһэ сатыыра дьоҥҥо барыларыгар биллэр өй көтүүтүгэр тириэрдэр куһаҕан майгы биллиитэ буолар.

Өй-санаа хаһан баҕарар “үчүгэй” диэн ааттаммыт өттүгэр аһара баран, халыйан хааларын “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини уонна киһи буолуу үөрэҕин тутуһуу тохтотор. Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи олоҕун киһи быһыылаахтык олоруохтаах диэн этэрэ өй-санаа хайа да өттүгэр аһара барарын суох оҥорор.

Ыал буолуу үгэстэригэр “Хааны тупсарыы” уонна “Тэҥнээҕи булунуу” диэн эти-сиини тупсарыыга, өй-санаа аһара барарын тохтотууга аналлаах үөрэхтэр бааллар. (7,64). Бу үөрэхтэри ыалы тэрийиэх инниттэн кыыс оҕо билэрэ уонна төрөппүттэрин көмөлөрүнэн туһана сылдьара эрэйиллэр.

Онон ыал буолуу үгэстэрэ киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата кэлэр көлүөнэлэригэр удьуордаан уонна утумнаан бэриллэн иһэллэрин үөскэтэн омугу сайыннарар аналлаахтар.

ДУРУУСКАЛААН ЫАЛЫ ТЭРИЙИИ

Ыал буолууга бэлэмнэнии кыыс оҕо кыра эрдэҕиттэн саҕаланан барарын төрөппүттэрэ энньэтин булуна, бэлэмнии сылдьаллара биллэрэр. Кыыс оҕо ыалы тэрийэрин эрдэттэн билэ сылдьара ырааһын харыстанарыгар ордук улахан суолталаах. Кыыс бары өттүнэн үчүгэй, сайдыыны ситиһэр кыахтаах, үлэни кыайар эр киһиэхэ эргэ тахсарыгар төрөппүттэрэ баҕаран энньэтин бэлэмнииллэр. 

Кыыс тас көрүҥэ уонна өйө-санаата холбоһоннор эргэ барар кыаҕын үөскэтэллэр. Ону тэҥэ, кыыс энньэтэ төһө кээмэйдээх буолара саҥа ыалы тэрийэригэр улахан көмө буолар. Ол курдук, энньэ диэн кыыс ыалы тэрийэр, барынан-бары хааччыйар баайа, кыаҕа буолар уонна бэйэтэ бас билэр баайынан ааттанар.

Уол оҕо улаата охсон ойох ылар баҕа санаатыттан үлэни кыайа-хото үлэлиирэ, халыымы мунньуна сылдьара ситиһиллэр кыаҕа улаатар. Бу баҕа санаата туоллаҕына уол саҥа ыалы туох баарынан барытынан хааччыйар кыахтанара аҕа ууһун тэрийэр аналын толороругар туһалыыр.
  
Кыыс оҕо энньэтэ уонна уол халыыма холбоһон саҥа ыал баайа-мала буолан ыалы хааччыйарга туһалыыллар. Ыалга оҕо төрөөһүнэ уонна көрүүтэ-истиитэ эбиллэн, элбэх ороскуокка киллэрэн, эр киһи кыайа-хото үлэлиирин эрэйэллэр. Ол иһин ыалы тэрийиигэ эр киһи төһө үлэһитэ бастакы оруолу ыларын иһин, күтүөтү талан ылыыга аан бастаан буор кута төһө сайдыылааҕа сыаналанар.

Көрсүө, сэмэй үлэни кыайар эр киһи киһиргэһэ суох, мээнэ кэпсэммэт, аҕыйах саҥалаах буолар. ”Аҕыйах тыл минньигэс, элбэх тыл сымсах” диэн өс хоһооно үлэһит, көрсүө, сэмэй киһини биллэрэр. Ону тэҥэ, элбэхтик саҥарыы үлэни оҥорорго туһата аҕыйаҕын “Тылга тииһии” диэн этии баара быһаарар.
 
“Дьахтар кулгааҕынан таптыыр” диэн этии элбэхтик ону-маны саҥарыы, киһиргэтии талан ылыыга оруола улаханын биллэрэр. Ол иһин дьахтары талыыга көрсүө, сэмэй, үлэһит киһи үтүрүттэрэн туораан хаалыан сөбүттэн билиһиннэрэр, дуруускалыыр киһи көмөтүн туһанара ордук табыллар.

Сахалар былыр-былыргыттан ыалы дуруусканан тэрийэллэрэ биллэр. Ол барыта ыал буолуох инниттэн киһи төрүччүтүн үөрэтиигэ, төһө үлэһитин быһаарыыга, майгынын-сигилитин билиигэ аналланара улахан туһаны оҥорор. 

Ыал буолааччыны бары өттүнэн эрдэттэн үөрэтэн билии уонна сөп түбэһэр атын өрүтү талан ылан билиһиннэрии дуруускалааһыны олоххо киллэрбит. Дуруускалааһын туһатын туһунан билэр дьон маннык суруйаллар:

- Аҕабар убайа Тэрэппиин Кулаковскай: “Элбэх оҕолоох-уруулаах, доруобай төрүөхтээх Заболоцкайдар кыыстарын Таанньаны ойох ыл“, - диэн сүбэлиир эбит. Тэрэпиин биир күн туруммут да эһэбэр Папа Заболоцкайга тиийэн кыыһын быраатыгар ыйытааччы буолбут. Онуоха эһэм сөбүлэҥин биэрбит. Оччолорго ийэм 18 сааһын туола илик, оттон аҕам 21 саастаах эбит.
 
Ийэбэр уруу тэрийэр баҕа санаалаахтарын биллэрбиттэригэр, маҥнай ылыммат: “Ыал буолуом иннинэ, бастаан үөрэхтэниэм этэ”, - диэн аккаастыыр. Мин санаабар кини дьиҥэр, Арайааһы сөбүлүүр эбит, онтон сөбүлэспит.

Дьоммут төһө да дуруусканан холбостоллор, сыыйа бэйэ-бэйэлэрин сөбүлээн, сыһыаннара салгыы сайдан тапталга кубулуйар уонна олус дьоллоохтук алта уонтан тахса сыл бииргэ олорбуттара. (9,72).

Ыал буолуу диэн кыыс уонна уол сөбүлэһии түһэрсэллэрэ буолар. Ол иһин эрдэттэн бэйэ-бэйэлэрин дириҥник билсэллэригэр туһалаах көмөнү дуруускаһыт оҥорон биэрэр кыахтанар.
 
Ааттаах-суоллаах аҕа уустара сайдыылаах буор куттарын саҥа ыаллары тэрийэн тарҕатыыга дуруускаһыт көмөтүн туһаналлара табыллар. Ол курдук, киһи төрүт өйүн-санаатын, буор кутун үчүгэйдик билии уһун кэми ыларынан тастан көмөнү ылыы улаханнык туһалыыр.

Дуруускаһыт диэн бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэһэр дьону булан билиһиннэрэн саҥа ыалы тэрийээччи киһи ааттанар. Эдэрдэр дириҥник билсиспэккэ эрэ онно-манна көрсүһэ түһээт ыал буола сатыыллара тас көрүҥҥэ уонна имэҥҥэ эрэ олоҕурарыттан уһун үйэтэ суох буолара элбэхтик бэлиэтэнэрин таһынан, ханнык буор куттаах оҕону төрөтөллөрө биллибэтиттэн куһаҕаны оҥорууга киирсэр.
 
Имэҥ диэн эт-сиин атын аҥарга баҕара саныыра күүһүрэн ыла-ыла мөлтөөн хаалара биллэр. Ону тэҥэ, дьон солумсах буолуулара улаатыыта имэҥнэрэ аһара баран хааларын үөскэтэрэ элбээтэ.

Тыл үөрэхтээхтэрэ сахаларга туһаны оҥорботторо былыргыттан баар төрүт тыллары уларыта сатыылларыттан биллэр буолла. Солун диэн киһи ханнык эрэ саҥаны, уратыны билэрэ этиллэр. Онтон аһара элбэх солуну, саҥаны билэ-көрө сатааһын киһини солумсах буолууга тириэрдэн кэбиһэрэ куһаҕаны үөскэтэриттэн, бу тыл куһаҕан өйдөбүллээҕэ дьону харыстыыр аналланар.

Солун диэн солумсах буолууну үөскэтэр тылы “сонун” диэн сахаларга суох тылынан тыл үөрэхтээхтэрэ сэбиэскэй былаас кэмиттэн ыла солбуйаннар дьон солумсах буолууларын улаатыннаран кэбистилэр. Эдэр ыаллар арахсыылара элбээһинэ солумсах буолуулара аһара улааппытыттан ордук улахан тутулуктаах уонна тыл үөрэхтээхтэрэ сахаларга оҥорор куһаҕаннарын таба арааран билиигэ туһаны оҥороро быһаарылынна.

Омугу кыыс оҕолоох ыаллар сайыннараллар. Кыыс оҕону сааһын ситтэр эрэ эргэ биэриини төрөппүттэр ырааҕы суоттанан оҥороллоро аймахтарга, омукка сайдыыны аҕалар. Ол курдук, эр киһи сайдыылаах буор кутун кэлэр көлүөнэлэргэ иҥэрэн биэриигэ кыыс оҕо кыаҕын туһаныы табыллар.
 
Онон эдэрдэр ыал буолуохтарын инниттэн өйдөрүн-санааларын уратыларын дириҥник билсиһиини үөскэтиини дуруускаһыт оҥороро улахан туһалаах.

УДЬУОРДААҺЫН

Киһи айылҕаттан тутулугун этэ-сиинэ быһаарар. Ол курдук, эт-сиин уу истэҕинэ, аһаатаҕына, ол аата эньиэргийэ эбиннэҕинэ эрэ тыыннаах сылдьара кыаллар. Салгын, уу уонна аһылык киһи айылҕаттан быһаччы тутулугун быһаараллар.

Эт-сиин киһи тутаах чааһа. Айылҕаҕа аан бастаан киһи этэ-сиинэ үөскээн сайдыбыт. Эккэ-сииҥҥэ үөскүүр буор кут сайдан иһиититтэн киһи өйө-санаата эбиллибит, хамсаныылары оҥороро тупсубут. Киһи уонна сүөһү диэн тыллар үөскээһиннэрэ киһи кыыллартан, сүөһүлэртэн өйө-санаата салгыы сайдан, тупсан, арахсан бу, киһи буолуу диэн таһымы ситиспитин биллэрэ сылдьаллар.

Эттэн-сиинтэн эньиэргийэ ылынан киһиэхэ өйө-санаата үөскүүр уонна салгыы сайдар. Ол аата эт-сиин өйү-санааны үөскэтэр. Бу быһаарыы арҕааҥҥы дойдулар “Сири-дойдуну таҥара айбыта” диэн этиилэрэ улахан албынын арыйан дьоҥҥо тириэрдэр. 

Киһи тас көрүҥүн этэ-сиинэ үөскэтэр. Оҕо төрөппүтүгэр маарынныыр көрүҥнээх буолуута удьуордаабытын, ол аата этин-сиинин төрөппүттэриттэн ылыммытын бэлиэтиир көстүү буолар. Эт-сиин удьуордааһын көмөтүнэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр диэн сахалар үөрэхтэрэ этэр. 

“Удьуор уустар” диэн этии хас да көлүөнэ дьон уустарын, ол иһин буор куттара сайдыылааҕын, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэрин биллэрэр. Дьон уустары кытта ыал буолан холбоһон сайдыылаах буор куту салгыы ылынан иһэллэриттэн сахалар бары уус төрүттээх буолууну ситиспиттэр.

Эт-сиин күүстээх. Бу эт-сиин күүһүн өй-санаа үөскэтэрэ улахан уустугу киллэрэр. Тас көрүҥнэрэ күүстээх курдук көрүҥнээх буолан баран, мөлтөх дьон баар буолаллар. Ол барыта эт-сиин төһө да баарын иһин хамсаныылары оҥорор кыахтаах буор кута сайдыыта суоҕунан быһаарыллар.

Буор кут диэн киһи хас биирдии быччыҥнарыгар хамсаныылары оҥороруттан үөскээн иһэр өйө-санаата ааттанар. Бу өй-санаа, буор кут үөрүйэххэ кубулуйбутун бэлиэтинэн киһи санаатынан, бу быччыҥын хамсатар кыахтанара буолар.

Суруйааччы Сиэн Чолбодук киһи сайдыыны ситиһэрин маннык быһаарар:

- Былыр да, быйыл да сүрэхтээх, үлэһит киһи байар куолута, Бырыылар удьуор сүрэҕэ суохтар. Ол Уоһук даҕаны син биир Бырыы удьуора-хаана, сиэн Бырыы буоллаҕа дии. Үөрэх дуомнааҕынан өттөйдөҕүнэ, син туох эмэ тахсаа ини. (12,28).

Араас эккэ-сииҥҥэ иҥэн сылдьар ыарыылар кэлэр көлүөнэлэргэ эмиэ бэриллэн хаалыахтарын сөп. “Бодоҥноохтон бодоҥ төрүүр” диэн өс хоһооно ону биллэрэр. Эргэ тахсарыгар эдэр кыыс оҕо араас төрүттэриттэн ыарыылаах, сүрэҕэ суох эр дьону билэр, араарар кыаҕа аҕыйах. Ол иһин кыыс оҕо ыал буоларыгар төрөппүттэрэ төрүччү үөрэҕин туһанан көмөлөһөллөрө хайаан да эрэйиллэр.

Бу быһаарыы сүрэҕэ суох киһиттэн сүрэҕэ суох оҕо төрүүрүн биллэрэрэ ордук улахан суолталаах. Удьуордааһын хас да көлүөнэ дьоҥҥо барыларыгар бэриллэн иһэриттэн сайдыыны ситиһэн иһэр аймахтар эрдэттэн сэрэниэ, харыстаныа, кыыс оҕолору көрүө-истиэ, кыра эрдэхтэриттэн бэрээдэккэ үөрэтиэ, сааһын ситтэр эрэ сөптөөх күтүөтү булан эргэ биэрэргэ кыһаныа этилэр.

Ыал буолуу үгэстэрэ араас ыарыылаахтары, мөлтөхтөрү эрдэттэн оҕо төрөтүүтүттэн туоратан кэлэр көлүөнэлэр сайдыылаах буор куттанан сайдан, тупсан иһэллэрин ситиһиини үөскэтэллэр.
 
Олох салҕанан истэҕинэ дьон хас көлүөнэ аайы солбуллан иһэллэриттэн удьуор эмиэ уларыйан иһэр. Ол иһин кинилэр ыал буолан бэйэлэрин солбуйар аналлаах оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин кэмин аһарбакка үөскэтэн истэхтэринэ эрэ аймахтар эбиллэн, омук сайдан иһэрэ ситиһиллэр.

Удьуордааһын диэн төрөппүт этин-сиинин уратылара оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр салгыы бэриллэн иһэрэ ааттанар. Ыал буолуу үгэстэригэр туттуллар “Хаан тупсарыыта” диэн үөрэх оҕо этэ-сиинэ төрөппүттэрин удьуордаан уларыйарын, тупсарын быһаарар. Ол курдук ыал буолууга атын, аймах буолбатах, туспа хааннаах киһини талан ылыы төрүүр оҕолор эттэрэ-сииннэрэ тупсалларын туһугар анаан, эрдэттэн оҥоруллар быһыы буолар.

 “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн атын омук киһитин кытта ыал буолуу икки өрүттэнэн тахсар:

1. Эти-сиини улаханнык тупсарар.

2. Өйгө-санааҕа улахан эрэйи үөскэтэр.
 
Тупсубут хааннаах оҕолор эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүттэн араас кыра ыарыыларга ылларбат кыахтаналларын таһынан, бэйэлэрэ элбэх оҕолонор кыахтара биллэрдик улаатар. Сахалар бу быһаарыыны тутуһан ыал буолууга туспа хааннаахтары холбооттуу сатыыллар.

Омук киһитэ саҥарар тыла туспатынан уонна итэҕэлэ атынынан оҕо атын омук буолан хаалыан сөбө улаатарын сахалар ийэ куту иитии диэн үөрэхтэрэ тохтотор кыахтанар. Ол аата саха дьахтара хайа да омук эр киһититтэн оҕоломмутун иһин, оҕото кыра эрдэҕинэ ийэ кутун сахалыы өйгө-санааҕа иитэн, сахалыы саҥардан саха оҥорор кыаҕа улаханын биллэрэр.

Хааны тупсарыыттан үөскүүр икки тылланан хаалыы хайа омук баһыйарыттан улахан тутулуктаах. Баһылыыр омук тыла кыра омук тылын симэлиппэтин туһугар оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии ордук улахан туһаны аҕалар. 

Оҕо кыра эрдэҕинэ төрөөбүт тылынан саҥара үөрэннэҕинэ хаһан да умнубат буолара үөскүүр. Ол курдук, оҕо ийэ кутугар иҥмит үөрэҕэ хаһан да умнуллубат. Бу быһаарыы саха дьахтара атын омук эр киһитигэр эргэ тахсан оҕолонноҕуна даҕаны, Кут-сүр үөрэҕин туһанан оҕотун саха оҥорор кыахтааҕын биллэрэр.

Сахаларга эрэ баар Кут-сүр үөрэҕин туһанан оҕо ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн иитиллэрин ийэ хаһан баҕарар ситиһэр кыахтаах. Саха дьахталлара саха омугу харыстыыр, уһун үйэлиир санаалара элбэҕиттэн оҕо ийэ кутун үчүгэй, туһалаах үгэстэринэн иитиигэ уонна киһи буолууну ситиһэригэр кыһаныахтара этэ.

Удьуордааһын “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Киһи этин-сиинин араас элбэх үчүгэй өрүттэрэ удьуордаан оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллиитэ.

2. Эт-сиин араас куһаҕан өрүттэрэ бэриллэн хаалыылара.

Сахалар ыал буолуу үгэстэрэ киһи үчүгэй өрүттэрэ оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэллэрин үөскэтэллэр уонна куһаҕан өрүттэрин эрдэттэн быһааран ыал буолууттан туоратан аймахтар сайдан, тупсан иһэллэрин хааччыйаллар.
 
Онон эт-сиин кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрэ удьуордааһын диэн ааттанар уонна сайдан иһэр аймахтар, аҕа уустара туһана сылдьаллара эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

УТУМНААҺЫН

Киһи этин-сиинин уратылара удьуордаан оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэллэрин бары билэбит уонна оҕо тас көрүҥэ төрөппүтүгэр маарынныыр буоллар эрэ үөрэбит.
Оҕо төрөппүтүгэр маарынныыра “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Этэ-сиинэ, тас көрүҥэ маарынныыра ааттанар.
 
2. Өйө-санаата, хамсаныылары оҥороро маарынныыра буолар. 

Сэбиэскэй былаас ыал буолуу үгэстэрин суох оҥорбутуттан билигин өй-санаа оҕолорго хайдах бэриллэрин умнан, хаалларан сылдьабыт.

Өй-санаа кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэрэ утумнааһын диэн ааттанар. Киһи кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэр өйө-санаата буор кута эрэ буолар, ону тэҥэ, араас туһалаах эбэтэр буортулаах, куһаҕан үөрүйэхтэрэ эмиэ бэриллэн иһэллэр.
 
Санаа киһи баһын иһигэр эрэ буолбакка таһынан таһымныы сылдьарын аныгы наука быһааран аура диэн ааттыыллар. Бу аура төһө улаханыттан уонна хайдах дьүһүннээҕиттэн өй-санаа дьайыыта төһө күүстээҕэ быһаарыллар.

Өй-санаа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутаах тутулугар сөп түбэһэн хаһан баҕарар икки өрүттэнэн иһэр уратылаах. Ону тэҥэ, өй-санаа эбиллэн, мунньуллан төһө күүһүрэн, уларыйан иһэрэ саха тылынан этиллэ сылдьар:

- Үөрэх. Өй-санаа саҥа сайдан эрэр таһыма. Үөрэх элбэхтэ хос-хос хатыланнаҕына, оҥорон көрөн боруобаланнаҕына үчүгэйэ, туһалааҕа эбэтэр куһаҕана, буортулааҕа быһаарылларын тэҥэ, билиигэ, онтон үгэскэ кубулуйан хамсаныылары оҥорорго кыттыһыан сөп. Үөрэх билиигэ, умнуллубат буолууга диэри сайдан киһи салгын кутун үөскэтэр.

- Үгэс. Үгэс эмиэ икки өрүттэнэн тахсар. Ол иһин оҕо ийэ кутун иитиигэ улахан сэрэхтээх буолуу эрэйиллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үчүгэй быһыылары оҥотторон үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрэллэр уонна куһаҕан быһыылары оҥорорун тохтотон куһаҕан үгэстэнэн хааларын суох оҥороллор. Умнуллубат турукка тиийбит өй-санаа үгэһи үөскэтиэн сөп. Үгэскэ кубулуйбут өй-санаа эти-сиини хамсатар кыахтанар. Үгэстэр мунньуллан ийэ куту үөскэтэллэр.

- Үөрүйэх. Өй-санаа үөрүйэх буолууга тиийэ сайыннаҕына эти-сиини бэйэтин киһи санаатын хоту хамсатар кыахтанар. Үөрүйэх буолбут өй-санаа буор кут диэн ааттанар уонна эккэ-сииҥҥэ иҥэн хааларынан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр. Үөрүйэхтэр мунньуллан буор куту үөскэтэллэр. Ону тэҥэ, араас элбэх үөрүйэхтэр майгы уратыларыттан уонна тулууртан үөскүүллэрин иһин төрөппүттэр майгыларын тупсара, тулуурдарын улаатыннара сылдьаллар.
 
Бытааннык хамсанар, сыылба, нэс дьон хамсаныылары оҥорорго аналлаах буор куттара ситэ сайдыбатах буолуон сөп. Сайдыыта суох буор куттаах киһи кэлэр көлүөнэлэрэ хамсаныылары оҥорор кыахтара өссө мөлтөөн барыан сөп.

Имигэс, сыыдам хамсаныылары оҥорор киһи буор кута лаппа сайдыылааҕынан ааҕыллыан сөп. Хамсаныы тупсан, сайдан иһиитэ түргэтээн, табыллан иһэрин ситиһиигэ кыах биэрэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн элбэхтик хамсаныыларынан дьарыктаннаҕына буор кутун сайдыыта түргэтээн биэриэн сөп. Ол курдук, оҕо атаҕар туран хаамар буолууну биир сааһыгар ситиһэр кыахтанара хамсаныыларга үөрэнэр кыаҕа, бу кэмтэн саҕаланарын биллэрэр.

Киһи олоҕун сыала диэн баҕа санаатыгар сөптөөх үөрэҕи ылынан баран, ону үгэскэ, ол аата умнуллубат турукка тириэрдэн этин-сиинин эрчийэн, дьарыктаан үөрүйэххэ кубулутан, буор куту үөскэтинэн олоҕор туһаныыта буолар. Ону тэҥэ, сайдыылаах эккэ-сииҥҥэ үөскээбит буор кут салгыы кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэрэ кинилэр сайдыыны, тупсууну ситиһэллэрин түргэтэтиитэ улахан туһаны аҕалар.
 
Буор кут үлэттэн, эти-сиини табан хамсатыыттан сайдан иһэр. Ол иһин үлэһит, дьоҕурдаах, сатабыллаах уонна талааннаах дьон сайдыылаах буор куттаахтар диэн ааҕыллаллар. Кинилэр оҕолоро, сиэннэрэ уонна кэлэр көлүөнэлэрэ эмиэ сайдыылаах буор куттаах буола төрүүр кыахтаналларын ыал буолуу үгэстэрэ хааччыйаллар.

Буор кут төрөппүттэриттэн оҕолорго, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиитэ аймахтар, аҕа уустара түргэнник сайдыыны ситиһэллэрин үөскэтэр. Ол иһин ыал буолууга, оҕону төрөтүүгэ сайдыылаах буор куттанарын туһугар төрөппүттэр эрдэттэн, ыал буолуохтарын инниттэн кыһаналлара, кыыс оҕолор кыыстарын харыстыыллара уонна эр киһини, күтүөтү таба талан ылаллара эрэйиллэр. 

Майгы араас үөрүйэх буолбут өрүттэрэ утумнааһынынан эмиэ бэриллэн иһэллэрэ биллэр. Ол курдук, кыыһырар, абарар майгы диэн дьоҥҥо былыргы кыыл өбүгэлэриттэн бэриллэн иһэр. Олох араас түгэннэригэр киһиэхэ туохтан эмэ көмүскэнии үөскээн таҕыстаҕына, бу майгы баара эмискэ биллэн кэлиэн сөп.

Сахалар киһилии киһи диэн этиилэрэ киһи майгына өссө тупсубутун, көннөрү киһи майгыныттан ордубутун биллэрэр суолталаах. Ол курдук, аныгы оҕо олоҕун сыалынан улаатан иһэн киһи буолууну ситиһэн баран, салгыы сайдан киһилии майгыланан киһилии киһи  буолууга тиийэрэ ааҕыллар.

Майгы киһиэхэ туһалаах, үөрүйэх буолбут өрүттэрэ холбоһоннор ыча диэни үөскэтэллэр. Ыча кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэринэн ыал буолуу үгэстэригэр күтүөтү таба талан ылыыга туһанылла сылдьар. Ыал буолууга, оҕону төрөтүүгэ атын аҥары таба талан ылыы туһата улаханын таптал диэн тыл үөскээбитэ биллэрэр.

Айылҕа киһини харыстаан араас көмүскэнэр түгэннэргэ эбии күүһү биэрэрин билигин наукаҕа быһааран хааҥҥа адреналин киирэр диэн этэллэр. Бу күүс дьайыытыттан куотан иһэр киһи үрдүк тииккэ ыттан тахсыбытын билбэккэ да хаалыан сөп.

Бу эбиискэ киирэр күүһү сахалар былыр үйэҕэ быһаараннар уор диэн ааттыыллар. Уор киирэн хааллаҕына киһи уордайар, уордаахха кубулуйан хаалыан сөп. Уоруу диэн куһаҕан быһыы олус былыргы кэмнэртэн баара биллэр. Тугун эрэ уордарбыт киһи кыһыыта-абата киирэрэ уор диэн эбиискэ күүһү быһаарыыга туһалыы сылдьар.

Киһи сайдан, тупсан иһэрин бэлиэтинэн араас куһаҕан майгылара биллэн кэлиилэрин өйүн-санаатын, тулуурун күүһүнэн туһанан көннөрөн, тупсаран иһэрэ буолар. Ол аата куһаҕаны арааран билэн, олору тупсаран үчүгэй оҥордоҕуна олоҕо тупсарын ситиһэр.
 
Билигин дьоҥҥо киһи буолууну үгүстэр ситиспиттэрин кэнниттэн майгыларын тупсаран, киһилии майгылары үөскэтэллэрэ, киһилии киһи таһымыгар тиийэллэрэ эрэйиллэр кэмэ кэллэ. Ол аата майгы араас куһаҕан өрүттэрин; өстөһүүнү, өһүөнү, уордайыыны салгыы тупсарыы эрэйиллэрэ өссө да аҕыйыы илик.
 
Майгы араас куһаҕан өрүттэрэ үөрүйэх буолбуттара оҕолорго, кэлэр көлүөнэлэргэ эмиэ бэриллэн иһэллэр. Ол иһин сахалар үйэлэрин тухары куһаҕан майгыларын тобохторо баалларын тупсаран биэрэ сылдьаллар уонна куһаҕан майгылаахтары ыал буолуу үгэстэрин туһанан эрдэттэн туораталлар.

Киһи саамай кэбирэх сиринэн өйө-санаата буолар. Өй-санаа киһиттэн көтөн, баран хаалыан сөбө хаһан баҕарар баар. Ону өй көтүүтэ диэн этэллэр. Быстах кэмҥэ көтө сылдьан баран тиийэн кэлиитэ “Өйдөннө”, “Өйө киирдэ” диэн этиллэр. 

Өй элбэх ыарыылара эмтэммэт, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр ыарыыларга киирсэллэр. Ол иһин маннык ыарыылардааҕа биллибит киһини ыал буолууга эрдэттэн чугаһаппаттар.
Араас эмтэммэт ыарыылар үөрүйэх буолбут өрүттэрэ оҕолорго, кэлэр көлүөнэлэргэ эмиэ бэриллэн иһэллэр. Ол иһин сахалар араас ыарыылаахтары ыал буолуу үгэстэрин туһанан туораталлар.

Киһи этэ-сиинэ өллөҕүнэ өйө көтөн туспа барара айыы буолуу диэн ааттанар. Киһи өллөҕүнэ уларыйбат турукка тиийбит ураты, атыттарга маарыннаабат өйө-санаата айыы буолар. Ол иһин айыы диэн тыл тыыннаах киһиэхэ анаан этиллибэт уратылаах. Тыыннаах киһини “Айыы буол” диэн этии өйүҥ көттүҥ диэн өйдөбүллэнэрэ үчүгэйи баҕарыы буолбатах, кырааһыҥҥа тэҥнэнэр.

Тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы киһитэ буол” диэн алгыы сатыыллара олус улахан сыыһа, тыыннаах дьону өлбүттэри кытта тэҥнээн албыҥҥа киллэрии, өлүүгэ ыҥырыы буолар. 
Өй-санаа өлбүт эттэн-сиинтэн эньиэргийэ ылара уурайан, арахсан туспа барыыта, уларыйбат турукка киириитэ уонна өр кэмҥэ сүтэн, симэлийэн хаалбакка эрэ сылдьыыта айыы буолуу диэн өйдөбүлү үөскэтэн, өлбүттэр өйдөрүн-санааларын тыыннаахтартан туспа араарыыны олоххо киллэрбит.

Киһи өйө-санаата, салгын кута көтөн, баран хааларын тулуура уонна туттунар күүһэ эрэ хам тутаннар киһи буолан, киһилии быһыыланан олоҕун олорор кыахтанар. Ол иһин сахалар оҕону иитиигэ “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун олохторугар туһанан өйүн-санаатын бөҕөргөтө, тулуурун улаатыннара сылдьаллар. (16,92).

Киһи өйүн-санаатын күүһэ сүр диэн ааттанар уонна өсөһүн, тулуурдаах буолуутун, туттунар күүһүн үөскэтэр. Сахалар киһи сүрэ өйүн-санаатын, куттарын холбуу тута сылдьар күүс буоларын билинэннэр тулууру дьарыктыыллар, эрчийэллэр. (17,70).

Сэбиэскэй былаас өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин суох оҥорон уонна дьахталлары көҥүллэринэн эргэ тахсалларын олоххо киллэрэн утумнааһын диэн аналлаах үөрэх баарын умуннарбыта. Бу үөрэх умнуллан хаалбытынан туһанан дьахталлар хайа эр киһиттэн оҕоломмуттарын билбэттэрэ үксээн араас сүрэҕэ суохтар, бэлэмҥэ сылдьааччылар уонна сатаан хамсаммат ыарыылаахтар аһара элбээтилэр. Араас элбэх эмтэммэт ыарыылаах оҕолорго анаан тэлэбиисэр бары ханаалларынан харчы көрдүүллэрэ ону биллэрэр.
 
Үлэни кыайбат буолууга уонна ахсааннара аҕыйаан иһиигэ тиийбит омук эстэрэ, симэлийэрэ тиийэн кэлэр. Дьахталлар көҥүллэринэн эргэ барыылара тарҕаныыта, хайа эр киһиттэн оҕоломмуттарын билбэт буолуулара төрүүр оҕолору быста мөлтөтөн омугу эстиигэ тириэрдэрэ итинник дакаастанар.

Онон киһи сайдыылаах буор кутун уонна үчүгэй үөрүйэхтэрин кэлэр көлүөнэлэригэр салгыы биэрэн иһиитэ аҕа уустара, аймахтар сайдан, тупсан иһэллэрин үөскэтэрин туһана сылдьыы эрэйиллэр.

АЙМАХТАР

Ыаллар сайдан оҕолоро элбээн, улаатан саҥа ыаллары тэрийэн истэхтэринэ аймахтар эбиллэн, кэҥээн иһэллэр. Аймахтар элбээн, тэнийэн иһиилэрэ омук дьонун ахсааннара эбиллэрин үөскэтэр.

Ай уонна махтал диэн тыллартан хомуллан үөскээбит аймах диэн тыл саҥаны айыыны оҥорууттан уонна онтон махтал үөскээн тахсарын биллэрэр. Саҥа ыал үөскээн саҥа аймахтары үөскэтэрэ олоххо саҥаны айыы буолар. Ол иһин ай диэн тыл туттуллар. Ону тэҥэ, аймахтар элбээн иһиилэрэ үчүгэйи, тупсууну аҕалара элбэҕиттэн махтал этиллэрэ тиийэн кэлэр.

Олус былыргы кэмнэргэ уус диэн тыл биир, үлэни сатабыллаахтык оҥорор киһини быһаарарга туттулла сылдьыбыт. Бу уус киһи ыал буолан оҕолоро элбээн аҕа ууһун үөскэтэн, аймахтары тэнитэн, тарҕатан барарыттан улуу уустар, улуустар үөскээбиттэр. Уус киһи элбэх оҕолоро ыал буолан атын аймахтары кытта уруурҕаһан тастыҥ аймахтары үксэтэн иһэллэриттэн саха омуга үөскээбит. 

Уус диэн ханнык баҕарар үлэни табан, сатаан оҥорор киһи ааттанар. Бу киһи хамсаныылары оҥорорго аналлаах буор кута сайдыылааҕыттан үлэни табан, сатаан оҥорор кыахтанарын былыр үйэҕэ быһааран аналлаах уус диэн тылы үөскэтэн туһаналлар.
 
Улуу уус диэн элбээн, киэҥник тарҕаммыт аймахтар ааттара. Бу тыллар кэлин уларыйан, холбонон улуус диэнинэн туттуллар буолбуттар. Улуус диэн тылы сурукка киллэрэн аан бастаан Чыҥыс Хаан туттубута биллэр, ону тэҥэ, хаан диэн улахан салайааччыны биллэрэр саха тылын атын омуктарга киэҥник тарҕаппыта. Улуу импиэрийэтин кэлэр көлүөнэлэригэр хаалларарыгар түөрт уолугар тус-туспа өлүүлээн, түөрт улууһу тэрийэн түҥэппит уонна хаан диэн үрдүкү чыыннары иҥэрбит.
 
Московскай княжествоны Чыҥыс Хаан сиэнэ Батый Хаан тэрийбитэ, олохтообута биллэр. “Ханы Золотой Орды называли Русь своим улусом”. (18,730).

Хаан диэн салайааччылаах былыргы дойдулар сахалар дойдуну салайар үөрэхтэрин туһанааччылар буолаллар. Сахалар дойдуну салайар үөрэхтэрэ диэн биир хаан аймахтар солбуйса сылдьан дойдуну салайыылара буолар уонна ханство диэн нууччалыы ааттанар. Ханствоны хаан диэн чыыннаах киһи салайара.

Омукка былыргы кэмнэртэн сайдыы, уларыйыы киирэн иһэрин биллэрэн тыллар уларыйан иһэллэр. Хаан диэн тыл оннугар саар диэн саха тылын булан нууччалар туһаммыттара. Бу саар, “царь” диэн тыл аһара улахан диэн сахалыы өйдөбүллээҕин таба туһанан үрдүкү салайааччыны бэлиэтииргэ туһаммыттара. Бу саар, аһара улахан диэн ааты ылынан саҥалыы үөскээбит нууччалар өр кэмҥэ дойдуларын үрдүкү салайааччытын саха тылынан ааттаан элбэх кыайыылары ситиспиттэрэ.
 
Аҕа ууһа аймахтары сайыннарар кыаҕын утумнаан бэриллэн иһэр буор куттара, сүрдэрэ уонна араас үчүгэй үөрүйэхтэрэ үөскэтэллэр. Бу кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр өй-санаа мунньустуулара аймахтарга сайдыыны ситиһэллэригэр кыах биэрэр.

Киһи өйүн-санаатын бу мунньустууларын уратыларын сахалар былыр үйэҕэ быһааран билэн ыча диэн өйдөбүлү үөскэтэн өй-санаа туругун билиигэ туһаналлар:
- “Ычата кыра” диэтэхтэринэ, бу киһи уустук үлэни өйө-санаата туруга суоҕуттан уонна атын дьону кытта табан сыһыаннаспатыттан кыайбата, сатаабата быһаарыллан тахсар. 
- “Киэҥ ычалаах” аймахтар сайдыыны, тупсууну ситиһэр кыахтара атыттартан улаатарын ыал буолууга туһана сылдьаллар.

Киһи сайдыыны, тупсууну ситиһэригэр ыча итинник киэҥ суолталааҕын быһааран туһаныы киһи инникитин, олоҕор тугу ситиһиэхтээҕин быһаара сатааһыҥҥа улаханнык көмөлөһөр. Ол иһин ыал буолууга ыча киһи буор кутун кытта холбуу сыаналанар. 

Сахаларга аймах диэн тыл киэҥ өйдөбүллээх:

1. Хаан аймахтар.

2. Тастыҥ аймахтар.
 
Аймахтар бу уратыларын арыыйда кэҥэтэн быһаарыахпыт:

1. Хаан аймахтар диэн биир хааннаах, эттээх-сииннээх уонна өйдөөх-санаалаах, биир буор куттаах уонна ычалаах аймахтар ааттаналлар. Бу аймахтар тэнийэн, тарҕанан улуу уустары үөскэппиттэрэ билигин даҕаны бааллар. Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата удьуордааһын уонна утумнааһын көмөтүнэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин хаан аймахтар туһана сырыттахтарына эрэ хааннара булкуллан хааларыттан харыстаналлар. 

Сайдыылаах буор куттаах хаан аймахтар олохторун устата таһаарыылаахтык үлэлээн ситиһиини оҥорор кыахтара улаатар. Биир хаан аймахтар дойдуну салайаллара Аан дойдуга биллэринэн династия диэн ааттанар уонна 300 сылга тиийэр эбэтэр кыратык ордор кэми ылыан сөп.

2. Тастыҥ аймахтар. Хаан аймахтартан атын аймахтар бары тастыҥ аймахтар диэн ааттаналлар. Аймахтаһыы ырааттаҕына, тоҕус көлүөнэттэн ордон бардаҕына ыраах аймахтарга уларыйыы тиийэн кэлэр. Ыраах аймахтар бэйэ-бэйэлэрин кытта ыал буолаллара көҥүллэнэр уонна тастыҥ аймахтарга кубулуйан барыахтарын сөп.

Ыал олоҕун сайдыыта саха дьоно былыргы кэмнэртэн ыла туһаммыт суолларынан бардаҕына оҕо төрүүрэ элбээн уонна киһи буолууга иитэллэрэ тупсан аймахтар ахсааннара үксээн иһиитэ үөскүүрэ ситиһиллэр. Эдэр дьахталлар төрүүр кыахтара улаханыттан, үгүстүк төрүөхтэрин сөбүттэн, доруобай оҕолору төрөтөллөрүттэн, сааһырдахпытына, кырыйдахпытына оҕолорбут иитиэхтэрэ диэн үчүгэй санаанан салайтардахтарына элбэх оҕону төрөтөр кыахтаналлар уонна оҕону көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ тупсан үлэһит, үлэни кыайар эдэрдэри элбэттэхтэринэ аймахтар, ону тэҥэ, омук сайдар кыаҕа улаатар.

Дьахтар эдэригэр оҕолонноҕуна, ол оҕолонууттан этигэр-сиинигэр баҕа санаата үөскүүрүттэн салгыы оҕолонор кыаҕа улаатар. Бу быһаарыы “Киһини санаата салайар” диэн этиигэ сөп түбэһэр.

Аймахтар уонна омук дьоно сайдыыларыгар, ахсааннара эбиллиитигэр сахалар “Хаан тупсарыыта” диэн үөрэхтэрэ улаханнык туһалыыр. “Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар” диэн өс хоһооно эт-сиин туругун быһаарара ордук суолталаах. Ол курдук, эт-сиин сылайыыта, ууһуур дьоҕура намтааһына аймахтар ахсааннара аҕыйаан, бэйэлэрэ мөлтөөн барыыларыгар тириэрдэр. Уһун үйэлээх сахалар ону билэн “Хаан тупсарыыта” диэн үөрэҕи олохтоон ыал буолуу үгэстэригэр киллэрэн туһанан төрүүр оҕолор эттэрин-сиинэрин тупсаран биэрэ сылдьаллар.

Элбэх аймахтартан хомуллан омук үөскээн тахсар. Леонид Попов саха буолууну маннык быһаарар:

- Эһэтэ ыһыыт атыыһыт, төһө да дьэбириэйин иһин, кини бэйэтин дьиҥнээх саханан билинэр: ийэтэ уу саха, оттон аҕата булкааһык. (19,72). Ийэ оҕотун өйө-санаата, саҥарар тыла сайдыытыгар ылар улахан оруолун сахалар быһааран, төрүт өйүн-санаатын ийэ кут диэн ааттаабыттара оҕо ийэтин элбэхтик үтүктэн, батыһан үөрэнэрин биллэрэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн сахалыы саҥара үөрэнэригэр ийэтэ үөрэтэр кыаҕа атыттардааҕар лаппа улахан.

Ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу аймахтары элбэтэр, хааннарын тупсарар уонна өйдөрүн-санааларын, буор куттарын сайыннарар. Сэбиэскэй былаас дьахталлары көҥүллэринэн ыытан ыал буолуу үгэстэрин тутуспат буолууларын үөскэппитэ Россия баһылыыр омугар – нууччаларга ордук улахан охсууну, куһаҕаны оҥорор. Бу куһаҕаннар дьайыыларыттан нуучча омук эстэрэ, симэлийэрэ кэлэрэ чугаһаан иһэрэ сэриилэһэ сатыыра элбээбититтэн биллэр буолла.

Онон аҕа уустара, аймахтар сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэрин ситиһиигэ ыал буолуу үгэстэрин тутуһа сылдьаллара эрэйиллэр.

ХААН АЙМАХТАР

Биир ийэттэн эбэтэр аҕаттан төрөөбүт оҕолор хаан аймахтар диэн ааттаналлар. Ол аата эттэрэ-сииннэрэ төрөппүттэриттэн бэриллэрин тэҥэ, өйдөрө-санаалара уонна буор куттара биир буолар.

Буор кут диэн киһи хас биирдии быччыҥнара хамсаныылары оҥороллоруттан үөскээн тахсан иһэр өй-санаа буоларынан эр киһиттэн оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэр. Оҕо аҕата сыыдам хамсаныылардаах буоллаҕына, оҕото кинини утумнаатаҕына эмиэ сыыдамнык хамсанар кыахтаах буолар. Ону тэҥэ, буор кукка киһи араас майгынын, сүрүн уратылара үөрүйэхтэргэ кубулуйбуттара эмиэ киирсэллэр.

Эллэй Боотур аймахтарын маннык билиһиннэрэр:

“Я тоже создан, живу по повелению Чынгыс-Хаана и Одун-Хаана, будучи связан с матерью-землей как бы тонкой волосяной бечевкой, а ко всей вселенной будучи прикреплен тонкою нитью. Был я кровью человека ханского звания, родовитого человека дитятей, порождением чтимого человека, знатного человека потомком”. (3,35).

Биир хаан аймахтар буор куттара биир буоларын сахалар былыр-былыргыттан билэллэриттэн олохторугар ыал буолуу үгэстэрин үөскэтэн туһаналлар. Дьадаҥылар олохтообут сэбиэскэй былаастара дьахталлары көҥүллэринэн эргэ тахсалларын көҥүллээн, олоххо киллэрэн ыал буолуу үгэстэрин умуннара, хааллара сатаабыттара. Ол да буоллар дьон өйүгэр-санаатыгар үйэлэр усталарыгар иҥмит үгэс ыл да сотулла охсон, атынынан уларыйан хаалбатыттан үгүстэр, аймахтара сайдыахтарын баҕара санааччылар билигин даҕаны, сүрүн өттүлэрин тутуһа сылдьаллар. 

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьон төрүттэрин, уустарын билиммэт буолуулара үөскээһинигэр дьадаҥы төрүттээх суруйааччылар улахан куһаҕан оруоллаахтар:

- Ытык ыал ыччата буолуо диэбитим, аата суох аҕалаах, төрдө-ууһа суох киһи эбиккин дуу? – Кыл сэлээппэ кыһытардыы саҥарда. Онно эдэр киһи кыһаммата:

- Төрүккэ-ууска төрүт да наадыйбаппын, - диэтэ. (19,10). Бу этии дьадаҥыларга, хамначчыттарга, ким эрэ эппитин толоро сылдьар дьоҥҥо төрүт-уус диэн кырдьык туһата суоҕун биллэрэр.

Баайдар эрэ төрүккэ-ууска наадыйаллар диэн санаа олус улахан халыйыы буоларын сэбиэскэй былаас эстиитэ дакаастыыр. Ол курдук, дьадаҥы буор куттаах дьон үлэни табан, сатабыллаахтык үлэлээбэттэрин тэҥэ, кыайан табатык салайбаттарыттан төһө эмэ элбэх көмө баарын үрдүнэн ас-таҥас тиийбэтэ үөскээн, бу былаас ырыынагы тутуһар былааһынан уларыйбыта.

Ол барыта дьадаҥы төрүттээх дьон босхо кэлэр көмөҕө үөрэнэн хааланнар бэйэлэрэ оҥорор, тутар, быһаарыыны ылынар кыахтара кыччыырыттан тутулуктаах. Барыта бэлэмҥэ үөрэнии оҕону атаах оҕоҕо кубулутарын сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ быһааран “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри” диэн өс хоһооно оҥорон туһаналлар.

Аҕа ууһа аймахтар сайдан иһэллэриттэн күүһүрэр, кыаҕырар. Ол иһин аҕа ууһун баһылыга эдэрдэр ыал буолууларын тэрийиигэ ылар оруола лаппа улааттаҕына табыллар. Сэбиэскэй былаас кыра омуктары, ол иһигэр сахалары эһэн, симэлитэн нууччаларга кубулута сатаабыта билигин да салҕанан баран иһэриттэн оҕолору детсадтарга, оскуолаларга сахалыы үөрэтэри аҕыйатан иһэллэр.
  
Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдыытыгар ханнык хайысханы тутуһара кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии хайдаҕыттан улахан тутулуктаах. Оҕо иитиитэ икки өрүттээҕэ икки хайысханы үөскэтэн аймахтар, омук сайдыытыгар оҥорор уратылара маннык арахсаллар:

1. Атаах оҕо. Атаах буола иитиллэн хаалбыт оҕо, төрөппүттэрин бэлэмнэригэр олоро үөрэнэн бэйэмсэҕэ улахан буолан хааларыттан аймахтар, омук сайдыыларыгар тугунан да көмөлөспөт, баар бэлэми эрэ туһанааччы буола улаатарын тэҥэ, тулуура, туттунар күүһэ суоҕуттан сыыһа-халты туттунууга киирэн биэрэрэ элбиир.

2. Көйгө оҕо. Үлэлии үөрэнии эрэйдээх. Бу эрэйдэри тулуйдахха, кыайдахха эрэ үлэлииргэ үөрэнии кыаллар. Көйгө оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэлии-хамсыы үөрэммититтэн, тулуура, өһөс санаата улаханыттан улааттаҕына элбэхтик, барыстаахтык үлэлээн уонна сыыһа-халты туттубакка ыал олоҕун эрэйдэрин тулуйан аймахтары, омугу сайыннарар, элбэтэр кыахтанар.

Оҕо диэн кэлэр көлүөнэ киһитэ. Бу киһини бэлэмҥэ үөрэтэн, атаахтатан кэбистэххэ аймахтар сайдыыларыгар туох да туһаны оҥорбот, бэйэтин иннин эрэ көрүнэ сатыыр буола улаатан хаалыан сөп. Билигин ырыынак олоҕун кэмигэр оҕону кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ оҥорон үлэҕэ үөрэтэн тулуурун, туттунар күүһүн улаатыннаран биэрии эрэйиллэр буолла.

“Төрүт уус ыал” уонна “Удьуордаан туран уустар” диэн аймахтары эттэхтэринэ, хас эмэ көлүөнэлэр усталарыгар бары уустарын, оҕолоро эмиэ уус буолан төрүөхтэрин сөбүн билинэллэр. Ол иһин ыаллар уустары кытта холбоһон саҥа ыалы тэрийэллэрин сөбүлүүллэр. Ыалы маннык тэрийии аймахтар үлэлии үөрүйэх, сайдыылаах буор куттарын тарҕатарыттан салгыы сайдыыны ситиһэллэрин үөскэтэр.
 
Хаан аймахтар диэн хас да көлүөнэлэр усталарыгар биир эттээх-сииннээх, биир буор куттаах дьон ааттаналлар. Тоҕус көлүөнэлэр кэннилэриттэн аймахтаһыы ыраатан ыал буолуу көҥүллэнэр кэмэ тиийэн кэлэр. Хос хос эһэ кэнниттэн хаан аймахтаһыы өссө ыраатар, икки өттүттэн ааҕыы кэнниттэн тоҕус көлүөнэ ааһара ситиһиллэр.
 
Нууччалар икки өттүттэн ааҕан биир хос эһэлээх оҕолору ыал оҥорон холбуулларын сахалар ылымматтар, аймахтаһыыны чугаһатан кэбиһэр диэн ааҕаллар.

Удьуордааһын диэн эт-сиин, хаан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиитэ ааттанар. Төрөппүттэриттэн удьуордаан оҕо тас көрүҥүн, этин-сиинин ылынан төрүүр.
 
Утумнааһын диэн өй-санаа; буор кут, сүр уонна араас үөрүйэхтэр кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиилэрэ ааттанар.
 
Оҕо төрөппүттэрин эттэрин-сииннэрин удьуордаабыта улаатан истэҕинэ тас көрүҥүттэн көрөн быһаарыллар кыахтаах буоллаҕына, өй-санаа утумнааһын көмөтүнэн бэриллэрэ хойутаан, улаатан истэҕинэ тугунан таптаан оонньууруттан уонна хамсаныылары хайдах оҥороруттан биллиэн сөп.

Хаан аймахтар биллэр бэлиэлэринэн үлэни кыайарга аналлаах буор куттара буолар. Ол курдук, буор кут диэн киһи хас биирдии быччыҥнарыгар хайдах хамсаналларыттан үөскээн иһэр өй-санаа буолан киһи хамсаныылары оҥорорун салайар өйө-санаата буолар. Сайдыылаах буор куттаах киһи диэн араас хамсаныылары табан, имигэстик, сымсатык оҥорор кыахтаах киһи ааттанар.

Дьону үлэ сайыннарар. Ол иһин киһиэхэ хамсаныылары табан оҥорор буолуута сайдыыны ситиһэригэр бастакы оруолу ылар. Уус киһи хамсаныылары табатык оҥорор кыаҕа улаханын сахалар быһаараннар уустары кытта ыал буолары ордороллор.

“Баай дьадаҥыны уруурҕаабат” диэн өс хоһооно баай киһи өйүн-санаатын улаханнык уларытарын, оннооҕор аймахтарын умуннарарын тэҥэ, байыыны ситиһиини сайдыылаах буор куттаах киһи ситиһэрин биллэрэр. Ол курдук, баайдар дьадаҥы аймахтарын үлэһит, хамначчыт оҥостоллоро былыргыттан биллэр.

Эр киһи төрөтөр оҕотугар удьуордаан этин-сиинин бары уратыларын биэрэрин тэҥэ, утумнаан өйүн-санаатын үөрүйэх буолбут өттүлэрин барытын биэрэр. Ол иһин саха дьоно куһаҕан быһыыны оҥорон, куһаҕан үөрүйэхтэнэн хаалбакка кыһаналлар уонна майгыларын тупсара сылдьаллар. Ол курдук, биир эмэ да куһаҕан быһыыны оҥоруу киһи өйүгэр-санаатыгар куһаҕан үгэһи, үөрүйэҕи үөскэтэн кэбиһиэн сөбүттэн харыстаннахха эрэ табылларын сахалар билэн туһана сылдьаллар.
 
Хаан аймахтар биир буор куттаах буоланнар ханнык эрэ дьыалаҕа биир санааланыылара дөбөҥнүк үөскээн ситиһиллэр. Ол курдук, хаан аймахтартан ким эмэ санааргыыр буоллаҕына, ол санаарҕабыл барыларыгар тиийиэн сөп.

Хаан аймахтыылар ханнык эрэ биллибэт күүс өйдөрүгэр-санааларыгар дьайыытынан бэйэ-бэйэлэрин билсэллэрин Дмитрий Таас “Кыһыл көмүс хоруоп” диэн сэһэнигэр уустаан-ураннаан суруйбута. (20,86).

Хаан аймахтар икки аҥы арахсаллар:

1. Чугас аймахтар. Тоҕус көлүөнэ иһинэн аймахтар чугас аймахтар диэн ааттаналлар. Саха дьоно чугас; аҕаларынан уонна ийэлэринэн аймахтарын барыларын билсиһэ сылдьаллар. Чугас аймахтар бэйэ-бэйэлэрин кытта ыал буолаллара былыргы кэмнэртэн бобуллар.

2. Ыраах аймахтар. Тоҕус көлүөнэ таһынан аймахтар ыраах аймахтар буолаллар. Ыраах аймахтары кытта ыал буолан холбоһуу бобуллубат. Бу аймахтар өссө тэйдэхтэринэ, ырааттахтарына тастыҥ аймахтарга уларыйан хаалыахтарын сөп.

Олох салгыы баран истэҕинэ аймахтар ахсааннара эбиллэриттэн бэйэ-бэйэлэриттэн ыраатан, тэйсэн иһэллэрин хардары-таары ыал буоланнар чугаһатан биэриэхтэрин сөп. 
Хаан диэн саха тыла Аан дойдуга киэҥник тарҕанан сылдьара сахалар олус былыргы үйэлэргэ киэҥ сирдэри баһылыы сылдьыбыттарын биллэрэр. Биир хаан аймахтар салайар дойдулара ханство диэн ааттанар уонна элбэх дойдуларга тарҕана сылдьыбыта былыргы ааттарыгар иҥэн сылдьар.

Биир хаан аймахтар улуу уустары үөскэтэн сахалары салайа сылдьыбыт бэлиэлэринэн Хаҥалас улууһа баара уонна “Тойон ууһа” диэн ааттанара буолар. Нууччалар эмиэ сахалар дойдуну салайар ньымаларын, ханствоны туһана сылдьыбыттарын “царь” диэн ааттаах салайааччылар династиялара үөскээн үс үйэттэн ордук кэмҥэ салайан сайдыыны ситиһиннэрэ сылдьыбыттара биллэрэр.

Онон киһиэхэ эттэринэн-сииннэринэн уонна өйдөрүнэн-санааларынан саамай чугас дьонунан хаан аймахтара буолаллар.

ТАСТЫҤ АЙМАХТАР

Аҕыйах ахсааннаах омукка хаан аймахтар элбээн иһиилэриттэн тастыҥ аймахтара аҕыйаан, ыал буолууга уустуктар үөскээн бараллар. Сахалар кыахтаах өттүлэрэ былыргы кэмнэргэ ыраах улуустартан ойох ылан ыалы тэрийэллэрэ. Ол барыта төрүүр оҕолор эттэрэ-сииннэрэ бөҕө буоларыгар, “Хааннарын тупсарыыга” анаан оҥоруллар ыраахха тиийэр сыаллаах туһалаах быһыы буолара уонна “Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй” диэн өс хоһоонунан этиллэрэ.

Сэбиэскэй былаас төрдө-ууһа суох дьадаҥылар былаастара этэ. Ол иһин төрүүр оҕо төрүттэриттэн ылынар араас туһалаах өрүттэригэр, хаачыстыбаларыгар, үөрүйэхтэригэр урукку былааска өһүрбүттэрэ бэрдиттэн кыһамматтара чахчы этэ. Ыраахтааҕы былааһыгар дьахталлар баттана сылдьыбыт аатыраннар саҥа былаастан элбэх көҥүлү ылбыттара:
- Эр дьону кытта бары өттүнэн тэҥнэһиини, үөрэниини уонна салайар былааска кыттыһыыны ылбыттара.

- Дьахталлар бэйэлэрэ талбыттарынан эргэ тахсалларын сокуонунан көҥүллээбиттэрэ уонна ыал буолуу былыргы үгэстэрин барыларын хаалынньаҥынан ааттаан бырахпыттара.

Олох салгыы баран иһиитэ салайар былаастартан быһаччы тутулуга кыра. Олох үөрэҕэ былаастартан тутулуга суох сайдар. Ол курдук, дьон ханнык баҕарар былааска олоруохтарын сөп. Арай олохторун хаачыстыбата уларыйарынан салайар былаас дьайыыта элбэх дьоҥҥо биллэр.

Уһун үйэлэргэ үөскээбит үгэстэр умнулла, хаала охсубаттар. Ол иһин саҥа үгэстэр олоххо киирэллэрин мэһэйдииллэр. Сахалар сэбиэскэй былаас да кэмигэр ыал буолуу былыргы үгэстэрин сүрүн өттүлэрин бэйэлэрэ тутуһа сылдьыбыттара.

Уол ойох ылыыта уонна кыыс эргэ барыыта саҥа аймахтары үөскэтэн иһэллэр. Бу саҥа аймахтары аан бастаан тастыҥ аймахтар диэн ааттыыллар, ол аата туспа хааннаах аймахтарын билинэллэр. Онтон оҕолор төрөөтөхтөрүнэ саҥа аймахтары кытта бииргэ холбоһуу, чугасаһыы үөскээн тарҕанар.

Биир чугас хаан аймахтар ыал буолууларын сахалар боболлор. Ол барыта аймахтаһыы үөскээн тахсарыттан төрүүр оҕолор төннүүлэрэ үөскүүрүттэн тутулуктаах. Ыраах эбэтэр тастыҥ аймаҕы кытта ыал буолуу көҥүллэнэр. 

Сахалар үөрэхтэринэн ыал буолуу тус-туспа хааннаахтар икки ардыларыгар эрэ табыллар. Ол барыта төрүүр оҕолор эттэрэ-сииннэрэ уонна өйдөрө-санаалара атын хааннаахтары кытта холбоһууттан тупсарыттан, бөҕөргүүрүттэн тутулуктанар.

Бу быһаарыыны тутуһан “Хаан тупсарыыта” диэн үгэс үөскээбитин саха дьоно бары тутуһа сылдьаллар. Ол аата, атын омук киһитин кытта холбоһон, ыалы тэрийэн оҕо төрөттөххө, бу оҕо тупсарыллыбыт хааннаах оҕо буолан тахсарыттан этэ-сиинэ тупсара уонна бөҕөргүүрэ быһаарыллар.

Туспа омук киһититтэн төрөөбүт оҕону билигин бааһынай диэн ааттааһын олоҕурбут курдук буолла. Бааһынайдар омугу эт-сиин өттүнэн тупсараллара биллэр. Саха нууччаны кытта холбоһон төрөппүт оҕолоро эт-сиин өттүнэн сайдыылаах буолан тахсарын А.Е.Кулаковскай бэлиэтии көрөн суруйбута. 

“Хаан тупсарыытыттан” эт-сиин тупсар, сайдар буоллаҕына, өй-санаа улахан уустук балаһыанньаҕа түбэһэр. Ол курдук, бааһынайдар үксээтэхтэринэ икки омук тылын холбуу туһанан саҥараллара элбиириттэн туспа, саҥа тылы үөскэтэн таһаарар кыахтаналлар. Бу туспа тыл салгыы сайдан иһиитэ саҥа тылы сайыннаран, саҥа омук үөскээн тахсарыгар олук буолан хаалыан сөп.
 
Оҕолор ыал буолуулара тастыҥ аймахтары элбэтэн иһэр. Саҥа ыаллар оҕолоннохторуна тастыҥ аймахтар өссө чугасаһан биир сыалы булуналлара үөскээн барар. Оҕо аймахтары холбуур, буор куттарын ылынан төрүүрүттэн бииргэ ситимнээн кэбиһэр.

Сэбиэскэй былаас ыал буолуу үгэстэрин суох оҥорбутуттан уонна нуучча тылын улахан сабыдыалынан билигин саҥа аймахтары ааттааһын уларыйыах курдук буолла. “Сват” диэн нуучча тыла саҥарарга судургутунан сахалар ходоҕой, түҥүр диэн былыргы тылларын солбуйар куттала улаатта.
 
Икки омук тылын бииргэ туттуу кэмигэр тыл сайдан иһэрин туһугар эрэйэ суох, судургутук саҥарыллар тыл биир суолталаах атын тыллартан чорбойон, туттуллара элбээн, тарҕанан барыыта үөскээн тахсар. Сыбааттар диэн тыл дорҕоонноро сөп түбэһэллэриттэн сахалыы тыл буолан тахсар кыахтаах.

Олус былыргы кэмнэргэ ыал буолууну аймахтар икки ардыларыгар эйэлээх, иллээх сыһыаны олохтуурга анаан туһаналлара. Атын омуктары кытта эйэлээх сыһыаны олохтоору кыыс оҕону эргэ биэрэллэрэ. Эргэ барар кыыс оҕо ыраас кыыһынан буолара кытаанахтык ирдэнэрэ, аналлаах –куо диэн тылы кыыс аатыгар эбэн биэрэн ырааһын бэлиэтииллэрэ. Ол барыта ыраас кыыс оҕо сайдыылаах буор куттаах эр киһини удьуордуур, утумнуур оҕону төрөтөр кыахтааҕын быһааран олоххо киирбит.

Бу быһаарыыны тутуһан ыраас кыыс оҕо эбиискэ сыаналанар. Ол сыаната энньэтин сыанатыгар эбиллэр уонна анаан-минээн бэйэтин үчүгэйдик киэргэтэллэр. Билигин ырыынак кэмигэр, кыыстаах ыаллар бу сыана эбиллэрин туһанан кыыс энньэтин улаатыннаран уол киллэрэр халыымын элбэтиэхтэрин сөп.
 
Ыраас кыыс оҕо аймахтары, омугу сайыннарар кыахтааҕын туһаныы эрэйиллэр. Кыыс оҕолоох ыаллар элбэх баайы илдьэ сылдьалларын “Сыа сиэхпит” диэн этии былыргыттан баара биллэрэр.

Аймахтарын чахчы сайыннарыан баҕарар күтүөт ыраас кыыс оҕону халыымын төлөөн ойох ылара табыллар. Кыыстарын сүтэрбит эбэтэр хаттаан эргэ тахсар дьахталлар энньэтэ уонна халыыма суох ыал буолаллар. Кыыһын ылан баран бырахпыт эр киһи урукку кэмнэргэ  “Саат куттарыыта” диэн ааттаах элбэх төлөбүрү төлүүрэ. 

Кыыс оҕону эргэ барыар диэри харыстааһыны төрөппүттэр оҥороллор эрээри, сэбиэскэй былаас эстибитин кэнниттэн саҥа салайар былаас онно кыттыһара эрэйиллэр. Уолаттары уонна кыргыттары детсадтан саҕалаан оскуолаҕа эмиэ тус-туспа үөрэтэри омуктара сайдарын туһугар кыһанар депутаттар быһааран аналлаах сокуоннары ылынар кыахтаахтар.
Кыыс оҕолору оскуолаҕа аһара уһуннук үөрэтии айылҕаларыгар сөп түбэспэт. Ол курдук, кыыс оҕо сааһын ситтэр эрэ эргэ барар, оҕо төрөтөр санаата аһара барарыттан уһуннук үөрэнэр оскуоланы эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэр буолбуттара быданнаата. Ол иһин оскуолаҕа кыыс оҕолору уһуннук үөрэтэ сатыыры сокуоҥҥа киллэрэн тохтотуу эрэйиллэр.
Тыл үөрэхтээхтэрэ була сатаан оҥорбут “айыы үөрэхтэрэ” оҕо айыыны, уратыны оҥорорун аһара ыытан, эдэр кыргыттар айыыны оҥорор санаалара улаатан, биир кыайар айыыларын оҥоро охсоллор, кыыстарын хайа эрэ көрдөөбүт киһиэхэ биэрэн кэбиһэр буоллулар.

“Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн сахалар этэллэр. Дьахтар оҕо төрөтөр сааһыгар эрэ дьахтар диэн ааттанар, бу кэм сүүрбэччэ эрэ сыллары ылар. Бу кэмҥэ дьахтар оҕотун аҕата буолар эр киһини тала сатыыр санаата атын санааларын барыларын баһыйар эбит. Ол аата кыыс аан маҥнай сааһа ситтэр эрэ эргэ баран оҕолору төрөтөн баран салгыы үөрэнэр уонна эр дьонтон итэҕэһэ суох үлэлиир кыахтанарын урукку кэмҥэ таба быһааран туһана сылдьыбыттар.

Төрөөбөт кэмигэр тиийбит дьахтар санаата дьэ көнөн үлэ, үөрэх туһунан саныыра улаатарын сахалар ыал буолуу үгэстэрэ быһааран кыахтаах эр киһи иккис кэргэнин ыларын бобо сатаабат, барыта күүһүттэн уонна кыаҕыттан тутулуктанар.

Эр дьон аймахтара сайдан иһэллэрин туһугар ыраас кыыс оҕону эрэ ойох ылаллара табыллар. Ол курдук, дьахтар атын эр киһилиин сылдьыспыт буоллаҕына, ол киһи буор кута киирсэн дьахтар иһигэр иҥэн хаалар. Ол иһин кыыс оҕо эргэ барыар диэри улаханнык харыстанара эрэйиллэр көрдөбүл буоларын иһин, саастарын ситтэллэр эрэ эргэ бараллара табылларын төрөппүттэр билэн туһана сылдьыахтара этэ.

Кийиит кыыска күтүөт ийэтэ, аҕата хотун уонна тойон диэн буолаллар. Бу былыргы ааттар кыыс хайа аймахтары элбэтэриттэн тутулуктанан үөскээбиттэр.

Онон аймахтар сайдыыларыгар, ахсааннара эбиллэригэр тастыҥ аймахтар ылар оруоллара өссө улаатар. 

АҔА АЙМАХТАРА

Аҕа аймахтара бары холбоһон аҕа ууһун үөскэтэллэр. Ол аата, бу аймахтар биир төрүттээбит аҕаттан ылыммыт сайдыылаах буор куттаахтарыттан уонна сүрдээхтэриттэн биир санааланаллара, бэйэ-бэйэлэригэр көмө, тирэх  буолаллара элбиир. 

Аймахтары тус-туспа арааран ааттааһын олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит буолуон сөп. Аҕа, ийэ, эһэ уонна эбэ диэн тыллар саха буолууну биллэрэр төрүт тылларынан ааттаналлар. Бу тыллар дорҕооннорун дьайыылара суолталарыгар сөп түбэһэриттэн оҕо сахалыы өйүн-санаатын кыра эрдэҕиттэн төрүттүүллэр.

Ыал буолууга эр киһи аймахтара түҥүрдэр эбэтэр түҥүрэттэр, онтон кийиит аймахтара ходоҕойдор диэн ааттаналлар. Кийиит кыыс оҕо эр киһи аймахтарын сайдыылаах буор куттарын тарҕатар, элбэтэр аналлааҕынан кинилэргэ холбуу киирсэн хаалар.
 
Дьон сайдыыны, тупсууну ситиһэ сатыыллара ыалы тэрийиигэ араарыллан биллэр. Ол курдук, кыахтаах, сайдыылаах буор куттаах уонна баай аймахтары кытта уруурҕаһа сатыыллар. Уруу кэмигэр араас күрэхтэһиилэри тэрийэннэр хайа аймахтар бастаан, баһылаан иһэллэрин, күүстэрэ, кыахтара элбэҕин  быһаарсаллар.

Саха дьоно үлэһиттэр, уустар. Ол иһин ыалы тэрийиигэ аймахтар хайдахтарын быһаарыыга буор куттара төһө сайдыылааҕын, үлэни хайдах үлэлииллэрин, олохторун устата тугу ситиспиттэрин аан маҥнай быһаарсан эр киһини талан ылыыга туһаналлар.
 
Аҕа диэн тыл төрөппүт эр киһини биллэрэрин таһынан, өссө тутаах суолтатынан олоххо элбэх уопуттаах, билиилээх киһини биллэрэрэ оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ улахан суолтаны ылар. Тыл бу суолтатынан элбэхтик туттулларын аҕас, аҕам диэн тыллар бааллара биллэрэр.
 
Аҕа диэн ааттанар элбэх билиилээх киһи оҕону үлэҕэ, тулуурдаах буолууга үөрэтэр кыаҕа улаатарын туһаныы эрэйиллэр. Ону тэҥэ, оҕо бэйэтиттэн уопуттаах, элбэх билиилээх киһини үтүктэ, батыһа сатыыра үөскээн тахсара үлэҕэ үөрэтии табылларыгар, түргэтииригэр тириэрдэрин туһана сылдьыы туһалыыр.

Оҕо иитиитигэр атаахтатан кэбиспэт буолуу олус улахан оруоллаах. Бары төрөппүттэр оҕолорун атаахтатан кэбиспэккэ кыра эрдэҕиттэн кыһаннахтарына эрэ, бу эрэйи кыайаллара табыллар. “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри” диэн өс хоһооно оҕону аһара атаахтатан кэбиһии өйүн-санаатын тосту уларытан, утары хайысхаҕа, сүрэҕэ суох буолууга, бэйэмсэҕэ улаатыытыгар тириэрдэн кэбиһэрин биллэрэр.

Аҕа диэн тыл кытаанах, дьарыйар суолталаах. Аҕатын аҕа диэн ааттыыр оҕо атаахтык улаатара аҕыйах буолуон сөп. Ону тэҥэ, аҕа дьарыйар күүстээҕиттэн үлэлииргэ үөрэтэр кыаҕа улаатар. Оҕо сааһынан аҕа элбэх уопуттаах, билиилээх киһини үтүктэр, батыһар күүһэ улаатара онно ордук туһалыыр.

Убай диэн аҕатын бэйэтиттэн аҕа саастаах аймахтара барылара ааттаналлар. Уол оҕо убайын үтүктэр, батыһар күүһэ аһара улахан. Ыал улахан оҕотун бары кыралар батыһан, үтүктэн үөрэнэллэр. Ол иһин элбэх оҕолоох ыаллар үлэҕэ үөрэтэр күүстэрэ улаатар. Аҕа саастаах киһи олоххо элбэх уопуттааҕа, билиилээҕэ бу тыл суолтатыгар холбуу киирсэн сылдьар.

Быраат диэн этиллэр киһиттэн кыра, балыс саастаах уол ааттанар. Бурят омуктар сахалары кытта бииргэ олорон саҥалыы үөскээн тахсалларыгар быраат омук диэн ааттана сылдьыбыт кэмнэрэ баар эбит. Ол иһин нууччалар кэлиилэригэр буряттары бастаан братскай диэн ааттыы сылдьыбыттара сурукка киирэн биллэр. Бурят диэн билиҥҥи ааттарын кэнники ылыммыттар. Сахалар бурут диэн буккуйан саҥарар диэн өйдөбүллээх тылларыттан үөскэппиттэр.

Эдьиий диэн аҕа саастаах дьахтар аймахтар бары ааттаналлар. Бу тыл суолтатыгар элбэх уопуттааҕа эмиэ этиллэн сылдьар. Кыыс оҕо эдьиийин үтүктэр күүһэ элбэҕиттэн, бу тыл суолтата улаатар.

Балыс диэн аҕыйах саастаах кыыс оҕо ааттанарын тэҥэ, бары аҕыйах саастаахтары холбуу этэллэр.

Нууччалыы ааттаныыны киллэрэн аҕа уустарын, аймахтары булкуйуу сахалар аймахтаһыылара чугаһаан хааларын үөскэтиэн сөп. Онно эбии сэбиэскэй былаас кэмигэр дэриэбинэлэргэ эрэ хаайаннар аҕыйах ахсааннаах омукка аймахтаһыыны үөскэтэ сатаабыттара.

Олох былыргы үгэстэрин тутуһар сахалар аҕаларын аймахтарын тоҕус көлүөнэҕэ диэри билэннэр тутуһа сылдьаллар. Уол оҕо аймахтарын элбэтэр уонна күүскэ үлэлээн сайыннарар, байытар аналлаах. Ол иһин ыаллар бары уол оҕолонуохтарын баҕара саныыллара элбээн хаалар.

Оҕоҕо аҕатыттан этэ-сиинэ уонна буор кута бэриллэн иһэриттэн аҕатын удьуордуура уонна утумнуура элбэх. Эр киһи буор кута үйэтин тухары сайдан иһэриттэн оҕотугар элбэхтик бэриллэр. Ол иһин былыргы сахалар оҕо аатыгар ким оҕото буоларын холбуу этэллэр.

Ыраахтааҕы былааһын кэмигэр оҕо аҕатын аатын араспаанньа оҥосторун киллэрэннэр нууччалар сахалар былыргы аҕаларын ууһун умналларын үөскэппиттэрэ. Кэлин сахалар үөрэхтэрэ кыайан аҕа ууһун аатын араспаанньа оҥостуу төннөрүллүбүтэ.

Сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһалларыттан, дьахталлары баттаан туораппаттарыттан нууччалар курдук араспаанньаларыгар “а” буукубаны эбэн биэрбэттэр. Дьахталлары туспа арааран туоратыыны үөскэппэккэ, бу киһи уола эбэтэр кыыһа диэн ааттыыллар.

Онон аҕа аймахтара диэн эр киһини удьуордаан уонна утумнаан иһэр дьон ааттаналлар.

ИЙЭ АЙМАХТАРА

Оҕо өйө-санаата, ийэ кута ийэтин таба көрөр кэмиттэн саҕаланан 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри күүскэ сайдар. Оҕо өйө-санаата сайдыытын, үгэстэрэ үөскээһинин бу уратытын сахалар быһааран төрүт өйө-санаата, ийэ кута иитиллэр уонна сайдар диэн этэллэр. Ону тэҥэ, бу кэмҥэ ийэтэ бэйэтин төрөөбүт тылынан саҥаран үтүгүннэрэн, оҕону сахалыы саҥарда үөрэтэр кыаҕа олус улаханын биллэрэр.

Оҕо ийэтин аймахтарын эр дьонноро бары таайдара диэн ааттаналлар. Ийэтин аймахтара оҕоҕо быдан чугас сыһыаннаах буолаллара ийэ кутун ийэтэ иитэринэн дакаастанар. Ол курдук, оҕо ийэ кута улааппытын да кэннэ оҥорор быһыыларыгар дьайыыта тиийэ сылдьарыттан ийэ кутун иитии улахан суолталанар. Кыра эрдэҕинэ атаахтык иитиллибит оҕо улаатан баран итирдэҕинэ атаахтыыра киирэн кэлэрэ ону биллэрэр.

Олус былыргы кэмнэргэ Кытай сирдэригэр сахалар дьоппуон омуктары кытта бииргэ олоро сылдьыбыттара сабаҕаланар. Ол курдук, сахалар дьоппуоннары таайдарбыт диэн ааттыыллара элбэх дьоппуон дьахталларын ойох ылбыттарын уонна саҥа омугу, таайдары үөскэппиттэрин биллэрэр.
 
Бу ааты иҥэрии дакаастанар кыахтаах. Сахаларга дьөппөн диэн ааттаах аҕа уустара бааллар. Олус былыргы кэмнэртэн тимир ууһа дьөппөннөр сорохторо Япония сирдэрин баһылаабыт, дьахталларын ойох ылбыт буолуохтарын сөп уонна саҥа үөскээбит омуктары таайдарбыт диэн ааттаабыттара табыллар. Ону тэҥэ, дьоппуоннарга “сегун” диэн сэрии улахан салайааччытын ааттыыллар. Бу тыл сөҕөр, сөҕүмэр диэн саха тылыгар суолтатынан да, саҥарылларынан да сөп түбэһэриттэн дьоппуон байыаннайдара уонна тимири уһанааччылара сахалартан төрүттээхтэрин чуолкайдык быһаарар.

Ийэтин аймахтара эр дьон бары оҕоҕо таайдар диэн буолаллар уонна саастарыттан көрөн улахан, кыра диэн араарыллаллар. Оҕоҕо ийэтин үөрэҕэ баһыйарыттан таайдарыгар ордук чугас сыһыаннаах буола улаатара кыаллар.

Ыал буолууга дьахтар аймахтара ходоҕойдор диэн ааттаналлар. Ааттаах-суоллаах аймахтар буоллахтарына, уруу кэмигэр илин былдьаһыы араас күрэхтэһиилэригэр кыттан бэйэлэрин күүстэрин, кыахтарын саҥа аймахтарыгар биллэрэллэр.

Биир хаан аймах дьон биир буор куттаах буолалларынан дьахтар бэйэтин аймахтарын кытта сыһыана чугас, өйдөһөрө элбэх буолар. 

Оҕо кыра эрдэҕинэ төрүт өйүн-санаатын, ийэ кутун үгэстэринэн иитэн биэрэр ийэтин өйө-санаата оҕоҕо элбэх буоларын былыргылар бэлиэтээн ийэ кут диэн ааттаабыттар. Ол аата оҕо ийэтиттэн өйүн-санаатын ылынан ийэ кутун үгэстэрин үөскэтинэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэн тахсаллар:

1. Үчүгэй үгэстэргэ иитиллибит.

2. Куһаҕан үгэстэрдэнэн хаалбыт.

Оҕо ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн иитилиннэҕинэ үчүгэй иитиилээх диэн ааттанар уонна үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир кыахтанар.

Куһаҕаннык иитиллибит диэн кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥорон куһаҕан үгэстэнэн хаалбыт оҕо ааттанар. Аныгы кэмҥэ оннук оҕолор элбээннэр “Маргиналлар”, “Макбеттар”, “Трудные подростки” диэн туоратан ааттыыллар.

Оҕо иитиитигэр дьахтар ылар оруола үрдүгүн “Кыра оҕо атаах буолар” диэн этии баара биллэрэр. Оҕону куруук кыра, улаатан испэт курдук санааһын, оннук ааты, өйү-санааны иҥэрии атаахтыырын улаатыннарар. Ону тэҥэ, ыал оҕолоруттан кыралара, бары аһара көрөн-истэн, бэлэмҥэ үөрэтэн кэбиһэллэриттэн атаах буола улаатан хаалара биллэр.

Оҕону кыра диэн ааттааһын өйүн-санаатын мөлтөтөр, кыаҕын кыччатар, кыайарын да кыайбат оҥорор. Элбэхтик аһыннара үөрэммит оҕо бэйэтэ ону-маны оҥорор кыаҕа кыччыыр. Ону тэҥэ, оҕо бэйэтин аһына сылдьара аһара бардаҕына ханнык да үлэни кыайан үлэлээбэтэ үөскүөн сөп.

Кыра диэн ааттаммыт оҕо аһыннара үөрэнэн хааллаҕына бары аһына сылдьыахтарын баҕарар санаата олохсуйан үгэс буолан хааллаҕына атаахтааһыҥҥа тиийэн хаалыан сөп.
 
Дьахтар үһүс оҕотун эрэ “Улахан оҕо буоллуҥ” диэн этэр кыахтанара оҕолорун иитэригэр уустуктары киллэрэр. “Биир оҕо атаах буолар” диэн өс хоһооно оҕону хайдах иитэртэн тутулуктанан өйө-санаата атаах буолан хааларын быһаарар. Бу өс хоһооно соҕотох оҕону бары көрөн-истэн, бүөбэйдээн, бэлэмҥэ үөрэтэн атаахтатан кэбиһэллэрин биллэрэрэ ордук суолталаах.
 
Ийэ оҕотун кыра эрдэҕиттэн куруук көрөрүттэн-истэриттэн бары баҕатын барытын толорон биэрэн иһэриттэн атаахтатан кэбиһэрэ элбээн хаалар. Ол иһин оҕо аҕата баар буолара эрэйиллэрин сахалар былыргы үйэлэртэн билэн ыал арахсарын, үрэллэрин эр киһи иккис кэргэнин ыларын үөскэтэн тохтото сатыыллар.

Оҕо аҕата суох буолуута өйө-санаата сайдыытыгар улахан охсууну, халыйыыны оҥороруттан уонна аҥардас хаалбыт дьахтар оҕотун араас баҕа санааларын толоро сатыыра улаатарыттан атаахтык иитиллэрэ үөскүөн сөп. Ол иһин соҕотох хаалбыт дьахтарга аймахтара, таайдара көмө оҥороллоро эрэйиллэр. Улахан таайдар оҕо аҕатын суохтаппакка иитиэхтэрин, үөрэтиэхтэрин сөп.

Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар таай диэн тыл маннык быһаарыллар. Киһиэхэ ийэтин аймаҕа эр киһи. (21,463). Ийэтин аймаҕа эр киһи оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр улахан оруолу ыларын таба сыаналаан таай диэн ааттаабыттар.

Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ оҕо өйө-санаата, куттара үөскүүллэрин таба быһааран төрүт өйүн-санаатын ийэ кут диэн ааттыыр. Ол аата оҕо ийэ кута кыра эрдэҕинэ хайдах иитиллэр, үөрэтиллэр даҕаны, оннук өйдөөх-санаалаах буола улаатара быһаарыллар.

Дьахтар бэйэтин аймахтарын хаһан баҕарар үчүгэйдик сыаналыыр, чугастык, иһирэхтик сыһыаннаһар. Оҕо өйө-санаата, ийэ кута ийэтэ хайдах иитэриттэн, үөрэтэриттэн улахан тутулуктаах. Ол иһин оҕо ийэтин аймахтарын үрдүктүк, чугастык сыаналаан улаатар.

Ыал буолууга аймахтаһыы чугаһаан хаалыыта ийэтин аймахтарын эмиэ 9 көлүөнэҕэ диэри билэрин, тутуһа сылдьарын эрэйэр. Биир дэриэбинэ олохтоохторо бэйэ-бэйэлэрин кытта хаан аймахтыылара ийэлэринэн ордук чугас буолан хаалара биллэр. 

Онон оҕо ийэтин аймахтара ордук чугас сыһыаннаах буолан тахсаллара ийэтин үөрэҕэ өйө-санаата сайдыытыгар бастаан иһэриттэн тутулуктанар.

АЙМАХТАР САЙДАН ИҺИИЛЭРЭ

Олоххо сайдыы, тупсуу кэлиитэ уларыйыыны киллэрэн иһэр. Бу уларыйыы кэмэ кэлиитин таба быһааран сыыһа туттубакка, сөптөөх суолу тутустахтарына омук сайдыыны ситиһэрин үөскэтэллэр.
 
Сахалар былыр-былыргыттан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһалларыттан нуучча казактара кэлиилэригэр икки өрүттэн биирин талан ылыыны оҥорбуттара:

1. Улаханнык утарылаһан бары бүттүүн сэриилэһии.

2. Сайдыылаах, кыахтаах сэрииһиттэргэ бэринии.

Бу икки утарыта өрүттэртэн сахалар иккис өрүтүн талан ыланнар, сайдыылаах сэрииһиттэргэ бэринэн эйэлэһиини үөскэтэн, кэлии казактардыын кыттыһа охсон атыттары үтүрүйэн туоратан олорор сирдэрин олус улаханнык кэҥэппиттэрэ.

Россия кыра омуктарын нуучча казактара сэриилээн кыайаннар бас бэриннэрэн дьаһаах хомуйуутун оҥороллоро. Ол кэмҥэ Европаҕа күндү түүлээх сыаната үрдүгүттэн барыһы биэрэр эргиэни олохтоору дьаһааҕы күндү түүлээҕинэн ылаллара. Күндү түүлээҕи бултуур сахалар бу туһалаах быһыыны табан туһаммыттара. Дьаһааҕы хайдах хомуйалларын туһунан С.Михеенков “Студеное море” диэн романыгар суруйар. (22,72).

Нуучча казактара дьаһааҕы хомуйа нэһилиэктэри кэрийэ сылдьан дьахталлары туһаналларыттан саха омук саҥалыы үөскээһинэ саҕаламмыта. Туспа хааннаах омук дьоно оҕо төрөтүүлэриттэн бөҕө эттээхтэр-сииннээхтэр элбээн тарҕаммыттара. Бу быһаарыы сахалар “Хаан тупсарыыта” диэн үгэстэрэ аймахтарга оҥорор туһатын толору дакаастаабыта. Ыраахтааҕы былааһа салайбыт үс үйэтин устата сахалар ахсааннара биэс төгүлтэн ордук эбиллибитэ.
 
“Хаан тупсарыыта” диэн үгэс киһи этэ-сиинэ сайдыылаах омуктан этин-сиинин уратыларын быһаччы удьуордуурун тэҥэ, буор кутун ылынан өйө-санаата түргэнник сайдарын ситиһиигэ тириэрдэр. Сахалар нууччалардыын холбоһуулара омук сайдарыгар, этэ-сиинэ тупсарыгар туһалыырын туһунан өссө А.Е.Кулаковскай суруйбута.

Туспа хааннаах аймахтары кытта ыал буолуу тупсубут хааннаах оҕолор төрүүллэригэр тириэрдэр уонна уол оҕолоро элбэх буолар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дэриэбинэҕэ нуучча биэлсэрин ойох ылбыт эр киһи сиэннэрэ атыттартан биллэ элбээтилэр.
 
Аҕа ууһугар элбэх уол оҕолор төрөөтөхтөрүнэ аймахтар, аҕа ууһа сайдар кыаҕа улаатар. Ол иһин аймахтарга уол оҕо үрдүктүк сыаналанар. Сайдыылаах буор куттаах эр киһи оҕолоро эмиэ төрөппүттэриттэн бэриллэр буор куту ылынаннар уонна аймахтара, аҕа ууһа үлэни кыайа-хото үлэлээннэр сайдыыны ситиһэллэр.

Үлэ аймахтары, омугу сайыннарар. Сайдыылаах буор куттаах, үлэни кыайар аймахтар байан-тайан иһэллэрин тэҥэ, ахсааннара эбиллэрин ситиһэр кыахтаналлар.

Аймахтар сайдан, эттэрэ-сииннэрэ бөҕөргөөн, ахсааннара эбиллэн уонна өйдөрө-санаалара тупсан, тулуурдара эбиллэрин туһугар маннык көрдөбүллэри олоххо киллэрии эрэйиллэр:

1. Ыраахтааҕы уонна сэбиэскэй былаас суох оҥорбут аҕа уустарын саҥалыы тэрийэн сайыннарыы сахалартан ирдэнэр көрдөбүл буолла. Кыахтаах, үлэни кыайар эр дьон аҕа уустарын тэрийэн сайдыылаах буор куттарын тарҕатар кыахтарын олоххо киллэрэн туһаныы эрэйиллэр кэмэ кэллэ.
 
Сахалыы ааттаныы аҕа уустара саҥалыы үөскээн тахсалларын үөскэтиигэ улаханнык туһалыыр. Ол аата саҥа үөскүүр аҕа ууһа сахалыы ааттанар кыахтанар. 
 
2. Ыал буолууга энньэни уонна халыымы туһаныыга киллэрии эдэрдэр күүлэйдии таарыйа ыал буола оонньуулларын суох оҥорон төрүүр оҕолор чахчы сайдыылаах эттээх-сииннээх уонна буор куттаах буолалларын саҕалыа этэ.

Олоххо туһалаах былыргы үгэстэри энньэни уонна халыымы туһаныы ыал олоҕо туруктаах буоларыгар аналланан аҕа уустара, аймахтар сайдалларыгар кыах биэрэр.

3. Кут-сүр үөрэҕин олоххо киллэрэн туһаныы эр дьон сайдыылаах буор куттарын кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэллэрин үөскэтэн уонна оҕо иитиитигэр кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун үчүгэй быһыыларынан иитиини олоххо киллэрэн аймахтар өйдөрө-санаалара киһилии быһыыны тутуһан сайдарыгар тириэрдэр.

Ийэ кут диэн киһи төрүт өйө-санаата буолар. Бу кут хаһан баҕарар киһи оҥорор быһыыларын хонтуруоллуу сылдьарын төрөппүттэр туһаналлара эрэйиллэр. Кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн, быһыыларынан иитилиннэҕинэ оҕо үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир уонна олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

4. Ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрэн туһаныы төрүүр оҕолор туһалаах өрүттэрин элбэтэргэ аналланар:

а. Сайдыылаах буор куттаах оҕо ханнык баҕарар, ыарахан да үлэни кыайар кыаҕа улаатар.

б. Хааннара тупсан, эттэрэ-сииннэрэ бөҕөргөөн төрөөбүт оҕолор улааттахтарына элбэх оҕолонор кыахтаналларын таһынан үлэни кыайаллара ситиһиллэр.

в. Үчүгэй үөрүйэхтэри утумнаан төрөөбүт оҕолор тулуурдара улаатар уонна майгыларын үчүгэй өрүттэрэ элбииллэр.
 
5. Сахалыы таҥара үөрэҕин олоххо киллэрии оҕо улаатан иһэн тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэн, киһи буолууну ситиһэн олоҕун киһи быһыылаахтык олороругар тириэрдэр.

Бу көрдөбүллэри олоххо тутуһуу аймахтар сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэрин үөскэтиигэ тириэрдэр. Уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕэр, бу көрдөбүллэр бары этиллэн сылдьаллар.

Сахалыы таҥара үөрэҕин этиилэрин, ыал буолуу үгэстэрин олоххо тутуһуу аймахтар, аҕа уустара сайдыыны ситиһэллэригэр туһалыыр. Күүстээх, кыахтаах, сайдыылаах буор куттаах оҕолор төрүүллэрин үөскэтэн үлэни кыайалларыгар тириэрдэр.
 
Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн сахалыы таҥара үөрэҕин көрдөбүллэрин тутуһуннаран көрсүө, сэмэй буолууга иитии, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарыгар үөрэтии улаатан иһэн сыыһа-халты туттунарын суох оҥорон үлэни оҥороругар туһалыыр.

“Үрүҥү, хараны араарыы” диэн сахалыы таҥара үөрэҕин билии оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанарын үөскэтэн бэйэтэ үчүгэйи оҥорорун элбэтэр. Оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар буоллаҕына, киһи буолууну ситиһэр кыахтанарын тэҥэ, сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр.
 
Онон эрдэттэн былааннаммыт үчүгэй өрүттэрдээх; бөҕө эттээх-сииннээх уонна өйдөөх-санаалаах оҕону кыыс төрөтөрө аҕа уустарын, аймахтары сайыннарарга аналлаах тутаах көрдөбүл буолар.

АЙМАХТАР БИИР САНААЛАНЫЫЛАРА

Сахалар “Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн этиилэрэ сир-дойду барыта санаа ситимнэринэн бүрүллэн турарын биллэрэр. Ол курдук, дьон баҕа санаалара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэриттэн, хайа диэки халыйан барар даҕаны, оҥорор быһыылара оннук уларыйаллар:

1. Үчүгэй санааланан үчүгэй быһыылары оҥоруу.

2. Куһаҕан санаалар мунньустан куһаҕан быһыылары элбэтиилэрэ.

Санаалар бу уратыларын арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:

1. Үчүгэй эбиллэн иһэр. Дьон бары үчүгэй санааланан бэйэлэригэр туһалаах, үчүгэй диир быһыыларын элбэхтик оҥороннор үчүгэйи элбэтэн иһэллэрэ омук кырдьан, мөлтөөн барар кэмигэр аһара барыыны үөскэтиэн сөп. Дойдуну салайар былаастара уһуннук уларыйбатаҕына дьон өйдөрө-санаалара сайдыыта “үчүгэй” диэн ааттаммыт диэки аһара халыйан барыыта түргэтээн хаалыан сөп. Ол иһин “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун туһанан салайар былааһы кэмигэр уларытан үчүгэйи аһара ыыппаттара, кэрэ диэҥҥэ тириэрдибэттэрэ эрэйиллэр. Демократия үөрэҕин олоххо туһаныы куһаҕаны аан бастаан билиини үөскэтэн үчүгэйи аһара ыыппаты ситиһиигэ тириэрдэр.

2. Киһи тугу сирбитин, сөбүлээбэтэҕин куһаҕан диэн ааттаан туоратан иһэр. Ол иһин куһаҕан диэн төһө да аҕыйаабытын иһин суох буолан хаалбат. Үчүгэй уонна куһаҕан бэйэ-бэйэлэриттэн тутуллан сылдьаллар. Куһаҕан диэн баарын билииттэн үчүгэй баара биллэн, быһаарыллан тахсарын тэҥэ, биллэр куһаҕаны үчүгэй оҥоруу, тупсарыы диэн киһи олоҕун тутаах сыала үөскээн тахсар.
 
Киһи олоҕун сыалынан куһаҕаны арааран билэн, ону көннөрөн, тупсаран үчүгэй оҥорон биэриитэ буоларын сахалар тутуһаллар. Ол иһин аналлаах “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн этиини туһанан үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыыны таҥара үөрэҕэр киллэрбиттэр. Киһи бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран олоҕор туһанара сыыһа-халты туттунууга киирэн биэрэрин аҕыйатар.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону үөрэтиигэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи туһанар. Ол аата оҕо аан бастаан тоҕус эрэ ахсааннаах дьон оҥорор содулу үөскэтэр куһаҕаннарын билэн, олору оҥорботоҕуна киһи буолууну ситиһэрин биллэрэр. Аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны билэн оҥорбот буолуу киһи үчүгэйи оҥорорун элбэтэр.

Биир санааланыы үчүгэйи, туһалааҕы оҥорууга аналлаах буоллаҕына киһиэхэ, аймахтарга үчүгэйи оҥорууну элбэтэр кыахтанар. Ону таһынан атын дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууга аналлаах биир санааланыы үөскээн хааллаҕына аймахтар, ону ааһан омук эстиитигэр, симэлийиитигэр тириэрдиэн сөп.

“Киһини санаата салайар” диэн этии санаа бастаан иһэринэн уонна киһиэхэ баҕа санааны үөскэтэринэн оҥорор быһыыны быһаччы салайарын биллэрэр. Ол курдук, айылҕаҕа үөскүүр араас тыастар киһи мэйиитигэр бэйэлэригэр сөп түбэһэр санаалары быһаччы үөскэтэн иһэллэрэ киһи айылҕаттан тутулуктаныытын быһаарар. “Р” дорҕоон хатыланан “рр” диэҥҥэ тиийдэҕинэ ырдьыгынааһын үөскээн тахсан атыттары тэйитэргэ туттуллар. Кыраттан кыыһыран иһэр киһи атыттары кытта сыһыана ыарахан, иннэ-кэннэ биллибэт буолар.

Айылҕаҕа дьон бары араас санаа ситимнэринэн холбуу баайылла сылдьаллар уонна бэйэлэригэр үчүгэйи оҥостунар баҕа санаалара элбэҕиттэн үчүгэй быһыылары тохтоло суох үксэтэн иһэллэр.

Сахалар киһи үс куттаах диэн этэллэрэ санаа уларыйан, күүһүрэн иһэрин быһаарыыттан тутулуктанан үөскээбит:

1. Буор кут. Хамсаныылартан үөскүүр уонна үөрүйэххэ кубулуйар өй-санаа буор кут диэн ааттанар. Үөрүйэхтэр киһи хамсаныылары табатык оҥороругар тириэрдэллэр. Оҕо саҥа улаатан истэҕинэ этин-сиинин элбэхтик хамсатарыттан, онно өй-санаа үөскээн үөрүйэхтэргэ кубулуйан араас уустук хамсаныылары оҥорууну баһылаан иһэр. Эти-сиини хамсатыыга үөрүйэх буолуу үөскээбитин чуолкай бэлиэтинэн оҕо санаатынан быччыҥнарын хамсатан кыбыытын кыанара буолар.

Хамсаныыга үөрүйэхтэр үөскээн иһэр бэлиэлэринэн оҕо сыыллара, ат буолара, онтон атаҕар туран хаамара, санаатынан быччыҥнарын сатаан салайа үөрэнэрэ буолар.
 
Үөрүйэхтэр буор куту үөскэтэн иһэллэриттэн киһи этин-сиинин санаатын хоту хамсатара табыллар. Ол курдук, оҕо оҥорор туһалаах хамсаныыта тупсан, түргэтээн, имигэс буолан иһиитэ буор кута сайдан иһэрин биллэрэр.

2. Ийэ кут. Үгэстэр киһи ийэ кутун үөскэтэллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэтин таба көрөр кэмиттэн 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри тугу саҥаны билбитин, оҥорбутун сонно үгэс оҥостунан иҥэринэн иһэр уратылаах. Бу үгэстэр үөскээн мунньуллан иһэллэрэ ийэ кутун үөскэтэллэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит ийэ кута улааппытын да кэннэ оҥорор быһыыларын хонтуруоллуу, көннөрөн биэрэ сылдьарын сахалар билэн Кут-сүр үөрэҕэр киллэрбиттэр уонна киһи өйүн-санаатын салайар ийэ куту төрүт кут диэн ааттаабыттар.

3. Салгын кут. Үөрэх, билии киһи салгын кутун үөскэтэр. Салгын кут оҕо 5 эбэтэр 6 сааһыттан сайдан, эбиллэн барар. Оҕо салгын кута  сайдан иһэрэ тугу оҥоруохтааҕын умнубат буолуута үөскээһиниттэн саҕаланар уонна салгыы сайдан иһэр.
  
Салгын кут түргэнник сайдара киһи атын тыынар-тыыннаахтартан биллэр уратыта буолар. Бу уратыны сахалар былыр үйэҕэ быһааран киһиэхэ эрэ салгын кута, ол аата үһүс кута сайдар диэн этэллэр уонна Кут-сүр үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар.

Салгын кут биир эрэ киһи үйэтигэр тиийэрин тэҥэ, олус кэбирэх. Киһи мэйиитин тас сарыытыгар үөскүүр диэн ааҕаллар. Араас уустук кэмнэргэ уонна доргуйууттан көтөн, баран хаалыан сөп. Киһи өллөҕүнэ салгын кута үс хонугунан ыһыллар, үрэллэр.

Ийэ кут үгэстэртэн үөскүүрүнэн мэйиигэ дириҥник олорор, ол иһин умнуллан хаалара аҕыйаҕын тэҥэ, көтөн барбат. Киһи өллөҕүнэ тус-туспа ыһылыннар даҕаны симэлийэн, сүтэн хаалбат. Уһун кэмҥэ айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьар кыахтаах.
  
Киһи бу үс куттарыттан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн, утумнаан иһэр өй-санаа буор кут диэн ааттанар уонна араас үөрүйэхтэр мунньустубуттара буолар. Ол курдук, үөрүйэхтэр эти-сиини уларытан, бэйэлэригэр сөп түбэһэр оҥороллоруттан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтаналлар. Ол иһин буор кут кэлэр көлүөнэлэр сайдыыны түргэнник ситиһэллэрин үөскэтэр уонна аҕа уустарынан, аймахтарынан тарҕанан иһэр.

Буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ утумнаан бэриллэн иһэрэ биир хаан аймахтар буор куттара биир буоларыгар тириэрдэр. Сайдыылаах буор куттаах аҕа ууһун тэрийбит киһи оҕолоро, сиэннэрэ кини курдук буор куттаах буолан төрүүллэриттэн сайдыыны ситиһиини салҕаан иһэр кыахтара улаатар.

Аймахтыылар үгүстүк биир санааланыыны ситиһэллэрэ буор куттара барыларыгар биириттэн тутулуктанар. Ону тэҥэ, биир үлэни үлэлээтэхтэринэ буор куттарын сайдыыта эмиэ биир тэҥҥэ баран иһэр кыахтанар. Оҕо төрөппүттэрэ баһылаабыт үлэлэрин үлэлээтэҕинэ ылыммыт буор кутун салгыы сайыннаран иһэрэ табыллар. Ол иһин хас да көлүөнэлэр усталарыгар буор кут сайдан, тупсан иһэрэ ситиһиллэр.

“Хос эһэтэ хамначчыт этэ” диэн быһаарыы, бу аймахтар буор куттара төһө сайдыылааҕын биллэрэр. Ол аата бу аймахтар кыайа-хото үлэлээн буор куттарын сайыннараллара эрэйиллэр.
   
Омукка биир санааланыыны аҕа уустара элбээн, тэнийэн саҥа аймахтары үөскэтэн ситиһэр кыахтара улахан. Былыргы кэмнэргэ аҕа уустара тэнийиилэрин, тарҕаныыларын уонна биир санааланыыларын саҥа ыалы тэрийэн иһиилэрэ үөскэтэрэ. 

Онон биир хаан аймахтар буор куттара барыларыгар биириттэн түмсүүлээх, биир санаалаах буолууну ситиһэр кыахтара улаатар.

ТУСТУУКТАР – БООТУРДАР

Былыр-былыргыттан улахан аймахтар, аҕа уустара күөн туттар, күүстээх, кыахтаах дьонноох буолаллар этэ. Күүстээх, кыахтаах, сэриигэ киирсэргэ аналлаах үөрэхтээх эр дьону ол кэмнэргэ боотурдар диэн ааттыыр этилэр. Араас сир былдьаһыыларыгар кинилэр бастаан тиийэн быһаарсаллара.

Уолаттары кыра эрдэхтэриттэн аналлаах боотур үөрэҕэр үөрэтэн бэлэмнииллэрэ. Эдэрдэри араас элбэх күрэхтэһиилэргэ кытыннаран ким күүстээҕин, кыахтааҕын быһааран иһэллэрэ.

Ыһыахтан саҕалаан бары уруулар күрэхтэһиилээх ыытыллар этилэр. Бу күрэхтэһиилэргэ кыайыыны ситиһии аҕа ууһун аатын киэҥник тарҕатара, атыттар бары бу, күүстээх, кыахтаах дьонноох аҕа ууһун кытта кыттыһа, ыал буола сатыыллара үксүүрэ.

Күүстээх, кыахтаах дьону араас күрэхтэһиилэргэ быһааран биллиигэ таһаараллара. Былыргы кэмнэргэ саамай тарҕаммыт көрүҥнэринэн атах оонньуулара, сүүрүү, сыал ытыыта, тустуу, мас тардыһыыта, таас көтөҕүүтэ уонна ат сүүрдүүтэ буолаллар этэ. Билигин араас күрэхтэһиилэр элбээн тураллар.

Уолаттарга, эр дьоҥҥо хаһан баҕарар биир-бииргэ быһаарсыы тирээн кэлиэн сөп. Дьахтар былдьаһыыта биллибэтинэн да буоллар баарынан ханнык эрэ көрүҥҥэ күрэхтэһиини эрэйэр. Күрэхтэһии эр киһи кыайыыга дьулуурун улаатыннарарынан олоххо сыалы ситиһэргэ туһалыыр оруоллаах. Ону тэҥэ, дьахталлар күүстээх, кыахтаах, олоххо ситиһиилэри оҥорорго дьулуурдаах эр киһини сөбүлүүллэрэ хаһан да хаалан хаалбат.

Биир-бииргэ быһаарсыыга улахан туһалаах оруолу тустуу ылар. Ол курдук тустууга кыайыы эр киһи күүһүн уонна кыаҕын толору быһааран кыаттарбыкка өйдөтөрө ордук улахан туһаны оҥорор.
 
Сахаларга тустуу бастакы миэстэҕэ турар. Ол иһин сахалар бары кыра эрдэхтэриттэн тустуунан дьарыктаналлар. Олус былыргы кэмнэртэн хапсаҕай диэн тустуу көрүҥүн сахалар үөскэтэн киэҥник тарҕаппыттар. Бу тустууга сири таарыйдахха кыаттарыы буолара тустааччы сэрэҕин өссө улаатыннарарын таһынан кыаҕын, хамсанара түргэнин уонна сымсатын быһаарар эбиискэ суолталанар.

Хап уонна саҕай диэн тыллартан үөскээбит хапсаҕай диэн ааттаах тустуу сахалар үөскэппит тустуулара буолар. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитин тас таҥаһы устан баран тустубутунан, быһаарсыбытынан барыллара биллэрэр.

Көҥүл тустуу диэн сайдыбыт, тупсубут, кэнники тарҕаммыт тустуу көрүҥэ буолар. Аналлаах сымнаҕас маакка тустулларынан уонна эбиискэ тэрээһинэ элбэҕинэн хапсаҕайдааҕар тарҕаныыта аҕыйах.

Күүс диэн эккэ-сииҥҥэ үөскээн иһэр эньиэргийэ буолар. Арай бу эньиэргийэни таба туһаныы улахан уустуктары үөскэтэр. Ол курдук, күүс дьайыыта төһө түргэтээн иһэр даҕаны туһуламмыт күүһэ эбиллэн биэрэрэ сахаларга былыргыттан биллэр. “Сыыдам хамсаныы” диэн күүстээх эрээри, түргэн хамсаныы ааттанар.

Киһи этин-сиинин күүһүн табан туһанарыгар буор кут диэн өйө-санаата улахан туһалаах. Буор кут диэн эт-сиин хамсаныылары оҥороруттан үөскээн тахсар өй-санаа буолар уонна үөрүйэххэ кубулуйдаҕына эти-сиини киһи санаатын хоту хамсатар кыахтанар.

Киһи күүстээх уонна түргэн хамсаныылары оҥорорун буор кута төһө сайдыылааҕа быһаарар. Эр киһи төһө сайдыылаах буор куттаах даҕаны араас уустук үлэлэри табан, сатаан оҥорорун тэҥэ, хамсаныылара күүстээх уонна сыыдам, сылбырҕа буоланнар тустууга ситиһиилээхтик кыттар кыахтанар.

Сахалар былыр-былыргыттан күүстээх, кыахтаах эр киһи оҕолоро, сиэннэрэ кинини удьуордаатахтарына уонна утумнаатахтарына кини курдук күүстээх уонна кыахтаах буолан төрүөхтээхтэрин билэллэр. Ол иһин эр киһи ыраас кыыһы кэргэн ылара ирдэнэр көрдөбүл буолара.

Бэйэтэ күүстээх, кыахтаах эр киһи оҕолоро, сиэннэрэ кини курдук күүстээх, кыахтаах буолалларын киһи бэйэтин үйэтигэр кэтээн көрөн да билэр кыахтанар. Ол курдук, күүстээх, кыахтаах киһи сиэннэрэ тустууга биллэр ситиһиилэри оҥорбуттара биллэллэр:

- Биллэр күүстээх Бөҕө Тараҕай сиэнэ кылгастык сбордана түһээт Россияҕа тиийэн ситиһиилээхтик тустан кэлэрэ.

- Күүстээх киһи Уйбаан Морфунов үс сиэннэрэ үрдүк кылаастаах тустууктар буола үүммүттэрэ.

Россияҕа нууччалар чемпион тустууктара суох буолбута ыраатта. Тустууну барытын Кавказ омуктара баһылаан иһэллэр. Омук мөлтөөн иһиитэ дьахталлар бэйэлэрин көҥүллэринэн эр киһини талан ылан эргэ барыыларыттан саҕаланан тарҕанан барарын тохтоттоххо эрэ эр дьон күүһүрэллэрэ кыаллар. Кыахтаах, күүстээх тустууктара суох буолбут омук симэлийиигэ тиийэр.

Күүстээх, кыахтаах эр дьон элбээһиннэрин буор куту харыстааһын олоххо киллэрэр. Ол курдук, ыраас кыыс оҕо эрэ эр киһини удьуордуур уонна утумнуур оҕону төрөтөрүн сахалар билэн ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрэн туһаналлар. (7,87).

Сэбиэскэй былаас дьахталлары көҥүллэринэн ыытан, оскуолаҕа уонна араас үөрэхтэргэ уһуннук үөрэтэрэ кыыстарын харыстаабат буолууларын сайыннаран кэбистэ. Итини тэҥэ, сэбиэскэй былаас тобохторо; тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар була сатаан “айыы үөрэҕин” айаннар, ол-бу айыыны оҥорууну “үчүгэй” диэн этэннэр, эдэр кыргыттар улаатталлар эрэ биир сатыыр айыыларын оҥоро охсоллорун, кыыстарын харыстаабаттарын үөскэттилэр.

Аймахтар сайдалларын туһугар билигин элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕиттэн” босхолонуу сахалартан ирдэнэр көрдөбүл буолла.
 
Аймахтар сайдан, буор куттара күүһүрэн, кыаҕыран иһэллэрин аҕа ууһун баһылыга оҥоро сылдьара ордук табыллар. Аҕа ууһун баһылыга аймахтара сайдыылаах буор куттаах буолалларын ыал буолуу үгэстэрин тутуһан хааччыйара эрэйиллэр.

Биир хаан аймахтар буор куттара биир буолар. Күүстээх, кыахтаах эр киһиттэн кинини удьуордуур, утумнуур оҕолор төрүүллэрин ситиһии аймахтар сайдан иһэллэрин үөскэтэрин туһанар кэм кэллэ.
 
Онон аймахтарга тустууктар уонна араас спортсменнар бааллара сайдан, күүһүрэн иһэллэрин биллэрэр биир тутаах бэлиэ буолар.

КЫЫС ОҔОЛООХ ЫАЛЛАР

Былыргы кэмнэргэ эргэ тахсар кыыс оҕо энньэ баайын бэлэмнээн баран анаан-минээн киэргэтиини, симээһини оҥорон саҥа ыалы тэрийэр аналын бэлиэтииллэрэ. Кыыс ыалы тэрийэрин, эр киһиттэн ылыммыт сайдыылаах буор куттаах оҕолору төрөтөр аналлааҕын кыра эрдэҕиттэн билэн улаатарын ситиһэллэрэ.

Кыыс оҕо бу айылҕаттан аналын кыра эрдэҕиттэн билэн, ийэ кутун иитэн улааттаҕына өйө-санаата сайдан кыыһын харыстанар кыаҕа улаатар уонна кыратыттан үөскээбит ыалы тэрийэр, оҕо төрөтөр баҕа санаатын толорор кыахтанар. Кыыс оҕо энньэтэ улаатан истэҕинэ бэлэмнэнэн иһэриттэн эргэ барарын билэ сылдьара үөскүүр.

Билигин кыыс оҕо айылҕаттан аналын тутуспат буолууттан кыыс оҕолоох ыаллар айылҕаттан баттаммыт курдук сананыылара үөскээн сылдьар. Кыыс оҕону улаатыннаран эмиэ уол оҕо курдук үлэһит оҥостууну сэбиэскэй былаас киллэрэн кэбиспитин уларытан, урукку оннугар киллэрии ирдэнэр буолла. Ол курдук, кыыс оҕону үлэһит оҥостуу олоххо аналын сыыһа сыаналааһынтан үөскээн тахсыбытын көннөрдөххө эрэ омук ахсаана эбиллэн сайдыыны ситиһэрэ кыаллар.

“Кыыс омук анала” диэн өс хоһооно кыыс оҕо атын аймахтарга эргэ баран ол аймахтарга сайдыыны аҕаларын биллэрэр аналлаах. Ол аата аҕа уустара, аймахтар сайдыылаах буор куттарын оҕолоругар биэрэн ахсааннарын элбэтэрин тэҥэ, үлэни кыайалларын үөскэтэрэ үрдүктүк сыаналанар. Ыраас кыыс оҕо эргэ барарыгар энньэтин сыаната биллэр үрдүк буолар.
 
Кыыс оҕо ыалы тэрийэр. Сааһын ситтэҕинэ энньэтин бэлэмнэнэн баран сөп түбэһэр халыымы мунньуммут эр киһи кэлэн ыйыттарарын кэтэһэр. Эргэ тахсан эр киһи сайдыылаах буор кутун ылыммыт оҕолору төрөтөн аҕа уустарын аан маҥнай сайыннарар. Ол аата аймахтары, омук ахсааннарын элбэтэр аналын толорор уонна “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн этиигэ сөп түбэһэн кэлэр олоҕун оҥостор. Ону тэҥэ, оҕо ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитэн төрүт өйүн-санаатын олохтоон биэрэринэн олоҕун хайдах олорорун төрүттүүр. Ол курдук, оҕо ийэ кута хайдах иитиллэр да олоҕун соннук олороро үөскүүрүнэн ийэтин оруола ордук улаатар. Сахалар ону быһааран оҕо төрүт кутун ийэ кут диэн ааттаабыттар.

Айылҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн кэмэ кэллэҕинэ уларыйан биэрэр тутулугу тутуһан сайдан иһэр. Уол оҕо бэйэтин аймахтарын сайыннарар буоллаҕына, кыыс оҕолоох ыаллар атын аймахтар ахсааннарын элбэтэр, сайдыылаах буор куттарын тарҕатар аналлара омук сайдыыны ситиһэрин үөскэтэр. Ол иһин кийиит кыыһы киэргэтэллэр, симииллэр уонна энньэтин эрдэттэн бэлэмнииллэр.

Кыыс оҕо айылҕаттан сааһын ситтэр эрэ оҕо төрөтөр аналлаах. Бу аналын таба туһаннаҕына олоҕун сыалын ситиһэр кыахтанар. Ол курдук, дьахтар эдэригэр оҕо төрөтөр кыаҕа улаханын таһынан оҕото доруобай буолан төрүүрэ ситиһиллэр кыахтанар.

Сахалар дьахтар оҕо төрөттөҕүнэ дьиэ үлэтиттэн атын үлэни үлэлээбэтин туһаналлар. Оҕо улаатан истэҕинэ туһа киһитэ оҥорон үлэни үлэлииргэ үөрэтиини ийэ кута иитиллэр кэмигэр ийэтэ иитэн биэрэрэ табыллар. Ол курдук, оҕо өйө-санаата сайдыыта ийэтин таба көрөр буолуоҕуттан ыла 5 сааһыгар диэри күүскэ сайдарыттан, бу кэмҥэ ийэтин үөрэҕэ оҕоҕо үйэтин тухары туһалыы сылдьар.

Сэбиэскэй былаас дьону барыларын үөрэхтии сатаан албыҥҥа киллэрэн дьахталлар олохторун сыалын тосту уларытан кэбиспитэ. Бары араас үөрэхтэри баһылыы сатааннар айылҕаттан анаммыт олохторун сыалын умнан сылдьалларыттан саха омуга ахсаана эбиллэрэ быста аҕыйаата. Билигин ырыынак кэмигэр бу сыыһаны көннөрүү, урукку оннугар төннөрүү, ол аата ыал буолуу үгэстэрин туһаныы эрэйиллэр буолла.
 
Оскуолаҕа уонна үрдүк үөрэххэ уһуннук үөрэтии кыыс оҕолорго оҥорор куһаҕаннара манныктар:

1. Оскуолаҕа кыыс оҕолору аһара уһуннук уолаттары кытта үөрэтэллэриттэн кыргыттар бары бэйэ-бэйэлэрин үтүктэннэр эдэр дьахталларга кубулуйаллар. Ону тэҥэ, үрдүк үөрэххэ үөрэтэ сатааһын аһара уһууруттан боруоба устааччыга кубулуйара элбээтэ.

2. Дьахтар уһуннук үөрэтиллэр үөрэҕи ситиһээри хойутаан эргэ тахсан оҕолонуута ыарыһах оҕолору төрөтөрүн элбэтэр уонна оҕолорун буор кутун, утумнааһынын буккуйан кэбиһэр.

3. Хойутаан баран онтон-мантан булунан оҕоломмута буор кута буккуллан сатаан саҥарбат, хамсаммат оҕо буолан хаалара таҥара накааһыгар түбэһэригэр тириэрдэр.

4. Бүппэт үөрэҕи эккирэтэ сатаан уонна “Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн өс хоһоонун тутуспаттан үгүстэр төрүүр саастарын аһаран кэбиһэн баран сааһырдахтарына соҕотохсуйан эрэйдэнэллэр.

Россияҕа олохтоох кыра омуктары мөлтөтө сатааһын ыраахтааҕы былааһын кэмиттэн ыла саҕаламмыта. Кыра омуктары мөлтөтүүгэ анаан сэбиэскэй былаас үөрэҕи тарҕатабыт диэн албыны туһанан дьахталлары эргэ тахсалларыгар көҥүллэринэн ыыппыта улахан хамсааһыны оҥорбута салҕанан аһара баран эрэр. Ол курдук, дьахталлар бэйэлэрин талбыттарынан эр киһини талан ылалларын олохтооһун имэҥи бастакы оруолга тахсарын үөскэтэн төрүүр оҕолорун туһунан санааларын суох оҥорон сылдьар.
 
Аҕа уустара, аймахтар сайдан иһиилэрэ эр киһи уонна дьахтар айылҕаттан аналларын толорон олохторун олордохторуна эрэ ситиһиллэр кыахтаах:

1. Эр киһи үлэлээн, хамсаан туһалааҕы оҥорон, баайы-малы булунуута уонна үлэни сайыннарыыта.

2. Дьахтар элбэхтик төрөөн аҕа уустарын, аймахтары элбэтиитэ.

Эр киһи уонна дьахтар дьон икки өрүттэрин үөскэтэллэриттэн олоххо сайдыыны баһылаан иһиилэрэ хардары-таары кэлэн иһэр. Ол курдук, эр дьон баһылыыр кэмнэригэр омук үлэни кыайара улаатан, саҥаны айыылары оҥорон олоххо киллэрэн иһэллэрэ ситиһиллэр. Онтон дьахталлар баһылыыр кэмнэригэр омук дьонугар уларыйыылар, атын хааннаах дьону кытта холбоһуулара эбиллэн саҥалыы үөскээһин кэмэ тиийэн кэлиэн сөп.
 
Омук уларыйыыта, атын саҥа омугунан солбуллуута этэ-сиинэ мөлтөөһүнүттэн, буор кута буккуллуутуттан, үлэни кыайбат кэмэ кэлэриттэн тиийэн кэлэрин таба сыаналааһын ирдэнэр көрдөбүл буолар. “Хоро салаҥ” диэн үлэни кыайбаттарын бэлиэтээн, сирэн хос ааттаабыттарын кэнниттэн хоро омуктар сахаларга уларыйбыттар.

Кыыс оҕолоох ыаллар аҕа уустарын, аймахтары сайыннарар аналлаахтар. Бу аналларын толорор туһугар эр киһиэхэ уонна дьахтарга айылҕа биэрбитин таба туһаналлара эрэйиллэр.
Саха омук сайдыыны ситиһии кэмигэр киирэн сылдьар. Омук сайдыыны ситиһэрэ салҕанан иһэрин туһугар көҥүлүнэн барбыт дьахталлары бэрээдэккэ киллэрдэххэ эрэ табыллар.
Дьахталлар көҥүллэринэн бардахтарына ыарыһах оҕолору, үлэни кыайбаттары төрөтөн элбэтэллэр уонна кыайан ииппэккэ бас-баттах быһыылаах эдэрдэри үксэтэллэрэ сайдыыны ситиһиигэ тириэрдибэт.

Мусульманнар итэҕэллэрэ күүстээх, былыргы кэмҥэ үөскэппит олохторун үөрэҕин диктатураҕа кубулутан тутуһа, толоро сылдьаллар. Ыал буолуу үгэстэрин тутуһан кыыс оҕону сааһын ситтэр эрэ эргэ биэрэллэриттэн эр дьон сайдыылаах буор куттарын тарҕатан, күүстээх, кыахтаах дьонноро элбээн иһэллэриттэн атыттарга баттааһыннары үөскэтэллэр. Билигин ахсааннара эбиллибэт буола муомурбут Европа дойдуларыгар тиийэн үлэһитинэн киирэллэрэ элбээн иһэр.

Онон кыыс оҕо аҕа уустарын, аймахтары эр киһи сайдыылаах буор кутун тарҕатан сайыннарар аналлааҕын туһанар омуктар сайдыыны, ахсааннара эбиллиитин ситиһэллэр.

АЙМАХТАР МӨЛТӨӨН БАРЫЫЛАРА

Айылҕаҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии кэмэ кэллэҕинэ, бу икки өрүттэр уларыйан, солбуйсан биэриилэрэ тиийэн кэлэрин биллэрэрэ ордук улахан суолталаах. Ол курдук, аҕа уустара, аймахтар төһө эрэ кэмҥэ сайдан, ахсааннара эбиллэн иһиилэрин кэнниттэн сыыйа мөлтөөн, атын аймахтарга, аҕа уустарыгар уларыйан барыылара син-биир тиийэн кэлэн иһэр.

Аҕа уустарын уһун үйэлэниилэрэ эттэрэ-сииннэрэ мөлтүүрүттэн кыаллыбат кэмэ кэлэр. Араас эмтэммэт ыарыылар буланнар аан бастаан эр дьонноро мөлтүүллэр.
Улахан аймахтарга бу, атын аҕа уустарыгар уларыйыы кэмэ кэлиитэ мин быһаарыыбынан 300 сыллар кэннилэриттэн кэлэр. Ону биир кэмҥэ улахан дойдулары баһылыы сылдьыбыт династиялар, ол аата аҕа уустара уларыйыыларыттан быһаарыы ордук табыллар.
 
Москва княжествотын сайыннаран Россия импиэрийэтин үөскэтэн  баһылаан олорбут Романовтар династиялара 1613 сыллаахтан саҕаланан баран 1917 сыллаахха Улуу Өктөөп өрө туруутунан суулларыллыбыта. Бу династия 304 сылынан эстибитэ мин быһаарыыбар холобур буолан туһалыыр.

17-с үйэҕэ нууччалар кэлбиттэрин кэнниттэн сайдыыны ситиһэн саҥа нэһилиэктэри тэрийбит аҕа уустара билигин мөлтөөн-ахсаан, ахсааннара аҕыйаан атын араспаанньаларга уларыйан сылдьаллара элбэх. Бу уларыйыы кэлиитэ эмиэ 300 сылтан ордук кэми ылар.

Элбэх аймахтартан, аҕа уустарыттан хомуллан үөскүүр омук үйэтэ аймахтар үйэлэриттэн быдан уһун буолар. Саҥа омук үөскээн биллэн тахсыыта биир аҕа ууһун үөскээһиниттэн уһаан биэрэр. Ол курдук, биир аҕа ууһуттан сайдыы хамсааһына атын аҕа уустарыгар тарҕаныыта, тэнийиитэ уһун кэми ылар.

Династиялар солбуллууларын кэмин туһанан мин омук үйэтин уһуна 900 сылга тиийэр диэн быһаарыыны оҥордум:

1. Омук саҥалыы үөскээһинэ, 300 сыл курдук кэми ылар. Бу кэм буккуллуу кэмэ диэн ааттанар уонна омуктартан хайалара сайдыыны баһылыырын быһаарсыыга, үтүрүссүүгэ тириэрдэр.

2. Омук сайдыыны ситиһэр кэмэ, 300 сылга тиийиэн эбэтэр кыратык ордуон сөп. Сайдыыны баһылаан ахсааннара эбиллибит омук ону атыттарга тарҕатыыта импиэрийэни үөскэтиэн сөп.

3. Омук мөлтөөһүнүн кэмэ, 300 сыл курдук буолуон сөп. Омук дьонун эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөһүнэ, ахсааннара аҕыйаан барыыта, үлэллии кэмэ кэлиитэ саҕаламмытын биллэрэр.
Нуучча казактара кэлиилэриттэн саҥалыы үөскээбит саха омуга 300 сыллар ааспыттарын кэнниттэн сайдан, ахсааннара эбиллэн, бэйэлэрин билинэллэрэ билигин улаатан сылдьар кэмэ кэллэ.

Б.Хмельницкэй кэмигэр саҥа сайдан эрэр нууччаларга кыаттаран 1653 сыллаахха холбоспут, оччолорго “русы” диэн ааттанар Украина норуота билигин күүһүрүү, кыаҕырыы кэмигэр киирэн олорор.
 
Омук сайдыыны ситиһэр кэмэ 300 сылга тиийэр. Бу кэмҥэ былыргы үйэлэргэ киэҥ сирдэри баһылыыр, сэриилээн атыттары бас бэриннэрэр этилэр. Сайдан, күүһүрэн иһэр омук мөлтөөбүт, эстэр турукка тиийбит омугу кытта сирдэрин былдьаһан сэриилэһиэхтэрин сөп. Манна сайдан, күүһүрэн иһэр омук кыайыыны ситиһэр кыаҕа этэ-сиинэ бөҕөтүттэн биллэрдик улаатыан сөп.

Элбэх улахан аймахтартан, аҕа уустарыттан хомуллан омук үөскүүр. Кинилэр мөлтөөн барыылара, уларыйыылара омук бэйэтэ мөлтүүрүн, уларыйарын үөскэтэр. 

Аҕа ууһун мөлтөөһүнэ кэлиитин биир былыргы аҕа ууһун холобурунан дакаастыыр ордук табыллар. Урукку ыраахтааҕы былааһа саҥа кэлиитигэр нэһилиэккэ үс аҕа ууһа баһылыыр эбиттэр. Бу аҕа уустарыттан Улахан аҕа ууһа диэн ааттаммыт Хааһах аҕатын ууһа элбэх сири бас билэринэн уонна таҥара дьиэтин бэйэлэрин алаастарыгар туттаран баһылыыр оруолу ылар эбит.

Кашинка диэн ааттаммыт кинээс Хааһах аҕатын ууһун киһитэ Ньукулай диэн ааттаах эбит. Бэйэтэ бас билэр Арыылаах диэн улахан алааһыгар кэлин таҥара дьиэтин туттаран дэриэбинэни үөскэппит.

Куйбаада, икки Балык Хатарбыттар, Саадахтаах, Таастаах, Уһун Өлөҥ, Нэлэгэр, Чопчулаахтар, Хааһах Алааһа диэн киэҥ алаастары тэҥэ, Арыылааҕы эмиэ Улахан аҕа ууһун дьоно бас билэллэр эбит. Дэриэбинэ икки өттүгэр Дулҕа уонна Эргэ Сурт диэн улахан сайылыктары туһана сылдьыбыттар.

Улахан аҕа ууһуттан аан маҥнайгы кинээс талыллан бэйэтин алааһын түмсэр сир оҥорон дэриэбинэни олохтообут, таҥара дьиэтин туттарбыт уонна нууччалыы араспаанньа ылынан Попов Николай диэн ааты ылыммыт. Олохтоохтор аҕатын ууһун аатын уларыппытын сөбүлээбэккэлэр Кыймаҥ Ньукулай диэн хос ааты иҥэрбиттэр.

Нэһилиэк үөскээбитин кэнниттэн Хааһах аҕатын ууһун баайдара урукку аҕа уустарын аатын умнаннар бары кэриэтэ Попов диэн араспаанньаҕа көспүттэр уонна элбэх хамначчыттарын эмиэ Поповтарынан сурукка киллэрбиттэр.

Улахан аҕа ууһугар хайдыһыы үөскээн тус-туспа араспаанньалар олоххо киирбиттэриттэн мөлтөөһүннэрэ саҕаламмыт. Баай уонна дьадаҥы Поповтар икки аҥы арахсаннар тус-туспа хос ааттаныыны үөскэппиттэр:

- Баайдар бэйэлэрин Үрдүк Поповтарынан ааттаммыттар.

- Дьадаҥылары Борооччуктар диэн ааттыыр эбиттэр.

- Былыргы аҕаларын ууһун Хааһах диэн аатын көмүскүү сатаабыттарга Каженкиннар диэн араспаанньаны иҥэрбиттэр.

Аҕа ууһа мөлтөөтөҕүнэ элбэх кыыс оҕолор төрүүллэр. Бу кыргыттар атын аҕа уустарыгар эргэ тахсалларыттан күтүөт дьоно элбээн тахсаннар олорор сирдэрин бас билиилэригэр ылыылара салҕанан баран иһиитэ, бу сири атын аймахтарга былдьатыыга тириэрдэрэ элбэх айдааны таһаарар эбит. Улахан аҕа ууһун дьоно Балык Хатарбыттар диэн икки улахан алаастарын уонна Орто Сурт диэн сайылыктарын күтүөт аймахтарыгар былдьатан бэйэлэрэ соҕуруу алаастарга көспүттэр.

Николай Петрович диэн киһи Ефим диэн соҕотох уола биир уолу уонна сэттэ кыыһы төрөппүт. Бу Ефим Василий диэн соҕотох уола үс кыыһы төрөппүтэ улааппыттар. Аҕа ууһугар уолаттар төрөөбөт буоллахтарына, бу аймахтар мөлтөөннөр атын аймахтарга уларыйар кэмнэрэ кэлбитэ быһаарыллар.

Олохтон үөскээн тахсар итинник холобурдары дьон бары билэ сылдьаллар эрээри, сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥорбутуттан кыһаммакка, хаалларан сылдьаллар.
Уол оҕо аймахтары, аҕа ууһун сайыннарар аналлаах. Уол оҕону күүстээх, кыахтаах эттээх-сииннээх эр киһи эрэ төрөтөр. Аймахтары, аҕа ууһун эр дьон сайыннараллар. Эр дьон мөлтөөн барыылара аҕа ууһа, аймахтар мөлтүүллэригэр тириэрдэр. Элбэх аймахтар мөлтөөтөхтөрүнэ омук мөлтөөһүнэ саҕаланар.

Мөлтөх диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүлү үөскэтэр:

1. Эт-сиин мөлтөөһүнэ.

2. Өй-санаа мөлтөөһүнэ.

Мөлтөөһүн бу икки көрүҥнэрин арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:

1. Киһи этэ-сиинэ мөлтөөһүнэ күүһэ, кыаҕа аҕыйыырыттан биллэр. Күүстээх, кыахтаах уолаттар төрөөбөт буолуулара аймахтары, аҕа ууһун мөлтөтөн иһэр. Бу мөлтөөһүн кэлиитин эр дьон араас күрэхтэһиилэргэ кыаттарыылара бигэргэтэр.

Сахалар эт-сиин мөлтөөн барыытын “Хаан тупсарыыта” диэн үгэһи туһанан суох оҥороллор. Туспа хааннаах дьон холбостохторуна оҕолоро бөҕө эттээх-сииннээх буолан төрүүллэрин былыргы кэмнэртэн ыла билэн туһана сылдьаллар.

2. Аймахтарга, аҕа ууһугар өй-санаа мөлтөөһүнэ биир тылы булуммат буолуу үөскээн тарҕаныытыгар саһан сылдьар. Дьон атын, күүстээхтэр, кыахтаахтар диэки тардыһыылара, бу санааны өссө улаатыннаран кэбиһэр.

Дьахталлар көҥүллэринэн барыылара онтон-мантан булан оҕолоноллорун элбэтэн эр дьон мөлтүүллэрин саҕалыыр, онтон эр дьон мөлтөөһүннэрэ аҕа ууһа, аймахтар үрэллиилэрин үөскэтэр. Аймахтар, аҕа уустара мөлтөөн, ыһыллан барыылара омук барыта мөлтөөһүнүгэр тириэрдэр. Ол иһин ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрии омук күүһүрэн иһэрин үөскэтэрин туһаннахха табыллар.

Онон айылҕаҕа уларыйыылар киирэн иһэллэрин курдук аймахтарга, аҕа уустарыгар сайдыыны ситиһии кэнниттэн мөлтөөһүн кэмэ эмиэ тиийэн кэлэрин билэн ыал буолуу үгэстэрин туһанан эрдэттэн харыстана сылдьыы эрэйиллэр.

АЙМАХТАҺЫЫ

Атын хааннаах аймахтар, аҕа уустара саҥа ыалы тэрийэннэр аймахтыы буолан иһиилэрэ ахсааннарын элбэтэр уонна хааннарын тупсаран эттэрэ-сииннэрэ сайдарын үөскэтэр.
Аймахтыы буолуу төһө да үчүгэй курдугун иһин “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэр тутулугар сөп түбэһэн үчүгэй уонна куһаҕан суолталаах икки өрүккэ арахсар:

1. Атын хааннаах дьону, тастыҥ аймахтары кытта ыал буолуу саҥа аймахтары үөскэтэн уонна элбэтэн иһэринэн олоххо туһалаах, үчүгэй өрүтүнэн ааҕыллар. 

2. Аймахтаһыы куһаҕан өрүтүнэн биир хаан аймахтыылар ыал буолууларыттан итэҕэстээх оҕолор төрүүллэрэ элбээһинэ буолар. Ол иһин,  бу иккис өрүтүн бобо, хаайа сатыыллар.

Ыалы тэрийиигэ аймахтаһан хаалыыны үөскэппэт буолууну хаан аймахтарын 9 көлүөнэҕэ диэри үчүгэйдик билэр төрөппүттэр эрэ хааччыйар, саҥа улааппыт кыыс оҕону үөрэтэр, такайар кыахтаахтар. Ол иһин кыыс оҕолоох ыаллар кыыстарын харыстыыллара, эргэ барыан иннинэ онно-манна сырытыннарбаттара эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Ол курдук, сиппит кыыс оҕо этин-сиинин баҕата аһара улаатан хааларыттан араас, элбэх уу-хаар саҥалаах албынньыттарга, киһиргэтээччилэргэ киирэн биэрэр кыаҕа улаатан хаалара харыстааһыны туһана сылдьыыны эрэйэр.

Араас албыннааччылар, туһана сатааччылар хаһан баҕарар бааллар. Ханна эрэ сылдьар эдэр кыыс онно-манна түбэһэрэ элбэхтик кэпсэнэр. Кыыс оҕо олоххо аналын кыра эрдэҕиттэн чуолкайдык билэр буоллаҕына, бэйэтэ харыстанара улаатара уонна сааһын ситтэр эрэ эргэ тахсыыны ситиһэрэ туһалыыр.

Кыыс оҕо ыалы тэрийээччи буолар. Эр киһи сайдыылаах буор кутун оҕолоругар тириэрдэринэн ыраас кыыс оҕо ордук сыаналанар. Ааттаах-суоллаах аймахтар, аҕа уустара сайдыылаах буор куттарын кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн иһиэхтэрин баҕарар санаалара ырыынак үйэтигэр ордук улаатар. Бу үчүгэй баҕа санаа дьон баайдара үксээн истэҕинэ улаатан иһэринэн, ыраас кыыс оҕо сыаната, энньэтэ өссө үксээн иһэрин тэҥэ, эргэ барар, ыалы тэрийэр кыаҕа баайа элбэҕиттэн биллэрдик улаатан биэрэр.

Сайдыылаах буор куттаах эр киһини олоххо элбэх уопуттаах төрөппүттэр эрэ таба быһааран кыыстарыгар тириэрдэн, өй уган биэрэр кыахтаахтар. Ол иһин кыыс оҕо ыалы тэрийэригэр төрөппүттэрин этэн, ыйан биэриилэрин тутуһа сылдьара эрэ табыллар. Төрүччү үөрэҕин туһаннахха эр киһини, күтүөтү таба талан ылыы кыаллар кыахтанар.

Чугас аймахтар оҕолоро ыарыһах буолан хаалара элбэҕин былыргы кэмнэргэ үөрэтэн билэннэр аймахтаһыы сокуона диэни үөскэтэн ыал буолууну тэрийиигэ туһаналлар. Сахалар чугас, биир хаан аймахтарын тоҕус көлүөнэҕэ диэри билэллэрэ, билсиһэ сылдьаллара, бу сокуону билиигэ уонна олоххо тутуһууга көмө буолар кыаҕын улаатыннарар.

Ыал буолуу үгэстэрин кытаанахтык тутуһа сылдьыы аймахтар эбиллэн, сайдан иһэллэрин үөскэтэрин сахалар билэн былыр-былыргыттан туһана сылдьаллар. (7,26).

Төрөппүттэр төрүччү үөрэҕин тутуһалларыттан ыраах, чугас хаан аймахтарын арааран билэллэриттэн, оҕолоро атын аҥарын талан ыларыгар улахан көмөнү оҥороллоро эрэйиллэр. 
Сэбиэскэй былаас туох да баайа суох дьадаҥылар былаастара этэ. Оҕолорун өйдөрүгэр-санааларыгар, хайдах майгылаах, буор куттаах буолан төрүүллэригэр кыһамматтара.

Дьахталлары көҥүллэринэн эргэ тахсалларын олохтооннор элбэх саҥалаах, тыллаах, үлэни сирэр дьадаҥылар энньэ уонна халыым диэни суох оҥорбуттарынан улаханнык туһаммыттара, ханна көрсүһэ түстэллэр эрэ бары ыал буолар, оҕолору төрөтөр кыахтаммыттара. Ол иһин төрүүр оҕолор бары дьадаҥы буор куттарынан сутуллан хааланнар үлэни сирэллэриттэн, кыайан үлэлээбэттэриттэн, бу албын былаас 74 сыллар кэннилэриттэн бэйэтэ эстибитэ.

Ыалы кыыс оҕо тэрийэр. Кыыс оҕо энньэтин төрөппүттэрэ улаатан истэҕинэ бэлэмнээн биэрэллэриттэн саҥа ыалы тэрийиигэ улахан кыттыгастаах буолаллар. Энньэ диэн кыыс оҕо улаатыар диэри саҥа ыалы тэрийэригэр анаан олоҕор туһалаах баайы-малы мунньунара ааттанар. Ол иһин энньэтин кээмэйэ эрдэттэн биллэр буолар. 

Уол улаатан, кыайа-хото үлэлээн баайы мунньунан ойох ыларга бэлэмнэнэр. Эргэ барар кыыс энньэтин кытта уол киллэрэр халыыма тэҥ буолаллара эрэйиллэр. Ыал баайын бу тэҥнэһиитэ оҕолорун иитэллэригэр, үөрэтэллэригэр тэҥнэһиини үөскэтэн өйө-санаата туруктаахтык сайдарын төрүттүүр. Ону тэҥэ, эр киһи элбэхтик үлэлиириттэн буор кута сайдара оҕолоругар бэриллэр кыахтанар.

Халыым диэн уол оҕо ыалы тэрийиигэ кыттыһан бэйэтин өлүү баайын-малын холбооһуна ааттанар. Ол аата саҥа ыалы тэрийиигэ киллэрэр кылаата, өлүү баайа буолар. Билигин ырыынак кэмигэр кыыс оҕо ыраас кыыһынан эргэ тахсарыгар энньэни уонна халыымы туһаныы ыал олоҕо туруктаах буоларын ситиһиигэ көмөлөһүө этэ.

“Дьахтар кулгааҕынан таптыыр” диэн этии ханнык баҕарар албынньыт, сымыйыаччы, элбэх саҥалаах эр киһи хайа баҕарар дьахтар төбөтүн бэйэтин баҕатын хоту эргитэр кыахтааҕын биллэрэр. Ону тэҥэ, улаатан, этэ-сиинэ сиппит кыыс баҕата эмиэ улахана эр дьону кытта бииргэ сылдьарын уустугурдарыттан сааһын ситтэр эрэ эргэ тахса охсоро олоҕор улахан туһаны оҥорорун сайдыыны ситиһэн иһэр саха омук дьоно туһаналлара эрэйиллэр. 

Биһиги кыыс оҕолору детсадтан саҕалаан оскуолаҕа уолаттартан туспа үөрэтэри туруорсабыт. Ол курдук, айылҕа аналын быһыытынан кыыс оҕо этэ-сиинэ ситтэр эрэ эргэ баран оҕолору төрөтөр аналлааҕын таба туһаннахха олоҕо табыллара ситиһиллэр.

Кыыс оҕо эргэ барарыгар сайдыылаах буор куттаах эр киһини таба талан ылыытыгар төрөппүттэрин көмөлөрө олус туһалаах буолара быһаарыллар. Ол курдук, сайдыылаах буор куттаах эр киһини быһаарарга төрүччү үөрэҕин туһанан төрөппүттэрэ, аймахтара үлэни төһө кыайалларын эрдэттэн биллэххэ эрэ табыллар.

Билигин дьахталлар көҥүллэринэн барыылара тохтуу, уларыйа илигинэн эдэрдэр үлэни кыайар буолуулара өссө да үөскүү илик. Ол аата сайдыылаах буор куттаах, үлэни кыайар эдэрдэр төрүүллэрэ өссө да ыраах. Бу үтүө баҕа санаа саҥа ыал буолааччылар Кут-сүр үөрэҕин олоххо туһанан сайдыылаах буор куттаах аймахтары таба талан ылар кыахтаннахтарына эрэ олоххо киирэр кыахтанар.

Олох салҕанан, саҥа көлүөнэлэр үөскээн инникилэри солбуйан истэхтэринэ аймахтаһыы эмиэ уларыйан биэрэн иһэр. Ол барыта хаан атын хаанынан булкуллан, ыраатан, тэйэн иһэринэн быһаарыллар.

Хаан аймахтар икки аҥы арахсаллар:

1. Ыраах аймахтар. 9 көлүөнэ таһынан тахсыбыт аймахтар ыраах аймахтар диэн ааттаналлар уонна бэйэ-бэйэлэрин кытта ыал буолан холбоһуулара, оҕо төрөтүүлэрэ бобуллубат.

2. Чугас аймахтар. Хаан аймахтар 9 көлүөнэ иһинэн чугас аймахтар диэн ааттаналлар. Бу аймахтар ыал буолан холбоһоллоро аймахтаһыыны үөскэтэн кэбиһиэн сөбүттэн бобуллар.

Аймахтаһыы диэн өйдөбүл биир өрүтэ аймахтары элбэтэн үчүгэйи үөскэтэр буоллаҕына, иккис өрүтэ куһаҕаҥҥа, эмтэммэт ыарыыларга тириэрдиэн сөбүттэн биир хаан аймах дьон ыал буолан оҕо төрөтөллөрө бобуллара эрэйиллэр. Бу бобуу кинилэр ыал буолан оҕо төрөттөхтөрүнэ оҕолоро араас эмтэммэт ыарыылаах буолан хаалара үөскүүрүн тохтото сатааһын буолар.

Дьон ыалы тэрийэн иһэллэрэ тохтообот. Биир сиргэ олорор ыаллар оҕолоро ыал буолан иһэллэриттэн бары аймахтыылара чугаһаан хаалар. Аймахтаһыы аҕаларынан уонна ийэлэринэн, икки өттүттэн чугаһаан иһэрин билэ сылдьыы эрэйиллэр.

Ыал буолааччылар аймахтыылара чугаһаан хааллаҕына үгүстүк кыыс оҕолор төрүүллэр. Аныгы наука быһаарарынан уол оҕолор төрүүллэрэ эр киһиттэн быһаччы тутулуктаах. Ол аата аймахтары, омугу кыахтаах эр дьон ахсааннарын элбэтэллэрин тэҥэ, сайдыылаах буор куттарын тарҕаталлар. Ол иһин сахалар былыр-былыргыттан ыраах сирдэртэн ойох ылан “Хааннарын тупсарыыларын” куруук оҥоро сылдьаллара саха омук уһун үйэни ситиһэрин үөскэтэр.

Аймахтаһыыны үөскэтэн кэбиспэт туһугар сахалар бэйэлэрин хаан аймахтарын 9 көлүөнэ устата билэн аймахтыы сыһыаннарын тутуһа, билсиһэ сылдьаллар. Чугас аймахтары билии, билсиһэ сылдьыы аймахтаһыы үөскээн тахсарын суох оҥорорго туһалыыр.

Онон аймахтар эттэрэ-сииннэрэ уларыйара кэмэ кэллэҕинэ тиийэн кэлэринэн хаан тупсарыытын туһанан омук кыралаан уларыйыыта салҕанан баран истэҕинэ үйэтэ уһуура ситиһиллэр.

САХАЛАРЫ МӨЛТӨТӨ САТЫЫЛЛАР

Ыраахтааҕы былааһа сэриилээн кыайбыттар былаастара этэ. Нуучча казактара Сибиири сэриилээн ыланнар ыраахтааҕыга бас бэриннэрбиттэрэ. Ол иһин “Кыайбыт көҥүлэ”, “Кыайбыттары сууттаабаттар” диэн өс хоһоонноругар сөп түбэһэр быһыылары оҥороннор бэйэлэрин салайар былаастарын олоххо киллэрбиттэрэ.

Сэриигэ кыайбыттар салайар былаастара кыаттарбыт, бэриммит кыра омуктары бэйэлэригэр бас бэриннэрэр, өрө көрдөрбөт сыалларын олоххо киллэрэн испиттэринэн сахалар аҕа уустарын былаастарын эһиилэрэ уонна православнай таҥара үөрэҕин ыган, хаайан киллэриилэрэ буолар.
 
Анаан-минээн Саха сирин үрдүнэн барыларыгар таҥара дьиэтин олохтоохтор туталларын көҥүллээбиттэрэ. Олус былыргы кэмнэртэн таҥара үөрэҕэ диэн эр дьону бөҕөргөтөр, үлэни тупсарар аналлааҕын билэр сахалар таҥара дьиэлэрин элбэҕи туппуттара. 

Бу Европаҕа тиийэн сайдан, тупсан төттөрү эргийэн кэлбит сахалар киһи таҥараларын үөрэҕэ салайааччыларга туһалаан бэйэлэрин диктатураларыгар кубулуйан, элбэхтик уларыйан, баһылыыр омук өйүн-санаатын тарҕатыыга туһалаабыта. Саха тойотторо, бу таҥара үөрэҕэ баайдарга улаханнык туһалыырын билэн элбэх таҥара дьиэлэрин тутууларыгар көмөлөспүттэрэ.

Элбэх ахсааннаах үлэһиттэр дьадайыылара уонна уһун кэмнээх сэриигэ хотторуу сабыдыала холбоһоннор Улуу Өктөөп өрө туруута кыайыытыгар тириэрдибиттэрэ. Бу былаас уларыйыыта дьон олоҕор улахан хамсааһыннары үөскэппитэ. 

Сахалар сэбиэскэй былааска утарылаһа сатаан баран кыаттаран билинэргэ тиийбиттэрэ. Ол курдук, олус былыргы кэмнэртэн өй-санаа, Кут-сүр үөрэҕин баһылаан олоххо туһаналларыттан үлэни кыайан үлэлээбэт, сүрэҕэ суох  дьадаҥылар салайар былааһы ылбыттарын букатын сөбүлээбэтэхтэрэ.

Сэбиэскэй былаас дьадаҥылар былаастара этэ эрээри, ыраахтааҕы былааһа ыыппыт сахалары мөлтөтөр үлэлэрин салҕаан ыыппыта. Бу былаастар Россия дьонугар оҥорбут улахан куһаҕаннарын туһунан үлэлэр өссө да бэчээттэнэ иликтэр. Ол барыта сахалыы өй-санаа үөрэҕэ оннун булуна илигиттэн буолар.
 
Ыраахтааҕы уонна сэбиэскэй былаастар сахалар аймахтара сайдыыларыгар оҥорбут улахан куһаҕаннара манныктар:

1. Аҕа уустарын суох оҥоруу, аймахтары буккуйуу.

2. Ыал буолуу үгэстэрин суох оҥоруу.

3. Дьахталлар көҥүллэринэн баран, бэйэлэрэ талан ылан эргэ тахсалларын олоххо киллэрии буолар.

4. Уол уонна кыыс оҕолору детсадтартан саҕалаан бииргэ үөрэнэллэрин тэрийиилэрэ.

5. Оскуолаҕа кыыс оҕолору аһара уһуннук үөрэтии.

6. Үөрэҕи аһара өрө тутан үлэни куһаҕаҥҥа кубулутуу.

7. Олоххо туһата суох тыл үөрэхтээхтэрин элбэтии.

8. “Айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэннэр дьон ону-маны, туһата суоҕу айа, оҥоро сатыылларын элбэтэ сылдьаллар.

9. “Устуоруйа” диэн сахаларга суох тылы буланнар былыргы олохторун үөрэҕин умуннаран эстиигэ тириэрдэллэр.

Бу куһаҕаннар бары мунньустан, көмөлөөн саха эр дьоно мөлтөөн барыылары үөскэтэллэр. Ол иһин арыыйда кэҥэтэн ырытыылары оҥоруу туһата улахан буолуоҕа:

1. Православнай таҥара үөрэҕин сахаларга киллэрии аҕа уустарын суох оҥорууга тириэрдибитэ. Нууччалыы ааты саҥа төрөөбүт оҕоҕо иҥэриини таҥара дьиэтэ оҥорор буолбута. Ону тэҥэ, оҕо аҕатын нууччалыы аатын араспаанньа оҥосторун олоххо киллэрэннэр, былыргы аҕа уустарын ааттарын букатын симэлиппиттэрэ.

Омугу сайыннарарга аналлаах аҕа уустарын ааттарын суох оҥоруу уонна нууччалыы араспаанньаны, ааттаныыны киллэрии саха дьонун өйдөрүн-санааларын улаханнык буккуйан сайдыылаах буор куттаах төрүттэрин, уустарын умуннаран сылдьар.

Билигин сахалыы ааттаныыны олоххо киллэрии уонна урукку аҕа уустарын аатын араспаанньа оҥостуу, бу уларытыыны көннөрүө этэ.

2. Сэбиэскэй былаас дьахталлары көҥүллэринэн ыытан энньэтэ уонна халыыма суох эргэ тахсалларын олохтоон, ыал буолуу үгэстэрин суох оҥорон, кыыс оҕо эргэ тахсарыгар сайдыылаах буор куттаах, үлэни кыайар, көрсүө, сэмэй майгылаах, халыымы төлүүр кыахтаах эр киһиэхэ эргэ тахсарын тохтоппута. Ол иһин көрсө түспүт эр киһилэриттэн оҕолонон иһиилэрин элбэтэн Россия дьоно бары дьадаҥылар сайдыыта суох буор куттарынан сутуллан сылдьаллар. Ырыынак кэмэ олоххо киирбитэ отуттан тахса сыллара аастылар эрээри, үлэни кыайа-хото үлэлээһин кыалла илик.

Үлэни кыайар күүстээх, кыахтаах эр дьон иккис, үһүс ойохторун ылалларын олоххо киллэрии сайдыылаах буор куттаах оҕолор төрүүллэрин элбэтиэ этэ.
 
3. “Дьахтар кулгааҕынан таптыыр” диэн этии эдэр кыргыттар араас уһун, минньигэс тыллаах албынньыттарга киирэн биэрэллэрэ элбэҕин биллэрэр. Араас туга да суох, үлэни сөбүлээбэт дьадаҥы дьон тылга тииһэллэрин истэн албыҥҥа киирээччилэр элбээтилэр, ону тэҥэ, оскуолаҕа уһуннук үөрэниини олохтооннор эттэрин-сииннэрин баҕатын кыайан тулуйбаккалар кыыстарын көрдөөбүт эр киһиэхэ биэрэн иһэллэрэ тарҕанна.

Кыыс оҕо сааһын ситтэр эрэ эргэ тахсан сайдыылаах буор куттаах эр киһиттэн оҕолонноҕуна күүстээх, кыахтаах оҕолору элбэтиэн сөп.

4. Эр киһи уонна дьахтар олоххо ситиһэр сыаллара тус-туспалар. Детсадка уонна оскуолаҕа оҕолор бииргэ сылдьалларын тэрийии олохторун сыалын буккуйан кэбиһэллэрин үөскэтэр. Арыыйда эрдэлээн этэ-сиинэ сайдар кыыс оҕо уолаттары баһылыыр курдук сыыһа санаатын үөскэтэн кэбиһэрэ өйдөрө-санаалара халыйарыгар тириэрдэр. Ону тэҥэ, уол оҕолору кыра эрдэхтэриттэн кыыс оҕоҕо бас бэринэргэ үөрэтии улааттаҕына бэйэтэ быһаарынан олоххо туһалааҕы оҥорорун аҕыйатар.

Биһиги детсадтартан саҕалаан кыыс уонна уол оҕолору туспа иитэри уонна үөрэтэри туруорсабыт. Олоххо тус-туспа сыалларын ситиһэллэригэр өйдөрө-санаалара кыра эрдэхтэриттэн салалларын үөскэтии, үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрии туһалыа этэ.

5. Кыыс оҕо этэ-сиинэ уол оҕотооҕор эрдэлээн сайдар. Сааһын сиппит, эргэ барара буолбут кыыс оҕо уолаттары кытта бииргэ сылдьара кыыһын харыстаабатын улаатыннаран кэбиһэр. Ол курдук, кыыс оҕо этин-сиинин оҕо оҥотторорго баҕата элбэҕиттэн араас албынньыттарга, туһана сатааччыларга киирэн биэрэрэ элбиир. Ону тэҥэ, элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” диэн секта “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэрэ кыыс оҕолор биир сатыыр айыыларын оҥорон, кыыстарын харыстаабаттарын элбэтэр буолла.

Тыл үөрэхтээхтэрэ була сатаан оҥорбут элбэх сыыһалардаах, өйтөн булуулардаах “айыы үөрэҕин” тохтотуу эрэ сахалар сайдыыны ситиһэр кыахтарын үөскэтэр.
 
6. Үөрэх төһө да туһалааҕын иһин, аһара баран хаалбыта иккис өрүтүн, үлэни, куһаҕаҥҥа түһэрэн кэбиспитэ. Дьадаҥы төрүттээх үлэни сөбүлээбэт, сүрэҕэ суох дьон солумсахтара элбээн хаалан үөрэҕи эрэ эккирэтэ сатааннар, үлэни букатын хаалларбыттара.

Дьон солумсахтарын улаатыннарыыны тыл үөрэхтээхтэрэ оҥоро сылдьаллар. Ол курдук солун диэн саҥаны, уратыны биллэрэр уонна аһара бардаҕына солумсах буолуу үөскүүрүн биллэрэр тылы, “сонун” диэн сахаларга суох тылынан солбуйаннар дьон солумсах буолууларын улаатыннаран кэбистилэр.

7. Кыра омуктары мөлтөтүүгэ анаан араас туһалара кыра гуманитарнай үөрэхтэри тарҕата сатааһыны олоххо киллэрбиттэрэ. Нууччалыы үөрэтиини күүһүрдэргэ анаан элбэх учууталлары үөрэппиттэрэ. Ону тэҥэ, суруйааччылар арбыылларын, айхалларын элбэтээри тыл үөрэхтээхтэрин өрө туппуттара уонна сахалары мөлтөтө сатаан олохторун үөрэҕэр буккуйуулары киллэрбиттэрин көннөрүү ирдэниллэр. (23,57).

8. Сахалары улаханнык мөлтөтүүнү билигин сэбиэскэй былаас тобохторо; суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуонайдар оҥоро сылдьаллар. Улуу Өктөөп өрө туруутун “үчүгэй” айыынан ааҕаннар элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айан оҥорон сахалары барыларын албынныыллар. “Айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэннэр эдэрдэр буолар-буолбат, ол-бу айыылары оҥоро сатыылларыгар тириэрдэннэр, киһи быһыытын тутуспаттарын үөскэтэн сыыһа-халты туттуналларын, куһаҕаны оҥороллорун элбэттилэр. Ол иһин элбэх эдэр уолаттар сыыһа-халты туттунан уонна саҥаны айыыны оҥорон, наркотиктары боруобалаан хаайыыга түбэһэллэрэ  үксээтэ. (24,140).

9. Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар остуоруйа диэн саха төрүт тылын “устуоруйа” диэн сахаларга суох саҥа тылы булан уларытан, солбуйан сахалар былыргы олохторун умналларын, хаалларалларын оҥоро сатыыллар. Ону тэҥэ, саҥа “устуоруйалаах”, саҥа омугу үөскэтэн сахалары үрэйэр, ыһар санаалаахтар.
 
Билигин сахаларга сэбиэскэй былаас үөскэппит ити куһаҕан быһыыларыттан босхолонуу ирдэнэр кэмэ кэллэ. Бу куһаҕаннартан түргэнник босхолонуу эрэ саха омук сайдарыгар тириэрдэриттэн Ил Дархантан саҕалаан бары ылсыһаллара эрэйиллэр буолла.

Ыал буолуу үгэстэрин кытаанахтык тутуһар мусульманнар билигин ахсааннара эбиллэн Аан дойдуга биллэр баттааһыннары оҥорор буолан эрэллэр. Ону тэҥэ, эр дьоно күүстэрэ, кыахтара элбэҕинэн үлэни, олох ыараханнарын тулуйар күүстэрэ улаханын Афганистантан АХШ сэриилэрин үүрүүлэрэ дакаастыыр. Ол иһин сахалар ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрэн туһаналлара ирдэнэр көрдөбүл буолла.

Онон уһун үйэлээх сахалар баһылыыр омук киллэрэ сатыыр уларытыыларын ылыммакка, туораталлара уонна бэйэлэрин туһалаах үгэстэрин олоххо киллэрэн туһана сылдьаллара эрэйиллэр.

ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА

1. “Open” журнал. №3 (3), апрель-июнь 2013.

2. Ойунский П.А. Көҥүл ырыата. – Якутск: Якуткнигоиздат, 1968. – 440 с.

3. Г.В.Ксенофонтов. Эллэйада. – М.: Издательство “Наука”, 1977. – 248 с.

4. Якутскай Н. Төлкө. (Судьба. Роман в 3-х книгах. Сокращенное издание.) Якутск: Кн. изд-во, 1973. – 768 с.

5. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010, - 100 с.

6. Попов Б.Н. Киһи киһиэхэ сыһыана. – Дьокуускай: Бичик, 2009. – 96 с.

7. Каженкин И.И. Ыал буолуу үгэстэрэ. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.

8. Васильев Ф.Ф. Военное дело якутов. - Якутск: Нац. кн. изд-во “Бичик”, 1995. – 224 с.

9. “Чолбон” сурунаал. Кулун тутар / 2022.

10. Бравина Р.И. Киһи уонна Дьылҕа. – Дьокуускай: Бичик, 2002. – 160 с.

11. “Саха сирэ” хаһыат. 2022 с. Алтынньы 6 күнэ.

12. Сиэн Чолбодук. Күнүскү күн аннын диэки / Сиэн Чолбодук. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 144 с.

13. Боло С.И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену. – Якутск: Нац.кн. изд-во “Бичик”, 1994. – 352 с.

14. Уткин К.Д. Хомуурунньук. 16 кинигэ. 2-һэ: Төрүт культура: утумнар, ситимнэр. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 272 с.

15. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.

16. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.

17. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. –     128 с.

18. Иллюстрированный энциклопедический словарь Ф.Брокгауза и И.Ефрона. – М.: Эксмо; Форум, 2007. – 960 с.

19. Попов Л. Тоҕой Сэлэ (Тогой Сэлэ. Роман. 1-ая книга). Якутск: Кн. изд-во, 1976. – 256 с.

20. Таас Д. Сэһэннэр. Хос таһаарыы. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1990. – 336 с.

21. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.

22. “Роман-газета”, 2020. №3.

23. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2013. – 108 с.

24. Каженкин И.И.- Уйбаан Хааһах. Оҕо өйө-санаата сайдыыта. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл

Аймахтар тустарынан былыргылар билиилэрэ

Уус

Аҕа

Ийэ

Эбэ

Эһэ

Оҕо аймахтары элбэтэр

Аҕа ууһа

Аҕа ууһа үөскээһинэ

“Мин эттим, эһиги иһиттигит”

Аҕа ууһун аата

Ийэ ууһа

Ыал буолуу үгэстэрэ

Дуруускалаан ыалы тэрийии

Удьуордааһын

Утумнааһын

Аймахтар

Хаан аймахтар

Тастыҥ аймахтар

Аҕа аймахтара

Ийэ аймахтара

Аймахтар сайдан иһиилэрэ

Аймахтар биир санааланыылара

Тустууктар - боотурдар

Кыыс оҕолоох ыаллар

Аймахтар мөлтөөн барыылара

Аймахтаһыы

Сахалары мөлтөтө сатыыллар

Туһаныллыбыт литература

Иһинээҕитэ</text>
      <sha1>9r4rlgg8uej1tsdnmff8mgwvozjt56k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туох барыта икки өрүттээх (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1847</id>
    <revision>
      <id>7571</id>
      <timestamp>2024-02-23T23:39:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <comment>&quot; И.И.Каженкин - Хааһах Уйбаан   “ТУОХ БАРЫТА ИККИ ӨРҮТТЭЭХ” ҮРҮҤ ААР ТОЙОН ТАҤАРА ҮӨРЭҔЭ  Дьокуускай 2024  АННОТАЦИЯ  Айылҕаҕа күнүс уонна түүн, сайын уонна кыһын хардары-таары солбуйсан биэрэн иһэллэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” буолуутун үөскэт...&quot; саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7571</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="392978" sha1="f651aciuyvdjde56q7zmhzc928o3f1c" xml:space="preserve">
И.И.Каженкин - Хааһах Уйбаан 

“ТУОХ БАРЫТА ИККИ ӨРҮТТЭЭХ” ҮРҮҤ ААР ТОЙОН ТАҤАРА ҮӨРЭҔЭ

Дьокуускай 2024

АННОТАЦИЯ

Айылҕаҕа күнүс уонна түүн, сайын уонна кыһын хардары-таары солбуйсан биэрэн иһэллэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” буолуутун үөскэтэн иһэллэр. Итини тэҥэ, бу икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэрэ уларыйыы тохтоон хаалбакка салгыы кэлэн иһэрин үөскэтэр.
Киһи оҥорор быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Ол иһин сахалар айыы диэн тыллара икки өрүттээх өйдөбүллээх. Киһи оҥорор быһыылара икки аҥы арахсан, икки өрүттэнэн, үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын биллэрэр тутаах суолталаах.
Бары ааҕааччыларга ананар.

Народ саха с давних времен имеет свои учения о природе и о психологии человека.

© Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. 2024.

ААН ТЫЛ

Айылҕаҕа күнүс уонна түүн, сайын уонна кыһын хардары-таары солбуйсан биэрэн иһэллэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” буолан иһэрин үөскэтэллэр. Итини тэҥэ, бу икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэрэ уларыйыы, тупсуу хамсааһына үөскээн олоххо  киирэн иһэригэр тириэрдэр.

Дьон “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан олох-торун олордохторуна уонна бу уратыны туһанан оҥорор быһыыларын таба салайдахтарына эрэ айылҕаны кытта атааннаһыыны үөскэппэттэрэ ситиһиллэр кыахтанар.

Күн сандаарыччы тыган тахсыыта киһиэхэ үчүгэйи; сырдыгы, сылааһы аҕалар. Айылҕаттан киһи хараҕа сырдык кэмҥэ үчүгэйдик көрөрө тиийэн кэлэрэ үчүгэй диэн өйдөбүлэ сырдыктан кэлэрин биллэрбит. Ол иһин сырдык, ыраас, үрүҥ дьүһүн үчүгэйи бэлиэтиир өйдөбүлэ дьон өйүгэр-санаатыгар иҥэн олоххо киирбит.

Сайын үчүгэй кэминэн ааҕыллар. Бу кэмҥэ сырдык, сылаас киһиэхэ үчүгэйинэн дьайаллар. Бу дьайыылар киһиэхэ үтүө, үчүгэй санаалары үөскэтэллэрэ, үлэҕэ ситиһиини оҥороллоро үчүгэй диэн өйдөбүлү олоххо киллэрбит.

Киһиэхэ куһаҕан, ыарахан диэн өйдөбүлү хараҥа, тымныы түүн уонна кырыалаах кыһын үөскэтэллэр. Бу ыараханнары, куһаҕаннары тулуйан этэҥҥэ аһарыы киһи тулуурун улаатыннаран ханнык эрэ ситиһиилэри оҥороругар кыах биэрэр.

Саха дьоно айылҕа бу тутаах тутулугун тутуһа сылдьалларын икки өрүттээх тыллар бааллара уонна айыы диэн киһи оҥорор саҥаны айыыта икки өрүттэнэн, үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын быһаарарын туһаналлара биллэрэр. 

Киһи оҥорор быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Ол иһин сахалар айыы диэн тыллара үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүлүн холбуу иҥэринэн сылдьар. Киһи оҥорор быһыылара хаһан даҕаны аҥардастыы үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан хаалбаттарын, бу тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ быһаарар.

Эдэр омуктар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн сахалар этиилэрин кыччатан, суолтатын намтатан туһаналлар. Ол курдук, бу этиини нууччалыы “Палка с двумя концами”, “Медаль с двумя сторонами” диэн кыра, намыһах суолталаах этиилэргэ кубулутаннар айылҕаттан улахан тутулуктаахтарын симэлитэн кэбиһэн сылдьаллар.

Православнай таҥара үөрэҕэ үчүгэйи “хорошо”, онтон куһаҕаны, “грех” диэн тус-туспа тылларынан этиини олоххо киллэрэн киһи оҥорор быһыылара хайдах буолан тахсаллара, бэйэтэ хайдах оҥороруттан улахан тутулуктаахтарын суох оҥорон кэбиспиттэр.

Икки өрүттэр утарыта туруулара аһара баран “Үрүҥү хара диир” диэн букатын сөбүлэспэт буолууга тиийэн хаалыылара улаатыыта сэриилэһиигэ тириэрдэн кэбиһиэн сөп. Ол иһин сайдыыны ситиспит дьон туохха барытыгар бу икки өрүттэр тэҥнэһиилэрин үөскэтэн тутуһа сылдьалларыгар сахалыы таҥара үөрэҕэ ыҥырар.

Киһи үчүгэй дии саныырын оҥоро сылдьыан баҕарар эрээри, биир эмэ сыыһа, аһара туттунуута куһаҕаны оҥорон кэбиһэригэр тириэрдэрэ тиийэн кэлэр. Ону тэҥэ, араас буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатыыра табыллыбакка, сатаммакка хааланнар куһаҕаны өссө элбэтэллэр. Бу икки өрүттэри быһааран олоххо тутуһа сылдьыы киһи сыыһа-халты туттунарын аҕыйатан туһаны оҥорор.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии киһи айылҕаттан төрүт тутулугун, кэмэ кэллэҕинэ олоҕор уларыйыылары киллэрэн иһэрэ туһалааҕын биллэрэр. Хайа эрэ өрүт атынын улаханнык баһыйан аһара баран хаалыыта үөскээтэҕинэ, ол диэки халыйан барыы үөскээн тахсан икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрэ тиийэн кэлэрэ айылҕа сайдыыны ситиһэрин тутаах тутулуга буолар.

Икки өрүт саамай биллэр уратыларынан кэмэ кэллэҕинэ, бу икки өрүттэр солбуйсан, уларыйан биэрэллэрэ буолар. Дьон олоҕор икки өрүт солбуйсан биэриилэрэ “үчүгэй” диэн ааттанааччы атынын, куһаҕаны аһара баран хаалыытыттан элбэхтик буолара бэлиэтэнэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэх киһи бэйэтин өйүн-санаатын сайыннаран, үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн, таба арааран олоҕор туһанарын үөскэтэр, ол иһин Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр. 

Икки өрүт сөбүлэһэн бииргэ олорууларыттан үһүс өрүт үөскээн тахсарын сахалар быһааран “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини оҥорон олохторугар туһаналлар. Бу үһүс өрүт үөскээһинэ дьоҥҥо сайдыыны аҕалар аналлааҕын атын үлэбэр ырыттым.

Каженкин И.И - Хааһах Уйбаан атын бэчээккэ тахсыбыт үлэлэрин Национальнай библиотекаттан, библиотека сайтыттан, Сахалыы Бикипиэдийэттэн уонна ол иһигэр баар Бикитиэкэ диэн библио-текаттан булан ылан туһаныахха сөп.

Автор бу үлэтин бэчээттээн таһаарыыга кыахтара баарынан көмөлөспүт биир санаалаахтарыгар истиҥ махталын тириэрдэр.

АЙЫЛҔА ИККИ ӨРҮТЭ

Айылҕа икки өрүттээх тутулуктааҕа Күн уонна Сир бииргэ тутуллан сылдьалларыттан үөскээн тахсарыттан дьайыыта туохха барытыгар тиийэр. Күнүс кэнниттэн түүн, сайын кэнниттэн кыһын тиийэн кэлэн иһэллэрэ хаһан да уларыйбаттар. Бу айылҕа икки өрүттээх буолуута киһи өйүн-санаатын уонна оҥорор быһыыларын икки өрүттээҕин үөскэтэн сайыннарбыт.

Сахалар айылҕа бу тутаах, уларыйан биэрэр тутулугун үөрэтэн билэннэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини, аналлаах үөрэҕи оҥорон олохторугар туһана сылдьаллар. Бу икки өрүттэр хардары-таары сайдыыны ситиһэн иһэллэрэ уонна кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэрэ айылҕа уонна тыынар-тыыннаахтар сайдан, уларыйан, тупсан иһэллэрин үөскэтэр сүрүн тутулук буолар.
 
Айылҕаҕа үөскүүр тыынар-тыыннаахтар, ол иһигэр киһи эмиэ атын, хантан да көмөтө суох, бэйэлэрин икки өрүттэрин хардары-таары солбуйсан биэрэр хамсааһыннарыттан сайдан, тупсан иһэллэр. Бу быһаарыы ханнык эрэ таҥара үөрэҕин салайааччылара сири-дойдуну, киһини таҥара айбыта диэн этиилэрэ таһы-быһа сымыйатын, албынын дакаастабыла буолар.
Күнүс уонна сайын киһиэхэ үчүгэйи, сылааһы, сырдыгы биэрэр буоллахтарына, түүн уонна кыһын ыараханы, куһаҕаны үөскэтэннэр тулуурдаах буоларын улаатыннараллар. Бу икки өрүттэр хардары-таары кэлэн иһиилэрин киһи табан туһаныыта олоҕор табыллыыны үөскэтэрин туһана сылдьара ирдэнэр көрдөбүлгэ киирсэр.

Сырдык уонна хараҥа солбуйсан биэрэллэрэ киһи өйө-санаата икки өрүттэнэн тахсарын үөскэтэннэр үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанарыгар тириэрдэллэр. Ол аата киһи өйө-санаата үчүгэйи уонна куһаҕаны араараллара айылҕаттан тутулуктанан үөскээн баран киһини бэйэтин салайара табыллар.

Сылаас уонна тымныы хардары-таары киһи этигэр-сиинигэр дьайыылара этэ-сиинэ уонна өйө-санаата бөҕөргүүрүн үөскэтэн үлэни кыайарын тэҥэ, уһун үйэни ситиһэригэр көмөлөһөллөр. 

Киһи бэйэтин икки өрүттэрэ манныктар:

1. Этэ-сиинэ, тутаах чааһа.

2. Өйө-санаата; үс куттара уонна сүрэ.

Бу икки өрүттэр хардары-таары сайдыыны, тупсууну ситиһиини оҥорон иһэллэрэ киһи бэйэтэ, атын туохтан да тутулуга суох сайдыыны ситиһэрин үөскэтэллэр. Ол аата, икки өрүттээх буолуу кэмигэр кэлэн иһэр хамсааһыны үөскэтэн айылҕаҕа тыынар-тыыннаахтар сайдыылара, тупсан иһиилэрэ атын сиртэн көмөтө суох салҕанан иһэр кыахтанарыгар тириэрдэр.

Айылҕа бу икки өрүттэрин кэмэ кэллэҕинэ уларыйан иһэр, хардары-таары солбуйсан биэрэр дьайыылара киһи өйө-санаата уонна тугу оҥороро барыта икки өрүттэнэн тахсалларын үөскэтэр.

Айылҕаҕа үөскүүр аҕыйах да кээмэйдээх гаастар уонна эттиктэр Айылҕа уларыйыытыгар олус улахан дьайыыны оҥороллор. Чаҕыл-ҕан чаҕылыйыытыттан үөскүүр озон сири үөһээнэн саба бүрүйэн күн уотун тыынар-тыннаахтарга буортулаах уонна айылҕаҕа итийиини үөскэтэр сардаҥаларыттан харыстыыр аналлаах.
 
Айылҕаҕа озон аҕыйааһына хотугу уонна соҕуруу полюстар үрдүлэринэн озон бүрүөһүнэ чарааһаан иһиитин үөскэтэн онно мунньуллар муустар ириилэрин таһааран кураанах сир үгүс өттө ууга барыыларыгар тириэрдиэн сөбө айылҕа бэйэтэ ууну элбэтэн ыраастанарын үөскэтэр.

Аан дойдуга, айылҕаҕа туох баар барыта икки өттүттэн тутулуктанан, ол тутулуктар икки ардыларыгар сайдыыны ситиһэр. Бу тутулугу күн систиэмэтигэр таһааран көрдөхпүтүнэ күнү тула эргийэ сылдьар планеталар, ол иһигэр сир эмиэ иккилии өттүлэриттэн халбаҥнаабат тутулуктаахтар. 

1. Улахан ыйааһыннаах күн бэйэтин диэки тарда сылдьар күүһэ барыларын ыраах ыыппакка тута, тарда сатыыр.
 
2. Планеталар уонна сир эмиэ тас диэки быраҕар күүс дьайыы-тыттан күнтэн тэйэ, ыраата сатыыллар.
 
Бу икки утарыта дьайар күүстэр тэҥнэһиилэрин түмүгэр планеталар, сир эмиэ күнтэн ыраатан хаалбакка биир тэҥник эргийэ сылдьаллар. Айылҕа бу тулхадыйбат тутулуктарыттан хайалара эмэ баһыйан барыыта улахан алдьархайдар үөскээһиннэригэр тириэр-дэрин ким да саарбахтаабат.

2006 сылга киириигэ кэнники 13 сыллар усталарыгар мун-ньуллубут сир эргиирин бытаарыыта 1 сөкүүндэ буолбутун быһааран олус туочунай атомнай чаһыыларга эбэн биэриини оҥордулар. Олус кыра да буоллар бу бытаарыылар мөлүйүөнүнэн сылларга эбиллэн иһэллэриттэн сир төрүт тутулуга сыыйа-баайа хамсаан биэрэн, күнтэн тэйэн иһэрин биллэрэллэр.

Кэмэ кэллэҕинэ күн иһиттэн саҥа планета быһа ыстанан тахсан планеталар эбиллэн иһэллэрин үөскэтэр. Ол аата сир күнтэн тэйэн иһиитэ айылҕа космос тымныытыгар хаарыттаран эстиитигэр тириэртэҕинэ дьон саҥа планетаҕа Венераҕа көһөн биэриилэрэ табыллыан сөп. Ол курдук, дьон өйдөрө-санаалара сайдыылара, олохторугар ситиһиилэри оҥоруулара киһи ракетанан атын планетаҕа көтөн тиийэригэр тириэрдэр кыахтаахтара быһаарыллан сылдьар.

“Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар” диэн өс хоһооно киһи этэ-сиинэ төһө эрэ кэминэн мөлтүүрүн, салгыы сайдар кыаҕа кыччыырын биллэрэр. Бу быһаарыыны улахан салайааччылар династиялара кэмэ кэллэҕинэ эстиилэрэ, атыҥҥа уларыйыылара чуолкайдык дакаастыыр. Ону тэҥэ, Россияны 305 сыллар усталарыгар салайбыт Романовтар династиялара эстэригэр кэлэр көлүөнэлэрэ эмтэммэт гемофилия диэн ыарыыга ылларбыта быһаарар. Бу уларыйыыны аймахтарга эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөһүнэ, сылайыыта оҥорор.
  
Мин быһаарыыбынан биир династия үйэтин уһуна ортотунан 300 сыл курдук кэми ылар. Бу быһаарыы чуолкай дакаастабылынан Романовтар династиялара мөлтөөн эстиитэ буолар. Ону тэҥэ, Турция султаннарын династията эстиитэ эмиэ маарынныыр. Уһуннук олорбут улахан династиялар биир хааннаах аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөһүнүттэн эстэллэр.
Омуктар үйэлэрин уһунун быһаарыы кэнниттэн Сиргэ дьон үйэлэрин уһунун быһаара сатыахха сөп. Айылҕаҕа икки өрүт солбуйсан биэриилэрэ хайалара эрэ атынын баһыйан барыытыттан саҕаланар. Биир өрүт атынын аһара баһыйыыта эргийэн, солбуйсан биэриини үөскэтэн баһыттарбыт бастаан кэлэригэр тириэрдэрэ уларыйыыны оҥорор, сайдыы хамсааһынын таһаарар.

Икки өрүт үөскээн тахсарыгар биир өрүтэ биллэр, көстө сылдьар буоллаҕына, иккис өрүтү киһи бэйэтин өйүн-санаатын күүһүнэн арыйан олоҕор таба туһанара ирдэнэр. “Медаль имеет две стороны” диэн өс хоһооно икки өрүт баарын биллэрэрин таһынан, биир өрүтэ көстө сылдьарын, онтон атына көстүбэтин биллэрэр суолталаах. Ол курдук, көннөрү көрүүгэ биллибэт атын өрүтү киһи бэйэтэ, өйүн-санаатын күүһүнэн арыйара, булан таба туһанара эрэйиллэр.
 
Ити курдук сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиилэрэ Аан дойду сүрүн тутулуктарын барыларын арыйар олус дириҥ уонна киэҥ өйдөбүллээх.  Маннык дириҥ, киэҥ өйдөбүллээх этиини нууччалыы тупсаран “Палка с двумя концами” диэн кылгас, бытархай дьиэ таһынааҕы өйдөбүлгэ кубулутуу улахан сыыһа.
 
Онон дьон өйдөрө-санаалара сайдарынан олоххо үөскээн тахсар эбэтэр тиийэн кэлэр икки өрүттэри арааран билэн таба туһаналлара эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

КҮН уонна ЫЙ

Айылҕаҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн тутулук хаһан баҕарар туттуллар. Күн таҕыстаҕына халлаан сырдыыр, сылаас буолар, ол иһин дьоҥҥо үчүгэй буолуу кэлэр, онтон хараҥа, тымныы куһаҕан, ыарахан кэмҥэ киирсэллэр.

Киһи өйө-санаата сайдыыта күнтэн уонна ыйтан улахан тутулуктаахтар. Ол курдук, күн тахсан сырдык буолуута киһи хараҕа көрөрүн тупсаран үчүгэй кэмэ кэлэрин үөскэтэр. Киһи айылҕаттан сырдык кэмҥэ сылдьар, үлэлиир аналлааҕа хараҕа көрөрүттэн тутулуктанар уонна үрүҥ дьүһүнү үчүгэйгэ кубулуппут.
 
Киэһэ буолан халлаан хараҥарыыта киһи көрөрүн мөлтөтөн, сылдьар ыырын кыччатан куһаҕан, эрэйдээх кэмэ кэлэрин биллэрэр. Ол иһин хараҥа, хара киһиэхэ куһаҕан өйдөбүллэнэн сылдьара хаһан да уларыйбат. Олус былыргы кэмнэргэ хараҥаҕа дьон саһан сынньана сыталлара хара дьүһүнү куһаҕаҥҥа кубулуппут.

Киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран олоҕор туһанара сырдык уонна хараҥа хардары-таары уларыйар дьайыыларыттан үөскээн олоххо туттулла сылдьар.

Даремскай университет специалистара ааҕан таһаарыыларынан күн төһө уһаан иһэрэ ааҕыллар кыахтаммыт. Кинилэр бу үлэлэригэр Вавилоҥҥа, Египеткэ, Былыргы Грецияҕэ, Былыргы Китайга уонна орто үйэлэрдээҕи Европаҕа күн уонна ый өлүүлэрин суруйбуттарын булан туһаммыттар. Былыргылар күн уонна ый өлүүлэрин кэмин суруйан хаалларбыттара чуолкай быһаарыыны оҥорорго көмөлөспүт.
 
Сир бэйэтин киинин тула тохтообокко эргийэрэ 100 сыл устата 1,8 мс бытааран иһэр эбит. 6,7 мөл. сылынан суукка уһуна 1 мүнүүтэнэн уһаан биэриэҕэ диэбиттэр. Суукка уһуна 25 чааска тэҥнэһэрэ 200 мөл. сылынан кэлиэн сөп диэн быһаарбыттар.

Ыйтан тэйэр күн уота түүн халлааны сырдатан айылҕа иһийэн хаалбатын биллэрэр, түүн даҕаны олох тохтоон хаалбакка салҕанан баран иһэр. Сиргэ түүн сылдьар, хараҥаҕа эмиэ көрөр аналлаах тыынар-тыыннаахтар бааллар.
 
Түүн халлааны ый уота сырдатар. Ый туолбут кэмигэр, ыйга үс хонукка халлаан биллэрдик сырдыыр, киһи таһырдьа сылдьар кыахтанар. Күнтэн кэлэр эньиэргийэ кыра да буоллар ыйтан тэйэн кэлэн сырдатан туһалыыр.

Ый көстүүтэ күн аайы уларыйан иһэрэ киһи өйө-санаата сайдыытын үөскэппит. Хас күн аайы ый уларыйан иһэр көрүҥүн дьон кэтээн көрүүлэриттэн өйдөрө-санаалара сайдыбыт уонна сахаларга ый, ыйар диэн өйү-санааны, хайысханы быһаарар тыллар үөскээн туттулла сылдьаллар.

Сахалар олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит омуктарын халлаан ыйын ый диэн ааттыыллара биллэрэр. Ый диэн тыл көрдөрөн, ыйан биэр диэн суолталаах. Олус былыргы кэмнэргэ дьон ый уларыйан биэрэриттэн тутулуктаах халандаары туһана сылдьыбыттар. Билигин да Азия омуктара, бу халандаары туһаналлар.

Олус былыргы кэмнээҕи үөрэхтэр сорохторо аныгы, тупсубут үйэҕэ хаалан туттуллубат буолан иһэллэр. Холобурга, ыйтан тутулуктаах халандаары ылыахпытын сөп. Урукку кэмҥэ дьон бары ыйы көрөн, онон салайтаран күнү-дьылы ааҕар эбит буоллахтарына, билигин бары кэриэтэ халандаарга күн уларыйарын туһаналлар. Бу халандаар улахан табатынан уонна туһанарга судургутунан баһыйан үгүс дойдуларга олоххо киирэн сылдьар.

Түүн хараҥаҕа киһи утуйар, бу кэмҥэ этэ-сиинэ сынньанар, онтон өйө-санаата дьаарыстанар, оннун булунар, туһата суохтара умнуллан хаалыахтарын сөп. Ону тэҥэ, бу кэмҥэ киһи араас түүллэри көрүөн сөп. Үгэс буолбут өй-санаа түүлгэ илэ курдук көстөрө үгүс дьону интэриэһиргэтэр. Сахалар өй-санаа, Кут-сүр үөрэхтэрин түүлү көрөн үөскэппиттэрэ элбэх сөп түбэһэр быһаарыылаахтар. (1,26).

Түүллэри көрүү өй-санаа туругуттан тутулуктаахтар. Биир эмэ түүлгэ инникини билгэлээн көрүү баар буолуон сөп. Ол барыта киһи санаата инники баран иһэрин биллэрэр. 
Эт-сиин үчүгэйинэн сылаас, сымнаҕас уонна сынньалаҥ, ол аата тото аһаан баран сытыы, утуйуу буолар. Бу баҕа санаа үчүгэйгэ тириэрдибэтин сахалар билэллэрин уонна тылларыгар киллэрбит-тэрин сыт диэн тыл туттуллара быһаарар. Уһуннук сыттахха сыт, сытыйыы үөскээн тахсара биллэр.

Сэтинньи 8 күнүгэр 2022 сыллаахха ый өлүүтэ Россия үрдүнэн көһүннэ. Ый барыта кытаран хаалла. Маннык көстүүнү нууччалыы “Крововая Луна” диэн ааттаатылар. 

Бу олус улахан куһаҕан быһыылар үөскүүллэригэр көстөр бэлиэ диэн ааҕаллар эбит. Россияҕа улахан хаан тохтуулара кэлэригэр көстүбүт буолуон сөп диэн этэллэр.

Күн уонна ый киһи өйө-санаата сайдарыгар ылар оруоллара көстөллөрүнээҕэр быдан элбэҕэ быһаарыллар. Биһиги үгүс үлэлэр-битигэр үрүҥ уонна хара диэн үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһаныыга сахалар туттар ньымаларын туһунан суруйбуппут. Ол иһин, бу үлэбитигэр ити тыллар киһи өйүн-санаатын икки утарыта быһаарыыларын туһана сылдьалларын ырытыахпыт.

Үрүҥ уонна хара диэн тыллар киһи өйүн-санаатын уларыйыытын икки өрүтүн бэлиэтиир тыллар буолаллар:

1. Үрүҥ. Үчүгэйи үрүҥ диэн ааттааһын олоҕурбут.

2. Хара. Куһаҕаны хара диэн туоратан, намтатан ааттыыллар.

Киһи олоҕор көрсүһэр саамай уустук боппуруостара үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араара сатааһынтан үөскээн тахсаллар. Сахалар үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаныыга “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн аналлаах үөрэҕи туһаналлар.

Бу икки өрүттэри арыыйда дириҥник ырытыахпыт:

1. Дьоҥҥо тус-туспа, утарыта хайысхалаах быһаарыылары таба арааралларыгар айылҕа бэйэтэ көмөлөһөрүн сахалар туһана сылдьаллар. Киһиэхэ айылҕа оҥорор дьайыыта хаһан да уларыйбат уонна хараҕа хайдах көрөрүттэн тутулуктанан уларыйан биэрэр өйдөбүллэри үөскэтэрин туһаныы табыллар.
 
Киһиэхэ үчүгэй буолуута халлаан сырдаан хараҕын көрөрө тупсарыттан быһаччы тутулуктанар. Ол иһин сырдыгы бэлиэтиир аналлаах үрүҥ дьүһүн үчүгэйи биллэрэр эбиискэ өйдөбүллэммит. 

2. Хараҥа буолуута киһи хараҕа көрөрүн мөлтөтөрүттэн, ырааҕы кыайан көрбөтө кэлэриттэн хара дьүһүн куһаҕан өйдөбүлү иҥэринэн сылдьар. Ону тэҥэ, дьон куһаҕаны оҥороллоро аҕыйыырын туһугар хара диэн түһэрэн, намтатан, хараардан ааттааһын ордук табыллар. 

Өй-санаа икки өрүккэ арахсыыта, киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыыта айылҕа киһиэхэ дьайыытыттан үөскээн тахсан олоххо киирбит.
Дьон өйө-санаата аҥар өрүт диэки аһара баран халыйыыта “Үрүҥү хара диир” диэн этиигэ тириэрдиэн сөп. Утарыта турар, эйэлэспэт өйдөөх-санаалаах киһи итинник этиини туһана сатыыр. Бу арахсыы үөскээбэтин туһугар сахалар сиэри олохтоон туһаналлар.

Ону тэҥэ, бу уустук боппуруоска таба эппиэти сахалыы Кут-сүр үөрэҕэ эрэ биэрэр кыахтаах. Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр төрөппүттэрэ иҥэрэн биэрбит үчүгэй үгэстэрэ кини үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарын үөскэтэллэр.

Уһун кэмнэргэ үөскээбит үгэс, өй-санаа ылары кытта уларыйа охсубат. Киһи өйүгэр-санаатыгар уруккуттан үөскээн үгэс буолан сылдьар өйдөбүллэрин уларыттахха, саҥа үгэһинэн солбуйдахха эрэ кыаллар уустук дьыала буолар.

Онон үчүгэйи, үрүҥү уонна куһаҕаны, хараны таба арааран олоххо туһаныы киһи олоҕор таба суолу тутуһарын үөскэтэринэн төрөп-пүттэр оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмин аһаран кэбис-пэккэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэллэрэ эрэйиллэр.

КИҺИ уонна СҮӨҺҮ

Сахалар сүөһү диэн улахан кыыллары ааттыыллар уонна өйдөрө-санаалара киһиэхэ тиийбэтин куруук биллэрэллэр. Ол курдук, “Сүөһү курдук буолума” диэн этии киһи сүөһү курдук буолбата табылларын, өйө-санаата сайдарын, тупсарын тэҥэ, аһара барара тохтуурун, оҥорор быһыылара тупсаннар киһилии быһыылары оҥороро ирдэнэр көрдөбүл буоларын биллэрэллэр.

Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдан киһи буолууну ситиһиитэ диэн оҥорор быһыылара киһилии быһыыларга тэҥнэһэллэрин, сөп түбэһэллэрин, үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн, таба арааран олоҕор туһанарын биллэрэр тутаах суолталаах этии буолар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии айылҕаттан тутулук-тааҕынан тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар уонна киһиэхэ эмиэ дьайыыта тиийэр. Айылҕаҕа үөскүүр улахан тыынар-тыыннаахтар бу этиигэ сөп түбэһэннэр тас көрүҥнэрэ уонна өйдөрө-санаалара икки өрүккэ арахсаллар:

1. Кыыллар, сүөһүлэр.

2. Киһи. 

Бу икки өрүттэри арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:

1. Кыыллар сир үрдүгэр мөлүйүөнүнэн сылларга уларыйбакка эрэ олус бытааннык сайдаллар. Сахалар кыыллары, көтөрдөрү өйдөрө-санаалара киһиэхэ улаханнык тиийбэтин, салгын куттара сайдыбатын билэннэр малга-салга тэҥнииллэр, ол, бу, туох диэн ыҥыраллар уонна идэһэ оҥостон кэбиһэллэр.

Олус былыргы кэмнэргэ киһи курдук көрүҥнээх эрээри, өйдөрө-санаалара киһиэхэ улаханнык тиийбэт араас кыыллар сиргэ баар буола сылдьыбыттарын “Киһи буолбатах” диэн этии уонна сүөһү диэн аналлаах тыл баара биллэрэллэр. Сүөһү диэн киһиэхэ өйдөрө-санаалара тиийбэт улахан кыыллары холбоон ааттыыллар.
 
2. Айылҕаҕа араас кыыллартан сайдан, тупсан киһи курдук көрүҥнээх кыыллар үөскээн баар буолбуттар. Маннык ураты кыыллар баар буола сылдьыбыттара былыргы кэпсээннэргэ, остуоруйаларга ахтыллаллар. Араас кынаттаах аттар, киһи төбөлөөх хахайдар ойуулара көстөн биллэллэр. Киһи курдук көрүҥнээх эрээри, “Киһи буолбатах” кыыллартан уһун үйэлэргэ киһи өйө-санаата сайдан, тупсан киһи буолууну ситиһэн, киһилии быһыылары оҥорор киһи үөскээн сиргэ-дойдуга тарҕаммыт. 

Киһи өйө-санаата сайдан, тупсан киһи буолуу өйүн-санаатын ситиһэн уонна оҥорор быһыылара киһилии быһыыларга сөп түбэһэн тэҥнэстэхтэринэ эрэ киһи диэн ааты иҥэрии табыллар. Ол иһин киһи диэн тыл үөскээн олоххо киирбитэ быһаарыллар. (2,51).

Дьон өйдөрө-санаалара сайдан киһи буолууну ситиһэллэрэ олус уһун кэмнэри ылбыт. Ол курдук, киһи таҥаралар үөскээн олоххо киириилэрэ киһи буолуу ситиһиллибит кэминэн ааҕыллара сөп. Будда таҥара 2 аҥар тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр улахан киһи буолуу өйө-санаата дьоҥҥо сайдыбытыттан үөскээн олоххо киирбитэ биллэр, онтон сахалар Үрүҥ Аар тойон таҥаралара өссө тыһыынча сыллар иннилэригэр буолуон сөп.

Икки өрүттээх буолуу сүрүн уратытынан, бу икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ хардары-таары уларыйан, солбуйсан биэрэллэрэ сайдыыны ситиһии хамсааһынын үөскэтэн иһэр. Дьон өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан киһи буолууну ситиһэн уонна киһилии быһыыланан олоҕу олорор буолбуттара бастакы киһи таҥара, ол аата Үрүҥ Аар тойон таҥара үөскээбит кэмиттэн саҕаланар.

Айылҕаҕа икки өрүттээх буолуу үөскээһинэ күнтэн уонна сиртэн тутулуктааҕынан бу икки өрүттэр хаһан эрэ солбуйсан биэрэллэрэ тиийэн кэлиэн сөп. Кэнники үйэҕэ дьон өйө-санаата уларыйыыта бу солбуйсан биэрии кэлэн иһэрин биллэрэр буолла.

Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн киһи үс куттаах, онтон кыыллар, сүөһүлэр икки эрэ куттаахтар. Араас оттор, мастар биир куттаахтар, ол аата хамнааһыны эрэ кыайан оҥороллор.

Киһиэхэ өйө-санаата, салгын кута сайдарыттан үөрэҕи-билиини түргэнник ылынан, араас элбэх саҥаны айыылары оҥорон олоҕун тупсаран иһэри ситиһэр. Арай киһи бэйэтигэр эрэ “үчүгэйи” баҕарара улаханыттан дьоҥҥо өй-санаа сайдыыта тэҥнэһэрэ олус ыраах быһыылаах. Ол курдук, инники түспүттэр, бастаабыттар хаһан да иннилэрин биэрбэттэриттэн хаалбыттар куруук хаалан иһэллэрэ уларыйара улахан уустуктары үөскэтэр.

Киһи кыыллартан, сүөһүлэртэн биллэр уратытынан үһүс кута, салгын кута сайдара, үөрэҕи-билиини түргэнник ылынан өйө-санаата эбиллэн, элбэх саҥаны айыылары оҥорон олоҕун тупсаран, көннөрөн иһэрэ буолар. Манна кэлэн саҥаны айыыны оҥоруу киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыта икки өрүттэнэн тахсар уратыларын билэн олус сэрэхтээхтик сыһыаннаһыы эрэйиллэр.

Кыылларга, сүөһүлэргэ салгын куттара сайдыбатыттан ийэ куттарынан, ол аата олохсуйбут үгэстэринэн салаллан сылдьаллар. Ол иһин олохторугар уларыйыыны киллэрбэттэриттэн үйэлэрин уһуна мөлүйүөнүнэн сылга тиийэр. Бу быһаарыы дьон үйэлэрэ кылгааһына саҥаны айыыны оҥороллоруттан быһаччы тутулуктааҕын биллэрэр.

Дьон олоҕор бу икки өрүттэр солбуйсан биэрэллэрэ кэлэн иһэрэ маннык бэлиэлэринэн биллэр буолла:

1. Дьон экономикаҕа сайдыыны ситиһэннэр олус улахан атомнай буомбалары оҥостон, мунньунан олорор сирдэрин тоҕо тэптэрэр кыахтанан сылдьаллар. Бу кыахтара аһара улааппыта сэрэхтэрин төһө да улаатыннарбытын иһин, киһи сыыһа-халты туттунара хаһан да суох буолан хаалбатыттан куттала суох буолара кыаллыбат. Ону тэҥэ, ким эрэ аан бастаан тоҕо тэптэрэн саҕалыырын кэтэһэ сылдьаллара сыыһа туттунары үөскэтиэн сөбө улаатан иһэр.

2. Айылҕа тосту уларыйан халлаан сылыйан иһэриттэн хотугу уонна соҕуруу полюстарга мунньуллубут муустар түргэнник уулланнар уу аһара эбиллиититтэн хонуу сирдэри үгүстүк ылан, үгүс дьону үрдүк сирдэргэ, хайаларга көһөргө күһэйиитэ өйдөрүн-санааларын туруга суох оҥорор. Дьоҥҥо “Барар сир баҕана үүтэ, кэлэр сир кэлии үүтэ” буола кыараатаҕына сыыһа туттуналлара киирэн кэлиэн сөп.

3. Дьон байыыны ситиһэннэр олохторо көнөн оҕолорун атаахтык, көҥүллэринэн ыытан иитэллэриттэн туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэр элбээннэр бэртэрин, “үчүгэйдэрин” былдьаһар санаалара аһара улаатарыттан олорор сирдэрин былдьаһыытын үөскэтэн, улахан сэриини саҕалыахтарын сөп.

4. Элбэх эмтэри, наркотиктары туһаныы аһара баран туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэр элбээһиннэрэ утарыта турсууну аһара улаатыннаран, “Үрүҥү, хара диир” диэн этиигэ тириэртэхтэринэ сэриилэһии саҕаланар кыахтанар. Ону тэҥэ, наркотик дьайыытыттан өйө-санаата, тулуура мөлтөөбүт киһи тугу барытын оҥоруон сөбө кыра да кутталы өссө улаатыннаран кэбиһэр.

5. Омуктар уһун олохторугар сайдыыны ситиһэллэрэ уонна мөлтүүр кэмнэрэ тэҥэ суохтук кэлэн иһэр, ол иһин икки ардыларыгар хамсааһыннар үөскүүллэр. Хайа эрэ мөлтөөһүн кэмигэр киирбит омук бэйэтин күүһүрдүнэр, атыттартан сир былдьаһар санаата аһара улаатарыттан, сайдан, тупсан иһээччилэри кытта тапсыбатыттан сэриини саҕалыан сөп.
6. Айылҕаҕа араас кыыллар эстэн, симэлийэн иһэллэрэ дьон харыстыыр, көмүскүүр санааларын аһара улаатыннаран бэйэлэрин кыыллар курдук сананыыларын үөскэтиэн сөп. Бу уларыйыы кэлэригэр сорох омуктар бэйэлэрин кыылларга тэҥнээн “кто”, кому” диэн холбоон бииргэ ааттаналлара быһаарар оруолу ылар.

7. Космостан кэлэн сиргэ түһүөхтэрин сөптөөх көтө сылдьар улахан таастар чугаһаан кэлиилэрэ өйдөрө-санаалара мөлтөөбүт, ыгыллан ыксаабыт дьоҥҥо “Бэстилиэнэй тыһыынча” кэллэ диэн өйдөбүлү киллэрэн кэбиһиэн сөп.

Төһө да кэлиэҕэр баҕарбатахпыт иһин икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрэ айылҕаттан тутулуктаах буолан тиийэн кэлиэн сөп. Дьон арай саҥаны айыыны оҥороллорун тохтотон эбэтэр аҕыйатан биэрдэхтэринэ олоххо үөскүүр тэҥнэһиини оннугар түһэриэхтэрин, икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрин уталыта түһүөхтэрин сөп.

Сайдыыны ситиһии дьон өйдөрө-санаалара утарыта турууларын, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууларын улаатыннаран биэрэрэ олоххо уустуктары үөскэтэн иһэр. Дьон оҥорор саҥаны айыыларыттан биир эмэ табыллан, сатанан туһаны аҕалар. Онтон атыттара барылара табыллыбакка, сыыһа-халты буолан хаалан куһаҕаны элбэтэллэр. Ол иһин саҥаны айыыны оҥорууга сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрин туһана сылдьыы хаһан баҕарар ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Онон киһи уонна сүөһү диэн икки аҥы арахсыы айылҕаттан тутулуктанар уонна өй-санаа сайдан иһиитэ киһи этин-сиинин уларытара, тупсарара тиийэн кэлэрин биллэрэргэ анаан туттуллар.

ДЬОН ИККИ ӨРҮТТЭРЭ

Дьон “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэннэр бэйэлэрэ икки өрүккэ арахсаллар:

1. Дьахтар.

2. Эр киһи.

Дьон бу икки өрүттэрэ айылҕаҕа үөскээн баар буолууларын сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ быһаарарынан дьахтар сиргэ, айылҕаҕа үөскүүр, онтон эр дьон халлаантан, Үөһээ дойдуттан түһэн оҕо оҥорбуттар. Ол иһин дьон икки өрүттэрэ үөскээн тарҕаммыттар. Мин бу быһаарыыны сиргэ өйдөөх-санаалаах, салгын куттара сайдар кэлии дьон баар буолбуттарын чуолкайдаан биэриигэ туһанабын.

Сахалар олохторугар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун куруук туһана сылдьалларыттан дьахталлары баттыыр, туоратар быһыылары, туспатык ааттыыры, былаат бааннарары туһамматтар.

“Дьахтар санаата аһынааҕар кылгас” диэн өс хоһооно дьахтар ырааҕы ырытан быһаарар санаата оҕо төрөтөр кэмигэр аҕыйаҕын биллэрэр. Ол барыта кыыс этэ-сиинэ ситтэр эрэ оҕо төрөтөр санаата атын бары санааларын баһыйарыттан тутулуктанар. Олоххо субу кэмҥэ туһалыыр үлэ туһунан уонна ыраах тиийэр суолталаах быһаарыылары ылыныыга, оннук быһыылары оҥорууга дьахтар өйө хойутаан тиийэрин бу өс хоһооно быһаарар.

Санаа маннык кылгааһына дьахтар этин-сиинин уратыларыттан уонна оҕо төрөтөр анала бастаан иһэриттэн тутулуктанар. Кыыс оҕо сааһыран истэҕинэ этэ-сиинэ уонна өйө-санаата уларыйыыта саха тылынан этиллэн сылдьаллар:

1. Кыыс оҕо.

2. Сиппит кыыс.

3. Дьахтар.

4. Эмэн дьахтар.

5. Эмээхсин.

Кыыс оҕо улаатан истэҕинэ этэ-сиинэ уларыйыыта өйүгэр-санаатыгар улахан дьайыыны оҥорор. Бу уларыйыылары арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:

1. Кыыс улаатан этэ-сиинэ уларыйан барыар диэри уол оҕоттон биллэр уратыта суох өйө-санаата сайдан иһиэн сөп. Кыыс оҕолор кыра эрдэхтэриттэн харыстанар санаалара уолаттардааҕар улахан. Ол иһин тугу барытын сэрэхтээхтик оҥороллоро элбиир уонна сыыһа-халты туттуналлара аҕыйах буолар.

2. Кыыс улаатан истэҕинэ этигэр-сиинигэр уларыйыылар киирэллэр. Эмиийэ улаатар, эмэһэтэ топпойор, хамсаныыта сымныыр, бытаарар, ис уорганнара сайдыбыттара хаан тахсарыттан биллэр. Бу уларыйыы өйүгэр-санаатыгар дьайарыттан уол оҕолору көрүтэлиирэ, тала сатыыра эбиллэн кэлэр. Ол аата айылҕата кыыска сайдыылаах оҕону төрөтөр кэмэ кэлбитин биллэрэр. Аныгы кыыс оҕолор 12 саастарыттан ситэллэр, үгүс дойдулар 16 саастарыттан эргэ тахсалларын көҥүллүүллэр.
 
3. Кыыс эр киһини биллэҕинэ, сылдьыстаҕына дьахтар буолар. Бу уларыйыы кыыс оҕо чараас бүрүөһүнэ алдьанарыгар тириэрдэн, кыра ыарыыны үөскэтэн олус улахан саҥаны айыы буолан өйүгэр-санаатыгар ууруллан, иҥэн хаалар. Бу ураты быһыыны дьахтар барыта өйдүү-саныы сылдьар.

Бу кэмтэн ыла кыыс оҕо дьахтар диэн ааттанар уонна оҕо төрөтөр санаата кычыгыланара элбиириттэн аһара улаатар. “Кус түспэтэх уута суох” диэн өс хоһооно дьахтар баҕа санаата улаатарыттан бары оҥорор быһыыларыгар эр киһини тала сатыыра улаатарын биллэрэр.

Оҕо төрөтөр баҕа санаата бу кэмҥэ дьахтар бары атын санааларын барыларын баһыйарыттан үөрэххэ, үлэҕэ сыһыанын барытын сабырыйар. Ол иһин эр дьону көрүтэлии, тэҥнии, тала сатыы сылдьар санаата улаатар. Кыыс бу кэмҥэ оҕолонноҕуна оҕото доруобай буолара элбиирин тэҥэ, сайдыылаах буор куттаах эр киһини утумнуур оҕону төрөтөр кыахтанар.

4. Дьахтар 35 сааһыттан оҕо төрөтөр кыаҕа аҕыйыыр, онтон суох буолар. Оҕо төрөтүү диэн ыарахан үлэ буоларын, эдэр дьахтар эрэ кыайарын, доруобай оҕону төрөтөрүн айылҕа билэриттэн ити хааччах үөскээбит. Сааһырбыт дьахтар оҕо төрөтөрө ыараханын аныгы медицинэ эрэ кыайар, кыччатар, ол иһин ыарыһах оҕолор төрүүллэрэ элбээн сылдьар. 
Эдэр кэргэннээх эмэн дьахтар бу кэмин өссө уһатан биэрэн, эдэр курдук санана сылдьа түһүөн сөп. Бу кэмҥэ дьахтар этэ-сиинэ уонна өйө-санаата эр киһини кытта тэҥнэһэ сыһар, ханнык баҕарар үөрэҕи, ыарахан да үлэни кыайа-хото үлэлиир кыахтанар. 

5. Оҕо төрөппөт уонна бэйэтэ мөлтөөбүт кэмигэр киирдэҕинэ дьахтар аата уларыйан эмээхсин диэн ааттанар. Эмээхсин сиэннэрин көрөр-истэр уонна иитэр, үөрэтэр аналланар. Бэйэтин элбэх билиилэриттэн сиэннэригэр бэристэҕинэ улахан туһаны оҥорор.

Кыыс оҕо сааһыран истэҕинэ этэ-сиинэ уларыйыыларын кытта тэҥҥэ өйө-санаата уларыйан биэриитэ саха тылынан этиллэн сылдьар. Бу уларыйыылары тутуһа сырыттаҕына олоҕо табыллар.

Сахалар ыал буолуу үгэстэрин тутуһан кыыс сааһа ситтэр эрэ сайдыылаах буор куттаах эр киһини талан ылан эргэ тахсан оҕо төрөтөрө аймахтар, аҕа уустара сайдан иһэллэригэр тириэрдэрин туһана сылдьыы буолар: 

- Ыраас кыыс оҕо эр киһи сайдыылаах буор кутун оҕолоругар тириэрдэр кыаҕа улаатар.

- Бу кэмҥэ кыыс оҕо баҕа санаата улаханыттан уонна талымаһа аҕыйаҕыттан төрөппүттэрин олоххо туһалаах этиилэрин истэн толорор кыахтанар.
- Оҕо төрөтүүтэ улахан эрэйдээх. Эдэр дьахтар төрөтөр оҕолоро этэҥҥэ төрүүр кыахтара улаатар.

- “Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн этии оҕо төрөтөр кыахтаах дьахтары быһаарар уонна оҕо төрөтөр кэм кылгаһын биллэрэн өй киллэрэ сатыыр. Бу кэми аһаран кэбиһии кыайан көммөт улахан хомолтоҕо тириэрдиэн сөп.

Ыалы кыыс оҕо тэрийэр. Ол иһин аймахтар, омук ахсааннара эбиллэн иһиитэ кыыс оҕо сайдыылаах буор куттаах эр киһини таба талан ыларыттан тутулуктанар. Элбэх сайдыылаах буор куттаах оҕолор омук сайдан, үлэни кыайан иһэрин үөскэтэллэр. 

Эр киһи айылҕатыттан үлэлиир, булар-талар аналлаах. Улаатан иһэн үлэлии үөрэнэн өбүгэлэриттэн ылынан иһэр буор кутун сайыннаран биэрэрэ эрэйиллэр. Эр киһи буор кута үйэтин тухары үлэлиириттэн эбиллэн, сайдан иһэр. Бу сайдан иһэр буор кутун эдэр, төрүүр кыахтаах иккис ойоҕун ыллаҕына салгыыр кыахтанар.

Ыал буолууга уол киллэрэр халыыма кыыс энньэтигэр тэҥнээх буолара ыал олоҕо табылларыгар тириэрдэр. Бу быһаарыы тутуһулла сылдьара оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ биир тылы булунууга уонна ыал буолааччылар тэҥнээх сыһыаннара үөскүүрүгэр туһалыыр.
 
Эр киһи уонна дьахтар диэн дьон икки өрүттэрэ биир тылы булунан, сөбүлэһэн ыал буолан тэҥнэһиини тутустахтарына оҕо төрөтөн, ол аата үһүс киһини үөскэтэн аймахтары, аҕа уустарын тэҥэ, омуктарын сайыннараллар.

Онон дьон икки өрүттэрин икки ардыларыгар сөбүлэһии, ыал буолууну үөскэтии омугу сайыннарар уонна ахсааннарын элбэтэр.

ЫЛЫЫ уонна БИЭРИИ

Айылҕа киһи этигэр-сиинигэр улахан дьайыыны оҥорор. Киһи тыынар салгынын уонна аһыыр аһылыгын айылҕаттан ылан туһанар, ону тэҥэ, хааны сиир үөннэр халбаҥнаабат тутулугу үөскэтэллэр. 
 
Сырдык уонна хараҥа солбуйса сылдьан дьайыылара киһи өйүн-санаатын сайыннараллар, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанарыгар тириэрдэллэр. Онтон сылаас уонна тымныы хардары-таары дьайыылара киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын эрчийэн, дьарыктаан тулуурдаах, туттунар күүстээх буолара үөс-күүрүгэр туһалыыллар.

Киһи өйүгэр-санаатыгар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйа сылдьар тутулуга куруук утарыта хайысхалаах икки өрүтү, өйү-санааны уонна оҥорор быһыыны үөскэтэн иһэллэр:

1. Ылыы.

2. Биэрии.
 
Өй-санаа уонна оҥорор быһыы бу икки өрүттэрин арыыйда кэҥэтэн ырыттахпытына суолталара арыллар:

1. Ылыы диэн киһи бэйэтигэр туһалааҕы ылыныыта, эбиниитэ, булунуута ааттанар. Киһи бэйэтигэр туһалааҕы оҥостуута санаатын тупсарар, олоҕун көннөрөр, ол иһин үчүгэйинэн ааҕыллар быһыы буолар. Дьон бары үчүгэйи эккирэтэ, ылына, булуна, эбинэ сатыыл-лара ити быһаарыыттан тутулуктанар.

Дьахтар эр киһиттэн ылан оҕо төрөтөрүттэн күүстээҕи, кыахтааҕы талан ыла сатыыр санаата хаһан баҕарар элбиир. Төрүүр оҕо этэ-сиинэ уонна өйө-санаата эр киһиттэн кэлэр буор кутуттан быһаччы тутулуктаахтарын аныгы дьахталлар биллэхтэринэ эрэ табыллыа, оҕолоро күүстээх, кыахтаах буолан төрүө этилэр.

Ылыы киһиэхэ бэйэмсэх буолууну үөскэтэн улаатыннарар. Дьахтар бэйэмсэх санаата эр киһиттэн ыларыттан тутулуктанар уонна улаатан иһэр баҕа санааны үөскэтэн өйүн-санаатын уларытар.
 
Баайы-малы мунньунуу ылыы элбииригэр тириэрдэрин сахалар быһааран өс хоһооно оҥорон туһана сылдьаллар.

2. Биэрии диэн атын дьоҥҥо үчүгэйи оҥоруу, бэйэттэн көҕүрэтии ааттанар. Киһи бэйэтиттэн тугу эмэ арааран атын киһиэхэ биэрэрэ өйө-санаата сайдан, тупсан иһиититтэн, киһилии быһыыны ситис-пититтэн үөскээбит уонна кыыллартан туспа арахсыыга тириэрдибит туһалаах өй-санаа буолар.

Тугу эмэ биэрии уустук, эбиискэ үлэттэн тахсар уонна өйгө-санааҕа эрэйи, кураанахсыйыыны үөскэтэр. Оҕо киһи буолуу өйүн-санаатын ситистэҕинэ эрэ тугу эмэ атыттарга биэрэри кыайан оҥорор кыахтанар. Ол курдук, кыыллар, көтөрдөр оҕолоругар тугу эмэ сиири биэрэллэриттэн ураты атыны биэрбэттэр уонна бэйэлэрэ хайдах оҥороллоругар  үтүгүннэрэн үөрэтэллэр.

Эр киһи дьахтарга биэрэн иһэриттэн өйө-санаата атыттарга туһаны, үчүгэйи оҥоруу диэки хайысхалаах. Айылҕаттан эр киһи биэрэр, ону-маны оҥорор, тутар аналлаах. Оҕо оҥоруута диэн кэлэр көлүөнэни биэрии буолар. Ол иһин сайдыылаах буор куттаах эр киһини таба талан ылыы ыал буолуу үгэстэригэр киирэн туттуллар уонна таптал диэн тылы үөскэппит.

Эт-сиин атыҥҥа баҕарар санаата имэҥ диэн буолар. Таптал имэҥ буолбатах, өй-санаа быһаарыыта, таба талан ылыыта ааттанар.  Аныгы дьахталлар имэҥнэрэ аһара барбытын кистээн таптал диэн тылы сыыһа туһанан саптына сылдьаллар.

Биэрии диэн быһыы киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор уратытыттан сайдан тахсан киһилии быһыы үөскээбит. Биэрии диэни кыыллар оҥорботторуттан киһи эрэ оҥороруттан киһи буолуу өйө-санаата тугу эрэ биэрэртэн үөскээн сайдан, кыыллартан туспа арахсыбыт.

Киһи өйүгэр-санаатыгар ылыы уонна биэрии утарыта суолталаах икки өрүтү үөскэтэллэр. Икки өрүттэр бу уратылара баайга-малга сыһыантан ордук чуолкайдан тахсар.
Баай мунньуллан, эбиллэн иһиитэ киһи өйүн-санаатын уларытан ылыыны үгүстүк туһаныыга тириэрдэр. Ол курдук, ылан иһииттэн баай эбиллэрэ киһи ылар баҕа санаатын улаатыннаран кэбиһиэн сөп. Биэриини оҥоруу баайтан көҕүрэтэн, аҕыйатан иһэрэ атын киһиэхэ ураты көмөлөһөр баҕа санаа баар буоллаҕына эрэ табыллар.
 
“Аҕал” диэтэххэ, антах хайыһар, “ыл” диэтэххэ, ымах гынар, “кулу” диэтэххэ, курус гынар, “мэ” диэтэххэ, мичик гынар” диэн өс хоһооно ылыы уонна биэрии киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор уратыларын толору арыйар. (3,56).

Бу икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин аһара баран хаалбатахтарына, киһилии быһыыны тутуһа сырыттахтарына киһи олоҕо табыллар, туруктаахтык сайдар кыахтанар.

Онон ылыы уонна биэрии киһи этиттэн-сииниттэн тутулуктааҕа уонна өйө-санаата икки өрүттэнэн тахсалларын үөскэтэрэ айылҕа киһини салайарын биллэрэр.
 
“ТУОХ БАРЫТА ИККИ ӨРҮТТЭЭХ”

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии айылҕа кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, солбуйсан биэрэр уратытын быһаарар аналлаах. Айылҕа уустуктара бу икки өрүттэри булан ылыыга саһан сылдьаллар. Киһи өйө-санаата сайдарынан туохха барытыгар иккис өрүтүн булан баран быһаарыыны ылыннаҕына таба буолара ситиһиллэр.

Нууччалар “Медаль имеет другую сторону” диэн өс хоһоонноро икки өрүттэртэн биирэ биллэ-көстө сылдьар буоллаҕына, атына көстүбэккэ саһан сылдьарын быһаарар. Ону тэҥэ, айылҕа тутаах тутулугун быһаарар “Туох барыта икки өрүттээх”, диэн сахалар этиилэрин ханнык эрэ мэтээлгэ тэҥнээн, кыччатан кэбиһэллэр.

Бу этии олус дириҥ, киэҥ өйдөбүллээҕин ситэ арыйбакка сылдьабыт. Ол курдук, бу этии хас биирдии киһи тугу саныырыттан, тугу оҥороруттан саҕалаан Аан дойдуну барытын хабарын таһынан күн уонна планеталар тутулуктарын кытары быһаарар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини таба быһааран олоххо туһаныыга туох барыта икки өттүттэн халбаҥнаабат гына тутулуктаах диэн өйдөөтөххө табыллар. Ол аата Сир үрдүгэр олох бу икки тутулуктар икки ардыларынан, хайа да диэки халыйбакка эрэ сайдан иһэрэ табыллар. Аҥардастыы биир өттүн диэки барыы халыйыы диэн ааттанар уонна үчүгэйгэ тириэрдибэт, аһара бардаҕына икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрин түргэнник үөскэтэн төннүү диэки өттүгэр хамсааһыны таһаарара куһаҕаҥҥа тириэрдэр.

Туох барыта икки өрүттээҕэ олоҕу ордук таттарыылаах, туох быһыы күүтэн турарын иннэ-кэннэ биллибэт оҥорор. Кэлэр үйэлэргэ туох буолара, олох ханнык хайысханан сайдан, үүнэн барара ситэ биллибэтэ олоҕу олорорго интэриэһи үөскэтэр. Биир тэҥник иннин, “коммунизм” диэки баран иһэр олох уһаабатын Сэбиэскэй Сойуус кыайан сайдыбат буола муомуруута уонна үрэллиитэ бары дьоҥҥо дакаастаата. Былыргы сахалар этэллэрин курдук олох суола долгуннардаах, өрүтэ мөхсөн ылар кэмнэрдээх, ол иһин атааннаах-мөҕүөннээх диэн ааттанара олоҥхоттон биллэр. Олоххо үөскээн тахсар бу хамсааһыннар тустарынан биһиги “Олох суолун долгуннара” диэн үлэбититтэн булуохха сөп.

Биһиги бары үлэлэрбитинэн киһини санаата салайарын дакаастыыбыт. Төрөппүттэрэ оҕолоругар кыра эрдэҕиттэн ханнык санаалары үгэс оҥорон ийэ кутугар иҥэрэн биэрбиттэриттэн тутулуктанан олоҕун оҥостон олорор, ханнык тыллары саҥара үөрэппиттэриттэн хайа омук буоларын ылынан өйө-санаата сайдар.
 
Хас биирдии киһи санаата, тугу оҥороро барыта иккилии өрүттээхтэр, үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсаллар. Хас киһи барыта үчүгэй санаалара элбээтэхтэринэ – үчүгэйи, онтон куһаҕан санаалара баһыйдахтарына – куһаҕаны оҥоруон сөп, оҥорор кыахтаах даҕаны. Киһи оҥорор быһыыларын үчүгэй уонна куһаҕан диэн арааран быһаарара барыта бэйэтэ, бу быһыыны хайдах диэн саныырыттан, өйдүүрүттэн уонна атыттар туох диэн саныылларын сабыдыалыттан тутулуктанар.

Киһи өйө-санаата икки өрүттээх, икки аҥы арахсар. Ол аата киһи оҥорор дьыалалара, быһыылара барылара үчүгэйи оҥоруу эбэтэр куһаҕаны оҥоруу диэннэргэ арахсаллар. Үчүгэй саҥаны айыыны оҥоруу - үрүҥ айыыны оҥоруу буолар, онтон куһаҕан саҥаны айыыны оҥоруу - хара айыыны оҥоруу диэн сахалыы ааттанар уонна умнуллар, хаалан иһэр аналланар.
Ити курдук киһи оҥорор туох баар быһыылара барылара эмиэ санааларын курдук иккилии өрүттээхтэр. Үгүс киһи өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр өйдөбүл, кинилэр сөбүлүүр быһыылара – үчүгэй диэн буолар, онтон ханнык эрэ өйдөбүл эбэтэр быһыы дьон үгүстэрин санааларыгар сөп түбэспэтэҕинэ куһаҕанынан ааҕыллар.

Саха тыла олус былыргы тыл. Ол иһин өйү-санааны быһаарар тыла икки эрэ дорҕоонноох, биир сүһүөхтээх. “Ай” диэн тыл. Быһаарыылаах кылгас тылдьыкка сурулларынан “Өйгүттэн саҥаны булан, оҥорон таһаар; кими, тугу эмэ баар гын, олохтоо” диэн киэҥ өйдөбүллээх. Бу “Ай” диэн тыл киһи өйө-санаата саҥаны айыыны оҥорор үлэтэ айар диэн тылынан этиллэрин, онтон бу айа сатаабытын илэтигэр оҥорон таһаардаҕына уларыйан, быһыыга кубулуйан айыы, ол эбэтэр саҥаны айыы үөскээн чочуллан тахсарын чуолкайдык быһаарар.
Айыы диэн тыл икки, утарыта турар  өйдөбүллэрин куруук бииргэ илдьэ сылдьар. Ол аата бу тыл үчүгэйи оҥорууну тэҥэ, куһаҕаны оҥорууну эмиэ бэлиэтиир. Тоҕо диэтэххэ, ханнык баҕарар саҥаны айыы дьоҥҥо үчүгэйи дуу эбэтэр куһаҕаны дуу оҥороро аан маҥнай биллибэт, кыайан быһаарыллыбат уратылаах. Ол курдук, В.И.Ленин салайан ыыппыт Улуу Октябрьскай революцията дьон олоҕор туһаны аҕалыаҕынааҕар төттөрү охсууну, хаалыыны оҥорбута 74 сыллар кэннилэриттэн арыллан 1991 сыллаахха сэбиэскэй былаас эстибитэ.
 
Киһи өйүн-санаатын быһаарар икки утарыта өйдөбүллээх тылы аҥардастыы биир өйдөбүлүнэн, үчүгэйи эрэ бэлиэтииргэ анаан туттуллуутун холбурдарын “Айыы санаалаах”, “Айыы дьоно”, “Айыы бухатыыра” диэн этиилэргэ буолуохха сөп. Бу олус былыргы, олоҥхо кэмнэригэр үөскээбит этиилэр дьон өйө-санаата өссө ситэ сайда, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны киһи бэйэтэ оҥорон кэбиһэрэ быһаарылла илигинэ үөскээбиттэр. Ол кэмҥэ айыыны оҥорууну аҥардастыы “үчүгэй” эрэ курдук ылынан туһаныы баар буола сылдьыбыт.
 
Олус былыргы, олоҥхо кэмигэр дьон өйдөрө-санаалара ситэ сайда илигинэ айыы дьоно диэн бэйэлэрин ааттана сылдьыбыттара баар эбит. Ол былыргы кэмнэргэ киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ быһаарыллан олоххо киирэ илигинэ бэйэлэрин, саҥаны айыыны оҥорооччуларынан, сайдыыны ситиһээччилэринэн айыы дьонунан ааттана сылдьыбыттар эбит.

Киһи бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥороро быһаарыллан олоххо киирбитин бэлиэтээн Христос таҥара үөрэҕэ олоххо киирбитэ икки тыһыынча сыллартан ордон эрэр. Өй-санаа үөрэҕэр бу киирбит туһалаах уларыйыыны хас киһи барыта билэрэ эрэйиллэр эрээри, сэбиэскэй былаас таҥара үөрэхтэрин суох оҥорбутуттан атеист буолан хаалбыт үөрэхтээхтэрэ, бу кэмҥэ да билбэккэ сылдьаллар.

Икки тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ быһаарыллан үчүгэй киһи таҥара Христос үөскээн олоххо киирбититтэн айыы диэн киһи оҥорор ураты быһыыта, саҥаны айыыта икки өрүттэнэн, үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсара арыллан олоххо киирбит. Ол аата киһи оҥорор быһыыта хаһан баҕарар икки өрүттэнэрэ, үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсара быһаарыллыбыт. Өй-санаа үөрэҕэр ол кэмҥэ киирбит улахан уларыйыыны тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар билигин да билэ иликтэрэ хомолтолоох.

Айыы диэн тылы “үчүгэй” эрэ өрүтүнэн туһанан сэбиэскэй былаас тобохторо “айыы үөрэҕэ” диэн сымыйа, өйтөн була сатаан оҥоруллубут сектаны айаннар саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллар. Ол курдук, киһи куһаҕан саҥаны айыыны оҥорон кэбиһэрэ хаһан да суох буолан хаалбат.

“Айыыта киирбит” диэн этии киһи үчүгэй майгына киирбитин бэлиэтиир эрээри, бу майгы биирдэ эмэтэ эрэ киирэрин биллэрэр. Биир эмэ талааннаах киһи оҥорор саҥаны айыыта табыллан, сатанан олоххо туһаны оҥороруттан айыы диэн тыл биирдэ эмэтэ туттуллар.

Айыы диэн тыл куһаҕаны көрдөрөргө аҥардастыы туттуллара эмиэ биллэр. “Айыыта таайар” диэн этии киһи тугу эмэни куһаҕаны оҥорбуттаах, дьон иннигэр буруйдаах буолан онуоха баттатарын быһаарар. Бу киһи ол буруйун иэстэбилигэр түбэһиэн сөп. “Айыылаах айыыта таайар” диэн ону этэллэр. Элбэх айыыны оҥорбут киһи сэккэ түбэһэр. (4,63). 
Хас да өйдөбүллээх айыы диэн тылы туһаныыга үксүгэр холбуу этиллэр тылларынан быһааран биэрии туттуллар. Холобур, айыы-сиэр диэн холбуу этии айыы эмиэ сиэри тутуһар, сиэри таһынан барбата туһалааҕын быһаарар. Айыы сиэргэ бас бэриниэхтээх, сиэр иһинэн буоллаҕына эрэ куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалбат.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини быһаарар уустук. Бу этии ордук “Мэтээл икки өрүттээх” диэн маарынныыр этиинэн өссө чуолкайданар уонна биир, сирэй өттө көстө, биллэ сылдьар буоллаҕына, анараа өттө көстүбэтинэн, биллибэтинэн, кэтэх өттө буолан табан быһаарыллыбатынан уратыланар. Мэтээл аҥар өттө эрэ көстө сылдьарын курдук, туох баар барыта биир өттө дьоҥҥо биллэр, көстө сылдьар, онтон атына баара соччо биллибэт, ол иһин үгүстүк табан быһаардахха эрэ булуллара уустуктары үөскэтэр.
 
Киһи өйө-санаата сайыннаҕына, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран биллэҕинэ өй-санаа ити уратытын таба быһааран туһанар кыахтанар. Иккис өрүт көстүбэт, биллибэт уратытын кыайан таба быһааран өйдөөбөккөлөр сорохтор айыы диэн тылы “үчүгэйи” эрэ бэлиэтээн туһана сатыыллара улахан сыыһа буолар.

Холобур, билигин дьон үксэ өй үлэтинэн, үөрэҕинэн дьарыктаныы үчүгэй диэн өйдөбүлгэ киирэн сылдьаллар. Бу үлэ кырдьык үчүгэй, үгүстүк сылаас сиргэ сынньалаҥнык, олорон эрэ үлэлэнэр, өссө салайар үлэһит буоллахха, хамнаһа да ботуччу курдук. Ол эрээри үөрэх, бу кэмҥэ ситэ сыаналана илик олус куһаҕан өрүттэрдээх. Куруук сылааска олорор, дьиэҕэ кэллэҕинэ сытар киһи доруобуйата, этэ-сиинэ мөлтүүр, үйэтэ кылгыыр. Кинини көрө-көрө оҕолоро өссө мөлтөх үлэһит буола улааталлар. Бу үөрэхтэммит аймах дьон үһүс көлүөнэлэриттэн эстэр, быстар кутталланаллар.

“Үчүгэй эмиэ куһаҕаннаах” диэн этиини быһаарыыга дьон барыта билэр холобурдарын туһаныахха сөп. Ол курдук, олус минньигэс, сыалаах, арыылаах астары аһыы сылдьар киһи сотору олус уойан, доруобуйата мөлтөөн барыан сөп эбэтэр куруук арыгыны элбэҕи иһэр киһи арыгыһыт буолан хаалыыта үчүгэй олус элбээтэҕинэ киһиэхэ буортулааҕын быһаараллар. Өссө бу этиини быһаарыыга куруук сылааска сылдьарга үөрэнэн хаалбыт киһи доруобуйата мөлтөөн, тымныйан ыалдьан иһэрэ элбиирэ олук буолар.

Ханнык баҕарар киһи оҥорор быһыыта аһара баран хааллаҕына төттөрү өттүгэр кубулуйан, уларыйан хаалар. “Хотели как лучше, а получилось как всегда” диэн этии үчүгэйи оҥороору санаммыттара кыаллыбакка, табыллыбакка куһаҕан өттүгэр халыйан хаалбытын бэлиэтиир. Бу В.Черномырдин этиитэ мөлтөөбүт омук дьоно тугу оҥорбуттара барыта туһата суохха эбэтэр куһаҕаҥҥа кубулуйалларын биллэрэрэ ордук суолталаах.

“Kуһаҕан эмиэ үчүгэйдээх” диэн этии киһи үчүгэйтэн да, куһаҕантан да кыайан арахсан быыһамматын быһаарар. Үгүс дьон куһаҕан диэн ааттыыллара аҕыйах киһиэхэ үчүгэй буолан тахсыан эмиэ сөп. Ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыыга, оҕону үөрэтиигэ кимиэхэ үчүгэй буоларын таба быһаарыы эрэйиллэр. Ол курдук, олус баай киһи күн аайы тутта үөрэммитин үчүгэй диирэ үлэһит киһиэхэ хаһан да ситиһиллибэт ыра санаа буолан хаалара элбиир. Баай уонна дьадаҥы дьон тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн быһаараллара элбэх сөп түбэспэт, утарыта барар өрүттэрдээхтэр.

Дьон тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн тус-туспа араараллара аан бастаан бэйэлэрин олохторуттан уонна үлэлэриттэн тутулуктанан үөскүүр. Ол курдук, баайдар өйдөрө-санаалара үлэһиттэртэн туспа уратыланан тахсалларын өс хоһоонноро биллэрэллэр:

“Сордооххо сото уҥуоҕа түбэһэригэр дылы” диэн өс хоһооно киһи  туох эмэ барыстааҕы оҥороругар өйө-санаата тиийбэтэҕинэ оҥорор быһыыта табыллыбакка, сатаммакка туохха эмэ тииһинэрэ эмиэ кыччыырын биллэрэр.

“Баай хараҕа иинин буоругар да туолбат” диэн өс хоһооно киһи баҕа санаата баайа эбиллэн истэҕин аайы аһара барара улаатарыттан бэйэтин кыаҕын таһынан барарын үөскэтэрин быһаарар. (3,56).

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии олоххо үөскээн тахсар икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэрин биллэрэр уонна биир өрүт баар буоллаҕына ханна эрэ иккис өрүтэ сылдьарын быһаарар. “Мэтээл икки өрүттээх”, “Yчүгэй уонна куһаҕан аргыс-таһан сылдьаллар”, “Палка с двумя концами” диэн этиилэр икки өрүт хаһан да арахсыбакка бииргэ сылдьалларын быһаараллар. Арай иккис көстүбэт, биллибэт өрүтү булан, таба быһаарыы, табан туһаныы үөрэхтэммит дьонтон ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар.

Бу этиилэр барылара киһи оҥорор быһыылара, үчүгэй уонна куһаҕан диэҥҥэ арахсалларын уонна куруук бииргэ сылдьалларын,  хаһан да арахсыспаттарын быһаараллар.
 
“Ытыыр уонна күлэр аҕас балыстыылар” диэн этии куһаҕан кэнниттэн үчүгэй эмиэ кэлэрин бигэргэтэн биэрэр. Эбэтэр аһара үөрүү кэнниттэн хомолто, ытааһын кэлэрин, бу этии биллэрэр.
 
“Куһаҕан эмиэ үчүгэйдээх” диэн этии быһаарыытын киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата сөп түбэспэттэриттэн булуохха сөп. Ол курдук, куруук тымныы уунан куттуу эрэйдээх, куһаҕан, ол эрээри маннык эрчиллииттэн киһи этэ-сиинэ бөҕөргөөн кыра ыарыыларга ыалдьа сылдьыбата, доруобуйата тупсара үчүгэйгэ тириэрдэр. Сайын айылҕа хааны сиир үөннэригэр элбэхтик сиэтии ыарыылааҕын, эрэйдээҕин иһин киһи өйө-санаата бөҕөргөөн тулуура эбиллэригэр тириэрдэрэ элбэх кыайыыны ситиһэр кыаҕын улаатыннарар.

“Аһара үөрдэххэ сотору хомолто кэлиэҕэ”, “Наһаа алларастаама, аны ытыырын кэлиэҕэ” диэн сахалар этиилэрэ икки өрүт ордук өйгө-санааҕа сыһыаннаахтарын быһаараллар уонна хардары-таары сол-буйсан биэрэн иһэллэрин чуолкайдыыллар.

Киһи оҥорор саҥаны айыылара хаһан баҕарар икки өрүттэнэн тахсалларын үлэһит сахалар таба быһаарбыттара ырааппыта айыы диэн тылы икки өрүттээҕинэн туһаналларыттан биллэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар була сатаан оҥорбут “айыы үөрэҕэ” диэн секталарыгар айыыны оҥорууну “үчүгэй” эрэ курдук этэллэрэ сымыйатын элбэх өс хоһоонноро биллэрэллэр.
 
Онон “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии киһи өйүн-санаатын уонна оҥорор быһыытын барытын холбуу ылан быһаарар.

САНАА ИККИ ӨРҮТЭ

Сахалар олохторугар “Киһини санаата салайар” диэн этиини тутуһаннар киһи санаатын тупсаран биэрэн оҥорор быһыыларын үчүгэй өттүгэр салайаллар. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ киһини “Үчүгэй санаалардаах буол” диэн этэн үөрэтэр.

Санаа хайдаҕын быһаарыы киһиэхэ улахан уустуктары үөскэтэр. Ол курдук, киһи араас санаалары барыларын саныы сылдьыан сөп. Баһын иһигэр сылдьар санаалара үчүгэйдэрэ эбэтэр куһаҕаннара кыайан араарыллыбакка эрэ бииргэ сылдьаллар уонна таһыттан дьайан бобууну, хаайыыны оҥорууну ситиһии кыалла илик.

Киһи олоҕор үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран таба туһаныыта улахан уустуктары үөскэтэр. Бу уустуктары киһи санаата түргэнэ, туохтан да иҥнибэтэ, хааттарбата уонна уларыйа охсон хаалара үөскэтэн таһааран иһэр.
 
Санааны сатаан салайар буолууга оҕо улаатан өйө-санаата сайдан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран таба туһанар буоллаҕына эрэ үөрэнэр уустук үлэтэ буолар. Ол курдук, санаа хайдаҕын, тугун, үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын кыайан быһаарыллыбат, арай бу санаа киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйдаҕына эрэ таба быһаарыллар кыахтанарын дьон туһаналлар.

Сахалар үөрэхтэринэн санаа Анараа эбэтэр Ол дойдуга сылдьар. Ону быһаарар бэлиэнэн санаа аһара түргэнэ, санаатар эрэ сонно, ханна баҕарар тиийэ охсоро буолар. Ону тэҥэ, санаа туохтан да иҥнибэт, хааттарбат, тугунан да кыайан тутуллубат. Бу чуолкай бэлиэлэр санаа атын, туспа дойдуга сылдьарын быһаараллар.

Ай диэн тыл санааны биллэрэр. Ол иһин үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан быһаарыллыбат. Киһи тугу барытын, арааһы саныы сылдьара бобуллар, хаайыллар кыаҕа суох.
 
Айар диэн тыл санаабыт санааны ырытары, хайдаҕын быһаа-рыыны оҥорору биллэрэр. Ай уонна ар диэн тыллартан үөскээбит айар диэн тыл киһи саҥаны айа сатыыр санаатын атыттартан харыстыырын, кистиирин биллэрэр, атыттары тэйитэр, чугаһаппат суолталаах. Дьон тугу саныы, айа сатыы сылдьалларын атыттарга ыһа-тоҕо кэпсии сылдьыбаттара ону бигэргэтэр.

Айымньы диэн тыл суруйааччы саҥаны айар үлэтин быһаарар аналлаах суолталаах. Ымньанар курдук кыра саҥаны айа сатааһын, бу үлэҕэ баар буоларын биллэрэр. 

Саныыр санаа киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйарыгар Анараа эбэтэр Ол дойдуттан Бу эбэтэр Орто дойдуга кэллэҕинэ эрэ табыллар, олус улахан уларыйыыны барара быһаарыллар. Бу улахан уларыйыы үөскээһинин айыы диэн тыл биллэрэр.
 
Айыы диэн тыл санааны буолбакка киһи оҥорор быһыытын быһаарар суолталаах. Киһи саҥаны айыыны, уратыны, дьон билбэт буолан оҥорботторун оҥорорун, бу тыл быһаарар. Киһи оҥорор саҥаны айыыта үчүгэй буолара аҕыйаҕын, үгүстүк куһаҕан буолан тахсарын, бу тыл “ыы” диэн ытааһын сыһыарыылааҕа чуолкайдык быһааран сахалыы билэр дьоҥҥо тириэрдэр.

Саҥаны айыы диэн дьон өссө билбэт, ол иһин оҥорбот ураты быһыыларын аан бастаан оҥоруу ааттанар. Саҥаны айыыны оҥоро сатааһын үгүстүк табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕаны элбэтэрин үлэһиттэр билэллэр. Ону тэҥэ, биир сыыһа туттунуу бу оҥоро сатыыр саҥаны айыыны куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэрин билэн улаханнык сэрэнэллэр.

Аан маҥнай оҥоруох иннинэ саҥаны айыы хайдаҕа; үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан быһаарыллыбат, ол аата киһи хайдах оҥороруттан улаханнык тутулуктанан тахсар. Арай дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу буоларыттан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана хаһан быһаарыллыар диэри айыы диэн тылынан ааттана сылдьыан сөп.

Төһө эрэ кэминэн саҥаны айыы үчүгэйэ быһаарыллан дьоҥҥо туһаны аҕаллаҕына үрүҥ айыы диэн ааттанар, оҕолору үөрэтиигэ туттуллар кыахтанар. Онтон туһаны аҕалбатаҕына таах хаалар эбэтэр куһаҕан буолан хаалан хара айыыга кубулуйар. Куһаҕан саҥаны айыыны хара айыы диэн ааттааһын дьон өйүттэн-санаатыттан түргэнник умнуллан куһаҕан сабыдыала суох буоларыгар аналланар.

Үрүҥ айыыны дьон олохторугар туһаналлар. Үрүҥ Аар тойон таҥара диэн аат, бу улахан салайааччы киһи оҥорбут элбэх араас быһыыларыттан үчүгэйин, үрүҥүн эрэ талан ылан оҕолору үөрэтиигэ туһанары быһаарар. Ол аата былыргылар билиилэриттэн аныгы олоххо туһалааҕы, үчүгэйи аҕалары эрэ талан ылан оҕолорго үөрэттэххэ өйдөрө-санаалара үчүгэй диэки тардыһыылаах буолара үөскүүрүн туһана сылдьары биллэрэр.

Киһи оҥорор быһыыта хаһан баҕарар үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсан иһэллэр. Ол иһин айыы диэн тыл икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан өрүттэрин холбуу иҥэринэн сылдьар.
 
Сахалар айыы диэн тыллара икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ киһи оҥорор быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларыттан тутулуктаах. Ол иһин айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүлэ хаһан да суох буолбат. Бу быһаарыы тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар сахалары албынныы сатыылларын чуолкайдаан биэрэр. Киһи үчүгэй саҥаны айыыны оҥорорун тэҥэ, куһаҕан саҥаны айыыны эмиэ оҥорон кэбиһэрэ хаһан да уларыйбат.

“Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно субу кэмҥэ үчүгэй диэн ааттана сылдьыбыт кэмэ кэллэҕинэ куһаҕан диэҥҥэ уларыйан хааларын биллэрэр. Киһи “үчүгэй буолуо” диэн быстах санаатыттан оҥорон кэбиспит саҥаны айыыта куһаҕан буолан тахсан хомоторо элбэхтик бэлиэтэнэр. Ол курдук, үөрэ-көтө арыгыны элбэхтик иһэн, саҥаны айыыны оҥорон, итирэн хаалыы куһаҕан быһыыны оҥорорууга тириэрдэрэ, ити уларыйыыны быһаарар.
 
Сахалар оҕону үөрэтэргэ аан бастаан дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билэрин туһаналлар, “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэтэллэр. Оҕо бу куһаҕаннары билэр, оҥорбот буоллаҕына, туттунар күүһэ, тулуура улаатарын тэҥэ, үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир. “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн аналлаах үөрэҕи туһанан улаатан эрэр оҕолору үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэлэрэ таба арааран туһаналларын үөскэтэллэр.

Оҕо өйө-санаата сайдыыта икки өрүттээх:

1. Аан маҥнай ийэ кута сайдар. Ийэтин таба көрөр кэмиттэн ыла өйө-санаата сайдан үгэстэргэ үөрэнэн барар. Оҥорор быһыыларыттан өйө-санаата үөскээн олохсуйар. Оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр үчүгэй быһыылары оҥорон үчүгэй үгэстэннэҕинэ үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатара кыаллар. Ол аата оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар аан бастаан үчүгэй үгэстэр иҥэн, ууруллан хаалаллара ситиһиллэр. Бу үчүгэй үгэстэр дьайыыларыттан оҕо үчүгэй, киһилии быһыылары оҥороро элбиир кыахтанар.

2. Оҕо салгын кута 5 эбэтэр 6 сааһыттан сайдан барар. Бу кэмтэн ыла оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ тус-туспа арааран билэн таба туһанар буолууга үөрэнэрэ эрэйиллэр. Бу кэмҥэ сахалыы таҥара үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэҕэ туттуллан аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын оҕо билэрэ, олору оҥорбот буолара үөскээтэҕинэ үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир.

Оҕо бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһанарын “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэх үөскэтэр. Ол аата сырдык буолуута киһиэхэ үчүгэйи үөскэтэрэ, онтон хараҥа, хара куһаҕан буолара араарыллан үөрэтиллэр.

Өй-санаа сайдыытын бу икки өрүттэрин таба быһааран туһана сырыттахха эрэ оҕо улаатан иһэн киһи буолууну, киһилии быһыыланары ситиһэр кыахтанар.

Санаа үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллибэтиттэн хос быһаарыыны туһаныы табыллыбат. Ол курдук, санаа киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйдаҕына эрэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллар кыахтанар. Тыл үөрэхтээхтэрэ була сатаан “айыы санаа” диэн этиини туһана сатыыллара өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэтин тэҥэ, букатын сыыһа, сахалыы өй-санаа үөрэҕин билбэттэрин биллэрэр. Санаа бэйэтэ ханнык да быһыыны оҥорбот, ол иһин үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан быһаарыллыбакка эрэ сылдьарыгар тиийэр.
 
Айыы диэн киһи оҥорор быһыыта ааттанар. Киһи эрэ, салгын кута сайдарыттан саҥаны айыыны оҥорон олоҕор уларытыылары киллэрэрин арааран билии дьонтон барыларыттан эрэйиллэр.

Санаа үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки өрүттэргэ арахсыыта киһиэхэ биллибэккэ эрэ сылдьыан сөп. Араас куһаҕан да санаалардаах киһи олорун кимиэхэ да биллэрбэккэ үөрэ-көтө сылдьара кыаллар. “Ынах эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр” диэн өс хоһооно ити уратыны быһаарар. Арай киһи тугу оҥороруттан эрэ быһааран үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн арааран ааттыахха сөп.

Онон киһи оҥорор быһыыта хайдаҕыттан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллэн тахсар, ол иһин киһи аан маҥнай оҥорор быһыыларын тупсарара ирдэнэр көрдөбүл буолар.

САНАА уонна ОҤОРОР БЫҺЫЫ

Сиргэ араас элбэх тыынар-тыыннаахтар үөскүүллэр. Бары атын тыынар-тыыннаахтартан киһи саамай биллэр уратытынан санаата баарын, салайарын билинэрэ уонна олору тупсарарга дьарыктанара буолар. Сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этэн санаа бастаан иһэрин билинэллэр уонна үчүгэй өттүн диэки салайан биэрэн олохторугар туһана сылдьаллар. Ону “Үчүгэй санаалардаах буол” диэн аналлаах үөрэх таҥара үөрэҕэр туттуллара биллэрэр.

Айылҕа киһиэхэ оҥорор араас дьайыыларыттан барыларыттан уонна киһи хамсаныылары оҥороруттан этигэр-сиинигэр санаалар үөскээн иһэллэр. Сахалар бу санаалары олус дириҥник үөрэппиттэрин бэлиэтинэн Кут-сүр үөрэҕин оҥорон туһана сылдьаллара буолар.

Киһи хас биирдии быччыҥа хайдах эрэ хамсаатаҕына онно өй-санаа үөскээн иҥэн, мунньуллан иһэр. Ол аата быччыҥ хайдах хамсаабытын өйдөөн хаалан иһэриттэн онно өй-санаа үөскээн төһө элбэхтик хатыланарыттан тутулуктанан мунньуллан сылдьар.
 
Санааны элбэхтик хос-хос саныы сырыттахха уларыйан, күүһүрэн, умнуллубат буолууга тиийэр. Бу умнуллубат турукка тиийбит санаалар билиини үөскэтэллэр уонна ол санаалары киһи өссө элбэхтик хос-хос хатылаан саныы сылдьара өссө уларыйыыга, үгэс үөскээһинигэр тириэрдэн оҥорор быһыыларга кубулутар кыахтанар.
 
Киһи араас элбэх умнуллубат буолбут, билиигэ кубулуйбут санаалара олору оҥорор, толорор кыаҕыттан тутулуктанан икки өрүккэ арахсан тахсаллар:

1. Ыра санаалар.

2. Баҕа санаалар.
 
Ыра санаа диэн киһи бэйэтин үлэтинэн, кыаҕынан кыайан оҥорон олоххо киллэрбэт, аралдьытына эрэ сылдьар санаалара ааттаналлар. Ыра санаатын киһи бэйэтин кыаҕынан толорор буоллаҕына баҕа санааҕа кубулуйуон сөп. Санаалар бу икки өрүттэрин биллэр уратыларын ырытыахпыт:

1. Санаа барыта аан маҥнай ыра санааҕа кубулуйар. Ол курдук, киһи араас элбэх баһын иһигэр сылдьар санааларын бэйэтин кыаҕынан кыайан толорбот, бу санаатын илэтигэр оҥорон таһаарбат, ол иһин ыра, албын санаа буолан ону-маны ыралана саныырыгар эрэ туһалыы сылдьаллар.

Бу араас элбэх ыра санаалар киһини албыҥҥа киллэрэн кэбиһиэхтэрин сөп. Ол курдук, киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан толорбот, олоххо киллэрбэт санаалара киһини туһата суоҕу элбэхтик саныы сылдьарга, олору оҥоро сатааһыҥҥа уонна сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэхтэрин сөп.

Ыра санаа диэн баара киһи санаата аһара түргэниттэн, туохтан да иҥнибэтиттэн, хааттарбатыттан тутулуктанан үөскээбит. Ол аата киһи тугу барытын, ол-буну, буолары-буолбаты барытын саныы сылдьыан сөбө ыра санааны үөскэтэр. Киһи бэйэтин аралдьытынар араас сымыйа санаалара ыра санаалар буолаллар. Бу санааларын аһара элбэхтик санаан, аны үгэскэ кубулутан кэбистэҕинэ, чахчы баалларын курдук итэҕэйэн албыҥҥа, сымыйаҕа киирэн хаалыан сөп.

Туох да баайа суох дьадаҥы киһи араас элбэх ыра санааларга ыллара сылдьара элбэҕин “Дьадаҥы киһи остуоруйаһыт” диэн өс хоһооно баара биллэрэр. Атын дьоҥҥо суоҕу булан, уратыны оҥоро сатааһын үгүстүк кыаллыбата, сатаммата биллэр.

Киһи олоҕор элбэхтик ыра санааларга ыллара сырыттаҕына дьиҥнээҕэр тугу эмэ туһалааҕы оҥорон олоххо киллэрэрэ аҕыйаан хааларын “Санаатыгар аралдьыйар” диэн этии быһааран биһиэхэ тириэрдэр. Ону-маны, буолары-буолбаты үгүстүк саныы сылдьыы элбэх бириэмэни таах ыытыыга тириэрдэн киһи туһалааҕы оҥорорун улаханнык аҕыйатан кэбиһиэн сөп.

Киһи быһыылаах киһи санааларын аһара ыыппакка хааччахтаан, дьаарыстаан, киһилии быһыылары оҥорууга киллэрэн биэрэ сылдьара, баҕа санааҕа кубулутара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол аата киһи хаһан баҕарар бэйэтин күүһүн, кыаҕын билинэ сылдьара эрэйиллэр көрдөбүлгэ киирсэр.

Христианскай, мусульманскай, православнай таҥара үөрэхтэрэ Ырай диэн киһи хаһан да туолбат ыра санааларын дойдутун үөскэтэн итэҕэйэр дьону барыларын албынныы сылдьаллар. Дьон үөрэҕи-билиини баһылаан, өйдөрө-санаалара сайдан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа кэмэ кэллэҕинэ уларыйан иһэр тутулугун тутуһаннар, бу албынтан босхолоннохторуна улахан таҥара үөрэх-тэрин диктатураларын билэн, туоратар кыахтаныахтара.

2. Баҕа санаа диэн киһи бэйэтин күүһүнэн, кыаҕынан илэ оҥорон таһааран, быһыыга кубулутан олоххо киллэрэр санаата ааттанар. Бу быһаарыы киһи санаата бэйэтин олоҕуттан аһара ыраах баран хааларын, ыра санааҕа уларыйарын тохтоторго туттуллар уонна киһи буолууну ситиһиигэ тириэрдэр.

Сахалар санаа атын, Анараа эбэтэр Ол дойдуга сылдьарын билэллэриттэн туох эмэ Бу эбэтэр Орто дойдуга баарын чуолкай-дыырга анаан илэ диэн тылы үөскэтэн туһаналлар. Туох барыта илэ көстөр, сылдьар буоллаҕына, Бу эбэтэр Орто дойдуга баара быһаа-рыллан, биллэн тахсар.

Санаа уонна оҥорор быһыы уратыларын быһаарыыга илэ диэн тыл туттулуннаҕына эрэ табыллар. Ол курдук, санаа Анараа, көстүбэттэр дойдуларыттан Бу дойдуга кэлэн киһи оҥорор быһыы-тыгар кубулуйарын анаан-минээн биллэрдэххэ, бэлиэтээн биэрдэххэ сатанарыттан илэ диэн тыл тутуллар. 

Илэ диэн тыл Бу эбэтэр Орто дойдуга сылдьары быһаарарынан санаа атын дойдуга сылдьарын чуолкайдаан биэрэр. Бу тылы эбиискэ быһааран биэриигэ анаан дьиҥ, дьиҥнээх диэн тыллар туттулла сылдьаллар. Ол аата санаа уларыйан, Ол эбэтэр Анараа дойдуттан кэлэн киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйбута бэлиэтэнэр.

Баҕа санааны киһи бэйэтин кыаҕынан оҥорон таһаарарынан тугу оҥорбута илэ көстүүгэ тиийэр, дьиҥнээхтик баар буолар кыахтанар.

Абааһылар Анараа эбэтэр Ол дойдуга сылдьалларынан киһи илэ өйүнэн сылдьан кыайан көрбөт. Балары көрүүнү киһи түһээтэҕинэ эбэтэр ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирэн хааллаҕына оҥоруон сөп.

Киһи өйө-санаата хайа дойдуга сылдьарыгар буккуллан ылар кэмнэрдээх. Ол курдук, түүлгэ адьас илэ курдук көстүүнү көрүөххэ сөп. Өй-санаа хайа дойдуга сылдьара биллибэт кэмэ кэлэн хааллаҕына киһи көм этин кымаахтаан көрөрүгэр этэллэр. Ыарыы биллэр буоллаҕына, Бу эбэтэр Орто дойдуга сылдьыы быһаарыллан тахсар. Ол барыта киһи эттээх-сииннээх буолан Бу эбэтэр Орто дойдуга сылдьарынан чуолкайданар.

Киһи үгэскэ кубулуйбут санааларын түүлүгэр көрөр. Ол иһин түүлү тойоннуурга онно көстөр үгэстэри булан үөрэтии, туох өйдөбүл иҥэн сылдьарын быһаарыы туһалыыр.

Оҕо ийэ кута кыра эрдэҕинэ ийэтин көмөтүнэн иҥэринэн иһэр үгэстэриттэн, ол өйдөбүллэриттэн хомуллан үөскүүр. Туох эмэ уратыны, саҥаны билбитэ, оҥорбута сонно үгэһи үөскэтэн ийэ кутугар ууруллан иһэр. Ол иһин оҕо ол-бу, араас саҥаны ийэ кута иитиллэр кэмигэр билэрэ улахан сэрэхтээх. Бу кэмҥэ биир куһаҕан быһыыны оҥорбута өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалыан, куһаҕан  үгэһи үөскэтэн кэбиһиэн сөп.

Оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр төрөппүттэрэ үчүгэй диир быһыыларын оҥотторо үөрэттэхтэринэ үчүгэй үгэстэрдээх буола иитиллэр кыахтанар. Оҕону иитии диэн биллэр, киһи бэйэтэ үчүгэй диэн ааттыыр туһалаах быһыыларын оҥотторон үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэриитэ буолар.

Ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн иитиллибит, туһа киһитэ буолууга үөрэммит оҕо үчүгэй быһыылаах оҕо диэн ааттанар уонна олоҕун киһи быһыылаахтык олорорун таһынан үлэһит буолар кыахтанар.

Онон киһи өйө-санаата сайдарынан санаа уонна оҥорор быһыы уратыларын билэн олоҕор туһана үөрэнэрэ эрэйиллэр.

ИККИ ӨРҮТТЭР САЙДАН ИҺИИЛЭРЭ

Өй-санаа үөрэҕэ олох үөрэҕинэн сымыйата, албына ыраастанан, хаалан кырдьыга, туһалааҕа сыыйа-баайа дакаастанан дьон үгүстэрэ билиннэхтэринэ эрэ олоххо киирэр. Ол курдук, быстар дьадаҥылар, үлэлииргэ баҕа санаата суохтар дойдуну салайар былааһы былдьаан ылбыттарын куһаҕана 74 сыллар кэннилэриттэн биллэн тахсан сэбиэскэй былаас эйэлээхтик эстибитэ уонна олоххо сөп түбэһэр атын, ырыынак үөрэҕин туһанар былааһынан солбуллубута.

Киһи саҥаны айыыта аан маҥнай санааттан, ыра санааланыыттан саҕаланар. Санаа атын дойдуга сылдьарынан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана, ол аата туһалааҕа эбэтэр туһата суоҕа биллибэт уратылаах. Ол курдук, киһи араас; үчүгэй да, куһаҕан да санаалары саныы сылдьара кыайан бобуллубат, хааччахтаммат.

Ыра санааны киһи бэйэтин күүһүнэн, кыаҕынан кыайан оҥорон олоххо киллэрбэт. Араас ыра санааларын кыаҕа тиийэн оҥорбокко хаалларан, умнан иһэр эбэтэр аптаах остуоруйаларга кубулутан саатыырга, аралдьыйарга туһанар. Ол аата ыра санаа диэн албын санаа буолара быһаарыллар.

Киһи албын, ыра санааттан босхолонноҕуна эрэ туох эмэ олоххо туһалааҕы оҥорон таһаарар кыахтанар уонна олох уопутун биллэҕинэ эрэ тугу эмэ оҥорбута табыллара ситиһиллэр. Олох уопутун туһаныы диэн киһи бэйэтэ тугу санаабытын оҥорор кыахтанан олоххо киллэрдэҕинэ эрэ үөскээн тахсар быһыы буолар. 

Ыра санаа иккис өрүтэ диэн баҕа санаа буолар. Баҕа санаа диэн киһи бэйэтин күүһүнэн, кыаҕынан оҥорон, тутан олоххо киллэрэр санаата ааттанар уонна эмиэ икки өрүттэнэр. Киһи кыыллыы баҕа санаатын хаалларан киһилии санааланнаҕына эрэ оҥорор быһыыта киһилии быһыыны үөскэтэн киһи быһыытын тутуһар кыахтанар.

Киһи өйө-санаата аан маҥнай сайдыытыгар айылҕаҕа үөскүүр икки өрүттэр хардары-таары солбуйсан биэрэр дьайыылара хамсааһыны, уларыйыыны үөскэтэллэрэ туһалаабыт. Өй-санаа куруук икки өрүтү тутуһан сайдан иһэллэрин быһаарыылара былыргы кэмнэртэн саха тылыгар киирэн иҥэн сылдьаллар:

1. Үрүҥ уонна хара.

Олус былыргы кэмнэргэ дьон үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билиилэрэ өйдөрүгэр-санааларыгар айылҕаттан тутулуктаах уларыйыылары киллэрэн сырдыгы бэлиэтиир үрүҥ дьүһүн үчүгэй, онтон хараҥаны биллэрэр хара дьүһүн куһаҕан өйдөбүллэммиттэр.

Айылҕаҕа саамай кылгас кэмнээх икки өрүттээх буолуу күнүс уонна түүн солбуйсан биэрэн иһэллэриттэн үөскээн тахсан дьоҥҥо биллэр. Айылҕа бу уларыйан биэрэн иһэр тутулуга киһиэхэ үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорон, бу икки өрүттэри тус-туспа арааран өйдүүрүн үөскэтэн олоххо киллэрбит.
 
Күнүс уонна түүн солбуйсан биэрэллэрэ сырдык уонна хараҥа солбуйсан биэриилэрин үөскэтэн дьон өйө-санаата сайдыытыгар, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билэригэр үөрэппиттэр.

Күн тахсан халлаан сырдааһына киһи хараҕа көрөрүн тупсаран уонна ыраатыннаран биэрэн киһиэхэ үчүгэй кэмэ кэлэрин, кыаҕа улаатарын үөскэтэн дьон өйдөрүгэр-санааларыгар күнү таҥараҕа кубулуппут. Сырдык үчүгэй буолуута үрүҥ дьүһүн үчүгэй диэн ааттанарын үөскэтэн олоххо киллэрбит.
 
Хара, хараҥа буолуута киһи хараҕа көрөрүн мөлтөтөн, ыырын кыччатан куһаҕан өйдөбүллэммит. Хараҥа буоллаҕына киһи этэ-сиинэ сынньанарга баҕата улаатар.

Өй-санаа бу икки өрүккэ арахсыыта сырдыгы, сылааһы биэрэр Күнү  таҥараҕа кубулуппут. Ол аата дьон үчүгэйгэ баҕарар санаалара Күнтэн туоларыттан Күн таҥараны үөскэтэн олоххо киллэрбиттэр.

2. Үтүө уонна мөкү.

Дьон өйө-санаата салгыы сайдыыта киһи тас көрүҥү арааран билиитин үөскэппитин үрүҥ уонна хара диэн араарыы ситэ чуолкайдаан быһаарбатыттан, тас көрүҥү тус-туспа араарыыны олоххо киллэриигэ үтүө уонна мөкү диэн икки өрүтү үөскэтэн, саҥа тылларынан бэлиэтээбиттэр. 

Үчүгэй көрүҥү үтүө диэн быһаарыы киэҥ суолталанан туох үчүгэйи барытын бэлиэтээн этэргэ холбуу туттулла сылдьыбыт. 

Мөкү диэн куһаҕан көрүҥ, киһи сирэр, сөбүлээбэт көрүҥэ ааттанар. Бу тыл аан бастаан дьон көрүҥнэрэ тупсан иһиитин бэлиэтииргэ анаан олоххо киирэн билигин да туттуллар.
Дьон өйдөрө-санаалара сыыйа, саҥаттан-саҥа үрдэллэргэ өрө тахсан сайдыыны ситиһэн испиттэрин биир өйдөбүллээх хас да тыллар бааллара биллэрэр. Киһи аан маҥнай тас көрүҥэ тупсан киһитийиини ситиспитин бэлиэтиир тыллар үөскээбиттэр.

Бу тыллар суолталарын арыыйда дириҥэтэн ырытыахпыт:

- Үтүө диэн киһи көрүҥэ аан маҥнай быһаарыллар. Кэлин бу тыл киһи туга табыллыбытын, тупсубутун быһаарар суолталаммыт. Ол аата тас көрүҥ тупсан иһиитэ аан бастаан бэлиэтэнэн үтүө диэн тыл үөскээн туттуллар буолбут. Аһы үтэн сиир кэмтэн саҕаламмыт.

- “Мө” диэн сөбүлээбэти биллэрэр суолталаах тыл. Мөкү диэн тас көрүҥ мөлтөҕүн, киһи сөбүлээбэтин биллэрэр. Туох барыта көрүҥэ мөлтөөтөҕүнэ мөкү диэн ааттаныан сөп. 
Өй-санаа өссө сайдыыта уонна киһи оҥорор быһыыта тупсуута  үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин быһаарыыта саҥаны айыыны оҥорууну бэлиэтиир айыы диэн тыл икки өрүттэнэн туттуллар буолуутун үөскэппит. Ол курдук, киһи үчүгэй айыыны оҥордоҕуна – үрүҥ айыы, онтон куһаҕан айыыны оҥоруу – хара айыы диэн ааттанар кэмэ сайдыыны ситиһииттэн үөскээн тахсыбыт.

3. Үчүгэй уонна куһаҕан.

Киһи оҥорор быһыылара майгынын уратыларыттан улахан тутулуктааҕын быһааран үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр үөскээн дьон олоҕор киирбиттэр.

Киһи оҥорор быһыыта икки өрүттэнэн үчүгэй уонна куһаҕан буолан тахсара быһаарыллан олоххо киирбит. Ол аата сахалар киһи оҥорор быһыылара икки аҥы арахсан тахсалларын былыр үйэҕэ быһааран билэн айыы диэн тыллара икки өрүттэнэн, эбии быһаа-рыылаах туһаналлара үөскээн олоххо киирбитэ ырааппыт.

Киһи өйө-санаата үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсыыларын тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар билигин да билэ иликтэрэ улахан хомолтолоох. Бу быһаарыы ол-бу араас олоххо туһалара аҕыйах үөрэхтэр киһи өйө-санаата сайдыытыгар ылар оруоллара кыратын биллэрэллэр. 

Сэбиэскэй былаас кэмиттэн бу өйдөрө-санаалара сайдыылаах дии саныыр дьоммут олоххо сыһыаннаах билиилэри билбэттэрэ үөскээбит. Өйдөрө-санаалара олоҥхо кэмин таһымынан хаалан иһэрэ айыы диэн тылы “үчүгэй” эрэ курдук сыыһа саныылларын үөскэтэн сылдьар. Ону тэҥэ, бу айыы диэн тылы икки аҥы араара, тус-туспа тыллары туһана сатыыллара улахан таҥара үөрэхтэрэ диктатураҕа кубулуйбут өйдөрүн-санааларын үтүктэ сатыылларын быһаарар.

Дьоҥҥо хаһан баҕарар икки өрүттэри тус-туспа арааран туһаныыга арахсыы баарын “Үрүҥү, хараны араарбат” диэн өс хоһооно биллэрэр. Олох үөрэҕэ өй-санаа үөрэҕэр үөскээн тахсан иһэр халыйыылары көннөрөн олоххо киллэрэн истэҕинэ табыллар. Ол курдук, ханнык баҕарар саҥаны айыыны оҥоро сатааһын аан маҥнай сымыйаҕа, киһи санаатыгар эрэ олоҕурара сыыһа буолан хааларын элбэтэн кэбиһэр.

Саха тылыгар үчүгэй кэнниттэн, аһара бардаҕына тиийэн кэлэр кэрэ диэн тас көрүҥ үчүгэйин биллэрэр тыл баар. Бу тыл иккис, кистэлэҥ өрүтүн булуу дьон салгыы сайдан иһиилэрэ хайдах барарын быһаарыыга туһалыан сөп.

4. Кэрэ уонна кэрэх.
 
Кэрэ буолуу диэн тас көрүҥ үчүгэйтэн аһара баран тупсуута ааттанар. Кэрэ көстүү аһара баран уларыйбат турукка тиийэн хаалыыта кэрэх буоларыгар тириэрдэрэ иккис өрүтү булларар. Кэрэх диэн саха тыла дьон көрө сылдьар уларыйбат көрүҥнэрин, бэлиэлэрин быһаарар. Кэрэ буолуу көстүүлэрэ кырдьыбыт омукка билигин элбээн, тупсан араас пааматынньыктар буолан тураллар. Ону тэҥэ, кэрэ буолуу киһи майгынын тосту уларытан, аһара ыытан кэрээнтэн тахсыыга тириэрдэрэ сахаларга биллэр.
 
Кэрээнтэн тахсыы диэн кэрэ киһи атыттарга, куһаҕаннарга кэрэтин биллэрээри олус куһаҕан, ким да оҥорбот ыар быһыыларын, саҥаны айыылары оҥоруута ааттанар. 20-с үйэҕэ немец фашистара араас саҥаны айыылары оҥорон элбэх дьону өлөртөөбүттэрэ.

Кэрэдэх диэн кэрэ буолбут киһи майгынын уратыта атыттартан аһара “үчүгэй” курдук сананара аһара баран, куһаҕаннары суох оҥоро сатыырын үөскэтиэн сөбүн биллэрэр. 
Киһи өйө-санаата сайдан, тупсан иһиитин итинник быһаарыы дьон олоҕо тупсан, көнөн истэҕинэ эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөн барыыта үөскээн өйдөрө-санаалара тосту уларыйан куһаҕан өттүгэр халыйан хааларын биллэрэр.

Олоххо дьон өйүгэр-санаатыгар улахан уларыйыыны үчүгэй кэнниттэн кэлэр кэрэ буолуу оҥорор. Үчүгэй аһара барыыта кэрэ диэҥҥэ тириэртэҕинэ солбуйсан биэрии кэлэн эрэрэ бэлиэтэнэр.

Онон киһи өйө-санаата үйэлэргэ сайдан, тупсан иһиитэ саҥа тыллары, өйдөбүллэри үөскэтэн олоххо киллэрэн иһэрин тэҥэ, олоххо үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэрин үөскэтэр.

КИҺИ ИККИ ӨРҮТЭ

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан, солбуйсан биэрэр тутулугар бары тыынар-тыыннаахтар сөп түбэһэллэр. Киһи айылҕаҕа үөскүүр тыыннаах улахан харамай буоларынан бэйэтэ икки өрүттээх тутулуктанар:

1. Этэ-сиинэ. Сүрүн чааһа.

2. Өйө-санаата. Үс куттара уонна сүрэ.

Киһи бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн ураты тутулуктаахтык   сайдаллар. Этэ-сиинэ айылҕаттан тутулуктаах, сүрүн чааһа буолар. Ол курдук, оҕо өйө-санаата букатын сайдыбатаҕына, кыайан киһи буолууну ситиспэтэҕинэ даҕаны, киһи курдук көрүҥнээх буола улаатан хаалар кыахтанар.

Киһи курдук көрүҥнээх диэн өйө улаханнык тиийиммэт киһини быһаарар аналлаах этии баара олус былыргы кэмнэргэ оннук көрүҥнээх кыыллар баар эбиттэрин уонна олору сахалар билэллэрин, сүөһү диэн ааттаабыттара биллэрэр. Дьоҥҥо биллэр киһи курдук кыылынан чучунаа буолара элбэхтик сурукка киирбит.

Эккэ-сииҥҥэ өй-санаа, буор кут үөскээн мунньуллар. Ол аата эт-сиин хайдах хамсаныыны оҥорбутуттан; ууммутуттан, кылгаабы-тыттан онно өй-санаа үөскээн мунньуллан иһэр. Улахан да киһи саҥа хамсаныылары олус эрэйдээхтик оҥорор, элбэхтэ хатылаатаҕына таба оҥорорго үөрэнэр. Хамсаныыны төһө элбэхтик хатылаан оҥоруллар даҕаны тупсан, оҥоруу түргэтээн иһэр кыахтанара киһиэхэ өйө-санаата үгэстэн үөрүйэххэ кубулуйан иһэрин биллэрэр.

Хамсаныыны өссө элбэхтик хатылаан оҥоруу үгэһи аһара баран үөрүйэххэ кубулуйарыгар тириэрдэр. Хамсаныыны оҥоруу үөрүйэххэ кубулуйбутун бэлиэтинэн киһи бэйэтин санаатынан, бу быччыҥын хамсатар кыахтанара, санаатын хоту салайара буолар. Оҕо улаатан иһэн кыбыытын кыана үөрэнэрэ өй-санаа, буор кут хайдах үөскүүрүн уонна үөрүйэххэ кубулуйан быччыҥы хайдах хамсатарын быһаа-рыыга туттуллар тутаах холобур буолар.

Киһи этэ-сиинэ араас хамсаныылары оҥороро уонна айылҕа икки өрүттэрэ; итиинэн, тымныынан, сырдыгынан, хараҥанан хардары-таары дьайыыны оҥоруулара, араас тыастара-уустара өйүн-санаатын үөскэтэн, салгыы сайыннаран иһэллэр. 

Киһи өллөҕүнэ этэ-сиинэ өлөр, кыайан тыыммат буолар, сүрэҕэ тохтуур. Өйө-санаата этиттэн-сииниттэн эньиэргийэ ылара уурайан туспа баран, айыы буолан өр кэмҥэ сылдьыан сөп. Киһи өйө-санаата атыттарга маарыннаабатынан, уратытынан туспа айыы буолар.

Киһи бу икки өрүттэрэ; этэ-сиинэ уонна өйө-санаата хардары-таары солбуйсан биэрэн иһэллэриттэн этэ-сиинэ тупсан уонна өйө-санаата уларыйан сайдыыны ситиһэн иһэллэр.
Эт-сиин диэн киһи тутаах чааһа уонна өйүн-санаатын үөскэтэн сайдыыны ситиһэригэр кыах биэрэр. Ол курдук, өй-санаа эккэ-сииҥҥэ үөскээн баран үөрүйэхтэри үөскэтэринэн киһини бэйэтин салайыыга кыттыыны ылар кыахтанар. Үөрүйэх буолбут өй-санаа киһи буор кутун үөскэтэр уонна сайдыыны ситиһэригэр араас хамсаныылары оҥорор кыаҕы биэрэн быһаччы көмөлөһөр. Эт-сиин өйү-санааны үөскэтэн, дьарыктаан киһи сайдыыны ситиһэрин үөскэтэр.

Сахалар олохторугар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһалларыттан киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын уратыларын туһаналлар. Ыал буолууга күтүөтү талан ылыыга буор кута төһө сайдыылааҕар, үлэни кыайарыгар улахан оруолу биэрэллэр. Ол аата кэлэр көлүөнэлэрэ сайдыылаах буор куттаах буоларын эр киһини таба талан ылан ситиһэллэр.

“Өй уонна сүрэх мөккүөрэ” диэн сахалар эт-сиин уонна өй-санаа тус-туспаларын уонна мөккүөр кэнниттэн биир тылы булуналларын быһааран этэллэр. Сүрэх диэн киһи этин-сиинин бэлиэтиир буолла-ҕына, өй эккэ-сииҥҥэ үөскээн баран киһини бэйэтин салайыыга тиийэрэ улахан суолталаах.

Өй-санаа эккэ-сииҥҥэ үөскүүрүн уонна кэлин күүһүрэн киһини бэйэтин салайыыга тиийэрин кыра оҕо кыбыытын кыанарга үөрэнэриттэн булуу ордук табыллар. Оҕо өр кэмҥэ, икки сааһыгар диэри элбэхтик эрэйдэнэн, таҥас бөҕөтүн ньамайдаан кыбыытын кыанарга үөрэнэр. Этин-сиинин быччыҥнара санаатын күүһүнэн таба хамсыырга үөрүйэх буоллахтарына кыбыытын кыанар кэмэ кэлэр.

Быччыҥ ыга тутар хамсаныыта үөрүйэххэ кубулуйан буор куту үөскэттэҕинэ оҕо бэйэтин санаатынан кыбыытын кыанар кыахтанар. Киһи бары быччыҥнара ити курдук үлэлээн санаанан салаллыыны ситиһэллэр. Ол аата өй-санаа эккэ-сииҥҥэ үөскүүр уонна үгэс, үөрүйэх буолууга диэри сайдан киһини бэйэтин салайар кыахтанар.

Киһи хас биирдии быччыҥар ити курдук хамсаныыны салайар өй-санаа, буор кут үөскээн иҥэн сылдьар. Кыайан хамсаныыны оҥорбот буолуу аан бастаан ити буор куттан тутулуктанар. Кыахтаах ойууннар атын тыынар-тыыннааҕы туһанан ыалдьыбыт буор куту уларытан биэрэллэрэ кэпсээннэргэ киирбиттэр.

Киһи бу икки өрүттэрэ биир тылы булуналлара олус уустук. Оҕо улаатан иһэн тугу эмэ оҥороругар өйө, билиитэ тиийбэккэ сыыһа-халты туттунара элбээн хаалар. Ону тэҥэ, хамсаныылары оҥоро үөрүйэҕэ суоҕуттан, сатаан-табан хамсаммакка сыыһа-халты туттунан куһаҕаны элбэтэн кэбиһэрэ биллэр.

Сааһырбыт киһи өйө, сэрэҕэ улаатан хааларыттан оҥоруон да сөптөөҕүн кыайан оҥорбот кэмэ кэлэр. Сааһыран истэххэ өй-санаа эбиллэн, күүһүрэн иһэриттэн киһи сэрэхтээх буолара улаатар. Сахалар бу туһалаах үөрэҕи олохторугар туһана сылдьалларын кырдьаҕастары ытыктыыллара биллэрэр.

Эт-сиин араас баҕа санааларын сахалар аһара ыыппаттар, быстах санаалар диэн туспа арааран хааччахтыы сылдьаллар. Бу санаалар аһара баран хааллахтарына киһи үлэни, киһилии быһыыны быраҕан кыыл өйүгэр-санаатыгар төннөн хаалыан сөбүн быһаарбыттара ыраатан “Сүөһү курдук буолума” диэн этэн тохтото сатыыллар.
 
Аһылык диэн эт-сиин биир тутаах баҕа санаата буолар. Үчүгэй аһылыгы тото аһыаҕын киһи барыта баҕарар. Ол да буоллар бу баҕа санаа хааччахтана сырыттаҕына эрэ киһи олоҕо табылларын аһара уойан хаалбыт дьон элбэхтэрэ биллэрэр.

Эт-сиин сытыан, сынньаныан баҕарара элбэх. Сытарга баҕа санаа үчүгэйгэ тириэрдибэтин сыт диэн тыл биллэрэр. Ол курдук, элбэхтик сытыы буоллаҕына, сытыйыы үөскээн кэлэн сыт тахсара киһини турарыгар, тугу эмэ туһалааҕы оҥороругар тириэрдэрэ олус былыргы кэмнэртэн саха тылыгар киирэн туттулла сылдьар.

Сахалар киһини санаата салайарын билэннэр, үчүгэй санаалардаах буол диэн этэн үөрэтэллэр уонна таҥара үөрэҕин туһанан аһара бара сатыыр санааларын хааччахтаан оҥорор быһыыларын барытын киһи быһыытыгар киллэрэн биэриини ситиһэллэр. 

Киһи санаата хаһан баҕарар аһара барара элбээн хааларыттан сахалыы таҥара үөрэҕин сиэр диэн өй-санаа хааччаҕын туһана сылдьыы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Киһи этэ-сиинэ күүстээх, ол иһин араас быһыылары оҥоруута кыаллар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи быһыыта диэн хааччаҕы тутуһуннаран уонна үчүгэйи оҥорор киһини үтүгүннэрэн үөрэтэн киһи быһыылаах буолууну үөскэтэр.

Онон киһи икки өрүттэрэ; этэ-сиинэ уонна өйө-санаата биир тылы булунан, аһара барбакка, бэйэ-бэйэлэрин кытта тэҥнэһиини тутуһан сырыттахтарына киһи олоҕо табыллар.

ӨЙ-САНАА ИККИ ӨРҮТЭ

Киһи өйө-санаата былыргы дьыллар мындааларын быдан иннинэ улахан кыыл, сүөһү өйүттэн-санаатыттан сайдан, тупсан киһи буолууну ситиспитин кэнниттэн, билигин даҕаны икки өрүттэнии туохха барытыгар үөскээн тахсарын  тутуһа сылдьара эрэйиллэр. Ол курдук, биир сыыһа туттунуу киһини кыыл оҥорор быһыытын оҥорууга тириэрдэн кэбиһэрэ киһи быһыылаах буолуу бэрт кыраттан тутуллан сылдьарын биллэрэрэ онно олук буолар.
 
Дьон аан бастаан киһи оҥорор быһыылара хайдахтарын ырытан өйүн-санаатын үөрэппиттэр. Олус былыргы кэмнэргэ сахалар киһи өйүн-санаатын оҥорор быһыытыттан саҕалаан үөрэппиттэрин, ол кэмнэргэ “дьа” диэн тылы тутта сылдьыбыттара биллэрэр. Ол былыргы кэмнэргэ дьа диэн тыл киһи өйүн-санаатын үлэтин тэҥэ, оҥорор быһыытын эмиэ быһаарар суолталаах эбит.

Киһи оҥорор быһыытын олус былыргы кэмнэргэ “дьа” диэн тылынан ааттыы сылдьыбыттар. Дьа диэн тыл үгүс өйү-санааны быһаарар тыллары үөскэппитэ уонна оҥорор быһыыны бэлиэтиирэ, ону биллэрэр. Дьай, дьайыы, дьаабы, дьарык, дьаабылаабыт диэн киһи оҥорор быһыытын биллэрэр тыллар ол кэмҥэ туттуллар эбиттэр.

Дьай уонна дьайыы диэн тыллар киһи санаатын уонна санаа оҥорор дьайыытын быһаараллар. Онтон дьаабы, дьарык диэн тыллар киһи оҥорор быһыытын быһаарар суолталаахтар. Ол былыргы кэмнэргэ киһи өйө уонна оҥорор быһыыта “дьа” диэн биир тылынан холбуу быһаарылла, этиллэ сылдьыбыттар.
 
Дьон өйө-санаата сайдан истэҕинэ киһи оҥорор быһыылара уонна санаа тус-туспалара арыллан улахан уларыйыы тахсыбыт. Ол иһин санаа диэн туспа, саҥа тыл үөскээн “дьа” диэни сорох өттүлэринэн солбуйан биэрбит. Бу тыл киһи санаата туспатын, инники бастаан иһэрин уонна оҥорор быһыыны салайарын быһааран олоххо киирбит.

Билигин сахалыы өй-санаа үөрэҕэ киһи өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр буолан турар. “Ай” диэн тыл киһи санаатын биллэрэр, онтон айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыытын быһаарар уонна “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн куһаҕана элбээн тахсарын биллэрэр.

Киһи санаата элбэхтик хатыланнаҕына сайдан, мунньуллан иһиитэ үгэстэри үөскэтэр уонна тус-туспа арахсан куттарга мунньуллан, ууруллан иһэллэрэ быһаарыллар:
1. Санаа. Санаа салгын куту үөскэтэр.

2. Өй. Өй үгэстэртэн үөскүүр уонна ийэ кукка мунньуллан иһэр.

Санаа сайдан, күүһүрэн иһиитэ бу икки куттары үөскэтэрин төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт: 

1. Санаа. Санаа олус чэпчэки, туохтан да иҥнибэт, хааттарбат уонна аһара түргэн, саныыры кытта ханна баҕарар сонно тиийэн иһэр. Ол иһин сахалар санаа сылдьар сирин Ол дойду диэн туспа арааран ааттыыллар. Санаа уларыйан хаалара түргэнин иһин, мунньуллар сирэ салгын кут диэн ааттанар. Бу кут киһини салайыыга кыттыһар уонна сүрүн уратытынан киһиттэн көтөн, баран хаалара буолар.

2. Өй. Үгэскэ кубулуйбут санаа өйү үөскэтэр. Санаа аан бастаан элбэхтэ хос-хос хатыланан баҕа санааны үөскэтэр, онтон салгыы умнуллубат буолууга – билиигэ кубулуйар. Киһи билиитин өссө хатылаан оҥорор кыахтанан үгэһи үөскэтинэр. Ол аата санаа киһи быччыҥнарын хамсатар кыахтанар, үгэскэ кубулуйар уонна өй диэн ааттанар буолар.
Өйдөөх диэн элбэх үгэскэ кубулуйбут санаалардаах диэн этиллэр. Дьон үгүстүк баҕа санааларынан салаллан сылдьыылара элбэхтик сыыһа-халты туттуналларын үөскэтэр. Кыыллар уонна көтөрдөр олохсуйбут үгэстэринэн салаллан сылдьалларыттан үйэлэрин уһуна мөлүйүөнүнэн сылларга тиийэр.

Санаа сайдан иһиитэ диэн элбэхтэ хатыланан үгэскэ кубулуйуута буолар. Үгэскэ кубулуйбут санаа өйү үөскэтэр уонна киһи ийэ кутугар мунньуллан ууруллар. Киһи ийэ кута үгэстэртэн хомуллар. Ол иһин сахалар оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй быһыылары оҥотторон, үчүгэй үгэстэри иитэн, үөрэтэн биэриини туһананнар төрүт өйүн-санаатын үөскэтэн биэрэллэр.

Ханнык баҕарар тыынар-тыыннаахтар оҕолоро кыра эрдэҕинэ – оҕо диэн ааттанар, онтон улаатан истэхтэринэ хайаларын оҕото буолара быһаарыллан этиллэр. Бу биирдик ааттааһын оҕолор өйдөрө-санаалара, ийэ куттара хайдах иитиллэриттэн тутулуктанан тус-туспа уларыйан тахсарын быһаарар.
 
Киһи оҕото кыра эрдэҕинэ ийэ кута киһилии быһыыларга иитилиннэҕинэ эрэ киһи буолууну ситиһэрин арааран билии ирдэнэр. Сахалар бу өй-санаа сайдыытын уратытын быһааран оҕо ийэ кутун иитиигэ улахан суолтаны биэрэннэр ийэтин таба көрөр кэмиттэн саҕалаан үчүгэй быһыылары оҥотторон иҥэрэн иһэллэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугар сөп түбэһэн оҕо ийэ кутун иитии икки өрүттэнэн тахсар:

1. Атаах оҕо.
 
2. Көйгө оҕо.

Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии бу икки өрүттэрин арыыйда кэҥэтэн ырытар кыах баар буолла:

1. Оҕо бары араас баҕа санааларын төрөппүттэрэ толоро охсон биэрэн иһиилэрэ өйүн-санаатын атаахтык иитии өттүгэр халытар. Ол курдук оҕо бары баҕата барыта туола охсон иһэрэ бэйэмсэх санаатын улаатыннаран кэбиһэн, бэлэмҥэ үөрэнэригэр тириэрдэр.

Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитиигэ баай-мал ылар оруола олус улаатан, элбээн хааллаҕына атаахтатыы, бэлэмҥэ үөрэтии өйө-санаата улаатан тахсарыгар тириэрдэр. Аһара көрөн-истэн мааны-лааһын атаахтатыыны үөскэтэрэ оҕо тулуура, туттунар күүһэ аҕыйыырыттан өйө-санаата кыыл өйүн-санаатын диэки төннөрүгэр тириэрдэн сыыһа-халты туттунарын элбэтиэн сөп.

2. Көйгө оҕо диэн кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэммит оҕо ааттанар. Үлэни үлэлээһин оҕо тулуурун уонна туттунар күүһүн үөскэтэн, улаатыннаран киһи буолууну эрдэлээн ситиһэригэр тириэрдэр. Киһи буолууну ситиспит оҕо олоҕун салгыытын киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

Тулуур, туттунар күүс оҕо киһи буолууну ситиһэригэр, киһилии быһыыланарыгар тириэрдэрэ “Үлэ киһини айбыта” диэн этии сүрүн өйдөбүлүн быһаарар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбуттара дьайыытыттан киһиэхэ өйө-санаата үөскээһинин буккуйуу олоххо киирбитэ. Бу буккуйуу түмүгэр оҕо төрөөтөр эрэ киһи буолар диэн сыыһа өйү-санааны үөскэппиттэрэ. Өй-санаа үөрэҕин билбэт дьадаҥы дьон, ол кэмҥэ салайар былааһы ыланнар атеистар сыыһа үөрэхтэрин киэҥник тарҕаппыттара.

Ону тэҥэ, бу сыыһа үөрэх дьайыытыттан дьадаҥы дьон үлэлээбэт буолуулара аһара барбытыттан сэбиэскэй былаас эстибитэ. Оҕо өйө-санаата атаахтааһын диэки халыйыыта үлэ хаалыытыгар тириэрдэрэ аан маҥнай аймахтар, онтон омук эстиитин, симэлийиитин, атыттарга баһыттарыытын үөскэтиэн сөбүттэн харыстаннахха табыллар.

Онон “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэр тутулуга хас биирдии оҕо иитиитигэр биллэн тахсарыттан оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитии улахан суолталаах.
	
ТАҤАРА уонна АЙЫЫ

Дьон олохторугар былыргыттан үөскээбит өй-санаа үөрэхтэрин, итэҕэллэрин туһаналлар. Итэҕэл олох үөрэҕиттэн үөскээн тахсан мунньуллан иһэриттэн сыыһата-халтыта ыраастанан, хаалан омукка туһалаахтара эрэ ордоннор уһун кэмҥэ туттуллаллар. Итини тэҥэ, таҥара үөрэхтэрин уһуннук олорор салайааччылар бас билиилэригэр ыланнар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугун билиммэт буолан улахан халыйыыны үөскэтэн сылдьаллар.

Дьон сайдыыны ситиһэллэрэ айылҕаҕа үөскээн тахсар икки өрүттэр хардары-таары дьайыыларыттан тутулуктанарын тутуһа сырыттахха эрэ омук уһун үйэни ситиһэрэ кыаллар.
Итэҕэл диэн өй-санаа үөрэҕэ эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки аҥы өрүккэ арахсар:

1. Таҥара үөрэҕэ.

2. Үрүҥ айыы итэҕэлэ.

Итэҕэл бу икки өрүттэрин арыыйда киэҥник, төһө кыайар-бытынан дириҥник ырытан быһаарыахпыт: 

1. Таҥара үөрэҕэ. Оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын киһи буолуу суолунан сайыннарыы, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтии, өйө-санаата аһара барарын сиэри тутуһуннаран хааччахтааһын аналлаах өй-санаа, таҥара үөрэҕинэн ситиһиллэр. Yтүө, үчүгэй киһи оҥорор быһыыларын үтүктэн, ол курдук оҥоруу кини курдук өйдөөх-санаалаах буола улаатыыга тириэрдэрэ таҥара үөрэҕэ бастаан иһэрин быһаарар. Оҕо саҥа сайдан, үүнэн, улаатан иһэр баҕа санаатын киһи буолуу, киһилии быһыыланыы суолунан салайан биэрэн олоҕун олороругар таҥара үөрэҕэ көмөлөһөр. 

Таҥара үөрэҕэ сайдан иһэр өйү-санааны үөрэтэр, ол аата улаатан иһэр оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри иитэр-үөрэтэр аналлаах. Олоххо  сайдыыны, саҥаны айыыны киллэрэр аналааҕыттан оҕо өйө-санаата аһара барарын хааччахтыыр, сиэри, киһи быһыытын тутуһуннарар. Саҥаны айыылар туһалаах уонна туһата суохтар, буортулаахтар диэн икки аҥы арахсалларыттан туһалаахтарын талан ылыыны туһанан, бу уларыйыылары олоххо киллэрэр. Ол иһин итэҕэл үрүҥ өттө, сайдар өттө таҥара итэҕэлэ буолар. Yтүө санааҕа үөрэнии итэҕэл үтүө, үрүҥ өттө, үрүҥ итэҕэл диэн ааттанар.

Таҥара үөрэҕэ диэн субу кэмҥэ тыыннаах сылдьар дьон өйдөрүн-санааларын үөрэҕэ ааттанар. Бу үөрэх биллэр уратытынан тыыннаах сылдьар киһи өйүн-санаатын бэйэтэ уларытан, тупсаран биэрэр кыахтааҕын туһаныыта буолар.

2. Yрүҥ айыы итэҕэлэ. Урукку кэмҥэ олорон ааспыт көлүөнэлэр үчүгэйгэ үөрэтэр туһалаах билиилэрин арааран ылан иҥэринии, кинилэр үөрэхтэрин олоххо тутуһуу, үрүҥ айыылартан билиини ылыныы үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанар.

Итэҕэл диэн тугу эмэ итэҕэйии, ону үгэс оҥостунуу уонна олоххо туһаныы буолар. Итэҕэйэр буоллахха итэҕэл үөскүүр.

Үрүҥ айыылартан ылынар билиибитигэр омукпут тыла, былыр-былыргыттан иҥэриммит олохпут үгэстэрэ, сиэрдэрэ-туомнара холбуу киирсэ сылдьаллара туох барыта икки өрүттээҕин таба өйдөөн, сыаналаан, тэҥнээн саҥаны, урукку өттүгэр суоҕу ылынарбытыгар сэрэхтээх буоларбытын ирдиир.

Итэҕэл бу икки өрүттэрэ олох араас кэмнэригэр бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн толорсон биэрэллэр. Хас эмэ үйэлэр усталарыгар саха дьонун өйдөрүттэн-санааларыттан былыргы итэҕэллэрин туората, умуннара сатаабыттара. Билигин олору оннугар түһэрэр сыалтан саха итэҕэлин үрүҥ айыылартан кэлэр билиилэрэ ордук элбээбит курдуктар. Олоҥхоттон ылыллар билиилэр үчүгэй, аныгы сайдыылаах дьоҥҥо туһалаах өрүттэрин туспа арааран ылан дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдии аата үрүҥ айыылартан кэлэр билиилэри туһаныы диэн буолаллар. Онтон былыргы остуоруйалартан, олоҥхолортон кэлэр өлөрүү, алдьатыы туһунан хара, куһаҕан билиилэр хара айыылар диэн ааттанан умнуллан, хаалан иһиэхтээхтэр, кэлэр көлүөнэлэри үөрэ-тиигэ туттуллубатахтарына эйэлээх буолууга тириэрдэллэр.

Бу быһаарыыны тутуһууга сахалар “Барбыт төннүбэт” диэн этиини туһаналлар уонна этэҥҥэ ааспыт куһаҕаны, ыараханы умнуу, хаалларан кэбиһии кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара эйэлэһиини үөскэтэрин туһаналлар.
  
Айыылар, иччилэр, былыргы өбүгэлэр өйдөрүттэн-санааларыттан үөскүүр итэҕэл билиҥҥи дьоҥҥо туһалаах өттө үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанар, кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ-үөрэтиигэ туттуллар, онтон туһата суох, куһаҕаны кэпсиир, үөрэтэр өттө хара айыы буолан умнуллууга аналланыахтаах. Куһаҕан быһыылар умнуллан, хаалан иһиилэрэ үчүгэй быһыылар элбииллэрин үөскэтэр.
 
Былыргылар, урукку олорон ааспыт көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын олус күүскэ тутуһуу олоххо саҥаны, сайдыыны, уларыйыылары киллэриини атахтыыр, сарбыйар, былыргылыы, хаалынньаҥ олоҕунан олорууга ыҥырар. Ол иһин итэҕэл аҥар, айыылартан тутулуктаах өттүн; хара, хараҥа, түҥкэтэх, сайдыыны ылыммат өттө диэн туспа араараллар.

Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн урукку олорон ааспыт көлүөнэлэр, өлбүттэр өйдөрүн-санааларын, аныгы олоххо туһалыыр үөрэхтэрин тутуһуу ааттанар. Бу билиилэр сүрүн уратыларынан субу кэмҥэ кыайан уларыйбаттара, тупсубаттара буолар. Ол курдук, өлбүт киһи айыы буолбут өйө-санаата аны уларыйбат турукка киирэн хаалара былыргы диэки тардыыны оҥоро сылдьар.

Yөрэх-билии, өй-санаа күүскэ сайдан иһэр. Хас көлүөнэлэр уларыйан истэхтэрин аайы киһи билиитэ-көрүүтэ кэҥээн, өйө-санаата эбии сайдан, бэрээдэгэ тупсан, аныгы демократия төрүттэрэ киирэн иһэллэр. Саҥа үөскүүр көлүөнэлэр эһэлэр, эбэлэр, аҕалар, ийэлэр билиилэринээҕэр саҥаны, урукку олоххо суоҕу элбэҕи билэллэр, олохторугар туһаналлар. 

Холобурга, ааспыт, 70-с сыллардаахха олорон ааспыт көлүөнэ дьон компьютер диэн тугун букатын да билбэттэр этэ. Ол иһин былыргы кэмҥэ өлбүт дьон, бары айыылар өйдөрүттэн-санааларыттан билиҥҥи олоххо туһалаах, үчүгэй өттүн талан ылан, үрүҥ айыыга кубулутан эрэ баран туһаннахха табыллар. Былыргылар элбэх билиилэриттэн аныгы олоххо туһалааҕын, үчүгэйин талан ылыы  үрүҥ диэн үчүгэйин биллэрэр тылы эбэн биэриинэн туттуллар.

Итэҕэл бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэр-бэккэ, тутуһа сырыттахтарына омук өйө-санаата толорутук, олох бары кэмнэригэр туруктаахтык сайдар. Өй-санаа икки өттүттэн тутулук-таахтык сайдыыта туруктаах өйү-санааны үөскэтэрин итэҕэли үөрэтээччилэр билэллэрэ уонна кытаанахтык тутуһаллара эрэйиллэр. Итэҕэл үөрэҕэр хайа да өттүгэр аһара барыы, халыйыы диэн суох буолара, бу икки өрүттэр икки ардыларынан, ортотун диэки өттүн тутуһа сылдьыы табыллар.

Итэҕэл саҥа, таҥара диэн өттө аһара баһыйдаҕына саҥа итэҕэл үөскүүрүн тэҥэ, атын буккуллубут тыллаах саҥа омук үөскээн тахсар кыаҕа улаатар. Олоххо сайдыы, уларыйыы киирэн иһэриттэн дьон сайдыылаах, үөрэхтээх өттүлэрэ итэҕэл таҥара диэн ааттаах, сайдан иһэр өйү-санааны үөрэтэр өрүтүн ордук диэн сыаналыыллар, олох-торугар элбэхтик туһаналлар уонна оҕолорун үөрэтэллэр. (5,28). 

Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар сэбиэскэй былаас тобохторо, атеистар диэки халыйаннар өй-санаа бу икки өрүтүн кыайан таба араарбаттар. “Аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан куһаҕаны бэлиэтээн айыы диэн тыл икки өрүттээҕин суох оҥоро сатыыллара сахалар өй-санаа үөрэхтэригэр сөп түбэспэт. Ону тэҥэ, “айыы үөрэҕэ” диэн сымыйа, албын сектаны була сатаан айан оҥорон саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллар. Мин бары үлэлэрбинэн ол албыннара ханна баарын чуолкайдык арыйан дьон билиитигэр таһаарабын.

Киһи оҥорор саҥаны айыыта хаһан баҕарар үчүгэйэ, үрүҥэ эбэтэр куһаҕана, харата быһаарыллан, чуолкайданан баран итэҕэл үөрэҕэр туттуллара табыллар. Ол иһин айыы диэн тыл үрүҥ эбэтэр хара диэн эбиискэ быһаарыылаах туттуллара эрэйиллэр.

Айыыны үрүҥ эбэтэр хара диэн тус-туспа араарыы, бу саҥаны айыы кэлэр көлүөнэлэргэ туттулларын эбэтэр хааларын, быраҕыл-ларын быһаарар тутаах суолталаах.
 
Онон итэҕэл үөрэҕэ икки өрүтүн тутуһан хайаларын да диэки аһара баран, халыйан хаалбакка сайдан истэҕинэ омук дьонун өйдөрө-санаалара туруктаахтык сайдарыттан уларыйан хаалбакка уһун үйэни ситиһэр кыахтаналлар.

ӨЙ уонна КҮҮС

Айылҕа бары тыынар-тыыннаахтара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн тутулугу тутуһан сайдан иһэллэр. Бу тутулук икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин хардары-таары солбуйсан биэрэн иһэллэрин үөскэтэн сайдыыны ситиһэллэригэр тириэрдэр.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ олох бары кэрдиис кэмнэрин, сайдан иһиитин таһымнарын барыларын хабар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии икки өрүттэр олоххо сайдыыны аҕалар уратыларын, өй уонна күүс икки аҥы арахсыыларын, хардары-таары дьайыыларын таба быһаарыыга улаханнык туһалыыр. Ол курдук, эт-сиин күүһэ-уоҕа өй-санаа табан салайбатаҕына, тугу эмэ туһалааҕы оҥорорунааҕар, алдьатара эбиллэн хаалыан сөбүттэн дьон сэрэниэ, күүһү мээрэйдээн, кэмнээн туһанан, аһара ыытыа суоҕа этилэр.

Сайдыыны ситиһиини үөскэтэр икки өрүттэр манныктар:

1. Өй. Салайыыны, ыйан биэриини оҥорор.

2. Күүс. Өй-санаа ыйыытын олоххо киллэрэр.

Бу икки өрүттэр хардары-таары дьайыылаахтар эрээри, бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэрбэтэхтэринэ эрэ табыллар. Ол курдук, өй туох да күүһэ суоҕуттан ханнык да биллэр хамсааһыны оҥорбот. Ол да буоллар өй инники баран иһэриттэн күүһү салайан, сирдээн биэрдэҕинэ, таба суолу буллардаҕына эрэ күүс ханнык эрэ туһалаах, сөп түбэһэр хамсааһыны оҥорон сайдыыны ситиһэри үөскэтэр кыахтанар.

Уһун үйэлэргэ, дьон-аймах олохторо күүс уонна өй илин былдьаһан, хардары-таары, солбуйса сылдьан баһылаан салайал-ларыттан тутулуктанан сайдан, олоххо уларыйыылары киллэрии кыаллыбыт. Олох ханнык эрэ кэмнэригэр дьиикэй күүс өйү-санааны баһыйан, сабырыйан ыла сылдьыбыт кэмнэрэ бааллар эрээри, кэлин тиһэҕэр өй-санаа баһылаан салайар кэмэ син-биир эргийэн кэлэрэ олох үөрэҕинэн дакаастанар.

Дьон олоҕун урукку кэмнэригэр күүс аҥардастыы баһылаан салайар эбитэ дойдулары араас хааннар, короллар, саардар, султаннар баһылаан салайа сылдьыбыттарыттан биллэр. 
Өй уонна күүс утарыта турар өйдөбүллэрэ элбэхтэр. Мин бу үлэбэр олох сайдан истэҕинэ өй уонна күүс дьон бөлөҕүн баһылаан салайыылара хардары-таары солбуйсан биэрэллэрин быһаарабын. Билигин дьон бөлөхтөрүн, элбэх дойдулары өй аһара баран, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан баһылаан салайара сылтан сыл аайы эбиллэн иһэрэ олох туруктаах буоларын үөскэтэр. Онтон күүс салайыыны ылбыта аһара барара кэллэҕинэ диктатураны үөскэтэн утарыта туруулар сэриигэ тириэрдиэхтэрин сөп. Бу аһара барыы кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолан иһэриттэн биллэн тахсар.

Дьон олоҕор күүс уонна өй баһылаан салайаллара кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэрин ситиһиини өй-санаа сайдыытын ситиспит дьон оҥоруо этилэр. Ол курдук, күүс баһылаан салайыыта тоталитар-най, онтон өй-санаа салайыыта демократичнай диэн тус-туспа араарыллан ааттаналларыттан кэмэ кэллэҕинэ хардары-таары солбуйсан биэрэллэрэ кэлэрин таба туһана сылдьыы эрэйиллэр.

Өй-санаа мөлтөх, ханнык да күүһэ суох, ол да буоллар күүһү баһылаан салайдаҕына олох сайдара, тупсара ситиһиллэр. Өй-санаа үөрэҕин, билиитин олоххо киллэриигэ, субу кэмҥэ туһаҕа таһаарыыга күүс эрэ туһалыыра табыллар. Ол курдук, оҕо улаатан иһэн үчүгэй үгэстэри ийэ кутугар иҥэриниэр диэри күүс кыра да буоллар дьайыыта туһаны оҥорор. Оҕо куһаҕан быһыыны оҥороро сонно тутатыгар тохтотуллара, атыҥҥа, үчүгэйгэ аралдьытыллара эрэ куһаҕан үгэс үөскүүрүн суох оҥороруттан, күүс кэмнээн да буоллар туттуллара ордугун хас биирдии иитээччи билэр суола.
 
Аһара барар майгылаах оҕо эбэтэр эрдэттэн куһаҕан үгэс үөскээбит оҕото куһаҕан быһыыны оҥорорун тохтотууга, ол аата улахан киһи этэрин истибэт буоллаҕына, сорох ардыгар күүс туһата улаатан биэриэн сөп. Ол курдук, минньигэс аһылыктаах прилавоктан “Кэл” диэн этэри истибэккэ, арахсан кэлбэт оҕону табыталыттан тардан ылыыны, ол аата күүһү туһаныыны оҕолорун кыайар эрдэхтэринэ бары төрөппүттэр оҥордохторуна, соннук үгэс үөскүүрүттэн оҕо куһаҕаны оҥороро тохтотуллан иитиитэ табыллар.

Былыргы кэмнэргэ дьон олоҕун күүс баһылаан салайара. Ким кыахтаах, күүстээх сэриилээх атыттары, мөлтөхтөрү сэриилээн, кыайан-хотон барыларын баһылыыра. “Ким күүстээх, ол кырдьык”, “Кыайбыт көҥүлэ” диэн күүс баһылыырын биллэрэр этиилэр оччотооҕу кэмҥэ үөскээбиттэрэ, ону бигэргэтэллэр.
 
Күүс дьайыыта уһуннук барбатын, сотору кэминэн уларыйарын “Күүстээххэ күүстээх көрсүөҕэ” диэн этии быһааран биэрэр. Ол аата атын күүстээх көстөн кэлэн салайыы, баһылык уларыйарын, кыаттарбыт, мөлтөөбүт туораан биэрэрэ кэлэрин биллэрэр.
 
Олоххо аҥардастыы күүс баһылааһына олоҕу сайдыыга тириэр-дибэт, өй-санаа халыйыытын, най барыытын үөскэтэн, олоххо саҥаны киллэрии аҕыйыырыгар тириэрдэрин, сэбиэскэй былаас кыайан сайдыбакка эстиитэ, “застой” кэмэ кэлиитэ бары дьоҥҥо дакаастаабыта. Ол иһин бу кэмҥэ дьон бары өй-санаа баһылаан салайара ордук эбит диэн санааҕа киирэннэр өйү-санааны сайыннараары демократия үөрэҕин диэки тардыһа сатыыллар.

Уһун үйэлээх сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ аҥардастыы өй-санаа баһылыыра эмиэ сыыһатын, халыйыыны, аһара барыыны үөскэтэрин ыра санааҕа кубулуйара элбииринэн дакаастыыр уонна олоххо аҥардастыы ыра санаа туһата аҕыйаҕын, аҥар, албын диэки өттүгэр халыйыыны үөскэтэрин дьоҥҥо тириэрдэр.
 
Өй-санаа уһун кэмҥэ дьон олоҕун аҥардастыы баһылаан салайар кыаҕа суоҕун сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар. Ол курдук, өй-санаа уонна күүс хардары-таары, солбуйсан баһылаатахтарына өйгө-санааҕа уларыйыы киирэн, олох иннин диэки сыҕарыйар кыахта-нарын ситиһии табыллар кыахтанар.
 
Аҥардастыы өй-санаа баһылааһына дьахталлары көҥүл ыытыыны күөртээн, сайыннаран биир эмэ оҕону иитиигэ маанылааһын, атаах-татыы олоҕуран барарыттан кэлэр көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын аһара бара сылдьыыга тириэрдэн, быстах быһыыны оҥорооччулары, сыыһа-халты туттунааччылары элбэтэн эйэлээх буолууга төттөрү охсууну оҥорорун тэҥэ, омук эстиитигэр, уларыйыытыгар тириэрдэр суол буолар.

Оҕо улаатан, бэйэтин төрөппүттэригэр тэҥнээн сыаналанара үөскээһинэ өй-санаа, демократия үөрэҕэ салайар кэмэ кэлбитин биллэрэр. Ыал буолуу үгэстэрин тутуһуу күүс салайар кэмигэр ордук табыллар. Ол курдук, эр киһини таба талан ылыыга кыыс оҕо өйө-санаата элбэхтик сыыстаран кэбиһэрин төрөппүттэр көмөлөрө, ыйан биэриилэрэ эрэ оннугар түһэрэн биэрэр.

Дойдуну салайыыга күүс баһылыыр кэмин биһиги ыраахтааҕы уонна сэбиэскэй былаас салайан олорбут кэмнэриттэн билэбит. Биир партия аҥардастыы баһылыыра, араас көрүҥнээх репрессиялэри туһаныы, хаайыылаахтар элбээһиннэрэ, бу кэмҥэ күүс аһара баран баһылыыр эбитин дакаастыыр.
 
Өй бастаан иһэри ситиһэн, олох сайдыытыгар, тупсуутугар сөп түбэһэр уларыйыылары киллэрэн истэҕинэ, бастаан иһэр оруола уларыйбакка өр кэмҥэ баһылыа, салайыа этэ. Өй сайдыбакка хаалыыны үөскэттэҕинэ, күүс өйгө бас бэриммэт, билиммэт кэмэ тиийэн кэлиэн сөп. Араас революциялар, өрө туруулар, “перестрой-калар”, уулууссаҕа тахсыылар күүс салайыыны, өй-санаа дьайыытын сөбүлээбэтиттэн үөскээн сайдаллар.
 
Кыралаан да буоллар олоххо киирэн иһэр демократия үөрэҕэ дойдуну салайыыга кыттыһара, биһиэхэ эмиэ өй-санаа сайдан, баһылыыр оруолга тахсан эрэрин биллэрэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн өй-санаа уонна күүс бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэрбэтэхтэринэ сайдыыны, тупсууну ситиһии табыллар кыахтанар. 
Өй-санаа сайдыыта күүс хаалан хаалыытын үөскэппэтэҕинэ олоххо туһаны аҕалар, сөптөөх уларыйыылары киллэрэр кыахтанар. Оҕо улаатан иһэн бу үөрэҕи баһылааһына киһи буолууну ситиһиигэ тириэрдэрин туһана сылдьыы эрэйиллэр.

Онон оҕо улаатан өйө-санаата сайдан истэҕинэ туох барыта икки өрүттээх тутулуктааҕын арааран билэн, үөрэтэн олоххо таба туһанара үөскээтэҕинэ киһи буолууну ситиһэрэ кыаллар. 

ТАБА уонна СЫЫҺА

Киһи үлэни табан, табатык оҥорорго уһун үйэлэр усталарыгар эрэйдэнэн үөрэммитин аналлаах таба таҥара үөскээбитэ биллэрэр. Ол курдук, таба кыыл бэйэтэ дьоҥҥо көлө, ас-таҥас буолан улаханнык туһалаабытын таһынан, киһиэхэ тугу барытын табатык оҥорууга баҕа санааны үөскэтиитэ элбэх дьоҥҥо тарҕаныыта таба таҥара туһата өссө улаатан олоххо киирэригэр көмөлөспүттэр.

Таба диэн сахалыы тыл буоларынан таба таҥараны сахалар үөскэтэн олоххо киллэрбиттэр. Бу таба таҥара тарҕаныытыгар үлэни таба, табатык оҥоруу үөскээбитэ улахан оруолу ылбыт. Ол курдук, үлэни табатык оҥоруу уһун кэмҥэ үөскээн дьону сайдыыны ситиһиигэ тириэрдибитэ биллэр. 

Таба таҥараны сахалыы өйдөөх-санаалаах элбэх норуоттар киэҥ сирдэргэ уонна араас дойдуларга тарҕаппыттар. Олус былыргы кэмнэргэ арийдар диэн үлэни сайыннарбыт омуктар тарҕаммыт сирдэригэр таба таҥара туттулла сылдьыбыт.

Киһи оҥорор быһыыта, үлэтэ икки өрүттэнэн тахсан иһэр:

1. Тугу барытын таба оҥоруу.

2. Сыыһа оҥоруу.

Бу киһи оҥорор быһыыларын икки өрүттэрин төһө кыайар-бытынан дириҥник ырытыахпыт:

1. Тугу барытын табатык оҥордоххо эрэ туох эмэ туһалаах оҥоруллан тахсан тупсууну, сайдыыны, инники диэки барыыны аҕалар. Кыратык да оҥорор быһыы табыллыбатар, сатамматар эрэ таах хаалар эбэтэр куһаҕаны элбэтэр уратылаах. Ол иһин киһи тугу барытын табатык оҥоро сатыыр баҕа санаата үөскээн таба таҥараны үөскэтэн олоххо киллэрбит.

2. “Сыы” диэн тыаһы үтүктэр тылтан сыыһа диэн быһаарыы үөскээбит уонна табыллыбатах, сатамматах үлэни бэлиэтииргэ туттуллар буолбут. Ол курдук, “сыы” диэн тыл түргэн, кыра тыаһы биллэрэрэ киһи тиэтэйдэҕинэ, ыксаатаҕына сыыһа-халты туттунара элбээн хааларыттан тутулуктанан үөскээбит.

Киһи хаһан баҕарар сыыһа-халты туттунан кэбиһэрэ баар буола турарыттан тулуурун, туттунар күүһүн дьарыктаан уонна аһара барар өйүн-санаатын сиэри, киһи быһыытын тутуһан хааччахтаан эрэ тугу барытын табатык оҥорору ситиһэр кыахтанар.

Өй-санаа аһара бардаҕына, ол-бу айыыны оҥоро сатааһын диэки халыйдаҕына куһаҕаны оҥоруу элбиирин сахалар былыргы үйэҕэ быһааран “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи таҥара-ларын үөрэҕэр киллэрэн оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһаналлар. Дьон оҥоро сатыыр элбэх саҥаны айыыларыттан биирэ эмэтэ эрэ табыллан, сатанан олоххо киллэриллэн туһаны оҥорууга тириэрдэрин бары билиэхтэрэ этэ. 

Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар киһи өйө-санаата сайдыытын уратыларын билбэттэриттэн айыы диэн тылы аҥардастыы “үчүгэй” диэн этэллэрэ улахан сыыһа буолар. Ол курдук, киһи оҥорор саҥаны айыылара оҥорбутун кэнниттэн үчүгэйдэрэ эбэтэр куһаҕаннара быһаарыллан тахсар уратылаах. Үчүгэй буолуо диэн быстах санааттан оҥоро охсуллубут саҥаны айыы куһаҕан буолан хаалан хомоторо элбиир.

Дьон бары саҥаны айыыны оҥоро сатыылларыттан табыллыбатах, сатамматах саҥаны айыылар куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр. Ону тэҥэ, саҥаны айыыны оҥоруу уратытынан дьон тиэтэйэллэрэ, ыксыыллара, урут түһэ сатыыллара киирэн кэлэн аһара барарыттан син табыллыан да сөптөөҕү куһаҕаҥҥа кубулуталлара үксээн хаалар.

Саҥаны айыылары оҥорууттан куһаҕан быһыылар элбииллэрэ итинник чуолкайдык быһаарыллар. Биир эмэ талааннаах киһи оҥорбут саҥаны айыыта эрэ табыллан, сатанан дьоҥҥо туһаны аҕалар.

Дьону барыларын “айыы үчүгэй” диэн албыннаан саҥаны айыыны оҥороллорун үксэтэ сатааһын куһаҕаны элбэтиигэ тириэрдэр. Бу куһаҕаннар эбиллэн тахсаннар букатын алдьатыыны оҥорууга тириэрдиэхтэрин сөп. Бу быһаарыылар “айыы үөрэҕэ” диэн секта дьон өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэтин, сыыһатын биллэрэллэр.

Күүс аһара барыыта сыыһа-халты туттунууну үөскэтэн алдьа-тыыны оҥорорун киһи нэми билэрэ, тутуһара эрэ аҕыйатар уонна үлэни туһалаахха кубулутарга тириэрдэр.

Үлэни оҥоруу табылыннаҕына эрэ туһаны оҥорон, туһалаах үлэнэн ааҕыллар, онтон сатаннаҕына атыттар батыһар, үтүктэр үлэлэригэр кубулуйар. Ол иһин сатабыллаахтык оҥоруллар үлэ барыһы киллэрэн омук сайдыытын, ахсаана эбиллиитин үөскэтэрин быһааран “Сатабыллаах саһыл саҕалаах” диэн өс хоһооно оҥорбуттар.

Халы-мааргытык оҥоруллубут, табыллыбатах, сыыһа-халты буолан хаалбыт үлэ куһаҕаны элбэтэн кэбиһэр. “Хоро салаҥ”, “хоро таһар” диэн үлэни кыайбаттарын, сатаабаттарын иһин сирэн хос ааттаммыт хоролор үлэһит сахаларга баһыттаран, холбоһоннор симэлийэн хаалбыттар.

Табатык оҥоруу диэн олус былыргы кэмнэргэ таба таҥара буолар кэмигэр сайдан тугу барытын табатык, ол аата сөп түбэһэр гына оҥорор дьон баар буолууларын үөскэппит. Оҕо тугу оҥорорун барытын табатык оҥорор буолууга олус өр кэмҥэ үөрэнэр. Ол иһин оҕо өйө-санаата сайдара, оҥорор быһыыта тупсара уһун кэми ылар.
 
Оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн туһа киһитэ буолан үлэлииргэ үгэстэри иҥэриммитэ үлэлииргэ баҕа санаатын үөскэтэн элбэхтик хамсаныылары оҥоро үөрэнэн үлэһит буоларыгар тириэрдэр. Бары уустук хамсаныылары оҥорууга, бу кэмҥэ үөрэнэрэ ордук табыллар уонна түргэтиир.

Көрсүө, сэмэй киһи оҥорор хамсаныылара наҕыллык оҥоруллар хамсаныылары үөскэтэллэр. Наҕыллык, ыксаабакка, тиэтэйбэккэ эрэ оҥоруллар хамсаныылар таба буолан тахсаллара элбэҕиттэн үлэһит сахалар көрсүө, сэмэй буолууну ордук сөбүлээннэр оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ үөрэтэллэр.

“Илии анныттан илдьиркэй, атах анныттан алдьархай” диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыылара табыллыбакка хааллахтарына куһаҕаны, алдьатыыны үөскэтэллэрин биллэрэр. Хамсаныы табылыннаҕына эрэ киһи туох эмэ туһалааҕы оҥороро кыаллар.

Хамсаныы сыыһа-халты буолан хаалыыта куһаҕаны үөскэтэрэ олус элбэх. Быһаҕынан сатаан туттуна үөрэнэ илик оҕо тарбаҕын дэҥниэн сөп. Киһи кэһэйииттэн үөрэҕи ылынара төһө да түргэнин иһин, оҕо аан маҥнай үөрэнэригэр саллан хаалыытын үөскэтэрэ үөрэнэрин бытаардыан сөп.

Сахалар туһалаах хамсаныылары оҥоруу ыараханнарын ырытан үөрэтэннэр киһи буор кута сайдыытын таһымнарын арыйаннар Кут-сүр үөрэҕэр киллэрэн туһаналлар.

Онон тугу барытын табатык оҥорор буолууну ситиһэр туһугар оҕо кыра эрдэҕиттэн үөрэннэҕинэ, хамсаныылары оҥорорун тупсаран үөрүйэхтэри үөскэтиннэҕинэ уонна тулуурун, туттунар күүһүн улаатыннардаҕына табыллар.

КЫРА уонна УЛАХАН

Айылҕаҕа туох барыта тэҥнэһиини үөскэтэн бэйэ-бэйэлэрин кытта тутулуктанан иһэллэр. Тэҥнэһии үөскүүрэ кыра уонна улахан диэн икки өрүттэр куруук баар буола туралларыттан ордук уустугурар. Киһи өйө-санаата сайдарынан, киһилии быһыыны тутуһарынан эрэ, бу икки уларыйан биэрэр өрүттэр икки ардыларыгар тэҥнэһиини үөскэтэн биэрэн иһэр кыахтанар.

Айылҕаҕа уонна киһи оҥорор быһыыларыттан үөскээн тахсар икки өрүттэри таба арааран билэр буолуу киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ону тэҥэ, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскээн тахсан иһэр тэҥнэһии балаһыанньатын тутуһа сылдьыы эрэйиллэр.

Киһи этин-сиинин уратылара икки өрүтү үөскэтэн иһэллэр:

1. Кыра.

2. Улахан.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулуга дьон уҥуохтара хайдаҕын быһаарыыга эмиэ туттуллар. Дьон уҥуохтара хайдаҕыттан, төһөтүттэн көрөн кыра уонна улахан диэн икки аҥы арахсаллар.

Кыра уонна улахан диэн икки өрүттэр киһи этин-сиинин уратыла-рын билинииттэн үөскээн тахсан баран өй-санаа уларыйыытын биллэрэр суолталаахтар.

Бу икки өрүттэри арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:

1. Оҕо кыраттан улаатан тахсара өйүгэр-санаатыгар уларыйыыны киллэрэр, аан бастакы баҕа санаатынан улаатыы буолар. Атаҕар туран хаампыт оҕо үөрүүтэ олус улаатар, улахан киһи курдук буолбут курдук сананара үөскүүр.

Оҕоҕо “Улаатан ис” диэн баҕа санааны үөскэтэн үгэс оҥорон иҥэрэн биэрии түргэнник киһи буолууну ситиһэригэр, өйө-санаата сайдарыгар  тириэрдэр уонна үлэлии үөрэнэригэр кыах биэрэр.

Улаатан иһэр оҕону төрөппүттэрэ куруук кыранан, кыамматынан ааттыы сырыттахтарына улахан киһи өйө-санаата киирэрэ хойутаан хаалыа диэн сахалар үөрэхтэрэ этэр. Ол иһин оҕону улаатан истэҕинэ куруук кыра, таптал аатынан ааттыы сылдьыы өйө-санаата сайдыытыгар муомурууну киллэрэрэ биллэр. Ону тэҥэ, оҕоҕо “Улаатан иһэҕин” диэн этэн улаатарга баҕа санааны иҥэрэн биэрэннэр оҕо олоххо ситиһэ сатыыр сыалын үөскэтэн биэрэллэр. 

2. Оҕо баар-суох биир баҕа санаатынан улаатыы буолар. Улахан оҕо диэн ааттаммыт оҕо өйө-санаата сайдыыта, киһи буолууну ситиһиитэ түргэтээн биэрэр. Ол курдук, хас да оҕолоох ыаллар улахан диэн ааттаммыт оҕолоро өйө-санаата сайдыыта түргэтиир, кыраларга көмөлөһөр санаата улаатарын тэҥэ, кыра эрдэҕиттэн көмө киһитэ буолан үлэҕэ үөрэнэрэ ситиһиллэр.

Киһи баҕа санаата үчүгэй уонна улахан диэки тардыһыылаах сайдан иһэрин тэҥэ, икки өрүттэнэн тахсарын ситиһиини оҥорууга ыҥырыылар; уруй уонна айхал диэн тыллар бааллара биллэрэр:

1. Сахалар сайдыыны ситиһиигэ ыҥырар уруй диэн тыллара эр дьон баҕа санааларын биллэрэр суолталаах. Ол курдук, ур диэн тылынан эр киһи бэлиэтэ ааттанар буоллаҕына, уй диэн тыл улахан диэн өйдөбүлү биэрэр. “Ур улааттын” диэн эр дьон баҕа санаалара уруй диэн ыҥырыыга аналлаах тылынан этиллэн кыайыыга, ситиһиигэ сирдиир, санаатын туһаайар суолталаах.

2. Айхал диэн тыл дьахталлары ыҥырар суолтата улахан. Ай  уонна хат диэн тыллартан үөскээбит айхал диэн тыл дьахталлар олоххо аналларын, саҥаны айыыны оҥорон оҕону төрөтөллөрүн быһаарар уонна ону толорорго ыҥырар.

Кыра уҥуохтаах дьон улахан уҥуохтаахтарга баһыттарар, сабырыттарар курдуктара кыра эрдэхтэриттэн өйдөрүгэр-санаа-ларыгар улахан уларыйыылары киллэрэр. Оҕо уҥуоҕа намыһаҕыттан үөскээн тахсар баттана сылдьар курдук санаата улаханнары кытта күрэхтэһэ, күөнтэһэ сылдьарын үөскэтэр. Бу санаа дьайыытыттан биирдэ эмэ итирэн, өйө көтөн хааллаҕына улаханнары кытта тапсыбата биллэн хаалыан сөп.
 
Улаханнар бэйэлэрин билинэр санаалара төһө эрэ кэминэн улаатан аһара барыыта улахамсыйыы санаатын үөскэтэр уонна кыралары кытта тапсары уустугурдар, тэҥэ суох оҥорор. 
Эр дьон айылҕа тугу биэрбитинэн сылдьар буоллахтарына, дьахталлар “Улахантан улаханы” көрдүүллэрэ эбиллэн иһэрэ кэҥээн, дьаллайан иһэр баарыттан уонна хаһан баҕарар бэлэмнэриттэн тутулуктанан баһыйар санааларын үөскэтэн кэбиһэр.

Дьоҥҥо улаханнык сананыы улаатан хаалбыта өр сылларга кыайан көммөккө эрэйдэри үөскэтиэн сөп. Улахамсыйыы аһара баран улуу-тумсуйуу диэҥҥэ тиийдэҕинэ омукка национализм, атыттартан үрдүктүк сананыы сайдыбыта быһаарыллар.
 
Былыргы кэмнэргэ кыра омуктары сэриилээн кыайыы “Кыа-йыыттан төбө эргийэр” диэн этиигэ сөп түбэһэн улаханнык сананыыны аһара ыытан, национализмҥа тириэрдэн кэбиһэр этэ. Ол аата улахан омук кыра омугу баттыыр, туоратар, симэлитэ сатыыр санаата улаатыыта национализмы үөскэтэн олоххо киллэрэр.

Сэриигэ кыайбыттар “Кыайбыт көҥүлэ” диэн өйүнэн-санаанан салайтаралларыттан, кыайтарбыттары сайдыыта суох, кыра, мөлтөх курдук саныыллара улаатарыттан бэйэлэрин улаханнык сананаллара аһара баран хаалара үөскүүр. 

Кыайбыттар уһун үйэлэргэ атын, кыра омуктары баһылаан салайдахтарына бэйэлэрин улаханнык сананаллара, кыралары анны-ларынан саныыллара аһара барыан сөп. Омукка улахамсыйыы өйө-санаата сайдан аһара бардаҕына, атыттары сэнээһин үөскээн тахсан сэриини саҕалыылларыгар төрүөт буолуон сөп.

Омуктар икки ардыларыгар кыра уонна улахан баарын курдук, тэҥэ суох буолуу хаһан баҕарар баар буола турар. Ол курдук, сорохтор, улаханнар капитализмы тутан сайыннара сылдьар кэм-нэригэр атыттар, кыралар колониализмтан, сайдыылаахтар баттал-ларыттан саҥа босхолоно сатыы сылдьыахтарын сөп.

Омуктар саҥалыы үөскээһиннэрэ, сайдыыны ситиһиилэрэ уонна мөлтөөһүннэрэ, эстиилэрэ тохтообокко кэлэн иһэринэн дьон олохторугар хамсааһыннар үөскээн тахсан иһэллэр. Дьон өйө-санаата өссө сайыннаҕына, биир тылы булуналлара үөскээтэҕинэ, ити уустуктар кэлиилэрин таба быһаарар кыахтаныахтарын сөп.

Олус былыргы кэмнэргэ сиргэ улахан уҥуохтаах дьон олоро сылдьыбыттара археологтар булан ылыыларынан бигэргэтиллэр. 2 миэтэрэттэн тахса үрдүк уҥуохтаах дьону хаһан таһаараллара биллэр. Тыынар-тыыннаахтар уҥуохтара улаатыыта радиация уһун кэмнээх дьайыытыттан тутулуктааҕа билигин быһаарылла сылдьар.
 
Онон кыра уонна улахан диэн икки өрүттэр үөскээн тахсыылара айылҕаттан тутулуктаах уонна дьон эбэтэр омуктар икки арды-ларыгар үөскүүр уустук сыһыаны быһаараллар.

КҮЛҮҮ уонна ЫТААҺЫН

Майгы киһи өйүн-санаатын уларыйыыларын үөскэтэрин уонна икки өрүккэ арахсан сылдьалларын сахалар үөрэтэн билэн тыл-ларыгар киллэрэн туһаналлар. Бу икки өрүттэр аһара баран хаалба-тахтарына киһи өйө-санаата туруктаахтык сайдара ситиһиллэр.

Киһи өйө-санаата сайдан иһиитэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутаах тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэри үөскэтэн иһэр. Өй-санаа киһиэхэ дьайыыта улаатан хааллаҕына этигэр-сиинигэр биллэр уларыйыылары киллэрэн майгынын икки утарыта өрүттэрин арааран билиигэ тириэрдэр:

1. Күлүү.

2. Ытааһын.

Өй-санаа үөскэтэр майгынын бу икки тус-туспа өрүттэрин төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Күлүү диэн үөрүү аһара барбытын биллэрэр. Үөрүү диэн киһи санаата туолбутун, астыммытын биллэрэр аналлаах хамсаныылара, саҥа таһаарыылара ааттанар, ону тэҥэ, сирэйин көрүҥэ уларыйан ону атыттарга биллэрэр аналлаах.

Үөрүү диэн майгы уратыта киһи сирэйигэр биллэн кэлиитэ ымайыы, мичээр, күлүү диэн уратылары үөскэтэллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэтэ үөрбүт сирэйин көрдөрөн биэрдэҕинэ, үтүктэн үөрэргэ түргэнник үөрэнэр. Үөрэргэ үөрэммит оҕо майгына сымнаҕас буолар.

Киһи олоҕор улахан үөрүү тиийэн кэллэҕинэ күлүү диэн үөрбүтү атын дьоҥҥо биллэрии, ураты саҥаны таһаарыы үөскээн кэлэр. Үөрүүнү биллэрии элбэх араастарыттан аһара барара кэллэҕинэ күлүү үөскээн тахсар.

Үөрүү төһө улаханыттан тутулуктан күлүү уларыйар:

- Сэмэйдик күлүү.

- Алларастаан күлүү.

Алларастаан күлүү диэн улаханнык саҥа таһааран үөрбүтү биллэрии ааттанар уонна күлүү киһи быһыытын аһара барбытын биллэрэр. Икки өрүт тутаах уратыларынан хайалара эрэ аһара баран хааллаҕына, атына эргийэн, уларыйан, солбуйсан биэрэрэ тиийэн кэлэрэ биллэн тахсар. Ол аата улаханнык алларастаан күлүү кэнниттэн ытааһын тиийэн кэлиэн сөп.
Икки өрүттэр икки ардыларыгар уларыйыы, эргийэн, солбуйсан биэрии тиийэн кэлэрин “Аһара күлэн алларастаама, сотору ытыырыҥ кэлээрэй” диэн өс хоһооно баара биллэрэр.

2. Ытааһын. Оҕо кыра эрдэҕинэ аччыктаатар эбэтэр туга эмэ табыллыбатар эрэ ытаан бэбээрэн биллэрэн иһэр. Суутун уларыта охсон биэрдэххэ уонна тото аһаттахха утуйан буккуратан хаалар уонна утуйа сытан улаатар.

“Оҕо ытаан-ытаан улаатар” диэн өс хоһооно оҕо ытыыра бэйэтигэр туһаны оҥорорун биллэрэр. Аһара барбатах ытааһын оҕо туга эмэ тиийбэтин, табыллыбатын биллэрэрин таһынан күөмэйин эрчийэргэ, дьарыктыырга туһалыыр.

Улахан киһи ытааһына диэн куһаҕан, ыарахан мунньуллан хаалбытыттан өйү-санааны ыраастаныы ааттанар. Мунньустубут куһаҕан өй-санаа ыараханнара харах уутун кытта тахсан хаалыылара ытааһын киһиэхэ оҥорор туһатын быһаарар. Сөбүгэр, аһара барбатах ытааһын киһи өйүн-санаатын ыраастаан дьэгдьийиини аҕалар. Ону бэлиэтээн “Ытаатахха киһи чэпчиир” диэн этэллэр.

Ытааһын аһара барыыта сарылыы-сарылыы ытааһыҥҥа тириэрдэн ыраастаныы, өй-санаа уларыйыыта түргэтиирин үөскэтэрин тэҥэ, киһи сыыһа-халты туттунарыгар тириэрдиэн сөп. 
Түүлгэ аһара баран күүскэ ытаатахха туохтан эрэ үөрүү кэлиэн сөп. Бу икки өрүттэр уларыйан, солбуйсан биэриилэрэ үөскээн көстүүтэ туох эмэ аһара баран атынын улаханнык баһыйыыта, эргийэн биэрии тиийэн кэлэрин биллэрэр.

Икки өрүттээх буолуу дьоҥҥо уларыйан биэрэр дьайыыта күлэр уонна ытыыр солбуйсан биэрэллэриттэн чуолкайданан биллэр. Күлүү аһара бардаҕына сотору үөрүү бүтэрин, онтон аны иккис өрүтэ, ытааһын тиийэн кэлэрин биллэрэр.

“Күлэр уонна ытыыр аҕас-балыстыылар” диэн өс хоһооно киһи өйө-санаата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугуттан улаханнык тутулларын, кэмэ кэлэҕинэ солбуйсан, уларыйан биэрэрин быһаарар.

Киһи майгынын уратылара, икки өрүттэрэ түргэнник уларыйан иһэллэрэ өйүгэр-санаатыгар тосту уларыйыылар киирэллэриттэн тутулуктанар. Бу икки өрүттэр солбуйсан биэрэллэрин сахалар олус былыргы кэмнэргэ үөрэтэн билэннэр олохторугар туһана сылдьаллар.
 
Күлэр уонна ытыыр икки өрүтү үөскэтэллэр уонна солбуйсан биэрэллэрэ тиийэн кэлэрэ киһиэхэ икки өрүт кэмэ кэллэҕинэ уларыйан биэрэллэрин өйүгэр-санаатыгар тириэрдэллэр. 
“Барыта кыраттан саҕаланар” диэн этии туох барыта аһара барбакка кэми, мээрэйи тутуһан сылдьалларын бэлиэтиир. Ол иһин сахалар туох барыта кэминэн буоларын сөбүлүүллэр.
Айылҕаҕа “Туох барыта икки өрүттээх” буолуута хамсааһыны үөскэтэн иһэриттэн олоххо сайдыыны ситиһии кэлэр кыахтанар. Икки өрүттэр хардары-таары сайдыыны ситиһэллэриттэн кэмэ кэллэҕинэ үөскээн тахсар солбуйсуу хамсааһына олоххо уларыйыылары, тупсуулары киллэрэн иһэр.
 
Онон өй-санаа икки өрүтэ уларыйан, солбуйсан биэрэллэрэ тиийэн кэлэрин быһааран олоххо туһаныыга күлүү уонна ытааһын солбуйсан биэрэллэрэ тиийэн кэлэрэ туһалыыр.

ҮЧҮГЭЙ уонна КУҺАҔАН

Айылҕа дьон өйө-санаата сайдыытыгар улахан сабыдыалы оҥороро үрүҥ уонна хара диэн икки аҥы арахсыы, икки өрүт баарыттан биллэр. Халлаан сырдаан күн тахсан бары-барыта чуолкайдык көстөр буолуута киһиэхэ үчүгэй, ырааҕы көрөр кэмин аҕалар. Бу сырдыктан кэлэр үчүгэй буолуу уонна баҕа санаа туолуута үрүҥ диэн ааттанан олоххо киирэн үчүгэйи бэлиэтииргэ анаан туттулла сылдьар.

Халлаан хараҥаран туох барыта көстөрө куһаҕаҥҥа кубулуйуута киһиэхэ куһаҕан кэми аҕалар. Ол иһин хараҥа, хара куһаҕан өйдөбүллэнэн дьон өйүгэр-санаатыгар киирэн иҥмит. Барыны-бары; тугу сирбиттэрин, сөбүлээбэтэхтэрин хара, куһаҕан диэн ааттааһын кэнниттэн умнуллан хаалара түргэнник үөскүүрэ киһи өйө-санаата куһаҕантан ыраастанарыгар туһалыыр.

Дьон өйө-санаата сайдан, киһи быһыыта тупсан истэҕинэ икки өрүттэргэ арахсыы эмиэ уларыйан, саҥа өйдөбүллэринэн эбиллэн иһэрин тэҥэ, сымнаан, ол аата утарыта туруу кыччаан биэрэн иһэр. Олус былыргы кэмнэргэ дьон икки өрүттэрин арахсыылара айыы уонна абааһы диэн ааттанар кэмнэригэр улахан өстөһүүгэ, сэриигэ тириэрдэрэ элбэх этэ.
Бу кэмҥэ абааһынан ааттаммыттары имири эһии, күдэҥҥэ көтүтүү улахан кыайыынан ааҕыллан хайҕанара, арбанара. Бары илэ сылдьар абааһылары суох оҥорбуттарын кэнниттэн, арай көстүбэттэр эрэ, кыаттарбат буолан ордон хаалбыттара биллэллэр.

Айыы дьоно уонна абааһылар диэн арахсыы былыргы олоҥхо кэмин саҕана баара бэлиэтэнэр. Бу кэмҥэ бу икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин кытта сэриилэһэн, өлөрсөн иһэллэриттэн абааһыларынан ааттаммыттар быста эстэннэр симэлийэ быһыытыйбыттар.

Дьон өйө-санаата сайдан истэҕинэ биир киһи үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыыны, айыыны оҥорон кэбиһэрэ быһаарыллан олоххо киирбитин кэнниттэн айыы диэн тыл икки өрүттэнэн; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллэнэн тахсыбыт. Дьон оҥорор быһыыларын ураты-ларыттан көрөн икки өрүккэ арахсыылара үөскээбит.
Билигин дьон өйүн-санаатын икки өрүттэрэ маннык арахсаллар:

1. Үчүгэй дьон. 

2. Куһаҕан дьон.
 
Өй-санаа бу икки аҥы арахсыыларын, икки өрүттэрин төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Киһиэхэ үчүгэйэ кэлэрин халлаан сырдааһына, Күн тахсыыта үөскэтэриттэн үрүҥ дьүһүн билигин даҕаны үчүгэйи бэлиэтииргэ анаан туттулла сылдьар. Үрүҥ дьүһүн үчүгэйи бэлиэтииргэ аналламмыта айылҕаттан тутулуктааҕынан хаһан да уларыйбат. Ол курдук, киһи хараҕа сырдыкка үчүгэйдик, чуолкайдык көрөрө үрүҥ дьүһүн үчүгэйи бэлиэтиирин үөскэппит.

Киһи бэйэтигэр үчүгэйи оҥороро куруук бастаан иһэр. Бэйэтигэр үчүгэйи аҕалары, туһаны оҥорору барыларын үчүгэйинэн ааттыыр. Ону тэҥэ, киһи бэйэтэ тугу оҥорбутун барытын кэриэтэ үчүгэйинэн ааттаан кэбиһэрэ быдан элбэхтик бэлиэтэнэр. Ол аата киһи оҥорор быһыыта эмиэ бэйэтигэр үчүгэйи оҥоруу диэки хайысхалааҕыттан үчүгэй эбиллэн иһэрэ тохтообот уонна аһара барыыга тиийиэн сөп.

Икки тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр үчүгэй киһи Христос таҥара үөрэҕэ киэҥник тарҕанан дьон үчүгэй буола, үчүгэйи ситиһэ сатыыллара элбээбититтэн, билигин үчүгэй киһи буолууну үгүстэр ситиһэн сылдьаллар.

2. Дьон тугу сирбиттэрин, сөбүлээбэтэхтэрин куһаҕан диэн ааттыыллар, туораталлара аһара бардаҕына суох оҥоро, симэлитэ сатыахтарын сөп. Сириллэр, туоратыллар куруук элбэҕиттэн куһаҕан хаһан баҕарар баар буола турар.
 
Куһаҕаны эрдэттэн билэн, тупсаран, көннөрөн үчүгэй оҥорон биэрдэххэ куһаҕан аҕыйыырын сахалыы таҥара үөрэҕэ туһанар. Ол иһин таҥара үөрэҕэ аан бастаан дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕаннарын билэргэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этэн оҕолору иитэр, үөрэтэр. Бу үөрэх оҕо куһаҕан диэни аан бастаан биллэҕинэ олору оҥорбот кыаҕын үөскэтэрэ, үчүгэйи, туһалааҕы оҥорорун элбэтэрин тэҥэ, сыыһа-халты туттунарын аҕыйатар.

Үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсыы уустук, эрэйдээх боппуруоһу эйэлээхтик быһаарсыы кэлэригэр улахан мэһэйи үөскэппэт, өй-санаа икки өрүттэрин арахсыылара сайдыыны ситиһииттэн сымнаабыт, киһитийбит көрүҥнэрэ буолар.

Ол да буоллар үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки өрүттэр икки аҥы арахсыылара сэриигэ, өлөрсүүгэ тириэрдэн кэбиһиэн сөп. Ол курдук, 20-c үйэҕэ бэйэлэрин аһара “үчүгэйинэн” ааҕыммыт немец фашистара куһаҕаннары суох оҥоро сатаан сэриини саҕалаабыттара. 

Үчүгэй аһара барыыта үчүгэйтэн үчүгэй диэн кэнниттэн кэлэр кэрэ буолууга тиийиитэ куһаҕаннары абааһы көрүү аһара барыытын үөскэтиэн, улаатыннаран кэбиһиэн сөбүттэн өйдөөх-санаалаах дьон эрдэттэн сэрэниэхтэрэ, харыстаныахтара этэ.

Омук мөлтөөһүн кэмигэр киирдэҕинэ олох бары өрүттэригэр “үчүгэйдэрин” былдьатан, улуу омук буолаллара кыаллыбат кэмигэр кэлэн хаалыылара кэрээннэриттэн тахсан хаалыыларын үөскэтэн кэбиһэрэ үгүстэр сэриини сөбүлүүллэригэр тириэрдиэн сөп.

Икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, солбуйсан биэрэллэрэ өс хоһоонноругар киирэн этиллэн сылдьаллар:

- “Уол оҕо биир күн ат өрөҕөтүгэр, биир күн ат уорҕатыгар” диэн өс хоһооно куһаҕан үчүгэйгэ уларыйан, солбуйсан биэрэрин сахалар олохторугар туһаналларын биллэрэр. (3,61). 

- “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, солбуйсан биэрэллэрэ тиийэн кэлэрин быһаарар. Биһиги көлүөнэ дьон өй-санаа бу уларыйан биэрэрин чахчы билэн сылдьабыт. Сэбиэскэй былаас саҕана дьадаҥылар “үчүгэй” диэн ааттаналлара, бары улахан салайааччылар быстар дьадаҥы төрүттэринэн киэн тутталлара, арбаналлара.
 
1991 сыллаахха Россия дьоно үлэни кыайбаттарыттан сэбиэскэй былаас эйэлээхтик эстибитэ. Дьон ырыынак олоҕун сөбүлээн талан ылбыттара. Аны баайдар үчүгэй аатырбыттара, бары байа-тайа сатыыр баҕа санаалара туолан үлэ сайдар кыахтаммыта.

Икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрэ тиийэн кэлэригэр хайа эрэ өрүт атынын аһара баһыйан барыыта уонна суох оҥоро сатааһына тириэрдэр. Дьон олоҕор куруук кэриэтэ үчүгэй аһара барыыта бэлиэтэнэр. Ол курдук, киһи барыта бэйэтигэр үчүгэйи оҥосто сатыыр баҕа санаатыттан үчүгэйи элбэтэн кэбиһэллэрэ салҕанан иһэр.

Үчүгэй аһара баран үчүгэйтэн үчүгэй диэни ааһа бардаҕына саха тылыгар кэрэ буолуу диэн тиийэн кэлэр. Кэрэ буолуу диэн тас көрүҥү тупсарыы, атыттарга көрдөрө сатааһын буолар уонна киэргэниини аһара ыытан кэбиһэр. Ол иһин кэрэ буолууга тиийбит киһи үлэни үлэлээбэт, кэрэтин эрэ көрдөрө сылдьыыга тиийэр. Бу киһи өйүгэр-санаатыгар кэрэ буола сатааһынтан үөскүүр уларыйыы саха тылынан кэрэх буолууга тиийии диэн ааттанар. (6,114).

Икки өрүттэри таба арааран билэн хайаларын да аһара ыыппакка, тэҥнэһиини тутуһан сайдан иһэллэрин ситиһиини дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытынан туһанан кыайыахтара этэ.

Онон үчүгэй уонна куһаҕан диэн өй-санаа икки өрүккэ арахсыыта хаһан баҕарар баар буолар уонна аһара барбатахтарына дьону сайдыыны ситиһэллэригэр тириэрдэр хамсааһыны үөскэтэллэр.

САЛАЙЫЫ ИККИ ӨРҮТЭ

Дьон ахсааннара элбээн истэҕинэ ханнык эрэ салайыы көрүҥэр наадыйар кэмнэрэ тиийэн кэлэр. Олус былыргы кэмнэргэ дьон бөлөхтөрүн чахчы күүстээх, кыанар уонна барыларын өйүнэн-санаатынан баһыйар киһи салайара олоххо киирэн сылдьыбыта.

Салайыы маннык көрүҥэ олус былыргы кэмнэртэн сайдан баран дьон өйө-санаата сайдыытын аһара барар уратытынан кэлин тоталитарнай, диктаторскай диэн көрүҥҥэ кубулуйан хаалара биллибититтэн аныгы үйэҕэ туоратыллыыга киирэн сылдьар.
 
Кэлин өй-санаа сайдан иһиитэ эбиллэн аҥардастыы күүстээх киһи элбэх дьону салайар кыаҕа аҕыйаҕын быһаарбыта. “Дагдайбытын аанньа даар акаары” диэн өс хоһооно улахан күүстээх киһи өйө-санаата сөбүгэр буолан хааларын биллэрэн өйдөрө-санаалара сайдыбыттар салайар былааһы, бу кэмҥэ ылан сылдьаллар.

Дьону салайыы икки өрүтэ үөскээһинэ өй-санаа сайдан, тупсан иһиититтэн тутулуктанар. Ол курдук, аҥардастыы күүс баһылаан салайара үрдүкү салайааччылар былааска аһара уһуннук олорон хаалыыларын үөскэтэн бэйэ дьонун элбэтэрэ сайдыы киириитин бытаардан кэбиһэрэ быһаарыллан, кэмэ кэллэҕинэ уларыйан биэрэн иһэр саҥа салайыы көрүҥэ, демократия үөрэҕэ олоххо киирбитэ үс үйэ буолан сылдьар.

Салайыы икки өрүттэрэ маннык арахсаллар:

1. Тоталитарнай салайыы.

2. Демократическай салайыы.

Салайыы бу икки өрүттэрэ кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, солбуйсан биэрэллэрин арааран билэн олоххо туһана сылдьыы эрэйиллэр. Бу икки өрүттэри арыыйда дириҥэтэн ырытыахпыт:

1. Күүстээхтэр баһыйан салайыылара тоталитарнай салайыы көрүҥүн үөскэтэр. Салайар былаас күүһүрүүтэ, биир киһи салайар былааһыгар кубулуйуута маннык салайыныыга тириэрдэр. “Сначало было слово” диэн арҕааҥҥы дойдулар тутуһар таҥараларын үөрэҕин этиитэ тоталитарнай салайыыга тириэрдэр. Ол аата ким эрэ эппитин толоро сылдьыы ыйан, этэн биэриини толорууга тириэрдэн бас бэриниини үөскэтэн, салайааччылар былаастарын олохтуур.

Оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрин этэрин истэн, олору толорон улаатара тоталитарнай салайыы көрүҥэ буолар. Бу кэмҥэ төрөппүт оҕотугар бэйэтин өйүн-санаатын иҥэрэр, үчүгэй диэн сыаналыыр быһыыларын оҥотторон ийэ кутун иитэн биэрэр кыаҕа улаханын туһанар кэмэ буолар.
 
Хас биирдии төрөппүт оҕото кини курдук өйдөөх-санаалаах буола улаатыан баҕарар. Салайыы бу көрүҥүн оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитиигэ туһаннахха өйө-санаата төрөппүттэрин курдук буоларын үөскэтии табыллар кыахтанар.

Улааппыт оҕо улахан дьону кытта тэҥнэһэн кинилэр курдук бэйэтэ быһаарынан киһи быһыылаахтык сылдьар буолуутугар тиийдэҕинэ төрөппүттэр баһылыыллара тохтуура, салайар былаас тэҥнэһиини үөскэтэр демократия үөрэҕин өттүгэр уларыйдаҕына табыллар.

Ыал буолуу оҕо өйө-санаата өссө сайдан, тупсан киһи буолууну ситиһэн демократия үөрэҕэр тиийбитин биллэрэр. Ол курдук, саҥа, үһүс киһи үөскээн улаатыыта демократия тэҥнэһиини тутуһар олоҕун ирдиир кэмэ тиийэн кэлэр.

Ыал эр киһи сайдыылаах буор кутун кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэн иһэргэ аналлаах тэриллэр. Ыалы эр киһи – аҕа баһылык салайара оҕолор тулуурдара, туттунар күүстэрэ улаатарыгар тириэрдэр. Ыал сайдан, оҕолор ахсааннара эбиллэн иһиитэ аҕа ууһун үөскэтэр. Оҕолор бары эр киһиттэн сайдыылаах буор кутун ылынан төрүүл-лэриттэн аҕа ууһа диэн аат үөскээн олоххо киирэн туттуллар.

Оҕо улаатан өйө-санаата сайдан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанар буоллаҕына, киһи буолууну ситиһэр. Бу кэмҥэ кини өйө-санаата төрөппүттэрин этэллэрин истэн сайыннаҕына кинилэр курдук буолар кыахтанар. Оҕо төрөппүттэрин курдук буолара тоталитарнай салайыынан ситиһиллэрэ ордук табыллар. Ол курдук, “Мин курдук оҥор” диэн этии бэйэни үтүгүннэрэн үөрэтиини олоххо киллэрэн оҕо төрөппүтүгэр маарынныырын үөскэтэр. 

Дьадаҥылар, сүрэҕэ суохтар, бэлэмҥэ үөрэммиттэр салайар былааһы ыллахтарына тоталитарнай, диктаторскай салайыы диэки халыйан хаалаллар. Бу уларыйыы биир киһи салайар былааһа “үчүгэй” диэн этиигэ тириэрдэринэн бэйэлэрэ өйдөрө-санаалара тиийбэт, бэлэмҥэ үөрэнэн уонна атеист буолан хаалбыт дьон салайыы бу көрүҥүн олоххо киллэрэн кэбиһэллэр. 

Үлэлиэхтэрин баҕарбаттар салайааччы буоллахтарына бэйэлэрин оннуларыгар элбэх солбуйааччылары булан иһэллэрэ ахсааннара эбиллэн иһэрин үөскэтэр. Салайааччылар элбээһиннэрэ үлэни бытаардан, атахтаан кэбиһэрэ улаатан олоххо хаалыы үөскээн барара салайар былаас уларыйарыгар тириэрдэр.

2. Дьон өйдөрө-санаалара сайдан иһиитэ билигин тэҥнээхтэр биир тылы булунан салайыыларын үөскэппитэ олоххо киирбитэ уонна демократическай диэн ааттанар. Бу салайыы көрүҥэ быыбары туһанарынан бары кыттыгастаахтар тэҥнээхтик сыһыаннаһалларын үөскэтэн чахчы өйдөөхтөр, кыахтаахтар, сатабыллаахтар талыллан дьону салайыыларын олоххо киллэрэр.

Аныгы сайдыбыт олоххо урукку хаалбыт өйү-санааны тутуһа сылдьыы олохтон улаханнык хаалыыга, атыттарга баһыттарыыга тириэрдэн омук симэлийэрин үөскэтиэн сөп. Демократия тутулуктаах дойдулар хас быыбар кэллэҕин аайы салайааччылары уларытан иһэллэриттэн олохторугар туһалаах уларыйыыны кэмигэр киллэрэн сайдыыны ситиһэллэрэ түргэтиирин туһана сылдьаллар.

Олоххо уларыйыылар киирдэхтэринэ эрэ сайдыыны, тупсууну ситиһии кыаллар кыахтанар. Тоталитарнай салайыныылаах дойдулар биир салайааччыны үйэтин тухары салайар былааска олордоннор бары салайар үлэһиттэр түргэнник бэйэ дьонугар кубулуйууларыгар тириэрдэллэр уонна уларыйыылар киириилэрин бытаарданнар түргэнник киирэн иһэр сайдыыттан хаалан хаалыыларын үөскэтэллэр.

Оҕо улаатан ыал буоларыгар төрөппүттэрин кытта өйө-санаата тэҥнэһэр, ол иһин бу кэмҥэ ыалга демократичнай салайыы көрүҥүн туһаныы эрэйиллэр кэмэ кэлэр.
 
Олох салҕанан истэҕинэ дьону салайыы икки өрүттэрэ хардары-таары солбуйсан, уларыйан биэриилэрин тутуһа сырыттахха эрэ сайдыыны ситиһии кэмигэр кыаллар кыахтанар.

Онон дьону салайыы икки өрүттэрэ кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэрин олоххо туһана сылдьыы эрэйиллэр.

ҮЛЭ уонна ҮӨРЭХ

Үлэ уонна үөрэх киһи сайдыыны ситиһиитин икки өрүтүн үөскэтэллэр. Олус былыргы кэмнэртэн үлэ киһи этин-сиинин сайыннаран, тупсаран киһитийиини, ол аата киһи курдук көрүҥнээх буолууну ситиһии кыаллыбыт. Кэлин өй-санаа сайдыыта бастаан үөрэх баһылаан иһэрин курдук өйдөбүлү үөскэтэн сылдьар.
 
Киһи сайдыыны ситиһэригэр этэ-сиинэ уонна өйө-санаата туох уратыны киллэрэллэрин быһаарыы өйдөөх-санаалаах дьонтон эрэйиллэр. Үөрэҕи ситиһии өйү-санааны түргэнник сайыннаран олоххо тупсууну киллэрбитин иһин, олорон эрэ үлэлиири үөскэ-тэриттэн, хамсаныылары оҥорууну аҕыйатан эти-сиини мөлтөтөрө киһиэхэ уонна кэлэр көлүөнэлэригэр биллэр куһаҕаны оҥорор.

Киһи олоҕун устата оҥорор туһалаах, сайдыыны, ситиһиини аҕалар быһыылара этин-сиинин сайыннаралларыттан, тупсарал-ларыттан тутулуктанан икки аҥы өрүттэргэ арахсаллар:

1. Үлэ.

2. Үөрэх.

Сайдыыны ситиһии киһи этин-сиинин сайыннарар, тупсарар буоллаҕына туһаны аҕалар, онтон этигэр-сиинигэр буортуну, куһаҕаны оҥордоҕуна үйэтин кылгатан кэбиһиэн сөп.
Бу икки өрүттэри төһө кыайарбытынан ырытан көрүөхпүт:

1. “Үлэ киһини айбыта” диэн этии сайдыыны ситиһии хантан кэлэрин биллэрэр. Үлэни оҥоруу эти-сиини эрчийэр, дьарыктыыр, элбэх нэмин билэр хамсаныылары оҥордоххо эрэ табылларын, туһаны аҕаларын сахалар билэллэр.

Хамсаныылары оҥоруу киһи буор кутун сайыннаран үөрүйэхтэри үөскэтэн туруктаах өйү-санааны киһиэхэ иҥэрэр. Бу үөрүйэхтэр эккэ-сииҥҥэ иҥэн сылдьалларыттан уонна киһи оҕолоругар утумнаан бэриллэн иһэллэриттэн кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара түргэнник сайдыыны ситиһэрин үөскэтэллэр.

Эт-сиин хамсаныылары оҥоро сырыттаҕына эрэ табыллар. “Хамсаныы олох төрүтэ” диэн этии эт-сиин куруук хамсана сылдьарын быһаарар. Сыт диэн тылга “ыы” диэн ытааһын дорҕооно эбилиннэҕинэ сытыы диэн буолар. Элбэхтик сытыы эти-сиини сытыйыыга тириэрдэрин сахалар былыр үйэҕэ быһааран тылларыгар киллэрэн туһаналлар.

Эт-сиин эрчиллэриттэн, хамсаныылары оҥороруттан киһи олоҕун уһуна быһаччы тутулуктанар, айылҕаттан бөҕө эттээх-сииннээх киһи олоҕун уһуннук олорор кыахтанар. Куруук үлэлии сылдьар дьон уһун үйэни бэйэлэрин кыахтарынан ситиһэллэр.

2. Үөрэх өйү-санааны сайыннарар. Киһи салгын кута үөрэҕи билииттэн эбиллэн, сайдан иһэр. Бу салгын кут диэн киһи саамай кэбирэх, төбөнү кыратык доргуттахха, арыгыны аһара истэххэ эбэтэр наркотигы туһаннахха көтөн, баран хаалар өйө-санаата буолар.

Үөрэх салгын куту үөскэтэр. Салгын кут өйө-санаата билиилэртэн үөскүүрүнэн киһи өллөҕүнэ үс хонугунан ыһыллар, үрэллэр, ол иһин кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллибэккэ таах хаалар.

Үөрэхтэн кэлэр салгын кут өйө-санаата биир киһи, үөрэҕи ылыннаҕына үөскээн тыыннааҕын тухары бэйэтигэр туһалаан баран өллөҕүнэ көтөн, үһүс күнүгэр ыһыллан хаалар. Бу быһаарыы дакаастабылынан үс хонук иһинэн өйдөнөн кэлбит киһи урукку чөлүгэр түһүөн сөп, онтон хойутаатаҕына улаханнык уустугурар.

Үөрэх биир, үөрэҕи ылыммыт эрэ киһиэхэ туһаны аҕалар, хамнаһа элбиэн, үлэтэ чэпчиэн, баҕатын хоту сынньалаҥнык сылдьыан сөп. Оҕо аҕыйахтык хамсанар, үгүстүк олорор төрөппүтүн көрөн, үтүктэн хамсаныылары оҥороро аҕыйыыра этин-сиинин мөлтөтөн кэбиһэрэ, үөрэх кэлэр көлүөнэлэргэ куһаҕан дьайыылааҕын биллэрэр.

Эт-сиин сайдыыта дуу, өй-санаа сайдара дуу киһиэхэ төһө туһалаахтарын бу үлэҕэ быһааран биэриэхпит.
 
Олоххо хаһан баҕарар икки өрүт үөскээн тахсан иһэллэриттэн киһи өйө-санаата сайдыбытынан туһанан, бу икки өрүттэр икки ардыларынан түбэһэр быһаарыыны ылынан оҥорор быһыытын таба салайара эрэйиллэр. Ол курдук, бу икки өрүттэр хаһан баҕарар солбуйсар, уларыйар кэмнэрэ кэлэн иһэрин эрдэттэн билэн киһи өйүн-санаатын уларытан биэрэрэ ирдэнэр.

Аныгы үйэҕэ үөрэх аһара баран тарҕаныыта, хайҕаныыта, арбаныыта “үчүгэйин” курдук өйдөбүлү үөскэтэн сылдьар. Үөрэх бу аһара барыытын туһанан сэбиэскэй былаас быстар дьадаҥы дьону барыларын үөрэхтээн кэбиспитэ халыйыыны үөскэтэн, дьон чэпчэки үлэни көрдүү сатыыллара билигин аһара баран сылдьар.
 
Россияҕа ырыынак сыһыаннара киирбиттэрэ 30-тан тахса сыллар буоллулар эрээри, элбэх күүскэ үлэлиир дьон баар буола иликтэр. Ол барыта сайдыыта суох буор куттаах, үлэлиэхтэрин баҕарбат дьадаҥылартан өссө мөлтөөбүт буор куттаах оҕолор төрүүллэрэ билигин даҕаны салҕанан иһэриттэн тутулуктанар.
 
Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбутуттан дьон атеист буолан хааланнар олоххо туһалаах үгэстэрин хаалларан сылдьаллар. Былыргы кэмнэргэ сахалар ыал буолууга дьадаҥы дьону чугаһаппаттар этэ. Ол барыта дьадаҥы буор куттаах киһи үлэһит  буор кутун буккуйарыттан, сүрэҕэ суох оҥороруттан тутулуктанара.

Ырыынак олоҕун кэмигэр дьон байыыны ситиһэ сатыыр санаалара улаатарыттан үлэни эрэ кыайа-хото үлэлээтэхтэринэ баайы-малы мунньунан олохторун тупсаралларын билэн эрэллэр.
 
Үлэ киһи этин-сиинин сайыннаран, хамсаныылары оҥорорун  тупсаран уһун үйэни ситиһэрин үөскэтэрэ чуолкайдык быһаарыллан дьон дьарыктана, эрчиллэ, үлэлии сылдьаллара элбээн иһэр.

Ханнык баҕарар үлэни оҥорууга онно сөп түбэһэр үөрэҕи баһылааһын, билиини кэҥэтэн биэрэн иһии эрэйиллэр. Ол аата киһи ханнык үлэни үлэлиириттэн тутулуктанан эбиискэ үөрэҕи баһылаан истэҕинэ үлэтэ табыллан иһэрэ ситиһиллэр. 

Кыра, уустуга суох үлэҕэ кылгас үөрэх сөп буолар. Үлэ араас көрүҥнэрэ элбэхтэриттэн уустуга суох үлэлэр элбэх өттүн ылаллар. Ол аата үгүс дьоҥҥо элбэх үөрэх мэһэй эрэ буолара быһаарыллар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр элбэх үрдүк үөрэхтэри баһылаабыт дьон ырыынак кэмигэр үлэлэрин уларыппыттара ону дакаастыыр.

Үлэ төһө уустугуттан тутулуктанан эппиэтинэһэ улаатан истэҕинэ аналлаах үрдүк үөрэҕи баһылаабыт дьон эрэ кыайан, табан үлэлиир кыахтаналлар. Маннык үлэлэр аҕыйахтарыттан үрдүк үөрэхтээх буолуу тарҕаныыта хааччахтаннаҕына эрэ табыллар. Ол эбэтэр чахчы кыахтаахтар эрэ ылсыһыахтара этэ.

Дьон айылҕалара тардарынан олох чэпчэки өттүн диэки талаһа сатыыллар. “Балык дириҥҥэ талаһар” диэн өс хоһооно ону биллэрэр. Үөрэх чэпчэки үлэҕэ киирсэринэн уонна үөрэхтээх буолуу элбэх хамнаһы ылыахха сөбүн үөскэтэринэн чэпчэкини эккирэтэ сатаан үөрэҕи батыһыы элбээн сылдьар. 

Сахалар олохторугар киһи айылҕаттан тутулугун билэн тутуһа сылдьаллар. Ол курдук, кыыс этэ-сиинэ уолтан эрдэлээн ситэрин тутуһаллар уонна кыыс оҕо маҥнай эргэ тахсан сайдыылаах буор куттаах оҕолору төрөтөн, улаатыннаран баран үөрэҕинэн, үлэнэн дьарыктанарын туһаналлар. Ол иһин кыыс оҕолору саастарын ситтэхтэринэ эргэ биэрэллэр уонна төрөөн бүттэхтэринэ ыал хаһаайыстыбатын үлэтинэн, оҕолорун, сиэннэрин иитиинэн, үөрэ-тиинэн дьарыктанан байыыны ситиһэллэрин тутуһаллар.

Ыаллар сааһыран оҕолоро элбээтэхтэринэ бэйэлэрэ кыахтаах биригээдэ буолуохтарын сөп. Сахалар бу уларыйыы кэлэрин билэн ыал аҕатын уонна ийэтин тойон уонна хотун диэн ааттыыллар. Ол аата элбэх оҕолорун, сиэннэрин үөрэтэр, салайар, үлэни тэрийэн сөптөөх хайысханы булларар кыахтаналлар.

Үлэ уонна үөрэх дьон эттэрэ-сииннэрэ уонна өйдөрө-санаалара сайдарын үөскэтэллэриттэн хайа эрэ өттүгэр аһара баран халыйан хаалаллара олоххо хаалыыны үөскэтэн атыттар баһыйалларын, солбуйалларын таһаарыахтарын сөбүттэн кэмэ кэллэҕинэ тэҥнээн биэрэ сылдьыыны эрэйэллэр.

Онон дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытынан, үөрэх-билии этэринэн туһанан үлэни үлэлээн, эттэрин-сииннэрин эрчийэн, дьарык-таан уһун үйэни ситиһэр кыахтара улаатар.

БААЙ уонна ДЬАДАҤЫ

Дьон өйдөрүн-санааларын сайдыыта тэҥэ суоҕа хайалара эрэ атыттары, мөлтөхтөрү баһыйан салайарын үөскэтэр. Бу икки аҥы арахсан икки өрүтү үөскэтии үлэлээн оҥорон таһаарбыты хайдах туһанартан быһаччы тутулуктанар. 

Дьон үлэни үлэлээн, тугу эрэ оҥорон таһаарбыттарын хайдах туһаналларыттан, туох барыһы ылалларыттан көрөн икки өрүккэ арахсаллар:

1. Баайдар.

2. Дьадаҥылар.

Үлэлээн тугу оҥорон таһаарарыттан тутулуктанан киһи баайа эбиллэн барар. Бу эбиллибит баайы хайдах туһаныыттан үөскээн тахсар дьон икки өрүттэрин ырытан көрүөхпүт:
1. Баайдар үлэни оҥорон таһаарыыны баһылаатахтарына байыыны түргэнник ситиһиэхтэрин сөп. Ону тэҥэ, киһи барыта олорор олоҕун тупсара, байыыны ситиһэ сатыыр санаата улахана, үлэни сайыннаран иһэрэ баайдарга улаханнык көмөлөһөр. 

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн үлэни оҥоруу уратыларын дириҥник үөрэппиттэр. “Сатабыллаах саһыл саҕалаах” диэн өс хоһооно үлэни сатабыллаахтык оҥорор киһи, бу үлэтэ оҥорон таһаарар барыһын сатаан, табан туһаннаҕына барыһы киллэрэн байыыны ситиһэрин биллэрэр.

Үлэни булан атыттарга биэрээччи киһи үлэ оҥорон таһаарыытын бэйэтин туһугар туһаннаҕына баайа эбиллэн иһэрин үөскэтэр.
 
2. Дьадаҥы диэн этэ-сиинэ мөлтөх, хамсаныылары кыайан оҥорбот киһи ааттанарын тэҥэ, үлэлииргэ баҕа санаата суоҕа быһаарыллар. Ол аата даҥ курдук таах сытар баҕа санаалаах киһи дьадаҥы буоларын сахалар былыр үйэҕэ быһааран тылларыгар киллэрэн анаан бэлиэтээбиттэр. 

Дьадаҥы өйдөөх-санаалаах киһи атын ким эрэ этэн биэрэрин истэ, толоро сатыыра элбээн хааларыттан атыттар баһылааһыннарыгар киирэн биэрэн иһэр. Ыраахтааҕы баһылааһыныттан босхоломмут дьадаҥылар сэбиэскэй былаас салайааччыларын этэн, ыйан биэрии-лэрин толоро сатаан колхозтарга киирбиттэрэ уонна салайар былаас диктатуратын үөскэппиттэрэ.

Ыгыы-хаайыы көмөтүнэн кыра хамнаска маҥнайгы омуннарыгар үлэлии сатаабыттара, бастакы пятилетка былааннарын син толорон испиттэрэ. Кэлин биир эмэ бэйэлэрин кыанар колхозтар эрэ хаалбыттара, атыттара бары дойдуттан элбэх көмөнү ылар совхозтарга уларыйбыттара. Элбэх көмө дьайыытыттан сыллар ааһан истэхтэринэ мөлтөөн, оҥорон таһаарыылара быста аҕыйаан барбыта. Ол барыта сэбиэскэй былаас баар дьону барыларын үлэлэтэ сатыырыттан тутулуктанан үөскээбитэ уонна үгүстэр мөлтөх, дьадаҥы өйдөөх-санаалаах үлэлиэхтэрин баҕарбат үлэһиттэри үтүктэллэрэ үксээбитинэн, улааппытынан быһаарыллар.

Дьон үлэлиир үлэлэриттэн тутулуктанан икки өрүккэ арахсыылара хаһан баҕарар үөскээн иһэр. Ыраахтааҕы былааһын кэмигэр икки аҥы арахсыылара баай уонна дьадаҥы диэн буолара. Ол кэмҥэ, баайдар салайар былааһы ылан олорор эрдэхтэринэ, дьадаҥылар баайдары утары тураллар этэ.

Сэбиэскэй былаас дьону барыларын тэҥнэр диэн быһаарарынан бу кэмҥэ дьон икки аҥы арахсыылара салайааччылар уонна үлэһиттэр диэҥҥэ уларыйбыта. Бу былаас салайааччылара бары дьадаҥы төрүттээхтэриттэн үлэни үлэлээһин мөлтөөн, чэпчэкитэ эрэ хаалан, үөрэхтээх буолуу баһыйан барбыта.

Төрдүттэн дьадаҥы киһи улахан салайааччы буолан үлэ тэрилтэлэрин салайбытын уратытын А.Б.Чубайс олоҕун устата үлэтиттэн булан ылыахха сөп.

А.Чубайс бэс ыйын 16 күнүгэр 1955 сыллаахха Белоруссия Борисов диэн куоратыгар төрөөбүт. Эһэтэ байыаннай, аҕата армияҕа политүлэһитинэн сылдьыбыт, кэлин марксизм-ленинизм туһунан лекция аахпыт. Ол кэмҥэ армияҕа аан бастаан бары дьадаҥылар сулууспалыыллара. Ол аата А.Чубайс аҕатынан дьадаҥы буор куттаах киһи буолар. Ол иһин дьадаҥы төрүттээх киһи үйэтин устата туох туһалааҕы оҥорон олоххо киллэрбитин ааҕан көрүөххэ сөп:

- 2011 сыллаахха диэри араас улахан салайар үлэлэргэ табыллан үлэлээбитэ, үрдүкү салайааччылар этиилэрин толоро сылдьыбыта.

- 2011 сыллаахтан “Роснано” диэн экономикаҕа улахан сайдыыны аҕалыахтаах компанияны тэрийэн үлэлэппитэ. Элбэх көмөнү ылан уонна сайдыылаах омуктартан технологияларын туһанан үлэни тэрийбитэ эрээри, сатабыллаахтык оҥорботторуттан атын омуктар оҥорууларыгар баһыттаран, ырыынактан туоратыллан хаалбыттара.

Бу үлэни оҥоруулар түмүктэриттэн А.Чубайс саамай “непо-пулярнай” салайааччы буолара биллибитэ. Үлэни оҥорон таһаарыы быһаччы оҥорооччулартан улаханнык тутуллар. Ол аата үлэ табыл-лыбатыгар, сатамматыгар дьадаҥы үлэһиттэри буруйдуохха сөп.

Дьадаҥы буор куттаах дьон улахан дойдуну баһылаан салайан олоруулара туох түмүккэ тириэрдибитин сэбиэскэй былаас эстиитэ дьоҥҥо барыларыгар биллэрэн сылдьар. Дьон үлэни кыайбат, кыайан сатабыллаахтык оҥорбот уонна салайбат буолууларыттан ас-таҥас тиийбэтэ үөскээн сэбиэскэй былаас эстибитэ сахалар үлэ уонна буор кут туһунан билиилэрэ табатын дакаастабыла буолар.

Хас да көлүөнэлэр усталарыгар кыайа-хото үлэлээн буор куттарын сайыннаран дьадаҥылар байыыны ситиһии диэки сыҕарыйан иһиэхтэрин сөп. Ол аата туораан биэрбит баайдар оннуларыгар өрө тахсан иһиини ситиһэллэр. Үлэҕэ тупсууну ситиһиигэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ буор куттара сайдан, тупсан иһиитэ туһалыыр.

Киһи бэйэтэ икки өрүттээҕиттэн кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн иһэрэ эмиэ икки өрүттэнэр:

1. Эт-сиин бэриллэн иһиитэ удьуордааһын диэн ааттанар.

2. Өй-санаа бэриллэрэ утумнааһын диэн буолар.

Утумнааһын диэн төрөппүтүттэн оҕотугар буор кута, хамсаныылары оҥорор кыаҕа уонна атын, үөрүйэх буолбут өйө-санаата бэриллиитэ ааттанар. Буор кут диэн киһи хамсаныылары оҥорор өйө-санаата, кыаҕа буоларынан уонна хас биирдии быччыҥҥа иҥэн сылдьарынан кэлэр көлүөнэлэр сайдан, тупсан иһиилэрин быһаарар тутаах суолталаах. Быччыҥҥа иҥэн сылдьар өй-санаа, бу быччыҥы санаа хоту кыратык эбэтэр күүскэ хамсатара буор кутуттан, кыаҕыттан тутулуктанар.

Кыаҕа аҕыйах киһи хамсаныылары оҥороро бытаан, сыылба да буолуон уонна сатаан, табан хамсанымыан сөп. Дьа диэн өй-санаа этиллэр, онтон даҥ диэн дьиэ үрдүгэр таах сытар буор ааттанар. Ол иһин сайдыыта суох буор куттаах киһини дьадаҥы диэн этэллэр. 

Кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр сайдыылаах буор кут аймахтар, омук сайдан иһэрин үөскэтэринэн олус күүскэ харыстаныахтааҕын быһааран ыал буолуу үгэстэрин туһана сылдьыы ирдэнэр.

Буор кут “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ эмиэ сөп түбэһэн хамсаныылары хайдах оҥороруттан тутулуктанан икки өрүттэнэн сайдыыны ситиһиини эбэтэр хаалыыны үөскэтэр:

1. Сайдыылаах, уустук, күүстээх хамсаныылары оҥорор кыахтаах буор кут аймах, омук сайдан иһиитин үөскэтэр.

2. Дьадаҥы, хамсаныылары сатаан, табан оҥорбот, сүрэҕэ суох, элбэхтик кыайан хамсаммат буор кут эмиэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэриттэн омук мөлтүүр, эстэр кэмэ тиийэн кэлиэн сөп.

Буор кут хас да көлүөнэлэр усталарыгар сайдар. Ол иһин утуму харыстааһын аймахтар, аҕа уустара сайдыыларыгар ордук улахан суолталаах. Күүс диэн эт-сиин күүһэ, онтон кыах диэн өй-санаа, буор кут уратыта, хамсаныылары оҥорууга дьоҕура ааттанар. Ол аата буор кут эти-сиини хамсаныылары хайдах оҥорорго тириэрдэрэ кыаҕыттан улаханнык тутулуктанар.

Олус былыргы кэмнэртэн сайдыылаах буор куттаах аймахтар, аҕа уустара сахалар ыал буолуу үгэстэрин туһанан буор куттарын харыстаатахтарына уонна кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн истэхтэринэ эрэ сайдыы ситиһиллэр кыахтанар.

Онон дьон өйдөрө-санаалара сайдыыта үлэлээн оҥорон таһааран баран, ол оҥоруллубуту туһаныыга икки өрүттэнэн тахсара баайдары уонна дьадаҥылары үөскэтэн иһэр. 

ЫАЛ БУОЛУУ ҮГЭСТЭРЭ

Айылҕа сүрүн тутулуга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өттүттэн тутулуктааҕа хаһан да уларыйбат. Ол курдук, Сир Күҥҥэ чугаһаан хааллаҕына сир-дойду уотунан умайыан, онтон Сир Күнтэн ыраатан, тэйэн биэрдэҕинэ космос тымныыта сабардыан сөп. Ол иһин Сир Күнтэн биир тэҥ соҕус ырааҕынан, ити икки өрүттэр икки ардыларынан, тэҥнэһии үөскээн тахсар миэстэтинэн көтө сырыттаҕына, итии уонна тымныы, сырдык уонна хараҥа алтыһара тыыннаах айылҕаны үөскэтэр, ол иһин Сиргэ олох баар буолар кэмигэр билигин олоробут.

Ыал буолуу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттээх тутулуктаннаҕына бөҕө, туруктаах буолар. Ыал буолуу икки өрүттэрэ диэн кыыс уонна уол сөбүлэһиилэрэ уонна баайдарын-малларын; энньэни, халыымы тэҥнээн холбооһуннара буолар.

Эр киһи уонна дьахтар дьон икки өрүттэрин үөскэтэллэрэ ыал буолууга уустуктары аҕалаллар. Ол иһин кинилэр биир тылы булан сөбүлэһэн, холбоһон олоҕу олорууларыттан ыал буолуу үөскүүр уонна бу ыаллар оҕолорун хайдах иитэллэриттэн, үөрэтэллэриттэн тутулуктанан аймахтар, омук сайдан иһиитэ ситиһиллэр.

Омуктар сайдан иһиилэрэ биирдиилээн ыаллар олохторуттан быһаччы тутулуктаах. Ыал кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр уонна иитэр, үөрэтэр аналлааҕыттан омуктар сайдыыларын төрүттүүр. Кэлэр көлүөнэлэр киһи быһыылаах, көрсүө, сэмэй, үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир кыахтанан улааттахтарына омук ахсаана эбиллэр уонна үлэни кыайан сайдыыны ситиһэр кыахтанар. 

Сахалар оҕо өйө-санаата сайдыытын, улаатан киһи буолууну ситиһиитин биир тутаах бэлиэтинэн ыал буоларын ааҕаллар. Оҕо улаатан этэ-сиинэ уонна өйө-санаата ситтэҕинэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар кэмэ кэллэҕинэ, киһи буолуу өйүн-санаатын баһылаатаҕына, ситистэҕинэ бэйэтэ төрөппүттэриттэн туспа баран саҥа ыалы олохтуур кэмэ кэлэр.

Ыал буолуу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ эмиэ сөп түбэстэҕинэ табыллар. Ол курдук, ыал буолуу бастакы өрүтүнэн таптал, бэйэ-бэйэни сөбүлэһии ааҕыллар, иккис өрүтүнэн баай-мал; энньэ уонна халыым көмө тирэҕи үөскэтэллэр. Аныгы, ырыынак, байыы-тайыы үйэтэ баайа суох киһи диэни суох оҥорор. Былыргы кэмҥэ сахалар энньэни уонна халыымы туһананнар, ыал буо-лааччылар баайдара-маллара тэҥнэһиитин үөскэтэннэр бөҕө туруктаах ыалы тэрийэллэр этэ.

Былыргы кэмнэргэ дьон табатык эбэтэр табата суох оҥорууну тус-туспа араарарга сөп уонна сыыһа диэн тыллары туһанарга киллэрбиттэр. Бу тыллар киһи оҥорор быһыыларын быһаарыыга эмиэ туһанылла сылдьыбыттар. Сөбүгэр диэн сөп түбэһиини биллэрэр тылбыт баара, сөп түбэһии, кыайан үчүгэйгэ тиийбэтин быһаарар.

Дьон өйө-санаата өссө сайдан истэҕинэ оҥорор быһыыларын уратыларынан арахсыылара үчүгэй уонна куһаҕан диэн тыллар үөскүүллэригэр тириэрдибит. Бу тыллар туттуллууга киирбиттэрин кэннэ сөп уонна сыыһа диэн тыллар суолталара арыычча кыччаан, кыра, быстах дьыалалары быһаарар кыахтанан сылдьаллар.

Оҕо улаатан киһи буолууну ситиһиитэ ойох ыллаҕына эбэтэр эргэ таҕыстаҕына, ол аата саҥа ыалы үөскэттэҕинэ туолар диэн ааҕыллар. Бу киһи өйө-санаата тосту уларыйар кэмэ ыал буолан урууну оҥоруунан бэлиэтэнэр. Хомойуох иһин киһи олоҕо бүтэр, муҥурданар кэмэ тиийэн кэлэринэн эдэрдэр саҥа ыалы үөскэтиилэрэ кэлэр көлүөнэлэри төрөтөн, киһи быһыылаахтык иитэн, үөрэтэн аймахтары, омук ахсаанын элбэтэн, сайыннаран иһиигэ аналланар.

Ыал буолууну сахалар тэрийиилэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Эт-сиин баҕа санаатын дьайыыта киһиэхэ улахан. Оҕо улаатан сааһын ситиитигэр баҕа санаата өссө улаатар. Ыал буолуу уол уонна кыыс эттэрин-сииннэрин баҕа санаатын ханнарыыга, толорууга уонна кэлэр көлүөнэлэри үөскэтиигэ аналланарыттан олох тутаах сыалынан ааҕыллар уонна бэйэ-бэйэлэрин сөбүлээһиннэринэн олоххо киирэр.

2. Сахалар үөрэхтэрэ ыал буолууга энньэни уонна халыымы эбии киллэрэн биэрэн үлэттэн үөскүүр өй-санаа көрдөбүллэрин, киһилии быһыыны, өйү-санааны тутуһууну эбэн биэрэн ыал олоҕо туруктаах буоларын үөскэтэр.

Үлэ оҥорон таһаарыытыттан тутулуктаах энньэ уонна халыым ыал баайа-мала эбиллиитин үөскэтэннэр, эбиискэ тутулук буолан имэҥ умсулҕана аастаҕына, аҕыйаатаҕына ыал арахсан, ыһыллан хаалыан сөбүн тохтоторго туһалыыллар.

Ыал буолуу сүрүн сыалынан оҕо төрөтүүтэ, кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии буолар. Төрүүр оҕо бары хаачыстыбатын, этин-сиинин, буор кутун тупсарыыга ыал буолуу былыргы үгэстэрэ киһи икки өрүтүн таба тутуһан улахан туһаны оҥороллор:

1. Оҕо этин-сиинин тупсуутун, доруобуйата бөҕөргүүрүн ситиһиигэ анаан ыал буолуу үгэстэрэ төрүччү үөрэҕин туһананнар төрөппүттэри аан бастаан талан ылыыны киллэрэллэр.
2. Оҕо өйүн-санаатын; буор, ийэ, салгын куттарын уонна сүрүн сайыннарыыга, киһи буолууну ситиһэригэр Кут-сүр, сахалыы таҥара үөрэҕин туһаналлар.

Оҕо этэ-сиинэ тупсан төрүүрэ атын аймахтары, омуктары кытта холбоһууттан үөскүүрүн сахалар былыргыттан үөрэтэн билэн “Хаан тупсарыыта” диэн аналлаах үөрэҕи олохтоон туһаналлар. 

Былыргы сахалар оҕо ыал буоларыгар улахан суолтаны биэрэн аналлаах үгэстэри үөскэппиттэр. Бу үгэстэр аан маҥнай ыал төрүүр оҕото төрөппүттэрин эттэрин-сииннэрин удьуордуулларын уонна өйдөрүн-санааларын утумнуулларын ситиһиигэ аналлаахтар. 

Удьуордааһын диэн кэлэр көлүөнэлэргэ төрөппүттэрин эттэрин-сииннэрин уратылара, онтон утумнааһын диэн хамсаныылары оҥорууга дьоҕурдара, буор куттара уонна өй-санаа атын үөрүйэхтэрэ бэриллэн иһиилэрэ ааттаналлар. Төрөппүттэртэн оҕолоругар эттэрэ-сииннэрэ, буор куттара  уонна үчүгэй үөрүйэхтэрэ бэриллэн иһэллэрин салгыырга ыал буолуу үгэстэрэ туһалыыллар.

Олус былыргы кэмнэртэн сахалар ыал буолууга тутуһар үгэстэрэ өс хоһоонноро буолан сылдьаллар:

- “Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй” диэн өс хоһооно киһи ыраах сиртэн ойох ыларын эбэтэр эргэ тахсарын ситиһиигэ аналланан ыаллар оҕолоро доруобай буолан төрүүрүн хааччыйар. 

- Ыал буолууга аналлаах “Хаан тупсарыыта” диэн үгэһи туһаналлара сахалар атын омуктары кытта холбоһууларын сайыннаран иһэриттэн эт-сиин тупсарын, бөҕөргүүрүн уонна үйэлэрэ уһуурун ситиһэр кыахтаналлар.

Хаан тупсарыыта эти-сиини тупсаран омук уһун үйэни ситиһэригэр туһалыыр. Тупсарыллыбыт хааннаах бааһынайдар эттэрэ-сииннэрэ, тас көрүҥнэрэ тупсан, уҥуохтара көнөн, улаатан иһэрин сааһырбыт дьон көрөн да билэллэр.

Ыал буолууга эт-сиин ылар оруола улаханынан бөҕө, доруобай эттээх-сииннээх дьон элбэх оҕону төрөтөр кыахтаахтарын туһаныы эрэйиллэр. Былыргы төрүппүт Эллэй Боотур бөҕө доруобуйалаах, көйгө, үлэһит кыыһы талан, ойох ылан сахалары элбэппитин эр дьон бары туһана сылдьыахтара этэ.
 
- “Тэҥнээҕи булунуу” диэн үөрэх тэҥнээхтэр ыал буолуулара төрөппүт оҕолорун өйө-санаата туруктаах буола улаатарын төрүт-түүрүн сахалар тутуһаллар.

Удьуор диэн оҕо төрөппүттэрин, өбүгэлэрин этин-сиинин уратыларын иҥэринэн төрүүрэ ааттанар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн удьуордааһын эмиэ икки өрүттээх:

1. Төрөппүттэр үчүгэй, туһалаах хаачыстыбаларын удьуордааһын.

2. Олоххо буортуну оҥорор хаачыстыбалар, араас бодоҥнор, ыарыылар кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиилэрин тохтотууга ыал буолуу үгэстэрин уонна төрүччү үөрэҕин тутуһуу туһалыыр.
 
Күүс диэн эт-сиин уратытын, үлэни оҥорор кыаҕын быһаарыы ааттанар. Күүстээх эттээх-сииннээх киһи оҕото удьуордаатаҕына кини курдук көрүҥнээх, күүстээх буолара быһаарыллар. 

Сайдыыта суох буор куттаах дьону туспа арааран ыалы тэрийиэх инниттэн туоратыыны сахалар “Тэҥнээҕи булунуу” диэн былыргы үгэстэрэ оҥорор. Ол курдук, үлэһит дьон оҕолоро үлэһиттэри кытта ыал буоллахтарына, үлэһит, сайдыылаах буор куттара кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн өссө сайдар кыахтанарын ситиһэллэр.

Ыал буолуу былыргы үгэстэрэ эр киһи удьуорун, утумун харыстыылларыттан омук үйэтэ уһуурун үөскэтэллэр. Эр киһи эдэр ойохтоох буоллаҕына, саастара үллэстэн тэҥнэһэн хаалалларын тэҥэ, оҕолоро эр киһиттэн ылыммыт сайдыылаах буор куттаах буолан төрүүрэ ситиһиллэр.

Эдэрдэр бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһиилэрин кэнниттэн төрөппүттэр төрүччү үөрэҕинэн дьарыктаналлар, энньэ уонна халыым туһунан салгыы кэпсэтэллэр. Ыалы тэрийиигэ икки өрүтү; сөбүлэһиини уонна баай-мал тэҥнэһиитин холбоон туһаныы ыал бөҕө тирэхтээх буоларын уонна арахса охсуу уустугурарын үөскэтэрин билигин ырыынак, баай-мал баһылыыр кэмигэр туһаныы эрэйиллэр.

“Тэҥнээҕи булунуу” диэн этии кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруктаныытыгар ананар. Ол курдук, бэйэлэрин тэҥнээхтик сананар ийэ уонна аҕа оҕолоругар туруорар көрдөбүллэрэ тэҥнэһэринэн оҕо өйө-санаата туруктаах буола улаатарын үөскэтэллэр. (7,68).

Кыргыттар бары баай киһиэхэ эргэ тахсыахтарын баҕалара баһаам. Кинилэр бэлэмҥэ, мааныга, бары-барыта баарыгар көҥүл күүлэйдии сылдьар, сынньана сытар санаалара элбэх. Кыра оҕону көрүү элбэх бириэмэни ылара онно эмиэ олук буолар. Ол иһин ырыынак кэмигэр баай киһи кыргыттары талан ылар кыахтанарын туһанар кэм тиийэн кэллэ.

Баай киһи ойоҕо буолуу төһө да үчүгэйин, бэлэми туһаныы элбээбитин да иһин “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ эмиэ сөп түбэһэр уратылаах. Ол курдук, баай киһи баҕа санаата элбэҕин курдук атыттары сөбүлээн иһэрэ эмиэ элбиэн сөп. Баай киһи көрсүүлэннэҕинэ эбэтэр иккис кэргэнин ылан кэбистэҕинэ эр киһини үллэстии ыган кэлиэн сөп.

Уол оҕону иитиигэ аҕа оруола үрдүгэ, бастаан иһэрэ ордук. Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата туруктаахтык, ол аата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан сайдарын туһугар төрөппүттэрэ; эр киһи уонна дьахтар иккиэн тэҥҥэ кыттыһаллара ирдэнэр.

“Ыал ийэтинэн” диэн этии дьахтар төрөппүт оҕолоро хайдах дьон буолан тахсалларынан сыаналанарын биллэрэр. Ону тэҥэ, оҕо ийэтэ кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитэн биэрэрэ өйө-санаата ийэтиттэн улахан тутулуктааҕын үөскэтэр. (8,70).

Онон аныгы сайдыылаах диир үйэбитигэр ыал буолуу үгэстэрин икки өрүттэрин олоххо киллэрэн туһаныы ирдэнэр буолла.

ЭЙЭ уонна СЭРИИ

Олох салҕанан баран истэҕинэ дьон өйдөрө-санаалара сайдыы, тупсуу киирэриттэн, саҥа өйдөбүллэр үөскүүллэриттэн уларыйан иһэллэр. Ону тэҥэ, кэмэ кэллэҕинэ олохтоохтор сыһыаннарыгар улахан уларыйыыны икки кырдьаҕас омуктар икки ардыларыгар үөскээн тахсар саҥа омуктар ахсааннара эбиллэн күүһүрэн, атыттары баһыйан, олохтоох сирдэриттэн үтүрүйэн иһэллэрэ үөскэтэр.

Саҥа омук үөскүүрүгэр “Хаан тупсарыыта” диэн үгэс туһалыы-рынан ахсааннара биллэрдик эбиллэн уонна эттэрэ-сииннэрэ тупсан иһэр эдэрдэр кырдьаҕас омуктары икки аҥы үтүрүйэн, олорор сирдэриттэн сыҕарытан бараллара сайдыы хамсааһынын таһаарар.

Омуктар икки ардыларыгар маннык балаһыанньа үөскээтэҕинэ уонна өйдөспөт буолуулара аһара баран “Үрүҥү хара диир” диэн этиигэ тиийдэҕинэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһуу эрэйиллэр, ол аата солбуйсан биэрии кэмэ кэлбитэ биллэр.
 
Омуктар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара эмиэ икки өрүккэ арахсар:

1. Эйэлээх кэм.

2. Сэрии буолуута.

Бу омуктар икки ардыларыгар хардары-таары үөскээн тахсар сыһыаннар саҥа омук сайдан, күүһүрэн иһэриттэн уонна мөлтөөбүтү туоратан, үтүрүйэн барарыттан кэмэ кэллэҕинэ саҕаланан бараллар. Ону тэҥэ, үйэлэргэ биир сиргэ олорбут омуктар бу сири төрөөбүт сирдэринэн ааҕынан кэбиһэллэрэ атын сиргэ көһөллөрүн олус ыарахан оҥорор. “Барар сир баҕана үүтэ, кэлэр сир кэлии үүтэ” диэн өс хоһооно ити кэм кэлиитин быһаарыыттан үөскээбит.

Омуктар икки ардыларыгар үөскүүр сыһыан бу икки солбуйсан биэрэр өрүттэрин арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:

1. Эйэлээх олох кэмигэр омуктар сайдыыны, олохторо көнөрүн, ахсааннара эбиллэрин ситиһэллэр. Олох тупсан истэҕинэ дьон эйэлээх олоҕу сөбүлүүллэрэ эбиллэн иһэр. Бу кэмҥэ дьон сайдыыны, тупсууну, байыыны ситиһэллэрэ түргэтээн элбэх туһалаах үлэни оҥороллор уонна олохторо тупсарын ситиһэллэр.

Байыыны ситиһии элбэх саҥаны айыылары оҥорууну көҕүлүүр. Дьон саҥаны айыыны аан маҥнай сэрии сэбин оҥостууга, тупсарыыга туһаналлара өссө да кыайан уларыйа илик. Саҥа сэрии сэптэрин оҥостуу сайдыыта сэриигэ бэлэмнэниини улаатыннарара дьон өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэн, үгэс буолан хаалбыта олоххо, бу икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрин үөскэтэргэ туһалыыр.

Олохторо тупсубут, байбыт дьон оҕолорун атаахтатан иитэллэрэ элбиириттэн үгүс бас-баттах быһыылаах, маргинал оҕолору иитэн улаатыннараллар. Бу оҕолор туруга суох өйдөөх-санаалаах буола улаатан араас хамсааһыннары саҕалыыр кыахтанан хааланнар олох оҥкулун уларытыахтарын, сэриини саҕалыахтарын сөп.

2. Сэрии саҕаланыыта. Бииргэ олорор омуктартан хайалара эрэ мөлтөөһүн кэмигэр киирэн, ахсааннара аҕыйаан бардаҕына, атын сайдан, эбиллэн иһээччилэр туоратан, олорор сирдэриттэн үтүрүйэн, сыҕарытан барыылара кэлэр.

Уруккута улахан, сайдыыны ситиһэ сылдьыбыт омук мөлтүүрэ, үрэллиитэ кэлэригэр маннык кэм үөскээн тахсара остуоруйа үөрэҕэр “Импиэрийэ эстиитэ” диэн этиинэн биллэр. Өссө бу омук улахан, атомнай сэрии сэптэрин баһылыыр буоллаҕына, сэрии атыттарга кутталы үөскэтэрэ аһара улаатыан сөп.

Бииргэ олорор икки омуктар икки ардыларыгар үөскүүр сэриини гражданскай диэн ааттыыллар. Бу сэрии уһаан, кырыктанан барда-ҕына кыайыы кэлэрэ улаханнык уустугуруон сөп. Маннык сэриилэр сахалар олоҥхолоругар элбэхтик кэпсэнэллэр. Олус уһуннук уонна кырыктаахтык барар сэриигэ бэйэ-бэйэлэрин абааһыларынан ааттаан, араастаан үөхсэн бараннар сэриилэрин сэбэ алдьанан бүтүөр, онтон бэйэлэрэ эстиэхтэригэр диэри кыргыһаллар.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытынан, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһалларыттан маннык уустук кэм үөскээтэҕинэ таба, сөп түбэһэр быһаарыыны булунуохтарын сөп этэ.
 
Аныгы да кэмҥэ салайар, баһылыыр омук мөлтөөн барыыта эйэлээхтик быһаарыллан түмүктэнэрэ олоххо киирэ илик. Сайдыыны ситиһии кэмигэр киирбит омук урукку батталтан, туоратыыттан босхолонор санаата улаатара сэрии саҕаланарыгар төрүөт буолар. 

Сэриини саҕалааһын диэн Аан дойдуга хаһан да буола илик ураты быһыыны, саҥаны айыыны оҥоруу буолан тахсар. Бу саҥаны айыы хайдах; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буолан тахсара саҕалыыр саҕана биллибэтинэн уһаан, тэнийэн бардаҕына үгүс дьон олохторугар улахан уустуктары оҥоруон сөп.

Быстах диэн ааттаммыт сэриигэ мөлтөөн иһээччи кыайыыны ситистэҕинэ, бу кыайыыттан төбөлөрө эргийэрэ үөскүүрүттэн национализмнара аһара барарыгар тириэрдиэн сөп. Онтон нацио-нализм аһара баран нацизмҥа кубулуйдаҕына улахан сэрии эрэ көннөрөр, тупсарар кыахтааҕын дьон ааспыт үйэтээҕи улахан сэриилэр холобурдарын үөрэтэн билэллэр.

Салайар былаас биир киһи илиитигэр киирэн уһуннук уларыйбат буоллаҕына дьон өйө-санаата халыйыыта, бу былааһы “үчүгэй” диэн этэн арбааһын, хайҕааһын аһара халыйан барыыта үөскүүр. Омуктар өйдөрө-санаалара салайар былаастан улахан тутулуктанан хаалара итинник халыйыыга тириэрдиэн сөп. Уһуннук салайар былааска биир киһи олороро бэйэтин өйө-санаата “үчүгэй” диэки халыйарын үөскэтэрин тэҥэ, бас бэринэр дьонун өйүн-санаатын улуутумсуйуу диэки уларыйыыга тириэрдиэн сөп.

Кэмэ кэллэҕинэ омуктар икки ардыларыгар үөскээн тахсар маннык утарыта турууну олох уопутунан туһанан таба быһаарыы холобура дьоҥҥо билигин баар. Демократия үөрэҕин тутуһар АХШ дойдута элбэх тус-туспа омуктары бииргэ холбоон сайыннарыыга холобур буолан туһалыыр кыахтаах. 

Европа сайдыылаах омуктара биир дойдуга холбоһон олоруулара, бииргэ үлэлээһиннэрэ саҥа, улахан кыахтаах омук эйэлээхтик үөскээн тахсарыгар тириэрдиэн сөп. Бу дойду сайдыыны ситиһиитэ демократия үөрэҕэ дьон олоҕор ордук табылларын дакаастабыла буолан туһалыан сөп.

Дьон омуктарынан тус-туспа арахсыылара кэмэ кэллэҕинэ, бу икки омуктар икки ардыларыгар саҥа омук үөскээн тахсарыгар, төрөөбүт диэн ааттанар сири былдьаһыы үөскүүрүгэр тириэрдиэн сөбүн саҥарар тылларын хардары-таары билэллэрэ тохтотор. Омуктар икки аҥы арахсыылара аһара улааппатын туһугар кырата икки омук тылын билии туһалыыр кыаҕа улаатар.

Олус былыргы кэмнэргэ дьон үлэни оҥорууну баһылаа-һыннарыттан тус-туспа арахсаннар туспа омуктары үөскэппиттэр. Сайдыыны ситиһии диэн үлэ бары көрүҥнэрин дьон баһылааһыннара тарҕаныыта омуктарынан арахсыыны аҕыйатан иһиэн сөп. Ол курдук, биир үлэни үлэлиир дьон биир санааны булунар кыахтара улаатарын тэҥэ, саҥарар тыллара биир буолара ситиһиллиэн сөп.

Онон дьон олоҕор уустук, быһаарылла охсубат боппуруостар үөскээн кэлэн иһэллэрин өй-санаа сайдыбытынан туһанан эйэлээхтик быһаарар кыах баар. 

КҮҮСТЭЭҔИ ТАЛЫЫ

Айылҕаҕа тыынар-тыыннаахтар күүстээҕи, кыахтааҕы таба талан ылыыны куруук туһана сылдьаллар. Атыыр кыыллар тыһыны былдьаһан харсыһаллара кыахтаах, күүстээх атыыр кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэн, сайыннаран иһэрин олоххо туһана сылдьыыга тириэрдэр. Ол иһин кыыллар мөлүйүөнүнэн сылларга эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөбөккө эрэ сайдан, күүһүрэн иһэллэр.
 
Күүстээхтэн күүстээх, кыахтаахтан кыахтаах төрүүрэ айылҕа айбыта, сокуона буолар. Дьон сайдыыны, тупсууну ситиспиттэрин бэлиэтинэн үөрэҕи өрө тутаннар өй-санаа сайдыытын аһара ыытаннар, айылҕаҕа киһи этэ-сиинэ бастаан иһэрин суох оҥорон халыйыыны үөскэтэн сылдьаллар.
 
Үөрэх биир киһи үйэтигэр эрэ туһалыыр, онтон оҕолоругар эттэрин-сииннэрин ситэ хамсаппаттарын үөскэтэн куһаҕаны, буортуну оҥорор. Элбэхтик олорор, сытар төрөппүтүн оҕо көрөн үтүктэн өссө үгүстүк олороро, сытара үөскээн тахсара этин-сиинин мөлтөтөн кэбиһэригэр тириэрдэр.

Айылҕаҕа күүстээҕи талан ылыы хаһан баҕарар баар. Кыыс оҕолор күүстээх эр дьону сөбүлүүллэр. Хас да уолу кытта биир кэмҥэ билсиһэн баран хайалара күүстээҕин быһаара сатыыллар. Бу быһаара сатааһын уолаттары элбэхтик охсуһууга тириэрдэр.

Күүстээҕи быһаарсыы охсуһуунан быһаарыллара ордук табыллар. Охсуһуу эр киһи күүһүн, кыаҕын быһаарарыттан уолаттар икки ардыларыгар сутуругунан охсуһуу күүстээҕи талан ылыыга туһалыыр былыргыттан туттуллар судургу ньыма буолар.

Ыал буолууга күүстээх, кыахтаах эр киһини талан ылыы аймахтар сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэрин үөскэтэргэ аналланарын туһана сылдьыы ирдэнэр кэмэ кэллэ. Аныгы үйэҕэ күүстээҕи, кыахтааҕы талыыга үлэни сатабыллаахтык оҥорууну туһаныы ырыынак олоҕо кэлбитинэн ордук табыллар.

Билигин күүстээх, кыахтаах эр киһини таба талан ылыы “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр:

1. Чахчы күүстээх, кыахтаах эр киһини талыы. Дьахталлар күүстээх эттээх-сииннээх киһини сөбүлүүллэр эрээри, үөрэх “үчүгэй” диэн этиигэ баһыттаран уонна сынньалаҥнык сылдьалларын ордорон үөрэхтээҕи эрэ эккирэтэ сатыыллара улаатан хаалла. Бу быһаарыы тарҕаныыта үөрэҕи баһылаабыт киһи хамнаһа улаатарыттан тутулуктаах уонна чэпчэки үлэни үлэлииринэн быһаарыллара “үчүгэйин” өссө улаатыннаран кэбиһэн сылдьар.

Кыыс оҕо эр киһиттэн харысхалы, көмүскэли, оҕо көрөр кэмигэр барынан-бары хааччыйыыны эрэйэр. Күүстээх, үчүгэй көрүҥнээх уолаттары аан бастаан талаллар. Оскуолаҕа уолаттары кытта бииргэ үөрэнэр сиппит кыргыттар охсуһуннаран быһааран күүстээҕи талан ыла сатыыллара бэрээдэги тутуһууга сөп түбэспэт быһыытын да иһин, айылҕа айбыт талан ылыытын туһана сатааһын буолар. 

Дьахтарга эр киһи күүстээҕэ, кыахтааҕа, дьиэтин-уотун атыт-тартан харыстыыра, көмүскүүрэ уонна үлэни кыайара, табатык, сатабыллаахтык оҥороро ордук сыаналанар.
Араас элбэх күрэхтэһиилэри туһанан күүстээҕи уонна өйдөөҕү талан ылыыны сахалар былыргыттан туһаналлар. Тустууктар, сүүрүктэр уонна атах оонньууларынан дьарыктанааччылар ордук сыаналанар этилэр. Билигин мас тардыһыыта биллэрдик уларыйан, хамсаныы эбиискэ киирэн биэрбитинэн, бу күрэхтэһии киэҥник тарҕанар кыаҕа улаатта.
 
2. Күүстээҕи талан ылыыга өй-санаа көрдөбүллэрэ уонна үөрэхтээх буолуу эбии киирэллэрэ уустуктары үөскэтэллэрин таһынан, аһара баран халыйыыны таһаараллар. Үөрэх киэҥник тарҕаныыта аныгы олоххо туруору күүс туһата аҕыйах буоларын үөскэтэн, иккис өрүтү тутуһары эрэйэрэ мөлтөөн эрэр омуктар тустуу күрэхтэһиитин туората сатыылларыгар тириэртэ.

Аныгы сайдыылаах үйэҕэ күүһү үөрэх баһыйара эбиллэн дьон күүстэрэ мөлтөөн иһэр. “Дагдайбытын аанньа далай акаары” диэн өс хоһооно улахан киһини быһаарара онно олук буолар.

Сахаларга уһун кыһын кэмигэр элбэхтик дьиэҕэ олорорго күһэллии араас элбэх остуол оонньууларын сайыннаран тарҕаппыт. Түргэн уонна сымса хамсаныылары эрэйэр хаамыска оонньуута эдэрдэргэ ордук табыллар.

Өйдөөҕү быһаарыыга дуобат оонньуута сахаларга тарҕаммыт. Маҕан уонна хара тириилэртэн аттаран тигиллибит саахымат ойуулаах кыра көбүөргэ оонньонор дуобаты олус былыргы кэмнэргэ сахалар айбыттар уонна туһана сылдьаллар. Бу оонньууга сатыы сэрииһиттэр ньыкыы диэн ааттаналлар уонна нөҥүө кытыыга тиийдэхтэринэ аттаах буола уларыйаллар.
 
Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ эр киһини талан ылыыга сайдыылаах буор куттааҕы булан ылыы туһалааҕын быһаарар. Ол иһин төрүччү үөрэҕин туһанан үлэни кыайар аймахтары ыал буолууга талан ылаллар. Буор кут диэн өй-санаа буолар уонна аҥардас күүһү баһыйарынан сайдыыны ситиһиигэ улахан оруолу ылар. Ол курдук, буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрэ аймахтар хас да көлүөнэлэр усталарыгар сайдан иһэллэрин үөскэтэрэ олоххо ордук туһалаах суолталаах.

Үөрэх элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэһи үөскэттэҕинэ киһи оҥорор быһыытын салайар, киһи бэйэтэ санаабыт быһыытын оҥорор кыахтанар. Онтон салгыы эти-сиини үөрэттэҕинэ, уһун кэмҥэ дьарыктаатаҕына үөрүйэххэ кубулуйуон сөп. Үөрүйэххэ кубулуйбут өй-санаа буор куту үөскэтэр уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн сайдыыны ситиһиини түргэтэтэр кыахтанар.

Үөрэх биир киһи үйэтигэр эрэ туһаны, барыһы аҕалар. Киһи бу үөрэҕинэн туһанан этин-сиинин дьарыктаан, эрчийэн үөрүйэххэ, онтон буор кукка уларытар уонна кэлэр көлүөнэлэригэр тириэрдэр аналлаах. Ол курдук, буор кукка тиийэ сайдыбатах, үөрүйэҕи үөскэппэтэх, эти-сиини уларыппатах үөрэх таах хаалар, үөрэхтээх киһи өллөҕүнэ үрэллэн ыһыллан хаалар.

Аныгы сайдыбыт диэн ааттаах олоххо киһи өйө-санаата сайдыытын таба сыаналаабаттан үөрэх ылар оруола биллэрдик үрдээбитэ талан ылыыга баһылыыр оруолу ыларын үөскэтэн сылдьар. Онно эбии үөрэҕи аһара арбааһын, хайҕааһын сэбиэскэй былаас кэмигэр үөскээбитэ өссө да хаала илигэ онно олук буолар.

Ырыынак кэмигэр үлэ оҥорон таһаарыыта улааттаҕына үлэһит киһи сыаната үрдээн биэрэрэ кэлэр. Арҕааҥҥы омуктар үчүгэй үлэһит хамнаһын улаатыннаран байыыны ситиһэригэр тириэрдэн баай уонна дьадаҥы диэн икки өрүттэр утарыта турууларын үһүс өрүтү үөскэтэн биэрэн кыччаталлар. Ол аата үлэһит киһи этэ-сиинэ бөҕөтө, ыараханнары кыайара, үлэни сатабыллаахтык оҥороро саҥалыы сыаналанар кэмэ кэллэ.

Онон күүстээҕи талан ылыыга икки өрүттээх көрдөбүл эрэйиллэрин билэн туһана сылдьыы табыллар.

АҺААҺЫН ИККИ ӨРҮТЭ

Айылҕаҕа туох барыта икки өттүлэриттэн тутулуктаахтык сайдаллар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэллэр. Киһи аһылыгы аһыыра икки өрүттэнэн тахсара саха тылынан этиллэр:

1. Сиир. Айылҕаттан ылан сиэһин.

2. Аһыыр. Анаан бэлэмнэммит аһы аһааһын.

Бу икки өрүттэри арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:

1. Сиэһин диэн аһааһын олус былыргы көрүҥэ буолар. Киһи былыргы дьыллар мындааларыгар тыаҕа соҕотоҕун сылдьар эрдэҕинэ туох сиэниэххэ айылааҕы булбутун барытын сонно сиэн кэбиһэриттэн үөскээбит олус былыргы тыл буолар.
 
Билигин даҕаны тугу айылҕаттан ылбыппытын сиэн кэбиһэрбит өссө да хаала илик. Отоннору, араас үүнээйилэри үргүү сылдьан кыралаан сии сылдьыахха сөп.

2. Дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытын, тупсубутун бэлиэтээн ас диэн тыл туттуллар буолбут. Ол аата дьон аһыыр аһылыктарын эрдэттэн бэлэмнээн туһаналлара аһааһын диэн тылы үөскэппит. Сайдыы киирэн эти уокка үтэн буһарартан ас диэн тыл үөскээн сиир диэн тыл иккис өрүтэ буолан дьон туһанар буолбуттар.

Дьон өйө-санаата сайдан, тупсан истэҕинэ араас аһылыктары буһаран, хайаан эрдэттэн бэлэмнээн иһэллэрэ эбиллэн иһэр. Араас астары булкуйан, саҥаны айыыны оҥорон саҥа, ураты астары бэлэмнээн дьону аһаталлар. Аһы бэлэмнээһин, булкуйуу судургу соҕуһунан, оҥорорго дөбөҥүнэн дьон саҥаны айыыны элбэхтик оҥоро, араас астары бэлэмнии сатыылларын үөскэтэр.

Араас астары боруобалаан иһии киһи солумсах буоларыттан ордук улаатар. Солумсах буолуу аһара бардаҕына киһи быһыытыгар сөп түбэспэт уларыйыылар үөскээн тахсаллар. Тыл үөрэхтээхтэрэ солун диэн солумсах буолууну үөскэтэр тылы “сонун” диэн саҥа, сахаларга суох тылы булан солбуйа сатаан онно-манна суруйаллара элбээн сылдьар. Бу сахалыы өйү-санааны билбэт дьоҥҥо солун диэн  солумсах буолууну үөскэтэр тылы суох оҥорон кэбиһэннэр аһара солуну билэ сатааннар бары солумсахтара улаатта.

Аһылыгы бэлэмнээһиҥҥэ дьон араас элбэх саҥаны айыылары оҥорон ол-бу аһылыктары амтаннарыттан талан холбуу булкуйан туһана сатыыллар. Тус-туспа көрүҥнээх аһылыктары маннык холбуу булкуйан кэбиһии киһи куртаҕа соччо үчүгэйдик буһарбатын үөскэтэрин үөрэхтээх дьон билиэхтэрэ этэ.

Сахалар киһи куртаҕа аһы буһарар кыаҕын таба сыаналаан араас элбэх аһылыктары холбуу булкуйан сиэһин туһата аҕыйаҕын арыйан олохторугар туһаналларын аһылыгы наардаан аһааһын диэн үөрэҕи туһана сылдьаллара биллэрэр.

Олус улахан тымныыны тулуйарга киһи сыалаах, арыылаах аһы аһыыра эрэйиллэр. Тымныы дойдуга олорор дьон эти, сыаны элбэҕи сиэтэхтэринэ тымныыны тулуйаллара улаатарын билэллэр. Уһун тымныылаах уонна куйаас сайыннаах дойдуга аҥардастыы биир ас көрүҥүн аһыы сылдьыы киһи этигэр-сиинигэр киртийиини үөскэтэр. Ол иһин, кэмиттэн кэмигэр киһи аһыыр аһылыгын уларытан этин-сиинин ыраастыы сылдьара эрэйиллэр.

Аһы аһааһын икки өрүттээҕин сыл устата туһаныы холобурунан эти сиэһин уратыта буолар. Кыһыҥҥы кэмҥэ элбэх эти, сыаны сиэн араас кирдэри мунньуммут киһи сайын устата эти сиэбэккэ сылдьан этин-сиинин ыраастанарын сахалар тутуһа сылдьаллар. Бу үйэлээх билиилэрэ сайыҥҥы кэмҥэ эти хара диэн түһэрэн, намтатан ааттыылларыттан уонна биирдэ эмэтэ сииллэриттэн биллэр.

Сайыҥҥы сылаас кэмҥэ балыгы уонна үрүҥ аһы элбэхтик аһыыллар. Бу кэмҥэ эти сиэбэккэ сырыттахха кыһын устата мунньуллубут кирдэри, сыалары көҕүрэтэн ыраастаныы ситиһиллэр. Ыраахтааҕы кэмин саҕана сахалар сүөһүлэрин улаатыннара сатааннар сайын эти сиэбэттэрэ уһун үйэни ситиһэллэригэр тириэрдэрин сурукка киллэрбиттэрэ дакаастабылынан буолар.

Ол былыргы кэмнэргэ сахалар аһылык уларыйан биэрэрин күн аайы туһаналларын аһааһын икки өрүтэ баара биллэрэр:

1. Дьоро киэһэ.

2. Ньыха киэһэ.

Бу икки өрүттэри арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:

1. Эт, балык астары тото сиэһин киэһэтэ дьоро киэһэ диэн ааттанар уонна дьон аһылыктарын саппааһа төһө элбэҕиттэн тутулуктанан күнү көтө-көтө кэлэрэ биллэр. Бу аһылыкка эти, балыгы атын аһылыктары кытта булкуйбакка эрэ тотуохха диэри сииллэр.

Ас биир көрүҥэ куртахха үчүгэйдик буһан иҥэмтэтэ элбиирин туһаныыны аһылыгы наардаан аһааһын диэн үөрэх олоххо киллэрэн туттулла сылдьар. Биһиги кыра эрдэхпитинэ Лөкүө эбэбит элбэх куурусса сымыытын хас да хонукка мунньан баран биир аһылыкка тото сиэтэрэ уонна туһата элбиир диэн быһаарара.

2. Араас суол хааһылары, бурдук астары аһааһын киэһэтэ ньыха киэһэ диэн ааттанар. Эт, балык астар аҕыйах буоллахтарына куруук кэриэтэ ньыха киэһэлэр буолар эбиттэр.

Сахалар аһылыктарын үөрэҕинэн араас көрүҥнээх аһылыктары бэйэ-бэйэлэрин кытта булкуйбакка эрэ биир аһылыкка аһааһын туһалааҕа дакаастанар. Биир аһылыкка биир көрүҥнээх аһылыгы аһаатахха куртахха үчүгэйдик буһан элбэх эньиэргийэни биэрэрэ быһаарыллар. Ол курдук, киһи куртаҕа тус-туспа аһылыктары буһарарыгар атын-атын ферменнэри туһанар эбит. Ол иһин аһара хааһыланан, үлтү булкуллан хаалбыт аһылык ситэтэ суох буһан баран туһата суох таһаарыллара быһаарыллар. (9,27).

Эти, балыгы уонна араас хааһылары, бурдук аһылыктары кытта холбуу булкуйан биир аһылыкка сиэһин куртахха иҥэмтэлээхтик буһалларын суох оҥорорун иһин, тус-туспа сиэннэхтэринэ туһалара улаатар. Доруоһалаах килиэп бэйэтэ туспа аһылык буолар. Бурдук, хааһы аһылыктар арыылаах сиэнэллэрэ буһарыгар ордук табылларын “Арыылаах алаадьы” диэн этии биллэрэр.

Уһун үйэлээх дьон аһыыр аһылыктара боростуой уонна аҕыйах көрүҥнээх эбиттэрин билэр дьон кэпсииллэр. Киһи биир көрүҥнээх аһылыгы аһыы сылдьара иҥэмтэтин улаатыннаран ордук туһалаах буоларын туһана сылдьыахха сөп.

Онон аһааһын икки өрүттэрин туһана сылдьыы хаһан да уларыйбат уонна эбиллии өттүгэр аһара баран хаалбаттарын өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон тутуһа сылдьаллара эрэйиллэр.

ТАҤАРА уонна САТАНА

Дьон туох эрэ саҥаны айыыны оҥорбуттарыгар сөп түбэһэр, аналлаах аатын үөскэтэн биэрэллэр. Бу аналлаах ааттар саҥа тылы үөскэтэн олоххо киллэрэллэр. Дьон саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрэн иһэллэриттэн саҥа тыллар үөскээн тахсаллара улахан тутулуктаахтарын биллэрэр. 

Вертолету айан, оҥорон көтүппүт кэнниттэн вертолет диэн тылы үөскэтэн аат биэрэн иҥэрбиттэр. Ол курдук, олохтон, саҥаны айыыны оҥорууттан тутулуга суох араас була сатаан оҥоруллубут тыллар мааты үөскэтэллэр уонна хаалан, умнуллан иһэллэр.

Дьон өйө-санаата сайдан, тупсан иһиитэ үчүгэйи уонна куһаҕаны бэлиэтиир тыллар уларыйалларын, саҥа үөскүүр тылларынан солбуллан иһэллэригэр тириэрдэр.  Ону тэҥэ, өй-санаа саҥа тыллары үөскэтэн иһэрин таһынан эргэ, туттуллубат былыргы тыллары саҥа өйдөбүллээн туһаныыга эмиэ киирэллэр. Туох саҥа, ураты барыта аналлаах ааттаах буоллахтарына табыллар.
 
Сахалар киһи таҥараларын үөрэҕин хууннар саҥа эрэ саҕаланыытыгар Европаҕа тириэрдэн тарҕаппыттар уонна өй-санаа үөрэҕэр бэйэлэрин “Туох барыта икки өрүттээх” диэн билиилэрин олоххо киллэрбиттэрэ саҥа тыллары, өйдөбүллэри үөскэппиттэр:

1. Христос таҥараны үчүгэй диэн ааттаабыттар уонна киһи бары үчүгэйин барытын анаабыттар. Үчүгэй киһи мөссүөнүн уруһуйдаан, үчүгэй киһи курдук көрдөрбүттэр. Киһи үчүгэйи оҥорор баҕа санаата элбэҕин арыйан өй-санаа үөрэҕэр киллэрбиттэр уонна үчүгэй киһи таҥараны үтүктэн, батыһан дьон үчүгэйи оҥороллорун элбэппиттэр. Бу таҥара үөрэҕэр еврейдэр Иисус диэн ааттаах биллэр киһилэрин олоҕун холобурун туһаммыттара ордук табыллыбыт.

Христос таҥара үчүгэй диэн ааттаммытын кэннэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан өйгө-санааҕа куһаҕаны оҥо-рооччу аатын булуу соруга тирээн кэлбит.

2. Сатана диэн үчүгэй өйдөбүлэ суох тылы булан бары куһаҕаннары холбуу ааттааһыны олоххо киллэрбиттэр. Сахалар киһи оҥорор быһыыта табыллыбатаҕына, куһаҕан буоллаҕына туһанар сатана диэн тылларын ылан куһаҕан киһини бэлиэтииргэ анаан туһаммыттар. Бу тыл сахалыы өйдөбүлүн билбэттэриттэн бары куһаҕаны барыларын холбуу сыбаабыттар уонна дьявол, шайтан, иблис диэн эбиискэ ааттары биэрэн иҥэрбиттэр.

Дьявол диэн сахалыы дьаабы диэн тыл буолар уонна куһаҕаны туспа арааран бэлиэтииргэ олус былыргыттан тутуллар. Дьа диэн өй-санаа буоллаҕына, аба диэн абааһы ааттанар.
Үлэни оҥоруу уратыларын үөрэтии сатана диэн саха тыла буоларын арыйарын тэҥэ, куһаҕан суолтата биллэр кыратын быһаарар кыаҕы биэрэр. Ол курдук, үлэ табыллыбыт эбэтэр сатаммыт диэн ааттанар буолуута хайдах оҥорулларыттан уонна онтон туох туһа, барыс оҥоруллан тахсарыттан быһаччы тутулуктанарын, бу сатана диэн тыл биллэрэр.

Сатана диэн саха тыла. Бу тыл үөскээбит төрүтэ туох эмэ үлэ табыллыбата, сатаммата үөскээн тахсарын бэлиэтиирэ буолар. “Сатана баара” диэн этии үлэ чахчы табыллыбатаҕын, барыһы биэрбэтин бэлиэтиир суолталаах.

Сахалар киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин чуолкайдык билэллэриттэн өй-санаа таҥара үөрэҕин тарҕатааччы үчүгэйи оҥорбутун атыттарга биллэрээри үрүҥ диэн бэлиэтээн ааттыыллар. Өлбүт киһи хара, куһаҕан быһыылары оҥорбутун тута хааллараллар, ахтыы кэмигэр умнан кэбиһэллэр. Ол аата киһи үчүгэйи эрэ оҥорбутун ахтаннар үчүгэй элбээн иһэрин үөскэтэллэр.

Бастакы киһи таҥара аата Үрүҥ Аар тойон диэн ааттанар. Ол аата бу биллэр киһи үйэтин тухары оҥорбут араас элбэх быһыыларыттан үчүгэйин, аныгы олоххо туһалааҕын талан ылан туһаныыны бэлиэтээн үрүҥ диэн тылы туһаныллар. Онтон хара, куһаҕан айыылары оҥорбутун умналлар, хааллараллар. Ол иһин олоххо үчүгэй, үрүҥ быһыылар элбииллэрэ үөскээн итэҕэйээччилэргэ тарҕанар.

Үлэни оҥоруу табылыннаҕына эрэ туох эмэ туһалааҕы оҥорууга тириэрдэр, ол аата туох эмэ туһалаах оҥоруллан тахсарын дьон үрүҥ диэн бэлиэтээн ааттыыллар уонна салгыы олохторугар, кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтиигэ туһаналлар. Үлэ табыллыбытын кэнниттэн атыттар ылан туһанар буоллахтарына сатаммыт диэн ааҕыллар.

Үлэ туһалаах буолан баран өссө сатаннаҕына үлэни оҥорбут киһиэхэ биллэр барыһы киллэрэн туһата улаатыан сөп. Онтон үлэ туһалаах буолан баран барыһы биэрбэтэҕинэ “Сатана баҕайы” буолан итэҕэстэнэн хаалар эбит.

Оҥоруллубут үлэ туһалаах буолан баран барыһы биэриитэ кыаллыбакка хааллаҕына сатаммата диэн этиллэр. Үлэ сатаммакка хаалыытыгар элбэх биричиинэлэр тириэрдэллэр:

1. Атыттар интэриэстэрин тардара кыаллыбатыттан сатаммыта биллибэккэ хаалыыта.

2. Үлэ оҥорууга уустуга уонна эрэйдээҕэ бэрдиттэн оҥоруллар ороскуотун саппата буолар.

3. Барыһы кыайан биэрбэтэ эбэтэр олус кырата ааҕыллар.

Сахалар үлэһит сатабыллаах буоларын сөбүлүүллэр, үлэ табыллан баран өссө сатанарын ирдииллэр, ол аата оҥоруллубут үлэ ханнык эрэ барыһы оҥорооччуга биэрэр буолара табыллар. Сатабыллаах буор куттаах киһи диэн оҥорбут үлэтэ табыллан, сатанан барыһы биэрэр буоллаҕына этэллэр.

“Сатабыллаах саһыл саҕалаах” диэн өс хоһооно үлэни сатабыл-лаахтык оҥорор киһи ол үлэтиттэн биллэр барыһы ылан туһаны таһаарынарын биллэрэр.

“Сата таас” диэн таҥараҕа тэҥнэнэр таас баар буола сылдьыбыта киһи үлэни сатабыллаахтык оҥорор буолууга олус өр кэмнэргэ, таҥара үөскүөр диэри уһун кэмҥэ үлэлээн, эрэйдэнэн үөрэммитин, этин-сиинин элбэхтик хамсатан, эрчийэн үөрүйэх оҥорон буор кутун үөскэтиммитин уонна сайыннарбытын быһаарар.

“Сатаабат сата баһын тардар” диэн өс хоһооно сатаабат киһи сыыһа-халты туттунарыттан, үлэни табан оҥорботуттан улахан куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин биллэрэр.

Ситэ оҥоруллубакка, бииргэ холбоммокко сылдьар бытархайдар сатаҕайы үөскэтэллэр. Бүппэтэх, ыһыллаҕас үлэ сатаҕай диэн ааттанар. (10,391).

Сатаан диэн тыл атыыга-эргиэҥҥэ ордук табыллан сөп түбэһэр. Ол курдук, табаары булан, сатаан атыылааһын байыыны үөскэтиэн сөп. Үлэ син табыллан, сөп түбэһэр буолан баран оҥоруллубут мал атыыга кыайан барбакка хаалыыта сатаммата диэн этиллэр.

Арҕааҥҥы омуктар саха тылын сүрүн өйдөбүлүн билбэттэриттэн сатана диэн тылы олус куһаҕан курдук санааҕа киирэн сылдьаллар. Сахалар туох эмэ табыллыбатаҕына, сатамматаҕына “Сатана баара” диэн этиини улаханнык эстибэккэ-быстыбакка эрэ туһаналлар.

Өй-санаа икки аҥы арахсыыта хаһан баҕарар үөскээн тахсан иһэр. Тугу эмэ “үчүгэй” диэн быһаардахха, ханнык эрэ куһаҕан баар буолара табыллар. Христос таҥараны үчүгэй диэн быһаарыы утары өттүгэр ханнык эрэ куһаҕаны булууга тириэрдэр. Арҕааҥҥы таҥара үөрэхтээхтэрэ саха тылын билбэттэриттэн сатана диэн тылы ылан куһаҕаны бэлиэтииргэ сыыһа тутта сылдьаллар.

Онон сахаларга сатана диэн тыл туох да куһаҕан өйдөбүлэ суох, барыһы эрэ биэрбэтэ диэн хом санааны биллэрэр суолталаах.

ИККИ ТЫЛЫ БАҺЫЛААҺЫН

Дьоҥҥо сайдыыны ситиһии саҥарар тылы үөрэтииттэн киирэн, эбиллэн иһэр. Төрөөбүт тылтан ураты, атын омук тылын билии, ол омук олоҕун үөрэҕин, билиитин эбиискэ баһылааһын буолар.

Икки тылы баһылааһын диэн киһи икки омук тылын билэн холбуу туһанара ааттанар. Ол аата икки омук олоҕун үөрэҕин, билиитин холбоон туһанара өйө-санаата сайдыыта икки төгүл эбиллэрин үөскэтэн сайдыыны, тупсууну ситиһэрэ улаатар, түргэтиир.

Тус-туспа тыллаах омуктар биир сиргэ мунньустан бииргэ олорууларын импиэрийэ үөскэтэн таһааран иһэр. Олус былыргы кэмнэртэн күүстээх, элбэх ахсааннаах омук сайдыыта суохтары, мөлтөхтөрү, аҕыйахтары сэриилээн ылан баһылыыра уонна бэйэтэ саҥарар тылын, итэҕэлин соҥнуура биллэр.
 
Хас да үйэлэргэ омуктар маннык олордохторуна баһылыыр омук тылын бары үөрэтэн билэннэр сайдыыны ситиһиилэрэ, билиилэрэ тэҥнэһэн хаалар. Бу тэҥнэһии үөскүүрүгэр аҕыйах ахсааннаахтар бэйэлэрин төрөөбүт тылларын тэҥэ, баһылыыр омук тылын үөрэтэллэрэ өйдөрүн-санааларын күүскэ сайыннаран билиилэрин кэҥэтэрэ биллэр оруолу ылар. Бу кэмҥэ баһылыыр омук дьоно бэйэлэрин улаханнык, улуутук сананаллара төттөрү тардарыттан төрөөбүт эрэ тылларын үөрэтэ сылдьыылара өйдөрө-санаалара салгыы сайдарын, саҥа тылларынан байарын тохтотон кэбиһэр.
 
Тыл диэн билиини, үгэстэри иҥэринии буолар. Ол аата умнуллубат турукка киирбит билии хос-хос хатыланан оҥоруллар кыаҕа улаатар. Олус элбэхтик туттулуннаҕына үгэскэ кубулуйан киһини хамсатар кыахтанар. Тур, бар, тут диэн үгэс буолбут тыллар киһини салайыыны үөскэтэннэр тугу эмэ оҥорууга тириэрдэллэр.

Киһи мэйиитигэр төһө элбэх өй-санаа киирэн мунньуллар даҕаны толкуйдуур, ырытар, быһаарар дьоҕура эбиллэн биэрэр уратылаах. Ол иһин икки омук тылын билии, өйдөрүн-санааларын баһылааһын киһи бэйэтин өйө-санаата сайдарын, билиитэ эбиллэрин үөскэтэр.

Тылы киһи хаһан үөрэппититтэн тутулуктанан дьайыыта тиийэн оҥорор быһыытын уларытара икки өрүккэ арахсар:

1. Омук төрөөбүт тыла.

2. Сайдыыны, тупсууну аҕалар атын омук тыла.
 
Тыл бу икки өрүттэрин арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:

1. Дьон бары саҥарар тылларынан уратыланан тус-туспа омуктарга арахсаллар. Оҕо төрөппүттэрин тылларынан кыра эрдэҕиттэн саҥара үөрэнэрэ, кыра эрдэҕинэ үгэс оҥосторо төрөөбүт тылын үөскэтэр.

Саҥа омук үөскээн тахсан бэйэтин билинэригэр төрөөбүт тылын саҥалыы үөскэтинэр. Бу саҥара үөрэнэр тылын үгүс өттүн үөскээбит кырдьаҕас омуктарыттан ылан кыратык уларытар уонна бэйэтэ саҥа үөскэппит тылларыттан хомуйан туһанар.

Хайа эрэ төрүт омугуттан элбэх тыллары ылан туһаннаҕына ол омугу салҕаан иһээччи буолан тахсыан сөп. Ол курдук, саха төрүт тылларын туһана сылдьааччы саҥа омуктар элбэхтэр. Сахалыы ахсаан ааҕыытын түүр омуктара бары туһана сылдьаллар.

Оҕо өйө-санаата тылы билэриттэн сайдан иһэр. Саҥарар тылыттан өйө-санаата үөскээн олохсуйар. Тыл диэн бэлэм билии буолар. Ол курдук, бу тылы истэн баран суолтатын, иҥэн сылдьар өйдөбүлүн толордоххо, ханнык эрэ быһыыны оҥоруу үөскээн тахсара тыл дьайыытын биллэрэр.
 
Оҕо бастакы туһалаах хамсаныыны оҥоруута тугу эрэ, оонньууру тутан ылара буолар. Тут диэн ийэтэ этэрин истэн илиитин хамсатарга, оонньууру тутан ыларга үөрэнэр уонна сахалыы билэрэ саҕаланар.

Омук өйө-санаата, билиитэ барыта саҥарар тылыгар киирэн иҥэр. Уһун үйэлээх омук тылыгар олус былыргы кэмнээҕи билиилэр иҥэн сылдьаллар. Олоо диэн тыл эрдэттэн көрөн бэлэмнэн диэн эмиэ өйдөбүллээх. Олоҥхо диэн саха тыла хаһан үөскээбитэ биллибэт былыргы кэм. Бу олоҥхо кэмигэр оҥоруллар быһыылар билигин, аныгы үйэҕэ, сөп түбэспэттэрэ элбэх. Ол курдук, оччотооҕу кэмҥэ дьон бэйэ-бэйэлэрин сиэһэллэрэ олоҥхолорго кэпсэнэ сылдьар. Ол иһин олоҥхоттон тугу эмэ билэн туһанарга үрүҥ айыытын, ол аата аныгы олоххо сөп түбэһэрин, туһалааҕын эрэ талан ылан туһаныы ирдэнэр көрдөбүл буолар.

2. Дьон оҥорор саҥаны айыылара саҥа тыллары үөскэтэн иһэллэр. Атом диэн тыл кэнниттэн атомнай буомба диэн баар буолбута.
 
Олус былыргы кэмнэргэ мөлтөөбүт, аҕыйах ахсааннаах омуктары күүстээхтэр, сайдыылаахтар сэриилээн ылан баһылаан салайаллара. Бу кэмҥэ хаалыылаах омук сайдыылаах омугу кытта кыттыһан сайдыыны ситиһэрэ төһө эрэ кэминэн өйдөрө-санаалара тэҥнэһиитин үөскэтэн импиэрийэлэр эстэн хаалаллара.

Сайдыылаах омук тылыгар сайдыыны ситиспит туһалаах тыллара иҥэн, мунньуллан сылдьаллар. Бу тылы эбии үөрэтэн баһылааһын уонна туһаныы өйү-санааны сайдыыны ситиһиигэ кыттыһыннаран аҕыйах ахсааннаахтарга улахан туһаны оҥорор. Ол аата сайдыыны түргэнник ситиһиигэ тылы үөрэтэн кыттыһыы үөскээн тахсар.

Икки тылы үөрэтэн билииттэн төһө эрэ кэминэн аҕыйах ахсааннаахтар билиилэрэ  баһылыыр омук дьонун кытта тэҥнэһэн хааллаҕына, аны салгыы ким баһылыырын быһаарсыы үөскээн кэлиэн сөп. Бу быһаарсыы сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэринэн биир омук тылын, төрөөбүт тылларын эрэ билэр баһылыыр омук дьоно хаалан хаалыахтарын, өй-санаа сайдыытыгар кыаттарыахтарын сөп.

Урукку кэмҥэ баһылыы сылдьыбыт омук дьоно иккис омук тылын үөрэтэн биллэхтэринэ, бу икки омуктар сайдыылара тэҥнэһэн, бииргэ олоруулара уһуон сөп.

“Тоҕус үйэнэн омук саҥарар тыла уларыйар” диэн этии омук сайдыыны ситиһэн иһэрин бэлиэтиир суолталаах. Омук тыла уларыйан иһиитигэр дьон “үчүгэйи” эккирэтэ, үтүктэ сатыыллара аһара барыыта аҕалар. Ол курдук, “үчүгэйдэрин” биллэрээри араастаан минньитэн, ньаамырҕаан саҥарыыттан омук төрүт тылын уларытан иһиитэ саҕаланар. Ийэ диэн төрүт саха тылын тыл үөрэхтээхтэрэ ньаамырҕаан саҥаран “иньэ” диэн тылга уларыта сатыыллара ити быһаарыы дакаастабыла буолар уонна салҕанан бардаҕына сахалары симэлийиигэ тириэрдиэн сөп.

Туспа омук буолууга тыл дьайыыта бастакы оруолу ылар. Уһуннук бииргэ олорбут омуктар икки тылы баһылаан туһана сылдьыбыттара хайалара эрэ баһыйар, аһара барар санаата улаатарыттан табыллыбат кэмэ тиийэн кэлэр. Ол аата икки өрүттэр арахсар, хайалара баһылыырын быһаарсар кэмнэрэ кэлбитэ бэлиэтэнэр.

Омуктар арахсыылара саҥарар тыллара тус-туспаларыттан улахан тутулуктаах. Манна улахан оруолу биир омук сайдан, күүһүрэн иһэрэ уонна атына мөлтөөн барыыта сөбүлэспэт буолууну улаатыннаран арахсыыны үөскэтэр кыахтанар.

Аҕыйах ахсааннаах омук дьоно сайдыыны аҕалар атын омук тылын тылбаастаан, саҥа тылы үөскэтэн туһаныылара түргэнник киирэр сайдыыттан хаалан хаалыыга тириэрдэр. Ол курдук, саҥа тыл үөскээн дьон өйдөрүгэр-санааларыгар тиийэн билиигэ, онтон үгэскэ кубулуйара уһун кэми ыларынан өй-санаа атыттартан, сайдыыны аҕалар тылы бэйэтинэн, кыратык уларытан туһанааччыттан хаалыытыгар тириэрдэн кэбиһэрин саҥа тыллары оҥоро сатааччы тыл үөрэхтээхтэрэ билиэхтэрэ этэ.
 
Сайдыыны аҕалар омук тылын бэйэтинэн эбэтэр бүтүүтүн кыратык уларытан туһаныы саҥаны билии дьоҥҥо түргэнник киирэрин үөскэтэр. (11,46).

Онон сайдыыны ситиһии икки омук тылын баһылааһынтан кэлэн саҕаланан барар уонна тэҥнэһиини тутуһан, аһара барбатаҕына омук уларыйан хааларыгар тириэрдибэт.

ИККИ ӨРҮТТЭР СОЛБУЙСУУЛАРА

Айылҕаҕа тохтоон хаалыы диэн суох, куруук үөскээн иһэр икки өрүттэрэ кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэннэр хамсааһыны үөскэтэн иһэллэр. Ол курдук, күнүс кэнниттэн түүн тиийэн кэлэр, сайын бүттэҕинэ кыһын кэлэрин туох да тохтоппот. Айылҕа кэмнэрэ уларыйыыларын сахалар үөрэтэн “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно оҥорон туһана сылдьалларын тэҥэ, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн аналлаах үөрэҕи олохтообуттар.

Олоххо аҥардастыы биир өрүтү тутуһан аһара уһуннук олоруу кыаллыбат, сайдыы тохтоон атын өрүттэн хаалыы үөскүүрэ тиийэн кэлэр. Ол курдук, айылҕаҕа туох барыта кэмин-кэрдиитин тутуһан сайдар. Кэмэ кэллэҕинэ биир өрүт атынынан солбуйсан биэрэрэ кэлэн сайдыыны, уларыйыыны аҕалан иһэр.

Дьон бары бэйэлэригэр үчүгэйи оҥосто сатыылларыттан үчүгэй аһара эбиллэн иһэрэ тиийэн кэлэр. Бу кэмҥэ “үчүгэй” диэн ааттаммыт кэмэ кэллэҕинэ куһаҕаҥҥа уларыйан хаалара олохсуйбут курдук өй-санаа тосту уларыйарыгар тириэрдэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥы буолуу “үчүгэй” диэн ааттанара, бары улахан салайааччылар дьадаҥы төрүттэринэн өҥнөллөрө, арбаналлара. Дьон бары ыал буолан киэҥник тарҕананнар дьадаҥылар сүрэҕэ суох, үлэни абааһы көрөр өйдөрүнэн-санааларынан, буор куттарынан сутуллубуттара.

1991 сыллаахха Россияҕа ырыынак олоҕо киириитэ өйгө-санааҕа тосту уларыйыыны, халыйан сылдьыбытын көннөрөн биэриини киллэрэн, аны дьадаҥылар куһаҕаҥҥа кубулуйбуттара, онтон баайдар үчүгэйдэрэ биллибитэ. Байыыны ситиһии дьон баҕа санааларыгар сөп түбэһэринэн үлэ сайдыыта саҕаламмыта.

Үлэни оҥоруу киһи оҥорор быһыытын туһунан дириҥник билэрин үөскэтэр. Ол курдук, үлэни оҥорууга биир сыыһа туттунуу оҥоро сатыыр үлэни куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэрэ киһи оҥорор быһыытыгар улахан сэрэхтээхтик туттунарыгар, бу быһыыттан туох содул үөскээн тахсыан сөбүн эрдэттэн быһаарарыгар тириэрдэр.

Ханнык эрэ саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрдэххэ эрэ үлэҕэ сайдыыны ситиһии кыалларын иһин, дьон бары айыыны оҥоро сатыыллара элбээн хаалара өйгө-санааҕа халыйыыны үөскэтэрин биллэххэ табыллар. Ол курдук, аһара элбэх арыгыны иһэн кэбиһии саҥаны айыыны оҥоруу буоларыттан үгүстүк иһэ сылдьыы арыгыһыт буолууга тириэрдэн кэбиһэрин бары билэллэр.
 
Саҥаны айыыны оҥоруу икки өрүттэнэн тахсар:

1. Олоххо туһалааҕы, үрүҥ айыыны оҥоруу.

2. Туһата суоҕу, буортулааҕы, куһаҕан айыыны оҥоруу.

Биир эмэ талааннаах киһи саҥаны айыыны оҥоруута табыллан, сатанан, туһалааҕы оҥорууга тириэрдэр. Сахалар ону билэн айыыны оҥорууга “Кэс тыл” диэн этиини туһаналлар. Ол аата, олоххо улахан уопуттаах кырдьаҕас киһи айыыны маннык оҥоруохха сөп диэн этэн, ыйан биэриитин тутуһан оҥоруллар саҥаны айыы табыллан, туһаны оҥорор кыахтанарын бу этии биллэрэр.

Киһи бэйэтэ тиэтэйэн, ыксаан оҥоро охсубут айыыта табыллы-бакка хаалан куһаҕаны элбэтэрин үлэһит дьон билэн “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этиилэри туһаналлар. Ол курдук, үлэлии сылдьан араас уларытыылары, саҥаны айыылары киллэрэ сатааһын үгүстүк табыллыбакка хаалан куһаҕаны элбэтэллэрэ биллэллэр.

“Айыы этиитэ” диэн сахалыы үөрэх киһи бэйэтэ оҥорбут айыытын, сыыһатын-халтытын, куһаҕанын билиниитэ ааттанар. Сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этиини тутуһан санаа бастаан иһэрин билинэллэр. Ол аата, киһи аан маҥнай куһаҕан, сыыһа санаатын көннөрөрө, тупсарара эрэйиллэр көрдөбүл буолар.
 
“Бу куһаҕан” диэн билинии, “Айыы этиитэ” киһи куһаҕаны оҥорбутун билинэрин, санаатын уларытарын үөскэтэр. Киһи хаһан даҕаны бэйэтигэр куһаҕаны оҥорбото сыыһаны оҥорбутун көннөрө-рүн уустугурдан киһи бэйэтэ уонна атыттар диэн икки өрүтү үөскэтэн таһаарар. Ону тэҥэ, киһи тугу оҥорбутун “үчүгэй” диэн ааттаан кэбиһэрэ элбэҕиттэн сыыһаны оҥорбутун билинэрэ уустугурар.

Аан маҥнай сымыйа, албын санааҕа киирэн хааллаҕына, киһи ол санаатын көннөрөрө, тупсарара ыараан тахсар. Бу үөскүүр ыараханы тулуйан санаатын уларытарын туһугар “Айыы этиитэ” диэн үөрэҕи туһанара эрэйиллэр. Ол аата, бу быһыы куһаҕан эбит диэн билинии киһи оҥорор быһыытын тупсарарыгар тириэрдэр күүс буолар.

Киһи олоҕун устата бэйэтигэр үчүгэйи, туһалааҕы оҥоро сатыыр санаата бастаан иһэр. Олоххо үчүгэй диэн быһаарыы уларыйыыта атын, утары өрүт сайдан тахсарын үөскэтэр. Ол иһин киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэрэ икки өрүт уларыйыытын, солбуйсуутун үөскэтэригэр кыах биэрэр. 

Киһиэхэ үчүгэйэ хантан кэлэрин билэрэ туһалаах:

- Төрөөбүт тылынан саҥарара, үгэстэри тутуһара.

- Сөптөөх, санаатын көтөҕөр үлэни үлэлиирэ.

- Үлэни оҥорбутугар хамнас ылара.

- Аһа-таҥаһа, дьиэтэ-уота бэйэтигэр сөп түбэһэрэ.

- Оҕолорун иитэр, үөрэтэр кыахтааҕа.

Бу сүрүн үчүгэйдэр баар буоллахтарына киһи олоҕо табыллар, ыал сайдыыны ситиһэр кыахтанар. Атын хос санаата суох үлэни-хамнаһы сайыннарар туһугар кыһанара улаатар.
 
Дойдута киһиттэн бу үчүгэйдэрин былдьаатаҕына киһи баҕа санаата тосту уларыйан олоҕо табыллыбат кэмэ кэлэр:

- Төрөөбүт тылы туттууну хааччахтааһын.

- Эр дьону ханна эрэ буолар сэриигэ күүстэринэн эбэтэр тугунан эмэ албыннаан илдьэ барыылара.

Киһи оҥорор быһыылара аҥар өттүн диэки; үчүгэй эбэтэр куһаҕан өттүгэр аһара халыйан барыылара, бу икки өрүттэр солбуйсан биэрии-лэрин үөскэтэн таһаарар.

Икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрэ кэлэн эрэрин икки өрүттээх тыллар бааллара биллэрэр. Ынырык диэн үгүстүк аһара куһаҕаны бэлиэтиир тылы сороҕор ынырык үчүгэй диэн этэн, бу үчүгэйбит аһара барбытын биллэрэн этэбит. Ол аата, бу үчүгэйбит аһара баран солбуйсан биэрэрэ, куһаҕаҥҥа кубулуйара кэлэн эрэрин тылбыт урутаан өйбүтүгэр-санаабытыгар киирэн биллэрэр эбит.

Айыы диэн икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээх киһи оҥорор быһыытын биллэрэр тыл буолар. Бу айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыыта үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсарын биллэрэрэ ордук улахан сэрэтэр суолталаах. Ол курдук, үчүгэй буолуо диэн быстах санааттан оҥорулла охсубут саҥаны айыы табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕан буолан тахсара элбиирин биллэрэрэ ордук улахан сэрэтэр аналлаах.

Сахалар “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһоонноро киһи өйүн-санаатын дириҥник билииттэн үөскээбит. Ол курдук, үчүгэй аһара баран үчүгэйтэн үчүгэй буолууну таһынан баран кэрэ буолан хааллаҕына солбуйсан биэрии кэлэн эрэрэ быһаарыллар.
 
Онон киһи өйө-санаата сайдарынан икки өрүт солбуйсан биэрии-лэрэ кэлэн эрэрин билэн эрдэттэн бэлэмнэнэ сылдьара, “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини тутуһара эрэйиллэр.

ИККИ ӨРҮТТЭР УТАРЫТА ТУРУУЛАРА

Айылҕаҕа туохха барытыгар икки өрүт үөскээн тахсан иһэр. Бу икки өрүттэр дьоҥҥо дьайыылара эмиэ икки өрүттэнэр уонна хайалара эрэ аһара баран хаалбаттарын туһугар өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон кыһаннахтарына, тэҥнэһиини олохтуу сырыттах-тарына эрэ табыллар.
 
Дьон икки ардыларыгар үөскээн тахсар икки өрүттэр сөбүлэспэт, биир тылга киирбэт буолуулара аһара барыыта сахалар өй-санаа үөрэхтэригэр “Үрүҥү хара диир” диэн өс хоһоонунан бэриллэр. Ол аата биир өрүт тугу этэрин атын өрүтэ букатын истибэт, толорбот буолуута уонна атыны, утарыны булан этиитэ ааттанар.

Дьон өйө-санаата утарыта туруулара үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран олоххо хайдах туһаналларыттан үөскээн, улаатан тахсар өйдөбүл буолар. Бу икки аҥы арахсыы улаатан эрэрин эрдэттэн билэн сөбүлэһиини, эйэлэһиини олохтооһун эрэйиллэр. Ол иһин биир өрүт эппитин атын өрүтэ тосту утаран, төттөрүтүн этэрин тохтотуу, көрдөбүлү аҕыйатан биэрии табылыннаҕына эрэ утарыта турууну кыччатар кыах баар буолуон сөп.

Икки өрүттэр утарыта турууларын, тус-туспа көрдөбүллэнэн хаалыыларын сорох, уһуннук олоруохтарын баҕара саныыр салайааччылар таба салайан, өссө улаатыннаран кэбиһиэхтэрин, бэйэлэрин тустарыгар туһаныахтарын сөп. Салайар былааһы бука бары быыбардаан талан ылар кэмнэригэр, бу утарыта турууну күүркэтэн биэрии уһуннук олоро сатыыр салайааччыга улаханнык туһалыыр кыахтанар.

Кырдьан, мөлтөөн иһэр омук дьонун күүһүрдэр санааттан дьоҥҥо үөскээн кэлэр “Улуутумсуйуу” өйүн-санаатын туһанан бары бүттүүн быыбарга кыайыыны А.Гитлер ааспыт, 20-с үйэҕэ таба туһанан салайар былааһы ылбыта уонна атыттары туоратыыга туһаммыта.
 
Немецтэргэ “Улуутумсуйуу” санаатын аһара ыытыы былааһы ылбыттарын кэнниттэн өссө улаатан, барыларын кэриэтэ хабан бүтүн Аан дойдуну баһылыы сатааһыҥҥа кубулуйан улахан сэриигэ, алдьатыыны оҥорууга тириэрдибитэ.

21-с үйэҕэ быста мөлтөөбүт, ахсааннара аҕыйаан иһэр Россия дьонун санааларын күүһүрдэ сатааһыны уһуннук олоро сатыыр салайааччылар туһана сатыыллара ааспыт үйэтээҕи куһаҕан быһыы хатыланарын үөскэтиэн сөп.

Мөлтөөһүн кэмигэр киирэн сылдьар омук улуутумсуйар санаатын сэриигэ кыаттарыы эрэ оннугар түһэрэрин остуоруйа үөрэҕэ дакаастыыр. Ол курдук, 18-с үйэҕэ шведтэр, 19-с үйэҕэ французтар, 20-с үйэҕэ немецтэр улуутумсуйар санаалара аһара баран Аан дойдуну баһылыы сатаабыттарын улахан сэриилэргэ кыаттарыылара эрэ атыттары кытта эйэлээх буолууларын үөскэппитэ.

Манна кыаттарыы дьайыыта салайар былааһы уларытара, тупсарара эрэ туһалыыр. Ол курдук, кыаттарыыттан сылтаан салайар былаас уларыйбатаҕына араас националистар өссө түмсэннэр, саҥа сэриини саҕалыыр кыахтанан хаалыахтарын сөп. 20-с үйэҕэ ньиэмэстэр 1918 сыллаахха сэриигэ кыаттаран баран саҥалыы күүһүрэн 1933 сыллаахха салайар былааһы ылан улахан сэриини өссө саҕалаабыттара.

Кыра да кыайыылартан улуутумсуйуу санаата аһара барара үөскээн тахсыан сөп. Сахалар “Кыайыыттан төбө эргийэр” диэн өс хоһоонноро улахан салайааччыга кыайыыны ситиһии аһара барар өйүн-санаатын улаатыннаран кэбиһэрэ сэриини саҕалыырыгар тириэрдиэн сөбүн быһаарар.

Киһи саамай кэбирэх сирэ өйө-санаата буолар. Өй тиийбэтэ эбэтэр аһара барара улахан кутталлары үөскэтэрин таһынан көтөн хаалла-ҕына киһини букатын сүөһү таһымыгар түһэриэн сөп.
 
Өй көтүүгэ тиийэрэ элбэх тутулуктардаах:

1. Араас доргуйуулартан өй көтүөн сөп.

2. Аһара ыгыллыыттан, улаханнык соһуйууттан, киһиргээһинтэн өй эмиэ көтөрө биллэр.

3. Арыгыны аһара иһииттэн, араас эмтэри, наркотиктары туһа-ныыттан өй көтөн хаалар.

Политика диэн икки өрүттэр сыһыаннарын эйэлээхтик быһаара сатааһын ааттанар. Утарыта туруу аһара баран “Үрүҥү хара диир” диэн өс хоһоонугар сөп түбэстэҕинэ эйэлээхтик быһаарыллыбат кыахтанан хаалыыта сэриигэ тириэрдэр кыахтанарын политиктар, дипломаттар тохтотуохтарын сөп.

Уһуннук олорбут сир дьоҥҥо төрөөбүт дойдуга кубулуйара онно олорор омуктарга бу сирдэрин харыстыыр, көмүскүүр санааларын аһара улаатыннарар. Ол иһин, бииргэ олорор дьоҥҥо төрөөбүт сир үллэһиллибэт буолуутун үөскэтии эйэни үөскэтэр кыахтанар.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытынан икки өрүттэри дириҥник үөрэтэн билэн, туохтан сылтанан утарыта туруу үөскээбитин таба быһааран, ону туоратар кыахтаныахтарын сөп.

Онон дьон икки ардыларыгар үөскээн тахсар икки өрүттэр аһара баран “Үрүҥү хара диир” диэн этиигэ тиийэн хааллахтарына утарыта туруу билигин даҕаны сэриигэ тиийэн хаалыан сөп.

АҺАРА БАРЫМА

Айылҕаҕа икки өрүттэр үөскээн тахсан иһэллэрин сахалар былыр үйэҕэ быһааран, үөрэтэн, бу өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар сөп түбэһии, сөбүлэһии, үһүс өрүтэ үөскүүрүн быһааран “Туох даҕаны ортотунан тоҕоостоох” диэн өс хоһооно оҥорон туһаналлар. (12,203). Бу этии салгыы сайдыыта “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэппитэ киэҥник тарҕаммыт.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан иһэриттэн олоххо үөскээн тахсан иһэр икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан, хайалара да аһара барбакка, тэҥнэһиини тутуһан сайдалларын ситиһэ сырыттахтарына эрэ олохторо табылларын билэллэр.
 
Киһи өйө-санаата сайдыытын быһаарар үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр сахаларга олус былыргы кэмнэргэ үөскээбиттэр. Былыргы үһүйээннэргэ ахтыллар Үчүгэй Үөдүйээн уонна Куһаҕан Хоочугур ааттара үөскээбитэ ону дакаастыыр.

Дьон бары бэйэлэригэр үчүгэйи баҕара саныылларыттан уонна элбэхтик үчүгэй диэбиттэрин оҥороллоруттан үчүгэй эбиллэн иһэриттэн уонна салгыы баран үчүгэйтэн үчүгэй диэн быһаарыы кэнниттэн кэрэ буолуу диэн тиийэн кэлэрэ куһаҕаны кытта солбуйсан биэрии чугаһаабытын биллэрэр.
 
Дьон үчүгэйгэ баҕарар санаалара муҥура суох салҕанан баран иһэрэ аһара бардаҕына  кэрэ диэҥҥэ тиийэн хаалыыта үөскээн тахсан икки өрүт солбуйсан биэриилэрин үөскэтэрэ тохтотон, тэҥнэһиини олохтоон иһэр. Ол аата аһара үчүгэйгэ кубулуйбут сотору кэминэн аһара куһаҕаҥҥа уларыйара тиийэн кэлэрин биллэххэ эрэ олоххо таба суолу тутуһуу кыаллар.
 
Үчүгэйтэн үчүгэй өссө сайдыыта, тупсуута кэрэ диэҥҥэ тиийиэн сөп. Дьон үчүгэйтэн үчүгэйи ситиһиилэрин кэнниттэн өссө тупсууну оҥорон кэрэ буола сатааһыҥҥа дьулуһаллар. Кэрэ диэн тыл туох эмэ тас көрүҥүн аан бастаан биллэрэринэн кэрэ киһи кэрэтин эрэ көрдөрө сылдьара сайдан тахсар.

Кэрэ киһи үлэлээбэт, кэрэтин эрэ көрдөрүүнэн дьарыктанар. Ону тэҥэ, кэрэ киһи атыттары, куһаҕаннары абааһы көрөрө үөскээн кэрээниттэн тахсыыга тиийэн хаалыан сөп.

Кэрээнтэн тахсыы диэн бэйэлэрин кэрэ курдук санаммыт дьон атыттары, куһаҕаннары суох оҥоро сатааһыҥҥа тиийэн хаалыылара ааттанар. 20-с үйэҕэ немец фашистара кэрэ буолууну ситиһэннэр атын омук элбэх дьонун суох оҥоро сатаабыттара. Араас куһаҕан, хара саҥаны айыылары; дьааттары, гаастары оҥорон туһанан элбэх дьону өлөртөөбүттэрэ, крематорийдарга уматан суох оҥорбуттара.

Үчүгэй аһара баран кэрэ диэҥҥэ тиийиитэ, бу үчүгэй эргийэн биэрэрэ, аһара куһаҕаҥҥа кубулуйара кэлбитин биллэрэр. Кэрэ буолуу кэнниттэн кэрээнтэн тахсыы тиийэн кэлэрэ өйдөөх-санаалаах дьону сэрэннэриэ этэ.
 
Хайа эрэ өрүт аһара барыыта, атынын ыраах хаалларан кэбиһиитэ “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһоонун дьайыыта тиийэн кэлэригэр тириэрдэр. 

“Уол бүгүн ат өрөҕөтүгэр буоллаҕына, сарсын ат уорҕатыгар буолар” диэн өс хоһооно икки утарыта өрүттэр солбуйсан биэрэллэрин биллэрэр. Ол курдук, куһаҕан үчүгэйгэ уларыйара, тупсара, бу өс хоһоонунан этиллэн бэриллэр.

Киһи барыта бэйэтигэр үчүгэйи баҕара, оҥосто сатыырыттан үчүгэй хаһан баҕарар аһара барара үөскээн тахсар. Ол курдук, үчүгэй үчүгэйтэн үчүгэй диэни аһара бардаҕына кэрэ диэн кэлэрэ саха тылынан этиллэ сылдьар. Ол эрээри, кэрэ буолуу диэҥҥэ тиийбит киһи үлэни сирэн үлэлээбэтиттэн, бу үчүгэйэ куһаҕанынан солбул-лара, уларыйара тиийэн кэлэр.

Ону тэҥэ, кэрэ буолууга тиийбит киһи өйө-санаата аһара баран атыттары, куһаҕаннары суох оҥоро сатыыра үөскээн тахсарын кэрээнтэн тахсыы диэн баара биллэрэр. Ол аата кэрээнтэн тахсыбыт киһи олус ыар, ынырык быһыылары оҥорор кыахтанан хааларын, бу өй-санаа уларыйыыта быһаарар.

Киһи кыратык да аһара туттунуута, киһи быһыытын таһынан барыыта оҥорор быһыытын куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэр. Харандааһы уһуктуурга быһаҕынан олус сэрэнэн туттуу эрэйиллэр. Кыра да аһара хамсаныы харандаас графитовай сүнньүн тоһутан кэбиһэн үлэтин таах хаалларан кэбиһиэн сөп.
 
Массыына кыра гайкатын кытаанахтык эрийээри резьбатын быһа тардан кэбистэххэ эбиискэ, хос үлэни оҥоруу үөскээн тахсыан сөп. Ол иһин үлэни үлэлииргэ сахалар “Нэми билэн туттунуу” диэн үөрэҕи туһанан күүһү аһара ыыппакка үөрэтэллэр.

Нэми билии диэн туохха барытыгар сөптөөх күүһү булан туһаныы ааттанар уонна күүс аһара баран хааларын тохтотор аналланар.

“Аһара барыма” диэн үөрэх киһи быһыытын үөскэппит. Ол аата киһи саҥа оҥорор быһыылара урут оҥоруллубуттан аһара барбат буоллахтарына табыллар. Киһи быһыыта диэн киһи оҥорор туһалаах, үчүгэйи аҕалар быһыылара ааттаналлар. Киһи оҥорор быһыыларын барыларын киһи оҥоро сылдьар буоллаҕына, оҥорор быһыылара киһи быһыытын тутуһар, аһара барбат буолан тахсаллар.

“Үчүгэй уонна куһаҕан сэргэстэһэн сылдьаллар” диэн өс хоһооно үчүгэй аһара бардаҕына, кэрэ диэҥҥэ тиийдэҕинэ куһаҕаҥҥа уларыйан хаалара тиийэн кэлэрин биллэрэр.

“Аһара күлэн алларастаама, аны ытыырыҥ кэлээрэй” диэн этии аҥар өрүт аһара барыыта, атын утары өрүтэ тахсан кэлэригэр тириэрдэрэ өрүттэр солбуйсан биэриилэрин үөскэтэр.
Икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин аһара барбакка, тэҥнэһиини тутуһан сайдан, уларыйан истэхтэринэ туруктаах сайдыыны ситиһэллэр. Киһи санаата хаһан баҕарар аһара бара сылдьарыттан аналлаах хааччах иһигэр сайыннаҕына эрэ туох эмэ туһалааҕы оҥоруу кыаллар. Ол курдук, ыра санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан оҥорон олоххо киллэрбэт санаалара хаһан баҕарар мэһэйдии сылдьаллар уонна санаа хаһан баҕарар аһара бара сатыыра элбэҕин биллэрэллэр.

Сахалар сиэр диэн өй-санаа хааччаҕын оҥорон аһара бара сатыыр өйү-санааны хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэллэр. Сиэри аһара, таһынан барыы саҥаны айыы буолан тахсар уонна куһаҕаны элбэтэн кэбиһэрин сахалар билэн “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи оҕону иитэргэ, үөрэтэргэ туһаналлар.

Онон киһи тулуура, туттунар күүһэ улааттаҕына бары оҥорор быһыыларын киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэн аһара баралларын суох оҥордоҕуна эрэ олоҕо табыллар.

ИККИ ӨРҮТТЭРИ ОЛОХХО ТУҺАНЫЫ

Yгүс дьон бурдугу, хортуоппуйу үүннэрэллэр, араас элбэх собуоттар арыгыны оҥороллор, элбэх барыһы киллэрэллэр. Бу элбэх барыстан биһиги дойдубут эмиэ тииһинэр. 
Арыгыттан барыс киллэринээччилэр төһө да элбэх киһи арыгыһыт буолан эрэйдэн-нэхтэринэ син биир арыгыны аһара иһимэ диэн эппэттэр. 

Хас бырааһынньык кэллэҕин аайы толору астаах, араас бытыылкалардаах остуоллары бары дьахталлар үөрэ-көтө тарданнар мааны ыалдьыттары аһаталлар, күндүлүүллэр. Арыгы үчүгэй, күндүгэ-мааныга туттуллар ас буолбута ыраатта. Кэмнээн, төһөнү иһэрин билэр киһини бэйэтин билинэн аһы ас курдук аһыыр киһи диэн этиэххэ уонна тулуурун, туттунар күүһэ улаханын бэлиэтээн хайҕаан биэрии барыларыгар тарҕанарыгар тириэрдиэ этэ. 

Аһара иһэн кэбиһэр, эбэтэр кыайан арыгыны киһи быһыылаахтык испэт киһини куһаҕан киһи диэххэ сөп. Дьоно барылара эрэйи көрөллөр. Аһара испэтин диэн бобууну-хаайыыны туһанан арыгыны иһэрин хааччахтыы, суох оҥоро сатыыллар. Бу дьон арыгы суох буоларыгар кырдьык, ис сүрэхтэриттэн баҕараллар. Тулуурдара, туттунар күүстэрэ аҕыйаҕыттан аһара иһэн кэбиһэр дьон өссө да  элбэхтэриттэн арыгы куһаҕан диэн этээччилэр эмиэ үгүстэр.

Аһара көрүү-истии, атаахтатыы, киһини бэйэтин мөлтөтөр, атыттар көрүөхтэрэ-истиэхтэрэ диэн санааҕа киллэрэн кэбиһэр. Бу санаа олохсуйан, үгэс буоллаҕына куһаҕаны, бэлэмҥэ үөрэниини үөскэтиэн, сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэн сөп. Кыра эрдэҕинэ атаахтык улааппыт, көрүүгэ-истиигэ үөрэммит оҕо улааттаҕына арыгыны аһара иһэн кэбиһэрэ хаһан да аҕыйаабат, хаалбат, хас истэҕин аайы сыыһа туттунара киирэн иһиэн сөп.

Арыгыны суох оҥорон дьон арыгыны испэттэрин үөскэтии киһи быраабын кэһии буолар. Бырааһынньыктар сотору-сотору син-биир кэлэн иһэллэр. Киһи санаатын көтөҕөөрү, үөрүүгэ кыттыһаары биирдэ-эмэтэ да буоллар кыратык иһиэн баҕарара баар буоллаҕа дии. Ону хааччахтааһын, бу киһини хаайбыкка, көҥүлүн быспыкка тэҥнэнэр куһаҕан быһыы буолан тахсар.
 
“Арыгыны утары охсуһуу” диэн дьон бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын сайыннаран, тулуурдарын элбэтэн, туттунар күүстэрин улаатыннаран арыгыны аһара испэттэригэр тириэрдии буоларын салайааччылар билигин даҕаны билинэ иликтэр. Кинилэр бэйэлэрин атыттартан “үчүгэй” курдук сананыылара үөскээн түргэнник бобо-хаайа сатааһын диэки халыйан сылдьаллар.

Арыгы биир өттүнэн элбэх барыһы киллэрэр, сөбүгэр истэххэ киһи санаатын көтөҕөр, ол иһин бобон кэбиһии кыаллыбат. Онтон аҥар өттүнэн арыгыны аһара истэххэ киһи өйүн-санаатын, этин-сиинин буорту оҥорорун тэҥэ, өйө көтүүтүн үөскэтэн сыыһа-халты туттунарын элбэтэрэ куһаҕаҥҥа тириэрдэн кэбиһэр.
 
Бу арыгы үөскэтэн таһаарар икки өрүттээх боппуруоһун быһаарыыга арыгы баарын утарбакка эрэ дьон өйүн-санаатын сайыннаран, күүһүрдэн, тулуурдарын, туттунар күүстэрин элбэтэн арыгыны аһара испэттэрин ситиһии буолара табыллар.

Олоххо төһө эрэ кэминэн икки өрүттээх буолуу уларыйар кэмэ тиийэн кэлиитэ хамсааһыны үөскэтэр. Маннык кэм кэлиитигэр “Туох барыта икки өрүттээх” буолуута уларыйан сөптөөх, таба быһаарыыны булуу кэмэ тиийэн кэлэр. Киһи өйө-санаата сайдыбытынан бу үөскээн кэлэр үһүс өрүтү таба булан туһанара эрэйиллэр. Үһүс өрүт диэн  ханна эрэ икки өрүттэр икки ардыларынан түбэһэн, ортолоругар үөскүүрүн туһаныы табыллыыга тириэрдэр аналлаах.

“Истина как всегда где-то на середине” диэн этии баара ханнык баҕарар быһыылартан табалара, кырдьыктаахтара ортотунан буолуохтааҕын быһаарар. Бу быһаарыы сахалар Орто дойду диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр. Былыргы дьон кырдьыктаах олоҕу тутуһан олорбуттарын Орто дойду диэн олорор сирдэрин ааттаабыттара эмиэ быһаарар. Бу өйдөбүл дьон олохторо хаһан баҕарар икки өрүттэр икки ардыларынан, ортотунан эрэ баран иһиэхтээҕин чуолкайдыыр. Дьон оҥорор быһыылара хайа да диэки, үчүгэй да, куһаҕан да өттүн диэки халыйан барыыта аһара барыы, сыыһа суолу тутуһуу буолар. Ол иһин олох суола, бу икки өрүттэр икки ардыларынан, ортотунан баран иһэрэ табыллар.

Сахалар Орто дойдуну быһаарыылара дьон өйдөрө-санаалара сайдан иһиитин, олоххо таба суолу булан туһанарын чуолкайдыыр. Дьон-аймах ханнык баҕарар быһыылартан, икки өрүттэн ортотун талан ылыахтаахтарын биллэрэр. 

Ити курдук дьон бары туттар “Истина где-то на середине” диэн этиилэрэ таба, сөптөөх быһаарыы икки өрүттэн ханан эрэ ортоло-рунан, икки ардыларынан баран иһэрин быһаарар. Бу быһаарыылар бары сахалар билэр Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулар диэн этиилэрэ өйгө-санааҕа сыһыаннаахтарын уонна дьон олорор, үлэлиир, сайдар сирдэрэ Орто эрэ дойду буоларын чуолкайдыыр. Ол аата дьон оҥорор быһыылара хайаан даҕаны икки өрүт, үчүгэй уонна куһаҕан диэки баран, халыйан хаалбакка икки ардыларынан бардаҕына таба буоларын, туһаны аҕаларын быһаарар.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдыыта аҥардастыы биир өттүн диэки барар кыаҕа суох. Аҥардастыы биир өттүн диэки барыы кэлтэйдии сайдыыны, халыйан хаалыыны таһаарар. Ол иһин дьон бары куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи эрэ оҥороллоро хайдах да табыллыбат буолуон сөп. Үгүс  киһи элбэх араас санаалаахтар. Kиһи барыта биир буолбатах, бары биир санааны тутуһар кыахтара суох, ол иһин бары куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи эрэ оҥороллоро кыаллыбат.
 
Ханнык баҕарар быһыы үчүгэй өттүн диэки аһара бардаҕына солбуйсан биэрии үөскээн кэлэн аҥар, куһаҕан өттүгэр уларыйан хааларын киһи түүллэрэ чуолкайдаан көрдөрөллөр. Ол курдук, түүлгэ аһара баран күүскэ ытаатахха соһуччу үөрүү буолуон, онтон аһара үөрдэххэ, күллэххэ – хомойуу, ытааһын тиийэн кэлиэн сөп.

Сахалар киһилии иитиитэ суох киһини: “Yчүгэйи, куһаҕаны араарбат”,- диэн этэллэр. Ол аата, бу киһи тугу оҥорорун соччо быһааран билбэтэ биллэн тахсар. Тугу барытын оҥоруон сөп. Ол иһин киһи барыта тугу оҥордоххо атын дьоҥҥо, айылҕаҕа туох сабыдыаллааҕын, үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын арааран билэр буола улаатан иһэн үөрэниэхтээх уонна олоҕун устата сайыннаран тупсаран биэрэн иһиэхтээх. Сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар киһи буолуу үөрэҕэ тугу барытын дьон оҥорорун курдук оҥорорго улаатан иһэр оҕону үөрэтэр үөрэх буолар.

Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэригэр уонна олоҕор туһанарыгар сахалыы таҥара үөрэҕэ иитэр, үөрэтэр. “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн айылҕаттан тутулуктаах үөрэҕи таҥара үөрэҕэ туһанар. Ол иһин оҕо аан бастаан дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыыларын билэрин “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэх саҕалыыр. Ол курдук, дьон оҥорор үчүгэй диэн ааттаах быһыылара олус элбээннэр букатын даҕаны ааҕан ситиллибэт буолбуттар, онтон куһаҕан быһыылары үгүстэр сөбүлээбэттэриттэн оҥороллоро отой аҕыйах.

Оҕо аан бастаан аҕыйах ахсааннаах куһаҕан диэни арааран биллэҕинэ, ол куһаҕаны оҥорбот кыахтанара үчүгэйи оҥорорун элбэтиигэ туһалыыр. Ол курдук, тарбаҕын өтүйэнэн охсон ыарыыны билбит оҕо сэрэнэн туттунарга үөрэнэрэ түргэтиир.

Сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун олохторугар туһана сылдьалларын айыы диэн киһи оҥорор быһыытын быһаарар тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ биллэрэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ сахалыы өй-санаа үөрэҕин букатын билбэттэрин бэлиэтинэн, бу тыл былыргы кэмнэргэ үөскээбит икки өрүттээх өйдөбүлүн суох оҥорон аҥардастыы “үчүгэйин” эрэ хааллара сатыыллара буолар.
 
Ону баара киһи оҥорор быһыыта, саҥаны айыыта хаһан баҕарар икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара хаһан да уларыйбат.”Үчүгэй буолуо” диэн быстах санааттан киһи оҥорон кэбиспит быһыыта куһаҕан буолан тахсара элбэхтик бэлиэтэнэр. Киһи үөрбүт, чэпчээбит санаатыгар арыгы иһиитэ “үчүгэй” курдук буолара биллэр. Аһара элбэҕи испит киһи итирэн, өйө көтөн хааллаҕына арыгы дьайыытын куһаҕана биллэн тахсар.

Бүгүн куһаҕан аатыра сылдьыбыт сарсын үчүгэй буолан хаалара эмиэ биллэр. Ол иһин тыл үөрэхтээхтэрэ “аньыы” диэн сахаларга суох тылы оҥорон куһаҕаны арааран бэлиэтии сатыыллара олус улахан сыыһа, сахалыы өй-санаа үөрэҕин билбэттэрин биллэрэр. “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно бу солбуйсуу хаһан баҕарар кэлэрин дакаастабыла буолар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар “үчүгэй” аатыран сылдьы-быттара, бары улахан салайааччылар быстар дьадаҥы төрүттэринэн киэн тутталлара, арбаналлара. Билигин олох уларыйан үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэриилэрэ олоххо киирэн, аны баайдар үчүгэй буоллулар. Дьон бары байыыны ситиһэр санаалара улаатан үлэни кыайан үлэлииллэрэ сайынна. Улуу Өктөөп өрө туруутун кэнниттэн саха дьоно салайар былааһы дьадаҥылар ылбыттарын сөбүлээбэк-кэлэр бары бүттүүн өрө туран сэриилэһэ сатаан баран кыаттаран, бу былааска бэриммиттэрэ.

Туох барыта икки өрүттээҕин курдук дьон эмиэ икки өрүккэ: дьахтар уонна эр киһи диэн икки аҥы арахсаллар. Кэргэнэ суох киһи “Аҥардас киһи” диэн ааттанар, ол аата киһи аҥара эрэ буолара быһаарыллар. Бу икки өрүттэр биир тылы булунан холбостохторуна эрэ бүтүн киһи үөскүүр, саҥа киһи кэлэн олох сайдар кыахтанар. 

Өй-санаа үөрэҕин төрүтэ итэҕэл буолар. Өй-санаа барыта икки өрүттээҕин курдук, итэҕэл эмиэ икки өрүттээх. Бу икки өрүттэр айыылаах уонна таҥаралаах диэн араарыллан ааттаналлар. Итэҕэл бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын араарбакка, хайалара да аһара барбакка тэҥнэһиини тутуһа сырыттахтарына омук өйө-санаата туруктаах буолан уһун үйэни ситиһэр кыахтанар.

Айылҕаҕа туох барыта итинник иккилии өрүттээхтэр. Бу икки өрүттэр бииргэ холбостохторуна, биир санааланнахтарына олох иннин диэки сайдан иһэр кыахтанар. Ол иһин олох кэлимник, икки өрүттээхтик сайдар диэн этэллэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии ордук чуолкайдык айылҕа тутулуктарынан дакаастанар. Айылҕаҕа уу эргиирэ икки өрүттээхтик дьайар. Сорох дойдуларга уһуннук курааннаан уу тиийбэккэ улахан баһаардар туран эрэйдээтэхтэринэ, атыттарга уу дэлэйэн, аны ууга барыы куттала үөскүүр. Уһун кэм устата Сир полюстарыгар муустар мунньуллуулара Айылҕа сылыйан барыытын тэҥнээн, оннугар түһэрэн биэриигэ аналлаахтар. (13,52).

Демократия үөрэҕин тутаах тутулугунан бары бүттүүн кыттыһан салайааччылары талыы буолар. Сахалар үчүгэйи элбэтэр туһугар куһаҕан ханна баарын билэн ону тупсарар, үчүгэйгэ тириэрдэр санааларыгар салайааччыны талар быыбарга кыттыһан салайар былааһы тупсара, уларыта сатыыллар. Россия президенин талар быыбарга кандидатынан туруоруммут Грудиниҥҥа элбэх куолаһы биэрбиттэрэ ону биллэрэр.

Арҕааттан нуучча казактара тиийэн кэлиилэрэ уонна сэриилээн кыайыылара сахаларга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн олохторун үөрэҕин тутуһалларыгар тириэрдибитэ:
1. Уһуннук, кырыктаахтык сэриилэһэ сатаабатахтара. Кылгастык сэриилэһэ түһэн кыахтарын быһаарсыбыттара.

2. Кыайыылаах сэрииһиттэргэ бэринэн дьаһаах төлөөбүттэрэ. 

Олоххо үөскээн тахсыбыт бу икки өрүттэртэн биирдэрин талан ылыыны оччотооҕу салайааччылар табатык быһаарбыттара билигин кэлэн биллэр буолла. Сэриигэ бэринии диэн төһө да эрэйдээҕин, ыараханын иһин сайдыылаах, үөрэҕи баһылаабыт нууччалардыын кыттыһа охсон киэҥ сирдэри бас билбиттэрэ, үөрэхтэрин ситис-питтэрэ. Бу бэринии табыллыбытын бэлиэтинэн ыраахтааҕы былааһын кэмигэр сахалар ахсааннара 5 төгүлтэн ордук эбиллибитэ, кыахтаах ыаллар байыыны ситиһэн испиттэрэ.

Онон киһи өйө-санаата сайдарынан айылҕаҕа үөскээн тахсар икки өрүттэри таба арааран олоҕор туһанара уонна икки өрүттэргэ тэҥнэһиини үөскэтэ сылдьара эрэйиллэр.

ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА

1. Түүлү тойоннооһун. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 112 с.

2. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.

3. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.

4. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

5. Каженкин И.И. Киһи таҥара. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. –    112 с.

6. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2016. – 148 с.

7. Каженкин И.И. Ыал буолуу үгэстэрэ. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.

8. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2016. – 156 с.

9. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. – Дьокуускай: РИМЦ, 2007. – 84 с.

10. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2008. – 680 с.

11. Каженкин И.И. Тыл санааны салайар. – Дьокуускай: Триада, 2003. – 76 с.

12. Саха өһүн хоһоонноро=Якутские пословицы и поговорки. – Якутск: Бичик, 2017. – 256 с.

13. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. – 78 с.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Айылҕа икки өрүтэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Күн уонна ый  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  8

Киһи уонна сүөһү  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  11 

Дьон икки өрүттэрэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  15

Ылыы уонна биэрии  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

“Туох барыта икки өрүттээх”  . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   20

Санаа икки өрүтэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    25

Санаа уонна оҥорор быһыы  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  29

Икки өрүттэр сайдан иһиилэрэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . .    32

Киһи икки өрүтэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   36

Өй-санаа икки өрүтэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Таҥара уонна айыы  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Өй уонна күүс  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Таба уонна сыыһа  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 49

Кыра уонна улахан  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Күлүү уонна ытааһын  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Үчүгэй уонна куһаҕан  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  57

Салайыы икки өрүтэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  60

Үлэ уонна үөрэх  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Баай уонна дьадаҥы  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  66

Ыал буолуу үгэстэрэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

Эйэ уонна сэрии  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

Күүстээҕи талыы  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Аһааһын икки өрүтэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  80

Таҥара уонна сатана  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Икки тылы баһылааһын  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86

Икки өрүттэр солбуйсуулара  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89

Икки өрүттэр утарыта туруулара  . . . . . . . . . . . . . . . . . .  92

Аһара барыма  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94

Икки өрүттэри олоххо туһаныы  . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  97 

Туһаныллыбыт литература  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  102

Иһинээҕитэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   103</text>
      <sha1>f651aciuyvdjde56q7zmhzc928o3f1c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үгүлээт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1848</id>
    <revision>
      <id>7575</id>
      <timestamp>2024-03-13T02:22:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Кудук От Үүн</username>
        <id>2032</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Үгүлээт былыргыта''' Билиҥҥи Бүлүү улууһун Үгүлээт нэһилиэгин территорията XVIII-XIX үйэлэргэ Үөһээ Бүлүү улуһугар киирэрэ. Улуус киинэ (инородческай управа) III Үөдүгэй нэһилиэгин Дүллүкүтүгэр баара. Үгүлээт сиригэр-уотугар элбэх ахсааннаах аҕа уу...&quot; саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7575</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4672" sha1="n31dcsf7mtw6jp640qbikeij1zhk3cg" xml:space="preserve">'''Үгүлээт былыргыта'''
Билиҥҥи Бүлүү улууһун Үгүлээт нэһилиэгин территорията XVIII-XIX үйэлэргэ Үөһээ Бүлүү улуһугар киирэрэ. Улуус киинэ (инородческай управа) III Үөдүгэй нэһилиэгин Дүллүкүтүгэр баара.
Үгүлээт сиригэр-уотугар элбэх ахсааннаах аҕа уустара булкуһан олорбуттара. Кинилэр атын-атын нэһилиэктэр, улуус дьонноро этилэрэ. Холобура, быстах Тааһаҕардар, быстах Халбаакылар уонна да атын нэһилиэк быстахтарын дьонноро бааллара.
Билиҥҥи Үгүлээт хоту өттүгэр - Амыһаахха, Хоргоччумаларга, Чимидикээҥҥэ былыыр-былыргыттан Үгулээт аҕа ууһун дьоно балыктаан, бултаан олорбуттара. Кинилэр аттыларыгар Солоҕооттор (Ээйик), Хатыгыттар (Эдьигээн) көһө сылдьар аҕа уустара бааллара. Амыһаахтар бары эбэҥкилэр. XVIII үйэттэн саҕалаан - 1911 сылга диэри Үгүлээт аҕа ууһун кинээстэринэн элбэх киһи талыллан үлэлээбиттэрэ. Саамай биллибит кинээстэринэн Топпуруун уонна Баадаҥныыр Баһылай буолаллар. Кинээстэр олорбут сирдэрэ – Маныбычаан, Амыһаах уо.д.а. Бу аҕа ууһун дьоно сирдэрэ киэҥэ-куоҥа бэрт буолан кэлии-барыы өртүгэр улахан эрэйи көрөллөрө. Амыһаах нэһилиэнньэтэ кэлин сүөһү иитиитигэр көспүттэрэ.
Арҕаа диэки, билиҥҥи Тылгыны сиригэр Дьаархан, Наахара аҕа уустарын быстахтарын сирдэрэ буолара. Кинилэр түһээннэрин Ньурба Дьаарханыгар төлүүллэрэ. Бу сирдэр территориальнай өттүнэн урукку Боотулуу нэһилиэгэр киирсэллэрэ, билиҥҥиннэн – 1919 сыллаахха тэриллибит Бүлүү улууһун Тылгыны уонна I Күүлэт нэһилиэктэрэ.
Хотугулуу илин бардахха, XX-с үйэҕэ (1919-1951 сс.) III Күүлэт диэн ааттана сылдьыбыт нэһилиэк сиригэр туспа улахан кинээстээх (ыстаарысталаах) Үөһээ Бүлүү улууһун былыргы Күүлэт нэһилиэгэ баара. Бу нэһилиэккэ киирэр сирдэр ааттара маннык – Быччагдаан, Күбэйиҥдэ, Баҕадьа, Күрүөйэх, Муоһааны уо.д.а. Нэьилиэнньэтин ахсаана – 555 киьи (1854 с.). 
18 үйэттэн саҕалаан нуучча итэҕэлэ күүскэ өтөн киирбитэ. Ол туоһутунан буолар – 1854 сыллаахха тутуллубут Үгүлээт Похуодунай Былаҕаччыаныскай таҥара дьиэтэ (чосуобуна). Бу иннинэ улууска таҥара дьиэлэрэ I Үөдүгэй Далыырыгар уонна II Үөдүгэй Куорамыкытыгар бааллара. Чосуобуна тутуллубут сирэ кэлии-барыы табыгастаах суолун төрдө - Күбэйиҥдэ Эбэ буолар, былыргы Күүлэт нэһилиэгин сирэ, билиҥҥи Бүлүү улууһун Үгүлээт нэһилиэгин киинэ Күбэйиҥдэ сэлиэнньэтэ. Кэлин (1911 с.) таҥара дьиэтин тула нэһилиэнньэ элбээн саҥа Үгүлээт нэһилиэгэ тэриллибитэ. Нэһилиэк аата саамай былыргы уонна элбэх киһилээх Үгүлээт аҕа ууһун аатынан ааттаммыта. Күбэйиҥдэ дэриэбинэтэ Арҕаа Бүлүү улууһун биир бөдөҥ сэлиэнньэтигэр кубулуйбута.
Онон Үгүлээт нэһилиэгэ дириҥ историялаах Бүлүү улууһун биир бастыҥ нэһилиэгэ буолар.</text>
      <sha1>n31dcsf7mtw6jp640qbikeij1zhk3cg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:Ә</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1849</id>
    <revision>
      <id>7578</id>
      <timestamp>2024-04-13T15:10:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2601:18D:4800:EA0:D4D0:A312:31F:605E</ip>
      </contributor>
      <comment>&quot;''Но де [[Бикитиэкэ]].''&quot; саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7578</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" sha1="trbchhopbiji83t6dxemwcj9iniu8hh" xml:space="preserve">''Но де [[Бикитиэкэ]].''</text>
      <sha1>trbchhopbiji83t6dxemwcj9iniu8hh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оҕону үлэлииргэ үөрэтии (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан).</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1850</id>
    <revision>
      <id>7580</id>
      <parentid>7579</parentid>
      <timestamp>2024-04-13T22:59:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>7580</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="412971" sha1="brfnr9z48dgnhq5pntr89wybn2tbg24" xml:space="preserve">
ОҔОНУ ҮЛЭЛИИРГЭ ҮӨРЭТИИ

Дьокуускай 2024

Автор бу үлэтин элбэх оҕолоох ийэтигэр, үйэтин тухары доярканан үлэлээбит Сивцева Матрена Алексеевна сырдык кэриэһигэр аныыр уонна кыра эрдэҕиттэн үлэлииргэ үөрэппитигэр улахан махталын тириэрдэр.

АННОТАЦИЯ

Саха дьоно оҕону үлэлииргэ кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ оҥорон ииттэххэ, ол аата ийэ кутугар үлэлииргэ үгэстэри иҥэрэн биэрдэххэ, онтон улаатан истэҕинэ үөрэттэххэ эрэ үлэни табан, сатабыллаахтык үлэлиирэ ситиһиллэрин туһаналлар.

Үлэлии үөрэнии диэн бэйэтэ тугунан да кыайан кэмнэммэт баай буолар. Үлэлии үөрэммит оҕо улааттаҕына бэйэтэ үлэни булан үлэлээн байыыны ситиһэр кыахтанар.

Бары ааҕааччыларга ананар.

Народ саха детей с малых лет учать работать. 

ААН ТЫЛ

Омугу үлэ эрэ, буолан баран кыайыылаах, атыттары баһыйар үлэ сайыннарар. Атын бииргэ олорор омуктар батыһар, үөрэнэр үлэлэрин баһылааһын сайдыыны, эбиллэн иһиини аҕалар. Үлэ эти-сиини дьа-рыктыырынан, эрчийэринэн куруук үлэлии сылдьар киһи этэ-сиинэ бөҕө буоларынан кыайа-хото үлэлээн аймахтарын, омугу сайыннарар уонна кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэн ахсааннарын элбэтэр кыахтанар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр мөлтөөбүт үлэ хаачыстыбатын билигин ырыынак олоҕо сыыйа тупсаран иһэрэ биллэр. Дьон бары байыыны ситиһиэхтэрин олуһун баҕаралларын ырыынак кэмэ туһанан үлэ бастаан иһэрин, сайдарын үөскэтэр. Ол иһин төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэтиигэ ылсыһаллара аныгы, ырыынак олоҕор ирдэнэр көрдөбүл буолла. 

Дьон ханнык баҕарар үөрэҕи үчүгэй диэн ааттаан ылыналлара аан бастаан куһаҕан, сатамматах холобурдары билэллэриттэн уонна ол куһаҕаннары кыайан, туоратан иһэллэриттэн саҕаланан сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэр. Кэккэлэһэ олохтоох ыаллартан биир ыал арыгыга ылларан үлэлэрэ мөлтөөтөҕүнэ, бэйэлэрэ эһиннэхтэринэ арыгыны аһара испэт буолуу үчүгэйэ чуолкайдык дакаастанан тахсан атыттарга биллэриттэн, атын ыаллар оҕолорун улаатан истэҕинэ арыгыны аһара испэккэ үөрэтэллэрэ күүһүрэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүтэ этэрин истэрэ, толороро элбэх. Ол иһин куһаҕан холобурдары эрдэттэн биллэрэн, олору оҥорботугар үөрэттэххэ уонна хайдах туоратары быһааран биэрдэххэ үчүгэйи оҥорор кыаҕа улаатар. Ол курдук, куһаҕан үлэһит хамнаһа аҕыйаҕа эрэйи элбэтэриттэн оҕо үчүгэйдик үлэлииргэ кыһанара үөскүүр, оннук баҕа санааны иҥэринэр.

Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр туох эмэ үлэни бэйэтигэр оҥотторон ииппэтэххэ, үөрэппэтэххэ, үлэлииргэ үгэстэри үөскэтэн биэрбэтэххэ, төрөппүттэрин бэлэмнэригэр олорор санаата улаатан истэҕинэ өссө эбиллэн биэрэн иһэриттэн, бэйэмсэҕэ улаатан аһара баран хаалар. Бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыт оҕону сахалар атаах оҕо диэн туспа арааран ааттыыллар.

Саха дьоно оҕону үлэлииргэ кыра эрдэҕинэ ииттэххэ, ол аата туһа киһитэ оҥорон үлэҕэ үөрэтэргэ аналлаах үгэстэри ийэ кутугар иҥэрэн биэрдэххэ баҕа санаата үөскүүр, онтон улаатан истэҕинэ кыайар үлэлэриттэн саҕалаан бары үлэлэри үлэлииргэ үөрэттэххэ эрэ үлэни табан, сатабыллаахтык үлэлиирэ ситиһиллэрин туһаналлар.

Үлэлии үөрэнии эрэйдээх, табан, сатаан хамсанарга оҕо өр кэмҥэ үөрэнэр. Хамсаныы буор куту үөскэтиннэххэ эрэ табылларынан уһуннук үөрэннэххэ, элбэхтик хамсаннахха, бу хамсаныы үөрүйэххэ кубулуйан эти-сиини бэйэтигэр сөп түбэһэр буоларга уларытарыттан кэлэр көлүөнэлэргэ утумнааһын нөҥүө бэриллэр кыахтанар. 
Оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кута иитиллэр кэмиттэн үлэлииргэ үгэстэри үөскэтинэн иҥэриннэҕинэ, онтон салгыы үлэлииргэ үөрэннэҕинэ эрэ улаатыар диэри сатаан, табан, нэмин билэн хамсаныыны баһылыыр кыахтанар. Үлэлии үөрэнии диэн бэйэтэ тугунан да кыайан кэмнэммэт сыаналаах баай буолар. Үлэһит, бэйэтэ элбэх баайа суох киһи оҕолорун кыһанан, сатабыллаахтык үлэлииргэ үөрэттэҕинэ олус элбэх баайы иҥэрэн биэрэрин билиэ этэ. Улааппыт оҕолоро кыайа-хото үлэлээннэр бэйэлэрэ баайы оҥорон мунньунар кыахтаналларын үлэҕэ үөрэтии үөскэтэн биэрэр.
Кыра эрдэҕиттэн бытархай, көмө үлэлэртэн саҕалаан, туһа киһитэ буолан үлэлии үөрэммэтэх оҕо улаатан баран үлэлии үөрэнэрэ олус эрэйдээх. Ол курдук, үлэ табыллан, сатанан биэрбэтиттэн бүтүүтүгэр тириэрдии эрэйи элбэтэн иһэриттэн, улахан тулуур баара туһалыыр. Элбэхтик үлэлээтэххэ, үлэ эрэйин тулуйа үөрэннэххэ эрэ тулуур улаатара ситиһиллэр. Тулуура аҕыйах оҕо кыраны да оҥороругар табан, сатаан оҥорбокко эрэйдэнэрэ үксээн, санаата түһэрэ элбии-риттэн, үлэлиири букатын даҕаны быраҕыан сөп.

Киһи хаһан баҕарар бэйэтэ оҥорбутун атыттартан быдан үрдүктүк сыаналыыр. Тугу оҥорбутун барытын “үчүгэй” диэн сыаналыан, оннук ылыныан сөбө хаһан баҕарар улаатар. Ону тэҥэ, тугу эмэ оҥоруу баҕа санаа туолуутун, олоххо киириитин үөскэтэн киһи дьоллоноругар тириэртэҕинэ умнуллубат өйдөбүлү хаалларан иһэр. 
Оҥоруллубут үлэттэн кэлэр дьолу билии киһиэхэ үгэһи сонно үөскэтэн кэбиһиэн сөп. Ол курдук, киһи дьолломмут түгэннэрин букатын кэриэтэ умнубат. Бу умнуллубат өйдөбүллэр киһи үлэһит буолуутун үөскэтэллэр.
Үлэттэн баай үөскээн тахсар. Баай мунньуллан истэҕинэ туспа өйү-санааны үөскэтэр. Бэлэм баайы хантан эрэ булан ылыы киһи өйүгэр-санаатыгар бэлэмҥэ үөрэниитин үөскэтэн кэбиһэрэ бэйэтэ оҥорор, тутар, үлэлиир кыаҕын кыччатарын тэҥэ, оҕолорун өйүн-санаатын бэлэмҥэ үөрэнии өттүгэр улаханнык уларытыан сөп.

Оҕону үлэлииргэ үөрэтии биллэр уратылаах. Ону сахалар билэллэр уонна “Туһа киһитэ” диэн аналлаах үөрэҕи үөскэтэн туһаналлар. Ол курдук, оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр туһа киһитэ оҥорон үлэлииргэ үгэстэри иҥэрэн биэрдэххэ, баҕа санаата үөскүүрүттэн улаатан баран бэйэтэ үлэлии үөрэнэрэ кыаллар.
Кыра эрдэҕинэ атаахтыы, бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыт оҕо улаатан истэҕинэ атаахтыыра, бэйэмсэҕэ өссө эбиллэринэн, улахан киһи тылынан этэрин толорон үлэлии үөрэнэрэ кыаллымыан да сөп. Оҕо атаҕар турар буолаат элбэхтик хамсанар, барар-кэлэр. Бу кылгас кэми көтүтэн кэбиспэккэ, таба туһанан үлэлииргэ көмөлөһөр үгэстэри туһа киһитэ оҥорон иҥэрэн биэрии туһалааҕын сахалар билэллэр. Ол иһин оҕону үлэҕэ кыра эрдэҕинэ үөрэтэргэ аналлаах “Туһа киһитэ” диэн үөрэҕи оҥорон туһана сылдьаллар.
 
Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар ууруллар бу үгэстэр үлэһит буоларын төрүттүүллэр. Бу үгэстэр көмөлөрүнэн оҕо ыарахан диэн ааттанар үлэни да үлэлиир кыахтанар. Ону тэҥэ, “Оҕом улаатан иһэр” диэн өйдөбүлү иҥэрэн биэрдэххэ үлэни кыайар кыаҕа өссө улаатар.

Бу оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ туһалаах сүбэлэри кыра эрдэҕиттэн араас үлэлэри үлэлии үөрэммит, кыра бырааттарын, балыстарын көрүүгэ элбэхтик көмөлөспүт уонна бэйэтэ кыанар кэмигэр уустук үлэлэри ситиһиилээхтик үлэлээбит киһи, Иван Иванович Каженкин - Уйбаан Хааһах түмэн суруйда.

Автор эрдэтээҕи үлэлэрин Национальнай библиотека сайтыттан, абонеменыттан, Сахалыы Википедийэттэн уонна ол иһигэр баар Викитека диэн библиотекаттан булан ылан туһаныахха сөп. Бу үлэтин бэчээттээн таһаарыыга кыахтара баарынан көмөлөспүт билэр дьонугар автор истиҥ махталын тириэрдэр.

ИЙЭ ҮӨРЭҔЭ

Ийэ оҕону көрөр-истэр, аһатар диэн этии оҕо этин-сиинин эрэ көрдөбүллэрин билинэринэн улахан итэҕэстээх. Бу итэҕэһи сахалар былыр үйэҕэ быһааран, оҕо этэ-сиинэ улаатарыгар өссө өйө-санаата сайдыытын эбэн биэрэн, ийэ кута үөскээһинэ диэн кыра эрдэҕинэ үгэстэргэ үөрэниитин ааттаабыттар. Ону тэҥэ, үлэлииргэ үгэстэри, бу ийэ кутугар иҥэриннэҕинэ ыарахан диэн ааттанар да үлэни кыайар кыахтанарын быһаарбыттар.

Ийэ кут диэн киһи төрүт өйө-санаата оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэтэ оҥотторор үчүгэй быһыыларыттан хомуллан  үчүгэй үгэстэри үөскэппитэ иҥэн хааллаҕына үчүгэй иитиилээх буола улаатара кыаллар. Ол курдук, оҕо аан бастакы билбит билиилэрэ өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы буолан киирэн иҥэн үгэстэри сонно үөскэтэн иһэллэриттэн умнуллубат өйдөбүллэргэ кубулуйаннар ийэ кутугар мунньуллаллар. Ол иһин аан бастаан үчүгэй быһыылары оҥотторон үчүгэй быһыылаах буоларын ситиһэллэр. Улааппыт да киһи ийэ кута бары оҥорор быһыыларын салайа, көннөрөн биэрэ сылдьар. Ол иһин ийэ кут төрүт кут диэн ааттанар. Киһи тугу оҥороро барыта ийэ кутун салайыытынан, ыйан биэриитинэн оҥоруллар. Ол аата кыра эрдэҕинэ ийэтэ этэрин истэ, толоро үөрэммит оҕо улаатан да баран кини этэрин истэрэ, толороро суох буолан хаалбат.
 
Оҕо ийэ кута ийэтин таба көрөр буолуоҕуттан 5 сааһыгар диэри күүскэ сайдар, онтон салгыы умнубат буолуута үөскээн салгын кута сайдан барарыттан үөрэҕи баһылыыра кыаллар. Ийэ кут бэлэм үгэстэринэн иитиллэр, онтон салгын кут үөрэнэн, ол аата оҥорон көрөн боруобалаан билиини иҥэринэр. Ийэ кут иитиллэрэ диэн кыра эрдэҕинэ бэлэм билиилэри, үгэстэри маннык оҥор диэн бэйэтигэр оҥотторо үөрэтэн, иҥэрэн биэрии ааттанар. Үчүгэй быһыылары оҥот-торо үөрэтэн кэбистэххэ, оннук үчүгэй үгэстэр үөскээн иҥэллэриттэн үчүгэй, киһилии быһыылаах оҕо буола улаатар кыахтанар. 

Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр туһа киһитэ оҥорон үлэлииргэ үгэстэри иҥэрэн биэрдэххэ, улаатан истэҕинэ, ити үгэстэрэ баҕа санаа буолан көмөлөһөллөрүттэн үлэҕэ үөрэнэр, баһылыыр кыаҕа улаатар.

Оҕо ийэ кутун иитиитэ айылҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Үчүгэй, киһилии быһыыга иитиллибит оҕо.

2. Аһара атаахтык иитиллэн, бэйэмсэҕэ улаатан хаалбыт оҕо куһаҕан иитиилээх диэн ааттанар.

Ийэ оҕотун кыра, кыаммат эрдэҕиттэн көрөрө-истэрэ элбэҕиттэн атаахтатан кэбиһэрин бэйэтэ да билбэккэ хаалыан сөп. Ол иһин оҕону аһара атаахтатан кэбиспэт туһугар сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин этиилэрин билэн туһана сылдьыы эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Оҕону үлэҕэ аҕа үөрэтиитэ ийэ үөрэҕиттэн хойутаан кэлэр. Ол курдук, кыра оҕо кыайар үлэлэрэ дьиэ иһигэр бааллар уонна олору ийэтэ дьаһайарыттан оҕону урутаан ийэ кутун иитэр кыахтанар. Бу үлэлэртэн саҕалаан туһа киһитэ буолбут оҕо улаатан иһэн үлэлии үөрэнэрэ түргэтиир. Дьону аһата оонньооһунтан саҕаланан баран ыал буолуу үгэстэригэр тиийэ ийэтэ үөрэтэр кыахтаах.
 
Өй-санаа, таҥара үөрэҕин туһата диэни киһи сааһырдаҕына, олоҕун үгүс өттүн олордоҕуна эрэ билэр. Ол иһин оҕону иитии, үөрэтии улахан киһи салайыытынан ыытыллара эрэ табыллар. Эдэр ийэ оҕону көрөргө-истэргэ ийэтин көмөтүнэн туһаннаҕына, этэн, көрдөрөн биэрэрин тутустаҕына эрэ табатык ыытар, атаахтатан кэбиспэт кыахтанар. Бу быһаарыы кыыс оҕо эдэр эрдэҕинэ эргэ баран оҕолоноро уонна олоххо уопутурбут төрөппүттэрэ көмөлөһөр кыах-тарын туһанара ордук табылларын биллэрэр.

Омук сайдыыта оҕону хайдах иитэртэн уонна үөрэтэртэн туту-луктанан кэлэр. Кыра эрдэҕиттэн көйгө буолан үлэҕэ үөрэммит оҕо улаатан баран кыайа-хото үлэлээтэҕинэ эрэ, омук тупсууну, сай-дыыны ситиһэрэ кыаллар. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэтии улахан туһалаах суолталанар.

Үлэҕэ үөрэнии оҕоҕо олус эрэйдээх, элбэх бириэмэни ылар үөрэх буолар. Оҕо бэйэтин өйө киирдэҕинэ, салгын кута сайдан бардаҕына бэйэтигэр үчүгэйи, сынньалаҥы оҥосто сатыыра, этэ-сиинэ улаатан иһэрин курдук эмиэ улаатарыттан эрдэттэн харыстаннахха, туһа киһитэ оҥордоххо эрэ, үлэҕэ үөрэтии кыаллар дьыала буолар. Ол иһин үлэһит сахалар оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр туһа киһитэ оҥорон үлэлииргэ үгэстэри иҥэрэн биэриини тутуһаллар.

Оҕо икки атаҕар туран хаамар кэмиттэн саҕалаан үлэҕэ үөрэнэрэ эрэйиллэр. Аан маҥнай туһа киһитэ буолан таапачыка аҕаларыттан, оонньуурдарын хомуйарыттан үлэҕэ үөрэниитэ саҕаланар, оннук үгэстэри үөскэтинэр. Бу оҥорор быһыылара үгэс буолан иҥэн хааллахтарына үлэни бэйэтэ булан үлэлиир, атыттарга көмөлөһөр, ону-маны ыскайдаабат, киһилии быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанарын тэҥэ, үлэлиириттэн тулуура эмиэ улаатар.
Дьиэ иһинээҕи үлэлэр ыарахана суох, чэпчэки диэн ааттанар үлэлэргэ киирсэллэр. Ол иһин оҕо олору хаамар буолаат оҥоро үөрэнэр кыахтанар. Аныгы үйэҕэ үөрэҕи “үчүгэй” диэн сымыйанан этэн арбааһынтан оҕону кыра эрдэҕинэ бэрээдэккэ, үлэлэтэ үөрэтии хаалан сылдьарыттан, бэлэмҥэ үөрэнэн хааларыттан үлэлиэхтэрин букатын баҕарбат эдэрдэр улаатан тахсаннар, таах хаамса сылдьар бичтэр элбээн хааллылар. Эдэр ийэлэр оҕо үлэҕэ үөрэнэр кэмигэр атаахтата, оонньото сылдьалларыттан, туһалаах үгэстэргэ үөрэппэккэ хаалаллар уонна бу кэми аһаран кэбиһэн бараннар, оҕобут үлэлиэн баҕарбат диэн кырдьык санааргыыллар.
 
Улааттаҕына “үөрэхтээх” киһи буолуо диэн сыыһа, тиэтэйэр санааттан уонна оҕо өйө-санаата, буор кута хамсаныылары элбэхтик оҥороруттан сайдан иһиитин билбэттэн оҕо ийэ кута, үгэстэрэ үөскүүр кэмин аһаран кэбиһии, аҥардастыы оонньото эрэ сатааһын сайдан сылдьара үлэҕэ үөрэтиини хаалларан сылдьар.

Манна кэлэн тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут “айыыларын үөрэҕин” улахан сыыһатын арыйдахха табыллар. Кинилэр оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэр диэн таһы-быһа сымыйанан, була сатаан этэннэр ийэлэр оҕолорун өйдөрө-санаалара таба суолунан сайдыытыгар, ийэ кута иитиллэригэр, үчүгэй, туһалаах үгэстэрэ үөскээһинигэр кыһам- маттарын үөскэтэн саха дьонугар улахан куһаҕаны оҥороллор.
 
Ырыынак кэмигэр киһи үлэлиирэ эрэйиллэриттэн, бу быһыы, оҕону бэлэмҥэ үөрэтии салҕанан бара турара, аны табыллыбат буолла. Сахалар үлэни кыайа-хото үлэлээн сайдалларын туһугар элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” тохтоттоххо эрэ табыллар буолла. Ийэ оҕону үлэҕэ үөрэтэрэ дьиэ үлэлэригэр көмөлөһүннэрэ үөрэтэриттэн саҕаланар, ол иһин ордук тиийимтиэ уонна бу үлэлэр хаһан да бүппэттэриттэн тутулуктанан оҕону үлэҕэ, сүрэхтээх буолууга ийэ үөрэтэр күүһэ улаханын биллэрэллэр. Ону-маны аҕалан биэрэн көмөлөһөн оҕо үлэлииргэ үгэстэри үөскэтинэрин тэҥэ, туһалаах хамсаныылары оҥоро үөрэнэрэ ордук табыллар.
 
Урукку кэмҥэ элбэх оҕолоох ыаллар ийэлэрэ үгүс араас таҥаһы тигэрэ. Ийэбэр көмөлөһө сатаан иистэнэр массыына тутааҕын кыайар буолуохпуттан ыла, таҥас тигиллэн бүтүөр диэри эрийэн биэрэн ийэбин сынньалаҥнык тигэрин оҥоро сатыыр этим. Ону тэҥэ, күн аайы буһарыллар лэппиэскэни вилканан дьөлүтэ кэйэн араастаан ойуулаан биэриини үлэ оҥостон куруук оҥорорум.

Ийэм үлэҕэ үөрэтэрин тэҥэ, ааҕарга, суруйарга, остуол араас оонньууларыгар, дуобакка, саахымакка үөрэппитэ олоҕум аргыстара буолан билигин да туһалыы сылдьаллар. Хаарты хараҕын оҕо ааҕа үөрэниитэ ахсааны суоттууругар үөрэтэр күүстээх. 

Дьиэ үлэтэ хаһан да бүппэтинэн, хас аһылык буоллар эрэ саҥаттан хатыланан иһэллэриттэн оҕону үөрэтиигэ ордук туһалаахтар. Ыал аһылыкка ыытар ороскуоттара хамнастарын улахан өттүн ылар. Ол иһин оҕону экономияҕа үөрэтиигэ, бу үлэ ордук табыллар.

Аһыыр аһылыгы бэлэмнээһин диэн кыыс оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэтин үтүктэн, батыһан үөрэнэн баһылыыр, үгэс оҥостунар аналлаах үлэтэ буолар. Ону-маны сиэнэри булан-талан, сылытан, буһаран ыал аһылыга бэлэмнэнэр. Дьиэтигэр ас бэлэмниир дьахтар ыалга төһө экономияны оҥорорун ким да чуолкай ааҕа илик эрээри, улахан барыстааҕын бары билэллэр. Ол курдук, аһылыгы бэлэмнээһин диэн элбэх үлэттэн, кыһаныыттан табыллан тахсарын бэйэлэрэ бэлэмниир дьон билэллэр уонна онно эбэн хас киһи тугу сөбүлээн аһыылларын билэн бэлэмнээһин, бу үлэ туспа уустугун быһаарар. 
 
Аһылыгы буһаран бэлэмниир дьахтар ыалга элбэх барыһы киллэрэр. Арааһынай чэпчэки сыаналаах бородуукталартан талан эбэтэр бэйэ үүннэрэр үүнээйилэриттэн иҥэмтэлээх аһылыгы бэлэм-нээтэххэ аһылыкка экономия өссө улаатар кыахтанар. 

Аһааһын диэн эмиэ үлэ. Оҕо ньуосканы илиитигэр тутарыттан аһааһын үлэтин баһылааһына саҕаланар. Манна аан маҥнай ньуос-каны хайа илиитигэр туттаран кэбиһиллэр даҕаны, ол илиитэ элбэх-тик хамсыыра үөскээн урутаан туһалыырга эрчиллэн хаалар.

Уҥа илии, уҥа өрүт диэн эр дьон үлэлииргэ туттар өрүттэрэ. Үгүс үлэ тэриллэрэ уҥа өттүнэн туттунарга табыллаллар. Хаҥас өрүт диэн дьахталлар өрүттэрэ. Кэлин кэмҥэ дьахталлар баһыйаллара улаатан уонна оҕолору кыра эрдэхтэринэ үлэҕэ үөрэтии хаалан сылдьарыттан, туох эрэ уратыны оҥорор курдук сананаллара, солумсахтара улаап-пытыттан, хаҥастарынан туттар эдэрдэр элбээтилэр.

Куруускаттан ууну иһии диэн оҕо улаатан иһэн кыайар үлэтэ буолар. Ол курдук, ууну тохпокко эрэ иһити иҥнэри тутары тэҥэ, сыпсырыйан ууну иһии үлэ уустугун биллэрэр. Тоҕо-хоро түһэн баран оҕо, бу үлэни кыайарга, сатыырга үөрэнэр.

Аһыыр иһити, туттуллар тэриллэри остуолга уурталааһынтан ыаллар аһааһыҥҥа бэлэмнэниилэрэ саҕаланар. “Бордуону остуолга сатаан уурбаппын”, - диир оҕо үлэлиэн баҕарбатын биллэрэн кэбиһэр. Бу үлэҕэ оҕо көмөлөһө үөрэнэрэ таас иһиттэри сэрэхтээхтик тутар буолуутун улаатыннарар. Иһити сэрэнэн тутары баһылаатар эрэ оҕо оҥорор көмөтө улаханнык эбиллэр.
 
Дьиэҕэ быыл хаһан баҕарар баар буола турар. Оҕоҕо саамай табыллар үлэнэн быыл сотуута буолар. Аныгы да үйэҕэ дьиэ иһигэр быыл көтөрө аҕыйаабат. Быыл сотуута диэн хаһан да бүппэт үлэни оҕо оҥорорго үөрэннэҕинэ сүрэхтээх буолуута улаатар.

Муоста сотуута, сууйуута уустук үлэ эрээри, бу үлэни оҕо сатыырга үөрэннэҕинэ табыллар. Муостаны бэйэтэ сотор, ыраастыыр оҕо онон-манан киртитэн, ньамайдаан кэбиһэриттэн туттунарга үөрэнэрэ улааппытын кэннэ ордук улахан туһаны оҥорор.

Оонньууру хомуйуу, дьаарыстаан ууруу хас оонньооһун кэннит-тэн тиийэн кэлэн иһэрэ оҕоҕо эрэйи үөскэтэрэ аһара ыскайдыырын, быраҕаттаан кэбиһэрин тохтоторун тэҥэ, тулуурга үөрэтэр күүстэнэр. 

Ийэ үөрэҕэр оҕо ыраастык туттунара, таҥаһын киртиппэтэ, бэйэтин көрүнэрэ, суунара-тараанара барыта киирсэр. Бу киэҥ үөрэҕи ийэ оҕотугар иҥэрэн биэрэрэ олоҕор улахан туһаны оҥорорунан хайаан да эрэйиллэр үөрэххэ киирсэр. 

Оҕону саҥа саҥарар буолан эрдэҕинэ ийэтэ сахалыы саҥарда үөрэтэр кыаҕа улахан. Ийэтэ хайдах саҥарарын үтүктэн, батыһан оҕо сахалыы саҥарарга үөрэнэр күүстэнэр. Бэйэтэ сахалыы саҥарар ийэ оҕотун кытта сахалыы кэпсэттэҕинэ, саха тылын дорҕоонноро оҕо өйүгэр-санаатыгар дьайыыларыттан сахалыы саҥарар кыахтанар. Ол курдук, оҕо аан бастакы үөрэнэр ньымата үтүктүү буолар.
 
Омук тыла дьахталлартан быһаччы тутулуктаах диэн дакаастабыл оҕо өйүгэр-санаатыгар ийэтин үөрэҕэ ордук тиийэриттэн уонна тус-туспа дорҕооннор дьайыыларын уратыларын үөрэтииттэн үөскээбит.

Оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ атын омук тылын туһаныы өйүн-санаатын куһаҕан өттүгэр уларытар. “Маа” диэн ынах маҥырыыр, баарын биллэрэр дорҕооно. “Мама” диэн тыл оҕо өйүн-санаатын бэйэтин баарын биллэриигэ элбэхтик туһанарын үөскэтэр. Ол иһин бу тыл оҕо атаахтыырыгар туһанарыгар ордук табыллар.

Ийэ оҕотун кытта элбэхтик кэпсэтэрэ, үлэни оҥорууга соруйан, үөрэтэн иһэрэ эрэйиллэр. Төрөөбүт тылынан элбэхтик кэпсэтии онно ордук табыллар. Саха тыла иччилээх диэн этиллэр. Ол аата хас биирдии саха тылыгар өй-санаа иҥэн сылдьар. Оҕо ийэтин ийэ диэн ааттаан ыҥырар буоллаҕына, үрдүктүк сыаналыыра, ытыктыыра үөскээн олохсуйар. Оҕо өйө-санаата сайдарыгар ийэ диэн тыл суолтата, дорҕооннорун дьайыыта олус улаханнык туһалыыр.

Оҕону элбэхтик соруйдахха, үлэни хайдах оҥорору кэпсээтэххэ, быһаардахха, көрдөрөн биэрдэххэ, хос-хос оҥорорун хайҕаан биэрэн ситистэххэ эрэ үлэҕэ үөрэтии, үгэһи үөскэтии кыаллар. Сайдыылаах, киэҥ билиилээх ийэлэр төрөппүттэрин көмөлөрүнэн оҕолорун үлэҕэ үөрэтэр, туһалаах үгэстэргэ иитэр, үөрэтэр кыахтара улахан. Ол курдук, кыыс оҕо ийэтиттэн олох үгэстэригэр үтүктэн, батыһан үөрэнэрэ ордук табыллар. Бу табыллыы омук олоҕун үгэстэрэ дьахталларыттан улахан тутулуктаахтарын үөскэппит.

Ийэ оҕотугар туруорар көрдөбүлэ үрдүк, этэр тылын иһитиннэрэр буоллаҕына, оҕо ийэтин баҕа санаатын киһитигэр Ийэ таҥаратыгар кубулутуон сөп. Ийэ оччоҕуна табыллар, оҕото бары баҕа санааларын толоро сылдьарыттан үөрүүтэ улаатан дьоллоноро элбиир кыахтанар.
 
Ийэ кут диэн оҕо кыра эрдэҕиттэн үгэстэртэн үөскээн иһэр төрүт өйө-санаата буолар. Ийэ оҕотун төрүт өйүн-санаатын сайыннарар, үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрэн ийэ кутун иитэн биэрэрэ оҕо салгыы олоҕор улахан туһаны оҥорор. Оҕону үлэҕэ үөрэтии диэн оҕону туһа киһитэ оҥорон үлэлииргэ үгэстэринэн иитииттэн саҕаланарынан эмиэ ийэ оҕотугар тириэрдэр тутаах үөрэҕэр киирсэр. (1,70).

Ийэ оҕо төрүт өйүн-санаатын үөскэтэн, ийэ кутун иитэр. Бу быһаарыы кэнниттэн тыл үөрэхтээхтэрэ оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэр диэн албыннарын арыйыы ордук табыллар. Бу ыар албынтан аныгы ийэлэр оҕолорун иитиигэ кыһамматтара үөскээн, атаахтатан кэбиһэллэрэ элбээтэ. “Айыы үөрэҕэ” диэн албын үөрэхтэн саха дьоно босхолоноллоро ирдэнэр көрдөбүл буолла.

Онон оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата, ийэ кута үгэстэринэн иитиллиитэ, сайдыыта, дьиэ иһинээҕи чэпчэки үлэҕэ үөрэниитэ, туһа киһитэ буолуута барыта ийэтиттэн тутулуктанар. 

АҔА ҮӨРЭҔЭ

Оҕо киһи буолан олоҕун олороро, үлэни үлэлиирэ, сыыһа-халты туттубата барыта тулууруттан, өһөс, туттунар санаатын күүһүттэн тутулуктанар. Сахалар оҕону 7 сааһыттан ыла улахан оҕо диэн ааты иҥэрэллэр. Бу кэмтэн ыла аҕа тулуурга, туттунар күүстээх буола-рыгар, ыарахан диэн ааттанар үлэлэргэ үөрэтиини саҕалыыр.
 
Аҕа үөрэҕэ диэн оҕону тулуурга, туттунар күүстээх буолууга уонна сыыһа-халты туттубакка бары үлэлэри табан үлэлииргэ иитии, үөрэтии буолар. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн оҕону үөрэтиигэ аналлаах өс хоһооно аҕа үөрэҕин туһатын биллэрэр.

Аҕа диэн тыл төрөппүтү биллэрэрин таһынан, олоххо, үлэҕэ улахан уопуттааҕы аҕа киһини биллэрэр суолтата оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ улахан туһаны оҥорор. Ол курдук, оҕо бэйэтин баһыйар, элбэх уопуттаах киһини үтүктэр санаата хаһан баҕарар улахан буолар. Билигин нууччалары үтүктэн “па-па” диэн куһаҕан, сирэр дорҕоонноох тылынан ааттанар аҕа оҕону үлэҕэ үөрэтэр күүһэ букатын да суох буолан хааларын тэҥэ, бэйэтин санаата түһэрэ элбиир.

Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ ийэ уонна аҕа биир санааланыылара уонна ону оҕолоругар биирдик этэн тириэрдэллэрэ эрэйиллэр. Хайалара эрэ атыны туойара, туспатык этэрэ оҕо үлэҕэ үөрэнэрин атахтыан, мөлтөтүөн сөп. Үлэ ыарахан, эрэйдээх, ол иһин ийэ аһара аһынан айманара табыллыбат. Оҕо аһыннара үөрэнэн хааллаҕына үлэ ыараханын тулуйбакка үлэлии үөрэнэрэ кыаллымыан сөп. Үлэ ыараханнарын тулуйдаҕына эрэ оҕо үлэлии үөрэнэрэ табыллар. 

Оҕо кыра да үлэҕэ үөрэниитэ илиини, таҥаһы киртитиини хаһан баҕарар оҥорор. Бу эбиискэ кэлэр үлэни ийэ, ол-бу диэн сирэн саҥарбакка, тулуйара эрэйиллэр. Оҕо ийэтигэр көмөлөһө сатаан таҥаһын киртиппэккэ кыһаннаҕына үлэҕэ үөрэнэрэ атахтаныан сөп. Таҥас арааһа элбэҕиттэн аналлаах фартуктар, үлэ таҥаһа туттул-ларыттан, бу өйдөспөт буолуу суох буолара ситиһиллэр.

Тымныыга сылдьан таһырдьаттан киирбит оҕону “Хата тоҥмо-тох” диэн хайҕааһын оҕо тулуурун улаатыннарар. “Маны кыайар буоллаҕа” диэн киһиргэтии, санаатын көтөҕүү, кыратык хайҕаан биэрии үлэҕэ үөрэтии кэмигэр туттуллаллара эрэйиллэр. 

Оҕо арыыйда улааппытын кэнниттэн аҕа оҕону үлэҕэ үөрэтэр кэмэ кэлэр. Бары уустук, ыарахан уонна дьиэ таһынааҕы үлэлэри оҕоҕо бэйэтэ үлэлии сылдьар киһи, аҕа үөрэтэрэ табыллар.

Сахалар оҕону 7 сааһыттан улахан киһиэхэ киллэрэллэр. Бу кэмтэн ыла оҕо тулуурдаах буолууга үөрэнэрэ, ол аата аҕа үөрэҕэ саҕаланар. Тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорого,  үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарга үөрэннэҕинэ оҕо киһи буолууну баһылыыр, киһилии быһыыланар кыахтанар. Олус былыргы кэмнэртэн сахалар оҕо киһи буолуу үөрэҕин ситиһэрин быһаараннар таҥара үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн киһилии быһыылары оҥоро үөрэниитэ өйө-санаата маннык уларыйарын үөскэтэр:

1. Киһилии быһыылаах оҕо. Оҕо тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорууну баһылааһына, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанара киһи буолуу үөрэҕин ситиһэригэр тириэрдэр.

2. Атаахтыы сылдьыбыт, киһилии быһыыта суох оҕо. Маннык быһыылаах оҕо бэйэмсэх, бэйэтигэр эрэ үчүгэйи оҥорор санаата улаатарыттан тугу; үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу оҥороро биллибэт уратыланан хаалар, үгүстүк сыыһа-халты туттунуон сөбө улаатар.

Киһи буолуу үөрэҕэ диэн сахалар таҥараларын үөрэҕин тутаах көрдөбүлэ буолар. Олус былыргы кэмнэргэ бу үөрэҕи баһылаан бастакы киһи таҥараны – Үрүҥ Аар тойон таҥараны үөскэппиттэр. 

Киһи буолууну ситиһии диэн оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдан ситиһиэхтээх таһыма, олоҕор бэлиэтэнэр кэмэ буолар. Бары төрөппүттэр бу үөрэҕи туһанан оҕолоро киһилии быһыылаах, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорун ситистэхтэринэ оҕолоро улаатан киһи быһыылаахтык олоҕун олорор кыахтанар.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорору баһылаатаҕына, үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ араа-ран таба туһанары ситистэҕинэ өйө-санаата киһи буолууга тиийэрин быһаарар. Ол аата киһи буолуу диэн оҕо улаатан иһэн ситиһэр бэлиэ таһыма буолар. Бу бэлиэ кэм оҕо улаатан эргэ таҕыстаҕына эбэтэр ойох ыллаҕына ситиһиллибитэ чуолкайдык быһаарыллар.
 
Аҕа үөрэҕэр оҕо сыыһа-халты туттубат буолууга үөрэниитэ киирсэр. Оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигиттэн, тиэтэйэриттэн, ыксыырыттан үгүстүк сыыһа-халты туттунан куһаҕаны элбэтэн кэбиһиэн сөп. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһан оҕону киһи быһыылаах буолууга ииттэххэ, үөрэттэххэ көрсүө, сэмэй майгыланан туохха барытыгар сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр. Бу быһаарыыны оҕолорун харыстыыр, көмүскүүр төрөппүттэр бары туһаныахтара этэ. Ол аата оҕону харыстааһын, көмүскээһин диэн тугу барытын киһи курдук оҥороругар үөрэтии, киһи быһыытын тутуһуннарыы буолар.
 
Оҕо бэрээдэги тутуһа үөрэнэригэр аҕатын оруола ордук үрдүк. Аҕа оҕотугар туруорар көрдөбүлэ улааттаҕына уонна бэйэтэ түһэн биэрбэтэҕинэ оҕо аҕатын, баҕа санаатын киһитигэр Аҕа таҥаратыгар кубулутуон сөп. Ол аата, оҕо баҕа санаата аҕатын курдук буолуу диэки салалыннаҕына оҕо аҕатын курдук буолара, араас, ыарахан да үлэни баһылыыра ситиһиллэр кыахтанар.

Аҕата батыһыннара сылдьан кыайар үлэлэриттэн саҕалаан үөрэтэ сырыттаҕына оҕо үлэни эрдэлээн баһылыыр кыаҕа улаатар. Чааһынай дьиэлээх дьон оҕону үлэҕэ үөрэтэргэ элбэх барыстаналлар, дьиэ таһыгар араас үлэ элбэҕэ онно туһалыыр. Ол иһин элбэх оҕолоох саха ыаллара чааһынай, туспа турар дьиэҕэ олохсуйалларын ордороллор. 
Туспа турар дьиэҕэ оҕо таһырдьа сылдьан үлэлииргэ үөрэнэр үлэтэ элбиирэ улахан туһаны оҥорор. Оонньуу түһэн ылары кытта хардары-таары дьүөрэлээн үлэлииргэ үөрэтии ордук табыллар. Ол аата үлэлии түһэн баран оонньооһун, онтон оонньуу түһэн баран үлэлииргэ үөрэтиини салҕааһын оҕоҕо ордук тиийимтиэ буолар.
 
Дьиэ таһынааҕы үлэлэртэн оҕоҕо ордук табылларынан кыһыҥҥы кэмҥэ хаар күрдьүүтэ буолар. Оҕо күрдьэҕи кыайан соһор, хамсатар кэмиттэн хаар күрдьэ үөрэнэр кыахтанар. Күрдьүгү ханна оҥорору аҕата көрдөрөн биэрдэҕинэ, бу үлэ саҕаланыан сөп. Саас күрдьүк хаарынан арааһы; хаар киһини, дьиэни, кириэппэһи оҥоро оон-ньооһун оҕоҕо ордук таттарыылаах. Уолаттар чиҥээбит хаарынан бырахса оонньуулларын өссө сөбүлүүллэр.

Кыра оҕо тулуура өссө үөскээн, сайда илигинэн уһуннук үлэлиири кыайбат. Ол иһин уларыйан, солбуйсан биэрэр үлэ оҕоҕо улахан интэриэһи үөскэтэн иһэр. Хас сырыы аайы хаары уларыта сылдьан күрдүөххэ сөп. Бу сырыыга күрдьүгү атын сиргэ да оҥоруохха сөбө уларыйыыны эмиэ киллэрэр. Олбуор тахсар ааныгар, туалекка барар суоллары күрдьэҕинэн судургутук батыһа анньан ыраастаан баран хаарын туора быраҕан кэбиһиэххэ эмиэ сөп.
Аҕа оҕону тулуурга, дьулуурга үөрэтэрэ ордук табыллар. Үлэҕэ улахан уопуттаах аҕа оҕотун батыһыннара сылдьан, бэйэтэ үлэлээн көрдөрөн биэрэн иһиитэ үөрэтиини түргэтэтэр. Ону тэҥэ, оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ оҕо аҕатын аҕа диэн ааттаан ыҥырара улахан туһалаах.

Сахалар оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ былыргы кэмнэртэн үөскэтэн өс хоһооннорун туһана сылдьаллар:

- “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно оҕо тулуу-рун, өсөһүн улаатыннардаҕына төрөппүттэрин туохха барытыгар баһыйан сайдыыны, тупсууну омугар аҕалар кыахтанарын биллэрэр. Бу өс хоһооно саханы үөскэппитин, ыарахан олохтоох хотугу кыраайы баһылыыр кыаҕы эр дьоҥҥо биэрбитин билиниэхпит этэ.

- “Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарар” диэн өс хоһооно оҕо аҕатын суолун ситэн баран өссө туйаҕын хатарарын, ол аата өссө кытаанах оҥорорун, тупсарарын ыйан биэрэр. Тимир уустара сахалар хатарыы тимири өссө кытаатыннарарын билэн, бу өс хоһоонугар туһаммыттар. Оҕо аҕатыттан хайаан да ордуохтааҕын, оччоҕуна эрэ сайдыыны аҕалар аналын толорорун, бу өс хоһооно быһаарар.

- “Оҕо – киһи дьоло, эрэлэ” диэн өс хоһооно оҕо төрөппүтүн инникигэ эрэлин, онтон үлэни кыайдаҕына, ситиһиини оҥорорун билэн дьоллоох буоларын хааччыйар аналлааҕын биллэрэр.

- “Уол оҕо, саадаҕын үстэ ыйаан баран киһи буолар” диэн өс хоһооно киһи буолуу үөрэҕин баһылааһын уустугун, ыараханын, эрэйдээҕин, уһун кэми ыларын быһаарар. (2,73).

Туһалаах, табыллыбыт хамсаныылары оҥоруу бэйэтэ уустук үлэ, элбэхтик, дьарыктаннахха кыаллар. Бу үлэ уустугун, боростуой да хамсаныыны таба оҥоруу эрэйдээҕин араас үҥкүүгэ үөрэнээччилэр билэллэр. Оҕо сатаан, табан хамсанан үлэлиири баһылыы илигиттэн сыыһа-халты туттунара, табан хамсаммата элбэҕиттэн үлэни оҥорон бүтэрэрэ уһаан хааларын тэҥэ, хаачыстыбата мөлтөх буолар.

Сахалар “Үлэ ыарахан” диэн этэллэр. Ыараханы көтөҕөлөөһүн кырдьык ыарахан. Элбэхтик дьарыктаммыт киһи ыараханы эрэй- дэммэккэ эрэ көтөҕөлүөн сөп. Үлэ барыта аналлаах дьарыктаах буолууну эрэйэр. Үлэлээһин бу ыараханын аҕа бэйэтэ үлэлээн билэ-риттэн оҕону үөрэтэр, дьарыктыыр күүһэ улаатар.

Аҕа үөрэҕэр оҕо спордунан, зарядканан дьарыктанара киирсэр. Бу дьарыктар ханнык эрэ ыараханы, эрэйдэниини үөскэтэн оҕо тулуурун улаатыннаран ордук улахан туһаны оҥороллор.

Оҕону үлэҕэ үөрэтии көрсүө, сэмэй буоларын ирдиир. Туохха барытыгар нэмин билэн, сэрэхтээхтик туттунуу эрэ үлэни кыайарга тириэрдэр. Бу олоххо туһалаах быһаарыыны тутуһан сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону көрсүө, сэмэй буоларга иитэр, үөрэтэр.
 
Үлэ оҥоро охсору кытта табыллыбата, сатаммата элбэҕиттэн бүтүүтүгэр тириэрдэргэ хос-хос оҥоруу ыараханын тулуйдахха эрэ кыаллар кыахтанарыттан оҕоттон улахан тулууру эрэйэр. Ыраахтан биэдэрэнэн ууну баһан иһэн тоҕо түһэрэн кэбистэххэ, хос баран баһан кэлии эрэйэ тиийэн кэлэрэ өһөс санааны улаатыннаран туһалыыр. Ыараханы тулуйа үөрэнии, бу ыарахаҥҥа тэҥнээх ыгааһыны тулуй-дахха эрэ кыаллар. Ол иһин оҕону үлэҕэ кытаанах көрдөбүллээх, элбэх уопуттаах, билиилээх аҕа эрэ үөрэтэрэ табыллар.

Атын омуктартан киирэр тыллары дорҕооннорун дьайыыларын таба быһааран туһаныы эрэйиллэр. Аҕаны “па-па” диэн куһаҕан дорҕооннордоох омук тылынан уларытан ааттааһын оҕону үөрэтэр күүһүн, үлэҕэ уопута элбэҕин, бэйэтигэр ытыктабылын суох оҥоро-руттан аныгы оҕолор үлэҕэ үөрэнэллэрэ быста аҕыйаан сылдьар.

Онон оҕону бэйэтэ үлэлээн-хамсаан улахан уопуттаммыт аҕа диэн ааттаах киһи сонно оҥорон, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэр кыах-таннаҕына уустук, ыарахан үлэҕэ үөрэтэрэ туһаны аҕалар.

ОҔО АЛБЫННЫЫР

Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрөр-истэр төрөппүттэр оҕо өйө-санаата сайдыытын, ийэ кута үөскээһинин уратыларын билбэттэриттэн албыҥҥа киирэн биэрэллэрэ элбэх. Ол албын диэн ханна баарын буллахха киирэн биэрии тохтотуллуон сөп. 

Кыра оҕо көрдүүр үчүгэйин сонно оҥорон биэрэн истэххэ үөрэн иһэрэ эбиллэриттэн тугу көрдөөбүтүн барытын иллэҥ төрөппүттэрэ оҥоро охсон иһэллэриттэн бэлэмҥэ үөрэнэн, оннук үгэстэнэн, бэйэмсэх буолан хаалара албыҥҥа киирэн биэрииттэн үөскүүр. 

Оҕо тугу көрдөөбүтүн барытын төрөппүтэ була охсон биэрэн иһиитэ, оҕоҕо бэйэтигэр соннук үгэһи үөскэтэн кэбиһэрэ атаахтатан иитиигэ тиэрдэн, бэлэмҥэ үөрэниитигэр тириэрдэр. Бу албыҥҥа киирэн биэрбэт туһугар оҕо тугу эмэ көрдөөтөҕүнэ сонно була охсон биэрэн испэккэ, тохтото түһэн, кэтэһиннэрэ үөрэтэн, бэйэтин баҕа санаатын үөскэппитин кэнниттэн биирдэ биэрдэххэ, кэлин ол үөскээбит баҕа санаатын бэйэтэ толорор кыахтаныан сөп. 

Айылҕа төрүт тутулуга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэриттэн оҕо өйө-санаата кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үгэстэри үөскэтиниитэ, сайдыыта икки өрүттэнэр:

1. Оҕо бары баҕатын төрөппүттэрэ толоро охсон биэрэн иһиилэрэ бэлэмҥэ үөрэнэн хааларыгар тириэрдэр. Атаахтык иитиллэн, бэлэмҥэ үөрэнэн бэйэмсэх буолбут оҕо - атаах оҕо диэн ааттанар.

2. Оҕо улаатан истэҕинэ тугу кыайарын барытын бэйэтэ оҥорорун ситиһии үлэни үлэлииргэ үөрэтэртэн үөскээн тахсар. Кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэммит, тулуура улахан оҕо – көйгө оҕо диэн ааттанарын мантан инньэ куһаҕаннык истибэт буолуохпут этэ.

Өй-санаа сайдыытын бу икки уратылара дьон олохторо көнүү-түттэн улахан тутулуктаахтар. Ол курдук, баай эбиллэн иһиитэ оҕону атаахтатыыны улаатыннаран кэбиһэр. Ону тэҥэ, сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорууттан бары атеистарга кубулуйаннар, оҕо өйө-санаата сайдыыта этиттэн-сииниттэн эмиэ тутулуктааҕын умнан, аҥардастыы үөрэҕи ылыыны эрэ ситиһиннэрэ сатааһынынан муҥурдаммыттара атаахтатыыга тириэрдибитэ.

Киһи үйэтэ уһуна суох. Кэлэр көлүөнэлэри кэмин хойутаппакка эрэ үөскэтэн истэххэ олох салҕанан иһэрэ ситиһиллэр. Ыал буолуу сыалын кылгастык быһаардахха; оҕону төрөтүүгэ, кэлэр көлүөнэлэри үөскэтиигэ уонна иитиигэ, үөрэтиигэ аан бастаан аналланар. Ол иһин ыал буолар кыыс оҕо ыраас кыыһынан буолара ирдэнэр. Оҕо иитиититтэн уонна үлэҕэ үөрэтиититтэн омук сайдыыны ситиһиитэ тутулуктааҕыттан этэ-сиинэ бөҕө, өйө-санаата, буор кута сайдыылаах оҕону төрөтүүнү ыал буолуу үйэлээх үгэстэрэ хааччыйаллар.

Оҕону “үөрэхтээх эрэ буол” диэн этэн, үөрэҕи эрэ ситиһиннэрэ сатааһын оҕо атаахтык иитиллэрин үөскэтэр. Ону тэҥэ, “коммунизм” кэлиэ диэн салайар былаастар була сатаан сымыйалааһыннара, барыта босхо буолуо диэн атеист буолбут үлэһиттэри албыҥҥа киллэриилэрэ төрөппүттэр оҕону үлэҕэ кыһанан үөрэтэллэрин бырахтарбыта. 
Оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэйэ бэрдиттэн төрөппүтүн албыҥҥа киллэрэр. Аныгы үйэҕэ дьахтар биир эмэ оҕолоох буолуута уонна иллэҥ кэмэ элбээһинэ оҕо албыныгар киирэн биэрэрин, атаахтатыыга тириэрдэн кэбиһэрин аһара улаатыннарар. Кыра оҕо үчүгэйэ бэрдиттэн тугу баҕарбытын, көрдөөбүтүн иллэҥ ийэтэ оҥоро охсон биэрэн иһэриттэн атаахтык иитиллэрэ, бэлэмҥэ үөрэнэрэ саҕаланар.

Оҕо кэтэһиилээх оҕо буолара көрүүтүн-истиитин тупсаран атаах-тык иитиллиитигэр тириэрдиэн сөп. Төрөппүттэр өй-санаа сайдыытын билбэттэрэ оҕо мааныланан атаахтыырыгар туһаны оҥорор. Ийэ, аҕа сөбүлүүр санааларынан куустаран улааппыт оҕо майгына сымнаҕас, аһыныгас, киһилии буолара элбиэн сөбүн тэҥэ, аһара барбата, атаахтатыыга тиийэн хаалбата эрэйиллэр. Үлэҕэ үөрэтии араас көрдөбүллэри кытаатыннаран биэрэри ирдииринэн оҕо атаахтыырын аҕыйатар, өйө-санаата аһара барарын тохтоторго туһалыыр.

Сахалар үөрэхтэринэн оҕону иитии икки өрүккэ арахсар:

1. Атаах оҕо. Аһара бэлэмҥэ үөрэммит оҕо атаах буолар.

2. Көйгө оҕо. Үлэлии үөрэнии оҕону көйгө буолууга тириэрдэр.

Оҕону иитии бу икки өрүттэриттэн хайаларын да диэки халыйбакка, икки ардыларынан, ортотунан тутуһан баран истэҕинэ таба суолунан барара, атаахтатыыга тириэрдэн кэбиспэтэ ситиһиллэр. Ол аата төрөппүт оҕотун сөбүгэр атаахтатан ыла-ыла көйгө оҥорон үлэҕэ үөрэттэҕинэ иитии таба суолунан барарын хааччыйар.

Оҕо улаатан истэҕинэ үчүгэйэ эбиллэн иһэр. Киһини таба көрөр буоллаҕына үөрэргэ үөрэтиэххэ сөп. Үөрүнньэҥ оҕо майгына сым-наҕас буолар. Ийэтэ үөрбүтүн көрөн оҕото үтүктэн үөрэргэ үөрэнэр. Онтон оҕото үөрбүтүн көрөн төрөппүт өссө улаханнык үөрэр. 

Ийэ оҕотун үөрдээри аһара кыһанара оҕото улаатан истэҕинэ атаахтатыыга тириэрдиэн сөп. Ыраас таҥаһы кэтэртэххэ оҕо үөрэр, аһаатаҕына, тоттоҕуна үөрэрэ эбиллэр. Оҕоҕо үчүгэйи оҥорон биэрдэххэ үөрэрэ эбиллэрэ атаахтатыыга тириэрдэн кэбиһиэн сөп. Бу үөрүү эбиллэн иһэрэ төрөппүтү албыҥҥа киллэрэр, оҕотугар куруук үчүгэйи оҥорон биэрэргэ кыһанара эбиллэр.

Кыра эрдэҕинэ оҕо наһаа үчүгэй, улаатан сүүрэн, саҥаран бардаҕына үчүгэйэ өссө улаатар. Төрөппүттэр булан-талан араас оонньуурдарынан, таҥастарынан көмөллөрүттэн, тугунан оонньуоҕун, тугу таҥныаҕын билбэккэ буккулла сылдьара билигин элбээтэ.
  
Оҕо үчүгэйэ бэрдинэн төрөппүттэрин албынныыр, өйө-санаата сайдан, үгэстэрэ үөскээн истэхтэринэ бэйэтигэр үчүгэйи оҥоттороро элбээн иһиэн баҕарар санаата улаатан иһэр. Ол аата бэйэтигэр үчүгэйи оҥотторорго үгэстэнэн хааллаҕына, атаахтыыра улаатан бэлэмҥэ үөрэммит киһиэхэ кубулуйан хаалыан сөп. 

Ийэтэ оҥорор бары үчүгэйигэр оҕо үөрэнэн иһэр, олору үгэс оҥостунар. Бэлэмҥэ үөрэнэн хаалыы диэн бэйэмсэх буолууга тириэрдэр куһаҕан үгэскэ киирсэр. Үөскээбит куһаҕан үгэс уларыйара уустук, атын үчүгэй үгэһи үөскэтэн уларыттахха, солбуйдахха эрэ кыаллыан сөп. Ол иһин куруук оннук үчүгэйэ кэлэ турарыгар баҕарар санаата үөскүүрэ атаахтыырын улаатыннаран кэбиһэр.
 
Оҕо улаатан истэҕинэ, 7 сааһын ааһан эрдэҕинэ иитии, үөрэтии хайысхата уларыйан тугу барытын бэйэтэ оҥорорун ситиһии эрэйиллэр. Бу кэмҥэ оҕону иитии, үөрэтии уларыйбатаҕына, кыра оҕотун курдук төрөппүттэр бэлэмнэрэ салҕанан баран истэҕинэ, оҕону атаахтатыыга тириэрдэн кэбиһиэн сөп. Тугу баҕарбытын барытын төрөппүттэрэ толорон иһэллэригэр үөрэнэн, ону үгэс оҥостунан кэбистэҕинэ бэйэмсэҕэ аһара улаатан хаалыан сөп.
 
Оҕо сэттэ сааһыттан улахан киһи өйө-санаата киириитэ, салгын кута сайдыыта саҕаланар. Бу кэмҥэ “Мин бэйэм” диэн санаата улаатан тугу кыайарын бэйэтэ оҥоро үөрэнэрэ ирдэнэр. Ол аата тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго, сыыһа-халты туттубакка, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран оҥорор быһыыга туһанарга үөрэнэн истэҕинэ табыллар кэмэ кэлэр.

Оҕо иитиитэ, үөрэтиитэ, бу кэмнэн тосту уларыйар, тугу барытын бэйэтэ оҥоро үөрэнэрэ ирдэнэрэ тиийэн кэлэр. Ол иһин сахалар оҕо кыра, ийэ кута иитиллэр кэмигэр туһа киһитэ оҥорон үлэлииргэ үгэстэри иҥэрэллэр уонна бэрээдэккэ, этэр тылы истэргэ үөрэтэллэр. Бу кыра эрдэҕинэ үөскээбит үгэстэрэ ийэ кутугар иҥэн баҕа санааны үөскэтэллэр уонна оҕо улаатан бэйэтэ тугу эмэ туһалааҕы оҥорор кэмигэр үлэлии үөрэнэригэр көмөлөһөллөр.
Биир оҕо иитиитэ ордук эрэйдээх. Ол эрэйэ диэн төрөппүттэр маанылаан, атаахтатан кэбиһэллэригэр саһан сылдьар. “Биир оҕо атаах буолар” диэн этии төрөппүттэр олохторуттан быһаччы тутулуктаах уонна баайдар эбэтэр үлэһиттэр оҕону иитэр уратыларын быһаарар. Ол иһин биир оҕону иитии уратыларын төрөппүттэр биллэхтэринэ, сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин тутустахтарына эрэ, улаа-тан истэҕинэ киһи буолууну ситиһиннэрэр кыахтаналлар.

Киһи буолуу, киһилии майгыланыы диэн бэйэтэ туспа, эрэйдэнэн ситиһиллэр үөрэх буолар. Бу үөрэх сахалыы таҥара үөрэҕэр киирсэр. Оҕо тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук таба оҥорор буолууну баһылаатаҕына, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араара үөрэннэҕинэ киһи буолууну ситиһэр. Атаахтык иитиллибит оҕо улааттаҕына киһилии майгына аҕыйаҕыттан аан маҥнай төрөппүттэрэ эрэйдэнэллэрин билиэ этилэр. Ол иһин оҕо иитиитигэр кыра эрдэҕиттэн, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн кыһаналлара эрэйиллэр. 

Аныгы төрөппүттэр олохторо тупсубутунан туһанан уонна киһи өйө-санаата сайдан иһиитин уратыларын билбэттэриттэн үчүгэй баҕайы кыра оҕо албыныгар киирэн биэрэн атаахтатан кэбиһэллэрэ элбээн хаалла. Арай сахалыы Кут-сүр, таҥара үөрэҕин туттустахха, өй-санаа үөрэҕэ оҕо улаатан истэҕинэ уларыйар кэмнэрин биллэххэ эрэ оҕо иитиитэ табыллар, киһилии суолунан барар кыахтанар.

Онон кыра оҕо үчүгэй баҕайытык көрөн-истэн, үөрэн-көтөн бэлэмҥэ үөрэнэр албыныгар төрөппүт киирэн биэрбэтэ эрэйиллэр.

ТУҺА КИҺИТЭ

Сахалар “Үлэ ыарахан” диэн этэллэр. Үлэҕэ үөрэнии оҕо сатаан, табан туттуна үөрэнэ илигиттэн сыыһа-халты туттунара элбэҕиттэн өссө эрэйдэри үөскэтэр. Оҕо кыра буолан ол эрэйдэри кыайан тулуй-бакка үлэҕэ үөрэнэрин сөбүлээбэт буолуута үөскүөн сөп.
 
Үлэ эрэйдээҕиттэн, сатанан, табыллан испэтиттэн оҕону үлэҕэ үөрэтэргэ сөбүлээбити биллэрии, кыратык хайҕааһын, манньаны туһаныы хайаан да эрэйиллэр. Маҥнайгы үлэни оҥоруу табылыннар да, табыллыбатар да оҕо санаатын көтөҕөн биэрии салгыы үөрэнэн иһэригэр тугу эмэ оҥороругар улаханнык туһалыыр.
 
Оҕону үлэҕэ үөрэтэргэ үлэ оҥорору кытта табылла, сатана охсубат диэн быһаарыыны тутуһуу эрэйиллэр. Ол аата оҕо аан маҥнай оҥорбута табыллыбата улахан санаарҕабылы үөскэтэрэ суох буолара ситиһиллэр. Үлэни оҥоруу киһи буор кута сайдыбытыттан, хамсаныыны хайдах оҥороруттан улаханнык тутулуктанар. Элбэхтик хос-хос хатылаан оҥордоххо хамсаныы тупсан иһэрэ ситиһиллэриттэн табыллара, сатанара кыалларын оҕо билэрэ туһалыыр
Өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт сахалар оҕо өйө-санаата үөскүүр кэмин арааран билэннэр, ийэ кута иитиллэр, үгэстэрэ үөскүүр кэмин аһаран кэбиспэккэ таба туһанан, үлэҕэ үөрэтиини кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ оҥорон саҕалыыллар. Бу кэмҥэ үөскээбит үлэлииргэ үгэһэ баҕа санааны үөскэтэн оҕону үлэһит оҥорорун туһаналлар. 
Оҕо үлэҕэ үөрэниитэ туһа киһитэ буолан ийэ кута үлэлииргэ үгэстэринэн иитиллэриттэн саҕаланар. Ол курдук, атаҕар туран хаамаат даҕаны, барар-кэлэр санаата улаатан ону-маны таскайдыыр, илдьэр, аҕалар баҕа санаата үөскүүр. Бу кэмҥэ тугу эмэ аҕалбытын төрөппүтэ хайгыыр, сөбүлүүр буоллаҕына үөрүүтэ өссө улаатан, дьолу билэригэр тириэрдэрин таһынан үлэлииргэ үгэһэ олохсуйар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үөскүүр кэмэ үлэлииргэ үөрэнэр баҕа санаатын үөскэтэрин сахалар таба туһаналлар уонна туһа киһитэ буолуу диэн ааттыыллар. Саҥа хаампыт оҕо сылдьар ыыра кэҥээн иһэриттэн уонна ону-маны тутан таскайдыырыттан, кэлэриттэн-барарыттан үлэлииргэ үгэһи үөскэтинэрэ бу кэмтэн ыла саҕаланар. Бары төрөппүттэр бу кылгас кэми аһаран кэбиспэккэ оҕону туһа киһитэ оҥорон үлэлииргэ, хамсаныылары оҥорорго үөрэтиэхтэрэ этэ.

Саҥа хаампыт оҕо сылдьар сирэ кэҥээн ийэ кута үөскүүрэ түргэтиир. Бу кэм биллэр уратытынан оҕо хаамара эбиллэн ону-маны таскайдыыра киирэрэ үлэлииргэ үгэһи үөскэтэн олохсутар. Ол курдук, бу кэмҥэ оҕо үлэлии үөрэннэҕинэ ийэ кута үлэлииргэ үгэстэри иҥэринэрэ баҕа санааны үөскэтэн кэбиһэр. Төрөппүттэр оҕолоругар үлэлииргэ үгэһи иҥэрэн биэрдэхтэринэ үлэһит буолар кыаҕа улаатар. Оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит үгэһэ үлэлииргэ үөрэнэригэр, үлэ ыараханын тулуйан кыайарыгар көмөлөһөр. 

Бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр үлэлии сылдьалларын оҕо көрөн-истэн, үтүктэн үлэлииргэ үгэстэри иҥэринэр кыаҕа улаатара үлэҕэ үөрэнэригэр көмөлөһөр. Бу көмө баарын үлэһит дьон оҕолоро үлэһит буола улаатара бигэргэтэр. Үлэлии сылдьар төрөппүт оҕону батыһын-нара сылдьан үтүгүннэрэн үлэҕэ үөрэтэрэ ордук табыллар.

Үлэлииргэ үөрэтиигэ оҕону соруйан иһии туһалыыр. Оҕо тугу оҥорору билбэтиттэн, кыайан быһаарбатыттан аан маҥнай соруйууну толоро үөрэнэрэ туһалыыр, хаамары баһылаатаҕына төрөппүт этэрин истэн, ону толорор кыаҕа улаатар. Төрөппүт оҕону элбэхтик соруйан истэҕинэ оҕо кыра да үлэни оҥорон иһэрэ элбээн үөрэнэрэ түргэтиир. “Маны илдьэн биэр”, “Ону аҕал” диэн соруйуулар үлэлииргэ үөрэтэл-лэр, оннук үгэстэри оҕо ийэ кутугар иҥэрэллэр. Соруйан иһии оҕо улахан киһи этэрин таба истэн толороругар үөрэтэрэ этэр тылы истэр, соннук толорор буоларыгар үөрэтэр күүстээх.

Соруйуу быыһыгар үлэни хайдах оҥордоххо ордук табылларын, сатанарын кэпсээн, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэн истэххэ үөрэтии өссө табыллар. Итини тэҥэ, оҥоруллар үлэ табылларыттан, сатана-рыттан тутулуга суох кыратык хайҕаан биэрдэххэ оҕо көмөлөһөн иһэрэ улаатарын туһана сылдьыы эрэйиллэр.

Тугу эмэ соруйуу оҕо төрөппүт этэр тылын истэригэр, соннук толороругар тириэрдэн үгэһи үөскэтэн иҥэрэр. Бу үөскээбит үгэс оҕо төрөппүтүн этэрин улаатан да баран сыаналыырыгар уонна толоро-ругар тириэрдэр. Аныгы төрөппүттэр оҕобут улаатан истэҕинэ этэр тылбытын истибэт, толорбот буолан иһэр диэн санааргыыллар. Кинилэр сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин билбэттэриттэн, оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр атаахтата сылдьаллара, ити уларыйыынан биллэн тахсар. Ол курдук, атаах оҕо бэйэтин баҕа санааларын урутаан оҥоро сатыырыттан төрөппүттэрин этэллэрин истибэтэ улаатан иһэр.

Үлэҕэ үөрэнии эрэйдээх, сыыһа-халты туттунары суох оҥордоххо эрэ табыллар уонна уһун кэми ылар. Ол иһин оҕо санаатын көтөҕөн биэрэн иһии, үлэҕэ үөрэнэрин күүһүрдэриттэн хайҕааһыны кытта туттуллара ордук, ону тэҥэ, кыра манньа эмиэ туһалыыр. 

Оҕо бэйэтэ тугу оҥорбутуттан үөрэрэ, сатаабытыттан дьоллоноро үлэни оҥорон иһэрин элбэтэр. Үлэлии үөрэнии оҕо тугу оҥорбутуттан санаата көтөҕүллүүтүн, үөрэрин, дьолу билиитин үөскэттэҕинэ умнуллубат өйдөбүллэри хаалларан салгыы үлэлииригэр көмөлөһөр. 

Атаахтыы улааппыт оҕо улаатан, өйө эбиллэн истэҕинэ бэйэтигэр үчүгэйи оҥорор санаата улаатан иһэриттэн, сынньалаҥнык сылдьарын ордороруттан, үлэни эрэйдэнии курдук саныыра олохсуйан хаалар. Бу сынньалаҥнык, төрөппүттэр көрүүлэригэр-истиилэригэр сылдьарга үөрэнэн хаалбыт, олохсуйбут өйө-санаата, үгэһэ оҕо үлэҕэ үөрэнэрин тэҥэ, улаатан баран үлэлиирин мэһэйдии сылдьар.
 
Элбэхтик олоро, оонньуу үөрэммит оҕо, ол быһыыта үгэс буолан хааларынан куруук онто салҕана турарыгар баҕарарыттан, уларытыан баҕарбат санаата үөскээн олохсуйар. Оҕолорун атаахтатар, бэлэмҥэ сырытыннарар төрөппүттэр улаатан истэҕинэ тугу эмэ оҥороро букатын аҕыйаан иһэрин бэлиэтииллэр. Үлэ, даача эҥин туһунан санаттахха сынньанар, күүлэйдиир эрэ сир туһунан саныахтарын сөп.

Өй-санаа үгэстэринэн салаллар. Ол аата саҥа, туһалаах үгэс үөскээн киһини салайыыны бэйэтигэр ылыннаҕына эрэ урукку үгэс уларыйар, саҥанан солбуллан хаалар кыахтанар. Атаахтыы, бэлэмҥэ сылдьыбыт оҕоҕо оннук үгэстэр үөскээн хаалалларыттан саҥа үгэһи үөскэтинэн үлэлии үөрэнэрэ уустугуран хаалар.

Бэлэмҥэ үөрэнэн бэйэмсэҕэ улааппыт оҕо бэйэтин туһугар үлэлиирэ киириэн сөп эрээри, уһуннук барбат уратыланар. Ол курдук, атаах оҕо тулуура суоҕуттан, чэпчэки да үлэни кыайара улаханнык уустугурар уонна түмүгэр тириэрдэрэ саарбахтардаах буолан тахсар. 

Кыра эрдэҕинэ үлэлиир үгэстэргэ үөрэммэтэх оҕону ыган-хаайан үлэҕэ үөрэтии улахан эрэйдэри үөскэтиэн сөп. Үлэ элбэх ыарахан-наах, сыыһа-халты буолан хаалара, табыллыбата элбэх, олору оҕо тулуйа үөрэннэҕинэ эрэ үлэлии үөрэнэр кыахтанар. Оҕо үлэни эрэйдэниинэн аахтаҕына үөрэнэрин букатын быраҕыан сөп.
 
Туһа киһитэ буолуу үлэлииргэ үгэстэри иҥэрэн оҕоҕо үлэлииргэ баҕа санааны үөскэтэр. Үлэлииргэ баҕа санаалаах оҕо сүрэхтээх оҕоҕо кубулуйар, ханнык баҕарар үлэҕэ үөрэнэр кыаҕа улаатар.

Аныгы кэмҥэ араас тиэхиникэ, массыына оонньуурдар дэлэйии-лэрэ оҕо кыра эрдэҕиттэн бу тэриллэринэн оонньоон, туһаныыны баһылаан үгэс оҥостон кэбиһэригэр тириэрдэрэ үлэлииргэ түргэнник үөрэнэригэр туһаны оҥорор. Массыыналарынан оонньуу үөрэммит оҕо суоппар идэтин баһылыыр кыаҕа чахчы улаатар.

Онон оҕо кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ буолара үлэлииргэ үгэстэри үөскэтэн улааттаҕына туһалыыр. Бу үөскээбит үгэһин дьайыытыттан оҕо улаатан баран үлэһит киһи буолары ситиһэрэ кыаллар. 

ОҔОНУ ҮЛЭЛИИРГЭ ҮӨРЭТИИ

Үлэни оҥоруу уустук, эрэйи үөскэтэр. Оҕо үлэлии үөрэнэригэр кыра да буоллар баҕа санаа баар буоллаҕына үлэҕэ үөрэнэрэ чэпчиир, бэйэтэ кыһанара улаатар, ол иһин уустук да үлэни баһылыыр. Бу олус туһалаах баҕа санааны үгэскэ кубулутан, оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр туһа киһитэ оҥорон төрөппүттэрэ үгэһи иҥэрэн биэрдэхтэринэ, оҕо үлэһит буола улаатар кыахтанар.

Баҕа санаа киһини хамсатар, тугу эмэ оҥотторор. Оҕо бу үлэлииргэ баҕа санааны үөскэтинэр, ийэ кута иитиллэр кэмин аһаран кэбистэххэ, атаахтата сырыттахха, оҕо баҕа санаата бэйэтин туһугар үлэлиирэ үөскээн, бэйэмсэҕэ сайдан чэпчэкини, бэйэтигэр туһалааҕы эккирэтэргэ үөрэнэн хааллаҕына, үлэлииргэ үөрэнэрэ баҕа санаатыгар сөп түбэспэккэ эрэйдэниигэ тэҥнэнэн хаалыан сөп.
 
Оҕо өйө-санаата сайдан иһэригэр маннык ураты үөскүүрүн сахалар билэн “Туһа киһитэ” диэн аналлаах үөрэҕи айаннар оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр туһана сылдьаллар. Бу кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үөскээбит баҕа санаатын күүһүнэн үлэһит, хамсаныылары оҥорор үлэни сөбүлүүр буола улаатара кыаллар.
Ханнык баҕарар үлэни оҥорор хамсаныылары олус сэрэхтээхтик оҥордоххо эрэ тугу эмэ табатык, сатаан оҥорууга тириэрдэллэр. Ол иһин үлэһит сахалар &quot;Нэмин билэн туттунуу&quot; диэн үөрэҕи үөскэтэн туһана сылдьаллар. Бу үөрэх үлэни нэмин билэн үлэлээтэххэ, табан хамсаннахха, сыыһа-халты туттубатахха эрэ кыалларын, сатанарын быһаарар. Ол иһин оҕо үлэҕэ аан бастаан атын улахан уопуттаах аҕа киһи көмөтүнэн туһанан үөрэтиллэрэ эрэ туһаны, үлэҕэ үөрэниини аҕаларын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Бэйэтэ үлэни сатаабат, сүрэҕэ суох, дьадаҥы киһи оҕону үлэҕэ үөрэтэр кыаҕа кыра буолар.
 
Оҕону үлэлииргэ үөрэтиини төрөппүттэр эрэ табан, сатаан оҥорор кыахтаахтар. Үлэҕэ үөрэнии ыарахан оҕоҕо эрэйдэри үөскэтэр. Ол курдук, бэйэлэрэ үлэһит, илиилэрин араарбакка куруук үлэлии сылдьар төрөппүттэр оҕолорун батыһыннара сылдьан үтүгүннэрэн үөрэтэллэрэ оҕоҕо ордук тиийимтиэтин туһаналларын тэҥэ, кыра, тулууру, туттунар күүһү үөскэтэргэ туһалыыр баттааһыны, ыгааһыны оҥорон биэрэр кыахтара улахана көмөлөһөр.
Үлэҕэ үөрэнии эрэйдээх, уһун кэми ылыан сөп. Ол иһин кыра да буоллар, бу үөскүүр эрэйигэр тэҥнэһэр ыгааһыннаах буоллаҕына эрэ табыллар. Ийэ аһыныгас, харыстыыр санаата элбэҕиттэн оҕону бэйэтэ сатыыр үлэлэригэр эрэ үөрэтэр кыахтанар, дьиэ таһынааҕы үлэлэр хайдах табыгастаахтык, нэмин билэн үлэлэннэхтэринэ ордук табыл-лалларын, сатаналларын билбэтиттэн оҕону, ол үлэлэргэ үөрэтэр кыаҕа кыччыыр. Үлэлииргэ үөрэниигэ бэйэни аһынар санаа, атаах-тааһын аҕыйаатаҕына табыллар. Ол иһин үлэ уратыларын, ыарахан-нарын хайдах кыччатары улахан уопуттаах киһи, аҕа этэн, көрдөрөн биэрэрэ оҕо үлэлии үөрэнэригэр хайаан да эрэйиллэр.

“Үлэ ыарахан” диэн сахалар мээнэҕэ эппэттэр. Уһун үйэлэргэ араас үлэни үлэлээн чахчы ыараханын, эрэйдээҕин билэллэр. Оҕону үлэҕэ  көрдөбүлэ арыычча кытаанах аҕа үөрэтэрэ ордук табыллар. Ол курдук, үлэ уустуктарын, эрэйдэрин бэйэтэ билэриттэн үлэни хайдах үлэлииргэ көмөлөһөр кыаҕа улаатара улаханнык туһалыыр.

Үлэлииргэ үөрэнии аан бастаан үөрэтииттэн саҕаланара табыллар. Ол курдук, элбэх уопуттаах, бэйэтэ кыра эрдэҕиттэн элбэхтик үлэлээ-бит улахан киһи, аҕа аан маҥнай көрдөрөн, хайдах үлэлиири үтүгүннэрэн, билиһиннэрэн биэрбитин кэнниттэн, оҕо ону бэйэтэ үтүктэн үлэлииргэ үөрэнэрэ эрэйэ суох ситиһиллэр кыахтанар.

Оҕону үлэлииргэ үөрэтии икки өрүттэнэн тахсар:

1. Үөрэтии диэн атын, улахан уопуттаах киһи оҕону батыһын-наран, көрдөрөн биэрэн баран, “Мин курдук оҥор” диэн этэн үтүгүн-нэрэн оҥотторон баран өссө хатылаан чиҥэтэн биэрэрэ ааттанар.

2. Үөрэнии диэн оҕо бэйэтин өйүнэн-санаатынан салайынан үлэҕэ үөрэнэрин этэллэр. Ол аата оҕо өйө-санаата, салгын кута сайын-наҕына, тулуура, дьулуура улааттаҕына бэйэтэ таба быһаарынан, баҕа санаатын үөскэтинэн баран үлэни оҥорууга үөрэнэр кыахтанар.

Үлэ хамсаныылара уустуктар, өй-санаа үөрүйэхтэри үөскэтэн, эти-сиини онно сөп түбэһэр гына уларыттаҕына эрэ таба хамсаныы-лары оҥоруу кыаллар, ол иһин үлэлииргэ өр кэмҥэ үөрэниллэр. Бары хамсаныылары барыларын нэмин билэн хамсаннахха эрэ үлэни табатык оҥоруу кыаллар. Ол курдук, хамсаныы күүһэ тиийбэт да буолбакка, өссө аһара барбакка, бу үлэни оҥорууга сөп түбэһэрэ  хайаан да ирдэнэр. Аһара барар күүстээх уонна түргэн хамсаныылар үлэҕэ куһаҕаны оҥороллоро элбээн хаалыан сөбүттэн сахалар харыстанан “Нэми билэн туттунуу” диэн үөрэҕи айан туһаналлар.

“Сыыдам хамсаныылаах” диэтэхтэринэ түргэн эрээри, табатык, үлэҕэ сөп түбэһэр сыыдам хамсаныыны оҥоруу этиллэр. Хамсаныы күүһэ үлэни оҥорууга сөп түбэһиитэ нэми тутуһууну үөскэтэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ этин-сиинин табан хамсатара кыаллыбатыттан уонна өйө-санаата ситэ сайда илигиттэн үлэҕэ бэйэтэ үөрэнэрэ кыаллыбат, ол иһин оҕону үлэҕэ үөрэттэххэ эрэ табыллар. 

Оҕо үлэҕэ үөрэтиллэр. Ол аата улахан уопуттаах, сатаан, табан үлэлииргэ үөрэммит киһи, аҕа көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэриитин үтүктэн оҕо үлэлииргэ үөрэнэрэ кыаллар. Бу быһаарыы сахалыы таҥара үөрэҕин киһи быһыыта диэн хааччаҕын үөскэппит. Ол курдук, оҕо тугу барытын, үлэни эмиэ аан бастаан улахан киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэннэҕинэ сыыһа-халты, аһара туттунара суох буолар уонна киһи быһыылаах буолууну ситиһэр кыахтанар. Тугу эмэ туһалааҕы оҥорбутуттан оҕо үөрэрин, дьоллонорун үөскэппит төрөппүт оҕото үлэһит буола улаатар кыахтанар. Ол курдук, дьолу билии үгэһи түргэнник үөскэтэриттэн өр кэмҥэ умнуллан хаалбат.

Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ туттар тэрил оҕоҕо анаан оҥоруллубута улахан оруолу ылар. Аҕа оҕотугар анаан туттар тэрили оҥорон эбэтэр булан биэрдэҕинэ үлэҕэ үөрэтэр күүһэ биллэрдик улаатар. Оҕо бу туттар тэрили баһылыырга уонна табан туһанарга баҕа санаата үөскээтэҕинэ үлэҕэ үөрэниини кыайар кыахтанар. Аҕа диэн тыл оҕону үлэҕэ үөрэтэригэр улахан уопуттааҕы, аҕа саастааҕы биллэрэр суолтата улахан туһаны оҥорор. Ол курдук, оҕо бэйэтинээҕэр ордук уопуттааҕы, билиитэ-көрүүтэ элбэҕи батыһар, үтүктэр баҕа санаала-нарыттан үөрэҕи баһылааһына ситиһиилэнэрэ кыаллар.

Үлэ таҥнар таҥаһы киртитэр. Үлэҕэ үөрэтиигэ оҕо таҥна сылдьар таҥаһа улахан оруолу ылар. Таҥнар таҥас айылҕа кэмигэр уонна оҥоруллар үлэҕэ сөп түбэһэр буолара табыллар. Оҕо элбэхтик хамсанарыттан тиритэн, сылайан иһэрэ элбэҕиттэн үөрэтэр киһи кэтии сылдьара эрэйиллэр. Үлэлии сылдьан тиритиитэ туга эрэ ула-ханнык табыллыбатын, сөп түбэспэтин биллэрэр. Онно аан маҥнай таҥаһын көрүллэр, элбэх буоллаҕына көҕүрэтэн биэриэххэ сөп.

Оҕону тымныыга илдьэ сылдьарга, аны тоҥмотун тэҥэ, тиритэрин кэтээн көрүү эрэйиллэр. Тымныы кэмҥэ оҕо тиритэрэ ордук куһаҕан. Тиритии кэнниттэн тоҥуу, онтон тымныйыы тиийэн кэлиэн сөбүттэн үлэҕэ үөрэтэр киһи сэрэннэҕинэ, куруук кэтии, көрө сырыттаҕына үлэни оҥоруулара табыллар. Улахан тымныы кэмҥэ сыарҕаҕа олорон уһуннук айаннааһын оҕо тоҥоругар тириэрдэрэ. Урукку кэмҥэ тоҥмут оҕону “Кыратык сүүрэ, хаама түс” диэн этэллэрэ, сыарҕаттан түһэрэн хаамтараллара ордук туһалаах буолара. Көрө, кэтии сылдьан сылыйбыта биллэрин кытта сыарҕаҕа эмиэ олордон сынньаталлара.

Үлэ былыр-былыргыттан эрэйдээх диэн ааҕыллар. Сахалар бу уратыны оҕо иитиитигэр туһаналларын көйгө оҕо диэн ааттанар оҕо иккис өрүтэ баара биллэрэр. Көйгө оҕо диэн кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэммит, тулуура улааппыт оҕо ааттанар. Үлэһит дьон оҕолоро үлэҕэ кыра эрдэхтэриттэн үөрэнэн көйгө оҕо буола иитиллэллэрэ улааппыттарын кэнниттэн туһалааҕа биллэн тахсар. Үлэлии үөрэм-мит, тулуура, дьулуура эбиллибит оҕо улааттаҕына бэйэтэ үлэлээн, булан-талан байыыны ситиһэр кыаҕа биллэрдик улаатар.

Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ сахалар “Оҕо атаҕа – ыт атаҕа” диэн этиини туһаналлар. Бу этии оҕо элбэхтик уонна түргэнник хамса-ныылары оҥорор кыахтааҕын быһаарар. Кыра эрдэҕинэ оҕо туһа киһитэ буолан ону-маны аҕалан биэрэриттэн, көмөлөһөрүттэн үөрэҕи ылынан үлэһит буола улаатар кыахтанар, бэйэтэ тугу туһалаабы-тыттан үөрэрэ үлэлииргэ үөрэҕи ылынан иһэрин түргэтэтэр. (3,50).

“Үлэ эрэйдээх” диэн этиллэр. Ол иһин оҕо үлэлии үөрэнэригэр, тугу эмэ туһалааҕы оҥордоҕуна санаатын көтөҕөн хайҕанара, кыра манньа да ылара эрэйиллэр. Үлэни оҥоруу ыараханыттан, кыаллан, табыллан испэтиттэн оҕо саллан, санаата түһэн хааллаҕына үөрэнэрэ аҕыйаан, сөбүлээбэтэ улаатан хаалыан сөп. Оҕо үлэҕэ үөрэнэригэр үтүктэр, батыһар киһитэ баар буоллаҕына табыллар. Бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр оҕолорун батыһыннара сылдьан үлэҕэ үөрэтэр кыахтара элбиир. Ол иһин үлэһит төрөппүттэр оҕолоро үлэһит буола улаатал-лара эбиискэ эрэйэ суох ситиһиллэр.

Улахан да киһи саҥа үлэни аан бастаан үлэлииригэр, бу үлэ уратыларыгар үөрэтиллэрэ хайаан да ирдэнэр. Ол курдук, хас биирдии үлэҕэ сэрэхтээх буолуу көрдөбүллэрин тутуһа сылдьыы эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Биир сыыһа-халты туттунуу оҥоруллан эрэр үлэни буортулуурун тэҥэ, араас дэҥ, оһол тахсан хаалыан сөп.

Баай киһи илиитинэн тутан-хабан тугу эмэ оҥороро аҕыйаҕыттан бэйэтин сыыһа-халты туттуммат курдук санаата олохсуйан хаалыан сөп. Тыл үөрэхтээхтэрэ кумааҕыны эрэ бэрийэллэриттэн, уруучуканан эрэ суруйалларыттан бэйэлэрин “үчүгэй” курдук сананыылара аһара улаатан сыыһаны-халтыны, куһаҕаны оҥорбот курдук сананар буолан хаалбыттар. Ол иһин киһи оҥорор быһыыта оҥоруллубутун кэнниттэн икки аҥы арахсан, икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын билбэт буолан хаалбыттар. Икки өрүттээх өйдөбүллээх айыы диэн куһаҕана элбэх тылы “үчүгэй” эрэ оҥоро сатыыллара, киһи өйө-санаата, оҥорор быһыыта бэйэтэ икки өрүттэнэн тахсарыгар сөп түбэспэт, ол аата саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллар. 

Айыы диэн тыл бары өйдөбүллэрэ манныктар:

1. Үчүгэй, туһалаах саҥаны айыыны оҥоруу. Олоххо сайдыыны киллэрии туһалааҕы, барыһы киллэрэр саҥаны айыыны оҥордоххо эрэ табыллар, ол иһин үрүҥ айыы диэн ааттанар.
 
2. Куһаҕаны, туһата суоҕу, буортулааҕы айыы, хара айыыны оҥоруу буолан тахсан умнуллар, быраҕыллар дьылҕаланар.

3. Атыттар билбэт, оҥорбот быһыыларын, уратыны, саҥаны айыыны оҥоро сатааһын табыллыбакка, сатаммакка хаалара элбээн тахсан быраҕыллан иһэриттэн куһаҕаны оҥорууну үксэтэн кэбиһэр. 

4. Киһи айыыны, уратыны “үчүгэй буолуо” диэн сыыһа, быстах санаатыттан оҥоро охсубута куһаҕан буолан тахсара элбиир.
 
5. Айыыны, уратыны, дьон өссө билбэттэрин оҥоро сатаан тиэтэйииттэн, ыксааһынтан сыыһа-халты туттунуу элбээн үчүгэй да буолуон сөбүн куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһии үөскээһинэ.

6. Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара этиттэн-сииниттэн туспа баран Үөһээ дойдуга айыы буолан сылдьаллара уонна тыыннаах киһи өйүн-санаатын угуйаллара, ыҥыраллара куһаҕан дьайыытыттан бэйэтин үйэтин кылгатан кэбиһэригэр тириэрдиэхтэрин сөп.

Бу элбэх өйдөбүллэртэн айыы диэн тыл биир эрэ үчүгэйдээҕэ арыллар, онтон атыттара бары куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр, олору элбэтэллэр. Ол иһин айыы диэн тыл куһаҕан өйдөбүллээх тыл буолар уонна оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллара хааччахтаннаҕына эрэ табыллар. Бу туһалаах хааччаҕы билэн үөрэх министерствота “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны хайаан да тохтоторо эрэйиллэр.
 
Киһи оҥорор быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсал-лара хаһан да суох буолбаттар. Ол курдук, үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар киһи барыта тугу сөбүлүүрүттэн эбэтэр сөбүлээбэ-титтэн тутулуктанан үөскээн иһэллэрэ хаһан да уларыйбат. Аныгы төрөппүттэр үөрэҕи “үчүгэй” диэн аһара арбааннар, оҕо улаатан иһэн үлэҕэ уонна бэрээдэккэ үөрэнэр кэмин суох оҥорон кэбистилэр. Ол курдук, оҕо улаатан эрдэҕинэ үөрэҕинэн; ааҕыынан, суруйуунан уонна уруһуйунан дьарыктааннар, олору эрэ соҥнооннор, оҕолор бэрээдэккэ уонна үлэлии үөрэнэллэрэ хаалан сылдьар. Оҕо үлэҕэ үөрэнэр кэмэ атаҕар туран хаамар кэмиттэн саҕаланан, туһа киһитэ буолан ийэ кутугар үлэлииргэ үгэстэри иҥэринэр, онтон улаатан истэҕинэ араас үлэлэри үлэлииргэ үөрэтиллэр.

Сэбиэскэй былаас саҕана дьону барыларын үрдүк үөрэхтээһин диэн сымыйа этиини тутуһаннар үөрэҕи аһара ыытан кэбиспиттэрэ. “Сүөһү көрөөччү буолуоҥ” диэн үөрэҕи кыайбатах оҕону хомуруйуу баар буола сылдьыбыта бэйэлэрин үчүгэйдик сананар эдэрдэр тыа сирин үлэлэрин быраҕалларын үөскэппитэ.

Билигин ырыынак кэмигэр үлэ эрэ сайдыыны, тупсууну аҕалара быһаарыллыбытын кэннэ, үөрэҕи өрө тута сатааһын өссө да хаала илик. Кыайа-хото үлэлээччилэр элбэх барыһы ылаллара биллибитин да кэнниттэн, дьон сынньалаҥнык сылдьарга баҕа санаалара улаха-ныттан чэпчэки үлэни көрдүүллэрин аҕыйата иликтэр.

Оҕо үлэлииргэ баҕа санаатын хам баттаабакка эрэ үлэҕэ үөрэтии төрөппүт бэйэтэ оҥорон көрдөрдөҕүнэ, үтүгүннэрэн биэрдэҕинэ эрэ кыаллар. Бу уустук үлэни олоххо улахан уопуттаах киһи табатык ыытар кыахтанар. Ол иһин бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр оҕолоро үлэни сөбүлүүллэрэ уонна эрдэлээн баһылыыллара ситиһиллэр.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар оҕону үлэҕэ үөрэтии сөп түбэһэринэн икки өрүттэнэр:

1. Оҕо кыра, ийэ кута иитиллэр кэмигэр “Туһа киһитэ” оҥорон үлэлииргэ үгэстэри уонна баҕа санааны иҥэрэн биэрии туһалыыр.

2. Улаатан иһэр оҕо салгын кута сайдан иһэринэн бэйэтэ өйүнэн-санаатынан ылынан үлэлии үөрэниитэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанара салҕанан баран истэҕинэ табыллар.

Үлэҕэ үөрэнии бу икки өрүттэриттэн сымыйанан үөрэтэр арҕааҥҥы үөрэхтэри батыһа, үтүктэ сатааһынтан оҕону туһа киһитэ оҥоруу уонна ийэ кутун иитии хаалан сылдьар. Ол иһин оҕолор үлэлииргэ үгэстэрэ, баҕа санаалара суох буола улаатан хаалаллар.

Оҕону үлэҕэ үөрэтии диэн элбэх баайы биэриигэ тэҥнэнэр уһун кэмнээх үлэ буолар. Элбэх оҕолоох үлэһит ыаллар оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ үөрэтэллэриттэн бэйэлэрэ улааттахтарына үлэни кыайа-хото үлэлээн баайы үөскэтинэр, мунньунар кыахтаналлар.

Онон оҕону үлэлииргэ үөрэтии диэн эрэйдээх, кыра эрдэҕиттэн уһуннук дьарыктаннахха эрэ кыаллар ыарахан үлэ буолар. 

ҮЛЭ уонна ҮӨРЭХ

Дьон былыр-былыргыттан элбэхтик хамсанан илиилэринэн элбэх-тик үлэлээн, тутан-хабан ону-маны туһалааҕы, саҥаны айыыны оҥорон олохторугар сайдыыны, тупсууну киллэрэн иһэллэр. 

“Үлэ - киһини айбыта” диэн этии киһи сайдыытыгар үлэ ылбыт улахан оруолун, өйө-санаата этигэр-сиинигэр үөскүүрүн быһаарар. Үлэни оҥоруу киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын тэҥҥэ сайыннарарынан үөрүйэхтэри, буор куту үөскэтэн кэлэр көлүөнэлэргэ салгыы бэриллэн иһэринэн, уһун үйэлэргэ туһалаах сайдыыны ситиһиигэ тириэрдибит. Үлэни оҥоруу эрчийэр хамсаныыларыттан дьон бэйэлэрэ тупсан испиттэрин тэҥэ, үлэни баһылаан өйдөрө-санаалара сайдыыны ситиһэрэ кыаллыбыт.

Дьон өйө-санаата сайдан истэҕинэ үөрэх өйү-санааны сайынна-рара түргэнэ быһаарыллан, аны үөрэх бастаан иһэр диэн халыйыы үөскээн сылдьар. Ыраахтааҕы былааһын кэмигэр үөрэх аҕалар туһа-тын быһаараннар сир аайы таҥара дьиэлэригэр оскуолалар аһыллан баҕалаах оҕолору талан үөрэтэн испиттэрэ. Бу үөрэххэ кыанар, баай ыаллар оҕолорун ылаллара уонна биир эмэ талааннаах оҕону үлэһит-тэртэн талан ылан үөрэтэллэрэ. Ол иһин үөрэҕи баһылааһын таба суолунан, сайдыыны ситиһиини туһанар дьонунан тарҕанан испитэ.
 
Сэбиэскэй былаас быстар дьадаҥыларга, үлэһиттэргэ саҥа олоххо туһалаах баҕа санаалары үөскэтээри, үөрэҕи “үчүгэй” диэн этэн киэҥник тарҕаппыта дьон сайдыыны ситиһэр баҕа санааларыгар сөп түбэһэн, бары орто үөрэҕи баһылаабыттара. Бу кыайыыны ситиһии кэнниттэн аһара бараннар киһи барыта үрдүк үөрэхтээх буолуохтаах диэн ыҥырыыны тарҕатан саҥа албыны киллэрбиттэрэ. Бэйэтэ сайдыыта суох дойдуга элбэх үрдүк үөрэхтээх киһи үлэлиир үлэтэ суоҕуттан кэлин, бу албын арыллан тахсан салайааччылар сымыйа-лара биллэн “перестройка” хамсааһына былааһы уларыппыта.
 
Үлэ уонна үөрэх киһи сайдыыны ситиһэн иһиитин икки өрүттэрэ буоланнар киһиэхэ икки өрүттээх уратылары оҥороллор. Бу уратылар төһө сыаналаахтара, ол аата туһалаахтара кэлэр көлүөнэлэргэ хайдах бэриллэн иһэллэриттэн быһаарыллар:

1. Үлэ. Киһи хамсаныылары оҥоруута этин-сиинин эрчийэн, дьарыктаан үөрүйэхтэри үөскэтинэриттэн этин-сиинин кытта буор кутун холбуу сайыннарыыны үлэлээтэҕинэ ситиһэр. Үлэ эти-сиини аан бастаан эрчийэр, онтон хамсаныылары оҥорууттан өй-санаа үөрүйэх буолуута, буор кут үөскээн мунньуллар. Эт-сиин үчүгэй уонна куһаҕан уратылара барылара удьуордааһын, онтон буор кут утумнааһын көмөтүнэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэр. Ол аата кэлэр көлүөнэлэргэ үлэ киһиэхэ оҥорор сайдыыта, тупсуута быһаччы бэриллэн иһэриттэн дьон сайдыыны ситиһиилэрэ түргэтиирэ үлэни оҥорууттан ордук улахан тутулуктааҕа быһаарыллар.

2. Үөрэх. Араас үөрэҕи баһылаан, билиилэри иҥэринэн өйү-санааны, салгын куту сайыннарыыны үөрэх оҥорор. Үөрэх-билии элбэхтэ хатыланан үгэстэри, онтон салгыы үөрүйэхтэри, буор куту үөскэтэрэ олус уһун, биир киһи үйэтиттэн элбэх кэми ылар. Үөрүйэх-тэртэн үөскүүр буор кут эти-сиини бэйэтигэр сөп түбэһэр буола уларыттаҕына эрэ кэлэр көлүөнэлэргэ эти-сиини кытта бэриллэр кыахтанар. Буор кут диэн эккэ-сииҥҥэ үөскүүр өй-санаа кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиитэ утумнааһын диэн ааттанар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин суох оҥорууттан ханнык да итэҕэллэрэ суох буолбут, атеистарга кубулуйан  хаалбыт дьону албын “коммунизмы” итэҕэйэргэ күһэйээри үөрэҕи киэҥник тарҕаппыттара. Ону баара төһө эрэ кэминэн үөрэхтэммит, өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон, “коммунизм” албынын, сымыйатын син арыйаннар, сэбиэскэй былаас бэйэтэ эстибитэ. 
 
Аныгы үйэҕэ сэбиэскэй былаас тобохторо элбэхтэриттэн үөрэх эрэ дьону сайыннарыа диэн сыыһа санаа үөскээбититтэн бары үөрэҕи ситиһэ сатааһыннара сайдан сылдьар. Ол эрээри, дьон тус-туспа араҥаларыгар бэйэлэрэ үлэлиир үлэлэригэр сөп түбэһэр таһымнаах үөрэх өйдөрүгэр-санааларыгар эрэйиллэрин билиннэххэ табыллар. Ол курдук дворниктарга, араас элбэх харабылларга уонна былыргы быһаарыынан хара үлэһиттэр диэн ааттанааччыларга, атын эбиискэ үлэнэн дьарыктаммат буоллахтарына, оннук элбэх үөрэх туһата да суоҕа, эрэйиллибэтэ да быһаарыллан тахсар. 

Үөрэх биир эрэ киһи үйэтигэр тиийэр. Ол курдук, үөрэх салгын куту үөскэтэринэн киһи өллөҕүнэ үс хонугунан көтөн, ыһыллан хаалар. Ийэ кут үгэстэртэн үөскүүрүнэн өлүү кэнниттэн тоҕус хонугунан үрэллэрэ, ыһыллара, айыы буолара тиийэн кэлэр. Киһи кэлэр көлүөнэлэригэр хамсаныылартан үөскүүр буор кутун уонна араас үөрүйэхтэрин биэрэр. Үлэ буор куту үөскэтэн тарҕатарынан киһи сайдыыны ситиһэригэр умнуллан хаалбат туһаны оҥорор. 

Киһи үөрэммит үөрэҕэ аҕалар барыһынан бэйэтэ эрэ туһанар, чэпчэки, харчылаах үлэни булан барыс киллэриниэн, сынньалаҥнык сылдьыан сөп. Сынньалаҥнык, күүлэйдии сылдьар, үгүстүк олорор төрөппүтүн көрөн оҕото сүрэҕэ суох буола улаатара, хамсаныылары оҥорбото, этин-сиинин эрчийбэтэ мөлтөөһүнү үөскэтэн, бу аймахтары сотору эстиигэ тириэрдиэн сөп. Ол аата үөрэх кэлэр көлүөнэлэр эттэрин-сииннэрин мөлтөтөн иһэрэ быһаарыллар.
Үөрэх үгэскэ, онтон үөрүйэххэ кыайан кубулуйбакка хааллаҕына, эти-сиини кыайан уларыппатаҕына, буор куту үөскэппэтэҕинэ кэлэр көлүөнэлэргэ кыайан бэриллибэккэ умнуллан, ыһыллан хаалар. Ону тэҥэ, үөрэх киһи өллөҕүнэ көтөн, арахсан, ыһыллан хааларыттан кэлэр көлүөнэлэргэ кыайан тиийбэккэ биир киһи үйэтинэн быстан иһэр. Бу быһаарыы киһи өллөҕүнэ салгын кута үс хонугунан көтөрүнэн, ыһыллан хааларынан чуолкайданар.
Үөрэхтэммит киһи сынньалаҥнык сылдьара, чэпчэки үлэни үлэлиирэ оҕотун үлэҕэ сүрэҕэ суох оҥорор. Оҕото төрөппүтүн көрөн, үтүктэн үөрэнэригэр төттөрү хайысхалаах, куһаҕан үөрэҕи биэрэр. Элбэхтик дьыбааҥҥа сытар киһи оҕото өссө үгүстүк сытарга үөрэнэн хааларыттан үлэни сөбүлээбэтэ үөскээн хаалыан сөп. 

Сахалар үлэни олус былыргы кэмнэртэн баһылаабыттарынан “Нэми билэн туттунуу” диэн аналлаах үөрэҕи олоххо киллэрэн үлэлииргэ үөрэтиигэ туһаналлар. Үлэ хамсаныылара нэмин билэн, сэрэхтээхтик оҥоруллар буоланнар улахан үөрүйэҕи ирдииллэр. Биир сыыһа-халты туттунуу киһи төһө эмэ элбэҕи оҥорбутун барытын буортулаан кэбиһиэн сөп. Ол курдук, буор хаһаары күрдьэх угун тоһутан кэбистэххэ, оҥороору сылдьар үлэ өр кэмҥэ атахтаныан сөп.

Эти-сиини дьарыктааһын бэйэтэ элбэх үлэттэн ситиһиллэр. Киһи сааһыран истэҕинэ этэ-сиинэ эрчиллэрэ уонна буор кута сайдан иһэрэ төрөтөр оҕолоро сайдыылаах буолан төрүүллэрин үөскэтэр. Эр киһи үйэтин тухары оҕо оҥорор кыахтааҕа омук сайдыытыгар, буор кута тупсарыгар ылар оруола улаханын дакаастабыла буолар.

Эр киһи сайдыылаах этин-сиинин уонна буор кутун кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэринэн омугу эр киһи аан бастаан сайыннарар. Күүстээх, кыахтаах эр киһи ыраас кыыһы ойох ыллаҕына эрэ удьуора уонна утума кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэрин ситиһэр кыахтанар.
 
Киһи үлэттэн этэ-сиинэ уонна буор кута сайдарынан үлэ киһи сайдыыны ситиһэригэр туһата үөрэхтээҕэр биллэр улахан. Омугу үлэ эрэ сайыннарар диэн этии итинэн дакаастанар. Ол аата үлэ киһиэхэ этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, буор кута сайдыытын үөскэтэринэн бэйэтэ сайдыыны ситиһэрин үөскэтэн биэрэр. Үөрэх биэрбит билии-тинэн туһанан киһи эти-сиинин эрчийиитэ, дьарыктааһына, үөрүйэх-тэри үөскэтиниитэ хамсаныылары оҥорорун тупсаран иһиитэ сайдыыны ситиһии таба суолунан баран иһэрин биллэрэр уонна икки өрүттээх буолууну быһаарар. Ол аата үөрэх буолбакка, эт-сиин хамсаныылары оҥороро тупсара киһи сайдарын үөскэтэр.
 
Оҕоҕо аан бастаан этэ-сиинэ уонна буор кута сайдан барар, хамсаныылары оҥорон этин-сиинин эрчийэн биир сааһыгар атаҕар туран хаамары ситиһэр. Бу ситиһии улахан суолтатынан оҕо улахан киһи курдук буолууну баһылааһына саҕаланыыта, икки атаҕар туран хаамарыттан саҕаланар. (1,24).

Саха дьоно үлэһиттэр, уустар, бары уус төрүттээхтэр, ол аата сайдыылаах буор куттаахтар. Омугу үлэһиттэр сайыннаралларыттан саха омуга олус уһун үйэни ситиһэр кыаҕа салҕанан иһэр.

Онон омук дьоно сайдыыларыгар үлэ ылар оруола үөрэхтээҕэр ордук улаханын билиннэххэ, оҕону кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэттэххэ сайдыыны ситиһиини оҥороро кыаллар кыахтанар.

СЫЫҺА-ХАЛТЫ ТУТТУБАТ БУОЛУУГА ҮӨРЭТИИ

Киһи “Сыыһа туттунуом суоҕа” диэн быһа этинэн кэбиһэрэ табыллыбат, сыыһа туттунуу хаһан баҕарар тиийэн кэлиэн сөп. “Быһа этинии” диэн эрдэттэн тугу эрэ үчүгэйи оҥоруом диэн этинэн кэбиһии кэнниттэн, ол быһыы табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕаны элбэтэрэ ааттанар. “От сумы и от тюрьмы не зарекайся” диэн өс хоһооно дьадайыы уонна түрмэҕэ түбэһии хаһан баҕарар тиийэн кэлиэхтэрин сөбүттэн, киһи үчүгэйи эрэ оҥоруом диэн улаханнык этинэрэ олоххо табыллыбата элбэҕин биллэрэр.

Үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруу эрэйдээх, элбэх үлэни, бириэмэни уонна сыыһа-халты туттубаты эрэйэр. Ол иһин сахалар эдэрдэр саҥаны айыыны оҥороллоругар “Кэс тыл” диэн үгэһи туһаналлар. Бу үгэһи туһаныы кырдьаҕас, олоххо элбэх уопуттаах киһи этэн, ыйан биэриитин туһанан оҥоруллар саҥаны айыы табыллан, туһалаах, үрүҥ айыы буолан тахсан үчүгэйи аҕаларын туһаныыны биллэрэр. 

Дьон бары тугу үчүгэй диэбиттэрин оҥоро, элбэтэ сатыыллар, ол иһин үчүгэй аһара үксээн иһэрэ өйгө-санааҕа халыйыыны үөскэтэрэ тиийэн кэлиэн сөп. Үчүгэй дии санаабыты барытын оҥоро сатааһын табыллыбакка, сатаммакка хаалыыта куһаҕаҥҥа кубулуйарыгар тиийэн хаалара киһи сыыһа-халты туттунуутуттан ордук эбиллэр.

Киһи олоҕор сыыһа-халты туттунан кэбиһии олус улахан куһаҕан оруолу ылар. Ол курдук, үчүгэй баҕайытык олорор киһи биирдэ сыыһа туттунан куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһэрэ уонна онтон сылтанан олоҕо алдьанара элбэхтик бэлиэтэнэр. Оҕо сыыһа-халты туттунан кэбиһэрэ ордук элбэх. Сатаан тута-хаба үөрэнэ, нэмин билэн туттунууну баһылыы илигиттэн сыыһа туттунан кэбиһиэн сөп. Оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһана, киһи буолууну баһылыан иннинэ сыыһаны оҥороро өссө элбэх буолар. Ол иһин оҕо сыыһа-халты туттубута үгүстүк бырастыы буоларын таһынан, табыллыбакка, сатаммакка куһаҕаҥҥа кубулуйан хааллаҕына, ситэн үөрэппэтэх төрөппүттэрэ эппиэттииллэрэ туттуллар. 

Киһи буолууну ситиһии диэн оҕо тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорууну баһылааһына ааттанар. Үлэҕэ үөрэнии сыыһа-халты туттунууну аҕыйатан киһилии быһыылары оҥорууга тириэрдэн оҕо өйө-санаата түргэнник сайдарын ситиһиини үөскэтэр.

Оҕо таба туттунарга үөрэнэрэ олус уһун кэми ылар. Өр кэмҥэ үлэлэһэн, тоҕон-хорон, ньамайдаан ньуосканан аһыырга үөрэнэр. Ньуосканы аан маҥнай уҥа илиитигэр туттаран биэрдэххэ, ол илиитэ урутаан хамсыырга үөрэнэн хааларыттан, үлэлииригэр бу илиитэ баһылыыр оруолу ылара ситиһиллэр.

Оҕо хаһан баҕарар сыыһа туттунуон сөп. Ол иһин оҕо диэн ааттанар. Атаҕар туран хааман бардар эрэ тугу барытын тутан көрөрө саҕаланар. Итии чаанньыгы тоҕо тардынан итиигэ буһар оҕолор бааллар. Ол иһин сахалар оҕо итии тэрили тыыппатын туһугар аналлаах “Хаарытан үөрэтии” диэн үөрэҕи туһаналлар. Бу үөрэх кэһэйииттэн, ыарыыны билииттэн эт-сиин түргэнник үөрэх ылынарын туһанар. Ол иһин оҕо тарбаҕын төбөтүн итии тэрилгэ кыратык хаарытан, кэһэтэн, ыарыыны биллэрэн үөрэтиллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ кэһэйбититтэн, үгэс сонно үөскүүрүттэн, сэрэҕэ улаатарыттан билбэт тэриллэрин мээнэ тыыта сылдьара аҕыйыыра сыыһа туттунарыттан харысхала буолан олоҕун устата туһалыыр.

Оҕо үлэҕэ үөрэнэр, туһа киһитэ буолар кэмэ атаҕар туран хаамар, кэлэр-барар сирэ кэҥиир кэмиттэн саҕаланар. Аныгы үйэҕэ оҕо үлэҕэ үөрэнэр кэмин букатын быраҕан туох эрэ оонньуурдарынан, үөрэҕинэн эрэ дьарыктыы сылдьаллара улахан сыыһа. Оҕо үлэҕэ соччо сыһыамаҕа суох буоларын тэҥэ, улаатан баран үөрэнэрэ эрэйи, муҥу үөскэтэр. Үөрэх оҕо элбэхтик олорорун үөскэтэн хамсаныылары аҕыйахтык оҥороругар тириэрдэн сүрэҕэ суох буоларын үөскэтиэн сөп. Ол иһин оҕолор үлэни, хамсанары сөбүлээбэттэрэ үөскээн тарҕаммыта чэпчэки үлэни көрдүү сатыылларыттан биллэр.

Үлэҕэ үөрэнии сэрэхтээх буолууну улаатыннарар, тугу барытын нэмин билэн туһанарга үөрэтэр. Кыратык да сыыһа-халты туттунан кэбистэххэ үлэ табыллыбат, сатаммат, ону тэҥэ, куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалыан сөп. Бу быһаарыы оҕо биилээх тэриллэринэн туһаныыга үөрэнэригэр ордук улаатан, сэрэнэрин улаатыннаран биэрэр. 
Таба туттунарга үөрэнии диэни киһи уһун кэмҥэ элбэхтик хамсанан ситиһэр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ көрсүө, сэмэй буол диэн үөрэҕэ оҕону, киһини сыыһа-халты туттунан кэбиһэриттэн харыс-тыыр, көмүскүүр аналлаах. Ыксаабат, тиэтэйбэт, киһиргээбэт буолуу, хас биирдии оҥорор быһыыны эрдэттэн дириҥник ырытан быһаа-рыыны ылыныы көрсүө, сэмэй киһи куруук оҥоро сылдьар быһыыта буолан сыыһа-халты туттубатыгар тириэрдэр.

Киһиргэс буолуу сыыһа-халты туттунары элбэтэр. Сахалар киһир-гэс буолууну сөбүлээбэттэр, таҥара үөрэҕэр киллэрэн аналлаах бобууну оҥороллор. Киһиргээһин оҥорор быһыыны таба сыаналаа-баты үөскэтэн сыыһа-халты туттунууга тириэрдэрэ элбэх. Оҕо киһиргиирэ киирдэҕинэ оҥорор быһыытын атыннык сыаналаан кэбиһэн сыыһа-халты туттунара үөскүөн сөп. Онтон киһиргииргэ үөрэнэн хааллаҕына киһиргэс диэн ааттанар уонна улаатан баран арыгыга ылларара түргэтиэн сөп. Ол курдук, арыгы киһи санаатын көтөҕөрүнэн, күүс эбэн биэрэринэн киһиргииргэ ордук табылларынан, элбэхтик иһэн арыгыга ылларыан сөбө куһаҕаҥҥа тириэрдэр.

Оҕону кыра эрдэҕинэ киһиргэтэн үөрэтии улахан сыыһа. Сахалар Улуу Тойон таҥараларын үөрэҕэр “Киһиргээмэ” диэн этии баар. Бу этии оҕо киһиргиириттэн сыыһа-халты туттунара киирэн кэлиэн сөбүттэн харыстыыр аналлаах.
Үлэлиир киһи уҥа илиитинэн туттунара ордук. Ол курдук, бары үлэ тэриллэрэ уҥа илиинэн туһанарга аналлаахтар. Ону тэҥэ, уҥа өрүт эр дьон өрүттэригэр былыр-былыргыттан киирсэр. Дьон икки аҥы арахсыыларыгар уҥа өрүт элбэх олоххо туһалаах уларыйыылары киллэрэринэн эр дьон үлэни баһылаан иһэллэрин биллэрэр.
Хаҥас өрүт дьахталлар өрүттэрэ. Бу өрүт олоххо урут үөскээбит үгэстэри тутуһарынан саҥа уларыйыылар киириилэрин бытаардар. Билигин хаҥас илиилэринэн туһанар дьон элбээһиннэрэ дьахталлар баһылыыр кэмнэрэ кэлэн турарын чуолкайдыырын тэҥэ, оҕону кыра эрдэҕинэ үлэҕэ үөрэтии хаалан сылдьарын уонна тупсарыылары, табан хамсаныылары киллэрии аҕыйаабытын биллэрэр.

Киһи сыыһа-халты туттунан кэбиһэрэ улахан эрэйдэргэ тириэр-дэриттэн сахалар аналлаах Улуу Тойон таҥара үөрэҕин айаннар көмүскэнэ, харыстана сылдьаллар. Ол курдук, сыыһа-халты туттунуу киһи ыарыыланан кэһэйэрин үөскэтэриттэн “Кэһэйэн үөрэнии” диэн аналлаах үөрэҕи оҥорон туһаналлар. (4,77).

Киһи бэйэтигэр туһалааҕы оҥосторун хаһан баҕарар үчүгэй диэн сыаналыыр. Ол иһин киһи тугу оҥорбутун үчүгэй диэн ааттаан дьоллоноро үөскээбит. Үчүгэй буолуо диэн оҥоро сатаабыт быһыы табыллыбакка, сатаммакка хааллаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйарын үлэһит, оҥорор, тутар дьон чуолкайдык билэллэр. Ол иһин айыы диэн киһи уратыны, атыттар билбэттэрин, оҥорботторун оҥорорун биллэрэр тылы икки өрүттээҕинэн өйдүүллэр уонна оннук туһана сылдьаллар. Киһи үчүгэй айыыны оҥорорун тэҥэ, куһаҕан айыыны эмиэ оҥорон кэбиһэрин үлэһиттэр таба арааран туһаналлар.

Тыл үөрэхтээхтэрэ айыы диэн тылы “үчүгэй” эрэ оҥоро сатыыллара сахалыы өй-санаа үөрэҕин букатын билбэттэрин биллэрэр. Ол курдук, киһи үчүгэй эбэтэр куһаҕан айыыны оҥорон кэбиһэрэ хаһан да суох буолбатын, бу нууччалыы үөрэхтэнэн хаалан, кинилэри үтүктэ сатыыр дьон билбэттэр уонна сымыйанан этэн, саҥа, “аньыы” диэн тылы булан саха дьонугар киллэрэ сатаан албынныы сылдьалларын тохтотор кэм тиийэн кэллэ.

Оҕо улаатан иһэн бэйэтэ “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи тутуһан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарыгар сахалыы таҥара үөрэҕэ аан бастаан дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын биллэрэн үөрэтэрэ ордук тиийимтиэ. Ол курдук, “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэх оҕо дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах содулу үөскэтэр куһаҕан быһыыларын билэн оҥорбот буолууга үөрэннэҕинэ үчүгэйи оҥороро элбиирин таҥара үөрэҕэ тутуһар.
Киһи сыыһа-халты туттубат буолууга үөрэнэрэ киһи буолуу үөрэҕин сүрүн көрдөбүлэ буолар. Көрсүө, сэмэй киһи сыыһа-халты туттунара биллэрдик аҕыйыырын сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар. Ол курдук, ыксаабакка, тиэтэйбэккэ, киһиргээбэккэ эрэ үчүгэйдик ырытан толкуйдаан баран тугу эмэ оҥордоххо, оҥорор быһыы сыыһа-халты буолан хаалара суох буолан үчүгэйи элбэтэрэ ситиһиллэр. Тугу барытын нэмин билэн туһанарга оҕо өр кэмҥэ үөрэнэр. Үлэ хамсаныылара барылара нэмин билэн хамсаннахха эрэ табыллаллар, сыыһа-халты буолан хаалыылара аҕыйыыр. Ол иһин сахалар “Нэмин билэн туттунуу” диэн аналлаах үөрэҕи олохтоон туһаналлар. (5,36).

Холуон туттунуулаах, холус хамсаныылаах диэн сахалар буор кута сайдыыта суоҕуттан табан хамсаммат, сыыһа-халты туттунара элбэх киһини этэллэр. Арыгы киһи өйүгэр-санаатыгар дьайарын, оҥорор быһыытын, хамсанарын улаханнык уларытарын сахалар быһааран арыгы испит киһини холуочук диэн ааттыыллар. Бары хамсаныылары имигэстик, табатык оҥорууга уһун кэмҥэ кыһанан үөрэнии, утумнаахтык дьарыктаныы уонна оҥорор быһыыларга сэрэхтээх буолуу улаатыыта холуон туттунууну, холус хамсаныыны тупсарыан, буор куту сайыннарыан сөп.

Онон сыыһа-халты туттубат буолууга оҕо кыра эрдэҕиттэн үөрэннэҕинэ үлэҕэ үөрэниини эрдэлээн баһылыыр кыахтанар. 

ҮРҮҤҮ, ХАРАНЫ АРААРЫЫ

Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи бэйэтин өйүн-санаатын сайыннаран үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн, таба арааран олоҕор туһанарыгар көмөлөһөр. Ол иһин оҕо бэйэтин өйүн-санаатын сайыннарарга анаан  “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн аналлаах үөрэҕи оҥорон туһанар. Үрүҥ диэн үчүгэйи ааттыыр буоллахтарына, хара диэн куһаҕаны этэллэр. Бу үөрэх билиҥҥи аата үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы диэн ааттанан  оҕолору үөрэтиигэ туттулуннаҕына табыллар.

Дьон бары бэйэлэригэр туһалааҕы талан ылан үчүгэй диэн ааттыылларыттан, атын киһи үчүгэй диэбитэ атыттарга эмиэ “үчүгэй” буолара бэрт аҕыйах. Ордук баайдар “үчүгэй” дииллэрэ үлэһиттэргэ элбэхтик сөп түбэспэт. Ол курдук, улахан баай киһи Канарскай арыыларга тиийэн сынньаннаҕына, сөтүөлээтэҕинэ үчүгэй буолла диирэ элбэхтэргэ кыаллыбат, ыра санаа эрэ буолан хаалыан сөп.

Билигин бары салайааччылар, депутаттар үрдүк хамнастанан улахан баайдарга кубулуйаннар дьадаҥы үлэһиттэри кытта биир тылы булуналлара уустугуран сылдьар. Үчүгэй диэн ааттанааччы хас киһиэхэ барыларыгар тус-туһунан буоларыттан дьоҥҥо барыларыгар биир “үчүгэйи” ситиһии кыаллара аһара ыраах. Хас киһи барыта тугу үчүгэй дииллэрэ тус-туһунан буолара уустуктары үөскэтэр. Ол иһин элбэхтэр тугу үчүгэй диэн этэллэрин булан ылыы туһалааҕы таба арыйар уонна ону ситиһиэххэ сөбүн быһаарар. (6,44).

Үлэһиттэр элбэх ахсааннаахтар, ол иһин үлэһиттэр үчүгэй диэн этэллэрэ элбэхтэргэ сөп түбэһэн, үчүгэй буолан тахсарын ситиһии, олоххо киллэрии эрэйиллэр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ - үлэһиттэр үөрэхтэрэ, эр дьон сайдыыны баһылааһыннарын үөскэтэринэн аныгы, ырыынак олоҕор атыттардааҕар ордук сөп түбэһэр.

Дьон “үчүгэйгэ” баҕарар, ону оҥорор санааларын таба туһанары албыннааччылар ситистэхтэринэ улаханнык туһаныахтарын сөп. Ыраахтааҕы баар кэмигэр баайдар аһара байаннар, онтон үлэһиттэр бары дьадайбыттарын кэнниттэн революция буолан салайар былаас уларыйбыта. Ол кэнниттэн большевиктар үлэһит дьону атеистарга кубулутан баран хаһан да кэлбэт “коммунизмынан”, бары-барыта босхо буолуо диэн “үчүгэй” албыннааһыны туһананнар ордук күүскэ үлэлииллэрин ситиспиттэрэ. Маҥнайгы пятилеткалар кэмнэригэр сайдыы биллэр хамсааһыннарын ситиһии, промышленность сайдыыта кыаллыбыта. Бу быһаарыы “Албын аалы хамсатар” диэн сахалар өс хоһооннорун тутаах дакаастабылынан буолар. Ол курдук, дьадаҥы дьон албын “коммунизмы” тута, аҕала сатаан элбэхтик күүскэ үлэлээннэр, дойду сайдыыны ситиһэрэ кыаллыбыта.

Албын хаһан баҕарар арыллар. Ону “Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат, арыы үрдүгэр уу дагдайбат” диэн өс хоһооно биллэрэр. “Коммунизм” албына дьон бары үөрэхтэммиттэрин кэнниттэн биирдэ биллэн, арыллан, бу былаас эйэлээхтик эстибитэ. Саҥа ырыынак туту-луктарын туһанар салайар былаас олоххо киирбитэ.

Сэбиэскэй былаас эстибитин кэнниттэн үрүҥү, хараны, ол аата үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан арааран билбэт атеистар, аны тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар оҥорбут “айыы үөрэҕэ” диэн секталарын албыныгар киирэн сылдьаллар. Ол албын дьон элбэхтик саҥаны айыыны оҥоро охсоннор сайдыыны олус түргэнник ситиһэ сатыыр баҕа санааларын туһаныыга олоҕурар. Ону баара биир эмэ саҥаны айыы табыллан, сатанан дьоҥҥо туһаны, үчүгэйи аҕалар, онтон атыттара бары табыллыбаккалар, сатаммак-калар куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр. Ол иһин “айыы үөрэҕэ” диэн секта эдэрдэр элбэх куһаҕан быһыылары оҥороллоругар тириэртэ.

Тыл үөрэхтээхтэрэ нууччалар “грех” диэн тылларын быһаччы үтүктэн сахаларга суох “аньыы” диэн тылы булбуттарын туһананнар былыргыттан икки өрүттээх өйдөбүллээх айыы диэн тылбытын алдьата, өйдөбүлүн икки аҥы араара, икки тыл оҥоро сатыыллар.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ үчүгэй диэн ааттанар элбэҕэ бэрдиттэн уонна хас киһи аайы тус-туспаларыттан киһи бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһанарыгар анаан “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи туһанан оҕолору иитэр, үөрэтэр. Үрүҥү, сырдыгы, үчүгэйдик көстөрү дьон үчүгэй дииллэриттэн үрүҥ дьүһүн үчүгэй өйдөбүллэммит, онтон хара, хараҥа киһи үчүгэйдик көрбө-түттэн куһаҕаҥҥа кубулуйан сылдьар. Бу айылҕаттан тутулуктаах былыргы өйдөбүллэр киһи өйө-санаата сайдан истэҕинэ сырдык, сылаас үчүгэйин, онтон хара, хараҥа куһаҕанын билинииттэн үөскээ-биттэр уонна бу тутулук улаханыттан хаһан да уларыйбаттар.
Киһи оҥорор быһыылара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэллэриттэн икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллар. Ол иһин айыы диэн тыл икки өрүттээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах өйдөбүлэ киһи уратыны, урут суоҕу, саҥаны айыыны оҥорорун уонна ол айыыны оҥорбутун кэнниттэн икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын быһаарар. Киһи бэйэтэ оҥорбутун үгүстүк үчүгэй диэн билинэринэн саҥаны айыыны оҥоруу хайдаҕын атыттар быһаараллара табыллар.
 
Айыы диэн тыл киһи оҥорор ураты быһыытын, саҥаны айыыны оҥоруутун биллэрэр. Киһи үчүгэй айыыны оҥоробун диэн санаатыт-тан оҥоро охсубут быһыыта “үчүгэй” кыайан буолбакка хаалан, куһаҕаҥҥа кубулуйара быдан элбэх. Ол иһин айыы диэн тыл икки; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээх. Бу ураты үөскээн тахсарын сахалар “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһоонунан быһаараллар. Ону тэҥэ, күн тыган сырдык, сылаас буолан ааспытын кэнниттэн түүн хараҥа, тымныы тиийэн кэлэрэ, үчүгэй уонна куһаҕан олоххо дьиҥнээхтик солбуйсан биэрэллэрин биллэрэр.

Оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигиттэн тугу сөбүлээбитин “үчүгэй” диэн быһааран кэбиһиэн сөбүттэн куһаҕаны да оҥорор кыаҕа улаатан хаалар. Ону тэҥэ, сыыһа-халты туттунан үчүгэй буолуон да сөбүн куһаҕаҥҥа кубулутара тиийэн кэлэрэ быдан элбэх. Дьон уһун үйэлэргэ үчүгэй диир быһыыларын олус элбэхтик оҥороннор үчүгэй быһыылар лаппа үксээбиттэр, ахсааннара кыайан ааҕыллыбат буола элбээбиттэр. Киһи оҥорор быһыылара билигин даҕаны эбиллэ туралларыттан үчүгэйи булан быһаарыы уустугурар.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ үчүгэйи куһаҕантан туспа арааран билии киһиэхэ уустуктары үөскэтэрин билинэр уонна дьон куһаҕан быһыы-лары оҥороллорун олус былыргы кэмнэртэн хааччахтыы, суох оҥоро сатыырыттан, олор ахсааннара биллэр аҕыйах. Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыга оҕо аан бастаан быдан аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын урутаан биллэҕинэ уонна олору оҥорботоҕуна, үчүгэй быһыылары оҥорор кыаҕа эбиллэрин таҥара үөрэҕэ туһанар. Бу үөрэх оҕону үөрэтиигэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн дьон бары билэр куһаҕан быһыыларын оҥорума диэн этиини туһанан үчүгэй быһыылары оҥорууну элбэтэргэ туттуллар.

Былыргы кэмнэртэн сахалыы таҥара үөрэҕэр бу, тоҕус эрэ ахсааннаах куһаҕан быһыылар сурулла сылдьаллар. (7,59). Оҕо аан бастаан аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны арааран биллэҕинэ уонна бэйэтэ ону итэҕэйдэҕинэ, ол куһаҕаннары оҥорбот буолара үөскээн олох-суйарыттан үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир.
 
Сайдыы үтүктүүттэн түргэнник киирэрэ ситиһиллэр. Ол иһин тугу үтүктэри чуолкайдаан билии эрэйиллэр. Дьон тугу үтүктэллэрин баһын-атаҕын билбэккэлэр эрэ үтүктэллэрэ элбээн хаалара өй-санаа халыйыытыгар тириэрдэр. Бары албыннааччылар “үчүгэй” диэн бу баар, маны үтүгүн диэн өйө-санаата ситэ сайдыбатах, атеист буолан хаалбыт киһини албынныыллара билигин да табылларын “айыы үөрэҕэ” диэн албын үөрэх баара биллэрэр.

Атеистар диэн киһи өйө-санаата баһылаан салайарын билиммэт, эти-сиини, материализмы бастатан иһэр дьон ааттаналлар. Бу өйдөрө-санаалара ситэ сайдыбатах, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини билиммэт дьон албыҥҥа киирэн биэрэллэрэ элбэҕин хаһан да кэлбэт “коммунизмы” өр кэмҥэ тута сатаабыттара биллэрэр.
 
Бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны таба арааран туһаммат киһи атыттар албыннаан этиилэригэр киирэн биэрэр кыаҕа улаатан хаалар. Ол курдук, “айыы үөрэҕин” албыныгар сэбиэскэй былаас тобохторо, атеистар билигин киирэн биэрэн сылдьаллар. Тыл үөрэхтээхтэрэ бу куһаҕан, бу “аньыы” диэбиттэрин үтүктэ, батыһа сатыылларыттан албыҥҥа киирэ сылдьаллара дакаастанар.

Үтүктүү кэмнээх-кэрдиилээх буолара табыллар. Барыны-бары, ким эрэ бу “үчүгэй” диэбитин үтүктэ сатааһын табыллыбат, албыҥҥа киллэрэн кэбиһиэн сөп. Тыл үөрэхтээхтэрэ “үчүгэйи” айыы диэн, онтон куһаҕаны “аньыы” диэн араара сатыыллара бэйэлэригэр эрэ үчүгэйи оҥорон диктатураны үөскэтэр баҕа санааларыгар сөп түбэһэр. Ол иһин киһи бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билэн баран атыттар этэллэрин үтүктэрэ табыллар. 
Сахалыы таҥара үөрэҕэ “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи туһанан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарарга үөрэтэригэр айылҕа тутулуктарын туһанар. Ол курдук, үрүҥ, сырдык киһиэхэ үчүгэйи аҕалара, онтон хара, хараҥа киһи куһаҕаннык көрөрүн үөскэтэн сылдьар ыырын кыаратара хаһан да уларыйбакка эрэ дьайаллар.

Оҕо өйө-санаата сайыннаҕына бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанара кыаллар. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо аан бастаан аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билэрин ирдиирэ онно туһалыыр. Бу куһаҕаннары оҕо билэн оҥорбот буоллаҕына, киһи буолууну ситиһэр, үчүгэй майгыланар кыахтанар. “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн сахалыы таҥара үөрэҕэ тоҕус эрэ ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын оҕо билэн оҥорбот кэмэ кэллэҕинэ киһи буолууну ситиһэр кыахтанарын биллэрэр.

Дьон уһун үйэлэр тухары үчүгэй быһыылары олус элбэҕи оҥороннор, олор олус элбээбиттэр, киһи ахсааннарын да кыайан аахпат кэмэ кэлбит. Ол иһин оҕону үөрэтиигэ сахалыы таҥара үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны оҥорууну бобуулары туһанара табатык уонна судургутук өйдөнөр. 

Таҥара үөрэҕин бу бобууларыттан уратыны барытын сэрэхтээх буолууну туһанан оҥоруохха сөп. Бу быһаарыы “Таҥара сэрэҕи таптыыр” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Итини тэҥэ, “Бобуута суоҕу оҥоруохха сөп” диэн үөрэҕи үөскэппит. Аҕыйах ахсааннаах содулу үөскэтэр куһаҕан быһыылар сахалыы таҥара үөрэҕэр киирэн бобуллар буоланнар чуолкайдык биллэллэр. Ол иһин бары бобуута суохтар үчүгэй кыайан буолбатахтарына, сөбүгэр соҕус буолан тахсалларыттан куһаҕаны оҥорууга тириэрдибэттэр.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ олох уопутуттан билиилэри ылынан сайдыбытынан уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугун тутуһарынан дьон өйө-санаата сайдарыгар, тупсарыгар атын таҥара үөрэхтэринээҕэр ордук сөп түбэһэр. 

Онон оҕо кыра эрдэҕиттэн киһи оҥорор быһыыларыттан куһаҕаннарын эрдэлээн, урутаан биллэҕинэ, олору оҥорбот буолуута үөскээн, үчүгэй быһыылары оҥороро элбиирин сахалар таҥара үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар.

ҮЛЭНИ ОҤОРУУ УРАТЫЛАРА

Үлэни оҥоруу улахан эрэйдээх, ыараханнаах, элбэхтик табатык хамсаныылары оҥорууну ирдиириттэн тулуурдаах буолууну киһиттэн эрэйэр. Үлэ хайдах оҥорууттан улаханнык тутулуктанарыттан тосту уларыйан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан икки өрүттэнэн тахсар биллэр уратылаах. Үлэни оҥоруу бу тутаах уратытын үлэһит дьон бары билэллэр, онтон атыттар тутуһа сылдьаллара эрэйиллэр.

Киһи үлэни үчүгэйдик, хаачыстыбалаахтык оҥорууга олус уһун кэмнэргэ үөрэммитин сахаларга “Сата таас” диэн таҥараҕа тэҥнээх таас баар буола сылдьыбыта биллэрэр. Сата тааһы туһаныы үлэни сатаан оҥорууну үөскэтэн, үчүгэй үлэһиттэр буор куттара сайдыытын ситиһэннэр сатабыллаах дьон сахаларга элбээбиттэр.

Киһи хамсаныылары хайдах; үчүгэйдик эбэтэр куһаҕаннык оҥороро өйө-санаата, буор кута төһө сайдыылааҕыттан, туһалаах үөрүйэхтэргэ төһө үөрэммититтэн тутулуктанар. Ол иһин ханнык баҕарар үлэни оҥорууга киһи буор кутун суолтата улаатан тахсарын сайдыыны ситиһиититтэн уларыйан, тупсан иһэрэ биллэрэр.

Дьон буор куттарын сайдыыта маннык көрүҥнэргэ арахсаллар:

1. Муҥнаах. Оҕо саҥа сайдан эрэр буор кута.

2. Муҥкук. Оҕо оҥорор быһыыта табыллыбатыттан, сатамма-тыттан тупсаран биэрэригэр сэрэнэрэ улаатан хаалан кыайан оҥоруон да сөптөөҕүн табан оҥорбото элбиирин быһаарар.

3. Дьадаҥы. Үлэни оҥорорго баҕа санаата суох буолуу ааттанар.

4. Үлэһит. Үлэни табатык, сөп түбэһэринэн оҥорор киһи.

5. Дьоҕурдаах. Үлэҕэ тупсарыылары киллэрэр кыахтаах буолуу. 

6. Сатабыллаах. Сатаан оҥорбутун табан туһанар киһи.

7. Талааннаах. Тугу оҥорбутун барытын атыттар үтүктэр, батыһар  киһилэрэ талааннаах диэн буолар.

Буор кут дьадаҥыттан талааннаах диэҥҥэ диэри сайдыыта уһун кэми ылар. Хас да көлүөнэлэр усталарыгар күүскэ үлэлээччилэр буор куттара сайдан талааннаах диэҥҥэ тиийэр. Ол иһин үлэһиттэр сайдыбыт буор куттарын харыстыыллара уонна кэлэр көлүөнэлэригэр биэрэн салгыы сайыннаран иһэллэрэ эрэйиллэр. Элбэхтик үлэлээн сайдыылаах буор куту үөскэтэр, кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэр эр дьон омугу сайдыыны ситиһиигэ тириэрдэллэр.
Үлэни оҥоруллан бүппүтүн кэнниттэн көрөн-истэн сыаналааһын, төһө табыллыбытын, хайдах хаачыстыбалаахтык оҥоруллубутун быһаарыы туттуллар. Дьоҕурдаах, сатабыллаах киһи оҥорбут үлэтин хаачыстыбата атыттартан үрдүк, тупсаҕай көрүҥнээх буолар. Борос-туой да үлэни оҥорууттан, бу уратыны көрөн быһаарыахха сөп. Урукку кэмнэргэ хотоҥҥо саах күрдьэр күрдьэҕи ыал аайы маһынан, хаптаһынтан суоран, устуруустаан оҥороллоро. Хас да киһи оҥорбут күрдьэхтэриттэн дьоҕурдаах, сатабыллаах уус киһи оҥорбутун чопчу булан ылыахха сөп. Бу күрдьэх чарааһа, кэтитэ, чэпчэкитэ, тутааҕа табыллыбыта тутан көрдөххө сонно биллэр. Ону тэҥэ, хас биирдии ыанньыксыт ынах ыырыгар олорор талах олоппоһуттан сатабыллаах киһи оҥорбутун сонно быһаарар кыах баар буолар.

Үлэни оҥорууга тупсууну ситиспиппит бэлиэтинэн хаачыстыба диэн үлэни сыаналыырга туттуллар тыл нууччалартан киирэн саха тупсаҕай, табыллыбыт, сатаммыт, үчүгэйдик оҥоруллубут диэн элбэх быһаарыыларын солбуйан саха тылыгар киирэн оннун булуммут.

Үлэ хайдах оҥоруллубутуттан тутулуктанан улаханнык уратыла-нан тахсарын быһаарыы хас да көрүҥҥэ арахсарын чуолкайдыыр. Бу үлэни оҥоруу тус-туспа көрүҥнэрэ саха тылынан этиллэн сылдьаллар:

1. Табыллыбатах үлэ. Куһаҕаннык, халы-мааргытык үлэлэммит үлэ диэн сыаналыахха сөп, таах хаалара быһаарыллар. Арай тупсаран, көннөрөн биэрдэххэ эрэ туох эмэ туһалаах тахсыан сөп.

2. Дьалаҕайдык оҥоруллубут үлэ. Буоллар эрэ диэн оҥоруу үлэ хаачыстыбата мөлтүүрүгэр тириэрдэр. Сүрэҕэ суох, үлэлиэн баҕарбат, сүрэҕэлдьиир дьадаҥы киһи оҥорбут үлэтэ үгүстүк табыллыбакка, сатаммакка хаалан эрэйдиирэ ону биллэрэр.

3. Сөбүгэр соҕустук оҥоруллубут үлэ. Үлэһит, сүрэхтээх киһи оҥорбут үлэтэ табыллар эрээри, үксүгэр ортотук сыаналанар.

4. Дьоҕурдаах киһи оҥорбут үлэтэ хаачыстыбалаахтык оҥорул-лубут үлэ буолар. Дьоҕур диэн буор кут сайдыылааҕын, араас хамса-ныылары оҥоруу тупсубутун биллэрэр тыл. Бу киһи оҥорбут үлэтэ табыллан, тупсан хаачыстыбата үрдээн тахсар.

5. Сатабыллаах киһи оҥорбут үлэтэ үчүгэй хаачыстыбалаах буоларын тэҥэ, атыттар сөбүлүү көрөр, үтүктэр үлэлэрэ буолар. Сатабыл диэн тыл буор кут өссө сайдыбытын биллэрэр суолталаах.

6. Талааннаах киһи ханнык баҕарар үлэни оҥорбутун бары сөбүлээн көрөллөр, үтүктэ сатыыллара үөскүүр. Талааннаах диэн хамсаныылары оҥороро үрдүк таһымҥа тахсыбыт буор кут ааттанар.

Үлэҕэ табыллыы, сатаныы диэн ааттанан хайдах оҥоруллубутун, үчүгэй көрүҥүн быһаарыы хаһан баҕарар туттуллар. Хаачыстыба диэн нуучча тылыттан киирии тыл үлэ хайдах оҥоруллубутун холбуу быһааран табыллыбыт, тупсаҕай, сатаммыт диэн тыллары холбуу ылан өйдөтөр курдук эрээри, суолталарын буккуйар.

Үлэни хаачыстыбалаахтык оҥорор туһугар киһиэхэ сайдыылаах буор кут; дьоҕур, сатабыл уонна талаан диэн бааллара эрэйиллэр. Киһи уһуннук үлэлээн-хамсаан маҥнай дьоҕуру, онтон сатабылы үөскэтинэр уонна ол кэнниттэн талааны сайыннарыан сөп. Дьоҕур диэн буор кут үөрүйэх буолбутун биллэрэр уонна элбэхтик үлэлииртэн, хамсаныылары оҥоро үөрэнэртэн үөскээн, туһалаах үөрүйэхтэри үөскэтэн киһи үлэ уустук хамсаныыларын табатык, сыысхала суох оҥороругар тириэрдэр өй-санаа буолар. 

Дьоҕурдаах диэн үлэ хамсаныыларын табан, нэмин билэн оҥорорго үөрэммит, соннук үөрүйэхтэри үөскэтиммит, буор кута сайдыбыт киһи буолара үлэни хайдах оҥороруттан сыаналанан биллэр. Бу киһи оҥорбут үлэтэ табыллан үрдүктүк сыаналанар.

Сатабыл диэн үлэни табан оҥоруу сахаларга олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитин “Сата таас” диэн таҥараҕа тэҥнэнэр таас баара биллэрэр. Ол курдук, үлэни сатабыллаахтык оҥорор киһи оҥорбута атыттартан уратыланан, тупсан тахсарын, бу тыл биһиэхэ тириэрдэр.

Сатабыл диэн өй-санаа, буор кут сайдыылааҕын, хамсаныылары оҥоруута тупсаҕайын, түргэнин, табылларын биллэрэр тыл. Саха дьоно бары сатабыллаах уустар, тутааччылар буолаллар.

“Сатабыллаах саһыл саҕалаах” диэн өс хоһооно сатабыл баар киһитэ оҥорон таһаарбыта үрдүктүк сыаналанан атыыга баран элбэх барыһы киллэрэрин биллэрэр. Ол аата үлэни сатабыллаах дьон атыттар батыһар, үтүктэр үлэлэрин оҥороннор сайыннаран иһэллэр.

Оҥоруллубут үлэ хаачыстыбата киһи бэйэтин буор кута төһө сайдыбытыттан быһаччы тутулуктанар. Буор кут өссө сайдыыта талаан диэн ааттанар. Талааннаах буолууну аҕыйах киһи ситиһэр үөрүйэҕэ буолар. Үлэнэн олус элбэхтик, хас да көлүөнэлэр усталарыгар дьарыктаныы буор кут өссө сайдыытын үөскэтэн сатабыллаах, талааннаах буолууга тириэрдэр. Төрүттэригэр улахан ырыаһыт, уус киһи баар буоллаҕына сайдыылаах буор кута кэлэр көлүөнэлэригэр бэрилиннэҕинэ талааннаах ырыаһыт, сатабыллаах уус үөскээн тахсыан сөп. Ол барыта буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ утумнаан салгыы бэриллэн иһэриттэн тутулуктанар.

Дьоҕур, сатабыл уонна талаан диэн буор кут сайдыыны ситиһэн иһэр үөрүйэхтэрэ киһиэхэ өбүгэлэртэн бэриллэн иһэр эт-сиин туһалаах хамсаныылары табатык оҥорорун үөскэтэр үөрүйэхтэр буолаллар уонна үлэни оҥоруу хаачыстыбатын үөскэтэллэр.

Киһи буор кута хас да көлүөнэлэр усталарыгар сайдан үрдүк таһымы ситиһиигэ тириэрдэрэ эти-сиини уларытарыттан, бэйэтигэр сөп түбэһэр оҥороруттан тутулуктанар. Ол иһин киһи сайдыылаах буор кута оҕолоругар бэриллэн иһэрин биллэрэр “Уус оҕото – уус буолар” диэн этиини сахалар үөскэтэн туһаналлар.

Ыраахтааҕы былааһын саҕана дьахталлар улаханнык баттанан олорбуттара диэн быһааран сэбиэскэй былаас кэмигэр эргэ тахсал-ларыгар элбэх көҥүлү биэрбиттэрэ. Дьахталлар көҥүллэринэн баран, ыал буолууга бэйэлэрэ эр киһини талан ылан эргэ тахсар кыахтам-мыттара. Көҥүллэринэн барбыт дьахталлар өйдөрө-санаалара аһара баран “Таптаабыт тайахтааҕы батыһар” диэн өс хоһоонун тутуһан элбэх минньигэс, ньуолбар саҥалаах, уу-хаар тыллаах албынньыт-тарга, дьадаҥыларга эргэ тахсаннар, олору өссө элбэппиттэрэ.
 
Сэбиэскэй былаас дьадаҥылары өрө туппутуттан үгүстэр ыал буолан элбэх оҕоломмуттара. Бу элбэх оҕолор төрөппүттэриттэн дьадаҥы буор куту ылынаннар үлэлиэхтэрин баҕарбаттарыттан, үлэни сирэллэрэ үөскээбититтэн кэлин, бу былаас бэйэтэ эстибитэ. Онно эбии үөрэхтээһини өрө тутуу, арбааһын үлэни кыайбаттар бары үөрэҕи эккирэтэллэрин үөскэтэн тыа сириттэн эдэрдэр барыылара үксээбитэ. Бары дьадаҥы, үлэни кыайбат буор куттаахтар үөрэҕи, араас суруйуу үлэлэрин элбэҕи  баһылаабыттара.
 
“Дьахтар кулгааҕынан таптыыр” диэн өс хоһооно табатын дьахталлар эргэ тахсалларыгар аан бастаан ханнык эр киһини талан ылалларыттан быһаарыахха сөп. Элбэх уу-хаар тыллаах, албынньыт, бэлэмҥэ олоруохтарын баҕалаах эр дьон ханнык баҕарар дьахтары тылларыгар киллэрэн кэргэн ылар кыахтаммыттара.

Көрсүө, сэмэй, үлэни кыайар, аҕыйах саҥалаах, чиэһинэй эр дьону көҥүллэринэн барбыт дьахталлар букатын бырахпыттара. Элбэх саҥалаахтар, албынньыттар аан бастаан билсиһиигэ биллэрдик ордоллорунан туһанан дьахталлары тала сылдьар кыахтаммыттара. Бу быһыы билигин аһара баран дьахтарга урутаан түһээччилэр лаппа баһыйаннар биир да ыраас кыыһы ордорбот кэмнэрэ кэлэн турар. Уһуннук үөрэнэр оскуоланы эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэл-лэриттэн эр дьон буор куттара буккуллара уонна араас эмтэммэт ыарыылаах, кыайан саҥарбат, хамсаммат оҕолор төрүүллэрэ элбээтэ.

Омук сайдыыны ситиһэригэр элбэх күүстээх, кыахтаах, үлэни кыайар эр дьон тириэрдэллэр. Онтон күүстээх, кыахтаах эр киһини утумнуур буор куттаах оҕону ыраас кыыс оҕо эрэ төрөтөр кыахтаах. Ол барыта дьахтар иһигэр эр киһи буор кута буккуллан хаалбатаҕына эрэ оҕотугар бэриллэр кыахтанарынан быһаарыллар. 

Эр киһи үйэтин тухары үлэлиириттэн буор кута сайдан иһэр. Араас туһалаах үөрүйэхтэрэ сааһыран истэҕинэ эбиллэн иһэллэр. Бу үтүө хаачыстыбаларын эр киһи ыраас кыыһы эрэ ойох ыллаҕына эбэтэр бэйэтин дьахтара кэлэр көлүөнэлэригэр тириэрдэр кыахтанара ыал буолуу үгэстэригэр киирэн туттулла сылдьар. Сатабыллаах үлэһиттэр сайдыылаах буор куттарын харыстыыллара сахаларга ыал буолуу үгэстэрин туһана сылдьалларыттан биллэр. Атын киһиттэн оҕолоох дьахтар саҥа кэргэҥҥэ таҕыстаҕына иккис оҕотуттан салгыы оҕолоро эр киһини утумнуур буолуохтарын сөп.

Оҕо оҥорбут үлэтэ аан бастаан элбэхтик табыллыбакка эрэйдиир, үгүстүк хатылаатахха, хос-хос оҥордоххо эрэ туох эмэ туһалаах үлэ тахсар. Ол иһин бүтэриллибит үлэ эрэ табатык сыаналанар. Хас да уустук үлэни саҕалаан баран кыайан бүтүүтүгэр тириэрдибэккэ барыларын быраҕаттаан кэбиһэр оҕолор билигин элбээтилэр. Саҥаттан саҥаҕа көтүөккэлээн иһии солумсах буолууттан, араас саҥаны билэн иһииттэн үөскүүр куһаҕан майгы буолар. 
Сэбиэскэй былаас тобохторо; суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуонайлар саха тылыгар оҥорор куһаҕаннара эбиллэн иһэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ солун диэн солумсаҕы үөскэтэр тылы “сонун” диэн солумсаҕы кистиир, сахаларга суох тылга уларытан саха дьонун барыларын солумсахтарга кубулута сатыыллар. Ол курдук, саҥаны элбэҕи билии солун диэн тылынан этиллэн солумсах буолууну үөскэтэрин “сонун” диэн этэннэр кистииллэриттэн солумсахтар элбээн хааллылар. Үлэһит, көрсүө, сэмэй сахалар тыл үөрэхтээхтэрин бу албыннарыгар киирэн биэрбэтэхтэринэ, солун диэн тылы урукку оннугар түһэрэн туһаннахтарына эрэ өй-санаа дьайыыта табыллан солумсахтар аҕыйыыллара ситиһиллэр кыахтанар.

Үөрэҕи ситиһэ сатааһын солумсах буолууну улаатыннаран урукку кэмҥэ үөскээбит үгэстэри хаалларарга тириэрдэр. Тыа сириттэн дьон куоракка көһүүлэрэ элбээһинэ солумсахтара улааппытын биллэрэр. Ханнык эрэ туһата да суох үөрэҕи солумсахтара киирэн эккирэтэ сатыыллар уонна кэнники син билэн атын үлэҕэ көһөллөр.
Үлэлии үөрэнии диэн бэйэтэ улахан баайы иҥэринии буолар. Сатабыллаахтык үлэлии үөрэммит киһи хаһан баҕарар таһаарыы-лаахтык үлэлээн барыһы киллэринэр кыаҕа хаалан хаалбат.

Онон үлэни хаачыстыбалаахтык, сатабыллаахтык оҥоруу диэн оҕо буор кутун сайдыытыттан тутулуктанар уонна өр кэмҥэ тулуурдаахтык үлэлээн ситиһэр улахан кыайыыта буолар. 

ДЬИЭ ТАҺЫНААҔЫ ҮЛЭЛЭР

Оҕо таһырдьа сылдьарын сөбүлүүр, дьиэттэн таһырдьа тахсыыта улахан үөрүүнү аҕалар. Дьиэ таһыгар оонньууру тэҥэ, араас кыра үлэлэртэн саҕалаан үлэлии үөрэнии ордук улахан туһаны оҥорор. Туспа турар олбуордаах дьиэҕэ олорор элбэх оҕолордоох ыаллар улаатан иһэр оҕолорун үлэҕэ үөрэтиигэ улаханнык барыстаналлар. Ол курдук, туспа турар дьиэҕэ араас дьиэ таһынааҕы үлэлэрэ элбэҕиттэн оҕолор үлэлии үөрэнэр кыахтара улаатан биэрэр.

Куорат ыаллара араас үлэлэргэ оҕону даачаҕа да үөрэтиэхтэрин сөп. Оҕо каникулун кэмигэр манна ордук табыллар. Үлэҕэ үөрэниитэ дьиэ иһиттэн кыра эрдэҕинэ ийэтин көмөтүнэн саҕаланарын мин быһааран төрөппүттэргэ тириэрдэбин. Урукку оһоҕу маһынан оттунар кэм саҕана мас кыстааһына диэн оҕо күн аайы оҥорор үлэтигэр киирсэриттэн атын кимҥэ да найылаабакка эрэ оҥоро сылдьарыгар тириэрдэрэ. Күн аайы хатыланан иһэр үлэ оҕону биир үлэни кэмигэр оҥорон иһэригэр үөрэтэр күүһэ улахан этэ.
 
Оҕо кыра эрдэҕинэ биирдиилээн хардаҕаһынан таһан үлэлиирэ табылларыттан кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэтиигэ, бу үлэ ордук табыллар. Улаатан, күүһүрэн истэҕинэ хас да хардаҕаһы көтөҕөр кыахтаннаҕына, бэйэтин билинэрэ үөскээн үлэҕэ үөрэнэр кыаҕын улаатыннарар. “Оҕом күүһүрэн иһэр” диэн хайҕаан биэрии оҕо үлэҕэ үөрэнэр күүһүн эбэн биэрэринэн улахан туһаны оҥорор. Уокка оттор маһы салааскаҕа тиэйэн соһуу үлэлиири тэҥэ, оонньоон ылыыны киллэрэн биэрэр кыаҕы үөскэтэр. Салааска кураанахтаннаҕына кыра киһи олорсон хатааһылыы түһүөн сөп. Үлэҕэ үөрэнии диэн соннук үгэстэри, онтон өссө элбэхтик дьарыктанан үөрүйэҕи үөскэтинии ааттанар. Үлэ оонньууну кытта дьүөрэлэстэҕинэ оҕо интэриэһэ улаатан үлэҕэ үөрэнэрэ түргэтиир.

Оҕо улаатан истэҕинэ мас эрбээһинэ, хайытыыта эбиллэн биэрэн иһэринэн, бу үлэ оҕо сайдарыгар, күүһэ, дьоҕура эбиллэригэр улахан туһалаах. Итини тэҥэ, оҕо үлэлээн дьонугар көмөлөһөр кыаҕа эбиллэн иһэрин үлэҕэ үөрэнэрэ быһаарара ордук суолталаах. Дьиэ таһынааҕы үлэҕэ кыһыҥҥы кэмҥэ элбэхтик түһэр хаары күрдьүү киирсэр. Бу үлэ оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ ордук табыллар. Ол курдук, оҕо фантазията элбэҕиттэн хаары араастаан күрдьүөн, атын сиргэ күрдьүгү оҥоруон, үлэтин уларытыан сөп. Хаптаһын кырыыһа хаарын саас эрдэ түһэрэн, куурдан кэбиһии уһун үйэлэнэрин үөскэтэр. Ол иһин кырыыһаттан хаары түһэрии үлэтэ тиийэн кэлэр. Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ үлэ уонна оонньуу хардарыта солбуйсан биэрэллэрэ интэриэһин тардан үөрэнэр күүһүн улаатыннаран биэрэр. Үөһээттэн саҥа түспүт хаарга ыстана оонньооһун оҕоҕо төһө да табылларын иһин, хаар сотору кэминэн тоҥон, кытаатан хааларын билэн, сэрэттэххэ табыллар.
 
Кырыыһаттан түспүт хаар хонон баран кытааттаҕына, чиҥээтэ-ҕинэ эрбиинэн бысталаан баран дьаарыстыы ууран араас дьиэлэри, кириэппэстэри тутарга, хаар киһини оҥоро, хаарынан сэриилэһэ оонньуурга ордук табыллар кэмэ кэлэр. Куорат олбуордаах ыаллара, уулуссаларга кумах куталларыттан уонна асфальт ууралларыттан үрдээн иһэллэриттэн, саас ууга ыллараллара тиийэн кэлэрэ хаары таһыы диэн үлэни үөскэтэн сылдьар. Ыаллар олбуордарын иһиттэн хаары барытын уулуссаҕа таһан ыраастаан кэбистэхтэринэ, олбуор-дарын иһэ эрдэ, халлаан сылыйдар эрэ куурара ситиһиллэр.

Муус киллэриитэ диэн ааттанар үлэҕэ дьиэ таһыгар муус ыраастааһына, сөбүгэр, оҕо кыайар гына кырбаныыта, көтөҕөн дьиэҕэ киллэриитэ холбуу киирсэ сылдьаллар. Мууһу ыраастыырга кыра сүгэнэн туһаннахха табылларынан оҕо эрдэттэн сүгэнэн сатаан тутта үөрэниитэ, сэрэхтээх буолуута ирдэнэр. Ыраастаммыт мууһу аны сөбүгэр, ол аата көтөҕөн кыайар гына кырбастааһын эрэйиллэр. Сүгэни иҥнэри тутан аһыытынан кыра-кыратык икки өттүттэн хардары-таары охсуолаан оҥхой оҥоруллар, онтон сүгэни көнөтүк тутан баран охсууну күүһүрдэн биэрдэххэ, муус онон алдьанар. Кырбаммыт мууһу салааскаҕа ууран соһон дьиэ ааныгар аҕалан баран көтөҕөн дьиэҕэ киллэрэн аналлаах муус уулларар иһиккэ угуллар. Манна мууһу өссө кыралааһын эрэйиллэр. Онно аналлаах муус анньар диэн уһуктаах тимир тэрил туттуллар.
 
Сайыҥҥы кэмҥэ дьиэ таһынааҕы оҕуруот бары үлэлэригэр оҕо кыттыһар кыаҕа улаатар. Буор таһыыта, үүнээйилэргэ уу кутуута, сыыс оту ыраастааһын барыта оҕо кыайар үлэлэригэр киирсэллэр. Ийэтэ салайан биэрэринэн үүнээйини олордууну кытта баһылыан сөп. Оҕо бу үлэҕэ кыттыһара айылҕаны кытта биир ситимниир, үүнээйи үүнэн тахсан ас биэрэрин көрдөҕүнэ кыһанар санаата улаатар.
  
Оҕо улааппытын кэннэ күөлтэн муус ылыыта диэн үлэҕэ сылдьар кыахтанар. Тахсыбыт мууһу кыайар өттүттэн кытыыга диэри анньан таһаарыыга оҕо кыттыһара табыллар. Баҕыыр эбэтэр анньыы уһугунан иҥиннэрэн баран мууһу анньан илдьии ордук табыллар. Биирдэ эмэ сүгэ аһыытынан иҥиннэрэн баран илдьиэххэ сөп. Мууһу хоҥуннарарга атаҕынан тэбэн хамсатыы туһалыыр. Мууһу туруоран дьаарыстааһын ыарахан үлэ. Уута сүүрбүтүн кэнниттэн анньыынан аллараанан анньан өндөтөн баран илиинэн тутан өрө тардан туруоруллар. Онтон икки өттүттэн тутан иҥнэҥнэтэн, халбаҥнатан, хаамтаран сыҕарытан атыттарга сыһыаран биэриэххэ сөп.
 
Бу үлэлэргэ оҕону үөрэтиини улахан уопуттаах киһи, аҕа баһылыыра, салайара табыллар. Ол курдук, оҕо аҕата этэрин истэри-нэн, үлэни оҥоруу уратыларын этиллибитин курдук толорорунан бэйэтэ баһылаабыт үлэлэригэр оҕону үөрэтэр уонна сыыһа-халты туттубатын үөскэтэр кыаҕа улаатарын туһанара табыллар.
 
Онон дьиэ таһынааҕы күн аайы кэриэтэ хатыланан иһэр үлэлэртэн саҕалаан оҕону үлэҕэ үөрэтии ордук туһалаах.

ОТ ҮЛЭЛЭРИГЭР ҮӨРЭТИИ

Сахалар киэҥ сири-дойдуну баһылыылларыгар нууччалар кэлэн көмөлөспүттэрин таба сыаналааһын эрэйиллэр. Кинилэр быһаччы көмөлөрүнэн хоту сирдэргэ олохтоох атын омуктары үтүрүйэн, сыҕарытан киэҥ сирдэри баһылыыллара кыаллыбыт.
 
Сир сахалар сүрүн баайдара буолар. Ол иһин сири оҥоруу, сиртэн барыһы ылыы үлэлэрэ бастакы миэстэҕэ турар буоллулар. Оҕо улаатан истэҕинэ бары үлэлэри баһылыыр санаата улаатан, эбиллэн иһэр. От охсуута ыарахан үлэҕэ киирсэр. Оту күнү быһа охсуу бэйэтэ ыараханын иһин, хотууру оҥостуу, таптайыы өссө ыарахан, дьоҕур-даах, сатабыллаах киһи кыайар, уустук үлэтигэр киирсэллэр. Хотууру кыайан оҥостубат, сатаан үчүгэйдик таптайбат, сытыылаабат киһи үчүгэй от охсооччу буолара кыаллымыан сөп. Аҕа уол оҕотугар кыра хотууру анаан оҥорон биэрдэҕинэ киниттэн үчүгэй киһи суох буолар. Үлэлиир тэрили оҕоҕо оҥорон биэрии үлэлииргэ баҕа санаатын үөскэтэн, үлэни оҥорууну кыайар кыаҕын улаатыннарар.

Оҕо от охсоругар икки харыс уһуннаах хотуур табыллар. Аҕата сытыылаан биэрэн истэҕинэ обургу да оҕо оту охсуон сөп. Үһүс кылааһы бүтэрэн бараммын аҕабын кытта уу отун охсуунан дьарыктанан от охсуутун үлэтин саҕалаабытым.
 
Хотууру таптайыы диэн ыараханын тэҥэ, уустук үлэ, чахчы дьоҕурдаахтар эрэ кыайаллар. От охсооччулар биригээдэлэригэр үлэлии сылдьан хотууру үчүгэйдик таптайары баһылаабытым олус туһалаабыта. Үчүгэйдик тапталлыбыт хотуур биитэ тыҥырах көхсү-нэн сыыйа тартахха долгуннурар, ханан да быстыбатах буолар. Биитин хататынан көннөрөн биэрэн истэххэ сытыыта оннугар түһэн иһэриттэн уһуннук сытыылаабакка эрэ оту охсуохха сөп. Үчүгэй хотууру өр кэмҥэ харыстаан илдьэ сылдьаллар. Хотууру кыһанан күн аайы таптайа сырыттахха сайын устата биитин кэтитэ биллэрдик көҕүрээбэт, ол иһин хотуур уһун үйэлэнэрэ ситиһиллэр.
 
От үлэтэ хотуурунан охсууттан саҕаланан баран көлөнөн оту оҕустарыыга тиийиэн сөп. Көлөнөн от оҕустарыыта ат көлөнү көрүүгэ-истиигэ тириэрдэринэн уратылара элбиир. Манна эмиэ хотуур сытыылааһына, оҥостуута эбиллэн биэрэринэн үлэ уусту-гурар. Оҕо кыра эрдэҕинэ кыайар үлэлэриттэн саҕалаан үлэлии үөрэнэрэ эрэйиллэр. Тыа сирин тутаах үлэлэриттэн оҕо үлэлии үөрэнэр үлэтигэр от мунньуута киирсэр. Охсуллан куурбут оту кытыытыттан саҕалаан иһирдьэ диэки кыраабылынан хомуйа тардан, субууну оҥорууну саҕалааһыны обургу оҕо кыайар кыахтаах. Сатабыллаах төрөппүт оҕоҕо сөп түбэһэр кыра кыраабылы оҥорон биэрдэҕинэ үлэҕэ үөрэтии улаханнык табыллар.
Үлэлиир тэрил сөп түбэһиитэ үлэҕэ үөрэтиини түргэтэтэрин тэҥэ, кыра үлэһит санаатын көтөҕөрө, тупсарара, үлэлиир баҕа санаатын улаатыннарара ордук туһалаах. Уол оҕо улаатан иһэн кыраабылын оҥосто, түспүт тиистэрин уларыта үөрэнэр кыахтанар. Кыраабыл уга киһи илиитигэр сүүрэлииринэн ханнык да саккааҕа суох буоллаҕына сатанар. Кыра устурууһунан анньан тэҥнээн баран шкурканан аалан кылааккайдаан биэрдэххэ чахчы табыллар. Хадьымал тэҥэ суоҕуттан үгүстүк кыраабыл тииһэ тостор, сороҕор түһэн хаалар. От мунньуу-тугар бэлэмнэниигэ кыраабыл тииһэ буоларга аналлаах хаппыт талахтары быһан эрдэттэн бэлэмнэнэ сылдьыыны уопуттаах аҕа оҥорон кэбиһэрэ туһалыыр. Сөп түбэһэр суоннаах хаппыт талаҕы хатырыгын быһаҕынан ыраастаан, уһунун кээмэйдээн кыра саппаас-таах гына быһан баран сиһигэр тутуллар өттүн кыратык суптурута кыһан баран үүтүгэр уган сэрэнэн саайыллар. Сиһиттэн быган тахсыбыт өттүн эрбиинэн быһар ордук. Онтон быһах уһугунан хайа анньан баран ытаһа саайыллар. Ытаһаны кытаанах мастан кыһан оҥоруллар уонна кыраабыл сиһигэр туора түбэһиннэрэн сэрэнэн саайыллар, оччоҕуна сис маһа хайа баран хаалбат. Саҥа оҥоруллубут тииһи атыттарга тэҥнээн, суптуччу соҕус кыһан баран быһан бэриллэр. Тиэхиникэнэн оту мунньууга ат көлөтүн мунньара эмиэ киирсэр. Атынан от мустарыы боростуой тиэхиникэни баһылааһыны тэҥэ, аты көрүүгэ-истиигэ үөрэтэн туһалыыр.
Урукку кэмҥэ оту кэбиһиигэ көлөнөн оту таһыы элбэхтик туттуллара. Оҕо от кэбиһиитигэр чэпчэки үлэлэриттэн саҕалаан кыттыһара табыллар. Онно аан бастаан оту тэпсии киирсэр. Сайыҥҥы улахан куйаас күҥҥэ от тэпсиитин эрэйэ биллэр. Сороҕор кыра да тыал үрбэт күнэ үүннэҕинэ от кэбиһээччигэ үчүгэйин иһин, от тэпсээччигэ абытай итии буолар. Оҕо утатара элбэҕиттэн сотору-сотору оту кэбиһээччи көмөтүнэн ууну иһэ сылдьара туһалыыр. 

Көлөнөн оту кэбиһиигэ оҕус сиэтиитэ уонна бугул түгэҕин харбааһын диэн обургу оҕолор кыайар үлэлэрэ баар этэ. Икки оҕуһунан угаайылары тиэйэн тастахха от кэбиһиитэ тохтоло суох баран иһэр кыахтанар. От угуута диэн сыарҕаҕа бугуллары тиэйии ааттанар. Сыарҕаны сыһыары тартаран баран атырдьаҕынан бугулу түгэҕиттэн баһан сыарҕа үрдүгэр тиэрэ анньан тиэйиллэр. Үчүгэйдик сааһылаан оҥоруллубут бугултан аҕыйах от хаалыан сөп. Аан бастаан сыарҕа кэннигэр, онтон иннигэр бугуллары тиэрэ анньан ууруллар. Үһүс бугулу, ол бугуллар икки ардыларынан, үөһээ ууран батта-тыллар. Бугул угааччы уонна харбааччы көмөлөөн тиэйдэхтэринэ үһүс бугул ыһыллыбакка тиэллиэн сөп. Кылгас өтүүнэн ортоку бугулунан баттатан хам баайан кэбиһэллэр. Бугул түгэҕин харбааччы түргэнник хамсанан угаайылаах сыарҕа бара илигинэ харбаабыт отун сыарҕаҕа уура охсон биэрэн истэҕинэ бугул угааччыттан хаалан хаалбата ситиһиллэр. Күөллэр кыйыалара туруору баҕайы халдьаайы курдук буолааччылар, онно угаайыны туруору киллэрдэххэ эбэтэр таһаардахха эрэ табыллар. Сыарҕалаах угаайы иҥнэригэ түһэн оҕуннаҕына бугул ыһыллан хааларынан элбэх эбии үлэ тахсарыттан сэрэнии эрэ быыһыыр. Оҕус сиэтээччи угаайылаах отун аҕалан кэбиһиилээх от аттыгар тартаран баран өтүүтүн сүөрэн бэлэмнээ-битин кэбиһээччи тиэрэ анньан охторон сүөкүүр. 
 
От үлэтин саамай түмүгэ оту кэбиһэн дьэндэтии буолар. Кэбиһиллибит от чиҥиириттэн улаханнык намтыырын иһин, төһө кыайалларынан үрдүк гына кэбиһэ сатыыллар. От кэбиһиитигэр үс суол уһуннаах уктаах атырдьахтары солбуйа сылдьан туһаналлар. От түгэхтиир диэн кылгас уктаах атырдьах ааттанар, от түгэҕин оҥорууга туттуллар. Онтон ортолуур диэн арыыйда уһун уктаах атырдьаҕынан туһанан оту түһүгэр диэри үрдэтиэххэ сөп. Бу атырдьаҕынан оту тиийэн уурбат буоллахха кыдама диэн өссө уһун уктаах атырдьаҕы туһанан от түһүн лаппа үрдэтэн таһаарыллар. 

Онон бэйэлэрэ чааһынай хаһаайыстыбалаах ыалларга от үлэтэ тутаах үлэҕэ киирсэринэн уонна улаатан эрэр оҕону үлэлииргэ үөрэтиигэ улахан барыһы биэрэрин туһана сылдьаллар.

АЙЫЛҔАҔА СЫЛДЬЫЫ

Оҕо айылҕаҕа бэйэтигэр; тыаҕа, хонууга, күөлгэ сылдьарын сөбүлүүр. “Киһи – Айылҕа оҕото” диэн этиини айылҕаҕа сырыттахха таба өйдөөһүн уонна кэрэтигэр кыттыһан ылыы кыаллар. Элбэх сибэккилэрдээх хонууттан оҕо араас сибэккилэри талан хомуйуута уонна кыра букет оҥоруута умнуллубат өйдөбүлү үөскэтэр.
 
Айылҕаҕа сылдьыы отуу уотун оттубатахха улаханнык итэҕэс-тийэр. Кураан кэмҥэ, от үлэтигэр отуу уотун оттуу улахан сэрэхтээх буолууну ирдиир үлэ көрүҥэ буолар. Хас биирдии отуу уотун оттуу саҥаны айыы буолан тахсарынан аналлаах сири булан уот оннун бэлэмнээһинтэн уонна сэрэҕи улаатыннарыыттан саҕаланара табыл-лар. Тыал хантан үрэрин, төһө күүстээҕин быһаарыы аан бастаан эрэйиллэр. Быстах, биирдэ оттуллар отуу уотун тыал үрэр өттүн талан күөл кытыытыгар бадарааҥҥа уматыахха сөп.
 
Уоту сатаан уматан туһаныыттан саҥаны айыыны оҥоруу уратыта арыллар. Айыыны оҥорууга сахалар “Кэс тыл” диэн кырдьаҕас, олоххо элбэх уопуттаах киһи этиитин хайаан да туһанары ирдииллэр. Тиэтэйэн, ыксаан хонууга умата охсубут уоттан өрт уота барыан сөп. Дьон куруук кэриэтэ сылдьар сирдэригэр отуу онно диэн ааттанар аналлаах сир баар буолар. Бу аналлаах уот оттунар сири оҥорбут-тарын ыраастаан баран туһаныахха сөп. Саҥа сиргэ уот отторго сэрэхтээх буолуу быраабылаларын тутуһуу хайаан да эрэйиллэр. Тыа сирэ хаһан баҕарар лаҥхалаах буоларынан уоту уматарга сэрэхтээх буолуу ордук улааттаҕына табыллар. Дьон уһун үйэлэргэ элбэх уоту оттоннор сэрэхтээх буолуу аналлаах быраабылаларын оҥорон туһаналлар. Бу быраабылалары үөрэтэн, тутуһа сырыттахха алҕаска уоту ыытан кэбиһии суох буолар кыахтанар.
 
Сахалыы таҥара үөрэҕэ диэн үлэһиттэр оҥорон, олоххо киллэрбит үөрэхтэрэ буолар уонна киһини сыыһа-халты туттунартан харыстыыр аналлаах.. Ол иһин киһи өйө-санаата аһара баран хааларыттан сиэри тутуһары ирдиир уонна сыыһа-халты туттунарыттан харыстаан “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума диэн этэн үөрэтиини туһанар.
Оҕо улаатан иһэн “Айыыны оҥорума” диэн таҥара үөрэҕин тутуһа сылдьара ирдэнэр көрдөбүл буоларын уоту оттууттан булан ылыахха сөп. Араас күүскэ умайар убаҕастары уоту оттууга туһаныы бэйэтэ айыыны оҥоруу буолан хааларынан улахан сэрэҕи, бу убаҕастар хайдах умайалларын эрдэттэн үөрэтэри, билэри эрэйэллэр. 
Хас уоту оттуу бэйэтэ айыыны, ураты быһыыны оҥоруу буолан тахсар. Онно эбии уоту оттууга айыыны, ол аата туох эрэ өссө уратыны, дьон оҥорботторун оҥорон туһана сатааһын үөскээтэҕинэ, уоттан сэрэхтээх буолуу быраабылаларын тутуспат буолууга тириэр-дэриттэн “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтии сыыһа туттунууттан киһини харыстыыр анала быһаарыллан тахсар. Уот оттор сири күрдьэҕинэн хаһан кырыһын арааран ылан тула кыйыалыы ууран баран хаһыллыбыт сиргэ обургу мастары кэккэлии ууруллар уонна икки ардыларыгар саҕаһаны ууран уматыллар. Саҕаһа умайдаҕына кыра мас сыыстарын үрдүгэр уурталаан биэриллэр. Уот күөдьүйэн истэҕинэ арыыйда улахан мастары туора кэккэлэтэн салгыы умайа-рыгар анаан ууруллар. Уот умайан күөдьүйдэҕинэ уулаах биэдэрэни дуу, чаанньыгы дуу уот үрдүгэр аналлаах көлөҕө ыйыы ууран бэриллэр. Биэдэрэлээх ууну түргэнник оргутарга анаан обургу мастарынан тулалыы ууран биэрии улаханнык туһалыыр. 
  
Уулаах биэдэрэни дуу, чаанньыгы дуу оргутаары уот үрдүгэр тутарга аналлаах көлө диэн ыйааһыннаах соҕус уһун мас туттуллар. Икки ачаахтаах мутуктары ылан тэптэрэн, атахтаан туруоруохха сөп. Айылҕаҕа сылдьарга уоту сэрэхтээхтик туһаныы быраабылаларын билии, таба туһаныы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар. Ол иһин оскуолаҕа оҕолору барыларын айылҕаҕа сылдьыы үөрэҕэр үөрэтэн баран, экзамены тутуу билигин ирдэнэр кэмэ кэллэ.

Сайын устата окко үлэлии сылдьан үлэһиттэр күөл уутун оргутан иһэллэр. Ууну оргутуу диэн араас кирдэртэн, кыра үөннэртэн ыраастааһын биир тутаах көрүҥэ буолар. Ол иһин ууну оргуйдаҕына тоҕо тэптэриини туһанан араас кирин ыраастыыллар. Күөллэр уулара бары тус-туспа амтаннаахтар. Сааһырбыт дьон ол амтаннары арааран билэллэриттэн үрэх күөллэриттэн эбэтэр тыа күөллэрин ууларыттан баһан иһэргэ кыһаналлар. Куйаас кэмҥэ уолан эрэр күөлтэн уу баһан туһанарга эрдэттэн дириҥ умуһах хаһан биэрии туһалыыр. Уу онно мунньустан өр туран сөҥөн дьэҥкэрбитин, ырааһырбытын кэнниттэн иһиккэ баһан таһааран оргутан баран иһиллэр. Иһэр уу амтанын тупсарыыга чэй улахан туһалаах. Хойуу гына кутан биэрдэххэ чэй амтана уу амтанын баһыйан биллибэт оҥорор. 
Оҕо айылҕаҕа сылдьара араас кыра үөннэри, кыыллары көрөрө бэйэтэ улаханын, күүһэ-уоҕа элбэҕин билинэн айылҕаны, кыралары харыстыыр санаатын улаатыннарар. Үүнэн турар мастар мутуктарын да тоһутуу үүнэр кыахтарын аҕыйатарын оҕо биллэҕинэ, алдьаппат, буортулаабат уонна харыстыыр санаата улаатар. Ол курдук, саҥа үүнэн эрэр хахыйаҕы токурутан кэбистэххэ, кэлин кыайан көммөккө токурунан хаалара айылҕаны харыстааһыҥҥа сөп түбэспэт.

Тыа сирин дьонугар сир астарын хомуйуу сүрүн үлэлэригэр киирсэринэн оҕону үлэҕэ үөрэтэргэ ордук табыллар. Кыра эрдэҕинэ дьэдьэни хомуйан айаҕар да сиэтэҕинэ, хамсыы-имсии сылдьыбыта эбиллэн туһата улаатар. Оҥоойук диэн кыра иһиккэ оҕо отону толору хомуйдаҕына үлэни оҥорууга аан бастакы ситиһиитэ буолар. “Отонноотоххо оҥоойук туолар” диэн өс хоһооно отону хомуйуу үлэтэ элбэҕин, эрэйдээҕин биллэрэрин тэҥэ, үлэни оҥоруу тугунан түмүктэнэрэ илэ көстөр уонна үөрүүнү аҕалан умнуллубат буолар.
 
Бырдах сиирин тулуйарга үөрэнии урукку кэмнэргэ айылҕаҕа сылдьыыга тутаах көрдөбүл буолара, оҕо тулуура улааттаҕына бырдах сиирин тулуйар кыахтанарын биллэрэрэ. Билигин араас бырдах эмтэрэ элбээбиттэрэ оҕо айылҕаҕа сылдьарын элбэттилэр эрээри, тулуурга үөрэнэрин суох оҥордулар. Бырдах сиирин тулуйбат оҕолор элбээн иһэллэрэ аныгы дьон тулуурдара, туттунар күүстэрэ улаханнык мөлтөөн иһэрин биллэрэр бэлиэ буолар.

Онон айылҕаҕа сылдьыы сэрэхтээх буолууну улаатыннарарын тэҥэ, тулуурга үөрэтэр күүһэ оҕоҕо ордук туһалыыр.

БУЛТУУРГА ҮӨРЭТИИ

Оҕо аҕата булчут буоллаҕына бултуурга үөрэнэр баҕа санаата кыра эрдэҕиттэн үөскүүр. Аҕата тугу эрэ бултаан аҕалбыт үөрүүтэ оҕоҕо үгэһи үөскэтэн бултуурга баҕа санаатын улаатыннарар.

Саха дьоно былыргы үйэлэртэн бултаан аһыылларыттан араас үгэстэр үөскээн өйдөрүгэр-санааларыгар иҥмиттэр. Булт диэн киһи сииригэр аналлаах айылҕаҕа үөскүүр, улаатар көтөрдөр уонна кыыллар ааттаналлар. Булчут киһи айылҕаны харыстыыр санаата атыттартан улахан буолар. Ол курдук, айылҕаны харыстаатахха, онно үөскүүр кыыллары, көтөрдөрү үргүппэтэххэ, үүрбэтэххэ эрэ булт буолар көтөрдөр, кыыллар төрүүр-ууһуур, улаатар уонна элбиир кыахтаналлар. Атын сиэммэт тыҥырахтаах көтөрдөрү, кыра кыыл-лары булчуттар тыыппаттар, үүрэн тэйитэн кэбиһэллэр.
 
Бултааһын араастара элбэхтэр. Тыаҕа, булт баар сиригэр олорор ыаллар оҕолоро кыра эрдэхтэриттэн араас булду бултааһыҥҥа иитиллэр, үөрэнэр кыахтаналлар. Аҕата батыһыннара сылдьан көрдөрөн биэрэн, үтүгүннэрэн бултуурга үөрэттэҕинэ бултааһын араас ньымаларын уола баһылыыр кыаҕа улаатар. Булт араастара барылара тус-туспа ньыманы туһанан бултаналларын оҕо улаатан истэҕинэ арааран билэргэ үөрэтиллэр. 

Мунду балык элбэх күөлгэ баар. Күөгүгэ элбэхтик хабар балык. Оҕо бултуурга үөрэнэрэ күөгүлээһинтэн саҕаланара ордук табыллар. Күөгүнү сэрэнэн тутуннахха эрэ сатанар, оҕо тарбаҕар хатанан хааллаҕына улахан эрэйинэн арахсыан сөп. Күөгүлээһиҥҥэ үөрэтиини оскуолаҕа үөрэнэр кэмтэн ыла саҕалыахха сөп. Күөгүлээһин оҕону тулуурдаах буолууга үөрэтэр күүһэ улахан. Ол курдук, хаһан балык кэлэн хабарын кэтэһии бэйэтэ тулуурга үөрэтэр күүстээх. Ону тэҥэ, күөл кытыытын хойуу бырдаҕа саба түһэрэ тулуурдаах буолуу өссө улаатан биэрэригэр көмөлөһөр. Мунду балык чиэрбэҕэ ордук хабаач-чы. Күөгүлүүргэ бэлэмнэниигэ чиэрбэни хомуйан мунньуу улахан үлэлээх. Чиэрбэ үөскүүр хонуута бэрт аҕыйах буолар. Эрдэттэн хомуйан инчэҕэй буордаах иһиккэ уган бэлэмнээтэххэ табыллар.
 
Урукку кэмҥэ дьон араас туулары оҥостон туулааһыны киэҥник туһаналлар эбит. Аныгы кэмҥэ уу 5 лиитирэлээх бааҥкатын түгэҕин быһан кыра бытыылканы туу сүрэҕин курдук кырыйан сыһыардахха уонна алаадьы эбэтэр килиэп хаҕын бытархайын кутан баран балыктаах күөлгэ уктахха мунду элбэхтик киирээччи.

Сайыҥҥы кэмҥэ кыра муҥханан аҕыйах буолан балыктыахха сөп. Улахан муҥха күһүн муус тоҥмутун кэннэ буолар. Элбэх буолан кыттыһан муҥхалыыллар. Муҥханы муус аннынан уһун үтүмэҕи ойбонтон ойбоҥҥо диэри сүүрдэн тардаллар.

Нырыылааһын диэн аналлаах үлэни оҥорон балыгы улахан муҥхаҕа үүрэллэр. Муҥха кынаттарын кытта тэҥҥэ барсан иһэр нырыыһыттар күөл киэҥ иэнин хабарга туһалыыллар. Оҕолор нырыыга сылдьаллар. Муҥха хаамыытын кытта тэҥнээн анньыынан кэккэлэччи кыра ойбоннору алларан биэрэллэр. Кыра ойбоҥҥо мутук төрдүгэстээх маһынан анньыалаан тыаһы таһааран балыгы муҥхаҕа үүрэллэр. Муҥханы кытта тэҥҥэ барсан кэккэлэһэ эрээккэ алларыллыбыт ойбоннорго көһөн биэрэн иһэллэр.

Куобахтыырга үөрэнии туһаҕы иитииттэн саҕаланар. Аҕата көрдөрөн биэрбитин үтүктэн оҕо туһаҕы иитэргэ үөрэнэр. Элбэх иллэҥ кэмнээх оҕо бэйэтэ туһахтары кэрийэн көрөргө үөрэнэр кыахтаах. Туһаҕы иитэргэ аналлаах мээрэйдэри туһаныллар. Туһах төгүрүгэ биир чиэппэр, онтон сиртэн үрдүгэ суор холото буолар, ол аата эрбэҕи чороччу тутан баран туруору тутан мээрэйдээһин ааттанар. Туһах куобах сылдьар ороҕор туруоруллар. Быстах туһаҕы ханнык эрэ чугас турар маска баайыахха сөп. Маннык иитиллибит туһаҕы халлаан сылаас кэмигэр күн аайы көрүү табыллар. Хандаа туһаҕа диэн куобах иҥнибитин кэннэ өрө тардан кэбиһэр, титириктэринэн оҥоруллар аналлаах тэрил буолар. Туһахтан ураты атын тэриллэрин барытын сонно миэстэтигэр булан оҥоруохха сөп. 
Саха киһитэ барыта булчут хааннаах. Уол аҕата кустуурун, бултуурун үтүктэн булчут буолар баҕа санааны кыра эрдэҕиттэн үөскэтинэр. Үтүктэр киһитэ суох уол улаатан баран бэйэтэ баҕаран туран үөрэниэн сөп эрээри, бултааһын бары ымпыгар-чымпыгар өр эрэйдэнэн эбэтэр атын ким эмэ көмөтүнэн үөрэнэригэр тиийэр.

Булка сааланыы диэн улаатан иһэр уол биир баҕа санаата буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн сааны сэрэхтээхтик туһана үөрэннэҕинэ үйэтин тухары сэрэнэрэ хаалан хаалбат. Манна бултууртан атын кэмҥэ сааҕа ботуруону угуллубат уонна туһата ааһарын кытта ылан кэбиһиллэр диэн үөрэҕи туһаныы эрэйиллэр. Ону тэҥэ, саа уоһун киһи эбэтэр сүөһүлэр эҥин диэки хаһан да туһаайыллыбат диэн үөрэҕи куруук туһана сылдьыы сыыһа-халты туттунууттан харыстыыр аналлаах.

Бултуурга сэрэхтээх буолуу үөрэҕэ олус киэҥ уонна айылҕаны харыстааһыны үгэс оҥостунууну кытта быһаччы сибээстэнэр. Оҕо улаатан иһэн бултуурга баҕа санаатын толороору сэрэхтээх буолуу үөрэҕин баһылыыр уонна түргэнник үгэс оҥостунар кыаҕа элбиир.
 
Онон оҕо булчут аҕатын үтүктэн, көрдөрөн биэрэрин туһанан бултуурга үөрэниини кыра эрдэҕиттэн баһылыыр кыахтанар. 

ДЬИЭ КЫЫЛЛАРЫН, КӨТӨРДӨРҮН КӨРӨРГӨ ҮӨРЭТИИ

Элбэх оҕолоох ыаллар чааһынай хаһаайыстыба оҕо иитиитигэр, үлэҕэ үөрэтиигэ улахан туһалааҕын билэллэр, бары кыахтара баарынан тэринэ сатыыллар. Оҕо ыраас, натуральнай аһылыгы; эти, сымыыты сиэн, үүтү иһэн улааттаҕына ордук бөҕө эттээх-сииннээх буола улаатарын аналлаах үөрэхтээхтэр дакаастыыллар. 
Бу ыаллар чааһынай хаһаайыстыбаларын табан тэриннэхтэринэ уонна кыайа-хото үлэлээтэхтэринэ аһыыр аһылыктарыгар элбэх барыһы киллэриниэхтэрин сөп. Оҕо улаатарыгар саамай туһалаах аһылыктары; эти, үүтү уонна сымыыты дьиэ кыыллара, көтөрдөрө биэрэллэрин туһанар кыахтаналлар. Оҕо улаатан истэҕинэ иллэҥ кэмэ элбиир. Аныгы үйэҕэ бу иллэҥ кэми компьютер, телефон оонньуу-ларынан атаарыы үөскээн сылдьар. Бу элбэхтик олорон эрэ дьарык-танарга аналлаах үөрэхтэр оҕо этэ-сиинэ, буор кута сайдыытыгар сөп түбэспэттэринэн хамсаныылары оҥорорго сүрэҕэ суох буолан хаала-рыгар тириэрдэн кэбиһэн куһаҕаны үөскэтиэхтэрин сөп.
Оскуола үөрэҕиттэн ураты иллэҥ диэн ааттанар кэмигэр оҕо үлэлии үөрэнэрэ, этин-сиинин эрчийэрэ эрэйиллэр. Ол курдук, кыра да үлэни оҥорорго өр кэмҥэ үөрэннэххэ, үөрүйэҕи үөскэтиннэххэ эрэ сатаан табатык оҥоруу кыалларыттан үлэҕэ үөрэнии уһаан тахсар. 

Үлэҕэ үөрэнии эрэйдээх, уһун кэми ыларыттан төрөппүттэртэн бэриллэн иһэр буор кут үөрүйэхтэрэ оҕо үлэһит буоларыгар олус улахан туһалаахтар. Бу туһалаах үөрүйэхтэр үлэһит, дьоҕур, сатабыл, талаан диэн ааттаналлар уонна төрүүр оҕо уус, үлэһит буола улаатыытыгар эр киһиэхэ хайаан да баар буолуулара эрэйиллэр. Ол иһин сахалар ыал буолуу аналлаах үгэстэрин үөскэтэн эр киһини таба талан ылыыны туһаналлара таптал диэн тыл баарыттан биллэр.

Уус, үлэһит төрүттээх оҕолор араас үлэлэри түргэнник баһылыыр, нэмин билэн туттуна үөрэнэр кыахтара атыттартан биллэр улахан. Бу уратыны сахалар былыр үйэҕэ быһааран эдэрдэр ыал буолуохтарын иннинэ төрүччү үөрэҕин туһанан сайдыылаах буор куттаах эр киһини  таба талан ылалларыгар сүбэлииллэр.

Чааһынай хаһаайыстыбаны тэринии элбэх үлэлээх. Барытын биирдэ буолбакка тус-туспа чаастарынан тэриниэххэ сөп. Тыа сиригэр дьиэ таһыгар ынах сүөһүнү, чооскуну иитии киэҥник тарҕаммыт дьарык буолар. Хотон тутуутугар, күрүөнү, хаһааны оҥостууга оҕо улаатан иһэн көмөлөһөр кыаҕа улаатар. Төрөппүттэрэ хайдах дьиэ кыылларыгар сыһыаннаһаллар даҕаны оҕолоро оннук сыһыаннаһар буола улаатар. “Сүөһү көрөөччү буолуоҥ” диэн оҕону хомуруйуу сүөһүнү көрүү үлэтиттэн букатын тэйитэн кэбиһиэн сөп. Төрөппүт тугу саҥарарын, оҥорорун оҕото истэ, үтүктэ сылдьарын билэн саҥарар тылыгар сэрэхтээх буолара эрэйиллэр.

Оҕо дьиэ кыылларыгар, көтөрдөрүгэр сыһыана аһыныгас буолуутун үөскэтэллэр. Ол курдук, бу кыыллар, көтөрдөр киһиттэн тутулуктара улаханын оҕо билэ улааттаҕына аһынар санаата сайдарыттан көрө-истэр кыаҕа биллэрдик улаатар. Аһыыр кэмнэригэр аһаабакка хааллахтарына аччыктаан эрэйдэнэллэрин оҕо көрдөҕүнэ, биллэҕинэ аһылыктарын көтүппэккэ кыһанара үөскүүр.

“Кыһалҕа кыһыл талах кымньыылаах” диэн өс хоһооно оҕо үлэҕэ үөрэнэригэр туһалыыр кыаҕа улахан. Ол курдук, ханнык эрэ кыһалҕа кыһарыйара оҕо үлэҕэ үөрэниитин улаханнык түргэтэтэр уонна хаачыстыбатын тупсарар кыахтанар. Кыыллары, көтөрдөрү көрүү-истии үлэтэ бириэмэни тутуһа сырыттахха эрэ табыллар. Бу кыһалҕа кыһарыйарыттан оҕо туохха барытыгар бириэмэни тутуһа сылдьара үөскээн олохсуйан үйэтин тухары туһалыыр.
Тыа сирин ыаллара бары кэриэтэ чааһынай хаһаайыстыбалаахтар. Оҕо улаатан иһэн бары үлэлэргэ кыттыһан, көмөлөһөр кыаҕа элбиир. Нэмин билэн оҕону соруйан, тугу оҥорору көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэн истэххэ кыайар үлэлэрин барытын бэйэтэ оҥоруон сөп. 

Оҕо улаатарыгар туһалааҕынан эт, үүт аһылыктар буолаллар. Бу эт, үүт аһылыктар дьиэ кыылларыттан кэлэллэр, кэтэх хаһаайыстыба туһатын биллэрэллэр уонна ыалга барыһы киллэрэллэр. Саха дьоно уһун үйэлэр тухары таба, ынах, сылгы сүөһүнү иитэн, көлө, аһылык оҥостон туһана сылдьаллар. Ынах хомуйуута, торбостору манааһын барыта оҕо кыайар үлэтигэр киирсэллэр. Бу үлэлэр оҕону үлэ кэмиттэн хойутаабакка эрэ оҥорулларыгар үөрэтэллэрэ ордук туһалаах. Ол курдук, ыам кэмин хойутаппакка эрэ ынаҕы хомуйан аҕаллахха эрэ табылларынан ынаҕы хомуйуу үлэтэ эрдэттэн саҕаланарын тутуһа сылдьарга үөрэтэр. Оҕо бэйэтин курдук кыраны торбоһу, кулунчугу ордук сөбүлүүр. Торбос көрүүтүн аһатыытын, уулатыытын оҕо бэйэтэ үлэ оҥостон дьарыктана сылдьыан сөп.
 
Куурусса сымыыты уонна эти биэрэр. Аһатыыны, көрүүнү-истиини, сымыыты хомуйууну оҕо бэйэтэ ылынан үлэ оҥостон кэбиһиэн сөп. Чооскуттан сыа уонна эт кэлэр. Сайын эбиискэ аһылыгар күөх оту үргээн аҕалан сиэтии оҕо кыайар үлэтэ буолар. 

Куруолуктан эти уонна тириини ылан туһаналлар. Бу кыыллар аһылыктара боростуойунан оҕо бэйэтэ көрөр, аһатар кыахтанар. Оҕо улаатан иһэн дьиэ кыылларын уонна көтөрдөрүн көрүүгэ биллэр көмөнү оҥорор кыаҕа эмиэ улаатарын тэҥэ, туһата эбиллэн иһэр. Бу дьиэ кыыллара ыалга туох туһалаахтарын, төһө барыһы биэрэллэрин улаатан иһэр оҕо биллэҕинэ өйдөөн-санаан туран көмөлөһөр. 

Эрдэттэн кыыллар, көтөрдөр аһылыктарын бэлэмнээһин оҕо тугу оҥоруохтааҕын, өссө оҥоруон инниттэн сыаналыырын сайыннарар. “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн этиини сахалар олохторугар туһана сылдьаллар. Киһиэхэ хаһан баҕарар туһааннаах бириэмэни тутуһан сылдьыы эрэйиллэр, туох барыта кэмигэр оҥоруллара табыллар. Аналлаах кэмигэр кыыллары, көтөрдөрү көрүү-истии аһатыы оҕо бириэмэни тутуһарын, туохха да хойутаан мэлийэн хаалбатын үөскэтэринэн олоҕор туһаны оҥорор.
 
Чааһынай хаһаайыстыба үлэтэ хаһан да бүппэт, күн аайы саҥаттан саҕаланан иһэр үлэлэр буоланнар бэрээдэккэ үөрэтэллэр. Ол иһин хаһаайыстыба үлэтэ оҕо кыайа-хото, таһаарыылаахтык үлэлиири ситиһэ сатыыр санаатын үөскэтэр уонна сайыннарар. Оҕо улаатан, кыанар буолан иһэн үлэни тупсаран түргэтэтэр, төрөппүттэригэр көмөлөһөр санаатын үөскэтэринэн улахан туһаны оҥорор.
 
Куорат дьиэтигэр олорор ыттар уонна куоскалар кэмигэр аһата, ыраастыы сылдьартан ураты туох да барыһы биэрбэттэр эрээри, оҕо майгынын тупсарарга, кыралары аһынарга үөрэтэргэ көмөлөөхтөр. Ону тэҥэ, киһи туттар быһыыта, майгына кыыллартан улахан уратылааҕын оҕо эрдэттэн билэригэр көмөлөһөллөр. Ол курдук, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһар сахалар киһи майгына “Ыт курдук” буолууга тиийэн, кыыллар майгыларыгар төннөн хааларын сахалар сөбүлээбэттэр. Куһаҕан, кыыһыран иһэр майгы уратытын ыкка тэҥнииллэр. 

Оҕо бэйэтин кыыллартан туспатык туттарын, өйө-санаата уратытын, салгын кута түргэнник сайдарын билинэрэ киһи буолууну ситиһэригэр улаханнык туһалыыр. Кыбыстар, саатар майгы диэн кыылларга аҕыйаҕын, суоҕун билэннэр, улахан уратыларын, киһи буолалларын кыра эрдэхтэриттэн билинэллэрэ үөскүүр.

Саха дьоно оҕолорун олоххо туох баарынан; сымыйалаабакка, албыннаабакка эрэ үөрэтэллэр. Араас кыыллары, көтөрдөрү киһи курдук быһыылаан көрдөрөр араас мультфильмнар оҕону иитиигэ сымыйалааһыны, албыннааһыны киллэрэн өйүн-санаатын сайдыы-тын, кыыллартан уратытын билинэрин мэһэйдииллэрин тэҥэ, саатар, кыбыстар майгыларын суох оҥорон кэбиһиэхтэрин сөп. Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтин кыылга тэҥнээн кэбиһэрин мультфильмнар үөскэтэллэринэн киһи буолууну ситиһэр өйүн-санаатын буккуйаллар.

Оҕо кыыллартан уратытын билинэ сырыттаҕына өйө-санаата сайдан, киһи буолууну ситиһэр кыаҕа улаатар. Мультфильмнар оҕо өйө-санаата сайдыытыгар халыйыыны, оҥорор быһыыларыгар кыыл курдук сааппат, кыбыстыбат буолууну киллэрэн кэбиһэллэриттэн оҕолор көрбөтөхтөрүнэ даҕаны итэҕэстийбэттэр.

Онон дьиэ кыылларын, көтөрдөрүн көрүү-истии, аһатыы оҕо майгынын тупсарар, сымнатар, аһынар, харыстыыр санаатын үөскэ-тэрин тэҥэ, ыалга барыһы киллэрэр салаалар буоланнар, үлэ барыһы биэрэрин билиигэ, туһаныыга үөрэтэллэр.

ООННЬУУРДАРЫ ОҤОРУУ

Оҕо ийэтин таба көрөр кэмиттэн саҕалаан 5 сааһыгар диэри ийэ кута үгэстэртэн үөскээн сайдар уонна мунньуллан иһэр. Бу кэми сахалар оҕо ийэ кута иитиллэр кэмэ диэн арааран ааттыыллар. Ол аата бэлэм, үчүгэйдэрэ биллэр быһыылары оҥотторон, олору үгэскэ кубулутан иҥэрэн биэрии, бу кэмҥэ ситиһиллэрэ туһалаах.
Оҕо ийэ кута иитиллэр кэмигэр ийэтин оруола олус улахан. Бу кэмҥэ үөскээбит үгэстэрэ үлэлии, ону-маны оҥоро үөрэнэригэр баҕа санааҕа кубулуйан тирэх буолан туһалыыллар. Бу кэмҥэ оҕо тугунан оонньообутун үгэс оҥостунан хааларыттан, улаатан баран, бу үлэлэри сөбүлүүрэ үөскээн бэйэтэ олорунан дьарыктаныан сөп.
Оонньуур оҕо өйүгэр-санаатыгар дьайыытын сахалар үөрэппит-тэрэ быданнаабыт. Ыаллаах буола оонньоон улаатар оҕо элбэх оҕолоох буолара биллэр. Аттаах буола оонньуур оҕо, бу кыыллары сөбүлүүрэ улаатан сылгыһыт буолуон сөп. Мас ынахтарынан сөбүлээн оонньуур оҕо сүөһү үлэтин сөбүлүүрэ үөскүүр. Ол иһин аналлаах үлэҕэ үөрэтэргэ туһалыыр оонньуурдары оҥорон биэрэн оҕо ийэ кутун иитэн биэриини сахалар туһаналлар.

Ийэ оҕотун кыра эрдэҕиттэн кыайар үлэтиттэн саҕалаан үлэҕэ үөрэтэрэ, соннук үгэстэри иҥэрэрэ ирдэнэр көрдөбүл буолар. Оҕо бу үөрэммит үгэстэрэ улааппытын кэннэ ханнык үлэһит буоларын төрүттүүллэрин билэн салайан биэрии, бу кэмҥэ табыллар.

Киһи бэйэтэ тугу оҥорбутун, туппутун хаһан баҕарар үрдүктүк сыаналыыр, үчүгэйдик саныыр. Туох оҥорбутун барытын &quot;үчүгэй&quot; диэн сыаналыан сөп. Ол иһин оҕо үлэҕэ үөрэнэрэ аан маҥнай араас оонньуурдары оҥорууттан саҕаланара ордук табыллар. Оҕо бэйэтэ оҥорбут оонньуурунан ордук кыһанан, уһуннук оонньуура биллэр.
Лиис кумааҕынан самолет оҥорон көтүтүү оҕоҕо улахан интэ-риэһи үөскэтэр. Улахан, элбэх уопуттаах киһи аан маҥнай бэйэтэ оҥорон, көрдөрөн биэрбитин үтүктэн оҥордоҕуна ханнык баҕарар үлэҕэ үөрэнэрэ түргэтиир. Аан маҥнайгы оҥоруу соччо табыллыбатар даҕаны элбэхтэ хатылаатаҕына, хамсаныылары оҥороро тупсан табыллара кэлэр. Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ төрөппүт бэйэтэ оҥорон биэрэн истэҕинэ, оҕото үлэлии үөрэнэрин хааччахтаан кэбиһиэн сөп.
 
Кыраны да үлэлии үөрэнии эрэйдээх, Оҕо тугу эмэ кыраны да оҥордоҕуна сөбүлээһин, хайҕааһын хайаан да эрэйиллэр. Төрөппүт сөбүлээбэт, сирэр саҥата бэйэтэ быһаарынан тугу эмэ оҥоро, тута үөрэниитин букатын да тохтотон, хаалларан кэбиһиэн сөп.
 
Кумааҕынан кыра тыыны оҥорон ууга уһуннаран көрүү кэнниттэн төһөнү уйарын билэ сатааһын салгыы үөскүөн сөп. Бу саҥаны билэ сатааһын, боруобалаан көрүү оҕоҕо улахан интэриэһи, баҕа санааны үөскэтэр. Саҥаны оҥорон көрүү оҕо билэ-көрө сатааһына өссө сайдыытын үөскэтэн иһэрин үчүгэй өттүгэр салайан биэрии эрэйиллэр. Кумааҕы тыыны оҥорон уһуннаран боруобалаан көрөн баран аны мас тыыны оҥорууга көһүөххэ сөп. Хаптаһынынан оҥоруллар кыра болуот онно сөп түбэһэр, баарыстаан биэрдэххэ өссө табыллар. Араас бэргэһэлэри кумааҕынан оҥорон кэтии күн уотуттан харыстыырын тэҥэ, тас көрүҥ үчүгэйин быһаара сатааһыны үөскэтэн үчүгэй диэни билэргэ улаханнык туһалыыр. Элбэх улахан, кыра кумааҕы кубиктары оҥорон дьаарыстыы уурталааһын тута үөрэнэргэ туһата улаатар. Кэлин кумааҕы кубиктары мас кубиктарынан сол-буйан ону-маны тутарга үөрэтиини саҕалыахха сөп.

Кыптыыйынан тутта үөрэниигэ араас дьүһүннээх кумааҕыны кырыйан елка оонньуурдарын, араас цепочкалары оҥоруу табыллар. Ону тэҥэ, араас кыыллары кырыйан оҥорон оонньуохха сөп. Ийэтэ көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрдэҕинэ кыыс оҕо араас таҥас сыыста-рынан орон таҥастарын тэҥэ, кокуукканы эмиэ оҥоруон сөп. Кыыс оҕо араас таҥас сыыстарынан оҥорбут кыра кокууккатын олус харыстыыр, көтөҕө, илдьэ сылдьарын тэҥэ, ороҥҥо утута уурарын умнубакка оҕону хайдах көрөргө кыра эрдэҕиттэн үөрэнэрэ табыллар.
 
Улаатан иһэр оҕо бэйэтигэр сөптөөх дьиэ туттунарын сөбүлүүр. Хос ханнык эмэ муннугар олоппоһунан кыйыалаан, таҥаһынан бүрүйэн кыра дьиэни оҥостунан кэбиһиэн сөп. Бу оҥостубута араас, отуу да курдук буолара киниэхэ сөп түбэһэр. Кыыс оҕо бу дьиэтигэр араас кыра малын-салын, иһитин-хомуоһун мунньунан өр оонньуу сылдьыан сөп. Кыра кокууккаларын мунньан бэйэтэ оҥорбутуттан үөрүүнү билэрин тэҥэ, ороннорун оҥорон утуталыыр кыахтанар.

Уол маһы эрбиири баһылаатаҕына хабылыгы, хаамысканы оҥо-рон оонньуурга үөрэннэҕинэ сымсата эбиллэр, илиитинэн түргэнник хамсаныылары оҥорору баһылыыр. Мас оонньууру оҥоруу муҥура суох элбэх. Араас бэстилиэттэри, автоматтары оҥосто сатааһына уус буоларын төрүттүөн сөп. Уол улаатан иһэригэр сөп түбэһэр оон-ньуурдары бэйэтэ оҥостунар кыахтаах. Мас ынахтан саҕалаан ох сааҕа диэри оҕо бэйэтэ оҥосторо уһана үөрэнэригэр көмөлөһөр.
 
Оҕо бэйэтэ тугу оҥорбутун атыттартан ордук сыаналыыр, үчүгэй диэн саныыра үөскүүр. Бу бэйэтэ оҥорбутуттан астынар санаата оҕо улааттаҕына бэйэтэ оҥоро, тута үөрэнэригэр тирэх буолар.

Онон оҕо оонньуурдары оҥосто үөрэниитэ бэйэтэ үлэлээн туох эмэ туһалааҕы оҥороругар тириэрдэн тугу эмэ оҥорбутуттан үөрэрин, дьоллонорун үөскэтэрэ үлэлиир кыаҕын улаатыннарар.

УҺАНАРГА ҮӨРЭТИИ

Саха дьоно бары кэриэтэ былыргы өбүгэлэриттэн бэриллибит уус төрүттээхтэр. Уус төрүт баарыттан оҕо уһанарга дьоҕура, сыһыамаҕа, сатабыла дьарыктанан истэҕинэ эбиллэн иһэрэ үөскүүр.

Оонньуурдары оҥосто үөрэнииттэн оҕо уһанарга үөрэнэрэ саҕала-нар. Сөптөөх суоннаах талахтан быһан ынахтары, торбостору оҥоруу аан маҥнай соччо табыллыбатаҕын да иһин бэйэ оҥорбута буолан үчүгэйдик сыаналанар уонна уһуннук оонньонор. Талах ынаҕы араас эриэн гына дьүһүннээһин оҕо уһанар дьоҕурун улаатыннарар.

Туох эмэ тэрил угун, тутааҕын оҥорууну оҕо улаатан иһэн ситиһэр кыахтанар. Дьиэ таһыгар үлэҕэ элбэхтик туттуллар тэриллэ-ринэн хаар күрдьэр уонна буор хаһар күрдьэхтэр буолаллар. Күрдьэх угугар сөп түбэһэр суоннаах хатыҥ маһы тыаттан кэрдэн, сөп буолар уһунунан быһан, мутугун ыраастаан, туоһун эриэннээн баран күлүккэ ууран хатарыллар. Хаппытын кэннэ туоһун ыраастаан баран устурууһунан тэҥнээн, кылааккайдаан бэриллэр. Бэлэмнэммит угу күрдьэххэ олордууга кэдэгэрин үөһээ тутан күрдьэххэ кэтэрдиллэр, ыга саайыллар уонна кыра тоһоҕонон туттарыллар. Уктаммыт күрдьэҕи илиигэ ыллахха эргийэ сылдьыбата эрэйиллэр.
  
Өтүйэ эбэтэр сүгэ уга ытаһата босхо бардаҕына, халкыҥнаа-таҕына тутта, охсуолуу турдахха туллан хаалыан сөп. Охсон истэххэ өтүйэ дуу, сүгэ дуу көтөн хааллахтарына дэҥи, оһолу оҥоруохтарын сөп. Ол иһин итилэринэн туттуох инниттэн ытаһалара хайдаҕын бэрэбиэркэлээн көрүүнү оҥоро сылдьыы ирдэнэр көрдөбүл буолар.
 
Сахалыы остуол оонньуулара уол уһанар, оҥорор санаатын эрдэттэн уһугуннараллар. Хабылык оонньууру оҥостууга мас тырыыҥкалаан бэлэмнээһин элбэх үлэттэн, сытыы тэриллэринэн туһана үөрэнии кэнниттэн биирдэ кыаллар. Хаамыска оҥостуу эрбиири лаппа баһылаатахха уонна сытыы быһаҕынан сатаан тутта үөрэннэххэ эрэ табыллар. Ол курдук, эрбии саккааҕын сытыы быһаҕынан эрэ кылбаччы ыраастааһын кыаллар.

Уол уһана үөрэнэригэр ханнык эрэ умсугутар тэрили оҥосто үөрэнэрэ ордук туһалаах. Киинэҕэ көрөн бэстилиэти, автоматы сөбүлээтэҕинэ олору оҥосто сатыыра киирэн кэлиэн сөп. Ону тэҥэ, бу тэриллэр уолаттар оонньуулларыгар туттар сүрүн тэриллэрэ буолан оҥосто сатыыллара интэриэстэрин улаатыннарар.

Хаптаһынтан эрбээн бэстилиэт оҥостуу улахан уустуктардаах. Угун эрбииргэ хайа баран арахсан хаалан элбэхтик хомоторо. Ону эрдэттэн, эрбиэх инниттэн уга ханан буоларын уруһуйдаан бэлиэтээн баран боробулуоханы кытардан үүттэнэр уонна тоһоҕо саайан бөҕөргөтүү кэнниттэн эрбээтэххэ, син хайдыбакка хаалыан сөп.
Кыһын тымныы улааттаҕына бытарҕан диэн ааттанар. Маннык тымныыга кыра чыычаахтар син-биир сылдьаллар. Оҕолор чыычааҕы кыһын тымныы кэмҥэ аһыналлара ордук киирэр. Хайдах тымныыны тулуйалларын, тоҥон хаалбаттарын сөҕө көрөн улааталлар. Ол иһин чыычаахтарга туһаны оҥорон, көмөлөһөн аһыыр сир уонна уйа оҥорон биэрэргэ кыһанар санаалара киирэр. Ханнык эрэ фанера куһуоччугун булан, кыра мастарынан оҥорон араамалаан баран сылдьар сирдэригэр ыйаатахха уонна ас кутан биэрдэххэ кэлэн аһаабытынан бараллар. Оҕо чыычаахха тымныыны тулуйарыгар көмө оҥорбутуттан үөрүүтэ кэмэ суох улаатар.

Көтө сылдьар чыычааҕы көрүү киһиэхэ үөрүүнү аҕалар, көҥүл баарын курдук сымыйа өйдөбүлү биэрэр. Дьиҥнээҕэр тиийдэххэ чыычаах олоҕо олус ыарахан. Сыыһа туттардаҕына атыттар, сиэмэх-тэр тутан ылан сиэн кэбиһиэхтэрин сөп. Чыычаахха бэйэтигэр аналлаах уйата атын сиэмэхтэртэн харыстыыр, көмүскүүр аналлаах. Онно киирэ охсон саһан, эккирэтээччиттэн быыһаныан сөп. Оҕо чыычаахха суоһуур кутталлары биллэҕинэ аһынар санаата киирэн уйа оҥорон биэриигэ кыһанан ылсыһыан сөп. Ону тэҥэ, кыралары аһынар, көмүскүүр санаата онтон улаатар.

Тоһоҕону өтүйэнэн саайыы сэрэнэн уонна табатык оҕустахха эрэ кыаллар. Тарбаҕы охсон кэбиһии ыарыыта улаханыттан оҕо саллан хаалыан сөп. Ол иһин элбэхтик тоһоҕону, ону-маны саайан таба охсорго үөрэнии эрэйиллэр. Өтүйэнэн туһана үөрэниигэ токуруйан хаалбыт тоһоҕолору көннөрүү үлэтэ ордук табыллар. Урукку кэмҥэ тыаҕа тоһоҕо аҕыйаҕар араас дьааһыктар тоһоҕолорун тууран, көннө-рөн туһаныы баара. Бу элбэхтик охсуолуур үлэни баһылаатаҕына оҕо тарбаҕын охсунара аҕыйыырыттан өтүйэнэн таба охсорго, охсуу күүһүн таба туһанарга үөрэнэрэ биллэрдик түргэтиир.
 
Уол улаатан уһаныыны баһылааһынын бигэргэтэр үлэнэн сүгэ угун оҥоруута буолар. Анаан хатарыллыбыт, көнө саастаах, аҥардыы хайытыллыбыт хатыҥ мастан сүгэ уга оҥоруллар. Сүгэ туохха аналлааҕыттан угун уһуна быһаарыллар. Мас кэрдиитигэр туттуллар сүгэ уга, мас суорар сүгэ угунааҕар арыыйда уһун буолар. Улаханнык далайан күүскэ охсорго аналланар. Мас суорарга, уһанарга аһара күүскэ охсуолааһын туһата суоҕуттан сүгэ угун кылгаталлар.

Сүгэ укка хайдах тутулларыттан көрөн оҥоруу икки араастанар:

1. Угун тимиригэр ыга гына уган баран инниттэн ытаһалаан кэбиһии элбэхтик туттуллар. Сүгэ угун ытаһатын куруук көрө сылдьыы уонна халкыҥнаатаҕына чиҥэтэн биэрии эрэйиллэр.

2. Угу үчүгэйдик кыһан бэлэмнээн баран баһымньы угун курдук инниттэн ыга уган кэбиһиллэр уонна чиҥэтэ саайыллар. Маннык уктааһыҥҥа ытаһа диэн туттуллубат, сүгэ инниттэн ыгатык угулларыттан угуттан түһэн хаалбата судургутук ситиһиллэр. 

Тутууга үлэлии сылдьан Попов Никифор диэн улахан уопуттаах кырдьаҕас тутааччыттан, бу ньыма туһунан билбитим уонна бэйэм оҥостон туһана сылдьыбытым. Ытаһата суоҕуттан босхо баран хаалбат. Ол курдук, мас куруук ыанан, уостан иһэриттэн сотору кэминэн босхо баран хаалыан сөп. Уктаах сүгэни киһи илиитигэр ыллаҕына ыйааһына тэҥ уонна эргийэ сылдьыбат буолара эрэйиллэр. 

Оҕо уһаныыны баһылаабытын бэлиэтинэн туттар тэриллэр уктарын, тутаахтарын оҥорууну сатыырга үөрэниитэ буолар. Ону тэҥэ, араас долбуурдары оҥорон кыра малларын ууруон сөп.

Олоххо бэлэмнээх буолуу диэн оҕо уһана, оҥоро үөрэниитэ ааттанар. Олох устата тугу эмэ оҥоруу диэн үлэ киһиттэн ирдэнэн кэлиэн сөбүн эрдэттэн билэн, оҕо улаатан иһэн уһанары баһылаан кэлэн иһэр олоҕор бэлэмнэнэрэ эрэйиллэр. 

Онон уол оҕо уһана үөрэнэрэ диэн саҥа саҕаланан эрэр олоҕор бэлэмнэнэрэ уонна үлэни баһылыырыгар оҥостунар баайа буолар. 

ҮЛЭҔЭ СЭРЭХТЭЭХ БУОЛУУ

Ханнык баҕарар илиинэн үлэлэнэр бары үлэлэр бэйэлэригэр аналлаах сэрэхтээх буолууну тутуһа сылдьары ирдииллэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэнэригэр аан бастаан сэрэхтээх буолуу быраабылаларын үөрэтэрэ, билэрэ эрэйиллэр.

Оҕо оҥорор бастакы ситиһиитинэн ханна эрэ үөһээ ыттан тахсыыны кыайыыта буолар. Аан бастаан дьыбааҥҥа, онтон ороҥҥо ыттан тахсыыта улахан ситиһиини оҥоруутун үөскэтэн үөрүүнү аҕалар. Онтон салгыы олоппоско салҕанан остуолга тахсыыны баһылыыр кэмэ тиийэн кэлэр. Бу ситиһиини оҥороругар көмөлөһөн, көрдөрөн биэрэн сэрэнэргэ үөрэтэн биэрии хайаан да эрэйиллэр.

Үлэһиттэр хаһан баҕарар үөһээ ытталлар. Туох эрэ үрдүгэр тахсан үлэлээһин хаһан баҕарар баар буола турар. Манна кырыыһаттан хаар күрдьүүтүн үлэтэ ордук сэрэхтээх. Кырыыһаҕа сылдьарга страховка быалаах сылдьыы ирдэнэр көрдөбүлгэ киирсэр.

2016 сыллаахха балаҕан ыйын 10 күнүгэр Мирнэй куоракка 197 квартиралаах дьиэ тутуутугар бетон кирилиэс көтөҕөр кыраантан төлө түһэн икки киһини, биригэдьиири уонна сварщигы өлөрбүтэ.  Бу ыар быһыы үлэҕэ сэрэхтээх буолууну тутуспаттан тахсыбыт.

Кэнники кэмҥэ араас үөрэхтээхтэр элбээһиннэриттэн кумааҕыны суруйар, бэрийэр уонна компьютер үлэһиттэрэ биллэ үксээннэр үлэҕэ сэрэхтээх буолуу көрдөбүллэрэ хаалбыт, оҕону үөрэтиигэ туттуллубат курдук буолан сылдьаллар. Үлэҕэ сэрэхтээх буолуу диэн киһи буолуу үөрэҕин тутаах салаата буолар. Киһи буолуу үөрэҕин үлэһиттэр арыйбыттар уонна туһана сылдьаллар. Ол иһин үлэһиттэр көрсүө, сэмэй буолуу сыыһа-халты туттунууну аҕыйатарын билэннэр оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ кыра эрдэҕиттэн туһаналлар.
 
Ханнык баҕарар үлэ бэйэтигэр сөп түбэһэр сэрэхтээх буолууну ирдиирэ туох тэриллэр туттуллалларыттан көрөн уларыйан биэрэл-лэрин туһаныы эрэйиллэр. Биһиги ол иһин аан бастаан үлэҕэ ханнык тэриллэри туһанартан хайдах сэрэнэри үөрэтиэхпит:

1. Уһуктаах, биилээх тэриллэринэн туһаныы.

2. Электрическэй уотунан үлэлиир тэриллэри туһаныыга сэрэнии.

3. Араас тиэхиникэлэри сэрэхтээхтик туһаныы.

Бу туттуллар тэриллэртэн сэрэхтээх буолуу уратылара уларыйан иһэллэрин арыыйда дириҥэтэн ырытыахпыт:

1. Дьиэҕэ саамай туттуллар уһуктаах тэриллэринэн иннэ, кып-тыый уонна быһах буолаллар. Иннэни оҕо таба тутар буоллар эрэ боруобалаан көрүөн сөп. Уһугунан кыратык тарбаҕын дьөлө анньан кэһэтэн үөрэтэн биэрдэххэ иннэттэн сэрэнэрэ улаатар. Ону-маны кырыйа үөрэтиигэ оҕоҕо кыптыый туох кутталлааҕын, кумааҕыны тутар тарбаҕы быһан кэбиһиэн сөбүн биллэрии эрэйиллэр. Оҕо кумааҕыны быһарыгар, ас бэлэмнии үөрэнэригэр быһаҕы хайаан да туһанар. Быһаҕы угуттан эрэ тутулларын, уһугуттан уонна биититтэн хайаан да сэрэниллэрин, тарбаҕынан сотуллубатын өйдөтөн биэрэ сылдьыы туһалыыр. Ол курдук, оҕо тугу истибитин үгэс оҥостунуор диэри элбэхтэ хатылаатахха, этэ сырыттахха табылларыттан сахалар “Сүүстэ этии” диэн үөрэҕи туһана сылдьаллар.
Киһиэхэ быһаҕы биэрэргэ тутааҕынан уунан бэриллэр, ол барыта атын киһи быһаҕы ыларыгар биититтэн тутан кэбиһиэн сөбүттэн харыстыырга аналланар. Быһах биитин тыытыллыбат, тарбаҕынан сотуллубат, тылынан салаабакка эрэ тугунан эмэ атынынан олус сэрэхтээхтик соторго уонна сууйарга оҕо улаатан иһэн үөрэнэрэ туһалыыр. Быһаҕынан тугу эмэ быһарга ону тутар илиини ордук сэрэниллэр. Остуол сирэйин быһыта сотон кэбиспэт туһугар аналлаах хаптаһыны ууран туһаныллар. Тарбах кыратык быһыллан хаан тахсыыта оҕону сэрэхтээх буолууга түргэнник үөрэтэр.

Биилээх тэриллэргэ сүгэ уонна эрбии эмиэ киирсэллэр. Оҕо улаатан иһэн сүгэнэн тутта үөрэнэр буоллаҕына, эрбиини туттарга кыра эрдэҕиттэн үөрэниэн сөп. Эрбии биитэ ордук улахан сэрэхтээх буолууну ирдиир, ол курдук эрбээн эрдэххэ туора халтарыйан ойоҕоһунан баран хаалара тутар илиини эчэтиэн сөп.

2. Аныгы дьиэ электрическэй уота суох табыллыбат. Оҕону кыра эрдэҕиттэн электрическэй уот розеткатыттан уонна проводтан сэрэхтээх буолууга үөрэтии эрэйиллэр. Тугу да розетка үүтүгэр укпат буоларыгар анаан эрдэттэн үөрэтиллэр, элбэхтэ этэн такайыллар.

Оҕону электрическэй уот проводтарын барыларын тыыппат буол диэн үөрэтии туһалаах. Ол барыта холбонон турар проводтар туоктаах буолуохтарын сөбүттэн сэрэтэн оҥоруллар быһыы буолар. Электрическэй уоту туһаныыга ордук сэрэхтээҕинэн вилканы розет-каҕа угуу буолар. Вилканы тутуллар сириттэн эрэ тутан розеткаҕа угуллар уонна тууран ыларга эмиэ онтон туттахха эрэ  табыллар. Проводтан тутан тардыы букатын бобуллар, быстан, изоляцията алдьанан хаалыан сөбө ордук кутталы үөскэтэр. Биир розеткаҕа аһара элбэх ититэр тэриллэри холбооботоххо табыллар. Бу быһыы ханнык эрэ холбонууга, проводка туок нагрузката аһара элбээн хаалыыта үөскүүрүттэн харыстаныы буолан туһалыыр.

3. Дьиэҕэ араас тиэхиникэ элбэх. Өтүүктэн саҕалаан холодиль-никка диэри тэриллэр бары ыалларга бааллар. Дьиэни ититэр тэриллэри, өтүүк итийэр сирдэрин тарбаҕынан таарыйарыттан оҕо сэрэнэригэр анаан тарбаҕын төбөтүн кыратык хаарытан үөрэтии туһалыыр. Аналлаах тутааҕыттан эрэ тутуу итиигэ сиэппэти хааччыйарын эрдэттэн билэрэ эрэйиллэр. Ону тэҥэ, розеткаҕа холбонор проводын эрийэн кэбиспэккэ кыһаннахха табыллар. Пылесос бэйэтэ улахан куттала суох тэрилгэ киирсэр эрээри, соһулла сылдьар провода сэрэхтээх буолууну, тардыалаабаты уонна эрийбэти  ирдиир. 

Онон бары үлэлэргэ барыларыгар, дьиэ иһинээҕи үлэлэргэ эмиэ  сэрэхтээх буолуу аналлаах үөрэҕин оҕо улаатан истэҕинэ үөрэтэн биэрэн иһии таба туһанарыгар тириэрдэр.
 
ХОЙУТААБАТ БУОЛУУГА ҮӨРЭТИИ

Билигин киһи ханна баҕарар сылдьара, тугу оҥороро барыта чаһынан кэмнэнэр буолбута ыраатта. Бириэмэни таба туһанарга оҕону кыра эрдэҕиттэн “Хойутуу сылдьар куһаҕан” диэн этэн үөрэтиллэр. Оҕо хойутууртан хомолто кэлэрин биллэҕинэ үөрэнэрэ түргэтиир. Улахан суолталаахтан хойутаан хаалбыт оҕо туохтан эмэ баҕара-рыттан матара, мэлийэрэ ордук туһаны оҥорор.
 
Режими кыра эрдэҕиттэн тутуһа үөрэммит, киэһэ утуйар кэмиттэн хойутаабакка эрэ утуйар оҕо сарсыарда сөпкө турары ыарырҕаппат. Төрөппүт көрдөбүлэ кытаатан оҕотун кыра эрдэҕиттэн режими, бэрээдэги тутуһуннара үөрэттэҕинэ этиллибит бириэмэни тутуһарга  үөрэнэрин ситиһэр кыаҕа улаатар. Режими тутуһа үөрэнии оҕоҕо үгэс буолан иҥнэҕинэ олоҕун устата тутуһа сылдьара үөскээн олохсуйар.

Оҕо улаатан иһэн саамай кыайбата, эрэйдэнэрэ утуйан туруу буолар. Сарсыарда туран детсадка хомунан барыыта оҕо болдьоммут кэмтэн хойутаабатыгар үөрэтэр сүрүн дьарыга буолар. Манна кэлэн төрөппүттэр үлэлэригэр ыксыылларыттан бытааннык таҥнар оҕону бэйэлэрэ таҥыннара охсон биэрэллэрэ бэлэмҥэ үөрэниитин үөскэтиэн сөбүттэн биирдэ эмэтэ, үөрэтэргэ аналлаах буолуо этэ. Оҕо бэйэтэ таҥна үөрэнэрэ тугу барытын бэйэтэ оҥоро үөрэнэригэр туһалыыр. Ол иһин төрөппүттэр кыһанан, арыычча эрдэлээн туран аналлаах бириэмэ биэрэн бэйэтэ таҥнарын ситиһэллэрэ ыксаабакка, тиэтэй-бэккэ эрэ үлэлииргэ үөрэнэригэр туһалыыр көрдөбүл буолар.

Оҕо бириэмэни сатаан туһанарга кыра эрдэҕиттэн үөрэнэрэ чаһыны үөрэтииттэн саҕаланар. Сарсыарда, күнүс, киэһэ, түүн диэн быһаарыылары билэрин тэҥэ, сотору, тохтуу түһэн баран, кэлин диэн улахан дьон куруук туттар өйдөбүллэрин баһылыыр кыахтанар. Билигин туох барыта чаһынан кэмнэнэр. Оҕо чаһыны үөрэтэн биллэҕинэ бириэмэни чаһынан кэмнээн туһанара саҕаланар. Ол курдук, киһи тугу эмэ оҥороро ханнык эрэ бириэмэни ыларын арааран билии хойутаабат буолууга үөрэниигэ улаханнык туһалыыр. Ханна эмэ барыыга бэлэмнэниигэ таҥныы, хомунуу, айаннааһын уһуна барыта холбуу киирэллэрин билии, төһө бириэмэни ылалларын суоттааһын уонна туһана сылдьыы хаһан баҕарар ирдэнэр.

Төрөппүт ханна да хойутаабата оҕотугар холобур буолан кини эмиэ хойутаабакка, туох эмэ быһыыны оҥороругар эрдэттэн бэлэмнэ-нэргэ үөрэнэн хаалара олоҕор улаханнык туһалыыр. Аныгы үйэҕэ туох барыта бириэмэнэн кэмнэнэр. Бириэмэни сатаан туһанарга үөрэнии эрдэттэн былаанныыры тутустахха табылларынан уустук-тары үөскэтэр. Холобурга, ханна эрэ, этиллибит бириэмэҕэ тиийиэх-тээх буоллахха, хаһан хомунан дьиэттэн тахсары, айанныыры ааҕан, суоттаан билии уонна ону холбоон туһаныы эрэйиллэр. Ханна эмэ айаннааһын төһө бириэмэни ылара эрдэттэн боруобалаан көрдөххө эрэ чуолкайданан биллэр. Ол курдук, суолга кими эмэ көрсүһэ түһүү, эбэтэр араас көһүппэтэх мэһэйдэр тахсыылара айаны атахтыахтарын сөбүн аахса сырыттахха хойутааһын суох буолуон сөп.

Бириэмэни таба туһаныы утуйан туруохтан ыла саҕаланар. Ол курдук, эдэр киһи хойутаан утуйарынан сарсыарда кэмигэр туруута хаһан баҕарар ыараханы үөскэтэр. Бу ыараханы тулуйуу, утуйан турууга хойутаабат буолуу, бэйэ кыаҕынан уһуктан турарга үөрэнии улаатан эрэр оҕоттон ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар. Тугу эмэ оҥоруон баҕа санаалаах киһи утуйан туруу ыараханын холкутук тулуйар кыахтанар. Ол иһин оҕоҕо үчүгэйи оҥорууга ыҥырар баҕа санаалары иҥэрэн биэрии төрөппүттэн ирдэнэр көрдөбүлгэ киирсэр.

Сарсыарда уһуктан турууга киһини уһугуннарар аналлаах араас тэриллэр билигин олус элбээтилэр. Олору сатаан туһаныы уонна уһуктан турарга баҕа санаа баара эрэ киһиттэн эрэйиллэр. Киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата сайдан, күүһүрэн этин-сиинин утуйа, сылаанньыйа сытар баҕатын кыайарыттан бэйэтэ уһуктан турар кыахтанар. Өссө сааһыран истэҕинэ ону-маны оҥорор, ситэрэр санаата элбиириттэн эрдэлээн уһуктара киирэн иһэр.

Киһи олоҕун дьону кытта алтыһан атаарар, араас көрсүһүүлэргэ сылдьар. Элбэхтэр болдьоммут бириэмэҕэ кэлиэ диэн кэтэһэллэр. Ыйыллыбыт кэмтэн хойутааһын киһи киһиэхэ эбэтэр атыттарга, үлэҕэ сыһыана хайдаҕын көрдөрөр тутаах бэлиэ буолар.

Киһини кэтэһии элбэх араастаах: 
 
1. Үөрэххэ, үлэҕэ аналлаах кэмҥэ кэтэһэллэриттэн киһи хойу-таабат буолууга кыһанара эрэйиллэр. Аныгы телефон үйэтигэр үөрэххэ, үлэҕэ хойутууру эрдэттэн этэн биллэрэн кэбиһиэххэ сөп.
 
2. Ыалдьыттыы кэлии. Ыалга болдьоммут кэм иннинэ кэлэн хаалыы ситэ бэлэмнэнэ, хомуна илик буоллахтарына, кыбыстыылаах балаһыанньаҕа киллэриэн сөп, онтон ыалдьыттыы кэлиигэ хойутаан хаалыы дьиэлээхтэри аанньа ахтыбат, бэйэҕэ тэҥнээбэт буолууну биллэрэрин тэҥэ, улаатымсыйыы бэлиэтэ буолар.

3. Көрсүһүүгэ тиийии. Урукку кэмҥэ дьахталлар көрсүһүүгэ хойутаан кэлиэхтэрин сөп диэн санаа туттуллара. Билигин бэйэлэрин үрдүктүк сананар дьахталлар хойутуулларын сөбүлээбэттэр.

4. Театрга, кэнсиэргэ сылдьыы. Хойутаан кэлбит киһи үчүгэй миэстэтиттэн матан хаалыан сөп. Ол курдук, кэмигэр дьон кэлбэ-тэхтэринэ, ол миэстэни атыттар ылан кэбиһэр кыахтаналлар. Хойутаабыт киһи айдааны таһаара сылдьара сиэрэ суох быһыы буоларынан антраагы кэтэһэригэр тиийиэн сөп.

Киһи бириэмэтин сатаан аттаран туһамматаҕына барыттан барыга хойутаан иһиэн сөп. Манна хойутуур киһи үчүгэйтэн матан хаалара улахан суолталанар. “Хойутаабыт чыычаах хараҕын хастар, эрдэлээ-бит чыычаах тумсун соттор” диэн өс хоһооно оҕону ханна да хойутаабат буолууга үөрэтэргэ көмөлөһөр суолталаах.

Психологтар хойутааһын уратыларыттан киһи киһиэхэ сыһыанын билиэххэ сөп дииллэр. Киһи киһиэхэ сыһыаныгар үс тус-туспа көрүҥ баар буолуон сөп:

а. Атын киһини бэйэҕэ бэриннэрии, аанньа ахтыбат буолуу.

б. Бэйэ атын киһиэхэ бас бэриниитэ, быһаарынар кыаҕа суоҕа.

в. Киһи киһиэхэ тэҥнээх сыһыана.

Биллэр биричиинэтэ суох уонна бырастыы гыннарбакка эрэ олус өр кэтэһиннэрэр киһи уратытын, кыаҕын уонна күүһүн көрдөрө сатыыр буолуон сөп. Итини тэҥэ, кэтэһиннэрэр киһи кэтэһээччилэри аанньа ахтыбатын, бэйэтигэр тэҥнээбэтин, сыаналаабатын биллэрэр.

Куорат иһигэр киһи киһини кэтэһиитэ 10 эбэтэр 15 мүнүүтэттэн ордубат буоллаҕына, олохсуйбут нуормаҕа сөп түбэһэр диэн ааҕыллыан сөп. Ол барыта массыынанан айаннааһын уларыйан иһэр уратыларыттан ордук тутулуктанар. Бэйэтин итэҕэйэр, бириэмэни табан туһанан салайынан сылдьар уонна атыттары тэҥнээхтик сыаналыыр киһи болдьоммут бириэмэттэн хойутаамыан сөп.

Онон оҕону хойутаабат буолууга үөрэтэригэр төрөппүт бэйэтин туттуна сылдьар холобура ордук улахан туһаны оҥорор. 

ОҔО ҮЛЭҔЭ СЫҺЫАНА

Омугу үлэ эрэ сайыннарар  диэн этиини табатык өйдөөн туһанар кэм кэллэ. Элбэх омуктар биир сиргэ мунньустан олорор кэмнэригэр үлэни кыайар, таһаарыылаахтык үлэлээччилэр сайдан, ахсааннара эбиллэн тахсаннар, атыттары баһылыыр оруолу ылаллар. 

Оҕо кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үлэлии үөрэннэҕинэ, оннук үгэстэннэҕинэ эрэ үлэни сайыннарар, тупсарар кыахтанар. Кини үлэҕэ сыһыаныттан, сөбүлүүрүттэн күүскэ, кыайа-хото сатабыл-лаахтык үлэлиириттэн омукка сайдыы, тупсуу кэлэрэ ситиһиллэр.
 
Эт-сиин киһи тутаах чааһа. Эт-сиин сайдан, тупсан иһиититтэн омук үйэтин уһуна тутулуктанар. Омугу үлэ эрэ сайыннарар диэн этии үлэттэн киһи этэ-сиинэ тупсарыттан, өйө-санаата эбиллэриттэн үөскээн тахсар өйдөбүл буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэнэ-риттэн үлэҕэ сыһыана, сөбүлүүрэ үөскээн олохсуйар.

Оҕо үлэҕэ үөрэнэригэр төрөппүттэриттэн ылыммыт сайдыылаах буор кутун дьайыыта биллэн барар. Бэйэтэ үчүгэй үлэһит киһи оҕото кини курдук үлэһит буола улаатарын сахалар былыр үйэҕэ быһааран Кут-сүр үөрэҕэр киллэрбиттэр. Ол барыта эр киһи үйэтин тухары үлэлээн, хамсаан үөскэтинэр буор кутун үөрүйэхтэрэ утумнаан оҕотугар бэриллэн иһэриттэн тутулуктанар.
 
Сахалыы ыал буолуу үгэстэрэ эр киһи сайдыылаах буор кутун оҕолоругар биэрэрин ситиһиигэ аналлаахтар. Ол иһин ыал буолууга эр киһини таба талан ылыыны бастакынан оҥороллор. Таптал диэн тыл таба тал диэн тыллартан холбонон үөскээбит уонна ыал буолууга эр киһини таба талан ылыыны биллэрэр суолталаах.

Ыалы кыыс оҕо тэрийэр. Сахалыы ыал буолуу үгэстэригэр эргэ тахсар ыраас кыыс энньэтин бэлэмнээн баран кэлэн ыйыталаһар эр дьону таба талан ылар кыахтанар. Бу талан ылыыттан төрүүр оҕо сайдыылаах буор куттаах буолара быһаччы тутулуктанар.

Дьахтар эдэриттэн элбэхтик төрөөтөҕүнэ үлэлээбэккэ уһуннук олорор кыахтанар уонна 35 сааһыгар тиийдэҕинэ төрөөн бүтэриттэн буор кутун сайдыытыгар улахан суолтаны биэрбэттэр. Төрүүр оҕо буор кутун сайдыыта эр киһи үлэһититтэн уонна үөскэтиммит буор кутуттан улахан тутулуктаах. Кэнники кэмҥэ үлэни кыайбат, дьахтар курдук уолаттар төрүүллэрэ уонна ыарыһах, кыайан хамсаммат оҕолор элбээһиннэрэ эр киһи буор кутун эдэр дьахталлар элбэх эр дьону кытта эргэ тахсыахтарын иннинэ сылдьыһаннар истэригэр буккуйан кэбиһэллэриттэн тутулуктанар.
Оҕо кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ буолан үлэлииргэ үгэстэри үөскэтинэн ийэ кутугар иҥэриммитэ туһалыырыттан үлэни сөбүлүүрэ үөскээн үлэһит киһи буола улаатар кыахтанар. Аныгы төрөппүттэр оҕолорун “Үөрэхтээх эрэ буол” диэн этэн үөрэтэллэрэ оҕолоро үлэни сөбүлээбэт буолан хааларын үөскэтэр. Ол курдук, үөрэҕи “үчүгэй” диэн арбааһын үлэни куһаҕаҥҥа түһэрэн кэбиһэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиинэн быһаарыллар. Ону тэҥэ, “Хотон үлэһитэ буолуоҥ” диэн хомуруйар, үлэни куһаҕаҥҥа түһэрэр этии үөрэҕи кыайарыгар бары күүһүн уурарын ситиһэригэр туһалаабытын да иһин, сүөһү үлэтин сирэрин, сөбүлээбэтин үөскэтэн кэбиһэр.

Оҕо үлэҕэ сыһыана төрөппүттэриттэн бэриллэр буор кутуттан тутулуктанарын сахалар Кут-сүр үөрэхтэригэр маннык быһаараллар:

1. Муҥнаах диэн оҕо саҥа сайдан иһэр буор кута ааттанар.

2. Муҥкук диэн оҥоро сатыыра табыллан испэтиттэн уратыны, саҥаны оҥорору ыарырҕатар буолууну быһаарар.

3. Дьадаҥы өйдөөх-санаалаах диэн хамсаныылары оҥорорун сөбүлээбэтиттэн сүрэҕэ суох диэн ааттанар киһи буолар.

4. Үлэһит диэн, ол аата  үлэлииргэ сүрэхтээх, тугу эмэ оҥоро, тупсара сатыырга баҕа санаалаах, куруук үлэлии сылдьар киһиэхэ төрөппүттэриттэн бэриллэр буор кутун дьайыыта баарын быһаарар.

5. Дьоҕурдаах диэн ханнык баҕарар үлэни табатык оҥорор киһи ааттанар, кини өссө үлэҕэ тупсарыылары киллэриэн сөп.

6. Сатабыллаах диэн киһи тугу оҥорбута барыта табыллан, сатанан иһэрин уонна атыттар ылан туһаналларын иһин этэллэр.

7. Талааннаах диэн буор кута үрдүк сайдыылааҕыттан тугу барытын үчүгэйдик, дьон сөбүлүүллэрин, батыһалларын, үтүктэллэрин курдук оҥорор киһи ааттанар.

Бу быһаарыылар киһи буор кута сайдан истэҕинэ үлэни оҥорор кыаҕа эбиллэн иһэрин чуолкайдаан биэрэллэр. Буор кут диэн араас хамсаныылары оҥорортон хас биирдии быччыҥҥа үөскээн иһэр өй-санаа буолар. Бу өй-санаа элбэхтэ хатыланан үөрүйэҕи үөскэттэҕинэ киһи быччыҥын бэйэтэ санаатын хоту хамсыырын ситиһэрэ кыаллар.
Атаахтыы, мааныланан улааппыт оҕо бэйэмсэх санаата улаатан хааларыттан үлэҕэ сыһыана тоҥкуруун, тугу да туһалааҕы кыайан оҥорбот буола улаатар. Элбэхтик быччыҥнарын хамсаппатыттан, олоро хамсаныыны оҥорууга дьоҕурдарын сүтэрэн иһэллэриттэн сааһыран истэҕинэ сүрэҕэ суоҕа эбиллэн барар.

Атаахтык иитиллибит оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин бэлэмнэригэр үөрэнэн хаалан үлэни сөбүлээбэтэ, кыайбата өйүгэр-санаатыгар куһаҕан үгэстэри үөскэтэн кэбиһэринэн быһаарыллар:

- Бэйэмсэҕэ улаатарыттан бэйэтигэр үчүгэйи, сынньалаҥы оҥостор баҕа санаата үөскээн аһара барарыттан үлэни, ыараханы сөбүлээбэт майгына олохсуйан хаалар.

- Барыта бэлэмҥэ үөрэнэриттэн хамсаныыларга, үлэлииргэ баҕа санаата суох буола улаатарыттан сүрэҕэ суохха кубулуйар.

- Нэс диэн ааттанар, хамсаныылары нэһиилэ, ыараханнык оҥорор, куһаҕан, бытаан үлэһит буола улаатан хаалар.

- Сыылба киһи диэн нэһиилэ сүөдэҥнээн хамсаныылары эрэйинэн оҥороруттан дуоннааҕы оҥорбот үлэһит буолар.
 
- Дьадаҥы диэн нэһиилэ үлэлээбитэ буолар, оҥорбута соччо табыллыбат, атын киһи этэрин толоро сатыыра элбэх киһи ааттанар.

Эт-сиин араас хамсаныылары оҥороруттан, онно өй-санаа үөскээн мунньуллан үөрүйэхтэри үөскэтэн иһэр. Үлэни оҥоруу киһи хамсаныылары хайдах оҥороруттан быһаччы тутулуктанарын сахалар быһааран, бу өйү-санааны Кут-сүр үөрэҕэр буор кут диэн ааттаан киллэрбиттэр уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин билэллэр.
 
Дьон бары тус-туспалар, элбэх үчүгэйдээхтэр уонна аҕыйах да буоллар куһаҕаннаахтар. Дьону кытта сыһыаҥҥа куһаҕаннарын умнан, хаалларан, үчүгэйдэрин бастатан иһии сыһыан табылларын үөскэтэр. Дьон туһунан саныырга куһаҕаннарын умнубакка бастатан истэххэ үчүгэй, эйэлээх сыһыан кыайан үөскээмиэн сөп. Ол иһин  куһаҕан санаалары мунньубакка ыраастана сылдьыы эрэйиллэр.
 
Киһи хаһан баҕарар кыра да буоллар сыыһаны, куһаҕаны оҥорон кэбиһиэн сөп. Ол иһин бу оҥоруллубут сыыһаны, куһаҕаны булан көннөрө сылдьыы эрэйиллэр. Куһаҕан санаа умнуллар, хаалар кыахтаах, онтон оҥоруллубут куһаҕан быһыыны көннөрдөххө, тупсар-дахха эрэ ханнык эмэ содулу үөскэтэн кэбиһэрэ суох буолар.
 
“Дьон саҥатын иһит” диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ этэр. Бу этиилэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэр тутулугар сөп түбэһэннэр икки өрүттэнэн тахсан иһэллэр. “Дьон этэринэн сылдьыма” диэн этии, аны албыҥҥа киирэн биэримэ диэн суолталаах. Бу этии дьон атын киһиэхэ анаан этэллэригэр бэйэлэригэр туһалааҕы, үчүгэйи оҥорору, барыһы биэрэри этэллэрин биллэрэр. Ол этиллибит үчүгэй атыттарга туһалаах, барыһы аҕалар буолумуон сөп.
 
Киһи дьон санаатын иһигэр олоҕун олорор. Ол иһин дьон санаалара, тугу этэллэрэ киһиэхэ санаатын нөҥүө дьайа сылдьаллар. Сахалар “Быһа этии” диэн үөрэхтэрин нууччалар салгыы сайыннаран, тупсаран “На чужом горе счастья не построишь” диэн өс хоһоонун оҥорон туһана сылдьаллар. Бу өс хоһооно атын киһи хомолтото дьайыытыттан дьолу билии кыаллымыан сөбүн биллэрэр.

Онон оҕо үлэҕэ сыһыана атын дьону кытта сыһыаны үөскэтэн таһаарарынан сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһа сырыттахха табыллар.

ТАҤАРА ҮӨРЭҔЭ – ҮЛЭҺИТТЭР ҮӨРЭХТЭРЭ

Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи өйө-санаата сайдыытыгар биллэр туһаны оҥороруттан уһун үйэлэргэ дьоҥҥо туһалыы сылдьар уонна Аан дойду үрдүгэр барытыгар кэриэтэ тарҕаммыт. Таҥара үөрэҕин тутуһар көрсүө, сэмэй киһи кыайа-хото үлэлиириттэн, сыыһа-халты туттубатыттан аймахтар уонна омук сайдан иһиилэрэ ситиһиллэр.

Киһи төһө да үчүгэйбин диэн сананнар биир сыыһа туттунуута куһаҕаҥҥа тириэрдэн кэбиһэрэ тахса турар. Таҥара үөрэҕэ диэн олох үөрэҕиттэн сайдан тахсыбыт үөрэх буолар. Ол иһин киһини сыыһа-халты туттунума диэн үөрэтэрэ улахан туһаны оҥорор.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ Кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан сайдан тахсыбыта киһи буор кута үлэттэн, хамсаныылартан сайдан иһэринэн быһаарыллар. Үлэттэн киһи быччыҥнара хамсыыллар, сайдаллар. Ол хамсаабыттарыттан үөскээн тахсан иһэр өй-санаа элбэхтэ хатыланан үөрүйэхтэри үөскэттэҕинэ буор кукка уларыйар уонна киһи санааты-нан ол быччыҥын хамсатар кыахтанар, ону тэҥэ, имигэс, таба, түргэн, кыахтаах хамсаныылары оҥорор дьоҕурун үөскэтэр.

Ханнык баҕарар төрөппүт оҕото маарынныыр буолан төрүөҕүн баҕарар. Ол иһин оҕо аҕата буолуохтаах сайдыылаах буор куттаах эр киһини таба талан ылыыны эргэ барар кыргыттар оҥордохторуна табыллар. Кыыс энньэтин мунньунан баран кэлэн көрөр, ыйытар уолаттартан сайдыылаах буор куттааҕы талан ыларын ыал буолуу үгэстэрэ уонна төрөппүттэрин сүбэлэрэ хааччыйаллар. Бу туһалаах үгэстэри сэбиэскэй былааска хаалларан сылдьыбыттарын билигин, саха омук сайдыыны ситиһии кэмигэр салаллыбытын кэнниттэн көннөрүү, хаттаан туһаҕа киллэрии эрэйиллэр. Уолаттар бары кыыс курдук буоллулар диэн этиини мин ырытан көрөр кыахтанан “Ыал буолуу үгэстэрэ” диэн үлэбэр суруйан киллэрбитим. (8,22).

Бу үлэҕэ кылгастык киллэрэн хамсаныылартан үөскүүр буор кут киһи үлэни табатык, сатабыллаахтык оҥорор кыаҕын үөскэтэрин ырыттым. Итини тэҥэ, буор кут диэн өй-санаа үөрүйэх буолууга кубулуйан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитин быһаардым.

Аныгы үйэҕэ үөрэҕи билии көмөтүнэн оҕону төһө баҕарар сайыннарыахха сөп диэн сымыйа этии баар буолла. Бу этии сыыһата үөрэх киһи салгын кутун эрэ үөскэтэринэн уонна биир киһи үйэтигэр  тиийэринэн буор кутун кыайан сайыннарбатынан дакаастанар. Эр киһи сайдыылаах, сатабыллаах буор кута оҕоҕо бэрилиннэҕинэ эрэ оҕо этэ-сиинэ уонна өйө-санаата сайдыылаах буолан төрүүрэ ситиһиллэр. Ол иһин таҥара үөрэҕэ киһи үлэлээн, элбэхтик хамсанан буор кутун сайыннарарын быһааран дьоҥҥо тириэрдэр.

Таҥара диэн киһи бэйэтэ үчүгэйгэ баҕарар баҕа санаатын үгэс оҥостубута ааттанар. Ол баҕа санаатын үгэскэ кубулутан ситиһэ сатааһына уонна ону ситиһэрэ таҥара үөрэҕин туһатын үөскэтэр.

Дьон баҕа санаалара элбэҕин курдук таҥаралар эмиэ элбэхтэр. Ол курдук, дьон өйө-санаата сайдан, тупсан истэҕинэ саҥа таҥаралар үөскээн эргэ, хаалбыт таҥаралары солбуйан испиттэр. Сахалар элбэх таҥараларын сайдан иһиилэрин бэрээдэгинэн дьаарыстыы туттахха олус былыргы кэмнэртэн саха дьонун өйдөрө-санаалара сайдыбыт суола уонна олохторугар тугу ситиспиттэрэ арыллан тахсар.

Билигин Киһи таҥара үөрэҕин сыалынан дьону үчүгэй майгылаах буолууга иитии, үөрэтии буолар. Ол курдук, куһаҕан майгылаах дьон билигин да бааллар, элбэхтэр уонна куһаҕан майгыларын кистии, биллэрбэт буола сатыылларыттан булан ылыы уустугурар.

Куһаҕан майгы диэн былыргы кэмнэртэн ордон хаалбыт кыыллыы майгы тобохторо буолаллар. Бу майгы тобохторун тупса-рыы, киһилии майгыга кубулутуу сахалыы Киһи таҥара үөрэҕин сүрүн сыала буолар. Саха дьоно бу үөрэҕи былыргы кэмнэртэн тутуһа сылдьалларын киһилии киһи буолууну ситиһэ сатыыллара биллэрэр.

Сахалар Киһи таҥара үөрэхтэрэ оҕону кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун үчүгэй майгылаах буолууга ииттэххэ, үчүгэй майгылаах буола улаатарын ситиһии кыалларын биллэрэр. Итини тэҥэ, көрсүө, сэмэй буолуу үлэни кыайыыга тириэрдэрин быһааран дьону көрсүө, сэмэй буолууга таҥара үөрэҕэ иитэр, үөрэтэр.

Көрсүө, сэмэй киһи тулуура элбэҕиттэн, киһиргиирэ, дэбдэйэрэ суоҕуттан уонна сыыһа-халты туттубатыттан үлэни кыайар, сайыннарар кыаҕа атыттардааҕар улаатан тахсар. Ону тэҥэ, аймахтары уонна омугу көрсүө, сэмэй дьон элбэх оҕолонон ахсааннара  элбииригэр тириэрдэллэр. Ол курдук, көрсүө, сэмэй киһи ыал олоҕун эрэйдэрин тулуйарынан уонна оҕону иитэр, үлэҕэ үөрэтэр кыаҕа элбэҕиттэн аймахтар ахсааннара үксээһинин ситиһэр.
Билигин туттулла сылдьар сахалар итэҕэллэринэн Киһи таҥара үөрэҕэ буолар уонна оҕону улаатан истэҕинэ киһи буолууга үөрэтэр. Саха дьоно бэйэлэрэ да билбэттэринэн, бу үөрэҕи оҕо иитиитигэр туһана сылдьалларын “Тугу барытын мин оҥорорум курдук оҥор” диэн этэн үөрэтэллэриттэн биллэн тахсар. Төрөппүт бэйэтин үтүгүннэрэн, батыһыннаран оҕотун үөрэтэрин сахалар тутуһаллар. Бу үөрэх оҕону, киһини харыстыыр, көмүскүүр аналлаах уонна киһи буолууну түргэнник ситиһэригэр тириэрдэр үөрэх буолар.

Оҕо улаатан иһэн ол-буну, ону-маны булан оҥоро сатыыра элбээн хаалар. Бу кэмҥэ киһи билбэтин, оҥорботун, саҥаны айыыны оҥоро сатыыра табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕаҥҥа кубулуйара элбиир. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн киһи билбэтин, оҥорботун улаатан иһэр оҕо оҥоро сатыыра эбиллэн куһаҕаны оҥоруу диэки халыйан хааларыттан тохтоторго анаан ити хааччахтааһыны туһанар. Бу хааччах оҕо сыыһа-халты туттунан куһаҕаны оҥорорун аҕыйатарга аналланар.

Киһи ордук элбэхтик өйө-санаата аһара барарыттан сыыһа тут-тунан куһаҕаны оҥоро охсон кэбиһэн эрэйдэнэр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи аһара барар өйүн-санаатын сиэри, киһи быһыытын тутуһуннаран хааччахтаан аһара барарын тохтотон туһаны оҥорор.

Итэҕэл үөрэҕэ өй-санаа үөрэҕинэн буоларынан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Таҥара үөрэҕэ. Оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын салайар, саҥа туһалаах үгэстэри үөскэтэн биэрэр өрүтэ итинник ааттанар.

2. Үрүҥ айыы итэҕэлэ. Былыргылар, инники олорон ааспыт көлүөнэлэр билиилэриттэн үчүгэйин, үрүҥүн талан ылан аныгы олоххо туһаныыны тутуһар өрүтэ буолар. (9,28).

Итэҕэл бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын быс-пакка эрэ, тэҥҥэ кэриэтэ сайдан истэхтэринэ туруктаах өй-санаа үөскүүр. Хайалара эрэ аһара баран хаалыыта, атынын аһара баһы-йыыта омук өйүгэр-санаатыгар куһаҕан дьайыыны оҥорон икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрин үөскэтиэн сөп:

1. Таҥара үөрэҕэ аһара барыыта омук атын сайдыылаах омугу үтүктэрэ улаатан бэйэтэ уларыйан атын, саҥа омугу үөскэтиэн сөп.

2. Үрүҥ айыы өрүтэ аһара бардаҕына, омук атыттартан хаалан, туоратыллан, сайдыыны ситиспэт кэмэ кэлиэн сөп.
 
Итэҕэл үөрэҕин бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулук-тарын сүтэрбэккэ эрэ иккиэн тэҥҥэ туһалыы сылдьаллара өй-санаа туруктаахтык, икки өрүтүн тутуһан сайдан иһэрин үөскэтэр. Билигин биһиэхэ элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” бастаан хаалбытынан ыаллар мааны, биир эмэ оҕолорун сыыһа үөрэтэн, атаахтатыыга, бас-баттах барыыга уонна айыыны оҥотторо сатаан сыыһа-халты тутту-нууга тириэрдэн кэбиһэллэрэ элбээн сылдьар. Бу саҥаны айыыны оҥоро сатыыллара элбээбит эдэрдэргэ сэрии ордук сөп түбэһэр.

Олоххо сахалыы таҥара үөрэҕин тутустахха оҕолору иитэр, үөрэтэр төрөппүттэр көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтэннэр сыыһа-халты туттуналлара аҕыйыыр уонна кыайа-хото үлэлээн үлэни сайыннарар, олохторун киһи быһыылаахтык олорор кыахтаналлар.

Онон көрсүө, сэмэй буол диэн этэн үөрэтэн сахалыы таҥара үөрэҕэ дьон үлэни кыайалларын, сатыылларын үөскэтэр уонна сыыһа-халты туттуналларын аҕыйатан омугу сайдыыга тириэрдэр.

АЙЫЫНЫ ОҤОРУУ

Оҕо өйө-санаата айыыны оҥорууттан уонна олору туһаныыттан сайдан иһэр. Кыра эрдэҕинэ ийэ кута үөскүүр кэмигэр айыыны оҥоруута өйүгэр-санаатыгар сонно үгэһи үөскэтэн, ийэ кутугар ууруллан хаалар. Ол иһин, бу кэмҥэ оҕо иитиитигэр аан бастаан үчүгэй быһыылары оҥотторуу, оннук үгэстэри иҥэрии туһата улаатар диэн сахалыы Кут-сүр үөрэҕэ быһааран төрөппүттэргэ тириэрдэр.
 
Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр, өйө-санаата олохсуйар кэмигэр үгэстэргэ үөрэтии икки өрүттэнэр:

1. Үчүгэй быһыылары оҥотторон үчүгэй үгэстэрдээх буоларын ситиһии үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатарыгар тириэрдэр.

2. Оҕо куһаҕан быһыыны оҥорон кэбистэҕинэ, ол быһыыта үгэс буолан ийэ кутугар эмиэ ууруллар. Куһаҕан быһыылаах киһи буола улаатан хаалыан сөбүттэн төрөппүттэр ийэ кута иитиллэр кэмигэр куһаҕан быһыылары оҥорорун тохтотоллор.

Бу кэмҥэ оҕо тугу саҥаны билбитэ барыта үгэс буолан ийэ кутун үөскэтэн, сайыннаран иһэр. Ийэ кут диэн киһи төрүт өйө-санаата, хаһан баҕарар киһи тугу оҥороругар барытыгар дьайыыта тиийэ сылдьар. Бу кут иитиллэр кэмигэр туһа киһитэ буолан үлэлиир үгэстэри иҥэриммит оҕо үлэһит буола улаатар кыахтанар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ, 5 сааһыгар диэри ийэ кута сайдар. Ийэ кут киһиэхэ өйү үөскэтэр. Өй диэн ийэ кут өйүн-санаатын, үгэстэргэ үөрэммитин быһаарар тыл. Бары кыылларга, көтөрдөргө, киһиэхэ ийэ куттара, өйдөрө баарыттан уонна тугу барытын элбэхтик хатылаан оҥороллоруттан сайдар, саҥа үгэстэргэ үөрэнэннэр сыыйа, бытааннык да буоллар өйдөрө эбиллэн иһэр.
 
Өй-санаа диэн холбуу этии киһиэхэ ийэ кутун тэҥэ, санаа диэн этиллэн салгын кута сайдарын быһааран биэрии буолар. Бу тыллар сахалар олус былыргы кэмнэртэн киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэтэн олохторугар туһаналларын биллэрэллэр.

Ай диэн саха төрүт тыла. Бу тыл киһиэхэ эрэ салгын кута сайдарын быһаарар ураты суолталаах. Ол курдук, атын кыылларга, көтөрдөргө салгын куттара кыайан сайдыбат, өйдөрө-санаалара сайдыыта олус бытаан, дьонтон быдан улаханнык хаалан иһэр.

Ай диэн тыл киһи санаатын быһаарар. (10,23). Ол иһин үчүгэйэ уонна куһаҕана кыайан араарыллыбат уратылаах. Арай сахалар таҥараларын үөрэҕэ Кут-сүр үөрэҕин туһанан санаа хайдах үгэскэ уларыйарын билэриттэн, тутуһарыттан “Куһаҕаны санаама” диэн үөрэтэр. Ол аата куһаҕан санааны элбэхтик саныы сылдьан үгэскэ кубулутан кэбистэххэ, киһи бэйэтэ ол куһаҕан санаатын оҥорон кэбиһэрэ тиийэн кэлиэн, ордук улахан куһаҕаны үөскэтиэн сөбүттэн таҥара үөрэҕэ харыстыыра, бу этииттэн биллэр.

Саныыр санаа туохтан да иҥнибэт, тугунан да тутуллубат, туохха да хааттарбат, санаабыт сиргэ сонно тиийэн иһэр. Ол иһин санаа атын, киһи этэ-сиинэ кыайан тулуйан сылдьыбат Анараа дойдутугар сылдьар диэн быһаарыыны сахалар туһаналлар. 

Илэ диэн сахалар өй-санаа Орто дойдуга сылдьарын, киһиэхэ биллэрин ааттыыллар. Киһи саныыр санаатын оҥорон туох эмэ быһыыга тириэртэҕинэ, санаа илэҕэ кубулуйар, атыттар көрөр, билэр уонна үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн арааран сыаналыыр кыахтаналлар. 

Оҥоруллубут быһыы хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу атыттар сыаналаан быһаараллара табыллар. Ол курдук, киһи бэйэтэ оҥорбут быһыытын “үчүгэй” диэн сыаналыыра хаһан баҕарар элбэх. Ол иһин бу оҥоруллубут быһыы хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу атыттар, элбэхтэр сыаналыыллара таба буолан тахсар. Киһи оҥорбут быһыытын, айыытын үчүгэйэ дуу, куһаҕана дуу хойутаан, бу быһыы оҥоруллубутун кэнниттэн биирдэ биллэн, чуолкайданан тахсара өй-санаа үөрэҕэр уустуктары, хойутааһыны үөскэтэн иһэр.

Санааны элбэхтик ырытан, сыаналаан, атыттарга тэҥнээн көрүү айар диэн тылынан этиллэр. Ол аата санаа оҥорор быһыыга өссө кубулуйа илигинэ элбэхтик, ырытыы, быһаарыы туһаны оҥорууну элбэтэргэ аналланар уонна айар диэн тылынан этиллэр.

Ай уонна ар диэн тыллартан холбонон айар диэн тыл үөскээбит. Ар диэн ырдьыгыныыры, бэйэҕэ чугаһаппаты, тэйитэри биллэрэр кыыллартан тутулуктанар майгыны быһаарар тыл. Бу тыл киһи ураты, саҥаны айар санаатын атыттартан харыстыырын, кистиирин биллэ-рэрэ ордук суолталаах. Саха киһитэ ону оҥоруом, маны оҥоруом диэн эрдэттэн кэпсэнэ сылдьыбата, ону дакаастыыр.

Суруйааччы ону-маны, буолары-буолбаты кумааҕыга суруйбута саҥаны айыыны оҥоруу буолбатах, саҥаны айыыга бэлэмнэнии эрэ буолар, ол иһин айар эбэтэр айымньы диэн тылларынан этиллэрэ табыллар. Тоҕо диэтэххэ, кумааҕыга ону-маны суруйуу ханнык да быһыыны үөскэппэт, ол иһин кыайан саҥаны айыы буолбат.

Сахаларга суруйааччы үлэтин биллэрэр айымньы диэн аналлаах тыл баар. Ай уонна ымньаа диэн тыллартан холбонон үөскээбит айымньы диэн тыл, бу суруйар үлэҕэ кыра, ымньанар эрэ курдук саҥаны айа сатааһын баарын биллэрэр.

Ону-маны айар санаабытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, ким да билбэт, ол иһин оҥорбот быһыыта буолан хааллаҕына айыы диэн саҥаны айыыны биллэрэр тыл үөскүүр. Ай диэн тылга “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ айыы диэн тылы үөскэтэр уонна бу оҥорбут ураты быһыыбыт куһаҕан буолан тахсара элбэҕин, куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөбүн, ол аата, бу тыл куһаҕан суолталааҕын “ыы” диэн ытааһын дорҕооннорун дьайыытынан ыйан биэрэр.
 
Биир эмэ киһи саҥаны айыыны оҥорбута табыллан, сатанан дьоҥҥо туһаны оҥорор. Ол иһин туһалаах айыыны оҥорбуттар учуонай буолаллар, араас сертификаттары, патеннары ылаллар. Онтон атыттар, элбэхтэр оҥоро сатыыр саҥаны айыылара барылара кэриэтэ табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны элбэтэн иһэллэр.

Элбэх саҥаны айыыны оҥоро сатааһын үөскээтэҕинэ үгүс куһаҕан быһыылар оҥоруллан тахсаллар. Ол курдук айыыны, уратыны, дьон өссө билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу табыллыбата, сатаммата ордук элбээн хаалар, онтон табыллыбатах, сатамматах саҥаны айыы-лар куһаҕаны элбэтэллэр, ону тэҥэ, аһара баран хааллахтарына букатын даҕаны алдьатыыга тириэрдэн кэбиһиэхтэрин сөп.

Тиэтэйии, ыксааһын, киһиргээһин дьайыылара саҥаны айыыны оҥорууга ордук улаатан тахсар уратылаахтар. Майгы бу уратылара аһара баран хааллахтарына атыттары баһыйа, урутуу сатааһыны үөскэтэн киһи сыыһа-халты туттунарын элбэтэн кэбиһэллэр.
 
Саҥаны айыы киһи өйүгэр-санаатыгар уратыны үөскэтэр, ол иһин умнуллубат өйдөбүлгэ, үгэскэ кубулуйан хаалар. Киһи айыыны, уратыны оҥорбутун хаһан да умнубат. Ол иһин айыы диэн өй-санаа атыттарга маарыннаабатынан үрэллэн, ыһыллан хаалбакка өр сыл-дьара айыы буолуу диэн өлбүттэр өйдөрүн-санааларын үөскэппит.

Айыы диэн киһи билбэт буолан оҥорбот ураты быһыыта ааттанар. Онтон киһи билэр, оҥорор быһыылара барылара киһи быһыыта диэн араарыллан ааттаналлар уонна сыыһа-халты буолбаттар. Ол иһин саха дьоно киһи быһыылаахтык олохторун олороллор, элбэх оҕолорун киһи буолууга, киһилии быһыыланарга иитэллэр, үөрэтэллэр.

Айыыны оҥоруу диэн олохсуйбут үгэстэртэн туорааһын, бэрээдэги, быраабылалары тутуспат буолуу, сиэри таһынан барыы ааттанар. Суоппар суол быраабылатын тутуспакка айаннааһына саҥаны айыыны оҥоруу буолан иһэр. Ол курдук, суол уратылара саҥалыы уларыйан иһэллэрэ саҥаны, урут суоҕу үөскэтэллэр. Эдэрдэр саҥаны айыыны оҥоро сатыыллара элбээһинэ, көҥүллэринэн барыы-лара массыына абаарыйалара үксүүрүгэр тириэрдэр.

Элбэх олоххо туһалаах саҥаны айыыны оҥорууттан омукка сайдыы, тупсуу кэлэр. Бары сайдыыны ситиһэ охсоорулар ыксаабыт санааларыгар элбэх саҥаны айыыны оҥоро охсон сайдыыны урутаан ситиһиэхтэрин баҕараллар. Бу баҕа санаа төһө да үчүгэйин иһин, туһаны аҕалар саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрии улахан уустуктары үөскэтэрин таһынан табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕаны элбэтэн кэбиһэр. Биир эмэ киһи оҥорбут саҥаны айыыта табыллан, сатанан дьоҥҥо туһаны оҥорор. Дьоҥҥо туһалаах саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрии олус уустук, элбэх билииттэн, үлэттэн, эрэйтэн ситиһиллэр дьыала. Ол иһин учуонайдар, араас патены, сертификаттары ылбыттар отой аҕыйахтар. 

Дьон бары саҥаны айан олоххо киллэрэллэрэ кыаллыбат дьыала. Ол курдук, үгүс саҥаны айыылар табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэриттэн, сотору бары-барыта куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалыан сөп. Биир эмэ саҥаны айыы дьоҥҥо туһалааҕы оҥорон сайдыыны аҕаларын таба арааран туһаныы эрэйиллэр.

Куһаҕаны оҥорор дьон суох буола иликтэр. Ону тэҥэ, дьон тугу сөбүлээбэттэрин, сирбиттэрин куһаҕан диэн ааттаан иһэллэриттэн куһаҕан кыайан суох буолбат. Сорохтар анаан-минээн куһаҕан буоллун диэн саҥаны айыыны оҥороллоро тохтообот. Сайдыылаах диэн ааттанар дойдулар олус улахан атомнай буомбалары оҥостон, элбэҕи хаһаанан бараннар, билигин кэлэн, бу буомбалара эстэн хааллахтарына ханна саһан, бу ынырык кутталтан куоталларын, саһан быыһаналларын толкуйдуу сатыы сылдьаллар.

Сахалар саҥаны айыыны оҥорууга “Кэс тыл” диэн этиини туһана сылдьаллар. Ол курдук, кырдьаҕас, олоххо элбэх уопуттаах киһи уруккуну кэһиини, саҥаны айыыны маннык оҥор диэн эдэр киһиэхэ этэр тыла “Кэс тыл” диэн ааттанар. Бу этэн, ыйан биэриини туһанан оҥоруллар саҥаны айыы табыллан, сыыһа-халты буолбакка олоххо туһаны аҕалар кыахтанарын туһаналлар.

Олох үөрэҕиттэн үөскээбит сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэр. (11,24-28). Бу үөрэх оҕо билбэтигэр тэптэрэн куһаҕаны оҥорон кэбиһэриттэн оҕону харыстыыр, көмүскүүр аналлааҕын таҥара үөрэҕэ туһанан оҕолору харыстыырын төрөппүттэр таба өйдүүллэрэ эрэйиллэр. 
Онон оҕо туһалаах, үчүгэйи оҥорор саҥаны айыыта биир эмэ буолуон, онтон куһаҕан айыылары элбэҕи оҥорон кэбиһиэн сөбүттэн харыстанан сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этиилэри туһанан оҕолору үөрэтэр.

ҮЧҮГЭЙТЭН ҮЧҮГЭЙ

Киһи бэйэтигэр туһалааҕы оҥорору, үчүгэйдик көстөрү үчүгэй диэн быһаарар. Ол иһин үчүгэйи оҥостуна сатыыра элбиир. Дьон өйө-санаата бэйэлэригэр үчүгэйи оҥорууларыттан сайдар, тупсар. 

Оҕо улаатан өйө киирэн истэҕинэ бэйэтигэр үчүгэйи оҥотторор баҕа санаата эмиэ улаатан иһэр. Төрөппүттэрэ оҕо баҕатын барытын тук курдук толорон истэхтэринэ оннукка үөрэнэн, үгэс оҥостунан иһэрэ бэйэмсэх санаатын улаатыннаран атаах буоларыгар тириэрдэр.

Омугу үлэ сайыннарар диэн этии оҕону иитииттэн, үлэҕэ үөрэ-тииттэн тутулуктанан үөскээбит. Кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэммит оҕо улаатан өссө күүскэ үлэлээтэҕинэ омук сайдыыны ситиһэр кыахтанар. Үлэлии үөрэнии оҕо тулуурун улаатыннарарын таһынан, сатаан, табан, нэмин билэн туттунарын үөскэтэр.

Былыр-былыргыттан дьон өйдөрө-санаалара, үлэни оҥоруулара сайдыыта биллэр тыллары үөскэтэн испиттэр. Дьон аан маҥнайгы оҥоруулара барылара кэриэтэ халы-мааргы, куһаҕаны эрэ үрдүнэн буолар эбиттэр, онтон салгыы үлэни оҥоруулара сыыйа-баайа сайдан, тупсан испиттэрэ саха тылыгар киирэн иҥэн сылдьаллар. Өй-санаа салгыы сайдан иһиитэ киһи оҥорор быһыыларын өссө тупсаран иһэллэриттэн саҥа тыллар үөскээннэр олоххо киирбиттэр:
- Дьалаҕайдык оҥоруу. Дьадаҥы буор куттаах, үлэлииргэ, хамса-ныылары оҥорууга үөрэммэтэх, сатаабат киһи оҥорбута эбэтэр кыһа-нан оҥоруллубатах, халы-мааргы үлэ итинник ааттанар.
 
- Сөптөөхтүк оҥоруу. Киһи оҥорор быһыыта “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыга сөп түбэһэллэриттэн үчүгэй уонна куһа-ҕан буолан тахсалларыттан, бу икки өрүттэр икки ардыларынан оҥорор быһыы сөп түбэһиитэ сөптөөхтүк оҥорууну үөскэппит.

- Таба оҥоруу. Киһи өйө-санаата сайдан, эбиллэн истэҕинэ оҥорор быһыыта эмиэ тупсан, табыллан иһэрин ситиспит. Киһиэхэ тугу барытын таба оҥоро сатыыр баҕа санаата үөскээн уонна табатык оҥорор буолууну ситиһэн, таба диэн тыл таҥараҕа кубулуйбут.

- Тупсаҕайдык оҥоруу. Табыллыбыт оҥоруу өссө көрүҥэ тупсуута сайдыы кэлэн иһэрин биллэрэн тупсаҕай диэн ааттаммыт. Дьоҕурдаах киһи оҥорбут үлэтэ тупсаҕай буолара ситиһиллэр. 

- Сатаан оҥоруу. Тугу барытын сатаан, сатабыллаахтык оҥор-доххо өссө тупсаҕай көрүҥнэнэрэ ситиһиллэр. “Сата таас” диэн үлэни сатаан оҥорууга көмөлөһөр таас баар буола сылдьыбыта биллэр. Бу сата таас көмөтүнэн дьоҥҥо сатабыллаах буолуу баҕа санаата үөскээбит, үлэһит ыаллар кыайа-хото үлэлээннэр баайдара эбиллэн иһэриттэн сатабыллаах буолууну ситиһэр кыахтаммыттар.

- Атыттар сөбүлүү көрөр, батыһар, үтүктэр үлэлэрин талааннаах дьон оҥороллор. Элбэх талааннаах дьон оҥорор үлэлэрин туһалаах сабыдыаллара омукка сайдыыны ситиһиини аҕалаллар.
 
- Тугу барытын үчүгэйдик оҥорор баҕа санаа дьоҥҥо салгыы үөскээһиниттэн үчүгэй киһи таҥара, Христос үөскээбит. 

“Киһи үчүгэйгэ дөбөҥнүк үөрэнэр” диэн этии сахаларга баар. Үчүгэйгэ ордук түргэнник эт-сиин үөрэнэр. Тото-хана аһааһын, сытан сынньаныы киһи этигэр-сиинигэр уонна өйүгэр-санаатыгар быһаччы дьайар үчүгэйдэр буоланнар өссө түргэнник үөрэнэргэ тириэрдэллэр.

Оҕоҕо “үчүгэй” буола, үчүгэйи оҥоро сатааһын аһара элбээһинэ атаахтатыыга тириэрдэн кэбиһэриттэн куһаҕаны үөскэтэр. Оҕо ол үчүгэйгэ түргэнник үөрэнэн хаалан үгэс оҥостунан кэбистэҕинэ бэйэмсэх санаата улаатан “миэхэ эрэ наада” диэҥҥэ тиийдэҕинэ, атын дьоҥҥо үчүгэйи оҥороро суох буоларын тэҥэ, тулуура суоҕа улаатар. “Добрыми намерениями вымощена дорога в ад” диэн нууччалыы өс хоһооно киһи үчүгэйи оҥостуна сатааһына аһара бардаҕына улахан куһаҕаҥҥа тириэрдэрин ыйан биэрэр суолталаах.
 
Айылҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, солбуйсан биэрэр төрүт тутулугун сахалар билэн тутуһа сылдьаллар. Бу тутулук киһи хаһан баҕарар үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар икки ардыларыгар үөскээн тахсар тэҥнэһиини тутуһа сырыттаҕына табылларын ирдиир. Аан бастаан куһаҕаны арааран билбэккэ эрэ, аҥардастыы “үчүгэйи” эккирэтэ сатааһын аҥар өттүгэр халыйыыны таһааран, үчүгэйи аһара ыытан кэбиһэриттэн, икки өрүттэр солбуйсуулара тиийэн кэлэрэ хамсааһыны үөскэтэр.

Киһи өйө-санаата аһара баран иһэр уратылаах. Ол уратыны быһаарыыга киһи үчүгэйтэн өссө үчүгэйгэ дьулуһуутун ылыы ордук табыллар. Киһи субу оҥорбутунан астынар санаата сотору ааһар, өссө үчүгэйдик оҥоруон баҕата киирэн кэлэр. Бу баҕа санаа киһини өссө тупсаран үчүгэйдик оҥоро сатыырыгар тириэрдэр.

Өй-санаа аһара баран иһэрэ киһи саҥаны айыыны оҥорон олоҕун тупсаран иһэрин үөскэтэринэн, сайдыыны аҕаларынан туһаны оҥорор, ол эрээри, саҥаны айыыны оҥоруу барыта үчүгэйи, сай-дыыны аҕалыа диэн быһаччы этии табыллыбат, киһини аны албыҥҥа киллэрэр. Ол курдук, киһи тугу уратыны, саҥаны айыыны оҥорбута барыта үчүгэйи оҥорууга тириэрдибэт. Саҥаны айыы куһаҕан буолан тахсара киһи сыыһа-халты туттунара элбээһиниттэн эбиллэн биэрэр уратылаах. Ону тэҥэ, куһаҕаны айыыны анаан-минээн, эрдэттэн бэлэмнэнэн оҥорооччулар эмиэ суох буола иликтэр.

- Үчүгэй салгыы сайдыыта үчүгэйтэн үчүгэй баар буоларыгар тириэрдибит. Киһи үчүгэйтэн үчүгэйи баҕара санаан иһэриттэн үчүгэйтэн үчүгэй диэбитин оҥорон иһэр кэмэ тиийэн кэлэр.

Үчүгэйтэн үчүгэй киһи өйүгэр-санаатыгар баҕа санааны үөскэтэн, ыҥырар, угуйар күүстэнэн киһи саҥаттан-саҥаны, урут суоҕу оҥорон иһэрин үөскэтэн сайдыыны аҕаларыгар көмөлөһөр эрээри, аһара барбата эрэйиллэр. Олоххо аһара барыы хаһан да табыллыбат. “Улахантан улахан” диэн көҥүллэринэн барбыт дьахталлар баҕа санаалара өйдөрө-санаалара киһи быһыытыттан аһара барбытын бэлиэтиир. Улаханы боруобалаан көрбүт дьахтар өссө улаханы боруобалыыр санаата улаатан хаалара, ити этиини үөскэппит уонна аһара бардаҕына ыал олоҕун алдьатыыга тириэрдиэн сөп. 

- Билигин үчүгэйтэн үчүгэй кэлбитин кэннэ өссө сайдыы кэлэн кэрэ буолуу кэлиэҕэ диэн сыыһа санаа дьоҥҥо баар буолла. Киһиэхэ кэрэ буолуу кэлиитэ кэхтиигэ тириэрдэрэ саха тылынан этиллэ сылдьарын туһаннахха табыллар. Ол курдук, кэрэ кэнниттэн кэлэр кэрэх диэн тыл уларыйбат турук тиийэн кэлиитин биллэрэр.
 
Дьоҥҥо билигин уларыйбат турук кэлэн иһиитин араас кыра, улахан пааматынньыктары оҥоруулара элбээбитэ илэ көрдөрөр. Туох үчүгэй, ураты баарын бэлиэтээн оҥорон үйэлэргэ хааллара сатааһын үөскээһинэ улахан пааматынньыгы оҥорууга тириэрдэр.

Кэрэ киһи үлэлээбэт, кэрэтин эрэ көрдөрө сылдьар. Онтон үлэни оҥоруу атын омуктартан хааллаҕына омук эстэр, симэлийэр кэмэ кэлэр. Ону тэҥэ, кэрэ буолуу киһи улахамсыйарын өссө улаатыннаран өйүн-санаатын алдьатар өттүгэр улаханнык халытар. (6,114).
 
Кэрээнтэн тахсыы диэн кэрэ киһи оҥорор олус куһаҕан быһыыта ааттанар. Бэйэлэрин олус “үчүгэйдэринэн” ааҕыммыт немец фашис-тара Аан дойду иккис сэриитигэр кэрээннэриттэн тахсаннар атын омуктарга улахан куһаҕаннары оҥорбуттара кэрээнтэн тахсыы диэн өй-санаа уларыйыыта чахчы баарын биллэрэр.

Уһун үйэлээх саха дьоно өй-санаа итинник эргийэн биэрэр кэмнэрин үөрэтэн билэн тылларыгар киллэрбиттэр. Айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕин сахалар билэн олохторугар туһана сылдьаллар. Ону тэҥэ, үчүгэй уонна куһаҕан кэмэ кэллэҕинэ эргийэн, солбуйсан биэрэллэриттэн, бу тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ киһи өйүн-санаатын харыстыыр аналлаах, ол аата аҥар өттүн диэки аһара барыыны суох оҥорон халыйан хааларын тохтотор.
 
“Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно олох уопутунан дакаастанна. Билигин сааһырбыт дьон өй-санаа эргийэн биэрэрин билэннэр өйдөрө-санаалара ордук сайынна. Ол курдук, сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар “үчүгэй” диэн аатта-наллара, бары дьадаҥы төрүттэринэн арбаналлара, онтон баайдар куһаҕан этилэр. Ону баара ырыынак олоҕо кэлэн барыта түҥнэри эргийдэ, үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэриилэрэ үөскээтэ. Аны баайдар үчүгэй буоллулар, дьадаҥылар уруккуттан биллэр куһаҕанна-рыгар төттөрү түстүлэр. Өй-санаа бу эргийэн, солбуйсан биэриитэ айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүлүнэн табатык быһаарылларын тутуһар сахалар, бу уларыйыыга улаханнык оҕустарбатылар. 

Дьон баҕа санаата үчүгэйгэ, баайга тардыһарынан ырыынак олоҕо өй-санаа сайдыытыттан үөскүүр баҕа санааны толорууга дьулуһууга ордук сөп түбэһэр. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ оҥорон үлэни үлэлииргэ үөрэтии эрэйиллэр кэмэ кэллэ.

Онон билигин ырыынак кэмигэр күүскэ үлэлээн-хамсаан баайы-малы мунньунуу, байыыны ситиһии кэмэ кэлбитэ элбэхтэр баҕа санааларыгар сөп түбэһэриттэн үлэ сайдыыта саҕаланна.

ОҔО АЙЫЫНЫ ОҤОРОРО КУҺАҔАНЫ ЭЛБЭТЭР

Айыыны оҥоруу диэн атыттар өссө билбэт, ол иһин оҥорбот ураты быһыыларын оҥоруу ааттанар. Саҥаны айыыны оҥоруу диэн хайдах буолан тахсара биллибэтиттэн олус улахан сэрэхтээх буолуу эрдэттэн ирдэнэрин оҕо билбэккэ тиэтэйэриттэн, ыксыырыттан ону-маны булан, өйүгэр туох киирэн кэлбитин оҥоро сатыыра элбээтэҕинэ сыыһа-халты туттунара үксээн хаалыан сөп.

Улаатан эрэр оҕолор араас ураты быһыылары, саҥаны айыыны оҥороллоро элбээтэ. Уол оскуолаҕа быһахтаах кэлэн бииргэ үөрэнэр уолун бааһырдыбыта, хаһан да оҥоро илик быһыытын, саҥаны айыыны оҥорбута. Бу оҥоруллубут быһыы уол өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы буолан баран олус куһаҕана барыларыгар биллибитэ.

2021 сыллаахха онус кылааска үөрэнэр уол учуутала мөхпүтүн иһин ааҥҥа кэтэһэн туран муннун тосту охсон кэбиспитэ. Ханна да иһиллибэтэх, ким да оҥорон көрө илик ураты быһыытын, саҥаны айыыны, бу уол оҥорбута. Ол курдук, айыы диэн ким да билбэт, ол иһин оҥоро илик ураты быһыытын оҥоруу буоларынан хайдах; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буолан тахсара биллибэт быһыыга киир-сэринэн ордук улаханнык сэрэнэри эрэйэр.

Саҥаны айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана, бу быһыы оҥоруллубутун кэнниттэн эрэ чуолкайдык быһаарыллара табыллар. Ол курдук, киһи бэйэтэ оҥорбут быһыытын “үчүгэй” диэн быһаарара элбэҕиттэн, бу оҥоруллубут быһыы хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу атыттар эрэ билэн, сыаналаан баран табатык быһаарар кыахтаналлар.
 
Уолаттар оҥорбут ураты, ким да оҥоро илик быһыыларын бары өттүттэн сыаналаан, ырытан көрдөххө олус куһаҕан, сиэри, киһи быһыытын таһынан барар быһыылар буолаллара быһаарыллан тахсар. Ол иһин бу саҥаны айыылар куһаҕан, хара айыы буолан хаалаллар.
 
Киһи оҥорор быһыылара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэннэр икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллар. Ол иһин айыы диэн киһи оҥорор ураты быһыыта икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ хаһан да уларыйбат. 

Тыл үөрэхтээхтэрэ киһи оҥорор быһыытын уратыларын букатын билбэттэриттэн айыы диэн тылы “үчүгэй” эрэ оҥоро сатыыллара улахан сыыһа, итэҕэл, өй-санаа үөрэҕин улаханнык халытыы буолар. Бу сыыһаларын саптынаарылар нууччалары үтүктэн “грех” диэн тылы быһаччы тылбаастаан “аньыы” диэн саҥа тылы оҥорон саха тылыгар киллэрэ сатыыллара сахалыы өй-санаа үөрэҕин уратыларын кырдьык билбэттэрин биллэрэр. “Аньыы” диэн тыл сахаларга суох тыл буолар уонна өйү-санааны быһаарыыга “й” диэн хамсааһыны үөскэтэр дор-ҕооно суоҕуттан букатын сөп түбэспэт. Арай бу тыл “нь” дорҕооно саҥарары сымнатан, минньитэн, ньаамыргыыры үөскэтэн киһини албыҥҥа киирэн биэриигэ тириэрдиэн сөп.

“Айыы үчүгэй”, “айыыны оҥор” диэн үөрэҕи оҕолору үөрэтиигэ тарҕата сатыыр тыл үөрэхтээхтэрэ, бу уолаттар оҥорбут олус куһаҕан саҥаны айыыларын саҕалааччыларга, күөртээн биэрээччилэргэ киир-сэллэрин билиэххэ сөп буолла. Ол курдук, кинилэр этэллэрин үтүктэн уолаттар айыыны, ким да оҥорбот быһыытын оҥорбуттара куһаҕан, хара айыы буолан тахсыбытыгар, кигэн биэрээччилэргэ киирсэннэр эппиэти тэҥҥэ сүгэллэрин төрөппүттэр ирдиэхтэрэ этэ.
 
Дьон бары айыыны, уратыны оҥоруохтарын баҕара саныыллар. Үчүгэй, дьоҥҥо туһаны аҕалар айыыны оҥоруу олус элбэх үлэлээх, уһун кэми ылар уустук үлэ буолар, онтон куһаҕан айыыны оҥоруу судургу, улахан эрэйэ суох дөбөҥнүк оҥоруллар быһыыга киирсэр. Ол иһин саҥа сайдан иһэр оҕо куһаҕан айыыны элбэхтик оҥорон кэбиһиэн сөбүттэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этиилэри тутуһан харыстыы, көмүскүү сатыырын тэҥэ, сыыһа-халты туттунан кэбиһэрин тохтотор.

Төрөппүттэр сахалыы таҥара үөрэҕин билэн, олоххо туһалаах көрдөбүллэрин тутуһа үөрэннэхтэринэ оҕо иитиитэ көнөн, атаах-татыы диэки халыйбыта тохтуо этэ. Бары төрөппүттэр оҕолоругар үчүгэйи баҕарар санаалара аһара барарыттан, маанылаан, атаахтатан кэбиһэн бэйэмсэх оҥороллоруттан сыыһа-халты туттунара киирэрэ, быстах быһыыга түбэһэрэ элбээн хаалар.

Хантан эрэ тимир туруупка булан уол пугач бэстилиэти оҥорун-наҕына олус улахан саҥаны айыыны оҥорор. Онтон бу бэстилиэтинэн сыал ытан көрөн боруобалааһын айыыны оҥоруу куһаҕанын, олус улахан сэрэхтээҕин арыйан таһаарар. Буорах эстэрин күүһүттэн туруупка хайа баран хаалыыта айыыны оҥоруу содулун үөскэтэр, ол аата кэһэйии кэлиэн сөп. “Хата улаханнык дэҥнэммэтэҕэр үөрүү” диэн этиигэ сөп түбэһэр быһыы үөскээн тахсар.
Булчут төрөппүттэрдээх оҕо хордуон ботуруоҥҥа буорах кутан баран быыһынан ыга бүөлээн баран ойоҕоһунан үүттээн, онно испиискэ атахтарын кэккэлэччи баайан граната оҥоруннаҕына, сыы-һа-халты туттунан тугу эмэ тоҕо тэптэриэн, дэҥнэнэн да хаалыан сөп.

Үөһээ ыттыы диэн оҕо саҥаны айыыны оҥоруутун үөскэтэр олус сэрэхтээх быһыы буолар. Оҕо кыаҕа баарынан үөһээ ыттарын сөбүлүүр. Олоппос ууран баран, онон салҕанан остуолга ыттаары охтон хаалыы диэҥҥэ оҕо барыта кэриэтэ түбэһэр куһаҕан быһыыта буолар. Үөһээттэн охтубут оҕо төбөтүн дэҥниирэ, доргутара, бу саҥаны айыыны оҥоро сатааһын куһаҕана, содула буолар.

Туох билбэтин оҥоруута барыта оҕоҕо саҥаны айыы буолан иһэриттэн ордук таттарыылаах, угуйуулаах буолар. Испиискэнэн оҕо оонньуура улахан алдьархайы таһаарыан сөбүн бары билэллэр. Ол иһин испиискэни кистии, бобо-хаайа сатыыллар. Ол эрээри, оҕо ол бобууну туораары бэйэтэ уоту умата сатааһына табыллыбакка хаалыан сөп. Оҕону уопуттаах киһи көрөн-истэн испиискэни сатаан уматарга, уоттан сэрэнэргэ эрдэттэн үөрэтэрэ туһалаах буолуо этэ. 

Саҥа улаатан иһэр оҕо табаах булан тартаҕына саҥаны айыыны оҥорор. Урут оҥорботоҕун оҥоруута саҥаны айыы буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар күүскэ иҥэн хаалар. Өссө элбэхтик хатылаан оҥордоҕуна табаахха ылларан хаалара эрэйи элбэтиэн сөп.

Табаах тарда үөрэммит оҕо хантан эрэ харчы булан табааҕын буллаҕына эрэ табыллара уустуктары үөскэтэр. Төрөппүттэрин албыннаан аһылыкка, киинэҕэ диэн ааттаан биэрбит харчыларын табаахха эргитэригэр эбэтэр онтун-мантын атыылыырыгар, сымыйа-лыы, албынныы сылдьарга  үөрэнэригэр тиийэн хаалыан сөп.
 
Пиибэ, арыгы иһиитэ диэн улаатан иһэр оҕо хайаан да боруобалаан көрөр быһыылара буолаллар. Аан бастаан арыгыны иһиитэ айыыны оҥоруу буолан оҕо өйүгэр-санаатыгар күүскэ хатанар. Элбэхтэ боруобалыы сылдьан үөрэнэн хааллаҕына эдэр арыгыһыкка кубулуйара төрөппүттэргэ эрэйи үөскэтэр. Төрөппүттэр баар суох эрэллэрэ, баҕа санааларын толоруохтаах киһилэрэ арыгыһыт буолан хааллаҕына, бу ыаллар салгыы олохторо алдьаныан сөп.
Аны өйгө-санааҕа өссө ыарахан дьайыылаах наркотик тарҕанан эрэр. Бу наркотик тарҕаныыта “айыы үчүгэй” диэн тыл үөрэхтээхтэрэ, үөрэх министерствота сыыһа үөрэҕи тарҕаталларыттан ордук кэҥээн, эдэрдэр сутуллан иһэллэр, кинилэр айыыны оҥорор, боруобалыыр санаалара элбэҕиттэн биирдэ эмэ айыыны оҥорон боруобалыы оонньуу сылдьан наркоман буолан хаалыахтарын сөп.

Оҕо улаатан истэҕинэ “айыы үчүгэй” диэн сыыһа үөрэх угуйар дьайыытыттан туох эрэ айыыны оҥорорго дьулуһар. Манна кыахтаах массыынанан күүлэйдээһин эмиэ киирсэр. Ол курдук, правата суох массыынаны ыытыы айыыны оҥоруу буоларынан оҕо төрөппүттэрин массыыналарын ылан ыыта сылдьан абаарыйаҕа түбэһиэн сөп.

Билигин Саха сиригэр оҕолор бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбээн сылдьар. Ол барыта тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут “айыы үөрэҕин” сыыһатыттан, эдэрдэр өйдөрүн-санааларын халытарыттан улахан тутулуктаах. Киһи оҥорбот быһыытын, айыыны оҥоро сатааннар бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбээтэ. Ону тэҥэ, “айыы үчүгэй” диэн оҕолору сыыһа үөрэтии айыылар өйдөрүн-санааларын дьайыытыгар киирэн биэрэллэрин үөскэтэр. Айыылар диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара буоланнар айыы “үчүгэй” диэн элбэхтик, улаханнык саҥарааччы эдэрдэри ыҥырар, угуйар кыахтара улаатан хаалар.

Эдэр кыргыттар “айыы үөрэҕин” куһаҕан дьайыытыттан улаата  түстэллэр эрэ биир кыайар айыыларын оҥоро охсоннор кыыстарын харыстаабаттар. Эдэр дьахтар иһигэр эр дьон буор куттара буккуллан хааларыттан кыайан саҥарбат, хамсаммат оҕолор төрүүллэрэ элбээтэ, ону тэҥэ, күүстээх уонна сылбырҕа уолаттар суохтарыттан көҥүл тустууга биллэр кыайыылар кэлбэтэхтэрэ ыраатта.

Оҕо сайдан иһэр өйө-санаата аһара барарыттан харыстааһын эрэйиллэр. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтии оҕо буолар-буолбат айыыны оҥорор санаатын аҕыйатан өйө-санаата аһара барарыттан харыстыыр аналлааҕын туһаныы эрэйиллэр.

Улаатан иһэр оҕо өйө-санаата этиттэн-сииниттэн хойутаан сайдан иһэр. Ол иһин ситэ билбэтиттэн уонна үчүгэй буолуо диэн санаата элбэҕиттэн оҥоро охсубута табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕаны элбэтэн кэбиһэриттэн сахалар сэрэтэн “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэллэр. Оҕо улаатан киһи буолууну ситиһэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран баран оҥорор саҥаны айыылара табыллан, сатанан үчүгэйи элбэтэллэрин сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар.

“Оҕо диэн оҕо”, сыыһа-халты туттунан кэбиһэрэ элбэх. Ол иһин оҕо диэн ааттанар. Аан бастаан киһи буолуу үөрэҕин баһылыырын сахалыы таҥара үөрэҕэ ирдиир. Ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууну баһылаатаҕына киһи буолууну ситиһэн олоҕун салгыы киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

Оҕо саҥаны айыыны оҥороругар “Кэс тыл” диэн аналлаах үөрэҕи тутуһан олоххо элбэх уопуттаах киһи этэрин истэн толороро эрэйиллэр. Кэһиини киллэрэн оҥоруллар саҥаны айыы сыыһа-халты буолан хаалара аҕыйаҕыттан туһаны аҕалар кыахтанар.

Онон оҕо өйө-санаата сайдан, киһи буолууну баһылаан баран саҥаны айыыны оҥороро үчүгэйи, туһалааҕы элбэтиэн сөп.

СИЭР диэн ӨЙ-САНАА ХААЧЧАҔА

Айылҕаттан айыллан салгын кута сайдарынан киһи өйө-санаата хаһан баҕарар аһара барар аналлаах. Ол аһара барыы ай диэн тылынан этиллэн салгын куту үөскэтэр. Киһи ону-маны барытын баҕара саныан сөп. Ол иһин киһи баҕа санаата икки аҥы арахсар:

1. Киһилии баҕа санаа. Бу баҕа санаа өссө туһалаах диэн ааттанар, ол аата бу баҕа санааны толордоххо олоххо туһаны аҕалыы кыаллар.  Туһалаах баҕа санаа туолуута киһи дьолу билэрин үөскэтэр.

2. Ыра санаа. Киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан толорбот баҕа санаалара ыра санаалар диэн ааттаналлар. Бу санаалар киһини аралдьытарга, албынныырга эрэ аналлаахтар уонна өй-санаа аһара барыыларын үөскэтэллэриттэн, аны харыстаныы эрэйиллэр.

Киһи аһара барар өйүн-санаатын хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэрдэҕинэ эрэ олоҕо табыллар, сыыһа-халты туттунара аҕыйыырын тэҥэ, киһи быһыытын тутуһан олоҕун киһи быһыы-лаахтык уһуннук, атыттары кытта эйэлээхтик олорор кыахтанар. Сахалар өй-санаа аһара барар ити уратытын былыр үйэҕэ үөрэтэн билэннэр сиэр диэн аналлаах өйү-санааны табан хааччахтааһыны олохтоон киһи оҥорор быһыытын тутуһары үөскэппиттэр. Киһи урут оҥоруллубут үчүгэйгэ тириэрдибит быһыыны тутуһа сырыттаҕына сиэри тутуһар уонна үчүгэй быһыыны хатылаан оҥорор кыахтанар.

Сиэр диэн үчүгэй быһыыны оҥорууга тириэрдибит санаа ааттанар. Ол иһин сиэри тутуһуу диэн үчүгэйгэ тириэрдибит санааны туһанан саҥа оҥорор быһыыны уруккуну хатылаан, өссө тупсаран оҥорон үчүгэйи элбэтэн тарҕатыы ааттанар. 

Санаа киһи оҥорор быһыытын салайар, сирдээн биэрэр. Ол аата сиэр киһи оҥорор быһыытын өссө оҥоруон инниттэн көннөрөн биэрэр, үчүгэйи оҥоруу диэки салайар кыахтанар. Сиэр диэн хааччах улахан туһатынан киһи оҥорор быһыытын өссө оҥоруон инниттэн үчүгэйин, куһаҕанын арааран көннөрөн, тупсаран биэрэригэр буолар.
 
Киһи оҥорор быһыылара уонна саҥаны айыылара оҥорон кэбис-питин кэнниттэн атыттар билэн, көрөн, үөрэтэн баран ханнык быһаарыыны ылыналларыттан тутулуктанан үчүгэйдэрэ эбэтэр куһа-ҕаннара арыллан биллэр уратылаахтар. Ханнык да быһыы эбэтэр саҥаны айыы оҥоруллуон иннинэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан быһаарыллыбат, хайдах буолан тахсара оҥорортон улаханнык туту-луктанан хаалар. Ону тэҥэ, санаа Анараа дойдуга сылдьарынан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан таба быһаарыллыбат. “Санаа диэн санаа буоллаҕа” диэн этэн сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ ону билинэр. Сиэр киһи оҥорор үчүгэй быһыыларыттан, олох уопутуттан үөскээн сайдан киһи быһыыта диэн киһи оҥорор быһыытын хааччаҕын үөскэппит. Ол аата ханнык эрэ оҥоруллубут быһыы үчүгэйи үөскэт-тэҕинэ, үчүгэйгэ тириэртэҕинэ, ол быһыыны хатылаан оҥорууга тириэрдибит санаа үчүгэй, сиэри тутуһар санаа буолар уонна киһи бу оҥорор быһыыта үчүгэй буолара ситиһиллэр кыахтанар.
 
“Киһини санаата салайар” диэн этиини сахалар туһаналлар. Ол иһин санаа аһара барарын тохтоторго сиэр диэн хааччаҕы үөскэтэн олоххо киллэрбиттэр. “Куһаҕан санааны санаама” диэн үөрэх сиэри тутуһууну үөскэтэр. Ол курдук, куһаҕан санаа элбэхтэ хатыланан, кэлин үгэскэ кубулуйан хааллаҕына, киһи бэйэтэ ону оҥорон кэбиһэрэ тиийэн кэлэн улахан куһаҕаны үөскэтиэн сөбүттэн сиэри тутуһа сылдьыы оҥорор быһыы үчүгэй буоларын хааччыйар аналлаах. 

Төрөппүт оҕотун сайдан иһэр өйүн-санаатын харыстыырга кыһанара эрэйиллэр. Оҕо өйүн-санаатын харыстааһын диэн аһара барар өйү-санааны сиэри тутуһан аһара ыыппат буолуу ааттанар. Оҕолорун харыстыыр төрөппүттэр кыра эрдэҕиттэн сиэри тутуһа сылдьарга үөрэтэллэрэ сыыһа-халты туттунарын аҕыйатар.

Тыл үөрэхтээхтэрэ бары араас үрдүк үөрэхтэри баһылаабыт дьон. Үөрэхтээх дьон сыыһаларын биллэхтэринэ өйдөнүөхтэрэ, сиэри тутуһуохтара, киһилии быһыыланыахтара, сыыһаларын көннөрүөх-тэрэ диэн санаа урут баар этэ. Ол иһин 2006 сыллаахха “Айыы үөрэҕин алҕастара” диэн ыстатыйаны бары ааҕар “Чолбон” сурунаалларыгар бэчээттэппитим. Онно бу сымыйа үөрэх элбэх сыыһалардааҕын, итэҕэл үөрэҕэ кыайан буолбатын, ол иһин секта буоларын арыйан, бэчээккэ таһааран дьоҥҥо тириэрдибитим. (12,70).

Өй-санаа, итэҕэл үөрэҕэр улахан сыыһа баара арыллан бэчээккэ тахсыбытын кэнниттэн үөрэхтээх, билиилээх дьон сыыһаларын көннөрүөхтэрэ диэн албын санааҕа киирэн сылдьыбыт эбиппин. Кыайан көммөт дьон эбиттэр. Арай саҥа тэриллибит “Тэтим” араа-дьыйаҕа “айыы буолуҥ” диэн алгыс этэн дьону ыҥыралларын син тохтото сылдьыбыттара эрээри, 2022 сыллаахха сайын эмиэ саҕалаан баран кыһын кэлэн эмиэ тохтоттулар. 

Биир эмэ оҕо айыыны оҥорон бэйэтигэр тиийинэрин бу дьон бэйэлэригэр ылымматтар. Билигин ыар айыыны оҥорон, антисептиги иһэн кэбиһэн 8 киһи өлбүтүн кэннэ айыыны оҥоруу куһаҕаҥҥа тириэрдэрин туһунан тугу эмэ өйдөрүгэр түһэрэллэр дуу, суох дуу? Бу кэмҥэ саҥаны айыыны оҥорон улахан атомнай буомбалары сайдыылаах диэн ааттанар дойдулар элбэҕи оҥостон бараннар, ол буомбалара эстэн хааллаҕына ханна куотан саһалларын билбэккэ эрэйдэнэ сылдьалларын үөрэхтээх дьон син билиэхтэрэ этэ. 

Айыыны оҥоруу диэн сиэри таһынан барар, дьон билбэт, ол иһин оҥорбот ураты, саҥа быһыылара буолар. Ону оҥоруу улахан сэрэх-тээх буолууну эрэйэр. Элбэх саҥаны айыыны оҥоро сатааһынтан биир эмэ эрэ табыллан, сатанан дьоҥҥо туһаны оҥороро биллэр. Ол аата сайдыыны аҕалар туһалаах саҥаны айыы диэн биир эмэ буолан хаалар. Онтон атын оҥорулла сатыыр айыылар бары кэриэтэ сатаммаккалар, табыллыбаккалар куһаҕаны элбэтэллэрин үлэһит, бэйэлэрэ оҥорор, тутар дьон билэллэр. Бу айыыны оҥоруу уратытын дьон бары билэн тутуһа сылдьаллара ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Итини таһынан, куһаҕан айыыны анаан-минээн өссө куһаҕан буоллун диэн оҥорор дьон эмиэ бааллар. Бу куһаҕан дьон хаһан суох буолаллара кыайан быһаарыллан биллибэт. Ол курдук, дьон тугу сирбиттэрин, сөбүлээбэтэхтэрин куһаҕан диэн ааттаан кэбиһэллэрэ хаһан да суох буолбат, баар буола турар.

“Айыы үчүгэй” диэн этэннэр тыл үөрэхтээхтэрэ сиэри тутуспат-тарын тэҥэ, атыттары тутуһумаҥ диэн ыҥыраллар, эдэрдэри айыыны оҥорон сиэри таһынан барарга үөрэтэллэр. Саха дьоно “Сиэри тутуһа сырыт” диэн этиилэрин тыл үөрэхтээхтэрэ бэйэлэрэ тутуспаттар уонна ол тутуспаттарын дьоҥҥо барыларыгар тарҕата сатыыллар.

Сахалыы олох сиэрин тутуспат, киһи быһыытын таһынан барарга ыҥырар тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар була сатаан оҥорбут “айыы үөрэҕэ” диэн секталарын тохтотор кэм буолла.

Итэҕэл үөрэҕэ ханнык да онтон-мантан булуута, эбиниитэ суох буолара табыллар. Ол курдук, сахалар таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕин баһылаабыттара хас да тыһыынча сыллар буолбуттара өйтөн-санааттан туттулуктаах тыллар элбэхтэриттэн биллэр.
 
Киһи оҥорор быһыылара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар сөп түбэһэн икки аҥы арахсаллара хаһан да уларыйбат. Киһи оҥорор быһыытыттан көрөн, арааран ханнык өйдөөх-санаалаах киһи буолара быһаарыллар:

1. Үчүгэй быһыылары оҥорор киһи үчүгэй быһыылаах диэн ааттанар. Дьон бары үчүгэй диэн ааттыыр быһыыларын оҥоро сатыылларыттан үчүгэй быһыылар олус элбээбиттэр.

2. Куһаҕан быһыылары оҥорор киһи куһаҕан быһыылаах буолан хаалыан сөп. Дьон өйө-санаата сайдан, тупсан истэҕинэ куһаҕан быһыылар аҕыйаан иһэллэр эрээри, суох буолар кыахтара суох. Ол курдук, дьон тугу сирбиттэрин, сөбүлээбэтэхтэрин куһаҕан диэн ааттыыллара хаһан да симэлийэн хаалбат.

Бу икки өрүттэр икки ардыларыгар сөп түбэһии, сөбүлэһии өрүтэ үөскээн тахсан иһэр. Бу үһүс өрүт үөскээн тахсарын сахалар быһаараннар “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэппиттэр уонна бэйэлэрэ сөптөөх быһыыны оҥороллорун, үһүс өрүтү үөскэтэн тутуһалларын биллэрэн Орто дойдуга олоробут диэн этинэллэр.

Онон киһи өйө-санаата аһара барара элбэҕиттэн анаан-минээн сиэр диэн ааттаах хааччахтаах буоларын сахалыы таҥара үөрэҕэ үөскэтэн дьону киһи быһыытын тутуһарга үөрэтэр.

КУҺАҔАН САНААЛАРТАН ЫРААСТАНЫЫ

Киһи араас санаалара элбэхтэрин таһынан, ону-маны барытын саныы сылдьара кыайан бобуллар кыаҕа суох. Санаа үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана, бу диэн араарыллан биллибэтиттэн киһи бэйэтин олоҕун уопутунан туһанан тэҥнээн көрөн уонна оҥорор быһыылара хайдах буолан тахсалларынан эрэ, олору арааран быһаарар кыахтанар.

Ханнык эрэ биир санааны элбэхтик саныы сырыттахха күүһүрэр уонна умнуллубат буолууга, баҕа санааҕа уларыйар, киһи ол баҕа санаатын өссө элбэхтэ хатылаан үгэскэ кубулутуон сөп. Бу үөскээбит үгэс киһини бэйэтин салайыан сөп. Ол иһин санаа хайдаҕын; үчүгэйин, туһаны оҥорууга тириэрдэрин эбэтэр куһаҕанын, туһата суоҕун эрдэттэн арааран билэргэ сиэри тутуһуу туһалыыр. Сиэр диэн үчүгэй быһыыны оҥорууга тириэрдибит санаа буолан киһи саҥа оҥорорго бэлэмниир санаатын тэҥнээн көрүүгэ аналланар.

Оҕону иитиигэ аан бастаан куһаҕан диэн ханна баарын биллэрэн үөрэттэххэ, дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕаннарын арааран билэриттэн олору санаабат, оҥорбот буолара үөскээн олохсуйар. Киһи куһаҕан санааларын мунньубакка ыраастана сырыттаҕына эрэ киһи буолан, киһилии быһыылана сылдьара кыаллар. Ол курдук, санаа олус түргэниттэн элбэх куһаҕан санаа түргэнник мунньуллан хаалыан сөп. Итини тэҥэ, оҕо кыра эрдэҕинэ атаахтык иитиллибитэ бэйэмсэх, бэйэтигэр эрэ үчүгэйи, туһалааҕы оҥорор санаата улаатан, үгэс буолан хааларыгар тириэрдэрэ үлэни, ыараханы, эрэйдээҕи сөбүлээ-бэтин үөскэтэн, аймахтар мөлтөөн иһэллэрин саҕалыыр.

Бу үөскээн, олохсуйан үгэс буолбут санааларын суох оҥорон, ыраастаан, уларытан биэрдэххэ эрэ оҕо үлэни оҥорор кыаҕа улаатыан сөп. Атаах оҕо бэйэтин туһугар тугу эмэ үлэлиэн сөбүн сүрэҕэ суох буолан хаалбыта мэһэйдии сылдьар. Кыратык үлэлии түһэн баран быраҕан кэбиһиэн сөп. Кыра эрдэҕинэ үөскээн хаалбыт куһаҕан, үлэни абааһы көрөр санаалары атыттарынан, үчүгэй, үлэлииргэ баҕа санааларынан солбуйан биэрдэххэ эрэ үлэни хаачыстыбалаахтык оҥорон түмүгэр тириэрдии кыаллар кыахтанар.

Санаа олус түргэн, кылгас кэмҥэ мунньуллан, элбээн хаалыан сөп. Куһаҕан санаа үгэһи үөскэтэриттэн харыстаныы ирдэнэр. Үчүгэй санаа элбиирэ киһиэхэ туһаны оҥороро биллэриттэн санаа мунньулларын үчүгэй эрэ курдук санааһын сыыһа, куһаҕан санаа эмиэ эбиллэн, мунньуллан киһини куһаҕаны оҥорууга тириэрдиэн сөп.
 Санаа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэр тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Үчүгэй, киһилии санаалар.

2. Куһаҕан уонна ыра санаалар.

Санаа тугунан да кыайан тутуллубатынан, хааттарбатынан киһи бэйэтин санаатын бэйэтэ эрэ үчүгэйин, куһаҕанын быһааран улары-тар, умнан кэбиһэр кыахтанар. Санаа бэйэтэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана ыл да быһаарылла охсубат. Ол курдук, киһи ханнык баҕарар санаалары саныан сөбө кыайан хаайыллыбат, бобуллубат. 

Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыы, бу быһаарыылар өссө солбуйсан, эргийэн биэрэллэриттэн улахан уустуктаах. Санаа ханнык эрэ быһыыны оҥорууга тириэрдэриттэн көрөн, ырытан, быһааран хайдах санаа буолара; үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаа-рыллар кыахтанар. Ол иһин үчүгэй быһыыны оҥорууга тириэрдибит санаалар сиэри үөскэтэллэр, онтон куһаҕаны оҥорууга тириэрдэр санаа сиэри таһынан барар санаа диэн ааттанар, умнуллар, хаалар аналланар. Киһи оҥорбут быһыыта үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын атын дьон быһаараллара табыллар. Ол курдук, киһи бэйэтэ оҥорбут бы-һыытын хаһан баҕарар “үчүгэй” диирэ хаалан хаалбатыттан атыттар эрэ билэн, көрөн баран ылынар быһаарыылара таба буолар кыахтанар. Элбэхтэр бу быһыыны үчүгэй диэн эттэхтэринэ, үчүгэй диэн буолара быһаарыллар, онтон сирдэхтэринэ – куһаҕан диэн ааттанар, хаалар, умнуллар дьылҕаланар. Ол иһин саҥаны айыыны оҥоруу үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана хойутаан быһаарыллар кыахтанар.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы уустугуттан сахалыы таҥара үөрэҕэ “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн үөрэҕи туһанан оҕону үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарыгар үөрэтэр. Оҕо үлэттэн кэлэр үчүгэйи, туһалааҕы кыра эрдэҕиттэн билэн, сыаналыы үөрэнэрэ бэйэтэ үлэһит буоларын төрүттүөн сөп. Бэйэлэрэ кыахтара баарынан үлэлии, хамсыы сылдьар төрөппүттэрин оҕо үтүктэр, батыһар санаата үөскүүрүттэн үлэһит дьон оҕолоро үлэһит буола улааталлара элбиир.

Куһаҕаны саныы сырыттахха, бу санаа эмиэ мунньуллан, элбээн иһэриттэн сэрэннэххэ эрэ табыллар. Бу биллибэт курдук санаалары умнубакка саныы сырыттахха кэлин мунньуллан куһаҕан үгэскэ кубулуйан хааллахтарына, киһи олору бэйэтэ оҥорон кэбиһэрэ үөскээтэҕинэ улахан куһаҕаҥҥа тиийэн хаалыан сөп. Куһаҕан санаалар эбиллэн хаалбаттарын туһугар, ол санаалартан ыраастана сылдьыы киһилии быһыылаах киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар уонна таҥара үөрэҕэр киирсэр. (7,47).

Куһаҕан санаалартан ыраастаныыны киһи бэйэтин кыаҕынан араас көрүҥнээхтик оҥоруон сөп:

- Умнуу. Киһи бэйэтин кыаҕынан өйүн-санаатын ыраастана сылдьар быһыыта, умнан кэбиһэрэ ааттанар. Оҕо 5 сааһыгар диэри оҥорбут быһыытын барытын умнан иһэрэ куһаҕан санаалары ийэ кутугар мунньубатыгар улаханнык туһалыыр аналлаах.

- Аралдьыйыы. Атын санааны санаан куһаҕан, туһата суох санааны үтүрүйэн туоратыахха, хаалларыахха сөп. Оҕо куһаҕан санааларыттан ыраастанарын хом санаһыы кэнниттэн эйэлэһии кэлэрэ үөскэтэр. Кыратык хом санаһыы дьон сыһыаннарыгар хаһан баҕарар баар. Ол иһин хом санаа кэнниттэн кэлэр эйэлэһии, ол куһаҕан санааны ыраастыырынан суолтата улаатар.

- Солбуйуу. Солбуйуу диэн олохсуйан хаалбыт куһаҕан үгэһи атын үчүгэй, туһалаах санааны элбэхтик санаан уонна үчүгэй быһыылары оҥорон үчүгэй үгэстэри үөскэтинэн, ол үчүгэйинэн уларытан биэрии ааттанар. Эрдэ үөскээбит үгэс ыл да уларыйа, симэлийэ охсубат, суох буола охсон хаалбат. Ол иһин атын, үчүгэй үгэһинэн солбуйуу ньымата туттуллара туһалыыр. 

- Киһини үчүгэйдэрэ эбэтэр куһаҕаннара өссө биллэ илик араас санаалар киирэн эрэйдииллэр. Бу санаалары элбэхтик саныы сырыт-тахха үгэһи үөскэтэн кэбиһиэхтэрин сөп. Ол иһин бу санааны атын, улахан уопуттаах киһиэхэ кэпсээн куһаҕанын быһаарыы үрэйэн, ыһан кэбиһиигэ тириэрдии “Айыы этиитэ” диэн ааттанар. Иннэ-кэннэ биллибэт санааны улахан уопуттаах киһи быһааран үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын арааран, көмөлөһөн биэрэрин “Айыы этиитэ” диэн ааттаан сахалыы таҥара үөрэҕэ туһана сылдьар.

Куһаҕан санаалартан ыраастана сылдьыыга киһи бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэрэ хайаан да эрэйиллэр. Бу куһаҕан диэн билэр буоллахха эрэ үчүгэй диэн баара быһаарыллан, арыллан тахсар. Аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын оҕо билэр кыаҕа улаханыттан, бу үөрэҕи баһылааһын чэпчиир. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕэ аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билии үчүгэйи туспа арааран билиигэ туһалааҕын дакаастаан оҕону “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэр. Бу куһаҕан санаа диэн билии киһи өйүн-санаатын бэйэтэ ыраастыы сылдьарыгар көмөнү оҥорор. Ол курдук, ханнык баҕарар санаатын куһаҕанын биллэҕинэ киһи умнар, хаалларар кыаҕа улаатан умнарыгар көмөлөһөр.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоххо туһаныыга ким эрэ эппитин үтүктүү, ол киһи эппитигэр киирэн биэриини үөскэтэр. Ол курдук, атын дьоҥҥо үчүгэйи баҕарааччылар аҕыйахтарынан “Дьон этэринэн сылдьыма” диэн сахалар үөрэхтэрэ таба буолан тахсар.

Тыл үөрэхтээхтэрэ сахаларга сыҥалыы сатыыр “аньыы” диэн тыллара саха тыла буолбатах. Нууччалар “грех” диэн тылларын туруору тылбаастыы сатаан булбут тыллара. Бу “аньыы” диэн тылы булан бэйэлэрэ үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар сахаларга, куһаҕаҥҥыт бу баар диэн этэн биэрэ, ыйбыта буолан албынныы, бэйэлэрин диктатураларын үөскэтэ сатыыллар. 

“Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно төһө эрэ кэминэн үчүгэй диэн ааттаммыт үчүгэйэ бүтэн куһаҕаҥҥа уларыйан хаалара тиийэн кэлэрин биллэрэр. “Аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан туһанан куһаҕаны ааттаан, дьаралык иҥэрэн биэрии, бу куһаҕан аны көнөн хаһан эрэ үчүгэйгэ уларыйарын, тупсарын суох оҥорор, ол иһин сахалар үөрэхтэригэр сөп түбэспэт. (5,113).

Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи куһаҕан санаалары саныы сылдьа-рыттан куһаҕан үгэс үөскээн хаалыан сөбүн билэриттэн куһаҕан санаалартан ыраастана сылдьыы туомун ыытан өйү-санааны ыраас-тааһыҥҥа көмөлөһөр. Киһи тулуурдаах буолуутун улаатыннарарга тымныы уунан куттуу, тымныы салгыҥҥа сылдьыы улахан туһа-лааҕын бары билэллэр. Тымныы уунан куттуу эти-сиини эрчийэн ыарыыларга ылларбаты уонна тулууру улаатыннарарын тэҥэ, куһаҕан санаалартан ыраастаныыга улаханнык туһалыыр. 

Онон түргэнник мунньуллан хаалар куһаҕан санаалартан киһи бэйэтин кыаҕынан ыраастана, сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһа сырыттаҕына эрэ олоҕун киһи быһыылаахтык олороро кыаллар.

БААЙДАР уонна ҮЛЭҺИТТЭР ОҔОНУ ҮЛЭҔЭ ҮӨРЭТИИГЭ УРАТЫЛАРА

Баайдар уонна үлэһиттэр дьон улахан бөлөхтөрүн, икки өрүттэрин үөскэтэллэр. Кинилэр өйдөрө-санаалара баайдара-маллара төһө элбэ-ҕиттэн тутулуктанан улаханнык уратыланан тахсаллар:
 
1. Аҕыйах ахсааннаах баайдар. Үлэни оҥорон таһаарыыны баһы-лааһын уонна улахан салайааччы буолуу үлэһиттэр оҥорон таһаар-быттарынан туһаныыга тириэрдэринэн баайдар байыыны ситиһэллэр. Оҕолорун маанылаан, атаахтатан иитэн улаатыннаран бас-баттах быһыылаах буоларыгар тириэрдэллэрэ уларыйан иһэллэрин үөскэтэр.

2. Элбэх ахсааннаах үлэһиттэр. Үлэлээн-хамсаан туһалааҕы, барыһы оҥорон таһаараллар, эттэрин-сииннэрин эрчийэн буор кутта-рын үөскэтэн сайыннараллар уонна оҕолоругар тириэрдэннэр омук сайдыыны ситиһэригэр түргэнник тириэрдэллэр. Үгүс оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ үөрэтэн үлэ тупсарын ситиһэллэр.

Үлэни оҥоруу уонна онон туһаныы уратылара, бу дьон улахан бөлөхтөрүгэр биллэр дьайыыны оҥороллоруттан өйдөрө-санаалара сайдыыта эмиэ туспаланан хаалаллар. Бу уратылар оҕолорун иитэллэригэр, үөрэтэллэригэр быһаччы дьайалларыттан оҕолор өйдөрө-санаалара утарыта хайысхалаах буола улааталлар.

Баайдар уонна үлэһиттэр оҕону кыра эрдэҕиттэн иитэргэ, үөрэтэргэ туһанар ньымалара тус-туспалар, утарыта турар өйдөбүл-лээхтэр. Бу тус-туспалар дьайыыларыттан баайдар уонна үлэһиттэр оҕолорун өйдөрө-санаалара икки өрүттээхтик сайдаллар:

1. Атаах оҕо.

2. Көйгө оҕо.

Оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр, бу кутун хайдах иитииттэн, көрүүттэн-истииттэн өйө-санаата улаханнык уларыйарын арыыйда дириҥник ырытыахпыт:

1. Баайдар барылара-бары дэлэйиттэн оҕолорун маанылаан, атаахтатан иитэллэр, тугунан да хааччахтаабаттар, көҥүлүнэн ыытан кэбиһэллэр. Оҕо көҥүлүнэн барыыта улаатан хааллаҕына бэйэмсэх санаата аһара барарыттан тулуура, туттунар күүһэ аҕыйах буолар. Үлэҕэ үөрэппэттэриттэн сүрэҕэ суох буола улааталлар, бэйэлэрин эрэ тустарыгар тугу эмэни, кыраны оҥоро сатыахтарын сөп.

Баай дьон оҕолорун кыра эрдэҕинэ үлэлиир үгэскэ үөрэппэккэ атаахтата, оонньото сырытыннараллара элбэх. Оҕолорун бэйэмсэх санаалара бэйэлэрин кытта тэҥҥэ улаатан иһэриттэн араас көрдөбүллэрэ аһара барарыгар тириэрдэн кэбиһэллэр. Бэйэмсэх санаа киһиэхэ бэйэтигэр үчүгэйи элбэхтик оҥороругар тириэрдэринэн аһара бардаҕына атыттарга үчүгэйи, туһалааҕы оҥорорун суох оҥорор. Баай уонна бэйэмсэх санаалаах киһи баайын туһанан бэйэтигэр өссө элбэх үчүгэйи оҥосторунан баайдар аһара байар санаалара улаатан иһэригэр тиийэллэр. Аһара баайдар баар буолуулара атыттар, элбэх үлэһиттэр дьадайыыларын үөскэтэриттэн, дьон бу икки өрүттэрэ утарыта туруу-лара улаатан, дириҥээн иһэрэ өссө эбиллэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьон олохторо көммүт курдук сана-ныылара үөскээн оҕолорун атаахтатан иитэллэрэ олоҕурбута. Онно “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн партия ыҥырыыта ордук көмөлөс-пүтэ, оҕолор бары бэлэмҥэ үөрэнэр кэмнэрэ кэлбитэ. Итини тэҥэ, оҕолору үөрэхтээх эрэ оҥороору үлэни куһаҕаҥҥа түһэрэн кэбиспит-тэриттэн үлэлииргэ сүрэҕэ суох буолуулара улааппыта.

Тыл үөрэхтээхтэрэ оҕону “айыы үчүгэй”, “айыыны оҥорон ис” диэн этэн үөрэтэллэрэ атаахтатыыга тириэрдэр, тугу барытын талбытынан оҥорорун көҥүллүүрүнэн, көҥүлүнэн барыытын үөскэ-тэрэ сахалар оҕону иитэр, үлэҕэ үөрэтэр үөрэхтэригэр сөп түбэспэт уонна оҕо сыыһа-халты туттунарын элбэтэр сыыһа үөрэх буолар.
 
Төрөппүккэ оҕото инникигэ кэскилэ, олоххо ситиһэ сатыыр сыалын ситиһиитэ буолар. Оҕону кыра эрдэҕинэ атаахтата сылдьыы, үлэлииргэ үөрэппэт буолуу аймахтары эстиигэ, киһи быһыылаах кэлэр көлүөнэтэ суох хаалыыларыгар тириэрдиэн сөп.

Баайдар оҕону атаахтатан, көҥүлүнэн ыытан иитэллэриттэн уонна үлэҕэ үөрэппэккэлэр тулуура суох буола улаатарыттан аҕыйах көлүөнэнэн эстиигэ, симэлийиигэ тиийэн хаалаллар. Ол курдук,  баайдар уларыйаллара, эстэллэрэ түргэнник кэлэн иһэриттэн үлэһиттэртэн кыахтаахтара байан тахсаннар кинилэри солбуйаллар.

2. Дьон үксүлэрэ үлэһиттэр. Үлэ эрэ омугу сайыннарар, буолан баран, кыайыылаах үлэ эрэ сайдыыны аҕалар. Кыайыылаах, ол аата атын дьон үтүктэр, батыһар үлэлэрин кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэммит, сатабыллаах киһи эрэ оҥорор кыахтанар. Ол иһин киһи буор кутун сайдыыта омук сайдыыны ситиһэригэр туһата улахана быһаарыллар. Атыттар үтүктэллэриттэн үлэ сайдар уонна үлэһиттэр ахсааннара эбиллиититтэн омук ахсаана үксээн иһэрэ ситиһиллэр.

Үлэһиттэр оҕолоро кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэнэн тулуура, дьулуура улаатар, сыыһа-халты туттубата үөскээн туһалааҕы оҥорор кыахтанар. Үлэҕэ үөрэнэн бэйэтэ сөптөөх быһаарыыны ылынар кыаҕа улаатарыттан үлэлээн барыһы киллэрэр уонна үлэтин түмүгүн табан, сатаан туһаннаҕына байыыны ситиһэр кыаҕа улаатар.

Былыргы кэмнэргэ үлэһиттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн үлэнэн иитэллэрэ уонна улаатан истэхтэринэ үлэлии үөрэтэллэриттэн көйгө буолууга тириэрдэрэ. Сэбиэскэй былаас кэмигэр оҕону иитиини атаахтатыыга тириэрдэннэр оҕо үлэҕэ үөрэнэн көйгө буолуута куһаҕан диэн ааттанан хаалларыллан сылдьара билигин да көнө илик. 
Үлэҕэ үөрэтии оҕоҕо эрэйи үөскэтэр, элбэх тулуурдаах буол-лаҕына эрэ кыайар кыахтанар. Ол иһин атаах оҕо үлэҕэ тулуйан үөрэммэт, улааттаҕына ханнык эрэ чэпчэки, барыһы аҕалбат, иппэй-туппай үлэни үлэлиэн сөп. Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ тулуура улахана эрэйиллэр. Ыараханнары уонна араас үлэни тулуйан үлэлии үөрэммит оҕо көйгө диэн ааттанар. Үлэҕэ үөрэтииттэн көйгө оҕо тулуура, дьулуура өссө улаатан олоххо ситиһиилэри оҥорор кыаҕа улаатар.

Элбэх оҕолордоох ыаллар улахан оҕолоро кыра бырааттарын, балыстарын кыра эрдэҕиттэн көрөн-истэн көмөлөһөрүттэн көйгөтүк иитиллэр. Ол иһин ыал улахан оҕолоро улааттахтарына үчүгэй салайааччылар, үлэни тэрийээччилэр үүнэн тахсыахтарын сөп.

Үлэһиттэр тулуурдара улаханыттан, өйдөрө-санаалара туруктаа-ҕынан ыал олоҕун ыараханнарын тулуйалларыттан аймахтара сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэрин ситиһэллэр. Омугу көрсүө, сэмэй үлэһиттэр сайыннараллар уонна ахсааннарын элбэтэллэр. Ол барыта оҕону иитиигэ көрсүө, сэмэй буолуу үөрэҕин тутуһалларыттан сыыһа-халты туттубаттарыттан, ол-бу аһара барыыларга киирэн биэрбэт-тэриттэн тутулуктанар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ диэн үлэһиттэр үөрэхтэрэ. Оҕону көрсүө, сэмэй буол диэн этэн үөрэтэн тулуурун улаатыннаран сыыһа-халты туттунарын аҕыйатар аналлаах үөрэх буолар. Үлэһиттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэтэллэриттэн тулуура, өһөс санаата улаатан олоххо көрсөр ыараханнары тулуйар  уонна үлэҕэ сайдыыны, тупсууну киллэрэр кыахтанар.

Онон кыра эрдэҕиттэн үлэни оҥорууга, тулуурдаах буолууга үөрэтиллибит оҕо көйгө диэн ааттанар уонна улааттаҕына кыайа-хото үлэлээн олоҕор ситиһиилэри оҥороро быһаарыллар.  

ДЬАДАҤЫТТАН САЙДЫЫНЫ СИТИҺИИ

“Киһини санаата салайар” диэн этиини сахалар таҥараларын үөрэҕэ тутуһар. Сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ уонна саҥарар тыллара киһи өйө-санаата сайдыытын кытта тэҥҥэ үөскээбитин, элбэх үгэстэр иҥэн сылдьаллара биллэрэр. Дьадаҥы диэн тылы ырытыы ону дакаастыыр. Бу тыл дьа уонна даҥ диэн тыллартан холбонон үөскэтиллибит. Дьа диэн өйү-санааны биллэрэр тыл, онтон даҥ диэн дьиэ үрдүн даҥын курдук таах сытыыны быһаарар уонна дьадаҥы киһи сүрэҕэ суох өйдөөҕүн-санаалааҕын билиигэ таһаарар.

Киһи салгын кутун үлэтэ ай диэн тылынан этиллэрэ саҥаны айыыны, урут суоҕу, уратыны булан оҥорон иһэр аналлааҕын биллэрэр. Арай бу саҥаны айыыларбыт олоххо киллэрэр уратылара сайдыыны, тупсууну, үчүгэйи аҕалаллара эбэтэр төттөрү тардыыны, куһаҕаны оҥорууга тириэрдэн кэбиһэллэрэ икки өрүтү үөскэтэн таһааралларыттан олох уустугун, эрэйин үөскэтэллэр.

Айыы диэн тыл киһи оҥорор ураты, атыттар өссө билбэт, оҥорбот быһыыларын, саҥаны айыыны оҥорууну биллэрэр. Бу былыргылар оҥорбут тыллара куһаҕан өрүтэ элбээн хааларын “ыы” диэн ытааһын сыһыарыылааҕа этэн, көрдөрөн биэрэр. Бу айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыылара икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын быһааран биэрэринэн икки өрүттээх өйдөбүллээх. 

Киһи этин-сиинин элбэхтик хамсатан эрчийэрэ туһалыырыттан быччыҥнарыгар үөскүүр буор кута хамсаныылары оҥорор кыаҕа улаатарыгар тириэрдэн этэ-сиинэ араас табыллыбыт хамсаныылары имигэстик оҥороро дьарыктанан истэҕинэ эбиллэн иһэр.

Киһи сайдыыны ситиһэрэ диэн этин-сиинин хамсатар буор кута сайдарын тэҥэ, араас туһалаах үөрүйэхтэрэ элбиирин уонна майгына тупсарын ситиһэрэ буолар. Үлэһит, дьоҕур, сатабыл уонна талаан диэн буор кут төһө сайдан иһэрин биллэрэр тыллар былыргы кэмнэргэ үлэни оҥоруу сайдан, тупсан иһиитин быһаарыыттан үөскээбиттэр. Сайдыылаах буор кут үлэни кыайар, үлэһит дьоҥҥо баара “Уус оҕото – уус буолар” диэн этииттэн биллэн чуолкайданар.

Өй-санаа куруук хамсыыр, биир таһымҥа хам баайыллан турбат, сайдыыны ситиһэриттэн уларыйан, тупсан, буор кутун сайдыыта үрдүкү таһымҥа тахсан иһэр. Омук сайдыыта диэн омук дьонун эттэрэ-сииннэрэ бөҕөргөөн уонна буор куттара, араас хамсаныылары оҥорор туһалаах үөрүйэхтэрэ сайдан, элбээн иһиитэ ааттанар.

Үлэлии үөрэммит дьадаҥы да киһи оҕото буор кутун утумнаахтык дьарыктаан, сайыннаран дьадаҥыттан үлэһиккэ тиийэ сайдыыны ситиһиэн сөп. Өссө кыһанан дьарыктаннаҕына дьоҕурдаах буолууну бэйэтин үйэтигэр ситиһэр кыахтанар.

Буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэриттэн киһи сайдыыны, тупсууну ситиспитэ оҕолорун сайыннаран, салҕанан иһэр. Дьоҕурдаах үлэһиттэн сатабыллаах үлэһиккэ, онтон салгыы хас да көлүөнэнэн талааннаах үлэһиккэ тиийэ буор куту сайыннарыахха сөп.

Киһи өйө-санаата сайдыыта дьадаҥыттан, үлэһиттэн саҕалаан сайдан, байыыны ситиһэн иһии диэки хайысхаланан, өрө тахсан иһэр. Төһө эрэ кэминэн өй-санаа сайдан, байыыны ситиһэн баран оҕолорун атаахтык иитэллэриттэн аны мөлтүүр кэмэ, бу аймахтар уларыйар, атынынан солбуллар кэмнэрэ тиийэн кэлэрэ айылҕа уларыйан иһэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн тутулугар сөп түбэһэр.

Биллэр бэлиэлэринэн туһанан киһи өйүн-санаатын уратыларын быһаарыахха сөп. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылары “үчүгэй” диэн арбааннар уонна дьахталлар көҥүллэринэн эргэ барыыларын олохтооннор Россия дьоно барылара дьадаҥылар куһаҕан, үлэни сөбүлээбэт буор куттарынан буккуллан хаалбыттарыттан, билигин да үлэ сайдыыта ситиһиллэрэ өссө да ыраах.

Дьадаҥы диэн буор кута сайдыбатах, хамсаныылары оҥорорун сүрэҕэлдьиир, күүскэ үлэлиэн баҕарбат киһи ааттанар. Ыраахтааҕы саҕанааҕы кэмҥэ дьадаҥылар баайдара-маллара аҕыйаҕыттан уонна мөлтөх үлэлэринэн биллэн атыттартан араарыллар этилэр. Дьадаҥы төрүттээх дьон оҕолоро, сиэннэрэ аныгы олоххо олохторо тупсубутунан туһанан уойан эрэйдэнэллэрэ элбээтэ. Былыргы кулуттар көлүөнэлэрэ билигин Америкаҕа олохторо көнөн аһара уойбуттарын бэлиэтииллэр. Ол барыта кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр буор кут өйдөбүллэригэр урукку кэмҥэ аччыктааһын, ас тиийбэтэ иҥэн хаалбытыттан, элбэх астан аһыы түһүөххэ диэн санаа дьайарыттан аһара уойууга тиийэллэрэ элбиир. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар чэпчэки үлэни, үөрэҕи баһылааһыны өрө туппуттара. Үгүс үлэһиттэр тыа сиригэр күүскэ үлэлиир, Союһу сайыннарар кэмнэригэр куораты булан үөрэнэ сатаабыттара. Үөрэҕи син ситис-питтэрэ эрээри, дьоҥҥо туһаны оҥорор, барыһы киллэрэр үөрэхтэр буолбакка, дьон оҥорбуттарынан туһанар эрэ, кыра үөрэхтэр этилэр.
 
Үөрэхтээх буолуу дьадаҥы өйү-санааны, эти-сиини хамсаппат буолууну өссө улаатыннаран кэбиһэр. Ол курдук, үөрэхтээх киһи чэпчэки үлэни көрдүү сатааһына сүрэҕэ суоҕуттан, этин-сиинин элбэхтик хамсатыан баҕарбатыттан улаатан биэрэр. 

Киһи өйө-санаата, буор кута дьадаҥы буоларын маннык бэлиэ-лэри туһанан чуолкайдык билиэххэ сөп:

1. Баар харчыны кыайан туһаммат, ыскайдаан, суолтата суохха туһана сатаан суох оҥорон иһэр, харчыны ордорон, мунньунар диэни букатын кыайбат, туһалаах курдук сананыллан иһэр быстах дьыалаҕа ороскуоттаан иһэр киһи дьадаҥы буолар.

2. Бэйэтэ оҥорор, тутар кыаҕа суох, хантан эрэ көмө аптаабыт курдук кэлэрин кэтэһэ сылдьар киһи лотереянан, хаартынан, атын сүүйүүлээх оонньууларынан үлүһүйүөн сөп. Туох эмэ босхо эбэтэр наследство кэлэрин кэтэһэр санаата элбиир. 

3. Үлэлиэҕин, хамсаныаҕын баҕарбат, сүрэҕэлдьээн быстан иһэр уратылаах киһи үлэни хамнаһа кыра диэн мыынар аатыран үлэлиирэ аҕыйах уонна үчүгэй үлэ суох диэн баар үлэни барытын сирэрэ хаалан хаалбат. “Сүрэҕэ суох сүүс сүбэлээх” диэн өс хоһооно дьадаҥы, үлэлиэн баҕарбат киһини арааран буларга туһалыыр аналлаах.

4. Дьадаҥы киһи хамсаныылары оҥороро холуһуттан туох оҥорбута барыта табыллыбат, кыайбат үлэтин атын үлэҕэ уларытарын ыарыргыыр, куруук баттана, атаҕастана сылдьар курдук саҥарыыта элбээһинэ үлэни табан үлэлээбэтигэр тириэрдэрин тэҥэ, оҕотун үлэҕэ сүрэҕэ суох оҥорор. Төрөппүттэрэ ситиһиилэрэ суоҕун туһунан кэп-сиирэ, кэргэнин баата суох диэн хомуруйара элбээн хаалыан сөп.

5. Биир санаалаах бэйэтин курдук доҕотторун кытта иллэҥ бириэмэтин пиибэ иһиитинэн атаарар, интернети көрөрүгэр элбэх бириэмэни ыытар, үгүстүк олорон эрэ компьютерынан оонньуурун сөбүлүүрүттэн туһалаах үлэни оҥороро аҕыйаан хаалар.

6. Түргэнник кэргэн ыла охсоро дьиэтээҕи олоҕун чэпчэтэ сатааһына буолар. Баайдаах кыыһы кэргэн ыла сатыыр. Элбэх уу-хаар, албын кэпсээннээҕинэн дьахталлары умсугутар кыаҕа улаатан биэрэрин таба туһанар. Сахалар “Дьадаҥы киһи остуоруйаһыт” диэн өс хоһоонун оҥорон дьадаҥы киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэтэн, кыайан толорбот ыра санаата элбэҕин былыр үйэҕэ быһаарбыттар.
 
7. Уһуннук оҥоруллар, эти-сиини күүскэ хамсаттахха табыллар үлэни тулуурдара аҕыйаҕыттан кыайбаттарыттан уонна онно-манна саҥаҕа, солуҥҥа солумсаҕыран иһэллэрэ элбэҕиттэн, уустук үлэни саҕалааһыны эрэ кыайа-хото оҥороллор.
 
Сэбиэскэй кэмнээҕи суруйааччылар бары кэриэтэ дьадаҥы этилэр уонна дьадаҥылары аһара арбаан салайааччылартан хайҕаналлара. Билигин баар суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуонайдар бары дьадаҥы төрүттээхтэр, ол иһин үлэни сирэллэр, үөрэҕи эрэ “үчүгэй” диэн арбыыллара аҕыйаабат. Кумааҕыны кытта үлэлээч-чилэр уһун үйэлэрин тухары кумааҕыны эрэ бэрийэллэриттэн, тугу суруйбуттарын барытын “үчүгэйи” эрэ оҥорор курдук сыыһа санана сылдьалларыттан, атын дьон оҥорор быһыыларын кыайан таба араарбат буолан хааланнар, “айыы үөрэҕэ” диэн албын сектаны айаннар, сахаларга өй-санаа алдьатыы, куһаҕаны оҥоруу элбээһинин диэки халыйыытын үөскэтэн сылдьаллар. 

Айыы диэн киһи оҥорор ураты, саҥа быһыыларын биллэрэр икки өрүттээх өйдөбүллээх тылы уларытан, “үчүгэй” эрэ өйдөбүллээн туһаныыны киллэрээри тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үөрэҕэ” диэн албын, сымыйа үөрэҕи айан саха дьонун барыларын албынныыллар. Ону баара айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүлэ тыл үөрэхтээхтэрэ эппиттэрин хоту “үчүгэй” буолара букатын кыаллыбат. Ол курдук, киһи үчүгэйи оҥоробун диэн тиэтэйэр, ыксыыр санаатыттан куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ хаһан да уларыйбакка баар буола турар.
 
Дьадаҥы киһи бииртэн бииргэ солумсаҕыра сылдьара элбэх. Тыл үөрэхтээхтэрэ солун диэн солумсах буолууну үөскэтэр тылы “сонун” диэн сахаларга суох тылынан солбуйаннар сахалары барыларын бэйэлэрин курдук солумсах оҥоро сатыыллар.

Билигин саха дьонугар тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыттан босхолонуу сыала-соруга тирээн кэллэ. Бу тыл үөрэхтээхтэрин албын-нара “айыы үчүгэй” диэн этэрэ оҕо иитиитин буккуйан, оҕолору көҥүллэринэн ыытыыга тириэрдэн атаахтатыыны үөскэтэр. Бу сыыһа көммөтөҕүнэ, атаах оҕо үлэни кыайбатыттан уонна сыыһа-халты туттунара элбэҕиттэн саха омук эстиигэ, атыттарга баһыттарыыга тиийэн хаалыан сөбүттэн сэрэнэр, харыстанар кэм кэллэ.

Бу кэмҥэ ырыынак кэмэ кэлэн үлэһиттэр кыайа-хото үлэлээн баайы-малы мунньунар кыахтаннылар. Бу мунньуллубут баай-мал кэлэр көлүөнэлэргэ тиксэринэн дьон оҕолорун өйдөрө-санаалара сайдарыгар, тулуурдара, өһөс санаалара элбииригэр кыһаналлара биллэрдик улаатта. Кинилэр сахалыы таҥара, Кут-сүр үөрэхтэрин тутуһан оҕолорун атаахтаппакка, кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ үөрэтэн тулуурдарын улаатыннардахтарына эрэ, аймахтара уонна саха омук сайдыыта саҕаланар. Оҕону үлэҕэ үөрэтэн улаатыннарыыны хас биирдии үлэһит төрөппүт ситиһэр кыахтаах буоллаҕына, куорат дьоно оҕоҕо кыра эрдэхтэринэ, ийэ куттара иитиллэр кэмигэр үлэ-лииргэ үөрэтэр үгэстэри туһа киһитэ оҥорон иҥэриилэрэ туһалыыр.

Дьон олохторун сыалын ситиһиилэрэ дьадаҥыттан, үлэһиттэн байыыны ситиһии диэки хайысхаланан баран иһэр. Баайдар хас да көлүөнэнэн өйдөрө-санаалара мөлтөөн олохтон туораан биэрэн иһэл-лэрин, үлэһиттэр өрө тахсыыны ситиһэннэр итэҕэс үөскээбитин толорон биэрэллэр. Дьадаҥы, үлэһит дьон оҕолоро кыра эрдэҕиттэн байыыны ситиһэргэ улахан баҕа санааны үөскэтинэринэн улаатан баран кыайа-хото үлэлээн ол баҕатын бэйэтэ ситиһэр кыахтанар.
 
Онон дьадаҥы диэн өй-санаа, буор кут саҥа сайдан эрэр таһымыттан оҕо үлэни үлэлээһини баһылаан сайдыыны, тупсууну ситиһэригэр тириэрдии төрөппүт олоҕун сыала буолар.

ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.

2. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.

3. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с. 

4. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.

5. Каженкин И.И. “Харыстас” таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2015. – 128 с.

6. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес- инкубатор”, 2016. – 148 с.

7. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.

8. Каженкин И.И. Ыал буолуу үгэстэрэ. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. –  136 с.
 
9. Каженкин И.И. Киһи таҥара. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. –    112 с.

10. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.

11. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.

12. “Чолбон” сурунаал. 8 / 2006.


ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Ийэ үөрэҕэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  5

Аҕа үөрэҕэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11

Оҕо албынныыр  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Туһа киһитэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  18

Оҕону үлэлииргэ үөрэтии  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Үлэ уонна үөрэх  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Сыыһа-халты туттубат буолууга үөрэтии  . . . . . . . 31

Үрүҥү, хараны араарыы  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34

Үлэни оҥоруу уратылара  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

Дьиэ таһынааҕы үлэлэр  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

От үлэлэригэр үөрэтии  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46

Айылҕаҕа сылдьыы  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Бултуурга үөрэтии  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Дьиэ кыылларын, көтөрдөрүн көрөргө үөрэтии  . . 53

Оонньуурдары оҥоруу  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  57

Уһанарга үөрэтии  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  59

Үлэҕэ сэрэхтээх буолуу  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  61

Хойутаабат буолууга үөрэтии  . . . . . . . . . . . . . . . .  64

Оҕо үлэҕэ сыһыана  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  66

Таҥара үөрэҕэ – үлэһиттэр үөрэхтэрэ  . . . . . . . . .   70

Айыыны оҥоруу  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  73

Үчүгэйтэн үчүгэй  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  77

Оҕо айыыны оҥороро куһаҕаны элбэтэр  . . . . . .    80

Сиэр диэн өй-санаа хааччаҕа  . . . . . . . . . . . . . . . .    84

Куһаҕан санаалартан ыраастаныы  . . . . . . . . . . . .   87

Баайдар уонна үлэһиттэр оҕону үлэҕэ
   
       үөрэтиигэ уратылара  . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    91

Дьадаҥыттан сайдыыны ситиһии  . . . . . . . . . . . .    94

Туһаныллыбыт литература  . . . . . . . . . . . . . . . . .    98

Иһинээҕитэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .    99</text>
      <sha1>brfnr9z48dgnhq5pntr89wybn2tbg24</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыһамньы (Афанасий Федоров)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1852</id>
    <revision>
      <id>7603</id>
      <parentid>7602</parentid>
      <timestamp>2024-08-08T02:12:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кыһамньы */</comment>
      <origin>7603</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3379" sha1="64rr7833hcnuby9v0nrw3lw25zerbd8" xml:space="preserve">[[Федоров Афанасий Игнатьевич]] (1926.07.30 – 1959.04.19) кэпсээнэ.

== Кыһамньы ==
Москватааҕы &quot;Арс&quot; кинотеатр ааныгар элбэх дьон үөмэлэһэллэр, сана фильм буолан, киһи баһаам. Билиэт бүппүтэ ырааппыт. Контролерша, аан биир өттүгэр өйөнөн туран, дьон билиэтин кичэйэн бэрэбиэркэлиир. 

Уҥа атаҕа тобугунан суох, икки хонноҕун аннынан ыйаастан хаамар, баттык тайахтаах киһи ааҥҥа тохтоон, сиэптэран хастымахтыыр. Кэнниттэн дьон үтүрүйэллэр. 

— Киирэн иһиҥ эрэ, иккис звонок буолла. 

Киһи, туора сыҕарыс гынан, сиэптэрин мээнэ туппахтанар. 

— Билиэтим сүппүт дии. Бу сиэппэр уктарга дылы гыммытым... 

— Билиэтиҥ суох буоллаҕына мэһэйдээмэ, табаарыс, — контролерша кытаанах куоланынан эттэ. 

Киһи ыксаан, уолугун сиэптэриттэн бары докумуоннарын хостоон таһааран, арыйбахтыыр. Тайахтара цемент муостаҕа талыгыраһа түһэллэр.&lt;br&gt;
— Платокпун ылаары хостоон кээспит буоллаҕым...

— Киирэн иниҥ, билигин ааны сабыам, — контролерша дьону ыгылытар. 

Киһи билиэтин көрдүүрүн тохтотор. Тайахтарыгар ыйаастан тэйэ хаамар. Итини барытын көрөн турубут эдэр киһи киниэхэ кэлэн:&lt;br&gt;
— Табаарыс, билиэккин булбатыҥ дуу? — диир. 

Кини үөһэ тыынан кэбиһэр.&lt;br&gt;
— Булбатым. Төннөрбөр тиийдэҕим. Сатаан бардаҕына куорат таһыгар олоробун ээ.

Эдэр киһи, тугу эрэ толкуйдаан баран, бэйэтин билиэтин ойутан таһаарар.&lt;br&gt;
— Мэ, маны ыл.

Киһи соһуйан көрө түһэр.&lt;br&gt;
— Кэбис, кэбис, туох буоллаҥый. Оттон бэйэҥ?&lt;br&gt;
— Мин манна, бу театр кэннигэр олоробун. Хаһан баҕарар көрүөм, — атахтаах киһи, билиэтин контролершаҕа быстара охсон баран, киһитэ туох диирин истэ барбакка эрэ, кинини театр иһигэр анньан кэбистэ.&lt;br&gt;
— Баһыыба! Харчыгын ыл, — киһи эргиллэн сиэбин хаһынна, онуоха эдэрэ илиитинэн сапсыйда.&lt;br&gt;
— Наадата суох, — кини киһитин соҕотох атаҕын көрөн кэбистэ. Онтон эргиллэн, тохтоон турар троллейбус иһигэр дьылыс гынна.

''1952''

[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Федоров Афанасий Игнатьевич]]</text>
      <sha1>64rr7833hcnuby9v0nrw3lw25zerbd8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Булт (Афанасий Федоров)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1853</id>
    <revision>
      <id>7610</id>
      <parentid>7609</parentid>
      <timestamp>2024-08-12T22:09:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <origin>7610</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13803" sha1="sir6va4jusne5dt7znb1hmtfzv2at1q" xml:space="preserve">''[[Федоров Афанасий Игнатьевич]] (1926.07.30 – 1959.04.19) кэпсээнэ.''

Сеня уол быйыл сааһа уон түөрдэ. Сэттис кылааска үөрэнэр. Күнүс үөрэҕиттэн кэллэр эрэ сарсыҥҥы уруогар бэлэмнэнэр, онтон хайыһардыыр, кинигэ ааҕар, таайын кытта саахымат оонньуур.

Сеня Мииппээн диэн сэҥийэтигэр убаҕас бытыктаах, үрдүк уҥуохтаах, хатыллаҥнаабыт киһи, таайдаах. Таайа саахымат оонньуутугар хоттороору гыннаҕына, убаҕас бытыгын туппахтанар, кыраттан кыыһыран силбиэтэнэр. Арыт, биллибэтинэн үрүҥ слонун хараҕа туруоран баран, &quot;төрүт хара этэ&quot; диэн уһун мөккүөрү тардар, шахтан куотаары, уоран хос хаамыыны оҥорор.

Мииппээн бэрт үгүс сэһэннээх. Сэһэнин саҕалыырыгар икки илиитин тобугуттан тардыстан, сүһүөхтээх муннунан киҥинэйэн, бэрт наҕыллык, дьоһумсуйан саҥарар. Кэпсээнэ киирдэр эрэ, уһун илиилэрин быластыы, холбуу охсунан кэбиһэр, туох эрэ итиигэ олорбут курдук эгдэҥэлиир. Кини былыр хайдах аарыма тайаҕы көлүйэн баран, Бүлүү өрүһү уһаты-туора көтүппүтүн, хайдах эһэлэри кытта тустубутун туһунан уустаан-ураннаан кэпсиир. Сеня, таайын омуннаах сэһэнин төһө да итэҕэйбэтэр, улаханнык кэрэхсээн истэр.

Мииппээн олоххо олус таптыыра, кэрэхсиирэ — саа, уончаҕа тиийэ араас саалаах. Сааларын кыһыннары сууйар-сотор. Дьиэ аҥар эркинэ үөһэттэн алларааҥҥа диэри сааларынан симэнэр. Ол сэптэр хам-түм ытыллаллар. Кини ааспыт сайын Сеняҕа биир икки уостаах сааны бэлэхтээбит. Ол саанан Сеня күһүн түөрт уонча куһу өлөрбүтэ. Сеня иннигэр-кэннигэр кустары сүгэн иһэрин көрдөр эрэ, кини дьиэттэн утары сүүрэн кэлэн, саатын айхаллыы тоһуйар. &quot;О, саам барахсан, бүгүн аатырбыккын ээ. Айхаллыыбын!&quot; — диэмэхтиир уонна Сеняттан саатын эһэ охсон ылан, өрүтэ быраҕа-быраҕа, хабан ылбахтыыр. Бултаабыт киһэхэ Сеняҕа төрүт даҕаны кыһаммат. Кини колхозка от оҕустарыытыгар бастыҥ массыынаһыт, кыһын фермаҕа кыайыылаах от тиэйээччи. Сеня өрөбүлүгэр от тиэйсэрин таптыыр. Үрдүк окко тахсан, хаары тэбии-тэбии тордуоҕунан оту тоҕута тардан түһэрэрэ олус бэрт.

Сеня аҕата Маппый саҥата-иҥэтэ суох бэрт бытаан сырыылаах эрээри, күҥҥэ хастыы да көстөөх тыаны эргийэ хаамар, араас түүлээҕи бултуур киһи. Кини түүлээххэ быйылгы дьыллаах былаанын икки сүүстэн тахса бырыһыан толорон, республика биир хаһыатыгар хайҕаммыта. Ол хаһыаты Мииппээн, бэйэтэ сытар сирин үрдүнэн ыйаабыта үһүс ыйыгар баран эрэр. Билэр дьоно кэллэллэр эрэ, хаһыаты ылан, Маппый туһунан суруллубут ыстатыйаны добдугураччы ааҕан биэрэр уонна: &quot;Дьэ, биһиги итинникпит&quot;, — диир. Сорохтор ити ыстатыйаны үсүһүн, төрдүһүн истэллэр.

Кыһыҥҥы уһун өрөбүл буолла. Сеня өрөбүлү чахчы үчүгэйдик атаарарга сананна. Биир киэһэ Маппый элбэх ботуруону сүнньүөҕүнэн ииттэ, улахан булка барарга оҥоһунна.

— Доҕоор, тугу бултуйаары гынныбыт? — диэтэ Мииппээн.&lt;br&gt;
— Ээ, кырдьаҕас арҕаҕын таба үктээбитим, ону көрө барыам этэ — диэтэ Маппый, соччо ахсарбатах быһыынан.&lt;br&gt;
— Тыый, доҕор, оччоҕо бардахпыт дии! — Мииппээн  өрө көтө түстэ. Улахан саа кини илиитигэр баар буолла, — эһэни баҕас бултаамына.&lt;br&gt;
— Аҕаа, мин эмиэ барсыым эрэ, — диэтэ Сеня аҕатыгар сүүрэн кэлэн.

Маппый, өр саҥата суох олорон, саатын ииттэ.

— Таһараа оҕонньору илдьэ барыам дии санаабытым. Дьэ туох буолуой, эһиги да эр дьон буоллаххыт дии, — диэтэ кини.

Ити киэһэ элбэх саа сыымайданна, үгүс ботуруон иитилиннэ. Нөҥүө күнүгэр, бэрт эрдэ, үс хайыһардаах дьон, уҥуор көстөр харыйа ойуур иһигэр субуруһа хаамсан киирдилэр. Саамай кэлин, бэлэм суолунан, Сеня сыыдамнык халыһыта тэбэр. Кини  субу-субу икки уостаах саатын тутан көрөр. Харыйалар халыҥ хаары бүрүнэн логлоруһан тураллар. Ый сардаҥата үрдүк чыпчаалларга мөһүүрэ симэҕи килбэчитэ анньар. Ыраах үөһэ, туманы быыһынан, сулустар көстөллөр. Дьон тыына, оту сахсыйар курдук, сырдьыгыныыр. Ким да тугу да саҥарбат. Бэл Мииппээн дэлэй сэһэннээх, үгүс саҥалаах бэйэтэ, ах баран дөйүөрбүт курдук буолла.

Сеня урут хаһан да эһэни бултаһа илик, онон санаата ордук күүрэн, сүрэҕэ быллыгыраан ылар. Кини эһэни хайдах өлөрүөхтэрин, онтон оскуолаҕа хайдах кэпсиэн саныыр. Бука, киги бэйэтиттэн улахан айымньы суруйуо, оччоҕо, хайаан да &quot;биэс&quot; сыананы ылыа. Саха тылын учуутала Константин Леонидович Сеня айымньытын кылаас иһигэр ааҕан иһитиннэриэ уонна: &quot;Эһиги бары маннык суруйуохтааххыт&quot;, — диэҕэ. Оҕолор бары Сеня диэки хайыһан көрүөхтэрэ...

Халлаан сырдаан, мастар арыттара кэҥээн, ырааһыран көстүүтэ үрдүк томтор чабырҕайыгар чугаһаатылар. Маппый куруттан чохороон сүгэтин ылла, бүө мас быста. Сеня көрдөҕүнэ, таайа ыгдаччы туттан титириир курдук.

— Хайа, Мииппээн,  тоҥмуккун дуу? Оттон мин өссө тириттим ээ, — диэтэ Сеня уонна таарбаҕан бэргэһэтин өрө анньынна. Мииппээн туох эрэ диэн хоҥсуотук муннун иһигэр киҥинэйбитин, Сеня дьүүлүн-дьаабытын булан истибэтэ.&lt;br&gt;
— Сааҕытын бэлэмнээҥ, — диэтэ Маппый.&lt;br&gt;
— Хайдах ытабыт, аҕаа? — Сеня саатын булгу тутан, ботуруоннарын көрдө.&lt;br&gt;
— Мин арҕах аанын былдьаһа сатыам, эһиги мин икки өттүбүнэн тэйиччи соҕус, кэннибиттэн киирээриҥ. Өскө, кырдьаҕас уруттаатаҕына, тыын сирин туһаайан туттан көрөөрүҥ. Нохоо, бу эн куттанаайаҕын, — диэтэ Маппый Сеня диэки хайыһан.

Сенялаах Мииппээн сааларын иннилэрин диэки туһаайа тутан, хайыһардарын сыыйа тэбэн истилэр. Үрдүк томтору алын өттүнэн барбахтыылларын кытта, ортотугар диэри кырыа кыаһааннаммыт өҥкөҕөр мас көһүнннэ. Маппый чугурус гынаат, кэннин хайыспакка эрэ илиитинэн сапсыйда.

— Бэлэмнэниҥ. Ити мас анныгар, — диэтэ кини бүтэҥи саҥата.

Мииппээн саатын өрө көтөҕөн, арҕах диэки туһаайбахтаата, иккитэ-хаста өрө тыынара иһилиннэ. Сеня саатын инники сыалын таба көрбөтө, эт-этэ дьигис гынан, көлөһүнэ саба түстэ. Маппый холкутук, үөрүйэхтээхтик туттан, тула өттө үмүрүйэ кырыарбыт төгүрүк кыараҕас аҥхалаакка, бүө маһы чугаһатта. Сеня хайдах эрэ тыына кылгыырга,сүрэҕэ тохтуурга дылы буолла.

Эмискэ арҕах аанын таҥнары сабырыйбыт хаас хаара үрэл гынарын кытта, соҕотохто хара баҕайы бэрикис гынна. Ким эрэ хаһыыта часкыйда. Сеня кулгааҕа чуҥкунуу түстэ... Биирдэ өйдөөбүтэ, хоп-хойуу, уһун түүлээх аарыма кыыл аҕатын умсары баттаан, үрдүк арҕаһа  өрө сүгүллэҥнээбит. Эһэ бүө маһы туора хадьырыйан кэбистэ, онтон айаҕын ыллаччы аппытынан сирэйигэр түһэн эрдэҕиинэ, Маппый үтүлүктээх илиитин эһэ айаҕар батары биэрдэ. Эһэ туора илгиһиннэ. Сеня хараҕын кырыытынан көрбүтэ, Мииппээн үрдүк сыҥынах кэннигэр эриллэ түстэ.

— Нохоо, тугу гына тураҕыный? Сиэтэ дии, — диэтэ Маппый ыксаабыт саҥата. Кини аҥар илиитинэн куругар аспыт чохороонун көрдөөн, хаары харбыалаата. Онуоха Сеня дьэ саалааҕын өйдөөтө. Хаарга ыһыктан кэбиспит саатын харбаан ылаат, икки сомуогун туруора оҕуста, уонна эһэ кэтит түөһүн туһулаан баран, чыыбыстарын биирдэ баттаан кэбистэ. Саата охсубутуттан  тэмтэрийэн тиэрэ баран түһэ сыста. Эһэ орулаабытынан төбөтүн хаарга анньыммахтаата. Ону кытта чохороон сүгэ иккитэ-үстэ күлүмүрдээбитинэн эһэ суон моонньугар батарыта түстэ. Сеня буруолуу сылдьар саатын туппутунан аҕатыгар ойон кэллэ. Маппый бэйэтэ туран хаарын тэбэннэ. Хаҥас илиититтэн хаан саккыраата. Эһэ баҕыырдаах тииһэ илиитин иҥиирин сыыйталыы тардыбыт.

— Хайа, били таайыҥ киһи? — диэтэ Маппый&lt;br&gt;
Онуоха Сеня таайын дьэ сүтүктээн, тула эргичиҥнии түстэ. Мииппээн, сыҥынаҕын кэнниттэн оронон тахсан, өлөн адаарыйа сытар эһэттэн хараҕын араарбакка, кубу-дьиби туттан, дьонугар кэллэ.&lt;br&gt;
— Оксиэ, ол иһин да, сүүһүн тобулу ыппыт эбиппин дии, — Мииппээн үөрэ түстэ.&lt;br&gt;
— Ээс, доҕор, — диэтэ Маппый, — Сеня ыппыта сүүһүгэр таппыт дии. Хата, кэл, илиибин баай...&lt;br&gt;
— Тыый, оттон мин ытарга дылы гыммытым ээ, — Мииппээн чахчы соһуйда, саатын аһан көрбүтэ, биир да ботуруон ытыллыбатах.&lt;br&gt;
— Сааһыт буолаахтааҥҥын, киһини сиэтэ сыстыҥ. Хата оҕом баар буолан, — диэтэ Маппый.

1953 с.

[[Категория:Кэпсээн]]
[[Категория:Федоров Афанасий Игнатьевич]]</text>
      <sha1>sir6va4jusne5dt7znb1hmtfzv2at1q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Федоров Афанасий Игнатьевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1854</id>
    <revision>
      <id>7614</id>
      <parentid>7613</parentid>
      <timestamp>2024-08-12T22:23:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>/* Айымньылара */</comment>
      <origin>7614</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="619" sha1="r7fi1xaq4bvs6bf77u4p4minlm235jo" xml:space="preserve">Федоров Афанасий Игнатьевич (1926.07.30 – 1959.04.19)

== Айымньылара ==
* [[Булт (Афанасий Федоров)|Булт (кэпсээн)]]
* [[Кыһамньы (Афанасий Федоров)|Кыһамньы (кэпсээн)]]

[[Категория:Саха суруйааччылара]]
[[Категория:Бэйиэттэр]]
[[Категория:Тылбаасчыттар]]
[[Категория:Прозаиктар]]
[[Категория:РСФСР суруйааччылара]]
[[Категория:Сахалыы суруйбут суруйааччылар]]</text>
      <sha1>r7fi1xaq4bvs6bf77u4p4minlm235jo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Никифоров Семен Осипович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1855</id>
    <revision>
      <id>7618</id>
      <parentid>7617</parentid>
      <timestamp>2024-08-27T02:50:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ojkhol</username>
        <id>2094</id>
      </contributor>
      <comment>/* Айымньылара */</comment>
      <origin>7618</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="522" sha1="3j8fl3iw2di81zyznyc1bdzabzdxh4d" xml:space="preserve">'''Никифоров Семен Осипович''' (27.08.1923, Иккис Тыыллыма нэһилиэгэ, [[Мэҥэ-Хаҥалас улууһа]], [[Саха АССР]] — 15.08.1980) — саха суруйааччыта, Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа.

=== Айымньылара ===

* [[Күөл кытыытыгар (Никифоров Семен Осипович)]]

[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:Саха прозаиктара]]</text>
      <sha1>3j8fl3iw2di81zyznyc1bdzabzdxh4d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күөл кытыытыгар (Никифоров Семен Осипович)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1856</id>
    <revision>
      <id>7632</id>
      <parentid>7631</parentid>
      <timestamp>2024-08-28T08:29:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.244.191.137</ip>
      </contributor>
      <comment>/* КҮӨЛ  КЫТЫЫТЫГАР */</comment>
      <origin>7632</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10883" sha1="oteimnjy949zbfiyf0e4mf1avy9acvx" xml:space="preserve">[[Никифоров Семен Осипович]] кэпсээнэ.

== КҮӨЛ  КЫТЫЫТЫГАР ==

Колхоз   бөһүөлэгин  арҕаа  саҕатыгар   күндээрэн   көстөр Мундулаах  диэн  сүүнэ,  төгүрүк  күөл  көмүс  мөһүүрэ долгуннарынан   кырылыыр  кыһыл  кумах  кытыыларын  аргыый  бигии  сытар.

Күөл  кытыытыгар   сөтүөлүү   сылдьар   оҕолор   саҥалара  ньамалаһар.   Дэриэбинэ   оҕолоро   бары  манна   мустубуттар .  Уу  кытыытыгар   ахсаана  биллибэт   элбэх  кыракый   кумах   дьиэлэр   кэчигирээбиттэр. 

Убайдыы-бырааттыы   Тималаах   Сеня   хара   сарсыардаттан  ыла   сөтүөлээннэр,  ууну  оймууртан,  кумах  дьиэни  оҥорортон   улам   салҕан   бардылар.   Тима,  тоҕустаах   уол, тобугунан   ууга  туран ,  оҕолор  сөтүөлүүр  сирдэриттэн  илин  диэки,  чугас,  кумахха   тардыллыбыт   кыракый   туос тыыны   одуулаһар.  Онтон  оҕолор  ортолоругар   киҥиэхэ көхсүнэн   буолан турар   быраатын   — биэстээх   Сеняны  кумаҕынан   быраҕан   баран,   тыы  диэки  сүүрэр. Тима,  тыыны  тумсуттан   ылан,  уу  диэки   соһон  дьулурутта.  Куурбут  туос тыы   долгуҥҥа   дагдас   гына  түстэ. 

—  Се-ня!  Мин   хараабылга   киир-ди-им! — диэн  баран  Тим а  тыы  тумсугар  тахсан   олорон  кэбистэ.&lt;br&gt;
—   Тохтоо!  Тохтоо! Миигин...— дии-дии  Сеня  кус  сыгынньаҕын  убайыгар   сүүрдэ.&lt;br&gt;
—   Чэ,  олор, —  Тима   илиитигэр  тутан   олорор  күрүө тоһоҕото  маһынан   ууну  буккуйбахтаата. 

Сеня  тыы   ортоку олбоҕор   олордо.  Тима   маһынан  ууну оймоотоҕун   аайы  тыы, долгуҥҥа  дэгдэҥнии-дэгдэҥнии, улам  иһирдьэ  киирэн  истэ.  Илинтэн   үрэр  тыал  улам  күүһүрэн,  тыыны   арҕаа,   хомус  саҕатын   диэки,  охсон  барда.  Тима   тыы кытыыттан  лаппа   тэйбитин  дьэ өйдөөн  көрдө.   Маһынан   уу  түгэҕиттэн  анньыммытыгар маһа,  эмэх  эбит,  ортотунан  тосту  ыстанан  хаалла. Тима ыксаата, маһын төрдүгэһинэн ууну иккитэ-үстэ дайбаан баран, туһа тахсыа  суоҕун өйдөөн, хамсаабакка, таалан  олордо.   Сөтүөлүү сылдьар  оҕолору одууласта.  Хаһыытыан баҕарда да, туттунна.  Куттаммытын, ыксаабытын оҕолорго биллэриэн баҕарбата.

—  Халлаан хамсыыр да хамсыыр. Һук! Ууга түһээри гынным, — дии-дии  Сеня, ууну көрө-кө рө,  тыытын иитин харбыалаата.

Тыал   өссө  эбии  күүһүрэн,   долгуннар улам-улам дохсуннук түллэҥнэһэн бардылар.  Туос тыы хомус иһирдьэ  өттүнэн  үөс  диэки  киирэн  истэ.  Итини  көрөн,  кытыыга  турар оҕолор  хаһыытастылар:

—   Көрүҥ,  көрүҥ!  Тыынан  уста  сылдьаллар!&lt;br&gt;
—   Уой! Toҕo үчүгэйэй!&lt;br&gt;
—   Ити кимнээҕий?

Онуоха   ити  кэмҥ э  ууга   улахан   эрэһиинэ   мээчиги  охсуолуу   сылдьар   уончалаах   Коля  Тималааҕы   дьэ  өйдөөн көрө  биэрдэ.

—  Ээй,  эһиги  туохтан  үөрэн   хаһыытаһаҕыт?  — диэтэ кини. — Кинилэр  эрдиитэ суохтар.  Быыһыахха   наада. ..

Коля,  кытыыга   сүүрэн  бырдааттанан   тахсаат,   туруусугун   кэтэ  биэрдэ  да,   дэриэбинэ   диэки  сүүрэн  тэбинэ  турда.

Тималаах   Сеня,  тыыларын   иититтэн  тутуһан  бараннар,  кутталларыттан  саҥата суох таалан  олордулар. Долгун  тыыны  күүскэ дэгдэс  гыннардаҕын аайы   Сеня  хараҕын  быһыта  симмэхтээн  ылар.  Ол   аайы  убайа,   бэйэтэ төһө да   ыксаатар,   быраатын  уоскута  сатыы олордо.

—  Сеня, куттаныма,  куттаныма.  Сотору тыал   кытыыга  таһаарыа.

Дэриэбинэттэн   «оҕолор  ууга   бардылар»   диэн  тыллабыры   истибит  дьахталлар,  хаһыытаһан   аймана-аймана, күөл  кытыытыгар   оҕолорго  саба   сырсан   киирдилэр. Бэйэ-бэйэлэрин  оҕолорун   ыҥыртаан   айманнылар.  Сорохтор  оҕолорун  булбут  үөрүүлэригэр,  ытамньыйан  ылаттаатылар.

Тималаах   ийэлэрэ   Өлүксээс,  саар   тэгил   уҥуохтаах,  отуччалаах   дьахтар   уу   кытыытыгар  киирэн   туран   хатаннык кыланна:

—   Оо,  миэннэрэ!  Мин  оҕолорум эбит! Алдьархайым! — Кини,  хайдах  да   гыныан  булбакка, атах  сыгынньаҕын  кытыл   устун  төттөрү-таары   сүүрэкэлии   сырытта. Дьахталлар,   оҕолор   бары  күөл  ортотун  диэки   киирэн  эрэр  тыыны   одууластылар,   мустубут  дьон  болҕомтото  бүттүүнэ  итиниэхэ   туһуланна.

—   Хамсаабакка   олоруҥ!&lt;br&gt;
—  Куттанымаҥ!&lt;br&gt;
—  Тима! Бырааккын көр!  Тыыны  хамсаттарыма!

Кытыыга  турааччылар бары долгуйан, араастаан хаһыытастылар.

Ити кэмҥэ илин диэкиттэн — дэриэбинэ кэтэх  өттүттэн —  мотоцикллаах киһи тигинэтэн иһэрэ  көһүннэ.  Кини дэриэбинэҕэ  кэлэн   кыратык  тохтуу түһээт,  күөл диэки көтүттэ.  Биэрэккэ тиийэн  хорус  гына  тохтуу  биэрдэ. Дьахталлар  мотоцикллаах   киһини  төгүрүйэ   түстүлэр. Саҥа-иҥэ   хойунна.  Кэлбит  киһи  нуучча  эбит.  Кини,  дэлби  буор  буолбут  уот кугас   баттаҕын  тэбэнэ-тэбэнэ, дьахталлар   саҥаларыгар   аҕыйах   сахалыы   тылынан   хардарда.  Итиэннэ.

—   Харбаан   боруобаланан   көрүөххэ  наада, —  диэт, уҥунуох  буолбут   комбинезонун  уһула  оҕуста.  Чыпчылыйыах  бэтэрээ  өттүгэр   тас таҥаһын   ньылбырыта  биэрээт,  соҕотох  туруусугунан ууга ойдо.  Илиитин  эрчимнээхтик  күөрэҥнэтэн,  долгуннары   быһыта  дайбыы-дайбыы, кудуххайдык   үөс  диэки  киирэ  турда .

— Тима,  хамсаамаҥ!   Ити  дьээдьэ   эһигини  таһаартыа! — диэн   хаһыытыы-хаһыытыы оҕолор  ийэлэрэ  Өлүксээс  кытыыга  төттөрү-таары   хаама   сырытта.

Ууга  сылдьар  киһи  долгун  диэн  толлубата,   харбаабытын   кубулуппата.  Тыыга  чугаһаан кэллэ. Тыыны, тумсун  быатыттан  тутан  баран, арҕаа  бас  диэки  харбаата...  Тыы  долгун хоту  аа-дьуо устан  истэ.

Тыы  кытыыга  тиксиитигэр  дьоннор   эбии  элбээн үмүөрүҥнэстилэр.

—  Улахантан-улахан  баһыыба,  табаарыс!   —  дии-дии Өлүксээс  нуучча  киһитин  илиитин   бобута  тутта . — Аатыҥ-суолуҥ  кимий?

—  Уйбааммын...  Ыаллыы   колхоз  тракториһабын, — диэн  аат-харата   саҥара-саҥара,   били  киһи  таҥнан  барда.

—  Сахалыы   үчүгэйдик  да   саҥараҕын!

—   Саҥарымына,   саха күтүөтэ буолан  баран.   Саха сиригэр   кэлбитим  үһүс  сыла   буолла  эбээт.

—   Биһиэхэ  тахсан   аһаан   аас.  Барыаҕыҥ, — диэмэхтээтэ  Өлүксээс.

—   Суох,  баһыыба...  Мин   тиэтэллээх   наадаҕа   баран иһэбин.  Тракторым   уҥунуоҕа  суох  туран  хаалла. 

Нуучча  киһитэ,   дьон  сөҕүүтүгэр-махтайыытыгар, хайҕааһыныгар   улаханнык   кыһаммакка,   мотоциклын  собуоттаан   тигинэттэ.

Дьоннор   күөл  арҕаа   баһын  диэки  күөх  буруону  субуйан   айанныы   турбут   мотоциклы   кэнниттэн одуулаһан туран хааллылар.

—  Бардаҕа ити...  Көр,  нуучча  киһитэ  итинник  эбээт , — диэтэ дьон ортотуттан ханнык эрэ эмээхсин намыын куолаһынан. — Кини хайҕалга да, манньаҕа да наадыйбат.  Аныгы киһи буоллаҕа.</text>
      <sha1>oteimnjy949zbfiyf0e4mf1avy9acvx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сосин Константин Ильич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1857</id>
    <revision>
      <id>7635</id>
      <timestamp>2024-09-05T00:09:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>HalanTul</username>
        <id>39</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Сосин Константин Ильич''' - оҕо суруйааччыта.  === Айымньылара ===   [[Категория:Дьон алпаабытынан]] [[Категория:Оҕо суруйааччылара]]&quot; саҥа сирэй оҥоһулунна</comment>
      <origin>7635</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="233" sha1="3f326dqbgunpthsvswl25e6k64wehwk" xml:space="preserve">'''Сосин Константин Ильич''' - оҕо суруйааччыта.

=== Айымньылара ===


[[Категория:Дьон алпаабытынан]]
[[Категория:Оҕо суруйааччылара]]</text>
      <sha1>3f326dqbgunpthsvswl25e6k64wehwk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сахалыы өй-санаа уратылара (Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1858</id>
    <revision>
      <id>7638</id>
      <parentid>7637</parentid>
      <timestamp>2024-09-12T08:48:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xaahax</username>
        <id>1218</id>
      </contributor>
      <origin>7638</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="451090" sha1="k0n86x5pgdtamtn2yjxq2v2n4v4w9vs" xml:space="preserve">
И. И. Kаженкин-Уйбаан Хааһах

САХАЛЫЫ ӨЙ-САНАА УРАТЫЛАРА

Дьокуускай 2024

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии сахалыы өй-санаа уратыларын бэлиэтиир.

АННОТАЦИЯ

Сахаларга өй-санаа үөрэҕэ олус былыргы кэмнэртэн ыла сайдыбытын Кут-сүр, таҥаралар, киһи буолуу үөрэхтэрэ сайдыбыттара туоһулуур. Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, үгэстэрэ үөскээһи-нигэр улахан киһини үтүктэн үөрэниитэ, оннук үгэстэри иҥэриниитэ ийэ кутун иитэн сүрүн тирэх буоларын автор арыйар. Итини тэҥэ, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини сахалар уһун олохторун тухары таба өйдөөн туһаналларыттан уонна сахалыы өй-санаа уратыларын тутуһалларыттан уһун үйэлээх олоҕу ситиһэллэр.

Бары ааҕааччыларга ананар.

У народа саха с очень давних времен развито учение о сознании человека, которая основано на вечных понятиях Кут-сүр. Автор подчеркивает важность постулата “делай по-человечески” в формировании сознания ребенка. 

       
ААН ТЫЛ

Саха ойууннара олус былыргы кэмнэртэн ыла өй-санаа үөрэҕинэн утумнаахтык дьарыктаммыттарын биллэрэн айыы уонна таҥара диэн тус-туспа араарыллан ааттанар итэҕэл икки өрүттэрин үөскэтэн тылларыгар киллэрбиттэр. Ойууннар өй-санаа сайдыытыгар биллэр улахан ситиһиилэри оҥорбуттарын былыргыны суруйааччылар элбэхтик бэлиэтээбиттэр уонна суруйан хаалларбыттар.

Биһиги үөрэҕи-билиини нууччалартан, арҕааҥҥы дойдулартан ылынан иһэрбитинэн бэйэбит төрүт билиибитин, олохпут үөрэхтэрин хаалларан, кинилэр үөрэхтэрин өрө тутабыт, хайгыыбыт, оҕолорбутун олорго эрэ үөрэтэ сатыырбыт сахалыы өйгө-санааҕа халыйыыны, сөп түбэспэти үөскэтэр. Кэлин кэмҥэ перестройка хамсааһына кыайыынан түмүктэнэн, суолтатыгар да буоллар демократия үөрэҕэ кыратык киириититтэн илиҥҥи дойдулар, ол иһигэр бэйэбит былыргыттан олох туһунан билиибит, өйбүт-санаабыт, таҥарабыт үөрэҕин сайдыыта арҕааҥҥы омуктардааҕар өссө былыргы, дириҥ, уһун үйэлээх эбитин саҥа билэн, итэҕэйэн, үөрэтэрбит эбиллэн эрэр. 

Мин бу үлэбэр киһи өйө-санаата саҥа сайдан иһиититтэн үөскээбит уратыларын сахалар былыр-былыргыттан арааран билэн тылларыгар киллэрэн, олохторугар туһана сылдьалларын дакаастыы-бын. Өй-санаа  уратыларын билии омук уһун үйэни ситиһэригэр тириэрдэрин биһиги өбүгэлэрбит туһананнар маннык уһун үйэни ситиспиттэрин салҕаан истэхпитинэ, аныгы кэмҥэ сайдыыны сити-һэрбит табыллар. Былыргы суруга суох үйэлэргэ саха омугун былыргы төрүтэ үөскээбитэ дьон өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ саҕаламмытын сахабыт тыла биллэрэр. Ол курдук,  ай, оҥ, ый, ыл, быс, тут, уун диэн тылларбыт киһи өйө-санаата саҥа сайдан, илиитинэн тугу эмэ тутар буолан истэҕинэ үөскээбит тыллар буоланнар саха тылын үйэтэ өссө уһунун бигэргэтэллэр.
 
Омук аата хаһан сурукка киирбитинэн наукаҕа билинэр буолан иһэллэрэ кырдьыгы булууга туһалыыр. Ол аата саха омук үйэтин уһуна б.э. буолуон 500 сыл иннинэ Греция үөрэхтээҕэ Геродот сакалар тустарынан сурукка киллэрбит кэмиттэн саҕаланарын били-ниэхпит этэ. Сахалыы өй-санаа арҕааҥҥы омуктар билиилэриттэн уратылара өй-санаа дириҥ тутулуктарын уһун кэмҥэ үөрэтииттэн, билииттэн араарыллан тахсаллар. Мин бу үлэбэр сахалыы өй-санаа хас да чопчу биллэр уратыларын булан ырытар кыахтанным. Холобурга, нууччалар туох тыынар-тыыннааҕы, кыыллары, көтөр-дөрү барыларын холбуу, ол иһигэр киһини эмиэ олорго тэҥнээн “он”, “она”, “они” диэн этэллэр, “кто”, “кому” диэн ыҥыраллар, онтон сахалар киһини бэйэтин эрэ туспа ылан тыынар-тыыннаахтартан барыларыттан арааран, өйө-санаата сайдыытын уратытын бэлиэтээн “ким”, “кини” диэн ааттыыллар уонна “кимий?” диэн ыҥыраллар. Киһини эрэ атын тыынар-тыыннаахтартан туспа арааран уратытык  ааттааһын сахалар Кут-сүр үөрэхтэринэн, киһиэхэ эрэ салгын кута  сайдан оҥорор быһыыта түргэтииринэн толору дакаастанар.

Түүллэри үөрэтии диэн киһи өйүн-санаатын бэйэтин иһиттэн арыйан үөрэтии буолар. Мин түүллэри хомуйан үөрэтэн өй-санаа төрүттэрин, тутулуктарын арыйарга туһанным. “Кут-сүр үөрэҕэ” этиилэрин түүл үөрэҕин кытта тэҥнээн көрөн туһаныы сахалыы өй-санаа уратылара туохтан төрүөттэнэн уонна тутулуктанан үөскээ-биттэрин арыйыыга, быһаарыылары булууга тириэртэ.
 
Сахалыы өй-санаа төрүтэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ түмүллэн сылдьар. Бу этии Күн уонна Сир халбаҥнаабат туту-луктарын билииттэн уонна олоххо туһаныыттан үөскээбит уонна Сир үрдүгэр, айылҕаҕа туох барыта кэмэ кэллэҕинэ эргийэн, уларыйан биэрэрин быһааран олоххо хайаан да тутуһулла сылдьыахтааҕын биллэрэр. Саха дьоно өй-санаа дириҥ уратыларын, тутулуктарын, киһи оҥорор быһыыларын үөрэтэннэр Аан дойдуну үс тус-туспа; Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдуларга араарбыттар уонна “Туох барыта үһүстээх” диэн этиинэн, бу үөрэҕи олоххо киллэрбиттэр. Киһи оҥорор быһыылара үс аҥы арахсан тахсалларын сахалар үөрэтэн, арааран билэннэр үс дойдулары үөскэтэн олохтообуттар.
 
Киһи буолуу, киһилии быһыыланыы диэн өйдөбүллэр киһи өйө-санаата сайдан иһиититтэн, аһынар, харыстыыр, саатар санаа үөскээһиниттэн, оҥорор быһыылара тупсууларыттан, киһи бэйэтин кыыллартан, көтөрдөртөн туспа араарынар буолбут кэмиттэн, өйүн-санаатын уратыларын билиниититтэн ыла үөскээн тарҕаммыттар. Ол аата киһи оҥорор быһыыларыттан, тугу, хайдах оҥороруттан эрэ көрөн хайдах быһыылаах киһи буолара быһаарыллар кыахтанар. Онтон киһи ханнык быһыылары оҥороро үчүгэй дуу эбэтэр куһаҕан дуу санаалааҕыттан хайалара баһыйарыттан тутулуктааҕын сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэр.

Былыргы өбүгэлэрбититтэн ылынан иһэр дириҥ билиибит өйбүтүгэр-санаабытыгар уонна тылбытыгар иҥэн сылдьарын харахпыт харатын курдук харыстааһын саха омуга уһун үйэни ситиһэригэр тириэрдэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини туһанан кэлэр көлүөнэлэрбитин кыра эрдэхтэриттэн киһи быһыылаах буолууга ииттэхпитинэ уонна үлэни сатабыллаахтык үлэлииргэ үөрэттэхпитинэ сайдан, тупсан, ахсаана эбиллэн иһиитин ситиһэр кыахтаныахпыт.

Автор атын үлэлэрин Национальнай библиотекаттан, сайтыттан, Сахалыы Википиэдийэттэн уонна ол иһигэр баар Викитека диэн библиотекаттан булан ылан туһаныахха сөп. Үтүө санаалаах кэлэр көлүөнэлэрбит биһиги сахалары харыстыыр, сайыннарар үлэбитин сыаналыахтара диэн баҕа санаалаахпыт.

Бу үлэтин бэчээккэ таһаарыыга кыахтара баарынан көмөлөспүт, тирэх буолбут бары чугас дьонугар автор истиҥ махталын тириэрдэр. 

САХАЛЫЫ ӨЙ – САНАА УРАТЫЛАРА

Аан дойдуга араас омуктар элбэхтэр. Туспа омук буолуу аан маҥнай тас көрүҥтэн көстөн биллэр уонна саҥарар тылларын уратыларынан тус-туспа арахсаллара быһаарыллар курдук эрээри, өй-санаа уратылара ордук улахан оруолу ылалларын мин быһаарабын.
 
Сахалар “Киһини санаата салайар”, “Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн этиилэри тутуһаннар киһи санаатын куруук тупсара сылдьыыны олохторугар туһана сылдьаллар. Ол курдук, киһи “Үчү-гэй санаалардаах” буоларын туһугар алгыһы истэн үчүгэй санааларын элбэтэрин уонна оннук баҕа санаалары үөскэтинэрин туһаналлар.
  
Хас биирдии омуктар уһун үйэлэр тухары мунньуммут олохторун үөрэхтэрэ сайдыыны төһө ситиспиттэринэн уонна үйэлэрэ төһө уһунунан уратыланан улаханнык тус-туспа арахсаллар. Уһун үйэлээх омук олоҕун үөрэҕэ ордук дириҥин уонна киэҥ силистээҕин сахалар өй-санаа үөрэхтэрин атыттартан уратылара биллэрэллэр.

Олус былыргы төрүттээх уонна оччотооҕу кэмнэртэн ыла уларыйа, буккулла илик өйдөөх-санаалаах омук буоларбытын өйбүтүгэр-санаабытыгар, тылбытыгар билигин даҕаны иҥэн сылдьар, атын омуктар өй-санаа үөрэхтэриттэн улахан уратылар бааллара быһаа-раллар. Бу уратылар атын, арҕааҥҥы омуктар билиилэриттэн туспа арахсан сахалыы өйү-санааны үөскэтэллэрин олоххо таба туһаныы уонна олору харах харатын курдук харыстааһын саха омуга өссө уһун үйэни ситиһэригэр тириэрдэр кыаҕы биэрэллэр.
 
Сахалыы өй-санаа үөрэҕэ хайа да арҕааҥҥы омуктар үөрэхтэригэр маарыннаабат уратылара манныктар:

1. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини олоххо туһаныы.

2. Аан дойдуну үс дойдуга араарыы.

3. Кут-сүр үөрэҕин туһаныы.

4. Киһилии өй-санаа үөскээһинэ.

5. Икки таҥараны үөскэтии.

6. “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн этиини туһаныы.

Сахалар өйдөрүгэр-санааларыгар билигин даҕаны туһана сыл-дьар улахан уратыларын биир-биир ыламмыт мантан салгыы төһө кыайарбытынан дириҥник быһааран, тэнитэн, ырытан көрүөхпүт уонна олоххо ханнык кэмҥэ, туохха туттуллалларын быһаарыахпыт.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии айылҕа сүрүн тутулук-тарын быһаарар. Ол курдук, күн уонна сир бэйэ-бэйэлэрин кытта тутулуктара ити этиини үөскэтэллэр уонна кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэриини үөскэтэн, эккэ-сииҥҥэ тосту уларыйыылары киллэрэн, дьарыктаан тыынар-тыыннаахтары сайдан иһиигэ тириэрдэллэр. Бу этии сахалыы өй-санаа үөрэҕэ үгүстэртэн уратытын уонна аныгы үйэ арыйыытыгар – демократия үөрэҕэр сөп түбэһэрин быһаарар.

Өй-санаа биир сиргэ турбат, былыргы кэмнэртэн сайдан, улары-йан, кэмиттэн кэмигэр иккилии өрүттэнэн, икки аҥы арахсыыны үөскэтэн иһэр. Олох сайдан, иннин диэки баран истэҕинэ өй-санаа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан сайдыыта үһүс өрүт, тэҥнэһии, сөбүлэһии өрүтэ, бу икки, тус-туспа хайысхалаах өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар үөскээн тахсарын арыйан быһааран олоххо туһаныыга киллэрбиттэр. Бу “Туох барыта үһүстээх” диэн этии олоххо хаһан баҕарар үөскээн тахсан иһэр икки өрүттэн киһи өйө-санаата ырытар, быһаарар күүһэ сайдыбытынан туһанан үһүс өрүтү булан туспа арааран сөп түбэһиини, кырдьыктаах суолу тутуһууну киллэрбитин билигин туһана сылдьабыт.
 
Дьон икки өрүттэрэ; эр киһи уонна дьахтар сөбүлэһии түһэр-сэннэр оҕо төрөтөн, үһүс киһини үөскэтэн аймахтара уонна омук сайдан, ахсааннара эбиллэн иһиитин үөскэтэллэр. Ону тэҥэ, оҕо төрөөһүнэ бу икки өрүттэр икки ардыларыгар сөбүлэһии, сөп түбэһии үһүс өрүтэ үөскээн тахсарын арыйарын сахалар быһаараннар “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэтэн олохторугар туһаналлар.

Дьон өйө-санаата сайдан, тупсан, саҥаны билэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥоруу уратыларын арыйан үлэни оҥорууну баһылаан олоххо киллэрэн иһиилэриттэн “Нэми билэн туттунуу” диэн үөрэх үөскээн олоххо туттуллан барбыта. Үлэни оҥорууга киһи күүһүн уонна хамсаныыны оҥоруутун табан туһаныыта, бу олоххо туһалаах үөрэҕи үөскэппит. Олоххо үһүс хайысха баарын сахалар олус былыргы кэмнэргэ арааран билэннэр өйгө-санааҕа үс аҥы, үс дойдуларга арахсыыны үөскэппиттэр уонна Үөһээ, Орто, Аллараа дойдулар диэн уратыларын биллэрэн ааттаабыттар.

Сөбүлэһии, сөп түбэһии хайысхата - үһүс хайысха туох барыта икки өрүттээҕиттэн тирэх ылан үөскээн тахсан, Үөһээ уонна Аллараа дойдулар икки ардыларынан, ортолорунан баарын арыйан Орто дойду диэн өйдөбүлү үөскэтэн сахалар олорор, сайдар сирдэрэ ханна баарын быһаарбыттар уонна билигин да туһана сылдьаллар.
 
Оҕо улаатан истэҕинэ өйүн-санаатын сайдыыларын уратытын үөрэтэн, арааран билэннэр өссө кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр тугу саҥаны билбитэ, көрбүтэ үгэстэри сонно үөскэтэн иһэрин быһаарбыттар. Бу кыра эрдэҕинэ үөскээбит үгэстэрэ улахан киһи буолбутун да кэнниттэн өйүн-санаатын салайа, оҥорор быһыы-ларын көннөрөн, тупсаран биэрэ сылдьалларын үөрэтэн быһааран Кут-сүр үөрэҕин оҥорон олоххо киллэрбиттэр.

Айылҕаҕа тыынар-тыыннаахтар эмиэ икки аҥы арахсаннар киһи уонна сүөһү диэн тус-туспа өрүттэри үөскэппиттэр. Олус былыргы кэмнэргэ киһи илиитинэн туттан үлэни баһылаан өйүн-санаатын сайыннарбытынан, саатар, кыбыстар майгына сайдыбытынан атын улахан кыыллартан, сүөһүлэртэн бэйэтин туспа араарыныыта үөскээн олоххо киирбит. Дьон өйүгэр-санаатыгар бу киирбит уларыйыы-лартан тутулуктанан икки өрүттэр үөскээн тахсыбыттарыгар киһи уонна сүөһү диэн тус-туспа ааттары биэрэн иҥэрбиттэр.
 
Айылҕа киһиэхэ дьайыыта олус улаханын тулуура, өһөс санаата элбээтэҕинэ, күүһүрдэҕинэ эрэ тулуйар кыахтанар. Саха сирэ кыһын улахан тымныытынан,  сайын куйааһынан аатырар. Олус тулуурдаах, дьулуурдаах дьон бу дойдуну баһылаан олоҕу, үлэни сайыннар-быттар. Өйдөрө-санаалара, тулуурдара уонна туттунар күүстэрэ улаатарыгар анаан Улуу Тойон таҥараны үөскэтэн туһаммыттар. 
Сайын буолуута сылаас кэми аҕалан киһи этигэр-сиинигэр үчүгэй буолуутун үөскэтэр. Бу кэмҥэ өйө-санаата сымнаан уонна оҥорор, тутар кыаҕа эбиллэн туһалааҕы, үчүгэйи оҥостунар кыаҕа улаатар. Бу кэмҥэ киһи өйө-санаата сайдыытын Үрүҥ Аар тойон таҥара салайар.

Айылҕаҕа кэмэ кэллэҕинэ уларыйыылар, саҥалыы үөскээһиннэр салгыы кэлэн иһэллэр. Күнүс кэнниттэн түүн, сайын кэнниттэн кыһын хардары-таары солбуйсан биэрэн кэлэн иһэллэрин арааран билии “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи үөскэтэн олоххо киллэрбит. Сахалар бу үөрэҕи тутуһа сылдьалларыттан хаһан баҕарар биллибэт курдук иккис өрүтү таба булан туһаналлар уонна айылҕаҕа уларыйыы кэлэригэр эрдэттэн бэлэмнэнэн биэрэллэр.

Тыыннаах уонна өлбүт дьон өйдөрө-санаалара икки аҥы арахсан икки өрүтү үөскэтэллэр эрээри, солбуйсуу кыайан буолбат, арай уларыйыы аҥар эрэ өттүгэр баран иһэр. Бу икки өрүттэр өйдөрө-санаалара уратылара диэн тыыннаах киһи өйүн-санаатын уларытар, атынынан солбуйан биэрэр кыахтаах, онтон өлбүт киһи өйө-санаата букатын уларыйбат турукка тиийэн хааларынан икки аҥы арахсаллар.
 
Сахалыы өйбүт-санаабыт уратыларын харыстааһын, билигин баар, туттулла сылдьар төрүт тылларбытын була сатаан уларыппат буолуу, омукпутун харыстааһын, уһун үйэлээһин буолар уонна билигин сайдыы, үөрэх атын омуктартан ордук элбэхтик киирэн иһэр кэмигэр кыһанан харыстанара эрэйиллэр.

Онон, былыргы кэмнэртэн үөскээбит үгэстэри уонна өйтөн-санааттан быһаччы тутулуктаах хас биирдии сахабыт тылын уларып-пакка урукку оннугар туһана сылдьыы саха тылын, омугун, өйүн-санаатын уратыларын харыстааһын диэн ааттанар.

“ТУОХ БАРЫТА ИККИ ӨРҮТТЭЭХ”

Сахалыы өй-санаа үөрэҕэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этииттэн үөскээн тахсар олус дириҥ өйдөбүллэри тутуһа сылдьар. Бу үөрэх күн уонна сир халбаҥнаабат тутулуктарыттан үөскээн тахсар уонна айылҕа тутаах сокуонунан, сүрүн тутулугунан ааҕыллар. Ол курдук, аҥардастыы биир өттүн диэки барыы, халыйыы, холобур, күн диэки чугаһааһын, күн уотун күүһүттэн умайыыга, онтон аҥар өттүгэр баран күнтэн тэйии, ыраатыы, космос тымныыта дьайыытыт-тан хам тоҥууга тириэрдэр кыахтаахтар. Ол иһин сирбит, икки өттүттэн халбаҥнаабат тутулуктанан күнтэн биир тэҥ ыраахха, ол аата күн уонна космос куйаарын икки ардыларынан, күн итиитэ уонна космос тымныыта тэҥнэһэр, хардары-таары уларыйар кыахтаах балаһыанньатыгар көтө сылдьара эрэ тыыннаах күөх айылҕа үөскүүрүгэр тириэрдэр уонна дьон олоҕу олороллоругар табыллар кэм буолар.

Олоххо ханнык баҕарар быһаарыыны ылынарга, оҥорорго, тутарга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа халбаҥнаабат тутулугун билэн, тутуһа сылдьыы сахалыы өйү-санааны тутуһуу буолар уонна олоххо кэмиттэн кэмигэр тиийэн кэлэр улахан уларыйыылар кэмнэригэр сыыһа-халты туттунууну, аҥар өттүгэр халыйыыны суох оҥорон, омук уһун үйэлэниитин үөскэтэрин тутуһа сылдьаллар.

Туох барыта икки өттүгэр хардары-таары уларыйыыта, үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэриилэрэ, хараҥа түүн кэнниттэн сырдык күн, кырыалаах кыһын кэнниттэн самаан сайын кэлэринэн быһаарыллар уонна олор уларыйар кыахтара суоҕунан халбаҥнаабаттык дакаастанар. “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн этии олоххо уларыйыылар хаһан баҕарар, кэмэ кэллэҕинэ, кэлэн иһэллэрин уонна хардары-таары солбуйсан биэрэллэрин быһаарар. Сахалар үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран олоххо туһа-ныыны “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн ааттыыллар уонна оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдан, тупсан сыыһа-халты туттубаты ситиһэн киһи буолууну баһылыырыгар тириэрдэр сүрүн үөрэҕинэн билинэннэр таҥара үөрэҕэр киллэрэн оҕону үөрэтиигэ туһаналлар.
Киһи этэ-сиинэ эмиэ икки өттүттэн тутулуктаах. Бу тутулугу киһи хаанын баттааһына уларыйыыта дакаастыыр. Ол курдук, киһи хаанын баттааһына аһара үрдүүрэ эбэтэр аһара намтыыра иккиэн куһаҕаннар, ыарыыга, өлүүгэ тириэрдэллэр. Ол иһин хаан баттааһына, бу икки өрүттэр икки ардыларынан буоллаҕына, хайа да өттүгэр аһара барбатаҕына табыллар, оччоҕуна эрэ киһи тыыннаах сылдьар, олоҕу олорор кыахтанар. Бу быһаарыы киһи оҥорор быһыыларын икки өрүттэрин  табатык сыаналааһыҥҥа эмиэ тирэх буолар.

Сахалар өй-санаа туһунан үөрэхтэрин “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиитэ киһи оҥорор быһыыларын барытын быһаарар, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыыга хайаан да туттуллар уонна кытаанахтык тутуһулла сырыттаҕына эрэ хайа эрэ өттүгэр халыйыыны суох оҥорон олох табыллара ситиһиллэригэр тириэрдэр.
 
Биһиги сахалар, бу этиини олохпутугар тутуһарбытыттан маннык уһун үйэни ситиһэн олорорбутун билинэр кэм буолла. Ол курдук, былыргы кэмнэргэ сахалар аатырбыт хуун омуктары кытта бииргэ олоро сылдьыбыттарын остуоруйа үөрэҕэ дакаастаан эрэр. Аныгы геннэри үөрэтии сайдан сахалар былыргы арийдартан хааннаахтара, ол кэмтэн ыла сайдыбыттара кытта быһаарыллан эрэр.
 
Билигин кэлэн охсуһуу, сэрии суолун тутуспут, аҥардастыы биир өттүн, кыайыы диэки халыйан барбыт хуун омуктар тустарынан кумааҕыга эрэ суруйуулар ордон хаалбыттар, онтон биһиги, сахалар илэ бэйэбитинэн кэриэтэ, көрсүө, сэмэй буолууну тутуһан киэҥ-куоҥ дойдубутугар өссө да сайдыыны ситиһэ олоробут. 

Маннык уһун үйэни ситиһэрбитигэр сахалыы өйү-санааны “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи тутуһарбыт туһалаабытын нууччалар кэлиилэригэр хайа диэки хайысхалаах суолу тутуспуппут быһаарар. Ол уустук кэмҥэ аҥардастыы сэрии суолун тутуспуппут эбитэ буоллар сайдыылаах сэрииһиттэргэ кыаттаран, хотторон, кыргыллан, үүрүллэн Верхоянскай хайаларыгар чучунаа курдук, биир эмэ саха ордубут буолуо этэ. Биһиги салайааччыларбыт ол кэмҥэ атын, иккис суолу, эрэйдээх да буоллар эйэлэһии, эйэлээхтик олоруу суолун таланнар, нууччалары кытта кыттыһа охсоннор, киэҥ-куоҥ сири-дойдуну баһылыырбыт табылынна, кинилэртэн үөрэҕи ылынан сайдыыны ситиһэрбит кыалынна.

Кыаттаран баран эйэлэһии ыараханын тулуйууну сахалар ураты тулуурдаахтарын туһанан аһарыммыттара, билигин кэлэн сайдыыны ситиһэрбитигэр кыах биэрбитин таба сыаналыахпыт этэ. Ол курдук, оччотооҕу кэмҥэ бэриммэккэ, эйэлэспэккэ Амур диэки көһөн барбыт хас эмэ тыһыынча сахалар билигин букатын да биллибэт буолан хаалбыттара, бу ыарахан быһаарыыны ылыныы олоххо ордук таба буолан тахсыбытын, сахалар ахсааннара биллэрдик элбээбитэ, киэҥ сири баһылаабыттара итэҕэтиилээхтик дакаастыыр. Олоххо хаһан эрэ тиийэн кэлэр өй-санаа тосту уларыйар кэмигэр ”Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһуу, бу буолар уларыйыылары табатык сыаналыыры үөскэтэн, сыыһа туттубат кыаҕы биэрэр.

Өйбүт-санаабыт бу уратыта, икки өттүттэн тутулуктааҕа “айыы” диэн бэйэтэ икки өрүттээх; үчүгэйдээх, куһаҕаннаах тылбытыгар иҥэн сылдьар уонна кэлин кэмҥэ улаханнык харыстааһыҥҥа наадыйар буолла. Ол курдук сымыйа, урут ханна да суох “аньыы” диэн тылы булан эбии кэллэрэн тыл үөрэхтээхтэрэ, сэбиэскэй кэмнээҕи суруйааччылар, учуонайдар сахалыы өй-санаа үөрэҕин буккуйа сатыыллар, киһи оҥорор быһыыта хаһан баҕарар икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсан иһэрин сахаларга суох “аньыы” диэн тылы туһанан суох оҥороору оҥостоллор. 

Биир киһи өйө-санаата уонна оҥорор; үчүгэй да куһаҕан да быһыылара тус-туспа барбакка биир төрүттээхтэрин биллэрэр айыы диэн тылбыт соҕотох буоллаҕына эрэ, киһи өйүн-санаатын икки өрүтүн таба араарар уонна оҥорор быһыылара икки аҥы арахсан, уратыланан тахсалларын сөптөөхтүк быһаарар кыахтанар.

Айыы диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытын харыстааһын, уларыппакка бэйэтинэн, икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан суолталаа-ҕынан туһана сылдьыы, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун олоххо тутуһуу буолар.
Онон киһи оҥорор быһыылара ханныктары оҥороруттан көрөн үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар диэн арахсалларын бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх буолан табатык быһаарар айыы диэн тылбытын биһиги үлэһиттэр харыстыыр кэммит кэллэ.
 
ААН ДОЙДУНУ ҮС ДОЙДУГА АРААРЫЫ

“Туох барыта ортотунан тоҕоостоох” диэн этии баара ханнык баҕарар киһи оҥорор быһыыларыттан табалара, кырдьыктаахтара ортотунан буоларын биллэрэр уонна олоххо үөскээн тахсар үһүс хайысханы арыйан таһаарар. Бу үһүс өрүтү арааран туһанан сахалар Орто дойду диэн өйдөбүлү үөскэтэн олоххо киллэрбиттэр. Былыргы дьон кырдьыктаах олоҕу тутуһан олорбуттарын Орто дойду диэн тыыннаах, эттээх-сииннээх дьон олорор сирдэрин ааттаабыттара эмиэ быһаарар. Ол курдук, Үөһээ дойдуга өлбүт дьон өйдөрө-санаалара үөр, айыы буолан сылдьаллар, онтон Аллараа дойду диэни куһаҕан санаалары, араас ыарыылары мунньарга анаан оҥорбуттар.

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн өй-санаа тус-туспа үгэстэргэ арахсан уларыйбат, айыы буолбут көрүҥнэринэн сылдьарын арааран билэннэр, бу өйдөр-санаалар сылдьар сирдэрин, дойдуларын үс тус-туспа дойдуларга араараллар. Бу дойдулары Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулар диэн ааттаабыттара билигин даҕаны өй-санаа уратыларыгар олус сөп түбэһэллэр. Ол курдук, бу дойдулартан Орто дойдуга эрэ эттээх-сииннээх, өйдөрө-санаалара сайдар дьон, сахалар олороллор. Сири-дойдуну үс аҥы араарыы киһи өйө-санаата сайдан, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну тус-туспа арааран билэр кыахтам-мыттарын кэннэ, үөскээн олоххо киирбит уонна остуоруйа кээмэйи-нэн саҥа өйдөбүл буолар. Бу тупсубут өйү-санааны сайдыылаах диэн ааттанар арҕааҥҥы омуктарга тарҕатааччы Христос таҥара үөскээби-тэ уонна олоххо киллэрбитэ икки тыһыынча сыллартан ордон эрэр.

Орто дойду диэн өйдөбүл дьон олохторо хаһан баҕарар бу икки өрүт; үчүгэй уонна куһаҕан икки ардыларынан, ол аата ортотунан эрэ баран иһиэхтээҕин чуолкайдыыр. Дьон оҥорор быһыылара хайа да диэки, үчүгэй да, куһаҕан да өттүн диэки аҥардастыы халыйан барыыта аһара барыы, сыыһа суолу тутуһуу буолар. Олох суола, бу икки быһаарыылар икки ардыларынан, ортотунан баран иһэрэ уонна хайа да өттүгэр аһара халыйыыны үөскэппэтэҕинэ табыллар. Ити курдук дьон бары туттар “Истина где-то на середине” диэн этиилэрэ таба, сөптөөх быһаарыы икки өрүттэн ханан эрэ ортолорунан, икки ардыларынан баран иһэрин чуолкайдыыр. Ону тэҥэ, бары сахалар билэр Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулар диэн этиилэрэ өй-санаа уратылара тус-туспа сылдьалларын быһаарар уонна дьон тыыннаах, эттээх-сииннээх буолан олорор, үлэлиир, сайдар сирдэрэ Орто эрэ дойдуга табылларын чуолкайдаан биллэрэр. 
Былыргы кэмнэртэн киһи өйө-санаата сайдан истэҕинэ оҥорор быһыылара эмиэ тупсаннар, уларыйаннар үчүгэй уонна куһаҕан диэн араарыллан ааттаныыны, икки өрүтү үөскэппиттэр. Ол курдук, дьон бэйэлэригэр үчүгэйи, туһалааҕы оҥорор быһыылары үчүгэйдэринэн, онтон туһата суох, сөбүлээбэт, буортулаах даҕаны быһыыларын куһаҕаннарынан ааттыылларыттан, бу өйдөбүллэр үөскээн сайдан иһэр олоххо киирбиттэр уонна дьон үчүгэйи, бэйэлэригэр туһалааҕы, саҥаны айыыны элбэхтик оҥоро сатыыллара сайдыбыт.

Бу өйгө-санааҕа киирбит уларыйыы дьайыыта олус былыргы кэмтэн олоххо киирбит сахалар айыы диэн саҥаны айыыны биллэрэр тыллара сайдыы киирбитин биллэрэн, икки аҥы арахсарын; үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки өрүттэнэрин үөскэппит. Ол курдук, киһи санаата көннөҕүнэ үчүгэйи, онтон куһаҕан санааланнаҕына куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ хаһан да хаалан хаалбат. Киһи оҥорор быһыыларын түргэнник уларыйа сылдьар санаата салайарыттан тутулуктанан икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара быһаарыллар.

Сахалар Орто дойдуну быһаарыылара дьон өйдөрө-санаалара сайдан иһиитин суолун чуолкайдыыр. Дьон-аймах ханнык баҕарар быһыылартан ортотун көрөн; үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан түбэһиннэрэн талан ыллахтарына, хаһан да сыыһа буолбатын таһынан, туһата улаатарын биллэрэр. Итини тэҥэ, аҥар өттүн диэки халыйан барыы, аһара барыыны үөскэтэринэн куһаҕаҥҥа тириэрдэр кыахтааҕын быһаарар. Олоххо аҥардастыы “үчүгэй” аатыран, аҥар өттүн диэки барыыны тутуспут сэбиэскэй былаас үлэһиттэргэ үчүгэйи элбэҕи оҥорон үлэҕэ-хамнаска “застойу”, хаалыыны үөскэппитин, онтон сылтаан эстибитин, атын ырыынагы тутуһар былааһынан уларыйбытын билигин бары билэбит.
 
Олоххо сайдыы, хамсааһын куруук эргийэн кэлэн иһэр, өйгө-санааҕа уларыйыылары киллэрэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии эмиэ уларыйар, солбуллан биэрэр кэмэ кэлэр. Ол курдук, бу быһаарыы бүтэр, туттуллубат, уларыйар кэмэ кэлиитигэр “Туох барыта үһүстээх” диэн саҥаны олоххо киллэрэр кэм тиийэн кэлбитэ биллэр. Үһүс хайысха үөскээн уларыйыы киириитэ олоххо сайдыыны аҕалар. Олох хамсаабакка, сайдыбакка туран хаалара хайдах да табыллыбат, ол иһин саҥа хайысханы тутуспатахха хаалан хаалыы эбэтэр халыйыы үөскээн олохтон туорааһыҥҥа тириэрдиэн сөп.

Сахаларга ордук элбэхтик “Туох барыта үһүстээх” диэн этии туттуллар. Бу этии олоххо үһүс хайысха, үһүс өрүт баарын быһаарара билигин кэлэн суолтата өссө улаатта. Ол курдук, сири-дойдуну үс; Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдуларга араарыы олоххо үөскээн тахсар үһүс хайысханы булан таба туһаннахха эрэ табылларын быһаарар. Олоххо үһүс хайысханы булан туһаныыны сахалар баһы-лааннар “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэппиттэр.
 
Айылҕаҕа туох барыта икки өрүттээҕин арааран билинии, таба туһаныы, үһүс өрүт баарын быһааран, арыйан таһаарар. Икки өрүт икки аҥы барар хайысхалаахтарыттан, үһүс өрүт, ол икки хайысха икки ардыларыгар үөскээн тахсар, ортолорунан ааһар уонна тэҥнэ-һиини, сөбүлэһиини үөскэтэргэ аналлаах ураты хайысха буолар.
 
Дьон өйө-санаата сайдан, тупсан иһиитэ киһи оҥорор быһыылара үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки аҥы арахсалларын быһаарбыта. Кэмэ кэллэҕинэ бу икки өрүттэр икки ардыларыгар үһүс өрүт үөскээн тахсарын сахалар арыйбыттара уонна киһи оҥорор быһыыларыгар үһүс өрүт хайаан да баарын, арааран биллэххэ эрэ киһи буолуу, олоҕу киһи быһыылаахтык олоруу кыалларын быһаарбыттара. Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран өйдөөһүн дьон өйө-санаата ордук тупсуутугар, сайдыыны ситиһиитигэр тириэрдибитэ баҕа санаа киһитэ, үчүгэй киһи таҥараны Христоһу үөскэппитэ.
 
Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран оҥорор быһыытыгар туһанарыгар аан бастаан дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыыларын билэрэ туһалыыр. Өйө-санаата сайдан, тупсан элбэхтик үчүгэй быһыылары оҥоро үөрэнэн киһи буолууну баһылааһына, ситиһиитэ олоххо бөҕө тирэхтэниитин, өйө-санаата туруктаахтык сайдыытын, сыыһа-халты туттубатын үөскэтэр.
 
Олоххо үһүс өрүт үөскээн тахсыыта биллэр уларыйыылары, араас хамсааһыннары үөскэтэн таһаарар. Иккиттэн биирин талыы үһүс өрүтү үөскэтэн, арыйан таһаарар уратылаах. Ол курдук, икки өрүт икки аҥы хайысхаланан тус-туспа диэки баралларыттан, сөбүлэһиини оҥорон, биир тылы булуннахтарына, икки ардыларыгар, ол аата ортолоругар үһүс өрүт үөскээн тахсан эйэлэһиини үөскэтэр.

Үһүс хайысха баарын омуктар сайдыыларыттан булан ылыы ордук табыллар. Икки омук уһун кэмҥэ эйэлээхтик бииргэ олоруулара үһүс, икки омук тылынан холбуу, буккуйан саҥарар саҥа омук икки ардыларыгар үөскээн, ахсааннара эбиллэн тахсалларын үөскэтэрэ  хамсааһыны таһаарар. Саҥа омук бэйэтин билиниитэ, иккиттэн биирин талыыта сир-дойду былдьаһыытын, үтүрүссүүнү үөскэтэн таһаарарыттан олорор сири саҥалыы үллэстии быһаарар кыахтанар.

Сахалар үһүс өрүттэн ордук хайысха сир үрдүгэр суоҕун быһааран олохторугар эмиэ туһаналлар. Ол курдук, хос-хос хаты-ланар быһыылары таба быһаарыыга “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини туһанан үһүс хатылааһын кэнниттэн хос оҥоруу син-биир кыаллыбатын билэн туһаналлар. Ол аата туоҕа эрэ кыаттарбат, табыллыбат дьыаланы үс төгүл боруобалаан, оҥорон көрөн баран эмиэ кыаттарбатаҕына, табыллыбатаҕына аккаастаныы буолара эбэтэр дьыала төрдүттэн уларыйара сөп курдук. Туох эмэ дьыаланы: “Үсүһүгэр табыллыбатаҕына хаһан да табыллыа суоҕа”,- диэн этии чахчы оруннаах. Дьыала үһүстээн оҥоруу кэнниттэн табыллы-батаҕына хаһан да кыаллыбата кырдьык элбэх.
  
Ханна эмэ барарга икки төгүллээн мэһэй үөскүүр буол¬лаҕына, үсүһэ эмиэ баар буолуо диэни былыргы сахаларга баар “Туох барыта үһүстээх” диэн өйдөбүл саната сылдьар. Өлбүт киһиэхэ пааматынньык сакаастаабыттарын эрдэ ылан бэлэмнээри таһырдьа тахсыбыт-тара олбуорга массыыналара эргийэр сиригэр кыра массыына бадарааҥҥа түһэн, умуллан хаалан баран кыайан собуоттамммакка, барар суолларын мэһэйдээн кэбиспит эбит. Бэйэлэрин аккуммуля-тордарын аҕалан олордон, чүмэчилэрин дэлби ыраастаан, нэһиилэ собуоттаан, илиилэринэн анньан көмөлөһөн кыра массыынаны өр үлэлэһэн бадараантан таһааран суолтан туораппыттара.

Аны пааматынньык ылыытыгар барсыахтаах Андрейдара кэлэн биэрбэккэ өр кэтэһэ сылдьыбыттара. Киһилэрэ кэмниэ-кэнэҕэс кэлбитигэр араас солуну истээри син өр чэй иһэ-иһэ кэпсэппиттэрэ. Кэпсэтиилэрин бүтэрэн массыыналарыгар тахсан олорон бараары оҥостубуттара сымнаҕас сиргэ өр туран массыыналарын көлүөһэтэ тимирэн, батары түһэн хаалбыт эбит. Анньа сатаан баран атын массыынаны булан аҕалан состорон таһаарбыттара эрээри, пааматынньыктарын ыла барбатахтара. Үс төгүл мэһэй үөскээбитин кэнниттэн төрдүһэ даҕаны, тиийэн кэлэн син-биир табыллыбата буолуо диэн өйдөбүл үөскүүрүттэн бара да сорумматахтара. Сарсыныгар тиийээт да ылбыттара. Ыйыталаһан билбиттэрэ бэҕэһээ пааматынньыктарын кырааската ситэ бүппэккэ хаалан өссө бэлэмэ суох эбит. Тиийбиттэрэ да буоллар кыайан ылбакка төннүөхтэрэ эбит.

Табыллыбат дьыаланы хос-хос хатылыы туруу өйдөөх-санаалаах киһи быһыыта буолбатах. “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн этии баарын туһаныахха, хаһан эрэ тохтуохха, уларытан атыннык оҥорор кэм кэлбитин билиэххэ. Сахалар үөрэхтэрэ үстэ оҥоруу кэнниттэн табыллыбат буоллаҕына, хаһан да табыллыа суоҕа диэн этэрэ олоххо ордук сөп түбэһэр. Нууччалыы “Не ступай на грабли” диэн этии итини ордук тупсаран, тиийимтиэ оҥорон биэрэр. Ол курдук, тииһэ өрө сытар кыраабылы тииһиттэн үктээтэххэ уга туран кэлэн сүүскэ биэрэр уратылааҕа, куһаҕаны оҥорууттан кэһэтэн үөрэ-тии буолан сороҕор туһаны оҥорорун биллэрэр.

Айылҕа уларыйан иһэринэн икки өрүт; үчүгэй уонна куһаҕан кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэр. Киһи оҥорор быһыылара эмиэ үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсаллар. Оҥорор быһыылар икки ардыларыгар таба быһаарыыны булар уустугун “Икки саары икки ардынан” диэн этии баара чуолкайдыыр. Олоххо маннык кэм үөскээтэҕинэ үһүс өрүт сайдан тахсарын табатык быһааран туһаныы өйдөөх-санаалаах дьон-тон ирдэнэр көрдөбүл буолар. Икки хайысха; үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар биир тутулуктаахтар, ол тутулук киһи биир мэйиититтэн үөскүүр өйүнэн-санаатынан салаллан олору оҥоруута буолар. Оҥорор быһыы бу тутулугун суох оҥорон кэбиһии аҥар өттүн диэки халыйыыны үөскэтэн диктатураҕа тириэрдэн өй-санаа табатык, туруктаахтык, икки өрүтүн тутуһан сайдыытын суох оҥорор.

Тыл үөрэхтээхтэрэ киһи оҥорор быһыылара, айыылара икки аҥы арахсан үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын билбэттэриттэн итэҕэл үөрэҕэр буккууру киллэрэ сылдьаллар. Өй-санаа икки өрүттээх тутулуга айыы диэн соҕотох тылбытыгар иҥэн сылдьарын суох оҥоруу, “аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан куһаҕаны туспа араарыы, айыы диэн тылы аҥардастыы үчүгэй эрэ оҥоро сатааһын улахан сыыһа, өй-санаа икки өрүтүн холбонор тутулугун суох оҥоро сатааһын, туһата суох таах хаалар эрэйдэнии уонна саха дьонун барыларын албыннааһын буолар.

Онон өй-санаа уларыйан биэрэр кэмнэрэ кэлэрин билии, икки өрүт кэнниттэн үһүс өрүтү үөскэтэн таһааран иһэрин таба өйдөөн олоххо туһаныы, өйү-санааны уларытан биэрии өйдөөх-санаалаах дьонтон ирдэнэр тутаах көрдөбүл буоларын туһана сылдьыахпыт этэ.

КУТ – СҮР ҮӨРЭҔИН ТУҺАНЫЫ

Киһи – айылҕа саамай түргэнник сайдар өйдөөх-санаалаах, сайдыыны ситиһэр кыахтаах улахан тыынар-тыыннааҕа буолар. Бу быһаарыы киһи өйө-санаата бары атын тыынар-тыыннаахтартан уратытыгар, өйү-санааны, билиини түргэнник иҥэринэн салгын кута үөскүүрүнэн ордук түргэнник сайдыыны ситиһэр кыахтааҕар саһан сытар. Киһи өйүн-санаатын бу уратытын сахалар былыргы кэмнэртэн ыла арааран билэннэр киһини үс куттаах диэн туспа арааран ааттыыллар уонна Кут-сүр үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар.

Киһи бэйэтэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутаах тутулугар сөп түбэһэн этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, үс куттара уонна сүрэ тус-туспа төрүттээхтэр, сайдыыны ситиһэллэрэ эмиэ уратылаахтар, икки өрүтү үөскэтэллэр: 

1. Киһи этэ-сиинэ, тутаах чааһа.

2. Өйө-санаата. Өй-санаа үс кукка уонна сүргэ арахсар.

Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдыбатаҕына, киһи буолууну ситиспэтэҕинэ даҕаны киһи курдук көрүҥнээх буолуон сөп. Оннук дьону сахалар “Киһи буолбатах” диэн арааран ааттыыллар. Киһи этэ-сиинэ айылҕаттан быһаччы тутулуктаах уонна өбүгэлэриттэн удьуордаан бэриллэн иһэр тутаах чааһа буолар. Оҕо улаатан истэҕинэ этэ-сиинэ түргэнник улаатан уонна сайдан күүһүрэн баран сааһыран истэҕинэ мөлтөөн-ахсаан барара, кырдьыы кэлэн иһэрин биллэрэр. Былыргы кэмҥэ лаппа сааһырбыт киһи урукку кыайарын кыайбакка эрэйдэнэрин “Кырдьыы кырыыс муҥа” диэн этэллэр.

Хамсаныылары оҥорууттан оҕо быччыҥнарыгар аан бастаан буор кута сайдар, биир сааһыгар икки атаҕар туран хаамары баһылыыр. Хас биирдии быччыҥҥа хайдах хамсаабытыттан үөскээн, мунньуллан иһэр өй-санаа буор кут диэн ааттанар уонна үөрүйэххэ кубулуй-даҕына киһи санаатынан ол быччыҥын хамсатар кыахтанар. Оҕо кыбыытын кыанарга үөрэниитэ быччыҥар үөрүйэх үөскээн санаа-тынан аһылларын, сабылларын биллэрэр.

Аан бастаан өй-санаа, баҕа санаа буолан үгүстүк хатыланан үгэһи үөскэтэр уонна умнуллубат турукка тиийэр, быччыҥы хамсатар кыахтанар уонна араас үлэни оҥоруон сөп. Ол кэнниттэн эти-сиини хамсата үөрэттэҕинэ, үөрүйэххэ кубулуйдаҕына киһи санаатын күүһүнэн быччыҥын талбытынан хамсатара кыаллар кэмэ кэлэр.
 
Оҕо өйө-санаата сайдыыта икки сүһүөхтээх. Ийэтин таба көрөр кэмиттэн саҕалаан тугу саҥаны билбитэ үгэстэри үөскэтэн ийэ кут буолан мунньулларын ийэ кута үгэстэринэн иитиллэр диэн этэллэр, онтон 5 сааһын кэнниттэн өйө-санаата, салгын кута сайдан, бэйэтэ быһаарынан ону-маны оҥороро кыаллар. Киһи өйө-санаата сааһыран истэҕинэ сыыйа мунньуллан, күүһүрэн биэрэрэ биллэр. 
Айылҕаҕа үүнэр үүнээйилэр биир, буор эрэ куттаахтар, бу өй-санаа эттэрэ-сииннэрэ араас хамсаныылары оҥороругар туһалыыр. Тыынар-тыыннаахтарга өйдөрө-санаалара сайдыыта икки; буор уонна ийэ куттары үөскэтэр, онтон киһиэхэ үһүс, салгын кута эбии үөскээн сайдарын арааран билии сахалар өйү-санааны былыргы кэмнэртэн үөрэтэн саамай үрдүкү таһымын ситиспиттэрин бэлиэтэ буолар.
 
Үс куттар маннык арахсаллар:

1. Буор кут. Айылҕа бары үүнээйилэригэр, тыынар-тыыннаахтарыгар эттэрэ-сииннэрэ хамсыырыттан үөскүүр өй-санаа баар уонна буор кут диэн ааттанар. Эт-сиин хамсыырыттан, уларыйарыттан үөскүүр өй-санаа сайыннаҕына, күүһүрдэҕинэ эти-сиини бэйэтин хамсатар кыахтанар. Эти-сиини хамсатарга аналлаах, эти-сиини кытта бииргэ сылдьар өй-санаа түмсүүтэ буор кут диэн ааттанар. Төрөппүттэриттэн кэлэр көлүөнэлэригэр этэ-сиинэ удьуор-даан, онтон өйүттэн-санаатыттан буор кута эрэ утумнаан бэриллэр. Эт-сиин элбэхтик хамсаныылары оҥорон үөрүйэх буолуор диэри эрчилиннэҕинэ, дьарыктаннаҕына буор кут эти-сиини уларытар уонна онно иҥэн сылдьар. Үөрүйэх буолууттан үөскээбит буор кут киһи бэйэтин санаатынан ол быччыҥын хамсатар кыахтанар.

2. Ийэ кут. Бары тыынар-тыыннаахтарга буор куту тэҥэ, үөскүүр, сайдар иккис кут, ийэ кут, өй-санаа үгэс буолан мунньуллуута ааттанар. Оҕо кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ саҥаны, уратыны билэн иһиититтэн уонна ийэтин үтүктэн үчүгэй үгэстэргэ үөрэниититтэн үөскээн, иҥэн иһэр өй-санаа, ийэ кут диэн ааттанар. Ийэ кут өйө-санаата үгэс буолуунан бэриллэр. Үгэс буолбут, ол аата умнуллубат турукка тиийбит уонна хамсаныылары оҥорор кыахтаммыт өй-санаа ийэ куту үөскэтэр.

3. Салгын кут. Үһүс кут – салгын кут киһиэхэ эрэ сайдар кыах-тааҕын арааран билии өй-санаа сайдыытын үрдүкү таһымын ситиһии буолар. Үөрэҕи билии, ылыныы, баһылааһын салгын кут сайдыытын үөскэтэр. Киһи хараҕынан көрөн, кулгааҕынан истэн үөрэнэр үөрэҕэ, билиини ылынара салгын кут диэн ааттанар. Ол аата үөрэх, билии, түргэнник сайдар өй-санаа салгын куту үөскэтэллэр. Бу кут биллэр уратытынан мэйии араас доргуйууларыттан, арыгы, наркотик дьа-йыыларыттан көтөн, баран, суох буолан хаалара буолар.

Өй-санаа бу уратыларын, үс аҥы тус-туспа арахсыыларын сахалар былыр-былыргыттан түүл үөрэҕин туһанан билэн олохторугар туһа-налларын, бу куттар хайдах үөскүүллэрин, тугунан арахсалларын, тугу туһалыылларын быһаарарга аналлаах; үөрүйэх, үгэс уонна үөрэх диэн тыллары үөскэтэн туһана сылдьаллара биллэрэр.
 
Оҕо өйө-санаата сайдыытын, үгэстэрэ үөскээһиннэрин таба сыаналаан олоххо туһаныыттан уонна түүллэри үөрэтииттэн сахалар Кут-сүр үөрэҕин үөскэппиттэр. Бу үөрэх киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, үс куттара тус-туспаларын, үөрэҕи-билиини ылыналлара уратыларын арыйан төрөппүттэргэ тириэрдэр аналлаах.

Сахалар “Кут-сүр үөрэхтэрэ” быһаарыытынан киһи үс куттаах; буор, ийэ уонна салгын кут диэн араарыллан ааттаналлар. Бу куттар сүр диэн ааттанар санаа күүһүнэн холбуу тутуллан сылдьалларыттан киһи буолуу, киһилии быһыыланыы кыаллар. Ону тэҥэ, киһиэхэ эрэ салгын кута сайдарынан, үөрэҕи-билиини түргэнник ылынан иһэринэн киһи киһилии быһыылары оҥорор буола өйө-санаата сайдыытыгар тириэрдибит. (1,75). Салгын кут киһи сайдыыны түргэнник ситиһэрин үөскэтэн олоххо тупсуулары оҥоруу кыаллыбыт.

Онон оҕо өйө-санаата сайдыытын уратыларын быһаарар Кут-сүр үөрэҕин олоххо, оҕо иитиитигэр туһана сылдьыы аймахтар уонна омук уһун үйэни ситиһэллэрин хааччыйар.

КИҺИЛИИ ӨЙ-САНАА ҮӨСКЭЭҺИНЭ

Олус былыргы кэмнэртэн бары тыынар-тыыннаахтар киэҥ тайҕаҕа үөскээн айылҕа сокуонун тутуһан тыһыынчанан сылларга сыыйа сайдан испиттэр. Икки атаҕынан хаамарга, илиилэринэн туһанан үлэни үлэлииргэ үөрэммит киһи курдук көрүҥнээх улахан харамай өйө-санаата атыттартан уһулуччу сайдан тахсан салгыы үлэ араас тэриллэрин оҥостон барыларын баһыйбыт. Булт тэриллэрин оҥосто үөрэниитэ үгүс тыынар-тыыннаахтары булка, идэһэҕэ кубулутарыгар кыах биэрэн үгүстэр тэйиччи куоппуттар. Сомоҕотто суруйарынан киһи диэн тыл майааттар үөскэппит тыллара эбит. Киһи үлэни оҥороруттан өйө-санаата, салгын кута түргэнник сайдан тахсан атын кыыллартан, сүөһүлэртэн бэйэтин туспа араарынан, уратытын билинэн ааттаммыт тыла – киһи диэн буолар.
Сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этиини тутуһаннар киһи үчүгэй санаалаах буоларын алгыһы истиинэн үөскэтэллэр. Үчүгэй санаалардаах киһи үчүгэй быһыылары оҥороро элбиирин туһанан үчүгэйи үксэтэллэр. Ону тэҥэ, үчүгэй санаалар элбииллэригэр куһаҕан, туһата суох санаалартан ыраастана сылдьыы тириэрдэрин таҥара үөрэҕэр киллэрэн туһаналлар. Ол курдук, куһаҕан санаалар түргэнник мунньуллан киһиэхэ үгэс буолан хааллахтарына оҥорор быһыыны куһаҕан өттүгэр уларытан кэбиһиэхтэрин сөбүттэн сэрэнэн умнан кэбиһэ, хааллара, ыраастана сылдьаллар.
 
Санаа элбэхтэ хатыланан баҕа санааҕа кубулуйдаҕына киһи ол санаатын оҥорон кэбиһэр кыахтанар. Иннэ-кэннэ, үчүгэйгэ эбэтэр  куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ өссө биллибэт баҕа санааны киһи салгын кута сайдарынан оҥорон кэбиһэр кыахтааҕа сыыһа-халты туттунарыгар, аһара барыылары оҥороругар тириэрдэн кэбиһэрэ киһи бэйэтэ айылҕаҕа улахан кутталлаахха кубулуйарын биллэрэр.
Киһиэхэ салгын кута сайдара саҥаны айыылары оҥорон олоххо түргэнник киллэрэрин үөскэтэн атыттары, кыыллары, сүөһүлэри лаппа баһыйан бэйэтигэр үлэһит көлөлөрүнэн оҥостубут уонна идэһэ оҥорон аһылыкка туттар буолбут. Бу өй-санаа сайдыытыттан уонна оҥорор быһыы тупсуутуттан үөскээн тахсыбыт икки өрүттэр киһи уонна сүөһү диэн ааттаныылара олоххо киирбитин бэлиэтээн, бу тыллар туттулла сылдьаллар. Киһи уонна сүөһү өйдөрө-санаалара тус-туспа арахсыылара аан маҥнай оҥорор быһыыларын уратыларынан ордук чуолкайдык быһаарыллар кыахтаах:

1. Саатар, кыбыстар майгы үөскээһинэ.

2. Таҥаһы оҥостон таҥныы.

3. Үлэлиир тэриллэри оҥостуу сайдыыта.

4. Аһынар, харыстыыр санаа үөскээн атыттарга, мөлтөхтөргө, кыамматтарга, кыраларга көмөлөһүү олоххо киириитэ.

5. Уоту туһаныыттан олорор дьиэни сылытыыны туһаныы.

6. Аһыыр аһылыгы буһаран сиэһин тарҕаныыта.

7. Оҥорор быһыы, үлэни оҥоруу уонна майгы салгыы тупсуута.

Киһи өйө-санаата, салгын кута сайдыыта уонна оҥорор быһыы-тын бу биллэр уратылара бэйэтин кыыллартан, сүөһүлэртэн туспа араарыныытын үөскэтэн олоххо киллэрбиттэр. Киһиэхэ салгын кута сайдыыта оҥорор быһыытыгар уонна саҥаны айыыны оҥороругар түргэнник, саба быраҕан кэриэтэ быһаарыыны ылынан иһэригэр тириэрдэн сайдыыны ситиһэрин биллэрдик түргэтэппит.
 
Сахалыы өй-санаа үөрэҕэ киһи өйө-санаата саҥа үөскээн истэҕинэ үөскээбитин саха тыла биллэрэр. Ол курдук, аан бастакы үлэни оҥоруу аҕыйах дорҕоонноох тыллара иҥэн сылдьаллара үлэни оҥорууттан тыл үөскээбитин быһаарар. Ыл, тут, мэ, ук, быс диэн тыллар киһи оҥорор үлэлэрэ саҕаланыыларын биллэрэллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ аан бастакы оҥорор үлэтинэн тугу эрэ хам тутан ылыыта буолар уонна салгыы сайдан  тардыалыыры туһанарыгар тириэрдэр.

Оҕо улаатан иһэн сайдыыны ситиһэригэр аналлаах сыаллардаах буолара табыллар. Улаатан иһии диэн оҕо ситиһэ сатыыр бастакы уонна тутаах сыала буолар. Сахалар “Оҕом улаатан иһэр” диэн этэн улаатарга баҕа санааны иҥэрэн биэрэллэр. Улаатан иһэн ситиһэ сатыыр сыалынан киһи буолуу диэн буолар. Ол аата бары оҥорор быһыыларын барыларын улахан киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэниитэ, үлэни үлэлиири баһылааһына уонна үчүгэйи, куһаҕаны тус-туспа табатык арааран туох оҥороругар барытыгар туһаныыта киһи буолууну ситиһэригэр тириэрдэр.

Киһилии өйү-санааны  тутустахха киһи буолууну ситиһии кыал-лар. Олус былыргы кэмнэргэ киһи өйө-санаата, оҥорор быһыылара тупсан кыыллартан, сүөһүлэртэн арахсар, туспа барар кэмнэриттэн киһи буолуу үөрэҕэ сахаларга сайдан Үрүҥ Аар тойон таҥараны үөскэппит. Киһилии быһыылары оҥоруу киһи буолууну биллэрэр суолталанан кыыллартан, сүөһүлэртэн арахсыыга тириэрдибит.

Киһи буолууну ситиһии биир тутаах бэлиэтинэн оҕо улаатан кэргэн, ыал буолуута ааттанар. Ыал буолуу диэн оҕо улаатан иһэн хайаан да ситиһиэхтээх биир бэлиэ кирбии кэмэ буолар. Төһө эрдэлээн киһи буолууну баһылыыр, бу таһымы ситиһэр даҕаны олоххо туһалааҕы, үйэлээҕи оҥорор кыаҕа улаатар. Киһилии быһыы-лары оҥорор буолуу өй-санаа уратытынан уонна сайдыытынан, олох сайдан истэҕинэ тупсуутун ситиһиинэн быһаарыллар.

Киһи буолууну быһаарыыга Кут-сүр үөрэҕэ туһаны оҥорор. Бу үөрэххэ киһи эрэ үс; буор, ийэ уонна салгын куттаах диэн этиллэр. Атын тыынар-тыыннаахтар икки; буор уонна ийэ куттаахтар, онтон үүнээйилэр, мастар биир, буор эрэ куттаахтар. Киһиэхэ эрэ салгын кута сайдыыта өссө үгэскэ кубулуйа илик; үчүгэйдэрэ эбэтэр куһаҕаннара араарыллан биллэ илик билиилэри оҥорор быһыытыгар кубулутан туттарыгар тириэрдэрэ элбэх сыыһаны-халтыны оҥорон кэбиһэрин үөскэтэн иһэр. Кут-сүр үөрэҕин бу быһаарыыта киһи оҥорор быһыыларыттан, араас ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыы-лары булан оҥоро сатыырыттан уонна сыыһа-халты туттунарыттан, “Үрүҥү, хара диир” диэн этиигэ сөп түбэһэр арахсыылар баар буолан иһэллэриттэн улахан кутталлар сир үрдүгэр үөскээн тахсыахтарын сөбүн биллэрэр.

Сахалар үөрэхтэринэн киһиэхэ эрэ өйө-санаата, салгын кута сайдарынан үөрэҕи-билиини түргэнник ылынан сайдыыны ситиһэр кыахтаах. Өй-санаа бу уратыта сахабыт тылыгар иҥэн сылдьар уонна киһини эрэ туспа арааран “ким”, “кини” диэн ааттыырынан, “кимий?” диэн ыҥырарынан толору быһаарыллар. Айылҕаҕа үөскүүр бары атын кыыллар, көтөрдөр уонна араас маллар, эттиктэр саха тылыгар “ол”, “бу”, “туох” диэн ааттаналлар, “тугуй?” диэн ыҥырыллаллар. Бу быһаарыы балар өйдөрүгэр-санааларыгар салгын куттара сайдыбаты-гар уонна киһиэхэ улаханнык тиийбэтигэр, хаһан да тэҥнэспэтигэр олоҕурар. Киһилии өйбүт-санаабыт олоххо туһалаах уратылара былыр-былыргыттан төрөөбүт тылбытыгар иҥэн сылдьалларын харыстыырбыт, тыл үөрэхтээхтэрэ ону-маны эттэхтэрин аайы уларыта сатаабаппыт, атын, кэлин үөскээбит, буккуллубут өйдөөх-санаалаах омуктары үтүктэ сатаабаппыт эрэйиллэр көрдөбүл буолар.

Киһи оҥорор быһыыларыттан үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥоруу үөскээн тахсарын биллэрэр айыы диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытын сэбиэскэй былаас тобохторуттан; тыл үөрэхтээхтэриттэн, була сатаан ону-маны суруйааччылартан, учуонайдартан үлэһиттэр харыстыыр, көмүскүүр кэмнэрэ кэллэ. Бу тыл икки өрүттээх өйдөбүлэ сахалар олохторугар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэр тутулугун тутуһалларын биллэрэр. Ол аата сахалар бэйэлэрэ да билбэттэринэн, аныгы олох көрдөбүлүгэр сөп түбэһэр демократия үөрэҕин олохторугар туһана сылдьаллар.

Оҕону иитэн, үөрэтэн улаатыннарыыга Кут-сүр үөрэҕин туһаныы өйө-санаата туруктаахтык сайдарын үөскэтэр. Ол курдук, оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй быһыыларынан иитиллибит буоллаҕына, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатара киһилии быһыыланан олоххо сайдыыны аҕалар кыахтанарын биллэрэр.

Онон оҕо улаатан иһэн ситиһэр олоҕун тутаах сыалынан киһи буолуу ааттанар уонна араас үлэлэри баһылаан киһи быһыылаахтык олоҕун олорор кыахтанарыгар тириэрдэр.

ИККИ ТАҤАРАНЫ ҮӨСКЭТИИ

Өй-санаа сайдан иһиитэ киһи үөрэҕи хайдах ылынан, иҥэринэн иһэриттэн улаханнык тутулуктанар. Киһи үөрэҕи ылынара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэн иһэр тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэн тахсарын саха тыла биллэрэр. Үөрэҕи ылыныы икки өрүттээҕин уонна киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыны оҥороллоро уратылааҕын сахалар арааран билэн икки тус-туспа таҥаралары үөскэтэн олоххо киллэрэн туһаналлар:

1. Үөрэтии. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр төрөппүттэрин бары этиилэрин истэрэ, толороро үөрэтиигэ түбэһэрин биллэрэр. Атын киһи үөрэҕи иҥэрэн биэриитэ үөрэтии диэн ааттанар. Бу кэмҥэ үчүгэй быһыылары оҥотторон үчүгэй үгэстэри ийэ кутугар иҥэрэн биэрдэххэ үчүгэй иитиилээх оҕо буола улаатара кыаллар. 

Хаамары ситиспит улаатан иһэр оҕо итии тэриллэри тыытан итиигэ буһара элбэхтик бэлиэтэнэр. Оҕо тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарытан кыра ыарыыны үөскэтэн биэрии “Хаарытан үөрэтии” диэн ааттанар уонна ону-маны сэрэҕэ суох тардыалыы сылдьарын аҕыйатан туһаны оҥорор. Ыарыы киһиэхэ буор куту сонно үөскэтэн биэрэринэн хаһан да умнуллубат үөрэх буоларын кыра оҕону аһара барбатыгар чыпчархай үөрэтэрэ туттулла сылдьара быһаарар.
 
Биирдэ эмэтэ тугу эмэ оҥорорго сыыһа-халты туттунан кэбиһии киһиэхэ элбэхтик ыарыыны, кэһэйиини үөскэтэринэн умнуллубат үөрэҕи биэрэн иҥэрэр. Маннык үөрэҕи сахалар “Кэһэтэн үөрэтии” диэн ааттыыллар уонна туһана сылдьаллар. Үлэни оҥорууга сыыһа-халты туттубат туһугар киһи күүһүн уонна хамсаныылары оҥорорун түргэнин тэҥнээн биэрэригэр анаан “Нэми билэн туттунуу” диэн үөрэҕи оҥорон туһаналлар. Бу үөрэх ханнык баҕарар хамсаныылары, араас үлэни оҥорууга туттулла сырыттаҕына эрэ табыллар.
 
“Кыһалҕа кыһыл талах кымньыылаах” диэн этии ханнык эрэ ыгааһын, күһэйии киһини үөрэтэр күүһэ улаханын уонна тиийим-тиэтин биллэрэр. Ол курдук, кымньыы ыарыыны үөскэтэриттэн киһини үүрэр, тиэтэтэр дьайыылааҕа былыргыттан биллэрэ ыарахан үлэни тулуйууга туһаны оҥорор. Үөрэтээччи кытаанах, дьиппиэн, этэр тылын иһитиннэрэр буоллаҕына үөрэҕэ тиийимтиэ, толоруллар кыаҕа улахан буолар. Онно ханнык эрэ ыарыы эбилиннэҕинэ үөрэҕи хаһан да умнуллубат буолууга тириэрдэр.

Киһи атын, олоххо элбэх уопуттаах киһини батыһан, үтүктэн, үөрэтэр этиилэрин толорон, оннук үгэстэри үөскэтинэн эбэтэр бэйэтэ сыыһа-халты туттунарыттан, сыыһаны оҥороруттан кэһэйэн үөрэнэрэ кытаанахтык, дьарыйан үөрэтээччи Улуу Тойон таҥара үөскээһинигэр тириэрдибит. Сахалар бэйэлэрэ айылҕа ыараханын тулуйалларыттан, олохторугар, үлэлэригэр сыыһа-халты туттунартан кэһэйэннэр Улуу Тойон таҥараны үөскэтэн сэрэхтээх буолууларын улаатыннараллар.

2. Үөрэнии. Оҕо улаатан салгын кута сайдан истэҕинэ бэйэтэ быһааран ону-маны оҥороро эбиллэн биэрэн иһэр. Бэйэтин билинэрэ үөскээн “Мин бэйэм” диэн этиини туһанар буолара кэлэр. Бу баҕа санаа улаатан истэҕинэ өйүн-санаатын сайыннаран бэйэтэ үөрэҕи баһылаан ылынара олоххо киирэр уонна үөрэнии диэн ааттанар. Ол аата бэйэтэ оҥорон боруобалаан көрөн сөптөөҕүн, сыыһата-халтыта суоҕун булан ылыыта үөрэниини үөскэтэр. “Кыһалҕа кыһайар” диэн этии киһи бэйэтин өйүн-санаатын сайдыытынан тулуурун, туттунар күүһүн улаатыннаран ыараханы да кыайарын биллэрэр.

Киһи бэйэтин өйө-санаата, салгын кута сайдарынан үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билэн олоҕор, оҥорор быһыыларыгар улахан уопуттаах Үрүҥ Аар тойон таҥараны үтүктэн, батыһан туһана үөрэниитэ сайдыыны ситиһэригэр тириэрдибит. 

Билигин киһи өйө-санаата сайдыытын арҕааҥҥы үөрэхтээхтэр 5 эбэтэр 6 сааһыттан салгын кута сайдан барарыттан ааҕан туһаналлар, араас үөрэхтэри түргэнник ситиһиннэрэ сатыыллар. Ол эрээри, киһи өйө-санаата үйэтин тухары аҥардастыы салгын кутунан салаллан кыайан сылдьыбат. Олох биир эмэ ыксаллаах түгэнигэр киһи салгын кута көтөн, баран хааларынан киһини салайыыны ийэ кута ылынан оҥорор. Бу кылгас, уустук кэм үөскээн таҕыстаҕына сыыһа-халты туттунара киирэн хаалар киһи олус улахан куһаҕан быһыыны оҥоро охсон кэбиһэн алдьархайга түбэһиэн сөп. Билигин үгүс эдэрдэр кыра эрдэхтэринэ атаахтык иитиллэн хаалбыттара тардарынан биир эмэ түгэҥҥэ сыыһа-халты туттунан, эдэр олохторун куһаҕан өттүгэр салайан кэбиһэллэригэр тиийэн хаалаллара элбээн сылдьар.

Киһи үөрэҕи ылынан иҥэринэрин бу икки өрүттэрин дьон билэн олохторугар туһаналлара “Үөрэҕи ылынар киһи атын дьон сыыһа-ларын көрөн үөрэнэр, онтон атыттар бэйэлэрин сыыһаларыттан эрэйдэнэн үөрэнэллэр” диэн этии чуолкайдык быһаарар.
Сахалар өй-санаа сайдыытын үөрэтэн, билэн олохторугар туһанар биир уратыларынан таҥара үөрэҕин туһаналлара буолар. Таҥ, таҥар, таҥара диэн тыллары туһанан өй-санаа үгэс буолан хомуллан, мунньуллан, таҥыллан үөскүүрүн биллэрэр таҥара үөрэҕэ былыр-былыргыттан бэйэбит төрүт үөрэхпит буолар. Бу үөрэҕи улаханнык арбаабаталлар, өрө туппаталлар даҕаны төрөппүттэр бары туһана сылдьаллар. Оҕолорун “киһи буол”, “кини курдук буол”, “хаһан улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буолаҕын” диэн үөрэҕи тутуһан, үчүгэй киһи оҥорор быһыыларын оҕо үтүктэн үөрэниитэ, оннук баҕа санаалары иҥэриниитэ таҥара үөрэҕин сүрүн төрүтэ буолар. Үтүктэр, батыһар киһитэ суох буолан хааларыттан арахсыбыт ыаллар оҕолорун өйө-санаата сайдыыта аҥар өттүгэр халыйарыттан “Тулаайах оҕо”, “Аҥардас дьахтар оҕото” диэн хайдах ииппиттэ-риттэн улахан тутулуктаах этиилэри үөскэппиттэр. Толору, үлэһит, көрсүө, сэмэй, киһилии майгылаах ыалга иитиллибит оҕолор эрэ өйдөрө-санаалара туруктаах буоларын сахалар бэлиэтииллэр.

Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, ийэ кутугар үгэстэрэ үөскээһи-нигэр кыра эрдэҕинэ иҥэриммит баҕа санаата ылар оруолун таба сыаналаан үчүгэйи оҥорууга иитии, үөрэтии үчүгэй киһини, ол аата киһи таҥараны үтүктүүнэн үөскээһинин сахалар олохторугар туһа-наллар. Таҥара үөрэҕэ үлэни үлэлииргэ уонна тулуурга, туттунар күүстээх буолууга үөрэтэринэн эр дьон баһылаан иһэллэр. Билигин даҕаны бары таҥара үөрэхтэрин эр дьон салайа сылдьаллар.
 
Киһи үөрэҕи, билиини ылынарын уратыларын, икки өрүттээҕин таба сыаналаан, олоххо икки таҥара баар буолара өйү-санааны таба суолунан салайан сайыннарарын быһааран, сахалар икки таҥараны; сымнаҕас майгылаах, бэйэтэ үтүктэн, батыһан үөрэнэр Үрүҥ Аар тойону уонна кытаанах, өһөс майгылаах тулууру, туттунар күүһү улаатыннарар Улуутуйар Улуу тойону үөскэтэн туһаналлар.
 
Кырыалаах кыһыннаах, бытарыттар тымныылаах бу хотугу дойдубутугар сытан биэрэн тоҥон өлөн хаалбакка сылгы, ынах сүөһүлэри көрөн-истэн сайыннарыыны, араас тутуулары тутууну кытаанах, өһөс майгыга иитэр-үөрэтэр, тулууру үөскэтэр Улуу тойон таҥарабыт баар буолан кыайбыппытыгар сөп. Таҥара үөскээһинин уонна олоххо туһаныллыытын туһунан биһиги “Киһи таҥара” диэн үлэбититтэн билиэххэ сөп. (2,65).

Онон сахалар киһи үөрэҕи, билиини ылынара икки өрүттээҕин былыргы үйэҕэ быһаараннар өй-санаа сайдыытыгар икки таҥараны үөскэтэн туһана сылдьаллар. 

“ТУОХ БАРЫТА КЭМНЭЭХ-КЭРДИИЛЭЭХ”

“Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн этиини сахалар үөскэтэн олохторугар куруук туһаналлар. Бу этии үөскээһинигэр Айылҕаҕа туох баар барыта, ол иһигэр тыынар-тыыннаахтар бары, кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, саҥалыы үөскүүр кэмнэрэ тиийэн кэлэрин сахалар арааран билиилэрэ уонна олоххо туһаныылара олук, тирэх буолбут. Бу саҥалыы уларыйар кэм тиийэн кэлиитин, билигин даҕаны өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон арааран билэн олоххо таба туһан-нахтарына, олох салгыы сайдан иһиитин хааччыйар кыахтаналлар.
Кэм ылар оруола киһи олоҕор аһара үрдүк. Кэлиэхтээх кэмиттэн эрдэлээн эбэтэр хойутаан хаалыы диэн киһи олоҕор табыллыбат буолууну үөскэтэр. “Олоруу хайдаҕый?” диэн куруук туттуллар ыйытыыга “Олоруу кэминэн” диэн хардары этиини туһаналлар. Ол аата олоҕу олоруулара кэмиттэн эрдэлээн дуу, хойутаан дуу хаалбакка биир тэҥник долгуйбакка эрэ баран иһэрин биллэрэллэр.

Сахалар оҕо өйө-санаата сайдыытын уратыларын билэллэриттэн оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун бэйэлэрэ үчүгэй диэн ааттыыр үгэстэринэн иитэн биэрэллэр уонна талбытынан ону-маны оҥоро сылдьарын тохтотон көҥүлүнэн ыытан кэбиспэттэр. Кут-сүр үөрэҕин туһаннахха оҕону көҥүлүнэн ыытан “Баска ытыннаран кэбиһии” тохтотуллар, төрөппүтэ этэрин оҕото толорор буоллаҕына иитиитэ табыллара ситиһиллэр. Оҕо оонньуу сылдьыыта эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буолуута үлэҕэ үөрэнэригэр кыаҕы биэрэр.

Олох кэминэн, долгуйбакка баран иһиитэ оҕо киһи буолууну улаатан иһэн ситиһэн кэмигэр ийэ, аҕа буоларыгар тириэрдэрэ эрэйиллэр. Дьон бары оҕолоро кэмигэр ыал буолан, тэҥнээхтэрин булунан, элбэх сиэннэри аҕалан олохторун салгыахтарын баҕараллар. Билигин ырыынак кэмэ кэлэн дьон баайдара-маллара сыыйа эбиллэн иһэриттэн кэлэр көлүөнэлэригэр, оҕолоругар туруорар көрдөбүллэрэ биллэрдик улаатан биэрдэ, оҕо иитиитигэр, киһи буолууну ситиһэригэр, өйө-санаата сайдан тупсуутугар кыһаналлара элбээтэ.

Кэм кэрдии диэн туох барыта кэмигэр кэлэн иһэрин, кыһын кэнниттэн саас, онтон биирдэ сайын кэлэрин быһаарар. Саха дьонун үгүстэрин олохторо айылҕаттан быһаччы тутулуктааҕынан айылҕа кэмин уларыйыыларыгар эрдэттэн бэлэмнэнэргэ үөрэммиттэр. Ол курдук, “Барыта кэмигэр” диэн этии үлэҕэ-хамнаска сыһыана сүүнэ улахан. От оттонуута, мас мастаныыта, муус ылыыта барыта бэйэтин кэмигэр оҥоруллара олох көрдөбүлүгэр кубулуйан хайаан да тутуһуллуохтааҕа быһаарыллар. Манна “Сыарҕаны сайын оҥостуохха” диэн этии өй-санаа олох хаамыытыттан балачча эрдэлээн киирэрэ ордугун уонна ону олоххо туһаныы улахан табыллыыны оҥорорун быһаарар.

Бу быһаарыыны өссө сайыннаран биэрии сахалар өйдөрө-санаалара олохторун уопутуттан сайдан, үүнэн киэҥ, дириҥ силистэммитин арыйар. Ону маннык холобурдартан билиэххэ сөп. Хаһан эрэ кэлиэхтээх кыһыҥҥа бэлэмнэнэн сүөһү сиир отун сайын үтүө кэмигэр сынньана сыппакка, күүлэйдии сылдьыбакка, кыайа-хото оттоотоххо эрэ табылларын тыа сирин үлэһиттэрэ туһаналлар.

Быйыл төрөөбүт торбос хаһан улаатан туох эмэ туһаны таһаарыар диэри түөрт сылтан ордук кэмҥэ көрүөххэ-истиэххэ, аһатыахха наадата, сахалар инники олохторун ордук сылыктаан билэллэрин, олохторугар ол билиилэрин туһаналларын биллэрэр. Уһуну-киэҥи санаан ыарахан үлэни үлэлээн олохторун оҥосто үөрэнэн быстах быһыыга киирэн биэрэллэрэ аҕыйаҕын, сэбиэскэй былаас саҥа үөскээн эрдэҕинэ үгүс үлэни-хамнаһы кыайар үлэһиттэр салайар былааһы быстар дьадаҥылар былдьаан ылыыларын букатын сөбүлээ-бэтэхтэрэ, саа тутан сэриилэһэ сатаабыттара дакаастыыр.

Киһи этэ-сиинэ диэн тутаах чааһа. Эти-сиини көрүү-истии уонна араас хамсаныыларынан эрчийэ сылдьыыны киһи куруук оҥороро  эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Бу эт-сиин туругуттан киһи үйэтин уһуна тутулуктааҕа “Үлэ киһини айбыта” диэн этиинэн быһаарыллар. Киһи өлүүтэ араас ыарыылар киирэн буулааннар тыыннаах сылдьар  кыаҕын былдьатыытыттан кэлэр. Дьон эстиилэрэ эттэрэ-сииннэрэ эргэрэн, сылайан барарыттан кэлэрин “Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар” диэн өс хоһооно биллэрэр.
 
Кэмэ кэллэҕинэ дьон эстэн, симэлийэн иһиилэрэ, бөҕө эттээх-сииннээх атыттарынан солбуллуулара тиийэн кэлэрин олохторугар киирэр биллэр уларыйыылар быһаараллар:

1. Киһи өлүүтэ.

2. Аймахтар уларыйыылара.

3. Омуктар эстиилэрэ, симэлийиилэрэ.

Бу дьон олоҕор сыыйа-баайа, биллибэтинэн курдук киирэн иһэр улахан уларыйыылары арыыйда дириҥэтэн ырытыахпыт:

1. Киһи үйэтин уһуна биллэр, ортотунан 100 сыл буолар диэн ааҕаллар. Биир киһи өлөн хаалыыта чугас аймахтарын эрэ таарыйар. Олоҕу хайдах олорортон, тугу иһэртэн, аһыыртан, сыыһа-халты туттубаттан киһи үйэтин уһуна улаханнык тутулуктанар. “Хамсаныы – олох төрүтэ”, “Үлэ киһини айбыта” диэн этиилэр хамсаныы, үлэлии сылдьыы киһи олоҕор улахан туһалаахтарын биллэрэллэр. Өлүү тиийэн кэлэрэ биллэриттэн оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри кэмигэр үөскэтэн иһиини бары туһана сылдьаллар. 

2. Биир хаан аймахтар үйэлэрин уһунун династиялары үөрэтэн быһаарыы чуолкайдыыр. Биир хаан аймахтар аҕа уустарын, династияны үөскэтэллэр. Романовтар династиялара 305 сыл устата Россияны салайбыта. Мин ортотунан ылан быһаарыыбынан хаан аймахтар үйэлэрин уһуна 300 сыл курдук кэмҥэ тиийэр. Аймахтар олохторун уһатыы “Хааны тупсарыы” диэн ыал буолууга туһанар үгэстэн улаханнык тутулуктанар. Кэмэ кэллэҕинэ аймахтар хаан-нарын тупсаран биэрэр туһугар атын аймахтардыын холбоһон оҕо төрөттөхтөрүнэ үйэлэрэ биллэрдик уһуур кыахтанар. Эр киһи сай-дыылаах буор кутун салгыы илдьэн иһии аймахтар үйэлэрин уһатар, онтон эстиилэрэ диэн атын аймахха уларыйыылара буолар.

3. Аан дойдуга элбэх аймахтар холбоһон араас; кыра, улахан омуктары үөскэтэллэр. Тус-туспа аймахтар бэйэ-бэйэлэрин кытта ыал буолан холбоһууларыттан, хааннарын тупсаран иһиилэриттэн эттэрэ-сииннэрэ тупсан, бөҕөргөөн уһун үйэни ситиһэр кыахтара эбиллэн иһэр. Кыайан хааннарын тупсаран атын аймахтардыын холбоһон испэтэх аймахтар сүтэн, симэлийэн атыттарга уларыйан иһэллэр. Ол иһин сахалар анаан “Ыал буолуу үгэстэрин” олохтоон саҥа ыалы тэрийиигэ былыргы кэмнэртэн туһана сылдьаллар.
Икки хас омуктар биир сиргэ эйэлээхтик өр кэмҥэ олордохторуна бэйэ-бэйэлэрин кытта ыал буолан холбоһуулара элбээн икки ардыларыгар саҥа, бааһынай омук үөскээн тахсан, атыттары үтүрүйэн, олорор сирдэриттэн сыҕарытан, үүрэн барар кэмэ кэлэр. Кэмэ кэллэҕинэ саҥа омуктар үөскээн тахсан ахсааннара биллэрдик эбиллэн иһэриттэн кырдьаҕас омуктары симэлитэн “Тыал буолбут-тарга” кубулуталлар. Киэҥ сирдэри баһылыы сылдьыбыт, импиэрийэни үөскэппит омук эстэр кэмэ кэлиитэ улахан хамсааһыны үөскэтэр. Омук үйэтин уһуна элбэх аймахтар олохторун холбуурун ааҕан 900 сылга тиийэр диэн мин быһаарабын.

Эр киһи үйэтин устатыгар этэ-сиинэ кырыйдаҕына мөлтөөһүнүттэн эрэ уларыйарыттан кэм дьайыыта биллэр уустуктары үөскэп-пэт. Дьахтар оҕо төрөтөр кэмэ 35 сааһыттан бүтэриттэн эдэриттэн оҕолонор туһунан саныы сылдьарыгар айылҕата соруйан улаатан иһэн баҕа санаата эргэ тахсыы буолар. “Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн өс хоһооно ити уларыйыы кэлэригэр эрдэттэн бэлэмнэнэргэ ыйан биэрэн сааһырдаҕына соҕотохсуйан хаалартан быыһыырга аналланар.

Кэм диэн айылҕа уларыйбат тутулуга буолар. Кэм иһинэн биир өрүт атын өрүтү кытта солбуйсан, уларыйан биэрэллэрэ тиийэн кэлэн иһэллэр. Суукка диэни күн уонна түүн, онтон сыл диэни сайын уонна кыһын холбоон үөскэтэллэринэн биир тутулуктаахтар. Ону тэҥэ, хайа эрэ өрүт атынын аһара баран хаалларан кэбистэҕинэ уларыйыы, солбуйсан биэрии эмиэ тиийэн кэлиэн сөп. Өй-санаа бу биллэр уратылара саха буолууну, сахалыы өйү-санааны атын омуктартан туспа араараллар уонна биһиги олус былыргы төрүттээхпитин, өйбүт-санаабыт, Киһи таҥарабыт, Кут-сүр, киһи буолуу үөрэхтэрэ олус былыргы кэмнэргэ сайдыбыттарын быһаараллар.

Онон күн уонна сир “Туох барыта икки өрүттээх” диэн тутулугу тутуһан бииргэ сылдьалларыттан кэм уларыйыыта сотору-сотору кэлэн айылҕаҕа уларыйыылар киирэллэр.

КИҺИ - АЙЫЛҔА ОҔОТО

Сахалыы өй-санаа уратылара айылҕаҕа киһи бэйэтин миэстэтин булунуутуттан саҕаланан үөскээбиттэр. Киһи күүһэ кыратыттан бэйэтэ айылҕаттан тутулугун, бас бэринэрин билиннэҕинэ айылҕаны, олорор сирин, дойдутун харыстыыр, көмүскүүр санаата улаатар.
 
Сахалар бэйэлэрэ айылҕа оҕото буолалларын билинэллэр, “Киһи – айылҕа оҕото” диэн этинэллэр. Бу этии киһи айылҕаҕа ылар миэстэтин, оруолун, кыратын быһааран өйө-санаата аһара барарын, айылҕаны алдьатарын, баһылыы сатыырын хааччахтыыр аналлаах. Ону тэҥэ, айылҕаны харыстыырга, буортулаабакка, уларыйбакка өр кэмнэр усталарыгар биир кэмник турарыгар баҕа санаалара элбэх. Сырдыгынан, сылааһынан сыдьаайар үрүҥ күн, күөх халлаан, үрэхтэр, өрүстэр ыраас дьэҥкир уулара, күөҕүнэн чэлгийбит алаастар уонна онно мэччийэ сылдьар сүөһүлэр сахалар үтүө, үчүгэй, олохторугар ситиһэ сатыыр баҕа санааларын үөскэтэллэр.

Саха киһитэ айылҕа оҕото буоларын билиниитэ олус дириҥ суолталаах, өй-санаа төрүттэрин, сайдан иһиитин суолун таба быһаарыы буолар. Айылҕа бэйэтэ киһини айбытын, үөскэппитин, киһи айылҕаттан кыратын, “оҕото” эрэ буоларын билиниитэ айылҕаҕа дьиҥнээх бэйэтин миэстэтин арыйар, оннун булларар, аһара өйдөө-ҕүмсүйэн, ураты күүстээх, кыахтаах курдук сананан айылҕаны алдьатан, буортулаан барарын тохтотууга туһалыыр. Киһи айыл-ҕаттан кыратын, оҕото буоларын билиниитэ айылҕаны ордук кыһанан харыстыырыгар, уларыта, өрүстэри төттөрү сүүрдэ сатаабатыгар тириэрдэр олус дириҥ суолталаах быһаарыы буолар.
 
Сахалар дьиҥнээх итэҕэллэрин билбэт, өй-санаа, таҥара үөрэх-тэрин анньа ахтыбат, араас, диктатура тутулугун диэки халыйан хаалбыт атын омуктары үтүктээччилэр сахаларга “творец”, оннук “айыы” баар диэн этэллэрэ таһы-быһа сымыйалааһын буолар. Ол курдук, сахалар “Киһи - айылҕа оҕото” диэн билиниилэрэ айылҕаны ханнык да киһи, таҥара айбатаҕын дьоҥҥо биллэрэр. Итини тэҥэ, айыы диэн тыл “творец” диэн айылҕаны айбыта диэн өйдөбүлэ букатын суох, арай киһи ураты айыылары; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны айан кыра саҥаны айыыны оҥорорун эрэ быһаарар суолталаах.

Сир күн планетата буолан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн, икки өттүттэн тутулуктааҕыттан, бэйэтин киинин уонна күнү тула эргийэриттэн, хардары-таары хамсааһыны, саҥалыы тэҥнэһиини үөскэтэн иһэрэ, уһун үйэлэргэ айылҕа сайдан, билиҥҥи туругун ситиһиитигэр тириэрдибитэ.
 
Бу быһаарыы айылҕаҕа туох баарга барытыгар дьайыыта тиийэ-риттэн уонна киһи бэйэтэ эмиэ сөп түбэһэринэн икки өрүттэнэр:

1. Киһи этэ-сиинэ биир тутаах өрүтэ буолар.

2. Өйө-санаата, куттара уонна сүрэ иккис өрүтүн үөскэтэллэр. 

Бу икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар хардары-таары куотуһа сатыыр хамсааһыны үөскэтэллэриттэн этэ-сиинэ уонна өйө-санаата сайдыыны солбуһа сылдьан ситиһэр кыахтаммыттар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыны аныгы наука билиннэҕинэ, бары атын, сахалар таҥараларыттан уратылар биир киһи таҥара баар диэн этиилэрэ сыыһатын билинэргэ тиийиэхтэрэ. Ол курдук, Сири, айылҕаны ханнык да таҥара айбатаҕа, айылҕа бэйэтэ икки өттүттэн тутулуктарын икки ардыларыгар хардары-таары хамсааһыны оҥороруттан уонна кэмигэр тэҥнэһиини үөскэтэриттэн уһун үйэлэргэ сайдан билиҥҥи туругун ситиспитин сахалар билэллэриттэн “Киһи – айылҕа оҕото” диэн этиини тутуһаллар.

Улахан таҥара үөрэхтэрэ бары кэриэтэ киһи, таҥара “Сири-дойдуну айбыта” диэн этэллэрэ айылҕа дьиҥнээх үөскээһинин таба быһаарбат, албыннааһыны үөскэтэр уонна салайааччылар баһылыыр диктатураларын үөскэтэр. Көннөрү да санаан көрдөххө, киһи хайдах даҕаны Сири-дойдуну айар, оҥорор кыаҕа суоҕун аныгы үөрэҕи-билиини, науканы баһылаабыт дьон билиэхтэрин сөп этэ. Сатаатар бэйэтин “ойоҕоһун уҥуоҕуттан” дьахтары айан, оҥорон таһаарбыта диэн этиини, букатын итэҕэйимиэххэ сөп.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдан улахан тиэхиникэлэри оҥостор буолан истэхтэринэ айылҕаны тупсаран, уларытан, өрүстэри төттөрү сүүрдэр санаалара эбиллэн испит кэмнэрэ бааллара. Ону баара кэлин кэмҥэ айылҕа дьон үлэлэрин-хамнастарын түмүгэр уларыйан, сир хамсааһыннара, улахан долгуннар, күүстээх тыаллар уонна уу эбиллэн иһиитэ дьон оҥорбут тутууларын, туохтарын барытын суох оҥорор кыахтаахтара биллэн таҕыста. Билигин киһи айылҕаны кыайбатын, айылҕа бэйэтэ уларыйарын дьон билинэн эрэллэр.

Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ сири-дойдуну үс; Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдуларга араарара биллэр уратыларыгар сөп түбэһэр. Өлбүт дьон туспа барбыт өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга айыы, абааһы буолан сылдьаллар, аллараа дойдуну абааһылар ылбыт-тар. (3,313). Бу дойдулартан Орто дойдуга эрэ тыыннаах, эттээх-сииннээх дьон олоҕу олороллор, өйдөрө-санаалара сайдар, туһалааҕы оҥороннор олохторун тупсаран, сайыннаран иһэллэр.

Үөһээ дойдуттан киһилии дьон Орто дойдуга түспэттэрин сахалар былыргы кэпсээннэрэ биһиэхэ тириэрдэ сатыыллар. Улуу ойуун үс түүннээх-күнү быһа кыыран түһэрбит дьонун, аатырбыт Додор кулуба куттанан, дьиэттэн тахсан көрсүбэтэҕин туһунан кэпсээн баар. (4,29). Бу кэпсээн Үөһээ дойду дьоно Орто дойду дьонуттан олус улахан уратылаахтарын, куһаҕан сыттаахтарын, туохха барытыгар хатыһан туран күрэхтэһэ, бэртэрин былдьаһа сатыылларыттан хаһан да тапсыбаттарын биллэрэр.

Сахалар үөрэхтэринэн Үөһээ дойду диэн былыргы үйэлэргэ өлбүт дьон өйдөрө-санаалара үөр, айыы буолан сылдьар сирдэрэ буолар. Бу дойдуга былыргыта ыйанан өлбүт Бороҕон Айыыта, киһи өлөрбүт киһитэ Бахсы Айыыта уонна да атын былыр үйэҕэ өлбүт дьон өйдөрө-санаалара, араас, үрүҥ, үчүгэй, хара, куһаҕан айыылара бары холбуу сылдьаллар. Тыыннаах, эттээх-сииннээх Орто дойдуга олорор киһи кыайан сылдьыбат, олох олорбот сирэ, дойдута буоларын иһин, дьону онно барыыга, айыы буолууга ыҥырыы, өлүүгэ ыҥырыыга тэҥнэнэриттэн олус улахан куһаҕан, сиэрэ суох быһыыга киирсэр.

Филосов Дмитрий Макаров быһаарарынан сахаларга айыы “тво-рец мира и человека” буолара ханнык да үһүйээҥҥэ баара биллибэт эбит. Үрүҥ Айыы таҥара диэн ааттан айыы диэн тылы быһа тардан ылан “творец” диэн курдук өйдөөһүн улахан сыыһатын быһаарар. Айыы диэн тыл сахаларга киһи ураты өйө туохха сыһыаннаһарын, саҥаны айарын эрэ биллэрэр эбит. (5,24).

Айыы диэн тыл маннык быһаарыыта, бу тыл суолтатыгар ордук сөп түбэһэр. Ол курдук, киһи ханнык саҥаны айбыта, айыыны оҥорбута атыттартан уратытынан, маарыннаабатынан айыы буолан туспа сылдьар кыахтанара өй-санаа, үгэстэр үөскээһиннэринэн быһаа-рыллар. Киһи өлбүтүн кэннэ өйө-санаата куттара тус-туспа баран ыһыллаллар. Ордук күүстээх, атыттарга маарыннаабат өйдөр-санаалар, айыылар үгэскэ кубулуйан Үөһээ дойдуга уһуннук сылдьар кыахтаналлар. Ол иһин сахаларга “Айыы буолуу” диэн өйдөбүл үөскээбит уонна киһи этэ-сиинэ өллөҕүнэ, өйө-санаата уларыйбат турукка киирэн туспа бардаҕына, Үөһээ дойдуга таҕыстаҕына биирдэ кэлэр өйдөбүл буоларын таба өйдөөн туһаныы эрэйиллэр.

Тыыннаах буолан эттээх-сииннээх Орто дойдуга олорор дьону “айыы буолууга” ыҥырыы, “айыы киһитэ” диэн ааттааһын олус улахан сыыһа, өлүүгэ, өйө көтүүтүгэр ыҥырыы буолан тахсарынан олус куһаҕан быһыы буолар. Айыы диэн тыл бэйэтэ киһини ыҥырар, Үөһээ дойдуга барыыга угуйар суолтата улахан. Айыы диэн тылы улаханнык, дорҕоонноохтук элбэхтик саҥарбыт В.Кондаков, Тэрис Үөһээ дойдуга барбыттара ыраатта. Ону тэҥэ, Айыы Уола, Айыы Сиэн диэн ааттаммыт дьон олохторун ситэ олорбокко өлбүттэрэ.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини халбаҥнаабакка тутуһан, хайа да өрүт диэки аһара халыйан баран хаалбакка Орто дойдубутугар киһи буолан, киһи быһыылаахтык биирдэ бэриллэр олохпутун олоруохпут этэ, онтон атын сиргэ барар кыах тыыннаах дьоҥҥо айылҕаттан бэриллибэтин билинэ сырыттахха табыллар.

Онон сахалар таҥараларын үөрэҕэ өй-санаа уларыйан биэрэр уратыларын табатык быһаарарын олохпутугар туһаныахпыт этэ. 

САХА ДЬОНО БАРЫ ТЭҤНЭР

Саха сиригэр элбэх араас омуктар бииргэ олорбуттара ыраатта. Перепись суруйуута бигэргэтэринэн сүүстэн тахса омуктар араас үлэлэри бииргэ үлэлээн эйэлээхтик олороллор. Бу элбэх омуктартан кэнники кэмҥэ сахалар ахсааннара эбиллэн баһылыыр оруолу ылан эрэллэр, онтон нууччалар иккис миэстэҕэ түһэн сылдьаллар.

Олоҥхоҕо кэпсэнэр былыргы кэмнэргэ сахаларга 35 биис дьоно бааллара ахтыллар. Бары 35 биистэр олус былыргы төрүттэрэ тус-туспаларын иһин, билигин бары холбоһон саха омугу үөскэппиттэр. Бу 35 биистэри сахалар сэриилээн, кыайан-хотон буолбакка уһун үйэлэргэ үлэнэн-хамнаһынан баһыйан, батыһыннаран, тимири уһаа-ран, уһанан, тутуулары тутан, көрсүө, сэмэй майгыларынан бэйэлэрин үтүгүннэрэн үөрэтэн барыларын саха оҥорбуттарын бэлиэтиэхпит этэ.

Бу быһаарыы биир дакаастабылынан “хоро салаҥ”, “хоро таһар” диэн этиилэри ыларбыт табыллар. Ол курдук, оҥорор-тутар үлэҕэ-хамнаска улаханнык баһыттарыы салаҥ диэн тылынан этиллэрэ, хоро омуктар үлэҕэ-хамнаска лаппа баһыттарбыттарын, тутууну тутууга, уһаныыга хаалбыттарын, сатаабаттарын атыттарга биллэрэр. Нууччалар кэлиилэригэр биир да хоробун диэн ааттанар киһи сурукка киирбэтэх, арай олоро сылдьыбыт сирдэрин ааттара эрэ ордон хаалбыттар. Саха дьоно нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ үлэҕэ-хамнаска, тимири уһаарыыга, уһаныыга, араас тутуулары тутууга кыайа-хото үлэлээн баһылыыр омук эрдэхтэринэ хайа да омуктарга киэптээн, ыган, үчүгэйдэрин санатан, биһигини уратытык ааттааҥ диэн эппэтэхтэр, ыкпатахтар, ол иһин нууччаларга курдук, уратыны, улаханы бэлиэтииргэ туттуллар “вы” диэн тылга сөп  түбэһэр, эһиги диэн тылынан бэйэлэрин ааттаппатахтар. 
Сахалар бары тэҥнэрин билинэннэр этэр тылларыгар эн диэн тылы киллэрбиттэрин билигин да туһана сылдьаллар. Киһини хайа да омук, ким да, баай эбэтэр дьадаҥы буолбутун иһин, эн диэн биирдик ааттаан ыҥыраллар, кэпсэтэллэр, ол аата бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнээх сыһыаннарын сонно биллэрэн кэбиһэллэр.

Саха тыла уонна саха омуга олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитин билигин атыттар билинэн эрэллэр. Киһи киһиэхэ тэҥнээх, эйэлээх сыһыана тылбытыгар киирэн этиллэн, чопчуланан сылдьар. Бу ураты билиибит сахалыы кэпсэтиигэ хайа баҕарар киһи атын киһини ыҥырарыгар куруук эн диэн ааттыырыгар иҥэн сылдьар.
 
Саха дьонун өйдөрүн-санааларын үөрэҕэ демократия үөрэҕэр ордук сөп түбэһэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини халбаҥ-наабакка эрэ тутуһалларыттан демократия төрүтэ былыр-былыргыт-тан олохсуйан, дьон өйүгэр-санаатыгар иҥэн сылдьар. Ол курдук, сахаларга дьон бары бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнэр, ким даҕаны тугунан эмэ баһыйан баһылыырын ураты бэлиэтээн тылынан этэн биллэрэ сатаабат. Сайдыылаахтар дии саныыр нууччаларбытыгар эр киһи уонна дьахтар тус-туспатык ааттаналлар, бэйэлэрин уратыларын тылларыгар этинэн билинэллэр. Дьахталлар араспаанньаларыгар, аҕаларын аатыгар “а” буукубаны эбинэн этинэллэр. Бу уратытык ааттаан сурукка киллэрэн бэлиэтээһин дьахталлары эр дьоҥҥо тэҥ-нээбэт, намтатар, уратыларын куруук биллэрэ сылдьыыны үөскэтэр.

Сахалыы өй-санаа үөрэҕэ этэринэн уонна аныгы медицинэ билинэринэн дьахтар төрөөбөт кэмигэр тиийдэҕинэ эр дьону кытта бары өттүнэн тэҥнэһэр. Этэ-сиинэ уонна өйө-санаата уларыйаннар үлэ, оҥорон таһаарыы туһунан санаалара элбииллэрин тэҥэ, ханнык баҕарар үлэни үлэлиир кыахтаналлар, эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүнэн эр дьонтон уонча сылынан уһун үйэни ситиһэллэр.

Дьахталлары эр дьоҥҥо тэҥнээбэти православнай таҥара үөрэҕэ тарҕатар. Бу былыргы таҥара үөрэҕин аҥардастыы эр дьон эрэ баһылаан салайаллар уонна диктатураны олохтообуттар, ол иһин эр дьон батталларын үөскэтэриттэн дьахталлар сөбүлээбэттэр. Итини тэҥэ, куруук былааттаах сылдьыыларын, бу таҥара үөрэҕэ модьуйара эр дьоҥҥо тэҥнэһэр баҕа санааларыгар сөп түбэспэт.
Демократия үөрэҕэ сахаларга былыргыттан тутуһулларын “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии биллэрэр. Саха тылыгар дьахтал-лары тугунан эмэ араарыы, ураты бэлиэтээһин ханнык да көрүҥэ суох. Арай ааттарыгар ким кыыһа, кэргэнэ эрэ буолара этиллэр. Билигин демократия сайдыбыт кэмигэр дьахталлары эр дьоҥҥо тэҥнээн ааттара сурукка киириитин уруккуга уларытыы эрэйиллэр.

Дьон кэпсэтэн билсиһэллэр. Тэҥнээхтэр кэпсэтиилэрэ бэйэлэрин ким диэн ааттанан билсиһэллэриттэн ордук улахан тутулуктаах. Сахалар бэйэ-бэйэлэрин эн диэн биирдик ааттаан ыҥырсаллара тэҥнэһиини, ким да атынын баһыйбатын, баттаабатын, улаатымсый-батын үөскэтэр. Сайдыылаахтар диэн ааттанар нууччалар киһини ыҥырарга ханнык киһититтэн көрөн икки тус-туспа тыллары туһаналлар. Убаастабыллаах, ытыктанар киһини “вы” диэн уратытын, улаханын бэлиэтээн ыҥыра сатыыллар, бэйэлэрэ кыраларын уонна бас бэринэллэрин анаан биллэрэллэр. Ханнык эрэ, кимэ-туга  бил-либэт киһи буоллаҕына “ты” диэн туспа тылы туһанан, намтатан, туоратан ыҥыраллар. Ити ураты баарын “Ты меня не тыкай” диэн өһүргэммити биллэрии баара чуолкайдаан биэрэр.

Киһини убаастыылларын, ытыктыылларын биллэрдэхтэринэ “вы” диэн ааттаан ыҥырыахтарын сөп. Ол да буоллар киһи “вы” диэн ааттанара сотору уларыйыан сөп. Үчүгэйдик билсиһэн бардахтарына, бодорустахтарына бэйэ-бэйэлэрин “ты”, эн диэн ааттаан ыҥырсал-ларын ордук сөбүлүүллэрэ киирэн кэлэр. “Перейдем на ты” диэн ол уларыйыыны кэпсэтиигэ киллэрэллэрин этэллэр. Ол аата билсибэт, билбэт киһилэрин “вы” диэн ааттаан, туоратан сөбүлээбэттэрин биллэрэн ыҥыраллара быһаарыллар. Бу киһини кытта ханнык да биллэр сыһыаннара суоҕун уонна баһыттаралларын этэн биллэрэллэр.

Нуучча дьоно аан маҥнай билсиһэллэригэр бэйэ-бэйэлэрин “вы” диэн ааттаан ыҥырсаллар уонна ытыктаһалларын биллэрсэр курдук сыыһа сананаллар. Атын киһини “вы” диэн улаатыннаран, элбэтэн ааттааһын бас бэриниини биллэрэр суолтата бастаан иһэрэ быһаа-рыллар. Кэлин билсиһэн бардахтарына, бодорустахтарына, бэйэ-бэйэлэрин биллэхтэринэ уонна сыһыаннара эйэлээх буоллаҕына “ты” диэн ааттаһыыга син-биир киирэллэр. Бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһэр дьон үчүгэйдик билсистэхтэринэ эн диэн ааттаан ыҥырсаллар уонна ону тутуһаннар “ты” диэн ааттаан салгыы кэпсэтэллэр. Ол аата сөбүлэһэр, ытыктаһар дьоҥҥо былыр-былыргыттан бэйэ-бэйэлэрин кытта эн диэн ааттаан кэпсэтэллэрэ ордук сөп түбэһэр эбит. Сахалар хара маҥнайгыттан улаханнык санаспакка бэйэ-бэйэлэрин кытта эн диэн ааттаан ыҥырсаллар, кэпсэтиилэрин саҕалыыллар. 

Бу кэмҥэ нууччалар улаатымсыйар, улуутумсуйар санаалара улаатан сылдьар. Кэпсэттэххэ сорох дьону “ты” диэн ааттаан ыҥырдахха өһүргэниэх курдуктар. “Почему меня тыкаешь” диэн улаханнарын, уратыларын биллэрэ сатыыллара аныгы, сайдыылаах олоххо куһаҕаннык иһиллэр. Бу куһаҕан, атын дьону атаҕастыыр, бэйэҕэ тэҥнээбэт буолууну биллэрэр “вы” диэн тыл сахаларга төрүт туттуллубатаҕына табыллар. Киһи киһиэхэ тэҥнээх, эйэлээх сыһыаны олохтуур өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэти үөскэтэр.

Олус уһун үйэлээх саха тылыгар дьону итинник ааттаан икки аҥы араарыы суох. Сахаларга хас биирдии киһи атын киһини кытта тэҥ бырааптаахтар, тугунан да ордуктарын, уратыларын бэлиэтээн этэн биллэрбэттэр. Ол иһин биир тылынан “эн” диэн бары биирдик ыҥырыллаллар. Саха дьоно барылара тэҥнэр, көрсүөлэр, сэмэйдэр атын дьонтон туох эмэ ордуктаахтарын, баһыйалларын, үчүгэйдэрин биллэрэ, анаан-минээн бэлиэтии сатаабаттар.

Нууччалары кэнники үйэлэргэ үтүктүү улаханыттан, бу өйгө-санааҕа сыһыаннаах уратыларын эмиэ үтүктэ, батыһа сатааччылар бааллар. Дьон өйүн-санаатын уратыларын дириҥник билэр сахалар,  бары тэҥнэрин билинэннэр эн диэн тылы дьоҥҥо барыларыгар анаан туһаналларын уларыта сатыахтара суоҕа этэ.

Сайдыыны ситиһэр кэмнэригэр элбэх кыра омуктары сэриилээн кыайбыт нууччалар бэйэлэрин улаханнык, үрдүктүк сананыылара улаатан хаалан уонна кыаттарбыттары, кыралары аанньа ахтыбаттара үөскээн өйдөрүн-санааларын уларытан бэйэлэрин “вы”, эһиги диэн ыҥырыыны туһанарга анаан киллэрэн кэбиспиттэр. Итини тэҥэ, сэриигэ кыайыыны ситиһии кэнниттэн атын омук дьахталларын туһаныы үөскээһиниттэн уонна оҕолорун бэйэлэрин билиилэригэр  үөрэтэллэриттэн туспа арааран ааттааһын нууччаларга олохсуйбут.

Элбэх кыайыылары ситиһиилэриттэн бэйэлэрин улаханнык, үрдүктүк сананыылара улаатан диктатураҕа тиийэн хаалан дьон икки аҥы арахсыыларын үөскэппит нууччалар демократия олоҕор сайдар кыахтара аҕыйаҕа биллэн таҕыста. Ол курдук, дьону баайдарыттан, ханнык омуктарыттан тутулуктаан икки аҥы араарыы, сэриилээн кыайбыттар кыаттарбыттары аанньа ахтыбаттарыттан, киһинэн да аахпаттарыттан ордук улахан тутулуктанан тахсар. Ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ Россия төрүт олохтоохторун барыларын “инородецтарынан” ааттыыллара уонна туората сатыыллара.
 
Мурад Аджи суруйарынан Россия бары нууччалартан атын омуктара сэриилэһэн кыаттарбыт, нууччаларга бас бэриммит омуктар. Онон “вы” диэн ааттаан ыҥырыы кыаттарбыты билинии, кыайбыты өрө тутуу, айхаллааһын бэлиэтэ буолан Россия дьонугар иҥэн хаалбыт. Дьон өйүгэр-санаатыгар утарыта туруу өйдөбүллэрэ иҥэн сылдьаллара дойдуну “Буорахтаах буочукаҕа” кубулутан сылдьар.

Россия сэриилээн кыайбыттар уонна кыаттарбыттар бииргэ олорор дойдулара. Сэриилээн кыайбыт, салайааччы, баһылык буолбут дьон кыаттарбыттары кытта кэпсэтэллэригэр хайаан да убааста-быллаах “вы” диэн тылы туһаналларын оччотооҕу кэмнэргэ хайаан да ирдииллэрэ. Бу быһыы, киһи киһиэхэ тэҥэ суоҕа олохсуйан хаалбыта “Ты меня не тыкай” диэн этиигэ иҥэн туттулла сылдьар.
Сэриилээн кыайан салайааччы буолбут дьон бэйэлэрин “ваше благородие”, “ваше сиятельство” диэн уратыларын, туспа төрүттээх-тэрин хайаан да биллэрэн ыҥыртараллара олохсуйан хаалбыта “вы” диэн ыҥырыыны үөскэппит. Бу ураты этинии ордон хаалбытын туһана сатааһын мөлтөөбүт омугу туоратыыга тириэрдэр. “Вы” диэн улаатыннарар ыҥырыыны нууччалар туһана сатааһыннара омуктар икки ардыларыгар тэҥэ суох сыһыаны үөскэтэн кэбиһэр.

Киһини утары көрөн туран “вы” диэн ааттаан ыҥырыы кини улаханын, уратытын, онтон бэйэ кыратын, кыамматын билинии, тылынан этэн чопчулаан бэлиэтээһин буолар. Нууччалар демократия үөрэҕэр сахалартан үөрэнэннэр “вы” диэн атыттартан улаханнык, уратытык сананыыга тириэрдэр тылы хаалларыа, туттуо суоҕа этилэр.
 
Саха тылыгар “вы” уонна “ты” диэн дьону тус-туспа араарсыы суох. Бары саха дьоно тэҥнэр, бэйэ-бэйэлэрин эн диэн ыҥырсаллар. Ол барыта сахалар былыр-былыргыттан ханнык да омуктары сэрии-лээн ылбатахтарын, баһылаабатахтарын, күүһүлээн туран “вы”, эһиги диэн туспа арааран ааттаппатахтарын бэлиэтэ буолар. Бу сахабыт тылыгар иҥэн сылдьар эн диэн атын киһини ыҥырыыга туһанар тылбыт дьон бары тэҥнэрин, хайалара да баһылаабатын, баттаабатын биллэрэр өйбүт-санаабыт уратыта буоларын таба өйдөөн туһана сылдьарбыт уонна харыстыырбыт эрэйиллэр.

Онон сахаларга былыр-былыргыттан демократия үөрэҕэ тылбы-тыгар иҥэн, билигин да туттулла сылдьар, ол иһин саха дьоно бары тэҥнэрин билинэллэр уонна эн диэн тылынан этэн биллэрэллэр.

ҮРҮҤҮ, ХАРАНЫ АРААРЫЫ

“Үрүҥү, хараны араарыы” диэн сахалар Күн таҥараны олохто-ругар тутуһар эрдэхтэринэ үөскэппит төрүт үөрэхтэрэ буолар. Бу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһаныыга туһалыыр айылҕаттан быһаччы туту-луктаах үөрэх буолар. Оҕону улаатан истэҕинэ үчүгэйи уонна куһа-ҕаны бэйэтэ арааран билэн олоҕор таба туһанарыгар иитиигэ, үөрэ-тиигэ айылҕаттан тутулугу тутуһарыттан улахан туһаны оҥорор.
 
Сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕинэн оҕо улаатан иһэн хайаан да баһылыахтаах үөрэҕэ – үрүҥү, хараны эбэтэр үчүгэйи, куһаҕаны таба арааран олоҕор туһаныыта буолар. Киһи бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанара туруктаах өйү-санааны үөскэтэрин тэҥэ, бэйэтэ тугу оҥороругар таба быһаарыыны ылынар, салайынар өйүн-санаатын үөскэтэринэн сыыһа-халты туттунарын аҕыйатар уонна туһалааҕы оҥорорун элбэтэргэ аналланар.

Үрүҥ диэн үчүгэйи, туһалааҕы, сайдыыны аҕалары куһаҕантан, хараттан туспа арааран этиллэр. Күнтэн кэлэр сырдык харах көрөрүн тупсаран, онтон сылаас киһи этигэр-сиинигэр үчүгэйи үөскэтэринэн уонна санаатын көннөрөрүнэн, тупсарарынан үрүҥ дьүһүн үчүгэй ааттанан Күн таҥараҕа кубулуйарын үөскэппит.

Түүн хараҥа, туох да үчүгэйдик көстүбэтиттэн киһи сылдьар ыыра кыччыыр, онно эбии тымныы дьайыыта эбиллэн биэрэн куһаҕана улаатар, ол иһин хара диэн сирэр, намтатар ааты иҥэр-биттэр. Хара диэн хараҥаны, тымныыны, куһаҕаны, хаалыылааҕы этэллэрэ айылҕа уларыйан биэрэн үчүгэйин кэнниттэн куһаҕана эргийэн биэрэн кэлэн иһэриттэн быһаччы тутулуктанар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ, 5 сааһыгар диэри ийэ кута иитиллэр кэмигэр төрөппүтэ этэрин аһара истэр, соннук толоро үөрэнэр кыаҕын Кут-сүр үөрэҕэ таба туһанар. Улахан киһи тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн эппитин ылынан, иҥэринэн иһэр кыахтанар уонна тугу оҥорорун батыһан, үтүктэн оҥорон оннук үгэстэри, үөрүйэхтэри үөскэтинэр. Бу үөскээбит үгэстэрэ ийэ кутун үөскэтэн үйэтин тухары туһалыыллар.

Оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарын туһугар аан бастаан олох аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билэн олору оҥорбот буолууга үөрэннэҕинэ, элбэх үчүгэйи оҥорор кыахтанарын сахалар туһаналлар. Ол иһин “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн оҕону үөрэтэргэ, куһаҕаны аан бастаан биллэрэргэ аналлаах таҥара үөрэҕин олохтоон оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһана сылдьал-лар. Киһи оҥорор быһыытын тутуһарга, киһи быһыылаах буолууга “Бобуулааҕы оҥорума”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи тутустахха эрэ табыллар. Бу бобуулары тутуһа сырыттахха өй-санаа куһаҕаны оҥоруу диэки халыйбакка, үчүгэйи оҥоруу диэки салаллыылаах, хайысхалаах буоларын үөскэтэр. Киһи куһаҕаны оҥорботоҕуна үчүгэйи оҥороро элбиир кыахтанарын таҥара үөрэҕэ туһанар.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи оҥорор быһыыларын барыларын боппот, биллэр содулу үөскэтэр куһаҕаннарын, “Тоҕус эрэ айыыны оҥорууну” кытаанахтык бобор. Ол аата киһи аналлаах бобуута суоҕу тугу барытын оҥорор кыаҕа ханан да хааччахтаммат. “Айыыны оҥорума” диэн хааччах ити быһаарыыга сөп түбэһэр. Ол курдук, айыы диэн тыл киһини куһаҕаны, урут суоҕу оҥорууга тириэрдэн кэбиһэрэ быдан элбэх. Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны, үрүҥү уонна хараны олоҕор таба арааран туһанарга үөрэнэригэр “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэх улаханнык туһалыыр. Бу үөрэҕи баһылаатаҕына киһи буолууну ситиһиэн сөп буолар.

Үрүҥ уонна хара, үчүгэй уонна куһаҕан кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан, миэстэлэрин атастаһан биэрэр, уларыйа сылдьар өйдө-бүллэр. Ол иһин балары субу туһааннаах кэмигэр эрэ таба араарыы оҥоруллар кыахтанар. Холобурга, бэҕэһээ “үчүгэй” диэн ааттаммыт эбит буоллаҕына, бүгүн кэлэн үчүгэй кыайан буолбакка хаалааччы элбэх. Ону быһааран сахалар “Уол бүгүн ат өрөҕөтүгэр, сарсын ат уорҕатыгар буолар” диэн өс хоһоонун туһаналлар.

Саха дьонугар үрүҥү, хараны эбэтэр үчүгэйи, куһаҕаны араарыы диэн үөрэх Күн таҥара үөскээбит кэмиттэн ыла тарҕанан билигин даҕаны туттулла сылдьар. Күн таҥара үөрэҕэ салгыы сайдыытыттан киһи таҥара үөскээн тахсыбыт. Ол курдук, дьон үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран олоххо таба туһанан киһи буолууну ситиспиттэрин кэнниттэн киһи таҥара үөрэҕэ олоххо киирбит. 

Киһи өйө-санаата сайдарынын, тупсан иһэринэн бэйэтэ таба быһаарынан үрүҥү, хараны эбэтэр үчүгэйи, куһаҕаны тус-туспа арааран олоҕор туһанарын, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһарын сахалыы таҥара үөрэҕэ ирдиир уонна “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн аналлаах ааты иҥэрбит. 

Улахан таҥара үөрэхтэрэ, дьиэлэрэ салайааччыларын бас билии-лэригэр киирбиттэрэ ыраатан диктатураҕа тиийэн хаалбыттар. Кини-лэр улахан диктатуралары үөскэппиттэрэ биир эрэ, сөбүлээбит, бэйэлэригэр үчүгэйи оҥорор таҥараларын үөрэҕин ордорон хаалларан туһана сылдьалларыттан чуолкайдык биллэр. Атын таҥара үөрэхтэрин барыларын куһаҕаннарынан, буортулаахтарынан ааттаан туоратан, олору итэҕэйээччилэри атын сирдэргэ үтүрүйэн, үүртэлээн салайааччылар диктатураларын күүһүрдэн иһэллэр.
Мусульманскай таҥараны итэҕэйээччилэр бары куһаҕаннарын “харам” диэн, сахалар кэччэгэй аһара барбытын биллэрэр тылларынан этэннэр туһана сылдьаллар. “Харам” диэн салайааччылар бэйэлэрэ булбут тылларынан куһаҕаннарын ааттаан баран бары итэҕэйээч-чилэрин ону эмиэ сирэллэрин, туораталларын модьуйаллар. 

Православнай таҥара үөрэҕэ “грех” диэн куһаҕан санааны, куһаҕаны оҥорууну холбуу ааттыыр. Бу таҥара үөрэҕэ “грех” диэн ааттаммыттары барыларын туоратар. Салайааччылар эппит “грех” диэннэрин бары итэҕэйээччилэр толороллорун, туораталларын ирдииллэриттэн биир киһи салайар диктатуратын үөскэппиттэр.

Тыл үөрэхтээхтэрэ таҥара үөрэхтэрин бу халыйыыларын билбэт аата үтүктэ сатыылларыттан “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны оҥорон, айыы диэн тылы “үчүгэй” эрэ курдук ылынан уонна сахаларга суох “аньыы” диэн тылы булан бары куһаҕаннары бэлиэтиир санаалара сахалыы өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэт улахан сымыйалааһын буолар. Бэйэлэрэ өйө-санаата суох, атеист буолууга тиийбит дьон атыттар “Сначало было слово” диэн сымыйа этиилэрин итэҕэйэн ону истиигэ уонна толоро сатааһыҥҥа тиийэн хаалаллар. Ол аата, сала-йааччылар бэйэлэригэр туһалааҕы оҥорууну “үчүгэй” диэн эппиттэрин үтүктүүнү, батыһыыны үөскэтэллэр, онтон “куһаҕан” диэбит-тэрин туоратыыны оҥороллор. Аныгы сайдыылаах кэмҥэ өй-санаа үөрэхтэрин бас билээччилэр сымыйа, албын этиилэригэр элбэхтэр киирэн биэриилэрэ демократия үөрэҕэр сөп түбэспэт.
 
Атын дьон бу үчүгэй диэн эппиттэрэ дьоҥҥо барыларыгар үчүгэй буолбата элбэх. Ол курдук, баай дьон үчүгэй дииллэрэ дьадаҥы, үлэһит киһиэхэ хаһан да ситиһиллибэт ыра санаа буолан хаалыан сөп. Баайдар Канарскай арыыларга сынньаннахтарына, сыаналаах “Мерседес”, “Порше”, “Ламбордини” массыыналарынан айаннаатахтарына санаалара тупсарын тэҥэ, бэйэлэрин үчүгэйдик сананыылара үөскүүр. Онтон дьадаҥы, үлэһит киһи көрдөбүлэ олох кыра; тэстибэт дьиэлэннэҕинэ уонна оҕолорун аһатар астаннаҕына, таҥыннарар таҥастаннаҕына, субу күннээҕи санаата туола сыһар.

Тыл үөрэхтээхтэрэ киһи оҥорор быһыыларын үчүгэйин – айыы, онтон куһаҕанын – “аньыы” диэн ааттыы сатыыллара бэйэлэригэр эрэ үчүгэйи оҥорор. Кинилэр өй-санаа сайдыытын, эргийэн, солбуйсан биэрэр уратыларын билбэт эрээри, “айыы үөрэҕэ” диэн сымыйа сектаны оҥорон дьону салайар курдук сыыһа санааларыттан айыы диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тылы икки аҥы араара сатыыллар, үлэһит сахалары көрдөрөн туран албынныыллар.

Суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуонайдар айыы диэн тылы икки аҥы араара сатыылларыттан сахалыы өйү-санааны букатын билбэттэрин биллэрэллэр. Ол курдук, киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ хаһан да суох буолан хаалбат. Араас үрдүк үөрэхтээхтэр, улахан учуонайдар даҕаны олус куһаҕан, сиэри таһынан барар быһыылары оҥорон кэбиһэллэрэ биллэр.

Айыы диэн тыл куһаҕана элбэҕэ “ыы” диэн ытааһын дорҕоон-нооҕуттан биллэ сылдьар. Бу тыл хаһан да аҥардастыы “үчүгэй” тыл кыайан буолбат, киһи куһаҕан айыыны оҥорон кэбиһэрэ суох буол-батын эмиэ биллэрэр. Ол курдук, бу тыл элбэх өйдөбүллээҕиттэн биир эрэ үчүгэйдээх, онтон атыттара бары куһаҕаны элбэтэллэр.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ үрүҥү, хараны эбэтэр үчүгэйи, куһаҕаны икки аҥы араарыыга демократия үөрэҕин, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһар. Ол иһин айыы диэн киһи оҥорор быһыыларын биллэрэр тылы икки өрүттээх өйдөбүллээҕинэн туһанан аҥар өттүгэр халыйан аһара баран хаалыыны үөскэппэт. Бу тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх буоларынан киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыахтааҕын биллэрэрэ өй-санаа уратыларын быһаа-рыыга ордук улахан туһалаах суолталаах.

Киһи бэйэтэ эрэ бу куһаҕан, маны оҥорбоппун, онтон бу үчүгэй, туһалаах маны оҥоробун диэн быһаарыыны ылынар өйө-санаата хаһан да уларыйбатаҕына сатанар. Атын дьон бу “харам”, “грех”, “аньыы” диэн этэллэрин үтүгүннэххэ кинилэр тугу булан эппит-тэригэр киирэн биэрии үөскээн тахсара диктатураҕа киирэн биэриигэ тириэрдэр. Ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыны киһиэхэ бэйэтигэр быһаарынар кыаҕы биэрии демократия үөрэҕин сүрүн төрүтэ, уратыта буоларынан, “Үрүҥү, хараны” киһи бэйэтэ арааран билэрэ олоххо таба суолу булар кыаҕын улаатыннарар.

Биһиги көлүөнэ дьон сэбиэскэй былаас эстэр кэмин үчүгэйдик өйдөөн, өйгө-санааҕа иҥэринэн хааллыбыт. Ол курдук, сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар “үчүгэй” аатыра сылдьыбыттара, бары кыра да, улахан да салайааччылар быстар дьадаҥы төрүттэринэн киэн тутталлара, онон арбаналлара. Онтон сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ, өй-санаа тосту уларыйан, эргийэн биэрэн, аны баайдар үчүгэй ааттаннылар, дьон бары байа сатыырга дьулуһуулара улаатта уонна былыргы төрүттэрин буор куттарын үөрэтиилэрэ тарҕанна.

Өй-санаа бу уларыйыытын, эргийэн биэриитин сахалар былыр үйэҕэ үөрэтэн, арааран билэн “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно оҥорбуттарын билигин туһаныахпыт этэ.

Сэбиэскэй былаас тобохторо; тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар дьон өйдөрүгэр-санааларыгар үөскээбит, бу тосту уларыйыыны билигин да билинэ иликтэр, “аньыы” диэн сахаларга суох албын тылы булан туһаннара сатыылларын, үлэһиттэри албынныылларын тохтоппоттор. Ол барыта араас быста дьадаҥылар, күүскэ үлэлиэхтэрин баҕарбаттар, чэпчэки үлэни көрдөөччүлэр бары араас, сэбиэскэй былаас босхо үөрэҕин ситиһэннэр тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччы уонна учуонай буолан сылдьалларыттан тутулуктанар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо улаатан иһэн үрүҥү, хараны эбэтэр үчүгэйи, куһаҕаны бэйэтэ арааран билэн олоҕор туһанарын, аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕаннарын эрдэлээн биллэрэн үөскэтэр. Итини тэҥэ, итэҕэйэр дьону хам баттаан, умсары сытыаран үҥтэрэн салайааччылар эппиттэрин толотторо сатаабат, биир таҥара баһылыыр диктатуратын үөскэппэт, демократия үөрэҕин тутуһар уонна оҕо өйө-санаата сайдыытыгар сөп түбэһэр итэҕэл буолар.

Онон сахалар таҥараларын үөрэҕин тутуһуу аныгы демократия үөрэҕин тутуһар олоххо сөп түбэһэринэн тарҕанан иһэр кыахтаах.

СИР ЭРГИЙЭР

Үөрэх-билии үөскээн тарҕана илигинэ дьон сири хаптаҕай дии саныыллара уонна күн сири тула эргийэр диэн быһаараллара. Наука сайдыыта төһө эмэ уһун кэмнэр усталарыгар таҥара үөрэҕин кытта утарыта туруулаһан сир күнү тула эргийэрин дакаастаан олоххо киллэрэн билигин дьон бары билэр билиилэригэр кубулуйан сылдьар.

Сир бэйэтин киинин тула хаһан да тохтообокко эрэ эргийэр уонна киинин тула эргийбитинэн күнү тула төгүрүйэ көтөр. Бэйэтин киинин тула эргийиитэ суукканы; күнү уонна түүнү үөскэтэр. Онтон күнү тула биир сылы быһа эргийэриттэн уонна эргийэр киинэ иҥнэри түһэ сылдьарыттан сыл кэмнэрэ; саас, сайын, күһүн уонна кыһын бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан бииртэн-биир кэлэн иһэллэр.  
Биһиги сиргэ олоробут эрээри, сирбит эргийэ турарыгар улахан суолтаны биэрбэппит, аанньа ахтан сыаналаабаппыт. Арай түүн кэнниттэн күнүс, кыһын кэнниттэн сайын кэлиитин хайаан да кэлэл-лэрин быһыытынан буолуохтааҕын курдук саныыбыт.

Сир күнү тула эргийэриттэн дьон өйө-санаата сайдыыта тутулук-тааҕын сахалар былыр үйэҕэ быһааран олохторугар туһаналлар. Айылҕаҕа сырдык уонна хараҥа хардары-таары солбуйсан биэрии-лэрэ хаһан да уларыйбатын бигэргэтэн, дьон өйдөрүгэр-санааларыгар дьайыытын таба сыаналаан уонна бу быһыы икки өттүттэн тутулуктааҕын быһаараннар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини үөскэппиттэр уонна “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһоонунан өссө чуолкайдаан, чиҥэтэн биэрэллэр. 

Эстибит сэбиэскэй былаас куһаҕан сабыдыалынан олох сайдан иһиитин, экономика күүһүрүүтүн сыыһа сыаналааһын олохсуйбута, аҥардастыы биир өттүн, үчүгэй эрэ диэки барыыны баҕарыыны, үчүгэйи өрө тута сатааһыны дьон өйдөрүгэр-санааларыгар үөскэп-питтэрэ. Бу аһара баран аҥардастыы үчүгэйи эрэ өрө тута сатыыртан олоххо аҥар өттүн диэки халыйыы үөскээбитэ баһылыыр омук улуутумсуйарын улаатыннаран национализмҥа тириэрдибитэ.
 
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан олоххо баар куһаҕаннары арааран билэн, олору тупсаран, үчүгэй оҥорон биэрии дьонтон хайаан да ирдэнэрин умнубатахха табыллар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы субу туһааннаах кэмигэр эрэ сөп түбэһэрин өйдөөх-санаалаах дьон таба сыаналаан туһаналлара эрэйиллэр.

Аҥардастыы биир өттүн диэки барыы сир уонна күн төрүт тутулуктарынан табыллыбатын, сөп түбэспэтин үөрэҕи, билиини баһылаабыт дьон билиэхтэрин сөп этэ да тыл үөрэхтээхтэрэ, суру-йааччылар уонна учуонайдар бэйэлэрэ билбэттэринэн атын дьону барыларын албынныы сатыыллар. Ол курдук, сир күнтэн бу баарын курдук ыраах тэйэн сылдьара эрэ сиргэ айылҕа үөскүүрүн, сайдарын үөскэтэр. Сир күҥҥэ чугаһаан хааллаҕына уотунан умайыан, онтон тэйэн, ыраатан биэрдэҕинэ космос тымныыта түһэн хаарыйарыттан чоҥкуйа тоҥуон, бары күөх үүнээйилэрэ уонна тыынар-тыыннаахтара эстэн симэлийиэхтэрин сөп. Тас диэки быраҕыы күүһэ хаһан баҕарар дьайа сылдьарынан сир күнтэн сыыйа тэйэн иһэрэ биллэр.

Киһи уһуннук үөрэнэн, өр үлэлээн биир эмэ үчүгэйи, туһалааҕы оҥорор. Онтон тиэтэйдэҕинэ, ыксаатаҕына буолары буолбаты, араас туһата суоҕу, куһаҕаны даҕаны айа, оҥоро сатыыра уонна сыыһа-халты туттунара аһара элбиир. Арай өйө-санаата киһи буолууну ситиһиитэ, ол аата кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ ийэ кута иитиллиитэ уонна кыаҕа тиийбэтэ ону-маны, араас туһалааҕы да, туһата да суоҕу оҥорорун тохтотор, туормастыыр кыахтаахтар.

Киһи оҥорор араас элбэх быһыытын быһаарыыга нууччалар “Нельзя, если очень хочется, то можно” диэн этиини туһаналларын өй-санаа үөрэҕинэн ырытабыт. Бу этиигэ “Нельзя, ...” диэн тохтотуу, бобуу сиэри, киһи быһыытын аһара барыма диэн сэрэтэ, өйдөтө сатааһын этиллэр. Ону тэҥэ, киһи оҥорор быһыытын баҕа санаата эрэ быһаарарын “… если очень хочется, …” диэн этии биллэрэр, онтон “…, то можно” диэн этии бүтүүтэ киһи ханнык да; үчүгэй да, куһаҕан да баҕа санаатын толорор кыахтааҕын туох да атын тохтоппотун, бэйэтэ эрэ тохтотуон, уларытыан сөбүн билиниигэ таһаарар.
 
Олох уустуга, икки өрүттээҕэ, иннэ-кэннэ биллибэтэ ити этиигэ саһан сылдьар. Ол курдук, бу этии куһаҕаны оҥоруон, уруккуну уларытыан баҕарар киһини тохтотуу, өй киллэрии олус уустугуран тахсарын биллэрэр. Субу кэмҥэ олохторугар уларытыылары киллэрэ сатаан, тарҕанан эрэр террористар өйдөрө-санаалара ити быһаарыыга олоҕурарыттан атын дьоҥҥо улахан уустуктары үөскэтэллэр. Киһи оҥорор быһыылара ханнык санаалардааҕыттан эрэ тутулуктааҕа сахалар “Аан дойдуну санаа тутан турар” уонна “Киһини санаата салайар” диэн этиилэрэ табатын дакаастабылынан буолар.
 
Сир күнү тула уонна бэйэтин киинин тула эргийэрэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн халбаҥнаабат тутулугу үөскэтэр. Дьон бу этиини умнуулара, аҥар өттүн диэки халыйан барыылара, сир уонна күн тутулуктарын аахсыбаттара сэти үөскэтэр. Сайдыы аҥардастыы биир өттүн диэки барыа диэн сыыһа өйдөбүлү дьоҥҥо тарҕатыы кэнниттэн олоххо тосту уларыйыы киирэн, урукку оннугар түһэрэ тиийэн кэлэриттэн  сайдыыны аҕалар хамсааһыннар үөскээн тахсан иһэллэр. 

Саха дьонугар олус уһун үйэлээх өйдөбүллэри иҥэриммит иккилии өрүттээх өйдөбүлү биэрэр тыллар бааллар. Бу тыллар киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны арааран ханнык кэмҥэ таба туһанары быһаарарыгар аналлаахтар. Ол курдук, айыы диэн саҥаны айыыны, оҥорууну биллэрэр тылбыт икки өрүттээх өйдөбүллээх; киһи үчүгэйи даҕаны, куһаҕаны да оҥорор кыахтааҕын билинэр, онтон алдьархай, ынырык диэн тылларбыт үчүгэйбит эргийэн биэрэрэ, куһаҕаҥҥа кубулуйара кэлэн эрэрин биллэрэллэр. 

Сир эргийэрин билинии саха тылыгар икки өрүттээх тылларынан этиллэн бэриллэр. Үчүгэй аһара баран үчүгэйтэн үчүгэй, онтон алдьархай, эбэтэр ынырык үчүгэй диэҥҥэ тиийдэҕинэ, кэрэ диэни аһара бардаҕына, кэрэттэн кэрэҕэ кубулуйдаҕына, бу үчүгэйбит бүтэрэ, эргийэн биэрэрэ кэлбитин биллэрэрин таба өйдөөһүн эрэйиллэр. Ол аата үчүгэйбит эргийэн биэрэн алдьархайга, ынырыкка кубулуйара кэлэн иһэрин тылбыт биһиэхэ, сахаларга этэн биэрэрин таба туһаныахпыт этэ. Бу быһаарыы саха тыла олус былыргы төрүттээх тыл буоларын, сахалыы өй-санаа үөрэҕэ аһара дириҥин, биһиги иннибитинэ олорон ааспыт цивилизация туһунан сахалар билэллэрин биллэрэр. Ол курдук “Өлөн иһэн өйдөммүт”, “Буолар буолбутун кэннэ” диэн этиилэр сахаларга бааллара киһи ол-бу араас саҥаны айыыны оҥоро сатыыр быһыытыттан бэйэтэ кэһэйэрин, өлүүгэ да тиийэн хаалыан сөбүн биллэрэ сылдьаллар.

Сир күнү тула эргийэ сылдьара миллиардынан сылларынан кэмнэнэр. Күн үйэтэ 5 миллиард сыл буолуо диэн этэллэр. Онтон дьон тимири уһаарары уонна уһанары баһылыахтарыттан ыла 2,5 ты- һыынча сыллар эрэ аастылар. Дьон сайдыыны ситиһэннэр өйдөрө-санаалара муҥутуурдук сайынна уонна муҥура кэлбитэ билиннэ. Сайдыыны, тупсууну ситиспиттэрин түмүгэр аһара элбэх сэрии сэптэрин, атомнай, водороднай буомбалары оҥостоннор мунньунан сытыараллара дэлби тэптэрэллэрин кэтэһэн кутталы үөскэтэллэр.
1991 сыллаахха ССРС тоҕо эстибитин таба сыаналаабаппыт, сэрии сэбин оҥосто сатаан баран экономика хаалан хаалыытыттан, дьон аһара дьадайыыларыттан, аһыыр астара бүтүүтүттэн, элбэх харчыны илдьэ сылдьан тугу да туһалааҕы булан ылбат кэмнэрэ кэлиититтэн эйэлээхтик эстибитин билигин умнан кэбистилэр. Уруккуну эргитиэхтэрин баҕалаахтар, эстибит сэбиэскэй былааһы “үчүгэй” этэ диэччилэр, атыттары киэптииллэрин сөбүлээччилэр уонна элбэх сэрии сэбинэн баһыйалларын биллэрэ сатааччылар, бу кэмҥэ да элбэхтэр. Саҥа сэрии сэптэрин элбэҕи оҥостуу атыттары баһыйа сатыыр санааны  улаатыннаран кэбиһэр. Атомнай буомбалаах дойдуларга атыттар саба түспэттэрэ тэҥнэһиини үөскэтэн сылдьар.

Дьон инникини саныыр өйдөөх-санаалаах өттүлэрэ сиргэ суоһаан турар кутталы таба өйдүөхтэрэ этэ. Сэриинэн аһара киэптээбит ССРС эстибитин кэнниттэн Россия дьоно өйдөрө-санаалара тупсан, эйэлээх буолуу ордугун таба сыаналааннар төһө эмэ алдьатыылаах сэрии сэптэрин көҕүрэтэ сатаабыт кэмнэрэ баар этэ. Омуктар икки ардыларыгар күөнтэһии син-биир бара турар. Онно саҥа сэрии сэптэрин оҥостуу улаханнык туһалыыр. Бу элбэх саҥаны айыылартан үөскээн тахсар ситиһии Аан дойду дьонун олоҕун туруга суох оҥорор.
 
Олоххо сайдыыны ситиһэр кыахтара кыччааһыныттан, үлэ-хамнас хаалыытыттан коммунистар былаастара эстибитэ. Билигин Россия сэриитин сэбиттэн куттанар дойдулар холбоһоннор сэриини саҕалаа-бытын иһин кыаҕын кыччатар санааланнылар. Арҕааҥҥы сайдыылаах дойдулар араас санкциялары киллэрэннэр Россия сайдарын, күүһү-рэрин, саҥа сэрии сэбин оҥосторун хааччахтыы сатыыллар.

Кэмэ кэллэҕинэ импиэрийэлэр эстэр, үрэллэр аналлаахтар. Россия импиэрийэтэ мөлтөөһүн кэмигэр киирбитэ декабристартан саҕалам-мыта. Баһылыыр омук ахсаана эбиллибэт буолбута 1991 сыллаахтан биллэр. Кавказ, Урал, Сибиир омуктара бэйэлэрэ сайдыыны ситиһии үрдүкү таһымыгар тахсан эрэллэрин билинэн эрэллэр.
 
Омуктар олохторугар эмиэ уларыйыылар киирэллэр, үйэлэр аайы саҥа омуктар үөскээн тахсан иһэллэрэ салайар былааһы уларытар хамсааһыннар үөскүүллэриттэн биллэр. Мин суоттааһыммынан омук үйэтэ 900 сылга тиийэр кыахтаах, онтон омук этэ-сиинэ мөлтүүр кэмэ кэлэриттэн уларыйар, атын омуктуун холбоһор, саҥалыы үөскээн сайдара тиийэн кэлэрэ улахан хамсааһыннары таһаарар.
Дьон сайдыыны олус түргэнник ситиһэллэрэ быһаарылынна. 2,5 тыһыынча сыллааҕыта тимири уһаарыыны, уһаныыны баһылаан баран элбэх атомнай буомбалары оҥостууну, мунньууну ситистилэр. Онтон салгыы бу мунньуллубут буомбаларын сыыһа-халты туттунан эһэннэр сиргэ дьон быста аҕыйыылларыгар тириэрдиэхтэрин сөп. Манна наркотиктары туһаныы дэлэйэн, дьон өйө-санаата туруга суох буолуута сыыһа-халты туттунууну үөскэтэрэ олук буолуон сөп. 

Дьон өйдөрө-санаалара улахан кыыл өйүттэн сайдан тахсан киһи буолууну, киһилии быһыыланыыны биһиги эрабыт саҕаланыан быдан иннинэ ситиспиттэрэ. Христос таҥара үөрэҕин тарҕатан үчүгэй киһи буолууну баһылаабыттара 2 тыһыынча сыллартан саҥа тахсан эрэр.

Сир эргийэрин курдук дьон сайдыыны ситиһиилэрэ эргийэн, уруккуга төннөн биэрэр кэмнэрдээҕэ уустуктары үөскэтэр. Сайдыы-ны, үчүгэй киһи буолууну ситиспит дьон өйө-санаата аһара баран кэрэттэн кэрэ буолууга тиийдэҕинэ, үлэни-хамнаһы кыайбат буолуу-туттан төттөрү эргийэн кыыл өйүгэр-санаатыгар төннөр кэмэ кэлиэн сөп. Кэрэ киһи үлэлээбэт, кэрэтин эрэ көрдөрө сылдьарыттан, үлэ-хамнас хаалыыта саҕаланарыттан эргийэн биэрии үөскүүр.

Сир эргийэр. Сир үрдүгэр туох барыта эргийэн кэлэн иһэр, ол курдук омуктар уларыйыылара хас саҥа үйэ саҕаланнаҕын ахсын биллэн тахсан хамсааһыннар үөскээн иһэллэр. Саҥа үйэлэр саҕаланыыларыгар куруук буолар улахан сэриилэр саҥа омуктар үөскээн тахсан атыттары үтүрүйэллэриттэн уонна кырдьаҕас омуктар эстиилэрин, уларыйыыларын кытта сибээстээхтэр. Киэҥ сирдэри баһылыы сылдьыбыт элбэх ахсааннаах омуктар эстиилэрэ олорор сирдэрин былдьаһыыларыттан улахан сэриитэ суох кыайан ааспаттар.

Сир эргийэн иһэрин дьайыытыттан дьон олохторугар кэмиттэн-кэмигэр кэлэр уларыйыыларга бэлэмнэнэн истэхтэринэ эрэ, олохторо салҕанара табыллар кыахтанар. Аныгы демократия үйэтигэр быыбардар көмөлөрүнэн салайааччылары уларытан биэрии, дьон олохторугар сөп түбэһэр уларыйыылары кэмиттэн кэмигэр киллэрэн иһии сайдан, уларыйан иһэр олохтон омук хаалан хаалбакка, сайдыыны ситиһэн иһэригэр кыах биэрэрин туһана сылдьыы эрэйиллэр.

Онон дьон олохторугар биллэр уларыйыылар кэмиттэн кэмигэр киирэн иһэллэрэ ирдэнэрин сир эргийэрэ уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии баара биллэрэр.

ИТЭҔЭЛ ҮӨРЭҔЭ ИККИ ӨРҮТТЭЭХ

Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи майгына уонна оҥорор быһыытын уларыйыыта икки өрүттэнэн тахсан, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун быһаарар этиигэ сөп түбэһэрин билэллэрэ. Өй-санаа үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки аҥы хайысхаларга арахсан тахсара киһи оҥорор быһыыта икки өрүттэнэн тахсарын үөскэтэр. Бу тутулугу үөрэтиибитин биһиги “Үрүҥ айыы буолуу” диэн үлэбитигэр саҕалаабыппыт. (6,16).

Киһи өйүн-санаатын биир өрүтэ, салгын кута буоллаҕына иккис, биллибэт, көстүбэт өрүтүнэн сүөһү, улахан кыыл өйө-санаата, ийэ кута буоларын сахалар былыр үйэҕэ арааран билэн, киһи майгынын уларыйыытын ханнык эрэ улахан кыылга тэҥнээн көрөн, өйө-санаата сайдыыны ситиспит таһымын быһаараллара.

Ынах сүөһү өйүн-санаатын таһымын үстээх оҕо өйүгэр тэҥнииллэр, онтон сылгы өйө-санаата түөртээх оҕо өйүгэр тэҥнэнэр. Саха сиригэр олохтоох кыыллартан өйдөөхтөрө ыт буолар. “Саҥарбат эрэ” диэн этэн ыт өйүн таһымын быһаараллар. Ыт өйө биэстээх оҕо өйүгэр тэҥнэнэр. Ол аата кыра эрдэҕиттэн үгэстэргэ иитиллэр ийэ кут өйө-санаата оҕо биэс сааһыгар тиийэ сайдан баран салгыы уларыйан салгын кут өйүгэр-санаатыгар кубулуйарын Кут-сүр үөрэҕэ биллэрэр.
 
Сахабыт тылыгар дьон өйө-санаата сайдыыны ситиһиитэ толору этиллэн сылдьар. Киһи өйө-санаата сайдыыта, майгына тупсуута киһи буолууну ситиһии кэнниттэн өссө тупсан, үчүгэй киһи буолууга тиийэн баран салгыы сайдан, үчүгэйтэн үчүгэй диэнинэн бүтэр, муҥурданар кэмэ кэлэр. Өй-санаа халыйыытын үөскэппит үчүгэйи эрэ эккирэтэр, бэйэлэрин аһара үчүгэйинэн ааҕынар дьон өссө кэрэ киһи диэн кэлэн иһэр диэн сымыйанан, албыннаан этэллэр.
 
Дьоҥҥо кэрэ буолуу өйө-санаата киирдэҕинэ омук эстиитэ, уларыйыыта кэлбитэ быһаарыллар. Дьон сайдыыларын муҥура кэлэн иһэрин билигин кэрэ буола сатааһын элбээбитэ быһаарар. Олох тупсуута, баайдар элбээһиннэрэ артыыстары үксэтэн кэрэ буолууну үөскэтэллэр уонна тарҕаталлар. Ол курдук, кэрэ диэн тылбыт салгыы сайдан кэрэтэ диэҥҥэ кубулуйдаҕына ханнык эрэ кыайан туораммат кыйыа кэлэрин, сайдыы кэмэ бүтэрин, олоххо өй-санаа эргийэн биэрэрэ кэлбитин биллэрэрин таба өйдөөһүн эрэйиллэр. 
Киһилии майгылаах, киһилии быһыылары оҥорор киһи, сахалыы таҥара үөрэҕэр киһи быһыылаах диэн ааттанар. Киһилии быһыылаах буолууну дьон 2 тыһыынча сыллар анараа өттүлэриттэн баһылыы сатыыллар. Христос диэн ааттаммыт, үчүгэй киһи буолууга ыҥырар, үчүгэй киһи таҥара үөскээһинэ дьон үчүгэй баҕа санааланан, үчүгэй майгыланан, үчүгэй быһыылары оҥоро сатыылларын үөскэтэн өйдө-рүн-санааларын өссө сайыннарбыта, тупсарбыта. 

Сэбиэскэй былаас эстибитин кэнниттэн саха дьоно былыргы өбүгэлэрин билиилэрин ылыналларыгар, элбэх сыыһалардаах да буоллар, “айыы үөрэҕэ” оҥорор үчүгэйэ элбэх этэ. Бу үөрэх көмө-түнэн сахалар сэбиэскэй былаас кэмигэр суох буола сыспыт саха омуктарын билиннилэр, саха тылын, омук олоҕун үөрэтэр санаалара күүһүрдэ. Былыргы остуоруйаларын, олоҥхолорун үөрэтэннэр олус уһун үйэлээх омук эбиттэрин итэҕэйдилэр. Ол да буоллар, бу үөрэх оҕо өйө-санаата киһи буолууну ситиһэригэр, киһилии суолунан сайдыытыгар, сиэри тутуһуутугар биллэр, улахан сыыһалардааҕын, халыйыытын көннөрбөккө эрэ сылдьарыттан билигин кэлэн сэти үөскэтэн сахалар сайдыыларын хааччахтыыр буолла.

“Айыы үөрэҕэ” “айыы үчүгэй” диэн этиитэ улахан сыыһатын сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэрэ биллэрэр. Бу үөрэҕи саха сааһырбыт дьоно барылара билэллэрин сэбиэскэй былаас атеистары, өй-санаа үөрэҕин билиммэт дьону үөскэтээри умуннара сатаабыта. Айыыны “үчүгэй” диэн этии оҕону үөрэтиигэ улахан халыйыыны үөскэтэр, айыыны, дьон билбэт-тэрин, оҥорботторун оҥоро сатыырыттан оҕо сыыһа-халты туттуна-рын элбэтэн, куһаҕан быһыыны оҥорорун үксэтэр. Өссө салгыы баран дьон бары саҥаны айыыны оҥоро сатыылларыгар тириэртэҕинэ, букатын алдьатыыны оҥорууларын үөскэтиэн сөп.

Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата туспа баран бэйэтэ айыы буолан өр кэмҥэ сылдьар кыахтанар. Айыылар диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара ааттаналлар. Бу быһыы өлбүт киһи түүлгэ киирэн көстө-рүнэн быһаарыллар. Тыыннаах киһи айыы буола сатыыра кэрэгэй, өйө-санаата уларыйа сылдьарынан кыайан айыы буолбат. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата этиттэн-сииниттэн туспа барарынан, уларыйбат турукка киирэринэн, уратытынан, атыттарга маарыннаабатынан туспа айыы буолан уһун кэмҥэ сылдьыан сөп. Айыы буола сатааһын киһи эрдэлээн өлөн хааларын үөскэтиэн сөбүттэн сахалар сэрэнэллэр, айыы диэн тылы туттубакка, улаханнык саҥарбакка кыһаналлар.

Сэбиэскэй былаас үлтү сынньан туораппытын кэнниттэн таҥара үөрэҕин хаалларан сылдьарбытыттан, билигин эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыылара, киһи быһыытын аһара бараллара, сыыһа-халты туттунуулара олус элбээтэ. Эдэр уолаттарбыт 30 бырыһыаннара хаайыыга киирэн тахсаллар диэн эппиттэрэ ыраатта.

Таҥара үөрэҕэ дьон өйүн-санаатын салайыыга үлэлиир. Дьон бииргэ түмсээри биир таҥараны олохтуу сатыыллар. Бары биир санааланаллара олус уустугуттан, атыттары, сөбүлэспэттэри барыла-рын ыгыы, хаайыы үөскүүрүттэн кэлин, бу үтүө баҕа санаалара диктатураҕа кубулуйан хааларга тиийэр. Биир таҥара дьон биир санааланыыларын, биир сыалга дьулуһууларын үөскэтэр күүһэ улаха-ныттан атыттары барыларын туоратан баран салайааччылар диктату-раларын үөскэтиигэ тириэрдэн кэбиһэрэ дьон өйүн-санаатын халытар.

Таҥара үөрэҕэ дьоҥҥо аан бастаан биир санааланыыны үөскэ-тиигэ уонна биир сыалы булууга улаханнык туһалыыр. Билигин айылҕа харыстааһына дьон барыларын өйдөрүгэр-санааларыгар киир-битинэн Күн таҥара, Аан дойду төрүт тутулуга буолан баһылыыр оруолу ылар кыахтанна. Былыргыттан элбэх таҥаралаах саха дьонун биир санааланыыга тириэрдэн, холбоһууларын үөскэтэргэ Аан дойду үрдүнэн соҕотох Күн таҥара үөрэҕэ туһалыан сөп.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн сахалыы итэҕэл эмиэ икки өрүттэнэр. Итэҕэл икки өрүттэрэ манныктар:
1. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. Оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын таҥара үөрэҕэ таба суолунан салайар. Ол курдук, оҕо үчүгэй үгэстэргэ кыра эрдэҕинэ иитиллэрин, үөрэтиллэрин таҥара үөрэҕэ улахан киһини үтүктэн үөрэтииттэн саҕалаан киһи буолууну ситиһэригэр тириэрдэр. Бу итэҕэл оҕону кыра эрдэҕиттэн улахан киһи буолууга, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго иитэр, үөрэтэр анал-лааҕыттан өй-санаа сайдыытыгар бастаан иһэр оруоллаах.

2. Үрүҥ айыы итэҕэлэ. Оҕо улаатан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн олоҕор таба туһанар буолан баран үөрэтэр итэҕэлэ буолар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэр, олохторугар таба туһанар улахан дьон былыргылар билиилэриттэн үчүгэйин, үрүҥүн талан ылан эдэрдэргэ тириэрдэр билиилэрэ үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанар. Былыргы өбүгэлэрбит олохторун устата үөрэтэн билиигэ кубулуппут өйдөрүн-санааларын өс хоһоонноро оҥорбуттарын били-гин туһана сылдьарбыт үрүҥ айыылартан ылынар билиилэрбит диэн ааттаналлар уонна үрүҥ айыы итэҕэлин үөскэтэллэр.

Итэҕэл бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэр-бэккэ тэҥҥэ кэриэтэ сайдан иһиилэрэ омук сайдыытыгар, өйө-санаата туруктанарыгар улахан суолтаны ылаллар. Үөрэх-билии сайдыыта киһи таҥара үөрэхтэрин тарҕатан, дьон үчүгэй киһи буолууну сити-һэллэрин үөскэтэн, билигин бары үчүгэй киһи буолууну баһылыыр кыахтаннылар. Арай омуктар тугу “үчүгэй” дииллэрэ барыларыгар сөп түбэспэтэ, уратылааҕа биир тылы булуналларыгар уустуктары үөскэтэр, эйэлэһиилэрин атахтыыр. Киһи таҥаралартан үрдүктүк турар Күн таҥара үөрэҕэ сайдыыта, тарҕаныыта Аан дойду дьонун барыларын, таҥараларын кытта эйэлэһиннэриэ этэ.

Киһи үчүгэйи элбэхтик оҥордоҕуна уонна үчүгэй санаалан-наҕына, үгэстэннэҕинэ, майгыланнаҕына, быһыыланнаҕына үчүгэй киһи чахчы буолар. Үчүгэй киһи кэнниттэн үчүгэйтэн үчүгэй, кэрэ киһи кэлиэ диэн дьон баҕара саныыллара сыыһа, эрдэлээһини үөскэтии буолан өйгө-санааҕа халыйыы кэлбитин биллэрэр.

Олох тупсан, экономика сайдан иһиитэ артыыстары элбэтэр. Артыыстар киэргэнэр, оҥостор санаалара элбэҕиттэн кэрэ киһини үөскэтэллэр уонна үлэһиттэр бэлэмнэригэр олорон байаллар. Билигин Россияҕа артыыстар оруоллара аһара үрдээһинэ, телевизэри барытын баһылааһыннара кэрэ буола сатааһын, албыннааһын элбээбитин, баһылыыр омук уларыйара кэлбитин илэ көрдөрөр бэлиэ буолар.

Кэрэ киһи үлэлээбэт, кэрэтин эрэ көрдөрө сылдьар. Биһиги кэрэ диэн тылы өй-санаа тутулуктарынан туһанан ырытыыбыт оннук түмүгү биэрэр. Кэрэ диэн кэнниттэн ханнык эрэ кыйыа, кэрэтэ диэн ааттаах тиийэн кэлэрэ, салгыы баран иһии букатын кыаллыбатын уонна үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйыыта тиийэн кэлэрин биллэрэр.

Киһи куһаҕан майгына ханнык эрэ кыыл майгыныгар тэҥнэнэр. Бу тэҥнэбили сахалар элбэхтик тутталлар. Куһаҕан майгылаах киһи үгүстүк сибиинньэҕэ эбэтэр ыкка холонор. Ол аата киһи аҥар өрүтэ, этэ-сиинэ улахан кыыл – сүөһү диэн буолара анаан бэлиэтэнэр уонна өйү-санааны сайыннарары, майгыны тупсарары ыйан биэрэр.

Сахаларга олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит Кут-сүр үөрэҕэ баар, билигин сайдан иһэр кыаҕа улаатта. Бу үөрэххэ өй-санаа түмсүүлэрин киһи өйүнэн-санаатынан үөскэтэр, салайар буоллаҕына кут диэн ааттанар, онтон сүр диэн айылҕаттан, кыыл төрүттэн бэриллэн иһэр өй-санаа буолар уонна сайдыыны, тупсууну олус бытааннык ылынар. Кут уонна сүр диэн икки өй-санаа уратылара бааллара киһи өйө-санаата эмиэ икки өрүттээх тутулуктааҕын биллэ-рэр. Киһи иҥсэтэ-обото элбээһинэ, дьоҥҥо сыһыана мөлтөөһүнэ ыкка тэҥнэнэн кээмэйдэнэр. “Ыт курдук ырдьыгынас” диэтэхтэринэ, кыра аайыттан түргэнник кыыһыран иһэр киһини этэллэр. “Ыттан бэриһин-нэриэҥ суоҕа” диэн этии туппутун, ылбытын төттөрү ыһыктыбат, кэччэгэй  киһини биллэрэр. Бэрсии диэн дьоҥҥо эрэ үөскүүр киһилии майгы уратыта кыылларга үөскээбэтин чуолкайдыыр.
 
Аһылыкка аһара туттунуу, аһааһын-сиэһин элбээһинэ, уойуу-тотуу сибиинньэҕэ холонууга тириэрдэр. “Сибиинньэ курдук” диэтэх-тэринэ иҥсэлээхтик аһаан-сиэн бахсырыйар уойбут-топпут эбэтэр итирэн буорга буккуллубут киһини этэллэр. Киһини сибиинньэҕэ тэҥнээһин өй-санаа аһааһын өттүгэр улаханнык халыйан, эбиискэ сыаны мунньунуу диэки хайысхаланан барбытын биллэрэрин тэҥэ, “Сүрэҕэ суох” буолан элбэхтик сытар киһини эмиэ этэллэр.

Эр киһи көнө, кытаанах, соһуччу уларыйа сылдьыбат майгылааҕа былыргыттан биллэр. “Дьахтар курдук тылга тииһэн” диэн этии дьахтар элбэхтик туһата суоҕу саҥарарын биллэрэрин тэҥэ, эр киһи ону-маны, буолары-буолбаты саҥара сылдьарын сэмэлиир. Эр киһи майгына аһара сымнаҕас, иннэ-кэннэ биллибэт буолуута, “дьахтар курдук” диэн тэҥнэбилгэ тириэрдэн кэбиһэр. Бу тэҥнэбил дьон икки өрүттэрин майгыларын уратыларын арыйан таһаарыыга туһалыыр. Ол курдук, эр киһи уонна дьахтар дьон икки өрүттэрин үөскэтэллэр уонна майгыларын уратылара утарыта хайысхалааҕа элбэҕэ быһаа-рыллар. Дьон бэйэлэрэ эр киһи уонна дьахтар диэн икки  өрүккэ арахсыылара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар сөп түбэһэллэр, икки аҥы өрүттэри үөскэтэн сылдьаллар.

Аһара хайҕаныма, киһиргээмэ диир сахалар үөрэхтэрэ. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии туохха барытыгар сыһыаннааҕынан хайҕаныы, киһиргээһин аҥар өрүтү өрө таһааран, атынын намтатан кэбиһэрин биллэххэ табыллар. Ол аата хайҕаныы, арбаныы үөскээбит тэҥнэһии балаһыанньатын уларытан аҥар өттүгэр сыҕарытан кэби-һиигэ тириэрдэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьахталлар аһара хайҕа-наллара, кэпсэнэллэрэ, араас “льготалары” ылаллара элбээбитэ эр дьон мөлтүүллэрин, аанньа ахтыллыбаттарын үөскэппитэ уонна үлэни-хамнаһы мөлтөөһүҥҥэ тириэрдибитэ быһаарыллар.

Сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиилэрэ айылҕаҕа баар туохха барытыгар сыһыаннаһар уонна айылҕа тутаах тутулугун табатык быһаарар. Ол курдук, сырдык күн кэнниттэн хараҥа түүн кэлэн солбуйан иһэринэн икки өрүттэр хаһан эрэ солбуһан ылар кэмнээхтэрин өйдөөх-санаалаах дьон билиэ этилэр. Бу быһаарыы киһи оҥорор быһыытыгар; үчүгэй айыыны эбэтэр куһаҕан айыыны оҥорон кэбиһэр майгыныгар ордук улахан дьайыылаах.

Киһи өйдөөх-санаалаах буолан үөрэҕи-билиини баһылыырынан, улаатан иһэн салгын кута сайыннаҕына бэйэтэ бу икки өрүттэри; үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн, арааран олоҕор таба туһанара киһилии быһыыланыыны ситиһиигэ тириэрдэр уонна оҕо улаатан, өйө-санаата ситэн истэҕинэ ситиһэр тутаах таһыма буолар.

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун билэллэрин икки өрүттээх өйдөбүллээх тыллары туһана сылдьаллара быһаарар. Ынырык диэн аһара куһаҕаны этэрбит тэҥэ, аны аһара хайҕаатахпытына ынырык үчүгэй диэн этэн кэбиһэбит. Ол аата, бу үчүгэйбит аһара баран ынырык үчүгэйгэ тиийдэҕинэ солбуйсан биэрэрэ кэлэн ынырык куһаҕаҥҥа эргийэн биэрэн эрэрин бэйэбит да билбэппитинэн эрдэттэн сэрэйэн билэн, тылбытыгар киллэрэн атыттарга биллэрэр эбиппит.
 
Икки өрүт солбуйсан биэрэллэрин быһаарыыга сахалыы айыы диэн тылбыт туһалыыр. Ол курдук, үчүгэй эргийэн, куһаҕаҥҥа кубулуйан биэрэр кэмигэр айыы диэн тылбыт бэйэтэ уларыйбакка хаалан хаалара, үчүгэй уонна куһаҕан уларыйан биэриитигэр саха дьонун өйдөрө-санаалара улаханнык уларыйбатын, халыйыыга оҕус-тарбатын үөскэтэр. Айыы диэн тылбытын аны тыл үөрэхтээхтэриттэн, суруйааччылартан, нууччалары быһаччы үтүктэр учуонайдартан харыстыыр, көмүскүүр кэммит кэллэ. Бэйэтэ икки өрүттээх өйдө-бүллээх; үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу ылан быһаарар соҕотох тылбытын, бу дьон аҥардастыы үчүгэйи эрэ оҥорууга аналлаах дииллэрэ таһы-быһа сымыйа, онтон куһаҕаны оҥорууну “аньыы” диэн сахаларга букатын суох тылы булан бэлиэтиир санаалаахтара сахалары барыларын албынныыр, сахалыы төрүт өйбүтүн-санаабытын буккуйууга, алдьатыыга тириэрдэллэр.

Олоххо “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини куруук тутуһа сылдьыы ирдэнэр. Айыы диэн тылы маннык уларыта, икки аҥы араара сатааһын бу тутаах этиигэ, айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэспэт, халыйыыны үөскэтэр. Итини тэҥэ, үчүгэй куһаҕаҥҥа ула-рыйан биэрэр кэмигэр киһи оҥорор быһыыта уларыйбатын суох оҥорон ордук улахан охсууга тириэрдиэн сөп.

Айыы диэн тылбыт куһаҕан суолтата элбэҕин бэйэлэрэ оҥорор-тутар үлэһит дьон үчүгэй буолуо диэн оҥорбуттара куһаҕан буолан тахсарыттан билэллэр. Ол курдук, үлэ-хамнас кэмигэр тугу барытын киһи оҥороруттан атыннык, уратытык оҥоруу, ол аата саҥаны айыыны оҥоро сатааһын сыыһа-халты туттунууга тириэрдэрэ элбэҕинэн букатын да көҥүллэммэт, бобуллар быһыы буолар. 
 
Сахаларга айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорууну холбуу ылан биллэрэрэ хаһан даҕаны уларыйыа суоҕа, ол иһин тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыттан босхолонуу ирдэнэр. Киһи биир төбөтүнэн, мэйиитинэн салаллан үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин, бу тыл соҕотох буоллаҕына эрэ чуолкайдык, табатык быһаарар. Өй-санаа бу эргийэн биэрэр уратытын быһаарар соҕотох тылбытын урукку, сэбиэскэй былаас иннинээҕи өйдөбүлүн оннугар түһэрэн; үчүгэйдээҕин уонна куһаҕаннааҕын уларыппакка эрэ харыстаатахпытына табыллар.
 
Бу кэмҥэ сахалыы өйбүт-санаабыт тутулугун, айыы диэн киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэр өйүн-санаатын уратытын тыл үөрэхтээхтэриттэн, суруйааччылартан, нууччалары быһаччы үтүктэр дьонтон үлэһиттэр харыстыыллара кэллэ.

Онон айыы диэн тылбытын харыстааһын “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугун быһаарар этиини тутуһуу буолар.

ИККИТТЭН БИИРИН ТАЛЫЫ

Сиргэ туох барыта эргийэн, уларыйан биэрэрэ кэмэ кэллэҕинэ кэлэн иһэр. Кыһын кэнниттэн, саас, онтон сайын кэлэр, хараҥа, тымныы түүн сырдык күнүнэн солбуллар. Үчүгэй уонна куһаҕан кэмнэр солбуйсан биэрэллэрэ хаһан да тохтообокко салҕанан баран иһэллэр. Олоххо хаһан баҕарар уларыйыылар тахсаллар. Киһи өйдөөҕүттэн-санаалааҕыттан элбэх туһалаах дии саныыр быһаарыыларын ылынан уонна олору оҥорон олоҕун уларытан, айылҕа кэмиттэн кэмигэр уларыйан биэриитигэр сөп түбэһиннэрэн биэрэр кыахтаах. Бу быһаарыылары ылынарыгар хас да көрүҥнэртэн хайаларын эрэ, биирдэрин, элбэх туһалааҕынан, бэйэтигэр сөп түбэһэринэн сыана-лаан, тэҥнээн көрүүнү туһанан талан ылыан сөп.

Олоххо туох барыта эргийэн биэрэн кэлэн иһэринэн “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһуу бүтэр, уларыйар кэмэ эмиэ тиийэн кэлэр. Бу кэм кэлиитигэр киһи өйө-санаата сайдыбытынан туһанан тэҥнээн, ыйааһыннаан көрүүнэн иккиттэн биирин таба талан ылара эрэйиллэр. “Иккиттэн биирин талыы” диэн өйдөбүл сахаларга баар. Ол аата “Икки куобаҕы эккирэтимэ” диэн өс хоһооно туттуллар кэмэ кэлэр. Бу быһаарыы үөскээһинэ ханнык баҕарар быһаарыылар, киһи оҥорор быһыылара кэлин тиһэҕэр тиийэн иккиттэн биирин талан ылыыга кубулуйан хаалар үгэстээхтэригэр олоҕурар. Ол курдук, салайааччыны быыбардаан талыыга аан маҥнай элбэх кандидаттартан талыллан-талыллан ордон хаалар икки эрэ кандидаттан биирдэрин талан ылыы олоххо киирэр кыахтанар.

Киһи ханнык эмэ быһаарыыны ылынарыгар сүнньүнэн иккиттэн биирин талан ылан олоҕор туһанара үгүс. Кыратыттан саҕалаатахха, бүгүн ханнык таҥаһы таҥнан үлэҕэ барары быһаарыныы эмиэ суолтата улаатар. Бу күҥҥэ халлаан сылааһа, тымныыта хайдаҕыттан ханнык таҥаһы таҥныы эмиэ уратыланан тахсар. 

Иккиттэн биирин талан ылан туһааннаах дьыалаҕа таба быһаа-рыыны ылыныы уустук, табыллыбакка хааллаҕына олоххо сыыһа уларыйыылары киллэриэн сөп. Сахаларга “Абааһыны да кытта тапсыы” диэн өй-санаа тосту уларыйара тиийэн кэлэрин биллэрэр этии баар. Бу этии дириҥ суолтатынан киһи өйдөөҕүттэн-санаалааҕыттан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини таба өйдүүрүнэн, уруккута сөбүлэспэт, абааһынан ааттаабыт куһаҕан киһитин кытта биир тылы булунарын, эйэлэһэрин быһаарар. Ол аата “Абааһыны да кытта тапсыы” диэн өйдөбүл киһи бэйэтин өйө-санаата тосту уларыйар, урукку куһаҕана үчүгэйгэ кубулуйар кэмэ тиийэн кэлбитин биллэрэрэ ордук улахан суолталаах. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии кэмэ кэллэҕинэ туох барыта эргийэн, уларыйан биэрэрин быһаарарын олоххо таба туһаныы ирдэнэр. Ол аата хаһан эрэ бу абааһынан ааттаабыт киһибит оҥорор куһаҕан быһыыта аны уларыйан, үчүгэй диэн ааттанар кэмэ эмиэ кэлиэн сөбүн билии уонна олоххо таба туһаныыны үөскэтии эрэйиллэр.
 
Биһиги бэйэбит кылгас үйэбитигэр үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмин эппитинэн-сииммитинэн биллибит уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини итэҕэйдибит. Ол курдук, сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥы буолуу “үчүгэй” диэн эбит буоллаҕына, билигин ырыынах олоҕо кэлбитин кэннэ куһаҕаҥҥа кубулуйда, аны баай буолуу үчүгэй диэҥҥэ уларыйан өйбүт-санаабыт эмиэ тосту уларыйыахтаах, бары байыыны ситиһиэхтээх кэммитигэр олоробут. Төһө эмэ кэминэн баайдар аһара байаннар, дьадаҥылары, үлэһиттэри аанньа ахтыбат, киһинэн да аахпат кэмнэрэ эргийэн тиийэн кэллэ-ҕинэ, эмиэ өрө туруу, революция үөскээн тахсан кыайдаҕына, дьадаҥылар үчүгэй буолар кэмнэрэ эргийэн кэлиэн сөп.

Атын өрүтү кытта биир тылы булуу хаһан баҕарар уустуктары үөскэтэр. Икки өрүт тутуһар хайысхалара тус-туспа буоларынан биир тылы булунарга бэйэ туһааннаах көрдөбүлүн кыччатан, анараа өрүт этиитигэр чугаһатан, тэҥнээн биэриини үөскэтии, ол аата, икки ардыларынан түбэһиннэрэн ортотун, сөбүлэһии өрүтүн булуу хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буоларын сыаналыахпыт этэ.
Атыы, эргиэн дьыалатын баһылааһын биир тылы булууга тириэр-дэрэ элбэх. Ол курдук, биир атыылыан, онтон барыс киллэриниэн баҕарар киһи сыанатын аһара үрдүктүк эттэҕинэ, анараа, атыылаһыан баҕарар киһи, чэпчэкитик ылыан баҕаран сыанатын түһэрсээри сананар. Кинилэр биир тылы булунуулара табаар төһө дьоҥҥо туһалааҕын, сыанатын быһаарара атыы-эргиэн сайдыытын үөскэтэр. Ол аата, бу дьон сөбүлэһэн атыылара табылларын туһугар иккиэн-нэрин көрдөбүллэрин кыччатан, икки ардыларынан, ортотунан түбэһэр быһаарыыны ылыналлара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Атыылыыр уонна атыылаһар өрүттэр сөбүлэһэр сыаналара иккиэннэрин көрдөбүлүттэн кыччаан биэрэр, ортотунан буолар уонна үһүс өрүт, сөп түбэһии өрүтэ баарын арыйан таһаарар.

Сахалар икки өрүт икки ардыларыгар, ортолоругар үһүс өрүт үөскээн тахсарын быһааран “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини туһаналлар. Бу быһаарыы олоххо киирбитин бэлиэтинэн сахалар бэйэлэрэ олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллара буолар.
Олоххо “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии баһылаан, сала-йан иһэр. Ол да буоллар кэмиттэн кэмигэр иккиттэн биирин арааран ылыы олоххо ирдэнэр кэмэ тиийэн кэлэр. Икки тус-туспа хайысхалаах быһаарыылары киһи кыайан ылынар кыаҕа суох, олоххо табыллыбата элбээн хаалар. Иккиттэн биирин арааран ылыыны биллэрэр “Икки куобаҕы эккирэтимэ” диэн өс хоһооно туһанылла сылдьар. Булду эккирэтээччи үксүгэр эр киһи буоларынан, бу өс хоһооно эр дьоҥҥо аналлааҕа булду эккирэтиигэ сүбэ биэрэриттэн биллэр. 

Иккиттэн биирин талыыны аныгы кыргыттар эргэ тахсалларыгар оҥорор кыахтара аһара улаатан турар. Үйэ тухары бииргэ олорор киһини талыы кырдьык да уустуктардаах, элбэх быһаарыыларга сөп түбэһэр киһи эрэ эр буолар кыахтанар. Билсии, көрсүү олус кэҥээбитэ талан ылыыга эрэйдэри үөскэтэрэ саарбаҕа суох буолла. Билигин эдэрдэр ыал буолуулара аҕыйааһына, аһара талымастарыттан, солум-сахтарыттан, дьахталлар эҥин араас көрдөбүллэрэ биллэрдик улаа-тыытыттан ордук тутулуктанар. Ол иһин олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит ыал буолуу үгэстэрин аныгы олоххо киллэрэн туһаныы сайдан иһэр сахалартан ирдэнэр көрдөбүл буолла.

Киһиэхэ оҥорор быһыылары таба талан ылыыга улахан уустуктар үөскүөхтэрин сөп. Ол курдук, тугу эрэ хайаан да оҥоруом диэн быһаарыыны ылынарга хаһан баҕарар атыннык оҥорор, чугуйар, халбарыйан биэрэргэ аналлаах атын сыал баар буолара эрэйиллэр. Ол аата дьоҥҥо хаһан баҕарар талан ылар кыах баара туһалаах. Үлэҕэ-хамнаска үөскээн тахсар уларыйыылары таба быһаарарга, хас да биир тэҥ суолталаах эппиэттэртэн биирин, ордук табылларын, сөп түбэһэрин талан ылыы  улахан туһаны оҥоруон сөп. “Биир төбө үчүгэй буоллаҕына, икки төбө өссө ордук” диэн этии талан ылыыга таба сыаналааһын олус улахан суолталааҕын быһаарар.

Олоххо киһи олус тулуурдааҕын көрдөрөр кэмэ биирдэ эмэтэ да буоллар тиийэн кэлиэн сөп. Бу кэмҥэ тулуура тиийбэт киһи сыыһа-халты туттунууну оҥорон кэбиһэрэ олоҕун тосту уларытарыгар тириэрдиэн сөп. “Киһи диэн киһи буоллаҕа” диэн этии киһи тулуйар кыаҕа эмиэ кээмэйдээҕин, аһара баран хааллаҕына сыыһа туттунуон сөбүн быһаарар. Киһиэхэ олус ыгааһыны оҥорон ханна да барар, сыҕарыйар сири, миэстэни хаалларбатахха, атын, сөп түбэһэр соҕус быһаарыыны ылынар кыаҕы биэрбэтэххэ, кытаанах майгылаах киһи тоҕо көтөн барыы диэки санаатын ууруон, онно турунуон сөбө, куһаҕан быһыы аҕыйыырыгар көмөлөспөтүн тэҥэ, өссө ыаратыан сөп.

Киһи быһаарыыны ылынарыгар ханна да барар, сыҕырыйар сир суох буолуута сахалыы “Барар сир баҕана үүтэ, кэлэр сир кэлии үүтэ буолла” диэн этиинэн бигэргэнэр уонна тосту уларыйыыны киллэр-дэххэ эрэ дьыала табыллар кыахтаммытын биллэрэр. Бу үөскээбит балаһыанньа салҕанан барыыта “Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна төрөөн өлбөтөҕөй?” диэн андаҕар этиитигэр тиийдэҕинэ киһи өлөн хаалыан сөбүн умнан кэбиһэн олоҕор тосту уларыйыыны киллэрэр кыахтанан, биир санааны ылынар.

“Күн сирэ көҥдөй, айыы аартыга аһаҕас” диэн этиини аныгы дьахталларбыт сыыһа санааларыгар, айыы диэн тыл баарын иһин элбэхтэ алгыс этэллэригэр туһаналлара тылбытыгар иҥэн сылдьар өй-санаа өйдөбүллэрин билбэттэрин тэҥэ, өйдөрө-санаалара өлүү диэки халыйан сылдьарын биллэрэр. Бу этии киһи барар сирэ бараннаҕына, өлөрө, айыы буолара уонна тыыннаах хаалара быһаарыллар кэмигэр, иккиттэн биирин талыы тиийэн кэллэҕинэ этинэр ыарахан этиитэ буолар. Бу киһи олус ыксаабыт, ыгыллыбыт кэмигэр саҥарар иччи-лээх тылларын дьоҥҥо барыларыгар анаан алгыска туһана сатааһын олус улахан сыыһа, саха тылын уонна онно иҥэн сылдьар өйүн-санаатын, үгэстэрин букатын билбэттэрин көрдөрөр.

“После нас хоть потоп” диэн этии нууччалар эстэр-быстар күннэ-ригэр бэйэлэрин кэнниттэн сири-дойдуну ууга ыытан, аан дойдуну алдьатар кыахтаахтарын биллэрэр. Ол курдук, өс хоһооно диэн үгэскэ кубулуйбут өй-санаа түмсүүтэ буоларынан дьайыыта олус күүстээх.

“Кэннэ кээнчэ да буоллун” диэн сахалыы этии киһини олус улахан алдьатыыга, эһиигэ, тимирдиигэ, суох оҥорууга тириэрдибэт, өһү-сааһы үөскэппэт сымнаҕас эрээри, кытаанах быһаарыы буолар. Сахалар сымнаҕас, атын дьону өйдүүр, таба сыаналыыр, айылҕаны харыстыыр кыахтара хаһан баҕарар улаханын, бу этии биллэрэр.
 
Иккиттэн биирин талыы саҥа омук үөскүүр кэмигэр ордук кытаанах, халбаҥнаабат быһаарыыны ылынарга тириэрдэр. Ол кур-дук, саҥа омук икки омуктар икки ардыларыгар үөскээн, ахсааннара эбиллэн истэҕинэ, хайа омук буолары быһаарыы кэмэ тирээн кэллэҕинэ киһи, дьон үксэ буккуллан ылыахтарын сөп. Саҥа омук үөскээһинэ уһун кэми ыларынан уларыйыы сыыйа-баайа, кыра-кыралаан саҥарар тылга киирэр уларыйыыларынан, бэйэлэрэ киллэ-рэн биэрэр эбиилэринэн олоххо киирэн истэҕинэ улахан хамсааһыны үөскэтимиэн, биир киһи кылгас олоҕор биллибэккэ хаалыан сөп.

Үс аҥы хайдыспыт омуктартан хайа омук баһыйар оруолу ыларын быһаарарга сэбиэскэй былаас киллэрбит үөрэҕи-билиини баһылаа-һына ылара буолуо диэн санаа сыыһа, итэҕэс, быстах санаа эбит. Ол курдук, үөрэх-билии, салгын кут дьайыыта буор куту үөскэтэрэ олус уһун кэми, хас да көлүөнэ дьон олохторун ыларынан, быһаччы эттэрин-сииннэрин хамсатан буор куту, үөрүйэхтэри үөскэтинэр үлэ-һиттэр баһыйаллара, сайдыыны ситиһэллэрэ түргэнэ быһаарыллар. Көрсүө, сэмэй буолан үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээһин, үлэһит көлүөнэлэри элбэтии, эти-сиини дьарыктааһын, сайыннарыы турук-таах өйү-санааны үөскэтэринэн, үлэһиттэр баһыйа тутан сайдаллара, саҥа омук баһылааһыныгар тириэрдэр кыахтара улаатар.

Саҥа омук үөскээн, сайдан-үүнэн тахсыытыгар үс аҥы хайдыспыт омуктартан хайалара ордук үлэни-хамнаһы кыайара, көрсүөтэ, сэмэйэ, аата-суола үчүгэйэ, оҕолорун доруобуйалара бөҕөлөрө, ахсааннара эбиллэрэ, олоххо ситиһиини, тупсууну аҕалаллара маҥнайгы оруолу ылалларыгар тириэрдэрэ, бастыылларын чуолкайдык быһаарар.

Иккиттэн биирин быһаарыыга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыны туһаныы хаһан баҕарар сөптөөх уонна таба быһаарыы бу икки өрүттэр баҕа санааларын икки ардыларынан сөп түбэһэрин туһаныы эрэйиллэр. Ол аата иккиттэн биирин талыыга икки өрүттэр иккиэн, баҕа санааларын хайаан да кыччатан, көҕүрэтэн биэрэллэрэ, икки өрүттэр иккиэн сөбүлэһэр быһаарыыларын ылыннахтарына сөбүлэһии, эйэлээх буолуу үһүс өрүтэ үөскүүр кыахтанар.

Дьон өйө-санаата төһө да сайдыбытын, үөрэҕи-билиини баһылаа-быттарын иһин иккиттэн биирин талан ылыыга биир тылы булу-наллара билигин да кыаллара уустук. Кыра кыралаан диэн ааттыыр сэриилэрбит дойдулар аайы буола тураллар. Салайар былаас уларыйыыта сэриитэ, өлөрсүүтэ суох, эйэлээхтик барыыта диктатура салайар үгүс дойдуларыгар өссө да кыалла, олоххо киирэ илик.

Иккиттэн биирин талыы өйгө-санааҕа дьайыытын уратытын үөрэҕи-билиини баһылаабыт, кыахтаах, кыайбыт дьон табан туһа-ныахтарын сөп этэ. Ол аата “Кыайбыт киэҥ көҕүстэнэр” диэн кыайыыны оҥорбут, ситиспит дьоҥҥо аналлаах этиини таба сыаналаан, кыаттарбыттары аһара кыйахалаабакка, кыынньаабакка эрэ чугуйар, халбарыйар сири хайаан да хааллардахха, эйэлэһии кэлэрэ түргэтиир кыахтанарын кыайбыттар туһаныа этилэр.
 
Кыаттарыы хаһан баҕарар кыһыыта улахан. Элбэх киһи биир санааламмытын уларыта охсон кэбиһии түргэнник кыаллыбат уратылаах. Ол курдук, үгэскэ кубулуйан хаалбыт санаа уһун кэмҥэ уларыйбат кыахтанарын таҥара үөрэхтэрэ туһана сылдьаллар. Үгэскэ кубулуйбут өйдөбүллэри түргэнник уларытар туһугар бу дьон бөлөҕүн барыларын суох оҥорон кэбиһии биир саамай боростуой быһаарыы буоларын былыргы кэмнэргэ элбэхтик туһаналлара. Олус былыргы кэмнэргэ кыайбыттар кыаттарбыттар эр дьоннорун бары-ларын имири кыргаллара, суох оҥороллоро “Нет человека – нет проблем” диэн этиигэ сөп түбэһэн туһаны оҥороро.
 
Аныгы кэмҥэ кыаттарбыттар санааларыгар сөп соҕус түбэһэр быһаарыыны булан эйэлэһиини үөскэтиини кыайбыттар сыал-сорук оҥоруннахтарына ситиһиэхтэрин сөп. Кыаттарбыттар санааларын уларыталларын ситиһии эйэлэһиини төрүттүүр соҕотох суол буолар. Ол аата кыайбыттар, аһара ыгар быһаарыыларын уларыталлара уонна сахалыы үөрэҕинэн “Киэҥ көҕүстэнии” диэн этиини тутустахтарына эрэ эйэлэһиини үөскэтэр кыахтаналларын билинэллэрэ эрэйиллэр.

Онон олоххо иккиттэн биирин талан ылыы хаһан баҕарар баар, кэмиттэн кэмигэр кэлэн иһэр, сайдыыны аҕалар уларыйыы буолар. Арай бу талан ылыыга киһи өй-санаа сымнаҕас курдук көрдөбүл-лэрин тутуһан, икки өрүт баҕа санааларын холбоон, тупсаран туһаннаҕына ордук табыллара быһаарыллар. 

КИҺИ ӨЙҮН – САНААТЫН УРАТЫЛАРА

Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥоруу түмүгэр атеистары үөскэтэннэр, киһи оҥорор быһыытыгар өйө-санаата бастаан иһэрин уонна икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсарын аахсыбат буолууну олоххо киллэрэн салайар былаас диктатураҕа кубулуйбута. Кэлин кэмҥэ саха суруйааччылара була сатаан тугу барытын киһититэн, туспа өйдөөн-санаалаан, өрө тутан, тыыннааҕымсытан суруйаллара элбээһинэ өй-санаа үөскүүр төрүт тутулуктарын, киһиэхэ хамсаныылары оҥороруттан куттара үөскээ-һиннэрин билбэттэриттэн тахсар быстах быһыы буолар.
 
Киһи быһыылаах буолууну ситиһии өйө-санаата, киһиэхэ атын тыынар-тыыннаахтартан барыларыттан бэйэтэ өйдөөҕүн-санаалаа-ҕын билинэн, киһи диэн туспа ааттанан араарынар буолбут кэмиттэн ыла үөскээбит. Итини тэҥэ, сэбиэскэй былаас киһини аһара өрө тута сатаабытыттан өйдөрө-санаалара кыайан сайдыбат киһиэхэ маарын-ныыр кыыллар, итэҕэс өйдөөхтөр-санаалаахтар бары сахалыы сүөһү диэн, өйө-санаата сайдар киһиттэн туспа араарыллан ааттаналларын умнан, хаалларан сылдьабыт.
 
Арай итирэн куһаҕаннык быһыыланар киһини “Сүөһү курдук” диэн этии уонна сүрэҕэ суох киһини “Сүөһү курдук сытар” диэн быһаарыы киһи салгын кута көтөн, баран хааллаҕына сүөһү өйүгэр-санаатыгар түһэн хааларын биллэрэрин билигин даҕаны туһанабыт.

Кэлин үөскээбит, сайдыбыт нуучча тылыгар туох тыынар-тыын-нааҕы барытын “он”, “она”, “они”, “кто”, “кому” диэн киһи курдук ааттааһын, ыҥырыы олохсуйбута өй-санаа сайдан иһэр уратытын, уларыйбат тутулуктарын билбэттэрин биллэрэр. Аныгы, нуучча тылын быһалыы үтүктэ сатыыр саха суруйааччылара, нуучча тылын үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар туох баары барытын киһититэ сатыыллара, “кини” диэн ааттаан сурукка киллэрэллэрэ сахалыы өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэт уонна киһи өйө-санаата сайдыытын, төрүт тутулуктарын билбэттэриттэн үөскүүр быһыы буолар.
 
Өй-санаа үөрэҕин суох оҥорууттан, киһи куттара үөскээһиннэрин билбэттэн, бу быһыы кэлин кэмҥэ букатын аһара барда. Бу аһара баран киһититэ сатааһын өй-санаа халыйыытын, хаалан хаалыытын, киһи өйүн-санаатын кыыллары, көтөрдөрү кытта тэҥнээн кэбиһиини, киһини намтатыыны, кыыл өйүгэр-санаатыгар төттөрү түһэриини сайыннарар. Ол курдук, кэлин кэмҥэ ыты аһара өрө тутуу, нууч-чалары быһалыы үтүктэн, тыһы ыты “девочка” диэн ааттаан мааны кыыс оҕолоругар тэҥнээһини оҥоро сатааччылар олус куһаҕан, киһини кыылга түһэрэр, намтатар быһыыны оҥороллор.

Киһи өйө-санаата уратыларынан, түргэнник сайдыыны ситиһэр кыаҕынан, үөрэҕи-билиини баһылаан салгын кута сайдарынан Сир үрдүгэр баар бары кыыллартан, көтөрдөртөн, балыктартан ураты үөһээ турарын бэлиэтээн, билинэн олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит, олохсуйбут Кут-сүр үөрэҕэр уонна сахабыт тылыгар киһи; ким, кини, кимий? диэн бэйэтин эрэ туспа арааран ааттанарын оннугар түһэрии уонна кытаанахтык тутуһуу ирдэнэр буолла.

Тыл үөрэхтээхтэрэ уонна суруйааччылар туох баары барытын тыыннааҕымсыта, онон тупсара сатыыллара сахалыы өйү-санааны буккуйар, киһи, тыыннаах киһи айылҕаҕа ылар улахан суолтатын намтатар. Холобурга, Николай Габышев халлаан былытын “кини” диэн ааттыыр, оннук суруйар, киһиэхэ тэҥнии сатыыр. (7,38). Халлаан былытын була сатаан өйдөөн-санаалаан киһиэхэ тэҥнээн кэбиһиини оҥоруу диэн туох туһалаах быһыыта буолуой?

Өйө-санаата ситэ сайдыбатах кыыллары, көтөрдөрү, оннооҕор араас маллары киһиэхэ тэҥнээн “кини” диэн ааттааһын саха тылыгар иҥэн сылдьар өй-санаа өйдөбүллэрин төрүт тутулугун буккуйуу,  киһи буолан сайдыыны ситиһиини суох оҥоруу буолар.
 
Киһититии, ону-маны, кыыллары, көтөрдөрү киһи курдук өйдөөх-санаалаах оҥорон көрдөрүү хаһан да өй-санаа көрдөбүлүгэр сөп түбэспэт. Суруйааччылар, үөрэхтээхтэр сахалыы өй-санаа үөрэҕин билэн,  көрдөбүллэрин тутуһуохтара этэ. Сахалар “Кут-сүр үөрэхтэрэ” бары тыынар-тыыннаахтар өйдөрүн-санааларын уратыларын дириҥ-ник ырытан чуолкай быһаарыылары тутуһар. Онно этиллэринэн киһи эрэ үс куттаах, киһиэхэ эрэ үһүс кута, салгын кута сайдан үөрэҕи-билиини түргэнник иҥэринэр, үөрэх этиитинэн салайынан саҥаны айыылары оҥорон олоҕун тупсаран иһэр кыахтанар. Онтон кыыллар, көтөрдөр икки; буор уонна ийэ куттаахтар, үүнээйилэр биир; буор куттаахтар, ол иһин өйдөрө-санаалара киһиэхэ кыайан тиийбэттэрин арааран билии, олоххо таба туһаныы ирдэнэр.

Өй-санаа бу уратыта саха тылынан этиллэн киһини эрэ кини диэн ааттыырынан, ыҥырарынан ураты бэлиэтэнэр. Ол аата киһи бэйэтин эрэ, киһини, кимий? кини диэн ыҥырыахтаах, атын тыынар-тыын-наахтары, араас маллары барыларын; ол, бу, туох диэн ыҥырыы эрэ өй-санаа сайдыытын таһымыгар сөп түбэһэр.

Суруйааччылар өй-санаа уратыларын билэллэр диэн санаа сыыһа олохсуйбут. Сэбиэскэй былааһы аһара арбыылларыттан бэйэлэрин олус “үчүгэй” курдук сананаллара олохсуйан, дьон өйүн-санаатын билэр курдук санаммыттара сымыйалааһын буолар. Аныгы суруйаач-чылар православнай таҥара үөрэҕин сыыһатыгар киирэн биэрэннэр киһи өйө-санаата үс куттарга арахсарын билэн тутуһуохтара этэ.
 
Нуучча тылын быһаччы үтүктүү сахалыы өй-санаа өйдөбүллэ-ригэр сөп түбэспэт. Үөрэҕи, билиини ылынабыт диэн быһаччы үтүктэ сатааччылар үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан; айыы уонна “аньыы” диэн ааттаан, киһи өйүн-санаатын икки аҥы арааран, онно эбии тугу барытын киһититэ сатаан өй-санаа тутулуктарын тутуспаттар уонна сэбиэскэй былаас кэмиттэн ыла аһара элбээннэр сахалыы өй-санаа үөрэҕин буккуйа сылдьаллар.

Саха тылыгар, сахалыы өй-санаа үөрэҕэр барыны-бары киһити-тии, киһилии өйдөөһүн-санаалааһын көҥүллэммэт, бобуллар, киһи эрэ киһилии өйдөөҕө-санаалааҕа чопчулаан, быһаарыллан ыйыллар. Киһи атын маллартан, туохтан-барытыттан, кыыллартан, көтөрдөртөн өйүнэн-санаатынан улаханнык уратыланарын, үрдүктүк турарын билэллэриттэн уонна быһаччы олоххо туһаналларыттан саха тылыгар киһини эрэ атыттартан арааран уратытык ааттыыллар. Ол курдук, киһини эрэ кини диэн ааттааһын, ким, кимий? диэн ыҥырыы былыр-былыргыттан, саха тыла үөскээбит кэмиттэн ыла олохсуйбут. Онтон атыттар бары, маллар, кыыллар, көтөрдөр; ол, бу, туох, тугуй? диэн ааттаналлар, оннук ыҥырыллаллар, өйдөрө-санаалара киһиэхэ улахан-нык тиийбэтэ тылбытыгар киирэн бэлиэтэнэ сылдьар.
 
Саха тыла өй-санаа тутулуктарын иҥэринэ сылдьара былыргы кэмҥэ үөскээбит. Бу тутулук айыы диэн тылбытыгар иҥэн сылдьарын аны харыстааһын эрэйиллэр буолла. Бу тылбыт өй-санаа сайдыытын, саҥаны айыытын, киһи салгын кута сайдыытын быһаарар соҕотох эрэ тыл буоларын уонна үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорууну быһааран холбуу иҥэринэ сылдьарын харыстыыр кэммит кэллэ. Ол аата биир киһи оҥорор быһыылара; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаннар, икки аҥы арахсалларын таба өйдүөхпүт этэ. Өй-санаа бу тутулук-тарын билбэт тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар сахаларга суох саҥа “аньыы” диэн тылы оҥорон киллэрэ сатыылларын туттумуохха, айыы диэн тылга иҥэн сылдьар киһи оҥорор быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын быһаарар өйү-санааны буккуйумуохха.

Сахалыы өй-санаа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһарыттан саха тылыгар икки өрүттээх өйдөбүлү иҥэринэн сыл-дьар тыллар элбэхтэр. Ынырык диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тыл үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны эбии быһааран, чуолкайдаан биэриигэ тут-туллара солбуйсуу кэлэн эрэрин биллэрэр. Бу саха тылын сокуона өй-санаа сайдыытынан, киһиэхэ эрэ салгын кута сайдан, үөрэҕи-билиини түргэнник ылынар кыахтааҕынан быһаарыллар. Бу сокуону саха дьоно бары тутуһаллара буоллар өй-санаа туруктаах буолуо этэ.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдарынан үөрэҕи-билиини ылынар кыахтаахтарын, салгын куттара сайдар уратыларын билинэн араас кыыллартан, көтөрдөртөн үрдүктүк туралларын таба сыаналаан олохторун оҥостуо этилэр. Киһи өйүн-санаатын бу уратылара сахабыт тылыгар иҥэн сылдьалларын харах харатын курдук харыс-тыахпыт, атын, кэнники үөскээн тахсыбыт омуктар үйэлэргэ олох-суйбут өйү-санааны буккуйууларын үтүктэн олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит тылбытын уларыта сатыахпыт суоҕа этэ.

Онон айылҕаҕа үөскүүр барыны бары киһититии табыллыбат, киһи бэйэтэ эрэ уратытын билинэн киһи диэн ааттанар, араас өйдөрө-санаалара киһиэхэ кыайан тиийбэттэрин билэ-билэ киһиэхэ тэҥнии сатааһын сахалыы өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэт быһыы буолар.
 
СИЭННЭРБИТИН САХАЛЫЫ YӨРЭТИЭХХЭ

Хас эмэ үйэлэр усталарыгар нуучча ыраахтааҕытын батталыгар да олордоллор сахалар нуучча тылын үөрэтэннэр, үөрэҕи-билиини баһы-лааннар, өйдөрө-санаалара сайдан ааспыт үйэ саҥатыгар Улуу Өктөөп өрө туруутун көмөтүнэн ыраахтааҕы былааһын суулларсан бэйэлэрин автономнай республикаларын тэрийэр кыахтаммыттара.
 
Улуу Өктөөп революциятын кэнниттэн бары бүттүүн үөрэхтээһин ыытыллан сахалар нуучча тылын, үөрэхтэрин ылынаннар нууччалары үөрэх-билии таһымынан сиппиттэрэ, билигин икки омук тылын уонна үөрэҕин баһылаабыттара өйдөрүн-санааларын ордук күүскэ сайын-наран аны, нууччалары баһыйан аһара сайдыыны ситиһэн эрэллэр.

Перестройка хамсааһына кыайыытын кэнниттэн Россия Федера-тивнай республиката үөскээбитэ эрээри, ахсаан өттүнэн улаханнык баһыйар нууччалар үөрэхтэрин аҥардастыы сайыннаран саха оҕоло-рун сахалыы үөрэтиини өссө аҕыйатыахтарын баҕара саныыллара улааппыт курдук буолла. Россия государствота саҥалыы үөскүө-ҕүттэн кыра омуктары симэлитэн нууччаларга холбуу сатаабыта, билигин бу быһыыта өссө күүһүрдэ. Пааспарга омук аатын суруйууну суох оҥоруу кэлин, лаппа баһыйар ахсааннаах нууччалар эрэ Россияҕа, ордон хаалалларыгар кыах биэрэрин бары билэр буоллубут. Ол иһин аҕыйах ахсааннаах омуктар бэйэлэрин уратыларын, төрөөбүт тылларын харыстыыр санаалара биллэрдик күүһүрдэ.

Киһи уһун олоҕу олордоҕуна, сиэннэнэр сааһыгар тиийдэҕинэ, олох араас уустуктарыгар өйө-санаата эриллэн, эрчиллэн билиитэ-көрүүтэ дириҥээн биэрэр, өһөс санаата күүһүрэн тулуура улаатар уонна араас хамсаныылары оҥороро тупсаннар туһалаах үөрүйэхтэрэ элбээннэр буор кута сайдан иһэр. Ол иһин дьон сиэннэрин ордук кыһанан көрүөхтэрин, үөрэтиэхтэрин баҕараллар, хайдах өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатарыгар кыһаналлара эбиллэр.
 
Төрөппүт бэйэтигэр ордук маарынныыр кэлэр көлүөнэтэ хайа эрэ сиэнэ буоларын билиэ этэ. Итини тэҥэ, лаппа сааһырбыт киһини көрүү-истии, көмөлөһүү сиэннэргэ сүктэриллэрэ эмиэ элбэх. Урукку кэмҥэ сиэннэр эбэлэрин, эһэлэрин эбэ, эһэ диэн тыллар кэлин “э” дорҕооннорун уһаппакка эрэ саҥаран ыҥыраллара. Билигин ол уларыйан эбээ, эһээ диэн кэлин “э” дорҕоону уһатан ыҥырар, ааттыыр буолуу үөскээн тарҕанан сылдьар. “Э” дорҕоон уһаан “ээ” диэҥҥэ кубулуйдаҕына кыһыл оҕо ытаан эймэнэригэр уларыйар. Кыра оҕо “ээ” диэн саҥарыыта, ытааһына көмүскэл, харысхал көрдүүрүн биллэрэр. Бу дорҕоону элбэхтик саҥаран сиэннэрбит эбэлэриттэн, эһэлэриттэн көмө көрдүүллэр, бэйэҕит үөрэммиккит курдук киһи буолуу үөрэҕэр сахалыы тылынан үөрэтиҥ диэн көрдөһөллөр. Ол иһин бу, эбэ, эһэ диэн тыллар уруккута биир “э” дорҕоонноро, аны уһатыллан “ээ” диэн саҥарыыга кубулуйан хаалыыта көмө көрдөөһүнэ ытааһыҥҥа тиийэн эрэрин дакаастабыла буолар.

50-с, 60-с сыллар анараа өттүлэригэр оҕону сахалыы үөрэтии ордук дириҥ уонна тиийимтиэ, былыргы үөрэхтэн уратыта суох этэ. Бу кэмҥэ улааппыт дьон сахалыы үөрэх сүнньүн билэллэр. Онтон бу үөрэх сүрүн төрүтэ “Айыы диэмэ”, “Аһара барыма”, “Айыыны оҥорума”, “Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥор”, “Киһи буол” диэн үөрэх буолара. Бу үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэр үөрэх оҕо өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан дириҥник иҥнэҕинэ оҕо киһилии быһыылаах, көрсүө, сэмэй оҕо буола улаатара, үлэҕэ үөрэнэрэ, олоххо сыыһа-халты туттунара аҕыйыыра, төрөппүттэрэ этэр тылларын  истэн баҕа санааларын үөскэтинэрэ уонна олорун бэйэтэ толорор кыахтанара. Өй-санаа икки өрүттээх үөрэҕэ хайаларын да диэки халыйбата, аһара барбата эрэ, сайдан иһэр оҕо өйө-санаата турук-танарын үөскэтэр кыаҕы биэрэрин билэн туһаныа этибит.
 
Оҕону кыра эрдэҕинэ киһи быһыытыгар, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэттэххэ, кини ийэ кутугар ол оҥорор быһыылара умнуллубат үгэс буолан уурулланнар үйэтин тухары салайа сылдьалларыттан олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанарын Кут-сүр үөрэҕэ быһааран төрөппүттэргэ тириэрдэр.

Өй-санаа үөрэҕин дьайыыта элбэх киһиэхэ хойутаан тиийэр. Бу үөрэх суох буолбута куһаҕанын, эдэр оҕолор өйдөрө-санаалара туруга суоҕа улаатыытыттан, үлэни-хамнаһы сөбүлээбэттэриттэн, бэрээдэги кэһиилэрэ муҥура суох эбиллэн иһэриттэн, сэбиэскэй былаас эсти-битин, үс көлүөнэ дьон олорон ааспыттарын кэнниттэн биирдэ биллибит. Ол барыта олох тубуста, барыта “үчүгэй” буолла диэн сэбиэскэй былаас итэҕэйэр дьону албыҥҥа киллэрбититтэн, төрөппүттэр оҕолорун маанылаан, атаахтатан, “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн ыҥырыыны тутуһан көҥүллэринэн ыытан, бэлэмҥэ үөрэтэн иитиилэрин үөскэтииттэн сыыйа сайдан испитэ быһаарыллар.

Саха киһитэ мин оҕобун сахалыы үөрэппитим диэн киэн туттар кэмэ кэллэҕинэ, оҕото, бэйэтин оҕотун сахалыы үөрэтэр кыаҕа улаатар. Ол аата, бу киһи сиэнэ сахалыы билэр, ааҕар, суруйар, кэпсэтэр киһи буола улаатан хос сиэннэрэ кэллэхтэринэ сахалыы үөрэтиэн сөптөөх балаһыанньата үөскээн тахсар. Сиэннэрбит саха тылын биллэхтэринэ, үөрэттэхтэринэ уонна оҕолорун салгыы сахалыы үөрэтэн истэхтэринэ саха тыла хаһан да сүтүө суоҕа, сахалар баар буола туруохтара. Омук тыла омук дьонуттан, оҕолорун хайдах иитэн, үөрэтэн улаатыннаралларыттан быһаччы тутулуктаах. Ханнык да салайар былаас төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэхтэринэ төрөөбүт тылларынан саҥарарга үөрэтэллэрин кыайан боппотун туһаныахха.
 
Yөрэҕи-билиини баһылаабыт төрөппүттэр оҕолорун саҥа саҥаран эрдэхтэриттэн ыла саҕалаан сахалыы үөрэтэр кыахтара ийэлэргэ барыларыгар баар. Сахалар ону былыргыттан билэн оҕо кыра эрдэ-ҕинэ үгэстэртэн үөскүүр, төрүт кутун ийэ кут диэн ааттаабыттар. Ол курдук, оҕо ийэтэ, эбэтэ саҥа саҥаран эрэр оҕону, бу тыллары маннык сахалыы саҥар диэн үтүгүннэрэн үөрэтэр кыахтара хаһан да хаалан хаалбат. Оҕону төрүөҕүттэн, аан маҥнайгы тыллары саҥара сатыыр кэмиттэн сахалыы, төрөөбүт тылынан саҥарарга төрөппүт бэйэтэ саҥаран үтүгүннэрэн үөрэтэн иһэрэ табыллар. Оҕо оскуолаҕа киириэр диэри өйө-санаата олус күүскэ сайдар, үчүгэй үгэстэргэ үөрэнэр кыаҕа улахан буолар, саҥарар тыл үгүс өттүн билэн баһылыыр.
 
Билигин үөрэх-билии сайдан былыргыны чинчийээччилэр саха тыла дьон өйө-санаата саҥа сайдан эрдэҕинэ үөскээбитин быһааран, билинэн эрэллэр. Саха омуга олус уһун үйэлэммитэ тимири уһаа-рыыны, уһаныыны баһылаабыттарыгар уонна оҕолорун иитиигэ-үөрэтиигэ туттар улахан, элбэх уопуттаах киһини үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэн киһи буолууну ситиһиннэрэллэрэ атын омук-тар үөрэхтэринээҕэр уһун, дириҥ дьайыылааҕар саһан сылдьарын билиниэхпит этэ. Оҕо бэйэтинээҕэр уопуттаах, элбэх билиилээх киһини үтүктэр күүһэ улаханын таҥара үөрэҕэ туһана сылдьар. 

Омукпут олоҕун үөрэҕин, уһун кэмнээх остуоруйатын үөрэтии омукпутунан киэн туттууну үөскэтэр кыахтаах. Маннык балаһыанньа билигин биһиэхэ баар буолла. Бу кэмҥэ диэри баһылаан, салайан кэлбит нууччалар ахсааннара аҕыйаан, мөлтөөһүҥҥэ, үлэни-хамнаһы кыайбат, атыттары кытта тапсыбат буолууга баран иһэллэриттэн сахалар сайдыыны ситиһэллэрэ күүһүрэн, эбиллэн биэрэр. Бу кэми таба сыаналаан омукпутун сайыннаран, күүһүрдэн биэрэр кыах биһиэхэ баар буолбутун туһаннахпытына табыллар.
Мин сахабын, мин туспа омукпун диэн киэн туттар, атыттартан араарынар санаа баар буолуута омук ис күүстээҕин, атын омукка баһыттаран симэлийбэт кыахтааҕын биллэрэр. Манна ордук сахалыы өй-санаа уратыларын, дириҥ суолталарын дьайыылара уонна эр дьон сайдыылаах буор куттарын тарҕатыы туһалыыр кыахтара улахан.

Төрөппүттэр оҕолоругар саха тыла, саха омуга олус былыргы төрүттээхтэрин, былыр, дьон өйө-санаата саҥа сайдан эрдэхтэринэ үөскээбиттэрин билиһиннэрэн үөрэттэхтэринэ, саха тыла симэлийэн, эстэн хаалыа суоҕа этэ. Ол курдук, киһи өйдөөн-санаан туран оҥорор быһыыларын быһаарар сахалыы тыллар бары биирдии эрэ сүһүөх-тээхтэр, аҕыйах дорҕоонноохтор. “Ай”, “ас”, “ил”, “оҥ”, “ыл”, “ыт”, “ыс”, “быс”, “тут” диэн тыллар киһи өйө-санаата саҥа сайдан, тугу эмэ туһалааҕы оҥорор буолбут олус былыргы кэмиттэн ыла үөскээ-биттэр. Ол иһин саха төрүт тылларын харыстааһын ирдэнэр.

Ханнык баҕарар төрөппүт оҕото киниэхэ тугунан эмэтинэн маарынныыр, кини курдук буолуон баҕарар. Оҕо төрөппүтүгэр тас көрүҥүн таһынан өйө-санаата, билиитэ эмиэ маарынныыр буоларын туһугар олоҕун төрөппүтүн курдук олордоҕуна, үтүктэн барыга-бары үөрэннэҕинэ, кини курдук үлэлээтэҕинэ-хамсаатаҕына эрэ табыллар.
 
Төрөппүттэри ытыктыахха диэн бары этэбит. Оҕо төрөппүтүн кыра эрдэҕиттэн ким диэн ааттаан ыҥырарыттан ытыктыыр, тылын истэр, толорор өйө-санаата, ийэ кута үөскээн олохсуйар. Бу өй-санаа үөскээһинигэр дорҕоон дьайыыта ордук улахан суолталаах. Саха оҕото ийэтин ийэ, аҕатын аҕа, эбэтин эбэ, онтон эһэтин эһэ диэн ааттыыра өйө-санаата сайдарыгар туһаны оҥорор. Саха буолуу ийэ, аҕа, эбэ уонна эһэ диэн төрүт тыллары туһаныыттан саҕаланар.

Тыл иччитэ дорҕооннорун дьайыытыгар саһан сылдьар. Куһаҕан дорҕоон өйгө-санааҕа куһаҕаннык дьайар. “Па” диэн дорҕоон хаһан баҕарар па, куһаҕан, сириллэр. Оҕолор аҕаларын ытыктаабаттара, аанньа ахтыбаттара, тылларын истибэттэрэ, бу дорҕоонтон саҕаланар уонна улаатан истэхтэринэ эбиллэн барар уратылаах. Бу куһаҕан дьайыылаах дорҕоон былыргы түүрдэртэн төрүттээх нууччаларга уруттаан дьайыыта тиийэн, бу омуктар эр дьонноро ордук мөлтөө-түлэр, ахсааннара аҕыйаан иһэригэр кытта тиийдилэр.

Оҕо ийэтин ыҥырар “ма” дорҕооно “па” диэн дорҕооннооҕор оннук куһаҕан суолтата суоҕунан, ийэ сабыдыала аҕа курдук баттабылга түбэспэтэҕин да иһин, оҕолор ийэлэрин “ма” дорҕоонунан ыҥыраллара ас таһан аһатар, көрөр-истэр атаахтатар киһиттэн атыннык санаабаттарыгар, үлэлэрин сыаналаабаттарыгар уонна этэр тылларын истибэттэригэр, анньа ахтыбаттарыгар тириэрдэр.
 
Икки омук уһун кэмҥэ биир сиргэ кыттыһан олорууларыгар өйдөрө-санаалара, тыллара уонна биирдэ эмэтэ ыал буолууларыттан эттэрэ-сииннэрэ холбоһон бииргэ булкуллан саҥа омук үөскээн тахсар. Маннык балаһыанньаҕа ким биллэр төрүттээх-уустаах, сай-дыылаах буор куттаах тугунан эмэнэн, ордук үлэнэн-хамнаһынан аатырар, баһыйар, көрсүө, сэмэй, киһилии майгылаах, үлэни кыайар омук ордук сайдан, ахсааннара эбиллэн баһылаан тахсар кыахтанар. Остуоруйаҕа биллэринэн кыаттарбыт, баһыттарбыт омук хоту диэки эбэтэр үрдүк хайалаах сирдэр диэки үтүрүллэн барарыгар тиийэр эбэтэр уһун үйэлээх сахалар олохторун үөрэҕэ этэринэн “Тыал буолбуттарга” кубулуйан эстэн, симэлийэн хаалыан сөп.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ диэн үлэһиттэр үөрэхтэрэ буолар. Бары төрөппүттэр, бастатан туран уол оҕолор төрөппүттэрэ сахалыы таҥарабыт үөрэҕин ылыннахтарына, тарҕаттахтарна, эдэр көлүөнэлэри үөрэтии оннун булан саха омуга сайдан, элбээн иһэрэ төрүттэниэ.
 
Онон биһиги сахалар ыгыллан, үтүрүллэн, сыҕарыйан хоту муорабыт биэрэгин булан олорорбут быһыытынан сайдыыны ситис-пит нууччалары кытта холбоһууттан саҥа үөскээн тахсан эрэр омукка баһыттарбатахпытына табыллыа этибит.

ОЛОРУУ КЭМИНЭН

Көрсүө, сэмэй буолуу диэн саха дьонун олохторун тутаах үөрэҕэ буолар. Бу үөрэх уһун үйэни, үлэ-хамнас сайдыытын, тупсуутун аймахтар ахсааннара эбиллиитин ситиһэр кыаҕы биэрэрэ улахан суолталаах. Саха дьоно көрсүө, сэмэй майгылаахтарынан киэн тут-таллар. Барыга бары сэрэхтээхтик, сыыһа-халты туттубакка, аһара, сиэри таһынан барбакка, нэмин билэн харыстабыллаахтык сыһыаннаһыы көрсүө, сэмэй буолууттан үөскүүр уонна сиэри тутуһуу, киһи быһыыта диэн үөрэхтэри төрүттээн таҥара үөрэҕин төрүтэ буолар. 

Ыалдьыт кэлэн “Хайдах олордугут” диэн ыйыттаҕына дьиэлээх-тэр: “Олоруу кэминэн”,- диэн хоруйдууллара былыргыттан үгэс буолан, билигин да элбэхтик иһиллэр. Олоруу кэминэн диэн этии ыал олоҕо биир тэҥник, долгуйбакка, соһуччу уларыйбакка эрэ устан баран иһэрин биллэрэр. Саха дьоно туох барыта кэминэн, аһара инники түспэккэ, атыттартан хаалан да хаалбакка, биир тэҥник баран иһэрин сөбүлүүллэр. Оҕо улаатан кэмигэр үөрэҕи бүтэрэрэ, идэни баһылыыра, үлэлиирэ, ыал буолара бииртэн биир салҕанан баран иһиитэ дьолу, үөрүүнү кэмиттэн хойутаабакка эрэ аҕалан иһэрэ олоххо уларыйыылар киирэллэрин быһаарар. Итини тэҥэ, туох барыта кэминэн баран иһиитэ киһи сааһыран истэҕинэ олоххо оҥорор бары ситиһиилэрин хойутаппакка уонна атыттартан ыраах хаалан хаалбакка оҥорон иһэригэр баҕа санаа баарын туоһулуур.

Оҕо өйө-санаата кэмиттэн хаалан эбэтэр халыйан хаалбакка сайдан иһиитигэр икки төрөппүт; ийэ уонна аҕа, бииргэ дьайыылара ордук туһалаах. Ол курдук, биирдэрэ эппитин атына бигэргэттэҕинэ эрэ ханнык баҕарар үөрэх оҕо өйүгэр хатанарын, иҥэрин биллэрэр. Ийэ оҕотугар: “Кэмпиэти сиэн бүт”,- диэн боппутун кэнниттэн, аҕатыгар тиийэн: “Ылан кулу эрэ”,- диэтэҕинэ, ыла охсон биэрдэҕинэ, ийэтэ тугу да эппитин аны сүгүн ылыммата, кини этэрин истибэтэ үөскээн олохсуйар. Оҕо улаатан истэҕинэ маннык үөскүүр элбэх түгэннэргэ төрөппүттэр биирдик этиилэрин эбэтэр биирдэрэ эппитин атына чиҥэтэн, хатылаан биэрэрэ эрэйиллэр. Маннык үөрэҕи оҕо хаһан баҕарар олохтоохтук ылынар уонна оннук толоро үөрэнэр.

Сахалыы аҕа диэн тыл төрөппүтү бэлиэтиирин таһынан, сааһынан аҕаны эмиэ быһаарар. Ол аата олоххо уопута, билэрэ-көрөрө элбэҕин анаан-минээн биллэрэ сылдьара оҕону үөрэтэригэр туһалыыр. Оҕо хаһан баҕарар уопута, билиитэ-көрүүтэ элбэҕи батыһар, үтүктэн үөрэнэр. Уопуттаах киһини батыһан, үтүктэн үөрэнии оҕо билиини-көрүүнү кэмигэр, атыттартан хаалан хаалбакка ситиһэн, баһылаан иһиитин аҕа диэн тылбыт үөскэтэрин туһаннахпытына табыллар.

Сэбиэскэй былаас дьадаҥылары, быстах санаалаахтары өрө тутан былыргы кэмнэртэн үөскээбит олох үгэстэрин ол, өйдөрө-санаалара тиийиммэт дьонунан үлтү сыстаран, сиргэ-буорга тэбистэрэн, уһун үйэлэргэ үөскээбит өй-санаа тутулуктарын, үгэстэрин үрэйбитэ. Былыр-былыргыттан саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн сылдьар айыыны оҥорор куһаҕан диэн өйдөбүлү уларытан, таҥнары эргитэн айыы “үчүгэй” диэн сымыйа өйдөбүлү киллэрэ сатаабыттара да, бэйэлэрэ ыһыллыбыттара. Билигин ол сыыһа, сымыйа үөрэҕи өссө тупсаран сэбиэскэй былаас тобохторо; оччолорго аһара мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар уонна нуучча тылын учууталлара “айыы үөрэҕэ” диэн сектаны айаннар, айыы “үчүгэй” диэн сымыйалаан сахалары албынныыры салҕаан иһэллэр. 

Кэлэр кэмиттэн эрдэлээн хаалыы олоххо уустуктары, эмискэ уларыйыылары, хамнааһыннары киллэрэр. Оннооҕор саас кэлиитэ кыратык эрдэлээтэҕинэ, кустар хаардаахха кэлэн хаалаллар, онтон күһүн хойутаан кэллэҕинэ, айылҕаҕа улахан уларыйыылар тахсаллар. Ол курдук, биир эмэ сыл күһүн уһаатаҕына, сайыҥҥы курдук сылыйан хааллаҕына ньургуһун саҥалыы тыллан тахсара биллэр.
Кэмиттэн хойутааһын олох хаамыытыттан хаалан хаалыыны үөскэтэр. Кэмигэр, эдэр эрдэҕинэ эргэ тахсыбакка олорон хаалбыт кыыс оҕолонор сааһа ааһа охсон хаалара кэмиттэн хойутааһын киһи олоҕор улахан охсуулаах буоларын биллэрэр. Сахалар ону билэн “Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн этиини үөскэтэн күүлэйдии сылдьыахтарын баҕалаахтары сэрэтэ, өй киллэрэ сатыыллар.

Хайа да киһи олоҕор соһуччу хамсааһыннары, тосту уларыйыы-лары үөскэтиэн баҕарбат. Ол иһин олох биир кэмник баран иһиитэ “Олоруу кэминэн” диэн этиини үөскэппитин бары тутуһа, харыстыы сылдьыахпыт этэ. Туох баар барыта “Кэмиттэн кэмигэр кэлэр” диэн этии оҕо улаатан иһэригэр ордук сөп түбэһэр. Ол курдук, оҕо улаатан этэ-сиинэ ситэн истэҕинэ эрэ улахан дьон оҥорор бары дьыала-ларыгар кыттыһар кыахтанар. Эрдэлии сатаан туһа суох, эт-сиин эмискэ улаата, ситэ охсубата мэһэйдии сылдьар. Ол аата оҕо өйө-санаата этиттэн-сииниттэн эрдэлээн, аһара сайдыыта улаатан истэҕинэ, сөп түбэспэт буолууну үөскэтэрэ, бэйэтигэр туох да үчүгэйи аҕалбат. Этэ-сиинэ улаатыытыттан өйө-санаата аһара баран сайыннаҕына, кыаҕа суоҕуттан, тиийбэтиттэн туох эрэ итэҕэстээх курдук сананыыта үөскүөн сөп. Итини тэҥэ, эт-сиин ситиититтэн өй-санаа хаалан хаалыыта “Отох киһи” диэн этиинэн бэриллэрэ итэҕэстээҕи биллэрэр. Эт-сиин уонна өй-санаа бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктаахтык, тэҥнэһиини тутуһан сайдан иһиилэрэ туруктаах өйү-санааны үөскэтэрин билэн сахалар “Барыта кэминэн” диэн этэн туһаналлар.

Сааһыран иһии эмиэ кэминэн баран иһиэ этэ. Кэмигэр баттах маҥхайан, сүүс мыччыстан, сүһүөх намтаан иһиитэ кэлиэн сөп. Туох барыта кэмигэр эрэ кэлэрин уонна бу кэми аһаран кэбиһии киһи олоҕор табыллыбат буолууну үөскэтэриттэн өйдөөх-санаалаах киһи эрдэттэн билэн харыстана, көмүскэнэ сылдьыа этэ.

Киһи эдэр, кыанар эрдэҕинэ кырдьар саас кэлиэ, кыаммат буолуом диэн санаатыгар да оҕустаран көрбөккө эрэ сылдьарын И.Крылов “Стрекоза и муравей” диэн үгэтиттэн булан ылыы ордук туһалаах. Кыанар эрдэҕинэ, эдэригэр күүлэйдии, көччүйэ сылдьыбыт киһи кырдьар сааһыгар туга да суох хаалара биллэр. Пиэнсийэбэр тахсан, иллэҥсийэн баран даачабын дьэ туттуом диэн кэтэһэ сыл-дьыбыт киһи, дьэ оҥорорго санаммытыгар күрүө сиэрдийэтин да кыайан көтөхпөтүттэн хомойон эрэ хаалбыта кэпсээн буола сылдьар.
Үлэһит дьон оҕолорум улааттахтарына олохпут тупсуоҕа диэн баҕа санааларын илдьэ оҕолоро улаатыахтарыгар диэри, кыанар эрдэхтэринэ үгүстүк үлэлииллэр. Холобурга, биэс уол оҕолордоох ыаллар уолаттара улаатан үлэһит буолан истэхтэринэ ылар дохуоттара биллэрдик эбиллэрэ, үлэттэн олохторо чахчы көнөрүн биллэрэр. Саҥа дьиэлэри уолаттарыгар бэйэлэрэ да туттар кыахтаналлар. 

Төрөппүт оҕото улаатарын, улахан киһи, үлэһит буоларын олуһун кэтэһэр. “Ыал оҕото улаатара түргэн” диэн этии бэйэтин оҕото улаатарын күн аайы кэтэһэ сылдьарыттан билбэккэ хаалыыта, онтон ыал оҕотун биирдэ эмэ соһуччу көрүүгэ, улааппыта харахха тута быраҕылларыттан үөскээбит. “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн этии элбэх оҕолоох ийэ, аҕа кырдьар саастарыгар тиийэн кэлэр эрэллэрин биллэрэр. Бу эрэл санаа туоларын туһугар төрөппүт оҕолоро кыра эрдэхтэринэ ийэ куттарыгар үтүө үгэстэри иҥэрдэҕинэ уонна улаатан истэхтэринэ киһи буолууга, аһынарга, кырдьаҕастары ытыктааһыҥҥа үөрэттэҕинэ эрэ, оҕото улаатан баран кырдьаҕас, кыаммат диэн атаҕастаабакка көрүөн-истиэн сөбүн билэрэ эрэйиллэр. 

“Оҕо сүрэҕэ – тааска” диэн этии аһара бэлэмҥэ үөрэнэн, атаахтык иитиллибит оҕо өйүн-санаатын уратыларын быһаарар. Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн утумнаахтык дьарыктанан аһынар, харыһыйар санааны иҥэрэн биэрдэххэ үгэс оҥосторун ситистэххэ эрэ табылларын өйдүөххэ. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕиттэн кырдьаҕас эбэтин, хос эбэтин көрөн, билэн, көмөлөһөн улаатарын сахалар үөрэхтэрэ тутуһар.

Кырдьар саас кэлиититтэн хайа да киһи кыайан куоппат, барыы-кэлии аҕыйаан, мөлтөөн, атыттар көмөлөрүгэр наадыйыы кэмэ син-биир тиийэн кэлэр. Бу кэмҥэ өй киирэн сахалар элбэх оҕолоох буолуҥ диэн үөрэхтэрэ олус табатын дьэ билэн, итэҕэйэн соҕотох хаалан хаалбыт кырдьаҕастар  хойутаабыт хомолтолоро үөскүөн сөп. 

И.Крылов “Стрекоза и муравей” диэн үгэтэ дьон олохторун быһаарыыга чахчы табата, үөрэтэр күүһэ киһи кырдьыбытын кэннэ ордук арыллар. Ол курдук, эдэр, кыанар эрдэҕинэ күүлэйдии, дьаар-байа, бэйэтин эрэ иннин көрүнэ сылдьыбыт киһи кырдьар сааһыгар дьиэтэ-уота да суох аһаҕас халлаан анныгар хаалыан сөбүн, бу үгэ биллэрэрэ улахан үөрэтэр суолталааҕын туһана сылдьыахха.
Киһиэхэ өйө-санаата бастаан, салайан иһэринэн олох уопутун туһанан уонна “Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн үөрэҕи туту-һан эдэр, кыанар эрдэҕинэ элбэхтик үлэлээн баайы-малы мунньунан олоҕор кырдьар кэмэ кэлэригэр “Сылааска сытар” кыахтанара эрэйил-лэр көрдөбүл буолар. Ону тэҥэ, кыанар кэмигэр элбэх оҕолору төрөтөн мөлтөөһүн кэмигэр киирдэҕинэ көрөр-истэр дьонноох буола-рын сахалар “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн этиилэрэ биллэрэр.

Онон киһи олоҕо эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх, кэмиттэн хаалан да хаалара эбэтэр аһара баран эрдэлиирэ табыллыбат, кыаллыбат, сөп түбэспэт буолуу үөскээһинигэр тириэрдэрин иһин сахалар олох кэминэн, долгуйбакка эрэ баран иһэрин сөбүлүүллэр.
 
БИЛСИИ - КӨРСҮҮ

Сахалар билсии-көрсүү диэн холбуу этиини элбэхтик туһаналлар, киһи киһиэхэ сыһыаныгар, үлэни тэрийиигэ, салайыыга улахан барыстааҕын, туһалааҕын бэлиэтииллэр. Киһи аан маҥнай көрсөн билсэрин кэнниттэн сыыйа-баайа кэпсэтэн билсиитин кэҥэтэр. Элбэх билсиилээх буолууга киһи элбэх дьону барыларын хараҕынан көрөн, арааран билэрэ, ааттарын-суолларын, олохторун, үлэлэрин-хамнас-тарын туһунан умнубата ордук улахан туһаны оҥорор. 

Аан маҥнай дьон бэйэ-бэйэлэрин тас көрүҥнэрин көрсөллөр, сыана биэрсэллэр, онтон салгыы кэпсэтиһэн билсиһэллэр. “По одежде встречают, по уму провожают” диэн этии итини быһаарар. Атын омуктары кытта билсиһии илиинэн, тарбахтарынан көрдөрүүттэн саҕаланан баран араас бэлиэлэринэн салҕаныан сөп. Кэпсэтиһэн билсии көрөн билсиитээҕэр быдаҥ дириҥ өйдөбүлү үөскэтэр.
 
Сахалар кэпсэтинньэҥнэринэн, кэпсээннэрэ элбэҕинэн аатырбыт, сурахха киирбит дьон, “Туох солун баар” диэн саҥаны билэ охсор санаалара элбэҕиттэн ыйыталаспытынан бараллар. Хаһан баҕарар көрсүһэ эрэ түстэллэр билсиһэн, кэпсэтиһэн иһэллэрэ баһыйар, кэпсэтэн билэр киһилэрин булуохтарын сөп. “Киһи кэпсэтэн билсэр, ынах маҕыраһан билсэр” диэн этиини былыр-былыргыттан олохто-ругар туһана сылдьаллар. Кэпсэтинньэҥ буолуу билсиһии түргэтии-ригэр, кэҥииригэр уонна дириҥииригэр тириэрдэр аналлаах.

Кэпсэтинньэҥэ суох эбэтэр кэпсэтиэн, дириҥник билсиһиэн баҕарбат киһи аҥардастыы суох эбэтэр баар диэн эппиэттиэн, кэпсэтиини быһан иһиэн сөп. Кини ыйытыыга нэһиилэ хардарара кэпсэтии салҕанарын мэһэйдиир. Ол аата кэпсэтиэн баҕарбат киһи тугу да хардары ыйыппат, кэпсэтэр киһитин санаатын билэ сатаа-батын таһынан, бэйэтэ тугу да кэпсээбэт уратылаах. Кэпсэтии салҕанарын киһиттэн ону-маны ыйытыы, араас солуну билэ-көрө сатааһын төрүттүүрүн туһаммакка хаалларан иһэр.

Сахалар кимниин эрэ көрсүһэ түһээт “Туох солуннааххын? диэн ыйыталлар, ону-маны саҥаны, уратыны билэ-көрө сатыылларын аан маҥнайгыттан биллэрэллэр. Көрсүһэ түһээт итинник ыйытыы туох баар солуну билэри тиэтэйбэккэ эрэ барытын кэпсииргэ күһэйэр. Арай “Солун суох” диэн эппиэт солуну истиигэ аһара тиэтэйэр, ыксыыр, солумсаҕырар куһаҕанын, киһи быһыытыгар сөп түбэспэтин биллэрэн тохтотууга туһалыыр. Ол курдук, аһара солуну билэн иһииттэн солумсах буолуу үөскүүрүн билии, сэрэнии эрэйиллэр.

Солумсах буолууну ордук дьахталлар сөбүлээбэттэр, Ол курдук, солумсах буолуу дьайыыта, бииртэн-бииргэ көтүөккэлээһин эр киһи утумун, буор кутун буккуйан төрүүр оҕолорго куһаҕаны оҥороро биллэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьахталлар баһыйан салайаннар солун диэн солумсаҕы үөскэтэр уонна солумсах буолууну тохтотор тылбытын “сонун” диэн сахаларга суох тылга уларытан суох оҥоро сатыыллар. Билигин дьон солумсаҕыра сылдьаллара элбээбитин биллэр элбэх үлэлээх тыабыт сириттэн үөрэҕи баһылыыбыт диэн ааттаан эдэрдэр куотан барыылара уонна эдэр ыаллар уһуннук бииргэ олорбокко арахсыылара элбээбитэ бигэргэтэллэр.

“Дьиэлээхтэр кэпсээҥҥит, хайдах олордугут? диэн ыалдьыт киһи ыйытыыта киэҥ кэпсэтиини саҕалыыр кыахтаах. Бэйэтэ кэпсиирин тэҥэ, элбэхтик ыйытар киһи кэпсэтиини киэҥник ыытар кыахтанар. Элбэх киһини билсэр, көрсөр киһи билсиилээх, көрсүүлээх диэн ааттанар. Бэйэтэ үлэтинэн-хамнаһынан киэҥник биллэр салайааччы киһи элбэх билсиилээх, көрсүүлээх буолара сөп.
 
Аныгы сайдыылаах, араас иһитиннэрэр, биллэрэр тэрилтэлэр тарҕаммыт олохторугар билсии-көрсүү киэҥник тэнийдэ. Билсиһии сокуона дойду президенигэр диэри 6 эрэ кэрдиис, төхтүр баар диэн этэрэ быһаарыллар кыахтанна. Ол аата бэйэ-бэйэлэрин билсэр дьонтон алтыс киһи президени билэр, билсэр киһи буолуон сөп. Холо-бурга, билсэр дьонтон хайалара эрэ Москваҕа үлэлиир киһини үчүгэйдик билэр буоллаҕына, бу киһитэ правительствоҕа үлэлиир киһилиин билсистэҕинэ, ол правительство үлэһитэ киһи президен-ниин билсиһэр киһини билэр буолуон сөп. Биһиги быстах ылбыт холобурбутугар президеҥҥэ диэри алта кэрдиис баара биллэн тахсар.

Аҕыйах ахсааннаах омукка билсиһии улахан күүстээх. Ол курдук, өссө сорохтор ханан эрэ аймахтыылара биллэн таҕыстаҕына, бу билсиһии ордук чугасаһарыгар тириэрдэр. Ол иһин аҕыйах ахсаан-наах омук аймахтаһыыны үөскэтэн, чугаһатан кэбиһэр куттала олус улахан, кэлэр көлүөнэлэрин кэхтиитэ түргэнник кэлиэҕэр сөп.
 
Аҕыйах ахсааннаах омук дьоно билсиһиини, ыал буолууну ордук киэҥник тарҕаттахтарына, аймахтарын ырааҕынан тэниттэхтэринэ уонна “Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй” диэн өс хоһоонун тутуһа сырыттахтарына эрэ сайдыыны ситиһэр, ахсааннара эбиллэр кыах-танар. “Хаан тупсарыыта” диэн сахалар үөрэхтэрин туһаныы эрэ аҕыйах ахсааннаах омугу оннук алдьархайтан быыһыыр аналлаах. 
Аныгы үйэҕэ олох сайдыытыттан билсиһии өссө кэҥээтэ. Айанныыр транспорт сайдыыта, үлэ-хамнас киэҥ сирдэргэ тарҕаныыта билсиһии, көрсүһүү ордук кэҥээн, тэнийэн иһэригэр тириэрдэр. Билигин интернет сайдыыта маны өссө кэҥэттэ, атын дойдуларга кытта тарҕатта. Атыы-тутуу дьыалата интернетинэн киэҥник тарҕанарын тэҥэ, билсиһии эмиэ элбээтэ. 

Араас омук дьоно аймахтардаахтар сахаларга эмиэ элбээтилэр. Ол иһин сахабыт тылын, өйүн-санаатын, үтүө үгэстэрин үөрэтии эмиэ дириҥээн, атын омуктарга  тарҕатыы, кэҥээн биэрэрэ эрэйиллэр.

Онон олох сайдан, араас тиэхиникэ элбээн, кыаҕыран истэҕинэ дьон билсиһиитэ өссө кэҥээн, тэнийэн биэрэн иһэр. 

СЫТЫ БИЛИИ УРАТЫТА

Сахабыт тылын иччилээх диибит. Тыл иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьар. Олус былыргы кэмнэртэн биллэр сахабыт тылын үөскэтэр бары дорҕооннорго дириҥ өй-санаа өйдөбүллэрэ иҥэн сылдьалларыттан тылбыт иччилээх диэн этэллэр. Ол аата тыл дорҕоонноро мэйиигэ хамсааһыны үөскэтэллэриттэн онно сөп түбэһэр өй-санаа үөскээн тахсан киһиэхэ дьайыыны оҥорор.

“Ы” дорҕоон сахаларга саамай ыарахан, ыар тыллары үөскэтэр. Бары ыараханы үөскэтэр тыллар “ы” дорҕоонтон саҕаланаллар; ыы, ыар, ынчык, ыарыы, ынырык уонна да атыттар. “Ы” дорҕоон хатыланнаҕына “ыы” диэҥҥэ кубулуйдаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйар, ытааһыны илэ үөскэтэр. “Ыы” дорҕоонунан бүтүүлээх иккилии сүһүөхтээх тыллар бары кэриэтэ эрэйгэ, куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр.
Улахан кыыллар бары туохтан эрэ кутталлаахтан көмүскэнээри бэлэмнэннэхтэринэ ырдьыгынаан, кыыһырбыттарын биллэрэллэр уонна тиистэрин көрдөрөллөр. “Р” дорҕоон хатыланнаҕына “рр” диэҥҥэ кубулуйдаҕына ырдьыгынааһыны үөскэтэр. Ыр-р, бар-р, тур-р диэн эттэхпитинэ тылбыт ураты күүһүрэр, ырдьыгынаан ылар дорҕооннонон түргэнник тэйэн биэрэргэ тириэрдэр.

Куһаҕан дорҕоон баар буолуута үчүгэй дорҕоону булан ылыыга туһалыыр. Сахаларга үчүгэй дорҕоонунан “ү” дорҕоон буолар. Бу дорҕоон үгүс үчүгэй, туһалаах суолталаах тыллары үөскэппитэ тут-тулла сылдьаллар. Үтүө, үрүҥ, үчүгэй диэн саамай туттуллар тыллар.
 
Сыт диэн тыл эти-сиини сытыаран сынньат диэн өйдөбүллээх. Сытыы эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буоллаҕына, аһара барбатаҕына табылларын “ыы” диэн ытааһын дорҕооно биллэрэр. Сытыы аһара бардаҕына киһи киһи быһыытын сүтэрэр. Аһара уһуннук сытыыттан ханнык эрэ сыт үөскээн тахсар, эт-сиин сытыйыыта саҕаланар.
  
Киһи ыарыйдаҕына, мөлтөөтөҕүнэ сытар, сынньанара элбиир. Утуйарбытыгар сытабыт, сынньанабыт, күүс мунньунабыт. Аһара уһуннук сытыы киһи быһыыта буолбатах, киһи аһара уһуннук сып-пакка туран тугу эмэ оҥордоҕуна биирдэ киһи буолууну ситиһэр, киһи быһыылаахтык үлэлээн, тутан олоҕун олорор кыахтанар.
 
Уһуннук сытыыттан сытыйыы үөскээн тахсара сахабыт тыла өйтөн-санааттан улахан тутулуктааҕын биллэрэр. Сытыы аһара ба-рыыта эт-сиин уһуннук хамсаабатыгар тириэрдэн сытыйыыны үөскэтэн таһаарар. Өр сытыыттан уларыйыы киирэн тыыннаах эт-сиин атын көрүҥҥэ кубулуйуута кэлэрэ сытыйыы диэн ааттанар. Сытыган диэн ураты сыты таһаарар эрбэһини ааттыыбыт. Элбэхтик сытар киһини сытыган диэн этиэхпитин сөп.

Киһи айылҕаттан анаммыт билиини ылынар биир көрүҥүнэн сыты билиитэ буолар. Дьон айылҕаҕа быһаччы сылдьар эрдэхтэринэ сыты билэр кыахтара ыттан итэҕэһэ суох буоларын билигин да аһара сытымсах дьон бааллара бигэргэтэр. Олус былыргы төрүттээх, кырдьаҕас, олох охсууларыттан уларыйбакка эрэ сылдьар өйдөөх-санаалаах омукпутун биллэрэр биир уратыбытынан сыллааһыны, сыты билиини ураты өрө тутарбыт буолар. Мурун диэн киһи араас сыттары билэр тутаах уоргана. Араас тус-туспа сыттар киһи өйүгэр-санаатыгар бэйэлэригэр сөп түбэһэр суолталаах санаалары үөскэтэн таһаараллар. Ол курдук, куһаҕан, сөбүлээбэт сыт киһини соҕотохто тэйитэр, антах анньар, чугаһаппат, киэр хайыһыннарар. Эт-сиин доруобай буолуута таһаарар сыта хайдаҕыттан быһаарыллар.

Сыт киһиэхэ дьайыытын сахалар былыр-былыргыттан билэн туһаналлар. Олус үчүгэй сыттаах буҕарааскай отунан түптэ оҥостон буруолатан үчүгэй сыты тарҕатаннар санааларын тупсара сылдьаллар этэ. Үчүгэй сыт үчүгэй санаалары үөскэтэн киһи үчүгэйи оҥорорун элбэтэр кыахтаах, онтон куһаҕан сыт тэйитэр, чугаһаппат уонна санааны куһаҕаҥҥа түһэрэн оҥорор быһыыны атахтыан сөп. Араас биллибэт, куһаҕан абааһылар олус ыар сыттаахтара, оннук сыты тарҕатан кэбиһэллэрэ элбэх кэпсээннэртэн биллэр.
Сахалар кими эмэ сөбүлүүллэрин, таптыылларын биллэрэргэ  сыллаан, сытырҕалаан ылыыны туһаналлар. Кыра оҕо “сыллыый” диэн ааттанар. Сыты сөбүлээһин, сыллаан ылыы сөбүлүүрү биллэрэр. Төрөппүттэр сыллаа диэн тылы кыра оҕолоругар анаан үгүстүк тутталлар. Кыра оҕо - үүт сыттаах. Оҕо сыта туймаардар үчүгэй. Сыллыы сылдьыаххын баҕараҕын. Ол иһин үгүстэр оҕолорун “сыл-лыый” диэн ааттыыллар, сотору-сотору сыллаан ылаллар.
 
Сөбүлүүр киһи ураты сыты таһаарарын анараа киһи биллэҕинэ сөбүлүүрэ өссө улаатыан сөп. Ол үтүө сыт тардыытынан сөбүлэһэр дьон бэйэ-бэйэлэригэр чугасаһаллар, сысталлар, сыллаһаллар. Үчүгэй сыт туймаардар, тардар, угуйар, көҕүтэр күүстээх. Таптал ордук сыттан тутулуктааҕын арҕааҥҥы үөрэхтэри тутуһаммыт туһаммакка сылдьабыт. Сыт өйгө-санааҕа күүскэ дьайар уратытын өссө билбэт эрдэхтэринэ сахалар сыллаһаллар эрэ диэн күлүү гынар курдук этээччилэр элбии сылдьыбыт кэмнэрэ баар этэ.

Сыллаан ылыы сыты билиигэ, сыты сөбүлээһиҥҥэ олоҕурар уонна киһи биир билэр-көрөр уорганын кытта быһаччы сибээстэһэр. Kиһи араас сыттары элбэҕи билэр. Ордук дьарыктаммыт дьон сыты билиигэ улахан ситиһиилэри оҥороллор. Араас астар, табаах, арыгы, духуулар сыттарын элбэх дьон эндэппэккэ эрэ арааран билэллэр.

Сыты билиини киһиэхэ айылҕа биэрбит. Кэлин кэмҥэ дьон олохторо тупсан, айылҕаттан тутулуктарын сүтэрэн истэхтэринэ, сыты билэр дьоҕурдара сыыйа-баайа сүтэн, туһалаабат буолан иһэр. Баҕарбыт дьахтар ураты сытын арыычча эр киһи арааран билэр кыахтаах. Билигин “сексуальность” диэн тупсаран омуктуу ааттыыр быһыылара ордук бу сыттан тутулуктаах. (8,36).

Эр дьон болҕомтолорун тардар сыты дьахталлар сымыыттара ситтэҕинэ ордук күүскэ таһаараллар, ону сыты билэр муруннар тэйиччиттэн да хабан ылыахтарын уонна сытыы харахтар тас көрүҥ, хамсаныылар уларыйыыларын таба көрүөхтэрин сөп. Маннык сыты ханнык баҕарар кыыллар кэмнэрэ кэллэҕинэ таһаараннар туһаналлар. 

Таптаһар дьон сыттара уһун кэмҥэ уларыйбат. Ол иһин дьон үйэлэрин устата таптаһаллар, бииргэ олороллор. Сөбүлүүр сыт тардар күүһэ бииргэ сылдьалларыгар, олороллоругар көмөлөһөр, тирэх буолар. Сөбүлэспэт, таптаспат буолбут дьон сыттара уларыйан хааларыттан таптаһар кыахтара мөлтөөн, ахсаан барарыттан бииргэ олорор кыахтара суох буоларыттан арахсаллара тиийэн кэлэр. 
Таптал аан маҥнай ыраахтан сылдьан “Таптыы, сөбүлүү көрүүттэн” саҕаланан баран хараҕынан көрөн билсииттэн быһаарсыллар. “Көрө түһээт сөбүлээбитим” диэн этиини дьахталлар элбэхтик туһаналлар. Сөбүлүү көрсөр харахтар бэйэ-бэйэлэригэр тардыһаллар, сыыйа-баайа чугасаһан барар кыахтаналлар. Өссө чугасаһан, бил-сиһэн истэхтэринэ сыты билэр кыахтара арыллан, баһылаан барар. Сыллаан ылыы сыты билиини, сыты сөбүлээһини кытта сибээстээх. Таптал диэн тыл сөбүлүүр киһини таба талан ылыыны биллэрэр уонна ыал буолуу үгэстэригэр былыргы кэмнэртэн туттулла сылдьар. Таптал сыты сөбүлээһинтэн саҕаланан баран өссө чугаһыы сатааһыны үөскэттэҕинэ салгыы сайдан иһэр чинчилээҕэ быһаарыллар.
 
Сорох кэмҥэ соччо сыты билбэт да киһи мунна биирдэ эмэтэ “Чөллөрүйэн ылар кэмнэрдээх”. Бу кэмҥэ сыты арааран билии күүһү-рэн киһи сөбүлээбэт сыттарыттан тэйэн, ыраатан биэриэн сөп. Эт-сиин, атын эти-сиини сөбүлээһинэ сыттан быһаччы тутулуктаах. Билигин бары дьахталлар араас ураты сыттаах духуулары, уулары туһаналлара, сыттарын тупсарыналлара элбээһинэ эр дьону быһаччы албынныы сылдьалларыгар тириэрдэр буолла.
  
Аныгы технологиялар аһара сайданнар сайдыылаах дьахталлар араас сыттары булан эбинэн, туһанан иһэр кыахтаахтар. Айылҕаны албыннааһын салҕанан баран иһэрэ куһаҕан, үчүгэйгэ тириэрдэрэ биллибэт. Сиэкис дьыалатыгар дьахталлар эр дьону аһара баһыйал-лара биллиитэ уонна салҕанан баран иһиитэ, сайдыылаахпыт диэн ааттанар дойдуларга эр дьон мөлтөөн, ахсааннара аҕыйаан иһиитигэр тириэрдэрэ омуктар сайдыыларыгар туһаны аҕалбат.

Уурааһын диэн уоһу атын эккэ-сииҥҥэ даҕайыы, онтон уураһыы - уоһу уоска даҕайыы аата. Kыыстаах уол сыһыаннарыгар уураһыы киирдэҕинэ ураты, өссө чугасаһар сыһыаннаһыылары киллэрэн эрэл-лэрин биллэрэр. Билсиһии өссө салҕанан баран уураһыыга тиий-дэҕинэ, бу дьон холбоһуохтарын чахчы сөп буолар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии сыты билиигэ эмиэ туттуллар. Ол курдук, сөбүлүүр сыт киһини тардар, угуйар, онтон сөбүлээбэт сыт киһини тэйитэр, антах анньар, эр киһи баҕатын намтатар, суох да оҥоруон, сөбүлэспэт, таптаспат буолбут кэргэн-ниилэр бииргэ олороллоругар итинник эрэйдэри көрсүөхтэрин сөп.
 
Араас сыттары билэллэрин сааһырбыт дьон бэрэбиэркэлэнэ сыл-дьыахтара этэ. Кырдьаҕас дьону элбэхтик көҕүрэппит ковид ыарыыта киириитэ киһи сыты билэрин суох оҥорон кэбиһэр. Аныгы медицинэ үөрэхтээхтэрэ быһаараннар сыты букатын билбэт буолуу киһи олоҕо бүтэн эрэрин биллэрэр бэлиэ буолар диэн этэллэр. Олоҕо бүтэрэ лаппа чугаһаан эрэр киһи аан маҥнай сыты билэр дьоҕура суох буоларын арыйаннар ити быһаарыыны оҥорбуттар.

Сахалар олохторугар сыты билиини туһана сылдьаллара айыл-ҕаттан тутулуктарын сүтэрэ иликтэрин биллэрэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн сыты билии аһара баран сытымсах диэҥҥэ тиийдэҕинэ куһаҕан өрүтэ улаатан тахсыан сөп.
 
Онон сыты билии диэн киһи киһиэхэ сыһыаныгар улахан дьайыылаах айылҕа биэрбит олус туһалаах хаачыстыбата буолар.
 
ААККЫН ТҮҺЭН БИЭРИМЭ

Олус уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэхтэрэ өс хоһоон-норунан этиллэн кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэллэр. “Үтүө аат-суол баайдааҕар ордук” диэн өс хоһооно байыы уһун үйэтэ суоҕун, онтон аат-суол уһун үйэлэргэ умнуллубатын быһаарар. “Аат-сурах ыраах барар” диэн өс хоһооно аат киэҥник тарҕанарын, ыраах сир-дэргэ тиийэрин таһынан, уһуннук, үйэлэргэ барарын биллэрэр. 

Былыргы кэмнэргэ сахаларга аат-суол диэн олус үрдүктүк сыана-ланар этэ. Аҕа ууһун үчүгэй аата-суола ыраахха диэри биллэрэ. Бары ааттарын-суолларын харыстыыллара, сыыһа туттунан түһэн биэрбэт-тэрэ уонна эппит тылларын куруук толороллоро. Араас атыы-эргиэн, ылсыы-бэрсии тэнийэн эрдэҕинэ киһини аатынан-суолунан билэл-лэрэ, төрүттэрин-уустарын билсиһэллэрэ, сыаналыыллара.

Аат-суол диэн холбуу этиини элбэхтик туттабыт. Бу этии аат уонна суол диэн тус-туспа тыллартан турар уонна киһи олоҕун устата тугу туһалааҕы, үйэлээҕи оҥорбутуттан быһаччы тутулуктанар:
 
- Аат диэн киһи аата, араспаанньата уонна аҕатын аата холбоһон киһи аатын үөскэтэллэр, кимтэн төрүттээҕин биллэрэллэр.

- Суол диэн киһи тугу эмэни уһун үйэлээҕи оҥорбута, туппута, туох ханнык; үчүгэй эбэтэр куһаҕан суолу-ииһи үйэтин тухары хаалларбыта, бу киһи туһунан хаһан да сүппэт бэлиэни, суолу үөскэтэр.
 
Урут сэбиэскэй кэм саҕана киһи диэн соччо аахайыллыбат буолара. Сотору-сотору солбуһа сылдьар салайааччылар элбэхтик кыайан толоруллубат сыаллары, хаһан да кэлбэт “коммунизмы” тутуохпут диэн сымыйа эрэннэриилэри уҥа-хаҥас биэртэлээн кэбиһэн дьон итэҕэллэриттэн тахсан хаалаллара. Ол кэмҥэ партия ыйыытын, салайааччылар этиилэрин толоро сатааһын баһылаан сылдьарыттан киһи бэйэтэ быһаарынан эппит тылын толоруута диэн өйдөбүл хаалан сылдьара, кыра үлэһит дьоҥҥо эрэ сыһыаннаах курдук этэ. Салайааччылар сымыйаны этэллэрэ билигин да хаала, суох буола  илигин була сатаан оҥоруллубут “айыы үөрэҕэ” диэн секта саха дьонун барыларын албынныы сылдьара биллэрэр. 

Ырыынак кэмэ кэлэн дьон өйүн-санаатын сыыйа көннөрөн биэрэн иһэриттэн былыргы курдук “Ааккын-суолгун түһэн биэримэ” диэн этиигэ олоҕурар буолан иһэр. Билигин ырыынак тутулуктара үөскээн эрэр кэмигэр биирдэ сымыйалаан, албыннаан түбэһэн хааллахха дьон итэҕэлиттэн тахсан хаалыы диэн өйдөбүл үөскээтэҕинэ, аны эйигин кытта ким да салгыы дуогабар оҥостубат, дьыаланы-куолуну эрэммэт кэмэ кэлэриттэн эппит тылы толоруу диэн киһи киһини кытта тутаах сыһыана үөскээн син баар буолан, олохсуйан эрэр.

Биир киһи аата-суола бэйэтин оҥорор дьыалаларыттан быһаччы тутулуктанар уонна дьон сыанабылларын ылан сыыйа-баайа билии-лэригэр тахсан иһэр. Аат-суол киэҥник тарҕаныыта “Албан аат, суон сурах түргэн кынаттаах” диэн өс хоһоонугар сөп түбэһэр.
Саҥа ыал аата-суола сыыйа-баайа тэрийээччилэр үлэлэринэн-хамнастарынан, оҕолорун хайдах иитэн, үөрэтэн, улаатыннаралла-рыттан тутулуктанан үөскүүр уонна тулалыыр ыалларга тарҕанан барар. Элбэх билсии-көрсүү, үлэ-хамнас табыллыыта, үөрэҕи баһы-лааһын ааты-суолу элбэтэр, киэҥник тарҕатар үлэлэргэ киирсэллэр.

Ыал аата-суола диэн дьон саамай кыра холбоһуктарын аата-суола буолар. Оҕолор аҕаларын, ийэлэрин, бэйэлэрин ааттара-суоллара холбоһон ыал аатын-суолун үөскэтэллэрин билиэхтэрэ этэ. Ыал үтүө аата-суола уһун кэмҥэ дьулуурдаах үлэттэн-хамнастан, бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй майгыттан, сыыһа-халты туттубаттан, оҕолору хайдах иитэртэн, үөрэтэртэн тутулуктанан үөскээн олохсуйар уонна тулалыыр дьоҥҥо тарҕанар. Аат-суол “Төрүт уус ыал” диэҥҥэ кубулу-йарыгар ыал оҕолоро, сиэннэрэ ылар оруоллара ордук үрдүүр.

Аҕа ууһун аата-суола аймахтар хайдах быһыылаахтарыттан хомуллан, үлэлэриттэн-хамнастарыттан тутулуктанан үөскүүр. Билигин улахан аҕа уустара чугас аймахтарынан, биир араспаанньалаахтарынан син биллэллэр. Нууччалар ааттарын, араспаанньаларын ыган-хаайан, албыннаан, араас манньаны туһанан киллэрэннэр аймах-тыы буолбатах биир араспаанньалаахтар элбээн хаалыыларыгар тириэрдэн хаан аймахтар бэйэ-бэйэлэрин ситэ билсибэттэрин үөскэтэн кэбистилэр. Сахалыы ааттары ылыныыттан, араспаанньалары аҕа ууһун аатыгар уларытыыттан, бу быһыы сыыйа-баайа көнүө этэ.

Нууччалыы аат-суол киириититтэн аҕа ууһун аата-суола билигин ахтыллыбат буолан сылдьар. Ол эрээри, бу майгы сыыйа-баайа көнөн иһэр чинчилээҕэ дьон төрүччүлэрин үөрэтэн эрэллэриттэн биллэр. Саҥа ыал үөскээһинигэр аймахтар бэйэ-бэйэлэрин билсиһэллэригэр аҕа ууһун, чугас аймахтарын барыларын, үлэни төһө кыайбыттарын ахталлар. Арыгылаан, сыыһа-халты туттунан киһи быһыытын, сиэри таһынан барбыт аймахтар ааттара-суоллара намтыыр, түһэр. Аҕа ууһун, аймахтар ааттарын-суолларын харыстааһын, ол аата, куһаҕан аата суох буолуу өйдөбүлэ дьоҥҥо сыыйа киирэн иһэр.
 
Былыргы сахаларга сиэри кэһэр, буруйу-сэмэни оҥорор киһи, аҕа ууһун аатын түһэн биэрэр киһинэн ааҕыллара, бу дьону аҕа ууһа бэйэтэ сууттуура, дьарыйара. Аҕа ууһун аатын түһэн биэрии олус улахан буруйунан ааҕыллара. Бу быһыыны билиҥҥи олоххо тэҥнээн көрдөххө үлэлиир тэрилтэ эбэтэр бииргэ олорор ыаллар итэҕэллэриттэн тахсан хаалыы курдук буолуон сөп.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн аат-суол эмиэ икки өрүттээх, куһаҕанынан аатырыы диэн эмиэ баара дьон олоҕо улахан уустуктааҕын быһаарар. Ол аата олус улахан куһаҕаны, хара айыыны оҥорбут дьон ааттара уһун кэмҥэ умнуллубакка дьон өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн хаалыыта итинник, улахан содуллаах куһаҕан быһыылар уһун кэмҥэ сүппэттэригэр тириэрдэр. 
Олус улахан уоруйахтар, киһини өлөрөөччүлэр, сэрииһиттэр ааттара уһун үйэлэргэ умнуллубакка сылдьаллара куһаҕан быһыылар, куһаҕаны айыылар аҕыйаабаттарын, кэмэ кэллэҕинэ туох барыта эргийэн кэлэрин курдук, элбээн кэлэр кэмнээхтэрин биллэрэр. 
Былыргы сахалар куһаҕаны оҥорон өлбүт киһини дьону көмөр сиргэ көмпөккө, атын сиргэ көмтөрөллөрө, бэйэтигэр тиийиммит киһини хоруобар умсары уктараллар этэ. Ол аата бу киһи оҥорбут куһаҕан быһыытын, хара айыытын умуннараары, ким эмэ үтүктэн хатылаабатын туһугар итинник ураты көмүүнү оҥороллор эбит.

Дьон куһаҕан быһыылары, хара айыылары оҥорбуттара сыыйа-баайа умнуллан, симэлийэн баран иһиилэрин үөскэтэргэ бу быһыы-лары ахтыбат, санаабат буолуу тириэрдэр. Өлбүт киһини ахтыыга оҥорбут куһаҕан быһыыларын букатын ахтыбаттар, хаалларан умуннаран кэбиһэллэр. Бу киһи өйүн-санаатын, оҥорбут куһаҕан быһыыларын хара айыы оҥорон умнуу, ахтылларын суох оҥорон симэлитии эрэ суох буоларыгар, сүтэригэр тириэрдэр.
 
Сахалар таҥараларын үөрэҕэр куһаҕан санаалартан ыраастаныы диэн олохсуйбут үйэлээх үгэһи туһанан куһаҕан быһыылары оҥор-буту умнууга, хаалларыыга анаан тутта сылдьаллар.

Улаатан иһэр эдэрдэр кими эрэ үтүктэн, батыһан үөрэнэллэрэ, сөбүлээбит быһыыларын холобур оҥостоллоро ордук элбэх. Ол иһин, дьон оҥорбут куһаҕан быһыылара хара айыы буолан умнуллан, суох буолан иһиэхтэрэ этэ. Куһаҕан быһыылар умнуллаллара, хаалан иһэллэрэ эрэ эдэрдэр өйдөрө-санаалара ыраас, үчүгэй быһыылары элбэх-тик оҥорор кыахтаах буола улааталларыгар тириэрдэр.
 
Үчүгэй быһыылар, үрүҥ айыылар дьоҥҥо туһалыылларын уонна элбииллэрин туһугар эдэрдэри үөрэтиигэ аан маҥнай дьон оҥорор бары хара айыыларын, куһаҕан быһыыларын арааран билэллэрэ, олору бэйэлэрэ оҥорбот буола үөрэнэллэрэ улаханнык туһалыыр.
 
Үчүгэй ааты-суолу уһун кэмнээх үлэнэн-хамнаһынан, үчүгэй майгынынан, дьоҥҥо сыһыанынан ситиһиллэр. Үчүгэй ааты-суолу харыстаабатахха сотору кэминэн суох буола сотуллан, симэлийэн хаалыан сөп. “Буочукалаах мүөтү ньуоска дьүөкэт буорту оҥорор” диэн этии үчүгэй аат-суол сотуллара дөбөҥүн, кыра да куһаҕан быһыы аакка-суолга буортуну оҥороро ордук улаханын быһаарар.
 
“Үчүгэй киһи суола сырдык, куһаҕан киһи суола хараҥа” диэн өс хоһооно киһи олоҕун устата оҥорбут быһыылара хайдахтарын, дьоҥҥо туһалаахтарын дуу, буортулаахтарын дуу тус-туспа араарарын таһынан ханнык сыанабылы ыларын быһаарар. Ол курдук, үчүгэй быһыы сырдыкка, үрүҥҥэ, онтон куһаҕан быһыы хараҕа, хараҥаҕа тэҥнэнэрэ олус былыргы кэмнэртэн үөскээбит өй-санаа арахсыылара буолаллар уонна билигин да туттулла сылдьаллар.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн ааты-суолу харыстыырга, сыыһа-халты туттунан түһэн биэрбэккэ сахалар үөрэтэллэр. Оҕо төрөппүтүн үтүктэр, батыһар киһитигэр кубулуттаҕына аатын түһэн биэрбэт кыахтанар. Төрөппүт аатын оҕото түһэн биэрбэтэ хайаан да ирдэнэр көрдөбүлгэ кубулуйуута ыал, аҕа ууһун ааттара ордук сыанала-налларыгар тириэрдэр. Бары омуктар оҕоҕо аатын биэриини былыргы үгэстэригэр олоҕуран оҥороллор. Сахалар былыр-былыргыттан оҕоҕо аатын биэриини икки сүһүөхтээн оҥороллор этэ.

Оҕо кыра эрдэҕинэ араас таптал аатынан ааттыыллар. “Чыычаах”, “Сыллыый” эҥин диэн. Оҕо бу кэмҥэ анал аата да суох сылдьыан сөп. Өйдөнөн аатын истэн биллэҕинэ, майгынын, быһыытын уратылара арыллыбыттарын кэннэ, дьэ биирдэ аат биэрэллэр. 
Оҕо буолан бүтэн улахан киһи буолуутугар анал, тупсубут ааты эмиэ биэрэн иҥэрэллэр. Бу аат киһи тас быһыытыгар да майгыныгар да сөп түбэһэрин былыргылар хос ааттарыттан билигин быһааран билэр кыахтаахпыт. Киһи аатын курдук олорор. Киһи аата уһун үйэни түстүүр, өйү-санааны сайыннарар, тулуурдаах, дьулуурдаах буолууга ыҥырара ордук. Ол иһин аймахтар бэйэлэрэ билэр уһун үйэлээх, элбэхтик үлэлээбит-хамсаабыт, элбэх оҕолорун киһилии быһыыга үөрэппит киһи аатын оҕолоругар биэрэ, иҥэрэ сатыыллара ордук туһалаах. Уһун үйэлэммит, элбэх олоххо туһалаах, үчүгэй быһыы-лары, үйэлээх дьыалалары оҥорбут, өйө-санаата күүһүрбүт киһи санаата, аатын-суолун дьайыыта кэлэр көлүөнэлэригэр биллэр көмөнү оҥорорун сахалар таҥараларын үөрэҕэ дакаастыыр.

Олохторун ситэ олорботох, тугу эмэ туһалааҕы ситиспэтэх дьон ааттарынан оҕолорун ааттыыртан сахалар туттуналлар этэ. Итини тэҥэ, аһара киэҥник биллэр киһи аата туһалыыра эмиэ кыра, эдэр киһини аһара барыыга үөрэтэринэн уһун үйэни түстээбэт.
Ырыаһыт Саша Самсонов – Айыы уола суох буолбута ыраатан иһэр. 1998 сыллаахха ыарыыта бэргээн алтынньы 12 күнүгэр суох буолбута, олохтон туораабыта. Саша Самсонов “Айыы уола” диэн псевдонимы, хос ааты ылыммыта. Айар киһиэхэ араҥаччылыы сырыттын диэммин ити ааты талбытым диэн ийэтэ этэр эрээри, бу баҕа санаата төттөрү өттүгэр тардыбыт буолуон сөп. Ол курдук, айыы диэн тылбыт биир эрэ үчүгэй айыыны оҥорууну биллэрэр, онтон куһаҕан айыыны оҥорууга эбэн табыллыбакка хаалааччылар үксэтэн кэбиһэллэрин тэҥэ, өлбүт киһи өйө-санаата айыы буолан Үөһээ дойдуга тахсан эдэрдэри ыҥыра, угуйа сылдьарын сахалар билэн өлбүттэртэн бэйэлэрин туспа араарына сылдьаллар.

Эдэр сааһыгар олохтон туораабытыгар хос аата улахан суолтаны ылбытыгар сөп. Уһуннук Орто дойдуга олоруу киһи быһыылаах, киһи быһыытын аһара барбат, көрсүө, сэмэй эрэ дьоҥҥо табылларын билиэ этибит. Айыы буолуу диэн өй-санаа Үөһээ дойдуга көтүүтүгэр тириэрдэринэн киһи өлбүтүн, өйө-санаата арахсан туспа барбытын кэннэ кэлэр улахан уларыйыы буолар. Биһиги быһаарыыбытынан айыы диэн хос аатын тардыытынан, бу аһара талааннаах эдэр киһи олохтон, Орто дойдуттан эрдэлээн барбыт буолуон сөп.

Айыы Сиэнэ диэн ааттаммыт Степан Попов эмиэ ситэ олорбокко айыыларга барбыта. Айыы буолуу диэн өлбүттэр өйдөрө-санаалара ааттанар. Ол иһин Үөһээ дойдуга сылдьар айыылар тыыннаах дьону угуйар, ыҥырар күүстээхтэриттэн ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро сатааһыҥҥа, сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэх-тэрин сөбүттэн айыы диэн тылы улаханнык саҥарыллыбат, олус сэрэхтээхтик тутта сылдьыы табыллар. Бу тыыннаах дьоҥҥо анаан туттуллубат тылы дорҕоонноохтук саҥара сылдьыбыт В.Кондаков уонна Тэрис өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга барбыттара ыраатта.

Сахалыы өйү-санааны ситэ билбэппититтэн, дорҕооннор дьайыы-ларын аахсыбаппытыттан, куһаҕан дорҕооннордоох ааты ылынан кэбиһиэхпитин сөп. Куһаҕан дорҕооннордоох аат дьайыыта тардара үчүгэйгэ тириэрдибэт диэн сахалар үөрэхтэрэ этэрин тутуһуохха сөп этэ диэн билигин кэлэн этэрбитигэр тиийэбит.

Саха республикатын главнай пристаба Андрей Аскольдович Кулаковскай атырдьах ыйын 18 күнүгэр 2010 сыллаахха соһуччу ыалдьан, инсультан өлбүтэ. Сотору кэминэн Лаптевтар муораларыгар “Алексей Кулаковскай” диэн ааттаах муораҕа сылдьарга аналлаах буксир шторм кэмигэр кыайан салаллыбат буолан тимирбитэ. Төһө да шторм буола турдар командата улахан уопуттаах этэ диэн этэллэр. 14 киһилээх командатыттан 3 киһини эрэ булбуттара. Атыттара тоҥон өлбүттэр диэн биллэрбиттэрэ. Тимирбит хараабыл капитана этэринэн шторм кэмигэр эмискэ электрическэй уот баран хаалыытыттан салал-лыбат буолбут хараабыл түҥнэстэн тимирбит. Ааты-суолу иҥэрии улахан суолталаах диэн сахалар үөрэхтэрэ этэр. Муораҕа сыһыаннаах дьон хараабылга аатын иҥэрдэххэ “Сол курдук устуоҕа” диэн этэллэр. Сааһыгар муора диэни билбэтэх киһи аатын муора хараабылыгар иҥэрии итинник түмүктэнэрэ эрдэттэн бэлэмнэммит курдук.

Сахалар олус уһун үйэлээх омукпут. Биһиги олохпут үөрэҕэ олус дириҥ уонна киэҥ, киһи олоҕун төрүөҕүттэн анараа дойдуга барыар диэри барытын хабарын тэҥэ, хас да көлүөнэ иннинэ билгэлиир. Билэр киһилэрин туһунан “Хос эһэтэ хамначчыт этэ” диэн эттэх-тэринэ, өйө-санаата онтон өнүйбэтэ биллэн хаалыа. Бу этии киһи буор кута хас эмэ көлүөнэлэр усталарына сайдыытын, үлэҕэ-хамнаска үөрүйэх буолуутун быһаарар. Олоххо сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин билэн таба туһаныы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар. 

Киһи аатын курдук олоҕун олорор диэн этии табатык сыаналаа-һыны эрэйэр. Үчүгэй дорҕооннордоох, кыахтаах, сайдыылаах буор куттаах өбүгэлэртэн бэриллэн иһэр аат киһи олоххо элбэх ситиһии-лэри оҥорорун, уһун үйэни түстүүрүн төрөппүттэр туһаныахтара этэ.
 
Онон аат дорҕооннорун дьайыылара киһи өйүгэр-санаатыгар быһаччы тиийэн өйүн-санаатын төрүттүүллэрин тэҥэ, атыттар санаа-ларын, киниэхэ сыһыаннарын эмиэ уларыталлар. 

БУРУЙДААҔЫ БУЛУУ

Биһиги сахалар сайдан, ахсааммыт эбиллэн иһэригэр, таҥарабыт итэҕэлэ олоххо киирэригэр, сахабыт тыла олох бары эйгэлэригэр толору туттулларыгар баҕарабыт. Бу баҕа санаабыт туолан иһэригэр бииргэ олорор нуучча омукпутугар үлэ үгүс көрүҥнэригэр баһыттарарбыт улахана элбэҕиттэн араас мэһэйдэр үөскээн сылдьаллар. 

Ханнык баҕарар дьыала кыаттарбата, табыллыбата, баҕа санаа хоту баран испэтэ билиннэҕинэ, туорайдаһар, мэһэйдэһэр буруйдааҕы булуу уонна олору туоратыы, суох оҥоруу эрэ, бу дьыаланы көнөр суолга киллэрэргэ кыах биэрэрин туһаннахха сатанар.

Бука бары саха тыла мөлтөөтө диибит, мөлтөөбүтүн, туората сатааһын баарын билэ сылдьабыт. Саха тыла мөлтөөһүнүгэр баһы-лыыр омук тылынан нууччалыы саҥара сатыыр төрөппүттэр оҕолорун кыра, саҥа саҥаран эрдэхтэринэ сахалыы саҥарарга, кэпсэтэргэ, бэйэлэрин саха тылынан саҥаран ыҥырарга, ийэ, аҕа, эбэ уонна эһэ диэн ааттыырга үөрэппэттэриттэн оҕолор төрөөбүт тылларын билэллэрэ аҕыйаан иһэрэ аан бастакы уонна сүрүн биричиинэ буолар.
 
Бу дьыалаҕа, саха тыла мөлтөөһүнүгэр буруйдааҕы булуу улахан  уустуга суох. Буруйдааҕы булууга ким оҕону аан маҥнай саҥарарга үөрэтэр кыахтааҕын быһаарарбыт эрэ ирдэнэр. Кыра оҕо аан маҥнайгы тылларын саҥара үөрэнэрэ ийэтин эбэтэр эбэтин көмө-түнэн, үөрэтиитинэн быһаччы саҕаланар. Бу кинилэр туох диэн саҥарда үөрэтэллэр даҕаны оҕолоро, ол курдук саҥарарга үөрэнэн улаатар. Ол иһин хайа баҕарар ийэҕэ оҕотун бэйэтэ саҥарар сахатын тылынан саҥарда үөрэтэр кыаҕа толору баарын туһаныы эрэйиллэр.

Саха тыла мөлтөөн иһэригэр ийэлэр, эбэлэр, ол аата дьахталлар буруйдаахтар. Оҕо бастакы саҥарар тылларын кинилэр көмөлөрүнэн үтүктэн саҥара үөрэнэр. Бу буруйдарын билинэн көннөрүнэллэрэ, оҕолору саҥа саҥаран эрдэхтэринэ сахалыы саҥарда үөрэтэллэрэ  ирдэнэр көрдөбүл буолар. Оҕолор сахалыы саҥардахтарына өй-санаа үөрэҕин баһылааннар сахалар элбиирбит тэҥэ, өйдөрө-санаалара туруктанан, ийэ куттара үчүгэй үгэстэргэ иитиллиэхтэрэ этэ.
 
Оҕону иитиигэ тыл үөрэхтээхтэрэ була сатаан оҥорбут, сымы-йаны этэр “айыы үөрэҕэ” оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэр диэн этиитэ улахан буортуну, ийэлэр оҕолорун өйүн-санаатын үчүгэй үгэстэринэн ииппэттэрин үөскэттэ. Эдэр саха оҕолоро буруйу-сэмэни оҥороллоро элбээһинигэр “айыы үөрэҕэ” быһаччы буруйдаах.

Саха оҕолоро сахалыы саҥарбаттарыгар буруйу атыттарга хайдах да кыайан түһэрэр, көлбөрүтүнэр кыаллыбат. Ким ылыныай атын киһи тустаах буруйун? Аһара нууччатымсыйбыт, солумсахтара улаа-тан хаалбыт, атын омук буола сатаабыт дьахталлар оҕолорун сахалыы саҥарарга үөрэппэттэр, элбэхтик кэпсэппэттэр, барытын телевизэргэ, видиккэ уонна телефоҥҥа сыҥалаан кэбиһэ сылдьаллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ, аҕа илиитигэр өссө киирэ илигинэ, сүрүн көрөөччүлэр, хас биирдии тылы саҥарда үөрэтээччилэр эһиги, дьахталлар эрэ буолар-гыт ханнык да атын быһаарыыта суох биллэр.
 
Эһиги куһаҕан дорҕоонноох, “па-па” диэн тылынан оҕолоргут аҕаларын ааттата үөрэтэҥҥит, оҕолор аҕаларын кыра эрдэхтэриттэн аанньа ахтыбат буола улааталлар. “Па” аата хаһан баҕарар па. Куһаҕан аата куһаҕан, “па” диэн сиргэнэри, сирэри үөскэтэр дорҕоон. Куһаҕан дорҕоон дьайыыта хаһан да көммөт. Бу дорҕоон дьайыыта куһаҕанын курдук оҕолор аҕаларын аанньа ахтыбат, этэр тылларын истибэт, үлэлээбэт, үлэҕэ үөрэнэ сатаабат буола улааталлар. Аҕаларын аанньа ахтыбат оҕолор киһилии быһыыта суох, куһаҕан, татым майгылаах буола улааталлара ханнык да саарбаҕа суох буолар.

Оҕону атаахтатыы, аһара маанылааһын, киэргэтии, киһиргэтии, буолар-буолбаттан барытыттан харыстыы, көмүскүү сатааһын, аһара халыҥнык таҥыннарыы эмиэ барыта дьахталлартан үөскээн тахсар куһаҕаҥҥа тириэрдэр быһыылар буолаллар. Бу быһыылар быстах майгылаах киһини улаатыннаралларын сахалар үөрэхтэрэ тохтото сатыырын, оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр атаахта-тымаҥ диэн үөрэтэрин туһаныы эрэ, бу халыйыыны көннөрүөн сөп.

Эр дьону, аҕалары мөлтөтүү, оҕолоро аанньа ахтыбаттарыгар үөрэтии эмиэ дьахталлартан тахсар. Дьахталлар оҕолорун аҕатын куһаҕан дорҕооннордоох, сиргэниини, сириини үөскэтэр “па-па” диэн тылларынан ааттатаннар оҕолоро аҕаларын аанньа ахтыбат, сыана-лаабат, тылларын истибэт буола улааталлар. Ону тэҥэ, оҕолор аҕала-рын бу куһаҕан дорҕооннорунан куруук ыҥыралларыттан эр дьон санаалара түһэр, кыайалларын да кыайбаттар, үгүстүк арыгыга ыллараллар, быраҕаттаан баран барааччылар эмиэ элбэхтэр.
Ийэлэр бэйэлэрин “ма-ма” диэн ынах маҥырыыр дорҕоонноох тылынан оҕолоругар ааттатаннар оҕолоро кинилэри ас таһан аһатар киһиттэн атыннык санаабаттар, үлэтин-хамнаһын хаһан да сыаналаа-баттар, сылайар-элэйэр диэн аһымматтар, харыстаабаттар. Бу дорҕоон куһаҕан дьайыыта нууччаларга уруттаан тиийэн, оҕолорун өйдөрө-санаалара туруга суоҕуттан билигин, бу омук дьонун ахсааннара биллэрдик аҕыйаан иһэрин, үлэни-хамнаһы кыайбаттарын бары билэбит эрээри, үтүктэ сатааччылар син-биир аҕыйаабаттар.

Өй-санаа, сахалыы таҥара үөрэҕин билэн тутуспаттан дорҕоон дьайыыта улаханын ситэ сыаналаабакка сылдьабыт. Оҕону куруук “Акаарынан ааттаатахха кырдьык акаары буолуо” диэн сахалар үөрэхтэрин умнан кэбиһии буолла. Дорҕоон киһи өйүгэр-санаатыгар ийэ кутугар быһаччы дьайыыны оҥорор. Ол иһин дьайыыны оҥороро киһи салгын кутугар букатын да биллибэт курдугун иһин, туох да суолтата суох курдук туттабыт эрээри, киһи ийэ кутун өйүн-санаатын, майгынын-сигилитин улаханнык уларытара биллэр. Куруук акаарынан, аҥаланан ааттаатахха ким барыта сотору кэминэн өйө-санаата оннукка уларыйарын эмиэ бары билэр курдукпут эрээри, “па-па” диэн куһаҕан дорҕооннордоох тылынан баар-суох эрэллэрбит, оҕолорбут аҕаларын ааттыы, улаханнык саҥара сылдьарбыт тохтообот.

Айыы диэн биир эмэ үчүгэйи оҥорууга туттуллар бэйэтэ куһаҕан өрүтэ элбэх тылы улаханнык саҥараннар оҕолорун, сиэннэрин аһара барыыга, сыыһа-халты туттунууга, куһаҕаны оҥорууга тириэрдэн кэбиһэллэрин аныгы, үөрэхтэммит дьахталларбыт тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар киирэн сылдьалларыттан билбэттэр.
 
“Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону иитэргэ, үөрэтэргэ анаан этэрин умнан кэбистэхпитинэ да туох да буолуо суоҕа дииллэр эрээри, улаатан иһэр оҕолор саҥаны айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатаан сыыһа-халты туттуналлара элбиириттэн эрэйгэ, буруйга тэбиллэн хаалалларын син-биир билэллэригэр тиийэллэр уонна хойутаан хаалан хомойоллор.

Онон биһиги сахалар төрөөбүт тылбыт мөлтөөһүнүгэр ким ордук буруйдааҕын булан дакаастаатыбыт. Дьахталлар бары биһиги эрэ бэрпит диэн киһиргэнэ-киһиргэнэ, хайҕана-хайҕана сахабыт тылын мөлтөтөн иһэллэр. Атаахтык иитиллэн сүрэҕэ суохтарыттан, бэйэлэ-рин көрүнэллэрэ аһара элбээбититтэн оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн сахалыы саҥарарга, кэпсэтэргэ, үчүгэй үгэстэргэ үөрэппэттэр, телефоҥҥа, видиккэ  уонна телевизэргэ аҥардастыы найылаан кэбистилэр. Бу туһалаах тэриллэр барылара нууччалыы эрэ саҥаралларыттан саха тыла мөлтөөн биэрэр. Бу олох үөскэппит итэҕэһин төрөппүттэр кыһаннахтарына ситэрэн, толорон биэрэр кыахтаахтар. 
Оҕолору кыра эрдэхтэринэ, ийэ куттара иитиллэр кэмигэр үчүгэй үгэстэргэ үөрэппэккэ көтүтэн кэбистэххэ төрөппүттэргэ бэйэлэригэр куһаҕан буолан тахсарын сэрэйбэттэр, билбэттэр. Улааппыт оҕолоро көрбөккө-истибэккэ бырахпыт элбэх кырдьаҕастара анаан тутуллубут кырдьаҕастар дьиэлэригэр симсэ сатыыллара элбээн иһэр.

Кэлин кэмҥэ биһиэхэ эдэр ыччаттар буруйу оҥоруулара биллэр-дик эбиллэн иһэр диэн бары этэллэр, суруйаллар. Бу биллэр чахчы буолла. Эдэр дьон үгүстүк сыыһа-халты туттан уонна саҥаны айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро охсоору быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбээтэ. Саҥаны айыыны оҥорон арыгыны элбэхтик иһэн, итирэн хаалан араас быһылааҥҥа түбэһээччилэр эмиэ элбэхтэр. Бэргэһэ былдьааһыныттан саҕалаан дьону халааһыҥҥа, кырбааһыҥҥа тиийэ араас куһаҕан, сиэри таһынан, киһи оҥорбот быһыыларын, куһаҕан айыыны оҥороллоро үксээтэ.

Биһиги сууппут-сокуоммут үлэһиттэрэ, үөрэхпит министерствота бу олохторун саҥа саҕалаан эрэр эдэр дьон туохтан сылтаан, төрүөттэнэн маннык быстах, куһаҕан быһыылары оҥороллорун анаан-минээн үөрэтэллэрэ, чинчийэллэрэ эбитэ буоллар сахалар таҥара-ларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэн этэрин ылыныа, эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруктаах буола сайдарын төрүттүүрүн итэҕэйэн, бигэргэтэн туттуллууга киллэриэ этилэр.

Бу быһаарыы табатын дакаастыырга дьон олохторун тэҥнээн көрүү туһалыыр. Кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй, бэрээдэккэ үөрэм-мит оҕо уһун үйэтин тухары сыыһаны-халтыны, куһаҕаны оҥороро отой аҕыйаҕын, бэйэлэрэ бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй дьон оҕолоро эмиэ соннук майгыланан улаатарын сахалар былыргыттан билэн туһаналлар. Көрсүө, сэмэй, үлэһит дьону холобур оҥостуу улаатан эрэр оҕолор көрсүө, сэмэй буола улааталларыгар тириэрдиэ этэ.

Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин этиитинэн оҕону бэрээдэккэ, киһилии быһыыланыыга үөрэтии кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ оҥоруллара ордук туһалаах. Бу кэмҥэ оҕо ийэ кута иитиллэр, сайдар, ол иһин бары оҥорор быһыыта, билиитэ үгэс буолан ийэ кутугар ууруллубута хаһан да умнуллубакка сааһын тухары туһалыы сылдьар. Ол аата, кыра эрдэҕинэ бэрээдэккэ, үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит оҕо улаатан, билиитэ-көрүүтэ кэҥээтэҕинэ бэрээдэгэ өссө тупсар кыахтанар. Кыра эрдэҕинэ атаах оҕо бэйэтин араас баҕатын кыайан тохто-тумматыттан, улааттаҕына арыгыга ылларбатаҕына, сыыһа-халты туттунар киһи буола улаатар. Үгүс буруйу оҥоруулар сыыһа-халты туттунууттан, аһара барыыттан үөскүүллэрин билиэхпитин сөп этэ.

Билигин оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии төрдүттэн сыыһа хайысханан, киһиргэтии, дэбдэтии, атаахтатыы, айыыны “үчү-гэй” диэн сымыйанан этэн аһара барыыга үөрэтии өттүнэн баран иһэрэ өйдөрө-санаалара туруга суох буола улааталларыгар тириэрдэр.

Оҕолор бэрээдэги кэһэллэрэ төһө эмэ үксээбитин үрдүнэн оҕону иитии-үөрэтии сыыһа суолунан, хайысханан баран иһэрин биһиги үөрэхтээхтэрбит, учууталларбыт, тойотторбут түһээн да баттаппакка сылдьар курдуктар. Тэрис уонна тыл үөрэхтээхтэрэ айбыт “айыыларын үөрэҕин” сыыһаларын оннооҕор нуучча киһитэ Виктор Скрипин билэн “Московский комсомолец в Якутии” диэн хаһыакка суруйа сатаабыта. Сахалыы ааҕар, истэр төрөппүттэр “айыы үөрэҕэ” диэн була сатаан оҥоруллубут секта улаатан иһэр оҕолору иитиигэ уонна үөрэтиигэ олус улахан сыыһалардааҕын уонна ону оҕолорго үөрэтии улахан буруйга тэҥнэнэрин билиэхтэрин сөп буолла. 

Оҕолору иитии уонна үөрэтии сыыһа хайысханан баран иһэллэ-риттэн эдэр дьоммут, уолаттарбыт эстии-быстыы суолугар киирэн иһэллэр. Маны тохтоторго, көнө, киһилии суолга киллэрэргэ саха дьоно, аан бастаан бары төрөппүттэр түмсэн, кыһанан, тыл үөрэх-тээхтэригэр, ону-маны була сатаан суруйааччыларга найылаабакка эрэ бэйэлэрэ ылыстахтарына эрэ кыаллар суол буолла.
Биһиги “айыы үөрэҕин” сыыһаларын ырытан, дакаастаан суруйбуппутун “Чолбон” сурунаал 2006 сыллаах ахсыс ньүөмэригэр бэчээттээн таһаарбыттара. Бу сыыһалары көннөрүү хайаан да ирдэниллэр. Өй-санаа, таҥара үөрэҕэ ханнык да халыйыыта, сымыйата, тупсарыыта уонна былыргы ойууннар олохтообуттарыттан уларытыыта суох буолара ирдэнэр. Өй-санаа үөрэҕин сыыһа үөрэтиигэ сотору кэминэн эппиэттиир, быһаарыы биэрэр түгэннэр тиийэн кэлиэхтэрин сөп диэн сыыһа үөрэтээччилэри сэрэтэбит. Ол курдук, туох эмэ саҥаны, дьон билбэттэрин, айыыны оҥороору, саҥаны айа охсоору сыыһа туттан быстах быһыыга түбэспит оҕолоох төрөппүттэр “айыыны оҥоруҥ” диэн үөрэтэр үөрэх тэрилтэлэрин уонна соннук этиилээх, ыҥырыылаах кинигэлэри суруйан тарҕаппыт Тэристэн, Санаайаттан, “айыыны оҥоруҥ”, “айыы буолуҥ”, “айыы үчүгэй” диэн алгыыр дьахталлартан быһаарыы көрдүүр кыахтаахтар.
Билигин төрөппүт оҕотун иитиигэ-үөрэтиигэ эппиэтинэһэ күнтэн-күн үрдээн иһэр. Баар-суох оҕотун өйө-санаата туруктанарын туһугар кини эрэ аан бастаан кыһанар. Ырыынак сыһыаннаһыылара киириититтэн үйэлэрин тухары үлэлээн-хамсаан, кылахтаһан муспут баай-дарын-малларын дьон бары эрэллээх, туруктаах өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэригэр, оҕолоругар туттарыахтарын, хаалларыахтарын уонна өссө элбэтиэхтэрин баҕара саныыллара биллэрдик күүһүрдэ.

Оҕо иитиитигэр, өйө-санаата сайдыытыгар ийэ ылар оруола ураты үрдүгүн сыаналаан туруктаах өйдөөх-санаалаах, тулуурдаах кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ-үөрэтэргэ сахалар Кут-сүр уонна таҥараларын үөрэҕин тутуһуу туһалаах диэн этэбит.
 
Өй-санаа үөрэҕин буккуйуу, сыыһа хайысханан ыыта сатааһын, дьон өйүн-санаатын сымыйанан, албынынан буккуйуу иһин былыргы кэмнэргэ, таҥара үөрэҕэ сайдан, тарҕанан эрдэҕинэ, буруйдааҕы тутан ылан көстөр сиргэ уматаллара. Араас аптаахтар, өйү-санааны букку-йааччылар ити иһин сэрэнэллэрэ, аһара барбаттар этэ.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ барылара туоратыллан, умнуллан хаалбыттара. Онон туһанан тыл үөрэхтээхтэрэ төһө эмэ үөрэх-билии сайдыбыт кэмигэр киһи өйүн-санаатын икки аҥы араара, сахаларга букатын суох “аньыы” диэн тылы булан киллэрэ сатааһыннара салҕана турара тохтообот. Өй-санаа үөрэҕин сыыһа хайысханан ыытыы, сымыйанан ону-маны була сатааһын эппиэтинэһэ хойутаан да буоллар тиийэн кэлэр уонна улахан буолар. Ол аата иэстэбил үөскээн кэлиэхтээх. Тоҕо диэтэххэ, ыал соҕотох, мааны оҕото, сыыһа үөрэх сабыдыалыгар оҕустаран куһаҕан, сиэргэ баппат быһыыны оҥорон кэбистэҕинэ, хаайыыга бардаҕына, бэйэтигэр тиийиннэҕинэ, бу ыаллар эстэр, симэлийэр дьылҕаланаллар, олохторун салгыыр киһитэ суох хаалаллара иэстэбил улахан буоларын биллэрэр. Ол иһин төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын аһара ыытааччылары, халытааччылары, сымыйанан, ону-маны була сатаан суруйааччылары, үөрэтээччилэри булан көннөрүүлэрэ уонна эппиэккэ тардыылара сүрүн сорук быһыытынан киирсиэ этэ.

Өй-санаа үөрэҕэ олох көрдөбүлүгэр сөп түбэһиэхтээх. Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй, бэрээдэктээх буолууга, киһилии майгыланыыга, үлэҕэ-хамнаска үөрэтии бастаан иһэрин төрөппүт ситистэҕинэ эрэ эрэллээх кэлэр көлүөнэлэнэрин өйдүө, сыаналыа этэ.

Онон оҕолору үөрэтиигэ, өй-санаа үөрэҕэр ханнык да халыйыы, ону-маны була сатааһын, сымыйалааһын суох буолара, төрөппүт бэйэтин үтүгүннэрэн батыһыннаран иитэрэ уонна үөрэтэрэ ирдэнэр. 

КУҺАҔАН ТҮҮЛ СЭРЭТИИТЭ

Сахалар киһи өйүн-санаатын олус дириҥник үөрэтэн баһылаабыт-тарын былыргы кэмнэргэ үөрэтэн билбит уонна бэйэлэрэ олохтоон туһана сылдьыбыт Кут-сүр үөрэхтэрэ биллэрэр. Билигин, өй-санаа ордук сайдан истэҕинэ, бу үөрэх туһата өссө улаатан биэрэрэ тиийэн кэллэ. Үгэстэр киһи олоҕор ылар оруоллара олус үрдүгүн, оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кута үчүгэй үгэстэргэ иитилиннэҕинэ, онтон салгыы салгын кута сайдан үөрэннэҕинэ эрэ үчүгэй майгылаах киһи буола улаатарын сахалар олохторун үөрэҕэ дьоҥҥо тириэрдэр. 

Өй-санаа төрүттэрин үөрэтии олохсуйбут үгэстэр киһини бэйэтин салайалларын быһаарар. Элбэхтик биир санааны санааһын, бу санаа, баҕа санааны үөскэтэрин, онтон умнуллубат буолан үгэскэ кубулуйан уурулларын уонна сол курдук толоруллар кыахтанарын иһин, киһи саныыр санааларын эмиэ киһилии санааларга киллэрэн биэрэрэ эрэйиллэрин биллэрэллэр. Ол аата үчүгэй санаалардаах киһи үчүгэй быһыылары, онтон куһаҕан санаалара мунньуллан хааллахтарына, куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыахтанара хаһан да уларыйбат.

Куһаҕаны элбэхтик саныы сырыттахха, бу санаа куһаҕан үгэскэ кубулуйан хаалбытын кэнниттэн, оҥоруллан хаалбыт быһыыны уларыта, көннөрө сатааһын ордук уустугурар, элбэх үлэни, бириэмэни эрэйэр. Ол курдук, өйү-санааны ыраастаан, бу олохсуйбут куһаҕан үгэһи суох оҥордоххо, атынынан, үчүгэй санааларынан солбуйдахха эрэ куһаҕан санаалар үчүгэйгэ уларыйар кыахтаахтар. 
Киһи ханнык өйдөөх-санаалаах эбитин оҥорбут быһыытыттан көрөн, арааран билии кыаллара, көннөрөн үөрэтии хойутаан кэлэрин быһаарар. Өй-санаа бу уратытын быһааран сахалар “Буолар буолбутун кэннэ”, “Өлөн иһэн өйдөммүт” диэн өс хоһоонноро оҥорбуттар. Ол иһин оҕону үчүгэй быһыылары оҥорорго өйө-санаата сайдан иһиитигэр, ийэ кута иитиллэр кэмигэр үөрэтии туһалыыр, ол аата лаппа эрдэлээн үөрэттэххэ тиийимтиэтэ улаатара быһаарыллар.

Киһи субу оҥоруохтаах быһыытын аан маҥнай санаатыгар хос-хос оҥорон көрөн, дириҥник сыаналаан баран оҥордоҕуна туһалаах, үчүгэй быһыы буолан тахсыан сөп. Киһи баһын иһигэр, ол аата санаатыгар оҥорон, айан көрүүтэ ай диэн тылынан бэриллэр, онтон ол санаатын илэтигэр оҥорон таһаардаҕына, ханнык эрэ быһыыга кубулуттаҕына айыы диэн туспа тылынан бэриллэр, “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэрэ куһаҕана элбээбитин биллэрэр. Бу айыыбыт хайдах көрүҥнэнэн тахсыыта оҥоруутуттан ордук улахан тутулуктанан хайдах айыы; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буолара оҥорулуннаҕына биирдэ быһаарыллар кыахтанар. Ол иһин айыы диэн тылбыт үрүҥ эбэтэр хара диэн эбии быһаарыылаах этилиннэҕинэ, оннук туттулуннаҕына эрэ өйгө-санааҕа сөп түбэһэр, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана араарыллан туһаныллар кыахтанар.

Киһи ыксаан, тиэтэйэн, ситэ толкуйдаабакка, ырыппакка оҥорбут быһыылара табыллыбаттара, сыыһа-халты буолан тахсыылара элбэ-ҕиттэн куһаҕан быһыыга кубулуйан хаалалларыттан, субу оҥо-руохтаах быһыытын өйүгэр-санаатыгар элбэх төгүл хос-хос хатылаан хайаан да ырытара туһалааҕын сахалар үөрэхтэрэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэр. Бу быһаарыыны оҥорор быһыыга таба туһанарга анаан “Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс” диэн өс хоһооно туттуллар.

Киһи өй-санаа үөрэҕин билэрэ уонна олоҕор туһана сылдьара хаһан баҕарар наадатын билигин да ситэ өйдүү, олохпутугар туһана иликпит. Ол иһин оҕолорбут өйдөрө-санаалара туруктаах, тулуурдаах буола улааталларыгар соччо кыһаммаппыт, аҥардастыы харыстыыр, көрөр-истэр, киһиргэтэр уонна айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорбот-торун була сатаан оҥотторор өйгө-санааҕа, тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар балыттаран, киирэн биэрэн сылдьабыт.

Өй-санаа, сахалыы таҥара үөрэҕин аанньа ахтыбакка сэбиэскэй былаас уһун кэмҥэ атеистары ииппитэ-үөрэппитэ, билигин да дьайа сылдьарыттан, киһи санаата элбэхтэ хатыланнаҕына, биири хос-хос санаатахха үгэскэ кубулуйан киһи оҥорор быһыытын салайар кыахтанарын таба өйдөөн олохпутугар өссө да туһана иликпит.
 
Түүллэригэр араас куһаҕаннары, ынырыгы дьон элбэхтик көрөллөр да улахан суолтаны биэрбэттэр, түүлгэ араас барыта буо-ларын курдук саныылларын уларыта иликтэр. Бу кэмҥэ киһи түүлүгэр үгүстүк бэйэтин үгэс буолбут санаалара атын дьоҥҥо бэриллэн эбэтэр араас бэлиэлэринэн көстөр диэни саҥа итэҕэйэн эрэллэр.

Түүлгэ киһи бэйэтин санаата атын биллибэт, бэйэтигэр тугунан эмэ маарынныыр киһиэхэ бэриллэн көс¬төрүттэн аттыгар сылдьар бэйэтигэр маарынныыр киһини элбэхтик көрөр. Биллибэт куһаҕан киһини көрдөххө, ол бэйэбит куһаҕан санаабыт туспа арахсан көстөрүн көрөбүт уонна ол киһилиин үгүстүк сөбүлэһимиэхпитин, тапсымыахпытын сөп. Ол курдук, түүлгэ көрөр билбэт дьоммут тас көрүҥнэрэ, бэйэбит санаабыт хайдаҕын арааран көрдөрөллөр.

Куһаҕан дьону, абааһылары, араас кыыллары кытта охсуһуу,  өлөртөөһүн, киһи бэйэ¬тин куһаҕан санаалара мунньуллубуттарын кытта быһаарсарын, олортон ыраастана, хааллара сатыырын көрдө-рөллөр. Түүлгэ итинник куһаҕаннары кыайыы киһи санаата ыраа-һыран, бөҕөргөөн, бэйэтэ кыайыыны оҥороругар көмөлөһөллөр. Онтон ити кутталлартан куотуу, быһаарыыны өссө даҕаны кыайан ылына илиги биллэрэллэр. Түүлгэ туста сылдьар дьону көрдөххө, өйгүт-санааҕыт сөп түбэспэт, толкуйдаргыт тус-туспа киһитиниин сотору кэминэн көрсүһүөххэ сөбүн биллэрэр. Эн тускунан куһаҕаннык санаатахтарына, эттэхтэринэ түһээн тааһынан, мууһунан эбэтэр онон-манан бэйэҕин быраҕаттыыр киһини көрүөххүн сөп. Онтон бэйэҥ атыттарга куһаҕаны санаатаххына, тапсыбат майгыланнахха, атын дьону тугунан эмэ быраҕаттыаххын сөп.

Ити курдук куһаҕан санаалардаах, ол санаалара мунньуллубут киһи куһаҕан түүллэри көрөр. Испитигэр иҥэн сылдьар куһаҕан санааларбыт түүлбүтүгэр киирэн илэ курдук көстөллөр. Ол курдук, киһи түһээн араас ынырыктары, ыар көстүүлэри хос-хос хатылаан көрүүтэ куһаҕан санаалара мунньустубуттарын биллэрэрин таба өйдөөн, мунньуллан, эбиллэн эрэр куһаҕан санааларбытын ыраастаан, умнан, хаалларан истэхпитинэ эрэ куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэр кыахпыт аҕыйыан сөп. Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи куһаҕан санааларын мунньубакка, үгэскэ кубулутан кэбиспэккэ ыраастана сылдьарын ирдиирин туһата ити быһаарыыга иҥэн сылдьар.
Киһи кэмиттэн-кэмигэр куһаҕан санааларыттан ыраастана, умна, суох оҥороро сылдьара өйө-санаата тупсуутугар тириэрдэр соҕотох суол буолар. Ханнык быһыылары оҥоруон сөбүн сыаналыырыттан бэйэтэ санааларын салайан; сорохторун, сөбүлээбиттэрин хос-хос санаан күүһүрдэн, онтон атыттарын умнан, симэлитэн, суох оҥорор кыахтаах. Куһаҕан санаалары умнуу, суох оҥоруу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр тутаах көрдөбүл буоларын сэбиэскэй былаас кэмиттэн быраҕан, хаалларан сылдьарбытыттан куһаҕан быһыылары оҥорооччулар билигин элбээтилэр.

Куһаҕан санаалар мунньустан, күүһүрэн куһаҕан үгэскэ кубу-луйдахтарына, киһи бэйэтэ аны, ол санааларын толорон кэбиһэр кыахтанарын табан өйдүөххэ, куһаҕан санаалартан куруук ыраастана үөрэниэххэ. Арыгы бэйэтэ киһиэхэ оҥорор куһаҕана эмискэ биллибэт, арай аһара иһэн кэбиһэн өй көтөн хаалыытыгар тириэрдэрэ, куһаҕан санаалара мунньустубут киһи, ол куһаҕан санааларын аны толорон кэбиһиититтэн араас буруйу-сэмэни оҥорооччулар уонна сыыһа-халты туттааччылар билигин биһиэхэ элбээн сылдьаллар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр киһи санааларыгар суолта биэрбэккэ, өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин суох оҥорууттан дьону атеистарга кубулутан кэбиһиилэриттэн куһаҕан санааларыттан ыраастаммат-тарыттан, ол санаалара мунньулланнар куһаҕан быһыылары оҥо-роллоро элбээтэ. Үөрэҕи аһара өрө тутуу дьон тугу да умнубакка кыһана сатыыр майгыларын аһара улаатыннаран, умнан кэбиһиэххэ да сөптөөх куһаҕаны эмиэ умнубат буолан хааллылар. “Мин тугу да умнубаппын” диэн этии итини бигэргэтэрэ куһаҕан умнуллан хаалбакка, аҕыйаабакка элбээһинигэр тириэрдэр.

Билигин Россия дьонугар, куһаҕан санаалара мунньуллан сылдьар кэмнэрэ кэлэн турар. Киһи арыгы иһэн итирдэҕинэ куһаҕан быһыы-лары оҥороро, куһаҕан санаалара элбээбитин, мунньуллубутун, үгэскэ кубулуйбутун биллэрэрин таба өйдөөн дьон санаалара тупса-рын туһугар аналлаах үлэлэри ыытыахха. Киһи куһаҕан санааларын умнан, суох оҥорон ыраастанарын тэҥэ, элбэхтик үчүгэй санаалары санаатаҕына, ол үчүгэй санаалара куһаҕан санааларын солбуйан иһэллэриттэн санаата тупсар кыахтанарын олоххо туһаныахха.

Өй-санаа куһаҕан санаалартан ыраастаныытын уонна үчүгэй үгэстэринэн эбиллэн тупсуутун сахалар таҥараларын үөрэҕэ таба суолунан салайан иһэрин итэҕэйэн, олоххо туһаныы дьонтон барыларыттан ирдэнэр олох тутаах көрдөбүлэ буолар. (9,47). Түүл көстүүлэрэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан киһи санаата хайдаҕын биллэрэллэр. Өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт сахалар тугу түһүүллэрин, туох көстөрүн таба тойонноон олохторугар туһана сылдьаллар.

Онон куһаҕан түүлү көрбүт киһи инники туох буолуон сөбүн таба ырытан быһаарынарын тэҥэ, бэйэтин куһаҕан санааларыттан ыраас-танара, умнара салгыы олоҕор улахан туһаны оҥоруон сөп. 

ЫАРЫЫ

Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит сахабыт тыла киһи өйүн-санаатын кытта арахсыспат тутулуктааҕын ыарыы диэн тылтан буларбыт ордук табыллар уонна дириҥник өйдөнөр. “Ы” диэн дор-ҕоон саамай куһаҕан дорҕоон буоларын олус куһаҕан суолталаах элбэх тыллар үөскээн туттулла сылдьаллара биллэрэр. 

Ыар диэн бэйэтэ куһаҕаны, ыараханы биллэрэр өйдөбүллээх тылга “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиититтэн үөскээбит ыарыы диэн тыл киһини кырдьык ытатар, иэдэтэр кыахтааҕын улаханнык ыалдьа сылдьыбыт дьон үчүгэйдик билэллэр. Арай ыарыы дьайыыта икки өрүттээҕинэн, биирэ ыарыыны биллэрэр, онтон атына туһаны оҥорор, ыарыыны тулуйа сатааһын тулууру үөскэтэр уратылаахтар.
Киһи тулуурдаах буолара олох ирдиир кытаанах көрдөбүлэ. Элбэҕи тулуйдаҕына эрэ киһи буолар, сүөһүттэн биллэр уратылары ситиһэр кыахтанар. Уһун кыһыннаах, бытарҕан тымныылаах, куйаас сайыннаах дойдубутугар тыа хаһаайыстыбатын өрөбүлэ суох элбэх үлэлэрин улахан тулуурдаах эрэ дьон кыайаннар оҕолорун ыарахан үлэни үлэлииргэ, тулуурга үөрэтэллэр. Сахалыы Кут-сүр үөрэҕэр сүр диэн киһи тулуурун анаан бэлиэтиир өйдөбүл баар. Бу өйдөбүлгэ киһи өйүн-санаатын күүстэрэ бары түмүллэн сылдьаллар.
Сүр киһи куттарын холбуу тута сылдьар, тулуурдааҕы биллэрэр айылҕаттан бэриллэр ураты күүс. Сүр элбээтэҕинэ сүрдээх диэн этиллэр. Спордунан, сүүрүүнэн, араас эрчиллиилэринэн дьарыктаныы киһи куттарын тулуйар уонна ыарыыларга утарылаһар күүстэрин улаатыннаран олоҕун киһи быһыылаахтык олороругар тирэх буолар.

Тулуурга үөрэнэргэ өһөс майгы олус туһалыыр. Сахалар ону билэн кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ-үөрэтиигэ аналлаах “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно оҥорон туһаналлар. “Маны тулуйабын” диэн өһөстөххө, быраҕан кэбиспэтэххэ, салҕаан дьарыктаннахха эрэ киһи тулуурга үөрэнэр уонна тугу эмэни, үлэни кыайан туһалааҕы оҥорууну, олоххо киллэриини ситиһэр кыахтанар.

Айылҕа бэйэтин оҕолорун, дьону кыра ыарыыны тулуйарга, тулуурга эмиэ үөрэтэр. Бырдахтар, күлүмэннэр, тигээйилэр, оҥоойулар, бары хааны сиир үөннэр киһи этигэр-сиинигэр кыра ыарыыны оҥороннор киһи өйүн-санаатын тулуурга үөрэтэллэрин иһин айылҕаҕа сылдьыыны куруук туһаныы эрэйиллэр. 

Киһи айылҕаттан тэйиитэ, хааны сиир үөннэргэ сиэппэтэ, тулуура суох буолуутун, быстах майгыланыытын үөскэтэрэ араас сыыһа-халты туттунууларга киирэн биэрэрин элбэтэр. От охсо сылдьан хотуурун сытыылана турар киһини күлүмэн соһуччу ытырбытыгар, ону саба охсоору сапсынан, хотуурун төлө тутан илиитин быстан кэбиспитэ тулуура суохтан кэһэйии кэлиитин холобура буолар.
Киһиэхэ ыарыы үөскээһинэ өй-санаа уонна эт-сиин тус-туспа төрүттээхтэрин уонна икки өрүтү үөскэтэллэрин биллэрэр. Бу икки өрүттэр хардары-таары сайдыыны ситиһэн, бастаан иһиилэрэ солбуйсан биэрэн иһэллэриттэн киһи тупсуута үөскээн иһэр. Эккэ-сииҥҥэ үөскүүр бүөлэниини, хааттарыыны ыарыы үөскээн өйгө-санааҕа тириэрдэр аналлаах. Ол иһин олоҕор, этигэр-сиинигэр сөп түбэспэти, сыыһаны оҥоруутун иһин ыарыы үөскээһинэ накаастабылга, кэһэтэн биэриигэ тэҥнэнэр диэн этии быстах ыарыыны табатык быһаарар.

Ыарыы киһини кэһэтэр, маннык быһыылары оҥоруу олоххо табыллыбатын, аны кыаллыбат кэмэ кэлбитин илэ биллэрэр, уларыйыылары киллэрэргэ сөп буолбутун ыйан биэрэр. Ону тэҥэ, кыра-кыра ыарыылар эккэ-сииҥҥэ үөскүүллэрэ киһи этин-сиинин көрүнэ-ригэр, дьарыктыырыгар уонна харыстыырыгар күһэйэллэр.
 
Эт-сиин куруук хамсана сылдьарга наадыйар. Ол иһин өй-санаа үөрэҕи-билиини баһылаан эти-сиини элбэхтик хамсатара эрчийэ сылдьара эрэйиллэр. Олоххо ханнык эрэ туһалаах хамсааһыннары оҥоро сылдьыы бастакы миэстэҕэ турар. Элбэхтик хамсаабат, сүрэҕэ суох соҕус, үгүстүк олорор, сытар киһи этэ-сиинэ эрдэ кырдьан араас ыарыыларга ылларара тиийэн кэлэрин билиэ этэ. Сис сүнньэ ситэ хамнаабатыттан, элбэхтик олорортон хам ылларыыларыттан араас хондуруос, сүһүөх ыарыылара булан барыахтарын сөп.
Киһи олоҕун сыыһа олороруттан, этин-сиинин ситэ эрчийбэ-титтэн уонна араас, ону-маны аһыырыттан этигэр-сиинигэр ыарыы мунньуллар, хаатыйаланар. Сыаны кыралаан сиэһин киһи сүһүөх-тэригэр улахан туһалааҕын саҥа арыйдылар. Ыарыы тоҕо ыстанан биллэрэрэ эмиэ баар. Манна инфаркт, инсульт уонна араас таарым-талар киирсэллэр. Араас балаһыанньаларга киһи хаана эмискэ хойдон кэлэриттэн уонна үөскүүр хааттарыылартан тымырдар тоҕута баралларыттан инфаркт, инсульт ыарыылара үөскүүллэр.
Ким да ыарыы киириэ суоҕа диэн быһаччы этинэр кыаҕа суох. Киһиэхэ ыарыы эмискэ киирдэҕинэ улахан тулууру эрэйэр кэмнэр кырдьык тиийэн кэлиэхтэрин сөп. Кимиэхэ да ыарыы киирбэтин. Сахабыт тыла иччилээх, киһи өйүн-санаатын кытта тутулуга аһара улахан. Ыар диэн бэйэтэ ыараханы, ынырыгы биллэрэр тылга “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбилиннэҕинэ ыарыы буолан кэлэн дьиҥнээх ытааһын тахсар. Ким да сөбүлээбэт, буолуон баҕарбат быһыыта үөскээн тахсарын, бу “ыы” диэн дорҕоонноох тыл биллэрэр. 

Ыарыы эмиэ араастаах. Абытай, айыкка ыарыы – уотунан сиир соһуччу ыарыы, аны хаһан да буолбатын. Киһи элбэхтик сыыһа-халты туттунарыттан онтун-мантын дэҥнээн соһуччу, абытай ыарыыны билэр. Тоһоҕону саайаары сыыһа охсон тарбаҕы таарыйыы абытай ыарыыта киһини сыыһа-халты туттубакка үөрэтэр күүһэ олус улахан.

“Айыы-айа” диэн этиллэр ыарыы эмискэ, урут буолбатах ыарыы, саҥа ыарыы булбутун биллэрэр. Бу ыарыы дьайыыта киһиэхэ саҥаны айыы буолан соһуччу биллэр. Ол иһин “айыы-айа” диэн этиллэр. Былыргы булчуттар урут ииппит айаларын кылыытын умнан эбэтэр хаар баттаан биллибэт буолбутун алҕас таарыйан бэйэлэрин тапта-раллара элбэх эбитин бу тыл биллэрэр. Абытай ыарыы хаһан да умнуллубат буола киһи өйүгэр-санаатыгар, буор кутугар дьөлө хатанар. Эмтии охсон баран умна сатааһын туһалыыр.
 
Быстах ыарыы киирэн да аастаҕына умнуллан, хаалан испэт. Ыарыы өйдөбүллэрэ буор куту үөскэтэллэр, эти-сиини кытта быһаччы тутулуктаахтар. Уһуннук ыалдьар киһи ыарыылара киирэригэр үөрэнэн, эрчиллэн хаалар. Аны бу ыарыыта сүттэҕинэ туга эрэ итэҕэстийэн, кураанахсыйан хаалбыт курдук буолуон сөп.

Уһуннук ньүөлүйэр ыарыы, быччыҥнарга үөскүүр минньигэс ыарыы – киһи үөрэнэн хаалан маннык ыарыы өссө хатыланыан баҕарар кэмнэрдээх. Минньигэс, ньүөлүйэр ыарыы киирэн ааспытын кэнниттэн өссө оннук ыарыы киириэн баҕа санаа эбиллэр. Бу ыарыы туохтан үөскээбитин өссө хатылаан оҥорор кыаҕа улаатан хаалыан сөп. Маннык ыарыыны дьахталлар ордук билэллэр.

Оҕо төрүүр ыарыыта – айыкка ыарыы. Бу уһуннук дьайар абытай ыарыы эрэ дьахтар этин-сиинин бары баҕатын толору ханнарар. Сиэкистэн дьахтар баҕата ханар диэн этии сымыйа, албыннааһын буолар, арай ордук кычыгылатан биэрэн уонна өссө кыйахалаан оҕо оҥотторорго тириэрдэн туһаны оҥороро биллэр.

“Төбө ыарыытын ыраас салгыҥҥа сылдьан аһарыллар” диирэ эбэбит Лөкүө. Кыра ыарыы аайы сытынан иһэр буолуу -  киһи мөлтөөһүнүн бэлиэтэ диэн этэрэ. Билиитэ оһоххо бэрэски буһа-рыытыгар, алаадьы астааһынын кэмигэр былыргы сыа арыы элбэхтик бырдаҥалаан угаар тахсарыгар тириэрдэрэ. Буруолаах дьиэҕэ сыппакка ыраас салгыҥҥа сылдьыҥ диэн кыараҕас ферма дьиэтиттэн таһырдьа үүртэлээн таһаарааччы этэ. Ыарыйдар эрэ сытынан кэбиһэр, эмп үрдүгэр түһэр киһи мөлтөх киһи, тулуура тиийбэтиттэн кыра ыарыыны тулуйбата биллиэн сөп. Кыра, тымныйан ыарыылар булбаттарын туһугар куруук эрчиллии, тымныыга сылдьыы уонна тымныы уунан куттуу киһиттэн эрэйиллэр.

Киһи туохха барытыгар үөрэнэр кыахтаах. Улахан тыаһы истэ үөрүйэҕэ суох киһини “Соһумтаҕай” диэн ааттыыллар. Тыас тыа-һаатар эрэ соһуйан өрө көтөн ылар киһини итинник этэллэр. Эбэтэр оҕо кыра эрдэҕинэ соһуччу тугу эмэ улаханнык тыаһатан уйулҕатын хамсатан кэбиһэн, соһумтаҕай оҥорон кэбиһиэхтэрин сөп.
 
Уйулҕа үөрэҕэ диэн үгэстэргэ иитиллии, үөрэнии ааттанар. Оҕо кыра эрдэҕинэ иитиллэр ийэ кута оҕо уйулҕатын олохтуур. Ол иһин сахалар оҕо ийэ кута иитиллэригэр улахан суолтаны биэрэллэр.

Кыра ыарыы аайы өрүтэ ойуоххалыы сылдьар киһи тулуура суох киһи буолар. Ыарыыны олох тулуйбат киһи диэн суох, тулуйа үөрүйэҕэ суоҕуттан тулуйбаппын диэн айманыан сөп.

Ыарыыны тулуйуу диэн киһиттэн хайаан да көрдөнөр олох тутаах көрдөбүлэ буолар. Былыргы кэмҥэ өй-санаа ыарыыларын ойууннар эрэ эмтиир эрдэхтэринэ күүстээх ойуун этэ-сиинэ ыарыыны тулуйар дьоҕура улаханын анаан-минээн дьоҥҥо көрдөрөр эбит. Манна араас уһуктааҕынан эти-сиини дьөлө анньыныыны тэҥэ, кытарбыт хобор-дооҕу салааһыны, илии харытын икки уҥуоҕун икки ардынан дьөлө анньыныыны бары кэриэтэ көрдөрөллөр эбит.

Өй-санаа сайдыытын, күүһүн-уоҕун баһылаабыт ойууннар, уда-ҕаннар эттэрэ-сииннэрэ ыарыыны билэрин тохтотон, суох оҥорон кэбиһэр кыахтаахтарын дьоҥҥо көрдөрөн ыарыыны чахчы кыайыах-тарын сөбүн итэҕэтэллэр эбит. Манна кытарбыт хобордооҕу тылла-рынан салаан “тарк” гыннараллара эмиэ киирсэр. Сорохтор сэрэх- тэригэр чараас тириини тылларыгар сыһыарынан кэбиһэллэрин Протасов ойуун кэпсээбитэ биллэр. Биир эдэр удаҕан дьахтар нуучча тойотторугар көрдөрөөрү иһин хайа быстан сыатыттан быһан ылан сиэбитэ сурукка киирэн биллэр. Дьахтар бааһыттан туох да буолан эрэйдэммэккэ дьону эмтээһининэн дьарыктана сылдьыбыт.
Ыарыыны билбэт дьон бааллар. Ыарыы киһи икки өрүттэрин; этин-сиинин уонна өйүн-санаатын икки ардыларыгар сибээһи олох-туур. Ол курдук, ханна эрэ, эккэ-сииҥҥэ ыарыы үөскээн өйгө-санааҕа тиийэн эт-сиин туга эрэ табыллыбатаҕын биллэрэр аналлаах.

Онон ыарыы диэн айылҕа киһиэхэ быһаччы биэрэр үөрэҕэ буолара уонна киһи ыарыылары тулуйа үөрэнэрэ тулуурун улаатын-наран олоҕор туһалыыра быһаарыллар.

ӨЛБӨТ ҮӨСТЭЭХ

Айылҕаҕа аҥар өттүн диэки кэлтэйдии бара туруу табыллыбат, кыаллыбат. Ол курдук, айылҕаҕа туох барыта эргийэн кэлэ турарынан үүнээйилэр, тыынар-тыыннаахтар икки өттүлэриттэн ханна да аһара ыыппат, солбуйсууну үөскэтэр тутулуктар икки ардыларыгар сайдал-лар. Бу тутулугу сахалар былыргы кэмнэртэн үөрэтэн билэннэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини үөскэтэн туһана сылдьаллар.

Олоҕу уһуннук олоруу эмиэ ити этиигэ сөп түбэһэн икки өттүттэн маннык тутулуктардаах: 

1. Өбүгэлэртэн удьуордаан бэриллэн иһэр эт-сиин бөҕөтө, уһун үйэлээҕэ киһи уһун олоҕу ситиһэригэр кыаҕы биэрэр.

2. Киһи бэйэтэ өйүн-санаатын күүһүнэн этин-сиинин эрчийэн, дьарыктаан уһун үйэни ситиһэр кыаҕын улаатыннарыан сөп.

Киһи барыта олоҕун уһуннук, дьоллоохтук олоруон баҕарар. Уһун олоҕу ситиһэргэ сахаларга “Көрсүө, сэмэй буол” диэн аналлаах үөрэх баарын туһана сырыттахха эрэ табыллар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга ииппит, үөрэппит төрөппүттэр оҕо-лоро уһун үйэни ситиһэригэр, олоҕун киһи быһыылаахтык, дьоһуннаахтык олороругар кыах биэрэллэр. Бу этии киһи олоҕун устата сыыһа-халты туттубатаҕына, онно-манна быстах быһыыга киирэн биэрбэтэҕинэ, уһун үйэни ситиһэр кыаҕа улаатарын биллэрэр.
Олоххо көрсөр араас моһоллору, эрэйдэри, ыарыылары этэҥҥэ туораан иһэр киһини “Өлбөт үөстээх” диэн сахалар ааттыыллар. Араас уустук, эрэйдээх балаһыанньаларга түбэһэн баран, ыараханнары тулуйан кыайыылаах тахсыыны “Өлбөт үөстээх” киһи ситиһэр кыахтаах. Олох иһин охсуһуу, тулуур, дьулуур улаатыыта, сыыһа-халты туттубат, ыарыыларга бэриммэт күүстээх санааланыы өлбөт үөстэниини үөскэтэр. Киһи сааһыран истэҕинэ араас элбэх ыарыылар буланнар өйүн-санаатын күүһүрдэрин, этин-сиинин харыстыырын, эрчийэрин уонна көрөрүн-истэрин ирдииллэрэ улаатан биэрэр.
 
“Хаахыныыр мас охтубат” диэн этии киһи ыарыылары кыайар кыаҕа тулуурун, дьулуурун кытта холбуу улааппытын биллэрэр. Ол курдук, улахан ыарыылары тулуйан, күүстээх баҕа санааны, дьулууру үөскэтинэн, этин-сиинин утумнаахтык дьарыктаан кыайбыт киһи быстахха былдьанан өлөн-сүтэн хаалбата, этин-сиинин харыстыыр, эрчийэр  кыаҕа улааппыта, бу  этиинэн бэриллэр. 
“Өлбөт үөстэниэхтэрин” эдэрдэр ордук улаханнык баҕараллар. Араас моһоллору кыайыы кинилэр ситиһэ сатыыр баҕа санааларыгар кубулуйар кыаҕа улаатан хаалар. Бу үтүө баҕа санааны ситиһэргэ эти-сиини утумнаахтык эрчийии, дьарыктааһын тириэрдэрин билэ сылдьыахтара этэ. Эрчиллиилээх, аналлаах үөрэхтээх киһи этин-сиинин көмүскэнэр кыаҕа улаатарын бары билэбит. “Олорон биэримэ” диэн этии ыарыы эбэтэр эрэй буулаатаҕына тугу эмэ оҥорон утарылас, сытан биэримэ диэн быһаччы өйдөбүллээх этиини туһана сылдьыы киһиттэн барыларыттан ирдэнэр көрдөбүл буолар.
 
Хас биирдии киһи барыта үчүгэйдик эрчилиннэҕинэ, араас ньымалары баһылаатаҕына бэйэтин харыстанар, көмүскэнэр күүһэ-уоҕа улаатарын сахалар былыр-былыргыттан билэллэр уонна олохторугар туһаналлар эбит. Билигин да олоххо биирдэ эмэтэ киһи бэйэтин көмүскэнэ сатааһына баар буолуон сөбүттэн эти-сиини эрчийии, дьарыктаныы эрэ быыһыан сөбүн билиниэхпит этэ. Ол курдук, соһуччу ууга түһэн хаалбыт киһи уолуйбакка, санаатын түһэрбэккэ сатаан харбыырын таба туһаннаҕына улахан да ууттан этэҥҥэ тахсыан сөп. “Үктээтэххэ оннооҕор кутуйах “чыып” диир” диэн этии ким барыта ыксаллаах кэм тирээн кэллэҕинэ кыаҕа баарынан көмүскэнэр, харыстанар кыахтааҕын уонна куһаҕан балаһыанньа үөскээтэҕинэ, ол кыаҕын туһанарыгар, атыттарга биллэрэригэр ыҥырар.

Түүл киһи олоҕун аргыһа. Инники туох быһыы буолара түүлгэ киирэн көстөрө биллэр. Түүлгэ киһи олоҕор сөп түбэспэт араас кутталлаах быһыыларга түбэстэххэ, инники өттүгэр сэрэнии улаатара ирдэнэр. Киһи бэйэтэ онно-манна, быстах суолга түбэспэтэҕинэ даҕаны, билэр киһитэ түбэһэрэ бэриллэн көстүөн эмиэ сөп.

Сахаларга өссө “Олох быата” диэн өйдөбүл баар. Бу быа быста илигинэ киһи өлбөт үөстээххэ кубулуйан сылдьар. Тугу эмэ туһа-лааҕы толкуйдуу охсуу, көмүскэнэргэ таба быһаарыыны ылыныы түргэнэ олох быатын бөҕөргөтөр. Өбүгэлэртэн бэриллибит сайдыы-лаах буор куттаах буолуу, уустук хамсаныылары оҥорорго эрчиллэ сылдьыы киһи кыаҕын улаатыннаран, олоххо тардыһыытын күүһүр-дэн биэрэллэрэ өлбөт үөстээххэ тириэрдиэхтэрин сөп.

Буор кут диэн киһиэхэ төрөппүттэриттэн бэриллэр араас хам-саныылары оҥорууга үөрүйэҕэ, сааһыран истэҕинэ үлэни оҥорууну баһылыырыттан сыыйа сайдан иһэр өйө-санаата буолар. Биир хаан аймахтарга, ол аата аҕа уустарыгар буор куттара биир буолар. Сайдыылаах буор куттаах, үлэһит аймахтар, аҕа уустара уһун кэмҥэ үөскүүр буор куттарын харыстыа, оҕолоругар уонна кэлэр көлүөнэлэригэр хайдах биэрэн иһэллэрин билэн туһаныа этилэр.
  
Киһи өлбөт үөстэниитин буор кута сайдыылааҕа улаатыннарар. Уһуннук, утумнаахтык эрчиллии киһиэхэ үөрүйэхтэри үөскэтэн буор кутун сайыннарар. Ол курдук, элбэх эрчиллиилээх киһиэхэ буор кута сайдарыттан бэриэччиктээх буолууга тиийиэн сөп. Сайдыылаах буор куттаах киһи иннигэр сылдьар бэриэччиттэнэрин сахалар билэллэр. Бэриэччит киһи иннигэр сылдьарынан араас быстах быһыыларга, оһолго эҥин киирэн биэрэриттэн харыстыыр аналлаах.
 
Өлбөт үөстэнии тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар баар. Биир эмэ кус төһө да улаханнык табылыннар даҕаны өлөн биэрбэт, моон-ньун эрийэн биэрбит да кэннэ, тиллэн куота сатыыр кыахтаах. Биир эмэ оннук, ураты бөҕө куобахха булчут эмиэ түбэһиэн сөп.
Улахан сүөһүнү, ынахтары өлөрүү кэмигэр биир эмэ ынах ону эрдэттэн билэн, көрөн-истэн сэрэхэччийии бөҕө буолар. Онтон сылгыны сүгэнэн төбөҕө охсон төйүтэргэ хараҕын саба баайан баран охсуу эрэ туһалыыр. Ол курдук, сылгы барыта кутталлаах быһыы буолан эрэрин эрдэттэн билэн, сэрэнэ, аһаран биэрэ сатыыра биллэр.

Ыарахан балаһыанньаҕа түбэспит дьон тулуурдаах, дьулуурдаах санааларынан, ону кыайыыга туруннахтарына ситиһиэхтэрин сөп. Аҕа дойду сэриитин кэмигэр летчик А.Маресьев самолетун табан суулларбыттарыгар парашютунан түһэн икки атаҕын тоһутан баран 18 хонугу быһа хаар устун сыыллан дьон баар сирдэригэр тахсыбыта өлбөт үөстээх буолуу дьоҥҥо эмиэ баарын бигэргэтэр.

“Өлбөт үөстээх” диэн киһи этин-сиинин туруга, олох олоруон күүстээх баҕа санаата, олоххо дьулуура, тардыһыыта холбуу ылан ааттанар. Тулуурдаах, өһөс, көрсүө, сэмэй майгылаах киһи олох бары ыараханнарын тулуйан, кыайан уһун үйэни ситиһэр кыахтанарын итинник ааттыыллар. Сахалар оҕо кыра эрдэҕиттэн “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун туһанан тулуурун улаатыннаран биэрэллэр. “Үлэ киһини айбыта” диэн этии үлэни оҥоруу нэми билэр, сэрэхтээх хамсаныылара киһи өйө-санаата аһара барарын тохтотон, сиэри, киһи быһыытын тутуһуннаран уонна сайыннаран олоҕун киһи быһыылаахтык олороругар тириэрдэрин туһана сылдьаллар.

Онон киһи өйө-санаата сайдыыта этин-сиинин араас хамсаныы-ларынан эрчийэн, утумнаахтык дьарыктыы сылдьара уонна туһалаах үөрүйэхтэри, сайдыылаах буор куту үөскэтинэрэ олоххо дьулуурун, кыаҕын улаатыннаран өлбөт үөстээххэ кубулутуон сөп.

ОЙУУ САБЫДЫАЛА

Киһи үгүс билиини хараҕынан көрөн ылынар. Yгүстүк биир ойууну көрдөххө, бу ойуу сүрүн көстүүтэ киһи өйүгэр-санаатыгар хатанан хаалан бэйэтигэр сөптөөх сабыдыалы оҥорор. Ол аата, бу ойуу сүрүн көстүүтүттэн киһиэхэ соннук санаалар үөскээннэр уонна хос-хос хатыланан үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар олохсуйаллар.
 
Саха дьоно былыр-былыргыттан мас мастаан, от оттоон, сүөһү ииттэн олохторун оҥостоллоро. Уһун үйэлэр тухары кылгас эбэтэр уһун уктаах икки салаалаах атырдьахтарынан элбэх оту кэбиһэллэрэ. Күүстээх үлэ кэмигэр атырдьах салаата ыыра баран алдьанара, арахсара тус-туспа барыыны илэ көрдөрөрө уонна олуһун хомоторо.

“Атырдьах маһыныы арахсыы” диэн саха дьоно букатыннаахтык арахсыыны, тэйсиини, өйдөспөт кэм кэлиитин ааттыыллар. Кэргэн-ниилэр атырдьах маһыныы араҕыстахтарына тус-туспа бараллар, ыал ыһыллар, баайдара үрэллэр. Айдаан-этиһии тахсар. Туох үчүгэйэ кэлиэй оннук араллаантан? Оҕолор ордук улахан эрэйи көрсөллөр.

Атырдьах салаалара биир төрүттэн арахсан тахсан тус-туспа хайысханы көрдөрө сылдьаллара арахсыы, тэйсии, өйдөспөт буолуу кэлэн иһэрин бэлиэтиир көстүүгэ кубулуйан саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар былыр-былыргыттан үгэс буолан иҥмит. Бу көстүү былыргыттан үгэс буолбутун түүлгэ атырдьаҕы көрдөххө арахсыы, тэйсии тиийэн кэлэрэ биллэрэр. Yс салаалаах атырдьах көстүүтэ үс аҥы барыыны билгэлиир, оннук суолу түстүүр суолталаах.

Тыл үөрэхтээхтэрэ саха дьонугар соҥнуу сатыыр үгүс сыыһа-лардаах, була сатаан оҥоруллубут “айыы үөрэҕэ” диэн секталарыгар үс салаалаах атырдьах бэлиэни ымыы бэлиэ оҥостон тутта сыл-дьаллара омукка эйэлээх, түмсүүлээх буолар баҕа санааны үөскэтиигэ сөп түбэспэт, арай ыһыллыыга, арахсыыга, сатаан өйдөспөт кэмҥэ киирэн хаалан тус-туспа барыыга тириэрдэн кэбиһиэн сөп. 

Атырдьах ойууну туһаныы дьоҥҥо олус куһаҕан сабыдыалы оҥорор. Арахсыыга, үрэллиигэ, ыһыллыыга тириэрдэр ойууну саха дьонугар Тэрис уонна аһара нууччатымсыйбыт тыл үөрэхтээхтэрэ соҥнуу сатыыллар. Саха омугу арахсыыга, үрэллиигэ, эйэтэ суох буолууга тириэрдиэн сөптөөх үс салаалаах атырдьах курдук ойууну Тэрис сүүһүгэр кэтэ сылдьыбыта. Бу кэтэ сылдьар ойуутуттан Тэрис туох сыаллааҕа, тугу ситиһэ сатыыра илэ көстөрүн таба өйдөөн, бу дьон сыыһаларыгар, албыннарыгар киирэн биэрбэккитигэр ыҥырабыт. Маннык көстөн турар үрэйиигэ, ыһыыга, албыҥҥа киирэн биэрбэтэхпитинэ сахалар түмсүүбүт, эйэбит олохсуйуо, биир санаа-ланыа уонна республикабытын күүһүрдэр сыалланыа этибит.

Үс салаалаах атырдьах ойуулаах гербэлээх Украина республиката биир тылы булунан үрэллибэккэ, уһуннук эйэлээхтик олороро саар-баҕа биллэн иһэр. Арахсаллара, ыһыллаллара чугаһаан иһэрэ өйдөспөт буолуулара улаатарыттан биллэр. 2011 сыллаахха ыам ыйын 9 күнүгэр Львов куоракка буолбут хамсааһыннар уонна 2013 сыллаахха сэтинньигэ саҕаламмыт майдан итини дакаастыыллар. Арахсыы өссө дириҥээн, эйэлэспэт буолуу улаатан иһиитин 2014 сыллаахха сэрии саҕаламмытын кэнниттэн кыра республикалар үөскээһиннэрэ уонна арахсан Россия диэки бара сатыыллара биллэрэр.

Ханнык баҕарар ойуу кистэлэҥ өйдөбүллээх, ол аата киһиэхэ сабыдыалы оҥорон ханнык эрэ ис санаалары үөскэтэр уратылаах. Холобур, эр киһиэхэ сыһыаннаах ойуу өрө тахсар хайысхаланнаҕына, эр киһи күүһэ-кыаҕа эбиллэр, онтон таҥнары түһэр, намылыйар ойууну көрө сылдьыы эр киһини мөлтөтөр, кыаҕын кыччатар. Эрбэҕи өрө тутуу үчүгэйи, кыаҕы көрдөрөр бэлиэ, онтон умсары тутуу куһаҕаны, мөлтөөһүнү биллэрэр. “Умса барыы, таҥнары түһүү” мөлтөөһүнү, эстиини-быстыыны бэлиэтииллэрин бары билэбит.

Yөһээ, өрө тахсан холбоһор ойуу түмсүүнү, холбоһууну, биир санааланыыны, эйэлэһиини бэлиэтиир көстүү буолар. Бу көстүүгэ дьон оҥорбут араас көрүҥнээх улахан пирамидаларын кырыылара, уһуктара, үс муннуктар оройдоро, үрдүк хайалар чыпчааллара киир-сэллэр. Бу дьон бары сөбүлүү көрөр, күүс-уох ылынар, түмсүүлэнэр сүдү көстүүлэрэ биир санааланыыны аан бастаан үөскэтэллэр. Үрдүк хайалаах дойдулар олохтоохторо түмсүүлээхтэрэ, биир санаала-наллара элбэҕэ хайа чыпчаалларын үөһээ, халлааҥҥа тахсан холбоһор көстүүлэрэ кинилэри ыҥырарыттан, угуйарыттан ордук күүһүрэр.

Биһиги сахалар билигин сайдан, ахсааммыт эбиллэн иһэр, түмсүүлэнэргэ, эйэлэһэргэ, биир санааланарга баҕарарбыт күүһүрдэ. Биһигини ыҥырар, угуйар бэлиэбит эмиэ түмсүүгэ, харыстаныыга ыҥырара эрэйиллэр. Оннук ымыы бэлиэ биһиэхэ былыр-былыргыттан баар, маҕан төгүрүк Күн ойуута. Республикабыт былааҕар ылыммыт Үрүҥ Күн ойуута биһиги таҥарабыт бэлиэтэ буолар. Айылҕа тутаах тутулуга Күн буоларынан, төгүрүк ойуу, Күн ойуута сахаларга сүрүн бэлиэнэн ылыныллыбытын туһаныахпыт, өйбүтүн-санаабытын бөҕөр-гөтүөхпүт уонна биир санааланыыны үөскэтиниэхпит этэ.

Күн сардаҥалара сараадыччы тыктахтарына төгүрүк күнтэн тахсар түөрт салаалаах кириэһи үөскэтэн көрдөрөллөр. Айылҕа бу көстүүтүн ымыы бэлиэ оҥостон сахалар уонна түүр омуктара билигин да элбэхтик туһаналлар. Ол бэлиэ тэҥ, кэтирээн тахсан иһэр салаалардаах ортотугар төгүрүк күннээх кириэс буолар.

Күн туһунан өйдөбүллэрин сахалар уонна түүр омуктара ымыы бэлиэ оҥостон бары бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьар эбиттэр. Бу ымыылара түөрт тэҥ, кэ¬тирээн тахсан иһэр салаалардаах, ортотугар төгүрүктээх кириэс буо¬лара. Түүр омуктар маннык кириэстээхтэрин былыргы историяны үөрэ-тээччилэр уруккуттан элбэхтик суруйаллар.
 
Г.В.Ксенофонтов “Шаманизм. Избранные труды” диэн үлэтигэр сахалар кириэстэрин туһунан бу курдук суруйар: “Равноконечный крест, по данным самобытного орнаментального искусства якутов и их бытовых суеверий, является символом солнечного света и летнего творческого тепла, а также графическим изображением древнего степного бога солнца Сах”. (10,120).
 
Кириэс харыстаныы уонна быыһаныы бэлиэтэ. Былыргы сахаларга “Кэриэстэтэр” диэн өйдөбүл баар эбит. Бу өйдөбүл үөскээһини¬гэр араас ыарыылартан көмүскэнээри дьон сүүстэригэр кэриэс бэлиэ оҥосту¬наллара олук буолбут. (10,109).

Былыргы түүрдэр былаахтара кириэс ойуулаахтар. Кэрэй улууһун эмэгэтэ тэҥ салаалардаах кириэс эбит. Аатырбыт Аттила былааҕа улахан кириэстээх. Түүрдэр өбүгэлэрэ бэйэлэрин “Кириэстээхтэр” диэн ааттаналлар этэ диэн Мурад Аджи суруйар. (11,138,217).

Биһиги эрабыт иннинэ 5-3 үйэлэргэ Алтай хайаларыттан көстүбүт малларга тэҥ салаалардаах “Бараан муоһун” курдук кириэстэр элбэх¬тик ойууламмыттара көстөр эбиттэр. Итинник кириэстэри сахалартан үөскээн арахсыбыт бары түүр омуктара билигин даҕаны элбэхтик ойуу-бичик оҥостон туһаналлара биллэр. (12,17).

Кириэс дьиҥнээх, бастакы суолтатынан, Күнү таҥара оҥостор уонна сүгүрүйэр түүр омуктар төрүттэрэ сахалар аналлаах ымыы бэлиэлэрэ буо¬лар. Ол курдук, бу кириэс ортотугар баар томтоҕор төгүрүгэ Күнү бэйэтин, онтон кэҥээн тахсан иһэр кылгас түөрт салаалара, Күн сар¬даҥаларын олус чуолкайдык көрдөрөллөрө быһаарыллар.

Билигин даҕаны биһиги сахалар былыргы кэмнэргэ үөскэппит Күн таҥарабытын итэҕэйэбит, үҥэбит, сүгүрүйэбит, былаахпытыгар ойуу-лаан көрө сылдьабыт, ол иһин бу кириэс ымыы бэлиэбитин бэйэбитигэр хаттаан ылынан, былыргы аар-саарга аатырбыт улуу өбүгэлэрбит курдук, араас суол олох ыараханнарыттан көмүскүүр уонна араҥаччылыыр бэлиэ оҥостон туһаныахпыт этэ.

Күн таҥараны аналлаах ымыы бэлиэ оҥостон, биһиги аҕыйах ахсааннаах кыра омук дьоно улахан омуктар быыстарыгар симэлийэн сүтэн хаалыыттан көмүскэнэрбит ирдэнэр кэмэ кэллэ.
 
Онон бэйэбит туспа омук буоларбытын билинэн саҥалыы сайдыы суолугар киирэрбитигэр былыргы улуу төрүттэрбит үөскэтэн сүгүрүй-бүт аламай маҥан Күн таҥаралара хайаан даҕаны көмөлөһүө.

ОСТУОРУЙА САБЫДЫАЛА

Уһун үйэлэр тухары нуучча дьоно туох саҥа олоххо киирбитин, сайдыы ситиһиллибитин Европаттан ылынан иһэллэрэ олус элбэх этэ. Ол эрээри, Европаттан хоту диэки, улахан тымныылаах, киэҥ-куоҥ, суола-ииһэ куһаҕан дойдуга олороллоруттан Россияҕа саҥаны айыыны оҥоруулар, сайдыыны ситиһиилэр эмиэ хойутаан кэлэл-лэригэр, олоххо киирэллэригэр тиийэллэр. Ол да буоллар нууччалар Европа дьонун баһыйан, эрдэлээн сайда охсоору үйэлэрин тухары дьулуһаллар. Кинилэр ити дьулуһууларын ыра, баҕа санаала¬рыгар кубулутаннар, араас элбэх аптаах остуоруйа кэпсээн оҥорон кыра оҕолорун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэрэн улаатыннараллар.

Оҕолору иитиигэ куһаҕаҥҥа, куһаҕан быһыыны оҥорууга үөрэ-тэр остуоруйа буортуну оҥорорун бары төрөппүттэр уонна учуу-таллар сахалыы Кут-сүр үөрэҕин туһамматтарыттан билигин да билэ иликтэр. Албын, сымыйа, эмискэ баайы-малы булуу уонна соҕотохто байыы-тайыы, тупсуу, көнүү туһунан аптаах остуоруйалар оҕо өйүгэр-санаатыгар хайдах куһаҕаннык дьайалларын биһиги быһаа-раммыт бар дьоммутугар тириэрдэр кыахтанныбыт.
 
Со¬рох чинчийээччилэр Россия дьонун өйдөрүн-санааларын ура-тыларын таба көрөннөр, биһиги санаабытыгар олус сөптөөх быһаа-рыылары оҥороллор: “Но по существующей в России вере в хорошего и доброго руководителя большая часть элек¬тората - простые избиратели ждут от президента некоего сказочного чуда. Придет, дескать, добрый царь, потекут молочные реки с кисельными берегами и можно будет не пахать, и не сеять, а стоять наготове с большой ложкой”. (13,6). Бу быһаарыы олус табатыттан оҕолору үөрэтиигэ албын, аптаах остуоруйалар сабыдыаллара лаппа улахана уонна ураты куһаҕана  быһаарыллан тахсар. Ол курдук, оҕо бэйэтэ үлэлээн-хамсаан туһалааҕы оҥосторун оннугар, ким эрэ бэлэми аҕалан биэрэрин кэтэһэр киһи буола улаатарын албыны кэпсиир аптаах остуоруйалар оҕолор кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара иитиллэр кэмигэр иҥэрэн кэбиһэллэр. Бу куһаҕан үгэс үөскээн хаалбыта оҕо улааппытын да кэннэ дьайыыта тиийэринэн ким эрэ аҕалан биэрэр бэлэмин кэтэһэ сылдьара суох буолан хаалбат.
 
Саҥа сайдан иһэр сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ оҕо кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар тугу билбитин-көрбүтүн иҥэринэн, уурунан иһэр уратылааҕын уонна бу кут киһи олоҕун устата дьайа сылдьарын быһаарыыта аптаах остуоруйалары элбэхтик истибит оҕолор, улаатан да баран тугу барытын аптаах остуоруйа курдук саныылларын бырахпаттарын биллэрэр. Оннооҕор хас саҥа дьыл аайы көрдөрүллэр “Ирония судьбы” киинэ киһи олоҕун оҥосторугар итирэн баран ордук табылларын Россия эдэр дьонугар барыларыгар биллэрэр. Хас сыл аайы бу киинэни көрдөрүү, итирии дьон өйүгэр-санаатыгар олус дириҥник иҥмитин, олохторун оҥостуохтаах эдэрдэр элбэхтик үтүктэннэр, итириэхтэригэр диэри арыгыны иһэллэриттэн арыгыһыттар элбииллэрин быһаарар.

Бу кыра эрдэхтэриттэн элбэхтик кэпсэнэн үгэс буолан хаалар аптаах остуоруйалар куһаҕан дьайыыларыттан Россия дьоно олус түргэнник, аптаабыт курдук бары баҕа санааларын ситиһэ охсуох¬тарын баҕараллара кырдьык, баар суол. Биир киһи олоҕун устата хаһан да кэлбэт, албын коммунизмы тута, олоххо киллэрэ сатааһын биһиэхэ, Россияҕа эрэ тахса сылдьыбыта. Ити омуннаах баҕа санаа оҕо өйүгэр-санаатыгар үөскээн олохсуйарыгар ийэтэ эбэтэр иитэр-үөрэтэр киһитэ кыра эрдэҕинэ аптаах остуоруйа кэпсээни элбэхтик кэпсиирэ улахан куһаҕан оруолу ылар. Бу сымыйа, аптаах дьон туһунан остуоруйаларга киһи араас ап-хомуһун, албыннааһын көмө-түнэн баайы-малы онтон-мантан булан эбэтэр бэлэхтэтэн ыла охсон, баай киһи буола, олоҕо көнө охсоро кэпсэнэллэр. Ол аата оҕо кыра эрдэҕинэ олоххо туох да сыһыана суох, сымыйа, албын остуоруйалары кэпсээн кини өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар албыны, сымыйаны иҥэрэн биэрии оҥоруллар. Ити иҥмит үгэстэр, өй-санаа түмүгүнэн оҕо улаатан да баран, дьон олоҕун аптаах остуоруйа курдук, олус түргэнник уларыта охсуон баҕарара, эмискэ, түргэнник халлаантан түһэрэн байа-тайа сатыыра хаһан да хаалан хаалбат.

Ити албын остуоруйалар көмөлөрүнэн үөскэтиллэр баҕа санаалар үгэскэ кубулуйбуттара нуучча норуотугар олус күүскэ иҥэн, олох-суйан сылдьаллара бэлэмҥэ үөрэниини үөскэтэр. Россияҕа үлэ-хамнас кыайан сайдыбата, бу албын остуоруйалар сабыдыаллара улаханыттан буолар. Ол албын баҕа санаа¬лар туолууларын туһунан кэпсиир остуоруйалары маннык бөлөхтөргө араарыахха сөп:

1. Ханна эрэ, сэриилээн тиийэн кыаттарбыттары өлөр¬төөн, баайы-малы босхо булунууну, атын дьон баайдарын-малларын ылан туһанан байа охсууну, элбэх баай көмөтүнэн тугу да үлэлээбэккэ сынньалаҥнык олорууну кэпсиир остуоруйалар. (14,61).

2. Аптаах киһи эбэтэр туох эмэ атын, өссө улахан аптаах көмөтүнэн баайы-малы дэлэччи баар оҥорууну, булууну кэпсиир уонна ол баай-мал көмөтүнэн ыһан - тоҕон, ыраахтааҕы курдук олорууга ыҥырар остуоруйалар. (15,67).

Бу аптаах остуоруйалар көмөлөрүнэн үөскэтиллэр сымыйа, албын өйдөр-санаалар оҕо ийэ кутугар иҥэллэр уонна бу киһи улааппытын кэннэ, кини өйүгэр баҕа санаалар буолан киирэллэр. Оннукка үөрэммит киһи улаатан да баран итинник, оҕо эр-дэҕинээҕи баҕа санааларыгар оҕустара сылдьара хаһан да хаалбат. Биир оннук умнуллубат баҕа санаанан - хайдах эмэ гынан олус түр¬гэнник байа-тайа охсубут киһи диэн буолар. Бу баҕа санаа кэлин ырыынак кэмигэр олус тэнийдэ. Оҕолор барылара итинник баҕа санааларга оҕустаран хааланнар үлэлээбэккэ, эрэйдэммэккэ эрэ тугу барытын халлаантан түһэрэн ылыахтарын баҕараллара аһара улаатта.

Бу баҕа санаалар бэйэлэрэ олус үчүгэй баҕа санаалар эрээрилэр, хайдах ситиһиллэллэриттэн көрөн улахан уратыланан тахсаллар. Ол курдук, эмискэ байыы-тайыы диэн бэрээдэктээх, сокуоннары туту-һар, үлэлии-хамсыы сылдьар киһи дьиҥнээх олоҕор хайдах да табыллыбат, кыаллыбат быһыы буолан, бу остуоруйа байыыта эдэр киһи олоҕун сыыһа суолга үтүрүйэр, куһаҕан айыыны, уорууну, халааһыны оҥотторор майгы буолар. Эдэр киһи тугу да үлэлээбэккэ эрэ эмискэ байа-тайа охсоору, тиэтэйэн, ыксаан, быстах суолга киирэн, айыыны-хараны оҥороро элбээн хаалар. Бу албын, сымыйа остуоруйалар быһаччы сабыдыалларыттан биһиэхэ, эдэрдэр уоруу-лары уонна халааһыннары оҥороллоро элбээтэ.

Уһун кэмҥэ үлэлээн-хамнаан, элбэх үчүгэйи оҥорон баайы-малы мунньунуу диэ¬ни уһун үйэлээх сахалар хайгыыллар. Ол иһин дьон-аймах боч¬чумнаах өттө эмискэ, хантан да кэлбитэ биллибэккэ, халлаантан түспүт харчыны, баайы букатын сөбүлээбэттэр. 
Саха дьонун өстөрүн хоһооно: “Тыалынан киирбит, холоругунан тахсар” диэн баара, эмискэ байыыны-¬тайыыны сирэргэ, сөбүлээбэккэ үөрэтэр. Киһиэхэ эмискэ кэлбит баай, баҕар бэйэтигэр быстах кэмнээх үчүгэйгэ, санаата туолуутугар ти-риэрдибитин, сынньата сытыарбытын да иһин, кэлэр көлүөнэлэригэр, оҕолоругар биллэр куһаҕаны оҥорор. Ол курдук, оҕолоро: “Киниэхэ бэлэм баай түспүтэ, биһиэхэ эмиэ түһүөҕэ”,- диэн өйдөбүлгэ киирэннэр бэйэлэрэ үлэһитэ суох, бэлэми эрэ кэтэһэр дьон буола улаатан хаалыахтарын сөп.

Киһи маҥнайгы өйүн-санаатын, ийэ кутун кыра сылдьан ийэтиттэн, эбэтиттэн истибит остуоруйалара, кэпсээннэрэ уонна кинилэри быһач¬чы үтүктүүтэ төрүттүүллэр. Нуучча норуотун саамай таптыыр, сөбүлүүр суруйааччыта А.С.Пушкин сурукка киллэрбит остуоруйата “Сказка о царе Салтане, о сыне его славном и могучем богатыре князе Гвидоне Салтановиче и о прекрасной царевне Лебеди” диэнэ Россия оҕолорун иитиигэ, үөрэтиигэ олус улахан куһаҕан сабыдыалы оҥороро Кут-сүр үөрэҕинэн чуолкайдык дакаастанар буолла.

Бу остуоруйа сүрүн геройа Гвидон кинээс биллибэт сиргэ тиийэн аһара байар, бүтүн куораты бас билэр, ыллыы-ыллыы көмүс эриэхэни хастыыр тииҥи кытта булунар, тугу баҕардаргын эрэ булан аҕала ох¬сор аптаах Куба сарыабынаны кэргэн ылар. (15,83). Маннык бэлэмҥэ туох да эрэйэ, үлэтэ-хамнаһа суох байыы-тайыы кыра оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар туруору киирэн иҥэн хааларыттан, бу киһи улаатан да баран соҕотохто, тугу да үлэлээн, оҥорон таһаарбакка эрэ, ханна эрэ тиийэн баайы халлаантан түһэрэн ылан, аһара байа охсон хаалыан баҕара саныы сылдьарга иитиллэр. Кини ханна эмэ ыраах тиийэн, бэйэтин кыра эрдэҕинээҕи баҕа санаатын ымыытын булуон баҕарара хаһан даҕаны хаалан хаалбат.

Россияҕа үлэ-хамнас кыаттарбата, бу албын, сымыйа остуоруйа-ларынан оҕолор өйдөрүн-санааларын толорууттан үөскүүрүн билбэ-тэҕэ буолааччы элбэх. Ол курдук, оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэнэн, туһа киһитэ буолан үлэни үгэс оҥостубатаҕына, улаатан баран үлэлии үөрэнэрэ улахан уустуктары үөскэтэрин тэҥэ, уһаан хааларын сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ төрөппүттэргэ тириэрдэр.
Остуоруйаларга элбэхтик ахтыллар саллаат араас абы-хомуһуну туһанан олус баай дьахтары булан кэргэн ылан байан-тайан олороро эдэр уолаттары кини курдук буолууга ыҥырар. (14,87).
 
Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар иҥэн олохсуйбут баҕа санаата үйэтин тухары дьа¬йа сылдьар диэн сахалар сайдан иһэр Кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар. Киһи улааппытын да кэнниттэн, бу баҕа санаата син-биир кини өйүгэр-санаатыгар киирэн дьайа сылдьар. Ол иһин аһара баай, аптаах “Куба са¬рыабынаны” була охсон кэргэн ылыы эбэтэр эмискэ, хантан эрэ булан-талан байыы-тайыы Россия уолаттарын биир баҕа санаалара буолан иҥэн сылдьар.

Сайдыыта суох, мөлтөх экономикалаах дойдуга олорон эрэ олоххо кыайан киирбэт ыра, баҕа санааларынан туолбут эдэр дьон, эмискэ байа-тайа охсоору олох чэпчэки өттүн тутуһаннар уоруу уонна халааһын, талааһын диэки халыйан хаалыылара үксээн иһэр. “Дьадаҥы киһи остуоруйаһыт” диэн өс хоһооно өй-санаа сайдыытын ити уратытын арыйар. Билигин Россия эдэр дьонун өйдөрө-санаала¬ра буорту буолуутун, үлэ-хамнас сатарыйыытын биир биричиинэтэ сахалыы Кут-сүр үөрэҕинэн ити курдук быһаарыллар.
Бу остуоруйалар көмөлөрүнэн үөскэтиллибит эмискэ байа-тайа ох¬сон ыраахтааҕы курдук киэҥник, дэлэгэйдик олоруу өйдөбүлэ Россия хас биирдии киһитигэр иҥэн сылдьар. Урукку кэмҥэ бу баҕа санаа үөскээһинигэр ыраахтааҕы олус баайа-талыма олук буолара. Ол кэмҥэ көннөрү дьон баҕа санааларын муҥура ыраахтааҕы курдук байыы буолара саар¬баҕа суох быһаарыллар этэ.
 
Эмискэ байыы, тупсуу диэн баҕа санаа сайдан, кэҥээн иһии-титтэн республиканы олус түргэнник сайыннара охсуу диэн өйдөбүл үөскээн ыарыыга кубулуйарынан билиҥҥи салайааччылар бары кэриэтэ, бу ыарыынан ыалдьа сылдьаллар. Ону тэҥэ, Россия государ-ствотын бары салайааччылара итинник ыарыынан ыалдьаллар этэ. Оннооҕор В.И.Ленин аһара сайдыыны бэйэтин үйэтигэр ситиһэ охсон, коммунизмы тутуон дьиҥнээхтик баҕарар этэ. Атын да салайааччылар бары остуоруйа дьоруойун курдук түргэн сайдыыны ситиһэ сатаабыттара биллэр. Ол курдук, И.В.Сталин коллекти-визацияны оҥоро охсон, тыа хаһаайыстыбатын өрө тарда сатаабытын содула бу кэмҥэ диэри дьайар. Н.С.Хрущев кукурузаны сиргэ барытыгар үүннэрэ охсон ССРС дьонун барыларын уонна сүөһүлэри эмиэ тото аһатаары оҥостубута эмиэ табыллыбатаҕа. “80-с сыллардаахха коммунизмҥа олорор буолуохпут” диэн лозуну оччотооҕу кэмҥэ саарбахтыыр киһи суох курдук этэ. Бары улахан учуонайдардыын, хас да үрдүк үөрэхтээхтэрдиин уонна хара үлэһит¬тэрдиин кырдьык-хордьук кэтэһэ сылдьыбыппыт баар этэ.
 
Б.Н.Ельцин дьон олоҕун барытын эргитэ тута охсон аҕыйах сылынан демократияны олохтуу сатаабыта. Аатыра сылдьыбыт экономист Г.Яблинскай оннооҕор Россия экономикатын 500 хону-гунан көннөрүөхпүт диэн аналлаах программа оҥорон өрө тута, сир аайы далбаатана сылдьыбыта. Итинник санаалар барылара олоҕу аптаах остуоруйа курдук санааһынтан үөскээн тахсар өйдөбүллэр буоланнар олоҕу олус тиэтэтэллэр, аптаабыт курдук тупсара сатыыллара кыайан ситиһиллибэккэ хаалан дьон санааларын түһэрэллэр. Олус эмискэ байан-тайан, ыһылла сылдьар харчыланан баран, ыраахтааҕы курдук олоруу, нуучча дьонун баар-суох баҕа санаалара буолан сылдьаллар. Ити баҕа санаалары кинилэргэ кыра эрдэхтэринэ төрөппүттэрэ куруук кэпсиир аптаах остуоруйалара уонна аҕыйах, үтүктэ, батыһа сатыыр аһара баай дьон көрдөрөр холобурдара үөскэтэллэр. Оҕо улаатан иһэн хаппыысталар быыс-тарыттан да булуллубатаҕын, бары-барыта босхо буолан “коммунизм” да кэлбэтин, төрөппүттэрэ ыраахтааҕы курдук байбатах-тарын, син биир билэригэр тиийэр. Кыра эрдэхтэринэ итинник албыҥҥа үөрэппиттэрин билбитэ таах хаалан хаалбат ийэтигэр, аҕатыгар эбэтэр үөрэппит дьонугар итэҕэйбэтин, эрэммэтин үөскэтэр. Оҕо төрөппүтүн итэҕэйбэтэ киниэхэ олус улахан охсууну оҥорор. Онтон сылтаан улахан дьону букатыннаахтык итэҕэйбэт буолан хаалыытыгар тириэрдиэн сөп. Улаатан иһэр оҕолор бэйэлэригэр тиийиниилэрэ төрөппүттэрин, аймахтарын олохторуттан тутулуктаахтарын суруйааччылар бэлиэтииллэр. (16,9).
 
Оҕолор улаатан, өйдөрө-санаалара ситэн истэҕинэ, кыра эрдэхтэриттэн улаханнык албын¬ныы сылдьыбыттарын билэр кэмнэрэ кэлэн, итинник сыыһа туттууга тиийиэхтэрин уонна өйдөрө-санаалара туруга суох буолан “Трудные подростки”, “Маргиналлар” диэннэргэ кубулуйан хаалан улаханнык эрэйдиэхтэрин сөп.

Нуучча норуота туруктаах өйүн-санаатын булбата барыта ити аптаах остуоруйалартан саҕаланар. Оҕолорго сахалар Кут-сүр үөрэх-тэрин туһанан кыра эрдэхтэриттэн ийэ куттарыгар олоххо сөптөөх өйү-санааны олохсутан, өйө-санаата киһилии суолунан сайдарын ситиһии, аан маҥнай төрөппүттэрин курдук үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиири, киһи киһиэхэ сыһыаныгар эйэҕэс-сайаҕас, чиэһинэй майгыны иҥэрэр ордук туһалаах буолуо этэ. Россияҕа эйэлэһии майгына эргийэригэр биир мэһэйинэн, уһун үйэлэр тухары биир сиргэ олорор, бииргэ үлэлиир омуктарын дьонун харса суох кыды-йыы туһунан элбэх үлүннэриилээх остуоруйа кэпсээннэри оҥорон үөрэх кинигэтигэр киллэрэн суруйуу буолар. (17,67).
 
Улаатан иһэр ону-маны билэ-көрө сатыыр оҕолору маннык үөрэтии, былыргы, хараҥа үйэлэргэ сыыһа-халты туттуулар баар буола сылдьыбыттарын умуннара сатыыр оннугар, үлүннэрэн көрдөрүү, омуктар эйэ¬лээхтик бииргэ олорууларыгар көмөлөспөт.

Дьадаҥы дьон ортолоругар аҕыйах аһара баай дьон бааллара ыраахтааҕы курдук баайдык олоруу диэн өйдөбүлү үөскэтэр уонна үчүгэйдик умналаабыт да киһи туохха эмэ тииһинэрин эмиэ көрдөрөр. Ыраахтааҕы баай-талым олоҕун туһунан остуоруйалар олус элбэхтэрэ, дьадаҥы дьон са¬нааларыгар кинилэр курдук олоруу  баҕа санаатын, өйдөбүлүн үөскэтэр. Дьадаҥы да дьон эмискэ байдахтарына, ыраахтааҕы курдук хамнанан баайдарын со¬тору ыскайдаан бүтэрэллэрэ элбэх кэпсээннэргэ суруллар. (18,381).

Эмискэ байыыга-тайыыга ыҥырар, үөрэтэр остуоруйалар улаатан иһэр оҕо өйүн-санаатын буорту оҥороллоро сахалар сайдан иһэр Кут-сүр үөрэхтэри¬нэн сөптөөхтүк дакаастаналлар. Оҕо өйүн-санаатын хайдах харыстаан, аһара ыыппакка эрэ улаатыннарары сахалар кырдьаҕастара урут билэллэр, туһаналлар этэ. Ол иһин оҕолорун кыра эрдэхтэринэ бэйэлэрэ эрэ көрөн-истэн, иитэн улаатын-нараллара, “Хара харахтаахха көрдөрбөккө”, албыннаабакка, сымыйалаабакка, олохторугар туох баарынан, кырдьыгынан, ханнык баҕарар олоххо көрсүллэр ыараханнары тулуйарга уонна үлэҕэ-хамнаска үөрэтэллэрэ, киһилии майгылаах, бэйэлэрин курдук өйдөөх-санаалаах дьон буола улааталларын ситиһэллэрэ. Ол аата оҕо баҕа санаатын аан маҥнай бэйэлэрин курдук буолууга салайан тугу оҥороллорун барытын үтүгүннэрэн, батыһыннаран иитэллэрэ уонна үөрэтэллэрэ. Кыра эрдэҕинэ маннык үөрэтэн ийэ кутугар үчүгэй үгэстэри иҥэрэн кэбистэххэ, оҕо улаатан баран сайдыыны бэйэтэ ситиһэр кыаҕа биллэрдик улаатарын туһана сылдьаллар.

Кэнники кэмҥэ аҥардастыы арҕааҥҥы омуктар, нууччалар үөрэхтэрин үтүктүүттэн сахалар оҕону кыра эрдэҕинэ иитии-үөрэтии туһу¬нан үөрэхтэрэ олох даҕаны умнууга хаалан сылдьаллар. Мин сайдан иһэр Кут-сүр үөрэҕин олохтооммун уонна бары үлэлэрбинэн ити улахан халыйыыны көннөрө сатыыбын. Арҕааҥҥы өй-санаа үөрэхтэрэ киһи куттара тус-туспаларын уонна хайдах сайдан иһэллэрин билбэттэриттэн оҕо ийэ кута сайдарын, үгэстэринэн иитиллэрин  хаалларан кэбиһэллэриттэн оҕолору кыра эрдэхтэринэ оонньото эрэ сылдьыы уонна атаахтатан иитии биһиэхэ эмиэ тарҕанан сайынна. 
Арай төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн аан маҥнай ийэ кутун үчүгэй быһыылары оҥотторон ииттэхтэринэ уонна улаатан истэҕинэ бэйэлэрин үтүгүннэрэн, батыһыннаран үлэлииргэ үөрэттэхтэринэ ити сыыһа хайысха көнөн барар кыахтаах. Ону тэҥэ, ийэлэр оҕо саҥа саҥаран эрдэҕинэ төрөөбүт тылларынан саҥарарга кыһанан үөрэттэхтэринэ эрэ саха тыла сүтэн, симэлийэн хаалбата ситиһиллэр. 
Онон оҕо аан маҥнай төрөппүтүн курдук буолан, кини үөрэҕин, үлэтин-хамнаһын кыайа-хото баһылаан эрэ баран салгыы сайдан, атын сиртэн, дьонтон үөрэҕи-билиини салгыы ылынан барыытын ситистэххэ оҕону иитии уонна үөрэтии сөптөөхтүк, олохтон туту-луктаахтык салгыы баран иһэрин хааччыйыан сөп.
 
ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

2. Каженкин И.И. Киһи таҥара. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. – 112 с.

3. Боло С.И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену. – Якутск: Нац. кн. изд-во “Бичик”, 1994. – 352 с.

4. Колосов, Федор Дмитриевич. Дьикти кэпсээннэр уонна үһүйээннэр. – Дьокуускай: Сайдам, 2009. – 176 с.

5. Макаров, Дмитрий Степанович. Избранные труды. – Дьокуускай: Сайдам, 2009. – 544 с.

6. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. –    88 с.
 
7. Николай Габышев. Күһүҥҥү кустук. Сэһэн. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1988. – 216 с.

8. “Кыым” хаһыат. 31.07.2008. №30.

9. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский Дом “Якутия”, 2005. – 80 с.

10. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. (Публикации 1928 -1929 гг.) Якутск: Творческо-производственная фирма “Север-Юг”, 1992.- 318 с.

11. Аджи Мурад. Европа, тюрки, Великая степь.-  Москва:  Мысль, 1998. - 334 с.

12. А.И.Гоголев. Якуты. (Проблемы этногенеза и формирования 
культуры). Якутск: Изд-во ЯГУ, 1993, - 200 с.

13. Василиса Прекрасная. Русские народные сказки. / Составитель и художник Власов О.М. - Спб: Санкт-Петербургский комитет Союза литераторов России, ЭТО &quot;Экслибрис&quot;, 1993. - 120 с.

14. В.И.Даль, А.С.Пушкин. Чудесный ларец. Сказки. Загадки. Пос¬ловицы. / Рисунки В.Конашевича. - Москва: Молодая гвардия: Фонд им. И.Д.Сытина: Роскнига, 1994. - 159 с.

15. “Туймаада саҥата” хаһыат. N 18. 18.05.2001.

16. Газета “Якутск вечерний”, N 25. 22 июня 2001 г.

17. Е.Н.Леонович. Родная словесность. Книга для чтения для вто¬рого года обучения в начальной школе. Под ред. М.Р.Львова. - Ч.2. Москва, 1995. - 336 с.

18. В.Я.Шишков. Угрюм-река: Роман в 2-х томах. Т.1.(Переизда¬ние).- Якутск, Кн. изд-во, 1982. - 480 с.

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Аан тыл  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   3

Сахалыы өй-санаа уратылара  . . . . . . . . . . . . .   5

“Туох барыта икки өрүттээх”  . . . . . . . . . . . . .   8

Аан дойдуну үс дойдуга араарыы  . . . . . . . . .  11

Кут-сүр үөрэҕин туһаныы  . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Киһилии өй-санаа үөскээһинэ  . . . . . . . . . . . . .18

Икки таҥараны үөскэтии  . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

“Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх”  . . . . . . . . 24

Киһи - айылҕа оҕото  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  27

Саха дьоно бары тэҥнэр  . . . . . . . . . . . . . . . . .  31

Үрүҥү, хараны араарыы  . . . . . . . . . . . . . . . . .  35

Сир эргийэр  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  40

Итэҕэл үөрэҕэ икки өрүттээх  . . . . . . . . . . . . . 44

Иккиттэн биирин талыы  . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Киһи өйүн-санаатын уратылара  . . . . . . . . . . . 56

Сиэннэрбитин сахалыы үөрэтиэххэ  . . . . . . . .60

Олоруу кэминэн  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Билсии-көрсүү  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Сыты билии уратыта  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

Ааккын түһэн биэримэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

Буруйдааҕы булуу  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   79

Куһаҕан түүл сэрэтиитэ  . . . . . . . . . . . . . . . . .  85

Ыарыы  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  89

Өлбөт үөстээх  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  93

Ойуу сабыдыала  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  96

Остуоруйа сабыдыала  . . . . . . . . . . . . . . . . . .   99

Туһаныллыбыт литература  . . . . . . . . . . . . .   106

Иһинээҕитэ  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   107</text>
      <sha1>k0n86x5pgdtamtn2yjxq2v2n4v4w9vs</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>